diff --git a/Epistola_ArigoVII.txt b/Epistola_ArigoVII.txt
new file mode 100644
index 0000000..2ea88e5
--- /dev/null
+++ b/Epistola_ArigoVII.txt
@@ -0,0 +1 @@
+IlIustrissimo domino Henricho, inclyto Romanorum imperatori et semper augusto, C. capitaneus ueronensis deuotione fidelitatis continua semper insistere uotis suis. Cum serena pacis tranquillitas, decora genitrix artium et alumna, multiplicet et dilatet quam plurimum commoda populorum, cura uigili procurare tenetur cuiuslibet principatus intenctio que sonoro laudis preconio desiderat predicari, ut inuiolatus permaneat status pacificus subiectorum. Nam, ut lectio testatur diuina, iIIud imperium, iIIud regnum quod diuersis uoluntatibus intercisum in se non continet unionem, desolationem incurrit, nec in ilio corpore sospitatis ilaritas perseuerat, cuius partes uel membra passionibus aliquibus singulariter affliguntur. Quippe recenter uobis hoc notifico euenisse, quod quidam iniquitatis alumni, uasa scelerum et putei uitiorum, quorum propositum est clandestinum et nefandum, sub cuius effectus specie imperiale decus corruere moIiuntur, quod absit, inter uirum magnificum, dominum P., incIytum principem Achaie, et hominem excelse potentie, dominum G., comitem, quos in istis partibus prefeceratis in presides et rectores, malignis afflatibus seminauerunt de nouo semen et materiam uictiorum, ita quod uterque ipsorum, cum suorum comitiua sequacium, contentionum ardoribus concitatus, ad prouintiam alterius prorumpere iam presunsit multotiens. Itaque fere iam partis cuiuslibet acies concurrissent, conquassatis capitibus plurimorum, nisi forent quorundam magnatum fidelium imperii suadele que ad salutem et robur imperialis diadematis aspirantes, pro uiribus studuerunt extinguere iracundiam iam conceptam, quod nondum tamen efficaciter potuerunt, malignante diabolo, bonorum operum subuersore, propter quod prouincia Lombardorum tota concutitur tremebunda timore, ne causa huius scandali lanietur, quassantibus inimicis propter casum huiusmodi, dum ex hoc cogitant euenire quod iampridem attentius desideratis affectibus cupiuerunt. Studeat igitur imperatoria celsitudo sui maturitate consiIii has radices amarissimas et pericula submouere. Nam si membra talia uestri gubernaculi tam excelsi sic inter se iam ceperint debaccari, quin contra se ipsa alia non insurgant non debet fore dubitabile menti uestre.
\ No newline at end of file
diff --git a/Esperimenti_ArrigoVII.docx b/Esperimenti_ArrigoVII.docx
new file mode 100644
index 0000000..c312ad2
Binary files /dev/null and b/Esperimenti_ArrigoVII.docx differ
diff --git a/Esperimenti_Ep1.docx b/Esperimenti_Ep1.docx
new file mode 100644
index 0000000..22936c2
Binary files /dev/null and b/Esperimenti_Ep1.docx differ
diff --git a/Esperimenti_Ep2.docx b/Esperimenti_Ep2.docx
new file mode 100644
index 0000000..11c24db
Binary files /dev/null and b/Esperimenti_Ep2.docx differ
diff --git a/GuidoFaba_ArsDictaminis.txt b/GuidoFaba_ArsDictaminis.txt
new file mode 100644
index 0000000..9e2ad91
--- /dev/null
+++ b/GuidoFaba_ArsDictaminis.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Quasi modo geniti infantes lac concupiscentie rationabile sine dolo cum exultatione suscipite, hominis utriusque dona gratissima dulcedinis affectate, que de celesti gaçofilatio manu beniuola nobis contulit rex magnificus et eternus, eadem in aureo candelabro sua pietate constituens ut lucerent singulis et proficerent uniuersis. Sed cur per nubes incendimus? Iam omnia sint aperta: ecce nouella surrexit gratia, abicite procul uetustatis errores, ut uiri doctissimi sollicite precauentes ne ignorantie uel cecitatis fermento massa uestre prudentie corrumpatur. Aduenite nunc omnes ad uiridarium magistri Guidonis, qui dona sophie cupitis inuenire, ubi dulces auium cantus resonant et suauiter murmurant a fontibus riuuli descendentes, flores similiter apparent uernantes et lilia uenustatis, rose quoque specioso consurgunt, et cynnamomum et balsamum ac uiole non desinunt redolere; ibidem etiam pratum ridet amenum, et arbores cuncti generis sunt inserte, que uentorum impetum introire non sinunt ne solatia turbarentur, sed suis frondibus auram leuem immittunt et umbram prebent gratitudinis et quietis. In hoc siquidem tante felicitatis loco sunt dictamina purpurata, colores reperiuntur rethorici, et iuxta platanum ad fluentia aquarum sedet sapientia Salomonis, per quam uiri scolastici decorantur et clarescit machina mundialis. Et licet nichil in humanis inuentionibus sit perfectum, hic tamen quantum ad eloquium dictatorie facultatis uitia que sunt fugienda plenius edocentur et patent que seruari debeant documenta, sine quibus errant qui ambulant et non uident qui talia non obseruant. Ne igitur prestolatio tam desiderabilis fructus longius fatiget mentes auidas sociorum, apertis thesauris offero munera pretiosa que sui magis utilitate relucent quam reniteant exteriori decore; quibus mediantibus tenebris relegatis, ianua dictaminum sit pulsantibus aperta, ita quod in regali mensa omnes qui mecum fuerint discumbentes, tamquam superne rationis satietate repleti, nec recedant famelici, nec umquam appareant sitibundi. Quia scire malum non est malum, sed peccatum est potius operari; cum huius rei peritiam habere debeat unusquisque, ut que sint nocitura, docente notitia, fugiat, quod aliter numquam posset, et faciat, inspirante Domino, que sint iusta; ad modum serentis qui terram spinis ac tribulis purgat ut fructus mundus appareat et sincerus, ad similitudinem illius qui studiose uas lauat, ut eiecta sorde antiqui uitii ad noui saporis dulcedinem preparetur; iterum eo perspecto quod uirtutes plantari non ualent, nisi ea que sunt contraria extirpentur; priori facie uitiis estirpatis de regulis subsequenter tractemus prosaici dictaminis et doctrina. In primis quidem breuiter est sciendum, quod illud dictamen uitiosum dicitur uerborum positione, cum in principio plures dictiones ponuntur ab eadem littera incohantes, ut *Sosias in solario soleas sartiebat suas*; et illud *O Tite Tati tibi tanta tyranne tulisti?*. Nota insuper o lector, quisquis es, qui ornate uis loqui, quod illud tamquam uitium est in epistolari dictamine cautius euitandum, ut plures dictiones uel distinctiones in eadem sillaba terminentur. Exemplum de dictionibus: *dictasti, scripsisti, fecisti quod uoluisti*. Exemplum de eadem terminatione distinctionum: *Omnes in Domino gaudeatis, et non amplius in uanitatibus seculi confidatis ut, de miseria ubi habitatis ad celestem gloriam ueniatis*. Item scias, amice, quicumque desideras habere dulcedinem rethorice uenustatis, quod in nostro dictamine rythmica est uitanda species, ut si dicam. *Cum reuoluo moriturus, quid post mortem sum facturus, terret me terror uenturus, quem expecto non securus*. Si autem accentus rythmicus integer defuerit, et consona dictionum coniunctura, ne respuas prosaice tale dictum, quod est multipliciter commendandum. Exemplum: *Sapientia merito cunctis rebus preponitur, quia per eam opes et nobilitas assignantur*. Generaliter autem urbanitatis causa teneas pro doctrina, quod ad cautelam specifico de quibusdam: quia si dictio in r desinit, sequens non incipiat ab eadem ut *error Romanorum*; in m, ut *magnum malum*; in x, ut *rex Xerses*; in n, ut *lumen nouum*; in s, ut *bonus sonus*, et sic de ceteris. Nam ex his uitium generatur, quod caçephaton potest, seu turpis sonoritas, uel asperitas appellari. Et dicitur caçephaton a cacos, quod est turpe, et phonos, quod est sonus, unde caçephaton, idest turpis sonus. Preterea de uocalibus teneas incunctanter quod uitiosum est nimis, si una dictio desinit in uocalem unam uel plures, quod sequens dictio incipiat a uocali una uel pluribus. Exemplum de una, ut *diligo animam tuam*. Exemplum de pluribus, ut *Dominus illuminatio mea et salus mea, etc.*; et specialiter, quod est deterius, ab eadem, ut *laude, anima mea, Dominum*; et idem in similibus. Hec de consilio procedunt, sed necessitatem non inducunt. Quod si punctus planus interueniat, stare potest, ut in hoc exemplo: *personam tuam diligo omni tempore, sicut possum*. Iterum ubi cadet punctus medius, uerbi gratia cum dico *ignoscat Deus malitie nostre, et nobis pie conferat sue gratie largitatem*. Sic ergo labora, si uis dictamen habere politum, ut dictio si finiat in uocalem, a consonante sequens assumat principium, et si terminetur in consonantem, alia sumat initium a uocali; nam propter hoc magis currit dictamen et hiatus ac turpis sonoritatis uitium remouetur. Exemplum: *Uere diligenda sunt illa que corpori proficiunt, et anime non obsistunt*. Nulla dictio semel posita sepius iteretur, nisi sit de natura sermonis, et causa necessitatis euidens hoc requirat, ut in hoc exemplo: *Petrus et Martinus multa crimina commiserunt; propter quod Martinus suspendio traditur, et Petrus in insulam deportatur*. Nam fastidium generat dictio multotiens repetita, ut ibi: *cuius rationis ratio non extat, ei rationi ratio non est fidem adhibere*. In summa nota et collige de predictis, quod in dictamine ista quinque uitia precipue sunt uitanda. Primum est collisio, idest stridens et rixosa contentio sillabarum; ut *belli ferratos postes portasque refregit*. Secundum est frenum, scilicet quando aliqua dictio desinit in r, et sequens incipit ab r, ut *error Romuli*. Tertium est hiatus, qui prouenit ex frequenti uocalium concursione, ut in eo: *Ouius ouio ouanti animo eius*. Quartum est metacismus, scilicet quando aliqua dictio desinit in m, et sequens incipit a uocali, ut *bonorum hominum auctoritatem amo*. Quintum est laudacismus, scilicet quando aliqua dictio desinit in l, et sequens dictio incipit ab l, ut *sol lucet*. Quatuor equidem modis committitur uitium in sententia: primo, quando partes epistole sibi non respondent. Exemplum: *Sacerdotalis dignitas est aliis preferenda, quia temporalia spiritualibus non equantur. Notifico itaque dilectioni uestre quod rectores scolarium Bononiam sunt reuersi. Quapropter uos rogo ut me reddatis de uestra continentia certiorem*. Secundo cum dictatio, materia dimissa, uolat et per ambages uagatur. Exemplum: *Tue dilectioni duxi litteris presentibus consulendum, ut in tali uico domum edificare debeas honorabilem et decoram. Nam dilexit Dominus sue domus decorem, et dicitur, sicut nosti, Faciamus hic tria tabernacula, tibi unum, Moisi unum, et Elie unum*. Tertio quando pro nimia breuitate confusionem et obscuritatem incurrimus. Exemplum: *Rogo te de factis meis, quia mea tua sunt, et de continentia nescio, et pro negotio Martini sic facias in omnibus prospere*. Quarto committitur uitium in sententia quando, mutato mediocri stilo, humilem materiam in sublimem, uel altam in mediocrem aut humilem uariamus, quod maxime uitiosum dignoscitur. Non enim uerborum ornatus debet in tantum seruari quod sententie grauitas ommittatur, quia non bene stabit uocum edificium, quod non roborabit sententie fundamentum. Exemplum: *Celestis altitudo consilii mundo pereunti consuluit, cum per incarnati uerbi mysterium a nexibus diabuli hominem liberauit. Inde est quod ipsius amore uos rogo, ut mei semper memoriam habeatis*. Ecce quomodo stilus fuit in prima parte turgidus et inflatus, in secunda cecidit in aridum et exanguem. Uitiosum preterea quinque modis censetur exordium. Primo, si difficilis sermo fuerit et uerba inusitata: exemplum *Fructus centesimus tunc serenti tribuitur, cum quis ad penitentiam per elemosinam reuocatur. Inde est, quod illa que pauperibus erogasti tibi putes celesti tabernaculo preparata*. Secundo uitiosum est exordium illud, quod ex uerbis constat nimium apparatis: exemplum *Mulier speciosa diligitur, que urbanitatis et facundie gloria decoratur*. Tertio uitiosum est exordium, quod non coheret narrationi, nec oriri uel procedere uidetur a causa: exemplum *Celestis pietas duas in seculo constituit potestates, ut earum moderamine et mutuo suffragio singula gubernentur. Notifico itaque tibi, quod per Dei gratiam a Romana curia sanus et incolumis sum reuersus*. Quarto exordium non caret uitio quod nec beniuolum, docilem uel attentum reddit animum auditoris: exemplum *Qui naufragia pertulit, multa incommoda tollerauit*. Quinto uitiosum est exordium, quod in plures casus potest accommodari: exemplum *Cum homo bonum exequitur, Deus ueraciter honoratur*. Hoc potest dicere quilibet pietatis opera faciendo, et hoc idem sibi aptare poterint commode rectores prouinciarum cum iugulant homines et pena debita feriunt delinquentes. Narratio prolixa nimis dicitur uitiosa, ut si a gemino sumatur ouo initium: uerbi gratia ecce aliquis scolaris diffuse narrat per singula qualiter in uia fuit ei ueniendo Bononiam, quomodo magistrum elegit, hospitium quesiuit, in mane tempestiue surgit, in nocte uigilat, ad scolas uadit, cum sociis moratur et proficit sicut potest. Non debuit tanta fundere: suffecisset enim dixisse: *Noscatis quod, post felices* uel *infelices euentus uiarum, cum honesta societate Bononie Dei gratia atque uestra, sanus et incolumis in studio laudabiliter perseuero*. Item narratio dicitur uitiosa, si sit confusa; quod accidit cum ordo rei geste ommittitur: exemplum *Sciatis quod filius olim domini Andalotis in tali castro habet filiam domini Hugolini*. Hic confuse narrauit, ordinem rei geste dimisit, et ideo uitiosum dixit. Debuisset enim dicere: *Noueritis quod Petrus filius olim domini Andalotis, in sero post cenam cum armatis multis accedens ad domum domini Ugolini, sibi filiam suam abstulit uiolenter, et nocturno silentio per ciuitatem deducens eamdem, ipsam in tali castro detinet tamquam suam*. Item narratio dicitur uitiosa que, non sit probabilis nec uera nec ueri similis, ut si dicam de homine mortuo ultra mare: anno preterito: *Sciatis quod talem hominem externa die uidi Bononie, qui de uestra continentia me quesiuit*. Item narratio uitiosa dicitur, que non explicat locum uel temporis qualitatem; ut si dicam *Noueritis quod Petrus interfecit Martinum*. Debes enim dicere loco tali, et tempore. Iudicatur autem finaliter petitio uitiosa, que in se nec iustum continet, utile, necessarium uel honestum, ut si petas quod papalis dignitas imperiali celsitudini supponatur: hoc non est iustum, quia non debet Dei uicarius temporali domino, sicut nec anima corpori, subiacere. Utile non esset, immo dampnosum, quia proptera superbiret: necessarium non esset, cum multi sint qui uelint et possint tantum officium exercere; honestum non esset, ut, contra dispositionem diuinam secularis persona spirituali preesset, et ancilla domine premineret. Ad hoc comprendiose notabis, memorialiter retinendo, quod dictamen illud in quo una dictio breuis et altera fortis et inusitata ponitur, uituperabile reputatur, ut si dicam: *Tibi presentibus affatibus interminor ne imperium intrare debeas ubi fur non sinitur permanere*. Item nota quod illud dictamen uitiosum habetur quod in prima uel secunda prolatione non potest intelligi, si bene legatur pariter et distincte, ut patet ex precedenti exemplo. Item fugere debemus et ut uitium euitare longam uerborum continuationem, que et auditoris aures et oratoris spiritum ledere consueuit. Item nota quod omnis defectus nimius nec usualiter approbatus est uitiosus. Item amphibologicas orationes uitare debemus, que magnum prestant impedimentum, sicut Tullius in secundo Rethoricorum affirmat. Et est amphibologia ambiguitas dictionis uel orationis, ut *iste fuit natus ante patrem*. Generaliter autem nota quod uerba dubia et figuratiua, uel barbarismus et soloecismus et cetera sunt uitanda et a nostro dictamine resecanda, que per Priscianum et Donatum in grammatica declarantur. Uitiis itaque penitus eiectis, in summa teneas quod omne dictamen commodum et perfectum tria requirit: bonam gramaticam, perfectum sensum locutionis, et uerborum ornatum. Si autem hec tria dictator fecerit, perfecte dictabit. Sed ad minus nec latinitas desit, nec sententia generosa: et si ornatum adhibuerit, tunc dictamen quod triplici mixtura fulgebit laudari merito poterit et communi iudicio confirmari. Properate sitientes ad fontem gratulanter, et bibite confidenter omnes qui cupitis rethorice uenustatis dulcedine satiari. Et non uos terreat si non habetis argentum uel aurum: nam absque ulla commutatione paratum est poculum uniuersis scientie salutaris, quod multa cum auiditate non mediocriter, sed sufficienter dilectio uestra suscipiat ad Dei laudem, et studentium commodum et honorem. His igitur premissis, ut quilibet sub competente habitu et serena facie nec non et debita uocis modulatione loquatur, sub compendio uideamus quid sit pronuntiatio, et consequenter quid sit prosaycum dictamen, et unde dicatur. Pronuntiatio est uocis, uultus, gestus modulatio cum uenustate. Dictamen est ad unamquamque rem, idest ad unamquamque materiam, competens et decora locutio, quia non sufficit, quod aliqua sciat dicere qui nosse debet dictare de omni materia que de facto posset occurrere. Competens dicitur quantum ad congruitatem uel incongruitatem, tam bone sententie quam recte gramatice. Decora dicitur quantum ad ornatum uerborum. Et dicitur dictamen a dicto dictas quod est frequentatiuum huius uerbi dico dicis. Dicitur autem prosaycum a proson, quod est longum, quia, nec legi metrice uel rythmice subiacens, congrue se potest extendere. Epistola est libellus absenti uel absentibus destinatus, et dicitur epistola ab epi, quod est supra, et stola uel stolon, quod est missio, quod supra id quod nuntius posset mittentis affectum declarat. Nam propter obliuionem mentis et multiplicitatem negotiorum et discrimina uiarum multa essent preterita, que epistola quasi speculum representat. Epistola fuit inuenta duabus de causis. Prima fuit ut amicorum secreta per eam celentur, unde dicitur ab epistolo quod est abscondo. Secunda causa fuit, ut melius quam nuntius exprimat que mandantur. Nuntius enim de omnibus recordari non posset; nam omnium habere memoriam, et penitus in nullo peccare potius est diuinitatis quam humanitatis. Si non esset epistola, quo modo possent esse inter duo secreta, que sciente nuntio dicerentur? Et ideo non immerito fidelis nuntia dicitur secretorum, que crimen amici celat, uerecundiam tegit, et absentes quantumcumque remotos inducit tamquam simul essent presentia corporali. Epistola uero domui comparatur: et sicut ad compositionem domus tres partes ueniunt integrales, paries scilicet, fundamentum, et tectum; ita dicendum est quod tres sunt tantum partes epistole integrales, licet quidam asserant esse plures, scilicet exordium, narratio, et petitio. Et sicut in domo secundarie siue constitutiue sunt infinite partes, ut lapides, cementa et ligna et cetera que ad domus compositionem accedunt, ita in epistola secundarie partes sunt infinite; quia largo modo quelibet littera, sillaba uel dictio pars epistole dicetur, et sic essent innumerabilis. Et quia salutatio ponitur et premittitur, quamuis non sit pars epistole, uideamus quid sit salutatio, et unde dicatur. Salutatio est quidam titulus scribentium nomina manifestans, quia cum dicitur *Petrus Martino salutem*; et dicitur *Incipit liber Horatii*, sicut per talem titulum scimus nomen auctoris, ita per talem salutationem, tamquam per titulum dictum cognoscimus cuius sit epistola, et cui mittatur. Uel salutatio est quoddam ineffabile gaudium mentis, quod aliqua uoce uel actu exprimi non potest, eo tamen animus mouetur ad optandam salutem alicui per uerba tertie persone, quod ideo contingit, quia epistola mittitur inter absentes tamquam inter presentes. Et dicitur salutatio quasi salutis optatio, nam illum salutamus, quem sanum esse cupimus. In salutatione semper ista considerentur: que sit persona mittentis, que recipientis, et qui uel quale sit illud quod mittitur et optatur; quia non debet salutatio a qualitate uel statu personarum discedere uel discrepare, sed earum merita distinguere et dignitatem, condicionem, subiectionem, ordinem, parentelam, dilectionem, professionem, gentem uel patriam designare: et sic adiectiua circumscribere quod singula suum locum teneant sortita decenter: et si ille cui scribitur litteratus fuerit de litteratura; si honestus, de honestate; si strenuus miles, de strenuitate et fortitudine; si nobilis, de nobilitate; si eloquens et legalis, [et] de ipso laudetur: si fidelis, sapiens et uirtuosus, de fide commendari debeat et sapientia pariter et uirtute, ut uidere poteritis in salutationibus infrascriptis. Item nota quod in salutatione non debent poni nomina que pertineant ad laudem mittentis sed tantum recipientis, cum scriptura testetur *Os alienum te commendet, non tuum*, et in alio loco dicat *Omnis laus in proprio ore sordescit*. Distingue igitur, o lector, ad generalem doctrinam omnium salutationum habendam, quod, si scribit par pari, persona recipientis premittitur. Exemplum: *Uenerabili in Christo fratri A. Dei gratia episcopo Ostiensi B. eadem gratia episcopus albanensis in Domino salutem*; et sic de ceteris. Si maior minori, siue minor maiori, maior persona prefertur: uerbi gratia cum prelati, rectores uel domini suis subditis scribunt, uel alii maiores suis minoribus et e conuerso, in ordine tam ecclesiastico, quam etiam seculari. Item quidam dicere uoluerunt quod, cum minor scribit suo maiori semper debet causa subiectionis salutatio reticeri; quod non est uerum, nisi ille cui scribitur sit summe maior, ut si episcopus aliquis scribat domino pape. Si uero sit mediocriter maior, ut si episcopus scribat suo metropolitano, recte salutatio poni potest. Sed inspecta mera ueritate papam et imperatorem posset quilibet salutare, nisi usus solummodo repugnaret, qui est in talibus imitandus. Item cum maior scribit mediocriter minori, et minor est subditus, maioris persona premititur, ut episcopus canonicis uel aliis clericis suis. Ideo autem dixi *mediocriter minori*, quia si sit multo minor uel uilis persona, ut puta qualis persona canonicus, capellanus, aliquis sindicus uel clericus modici loci uel quasi inlitterata persona, semper maior preponetur, licet talis minor non sit de iurisdictione sua: et idem in laicis. Quod si mediocris persona minori scripserit, seruatur arbitrio dictatoris quam uelit premittere aut postponere in ordine salutandi, ut si notarius scribat alicui scriptori. Item si manifesti sibi scripserint inimici, semper mittentis persona premittitur, et ubi salutatio ponitur, dicas *pro salute merorem* ut inferius apparebit in salutationibus adnotatis. Propterea dixi *manifesti*, quia si occulti fuerint inimici, se ad inuicem salutabunt. Item si iudex fuerit delegatus, quia uice super commisso negotio fungitur delegantis, sicut delegans scriberet, ita personam suam in salutatione ordinet delegatus, ut patebit ex salutationibus infrascriptis. Item ut sciatur quis cui uel preponi debeat uel postponi et quomodo quilibet se debeant salutare, nota, ut subsequentia melius apprehendas, quod nomen recipientis in salutatione poni debet in datiuo casu, et nomen mittentis in nominatiuo casu, cum dictioni buset adiectiuis utrique persone conuenientibus. Exemplum *Amico dilecto B., G. salutem cum plenitudine gaudiorum*. Ne igitur obscurus fiam cum breuis esse laboro, quod in genere posui, nube clarificata, sub specie demonstretur, ita quod maiores cum minoribus et iuniores cum senioribus in quolibet ordine peritiam habeant salutandi. *Reuerendis parentibus A. et B. pre cunctis mortalibus metuendis, honorandis, diligendis, G. eorum deuotissimus filius unicus* uel *minimus, salutem cum reuerentia filiali*, uel *cum filiali deuotione salutem*, uel *filialem reuerentiam cum salute*, uel *filialis reuerentie famulatum*, uel *omnimodam in omnibus reuerentiam*, uel *salutem, et siquid in mundo salubrius est salute*, uel *salutem et quidquid boni Ioseph uel Iacob prebuit suo patri* uel *suo patri potuit exoptare*. Potest tamen causa reuerentie tacere salutem, ut loco salutis dicat: *G. deuotus eorum filius quidquid potest seruitii uel honoris*, uel *quicquid potest reuerentie uel honoris*, uel *se ipsum totum*, uel *quicquid deuotionis uel subiectionis, et reuerentie potest*, uel *se promtum ad omnia genera famulatus*, uel *paterna semper uestigia imitari* uel *nunquam paternis preceptionibus contraire*, uel *semper suis parentibus facere que sint grata*. *A. et B. parentes*, uel *A. pater et B. mater: G. benedicto filio suo quidquid Ysac Iacob contulit cum salute*, uel *salutem cum dilectione perenni* uel *salutem et benedictionem* uel *salutem et scientie capere documenta*, uel *salutem et Salomonis scientia illuminari*, uel *salutem et illustrari scientia* uel *eloquentia Ciceronis*, uel *salutem et bonorum consortia imitari*, uel *salutem et gratiam a Domino promereri*, uel *salutem et bonis moribus informari*, uel *salutem et benedictionem quam filio patriarcha*, uel *salutem et paterne benedictionis augmentum*, uel *cum paterna dilectione salutem*, uel *de bono in melius feliciter prosperari*, uel *salutem et nunquam uacare a philosophicis documentis*, uel *salutem et scolastice militie insudare*, uel *salutem, et que sint iusta facere et honesta*, uel *salutem, et male fugere et inhonesta uitare* uel *salutem, et prestolatum amicorum gaudium adimplere meritis proprie bonitatis*. Mater uel pater sic separatim scriberet. *Unice spei et gaudio singulari G. suo dilecto et benedicto filio, C. deuotissima eius mater* uel *D. genitor, salutem et salutis eterne fructum et filius*. Et filius e conuerso parentum quemlibet salutabit. Si pater uel mater fuerit in dignitate, sic scriberet: *G. Dei gratia talis episcopus* uel *prelatus* uel *talis abbatissa, P. suo filio benedicto salutem et prosperitatem*. *A. et B. parentes, G. utinam uocando filio pro salute maledictionem* uel *pro salute angustiam et dolorem* uel *pro salute uerecundiam et dolorem et obbrobrium sempiternum*, uel sic: *G. maledicto filio suo salutem pro meritis* uel *salutem quem meruit* uel *non salutem, sed ut Cayn malitie societur*, uel *nunquam corporeis oculis reuidere*; uel *salutem quem Lucifer cum ire filiis acquisiuit*, uel *salutem, et nunquam a meretricum natibus separari* uel, *maledictionem et lupanaris sordibus suffocari*, uel *bestiarum dentibus lacerari*, uel *inter caupone pocula* uel *ad caram et potationes consumere dies suos*, uel *inter fures et ioculatores* uel *pocula interire*. *A. et B. parentibus utinam meritis euocandis, C. eorum solo nomine habitus filius salutem et quam tenetur reuerentiam ampliorem*, uel *salutem et paterna aperire uiscera indigentie filiali*, uel *salutem et paterne pietatis affectum circa filios exercere*, uel *salutem et filialem carnem odio non habere*, uel *salutem et errantem filium cum uirga pietatis ad mandatorum semitam reuocare*, uel *salutem, et non denegare filio necessaria ministrare*, uel *salutem et cordis duritiam per pietatis misericordiam remouere*, uel *salutem, et inopie filiali succurrere, malignorum mendaciis reprobatis* uel *salutem, et illum non deserere quem nature creauit*, uel *salutem et illi consulere cui deesse non possunt, ratione uel consuetudine prohibente*, uel *salutem et delinquentis peccatis ignoscere redeuntis*. Si autem filius uel filia fuerit in dignitate, sic scriberet: *A. Dei gratia episcopus talis loci* uel *prelatus* uel *abbatissa, reuerendis parentibus A. et B* uel *dilecto genitori B.* uel *honorabili ac carissime sue matri C., salutem quam sibi*. *Peramando fratri* uel *carissimo* uel *peramabili* uel *diligendo et honorando* uel, si maior fuerit *metuendo domino atque fratri suo B., C. cum fraterna dilectione salutem*, uel *salutem et fraternum amorem* uel *salutem et fraterne dilectionis affectum*, uel *cum sincere dilectionis affectu*, uel *salutem et optati successus augmentum*, uel *salutem cum fraterne dilectionis ardore*, uel *salutem et omne bonum*, uel *salutem, et siquid salute pretiosius inuenitur*, uel *salutem et quam sibi desiderat sospitatem*, uel *salutem quam sibi*. Et idem in sororibus, ut *diligende sorori B. morum elegantia plurimum decorate*, uel *salutem cum fraterna dilectione*. Et datiuos conuertas in nominatiuos, et habebis responsiuam. Si uero fratrum aliquis erit in dignitate, sic dices: *Uenerabili domino atque fratri G. Dei gratia episcopo florentino, A. et B. seipsos cum fraterna dilectione*. Si autem erit abatissa, sic dices: *Domine ac sorori plurimum uenerande U. Dei gratia abbatisse talis loci, A. et B. cum fraterna dilectione salutem*. *Amantissimo* uel *honorabili* uel *amando aut diligendo seu *peramabili consobrino suo S., U. salutem et puram dilectionem*, uel *sincerum amorem*, uel *cum sincere dilectionis feruore* uel *salutem et prosperitatem*, uel *prosperitatis augmentum*, uel *debiti honoris augmentum*, uel *salutem et uite longitudinem cum honore*, uel *salutem in longitudine dierum uite*, uel *salutem, et corporeis inspicere oculis quem mentis affectibus contemplatur*, uel *debitum honorem, atque res et habitum retinere*, uel *salutem et honori habito debitum cumulare* uel *aggregare* uel *sociare*, uel *salutem, et sue negotia feliciter pertractare*, uel *presentia mala fugere, et futuris utilitatibus prouidere*. *Reuerendo patruo, immo patri, unico benefactori et domino speciali*, uel *unice post Deum spei, benefactori precipuo, portui salutis, et refugio singulari*, uel *uenerabili patruo, immo in Christo patri et domino metuendo*, uel *reuerendo patruo, immo domino atque patri ubique suis meritis commendando, G. Dei gratia episcopo Mutinensi dignis laudibus et proprie bonitatis meritis honorando*; uel *tam sapientia quam honestate morum et omnimoda bonitate laudando* uel *multa sapientia et honestate fulgenti, D. salutem et totius promtitudinem famulatus* uel *salutem et promtum semper deuotionis affectum*. Uel taceas salutem, et dices: *D. omnium suorum nepotum minimus promptum senper et debitum in omnibus famulatum*, uel *quicquid deuotionis et reuerentie potest* uel *sui commendationem et promtissimum famulatum* uel *debitam in omnibus reuerentiam* uel *debitum in omnibus famulatum* uel *se ipsum totum ad beneplacita et mandata* uel *debite reuerentie famulatum*, uel *debiti famulatus obsequium* uel *promptum deuotionis obsequium* uel *se totum cum sincere dilectionis obsequio* uel *sui commendationem in omnibus cum perenni promtitudine famulandi*. Et secundum hunc modum minores et subditi prelatos et pastores poterunt salutare. *Uiro probo et discreto, auunculo ac domino metuendo G., U. scolaris Bononie, suorum nepotum minimus salutem cum promtitudine seruiendi*, uel *salutem cum sincere dilectionis perseuerantia* uel *quicquid fidelitatis et seruitii potest*, uel *salutem, et gaudiorum semper ad uota successus* uel *salutem et successibus abundare*, uel *salutem, et si quid melius* uel *ad uota successus prosperos cum salute*, uel *salutem et seipsum*, uel *salutem et quicquid potest seruitii* uel *honoris*, uel *salutem et bonis omnibus abundare*, uel *salutem et sui commendationem cum promtitudine seruiendi*, uel *salutem, et sospitate omnimoda gratulari*. *Gerardus Dei gratia* uel *Dei miseratione* seu *miseratione diuina* uel *sola Dei prouidentia* uel *sedis apostolice dignatione* uel *quamuis inmeritus* uel *licet indignus* uel quamquam non suis meritis, episcopus* uel *prepositus* seu *archipresbiter, plebanus, prior* uel *abbas* uel *talis loci prelatus* uel *rector solo uerbo et non opere, dilecto nepoti suo C. scolastice militie Bononie commendato salutem et benedictionem a Domino* uel *salutem in Domino* uel *salutem, et fructum reportare scientie ac honoris*, uel *salutem et Salomonis sapientiam et Ulixis astutiam et Ciceronis eloquentiam imitari*, uel *salutem et mutare mores cum tempus postulat aut res.* *Rainerius talis iudex* uel *miles* seu *mercator* uel *campsor, peramando nepoti suo insistenti Bononie scolasticis disciplinis salutem, et optinere sapientiam Salomonis*, uel *salutem et dilectionem* uel *salutem et honoris debiti incrementum* uel *salutem et gratiam apud Deum et homines promereri*, uel *salutem et prosperis fugare sinistra*, uel *salutem et honoris debitum incrementum*. *Diligendo nepoti U., B. eius amita* seu *matertera cum sincera dilectione salutem*. Nepti sic scribituri: *Sue peramande nepoti B., U. salutem cum intimo amore.* *Reuerende amite* siue *matertere B., R. eius deuotissimus nepos* uel *deuotissima neptis, cum promtitudine *gaudiorum* uel *cum sinceri amoris affectu.* *Dilecto et peramabili consanguineo U. ciui Bononiensi, ... Mutinensis ciuis salutem cum sincere dilectionis constantia.* *Reuerendis dominis A. presbitero, B. auo et C. auie, et peramabili patri D., et dulcissime matri E., carissimis patruis F. et G., metuendis auunculis H. et I., honorabilibus et sapientibus dominabus K. et L. amite et matertere, prouidis et discretis fratribus M. et N., et dilectis sororibus O. et P., et diligendis consobrinis Q. et R., et S. socero, T. honeste uxori, strenuo consanguineo U., et precordiali amico X. et uicino Y., et ceteris dominis, uicinis et amicis non modica laude dignis, Ç. Bononie uigilans in scolasticis documentis* uel *disciplinis, salutem cum reuerentia et dilectione perenni*. Reuerentia redditur presbitero et parentibus, dilectio personis aliis appropriatur. Et conuertas datiuos in nominatiuos, et sic habebis responsiuam salutationem. *Suo speciali et precordiali amico dilectissimo* uel amicorum precipuo* uel *dilectissimo et carissimo amico* uel *discreto, sapienti et peramabili amico* uel *amicorum non ultimo, A. morum claritate repleto* uel *amico suo pre mundi ceteris diligendo U., B. salutem et amorem* uel *salutem et omne bonum*, uel *salutem cum indissolubili amoris uinculo* uel *cum sincere dilectionis affectu*, uel *salutem et amicitie firmitatem* uel *consuete dilectionis constantiam*, uel *salutem et prosperos ad uota successus* uel *ad uota successus prosperos cum salute* uel *successus successibus augmentare* uel *prosperis successibus abundare*, uel *salutem, et siquid possit melius inueniri*, uel *salutem et siquid saluberius est salute* uel *salutem et plenitudinem gaudiorum* uel *salutem quam sibi.* Si autem dominabilis amicus fuerit, ita scribes: *Precordiali domino et amico* uel *speciali tamquam domino et amico P. honestate morum fulgenti* uel *multa sapientia decorato I. salutem, et quicquid dilectionis et seruitii potest* uel *salutem et uotiua continuo perfrui sospitate* uel *salutem et illesam omni tempore amicitiam conseruare.* *Socio carissimo* uel *precordiali* uel *dilecto et peramabili socio B. scolari paduano, G. olim socius eius, nunc scolaris Bononie salutem et scientie capere documenta* uel *salutem et facundiam consequi Tullianam* uel *salutem, et de gradu ad gradum prosperitatis ascendere peroptatum* uel *salutem et philosophie palatium introire* uel *ad scientie plenitudinem peruenire* uel *salutem et ad pedes philosophie crebris uigiliis accubare* uel *salutem et per scalas sapientie adscendere, et Dei et hominum gratiam inuenire*, uel *salutem, et ad perfectionem uenire iuris tam canonici quam ciuilis*, uel *salutem et illa in terris discere que hominibus placeant et angelis in excelsis*, uel *salutem et uisione mutua gratulari*, uel *salutem, et scientiam acquirere et diuitias congregare*, uel *salutem et optata semper perfrui sospitate* uel *sanitate*, uel *optati honoris augmentum*, uel *salutem et scientiam acquirere et diuitias congregare*, uel *salutem et omnimoda perfrui sospitate* uel *omnimoda felicitate gaudere*, uel *salutem et cuncta que desiderat optinere* uel *salutem et omnia habere pro beneplacis uoluntatis* uel *ad beneplacitum uoluntatis*, uel *salutem et haurire aquas de fontibus scientie salutaris.* *Domino magistro A., uariis scientiis redimito* uel *litteratorie militie cingulo redimito* uel *floribus eloquentie purpurato* uel *spectabilis eloquentie ac scientie uiro, iuris prudentia et facti experientia redimito* uel *morum prerogatiua conspicuo, et honestatis gloria rutilanti* uel *septiformis sapientie luce fulgenti, U. salutem et in scoliis philosophie militiam exercere* uel *salutem, et ea scire uel docere in terris que placeant angelis in excelsis*, uel *salutem cum promtitudine seruiendi* uel, *quicquid deuotionis et reuerentie potest* uel *seipsum totum in omni genere subiectionis. Magister sic suo discipulo scribit: *Dilecto socio et peramabili discipulo I., magister P. salutem cum sincere dilectionis feruore* uel * salutem et suam gratiam.* *Unice spei, singulari refugio et benefactori precipuo domino P. talis loci prelato, U. suus clericus subditus et fidelis seipsum totum ad beneplacita et mandata*, uel *uenerabili in Christo patri et domino speciali U. Dei gratia dignissimo episcopo uel archiepiscopo*, uel *tali prelato, multa sapientia et honestate fulgenti, U. talis subditus quicquid deuotionis et reuerentie potest* uel *sui commendationem in omnibus cum perenni promtitudine famulandi* uel *se totum, et obedientiam et reuerentiam et deuotionem perpetuam.* Et recurre superius ad titulum de nepote ad patruum clericum, ubi uberius inuenies uerba que presentibus conuenient. *Summe probitatis ac magnificentie uiro domino suo G. Orlandino multa laude et honore digno* ... *talis eius fidelis* uel *uice comes* uel *castaldus* uel *procurator* uel *talis burgensis* uel *administrator* uel *negotiator* uel *negotiorum gestor* uel *uassallus* uel *subditus, promtum semper et fidele seruitium* uel *quicquid poterit* uel *seipsum totum in omni genere famulatus* uel *fidelitatis*, uel *salutem, et quicquid potest seruitii* uel *honoris*, uel *se totum ad beneplacita et mandata*, uel *salutem et honoris debiti incrementum.* *Dilecto fideli suo P. uassallo, uicecomiti* uel *castaldo, G. de Martino salutem et suam gratiam,* uel *salutem et omne bonum.* Et si uellet, dominus nomen suum rationabiliter posset preponere, et artem et regulam sequeretur. Maritus sic uxorem salutat: *D. dilectissime uxori sue, C. salutem cum indissolubilis amoris uinculo*. Uxor sic maritum: *Uiro et domino pre cunctis metuendo B., C. deuotissima eius uxor* uel *fidelissima, salutem cum perpetue dilectionis costantia.* *A. Dei gratia Romanorum imperatrix et semper augusta, G. eadem gratia illustrissime regine Francorum salutem cum desiderabilis prosperitatis augmento.* Consanguinee sic se salutant: *B. pulcritudine ac morum elegantia plurimum decorate, M. uxor talis salutem cum plenitudine gaudiorum.* *Nobili et sapienti domine, uel nobilissime ac sapientissime domine B. duchisse Austrie, uel A. marchiane Estensi, uel comitisse Campanie, capitanee uel ualuassorisse* uel *tali domine, forma et morum et elegantia decorate* uel *forma et sensu plurimum relucenti, U. se ipsum totum* uel *quicquid sibi* uel *quicquid poterit* uel *si aliquid ualet salute pretiosius inueniri* uel *salutem cum fidelissimo seruitio* uel *salutem et quicquid fidelitatis et seruitii potest*. *Anime sue dimidio, pre cunctis uiuentibus diligende* uel *specialissime amice, domine C., D. animam et corpus et si plura posset* uel *quicquid habet et uidetur habere* uel *C. amice dulcissime forma, sensu et genere decorate* uel *anime sue dimidio, et oculorum suorum lumini, C. formosissime ac pretiosissime domine, amice dulcissime, A. ineffabilem iocunditatem* uel *illud gaudium mentis quod uoce uel actu exprimi nunquam potest* uel *super aurum et topation relucenti domine C. amice dulcissime, U. quicquid potest, et si ultra posset* uel *tot salutes et seruitia quot in arboribus folia, quot in celo fulgent sidera, et quot arene circa maris littora.* *Mirifice bonitatis ac sapientie uiro domino A. potestati Bononie dignis et magnis laudibus et decorato, B. potestas Cremone salutem, et sui regiminis exitum gloriosum.* Pro magnis uero negotiis apponitur consilium, pro maioribus totus populus ciuitatis, hoc modo: *Nobilibus et sapientibus uiris domino G. potestati, excelso consilio, ac honorate communitati ciuitatis Mediolani, U. Bononie potestas, consilium et populus uniuersus salutem cum honoris et glorie incremento* uel *salutem et totius felicitatis augmentum* uel *salutem, et prospero semper abundare successu* uel *salutem et de hostibus feliciter triumphare* uel *salutem et in omnibus prosperare* uel *salutem cum indissolubili amoris uinculo* uel *salutem, et amoris perpetui firmitatem*. Rectores sic potestati *Egregio et prudenti uiro domino A. potestati Bononie, C. et D. eiusdem ciuitates rectores salutem et prosperitatem.* Consules sic scribunt: *Nobilibus uiris consulibus Placentinis I. et U., consules Mutinenses salutem et dilectionem*. Potestas et consilium sic consulibus: *Ariprandus Faba Bononie potestas et eiusdem ciuitatis consilium A. et B. consulibus uille Nonantule* uel *Burgi Panicalis* uel *castri Sancti Iohannis, et toti eiusdem loci populo salutem et omne bonum*. Consules et potestas sic dominis: *Uiro egregio U. Bononie potestati et consilio uniuerso multa sapientia et bonitate propria commendandis, A. potestas de Monte Alto* uel *consul castri Plumatii* uel *uille Mutine* aut *burgi Galere salutem et seipsum* uel *quicquid potest seruitii uel honoris* uel *se ipsum totum ad beneplacita et mandata* uel *salutem et honoris debiti incrementum*. Subditi sic inter se: *Nobili uiro et plurimum sapienti A. potestati Castri Noui, G. potestas Galere salutem cum sincere dilectionis affectu*. Consules sic inter se: *Prouidis et discretis uiris, amicis et uicinis carissimis A. et B. consulibus Bagnarole, C. et D. consules talis loci, salutem et suum seruitium et amorem.* *Glorioso et excelso uiro*, uel *illustri et preclaro uiro domino I. Dei gratia felicissimo regi Franchie, dignis et magnis laudibus decorato, B. eadem gratia illustris rex Ungarie* uel *alme urbis Senator illustris, salutem, et optata semper felicitate beari* uel *salutem et amoris perpetui firmitatem* uel *salutem et totius altitudinis incrementum*. Duces sic inter se scribunt: *Magnifico et potenti domino G. illustri duci Spoleti quem ubique terrarum proprie bonitatis merita recommendant, A. illustris dux Austrie salutem, et de inimicis triumphum*. Marchiones sic inter se scribunt: *Inclito et preclaro uiro domino I. excelso marchioni Montis ferrati quem fama commendat et gloria militaris, U. Estensis et Anconitanus marchio salutem et prospera prosperis cumulare*. Comites inter se sic: *Magnifico et potenti uiro domino Guidoni de Tuscia honoratissimo comiti palatino, quem decus exornat, fama, liberalitas, probitas et curialitas approbata, Iohannes de Gauinana comes Romaniole salutem et cuncta que desiderat optinere*. Et sic scribunt sibi magni et potentes uiri et mundi principes, et barones magni subditis: *F. Dei gratia rex illustris Francorum* uel *talis dux, marchio, comes *aut* princeps, I. de tali loco suo fideli salutem et suam bonam uoluntatem*. *Inclito et potenti* uel *nobili et illustri* uel *magnifico et preclaro ac strenuo militi, domino Salinguerre Ferrariensi multa discretione conspicuo et dignis laudibus commendato* uel *nobili et prudenti uiro domino Rolando honorato militi Mutine* uel *multa laude et honore digno uel quem fama militaris decorat, et gloria recommendat, Iacobus de Prindiparte Bononie salutem cum promtitudine seruiendi* uel *de gradu prosperitatis ad gradum adscendere peroptatum*. Et sic omnes milites se salutant. *Federico Dei gratia uictoriosissimo Romanorum imperatori et semper augusto, P. eadem gratia rex Francorum salutem et obsequium*. *Illustrissimo et feliciter triumphanti domino F. Dei gratia serenissimo et cristianissimo Romanorum imperatori semper augusto, D. eadem gratia alme urbis senator illustris salutem et suum seruitium et amorem* uel *talis dux, comes, baro* uel *princeps Capue salutem, et quicquid poterit seruitii uel honoris*. Uel dicas: *A potestas Cremone, consilium et populus ciuitatis promptum fidelitatis intime famulatum*. Et si uassallus fuerit, ita dicat: *A. de tali loco fidelis uassallus diu feliciter imperare* uel *debitum in omnibus fidelitatis obsequium*. *Gloriosissime ac serenissime domine A. Dei gratia felicissime Romanorum imperatrici, et semper auguste, potestas, consilium et populus ciuitatis Bononie eius subditi et fideles tam promtum quam deuotum in omnibus famulatum*. Duci Uenetie sic scribitur: *Preclaro ac magnifico uiro domino P. Ciani Uenetie, Dalmatie, Croatie, dimidieque nec non et quarte partis imperii Romanie duci felicissimo, A. potestas, consilium et populus ciuitatis Bononie salutem in longitudine dierum et uite* uel *salutem et optata semper felicitate beari*. Et eumdem modum seruabimus in salutando alias sublimes personas, ut in precedentibus continetur. *A Dei gratia Romanorum imperator et semper augustus magno uiro imperatori constantinopolitano et semper augusto salutem et pacem et amorem*. Regibus autem dicit *salutem et omne bonum*, et idem dicit amicis quibus uult. Imperatrici sic scribitur: *F. Dei gratia Romanorum imperator semper augustus peramabil uxori sue C. imperatrici et semper auguste salutem et amoris plenitudinem*. Aliis sic scribitur: *F. Dei gratia et cet. magno uiro P. marchioni de Monte ferrato fideli suo,* uel *uiris nobilibus et dilectis U. potestati, consilio et populo Imolensi, salutem et suam gratiam et bonam uoluntatem*. Dominus papa cardinales et omnes archiepiscopos, patriarchas, primates, episcopos appellat fratres hoc modo: *Gregorius episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabili fratri patriarche Antiocheno* uel *primati Gradensi* uel *archiepiscopo Rauennati* uel *episcopo Bononiensi, salutem et apostolicam benedictionem*. Et nota quod non ponit in litteris suis proprium nomen prelati, sed duo puncta fiunt, inter que remanet modicum spatium carte quod representat proprium nomen; et significat quod non scribitur persone, sed tantummodo dignitati; quod patet ex eo, quod dignitas sequitur illud spatium cum dicit *episcopo Bononiensi* uel *Imolensi*. Abbates et priores, archipresbiteros, cantores, prepositos, preceptores, magistros scholarium et cymiliarchas *dilectos in Christo filios*, dicendo: *Gregorius, et cet. dilectis in Christo filiis abbati et conuentui Sancti Stephani Bononie salutem et benedictionem*. Canonicis, cappellanis et omnibus aliis clericis, doctoribus, magistris, uniuersitati scholarium dicit, *dilectis filiis* non ponendo *in Christo*: *Gregorius et cet. dilectis filiis canonicis Imolensibus* uel *clero ciuitatis Fauentie* uel *dilectis filiis doctoribus et magistris et uniuersitati scholarium Bononie commorantium salutem et apostolicam benedictionem*. *Gregorius episcopus, seruus seruorum Dei, F. illustri Romanorum imperatori et semper augusto salutem et apostolicam benedictionem*. Et eodem modo scribit imperatrici, dicendo: *Gregorius et cet. dilecte in Christo. G. illustri Romanorum imperatrici et semper auguste salutem et benedictionem*. Reges autem et reginas, dominos et maiores principes *illustres* appellat. Exemplum: *Gregorius et cet. dilecto in Christo filio illustri regi Francie, Anglie, Ungarie,* uel *principi Capue, duci Uenetiarum* uel *Bauerie,* uel *Austrie*. Item *dilecte in Christo filie illustri regine Francie* uel *comitisse Campanie salutem et apostolicam benedictionem*. Minores uero appellat tantum filios, non dicendo *in Christo*: *Gregorius et cet. dilecto filio nobili uiro Salinguerre Ferrariensi, salutem et benedictionem*. Omnibus autem quos salutat indifferenter dicit *salutem et apostolicam benedictionem*. Nota quod nomen pape semper premittitur, siue scribat aut scribatur ei; et nomen imperatoris eodem modo, nisi scribat domino pape. Hoc modo scribitur domino pape: *Sanctissimo patri domino G. Dei gratia summo pontifici, B. illustris rex uel regina Francie, comitissa Campanie* uel *talis comes* seu *princeps, dux* uel *baro* uel *talis sanctimonialis uirgo Deo dicata* uel *uidua, totius deuotionis affectum* uel *talis patriarcha, archiepiscopus, episcopus* uel *prelatus* uel *abbatissa et conuentus monialium Sancti Uitalis Bononie*, uel *A. potestas et consilium ac populus ciuitatis Bononie*, uel *consules et uniuersitas campsorum,* uel *mercatorum* uel *doctores et magistri, et tota uniuersitas scholarium* uel *prepositus et totus clerus ciuitatis Bononie, pedum obscula beatorum* uel *feliciter Petri nauiculam in maris fluctibus gubernare*. *Sanctissimo patri et domino Gregorio Dei gratia summo pontifici, F. eadem gratia Romanorum imperator et semper augustus salutem et omnimodam reuerentiam*. Aliis omnibus a domino papa dicit *gratiam suam et bonam uoluntatem* uel *salutem et omne bonum*. Aliis personis sic scribit: *F. Dei gratia Romanorum imperator et semper augustus, Iherosolime et Sicilie rex, speciali amico D. eadem gratia Ostiensi episcopo* uel *amico carissimo et fideli P. eadem gratia episcopo Cremonensi salutem et amorem*; et sic scribit omnibus de regno. *Fredericus Dei gratia Romanorum imperator et semper augustus, A. dilecto suo amico abbati Sancti Proculi* uel *tali clerico* uel *magistro* uel *scolari, uiro discreto et amico dilecto Bononie commoranti, salutem et bonam uoluntatem*. Et sic omnes reges scribunt clericis et talibus personis, et alii principes et magnates cum scribunt minoribus, ut *talis dux* uel *princeps A. tali clerico, salutem et dilectionem*. Si autem magnis prelatis scriberent, deberent eorum nomina premittere, ut: *Uenerabili in Christo patri domino I. Dei gratia dignissimo patriarche Aquileiensi* uel *primati Gradensi, archiepiscopo Rauennati* uel *Mediolanensi, talis dux salutem et reuerentiam et amorem*. *Uenerabili in Christo domino A. Dei gratia dignissimo archiepiscopo Rauennati, G. parmensis episcopus salutem et reuerentiam in omnibus tam debitam quam deuotam* uel *salutem et sinceram in Domino caritatem*. Archiepiscopus uero, suffraganeis suis scribendo, nomen suum et preponere et postponere potest, si placet. Exemplum: *A. Dei gratia archiepiscopus Rauennas, uenerabili in Christo fratri B. regino episcopo salutem in Domino* uel *dilecto in Domino* aut *uenerabili in Christo fratri, tali episcopo, talis archiepiscopus in uero salutari salutem*. Episcopi uocant se fratres hoc modo: *Uenerabili in Christo fratri et amico speciali U. Dei gratia episcopo Fauentino, M. eadem gratia episcopus Imolensis salutem in domino* uel *salutem cum sincere dilectionis ardore*. Maiores autem episcopos uocant patres et eorum nomina anteponunt, considerantes maioritatem esse circa sanctitatem uel honestatem uel quoad senilem etatem, nobilitatem, uel sapientiam ampliorem, largas diuitias uel ciuitatem maiorem, uel quia primo fuit in dignitate; et scribunt talibus in hunc modum: *Uenerabili in Christo patri, amico et domino suis meritis honorando I. Ariminensi episcopo D. Foripopuliensis episcopus in uero salutari salutem*. Episcopi uocant filios qui sue iurisdictionis existunt; et nomen prelati mittentis premittitur tali modo: *Henricus Dei gratia Bononiensis episcopus dilecto in Cristo filio tali cappellano uel clerico salutem et benedictionem*. Item prelatos subditos uocant fratres hoc modo: *A diuina miseratione Mutinensis episcopus dilecto in domino fratri abbati sancti Petri* uel *preposito, priori* uel *archipresbitero talis loci salutem in salutis auctore* uel *felicibus aut uotiuis successibus abundare*. De aliena quidem iurisdictione clericos uocant episcopi, sicut placet eis, uel *filios* uel *fratres* uel *amicos* uel *uiros dilectos*; et eorum nomina preponunt uel postponunt, inspectis personis secundum generalem superius datam distinctionem, siue laici fuerint siue clerici; et licet quilibet clericus pro susceptis ordinibus maior quouis laico censeatur et ita nomen eius semper possit premitti, tamen prelati magnatibus deferunt et humilitatis cause eorum nobilitatem posponunt. Exemplum breuiter ad predicta: *Henricus Dei gratia Bononiensis episcopus dilecto sibi clerico et amico* uel *laico Mutinensi* uel *dilecto in Christo fratri tali canonico Parmensi salutem in Domino*; et sic preponitur episcopus: *Dilecto in Domino fratri B. Nonantulane plebis archipreshitero* uel *uiro prouido et discreto domino Manfredino regino canonico, intimo et speciali amico talis episcopus salutem in domino*. Sic premittitur laicus: *Uiro prouido et discreto domino Gerardo Rangoni ciuitatis Mutine multa laude et honore digno Henricus summa gratia Bononiensis episcopus, salutem et dilectionem in Domino*. *Reuerendo in Christo fratri R. florentino archidiacono Tancredus archidiaconus Bononiensis, salutem cum sincere dilectionis feruore*; et sic se salutant archipresbiteri et plebani, priores et prepositi. Archiprestiter sic salutat cappellanum suum: *G. archipresbiter talis loci dilecto fratri suo A. cappellano talis loci salutem et omne bonum*. Cappellani sic se salutant ad inuicem: *Dilecto et precordiali amico* siue *fratri U. talis loci cappellano, M. cappellanus talis ecclesie cum omni eternali dilectione salutem*. Si iudex fuerit delegatus domini pape, maior est quocumque, ut diximus; et ita, cuicumque scriberet, posset premittere nomen suum, dicendo; *I. Dei gratia Parmensis episcopus a sede apostolica delegatus uenerabili in Christo fratri patriarche Gradensi* uel *archiepiscopo Mediolanensi* uel *illustri et glorioso uiro regi Anglicano salutem in Domino*. Si alterius prelati uel principis delegatus uel uicarius fuerit, maior est omnibus qui sunt iurisdictionis ipsius; et ista ueritatis ratione posset preponere nomen suum, ut dictum est. Quicquid autem possit facere delegatus, ne superbire uideatur, humilitatis sectetur magistrum, qualitatem sue persone inspiciat et officii consideret dignitatem; et scribat maioribus et minoribus secundum regulam prelatis superius assignatam sic plane, sic suauiter et humiliter ac prudenter, quasi non esset in legatione huiusmodi constitutus. Cardinalium sedis apostolice alii sunt presbiteri, alii diaconi. Item presbiterorum alii sunt episcopi, alii simpliciter cardinales presbiteri; inter quos sic diuersifica: quia, si fuerit episcopus, dicimus: *Uenerabili in Christo patri domino T. Ostiensi et Uellitrensi episcopo, talis episcopus salutem et reuerentiam* uel *sui commendationem et promtum in omnibus famulatum*. Si uero presbiter cardinalis, dicimus: *Reuerendo in Christo patri et domino G. tituli Sancti Marchi dignissimo presbitero cardinali talis salutem, uel seipsum etc.*. Una tamen ecclesia est Rome, que habet titulum *ecclesiam baptisimalem*, ut in curia intellexi; et non dicitur titulus talis ecclesie, sed per antonomasiam sic scribitur ei: *Basilice xij apostolorum presbitero cardinali*. Si autem fuerit diaconus cardinalis, dicimus ita: *Uenerabili in Christo patri magistro Rainerio Sancte Marie in Cosmedin dignissimo diacono cardinali, A. potestas, consilium, et commune ciuitatis Bononie promptum deuotionis intime famulatum* uel *talis clericus* siue *laicus, seipsum totum in omni genere famulandi*. Non enim dicimus *diacono talis tituli*, quoniam habere titulum diaconi non dicuntur. Et nota quod titulus nomen ab auctore suscepit, unde dicitur titulus Calixti, quasi ab ipso ecclesie fundatore. *Reuerendo ac dilecto in Christo fratri multe discretionis ac honestatis uiro domino G. sancti Proculi abbati, A. licet immeritus monasterii sancti Stephani abbas, salutem et sinceram in Domino caritatem*. Abbatisse sic salutant se: *Uenerabili in Christo sorori A. Dei gratia monasterii sancti Uitalis abbatisse dignissime* uel *G. Cenobii Sancte Marie Maioris* uel *Sancti Columbani humilis abbatissa in uero salutari salutem* uel *salutem et orationem in Domino*. Monacha sic salutat suam abbatissam: *Uenerabili in Christo matri et domine E. sancti Gregorii abbatisse dignissime, soror A. peccatrix monacha debitam reuerentiam cum deuota subiectione*, uel *cum pura dilectione*. Monachi sic se salutant generaliter: *Dilecto fratri monacho et amico domino Iacobo discreto monacho talis loci dominus P. monachus sancti Felicis salutem et in Domino gloriari*. Monachus sic abbati: *Uenerabili in Christo patri et domino metuendo I. Sancti Felicis abbati dignissimo, dominus B. humilis eius monachus et deuotus seipsum totum in omni genere famulandi*. Laici sic monachis: *Domino et amico domino C. monacho talis loci, A. laicus salutem et reuerentiam* uel *deuotionem cum dilectione sincera*. Monachus sic monache: *Dilecte in Christo sorori domine A. sancte Margarite moniali propriis meritis honorande, dominus C. monachus talis loci salutem et ad salutis gaudia peruenire*. Monacha sic monacho, *Domino atque fratri in Christo suis meritis honorando D. monacho: talis loci, A. monacha sancti Uitalis salutem et dilectionem in Domino*. Monache sic se ad inuicem salutant: *Amantissime sorori sue in Christo plurimum uenerande A. Sancte Marie Maioris honeste sanctimoniali, G. monacha sancti Geruasii salutem in Domino*. Conuentui monialium sic scribitur: *Dilectis uel reuendis in Christo sororibus abbatisse et sancti monialibus talis loci, magister Tancredus Bononie archidiaconus salutem et ad sponsi conuiuium cum sapientibus uirginibus introire*. Generaliter autem possumus eis dicere *salutem et in oratione constantiam* uel *salutem in eo cui angeli seruiunt* uel *cuius speciem* uel *cuius pulcritudinem sol et luna mirantur* uel *salutem, et sic transire per temporalia, ut per ea non amittantur eterna* uel *salutem et cum desiderio iugum Domini sustinere* uel *salutem et carnis uoluptates orationibus et uigiliis et ieiuniis edomare* uel *salutem et illam quam mundus dare non potest pacem* uel *salutem et de labore fructum suscipere gloriosum* uel *Dominum facie ad faciem contemplari* uel *de cursu brauium obtinere* uel *semper oleum in lampadibus suis ferre* uel *salutem et celesti sponso placere, et illibatum seruare pudoris annulum et armillam*, uel *salutem et ad fructum centesimum peruenire*. *Dilecto in Christo fratri amico speciali et domino reuerendo B. heremite Camaldulensi sanctitate uite probato et mentis ac corporis honestate, B. heremita sancti Michaelis de Nemore salutem et usque ad ueram perseuerare coronam*. Humiliati et Deo deuoti sic se salutant: *Uiro dilecto amico et fratri carissimo A. penitentiam agenti B. humiliatus et Deum timens salutem et die noctuque in lege Domini meditari*. Conuersi sic se salutant: *Fratri dilecto et amico speciali D. conuerso sancti Proculi, C. conuersus sancti Damiani salutem et per bonum obedientie ad premium celestis magnificentie peruenire*. *Multe sapientie ac discretionis uiro domino P., legali et facundo iudici Mutinensi, iuris et facti peritia decorato* uel *tam iuris prudentia quam facti experientia redimito, A. iudex Bononie* uel *talis eius consanguineus* uel *amicus, salutem et in libra rationis sedere et singula sua iudicia trutinare* uel *salutem et in omni suo iudicio matrem ueritatis inuiolabiliter conseruare*, uel *salutem et cum misericordia per semitam iustitie ambulare*. *Uiro nobili et plurimum curiali D. Domicello ubique propriis meritis honorando Tuschus de Gratia de Asinellis salutem et gratis promittere, ac gratis digne postulantibus elargiri* uel *tali prelato, clerico *aut laico* talis salutem et matrem omnium uirtutum consulere largitatem* uel *salutem et patientibus necessitatem largitatis dexteram aperire*. Auarus sic potest salutari: *Tali talis salutem, et non nummorum copiam, sed morum uenustatem optare* uel *salutem, et non denariorum multitudinem, sed maiestatis altitudinem adorare* uel *salutem et a cultu diuertere idolorum* uel *salutem, et non pro lucro burse, sed ad profectum anime ieiunia frequentare*. *Dilecto amico suo tali mercatori, L. salutem et de mercimoniis multiplicatum colligere capitale* uel *salutem et semper lucrum consequi peroptatum*; uel *tali agricole talis uille, burgi, uel uici, talis salutem et ubertatem uini* uel *ipsius oues in fetibus abundare* uel *salutem et tantis abundare successibus, quod ei uniuersitas inuideat uicinorum* uel *salutem, et campis et pratis culturam assidue adhibere* uel *salutem lactis ubertatem et uini et olei abundantiam infinitam*. Finaliter autem nota quod salutatio debet scribi per datiuum casum, et in tertia persona tantum; et pre nimio mentis affectu uerbum in salutatione celatur, licet antiqui posuerint, ut ibi *Lucius Catilina mittit Quinto Cetego salutem*. Et in Ouidio: *Hanc tua Penelope lento tibi mittit, Ulixe*. Et in salutatione subauditur aliquod istorum uerborum *mittit, mandat, legat, delegat, optat, cupit, desiderat uel affectat*, uel aliud uerbum quod ad mittendum pertineat, uel ad optandum. Item nota quod non salutantur excommunicati, Saraceni, Iudei, uel Patareni, cuiuscumque secte fuerint dum tamen catholicam non sapiant puritatem; sed loco salutis dicitur quod habeant spiritum consilii sanioris hoc modo: *Gregorius episcopus, seruus seruorum Dei potenti uiro Saladino* uel *tali, in errore iudaico* uel *prauitate manenti, ad fidei cognitionem uenire* uel *derelictam assumere disciplinam* uel *tali excommunicato spiritum consilii sanioris,* uel *pre oculis semper Dominum habere* uel *declinare a malo, et facere bonum* uel *ad uiam ueritatis redire*, uel *tali Speroniste* uel *tali Donatiste* uel *Leoniste* aut *in tali secta moranti, ad cor unitatis redire et uiam ueritatis repetere festinanter*. Item non salutantur inimici manifesti, ut dictum est, sed aliquid ponitur salutationi contrarium. Exemplum: *G. Dei gratia comes Panici D. solo nomine comiti de Casalecclo pro salute merorem*. Uel aliter: *F. Dei gratia Romanorum rex, et semper augustus Othoni persecutori ecclesie incidere in laqueos quos tendit* uel *iram Dei sustinere quantum suis operibus inuocauit*. Item quandoque non ponitur salutatio in epistola uel in litteris de licentia datis et in litteris dimissoriis, commendatitiis et generalibus. Exemplum: *Nos A. potestas Bononie damus licentiam etc.* uel: *Nouerint omnes presentes litteras inspecturi* uel: *Sciant, cognoscant* uel *nouerint omnes ad quorum audientiam littere iste peruenerint etc.*. Item salutatio reticetur quando scribentes secreta timent et nolunt cognosci si epistola caperetur, ut puta cum de proditione uel furto uel morte uel aliqua re turpi tractatur; uel quia clericus in dignitate, uel rector in officio positus forte scribit alicui mulieri, et tunc per occulta signa debet proprium nomen sub imagine representare, uel incipere ab ipsa narratione, ut illud Ouidii *Nunc oculos tua cum uiolarit epistola nostros, non respondendi gloria uisa leuis*. Item nota quod nomen loci, nomen porsone, nomen mittentis, nomen dignitatis uel officii debet semper in salutatione apponi. Exemplum: *Petro iudici mutinensi* uel *Martino archidiacono Bononie I. salutem*. Petrus, ecce nomen persone; iudici, nomen officii; archidiacono, nomen dignitatis; Bononie nomen loci. Proprium nomen quatuor de causis in salutatione tacetur. Primo cum non persone, ut supra diximus, scribitur, sed potius dignitati. Secundo quando proprium nomen ignoratur. Tertio quando scribitur duobus equalibus, ne pro prima positione nominis posterior indignetur; et in his casibus dignitas uel officium nominis supplet defectum. Quarto nomen tacetur propter confusionem uitandam, ut cum scribitur populo uel societati, aut alicui multitudini. Item, ut appropriare scias cuilibet quod suum est, nota quod papa et imperator debent dici superillustres; in clero, primates et patriarche illustres uocantur; episcopi dicuntur clarissimi: metropolitani quoque uel archiepiscopi spectabiles nuncupantur. In laicis uero illustres sunt reges prouinciarum, prefectus urbis, presides, conscripti patres et alme urbis senatores; spectabiles autem dicuntur duces, comites et marchiones: clarissimi uero sunt barones et ualuassores et consules ciuitatum. Item sciendum est quod religio in Dei cultu, pietas erga patrem et consanguineos, officium erga consortes eiusdem nature, obsequium erga patronos, famulatus dominis, obedientia prelatis et reuerentia maioribus debetur. Item nota quod omnis orator ista debet considerare: ordinem construendi, appositionem uerborum, intellectum locutionis, mores hominum, consuetudines terrarum, et satisfacere uoluntati mittentis. Item diligenter debet querere, subtiliter, et uidere que sit persona mittentis, ut dictum est, et que recipientis, et que sit fortuna et condicio utriusque, et quod talis sit materia quod ipsius uerba illi conueniant cui littera destinatur. Uiso de salutatione que precedit, sequitur uidere de exordio quod statim debet sequi. Exordium sic a Tullio diffinitur: *Exordium est principium orationis, per quod animus auditoris uel iudicis constituitur ad audiendum*; uel *exordium est sermo preambulus ad dicenda*. Et nota quod exordium tria facit; nam reddit auditorem docilem prelibatione materie; beniuolum, cum dicit circumstantias rerum et merita personarum; attentum, cum utilitatem tangit, magnitudinem denotat, uel negotii qualitatem. Dicitur autem exordium ab exordior, exordiris, quia proprie in exordio, idest in principio debet poni; potest autem in medio et in fine poni. In principio sic ponitur: *Tali prelato talis subditus seipsum. Eius liberalitas est precipue commendanda, qui priusquam sibi precum instantia porrigatur digno beneficio respicit indigentem. Inde est quod uestra bonitas digna laudibus debet non immerito reuereri, que suos fideles misericorditer inspicit oculis pietatis*. In medio potest exordium sic aptari: *Talis prelatus A. subdito salutem. Peccasti grauiter, sed de misericordia non desperes: quoniam qui uult satisfacere de commissis peccatori uenia promittitur Saluatoris: nec tibi ecclesia claudit gremium redeunti. Sed super conuersione peccatoris, gaudium est angelis in excelsie*. In fine sic exordium potest poni: *Si uere scientie cupis acquirere margaritam, peccatum fugias et consortia malignorum; nam cuius mens est uitiorum tenebris offuscata, non potest splendere sapientie luminari*. Item nota quod exordium in tertia persona fit, et in finali sillaba conuenire, et penultima discrepare debet. Exemplum: *Magister Guido ubique diligitur, quia sue dictamina comprobantur*. Ecce qualiter diligitur in tur desinit, et penultima, hoc est gi breuiatur; et similiter comprobantur in ntur finitur, sed penultima producitur. Item si in uocalibus distinctiones desinant, uel in aliis consonantibus terminentur. Arenga est quedam prefatio que ad beniuolentiam captandam premittitur et ornatum, qua utuntur Lombardi et ecclesia Romana in suis epistolis et loquelis. In hoc plane concordat exordium et arenga, quod utrumque debet preponi taliter et aptari, ut narrationi cohereat et procedere uideatur a causa. Sed in hoc discrepant, quoniam arenga non tantum personam tertiam sed primam recipit et secundam. Hoc exemplum uideas in decretalibus: *Quanto te nouimus in canonico iure peritum, tanto fraternitatem tuam in Domino commendamus, quod in dubiis questionum articulis ad apostolicam sedem recurris, que disponente Domino cunctorum mater est fidelium et magistra*. Prouerbium est oratio sententiam continens ante productam, uel consuetudinem approbatam. Exemplum: *Mus, uipera, ignis in sinu et serpens in gremio non prebent suis hospitibus munera gratiosa*. Beniuolentie captatio idem est quod exordium. Potest autem sic diffiniri: *Beneuolentie captatio est quedam laus, qua recipientis animus letatur et beniuolus redditur mittenti*. Et nota quod semper beniuolentia captatur, ubicumque aliquod uerbum ponitur quod ad laudem recipientis pertineat et honorem. Narratio, ut a Tullio diffinitur, est rerum gestarum uel proinde ut gestarum expositio. Uerbi gratia rerum gestarum cum dicitur: *Scias quod Petrus dedit B. archipresbitero x lib. et factus est canonicus Ymolensis* uel proinde ut gestarum, ut si dicam: *Petrus factus est canonicus talis loci simoniaca prauitate*. Et nota quod narratio debet esse breuis, dilucida et probabilis; nam, ut ait Tullius in secundo Rethoricorum in primo libro, quo breuior, eo dilucidior et facilior cognitu narratio fiet. Breuis est, cum uerbis tantum necessariis expeditur. Lucida est, cum usitatis significationibus, rerum ordine seruato, et non longo circuito res monstrantur. Probabilis est si morem sectetur, opinionem referat, et sicut natura postulat exponatur. Petitio est oratio per quam petimus quod iustum sit, utile, necessarium et honestum, ut si petam quod mee saluti consulas et honori. Circa petitionem honestam ista detent attendi: que sit persona potentis et que illa a qua petitur, temporis qualitas, loci dispositio et habilitas dictatoris; et sic est ex precedenti narratione sumenda, ut cum ratione colligat supradicta. Primo debet salutatio poni, quia, nisi premitteretur, non posset sciri de quo dictator narraret. In secundo loco debet locari narratio, quia nullus sciret quare salutatio precessisset, nisi narratio reuelaret. Tertium locum sibi debet petitio uindicare, quia petentis intentio nesciretur, nisi post narrationem aliquid sub petitionis specie poneretur. Potest autem constare epistola, licet quodammodo imperfecte, de qualibet parte epistole: ex sola quidem narratione, ut: *Noueritis quod Bononie sanus et incolumis perseuero per Dei gratiam atque uestram, quod audire de uestra persona desidero animo sitibundo, cum uos diligam, et omnia que sunt uobis nouit Dominus ad salutem*. Sed si grauis est animus auditoris uel materies odiosa, subito non debet peritus dictator ad narrationem accedere, sed a beniuolentie captatione potius exordiri, ut reddatur auditor precabilis et negotii qualitas excusata. Item ex sola petitione potest constare epistola. Exemplum: *A uestra gratia postulo multa prece, ut inter uestros fideles subditos me dignemini computare*. Ex sola salutatione epistola stare non posset; quia, si dicerem *Petro Martinus salutem*, hoc non esset epistola, sed titulus epistole. Uerumtamen qui dicunt salutationem esse partem epistole, quodam modo superficialiter possent dicere, quod hoc esset epistola cum dicitur *Albertus Martino salutem et centum solidos.*. Set talia non sunt de salutatione, sed in narratione ponuntur. Item ex solo exordio stare non posset, ut si dicam alicui: *Qui recte ieiunare desiderat, ab omnibus debet uitiis abstinere*. Hoc nihil esset, nisi aliud sequeretur. Item non potest stare epistola ex solo prouerbio, ut si scriberem alicui sic dicendo: *Irasci columbam non uidimus, nec humanessere scorpionem*. His premissis, de themate uideamus. Thema est factum in genere propositum; uel thema est breuis apertio dicendorum, per quam auditor loquentis intelligit uoluntates. Exemplum: *Scias quod Bononienses contra Mutinenses exercitum iam fecerunt*. Restat uidere quid sit materia. Materia est plena et artificiosa uerborum ordinatio ex his que in themate assumuntur. Exemplum: *Sciatis quod Bononienses, amicorum uocata multitudine copiosa, contra Mutinam iuerunt cum suo carrocio tam magnifice quam potenter, et in obsidione castri Baçani diutius commorantes ad propria sani et incolumes sunt reuersi, sed nec ipsum expugnare castrum, nec aliquam habere uictoriam potuerunt*. Dictator sagax debet esse, diligens et discretus ad inueniendam materiam suo ingenio congruentem, iuxta illud Horatii *Sumite materiam uestris qui scribitis equam*; et postquam inuenerit, circa dispositionem laboret ut ordinetur sub uerborum serie competenti, et postmodum ad colores procedat rethoricos quibus depingat eandem ornamento circumposito, quasi quodam pallio et florifero tegumento: sicque debet scribentem ad loquendum inducere illi persone cui scribitur et littera destinatur, tanquam esset in sua presentia constitutus. Exemplum. Aliquis uult scribere suo domino uel amico ut possit a curia litteras impetrare. Qualiter simpliciter diceret, si personaliter in presentia sua foret? *Ego rogo dominationem uestram de qua multum confido, ut dignemini mihi adiutorium uestrum dare, ita quod in tali causa quam habeo cum Petro possim habere litteras a domino papa*. Ecce, habes materiam: recurre igitur ad dispositionem ipsius hoc modo: *Dominationem uestram, de qua gero fiduciam pleniorem, humili prece rogito incessanter quod mihi uestre liberalitatis et gratie taliter dignemini subsidium impartiri, quod in tali causa, uestra potentia faciente, litteras apostolicas impetrare ualeam et habere*. Et ipse rogatus diceret: *Libenter faciemus quicquid tibi placuerit*. Ex quibus uerbis debes responsiuam colligere taliter et formare: *Facere cupientes* siue *gestientes que tibi debeant esse grata, sic tuo nuntio nostrum dedimus auxilium et fauorem quod, secundum quod tua petitio requirebat, impetrauit litteras utiles et benignas*. Sententia est super iis que prius fuerunt dubia uel uerisimilia interpretatio sapientis. Et licet principaliter ad iudicia descriptio talis pertineat, ad dictatores tamen competenter refertur, qui ad similitudinem iudicantium supersedent epistole faciende, interpretantur cum sapientia dictiones, condempuando uitiosa uerba, dubia, uerisimilia et configurata, et ponendo que ad bonam sententiam faciunt et sanum retinent intellectum. Exemplum uitiosum, puta, cum de aliquo sapiente dicitur: *Ad uestram prudentiam platee currunt, et ueniunt ciuitates tamquam ad illam personam quam diligo, prout scitur, que fortitudine multa prepollet et coruscat cingulo glorie militaris*. Iudicetur hec locutio uitiosa, et talis locutio debita uerba querat hoc modo. *Ad uestram prudentiam, quam diligo puro corde, recurro necessitatis tempore confidenter, uelut ad portum ad quem uenientes sperata gratitudine non priuantur*. Distinctio est quedam cuiuslibet clausule particula, que quandoque puncto piano, quandoque suspensiuo terminatur, uel debet rationabiliter distingui et terminari. Et dicitur distinctio a distinguo, distinguis, quia distinctiones ita debet in sua epistola distinguere dictator, quod nulla ex earum conculcatione generetur ambiguitas in animo auditorum. Punctum est signum distinctionum locutionis et recreatio spiritus fatigati: etiam est punctum aliud suspensiuum, uidelicet quod cum uirgula scribitur infra ducta; aliud medium ut in colo; aliud comprehensiuum litterarum, quando circumscribitur littere que pro proprio nomine ponitur; et non refert; utrum unum coma uel colum aut plura periodum antecedent; de quibus adhuc dicam apertius per exempla. Clausula est quedam cuiuslibet tractatus particula que ad minus duas et ad plus septem distinctiones continet, ne obscuritas generetur. Exemplum: *Illius gratia communi iudicio commendatur, que singulis poscentibus ostendit se beniuolam et exhibet liberalem*. Exemplum de septem, ut in corrupta que de uirginitate ammissa conqueritur isto modo: *Heu dolor indeficiens, et o quanta sunt mihi suspiria et lamenta! cum tempus uirginitatis amisisse me recolo atque diem; quia prius eram formosa ut lilium, et in conspectu Dei et hominum pulcherrima sicut rosa fulgebam, et continentie uirtute coruscans quasi filia dici poteram angelorum: sed postquam deflorauit me uirilis amplexus, perdidi suauitatem odoris, facta sum natura fragilis et corpore uitiosa, et poma conuallium inter spines et tribulos ceciderunt*. Licet supra quid sit distinctio descripserimus, tamen indubitanter scias quod distinctio idem est quod punctum, et ubicumque punctum est, ibi distinctio iudicatur: unde nota quod tres sunt distinctiones et puncta, secundum que omnis scriptura distinguitur et punctatur. Prima dicitur coma, et est coma particula sensus decisa; secunda cola, et est cola punctum in quo auditor quiescit, licet aliquid addi possit: tertia est periodus, et est periodus punctum in quo requiescit tam recitans quam auditor. Coma scribitur cum uirgula superius ducta, ut in hoc exemplo: *Tue dilectioni facere cupiens que sint grata*. Cola cum punto sine uirgula designatur, ut in hoc exemplo: *Tibi x lib. imperialium destinamus*. Periodus autem cum puncto et uirgula inferius ducta describitur, ut in tali suppletione dicti exempli: *ad omnem tua indigentiam repellendam*. Et dicitur periodus a peri, quod est circum, et oda quod est laus; inde periodus, idest punctum finale uel laus que in fine canitur. Cum autem auri nitor uel metallorum fulgor per se tamquam insufficiens ad operis uenustatem docti requirat artificis peritia decorari, premisso regularum documento, stilum ad artificialem ordinem conuertamus. Unde nota quod in constructione duplex est ordo, scilicet naturalis et artificialis. Naturalis est ille qui pertinet ad expositionem, quando nominatiuus cum determinatione sua precedit, et uerbum sequitur cum sua, ut *ego amo te*. Artificialis ordo est illa compositio que pertinet ad dictationem, quando partes pulcrius disponuntur; qui sic a Tullio diffinitur: *Compositio artificialis est constructio dictionum equabiliter perpolita*. Nota quod prepositio potest remoueri a suo casu proprio mediante genitiuo, ut *de Guidonis bonitate confido*. Non tamen bene diceretur *bonitate loquor de Guidonis*; nec si alius casus interponitur ualet, ut si dicam *de Guidone forte diligente confido*; sed recte posset determinatio interponi, ut *de uestra confido non modicum bonitate*. Item uerborum transpositio turpis et incongrua confugiatur, ut ibi *omnis caput habet homo*. Non est enim alicuius ornatus pretextu deformis transpositio facienda, ut si dicam: *Uestre de seruitiis mihi factis quantascumque possum gratiarum actiones uberes et immensas refero bonitati*. Uides qualiter hoc adiectiuum *uestre* confunditur ex nimia distantia subiecti; sic tamen distare poterit competenter: *Honestate conspicuus, sapientie luce perfectus ad honorabiles dignitatum gradus debet clericus promoueri*; quod non multum laudo. Item dictiones nimis celeres magnam deformitatem inducunt. Exemplum: *Illius ieiunia ad nihilum proficiunt, qui uitiis deditus, se minime corrigit*. Item dictiones nimiam tarditatem habentes, cursum impediunt et ornatum. Exemplum: *Uitiorum purgationem requiriti ieiuniorum sacratus aduentus*. Sed pulcrum est, quod celeres dictiones et tarde inuicem misceantur. Exemplum: *Illa corporalis abstinentia commendatur, in qua et cibus pro parte subtrahitur, et uitia penitus remouentur*. Item ad summam pertinet uenustatem ut, quotiens potest fieri sententie grauitate seruata, nominatiui et obliqui sequantur, et uerba nunc primum, nunc medium, nunc ultimum locum debeant possidere. Exemplum: *Dabuntur in nimiam egestatem diuitie temporales*. Item ad pulcritudinem et ornatum dignoscitur pertinere, ut relatiuum coniunctione non indigens suum preueniat antecedens. Exemplum: *Qui penitentiam non egerit in presenti , peccatori uenia negabitur in futuro*. Item ad magnam pertinet uenustatem, ut relatiuam nullo mediante iuxta suum uerbum ponatur. Exemplum: *In errorem non de facili labitur qui metitur rerum exitus sapienter*. Item est alia pulcritudo laudabilis, ut sine coniunctionis suffragio duo uerba personalia clausulam debeant terminare. Exemplum: *Celestis pietas, dum peccatores corrigit, consolatur, et eorum qui ceciderunt miseretur*. Item pulcherrimum artificium inculcatur, ut duo uerba in duo casualia transeant, et idem adiectiuum utrique conueniat et suppositum uerbis reddatur. Exemplum: *Nimium transitorias mundus iste infelix, et diuitias cumulat et diligit dignitates*. Nota quod pulcriores dictiones locari debent in principio et in fine: medium uero locum teneant minus digne; nec ad tam nobilissimum edificium omnes dictiones indifferenter sumantur, sed ille dumtaxat accedant, que maiores uerborum et sententiarum pariant uenustatem. Nec finem usurpare presumant alique dictiones nimia longitudine uel breuitate deformes. Attende igitur, dictator, quod taliter ad ornatum dictiones debes in distinctionibus ordinare: nam si finalis dictio fuerit trisillaba cum penultima longa, precedens dictio suam penultimam longam prestet. Exemplum: *Contagione delictorum purgata, gratia celesti donante, munera uirtutum adcrescant*; uel sic: *Qui doctori mercedem non exhibet, auaritie tenacitate sordescit*. Item si breuis fuerit penultima, et in precedenti dictione penultima breuiatur. Exemplum: *De alto corruit Lucifer, qui coequari uoluit Domino*. Si uero tetrasillaba dictio fuerit finitiua, cuius penultima sit acuta, tunc suam penultimam corripiat antecedens. Exemplum: *Qui digne Deo militare desiderat, negotiis non debet secularibus implicari*. Quod si penultima sit correpta, precedentis partis penultima prolongatur. Exemplum: *Non est ieiunium commendandum, quod elemosinis sinis carere dignoscitur*; uel sic: *Longe distat a tramite rationis, qui honestum se reputat auaritie dehonestatus rubigine*. In periodo uero datur regula singularis, quia semper debet esse dictio quatuor sillabarum, cuius penultima sit acuta. Exemplum: *Priuilegium meretur amittere, qui concessa sibi abutitur potestate*. Item, ad habendam copiam dictionum que secundum regulam prenominatam in distinctionibus finitiuis requiruntur, nota quod bisillabe dictioni consillabicatur monosillaba in hunc modum: *Illud ieiunium diuinis auribus est acceptum, quod eleemosynarum pietate non uacat*. Item consillabicantur due bisillabe, et fit dictio quatuor sillabarum; item una monosillaba et trisillaba, et efficitur tetrasillaba isto modo: *Pro salute gentium animam suam debet ponere bonus pastor*, et *Pro tuenda iustitia sapiens se opponere non formidet*. Nota quod ista signa congrue secuntur exordia, et in principio narrationis ponuntur *hinc, inde, igitur, itaque, ergo, sane, nimirum, equidem, siquidem, ideo, idcirco, proinde, quare, nam, namque*, et similia. Exemplum: *Ad amicum secure confugitur, de cuius gratia nullatenus dubitatur. Hinc est, etc.*, uel *Proinde est, quod amicitiam uestram de qua plene confidimus exoramus etc.* Item nota quod ista sunt signa petitionis *eapropter, quapropter, cuius rei causa, quamobrem, hinc est, profecto, uerum quia, quocirca, qua de re, quare, ergo, igitur, itaque, idcirco, unde, hinc est, proinde est, ideo* et similia. Et post primam distinctionem petitionis in principio sequentis distinctionis debet sequi *quatenus* uel aliqua alia coniunctio adiunctiua, sequente modo similiter subiunctiuo. Exemplum: *Quare dominationi uestre supplico quantum possum, quatenus me uestrum famulum habere dignemini commendatum*. Item ualde utile et necessarium est unum significatum ab alio scire diuidere ut, cum plura dicis diuersa, signa conuenientia ponas; et sint ista *ad hoc, preter hoc, preterea, insuper, super eo, uero*, et similia. Nam sicut humanum genus per dominos et potestates regitur, sic dictiones per sua capita, idest signa, in epistola ordinantur. In dictamine labora esse breuis, et uideas ne sis obscurus. Breuitas est, in qua nullum nisi necessarium assumitur uerbum. Nota quod dictatio debet sollicite inspicere a quo uerbo regatur participium, quod in suo dictamine duxerit apponendum. Item nota quod participium semper debet poni in eadem clausula cum suo uerbo a quo regitur. Item nota quod inter participium et uerbum a quo regitur, coniunctio uim copulandi habens uel uocem aut etiam intellectum, cadere nunquam potest, cum participium in se copulam habeat interclusam; sed participio uerbum adiungas,ut *legens disco* idest *lego et disco*. Item nota quod quando participium regitur a uerbo precedenti, semper punctum ante participium facias suspensiuum. Exemplum: *Existo Bononie, circa studium litterarum facturus quad ad tuum honorem debeat pertinere*. Si uero a uerbo sequenti regitur, ante participium debet fieri punctum planum. Exemplum: *Existo Bononie circa studium litterarum. Facturus itaque quod tibi debeat complacere, te rogito puro corde ut secure petas si qua possum facere tibi grata*. Item nota quod participium ex parte appositi constructionem senper retinet sui uerbi, unde, sicut bene dicitur *Amo Platonem* ita bene dicetur *Sum amans Platonem*. Item nota quod participium debet esse eiusdem numeri et persone cum uerbo a quo regitur, ut *Legens proficio*. Item nota quod illa propria nomina debent tantummodo per istum ablatiuum *nomine* terminari, que ad appellationem aliquam trahi possum: ut cum dico *mitto ad uos latorem presentium nomine Benedictum*; nam posset dici *Benedictum* tantum. Hoc tamen fallit, quando signum particulare cum aliquo appellatiuo precedit proprium nomen, ut *quidam homo nomine Martinus*; nam male diceretur *quidam homo Martinus*, propter repugnantiam substantiuorum. Item nota quod, quando in una clausula fit mentio de aliqua re precedentis clausule, debet dici *memorata res* uel *predicta, pretaxata* uel *prefata, supradicta, prelibata, sepe dicta, nominata* uel *ante dicta* Si autem fiat mentio de re eiusdem clausule, non ponas talia nomina, sed recurre ad relatiuum, dicens *de ipsa re* uel *pro re ipsa* uel *de re illa* uel *de re eadem*. Item nota quod isti duo genitiui *harum* et *presentium* sunt talis nature, quod senper comprehendunt in se istud substantiuum *liiterarum*, nec debet poni, immo causa ornatus taceri, quod non contingit in aliis casibus eiusdem condeclinii. Item nota quod non debet aliquis calumniari locutionem illam. quam usus et consuetudo probauit. Item nota quod si çeuma in oratione ueniat, adiectiua dictio cuius gratia fit çeuma, siue sit nomen siue sit uerbum, concordari debet cum proximiori, ut *Socrates et Berta est alba - E. et Plato currit*. Item nota quod si occurrant in oratione conceptio, masculinum concipit femininum ut *uir et mulier sunt albi*; et neutrum concipit illa duo, ut *mancipium, uir et mulier sunt alba*. Tamen neutrum non concipitur a masculino, unde male dicitur *uir et mancipium sunt albi*; nec femininum concipit neutrum, unde male dicitur *mulier et mancipium sunt alba*. Item nota quod in dictamine semper debemus uti uerbis propriis, uel ad aliam similitudinem decenter translatis, ut *pratum ridet* et *litus aratur*. Item nota quod in uerbis prime et secunde persone intelligitur certus et determinatus nominatiuus, unde non debet in epistula poni pronomen prime uel secunde persone nisi cause discretionis ut *uiuo ego, dixit dominus*; uel causa determinationis faciende, uidelicet quando plures sumus qui scribimus uel mittimus, et ego solus uolo aliqua specialiter dicere et singulariter declarare. Nota quod *destino, mitto* et omnia uerba transmissiua, si post se accusatiuum recipiunt rationabilem rem denotantem, alium accusatiuum semper exigunt cum prepositione ut *mittam nuntium meum ad te*. Si uero accusatiuus ille aliam rem donotat a rationabili, semper sequi debet datiuus casus, ut *mitto C. solidos tibi* et non *ad te*. Item nota quod cum uni dicimus *uos* causa honoris, si dictio sequens est adiectiua significatione, tamen debet poni tantummodo in singulari numero ut *uos estis pater meus, adiutor meus, dominus meus et benefactor meus*. Si uero est adiectiua uoce et significatione, et participium siue mediate siue immediate ueniat cum substantiuo, debet poni tantum, plurali numero, ut *uos estis legentes*, et *uos legentes perficitis*. Si uero est nomen, et immediate ueniat cum substantiuo, semper debet poni plurali numero, ut *uos albi curritis*. Si uero mediate ueniat adiectiuus cum substantiuo, potest poni in singulari et in plurali ut *uos estis albus*, et *uos estis albi*. Item nota quod, si proprium nomen sequitur aliqua determinatio que sensum habeat uulgaris articuli genitiui, determinatio debet sequi in ablatiuo casu, mediante prepositione, ut *Martinus de Bononia, Petrus de Mutina*. Si autem est appellatiuum, et uis denotare possessionem, debes ponere genitiuum, ut *Martinus iudex Bononie*. Si uis notare orriginem, tunc cum prepositione ablatiuus ponatur ut *Martinus miles de Ferraria, Iohannes iudex de Baçano*. Item nota quod extorquere ad bonum ponitur, ut *quicquid honoris subiectis inpenditur, in dominorum gratiam retorquetur*; ad malum quasi semper: nam extorquere, hoc est ab inuito exigere. Item redundare ponitur ad bonum, ut in decretalibus *Tua legatio ad honorem et commodum sedis apostolice redundabit*; ad malum sepius et proprius ponitur, ut *pena redundabit in caput tuum*. Nota quod hoc uerbum *duxi* si ponatur cum participio desinente in dus degenerante in nomen, quod descendat a uerbo habente constructionem ad accusatiuum, tunc recte uenit et congrue ponitur. Exemplum: *Duxi uestram gratiam suppliciter exorandam, rogandam, flagitandam, monendam, deprecandam, confortandam*. Si uero tale participium degenerans descendat a uerbo habente constructionem ad datiuum, tunc hoc uerbum *duxi* male et incongrue ponitur cum eodem. Exemplum: *Duxi uestram gratiam, dilectionem, amicitiam* uel *beniuolentiam supplicandam* uel *consulendam*. Sed potius recurratur ad gerundium et constructionem ipsius, ut *duxi uestre gratie consulendum* uel *amicitie supplicandum*. Item nota quod quando tibi occurrunt duo uerba eiusdem persone, alterum illorum ornatus de causa est in participium resoluendum: exemplum *lego, disputo*; conuerte unum in participium, et sic dicas: *Legens disputo* uel *disputans lego*; *ueniam et faciam*: conuerte uel resolue alterum: *Ueniens faciam* uel *ueniam facturus quecumque de tua fuerint uoluntate*. Quod si tria tibi occurant dicenda, pone uerbum unum et duo participia copulata. Exemplum: *Existo Padue studens pro uiribus et intendens iis que tibi debeant complacere*. Et hoc locum habet quando ambo participia uel precedunt uerbum, uel etiam subsecuntur. Si uero in medio duorum participiorum uerbum ponatur, coniunctio interuenire non potest; quia cum sit copulatiua similium naturarum, duo participia simul posita unum quorum uenit respectu alterius recte copulat: sed cum uerbum cadit in medio, tunc secundum participium non uenit in locutione respectu primi, sed potius respectu uerbi, et ideo non debet interuenire copula, quia uerbum et participium copularet. Exemplum. *Studens pro uiribus existo Bononie, intendens iis que tibi utilia sint et grata*. Si uero quatuor uel plura petere debes uel declarare, tunc recurre ad uerba, participia, gerundia et per ablatiuos absolutos hoc facias diligenter. Exemplum: *Receptis litteris et plenius intellectis, quas mihi nuper tua dilectio destinauit, tibi deseruire desiderans toto posse, cogitansque quod mihi ad opprobrium pertineret si id pro quo ueni Uercellas laudabiliter non complerem, studeo diligenter, aquam de fontibus theologie iuxta paruitatis mee modulum hauriendo pectore sitibundo*. Item nota quod relatiuum positum in una epistola nunquam debet referri ad antecedens in alia epistola positum. Exemplum: ecce aliquis significauit mihi quod Fauentiam uenerat, ubi me desiderabat uidere, et ego rescribo: *Quia cupitis me uidere, ad illam ueniam ciuitatem*. Item nota quod quando in epistola duo uel tria ponuntur antecedentia, cum relatiuo est alterum adsumendum. Exemplum: *Martinus et Petrus ad te ueniunt. Unde ipsi Petro tale quid facias meis precibus et amore*. Aliud exemplum: *Petrus promisit Martino unam loricam quem ipse uellet*. Si non reassumas antecedens, dubium esset qualem ipsorum, Petrum uel Martinum, intelligere debeamus. Item nota quod quando uis correlatiuum reddere relatiuum, hoc facere debes per suum consimile, reddens ad hanc dictionem *tantum* hunc terminum *quantum*, ad *tanto*, *quanto*, ad *eo* *quod*, ad *quondam* *ideo*, ad *quia* *idcirco*, ad *totum* *quotum*, ad *talem* *qualem* et cet. Item nota, quod summa urbanitas est rethoricorum colorum flosculis dictamina purpurare, et circumuallare prouerbiis sapientum, et maiorum doctorum auctoritatibus insignire; nec alicuius urbanitatis pretextu auctoritatis uerba debes transponere uel mutare. De quibus breuiter supponamus. Ornatus orationis elegantia, compositione ac dignitate conficitur. Elegantia facit orationem latinitate puram et explanatione conspicuam; latinitas barbarismum et solecismum relegat. Explanatio uerbis usitatis et propriis, seu competenter aliunde translatis reddit orationem lucidam et apertam. Conpositio efficit omnes partes orationes equabiliter perpolitas, cuiuslibet inconcinnitatis uitiis relegatis. Dignitas est que orationem quarumdam exornationum uarietate colorat. De quibus sub compendio uideamus. Repetitio est cum plures orationes continue ab eadem incipiant dictione, hoc modo: *Liberalitas confert famam, liberalitas placat Dominum, liberalitas dat honores*. Conuersio est cum plures orationes continue fine simili terminantur, uidelicet hoc modo: *Se ipsum odit auarus in mundo nil est scelestius quam auarus*. Complexio utramque continet predictarum hoc modo: *Quis liberabit nos de manu hostis? Christus. Quis pro nobis apud Patrem continuo intercedit? Christus. Quis est uenturus ad iudicandum omnes? Christus. Quis ergo super omnes est timendus et amandus? Christus*. Traductio est, per quam idem uerbum crebrius repetitum in uarias significationes traducitur, hoc modo: *Reddat tibi Deus ualetudinem, quia ualetudinem pateris nimis grauem*. Contentio est, cum diuersis rebus oratio conficitur hoc modo: *Diabolus superbus hominem superbientem seduxit ad mortem, Christus humilis hominem obedientem reduxit ad uitam*. Explanatio est, que per interpellationem alicuius indignationem conficit aut dolorem hoc modo: *Pater tradidit filium suum pro nobis, quem uos, o Iudei, morte turpissime condemnastis; et tamen hoc peccatum uobis non statui ipse misericors postulauit*. Ratiocinatio est, cum a nobis ipsis poscimus rationem quare quidue dicamus, hoc modo: *Si maiores nostri aliquam mulierem unius peccati dampnabant, plurium conuictam simili iudicio reputabant. Quo pacto quia impudicam credebant, eam quoque ueneficam extimabant? Quia multis consueuit insidias emoliri que corpus suum addixerit uoluptati*. Sententia est idem quod prouerbium generale, ut si dicam: *Is est uere liber qui nulli turpidini seruit*; uel sic: *Uere bonus est, qui aliis prodest et nemini nocet, etiam iniuria lacessitus*. Contrarium est, quod ex duobus diuersis alterum breuiter affirmat, hoc modo: *Qui sibi nequam est, cui bonus erit?*. Membrum orationis est res breuiter absoluta que, cum sententiam finit, alio rursus orationis membro excipitur, hoc modo: *Diuitias multas habet, et diuitiis non expletur*. Articulus est cese orationis per singula uerba distinctio, hoc modo: *Hic pius, prudens, humilis, pudicus*. Similiter cadens est duarum uel plurimum casualium dictionum sub eisdem casibus similiter terminatio, hoc modo: *Odit malitiam qui diligit iustitiam*. Similiter desinens est dictionum casu carentium similis exitus, hoc modo: *Hic docet, ille nocet. Hic sapit, ille rapit*. Interdum isti colores miscentur hoc modo: *Quid facerem in tanto periculo constitutus? Pugnarem? Sed erat hostium multitudo robustior. Discederem? Sed locus munitissimus non sinebat*. Gradatio est repetitio superioris uerbi ante additum consequentis, hoc modo: *Quod libet licet, et quod licet impune facis*. Diffinitio est que ipsius rei breuiter complectitur potestatem, hoc modo: *Maiestas reipublice est, in qua ciuitatis amplitudo et dignitas continetur*. Correctio est que, primo sublato, id quod uidetur, magis idoneum consequenter ponit, hoc modo: *Inuidia plerumque bonos sequitur, immo nequiter insectatur*. Occupatio simulat se nolle dicere quod tamen maxime dicit, hoc modo: *Furtum quod olim fecisti non dicam, sed de perpetrato a te adulterio non silebo*. Disiunctio est cum eidem supposito diuersa uerba redduntur, hoc modo: *Christus carnem mortalitatis recepit, diabolum superauit, captiuos ad libertatem reduxit, regnum uite cunctis fidelibus reparauit*. Coniunctio est cum uerbum interpositum extremis clausulis est reddendum, ut: *Humilem sapientia reddit, sed pecunia superbum*. Adiunctio est quando uerbum non interpositum primis clausulis redditur, et extremis prepositum est, ut si dicam: *Controuersia iudici, sed medico uulnus placet*. Conduplicatio est geminatio unius dictionis uel plurium: *Fuit, fuit quondam in hac republica uirtus!* Interpretatio est eiusdem sententie utilis repetitio, sed non uocis, hoc modo: *Iudei Christum crucifixerunt, filium Dei patibulo tradiderunt*. Commutatio est, cum due sententie discrepantes ita commutantur, quod ad priorem posterior contraria priori deducitur; ut si dicam: *Uirtus non prouenit a dignitate, sed dignitas a uirtute*. Promissio est, cum uoluntati alicuius nos ex toto subiicimus, ut si dicam: *De persona rebusque meis facite sicut placet*. Dubitatio est, cum de duabus aut pluribus quid dicendum sit potius nos ostendimus dubitare, hoc modo: *Primus homo, nescio pater aut uipera nominandus, nos paradisi gaudiis spoliauit*. Expeditio est, cum multis sufficienter enumeratis unum infertur; ut si dicam: *Christus passus est uel causa sui, uel causa nostri: non causa sui, quia peccatum non fecit, igitur causa nostri*. Dissolutio est, cum singulis membris redditur suum uerbum, nulla interposita coniunctione, hoc modo: *Succumbit uitium, uirtus regnat, natura triumphat*. Precisio est inchoati sermonis imperfectio, ut si dicam: *Ista mulier sepe suum ....; tacebo tamen, ne dicam aliquid me indignum*. Intelligitur autem *çelotypauit uirum suum*. Conclusio est, quando breuiter colligendo infertur id quod prouenit ex predictis, hoc modo: *Si reuerendos igitur nequeunt facere dignitates, si ultro improborum contagione sordescunt, si mutatione temporum splendere desinunt, si gentium extimatione uilescunt, quid est quod expetendum pulcritudinem in se habeat, nedum aliis prestet?* Decem exornationes que secuntur ab usitata uerborum potestate recedunt, et quasi nouam significationem inducunt; quarum prima dicitur nominatio, de qua primo uideamus. Nominatio est cum rem aliquam propter necessitatem non suo uerbo nec alio idoneo nominamus, hoc modo: *Fragor ciuitatis auditur: iste fenerator a populo sibilatur*. Prenominatio est acceptio grati uocabuli pro ingrato, uel e contrario, ut: *Recordare, Domine, patrum nostrorum Abraam, Ysaac et Iacob*; uel sic: *Uidete quid agendum sit in filium Uerris*. Denominatio trahit rationem a rebus finitiuis et propinquis, ut *crux liberat uos a morte* idest *crucifixus*. Circuitio rem simpliciter circumscribit, ut *Christus misericordia nos redemit* idest *Christus misericors*. Transgressio permutat ordinem naturalem, quandoque in prepositione; et tunc uocatur peruersio, ut *aures ad uestras*; quandoque in aliis partibus, et tunc uocatur traiectio, ut *tuam rogo amicitiam*. Superlatio transgreditur ueritatem, ut *tu es candidior niue, sermo tuus est dulcis ut fauus mellis*. Intellectio est, cum pars pro toto accipitur uel e contrario, ut *animo filiorum Israel intrauerunt Egyptum*, id est *ipsi filii Israel*. Item *hic situs est Petrus*, id est *corpus ipsius Petri*. Abusio est pro certo et simili uerbo alterius uerbi similis uel propinqui acceptio aliena, ut *uires hominis breues*, idest *parue*; item *statura parua*, idest *breuis*. Translatio est de una re ad aliam ex quadam idonea similitudine alterius uerbi iam inuenti traductio, ut *pratum ridet* idest *floret*. Permutatio est idem quod allegoria; hec enim aliud uerbis et aliud sententia demonstrat, ut *Dauid superauit Goliam* idest *Christus diabolum*. Exornationes autem sententiarum sunt iste que secuntur. Non enim attingunt sermonem, sed solam rem, et inde continent uenustatem. Distributio est negotiorum in plures res aut personas certa diuisio, ut *beati pauperes spiritu, beati mites, beati qui lugent*. Licentia est quedam grata reprehensio in maiores, hoc modo: *Patientia uestra facit, ut quidam minus debito uos honorent. Diminutio est quedam sententie attenuatio causa maioris beniuolentie captande, ut *Gregorius episcopus, seruus seruorum Dei*; uel sic: *Loquar ad dominum meum: cum sim cinis et puluis*. Descriptio est res consequentes perspicue dilucideque exponens, ut si dicam: *Si apostolicus negligenter egerit, a tyranno ecclesia conculcabitur, et cunctis periculum imminebit, et tyrannus quasi leo rugire incipiet contra oues*. Diuisio est, que rem partitur et partitam ratione absoluit, hoc modo: *Uniuerse uie Domini sunt misericordia et ueritas. In iudicio bonorum misericordiam et ueritatem seruat, quia beatitudo sanctorum partim est de tributione iustitie partim de munere gratie: in iudicio autem malorum ueritatem solam, quia mali nullam sibi uiam misericordie reliquerunt*. Frequentatio est, cum res in causa disperse coguntur in unum locum, hoc modo: *A quo tandem uitio abest iste? Proditor est sue pudicitie, insidiator aliene, cupidus, petulans, superbus, impius in parentes, ingratus in amicos, infestus cognatis, in superiores contumax, in equales fastigiosus, in inferiores crudelis, denique in omnes intolerabilis*. Expolitio est cum in eadem sententia manemus, et aliud atque aliud dicere uidemur; et hec exornatio ualde facundum efficit dictatorem; ut si dicam: *Christianus pro uirtute fidei nullum periculum uitandum putat; quare, si oportet, pro defensione fidei mortem subire debet*. Comminoratio est, cum sententiam in qua maior uis est diutius agitamus, et sepius ad eandem reuertimur, ut si dicam *beati qui lugent*, et hoc postea sepius repetatur, sicut faciunt predicatores sermocinando. Contentio est per quam contraria referuntur, ut: *Uos lugetis, hic autem exultat*. Est alia contentio circa exornationem uerborum, de qua diximus; ut *superbis humilem, sed humilibus exhibes te superbum*. Similitudo ad probationem sue cause ali quid uerisimile elicit aliunde, ut: *Corpora Gallorum habent quoddam simile suis uiribus, quod in primo impetu inhorescunt, sed ad calorem modicum citius dissoluuntur*. Exemplum est alicuius facti uel dicti preteriti cum certi auctoris nomine proposito ut: *Caue ne tibi accidat sicut Iude, qui sacramentum Dominici corporis in iudicium sibi sumpsit*. Imago est forme cum forma digna collatio; ut *Christus tamquam ouis ad occisionem est ductus*. Effectio est corporalis forme per uerba expressio; ut *Dauid erat rufus, stature mediocris, et subcrispus*. Notatio est cum alicuius natura describitur certis signis, ut si dicam: *Iste iactanter defert annulum gemmatum* uel *demonstrat*. Sermocinatio est, cum alicui persone sermo conueniens attribuitur, ut si Christus dicat: *Ego sum lux mundi*. Conformatio est cum noua persona uel res nominata introducitur ad loquendum, ut si terra dicat: *Ego sum magna parens*. Significatio est res que plus in suspicione relinquit quam sit positum in sermone, ut *iste cognouit quamdam abbatissam*: talis enim locutio est ualde ambigua; uel sic *quid aliene domui feceris omnes sciunt*; sic enim significas quod sis fur. Breuitas est res ipsius tantummodo uerbis necessariis expedita, ut *Christus est conceptus de spiritu sanctu, natus de Maria uirgine, passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus*. Demonstratio est, cum res ita uerbis exprimitur, ut geri negotium et res ante oculos uideatur; sicut in passione Christi uidetur, ubi omnia que ante rem, et in re, et post rem acciderunt expressissime declarantur. Uani sunt sensus hominis, et etas senectutis uita inmaculata. Melior est sapientia quam uires, et uir prudens magis quam fortis. Multitudo sapientium sanitas est orbis terrarum. Unus introitus est omnibus ad uitam, et similis exitus. Sapientia est pretiosior sole, et super omnem stellarum dispositionem luci comparanda inuenitur prior. Thesaurus desiderabilis in ore sapientis quiescit, uir autem stultus deglutit illum. Audiens sapiens sapientior erit, et intelligens gubernacula possidebit. Timor Domini principium sapientie. Sapientiam atque doctrinam stulti despiciunt. Custodiet dominus rectorum salutem, et proteget gradientes simpliciter. Ne sis sapiens apud temet ipsum, time Dominum et recede a malo. Quem diligit Dominus corripit et castigat, et quasi pater in filio conplacet sibi. Melior est acquisitio sapientie negotiatione argenti et auri. Ne dicas amico tuo *uade et reuertere et cras dabo tibi*, cum statim possis dare. Ne contendas aduersus hominem frustra, cum ipse tibi nihil mali fecerit. Inlusores Dominus deludet, et mansuetis dabit gratiam. Oculi tui recta uideant, et palpebre tue precedant gressus tuos. Uade ad formicam, o piger, et considera uias eius, et disce sapientiam; que sine duce parat estate cibum et congregat in quo - messe comedat. Noli arguere derisorem ne oderit te. Argue sapientem et diliget te. Filius sapiens letificat patrem: filius uero stultus est mestitia matris sue. Qui congregat in messe filius sapiens est, qui autem stertit estate filius confusionis est. Qui ambulat simpliciter, ambulat confidenter. Odium suscitat rixas, et Uniuersa delicta operit caritas. Abscondunt odium labia mendacia. Qui profert contumelias, insipiens est. In multiloquio peccatum non deerit: qui autem moderatur labia sua, prudentissimus est. Sicut acetum dentibus et fumus oculis, sic piger his qui miserunt eum. Ubi fuerit superbia, ibi erit contumelia; ubi fuerit humilitas, ibi sapientia. Simulator ore decipit amicum suum: iusti autem liberantur scientia. Qui ambulat fraudulenter reuelat arcana: qui autem fidelis est, celat animi comnissum. Ubi non est gubernator, populus corruet; salus autem ubi multa sunt consilia. Qui conturbat domum suam possidebit uentos, et qui stultus est seruiet sapienti. Melior est pauper et sufficiens sibi quam gloriosus et indigens pane. Fatuus statim indicat iram suam: qui autem dissimulat iniuriam, callidus est. Substantia festinata minuetur; que autem paulatim manu coligitur, multiplicabitur. Qui cum sapientibus graditur, sapiens erit; amicus stultorum eis efficitur similis. Qui parcit uirge odit filium suum: qui autem diligit illum, instanter erudit. Risus dolori miscebitur, et extrema gaudii luctus occupat. Liberat animas testis fidelis, et profert mendacia uersipellis. Responsio mollis frangit iram, sermo durus suscitat furorem. Lingua sapientum ornat scientiam; os fatuorum ebullit stultitiam. Melius est parum cum timore Domini, quam thesauri magni et insatiabiles. Uir iracundus prouocat rixas; qui patiens est mitigat suscitatas. Melius est parum cum iustitia, quam multi fructus cum iniquitate. Homo peruersus suscitat lites, et uerbosus separat principes. Melior est bucella sicca cum gaudio, quam domus plena uictimis cum iurgio. Corona seum filii filiorum, et gloria filiorum patres eorum. Omni tempore diligit qui amicus est, et semper in angustiis conprobatur. Animus gaudens etatem floridam facit, spiritus tristis exsiccat ossa. Ira patris est filius stultus, et dolor matris que genuit eum. Qui prius respondet quam audiat, stultum se demonstrat et confusione dignum. Diuitie addunt amicos plurimos: a paupere autem et ii quos habuerit separantur. Multi colunt personam potentis, et amici sunt dona tribuentis. Qui diligit epulas in egestate erit; et qui amat uinum et pinguia, non ditabitur. Melius est nomen bonum quam diuitie multe: super argentum et aurum gratia bona. Nubes et uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus promissa non complens. Patientia lenietur princepes, et lingua mollis confringet duritiam. Aqua frigida anime sitienti, et nuntius bonus de terra longinqua. Flagellum equo et camus asino et uirga in dorso imprudentum. Ne respondeas stulto iuxta stultitiam suam, ne sibi efficiaris similis. Cum defecerint ligna extinguetur ignis; et susurrone subtracto iurgia conquiescent. Laudet te alienus, et non os tuum: extraneus et non labia tua. Melior est manifesta correctio, quam amor absconsus. Meliora sunt uulnera diligentis quem fraudulenta odientis oscula. Melior est uicinus iuxta, quam frater procul. Totum spiritum suum profert stultus: sapiens differt et reseruat in posterum. Qui delicate nutrit a pueritia seruum suum, postea illum sentiet contumacem. Qui nimium emungit, elicit sanguinem: qui prouocat iras, producit discordias. Fallax gratia et uana est pulcritudo: mulier timens Dominum ipsa laudabitur. Omnia tempus habent, et suis spatiis transeunt uniuersa sub celo. Melior est puer pauper et sapiens rege sene et stulto. Multas curas secuntur somnia, et in multis sermonibus inuenitur stultitia. Multo melius est non uouere, quam post uota promissa non reddere. Melius est a sapiente corripi, quam stultorum adulationibus decipi. Ue tibi, terra cuius rex est puer, et cuius principes mane comedunt. Qui obseruat uentum non seminat, et qui considerat nubes nunquam metet. Noli esse sicut leo in domo tua, euertens domesticos et opprimens subiectos tibi. Non sit porrecta manus tua ad accipiendum, et ad dandum collecta. Non uentiles te in omnem uentum, et non eas in omni uia. Uerbum dulce multiplicat amicos et mitigat inimicos. Multi pacifici sint tibi, et consiliarius sit tibi unus de mille. Amicus fidelis protectio fortis: qui autem inuenit illum, inuenit thesaurum. A iuuentute tua excipe doctrinam, et usque ad canos inuenies sapientiam. Non litiges cum homine potente, ne forte incidas in manus illius. Non spernas hominem in sue senecta; etenim ex nobis senescunt. Cum iracundo non facias rixam, et cum audaci non eas in desertum. Non omni homini cor tuum manifestes, nec cum fatuis consilium habeas. Ne derelinquas amicum antiquum: nouus enim non erit similis ei. Noli despicere hominem iustum pauperem, et noli magnificare uirum peccatorem diuitem. Non agnoscitur in bonis amicus, et non absconditur in malis inimicus. Qui tetigerit picem inquinabitur ab ea: et qui communicauerit superbo induet superbiam. Bona est substantia cui non est peccatum in conscientia, et nequissima paupertas impii. Ante iudicium pare iustitiam tibi, et antequam loquaris disce. Memento paupertatis tempore abundantie et necessitatem paupertatis in die diuitiarum. Uinum et mulieres apostatare faciunt sapientes, et arguunt sensato. Amictus corporis et risus dentium et ingressus hominis enuntiant de illo. Exenia et dona excecant oculos iudicum; et quasi mutus in ore auertit correptiones. Melior est qui celat insipientiam, quam homo qui abscondit sapientiam suam. Mittens lapidem in uolatilia deiciet illa; et qui conuiciatur amico dissoluit amicitiam. Uir multum iurans inplebitur iniquitate, et non discedet a domo illius plaga. Tres species odiuit anima mea, pauperem superbum, diuitem mendacem, et senem fatuum et insensatum. Corona senum multa peritia, et gloria illorum timor Dei. Uasa figuli probat fornax, et homines iustos temptatio tribulationis. Melior est paupor sanus et fortis uiribus, quam diues imbecillis et flagelatus malitia. Nota quod prima littera epistole, propria nomina hominum et locorum, et inceptiones clausularum debent scribi littera crossiori; et sic consuetudo longeua seruauit. Item, quia nullus ornato appositeque dictare posset, prout experimento didici manifesto, nisi notitiam habeat per quas dictiones incipere ualeant et per quas sua dictamina debeant terminari, de singulis partibus orationis dicamus, et primo de nomine per omnes casus. Exemplum: *Petrus lator presentium honorabilis ciuis noster, nobis conquerendo monstrauit*. Genitiuus: *Petri querelam recepimus continentem*. Datiuus: *Petro conquerenti litteras nostras duximus necessario concedendas*. Accusatiuus: *Petrum nuper admisimus conquerentem*. Uocatiuus: *O Petre, tua lamentabili querela coram nobis sepius exponere procurasti*. Ablatiuus: *Petro ciue nostro honorabili ac dilecto intelleximus conquerente*. *Frequentate querele nos cogunt iterare mandata*. Genitiuus: *Querelarum diuersitas nos constringit modos multipliciter inuenire, quibus potentum audacia conposcatur, et debilium innocentia ualeat defensari*. Datiuus: *Querelis propositis, aures apostolice dignitatis auertere non possumus nec debemus*. Uocatiuus: *O querele, quomodo a peccatis hominum pullulatis*. Ablatiuus: *Querelis auditis et lamentationibus intellectis, quas dilecti filii potestas et populus Imolensis nobis exponere curauerunt*. Item in nomine per omnes casus preter quam in uocatiuo recte distinctio finietur. Exemplum in nominatiuo: *Omnia cum discretione fiant, que uirtutum dicitur esse mater*. In genitiuo: *Coruscat celestibus, qui debililibus et egentitibus sue non claudit uiscera pietatis*. In datiuo: *Dei cedere debemus consilio, qui cunctis adesse consueuit auxilio uel presidio*. In accusatiuo: *Ad illum fiducialiter habetur recursus, cuius liberalitas nullam nouit repulsam*. In uocatiuo non utitur. In ablatiuo: *De uestra tamquam patris et domini confidimus bonitate*. Et sic per plurales casus distinctiones terminare poterimus condecenter. *Amo personam tuam, nouit dominus ad salutem*. *Amabam uitam monasticam, quia putabam a uitiis alienam*. *Amaui tuam personam amplius quam deberem*. *Amaueram tuos maiores, et ad te mea dilectio processisset; sed tu amicos antiquos senper odio nequiter habuisti*. *Amabo quicquid uidero saluti pariter congruere et honori*. *Ama quem noscis amandum, et numquam degeneres a laude priorum; illos sub beniuolentie brachiis retinendo, quos primeue dilectionis sinceritas conligauit uel recommendat*. *Amato tu illum quem fidum cognoscis amicum, nec unquam uiam antiquam nouo tramite debeas desolari*. *Utinam amarem uirtutes et transitoria despicerem et caduca!*. *Utinam amauissem illum cuius dulcis est amor, iugum suaue et onus leue!*. *Utinam sic amem homines, ut errores eorum non diligam, quia aliud est odisse quod faciunt, aliud ad quod facti sunt*. *Cum amem te, diligere merito me teneris*. *Cum amem uestrum collegium, me diligere tenemini puro corde, nisi peruetere uelletis amorem et in odium commutare*. *Cum amarem uestrum collegium in uisceribus caritatis, procuraui diligenter uestra negotia pertractare*. *Cum amauerim semper ea que spectant ad uestrum commodum et honorem, de retributione iustitie mihi tenemini grata uicissitudine respondere*. *Cum amauissem illos qui mihi coniuncti erant sanguine parentele, uestra dilectio moleste non debuit sustinere*. *Cum amauero fidei catholice inimicos, super me tunc ueniat indignatio Saluatoris*. *Uerum est me amare, amauisse, amatum ire uel amaturum esse dominam mirifice uenustatis, ad cuius speciem formosissimam uisus clarificatur humanus, iuuenescit senectus, et animus floridus conseruatur*. *Amandi causa uenio* uel *habeo uoluntatem amandi pretiosissimam omnium dominarum, cuius gratiam desidero super cuncta*. *Ab amando uellem desinere, quia postea meus animus uiueret in quiete*: *Amando non lego, quia satis sufficit tantus dolor: nam res est solliciti plena timoris amor*. *Ad amandum Platonem accederem, sed non sine causa desisto, quia suam non possem amicitiam conseruare*. *Amatum uado non sponsum corruptibilem, sed celestem, qui mihi dabit castitatis annulum, et armillam pretiosis monilibus exornatam*. *Uenio amatum illum cui angeli seruiunt, ut quiescere ualeam sub desiderabili umbra eiusdem, gustando fructum qui dulcis sit meo gutturi et suauis*. Et sic in passiuo incipies, et per omnes modos uerborum et tempora distinctiones terminare poteris eleganter. *Amans uestram personam pro uiribus, ad honorem, omni tempore cupio uobis prebere seruitia gratiosa*. Genitiuus: *Amantis iustitiam persona merito debet amari, quia uia regia sic incedit, ut non declinet ad dexteram uel sinistram*. Datiuus: *Amanti Deum prospera cuncta erunt, quondam ei deesse non poterit quicquid boni, qui bonorum sequitur largitionem*. Accusatiuus: *Amantem scelera non amemus, ne nos post facinus coinquinet per consensum*. Uocatiuus: *O uere amens amicos, tibi seruitia non debent aliquatenus denegari, qui semper apparuisti potentibus liberalis*. Ablatiuus: *Me amante rempublicam, omnia feliciter accesserunt, sed mutate est gratia quia creuit malitia popularis*. *Ad uos in proximo ueniam, Deo dante, amaturus omnia que uidero uos amare*, uel *facturus omnia que de uestra fuerint uoluntate*, uel *dicturus que uobis erunt commodo et honori*, uel *pariturus uestris litteris et mandatis*. Et eodem modo ad alios casus procedes: et incipere poteris in plurali, distinctiones in omnibus casibus participii terminando, solo uocatiuo excepto, ut in nomine superius continetur. *Ego senper fui uester et esse uolo cunctis temporibus uite mee*. Genitiuus: *Mei dignemini recordari, qui semper extiti uestris seruitiis mancipatus*. Datiuus: *Mihi uestre gratie salutaris grata subsidia porrigatis, qui semper cupio in uestrorum fidelium numero conputari*. Accusatiuus: *Me uestrum clericum et fidelem habere dignemini commendatum, qui sub uestre protectionis umbra senper gestio respirare*. *Ablatiuus: *Me, uestro subdito, recedente, cuncta fuerunt nobis prospera et iocunda*. In plurali: nominatiuus *Nos, ut deuoti filii Sancte Romane ecclesie matris nostre, ipsius adimplere mandata cupimus reuerenter*. Genitiuus: *Nostri dignemini misereri, qui non iudicium, sed indulgentiam postulamus, illam in uobis esse misericordiam ostendentes quam docetis alios imitari*. Datiuus: *Nobis subuentionem uestram negatis et subtrahitis gratiam salutarem, illis uestre largitatis munera conferentes qui uobis rebelles et contrarii perstiterunt*. Accusatiuus: *Nos sub umbra alarum uestrarum pie dignemini defensare, ut qui de uestra protectione confidimus, hostilitatis arma nullius pauescere ualeamus*. Ablatiuus: *A nobis in uanum consilia postulatis, cum non secundum ea sed pro uestre uolumtatis arbitrio singula terminetis*. Per prepositiones incipere possumus, tam per illas que accusatiuo casui seruiunt, quam etiam ablatiuo. Item omnibus aduerbiis temporalibus in principio utimur, exceptis ubi et tum quando interrogationem uel admirationem procedunt. Item utimur quantitatiuis, qualitatiuis, et numerabilibus, et optatiuo, ut utinam. De aduerbiis autem similitudinariis hec frequentius in principio solent poni *sic, quamuis, tanquam, quemadmodum*. De negatiuis hi duo, non et nunquam, principia esse possunt. Interiectionibus dolentis, admirantis et gaudentis sepius utimur, et tamen omnes interiectiones principia esse possunt. Item nota quod iste coniunctiones in principio debent proprie poni, causales scilicet, ut *quoniam, quia, cum, et ideo*, et iste auersatiue *quamuis, quamquam, et licet*, ut: *Quamuis longo tempore tibi seruiuerim, tu tamen habes me odio* . Ad similitudinem uero quatuor partium mundi, quatuor fiant epistolarum decursus, qui presentantes statum omnium personarum, uerborum prestant copiam et ornatum, quarum prima hec est: *Mirabilem uestram gratiam deprecamur: uestram dilectionem deposcimus; uestram liberalem gratiam exoramus; uestram bonitatem multiplicatis precibus flagitamus; uestram circumspectam prudentiam rogitamus; uestre benignitati, probitati, sapientie, caritati, prudentie, discretioni supplicamus, consulimus, suademus, et amicitiam uestram confortamus et obsecramus; prece supplici, humili et deuota, tota cordis affectione et animi puritate, toto affectu hominis utriusque, puro cordis affectu, puritate animi, intentione laudabili, omni affectione qua possumus et desiderio puro cordis*; uel aliter: *Ad uestram gratiam uenimus* uel *currimus; uestram subuentionem et iuuamen requirimus; uestre persone consilium et auxilium inploramus, petimus, exigimus, postulamus, iteratis precibus et multiplicatis exhortationibus, instanter et instantius; sepe, sepius, auide, auidius, prouide; propere, continuo, prepropere, assidue, properanter, festinanter, gratanter, letanter, secure, fiducialiter, confidenter, gaudenter*; uel *animo letabundo, fiduciali* uel *securo, gratanti* uel *confidenti: de cuius bonitate plenam uel securam habeo, teneo* uel *gero fiduciam*, uel *de quo indubitanter confido et spero, titubare non ualeo, ullo modo* uel *aliqua ratione*; uel *experientia declarante, demonstrante, insinuante, quod consueuit preces supplicantium exaudire; cuius bonitas nulla nouit repulsam; cuius liberalitas poscentibus se exhibet gratiosam; qui paratus est semper seruire et preces recipere, et effectu prosequente complere; qui gaudet super seruitiis amicorum; qui gratulatur in laboribus et exultat in seruitiis pro amicis; cui pro multis seruitiis iam receptis seruire desidero et placere*; uel *quia nobis ostendistis gratiam specialem, uobis gratiam querere minime formidamus, non dubitamus. - *Quare* uel *ideo uos rogamus, quatenus P. latori presentium, nostro nuntio speciali* uel *harum portitori ad hoc serio sic destinato* uel *P. qui uobis nostras literas presentabit* uel *nostram litterariam descriptionem apportabit* uel *cui literas concessimus* uel *P. ad cuius postulationes uobis mittimus scripta nostra, qui nobis est fidelis amicus, qui in nostra est amicitia copulatus, qui iunctus est in nostrorum numero amicorum, qui nobis est uinculo sincere dilectionis, intime* uel *preclare adstrictus, qui nobis catena pure dilectionis est indissolubiliter colligatus, qui uestre sincere dilectioni colligatur communiter, qui sinceris nostre dilectionis brachiis purissime amplexatur; in tali facto* uel *negotio, pro quo uenit* uel *iter arripuit, suos gressus direxit, accedere festinanter properauit* uel *non tardauit, uestre gratie subsidia porrigatis eidem meis precibus et amore*, uel *eidem inpendatis honorem uti uidetis expedire*, uel *prout uestram decet probitatem, prout iustitia suadebit, in quantum poteritis, uobis honorificentia debita reseruata; ita quod uestra prudentia mediante, uestra gratia faciente, prudentia uestra cooperante, potentia, consilio et auxilio suffragante; habere ualeat quod intendit, facere possit que optat, reportare ualeat pro quo uenit* uel *consequi possit que affectat, cupit, gestit, desiderat* uel *suum ualeat desiderium adimplere; patrocinantibus meritis bonitatis* uel *probitatis; ita quod meas preces se gaudeat apportasse*; uel *super his cupimus taliter uos habere, quod nostra precamina sibi sentiat profuisse* uel *uestris teneamur semper seruitiis obligatus, adstrictus, mancipatus* uel *uobis ad seruitia teneamur* uel *teneamur uobis ad grates, seruitia et honores; firmiter attendentes, pro certo scientes, ueraciter cognoscentes quod quidquid ei feceritis uel duxeritis faciendum, nostre persone reputabimus esse factum* uel *nostram personam spiritualiter et directe prospiciet et non suam* uel *pro tali habebimus, ac si nostre persone specialiter feceritis; pro quibus uobis obligatus ero ad seruitia gratiosa, pro quibus ipse mihi tenebitur et ego uabis ad laudes uniuersas et grates solemnes* uel *ad gratiarum magnas et uberes actiones* uel *ad grates subiectibiles, humiles et deuotas*; uel *pro quibus amicabiles duximus grates referendas* uel *gratias agimus cum obsequio perpetue seruitutis* uel *pro gratia spirituali quam apud uos meruimus inuenire, gratiarum actiones referimus copiosas* uel *pro quibus adstrictus ero ad similia et maiora, et bonitati uestre paratus semper existam grata uicissitudine respondere*. *Ad hoc dominus uestram imperialem maiestatem preesse uoluit super terras, ut uniuersorum iura pie sub uestro munimine conseruentur; diuina misericordia prouidit populo christiano, cum uestram personam ad decus et decorem imperii preelegit; ad hoc diuina clementia serenitatem uestram orbi preposuit uniuerso, ut per eam imbecilles et dispensatores ministeriorum Dei a prauorum incursibus tueretur* - *Uestra regalis celsitudo succurrat, gloria uestra succurrat, nos magnificentia uestra non deserat; ad uos secure confugimus quia dominum alium non habemus, ad illustrem sublimitatem uestram recurrimus ut protecti onis subsidia sentiamus, ad spectabilem uestram gratiam nostra grauamina reducimus et querelas* - *cuius fama lucida per mundum resonat uniuersum* uel *quem ubique extollunt sue merita bonitatis* uel *quem illustrat fama et gloria militaris* uel *quem liberalitas dignum honore facit* uel *quem curialitas nominat gloriosum* uel *quem floridum retinent solatia dominarum, quem strenuitas et multa nobilitas reddunt carum, laudabilem et famosum*; uel *qui circa consilia prepollet et prudentie magne responsa, qui aurem benignam consueuit subditis conmodare, qui non consueuit aures auertere a querelis, qui iustitiam non denegat postulanti, qui omnibus poscentibus audientiam prebet liberam et benignam, qui iustitiam diligit et odit iniquitatem, qui sub speciali protectione consueuit confouere debiles, orphanos et egenos, qui defendit beniuolentia paternali pauperes ab oppressionibus tyrannorum, qui porrigit manum lapsis, indigentes confouet, et afflictos mestitia consolatur, qui oppressos releuat et infirmis subsidia elargitur* - *Quapropter* uel *eapropter* uel *unde, imperiali maiestati, triumphali uestre glorie inuictissime, corone imperialis celsitudinis et decoris, regali celsitudini, altitudini, sublimitati, excellentie et magnitudini; uos sicut fideles subditos et deuotos commendamus cum omni promptitudine seruiendi*; uel *nos uoce, corde et animo conmendamus, in omni genere seruitutis nos totis affectibus commendamus; a quo post Dominum omnem cognoscimus gratiam et honorem, a quo id quod sumus et erimus cognoscere uolumus et debemus, qui iusta poscentibus facilem prestat assensum, qui in se sperantes non eiicit desolatos, qui afflictorum grauamina respicit oculis pietatis, qui preces non differt inpotentium exaudire, in quo post Dominum tota spes nostra consistit, de quo fiduciam gerimus specialem*. - *Sine dubitatione rogamus, humiliter deprecamur, obsecramus; confidenter imploramus; secure, lacrimabiliter exoramus* uel *duximus exorandum, suppliciter rogitandum, propensius et humiliter flagitandum*. - *Ut nobis uestris filiis, nobis uiris deuotis, et nobis uestris fidelibus aliqua demandetis que adimplere possimus et facere ad uestram gloriam et honorem* uel *ad uestri honoris augmentum*; uel *tales uelitis a nostris iniuriis conpescere* uel *talibus districte iniungere ut nos de cetero non debeant molestare*.- *Ut omnes, qui sub uestre iurisdictione consistunt, de salubri protectione letentur* uel *sub uestre protectionis umbra possimus, ut cupimus, respirare* uel *umbram sentiamus gratitudinis et quetis*, uel *in pace uiuentes pacis auctorem laudemus, qui per uestram personam consulit nostro profectui pariter et honori*. *Beatitudinis* uel *sanctitatis uestre pedibus aduolutus indulgentiam postulo de commissis* uel *a clementia uestra in competenti beneficio mihi postulo misericorditer prouideri*; uel *benignitati uestre me ipsum commendo, paternitati uestre facio manifestum, uestre dominationi cupio esse notum, uestre paternitati insinuatione presentium patefiat* uel *uestra dominatio recognoscat, uestram probitatem cupio non latere* - *quod in studio litterarum Bononie perseuero Dei uestrique gratia faciente* uel *impendo conmendabiliter operam scientie litterali* uel *insisto pro uiribus scolasticis disciplinis* uel *laboro iugiter ad inueniendum scientie margaritam* uel *ad thesaurum inueniendum* uel *acquirendum qui nullo potest pretio nummario conparari - quod debitum sortietur effectum, quod finem sentiet gloriosum, quod ad laudabilem exitum perducetur* uel *suis non poterit effectibus spoliari* uel *priuari effectibus* - *si uestra fauorabilis affuerit gratia, sine cuius patrocinio nihil possum; si uester fauor adesse ceperit et gratia salutaris; si uestra liberalitas affuerit, que apparet necessitatis tempore liberalis et postulantibus gloriosa; si uestra benignitas inspirante domino, mihi manum porrexerit adiutricem* uel *mihi non denegauerit subsidia opportuna* uel *mihi tanquam suo clerico uoluerit prouidere* uel *me suum fidelem et deuotum deserere noluerit, quem manus impositione promouit ad ordines clericales* uel *cui deesse non potest sanguine parentele* uel *nature et consuetudine exigente* uel *precipiente diuina lege pariter et humane*. - *Cuius rei gratia* uel *cuius rei causa* uel *quapropter, uobis qui rnihi estis consilium singulare*, uel *uestre persone que multa sapientia et honestate relucet* uel *que mirabili morum uenustate corruscat* uel *que mihi est portus salutis et refugium spirituale* - *precamina porrigo lacrimosa, offero preces uotiuas, non desino preceps rogaminibus aderere* uel *lacrimabiliter supplicare* uel *affectanter supplico* uel *instanter postulo* - *ut me uestrum habere per omnia dignemini commendatum*, uel *me uestris clericis dignemini aggregare*, uel *me in uestrorum fidelium numero dignemini computare* uel *prouidere in aliquo diuine pietatis intuitu et amore*, uel *mei memoriam habeatis*; uel *me nolit tam subito uestra dominatio a studio reuocare* uel *uocare ad propria; sed sic in studio pie subueniat et misericorditer succurat beneuolentia paternalis, officium pastorale, cura et rectoris prouisio circumspecta, quod scientie capiam documenta*, uel *quod de labore fructum reportem acceptum et manipulos copiosos, pro quibus tam ecclesia quam parentela letetur, et exultare ualeant consanguinei et amici*. *Quia iustum est et consentaneum rationi, ut filios circa scientiam laborantes sancta mater Ecclesia et consolari debeat et eis manum porrigere adiutricem, libenter uolumus tue deuotioni, cum facultas se optulerit, in conpetenti beneficio prouidere*; uel *quia de tuo bono studio nuper audiuimus* uel *de honestate persone tue et litteratura sufficienti noua percepimus gratiosa*, uel *quia bonis moribus diceris adornatus et insistis laudabiliter scientie capessende - tibi tale beneficium assignamus et in signum beneuolentie ac dilectionis concedimus*, uel *tue dilectioni in tanto beneficio prouidemus, quod in scolis recipies annuatim, et erga deuotionem tuam nostre benedictionis manus ad abundatiorem subuentionem largifluas extendemus, si bono principio finem feceris respondere* uel *si ad meliora, diuina potentia suffragante, tue processerint merita bonitatis*, uel - *quia dignum est ut male meriti graui pereant egestate*, uel *quia labiis dolosis et lingua serpentina uoluisti nos draconis dentibus lacerare, non attendens quod uulnus lingue consolidari non potest, quia facillime dilabitur in mendacium ex quo conscientia est corrupta, ideo nec ad tuam subiectionem intendimus, nec tue miserie condolimus; quia cura nos cogit officii pastoralis ut subditorurn excessus animaduersione debita puniamus; ad nostrum spectat officium subditorum uitam et mores in melius reformare* uel *sic corrigere delinquentes, quod unius pena centum expauescant*; uel *quia sanguis subditorum de manu prelati a Domino requiretur, expedit ut pena debita feriat delinquentes*, uel *ne trahamus maculam ex criminibus alienis, uirga correctionis et non osculo deceptionis punire uolumus transgressores; ne uia delinquendi aliis pateat per exemplum, commissum delictum pena debita castigetur, quia dignum est ut quos Dei timor a malo non reuocat saltem coerceat rigor ecclesiastice discipline; quia bonis bonitas non prodesset, si malis malitia non obesset; quia secundum legem defendi non debet qui committit in legem; quia in una eademque persona et uitia odire debemus et uirtutes amare; reprehendere ergo te possumus et damnare* uel *reprehensioni subiaces uehementi* uel *culpa te reprehensibilem exhibet et facti qualitas te incusat; quia sine nostra licentia et mandato* uel *nostra licentia non habita nec petita, te trastulisti ad studia litterarum* uel *desolata ecclesia et seruitio Ihesu Christi condiscere conaris scientias lucratiuas*, uel *dimisso habitu et monastica disciplina uagus et perfugus discurris per ciuitates et terras*, uel *abiecta regula et obedientia pretermissa non sine proprie salutis dispendio tanquam laicus euagaris*. - *Quare tibi precipimus et mandamus* uel *mandando precipimus* uel *precipiendo mandamus* uel *tibi damus litteris presentibus in mandatis* uel * tibi sub districtione qua possumus mandamus firmiter iniungendo* - *quatenus omni more et occasione remota* uel *postposita, reuertaris* uel *desolatam ecclesiam repetas festinanter*, uel *reassumas habitum iam dimissum*, uel *ad tuam conscientiam reuertaris*, uel * tue saluti consulas et honori*, uel *preterita satisfactione sequenti satagas expurgare* uel *ad cor redeas et uiam repetas ueritatis* - *Alioquin* uel *aliter* uel *que si non feceris* uel *facere curaueris* uel *non studueris adimplere; in te dictabimus* uel *faciemus* uel *pronuntiabimus excommunicationis sententiam, iustitia exigente* uel *tuum beneficium alii conferemus* uel * alii curabimus assignare, sicut postulat ordo iuris; nolentes tuam absentiam amplius expectare* uel *hoc diutius tolerare propter scandalum plurimorum* uel *propter peccatorum molem* uel *ne perniciosum exemplum in postdum generetur.* Priuilegium dicitur quasi ius priuatum, uel lex priuata et propria et specialis a iure communi. Indulgentia uero a priuilegio differt, quia cum ea solemnitate fieri non habet, sed per quandam fauorabilem gratiam alicui persone specialiter indulgetur. Priuilegiorum autem hec sunt partes: titulus, exordium, concessio generalis, finalis corroboratio, et signorum subscriptio. Titulus est personarum distinctiua premissio sine optatione salutis. Et nota, quod in clericis persona concedentis et recipientis in titulo ponitur, in laicis uero sola concedentis persona in titulo prenotatur; et nota quod in priuilegiis, sicut in salutationibus, uerbum non ponitur et intelligitur concedit, indulget uel aliud simile. Item nota quod priuilegium in tertia fit persona, et assignato nomine dignitatis, premittitus nomen concedentis persone; quia dignius est dare quam accipere, et datur priuilegium a sublimibus personis et a maioribus in subditos super iure quo sibi tenentur. Et debet talis titulus apicibus eminentibus scribi propter maiorem priuilegii auctoritatem; et de successoribus fit mentio, ut non solum presentes, sed futuros ualeat roborare, et duret in perpetuum ad ostendendum quod ecclesiastica concessio perpetua esse debet. Exemplum: *Gregorius seruus seruorum Dei dilecto filio Federico Romanorum imperatori et semper augusto, eiusque successoribus omnibus in perpetuum*, et sic recipientem uocabit, uel *uenerabilem fratrem* uel *dilectos filios* siue *filias*, ut superius in salutationibus est distinctum, *tam presentibus quam futuris, canonicam uitam professis* uel *canonice substituendis* uel *regularem uitam professis in perpetuum*. Alii prelati eodem modo priuilegia concedunt, subditos fratres uel filios nominando, ut super in salutationibus edocetur: hoc solo excepto, quod proponunt signaculum sancte crucis, post quam dicunt: *Sancti spiritus adsit nobis gratia* uel *In nomine domini amen* uel *In nomine sancte et indiuidue Trinitatis amen. Dei gratia Rauennatis ecclesie archiepiscopus uenerabili fratri Imolensi episcopo, eiusque successoribus canonice substituendis in perpetuum*. Et nota quod non dicitur *in perpetuum* quando priuilegium conceditur laicis; quod ideo contingit, quia laicorum iura non sunt perpetua, sed transitoria dignoscuntur . Et tunc absque ulla cruce uel inuocatione dominica principes seculares titulum suum ponunt, ut *F. Dei gratia romanorum imperator et semper augustus*, et non ponitur ibi nomen recipientis, ut dictum est, nec *in perpetuum* ad denotandum quod ius imperii non est perpetuum, sed temporale. Si autem huiusmodi seculares priuilegium religiosis concedant, ut dictum est, crux punctata precedit cum inuocatione Dominica, et extra cartam, scilicet in dorso, notarii curie signum sue manus apponunt, sic dicendo: *In nomine Domini amen. F. Dei gratia Romanorum imperator et semper augustus*. Postmodum in ecclesiasticis sic expedit exordiri: *Cum uniuersorum iura ex iniuncto a Deo nobis officio roborare munimentis apostolicis teneamur, pro illorum quiete oportet nos sollicitos esse, et eorum petitiones maiori prouidentia exaudire, qui necessitatis tempore sunt officio et nomine principes, et pastorali prediti dignitate* uel: *Quotiens nobis petitiones porriguntur a radice iustitie procedentes, ex iniuncto admnistrationis officio ipsas facile admittere debemus, quia non debet dilationibus aliquibus fatigari qui iustum petit pariter et honestum* uel: *Cum imperialem deceat maiestatem uniuersorum iura conseruare illesa, nos, qui diuina fauente clementia Romanorum imperio presidemus, sic iustis precibus condescendere uolumus et singulis prouidere, quod tam ecclesiastice persone quam etiam seculares contente maneant suo iure*; uel: *Sacrosanctum hospitale Iherosolimitanum et eiusdem hospitalarios summa nos oportet dilectione diligere, ipsorumque iura nostris priuilegiis et protectionibus taliter premunire, ut cum ante tribunal superni iudicis fuerimus constituti, gloriemur nos honorasse locum, in quo corpus dominicum requieuit*; uel *Cum de imperiali procedat beneuolentie largitate uniuersos regulares uiros et Deo seruientes suo sollicite communire presidio, fratres Templi, qui spreta seculari militia facti sunt milites Ihesu Christi, et sub Domini uexillo regula militantes pro Redemptoris amore se morti pugnando cum barbaris nationibus tradere non formidant, tanto attentius debet in omnibus confouere, quanto gloriosius pro Christi nominis defensione noscuntur in castris dominicis militare*; uel *Cum imperialis dignitas omnium religionum genera sub umbra sue protectionis manu tenere debeat et defendere, dicatas Deo uirgines, que spretis maritalibus connubiis sponsum Ihesum Christum accensis lampadibus nunc secuntur, tanto propensius nostro debemus conmunire presidio, quanto magis eorum condicio et sexus femineus noscitur indigere*. Explicit de priuilegi. A Domino factum est istud, cuius gratia sumus et uiuimus et mouemur, et ad honorem et gloriam atque laudem uiri magnifici ac feliciter triumphantis domini Alliprandi Faue, Bononie potestatis; cuius preconia mirifice probitatis nec silere possum, nec stilus inuenitur sufficiens ad narrandum, quoniam de ipso iam loquitur omnis terra, et omnes gentes, nationes et populi magnificant sua gesta, tanquam militis strenuissimi et preclari, cuius fama lucidissima militarem gloriam decorat et totam illuminat parentelam. O Brixia, terra nobilis, nunc gaude beata que tantum lilium protulisti; sed et nouis tripudiis glorietur Italia uniuersa, et precipue felix exultet Bononia, que, tali sublimata rectore, uictoriosa residet et tranquilla; que suis meritis ut stella rutilans matutina, regalia promeruit habere insignia, et imperiali diademate coronari. Accipe nunc presentem libellum, egregia potestas, laudabili manu dextera, quem magister Guido fidelissimus clericus et deuotus ad decus et decorem tui fidelissimi nominis, utiliter compilauit. Collige nunc flores rethoricos et hec pretiosa nunquam tradas inuidis ornamenta, per que tam presens quam uentura posteritas tui geret memoriam gloriosam a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrarum. 
\ No newline at end of file
diff --git a/dante_color/ep1.png b/dante_color/ep1.png
new file mode 100644
index 0000000..03bae02
Binary files /dev/null and b/dante_color/ep1.png differ
diff --git a/dante_color/ep2.png b/dante_color/ep2.png
new file mode 100644
index 0000000..3f843ed
Binary files /dev/null and b/dante_color/ep2.png differ
diff --git a/dante_color/epistola1.html b/dante_color/epistola1.html
index 39438d5..63d21cb 100644
--- a/dante_color/epistola1.html
+++ b/dante_color/epistola1.html
@@ -7,7 +7,7 @@
                 </head>
                 <body>
                 <h1>Epistola I</h1>
-                <p><a style="background-color:rgb(110,192,100);">Magnifico atque uictorioso domino, domino Cani Grandi de la Scala, sacratissimi cesarei principatus in urbe Uerona et ciuitate Uicentie uicario generali, deuotissimus suus Dantes Alagherii, Florentinus natione non moribus, uitam orat per tempora diuturna felicem, et gloriosi nominis perpetuum incrementum. Inclita uestre magnificentie laus, quam fama uigil uolitando disseminat, sic distrahit in diuersa diuersos, ut hos in spem sue prosperitatis attollat, hos exterminii deiciat in terrorem. Huius quidem preconium, facta modernorum exsuperans, tanquam ueri existentia latius, arbitrabar aliquando superfluum. </a><a style="background-color:rgb(235,90,58);">Uerum, ne diuturna me nimis incertitudo suspenderet, uelut Austri regina Ierusalem petiit, uelut Pallas petiit Elicona, Ueronam petii fidis oculis discussurus audita, ibique magnalia uestra uidi, uidi beneficia simul et tetigi; et quemadmodum prius dictorum ex parte suspicabar excessum, sic posterius ipsa facta excessiua cognoui. Quo factum est ut ex auditu solo cum quadam animi subiectione beniuolus prius exstiterim; sed ex uisu postmodum deuotissimus et amicus. Nec reor amici nomen assumens, ut nonnulli forsitan obiectarent, reatum presumptionis incurrere, cum non minus dispares connectantur quam pares amicitie sacramento. </a><a style="background-color:rgb(245,119,72);">Nam si delectabiles et utiles amicitias inspicere libeat, illis persepius inspicienti patebit, preheminentes inferioribus coniugari personas. Et si ad ueram ac per se amicitiam torqueatur intuitus, nonne illustrium summorumque principum plerunque uiros fortuna obscuros, honestate preclaros, amicos fuisse constabit? Quidni, cum etiam Dei et hominis amicitia nequaquam impediatur excessu? </a><a style="background-color:rgb(254,237,161);">Quod si cuiquam, quod asseritur, nunc uideretur indignum, Spiritum Sanctum audiat, amicitie sue participes quosdam homines profitentem. Nam in Sapientia de sapientia legitur, quoniam . Sed habet imperitia uulgi sine discretione iudicium; et quemadmodum solem pedalis magnitudinis arbitratur, sic et circa mores uana credulitate decipitur. Nos autem, quibus optimum quod est in nobis noscere datum est, gregum uestigia sectari non decet, quin ymo suis erroribus obuiare tenemur. </a><a style="background-color:rgb(226,71,49);">Nam intellectu ac ratione degentes, diuina quadam libertate dotati, nullis consuetudinibus astringuntur; nec mirum, cum non ipsi legibus, sed ipsis leges potius dirigantur. Liquet igitur, quod superius dixi, me scilicet esse deuotissimum et amicum, nullatenus esse presumptum. Preferens ergo amicitiam uestram quasi thesaurum carissimum, prouidentia diligenti et accurata solicitudine illam seruare desidero. </a><a style="background-color:rgb(237,95,60);">Itaque, cum in dogmatibus moralis negotii amicitiam adequari et saluari analogo doceatur, ad retribuendum pro collatis beneficiis plus quam semel analogiam sequi michi uotiuum est; et propter hoc munuscula mea sepe multum conspexi et ab inuicem segregaui, nec non segregata percensui, dignius gratiusque uobis inquirens. Neque ipsi preheminentie uestre congruum magis comperi magis quam Comedie sublimem canticam, que decoratur titulo Paradisi; et illam sub presenti epistola, tanquam sub epigrammate proprio dedicatam, uobis ascribo, uobis offero, uobis denique recommendo. Illud quoque preterire silentio simpliciter inardescens non sinit affectus, quod in hac donatione plus dono quam domino et honoris et fame conferri potest uideri.Quidni cum eius titulum iam presagiam de gloria uestri nominis ampliandum? </a><a style="background-color:rgb(215,238,138);">Satis actenus uidebar expressisse quod de proposito fuit; sed zelus gratie uestre, quam sitio quasi uitam paruipendens, a primordio metam prefixam urget ulterius. Itaque, formula consumata epistole, ad introductionem oblati operis aliquid sub lectoris officio compendiose aggrediar. In parte uero executiua, que fuit diuisa contra totum prologum, nec diuidendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inuentis in quolibet orbe. </a><a style="background-color:rgb(246,127,75);">Et quia illa uera beatitudo in sentiendo ueritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: , et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi:  -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam uidentibus omnem ueritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, inuento principio seu primo, uidelicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut uisio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. </a></p>
+                <p><a style="background-color:rgb(171,219,109);">Magnifico atque uictorioso domino, domino Cani Grandi de la Scala, sacratissimi cesarei principatus in urbe Uerona et ciuitate Uicentie uicario generali, deuotissimus suus Dantes Alagherii, Florentinus natione non moribus, uitam orat per tempora diuturna felicem, et gloriosi nominis perpetuum incrementum. Inclita uestre magnificentie laus, quam fama uigil uolitando disseminat, sic distrahit in diuersa diuersos, ut hos in spem sue prosperitatis attollat, hos exterminii deiciat in terrorem. Huius quidem preconium, facta modernorum exsuperans, tanquam ueri existentia latius, arbitrabar aliquando superfluum. </a><a style="background-color:rgb(250,150,86);">Uerum, ne diuturna me nimis incertitudo suspenderet, uelut Austri regina Ierusalem petiit, uelut Pallas petiit Elicona, Ueronam petii fidis oculis discussurus audita, ibique magnalia uestra uidi, uidi beneficia simul et tetigi; et quemadmodum prius dictorum ex parte suspicabar excessum, sic posterius ipsa facta excessiua cognoui. Quo factum est ut ex auditu solo cum quadam animi subiectione beniuolus prius exstiterim; sed ex uisu postmodum deuotissimus et amicus. Nec reor amici nomen assumens, ut nonnulli forsitan obiectarent, reatum presumptionis incurrere, cum non minus dispares connectantur quam pares amicitie sacramento. </a><a style="background-color:rgb(253,173,96);">Nam si delectabiles et utiles amicitias inspicere libeat, illis persepius inspicienti patebit, preheminentes inferioribus coniugari personas. Et si ad ueram ac per se amicitiam torqueatur intuitus, nonne illustrium summorumque principum plerunque uiros fortuna obscuros, honestate preclaros, amicos fuisse constabit? Quidni, cum etiam Dei et hominis amicitia nequaquam impediatur excessu? </a><a style="background-color:rgb(255,253,188);">Quod si cuiquam, quod asseritur, nunc uideretur indignum, Spiritum Sanctum audiat, amicitie sue participes quosdam homines profitentem. Nam in Sapientia de sapientia legitur, quoniam . Sed habet imperitia uulgi sine discretione iudicium; et quemadmodum solem pedalis magnitudinis arbitratur, sic et circa mores uana credulitate decipitur. Nos autem, quibus optimum quod est in nobis noscere datum est, gregum uestigia sectari non decet, quin ymo suis erroribus obuiare tenemur. </a><a style="background-color:rgb(242,104,65);">Nam intellectu ac ratione degentes, diuina quadam libertate dotati, nullis consuetudinibus astringuntur; nec mirum, cum non ipsi legibus, sed ipsis leges potius dirigantur. Liquet igitur, quod superius dixi, me scilicet esse deuotissimum et amicum, nullatenus esse presumptum. Preferens ergo amicitiam uestram quasi thesaurum carissimum, prouidentia diligenti et accurata solicitudine illam seruare desidero. </a><a style="background-color:rgb(249,145,83);">Itaque, cum in dogmatibus moralis negotii amicitiam adequari et saluari analogo doceatur, ad retribuendum pro collatis beneficiis plus quam semel analogiam sequi michi uotiuum est; et propter hoc munuscula mea sepe multum conspexi et ab inuicem segregaui, nec non segregata percensui, dignius gratiusque uobis inquirens. Neque ipsi preheminentie uestre congruum magis comperi magis quam Comedie sublimem canticam, que decoratur titulo Paradisi; et illam sub presenti epistola, tanquam sub epigrammate proprio dedicatam, uobis ascribo, uobis offero, uobis denique recommendo. Illud quoque preterire silentio simpliciter inardescens non sinit affectus, quod in hac donatione plus dono quam domino et honoris et fame conferri potest uideri.Quidni cum eius titulum iam presagiam de gloria uestri nominis ampliandum? </a><a style="background-color:rgb(249,142,82);">Satis actenus uidebar expressisse quod de proposito fuit; sed zelus gratie uestre, quam sitio quasi uitam paruipendens, a primordio metam prefixam urget ulterius. Itaque, formula consumata epistole, ad introductionem oblati operis aliquid sub lectoris officio compendiose aggrediar. In parte uero executiua, que fuit diuisa contra totum prologum, nec diuidendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inuentis in quolibet orbe. </a><a style="background-color:rgb(227,73,51);">Et quia illa uera beatitudo in sentiendo ueritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: , et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi:  -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam uidentibus omnem ueritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, inuento principio seu primo, uidelicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut uisio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. </a></p>
                 </body>
                 </html>
                 
\ No newline at end of file
diff --git a/dante_color/epistola2.html b/dante_color/epistola2.html
index 63dd0e1..0d1fe2f 100644
--- a/dante_color/epistola2.html
+++ b/dante_color/epistola2.html
@@ -7,13 +7,13 @@
                 </head>
                 <body>
                 <h1>Epistola II</h1>
-                <p><a style="background-color:rgb(60,169,89);">Sicut dicit Philosophus in secundo Metaphysicorum: ; cuius ratio est, quia ueritas de re, que in ueritate consistit tanquam in subiecto, est similitudo perfecta rei sicut est. Eorum uero que sunt, quedam sic sunt, ut habeant esse absolutum in se; quedam sunt ita, ut habeant esse dependens ab alio per relationem quandam, ut ea quorum esse est ad aliud se habere ut relatiua: sicut pater et filius, dominus et seruus, duplum et dimidium, totum et pars, et huiusmodi, in quantum talia. Proptereaquodque esse talium dependet ab alio, consequens est quod eorum ueritas ab alio dependeat: ignorato enim dimidio, nunquam cognoscitur duplum; et sic de aliis. </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Uolentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, uolens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimaui, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus. Sex igitur sunt que in principio cuiusque doctrinalis operis inquirenda sunt, uidelicet subiectum, agens, forma, finis, libri titulus, et genus phylosophie. </a><a style="background-color:rgb(226,71,49);">De istis tria sunt in quibus pars ista, quam uobis destinare proposui, uariatur a toto, scilicet subiectum, forma et titulus; in aliis uero non uariatur, sicut apparet inspicienti; et ideo, circa considerationem de toto, ista tria inquirenda seorsum sunt: quo facto, satis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria, non solum per respectum ad totum, sed etiam per respectum ad ipsam partem oblatam. Ad euidentiam itaque dicendorum, sciendum est quod istius operis non est simplex sensus, ymo dici potest polisemos, hoc est plurium sensuum; nam primus sensus est qui habetur per litteram, alius est qui  habetur per significata per litteram. </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Et primus dicitur litteralis, secundus uero allegoricus, siue moralis, . Qui modus tractandi, ut melius pateat, potest considerari in istis uersibus: 
+                <p><a style="background-color:rgb(167,217,107);">Sicut dicit Philosophus in secundo Metaphysicorum: ; cuius ratio est, quia ueritas de re, que in ueritate consistit tanquam in subiecto, est similitudo perfecta rei sicut est. Eorum uero que sunt, quedam sic sunt, ut habeant esse absolutum in se; quedam sunt ita, ut habeant esse dependens ab alio per relationem quandam, ut ea quorum esse est ad aliud se habere ut relatiua: sicut pater et filius, dominus et seruus, duplum et dimidium, totum et pars, et huiusmodi, in quantum talia. Proptereaquodque esse talium dependet ab alio, consequens est quod eorum ueritas ab alio dependeat: ignorato enim dimidio, nunquam cognoscitur duplum; et sic de aliis. </a><a style="background-color:rgb(249,145,83);">Uolentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, uolens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimaui, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus. Sex igitur sunt que in principio cuiusque doctrinalis operis inquirenda sunt, uidelicet subiectum, agens, forma, finis, libri titulus, et genus phylosophie. </a><a style="background-color:rgb(255,250,182);">De istis tria sunt in quibus pars ista, quam uobis destinare proposui, uariatur a toto, scilicet subiectum, forma et titulus; in aliis uero non uariatur, sicut apparet inspicienti; et ideo, circa considerationem de toto, ista tria inquirenda seorsum sunt: quo facto, satis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria, non solum per respectum ad totum, sed etiam per respectum ad ipsam partem oblatam. Ad euidentiam itaque dicendorum, sciendum est quod istius operis non est simplex sensus, ymo dici potest polisemos, hoc est plurium sensuum; nam primus sensus est qui habetur per litteram, alius est qui  habetur per significata per litteram. </a><a style="background-color:rgb(225,68,48);">Et primus dicitur litteralis, secundus uero allegoricus, siue moralis, . Qui modus tractandi, ut melius pateat, potest considerari in istis uersibus: 
 
-Nam si ad litteram solam inspiciamus, significatur nobis exitus filiorum Israel de Egipto, tempore Moysis; si ad allegoriam, significatur nobis nostra redemptio facta per Christum; si ad moralem sensum, significatur nobis conuersio anime de luctu et miseria peccati ad statum gratie; si ad anagogicum, significatur exitus anime sancte ab huius corruptionis seruitute ad eternam glorie libertatem. Et quomodo isti sensus mistici uariis appellantur nominibus, generaliter omnes dici possunt allegorici, cum sint a litterali siue historiali diuersi. </a><a style="background-color:rgb(253,195,114);">Nam allegoria dicitur ab alleon grece, quod in latinum dicitur alienum, siue diuersum. Hiis uisis, manifestum est quod duplex oportet esse subiectum, circa quod currant alterni sensus. Et ideo uidendum est de subiecto huius operis, prout ad litteram accipitur; deinde de subiecto, prout allegorice sententiatur. </a><a style="background-color:rgb(247,132,78);">Est ergo subiectum totius operis, litteraliter tantum accepti, status animarum post mortem simpliciter sumptus; nam de illo et circa illum totius operis uersatur processus. Si uero accipiatur opus allegorice, subiectum est homo prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est. Forma uero est duplex: forma tractatus et forma tractandi. </a><a style="background-color:rgb(249,145,83);">Forma tractatus est triplex, secundum triplicem diuisionem. Prima diuisio est, qua totum opus diuiditur in tres canticas. Secunda, qua quelibet cantica diuiditur in cantus. Tertia, qua quilibet cantus diuiditur in rithimos. Forma siue modus tractandi est poeticus, fictiuus et descriptiuus, digressiuus, transumptiuus, et cum hoc diffinitiuus, diuisiuus, probatiuus, improbatiuus, et exemplorum positiuus. </a><a style="background-color:rgb(227,73,51);">Libri titulus est: . Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a comos, uilla, et oda, quod est cantus, unde comedia quasi uillanus cantus. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a tragos, quod est hircus, et oda, quasi cantus hircinus, idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. </a><a style="background-color:rgb(224,66,47);">Comedia uero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueuerunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, . Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia uero remisse et humiliter, sicut uult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e conuerso:
+Nam si ad litteram solam inspiciamus, significatur nobis exitus filiorum Israel de Egipto, tempore Moysis; si ad allegoriam, significatur nobis nostra redemptio facta per Christum; si ad moralem sensum, significatur nobis conuersio anime de luctu et miseria peccati ad statum gratie; si ad anagogicum, significatur exitus anime sancte ab huius corruptionis seruitute ad eternam glorie libertatem. Et quomodo isti sensus mistici uariis appellantur nominibus, generaliter omnes dici possunt allegorici, cum sint a litterali siue historiali diuersi. </a><a style="background-color:rgb(246,127,75);">Nam allegoria dicitur ab alleon grece, quod in latinum dicitur alienum, siue diuersum. Hiis uisis, manifestum est quod duplex oportet esse subiectum, circa quod currant alterni sensus. Et ideo uidendum est de subiecto huius operis, prout ad litteram accipitur; deinde de subiecto, prout allegorice sententiatur. </a><a style="background-color:rgb(251,157,89);">Est ergo subiectum totius operis, litteraliter tantum accepti, status animarum post mortem simpliciter sumptus; nam de illo et circa illum totius operis uersatur processus. Si uero accipiatur opus allegorice, subiectum est homo prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est. Forma uero est duplex: forma tractatus et forma tractandi. </a><a style="background-color:rgb(225,68,48);">Forma tractatus est triplex, secundum triplicem diuisionem. Prima diuisio est, qua totum opus diuiditur in tres canticas. Secunda, qua quelibet cantica diuiditur in cantus. Tertia, qua quilibet cantus diuiditur in rithimos. Forma siue modus tractandi est poeticus, fictiuus et descriptiuus, digressiuus, transumptiuus, et cum hoc diffinitiuus, diuisiuus, probatiuus, improbatiuus, et exemplorum positiuus. </a><a style="background-color:rgb(229,78,53);">Libri titulus est: . Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a comos, uilla, et oda, quod est cantus, unde comedia quasi uillanus cantus. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a tragos, quod est hircus, et oda, quasi cantus hircinus, idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. </a><a style="background-color:rgb(228,76,52);">Comedia uero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueuerunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, . Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia uero remisse et humiliter, sicut uult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e conuerso:
 
 
 
-Et per hoc patet quod comedia dicitur presens opus. </a><a style="background-color:rgb(241,102,64);">Nam si ad materiam respiciamus, a principio horribilis et fetida est, quia Infernus, in fine prospera, desiderabilis et grata, quia Paradisus; ad modum loquendi, remissus est modus et humilis, quia locutio uulgaris, in qua et muliercule comunicant. Et sic patet quare Comedia dicitur. Sunt et alia genera narrationum poeticarum, sicut carmen bucolicum, elegia, satira, et sententia uotiua, ut etiam per Oratium patere potest in sua Poetria; sed de istis ad presens nichil dicendum est. Potest amodo patere quomodo assignandum sit subiectum partis oblate. </a><a style="background-color:rgb(142,207,103);">Nam si totius operis litteraliter sumpti sic est subiectum, status animarum post mortem non contractus sed simpliciter acceptus, manifestum est quod hac in parte talis status est subiectum, sed contractus, scilicet status animarum beatarum post mortem. Et si totius operis allegorice sumpti subiectum est homo, prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem est iustitie premiandi et puniendi obnoxius, manifestum est in hac parte hoc subiectum contrahi, et est homo, prout merendo obnoxius est iustitie premiandi. Et sic patet de forma partis per formam assignatam totius; nam, si forma tractatus in toto est triplex, in hac parte tantum est duplex, scilicet diuisio cantuum et rithimorum. </a><a style="background-color:rgb(229,78,53);">Non eius potest esse propria forma diuisio prima, cum ista pars sit prime diuisionis. Patet etiam libri titulus seu de libri titulo. Nam titulus totius libri est , et cetera; titulus autem huius partis est: . </a><a style="background-color:rgb(242,250,174);">Inquisitis hiis tribus in quibus uariatur pars a toto, uidendum est de aliis tribus in quibus nulla uariatio est a toto ad partem. Agens igitur totius et partis est ille qui dictus est, et totaliter uidetur esse. Finis totius et partis esse posset et multiplex, scilicet propinquus et remotus; sed, omissa subtili inuestigatione, dicendum est breuiter quod finis totius et partis est remouere uiuentes in hac uita de statu miserie et perducere ad statum felicitatis. </a><a style="background-color:rgb(230,80,54);">Genus uero phylosophie, sub quo hic in toto et parte proceditur, est morale negotium, siue ethica, quia non ad speculandum, sed ad opus inuentum est totum et pars. Nam si in aliquo loco uel passu pertractatur ad modum speculatiui negotii, hoc non est gratia speculatiui negotii, sed gratia operis; quia, ut ait Phylosophus in secundo Methaphysicorum,  aliquando. Hiis itaque premissis, ad expositionem littere secundum quandam prelibationem accedendum est, et illud prenunciandum, quod expositio littere nichil aliud est quam forme operis manifestatio. </a><a style="background-color:rgb(254,234,155);">Diuiditur ergo ista pars, seu tertia cantica, que Paradisus dicitur, principaliter in duas partes, scilicet in prologum et partem executiuam. Pars secunda incipit ibi, quasi in medio primi: . De parte prima sciendum est quod, quamuis comuni ratione posset dici exordium, proprie autem loquendo non debet dici nisi prologus; quod Phylosophus in tertio Rhetoricorum uidetur innuere, ubi dicit quod . </a><a style="background-color:rgb(225,68,48);">Est etiam prenotandum quod preuiatio ista, que comuniter exordium dici potest, aliter fit a poetis, aliter fit a rhetoribus. Rethores enim consueuere prelibare dicenda, ut animum comparent auditoris; sed poete non solum hoc faciunt, quin ymo post hec inuocationem quandam emittunt. Et hoc est eis conueniens, quia multa inuocatione opus est eis, cum aliquid contra comunem modum hominum a superioribus substantiis petendum est, quasi diuinum quoddam munus. </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Ergo presens prologus diuiditur in partes duas, quia in prima premittitur quid dicendum sit, in secunda inuocatur Apollo; et incipit secunda pars ibi: . Propter primam partem notandum quod ad bene exordiendum tria requiruntur, ut dicit Tullius in Noua Rethorica, scilicet ut beneuolum, attentum et docilem reddat aliquis auditorem; et hoc maxime in admirabili genere cause, ut ipsemet Tullius dicit. Cum ergo materia circa quam uersatur presens tractatus sit admirabilis, et propterea ad admirabile reducenda, ista tria intenduntur in principio exordii siue prologi. </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Nam dicit se dicturum ea, que qui uidit retinere non potuit in primo celo; in quo dicto omnia illa tria comprehenduntur. Nam in utilitate dicendorum beneuolentia paratur, in admirabilitate attentio, in possibilitate docilitas. Utilitatem innuit, cum recitaturum se dicit ea que maxime allectiua sunt desiderii humani, scilicet gaudia Paradisi; admirabilitatem tangit, cum promittit se tam ardua, tam sublimia dicere, scilicet conditiones regni celestis; possibilitatem ostendit, cum dicit se dicturum que mente retinere potuit: si enim homo ipse, et alii poterunt. </a><a style="background-color:rgb(227,73,51);">Hec omnia tanguntur in uerbis illis, ubi dicit se fuisse in primo celo, et quod dicere uult de regno celesti quicquid in mente sua quasi thesaurum potuit retinere. Uiso igitur de bonitate ac perfectione prime partis prologi, ad litteram accedatur. Dicit ergo quod gloria primi Motoris, qui Deus est, in omnibus partibus uniuersi resplendet, sed ita ut in aliqua parte magis, et in aliqua minus. </a><a style="background-color:rgb(45,161,85);">Quod autem ubique resplendeat, ratio et auctoritas manifestat. Ratio sic: omne quod est, aut habet esse a se, aut ab alio; sed constat quod habere esse a se non conuenit nisi uni, scilicet primo seu principio, qui Deus est, cum habere esse non arguat per se necesse esse, et per se necesse esse non competat nisi uni, scilicet primo seu principio, quod est causa omnium; ergo omnia que sunt, preter unum, habent esse ab aliis. Si ergo accipiatur ultimum in uniuerso, non quodcunque, manifestum est quod id habet esse ab aliquo; et illud a quo habet, habet a se uel ab aliquo. </a><a style="background-color:rgb(45,161,85);">Si a se, sic est primum; si ab aliquo, et illud similiter uel a se, uel ab aliquo. Et cum non aliud esset sic procedere in infinitum in causis agentibus, ut probatur in secundo Metaphysicorum, erit deuenire ad primum, qui Deus est. Et sic, mediate uel inmediate, omne quod habet esse habet esse ab eo; quia ex eo quod causa secunda recipit a prima, influit super causatum ad modum recipientis et reddentis radium, propter quod causa prima magis est causa. </a><a style="background-color:rgb(102,189,99);">Et hoc dicitur in libro De Causis quod . Sed hoc quantum ad esse. Quantum uero ad essentiam, probo sic: omnis essentia, preter primam, est causata, alias essent plura que essent per se necesse esse, quod est impossibile. Quod causatum, uel a natura uel ab intellectu, et quod a natura, per consequens causatum est ab intellectu, cum natura sit opus intelligentie; omne ergo quod est causatum, est causatum ab aliquo intellectu uel mediate uel immediate. </a><a style="background-color:rgb(226,71,49);">Cum ergo uirtus sequatur essentiam cuius est uirtus, si essentia intellectiue est tota et unius quod causat. Et sic quemadmodum prius deuenire erat ad primam causam ipsius esse, sic nunc essentie et uirtutis. Propter quod patet quod omnis essentia et uirtus procedit a prima, et intelligentie inferiores recipiunt quasi a radiante, et reddunt radios superioris ad suum inferius ad modum speculorum. </a><a style="background-color:rgb(125,199,101);">Quod satis aperte tangere uidetur Dionysius de celesti hierarchia loquens. Et propter hoc dicitur in libro De Causis quod . Patet ergo quomodo ratio manifestat diuinum lumen, id est diuinam bonitatem, sapientiam et uirtutem, resplendere ubique. </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Similiter etiam et scientius facit auctoritas. Dicit enim Spiritus Sanctus per Hieremiam: ; et in Psalmo:  , et cetera. Et Sapientia dicit quod . Et Ecclesiasticus quadragesimo secundo: . Quod etiam scriptura paganorum contestatur; unde Lucanus in nono: . </a><a style="background-color:rgb(63,170,89);">Bene ergo dictum est, cum dicit quod diuinus radius siue diuina gloria, : penetrat quantum ad essentiam; resplendet quantum ad esse. Quod autem subicit de magis et minus, habet ueritatem in manifesto, quoniam uidemus in aliquo excellentiori gradu essentiam aliquam, aliquam uero in inferiori; ut patet de celo et elementis, quorum quidem illud incorruptibile, illa uero corruptibilia sunt. Et postquam premisit hanc ueritatem, prosequitur ab ea, circumloquens Paradisum; et dicit quod fuit in celo illo quod de gloria Dei, siue de luce, recipit affluentius. </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Propter quod sciendum quod illud celum est celum supremum: continens corpora uniuersa et a nullo contentum; intra quod omnia corpora mouentur, ipso in sempiterna quiete permanente; uirtuans et omnia sua contenta et a nulla corporali substantia uirtutem recipiens. Et dicitur Empyreum, quod est idem quod celum igne sui ardoris flagrans; non quod in eo sit ignis uel ardor materialis, sed spiritualis, quod est amor sanctus siue caritas. Quod autem de diuina luce plus recipiat, potest probari per duo: primo, per suum omnia continere et a nullo contineri; secundo, per sempiternam suam quietem siue pacem. </a><a style="background-color:rgb(45,161,85);">Quantum ad primum, probatur sic: continens se habet ad contentum in naturali situ, sicut formatiuum ad formabile, ut habetur in quarto Physicorum; sed in naturali situ totius uniuersi primum celum est omnia continens; ergo se habet ad omnia sicut formatiuum ad formabile, quod est se habere per modum cause. Et cum omnis uis causandi sit radius quidam influens a prima causa que Deus est, manifestum est quod illud celum quod magis habet rationem cause, magis de luce diuina recipit. Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod mouetur, mouetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune mouetur propter aliquam partem sui, que non habet illud ubi ad quod mouetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet ubi, quod est impossibile, mouetur ad aliud, inde est quod semper mouetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. </a><a style="background-color:rgb(60,169,89);">Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod mouetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo mouetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. </a><a style="background-color:rgb(251,253,186);">Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio uidetur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. </a><a style="background-color:rgb(189,227,121);">Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem: Si homo est, est risibile; nam in omnibus conuertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit , intelligit circumloqui Paradisum, siue celum Empyreum. Premissis quoque rationibus consonanter dicit Phylosophus in primo De celo ubi dicit quod celum . </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Ad hoc etiam posset adduci quod dicit Apostolus ad Ephesios de Christo: . Hoc est celum delitiarum Domini, de quibus delitiis dicitur contra Luciferum per Ezechielem: . Et postquam dixit quod fuit in loco illo Paradisi per suam circumlocutionem, prosequitur dicens se uidisse aliqua que recitare non potest qui descendit. </a><a style="background-color:rgb(234,87,57);">Et reddit causam, dicens quod intellectus in tantum profundat se in ipsum desiderium suum, quod est Deus, quod memoria sequi non potest. Ad que intelligenda sciendum est quod intellectus humanus in hac uita, propter connaturalitatem et affinitatem quam habet ad substantiam intellectualem separatam, quando eleuatur, in tantum eleuatur, ut memoria post reditum deficiat, propter transcendisse humanum modum. Et hoc insinuatur nobis per Apostolum ad Corinthios loquentem, ubi dicit: . </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Ecce, postquam humanam rationem intellectus ascensione transierat, quid extra se ageretur non recordabatur. Hoc etiam insinuatur nobis in Matheo, ubi tres discipuli , nichil postea recitantes, quasi obliti. Et in Ezechiele scribitur: . Et ubi ista inuidis non sufficiant, legant Richardum de Sancto Uictore in libro De Contemplatione, legant Bernardum in libro De Consideratione, legant Augustinum in libro De Quantitate Anime, et non inuidebunt. </a><a style="background-color:rgb(48,163,86);">Si uero in dispositionem eleuationis tante propter peccatum loquentis oblatrarent, legant Danielem, ubi et Nabuchodonosor inuenient contra peccatores aliqua uidisse diuinitus, obliuionique mandasse. Nam  , aliquando misericorditer ad conuersionem, aliquando seuere ad punitionem, plus et minus, ut uult, gloriam suam quantumcunque male uiuentibus manifestat. Uidit ergo, ut dicit, aliqua que referre nescit et nequit rediens. </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Diligenter quippe notandum est quod dicit : nescit quia oblitus, nequit quia, si recordatur et contentum tenet, sermo tamen deficit. Multa namque per intellectum uidemus quibus signa uocalia desunt: quod satis Plato insinuat in suis libris per assumptionem metaphorismorum; multa enim per lumen intellectuale uidit que sermone proprio nequiuit exprimere. Postea dicit se dicturum illa que de regno celesti retinere potuit, et hoc dicit esse materiam sui operis; que qualia sint et quanta, in parte executiua patebit. </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Deinde cum dicit: , facit inuocationem suam. Et diuiditur ista pars in partes duas: in prima inuocando petit, in secunda suadet Apollini petitionem factam, remunerationem quandam prenuntians; et incipit secunda pars ibi: . Prima pars diuiditur in partes duas: in prima petit diuinum auxilium; in secunda tangit necessitatem sue petitionis, quod est iustificare ipsam, ibi: . Hec est sententia secunde partis prologi in generali; in speciali uero non exponam ad presens. </a><a style="background-color:rgb(224,66,47);">Urget enim me rei familiaris angustia, ut hec et alia utilia reipublice derelinquere oporteat. Sed spero de magnificentia uestra ita ut alias habeatur procedendi ad utilem expositionem facultas. In parte uero executiua, que fuit diuisa contra totum prologum, nec diuidendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inuentis in quolibet orbe. </a><a style="background-color:rgb(255,243,172);">Et quia illa uera beatitudo in sentiendo ueritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: , et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi:  -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam uidentibus omnem ueritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, inuento principio seu primo, uidelicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut uisio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. </a></p>
+Et per hoc patet quod comedia dicitur presens opus. </a><a style="background-color:rgb(249,147,85);">Nam si ad materiam respiciamus, a principio horribilis et fetida est, quia Infernus, in fine prospera, desiderabilis et grata, quia Paradisus; ad modum loquendi, remissus est modus et humilis, quia locutio uulgaris, in qua et muliercule comunicant. Et sic patet quare Comedia dicitur. Sunt et alia genera narrationum poeticarum, sicut carmen bucolicum, elegia, satira, et sententia uotiua, ut etiam per Oratium patere potest in sua Poetria; sed de istis ad presens nichil dicendum est. Potest amodo patere quomodo assignandum sit subiectum partis oblate. </a><a style="background-color:rgb(181,223,116);">Nam si totius operis litteraliter sumpti sic est subiectum, status animarum post mortem non contractus sed simpliciter acceptus, manifestum est quod hac in parte talis status est subiectum, sed contractus, scilicet status animarum beatarum post mortem. Et si totius operis allegorice sumpti subiectum est homo, prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem est iustitie premiandi et puniendi obnoxius, manifestum est in hac parte hoc subiectum contrahi, et est homo, prout merendo obnoxius est iustitie premiandi. Et sic patet de forma partis per formam assignatam totius; nam, si forma tractatus in toto est triplex, in hac parte tantum est duplex, scilicet diuisio cantuum et rithimorum. </a><a style="background-color:rgb(228,76,52);">Non eius potest esse propria forma diuisio prima, cum ista pars sit prime diuisionis. Patet etiam libri titulus seu de libri titulo. Nam titulus totius libri est , et cetera; titulus autem huius partis est: . </a><a style="background-color:rgb(253,191,111);">Inquisitis hiis tribus in quibus uariatur pars a toto, uidendum est de aliis tribus in quibus nulla uariatio est a toto ad partem. Agens igitur totius et partis est ille qui dictus est, et totaliter uidetur esse. Finis totius et partis esse posset et multiplex, scilicet propinquus et remotus; sed, omissa subtili inuestigatione, dicendum est breuiter quod finis totius et partis est remouere uiuentes in hac uita de statu miserie et perducere ad statum felicitatis. </a><a style="background-color:rgb(250,253,184);">Genus uero phylosophie, sub quo hic in toto et parte proceditur, est morale negotium, siue ethica, quia non ad speculandum, sed ad opus inuentum est totum et pars. Nam si in aliquo loco uel passu pertractatur ad modum speculatiui negotii, hoc non est gratia speculatiui negotii, sed gratia operis; quia, ut ait Phylosophus in secundo Methaphysicorum,  aliquando. Hiis itaque premissis, ad expositionem littere secundum quandam prelibationem accedendum est, et illud prenunciandum, quod expositio littere nichil aliud est quam forme operis manifestatio. </a><a style="background-color:rgb(238,97,62);">Diuiditur ergo ista pars, seu tertia cantica, que Paradisus dicitur, principaliter in duas partes, scilicet in prologum et partem executiuam. Pars secunda incipit ibi, quasi in medio primi: . De parte prima sciendum est quod, quamuis comuni ratione posset dici exordium, proprie autem loquendo non debet dici nisi prologus; quod Phylosophus in tertio Rhetoricorum uidetur innuere, ubi dicit quod . </a><a style="background-color:rgb(244,109,67);">Est etiam prenotandum quod preuiatio ista, que comuniter exordium dici potest, aliter fit a poetis, aliter fit a rhetoribus. Rethores enim consueuere prelibare dicenda, ut animum comparent auditoris; sed poete non solum hoc faciunt, quin ymo post hec inuocationem quandam emittunt. Et hoc est eis conueniens, quia multa inuocatione opus est eis, cum aliquid contra comunem modum hominum a superioribus substantiis petendum est, quasi diuinum quoddam munus. </a><a style="background-color:rgb(228,76,52);">Ergo presens prologus diuiditur in partes duas, quia in prima premittitur quid dicendum sit, in secunda inuocatur Apollo; et incipit secunda pars ibi: . Propter primam partem notandum quod ad bene exordiendum tria requiruntur, ut dicit Tullius in Noua Rethorica, scilicet ut beneuolum, attentum et docilem reddat aliquis auditorem; et hoc maxime in admirabili genere cause, ut ipsemet Tullius dicit. Cum ergo materia circa quam uersatur presens tractatus sit admirabilis, et propterea ad admirabile reducenda, ista tria intenduntur in principio exordii siue prologi. </a><a style="background-color:rgb(226,71,49);">Nam dicit se dicturum ea, que qui uidit retinere non potuit in primo celo; in quo dicto omnia illa tria comprehenduntur. Nam in utilitate dicendorum beneuolentia paratur, in admirabilitate attentio, in possibilitate docilitas. Utilitatem innuit, cum recitaturum se dicit ea que maxime allectiua sunt desiderii humani, scilicet gaudia Paradisi; admirabilitatem tangit, cum promittit se tam ardua, tam sublimia dicere, scilicet conditiones regni celestis; possibilitatem ostendit, cum dicit se dicturum que mente retinere potuit: si enim homo ipse, et alii poterunt. </a><a style="background-color:rgb(226,71,49);">Hec omnia tanguntur in uerbis illis, ubi dicit se fuisse in primo celo, et quod dicere uult de regno celesti quicquid in mente sua quasi thesaurum potuit retinere. Uiso igitur de bonitate ac perfectione prime partis prologi, ad litteram accedatur. Dicit ergo quod gloria primi Motoris, qui Deus est, in omnibus partibus uniuersi resplendet, sed ita ut in aliqua parte magis, et in aliqua minus. </a><a style="background-color:rgb(48,163,86);">Quod autem ubique resplendeat, ratio et auctoritas manifestat. Ratio sic: omne quod est, aut habet esse a se, aut ab alio; sed constat quod habere esse a se non conuenit nisi uni, scilicet primo seu principio, qui Deus est, cum habere esse non arguat per se necesse esse, et per se necesse esse non competat nisi uni, scilicet primo seu principio, quod est causa omnium; ergo omnia que sunt, preter unum, habent esse ab aliis. Si ergo accipiatur ultimum in uniuerso, non quodcunque, manifestum est quod id habet esse ab aliquo; et illud a quo habet, habet a se uel ab aliquo. </a><a style="background-color:rgb(187,226,120);">Si a se, sic est primum; si ab aliquo, et illud similiter uel a se, uel ab aliquo. Et cum non aliud esset sic procedere in infinitum in causis agentibus, ut probatur in secundo Metaphysicorum, erit deuenire ad primum, qui Deus est. Et sic, mediate uel inmediate, omne quod habet esse habet esse ab eo; quia ex eo quod causa secunda recipit a prima, influit super causatum ad modum recipientis et reddentis radium, propter quod causa prima magis est causa. </a><a style="background-color:rgb(105,190,99);">Et hoc dicitur in libro De Causis quod . Sed hoc quantum ad esse. Quantum uero ad essentiam, probo sic: omnis essentia, preter primam, est causata, alias essent plura que essent per se necesse esse, quod est impossibile. Quod causatum, uel a natura uel ab intellectu, et quod a natura, per consequens causatum est ab intellectu, cum natura sit opus intelligentie; omne ergo quod est causatum, est causatum ab aliquo intellectu uel mediate uel immediate. </a><a style="background-color:rgb(254,208,126);">Cum ergo uirtus sequatur essentiam cuius est uirtus, si essentia intellectiue est tota et unius quod causat. Et sic quemadmodum prius deuenire erat ad primam causam ipsius esse, sic nunc essentie et uirtutis. Propter quod patet quod omnis essentia et uirtus procedit a prima, et intelligentie inferiores recipiunt quasi a radiante, et reddunt radios superioris ad suum inferius ad modum speculorum. </a><a style="background-color:rgb(248,134,79);">Quod satis aperte tangere uidetur Dionysius de celesti hierarchia loquens. Et propter hoc dicitur in libro De Causis quod . Patet ergo quomodo ratio manifestat diuinum lumen, id est diuinam bonitatem, sapientiam et uirtutem, resplendere ubique. </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Similiter etiam et scientius facit auctoritas. Dicit enim Spiritus Sanctus per Hieremiam: ; et in Psalmo:  , et cetera. Et Sapientia dicit quod . Et Ecclesiasticus quadragesimo secundo: . Quod etiam scriptura paganorum contestatur; unde Lucanus in nono: . </a><a style="background-color:rgb(165,216,106);">Bene ergo dictum est, cum dicit quod diuinus radius siue diuina gloria, : penetrat quantum ad essentiam; resplendet quantum ad esse. Quod autem subicit de magis et minus, habet ueritatem in manifesto, quoniam uidemus in aliquo excellentiori gradu essentiam aliquam, aliquam uero in inferiori; ut patet de celo et elementis, quorum quidem illud incorruptibile, illa uero corruptibilia sunt. Et postquam premisit hanc ueritatem, prosequitur ab ea, circumloquens Paradisum; et dicit quod fuit in celo illo quod de gloria Dei, siue de luce, recipit affluentius. </a><a style="background-color:rgb(226,71,49);">Propter quod sciendum quod illud celum est celum supremum: continens corpora uniuersa et a nullo contentum; intra quod omnia corpora mouentur, ipso in sempiterna quiete permanente; uirtuans et omnia sua contenta et a nulla corporali substantia uirtutem recipiens. Et dicitur Empyreum, quod est idem quod celum igne sui ardoris flagrans; non quod in eo sit ignis uel ardor materialis, sed spiritualis, quod est amor sanctus siue caritas. Quod autem de diuina luce plus recipiat, potest probari per duo: primo, per suum omnia continere et a nullo contineri; secundo, per sempiternam suam quietem siue pacem. </a><a style="background-color:rgb(48,163,86);">Quantum ad primum, probatur sic: continens se habet ad contentum in naturali situ, sicut formatiuum ad formabile, ut habetur in quarto Physicorum; sed in naturali situ totius uniuersi primum celum est omnia continens; ergo se habet ad omnia sicut formatiuum ad formabile, quod est se habere per modum cause. Et cum omnis uis causandi sit radius quidam influens a prima causa que Deus est, manifestum est quod illud celum quod magis habet rationem cause, magis de luce diuina recipit. Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod mouetur, mouetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune mouetur propter aliquam partem sui, que non habet illud ubi ad quod mouetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet ubi, quod est impossibile, mouetur ad aliud, inde est quod semper mouetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. </a><a style="background-color:rgb(226,243,151);">Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod mouetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo mouetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. </a><a style="background-color:rgb(217,239,139);">Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio uidetur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. </a><a style="background-color:rgb(254,222,137);">Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem: Si homo est, est risibile; nam in omnibus conuertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit , intelligit circumloqui Paradisum, siue celum Empyreum. Premissis quoque rationibus consonanter dicit Phylosophus in primo De celo ubi dicit quod celum . </a><a style="background-color:rgb(224,66,47);">Ad hoc etiam posset adduci quod dicit Apostolus ad Ephesios de Christo: . Hoc est celum delitiarum Domini, de quibus delitiis dicitur contra Luciferum per Ezechielem: . Et postquam dixit quod fuit in loco illo Paradisi per suam circumlocutionem, prosequitur dicens se uidisse aliqua que recitare non potest qui descendit. </a><a style="background-color:rgb(254,231,151);">Et reddit causam, dicens quod intellectus in tantum profundat se in ipsum desiderium suum, quod est Deus, quod memoria sequi non potest. Ad que intelligenda sciendum est quod intellectus humanus in hac uita, propter connaturalitatem et affinitatem quam habet ad substantiam intellectualem separatam, quando eleuatur, in tantum eleuatur, ut memoria post reditum deficiat, propter transcendisse humanum modum. Et hoc insinuatur nobis per Apostolum ad Corinthios loquentem, ubi dicit: . </a><a style="background-color:rgb(225,68,48);">Ecce, postquam humanam rationem intellectus ascensione transierat, quid extra se ageretur non recordabatur. Hoc etiam insinuatur nobis in Matheo, ubi tres discipuli , nichil postea recitantes, quasi obliti. Et in Ezechiele scribitur: . Et ubi ista inuidis non sufficiant, legant Richardum de Sancto Uictore in libro De Contemplatione, legant Bernardum in libro De Consideratione, legant Augustinum in libro De Quantitate Anime, et non inuidebunt. </a><a style="background-color:rgb(242,104,65);">Si uero in dispositionem eleuationis tante propter peccatum loquentis oblatrarent, legant Danielem, ubi et Nabuchodonosor inuenient contra peccatores aliqua uidisse diuinitus, obliuionique mandasse. Nam  , aliquando misericorditer ad conuersionem, aliquando seuere ad punitionem, plus et minus, ut uult, gloriam suam quantumcunque male uiuentibus manifestat. Uidit ergo, ut dicit, aliqua que referre nescit et nequit rediens. </a><a style="background-color:rgb(244,112,68);">Diligenter quippe notandum est quod dicit : nescit quia oblitus, nequit quia, si recordatur et contentum tenet, sermo tamen deficit. Multa namque per intellectum uidemus quibus signa uocalia desunt: quod satis Plato insinuat in suis libris per assumptionem metaphorismorum; multa enim per lumen intellectuale uidit que sermone proprio nequiuit exprimere. Postea dicit se dicturum illa que de regno celesti retinere potuit, et hoc dicit esse materiam sui operis; que qualia sint et quanta, in parte executiua patebit. </a><a style="background-color:rgb(222,64,46);">Deinde cum dicit: , facit inuocationem suam. Et diuiditur ista pars in partes duas: in prima inuocando petit, in secunda suadet Apollini petitionem factam, remunerationem quandam prenuntians; et incipit secunda pars ibi: . Prima pars diuiditur in partes duas: in prima petit diuinum auxilium; in secunda tangit necessitatem sue petitionis, quod est iustificare ipsam, ibi: . Hec est sententia secunde partis prologi in generali; in speciali uero non exponam ad presens. </a><a style="background-color:rgb(231,83,55);">Urget enim me rei familiaris angustia, ut hec et alia utilia reipublice derelinquere oporteat. Sed spero de magnificentia uestra ita ut alias habeatur procedendi ad utilem expositionem facultas. In parte uero executiua, que fuit diuisa contra totum prologum, nec diuidendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inuentis in quolibet orbe. </a><a style="background-color:rgb(231,83,55);">Et quia illa uera beatitudo in sentiendo ueritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: , et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi:  -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam uidentibus omnem ueritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, inuento principio seu primo, uidelicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut uisio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. </a></p>
                 </body>
                 </html>
                 
\ No newline at end of file
diff --git a/src/author_identification.py b/src/author_identification.py
index d058c3f..2f0d71b 100644
--- a/src/author_identification.py
+++ b/src/author_identification.py
@@ -13,12 +13,17 @@ from util.color_visualization import color
 # TODO: sentence length (Mendenhall-style) ?
 
 
-for epistola in [1,2]:
+for epistola in [2]:
     if epistola==1:
-        authors = ['Dante','GiovanniBoccaccio','PierDellaVigna']
+        authors = ['Dante','ClaraAssisiensis', 'GiovanniBoccaccio', 'GuidoFaba','PierDellaVigna']
     else:
-        authors = ['Dante', 'BenvenutoDaImola', 'FilippoVillani','GiovanniBoccaccio','GiovanniDelVirgilio',
-                   'GrazioloBambaglioli','GuidoDaPisa','PietroAlighieri','ZonoDeMagnalis']
+        authors = ['Dante', 'BeneFlorentinus','BenvenutoDaImola', 'BoncompagnoDaSigna',
+                   'FilippoVillani', 'GiovanniBoccaccio', 'GiovanniDelVirgilio',
+                   'GrazioloBambaglioli', 'GuidoDaPisa',
+                   'GuidoDeColumnis', 'GuidoFaba','IacobusDeVaragine','IohannesDeAppia',
+                   'IohannesDePlanoCarpini','IulianusDeSpira', 'NicolaTrevet',
+                   'PietroAlighieri', 'RaimundusLullus',
+                   'RyccardusDeSanctoGermano','ZonoDeMagnalis']
 
     discarded = 0
     f1_scores = []
@@ -30,7 +35,7 @@ for epistola in [1,2]:
         print('='*80)
         path = '../testi_{}'.format(epistola)
         if epistola==2:
-            path+='_with_GuidoDaPisa'
+            path+='_tutti'
 
         positive, negative, ep_text = load_texts(path, positive_author=author, unknown_target='EpistolaXIII_{}.txt'.format(epistola))
         if len(positive) < 2:
@@ -42,9 +47,9 @@ for epistola in [1,2]:
         feature_extractor = FeatureExtractor(function_words_freq='latin',
                                              conjugations_freq='latin',
                                              features_Mendenhall=True,
-                                             features_sentenceLengths=True,
+                                             features_sentenceLengths=False,
                                              tfidf_feat_selection_ratio=0.1,
-                                             wordngrams=False, n_wordngrams=(1, 2),
+                                             wordngrams=True, n_wordngrams=(1, 2),
                                              charngrams=True, n_charngrams=(3, 4, 5), preserve_punctuation=False,
                                              split_documents=True, split_policy=split_by_sentences, window_size=3,
                                              normalize_features=True)
diff --git a/src/author_verification.py b/src/author_verification.py
index 159b68c..43056d3 100644
--- a/src/author_verification.py
+++ b/src/author_verification.py
@@ -19,7 +19,7 @@ for epistola in [1,2]:
     print('='*80)
     path = '../testi_{}'.format(epistola)
     if epistola==2:
-        path+='_with_GuidoDaPisa'
+        path+='_tutti'
 
     positive, negative, ep_text = load_texts(path, positive_author='Dante', unknown_target='EpistolaXIII_{}.txt'.format(epistola))
     n_full_docs = len(positive) + len(negative)
@@ -29,7 +29,7 @@ for epistola in [1,2]:
                                          features_Mendenhall=True,
                                          features_sentenceLengths=True,
                                          tfidf_feat_selection_ratio=0.1,
-                                         wordngrams=False, n_wordngrams=(1, 2),
+                                         wordngrams=True, n_wordngrams=(1, 2),
                                          charngrams=True, n_charngrams=(3, 4, 5), preserve_punctuation=False,
                                          split_documents=True, split_policy=split_by_sentences, window_size=3,
                                          normalize_features=True)
@@ -47,7 +47,7 @@ for epistola in [1,2]:
     title = 'Epistola {}'.format('I' if epistola==1 else 'II')
     av.predict(ep, title)
     fulldoc_prob, fragment_probs = av.predict_proba(ep, title)
-    # color(path='../dante_color/epistola{}.html'.format(epistola), texts=ep_fragments, probabilities=fragment_probs, title=title)
+    color(path='../dante_color/epistola{}.html'.format(epistola), texts=ep_fragments, probabilities=fragment_probs, title=title)
 
     # score_ave, score_std = av.leave_one_out(Xtr, ytr, groups, test_lowest_index_only=False)
     # print('LOO[full-and-fragments]={:.3f} +-{:.5f}'.format(score_ave, score_std))
diff --git a/testi/BoncompagnusDeSigna_LiberDeObsidioneAncone.txt b/testi/BoncompagnusDeSigna_LiberDeObsidioneAncone.txt
new file mode 100644
index 0000000..7579df5
--- /dev/null
+++ b/testi/BoncompagnusDeSigna_LiberDeObsidioneAncone.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Incipit prologus in ystoria obsidionis ciuitatis anchonitane tempore cancellarii Amico dominabili Ugolino Gosie, iuris perito, militi strenuissimo et Anchonitanorum potestati, Boncompagnus salutem cum obsequio sincerissime dilectionis. Grata rogamina, que mihi porrigere uoluistis, me plurimum iocundari fecerunt; unde feruor spiritus deuotionem parit, que uobis omni tempore appetit famulari; et quidam specialis radius amoris de cordis penetralibus consurgit, cuius claritatem inuidentium nebula non poterit tenebrare. Petiuistis a me ut librum, quem de obsidione anchonitana tractaueram, studiosius corrigerem et uobis amicabiliter exhiberem, et deducerem in comune, quia singulariter habere non cupitis quod ad multorum utilitatem dignoscitur pertinere. In quo michi digne consulere uoluistis, cupientes quod talentum michi creditum non abscondam; et ciuitati cui preestis honoris perpetui nomen acquirere peroptatis, quod per uestram industriam consequetur. Ecce presento uestre magnificentie librum diligenti ori lima correctum; utinam improuida scribentium caterua scripta non uariet que per oratoris artifitium sunt regulariter ordinata, quia, licet dicatur: uerba transposita idem significant nichilominus tamen parua transpositio uariat intellectum et regularem dictionum positionem deturpat. Ceterum que in fine huius operis de uestra uestrorumque patrum sapientia et probitate conscripsi, magis ad informandum posteros quam pro captatione alicuius beniuolentie dicta esse credatis. Scio etenim quod uenatiuas commendationum blanditias non diligitis, nec umquam desiderastis, uelud plures faciunt, adhulationis oleo inpinguari. Uerumtamen liberalitas uestra omnibus prouidet, uniuersis iuxta meritum respondet, nullis denegat solatia oportuna; illis etiam dampnabilibus ioculatorum cateruis larga donaria impertitur, qui, tamquam demoniosi, efferunt immo deprimunt preconium aliene laudis. Et licet hoc uobis nunquam placuerit, petentium tamen satisfacitis desideriis; ita quod illorum acclamationes non attenditis, sed cupitis liberaliter elargiri. Ego uero non pro temporali munere, seu leuitate animi, set sola ueritate, que numquam uincitur, inductus, de obsidione predicta et magnanimitate uestra scribere procuraui. Sit, queso, tandem timorosum naufragium, quod occasione huius libri uobiscum fui passus, media pars tituli et presens epistola integraliter suppleat defectum, ne muta uideatur pagina remanere. Illi autem, ad quorum manus hic liber peruenerit, studiose scripta relegant, quia crebra lectio legenti sensum incorporat medullatum. Incipiunt ystorie obsidionis. Quantum omnis rerum gestarum memoria conferat utilitatis, ipse rerum effectus manifestius indicat, quoniam nullus hodie res arduas facere attemptaret, si ea sub silentio forent penitus pretermissa, que ab antiquis commendabiliter esse acta noscuntur. Uiuerent liquide homines tanquam animalia irrationabilia et passim bestiarum more uagarentur nec uterentur aliqua ratione animi, si corporis tantummodo satisfacerent uoluptati. Sic ergo esset humana conditio in partem reflexa, ut nichil fieret equabili deliberatione, nichil tractaretur lege uel moribus, set quorumlibet potentium uoluntas pro iure haberetur, et imbecilles pati solummodo, non agere oporteret. Fieret autem quilibet orbicularis circa reuolutio, et dum hinc inde mortua oppinio resultaret, multiplex de nouo consurgeret error, qui diuerso libramine in ceca penderet statera; et dum librarentur plurima, inueniretur idem a quo natum fuerat et progressum, quod reperit primus. Redacta fuerunt igitur in scriptis facta maiorum, ut humana propago successiuis uteretur exemplis, et cum audit quantam uictoriosi gloriam reportabant, de uirtute in uirtutem ascendat; et dum intelligit quanto ludibrio criminosi et pusillanimes respergebantur, a similibus caueat, ne parem infamiam ex post facto incurrat. Nam cum geste res et maiorum acta recoluntur, ad eadem facienda passibus tenditur affectuosis, ut de re consimili similis ualeat gloriari. Quilibet autem rex Alexandrum desideranter imitaretur, dum audit quod orbem uniuersum posuerit sub tributo. Quilibet in bello existens Iudam Machabeum libenter sectaretur, qui cum paucissimis deuicit potentissime Philisteos. Quilibet diues se ipsum recognoscere debet, ne ab alto corruat sicut Nabuchodonosor, qui edificauit statuam auream in campo Dyrach prouincie Babilonis. Quilibet princeps minima uereatur ad tempus, ne perdat caput, sicut Holofernes per manum Iudit uidue amisit. Troiani per Helenam et Cartaginienses per superbiam fuere ad nichilum redacti. Iulius Cesar deuicit Alamanniam, et Scipio Affricam, unde dictus est Affricanus. Titus et Uespasianus tam diu Ierusalem post mortem Christi obsederunt, quousque plenam habuere uictoriam, et in triumphi signum archam federis, mensam propositionis et candelabrum aureum reduxerunt ad Urbem; unde postmodum factus est arcus triumphalis iuxta Cartulariam, in quo uniuersa, que predixi, sunt in marmore sculpta. Alius uero arcus, longe preciosior illo, est quasi collateralis Coliseo, in quo sculturis mirificis Cartaginiensia prelia continentur. Sed plures triumphales arcus sunt Rome uetustate consumpti, in quibus fuerunt sculpte principales uictorie Romanorum. Adrianus quidem imperator in signum. perpetue memorie mirabiliter sculpi fecit troianam istoriam in quadam colunna, que adhuc Rome consistit erecta. Nam Romani per sculpturas, et Greci per imagines rerum excelsarum posteros esse memores uoluerunt. Set commendabilius per libros, quam sculpturis uel imaginibus, preterita conseruantur. Ab ipso quippe mundi principio res gesta fuere a pluribus redacte in scriptis, ne antiquorum memoria deperiret. Porro septuaginta interpretes, Iosephus et Ieronimus omnium genealogiam ab Adam usque ad aduentum Altissimi translatarunt, Pharaonis et israelitici populi facta studiosus conscribentes. Uerum quia superfluum esset exempla omnis ponere, que memorie occurrunt, credendum est ut quilibet in suo genere atque professione per ea que scripta sunt debeat alium in rebus commendabili bus imitari, contraria penitus respuendo, quoniam aliorum uita nobis esse debet preambula et magistra. Igitur si ciues aliqui a regibus uel principibus obsideantur, sint illis Anchonitani exemplum, quorum causa hunc librum composui, in quo breuiter continentur qual iter fuerunt a cancellario et Uenetis obsessi, suaque probitate atque perseuerantia postmodum ab obsidione liberati. Nam enim huic operi aliquod apocrifum interserui, non intermiscui fabulas neque abusiones poeticas, uelud plure in suis tractatibus faciunt, ut auditores commoueant ad risum, set omnia conscripsi prout ab illis audiui, qui rebus gestis et negotiis interfuerunt. Uerumtamen dignum duxi aliqua predicere de situ et circumstantiis Anchonitane ciuitatis, et a quibus fuerit hedificata. Cum ego Boncompagnus transirem per Marchiam, ciuitatem intraui Anchonam, et ascendens in locum in quo sedes residet episcopalis, respexi menia, muros et antemuralia et uniuersas circumstantias, quibus ciuitas decoratur et multimode pollet. Mare quidem ipsam a duobus lateribus regirat, et in occidentali plaga portus est ita naturaliter ordinatus, quod uix posset ab aliquo credi, nisi precederet uisio corporalis. Ad ipsum quidem naute cum summa fiducia recurrunt, nec timent post introitum incurrere periculum, quoniam ibi non possunt propter montium obstaculum unde inualescere tempestuose. Uerum postquam Attila, flagellum Dei, destruxit muros, quibus Traianus imperator portum ipsum fecerat undique communiri et opere munifico exornari, solus uentus, qui uulgo dicitur focarese, naues quandoque dampnificat, nisi fuerint studiosius anchorate. Porro cum olim Rauenna inter ciuitates Italie floreret, uersum est ubique in generale prouerbium, quod si portum consimilem habuisset, Rome potuisset in plurimis equiperari. Primi autem Anchone constructores dicuntur fuisse imperatores urbis Rome, qui propter malitiam et immanitatem Sclauonum uiros potentissimos ibi posuere, qui gentem sclauonicam subigerent imperio romano. Nam et aliqua pars Sclauonie potest in multa serenitate aeris ex eodem loco uideri. Est enim ciuitas modica set populosa, et natura loci undique premunita. Ad hec autem subsequenter est de obsidione dicendum. Imperante Frederico Romanorum imperatore, qui postea non longe ab Antiochia in flumine Saliph, interueniente diuino iudicio, decessit, cancellarius solo nomine Christianus et Maguntine sedis archiepiscopus Italiam cum imperatoris exercitu intrauit, plura oppida, burgos et uillas in quibusdam partibus deuastando: uiuebat enim sicut miluus ex raptu, et tanquam coruus morticinum, sic bona quorumlibet requirebat. Cum autem uideret quod Anchonitani grecum imperium nimium diligebant, et plenum non poterat in Marchia dominium habere, si ciuitatis Anchonitane non frangeret uires, composuit cum Uenetis, qui semper quodam speciali odio Anchonam oderunt, ut in exitu mensis madii, quando cibaria rarescunt, cum nauibus et galeis portum intrarent Anchonitanum, ciuitatem a lateribus maris uiriliter obsidendo, et ipse cum imperii exercitu et circumpositis ciuitatibus ad eundem terminum ueniret, promittens illis destruere ciuitatem, et bona ciuium cum eisdem per medium partiri. Ad eundem siquidem terminum uenerunt Ueneti, et in ualida manu portum intrantes locauerunt naues et galeas taliter ad obsidionem, quod nullus de ciuitate audebat ingredi mare, quoniam illis non poterant pre multitudine resistere Anchonitani. Nam Uenetie regnum aquosum dicitur esse, unde illius ciuitatis dux aureum circulum in uertice defert, et propter aquarum dignitatem quedam regalia insignia obtinere uidetur. Posuerunt namque in medio portus nauem olim Romani Marani, que pre sua magnitudine a plurimis totus mundus yperbolice dicebatur; quoniam, ut ferebatur, numquam ea maior fuit alicubi uisa. Erat enim quasi castellum sub cuius umbra et patrocinio uniuerse naues et galee consistere uidebantur. Super ipsam quidem posuerunt machinas et balistas ac diuersa genera bellatorum, quibus ex ea parte maximum ferebatur ciuitati cotidie detrimentum. Cancellarius autem suum exercitum iuxta ciuitatem locauit, deuastando undique arbores, uineas, oliueta, et uniuersa que uidebantur ad usum ciuium pertinere. Uenerunt ad obsidionem Auximani, qui semper Anchonitanorum calcaneo insidiantur, cum pluribus Marchianis: et sic membra capud abscindere conabantur. Contingit enim multotiens ut multi facere anelent quod eos postmodum trahit in exitium et seruitutem, sicut fecerunt Lonbardi ad tempus, qui Mediolanum ob inuidiam destruxerunt; unde ante illius rehedificationem sub quodam seruitutis uinculo tenebanturt. Nam oppinio me in hanc trahit sententiam, ut non credam Italiam posse fieri tributariam alicui, nisi ex Italicorum malitia procederet ac liuore; in legibus enim habetur, quod Italia non est prouincia, sed domina prouinciarum. Quid plura ? omnes, quotquot erant a confinio Apulie usque Ariminum, ad prefatam uenere obsidionem. Fuerunt enim ibi plures Tusci, Spoletani et Romanioli, et alii quorum difficile est facere mentionem. Precesserat quippe temporis caritudo, et in ciuitate pauca uictualiai erant; sed sperabant ciues in proximo recolligere segetes et comparare ab aliis, quoniam ciuitates que sunt in portibus constitute uix possunt de labore proprio frumentum et anonam habere ad sufficientiam, cum plures constet esse in illis nautas et mercatores. Porro multi Anchonitani aberant, qui causa negotiandi erant in Alexandria, in urbe Constantinopolitana et Romania. Fiebat prelium tam in mari quam in terra continue, nec poterant ciues aliqua hora quiescere, quoniam obsessores erant plurimi et successiue ad bella iugiter ueniebant; sed bellatores intrinsecus oportebat assidue bellari, nec poterant aliunde suffragium habere. Uerumtamen fatigati recentibus taliter satisfaciebant in preliis, quod semper ad castra ue lamentabile reportabant. Sed iuxta principium obsdionis quendam congregauerant exercitum Anchonitani, quem cancellarius in campestri bello deuicit, in quo capti fuerunt plurimi et interfecti, unde ciuitatem perdere crediderunt. Post ammissionem uero prelii uix per octo dies habuerunt uirtuali sufficienter, et tantum incepit crescere fames, quod pro uno bisantio tantum panis non poterat inueniri, quod uni sufficeret ad edendum. Dabatur in quinque granis fabarum denarius et pugnus farris uel ordei non poterat pro duodecim haberi. Requirebantur oua ut emplaustra fierent pro uulneratis, neque tunc temporis potuere in tota ciuitate duodecim inueniri. Primo tamen, ut dicitur, nouem in ouo uno denarii dabantur, et uiginti soldi in modica gallina Uerumtamen eo tempore ita defecerant pulli, carnes porcine atque bouine, quod non reperiebantur infra ciuitatem uenales. Cepit igitur ibi esse pestilentia famis; quia tunc proprie dicitur esse fames, cum offertur pretium, nec inueniri potest qui habeat ad uendendum. Intellexit hec autem cancellarius a quibusdam: unde, conuocato exercitu, prelium indixit, referens quod ciues ita erant pre fame nimia exinaniti, quod uix poterant arma deferre. Iubet ergo pulsari tubas, tangi timpana, diuidi exercitum per acies; sicque cum omnibus iuxta menia ciuitatis accessit, fortiter clamitando. Ciues autem hec uidentes, pulsatis campanis, cum clamore maximo ciuitatem exiuerunt, incipientes cum eis acriterbellari; et licet essent famelici et multa inedia oppressi, tam fortiter pugnabant ac si essent cibis delicatissimis recreati. In prelio siquidem ita erant uniuersi permixti, quod se ad inuicem cognoscere nequibant, et uix poterat unus alium uidere pre multitudine pulueris qui aerem inficiebat. Aures autem omnium, propter clangorem tubarum, equorum strepitum et bellantium uoces, ita erant obtuse, quod nullus poterat discrete intelligere que dicebantur. Cum autem sic prelium continue duraret, pars exercitus cancellarii accessit ad Uenetos, intrauitque cum eis galeas; unde tunc Ueneti adeo appropinquarunt, ut etiam domos quorum dam ciuium intrarent. Consules autem anchonitani, hec audientes, illos tantum modo transmiserunt ad mare, qui domos iuxta portum magis habebant propinquas. Eodem quippe die tantam contulit Deus Anchonitanis uictoriam, quod illi, qui ad mare iuerunt, Uenetos fugarunt, galeas quas prius ammiserant potentissime recuperando; et ipsi qui remanserant exeritum cancellarii usque ad machinas repulerunt, unde tunc quidam uegeticulum resina et pice plenum ante stuem lignorum proiecit, set nullus audebat apponere ignem, quia locus in medio bellantium consistebat. Eadem autem hora uenit quedam femina uidua, nomine Stamira, et apprehendens ambabus manibus mannariam diuisit propere ipsum uegeticulum, currensque postea faculam accendit et eam tamdiu, uidentibus uniuersis, tenuit inter hedificiorum ligna, donec focus uires potuit proprias exercere, sicque combuste suntn machine ac pedrerie per audaciam uiraginis, quam prelii crudelitas et pugnantium furor terrere minime potuerunt. Fuerunt enim ibi ex utraque parte mortui plurimi et uulnerati; set obsessores dampnum et dedecus reportarunt. Profuit autem non modicum Anchonitanis prelium illud, quia multas carnes equorum, qui fuerant interfecti, reduxere in ciuitatem, nec dimittebant etiam intestina. Finito quidem prelio, stetit cancellarius cum exercitu aliquantulum remotior solito, nec permittebat fieri prelium, credens ciuitatem per famem et inopiam expugnare. Preterea hoc memorabile factum non est sub silentio relinquendum. Presbiter namque Iohannes, anchonitanus canonicus, dum quadam die sederet iuxta mare, cogitauit in animo si aliquid ad ciuitatis honorem et inimicorum incommodum facere posset. Erat enim uir neruosus, fortis et audax. Accessit equidem ad portum, et sublata camisia in solis femorali bus remansit. Tum siquidem tam ciues quam Ueneti ceperunt plurimum ammirari, quia non erat tempus balneandi et presertim cum esset uentus ualidus in portu. Intrauit siquidem repente mare, ueniensque natando cum quadam bipenne in manu, cepit abscindere maximum canapum, qui ex una parte ligatus erat in prora nauis Romani Marani, et ex altera in anchora quam naute miserant in portu. Illi autem qui erant in naui, respicientes quid presbiter faciebat, ceperunt eum sagittare cum arcubus et balistis, et alii contra eum clamabant, immensos lapides proiciendo. Ille uero ad mergonis modum, qui restrictis alis profunda pelagi petit, se propere submergebat in aquam, et sicut delfinus postea comparebat; sicque successiuis ictibus ipsum abscidit, unde singule sartie defecerunt; et posuit nautas omnes in periculo mortis, quia uentus erat adeo fortis, quod plurimos in terra ledebat. Presbiter autem reuersus est ad ciuitatem natando, et illos plurimum deridebat. Uacillauit quidem tamdiu nauis in portu, quousque uentus quieuit; et nisi portus esset adeo securus, nauis procul dubio deperisset. Naute uerumtamen pre timore multa utilia proiecerunt in mare. Uidentes quidem Anchonitani animositatem presbiteri et tempestuosos undarum concursus, prelium cum Uenetis inceperunt, UII. galeas de securiori parte portus uiriliter depellentes, quas uentorum acerbitas propulit ad ripam, ubi continuo fracte fuere, sicque in personis et rebus Ueneti non modicam sustinuere iacturam. Porro Anchonitani, fame ualida oppressi, quemdam sapientem uirum ad cancellarium transmiserunt, inmensam promittendo pecuniam, si uellet ab obsidione cessare. Ille autem, hoc audito, subridens ait:  En offerunt nobis Anchonitani pecuniam, quam habemus et habere uidemur! Sed dico tibi, quod merito posset ille inter fatuos reputari, qui haberet totum et requireret partem. Edisce tamen parabolam istam, que sapientis indiget explanatione: Quidam uenator, non cum paucis canibus, intrauit maximam siluam, in qua reperit leenam, que dominari plurimis animalibus uidebatur. Hanc non modico tempore insequens, canes multos ammisit, et uestimenta propria dilaniauit. In speluncam demum ipsam reclusit, ubi fame taliter angebatur, quod de manibus non poterat euadere uenatoris. Rugiebat in fine, uolens cum uenatore componere pro ungula pedis. Consuleres igitur uenatori, ut pro ungula dimitteret leenam ?  Ille autem excogitauit aliquantulum quid cancellario responderet Postmodum uero in hunc modum sic respondit: Si uenator, qui siluam intrauit, meis deberet consiliis acquiescere non dimitteret pro ungula leenam. Sed si uellet cum ungula summitatem tradere aurium, consulerem uenatori facere pactum, quia uideretur habuisse totius corporis potestatem. Contigit quippe multotiens, quod qui totum requirit, partem ammittit, sicque diuturno labore priuatur. Nam cum auceps quidam rete pro columbis in agro tetendisset, more solito escam proiecit; ad quam capiendam septem columbe uenere, pro quibus expandere noluit rete, credens eas que residebant in arboribus comprehendere cum illis. Exspectauit diu, et ecce superuenerunt falcones uolitando per aerem, et sic septem, que iam ceperant escam, fugere. Tutius ergo fuisset aucupi septem comprehendisse columbas, quam sic redisse domum honeratus a labore. Iratus ad hec cancellarius per semetipsum iurauit, quod numquam cum eo componerent Anchonitani, si se ipsos et ciuitatem sibi non redderent sine conditione. Ille demum reuersus est ad suos, infra se ipsum non mediocriter plorando, quia magis timebat famis et inopie iacturam quam extrinseca bella. Conuocatis postmodum consulibus et uniuersis uiris discretis et sapientibus, quorum consilio ciuitas regebatur, retulit omnia que fuerat cum cancellario locutus. At illi ceperunt dicere multa, et plura in animo reuoluere referendo ad inuicem quomodo iudicium possent euadere destructionis. Placuit tandem omnibus, ut duodecim uiri perquirerent uniuersa uictualia, que ciues poterant habere. Isti uero, ecclesiarum et ciuium cellaria perscrutantes, non inuenerunt nisi duos modios frumenti et tres annone, cum infra corpus ciuitatis plusquam decem milia hominum utriusque sexus existerent, qui aliunde nequibant requirere cibum. Reuersi sunt altera die ad consilium, per ordinem omnia referentes. Tunc omnes ceperunt amarissime flere, quoniam non uidebatur qualiter possent a tanto periculo liberari. Quidam autem eorum dicebant esse minus malum se reddere cancellario; alii uero in contrarium allegabant, dicentes quod potius uolebant in prelio mori, quam uidere ciuitatis et ciuium destructionem. Surrexit ad hec quidam reuerende faciei senex, cuius oculi pre senectute nimia caligabant. Erat enim quasi centenarius, unde senectutis baculum deferebat, quia iam erant membra spiritibus pauperata. Surrexit, et preclaram orationem inter eos habuit, quia, licet senuisset et uires forent corpore debilitate, erat tamen in eloquio facundus et morum honestate plurimum decoratus. Inquit enim: Ad uos clamito, ciues anchonitani, qui de nobili Romanorum prosapia originem contraxistis, qui hactenus tanquam uiri pro tuitione libertatis pugnastis, ut senescentis uocem audire uelitis, et eiusdem studiosius intelligere signiticatum. Non enim loqui proposui, ut consulatum desiderem adipisci, quia, quod etas negat, credere nemo debet. Non exordiri uolui ut captem beniuolentiam perorando, quia loqui plura michi labor est, non emolumentum. Non surrexi ad apparentiam uel inanis glorie fastum, quia huius seculi pompa michi iam emarcuit, cum uix lumen celi uideam, et feruor spiritus ad sublimiora conscendat; unde, cum subtiliter futura contemplor, utriusque hominis intelligo fieri geminam resolutionem. Audite igitur uocem premortui senis, audite et intelligite uerba mea, quoniam in puritate consientie loquar, nec pretermittam dicere que uidero expedire. Fui eo tempore uir consularis, quo rex Lotarius nos in manu ualida obsedit, credens ciuitatem seruituti perpetue subiugare. Recessit tandem, spe propria frustratus et honeratus proprio labore; nam ante ipsum et postea quidam imperatores idem fecere temptauerunt, qui suum similiter propositum nequiuerunt ducere ad effectum. Que igitur igominia esset, ut uni clerico redderetur ciuitas, que regibus et principibus contradixit ? Qua fronte de cetero loqui possetis, si archiepiscopalis mitra superaret ciuitatem, quam regalis, immo imperialis corona non potuit expugnare? Sustinete modicum et nolite pertimescere, quia potens est Dominus et miserebitur uestri. Sustinete igitur et pugnate uiriliter, quoniam in maximo certamine triumphus glorie acquiritur, et qui non desistit currere, brauium recipit peroptatum. Si famem patiemini, et utiliter pugnaueritis, uobis redundabit ad gloriam; quoniam gulosi et ebrii effeminati et pusillanimes reperiuntur. Temptetis etenim quecumque comedi possunt, quia omne, quod in os intrat, in uentrem uadit, et per secessum emittitur. Porro, si pactum feceritis cum cancellario, tantum seruabit positum, quousque ipsum poterit sub alicuius iuramenti uinculo uiolare. Nolite itaque mittere serpentem in sinu, murem in peram, lupum in ouile, adulterum cum uirgine: quia male remunerant hospites suos. Nam hoc probaui, hoc experimento didici, quod raro potest inter Latinos et Teutonicos perfecta dilectio inueniri. Reminiscamini tandem maxime urbis Mediolani, quam Fredericus imperator modernis temporibus cum Lombardis per septennium obsedit; et cum eam non posset ui aliqua expugnare, sub occasione pactorum fuit ciuitas penitus destructa, et in burgos miserabiliter tripertita. Post destructionem autem, quantam ciues mediolanenses in personis et rebus passi fuerint iacturam, longum esset per singula enarrare. Nam plures in terram Saracenorum iuerunt, numquam ad propria redeuntes; unde ipso rum sanguis uersus est in barbaras nationes, et qui erant imitatores christiani nominis, effecti sunt primitie ydolorum. Sit ergo uobis hoc salutiferum exemplum, quoniam, si lignum uiride tam acriter ignis consumpsit, in sicco quid faceret non indiget explanatione. Uestra res nunc agitur, et proximus est paries exustus; unde uos tollere moras oportet, quoniam in mora modici temporis quandoque dampnum occurrere posset. Succurratis ergo propere, et cum ingenti pecunia legatos mittite pro exercitu; et si potueritis aliquem habere succursum, ualebitis merito gloriari; alioquin proiciatis uniuersam pecuniam in mare, egrediamini foras, et cum inimicis pariter moriamini; quia minus malum est in bello commori, quam uidere ciuitatis destructionem et pati obprobrium sempiternum. Finita siquidem oratione, ita fuit omnibus persuasum, ut nullus contradicere auderet sententie senis. Fuerunt electi continuo tres nobiles ciues, qui miraculose in modica barca, inter naues et galeas obsidentium, cum ingenti pecunia exiuerunt, properantes ut ercitum aliquem congregarent. Uenere siquidem ad Guilglelmum Marcheselli nobilem ciuem ferrariensem, cuius consilio ad comitissam de Brettinoro accesserunt, implorantes ab ea humiliter consilium et iuuamen. Illa uero, eorum precibus condescendens, iussit ut tam milites quam pedites per totum suum comitatum ad espeditionem arma pararent. Uilglelmus uero in Lombardiam properans, cepit studiose milites congregare. Sed audi uiri constantiam et inauditam animositatem. Obligauerat enim omnes possessiones suas pro exercitu congregando. Cum autem ei sua penitus deficerent, filios amicorum et fidelium acquisiuit, promittendo patribus quod eos ad militarem gloriam promoueret. Iuit postmodum, omnesque pigneri obligauit. Sicque congregato exercitu, uenit iuxta Rauennam, ubi reperit Petrum Trauersarium, nobilissimum rauennatem ciuem, qui partem cancellarii fouebat, et congregauerat multos milites ut impediret exercitum istius. Tunc Uilglelmus ad ipsum accessit,rogando eum tamquam fratrem, quia consobrinus eius erat, quod eum in hac parte nullatenus impediret. Ille autem respondit se fidelem imperii esse, atque cancellarii amicum, unde preces eius exaudire nequibat. Uidens autem Uilglelmus quod transitum aliunde habere non poterat, quia ciuitates omnes, preter Ariminum, erant sibi contrarie, locutus est in bono dolo Petro Trauersario et dixit:  Dimittamus exercitus, quos habemus, et singuli ad propria reuertantur, et ambo pariter Anchonam eamus, et laboremus pro compositione . Placuit enim illi hoc uerbum, et promisit uterque, quod suum exercitum licentiaret. Precepit namque Petrus Trauersarius primo suis militibus, ut ad propria reuerterentur; Uilglelmus uero, cum ad suos accederet, ait: Promisi et pepigi Petro Trauersario ut dimittam exercitum, et cum eo promisi Anchonam ire pro compositione. Unde precipio ut reuertamini; uerumtamen in animo reuoluite, sicut uiri sapientes, utrum uos a iuramento, quod fecistis, absoluere ualeam, et quid uobis sit in hac parte agendum . Et his dictis, reuersus est ad Petrum Trauersarium, et cepit cum eo ire Anchonam. Athelardus uero, frater Gulielmi, tamquam uir strenuus et prudens, intellexit uerba fratris, remansitque cum exercitu et cepit militibus referre: Scitis, o uiri nobiles et potentes, quod frater meus non est papa uel episcopus, qui possit uos soluere a uinculo iuramenti. Nam ego ipse uobiscum iuraui, si euidens impedimentum non comparuerit, ire Anchonam pro ciuitatis liberatione. Temptemus ergo fortunam et eamus, quia potens est Dominus, et prosperabitur iter nostrum. Tunc iuxta noctis crepusculum iter arripuerunt, facientes transitum iuxta menia urbis Rauenne. Cum autem uenissent Ariminum, et ecce Petrus Trauersarius, eleuans oculos, uidit exercitum Uilglielmi propere uenientem, et ait: Captus sum, ut piscis amo, et sicut auis improuida in retiaculum cecidi deceptoris. Tunc respondit ei Uilgliemus et dixit: Hec ita peracta sunt, nec potest aliud fieri. Nichilominus tamen eamus, et laboremus pro compositione. Petrus uero, immenso fatigatus dolore, dixit ei:  Tu deposita componis, et composita derelinquis, set in tuis dolosis compositionibus de cetero non confidam, quia fregisti positum, et michi male in omnibus respondisti. Uilglielmus quidem cum ingenti exultatione et inenarrabili tripudio ad exercitum est reuersus, et prestolatus est ibi exercitum comitisse de Brettinoro. Quod autem superius dixi, quod in bono dolo fuerit locutus, est taliter intelligendum. Bonus enim dolus idcirco dicitur, quia nullis nocuit et multos a mortis periculo liberauit. Sed quis audiuit parem uiri liberalitatem, quoniam animam et corpus, amicos, fideles, seruos, ancillas, propria et aliena in integrum obligauerat, ut ciuitatem liberaret Anchonitanam, in qua nullas possessiones, nullosque consanguineos uel notos habebat, neque illum exercitum ducere poterat, nisi prius transitum faceret per plurimos episcopatus ? Preterea res erat in dubio, quia pauci uel nulli sperabant quod per aliquorum suffragium posset ab obsidione ciuitas liberari; et maxime cum hi in itinere inimicorum uires uiderentur undique preualere. Sed dotauerat hunc uirtus speciali munere, que audaciam sibi contulit et liberalitatem, utraque quarum simul existit, et cum una deest, altera priuatur effectu. Utrique siquidem superaddita fuit nature benefitio sapientia, que sicut lapis pretiosus decorat anulum, ita sua claritudine radiat supradicta. Cuius igitur facundia sufficeret tanti uiri laudes referre, qui uirtutem diuitiis preter generalem consuetudinem anteposuit, et se ipsum ac suos, quasi pro alienigenis et personis incognitis, diuersis periculis et morti exponere minime dubitauit ? Unde potest dici quod fuerit militum Lombardie speculum, patrie decus, et uidutem animi exercere uolentibus memoria sempiterna. Preterea qui remanserant in ciuitate fame inenarrabili affligebantur, quia panis ex toto defecerat et aliqua genera leguminum non poterant inueniri. Interficiebant equos, iumenta et asinos, et immundas carnes auidissime comedebant, quoniam fames est cibi cuiuslibet introductiua. Nam et tanta fuit talium carnium caritudo, quod in capite unius asini tres aurei soluebantur. Non dimittebantur intestina, nec aliquid preter ossa relinquebatur ad edendum. Deficientibus tandem his, acceperunt coria boum, et ea post mollificationem diuturno labore coquebant. Post decoctionem uero, quidam cum piperata uini uel aceti, quidam assata in oleo, quidam etiam simpliciter comedebant. Nam, quod ab initio et ante secula non fuerat auditum, quidam eorum canes, musipulas et mures eo tempore comederunt. Alii uero salem contritum et bene mundificatum in frixorio cum oleo bulliebant, et potando uinum refocillabant ex eo animas intollerabili fame oppressas. Multi etiam accipiebant urticulas marinas, que sub aqua lapidibus adherent, et frixas in oleo comedebant. Ipse quidem urticule plurimum rubent, et non sunt erbe neque pisces, set est quedam specialis materia rei, que, dum cruda est, continet uenenum; unde, plusquam tapsia carnes tumefacit humanas. Uerum, quia huiusmodi uictualia non erant bonorum humorum generatiua, idcirco pallebant facies uniuersorum, et uix se poterant de loco mouere, nisi cum properabant ad bella. Erant enim plurimi taliter fame oppressi, quod uix usque ad introitum belli scutum portabant, et tamen ita persistebant bellando, quod etiam obsessores omnimode mirabantur. Paruuli petiebant panem, et licet esset qui frangeret eis, non reperiebatur aliquid ad frangendum. Lacrimabantur matres infantium, quia defecerat sanguis secundo calore decoctus, lac uide licet quo lactentes pueri nutriuntur; unde cum infans lac sugere conabatur, magmillam quasi aridam reperiebat, pro quo in lacrimas prorumpebat diuturnas, quia non poterat percipere nutrimentum. Profecto cum quedam lactarent pueros, moriebantur, et defunctis matribus magmillis iterum pueri adherebant, sicque reperiebantur mortui iuxta cadauera matrum. Nam cum quedam nobilis mulier lactentem deferret in brachiis puerum, quemdam, iuxta portam ciuitatis, reperit balistam, qui pre fame nimia consternatus iacebat, nec poterat trahere cordam. Illa uero ipsum continuo uocauit, interrogando cur sic consternatus iaceret. Ipse autem respondit, se fame penitus esse consumptum. Illa quippe dixit:  Iam quindecim dierum spatium est elapsum, quod non comedi nisi coria cocta: unde lac pro puero uix possum habere. Uerumtamen, si uis, ore summitatem apprehendas magmille, et si aliquid attrahere potes, animam refocilla. Cum autem eleuasset oculos, et uidisset quod esset nobilis domina, non cum paruo pudore surrexit, et apprehendens baleam, quattuor de obsessoribus in mora modici temporis interfecit. Sic enim maritate, uirgines et uidue bellatores assidue ortabantur, ut uirilem uiderentur animum habere. Uerumtamen in tantum iam exereuerat fames, quod nichil fere inueniebatur ad comedendum. Unde plurimi pactum facere conabantur; de nuntiis equidem securitatem habere non poterant, et quid facere de exercitu possent, penitus ignorabant. Eadem siquidem hora domine ciuitatis in contionem uenerunt, offerendo se ipsas et dicendo: Numquid asinorum carnes sunt saporosiores nostris ad edendum ? Comedite igitur nos uel proicite in mare, quia minus malum credimus esse mori, quam in illorum peruenire potestatem, qui furorem pro lege habent, et quibus presunt, nolunt uel nesciunt indulgere. O admiranda constantia mulierum, et inaudita promissio ab antiquis ! Nam, cum sit rara uirtus, et auis rara in terra, pollicitum ammirabile, omnique ammiratione dignum, repertum est in fragili et mobili sexu. Filie Ierusalem,.cum obsideretur ciuitas a Tito et Uespasiano, coxerunt filios suos, et partem commederunt, partemque seruauerunt. Iste autem e contrario sponte se obtulerunt ad edendum, cupientes uiros et ciuitatem morte propria liberare. Profecto a ueridicis intellexi relatoribus, quod, cum quedam mulier uidua duos haberet filios et uideret eos acriter bellari, suspirauit eo quod ea die nichil comederant, neque habere poterat quid eis conferret. Tunc domum est absque dilatione reuersa, et latenter fecit sibi uenam sinistri brachii cum flebotomo aperiri, et abstractum sanguinem coxit cum speciebus, sicque contulit filiis ad edendum. Fuerunt igitur mulieres Anchonitane imitatrices matris Iohannis Ircani, de qua legitur in Ueteri Testamento. Illa quippe, dum captiua teneretur cum duobus filiis suis a Tolomeo, qui maritum eius Simonem et duos filios sub proditione interfecerat, iussit filio suo Iohanni, qui Tolomeum ipsum obsidebat, ut eam et fratres interficeret cum machina, ne illius scelus relinqueretur inultum. Illam namque ac filios eius Tolomeus super menia posuerat, ut Iohannes Yrcanus murum non frangeret ciuitatis. Ad hec surrexit imperatoris constantinopolitani legatus, qui Constantius uocabatur; cuius causa dicebatur esse ciuitas obsessa. Imperabat enim tunc in urbe constantinopolitana serenissimus Hemanuel, qui miserat istum in Italiam, ut compararet quasdam ciuitates et bona ciuium, et eisdem postmodum suo nomine omnia redderet in feudum. Hic siquidem plurimum timebat ne illum Anchonitani traderent in manibus cancellarii, quoniam pro ipso uenerat, et aliud a ciuibus non querebat; quod facere penilus renuerunt. Unde commendanda, immo plurimum extollenda est Anchonitanorum liberalitas, et maxime cum in necessitatibus nemo consueuerit existere liberalis. Erat enim uir sapiens, discretus, eloquens, et curialitate multimode redimitus; pro quibus maximam in eiusdem imperatoris curia dignitatem habebat, de qua protoseuasto dicebatur. Hic enim infinitam expendit pecuniam pro sua et ciuitatis liberatione, et in omnibus maximum praestitit patrocinium Anchonitanis. Surrexit hic et alta uoce clamauit Pantochir, id est, saluantem omnia, addendo eleyson et quedam greca uocabula, que huic non sunt libro inserenda, quoniam latinis non debemus apponere grecum. Finita siquidem, secundum Grecorum morem, Dominica inuocatione, hoc modo populum alloquitur anchonitanum: Si polite non perorauero, parcat mihi uniuersitas uestra, quoniam inter Grecos nutritus uerbis non ualeo integraliter exprimere latinis quod homo interior ymaginarie preconcepit. Multa siquidem ad utilitatem uestram referre proposueram, que plectro nequeo lingue formare; quia dum uocis mee prolatione reuerberatur aer, uox resonat semiplena, unde non possum animi exprimere affectum, neque uobis, ut desidero, complacere. Humili uos igitur prece deposco ut non simplicem uerborum positionem, sed proferentis consideretis affectum, quoniam ex sermone simplici medullatus multotiens percipitur intellectus. Nec est curandum si arbor fuerit tortuosa, dummodo saporiferum conferat fructum. De spineto quidem rosa colligitur, sed ulmus omni tempore constat infructuosa. Inter Grecos namque habet mandragora uires, sed apud quosdam Latinos mel est ueneno permixtum. Greci barbas deferunt, ut se uiros esse meminerint, Latini suas abradunt, ut quamdam assumant speciem iuuentutis. Abrasis barbis, iuuenantur plurimi. Utinam senectus in morbus consistat! Set grecum non facit barba uirum, neque latinum abrasio naturaliter iuuenari. Recessit estas, et in fine consistitis attumpni. Yemps uenit, et tonitrua comparuere. Cadunt grandines et tempestates, quas uos timere non oportet, quoniam estis in domibus, quas patres uestri antiquitus construxere. Set licet latrent canes ad lunam, adhuc est leena it angulo; et si uiri esse uolueritis, priuati oppinione recedent. Uasa figuli probat fornax, et uiros probos immensitas tribulationum. Aurum purgatum ponitur in coronis, et dum resplendet in clippeis, facies exilarat; set eruginosum creditur esse falsum. Uenerunt alienigene, uinum nouum in utres ueteres mittentes; set, licet sit plane ingressus, mordebit tamen in nouissimo ut coluber, quoniam nullum uitium ebrietas excusat. Serpens comparuit nocturnalis, habens in capite cristam; cantat ut gallus, dulcedinem portat in ore, et sicut scorpio fundit cum cauda uenenum. A fructu cognosco arborem, et opera per effectum. Quis umquam audiuit lupi naturam, et gestus uulpis quis considerauit ? Lupus rapit, uulpis decipit, et uermis araneus telam orditur et tendit. Set quid, si hec tria in unum conueniant, et in eodem omnia reperiantur? Canis famelicus appetit ossa; set caninus non remittitur appetitus, nisi caput reuoluerit in intestinis. Petit partem ut habeat totum, et cum totum habet, credit habere nichil; quia semper agitat caudam, unde intelligitur petere quod non habet. Dum lupus iret ad caulas, nigram induit cucullam, et in compatres asinum et arietem conquisiuit, unde ipsos et eorumdem propaginem in proprio sanguine baptizauit. Uerbis ergo mollibus credere nolite, set substinete modicum et expectate paulisper; quoniam in proximo diem uidebitis desideratum, et cantabitis canticum nouum, canticum letitie, iocunditatis et exultationis in terra propria et aliena; et cum uestri nominis atque constantie fama resonabit ubique terrarum, benedicetur nomen uestrum ex generatione in generationem. Complacuit oratio Greci, et multam receperunt ciues ex ipsius persuasione audaciam, unde firmiter proposuerunt eius uoluntati et consiliis parere. Sed uix orationem perfinierat, quando legatorum nuntii ciuitatem latenter intrarunt, ferentes litteras, in quibus continebatur ut securiter consisterent omnes, quoniam paratus erat exercitus ingens pro eorum liberatione. Cancellarius uero, sicut subdola uulpis, excogitauit qualiter Anchonitanos decipere posset. Fecit quippe fieri ex parte legatorum litteras falsas, et Anchonitanis per quendam nuntium apportari. Litterarum siquidem tenor talis erat: A gemitu et inenarrabili dolore stilus noster initium sumit, et narrationis nostre series progreditur a carmine doloris, quia dum pro liberatione uestra faceremus exercitum congregari, aurum quod portaueramus ammisimus, et Lombardi non audent nobis prebere auxilium pro imperatoris timore. Comitissa namque de Brettinoro suum uiolauit promissum, quia timet exercitum, quem nuper imperator cancellario mittit. Unde uobis firmiter consulimus, ut antequam hec presentiat cancellarius, cum eo qualitercumque componatis, quoniam a nobis non potestis de cetero aliquod suffragium prestolari. Anchonitani uero, uidentes has litteras, ceperunt dubitare plurimum, et ignorabant quid facere deberent. Uerumtamen priores nuntii iuramento firmabant, hec esse penitus falsa, et constantissime perhibebant testimonium ueritati. Grecus uero, hec audiens, cepit aliquantulum subridere, et apprehendes manu dextra barbam, coram omnibus dixit: Frustra rete iacitur ante oculos pennatorum. Non enim sumus strutiones, qui suos absque causa desuerunt nidos. Non sumus etiam musce morientes, ut taliter suauitatem perdamus unguenti; neque ranunculi, qui pro quolibet strepitu refugiunt in aquam. Set merito posset nostre supersedere derisioni cancellarius, si nos hoc problemate superaret, et duceret ad inconueniens per silogismum cognite figure; sed, antecedenti destructo, modica uel nulla est habitudo localis, et uis inferentie annullatur. Elapsis postmodum paucis diebus, ecce Uilglielmus Marcheselli et comitissa de Brettinoro cum ingenti exercitu comparuerunt, habentes uexillum aureum in acie prima. Fecerant quippe duodecim cateruas militum, et in qualibet ducentos posuerant preelectos: uulgares uero milites et populus uix poterant pre multitudine numerari. Castrametati sunt autem in quodam monte non longe ab exercitu cancellarii, quia inclinata erat iam dies, unde prelium incipere nequibant. Tunc Gilglielmus, ascendens in eminentiorem locum, precepit ut omnes militum peditumque cohortes conuenirent propere ad audiendum, et cepit in hunc modum coram omnibus perorare: Ordo rerum exigit et instantis periculi necessitas requirit, ut pro comuni utilitate aliqua in medio uestrum referam, et ea dicere non postponam, que ad comune uidebo commodum pertinere. Cum nuper Ferrarie consisterem, et deliciis temporalibus secundum patrie consuetudinem potirer, plurimis referentibus intellexi, quod cancellarius et Ueneti ciuitatem Anchonam obsidebant, eam absque causa rationabili destruere cupientes. Que, licet meum animum plurimum commomouerent, me tamen a quiete minime remouerunt, nisi cum ciues et ciuitatis dominas tanta intellexi penuria laborare, quod equorum carnes et marcida intestina loco cibariorum desiderabilium commedebant. Ad hoc quod iudicium ualerent euadere destructionis, excogitaui continuo summam esse uirtutem consimilia agrauamina patientibus pro tuenda libertate fauorem et patrocinium exhibere. Dignum siquidem est et rationi consentaneum suffragari uirtuosis, ut de uirtute in uirtutem ascendant. Unde postquam Anchonitanorum nuntios uidi, sponte me illis obtuli ad seruiendum, quia fama preambula sic me animauerat, quod eis meum obsequium denegare nequibam. Est enim fama celebris, res persuasibilis, et animositatis inductiua; et multotiens non minus persuadet fama quam factum. Accessi ergo prius ad speculum dominarum, comitissam de Brettinoro, que hic est cum unico filio et magnificis uiris de comitatu suo, rogans eam ut Anchonitanis dignaretur misericorditer subuenire. At ipsa liberaliter promisit et, prout corporeis oculis uidere potestis, promissum liberalius conseruauit. Uenistis postmodum non tantum ad persuasionem meam, quantum probitate animorum, et causa conquirendi nomen perpetuum, o egregii uiri Lombardie atque Romaniole, ut uestram ostendatis in necessitate uirtutem. Ceterum non traxit aliquos uestrum metus uel cupiditas, que mortalium sollicitant animos, sed ut uestras uires exerceatis in tempore oportuno. Ego uero propria et aliena in integrum obligaui, et solummodo michi supersunt animus et corpus; sed hec ipsa, que michi de multis relicta sunt, pro Anchonitanorum cupio exponere liberatione. Profecto qui se ipsum et sua exhibet, ultra non relinquitur ad exhibendum. Preterea scire debetis qui sunt, contra quos arma mouemus. Qui sint ignoratur, quia non est certum relatiuum substantie, cum de omnibus mundi partibus sola necessitatis causa conuenerint ad uiuendum, et non considerant quem secuntur, sed quid consequi possunt. Omnes enim homines sunt inimici eorum, et presertim illi a quibus ualent pecuniam extorquere. Et licet plurimi eorum sint filii nobilium, in hoc se maxime denobilitarunt, quod raptorum cateruis cupiunt aggregari. Numquam enim fuit adeo approbata nobilitas, quam prauorum consortium non denigret. Archiepiscopus autem cum tali bus clericis sua celebrat officia, qui mentiri et furari nouerunt, et rapere appetunt aliena. Sed quantus sit pudor cuilibet militi sub cleri'cali militare uexillo, uix uerbis exprimi posset. Legitur enim, et in perpetua memoria retinebitur, de gloria militum Alexandri Macedonis, et maximorum principum; set clericorum gesta circa predicationes et ecclesiastica officia continentur. Laus enim sic debet unicuique ordini attribui, ut quod unius est, alteri minime conferatur. Non sunt ergo milites qui sub eo militant, sed raptores: unde non auderent nos exspectare in bello, sed fugient a facie nostra tamquam milui a facie aquilarum. Sed si forte inebriati presumptione uel stultitia nos prestolari auderent, ipso rum corpora escas uolatilibus celi tradamus, et supponamus omnes tanto ludibrio, quod ubique terrarum uniuersi raptores et malefici contremiscant. Animauit autem oratio Wilglielmi Marcheselli milites et pedites uniuersos. Unde sic alta uoce omnes clamauerunt fiat, quod totus exercitus cancellarii exterruit, et ciues cum ingenti tripudio in exultationis et iocunditatis uoces continuo proruperunt, uerba non parum ignominiosa cancellario et obsessoribus proponendo. Surrexit postmodum comitissa de Brettinoro, que Aldruda uocabatur, pollens nobilitate nature, quia originem contraxerat in Urbe de nobile prosapia Fraiapanum. Curialitatis et largitionis titulis decorabatur, quia manus eius omnibus exstitit liberalis. Specie quippe ac forma corporis ita inter dominas radiabat, sicut, appropinquante aurora, pre ceteris stella matutina relucet. Erat enim uidua et animosa plurimum, pro quibus poterat similari Iudith, que Olofernem interfecit et populum israeliticum liberauit. Ita siquidem taliter alloquitur uniuersos: Fauoris et gratie celestis robore premunita, preter generalem consuetudinem feminarum, inter uos perorare disposui, credens quod, licet oratio mea uerborum non radiet uenustate neque phylosophycis prefationibus picturetur, erit tamen uobis ipsius exortatio fructuosa: quia sepe accidere coasueuie, quod sermo simplex animos roborat auditorum, et apparata eloquentia demulcet aures exteriores. Non traxit me huc affectio dominandi, non aliqua temporalium ambitio, non exactio rerum alienarum: quia post mariti mei decessum, licet merens, toti comitatui dominor sine contradictione. Castellis namque, burgis, uillis et possessioni bus taliter abundo, quod uix propria ualeo custodire, Profecto illorum solet esse consuetudo uelle rapere aliena, quibus est curta suppellex et facultates proprie non suppetunt ad uiuendum. Induxit me igitur miserabilis afflictio ciuium Anchonitanorum, et lacrimose dominarum preces, que, ultra quam dici possit, in obsidentium potestatem uenire trepidant, quoniam earum corpora ludibrio supponerent sempiterno. Nam dampnabilis raptorum caterua ducitur arbitrio ceco, nec parcit alicui, dum adest possibilitas delinquendi. Materiam facti omnes et singuli nouistis, unde me non oportet singula specificare. Ad succurrendum igitur consumptis fame, diuturnis bellis oppressis, in omni labore atque periculo positis, ueni ego cum unico filio meo in pupillari etate relicto; qui, licet puer sit et pupillus, altitudinis tamen paterne recordans, animositatem iam gerit in auxiliis et protectionibus amicorum. Uenistis et uos, o milites Lombardie atque Romaniole, qui tam armorum strenuitate, quam sinceritate fidei multimode refulgetis. Est enim ductor et preambulus uester Wilglielmus Marcheselli, qui sola liberalitatis causa omnes possessiones suas, amicorum ac fidelium bona, pro liberatione ciuitatis anchonitane pigneri obligauit. Ob quam causam quibus eum laudibus extollam ignoro, quia non sufficit lingua carnis interioris hominis exprimere uoluntatem. Sic enim eum facere decebat, quia tunc efficitur aliquis uirtuosus, quando uirtutem animi temporalibus anteponit. Ceterum in supereminenti negotio hactenus floruistis, faciendo transitum per fauces et territoria inimicorum. Sed nunc tempus est producendi fructum et exercendi uires, quia materia uirtutis adest. Pollere multotiens uidetur arbor frondibus et flore, sed tota circumstantium intentio per finem fructus consequi prestolatur. Omnis quippe dilatio sit procul, que multorum sepe facit animos pigritari. Et induatis uos arma summo diluculo, ut cum sole oriatur uobis uictoria, quam strenuitati uestre promisit Altissimus, pro cuius amore nitimini anchonitanum populum liberare. Sit, queso, uobis mea exortatio salutifera, et uisio formosarum uirginum que mecum sunt iocundatio fructuosa, quoniam non solum propter uisionem, sed etiam per momentaneam recordationem dominarum arbitraria consueuerunt facere milites torniamenta, in quibus ad osten(ta)tionem suarum uirium bella crudelissima exercent Quanto magis ergo uos, qui, propter hoc factum, nomen perpetuum acquirendo, adipiscemini gratiam uniuersorum, laborare debetis ad uictoriam consequendam! Non parcat igitur manus uestra rebellibus, sed uestri mucrones lauentur in sanguine resistentium, quia non debet illis indulgentia exhiberi, qui non recordarentur uenie, si tempus occurreret delinquendi. Fecit namque oratio comitisse uniuersas militum cohortes tanquam lilium reflorere. Unde omnes in iocunditatis et exultationis uoces unanimiter proruperunt, cum tubis et timpanis choreas amenisimas facientes. Muliebris enim conditio uiris facile persuadet, quoniam ab initio fuit illa persuasio naturalis. Cancellarius autem, uidens quod istis resistere nequibat, arma sub occasione faciendi prelium a Uenetis mutuo recipit, noctuque cum suis omnibus, eis inrequisitis, aufugit; et Ueneti, a cancellario delusi, recesserunt , sicque fuit ciuitas ab obsidione mirabiliter liberata. Stetit autem tamdiu ibi exercitus, quousque illi Marchiani, qui Anchonitanos diligebant horrea ciuitatis frumento et leguminibus repleuerunt. Postmodum autem iuuenes et uirgines, senes cum iunioribus anchonitane ciuitatis Wilgilelmo et comitisse obuiam cum ingenti gaudio uenerunt, larga et magnifica dona eis unanimiter offerentes. Comitissa postea, cum exercitu reuertens, plurimos in uia reperit inimicos, quos bellando magnifice superauit; sicque rediit ad propria cum triumpho. Wilglielmus uero Marcheselli Constantinopolim iuit, ubi tanquam princeps potentissimus est receptus. Resedit enim in dextro latere imperatoris, et in imperiali palatio, donec in curia esse uoluit, honorifice permansit. Honorauerunt eum archontes et archontisse, et tam pusilli quam magni ciues urbis constantinopolitane. In suo quidem recessu aurea uasa et argentea ei largitus est imperator, et insuper tot aureos sibi fecit liberaliter exhiberi, de quibus omnia, que pro facto Anchonitanorum obligauerat, a debitorum uinculo exsoluit. Insuper donauit ei uestes imperiales, que auro et lapidibus pretiosis erant undique inter- interserte. Dedit sibi equos, papilionem, aureumque uexillum, et quicquid ad apparatum militis pertinebat. Sicque gloria multiplici decoratus in Italiam remeauit. Post aliquot autem annos magnilicus et inclitus Conradus, marchio Montisferrati, qui, regno Ierosolimitano deuicto, Tirum ab obsidione Saladini nationisque barbarice liberauit, cum prefato cancellario commisit prelium iuxta Camerinum, in quo eum super quadam rupe prope arcem, que dicitur Pioragum, cepit, ipsumque non modico tempore detinuit catenis ferreis religatum. Exiuit demum de carcere, et dum consuetam duceret uitam, mors eum Tusculani conclusit, et tunc illum penituit de commissis, cum non potuit amplius lasciuire. Obsessa fuit anchonitana ciuitas anno dominice incarnationis .MCLXX. secundo. Elapsis postmodum aliquot annorum curriculis, post mortem uidelicet imperatoris Henrici, qui regnum Sicilie obtinuit, conuenerunt Auximani cum Firmanis et Fanenses cum Esinatibus, molientes anchonitanos ciues, propter inuidiam, guerris continuis lacessire. Inuidia enim est aliene felicitatis aculeus, qui sola inuidentium precordialia pungit. Et licet tante multitudini uiriliter resisterent, plenariam tamen per alicuius uel aliquorum industriam non poterant uictoriam adipisci. Unde, comunicato consilio, Ugolinum Gosie, nobilem bononiensem ciuem, in dominum elegerunt; in quem nature dotes uniuerse confluxerant, quoniam forma corporis et morum nobilitate multimode prepollebat. Erat enim iustitie atque imperatoris miles, pro quibus obtinebat insignia dupplicis honoris. In eo siquidem imperatoria maiestas armabatur legibus armisque decorabatur, quod raro in iuris peritis accidere consueuit. Et licet ex ipsius nobili prosapia multi commendabiles extiterint, eius tamen auus Martinus Gosia non est sub silentio relinquendus qui dictus est copia legum, cuius oppinio erat libertatem non posse ab aliquo exhiberi, sed detegi a quodam uelamine seruitutis; unde precipuus libertatis patronus potuit nuncupari. Ab ipso quidem Wilglielmus, pater istius, traxit originem, qui propter legum scientiam et alia nature dona inter iuris peritos uelud speculum renitebat, et in aula imperiali pre cunctis Italie ciuibus honorari promeruit, et ab imperatore Federico specialis dilectionis priuilegio communiri. Miserunt namque ciues anchonitani legatos Bononiam, qui prefatum Ugolinum Anchonam ducere properarent. Cum autem quod eis iniunctum fuerat prosequi studerent, Bononienses et omnes Romaniolos inter Fauentiam et Forliuium in exercitu repererunt, ubi eum, facta celebri contione, sollempniter petiuere. Qui dum a potestate Bononiensium et ab uniuersitate militum ac totius populi, ut dominium reciperet, cogeretur, in ipsa contione commendabiliter perorauit, probando rethoricis argumentis quod alicuius ciuitatis offitium uel dominium recipere non debebat. Cuius orationem tunc, ipso referente, audiui; unde illam huic operi conscribere procuraui. Orationis uero tenor hic fuit: Licet de gererali consuetudine procedere uideatur, quod in sue orationis principio quilibet ab auditoribus audientiam querant, michi tamen uidetur posse absque dicentium preiuditio taceri, quoniam expresse uidetur audientiam postulare qui se preparat ad dicendum, et expressius, cum dicere incipit quod peroptat. Uerum quia non est facile consuetudini refragari, auduri, sicut moris est, postulo, et intelligi propensius concupisco, quoniam qui auditur et non intelligitur, domum hedificat super arenam, et albedinem in Ethiope contemplatur. Audiri tamen deposco attentius, quia non sepe consueui surgere in contionibus locuturus. Tirones enim, quamquam sint animosi plurimum, primum et secundum congressum prelii uerentur, et qui nauigare incipiunt, undas minimas pertimescunt. Uos igitur supplici prece deposco, ut audire uelitis et intelligere que uestre magnitudini a paruitate mea breuiter proponentur. Scitis equidem, quod meorum antecessorum fama ubique terrarum, propter scientie magnitudinem, celebris extitit et festiua. Remansi tandem sicut riuulus a fontibus progrediens, ob quam causam de propriis et alienis multa michi negotia superincumbunt. Preterea suscepi nuper militie cingulum, unde prouectioribus adhuc subesse debeo et non ciuitati alicui potestari. Nam in illo qui preficitur debet esse perfecta etas, morum honestas et sapientia comprobata; sed iuuenilis conditio flexibilis est non modicum et procliua, nec inest ei tanta grauitas, quod excedentium leuitatem reprimere queat. Est et alia necessaria ratio, que me ab hoc proposito retrahit; nec potest aliquis rationabiliter contrauenire. Militaui siquidem sub senatoribus sapientie, iuris uide licet peritis, addiscendo iura ciuilia ut patrum uestigia imitarer; et nondum elapso unius anni spatio, promerui de ipsorum beneplacito et assensu in cathedra residere, ac illorum consortio aggregari, qui sunt candelabra lucentia, et quorum scientia mundus regitur et illustratur; unde non decet me studium relinquere inchoatum; uidetur enim quodlibet principium esse friuolum et ineptum, nisi per incipientis ministerium finem congruum sortiatur. Ceterum firmiter scio et toti est Italie manifestum quod anchonitana ciuitas potens est plurimum et famosa, et ipsius uires tam in mari quam terra latius protendantur. Sed si urbis dominium hoc tempore michi daretur, absque sociorum licentia, quos iura doceo, quibus iure teneor, presum et subsum, recipere non auderem. Bononiam igitur, auxiliante Domino, reuertar, ipsorumque uoluntati amicabiliter parebo, et procedam in hiis et aliis, prout michi consulere dignabuntur.  Finita siquidem oratione, uulgus clamauit altius: fiat! fiat!, et quod dictum fuerat commendabat. Ille uero postmodum Bononiam rediit: sicque impetrata licentia sotiorum uenit Anchonam, ubi uires animi atque corporis exercuit, sicut res eo tempore postulabat. Nam in principio sui aduentus Firmanos a Sancto Elpidio cum paucis militibus remouit, et Auximani emuli Anchonitanornm per ipsius industriam plurima incommoda sustinuere, quoniam castrum quod dicebatur Podium ammiserunt, in quo captus est nobilis Paulus de Lamarina, eiusdem castri dominus et possessor. Et cum postea congregassent exercitum, de campo fugere, sicque dupplicis pudoris infamia sunt respersi. Quod Firmani firmiter sciunt, quia cum eos prefatus Ugolinus Gosie iterum a Sancto Elpidio paucorum militum suffrangio fugauit, iuxta ipsorum ciuitatem poni fecit anchonitanum uexillum; ubi paulo post prelium fuit inceptum; in quo ita uiriliter pugnauit, quod omnes et singuli mirabantur. Gessit enim taliter ductoris et bellantis officium, quod paucitas multitudinem superauit, sicque Anchonam rediit, gloria triumphali refulgens. Eius denique laudibus ualerem diutius remorari; set placeat uniuersis competens breuitas que dulciter auribus consonat, et suscipiat Anchona fauorabile munus, quod sibi a Boncompagno amicabiliter exhibetur, cui Florentia contulit initium et Bononia celebre incrementum.
diff --git a/testi/GuidoDeColumnis_HistoriaDestructionisTroiae.txt b/testi/GuidoDeColumnis_HistoriaDestructionisTroiae.txt
new file mode 100644
index 0000000..f03d6de
--- /dev/null
+++ b/testi/GuidoDeColumnis_HistoriaDestructionisTroiae.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Licet cotidie uetera recentibus obruant, nonnulla tamen iam dudum uetera precesserunt que sic sui magnitudine uiuaci sunt digna memoria ut nec ea cecis morsibus uetustas abolere preualeat nec exacti temporis antiqua curricula sopita taciturnitate concludant. Uigent enim in illis pro gestorum magnitudine continuata recordia dum preteritorum in posteros sermo dirigitur. Et antiquorum scripta, fidelia conseruatricia premissorum, preterite uelud presentia representant, et uiris strenuis quos longa mundi etas iam dudum per mortem absorbuit per librorum uigiles lectiones, ac si uiuerent, spiritum ymaginarie uirtutis infundunt. Troyane igitur urbis excidium nulla dignum est longeui temporis uetustate detergi. Ut continuis recordiis successorum floreret in mentibus, multorum scribentium calamus fideli scriptura depinxit. Nonnulli enim iam eius ystorie poetice alludendo ueritatem ipsius in figurata commenta quibusdam fictionibus transsumpserunt, ut non uera que scripserunt uiderentur audientibus perscripsisse sed pocius fabulosa. Inter quos suis diebus maxime auctoritatis Homerus apud Grecos eius ystorie puram et simplicem ueritatem in uersuta uestigia uariauit, fingens multa que non fuerunt aliter transformando. Introduxit enim deos quos coluit antiqua gentilitas impugnasse Troyanos et cum eis fuisse uelut uiuentes homines debellatos. Cuius errorem postmodum poete curiosius insecuti, ut darent intelligi non solum Homerum fuisse uitiorum auctorem, multa deludia in libris eorum scribere presumpserunt. Unde Ouidius Sulmonensis prodigo stilo in multis libris suis utrumque contexuit. Addidit enim multa commenta commentis, intermixtim etiam ueritatem non obmittens. Uirgilius etiam in opere suo Eneydos, si pro maiori parte gesta Troum, cum de eis tetigit, sub ueritatis luce narrauit, ab Homeri tamen fictionibus noluit in aliquibus abstinere. Sed ut fidelium ipsius ystorie uera scribentium scripta apud occidentales omni tempore futuro uigeant successiue, in utilitatem eorum precipue qui gramaticam legunt, ut separare sciant uerum a falso de hiis que de dicta ystoria in libris gramaticalibus sunt descripta, ea que per Dytem Grecum et Frigium Daretem, qui tempore Troyani belli continue in eorum exercitibus fuere presentes et horum que uiderunt fuerunt fidelissimi relatores, in presentem libellum per me iudicem Guidonem de Columpna de Messana transsumpta legentur, prout in duobus libris eorum inscriptum quasi una uocis consonantia inuentum est in Athenis. Quamquam autem hos libellos quidam Romanus, Cornelius nomine, Salustii magni nepos, in Latinam lingua transferre curauerit, tamen, dum laboraret nimium esse breuis, particularia ystorie ipsius que magis possunt allicere animos auditorum pro nimia breuitate indecenter obmisit. In hac igitur serie libelli totum inuenietur inscriptum quod de tota ystoria uniuersaliter et particulariter gestum fuit:que fuit origo inimicitiarum et scandali que aduersus Frigios Greciam concitauit (ut appelatione Grecie non Magna Grecia, Ytalia uidelicet, ut uolerunt nonnulli, debeat comprehendi, dicentes aduersus Troyanos et Magnam Greciam, id est Ytaliam, quam appellamus hodie Romaniam, confluxisse, cum parua scilicet sola, licet paucis aliis sibi adiunctis, uenerit expugnatura Troyanos, prout ipsius ystorie series per ea que infra legentur apertius demonstrabit). Sic ergo successiue describetur in ipsa qui reges et qui duces Grecorum armata manu et quot nauibus se in predictum exercitum contulerunt, quibus armorum insigniis usi sunt, qui reges et qui duces in Troyane urbis defensionem aduenerunt, quanto tempore fuit protracta uictoria, quotiens bellatum extitit et quo anno, quis in bello ceciderit et cuius ictu (de quibus omnibus pro maiori parte Cornelius nihil dixit). Superest ergo ut ad eius narrationis seriem accedatur. Explicit prologus. In regno Thesalie, de predicte scilicet prouinciis Romanie cuius incole Mirmidones dicti sunt, quod nos hodie uulgari denominatione Salonicium appellamus, regnabat tunc temporis rex quidam iustus et nobilis nomine Pelleus cum eius consorte Thetide noncupata. Ex quorum matrimonio processit uir ille tam fortis tam animosus tam strenuus denominatus Acchilles. Hos Mirmidones illi qui dicere uoluerunt Magnam Greciam, id est Ytaliam, in Troyanorum excidium aduenisse Aprutinos esse dixerunt, gens quedam uidelicet que in regni Sicilie finibus habitat constituta. Unde prouincia illa Aprucium dicta est et ciuitatem Thetim que in ipsa prouincia sita est a predicta Thetide nomen asserunt assumpsisse. Sed sic dicentes perhibentur errare, cum Mirmidones habitatores Thesalie nuncupentur, quorum dominium, post obitum regis Pellei patris sui nactus, Acchilles in Troyano bello multa cum eis miracula bellicosa peregit. Sicut de eis testatur Ouidius, eorum originem fabulose commentans. Dixit enim hos Mirmidones in uiio Methamorphoseos fuisse formicas, ad preces regis Thesalie diis porrectas in homines transformatas, dum diebus illis totum uulgus regni Thesalie, incumbente cuiusdam letifere infirmitatis peste, finaliter decessisset, solo illo rege superstite. Qui dum in quodam nemore iuxta radices cuiusdam arboris adhesisset, inspectis ibidem innumerabilium formicarum discurrentibus aciebus, in homines redigi suppliciter postulauit. Et in legenda beati Mathey apostoli Mirmidones esse habitatores Thesalie, in qua idem apostolus aliquamdiu moram traxit, aperte monstratur. Hunc autem regem Pelleum describit ystoria habuisse quendam fratrem Hesonem nomine, sibi ex utroque parente coniunctum et eius in etate maiorem. Qui dum longeue etatis senio grauaretur, seipsum uix regere poterat. Et ideo regni Thesalie gubernaculis multo minus longa sibi senectute confracto renunciauit et cessit moderamina regni Pelleo fratri suo. Post cuius Pellei regimen Heson legitur per tempora longa uixisse, ita ut, eo multa senectute defecto, eius occuli caligarent et eius corporeus uigor pre nimia tabesceret senectute. Quem dixit idem Ouidius in eodem libro Methamorphoseos postmodum in iuuentutis flores et iuueniles potentias renouatum, ita quod de senili umbra factus est anniculus medicabili cura et artifiosa uirtute Medee, de qua Medea infra proxime habendus est sermo. Ex hoc igitur Hesone supererat quidam natus, Iason nomine, uir fortis et strenuus et iuuenis, nimium speciosus, modestus, largus, affabilis, tractabilis, pius, et omni morum uenustatem corruscus. Hunc Thesalie primates et nobiles, hunc plebei tenere dilectionis affectu pro suarum uirtutum excellentia sunt amplexi, non minus quam regem Pelleum uenerantes eundem. Erat et idem Iason non minus obediens regi patruo quam esset patri si regeret, nec erat molestus illi sed omni subiectione deuotus, licet Pelleus sceptro Thesalie potiretur. Eadem igitur relatione non sibi rex Pelleus respondebat, quod licet signis extrinsecis eum sibi carum esse monstraret, ardebat tamen et fluctuabat intrinsecus ne in uirtute sua et in tanta affectione suorum quam sui erga ipsum habebant Iason eum Thesalie regni dominio spoliaret. Longe igitur in mente secum seruauit ardorem, quem sagaci studio tegere ne actu aliquo publicatus euagari posset extrinsecus diu per fatigabilem tollerantiam est conatus. Quare disquisiuit in corde suo uiarum ymaginata proposita quibus posset Iasonem perdere absque sui sugillatione pudoris. Tandem de re mirabili diebus illis per plurima mundi loca loquax fama auribus plurimorum intonuit quod in quadam insula dicta Colcos ultra regni Troyani confinia uersus orientalem plagam quidam aries habebatur, cuius uellus erat aureum, ut fame preconium perhibebat. In hac igitur insula regnare dicebatur rex quidam Oetes nomine, uir potens et diues sed etate prouectus. Hunc aurei ueleris arietem describit ystoria custoditum fuisse mirabili cura et studio dei Martis, cum in eius custodia deputati fuissent quidam boues urentes flammas ex ore uomentes. si quis igitur hunc aurei uelleris arietem optaret habere, cum hiis bobus necesse habebat inire certamen et si eorum uictoria potiretur, opportebat eum boues ipsos deuictos iugo subicere et eos compellere aratro terram uertere in qua erant. Item, deuictis bobus ipsis et arare coactis, iterum necesse habebat in quendam draconem squamis orridum et flammas igneas exalantem irruere, ipsumque, bello cum ipso commisso, perimere et, eo perempto, dentes a faucibus eius euellere et euulsos serere in predictam terram a bobus aratam. Ex huius agri semine seges mirabilis pullulabat. Nam ex satis dentibus statim quidam armati milites nascebantur, fraternum bellum inter se illico committentes, qui se per mutua uulnera perimebant. Per hec ergo periculosa discrimina et non per alios tramites poterat predictum aureum uelus haberi ac omnibus uolentibus predicta subire certamina rex Oetes faciebat liberum aditum exhiberi. Quamquam enim sic de aurei uelleris ariete dictaret ystoria, asserentes tamen uera de eo aliter sunt testati. Dixerunt enim regem Oetem cumulum thesauri magni possedisse et possessum custodie traditum memorate per incantationum tamen figmenta et artes mathamaticas constitutas. Huius enim thesauri cumulum per mundanam ingluuiem et auaricie cupiditatem, que omnium malorum est mater, multi strenui sibi querere uoluerunt, sed, impugnantibus incantationum noxiis, non thesauri compendia sed finalis sibi necis dispendia quesierunt. Ut igitur de aureo uellere fama peruenit ad regem Pelleum tanto discrimine quesituro, statim curiosum ad illud erexit animum, diligenter attendens quod tutiori uia et sine pudoris labe sui non posset tradere Iasonem facilius ad perdendum. Assumpsit ergo propositum qualiter Iasonem ortaretur ut in sue uirtutis strenuitate iuueniliter confidentem ad aurei uelleris questum uoluntarie se conferret. Decreuit ergo in celebriori ciuitate Thesalie solempnem curiam celebrare, in qua, multitudine baronum et militum non modica confluente, curia ipsa triduo perdurauit. Tertia die rex Pelleus uocatum ad se Iasonem in presencia dictorum nobilium sic alloquutus est dicens: Satis quidem glorior, care nepos, de dominio regni Thesalie tam excelsi sed multo potius reputo me gloriosum de tanti strenuitate et habilitate nepotis, cum tue uirtutis excellentiam uicine prouincie ipsius facti testificatione cognoscant et ea fama ueriloqua relacione continua predicet in remotis. Es enim Thesalonicensis regni et mei potius honor et gloria, cum te saluo regnum Thesalie timeatur ab omnibus et te uigente nullus audeat inimicus. Porro uirtutis tue gloria in sublimi me poneret, si aureum uellus quod Oetis regis potentia tenet inclusum te potentem in regni mei claustra posset adduci, quod per te non ambigo satis de facili fieri posse, si laboris animum animosus assumeres et orationis mee precepta non obduceres exequenda. Que si perficienda decreueris, tibi singula ad predicta peragenda necessaria ipsius uiatici parabuntur in apparatu maximo et comitiua multorum quos de regni melioribus duxeris eligendos. Acquiesce ergo uerbis meis et horum mandatorum meorum operarium te exhibeas gloriosum, ut in conspectu meo de cetero maioris dilectionis appareas et de tue strenuitatis fama leteris in maiores apices sublimari. Nec erit expers a magne tue utilitatis compendio efficax labor tuus. Nam ueris pollicitationibus et non fictis te certum efficio quod me deficiente te futurum heredem in regno Thesalie statuam et me uiuente non minus me ipsius regni dominio potieris. Intellectis igitur a Iasone singulis que in tantorum presencia circumstantium rex Pelleus protulit, gaudio exillaratus est multo, non attendens insidiosas regis austutias et eius dolositatis latebras non aduertens, ratus que dixerat de pure regis consciencie cellulla processisse potius in sui honoris incrementa sublimia quam in sue detrimenta persone . Confisus ergo de sue strenuit at is audacia nec reputans impossibile sibi esse quod regis fallax auiditas exposcebat, regis mandatis se pronum gratanter exhibuit et se infallibiliter inpleturum exposita cum omni deuocine promisit. Letificatus igitur Pelleus ad grata sui responsa nepotis indicte curie finem imposuit, appetens exequi uota sua post promissa predicta, quibus fortunam alludere iam presensit. Considerans ergo quod Colcos insula mari circumdata adiri non poterat nisi cum nauigalibus aptis ad maris discrimina substinenda, iussit ad se uocari de regno Thesalie quendam fabrum, Argum nomine, lignorum artificii multa discretione uigentem. Qui ad regis iussum mire magnitudinis quandam nauim in multa congerie lignorum extruxit, que de sui actoris nomine proprio uocata est Argon. Hanc quidam asserere uoluerunt primam fuisse nauim que primo uelis institutis adire loca remota presumpsit, et ideo quamlibet nauim magnam que transmeare maria uelis dicitur eleuatis Argon gramatici uocauerunt. Parata igitur naui predicta et immissis in eam singulis habundanter que causa nauigationis exposcit, multi nobiles de Thesalia, multa strenuitate conspicui, cum eodem Iasone ingrediuntur in ipsam. Inter quos fuit ille uir uere fortissimus et fortis Hercules nuncupatus, natus, ut scripsere poete, ex Ioue et Alcmena, Amphitrionis uxore. Hic est ille Hercules de cuius incredibilibus actibus per multas mundi partes sermo dirigitur. Qui sua potentia infinitos gigantes suis temporibus interemit et in ulnis propriis eleuatum, intollerabili strictura factum exanimem, fortissimum confregit Antheum. Hic, si credere dignum est, intrepidus portas adiuit inferni et custodem earum, canem Tricerberum, uiolenta manu ab illis extraxit. Quem tanta pulsione perdomuit ut madefactus totus sui ueneni spuma digesta per uomitum multas mundi partes infecerit letiferis acchonitis. Sed quia suorum actuum longa narratio poetarum longa expectatione animos auditorum astraheret, ista de eo sufficiant tetigisse, cum et rei ueritas in tantum de sua uictoria acta per mundum miraculose diuulget quod usque in hodiernum diem usquequo uictor apparuit columpne Herculis testentur ad Gades. Ad has columpnas magnus Macedonius Allexander, regis Philippi filius, qui et ipse de stirpe regum Thesalie, que Macedonia similiter dicitur, fuit productus, subiugando sibi mundum in manu forti legitur peruenisse. Ultra quas non est locus adhibilis, cum sit mare magnum, occeani uidelicet, quod per angustum locum ibidem per medium gremium terre nostre seipsum infundens Mediterraneum nobis mare constituit, per intrinsecas mundi partes a nobis nauigabile, ut uidemus. Quod licet ab ipso loco infusionem recipiat, effusum litoribus Siriis clauditur, in quibus ciuitas Acon nostros potissime recipit nauigantes. Hunc locum angustum a quo primum hoc Mediterraneum mare dilabitur nostri hodie nauigantes Strictum Sibile nominant siue Secte, et locus ille in quo predicte columpne Herculis sunt affixe dicitur Sarracenica lingua Saphy, quidam locus a quo sufficit ultra non ire. Obtenta ergo a rege Pelleo Iason nauigandi licentia noua sulcat maria cum Hercule et suis complicibus. Nauis noua, cuius uela dum secundus uentus inbuit et eius inflat afflatus, loca Thesalie cognita deserit ualde cito et ad incognita maris loca citius dissilit uelocissimuo curso suo. Multis itaque diebus ac noctibus nauigantibus illis sub ductu Thesalici Philotetis, discrete notantibus stellarum cursum uisibilium existencium iuxta polum, Maioris Urse scilicet et Minoris, que numquam occidunt, cum Angue uicino, secundum posita poetarum, cum stellam illam quam nauigantes Tramontanam appellant poete dixerunt esse stellam extremam positam in cauda Urse Minoris, et Maiorem Ursam nauigantes ipsi Grecum nominant et Anguem dicunt esse magistrum - De quibus Ursis, Maiori scilicet et Minori, Ouidius in secundo libro Methamorphoseos fabulose commentans dixit Calistonam et Archadem filium suum has mutatos in ursas. Uocantur eciam hee stelle Septentrionales stelle, cum sint uii iuxta axem. De quibus Iuno sic dixit: Nuper honoratas summo, mea uiscera, celo Uiderits stellas illuc ubi circulus axem Ultimus inuoluit spatioque breuissimus ambit. At uos si tangit lese contemptus alumne, Gurgite ceruleo septem prohibete triones. Nouerat enim Philotetes stellarum cursus et motum, si aliquis est in illis tamquam ille, qui nauigationis erat multum expertus. Et ideo, aura secunda perflante, tandiu recto remige nauigauit donec ad horas Frigias, regni Troyani uidelicet pertinencias, noua nauis applicuit, in portum scilicet qui tunc dicebatur ab incolis Simeonta. Greci autem, maris fatigatione lassati, ut peruenerunt in terram, in ipsam descendere quietis causa sitienti animo moliuntur. Et descendentes ibidem recentes aquas a fontibus auriunt et ibidem maioris refrigerationis gratia moram per dies aliquos statuerunt, non ut incolis molestiam inferre disponerent nec nociuis dispendiis eos ledere aliquatenus attemptarent. Sed inuida fatorum series, que semper quiete uiuentibus est molesta, ab inopinatis insidiis sine causa inimicitiarum et scandali causas traxit. Propter quas tante cladis diffusa lues orbem terrarum infecerit ut tot reges et principes bellicosa nece succumberent, et tanta et talis ciuitatis qualis extitit magna Troya uersa fuisset in cinerem, tot uiduatis mulieribus uiris suis, orbatis parentibus tot puellis et demum iugo seruitutis adductis. Quamuis enim Grecia inter tot grandes angustias potita fuisset uictoria, eius tamen uictorie pretium per tempora longa deleuit iniuria scilicet sue gentis et nece et suorum exterminio meliorum. Sane si diis tot mala grata fuerunt, primordialis causa tamen eorum, tam nulla tam leuis, animos non immerito perturbat humanos ut pro culpa tam leui tante acerbitatis pena meruisset infligi, nisi benigne forsitan diceretur ut procedentis mali congeries esset boni hedificatio subsequentis, cum ab hiis malis per Troye casum tanta bona processerunt ut ipsa Troya deleta insurexerit, causa per quam Romana urbs, que caput est urbium, per Troyanos exules facta extitit uel promota, per Heneam scilicet et Ascanium natum eius, dictum Iulium. Et nonnulle alie propterea prouincie perpetuum ex Troyanis receperunt incolatum. Qualis est Anglia, que a Bruto Troyano, unde Britania dicta est, legitur habitata. Item qualis Francia, que post Troye casum a Franco rege, Henee socio, qui iuxta Renum magnam condidit urbem quam Franciam ex suo nomine necnon et totam eius prouinciam appellauit, habitata narratur. Et Ueneciarum urbem inhabitauerit ille Troyanus Anthenor. Habitationis eciam huius Siciliam legimus non expertem, que primo a rege Sicano, qui in Siciliam a Troya peruenit, habitata describitur, unde Sicania dicta fuit. Et eo postmodum a Sicilia recedente, relicto in Sicilia Siculo fratre suo, unde postmodum Sicilia dicta est, transmeauit in Tusciam, quam multarum gentium habitatione repleuit. Et in regno Sicilie per marina confinia supradictus Heneas ciuitates multas legitur condidisse. Qualis est Neapolis tanta ciuitas et gentis indomite terra Gayeta. Dyomedes etiam, licet fuerit de Grecia oriundus, qui in Troyano bello tanta de se miraculosa commisit, Troya deleta, dum in regnum suum recipi minime potuisset, inhabitabuit Calabriam. Cuius socios narrauit Ouidius Circem, Solis filiam, in uolucres transformasse, in Calabriam a Dyomede delatas. De quarum auium genere dicit Ysidorus multas fuisse productas que aues Diomedee sunt dicte, eam naturam habentes ut cognoscant hominem Latinum a Greco discernere. Quare Grecos Calabrie incolas colunt et Latinos fugiunt, si qui sunt. Sed si tante proditionis causa fuerit subsequentis boni causa finalis humana mens habet in dubio. Nam subsequenter describit ystoria quod, Iasone et Hercule cum suis in portu quiescentibus Simeonte, de eis ad Laumedontem, Troyanum regem, fama peruenit quod gens quedam Troyanis incognita, scilicet gens Grecorum, nouo remige Frigias partes intrauit exploratura forte archana regnilo Troyani uel potius Troye prouinciam uastatura. Erat autem diebus illis Troya non tante magnitudinis qualis fuit postmodum de nouo firmata, et in ea regnabat tunc rex predictus Laumedon nomine, qui, sumpto dampnoso consilio (quod utinam non fuisset!), legatum suum in comitiua multorum ad Iasonem destinauit. Quo ad Iasonem ueniente legationem suam explicat in hec uerba: Rex Laumedon, huius regni dominus, de aduentu uestro ualde miratur quare terram suam intrauistis ab eo licentia non obtenta, cuius est intencio sub tranquilla pace eam tenere. Hoc instantissime mandat uobis ut incontinenti debeatis terram eius exire ita quod adueniente die sequenti sciat uos ab omnibus terre sue finibus recessisse. Quod si mandatorum suorum uos sentiat contemptores, pro certo noueritis ipsum iubere suis in offensionem uestram irruere in depopulationem rerum et finae uestrarum dispendium personarum. Postquam uero Iason totam seriem legationis audiuit, in ira et dolore cordis exacerbatus intrinsecus, antequam ad legationis dicta uerba mutua retorqueret, conuersus ad suos sic loqutus est eis: Laumedon rex, huius regni dominus, mirabilis dedecoris iniuriam nobis infert cum absque alicuius offensionis causa nos eici a sua terra mandauit. Itaque si eum regia nobilitas animasset, nos mandare debuit honorari. Nam si casus similis illum in Greciam adduxisset, sciuisset sibi illatum a Grecis non dedecus sed honorem. Sed ex quo magis sibi dedecus quam honor applausit, nos etiam applaudamus et illi ut ab eius regni finibus recedamus, cum posset contingere et leue sit quod eius enorme consilium sit carissimo pretio redempturus. Deinde continuatis uerbis conuersus ad nuncium dixit: Amice, legacionis tue uerba diligenter audiuimus et dona que per regem tuum nobis more nobilium sunt transmissa recepimus sicut decet. Deos nostros in Dei ueritate testamur non ex proposito terram tui regis intrasse ut offensam ingeremus in aliquem more predonio uiolentiam illaturi, sed cum ad remotiores partes conferre nos nuperius intendamus, necessitas in hunc locum diuertere nos coegit. Dic ergo regi tuo nos de sua terra recedere, scituro pro certo quod etsi non per nos, poterit forte per alios, qui presentem iniuriam nobis illatam audierint, concedentem gratiam obtinere. Hercules uero uerbis Iasonis non contentus regis nuncio refudit hec uerba: Amice, quisquis es, regi tuo secure referras quod ad plus die crastino de terre sue statione penitus discedemus, sed sequentis tercii anni dies non erit exitura, dic illi, qua nos uidebit, si uiuet, in terram suam, uelit nolit, ancoras iniecisse et de danda nobis tunc recedendi licentia non erit sibi plena libertas, cum talis litis adpresens inchoauerit questionem quod priusquam de ea possit sperare uictoriam, ignominiosi dedecoris pondere deprimetur. Cui regis nuncius respondendo sic dixit: Turpe satis est nobili et precipue strenuo minarum sagittas emittere nec michi qui sum missus est commissum a rege ut erga uos litigiosis uerbis insistam. Dixi uobis que michi commissa fuerunt; si sapienter agere placet uobis, do consilium bonum ut ab hac terra recedere non sit graue priusquam possitis incurrere grauiora, cum leue non sit personas perdere que se possunt consilio salubri tueri. Et post, a Grecis petita licentia, suum remeauit ad regem. Iason uero et Hercules, nulla mora protracta, Phylotete uocato, iubent ancoras a mari subtrahi et omnia colligere que in terram adduxerant causa quietis. Sciebant enim, si uoluissent in Frigios insultare, non esse eis in congressu pares, in uiribus nec in potentia fortiores. Arghon ascendunt et, eleuatis uelis, diis ducibus, Frigia deserunt litora. Et sulcantes maria, uentis afflantibus prosperis, non post multos dies in Colcos insulam salui perueniunt et desideratum feliciter portum intrant. In insulam igitur Colcos erat tunc temporis quedam ciuitas, Iaconites nomine, caput regni pro sua magnitudine constituta, urbs ualde pulcra, muris et turribus circumdata, fabricatis multis insignita palatiis, plena populo copioso, et insignis multorum nobilium incolatu. In hac igitur urbe degebat regaliter rex Oetes in multorum comitiua suorum, cum non longe a ciuitate ipsa nemora multa uirescerent apta quidem uenationibus ob multarum ferarum copiam iugis uescentium nemorosis. In cuius urbis ambitu longa patebat distensa planities frigidariis et uiridariis illustrata, dum aquarum fontes in ea innumerabiles scaturirent et quam plures fluuii continuis fluctibus prolabentes riuulis eandem planitiem irrigarent. Quare multarum uenatricium auium copia uigebat in illa, multarum uolucrum cantilene incessanter ibidem dulci modulamine personabant. U Ad hanc igitur ciuitatem Iason et Hercules cum eorum comitibus regaliter et decenter induti tramite recto se conferunt. Qui dum per plateas ciuitatis ipsius dyametro longo patentes moderatos gressus laudabili compositione maturant, miratur uulgus in eis illucescere tot regios apparatus, tam speciosam inflorescere iuuentutem, sic modestos in eorum incessibus et in apparentia tot moribus prepollere. Sitienti ergo animo disquirit uulgus qui sint, unde sint, et que causa sit aduentus ipsorum. Sciscitantibus ergo illis nullus est qui causam eorum aduentus aperiat donec portas palatii regii attingunt. Rex autem Oetes, innate sibi nobilitatis gratie non oblitus, statim sibi ex quo Grecorum aduentus innotuit, solio consurgens a regio, Grecis ob uiam in multorum comitiua suorum exiuit. Quos fronte illari et facie leta recipiens fouet amplexibus, signis salutationis exillarat, et in dulcium uerborum primitiis placidas amicitias illis spondet. Qui postmodum per gradus marmoreos loca sublimia conscenderunt, palatii intrant cameras, picturis uariis illustratas et appositi auri mirifico fulgore micantes. Postquam uero eis est sedendi concessa facultas, Iason, multa animositate repletus, in modesta pronuntiatione uerborum aduentus sui causam Oeti regi exprimit, et aurei uelleris ordinata discrimina secundum statuta legis imposite humiliter temptare deposcit. Eius autem rex benigne petitis obtemperans se impleturum uota Iasonis non negauit. Paratis igitur in multa rerum ubertate cibariis, sternuntur mense, superappositis ciphys aureis multis in illis. Et imminente commoditate uescendi, rex, cupiens omnem sui nobilitatis gratiam Grecis ostendere, pro quadam filia sua mittit ut ueniat iocunda celebratura conuiuium cum nouis hospitibus, quos ipse rex cum multa iocunditate recepit. Erat enim Oetis regis filia, Medea nomine, uirgo nimium speciosa, patri unica et sola futura heres in regno. Que quamquam iam ad annos nubiles peruenisset et facta iam thori matura, a puerilibus tamen annis se totam exhibuit liberalium artium studiose doctrinis, sic totum cordis auiditate scientie inbibens Elycona ut nullus uel nulla ea doctior posset illis temporibus reperiri. Set eius margarite scientia ex qua potius prepollebat erat illa ars mathematica, que per uires et modos exorcizationum nigromanticos lucem uertebat in tenebras, subito uentos inducebat et pluuias, corruscationes et grandines, et timidos terremotus. Fluuiorum autem decursus per decliuia loca labentes ad superiores partes influere et redundare cogebat. Hyemali etiam impugnatione frondibus arbores spoliatas compellebat in ipsa turbinis tempestate florescere, iuuenes faciendo senescere et senes ad iuuentutis gloriam prouocando. Hanc credere uoluit antiqua gentilitas luminaria magna, scilicet solem et lunam, sepius coegisse contra naturalium ordinem eclipsari. Nam secundum astrologie ueritatem, de qua ipsa doctissima fuisse describitur, sol decurrens sub ecliptico cursu continuo eclipsari non habet, nisi cum fuerit in coniunctione lune, existente in coniunctione ipsa cauda uel capite (que sunt quedam intersecationes cuiusdam circuli celi) et aliquo alio ex planetis. Nam tunc opponente se luna inter aspectum nostrum et solem, corpus solis nos uidere uisione solita non permittit, secundum quod de hoc perhibuit magne discretionis Egiptius Ptholemeus. Ipsa tamen pro sue incantationis uiribus hoc accidere fecisse narratur non cum sol erat in lune coniunctione (quam nos uulgariter dicimus cum luna se uoluit) sed cum erat in eius opposito, ab eo ea per uii signa continue existente remota (tunc cum lunam uulgariter quintamdecimam appellamus). Sed ille fabularis Sulmonensis Ouidius sic de Medea, Oetis regis filia, de ipsa fabulose commentans, tradidit esse credendum (quod absit a catholicis Cristi fidelibus credi debere nisi quatenus ab Ouidio fabulose narratur). Nam ille summus et eternus Deus, qui in sapientia, id est in Filio, cuncta creauit, celestia corpora planetarum propria sub lege disposuit, et ea statuens in eternum preceptum imposuit eis quod non preteribunt. Hinc est quod solis eclipsis contra naturalium instituta numquam legitur accidisse nisi cum incarnatus Dei Filius seipsum pro nobis humiliter exposuit passioni. Qui cum in crucis patibulo tradidit spiritum, eclipsatus est sol, luna tunc non existente in coniunctione sua. Tunc uelum templi scissum est, facti sunt terremotus horribiles, et multa tunc sanctorum corpora surrexerunt. Unde cum diebus illis Dionisius Ariopagita, summus phylosophus in naturis, uiueret apud Athenas, et esset in gignasiis studiosus, licet esset infectus gentilitatis errore, uidens tamen in Christi passione solem eclipsatum, stupefactus sic dixit: Aut deus nature patitur aut machina mundi dissoluitur. Hic est uerus et eternus Deus, cuius est posse naturalia queque dissoluere, et cogere in lege nature peccare, qui sola unius sui fidelis prece cursum solis mundanum contra naturalem institutionem ipsius ad Sabaoth figi et stari mandauit. Hoc autem de Medea secundum fabulas ideo ponitur quoniam sic de ea fabulose fuisse presens ystoria non obmittit, cum et ipsam fuisse in astronomia et nigromantia peritissima non negetur. Medea autem, audito patris precepto, quamquam esset uirgo nimium speciosa, conata est, ut mulierum est moris, speciem addere speciei per speciosa uidelicet ornamenta. Quare compta pretiosis ornatibus et regio apparatu, decora cuncto gradu, non obesse familiaritate, ad discumbentium mensas accessit. Quam sedere iuxta Iasonem illico iussit pater. Sed O misera et infatuata nobilitas, quid urbanitati debes in honoris tui precipitium et tui decoris pro curialitate iactura? Numquid est sapientis se credere constancie puellari aut sexui muliebri, qui nullis annorum circulis nouit captare constantiam? Cuius animus semper consistit in motu et precipue inter pubescentes uacillationes antequam mulier uiro facta uiripotens misceatur. Scimus enim mulieris animum semper uirum appetere, sicut appetit materia semper formam. O utinam materia transiens semel in formam posset dici suo contenta formato! Set sicut de forma ad formam procedere materie notum est, sic mulieris concupiscentia dissoluta procedere de uiro ad uirum, uti esse creditur sine fine, cum sit quedam profunditas sine fundo, nisi forte pudoris labe aliqua abstinencia laudanda concluserit sub terminis honestatis. Qua ergo, O rex Oetes, ductus audacia tenere puelle latus extranei uiri lateri consuisti? Si sexus fragilitatem ex animo discusso librasses, heredem unicam regni tui ignominioso nauigio in extranea regna delatam sub tanto dispendio non fleuisses ut filia simul et semel et thesauri tui inaudito cumulo priuareris. Quid tibi profuit Martis custodia aduersus fraudes mulieris et dolos? Sane quia quod futurum erat, forte dixeris, nullatenus potuisti uitare, iussisti filiam tuam cum Iasone communicare conuiuium et Iasonem statuisti partecipem nate tue in cellebratione ciborum. Nam quid tibi proinde reuera successerit ecce subiungit ystoria, successus congruos et incongruos non obmittens. Existente igitur Medea inter patrem et Iasonem, licet multo esset rubore perfusa, tamen temperare non potuit suorum acies oculorum quin, cum poterat, eorum intuitum uersus Iasonem dulcibus aspectibus retorqueret, sic eius faciem et circumstantias faciei, flauos crines, corpus, et membra corporis intentis ymaginationibus contemplando quod repente in concupiscentia eius exarsit et feruentis amoris in animo cecum concepit ardorem. Non illi est cura ciborum uesci dulcedine nec gustare pocula melliflue potionis. Est enim sibi tunc cibus et potus Iasonis dulcis aspectus, quem totum clausum gestat in corde et in cuius amore libidinis repletus est stomachus saturatus. Cum igitur inspiciebatur ab aliis qui intuebantur eam ciborum gustibus sic cessasse, attribuebant eidem non amoris causa hoc in ipsa procedere sed sola forte ratione ruboris. Medea ergo tanti feruoris exasperata cupidine conceptum crimen satis conatur obtegere ut non solum ab hiis a quibus inspicitur percipi forte posset, sed etiam a seipsa probabilis excusationis argumenta producit quibus illud quod esse posset nefas in uirgine excusabile conuertat in fas. Inde est quod tenui sono suos eburneos infra dentes collidit hec uerba: O utinam iste barbarus tam speciosus tam nobilis michi maritali copula iungeretur, ut sibi ipsa daret intelligi inculpabili affectione illud appetere quod culpa et crimine non carebat. Omnium enim mulierum semper est moris ut cum inhonesto desiderio uirum aliquem appetunt, sub alicuius honestatis uelamine suas excusationes intendant. Conuiuii igitur fine facto, Medea de sui patris licentia camerarum suarum intrat archana, et Iason et Hercules quadam eius palatii recipiuntur in camera iussu regis. Medea autem in sui secreto cubiculo sola persistens, ex concepti amoris flama uexata, anxietate multa torquetur et multis fatigata suspiriis satis sollicite cogitat in seipsa qualiter sui ardoris flammis posset occurrere per satisfactionem proprie uoluptatis. Set uirginei pudoris pusillanimitate deuicta cedit audacie, cum in ea pugnet amor et pudor. Instat amor ut audeat sed per ignominiam pudor uetat. Et sic duplici uexata conflictu sui laboris dispendia per totam hebdomadam sub taciturnitate defleuit. Factumque est autem quod a fortuna, miseriis que finem accelerat, ex seipsa processit pro Medee uotis illud acceptum quod quadam die, circa eius diei medium, dum rex Oetes in secretariorum comitiua suorum cum Iasone et Hercule de multis multa sua conferret in aula, pro Medea filia sua misit ut ueniret ad illum. Qua in apparatu regio ueniente in sui ueneratione ruboris iuxta patrem ipso iubente consedit. Cui pater blando sermone licentiam explicauit ut cum Iasone et Hercule more uirgineo uerba solatiosa conferret. Que pudibunda quodammodo patris surgens a latere iuxta Iasonem sibi sedere elegit. Iason ut uidit Medeam iuxta se consedisse, factus est illaris et, modico relicto spatio sessionis, secedens parum ab Hercule, magis Medee lateri fit propinquus. Rex autem Oetes et astantes ceteri multe confabulationis amenitate diem eludunt, et Hercules cum astantibus coram eo multa sermocinatione de pluribus conferrebat. Sicque inter Iasonem et Medeam nullus medium erat cuius posset obice, si uicissim ad loquendum erat, aliquid impediri. Medea igitur, quasi in solitudinis habilitate alloquendi Iasonem apta commoditate captata, uidens ceteros inter se circa alia colloquia diuersa uacare, timorosi pudoris sarcina honeste deposita, in primis uerborum congressibus sic est Iasonem alloquta: Amice Iason, non reputet tua nobilitas inhonestum nec uicio feminee dissolucionis ascribat si forte tecum uelut ignota conferre presumo et me inhonesta intentione uerborum affecto ad tui notitiam prouocare. Dignum est equidem ut extraneo nobili et negotioso salutis consilium tribuatur a nobili. Nam prodesse nobilis nobili ex quadam mutua urbanitate tenetur. Scio enim te nobilem et ductum audacia iuuenili regnum istud pro obtinendo aureo uellere petiisti, pro cuius questu scias te discrimini manifesto submittere et infallibilis mortis periculo subicere uitam tuam. Ergo tue nobilitati et iuuenili calori compatior et tibi desidero salutis consilium et auxilium utile ministrare propter quod illesus a tantis periculis eruaris et ad optatos tue patrie lares incolumis ualeas grata sospitate redire. Et hec tibi de leui profutura cognoscas si perceptibili corde meos monitus amplecteris et efficaci studio duxeris exequendos. In prono sibi uultu et plicatis brachiis Iason ad offerentis uerba sic humili uoce respondit: Ha nobilissima domina, uobis deuotissimo corde meo humiles grates fundo que laboribus meis compati nobili expositione monstratis. Cuius rei causa beneplacitis uestris me totum expono, cum multo magis sint munera gratiosa que nec petita nec precedentibus beneficiorum meritis tribuuntur. Cui Medea: Amice Iason, nosti quanta sunt in aureo uellere querendo constituta discrimina an forte fama, ueritatis ignara, tibi causam ipsorum ueram non prodidit in aperto?Sane eius facultas obtentus uix aut nullo modo mortali cadit in homine, cum diuina sit eius custodia et non sit in homine plus posse quam potest uirtus inexpugnanda deorum. Quis enim illesus euasit a bobus flamas eructuantibus igneas quem fortune casus aduersos ipsos irruere stimulo presumptionis induxit, cum aduersus illos insultans subito conuertatur in cinerem et exustus fumosa pereat in fauilla? Quod si tam leui animo attemptare iuueniliter presumpsisti, magna fatuitate deduceris, cum pretium tante rei mors sola consistat. Abstrahe ergo, Iason, si petis agere sapienter, a tam infausto limine pedem tuum et ne accedas ad letifera limina, que tue sunt uite lumina finaliter ablatura. Iason autem uelut impatiens ad Medee uerba, commotus ne plura similia uerba diffundat, eius sermonem intersecat et, eius serie interrupta, sic intulit: Ha nobilissima domina, numquid uestrorum terrore sermonum exanimare me creditis ut duris incussionibus stupefactus ab incepto desistam? Numquid, si fieret, uti posset aliqua gloria uita mea? Sane uiuus uiuaci uituperio tabescerem inter gentes et omnis exutus honoris laude perpetui dedecoris uilescerem ubertate. Est ergo propositi mei certum morti me tradere, si mors est pretium tante rei. Nam prudentis uiri proprium esse debet, ex quo alicuius cepti propositum publicauit in actu, preponere necem uite priusquam a cepto ignominiose desistat. Cui Medea: Est ergo, Iason, illa tui propositi certitudo ut mortem affectes preponere uite tue in tam uicini discriminis interitu manifesto. Reuera tue fatuitati compatior et erga te presumentem nimium indiscrete commoueor uisceribus pietatis. Quare propono tibi compatiendo benigne tue salutis antidotum reuerentie preponere patris mei et meo pudori non parcere nec saluti. Sed huius ita demum a me beneficii gratiam consequeris, si monitis meis pure spondes et in exequendis que dixero fallaciis non utaris. Ad hec Iason: Nobilissima domina, quecumque decreueritis me facturum infallibiliter adimplere uobis spondeo deosque contestor. Cui Medea: Si me tibi copulaueris in uxorem, si me ab hoc paterno regno, Iason, abduxeris in tuam patriam delaturus, si me fidelis non deseres quoad uiuam, pro certo faciam et tractabo quod aurei uelleris obtentu finaliter tuum uotum implebis, totis imminentibus malis periculis anullatis. Sum enim inter mortales alias sola que possum uirtutes Martis eludere et eius potentialiter institutis per contrariam artis potentiam obuiare. Ad que Iason: O quam magna et inextimabilia reuera sunt illa que michi, nobilis uirgo, promittis daturam michi te, uidelicet que inter alias preciosas sponsas electe pulcritudinis prerogatiua refulges uelut rosa punicea, que ueris temporibus flores ceteros quos in aruis campestribus sponte natura produxit suorum titulorum insigniis antecellit! Et me liberare preterea a tantorum malorum noxiis, aureo ariete quesito! Scio tamen me iustum esse non posse pretium tante rei. Et qui dona tam cara grata offerente fortuna renueret merito dici posset summa fatuitatis insania penitus agitari. Quare, nobilissima mulierum, et me in uirum uobis humiliter et deuotum sponsum expono et me facturum singula que uestra discernet electio pura et intemerata fide promitto. Medea uero talis oblationis exilarata sermonibus, sic ad offerentis uerba respondit iterato: Amice Iason, de tuis pollicitationibus certam effici et omnino securam non uano corde desidero et ut in hiis mentem meam tutioris assecurationis facias firmiorem, peto per te quecumque dixisti tuo sacramento firmari. Sed cum ad presens se nobis locus habilis non presentet, differendum hoc puto dum operiatur terra noctis caligine, que ad committendum oculta se prebet desiderantibus habilem et a scientia hominum multos excusat. Et ea igitur nobis commoda se prebente, per mei secretarii nuntium requisitus ad meam cameram tutus accedes, in qua securam me facies de premissis per sacramenta deorum. Nam et me assecuratam hoc modo habere deinceps poteris sicut tuam et ibi de tuorum factorum processibus et ipsorum executione finali per me plenius instrueris. Cui Iason statim huius compendii breuiloquio sic conclusit: Nobilissima domina, sicut dicitis fiat uobis et michi. Ambobus ergo cedentibus pluralitati sermonum, Medea, ab Hercule petita licentia, rege patre etiam salutato, multis asociata comitibus in propriam cameram se reduxit. Iam diei medium sol post terga reliquerat et suorum flexis habenis equorum ad partes iam uergebat occasus cum Medea sola persistens in aula que dixerat Iasoni et que responsa fuerunt per eum multa intra se cogitatione reuoluit. Et dum condicta inter se diligenter examinat, dilatato gaudio sed mixto desiderio inualente gaudium eius obducitur, dum inuidenda noctis hora per multam cupiditatem suescit. Quare utpote feruoris impatiens dum desiderio fluctuat anheloso, intentis metitur aspectibus cursum solis. Tanta enim auiditate torquetur in solis occasum quod illud diei residuum quod erat medium inter lucem et tenebras sibi pro certissimo uisum fuit tractum duorum habuisse dierum. Sed eo demum uergente ad uesperas, sub emisperio factus occiduus certas noctis induxit tenebras, dum inter aspectus humanos et ipsum solem se interposuit umbra terre. Insurgente ergo illius noctis crepusculo, multa uarietate subuertitur fluctuans animus in Medea, qui, iam erectus ad notandum singulos gradus solis donec occideret solicitudine grauiori notat et appetit lapsus noctis et sic per consequens ortum lune, cum nocte illa circa primi sompni horam eleuatura esset ab ortu, et sic, eius noctis ab existentibus in palatio consumata uigilia, dormitionis singuli quietem appeterent, per quam complendi sui uoti desiderata libertas plena pateret eidem. Set O quam desideranti animo nichil satis festinatur! Quantis enim torquetur cruciatibus anxiis tunc Medea cum sentit patris famulos in palatio longa uigilia noctem eludere et inuigilantibus signa cadentia sompnos nullatenus suadere! Longe igitur expectationis uelut impatiens nunc huc nunc illuc fertur per cameram inquieta; nunc ad eius se dirigit hostium exploratura si forte uigilantes ineant de dormitione tractatum, nunc conuersas ualuas aperit fenestrarum inspectura per illas quantus effluxerit de nocte ea decursus. Sed tamdiu talibus uexatur angustiis donec gallorum cantus, dormitionis preco, undique inualescit, ad quorum monitus uigilantes instantem quietem appetunt dormiendi. Recubante igitur uniuersa familia regis et sub noctis tacito circumquaque diffuso silentio, Medea, exillarata non modicum, quandam anum sibi domesticam et nimis astutam ad Iasonem caute mittit. Quam ut presentit Iason, subito surgit a thalamo et, anu comite, lentis incessibus per obscura palatii gradiens Medee peruenit ad aulam. In cuius introitu astante Medea, Iason affectuosis uerbis salutis pandit oraculum in ingressu. At illi simili responso reddito per Medeam, gratabundus ualuas intrauit. Confestim igitur secessit anus, Iasone et Medea solis in camera derelictis et firmatis aule ianuis per Medeam, iuxta stratum mirabili apparatu triclinium Iason, Medea dictante, consedit. Apertis igitur thesauris suis, quandam ymaginem auream consecratam in nomine summi Iouis, ut gentilium erat moris, Medea eduxit ab illis et ea ostensa Iasoni in multo lumine ardentium cereorum, quibus tota camera fulgore maximo perlucebat, hiis uerbis illum allocuta est dicens: Peto a te, Iason, super hanc ymaginem summi Iouis sacramentum a te michi fidele prestari ut, cum me totam tue uoluntatis exponam arbitrio et impletura sum omnia que tibi promisi, intemerate fidei puritate te michi perpetuo seruaturum puro corde iurabis, diuini et humani iuris ab hac hora me in tuam consortem accipies, et nullo tempore uite tue me deserere aliqua machinacione presumes. Ad quod Iason, deuoto uultu se offerens et ymagine corporaliter manu tacta, Medee seruare singula et adimplere predicta iurauit. Sed O deceptiua uiri falacia! Dic, Iason, quid tibi Medea demum fecisse plus potuit, que, sui decoris omni honore posposito, tibisuum corpus et spiritus unanimiter tradidit, solius promissionis tue potius lapsa fide, non attendens sue nobilitatis insignia nec sue magnalia regie dignitatis aduertens, cum tui amoris causa seipsam hereditario septro priuauerit, et senem patrem irreuerenda reliquerit, thesauri sui cumulo spoliatum, et paternas sedes deserens propter te elegit exilium, preponendo natalis soli dulcedini prouincias alienas? Nonne teipsum a mortis interitu saluauit incolumem et perpetui uituperii labe detraxit, qui saltem si sospes a casu discriminis euasisses, aureo uellere non quesito, redire in Thesaliam pro pudoris angustia audacia tibi secuta non erat? Destituit enim seipsam sibi et suis et te restituit tibi et tuis. Quo ergo pudore depulso iuramenti tui fedus eludere presumpsisti ut ingratitudinis labe pollutus credentem deceperis uirginem? Ea laribus paternis abstracta et deorum timore posposito, quos elegisti periurando contempnere, ei fidem fallere ueritus non fuisti a qua tanti boni magnalia te certum est suscepisse. Sane te inuerecundum demum decepisse Medeam narrat ystoria. Sed hoc processit ex tua deceptione flagitium, ut eiusdem ystorie series non obmittit, quod in tui penam periurii et in odium fidei rupte tue, diis uigentibus , uitam tuam turpi casu diceris finuisse, de qua hic plura refferre ad presens omittitur pro eo quod presentis tractatus materiam non contingit. Set tu, Medea, que tantarum diceris scientiarum illustratione decora, dic, tibi quid profuit notitia legis astrorum, per quam dicitur futura posse presciri? Si presciencia futurorum uiget in illis, unde tibi tam enormiter tam impie prospexisti? Forte dixeris te multo baccatam amore futuri tui mali scrutari dispendia in astrorum legibus per negligentiam obmisisse. Sed certum est astronomie iudicia super incerto firmata, de quo manifestum exemplum potenter et patenter in te elicitur, que tibi prouidere per ea nullatenus potuisti. Hec enim sunt illa incerta que faciles ad credendum pro certo decipiunt et aperto conuoluunt falsitatis errore. In quibus nullus deprehenditur futurorum effectus, nisi a casu forte contingat, cum solius Dei sit, in cuius manu sunt posita scire tempora temporum et momenta. Quid ultra? Recepto Medea a Iasone periurabili iuramento, ambo ingrediuntur in thalamum, incredibili uenustate decorum, reiectisque uestibus et existentibus ambobus nudis, uirginitatis claustra Iason aperuit in Medea. Sicque tota nocte illa consumpta in iocundis solatiis uoluptatis, Medea licet sui uoti satisfactionem impleuerit per uiriles amplexus et optatos actus uenereos a Iasone, propterea non euanuit scintilla cupidinis in eadem; immo per expertos actos postea grauiora concepit incendia quam per facinus ante commissum. Hic est ille gustus tanta seducens amenitate miseros amatores, qui cum ab eis plus recepitur magis appetitur, quem odire non potest stomachus saturatus, cum cordis auiditas et cupiditas uoluptatis continuum in eo, dum eius feruet dulcis anxietas, nutriat appetitum. Iam illius noctis aurore uicine sidus illuxerat matutinum cum Medeam hiis uerbis alloqutus est Iason: Hora est, dulcis domina, nos a lecto debere consurgere ne forte repente nos intercipiat lux diei. Sed ignoro, karissima, si de meo negotio disposuisti aliquid me facturum. Si per te igitur est aliquid ordinatum, rogo deuote ut tui secreti consilii michi seras aperias ut per te instructus hoc exequar. Nam in educenda te ab hac insula in qua es et deducenda te in meam patriam in qua possum omnis est celeritas michi mora. Cui Medea sic dixit: Amice, carior michi me, super tuo negotio, quod meum proprium factum est, plenum iam sumpsi consilium electionis fornace recoctum et agnitum in meipsa. Hoc ergo surgamus a thalamo ut michi ei tibi copia sit habilior exercendi super hec omnia que tibi uisa sunt expedire. Surgentibus ipsis a thoro et uestibus in multa celeritate resumptis, Medea, suorum apertis scriniis thesaurorum, multa ab illis excepit, que Iasoni hoc ordine tradidit obseruanda. Inprimis tradidit ei ymaginem argenteam quandam, quam dixit esse per incantationum nodos multique artificii uirtute constructam, que aduersus incantationes iam factas est ualde potissima, cassans uidelicet que facta iam sunt et eorum nociua expulsione finali repellens. De hac igitur Iasonem sic instruxit ut eam caute supra se deferat. Nam aduersus incantationes quaslibet preualere se sciet, nociuarum incantationum uiribus annullatis. secundo sibi tradidit cuiusdam unguenti odoriferi medicamen, quo ipsum linire suasit, asserens in eo uirtutem inesse ut aduersus flamas ualde preualeat, extinguat incendia, et omne quod habet potentiam comburrendi in cassa fumositate resoluat. Deinde quendam annullum sibi dedit, in quo talis uirtutis lapis erat inclusus ut, quecumque uenena corriperet, eorum nocumenta repelleret et, quem ueneni rabies infusa forsan inficeret, uelut ab aquis infusum innocuum sua uirtute salutaret. Erat et in eodem lapide alia uirtus intensa ut, siquis hunc lapidem clausum gereret in pugillo ita quod lapis ipse gerentis carni inhereret, inuisibilis statim fieret ita quod, dum ipse gestaret in pugno eius, nemini pateret copia uisionis. Hunc lapidem sapientes achatem appellant, in insula Sicilie primo repertum. Et hunc Heneam scripsit Uirgilius gestauisse cum primum inuisibiliter Cartaginis peruenit ad horas, de quo sic dixit: Graditur fido comitatus Achate. Subsequenter sibi quoddam scriptum exhibuit litterature legibilis et notissimi etiam intellectus, de quo Medea Iasonem satis diligenter amonuit ut quam primum ad uellus aureum perueniret, impedimentis preambulis annullatis, non repente in ipsum irrueret sed supplex diis in oratione perfusus saltem ter legeret scriptum illud ut, ea lectura instar sacrificii uelut habente, placatos deos per eam mereretur habere. Postremo et ultimo quandam fiolam liquore mirabili tradidit sibi plenam, de qua illum instruxit ut quam primum perueniret ad boues, liquore illo eorum hora perfunderet et crebris aspersionibus irroraret. In liquore enim illo hanc inesse uirtutem asseruit ut quam primum ora boum infunderentur ex illo, uelut quodam uiscoso glutino sic compacta constringerentur in unum quod eorum apertura non tam difficilis quam impossibilis esset in illis. Et sic de singulis successiue Medea Iasonem diligenter instruxit quibus processibus siue modis possit ad optate ictorie gloriam peruenire. Medea igitur suis instructionibus et doctrinis sic demum finem imposuit et, data Iasoni licentia recedendi, ante diei cominantis lucis aduentum Iason in decretam sibi cameram furtiuis passibus se recepit. Insurgente igitur roseis aurora splendoribus et sole aureo luce modica cacumina montium illustrante, Iason fictituo surgit a thalamo, et in comitiua uidelicet Herculis et suorum Oetis regis adiuit solium, in quo ipse rex iam se receperat, multorum adstantium circumdante corona. Quem ut uidit rex, illari uultu suscepit et ab eo causam aduentussui est gestis honorificis sciscitatus. Cui Iason sic intulit: Queso, domine, ut cum mora sit michi amodo nimium tediosa, uellem, si placet, de uestre uoluntatis licentia ad aurei uelleris bellicosa discrimina me conferre. Cui rex: Amice Iason, timeo ne tue iuuentutis animositas inconsulta appetere te inducat ea que tibi mortem accelerent et michi generent loquacem infamiam de discrimine casus tui. Moneo igitur te deuote ut sospes repatriare uelis antequam tot malis te subicias periturum. Cui Iason: Nobilissime rex, non est michi animositas sine dispensatione consilii. Et uos sine dubio in conspectu omnium eritis innocens si de me -quod absit!- aliquid sinistrum accidat cui uoluntarie me suppono. Cui rex: Amice Iason, inuitus uolo tua uota perficere. Dii faueant ut a tanto discrimine incolumis eruaris. Et sic Iason, a rege uotiua obtenta licentia, premissum se accinxit ad iter. Erat autem iuxta insulam Colcos quedam modica insula, modico freto distans ab ipsa, in qua predictum aureum uellus erat in custodia discriminis iam narrati et ad quam parua cimba et breui remige consueuerat transmeari. Ad uicinum igitur litus Iason adueniens cimbam intrat, armis munitoriis intromissis, et solus, pro spe uictorie feruens, insertorum remorum ductu ab ipso in iam dictam modicam insulam transfretauit. In qua simul cum terram attingit, confestim a cimba prosiliens et, ab ipsa dispositis armis et rebus a Medea sibi prestitis ad salutem, confestim arma induit et securis passibus uersus aurei uelleris se dirigit arietem. Medea uero trepidantis animi excussa suspiriis sui conscendit alta palatii et ad eminentiora loca se dirigens summa speculatur a turri, a qua dilecti sui diligenter metitur transitum sed diligentius eius descensum in terram. Quem ut uidit arma sumpsisse et meticulosum, ut putat, accinctum ad iter, fluuiales prorupit in lacrimas, quibus signa produntur amoris. Nec ualens obtemperare singultibus atque uerbis, in has uoces tenues ora sua, lacrimis irrigata circumfluis, languida sonoritate resoluit: O amicus Iason, quantis pro te uexor angustiis, quantis doloribus crucior intus et extra, dum timeo ne tu terroribus stupefactus monitus meos obliuioni tradideris et tue salutis obmiseris datas a me tibi necessarias disciplinas! Quod si feceris, non immerito uereor ne quid tibi et michi, potius illud suppremum sinistrum possit accidere quare a tuis amplexibus fiam perpetim aliena. Diis tamen humiliter supplico ut te redeuntem incolumem occuli mei reuera prospiciant et de tuis processibus me totam exhilarent secundi processus. Inter hec autem Iason circumspectis incessibus uersus arietis custodias iter arripuit. Qui postquam uenit ad locum Martis, primo boues inspexit tam urentes flamas et in aere diffusas emittere quod celum adiacens totum ignis flagrancia rutilabat. Estus etiam et caloris feruor sic totum occupauerat locum ipsum quod Iasoni nulla poterat patere facultas ut ad boues ipsos posset accedere pre nimio caloris terrore. Sed dilecte sue factus non immemor salubrium monitorum, faciem suam, collum, et manus, et eas partes quas potuit corporis dato sibi a Medea unguento linuit. Ymaginem etiam sibi prestitam ab eadem, collo pendentem, flammis opposuit et, perlecto scripto tot uicibus quot iam prediximus esse relegendum, ausus est ad boues ipsos accedere et cum eis prestitit inire certamen. Sicque ipsis aduersus Iasonem flamas euomentibus incessanter, exustum est scutum eius a flammis et eius lancea, crepitantes digesta per ignes, nebulosum exalauit in fumum. Et uere Iason uitam mediis finuisset in ignibus nisi datum liquorem in ora boum crebris aspersionibus infudisset, quo perfuso uaporancium ora boum quasi ferreis catenantur ex seris et uelut uiscosi glutinis compagine indiuidue sunt astricta. Tunc cessauit illico flammarum emissio et boum letifer igneus uomitus illico fuit digestus. Reducto igitur aere, euanescentibus flammis, ad sue humiditatis nature descensum, inualescit Iason et multa animositate repletus ualidas ad stupefactorum boum cornua manus extendit. Sicque areptis cornibus huc illuc temptat transducere boues ipsos ut sentiat si calcitrosi repugnent uel si, eius imperio facti flexibiles, humiliter obsecundent. Qui uelud exanimes, eius parentes arbitrio ad recalcitrationis ceruicosa rebellia insurgere non attemptant. Quare Iason iugum et aratrum iugo iugaliter sociatum eorum humeris secura diligentia imponit et nectit et urgentibus stimulis boues ipsos arare coegit, non contendentes ad imperium aratoris. Sicque, uersata gleba, latus campus crebris concauatur in cellulis, crebris sulcis sursum uersum describentibus cellas ipsas. Et bobus ipsis uersato derelictis in campo, Iason festinus et audax se dirigit ad draconem. Quem postquam draco ad se uenientem inspexit, multiplicatis sibilis in sonoritate uocis horribilis, repercussum aerem similes echonizare coegit in uoces et crebris ictibus fumosas flamas emittens uicinum aerem calida et estuanti rubricatione colorat et dum linguam leuibus reuolutionibus trahit et retrahit, pluuialibus aspersionibus letifera uenena diffundit. Iason autem intrepidus ad ordinatas Medee se uertens protinus disciplinas, uiridis lapidis anulum quem susceperat a Medea in lumina draconis obiecit. Cuius fulgore stupefactus draco cessauit flamas emittere et circumgirando caput et collum huc illuc, uellut factus exanimis, fulgorem lapidis pre multa stupefactione uitare contendit. Hic lapis reperitur in Yndia, ut scripsit Ysidorus, quem nos smaragdum uulgariter appellamus. Huius uirtus lapidis sine dubio talis est ut obiectus in lumina cuiuslibet ueneniferi animalis, serpentis uel eius similis uel eius qui bufo in Sicilia uulgariter nuncupatur, si eius aspectui cum aliquo fuste uel calamo incommutabiliter opponatur, non per longam horam poterit uenenosum animal tollerare quod in eius aspectu non deficiat iam extinctum. Sed lapis ipse non eximitur impunis a dampno, cum, extincto uenenoso cui opponitur animali, totus minimas confringatur in rimas. Huius radio uiridanti drachonem ipsum letifere stupefactum animosus Iason confestim appetit ense nudo, crebris ictibus ictus accumulat, quos ueluti innocuos dure draconis squame colidunt. Infatigabilis igitur Iason propterea non cessat ab ictibus, uelut durus malleus in incude, et tamdiu renouatis ictibus ipsum impugnat quod draco , tollerare non ualens crebras et duras impugnationes ipsorum, longe distensus in campo letiferum emittit spiritum, qui super adiacentem aerem letiferis aconitis infecit. Quem postquam Iason uidit extinctum, Medee magisteria ad propriam iam reducens memoriam, impiger appetit et caput eius a collo trucidanti mucrone diuisit. A cuius faucibus euulsis dentibus, ipsos continuo per sulcos factos inseruit in arato campo dudum a bobus. Ex quorum semine nascuntur statim milites inauditi, dum ex tali segete milites prodeunt, confestim ad arma sequentes, qui irruentes protinus in seipsos letiferis uulneribus se impugnant. Durum ergo committitur prelium inter fratres terrigenas et obscurum, cum distinctis ad bellum non irruant acciebus nec se petant utpote diuisi per partes, sed turbulentis aspectibus alter alterum trucidare contendat, cum nec demum eorum fuerit aliquis qui uictor extiterit, cum multis et mutuis uulneribus inter se deciderint interempti. Mathematice igitur artis incantationibus contrariis artificiorum ministeriis omnino detersis, dracone predicto morti tradito, necnon ex eius dentium semine natis fratribus morte sublatis, bobus ipsis factis ueluti semiuiuis, Iason , a discrimine periculorum eorum auulsus, curiosa solicitudine sua scrutatur in mente que facta sunt et siqua facienda sibi supersint in consumatione ipsius negocii studiosus contemplatur. Et cum omnia percipit iam esse consumpta, animosus et ilaris lentis passibus ad aurei uelleris se dirigit arietem. In quo dum nullam inuenisset rebellionis audaciam, arreptum cornibus iugulo morti tradidit et suo aureo spoliat uestimento, grates exinde diis reddens, per quos cum uictorie gloria et absque sue detrimento persone est predictum uellus aureum consequtus. Ditatus igitur Iason aureis spoliis, ad insule litus letus accelerat, cymbam intrat, et remorum ductu se contulit ad maiorem insulam. In cuius litore ipsum Hercules predictus et eius socii desiderabiliter expectabant. Hunc igitur postquam descendit in terram cum multa ilaritate suscipiunt et de eius incolumitate diis humiles grates reddunt, cum eum sospitem numquam habere putassent. Iason autem cum eisdem ad regis Oetis regiam se contulit. Et ut peruenit ad eum, rex Oetes eum fictitia iocunditate recepit. Nam inuidit sibi de tanta uictoria et doluit de seipso tantis diuitiis spoliato. Quem iuxta se sedere iussit Oetes quod uelit uulgus monstrum aurei uelleris inspecturum. Miratur in ipsius uelleris aspectu uulgus sed potius admiratur de tanta uictoria Iasonis quomodo potuisset statuta deuincere dei Martis. Medea uero gratis exillarata successibus uisura Iasonem demum accedit. Cui, si licuisset, in aspectu multorum multa per oscula blandimenta dedisset, et rege mandante iuxta Iasonem quasi pudibunda consedit. Quem Medea tenui sono uocis furtiuis uerbis alloquitur ut ueniente noctis umbraculo securus ad eam accedat. Quod Iason se desiderabiliter impleturum humili et submissa uoce respondit. Noctis igitur tenebris toto orbe diffusis, Iason Medee peruenit ad cameram, ea mediante thalamum intrat, et ambobus in thalamo uoluntarie constitutis, post multa uoluptatis solatia tandem de recessu comuni et preparatione ad recessum multa inter se unanimiter contulerunt. Sicque ad Medee suasum Iason in Colcos per unius mensis spatium moram traxit. Demum uero temporis opportunitate captata, Iason et socii cum Medea ab eadem insula furtiue recedunt, a rege Oete licentia non petita. Set, O Medea, uentorum secundorum auram multum diceris peroptasse ut tuam desereres patriam et paterna septra diffugeres, mare transires intrepida, amare luis tua discrimina non aduertens. Sane diceris peruenisse in Thesaliam, ubi per Thesalum Iasonem, ciuibus inueneranda Thesalicis, occulta nece post multa detestanda discrimina uitam legeris finiuisse. Sed quamuis ultione deorum Iason martirio multo fuisset expositus antequam et ipse decederet et eius decessus, tamquam dampnatus a diis, fuisset dampnabili morte conclusus, dic, tibi quid profuit Iasonem enormia incurrisse dispendia, dic, tibi quid profuit in Iasonem grauis ultio et uindicta deorum postea subsequuta?Sane uulgariter dici solet, animali mortuo inutiliter proficit medicinalium herbarum naribus adhibere medelas. Nisi forte diis placeat non imperasse recompensationem iniurie sed ut a mortalibus cognoscatur deos nolle graues culpas etiam in facie uiuentium absque pene talione transire. Quid ultra? Applicuit Iason cum Hercule et aliis eorum comitibus cum Medea in portu Thesalie sanus et hilaris. Quod omnes rex Pelleus, de Iasonis incolumitate turbatus intrinsecus, sui tamen cordis celans angustias, ylari uultu suscepit, et preponere Iasonem regno suo iuxta promissa sibi dudum ab eo, licet inuitus, prodigaliter non negauit. Iason uero suscepti uituperii a Laumedonte rege memoriter non oblitus, habitam de aureo uellere tam gloriosam uictoriam parum curans, postponens etiam tamquam ingratus qiucquid promissione agere debuit in Medea, nec regni Thesalie prepositione contentus, in uindictam et ultionem Laumedontis regis animum curiosum erexit. Quare de ea re multo cum Hercule communicato consilio, Hercules quasi tocius negocii pondus assumpsit. Inde est quod idem Iason et Hercules regi Pelleo et aliis Grecie regibus a Troyano rege eis iniuriam in mente illatam exponunt, nec tantum eis uerum etiam primatibus Grecie fuisse communem. Et ideo in ultionem iniurie predicte audeant se conferre petierunt ab eis, ut in tanti consumatione negocii quodcumque possunt auxilium et iuuamen impendant. Non ergo defuit petentibus a Grecorum regibus et ducibus iuuatiua promissio, qui uindictam appetere de commissis a predicto rege Troyano unanimiter omnes probant. Hercules autem qui ipsius negocii, ut dictum est, totum onus assumpsit, cupiens ipsius negocii fidelis esse minister et solicitus executor, uersus Spartem impiger iter accelerat, non quiescans. Erat enim Spartem quedam prouincia de pertinentiis Romanie regnum effecta. Et duo reges fratres regnabant in illa, quorum unus Castor et alius Pollux denominacionibus propriis uocabantur. Hos fratres dogmatizauerunt poete fuisse filios Iouis, susceptos sibi ex Dampne, speciosissima mulierum, a qua etiam Helenam finxerunt conceptam, sororem uidelicet regum ipsorum. In cuius Helene conceptione testati sunt fabulose poete Iouem in oui similitudine concubuisse cum predicta Dampne. Unde quidam: Iupiter inquit ouo quia Tyndaris exit ab ouo, uocans Tyndarim ipsam Helenam a quodam loco dicto Tyndare. Hunc locum dicunt quidam esse in Sicilia ex parte septentrionalis plage, in facie Eolicarum insularum, non longe multum a ciuitate Messana. In quem locum dicti poete dixerunt Theseum predictam Helenam asportasse, a patria sua raptam dum adhuc flore uirescit puellari. Unde Ouidius in epistola Canace sic improperauit Paridi: Tyndaris infestis et cetera. Et subsequenter adiecit: A iuuene et cupido credatur reddita uirgo? et cetera. Ad hos igitur fratres reges Castorem et Pollucem accessit Hercules, deuote rogans illos et monens ut in potenti brachio in Troyani regis dampna secum potenter accedere non postponant. Qui reges in multa affectione uerborum et in uoluntate non ficta ipsi Herculi predicta unanimiter annuerunt. Eodem igitur Hercule ab eisdem regibus fratribus iocunda obtenta licentia accelerat Saleminam. Erat enim Salemina quedam prouincia, regnum effecta de continantiis ipsius Grecie seu partibus Romanie, in qua regnabat tunc rex Thelamon, uir utique multe strenuitatis et animositatis in bello. Ad quem dum peruenit Hercules, cum multa iocunditate fuit receptus ab eo. Hercules igitur ipsum uerbis amonet precatiuis ut secum et cum aliis regibus Grecie qui secum apud Troyam accedere promiserunt ad regis excidium Laumedontis uenire dignetur. Thelamon autem rex uerbis annuens Herculis cum eo et aliis ducibus Troyam etiam in instanti uenire promisit. Et ab eo Hercule discedente reuersus peruenit ad Pelleum, quem monet precibus et ortatur ut quoscumque poterit de maioribus regni sui moneat Troyam accedere cum iam dictis regibus et seipso. A quo Hercules satis ilariter impetrato auxilio mox discessit ab ipso et apud Pilon cum festinancia declinauit. Erat et Pilon quedam prouincia de ipsius continentiis Grecie, in qua tunc dux Nestor dominium potenter agebat. Cui dum Hercules explicasset sui causam aduentus, annuit Nestor cum eo se uidelicet gratanter iturum in multa suiorum militium comitiua. Erat igitur dux Nestor ipsi Herculi longe intime amicitie dulci caritate coniunctus et ideo graciosus et facilius anuit uerbis eius. A quo Hercule discedente iterum peruenit ad Pelleum, qui cum uiginti nauibus onustis militibus iam accinserat se ad iter, predictis regibus tunc conuenientibus cum eodem in portu Thesalie ut deinde simul apud Troyam se, diis fauentibus, salubri nauigatione conferrent. U Tempus erat quod sol maturans sub obliquo zodiaci circulo cursum suum sub signo iam intrauerat arietis, in quo noctium spatio equato diebus celebratur equinoctium primi ueris, tunc cum incipit tempus blandiri mortalibus in aeris serenitate intentis, tunc cum dissolutis niuibus molliter flantes zephiri crispant aquas, tunc cum fontes in ampullulas tenues scaturizant, tunc cum ad summitates arborum et ramorum humiditates ex terre gremio exhalantes extolluntur in eis, quare insultant semina, crescunt segetes, uirent prata uariorum colorum floribus illustrata, tunc cum induuntur renouatis frondibus arbores circumquaque, tunc cum ornatur terra graminibus, cantat uolucres et in dulcis armonie modulamine citarizant. Tunc quasi medium mensis Aprilis effluxerat, cum mare, ceruicosa fluctuatione laxata, iam undas equauerat factum equor. Tunc predicti reges Iason et Hercules cum eorum nauibus portum intrant, scindunt maria uelis extensis in afflactibus zephyrorum, et tamdiu continuatis diebus et noctibus nauigant donec ad optatas horas Troyaniregni perueniunt. Portum intrant dictum propria appellatione Sigeum. Cum igitur ad portum applicuere predictum, iam sol uergebat ad uesperas, uicinas noctis tenebras suadendo. Tenacibus ergo anchoris in profundum maris iniectis, quiescunt naues, ex eis fortiter religate, et de futuris processibus quo possunt salubriori consilio disponunt nauigantes in illis. Diffusis igitur noctis umbraculis in orbe terrarum in primo conticinio noctis illius, luna luce modica surrexit ab ortu, que supra terre faciem suis cursibus eleuata adulterino lumine noctis medio fingit diem. Hinc est quod ab eius lucis lumine animati Greci commoda ordinacione descendunt in terram, quod ualde facile fuit illis, cum Troyana reperissent litora sine custodia, non expectante rege Troye hostium aliquorum insultus. Educunt itaque de nauibus equos suos, arma deponunt in terram, tentoria fingunt et eleuant, uigilias statuunt et excubias necessarias circumquaque. Priusquam igitur sol in faciem terre effunderet uerum diem, rex Pelleus reges alios, Iasonem et Herculem necnon et alios maiores exercitus, ad tentorium suum uenire mandauit. Quibus uenientibus et in eorum sessionibus collocatis, rex Pelleus eos hiis uerbis alloquitur indicto manu silentio et ore dictato: O uiri nimia strenuitate conspicui, terrarum orbis nouit uirtutis uestre potencias per plurima mundi loca iam agnitas ab experto. Nusquam auditum extitit aut relatum ut in quoscunque inieceritis uires uestras de uictoria non reportassetis triumphum. Iniuste enim Laumedontis regis iniurie iustam nobis parauere causam intrandi terminos terre sue. Sed ex quo placuit diis nos in hanc descendisse terram in excidium dicti regis , expedit nobis circa tria principaliter apponere nostras curas. Primum est ut in defensionem nostrarum personarum ab hostibus nostris simus omnimode curiosi ut saluationem ex eis omnimodam consequamur. Secundum est quod in offensionem ipsorum hostium nostrorum t destructionem eorundem uiriliter insurgamus. Tercium est ut uiribus totis nitamur de hostibus nostris ad uictoriam peruenire. Ex qua illa duo extrema felicia procedent pro nobis, diis fauentibus, manifeste satisfacionis, uidelicet, plenitudinem nos consequi de comissis et innumerabilium diuitiarum utilitates, que, deuictis ipsis hostibus, nos expectant. Notum est enim omnibus urbem Troye innumerabilibus habundare diuitiis, quam si nobis per uictorie palmam poterimus, fortuna fauente, subicere, capaces non reputo naues nostras ad tantam copiam et onus earum. Superest ergo ut de cetero singula metiamur per que possimus ad obtinenda uota nostra celeriter et salubriter peruenire (quod dii pii fauorabiliter annuant et iuuando concedant!) Postquam igitur rex Pelleus uerbis suis finem fecit, primus inter alios dicendi uices anticipans aliorum Hercules sic ad regis dicta respondit: Laudande rex, laudanda sunt dicta que per uos in nostra communi audiencia sunt prolata. Et si laudabile est circa presens negocium nostrum laudabilia aduenire consilia, laudabilius tamen est adinuenta effectui cum instancia delegare. Saluo igitur consilio saniori pro salute nostra et nostrorum hostium obtinenda uictoria, michi uidetur acceptum ut incontinenti, antequam dies ueniat, qui sua luce nostrum aduentum accuset, de omnibus nostris et tota gente nostra fiat istribucio in duas partes equales. In una igitur parte de partibus ipsis sit rex Thelamon cum tota gente sua, item et uos ipse, domine rex, cum tota uestra, item Iason et ego cum nostris complicibus nobis iunctis ut statim nos sub noctis silentio conferamus circa urbis Troye uicina, latibula, uiridaria, et uineas adiacentes. Ibique nobis furtiue latentibus expectabimus diei lucem, quo, ad regem Laumedontem de aduentu nostro delata notitia, cum milicia sua ad naues nostras disponet irruere, ignarus nos circa sue urbis muros esse latentes. Eo igitur ad naues cum suis milicibus accedente, ut ut potentis defensionis sibi a nobis repagula opponantur, de alia medietate gentis nostre tres acies ordinentur. Quarum prime presit dux Nestor in comitia suorum, secunde rex Castor, et tertie rex Pollux, qui contra regem Laumedontem in hoc loco litoris ubi nunc sumus uiriliter se opponant. Nos autem qui erimus in furtiuis latibulis, ut iam dixi, aggrediemur urbem et sic, Laumedonte rege cum sua milicia in medio nostrorum exposito, facilius penam luet. Nam ad optata uotorum nostrorum pertingere per salubriorem uiam non credo uelocius fieri posse. Placuit igitur consilium Herculis astantibus uniuersis, et quod celeriter executioni mandetur uniuersaliter omnes probant. Mox igitur rex Thelamon, rex Pelleus, Iason, et Hercules in comitiua suorum equos ascendunt et armorum suffulti presidio bellicoso sub noctis taciturnitate circa muros urbis Troye per loca latentia tacitis insidiis se reponunt, reliquis aliis in litore remanentibus, qui contra uenientem regem Laumedontem obice uirtuoso ad arma consurgant. Solis igitur radiis terram illustrantibus, mane facto aurora surgente, que noctis tenebras a facie terre deleuit, de Grecorum aduentu tumultuosis relatibus Laumedontis regis aures implentur. Quam ob rem uniuersos suos milites ortatur arma capescere et alios ciues suos qui iuuentutis in flore bellicosis armis intendere non pauescunt. Ordinatis igitur per regem ipsum cuneis armatorum, uenit et diuidit multos in ordinatione belli manipulos. Sicque non aduertens hostium cecas et urbi uicinas insidias cum omni expeditione suorum festinat ad litus. Greci uero qui in litore morabantur, uidentes armatorum exercitus multo impetu confluentes in ipsos, parantur ad prelium animosi, nulla stupefactione confusi. Quare dux Nestor primus cum suis se offerens in conflictum bellum aggreditur. Et prelio commisso asperimo inter utrosque, certatim irruit unus in alium et odioso impetu alter in alterum aggreditur intermixtim. Ex lancearum fractura fragor fit maximus. Perforantur scuta et cassides auellunter; sonat in aere multus ensium ex crebra collisione tinnitus; sternuntur milites, alii uulnerati, alii interempti. Cedes fit maxima ultro citroque. Rubricatur tellus multo distincta cruore. Sed preualescit tandem multitudo Troiana, dum solus dux Nestor cum sola turma sua dispendia certaminis sustineret. At rex Castor, ille uir strenuus, mox cum multitudine armatorum bellum ingreditur, uiriliter Troyanos aggreditur. In cuius congressu bellum instauratur. Clamor fit maximus; Troyani ruunt, substinere recentium impetum non ualentes. Sed Laumedon rex more rugientis leonis festinus occurrit, qui de sue strenuitate persone multa committens hos sternit, hos uulnerat, hos trucidat, et in Grecorum offensionem pro defensione suorum totus anhelat. Troiani uero in Grecorum excidium irruentes prodigaliter, eorumuite prodigi, Grecos letiferis uulneribus insequuntur, multos ex eis morti explicant, et dum alios dissolute conantur occidere nonnulli eorum nece occidunt festinata. Tunc rex Pollux, dum belli metitur ambigua, duma longe prospicit aduersus suos Grecos preualere Troyanos, furibundus cum suorum acie bellum intrat, in Troyanos acriter irruit, et multos interimit et uulneratos prosternit ab equis. Rex uero Laumedon, parum a bello secedens, quia uidit suos dissolute bellantes et quod ex suis in bello multi defecerant, timuit maioris dispendii sui casum et ideo minis et precibus uniuersos suos fecit paululum retroire et omnes quasi coadunatos redegit in unum. Interea uero dux Nestor in Laumedontem regem fixit intuitum et percepit esse illum regem et principem Troianorum. Omni ergo alia cura postposita, contra ipsum regem dirigit equum suum et ueloci cursu aduersos eundem regem se impetuosum iniecit. At rex Laumedon illum ex quo in seipsum irruere presensit, factus intrepidus statim aduersus Nestorem equi sui declinauit habenas, et ambobus calcaribus urgentibus equos suos ambo conueniunt concurrentes. Laumedon autem rex lancee quam gerebat in manu in Nestorem astam fregit, cuius aste ictu fuisset Nestor indubitanter letifere uulneratus nisi fidelium armorum tuitio illum conseruasset illesum. Sed non sic Laumedontem regem Nestor petiit asta sua. Nam ipsam in regem ipsum uiriliter impellendo scutum eius binas disiunxit in partes. Cuius impulsu rex acriter uulneratus equum deserit et prostratus peruenit in terram. Rex igitur Laumedon nec stupefactus casu nec uulnere timidus statim seipsum erexit a terra et euaginato ense pedes Nestorem audacia petiit animosa. Sed quidam adolescens miles nomine Cedar, qui eodem anno factus extiterat nonuus miles, ut uidit Laumedontem regem suum peditem in tanto discrimine preliantem, tamquam de suo dominio subditus fidelis erubuit et ideo uersus Nestorem equum suum coegit in cursum. Quem dum lancea petiit animosus, ipsum percussit in pectore ac eum uiriliter impellendo prostrauit ab equo coram pedibus regis sui. Rex uero ut uidit illum coram se prostratum in terra, in multo uigoris impetu illum impetit, ense nudo crebris ictibus cassidem eius impugnat. Cassidis frangit circulum et totum nasale disrumpit et in eius faciem graue uulnus infixit. Profecto succubuisset Nestor Laumedontis dextera interemptus dum ebilitatus uulneribus et fluentis incessanter emissione cruoris sui esset impotens ad tutelam, sed Grecorum in eius subsidium concurrentium multitudo regem impetit Laumedontem. Et quamuis tunc multi ex Grecis ceciderint interfecti, tamen, ipsis renitentibus, Nestor, equorum euulsus a pedibus et Laumedontis subtractus manibus, equum ascendit. Castor autem rex dum certantium in medio debellaret, uidit Nestorem ab equo deici per Cedar. Cupiens tamen de illo uindicatam assumere, laxatis habenis ueluti furiosus se dirigit uersus illum. Sed antequam ad Cedar Castor posset pertingere cursu suo, quidam Troyanus, nomine Seguridan, eidem Cedar linea consanguinitatis astrictus, in medio amborum se totum opposuit, et facto impetu per eum uersus Castorem, Seguridan in eum fregit lanceam sine aliqua alia lesione Castoris. Uerum idem rex Castor eumdem Seguridan impellens fortiter asta sua in eius latus letale uulnus infixit. Cedar autem, dum Seguridan consobrinum suum perciperet uulneratum, in eius uindicatam furibundus aspirans nudo ense prosiliit in Castorem, potenter ipsum impugnat, et per uiolentiam ab eo clipeum eius extorsit. Quare, cassidis laqueis extirpatis, letaliter Castorem percussit in uultu, sic quod eum potenter impellens deiecit ab equo. Equum eius uiolenter arripuit et cuidam suo armigero tradidit conseruandum et obprobriosis uerbis aduersus Castorem insultans sui sibi uulnus exprobat consobrini. Castor uero, dum esset pedes et ipsum Troiani intercipere molirentur, aduersus Troyanos multa se animositate defendit. Sed cum solus inter tot bellum ingereret, ad resistentiam factus impotens, captus ab hostibus iam fuisset nisi rex Pollux cum maxima festinantia in eius adiutorium occurrisset, septigentis strenuis Grecorum militibus sociatus, qui faciens impetum cum militibus ipsis in illos qui regem Castorem intercipere conabantur disrumpit accies in multa uirtute bellandi, fratrem liberat, et equo restituit alieno. Pollux itaque igne furoris accensus in quedam Troyanum, Elyacum nomine, quem ante se primum inuenit, se uiribus totis iniecit. Erat autem hic Elyacus filius regis Carthaginis, nepos regis Laumedontis, ex sua sorore primogenitus. Quem dum Pollux odioso persequitur appetitu, letaliter ipsum uulnerat sic quod ex eo uulnere cecidit interfectus, Laumedonte rege uidente. Tunc Laumedon rex fluuiales prorupit in lacrimas, nepotis sui miserabiliter deflens casum. Et duris uexatus angustiis suos conuocat uniuersos, quos flebilibus monet in lacrimis ut in ultionem necis sui nepotis potenter insurgant. Et tunc emisso per eum cuiusdam cornu sonitu, quasi septem milia militum erga regem ipsum ad cornu sonitum accesserunt. Et facto impetu uersus Grecos uiriliter ipsos expugnant, sternunt, sauciant, et eos perimunt in ore gladii seuientis sic quod turpiter uertuntur in fugam. Quos Troyani usque ad extrema litora eorum nauium insequuntur. Tunc cessisset Laumedontis regis uictorie finis et belli sed quidam ex Troyanis, nomine Dotes, letaliter uulneratus, uix seipsum regens, ab urbe Troye peruenit ad regem. Cui in uerbis flebilibus et singultibus anxiosis exponit excidium urbis sue, asserens urbem suam Troie a suis hostibus interceptam. Quod Laumedon rex audiens anxiosa suspiria pectoris eduxit ab ymis et eiusdem cornu sonitu ad se prouocans gentem suam, dimissis Grecis in litore iam deuictis, gressus suos accelerat uersus urbem. Nondum igitur rex Laumedon multum perrexerat in armatorum comitia suorum et respiciens a longe uidit magnam partem hostium suorum egressam ab urbe et aduersus eum in armatis cuneis festinare. Item aspiciendo post se uidit Grecos quos in litore quasi iam deuicerat animositate resumpta accelerare se cum maxima festinantia aduersus ipsum. Quid faciat inter hec stupefactus ignorat, cum in medio suorum hostium circumquaque se cernat inclusum. Quid ultra? Committitur bellum asperimum inter utrosque, inter quos feruet et estuat prelium inequale, nam Greci in multo magis numero Troyanos excedunt. Sternuntur Troyani et ex crebris ictibus ensium perimuntur. Nec mora, ille uir strenuus tam fortis tam audax Hercules superuenit, qui forti sedens in equo, letiferis uulneribus coartans disrumpit acies et cuneos, disgregat aduersantes, et in eius potentia hostes, dum ipsum nequeunt tollerare nec uiribus preualere, iter sibi per turmas aperiunt, cum circumquaque ante eum cadant et deficiant interfecti. Demum uersus Laumedontem regem, quem indubitanter ipse presentit, impetu se dirigit furioso. Quem agressum uiolenter intercipit et interceptum interficit et ab eius corpore capite truncato in medio suorum rabie uiolenta proiecit. Quod postquam inspexere Troyani, deflent se sui regis regimine destitutos, quos ad se recipiendum in urbem eorum spes nulla reducit nec alibi posse diffugere causa presidii aliqua spes expectat. Ruunt ergo Troyanorum hinc inde cadauera et deuicti Troyani campum deserunt, ad fuge subsidium anhelantes. Et eorum, si qui sunt, quos tueri potuit longe fuge subsidium, potuerunt forsan manus Grecorum effugere, cum cetero letifero bello succumbant et per ictus ensium fit letifero finis bello. Greci uero uictores desideratam urbem uictricibus armis intrant, quam solis mulieribus, paruulis, et senibus semiplenam inueniunt pre timore mortis confugientibus ad templa deorum. Sed multe ex eis mulieres miserabiliter stupefacte hinc inde diffugiunt, earum paruulos tremulis deferentes in ulnis. Trepideque puelle errantes hinc inde aditum earum salutionis ignorant, relictis earum domibus, innumerabilibus gazis plenis, quas omnes uictores Greci preoccupant, spoliant, et predantur, maxima etiam per eos habilitate captata, cum per unius continui mensis spatium Greci uacauerunt ad predam ipsarum. Demum uero urbis ipsius altis depositis menniis per eosdem, summa palacia diruunt et indiferenter tradunt sublimia hedificia precipitem in ruinam, funditus cuncta subuertunt, et uniuersis templis urbis ipsius more predonio spoliatis, quoscumque in eis confugientes inueniunt senes et paruulos indifferenter crudelissime morti tradunt, et templorum hedificiis traditis in ruinam, puellas pubescentes et formosas quas adinueniunt mulieres captiuas educunt et deducunt ad naues eorum, adducentes eas perpetue seruituti. In Laumedontis igitur regis palatium irruentes, antequam funditus fuisset euersum, in ipso limine captionis inuenerunt Exionam, puellam mirabilis pulcritudinis, filiam dicti regis - que inuenta uel nata utinam non fuisset! Quam Hercules in uictorie premium regi tradidit Thelamoni pro eo quod idem rex Thelamon in urbem ipsam primus uictor intrauit. Sed O mirabilis ingratitudo uictoris, si tibi palma uictorie sociauit Exionam! Hanc tibi sociare debuit nobilis gratitudo ut tam nobilissimam uirginem tante pulcritudinis, forma decoram, tam nobilissimis moribus informatam, maritalis tede tibi copula sociasses, non ut ignominiose libidinis uoluptate eam improbe deturpasses, ut eam, que tibi uix cedere poterat coniugio sociata, indignam tibi meretricali contubernio statuisti. Ex hac enim Exiona processit estuantis tota materia rabiei, de qua postmodum maxima scandala processerunt, longis nutrita temporibus, et de qua dampna postmodum irreparabilia sunt secuta. Euersa igitur funditus urbe Troie, ut proxime dictum est, Greci cum omnibus bonis ablatis ab ipsa naues eorum ascendunt, Troyano recedunt a litore, et committentes se pellago uelis extensis felici remige salui et uictores in Greciam sunt reuersi. Exultat ergo Grecia nimio tota pre gaudio in Grecorum ipsorum uictoria et in tantorum acquisitione bonorum, pro quibus omnibus grates, uictimas, et grata pacifica diis reddunt. De Troyanorum igitur spoliis Grecia plena tota fit diues. Quibus etiam ditatis uictoribus, qui tunc illo fuerunt in tempore successores eorum per multa tempora post modum successiue abinde fuerunt indeficientibus diuitiis opulenti. Destructa igitur et euersa funditus urbe Troie, Laumedonte rege suo nequiter interfecto, tot militibus et nobilibus ciuibus neci traditis, tot mulieribus et puellis iugo seruitutis adductis, nobili Exiona, ipsius regis filia, meretricio more sub Thelamonis libidine constituta, uiri prouidi diligenter aduertant quales sunt in hoc mundo ceci rerum euentus. Quare necessario deceat homines a friuolis etiam et leuibus iniuriis abstinere. Habent enim in se sepius leues iniurie ad instar ignis, cuius modica scintilla, cecis alimentis nutrita, sub cinere subito in maximas et adurentes flamas exalat. Discant etiam reges et principes alienigenis non obesse qui ad eorum regna se conferunt non ex maliuoli propositi fomite ut eorum regnorum scrutentur archana. Nam inuida fatorum series, felicium inimica, summa in summitate manere diutius semper negat, et ut status hominum deducat habilius in ruinam, per insensibiles et cecas insidias potentiores immittit et inducit ad casum, a friuola et inopinabili materia causam trahens ne prouisione prehabita per cautele subsidium ualeant se tueri. Sub hoc igitur inuolucro fatis ingerentibus, prima Troya destructa, talis nobilissimi regis Laumedontis infelicissimus finis fuit. Sed O utinam finis eius fuisset finis et extremus introitus tante cladis ut ob tam facilis occasionis causam qualis fuit Laumedontem regem in nudo litore terre sue Grecis alio nauigantibus repentinum hospitium denegasse in tanti facinoris tallionem (si facinus dici potest) mortis dispendium incurrisset, morti etiam traditis sui regni primatibus, eius transducta filia in extraneas regiones sub labe meretricie uilitatis! Sed illa mundanorum fatorum inuida dispensatrix a leuissimo radicis fomite zizanie causam trahit. Que dum incipit latenter obrepere, fit postea maxima mali congeries succedentis, dum fine succedente nequissimo, per intemporalia dampna eius extremus exitus concludatur. Hinc est quod ex premissis malis quanta fuerit postmodum malorum congeries subsequta nostra tempora non effugiunt memoriter recensenda, dum durante captione uiuentis Exione uiuaci memoria illa nobilissima et mirabilis magna Troya, que post euersionem predicte Troye prime postea fuit fundata, funditus postmodum fuisset euersa, tot regibus, tot principibus, tot milibus hominum bellicosa morte consumptis. Ad cuius et quorum narrandos euentus suo ordine sigillatim dirigitur stilus noster. Laumedon itaque rex quendam habebat filium, nomine Priamum, ex regina uxore sua sibi susceptum, multe strenuitatis uirum et multe sapientie consilio prepollentem. Hic tempore casus patris presens non extitit apud Troyam, cum longis dierum curriculis iam exactis uersus quosdam paternos hostes et proprios in bellicoso exercitu in remotis partibus prelia confoueret. Hic eo tempore quo Greci irruerunt in Troyam quoddam castrum sibi rebelle diuturna obsidione concluserat, et in ea obsidione, sub spe uictorie moram trahens, cum uxore sua et filiis circa eius castri captionem solicita intentione uacabat. Hic habebat in uxorem quandam nobilissimam mulierem, nomine Heccubam, ex qua sibi susceperat procreatos quinque filios et tres filias. De quibus filiis eius primogenitus uocabatur Hector, inaudite strenuitatis miles, uirtute maxima bellicosus, cuius gesta uirtutum multa uigent in longa memoria, longum non sine causa recensura per euum. Secundus autem filius uocabatur Paris, qui et ipse dictus erat alio nomine Alexander, omnium iuuenum speciosissimus, doctus pre ceteris in arcus magisterio et sagittis. Tertius uocabatur Deyfebus, uir strenuus et multa consiliorum discretione conspicuus. Quartus uocabatur Helenus, uir scientie multe, nam omnium erat doctrinis scientiarum liberalium eruditus. Quintus et ultimus uocabatur Troylus, iuuenis quam plurimum uirtuosus in bello, de cuius strenuitate multa sunt gesta, que deinceps presens ystoria non obmittit. Filiarum autem prima uocabatur Creusa. Hec asseritur Henee fuisse coniugem. Quem Heneam in Uenere concepit Anchises, de quo multa presens narrabit ystoria et de quo Uirgilius post magne Troye casum in suorum opere Heneydorum multa describit. Secunda uero uocabatur Cassandra, que, licet uirginea honestate polleret, in liberalibus artibus plus pollebat, habens notitiam earundem et scientiam futurorum. Tercia autem et ultima uocabatur Pollixena, puella mire pulcritudinis et speciositatis immense. Preterea idem rex Priamus xxx filios naturales habebat ex diuersis mulieribus sibi quesitos, equestri dignitate conspicuos et fortissimos bellatores. Qui sunt hii:Odinal, Anthonius, Exdron, Deluris, Sinsilenus, Quintilienus, Modenius, Cassibilans, Dinadaron, Dorascarus, Pytagoras, Cicinalor, Eliastras, Menelaus, Ysidorus, Carras, Celidomas, Emargoras, Madian, Sardus, Margariton, Achilles, Fanuel, Brunus, Mathan, Almadian, Dulces, Godelaus, Duglas, Cador de Insulis. Uacante igitur rege Priamo cum consorte sua et eius omnibus Filiis circa bella et castri obsidionem ipsius, ad eum orribilis illa fama peruenit quod eius pater Laumedon a Recisa extiterat interfectus, Troya et funditus diruta, occisis nobilibus et eius sorore Exiona in et seruitute deducta. Obstupuit Priamus in talium relatione rumorum et dolore pro nimio factus est anxius, et in continuis lacrimis flebilem uitam trahens querulis uocibus anxiosa lamenta prodit et cumulat mestuosus; et illico omnem dissoluit exercitum, belli finem imposuit, obsessi castri castra deseruit, et gressus festinos accelerat uersus Troyam. Quam ut uidit funditus sic euersam et in aream conculcatam, sua et suorum irreparabilia dampna prospiciens multas produxit lacrimas, continuando per triduum suos luctus. Sed demum lacrimarum imbribus fluuialibus excollatis, amaro corde satisfactionis quasi recepta quiete, post depositos gemitus et lamenta, longo examinato consilio, placuit Troyam euersam iterum instaurare. Quam in ea magnitudine et fortitudine fabricare decreuit quod nullos hostiles timere posset insultus et in suorum offensionem hostium uere posset erigi ceruicosa. Hinc est quod quesitis undique fabris et peritis in hedificandis artibus et marmoreis celaturis, lapidariis, et doctissimis architectis omnis generis, marmora natiuis diuersimode insignita coloribus mirabiliter coegit instruere. Et sic amotis ruderibus et ruinosis locis purgatis in quibus consedit prima Troya, mirabilis longitudinis et latitudinis sub dei Neptuni nomine ciuitatem erexit quam eodem nomine Troyam uidelicit censuit appellari. Fuit autem huius secunde Troye ambitus longitudinis trium dierum et latitudinis coequalis. Nec ante fundationem eius aut postea nunquam legitur condita ciuitas tante magnitudinis, tante pulcritudinis, aut similis speciei. Fuerunt etenim fundamenta eius in terre gremio constituta, multum profunda facta scissura et latitudine spatiosa. A terre igitur superficie usque ad summum eius superhedificata sunt menia in mirabili compositione murorum circumquaque cubitorum altitudine ducentorum, quorum superficies erat marmoreis incrustata lapidibus in uariorum diuersitate colorum ut intuentium aspectibus blandirentur. In murorum itaque ipsorum circumgiratione corone non multum una turris distabat ab alia que supra muros eosdem excrescenti altitudine imminebant. Introitus autem et exitus ciuitatis ipsius fuit in sex ianuis institutus, quarum una Dardanides, secunda Tymbrea, tercia Helias, quarta seca, quinta Troyana, et sexta Anthenorides uocabantur. Quelibet portarum ipsarum bellicosis fuerat firmata turribus per latera et in celaturis marmorearum imaginum circumquaque decora. Quarum quelibet amicis intrare uolentibus placidos permittebat ingressus et superbe resistentie quibuslibet inimicis duros et fortes minabatur accessus. Erant etiam ipsi muri ex exteriori parte per ambitus circumquaque obscuris hyatibus profundo uallo firmati, cuius ualli distantia inter se et muros eosdem longa planicies extendebat. Infra uero ciuitatem eandem instructa fuerunt infinita palatia et in ea infinite domus ciuium formosis hedificiis fabricate, que ciuitatem eandem ornabant in multarum latitudine platearum. Pro certo enim asserunt nullam domum, nullum hospicium in ciuitate Troye fuisse constructum cuius illud quod minoris depressionis extiterat supra terram saltem erectum in lx cubitorum altitudine non fuisset, totum etiam marmoreis firmatum lapidibus in mirificis ymaginum ferarum et hominum celaturis. Erant et eius platee longo et recto distense dyametro, in quarum medio discoopertus aer uegetabilis aurore dulces et uarios refundebat afflatus. In ipsarum uero lateribus platearum innumerabilibus super columpnis marmoreis arcubus circumuolutis erectis, sub ipsorum hedificiis eleuatis, liber et cotidianus gradientibus patebat incessus ut nec a uentorum rabie nec ab ymbrium rore celesti uexarentur inuitis aspersionibus gradientes. Per plateas enim ipsas mechanicarum artium locate fuerunt proprie stationes, in quibus earum operarii, per certa loca distincti, cotidianis operibus et uenalibus artificiis insudabant. Hic enim architecti manebant, hic pictores, hic statuarii, hic marmorarii, hic lecticarii manebant; hic canicularii, hic quadrigarii, hic lignarii, hic mularii, hic deauratores albini, qui statuas et ymagines in auro pingebant, hic argentarii, hic dyatretarii, qui calices conficiebant ex uitro, hic errarii, hic fusores, qui campanas ex metallo fundebant, hic signarii, qui sigilla formabant, hic fabricarii, qui camiscias suebant et bracas, hic fusarii, qui ferreo inferro fusos extenuant muliebres, hic perticarii, hic libratores, hic figuli, hic aurifices, hic plumbarii, hic specularii, hic pelliparii, hic fulones, hic carpentarii, hic tignarii, qui uehicula scilicet rotis uolubilibus sociabant, hic dealbatores armorum, hic balthearii, seu pantalarge qui opus deaurati eris in frenis apponunt, hic classicularii, hic fabricenses, hic gineciarii, qui textores appellantur, hic geometre, qui iugera rusticarum terrarum numero diuidebant, hic baphi, qui pannos lineos et laneos in multo colore tingebant, hic pistores, hic tabernarii, hic cerarii, hic arilatores, quos mercatores uulgariter appellamus, hic argiroprate, id est distractores argenti, hic et alii plures qui uenales artes mechanicas exercebant. Per medium autem ciuitatis ipsius quidam fluuius, Xantus nomine, decurrebat, qui, diuidendo ciuitatem ipsam in geminas partes equales, perhenni cursu habitantibus in ciuitate ipsa multa commoda conferrebat. Nam constructis iuxta ripam ipsius innumerabilibus molendinis, molendina ipsa ad uitam habitantium frumenta concussa in farine puluerem cotidianis usibus conuertebat. Hic etiam fluuius per meatus artificiose compositos et subterraneas catharactas per latentes ductus aquarum neccessaria fecunditate decurrens ciuitatem ipsam ordinatis incursionibus mundabat, per quarum lauacrum congeste immunditie purgabantur. Ad huius itaque fluminis instar ordinatus extitit Tyber Rome, qui, per medium Rome erumpens, per Troyarum Heneam ad similitudinem Troye factam urbem Rome geminas distincxit in partes. In hanc igitur urbem Troye totius adiacentis regni gentes per urbes alias et loca dispersas colligi Priamus et inhabitare decreuit. Quarum multitudine facta est nimium populosa, multis decorata nobilibus et undique tota plena in multorum incollatu uario plebeiorum. Huius autem ciuitatis diuersorum ludorum diuersa genera diuersis in ea adinuentionibus statuerunt. In ipsa primo adinuenta fuerunt scaccorum solatia curiosa, ibi ludi subito irascibiles alearum, hic repentina dampna et lucra momentanea taxillorum. Ibi tragedie et comedie dicuntur primitus institute, quamuis quidam asserant in insula Sicilie inuenutam fuisse primitus comediam. Ibi inuenti leguntur ludi circenses et maiuma, que primo uidelicet ueris tempore, arboribus in multa fronde uirentibus et floribus in prima pubescentibus iuuentute, fieri primo mensis Maii consueuit. Ibi multorum aliorum ludorum genera adinuenta fuerunt, que consueuerant hominum animos demulcere et humanis aspectibus solatia delectationis ingerrere ad exillarandas intuentium uoluntates. Sed et rex Priamus pro sue habitationis hospitio et proprie receptaculo mansionis in eminentiori loco urbis ipsius cuiusdam natiue rupis excelse magnum et famosum Ylion formari constituit, quod magnum eius palatium appellatur. Et magne magistra fortilicia firmitatis hac in rupe natiua uiolenter abscissa firmatum extitit inclitum Ylion, ab ymo usque ad summum sperica forma conclusum, cuius altitudo summitatem quingentorum passuum attingebat preter cacumina turrium in circuitu suo non multa distantia , que in multo magis eandem altitudinem excedebant. Quarum turrium summitates pre altitudine nimia nubium ueste continuis infusionibus tegebantur, et ex quarum summitate tam ardua uniuersa totius prouincie adiacentia loca et remotos etiam situs commode poterant intueri. Huius Ylion murorum superficies que se intuentium presentabat aspectibus non ex lactee calcis nitida forte dealbatura uiuebat, cum tota esset lapidibus incrustata marmoreis, in multorum uarietate distincta colorum et in diuersarum ymaginum celaturis, que intuentium aspectibus alludebant. Sic et eius fenestras non insignierat opus forte marmoreum, cum maior pars earum extructa fuisset ex quadris fulgentium cristallorum. Sic fenestrarum ipsarum columpne, sic capitella et bases earum. Ex interiori uero parte predicti palatii, inter alia hedificia concamerata mirifice, rex Priamus quandam salam instituit prolixe longitudinis et latitudinis consonantis, cuius extrinseca superficies erat tabulis uestita marmoreis, et ex lignis cedrinis et ebani eius tabulata testudo, cuius pauimentumusaici operis diuersificata materia diuersos distincxerat in colores. In huius sale capite regium erat solium institutum, ubi mensa regia longa proceritate distensa locata extiterat, tota composita eboris et ebani subtilibus ex iuncturis. Sic et ab utroque latere mensarum ordo distensus comodas dabat discumbentibus sessiones. In alio uero capite sale ipsius mirabilis operis gemmis auroque contexti erat quoddam hedificatum altare in nomine summi Iouis, ad quod per xx gradus musaici operis institutione coruscos infatigabilis dabatur ascensus. In huius altaris igitur sumitate radiabat apposita ymago quedam aurea dei Iouis in longitudine xu cubitorum, tota ex auro electo composita, in maximi extimatione ualoris, quam uariarum gemmarum uenustabat impressio, et eius nobilitabant aurei substantiam hinc inde appositi in diuersis operibus uniones. Huius dei Iouis erat Priami regis summa et inconcussa fiducia, dum putaret per hanc longa felicitate uigere regni sui solium et potentiam sui sceptri per infinitam perpetuitatem temporibus perdurare. Postquam uero rex Priamus secundum sui animi destinationem Troyanam urbem proposito fine perfecit, perceptibili corde metitus est uniuersa, et animo diligenti considerans ciuitatem a se conditam tanta uigere fortitudine in potentia firmitatis, tanto se potenti populo circumfultum, tanta pollere multitudine strenuorum, tantis habundare diuitiis, fluctuantem animum ad graues iniurias sibi dudum illatas a Grecis dura cogitatione retorsit, et factus quietis impatiens in eadem ciuitate suam solempnem curiam curiosus celebrari mandauit. Quare conuenientibus in curia ipsa suis ciuibus uniuersis et eius filiis omnibus preter Hectorem, qui tunc in Panonie partibus, Troyano sceptro subiecte, de mandato patris agebat, necnon et aliis sibi coniunctis, idem rex, regio decorus sedens in solio, uniuersam plebem ab eius ore pendentem, facto silentio, taliter alloquutus est dicens: O uiri fideles et dilecti michi, iniuriarum mearum ex ipsius mali participatione consortes, reuera nostis et facto qualiter tam friuola tam inepta precedente rationis causa instigati Greci superbia ceruicosa in patriam nostram irruerint et michi meos et uobis uestros in tanta crudelitatis seuicia interemerit genitores, sororem meam Exionam, ex tam nobili stirpe progenitam, sub tante ignominie nube traductam et more meretricio deturpatam sub uili iugo detinent seruitutis, sorores uestras, filias, et uxores laribus paternis abstractas, uilibus ministeriis sibi seruire sub seruitute compellunt, quondam urbem nostram Troye, pacifice possessam a progenitoribus dudum meis, ab eis nequiter interceptam, dederunt exterminiis et ruinis, domos uestras et maiorum uestrorum hospitia funditus euertentes maiorum meorum thesaurizatas diuitias exposuerunt prede, et facultates uestras et bona in spolia diuiserunt. Esset igitur iuris ratio ut, fauentibus diis (qui superbis consueuerunt resistere), de communi assensu omnium uestrum communis exigeretur ultio de tot malis. Scitis enim habere nos ciuitatem magnam et tutam et in multa defensione firmatam. Scitis nos multa uirorum pugnantim animositate suffultos. Scitis nos multum potentes in milicie, multis armis uberes bellicosis, multis nos abundare diuitiis et multarum rerum uescibilium opulentos, multa nobis competere potentum auxilia, et multa nobis iminere suffragia coniunctorium. Tempus itaque sic nobis esse uidetur acceptum ut contra hostes et hoffensores nostros manus et arma uertamus in ultionem nostram, et eorum excidium uiriliter anhelemus. Sed quia bellorum euentus est semper ambiguus et dubia sunt fama pugnantium, a preliorum temperare conflictibus esse tutius uideretur, nisi tam grauis iniuria, tam ignominiosa iactura dedecoris meum animum perurgeret. An abstinere ualeo rationabiliter a dolore cordis eximio, sciens sororem meam Exionam, deiectam exilio, ab extraneo detineri non in federis unione iugalis sed in turpis adulterii continua pollutione uexari? Placeat igitur saltem, in istis aggressionum nostrarum initiis, monitis et suasionibus requirere Grecos ipsos ut, si mihi restituere uelint sororem meam Exionam, nulla eis a nobis querula dirigetur in posterum set sub silentio de cetero compellemur inuiti dissimulare factas nobis iniuras ut a quietis nostre securitate perpetua fatorum inuida series repellatur. Et contentus uerbis hiis rex Priamus suo colloquio finem fecit. Astantes igitur uniuersi discretum regis consilium uniuersaliter simul probant. Quare Priamus, suorum fidelium approbatione percepta, pro ipsius exequtione negocii Anthenorem, hominem multe discretionis, industrium, et legalibus institutionibus eruditum suum elegit in nuntium et legatum. Quem ipse rex precibus solicitat et mandatis ut ad sumendum huius legationis onus et exercicium tante rei se uoluntarium offerat et in eius executione deuotum. Anthenor igitur deuotum se mandatis regis exhibuit et ad exequendum predicta deuotis nullas moras obiecit. Parata igitur classe et singulis ad causas facientibus nauigandi, Anthenor classem solicitus statim intrat et, sibilante malo pro uelis extensis in uentorum afflactibus secundorum, tamdiu per spacia dierum et noctium nauigat quod apud Menusium, quandam uidelicet ciuitatem de partibus Thesalie, sospes applicuit, ubi rex Pelleus moram casualiter protrahebat. Quo a rege Peleo in honoris uultu primo recepto, causam sui aduentus rex Pelleus sciscitatur ab illo. cui Anthenor per hec uerba respondit:A rege Priamo sum missus ad uos. Hec enim rex Priamus per me nuncium mandat uobis. Graues quidem et inmerenter sibi a uobis illatas iniurias non putat a uestre memorie recordiis excidisse, cum absque grauis offensionis causa sui genitoris irruissetis in regnum, quem neci nequiter tradistis, euertendum funditus terram suam, et peremptis eius ciuibus, miseros quos fata uiuere uoluerunt in seruitatem et exilium deduxistis. Amplius sororem eius Exionam, puellam regiam (utinam matrimonio collocatam!), turpiter asportatis. Nam meretricio more pollutam turpiter contractat eandem detentor ipsius. Cum igitur sitis multe discretionis rex, uos idem rex Priamus rogat et monet, ut exinde cesset belli rabies et futura scandala non resultent, que detestabilia esse debent apud bonos et graues, operam, si placet, uellitis impendere ut saltem sibi soror sua restitui mandaretur, omnibus aliis dampnis et iniuriis quietatis ab ipso. Que omnia postquam audiuit rex Pelleus, subito excanduit in furorem, et impetui non obtemperans ire sue ampullosis uerbis insultauit in Priamum, facilitatem ei exprobrans sensus sui, et minacibus iniuriis Anthenori recessum indixit, asserens quod si etiam per momentum moram in sua terra protraheret, hunc faceret nequiter neci tradi. Quod Anthenor audiens a rege Pelleo, licentia non petita, festinus classem intrauit et recedens a portu alto pellago se committit. Qui nauigans ignota per maria competentibus diebus et noctibus peruenit incolumis Saleminam. In ciuitate igitur Salemine tunc rex Thelamon presens erat, ad quem, a classe descendens, Anthenor se contulit loquturum. Quem ut uidit rex Thelamon uultu quodammodo non recepit amico, cum obtentu Exione aduersus omnes Troyanos continuum odium enutriret. Tandem aduentus sui ab Anthenore causam querit. Cui Anthenor, regis Priami asserens se legatum, legationis sue seriem sibi explicat in hec uerba: Rex Priamus, Troyani regni dominus, nobilitatem uestram requirit affectuose ut sororem suam Exionam, quam in aula uestra indecenti tractatis obsequio, restituatis eidem, cum non multum uestram cedat ad gloriam regis filiam et sororem inhonesto contractare consortio, que fuit a pari nobili uel etiam a maiori relatione debita ueneranda. Nec tamen de hiis que a uobis erga eum detestabili modo sunt gesta multo dolore uexabitur, si restituendam eam sibi benignitas uestra prouiderit, quam adhuc rex Priamus poterit decenti forte matrimonio collocare. Finitis igitur ab Anthenore uerbis ipsis et a Thelamone grauiter intellectis, grauem et subitam Thelamon exhalauit in iram et risibili uulto uerba profundens sic intulit per responsionis obiectum: amice, quicumque sis, de tui leuitate regis admiratione multa commoueor, cum nec ipse michi nec ego sibi alicuius amicicie noticia sim coniunctus, et ideo eius exaudire precamina non michi cedit ad uotum. Nouit enim ipse rex tuus me in ultionem cuiusdam facinoris cum quibusdam aliis Grecie nobilibus aduersus Laumedontem regem, eiusdem criminis patratorem, cum exercitu contulisse, et in mei cruoris effusione non modica bellicis armis Troyanam urbem primum intrasse, propter quod, ex militie tocius assensu, in mee uictorie premium michi tradita fuit Exiona ad faciendum de ea mee arbitrium uoluntatis. Quod non leue munus michi datum arbitror extitisse, cum et nimia speciositate sit ipsa decora, multis insignita doctrinis, et laudabilium morum compositione uenusta. Non est ergo michi tam leue rem tam reddere preciosam et in tanto mee uite discrimine quesitam. Dic ergo regi tuo Exionam obtinere non posse nisi per acumen gladii trucidantis et teipsum reputo fatuum ualde factum quando de tali legatione pondus assumere uoluisti, cum scire deberes manifesto discrimini te proinde subicere et in eorum potentia qui te et tui similes prosequuntur stimulis hodiosis. Recede igitur ab hac terra festinus. Quod nisi instanter feceris, scias te sine dubio mortis periculum incursurum. U Quod Anthenor audiens illico festinauit ad nauim et intrans in ipsam statim uentorum ductibus se commisit et ipso nauigante feliciter peruenit Achayam, ubi reges Castor et pollux, de quibus supradictum est, moram insimul protrahebant. Ad hos Anthenor, de naui descendens, accessit, et eis exposita sue legationis forma sibi date per Priamum de sue restititione sororis et illatis ab ipsis iniuriis sine causa, de suorum morte parentum, sue urbis excidio, et de rerum depopulatione suarum, ad predicta exposita per Anthenorem sic Castor irato sermone respondit: Amice, quisquis es, nec credimus nec putamus Priamum offendisse indebite, cum Laumedon rex, eius genitor, causam prestiterit mali sui, qui tamquam incautus inconsulte prorumpens offensam primus intulerit in quosdam terre nostre maiores. Eius igitur odium magis appetimus quam querere pacem ipsius, cum tam per premissa quam sequentia premissorum aduersus ipsum et suos hostilitatis spiritum assumpserimus. Nec te multum, credo, dilexit qui te fuit ad huius legationis tractatum ortatus, cum et tu uitam tuam tibi parum caram esse monstraueris qui ob talem rem fines nostros presumpseris attigisse. Nulla igitur mora te teneat in hac terra, quia nisi discesseris festinanter, tue uite discrimen te senties subiturum. Anthenor autem hiis uerbis auditis illicentiatus recessit ab ipsis, ad nauim accelerat, et anchoris subductis a mari statim cum Anthenore uelificat ipsa nauis et recte nauigans uersus Pilon, ibi sanus applicuit, ubi dux Nestor in multorum suorum comitiua nobilium morabatur. Ad quem Anthenor, de naui descendens, se contulit et ei, legatum se asserens regis Priami, legationis sue formam, prout ante Castori et Polluci, per omnia explicuit. Nestor autem, ut uerba percepit Anthenoris, in iram totus exardens, factus ob furoris rabiem discolor, Anthenorem rigido uultu respicit ab obliquo et ei talia uerba dictans impetuose respondit: Serue nequam, unde te tanta deducere presumpsit audacia ut talium prolatione sermonum inficere presumpseris aures meas? Nisi me mea profecto frenaret nobilitas, mandarem a tuis faucibus linguam euelli, que tales prodiit in sermones et in dedecus regis tui, te tracto per terram ab equis membratim disiungi facerem membra tua. Discedas igitur a meo conspectu celeriter, quod si statim non feceris, que dixi tibi reuera tibi succedent. At Anthenor talium stupefactus horrore sermonum, dubitans tiranidem Nestoris et immanitatem ipsius, illico recedens ab ipso, suam peruenit ad nauim et incontinenti uelis extensis litora deserit piratarum. Et eo alta maria scindente pro reditu, odiosa cuiusdam rabies tempestatis obduxit aerem tenebrosa caligine, et contrariis uentis aflantibus funduntur ymbres in tonitruorum rugitu mirabili et corruscationum fulgoribus odiosis. Concitati fluctus a uentis excelsos tolluntur in montes. Nunc puppis abstracta maris hyatibus periculosa petit yma profundi, nunc undarum inflationibus eleuata per fluctus montuosa petit cacumina procellarum. Instat ergo euidens nauigantibus in ipsa uite discrimen et pro liberatione periculi effunduntur uaria diis uota. Sic ergo nauis illa per triduum patentibus subiecta periculis, quarto die cessauit tempestatis angustia et uentorum furor destitit mitigatus. Placantur maria, quiescunt fluctus, et nauigantes ipsi a mortis laqueis iam erepti spiritum confortationis assumunt, sic quod nauigantibus ipsis recto dyametro subsequenter ad oras Troyani portus adueniunt. Et eis descendentibus in terram optatam passu celeri ante omnia se conferunt ad templa deorum, ubi eorum uota supplices diis soluunt, sic quod Anthenor, post uictimas diis oblatas et post sacrificia de more libata, ad magnam Priami regis regiam in comitiua multorum de suo redditu ualde letantium incolumis et sospes accessit. Consedente igitur rege Priamo cum suorum comitiua maiorum, astantibus etiam quam pluribus aliis et eius filiis antedicitis, Anthenor refert et recitat quicquid sibi in Grecia successerat seriatim. Narrat enim graue sibi responsum factum a Pelleo, minaces iniuras a Thelamone sibi datas, Castoris et Polucis obprobriosa responsa, duros et asperos a Nestore sibi timores incussos. Que omnia postquam audiuit rex Priamus, turbatus est ualde et dolore torquetur inmodice, senciens legatum suum in Grecia sic obprobriose receptum, et de recuperatione sororis sue factus est quodammodo desperatus. Postquam uero rex Priamus per legationem Anthenoris factus est certus de Grecorum odio quod Greci tot continuatis temporibus aduersus eum et suos adhuc feruoribus uiuacibus confouebant, et quod ad restitutionem sororis sue Exione Grecorum animos non potuit demulcere, in suorum propositorum exordiis magis totus ardenter incaluit, et ad mittendum in Greciam gentem suam, multo nauigio conquisito, in offensionem Grecorum uiuacibus curis totaliter anhelauit. Set dic, rex Priame, quis fatorum casus infelix ad tante infelicitatis audaciam tue quietis animum instigauit ut frenare proprios animi motus tui, licet non sint in hominis potestate, per matura consilia minime potuisses, ut, dum licebat, abstraheres ab iniquis consiliis pedem tuum, et dum licebat, sciuisses tuas preteritas dissimulare iacturas, que per tot annorum curricula forte poterant obliuione deleri? Sane non aduertisti quod uulgariter dici solet et quod plerisque hominibus dicitur accidisse, qui dum sua contendunt uindicare dedecora, excrescentibus malis, maioris dedecoris inuoluuntur augmento?Tutius ergo fuit ei quod uulgariter dicitur similiter adherere: Qui bene stat, non festinet ad motum; nam qui sedet in plano, non habet unde cadat. Uoluisti enim te submittere ambiguis ut de infelici casu tuo et finali tuorum excidio, de tante urbis ruinosa iterata iactura, dares futuris gentibus longam materiam _uelut delectabiles fabulas_ recensendi, cum de sinistris successibus aliorum libenter hominum mulceantur auditus. Set quid postea tibi et tuis inde successit presens narrationis ystorie series manifestat. Rex igitur Priamus, conuocatis omnibus Troye maioribus et in regio Ylion eis coactis in unum, sic alloquutus est illos: Ecce prout de consilio uestro processit Anthenor, missus in Greciam pro a Grecis mea recuperanda sorore ut odium quod gerimus apud eos pro bellorum scandalis euitandis sedari posset in posterum, rediit, sicut scitis, et qualia obtinuit ab ipsis sinistra et obprobriosa responsa notum est uobis, non considerantibus eis dampna tam grauia que nobis intulerunt et tam graues iniurias non uerentur. Et O utinam penitentia ducti saltem uerbo cognoscerent quod male gesserunt! Sed in maioris elationis superbiam eleuati nobis grauiora minantur. Absit ergo quod sinistrante fortuna nobis acciderent que minantur. Absit etiam ut de tot sine causa grauiter commissis ab eis penam debitam non exoluant per nos eis diis fauentibus infligendam. Credimus enim eis esse in uiribus potentiores, munitam et tutam ciuitatem habere ab omnium hostium insidiis profecto securam, etiam si maior pars hominum nobis constitueretur aduersa. Multa enim et nos multorum strenuitate uigemus militum et peditum, pugnandi duritiis expertorum, plena quidem uictualium copia et indeficientium in omnibus futuris necessitatibus habundamus, diuitiis exhuberamus eximiis, et nichil nobis ad offendendi molestias ingerendas nec ad defendendi subsidia deesse uidemus. Gratum michi ergo uidetur, si uobis uidetur acceptum, ut aduersus Grecos ipsos, tam impios hostes nostros, exerceamus saltem in aliquo uires nostras, ut saltem in istis aggressionis initiis in terras et partes eorum gentem nostram bellicosis insultibus transmittamus, que in terras eorum et homines eorundem, insidiarum nostrarum ignaros, repente irruat, maxima eis dampna et detrimenta depopulatiua illaturi priusquam ad eorum defensiones arma excogitata ualeant eleuare. Est enim hic casus ut quilibet nostrum personas et res proprias debeat fortune committere ad instaurationem dampnorum nostrorum et ad nostre grauis iniurie ultionem. Nec nos terreat si Greci ipsi aduersus nos et predecessores nostros obtinuere uictoriam. Nam non nouum est uictor a uictis multociens superetur. U Uerbis igitur regis et monitis omnes astantes unanimiter annuentes deuoto corde se offerunt in omnibus eorum facultatibus et personis. Propter quod rex Priamus ad eorum oblationes, tam grato corde uulgatas, in maioris appetitus audaciam et animositatis feruentiam suam aperuit uoluntatem. Sicque rex ipse, in oblationibus ipsis exillaratus inmodice, recedendi licentiam affectuosis uerbis tribuit unicuique, remanente rege in suo palatio cum omnibus filiis suis tam ueris quam naturalibus tunc existentibus cum eodem. Erat enim et tunc Hector presens cum eis qui iam a Panonie partibus redierat ad ipsius regis imperium patris sui. Quos omnes sic rex facto silentio est uerbis talibus alloquutus. Set antequam ad uerba ipsa prorumperet, lacrimis ora rigauit et inter medios singultus et lacrimas taliter sua uerba profudit:Nunquid in memoria uestra non uoluitis auorum uestrorum necem et seruitutem Exione, que meretricio more tractatur uobis uiuentibus et in tanta potentia constitutis? Dignum ergo erit et iustum ut ad uindictam tanti pudoris debeatis assurgere et totis uiribus anhelare et si non in ultionem auorum uestrorum saltem in satisfactionem uoluntatis mee, qui tanta exinde uexor angustia et innumerabilibus doloribus incessanter, cum uos ab annis teneris educauerim et dolorum meorum debetis esse partecipes naturali et probabili ratione. Et conuersus ad Hectorem dixit illi: Et tu, karissime fili Hector, omnium fratrum tuorum primogenitus, qui et armorum excellentia et uirtutis strenuitate precedis ceteros fratres tuos, hos meos amplectere monitus et preceptorum meorum animosus executionem assumas. Sis ergo tu solus dux et princeps huius negocii et uniuersi tui fratres tibi prorsus obediant et omnes alii regno nostro subiecti, qui in potentia tuarum uirium nosti domare superbos et in tue animositatis audacia cogis flectere ceruicosos. Ego enim ab hodie in antea de eo quod de presenti negocio sit futurum me totum ex spolio et tuis humeris fortioribus totum impono, quia in tua iuuenili duritia potens es bella committere et bellis strenuis preualere, quod me natura debilis posse non patitur, cum ad senium iam declinem. Et uerbis suis rege Priamo fine facto, Hector in uultu quasi pudoris et honestorum prolatione uerborum ad regis patris sui uerba respondit: Karissime mi domine rex, nunquid est hominum inhumanum et humana dissidens a natura de illatis iniuriis passos non appetere ultionem ? Et si nos, qui tanta nobilitate uigemus quorum iniuria minima pudoris est magni (cum personarum qualitas iniuriarum qualitatem minuat et augmentet), si uindictam appetimus de iniuriis nobis illatis, non sumus degeneres hominum a natura, cum etiam animalia irrationabilia uideamus hoc uoto potiri. Nullus est ergo inter uestros filios, care pater, qui de nece nostrorum auorum magis teneatur uindictam appetere sicut ego, qui sum primus in eorum ordine geniture et ideo primus esse debeo in ulciscendi feruore. Pre ceteris ergo cum omni auiditate desidero uindictam eorum appetere, ut etiam in cruore meo mea dextera cruentatos interimat qui crudeliter meorum auorum et ciuium effudere cruorem. Unum tamen, rex discrete, ad uestram reduci peto memoriam ut huius aggressionis nostre, tamquam prudens et sagax, consideretis non solum inchoandi principia uerum eciam sequentia media et exitum qui succedit in fine. Non est enim discretionis laudande consilium singullari scrutatione non rimari, negociorum initia tantum appetere nec aduertere finem ipsorum. Quid enim prodest alicui bene forte in principiis agere que demum terminari contingunt fine sinistro? Laudabilius ergo est ab illis iniciis abstinere que euentus dubios in se habent et que magis ad infelicia quam felicia se declinant. Illud enim felix potest dici principium cuius exitus felix fuit. Hec enim uerba, discrete rex, hic ideo in dicendi audacia iam prorupti ut ultionis auiditas non eripiat inconsulte spiritum uoti uestri in eo cuius finis est dubius an succedat prospere uel aduerse. Nostis enim, pater karissime, totam Africam et Europam hodie Grecis esse subiectam, quanta Greci multitudine militum sint suffulti, quanta sint strenuitate pugnaces, quantis sint pleni diuiciis, et quante potestatis uigeant dictione. Non est equalis hodie potentia Asye potentatui tot uirorum, cum, etsi in Asya multi uigeant homines, non tamen sunt impugnandi exercicio nimium bellicosi. Certum ergo magis apud nos potest esse quam dubium, si arma contra potentiores nobis in discusso consilio ingeramus, uix aut nunquam nos posse finem attingere peroptatum. Statum ergo nostrarum, qui hodie tanta quiete molitur, tanta felicitate refulget, ad quid uexationibus grauibus appetimus perturbare et de iocunditatis requie uenire ad uictimas nostrarum miserabiliter personarum? Sane non est Exiona tam caro precio redimenda pro qua forte (quod absit!) de melioribus nobis et forte de omnibus est comutatio facienda. Conniuentibus igitur occulis non est incongruum Exione dissimulare fortunam, que iam tot annis suis est aptata dispendiis et quam mors in breui potest ab aura uiuaci diuellere, ut nobis omnibus sit parata causa quietis. Nec uestra, care pater, credat oppinio me ista bellorum timore aut cordis pusillanimitate proferre sed dubito fortune sinistros euentus et ne tui sceptri dignitas sub insidiosis casibus fortune uacillet. A quibus, dum licet, liceat abstinere, nam licita est et salubris dissuasionis ratio inicia dissuadere que placeant, antequam, infelicibus mediis subsequtis, eorum exitus dampnis et doloribus continuari cogantur. Tacuit ergo post hec uerba discretus et strenuus Hector. Sed Paris, qui uerba Hectoris diligenter audiuit, statim se errigens stans hec uerba profudit: Audi, rex, karissime pater, de fine prospero prosequendo quis nostrum potest probabiliter formidare, si contra hostes nostros arma bellicosa ingeramus? Nonne sumus tot strenui, tot potentes, tot diuites, et in tam forti ciuitate locati? Quis probabiliter oppinari potest nos sic feliciter et secure compositos in nostris laribus posse confundi? Fiat igitur audacter, karissime domine, quod per uos dictum est, ut mittantur scilicet nauigia depopulatura Greciam, que gentem nostram enormibus afflixit iniuriis et dampnis irrecuperabilibus est predata. Me etiam, si placet, karissime pater, iubeas cum illis proficisci nauigiis, quia pro certo sum certus deos uelle grauiter me Greciam posse confundere et grauiter depredari necnon, et de optimatibus Grecie mulierem nobiliorem eripere et in Troyanum regnum a me captam posse transferre, que pro redemptione uestre sororis Exione de facili poterit commutari. Quod si a uobis querendum est qualiter istud sciam, dabo de hoc uestre conscientie certum signum quod a diis ipsis pro certo recepi. Nondum enim sunt multi dies elapsi, dum agerem in Minori India iusso uestro, celebrante sole solsticium estuale, dum sol sub principio Cancri ageret cursum suum, quodam die Ueneris, uenationis causa, placuit michi adire nemora in multorum collegio uenatorum. Que dum diluculo fuissem ingressus, multis laboribus eis hinc inde uenatorie perquisitis, nichil inuenire potui michi gratum ad predam. Solr iam constituente meridiem et quasi circa uesperarum confinia declinante, demum, ingerente fortuna, quidam ceruus apparuit in ipsorum locis nemorum solitariis uagabundus, quem cursu meo appetens peruenire putaui. Propter quod deserui socios, qui me sequi non poterant in celeritate currendi, et elongatus ab eis in ipsius nemoris solitudine quod Ida uocatur perueni solus tenebrosas ad umbras, in quibus ab aspectibus meis ille ceruus euanuit, forte ob frondosas ipsius nemoris arbores uel ob multam celerem fugam eius. Lassatus ergo ego necnon etiam equus meus, ab ipso persequendo amplius destiti, cum equs meus totus esset madidus pre sudore et uelud ymbres aquosos effundens diffundebat cumulando subitas guttas guttis. Quid ultra? Descendi fessus ab equo et ipsum in ramo cuiusdam arboris michi propinque cum habenis freni sui studui colligare; deinde stratui me solo, quod adhuc multo uirebat in gramine (arborum umbraculis eius prohibentibus siccitatem), et depositis arcu et Pharetra quam gestabam, fictitium michi ex eis constitui iacenti puluinar. Nec mora, me lentus sopor inuasit, tanta me rapida preoccuppans grauitate quod uisum fuit michi nullo preterito tempore dormiuisse. Soporatus igitur tam grauiter uidi in ipso sompno meo mirabilem uisionem _ quod deus, scilicet Mercurius, tres deas in suo comitatu ducebat, Uenerem uidelicet, Palladem, et Iunonem. Qui ad me statim accedens, predictis deabus parum a se distantibus, michi dixit: Audi, Paris, ecce adduxi has tres deas ad te propterea quod inter eas quoddam nunc litigium est exortum, de quo disposuere se committere arbitrio tuo soli, ut lis ipsa inter eas tuo iudicio dirimatur. Uescentibus enim eis in quodam solempni conuiuio, quoddam pomum mirabile et formose cellature, de materia preciosa, iniectum extitit inter eas, in quo Grecis litteris continetur inscriptum ut pulcriori detur ex eis. Cum igitur quelibet earum precedere aliam de forma contendat et exinde putet ipsius pomi premium promereri, tuo de hoc iudicio se submittunt et quelibet earum tibi per me promittit premium pro tui remuneratione arbitrii ab ea infallibiliter consequendum quam in pulchritudine et pomi questu putaueris anteponi. Si Iunonem enim preferre decreueris, inter alios mundi magnificos illa constituet te maiorem; si uero Palladem, omnem ab ea humanam scientiam pro premio consequeris; quod si Uenerem, pulchriorem se et de Grecia nobiliorem feminam ab ea in tuum premium reportabis. Ego autem, talibus a Mercurio auditis promissis et donis, sic sibi respondi quod uerum de hoc iudicium non darem nisi se omnes nudas meo conspectui presentarent, ut per inspectionem meam singulas earum corporis pro uero iudicio ualeam contemplari. Et statim Mercurius dixit michi: Fiat ut dicis. Depositis ergo uestibus predictarum trium dearum sigillatim qualibet earum nuda meo conspectui presentata, uisum fuit michi prosequendo iudicium ueritatis quod Uenus sua forma patenter predictas duas alias excederet, et ideo decreui eam dominam esse pomi. Uenus autem ex predicta pomi uictoria facta congaudens submissa uoce michi promissum a Mercurio infallibiliter confirmauit. Et recedentibus illis a me statim sompno et sompnio sum solutus. Putas ergo, care pater, deorum promissa frustatoria posse censeri? Sane certus penitus esse puto quod, si me in Greciam miseris, indubitanter mecum deferam mulierem iuxta promissa diuina. Mitte me ergo, pie pater, quia mei missio pro certo uestrum animum iocunditate replebit. Et hiis dictis Paris suis sermonibus finem fecit. Finita igitur ipsius Paridis responsione predicta, surrexit Deyfebus, tercius natus regis, et ad eius eloquium dato silentio, intencionis sue conceptum retinere non ualens in hec uerba resoluit: Karissime rex, si in omni negocio quod est aliquis aggressurus uellet singula que possent esse futura particulari deliberatione rimari, nunquam esset aliquis qui alicuius rei oneri se subiceret animosus. Nam si semper agricole diligenti deliberatione pensarent quanta a raptu uolucrum auferenda sunt semina, nunquam forte semina sulcis darent. Parentur ergo, pater carissime, nauigia in Greciam profectura, quoniam consilio Paridis non potest probabiliter contradici. Nam si contingat eum aliquam nobilem de Grecia educere mulierem, de facili poterit euenire quod eius commutatione recuperare possemus Exionam, ob quam totius nostri generis diffamata prosapia loquacis opprobrii squalore sordescit. Helenus uero, quartus filius regis in ordine geniture, postquam dictis suis Deyfebus finem fecit, a propria sessione consurgens animi sui motum aperuit in hec uerba: Magnanime rex, pro deo uota uestra ceca non eripiat auiditas ulciscendi. Scitis enim, diis fauentibus et eciam uobis ipsis, me instructum et totaliter eruditum in sciencia futurorum, quod ex preteritis uestra iam cognouit industria nunquam ex ore meo aliqua uaticinia processisse que ipsam puram ueritatem non extiterint assecuta. Absit ergo ut Paris in Greciam se conferre presumat. Nam pro certo teneat uestra scientia quod, si Paris in Greciam se duxerit conferendum terram aliquam inuasurum, hanc nobilem ciuitatem uestram funditus euertendam a Grecis, ciues uestros morti tradendos et nos omnes a uestris renibus descendentes. Abstineatis ergo ab hiis quorum finis est dolor et execucio mortis amare, ne proinde teipsum doleas truncum et Heccubam, carissimam consortem tuam, excidio traditam et omnes tuos gladio seuiente truncatos, cum hec omnia sint futura reuera si Paris Greciam cum exercitu presumat adire. Et hiis dictis quasi dolens se in propria restituit sessione. Ad hec igitur uerba Heleni sapientis uacillauit regis animus et titubacione repletus extitit non modicum stupefactus. Propter quod factum est inter astantes tacitum ex omni parti silencium nec erat aliquis inter eos qui presumeret in uocem sermonis erumpere. Tunc ille Troylus, ex regis filiis iunior postremo susceptus, ut uidit omnes pre multa turbacione silere, rupto silencio in hec uerba prorupit: O uiri nobiles et nimium animosi, ad quid turbamini circa plurima ad uocem unius pusillanimis sacerdotis? Nonne est timere proprium sacerdotum bella, uitare aggressus, quos sola pusillanimitas facit amare delicias et in sola uescendi ciborum et potus saturitate tumescere? Quis enim sapiens pro certo tenere potest hominum consciencias ignorantes futura posse prescire deorum? Non hoc sapientis est credere, cum hoc ex sola procedat stulticie leuitate. Pergat igitur Helenus, si timore concutitur, in templum celebrare diuina et sinat alios qui labe uerecundie obducuntur debitas in armorum conflictu exposcere ultiones. Ad quid circa eius uerba tam uana tam friuola, rex inclite, perturbaris? Iube nauigia soluere et exercitum ad iter accingere bellicosum, cum non sit ferendus de cetero tantus pudor nobis a Grecis illatus absque tallione uindicte. Et hiis dictis tacuit Troylus. Cuius animositatem et dictum astantes ceteri laudauerunt et omnes consilium eius probant, sic quod, mandante rege, consilio ipso soluto, predicti regis filii cum eodem rege paratas mensas appetunt discumbentes. Postquam uero rex Priamus, prandio celebrato, suo sedit in solio in suis propositis estuans et in execucione ipsorum importune totus anhelans filios suos, Paridem et Deyfebum, uocauit ad se et expressim mandauit eisdem ut in Pannonie prouiuciam se conferant festinanter delaturos secum milites strennuos quos in Greciam cum nauigiis secum ferant. Et eodem die idem rex Priamus predictos Paridem et Deyfebum coegit ad iter, qui statim, a rege ipso obtenta licencia, recesserunt. Sequenti uero die idem rex Priamus uniuersos ciues ciuitatis Troye ad generale colloquium conuocauit et conuenientibus illis hiis est eos sermonibus allocutus. O fideles et dilecti ciues, satis est notum uobis quantis fuerimus per Grecorum superbias iniuriis opprobriosis et dampnis innumerabilibus lacessiti nec uos latet passos iniuriam, cum etiam alienis fabula facti sumus. Nec mee sororis Exione permittit seruitus manifesta quiescere uota mea, cum in eius memoria dolore constringar, quem continuata recordia nullatenus abolere permittunt. Scitis enim me pro recuperatione ipsius in Greciam discretum Anthenorem destinasse, qui, cum non fuerit exauditus a Grecis, doloris mei materias duplicauit. Sed quia ferro curanda sunt uulnera que beneficia non senciunt medicine, proposui Paridem in armata manu et marino exercitu, multo completo milicie, in Greciam destinare ut hostes nostros potenter inuadat, dampnis afficiat quibus potest, forte de eis aliquam nobilem mulierem hostiliter interceptam ad ciuitatem nostram adducat, per quam commutationem sororis mee diis fauentibus ualeam promereri. Quod quia exequi non decreui absque uestri approbacione consilii, proposui hoc uestre propalare noticie, ut, si uobis uideretur esse salubre, perseueretur instancius in incepto. Licet enim hec omnia satis intime tangant me, tangunt communiter et uos omnes. Et quod omnes tangit, sapiente dicente, debet ab omnibus comprobari. U Regis igitur eloquio fine facto, dum lata paterent undecunque silencia, quidam miles de circumstantibus Pertheus nomine, filius quondam Euforbii, magni philosophi, in quem narrat Ouidius animam magni Pictagore fuisse transfusam, surgens in hec uerba prorupit: O nobilissime rex, cum sim totus erga maiestatem uestram zelo fidelitatis accensus, que memorie uestre reducere non omitto maiestas uestra benigne recipiat, tamquam prolata ab intencione fideli. Nouit enim uestra serenitas me patrem Euforbium habuisse, qui plus quam centum octuaginta annos uitali potitus est aura, qui cum omnis philosophye fuerit imbutus scientiis, plenam prescientiam habuit futurorum. Hic multociens dixit michi et pro certo firmauit quod si filius uester Paris sit iturus in Greciam ut ex Argiuis more predonio ducat uxorem, quod hec uestra nobilis ciuitas magna Troya in cinerem sit reuersura per Grecos, uobis et omnibus uestris crudeliter et nequiter interfectis. Quare, sapientissime rex, non horreat uestra nobilitas acquiescere uerbis meis, cum non sit tutum uerba sapientum contempnere et in hiis precipue in quorum abstinencia dignitas uestra non leditur et in eorum perseuerancia potest inesse causa -quod absit!- perpetue uestre ruine. Cur appetitis insidias apponere uestre quieti et tranquillitatem uestram submittere casibus qui omnium periculorum genera in se habent? Abstineatis ergo, si placet, ut dies uestros felices absque uexacionis molestia feliciter protrahatis, ut filius uester Paris Grecie terminos non attingat uel saltem alius quam ipse in Greciam dirigitur. Ad Perthei uerba talia proferentis rumor fit maximus inter astantes, cum et eius paterna uaticinia reprobent et Perthei suasiones uiolenter impugnent. Quibus O utinam annuissent, nam que postea sequta sunt scandala futura forsitan non fuissent! Sed quia futura discrimina ineuitabilia fata constituunt, placuit communiter omnibus Paridem in Greciam cum nauali exercitu se conferre. Et sic, colloquio fine facto, unusquisque recessit. Quod postquam peruenit ad Cassandre noticiam, regis filie, consilium fuisse pro certo firmatum Paridem debere in Greciam se conferre, uelut infatuata, prorupit in maximos ullulatus et uocibus altis exclamans prosiliit in hec uerba: Ha nobilissima Troye ciuitas, unde tam dira et tam dura fata te detrahunt ut grauibus in breui sis subuertenda periculis et tuarum turrium alta cacumina dissoluantur et dentur precipitem in ruinam? Ha infelix rex Priame, quod crimen diceris commisisse ut tui et tuorum mortem defleas hominum et perpetuas seruitutes? Et tu, regina Heccuba, cuius sceleris es inuoluta contagio ut omnes uideas partus tuos crudeli nece succumbere? Cur non prohibes Paridem adire Greciam, qui tante pestis futurus est causa? Et suis clamoribus fine facto, surgens ad regem patrem se contulit et ymbribus lacrimarum flebiliter regem patrem amonuit ut desisteret ab inceptis, tanquam illa que in sue scientie celebribus documentis futura mala preuiderat et preuisa uocibus flebilibus diuulgabat. Sed fortune aduersitas, que iam dederat suo cursui uoluntarios instinctus et motus infelices, accelerabat ad exitus, processus exinde auidos ordinando. Sane si dissuasiones Hectoris, Cassandre monitus, suasiones Heleni, subiecciones Perthei fuissent efficaciter exaudite, perpetuis duratura temporibus, O nobilis et sublimis Troya, uigeres. Sed inexorabilia fata malorum postquam infelicia prouentura decernunt, contraria et aduersa hominum mentibus representant et insinuant pro acceptis. Tempus erat quod iam sol inter Iades et Pleiades perfecerat cursum suum, qui dum esset in signo Thauri, mensis ille Maius diuersis floribus planicies aruorum ornauerat et nouis uirentes frondibus arbores in fecunditate florum fructus proximos promittebant, cum Paris et Deyfebus a Pannonie partibus redeuntes tria milia militum secum adduxerunt, qui in armorum exercitio multa strennuitate uigebant. Et paratis nauibus xxiiibus numero magnis et omni plenitudine necessariorum honustis, rex Priamus Anthenori et Henee, de quibus supra relatum est, necnon et Polidamas, ipsius Anthenoris filio, mandat et precipit ut cum Paride in Greciam cum ipso nauali exercitu se accigant. Quibus deuote annuentibus, idem rex Priamus, omnibus conuocatis in unum qui deputati fuerunt per eum in predictum nauigium proficisci, sic allocutus est illos dicens: Non est opus ammodo uobis super suscepto negocio multos replicare sermones, cum uobis plene sit cognita que urgens causa meum anxiat animum, quare in Greciam decreuerim uos conferre. Etsi illa ratio debuit esse potissima, illatarum scilicet iniuriarum uobis et michi uindictam appetere, tamen preponderans causa magis est illa ut meam possim exinde recuperare sororem, que sub multo dedecore et anxiosa infelicitate uilescit. Ad quam obtinendam omni debetis animositate consurgere, cum pro ea recuperanda iuste uideamur arma mouere contra detentores ipsius. Scitis enim et uos iniuste Danaos nos offendisse et per iniustas offensas nos arma iuste capescere, cum ei sit secundum iusticiam ignoscendum qui prouocatus appetit se ulcisci. Moneo igitur ut quantumcumque potestatis detis operam uirtuose in ipsa mea recuperanda sorore. Nam nunc est tempus acceptum ut per hostes uestros uestra probitas diuulgetur et strennuitas uestra patenter appareat, que uirtuose uiget in uobis. Me igitur scitote paratum, si casus se ingerat ad obtinenda diis fauentibus uota nostra, ad requisitionem uestram me in multo uobis ministrando subsidio prodigaliter processurum, ut uniuersos Danaos potentia nostra perterreat et grauia eorum dispendia in forti uirtutis nostre brachio deflere cogantur. Super huiusmodi igitur execucione negocii Paridem habebitis in principem et ductorem et Deyfebum secundum a Paride in consilio sapientum Anthenoris et Henee, qui uobiscum sunt in presenci negocio profecturi. Et finito colloquio uniuersus exercitus naues asscendit et Paris et Deyfebus in lacrimis a rege obtenta licencia naues intrant. Solutis itaque funibus, subductis anchoris, et uelis eleuatis, in altum naues ipse in nomine deorum Iouis et Ueneris in altum pelagus se impingunt, et eis felici nauigatione potitis, ad sparsas Ciclades applicunt, insulas uidelicet Romanie. Quas dum uelut ignotas robusto remige transire contendunt, nauigantes in ipsis circa Grecie finitima littora striccius inherendo, casus eis obuiam obtulit quandam nauim. In hac igitur naui rex quidam de maioribus Grecie, Menelaus nomine, nauigabat, qui a duce Nestore tunc temporis euocatus apud Piram ciuitatem se cum ipso nauigio dirigebat. Erat autem iste Menelaus Agamenonis regis frater, habens Helenam in uxorem. Hec enim Helena diebus illis mirabili speciositate uigebat, soror Castoris et Pollucis regum, qui tunc in Cunestar ciuitate de eorum regno insimul morabantur, educentes cum eis eorum neptem Hermionam, natam ex Helenam supradicta. Troiani uero dum nauium ipsam inspicerent, uiderunt eam ab eorum obuiacione flexo remige declinare et ideo nec illi illos nec illi eos agnoscere potuerunt. Quare Troyani naues, secundis uentis afflantibus, salubri cursu diuertunt et ueniunt in quandam insulam nomine Cythaream de districtu Grecorum, que insula Citrius hodie a nauigantibus appellatur. In hanc igitur insulam Cythaream nauibus Troyanis applicatis, Troes eius desiderabiliter portum intrant, et anchoris in profundum maris iniectis, duris funibus religant naues ipsas, et eis tuta statione locatis, in scaphis eorum securis accessibus descendunt in terram. Erat autem in hec insula Cytharea quoddam templum in honorem Ueneris ex antiquo constructum, mire pulchritudinis et diuiciis multum plenum, cum habitatores prouinciarum circunadiacencium gentili ritu in dictam Uenerem, que tunc principaliter colebatur in ipso, maximam fiduciam gererent et haberent et in ueneracione maxima annualia colerent eius festa, cum ibidem a dea ipsa sepius responsa reciperent de petitis ab ea. Celebrabatur itaque diebus illis in templo ipso tunc festum ipsius Ueneris principale, propter quod infiniti de finitimis partibus in illam insulam se contulerant mulieres et uiri ob eorum uota in templo ipso cum gaudio multo soluenda. Quod postquam innotuit Paridi, in comitiua multorum decenter ornatus accessit ad templum, et more Dardanico in templo ipso simplici uulto in presentia populi tunc astantis ibidem deuotis orationibus oblaciones suas in multa auri et argenti copia immensa prodigalitate profudit. Fuerat enim Paris pulchritudine multa decorus, omnes suos et etiam alios in forma precellens. Quem ut aspexerunt astantes in templo, de eius pulchritudine mirati sunt ualde et de regiis apparatibus quibus ipse inclitus apparebat. Quare sciscitandi feruore ipsum agnoscere gestiunt omnes astantes - qui sint eius comites, unde sint, et specialiter quis sit Paris. Tandem sciscitantibus illis non eis occultas est materia per Troyanos. Dicunt enim eis Paridem esse filium regis Troye et uenisse in Greciam in comitiua multorum suorum nobilium iussu patris ut a regibus Grecie repetat quandam sui patris sororem, Exionam nomine, quam dicti reges regi Thelamoni tradiderunt, qui sub Laumedonte rege Troyanam depopulati sunt urbem. Uaria igitur de auditis dicta sunt inter eos. Sed loquax fama, que multas uires aquirit eundo, uicinas iam dispersa per partes ad aures Helene de pulcritudine Paridis ad templum Ueneris accedentis multa relacione peruenit. Quod postquam eidem innotuit Helene, uarie uoluntatis desiderabilis appetitus, qui mulierum animum consueuit subita leuitate corripere, Helene animum inconsulta flagrancia concitauit ut optaret ad ipsius festiuitatis sollempnia se conferre gaudia uisura festiua et inspectura ducem Frigie nacionis. Sed O quam multas impudicissimas mulieres ad impudicos subito traxere collapsus ludorum spectacula et iocorum huiusmodi uisiones, ubi iuuenes confluentes suas exercent illecebras et raptos animos muliereum ex dissolucionibus gaudiorum ad sui pudoris crimen subita rapacitate seducunt, cum habentes iuuenes habilitatem commodam uidendi puellas et multo forcius alias ad mundana deliramenta promotas, nunc oculis, nunc tacitis blandiciarum sermonibus, nunc tactu manuum, nunc signorum instinctu milierum animos se de facile mouentes cecis sophismatibus et dulcium fallaciarum argumentacione concludunt. Pereat ille qui primus inuenit inter mulieres iuuenes et adolescentes ignotos instituisse coreas, que manifesta sunt causa multi perpetrati pudoris. Propter quas multe eciam iam pudice ad proditorias infestaciones hominum enormiter corruerunt, unde multociens orta sunt scandala et multorum necis causa sequta. Cateruatim ergo adire templa deorum et eorum celebrare festiua quamquam sit fas, nefas tamen euidenter apparet cum sit in dissolucionibus animorum, qui moti ad instrumentorum sonitus et ad diuersas modulaminis cantilenas facilius corruunt in seipsis. Sed tu Helena, speciosissima mulierum, quis te rapuit spiritus ut in absencia uiri tui tua desereres tam leui relacione palacia, exires eius claustra ignotum uisura hominem, que te compescere habena freni facili potuisti ut seruares pudica ieiunia intra regia sceptri tui? O quam multas adduxit ad labem iter et reditus et facilis ad uulgaria loca discursus! O quam grati feminis esse debent earum domorum termini et honestatis earum fines et limites conseruare! Numquam enim nauis sentiret dissuta naufragium si continuo suo staret in portu, in partes non nauigans alienas. Optasti ergo tu, Helena, tuam exire regiam et uisere Cythaream ut sub pretextu uoti soluendi uirum posses uidere barbaricum et ut pretextu liciti ad illicita declinares. Nam eius uiri uisio uirus fuit quo infecta per te Grecia tota fiut, propter quod tot demum occubuere Danay et duris morsibus tot Frigii uenenati. Quid ultra? Ad consummacionem sui desiderii iam concepti Helena, quibusdam suis familiaribus conuocatis, iubet eis parare necessaria, equos, et comites, cum apud Cithaream ad templum Ueneris appetat se conferre, ubi eius festum colitur tam sollempne et ubi soluere quedam desiderat uota sua. Non enim a Menelay regno extiterat Cytharea remota, cum uelut in eius opposito constituta ab ipsius finibus modico freto distaret. Nec mora, equi parantur et comites et Helena cum suis comitibus in regio apparatu equos ascendens peruenit ad litus et a litore in insulam Cythaream breui remige nauigauit, ubi tam ab incolis quam ab aliis uelud regina ipsius insule fuit in multo honore recepta. Ipsa demum causa sui soluendi uoti Ueneris templum adiuit ibique suas oblaciones dee Ueneri in multis et preciosis muneribus presentauit. Quod postquam Paridi notum factum est reginam uidelicet Helenam, Menelay regis uxorem, ad templum ipsum Ueneris accessisse in multa comitiua suorum apparatu mirabili, Paris excellenter ornatus peruenit ad templum. Audiuerat enim, fama predicante iam diu, Helenam, Castoris et Pollucis regum sororem, incredibili speciositate uigere. Quam ut uidit, inuidit, dum de facili facibus accensus Ueneris in Ueneris templo desiderio fluctuat anxioso. Et diligenter in Helenam figens intuitum siggilatim eius membra tanto decore respersa subtiliter contemplatur. Miratur enim tam in ea rutilanti fulgore flauescere crines multos, quos niuei candoris protractus in medio crine dyametris equalibus diuidebat et aurea fila hinc inde serpencia sub certi lege federis coegerant inuolutos. Sub quibus subsidebat frontis lactea et niuosa planicies ad eius fulgencia tempora usque distensa ubi crinium aureorum cumulus prolucida uisione turgebat. Cuius frontis detestabilis nulla rugositas planiciem sulcauerat adequatam. Miratur etenim in tam nitide frontis extremis conuallibus gemina supercilia, que manufacta sic decenter eleuata flauescere ut geminos exemplata uelud in arcus non in multa nube pilorum tenebrositatis horrende nigrescerent, sed ducta moderato libramine geminas distinguebant in maiori fulgore circumferencias oculorum. Miratur eciam oculos duorum syderum radios describentes, quorum orbes, quasi gemmarum iuncturis artificiose compositi, uaga uolubilitate non prodige aspectibus frenati modestis stabilem animi constanciam promittebant. Quos pilorum eciam in proceritate modesta frenabant palpebrarum habene. Miratur eciam in illa mire pulchritudinis nasi sui lineam regularem, qui maxillas diuidens in geminas partes equales nec multa longitudine uergebat ad ymum nec nimia breuitate correptus superioris labii sedem indecenter suspendebat in altum. Sic nec nimia grossicie tumefactus se in multa latitudine diffundebat, dum compositarum narium termini non multa uaccacione se iungerent nec se in multe aperture patefacione uulgarent. Miratur eciam tantam pulchritudinem faciei tanti nitoris, lacteo candore perfusam, cuius genas rose uestiuerant mixte rosis, cum nulla temporis uarietate roseus color in illis exhausto uigore languescere uideretur. Sic intermixto colore niueo linearum inter genas et labia, rursus figurare labia uidebantur roseam surgentem auroram, que nec multa tenuitate uideri poterant dulcia basea refutare sed eorum dura decenter eleuacione tumentes intuentes ad oscula auidis affectibus inuitabant. Sic miratur dentes eburneos pusillos et in ordine positos, alterum nullatenus alterum excedentem, quorum ordine gingiue rosee linealiter amplectentes uere describere uidebantur lylia mixta rosis. Sicque totus ambitus faciei mentum, modica in medio concauitate sulcatum, forma sperica concludebat, dum thorus sub menti ualle modice duplicatus fulgorem uidebatur effundere cristallinum. Sic miratur eciam in ipsa colli columpnulam niueum presentare nitorem, quem niuei splendoris candor tenui massa pinguedinis eleuatum prodigalitate lactea dealbabat, dum candentem gulam ipsius linealis ordo depingeret murenarum. Sic miratur in iila equales scapulas humili planicie subsidentes terga plana promittere, a quibus sulcus decliuus in medio utrunque latus gracili iocunditate iungebat. Sic miratur in illa brachia decenti proceritate distensa amplexus suadere dulcissimus, dum eius manus modica eleuacione pinguescerent et digitorum extrema tenui producta libramine ungues eburneos presentarent, que brachia, manus, et digiti sereni candoris lacteo fulgore nitebant. Sic miratur in illa lati pectoris equalitatem extensam, in cuius planicie duo urbera (sic) ueluti duo poma surgencia aeris natura quasi geminas cacuminauit in pilas. Et demum staturam eius eque proceritatis attendens prestanciori forma putat et concipit esse membra latencia, dum uere putet et patenter inspiciat in eius composicione persone naturam in aliquo nullatenus delirasse. Summo igitur studio Paris iuxta Helenam, modestie finibus non omissis, fit propior et dum in eius lumina figit intuitum, Helena intuentis aspectus ex suorum aspectibus mutua relatione repensat. Placuit enim Helene forma Paridis plus quam de eo perambula predixere preconia, cum de eius forma sibi sit ipsa iudex et testis, asserens in corde suo nusquam uidisse hominem similis speciei nec qui tantum suo affectui conueniret. Nunquid ergo Helena ad festiua solacia que fiebant in templo flectit intuitus aut ad aliena colloquia uertit caput. Sane inspiciendi Paridem auiditate correpta curis tota deprimitur, ad alid inspectura sua lumina non retorquens. Quam dum Paris percipit sibi suis luminibus blandientem, gaudet suos radios uisalues uisualibus Helene radiis commisceri, et sic per mutuas et placidas uisiones sibi inuicem consonantes communis amoris uehementiam manifestant, et dum ambo cogitant in seipsis qualiter eorum unusquisque alteri sue intencionis archana reuelet, ausus est Paris per intersigna uocis uicaria primicias exsoluere uoti sui. Sed Helena, tamquam ardore tunc excussa consimili, sentit Paridis appetitum et signa similia rependit eidem. Monet eciam nutu eum ut inter tumultus ludencium fiat sibi magis propinqus. Ad quod Paris, omni pudoris omissa caligine, sessioni Helene uinicius appropinquat, et quod signis latenter commiserat latenti tamen et submissa uoce uulgauit. Et sic uacantibus aliis ad ea que iocose fiebant in templo nec aduertentibus illorum insidias amatorum, unus alteri quicquid gestierat in animo resolutis in suspiria uocibus propalauit, et quicquid de optatis eorum fieri deberet inter se breui perstrinxere sermone. Quo facto, Paris, ab Helena humili obtenta licencia, in comitiua suorum templum exiuit, quem exeuntem Helena, dum potuit eundem uidere, dulcibus est aspectibus insequta. Procedente ergo Paride, letus sed amore uexatus, suas peruenit ad naues, ubi confestim omnes sui maiores exercitus ad se uocari mandauit, et ipsis cohactis in unum, sic est eos animosis uocibus alloqutus: O uiri fortissimi, omnibus est notum uobis qua de causa Priamo regi nostro placuerit nos in Greciam transmisisse. Fuit enim totalis eius intentio ut Exionam sororem suam nostro studio rehaberet. Cuius obtentus si uobis impossibilis uideretur, saltem damnificare Grecos quocunque modo possemus deberemus studium adhibere. Ecce enim nobis Exione recuperacio impossibilis facta est, cum sciamus eam a rege Thelamone detineri, uiro utique fortiori, qui nobis eam restituere non sine grauis belli conflictu concederet, eius amore bachatus. Nec nos sumus in tanta quantitate potentes ut ipsi regi Thelamoni preualere possemus in uiribus. Nec in nobis est tanta potencia ut ciuitatem aliquam in Grecia nobis subiugare possemus, tanta est in istis partibus gentis Danae plenitudo. Superest ergo ut laudabile donum quod, sicut puto, nobis dii offerunt in hoc loco non pretermittamus ingrati. Uidemus enim in hac insula, in quam nos fata diis fauentibus appulere, de maioribus Grecie ciuibus, festo suadente Ueneris, et de melioribus mulieribus prouincie adiacentis templum Ueneris esse repletum, cum inter alias sit istius regni regina, uxor regis uidelicet Menelay. Templum eciam est multis diuiciis opulentum. Si irruerimus in illud et illos qui morantur in illo, si eos poterimus captiuos educere, maximus erit nobis et ditissimus prede questus, non solum personarum ex preda captarum uerum eciam rerum, cum in templo ipso multa sint uasa aurea, magna sit argenti copia, et pannorum deauratorum multa protendatur ubertas. Quid alibi potius disponimus querere quod magis se prebeat nobis acceptum? Dico quod, si laudabile uobis apparet, ueniente noctis umbraculo, omnes in arma furtiue surgamus et irruamus in templum ad depopulacionem ipsius, uiros et eciam mulieres existentes in illo captos nostras deducamus ad naues et precipue Helenam, quam si captam deducere poterimus apud Troyam, ex eius capcione spes certa resultat quod ob commutacionemn ipsius de facili poterit rex Priamus suam recuperare sororem. Uideat ergo unusquisque uestrum quid de hoc facturi simus antequam eius quod faciendum putamus nobis habilitas subtrahatur. Et demum suo colloquio fine facto, multi de astantibus faciendum improbant et nichilominus plures probant. Sed postremo, multo examinato consilio, ad id communiter est deuentum ut, adueniente nocte et luna sue lucis radios occultante, armata manu in templum irruant et exponant prede que potuerunt uniuersa. Factum est autem quod, nocte sidera publicante et ad occasum luna uergente, Troyani sub ipsius silencio arma capiunt, et armati, relictis nauibus in tuta custodia armatorum, subito templum intrant, et irruentes in illos quos inuenerunt in illo, ab hostili suspicione securos, in ore gladii inermes capiunt et captos adducunt ad naues, bona eorum queque diripiunt, templum spoliant, et uniuersa predantur. Reginam Helenam et omnes eius comites Paris propria manu cepit, in qua nullius resistencie contraddicionem inuenit, dum animasset eam consensus pocius quam dissensus. Ducitur ergo per Paridem cum omnibus suis ad naues, et in eis ipsa dimissa sub fida custodia, Paris iterum rediit ad predam. Clamor itaque maximus ex captorum uociferatione rupit noctis silencia et horum precipue qui malunt neci tradi quam duci captiui. Ex multo igitur tumultu clamoris inpelluntur incolarum aures, qui in quodam castro in eminenciori loco supra templum ipsum firmato degebant, et, expergefacti in uocibus occisorum et aliorum qui fuge subsidio in castrum se recipere sunt conati, stupefacti surgunt a stratis, arma capiunt, et armati rapido cursu descendentes a castro irruunt in Troyanos. Erat enim in castro ipso multorum quedam bellicosa iuuentus, qui armorum magisterio uelut edocti acriter insultant in Troyanos et dura resistencia ipsos impellunt, putantes eos neci tradere et captas posse recuperare personas. Conflictus ergo fit maximus, ex quo sequitur magna cedes. Sed Troyani demum, qui eos multo pocius quam in quadruplo excedebant pre multorum armatorum copia, facto in ipsos impetu, ipsos uertunt in fugam et eos usque ad radices montis castri predicti in ore gladii persequuntur. Fit igitur finis bello et Troyani, obtenta uictoria, gaudentes reuertuntur ad naues, nichil preciosum relinquentes in templo, ex cuius preda multas et innumerabiles diuicias quesierunt. Ascendunt ergo naues predictis plenas diuiciis et multitudine captiuorum, et uelis ad uentorum afflatus erectis, nauigacione prospera potiuntur ita quod, per dies aliquos secundo remige nauigantes, die septimo ad oras Troyani regni perueniunt, et cuiusdam castri per ui miliaria a Troya distantis, quod Thenedon ab incolis dicebatur, feliciter portum intrant. Ubi iniectis anchoris et nauibus ipsis securis funibus religatis, gaudentes descendunt in terram, in qua ab habitatoribus ipsis, tamquam a suis, in honore maximo sunt recepti. Paris itaque illico postquam descendit in terram, suum ad regem Priamum nuncium destinauit, qui statim postquam peruenit ad regem, refert illi Paridem incolumem cum suis apud Thenedon salubriter aduenisse et ei singula que per Paridem gesta sunt, tamquam ille qui predictis interfuit, recitat seriatim. Ad horum igitur relacionem rex Priamus magno pre gaudio exultauit, et patefactis singulis aliis Troye maioribus et uniuerse plebi, sollempne festum instruunt uniuersi. Existente uero Paride apud Thenedon, prout ibi felix applicuit, regina Helena inter captiuos alios luctuosos multa, ut uidebatur astantibus, torquetur angustia, dum pectus et faciem continuis luctualibus lacrimis irrigaret et singultuosis uocibus regem uirum regesque fratres, filiam, et patriam natosque defleret, que crebris ululatibus inquieta nullo cibo aut potu potitur. Quod Paris pro molesto gerens et graui solari Helenam humilibus et piis uerbis accedit. Et quia dolores eximios Helena producebat nec eam ad consolationis spiritum Paris reducere poterat aut solamen, uelut iracundia motus, aduersus Helenam prosiliit in hec uerba: Quid est hoc, domina, quod tam cotidiano dolore concuteris nec quiescis? Quis est ille qui tot dolorosas uoces audire per tolleranciam diu posset, cum die nocteque lamentis uaces et lacrimis? An putas quod tibi ipsi non obsit et tue persone non inferat detrimentum? Sane saturata esse debes tantis ex lacrimis; si tot gustasses continuos potus aque quot lacrimas diceris sorbuisse, uelud superuacue pleno de pectore iam manarent. Lacrimis ergo tuis, si placet, finem impone et confortacionis amodo resume quietem, cum in regno patris mei nullus te possit occupare defectus nec eciam eos captiuos quos tu mandaueris habundare. Tu enim in tua magnitudine honoraberis uelut maior, omnibus suffulta deliciis et in sublimacione maxima ueneranda, et captiui tui, quos mandaueris a uinculis liberari, in patris mei regno secure uiuere poterunt, uelud in propriis laribus habundanter. Ad hec Helena, detersis lacrimis, Paridi sic respondit: Scio, domine, uelim nolim, habere necesse tuas exequi uoluntates, cum femina non possit potencie preualere uiriliet precipue in captiuitate detenta. Si quid ergo michi captiue et aliis captiuis mecum boni conferetur a quoquam, sperare poterit talia conferens a diis gratiam, cum afflictis compati humanitas suggerat et diis placeant pietates humane. Cui Paris: Nobilissima domina, quecunque mandaueris, infallibiliter implebuntur. Et ea statim per manum accepta, modica uiolencia intermixta, a propria sessione ipsam, secum ad locum adducens ubi in maximo apparatu multa ordinata fuere ut ibi secrecius inter se de singulis conferre liceret. Cui statim Paris sic dixit: Putasne, domina, si te dii a tuis et fata traxerunt et te uoluerunt in meam peruenisse prouinciam, quod talis tibi commutacio sit dampnosa ut maioribus diuiciis et carioribus deliciis non habundes? An putas Troyanam prouinciam Achaye non excedere ubertates, que sola est omnibus preciosissimis opulenta? Putasne me, regina, dignitatem tuam libidinoso cultu uelle fedare? Sane maioribus diuiciis afflues et honorabilioribus deliciis uitam duces, et me, quem dedignari non debes equalis dignitatis uel pocioris eciam uiro tuo, matrimonialis thori habebis consortem. In caram enim uxorem te michi copulare propono et tecum perpetuo uiuere in sacrarum federe nuptiarum, nec putare tibi debes horrendum si pusillum regnum in quo fuisti hactenus in ampla regna commutes, cum Troyano regno multa sint Asye regna subiecta, que tibi cum omnis subiectionis deuocione parebunt. Nec amissi tui uiri te debet iactura compungere, cum michi non sit in nobilitate similis, in strennuitate par, nec in diligenti feruore prorsus equalis. Ex amoris enim tui flamma totis affectibus incalesco, et ab eo qui te plus diligit sperare debes firmiter plus honoris. Cessa igitur ammodo plus dolere, lacrimis tempera et murmuri querelarum, et in hiis rogo ut exaudias humiles preces meas. At illa respondit: A lacrimis abstinere quis potest qui tanti doloris aculeis angitur sicut ego? Mallem deos de meis successibus aliter statuisse. Sed ex quo aliud esse non potest, inuita tuas preces admittam, cum tue resistere uoluntati nulla sit potencia penes me. Et statim subitas prorupit in lacrimas et singultus, quos iterum sedare sermonibus nisus est Paris. Et ea tandem a lacrimis desistente, Paris ab ipsa poscit in humili uoce licenciam. Et adueniente sero Paris eidem studuit deseruire non minus blandiciis quam preciosis cibariis habundanter. Decurso igitur noctis silencio et adueniente diluculo, Paris Helenam, regiis uestibus a rege Priamo sibi traditis exornatam, equum mire pulchritudinis, in aurea sella et aureo freno decorum, fecit ascendere, ordinatisque captiuis aliis in equorum multitudine iuxta gradus eorum, iubet eos precedere in multa militum comitiua. Et demum ipse Paris et Deyfebus, Anthenor, Heneas, et Pollidamas necnon et quam plures alii nobiles equos strennuos ascendentes reginam Helenam in apparatu et honore maximo comearunt. Et recedentes a Thenedon lentis passibus se dirigunt uersus Troyam, et eis uenientibus iuxta ciuitatem eandem, rex Priamus in multorum nobilium comitiua exiuit obuiam illis, et salutatis suis et ylari uultu receptis, accedit ad Helenam, quam deuotis affectibus et leta fronte suscipiens ipsi in uerbis placidis humiliter se submisit. Peruenientibus ergo eis ad ciuitatis portam ubi multitudo populi infinita confluxerat gaudia celebrans et inmensa tripudia in omni genere musicorum, rex Priamus primo descendit ab equo et reginam Helenam pedes habenis aureis equi sui in multitudine maiorum Troye et multa ueneracione deducit quoousque ipsam in suam regiam excelsam introduxit. Quid ultra? Magna sunt gaudia que ducuntur ab homnibus de ciuitate Troyana. Magna sunt festa que ob aduentum Paridis et suorum sunt gesta qui cum eo incolumes redierunt. Illucescente uero die sequenti, rege Priamo acceptante gratanter, Paris Helenam in templo Palladis duxit uxorem. Ob cuius rei causam uniuersi Troyani implicant festa festis, gaudia gaudiis aggregant, et per dies uiii continuos ludis et exilaracionibus uacauerunt. Quod postquam Cassandre, filie regis Priami, innotuit Paridem Helenam sibi matrimonio nexuisse, duras prorupit in uoces et querulos ullulatus, potenter exclamans et dicens: Ad quid, infelices , gaudia ducitis de nupciis Paridis, ex quibus uobis tanta futura sunt mala, et per quas necem uestram et uestrorum deflebitis filiorum, quos in conspectu patrum uidebitis trucidatos, et maritorum crudelia funera uiduate intuebuntur uxores? Ha sublimis Troya, diris precipitatura ruinis, quam impie subuersa peribis! Ha misere matres, quanto dolore uestrorum cordium claustra serabitis, cum de parubus uestris uiscera auelli uidebitis et membratim membra disiungi! Ha misera Heccuba, unde tot poteris educere lacrimas in natorum tuorum excidio, quos secabit et incidet cruentatus gladius impiorum? Ha gens ceca et dire mortis ignara, cur in uiolenta manu ab iniusto uiro non euellitis Helenam, et eam non acceleratis restitui iusto uiro antequam durus ensis acceleret et gladius acutus uestro deferueat in cruore? Putatisne furtum Paridis sine graui pena et acerba uindicta posse transire, per quam uobis est finale excidium prouenturum? Ha infelix Helena, ymo dira lena, quot nobis es paritura dolores! Pellite igitur, ciues miseri, impium funus a laribus et, dum licet, mortem pro uita uitate. Dum hec igitur et alia duriora continuis querelis predicta Cassandra diffunderet et ad regis Priami monitus nullo modo desisteret inquieta, rex Priamus ipsam capi mandauit et in compedibus ferreis in claustro firmari. In quo dicitur Cassandram ipsam per multos fuisse detentam, cuius querimoniarum lamenta si fuissent Troyanis animis exaudibiliter inculcata, Troya forte minime defleuisset perpetuos casus suos, qui usque nunc hominum flebiliter demulcent auditus, nullo futuro tempore per obliuionis silencia deleturi. Cum hec itaque in urbe Troyana feliciter (ymo cecis insidiis infeliciter) gererentur, nondum Troyanis applicantibus in insulam Thenedon, fama loquax et euolans tumultuosis relatibus Menelay regis in multa stupefactione aure sinuadit, qui nondum a Pyra discesserat nec a ducis Nestoris comitiua. Cui postquam patefacta sunt singula de disrobacione templi uidelicet in insula Cytharea, dominio suo subiecta, de nece suorum interfectorum ibi nequiter a Troianis, de captiuitate mulierum et aliorum deductorum in Troiam, et demum de raptu sue Helene, quam plus quam seipsum amore tenerrimo diligebat, tantorum dolorum aculeis factus est anxius. Qui pronus cadens in terram, debilitatus est spiritum et factus est deficiens in loquela. Sed dum post longam horam uires resumpsit, in multa doloris anxietate corporea suorum deflet excidium, captiuorum abduccionem, et Helene sue absenciam sub tanti uituperii siggilatione transducte. Deflet eius pulchritudinem alienis manibus contractandam. Deflet eius delicias quas habituram non estimat in nacionibus barbarorum. Nullus est finis lamentis eius et lacrimis. Et demum hoc Nestori nunciato, Nestor ad ipsum ueniens, quem sibi carum astrinxerat in amicum, factus suarum lacrimarum particeps, blandis sermonibus et piis affatibus solari mestum intendit. Qui dum nullis monitis, lacrimis, et fletibus finem daret, celer se accingit ad reditum regni sui. Quem Nestor non deserens ipsum in comitiua multorum militum flebiliter commeauit. Qui suum postquam peruenit in regnum, pro rege Agamenone, fratre suo, ut ad ipsum accederet, fideli nuncio demandauit, sic regibus Castori et Polluci similiter, qui eius audito nuncio, statim ad eum omnes predicti tres reges cursu celeri peruenerunt. Agamenon autem, ut uidit Menelaum fratrem suum tanto dolore torqueri, ipsum est hiis uerbis consolatoriis allocutus: Ad quid, frater, tanto dolore deprimeris? Etsi te iusta causa dolendi moueat, non tamen est prudentis uiri animi sui motum extrinseca demonstratione uulgare. Dolor enim patefactus extrinsecus in aduersis ad dolendum amicos plus prouocat et maiora gaudia generat inimicis. Finge ergo propalare leticiam, cum dolor habundat, et finge te non curare de hiis in quibus te debet rationabilis cura mordere. Curis anxiis aut fluuiis lacrimarum honor non queritur nec uindicta. Ense igitur petenda est ulcio, non murmure querelarum. Nam sapientis probitas tunc apparet cum casibus examinata contrariis aduersa nouit sustinere certamina et malorum ponderibus animum non submittit. Excita ergo tue strennuitatis animum ad hec mala, ut ubi iustus dolor te prouocat rigidum assumas animum ulciscendi, ut iniuria tibi et nobis illata dura non transeat sine pena, que non lacrimis est querenda sed in magna offendendi uirtute. Nosti enim nos habundare uiribus et in hac ulciscendi cura nos multos habere consortes, cum in hoc tocius Grecie assurgat imperium et a nobis moniti reges singuli arma Troyanis ingerere non negabunt. In brachio fortissimo et multa classe apud Troyam nos unanimiter conferemus, in cuius litus si nostra figere tentoria nos contingat, durum erit et impossibile Frigiis nos a litore posse deicere. Ante erunt maiores eorum neci traditi et seruituti durissime populares eorum, cum Troyana urbs in nostra potencia funditus euerteretur, et ille Paris, tot malorum actor, si contingat intercipi, uelud nequam latro furca suspensus amarissimas penas luet. Cessandum est ergo ab omni dolendi tristicia et ad omnes reges Grecie, duces et comites, maiores et nobiles, nostra scripta mittemus ut in huius ulciscendi causa dedecoris nobis potenter assistant. Sicque uerbis et sermonibus fine facto, acquieuit humiliter Menelaus, et sic incontinenti per uniuersos Grecie principes litteris destinatis, inter alios accesserunt primi illi uiri nobiles, Achilles strennuus et Patroclus necnon et fortissimus Dyomedes. Statimque eis tocius negocii materia declarata, omnes disponunt unanimes in maximo exercitu et in multo nauigio cumulari ut pro recuperanda Helena et illicite iniurie obtinenda uindicta se potenter conferant apud Troyam. Pro huiusmodi autem executione negocii ante omnia statuerunt eligere aliquem in ducem et principem, cui totus exercitus pareat et sub cuius ductu regali exercitus ipse salubriter gubernetur. Et sic de communi assensu omnium presencium tunc ibidem Agamenonem regem, multe strennuitatis uirum, omnis sani consilii discretione uigentem, in imperatorem eorum assumpserunt et ducem. Et data ei omnis plenitudinis potestate, dicti fratres Castor et Pollux, putantes Troyanos nondum in Frigiam peruenisse, cum quibusdam eorum nauibus se inmittunt in mare, si forte predictam Helenam recuperare possent antequam Troyam contingeret applicare. Nonnulli uero dixerunt quod dicti fratres, uocacione Menelay nullatenus expectata, statim postquam de raptu Helene ad eos fama peruenit, se in mare cum multo nauigio inmiserunt. Sed quicquid de hoc contigerit, fratribus ipsis mare intrantibus Troyanos uolentibus persequi, nondum per duos dies feliciter nauigauerant cum subito celum obductum nubibus obscuras induxit tenebras circumquaque, et uariis coruscacionibus tumida et interpollata luce micantibus, ruptis nubibus, mugiunt clamosa tonitrua, mentes nauigancium excitancia pre timore. In pluuiam igitur coacte nubes aquosos imbres effundunt, et inualescente uentorum rabie procellosa, tumet pelagus in fluctus maximos eleuatum. Cuius area aeris obscuritate facta nimium tenebrosa, exasperantibus nimbis aduersis, uaria cacumina fluctuum extolluntur, spumas eructancia crebras hinc inde, ex quibus nigrum pelagus, uelud ebulliens, conuertebatur in album. Nec mora, franguntur arbores, lacerantur uela, rumpuntur funes, sternuntur antenne, et omnia nauium earundem depereunt armamenta, disperguntur naues multa uentorum exacerbacione, una ab alia separata. Nauis autem illa in qua predicti fratres insimul nauigabant in potentia tempestatis aduerse fractis themonibus et eius arboribus multo stridore collisis proprio remige destituta fertur per pelagus incerto itinere nunc huc et aduersis fluctibus nunc illuc, que dum multa fatigacione nunc recta nunc obliqua per mare discurreret, demum exausta maris hiatibus, propriis dissuta carinis, auulsis tabulis, nullo alio uidente, demergitur inter fluctus, inter quos predicti duo fratres et ceteri nauigantes in ipsa, prout uere putatur periere submersi. Sic et alie naues sequaces ipsius, simili tempestate correpte, in diuersis locis pelagi perierunt. Horum autem fratrum mors dum gentibus esset incognita et de eorum morte nullus esset qui causam certitudinis perhiberet, quidam credere uoluerunt eos diuino munere factos deos et uiuos, ut uoluit antiqua gentilitas, translatos in celum. Hinc est quod poete dixerunt eos in celum assumptos constituisse signum in zodiaci circulo quod usque in hodiernum diem signum dicitur geminorum quia ex hiis geminis fratribus constitutum, licet antiqui philosophi dixerunt ideo geminorum signum appellari quia geminis diebus plus quam in aliis signis sol sub zodiaco decurrens moratur in illo. Et sic quicquid dictum sit, duo fratres predicti pro eorum Helene recuperatione sororis necis eorum tales primicias exsoluerunt. Et quia Frigius Dares uoluit in hoc loco quorundam Grecorum et Troyanorum colores et formas describere, qui, etsi non omnium, saltem describere uoluit famosiorum. Asseruit enim in codice sui operis, Greca lingua composito, omnes illos suis oculis inspexisse. Nam sepius inter treguas factas inter exercitus ipse se ad Grecorum tentoria conferebat, uniuscuiusque maioris formam inspiciens et contemplans ut ipsorum in suo opere sciret describere qualitates. Dixit enim primo Helenam speciositate nimia refulsisse, de cuius statura et forma satis aperte supra retulimus, hoc addito quod ipse dixit Helenam ipsam inter duo supercilia quandam habuisse modicam et tenuem cicatricem, que miro modo decebat eandem. Agamenon autem, rex multa proceritate, submissus, lacteo candore fulgebat. Fortis erat in uiribus, dum membris esset fortibus conformatus. Laboris erat amicus, dum esset quietis impatiens, discretus, audax, et multo loquendi lepore facundus. Menelaus autem, frater eius, non erat tanta proceritate distensus, sed eius forma inter longitudinem et terminos breuitatis medium decenti statura seruabat. In armis erat strenuus et in bellandi desiderio nimium animosus. Achilles uero mira pulchritudine fuit decorus, flauis crinibus sed crispatis, oculis glaucis et grossis sed amorosi aspectus, amplum habuit pectus et scapulas, brachia grossa, renes largos, et in statura longitudinis competentis. Hic in fortitudine multa preualuit. Nullus Grecorum tunc fortior ipso fuit, bellandi cupidus, largus in donis, et prodigus in expensis. Tantalus uero corpore grandis fuit, fortis multum, uariis oculis, candidus rubore permixto, ueridicus, humilis, lites fugiens sed prelia iusta peroptans. Ayax Oileus corpore grossus fuit, amplis scapulis, grossis brachiis, longus multum, et semper uestibus caris comptus. Multum uero fuit pusillanimis et facilis ad loquendum. Thelamonius Ayax multa pulchritudine fuit decorus, nigris tamen crinibus sed circulatis. Delectabatur in cantu, dum uocem commodam haberet, cantionum et sonorum in multa copiositate repertor. Hic fuit multe strennuitatis uir, bellicosus multum, et qui pompas in suis uirtutibus non dilexit. Ullixes uero omnes alios Grecos speciositate precessit, strennuus quidem fuit sed omni astucia et dolositate plenus, mendaciorum maximus comentator, multa diffundens uerba iocosa sed leporis tanta disertus facundia quod neminem sibi parem habuit in composicione sermonum. Dyomedes multa fuit proceritate distensus, amplo pectore, robustus scapulis, aspectu ferox, in promissis fallax, in armis strennuus, uictorie cupidus, timendus a multis, cum multum esset iniuriosus, seruiencium sibi nimis impaciens, cum molestus seruientibus nimis esset, libidinosus quidem multum, et qui multas traxit angustias ob feruorem amoris. Dux Nestor longe stature fuit, latis membris, brachiis grossis, facundus nimium in loquela, discretus ac utilis et fidelia consilia semper prebens, ad irascendum facilis et prouocatus ad iram nulla poterat frenari temperie, licet esset in eo breui spacio duratura. Huic nullus equari potuit in tanta sinceritate fidelitatis amicus. Prothesilaus pulcher fuit et decenti statura decorus, strennuus quidem multum, nullus eo celerior, et in armis nimium animosus. Neptholomus statura grandis fuit, nigris crinibus, grossis oculis sed rotundis, latus pectore, largus scapulis, superciliis iunctis, in loquela balbutiens. Sed doctus erat in legibus et exercicio multo causarum. Palamides autem, filius regi Nauli, forma pulcherrimus, longus et gracilis sed moderata fuit proceritate distensus, animosus ad prelia, affabilis, tractabilis, urbanus, et multa dona diffundens. Pollidarius multa erat plenus grossicie et tanta pinguedine tumefactus quod uix seipsum ducere poterat aut stare multum erectus, animosus multum sed multa superbia ceruicosus, letari non nouit, et semper erat ex nimiis cogitacionibus curiosus. Machaon uero fuit equali forma compositus, dum non esset multum longus nec multa breuitate correptus, superbus tamen, animosus multum, nudatus fronte caluicie, et qui nunquam de die dormiuit. Briseyda autem, filia Calcas, multa fuit speciositate decora, nec longa nec breuis nec nimium macillenta, lacteo perfusa candore, genis roseis, flauis crinibus, sed superciliis iunctis, quorum iunctura, dum multa pilositate tumesceret, modicam incouenienciam presentabat. Multa fulgebat loquele facundia; multa fuit pietate tractabilis. Multos traxit propter suas illecebras amatores multosque dilexit, dum suis amatoribus animi constantiam non seruasset. Preter hos et alios maiores scripsit idem Dares in Grecorum auxilium Persarum regem in multa uenisse militum comitia, cuius colorem et formam inter ceteros non omisit. Scripsit enim eum fuisse magne stature, uultum habuisse pinguissimum, faciem lentiginosam, capillos et barbam uelud igneam rubicundam. De illis autem qui fuerunt in Troia idem Dares formas suo stilo descripsit. Scripsit enim regem Priamum longe fuisse stature, gracilem et decorum, uocem habuisse depressam, hominem strennuitatis multe et cibos ualde diluculo affectantem, uirum intrepidum et absque timore et blandicias hominum habentem exosas. Fuit enim in suis sermonibus omnino ueridicus; iusticiam coluit. Sonos musicos et canciones amoris libenter audiuit. Nec fuit rex alius qui maiori honore suos commilitones amasset et maiorum donorum affluencia ditasset eosdem. De filiis itaque regis Priami nullus fuit qui tanta animositate uigeret sicut primogenitus eius Hector. Hic fuit ille qui suo tempore omnes alios in uirtutis potencia superauit. Parum uero erat balbuciens in loquela. Habuit membra durissima, sustinencia pondera magna laborum. Magnus erat in forma. Nunquam tanti uigoris uirum Troya produxit neque magnanimum, multa repletum nube pilorum. Nunquam uerbum iniuriosum aut indecens ab ore eius exiuit. Nunquam sibi extitit tediosum laboribus incumbere preliorum. Nullis enim sudoribus bellicis lassabatur. Nunquam legitur aliquis in aliquo regno fuisse qui tantum a suis regnicolis amaretur. Deyfebus, secundus filius regis Priami, et, sequens, Helenus, eius frater, ita fuerunt unius forme et similitudinis coequales quod nulla discrepancia erat in illis. Uix enim unus ab alio dignosci poterat, siquis eos subito inspexisset. Eorum enim forma proprie talis erat qualis erat eorum regis Priami genitoris. Illa enim sola eos tres dissimilitudo distinxit quod rex Priamus erat etate prouectus et illi duo iuuentutis gloria pubescebant. Item illorum duorum alter, uidelicet Deyfebus, in armorum multa strennuitate uigebat, et alius, scilicet Helenus, multis erat edoctus liberalium arcium disciplinis. Troylus uero, licet fuerit corpore magnus, magis fuit tamen corde magnanimus, animosus multum sed multam habuit in sua animositate temperiem, dilectus plurimum a puellis, cum ipse aliqualem eruando modestiam delectaretur in illis. In uiribus uero et strennuitate bellandi uel fuit alius Hector uel secundus ab ipso. In toto eciam regno Troye iuuenis nullus fuit tantis uiribus nec tanta audacia gloriosus. Paris uero fuit pulchritudine multa uenustus, flauus coma ita quod tota eius cesaries nitorem aureum presentaret, arcus magisterio excellenter edoctus et in uirtute uenandi, multa fuit in armorum strennuitate securus et rigidus miles in bellis. Heneas autem fuit grossus pectore, paruus uero corpore, mirabiliter discretus in factis et temperatus in dictis. Eloquentia multa refulsit, sanis consiliis satis plenus, mirabiliter sapiens, et multa litteratura peritus. Uultum habuit multa alacritate iocundum, dum eius oculi essent uarii et multa speciositate fulgentes. Inter alios Troye maiores nullus extitit qui tantarum rerum immobilium possessionibus habundaret, locuples in castris et diues in uillis. Anthenor autem fuit longus et gracilis, multis habundans sermonibus sed discretus. Uir fuit industrie maxime, circumspectus multum, a rege Priamo affectuose dilectus, et cum se prestabat occasio, iocose multum suos socios deridebat. Absolute tamen erat omni grauitate maturus. Pollidamas uero, ipsius Anthenoris filius, iuuenis speciosus, multa fuit strennuitate conspicuus, laudandus moribus, corpore longus et gracilis, sicut pater, sed parum fusco colore respersus. Multum fuit hic fortis in uiribus et ualde potens in armis; ad irascendum tamen uelox sed moderamine multo frenatus. Rex uero Menon pulcher in forma sed grandis, latis s capulis, grossis brachiis, pectore durus, crinibus autem crispatis et flauis. Oculorum uero eius orbes nigro fuerunt colore perlucidi. Mire strennuitatis miles et qui in Troyano bello multa uirtuosa et laudanda peregit. Regina uero Heccuba corporea proceritate distensa, magis declinauit ad uirilem formam quam ad speciem muliebrem. Mulier fuit mirabilis sagacitatis, illustris, multis erudita doctrinis, pia nimis, honesta multum et opera diligens caritatis. Andromacha uero, uxor Hectoris, nimia fuit speciositate decora, longa corpore, lacteo candore refulgens. Oculos habuit multo fulgore lucifluos, rubicunda maxillis, roseis labiis, et cesarie deaurata. Inter omnes mulieres honestissima uere fuit, in omnibus suis actibus moderata. Cassandra autem fuit stature decentis, candida multum, lentiginosa facie, oculis uariis, uirginitatem appetens et omnes quasi actus fugiens muliebres. Multa nouit predicere de futuris, cum in astrorum scientia et aliis liberalibus disciplinis esset potenter et patenter edocta. Pollixena uero, regis Priami filia, uirgo tenerrima, multa fuit speciositate decora. Hec fuit uere uerus pulchritudinis radius, quam natura studio multo depinxit et in qua natura rerum nichil errauerat nisi quod mortalem eam statuerat. Cuius speciem particularibus explicare sermonibus labor esset inutilis, cum eius forma quasi omnium aliarum procelleret speciem mulierum. Intelligitur ergo omnem in ea membrorum pulchritudinem habundasse et ea floruisse uirtute quod omnis generis exosas habuit uanitates. De hiis tantum Dares Frigius uoluit formas et colores describere tam Grecorum quam eciam Troyanorum, cum in utroque exercitu multi fuerunt multa uirtute conspicui, quorum nomina et uirtutes, hinc inde puagnacium, seriatim per sequencia narrabuntur. Superest ergo quod ad ipsius hystorie seriem explicandam per suos actus continuos successiue stilus noster deinceps ueridicus acuatur. Tempus erat quod, iam bruma suis exuta pruinis et gelu suo tempore soluto, glacies iam liquerat, cum iam, niuibus liquefactis, uarii fluuii per uallium concaua uarios iam tumescerent in decursus, et pigra hyems, ignei mendica caloris, ultima terga daret ob uicinum primi ueris aduentum, sole sub extremo signo Piscium decurrente, dum extremi dies et ultimi Februarii mensis instarent, et mensis ille Marcius succederet iam uicinus, cum uniuersus Grecorum exercitus, in multa classe fecundus, in Athenarum ciuitatis portum totus insimul conuenisset. Sciant igitur presentis hystorie lectores ab ipsa mundi institucione nunquam tot nauigia insimul confluxisse, tanto plena milite nec tantorum cumulo pugnatorum, que, ut descriptibili sermone patefacta, legentur. Sciendum est Agamenonem, regem et Danathorum ductorem exercitus, ex ciuitate sua, scilicet Mecenarum, c naues militibus onustas pugnantibus adduxisse; Menelaum autem, uirum Helene et ipsius Agamenonis fratrem, ex regno suo quod est dictum Spartem lx naues plenas militibus adduxisse. De regno uero Boecie Archelaus et Prothenor, ipsius regni domini, naues l duxere. Ascalafus uero dux et comes Helimus de prouincia Cythomenie naues duxere xxx. Rex uero Epistrophus et rex Tedius de regno Forcidis l naues adduxerunt in multa militum comitiua. Thelamonius autem Ayax de regno suo et de sua ciuitate nobili Salemina l naues adduxit. In cuius comitiua fuerunt multi duces et comites et sunt hii: dux Teucer, dux Amphiacus, comes Dorion et comes Theseus. Senex autem dux Nestor cum l nauibus ex Pilon aduenit. Rex uero Thoas de regno suo Tholie l naues adduxit. Rex autem Deximais de regno suo naues secum detulit l. De regno autem suo, quod Demenium dicebatur, Ayax Oyleus xxxui naues adduxit. Polibetes uero et Amphymacus, de prouincia Calcidonie domini, naues adduxere xxx. Rex autem Ydumeneus et rex Merion de Creta naues lxxx duxerunt. De regno Tracie ille facundissimus rex Ulixes l naues adduxit. Dux uero Melius de ciuitate sua dicta Pigris detulit naues x. Prothotacus autem et Prothesilaus, duces prouincie que Phylarca communiter dicebatur, duxerunt naues numero l. De regno uero Tricionico rex Machaon et rex Polidus fratres, filii quondam regis Colephis, adduxerunt naues xxii. De nobili uero ciuitate sua que dicebatur Phites l naues adduxit Achilles. rex autem Thelephalus de insula regni sui que dicta est Rodon xxii naues adduxit. Euripilus uero rex de regno suo quod dicitur Ortomenie l naues adduxit. Dum autem Anthipus et dux Amphimacus, domini cuiusdam rusticane prouincie que dicta est Hesida, naues xi adduxerunt. Rex uero Polipetes de regno suo quod dicebatur Richa et dux Losius, sobrinus eius, adduci fecerunt nauigia lx. Strennuus uero Dyomedes et in eius comitiua Thelenus et Eurialus de terra sua Argis naues detulit lxxx. rex uero Poliphebus de regno suo quod nondum multa fama pollebat, detulit naues uii. Rex Fineus de regno suo, quod tenebat a Grecis, xi naues adduxit. Rex autem Prothoylus e regno suo quod dictum est Demenesa naues detulit l. Et totidem rex Capenor de sua prouincia Capadie. Treorius uero rex de regno suo quod Beisa dicebatur xxii naues secum adduxit. Et sic facta summa de predictis regibus et ducibus fuerunt numero lxuiiii. Naues uero Grecorum illorum mccxxii, preter Palamidem, filium regis Nauli, qui ultimus cum suis nauibus, ut infra proximo refertur, aduenit. Homerus uero dixit in temporibus suis fuisse naues mclxxxui, sed forte pre tedio numerum integrum non descripsit. Et factum est, postquam predicti reges, duces, et principes Grecorum in portum Athenarum cum eorum nauibus conuenerunt, Agamenon, uir ille tam strennuus, qui, ductor ac principes, tocius Grecorum exercitus curam gerebat uigilem curiosus, attente deliberans quid deinceps esset super predicto negocio feliciter aggressurus, in quadam planicie extra menia ciuitatis ipsius, paratis sedilibus, predictos reges Grecorum, duces, et principes ad se ibidem mandauit uenire. Et eis omnibus illico uenientibus coram ipso et consedentibus seriatim, indicto manu ab Agamenone predicto silencio, omni tumultuose uocis murmure circumscripto, Agamenon ipse inter eos talia uerba profudit: O uiri nobiles qui in uestrarum uirtutum uiribus in hoc ordine iuncti estis, aperte cognoscitis et uidetis quanta sit ipsarum uirium uestrarum potentia, quanta sit uirorum in uestra confluencium comitiua pugnancium multitudo. Quis unquam uidit temporibus retroactis tot reges, duces, et principes insimul in unam uoluntatis consonanciam aggregatos, tot iuuenes armorum bellicositate conspicuos coniunctos in unum ad bellicosa arma ingerenda uiriliter contra hostes? Nonne manifesta dementia ducitur et spiritu cecitatis obducitur qui contra nos presumit eleuare calcaneum et uires nostras ad prelia irritare? Sane de nobis omnibus qui sumus in hoc exercitu cumulati tales centum potenciores agnosco, quorum unus dumtaxat reuera sufficeret ad exequendum illud et feliciter terminandum ad quod nos omnes insimul anhelamus. Nemini enim nostrum uenit in dubium quanto simus ad presens pulsati dedecore, quantis pro dampnis nobis illatis et nostris nuper prouocati simus contra Troianos arma iusta capescere et duros contra eos inire conflictus. Ut autem ardentibus animis ad nostras consequendas omnino uindictas unanimes insurgamus, et hoc rationabilis necessitas ingerit et nos ad hoc iustus dolor inpellit ut primo obloquentium ora frenemus et nostrorum uituperia detergamus sic ut Troyani de cetero ad committendum similia non insultent. Et de commissis contra nos eorum excessibus, si penis debitis non uexentur, ad duriora (quod absit!) procedere postmodum non timebunt. Neque enim maiores nostri assueci fuerunt aliquid dedecoris sub silentio pertransire quod per obloquencium diffamacionem eis opprobriose posset asscribi, nec nos ergo, simili modo, conniuentibus oculis dissimulare debemus quod opprobriose nobis et nostris possit successoribus exprobari, maxime cum tot simus in unius uoluntatis desiderio concurrentes et in tanta simus potencie latitudine constituti. Quis enim est hodie qui nostras metiretur potentias? Et de facto nullus uidetur qui ad offensionem nostram intrepidus auderet insurgere, excepta gente fatua Troyanorum, qui, ceco et stollido ducti consilio, se in offensionem nostram indiscussis et fatuis propositis iniecerunt. Nonne hoc nouit mundi pars maxima qualiter quidam ex nostris in Laumedontem regem, patrem huius regis Priami, armis bellicis irruerunt et tradiderunt eum neci et infinitos ex suis, urbem suam Troye, ab ipso Laumedonte rege possessam, funditus euertentes? Nonne apud nos adhuc hodie sunt plures ex illis in Grecia qui, in prouinciis nostris a nostris adducti uiolento iure predonio, deflent perpetuas seruitutes? Sane non est inpossibile neque dissimile mille potentioribus facere quod quatuor minus potentes fecerunt aut quinque. Scio quidem eos scire nos esse aduersos ipsos accinctos et ideo multa sibi mendicasse suffragia et multa subsidia quesiuisse ut aduersus nos potenter obsistant et se contra nos uiriliter tueantur. Quare mihi uidetur acceptum, si hoc uobis cedat ad gratum, ut antequam ab hoc portu salubriter dissolutis anchoris discedamus, apud Delphos insulam ad deum Appollinem speciales deuotos nostros nuncios dirigamus recepturos a deo ipso et ab aliis deis nostris certa responsa quid nos de cetero facere deceat et liceat de hiis que sumus eis fauentibus aggressuri. Et sic Agamenon rex sermoni suo finem fecit. Et hiis dictis, uniuersi itaque predicti reges, duces, et principes, Agamenonis regis audito colloquiolaudant illud et sic faciendum esse ut ipse decreuit unanimiter omnes probant. Quare super huius execucione negocii omnes in una uocis consonancia Achillem eligunt et Patroclum ut ipsi pro tam communi bono, quod seipsos et alios communiter et principaliter omnes tangit, apud Delphos insulam se conferant responsum a deo Appolline humiliter petituros. Nec mora, predictus Achilles et Patroclus pro predictis fideliter exequendis securo remige portum intrant, et diis fauentibus cursu celerrimo, felici nauigatione potiti in insulam Delphos salubriter peruenerunt. Erat autem predicta insula Delphos mari undique circumfusa, que pro certo creditur quod fuerit insula Delos, que scriptorum orte uicio fuit adiuncta. Que insula in medio insularum Cicladum sita est, in mari scilicet Elespontico constituta. Quare de predictis insulis in medio Cicladum principalis est una. In hac enim insula, ut narrat Ysidorus, Latona enixa est Appollinem et Dyanam et ideo in ea, hedificato templo in mirabilem murorum congeriem, colebatur Appollo. Et dicta est Delos pro eo quod sedato diluuio ante omnes terras radiis solis primum illuminata est et luna uisa. Dicitur enim Delos quasi manifestacio, nam Delon grece manifestum latine dicitur. Et quia ab insula primo fuerunt inspecti sol et luna, ideo gentiles dicere uoluerunt hanc insulam fuisse patriam solis et lune et ideo eos in ea fuisse natos, cum Appollo dicatur sol et Dyana luna. Ipsa etiam dicta est Ortigia eo quod ibi primum nate sunt coturnices, quas Greci ortigias uocant. Hunc gentiles Appollinem deum esse dixerunt. Dixerunt eum esse solem, ipsumque Tytan, quasi unum ex Tytanis qui aduersus Iouem non fecit, eundemque Febum, quasi effebum, hoc est adolescentem, eo quod sol cotidie oritur. Item eundem Appollinem Phytum uocauerunt a Phytona serpente ab eo interfecto. Inde phytonisse dicte sunt quedam mulieres scientes predicere de futuris, ut idem Appollo petentibus predicebat. De hac fitonissa quidem scriptum est in Ueteri Testamento, in primo libro Regum, que fecit excitare dudum mortuum Samuelem ad petitionem regis Saul. In hoc igitur templo erat maxima ymago tota ex auro composita in honore predicti dei Appollinis. Que licet fuisset ex auro composita et in ueritate fuisset surda et muta, tamen secundum gentilium errores colencium ydolatriam (que principaliter apud ipsos inualuit, cum omisissent uerum cultum Dei ueri, qui in sapientia, id est in filio Dei, domino nostro Ihesu Chisto, ex nichilo cuncta creauit) adheserunt diis surdis et mutis, qui pro certo homines mortales fuerunt, credentes et putantes eos esse deos, quorum potencia nulla erat. Sed responsa que dabantur ab eis non ipsi sed qui ingrediebantur in eorum ymagines dabant, qui spiritus immundi pro certo erant, ut per eorum responsa homines in perpetuis errorum cecitatibus conseruarent. Qualiter autem ydolatria creuerit et inicium iniquum habuerit, et qualiter per spiritus immundos responsa dabantur, cum sit locus, prouidimus hic compendiose describere et qualiter predicte ydolatrie finis fuit, cum per gloriosum aduentum domini nostri Ihesu Christi ubique terrarum ydolatria tota cessauerit et suo penitus euanuerit exhausto uigore. Certum est enim in scripturis ecclesiasticis, secundum sancti euangelii ueritatem, in quo lux sinceritatis assistit, quod cum Herodes rex illusus esset a Magis et ideo quereret perdere puerum, uidelicet dominum nostrum Ihesum Christum, saluatorem mundi, angelus apparuit in sompnis Ioseph ut educeret matrem et filium in Egyptum. Quo perueniente puero cum matre, omnia ydola Egypti insimul corruerunt, nec inuentum est ydolum in omni Egypto quod non esset minutatim abcisum. Iuxta illud Ysaie: Ascendit dominus nubem leuem et ingredietur Egyptum et mouebantur simulachra Egypti ad demonstrandum quod per aduentum domini nostri Ihesu Christi, saluatoris, omnis ydolatria funditus euerti et cessare debet. Unde Iudei dicunt quod Ismael primo simulachrum luto confinxit; gentiles autem primum Prometheum simulachrum de luto fecisse dogmatizauerunt atque ab eo ars simulachra et statuas fingendi processit. Dicuntur autem gentiles quia semper sine lege fuerunt, et ita semper fuerunt, ut geniti fuisse perhibentur, ydolis principaliter seruientes. Ydolatrie uero principium a Bello, Assyriorum rege, primo dicitur processisse. Nam iste Bellus rex fuit pater Nini regis, qui morte preoccupatus per Ninum filium eius preciose est traditus sepulture. In cuius memoriam Ninus, filius eius, mirabiliter simulachrum quasi simile patri suo configere mandauit ex auro ut in consolacionem suam et memoriam patris sui uiso simulachro uidere fingeret patrem suum. Hoc ergo simulachrum rex Ninus coluit tamquam deum et coli mandauit a suis et in celum esse deificatum omnibus Assiriis tradidit esse credendum. Et sic, non multo postmodum tempore procedente, spiritus immundus in hoc ydolum Belli regis ingressus responsa petentibus exhibebat. Unde apud Assyrios illud ydolum dictum est Bellus. Alii dixerunt Bel, alii Beel, alii Baal, alii Belphegor, alii Belzabuch, alii Beelzebub. Et huius ydoli exemplo gentiles processerunt ad ydolorum cultum, fingentes homines mortuos esse deos et pro diis adorabant eos. Unde dixerunt primum deum fuisse Saturnum. Qui Saturnus fuit rex Crete, nato nomine ab illo planeta qui dicitur Saturnus. Quo mortuo deum esse dixerunt, non habentem neque patrem neque matrem. De eo fabulose dictum est quod cum ipse esset sapientissimus in arte mathematica, preuidit quod debebat de eo filius nasci, de quo erat grauida eius uxor, qui debebat eum a suo regno deicere et cogere miserabiliter exulare. Unde precepit uxori sue ut filium quem ipsa pareret daret ei ad deuorandum. Quo filio edito, occultans illum patri quendam lapillum ostendit, dicens lapillum illum et nichil aliud peperisse. Quem pater illico deglutiuit. Ex quo dicitur tres filios genuisse et unam filiam, scilicet Iouem, Neptunum, et Plutonem, et Iunonem filiam. Hos omnes gentiles deos esse dixerunt. Unde Iupiter seu Iouis adeptus est nomen planete Iouis et illum gentiles coluerunt pro nomine summi dei. Deinde Martem summum deum belli esse perhibuerunt. Deinde solem, quem Appollinem uocauerunt, qui in predicta, ut dictum est, Delos insula principaliter colebatur. Deinde Uenerem, a Ueneris planeta nuncupatam. Deinde Mercurium, dictum ab ipso planeta Mercurii, quem ipsius Iouis filium asserere uoluerunt. Deinde Lunam, que et Dyana dicta est, ut est supra relatum, Latone filiam. Sicque per diuersas hominum naciones gentiles diuersa ydola coluerunt. Unde apud Egyptum Ysim, apud Cretam Iouem, apud Mauros Iubam, apud Latinos Faunum, apud Romanos Querinum, apud Athenas Mineruam, apud Pafon Uenerem, apud Lemnos Uulcanum, apud Naxos Bacum, apud Delos seu Delphos Apollinem, ut dictum est. Constiterunt eciam sibi multa aliorum ydolorum nomina, in que unusquisque suos gerebat affectus. Sed iam constat secundum sacrosancte Romane ecclesie tradicionem quod quam primum creator mundi in empyreo celo creauit angelos, quod ille angelus qui omnibus aliis fuit prelatus, de quo propheta dixit: Cedri non fuerunt alciores illo in paradiso; abietes non adequauerunt summitatem eius; platani non fuerunt equales frondibus illius; omne lignum paradisi preciosum non est assimilatum pulchritudini eius. Ideo speciosum fecit eum Deus et prefecit multorum legionibus angelorum. Hic elatus superbie pondere cum dixit Ponam sedem meam ab Aquilone et ero similis altissimo, statim ab eterna benediccione cecidit cum legionibus suis et dyabolus et dyaboli facti sunt. Unde dyabolus, id est deorsum fluens. De hoc dictum est, Quomodo cecedisti, stella matutina, de medio lapidum ignitorum? Et cecidit Lucifer, qui in paradyso deliciarum nutritus est, et uulneratus a Morte ad inferiora descendit. Unde et Christus in euangelio sancto suo, Uidi, inquit, Sathanam quasi fulgur de celo cadentem. Hic fuit ille Leuiathan. Et quia plerisque materia non est nota, ideo sub compendio de eo dicere decreuimus in hoc loco. Scripsit enim Ysidorus Ethimologiarum quod Hebrei Hebrea uoce uocant illum Bemoth, quod Latina lingua sonat animal brutum. Est enim spiritus malus immundicie et spurcicie plenus, et ideo Deus ab ipso principio deieccionis eius conuertit ipsum in animal brutum, id est in serpentem tortuosum, et cum sit immense magnitudinis dictus est draco. Et de hoc sentit Dauid, Hoc mare magnum et spaciosum et cetera; deinde subiunxit, Draco iste quem formasti ad illudendum ei et cetera. Dictus est autem Leuiathan secundum Ysidorum serpens de aquis. Unde legitur in Apographia beati Brandani, dum nauigaret per occeanum, idem sanctus uidisse eum mire longitudinis, et spaciositatis in profundum occeani deiectum et inclusum in eo usque ad diem iudicii iussu Dei. Ideo enim dicitur tortuosus et esse in hoc mari quia in huius seculi mari dyaboli uolubili uersatur astucia ad decipiendum animas miserorum. Hic est ille Leuiathan qui factus serpens, a sue deieccionis principio inuidens glorie primorum parentum nostrorum, ausus est uoluptatis paradisum intrare, et erectus gradiens sicut homo primos parentes nostros cecis temptacionibus, uicio preuaricacionis, affecit, ut facti mandati Dei intrepidi transgressores deici meruerunt ab ipsius gloria paradisi sicut ille deici meruit a celesti gloria culpa sui. Licet illud quod legitur in principio Genesis secundum Mosaycam tradicionem, ubi dicitur: Sed serpens erat calidior omnibus animantibus que fecerat Deus, qui dixit ad mulierem, cur precepit uobis Deus? et cetera, secundum tamen traditionem sacrarum scripturam catholice uniuersalis ecclesie ratum est, ut scripsit Beda, quod dyabolus elegit quendam serpentem tunc de quodam genere serpencium uirgineum habentem (sic da habencem) uultum et mouit ad loquendum linguam eius quid loqueretur nescientis, sicut et cotidie adhuc loquitur dyabolus per fanaticos et energuminos nescientes, id est, per homines quorum corpora ab ipsis demonibus sunt obsessa, ut de hoc scriptum est in libro Hystoriarum Scolasticarum, circa principium, ubi prosequitur auctor hystoriam et exposicionem libri Genesis. Unde quicquid nobis catholicis per has sacras scripturas notum est, certum est quod ille Leuiathan, id est, dyabolorum princeps, a culmine celesti deiectus, uel per seipsum corporaliter factus serpens uel per serpentem animal, ingressus in ipsum, callidis temptacionibus suis miseros parentes nostros et successores eorum perpetuam deiecerat in ruinam. Et hec de ydolatria et de noticia Leuiathan dixisse sufficiant. Nunc ad prosequendum nostre intencionis propositum stilum nostrum ad narracionem presentis hystorie conuertamus. Per demonum igitur ingressum in ydola surda et muta eliciebantur ab eis petita responsa que tunc gentilitas excolebat. Unde Dauid: Quoniam omnes dii gencium demonia; dominus autem celos fecit. Et per hanc dyabolice decepcionis astuciam deus Appollo responsa sua in dicta insula Delos petentibus exhibebat. Ad quam postquam Achilles et Patroclus, Grecorum nuncii, peruenerunt, de intrando in templum Appollinis congrua hora captata cum consilio sacerdotum in ipso templo seruiencium ipsi deo qui colebatur in ipso, templum ipsium deuoto corde humiliter intrauerunt. Et factis eorum oblacionibus in multorum donorum prodiga quantitate, petentibus ab eo de Grecorum negociis habere responsum, sic eis predictus Appollo submissa uoce respondit: Achilles, Achilles, reuertere ad Grecos tuos a quibus missus es, et dic eis quod pro certo futurum se salubriter ad Troyam ituros ibique prelia multo committere, sed infallibiliter erunt decimo anno uictores, Troyanam urbem dabunt funditus in ruinam, regem Priamum, eius consortem, eiusque filios morti tradent et omnes maiores eorum, illos tantum uiuere permittendo quos elegerit ipsorum Grecorum sola uoluntas. Quo ab Achille percepto et facto exinde ualde leto, adhuc eo in ipso templo morante, mirabilis casus emersit. Nam quidam Troianus antistes nomine Calcas, Testoris filius, multa peritus scientia, de mandato Priami regis, utpote nuncius eius, templum ipsum intrauit ut a deo Appolline similiter responsum eliceret quid de bello Grecorum Troyanis esset reuera futurum. Cui, post oblaciones ab eo factas multimode ipsi deo, deus ille respondit: Calcas, Calcas, caueas ne ad tuos redire presumas sed statim ad Grecorum classem, que nunc est in hac insula cum Achille, securus accedas, cum qua Grecorum exercitum festinus adeas, nunquam discessurus a Grecis. Futurum est enim Grecos obtinere uictoriam contra Troyanos uoluntate deorum. Eris enim et tu ualde necessarius Grecis ipsis in tuis consiliis et doctrina donec ipsi predicta uictoria potiantur. Calcas uero dum sciscitando cognosceret quod ille erat Achilles qui erat in templo, confestim ad ipsum accelerat, et conuenientibus ipsis in unum, sese in amicitie fedus accipiunt, patefacta inter se de predictis omnibus ueritate. Quare idem Achilles predictum Calcas antistitem multis commoditatibus lenta fronte honorare curauit. Sicque anchoris extractis a mari et eis cum eorum nauibus in pelagus se immissis, incolumes salubriter peruenerunt Athenas. Descendentibus eis igitur a nauibus ipsis, Achilles predictum Calcas antistitem Agamenoni regi et aliis regibus Grecorum, ducibus, et principibus presentauit. Et ab Achille narrato responso deorum de futura eorum uictoria contra Troianos, et qualiter idem Calcas, nuncius regis Priami, in contrarium responsum obtinuit, et de mandato sibi ut ad Troyanos non rediret et cum Grecis durante preliorum turbine moraretur, uniuersi Greci facti sunt hylares et pre multo gaudio celebrant diem festum, predictum Calcas antistitem in eorum fidelem accipiunt et recipiunt in sinceritatis amore, promittentes ei in omnibus placide prosequi uota sua. Et sic illi diei festo finis feliciter factus est. Greci, responsis acceptis a diis propositis, iam exsoluerunt dies festos. Sequenti die, post predicta festa deposita, Calcas, ille Troyanus antistes, in comitiua Achillis et Patrocli ad tentorium Agamenonis regis se contulit mane facto, ubi iam multi reges Grecorum, duces, et principes ante conuenerant, qui coram rege Agamenone residebant. Quibus per Achillem, Patroclum, et Calcas salutis oraculo resoluto ac eis ab eis debite relacionis obtento responso, se inter alios comodis sessionibus collocarunt. Et statim ab eodem Calcas impetrato silencio, in communi audiencia predictorum dixit hec uerba: O nobilissimi reges, duces, et principes qui in presentis congregacionis ordine iuncti estis, nonne uestra fuit principalis intencio contra Troyanos, publicos hostes uestros, arma capescere, qui sub tanto facinore ab eis commisso contra se uestrarum uirtutum potencias excitarunt? Cur ergo ceptis moras annectitis, cum semper nocuerit differre paratis? Nonne creditis aut putatis regem Priamum inter uos exploratores suos habere furtiue, qui per eorum uicarios singula de uestra desidia illi mittunt? Nichil enim aliud est ita peragere quam ei competencia indulgere spacia libertatis ut per eum quesita presidia cumulet et sibi cotidie multa subsidia coaceruet, cum tanti temporis sint iam exacta curricula quod in potenti manu debueritis iam inuadere regnum eius. Nonne presentis estatis plures iam euoluti sunt menses in quibus nauigacionis tempus se uobis dedit acceptum, cum omnino placata sint maria, que nauigare uolentibus blandiuntur et dulci sibilo zephiri aspirantes per equoreas planicies nauigare uolentes in dulcedine temporis et serenitatis inuitant? Cur iam in estatis estu uester non estuat animus per maria dissilire ut dulci nauigacionis aura potiti felici remige uestrorum hostium perueniatis ad oras, ut eorum aures fama perterreat, de uestra sollicitudine curiosa, non ut de uestra morosa desidia gaudeant, per quam in tantum uestra desideria procelantur? Nunquid in uobis frustratoria creditis promissa deorum, qui forte propter uicium ingratitudinis possunt in contrarium commutari? Rumpite igitur moras uestras, soluite naues, ei uela earum eleuatis in altum, ut festinanter contra hostes uestros iter uestrum diis fauentibus maturetis, ut ad promissa deorum uelociter et feliciter pertingatis. Et sic uerbis suis idem Calcas tacitus finem fecit. Uerbis igitur Calcas ab omnibus intellectis, dum omnes communiter probant illa, Agamenon statim mandauit ut uniuersi de exercitu per tubete sonitum moueantur quod illico naues ascendant, ab Athenarum portu feliciter discessuri. Nec mora, ad tubete sonitum uniuersi naues ascendunt, nodatos funes exsoluunt quibus erant naues ipse firmiter colligate, et a mari subductis anchoris et receptis in naues, uela erigunt, que dum uentorum spiramina imbuunt et extendunt, alto pelago se committunt. Nondum enim se per maris spacia nauigando per xu stadia elongauerant a partibus Athenarum, cum subito serenus aer qui nauigantibus arridebat cecis obducitur nubibus, noctem ficticiam inducendo. Quare mugit aer tonitruorum crebrorum in querelis, et crebre coruscaciones noctem ficticiam repentinis suis fulgoribus conuertunt in diem, et excolatis nubibus, immense pluuie diffunduntur. Cuius rei causa exasperati uenti tumefacta maria montuosas erigunt in procellas. Quare nauigantes ipsos maximus timor et tremor inuadit, dum se uideant in mortis discrimine constitutos. Sed ille Calcas Troyanus antistes, factis suis exorcizationibus ut erat peritus in eis, dixit se causam percipere tante cladis. Dixit enim Dyanam deam iracundia multa commotam pro eo quod de recessu uestro ab Athenarum portu sibi sacrificium oblatum non extiterat a uolentibus proficisci. Suasit ergo Agamenoni regi ut omnes naues in Aulidem siluam flexis uelis incontinenti diuertant, ubi in templo quo colitur predicta Dyana ipse Agamenon sacrificium ipsi dee offerat manu sua. Nam sedata Dyana imminentem tempestatem euanescere faciet et tempus nauigacionis uobis prestabit acceptum. Nec mora, iuxta consilium predicti Calcas, Agamenone mandante, naues omnes, mutatis uelis et temonibus coaptatis, in Aulidem siluam salue perueniunt, que non multum remota erat ab ipsis. Agamenon itaque rex festinus descendit in terram; Dyane templum adiuit. Cui deuoto corde propriis manibus quedam oblata per eum in sacrificium dedicauit. Confestim igitur marina tempestas euanuit et aer undique serenatus uestes exuit et deposuit nubilosas. Quiescunt maria et nauigare uolentibus in dulci eorum planicie blandiuntur. Ex hoc loco quidam sapientes dicere uoluerunt, qui in astronomie operositate laborant, quod Dyana, que et ipsa est luna, sit domina itinerum et uiarum. Circulo constituunt fortunatam ut sit in domo x uel xi confortata a bonis aspectibus aliorum felicium planetarum. Et hac ratione utuntur astronomi usque in hodiernam diem. Maris itaque tempestate sedata post sacrificium ab Agamenone Dyane oblatum, statim uniuersus Grecorum exercitus, sonitu tubete dictante, naues ascendit, et felici nauigacione potitus ad Troianas pertinencias cum incolumitate perueniens cuiusdam castri portum felicitur intrauit, ubi, nauibus eorum secure receptis, cum portus ille fuisset capax ipsarum, Greci naues ipsas in eo tuta statione consignant. Huius autem castri nomen et portus Frigius Dares in suo codice omisit, forte pro eo quod Grecorum exercitus fuit paucis diebus moratus in illo. Sed hoc est ratum, ut in aliis codicibus inuenitur, quod Sarronabo ab incolis uocabatur. Huius uero castri incole et habitatores in armata manu cursu precipiti uenerunt ad litus, putantes Grecos arcere ne in terram descenderent, fatuis in eos et inconsultis propositis conspirantes. Cuius rei causa fatue in Grecos irruunt, qui iam in terram descenderant, maris fatigacione lassati; bellum fatuum constituunt contra eos. Sed Greci, innumerabili quantitate armati, descendentes in terram eis sue fatuitatis penas exsoluunt. Nam et eos in ore gladii persequuntur, qui pre multitudine Grecos sustinere aliquatenus non ualentes fuge subsidio se committunt. Propter quod ad ipsius castri cacumina festinanter anhelant, se ante Grecorum faciem dispergentes. Greci uero, insequentes miseros qui fuga precipiti ante eos se eripere minime ualuerunt, eos captos morti emancipant, singulos quos intercipiunt morti tradunt, uiolenter castrum ascendunt, quod apertis ianuis ob receptionem fugiencium incolarum inueniunt, intrant in illud, et in miseros ibi repertos, qui iam defecerant uiribus dissolutis, crudeliter irruunt, ferro interimunt, castrum capiunt et predantur et, facta preda, muros castri ipsius et queque forcia subitam excuciunt in ruinam. Nec mora, direptis omnibus inuentis ibidem et singulis ruina deiectis, Greci uictores eorum redeunt ad naues et ascendunt in ipsas, illico intrant maria, et recto remige apud portum Thenedon ueniunt, ibique eis salubriter applicantibus, iniectis anchoris eorum nauium in profundo uelisque depositis, intrant ylariter portum ipsum. Erat autem apud predictum Thenedon castrum quoddam in fortitudine magna firmatum, habitatoribus multis circumcirca repletum, multis diuiciis opulentum, cum locus ille satis esset amenus deliciis terrestribus et marinis, quod per ui miliaria tantum, ut supra relatum est, distabat a Troya. Habitatores uero castri ipsius, timentes excidium de seipsis, statim ad arma prosiliunt, castrum ipsum muniunt bellicosis uiris et armis, et se defensioni opponere contra Grecos potenter instituunt animosi. Greci autem, eorum nauibus comode colligatis in portu et eis ibi stacione tuta receptis, armati descendunt in terram in glomerosa multitudine pugnatorum, quecumque inueniunt rapaci prede uiolenter exponunt, et in eos qui se contra eos totis uiribus sathagebant infestis conatibus duras aggressiones exercent. Et ideo inter eos et Troyanos castri ipsius crudeliter bellum feruet et durum prelium estuat inter eos. Cuius rei causa multi cadunt ex Troyanis, gladiis interfecti, sed plures ex Grecis. Ad quorum excidium et uindictam Greci, arcius anhelantes morti et uulneribus animosius se presentant. Multi ex Grecis intereunt inter ista necnon et de Troyanis quam plures. Sed demum Troyani, sustinere Grecorum multitudinem innumerabilem non ualentes, fuge subsidio se committunt, et quibus fugere licuit non fuit alia causa suffragii quam lapsu fuge ad Troye alta menia peruenire. Illi uero quibus fuga non profuit ferro intereunt et acerba morte crudeliter uitam soluunt. Sicque a Grecis ipsis castri ipsius toto ambitu intercepto, in predictum castrum irruunt, ipsum in magna potencia debellantes. Troyani uero, ordinatis bellis eorum in summitate murorum, aduersus Grecos duram et diram defensionem opponunt, nunc eos iactis lapidibus obruunt, nunc eos interimunt in uibramine lancearum, nunc ipsos iaculis acutis afficiunt, nunc balistarum crebris emissis sagittis ipsos letaliter uulnerant et extreme morti tradunt. Greci uero, diuersorum generum machinis ordinatis ac diuersis arietibus institutis in diuersis locis, quam pluribus bellicis scalis appositis, letaliter impetunt dura debellacione Troyanos. In quorum debellacione multi ex Grecis sternuntur a scalis, et uolubiliter ruinosi peruenientes in terram, fractis ceruicibus, uitam exalant. Greci uero passim intereunt. Sed demum Troyani, multo labore lassati, se quasi languida et effeminata defensione tuentur. Ad quod Greci intollerabili copia pugnatorum glomerose insistencium contra Troyanos per scalas ipsas castrum ascendunt, alii per fenestras, alii per murorum liberas summitates et eorum per muros uexillis appositis, in recompensacione suorum interfectorum ab eis, quotquot ex ipsis inueniunt aut gladio perimunt aut ruina. Nemini parcunt et, etatis discrecione non habita, uniuersos mucrone truncatos occidunt. Et dum nullus Troyanorum uiueret inter eos, Greci latibula castri scrutantur, quicquid inueniunt utile rapaci preda subripiunt et asportant, et omnibus locis de rerum ablatione penitus uacuatis, demum castrum ipsum euertere decreuerunt. Prostratisque meniis altis ipsius, totum scinditur ex ruina, murisque solutis et in facie terre deiectis tam deiciencium studio quam ignium flammis uoracibus submissorum, altum Thenedon ymum tenet. Et sic, uastatis omnibus et arreptis, Greci uictores cum preda maxima eorum reuertuntur ad naues. Greci itaque, de predictis duobus castris et eorum incolis absoluta obtenta uictoria, dum in portu Thenedon et eius planicie uitam ducerent laxiorem, Agamenon rex circa sui regiminis curam diligentiam studiosam exercens uniuersos Grecos ad quos preda capta peruenerat de rebus et spoliis Troyanorum ex duobus castris ipsis ad se uenire mandauit et ut omnia que ceperant ex predicta preda secum afferrent. Qui statim, audito ducis eorum precepto, omnem obedienciam obseruantes cum omnibus rebus captis ab eis coram ipso sceleriter accesserunt, secum ex predicta preda uniuersa capta fideliter in presencia dicti regis Agamenonis deferentes. De quibus per eundem regem distributionibus factis equis, ea unicuique distribuit secundum merita et qualitates eorum qui ad obtinendam uictoriam castrorum ipsorum mortem et uulnera non uitarunt. Peractis igitur predictis equis portionibus, ut dictum est, inter homines bellicosos, idem rex uoce preconia iussit mandari ut uniuersi reges, duces Grecorum, et principes, sequentis diei aurora surgente, cum aliis maioribus exercitus ipsorum in eadem planicie conuenirent, ubi idem rex celebrare generale colloquium intendebat. Diei sequentis igitur mane facto, omnes reges Grecorum, principes, duces, et maiores exercitus eorundem in predicta planicie satis ylariter conuenerunt et, eis commodis sessionibus collocatis, Agamenon predictus rex, sua dextra et oris iussu taciturnitatis dictato silencio, inter eos talis prorupit in uerba sermonis: Amici reges, duces, et principes, et quicunque maiores qui in presentis congregacionis circulo conuenimus necessaria causa dictante, satis est per longas et uniuersas mundi partes potencie nostre fortitudo precognita, cum magnitudinem uirium nostrarum mundus passim predicet uniuersus. Grata tamen et accepta est diis nostris illa potencia que superbia caret et ceruicose elacionis uicia non cognouit. Notum est enim omnibus quanta mala ex superbie elatione perueniunt et ipsi dii mirabili resistunt oppositione superbis. Superbi enim amicos non habent et undecunque sibi aggregant inimicos. Nam et si superbo quis efficiatur amicus, multis oportet quod inimicus existat. Superbie igitur uicium in nostris negociis et specialiter in presenti, quantuncunque possumus, execremur, ut sola rectitudinis et iusticie linea facta nostra perfulgeant et contra nos aliquis de superbie uicio non inpingat. Nostis enim nos in magna parte nostre potencie ad obtinendam uindictam de iniuriis nobis illatis per Priamum regem hucusque uenisse, et regni sui terminos in potenti brachio inuasisse, et tanta sibi nos iam intulisse detrimenta dampnorum quod, si primo Troyani nobis extiterant inimici, nunc nobis facti sunt duriores. Scimus enim eos iam multa premunitos in potencia, et ipsi patenter agnoscunt nos esse sibi uicinos, et si ipsi possent, de dampnis factis eis recenter a nobis recentem assumerent crudeliter ulcionem. Ciuitatem itaque potentem habent et potenter undecumque muratam et ideo uires eorum aduersus nos credimus duplicasse, item, quia magna prerogatiua dicitur preualere qui in sui hospicio inter suos cognitos et amicos uel in sua prouincia se defendit. Nonne cornix suo quiescens in nido, licet sit uiribus ipso debilior, duros conflictus ingerit in falconem antequam capiatur ab ipso, et ab ipsa recedit sepius uulneratus? Sane ego inter uos hec uerba profundo non ut dubitabile nobis sit Troyanos nos non posse confundere, urbem eorum, quantuncunque sit fortis, non posse destruere, et omnes Troyanos finali excidio posse consumere, sed quia laude multa merebimur commendari si omnia que sumus de isto negocio nostro facturi discretione ductrice, uitata superbia, moliamur. Multos enim consueuit in profundum necis inmergere inconsulta facilitas et illius aggressura negocii que multo examine consilii non decocta per superbie impetum ad actus subito deducitur repentinos. Scimus preterea non esse diu Priamum regem qui nos per suos nuncios speciales requisiuit ut Exionam, sororem suam, sibi restituere deberemus. Sed nos multa superbie elacione tumentes requisitionem eius audire improuida responsione negauimus, que si a nobis exaudita fuisset, dampna grauia in Cytharea nobis illata sic enormiter non fuissent, et regina Helena, que de melioribus Grecie sua et suorum uirtute censetur, a patrie sue magnifica stacione non fuisset abducta. Nec nos qui pro recuperacione ipsius et illatis nobis iniuriis appetimus ulcionem essemus in tantis laboribus et expensis, in tantum a nostre patrie laribus elongati, quid sit proinde nobis pro certo futurum prosperum uel aduersum penitus ignorantes. Et ideo si de beneplacitis uestris et pro sano consilio uideretur acceptum ut labores laboribus addere deuitemus et quod in honoris nostri gloria redire ad propria mereamur, ad eundem regem Priamum nostros speciales nuncios destinemus ut nobis uoluntarie Helenam raptam restituat et nobis satisfaciat de hiis qui contra nos per Paridem sunt commissa. Quod si rex Priamus, uelut sapiens, hoc duxerit acceptandum, honorabilis erit reditus noster ad propria, nec a Troyanis amplius de iure exigere debemus. Si uero duxerit recusandum, duo laudabilia pro nostro iure pugnabunt, iusticia scilicet et nostra potencia excusata. Et cum per mundi partes hoc a nobis processisse uulgabitur, increpabitur ab audientibus demencia Troyanorum, et noster commendabitur ubique processus ab omni superbie uicio excusatus. Nam et si postmodum in uindictam nostram in Troyanos penas durissimas infligamus, eos passim in ore gladii perimendo, euertendo funditus terram eorum, mulieres eorum perhenni uituperio et seruituti perpetue contradendo, nullus erit qui nos exinde possit rationabiliter increpare. Attendatur ergo, si placet, si iuxta uerborum meorum monitus hoc sit a uobis efficaciter exequendum. Hiis igitur dictis, ex circumstantibus multi fuerunt qui premissa uerba dixerunt exequenda non esse; alii laudauerunt expedire sic fieri ut rex ipse decreuit. Et dum ad hoc omnes postremo unanimiter conuenissent, Dyomedem et Ullixem in eorum nuncios elegerunt. Qui statim se accingentes ad iter, sole celi tenente iam medium, ad Troyane urbis menia peruenerunt, et intrantes in ipsam, ad magnam regis Priami se regiam conferentes, descendentes ab equis marmoreos gradus scandunt. Cumque peruenissent ad atrii spaciosi uestibulum, mirati sunt ipsius pallacii hedificia tam miro artificii opere circumfulta, sed pocius sunt mirati dum in medio ipsius atrii inspexerunt quandam arborem manufactam mathematice artis subtili ingenio constitutam, dum eius stipes esset ex auro et gracilior lancea in xii altitudine cubitorum, in cuius stipitis summitate arbor ipsa mirabilis latitudinis se diffundebat in ramos qui totum ipsum atrium longa circumfusione tegebant. Erant enim rami ipsi partim ex auro et partim ex argento compositi, sic eorum folia, sic f lores eorum, dum in multa diuersitate gemmarum eorum fructus editi radiarent. Longa igitur ipsi duces eius inspeccione contenti, ductu multorum, portas camerarum ascendunt et peruenientes in locum ubi rex ipse Priamus in multa suorum nobilium comitiua sedebat, non sunt regem ipsum alicuius salutacionis oraculo uenerati. Sed eis uelut in eius opposito consedentibus, sic illi est affatus Ulixes: Rex Priame, si te primo salutacionis uerbis non exquisiuimus, non mireris, cum te capitalem habeamus in hostem et hostis sui hostis non debet orare salutem. Agamenon rex, cuius nos ad te legati sumus, per nos mittit tibi ut reginam Helenam, de sui regni terminis uiolenter ablatam, restitui facias regi suo, et dampna grauia Grecis illata per Paridem, natum tuum, iuxta uoluntatem eorum ad presens studeas resarcire. Quod si feceris, salute sani consilii pocieris. Si autem implere hoc forte contempnes, ipse respice quanta mala tibi et tuis sint finaliter prouentura. Nam tu infelici morte succumbes, uniuersi tui crudeli nece peribunt et hec tua nobilis ciuitas tota cassabitur ex ruina. Rex itaque Priamus, intellectis uerbis Ulixis, nullius expectata deliberacione consilii, sic respondit Ulixi: De narracione uerborum uestrorum admiracione multa commoueor, cum a me talia requiratis que regem uictum et hostem in exterminio positum uix decerent. Nec puto Grecos uestros aduersus me tantis uiribus preualere quod ad faciendum que dicitis cogi deberem. Ipsi enim petunt a me sibi satisfieri, cum et ipsi sint causa, etsi forte fuit aliqua per quam immerenter interfecerunt michi patrem et fratres et quoscumque coniunctos, urbem meam funditus euerterunt, ciues meos morti et exilio tradiderunt, et abduxerunt sororem meam Exionam (que utinam more regio tractaretur! sed uili more meretricio deturpatur) et petunt me sibi ad satisfaccionem urgeri. Ego autem nichilominus uolui sub silencio tanti mali uitam educere nec anxiari strepitu preliorum, et ideo misi ad eos legatum meum Anthenorem ut ipsi saltem sororem meam restituere dignarentur, nichil aliud de commissis iniuriis postulando. Quanto uero dedecore, quantis minis legatum meum affecerint satis patet uobis et michi. Non est ergo locus ut uerba uestre legationis exaudiam; certe perire turpius prius uellem. Quare Agamenon rex per omnia sit securus nunquam me cum Grecis pacem appetere, qui me tantis doloribus afflixerunt et uos eciam qui sermonibus talibus usi fuistis, nisi esset quod legacionis officium uos defendit, morte uilissima uos facerem interire. Redeatis ergo ad uestros, quia donec uos uideo absque magne ire fluctuacione esse non possum. Ad quod statim Dyomedes, prorumpens in risum, sic dixit: O rex, si solis nobis inspectis sine ira non estis, toto ergo tempore uite uestre non eritis absque ira, cum Greci in tanta potencia uicini uobis existant. Et non est tempus ulterius differendi quin uideas nos et eos coram ciuitate tua aduersus te et tuos in armis continuis insultantes. Et si de solis nobis inermibus tanto dolore conpungeris, quanto pocius condolebis cum plus quam centum milia Grecorum contra te inspicies armatorum, aduersus quos nulla te potuerunt conseruare tutamina quin tu et tui crudelis mortis sencias interitus infelices. Et antequam tibi hec mala succedant, secura libertate uerba potes effundere uelut uana. Multi ergo de astantibus ad Dyomedis uerba commoti in ipsum irruere subito uoluerunt et ei iniurias graues inferre, aduersus ipsum eciam nudatis ensibus insurgentes. Sed rex Priamus suo eleuatus a solio aduersus illos potenter exclamat ne iniuriam aliquam illi inferre presumant, cum non sit sapientis stulto secundum suam stulticiam respondere. Et proprium stulti sit suas stulticias demonstrare et sapientis in sua sapiencia tolerare stultorum errores. Sicut enim stulto liberum est stulta uerba diffundere, sic sapientis cedit ad laudem auscultare que dixerit et auscultata ridere. In uerbis igitur stultis cognoscitur stulticia proferentis. Et ego prius mallem in persona pati quam legatus aliquis in curia mea aliquam iniuriam pateretur. Pro modico enim et uili excessu potest se aliquis uituperare de leui. Sedete igitur, uniuersi, nec presumat amodo aliquis uestrum amplius inhonesta uerba proferre. Et sic cessantibus eis, Eneas, qui tunc iuxta regem Priamum, nullo alio mediante, sedebat, uerbis obtemperare non ualens sic dixit: O domine rex, non est iustum ut stulto debeat quis secundum suam stulticiam respondere. Nam qui stulta profundit, ius est ut de sua stulticia condignam accipiat disciplinam. Ego enim in conspectu uestro tanta et talia possem dicere inhonesta quod me occidi de iure mandare possetis. Et nisi esset uestra presencia, ille qui tamquam fatuus est locutus iam ut mortem incurreret non esset indignum, qui tam audacter ampullosis et mordacibus uerbis uestram lacerare non horruit maiestatem et uos uerbis eisdem turpiter exagitare presumpsit. Moneo ergo eum ut ab hoc loco discedat si presumptuosam nolit stulticiam in sapienciam commutare. Dyomedes uero ad predicta nullatenus stupefactus sic ad Henee uerba respondit: O tu, quisquis es, in sermonibus tuis bene cognosco te rectum non esse iudicem sed oblocutorem acutum. Ualde desidero ut te possem apto inuenire in loco in quo tibi grates condignas quas meruisti redderem de uerbis que tam grato protulisti sermone. Bene uideo quod beatus est ille rex qui te in consiliarium suum tenet, qui tam bene nosti consulere regi tuo ut tuus rex iniuriarum actor existat et sic de facili labilis ad pudorem. Ulixes autem Dyomedis uerba sagaciter interrumpens monet eum ne uerbis pluribus utatur. Et illico idem Ulixes regi Priamo sic dixit: O rex, intelleximus plene singula que dixisti. Amodo recedemus a te et regi Agamenoni que per te dicta sunt singula fideliter referemus. Et sic statim ambo a pallacio descendentes equos ascendunt et in sceleribus gressibus ad eorum exercitum peruenerunt. Qui continuo descendentes ab equis Agamenonis tentorium simul intrant ubi maiores exercitus cum Agamenone morabantur. Et referentibus eis illis cuncta que didicerant a Priamo rege predicto, de ipsius Priami responsione ualde mirati sunt Greci et qualiter s it amodo contra Troyanos in talibus procedendum orditi sunt consilii multas uias de quibus infra proxime seriatim suo ordine referemus. Uerum tamen antequam ad narracionis seriem accedamus de predicto Henea aliqua sunt dicenda. Hic est enim ille Heneas qui, conceptus et natus ex dea Uenere et Anchise, post Troyane urbis excidium profugus cum reliquis Troyanorum per mare, cum quibusdam suis nauibus Tirenum nauigando per pelagus, post multos successus Romane urbis et Romanorum rei publice factus est princeps, de cuius stirpe inclitus ille magnus Cesar Augustus in magna felicitate processit. Hic est eciam ille de quo Imperator Iustinianus in libris legum suarum, uidelicet in libro Autenticorum in rubrica, ut preponatur nomen imperatoris legitimis documentis, fecit inclitam mencionem, dicendo quod si a magno Cesare Augusto imperatores ceteri dicendi sunt Cesares, multo forcius secundum primeua tempora omnes imperatores ab Henea Heneades sunt dicendi, qui primus rem publicam Romanorum imperiali quasi sceptro imperialiter gubernauit. Huius autem Henee successus continuos et processus necnon et pro maiori parte gesta Uirgilius in suo opere Eneydorum dum uixit multa descripsit, licet morte preuentus complere non potuisset integraliter opus suum. Cum hec itaque gererentur, prout superius sunt relata, Agamenon rex uniuersos reges, duces, et principes ad generale consilium in planicie Thenedon uoce preconia uenire mandauit. Quibus statim conuenientibus in loco predicto, idem Agamenon intencionis sue propositum in hec sub compendio uerba resoluit: Inter alia necessaria que exercitui nostro potenter incumbunt est illud precipuum ut curam sollicitam habeamus qualiter exercitus noster, dum est in conflictu bellorum, debeat uictualibus habundare, nam sine multo uictualium presidio exercitus noster uix posset proficere. Quare, si uobis uidetur acceptum, apud Messam pro uictualibus continue rehabendis, in qua maxima fertilitas uiget eorum, speciales nostros nuncios, uiros strennuos et fideles, absque mora mittamus, ut taliter predicti nostri nuncii predicta statuant et salubriter ordinent quod indeficienter predicta uictualia continuis succursibus exercitum nostrum in multa excrescenti copia faciant habundare. Agamenone uero predicto suo colloquio finem faciente, omnes astantes consilium suum probant, et incontinenti strennuum Achillem et Thelefum, filium quondam Herculis, super execucione predicti negocii communiter elegerunt, ut ad exequendum predicta /in multa comitiua militum pugnatorum apud Messam dirigere se deberent. In hac igitur prouincia regnabat rex quidam, nomine Theutran, qui regnum ipsum longa pace tenuerat, dum in ipso multorum militum copia et uirorum pugnancium iuuentus bellicosa uigeret. Plerique enim dicere uoluerunt hanc fuisse Siciliam, que in multorum uictualium fertilitate fuit semper habundans, dicta Messa a ciuitate Messana existente in ipsa, que sita in introitu ipsius insule ex parte litorum regnorum, mirabilis salutis portu potitur, in quo naues in multa classium quantitate omni tempore tuta stacione tuentur. Et proinde quidem dicere uoluerunt quod predicta ciuitas Messana ideo dicta est quia ratione portus ipsius messes edite, in adiacencium locorum terminis coacte, deferuntur in ipsam, que per nauigantes postmodum per diuersas mundi partes delate questus gratia deuehuntur, licet nonnulli dixerint ciuitatem ipsam Messe a cuiusdam regis dicti Messani titulis insignitam, qui, dum regnaret in insula, ciuitatem illam ex suo nomine uoluit appellari. Sed Frigius Dares nichil de hiis in opere suo descripsit, simpliciter ponens Achillem et Thelefum apud Messanam gratia querendorum uictualium aduenisse. Que, cum forte sit alia a Sicilia, potuit esse Grecis magis propinqua quam insula Sicilie, que erat eis ualde remota, licet hoc ratum sit quod Sicilia subiecta fuerit dicioni Grecorum. In hanc igitur prouinciam Messe Achilles et Thelefus in copia trium milium militum strennuorum cum multo nauigio peruenerunt. Quibus cum eorum nauibus applicantibus ad litora terre predicte et eis in terram descendentibus, rex Theutran cum multis militibus et multis cateruis peditum constipatis peruenit ad litus, ubi Achilles et Thelefus descenderant in comitiua suorum. Qui statim insurgentes ad arma, dum regem et suos contra se uenire sunt infallibiliter suspicati nec pati uelle eos in sua terra aliquo modo esse, animosis uirtutibus contra eos prelio se presentant. Quid ultra? Bellum feruet asperrimum inter utrosque; hinc inde cadauera cadunt gladio trucidata. Multi cadunt ex Grecis sed plures ex inimicis eorum. Licet enim Greci multa uirtute uigerent, tamen resistere aduersariorum numero triplo maiori uix poterant. Et reuera omnes Greci ibi fuissent nequiter interfecti nisi fuisset ille mirabilis in operibus armorum Achilles, qui, multo studio contemplatus quantitatem pugnancium et qualitatem ipsorum, percepit et uidit regem Theutran in medio conflictu bellancium contra hostes suos dampna mirabilia infligentem. Quare idem Achilles impetuose dissiluit in conflictum, frangit et disrumpit acies, uniuersos interficit qui eius conspectui se opponunt et qui ad sui transitum non aperiunt sibi uiam. Ad regem ergo Theutran uelut leo rugiens applicat, ipsum impetit ense nudo, crebis uexat ictibus, uulneribus sauciat, et eius galee laqueis uiriliter extirpatis, arreptum regem per uiolentiam prostrauit in terram, eleuatoque mucrone ipsum interficere furibundus intendit. Sed Thelefus, qui secundus ab Achille pugnabat, ut sentit Achillem sic in regem Theutran crudeliter inseruire et eleuata dextera uelle ab eo eximere caput eius, in medio utriusque se ingerens descendentem ictum excipit scuto suo et pia uoce humiliter deprecatur Achillem ut regi Theutran, letaliter uulnerato quasi mortuo et deuicto, mortem ultimam pro sua benignitate remittat et uite spacium uicto uictor indulgeat, qui se sibi quasi uictum uinctis manibus offerebat. Ad Thelefum igitur illico respondens dixit Achilles: Que nam causa te mouet contra publicum hostem nostrum exercere gratiam pietatis, qui tam crudeli requisicione in sua sola armorum confidencia nos primo uexauit? Iustum est ut cadat ipse in foueam quam parabat. Cui Thelefus: Domine, iste rex fuit quondam patri meo multa familiaritate coniunctus. Et ego dum quadam uice in hanc terram suam casualiter diuertissem, infiniti honoris michi aperuit gratiam et utilium seruiciorum copiam in me in maxima quantitate profudit, propter quod eius uite dispendium totus abhominor et abhorreo mortem eius. Cui Achilles: Ecce eum tibi recipe et de eo consequaris finaliter uelle tuum. Rege itaque Theutran sic a manibus Achillis auulso et ab eo instantis necis exicio liberato, bello est finis impositus. Secedunt turme; Greci redeunt uictores ad naues. Rex autem Theutran ad suam regiam deducitur semiuiuus. Ad cuius preces cum multa humilitatis deuocione porrectas Thelefus et Achilles incedunt cum ipso, in cuius regia recipiuntur hospites in honore maximo et rerum affluencium ubertate. Non post multos uero dies rex Theutran, letalibus uulneribus sibi ab Achille potenter inflictis atteritus, pre multa eorum ualitudine factus exanimis, uidens uite sue extrema sibi accelerare dispendia, Achillem et Thelefum ad se uenire mandauit. Quibus ad eum uenientibus et inuenientibus ipsum in regio strato iacere, idem rex Theutra sic locutus est illis: Incliti duces, salus longa sit uobis. Dico tamen uobis, Thelefo karissimo meo, quod iam uite mee ad extrema deueni, mortis interitum amplius deuitare non ualens. Cum igitur heredem michi legitimum ex me progenitum fata prestare noluerint, ne presens regnum meum remaneat in caduco, quod multo labore quesiui et labore nimio manutenui usque nunc inconcusse, quod iam quesitum infallibiliter amisissem nisi ille uir strennuus, qui omnibus aliis uiris strennuis suis uirtutibus fuit prelatus, uictoriosissimus Hercules, pater tuus, in auditorium meum ad preces meas festinancius occurrisset, dum in magna multitudine hostium meorum regnum istud iam preoccupatum existeret et recuperandi aditum iam michi spes certa defecerat, et ipse solus in sola sue uirtutis potencia uniuersos hostes meos in duricia belli confregit, ex eis innumerabilius interemptis, propter quod regnum istud ab omni hostili congressu tunc et postmodum liberauit et michi illud in quietis pace restituit liberatum. Unde non meis meritis nec mee uirtutis potencia usque nunc sum huius regni sceptro in pace potitus sed sola tui benigni patris affectuosa uirtute. (Ex hoc itaque loco illi qui putauerunt prouinciam Messe esse Siciliam oppinionem eorum multa firmitate corroborant, asserentes Herculem in Siciliam uenisse. Unde dictum est in una parte Sicilie, ex parte barbarorum, Herculem ex causa memorie suas fixisse columpnas. Qui locus adhuc dicitur Columpnarum et terra dudum existens in ea Herculea uocabatur, licet quidam uoluerunt, corrupto nomine Herculis, Heracliam nominari. Sed hec rata non sunt. In hac igitur terra, dudum a barbaris exarata et data penitus in ruinam, adhuc supersunt quedam columpne, que uulgo columpne nuncupantur, et in ea quondam Fredericus Secundus, princeps rei publice Romanorum et rex Sicilie, fecit construi quandam terram, considerans locum ipsum habitantibus utilem propter situm, quamuis in facie pelagi situs sit, carens omni stacione salubri. Que tamen terra, propter situs bonitatem plena populo, usque in hodiernum diem dicitur Terra Noua. ) Rex autem Theutran, sua trahens extrema dispendii, intercepto sermone suo, uersus Thelefum continuauit hec uerba: Cum igitur, fili Thelefe, ille uictoriosissimus pater tuus regnum istud sibi sua uirtute quesierit (et ego michi ab eo illud non reputauerim restitutum sed michi pocius ab ipso commissum), quod sibi fata uiuenti concedere noluerunt, ut proprium habituro tibi, loco eius cuius es heres et filius, fata tibi rationabiliter concesserunt. Quare te, animo testandi, in hoc meo presenti elogio heredem instituo tam in regno isto quam in omnibus aliis bonis meis, ut huius regni sceptro et dyademate pociaris et gubernes. Me autem honore regio regie tradere sepulture curabis, celebratis meis obsequiis more regali. Et hiis dictis et scriptis, rex Theutran continuo uitam morte superueniente finiuit. Quo mortuo, Thelefus, de sua morte tristatus, cum regni sui proceribus corpus eius honorabili tradidit sepulture, et lapide marmoreo nimium precioso est tumba constructa eius, in qua statuit condi cadauer. In cuius tumbe superficie hoc epitaffium sculptum iussit apponi: Rex Theutran iacet hic, quem morte peremit Achilles, Qui Thelefo regni sceptra tenere dedit. Hoc igitur facto, uniuersi maiores regni et per suas urbes singuli populares Thelefo, qui dudum ducis nomine iure suo in paternis fuerat titulis insignitus, nouo facto rege, tamquam eorum regi et domino, sacramenta fidelitatis et homagii prestiterunt. Et deinceps rex ipse Thelefus regni ipsius gubernacula moderaturus assumpsit. Achilles autem, omni uictualium copia nauibus oneratis et aliis necessariis ad uite regimina deputatis, Thelefum regem, uolentem cum eo in Grecorum exercitum proficisci et profecto redire, in regno ipso in quo ipse rex erat assumptus quasi inuitum residere et remanere mandauit, monens illum et monitis precepta subiungens ut circa continuos succursus uictualium et aliarum rerum edibilium in Grecorum exercitum mittendarum curam debeat incessantem et uigilem adhibere. Qui omni deuocione et affeccione subiecta se predicta perpetim obtulit impleturum. Et sic Achilles a rege Thelefo discedente cum suis nauibus alta petit maria, et recto remige nauigante sospes et incolumis peruenit in Thenedon, ubi adhuc Grecorum exercitus morabatur. Qui statim descendens in terram in comitiua multorum ad tentorium Agamenonis regis se contulit, ubi confestim reges, duces, et ipsius maiores exercitus confluxerunt. Et Achillem in magna leticia suscipientes in gaudio maximo fouent amplexibus, et amicis osculis blandiuntur tamquam eum quem pre ceteris carum habebant et in omnibus pociorem. Narratis itaque per eum singulis que gesta sunt in Messe prouincia, et de Thelefo facto rege et de nauibus inde adductis onustis et de indeficienti uictualium quantitate per tempora eciam succesiue a Thelefo rege promissa, propter quod certum erat amodo Grecorum exercitum nullam posse penuriam uictualium trepidare, omnes excrescenti gaudio letati sunt ualde, et Achillis processus probabili ratione laudabiles undecumque commendant. Et sic, uerbis omnibus fine facto, Achilles ad tentorium suum rediit, ubi cum multo gaudio a suis Mirmidonibus leta mente recipitur, gratificantibus sibi multum. Uerum quoniam in hoc loco Frigius Dares dicendi materiam fuit digressus, antequam de Grecorum processibus successiue sequentibus aliquid enarraret seriatim, et nominatim decreuit describere in hoc loco qui reges et quot, qui duces et principes in defensionem Troyane urbis aduenerunt, sicut supra de regibus, ducibus, et aliis uenientibus in Grecorum exercitum descripsimus, dignum est enim ut et nos in hac parte de eis faciamus, etsi non omnium, saltem de maioribus, mencionem. Sciendum est ergo quod, de regnis eorum licet Dares Frigius nichil dixerit, uenere tres reges cum plus quam tribus milibus militum armatorum, rex uidelicit Pandarus, rex Thabor, et rex Andastrus. Item de quadam prouincia que dicitur Colofon, quam quidam dixerunt esse insulam multe speciositatis et plenitudine urbium circumfultam, uenerunt quatuor reges in comitiua u milium militum, quorum unus uocabatur rex Caras, alius rex Ymasius, tercius Nestor fortis, et quartus rex Amphimacus. Item de regno Licie cum tribus milibus militum uenit rex Glaucon cum eius fortissimo filio Sarpedone, qui regi Priamo fuerat uinculo necessitatis astrictus. Item de regno Lycaonie uenit rex Euphemus cum mille militibus expertis in bello. Item de regno uod dicitur Larisse uenerunt duo reges cum militibus mille quingentis, scilicet Hupon grandis et rex Eupedus. Item de regno quod dicitur Thabaria uenit rex Remus cum tribus milibus militum, et in eius comitiua uenerunt comites uii et duces quattuor, qui regi Remo fideles erant de iure uasalli. Hii autem omnes portabant arma coloris hyalini siue flaui absque aliquo intersigno, ut inter bellorum acies rex Remus et sui de facili possent agnosci, licet essent alii qui eadem arma gestassent. Item de regno quod Tracia dicitur (illa Tracia uidelicet que in orientali plaga sita est) uenit rex Pilex et Alchamus dux, secum mille et centum milites adducentes. Item de regno Pannonie uenit rex Pretemessus et quidam consobrinus eius, dux Stupex, cum mille militibus tantum, quoniam huius regni prouincia tota constitit in montibus obscuris, nemoribus, et siluis umbrosis. Rare enim sunt in ea uille et quasi nulle planicies. Et ideo dicitur in ea multos satyros faunosque bicornes quam plurimum habundare et ideo eciam multa in ea miraculosa uisa fuisse. Nam et in illa terra sunt diuersa genera uolucrum et ferarum et eius milicia pre ceteris est experta in uirtutibus lancearum, arcuum, et eciam sagittarum. Item de prouincia Boecie uenerunt tres duces cum militibus mcc, dux uidelicet Ausimus, dux Fortinus, et dux Sanius. Item de regno Beotino, quod est ualde suppositum orientali plage, plenum omni genere aromatum, uenerunt duo fratres reges cum mille militibus, rex uidelicet Boetes et rex Epystrus. Item de regno Paffagonie, quod est nimis propinquum uersus orientem solem, quasi regnum inuisibile propter multam remocionem ipsius, uenit ille ditissimus auro et gemmis, que in flumine Tigris et Eufratem crebrius inueniuntur, in cuius ripis regnum ipsum Paffagonium situm est scilicet Philimenis cum duobus milibus militum habentium scuta quorum materia non erat ex ligno constructa sed tantum ex coriis decoctis, multo tamen auro fulgencia et diuersis gemmis ornata. Hic rex Philimenis erat statura ualde grandis, non minor statura gigantis. Item de regno Ethyopie uenit rex Perses et in eius comitiua stennuus rex Menon cum militibus, ducibus, et comitibus sibi subyectis et cum iii milibus militum et in eorum comitiua uenit Sigamon, frater regis Menonis supradicti. Item de regno Thereo uenit rex Theseus et Archilogus filius eius cum mille militibus, cum ipse rex Theseus esset ipsi regi Priamo stricta consanguinitate coniunctus. Item de insula que dicitur Agresta uenerunt duo reges cum militibus mille cc, quorum nomina hic expressa non sunt. Item de regno Delissinie, quod est ultra regnum Amazonum, uenit quidam rex senex multum sed multa discrecione conspicuus, nomine rex Epistropus, septem liberalibus artibus eruditus. Hic duxit secum mille milites et quendam sagittarium uisu mirabilem, cuius una medietas ab umbilico superius erat homo et ab umbilico deorsum erat equus et illa medietas que erat humana tota erat corio cooperta piloso, sicut corio equi. Oculos tamen habebat flammeos uelut igne rubentes, doctus in arcu, timorosi tamen erat aspectus, qui aduersus Grecos pugnantes multos timores incussit et dampna quam plurima dedit eis, dum multos ex Grecis letiferis uulneribus peremisset. Fuerunt autem milites qui cum hiis regibus aduenerunt preter milites ipsius regis Priami et Minoris Indie regis numero xxxii milia. Nunquam enim ab ipsius mundi constitucione legitur tot milites tot iuuenes bellicosos coactos in unum, ubi tocius mundi milicie flos tam ex parte Troyanorum quam ex parte Grecorum conuenit in unum. Attendant ergo lectores presentis hystorie quam leui causa et quam debili ratione tot fortium et tot maiorum processit interitus. Sane abhominanda sunt scandala quantumcumque debili sint ratione subnixa. Nondum enim Greci a Thenedon loco discesserant, cum inclitus ille Palamides, filius regi Nauli, cum xxx nauibus militibus onustis ibidem applicuit. De cuius aduentu Greci letati sunt ualde, quamuis de mora ipsius multum impingerent contra eum quare maturius non uenisset et precipue apud Athenas. Qui asserens fuisse se morbo graui detentum suam absenciam rationabiliter excusauit. Hic autem Palamides inter Grecos in honore maximo gerebatur, cum apud maiores Grecorum primus existeret uel secundus, potens scilicet in uirtute bellandi, discretus in omni consilio et specialiter preliorum, diuitiis plenus, et militibus opulentus. Rogant ergo eum Greci ut unus de consiliariis statuatur. Quod Palamides gratanter annuit ad postulacionem ipsorum. Multis ergo diebus ac noctibus Greci conuenerunt in unum et precipue maiores eorum ut certa consilia scrutarentur per que ad obsidendam Troyanam urbem possent utilius et commodius peruenire. Prouiderunt enim primo ut sub noctis tenebris exequerentur predictum opus eorum. Sed timore ducti de recessu nauium a loco ubi tunc erant et accessu ad litora urbis Troye ne noctis obscuritas et precipue locorum incognita uera noticia nauibus et nauigantibus posset inferre discrimen, propter quod ab huius proposito destiterunt, et adhuc ex integro eis refricantibus multa consilia, solius Dyomedis consilium ratum fuit, qui inter Grecorum consiliarios tunc hec uerba profudit: Audite, uniuersi reges et principes qui nunc presentes potestis aduertere uerba mea, et attendite sensum eorum. Multum enim uereri debemus et multi dedecoris pudore confundi quia iam est annus unus elapsus et plus quod in hanc terram uenimus nec ab ea recedere nos aliqua audacia potuit animare ut Troyam adire uel uidere possemus. Quid interim peregimus? Nichil aliud reuera quam inimicis nostris habilitatem prestitimus, ingenium et sensum acuimus in nos adinueniendi materiam ut facilius et potencius ualeant nos deducere in ruinam. Ecce enim iam postquam huc uenimus nec inde discessimus, pro certo notissimum est nobis Troyanis esse superaddita multa subsidia, urbem eorum in defensionem ipsorum nouis muris, uallis, et cauis parauisse in multa compositione pallorum. Facilem enim habilitatem interim habuerunt predicta omnia faciendi et causas et materias eorum uictorie procurandi cum ipsi iam conceperint et pro certo teneant nos aduersus eos procedendi audaciam non habere. Et ideo quanto magis negocium hoc differtur tanto magis nobis dampna et dedecora procuramus. Puto enim quod, si tanta olim potuissemus animositate feruere quod recta uia, continuato remige Troyane urbis peruenissemus ad litora et repente precipue, quod facilior nobis prestasset in terram descensus, cum Troyanis improuisis descendissemus in ipsis, et nunc nos descendere sit necesse illis prouidis et munitis. Moneo ergo, si placet, ut statim, nauibus preparatis, mane diluculo nos accingamus ad iter, et apparatibus bellicis institutis, cursu celeri nos ad Troye litora conferamus, et in potenti uirtute bellandi descendamus in terram, obsidionem optatam contra urbem ipsam omni celeritate firmantes. Scire enim debemus quod, Troyanis uolentibus, numquam poterit a nobis hoc fieri nisi per bellorum discrimina et per magnam uirium nostrarum congeriem appositam undecumque. Rumpamus ergo moras, omni alia deliberacione postposita, et quicquid in contrarium posset dici (quicquid sit nobis futurum prosperum uel aduersum) post terga laxemus, cum ita fieri sit reuera necesse et per aliam uiam uenire ad effectus propositorum nostrorum commodius non possimus. Placuit igitur omnibus absolute datum a Dyomede consilium. Quare sequentis diei aurora surgente, cum multa discrecione, solutis nauibus, portum exeunt, et lato spaciantur in mari, ibique, pleno sumpto consilio que naues debeant primo precedere et que postea sint sequaces, alto pelago se committunt. Primo igitur statuerunt precedere naues c, extensis uelis, signis uentilantibus et uexillis bellicis, eciam in eis castellis erectis, et multo armorum tumultu munitas. Subsequenter uero faciunt insequi alias naues c. Deinde relique per pelagus insequentes et per ordinem procedentes recto cursu nauigant uersus Troyam. Nec mora, nauigantes in eis Troyana litora uicina conspiciunt et suburbanas undique staciones, mox inspiciunt ipsam Troyam. Quare flexa gubernacione themonum, ipsius Troyane urbis litoribus appropinquant, in terram descendere sathagentes. Troyani uero uidentes naues ipsas iam eorum litus et litora in tanta multitudine attigisse, subito in arma prosiliunt, armati armatos equos ascendunt, et, non expectata ducis seu regis eorum licencia, inordinato cursu festinant ad litus. Greci uero uidentes tantam militum copiam armatorum ad defensionem itoris aduenisse eorum multitudinem sunt admirati. Pociori tamen admiracione sunt moti uidentes illos tam strennue tam docte se gerere sub tegumentis armorum. Nullus enim fuit inter eos tam audax tam animosus tam fortis qui ad inspeccionem multitudinis Troyanorum uacillantem animum et trepidum non sumpsisset. Sed quia Greci aliter in terram habere non poterant descensum quam per ictus ensium nudatorum et letalis belli conflictum, uniuersi arma capiunt, multa animositate resumpta. quare Prothesilaus, Phylardorum rex, qui primus extiterat in ordine nauium ueniencium, cum primis centum nauibus primus, in multa animositate securus terram attingere uiriliter est conatus. Sed multe ex nauibus ipsis, uentorum multa rabie inpellente, uelis extensis, in terram ueniunt. Quare multe franguntur ex illis, propter quod multos ex nauigantibus in illis mare uiuos absorbuit. Et qui uiui ex eis peruenire potuerunt in terram a Troyanis in multo martyrio perimuntur, multorum flagellorum acerbitate concussi. Tinnit ether in ferientium ictibus, densantur nubes in aere ex emissione continua sagittarum, uicine aque litoris interfectorum cruore rubescunt, ex quorum nece patenter datur intelligi quantus fuerit letalis descensus Grecorum in terram. Numquam legitur exercitum aliquem tanta infelicitate, tanto discrimine in terram hostium descendisse. Sed post predictas centum naues alie centum insequentes easdem in eundem locum adueniunt. Non tamen repente in terram feriunt sicut prime, sed uelis earum multa commoditate depositis, terram preuia discrecione attingere sunt conate. Quare nauigantes in illis in terram descendere iam anhelant. Quos Troyani in armata manu recipiunt uiriliter, prohibentes eorum accessum in terram. Greci uero in predictis nauibus existentes, paratis balistis innumerabili quantitate, in crebris ictibus sagittarum Troyanos arcent a litore. Ex quarum letiferis ictibus mortui multi cadunt. Secedentibus ergo parum pre balistarum timore Troyanis, Greci prosilientes a nauibus in terram ueniunt, et nauigantibus in primis nauibus, si qui sunt, succurrere moliuntur. Unde dirum et letale bellum contra Troyanos instituerunt. Illic Prothesilaus rex, qui iam in terram descenderat, mirabilia contra hostes de sue strennuitate persone commisit. Infinitos ergo ex Troyanis suo ense peremit et mirabilis adiutorii subsidia tunc prestitit Grecis suis. Nisi enim solus ipse fuisset, omnes Greci qui terram attigerant et descenderant in ipsam sine dubio mortis exicia finaliter incurrissent. Sed quid profuit Prothesilai animosa defensio, cum forte tantum uii milia Grecorum pugnam foueant aduersus c milia Troyanorum? Committitur ergo mortale prelium inter eos. Sed uidentes Greci nullum eis posse ad naues fauere fuge subsidium, cum illis naues ascendere non sit tutum et commendare se fluctibus et profundi maris hyatibus sibi non uideant esse salubre, malunt in terra eorum uitas extinguere quam in fluctuum ceca profunditate demergi. Instaurant ergo bellum in ea animositate qua possunt. Multi tamen ex eis ferro trucidante depereunt et harene bibule ex ferro cadencium sanguinis riuos absorbant, Troyanis pre eorum multitudine seuientibus crudeliter contra eos. Igitur Greci in angustia se defendunt et in multo interitu personarum usque ad extrema litoris retrocedere sunt coacti. Qui omnes amara nece subito periissent, nisi Archelaus et Prothenor statim terram cum eorum nauibus attigissent. Qui in multa uirtute bellandi, uelint nolint hostes eorum, descendunt a nauibus et in multa potencia preliancium succurrunt suis, occurrunt etiam hostibus, et maxima uiolencia se defendunt. Instauratoque bello cum ceteris, qui animositate resumpta, in bello durius se presentant, acriter bellum fouent, et in multo sine dubio eorum personarum discrimine preliantur. Tunc superuenit dux Nestor, qui cum suis nauibus terram applicuit, et sitienti animo succurrendi suis salui descendunt in terram, prelio subito se inmiscent. Franguntur lancee, sibilant per aera multe sagitte uolantes, tinniunt enses, cadunt occisi, et aer clamore multo confunditur deficiencium ad ruinas, Archelao et Prothenore, uiris strennuis, multos interficientibus ex Troyanis. Tunc rex Ascalus et rex Alacus cum eorum nauibus ad litus applicant et cum eorum uiris pugnantibus descendunt in terram, in bellum prosiliunt animosi, et in Troyanos uiriliter irruunt sic dure sic acriter quod eos retrocedere coegerunt. Sed Troyanorum innumerabilis multitudo que nondum bellum attigerat in Grecos impetuose se dirigit, et exasperato bello in maiori feruore, Greci retrocedere sunt coacti, qui iam ulterius resistere non ualentes, retrocedendo extremum peruenerunt ad litus. Tunc Ulixes rex cum suo nauigio in terram applicuit, qui celeri cursu cum multa caterua pugnancium descendit et uenit ad bellum. Committitur ergo bellum durissimum. Resumunt Greci uires in Ulixis aduentu et facientes impetum in Troyanos uiriliter ipsos expugnant. Ulixes autem, uelut leo rugiens in medio acierum, insignis armis et lancea quam gestabat in manu, multos interficit ex Troyanis, nunc alios uulnerat, nunc alios prosternit ab equis. Quem dum Philimenis, rex Paffagonie, uidit in tanta strennuitate bellantem, tanta damnificantem clade Troyanos, eques irruit in Ulixem, et ab equo deiecit, et Ulixes necesse habuit pedes bellare. Sed Philimenis, uibrata in Ulixem lancea quam gerebat, pulsu durissimo percussit Ulixem tam grauiter et tam dure quod, eius scuto confracto, fulgentis lorice peruenit ad squamas. Quibus discissis et apertis in ictu, Ullixes inpellentis ictum sustinere non ualens in terram cecidit resupinus. Nec tamen multo ex inflicto sibi uulnere stupefactus insurgit celer, et uibrata aduersus Philimenem lancea quam gerebat in multis uiribus lacertorum, ex summitate scuti uersus gulam Philimenis uulnere letali percussit. Nam eius confractis armis et lorica disrupta, inpellentis Ulixis acuta et secabilis lancea eius gule organicas uenas intercidit. Qua de causa Philimenis letaliter uulneratus ab equo decidit semiuiuus. Quem Troyani putantes extinctum in multa uirtute bellandi ipsum a manibus Grecorum eripiunt, et in scuto positum, uelut exanimem, transmiserunt in Troyam. De putatiua igitur morte Philimenis Troyani turbati sunt ualde, et nisi fuisset ille casus qui tunc intercidit de uulnerato Philimene, totus Grecorum exercitus qui descenderat et debellabat in terra deuictus infallibiliter uite sue ultima dispendia defleuisset. Sed ad hec Thoas, rex Tholie, cum suis nauibus et Agamenon rex, totius exercitus imperator, cum suis, Menelaus rex, cum suis, et nobilis Thelamonius Ayax cum suis ad litus applicant, subito descendunt in terram, Troyanis intendentibus circa bellum asperrimum contra Grecos alios qui parum ante descenderant et inuicem cum Troyanis prelium confouebant. Uniuersos ergo equos eorum a nauibus extrahunt, et eis ascendentibus in eosdem, in multa pugnandi uirtute prelio se inmiscent, aduersusque Troyanos impetum facientes, frangunt lanceas et in ipsarum fragore innumerabiles Troyanos prosternunt ab equis, quosdam mortuos et quosdam letaliter uulneratos. Instauratoque bello, multi intereunt de Troyanis. Tunc Prothesilaus, rex Phylardorum, multo labore lassatus, qui tot labores armorum passus extiterat illo die, parum a bello secessit, et ut respiracionis auram assumeret ad litoris extrema peruenit, ubi bellum fuerat primitus inchoatum. Ibique percepit quasi omnes suos in bello premortuos, in quorum morte latentes multas produxit lacrimas et multum exinde commotus ad iram spiritum reassumpsit ut ad bellum iterum se conferret, sperans de suorum nece uindictam consequi in multorum interitu Troyanorum. Sicque suis equis et aliorum suorum extractis a nauibus que a uentorum rabie salue demum euaserant, equum suum potenter ascendit, suorum necem cupidus uindicare. Furens igitur ense nudo multos ex Troyanis interficit, multos ab equis prosternit, et multos uulnerat ex eisdem. Tunc rex Perses Ethyopie cum multa militum comitiua a Troyana urbe ueniens furibundo animo bellum intrat et in aduentu Ethiopum prelium durius instauratur. Tantam igitur Troyani in eorum aduentu sumpsere uirtutis audaciam quod, quasi facti recentes in uiribus, Grecos impetuose disrumpunt, duris uulneribus eos ledunt, ipsos opprimunt, et oppressos per uiolentiam retrocedere cogunt ad litus. Ibique Greci fuissent reuera deuicti, nisi strennuus Palamides cum suis nauibus applicuisset in terram. Qui statim cum suis militibus, equis abstractis a nauibus, in bellandi desiderio et succurrendi suis equum ascendit, irruensque in bellum letale certamen instaurat. In eius enim aduentu insultant Greci, animositate resumpta, et ipse Palamides ad exterminium Troyanorum furibundus intendens in Sigamon, fratrem regis Mennonis et nepotem regis Persei, qui tunc in armorum strennuitate de se mirabilia faciebat, irruit in uirtute bellandi, et inpacta in eum sua secabili lancea per medias costas eius, ipsum exenterat et ab equo prosternit extinctum. Eoque dimisso, se dirigit in crebras acies Troyanorum, disrumpit turmas, infinitos ex Troyanis interficit, qui eum uelut mortem undique metuentes, in eius congressu faciunt sibi uiam. Clamor ergo fit maximus in occisorum excidio. Nam et Troyani Palamidis sustinere impetum non ualentes per longum terre spacium retrocedere compelluntur. Erant iam per fuge subsidium Troyani dare terga coacti. Tunc ille strenuissimus militum fortissimus Hector, quasi ad uoces clamancium excitatus, ab urbe Troyana in comitiua multorum egreditur, bellum ingreditur, flammis furens accensis et micantibus fulgens in armis et incisoria lancea, scutum gerebat auri fulgore compositum, depictum ad ymagines trium leonum. Grecos igitur potenter inuadit, et diuisis aciebus circumquaque per medium, irrefragabili uirtute bellandi Prothesilao regi uenit obuius, qui Troianos in ore sui gladii perimere non cessabat. Sicque in eum irruens ense nudo, cum in Grecos longe ante lanceam confregisset, eleuato brachio, in sue uirtutis potencia Prothesilaum percutit sic quod a summo uertice ipsum scindit per medium usque ad iacencias umbilici, non obstantibus armis eius. Cadit ergo nobilis et strennuus rex Prothesilaus extinctus, et Hector, ipso dimisso, ruit in alios et quoscumque sui mucronis ictu contingit certum est eos dies ultimos terminare. Non multum iam per turmas discurrerat et tantos iam morte peremerat quod ceteri timore preterriti, quasi mortis interitum, uitant illum. Et interrogante uno ab alio quisnam esset in multi doloris excidio, antonomastice noscunt illum esse uidelicet Hectorem, omnium forciorem. A facie igitur eius Greci fugiunt, eius ictus tollerare letiferos non ualentes, et sic dum persistit in bello Greci deficiunt. Sed lassatus secedit a bello. Campum et uires Greci resumunt - quod occies uel decies contigit illo die. Sol iam uergebat ad uesperas cum Hector, quodammodo armorum fatigacione lassatus, urbem intrauit, relictis ceteris qui prelium acerrimum committebant. Et Troyanis uiriliter aduersus Grecos insistentibus, iam Greci quasi deuicti terga dare parabant, cum ille fortissimus Achilles cum suis nauibus et Mirmidonibus terram applicuit. Qui descendens in eam cum suis omnibus bellum intrat, ruit acriter in Troyanos. Resurgunt Greci in Achillis aduentu, in cuius comitiua uenerunt plus quam tria milia pugnatorum. Bellum committitur maximum, multa fit cedes et strages maxima, ruunt hinc inde interfectorum cadauera et pocius ex Troyanis. Nam ille fortis Achilles in ore gladii ipsos insequitur, qui ex ipsis interficit infinitos, sternit, et uulnerat in multa effusione cruoris. Iam omnes alie naues litus attigerant, iam omnes existentes pugnantes in illis in terram uenerant, et se ingesserant in conflictum. Quorum Troyani potenciam sustinere pre multitudine non ualentes, Achille ipsos letaliter opprimente, terga sunt dare coacti et fuge subsidio se in Troyanam urbem recipere moliuntur. Illic magnus clamor exuberat et uociferaciones intonant anxiose in moriencium casu et doloribus percussorum. Illic Achilles interfectorum cruore undique madefactus infinita post se cadauera deserit et multa de fugientibus addit illis. Iam fugaces Troyani ciuitatis eorum portas attigerant, ipsas intrare tumultu maximo sathagentes. Illic strages fit maxima. Illic Troyani ab insequentibus intercepti, qui in eam intrare non potuerant, morientes cadunt in limine et ante oram patrum filii trucidati uitam exhalant. Magna et innumerabilis committitur cedes in introitu, et fuisset amplius ualde maior, nisi ille uirtuosus Troylus, Paris, et Deyfebus cum multis militibus intrare uolentibus ocurrissent. In quorum occasu cessauit cedes, et superueniente noctis umbraculo, prelium est direptum. Troyani ergo ciuitatis portas duris firmant repagulis et Achilles cum Grecis in multa gloria rediit ad litus. Tunc Agamenon rex, explorato loco decenti, mandauit in eo figi tentoria, uniuersos monet commode se locari et, distinctis locis unicuique maiorum tentoriis et papilionibus eleuatis, uniuersi collocauerunt se commoda qua poterant stacione, et qui tentoria non habebant, tuguriis nouis instructis, noua parant hospitia et receptacula mansionum. Equis autem eorum, prout melius possunt, commoda stabula statuunt, et rebus omnibus necessariis eductis a nauibus, ipsisque nauibus in fortibus funibus colligatis firmiter et tucius institutis in multarum ponderibus anchorarum iniectarum in mari, eadem nocte obsidionem in multa commoditate, decernente Agamenone, firmauerunt, cum in multis ignibus et ardentibus facibus noctis tenebras elusissent. Et non minus in exercitu fulgor fictitius apparet quam si diei claritas radiaret, institutis in eorum tuitionem multis licciis, precedentibus altera alteram tam in propinquis eis quam eciam locis spaciis in remotis, Troyanis ipsis nulla eis nocte ipsa impedimenta prestantibus, quia clausis portis, nullus ex eis nocte illa exiuit ab illis. Post obsidionem uero firmatam, prout melius potuit, nocte illa ille peruigil Agamenon, qui nulla poterat sompni occupari quiete, uigiles ordinauit excubias circumquaque in multo modulamine fistularum et maxima multitudine armatorum, qui totum exercitum a cecis insidiis tuerentur et in eorum uigiliis reliqui fida securitate iacerent. Sicque sub noctis superstitis portione nonnulli qui marina nauigacione fuere lassati et qui multo fuerunt prelio depressi ad quietis requiem assumendam absque armorum suorum deposicione se sternunt donec aduenientis diei serena pandatur aurora. Et hoc fuit primum bellum inter Troyanos et Grecos cum Greci descenderent in terram. Exclusis itaque tenebris noctis illius, quas mane facto fugauit aurora consurgens, sole suis radiis terre faciem illustrante, ille strennuus bellicosus uir Hector, actor et dux Troyani exercitus, circa ducatum ipsius curiosus existens, facto diluculo uniuersos bellatores suos mandauit armari, et eos in cuiusdam campi planicie in medio ciuitatis Troye gremio constituti, ubi templum Dyane dee constructum extiterat, statuit conuenire, et distributis eis bellicosa prouisione per turmas et cuneos et aciebus ex eis sufficientibus ad illius diei prelium ordinatis, unam de portis ciuitatis Troye que Dardanides dicebatur aperiri mandauit. Et conuocatis ad se duobus de consanguineis suis, Glaucone scilicet, filio regis Licie, et Cycinalor, fratre suo naturali, ductum prime aciei concessit et delegauit eisdem. In qua prima acie mille milites statuit bellatores, uiros utique fortes et bellorum expertos, tam de regno Licie quam de Troya. Et eis in nomine deorum ab ipso Hectore data licentia, in uictorie signo predictam portam Dardanidem exeunt, et eundo sagacibus et lentis incessibus ad Grecorum exercitum appropinquant. Predicte prime igitur aciei predictus Hector alios mille milites prudentes adiecit, quos sub ductu Thesei, regis Tracie, et Archilogi, filii regis ipsius, uirorum non sine magna strennuitate, commisit, et dedit eis in nomine deorum benigne licentiam ut prime aciei pariter iungerentur. Secundam uero aciem statuit, in qua iii milia militum forcium et pugnancium deputauit, quam sub ductu commisit bellicosi regis Frigie, regis Xantipi, et regis Alcani, uirorum magne uirtutis. Et ad mandatum Hectoris sub uictorie signo per predictam portam exeunt ciuitatem, ad Grecorum exercitum sagaciter procedentes. Terciam autem aciem, ex tribus milibus militum constitutam, sub ductu bellicosi Troyli Hector ipse commisit, et monens eundem affectuosis sermonibus in eum hec uerba profudit: Carissime frater mi, summa leticia cordis mei, ualde dubitare me cogit inmoderata animositas tui cordis ne inconsulte et prodigaliter exerceas te in bello. Rogo te ut serues omni custodia corpus tuum et a stulciis declines inmensis, ne totum tue stennuitati te committas inprouide, sed bellis sic sagaciter pociaris, ne inimici nostri, affectantes quam plurimum casus nostros, de tua facilitate letentur. Uade igitur feliciter in nomine deorum nobis fauencium et uictor incolumis ad ciuitatem tuam redeas, sicut opto. Cui Troylus: Carissime domine, fauentibus diis uereri aliquatenus non oportet, quoniam a mandatis tuis, tamquam karissimi fratris et domini, numquam infallibiliter declinabo. Et hiis dictis cum comitiua predictorum trium milium militum per portam feliciter egreditur ciuitatis in signis armigeris. In cuius scuto campus erat totus azureus, depictis in eo tribus leonibus deauratis, et ad Grecorum exercitum animosus accessit. Hector uero quartam aciem ordinauit, in qua posuit tria milia militum et milites septingentos, quos sub dictu disposuit regis Larisse dicti Hupon. Grandis erat enim iste Hupon, homo fortissimus, bellicosus multum, et prelia multum affectans, adeo quod in toto exercitu Troyanorum nullus preter Hectorem forcior putabatur. In cuius comitiua extitit copiosus uir, ualde strennuus, Ardeleus de predicto regno Larisse. Qui ad predictum exercitum Grecorum unanimiter anhelantes, ab Hectore obtenta licencia, per eandem portam exeunt ciuitatis. Huic etiam quarte aciei Hector ducem fore constituit, cum predicto rege Larisse, Dinadaron naturalem et dilectissimum fratrem sibi, propter strennuitatem ipsius. Quintam autem aciem constituit Hector sub ductu regis Cisonie cum gente sua de Cisonia. Hii autem Cisones erant fortissimi et statura grandes ualde nimis ut gigantibus similes putarentur. Et huius regis arma erant hyalina siue flaua sine aliquo intersigno. Et huic aciei Hector ducem constituit Polidamam, fratrem suum, qui, ab Hectore obtenta licencia, in comitiua suorum festinat ad hostes. Sextam uero aciem Hector, de gente Poenia, stabiliuit sub ductu regis eius Pretemessi et ducis eius Serepes, uirorum utique strennuorum. Sed huius gens ad bellum procedebat inermis, lorica non indigens, casside, siue scuto. Eius autem gentis studium arcus erat et longas pennis cauda tenus uestire sagittas dum eorum capitum ex acutis ferris superimmissis cacumina coronarent, cum quibus letalia uulnera eorum hostibus infligebant, equis fugacibus et fortibus insedentes. Huic eciam aciei Hector Deifebum, naturalem et legitimum fratrem suum, prefecit in ducem, qui, ab eo obtenta licencia, ad eius hostes in comitiua suorum se contulit animosus. Uerum huic aciei Hector innumerabilium militum multitudinem armatorum adiecit et specialiter illos qui de regno dicebantur Agreste, sub ductu regis Hesdras et regis Phylon. Hic autem rex Phylon mirabilem currum habebat, totum ex heboris integritate constructum, dum eius rote tantum essent ex hebano, uestite desuper auro puro. Cuius testudo superinposita tota erat gemmis et lapidibus preciosis, auro et argento contexta. Hic currus a duobus fortibus et pugnacibus militibus constipatus erat. Hiis autem duobus regibus, scilicet Hesdras et regi Phylon, Hector preposuit Pithagoram, fratrem suum, qui celeriter cum eisdem ad hostes se dirigit, Hectoris licencia iam obtenta. Hector uero circa sue propositionis intentum uiriliter perseuerans inclitum Heneam, de quo supra sepe retulimus, septime preposuit aciei. In cuius comitiua omnes milites et equites de districtu Cunii deputauit, qui a quodam nobili amirato Eufremio nomine regebantur. Qui omnes, ab Hectore obtenta licencia, ciuitatem exeunt, debita festinancia se iungentes supradictis aliis aciebus. Octauam autem aciem Hector esse constituit de Xerses, rege Persarum, et eius gente, cui preposuit Paridem, fratrem suum, et ipsum ammonuit quod, quamuis ad alias acies festinanter accederet, non tamen bello se ingerat, nisi se presente, quem proxime subsequi intendit festinus. Cui Paris omnibus mandatis eius deuotissime se parere respondit, et sic ab eo affectuosa obtenta licencia, in comitiua gentis sibi deputate ciuitatis Troye feliciter portam exit. Nonam uero aciem ipse Hector moderari statuit ductu suo, constituens eam ex oriundis nobilibus et fortibus equitibus urbis Troye, ducens in ea secum decem de fratribus suis naturalibus, quos animosiores et in bello pocius expertos agnouit, ordinatis in ea quinque milibus militum pugnatorum, qui in eius comitiua cum eo egrederentur ad bellum. Ipse autem Hector, necessariis et fidelibus armis circumquaque munitus, equum suum ascendit nomine Galateam, de cuius magnitudine, fortitudine, pulchritudine, et suis aliis uirtutibus mirabilia scripsit Dares. Eques uero Hector, in eo armatos ut erat, ad regem Priamum patrem suum loquturus accedit, cui dixit hec uerba: Karissime pater, habeto tecum mille quingentos milites, quos in tua deputo comitiua, cum quibus et omnibus peditibus pugnancibus huius urbis sitis circa licias Grecorum, illas scilicet que plus ab aliis liciis sunt remote, cautus existens ne quis ultra predictas licias exire presumat, nisi tum cum ego mandauero, ut, cum necessitas ingruerit, habeamus uos in tutum refugium firmitatis, subsidium etiam, et castellum. Ego habebo autem mecum certos internuncios, qui de me ad te uadant et ueniant, ferant et referant continuum statum belli et quid te facere oporteat secundum belli successus. Tu etiam eris cum comitiua tuorum in uigili et circumspecta custodia ne aliquo dolo, astucia, siue fraude hostes nostri nobis bellantibus ciuitatem nostram inuadant, intercipiant, aut predentur, et tu sis eis murus semper oppositus, letaliter ledens illos, et nobis sis in columpna regiminis et securitatis auxilium. Cui rex Priamus: Fient omnia, karissime fili, ut disponis. Non enim est michi, post deorum auxilium, spes alia neque fides nisi in tue uirtutis brachio et in tui prouidi sensus gubernacione discreta. Diis humiliter supplico ut te michi seruent incolumem et ab omnibus tueantur aduersis. Et sic Hector, a patre licencia postulata, discessit et aciei sue quam sibi parauerat se coniunxit. Erat enim Hector in multa uirtute magnanimus, in bellis inuictissimus, et fortissimus preliator et regiminis exercitus sapientissimus dux et principes. Signa autem eius armigera, que in scuto gestabat, talia pingebatur in armis ipsius. Erat enim eius campus totus aureus siue flauus et in medio eius unus leo tantum rubeo colore depictus. Hic in nomine deorum portam egreditur ciuitatis in comitiua suorum, uexillis expansis, et licet fuerit in exeundo ultimus, omnes precedentes acies sua uirtute trascendens peruenit ad primam et, preponendo se prime, factus est primus. Mulieres autem nobiles que in ciuitate remanserat, omnes ciuitatis muros ascendunt ut ex eis uidere ualeant belli conflictus. Illic filie regis Priami cum magna Helena coadscendunt, que dum de multis in corde suo nimium trepidaret, timor et dubitacio in ea ymaginaciones diuersas et uarias generabant. Licet enim Hector suas acies sic ordinasset, numquid Agamenon negligens extitit uel remissus in ordinacione suarum? Sane de gente sua xxui acies ordinauit. In quarum prima Patroclum ductorem constituit, qui secum in ipsa duxit totam gentem suam necnon et totam gentem Achillis, Mirmidones uidelicet bellicosos. Achilles enim eo die non processit ad bellum, cum in tentorio suo maneret, faciens de quibusdam suis uulneribus se curare. Erat enim iste Patroclus uir nobilis et dux a suorum progenitorum stirpe productus, clarus moribus et multis diuiciis opulentus, quem Achilles in tanta sibi amicitie confederacione constrinxerat quod amborum anima et spiritus unus erat, et quod erat unius eorum alterius totum erat. Secunde autem preposuit aciei regem Merionem et regem Ydumeneum, in qua constituit tria milia militum et Menesteum, Athenarum ducem, cum uniuersa gente sua bellicosa de Athenis. Terciam autem aciem concessit regi Ascalafo et eius filio Phylimeno, sub qua constituit uniuersam gentem Cumanorum, bellorum expertam. Quartem uero aciem statuit sub ductu regis Archelai et regis Prothenoris, et cum eis fuit fortissimus Seguridan cum tota gente Boecie sub hac acie deputata. Quintam autem aciem duxit Menelaus cum Spartencium gente sua, qui sui regni regimini subiacebant. Sextam uero aciem rex Epistropus et rex Celidis cum gente sua de prouincia Fodisis sub eorum ductu duxerunt. Septimam autem aciem Thelamonius Ayax duxit cum gente de sua prouincia Salemina, in cuius comitiua fuerunt iiiior comites, Theseus uidelicet, Amphimacus, Dorius, et Polisarius. Octauam uero aciem duxit Thoas. Nonam autem duxit Ayax Oleus. Decimam uero duxit rex Philotois. Undecimam autam duxerunt rex Ydumeneus et rex Merion. Duodecimam uero duxit dux Nestor. Terciam decimam duxit rex Henes, filius Mabentis. Xiiiiam duxit Ulixes. Xuam duxit rex Umelius. In xuia fuit gens quondam Prothesilai, uindicare sui mortem domini sitibunda. Xuiiam uero duxerunt rex Polidarius et rex Machaon. Xuiiiam duxit rex Rodi. Xuiiiiam duxit Euripulus, rex Octomeniorum. Xxam duxerunt Xantipus, rex Lidorum, et rex Amphimacus. Xxiam duxit rex Phylotetes, dominus Larisse. Xxiiam Dyomedes et Stelenus duxerunt. Xxiiiam duxit Eneus, rex Cypri. Xxiiiiam duxit rex Prothailus. Xxuam duxit rex Capenor de Capedia. Xxuiam et ultimam duxit rex ipse Agamenon, utpote tocius exercitus imperator. Aciebus igitur omnibus ex utraque parte sic sollempniter institutis, utraque pars in liberum campum egreditur causa belli. Sed ille fortissimus Hector, quietis impaciens primus, ante omnes alios potenter equum suum coegit in cursum, contra Grecorum primam aciem quasi furibundus anhelans. Quem ut presentit Patroclus, qui prime aciei Grecorum, ut dictum est, ductor erat, contra Hectorem in equi sui cursu uelociter dyametro recto procedens Hectorem acuta lancea sua petit, et cum ea uiriliter ipsum inpellens scutum quod sibi Hector opposuit uiriliter perforauit, sic eciam quod ad arma interiora perueniens aliquid disrupit ex eis, non tamen ad nude carnis intima usque transiuit. Hector uero in uiolencia ictus ipsius non trepidans neque nutans, multo ardore furoris accensus, non in ictu lancee petiit simili relacione Patroclum, sed nudato ense in ipsum irruit et ex ictu ensis crudeliter sic percussit in capite quod eius caput per medium duas diuisit in partes. Quare Patroclus se in equo sustinere non ualens, utpote qui peruenerat ad ultima spiramina uite sue, mortuus in terram decidit in medio pugnatorum. Sed Hector, qui eum precipitem mortuum uidit ab equo prosterni, arma quibus Patroclus erat armatus intuens et contemplans, raptus desiderio habendi ipsa, a suo equo descendit et per unam habenam retinens equum suum ad corpus Patrocli peruenit, uolens exspoliare ipsum fulgentibus armis suis. Sed rex Merion cum tribus milibus armatorum militum in defensionem cadaueris appropinquat, et ad corpus ipsum cum tota gente sua perueniens Hectori se opposuit in predicta multitudine pugnatorum ne Hector corpus ipsum armis ipsis expoliare ualeret. Et irato animo contra Hectorem dixit hec uerba: Lupe rapax et insaturabilis, certe de hoc cibo gustare non poteris. Alibi oportet te querere cibum, quia statim uidebis contra te plus quam quinquaginta milia pugnatorum, qui ad destruccionem solius tui capitis molientur. Et sic per eundem regem et alios facto unanimiter impetu contra Hectorem, precipitare ipsum in terram uirtuose contendunt, eius equum a suis eripere manibus sathagentes, adeo quod Hector ad instanciam tot insistencium contra eum in terram flectere genua fuit coactus. Sed ipse in uirtute sue potencie seipsum seipsum illico erigens, uelint nolint Greci, equum suum potenter ascendit, et properans contra regem Merionem de eo appetit furibundus ulcisci. Sed rex Glaucon et Theseus rex cum Archilogo, filio suo, cum aliis tribus milibus armatorum Merioni succurrunt, se contra Hectorem uiriliter opponentes. Sed Hector illum qui primus Grecorum sibi occurrit appetens ense nudo morti tradidit et peremit; sic eciam multos de reliquis qui sibi occurrere non timebant. Interea bellum feruet asperrimum. Et ad corpus Patrocli iterum Hector rediit, adhuc ipsum expoliare lanceas rigidasproponens. Quare descendere ab equo non curans, quod Ydumeneus, rex Crete, cum duobus milibus pugnatorum contra eum peruenit ad bellum, et dum circa corpus expoliandum Hector insisteret, rex Merion iterum in maxima caterua militum in Hectorem irruit, sic eum fortiter expugnando quod nullo modo suum peruenire permisit ad uotum; ymo crebris et multis ictibus ipse et sui percusserunt eundem. Qui cum se uideret peditem et contra tot equites bellum letale feruere, uires uiribus cumulat, Grecos acriter inpetit ense nudo, equos interficiendo quam plures, crura, brachia, et pedes mutilando multorum, sic quod breui hora xu interfecit ex illis qui ipsum intercipere conabantur. Merion uero rex interim corpus Patrocli, eleuatum a terra coram se, recipit equo suo et asportando illud secum ad Grecorum tentoria duxit illud. Greci uero nichilominus insistentes uel ipsum intercipere uel ab eo equum eripere in multa caterua pugnancium moliuntur, sic quod ipsum equum suum ascendere nulla facultate permittunt. Inter quos erat quidam miles fortissimus nomine Carion de Petra, qui contra Hectorem instancius anhelabat. Sed quidam famulus Hectoris uidens Hectorem in tanto discrimine constitutum, dum duas haberet lanceas rigidas et acuto ferro munitas, contra predictum Carion de Petra, qui cum centum militibus aliis contra Hectorem plus aliis insistebat, unam ex lanceis ipsis in potenti uirtute uibrauit, sic quod ex eo ictu Carion letaliter percussus mortuus expirauit. Deinde idem famulus aliam lanceam uibrauit in alium qui Hectorem similiter opprimere conabatur, et ex eo ictu percussus simili modo mortuus decidit preceps in terram. Et exclamans idem famulus fortiter aduersus Troyanos ut festinanter occurrerent Hectori in tanto discrimine constituto. Cui Cicinalor, unus ex fratribus Hectoris, ut uocem clamantis audiuit, primus cum tota acie in qua erat in maxima uirtute bellandi in Grecos irruit, et a Grecis facta per uiolenciam sibi uia, peruenit ad illos c milites qui sic acriter Hectorem infestabant. Quare illico xxx ex eis crudeliter interfecti mortui defecerunt. Propter quod Troyani, animositate resumpta, campum recuperant et Greci retrocedere sunt coacti. Ad quod Hector exhileratus non modice equum ascendit, et furibundus se ingerit in certamen, et aduersus Grecos immoderate se laxans in ictibus nudi ensis, de Patrocli spoliis desperatus, multos ex Grecis interficit sibi uenientibus in occursum, et tot quot ueniunt obuiam coram eo aut omnes interficit aut prosternit letaliter uulneratos, cum Greci mortem uitare uolentes a facie eius omnes aufugiunt et patentem aperiunt sibi uiam, sic quod transcendens multitudinem acierum, totus in occisorum sanguine cruentatus, quinque uix reperit in quem exercere ualeat uires suas. Tunc Menesteus, dux Athenarum, uenit ad bellum cum tribus milibus armatorum, et eundo cum tota gente illa ex parte sinistra peruenit ad aciem illorum de Frigia, in qua erat Troylus, qui Grecos mirabiliter opprimebat, et in qua erat rex Anthipus, rex Macaon, et rex Alcanus, qui aciem ipsam cum ipso Troylo ducebant. Et facta commixtione ipsarum acierum, letale bellum potenter committitur inter eos. Tunc Menesteus dux bellantem Troilum potenter agreditur cum lancea sua, sic uiriliter ipsum impellens quod, uelit nolit, Troylum ab equo prosternit. Qui in medio tot pugnancium peruenit in terram in locum mirabiliter impeditum, cum decidisset inter pedes innumerabilium equorum et assessorum ipsorum, qui letale bellum sub mortis dubio tota intencione tractabant. Menesteus uero circa capcionem Troyli totus anhelans, ut ipsum suum habere ualeat in captiuum, cumulando uires uiribus, cum omnibus suis tantum studii adhibuit et laboris quod Troilum a pedibus equorum abstraxit, cepit eum, et captiuum ducere in multa militum phalangia festinat. Sed quidam miles, nomine Miseres, aduersus illos de Frigia potenter exclamat dicens: O uiri fortes, ad quid uenistis ad bellum? Nunquid pro honore uel uerecundia acquirenda? Nonne percipitis et uidetis Troilum, filium regis Priami et fratrem Hectoris, duci captiuum? Sane si permittitis eum duci, perpetui pudoris labe uos et heredes uestros poteritis tenere fedatos. in recuperacione igitur ipsius conuertite uires uestras et hoc facere cum celeritate curetis antequam a potencia uestrarum uirium eruatur. Tunc rex Alcamus excandescens totus in iram, accepta quadam lancea, contra Grecos, qui Troilum captiuum ducere festinabant, festinanter irruit, et sic uiriliter percutit cum eadem unum ex eis quod ipsum subita morte prostrauit. Deinde prosiliens in alium, ipsum letaliter uulnerat. Quare factum est cum auditorio suorum occurrencium cateruatim quod Troilus a manibus ipsum ducere uolencium extitit liberatus et in maxima uirtute bellandi equum ascendit, auxilio precipue regis Xantipi, qui cum acie sua in deliberacionem ipsius Troili festinus occurrit. Hic rex Xantipus Menesteum ducem furibundus inuadit et eum uiriliter ex transuerso percussit, et nisi fuisset armorum tutela fidelium, indubitanter interfecisset eundem. Dolens itaque Menesteus ex sui amissione captiui suos acriter ortatur ad bellum, et superuenientibus Grecis in succursum ipsius, in multitudine pugnancium copiosa bellum letale committitur. Quare de interfectis ex utraque parte sequitur magna strages. Interea Hector, qui belli labore laxari non poterat, in furore suo multos Grecos interficit, sternit, et uulnerat. Sed Menesteus, qui multo dolore deprimitur de eo quod captiuum suum amiserat et partem maximam gentis sue, discurrit per acies ueluti furibundus. Et dum ita discurreret opprimendo Troyanos, ille Miseres per quem suum captiuum amiserat obuius uenit ei. Quem Menesteus in armorum suorum gestamine recognouit. Quare dirigendo se uiriliter contra eum in equi sui cursu et in sue lancee forti potenter impulsu ipsum ab equo prosternit et deiecit bellancium intra pedes. Quem amplius uexare non ualens deserit et in alium irruit, quem similiter ab equo prosternit. Ad hec ex parte Troyanorum superuenit Hupon et in eius comitiua Eripisus cum duobus milibus pugnatorum et cum omnibus de regno Larisse. Contra quos rex Prothenor et rex Archelaus cum gente sua de regno Boecie exiuerunt. Durum bellum committitur inter eos. Sed non longe ex parte Troyanorum superuenit Polidamas, Anthenoris filius, in maxima multitudine pugnatorum, qui uidens tot acies Troyanorum in uno loco insimul aggregatas statuit ut eius acies cum qua uenerat separaretur ab aliis et ex alia parte se dirigeret contra Grecos. Quare factum est quod, predicta acie se contra Grecorum exercitum ex parte alia dirigente, superuenit rex Remus, a Troyana ciuitate progressus, cum tribus milibus militum armatorum. Contra quem statim irruit Menelaus cum uniuersis Spartensibus equitibus gentis sue. Et sic rex Menelaus et rex Remus insimul preliantur, qui ex potentibus lancearum eorum impulsibus ambo se sternunt ab equis. Polidamas uero irruit in Mereum, nepotem Helene et ducem xxti tantum annos agentem, qui iam in flore sue adolescencie miles strennuus habebatur. Hunc Polidamas in graui ictu sue lancee sic impulit uiolenter quod, lesis et disruptis armis quibus se tueri Mereus confidebat, letaliter uulneratus, ab equo deicitur et mortuus peruenit in terram. Quem ut uidit Menelaus mortuum decidisse, dolore multo torquetur, quoniam eum tenerrime diligebat. Et contra Troyanos eius mortem cupiens uindicare, regem Remum percuciens ense suo et fracta casside et disruptis armis, durus ictus regis Remi peruenit ad carnem et sic illum grauiter lesit in capite quod ab equo decidit semiuiuus. Quem sui putantes extinctum succurrendi sibi curam aliquam non dederunt; ymo proposuerunt a bello discedere, quod effectui tradidissent nisi Polidamas eos detinuisset inuitos. Qui postmodum in recuperacionem regis eorum uim et studium adhibentes eum ab equorum pedibus quasi mortuum extraxerunt, ducentes eum quasi ad eorum presidia semiuiuum. Rex uero Celidis, qui diebus suis omnibus aliis in forma pulchritudinis fuit prelatus (de quo scripsit Dares quod eius formam nullus describere potuisset, quem regina de Feminea tanti amoris ardore precordialiter diligebat quod magis eum carum habebat quam seipsam), hic rex Celidis irruens in Polidamam nisus est eum in ictu sue lancee ab equo deicere. Quem Pollidamas multo dolore furoris accensus congreditur ense nudo, et in sue uirtutis potencia sic grauiter percussit ipsum in capite quod eum mortuum prostrauit ab equo. Interea Hector in subsidio suorum retrocedere Grecos de necessitate coegit, et inter acies se immiscens disrupit eas, multos ex Grecis letaliter uulnerando, donec peruenit ad aciem in qua gens de Salemina uiriliter debellabat sub ductu Thesali regis sui. Hic rex Thesalus in multa strennuitate conspicuus multos ex Troyanis letaliter uulnerat et multos occidit ex eis, cum rex Theucer ex parte Grecorum aduenit, qui contra Hectorum irruens cum lancea sua sic uiriliter eum percussit quod ipsum grauiter uulnerauit. Contra quem dum Hector in sui uindictam habenas dirigeret equi sui, ille fuga lapsus multum est factus ab aspectu Hectoris prolongatus, ita quod ab Hectore eius copia penitus est subtracta. Sed Hector iracundiam sui cordis retinere non ualens in quendam amiratum Grecorum, qui primus sibi occurrit, suo irruit in furore et in ensis sui ictu ipsum statim crudeliter interemit. Magna igitur pars acierum Grecorum circundat Hectorem ut ipsum Greci capiant uel occidant. Inter quos dum esset, Theseus Hectorem est affectuosis sermonibus allocutus, humiliter monens eum ut a bello exeat ne inconsulte pereat inter tantos, quod in dampnum quasi succederet toti mundo tantum militem deperire. Hector igitur affectuosas ei grates exinde reddit. Ad hec igitur dum bellum ferueret asperrimum, Troyanis insistentibus contra Grecos, et parum longe ab Hectore Pollidamas pugnaret uiriliter contra eos, Menelaus et Thelamonius in Pollidamam irruunt. Quem Thelamonius, qui eum primus inuasit, cum lancea potenter inpellens deiecit ab equo, et uiribus cumulatis, Menelaus et Thelamonius Pollidamam capiunt, qui, fracto ense, pedes erat in bello, et ab eis eius cassidis laqueis iam disruptis, caput eius erat inerme. Quare captum festinant mittere ad Grecos. Sed Hector, qui non erat multum ab ipsis remotus, partem respexit in illam et uidit eundem Pollidamam circundatum multis Grecis, et ad uoces clamancium mox eum audiuit esse prostratum et captum et duci captiuum. Qui statim iratus irruit contra illos qui eum circundederant, et multos ex ipsis interfecit, letaliter uulnerat, et prosternit. Quare uia sibi necessario patefacta, quoscumque occurrentes letaliter uulnerando dum peruenisset ad illos qui Pollidamam captiuum ducere intendebant, furibunde sic irruit contra eos, qui triginta interfecit ex eis, aliis Pollidamam dimittentibus conuersis in fugam, et sic in Hectoris miraculosa uirtute Pollidamas extitit liberatus. Tunc rex Epistropus, rex Menelaus, et rex Thelamonius cum eorum aciebus omnibus conuenientes in unum contra Troyanos sic potenter insistunt quod eos per uiolentiam conuertunt in fugam, et quasi campum necessario deserere compelluntur, non obstante quod Hector tunc erat inter eos, qui de se mirabilia faciebat, cum aduersus tot resistere nequisset. Et quia equum suum sub eo interfecerant, pedes ab eis ita uiriliter se defendit quod nullus ex Grecis tam audax extitit aut securus qui in eum manus inicere presumpsisset. Naturales quidem fratres sui uidentes Troyanorum exercitum quasi deuictum et Hectorem non uidentes conuenerunt in unum, querentes eum sollicite inter turmas sic quod ad ipsum uirtuose perueniunt. Thelamonium letaliter uulnerant, et Dindaron, unus ex fratribus ipsis, irruit in Polixenon, quendam Grecorum nobilem amiratum, qui quendam potentem et fortem dextrarium equitabat, et ipsum potenter inpellens dextrario proiecit ab ipso, et eo per habenas arrepto, ipsum Hectori pugnanti pedes obtulit. Quem statim Hector ascendit. Illic omnes predicti fratres Hectoris naturales contra Grecos fecerunt miracula in armorum uirtutibus de seipsis. Tunc superuenit Deyfebus cum tota acie sua quam deputauerat sibi Hector cum illis uidelicet de Poenia arcus habentibus et sagittas, cum quibus uulnerauerunt multos ex Grecis. Et ipse Deyfebus Teucrum regem in facie grauiter uulnerauit. Troyani itaque qui iam fugam arripuerant, animositate resumpta, ad pugnam redeunt. Quare bellum durius instauratur. Theseus predictus dum contra Troyanos multum insisteret, Quintilienus, unus ex filiis naturalibus regis Priami, et rex Modernus cum eo in Theseum irruunt, ipsum capiunt, et captum interficere moliuntur. Aduersus quos Hector exclamans ne ipsum offendant, dimittunt illum et iussu Hectoris eum liberum permiserunt. Qui Hectori humiles grates reddit et liberatus accessit ad Grecos. Tunc ex parte Grecorum uenit ad bellum rex Thoas cum illis de Calcidonia et Philitoas cum eo, qui se ingerunt in certamen. Rex autem Thoas irruit in Cassibilans, unum ex filiis naturalibus regis Priami, et uidente Hectore fratre suo, sic grauiter eum percussit quod eum mortuum deiecit ab equo. De cuius morte Hector nimium exacerbatus et dolore commotus in confusionem Grecorum durius aspirauit. Nam multos interfecit ex eis, nunc alios uulnerat, nunc alios prosternit ab equis, sic quod in uirtute sue potencie et animositate suorum Greci sunt dare terga coacti. Interim ex parte Grecorum superuenit Nestor cum quinque milibus pugnatorum. contra quem uenit obuiam rex Hesdras et rex Philon in curru suo cum illis qui erant de Agresta sub ductu Ieconias, filii regis gentis illius. Bellum ergo commititur inter utrosque, ex quo occisorum sequitur magna strages. Rex uero Philon uiriliter preliatur, multos ex Grecis interficit. Demum circundant eum greci, ipsum interficere festinantes. Tunc Ieconias dixit regi Hesdras: Nonne uides quoniam Philon iam est captus a Grecis? Si placet, ei cum festinancia succurramus. Tunc Troyani facientes impetum contra Grecos, uelint nolint Greci, succurrerunt Troyani regi Philon, ipsum a Grecorum manibus liberantes. Interea Hector bellum ingreditur cum fratribus suis naturalibus, Deyfebo etiam et Pollidama, qui mirabilia de se facientes in armis cum eorum Troyanis Grecos intendunt ad hoc deducere in uirtutibus et uiribus suis quod Greci campum deserant et deuicti fugiant a facie troyanorum. Sed Menelaus et Thelamon uiriliter sic resistunt quod eorum uotis Troyani frustrantur. Tunc superuenit Heneas cum illis de Como sub ductu Eufrecii, ductoris eorum, cum quibus et aliis Hector contra Grecos sic durius et potenter insistit quod Greci bellantes sunt dare terga coacti. Sed Aiax, qui pro Grecis uiriliter debellabat, uidens suos in fugam uelle conuerti multo dolore deprimitur. Uerum aspiciens post se uidit plures acies Grecorum qui nondum fuerant bellum ingresse et uexillis extensis ad prelium festinare, in quibus aciebus omnis flos militum Grecorum sine dubio ueniebat. Ortatur ergo Grecos ut a fuga desistant et bello insistant, cum uicinus sit eis succursus eorum. Ad hoc bellum durius instauratur. Heneas et Ayax simul conueniunt animis hodiosis, et in forti cursu equorum eorum unus impingit in alium sic uiriliter et potenter quod ambo se sternunt ab equis, inter pedes equorum pugnantes. Sed ex parte Grecorum Philitoas de Calcidonia predictus cum tribus milibus militum succurrit Aiaci, cum usque nunc Troyanis belli pars melior arrideret, qui in uirtute belli sathagebant Grecos ut a bello discederent fuga lapsi. Sed ille due acies que cum Philitoas uenerunt ad bellum Troyanorum uota contendunt et preualere non sinunt. Quare prelio sic feruente, Philitoas in Hectorem irruit, lanceam suam fregit in illum. Sed Hector sua lancea illum in sua uirtute percussit sic quod ipsum letaliter uulnerauit et deiecit ab equo, qui semiuiuus preceps peruenit inter pedes equorum. Tunc superuenit ex parte Grecorum Huners cum acie sua in copiosa multitudine pugnatorum et Ulixes cum suis, qui de Turcia bella gerere didicerunt, item et rex Humelinus. Qui omnes reges Grecorum secum x milia militum ad prelium adduxerunt. Quid potuerunt ergo Troyani, cum quasi die illo omnes conuenissent eorum acies in conflictu et qui multo labore lassati uix alios offendere et uix se defendere facultatem integram non habebant? Sed Paris interim cum illis de Persia superuenit ex parte dextera, se in bellum inmisit, et irruens in regem Frisie, sobrinum Ulixis, ipsum in suis uiribus interemit. De cuius morte ualde tristati sunt Greci. Ulixes autem, cupiens sobrini sui mortem ulcisci, in Paridem irruit furibundus, et nitens ipsum cum lancea sua percutere sic potenter equum Paridis uulnerauit quod mortuus in terram cecidit et per consequens Paris, eius assessor. Uerum Troylus, qui insistentem contra Paridem uidit Ulixem, statim irruit in eundem, et nudato ense sic potenter percussit eundem in capite quod, fracta eius casside uiriliter et disrupta, squame lorice sue sic in eius fronte grauiter inheserunt quod infixe fronti totam eius faciem sanguineis riuulis cruentarunt. Ulixes uero firmus in equo persistit et Troylum, qui iuxta ipsum eum offendere nitebatur, cum ense suo in facie uulnerauit. Tunc fuissent reuera Troyani terga dare coacti nisi ille fortissimus Hector cum fratribus suis, Troilo, Paride, Deyfebo, necnon et aliis suis fratribus naturalibus uiriliter restitissent. Toto enim illo die Hector hinc inde discurrens a propria acie sua quam sibi deputauerat ex Troyanis bellando discesserat, aciem ipsam sine ductore relinquens. Sed deinde uidens Grecos inualescere contra Troyanos ad propriam aciem suam rediit et se coniunxit eidem. Gaudent ergo Troyani qui erant in predicta acie constituti suum recuperasse dominum et ductorem. Et sic Hector ipsos sermonibus affectuosis alloquitur, reducens eis ad memoriam preteritas iniurias eis a Grecis illatas, et eorum reducit ad mentem quid Greci eis facerent si eorum (quod absit!) essent forte uictores. Monet ergo eos et ortatur eosdem ut in bello fortiter inualescant et ad uictoriam toto corde prorsus anhelent. Tunc omnibus ei in deuota uoluntate fauentibus, Hector ex parte dextera eos per quandam uallem contra Grecos duxit ad bellum. Illic fit cedes maxima, multi ex Grecis intereunt. Nam et Hector eos sine fine confundit. Rex uero Thoas, qui Cassibilans, filium regis Priami, occiderat, discurrendo per acies contra Troyanos multa committit dispendia. Quem naturales filii regis Priami certissime cognoscentes in uindictam mortis fratris eorum omnes unanimiter conuenerunt. Et sic omnes unanimiter in regem Thoas irruunt, ipsum ab equo deiciunt. Qui, fracto sibi ense, ab eis non poterat se tueri, et sui cassidis ruptis laqueis et eis ab eo uiriliter extirpatis, caput eius inerme sibi intercidere omnes intendunt. Quod de facili potuissent nisi Athenarum dux irruisset acriter super eos et Quintilienum, qui regem Thoas durius opprimebat, grauiter uulneratum ab equo deiecit. Deinde dum contra alium potenter insisteret, Paris cum quadam sagitta, tenso arcu, percussit ipsum in costis. Sed Athenarum dux de hiis nichil curans sua potencia et uirtute regem Thoas, in locis tamen pluribus uulneratum, ab eorum manibus liberauit. Et ipse dux in multorum adiutorio qui sibi uiriliter succurrerunt ab eorum manibus liber euasit. Hector autem dum in deuiccionem Grecorum cum suis firmiter anhelaret, rex Humerus ex parte Grecorum, tenso arcu et emissa sagitta, Hectorem in facie uulnerauit. Contra quem Hector statim irruit, et nudato ense sic grauiter ipsum percussit in capite quod caput eius duas diuisit in partes. Quare mortuus rex Humerus nec amplius tendet arcum nec sagittam emittet. Greci uero in sonitu cuiusdam cornu uii milia pugnatorum contra Hectorem faciunt conuenire, qui cum suis mirabiliter se defendit. Interim uero Hector a bello discedens ad regem patrem properat, monens illum quod ei cum sua gente succurrat. Qui cum iii milibus pugnatorum in eorum uirtute recentium accessit ad bellum. Illic conflictus fit maximus et ex Grecis potissime magna cedes. Ayax et Hector in bello conueniunt, ambo deiciunt se ab equis. Menelaus interfecit quendam amiratum Troyanorum. Celidonas autem interfecit Moles de Orep, nepotem regis Thoas. Madon uero de Clara irruit in regem Cedium, quem tam dire percussit in facie quod oculum eius euulsit. Sardellus autem quendam alium Grecorum amiratum interfecit. Margariton uero in Thelamonem irruit sed Thelamon ipsum grauiter uulnerauit. Fanuel autem regem Prothenorem deiecit ab equo. Sic et ceteri fratres naturales filii regis Priami contra Grecos letaliter offendendo uiriliter se gesserunt. Inter hec autem rex Duglas irruit in Menesteum, Athenarum ducem, et cum forti lancea ipsum inpellere uiriliter est conatus. Sed Menesteus, dum careret lancea, ipsum inpetit ense nudo, et tam potenter super cassidem eius ipsum percussit in facie quod, cassidis nasali disrupto, ipsum uulnerauit in naso. Deamor autem uidens fratrem suum sic lesum in facie et in naso irruit in Menesteum, sic potenter ipsum inpellens quod ipsum deiecit ab equo. Sed Menesteus statim in animi sui uirtute surrexit. Uerum alius frater eorum ipsum agrediens, sicut erat pedes, crudeliter uexat eum, et sic omnes tres fratres contra Menesteum crudeliter insistentes aut ipsum occidere aut ipsum capere tota intencione festinant. Sed Menesteus a predictis tribus fratribus uiriliter se defendit. Uerum quia semper plures contra unum consueuerunt pocius preualere, tres fratres in ictibus ensium disrumpunt eius arma, frangunt eius scutum, et cassidem cassant eius, et specialiter Thoras, maior frater eorum, qui Menesteum mirabiliter opprimit et infestat. Tunc rex Theucer, qui uidit Menesteum in tanto discrimine constitum, in audiutorium eius festinus accelerat. Sed Hector ibi occurrit, appetens ducem Menesteum et regem Theucrum uiolenter opprimere, et male sine dubio cessisset ambobus nisi ille fortissimus Ayax cum mille militibus in Hectorem irruisset, quos secum in sua duxerat comitiua. Ad hoc ex parte Troyanorum superuenit Persarum rex cum u milia militum sub ductu Paridis. Et pulsante Paride quoddam cornu contra Grecos uiriliter se inmittit, superuenientibus etiam aciebus aliis Troyanorum. Quare bellum interim feruet asperrimum, et Troyani aduersus Grecos nimium preualentes in uirtute Hectoris Grecos dare terga compellunt. Qui Hector tunc, ut scripsit Dares, mille milites interfecit ex Grecis. Interea Hector dum per turmas bellando discurreret, Merion obuius sibi occurrit coram quodam tentorio inter Grecos. Quem ut uidit Hector, dixit ei: Nequam proditor, ecce nunc uenit hora tua ut condignam mercedem accipias de eo quod a me auferre temere Patroclum presumpsisti. Et facto impetu contra eum, ipsum deiecit ab equo. Et statim Hector descendens in ipsum pedes insiluit et nudato ense caput eius ab eo uelociter amputauit. Armis tamen eius quibus erat indutus ipsum nichilominus spoliare festinat. Sed Menesteus, Athenarum dux, qui hoc repente percepit, accepta quadam lancea, in Hectorem irruit ex transuerso, Hectore non aduertente motum illius. Quare ipsum grauiter percussit et uulnerauit eundem. Et timens furorem Hectoris statim ab ipso recessit. Hector uero, se sentiens uulneratum, bellum egreditur, uulnus sibi factum fecit sic sagaciter alligare quod sanguinis ab eo emanare non posset, et confestim iterum redit ad bellum. Tunc impetu ire sue plures Grecos interfecit. Nam, ut Daretis liber pro ueritate testatur, post uulnus ipsum eo die plus quam mille milites Grecorum interfecit. Quare Grecorum exercitum in tanta debilitate et pusillanimitate deduxit quod nullus Grecorum habebat in se animum defendendi, nec Agamenoni facultas libera competebat quod ad bellum accedere potuisset. Quare Troyanorum exercitus in magna uirtute procedens fugientes Grecos usque ad eorum tentoria sunt sequti. Quorum tentoria Troyani quasi uictores inuadunt uiriliter et predantur, arreptis ab eis armis multis, auri et argenti copia magna nimis quam in scrineis inuenerunt eorum, et omnem eorum suppellectilem asportantes ad eorum presidia detulerunt. Hic fuit ille dies in quo ipsi bello perpetuus potuit esse finis et Troyani tunc fuissent in totum absolute uictores. Sed fata, que statuunt aduersa futura contingere, omnia cecis insidiis tollunt de medio, per que aduersa que futura disponunt finaliter compleantur. O quam fuit fragilis et debilis causa que Troyanorum oculos excecauit et specialiter Hectoris, qui persone sue cladem et suorum omnium futuros interitus non potuit euitare, cum eo die Troyani fuissent in tanta potencia quod omnes Grecos qui uenerant contra eos morti tradere finaliter potuissent et se ab imminentibus et futuris periculis liberare. Sane non est illa laudabilis in aliquo sapiente discrecio qui, cum est aliquo graui et mortali periculo prepeditus et fortuna sibi arrideret quod per subitos et felices euentus se potest ab eo subito liberare, felicem successum quem sibi repente fortuna ministrat grata manu non recipit ut ingratus, et finaliter non prosequitur, apprehendendo illud quod una hora sibi exhibet felix euentus. Nam si ea hora illud non recipit et admittit sed differendo dimittit, nunquam ad illud quod uno puncto potuit obtinere poterit postea peruenire. Nam fata, si bonum quod ingerunt statim non recipitur ab ingrato, tamquam ille qui per ingratitudinis uicium illud amisit, exhibere postea sibi negant. Sic successit infelici Hectori illo die, in quo cum potuisset de suis hostibus in multa gloria obtinere triumphum, dum per acies discurreret persequendo hostes suos, qui, tamquam deuicti, ab eius et aliorum Troyanorum facie fugiebant_ Ex parte Grecorum obuius sibi uenit Exione filius, sobrinus eius, filius Thelamonis, qui Thelamonius Aiax proprio nomine dicebatur et qui in uirtute bellandi ipsum hostiliter est aggressus, cum fuerit uir in uiribus multum potens et fortissimus preliator. Committitur ergo durum prelium inter duos tam fortes, sed dum inter se bellando mutuo loquerentur, agnouit Hector illum esse filium amite sue et sibi linea sanguinis esse coniunctum. Quare Hector multum exinde factus letus, depositis armis, in multa sibi est affeccione blanditus, placere sibi in omnibus spondet, et monet ipsum et rogat ut ad Troyam ueniat inspecturus amplam sui generis parentelam. At ille negans et saluacionem suorum Grecorum et sue patrie non obmittens rogat Hectorem ut, si tanta affeccione ducitur erga eum, faciat et procuret quod Troyani amplius eo die bellare desistant et quod Grecos fugientes amplius non sequantur sed ut Troyani ad urbem redeant, Grecis eo die in pace dimissis. Annuit infelix Hector. Quare incontinenti, emisso tubete sonitu, omnes Troyanos retrocedere et a bello desistere facit et mandat. Iam Troyani in Grecorum naues ignem inmiserant, iam omnes naues finaliter excussissent, sed ad uocem et mandatum ducis eorum omnes totaliter destiterunt et multo dolore commoti ad ciuitatem redeunt et ingrediuntur in ipsam. Et ista fuit tam leuis causa quare Troyani illo die ab obtentu eorum uictorie cessauerunt, ad quam postea nunquam potuerunt, fatis contradicentibus, peruenire. Portis igitur ciuitatis securis seris et repagulis ueniente nocte firmatis, parum ante surgentem auroram Troyani uiri pugnantes et qui sani erant arma capiunt, armantur ex eis, expectantes diei lucem, ut ad iussum Hectoris ducis eorum ad bellum exeant contra Grecos. Sed die facto Greci ad regem Priamum nuncios transmiserunt, petentes mensium duorum inducias, treuga firmata. Quod rex Priamus et Hector ex maiorum eorum exercitus consilio concesserunt. Greci uero interim mortuos eorum quos uoluerunt tradiderunt funerarie sepulture; ceterorum autem corpora mortuorum statuerunt igne consumi. Achilles uero, qui de morte Patrocli solari non poterat, de morte ipsius mestis et flebilibus uocibus in multo flumine lacrimarum diucius lamentatur. Demum, constructa Patroclo ex insignibus marmoreis lapidibus sepultura, Patrocli corpus in ea in multo honore fecit Achilles humari et secura firmitate recondi. Sic Grecorum maiores corpus Prothesilai in quodam cenothaphio marmoreo in opere nimium precioso statuerunt in honore maximo, ut moris tunc erat maiorum nobilium sepeliri. Interim Troyani uero, treuga ipsa durante, eorum uulneratos in bello in peritorum consilio medicorum curari faciunt et mederi, ita quod in fine duorum mensium predictorum restituti sunt qui uulnerarati fuerunt integre sanitati. Sed rex Priamus, qui de morte Cassibilantis, naturalis filii sui, solari non poterat, pro eo quod eum magis quam capiat paternus affectus tenerrime diligebat, in lacrimis uacauit diucius et lamentis. Sed demum ipsum in templo Ueneris plurimum precioso recondidit in sepulcro. Cassandra autem plorancium audiens gemitus et lamenta furiosas exclamat in uoces dicens: O miseri Troyani, quare uestrorum excidia substinetis, que de uobis omnibus similia sunt futura? Cur pacem Grecorum non queritis antequam gladio trucidante omnes nequiter pereatis, et nobilis ciuitas Troie detur in preceps et funditus in ruinam, et antequam paruulis matres eorum orbate perpetuas ipse et ipsi defleant seruitutes? Sane non fuit Helena tam doloroso tam exicioso precio comparanda ut omnes usque ad unum sub tanto martirio pereamus. Quam dum Cassandra talibus clamoribus nullum finem inponeret, rex Priamus capi mandauit et sub firmi claustri custodia tempore multo detrudi. Interim igitur Palamides multum conqueritur inter Grecos de dominio Agamenonis sic prelati. Dicit enim eum indignum tanti dominii potestate super tot reges et duces, et se asserit digniorem nec eum habere in prepositum suum uelle, cum ipse eum sibi non elegerit, nec ab omnibus regibus, qui sunt numero plus quam xxx, fuerit electus, sed a tribus tantum, preter conscienciam omnium aliorum. Sed circa hoc tunc non fuit ultra processum. Elepsis uero induciis treuge date, Agamenon, in sue potestatis officio peruigil et cura debite sollicitudinis incalescens, omnes acies suas studio uigili ordinauit qualiter ordinate et composite procedere deberent ad bellum. Primam igitur aciem conmisit Achilli, secundam Dyomedi, terciam Menelao, quartam Menesteo, Athenarum duci, et omnes alias acies subsequentes idem Agamenon satis disposuit circumspecte. Hector autem suas acies in multa discrecione disposuit. In prima posuit Troilum et in ceteris ductores uiros multa strennuitate conspicuos, prout fuit uigili sibi cure. Nec mora, Hector cum aciebus omnibus in multa animositate portam ciuitatis exiuit, et Grecorum licias transcendendo cum eis in campum liberum se recepit. Hector igitur primus contra Achillem, quem bene cognouit, se ingerit in conflictum, et dum uterque eorum, unus uidelicet contra alium, equum suum coegit in cursum, ambo in se uiriliter concurrentes, dum alter eorum impingit in alterum, ambo sternuntur ab equis. Iuxta illud fortis inpingit in fortem et ambo pariter corruerunt. Sed Hector primus insurgit, equum suum uiolenter ascendit, Achillem deserit, et se uelociter ingerit inter turmas. Maiorem partem sibi occurrentium interfecit, alios uulnerat, alios crudeliter prosternit ab equis, et in uirtute sue potencie omnes Grecorum acies fortiter debellando diuidit et perforat, et ubicunque uult, Grecorum sanguine madefactus, incedit, percuciendo quoscunque crudeliter ense nudo. Achilles uero non post magnam horam insurgens equum ascendit, et faciens impetum in Troyanos multos occidit ex eis, et tamdiu per turmas uulnerando discurrit quod Hectori uenit obuius in uirtute bellandi. Insiliit igitur statim alter in alterum in fortitudine lancearum sed Hector Achillem sic potenter impulit quod, licet lancea sua plures se confregisset in truncos, Achilles se in equo sustinere non ualens, ab equo sternitur et preceps peruenit in terram, Hectore capere intendente equum Achillis. Sed cum contradictores multi contra Hectorem insultarent, Achilles equum suum festinus ascendit, Hectorem impetit ense nudo, et sic potenter ipsum percussit in casside supra caput quod Hector necessario nutans in suorum uiribus lacertorum, uix se tenuit firmum in sella. Hector tamen propterea multo doloris furore accensus irruit in Achillem et ipsum impetens in multa potencia ense nudo, ictus ictibus cumulando, supra cassidem percussit Achillem sic quod per eius faciem riuuli sanguinis defluxerunt. Mortale igitur certamen insimul ambo fouent ita quod si diucius ambo in eodem simul bello perstitissent, uel alter interfecisset alterum uel ambo se mutuo forte peremissent. Superuenientibus ergo notis eorum de aciebus scilicet partis utriusque, uix sunt ambo abinuicem separati. Tunc Dyomedes bellum intrauit cum maxima acie pugnatorum et ex aduerso Troilus eciam cum maiori. Dyomedes et Troilus ambo bellando conueniunt, ab equis se sternunt. Sed Dyomedes primus insurgit, equum ascendit, Troilum stantem pedes sic uiolenter percussit in casside quod circulum cassidis eius fregit. Uerum Troilus in uirtute uirium suarum Dyomedis equum interfecit, ita quod ambo pedes insimul preliantur. Greci uero Dyomedem et Troyani Troilum ascendere faciunt equos suos et ambo repetunt certamen ipsorum. Sed Dyomedes in multa uiolencia preualente cepit Troilum et captiuum eum ducere ad presidia sua conatur. Troyani uero contra Dyomedem acriter insistentes Troilum a manibus suis eripiunt in multo discrimine personarum. Tunc discurrendo per acies superuenit Menelaus; ex parte Troyanorum Paris accessit. Bellum durius instauratur. Hector autem in bello quasi furibundus anhelans quoscunque sibi occurrentes interficit. Et dum uenisset obuius contra eum, quidam miles nouus nomine Boetes in uirtute sua animose Hectorem est aggressus. Sed Hector tam grauiter percussit ipsum in capite quod ipsum a uertice usque ad umbilicum duas diuisit in partes, qui statim mortuus expirauit. Hector autem equum eius accipiens ipsum fecit per quendam suum famulum asportari. Rege Archilogo, Boetis consanguineo, hoc uidente, qui dum consanguinei sui mortem moliretur ulcisci, dure Hectorem est aggressus. Contra quem Hector potenter irruens ipsum non obstantibus eius armis per medium ense scindit, qui statim mortuus spiritum inter pugnantes emisit. Rex uero Prothenor ausu temerario ductus ex transuerso inuadit Hectorem, et tam potenter ipsum inpulit, Hectore non aduertente eius insidias, quod Hectorem deiecit ab equo. Sed Hector incontinenti consurgens equum ascendit, in Prothenorem irruit, et tam dire in suarum uirium predictum uirtute percussit quod corpus eius duas dimidiauit in partes. Achilles autem, postquam uidit Prothenorem sic extinctum, qui sibi in linea sanguinis attinebat, de morte illius grauiter fuit tristatus. Sed rex Archilogus de morte Prothenoris in simili dolore concurrit, cum sibi esset satis propinqua consanguinitate coniunctus. Achilles ergo et Archilogus simul cum eo corpus Prothenoris recuperare intendunt, quod facere minime potuerunt. Inualescentibus enim in multa uirtute Troyanis, Greci necessario sunt dare terga coacti, quos Troyani precipitem coegerunt in fugam. Ipsi eos fugientes usque ad eorum tentoria persequntur, occidendo eos et ipsos letaliter uulnerando. Die tunc ad noctis tenebras iam uergente, quare superueniente noctis umbraculo, prelium est dimissum. Aspectibus igitur hominum crepusculo succedente, stellis per celi spacium undique patefactis, quas nox, que nocet oculis intuentium in aspectibus ceterorum, propter sue tenebras cecitatis aperte uulgauit, omnes reges Grecorum, duces, et principes in ipsius noctis conticinio in regis Agamenonis tentorio conuenerunt, ubi tantummodo de morte Hectoris, qualiter ipsum interficerent, multa consilia sunt scrutati. Dixerunt enim nisi Hector ab hac uita deficiat et semper insistat in bellis, Troyani nunquam potuerunt sic offendi quod Greci de eis possint ad uictoriam peruenire. Ipse enim solus omnium Troianorum est defensor et Grecorum mortalis offensor. Sed demum omnes ipsi se in hoc consilio firmauerunt quod effectum talis negocii Achilles reciperet supra se, non tantum suis uiribus quam suo sagaci ingenio terminandum. Quod Achilles suscepit sollicito animo exequendum, cum pocius eius intersit ex eo uidelicet quod Hector multum affectat mortem Achillis, et nisi Achilles sibi preuideat, de facili poterit per manus Hectoris, fortuna sinistrante, perire. Cuius rei causa eorum de hoc finito consilio, singuli eorum ad tentoria sua tendunt eius nocturne causa quietis. Adueniente uero sequentis diei diluculo, mane facto, Greci cateruatim ad arma concurrunt. Nam ille fortissimus omnium Hector quietis impatiens portum iam exiuerat ciuitatis et in campum peruenerat causa belli cum sua acie, quam sibi instituerat de Troye pugnantibus specialiter oriundis. Quem sequtus Heneas cum acie sua post eum properauit uelociter; sic Paris, sic Deyfebus, sic Troilus, sic ceteri cum aciebus eorum dudum per Hectorem ordinatis. Primus igitur ante omnes Hector ingerit se ad bellum cum Troyanorum omnibus aciebus, in quibus fuerunt, ut scripsit Dares, ex ipsorum Troyanorum parte cl milia pugnatorum. Inter utramque partem bellum letale committitur. Paris cum illis de Persia pugnantibus cum arcubus et sagittis bellum ingrediens innumerabiles Grecos interfecit et letalia uulnera figit in illos. Interim rex Agamenon bellum ingreditur, quem statim Hector agreditur. Ipsum ab equo prosternit grauiter uulneratum. Achilles uero tunc inuadit Hectorem, cassidem eius in eius capite in ictuum multorum uirtute confregit. Sed illico Heneas et Troilus irruunt in Achillem in multitudine pugnatorum. Tunc ille fortissimus Dyomedes irruit in Heneam, quem grauiter uulnerauit. Qui inproperando dixit Henee: Aue, bone consiliarie, qui regi Priamo dedisti fidele consilium de me in sua presencia offendendo. Sed pro certo scias, si huiusmodi prelia sepius frequentabis et in manus meas te contingat incidere, pro certo de meis manibus morieris. Et tunc facto impetu contra eum, ipsum deiecit ab equo. Ad hoc Hector inuadit Achillem, mirabiliter eum grauat. Iam cassidem sibi confregerat, capere nitens illum, sed filius Thidey, qui sic interceptum uidit Achillem, in Hectorem irruit furibundus, et eleuato ense in suorum fortitudine brachiorum percussit illum et ei graue uulnus infixit. Hector autem ad ictum uulneris nullatenus stupefactus accepto ense in multa furoris rabie in Dyomedem, qui contra eum tam uiriliter insistebat, potenter irruit, sic quod ipsum deiecit ab equo. Troilus autem uidens Dyomedem in terra deiectum proprio descendit ab equo, pedes contra Diomedem se dirigit ense nudo. Contra ipsum Troilum Dyomedes uiriliter se defendit. Achilles et Hector mutuo preliantur. Interim uero Menelaus, Ulixes, Polimites, Neptolomus, Palamides, Stellenus, Menesteus, dux Nestor, rex Thoas, Eurialus, Philitoas, et Theseus ex parte Grecorum ueniunt in conflictum. Sed ex parte Troyanorum ueniunt omnes reges qui in adiutorium uenerant eorum cum multitudine gentis ipsorum necnon et omnes acies dudum per Hectorem ordinate. Mirabile bellum committitur inter utrosque. Rex Agamenon et rex Pandalus inter se insimul concurrentes ambo se sternunt ab equis. Rex Menelaus uenit obuius Paridi, qui ambo se tunc ueraciter cognouerunt. Et dum ambo se offendere conarentur, Menelaus inpulsu sue lancee Paridem uulnerauit. Sed in armorum suorum tutela fidelium Paris non est grauiter lesus. Et nichilominus dum ad ictus potenciam Paris se sustinere non posset, deiectus ab equo peruenit in terram. Qui multo pudore confusus erubuit propter Helenam, cum sic ipsum dehonestasset enormiter Menelaus. Inter regem Arastrum et Ulixem maxima fit bellandi contencio. Ulixes ipsum ab equo deiecit et equum eius captum ab eo ad tentorium suum mandat. Polimedes irruit in Ampon senem, letaliter ipsum uulnerauit, qui eo uulnere mortuus expirauit. Neptolomus Archilogum regem aggreditur, ambo se sternunt ab equis. Polidamas irruit in Palamidem, ipsum ab equo uulneratum prosternit, et turpibus uerbis debilitatem eius improperauit eidem. Rex Stelenus et rex Caras inter se certando conueniunt. Sed rex Stelenus regem Garas uulneratum ab equo prosternit. Philimenis irruit in ducem Athenarum, quem ab equo deiecit, equum ab eo aufert, et ipsum adduxit ad suos. Philitoas irruit in regem Remum, ambo sternunt se ab equis. Rex Theseus et rex Eurialus ambo bellando conueniunt, mutuo se uulnerant, et se ab equis deiciunt uirtuose. Naturales filii regis Priami fecerunt mirabilia de eorum strennuitate illo die, multos interficiendo Grecos et multos ex eorum regibus uulnerando. Rex Thelamon regem Sarpedonem aggreditur, ambo in ualido impulsu fortium lancearum grauiter uulneratos se sternunt, sic quod quasi semiuiui in medio bellancium deciderunt. Rex Thoas et Achilles, qui consanguinei simul erant, ambo simul aggrediuntur Hectorem, duris ictibus et frequentibus ipsum impugnant, ab Hectoris capite eius cassidem extirpant, in multis locis percusserunt eundem, a quibus multi riuuli sanguinis defluebant. Sed Hector in regem Thoas uiriliter insistendo percussit ipsum in facie sic quod medietatem nasi detruncauit eidem. Tunc fratres Hectoris naturales in Hectoris succursum festinanter accelerant, mirabiliter Grecos premunt, regem Thoas capiunt, regem Thelamonem letaliter uulnerant, deicientes ipsum a equo ita quod quasi mortuus ad Grecorum tentoria fuit delatus, et regem Thoas captiuum ad ciuitatem Troyanam per Deyfebum et Anthenorem transmiserunt. Menelaus Paridem offendere multum intendit, sed Paris, qui hoc bene percepit, tenso arcu in Menelaum sagittam emisit, letali toxico delinitam, et sic eum grauiter uulnerauit quod eum sui quasi mortuum ad sua tentoria pertulerunt. Sed illico auxilio medicorum ligato uulnere Menelay et uulnere in unguentorum medicamine dulcorato, Menelaus redit ad bellum, Paridem querit, de eo cupiens furibundus ulcisci. Paridem inuenit et impulsu sue lancee Menelaus in Paridem irruit, uolens eum letaliter uulnerare, quod reuera fecisset nisi Heneas inter utrumque se in scuti sui tutamine medium inmisisset. Paris autem tunc erat inermis, cum ipse tunc suis armis se uoluntate spontanea exuisset, quod quia presenserat Menelaus, morti tradere facilius eum putauit. Heneas uero in maxima militum comitiua, pro eo quod Paris non erat armatus, ipsum ad ciuitatis presidia commeauit, ne forte tunc eum offenderet Menelaus. Sed Hector Menelaum aggreditur, capere nitens eum. Sed eius uoto frustratus est pro eo quod statim in eius succursum accessit innumerabilis quantitas pugnatorum. Quare, ipso dimisso, cum suis in turmas Grecorum irruit, ipsos interficit, et in sua et suorum potencia Greci sunt dare terga coacti, Troianis Grecos insequentibus fugientes. Sed uergente die ad solis occasum, bellum dirimitur et utriusque partis acies mutuo separantur. Troyanis igitur intrantibus ciuitatem et portis necessaria firmitate conclusis, sufficientibus excubiis ordinatis, qui fuerunt bello lassati nocturne quieti commode se dederunt. Mane uero facto rex Priamus statuit eo die non esse bellandum, sed pro quibusdam secretariis suis misit, Hectore uidelicet, Paride, Troilo, Deyfebo, Pollidama, Anthenore, et Henea, ut ad ipsum accedant. quibus uenientibus et existentibus coram eo, rex Priamus dixit eis hec uerba: Noscitis qualiter regem Thoas carcer noster tenet inclusum, qui multa furoris audacia, non offensus a nobis, in nostre ciuitatis exterminium et nostrarum personarum excidium inmerenter accessit. Quare iustum michi uidetur ut per nos iniqua morte periret qui uoluit nos perire, ut uel sit furca suspensus uel alio modo nequiter detruncatus. Quid inde uobis uidetur per uos michi consilio salubri pandatur. Heneas autem, qui primus ad regis uerba respondit, humiliter dixit regi: Absit a uobis, domine mi rex, ut ad tantum facinus uestra nobilitas protrahatur, cum rex Thoas sit de melioribus Grecie, multis suffultus consanguineis et amicis. Et uos cum habeatis multos qui cari sunt uobis, posset eorum aliquis a Grecis intercipi, quem Greci simili pena afficerent carum uobis, quod forte pro maxima mundi parte sic esse factum aliquatenus non uelletis. Et sic magis reuera salubre sit regem Thoas captum salubriter conseruare, qui pro aliquo uestrorum in bello similiter intercepto posset recuperacionis beneficio commutari. Hector autem Henee consilium utpote laudabile satis probat. Sed rex Priamus adhuc in uerborum suorum intencione persistens iterum dixit eis: Si sic decreueritis faciendum, iam Greci putabunt et dicent nos esse repente timore concussos qui de offendentibus nos non habeamus audaciam faciendi iusticiam nec ulcisci, quamuis de hoc totus in uestri consilii iudicio conquiescam. Et sic consilio fine facto, Heneas ad uidendum Helenam se uelle dixit accedere, quare Troilum et Anthenorem secum ducit. Et eis intrantibus aulam pulchritudinis, ubi tunc regina Heccuba cum Helena residebat in comitiua multarum nobilium mulierum, Heneas et Troilus Helenam nisi sunt multis affectuosis sermonibus confortare. Quare regina Heccuba, utpote sapiens et discreta, eos ad tuicionem personarum eorum, ciuitatis Troye, et regis Priami satis deuotis eloquiis fuit ortata. Greci uero inter se de dampnis eorum et suorum nece a Troyanis nequiter occisorum nimium tacito murmure conquerentur, et dicunt se fuisse maxima fatuitate detentos qui ad tam grauia dispendia personarum et rerum eorum se submittere uoluerunt a quibus potuerunt tunc se salubriter abstinere. Eadem autem nocte aer abductus multa caligine tenebrarum multas aquosas diffundit pluuias in multorum ymbrium tempestate, ueluti si nunquam pluuias effudisset uel quasi forte dii uellent terris effundere, Deucalionis diluuio iterato. Et (quod fuit ipso grauius) ea nocte uentorum rabies tanta et tam grauis inualuit quod omnia Grecorum tentoria uiolenter a soli stacione defixit, propter que Grecis magna doloris et laboris superuenit anxietas. Sed demum nocte fugata fugierunt tenebre et predicte earum socie tempestates, cum aduenientis diei splendor serenus apparuit, qui totam terre faciem illustrauit. Tunc Greci armis eorum protinus induuntur, ad bellum procedere festinantes. Achilles primus inter Grecorum acies campum petit; deinde Dyomedes, Agamenon, Menelaus, et Athenarum dux. Achilles autem primus in Hupon, grandem giganti similem regem de Larissa, impetuose irruit, et sic eum sua lancea Achilles inpulit et percussit quod ipsum mortuum prostrauit ab equo. Rex Ortomenus aggreditur Hectorem, quem Hector protinus interfecit. Dyomedes regem Antipum, contra eum bellantem, in multa uirtute peremit. Tunc duo reges, quorum unus uocabatur Epistrofus et alter Cedius, in bello se ingerunt, in Hectorem irruunt. Sed rex Epistrofus contra Hectorem, quam bene cognouit, multis contumeliosis uerbis insultat, et post uerba in eum impetum faciens ipsum cum lancea sua uiriliter impulit, sed a sella ipsum non potuit remouere. Quare iratus Hector uerbis eius et factis ipsum agreditur, et eum crudeliter interemit et dixit aduersus eum: Contumeliosa uerba que diffundebas enormiter inter uiuos uade et ammodo inter mortuos, si potes, effundas. Cedius uero uidens mortuum regem Epistrofum, fratrem suum, multo dolore torquetur et inter sui doloris angustias mille suos milites, quos cum multis aliis in adiutorium Grecorum adduxerat, statim conuocat et mandat eisdem quod cum eo Hectorem insequantur ut ipsum interficiant, ut de morte fratris sui optatam consequi ualeat ulcionem. Nec mora, predicti milites cum rege Cedio Hectorem insequuntur, ipsum inueniunt inter turmas, et in eum irruunt et ab equo deiciunt. Sed rex Cedius dum extenso brachio cum ense suo putat ipsum letaliter uulnerare, Hector, qui uidit ictum ab extenso brachio uenientem, regem Cedium in ipso brachio percutit sic quod ipsum brachium ab humero diuidens regi Cedio detruncauit, et ad ipsum regem appropinquans, qui iam ab equo ruebat, ipsum protinus interfecit. Eneas uero regem Amphimacum bellantem interfecit. Menelaus autem rex, item dux Athenarum, rex Thelamon, rex Ulixes, rex Dyomedes, rex Archelaus, rex Macaon, et rex Agamenon cum eorum aciebus omnibus bellum intrant. Ingens bellum committitur et letale, ex utroque latere multi decidunt interfecti. Iam sol diei medium constituerat cum omnes Greci conuenientes in unum simul irruunt in Troyanos, et in eorum tunc uirtutis audacia sic Troyanos grauiter oppresserunt quod eos, urgente necessitate, conuertunt in fugam. Tunc Achilles regem Philis, bellantem cum eo, in suarum potestate uirium interfecit. Sed Hector exinde multo furore bachatus duos de Grecorum regibus interfecit, uidelicet regem Alpinorem et regem Dorium. Tunc Troyani in uirtute Hectoris sic acriter debellantis campum recuperant et durius Grecos premunt. Sed rex Epistropus tunc a ciuitate Troyana animosus exiuit cum iii milibus pugnatorum, qui omnes bello uiriliter se inmiscent, Grecos impetunt crudeliter, et confundunt, et multo forcius ex eo quod idem rex Epistropus quendam sagittarium secum duxit. Hic autem sagittarius ab umbilico superius erat homo, inferius erat equus, et in omni sua parte, tam superius quam inferius, coopertus erat ex innatis in eo pilis equinis. Facies autem eius, licet similis esset humane, tota erat rubea, igneum colorem habens, ac si carbo esset accensus, et equinos ex ore producebat hinnitus. Oculi autem eius erant splendidiores facie in ignis ardore, cum duas ardentes flammas igneas presentarent, propter quod intuentes horrore maximo deterrebat. Hic nulla armorum tutela uestitus cum quodam arcu in manu et quadam faretra plena sagittis bellum intrauit. In cuius ingressu equi bellantium ualde perterriti, non obstante quod assessores eorum multis eos stimulis calcarium peruergebant, retrogradi facti subitam quasi rapiebantur in fugam. Sed cum magno labore bellantes ipsos detinuerunt in bello, non minus ipsi bellantes ipsius sagittarii impetum dubitantes quia in arcu et sagittis suis Grecos plurimos interemit. Hector autem interim ducem Salemine, Polixenart, qui aduersus eum plurimum insistebat, occidit et ita dux mortuus expirauit. Dum igitur sagittarius interficiendo Grecos per turmas discurreret et Troyani crudelius insisterent contra Grecos, in fugam de necessitate conuersi ad tentoria sua festinat, quos Troyani usque ad ipsa tentoria sunt sequti. Ibi mirabilis casus emersit. Nam dum sagittarius Grecos fugientes coram eo acriter infestaret et Troyani Grecos in tentoriis eorum opprimerent, Dyomedes, qui fugiens ad tentoria properabat, coram uno de papilionibus sagittarium inuadit, quem nullo modo uitare potuit propter Troyanos, qui contra eum a tergo uiriliter anhelabant. Necessarium ergo fuit plurimum Dyomedi ut, inuitus et dubitans, in sagittarium irruisset, qui si uoluisset retrocedere, cum ipse esset grauiter uulneratus, in manibus hostium incidebat, quem uiuere nullatenus permisissent. Sagittarius ergo dum Dyomedem in sua sagitta percutteret, Dyomedes cum ense suo uiriliter percussit ipsum inermem sic quod mortuum ipsum deiecit in terram. Interim Greci campum recuperant et Troyani necessario retrocedunt. Hector uero in Achillem irruit in equi sui cursu nomine Galathea. Contra quem dum occurrisset Achilles, in eorum ictibus lancearum se ab equis ambo deiciunt. Sed Achilles equum suum primo celer ascendit et in equum Hectoris Galatheam manus extendens cepit eum, ipsum sathagens asportare. Hector autem iratus ad suos potenter exclamat ne equum suum abire permittant. Propter quod infiniti milites ad ipsius recuperationem uiriliter intendentes irruunt in Achillem et graue bellum committitur inter utrosque. Sed fratres Hectoris naturales in multa uirtute bellantes uiolenter extirpant a manibus detinencium Galatheam et illum Hectori restituunt, exinde facto leto. Uerum dum hec inter utrosque in multorum excidio gererentur et Anthenor inter Grecorum acies bellando discurreret, Greci in multitudine pugnatorum contra Anthenorem irruunt, ipsum capiunt, et captum ad tentoria mittunt eorum. Sed cum iam dies declinasset ad uesperas, sole iam uergente interim ad occasum, non obstante quod Polidamas, Anthenoris filius, qui sui patris non interfuit capcioni, pro recuperacione ipsius multa commisisset in bello, tamen eo die, propter superuenientis noctis tenebras, prelium est diuisum. Sequentis igitur diei aurora surgente, solis splendore circunquaque diffuso, utriusque partis aciebus in campum egressis, bellum letale committitur et tota illa die usque ad noctis tenebras est pugnatum. Multi fuerant eo die interfecti de Grecis sed plures de Troyanis; nam Grecis tunc melior pars successit in bello. Sed illius diei superueniente nocte, non fuit amplius preliatum. Sequenti uero die Greci Dyomedem et Ulixem ad regem Priamum transmiserunt legatos ut, treugua firmata, trium mensium per regem Priamum inducie largirentur. Hiis autem legatis obuiauit Dolon, quidam miles satis diues et nobilis et oriundus de ciuitate Troyana. Qui legatis ipsis obuians et eos commeans regis Priami conspectui presentauit. Legati uero legacionis sue causam regi Priamo sinceriter explicarunt, rege tunc Priamo ad mensam diuersis repletam cibariis existente in suorum innumerabilium nobilium comitiua. Sed rex Priamus respondit eis in multa urbanitate uerborum se statim exinde consilium habiturum. Et confestim, suis consiliariis conuocatis, omnes in dandis predictis induciis conuenerunt, excepto Hectore, qui de indulgendis eisdem omnino dissensit, asserens Grecos ex dolo et astucia petere predictas inducias, sumpta occasione fallaci quod uelint scilicet eorum mortuos interim sepelire, cum ipsi uictualibus careant et pro acquirendis eisdem commodam interim habeant facultatem, et nos interim nostra uictualia consumemus, que tamen nobis necessaria pro sustinenda tanta gente in hac ciuitate nobiscum inclusa prorsus existant. Sed ex quo omnibus fuit acceptum, Hector noluit tantorum in iddem concurrencia consilia refricare. Quilibet enim discretus, interpellatus ad consilium inter multos, licet omnes in unam concurrant sentenciam, si sibi aliud uideatur, non propterea consensus omnium debet inducere silencium ori suo quin ipse dicat quid sibi uidetur, cum multociens contigerit et contingat quod unius sentencia etiam minoris multos sapienciores ad sentenciam suam trahat utpote consilii sanioris, quamuis semper aut frequenter obtineat quod multorum sentencia soleat preualere, licet alius salubrius et melius consilium subministret. Et ideo Hector a dato tunc ab omnibus consilio non discessit, licet sibi aliud exinde uideretur, uitans uelle tantorum iudicium reuocare consilium. Quare trium mensium inducie sunt concesse. Quod tam omnibus Grecis quam Troyanis pugnantibus gratum extitit, ut a bello quiescerent infra tempus induciarum ipsarum. Et durante treuga predicta in commutacione unius pro altero rex Thoas a Troyanis et Anthenor liberatur a Grecis. Calcas autem, Troyanorum antistes, qui, mandatibus diis, relictis Troyanis, Grecis adheserat, quandam filiam suam habebat, multe pulchritudinis et morum uenustate conspicuam; Briseyda communi nomine uocabatur. Hic Calcas pro predicta filia sua Briseyda regem Agamenonem et alios Grecos reges sollicite deprecatur ut predictam filiam suam a rege Priamo, si placet, exposcant ut eam restituat patri suo. Qui eidem regi Priamo preces plurimas obtulerunt. Sed Troyani contra Calcantem antistitem multum inpingunt, asserentes eum esse nequissimum proditorem et ideo morte dignum. Sed Priamus ad petitionem Grecorum inter commutacionem Anthenoris et regis Thoas Briseydam uoluntarie relaxauit. Treugua igitur ipsa durante Hector ad Grecorum castra se contulit, quem Achilles libenter inspicit, cum nunquam uiderit eum inermem, et in eius tentorio Hector in multorum suorum nobilium comitiua Achille petente descendit. Dum inter se de aliquibus multa conferrent, Achilles Hectori dixit hec uerba: Hector, Hector, gratum est michi quod uideo te inermem pro eo quod sine armis nunquam potui te uidere, sed gracius michi esset si de manu mea mortem festinanter subeas, sicut opto. Ego enim in tua uirtute bellandi sensi tuarum uirium potenciam multam esse, cum eam senserim in mei effusione cruoris in grauibus ictibus ensis tui. Et licet de hoc animus meus semper anxietur, maiori tamen anxietate concutitur de eo quod Patroclum intimum meum michi morti tradideris, quem non minus quam me sinceriter diligebam. Separasti me ab eo, quem michi uera dileccio indissolubilis affectionis uinculo copulauit. Sed tu pro certo teneas quod antequam elabetur annus mors Patrocli acerbe uindicabitur in teipso. Nam necesse est ut de mea manu crudeliter moriaris, et eo pocius quod ego pro certo cognosco te in necem meam totaliter aspirare. Cui Hector hec uerba respondit: Domine Achilles, si in tuam mortem anhelo et te odio habeo in toto corde meo, iniuste miraris, cum scire te credam ex iusticia non posse procedere ut eum diligere debeam qui me prosequitur odio capitali et qui in terram meam meos et me in tante guerre strepitu inpugnare presumpsit. Ex guerra enim procedere amor nunquam potest nec ex odio dileccio karitatis. Amor enim ex dulci animorum conueniencia ducit originem et ex odio procedit hostilitas, cuius precipue mater est guerra. Sane uolo te scire quod me tua uerba non terrent; ymo si hinc ad duos annos, uita comite, uigeat ensis meus, spero pro certo me tantum in mee uirtutis potencia preualere quod non solum tu uerum omnes maiores Grecorum exercitus, qui contra me continua bella fouent, manibus meis amara morte succumbetis crudeliter. Scio enim te et omnes maiores presentis Grecorum exercitus fatuitate maxima circumductos. Nam tale honus assumere presumpsistis quod eius oppressi pondere nichil aliud quam mortis excidium incurretis. Securus enim sum quod tu prius morte uinceris quam contra me preualeat ensis tuus. Sed si te tanta ortatur uigoris audacia ut contra me putes in uiribus preualere, fac quod omnes reges Grecorum et principes in hoc sincera mente consenciant et manuteneant inconcusse quod, constituto bello inter nos duos tantum, si contingat me te posse deuincere, ego et parentes mei ab hoc regno et aliis regnis nostris perpetuo curabimus exulare et regna ipsa in dominio Grecorum reliquemus. Faciam enim uis de hoc sufficienti cautela securos per sufficientem numerum obsidum et deorum corporalia sacramenta. Quod si feceris, non solum tibi prodesse poteris uerum aliis, qui per belli abstinenciam incurrent cum integritate salutem. Et si me te forte uincere contingat, fac ut uniuersus Grecorum exercitus ab hac terra discedat et nos in quiete dimittat, ab omni inquietudine liberatos. Achilles autem ad Hectoris uerba ira totus incaluit et quasi madefactus totus in sui rore sudoris bello se offert. Bellum recipit animosus et iuxta Hectorem appropinquans in firmitatis signum gagium sibi offert. Quod Hector plus quam dici potest animo desideranti recepit. Sed Agamenon, multorum inde loquencium audito tumultu, cum multis Grecorum regibus ad Achillis tentorium properauit, ubi, facta statim omnium maiorum congregacione Grecorum, omnes unanimiter contradicunt, nolentes id ratum habere ad quod Achilles se obtulit inconsulte. Nec enim placet eis se uelle insidiis fortune subicere ut ab uno milite tot regum et principum pendeat mors et uita. Sic et Troyani ex eorum parte ne id fiat expresso dissensu recusant, excepto rege Priamo, cui tali casui se submittere placet ex eo quod uires Hectoris et potenciam bene nouit, cui facile nimis erat de unius tanti militis uictoria gloriari. Sed quia tantorum consensibus quorum intererat non potuit contraire, duorum belli dissensum cum ceteris est sequtus. Et sic Hector, a Grecis obtenta licencia, in Troyam rediit et intrauit in ipsam. Troilus uero, postquam nouit de sui patris procedere uoluntate de Briseyda relaxanda et restituenda Grecis, quam multo amoris ardore diligebat iuueniliter, nimio calore ductus amoris in desideratiua uirtute ignee uoluptatis multo dolore deprimitur et torquetur funditus, quasi totus in lacrimis, anxiosis suspiriis, et lamentis. Nec est qui ex caris eius eum ualeat consolari. Briseyda uero, que Troilum non minoris amore ardore diligere uidebatur, non minus in uoces querulas prodiit suos dolores, cum tota sit fluuialibus lacrimis madefacta. Sic continuis aquosis ymbribus ab oculorum suorum fonte stillantibus uestes suas, faciem, et pectus aspersit quod eius uestes tanto erant lacrimarum perfuse liquore ut si prementis alicuius manibus stringerentur, aquarum multitudinem effunderent in strictura. Unguibus etiam suis sua tenerrima ora dilacerat et aureos crines suos, a lege ligaminis absolutos, a lactea sui capitis cute diuellit, et dum rigidis unguibus suas maxillas exarat rubeo colore pertinctas, lacerata lilia laceratis rosis inmisceri similitudinarie uidebantur. Que dum queratur de sua separaccione a dilecto suo Troilo, sepius intermoritur inter brachia eam uolencium sustinere, dicens se malle mortem appetere quam uita potiri ex quo eam ab eo separari necesse est a cuius uita sue uite solacia dependebant. Noctis igitur superueniente calligine, Troilus se contulit ad Briseidam, eam similibus monens in lacrimis ut a tanto se debeat temperare dolore. Et dum sic eam solari Troilus anelat, Briseida inter brachia Troili labitur sepius semiuiua. Quam inter dulcia basia lacrimis irrorata flebilibus ad uires sui sensus ea nocte reducere sepius est conatus. Sed diei hora quasi superueniente uicina, Troilus a Briseida in multis anxietatibus et doloribus discessit, et ea relicta ad sui palacii regiam properauit. Sed, O Troile, que te tam iuuenilis coegit errare credulitas ut Briseyde lacrimis crederes et eius blanditiis deceptiuis? Sane omnibus mulieribus est insitum a natura ut in eis non sit aliqua firma constancia, quarum si unus oculus lacrimatur, ridet alius ex ransuerso, quarum mutabilitas et uarietas eas ad illudendos uiros semper adducit, et cum magis amoris signa uiris ostendunt, statim sollicitate per alium amoris sui demostranciam instabilem repente uariant et commutant. Et si forte nullus solicitator earum appareat, ipsum ipse, dum incedunt, uel dum uagantur sepius in fenestris, uel dum resident in plateis, furtiuis aspectibus clandestine sibi querunt. Nulla spes ergo est reuera tam fallax quam ea que in mulieribus residet et procedit ab eis. Unde fatuus ille iuuenis merito censeri potest et multo fortius etate prouectus qui in mulierum blanditiis fidem gerit et earum demonstracionibus sic fallacibus se committit. Briseida igitur de mandato regis Priami in magno apparatu se accingit ad iter, quam Troilus et multi alii nobiles de Troyanis per magnum uie spacium commearunt. Sed Grecis aduenientibus ad recipiendum eandem, Troilus et Troyani redeunt et Greci eam recipiunt in suo commeatu. Inter quos dum esset Dyomedes et illam Dyomedes inspiceret, in flammam statim uenerei ardoris exarsit et eam uehementi desiderio concupiuit. Qui cum collateralis associando Briseidam cum ea insimul equitaret, sui ardoris flammam continere non ualens Briseide reuelat sui estuantis cordis amorem, quam in multis affectuosis sermonibus et blandiciis necnon promissionibus reuera magnificis allicere satis humiliter est conatus. Sed Briseida in ipsis primis motibus, ut mulierum est moris, suum prestare recusauit assensum, nec tamen passa est quin post multa Dyomedis uerba, ipsum nolens a spe sua deicere, uerbis humilibus dixit ei: Amoris tui oblaciones ad presens nec repudio nec admitto, cum cor meum non sit ita dispositum quod tibi possim aliter respondere. Ad cuius uerba Dyomedes satis factus est ylaris, cum ex eis presenserit de spe gerenda in ea se non esse priuatum in totum. Quare associauit eam usque quo Briseida recipere se debebat, et ea perueniente ibidem, ipse eam ab equo descendentem promptus adiuit et unam de cyrotecis quam Briseida gerebat in manu ab ea nullo percipiente furtiue subtraxit. Sed cum ipsa sola persenserit, placitum furtum dissimulauit amantis. Tunc antistes Calcas in filie occursum aduenit, et eam in uultu et animo satis ylari in tentorium suum recepit. Et Dyomedes amore Briseide licet nimium fluctuareet, tamen amor et spes eum in multo labore sui cordis impugnant. Briseida uero sola existens cum antistite patre suo ipsum duris uerbis aggreditur in multitudine lacrimarum, dicens ei: Quomodo, pater karissime, infatuatus extitit sensus tuus, qui tanta uigere sapientia consueuit, ut tu, qui tantum inter Troyanos magnificatus extiteras et elatus, cum fuisses factus eorum quasi dominus et solus eorum in omnibus gubernator, qui tantis inter eos diuitiis habundabas, tantarum possessionum multiplicacione suffultus, et eorum nunc factus es proditor et tuam negasti patriam, cuius esse defensor in omnibus debuisti, et nunc elegisti melius tibi placere abiurando patriam in paupertate et exilio uiuere et specialiter inter capitales tue patrie inimicos, qui ad debellandum tuos et tuam patriam sic hostiliter accesserunt? O quanta inter homines pudoris labe confunderis qui tam gloriose a tuis consueueras honorari! Nunquam tanta dedecoris a te detergentur infamia quanta es uiscose turpitudinis ignominia denigratus. An putas, etsi inter uiuos uituperatos existis, quin etiam post mortem apud inferos ob tante prodicionis culpam non lugeas penas dignas? Melius ergo tibi esset et etiam nobis tuis in quodam loco sollitudinis et deserti, uel in nemoribus deuiis uel in aliqua insula longe ab incolis, ducere uitam nostram quam inter homines tanta labe nigrescere diffamati. An putas quod Greci reputent te fidelem qui es tue patrie publicus infidelis? Sane deceperunt te Appollinis friuola responsa, a quo te dicis suscepisse mandatum ut tuos paternos lares desereres et tuos in tanta acerbitate penates et ut sic tuis specialiter hostibus adhereres. Sane non fuit ille deus Appollo sed pocius puto fuit comitiua infernalium furiarum a quibus responsa talia suscepisti. Ad hec Briseyda, multis deuicta singultibus lacrimarum, suo flebili colloquio finem fecit. Cui Calcas sub quadam uerborum breuitate respondit. Dixit enim ei: Ha, dulcis filia, an tutum esse reputas aut securum iussa deorum spernere et specialiter ea non sequi in quibus possimus cum integritate saluari? Scio enim pro certo per infallibilium promissa deorum presentem guerram protendi non posse tempore diuturno et quod ciuitas Troye breui tempore destruatur et ruat, destructis enim omnibus nobilibus et uniuersis plebeis eius in ore gladii trucidantis. Quare, karissima filia, satis est nobis melius hic esse quam hostili gladio seuiente perire. In aduentu igitur Briseide Grecis placuit uniuersis ipsius Briseide tam formosus aspectus, cum ad eius tam placidam uisionem omnes maiores Grecorum exercitus accessissent, querentes ab ea de Troyana ciuitate rumores et eius ciuium continenciam necnon et regis eorum, quod Briseida uerborum in multa facundia pandit eis. Quare omnes maiores ipsam in filiali affectione recipiunt, promittentes ei eam habere caram ut filiam et ipsam in omnibus honorare. Et eis ab ea recedentibus multis donis et muneribus replent illam. Nondum dies illa ad horas declinauerat uespertinas cum iam Briseyda suas recentes mutauerat uoluntates et uetera proposita sui cordis, et iam magis sibi succedit ad uotum esse cum Grecis quam fuisse hactenus cum Troyanis. Iam nobilis Troili amor cepit in sua mente tempescere, et tam breui hora, sic repente, sic subito facta uolubilis ceperat in omnibus uariare. Quid est ergo quod dicatur de constancia mulierum, quarum sexus proprium in se habet ut repentina fragilitate earum proposita dissoluantur et hora breuissima mutabiliter uariantur? Non enim cadit in homine uarietates et dolos earum posse describere, cum magis quam dici possint sint earum uolubilia proposita nequiora. Post igitur trium mensium emersas inducias, adueniente die sequenti, Troyani accinguntur ad bellum et, ordinatis per Hectorem Troianorum acciebus, ipse Hector cum aciebus ipsis ad bellum primum exiuit, ducens secum xu milia militum, quos sue deputauit tantummodo aciei. Quem cum aliis x milibus militum est Troilus illico insequtus. Deinde Paris ciuitatem egreditur, existentibus secum uiris pugnantibus in arcubus et sagittis, illis de Persia, trium milium numero in equis fortibus et bene munitis; deinde Deyfebus ad bellum exiuit cum aliis iii milibus pugnatorum; deinde Heneas cum aliis ceteris paratis ad pugnam. Qui omnes fuerunt tunc ex parte Troyanorum centum milia militum strenuorum in multa uirtute bellandi, prout Dares in codice suo scripsit. Ex parte uero Grecorum accessit ad bellum rex Menelaus cum uii milibus armatorum. Deinde proximo Dyomedes cum totidem; deinde Achilles cum totidem; deinde rex Antipus in trium milium militum comitiua; deinde rex Agamenon cum magnitudine magna nimis. De Grecis autem rex Filis cum acie sua primus Troyanos aggreditur. Cui statim Hector uenit obuius incunctanter, quem sic potenter sue lancee percussit in ictu quod ipsum mortuum prostrauit ab equo. De morte igitur regis Filis clamor fit maximus. Bellum letale committitur, ex quo sequitur magna strages. Ex parte uero Grecorum dum rex Xantipus accessisset, regis Filis uolens sui mortem auunculi uindicare, multos Troyanos interfecit. Hectorem insequitur, ipsum inuadit. Sed Hector conuersus in iram in ipsum irruit, sic ipsum grauiter uulnerauit quod ad terram dilabitur interfectus. Tunc Greci de morte regis Xantipi condolentes uires uiribus accumulant, Troyanos grauiter opprimunt. Quare multi ex eis deficiunt et Achilles, qui eos multum deprimit, multos ex eis nobiles interemit. Inter quos ducem Lychaon et Euforbium, uiros multa uirtute conspicuos, interfecit, qui in Troye subsidium, cum in eius uenissent auxilium, uiriliter anhelabant. Hector autem eo die fuit in facie uulneratus, ignarus a quo. Ex cuius uulnere inmensa sanguinis copia defluebat, propter quod Troyani retrocedere de necessitate coguntur. Sed Hector tunc eleuatis oculis ad muros ciuitatis direxit intuitum. Uidit Helenam necnon et eius uxorem et sorores suas stantes in muris, utriusque partis prelia contemplantes. Et iam Grecis Troyanos in tantum repulerant quod eos quasi inpulerant iuxta Troye menia ciuitatis. Propter quod Hector multum erubuit, et ideo in furorem pudoris accensus in regem Merionem iurruit, sobrinum Achillis, quem percussit grauiter ense nudo in eius casside, cumulatis ictibus feriendo quod in suis uiribus cassidis circulum disrupit, in casside facta scissura, per quam Hectoris ensis peruenit ad cutem, et eius capitis ossa confringens sibi letale uulnus infixit, sic quod rex Merion mortuus expirauit. Quem dum cernit Achilles, accepta quadam lancea ualde grossa, in Hectorem irruit sic quod eius loricam offendit nec tamen ipsum a sella remouit. Hector autem Achillem aggreditur ense nudo, cassidem eius uiolenter impugnat, disrumpit cassidem, et ensis dilabitur sic quod lacerat interioris lorice squamas affixas et tamen eius ictus carnis intima non leserunt. Non enim Achilles ad tam graues ictus se potuit tanta firmitate tenere quin tremebundus nutaret in equo. Cui illico dixit Hector: Achilles, Achilles, multum inniteris iuxta me accedere sed tu proximum accessum queris ad ignem, ut sine dubio ad tue mortis exitum accedas. Achilles igitur dum uellet ad uerba Hectoris mutua relacione respondere, ecce superuenit Troilus in maxima multitudine pugnatorum. Qui factus medius inter Hectorem et Achillem ipsos inuicem separauit, cupiens tamen Achillem letaliter offendere et Grecos precipiti dare fuge, sic quod tunc ex Grecis plus quam ugenti milites in ore gladii perierunt. Cuius rei causa Greci retrocedere sunt coacti. Ad hec autem in Grecorum succursum superuenit Menelaus in comitiua iii milium militum armatorum, qui bello se ingerunt. Propter quod Greci recuperare campum in uirium eorum audacia presumpserunt. Sed ex parte Troyanorum superuenit rex Odemon cum magna acie gentis sue, in regem Menelaum irruit, ipsum ab equo deiecit, et in facie uulnerauit. Troilus ergo et rex Odemon conantur intercipere Menelaum, illum capiunt, et captum ad ciuitatem deducere moliuntur. Sed impedientibus turmis tumultuosis bellancium, ipsum longe a bello transducere minime potuerunt. Tunc ille Dyomedes superuenit bellicosus, multa gente suffultus, qui repente in Troilum irruit, ipsum ab equo prosternit, ab eo auferens equum suum. Quem per suum nuncium specialem ad Briseidam in exenium destinauit, mandans nuncio suo predicto ut Briseide nunciet equum ipsum eius Troili fuisse dilecti, a quo Troilum ipse deiecit in suorum bellicosa fortitudine brachiorum, et eam deprecetur humiliter quod Dyomedem seruum suum a sua memoria non repellat. Nuncius igitur statim cum ipsius equi dono ad Briseidam celeriter. festinauit, equum sibi obtulit a Dyomede transmissum, et uerba que sibi dixerat Dyomedes fideliter narrat illi. Briseida uero recepit ylariter equum ipsum et ipsi nuncio dixit hec uerba: Dic secure domino tuo quod illum odio habere non possum qui me tanta puritate sui cordis affectat. Ad hec nuncius recedit ab ipsa et ad suum dominum properauit, adhuc conflictu belli durante. Exhylaratus igitur Dyomedes ad uerba nuncii inter acies bellicosas discurrit. Troyanis insistentibus contra Grecos, Troyani Grecos uertunt in fugam et eos usque ad eorum tentoria in ore gladii persequntur. Et nisi tunc Agamenon Grecis succurrisset in bellancium plenitudine multa nimis, Greci fuissent tunc omnino deuicti et totum finaliter amisissent. Instauratur ergo bellum durissimum inter eos, Greci campum recuperant, et Troyani necessario retrocedunt. Sed Pollidamas tunc occurrit cum pugnatorum multitudine glomerosa, succurrens in magna uirtute Troyanis, quos iam Greci usque ad eorum fossata in armata manu repulerant uiolenter. Dyomedes uero dum Pollidamam in Grecos sic uiolenter inspicit irruentem, in Pollidamam irruit, sathagens ipsum letaliter offendere in uiribus sue tense lancee ferientis. Sed Pollidamas sic Dyomedem impulit uirtuose quod Dyomedem et eius equum deiecit et inculcauit ad terram. Ex cuius ictu Dyomedes grauiter fuit lesus. Pollidamas uero Dyomedis equum a sua prostracione surgentem suas intercipit per habenas et Troilo pedes bellanti presentat, in quem Troilus festinanter ascendit. Sed Troilum tunc festinancius Achilles inuadit. quem Troilus in sua uirtute suscepit et uiriliter irruit in Achillem, sic quod Achillem ab equo deiecit et ipsum grauiter uulnerauit. Achilles autem nec suo casu precipiti stupefactus nec curans de tanti ictus quasi letifera lesione cum maxima celeritate surrexit et equum conatur ascendere. Sed Troyani ei resistunt uiriliter. Tunc Hector ad locum ipsum accessit et, ut scripsit Dares, fere tunc Hector mille milites interfecit qui Achillem defendere conabantur. A quo Achilles sic grauiter fuit oppressus quod sibi, multa fatigacione lassato, uix erat defendendi facultas. Qui tunc captus indubitabiliter extitisset, nisi Thelamon et dux Athenarum celeriter occurrissent, qui Achillem equum ascendere cum multo labore fecerunt. Superueniente igitur noctis crepusculo, non fuit amplius tunc preliatum, et utraque pars bellancium, bello ipso diuiso, sua in presidia se recepit. Per xxxa autem dies continuos acriter fuit pugnatum. Propter quod ex utraque parte multi sunt cesi sed plures ex Grecis. De filiis uero naturalibus regis Priami infra dies illos fuerunt sex interfecti et Hector iterum in facie uulneratus. Quare rex Priamus regi Agamenoni nuncios suos mittit, ui mensium petit inducias, que sibi concesse fuerunt, treugua firmata. Firmatis igitur sex mensibus datis ad treugam, infra hos sibi Hector de uulneribus suis medetur, iacens tunc in aula pulchritudinis nobilis Ylion, de qua mirabilia scripsit Dares. Dixit enim eam fuisse totaliter institutam de xii lapidibus alabastri, cum ipsa esset longitudinis forte passuum xxti. Eius pauimentum fuisse dixit de cristallo firmatum et parietes eius pariter incrustatos ex diuersis lapidibus preciosis, in cuius quatuor angulis columpne quatuor de onichino erant extense proceritatis affixe. Sic erant eiusdem generis capitella, sic et bases ipsarum. In sumitate uero columpnarum ipsarum erant de auro quatuor ymagines collocate, mirabili arte mathematica institute. De quibus Dares et earum aspectibus multa descripsit, que magis instar habent inanium sompniorum quam certitudinem ueritatis, licet dictus Dares fuerit professus ea uera fuisse, et ideo de eis obmissum est in hac parte. Interim rex Priamus naturales filios suos mortuos fecit inter alios fratres eorum honorifice sepeliri, facta eorum semotim cuiuslibet sepultura nimium preciosa. Dyomedes uero, qui totus erat in amore Briseide calescens, quid faciat ignorat. Et eius animus, ut moris erat amatorum desiderancium amatrices eorum quas habere non possunt, diuersis funditur totus in curis. Cibo et potu male uesci desiderat. Et dum uigilis continuis maceretur, in solacium sui doloris sepius uidere Briseidam accedit, et eam supplex ortatur ut sibi consenciat in multitudine lacrimarum. Sed illa, que multum uigebat sagacitatis astucia, spem Dyomedi sagacibus machinacionibus differre procurat, ut ipsum afflictum amoris incendio magis affligat et eius amoris uehementer in amoris ardoris augmentum extollat. Unde sua calliditate se nolle non negat et uelle in expectacionis fiduciam conatur ponere Dyomedem. Elapsis igitur sex mensibus datis ad treugam, xii diebus sequentibus fuit pugnatum continue. Infra quos multi de nobilibus utriusque partis interfecti fuerunt, cum tunc, feruentis estatis nimio inualescente calore, magna mortalitas Grecos inuadit degentes in campis. Quare Agamenon a rege Priamo pro treuga xxx dierum inducias postulauit. Quas rex Priamus concessit eidem. Elapsis uero xxx diebus predictis, utraque pars paratur ad bellum. Uerum ea nocte qua erat primus dies belli futurus post predictas decursas inducias Andromacha, uxor Hectoris, de qua Hector iam sustulerat duos filios, unum nomine Laumedontam et alium nomine Astionacam, qui minor primo adhuc a matris ubere dependebat, de predicto Hectore uidit in sompnis satis terribilem uisionem - quia si Hector eo die egrederetur ad bellum, euadere non poterat quin interficeretur in ipso bello. Andromacha igitur, ex tali uisione perterrita, fluuiales prorupit in lacrimas, et ausa est eadem nocte in lecto ubi iacebat cum Hectore sibi illam pandere uisionem. Piis itaque precibus ipsum deprecatur in lacrimis ut sensum uisionis attendat et quod ire non presumat ad prelium eo die. Hector uero, ad uxoris uerba nimium indignatus, uxorem increpat et eam in multa acerbitate uerborum castigat, asserens sapientis non esse uanitatibus credere sompniorum que sompniantibus semper illudunt. Mane autem, facto diluculo, Andromacha regi Priamo et Heccube, eius uxori, mandat et pandit sue oraculum uisionis, humiliter rogans eos ut Hectorem eo die ad bellum exire aliquatenus non permittant. Mane igitur facto, aciebus omnibus Troyanorum per Hectorem ordinatis, Troilus ad bellum primus egreditur, deinde Paris, deinde Heneas, subsequenter Pollidamas, deinde rex Sarpedon, deinde rex Epistrophus, deinde rex Ethoas, item rex Forcius, item rex Philimenis, deinde ceteri reges qui in Troye subsidium aduenerunt. Rex autem Priamus omnibus predictis regibus et aciebus eorum licenciam tribuit ad bellum exeundi, cum iam Greci exiuissent ab eorum castris ad bellum. Et Hector mandauit expresse ut eo die se non deberet preliis immiscere. Hector uero totus propterea exarsit ad iram. Propter quod multas iniurias et exprobaciones uxori sue dixit, per quam, ad suggestionem eius, presensit esse tractatum ne ad bellum exiret. Tamen, mandato patris omisso, arma petit a famulis. Et ea famuli sibi tradunt; armatur ex eis. Sed dum hoc uidit Andromacha, eius uxor, multo dolore commota, cum paruulo filio suo, quem gerebat in brachio, cum multitudine lacrimarum se eius prosternit ad pedes et multiplicatis singultibus humiliter supplicauit ut arma ipsa deponat. Et dum Hector acquiescere denegat, Andromacha sepius intermoritur ante pedes ipsius, dicens: Si mei denegas misereri, miserearis saltem huius paruuli nati tui ne mater ipsius et filii tui ipsi amara morte depereant aut per mundum exules paupertate nimia in maxima uerecundia deprimantur. Regina autem Heccuba, mater ipsius, Cassandra, et Pollixena, sorores eiusdem, et Helena, prostrate ante pedes eius, in lacrimis ipsum rogant ut, depositis ipsis armis, tutus in sua regia conquiescat. At ille earum nec mouetur ad lacrimas nec ad preces. Armatus ergo a pallacio suo descendit, dum ire ad bellum omnino festinus intendit. Sed Andromacha, facta ueluti ex multo dolore mente capta, ad regem Priamum, scissis uestibus, laceratis genis, et sparsis sine lege capillis, exclamans accessit. Sic enim faciem suam unguibus lacerauerat, sanguine undique defluente, quod uix agnosci poterat a notis suis. Et se ante regis pedes in multo dolore prosternens ipsum monet et lacrimose precatur ut ad Hectorem festinus acceleret et ut ipsum ad pallacium reuocet et reducat antequam inmisceri se bello contingat. Rex ergo Priamus, nulla mora protracta, equum ascendit, Hectorem festinus insequitur, qui, antequam plurimum elongasset, peruenit ad eum, et eius equi habena uelut irrato animo intercepta, Hectorem monet et rogat in lacrimis et per numina deorum ipsum adiurat ut redeat et ulterius non procedat. Qui demum in multa contradiccione iussui patris obtemperans redit inuitus et in pallacium suum ascendit nec tamen arma quibus erat indutus deponere procurauit. Bellum autem interim letale committitur. Dyomedes et Troilus bello conueniunt ambo, in eorum equorum cursibus se grauiter impetunt in duris ictibus lancearum, et indubitanter alter tunc alterum peremisset, nisi Menelaus cum sua acie peruenisset ad illos, qui certamen amborum inuicem separauit. Menelaus autem in regem Miserem, regem Frigie, irruit animose et ipsum ab equo deiecit. Greci regem Miserem capiunt et captum asportare nituntur, nisi tunc uelociter occurrisset Polidamas, qui in suis uiribus et sue potencia aciei regem Frigie ne duceretur captiuus uiriliter impediuit. Greci uero uidentes quod eum captiuum ducere non poterant, proposuerunt incidere sibi caput. Sed tunc superuenit ille fortissimus Troilus, qui, multis tunc per eum interfectis ex Grecis, ipsum ab eorum manibus liberauit. Tunc Thelamonius Aiax cum iii milibus pugnatorum bellum intrauit, in Pollidamam irruit, ipsum prosternit ab equo. Sed Troilus festinus occurrit, qui Pollidamam in equum suum fecit ascendere, multo labore depressum. Tunc Paris bellum intrauit et ex parte Grecorum Acilles, qui cum suis sic potenter irruit in Troyanos quod Greci in uirtute Achillis Troyanos uertunt in fugam et Troyani sunt dare terga coacti. In ciuitatem se recipere festinabant. Interim dum Margariton, unum ex filiis regis Priami, intercipere conatur Achilles, dum ille sibi uiriliter restitisset, Achilles interfecit eundem. Tunc clamor fit maximus de morte Margariton crudeliter interfecti. Thelamonius autem Troianos potenter insequitur sed Paris uiriliter eosdem defendit necnon et alii filii regis Priami naturales. Non tamen in tantum in uiribus preualuerunt eorum quin Troiani coacti precipiti fuga ciuitatem non intrassent eorum et corpus Margariton ad ciuitatem mortuum detulerunt. Quem ut mortuum Hector audiuit, multo dolore torquetur, diligenter querit quis eum interfecerit. Quem Achillem fuisse relatum est ei. Tunc Hector quasi furibundus, in ira ligata casside, rege patre inscio, bellum ingreditur et statim in furore suo duos magnos duces interfecit, Euripolum scilicet et ducem Astidum. Grecos deinde uiriliter impetit, diruit, uulnerat, et occidit, quem Greci illico cognouerunt in letalibus ictibus ensis sui. A facie eius aufugiunt et Troyani Grecos inuadunt et potenter ipsos expugnant. Greci uero Pollidamam capiunt et captum educere conabantur a bello. Sed Hector ipsum liberat, qui ducentes eum in suis uiribus interfecit. Quod dum inspexisset, quidam Grecorum maximus amiratus, nomine Leochides, in Hectorem irruit, morti tradere putans eum. Sed Hector totus exardens in iram in ipsum irruit et in furore ire sue interfecit eundem. Achilles uero, ut uidit Hectorem tot nobiles Grecorum et infinitos alios morti sic uelociter tradidisse, suo concepit in animo quod, nisi uelociter Hector morti traderetur, nunquam Greci aduersus Troyanos potuerunt preualere. Diligenter igitur sciscitatus est in sue mentis archano qualiter incontinenti illud ualeat perficere et complere. Et dum meditaretur Achilles diligenter in hiis et Policenes dux, qui ob amorem Achillis in Grecorum subsidium se contulerat, sperans eciam quandam Achillis sororem ducere in uxorem, qui a superiori India ualde diues aduenerat, dum inter turmas Hectori obuiasset, Hector in ipsum irruens interfecit eundem, Achille uidente. Achilles autem furibundus irruit in Hectorem, uindicare Policenes necem intendens. Sed Hector quoddam iaculum cuius ferrum erat in eius acumine ualde secans uibrauit uiriliter in Achillem, et dum ipsum percussisset in inguine, graue sibi uulnus inflixit. Achilles autem a bello uulneratus egreditur, sed uulnere ipso ligato redit ad bellum, eo proposito quod Hectorem morti tradat, eciam si eum exinde morti tradi contingat. Hector uero interim in quendam Grecorum regem irruerat, ipsum ceperat, et captum conabatur ipsum a turmis extrahere, scuto sibi suo post terga reiecto ut habilius regem ipsum a turmis eripere potuisset. Quare pectus suum discoopertum tunc gerebat in bello, scuti sui defensione destitutus. Achilles dum persensit Hectorem ante pectus scuti sui subsidium non habere, accepta quadam lancea ualde forti, non aduertente Hectore, in ipsum irruit et letaliter uulnerauit in uentre sic quod eum mortuum deiecit ab equo. Rex uero Menon statim, ut uidit Hectorem mortuum, Achillem aggreditur, ipsum ab equo deiecit, et letaliter uulnerat, sic quod sui Mirmidones eum quasi mortuum ad sua deducunt in quodam scuto tentoria. Troyani uero quasi deuicti campum deserunt, ciuitatem intrant, in quam corpus Hectoris mortuum, Grecis non resistentibus, detulerunt. Mortuo igitur Hectore et in ciuitate Troye eius corpore introducto, planctus fuit maximus uniuersaliter inter ciues. Non enim est aliquis ciuium qui non maluisset filium suum morti tradere pro uita Hectoris, si hoc fata uel dii pro eorum uotis salubriter statuissent. Mulieres eciam Troyane, tam uirgines quam matrone, in earum domibus satis lugubres dies ducunt, et in querulis earum clamoribus produnt flebiles uoces suas, dicentes se ammodo cum earum filiis et maritis indubitanter respirare non posse, cum eis, Hectore deficiente, defecerit earum firma securitas, que ab insidiis hostium eas faciebat respirare securas, cum et earum hostes sollicite in earum et maritorum ipsarum uenerint insidiis, uel ut eas et eos intercipiant et occidant uel ut eas et earum liberos perpetue adiciant seruituti. Et sic in tanti fletus et doloris angustiis longis diebus continue uacauerunt. Corpus autem Hectoris uniuersi reges et nobiles qui erant in Troya ad regis Priami regiam, scissi uestibus et nudatis capitibus, in maximo ullulatu deferunt et deponunt. Quod postquam uidit rex Priamus, ineffabili dolore concutitur. Super corpus Hectoris sepius intermoritur. Et id sibi per breuia momenta sepius accidisset, nisi fuisset sepius a corpore Hectoris uiolenter extractus, et proinde sine dubio sue mortis exitum incurrisset. Sic et dolentes fratres eiusdem doloris casu uniuersaliter torquebantur, cum mori magis quam uiuere protinus affectarent. Quid dicetur ergo de regina Heccuba, matre sua, de eius sororibus, Polixena uidelicet et Cassandra, quid de Andromacha, eius uxore, quarum sexus fragilitas ad doloris angustias et lacrimas fluuiales facit ad longam querelarum seriem proniores? Sane lamentaciones earum particularibus explicare sermonibus cum minime necessarium uideretur in hoc loco, utpote inutiles sunt obmisse, cum certum sit apud omnes quod quanto hee affectuosis diligebant, maiorum dolorum aculeis uexabantur. Et mulieribus sit insitum a natura quod dolores earum non nisi in multarum uocum clamore propalent et impiis et dolorosis sermonibus eos diuulgent. Uerum quia corpus Hectoris, cadauer effectum, sicut est fragilitatis humane, diu non poterat supra terram sine corrupcione seruari, in multorum consilio magistrorum rex Priamus subtiliter perqisiuit si corpus ipsum absque sepulture clausura posset in aspectibus hominem semper esse sic quod absque alicuius horribilitatis odore corpus mortuum ficticie quasi uiuum uideretur. Quare factum est per magistros eosdem ualde artificiose discretos quod corpus ipsum mandante Priamo in templo Appollinis locaretur, quod iuxta portam Timbream ciuitatis Troye antiqitus fuit fundatum. Statuerunt enim predicti magistri iuxta magnum altare templi predicti quoddam thabernaculum constitui spacii condecentis, quod super iiiior columpnas ex auro purissimo fusiles regeretur. In quarum qualibet columpnarum firmata erat quendam ymago aspectum angelicum representans, ab ymo usque ad summum ex ipsarum substancia columpnarum, sic quod in columpnis ipsis erant ymagines et columpne habentes bases et capitella in mirabilibus celaturis. Testudo uero ipsius tabernaculi licet tota fuisset ex auro, incrustaciones eius tamen omnes erant ex lapidibus preciosis cuiuslibet generis et in mirabilis copie quantitate, quorum splendor claritatis et lucis de nocte diem et de die solis radios effundere uidebatur. Tabernaculum autem ipsum ab infima soli superficie extitit eleuatum, et suppositis quibusdam gradibus cristallinis, per ipsos gradus ad ipsum tabernaculum erat ascensus. In excelso uero testudinis ipsius tabernaculi supra culmen predicti magistri constituerunt quandam auream statuam, similitudinem Hectoris describentem, habentem ensem nudum in manu, cuius aspectus et facies erat ex ea parte in qua Grecorum exercitus in eorum tentoriis morabatur, qui cum eius ense Grecis minas imprimere uidebatur. Corpus uero ipsius Hectoris in mirabilis magisterii eorum artificio statuerunt in medio, ipsius solii subnixa firmitate, sedere, sic artificiose locatum ut quasi uiuum se in sua regeret sessione, propriis indutum uestibus preter pedum extrema. Apposuerunt enim in eius uertice, quodam artificioso foramine constituto, quoddam uas, plenum puro et precioso balsamo, quibusdam aliis mixturis rerum uirtutem conseruacionis habencium intermixtis. Cuius balsami et rerum liquor primo deriuabatur ad frontis ambitum per partes intrinsecas, deinde ad oculos et nares, necnon recto decursu descendendo per easdem partes intrinsecas perueniebat ad genas, per quas gingiuas et dentes conseruabat ipsius, sic quod tota eius facies cum suorum multitudine capillorum in sua conseruacione uigebat. Deinde liquor ipse per guttur eius et ipsius gule catenas descendendo eius deriuabatur ad pectus et per ossa brachiorum intrinseca perueniebat ad manus et usque ad digitorum extrema. Sic et liquor ipse descendens per utrunque latus, copiose diffusus, latera ipsa sic conseruabat in statu ut quasi uiui latera uiderentur. Qui continuis instillacionibus ad continencias pectoris emanabat et per eas perueniebat ad crura, a quibus continuo cursu perueniebat ad pedes. In cuius pedibus erat quoddam aliud uas balsamo puro plenum. Et sic per has apposiciones cadauer Hectoris quasi corpus uiui ficticie presentabat, in multa durabilitatis custodia conseruatum. Constituerunt predicti sapientes artifices iiiior lampades, ex auro compositas, ignem inextinguibilem continentes. Et sic, completo opere tabernaculi ipsius, circa ipsius ambitum statuerunt quandam clausuram ex lignis ebani, que clausa poterat esse quandoque et quandoque poterat aperiri ut corpus Hectoris sit locatum aspicere uolentibus apertius pateret aspectus. Rex igitur Priamus preterea in templo ipso magnam familiam constituit sacerdotum, ut continue in deorum oracionibus sollicitudine indefessa uacarent et ipsius tabernaculi continue custodia imminerent, dispositis per eundem regem Priamum redditibus copiosis ad sustencacionem uite predictorum diis famulancium sacerdotum. Agamenon autem inter hec, Hectore mortuo et Achille, ut dictum est, letaliter uulnerato, conuocatis regibus et maioribus Grecorum exercitus et eis uenientibus coram eo, sic ipsos allocutus est dicens: Amici reges et principes, humiles grates diis nostris debemus deuoto corde referre, qui durum hostem nostrum, uidelicet Hectorem, dignati sunt interfici per Achillem, cum, Hectore ipso uiuente, nullam de inimicis nostris poteramus sperare uictoriam, qui tot reges nostros sic crudeliter interemit, cum ex nostris maioribus interfecerit in sua bellicosa uirtute regem Prothesilaum, regem Patroclum, regem Merionem, regem Cedium, regem Polixenem, regem Prothenorem, regem Xantipum, regem Alpinorem, regem Archilogum regem Dorium, regem Polixenart, regem Ysidum, regem Pollibetem, et regem Leochidem, et alios multos nobiles gentis nostre. Quid ergo, eo mortuo, possunt sperare Troyani, nisi ultimum eorum excidium, et nos, quid ultra sperare debemus, nisi quod de eis simus absque longi temporis mora uictores? Uerum quia bellum aliquid in spe certa uictorie inire non possumus absque ipsius Achillis presencia uirtuosi, bonum esset et utile, si uobis uidetur acceptum, ut donec Achilles in suis uiribus conualescat, ad regem Priamum nostros nuncios destinemus ut, obtentis induciis sub treuge duorum mensium firmitate, cadauera mortuorum, quorum fetore confundimur, ualeant interim igne cremari, et ut interim uulnerati nostri ad sanitatis beneficium reducantur. Et sic Agamenon suo colloquio finem fecit. Astantes igitur uniuersi consilium et dictum Agamenonis unanimiter conprobant et sic esse f aciendum ortantur. Mittuntur ergo de hoc legati ad regem Priamum et petite duorum mensium inducie conceduntur. Inter uero istas inducias Palamides ualde conqueritur inter reges de dominio Agamenonis. Et cum quodam die dicti reges in tentorio Agamenonis conuenissent et Palamides sua consueta uerba contra regem Agamenonem effudisset, Agamenon in sui discretione respondens, utpote qui erat in omnibus multa sapiencia moderatus, in communi audiencia tunc presencium uerbis Palamidis respondendo sic dixit: Amice Palamides, de potestate mei regiminis hucusque michi concessa an putas me exinde multa iocunditate letari, cum ab ipso principio nec eam exquisiuerim nec eam procurauerim michi dari, cum in ipsius prelacione nulla michi emolumenta quesierim sed exinde meo spiritui et persone mee continuas curas addiderim et labores ut reges et principes et ceteri sub mea gubernacione salui in omnibus ducerentur? Et si ea me contigisset potestate carere, potuisset michi abunde sufficere esse sub alterius ducis regimine, secundum quod sufficit et suffecit cuilibet aliorum regum et principum meo esse sub ductu. Et satis puto me in meo regimine non peccasse nec aliquid dolo uel negligencia commisisse quod michi sinistre posset ascribi. Si uero in eleccione mei regiminis tuus non fuit requisitus assensus, mirari non debes, cum tunc tu presens in mee eleccionis negocio non fuisses nec tu postmodum ad exercitum accessisses prius duo anni elapsi fuissent, in quibus si tuus fuisset expectatus assensus, adhuc forte in Athenarum portu noster exercitus resideret. Et ne forte putetur quod talis regiminis sim multum auidus et forsitan concupiscens, gratum est michi quod alius eligatur, in eleccione cuius paratus sun una cum aliis regibus laborare et affeccione maxima consentire. Nec potes dicere, domine Palamedes, quod exercitus noster sine tuo consilio duci non ualeat, cum te absente et absque tuorum consiliorum dictamine multa in hoc exercitu acta et gesta fuerunt que satis salubriter omnibus communiter successerunt. Et cum Agamenon suo colloquio finem adhibuisset, eo die non fuit de hoc ultra dispositum nec tractatum. agamenon igitur circa ipsius diei uesperas per totum exercitum preconia uoce mandauit ut omnes ipsius exercitus in mane sequentis diei ad tentorium Agamenonis pro colloquio generali accederent incunctanter. Factumque est quod mane facto uniuersi maiores exercitus et ceteri ad colloquium accesserunt. Quare Agamenon inter eos sic dixit: Amici fratres, hucusque gessi regiminis uestri sarcinam, sub cuius pondere satis laboriose multipliciter insudaui, omnes salubres uias mente sollicita perscrutando per quas tam maiores quam ceteri sub mei cura regiminis salubriter ducerentur. Sed factum est permissione deorum quod sub mee gubernacionis cura per multos felices successus ad portum salubris status sumus feliciter iam deducti. Sed cum equum sit ut uniuersitas non debeat uni tantum incumbere sed equa distribucione ceteros de uniuersitate grauare qui iniuncto honeri pares existant et qui sub eius pondere non succumbant, cum iam tempus sit me ab ipsius honere regiminis releuare quod super humeris meis tot annis incubuit inconcusse, et ut aliquem de regibus et principibus eligamus, qui, per debitas uicissitudines distribucione facta, nos salubriter regat et sua discretione gubernet. Agamenonis igitur colloquio fine facto, placuit astantibus uniuersis, cum hominum sit uicium naturale frequenter de nouo dominio gratulari et de noua mutacione gaudere, ut eorum eligeretur alius gubernator. Et ideo, eleccionis celebrato scrutinio, Palamidem eorum elegerunt in ducem, regendi totum exercitum sibi potestate concessa. Inde est quod, colloquio dissoluto, uniuersi ad eorum se tentoria reduxerunt. Quod postquam Achilli de Agamenonis mutacione et subrogacione Palamidis per referentes innotuit, ualde sibi displicuit et irato animo inter astantes asseruit quod Agamenonis non fuit necessaria nec bona mutacio, cum nec sit ei similis nec par in discrecione regiminis subrogatus, cum mutaciones semper fieri habeant ad commoda meliora. Sed quia per tot fuerat communis eleccio celebrata, tunc inconcussa remansit. Duobus igitur mensibus datis ad treugam cum integritate decursis, rex Priamus, cupiens filii sui mortem in ictibus ensium uindicare, ipse de persona sua omnes acies ordinauit. Et constitutis ductoribus super eis, ipse personaliter statuit bellum intrare, electis xx milibus militum in sue cuneo aciei. Et sic, ut scripsit Dares, cl milia equitum eo die ex parte Troyanorum ad prelium sunt egressci. Egreditur primo Deifebus, deinde Troilus, deinde Paris, deinde rex Priamus, subsequenter Heneas, deinde rex Menon, deinde Pollidamas, qui usque ad Grecorum licias cum celeritate festinant. Palamides uero iam acies suas ordinauerat, qui et que contra Troyanos ueniunt in occursum. Bellum letale committitur, ex quo deficiencium magna sequitur multitudo. Rex autem Priamus in Palamidem irruit, ipsum ab equo uiolenter prosternit, et eo prostrato dimisso, furibundus se ingerit inter Grecos. Multos ex Grecis interficit, multos uulnerat et prosternit. Multa fecit eo die rex Priamus de persona sua que quasi incredibilia facta sunt, ut homo tam senilis etatis potuisset tam bellicose sic uiriliter commisisse. Deyfebus uero Grecos comprimit incessanter, dum ad hoc rex Sarpedon ex parte Troyanorum bellum ingreditur, qui in Neptolomum, omnium Grecorum fortissimum, irruit animose. Sed Neptolomus in equi sui cursu regem excipit Sarpedonem, et in robusto ictu sue lance ab equo prostrauit illum in terram. Rex igitur Sarpedon prostratus a terra uiolenter exurgit, et pedes ut erat in Neptholomum irruit ense nudo, ipsum sic potenter percutit ense suo circa femur ipsius quod ei letale uulnus infixit. Tunc rex Persarum cum sua acie bellum intrat, et regem Sarpedonem equum fecit ascendere in aliorum auxilio Troyanorum. In quem dux Athenarum et Menelaus in multitudine pugnatorum uiolenter irruunt, et aciebus eorum circunquaque diffuisis, in medio eorum Troyanos includunt. Regem Persarum Greci tunc interficiunt, et in multitudine bellancium Troyani retrocedere compelluntur, in defensionem quorum rex Sarpedon multa in sua bellicosa uirtute commisit. Ad hec autem rex Priamus cum filiis suis naturalibus, qui ubique sequntur eundem, uirtuose succurrendo Troyanis, in Grecos furibundus anhelat, eos uiriliter opprimit, et in multa strage confundit. Nullus itaque fuit ex parte Troyanorum tam strennuus eo die qui tantum in armorum uiribus commisisset quantum rex Priamus ipse solus commisit, cui dolor et ira uires undique subministrant. Sed Greci, consilio inito, in eum locum unde Troyani poterant reditum ad eorum ciuitatem habere in multa militum glomeracione conueniunt, locum ipsum ab eis obsessum occupant. Ad quem dum Troyani retrocedentes accedere compelluntur, in multitudine pugnatorum loci ipsius transitum obsessum inueniunt, ubi durissimum prelium est commissum. Et nisi fuisset rex Priamus, qui ex superiori parte ad ipsum locum accessit in pugnancium multitudine glomerosa, innumerabiles de gente sua tunc crudeliter amisisset. Paris autem superueniens ex transuerso in multa copia gentis nimium bellicose in Grecos se ingerit cum eadem, qui in arcubus et sagittis letaliter Grecos primunt, uulnerant, et sepissime morti tradunt, sic quod Greci sustinere non ualentes ictus letiferos sagittarum, ex quibus iam multi defecerant, retrocedentes ad eorum tentoria redire festinant. Quos dum Troyani inspiciunt redeuntes, eos insequi nullatenus sunt conati sed ciuitatem eorum lentis passibus intrauerunt. Propter quod eo die prelium fuit diuisum, laude belli tocius illius diei regi Priamo totaliter attributa. Sed illucescente mane Troyani mittunt ad Grecos, inducias postulant. Treuga petita et postulate inducie conceduntur a Grecis, quarum induciarum tempus in libro non inuenitur expressum. Inter has igitur inducias corpus regis Persarum in ciuitatem Troye flebiliter fuit deductum. Luctus fit inde maximus inter ciues et specialiter a Paride, qui regem ipsum dilexerat integro sinceritatis affectu. Quare per Paridem extitit ordinatum quod corpus ipsius regis per terram in regnum Persye fuit transductum, ut rex ipse sepeliretur ibidem ubi reges antecessores ipsius consueuerunt honore regio sepeliri et in suorum duorum presencia filiorum qui regi superstites erant eidem. Durantibus autem ipsius treuge concessis induciis, iam tempus aduenerat in quo debebat defuncti Hectoris in ciuitate Troye anniuersarium celebrari. In quo Troyani constituerunt seruari sollempniter xu dies luctus et post eos dies celebranda quedam festa funeraria statuerunt, prout tunc regum et maiorum nobilium gencium moris erat. Inter has igitur inducias secure Greci intrabant ciuitatem et Troyani securi se conferebant ad Grecorum castra. Tunc Achillem quidam inconsultus rapuit appetitus ut Troyam uellet adire uisurus urbem et sollempnitatem anniuersari supradicti. Inermis igitur ad ciuitatem se contulit et Appollinis templum intrauit, ubi corpus Hectoris collocatum extiterat, ut est supra relatum. Ibi enim multitudo uirorum et nobilium mulierum anxiosos gemitus coram Hectoris corpore protrahebant. Erat enim tabernaculum Hectoris, ex omni parte uulgatum, sic quod aperte cuilibet illud uidere uolenti publicus patebat aspectus. Erat equidem effigies Hectoris in ea scilicet qualitate in fuit cum primum in sede solii extitit collocata. Adhuc uirtus aromatum et liquor balsami totum corpus Hectoris firmauerunt immutatum. Coram uero eodem corpore ante pedes ipsius erat regina Heccuba et formosa eius filia Polixena in multarum mulierum nobilium comitiua, que, sparsis per earum pectora et terga capillis, flebiles gemitus in multa cordis amaritudine ab ymis pectoribus producebant. Nunquid igitur Polixena in tantis angustiarum anxietatibus sue immutauerat pulchritudinem faciei. Nunquid color uiuidus suarum maxillarum, qui rosarum rubedine colorauerat genas suas, propter sui doloris angustias a sui uigoris uiuida claritate fuerat exhaustus, aut natiuus eius color roseus labiorum ablatus, uel forte lacrime fluuiales ab eius oculis decurrentes splendorem suorum offuscauerant oculorum. Sane sic reuera uidebatur intuentibus ut eius defluentes lacrime per maxillas instar illud proprie uiderentur habere ueluti siquis tabulam recentis eboris, in suo lacteo candore nitentem, ex guttis aque lucide et preclare desuper irroraret; sic eius aurea et flaua cesaries in multis dispersa capillis auri similitudinem presentabat ut quasi non uiderentur capilli esse sed coniuncta pocius auri fila. Quos dum Polixene manus ad disrumpendum insurgerent, manibus tangi non uidebantur humanis sed nimia effusione lactis aspergi. Achilles igitur ut Polixenam inspexit et eius est pulchritudinem contemplatus, uere suo concepit in animo nunquam se uidisse puellam nec aliquam aliam mulierem tante pulchritudinis forma uigere. Et dum in eius persona concurrerent ista duo, tam generosa nobilitas et tam excellentis copie pulchritudo, et dum desiderabili animo in eam Achilles suum defixisset intuitum, sagitta cupidinis fortem Achillem subito uulnerauit et ad interiora pertransiens cordis eius ipsum multo ardore amoris obsessum bachari coegit. Qui dum in eam frequentius intuendo sibi ipsi placere putaret et lenire graue desiderium cordis sui, maioris scissure uulneris seipsum sibi reddebat actorem. Qui dum Polixene pulchritudinem notat et concipit, destruit ipse suam, que ex multo amoris desiderio subitum labitur in squalorem. Quid ultra? Amore Polixene nimium illaqueatus Achilles nescit ipse quid faciat. Omnibus aliis curis exuitur et sola illa superest sibi cura, Polixenam tantum intueri dum potest. Propter quod dilatat amplius plagas suas et sui amoris uulnera magis sui cordis attrahit in profundum. Uerum cum iam dies declinaret ad uesperas et regina Heccuba cum eius filia Polixena a templo discederent, lacrimis fine facto, Achilles dum potuit ipsam est dulcibus aspectibus insequtus qui fuerunt causa et principium sui morbi. Stupefactus igitur et multi desiderii languoris factus impaciens ad hospicium suum declinat, stratum petit, et in ipso se prostrat. Et eo in multarum curarum aggregacionibus inuoluto, eius animus exacerbatur intrinsecus, sentit et percipit quod Polixene amor immensus est causa efficiens sui languoris. Tunc tacito murmure intra se hec uerba collidit: Ue michi, quia me, quem uiri fortissimi et robusti uincere minime potuerunt, quem nec etiam ille fortissimus Hector, qui fortissimos omnes excessit, unius fragilis puelle deuicit et prostrauit intuitus! Et si ea est causa efficiens mali mei, cuius sapientis medici possum sperare medelam, cum ipsa sit que sola michi potest esse medicus et medela salutis, quam nec preces mee nec multarum precia facultatum nec mearum uirium fortitudo nec mea generosa nobilitas mouere poterunt ad lubricum pietatis? Quis enim furor sic meum animum occupauit ut illam diligat et affectem que me habet odio capitali, cum ego in regnum suum aduenerim eam suis orbare parentibus et iam orbauerim inclito fratre suo? Qua igitur fronte, ut amantes ceteri, ipsam allicere potero ad motum flexibilis uoluntatis, cum ipsa in nobilitate et diuiciarum potencia me penitus antecellat et tanto uigore pulchritudinis uigeat super alias mulieres, que omnia animum eius in elaccione conseruant? Sane omnis uia michi uidetur esse preclusa per quam michi prouidere ualeam in salute. Et conuersus ad parietem funditur totus furtiuis in lacrimis ne aliquis percipiat suos dolores. Et demum suas lacrimas astringendo eas in suspiria crebra commutat. Et sic deliberacione multa correptus, tacitus in mente sua uias plures exquirit quibus ad sue salutis beneficium ualeat peruenire. A strato igitur surgit, et a famulis suis aqua petita, faciem suam lauat ut suarum signa lacrimarum abstergat. Adueniente igitur nocte diei ipsius, cum adhuc treuga duraret, Achilles suo iacens in lecto totam noctem preteriuit insompnem, cogitans qualiter ad Heccubam suum dirigat nuncium in secreto tractaturum cum ea ut si eius filiam Polixenam sibi uellet concedere iugalis teda matrimonii collocandam quod eam sibi tribuat in uxorem, ipse faciet et curabit quod totus Grecorum exercitus a Troyane ciuitatis obsidione discederet et sine Troyanorum lesione in Greciam reuertetur, omni scandalo quietato absque alicuius alterius condicionis euentu. Quare ipsius mane aurora surgente quendam suum secretarium et sibi ualde fidelem uelociter ad se uocat. Cui patefactis sui cordis archanis et iniuncto sibi de eorum tacita occultacione fideli, firmiter mandat illi ut ad reginam Heccubam se dirigat in secreto cum dati sibi forma mandati. Qui statim iussui sui domini fideliter obsecundans se protinus accinxit ad iter, et ad reginam Heccubam ueniens in secreto legacionem sui domini fideliter pandit illi. Regina uero Heccuba, que multa discrecione uigebat, uerbis ipsius nuncii placido animo intellectis, licet multa suspiria a pectore resoluisset, nuncio sic ad eius uerba respondit: Amice, ad dominum tuum redeas et illi ex mea parte secure promittas quod, quantum in me est, leto animo sum parata uota eius implere. Sed ut res ipsa finem debitum consequatur, necesse est me uoluntatem regis Priami uiri mei et filii mei Paridis explorare. De quorum cum fuero certiorata responsis, die tercia ad me redire curabis responsum a me, ut fieri poterit, recepturus. Auditis ergo Heccube uerbis, redit nuncius ad Achillem. Et nuncii sui audito responso, in suis doloribus respirauit Achilles, dum uerborum spes eius exhylerauit animum et sub ipsius spei fiducia requieuit quodammodo. Regina uero Heccuba, regis et Paridis habilitate captata, in secreto refert illis uerba que sibi Achilles per nuncium suum misit. Quibus auditis, rex Priamus, per magnam horam inclinato capite, nichil dixit, diuersimode cogitando super uerbis eiusdem. Demum regine Heccube sic respondit: O quam durum animo meo uidetur illum in amicum recipere qui tante inimicicie odio sic grauiter me offendit ut ab oculis meis michi lumen erueret, Hectore interfecto, ob cuius mortem Greci presumpserunt audaciam contra me, in meorum exterminium anhelantes! Sed ut deinceps, si qua sunt forte, futura grauiora uitemus, ut saltem alii filii mei michi seruentur incolumes, et ut ego in meo senio a belli laboribus conquiescam, inuitus assencio uotis suis, ita tamen quod ipse prius perficiat quod promittit, ne forte sub alicuius dolositatis machina decipere nos intendat. Paris uero, regis uerbis auditis, consilium regis probat et suum forte sic de facili acomodauit assensum pro eo quod inter promissa ipsius Achillis Helena, consors sua, priori non erat restituenda marito sed penes eum debebat perpetuo remanere. Die uero tercio succedente, Achilles ad reginam Heccubam suum predictum nuncium misit. Qui cum accessisset ad eam, in secreto regina Heccuba sibi dixit se a rege Priamo uiro suo et Paride nato suo super uerbis ab Achille transmissis habuisse responsum, per quod placet ambobus et michi similiter implere uotum Achillis, si tamen ipse primo sue promissionis debitum finaliter exequatur. Est ergo in eius potestate presentis negocii uelle consequi uotum suum, dum tamen interim, donec res ipsa perfici ualeat, secrete et caute geratur. Et sic, nuncio data licencia, rediit nuncius ad Achillem, cui cuncta que sibi dixerat regina Heccuba fideliter patefecit. Achilles autem feruentis amoris nexibus alligatus, dum per aliam uiam de Pollixena percipit non posse satisfacere uotis suis, multarum exagitatur infestacione curarum, dum in mente sua anxiose reuoluit se regi Priamo grauia promisisse, que absolute non erant in sue plenitudine potestatis. Etenim mos est et proprium uicium omnium amatorum ut, eorum concupiscencie desiderio estuante, magna sibi et impossibilia inconsulto calore promittant. Putat tamen Achilles, de suorum confisus gloria meritorum, quod si amplius Grecorum iuuare negauerit, quod Greci sibi consenciant de recessu et quod, Troye obsidione deserta, ad propria remeabunt. Propter quod reges et principes Grecorum, consenciente Palamide, Achilles ad colloqium conuocauit. Quibus conuenientibus, Achilles hec uerba proposuit inter eos: Amici reges, duces, et principes, uos omnes qui mecum una presentis guerre sarcinam tamquam communes principes insimul supportamus, unde nos tam inconsulte deliberacionis spiritus instigauit ut pro unius hominis, scilicet domini Menelay, recuperanda uxore, uidelicit domina Helena, dimissis regnis nostris ab aliis lacerandis, nostra eciam patria, uxoribus nostris et filiis, in terram accesserimus alienam, pro cuius recuperacione iam fecerimus prodigaliter tot graues expensas, personas nostras morti subiecerimus et laboribus infinitis, cum iam de nobilibus nostris et militibus fortibus et robustis multi sint morti traditi qui forte nobiscum adhuc hodie in eorum incolumitate uigerent, et ego in multis uulneribus iam receptis a me multum cruoris mei amiserim, et non sint multi dies quod in morte Hectoris receperim tale uulnus ex quo nunquam amplius posse uiuere confidebam? Nunquid Helena tanti pretii est quod pro eius recuperacione mori nobiles tot contingat? Sane sunt in diuersis mundi partibus multe nobiles mulieres de quibus non tantum unam uerum duas uel plures potest rex Menelaus sibi eligere in uxorem pro qua tot subire labores totam Greciam necesse non esset. Nec enim leue est Troyanos sic de leui posse deuinci, cum ipsi fortissimam habeant ciuitatem et infinitis pugnantibus militibus et peditibus communitam. Et cum iam ex eis fortissimum Hectorem morti dederimus et nobiles multos ex eis, potest nobis amodo abunde reuera sufficere ut in honoris nostri laude ad propria redeamus. Nec si dimittimus Helenam irrecuperatam, non multum graue uideri nobis potest, cum de Troyanis sororem regis Priami apud nos habeamus Exionam, cui Helena in nobilitate preferri non potest. Et sic Achilles suo colloquio finem fecit. Sed rex Thoas et Menesteus, dux Athenarum, in multa uerborum exprobacionis affluencia contradicunt Achilli. Sic maior pars regum et principum Achillis consilium reprobant, nolentes Achillis consilio consentire. Quare Achilles iracundia multa motus Myrmidonibus suis mandat ut contra Troyanos amplius arma non eleuent nec Grecis presumant amodo auxilium exhibere. Interea autem in Grecorum exercitu uictualia defecerunt, unde fames inter eos maxima est extorta. Quare Palamides, consilio celebrato cum omnibus proceribus et maioribus Grecorum exercitus - omnes conuenerunt in hoc ut Agamenonem regem apud Messam ad regem Thelephum cum multis nauibus mitterent, et ut, nauibus ipsis onustis redeuntibus cum eorum maxima uictualium quantitate, a Grecorum exercitu omnis depellatur inopia et ipsi Greci magna gaudere ualeant ubertate. Agamenon uero iussa sui ducis gratanter acceptans apud Messam cum predictis nauibus se contulit incunctanter, et eo ibi feliciter applicante, rex Thelephus Agamenonem in multa iocunditate recepit. Et demum, honeratis nauibus ipsis in multa uictualium quantitate et aliis rebus edibilibus et ad usum humanum, felici nauigio in Grecorum exercitum remeauit, ubi in maximo gaudio fuit receptus. Palamides sui regiminis curam habens omnes Grecorum naues que cum exercitu Troyam ad aduenerant intueri et reparari mandauit, ut in refeccionis earum opere possent salubrius conseruari, et ut eas habilius in eorum occurrentibus necessitatibus paratas haberent. Induciis igitur datis ad treugam finaliter euolutis, ambo exercitus ad bellum conueniunt, et durum bellum committitur inter utrosque. Deyfebus uero tunc in regem Creseum de Agresta irruit animose, quem rex Creseus potenter excepit in ueloci cursu scilicet sui equi, incussa forti lancea contra eum. Sed Deifebus in ictu sue lancee ipsum sic potenter impulit et percussit quod Creseum regem mortuum prostrauit ab equo. Et sic rex Creseus finiuit ultimos dies suos. De morte igitur regis Cresei multum dehortati sunt Greci, et insistentibus Troyanis uiriliter contra eos, Greci sunt dare terga coacti, qui ad fugam precipites se dederunt. Sed Palamides et Dyomedes cum xx milibus pugnatorum succurrunt Grecis, Troyanis occurrunt, necnon et cum eis strennuus Thelamonius Ayax. Qui Thelamonius irruens statim in Sinsilenium, naturalem filium regis Priami, sic ipsum grauiter in brachio uulnerauit quod ex tunc Sinsilenius factus fuit inhabilis ad bellandum. Quod ut uidit Deyfebus, totus motus est in furore. In Thelamonium tunc irruit furibunde sic quod ipsum uulneratum deiecit ab equo. Quem Palamides appetens uindicare, accepta quadam lancea, in Deyfebum irruit, sic grauiter ipsum impulit quod, fracto scuto et lorice squamis in multa uirtute disruptis, lanceam suam in Deyfebi pectus inmisit, et lancea ipsa fracta, truncus cum ferro in Deyfebi pectore remansit affixus. Paris autem, frater Deyfebi, qui tunc erat in eo belli loco, ut uidit Deyfebum sic letaliter uulneratum, in labore maximo necnon et copia lacrimarum ipsum bellicis extraxit a turmis et illum iuxta ciuitatem deferre curauit. Ubi postquam fuit delatus Deyfebus, apertis oculis inspexit Paridem, fratrem suum, et dixit ei: Nunquid, frater mi, descendere ad infernos me permittis? Multum rogo te ut antequam iste truncus a uulnere mei pectoris eruatur, contra interfectorem meum festinanter acceleres et sic laboriose procures quod, antequam moriar, tuis manibus deficiat interfector. Paris autem, uerbis uulnerati fratris auditis, in multa doloris angustia, moribundo fratre relicto, festinat ad bellum totus aspersus in lacrimis pre dolore, dum post mortem Deyfebi fratris sui amplius uiuere non affectet. Palamidem igitur studiose querit inter acies bellatorum, Palamidem inuenit contra regem Sarpedonem uiriliter preliantem. Rex enim Sarpedon Palamidem inuaserat, et dum ipsum interficere conaretur, Palamides in ipsum regem Sarpedonem furibunde irruit ense nudo, cum quo sic grauiter uulnerauit ipsum in femore quod femur eius diuisit ab inguine. Et statim rex Sarpedon cecidit interfectus. Paris autem, uidens tam graue mortalitatis exitium quod Palamides in Troyanos sic crudeliter committebat, adeo quod iam eos ad fugam de necessitate compulerat in multis dispendiis occisorum, tenso arcu suo in suorum fortitudine brachiorum, Palamidem acutis aspectibus intuendo in quo loco sue persone posset ipsum letaliter magis offendere, quadam in ipsum uenenata emissa sagitta, transiens ipsum protinus interfecit. Quare Palamides preceps mortuus peruenit in terram. Exclamant Greci, anxiantur, et dolent in tanti morte ducis eorum. Et stupefacti illico campum deserunt, et fuge precipiti se committunt, et usque ad eorum castra fugiendo perueniunt. Quos Troyani in ore gladii letaliter persequntur. Sed Greci ante eorum tentoria se uertunt hostiliter contra Troyanos in uirtute nimium belllicosa, et opponentes se eis resistunt uiriliter contra eos. Troyani uero resistenciam attendentes illico ibidem descendunt ab equis, et durum contra Grecos iniere certamen, sic pedes uiriliter contra eos insistentes quod, irruentibus eis in eorum tentoriis, tentoria ipsa exponunt ad predam. Multa ex eis argentea uasa diripiunt et multa auri et argenti copiam, quam in repositoriis inuenerunt eorum. Tunc Paris et Troilus ad litus maris adueniunt cum xxx milibus pugnatorum, qui statim mandant in Grecorum naues ignem inmitti. Nec mora, multa in multis Grecorum nauibus incendia submittuntur. Unde uicinus aer eorum nigrescit ex fumo, qui protinus incalescit, dum incendia ipsa in maiores flammas eructant crepitantibus in fauillis. Illuminatur igitur aer ex splendore flammarum, et loca eis uicina relucescunt, sic quod flamme ipse ab existentibus in muris ciuitatis libere uidebantur. Sed ad hec cum maxima comitiua pugnancium ex parte Grecorum Thelamonius Aiax aduenit, qui contra Troyanos durissime resistencie defensionem iniecit. Letiferum igitur prelium committitur inter eos. Strages fit maxima, cum multa ex utraque parte occisorum cadant cadauera circumquaque. Tunc etiam tota nauium Grecorum congesta congeries sine dubio exusta fuisset, nisi ille Thelamonius Aiax, qui tunc mirabilia de sua persona commisit, uiriliter restitisset. Et tamen plus quam uiginta ex nauibus ipsis igne consumpte fuerunt. Illic in tanta uirtute preualere Troyani quod preter occisos ex Grecis ipsis sunt innumerabiles uulnerati. Ex quibus plures, qui propter uulnera doloris angustias non poterant tollerare, a prelii conflictu se in multis debilitatis periculis abstraxerunt. Ex quibus Eber, filius regis Tracie, ex quadam lancea letaliter uulneratus, dum truncum gestaret in corpore, ad Achillis tentorium properauit, qui tunc in ipso tentorio morabatur et eo die propter amorem Pollixene ad bellum exire negauit. Heber autem sic letaliter uulneratus multum inproperauit Achilli se crudeli modo contra patriotarum excidium exercere, cum eos turpiter mori permittat et eos in bello deficere in multa crudelitate sustineat et permittat qui in sue uirtutis presidio ipsos iuuare poterat et tueri. Trunco igitur ab Heber uulnere uiolenter abstracto, Heber coram Achille languentibus oculis protinus expirauit. Et non post multam horam quidam Achillis famulus a bello ueniens ad Achillis tentorium properauit, qui, interrogatus ab Achille quid esset de Grecorum exercitu, ille suus famulus dixit illi: Domine, Grecis nostris O quam hodie male successit propter immensam multitudinem Troyanorum interficiencium in ore gladii Grecos ipsos! Non enim creditur quod de Troyanis omnibus bellicosis qui erant in Troya unus remanserit in eadem, cum omnes ad bellum ipsum uenerint et Grecos sic oppresserint uiolenter. Quare reuera, mi domine, cum Troyani ipsi multo iam sint labore lassati, si animi uobis esset nunc bellumn ingredi contra eos, eterne fame memoriam inde uobis possetis acquirere. Nam per solum ingressum uestre uirtutis in bello omnes essent statim Troyani deuicti, qui propter eorum lassitudinem contra uires uestras manus erigere non auderent. Achilles igitur nec ad uerba sui famuli applicat animum, nec ad Heber mortuum sua lumina saltem ex humanitate retorquet, sed omnia que uidet et audit tamquam inaudita dissimulat, uelut ille qui est amoris uinculis alligatus omnia pretermittit. Est enim mos omnium amatorum ut amoris uulneribus excecati honoris laudes effugiant, putantes eorum amatricibus displicere, eciam si cum magna ignominia a bonorum operum laudibus contingeret abstinere. Bellum igitur interim feruet asperrimum inter Troyanos et Grecos, sed cum dies iam uergeret ad solis occasum, bellum dimittitur. Et Troilus et Paris cum Troyanis eorum a prelio discedentes ad ciuitatem propriam redierunt. Nondum autem Deyfebus, qui sua protrahebat extrema, mortuus fuerat cum Paris et Troilus ante eum uenientes insimul Deyfebum in multis angustiis et clamoribus ululant ante eum; mori cum eo finaliter cupiunt, tamquam illi qui primuntur nimium pre dolore. Deyfebus autem palpantibus oculis et in uoce quasi deficiens querit a Paride si sit eius mortuus interfector. Qui de morte eius per Paridem factus certus mandat ab eius uulnere truncum euelli. Quo euulso illico Deyfebus expirauit. De morte uero Deifebi uniuersi Troyani dolore nimio comprimuntur. Dolores tamen regis Priami, regine Heccube, sororum et fratrum Deiphebi, cum sit enarrare superfluum, necnon planctus et lacrime que pro rege Sarpedone diffuse fuerunt, obmissum est in hac parte. Rex tamen Priamus in precioso monumento corpus Deifebi statuit sepeliri, sic et corpus incliti Sarpedonis regis. In castris uero Grecis de morte Palamidis planctus fit maximus, et eius corpore tradito sepulture, Greci conueniunt, et cum sine ducis industria esse non possent, de consilio Nestoris communiter acceptato regem Agamenonem in eorum ducem exercitus et principem iterum elegerunt. Sequenti uero die Troyani cum aciebus eorum bellicis ordinatis egrediuntur ad bellum. Contra quos Greci statim irruunt animose. Propter quod bellum durum committitur inter eos, ex quo mortuorum sequitur magna cedes. Sed cum eo die nebulosus et obscurus aer multas pluuias effudisset, nichilominus bello feruente multorum mortuorum sanguis effunditur. Et in crebris ictibus ensium multi deficiunt de Grecis amplius quam Troyanis. Tunc Troilus in armatorum comitiua maxima bellum ingreditur. Quem Greci sustinere aliquatenus non ualentes fugiunt ante eum. Et fugientes in multa affluencia pluuiarum diuertunt ad castra, quos Troyani usque ad eorum tentoria insequntur, et demum, eis dimissis, ibidem propter turbati temporis tempestatem, ad ciuitatem eorum redeunt et se recipiunt in eadem. Sequenti uero die inter eos letale bellum instauratur, et bello commisso, Troilo ad prelium ueniente, multos ex Grecis interficit, plures eorum nobiles, comites et barones ac maiores, et sic eo die usque ad noctis tenebras fuit pugnatum, et sic sine intermissione per xii dies proximos subsequentes. Et dum Greci amplius sustinere non ualerent propter multorum corpora mortuorum, duorum mensium inducias in firmitate treuge a rege Priamo per eorum nuncios petierunt. Que concesse fuerunt ab eo, treugua firmata et iurata. Infra uero tempus treugue predicte Agamenon ad Achillem nuncios suos misit, ducem uidelicet Nestorem, Ulixem, et Dyomedem, ut Achillem moueant et inducant quod ad bellum cum aliis Grecis ueniant, et suos Grecos sic interimi ab eorum hostibus crudeliter non permittat. Qui dum ad Achillem ueniunt, eos Achilles in maxima iocunditate recepit. Et consedentibus eis insimul, Ulixes primo Achillem alloqutus est dicens: Domine Achilles, nonne intencionis uestre et omnium nostrorum fuit, tot regum uidelicet et principum, regna nostra deserere et in regnum regis Priami in forti brachio nos conferre ut regem Priamum et suos morti tradere ualeremus et ciuitatem suam Troye perpetuam euertere in ruinam? Unde uobis nunc animus aduenit nouus ut, uoluntate mutata in contrarium, declinaueritis motus uestros post tot dampna nobis a Troyanis in hac terra illata, post tot angustias et dolores, cum Troyani tot reges ex nostris et nobiles neci tradiderint, tentoria nostra spoliauerint et exposuerint ad predam, et tot incendio exusserint naues nostras? Nonne in uirtute uestri brachii ad spem iam uictorie nostre peruenimus, qui fortissimum Hectorem morti tradideritis interemptum, a quo Troyanorum spes salutis et eorum uictorie dependebat, et nunc Deyfebo mortuo, fratre ipsius Hectoris, omnis salutis spes a Troyanis penitus est sublata? Et nunc uos, qui in uestrarum uirium potencia tante fame gloriam quesiuistis, uultis ut nunc tante glorie fama uestra per actus contrarios extinguatur, ut sustineatis eciam gentem uestram amara morte succumbere quam tanto tempore in effusione uestri proprii sanguinis defendistis? Placeat amodo ergo uobis ipsius uestre fame gloriam manutenere uiuacem et tueri uestros, qui sine potencie uestre subsidio nichil possunt, ad hoc ut in bello de cetero contra hostes uestros dirigatis arma uictricia, ut de ipsis celerem possimus obtinere uictoriam, quam per uos pro certo speramus. Et ad hec Ulixis predicto suo colloquio finem fecit. Achilles uero sic tunc ad Ulixis uerba respondit: Domine Ulixes, si, ut dixisti, in terram istam accessimus eo proposito quod in sermone uestro uobis placuit declarare, secure dicere possumus quod magne fatuitatis aura nos impulit et maxime stulticie spiritus rapuit sensus nostros, ut propter unius dumtaxat regis uxorem, uidelicet domini Menelai, tot reges et principes se morti subicerent et quod nos per Troyanos crudeliter moriamur in regionibus alienis. Nonne melius fuisset inclito Palamidi in nobili suo regno morari quam fuisse morti traditum in prouincia aliena, et aliis regibus nostris qui perempti in bello uitam extra regna propria finierunt? Sane cum maior pars mundi quasi nobilium sit in hoc exercitu congregata, si omnes eos contingat deficere in hac terra, reficietur et propagabitur mundus, tot deficientibus nobilibus, ex uili progenie rusticorum. Nonne ille fortissimus Hector uitam miserabiliter in hoc bello finiuit? Sic de facili possem et ego, qui tante fortitudinis non existo. Requirere me igitur uel rogare quod contra Troyanos procedam ad bellum est labor amissus. Nec enim propositi mei est me amplius mortalibus bellis ingerere. Nam malo meam strennuitatis famam e xtingui pocius quam personam. Probitas enim etsi quandoque laudetur, repente obliuio eam submergit. et exposuerint ad predam, et tot incendio exusserint naues nostras? Nonne in uirtute uestri brachii ad spem iam uictorie nostre peruenimus, qui fortissimum Hectorem morti tradideritis interemptum, a quo Troyanorum spes salutis et eorum uictorie dependebat, et nunc Deyfebo mortuo, fratre ipsius Hectoris, omnis salutis spes a Troyanis penitus est sublata? Et nunc uos, qui in uestrarum uirium potencia tante fame gloriam quesiuistis, uultis ut nunc tante glorie fama uestra per actus contrarios extinguatur, ut sustineatis eciam gentem uestram amara morte succumbere quam tanto tempore in effusione uestri proprii sanguinis defendistis? Placeat amodo ergo uobis ipsius uestre fame gloriam manutenere uiuacem et tueri uestros, qui sine potencie uestre subsidio nichil possunt, ad hoc ut in bello de cetero contra hostes uestros dirigatis arma uictricia, ut de ipsis celerem possimus obtinere uictoriam, quam per uos pro certo speramus. Et ad hec Ulixis predicto suo colloquio finem fecit. Achilles uero sic tunc ad Ulixis uerba respondit: Domine Ulixes, si, ut dixisti, in terram istam accessimus eo proposito quod in sermone uestro uobis placuit declarare, secure dicere possumus quod magne fatuitatis aura nos impulit et maxime stulticie spiritus rapuit sensus nostros, ut propter unius dumtaxat regis uxorem, uidelicet domini Menelai, tot reges et principes se morti subicerent et quod nos per Troyanos crudeliter moriamur in regionibus alienis. Nonne melius fuisset inclito Palamidi in nobili suo regno morari quam fuisse morti traditum in prouincia aliena, et aliis regibus nostris qui perempti in bello uitam extra regna propria finierunt? Sane cum maior pars mundi quasi nobilium sit in hoc exercitu congregata, si omnes eos contingat deficere in hac terra, reficietur et propagabitur mundus, tot deficientibus nobilibus, ex uili progenie rusticorum. Nonne ille fortissimus Hector uitam miserabiliter in hoc bello finiuit? Sic de facili possem et ego, qui tante fortitudinis non existo. Requirere me igitur uel rogare quod contra Troyanos procedam ad bellum est labor amissus. Nec enim propositi mei est me amplius mortalibus bellis ingerere. Nam malo meam strennuitatis famam e xtingui pocius quam personam. Probitas enim etsi quandoque laudetur, repente obliuio eam submergit. ualeatis, quam dii uos consequi irrefragabiliter statuerunt. Ad uerba igitur Calcantis antistitis uniuersi Greci contra Troyanos uigorem et durum animum assumpserunt, nec curantes de Achillis subsidio ac si ipse non esset aliquatenus inter eos. Induciis igitur duorum mensium iam exactis datis ad treuguam, Greci, ordinatis eorum aciebus ad bellum, egrediuntur uiriliter causa pugne. Contra quos Troyani, qui tunc fuerunt ad bellum egressi, festinanter occurrunt, et bellum asperrimum committitur inter eos. Multa cadunt hinc inde cadauera mortuorum. Tunc Troilus bellum ingreditur in maxima pugnancium comitiua, Grecos interficit, dum mortem sui fratris deproperat uindicare. Scripsit Dares quod eo die Troilus mille milites interfecit ex Grecis. Greci fugiunt ante eum. Quare Greci sunt dare terga coacti, quos Troyani usque ad eorum tentoria in ore gladii persequntur. Sed nox superuenit et prelium separatur. Sequenti uero die xiium bellum durum et multum asperrimum est commissum, cum Greci ad uindictam suorum uiriliter anhelantes duro marte contra Troyanos insistunt. Illic enim Dyomedes contra Troyanos mirabiliter inseuit, multos ex Troyanis interficit, uulnerat, et prosternit. Sed Troilus, qui uidit Dyomedem, quem bene agnouit, contra Troyanos sic acriter insistentem, in ueloci cursu sui equi et lancea sua protensa in Dyomedem irruit, quem animose Dyomedes excipit. Dyomedes autem in Troilum lanceam suam fregit, non tamen offendit eum aliqua lesione. Sed Troilus sic fortiter in Dyomedem inpegit quod ipsum precipitem deiecit ab equo et mortaliter uulnerauit, adeo quod quasi mortuus peruenit in terram. Troilus autem tunc amorem Bryseide Dyomedi obpropriosis uerbis improperat. Sed Greci cum multo labore Dyomedem quasi mortuum ab equorum pedibus abstraxerunt, ipsum in scuto ad sua tentoria deferentes. Menelaus autem ut uidit Dyomedem sic grauiter uulneratum et ab equo deiectum, equum suum coegit in cursu, et contra Troilum irruens Troilum ab equo deicere fuit nisus. Sed Troilus cum eadem lancea qua uulnerauerat Dyomedem, cum nondum sensisset uicium fraccionis, Menelaum percutit sic quod ipsum deiecit ab equo et letaliter uulnerauit, quem sui a pedibus equorum uiolenter abstractum in scuto ad sua tentoria detulerunt. Agamenon igitur uidens suos in bello quasi deficere, coactis multis aliis, ipse cum suis irruit in Troyanos. Ipsos uiriliter grauant et multos interfecerunt ex eis. Sed Troilus in Agamenonem irruit, ipsum ab equo prosternit, non sine uulnere, licet non letaliter uulneratum. Agamenon autem suorum adiutorio equm ascendit, et maiorum suorum timendo iacturam eo die, bello finito, a rege Priamo sex mensium inducias per nuncios suos exposcit. Sed rege Priamo habito consilio super eo, rex ipse inducias indulsit, cum multis de suis fidelibus non fuisset acceptum tam longas debuisse inducias indulgere. Interim Bryseida contra uoluntatem patris sui uidere Dyomedem in lecto iacentem ex uulnere sibi facto frequenter accedit, quod, licet sciuisset ipsum a Troilo dudum dilecto suo sic grauiter uulneratum, multa tamen in sua mente reuoluit. que dum diligenter attendit de se iungenda cum Troilo nullam sibi superesse fiduciam, totum suum animum, tamquam uaria et mutabilis, sicut est proprium mulierum, in Dyomedis declinat et conuertit amorem, proponens in corde suo amplioribus expectacionibus nolle Dyomedem abstrahere, sed quam primum conualescenciam fuerit adeptus, absolute facere uelle suum, cum in eius amore tota deferueat et flagranti desiderio penitus incalescat. Rex uero Agamenon infra tempus induciarum ipsarum se contulit ad Achillem in ducis Nestoris comitiua, quem Achilles uultu iocundo recepit. Tunc Agamenon ipsum alloquitur ut ad bellum amodo ueniat et Grecos suos perire amplius non permittat. Satis erga Achillem tunc institit Agamenon, sed Achilles indurato corde noluit aliqua prece moueri. Uerum pro eo quod Achilles Agamenonem sinceriter diligebat, omnes Myrmidones suos absque se in bello habere concessit, de quo Agamenon et Nestor multas sibi assurgunt ad grates. Demum Agamenon et Nestor, ab Achille quesita licencia, ad eorum tentoria redierunt. Elapsis uero predictis induciis, Agamenon cum suis ad prelium se accingit. Achilles autem uniuersos Myrmidones suos armari mandauit. Quos ipse ad armandum adiuit, assignans unicuique ipsorum quedam rubea intersigna, et in rore lacrimarum egrediendi ad bellum licenciam eis dedit. Tunc Mirmidones lento passu ad bellum accedunt, quod iam extiterat inchoatum. Quare in bello ipso Troyani Grecos mirabiliter opprimunt, sed dux Athenarum uiriliter eos defendit. In quem superueniens Troilus irruit, ipsum ab equo prosternit, et de Mirmidonibus multos letaliter uulnerauit. Eo igitur die usque ad noctis tenebras extitit preliatum, sed superueniente noctis umbraculo a prelio fuit cessatum. Sequenti uero die ambo partes ad prelium accinguntur. Bellum committitur multum asperrimum. Rex autem Philimenis et Pollidamas regem Thoas capiunt et captiuum ducere conantur. Sed Mirmidones uiriliter eis resistunt, ipsum a manibus eorum eripiunt. Tunc Troilus se ingerit inter eos, ex Mirmidonibus multos uulnerat, multosque prosternit. Qui facientes durum impetum contra eum equm sibi interficiunt et ipsum intercipere moliuntur. Tunc Paris cum suis fratribus naturalibus in medio Mirmidonum uiriliter se ingerit, eos opprimit, uulnerat, et disrumpit. Troilum liberat, qui statim alium equum ascendit. Pro liberacione uero Troili tunc letale prelium fuit commissum, ubi tunc Mirmidones Margariton unum ex filiis regis Priami naturalibus occiderunt. Troilus uero suam iniuriam et fratris sui mortem cupiens uindicare in Mirmidones acriter irruit, multos ex eis uulnerat, et in subsidio Paridis et naturalium fratrum suorum nimium eos infestat. Sed nec leue erat Mirmidones posse confundi, cum inter se multa strennuitate uigerent et essent in preliis ualde docti. Quare ipsi Troyanorum multitudinem metuentes de seipsis presidium constituunt et castellum, eis omnibus coactis in unum, qui nec ita poterant se tueri quin Troilus, qui uere erat stimulus nociuus eorum, ipsos non lederet, uulneraret, et eorum aliquos ab eorum globo non cogeret sepius separare. Tunc rex Agamenon, Menelaus, rex Thelamon, Ulixes, et Dyomedes, qui tunc plena sanitate uigebant, cum aciebus eorum bellum intrarunt. Quare durum committitur bellum inter utrosque. Mirabiliter ergo Greci Troyanos opprimunt, plures ex eis occidunt. Sed Troilus tunc se ingerit in partem illam in qua Troyani durius uexabantur. Grecos igitur interficit, uulnerat, et confundit, sic quod quasi sola uirtute Troili Greci conuertuntur in fugam et ad eorum tentoria quasi precipites cum multa celeritate festinant. Sed Thelamonius Aiax bellum ingreditur, Troyanos aggreditur in dura et aspera uirtute bellandi. Tunc Greci campum recuperant. Sed hoc fuit xuium bellum ualde letale, cum ex utraque parte in maxima quantitate ceciderint interfecti. Troilus uero, qui in suis uiribus non cessat Mirmidones opprimere et Grecos alios uniuersos, in tanta duricia eos affligit quod in uirtute sue potencie fortiores Grecorum contra eum preualere non possunt. Propter quod Greci iterum uertuntur in fugam, quos Troyani usque ad eorum tentoria persequntur. Ibi Troilus mirabiliter est eos aggressus, in uirtute nimia preliandi de Grecorum nobilibus centum cepit, quos captiuos ad ciuitatem adduxit. Bellumque dirimitur et ambo exercitus separantur. Mirmidones autem ad Achillem ad castra redeunt uulnerati. Plures ex eis et sibi referunt quod multi ex eis eo die ceciderunt in bello, sic quod, perquisitis eorum cadaueribus mortuorum, inuenti sunt de eis plus quam c numero defecisse. De morte suorum igitur dolet Achilles inmodice, et in multis doloribus superueniente nocte anxius lectum intrat, ubi factus penitus inquietus sua non appetit lumina claudere in dormicionis consueta quiete. Nam multis insurgentibus cogitacionibus occupatus pro uindicta suorum suo disposuit in animo bellum intrare. Sed Polixene amor infestus sibi duro marte resistit, dum cogitat quod, cum Pollixenam diligat plus quam se, contra se est efficax argumentum quod, si forte ad arma prosiliat, Pollixene uoto frustrabitur et speratis gaudiis ex ea priuari continget, cum iam regi Priamo et eius uxori irreuerenter illuserit, contra sua ueniendo promissa, per que pollicitus fuit eis Grecos ulterius non iuuare, et eis totiens tradiderit subsidium gentis sue. Multis igitur diebus fuit Achilles talium cogitationum inuolucione conclusus, cum demum Troyanorum et Grecorum exercitus ad letale bellum xuiium se accingunt. Feruet ergo bellum durum inter eos, quod per uii dies continuos non quieuit. Quibus diebus, amore uetante, Achilles continuit motus suos, dum ad prelium se nullatenus ingessisset. Infra quos multi de Grecis interfecti fuerunt. Quod dum Agamenon uideret tantorum suorum excidium, a Troyanis inducias postulauit. Sed Troyani sibi eas concedere negauerunt, nisi tot dierum tantum infra quos Greci possent eorum mortuos sepelire. Hiis igitur diebus elapsis, letale bellum xuiiium factum est inter Troyanos et Grecos. Nam ordinatis aciebus eorum, durum bellum committitur inter ipsos. Quare Menelaus et Paris in prelio se coniungunt, ambo se sternunt ab equis in eorum potencia lancearum. Pollidamas in Ulixem irruit ense nudo et Ulixes in ense nudo similiter ab eo uiriliter se defendit. Menesteus dux Athenarum Anthenorem aggreditur, ipsum impugnat sic quod eum ab equo deiecit. Rex Philimenis Agamenonem inuadit, quem tunc grauiter offendisset, sed rex Thelamonius succurrit ei, qui regem Philimenem uulneratum prostrauit ab equo. Anthilocus autem, Nestoris filius, irruit in unum ex filiis naturalibus regis Priami, nomine Brunum de Gemellis, sic cum lancea sua potenter ipsum inpellens et letaliter uulnerans quod ipsum mortuum prostrauit in terram. De morte uero Bruni Troyani ualde facti sunt anxii. Cuius rumor dum peruenisset ad Troilum, de eius morte Troilus multas prorupit in lacrimas, et in Grecos multo irruit in furore, sic quod eos sine dubio coegisset in fugam, nisi Mirmidones uiriliter restitissent. Propter quod Troilus dimissis aliis in Mirmidones se conuertit, contra eos se ingerit uirtuose, ipsos uulnerat et prosternit et multos occidit ex eis, sic quod Mirmidones sustinere Troili impetum non ualentes nec alii Greci multitudinem Troyanorum, fuge precipites se committunt. Quos Troilus et ceteri Troyani usque ad eorum tentoria persequntur. Ibique Troyani duris uulneribus Grecos offendunt, et ab equis descendentes eorum ipsos in eorum tentoriis prostrant, uulnerant, et crudeliter morti tradunt. Clamor ergo fit maximus in tentoriis ipsis et uoces ululancium in uicino aere multipliciter echonizant. Quare uocum ipsarum confusiones ad Achillem tumultuose perueniunt in tentorio suo stantem. Querit Achilles que sit iam tam causa turbida clamoris. Fugientes ergo a bello ipso dicunt ei Grecos a Troyanis esse deuictos et esse in tentoria eorum uitande necis causa necessario sic depulsos, a quibus etiam sic se tueri non possunt quin a Troyanis interficiantur ibidem. Et uos qui sic stare creditis in tentorio uestro securi iam super uos confestim uidebitis plus quam quinquaginta milia Troyanorum, qui uos inermem uiuere non permittent et qui nunc tantos ex Mirmidonibus uestris morti crudeliter tradiderunt et adhuc morti tradere non cessant, et qui mortui possunt se pro certo tenere, nisi in iuuamine eorum aliqui potenter insurgant. Ad hec igitur Achilles quasi furibundus exurgit, fremit spiritus eius, ex multo furore dum excandescit in iram, amore Polixene postposito arma petit, armatur instanter, et cum festinancia ascendit equm, et uelut lupus famelicus inter agnos auidus se ingerit in Troyanos. In eos irruit, eos diruit, uulnerat, et occidit, sic quod in breui hora inter preliantes notus est eius ensis, qui totus interfectorum ab eo madidus ex cruore terram implet et uelat cadaueribus mortuorum. Quod postquam uidit Troilus, durum ensem cognouit Achillis et ideo uersus eum dirigit equm suum. Quem similiter ut persensit Achilles, ipsum potenter excipit, et dum unus inpegit in alium, Troilus Achillem sic grauiter uulnerauit quod Achilles pluribus diebus necessario cessauit a bello, et oportuit eum multis diebus ex ipso uulnere in suo lecto iacere. Troilus uero, etsi non fuit sic grauiter ab Achille uulneratus, non tamen sine uulnere ictum persensit Achillis. Demum ex amborum inpulsibus ambo ab equis eorum insimul corruerunt. Preliatum fuit ergo eo die continue a mane usque ad noctem, et superueniente noctis umbraculo prelium fuit diuisum. Sex diebus continuis itaque fuit pugnatum, infra quos utriusque partis multi ceciderunt in bello. Rex uero Priamus multo dolore deprimitur de eo quod Achilles contra promissa sua bellum intrauit. Putat eum magis decipiendi causa dixisse. Regine, consorti sue, multum improperat, quia si uerbis eius fidem adhibuisset, maximo fuisset uituperio inuolutus. Dolet etiam Polixena, cui iam placuerat Achillem ipsum in maritum habere. Achilles uero infra predictos sex menses de uulneribus sibi factis a Troilo ope salubris medicine restitutus est sanitati. Feruentem tamen contra Trolium concepit ardorem, qui eum sic grauiter uulnerauit. Dicit enim necessario euenturum ut per manus suas Troilus turpiter moriatur. Temous belli, hiis gestis, superuenit in quo xuiiiium letale prelium est commissum. Nam ambobus exercitibus simul iunctis et mutuo dimicantibus inter se, ex utraque parte committitur magna cedes. Achilles uero antequam bellum intraret, coram se suis Mirmidonibus conuocatis, de Troilo eis grauem querelam exposuit, et ideo mandatis et precibus monet eos qualiter contra Troilum in bello debeant procedere, et eis omnibus simul iunctis, ad nichil aliud cor apponant quam ut Troilum in medio eorum includere studeant, sic quod eum firmiter ualeant detinere, et detentum non ipsum interficiant sed tamdiu ipsum impediant debellando donec ipse ad eos perueniat, qui non longe semper in bello erit remotus ab eis. Et Achilles tunc, suo colloquio fine facto, bellum ingreditur, quem sui Mirmidones insecuntur. Interea Troilus in maxima militum comitiua et in magna uirtutis audacia bellum intrat, in Grecos irruit, eos sternit, uulnerat, et occidit, sic quod in breui hora factum est in sue uirtutis potencia quod Greci sunt dare terga coacti et a facie fugere Troyanorum, constituente sole meridiem ea hora, sic quod Greci quasi deuicti fugiendo precipites ad tentoria sua festinant. Tunc Mirmidones, qui erant numero duo milia pugnatorum, in bello se ingerunt animosi, simul tamen iuncti et mandati eorum domini non obliti. In Troyanos igitur in ore gladii se inmittunt et Greci campum recuperant et durum prelium committitur inter utrosque. Mirmidones autem Troilum inter bellantes sollicita mente querunt, ipsum animose bellantem inter turmas inueniunt. Tunc ipsum ex omni parte circumdant, in medio eorum ipsum constituunt. Sed ipse ex eis plurimos interfecit et infinitos ex eis letaliter uulnerauit. Uerum dum nullus esset ex suis qui tunc ipsi Troilo succureret. Mirmidones interficiunt eius equum, in eorum lanceis ipsum multipliciter uulnerant. Cassidem eius ab eius capite uiolenter extirpant, capucium lorice sue sibi per uiolenciam disrumpendo. Propter quod Troilus, nudato capite, exterminatis uiribus se defendit a Grecis. Tunc superuenit Achilles, qui postquam uidit Troilum habentem caput inerme et omni defensionis auxilio destitutum, in eum irruit furibundus, et nudato ense ictus ictibus cumulando caput eius crudeliter amputauit, caput ipsum proiciendo inter pedes equorum. Corpus autem eius suis manibus interceptum ad caudam equi sui firmiter alligauit, et per totum exercitum inuerecunde post equum suum crudeliter ipsum traxit. Sed O Homere, qui in libris tuis Achillem tot laudibus, tot preconiis extulisti, que probabilis ratio te induxit ut Achillem tantis probitatis titulis extaltasses, ex eo precipue quod dixeris Achillem ipsum in suis uiribus duos Hectores peremisse, ipsum uidelicet et Troilum, fratrem eius fortissimum? Sane si te induxit Grecorum affeccio, a quibus originem diceris produxisse, uerum non motus diceris racione sed pocius ex furore. Nonne Achilles fortissimum Hectorem, cui nullus in strennuitate fuit similis neque erit, proditorie morti dedit, cum Hector tunc regem quem in bello ceperat ipsum a bello extrahere tota intencione uacabat, scuto suo tunc post terga reiecto, quo quasi factus inermis tunc ad nihil aliud intendebat quam regem captum a turmis extrahere ut ipsum captiuum suis bellancibus assignaret? Nonne si Hector tunc Achillis insidias persensisset, in defensionem suam scuto suo uelociter se opposuisset eidem, qui Achillem multis grauare dispendiis consueuit? Sic et fortissimum Troilum, quem non ipse in sua uirtute peremit sed ab aliis mille militibus expugnatum et uictum interficere non erubuit, in quo resistenciam nullius defensionis inuenit et ideo non uiuum sed quasi mortuum hominem interfecit amplius. Nunquid Achilles dignus est laude, quem scripsisti multa nobilitate decorum, qui nobilissimi regis filium, uirum tanta nobilitate et strennuitate uigentem, non captum neque deuictum ab eo, ad caudam sui equi, dimisso pudore, detraxit? Sane si nobilitas eum mouisset, si strennuitas eum duxisset, compassione motus nunquam ad tam uilia crudeliter declinasset. Sed ipse ad ea moueri non potuit que uere non erant in ipso. Achille uero corpus Troili sic sine pudore trahente, postquam innotuit Paridi, Pollidame, et Henee de morte Troili, intermoritur Paris et anxiose factus est semiuiuus. Troyani uero in recuperacione corporis Troyli multum adhibuere laborem, sed illud minime rehabere potuerunt propter Grecorum multitudinem, qui pro eius recuperacione nimium restiterunt. Rex autem Menon, de morte Troili multo dolore commotus, Achillem animosus inuadit, primo obpropriosis uerbis dicens eidem: O nequam proditor, unde te tanta potuit exacerbare crudelitas quod tam nobilissimum, tam strennuum nobilissimi regis filium equi tui ligares ad caudam et tamquam uilissimum per terram trahere nullatenus horruisses? Sane illud amodo non sine tue persone dampno poteris amplius amouere. Et statim in eum irruens cursu sceleri equi sui sic ipsum in sue ictu lancee grauiter in pectore uulnerauit quod Achilles uix se potuit sustinere, et statim extracto ense Achillem super cassidem quam gerebat in capite ictibus duris inpugnat adeo quod Achilles, grauiter uulneratus, ab equo corruit semiuiuus in terram. Propter quod Troyani corpus Troili recuperauerunt sed non sine maximo belli labore. Mirmidones uero Achillem a terra releuant, et ipsum in equum suum ascendere faciunt, qui non post magnam horam uiribus resumptis bellum ingreditur, et regem Menonem agreditur furiose. Rex tamen Menon ipsum excipit et graue prelium committitur inter eos. Sed rex Menon durius et magis grauauit Achillem. Et superueniente multitudine acierum hinc inde pugnancium, ambo inuicem separantur. Et uergente die ad solis occasum, a prelio fuit cessatum. Septum igitur diebus continuis feruidum bellum Troyani et Greci fouent, cum Achilles, ex suis uulneribus confortatus et ad regis Menonis uindictam anhelans, die uiio bellum intrat. Mirmidones suos alloquitur, firmiter mandat illis quod regem Menonem in eorum medio circumcludant et inclusum detineant donec ad eos Achilles ipse perueniat uindictam de eo finaliter recepturus. Bellum itaque graue committitur, multi deficiunt interfecti. Achilles et rex menon mutuo se inuadunt, ab equis ambo se sternunt, et ambo pedes uiriliter preliantur, cum Mirmidones in regem Menonem irruunt, ipsum ex omni parte circumdant, ipsum omni suorum auxilio capiunt destitutum, cum nullus sit qui contra Mirmidonibus succurrat eidem. Quem ut uidit Achilles sic a suis Mirmidones interceptum, in eum irruit et innumerabilibus uulneribus eum peremit. Uerum Achilles sine graui suo periculo hoc non potuit commisisse, cum rex Menon ipsum pluries grauibus uulneribus afflixisset, per que ab eo sanguis in nimia quantitate eius deriuabatur ad talos, propter quod de morte eius sperabatur pocius quam de uita. Attende, miser Homere, quod nunquam Achilles uirum strennuum nisi proditorie interfecit, unde merito dignus est laude si prodicio est laudis titulis extollenda. Interea igitur, feruente bello, Menelaus, Menesteus, Dyomedes, Thelamonius Ayax cum aciebus eorum in Troyanos impetum facientes ipsos a campo repellunt, sic quod subito fuge dati ad ciuitatem accelerant et in maximo discrimine in illam intrare contendunt, cum Greci eos in maxima duricia persequentes infinitos ex eis uulnerant et occidunt. Sed Troyani qui fugere potuerunt eorum urbem ingressi ciuitatis portas firmis repagulis muniunt et clausuris. Corpore igitur Troili in regiam Priami regis adducto, dolet Priamus inmodice, dolet Heccuba, dolet nimium Polixena, dolet Helena, dolet Paris, et in multis lamentacionibus anxiosis flebiles dies ducunt. Dolet uniuersi Troyani, qui dum se senciunt Hectoris, Deyfebi, et Troili auxilio destitutos, uere putant ultra uiuere se non posse. Rex tamen Priamus a Grecis petit inducias, treuga firmata, que conceduntur a Grecis. Infra quas rex Priamus corpus Troili in preciosissima sepultura constituit sepeliri, necnon et corpus regis Menonis fecit precioso sepulchro recondi. Regina uero Heccuba, de morte filiorum suorum nimium anxiosa, multiplices uias exquirit per quas posset de eorum interfectore finaliter uindicari, ut tirannum Achillem, qui sic non horruit in filios suos inseuire, morti tradere potuisset. Demum accersito ad se Paride, secreto ipsum alloquitur et in multa lacrimarum affluencia dixit illi: Karissime fili, tu nosti qualiter ille infelix Achilles fratres tuos, karissimos natos meos, proditorie morti tradiderit, orbando me miseram genitricem Hectore et Troilo, qui soli una tecum erant integrum solacium uite mee. Propter quod dignum esset et iustum quod, sicut ipse proditorie orbat parentes interficiendo filios alienos, sic et ipse proditorie interfectus penam similiter paciatur. Hic enim infelix Achilles fecit sepius me requiri de Polixena filia mea tradenda sibi legitimam in uxorem, quem dum de ea sibi tradenda in spe certa posuerim, propono ad eum nuncium destinare ut ad me in templum Apollinis mecum ueniat locuturus, ubi uolo quod tu, fili, cum fideli nostrorum militum comitiua secreto debeas latere, et eo ueniente ibidem, uobis irruentibus in eundem, euadere non ualeat manus uestras quin interficiatur ibidem. Quod Paris, pias matris motus ad lacrimas, matri similiter lacrimando deuote concessit. Factumque est quod Paris, iuxta condictum matris, cum xxti sibi fidelibus et nimium animosis in templo Appollinis latenter occubuit. et statim, misso per Heccubam nuncio ad Achillem, infelix Achilles amoris inconsulto calore deceptus, qui ualde sapientibus sensum aufert, una cum Antilogo, Nestoris filio, ad Appollinis templum accessit. Quibus ibi peruenientibus, Paris cum eius fidelibus ab eorum latibulis exeuntibus extractis ensibus irruit in Achillem. Achilles uero excepto ense tunc erat inermis. Contra quem Paris tria iacula in suorum brachiorum uirtute uibrauit, cum quibus letaliter percussit eundem, aliis suis militibus insurgentibus contra eum. Achilles autem, extracto ense et suo pallio in suo brachio inuoluto, irruens in irruentes in eum uii interfecit ex eis. Sed demum Achilles et Antilogus mortui sunt in eodem templo Appollinis, a Paride nequiter interfecti Paris uero corpus Achillis iubet et Antilogi coruis et canibus exhiberi, sed precibus et monitu Helene a templo tantum Appollinis eiecti sunt in platea, ut ob omnibus Troyanis uidere uolentibus possent liquide intueri. Gaudent itaque Troyani de morte Achillis, inter se mutuo conferentes quod de Grecis non poterant amodo aliquatenus dubitare. Agamenon uero rex ad regem Priamum nuncios suos mittit ut Grecis iubeat exhiberi corpus Achillis et Nestori corpus Antilogi in triste solamen sui patris inmodice condolentis. Concessit Priamus et Greci ad eorum castra transducunt amborum corpora mortuorum. De morte itaque Achillis planctus fit maximus inter Grecos, qui putant et conferunt inter se amodo eis de capiendo ciuitatem nullam superesse fiduciam Achille sublato. Ibique Achilli constituunt magni precii sepulturam, rogantes regem Priamum ut sepulturam Achillis in ciuitate Troye locari permittat, qui in introitu porte Tymbree sepulturam ipsam hedificari concessit. Eius autem sepulture preciosam formam et modum describere superfluum uisum est. Agamenon uero rex post hec reges Grecorum et principes ad colloquium conuocari mandauit. Quibus uenientibus et in eius presencia constitutis, Agamenon illis in suo sermone significat qualiter pro morte Achillis maior pars exercitus uidetur nimium dehortari. Querit ergo quid sit melius eligendum, an a bello desistere, an adhuc in bello ipso persistere uiribus cumulatis, an ad propria remeare. Audiencium autem iudicium in diuersa uota diuiditur; alii bellum probant; alii reditum gratum dicunt. Demum omnes eorum in unam sentenciam concurrentes bello insistere approbant et hortantur, dicentes, etsi Achilles eis defecerit, non eis deficient uera promissa deorum quin contra Troyanos Greci non gaudeant optata uictoria et ciuitatem Troye funditus non euertant. Ayax tamen in medio regum assurgens regibus persuasit ut, etsi Achilles de medio sit sublatus, mittatur pro eius filio, qui apud regem Licomedem auum suum in armis iuuenilibus educatur, cum ipse pro certo didicerit Grecos sine eo contra Troyanos non posse uictoriam obtinere. Greci itaque, huius audito consilio, fauent omnes, regem Menelaum eligunt ut pro filio Achillis, qui Neptholomus uocabatur, ad regem se conferat Licomedem. Tempus erat quod iam sol in tantum sub zodiaci circulo celesti maturauerat cursum suum quod eo anno intrauerat signum Cancri, in quo secundum diuinam disposicionem astrorum celebratur solsticium estiuale. Tunc enim sunt dies maiores in anno. Xuio igitur die mensis Iunii, tunc cum dies sunt in anno maiores, ut dictum est, xxum et letale bellum Troiani et Greci simul instituunt, et ambobus exercitubus simul iunctis, bellum asperrimum committitur inter eos. Tunc Ayax quodam stimulo fatuitatis abstractus, capite disco operto, inermis bellum ingreditur, solum ensem portat in manu, sicuti etiam subsidio destitutus. Ceteri uero principes grecorum, Dyomedes, Menesteus, Menelaus, Ulixes, et agamenon, aciebus eorum bene dispositis, usque ad passum perueniunt Troyanorum. Rex uero Priamus, ordinatis sagaciter suis turmis et cuneis, exire contra Grecos ad bellum statuit et mandauit. Sed O quanto terrore concutitur Troyanorum gens cum uidet se bellum ingredi sine ductu fortissimi Hectoris, sapientis Deyfebi, et Troili nimium animosi! Sed quia necesse est ut Troyani uitas tueantur eorum, suas in belli discrimine uitas ponunt. Paris uero ob defectum fratrum suorum exiuit ad bellum in multitudine lacrimarum sub eius casside defluencium latentibus riuulis et inperceptibili murmure sociorum. Deinde Pollidamas, rex Philimenis, rex Esdras, et Heneas cursu celeri contra Grecos prelio se inmiscent. Paris autem cum acie sua de gente Persarum cum eorum arcubus et sagittis multos Grecos uulnerant et multos occidunt. Dyomedes autem in regem Philimenem irruit, cui potenter ipse rex resistit. Uerum Paffagonienses, uasalli regis ipsius, multos ex Grecis interficiunt, uulnerant, et prosternunt, sic quod Dyomedes et Greci sustinere eorum impetum non ualentes retrocedere magno terre spacio sunt coacti. Menesteus itaque, Athenarum dux, irruit in Pollidamam, sic eum hasta sua potenter impellens quod ipsum prostrauit ab equo. Et ipsum uiriliter impetit ense nudo, duris ictibus ipsum affligit, ipsum conatur occidere, quod fecisset nisi rex Philimenis potencia et succursu ipsum a manibus Menestei liberasset. Item Paris multos ex Grecis uulnerat et multos occidit ex eis. Tunc ille Aiax in gentem Paridis irruit ense suo. De quo quoddam mirabile dici potest: cum tunc tot Troyanorum interfecisset inermis in bello, ab omni uulnere euaserat iam illesus. Uerum cum ad gentem Paridis peruenit, ense nudo dissiluit inter Persas, infinitos interfecit ex eis, sic quod omnes fugiunt ante eum. Uerum Paris hoc sustinere non ualens tenso fortissimo arcu suo in Aiacem quandam sagittam uenenatam emisit, cum qua letaliter ipsum inter splen percussit et costas, sic quod Aiax bene persensit quod erat ex eo uulnere infallibiliter moriturus. ante ergo quam moriendo deficiat, querit Paridem inter turmas, Paridem inuenit, et se coniungit eidem, et dixit ei: Paris, Paris, tu me in ictu sagitte tue crudeliter peremisti, sed antequam mortuus descendam ad inferos, tu eris michi preuius et precursor. Necesse enim est ut ab iniusto amore Helene, pro qua sunt tot nobiles interempti, illico separeris. Et statim ense suo sic ipsum letaliter percussit in facie quod maxillas eius geminas diuisit in partes et a cerebro separauit. Et confestim cecidit mortuus inter pedes equorum. Et Aiax non longe progressus mortuus expirauit. Troyani uero uidentes Paridem mortuum corpus eius cum multo labore recuperant et ad ciuitatem cum multarum effusione inferunt lacrimarum. Sed Dyomedes et Menesteus cum multitudine Grecorum insistencium contra Troyanos eos dare terga compellunt, cum iam sol quasi declinasset ad noctem, et cum personarum discrimine intrant in urbem et in firmis clausuris et seris portas corroborant ciuitatis. Agamenon uero, adueniente nocte, non multum longe a ciuitate sed ualde prope obsidionem statuit esse firmandam, institutis tentoriis et pampilionibus circumquaque. Troyani uero etsi inmensam altitudinem ciuitatis haberent, tamen circa muros adhibuerunt custodes qui in continua custodia essent cum illis. Eadem uero nocte corpore Paridis in regiam patris sui in multarum lacrimarum effusione deducto, planctus fit maximus inter ciues, qui amodo omnis desperacionis uiam sibi estimant patenter apertam, ex quo omnes regis filii, a quibus defensionis eorum spes tota tendebat, defecerunt interfecti. Nunquid ipsius regis patris et multo forcius infelicis Heccube matris sue necnon et sororum suarum et multo forcius longe Helene dolores et lamenta facile esset explicari posse sermone, et specialiter ipsius Helene, que fere mortua plus quam uiginti uicibus nocta illa a corpore Paridis fuit abstracta, cupiens mori cum mortuo et amplius uiuere non affectans? Cuius uerba lamentacionis, etsi contineant multorum dolorum angustias et que possent hominem ualde impium ad pietatis dulcedinem lacessire et ad dolentis conpassionis affectum, hic tamen ea describere in magnitudine operis fuit obmissum. Adeo quod rex Priamus et Heccuba in tantum sunt in anxietatis Helene excedenti dolore mirati quod, quasi dolorum eorum propriorum obliti, dolores eorum a doloribus Helene anxiosa fomenta trahebant. Et cum uiderint Helenam ob mortem Paridis tantis doloribus cruciari, ipsam caram de cetero plus quam filiam habuerunt. Quid ultra? Paratur Paridi in templo Iunonis preciosa nimium sepultura, cuius forma et serie in narrandi modo postpositis. Corpus Paridis in ea reconditum extitit et humatum. Duobus mensibus integraliter euolutis, rex Priamus portas ciuitatis noluit aperiri. Quare Troyanis existentibus clausis portis ad nichil aliud uacauerunt nisi ad continuos gemitus et lamenta. Agamenon uero regem Priamum interim multociens per nuncios requisiuit ut ad bellum gentem suam exire mandaret. Quod rex Priamus omnino negauit, timens suppremum excidium gentis sue, et eo amplius quod rex Priamus indubitabilem spem habebat de quodam succursu infallibiliter obtinendo ab Amazonum regina, que iam accinxerat se ad iter. Erat enim in partibus orientalibus tunc quedam prouincia que Amazonum dicebatur, in qua sole femine sine masculis habitabant. Quarum adolescencium feminarum cura potissima illa erat armis bellicis insudare et bella committere, unde strennuitatis famam et bellandi gloriam sibi querere potuissent. In facie uero ipsius prouincie erat quedam magna insula ualde fertilis et amena, in qua soli masculi continua habitacione degebant. Erat enim mos feminarum ipsarum tribus mensibus anni, scilicet Aprilis, Maii, et Iunii, ad predictam insulam se transferre et cum masculis ipsius insule commorari. Propter quod multe inpregnabantur ex eis et pregnantes ad propria remeabant. Partu tamen edito, si contingebat filiam nasci, eam secum in prouincia detinebant; si masculum, factum triennio maiorem ad ipsam insulam transmittebant. Huius autem prouincie erat tunc regina quedam uirgo nobilis et nimium bellicosa Penthesilea nomine, que Hectorem sibi nimium astrinxerat in amicum propter sue strennuitatis nimiam probitatem. Sed audito quod Greci contra regem Priamum in magno exercitu ueniebant, ipsa in auxilio regis Priami cum mille puellis in multa strennuitate pugnantibus apud Troyam ob amorem Hectoris se contulit pugnaturam. Propter quod in ciuitatem Troye cum suarum comitiua puellarum intrauit, ignara tamen hectorem mortuum extitisse. De cuius morte postquam sibi innotuit, facta est nimium anxiosa et pluribus diebus uacauit in lacrimis. Demum regem Priamum affectuosis est sermonibus allocuta, requirens eum ut sequenti die, omnibus suis paratis ad bellum, unam ex portis ciuitatis iubeat aperiri. Nam et ipsa cum puellis suis intendit congredi contra Grecos ad bellum, ut Greci proinde ualeant experiri quid in bello ualeant detexere puellarum. Ad iussum igitur regis Priami rex Philimenis cum Paffagoniis, Heneas, Pollidamas, et ceteri cum aciebus eorum, et Penthesilea cum suis puellis per portam Dardanidem, quam rex Priamus aperiri mandauit, egrediuntur ad bellum. Contra quos Greci uiriliter occurrentes eos potenter recipiunt in ictibus lancearum. Durum ergo prelium committitur inter utrosque. Propter quod Menelaus irruit in Penthesileam. Sed Penthesilea sic potenter impulit Menelaum quod ipsum ab equo deiecit. Equum ipsum ab eo aufert et puellis suis assignauit. Dyomedes autem Penthesileam in cursu equi sui et in ictu lancee sue uiolenter agreditur. Illum Panthasilea excipit uirtuose. Ambo in lancearum ictibus se inpellunt sed Penthesilea firma suo stetit in equo. Dyomedes uero ad impellentis ictum totus est nutare coactus; similiter et equs ipsius. Penthesilea itaque a collo Dyomedis scutum uiolenter extirpat et uni puellarum suarum illud assignat. Thelamon itaque tollerare non ualens que per Penthesileam committebantur in bello contra eam equm suum coegit in cursum. Sed Penthesilea uiriliter illum excipiens ipsum ab equo prostrauit in terram, et irruens inter Grecos ipsos acriter debellabat. Quare Greci breui hora cognoscunt Penthesilee potenciam et uirtutem. Que in ictibus ensis sui sic Thelamonem potenter inuasit quod adiutorio Philimenis cepit eum et captum mittere intendit in urbem. Quod postquamuidit Dyomedes, multa ira commotus, in detinentes Thelamonem se ingerit animose, sic quod ipsum ab eorum manibus liberauit. Tunc Penthesilea contra suas puellas exclamans ipsas coegit in unum, et faciens impetum contra Grecos sic uiriliter insistit contra ipsos quod eos necessario coegit in fugam, fugientes a facie puellarum, que incredibiliter premunt eos. Penthesilea autem occidendo Grecos ipsos insequitur fugientes, qui usque ad litus maris fugiendo perueniunt. Ibique omnes Greci finaliter defecissent nisi fuisset ille inclitus Dyomedes, qui mirabilem iniecit resistenciam contra eas. Et tamdiu preliatum est ibi donec superueniente nocte ab ipso prelio fuit cessatum. Tunc Penthesilea cum puellis suis, que tam miraculose se gesserant debellando, et rex Philimenis cum Paffagoniis suis se in urbem Troye commode receperunt. Ibi rex Priamus Penthesilee de commissis ab ea affectuosas grates exhibuit, munera multa et enxenia sibi fecit, omnia sua sibi liberaliter offerendo, cum per eam rex Priamus credat a suis doloribus respirare. Sequentibus autem diebus plurimis continue fuit bellatum donec Menelaus infra duos menses iuit et rediit a Licomede rege, qui Neptholomum filium Achillis, qui eciam Pirrus alio nomine (cum esset binomius) uocabatur, in exercitum Grecorum adduxit. Quem reges Grecorum et ceteri in honore maximo receperunt et Mirmidones in eorum dominum, de cuius aduentu letantes nimium facti sunt. Greci igitur statim Neptholomo decus milicie tradiderunt, quem Thelamonius Ayax ensis cingulo decorauit, uerbotenus addens illi ut eo signo honore milicie decoretur quod ad uindictam necis quondam incliti sui patris uirtuosus assurgat. Cui duo de Grecorum principibus propriis manibus deposuerunt calcaria deaurata. Et Agamenon rex omnia arma patris sui, tentoria, et res alias sibi protinus assignauit. De cuius milicia Greci letantes duxerunt plures sollempniter dies festos. Interim dies belli superuenit. Utriusque partis acies ordinantur, ad bellum exeunt, et durum prelium committitur inter eos. Tunc Pirrus in paternis armis bellum ingreditur, in Pollidamam irruit, et inpetendo eum in ictibus ensis sui ipsum morti tradere prorsus intendit. Sed rex Philimenis in potencia gentis sue uiriliter ei succurrit. Quare Pirrus offendendi eum tunc non habuit potestatem. Pirrus itaque, eo dimisso, Philimenem aggreditur, ipsum prostrauit ab equo, et ut ipsum intercipiat uires addit. Pafagonienses autem se morti subiciunt manifeste pro eorum domino liberando, sed Mirmidones non permittunt. Polidamas uero cum Troyanis occurrit, recuperare Philimenem potenter intendens, sed minime potuit propter resistenciam partis aduerse. Interim Penthesilea cum suis puellis ad bellum aduenit intersignis armorum candidis sicut niue, in Mirmidones se ingessit, eos uulnerat, et prosternit ab equis. Uerum Thelamonius Aiax Penthesileam aggreditur, ipsam ab equo deiecit. Sed illa animose consurgens Thelamonium pedes inuadit. Quem sic percussit grauiter ense nudo quod Thelamonius preceps peruenit in terram, in plantis suarum manuum terram attingens. Puelle uero Penthesileam earum dominam equum ascendere faciunt in multa uirtute bellandi. Que, sibi postquam innotuit quod Philimenis a Mirmidonibus captus erat, statim cum puellis suis contra Mirmidones properat animose. Quuos in ore gladii uulnerat et occidit, sic quod per eam Mirmidones retrocedere sunt coacti. Pirrus itaque, uidens Mirmidonum suorum excidium, Philymenem quem ceperat absque lesione dimittit, exclamans fortiter contra suos, quibus tunc dixit sic: Nonne uereri debetis quod sic turpiter interficiamini a manibus mulierum? Anhelate ergo mecum ut eas subito in ore gladii morti tradamus. Penthesilea uero Pirri minas audiuit, uerum de eis aliquatenus non curauit. Et dum ad Pirrum propinquius accessisset ita quod Pirrus liquide poterat intelligere uerba eius, Penthesilea mortem Hectoris in uerbis suis sibi multum inproperat proditorie ab eius patre commissam, ad cuius uindictam non solum mulieres habiles ad pugnandum uerum totus mundus deberet assurgere, et nos quas mulieres asserunt esse_ Greci subito sencient letaliter ictus nostros. Pirrus uero ad hec uerba in multam iram exarsit, propter quod contra Penthesileam coegit uelociter equm suum. Quem dum Penthesilea persensit, in cursu sui equi uelociter obuiam uenit illi,et ictibus lancearum ambo inuicem se impellunt. Pirrus in Penthesileam lanceam suam fregit sed eam ab equi sui sessione non potuit remouere. Penthesilea tamen sic Pirrum impulit grauiter hasta sua quod ipsum ab equo prostrauit in terram. Pirrus autem celer a terra consurgens in Penthesileam se ingerit ense nudo, eam petens et repetens in pluribus ictibus ensis sui. Contra quem Penthesilea plures ictus in sui furore mucronis non minori relacione retorsit. Sed Mirmidones Pirrum eorum dominum in uirtute bellandi ascendere faciunt equum suum. Tunc Agamenon in maxima militum comitiua, Dyomedes cum acie sua, Athenarum dux cum multitudine pugnatorum, et alii reges et duces Grecorum cum aciebus eorum ueniunt in conflictum. Rex Philimenis uero a Pirri manibus liberatus Penthesilee multiplices grates exhibuit, asserens sibi uitam eius beneficio conseruatam. Tunc gentem suam coegit in unum et Penthesilea similiter suas puellas. Pollidamas autem, qui post deieccionem suam ab equo cum multo labore a pedibus equorum euasit, in maxima multitudine armatorum ad bellum accessit; sic Heneas, sic rex Remus. Et ambobus exercitubus simul iunctis, bellum letale committitur inter eos. Pirrus autem contra Troyanos multum insistit sed Penthesilea durius contra Grecos. Pirrus uero in Glauconem, filium Anthenoris et fratrem Pollidamas ex alia matre natum, sic irruit furibunde quod ipsum in sui ensis ictibus interfecit. Penthesilea itaque Pirrum aggreditur. Pirrus eam potenter excipit. Ambo in equorum cursu conueniunt, ambo se sternunt ab equis, sed ambo uiriliter reascendunt et ambo inuicem preliantur. Et superuenientibus turmis, ambo sunt inuicem separati. Pollidamas uero de morte fratris sui factus nimium anxiosus in uindictam necis sui fratris crudeliter Grecos premit. Multos ex eis interficit et multis uulneribus ledit eos. Unde factum est quod in uirtute Pollidamas et Penthesilee plurimum insistencium Greci sunt dare terga coacti. Quos Pollidamas et Penthesilea in ore gladii persequntur. Quibus Pirrus, Thelamonius, et Dyomedes resistenter unanimiter uirtuose fecerunt Grecos a fuga cessare, cum iam longo uie spacio aufugissent. Et cum iam dies declinasset ad solis occasum, a prelio fuit cessatum. Per totum igitur continuum mensem unum bellum efferbuit inter eos, infra quem plus quam x milia pugnatorum ex utraque parte finaliter deciderunt et Penthesilea interim multas de suis puellis amisit. Superuenientibus autem diebus sequentibus post unius mensis lapsum, bellum durius instauratur et ex utroque latere acies conuenerunt et letale bellum committitur inter eos. Pirrus bellum ingreditur et Penthesilea similiter ex aduerso. Ambo se letali odio persequntur, ambo in letalis belli furore conueniunt. Pirrus in cursu equi sui in Penthesileam lanceam suam fregit, sed eam ab equi sui sella non ualuit remouere. Penthesilea tamen tunc Pirrum durius impulit hasta sua. Quem licet non deiecisset ab equo, fregit tamen suam lanceam in eundem sic quod ipsum grauiter uulnerauit, trunco sue lancee in eius persona dimisso. Propter quod clamor fit maximus et in uindictam eius contra Penthesileam Greci plures insurgunt adeo quod laqueos cassidis Penthesilee nimia uirtute disrumpunt. Pirrus uero in sue animositatis furore cum toto trunco quem gestabat in corpore, non considerans quid sibi inde contingeret, Penthesileam aggreditur, cum tunc Penthesilea casside sua careret, ex uiribus contra eam insurgencium tota quassata. Penthesilea autem cum uidit Pirrum contra se uelociter uenientem, prius credidit illum percutere. Sed Pirrus in percuciendo eam uelocius peruenit, et in uirtute brachiorum suorum cum ense suo sic grauiter eam percussit inter humerum et pennam scuti quod per uiolenciam ictus sui sibi brachium amputauit et ab eius humeri naturali iunctura disiunxit. Penthesilea itaque mortua preceps peruenit in terram. Et Pirrus in sue uindicte satisfaccionem totum corpus eius per frustra truncauit. Et ipse ob multam effusionem sui sanguinis ex suo uulnere defluentis se sustinere non ualens in medio bellancium cecidit semiuiuus. Quem sui in eius scuto ad sua tentoria detulerunt. Puelle uero Penthesilee de morte eius nimium sunt turbate, mori penitus affectantes. Quare in uindictam necis eius totis animis anhelant. In Mirmidones igitur irruunt, eorum protectore carentes, infinitos ex ipsis occidunt, et de aliis Grecis tunc morti plus quam ii milia tradiderunt. Sed quid Troyanis profuit tot Grecorum excidium, cum Greci infinita multitudine glomerati in Troyanos irruunt et ex eis innumerabiles occiderunt? Scripsit enim Dares quod x milia Troyanorum tunc in furore gladii perierunt. Quare tam reliquie puellarum quam reliquie Troyanorum qui aufugere potuerunt in ciuitatem se recipiunt, et durissimis repagulis portas in multa clausura confirmant, cum non sit eis uoluntas amodo neque posse ab eis egredi causa belli. Troyani igitur clausis ciuitatis ianuis existentes inclusi multo dolore torquentur, cum amodo eos spes nulla reficiat de succursu aliquo rehabendo de quo eorum in aliquo possent sperare salutem. Ad nichil aliud ergo uacant preter quam ad custodiam ciuitatis fideles ac uirtuosos adhibere custodes per quos ciuitas tueatur. Sciunt enim quod inmensa altitudo murorum ciuitatis ipsius omnes ab eis congressus exteriores excludit, et quod per infinita secula sic inclusi possent esse securi si uictualia eis non deficerent ad sustentacionem eorum. De morte eciam Penthesilee, que sic uiriliter dum potuit eos defendit et tot hostes eorum ipsa morte consumpsit, in anxietate nimia satis dolent, et multo forcius ex eo quod corpus eius habere non possunt ut ei funeraria debita dolentes exsoluerunt que defunctis nobilibus consueuerunt exsolui. Greci uero portas ciuitatis exterius muniunt circumquaque in glomerosa multitudine armatorum ne quis ex hiis qui interius commorantur libere per eas possit exire. Corpus autem Penthesilee aliqui ex Grecis decreuerunt dandum canibus ad deuorandum. Pirrus tamen resistit et dixit illud tradendum esse debite sepulture. Sed Dyomedes dixit, cum per Penthesileam tot Grecorum nobiles perierunt, esse sepultura corpus eius indignum. Demum ad hoc deuentum est quod corpus Penthesilee in quodam magno stagno aquarum uicino ciuitati Troye proici deberet. Troyanis igitur existentibus tantis doloribus anxiosis et inclusis in urbe, Anchises cum eius filio Henea, Anthenor etiam cum eius filio Pollidamas consilium inierunt qualiter uitas eorum possent saluas facere ne perderentur a Grecis, et si aliud facere non possent, prodere ciuitatem. Propter quod statuerunt intra se loqui cum rege Priamo ut ipse rex Grecorum pacem appetat restituendo Helenam Menelao et dampnum datum per Paridem in insula Cytharea integraliter sarciendo. Sed O quam Priamo feliciter successisset, si Greci uellent talem concordiam acceptare! Licet enim Priamus tante strennuitatis uiros filios amisisset, tanta fuisset dampna perpessus, si talis fuisset acceptata concordia, poterat se, uxorem suam Heccubam, eius filiam Polixenam, suos eciam qui supererant filios naturales, ciuitatem Troye, et eius ciues qui tunc erant perpetue commendare saluti. Quod Priamus fecisse potuit iam est diu tunc cum, Grecorum exercitu apud Thenedon existente, fuit exinde per Agamenonem requisitus. Unde apud quosdam uulgares in prouerbio dictum est quod iuueniles tantum concordie bone sunt, id est que fiunt in ipsis principiis, antequam partes sint dampnis, expensis, et laboribus fatigate. Post dampna enim et personarum dispendia quis potest ad concordiam illum pocius declinare qui pocior est in obtinendo de discordia uoto suo? Sane quis posset pro certo tenere Grecos uelle tali concordie consentire post tanta eorum dampna, tot eorum nobilibus interfectis, tanta subiisse propterea dispendia et iacturas, et nunc precipue qui in spe manifesta sunt positi eos esse debere de presenti bello uictores, ut secundum eorum intentum credant uniuersos Troyanos morti tradere et ciuitatem Troye funditus in ruinam? Quare manifeste conicitur consilium predictorum ex solo dolo procedere, ut sub ipsius pacis tractatus uelamine habilitatem captent et habeant proditores prodendi ciuitatem eorum, si se alio more saluare non possunt. Cupientibus ergo eis in consilio cepto persistere, Anthenor et Heneas cum Grecis de pace regem Priamum querenda insimul alloquntur, presente Amphimaco, ex suis filiis naturalibus iuniore, et presentibus multis nobilibus ciuitatis ipsius. Rex uero Priamus, audito quod Anthenor et Heneas sibi persuadebant de concordia tractanda cum Grecis, statim suo concepit in animo quod non ex fidelitatis zelo aut dileccionis affectu procederet quod ipsi sollicite suggerebant. Sed post multa ab eo protracta suspiria eis in sua sagacitate respondit, occultando tamen exinde sui animi cogitatum. Dixit enim eis se uelle habere consilium per dies aliquos super hoc. Qui dixerunt: Si dicis te consilium exinde scrutaturum, audias ergo nostrum, et si tibi displicere putaueris, aliorum consilio poteris adherere. Quibus rex sic dixit: Consilium uestrum non reprobo; audire enim illud gratum est michi et ei credere si sit bonum. Sed si a bono discrepare uidebitur, uobis displicere non debet si adherere ualeo meliori. Tunc surrexit Anthenor et stans dixit hec uerba: Domine rex, dissimulare non potest uestra sagacitas quanto uos et uestri sitis discrimine inuoluti. Hostes enim uestri, qui perdere uestram animam et uestrorum affectant, uestre portas obsident ciuitatis. Inter quos sunt plus quam quinquaginta reges qui nichil aliud appetunt quam hanc nobilem ciuitatem uestram euertere funditus et quod de uobis et uestris reliquie non supersint. Nec in uobis est tanta potencia quod de eis possitis esse uictores nec eciam eis posse resistere, cum ad tantam deueneritis inpotenciam quod aperiendi ciuitatis uestre portas nulla sit uobis permissa libertas, nec uobis aliqui nunc suppetant defensores qui uos et terram uestram in eorum interesse defendant, cum omnes filii, uiri tanta strennuitate conspicui in bello, defecerint et pars pocior gentis uestre. Nunquid ergo nos et uos sic moriemur inclusi? Bonum est ergo ut de duobus malis eligi debeat minus malum. Quare expedire pocius uidetur uobis et nobis pacem querere a Grecis ut restituatur Helena Menelao, pro qua tot sunt interfecti nobiles, cum Paris, qui eam pro uxore tenebat, clauserit diem extremum, et quod restituantur omnia Grecis que per Paridem ablata sunt in insula Cytharea. Tunc Amphimacus regis filius naturalis exsurgens multum dictis Anthenoris contradixit, et ei exprobans que dixerat dixit Anthenori: Quam spem de te rex et nos amodo gerere possumus, quod, cum deberes erga regem tuum et ciuitatem tuam animum firmum habere et pedes omni firmitate subnixos, nunc te penitus uacillare uidemus et ad lapsum dirigere pedes tuos, et qui mori nobiscum et uiuere deberes affectione firmissima, nunc reuoluto mantello persuadere nobis irreuerenter intendis quod rex noster Grecorum pacem appetat in tante sue declinacionis obprobrio, quem deberes tue probitatis uirtute in sua debilitate fulcire? Sane quia durus est hic sermo quem proponere studuisti, prius uiginti milia hominum anime destruentur quam contingat perfici sermo tuus, cum non ex fidelitatis zelo processerit sed detestabilis prodicionis errore. Multa igitur alia obprobriosa uerba contra Anthenorem protulit Amphimacus. Sed Heneas nisus est multum uerbis dulcibus Amphimacum refrenare dicens: Postremo nobis amodo aliqua spes non est contra Grecos inire congressus nec audere ciuitatis nostre portas hostiliter aperire contra eos.Alia igitur deinceps uia a nobis est utilior exquirenda, que non nisi per pacem potest salubrius procurari. Rex uero Priamus ad hec animi sui motus temperare non ualens, multum alias promptus ad iram contra Anthenorem et Heneam, eos increpando sic dixit: Quomodo potestis erga me in tante crudelitatis audacia et infidelitatis sine pudore uersari? Uere per uos stimulo desperacionis anxior et inuoluor, cum quidquid ego hactenus usque nunc fecerim aut gesserim contra Grecos non nisi instinctu uestri consilii sum aggressus. Nonne cum tu, domine Anthenor, a Grecia rediisti pro querenda a Grecis Exiona, persuasisti michi ut Paridem in Greciam destinarem Grecos hostiliter predaturum? Nunquam a mea processisset audacia guerram contra Grecos in tanta mee pacis tranquillitate mouere. Sed tui falsi consilii monitus et continui stimuli tui sermonis me ad tante presumpcionis audaciam commouerunt. Et tu, domine Henea, quando te cum Paride contulisti, nonne fuisti auctor consilii principalis ut Paris Helenam raperet et duceret in hoc regnum? Et tu eciam fuisti personaliter adiutor ipsius, qui si tunc Paridi dissuadere uoluisses, nunquam uidisset Helena muros Troye. Et nunc post omnium filiorum meorum necem et post tanta mea dispendia et iacturas in consilium irreuerenter assurgitis ut Grecorum pacem exquiram, qui me sic impie sic crudeliter finaliter destruxerunt. Sane non est tale consilium exequendum propter quod michi laqueus preparetur ut finiam in tanti obprobrio dedecoris uitam meam. Heneas uero nimium commotus ad iram multa uerba contra regem Priamum protulit ampulosa, propter quod tunc Anthenor et Heneas recesserunt a rege in uerbis nimium iracundis. Priamus itaque multo dolore confusus multas prorupit in lacrimas, dum aperte percepit et probabiliter timere potest ne Anthenor et Heneas in Grecorum manus tradant et prodeant ciuitatem ut Greci ipsum exinde nequiter morti tradant. Cuius rei causa cupiens ipsos in eorum proditoriis operibus preuenire, Amphimacum filium suum ad se secreto uocauit, quem hiis uerbis allocutus est dicens: Kare fili, nonne ego sum tuus genitor et tu a me genitus? Cum sic sumus sanguinis iuncturis uniti, ne per mortis discidium inuicem separemus, dum possumus occurramus. Scio enim quod isti duo, Anthenor uidelicet et Heneas, tractare intendunt quod Greci nos interficiant et eis prodeant ciuitatem, et ideo non est iniquum ut ipsi cadant in foueam quam intendunt aliis preparare. Proposui enim eos ambos interfici antequam per eos interficiamur a Grecis. Quod si fieri potest comode, cras in sero, cum ad consilium uenient, consilio celebrato, uolo in hoc pallacio cum aliquibus nostris secretis fidelibus te latere, ubi statim tu et alii irruatis in eos et ambos morti crudeliter contradatis. Quod Amphimacus fideliter exequi regi spondet necnon et quod condictum est nimium inter eos occulte tenere. Sed cum nichil occultum sit quod reuelari non ualeat, et rustici asserunt quod terra uomit et propalat archana, ignoratur qualiter ad Henee peruenit noticiam consilium regis Priami quod habitum extiterat de morte duorum. Statim Heneas et Anthenor prodicionem ciuitatis insimul cum quibusdam eorum complicibus iurauerunt, proponentes, ad consilium regis Priami si eos euocari contingat, non ire nisi cum magna multitudine armatorum. Erat enim tunc Heneas ualde potens in ciuitate Troye in consanguineis et amicis et nullus de ciuibus dicior erat eo, adeo quod regis potencie poterat coequari; similiter et Anthenor. Qui in multa consanguineorum parentela confisi inter se firmauerunt de Troya prodenda, habita a Grecis securitate sincera quod ipsi de personis eorum et rebus necnon et consanguineorum suorum penitus salui fiant. Interea rex Priamus Anthenorem et Heneam ad se uenire mandauit pro habendo consilio quid de factis incumbentibus sint facturi, cupiens sue intencionis propositum finaliter percomplere. Sed Anthenor et Heneas, ut inter se condixerant, ad regem Priamum in multitudine se conferunt armatorum. Quod rex ipse uidens mandauit Amphimaco ut a precepto sibi facto desistat. Sequenti uero die rex Priamus mandauit omnes Troyanos ad colloquium conuenire, et eis uenientibus, Heneas assurgens monet et suadet cum Grecis pacem esse tractandam. Cui omnes Troyani unanimiter consenserunt. Ad quod dum rex ipse resisteret, Heneas dixit ei: Ad quid reniteris, domine rex? Uelis nolis, de pace tractabitur et fiet, eciam te inuito. Quod postquam uidit rex quod sua contradiccio non ualeret, maluit consentire quam sub contradiccionis errore ciues suos ad scandala prouocare. Propter quod dixit Henee: Quicquid uobis faciendum uidetur de presenti negocio facite, cum et michi quicquid inde feceritis uideatur acceptum. Communicato igitur consilio, Anthenor eligitur in legatum ut uadat ad Grecos pacem cum eis omnimode tractaturus. Et colloquio dissoluto, Troyani in signum pacis muros ciuitatis cum ramis oliuarum ascendunt. Quod percipientes Greci Troyanis reddunt perceptibilia signa consensus. Propter quod Anthenorem per murum descendere faciunt ciuitatis. Et eo a Grecis recepto et Agamenoni presentato, rex Agamenon cum Grecis regi Crete, Dyomedi, et Ulixi totum ipsum negocium commiserunt. Et quicquid dicti tres cum quarto, eis Anthenore adiuncto, de predicto sint facturi negocio omnes Greci ratum habere perpetuo promiserunt. Et eis ordinatis pro parte omnium Grecorum ipsorum, ad seruandum omnia supradicta corporali sacramento firmarunt. Quare predictis tribus cum Anthenore prefato segregatis in partem, Anthenor dolositate repletus promisit eis prodere ciuitatem sic quod de ea libere faciant uelle eorum, dummodo ipsum et Heneam firmiter assecurent de personis eorum et consanguineorum omnium eorundem, quos ipsi duxerint eligendos, et quod sibi et Henee omnes possessiones suas et cetera bona sua salua faciant, sic quod libera eis et sine dampnorum lesione dimittant. Et hoc predicti tres firmiter attendere eidem Anthenori iurauerunt. Uerum eciam res ipsa teneri debeat in secreto donec suum sorciatur effectum, ne forte, ipso negocio propallato, contingat ipsius effectus exitus impediri. Monet eos Anthenor attente ut quod dictum est inter eos ipsi sub sigilli taciturnitate consignent. Et ut res ipsa sit melius in secreto et aliquo colore quesito melius propagetur, petiit Anthenor a Grecis ut rex Talcibius, senectute grauatus, cui facilius sit credendum, cum eo se dirigat apud Troyam, qui ficticie uoluntatem Troyanorum exquirat si pax communiter grata sit eis et quid Grecis facere uelint pro predicta pace firmanda. Et nichilominus Anthenor postulauit a Grecis Penthesilee corpus sibi concedi. Quod Greci sibi cum difficultate maxima et multarum precum laboribus concesserunt. Obtenta igitur a Grecis licencia, Anthenor et rex Talcibus ad ciuitatem ueniunt, intrant in eam, et regi Priamo notificant aduentum eorum. Sequenti uero die rex Priamus, ciuibus ciuitatis Troye ad colloquium conuocatis pro legacione Anthenoris audienda, mandauit Anthenori ut quod ipse cum Grecis tractauerat in communi omnium audiencia explicaret. Anthenor uero uolens sue dolositatis commenta callide paliare longum contexuit in sua uerborum prolacione sermonem, asserens in uerbis suis de multa Grecorum potencia, de eorum legalitate et firmitate habita in promissis, propter quod pro Grecis callidum argumentum induxit de firmitate treugarum, quarum aliqua per eos non extitit uiciata. Item adiecit de nimia debilitate Troyanorum et qualiter ad nichil aliud sunt deducti nisi ut in continuis lacrimis et multa anxietate dolorum eorum continue flebilem uitam ducunt, et ideo astruere per uerba sua nimium est innisus quod amodo esset utile et salubre uiam diligenter exquirere et inuentam diligencius eam sequi per quam posset eorum lamentis et lacrimis finis imponi. Addidit eciam quod ad hoc cum Grecis perueniri non potest nisi per auri et argenti maximas quantitates in restaurationem grauium dampnorum eorum que propterea sunt perpessi. Propter quod omnibus in suo sermone suasit habentibus pecuniam et specialiter ipsi regi ut ad releuacionem tantorum dolorum eorum manus apperiant, cum secundum uulgare prouerbium dictum sit melius est marsupiis pecuniariis acomodare dolores quam cordis continuis doloribus anxiari. Uerum cum nondum a Grecis potuerit finalem cognoscere uoluntatem, petiit et laudauit ut Heneas cum eo ad Grecos se conferat, ut ambo simul a Grecis uoluntatem eorum finalem eliciant et de obseruandis promissis per Anthenorem sint Greci in maioris roboris firmitate. Dictum uero Anthenoris communiter omnes probant. Quare Anthenor et Heneas se ad Grecos cum redeunte Talcibio contulerunt. Rex uero Priamus, colloquio dissoluto, suam se secreto recepit in aulam, ubi multas lacrimas pre dolore in nimia anxietate profudit, conferens in corde suo proditorias dolositates Anthenoris et Henee, et quod omnes filios suos amiserat, tanta strennuitate conspicuos, et tanta fuerit dampna perpessus. Et nunc, quod deterius est, necesse michi est ut me redimam ab eorum manibus qui michi tanta dispendia intulerunt, et quod pretextu redempcionis ipsius a me totum aurum exhauriant quod multo tempore cumulaui, ut demum spoliatus omnibus bonis meis in profundum paupertatis inmergar. Et O utinam esse possem de mea uita securus! Et sic rex Priamus quid faciat ignorat, cum necessitate coactus illorum habeat prosequi uoluntates qui totis eorum uiribus ad suam animam delendam penitus et perdendam prorsus anhelant. Helena uero sciens quod pax erat tractanda cum Grecis et quod Heneas cum Anthenore erat iturus legatus ad Grecos, sub noctis tenebris ad Anthenorem se contulit in secreto, et eum rogauit attente ut cum Menelao, dudum uiro suo, de ea pacem et reconciliacionem tractare deberet, ut ex sola sue misericordia pietatis ab eo pacis graciam ualeat obtinere. Quod Anthenor gratanter pro ea se obtulit tractaturum. Et sic Helena recessit ab eo et in regium pallacium se recepit. Interim autem Glaucus, regis Priami filius, honorifice sepellitur, et de corpore Penthesilee fuit tunc per regem Philimenem, Troianis acceptantibus, ordinatum quod inhumatum interim remaneret donec, tractata pace, rex Philimenis deferet in regnum Amazonum corpus ipsum, ubi deberet in regno suo, tamquam corpus regine, more regio sepeliri. Anthenor autem et Heneas se conferunt ad castra Grecorum, ubi cum illis tribus quos Greci elegerant de prodenda ciuitate firmius tractauerunt. Et de reconciliacione Hellene cum Menelao sunt ab eo firmam gratiam consequti. Propter quod Greci statuerunt Ulixem et Dyomedem cum Anthenore et Henea apud Troyam ire legatos. Quibus intrantibus ciuitatem gaudet uulgus. Nam cum ambo sint reges et ualde discreti, per eos putant pacem facilius percompleri. Sequenti uero die in mane omnes Troyani in regis pallacio conuenerunt, rege mandante, pro colloquio celebrando, ubi tunc surrexit Ulixes et in suorum sermone uerborum dixit illis Grecos uidelicet duo petere, restauracionem dampnorum in auri et argenti maxima quantitate, et Amphimacus perpetuo relegetur ab urbe sine spe aliqua redeundi, quod totum Anthenor dolose procurauit de Amphimaco pro eo quod restitit uerbis eius quando ipse primum cum Henea dixit Priamo pacem cum Grecis esse querendam. O quantum expedit sapienti illam cautelam de se habere ne turbacionis et sediccionis tempore sit ante alios proloqutor et quod ipsemet ponat ori suo custodiam! Proloqucio enim Amphimaco dampnum fuit. Non enim Anthenor sibi alias relegationis exilium procurasset. Sed deus, qui semper iniustas ulciscitur iras, punit hominem pena quam alii procurauit. Nam eciam ipse Anthenor, Henea tractante, fuit a Troya perpetuo relegatus, prout sequencia presentis hystorie declarabunt. Existentibus igitur Ulixe et Dyomede inter Troyanos in regis pallacio pro colloquio simul iunctis, repente factus est mirabilis sonitus inter eos et uociferaciones multe quasi clamancium audite sunt in ingressu loci ubi predictum colloquium tractabatur. Propter quod Ulixes et Dyomedes ualde perterriti timuerunt ne tumultus populi irrueret in ipsos, ad mortem eorum scilicet aut offensam. Alii putauerunt filios regis esse, qui ad capcionem ipsorum duorum regum legatorum, Dyomedis scilicet et Ulixis, propter relegacionem Amphimaci anhelarent. Sed diligenter exquisita causa ipsius sonitus et clamoris, nullo modo percipi potuit quidnam esset. Quare colloquio dissoluto omnes qui uenerant in regium pallacium recesserunt ab eo. Anthenor uero Ulixem et Dyomedem secretum traxit in locum ubi satis secure loqui poterant de dolosis archanis eorum. Et solis tantum consedentibus illis tribus, Ulixes dixit Anthenori: Ad quid trahis tantis expectacionibus uota nostra ut res nobis a te promissa suum non consequatur effectum? Dixit Anthenor: Sciunt dii uoluntatem meam quia ad nichil aliud uigilo cum Henea nisi quod promissa uobis per nos celeriter compleantur. Sed impedimentum uotorum nostrorum est quedam mirabilis structura deorum, quam meo, si placet uobis, explicabo sermone. Cui dixit Dyomedes: Placet et gratum est nobis. Quibus Anthenor sic ait: Certum et indubitatum est in hac urbe quod rex Ylius, qui Ylion fundauit primo in Troia, unde Ylion ex suo nomine dictum est, statuit in honorem Palladis magnum templum in hac urbe esse constructum. Quod cum totum esset perfectum in muris et non superesset nisi construi solum tectum, ex celo quoddam mirabile signum et quedam res nimium uirtuosa descendit, et iuxta magnum altare diuino ministerio seipsum affixit in muro, ubi ex tunc semper stetit ibidem et a nemine se baiulari permittit a loco scilicet ubi est, nisi a custodibus suis tantum, et nunc a solo suo custode uidelicet sacerdote tantum, qui illud in diligencia magna custodit. Eius tamen materia, ut ab ipsis custodibus narratur, pro maiori parte consistit ex ligno. Cuius autem generis lignum sit a nemine nosci potest, nec eciam sciri qualiter in sua forma in qua est potuit esse factum. Dea uero Pallas, cuius beneficio Troyanis dicitur attributum, edixit qualis uirtus in ipso signo consistat, que talis est ut donec ipsum signum sit intus in templo uel infra menia ciuitatis, Troyani nunquam ipsam ciuitatem amittent nec Troyani reges nec herededs eorum. Hec est enim spes certissima Troyanorum, propter quam securi uiuunt Troyani, non timentes urbis excidium aut ruinam. Huius autem signi nomen, pro eo quod a dea Pallade creditur esse datum, Palladium communiter appellatur. Ad hec Dyomedes dixit Anthenori: Amice, si ita est de Palladio ut dicis tu, superstitiosus est penitus labor noster, cum ciuitas propter Palladium capi non ualeat nec haberi. Anthenor uero respondit: Si de mora nostra miramini quare promissa uobis non sunt complemento mandata, hec est sola causa quare dilata sunt usque modo. Sed cum ego hucusque tractauerim cum sacerdote custode de Palladio uobis dando furtiue, de quo certam iam habemus fiduciam pro quadam auri maxima quantitate a me sacerdoti ipsi promissa, unde infallibiliter certi sumus, quando primo erit Palladium extra menia ciuitatis, ad uos illud destinare curabo, et tunc pro certo perficietur in omnibus uotum uestrum. Et sic inter eos fuit predictum consilium dissolutum. Quibus ante recessum iterum dixit Anthenor: Carissimi, ne nostrum presens consilium sit suspectum et eius mora, oportet me ad regem Priamum accedere et ficticie sibi dicere ut negocium nostrum uere in suo esse sit latens, quod uobiscum tractauerim de habenda a uobis certitudine quantitatis quam ab ipso rege et eius ciuibus intenditis habere. Et sic mutuo inter se data licencia, Anthenor ad regem Priamum accessit. Ulixe igitur et Dyomede ad eorum castra reuersis, Anthenor dixit regi Priamo ut mandaret omnes ciues ad colloquium conuenire. Quibus conuenientibus, Anthenor in serie sui sermonis significat eis tractatum esse cum Grecis quod pro pace firme tenenda cum eis dentur eis xx milia marcarum auri et totidem de argento et honera c milia de frumento. Propter quod ordinatum fuit inter eos quod infra certorum dierum spacium predicte quantitates deberent colligi et haberi. Quibus habitis in assignacione eorum, de firmitate pacis a Grecis inuiolabiliter obseruanda securitatis cautele firmiter exponentur. Donec autem dabatur opera per Troyanos ad quantitates ipsas studiose colligendas, Anthenor ad sacerdotem Thoantem, Palladii custodem, sub noctis taciturnitate se contulit, maximam quantitatem auri in magno pondere secum ferens. Quam obtulit sacerdoti Thoanti, et ambobus existentibus in secreto, ei dixit Anthenor: Ecce quantitatis auri tam maxima, qua dum uixeris tu et heredes tui poteritis semper diuiciis habundare. Accipe tibi eam et da michi Palladium quod custodis, ut illud michi liceat asportare; a nemine enim sciri poterit quod a nobis duobus solummodo committetur. Sane sicut tu intendis uitare Troyanorum infamiam, sic et ego, prius etenim mallem mori quam a Troyanis contra me posset inpingi me fuisse scilicet huius commissi facinoris participem uel auctorem. Propono itaque, si feceris, illud statim Ulixi transmittere ualde secreto, penes quem dum postea esse scietur, soli Ulixi poterit culpa eius ascribi. Dicetur enim Ulixem a templo Palladium subtraxisse, et nos duo erimus ab omni nocencie crimine penitus excusati. Thoans uero sacerdos quasi pro maiori parte noctis illius uiolenter resistit uerbis Anthenoris. Sed demum antequam Anthenori subtraheretur de nocte libera recedendi facultas, Thoans, illaqueatus in auri cupidine, Palladii subtraccionem Anthenori sponte concessit. Quod Anthenor statim asportauit a templo, et statim eadem nocte per nuncium suum illud transmisit ad Grecos, quod Ulixi fuit protinus assignatum. Postea uero, fama dictante, publice dictum est quod Ulixes sua sagacitate illud interceperat a Troyanis. Sed, O dii, ex quo Thoans sacerdos elegit ciuitatem suam proditorie malle perire quam aurum perdere sibi datum, quis locus tutus esse poterit aut securus si sanctitas in corrumpenda corrumpitur? Sane non est in sacerdotibus nouum istud, in quibus ex antiquo auaricia, omnium uiciorum mater, suas radices affixit et ingluuiosa cupiditas suas medullas. Nullum enim scelus potest esse tam graue quod ad committendum illud sacerdotes in fulgore auri subitam non recipiant cecitatem. Sunt enim auaricie templum et cupiditatis auxilium. Dum Troyani uero promissam quantitatem auri et argenti et frumenti colligerent et eam in templo Minerue ponerent conseruandam donec integra possent haberi, placuit eis deo Appollini in templo ipso sollempne sacrificium celebrare in multitudine animalium occisorum. Que dum animalia ipsa super altare fuissent apposita et inmitteretur ignis ad comburendum ea ad sacrificium deputata, duo inter eos subito miracula contigerunt. Primum itaque fuit illud quod ad sacrificium nullo modo potuit ignis accendi, et cum fuisset fere decies attemptatum, ignis statim extinctus resoluebatur in fumum, sic quod nullo modo potuerunt ad sacrificium Troyani ignem accensum habere. Secundum uero miraculum fuit illud quod, dum interiora animalium ipsorum ad sacrificandum parata essent, super altare quedam aquila uolans ex aere in sue uocis clamore descendit, et irruens super altare rapacibus unguibus suis omnia interiora predicta sustulit ab altari et ea in naues Grecorum aduexit. Troyani autem stupefacti sunt ualde ad ea que sic eis uidentibus acciderunt, et in similitudine uere percipiunt per signum primi miraculi deos esse contra eos ad iracundiam prouocatos. Sed pro utroque miraculo ad significacionem eorum habendam Cassandre consilium diligenter exposcunt. Que pro primo dixit signo eis Appollinem indignatum ex eo quod templum eius per uos in effusione sanguinis humani extitit uiolatum, cum in eo fuerit interfectus Achilles. Sed expedit propter hoc uos ire ad sepulchrum Achillis et ibi lumen accendere. De quo lumine accendetur in eorum sacrificio tale lumen quod nullatenus extinguetur. Quod et factum est. De secundo uero miraculo Cassandra Troyanis asseruit prodicionem ciuitatis apud Grecos sine dubio esse tractatam. Sacerdos autem Calcas de hiis miraculis interrogatus a Grecis secundum signum dixit significare capcionem ciuitatis ab eis tempore ualde breui. Inter hec autem Calcas cum Crisis sacerdote persuaserunt Grecis quod deo Appollini sacrificia eorum offerrent. Quod statim factum est. Post sacrificium uero factum sacerdos Crisis maioribus Grecorum exercitus consuluit in secreto ut fieri faciant in similitudine equi quendam magnum equum ereum ut in eo possent saltem mille milites constipari. Qui equs fiet secundum quod ego decreuero; nam est hec omnium deorum uere uoluntas. Hic autem equs fiet magisterio et arte Apii sapientis artificis. In quo construentur quedam clausure sic artificiose composite quod ab exteriori parte aspectibus hominum non patebunt, per quas, cum locus erit et tempus, ab eo exire ualeant predicti milites constipati. Quo facto et in equo ipso perfecto occulte mille militibus introductis, petitis a rege Priamo ut equum ipsum in honorem Palladis in ciuitatem et in templum suum permittat intrare, uobis eam occasionem pretendentibus quod causa cuiusdam uoti nostri soluendi uoueritis ipsi dee propter subtraccionem Palladii quam fecistis a templo eius. Ad Crisis autem consilium sacerdotis et prouisionem ipsius cum maximo labore artificum sine intermissione aliqua factus extitit equs ipse, perfectus tamen et completus ultimo anno capcionis ciuitatis ipsius. Reges autem qui uenerant apud Troyam in auxilium regis Troye, de quibus superius dictum est, percipientes tam uile pactum quod rex Priamus cum Grecis inierat, omnes cum suis recesserunt a Troya, ad eorum regna, Priamo dimisso, tendentes. Propter quod rex Philimenis, qui cum duobus milibus militum Troyam aduenerat, cum ccl superstitibus tantum sibi recessit a Troya in comitiua uidelicet puellarum et corpore Penthesilee. De quibus mille puellis non supererant nisi tantummodo cccc, earum excepta regina, et tamdiu festinauerunt per dietas earum quod ad earum optatas prouincias peruenerunt. Sequenti uero mane, ut ficticie condictum extiterat de pace iuranda, in medio camporum extra muros ciuitatis sanctuariis ordinatis a Grecis, rex Priamus, extra ciuitatem egressus in suorum maxima comitiua, tam ipse quam Greci iuxta formam sacramenti tenere pacem firmiter iurauerunt. Quare Dyomedes primo iurauit pacem ipsam inuiolabiliter obseruare secundum quod Anthenor disposuit inter eos. Et cum Greci postea fregerint ipsam pacem, dicunt se non fuisse periuros pro eo quod cum Anthenore proditionem ciuitatis et pacem ficticie tractauerunt. Quod uerum est, licet in prouerbio dictum sit: Qui artificiose iurat, artificiose periurat. Sic enim ut iurauit Dyomedes, maiores Grecorum ceteri iurauerunt. Rex itaque Priamus cum omnibus Troyanis suis deceptus et ignarus pacem ipsam non ficticie sed absolute iurauit. Quibus prestitis iuramentis, dum rex Priamus pro certo putaret iuramenta a Grecis facta dolo carere, Helenam Grecorum regibus restituit, et eis eam in humilibus precibus commendauit ne paterentur quod aliqua fortassis iniuria sibi posset inferri. Quod Greci ficticie letis uultibus annuerunt. Greci uero cupientes exequi dolose fraudis eorum insidias, rogant Priamum ut equm ereum, quem in Palladis honorem se dixerunt fecisse ut sit eis propicia in recessu, in ciuitatem Troye iubeat intromitti et coram templo Minerue locari, ut dea Pallas in talis enxenii oblacione sedata pro furto Palladii in eorum reuersione cum nauibus eorum ad propria absque maris periculis eos salue nauigare permittat. Licet enim rex Priamus ad petita nullatenus respondisset, Heneas tamen et Anthenor faciendum esse dixerunt, asserentes quod tale enxenium ad ciuitatis decus perpetuo sit mansurum. Inuitus itaque rex Priamus annuit quod Heneas et Anthenor dolosis fraudibus concesserunt. Et interim Greci promissum aurum et argentum a Priamo rege percipiunt et honera frumentaria eis pacta eorum deducunt ad naues et honerant in eisdem. Uniuersi uero Greci conuenientibus in unum cum maximo deuocionis affectu cum eorum processionibus sacerdotum cum funibus et aliis necessariis trahunt equm et usque ad portam ciuitatis deducunt. Non enim porta fuit tante latitudinis et altitudinis spaciosa quod per eam potuisset equs ipse commode introduci. Propter quod necessarium extitit quod ex muro et porta in tantum demoliri deberet quod fieret ad introduccionem equi ipsius altitudinis et latitudinis spaciose. Quo facto, equm ipsum in ciuitatem Troyam ciues cum multo gaudio introducunt. Sed non est nouum ut extrema gaudii luctus occupet, cum Troyani ciues et maiores eorum ex cecis insidiis facti ceci non equm, licet equm fata statuerunt, sed mortem pocius eorum uisceribus inpresissent. Inmiserunt enim Greci in predictum equmn quendam nomine Syononem, cui Greci claues assignauerunt ut, oportuno captato tempore, aperiret clausuras constructas in equo, et quam primum perciperet Troyanos per eorum hospicia dormiendo quiescere, ipsis foris existentibus signum daret in flamma ignis accensi ut Greci ciuitatem commodius possent intrare et habilius possent morti tradere dormientes. Eadem autem die Greci, insidioso quesito colore, miserunt ad Priamum se a Troya uelle recedere et apud Thenedon se primo conferre, ubi Helenam occulte recipere statuerunt, timentes si ipsam in Troya reciperent ne forte tumultus in exercitu Grecorum insurgeret contra eam ut ipsam exinde morti traderent, nec esset tunc qui posset eam sua defensione tueri. Placuerunt igitur Priamo uelut ignaro ficticia uerba Grecorum, ea reputans esse uera. Unde Grecis ipsis ascendentibus naues eorum et uelificantibus a litoribus Troyanorum, Troyanis eos uidentibus et exinde factis letis, Greci apud Thenedon applicant parum ante solis occasum. Ibique eis in multa iocunditate cenantibus, superueniente noctis umbraculo, omnes se armis bellicis munierunt et ad ciuitatem Troye se in magno silencio contulerunt. Sinon uero postquam percepit Troyanos inisse dormitum, egressus ab equo, reseratis clausuris, iam ignem accenderat et Grecis aduenientibus signum dedit. Quibus incontinenti per murum porte discissum ingredientibus ciuitatem et egredientibus militibus qui in equo extiterant constipati, in Troyanos uiriliter irruunt, qui secure in eorum domibus dormientes, nulla formidinis titillacione compuncti, sine spe aliqua hostilis insultus secure in eorum hospitiis morabantur. Et per Grecos eorum fractis ianuis et undique conquassatis, Greci ascendunt hostiliter domos ipsas, quoscunque de eis inueniunt, discrecione sexus non habita uel etatis, uiolenter occidunt, exponentes preciosas eorum diuicias prede rapaci, cum eorum omne preciosum ab eis rapiant et expolient, sic quod antequam illucesceret dies illa, plus quam xx milia hominum gladio peremerunt, ciuitatis ipsius templa crudeliter spoliantes. Clamor igitur maximus exuberauerat undecunque in funestis uocibus occisorum, et rex Priamus, tam turbido clamore audito, statim agnouit se proditum ab Anthenore et Henea, et in multa lacrimarum copia anxiosus surgit a strato et indutus uestibus quibus potuit subito quasi preceps sua descendit ab aula et et in templum Appollinis se recepit, quod in pallacio suo erat, putans statim se ab hostibus morti tradendum et nullam se posse amodo spem habere uiuendi. Quare pronus coram magno altari occubuit, indubitanter mortem expectans. Cassandra uero, quasi demens effecta, sola fugit et Minerue templum intrauit, ubi suorum omnium excidium grauiter lamentatur. Cetere uero regie mulieres in regis pallacio in multis lacrimis et doloribus remanserunt. Mane autem facto, in ipso lucis diluculo Greci sub ductu Anthenoris et Henee, publicorum sue patrie proditorum, in magnum Ylion irruerunt, nulla ibi defensione per Troyanos inuenta. Propter quod uniuersos quos ibi reperiunt morti tradunt. Pirrus uero in predictum Appollinis templum ingressus, ubi rex Priamus mortem propriam expectabat, in eum irruit ense nudo, et in conspectu impiorum Anthenoris et Henee ductorum ipsius regem Priamum coram altari nequiter interfecit, sic quod in multa sui effusione cruoris maior pars altaris extitit madefacta. Heccuba uero et sua filia Polixena se fuge dederunt, et quo fugiant prorsus ignorant. Eis tamen fugientibus obuiauit Heneas. Cui Heccuba sic dixit in multo sui furoris ardore: Ha nequam proditor, unde a te procedere potuit tante crudelitatis impietas ut regem Priamum, a quo tanta magnalia suscepisti, tanto ab eo magnificatus honore, passus fueris interfectores eius ad eum ducere quem debuisti tua proteccione saluare? Prodidisti patriam tuam et urbem in qua natus fuisti et in qua fuisti tanto tempore gloriosus, ut eius ruinam aspicias et eius incendia uidere non horreas quibus fumat. Saltem istius misere Polixene tuus impius animus misereri dignetur et nequam tuus oculus ei parcat, ut inter tot mala que feceris tibi saltem possit attribui hoc modicum bonum egisse ut eam saluare, si potes, omnino procures antequam in manus Grecorum incidat, qui eam interficiant uel turpiter dehonestent. Ad Heccube igitur uerba motus Heneas Polixenam suscipit et eam incognite secum ducit, quam in secreto loco consignat. Thelamonius uero Ayax de templo Minerue Andromacham, quondam uxorem Hectoris, abstrahit et Cassandram et secum ducit utramque. Et Menelaus Helenam abstractam ab aula regia in qua erat letus aduxit. Sed Greci in eorum seuicia persistentes totum Ylion funditus euertere studuerunt, et, in ciuitatem Troye submissis crebris incendiis, eam flammis rapacibus exposuerunt omnino cremandam, propter quod tota Neptunia fumat Troya. Ex quibus magna pallacia corruunt et exusta subitis pereunt in fauillis, exceptis domibus proditorum, que signo dato illese ab incendiis sunt seruate. Euersa igitur tota quasi funditus ciuitate, rex Agamenon in magno templo Minerue omnes maiores exercitus statuit conuenire. Quibus conuenientibus, statim ibidem Agamenon de duobus eos solicite requisiuit: uno scilicet, si seruanda sit fides illis quorum opere Greci facti sunt uictores et domini ciuitatis, uidelicet Anthenori et Enee; alio, quis modus sit et forma seruanda in diuidendis spoliis, diuiciis, et thesauris ex ciuitate quesitis. Sed Grecorum responsio fuit illa, ut Troyanis, uidelicet Anthenori et Henee principalibus faccionum, seruanda sit fides, per quos Greci facti sunt domini urbis, et omnes opes a ciuitate quesite in publicum ueniant communiter distribuende per omnes, secundum uniuscuiusque status, merita, et labores. Sed Thelamonius Aiax adiecit Helenam nichilominus morti tradendam, per quam Greci tot mala tantis temporibus subierunt. Cuius consilio multi ex ipsis regibus adheserunt, et uix Agamenon et Menelaus tunc Helenam defendere potuerunt, cum maior pars regum in exterminium Helene unanimiter conuenissent. Uerum rex Ulixes in contrariam declinando sentenciam in tantum suis sermonibus et ordinato modo loquendi predictos reges induxit quod, eorum mutata sentencia, in liberacionem Helene omnes concorditer consenserunt. Et Agamenon penes reges ipsos tunc in tantum institit et curauit quod sibi Cassandram, regis Priami filiam, reges ipsi in sui laboris premium concesserunt. Nondum tamen ipsorum regum colloquio dissoluto, Anthenor et Heneas accesserunt ad eos, exponentes eisdem qualiter Andromacha et Helenus, filius regis Priami, semper dissuaserunt Troyanis Grecorum scandala et eorum inimicicias detestari, quorum tractatu fuit liberum corpus Achillis et funerarie traditum sepulture. Quare petierunt eos utpote dignos a custodia liberari, quod a regibus liberaliter fuit concessum. Helenus autem pro duobus filiis Hectoris et Andromacha similiter pro eisdem, utpote patruus pro nepotibus et mater pro filiis, reges ipsos humiliter deprecantur de liberacione ipsorum. Quod et reges similiter annuerunt necnon et Pirrus, qui detinebat eosdem, qui satis primo institit eos morti tradendos. Statuerunt eciam ex tunc quod omnes nobiles mulieres que a mortis laqueis euaserant libere permittantur abire et standi uel eundi liberam pro uelle eorum habeant facultatem. Disposuerunt preterea et ipsi a Troya recedere, sed tanta maris tempestas inualuit quod non ualuerunt per mensem integrum nauigare. Et cum nondum tempestas marina quiesceret, Greci super hoc ab antistite Calcas diligenter explorant impedimenti causam eorum, unde tam grauis culpe causa processit sic perdurans. Quibus Calcas sic dixit: hoc eis accidere propter furias infernales pro eo quod nondum est Achillis anime satisfactum in templo Appollinis interfecti. Immolandum est ergo diis ipsis de ea per quam mortem subiit, que usque nunc remansit inulta. Pirrus igitur diligenter exquirit quidnam de Polixena sit factum, que de Achillis nece fuit causa penitus inpulsiua, cum constet eam non esse mortuam neque captam. Hanc omnes uiuere communiter asserunt. Et proinde Agamenon scrutatur Anthenorem. Quod cum ipse negauerit, contra eum de uita Pollixene et ubi sit uehementer impingit. Anthenor autem uidens se in tantum ab Agamenone et aliis Grecorum regibus pregrauari, tanquam iniquitatis filius, uolens omnes proditiones suas finaliter percomplere, in tantum per dies plures cure adhibuit et laboris quod demum agnouit Polixenam in profundo camere cuiusdam ueteris turris occulte latere. Ad quam accedens Anthenor a predicta turri per brachia eam uiolenter abstraxit, quam incontinenti captam Agamenoni presentauit. Sed Agamenon eam statim Pirro transmisit. Qui Pirrus statim in sepulchro sui patris eam mandauit occidi. Dum igitur Polixena duceretur ad uictimam, concurrunt reges, concurrit et uulgus, et in tanta perdenda pulchritudinis forma sue absque ab ea commissi causa criminis, omnes dolent communiter et pie compaciuntur eidem. A manibus ergo Pirri ualde uelociter ipsam liberassent, nisi iuxta dictum Calcantis omnium interesset ad propria posse redire, qua uiuente redeundi facultas libera non poterat eis patere. Pollixena autem ante Achillis tumulum constituta de morte Achillis uerbis humilibus se plurimum excusauit; ymo de morte eius dixit se nimium doluisse, et quod reges et principes Grecorum uirginem innocentem contra iusticiam patiuntur sine culpa perire_ non quod mortem abhorreat, cum uita eius esset satis durior morte sua ut tante nobilitatis uirgo sue uirginitatis claustra illicite disrumpi permitteret et sui pudoris integram puritatem pateretur per manus minus se nobilium deturpari et specialiter ab eis qui hostili animo regem patrem suum et inclitos fratres suos crudeliter peremerunt. Quare dixit melius sibi succedere in patria sua mori quam per exilium in paupertatis angustiis uitam ducens anxiose abire per prouincias alienas. Ueniat igitur mors, quam se dixit gratanter admittere, dum est uirgo, et uirginitatem suam diis omnibus et ipsi morti grata uoluntate libare. Ad hec dum tacuit Polixena, statim Pirrus in gladio coram sui patris sepulchro, uidente Heccuba matre sua, impie Polixenam occidit, et eius corpore per frusta truncato per eum, patris monumentum in multa circunquaque copia uirginei sanguinis irrigauit. Heccuba uero cum uidit coram se interfici Polixenam, dolore pre nimio sui sexus protinus exuta memoria, facta est furiosa. Quare in furore suo penitus dissoluta uaga discurrit, quoscunque potest mordet more canino, et proiectis ab ea lapidibus, nunc istum obruit nunc illum, Grecos multimode lapidibus offendendo. Propter quod nimium infesta est facta Grecis. Et ideo Greci eam capi faciunt et eam mandant in Aulidem insulam Troye uicinam ab hominibus lapidari. Que ibidem lapidibus obruta diem clausit extremum. Greci uero Heccube corpori monumentum arduum et insigne fieri mandauerunt, ubi corpus Heccube fuit sepultum. Cuius monumenti fabrica usque in hodiernum diem loco apparet in ipso. Et nomen quod tunc fuit inpositum ipsi loco propter memoriam Heccube uocatus est locus infestus, quod nomen usque nunc uiget communiter ipsi loco. Post Troye urbis in tanto suorum ciuium et eorum facultatum discrimine capcionem, nondum Grecis ualentibus a Troya recedere proper nimiam maris et temporis tempestatem, Thelamonius Ayax coram Agamenone et aliis Grecorum principibus contra Ulixem querelam exposuit, dicens quod cum in distribuendis bonis et facultatibus in Troyane ciuitatis capcione quesitis debuerit ea forma seruari ut secundum dignitatem, meritum, et laborem deberet unicunque prerogatiua seruari, in Palladio concedendo non fuit tamen equa forma seruata, cum Palladium concessum fuerit Ulixi, qui tanto premio non fuit dignus, et ego eo caream, qui multo magis eo dignus existo, cum propter mee strennuitatis sudores inmodicos multociens Grecorum exercitum, fame nimium laborantem, multa saturitate repleuerim in multarum rerum uictualium ubertate, quem multociens a Troyanis quasi deuictum in mee fortitudinis robore illesum perdurare et conseruari fecerim contra hostes, cum et ego regem Pollimestorem interfecerim, in cuius custodiam rex Priamus commiserat eius filium Pollidorum cum infinita quantitate thesauri. Quo Pollidoro a me eciam interfecto, thesaurum suum ad exercitum Grecorum totum adduxerim, ex quo fuit exercitus semper in suis expensis habundans. Interfecerim eciam regem Frigie, omnibus bonis eius Grecis adductis. Et eo amplius quod dominio Grecorum adiecerim meo studio et in meis uiribus multa regna, Gargaros scilicet, Crepesim, Arisdiam, et Larissam, necnon et circumadiacencia regna Troye et loca sibi finitima usque ad muros ciuitatis ipsius, cum nullus esset tunc qui Troyanis in nullo succurreret et in fori copia subueniret. Cum et ego cum Achille multa uictoriosa perfecerim _que licet ipse in suo sermone uniuersa distinxerit, hic tamen tamquam superflua sunt obmissa. At ipse Ulixes carens omni strennuitate milicie sola sui sermonis facundia uigere et superesse uidetur, que non preualet nisi in blandiciis tantum et fallaci arte uerborum. Qui si dixerit nos dominos per eum Troyane ciuitatis effectos, hoc non a sue strennuitatis uirtute processit sed a proditoriis et fallacibus uerbis suis, propter quod perpetue labis laboramus infamia inter gentes, ut Troyanos, quos debuimus in potencia uestra deuincere, uincerimus per machinacionis fallaciam et per dolum. Postquam uero suis uerbis Thelamonius finem fecit, Ulixes contra eius uerba animose respondens dixit se Troyanorum exercitum ex sua strennuitate uicisse et sapienti consilio sensus sui, qui si non fuisset in Grecorum exercitu et multa industria sensus sui, adhuc Troya in sua firmitate et gloria maneret et eius ciues adhuc essent in fortitudine status eorum. Sane inter cetera non uirtute tua, domine Thelamon, Grecis Palladium fuit quesitum sed pocius studii mei cura. Grecis enim nunquam quid esset Palladium notum fuit nec eis nota eius uirtutis potencia qualis esset. Sed ego per solius mei scrutinium adinueni quod per solum Palladium retardabatur nobis capcio ciuitatis, cum in Palladii uirtute consisteret Troyam capi non posse donec Palladium esset inter menia ciuitatis ipsius. Quare Troyam accessi furtiue et in tantum studiose tractaui quod, Palladio ipso habito, nobis fuit ciuitatis ipsius dominium acquisitum. Et ad hec inter cetera Ulixes suo tunc colloquio finem fecit. Sed Thelamonius Aiax multis obprobriosis uerbis insultauit acriter in Ulixem et Ulixes nichilominus contra eum. Propter quod capitales facti sunt inuicem inimici, Thelamonio publice asserente necesse esse quod suis manibus moriatur Ulixes. Et dum placuisset regibus Agamenonis et Menelai standum esse iudicio quis eorum alter Palladium habere deberet, Thelamonius uel Ulixes, ipsi eorum arbitrio decreuerunt Palladium penes Ulixem residere debere, tamquam dominio eius addictum, moti forte ex eo quod Ulixes eorum contemplacione Helenam a mortis periculo de manibus ipsius Thelamonii et aliorum regum Grecorum suis sermonibus liberauit. Dolet igitur Thelamonius ex tali prouisione facta per Agamenonem et Menelaum de Palladio irracionabiliter contra eum, cum omnes quasi maiores exercitus constanter assererent in obtinendo Palladio Thelamonium digniorem Ulixe. Propter quod Thelamonius contra Agamenonem et Menelaum egrum gerens animum multa uerborum diffudit obprobria contra eos, asserens se eorum capitalem de cetero inimicum. Cuius rei causa predicti duo reges fratres et Ulixes cum eis in maxima militum comitiua procurabant se cum cauthela maxima custodire. Postquam uero dies ille transiuit, ueniente eius nocte sequente et diei proximi aurora surgente, per quam dies sequens effudit orbi summo diluculo lucem suam, inuentum est quod ea nocte fuerat in lecto suo Thelamonius interfectus, multis confossus uulneribus et eius corpore multimode detruncato. Clamor igitur per totum exercitum magnus exhuberat et de morte Thelamonii communiter omnes dolent, et quasi credulitate uera in Agamenonem et Menelaum culpam impingunt sed pocius in Ulixem. Pirrus uero, qui Thelamonium affeccione sincera dilexerat, contra Ulixem et alios Thelamonii necis participes multa comminatoria uerba diffudit. Quare Ulixes de uita sua dubitans quadam nocte sub ipsius noctis cecitate nimis obscure cum suis nauibus recessit a Troya furtiue et alto pelago se commisit, Dyomedi amico suo Palladio ipso dimisso. Sed Pirrus Thelamonii corpus cremari mandauit, et ex eo facto cinere, in quodam uase aureo deponi et consignari disposuit cynerem ipsum, multi sagacis artificii munimine sigillatum, ad ipsius Thelamonii regis regnum proprium deferendum. Agamenon uero et Menelaus cum quibusdam regibus sibi fauentibus contra Pirrum et quosdam reges qui Pirro fauebant faciebant se caucius custodire, cum Pirrus insidiaretur eisdem et ipsi similiter ipsi Pirro. Sed Anthenor suo tractatu inter eos pacem stabilem reformauit, et uniuersos maiores Grecorum ad conuiuium in magna sollempnitate studuit inuitare. Quos in magna diuersitate ciborum pauit et refecit eosdem, et preterea eos in multorum exhibicione donorum honorare curauit. Greci uero contra Heneam eorum assercionibus impingebant, contra eos scilicet fregisse fidem, rupto sui uinculo iuramenti ex eo quod Polixenam celauerat, ream mortis, cuius occasione magnus Achilles extiterat interfectus. Et ideo, communicato consilio, Henee exilium indixerunt ut perpetuo relegaretur a Troya. Qui cum non ualeret eorum iusssionibus contraire, Grecis humiliter supplicauit ut saltem xxii naues cum quibus Paris apud Greciam se contulit sibi concedere dignarentur, et cum refeccione nimia indigerent, reficiendi eas spacium sibi deberent indulgere. Quod Greci sibi liberaliter concesserunt, quatuor mensium spacio sibi dato ad refeccionem ipsarum. Interea Anthenor nolens in Troya manere, quibusdam nauibus sibi quesitis, uoluntarius recessit a Troya cum quantitate plurima Troyanorum. Sed quo iuerit, quo diuerterit presens hystoria non declarat. Heneas uero, contra Anthenorem gerens animum odiosum pro eo quod facto suo factum est quod ipse relegaretur a Troya et Anthenori patebat plena libertas eundi et redeundi a Troya pro sue arbitrio uoluntatis, latentes parauit insidias Anthenori qualiter a Troya posset perpetuo relegari et quod facultas ei eundi et redeundi a Troya penitus tolleretur. Quapropter Heneas, Troyanis omnibus qui superstites erant in Troya ad consilium conuocatis, sic eos alloquitur dicens: Amici fratres, ex quo sinistrante fortuna ad presentem statum in quo estis nuperius deuenistis, aperte uidetis quia sine alicuius consilio protectoris salubriter non poteritis ducere dies uestros. Est ergo uobis salubre ut, me recedente, de aliquo uestro rectore salubriter cogitetis. si enim uicini uestri habitantes per uillas et castra et eciam alibi scient uos sine protectore manere, passim in uos irruent et continuis prede laceracionibus uos exponent. Expedit ergo uobis, ut michi uidetur, mittere pro Anthenore ut eum uobis constituatis in regem, ut cum eius consilio contra emulos uestros possitis salubriter uos tueri. Placuit itaque Henee consilium uniuersis. Propterea per eorum nuncios Anthenore perquisito, inuentus ad Troyam festinus accessit. In offensionem cuius statim Heneas in armata manu uoluit prosilire, cum adhuc Heneas in Troya potencior esset eo. Quare reliqui Troyani existentes apud Troyam Eneam humiliter deprecantur ut a suis desistat inceptis, et mala eorum omnia, que iam finem in bellis aliquem sunt sortita, per ciuilia et intestina bella inter eos non debeant innouari. Ad eorum igitur uerba Heneas sic dixit: Quis homo potest tanta pietatis dulcedine demulceri ut tanto uiro nequissimo et continuo prodicionis auctori parcere pie posset, cuius proditoriis artibus factum est quod Polixena, inclita filia regis, uirgo innocens, mactari coram sepulchro Achillis sic crudeliter meruisset? Et ego sum a uestro consorcio perpetuo relegatus, qui uobiscum affectaueram in communibus lacrimis tanquam earum particeps condolere et communium anxietatum uias consolacionis exquirere per quas possemus in tantis nostris doloribus respirare. Ad uerba igitur Henee Troyani tunc, communi deliberato consilio, Anthenorem decreuerunt a Troya perpetuo relegandum et quod nunquam Troyam sibi liceret redire, data sibi licencia a Troya continuo recedendi. Quod statim factum est. Anthenor autem statim cum suis nauibus et multis de reliquiis Troyanorum se inmisit in mare, et tamdiu per peregrina equora nauigauit donec in quorundam manus incidit pirratarum, qui irruentes in eum et suos quosdam interfecerunt ex eis, alios uulneribus afflixerunt, et demum predati sunt eos. Tandem ab eorum manibus liberati tamdiu per maris equora deuehuntur donec aura prospera inspirante iuxta litora cuiusdam prouincie applicant que Gerbondia uocabatur. In qua tunc regnabat rex quidam ualde iustus et pius Oecides nomine, qui prouinciam ipsam in multa tranquillitate regebat. In terram igitur huius regis descendit Anthenor in comitiua paucorum iuxta litus cuiusdam rupis excelse que ipsi litori inminebat. Quare ipsius loci scrutata planicie, que a radice rupis ipsius longe lateque per arua distendebatur et nemora in multis aquarum fontibus circunquaque, Anthenor, ipsius loci amenitate captatus, in supercilio rupis ipsius quandam ciuitatem fundare disposuit, et fundauit cum reliquiis Troyanorum qui nauigauerant cum eodem, et eam Corchire Menelaon statuit appellari. Quam in breui tempore forcium murorum ambitu circuncinxit, institutis in eis per girum multis turribus bellicosis. Quod postquam Troyanis innotuit qui remanserant apud Troyam de ciuitate ipsa in loco tuto firmata, fertili, et ameno, maxima pars eorum sponte peruenit ad eam. Ex quibus ciuitas ipsa necnon et multis aliis facta est nimium populosa. Predicto autem regi Oecide, cuius erat dominio prouincia ipsa subiecta, sic se subicere in multa sagacitate nouit Anthenor quod rex ipsum magnam recipit in graciam et ciuitatem ipsam et omnes Troyanos eosdem. Quare magnificatus est ualde ex dileccione regis Anthenor propter sue probitatis industriam, et in regno ipso per regem factus est secundus ab eo. Cassandra uero, que remanserat apud Troyam, multis exacerbata doloribus ex lapidacione matris et morte Polixene sue sororis, multos dies duxit in lacrimis, anxietatibus, et lamentis. Sed demum lacrimarum ymbribus exsiccatis et ea parum a suis doloribus respirante, Greci qui intendebant a Troya recedere ab ea multum exquirunt de futuris eorum. Quibus Cassandra dixit multa mala eis debere succedere antequam in patriam recipiantur eorum. Agamenoni uero dixit ipsum interficiendum ab hiis qui sunt de domo sua. Et prout unicuique eorum accidit sicut Cassandra uaticinata est illis presens hystoria per sequencia declarabit. De Thelamonio uero clandestine interfecto supererant duo filii, quos ipse de duabus uxoribus reginis sibi susceperat. Quorum antegenitus uocabatur Eantides, de regina Clausca, et alius, de regina Ethimissa, qui Antissacus uocabatur. Hii duo, dum etatem agerent puerilem, dati sunt sub tutela et cura regis Theucri ut eos donec pubescerent educaret et donec fierent apti ad miliciam assumendam. Agamenon uero et Menelaus a Grecis licenciam postulant recedendi. Quam ipsi maiores Grecorum adhuc existencium apud Troyam uix concedere uoluerunt, habentes eos de clandestina Thelamonii nece suspectos. Dum de Ulixis fuga furtiua, per quam accusatorem seipsum esse constituit, Agamenonem et Menelaum in aliquo releuarent, sibi recedendi licenciam inuitis animis tribuerunt. Ipsi autem recedentes a Troya alto pelago se committunt. Tempus erat quo, calcatis uuis, autumpnus in orbe iam suos menses exsoluerat inequales, et uicina hyems in suo pigro rigore iam ueniens propriis frondibus spoliarat arbores et dulcibus auium iam indixerat silencium cantilenis. Tunc cum robusta uentorum austeritas in multo flatus spiramine suis prosilit a cauernis, tunc cum, ab aere liquido serenitate depulsa, nubium obscura congeries uestit illum, que in pluuiarum copiis dissolute noua dant incrementa fluminibus et ab estiuis ramorum frustis et truncis decidentibus inter ualles in suis decursibus ualles ipsas undecunque mundificant et extergunt, tunc Grecorum inconsulta facilitas ceco auiditatis ardore corda commouit (qui ad propria repatriare uolentes peregrinancium animos feruenti calore febricitate compellit) ut non aduertentes uiarum discrimina nec temporum qualitates se desideratum accingant ad iter. Propter quod plerisque contingit quod, dum ad propria inconsulte redire festinant, uiarum impedimentis emergentibus inoppinatis aggressibus, in medio uiarum deficiunt et nunquam ad propria superest illis perueniendi facultas. Hoc enim desiderio dum Grecorum capta sunt uota ad propria redeundi, recedentes a Troya cum eorum nauibus diuiciis multis honustis quas ab opulenta Troyanorum preda sibi multipliciter quesierunt, in profundo hyemis quodam die sereno captato, se posuerunt in mari, et eleuatis uelis et in afflatibus uentorum expansis, per quatuor dies et totidem noctes quasi feliciter nauigarunt. Quinto uero die circa nonam, dum per Egeum mare maris equora plena securitate sulcarent, serenus aer subito factus est ater, dum obductis nubibus imbres euomeret in multa copia pluuiarum. Mugit ether in tonitruorum aggregacionibus sonos emittentibus terribundos, et choruscationes repentinis et falsis ignibus translucentes inter tenebras tempestatis instabilem lucem prestant. Eurus, uero, Nothus, et Africus ab antris Eoliis relaxati maris ymma subuertunt, et nunc in tumentes montes nunc in profundis hyatibus maris undas eleuant et discindunt uehementes spiritus procellarum. Sic ergo Grecorum naues, maris nimia tempestate quassate, nunc huc nunc illus incerto remige transferuntur. Scinduntur uela, multas dilacerata per pecias; magno franguntur arbores in stridore, et antenne a suis malis uiolento diuorcio separate uarias colliduntur in partes. Themonum uero suorum ab ipsis nauibus auulsorum excusso regimine, naues ipse, dum uage perclitantur uarios inter fluctus, superuenientis noctis tenebris duplicatis, inuicem segregantur, et a fulminibus a summo celo in triplici flamma ruentibus in medio fluctuum exuruntur, et exuste spumosas pereunt inter undas, dum eas celestis ignis exurit et maris aqua submergit. Pereunt ergo Greci nauigantes in ipsis, et innumerabiles diuicias Troyanorum que uehebantur in eis uorax pontus absorbet. Oyleus uero Ayax, qui xxxii nauibus suis in predictam incidit tempestatem, omnibus nauibus suis exustis et submersis in mari, in suis uiribus brachiorum nando semiuiuus peruenit ad terram. Et inflatus pre nimio potu aque uix se nudum recepit in litore, ubi usque ad superuenientis diei lucem quasi mortuus iacuit in arena, de morte sua sperans potius quam de uita. Sed cum quidam ex suis nando similiter a maris ingluuie iam erepti nudi peruenissent ad litus, dominum eorum querunt in littore si forsitan euasisset. Quem in arena iacentem inueniunt, dulcibus uerborum fouent affatibus, cum nec in uestibus ipsum nec alio possunt subsidio refouere. Sic ergo, ut dictum est, Grecis perclitantibus contigit et Aiaci uirtute dee Minerue, que conceptam iram atrocissimam in Aiacem in eum et alios uoluit uindicare ex eo quod Cassandram a templo suo uiolenter abstraxit. Quamuis enim dictum sit quod pena suos debet tenere actores, non est est nouum ut ob unius culpam dumtaxat mille non culpantes sepius arceantur. De aliis uero Grecis et Grecorum ducibus a Troya tunc recedentibus et ad propria redire festinantibus qui presentis cladis periculum minime subierunt - qualiter eis successerit sequenti libro apertius enarratur. Eo autem tempore quidam rex erat in Grecia nomine Naulus, qui regnum in Grecia magne latitudinis et longitudinis possidebat. Cuius regni situs ex latere septentrionalis plage longo maris pelago iungebatur, dum ex eodem latere haberet rupes excelsas, quarum radices ambiebat pelagus inporrectum, et multos ex eodem latere iuxta se haberet scopulos montuosus. Hic rex Naulus tempore Troyani belli habebat duos filios, quorum antegenitus Palamides in suo nomine uocabatur, alius minor eo uocabatur Oectus. Hic Palamides multa sui strennuitate uigebat, dum esset uir fortissimus et animosus in bello et equestris milicie multa fama preclarus. Hic ad Grecorum exercitum in multarum nauium copia et suorum multorum militum comitiua in apparatu maximo potenter accessit, cum nullus rex in Grecia maius regnum haberet nec tantis diuiciis opulentum. Hunc Palamidem Greci in imperatorem tocius exercitus statuerunt, Agamenone ab eius cura principatus amoto. Qui Palamides demum in conflictu belli mortuus expirauit, ut de hiis omnibus et de eo satis est supra loco suo relatum. Sed quidam, quibus aliorum placet interitus et qui semper in eorum maliciis gloriantur, regi Naulo et eius filio Oecto de morte Palamidis falsis adinuencionibus et subornatis in multa ficcione commentis aliter sunt testati. Dixerunt enim Palamidem non in bello peremptum sed clandestine et furtiue per Ulixem et eius socium Dyomedem de consilio Grecorum fuisse nequiter interfectum. Et ut ex eorum commentis resultaret firma credulitas, de eius interfeccione commentati sunt ficticiam formam et modum, astruentes in dictis eorum Ulixem, Dyomedem, Agamenonem, et Menelaum duas falsas litteras confinxisse, in quibus continebatur Palamidem cum Troyanis prodicionem exercitus tractauisse, pacta sibi a Troyanis quadam auri maxima quantitate, et has litteras fecerunt ad latus cuiusdam interfecti hominis colligari. Cum autem finxissent eos scire promissam pecunie quantitatem, procurauit Ulixes cum quodam secretario Palamidis, pecunia sibi data, ut illam pecuniam quam Troyani promiserant Palamidi pro prodicione exercitus se daturos sub caputio lecti Palamidis se latenter abscondere procuraret. Quam cum Ulixes eidem assignasset, idem secretarius Palamidis sub caputio lecti ipsius latenter abscondit. Cum idem secretarius se ad Ulixem postea contulisset et relatum sibi extiterat in secreto qualiter perfecerat mandatum Ulixis, Ulixes in eodem loco ipsum clandestine fecit occidi. Quibus litteris postea per Grecos inuentis et lectis, Grecos contra Palamidem suspicionis animum concepisse dixerunt. Et cum Greci se postmodum ad tentorium Palamidis contulissent perquisituri si sic de auro rei ueritas se haberet, perquisito eius lecti capucio, inuenerunt aurum ipsum in ipso et in eo pondere quod predicte littere continebant. Quare cum Greci fidem adhibuissent hiis que continebantur in litteris postea firmiorem, in Palamidem irruere uoluerunt tamquam prodicionis actorem. Sed Palamides animose resistens contra predicta obtulit se exinde defendere per duellum equestre qualiter ipsius sceleris erat inscius et se paratum innocenciam suam bello ipso purgare. Et cum nullus Grecorum fuisset qui tunc contra eum pugnandi causa congredi uoluisset, uidentibus eius emulis predictis quod per eam uiam offendere ipsum nullatenus potuerunt, Ulixes in suis sermonibus sedauit populum et curauit in tantum quod, de hiis que contra Palamidem suggesta fuerunt falsa credulitate depulsa, ut eius uideretur adiutor, Palamides fuit adhuc per eum in imperio exercitus reformatus. Addierunt eciam predicti commentatores adinuencionibus suis quod non post multos dies Ulixes et Dyomedes secreto sunt Palamidem alloquti, asserentes sibi quod ipsi certificati sunt quod in quodam ueteri puteo erat quidam maximus thesaurus absconsus, qui indubitanter poterat ab eis obtineri, de quo eum cum eis uellent esse participem, et sequenti nocte disposuerant ad predictum puteum se conferre; si placet ei ire cum eis ad ipsum thesaurum habendum, gratum et acceptum habebant. Palamides uero eorum fraudium uelud ignarus et sola fide deceptus, ueniente nocte, cum eis ad predictum se contulit puteum, ubi collacione facta inter eos quis eorum primo descenderet, Palamides in eum se obtulit descensurum. Qui, discalciatis pedibus et superfluis uestibus reiectis a se, in puteum ipsum animose descendit. Quem ut presenserunt ad yma putei peruenisse, statim eum cum lapidibus obruunt et interfecerunt eundem et ipsum mortuum in puteo dimiserunt, ad eorum tentoria sub eiusdem noctis silencio properantes. Et talis fuit falsi commenti globus qui de morte Palamidis Nauli regis animum patris sui et Oecti fratris sui ad credendum inuoluit. Propter quod rex Naulus et eius filius Oectus diligentissime sunt scrutati qualiter ad uindictam necis filii et fratris eorum potenter insurgerent contra Grecos qui in ipso exercitu tunc fuerunt. Audiuerunt enim pro certo quod Greci ipsi hyemali tempore se posuerunt in mari causa ad eorum propria redeundi, qui necesse habebant transire per confinia regni sui. Mandauerunt ergo eorum hominibus ut qualibet nocte in cacumine montium existencium iuxta pelagus ignem accenderent, ut decepti Greci per noctis tenebras transeuntes, putantes se esse secus terram in qua secure se recipere possent, ibi diuerterent incauti et uelis expansis in montes ipsos et scopulos cum eorum nauibus irruerent, ubi naues ipsi subirent dissute naufragium et irrecuperabiliter deperirent. Quod et factum est. Nam in ipsis rupibus et scopulis plus quam cc Grecorum naues cum nauigantibus in eis naufragio sunt submerse. Cetere uero naues que has precedentes proxime sequebantur, cum ad locum ipsum sub eiusdem noctis tenebris peruenerunt, audito fragore nauium que inter scopulos frangebantur et eorum letali clamore qui moriebantur in mari, locum ipsum exicialem uitantes ab eo fugiunt et se inmittunt in pelagus spaciosum. Cum quibus Agamenon, Dyomedes, Menelaus, et quidam alii, de quibus infra dicetur, predictum naufragium uitauerunt. Predictus autem Oectus siue Peleus (cum esset binomius), predicti regis filius Nauli, Agamenonis et Dyomedis curiose mortem affectans uel ipsorum grauia detrimenta, suo disquirit in animo qualiter eis obesse ualeat, si contingat eos salue ad propria remeare. Propter quod per speciales litteras suas et nuncium sapientem Clitemestre regine, Agamenonis uxori, pro uero et certo firmauit quod Agamenon maritus eius unam de filiabus regis Priami duxerat in uxorem, quam diligens uehementer suum secum ducit in regnum, ut regni sui sibi eam constituat in reginam, et Clitemestram eius ueram uxorem regno priuet et infallibiliter morti tradat. Unde cum sibi expediat ante tempus occurrere, monet eam ut sibi caute prouideat ne suam incidat in ruinam. Credidit ergo Clitemestra uerbis Oecti et ei humiles grates reddens tacito suo conseruauit in animo qualiter se a sibi dictis insidiis uiri sui salubriter tueretur. Factumque est quod Agamenon a periculis maris saluus euasit, perueniens in regnum suum, et Clitemestra eius uxor, que iam sibi parauerat sue necis insidias, eum ficticie leto uultu recepit. Hec autem Clitemestra in predicti sui mariti absencia matrimonii federis ipsius peccauit in legem. Nam, eius pudore postposito, matrimonialem thorum cum quodam Egisto nomine uiolauit. In cuius amore Clitemestra in tantum exarserat quod ex eo quandam susceperat filiam, que Erigona uocabatur, cui dare promiserat pro certo regnum suum, licet Egistus regie non esset originis nec ducis aut comitis nobilitate decorus, sed hoc certum est inter femineas uoluptates quod cum in sui corporis deliramenta labuntur, numquam appetunt cum aliquo commisceri qui marito suo sit melior nec equalis, semper enim ad uiliora declinant. Et cum ipse honoris earum prodige facte sint, in personis suis non horrent committere uilitates, sed non nisi cum uilibus eas committunt, quamuis si cum melioribus uiris suis eciam et seipsis aut mundi maioribus committerent, scelus esse putarent. Nobilitas eciam et diuicie committentis eas non excusarent a crimine quod adulterii non fedarentur infamia et quod innocentem maritum turpi non afficiant nota riualis. In tantum igitur Clitemestra cum suo Egisto dilecto tractauit quod prima nocte qua uenerat Agamenon, dum suo soporatus dormiret in lecto, Egistus in eum irruens ipsum iugulo interemit. Quo mortuo et eius corpore tradito sepulture, non post multos dies Clitemestra Egistum duxit in uirum et illum sui regni regem constituit Macenarum. Agamenoni uero supererat quidam filius ex eadem Clitemestra sibi susceptus Horrestes nomine, qui adhuc annos nondum attigerat pubertatis. Hunc rex Talcibius consanguineis eius, timens ne Egistus furtiue ipsum perimeret, clam ipsum eripuit et ad Ydumeneum, regem Crete, consanguineum eius similiter, transmisit eundem. Qui licet esset Horresti remota proximitate coniunctus, hunc tamen Ydumeneus rex et eius uxor regina Tarrassis gratanti animo susceperunt, quem non minori affeccione carnis obseruabant quam quandam eorum filiam nomine Climenam futuram heredem ipsorum in regno, que nondum effecta thori matura annos pueriles agebat. Ille idem Oectus Nauli regis filius ad Egeam Dyomedis uxorem se contulit, et eodem modo quo induxit animum Clitemestre ad credendum de uiro suo ducente secum unam ex filiabus Priami, eodem modo induxit Egeam. Hec Egea fuit filia Pollinicis regis Argiuorum. Cui mortuo superfuit Egea predicta et quidam filius uocatus Assandrus. Quare post mortem patris Polinicis Egea et Assandrus diuiserunt regnum inter se inuicem Argiuorum, cuius regni una medietas peruenit Egee et alia medietas Assandro fratri suo. Egea uero cum medietate sua regni predicti duxit in uirum Dyomedem eundem. Uerum dum frater suus Assandrus in Grecorum exercitum se conferret contra Troyanos cum predicto Dyomede sororio suo, antequam applicarent ad Grecorum exercitum, apud Breciam peruenerunt, ibi remanere causa recreandi per dies aliquos disponentes. Sed rex Thelephus, illius prouincie dominus, egre ferens moram illorum, in multitudine suorum militum, armatorum irruit in eosdem. Cuius rei causa cum haberent se necesse defendere, Assandrus multos ex militibus regis Thelephi interfecit. Quod rex Thelephus tollerare non ualens tot suorum excidium, accepta quadam lancea in qua erat ferrum ualde secabile, Assandrum cum ea letaliter uulnerauit et mortuum ab equo deiecit. Dyomedes uero, agnita morte Assandri cognati sui, furibundus se ingerit inter homines regis Thelephi, multos ex eis interficit, et demum corpus Assandri a pedibus equorum uiolenter abstraxit et in multis lacrimis inter suos illud adduxit. Et hec fuit rei ueritas de morte Assandri fratris Egee. Sed non sic fuit Egee suasum; ymo pro certo sibi assertum extitit quod Assandrus interfectus extiterat studio Dyomedis, ut eo mortuo medietas regni cederet Egee eius uxori, per quam ipse fieret integer dominus Argiuorum. Egea uero, cum non minus se diligeret Assandrum fratrem suum, que maluisset sui regni medietate carere quam suo fratre priuari, egrum concepit animum contra Dyomedem maritum suum. Propter quod, tam ob predictam causam quam ob Oecti uerba filii regis Nauli, procurauit cum Argiuis hominibus suis quod nullo modo reciperet Dyomedem, cui Egea ex tunc indixit exilium, recusans ipsum amplius in suo regno manere. Quare dictus Dyomedes coactus est exulare, qui quo declinet ignorat. Demum fortuna dictante Salaminam accessit, ubi tunc rex Theucer frater, quondam Thelamonii, illius prouincie dominus residebat. Sed audito iam dudum quod in morte Thelamonii fratris sui Dyomedes conspirauerat cum Ulixe, ipsum capi mandauit. Sed Dyomedes tunc furtiua fuga lapsus euasit a manibus regis Theucri. Rex autem Demofon et rex Athamas peruenientes in eorum regna simili modo a regnis eorum sunt exulare coacti. Qui Carthacium ueniunt, ubi dux Nestor ylariter recepit eosdem. Hii duo reges proposuerunt ibi in eorum regna se in armata manu conferre, et eorum regnicolas in potenti brachio debellare et omnes interficere fortuna fauente, illos specialiter crudelissime morti tradere qui faccionis ipsius fuerunt actores. Uerum Nestor eorum consilia non commendat; ymo persuadet illis ut nuncios eorum ad eorum regna transmittant in blandiciis et multarum prouisionibus libertatum. Unde factum est quod non post multos dies eorum regnicole reconciliacionis animum assumentes predictos eorum reges in eorum regna gratis animis receperunt. Heneas uero, qui remanserat apud Troyam ut refici faceret naues suas, dum fuit ibidem passus est multos bellicosos congressus ab adiacencium locorum incolis, qui Troyanorum reliquias prede exponere nitebantur. Consuluit ergo eis Heneas quod, cum ipse ad eorum defensionem diu cum eis esse non possit, mittant pro Dyomede, uiro tam strennuo, qui, cum exilium pateretur adhuc ex eo quod recipi non potuit inter suos, ad regimen et subsidium eorum libenter accederet. Miserunt itaque Troyani pro Dyomede, qui, auxilio undecunque quo potuit conquisito, cum multa celeritate se contulit apud Troyam. Qui cum inuenisset quasi Troyanos obsessos et adhuc Heneam ibidem, qui inter se gauisi sunt ualde, ambo ad bellum se parant, et ordinatis Troyanis aptis ad bellum, in armatu manu ad prelium egrediuntur cum eisdem. Diebus igitur septem continuis est pugnatum. Inter quos Dyomedes multa commisit de sue strennuitate persone, multos interfecit ex aduersariis Troyanorum, multos cepit ex eis, et quoscunque per eum capi contingeret faciebat statim furca suspendi tamquam fures pessimos et predones. Octauo uero die in multa bellandi astucia sic uiriliter irruit contra eos quod ipsos undique circuncinxit, sic quod manus eius effugere non ualerent. Quare omnes furca suspendi mandauit et eos more furum patibulis diuersis affixit. Reliqui autem uicini de adiacentibus uillis et castris, audito de insultantibus in Troyanos sic amara morte consumptis, perterriti nimium cessauerunt omnino uexare Troyanos. Unde quies est maxima parata Troyanis, si quies in eorum tribulacionibus dici potest. Heneas uero interim, suis refectis nauibus, cum multis de reliquis Troyanorum et patre eius Anchise naues ipsas ascendit, profecturus in exilium sibi a Grecis indictum. Propter quod cum ipsis nauibus alto pelago se committit, et cum prorsus ignoret quo sibi sedem fata statuerunt ubi suos possit locare penates, multis maris exagitatus periculis multis locis adhesit. Sed uoluntate deorum cum suis nauibus pontum intrat, et tamdiu per peregrina maria nauigauit quod peruenit in Ytaliam et in Thusciam se recepit. De processibus autem Henee particularibus, qualiter sibi successerit post recessum eius a Troya, et qualiter sibi contigerit postquam peregrinari desiit ex quo uenit in Thusciam, presens hystoriam non describit. Sed qui eorum uoluerit habere noticiam legat Uirgilium in Eneydos. Egea uero uxor Dyomedis, postquam ad eius peruenit noticiam Dyomedem receptum a Troyanis et hostes suos sic uiriliter debellasse, timuit ne Dyomedes forte uiribus conquisitis in eam irrueret et suos et eam offenderet tamquam lesus ab eis. Unde habito consilio cum Argiuis, statuit pro Dyomede mittere ut ad regnum suum secure debeat remeare. Qui, habito nuncio sue uxoris, gauisus est ualde et festinus ad propria remeauit, ubi ab Egea uxore sua et omnibus Argiuis sinceris animis et cum maximo gaudio fuit receptus. Ceteri uero Grecorum qui reges eorum redeuntes a Troya recipere recusauerant, penitencia ducti, humiliter querunt eos et ipsos regnorum suorum restituunt dignitati. Qui postquam ad regna peruenerunt eorum, urbes et loca collapsa in eorum absencia sollicita mente reformant et in meliorem statum instaurare procurant. Horrestes igitur Agamenonis filius, quem rex Ydumeneus susceperat nutriendum ob timorem Egisti, iam adoleuerat et xxiiii annorum iam erat maior effectus cum rex Ydumeneus ipsum honore milicie decorauit in multa iocunditate festiua. Quo facto milite, Ydumeneum regem deuote rogauit Horrestes ut, cum etas eius et tempus appeterent circa regni sui recuperacionem et in ulcionem necis patris sui intenderet, de militibus regni sui sibi deberet subsidium exhibere. Qui libenter annuens sibi mille milites ualde strennuos assignauit. Ubi multorum requisiuit et expectauit auxilium, sic quod breui tempore alios mille milites sibi quesiuit et cum predictis duobus milibus militum ciuitatem Trozen animosus intrauit. Erat autem huius ciuitatis dominus rex Forensis, sic suo nomine nuncupatus, qui dudum fuerat intimus Agamenonis et multum odiosus Egisto. Causa uero ipsius odii propter quam rex Forensis contra Egistum capitales inimicicias confouebat precipue fuit illa. Nam cum idem rex Forensis de quadam filia sua cum eodem Egisto matrimonium contraxisset, dictus Egistus ob amorem Clitemestre a filia regis Forensis diuertebat, libello repudii sibi misso. Propter quod gratanti animo se obtulit et rogauit Horrestem quod in sua comitiua contra Egistum ipsum duceret, qui in seruiciis Horrestis et destruccione Egisti uenire cum trecentis militibus intendebat. De quo Horrestes satis regraciatus est illi. Tempus erat quo iam sol Thauri signum intrauerat. Tunc cum prata uirent et uernant flores in arboribus redolentes, rubent rose in uiridibus rubis earum, et in dulcibus cantibus philomene dulci modulamine cytharizant, tunc cun esset mensis Maius ille, qui horum ductor est omnium et blandus alumpnus ipsorum, Horrestes cum rege Forensi et eorum exercitu a ciuitate Trozen ambo feliciter discedentes Micenas accelerant. Et cum eos nollent recipere Micenates, Horrestis exercitus ciuitatem ipsam dura obsidione conclusit. Receperat enim Horrestes responsum a diis ut contra Egistum secure procederet. Nam sibi contra eum est concessa uictoria, et acceptum est diis quod de matre sua ipse idem assumat suis manibus ulcionem. Quamuis enim Clitemestra in ciuitate ipsa esset inclusa, iuerat Egistus pro succursu ciuitatis milites coadunare pugnaces, cum quibus ciuitatem ipsam se sperabat pro certo tueri. Sed Horrestes, agnita ueritate per quam uiam posset redire Egistus in comitiua sua, ordinatis suia exploratoribus, circunquaque per passus uiarum per quos Egistus redire poterat multos milites constipari decreuit qui Egistum possent intercipere redeuntem. Ipse uero quolibet die ciuitatem ipsam continuis uexabat insultibus, que a suis ciuibus poterat male defendi, cum non fuisset ciuitas ipsa contra insilientes in eam ante tempus pro sua defensione munita. Quare factum est quod ciues eius non ualentes sustinere nocturnos stimulos et diurnos quinto decimo die obsidionis ipsorum cessauerunt omnino bellare, et ciuitas ipsa ab Horrestis exercitu capta est. Intrauit igitur ciuitatem Horrestes in multa militum comitiua. Et ordinatis militibus in portarum custodia ne quis ingredi uel egredi forte posset ab eis, ad regium quondam patris sui pallacium properat, ubi Clitemestram matrem suam inuenit. Quam statim capi mandauit et fida custodia detineri, sic et omnes qui patris sui regis Agamenonis conspirauerant in mortem et qui contra rebellionem eius fuerant principes faccionum. Eodem eciam die dum Egistus celeraret ad succursum cum quibusdam suis militibus ciuitatis, incidit in manus militum Horrestis Egistum expectancium redeuntem. Qui irruentes in eum et eius socios, bello commisso, ceperunt Egistum, omnibus eius militibus interfectis, et Egistum ad Horrestem adducunt, manibus eius post terga ligatis. Sequenti uero die Horrestes mandauit Clitemestram matrem suam ligatis manibus nudam aduci. Contra quam Horrestes nudato ense illico irruit et ubera eius ab eius pectore propriis manibus extirpauit, et in multis ictibus ensis sui interfecit eandem. Quam interfectam et nudam extra ciuitatem per terram trahi mandauit et canibus et uolucribus eam statuit deuorandam. Propter quod tamdiu insepulta remansit donec canes et uolucres totum corpus eius exceptis ossibus consumpserunt. Egistum uero nudum per totam ciuitatem tractum furca suspendi mandauit; sic et omnes alios quos ceperat tractos per ciuitatem et furca suspensos necari decreuit. Quid ultra? Ex omnibus impiis, infidelibus, et peruersis per Horrestem Micenarum ciuitatem purgata, uere dici potuit Agamenonis mortem per tantorum mortes ultam plene fuisse necnon et de Clitemestra propter obprobrium a se turpiter uiro factum necnon et illatam iniuriam per eam nato suo in multis in quibus Clitemestra peccauit. Fuit enim homicidii rea, que talem et tantum regem qualis fuit inclitus Agamenon, sub eius securitate cubantem, fecit occidi, uirum et filium turpis adulterii affecit iniuria, et seipsam naturam et morem mulierum nobilium non obseruans. Quare iustum fuit ut de tot malis incurreret multa mala per eum precipue quem in nota dedecoris tot malis affecit. Interea Menelaus, qui a multis periculis maris euasit, cum Helena uxore eius Cretam applicuit, ubi de morte Agamenonis fratris sui et uindicta per Horrestem assumpta rumorem audiuit. Contra Horrestem igitur Menelaus grauem concepit animum de tam dira uindicta quam exercuit contra matrem. Et ibi tam maiores quam uulgus pro maiori parte ciuitatis ipsius uenerunt ut uiderent Helenam, pro qua Greci tot mala sunt passi. Demum uero uentis secundis afflantibus Menelaus cum Helena recessit a Creta, et felici nauigacione potitus in portum applicat Macenarum, ubi odiosum animum demonstrauit Horresti, dicens ei eum in regno patris non debere succedere ex eo quod in matrem tam diram exercuit ulcionem que magis impietas dici potuit quam uindicta. Quare factum est quod, congregatis omnibus Grecorum regibus in Athenis, quibus pro maiori parte eorum communiter uidetur Horrestem Agamenonis filium fore regno patris indignum, qui contra matrem fuit tanta impietate crudelis, et ideo exilio magis dignum. In defensionem suam allegante tunc Horreste quod quicquid de matre fecerat exercuerat de iussu et uoluntate deorum. Dux autem Athenarum se obtulit pro parte Horrestis contra quemlibet probaturum quod Horrestes regni Macenarum dominio dignus erat, et quicquid de matre fecerat deorum peregerat uoluntate. Contra quem dum nullus fuisset qui predicto bello se uellet offerre, predicti reges, sollempni communicato consilio, absoluerunt predictum Horrestem ab omni querela, ipsum de regno patris sollempniter coronantes. Qui licenciatus ab eis, cum Athenarum duce, qui affectione associauit eundem, Macenas applicuit, ubi cum maximo gaudio fuit receptus. Horrestes igitur in patris solio sedit dyademate coronatus, egrum gerens animum contra suum patruum Menelaum. Sed recedente duce Athenarum ab Horreste, rex Ydumeneus rex Crete apud Micenas se conferens inter Menelaum et Horrestem concordiam tractauit et pacem, sic quod Horrestes Hermionam regis filiam Menelai et Helene in uxorem duxit, suam uidelicet consobrinam, festiuitate nupciarum inter eos sollempniter celebrata. Erigona uero filia Clitemestre et Egisti, turpi coytu suscepta, ex quo nouit Horrestem uterinum fratrem suum in regni solio confirmatum, nimio dolore commota laqueo se suspendit. Non post multos uero dies Ulixes cum duabus nauibus negociatorum quas precio conduxerat Cretam uenit. Suas enim naues amiserat, et quicquid habuerat ablatum sibi extitit ab incursibus piratorum, et eo pocius quod in manus gentis Thelamonii Aiacis incidit, que ipsum cepit et quecunque penes ipsum inuenit abstulit e t ipsum furca suspendere intendebat. Sed Ulixes industria sensus sui euasit a laqueo gentis ipsius, pauper tamen et egenus et penes se nichil habens. Licet enim sic euasisset a manibus gentis Aiacis et dum securus eripi ab infortuniis credidisset, incidit subsequenter in manibus regis Nauli, qui propter Palamidis filii sui mortem capitali odio persequebatur Ulixem. Ulixis igitur sagacitas magna fuit, per quam a manibus regis Nauli de persona saluus euasit. Quo uero ingenio uel quo sagacitatis tenui argumento a captura gentis Aiacis et manibus regis Nauli Ulixes euaserit presens hystoria non declarat, nisi quod Ulixes ex predictis causis ad Ydumeneum regem pauper et inops accessit. Rex autem Ydumeneus de tanta Ulixis paupertate miratus nichilominus hylariter eum suscepit et casus suos et sue infelicitatis accidencia explorat ab ipso et petit ea sibi seriatim et particulariter enarrari. Quod Ulixes gratanter admittens, ut regis peticionem impleret, suorum casuum fata reuoluens in sui narracione sermonis ea per ordinem explicauit. De quibus sic dixit: Uerum est, domine rex, quod post capcionem Troie, cuius capcionis ego pars infallibiliter magna fui, cum nauibus meis multis onustis diuiciis de opibus Troyanorum in multa auri et argenti copia et multorum meorum michi famulantium comitiua pelago me commisi, et me per plures dies prospere nauigante, in quendam portum, qui Mirna communiter nuncupatur, primo saluus applicui, ubi cum meis pro terre recreacione descendi et ibi tutus per dies aliquos moram traxi, cum ibi nullus michi et meis molestiam intulisset. Deinde a predicto portu discessi, et aura michi blandiente secunda, in portum qui dicitur Calastofagos salue perueni, ubi similiter cum meis per dies aliquos sum moratus. Cunque fallaces uenti michi tempus prosperum suaderent, a predicto portu discessi et fere per tres dies proxime subsequentes feliciter nauigaui. Tunc subito uentorum tempestas inualuit et aer de sereno factus est repente obscurus incerta nauigacione nunc huc nunc illuc me sub nimia tempestatis clade uexauit. Demum tempestas ipsa me compulit in Siciliam diuertere nimis inuitum, ubi uexaciones sum passus plurimas et labores. Erant enim in Sicilia duo reges fratres, quorum unus uocabatur Strigona et alius Ciclopa. Hii autem duo reges irruerunt in me et meos. Uidentes naues meas diuiciis tantis plenas exposuerunt per uiolenciam eas prede, et quicquid inuenerunt in eis exportauerunt ex eis in multitudine eorum militum armatorum. Et eo deterius quod superuenerunt duo eorum filii, milites ualde strennui et nimium bellicosi, quorum unus uocabatur Allifan et alius Pollifemus. Hii irruerunt in milites meos, qui centum interfecerunt ex eis, ceperunt me et Alfenorem unum ex sociis meis, et me et eum in quondam castro in carcerem detruserunt. Hic Pollifemus habebat quandam sororem, uirginem speciosam, quam postquam uidit Alfenor, in concupiscentia eius exarsit, et eius illaqueatus amore factus est ualde amens. Per sex igitur menses me captiuum in Siciliam detinuit Pollifemus. Sed demum misertus est mei et me cum Alfenore liberauit. Qui Pollifemus postea multum michi contulit commodi et honoris. Sed Alfenor circa sui amoris uehemenciam in tantum operam suam dedit quod sororem Pollifemi quam diligebat noctis tempore a secretario patris eripuit et ipsam secum aduxit. Quod ut peruenit ad suorum notitiam, sui contristati sunt ualde. Propter quod idem Pollifemus iterum in me et meos eadem nocte ad arma prorupit cum maxima militum comitiua, et facto impetu contra meos, sui recuperauerunt Pollifemi sororem. Qui Pollifemus in me demum irruit, et dum ab eo insisterem me tueri, unum sibi ex oculis eius euulsi, et cum sociis meis qui uiui supererant in naues proprias me recepi, et cum eis a Sicilia eadem nocte discessi. Deinde recta nauigacione potitus in Aulidem insulam me uentus appulit quamuis inuitum. In hac igitur insula erant due puelle sorores nimium speciose, ipsius insule domine, que in arte nigromancie et exorzizacionibus docte nimium habebantur. Quoscumque igitur nauigantes in hanc insulam fortuna trahebat predicte sorores non tam earum pulchritudine quam earum magicis incantationibus sic tenaciter capiebant quod nulla spes erat intrantibus ab insula posse recedere, omnium aliarum curarum oblitis, adeo quod si quos inueniebant ad earum mandata rebelles, statim eos in bestias transformabant. Harum igitur una, illa uidelicet que magis docta in hac sciencia erat, Circes suo nomine uocabatur, et alia suo nomine Calipsa. In potestatem igitur harum duarum me fortuna deduxit, quarum una, uidelicet Circes, meo quasi amore bachata, suas inmiscuit pociones, et suarum incantacionum insidiis sic fatue me allexit quod per annuum integrum non fuit michi ab ea recedendi facultas. Infra quem annuum Circes grauida est facta et concepit ex me filium, qui postea natus ex ea creuit et factus est uir nimium bellicosus. Ego autem circa propositum mei recessus curam adhibui. Sed Circes irata persensit, et suis magicis artibus me credidit detinere. Sed ego, qui de arte eram similiter ualde instructus, contrariis operacionibus omnia sua figmenta destruxi et penitus annullaui. Et quia sic ars deluditur arte, contrariis commentis Circes in tantum preualuerunt efficacius artes mee quod cum omnibus sociis meis qui tunc erant mecum a Circe nimium anxiosa recessi. Sed quid michi profuit ille recessurus? Nam committente me mari, uentus me appulit in terram regine Calipse, que suis artibus sic me illaqueauit et meos quod maiori tempore quam uoluerim me detinuit penes se. Mora tamen ipsa michi non fuit nimium tediosa propter ipsius regine pulchritudinem, in qua miro modo uigebat, et propter affectus placidos quos penes ipsam inueni, que placere michi et meis nimium est conata. Tandem per mei sensus industriam factum est quod ab ipsa salue recessi, in maxima tamen mei pena laboris, cum artes mee artes suas uix repellere potuissent. Deinde nauigando cum meis perueni ad quandam aliam insulam, in qua quoddam oraculum sacrum habebatur, quod diuine concessione potencie certa et uera responsa petentibus exhibebat. Ab hoc oraculo multa petii curiosus, inter que affectuose ab eo quesiui quidnam de nostris contingeret animabus postquam a nostris corporibus sunt egresse. De omnibus igitur per me tunc quesitis ab eo certum responsum obtinui preterquam de animarum articulo, de quo ab eo nullum certum responsum potui obtinere. Cum igitur ab ipso oraculo discesissem, aura, ut credidi, perflante secunda, uentus me conpulit pertransire per quendam locum periculis multis plenum. Perueni enim in illud mare in quo Syrenes, que sunt maxima monstra marina, pelago spaciantur. Sunt enim ab umbilico superius forme feminee, uirgineum uultum habentes, ab umbilico uero citra omnem formam piscis obseruant. Hec autem mirabiles uoces mirabili sonoritate resoluunt in cantu in tam dulci modulamine cantilene quod celestem putares excedere in sonis musicis armoniam, adeo quod miseri nauigantes, cum ad eas perueniunt, tanta earum cantus dulcedine capiuntur quod eorum nauium uela deponunt, ramos reponunt in altum, nauigacione penitus abstinentes. Sic enim animos miserorum ille cantus inebriat quod miseri audientes omnium aliarum curarum grauaminibus exuuntur, et in tantum earum dulcedo ipsorum demulcet auditus quod quasi sui ipsius prorsus obliti nec esum appetunt neque cibum, dum eorum quidam animis sopor illabitur, per quem efficiuntur penitus dormientes. Quos dum Syrenes dormire persenciunt, naues eorum gubernatorum regimine destitutas statim euertunt et naufragio subruunt, sic quod nauigantes in eis dormiendo infelici naufragio submerguntur. In has igitur Syrenes incidi, et ne socii mei mecum inuoluerentur simili soporis errore, meis artibus et mei et eorum auditum sic tenaciter obturaui quod de earum cantu ego et socii mei nichil penitus audientes ipsas debellauimus, et plus quam mille ex eis interfecimus, sic quod salui earum loca transiuimus, ab earum periculis liberati. Deinde naufragio infelix casus nos appulit inter Sillam et Caribdim, et cum xu stadia eorum ingluuiosa pericula protendatur, ibi ab ipsa maris ingluuie plus quam medietas mearum nauium fuit absorta. Propter quod socii mei nauigantes in eis ingluuie ipsius maris naufragio perierunt. Ego autem cum alia medietate nauium mearum ab ipsius ingluuie maris auulsus Pheniciam nauigando perueni, ubi inueni mirabilis gentis tyranidem, qui in me et meos irruens maiorem partem meorum gladio interemit, paucis relictis ex eis. Bona omnia que tunc mecum habebam in nauibus abstulerunt a me homines gentis ipsius, ceperunt me, et qui superfuerunt ex meis mecum duris carceribus incluserunt. Tandem, uolentibus diis, liberauerunt me et illos quos mecum incluserant, nichil michi restituto ab eis de rebus meis. Quare in summa paupertate deductus circuiui meridiem et demum in terram istam applicui, factus pauper et egenus, ut uides. Ecce narraui tibi omnes casus meos postquam a Troya recessi et in paupertatem quare sunt deductus. Et sic Ulixes narrationibus suis finem fecit. Rex uero Ydumeneus, auditis uerbis Ulixis, racione sue nobilitatis et eius industrie ualde compassus est sibi, et ideo quantum placuit Ulixi in Creta morari in multa rerum habundancia rex honorauit eundem. Demum cum Ulixi placuit a Creta recedere, rex donauit Ulixi duas naues, necessariis omnibus bene munitas, cum quibus posset in regnum suum commode nauigare. Donauit etiam sibi dona plurima, argentum et aurum, que sibi possent habunde sufficere dum ad propria perueniret. In recessu tamen suo rogauit eundem ut ad regem Anthenorem se conferret, qui eum uidere plurimum affectabat. Ulixes igitur, a rege Ydumeneo obtenta recedendi licencia, naues ascendit et ad regem Anthenorem se contulit, qui eum in uultu ylari cum multa iocunditate recepit. Cui multum grata fuit Ulixis multa facundia et nimia industria sensus eius. Ibi autem Ulixes certos rumores didicit de uxore sua Penelope, tot infestata proceribus, et eius pudicicia ab ea illesa seruata, necnon et de quibusdam aliis qui inuaserant terram suam et eam temere detinebant contra eius uoluntatem uxoris. Ibi Thelemacus filius eius, cognito patris aduentu, accessit ad eum, qui omnes rumores quos pater didicerat certa sibi assercione firmauit. Quare Ulixes regem rogauit Anthenorem ut eum in regnum suum associare deberet in suorum militum comitiua. Quod Anthenor libenter annuens cum suis militibus associauit eundem. Et eis de felici nauigacione potitis, in tantum procurauit Ulixes quod de nocte in suam applicuit ciuitatem, et depositis in terram militibus, de nocte suorum proditorum domos inuadit, ubi ipsos inueniens dormientes omnes interficit ita qod nullus euasit ex eis. Adueniente uero die in sui folgoris lucida claritate, in suum pallacium cum rege Anthenore se recepit. Et ibi rege ipso cum multa iocunditate recepto, O quam facta est hylaris Penelope in aspectu sui domini, quem tanto uidere tempore anxia peroptauit! Concurrunt igitur ciues, reges eorum tantis temporibus expectatum cum multo gaudio uidere festinant, multa dona sibi offerunt et exenia magna nimis, et exaltatus est Ulixes multum in regno suo. Et in tantum cum rege tractauit Anthenore quod Thelemacus Nausicam, filiam regis Anthenoris, duxit in uxorem. Celebrantur igitur nupcie Thelemachi in multorum sollempnitatibus gaudiorum. Et rex Anthenor suum feliciter remeauit in regnum. Et Ulixes in inclito statu regni sui demum sub nimia pacis tranquillitate quieuit. Quia uero usque nunc de Pirro Achillis filio postquam a Troya recessit, presens hystoria nichil dixit, nunc ad narrandum eius aduentum dirigitur stilus noster. Pirrus enim ex parte patris sui habuit regem Pelleum auum suum, cum ex predicto Pelleo et Thetide eius uxore fuisset susceptus et natus Achilles pater ipsius Pirri, quem Achilles suscepit ex Deidamia regis filia Licomedis. Et sic habuerat Pirrus duos auos, regem Pelleum ex parte patris et regem Licomedem ex parte nobilis matris sue. Qui rex Licomedes filius regis Achasti fuit, proaui dicti Pirri, adhuc uiuentis, licet esset in senio constitutus. Hic Acchastus habebat odio Pirrum et omnes de genere patris eius. Causam autem huius odii presens hystoria non describit. Rex igitur Acchastus Pirri proauus expulit regem Pelleum auum Pirri de regno Thesalie, sic quod ipsum Acchastus exulare coegit et pro interficiendo Pirro suas posuerat insidias ne euaderet manus eius. Pirrus uero, postquam a Troya recessit et maris se subiecit insidiis, multa maris pericula passus est, et maiorem partem rerum quas secum detulerat proiecit in mare, et quasi eius nauibus conquassatis, Molosam applicuit, ubi naues suas pro temporis tempestate quassatas necessaria fecit refeccione fulciri. Ibi eciam didicit qualiter rex Acchastus proauus eius regem Pelleum auum suum a Thesalie regno deiecerat et qualiter contra Pirrum fuerat insidias machinatus. Doluit igitur Pirrus de tam enormi dispendio aui sui sed pocius de seipso, cum predictus rex Licomedes, auus maternus ipsius Pirri, regis Acchasti filius, ipsum a suis annis teneris educasset. Interea rex Pelleus, per regem Acchastum a regno deiectus, qui timore regis Achasti et filiorum suorum (cum rex Achastus haberet duos alios filios et unam filiam nomine Thetidem, quorum filiorum unus uocabatur Philistenes et alius Menalipus) securus in publicum non poterat apparere, prouidit ubi posset melius delitere donec Pirrus nepos eius rediret a Troya, qui opem suo discrimini ferre posset. Sciebat enim per mare a Troya eum cum suis nauibus rediturum. Erat enim longe a ciuitate Thesallie per uiii forte stadia quoddam antiquum hedificium iuxta mare, inter ciuitatem ipsam et hedificium ipsum quibusdam nemoribus interiectis, ad que sepius uenandi causa reges Thesallie uenire solebant, cum in eis uenatorie fere plurimum habundarent. Hoc autem antiquum hedificium pro temporis uetustate erat penitus derelictum, cum situs eius esset in sollitudine constitutus et nulla ex eo appareret fabrica super terram. Erant enim in eo sub terra recondite multe lacune, in quibus poterat quis secure latere, cum foramen descensus eius esset incognitum, multis spinetis siluestribus et rubis agrestibus circumclusum. Sed ab ipso foramine facilis erat ad inferiora descensus, per gradus scilicet constructos in ipso, quamuis in summitate foraminis esset quedam latens fouea pro spinetis, in medio cuius os foraminis habebatur. In hoc igitur hedificio Pelleus latere disposuit. Qui dum lateret in ipso, sepius egrediebatur ab eo, et perueniens ad litus maris equora suo meciebatur intuitu si forte Pirrum uidere posset cum suis nauibus redeuntem. Pirrus uero, suis refectis nauibus in Molosa, nauigare uersus Thesalliam prorsus intendit uindicaturus, si posset, contra regem Achastum, maternum proauum suum, deieccionem Pellei aui sui paterni et seipsum a se tueri, si posset eum in offensionis obstaculo preuenire. Ut igitur caucius faciat que intendit, duos secretarios suos, Crispum uidelicet et Adrastum, sagaces exploratores, apud Thesalliam mittere procurauit ad Assandrum, ciuem Thesallie dudum, Pellei et ipsius Pirri fidelem, ut per eum posset de omnibus informari. Quibus uenientibus apud Thesalliam, per Assandrum omnibus diligenter edoctis, ad Pirrum celeriter redeuntes sibi fideliter referunt singula que uiderunt et que didicerunt ab Assandro referente. Pirrus igitur statim suas naues ascendit in Thesalliam profecturus. Sed dum putaret feliciter nauigare, marina tempestas in naues suas irruit, que fere triduo perdurauit. Demum diis fauentibus factum est quod cum nauibus ipsis, adhuc uentorum rabie non sedata, in quendam portum applicuit uocatum Speliadim. Hic autem portus distabat a ciuitate Thesallie fere per octo stadia, et erat uicinus illi antiquo hedificio in quo rex Pelleus delitebat. Pirrus itaque, maris fatigacione laxatus, descendit in terram, et dum ire pedes ad uicina nemora properaret, mirabilis fortune casus ad predicti foraminis foueam hedificii supradicti ipsum adduxit. Quam preuidere non ualens propter herbarum adiacencium uelamenta in eam irruit, et ad superiorem et primum gradum de gradibus ipsis per quos descendebatur inferius fixit pedes, et dum inspiceret gradus ipsos, uidere quid sit inferius diligenter affectat. Dum igitur ad loci ipsius yma peruenit, ecce quod a suis latibulis rex Pelleus prosilit, nepotem agnouit, in cuius uisione uidere putat Achillem, tanta patri suo Pirrus similitudine respondebat. Affectuose ergo ipsum amplectitur et in lacrimis ipsum flebiliter osculatur. Sua sibi discrimina tandem exponit de rege Acchasto, suas sibi reserando querelas. Dolet Pirrus, tacitus tamen omnia in mente conseruat. Ascendunt ergo superius auus, et nepos et ad Pirrum accedit tunc comitiua suorum. Pirro uero statim innotuit quod Philistenes et Menalipus, filii regis Acchasti, ad nemora ipsa peruenerant causa uenandi. Quo audito, statim Pirrus exuit uestas suas, et quadam uili et ueteri ueste sibi quesita, lacerata multas in partes, se induit, et accinctus quodam ense, sociis suis data licencia, solus properauit ad nemus. Nondum igitur Pirrus multum per nemus uagauerat cum regis Acchasti filiis obuiauit, qui a Pirro querunt quis sit, unde sit, unde uenerit, et quo uadat. Pirrus autem respondit eis se esse de Grecia et a Troya cum suis sociis cum quadam naui ad patriam suam se uoluisse redire. Sed tanta maris tempestas contra ipsos inualuit quod post multa discrimina et labores non multum longe a litoribus naufragium sunt perpessi, sic quod quingente persone nauigantes in eis subito naufragio perierunt. Ego tamen solus euasi, quem excellentes fluctus quasi mortuum ad litora proiecerunt. In quorum spuma, dum frangit in terra et in facie terre descendit circa litus, perueni a tumefaccione fluctuum frangentium circa terram quasi mortuus inebriatus ad litus. Ubi post multum uomitum aque salse quam ex mari sorbueram, in aliquo respiraui, et demum post multas angustias uix bene restitutus sum mee pristine sanitati, et in naufragio ipso cum amiserim omnia que ferebam, pauper effectus mendico panem hostiatim dum ueniam ad proprios lares meos. Uos autem, si nondum comedistis et detulistis aliquid in hoc nemus ad uescendum, estote michi de eo in aliquo graciosi. Qui sibi dixerunt, Morare nobiscum. Interim quidam ceruus lentis passibus dum uagaretur, coram ipsis apparuit, quem statim Menalipus a fratre suo segregatus insequitur, eo solo cum Pirro dimisso. Qui dum multum esset elongatus ab eis, dum multum insisteret ceruum prosequi fugientem, Philistenes frater eius causa quietis descendit ab equo, et statim Pirrus in eum irruens ipsum protinus interfecit. Deinde cum frater eius Menalipus a cerui prosecutione rediret, Pirrus euaginato ense in eum irruens ipsum protinus interemit. Et sic Pirrus duos suos auunculos fratres Thetidis auie sue crudeliter interfecit. Qui dum ab eorum rediret cede, obuiauit ei Cynaras de familia regis Acchasti. Quem Pirrus interrogauit ubi esset Acchastus. Qui dixit ei Acchastum prope esse. Et statim Pirrus Cynaram euaginato ense crudeliter morti dedit. Et confestim properauit ad naues, ubi pulchris uestibus seriose se induit, et ab eis recedens Acchasto regi obuiauit. Qui dixit Pirro: Quis es tu? Pirrus autem regi Acchasto sic respondit: Unus sum ex filiis regis Priami qui ductus in captiuitatem sub dominio Pirri sum. Rex uero Acchastus, ignorans eum esse Pirrum, dixit ei: Ubi est Pirrus? Qui dixit: Ualde a maris uexacionibus fatigatus descendit in terram et causa quietis accessit ad illam foueam, quam extensa dextera sibi monstrauit. Et statim euaginato ense ipsum uoluit interficere. Tunc ei statim ibi apparuit Thetis uxor regis Pellei, que et ipsa erat regis Acchasti filia mater Achillis et auia Pirri, que dixit ei: Kare nepos, quidnam intendis facere? Nonne auia tua sum? Orbasti me enim duobus fratribus meis auunculis tuis, et nunc intendis orbare me rege Acchasto, meo patre, proauo tuo? Et statim Thetis, Pirrum fortiter amplectendo, cepit brachium eius quo ensem tenebat in manu ne ipsum contra regem Achastum eleuaret ad ictum. Cui dixit Pirrus: Rex Acchastus pater tuus regem Pelleum uirum tuum a suo regno deiecit. Nonne in hoc teipsam offendit? Sed ueniat Pelleus, qui si sibi uelit parcere, parco ego. Ueniens igitur Pelleus rogauit Pirrum ne regem Acchastum morti traderet, cum de morte duorum filiorum suorum sit rex Acchastus satis afflictus et deterior morte sit pocius sibi uita. Quare reformata est pax et bona uoluntas inter Acchastum et Pelleum, dudum inuicem discordantes. Et consedentibus omnibus eis, Thetide uidelicet, rege Acchasto, Pelleo, et Pirro, inceperunt hii tractare de regno. Rex autem Acchastus, qui tunc regni ipsius moderamina gerebat ut rex, dixit illis: Ego autem sum nimia senectute confractus et de regni laboribus amodo michi modica cura est. Filios meos amisi, qui de regno ipso potuissent habuisse dominium. Nullus alius ergo est ad quem regnum ipsum debeat de iure deuolui quam ad Pirrum, karissimum nepotem meum, et ideo ex nunc me spolio regno ipso et ipsi Pirro sponte concedo. Quem ex eo statim per sue uestis fimbriam inuestiuit. Cui Pelleus: Et ego omne ius quod in eo habeo cedo et transfero in eundem, quia semper hec fuit summa cupiditas uoti mei ut Pirrus ceptro regni Thesallie potiretur. Insurgunt ergo omnes ipsi a loco illo et ascendentes equos eorum Thesalliam peruenerunt. Quare Pirrus mandauit ut omnes naues sue in Thesalliam nauigarent. Uenientibus ergo eis apud Thesalliam, rex Acchastus mandauit omnibus de Thesallia ut sacramentum fidelitatis et homagii Pirro prestare deberent. Qui de Pirri dominio facti sunt leti, propter quod sacramentum ipsum Pirro cum magno gaudio prestiterunt. Et sequenti die rex Achastus et Pelleus Pirrum de regno Thesallie coronauerunt in regem. In cuius regni solio Pirrus sedit dyademate coronatus. Et factum est postea quod regis Pirri fauore exaltatum est regnum Thesallie super omnia regna Grecie, et Pirrus rex ipsum in maxima pace seruauit usque ad extremum exitum uite sue. Ydumeneus uero rex Crete mortuus est, superstitibus sibi duobus filiis, Merion, uidelicet, et Laorta. Sed Merion post mortem patris sui parum uixit et mortuus est et regnum Laorte fratri suo dimisit, qui satis honorifice in Creta feliciter est sepultus. Thelemacus autem, Ulixis filius ex Nausica uxore sua, regis Anthenoris filia, suscepit filium Deyfebum nominatum. Sed ad Pirrum iterum redit hystoria ad narrandum suos deinde processus et qualiter et quando Pirrus dies suos clausit extremos. Rex igitur Acchastus de morte filiorum suorum exacerbatus inmodice filiorum suorum corpora mortuorum Thesalliam deferri mandauit, ibique sepulti sunt, mandante rege Pirro, in monumentis eorum nimium preciosis. Fata uero, que in summa felicitate hominibus constitutis cecas parant insidias per quas a felicitatis fastigio decidere eos subitam faciant in ruinam, ostendunt ea eis ualde placere que ruinosa postea pariunt detrimenta. Pirrus itaque in regni sui fastigio constitutus Hermione, Helene et Menelai filie et uxoris Horrestis, feruentis amoris cupidine captus fuit. Propter quod data opera ut sue satisfaciat uoluntati, Hermionam furtiue rapuit ab Horreste, et a regno dudum Agamenonis Micenarum, in quo regnabat Horrestes, in regnum Thesallie furtiue adduxit eam. Quam sibi matrimonio copulauit. Dolet ergo Horrestes de tanta uerecundia sibi facta, sed in regnum suum inuadere Pirrum non est sibi tanta potestas. Tacitus tamen reseruat in mente futuros euentus per quos sibi possit plene parari uindicte facultas. Factumque est quod Pirrus proposuit in Delfon insulam se conferre ad regratiandum Appollini deo et aliis diis de multa uictoria mortis Achillis patris eius sumpta de Paride crudeliter interfecto. Propter quod Pirrus in apparatu suo se accinxit ad iter, et in Delfon insulam se contulit, relictis in pallacio suo Andromacha, Hectoris dudum uxore, cum paruulo suo filio et eiusdem Hectoris nomine Laumedonta, cum et ipsa pregnans esset ex Pirro, necnon et Hermiona eius uxore, que post recessum Pirri misit Menelao, patri suo, sibi grauiter successisse de Pirro marito suo, qui solus Andromache amore bachatus de ea parum curabat aut nichil, ut acceleraret uenire Thesaliam quod Andromacham morti tradat cum eius filio Laumedonte. Menelaus itaque ad uerba Hermione filie sue Thesalliam properat, ubi, sui nobilitatis omisso pudore, in Andromacham irruit. Sed Andromacha subito puerum suum Laumedontem suas recepit in ulnas, et precipiti fuga lapsa se dirigit in plateas, ibique fortiter exclamans auxilium populi contra Menelaum implorat in lacrimis ne populus paciatur ipsam interfici cum paruulo nato suo. Populus autem incontinenti ad arma decurrit, et armata manu insequitur Menelaum, sic quod Menelaus timore populi stupefactus ad propria remeauit. Horrestes autem, audiens Pirrum in Delfon insulam peruenisse, ibi in multa militum comitiua se contulit, et in potenci manu aggressus est Pirrum, et manu propria ibi interfecit eundem. Et Pirrus mortuus est, qui statim in eadem insula fuit sepultus. Uxorem autem suam recuperauit Horrestes et in regnum suum ipsam adduxit. Pelleus uero et Thetis Andromacham ex Pirro pregnantem et Laumedontam eius filium a Thesallia recedentes in Molosam deferunt ciuitatem, ibique Andromacha peperit filium quem ex Pirro sustulerat et nomen eius Achilleydes est uocatum. Hic Achilleides creuit, et Laumedontam fratrem suum Thesallie coronauit in regem, seipso postposito, ad quem regnum ipsum racionabiliter pertinebat, et nichilominus ipsius sui fratris amore uoluit et mandauit quod omnes Troiani qui capti erant in Grecia libertate plenaria potirentur. Preterea hic subiungit hystoria sic enarrans. Dictum est in libro xxiiiio et xxuo qualiter Achilles, mortuo Troilo, corpus Troili ad caudam equi sui ligauit et per totum exercitum uituperabiliter traxit illud, ad cuius recuperacionem rex Menon uiriliter institit, ipsum prostrauit ab equo et letaliter uulnerauit, sic quod quasi mortuus fuit delatus ad castra; qualiter Achilles ipsum, a suis omnibus Mirmidonibus interceptum, non sua uirtute bellica sed proditorie interfecit; qualiter postea rex Priamus ipsum iuxta Troilum fecit magnifice sepeliri. Nunc presens narrat hystoria quod predictus rex Menon quandam mire pulchritudinis habebat sororem suam, que manifeste uenit coram omnibus ad Menonis monumentum, illud aperiri mandauit, ossa Menonis extraxit ab ipso, et ea in quodam uase aureo reposuit conseruanda, que statim cum predicto uase de medio astancium ab oculis sic prorsus euanuit uelud umbra quod nunquam in loco ipso postea uisa fuit. Hanc nonnulli dixerunt fuisse deam uel dee filiam uel unam ex illis quam gentes fatam appellant. De narranda igitur morte Ulixis, obmissis ad presens aliis, presentis hystorie stilus acuitur. Quare narrat et dicit quod Ulixes quadam nocte dormiebat in lecto suo et soporatus talem de se uidit in suo sompno uisionem. Uidebatur enim sibi uidere quandam ymaginem iuuenilis forme tante mirabilis speciei quod ymago non putaretur humana sed pocius diuina pre nimia pulchritudine forme sue. Uidebatur eciam sibi ultra modum appetere ymaginem illam posse tangere et eam suo cogi tenaciter in amplexu, sed illa suos uitabat amplexus et eum uidebatur a longe intueri. Deinde uero ad eum sibi propinqius uidebatur accedere et interrogabat ab eo quidnam uellet. Sed ille dicebat: Uolo ut insimul coniungamus ut te forte cognoscam. At illa dicebat Ulixi: O quantum in hoc est tua grauis et amara peticio! Tu enim petis a me ut tibi coniungar. Sed O quantum illa coniunccio erit infelix! Nam ex tali coniunccione necesse est quod unus nostrum exinde moriatur. Deinde uidebatur sibi quod ymago illa eadem ferebat in manu quandam lanceam, in cuius lancee summitate uidebatur haberi quedam turricula tota ex piscibus artificiose composita. Deinde uidebatur sibi quod illa ymago recedere uellet ab eo. Que dicebat sibi: Hoc est signum impie disiunccionis que inter nos duos est postremo futura. Ulixes autem tunc sompno solutus ualde miratus est de ipsius sompni uisione; multum sui disquirit in animo ad quid sompnum ipsum tendat. Demum illucescente die perquirit augurios et diuinos et eos ad se uenire mandauit. Quibus uenientibus et recitata eis ipsius sompnii qualitate, ipsi dixerunt quod per significacionem ipsius sompnii aperte conicitur Ulixem per filium exilio uel morti tradendum. Cuius rei causa Ulixes ualde perterritus Thelemacum filium suum capi fecit et eum mandauit fideli custodia detineri. Ipse uero elegit sibi locum in quo posset secure manere in quorundam suorum secretariorum fidelissima comitiua. Uallauit enim locum ipsum muris altis et fortibus, ad quem non nisi per pontem quendam uolticium haberi poterat accessus. Statuit eciam quod ad eum nullus accederet nisi esset aliquis de suis secretariis supradictis. Factumque est quod cum Ulixes dudum ex Circe quendam filium suscepisset, Thelagonum nominatum, qui cuius esset filius a nemine sciebatur preterquam a Cyrce sua tantummodo genitrice. Factus est Thelagonus annorum xu, qui studiose querit a matre cuius fuerit filius et si uiuit pater et in quo loco moretur. Diu negauit mater eum certificare de patre. Demum cum Thelagonus matrem super inquisicione patris diuicis stimulasset, affecta tedio stimuli filialis filio pandit et reserat regem Ulixem esse patrem ipsium et eum de loco regni sui ubi moratur Ulixes diligenter instruxit. Thelagonus autem in relacione matris est nimium factus letus. Desiderio tamen nimio in uno fluctuat patrem suum uidere uelle, et ad eum accedere desideranti animo exardescit. A matre igitur sua obtenta licencia, que de celeri reditu rogat illum, Thelagonus se accinxit ad iter, et tantum per dietas suas laboriose processit quod peruenit Acayam, ubi factus certus de loco ubi morabatur Ulixes ad ipsum locum accedit. Cunque quadam die lune in mane applicuisset ibidem, in introitu pontis inuenit custodes Ulixis, quos affectuose rogat ut eum ad Ulixem accedere sponte permittant. Negant illi, mandatum domini seruare uolentes. Instat Thelagonus humilibus precibus, at illi uiribus utentes repellunt eum et iniuriose et uiolenter impellunt. Quare Thelagonus, dum illatas sibi pati nollet iniurias, in unum ex predictis custodibus iurruit, et pugno clauso sic potenter in cathena colli percussit quod, eius fracta cathena colli, protinus expirauit. Alios uero custodes eius socios impellendo uiriliter a ponte deiecit et precipitauit in uallo. Fit ergo clamor maximus. Quare multi irruentes ad arma in Thelagonum irruunt, ipsum interficere sathagens. Sed Thelagonus, facto impetu in unum eorum qui aggressi sunt eum, ensem quem habebat in manu ab eo uiolenter extirpat, et in alios irruens ense nudo quindecim interfecit ex eis et ipse ab eis est grauiter uulneratus. Deinde cum clamor fortius inualesceret, ad uoces clamoris surgit Ulixes, putans ne aliquis de familia Thelemaci detenti per domesticos suos inuaserit illos ut pro sui liberatione eos uulneret aut occidat. Quare iratus cum quodam iaculo quod ferebat in manu ad locum clamoris accelerat, ubi suos uidit ab illo adolescente sibi incognito interfectos. Cernit eum et in uindictam necis occisorum iaculum ipsum uibrauit in ipsum sic quod eum percussit. Ex eo non tamen multum lesit eundem. Sed Thelagonus contra Ulixem iaculum impetuose uibrantem, cum non cognosceret si esset Ulixes, arrepto illo eodem iaculo quod ipse uibrauerat et in terram ceciderat, ipsum impetu duriori retorsit sic quod ipsum ex eo letaliter uulnerauit, costas eius ex ipso uulnere perforando. Quare Ulixes ex ipso ictu uulneratus in terram decidit, seipsum sustinere non ualens, utpote qui morti sentit se esse uicinum. Corporee itaque uires in ipso deficiunt, et cum ipse quasi defecerit in sermone, balbucientibus uerbis querit a Thelagono quisnam esset. Dum Ulixes tunc ad memoriam suam reducit letalem sui sompnii uisionem, Thelagonus uero ad interrogacionem Ulixis a circumstantibus querit quis ille sit qui ipsum interrogat. Dicunt ei Ulixem esse. Quo audito, Thelagonus anxius exclamat dicens: Ue michi! Ueni uidere patrem meum ut eo uiuente letarer cum eo, et nunc factus sum occasio mortis eius. et statim pre dolore nimio in terram cecidit ueluti semiuiuus. Demum a terra consurgens, laniatis uestibus, cum esset inermis, faciem suam pugnis contundit in lacrimis et a suo uertice flauos capillos euellit. Prostratus itaque ad pedes Ulixis s e dirigit, in singultibus lacrimarum dicit se esse Thelagonum infelicem Circes filium, quem tu, Ulixes pater mi, ex ea infeliciter suscepisti. Si morieris, kare pater, dii faueant ut tecum moriar et post te me uiuere non permittant. Ulixes uero agnouit eum suum esse filium ex Circe, blanditus est ei in sui corporis debilitate maxima in qua erat, et mandat fractis eloquiis ut a lacrimis abstineat et a dolore. Pro Thelamaco filio suo mittit, qui ueniens in Thelagonum querit irruere, quasi necem patris auidus uindicare. Sed Ulixes uerbis et nutu ut potuit Thelamaco inhibet ne insurgat in ipsum, ymo ut eum carum habeat utpote fratrem suum. Ducitur ergo Ulixes in Acayam fere mortuus, ubi triduo tantum uixit et post triduum expirauit, qui in Achaya honore regio sepelitur. Post cuius mortem statim Thelamacus paterni regni fuit assumptus in regem. Thelagonum fratrem suum multo fouet honore, per annum unum et dimidium detinuit eum secum, in honore maximo fecit eum militem. Retinere uoluit eum magis, sed Thelagonus matris sollicitatus ad litteras, ut matri satisfaciat, inuitus recedit a fratre. In cuius recessu Thelamacus multum eum donis et muneribus honorauit et omni eo quod faceret ad apparatum recessus ipsius. Recessit ergo Thelagonus a fratre suo Thelemaco in multis lacrimis defluentibus ab utroque. Qui post recessum eius in Aulidem insulam ad matrem sanus applicuit. De cuius reditu et aduentu ultra modum mater facta est ylaris, que multum fuerat de filio curiosa propter tanta fatorum discrimina que sic infeliciter emerserunt, prout ipsa preuiderat in arte sua. Non post multos autem dies Circes letaliter egrotauit. De qua egritudine uiolenter oppressa diem clausit extremum. Thelagonus igitur in regem assumitur et uixit in regno suo annis feliciter lx. Thelamacus uero regnauit in Achaya annis lxx et multiplicatum est regnum Achaie sub eius gubernacione ualde nimis. Ulixes autem uixit annis lxxxxiii et feliciter mortuus est in regno suo. Et in hoc loco Dares presenti operi finem fecit, sic et Cornelius. Reliqua ergo sunt de libro Ditis. Licet Dares Troyanus in capcione Troye suo operi finem fecerit, qui postea in libro suo ulterius non processit, reliqua uero sunt de libro Ditis ipsius usque ad finem, qui integre facere uoluit opus suum. Et ideo si quid huic operi superadditum inueniatur, credendum est non esse de ueritate operis ipsius sed de operis ficcione. Uerum tamen Dares et Ditis, qui tempore ipsius Troyani belli in ipso bello fuere presentes, in composicione operum eorum inuenti sunt pro maiori parte concordes et in paucis inuenti sunt discordantes. Quod autem Anthenor et Heneas fuerunt actores prodicionis ipsius bene conueniunt. Dixit tamen Dares quod Pollidamas Anthenoris filius de nocte accessit ad Grecos, qui de modo capcionis ciuitatis cum Grecis ea nocte tractauit, ut signo dato per eum Ylion aggredi procurarent. Dixit eciam quod Greci de nocte Troyam intrauerunt, nec intrasse per murum ruptum occasione equi erei facti per Grecos (cum de equo ipso nullam fecerit mencionem), sed fuisse dixit ingressus per portam Sceam, unam de portis ciuitatis Troye. In cuius porte summitate erat fabricatum et infixum de marmore quoddam magnum caput equi, licet Uirgilius de equo ereo cum Dite concordet. Et in hanc portam Sceam dixit Dares Anthenorem et heneam cum Pollidama recepisse Grecos et eis exinde aditum prestitisse et per eos fuisse ea nocte magnum Ylion interceptum et in illud primo Neptolomum filium Nestoris introductum. Dixit eciam idem Dares Heneam non solum Polixenam occultasse uerum eciam eius matrem Heccubam cum eadem et hac de causa exilio fuisse dampnatum. De morte uero ipsius Heccube nichil dixit. In fine tamen sui operis hoc addidit: pugnatum est annis x, mensibus ui, et diebus xii; et de Grecis apud Troyam octigenta sex milia pugnatorum iuerunt; Troyani uero pugnantes qui pro ciuitate ipsa defendenda pugnauerunt fuerunt ui centa septuaginta sex milia. Dixit eciam naues cum quibus exulauit Heneas fuisse ccas et cum quibus Paris in Greciam fuit profectus. Troyani uero qui sequti sunt Anthenorem fuerunt duo milia quingenti. Ceteri sequti sunt Heneam. Troyani autem et Greci utriusque partis maiores, qui et a quibus interfecti fuerunt, sunt hii, ut scripsit idem Dares. Hector uero interfecit regem Archilogum, regem Prothesilaum, regem Humerum, regem Patroclum, regem Orchimenum, regem Pallamonem, regem Pheypum, regem Prothenorem, regem Dorium, regem Xantipum, regem Leontum, regem Merionem, regem Polixenum, regem Pollibetem, regem Cedium, regem Fannum, regem Epistrophum, et regem Alpinorem. Paris uero interfecit regem Pallamidem, regem Anthilogum, Achillem, et Ayacem. Ayax uero ipsum Paridem interfecit, cum ambo se mutuis uulneribus occidissent. Heneas uero interfecit regem Amphimacum et regem Nereum. Achilles uero interfecit regem Euphenium, regem Ligonium, Troilum, regem Yponeum, regem Euforbium, regem Menonem, regem Austerum, regem Plebeum, Hectorem, et regem Neptholonum. Sed Pirrus interfecit Penthesileam, regem Priamum, et eius filiam Polixenam. Dyomedes uero interfecit regem Anthipum, regem Esterion, regem Protenorem, et regem Optonemum. Epytaphia uero Hectoris et Achillis sunt ista. Hectoris enim sunt hec et sufficisset primus uersus, qui ualde compendiosus est et omnia comprehendens, qui talis est. EPYTHAPHIUM HECTORIS Troum protector, Danaum metus, hic iacet Hector, Defensor patrie, iuuenum fortissimus, Hector, Qui murus miseris ciuibus alter erat. Occubuit telo uiolenti uictus Achillis, Occubuere simul spesque salusque Frigium. Hunc ferus Eacides circum sua menia traxit, Que iuuenis manibus texerat ante suis. O quantos Priamo lux attulit illa dolores, Quos fletus Heccube, quos dedit Andromache! Sed raptum pater infelix auroque repensum Condidit et merens accumulauit humo. EPHITAPHIUM ACHILLIS Pellides ego sum, Thetidis notissima proles, Cui uirtus clarum nomen habere dedit, Qui straui tociens armis uictricibus hostes, Inque fugam solus milia multa dedi. Hectore sed magno summa est michi gloria cesso, Qui sepe Argolicas debilitauit opes. Ille interemptus subiit, me uindice, penas. Pergama tunc ferro succubuere meo. Laudibus immensis uictor super astra ferebar, Cum pressi hostilem, fraude peremptus, humum. Ego autem Guido de Columpnis predictum Ditem Grecum in omnibus sum sequtus, pro eo quod ipse Ditis perfectum et completum fecit in omnibus suum opus ad litteratorum uidelicet solacium, ut ueram noticiam habeant presentis hystorie et ut magis delectentur in ipsa. Et ego hystoriam ipsam ornassem dictamine pulchriori per ampliores metaphoras et colores et per transgressiones occurrentes, que ipsius dictaminis sunt picture; sed territus ex magnitudine operis, ne dum occasione magis ornati dictaminis opus ipsum longa narracione protraherem, infra cuius temporis longitudinem aliqua michi superuenissent incomoda, prout est fragilitatis humane uel mutacio uoluntatis, propter quod cessassem ab opere et opus ipsum summ non peruenisset ad finem, utpote sui carens beneficio complementi_ in tantum institi, Spiritus Sancti gracia ministrante, quod infra tres menses, a xua uidelicet mensis Septembris prime indiccionis usque ad xxu mensis Nouembris proxime subsequentis, opus ipsum in totum per me perfectum extitit et completum; licet longe ante ad instanciam domini Mathei de Porta, uenerabilis Salernitani archiepiscopi, magne sciencie uiri, de presenti opere composuerim primum librum tantum et non plus. Nam ipso postmodum sublato de medio qui condendi a me presens opus erat michi stimulus et instinctus, ab ipsius prosequcione cessaui, cum non esset cui de hoc placere merito potuissem. Consideraui tamen defectum magnorum auctorum, Uirgilii, Ouidii, et Homeri, qui in exprimenda ueritate Troyani casus nimium defecerunt, quamuis eorum opera contexuerint siue tractauerint secundum fabulas antiquorum siue secundum apologos in stilo nimium glorioso, et specialiter ille summus poetarum Uirgilius, quem nichil latuit. Ne eius ueritas incognita remaneret ad presentis operis perfeccionem efficaciter laboraui. Factum est autem presens opus anno dominice incarnacionis millenio duecentesimo lxxxuii eiusdem prime indiccionis feliciter. Explicit liber de casu Troye. Deo gracias.
diff --git a/testi/IacobusDeVaragine_ChronicaCivitatisIanuensis.txt b/testi/IacobusDeVaragine_ChronicaCivitatisIanuensis.txt
new file mode 100644
index 0000000..50d7a0f
--- /dev/null
+++ b/testi/IacobusDeVaragine_ChronicaCivitatisIanuensis.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Euangelica eruditione instruimur ne talentum intelligentie nobis a Deo creditum sub torpore uel otio abscondamus, sed ad mensam sacre Scripture illud ponentes, lucrum multiplicati fenoris Domino reportemus. siquidem Dominus talenta sua multiplicantes remunerat, seruum uero ab opere torpentem dampnat. quamuis igitur, Domino uolente uel saltem ipso permittente, de secreto claustri reducti simus ad publicum palatij, non debemus tamen publicis actibus semper intendere, nec nos causis forensibus iugiter inmiscere; nec enim conuenit rebus semper incombere perituris, sed illa potius agere in terris quorum fructus perseueret in celis, dicente Domino: Operamini non cibum qui perit, sed qui permanet in uitam eternam. expedit igitur interdum ad quietem mentis recurrere et quam dulcis sit Dominus occulo mentis uidere. nonnunquam etiam utile est aliqua scripto mandare, que ad instructionem legentium et ad hedificationem perueniant auditorum. cogitantes igitur et sedula meditatione uoluentes quod multe ciuitates in Ytalia sunt de quibus antiqui ystoriographi magnam faciunt mentionem, mirati sumus quod de ciuitate Ianuensi tam inclita, tam nobili, tam potenti, satis modica ab ipsis inueniuntur expressa. causam huius esse credimus, quia ciuitas Ianuensis, licet sit modo potens et maxima, ab antiquo fuit satis parua et modica. ystoriographi autem, qui ab antiquo scripserunt, non curarunt de castris uel paruis terris magnam facere mentionem, sed tan tum ciuitates magnas et famosas describere sunt conati. nos igitur ystorias communis Ianue legentes, et diuersas cronicas reuoluentes nec non et aliquorum auctorum dicta scrutantes, de ciuitate Ianue inuenimus aliqua, que presenti stillo iudicauimus adnotanda. in quibus quidem ciuitatis Ianue auctor et tempus exprimitur, ratio nominis exponitur et multa utilia explicantur. et quoniam mentionem fecimus de regimine quo regitur et gubernatur Ianua, ideo de regimine et rectoribus quedam posuimus generalia documenta, ubi etiam quedam generalis exortatio ponitur, per quam ciues utiliter instruuntur. in fine autem huius operis nomina et tempora episcoporum et archiepiscoporum posuimus, qui in ciuitate Ianue usque ad nostra tempora prefuerunt. et ut quilibet quod uoluerit facilius inuenire possit, presentem cronicam in partes .XII. et capitula plura duximus distinguendam. capitula prime partis. Prima pars continet a quo ciuitas Ianue fuit hedificata et constructa, et ista pars habet .IIIIor. capitula. in primo capitulo ostenditur qui fuerunt primi fundatores et hedificatores ciuitatum. in secundo capitulo dicitur quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam construxit et hedificauit. in tertio capitulo dicitur quod Ianus, ciuis Troie, ipsam iam hedificatam ampliauit et meliorauit. in .IIIIo. capitulo dicitur quod Ianus, qui erat deus et simulacrum Romanorum, olim in Ianua colebatur. capitula secunde partis. Secunda pars continet tempus et antiquitatem constructionis Ianue, et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ponitur tempus in quo fuit constructa. in secundo ponitur tempus in quo fuit ampliata. in tertio ponitur quod fuit a Carthaginensibus siue Affricanis destructa, sed a Romanis rehedificata, et quo tempore fuit hoc. capitula tertie partis. tertia pars continet quare tali nomine fuit insignita. et ista pars habet. .IIIIor. capitula. in primo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua tam a Iano rege Ytalie, qui ipsam edificauit, quam a Iano ciue Troie, qui ipsam ampliauit. in secundo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua a Iano, simulacro Romanorum, quod antiquitus in Ianua colebatur. in tertio capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua, ex eo quod est porta et introitus in Lombardiam. in quarto capitulo ponitur ratio quare fere in omnibus libris antiquis Genua uocatur. capitula quarte partis. quarta pars continet quo tempore ciuitas Ianue ad fidem Christi fuit conuersa. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod totus mundus ydolatrie seruiebat. in secundo capitulo ostenditur quod Ianua fuit prima uel una de prioribus ciuitatibus Ytalie, que ad fidem Christi fuit conuersa. in tertio capitulo ostenditur illud idem per rationem. capitula quinte partis. Quinta pars continet statum triplicem, quem secundum uarieatem temporis habuit ciuitas Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo agitur qualis et quanta fuit in statu sue inchoationis. in secundo qualis et quanta fuit in statu sue progressionis. in tertio quanta et qualis fuit et est in statu sue perfectionis. capitula sexte partis. Sexta pars continet et tractat de seculari regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo dicitur quod ciuitas Ianuensis fuit diuerso regimine gubernata. in secundo dicitur quod tutius est regi ab uno quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. in tertio ponitur periculum quod prouenit ex regimine malo, et utilitas que prouenit ex regimine bono. capitula septime partis. Septima pars continet quales debent esse rectores ciuitatum. et hec pars habet .IIII.or capitula. in primo capitulo ponitur quod ipsi rectores debent esse potentes et magnanimes, ut sine timore iudicent. in secundo quod debent esse Deum timentes. in tertio quod debent habere omnem ueritatem. in .IIIIo. quod debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitula .UIIIe. partis. Octaua pars continet quales debent esse ipsi ciues et habitatores ciuitatum. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod ipsi ciues debent esse in consulendo discreti et maturi. in secundo quod non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. in tertio quod debent rei publice esse çelatores maximi. capitula .UIIIIe. partis. Nona pars continet de re familiari et domestica. et ista pars habet sex capitula. in primo capitulo ponitur qualis uxor sit ducenda et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. in secundo qualiter sit custodienda. in tercio qualiter ambo se mutuo debent diligere. in quarto quod debent pacifice habitare. in quinto qualiter parentes debent se habere ad filios et filii ad parentes. in sexto qualiter domini debent se habere ad famulos siue seruos et serui ad dominos. capitula decime partis. Decima pars continet et tractat de spirituali regimine Ianue ciuitatis. et ista pars habet duo capitula. in primo capitulo ostenditur quando fuit episcopali honore decorata. in secundo capitulo ostenditur quando fuit archiepiscopali dignitate sublimata. capitula .XIe. partis. Undecima pars continet tempora, nomina et ordines omnium episcoporum, qui in ciuitate Ianue fuisse leguntur. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur episcoporum nomina. capitula .XIIe. partis. Duodecima pars continet tempora, nomina et ordines omnium archiepiscoporum, qui in ciuitate Ianue usque ad nostra tempora prefuerunt. et ista pars tot habet capitula quot ibi nomina archiepiscoporum ponuntur. Istis premissis et prelibatis, tota istius cronice continentia patens est et manifesta. dicitur autem cronica a cronicon grece, quod latine dicitur tempus . unde cronica uocatur liber in quo acta diuersorum temporum continentur. capitula prime partis. Prima igitur pars, ut dictum est supra, continet a quo ciuitas Ianue fuit edificata et constructa. et ista pars continet .IIIIor. capitula. in primo capitulo ostenditur qui fuerunt primi fundatores et edificatores ciuitatum. in secundo capitulo dicitur quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam construxit et edificauit. in tertio capitulo dicitur quod Ianus, ciuis Troie, iam edificatam ampliauit et meliorauit. in .IIIIo. capitulo dicitur quod Ianus, qui erat deus Romanorum, olim Ianue colebatur. incipit cronica de ciuitate Ianue, quam compilauit uenerabilis pater dominus frater Iacobus de ordine Predicatorum Ianuensis archiepiscopus. qui fuerunt primi fundatores ciuitatum. capitulum primum. DEUS, qui de nichilo cuncta creauit, cotidie nouas ciuitates construit ministerio hominum, et constructas custodit ministerio spiritum supernorum. nam personas singulares custodit ministerio angelorum. ciuitates et loca singula custodit ministerio archangelorum. regna et prouincias custodit ministerio principatuum, iuxta uerbum prophete dicentis: Nisi Dominus custodierit ciuitatem, frustra uigilat qui custodit eam. nisi Dominus edificauerit domum, in uanum laborauerunt qui edificant eam. habet igitur ciuitas quelibet duplicem constructorem: unum principalem, scilicet ipsum Deum; alium secundarium scilicet aliquem hominem terrenum. primus autem homo, qui ante diluuium ciuitatem construxit, fuit Caym filius Ade, qui ciuitatem quandam edificauit, quam a nomine filij sui Enoch appellauit, sicut in Genesi habetur. ex quo manifeste patet quod iam multi erant homines super terram, quamuis eorum generatio non legatur. alias autem non potuisset Caym ciuitatem edificare, nisi multi fuissent qui eum adiuuissent et qui ciuitatem inhabitassent. iste enim Caym de rapinis hominum diuitias congregabat et filios suos rapere docebat. iste Caym ex inuidia fratrem suum occidit, cuius mortem Adam, pater eius, per .C. annos fleuisse legitur. et quoniam Caym omnibus erat odiosus, quia fratrem suum malitiose occiderat, tum quia rapinas exercebat, et ideo, ut esset securus, ciuitatem construxit et muris ipsam uallauit. post diluuium autem primus, qui ciuitatem edifficauit fuit Nemroth pronepos Noe, qui fuit gigas. .C. cubitos in longitudine habens, sicut dicitur in Ystoria Scolastica. iste post diluuium cepit primus uelle hominibus dominari. iste docebat filios suos ne Deum colerent, sed ignem adorarent, dicens felicitatem hominum non prouenire ex Deo, sed homo potest eam acquirere propria uirtute. iste primo edificauit Babiloniam et ibi cepit regnare. iste consuluit illis de genere suo ut turrem altissimam usque ad celum edificarent, ut sic ab omni diluuio securi essent. sed Deus, cum tunc esset una lingua, eorum linguas confudit et in .LXXXII. linguas diuisit et ideo, cum se mutuo non intelligerent, hedificationem illius turris penitus dimiserunt. omnes enim homines prius loquebantur una lingua Ade, que fuit lingua hebraica, et istam linguam tenuit Habraam, Ysaac et Iacob et ceteri qui de sua stirpe geniti sunt, scilicet populus Iudeorum; et sicut fuit prima lingua, ita erit ultima, secundum enim dictum Apostoli: Post Iudicium omnes lingue cessabunt. dicit tamen sanctus Ysidorus quod post Iudicium cessabunt omnes lingue, sola hebrayca remanebit, ut sicut prima, ita remaneat ultima. unde etiam quidam dicunt quod ista lingua est homini naturalis, quia Adam in sua creatione eam accepit. et ideo dicunt quod si aliquis infans in aliquo loco nutriretur, ubi nullos loquentes audiret, ille, cum creuisset, lingua hebraica loqueretur. sed illud fabulosum est, quia talis puer nulla lingua loqueretur, ex eo quod loqui aliqua lingua non est a natura, sed ab humana arte. per processum autem temporis, hedificata Babilonia, plures alii ciuitates construxerunt, sicut Ninus, qui construxit Niniuem, et plures alii post ipsum. plures tamen de ipsis ad Ytaliam nauigando uenerunt et ibi ciuitates quam plurimas construxerunt, de quorum numero fuit Ianus. sed notandum est quod tres fuisse Iani dicuntur. primus est Ianus, qui de partibus Orientis in Ytaliam uenit et ibi primo regnauit. secundus est quidam princeps, qui fuit ciuis Troie, qui post destrutionem Troie ad Ytaliam uenit. tertius est rex Epyrotarum, qui Romam uenit et post mortem suam Romani ipsum deificauerunt et tanquam deum coluerunt. de hiis tribus Ianis per ordinem breuiter ystorias prosequamur. quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam edificauit. capitulum secundum. Primus igitur Ianus fuit quidam princeps, qui de partibus Orientis ad Ytaliam uenit. siquidem in orientali plaga post diluuium, hominibus multiplicatis et ciuitatibus edificatis, multi de ipsis in Ytaliam uenerunt, inter quos .III. principes aduenisse dicuntur. primus fuit Nemroth, secundus fuit Ianus, .III. fuit Saturnus. Nemroth quidem fuit pronepos Noe. quia Noe genuit Cham, Cham genuit Chus, Chus genuit Nemroth, sicut dicitur in libro Genesis. iste autem Nemroth erat ualde cupidus et auidus ad dominandum. et ideo dixit filiis suis ut in Ytaliam pergerent et ipsam in dominium possiderent. quapropter filij eius et plures alij cum ratibus et nauibus in Ytaliam aduenerunt, et sicut in quadam cronica legitur, quandam ciuitatem ibi edificauerunt, quam Rauenam uocauerunt. in ipso autem nomine ciuitatis tres sillabas posuerunt, quarum quelibet pro una dictione supponit. prima enim sillaba, scilicet Ra, supponit pro ratibus. secunda, scilicet Ue, supponit pro uenerunt. ultima, scilicet Na, supponit pro nauibus. tanquam si dicatur: Illi, qui hanc ciuitatem, que dicitur Rauena, edificauerunt, cum ratibus et nauibus uenerunt. alius princeps, qui de Oriente in Ytaliam uenit, fuit Ianus, qui tempore Moysi uenit in Ytaliam et ibi primus omnium regnauit, quamuis alique ystorie dicere uideantur quod iste Ianus regnauerit tempore Habrae. tandem ad partes nostras accedens, Ianuensem ciuitatem construxit, quam de suo nomine Ianiculam appellauit. istud manifeste ostendit Solinus in libro De Mirabilibus Mundi, ubi sic dicit: Quis ignorat uel dictam uel conditam a Iano Ianiculam, a Saturno Saturniam?. ecce quia Solinus non tantum hoc aserit, sed etiam dicit quod nullus debet hoc ignorare quin Ianus Ianiculam construxerit et quin a suo nomine eam appellauerit. uocauit autem non Ianuam, sed Ianiculam in diminuto propter eius paruitatem, sicut enim Roma a principio sue constructionis, quando adhuc erat parua, uocabatur Romula; postquam autem creuit, dicta est Roma. sic ciuitas nostra a principio sue edificationis fuit multum parua et uocabatur Ianicula; postquam autem creuit, dicta est Ianua. et si forte aliqui uellent dicere quod Solinus loquitur de quadam alia Ianicula, quam edificauit Ianus rex Ytalie, et non de nostra, istud stare non potest, quia in tota Ytalia nulla alia ciuitas siue terra reperitur, que Ianua uel Ianicula nominetur, et ideo oportet ut de nostra terra intelligatur. uerum est tamen quod Rome fuit quoddam templum, quod uocabatur Ianiculum, quod Romani in honorem Iani, dei ipsorum, edificauerunt, sicut dicit sanctus Ysidorus et sicut dicetur infra. si igitur aliqui uellent dicere quod istud Ianiculum sit illa Ianicula, de qua dicit Solinus, quam Ianus, rex Ytalie, edificauit, istud stare non potest. quia Ianus, rex Ytalie, per annos .DC. et amplius fuit antequam Roma edificaretur, sicut ex cronicis manifeste habetur, et ideo impossibile est quod ipsum templum edificare potuerit. preterea non dicit Solinus quod Ianus Ianiculum edificauerit, sed Ianiculam. Ianiculum supponit pro templo, Ianicula uero supponit pro ciuitate. tertius princeps, qui uenit de partibus Orientis fuit Saturnus. iste Saturnus primus regnauit in Creta ed in alijs insulis circumadiacentibus. et habuit .III. filios, scilicet Iouem, Neptunum et Plutonem. diuisit autem filiis suis regnum, ita quod Ioui dedit montem Olimpum et circumadiacentem regionem. unde post mortem deus Olimpi uocatus est. alteri filio, scilicet Neptuno, dedit loca maritima. unde post mortem appellatus est deus aquarum. tertio filio, scilicet Plutoni, dedit omnia loca siluarum. unde post mortem appellatus est deus inferni primus autem filius, scilicet Iupiter, timens ne Saturnus, pater eius, alios filios generaret, eunuchum fecit; postmodum autem ipsum occidere procurabat. quapropter Saturnus, inde fugiens, in Ytaliam uenit et in partibus Tuscie apud Subtrium latuit. unde et pars illa Ytalie Latium a latendo nomen accepit. tandem Saturnus post mortem Iani in Ytalia regnauit. iste Saturnus primo docuit homines illos domos edificare, terras colere, uineas plantare. unde et de Gretia semina furmenti fecit portari et uites afferri. prius enim homines in criptis et casellis de frondibus factis habitabant, et more bestiarum glandes et radices edebant. iste Saturnus monetam, naues, uela et clipeos fieri primo docuit in Ytalia. quapropter post mortem suam Gentiles eum deum suum fecerunt. et ipsi tanquam deo cultus diuinos exibuerunt. quod Ianus, ciuis Troie, Ianuam ampliauit. capitulum tertium. Secundus Ianus fuit quidam ciuis troieanus, qui post destructionem Troie in Ytaliam uenit. sicut enim dicunt ystorie antique et ipsi etiam poete testantur, fuit quidam uir in Troia, nomine Paris, qui fuit filius Priami, regis Troie. quem cum Ecuba mater eius in utero haberet, uidit per sompnium quod de utero suo flama exibat, que totam Troiam incendebat. quod cum illa pontifici templi indicasset, ille respondit quod de ea filius nasceretur per quem Troia destrueretur. cum ergo natus fuisset, parentes eius nimium formidantes, miserunt in siluam ipsum puerum cum pastoribus educandum. qui cum creuisset, erat iuuenis ualde ingeniosus, ita quod omnes suos coetaneos in omnibus ludis uincebat. illo autem tempore Peleus, pater Achillis, Tetidem duxit uxorem, sicut narrat Ouidius. ad cuius nuptias inuitauit Iouem, Neptunum, Appolinem et Mercurium, quos deos uocabant et tres puellas formosissimas, scilicet Iunonem, Paladem et Uenerern, quas deas appellabant. deam autem litis et discordie inuitare noluit. illa autem indignata, pomum aureum fecit, in quo scripsit: Pulcriori detur. et illud pomum proiecit in earum medium. quelibet autem illarum attribuere sibi uolebat. Iupiter autem consuluit ut ad Paridem sapientem, qui erat cum pastoribus, pergerent, et ipse inter eas iustum iudicium iudicaret. cum ergo uenissent, Iuno, que fuerat filia Saturni, promisit Paridi quod, si pro ea iudicaret, regnum Cretense sibi daret. Pallas, que erat dea sapientie, promisit sibi dare magnam sapientiam. Uenus, que erat dea amoris, promisit sibi dare Helenam, pulcerimam feminam, Menelay uxorem et sponsam. tunc Paris pro Uenere dedit sententiam. post hoc autem dictus Paris, uolens Helenam sibi promissam acquirere, iuit in Gretiam, et supradictam Helenam rapuit et Troiam deduxit. erat autem dicta Helena uxor Menelay, regis Lacedemoniorum, propter quod tota Grecia commota est et contra Troiam uniuersaliter conspirauit. congregantes igitur se Greci, .M.CC. naues armauerunt et Troiam potenter obsederunt, et per .X. annos in eius obsidione manserunt. uerum cum dicta Helena Troiam fuisset deducta, philosophi, qui erant ibidem, ad ipsam uidendam perrexerunt. cum ergo tantam eius pulcritudinem conspexissent, facies suas cum clamidibus cooperierunt, dicentes: Fugiamus, fugiamus. sciebant enim quod pulcritudo uisa prouocat ad illicita. sciebant enim quod temptatio luxurie melius uincitur fugiendo, quam resistendo. quamuis enim milites hostes uincant resistendo. sunt tamen quidam milites, qui dicuntur Parthi, qui hostes suos uincunt fugiendo. sunt enim peritissimi in arte sagittandi. quando ergo hostes suos fugiunt, ad eos se uertunt et in eos sagittas emittunt, et sic iaciendo fugiunt et fugiendo iaciunt et sic uictores existunt. eodem modo tenptationes ceterorum peccatorum uincuntur resistendo, iuxta illud quod beatus Iacobus dicit: Resistite dyabolo, et fugiet a uobis. tentatio autem luxurie melius uincitur fugiendo, iuxta illud quod Apostolus ait: Fugite fornicationem. Greci igitur Troiam, ciuitatem famosissimam et potentissimam, manu ualida obsederunt, et obsessam ceperunt, et captam funditus destruxerunt. unde Greci ob gloriam sue uictorie annos suos ex tunc a captione Troie annotare ceperunt. sicut enim Iudei annos suos annotant a liberatione egiptiaca siue a lege data. et Romani annotabant ab Urbe condita. et Christiani annotant ab incarnatione Dominica. sic et Greci annotabant a capta Troia. destructa igitur Troia, multi euaserunt, qui ad diuersas mundi partes profecti sunt. inter ceteros autem exierunt inde tres magnates, scilicet Anthenor, Eneas et Ianus, qui ad Ytaliam nauigando uenerunt ut ibi proprias quererent masiones. inter se tamen taliter diuiserunt, quod Anthenor ad partes Uenetiarum nauigando perrexit; Eneas ad partes Tuscie peruenit; Ianus autem ad partes nostras accessit nauigando. Anthenor igitur, cum ad partes Uenetiarum uenisset et loca paludosa reperisset, non sibi placuit habitare ibidem, sed per quendam fluuium, qui uocatur Brenta, nauigans infra terram, quandam gratam planiciem inuenit, et ibi mansionem suam habitare deliberans, quandam ciuitatem ibi construxit, quam Paduam appellauit. unde et in ciuitate Paduana eius sepulcrum conspicitur, ubi eciam taliter inscriptum habetur: Hic iacet Anthenor, Paduane conditor urbis. proditor ipse fuit hiique secuntur eum. secundus, qui de Troia exiuit, fuit Eneas. istum autem Eneam genuit Achises de Uenere, quam in silua cognouit. exierunt igitur de Troia Eneas et Achises, pater eius, et Ascanius, filius suus, et habuerunt naues .XX. . cumque uenissent in Siciliam, pater eius ibi defunctus est, apparuitque sibi uir in sompnis, dicens: Noli timere, sed uade in Italiam, quia regnum ibi tibi debetur. et hoc tibi signum. cum illuc perueneris, inuenies sub arbore illice porcam albam .XXX. porcellos albos habentem. cum igitur Eneas illuc uenisset et porcellos illos albos inuenisset, illic per filium ciuitatem edificauit. tunc autem in Ytalia regnabat Turnus, qui quidem Turnus acceperat in uxorem filiam Latini, qui ibi regnauerat ante eum. ipse enim Latinus linguam latinam correxit et de nomine suo latinam uocari instituit. huius mater, nomine Carmentis, latinas literas inuenit; prius Latini grecis literis utebantur. Eneas igitur Turno, regi Ytalie, bellum indixit et eum in omnibus superauit. ipsoque interfecto, uxorem suam, que fuerat Latini filia, in uxorem accepit. filius quoque Enee, ut dictum est, ciuitatem Albanam edificauit et ex tunc omnes reges de stirpe Enee progeniti dicti sunt reges Albani. postmodum dicti sunt reges Silui a quodam rege, qui in siluis dicitur fuisse natus. postmodum autem uocati reges Romani a Romulo, qui urbem edificauit. tertius, qui de Troia exiuit, fuit Ianus, qui dum ad partes Ianuenses accederet nauigando, prosperum uentum semper habuit et semper prospere nauigauit. sed cum uenisset ad quendam locum, qui dicitur Albarium, uentus omnino cessauit, et albasia maxima facta fuit. ideo locus ille Albarium ab albasia nomen accepit. per hoc Ianus intellexit quod Deus uult ut de partibus illis non recedat, sed sibi mansionem suam faciat. cum ergo paululum ulterius processisset, situm terre considerans diligenter, multum sibi placuit, et ideo uela deponenda mandauit. propter hoc locus ille dictus est Caluignanum, ex eo quod ibi calauit Ianus. ad terram igitur aplicuit et in loco, qui dicitur Sarçanum, gaudens et letus et saltans, in terram descendit. ideo locus ille dictus est Sarçanum, quasi Saltus Iani. inuenit igitur Ianus Ianiculam ualde paruam et ideo, uolens ipsam ampliare et augumentare, castrum hedificauit in loco, qui nunc dicitur Castellum. fecit quoque turres et fortilitias in loco ubi nunc est palatium archiepiscopale, et muris fortissimis omnia communiuit. postmodum autem multi habitatores hinc inde uenerunt et circumquaque domos edificauerunt, et paulatim crescere cepit Ianicula. istud autem quod diximus de isto Iano, ciue Troie, scimus tantum per famam publicam et antiquam. nos enim filii didicimus a patribus nostris, et patres nostri a suis patribus ista similiter didicerunt; et sic generatio hec omnia nota fecit generationi et natio nationi, ut possimus dicere cum Propheta: Quanta mandauit Dominus patribus nostris nota facere ea filiis suis, ut cognoscat generatio altera; filii, qui nascentur, exurgent et narrabunt filiis suis. Moyses etiam dicit: Interroga patrem tuum, et annuntiabit tibi; maiores tuos, et dicent tibi. ista igitur, etsi non inueniantur in aliqua antiqua ystoria, inueniuntur uera esse ex fama publica et antiqua. ubi deest auctoritas, suplet fame celebritas; fama, que non habet ortum a leuibus, sed a grauibus, que non est particularis sed generalis, que non est noua sed antiqua, talis in quantum fama non solum inducit presumptionem, non solum facit probabilitatem, sed etiam inducit et facit probationem. quod Ianus deus et ydolum Romanorum antiquitus in Ianua colebatur. capitulum quartum. Tertius Ianus fuit quidam quem Romani pro deo colebant, quem et Ianuenses olim, dum essent pagani et gentiles similiter coluerunt. quis autem fuerit iste Ianus,uel unde uenerit, uel qualiter Romani eum pro deo coluerunt, sanctus Ysidorus hoc ostendit in libro De Astris. dicit enim quod quidam, nomine Ianus, fuit rex Epirotarum, qui cum esset odiosus omnibus, de regno et terra sua cum iniuria est eiectus. qui, cum uenisset Romam, inuenit ipsam a barbaris multis obsessam. dixitque Romanis quod, si post mortem suam uellent ipsum pro deo colere, urbem ab obsidione hostium liberaret. quibus promittendibus, fecit sibi linteamina .XI. portari et ea in ceram liquefactam inmergi, et postea oleo perungi et in aqua pingui inuolui. quibus peractis, precepit ut illa .XI. linteamina sic parata circa eum inuoluerent et duos gladios ignitos in manibus sibi darent. postmodum ipsum sic inuolutum super murum ciuitatis eleuarent et ignem sibi supponerent. cum uero ipse fortissime ad hostes clamaret se esse deum et gladios igneos contra hostes uibraret, tunc Romani armati cum clamore maximo in hostes impetum facerent et sic uictoriam obtinerent. cum igitur ista omnia fuissent completa, uidentes hostes ignem tam ualidum super murum eleuari et de igne uoces humanas emitti et gladios ignitos uibrari, et audientes ipsum se deum esse protestari, in tantum sunt territi et tremefacti, quod in fugam protinus sunt conuersi. sciebant enim quod alique gentes ignem pro deo colebant. nouerant insuper quod Romani omnium gentium deos habebant. et uidentes illum ignem sic terribilem et loquentem, putauerunt esse deum ignis, qui pro Romanis pugnaret. Romani igitur, hostes fugientes insecuti, multos occiderunt et magnam uictoriam habuerunt. ille autem Ianus penitus fuit extinctus et conbustus. deinde subdit Ysidorus quod Romani, uolentes promissionem seruare illi Iano, quoddam templum maximum cum .C. portis ad honorem populi edificauerunt et ipsum templum Ianiculum uocauerunt. deinde quandam statuam maximam eneam fabricauerunt, facies duas habentem, unam ante et aliam retro, ita quod uiri ad unam faciem et mulieres ad aliam adorabant. mensem quoque ianuarium illi deo Iano consecrauerunt, depingentes illum mensem cum duabus similiter faciebus, quarum una est ante, cum qua respicit tempus futurum, alia est retro, cum qua respicit tempus preteritum. Ianuenses igitur, cum essent tunc Romanis subiecti, uolentes Romanis placere et eorum fauorem habere, ipsum Ianum, qui erat Romanorum deus, sibi deum fecerunt et ipsum multo tempore coluerunt. sicut Ugo in libro Deriuationum aperte testatur, fecerunt igitur Ianuenses magnam statuam eneam ipsius Iani, duas facies protendentem, ad unam quarum adorabant uiri, ad aliam mulieres. demon quoque statuam intrabat et per ipsam statuam interrogantibus sepe responsa dabat. capitula .II.e partis. Sequitur secunda pars, in qua agitur de tempore constructionis ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quo tempore fuit condita. in secundo capitulo ponitur tempus quo fuit ampliata. in tertio capitulo ostenditur quod Ianua fuit a Carthaginensibus siue Affricanis desctructa, sed a Romanis reparata, et quo tempore fuit hoc. quo tempore Ianua fuit constructa. capitulum primum. Quoniam multi tempus constructionis ciuitatis Ianue et eius antiquitatem ignorare noscuntur, ideo necessarium iudicamus tempus sue constructionis ostendere et eius antiquitatem, in quantum inuenire potuimus, demonstrare. fuit enim edificata per annos .DCCC. antequam Roma edificaretur. fuit iterum edificata per annos mille .D.XL.UI. antequam Christus in mundo nasceretur. fuit etiam edificata in tertia mundi etate. sed parum ualet ista dicere, nisi possimus ista, que dicimus, cumprobare. constat enim per superiora ex uerbis Solini in libro De Mirabilibus Mundi quod Ianus, primus rex Ytalie, nostram Ianiculam edificauit. constat etiam per cronicas autenticas quod supradictus Ianus regnabat tempore Moysi, eo scilicet tempore quo Moyses ducatum populi Dei in deserto tenebat, quamuis alique cronice dicant quod iste Ianus regnabat tempore Habrae. constat autem per omnes cronicas autenticas quod Roma edificata fuit tempore Acham, regis Iudeorum. si igitur tempora computamus, inueniemus per cronicas quod a Moyse usque ad Acham fluxerunt anni .D.CCC.UII.. si ergo tempore Moysi regnabat Ianus, ut dicunt cronice, et iste edificauit Ianiculam, ut dicit Solinus, et tempore Achaç, regis Iudeorum, edificata est Roma ut dicunt cronice, inueniemus quod per annos .D.CC.UII. edificata fuit Ianua ante Romam, tot enim anni fluxerunt a Moyse usque ad Acham. rursum, si computamus tempora a Moyse, sub quo edificata fuit Ianua, usque ad aduentum Christi, inuenimus fluxisse annos .M.D.XL.UI.. istam autem computationem facimus secundum assignationem beati Ieronimi, qui minorem numerum est secutus. Beda enim et Metodius martir maiorem numerum ponunt et plures annos fluxisse dicunt. ex ista ergo uerissima et infallibili computatione manifeste habetur quod a prima edificatione ciuitatis Ianue usque ad presens tempus, in quo currunt anni Domini .M.CC.LXXXXU. fluxerunt anni .M.M.D.CCC.XLI. . fuit etiam Ianua edificata in tertia etate mundi. distingunt enim sancti doctores .UI. mundi etates. prima fuit ab Adam usque ad Noe, et ista etas secundum computationem Bede et Eusebii habuit annos duo .M.CC.XLII.. secunda etas fuit a Noe usque ad Abraam, et ista etas secundum computationem supradictorum Bede et Eusebii habuit annos .D.CCCC.XLII. . tertia etas fuit ab Habraam usque ad Dauid, et ista etas habuit annos .D.CCCC.XL. et in ista .IIIa. etate fuit Moyses. quarta etas fuit a Dauid usque ad transmutationem populi Iudeorum in Babillonem, et ista etas habuit annos .CCCC.LXXXU. quinta etas fuit a transmigratione Babillonis usque ad aduentum Domini, et ista etas habuit annos .D.XC. . et sic a principio mundi usque ad aduentum Christi fluxerunt anni quinque milia .CIC. , et istum numerum communiter tenet Ecclesia. sexta etas est ab aduentu Christi usque ad finem mundi, et ista etas iam habet annos .M.CC.LXXXXU. quot autem annos sit habitura ulterius nouit solus Deus. si igitur Ianua edificata fuit tempore Moysi et ipse Moyses fuit in tertia mundi etate, manifestum est quod Ianua in tertia edificata fuit. quo tempore Ianua fuit ampliata. capitulum secundum. Quo autem tempore Ianua fuit ampliata de facili scire possumus, si ea que supra dicta sunt ad memoriam reuocemus. diximus enim supra quod, destructa Troia, .III. magnates inde exierunt, qui ad Ytaliam uenerunt, scilicet Anthenor, qui ciuitatem Paduanam fecit, Eneas, qui ciuitatem Albanam construxit, et Ianus qui ciuitatem Ianue, adhuc paruam et modicam, ampliauit. secundum hoc igitur eo tempore, quo fuit destructio Troie, fuit facta per Ianum ampliatio et augmentatio Ianue. per cronicas autem habemus quod tempore Sansonis, uiri fortissimi, destructa fuit Troia, et ideo tunc temporis fuit Ianua ampliata si igitur secundum cronicas tempora computamus, inueniemus quod a Sansone usque ad edificationem Rome fluxerunt anni .CCCCXX., et a Sansone usque ad Christum fluxerunt anni .M.XIX. . et sic patet quod Ianua ante Romam fuit per annos .CCCC.XX. et ante aduentum Christi per annos .M.XIX. a Iano Troiano non quidem edificata, quia iam ab alio Iano edificata fuerat, sed ampliata et meliorata. sed pro tanto ab aliquibus dicitur quod Ianus, ciuis Troie, eam edificauit, quia ipsam de paruula satis magnam fecit. quod ciuitas Ianue a Cartaginensibus siue Affricanis fuit destructa, sed a Romanis rehedificata et quo tempore fuit hoc. capitulum tertium. Romani, uniuerso orbi sua potentia dominantes, ad hostes conuersos clementes erant, rebelles potenter expugnabant, amicos tanquam fratres fouebant, amicis et inimicis fidem seruabant. et dicit Augustinus de Romanis in libro De Ciuitate Dei quod acceptas iniurias potius uolebant parcere, quam uindicare. et dicit ibidem quod in laudem Romanorum dictus est ille uersus poete: Parcere subiectis et debellare superbos. illis autem temporibus Ianuenses cum Romanis erant confederati, et sub eorum umbra uiuebant securi. Carthaginenses autem et Affricani Romanis rebelles erant et eis sepe multa dampna et dispendia inferebant. erant autem tunc apud Carthaginem duo uiri magnanimes et famosi, scilicet Anibal, qui erat rex Carthaginensium, et Mago, frater eiusdem. isti contra Romanos per mare et per terram copiosum exercitum congregarunt; ita quod Mago prefuit exercitui nauali, Anibal autem exercitui equestri. uenit ergo Mago in Ytaliam habens secum, preter multa alia ligna oneraria, naues .XXX., in quibus erant duo milia equitum et .XII. milia peditum. audiens autem dictus Mago quod Ianuenses erant cum Romanis federati et eorum amici, subito in odium Romanorum, Ianuensibus improuisis, ad terram descendit et ciuitatem cum armis inuasit, et multos occidens et ciuitatem capiens, ipsam fere destruxit totam. quo tempore autem istud factum fuerit, Titus Liuius, qui inter latinos ystoriographos magis preclarus fuit, ostendit dicens quod anno ab Urbe condita .D.XXXIIII. Mago cum .XXX. nauibus rostratis et multis honerarijs, in quibus erant .XII. milia peditum et ferme duomilia equitum, Genuam uenit eamque nullis presidijs munitam repentino aduentu cepit et pene destruxit. illud quod dicit Titus Liuius, quod ista captio et destructio facta fuit anno ab Urbe condita .D.XXXIIII. inuenitur secundum cronicas hoc fuisse per annos .CC.XXX. ante Christi aduentum. si igitur antiquitatem ciuitatis Ianue, quam supra posuimus, aliqui credere nollent, cum secundum ueritatem negare non possint, saltem ex uerbis Titi Liuii habetur quod ad minus per annos .CC.XXX. ante Christi aduentum iam erat Ianua constructa et edificata. uerum quando Rome scitum fuit quod Mago Ianuam sic ceperat atque destruxerat, senatus et totus populus Romanus nimium doluerunt, tum quia Ianuenses erant eorum amici ac eis subiecti, tum quia ciuitas Ianue erat quodammodo portus Romanorum. quando enim Romani classem in Africam uel in Yspaniam mittere uolebant, ad portum Ianue conueniebant. unde idem Titus Liuius in secunda parte, ubi agit de secundo bello Punico inter Romanos et Carthaginenses, dicit sic: Anno ab Urbe condita .D.XXXIIII., Publius Cornelius Scipio, existens in Marsilia cum nauibus, audito quod Anibal pergebat ad Ytaliam, misit fratrem suum Scipionem in Yspaniam aduersu Asdrubalem cum magna parte copiarum. ipse uero, naues ascendens, peruenit Ianuam cum eximiis copiis, ut esset in occursum Anibali, quando ad Alpes transgrederetur. ex quo uidetur quod Ianua quodammodo erat portus Romanorum, ad quam ipsi Romani naues bellicas mittebant, quando in Yspaniam pergere uolebant. tandem Romani Lucretium, nobilem uirum, miserunt ut Ianuam reedificaret et ad statum pristinum reuocaret. istud ostendit supradictus Titus Liuius in libro .X. circa principium, dicens: Existente consule Cornelio Seruilio, anno .XUI. belli Punici, ab Urbe autem condita .D.XLU., Lucretio est inperium prorogatum ut Genuam opidum, a Magone pene diruptum, reedificaret. ex supradictis igitur uerbis Titi Liuii patet quod ciuitas Ianue usque ad undecimum annum deuastata stetit. si enim anno .D.XXXIIII. ab Urbe condita fuit a Magone destructa et anno ab Urbe condita .D.XLU. fuit a Cornelio reparata, manifestum est quod usque ad annum .XI. stetit taliter deuastata. supradictus igitur Cornelius, Ianuam ueniens, ipsam reparauit et ad pristinum statum reduxit. Anibal igitur, qui exercitum equestrem tenebat, Romam uenit et in tantum Romanos perdomuit, quod ipsam Urbem obsedit. at Scipio Romanus, qui postea dictus est Africanus, existente Anibale in obsidione Rome, classem parauit, et in Affricam pergens, ferro et igne omnia deuastabat. quod cum Anibal didicisset, dimissa obsidione, in Africam perrexit, ut suis ciuibus subueniret. tandem Romani Carthaginem et totam Affricam capientes, suo dominio subiugarunt. habitum est igitur Rome consilium in senatu, ut dicit sanctus Augustinus il libro De Ciuitate Dei, quid sit de Carthagine faciendum. tunc Cato contionatus est, dicens quod iudicabat utile esse rei publice ut Carthago funditus destruatur. Cum enim, inquit, totus mundus nobis obediat et Carthago sepe rebellis existat, si Carthago destruitur, totus mundus pacis solatio perfruetur. post istum Scipio contionatus est dicens: Non mihi placet consilium Catonis. ego enim reputo utile esse rei publice aliquos hostes nos habere, quia istud nos tenebit in timore et timor nos tenebit in unitate. sed si non habuerimus hostes exteriores, nascentur nobis interiores, quia si ex omni parte defecerit nobis bellum extrinsecum, procul dubio bellum habebimus intestinum. quia ipsa securitas et otium erit in nobis causa multorum malorum. sententia tamen Catonis optinuit. preceperunt igitur Romani Carthaginensibus ut omnes naues traderent. quibus traditis, preceperunt ut omnia arma darent. quibus datis, preceperunt ut omnes, tam uiri quam mulieres, tam magni quam parui, de urbe recederent. quod cum audissent Carthaginenses, ad desperationem se dederunt, dicentes se uelle aut urbem defendere aut omnes ibi perire. et quoniam arma et omne ferrum Romanis tradiderant, ex auro et argento arma fabricant et Romanis rebellant, cunctis Romanis, qui erant in Cartagine, interfectis. tandem Romani iterum Carthaginem obsident, et cum hinc inde preliatum fuisset, uidentes Carthaginenses se non posse defendere, petunt a Romanis ut eos in seruos possideant. Romani autem preceperunt ut omnes, salua uita, de urbe egrediantur. quibus egressis, Carthago penitus est destructa. illud autem uerbum, quod superius dixit Scipio, quante fuerit ueritatis probat experientia temporis subsequentis. nam, bellis omnibus superatis, bellum in Roma natum est ciuile et intestinum, quod ipsam Urbem deduxit ad nichilum. unde dicit sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei: Probatum est quam uerum dixit Scipio. deleta quippe Carthagine, que erat magnus terror Romanis, mala omnia sunt secuta, scilicet seditiones, bella ciuilia, cupiditates et ambitio dominandi. et subdit idem Augustinus: Nolebat igitur Scipio ciuitatem destrui, ut timore libido premeretur, libido pressa non luxuriaretur, luxuria prohibita non crassaretur. capitula tertie partis. Sequitur tertia pars, in qua agitur quare Ianua tali nomine sit uocata. et ista pars habet quatuor capitula. in primo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua, tam a Iano, qui ipsam edificauit, quam a Iano, qui eam ampliauit. in secundo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua a Iano, ydolo Romanorum, quod olim in Ianua colebatur. in tertio capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua, ex eo quod introitur in Lombardiam. in .IIII.o capitulo ponitur ratio quare fere in omnibus libris antiquis Genua nuncupatur. opinio illorum, qui dicunt quod Ianua est uocata a Iano, qui eam edificauit, et a Iano, qui eam ampliauit. capitulum primum. Nomen ciuitatis nostre, quod est Ianua, est nomen dulce ad meditatum, delectabile ad proferendum, iocundum ad audiendum et celebre ad diuulgandum. est etiam illud nomen in ore mel, in aure melox, in corde iubilus. quare autem ciuitas nostra sit tali nomine insignita, diuersi diuersa senserunt. quidam enim dixerunt quod istud nomen sibi imposuit Ianus, qui eam construxit. impositum autem confirmauit Ianus, qui eam ampliauit. et ista est opinio siue sententia Solini in libro De Mirabilibus Mundi: quod scilicet dicta sit Ianua siue Ianicula a Iano, primo rege Ytalie, qui eam edificauit. solebant enim antiqui ciuitates, quas edificabant, a suo nomine appellare. sicut Ninus, qui edificauit Niniuem, et Cres, qui edificauit Cretam, et Romulus, qui Romam edificauit, et Mathys regina, que Mantuam edificauit, eas a suis nominibus uocauerunt. eodem modo Ianus Ianuam a suo nomine nuncupauit. desiderabant enim antiqui ut sua nomina perpetuarentur et sui memoria per secula recoleretur. et ideo ciuitates edificabant et nomina sua eis imponebant, ut quia ipsi perpetui esse non poterant, saltem perpetui in ciuitatibus suis essent, quas edificabant et quas suis nominibus appellabant. si enim Romulus Romam non edificasset, uel de suo nomine eam non appellasset, nemo hodie sciret quis esset Romulus. eodem modo, si Ianus Ianuam non construxisset et de suo nomine eam non appellasset, nemo hodie sciret quis esset Ianus. de talibus dicit Propheta: Uocauerunt nomina sua in terris suis. sed parum prodest ponere nomina sua in terra, si de libro uite sit deletum et cum iustis non sit scriptum. de quibus dicit Propheta: Deleantur de libro uiuentium et cum iustis non scribantur. quid enim prodest Romulo habere celebre nomen in mundo, si eius anima cruciatur in inferno? et quid obest aliquibus sanctis uiris, si eorum nomina non nominentur in terris et coram Deo sint scripta in celis? de talibus Dominus dicit in Euangelio: Gaudete, quia nomina uestra scripta sunt in celis. hinc est quod Dominus in Euangelio, agens de quodam diuite splendido et de quodam paupere ulceroso, nomen diuitis nominare noluit, sed tantum dixit: Erat quidam diues, qui induebatur purpura et cetera. nomen uero pauperis nominauit, dicens: et erat quidam mendicus, nomine Lazarus. ad innuendum quod nomina malorum deleta sunt de libro uite, nomina uero bonorum ibi sunt scripta. utilius est igitur quod nomina nostra scribantur in libro uite, quam quod nominentur in aliqua ciuitate; quia illud habet beatitudinem, istud habet uanitatem quandam. opinio illorum, qui dicunt quod Ianua est uocata a Iano, ydolo Romanorum quod antiquitus in Ianua collebatur. capitulum secundum. Alii dicunt quod Ianua isto nomine sit uocata propter Ianum, ydolum Romanorum quod antiquitus in Ianua colebatur et ista est opinio et sententia Ugutionis in libro Deriuationum. nec est aliqua infamia ciuitatis nostre, si dicimus quod ydola adorabat. excepto enim populo Iudeorum, qui unum solum uerum Deum colebat, totus alius mundus ante Christi aduentum ydolis seruiebat. quidam enim adorabant sydera, alij elementa, alij simulacra siue statuas. sydera quippe multe prouincie adorabant. nam Saraceni adorabant Uenerem. pars Ytalie, que est uersus Romam, adorabat Saturnum, alia pars Ytalie adorabat Mercurium. multe nationes etiam adorabant elementa. primus autem, qui cepit elementa adorare, fuit Nenroth qui adorabat ignem et ceteros adorare cogebat. Unde dicitur in Ystoria Scolastica quod ipse Nenroth uixit usque ad tempora Habrae, et cum Habraam nollet ignem adorare, in ignem ipsum proiecit. sed Deus ipsum illesum seruauit. unde dixit Dominus ipsi Habrae, sicut legitur in Genesi: Ego sum Dominus Deus tuus, qui eduxi te de Ur, idest de igne Caldeorum. Caldei igitur ipsius Nemproth doctrinam sequentes, ignem pro deo adorabant. Egiptii uero statuas colebant. et sicut dicitur in Ystoria Scolastica, deus Caldeorum, scilicet ignis, omnes alios deos, idest statuas omnes, consumebat et liquefaciebat. tandem sacerdos Egipti magnum uas fictile, plenum foraminibus, fieri fecit et foramina illa cum cera clausit. uase igitur illo aqua inpleto, super caput statue illud uas, tanquam coronam, poni fecit. congregati sunt igitur Egiptij et Caldei, ordinantes ut dii ipsorum simul ponerentur, et quorum deus uinceret, illi de inimicis uictoriam optinerent. producunt igitur Egyptii statuam suam. accenderunt Caldei circa statuam ignem suum, sed cera liquefacta ab igne et foraminibus apertis, aqua prosiliuit et ignem extinxit et sic Egiptii uictoriam habuerunt. fuerunt autem multe alie nationes, que simulacra coluerunt. et sicut dicitur in Ystoria Scolatica, ista simulacra sub Nino rege Asiriorum ortum habuerunt. dictus enim Ninus de morte patris sui, nomine Belli, in tantum doluit, quod in solatium sui meroris ad similitudinem patris sui statuam fieri fecit. quam in tanta reuerentia habuit, quod si aliquando serui fugitiui uel aliqui facinorosi ad illam statuam confugerent, omnes offensas eis totaliter remittebat. homines autem, qui ob gratiam illius ymaginis tanta beneficia assequebantur, ei turificabant et diuinos honores exibebant. ceteri autem homines, ut Nino regi placerent, eadem sacrificia similiter exibebant. tali igitur exemplo, ceteri de locis adiacentibus statuas aureas in honore parentum suorum fieri faciebant, et a suis populis similiter adorari faciebant, et per talem modum cultus ydolatrie creuit. alij uero adorabant animalia; unde dicitur in libro Sapientie: Animalia miserrima colunt. Romani etiam adorabant anserem aureum, sicut enim legitur in ystoriis Romanorum, et Augustinus in libro De Ciuitate Dei et Orosius in parte tangunt. centum milia Theotonicorum de partibus Sueuie et centum milia Gallicorum de partibus Senonensium, attracti dulcedine uini, in Ytaliam uenerunt, et Medialanum, Papiam, Pergamum, Brisiam et Ueronam edificauerunt. edificate fuerunt predicte ciuitates per annos .CCC.L. ante Christi aduentum, in quinta mundi etate, circa tempora Assueri regis et Hester regine, prout ex ystoriis antiquis et cronicis potest colligi manifeste. postmodum autem dicti Assueui et Senones, Romam profecti, ipsam usque ad Capitolium obsederunt. Romani igitur sagittas in exercitum iaciebant. sed, deficientibus cordis, caudas equis amputauerunt et de ipsis setis cordas arcubus suis fecerunt. quibus deficientibus, mulieres crines suos anputauerunt et de ipsis crinibus cordas faciebant, quas uiris suis dabant. quadam igitur nocte, dormientibus custodibus, hostes cum scalis super muros ascendebant. erat autem ibi grex anserum magnus, qui ascensum hostium sentientes, ceperunt alta uoce insimul crocitare. custodes igitur ad eorum sonitum excitati, hostes fugarunt. dixerunt igitur Romani quod, ceteris diis Romanorum dormientibus, solus deus anser uigilabat, qui Romam ab hostibus liberauit. et ideo Romani anserem aureum fabricarunt, quem per annos multos tanquam deum adorauerunt, et thura sibi sacrificauerunt. Adorabant etiam Romani omnium gentium deos et omnium prouinciarum, ciuitatum atque locorum; et eis aras edificauerunt et statuas fabricauerunt. habebant tamen Romani duos speciales deos tanquam singulares patronos, scilicet Romulum, qui eam construxerat et Ianum, qui urbem suam ab hostibus liberauit. et ideo istis duobus semper magnam reuerentiam exibebant, et multum eis placebat et pro bono multum habebant, quando aliqua prouincia uel ciuitas aliquem de istis duobus pro suo deo accipiebat et sacrificia offerebat. Ianuenses igitur, cum fauore Romanorum multum indigerent, tunc temporis Ianum pro suo deo acceperunt et ipsum multo tempore coluerunt. et ideo ab isto Iano, ut supra dictum est, Ianua est uocata propter illius ydoli, scilicet Iani, adorationem, et etiam propter illius ydoli quandam similitudinem. illud enim ydolum Iani cum duabus faciebus Gentiles depingebant; unam ante et aliam retro, et attribuebant ei principia et exitus omnium rerum. ideo dabant sibi duas facies; unam ante, cum qua respiciebat principia, et aliam retro, cum qua respiciebat fines. unde quando Romani uolebant aliquod opus incipere, scrificabant faciei Iani, que erat ex parte anteriori, ut daret bene incipere. et quando finierant, sacrificabant faciei, que erat ex parte posteriori, quia dederat bene finire. propter istam igitur talem similitudinem Ianua est uocata. habet etenim duas facies, unam ante se, cum qua respicit mare, et aliam post se, cum qua respicit terram. et sic quodammodo, quantum ad istas duas facies, illi Iano Ianua similis uidebatur. Ianuenses igitur ante aduentum Christi adorabant Ianum et magnam statuam sibi fecerunt, que duas facies habebat; unam ante et aliam retro, ita quod uiri adorabant ad faciem, que erat ante, et mulieres adorabant ad faciem, que erat retro; et quoniam illi deo Iano attribuebantur principia et exitus rerum, ideo quando Ianuenses uolebant aliquod opus incipere, offerebant Iano sacrificia de animalibus uel de auibus ex parte faciei, que erat ante, ut ille Ianus daret eis bene incipere. quando illud opus iuxta suam uoluntatem finierant, sacrificabant Iano ex parte faciei, que erat retro, ex eo quod sibi dederat bene finire. oppinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua ex eo quod est introitus in Lombardiam. capitulum tertium. Alii dicunt quod uocata est Ianua ex eo quod est introitus in Lonbardiam, in Tusciam et in Prouinciam. hic tamen notanda est differentia inter portam, fores, ualuam, ianuam et ostium. nam porta dicitur a portando, et est proprie ciuitatum. antiqui enim, quando uolebant aliquam ciuitatem construere, totum ambitum cum aratro designabant. et cum uentum fuisset ad locum illum, ubi debebat porta ciuitatis fieri, aratrum suspendebant, et inde illud portabant. unde a tali portatione porta nuncupata fuit. fores uero sunt porte que a foris aperiuntur. ualue autem sunt porte, que interius aperiuntur. et dicuntur ualue, siue a uoluendo, quia in cardine uoluuntur, siue a uelando, quia uelant nobis ea, que intus latent. Ianua uero est porta cançelata perforata, per quam uidemus intus et extra, sicut in celariis fieri consueuit. ostium uero commune est ad omnia supradicta. et dicitur ostium ab ostando, quia obstat ne illuc intret, nisi qui debet. ciuitas ergo nostra non est uocata porta nec fores nec ualue nec ostium, sed Ianua, quia est porta siue cancelata, per quam intus et extra conspicimus. per ipsam enim in Lombardiam ingredimur, tanquam ad intra. per ipsam mare transimus tanquam ad extra. istam autem rationem, scilicet quare uocata Ianua, quia est introitus in Lonbardiam, dicit Ugutio in libro Deriuationum. ait enim quod dicitur Ianua non tantum quia ibi Iani ydoli cultus, sed etiam quia est in Lonbardiam introitus. notandum autem quod ianua in qualibet domo est ad decorem et est ad utilitatem, quia sine ianua nichil in domum posset inferri nec efferri. est etiam ad sanitatem, quia si in aliqua domo non esset ianua nec fenestre per quas aer subintrare posset, domus scaturiens feteret. eodem modo ciuitas Ianue est decor et decus non tantum Lonbardie, sed etiam totius Ytalie. est etiam eis ad utilitatem maximam, quia de partibus ultramarinis ciues eius merces deportant, quas aliis ciuitatibus communicant. est etiam habitatoribus suis ad sanitatem magnam. in pluribus alijs ciuitatibus sunt paludes fetentes, scaturientes fumositates aerem corrumpentes; flant in estate chori et uenti calore pestifero poros aperientes et humana corpora corrumpentes. in ciuitate autem nostra non sunt loca paludosa, sed uiridaria amena; non sunt fumositates, sed aeris puritates. et quamuis ibi flare consueuerunt uenti australes in estate, tamen non transeunt per loca sulphurea nec paludosa nec torrida, sed per mare. et ideo illi uenti ex mari purificationem accipiunt et frigiditatem inducunt, ita quod aliquo calore noxio non uitiant, sed aliqua grata frigiditate delectant. Ratio quare ciuitas Ianue in multis libris Genua nuncupatur. capitulum quartum. Illud autem sub silentio non est pretereundum quod in omnibus fere libris antiquis ciuitas nostra non Ianua, sed Genua nominatur. et tunc a genibus nomen accepit. sunt autem genua commissiones femorum et crurum. et secundum antiquos genua ipsa erant misericordie dedicata. sicut enim dicunt philosophi, omnes partes corporis Gentiles aliquibus diis consecrauerant. aures autem consecrauerant memorie, frontem ingenio, genua autem misericordie. quando autem aliquem ad misericordiam uolumus prouocare, genua incuruamus. naturaliter etiam quando aliquis oculos uel genas ad genua flectit, oculi lacrimis balneantur. et ratio est quia puer in utero matris existens stat ibi curuus, tenens genas super genua. unde et a genibus gene sunt nuncupate. et ideo quando aliquis genas uel oculos ad genua deponit, naturaliter lacrimatur, quia natura memor est sue miserie et miserabilis status, quo in matris utero morabatur. congrue igitur per genas designatur misericordia, tum quia ipsa genua sunt dedicata misericordie, tum quia flectimus genua quando aliquem uolumus prouocare ad misericordiam, tum quando genas et oculos ad genua flectimus, ad fletum et compassionem prouocamur. recte igitur ciuitas nostra Genua, idest misericordia, appellatur, quia in ipsa omnia misericordie opera exibentur. nam ibi reficiuntur esurientes, ibi potantur scicientes, ibi uestiuntur nudi, ibi hospicio recipiuntur peregrini, ibi uisitantur et recreantur infirmi, ibi beneficiis et elemosinis recreantur incarcerati. uel potest dici quod genua sunt corpori neccessaria ad ambulationem. sicut enim pedes sunt corpori neccessarii ad sustentandum, sic genua sunt eidem corpori neccessaria ad anbulandum. sed notandum quod aliud est retrocedere, aliud subsistere, aliud ambulare. Genua autem non sunt deputata ad retrocedendum nec ad subsistendum, sed ad ambulandum. sunt quedam ciuitates que retrocesserunt, quia olim fuerunt maxime, sed modo parue. sicut patet in Roma et Babillonia, in Constantinopoli, in Rauenna, in Aquilegia et in aliis pluribus ciuitatibus. iste non possunt dici Genua, quia retrocesserunt. alie sunt que in ea paruitate, siue quantitate, in qua inceperunt, consistunt. nec iste possunt dici Genua, quia in uno et eodem statu perstiterunt. ciuitas autem Ianuensis non retrocessit nec in sua paruitate subsistit. sed semper ambulauit, quia de parua facta est magna et de magna facta est maxima. et quia sic ambulauit, idest profecit, ideo merito Genua uocari promeruit. capitula .IIIIe. partis. Sequitur quarta pars, in qua agitur quo tempore ciuitas Ianue ad fidem Christi fuit conuersa. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod totus mundus culture ydolatrie seruiebat. in secundo capitulo ostenditur quod Ianua fuit prima uel una de prioribus ciuitatibus Ytalie, que ad fidem Christi fuit conuersa. in .IIIo. capitulo ostenditur illud idem per rationem. Quod totus mundus ante Christi aduentum culture ydolatrie seruiebat. capitulum primum. Ante Christi aduentum genus humanum ita erat errorum tenebris excecatum, quod, relicto uero Deo, fere omnes ydola uana et multa colebant, et statuas aureas et argenteas fabricantes, eis honores diuinos et sacrificia offerebant. demones quoque ipsa simulacra subintrabant et per ipsa simulacra multa occulta et futura predicere hominibus uidebantur. sicut enim dicit sanctus Ysidorus, demones tribus modis occulta et uentura scire possunt. primo per subtilitatem sue nature. uidemus enim quod quando est aliquis homo multum subtilis, qui habet acutum ingenium et subtilem intellectum, ipse per subtilitatem ingenij sui et acutam rationem suam multa sciet uidere, que postea euenient in rei ueritate. sicut enim speculatores aliquando uident remota oculis corporis, sic et sapientes uiri et sancti uentura aliquando et occulta uident oculis mentis. unde dicitur in Ecclesiastico: Anima uiri sancti enuntiat aliquando uera quam .UII. circumspectores sedentes in excelsum ad speculandum. demones igitur habent naturam subtilissimam et intellectum acutissimum, et ideo per nature sue subtilitatem multa uentura et occulta conspiciunt, que postea ita eueniunt. Secundo demones oculta et uentura cognoscere possunt, sicut dicit sanctus Ysidorus, per experientiam temporum. uidemus enim quod quando sunt aliqui homines longeui et antiqui, qui multa uiderunt et plurima sunt experti, isti utique multa sciunt et de euentibus preterritis similia iudicant de futuris. unde dicitur in Ecclesiastico: Uir in multis expertus cogitabit multa, et qui multa didicit, enarrabit intellectum. qui non est expertus, pauca recognoscit. demones igitur sunt multum antiqui, quia plus sunt quam .UI. milia annorum quod sunt creati. multa etiam et quasi infinita sunt experti. et ideo ex euentibus preteritorum conitiunt simile iudicium futurorum. tertio demones uentura cognoscere possunt, ut dicit idem Ysidorus, reuelatione spirituum supernorum. quando enim Deus uult aliqua oculta exercere, reuelat interdum per suos angelos ipsis demonibus, ut ipsi tanquam iustitiarij Dei, ministratum sibi exibeant et obsequium inpendant. istud ostenditur in libro Regum, ubi dicitur quod Deus, uolens ut Achab, rex Israelis, propter scelera sua in exercitu caderet et occideretur, manifestauit hoc spiritui malo, precipiens sibi ut Achab deciperet, consulendo sibi ut in prelium pergeret, ut sic ibi interiret, quod et factum est. demones igitur, subintrantes simulacra oculta, aliqua et uentura predicebant, que scire potuerunt uel ex subtilitate sue nature uel experientia et longo tempore uel ex reuelatione angelica. et sic fere totum mundum ita excecauerant, quod omnes homines illa ydola talia deos esse credebant. fuerunt autem .IIIIor. cause, propter quas totus mundus fuit deceptus circa ydola et simulacra adoranda, quarum .III. cause ponuntur in libro Sapientie. prima causa fuit indiscreta dilectio. pater enim, nimis et indiscrete diligens filium, quando filius moriebatur, dicebat ipsum inter deos esse raptum. et ideo statuam auream sibi faciebat et sacrificia eidem offerebat. unde dicitur in eodem libre Sapientie: Acerbo enim luctu pater dolens, rapti filij facit ymaginem et illum, qui mortuus fuerat, tanquam deum colere cepit et constituit inter seruos suos sacra et sacrificia. secunda causa fuit uana adulatio. homines enim, uolentes regibus et principibus adulari, ymagines eorum fabricabant et eis thura et sacrificia offerebant, ut, quos non poterant habere presentes, colerent et adorarent absentes. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Euidentem ymaginem regis, quem honorare uolebant, fecerunt ut illum, qui aberat, tanquam presentem colerent sua sollicitudine. tertia causa fuit nimia cupido. artifices enim et pictores et argentarij pulcerimas ymagines deauratas et pictas fabricabant, et illas deos esse dicebant. et sic propter ymaginum illam nimiam pulcritudinem, animos simplicium decipiebant et multam ex hoc pecuniam acquirebant. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Prouexit autem ad horum culturam artificis eximia diligentia. multitudo autem hominum, decepta per speciem operis, eum, qui ante tempus tanquam homo honoratus fuerat, nunc deum existimauerunt. quarta causa fuit demonum fallax deceptio. demones enim illa simulacra subintrabant et responsa dabant, et ex hoc simplices homines illas ymagines deos esse credebant. uerum Christus per mundum apostolos misit qui ueram fidem predicantes, cultum ydolorum euacuarunt et fidem Christi docuerunt. noluit autem Christus facere ista per reges ne uideretur mundus credidisse per timorem et mundanam potentiam; nec uoluit facere per philosophos ne uideretur mundus credidisse per humanam sapientiam, nec per diuites ne uideretur mundus credidisse per diuitiarum sparsam habundantiam. sed hoc fecit per piscatores illiteratos et pauperes, in quibus non erat mundana potentia nec humana sapientia, nec rerum temporalium afluentia. ita quod per piscatores conuertit imperatores, per illiteratos conuertit philosophos, per pauperes conuertit locupletes, ut sic cognoscatur quod fidem Christi mundus non recepit, nec per sapientiam humanam deceptus, nec munerum datione seductus, sed Dei inspiratione commonitus, Dei sapientia illustratus et miraculorum prodigiis prouocatus. Quod prima ciuitas Ytalie uel una de prioribus, que fidem Christi recepit, fuit ciuitas Ianuensis. capitulum secundum. Post gloriosam Christi ascensionem et Spiritus sancti misionem apostoli insimul conuenerunt ut fidem Christi insimul exponerent et prouincias predicandas sibi condiuiderent. exponentes igitur fidem Christi, sinbolum composuerunt .XII. articulos fidei ponentes ibidem. dicitur autem simbolus a 'sim', quod est simul, et 'bolus', quia quilibet apostolus ibi posuit suum bolum, idest suum articulum. siquidem doctores, theologi, tam antiqui quam moderni, dixerunt et in suis scriptis et summis reliquerunt quod Petrus apostolus primum articulum posuit dicens: Credo in Deum patrem omnipotentem, creatorem celi et terre. Iohannes posuit secundum dicens: et in Ihesum Christum filium eius unicum, dominum nostrum. Iacobus Çebedei tertium posuit dicens: qui conceptus est de Spiritu sancto, natus ex Maria Uirgine. Andreas .IIIIm. posuit dicens: passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus. Thomas .Um. posuit dicens: descendit ad inferna. Bartholomeus .UIm. posuit dicens: tertia die resurrexit a mortuis. Phylilpus .UIIm. posuit dicens: ascendit ad celum, sedet ad dexteram Dei patris omnipotentis. Matheus .UIIIm. posuit dicens: inde uenturus iudicare uiuos et mortuos. Iacobus Alphei .UIIIIm. posuit dicens: credo in Spiritum sanctum. Symon .X. posuit dicens: sanctam Ecclesiam catholicam. Thadeus .XIm. posuit dicens: Sanctorum communionem, remissionem peccatorum. Mathyas .XIIm. posuit dicens: carnis resurrectionem, uitam eternam. et tunc omnes apostoli responderunt: Amen. Paulus autem nullum articulum posuit, quia nundum ad fidem conuersus erat. hiis peractis, mundi prouincias diuiserunt ad quas gratia predicationis esset quilibet profecturus iuxta quod Dominus preceperat eis dicens: Euntes in mundum uniuersum predicate euangelium omni creature. in illa autem diuisione prouinciarum Petrus accepit ad predicandum Iudeam. Andreas Achayam. Iacobus Çebedei Yspaniam. Iohannes Asiam. Thomas Indiam. Matheus Ethiopiam. Bartholomeus Armeniam. Symon et Thadeus Persidam. Phylippus Asyam et ciuitatem Gerapolis et Siriam. Mathias cum Petro Iudeam. Iacobus autem, frater Domini, remansit in Ierusalem, quia ibi fuit ab apostolis episcopus ordinatus. alij autem discipuli ad diuersas prouincias sunt profecti. horum autem quidam ad Ytaliam peruenerunt. uenit enim Barnabas, qui fidem Christi Rome et postea Mediolani predicauit. uenit et sanctus Marchus euangelista, qui Euangelium suum Rome et Aquilegie conscripsit. uenerunt et principes apostolorum Petrus et Paulus, qui diuersos discipulos per Ytaliam miserunt ut cultum ydolatrie euacuarent, prestigia dyabolica abolerent et ueram fidem Christi plantarent. horum quidam uenerunt Ianuam, uerbum fidei predicantes ibidem. tantam autem gratiam ibidem est Dominus operatus, quod ciuitas Ianue confregit ydolum Iani et recepit salutiferam fidem Christi. ita quod in tota Ytalia prima ciuitas extitit, uel una de prioribus, que fidem Christi publice recepit et publice confessa fuit. istud intendimus probare per auctoritates et rationem. auctoritates autem uocamus in hac parte ystorias et legendas sanctorum. quedam enim ystoria, que de ciuitatibus Ytalie tractat, inter alias ciuitates mentionem facit de Ianua, asserens quod fuit prima ciuitas Ytalie, uel una de prioribus, in qua fides Christi fuit publice predicata et publice recepta, in qua fuerunt primo Dei sacrificia celebrata. credimus quidem quod fides Christi fuit primo predicata Rome et forte alibi, sed non publice sed occulte. nec illi publice sed occulte Christum confitebantur, nec ibi publice sed oculte Dei sacrificia celebrabantur. quia si aliquod istorum trium aliquando publice ab aliquibus fieret, mox diuersis suppliciis occidebantur. si enim aliqui Christum publice predicabant, uel Christi fidem publice confitebantur, uel Christi sacrificia celebrabant, mox sine aliqua audientia interficiebantur. et ideo ciuitas Ianue prima fuisse dicitur, in qua fides Christi publice predicata fuit, in qua Christum omnes publice confitebantur et in qua diuina sacrificia publice agebantur. in legenda quoque sanctorum Naçarij et Celsi legitur quod Nero imperator beatum Naçarium et Celsum, fidem Christi predicantes, naui imponi fecit precipiens ut in profundum pelagi mergerentur. qui, cum fuissent demersi, mox angelus Dei eos excepit et circa nauem illam tempestas maxima orta fuit. cumque naute periclitari timerent, rogauerunt sanctos ut nauem ascenderent et pro eis orarent, promittentes se fidem Christi recepturos. quod cum sancti fecissent et tranquillitas rediuisset, Ianuam incolumes aduenerunt. deinde in ipsa legenda de uerbo ad uerbum taliter continetur. tunc in ciuitatem Ianue, prosperante Domino, ut uoluerunt, deducti sunt. Naçarius uero et puer Celsus, ingressi in ciuitatem Ianue, non cessabant die ac nocte predicare uerbum Dei, annuntiantes remissionem peccatorum per baptismum salutis in nomine domini nostri Iesu Christi et credentes baptiçabantur. in alia autem legenda sancti Naçarij sic legitur: Et deposuerunt sanctum Naçarium et Celsum in loco ab urbe Ianue ad passus fere sexcentos, ubi ipsorum meritis orantes exaudiuntur et uota soluuntur. et uocatur ille locus ‘‘ad Sanctos Peregrinos’’. istum locum credimus esse illum ubi modo est ecclesia Sancti Naçarij de Albario. deinde ingressi sunt in ciuitatem Ianue, et cum diutius predicassent, tandem Mediolanum uenerunt. per istam legendam sancti Naçarij unum oportet concedere de duobus: aut quod ciuitas Ianue antequam ibi predicaret iam erat fidelis, quod uerius credimus, et Naçarius Ianuenses iam conuersos in fide confirmauit et quosdam, qui adhuc non fuerant baptiçati, sacro fonte regenerauit; aut quod saltem sanctus Naçarius ciuitatem Ianue tunc ad fidem Christi conuertit. si enim neutrum istorum duorum fuisset, tunc Ianuenses non permisissent beatum Naçarium tot diebus tam publice in Ianua predicare. sed aut ipsum cum iniuria expulissent aut diuersis supplicijs occidissent sicut Mediolanenses fecerunt. cum autem predictus Naçarius de Ianua Mediolanum iuisset et Christum ibi predicaret, fuit cum beato Celso a Mediolanensibus, qui tunc erant infideles, capite truncatus. sicut namque Mediolanenses Naçarium fidem Christi predicantem interfecerunt, quia adhuc erant infideles, sic et Ianuenses supradictum Naçarium fidem Christi Ianue predicantem occidissent, si non fuissent fideles. si uero queritur quo tempore Ianua fuit ad fidem Christi conuersa, dicimus quod, si tunc fidem Christi recepit quando Naçarius ibi predicauit, oportebit dicere quod .XXXUo. anno annorum post Christi passionem ciuitas Ianue recepit fidem Christi. et istud taliter ostendimus et probamus. constat enim per cronicas auctenticas quod Nero imperator mortuus est .XXXUI. anno post Christi passionem, et iste Nero, sicut dicit beatus Ieronimus in libro de Uiris illustribus, ultimo anno imperij sui sanctos apostolos Petrum et Paulum occidit. et eodem anno sanctum Naçarium similiter interfecit. et sic Naçarius .XXXUIo. anno post Christi passionem fuit martirio coronatus. ante autem mortem suam ad minus per annum apud Ianuam predicauit et sic manifeste coligitur quod .xxxu. anno post Christi passionem Naçarius fidem Christi in Ianua predicauit et ipsam ciuitatem ad fidem Christi conuertit. secundum hoc igitur ciuitas Ianue ad fidem Christi conuersa fuit anno a natiuitate Domini .LXUIIIo., a passione uero Domini anno .XXXU. si uero dicimus, quod magis credibile est, quod antequam Naçarius predicaret in Ianua, erat ad fidem conuersa, tunc oportebit dicere quod adhuc minus quam per annos .XXXUo. post Christi passionem ciuitas Ianue fuit ad fidem Christi conuersa. per ea igitur, que dicta sunt supra, et per hoc quod ciuitas Ianue tam cito post Christi passionem ad fidem Christi uenit, manifestum omnibus esse debet uerum esse quod supra diximus, scilicet quod ciuitas Ianue prima aut una de prioribus ciuitatibus Ytalie extitit, in qua fides Christi fuit publice predicata et publice recepta, et in qua Dei sacrificia fuerunt publice celebrata. hic ostenditur per rationem quod ciuitas Ianuensis fuit prima in Ytalia, uel una de prioribus, que fidem Christi recepit. capitulum tertium. Postquam ostendimus per auctoritates quod ciuitas nostra Ianue fuit prima in tota Ytalia, uel una de prioribus, que fidem Christi recepit, restat ut per rationem istud idem similiter ostendamus. constat enim per omnes cronicas et ystorias auctenticas quod Nero fuit primus inperator, qui persecutionem intulit Christianis. secundus fuit Domitianus, tertius fuit Traianus, quartus fuit Adrianus, .Us. fuit Antoninus Uerus, .UI. fuit Aurelius Comodus. et sic fere omnes alij imperatores usque ad Constantinum persecuti sunt crudeliter fidem Christi. a Nerone autem imperatore usque ad Constantinum, secundum cronicas, fluxerunt anni .CC.LIX.. siquidem Nero cepit imperare anno Domini .LUIIo., Constantinus uero anno Domini .CCCo.LXo. . in isto autem toto tempore imperatores per uniuersum mundum edictum miserunt ut Christiani ubique inquirerentur. in istis autem annis, in quibus durauit persecutio Christianorum, multa Christianorum milia fuerunt occisa, tam in Syria quam in Grecia, quam etiam in Ytalia et maxime Rome, Mediolani, Rauenne et in alijs partibus Ytalie. in omnibus autem istis annis nunquam aliquis Christianus in Ianua fuit occisus. ex quo uidetur quod iam tempore Neronis imperatoris, sub quo incepit Christianorum prima persecutio, erat ad fidem Christi conuersa. si enim infideles fuissent, certum est quod multos Christianos occidissent, quemadmodum ciuitates alie occidebant. sed forte aliquis nobis dicet quod ideo Ianuenses Christianos non occidebant, quia per Ianuam transitum non faciebant, istud autem stare non potest. constat enim quod fides Christianorum ortum habuit in Syria Palestine, quia omnes apostoli et primitiui Christiani de regno Ierosolimitano fuisse noscuntur. deinde de Syria Palestine fides Christi in Greciam uenit, de Grecia uenit in Ytaliam. maxime autem fides Christi per beatum Petrum apostolum fuit predicata Rome, ubi ipse beatus Petrus per annos .XXU. cathedram pontificalem tenuit. quis igitur ignorat quod multi Christiani infra istos .xxu. annos, quibus sanctus Petrus Rome stetit, tam de Syria quam de Gretia in Ytaliam ueniebant ut ad sanctum Petrum pergerent et eum, qui erat uicarius Christi, uisitarent? quis ignorat quod infra annos .CCLII., in quibus durauit persecutio, multa milia Christianorum, tam de Syria quam de Grcia, in Ytaliam uenerunt et de Ytalia in Greciam siue in Syriam profecti fuerunt? et cum Ianuenses semper naues habuerint, cum quibus ad partes ultramarinas et in Greciam pergebant, non est aliquod dubium quod multi tunc temporis per Ianuam transibant; siue qui uolebant de Ytalia ire in Syriam uel in Greciam, siue de Syria uel Grecia ad Ytaliam uenire cupiebant. et tamen, sicut dictum est, nullus unquam Christianus fuit ibi aliquo tempore interfectus. ex quo manifeste constat quod iam erant catholici et fideles Christiani. sed forte aliqui dicent: nos quidem negare non possumus propter rationem superius asignatam, quin multi Christiani per Ianuam transirent; sed tamen ita occulte transibant, quod cognosci non poterant. istud autem non habet apparentiam ueritatis. quomodo enim uerisimile est quod tot milia Chritianorum per annos .CC.LII. per Ianuam transirent et aliqui eorum cogniti non fuerint? preterea imperatores preceperant ut Christiani per omnes terras diligenter inquirerentur et occiderentur. Ianuenses, si tunc erant infideles, inquirere tenebantur et si inquisiuissent, et certum est quod multos inuenissent, quos occidere debuissent. nullus tamen christianus unquam ibi fuit occisus, ex quo manifeste habetur, ut supra dictum est, quod ex tunc ipsi Ianuenses iam erant fideles et ideo Christianos et fideles non persequebantur. sicut enim dicit sanctus Augustinus, boni non persequuntur bonos nec mali malos, sed boni malos et mali bonos. Ianuenses igitur, Christiani effecti, non persequebantur alios Christianos, quia boni non persecuntur bonos. Ianuenses uero, dum essent ydolatrie dediti, non persequebantur alios ydolatras, quia mali non persequuntur malos. Ianuenses igitur, facti Christiani, persequuntur hereticos, quia boni persequuntur malos. heretici autem persecuntur Catholicos, quia mali persecuntur bonos istam autem fidem Christi, quam ciuitas Ianue habuit, tam cito post passionem Christi recepit sic integram, sic illibatam seruauit, quod nullus hereticus unquam aliquod semen erroris ibi potuit spargere, nulla unquam heresis ibi potuit pululare. quamuis enim multe ciuitates Lombardie, que ciuitati Ianuensi sunt ualde uicine, fuerint heretica prauitate corupte, ciuitas tamen Ianue puritatem fidei illibatam tenuit et incorruptam seruauit. nulla utique ibi esse potuit errori admixtio, sed semper fundamentum tenuit catholice ueritatis. a seculo enim non est auditum quod aliquis natione Ianuensis unquam fuerit heretica prauitate corruptus; ymo, si aliquando aliquos hereticos de Lonbardia uel aliunde uenire Ianuam contingat, mox ut sciri possunt, capiuntur et ignibus comburuntur. et quoniam Ianuenses sic tempestiue fuerunt in fide Christi consolidati et fundati, ideo hodie inueniuntur esse et circa fidei sacramenta constantes et firmi, et circa officia ecclesiastica asidui et circa uerba Dei audienda deuoti. capitula .Ue. partis. Sequitur quinta pars, in qua agitur de triplici statu, quem secundum uarietatem temporis habuit ciuitas Ianue. et illa pars habet tria capitula. in primo capitulo agitur qualis et quanta fuit in statu sue inchoationis. in secundo qualis et quanta fuit in statu sue progressionis. in tertio qualis et quanta fuit et est in statu sue perfectionis. qualis et quanta fuit ciuitas Ianue in statu sue inchoationis. capitulum primum. Quoniam nemo repente fit summus et omnia magna incipiuntur a paruis et summa ab infimis, ideo ciuitas Ianue a paruis incepit et de paruis ad magna profecit et de magnis ad maxima peruenit. fuit enim in triplici statu, scilicet in statu inchoationis, progressionis et perfectionis. in statu inchoationis fuit multum parua. in statu progressionis fuit satis magna. in statu sue perfectionis fuit et est potens et maxima. iste est enim modus et gradus proficiendi, scilicet a paruis incipere, ad magna procedere et ad maxima peruenire. de hoc exemplum habemus in naturalibus, in corporalibus et in spiritualibus. in naturalibus quidem exemplum habemus, quod lux in sua perfectione non statim diffundit se, sed in modica luce aurore; postea procedit in maiorem lucem, tandem crescit in perfectam diem. et hoc est quod dicit sapientissimus Salomon: Semita iusti, quasi lux splendens, procedit et crescit usque ad perfectam diem. de hoc etiam exemplum habemus in corporalibus, quia quando homo nascitur, non nascitur semper in corpore uel etate perfectus, sed de pueritia uenit ad iuuentutem, de iuuentute ad uirilem etatem. habemus etiam de hoc exemplum in spiritualibus, quia nemo statim in gratia fit perfectus; sed de gratia incipiente progreditur ad gratiam proficientem, et de gratia proficiente peruenit ad gratiam confirmatam et perfectam. ciuitas igitur Ianue in statu sue inchoationis fuit tanquam aurora, idest lux modica, in statu sue progressionis fuit tanquam lux satis magna, in statu sue perfectionis fuit et est tanquam dies perfecta. similiter in statu sue inchoationis fuit quasi in pueritia, in statu sue progressionis fuit quasi in iuuentute firma, in statu perfectionis fuit et est quasi in uirili etate robusta. similiter in statu sue inchoationis habuit gratiam incipientem per quam sapienter incepit; in statu progressionis habuit gratiam proficientem, per quam laudabiliter profecit; in statu sue perfectionis habuit gratiam perfectam, per quam perfectionem in potentia et gloria apprehendit. qualis autem et quanta ciuitas Ianue in statu inchoationis fuerit, uel quid tunc egerit, hoc ad nostram notitiam non peruenit. aliqua tamen de ipsa leguntur, per que eius paruitas ab initio demonstratur. Solinus non uocat eam Ianuam, sed Ianiculam, uolens ex hoc eius innuere paruitatem. Titus Liuius non uocat eam ciuitatem, sed oppidum. est autem oppidum quodlibet castrum, quod dicitur oppidum, uel ab oppositione murorum uel ab opibus, idest diuitiis, que tempore guerre propter securitatem ibidem reponuntur. idem quoque Titus Liuius dicit quod quidam Affricanus, nomine Mago, Ianuam subito cepit et destruxit. si enim tunc magna et munita fuisset, ipsam tam subito capere non potuisset. in registro quoque palatij Ianuensis archiepiscopatus et in legenda sancti Romuli legitur quod Saraceni cum galeis et lignis ad partes nostras sepe ueniebant et maximas strages dabant. in istoriis autem antiquis nulla aut modica mentio de Ianua habetur, et hoc propter duas, ut credimus, causas. una est quia tam parua erat, quod ystoriagraphi de ipsa agere non curabant. alia causa est quia propter suam paruitatem non erat cognita nisi in locis uicinis, et ideo ystoriographi de ipsa notitiam non habebant. ista autem omnia, que prediximus, indicant quod ciuitas Ianue a principio fuit parua. sed uideamus quomodo ista, que tunc indicabant suam paruitatem, modo in maxima sunt conuersa et suam indicant dignitatem. que enim dicebatur Ianicula, modo uocari potest non solum Ianua siue porta, sed etiam Ianitrix siue portonaria. ipsa enim est Ianitrix siue portonaria maris, quia si claudit, nemo aperit, si aperit, nemo claudit. si enim ipsa claudit mare, non est aliqua gens usque in Suriam et Gretiam et usque ad ultimos Yspaniarum fines, que audeat nauigare secura. si uero mare apperit et ipsum custodit, omnes possunt nauigare secure. que prius dicebatur oppidum siue castrum, modo potest uocari regnum et quoddam imperium. que olim capta et destructa fuit ab Affricanis, modo facilius esset ut Ianua caperet et destrueret totam Africam, quam Africa Ianuam. que olim a Saracenis infestabatur, modo ad ciuitates Saracenorum potenter accedit, eas audacter inuadit et triumphaliter capit. que olim propter suam paruitatem non nominabatur in aliqua antiqua ystoria, modo propter sui sublimitatem nominatur per omnia mundi regna et imperia. cuius nomen olim non erat cognitum, nisi per uicinitates locorum, modo est diuulgatum usque in omnes fines orbis terrarum. ecce quomodo ciuitas Ianue a paruis incepit et de paruis ad magna processit et de magnis ad maxima peruenit. qualis et quanta ciuitas Ianue fuit et est in statu sue progressionis. capitulum secundum. Postquam uidimus de statu inchoationis ciuitatis nostre, in quo statu fuit satis parua, uideamus nunc de statu sue progressionis, in quo statu fuit multum magna. ciuitas autem Ianue, postquam crescere incepit, ad magnum statum peruenit et magna et magnifica et uictoriosissima opera fecit. et si uellemus omnia magnifica et uictoriosa opera enarrare, que fecit postquam crescere incepit, que quidem in cronica communis Ianue continentur, hoc esset nobis laboriosum et oporteret nos scribere magnum librum. et ideo tantum .IIIIor. opera magnifica et uictoriosa ponemus, que in cronica communis Ianue sunt scripta. quelibet enim ciuitas tenetur Deo, sibi, amicis et inimicis; nam Deo tenetur exibere honorem, sibi procurare comunem utilitatem, amicis exibere consolationem, inimicis secundum regulam euangelicam dare amorem. sed homines mundi magis desiderant de suis inimicis habere uictoriam, quam eis inpendere caritatem operosam. ideoque ponemus hic ad presens unum opus uictoriosum, quod fecit ciuitas Ianue in statu sue progressionis, quod quidem fuit ad Dei honorem. aliud, quod fuit ad ipsius ciuitatis magnam utilitatem. tertium, quod fuit ad amicorum et Christianorum magnam consolationem .IIIIm., quod fuit ad magnam ciuitatis uictoriam et exaltationem. primo ergo ponamus factum uictoriosum, quod fuit ad magnum Dei honorem. siquidem inimici crucis Christi, scilicet Saraceni, Ierusalem detinebant et ubi fuit crucifixus Christus, ibi adorabatur Machometus. terra illa, que consecrata erat sanguine Christi, fedabatur immundis operibus filiorum dyaboli. sepulcrum, in quo pretiosum corpus Christi iacuerat, in manibus porcorum et canum deditum erat. quocirca Ianuenses, animati ut Christi tantam iniuriam uindicarent et sepulcrum Christi de manibus Saracenorum eriperent, galeas .XL. fortiter armauerunt et Ierusalem ceperunt et Godofredum de Bugnono regem constituerunt. ceperunt tunc Acharon et Gibelletum minorem. Cersonam quoque et Açotum et Tortosam. capta autem fuit Ierusalem anno Domini .M.LXXXXIXo. cum uero ad sepulcrum Domini accessissent, rogauerunt Christum ut lumen de celo eis mitteret, quod mitti alijs temporibus consueuit. cum igitur sic orarent, uisibiliter uiderunt quod lumen de celo descendit, et lanpades .XUI., que ibi pendebant extincte, illo igne diuinitus sunt accense, et sic Deo omnes gratias retulerunt. Capharus autem, qui fuit primus gestorum communis Ianue cronographus, dicit se predicte captioni interfuisse et supra dictum lumen de celo descendere et lampades accensas conspexisse. anno quoque sequenti armauerunt galeas .XXUI. et naues .UI. et in Siriam perriexerunt, et mortuo Godofredo rege Ierosolimitano, Balduinum, ducem Lotoringie, fratrem ipsius Godofredi, regem loco ipsius constituerunt. et Cesaream et multas ciuitates Sarracenorum preliando ceperunt, in quibus ecclesias Christi erexerunt. anno uero Domini .M.CUI. Ianuenses, .XL. galeas armantes, in Siriam sunt profecti, et Tripolim et Gibellum maiorem ceperunt, et ciuitates illas Christi ecclesiis repleuerunt. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis quoddam aliud factum uictoriosum, quod cessit ad ipsius ciuitatis magnam utilitatem. nam circa annos Domini .D.CCCC.XXXIII. cum Ianuenses cum galeis armatis ad quedam loca, ut dicitur, processissent, ecce galee plures Saracenorum, de Affrica uenientes, ciuitatem Ianue hostiliter intrauerunt et ciuitatem cum armis percurrentes, magnam hominum cedem fecerunt. ipsam quoque ciuitatem thesauris et diuitijs spoliarunt. insuper paruulos et mulieres captiuas et captiuos duxerunt ad suam patriam. dum igitur recessissent, galee Ianuensium applicuerunt et audientes casum tam tristem et tam dolorosum, inimicos, accensis animis, tamquam leones feroces sunt protinus insecuti. Sarraceni autem in quadam insula Sardinee de Buxinarijs, que Insclamontor dicitur, residebant ut spolia diuiderent et comessationibus uacarent. Ianuenses hostes uiriliter sunt agressi et omnes gladio trucidarunt, unde usque hodie, sicut dicunt illi qui uiderunt, ibidem ostenditur, aceruus ossium occisorum in testimonium tante occisionis facte. quocirca Ianuenses, recuperatis uxoribus et filijs et thesauris, Ianuam cum inmenso gaudio redierunt. ista autem tanta strages hominum, a Sarracenis in Ianua facta, permonstrata fuit Ianue in quodam fonte conuerso in sanguinem, qui uno die largissime emanauit in loco, qui hodie dicitur Fontanella, sicut infra dicetur in titulo de Theodolfo, episcopo nono. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis aliud factum uictoriosum, quod cessit in magnam Christianorum consolationem. siquidem Antiochena ciuitas a Saracenis fuerat capta et a Christianis ablata, de quo inmenso dolore Ecclesia et tota Christianitas fuit afflicta, tum quia erat ciuitas nobilis, tum quia nomen Christianitatis primo ortum habuit, tum quia beatus Petrus apostolus primam cathedram pontificalem ibi tenuit et per septem annos ibi sedit, tum quia corona et tunsura clericorum ibi primo incepit. quocirca summus pontifex Ianuenses requisiuit ut ad recuperationem ciuitatis Antiochie exercitum mitterent galearum. Ianuenses igitur summo pontifici obedientes, galeas .XL., ut supra dictum est, armatas strenue in Siriam direxerunt. anno autem Domini .Mo.LXXXXIXo. cum magno exercitu Galicorum et aliorum peregrinorum sub duce Godofredo de Bugnono, Antiochiam uenientes, ipsam potenter ceperunt, Deo gratias magnas referentes. Sarraceni uero, magno exercitu congregato, Antiochiam redierunt, ipsam recuperare uolentes. sed Ianuenses cum ceteris Christianis ipsos penitus fugauerunt, et sic Ianuenses cum uictoria magna et immenso gaudio ad propria sunt reuersi. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis aliud factum magnificum, quod ad magnam uictoriam de hostibus eis cessit. nam circa Domini annos .M.CXX. Ianuenses contra Pisanos galeas .LXXX. et gatas multas et alia ligna potenter armauerunt, et per Arnum fluuium pergentes et in terram descendentes, stantarium et uexilla in terra fixerunt et exercitum Pisanorum fugarunt, et sic Pisani territi cum eis composuerunt, promittentes quicquid Ianuenses peterent se facturos. et quoniam Pisani multos Ianuenses in carcere detinebant, Ianuenses illuc accesserunt et eos inde eduxerunt, et sic omnia, que uoluerunt, ad libitum asecuti, Ianuam cum magna redierunt gloria. qualis et quanta ciuitas Ianue fuit et est in statu sue perfectionis. capitulum tertium.  Postquam uidimus qualis et quanta fuit ciuitas Ianue in statu sue inchoationis et progressionis, nunc restat uidere qualis et quanta fuit et est in statu sue perfectionis. in quo quidem statu fuit et est potens et maxima. istum autem statum credimus incepisse ab illo tempore circa, quo fuit archiepiscopali honore sublimata, quod quidem fuit anno Domini .M.CXXXIII. et tunc ciuitas Ianue multum cepit crescere et nomen suum ubique terrarum plurimum dilatare. dignum enim fuit ut tunc inciperet amplius sublimari quando honore archiepiscopali meruit exaltari ut, sicut in ea crescere cepit spiritualis autoritas, sic et cresceret secularis potestas, ut diuitiis et potentia inciperet esse gloriosior, que facta fuerat archiepiscopali dignitate sublimior. ab illo igitur tempore diuitiis et gloria multum creuit et multum potentiam, et dominium ampliauit. in tantum quidem creuit, quod eius potentiam experta est magnificentia regum, gens Saracenorum et etiam ciuitas Uenetorum nec non et ciuitas Pisanorum. ista autem ostendamus per pauca exempla, que in cronica communis Ianue inuenimus ueraci, ut credimus, stillo conscripta. si omnia, que ibi sunt scripta de ista materia, uellemus hic scribere, posset nimia prolixitas auditorum animos honerare. ostendamus igitur quomodo potentiam ciuitatis Ianue imperialis magnificentia est experta. si enim aliquando reges uel principes uel imperatores Ecclesie contradicere uoluerunt, Ianuenses semper, fide inconcussa deuotione sedula, Ecclesie adheserunt non timentes potentias regum, non formidantes animositates principum, paruipendentes minas et precepta imperatorum. anno Domini .M.oC.LU. Fredericus imperator Ianuam misit ut solempnes ambasiatores, cum pleno mandato faciendi quicquid preciperet, ad suam presentiam mitterentur. missi sunt igitur ambasiatores, non tamen, ut petebat, mandatum portantes plenum. cum igitur uenissent, petijt imperator ut sibi Ianuenses homagium facerent, fidelitatem iurarent, obsides sibi darent, tributa persoluerent. et multa alia grauia postulabat. que cum ambasiatores audissent, insalutato hospite, Ianuam redierunt et omnia in consilio retulerunt. diffinitum est in consilio ut omnia, que imperator postulabat, denegentur. sola tamen sibi fidelitas offeratur. quod cum imperator audisset, in iram et furorem est maximum excitatus, minans quod ad ciuitatem ueniret potenter et sue dominationi subiciet. Ianuenses igitur ad defendendum se uiriliter parauerunt, ciuitatem muro cingentes et alias fortilitias erigentes. sed cum imperator tantam eorum constantiam audiuisset, a suo proposito destitit et sola fidelitate contentus fuit. anno quoque Domini .Mo.C.LXIIo., cum Alexander IIIs canonice in papam fuisset electus, Fredericus imperator .IIIIor. alios in summos pontifices successiue per tyrampnidem fieri procurauit, dicto Alexandro totis uiribus se opponens. qui tamen omnes electi mala morte perierunt. sicut enim male intrauerunt, ita male exiuerunt. cuius rei causa sisma inter papam et imperatorem longo tempore perdurauit. sed cum Alexander timore imperatoris non posset in Urbe consistere, misit Ianuensibus ut ipsum de manu pharaonis eriperent et ipsum Ianuam deportarent. quocirca Ianuenses galeas armauerunt et ipsum papam Alexandrum Ianuam deportauerunt, minas imperatoris paruipendentes dummodo Ecclesie seruirent. postmodum autem ipsum in Franciam portauerunt. qualiter autem Frederico primo et Octoni et Conrado et Frederico secundo imperatoribus ab Ecclesia excommunicatis et sismaticis Ianuenses totis uiribus in fauorem Ecclesie restiterunt, sufficienter in cronicis et in ystorijs omnia reperiuntur expressa. anno quoque Domini .Mo.CCo.XLIIII., cum alius Fredericus imperator dominum Innocentium papam IIIIm in Subtrio teneret obsessum Ianuenses galeas .XXIIIIor. armauerunt et de Ciuitate Uetula accipientes ipsum papam, eum Ianuam deduxerunt; quod quidem imperatori displicuit uehementer, maxime cum sciret quod ipse Innocentius Lugdunum pergeret, ut contra se consilium celebraret et ipsum ab imperio deponeret, sicut iuit et ipsum ibi deposuit. sed Ianuenses penitus de ipsa indignatione non curauerunt. potentiam Ianuensium sepe enim gens Saracenorum experta est. nam magnas et famosas ciuitates obsederunt atque ceperunt, scilicet Armariam atque Tortosam cum stolo maximo galearum, quas ceperunt anno Domini .M.C.XLUIII. in captione enim Armarie habuerunt Ianuenses .LXIIII. galeas et multas naues. capientes dictam ciuitatem, ceperunt in ea uiginti .Ma. hominum, exceptis illis, qui fuerunt in prelio interfecti. sequenti uero anno Tortosam accedentes, eam potenter ceperunt. Septam quoque, ciuitatem Saracenorum famosam et populosam, potenter obsederunt anno scilicet Domini .M.CC.XXXII., ubi fuerunt magne naues .LXX., minores uero .XXX., galee quoque .XX. et multa alia ligna armata. Damiatam quoque anno Domini .M.CC.XX., adiuuantibus Francis, potenter ceperunt. potentiam etiam Ianue sepe experta est ciuitas Pisanorum. nam Ianuenses sepe portum Pisanum intrauerunt et turres funditus destruxerunt. Plumbinum quoque penitus destruentes, mulieres et paruulos Ianuam deduxerunt. quid plura? si uellemus omnes uictorias enarrare, quas Ianuenses de Pisanis diuersis temporibus habuerunt, fatigaremus calamum et forte legentibus faceremus fastidium et auditorum grauaremus auditum. et ideo qui ista scire desiderat, cronicas communis Ianue legat et ibi inueniet omnia diligentius exarata. unum tamen opus uictoriosum, quod nostris temporibus accidit, nolumus sub silentio preterire. anno quidem Domini .Mo.CCo. .LXXXIIIo. Pisani galeas .LXXII. et alia ligna plura armauerunt ut Riperiam Ianue percurrerent et dampna multa inferrent. Ianuenses uero contra eos galeas .LXXXXUI. uiriliter armauerunt, in quibus dominus Obertus Aurie, qui tunc erat capitaneus communis Ianue, fuit admiratus constitutus. triginta autem .UI. istarum galearum per dies plures iam armate fuerant, in quibus dominus Benedictus fuerat admiratus constitutus, qui contra Pisanos in Sardiniam fuerat profectus. et ecce cum suo stolo superuenit et stolo domini capitanei se coniunxit et cum galee Ianuensium galeas Pisanorum super portum inuenissent Pisanum, eas potenter inuadunt, ita quod .XXXIII. galeas acceperunt, quibusdam alijs in mari demersis. quanta autem strages et occisio hominum Pisanorum ibi fuerit, compassio esset referre et stupor audire. numerus autem captiuorum et occisorum ad .x. milia et ultra dicitur ascendisse. Ianuenses igitur ex tali uictoria nullam pompam nec uanagloriam ostenderunt, Dei magnalia laudauerunt, qui fecit mirabilia magna solus. de ciuitate Uenetorum hoc dicendum est, quod olim ipsi Ueneti Ianuensibus dampna plurima intulerunt. causa autem fuit quia ciues nostri, qui tunc temporis erant minus considerantes prouide, super galeas suas ponebant gentem Lombardicam, artis nautice insciam et marinis prelijs inexpertam. et ideo, sicut ad remigandum indocti erant, sic ad pugnandum erant inutiles et ad omnia opera exequenda inexperti et rudes. tales enim melius sciunt terram scindere quam equoreas undas sulcare, melius ducere uehicula quam uasa gubernare marina. tales languente stomaco et dolore capite circumuento, malunt gemitus querulosos emittere, quam ad hostes uiuaciter proclamare, malunt ymis prostrati incombere, quam planctis tremulis languentia corpora sustentare. tales igitur homines circa bella pedestria occupentur et ad prelia classica nullatenus proficiscantur. unusquisque enim homo in illo opere amplius ualet in quo maius exercitium habet, propter quod ciues nostri moderni, salubriori utentes consilio, super galeas et naues suas gentem non ponunt Lombardicam nec alienigenam, sed propriam atque domesticam. et ideo postmodum de Uenetis et Pisanis et eorum galeis plures uictorias habuerunt. unum autem opus uictoriosum hic ponimus, quod moderno tempore nouimus accidisse. anno quidem Domini .M.CC.LXXXXIIIIo., dum quidarn merchatores de Ianua ad partes Romanie pergerent, intellexerunt quod quedam galee Uenetorum naues .III. Ianuensium, pretiosis mercibus honustas, ceperunt et multa alia grauamina in diuersis locis Ianuensibus intulerunt. erant autem galee Uenetorum numero .XXUIII. et .IIII.or . ligna, que erant .LXXX. remigum. galee uero mercatorum de Ianua erant numero .XUIII. et duo ligna .LXXX. remigum. dicti etiam mercatores de Ianua, çelo patrie animati, onera sua apud Peram deposuerunt et nobilem uirum dominum Nicholinum Spinulam, qui ad imperatorem Grecorum a communi Ianue sollempnis nuntius fuerat destinatus, in suum admiratum eligentes, ad ferendum auxilium fratribus suis profecti sunt. prius tamen per duos fratres Minores ad capitaneum galearum Uenetorum miserunt, rogantes quod cum inter eos treuga esset, fratres suos, quos ceperant, cum nauibus et rebus libere dimitterent. illi superbe nimium respondentes et de sua multitudine confidentes, ad expugnandas galeas Ianuensium totis uiribus properabant. Ianuenses igitur prelium declinabant, maxime quia illi in maiori numero satis erant. cum igitur Ianuenses cum suis galeis in portu Layacij se recepissent et uiderent stolum galearum Uenetorum contra se ad prelium preparare, a portu se elongauerunt et ad se defendendum uiriliter parauerunt. et ecce accidit incredibilis uictoria et nostris temporibus inaudita et de Celo, ut credimus, preparata, quia tam pauce galee Ianue contra tantam galearum multitudinem Uenetorum, fortiter preliantes, omnes debellauerunt et .XXU. uictoriose ceperunt, que omnes erant onuste mercibus pretiosis. relique autem fuge presidio euaserunt. in isto autem facto impletum et quod dixit Iudas Machabeus prout in libro Machabeorum habetur. cum enim illi qui erant ex parte Iude essent pauci et hostes essent multi, uolens Iudas supradictos suos adiuuare, dixit eis: Facile est concludi multos in manibus paucorum nec est differentia in conspectu Dei celi liberare in multis uel in paucis, quia non in multitudine exercitus uictoria belli, sed de celo est fortitudo. ipsi ueniunt ad nos in multitudine contumaci et superba ut disperdant nos; nos uero pugnabimus pro animabus nostris, et ipse Dominus conteret eos ante faciem nostram. ista autem uerba, que dicta fuerunt de illo prelio antiquo, dici possunt omnia per ordinem de isto prelio moderno. illi erant multi, nostri uero pauci. illi ueniebant cum contumacia et superbia, nostri stabant pro iustitia. illi ueniebant ut disperderent et spoliarent, nostri fortiter stabant ut se defenderent. et ideo facile fuit Deo multos in manibus paucorum concludere, quia non est differentia in conspectu Dei celi in multis uel in paucis liberare. ceterum ipsi Ueneti ex supradicta strage tam miserabili, nimio dolore ac rubore perfusi, conati sunt tantam suam uerecundiam uerbis et factis tegere et quibusdam fictis coloribus paliare. uerbis quidem tegere uoluerunt, quia ad diuersas prouincias propinquas et remotas scripsisse dicuntur quod iam nolebant in partibus Armenie seu Syrie cum Ianuensibus confligere, sed uolebant eorum fines potenter inuadere, portum uiolenter intrare et ipsos triumphaliter debellare. factis autem tegere uoluerunt, quia nulli Ueneti nauigare debeant, sed omnes ad impugnationem Ianuensium se disponant. insuper conati sunt Cathalanos et Siculos precibus et promissis contra Ianuenses sibi facere federatos. Triuisinos quoque et Paduanos ac Ferrarienses et Cremonenses et ceteros iuxta ripam Padi habitantes ceperunt in sui auxilium inuocare, et nautas et bellatores inde conducere. ceperunt quoque multas galeas de nouo construere, arma et cetera neccessaria preparare. uidisses tunc totam ciuitatem Uenetiarum rebus nauticis occupari, repleri tumultibus, uociferationibus agitari. nam hic erat strepitus artificum, ibi fragor armorum, ibi clamor irrationabilium populorum. at Ianuenses, talia audientes tonitrua, ad defensionem uiriliter se accingunt, galeas construunt, arma preparant et omnia rebus bellicis neccessaria diligenti studio subministrant, non curantes cum aliquibus confederationem facere, nec bellatores siue nautas aliunde conducere, nec auxilium ab aliquibus mendicare, scientes quod per se ipsos sufficientes sunt hostibus resistere, imo de ipsis nobiliter triumphare. fecerunt igitur Ianuenses deuetum ne aliqui nauigent, fecerunt et edictum ut omnes Ianuenses, ubicumque sint, Ianuam reuertantur, quamuis Satis pauci dicuntur fuisse reuersi. anno igitur Domini .M.CC.LXXXXU. de mense ianuarij nobilem uirum dominum Ubertum Aurie admiratum generalem constituunt et ei ordinandi et tractandi omnia huic operi expedientia de consilio credentie plenam potestatem committunt. et quamuis commune et aliqui ciues plures haberent galeas, dictus tamen dominus admiratus de consilio credentie multas alias galeas de nouo statuit construendas, ita quod in uniuerso habuerunt .CC. et amplius corpora galearum. Dum ista sic fierent, ecce ad aures summi pontificis domini Bonifatij .UIII., fama celebri deferente, peruenit quod Ianuenses et Ueneti grandes faciunt apparatus, ut mutuo se in mari inueniant, uires suas alternatim exerceant et mutua decertatione confligant. summus autem pontifex predictus, uidens istarum duarum ciuitatum discordiam ad magnam totius Christianitatis cedere posse iacturam et maxime ad impedimentum negotij Terre sancte, uolens tantis obuiare periculis, ad utramque ciuitatem legatos sollempnes transmisit, mandans per litteras apostolicas ut sollempnes ambaxatores, habentes plenum mandatum, ad suam presentiam mittere non postponant. nam Ianuam episcopum Messanensem misit, archiepiscopum uero Reginum Uenetias, destinauit. qui utique ad ciuitates sibi iniunctas de mense martij peruenerunt, michi quoque mandauit ut pro ipso negotio ad suam presentiam festinarem. episcopum uero Uenetorum, qui ad curiam iuerat alia de causa, summus pontifex ista de causa retinuit. per eosdem etiam legatos inter utramque X ciuitatem treugas indixit, quas usque ad festum sancti Iohannis Baptiste proximum uenturum obseruandas mandauit sub pena scilicet excommunicationis, quam ipso facto incurrere uoluit transgressores. electi sunt igitur in ambaxatores duo nobiles, scilicet dominus Luchetus Gattiluxius et dominus Porchettus Saluaticus et duo iurisperiti, scilicet dominus Manuel Osbergerius et dominus Petrus de Ugolino. cum igitur ad summi pontificis uenissemus presentiam, longus de pace seu treuga hinc inde habitus est tractatus. ibi enim moram .c. dierum et amplius contraximus, tum quia summus pontifex circa pacem illustris regis Sicilie et Siculorum fuerat utiliter occupatus, tum quia duo de ambaxiatoribus Uenetorum Uenetias sunt reuersi, qui tandem post expectationem diutinam ad curiam redierunt. et quoniam dicti ambaxatores sciebant de armamento tam inclito, tam nobili, tam potenti, quod uidebantur facere Ianuenses, ideo per quosdam modos latebrosos et occultos totis uiribus laborabant ut ipsum armamentum per summum pontificem deberet totaliter impediri, modo summum pontificem inducendo ut tam Uenetis quam Ianuensibus deberet sub pena excommunicationis precipere quod armamentum dimitterent et sibi mutuo cum galeis obuiam non exirent, modo ipsi summo pontifici suadendo ut treugas iam finitas usque ad festum sancti Michaelis auctoritas Apostolica prolongaret, ut sic armamentum Ianuensium impediret. sed quoniam dicit Salomon frustra iacitur rete ante oculos pennatorum, ideo ambaxatores Ianuensium oculati et pennati, idest sapientes et cauti eorum latebras detegebant et eorum conatus ad nichilum redigebant. at Ianuenses uidentes tam diu negotium in curia Romana differri et nichil ad effectum deduci; considerantes etiam quod treugue terminus per summum pontificem assignatus iam erat elapsus, ideo ad complendum et perficiendum suum armamentum uiriliter processerunt, comitarias assignantes, uexilla destribuentes, stantarium erigentes et supersigna fieri facientes, ita quod octo milia supersigna, tam serica quam deaurata, fuisse dicuntur in breui tempore preparata. uidisses tunc totam ciuitatem Ianue iubilo inmenso repleri et totam Riperiam ad gaudium et letitiam commoueri. nam alij incedebant sericis floreis insigniti, alij supersignis deauratis et sericis decorati, alij armis fulgentibus adornati, omnes autem nimia exultatione repleti. sic enim omnes ad istam pugnam properabant, tanquam si ad spolia diuidenda pergerent uel ad thesauros inueniendos currerent uel ad nuptias properarent. multi quoque, qui remanere poterant, ultro se offerebant ac spontanei ibant, imo retineri non poterant. sicut enim homines consueuerunt cogi ire ad prelium, sic istos quodammodo cogi oportebat ut remanerent, a prelio magis freno trahendi indigentes quam stimulo prouocandi. et, quod erat mirabile, filius non erat contentus de patre, nec pater de filio, nec frater de fratre. sed filius patrem, pater filium, frater fratrem alacritate mirabili sequebantur. in illo quoque stolo siue armamento tam inclito fuit tota nobilitas ciuitatis, totus flos iuuentutis, tota electio popularis, tota Riperie fortitudo. utinam sic essemus prompti ad Christi uindicandas iniurias, sicut sumus ad nostras. utinam tam gloriosum armamentum fuisset in recuperationem Terre sancte conuersum, quia omnes hostes fidei Christiane, qui tam magnificum stolum conspicerent, uires perderent, territi fugerent et colla submitterent. sed spero in Domino quod alias faciemus pro Christo quod modo fecisse uidemur pro mundo. quid multis moror? a die .xu. iulij usque ad diem .xum. augusti galee .cc. fuerunt armate cum magna gloria, letitia et triumpho. placuit tamen domino admirato et sapientibus ut ad galeas .CLXU. reducerentur, quod et factum est, ita tamen quod nulla galea fuit, que ad minus .ccxx. armatos homines, ut communiter dicitur, non haberet; alique tamen .CCL., aliquando uero .CCC. habuisse dicuntur. quicumque autem nobilis uiros de ciuitate uel de Riperia super suam galeam habere poterat, expensis et sumptibus non parcebat. in illo igitur stolo tam magnifico fuisse dicuntur .XLU. milia hominum bellatorum. tot etiam homines in ciuitate et Riperia remanserunt, quod, si oportuisset, adhuc .XL. galeas armare nobiliter potuissent, custodibus sufficientibus in ciuitate et Riperia derelictis. uerum quoniam Ianuenses intellexerunt quod Ueneti multa uerba ampulosa et iactantie plena protulerant et per diuersas regiones tam propinquas quam longinquas scripserant, se scilicet usque ad portum Ianue uenturos esse cum magno exercitu galearum ut ibi potentiam suam ostenderent et iura pariter demonstrarent, ideo ex parte potestatis et capitanei et sapientum Credentie duci Uenitiarum littere fuerunt directe, inter cetera continentes quod indecens uideretur si Ianuenses permitterent exercitum galearum Uenetorum tam longas semitas marinas percurrere, tantas equoreas undas sulcare, tantam in nauigando fatigationem assumere ut scilicet usque ad portum Ianuensem nauigando uenirent. et ideo notum eis faciunt quod dominus Obertus Aurie admiratus cum stolo suo galearum usque in Siciliam obuiam eis uenit ut ibi eos aut inueniat presentes aut expectet absentes et tunc ipsi Ueneti iura sua proferrent, et Ianuenses similiter iura sua producerent, et Deus, qui est secretorum cognitor et uirium omnium sapientissimus ponderator, utriusque partis iura in iudicij sui statera uibrabit et unicuique ius suum tribuet, prout iustum esse prospexerit, et iustitia flagitabit. missis igitur litteris supradictis, recessit de partibus Ianue cum suo stolo dominus admiratus ad partes Sicilie profecturus, habens secum salutis nostre signum salutiferum triumphale, scilicet uere Crucis uexillum. intra hec de curia, infecto negotio, rediuimus et totum stolum galearum iam de Ianua et de finibus recessisse inuenimus. cum igitur dominus admiratus ad partes Sicilie aduenisset, uehementer cum toto suo exercitu doluit quod ibi Uenetos non inuenit. quocirca tam in portu Messano, quam alibi per dies .XUIII. eos expectauit, omnibus Siculis admirantibus et pre admiratione stupentibus et pre stupore quodammodo a se ipsis deficientibus de stolo galearum tam magnifico, tam inclito, tam potenti. Sed certe satis et diu expectare potuisset, quia de stolo Uenetorum non erat uox aliqua neque sensus. qui enim iactauerant se uenturos esse usque ad partes remotas Ianuensium, uenire noluerunt usque ad partes uiciniores Siculorum. et qui dixerant quod portum Ianue potenter intrarent, ipsi intra suum portum se uiliter incluserunt. Ianuenses autem adhuc ulterius processissent et gulfum Uenetorum intrassent, nisi quia iam tempus uenerat autumpnale. et quoniam tunc sepe fieri consueuit temporis mutatio, ideo periculosa fuisset tam longa nauigatio, propter quod dominus admiratus cum stolo ad propria cum gloria multa reuersus est et a toto populo et clero et a nobis gloriose susceptus, precedente salutifero Crucis uexillo, cum immenso gaudio et triumpho. ideoque ipsis Uenetis conuenire potest uerbum sapientissimum Salomonis dicentis: Nubes, uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus et promissa non implens. sepe enim uidemus quod nubes, magna emittentes tonitrua, magnas pluuias comminantur et tamen sepe non faciunt quod minantur. sepe etiam aliqui uenti minantur se pluuias uelle adducere et tamen sepius non adducunt. eodem modo sunt multi uanagloriosi, qui habent uerba magnifica, sed opera fere nulla. ideo de talibus bene dicitur: nubes, uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus, idest uanagloriosus, et promissa non implens. istud per omnia in ipsis Uenetis uerificatum esse uidemus. fecerunt quidem multa tonitrua, idest uerba comminatoria, emiserunt uentos, idest uerba uentosa, habuerunt quoque ampla promissa, sed tamen non emiserunt pluuias, quia non habuerunt aliqua opera uirtuosa. et ideo de eis bene dicitur: Nubes et uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus, idest uanagloriosus, et promissa non implens. capitula .UIe. partis. Sequitur sexta pars, in qua agitur de seculari regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo dicitur quod Ianuensis ciuitas fuit diuerso regimine gubernata. in secundo dicitur quod tutius est regi ab uno, quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. in tertio ponitur periculum quod prouenit ex regimine malo et utilitas que prouenit ex regimine bono. quod ciuitas Ianue fuit diuerso regimine gubernata. capitulum primum. Ciuitas Ianuensis secundum temporum uarietatem habuit rectorum diuersitatem. nam primo eam rexerunt consules, qui de ipsa ciuitate annis singulis eligebantur et multa facta uirtuosa eorum temporibus fuerunt peracta. durauit autem regimen consulum usque ad annos Domini .M.C.LXXXX., uerumtamen adhuc interpollatim regebatur ciuitas modo per consules modo per potestates, et hoc usque ad annos Domini .M.CC.XUIo. ab illo enim tempore citra non fuerunt aliqui consules de communi, sed semper fuerunt de foris potestates; postea uero recta fuit ciuitas per potestates et primus potestas fuit Manegoldus ciuis Brisiensis. eligebantur etiam annis singulis .UIII. nobiles ut potestati assisterent et de eorum consilio potestas se regeret. durauit autem regimen potestatum usque ad annos Domini .M.CC.LXX. . ponere autem nomina potestatum et consulum nimis esset prolixum, sed qui hoc scire desiderat, in cronica Communis ista requirat. post hec autem electi sunt capitanei, uidelicet nobiles uiri dominus Obertus Spinula et dominus Obertus Aurie. electus quoque est abbas et antiani. quamuis enim annis singulis potestas aliquis eligeretur, penes tamen capitaneos merum et mixtum imperium residebat. durauit autem regimen capitaneorum usque ad annos Domini .M.CC.LXXXXI. . tandem rediit regimen ad potestates. capitaneus tamen de foris eligitur, abbas uero et antiani in suo gradu et regimine perseuerant, et istud regimen modo currit. utrum autem regimen ipsum mutandum sit ignoramus; rogamus tamen Deum ut, si aliquando mutari debuerit, semper in melius permutetur. sed nichil obest regi per consules uel per potestates uel capitaneos uel abbates, dummodo res publica bene regatur. super hoc autem ponere possumus tale exemplum, quod etiam sanctus Augustinus in parte tangit. si enim aliquis homo habet tres claues alicuius porte siue ianue, una quarum est aurea, alia argentea, tertia lignea, respiciendo quidem ad pretiositatem materie, melius ualet clauis aurea et argentea, quam lignea; sed si lignea melius aperit ianuam, melius ualebit lignea, quam aurea et argentea, quantum scilicet ad officium aperiendi. ponamus igitur tres homines, quorum unus multum est potens, iste est quasi clauis aurea; alius multum est diues uel sapiens, iste est quasi clauis argentea; alius est pauper et conditionis infime, iste est quasi clauis lignea. certum est autem quod, quantum ad extimationem mundi, plus ualent et plus extimantur potentes et diuites, quam pauperes. sed si pauper melius et iustius rempublicam regit quam potens uel diues, iste debet melior reputari, quantum scilicet ad officium presidendi. de hoc habemus exemplum in ueteri Testamento. ibi quidem duo erant, unus potens et diues et rex, scilicet Saul, qui erat quasi clauis aurea; alius pauper et pastor ouium, scilicet Dauid, qui erat quasi clauis lignea. et tamen Deus, uidens quod Saul rempublicam non bene regebat et sciens quod Dauid, pauper et pastor melius rempublicam gubernaturus erat, Saulem regem abiecit et Dauid pauperem in regimine collocauit. per quod datur intelligi quod nichil obest qualis conditionis sit rector, dummodo rempublicam iuste et laudabiliter regat. eodem modo dicimus quod nichil obest per quoscumque ciuitas nostra regatur, dummodo bene et iuste regatur. si enim melius regitur per consules quam per potestates, meliores sunt consules. si uero melius regitur per potestates quam per consules, melius ualent potestates. si uero melius et iustius per capitaneos regitur et abbates, melius ualent isti quam illi. ille enim semper ad regimen magis est preficiendus, qui ad regendum magis inuenitur ydoneus. in rectore non est attendenda persone qualitas, sed uirtutum probitas, iustitie equitas, matura discretio cordis et animi magnitudo. quod tutius est regi ab uno quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. capitulum .2. Rectores et magistratus sunt utiles et neccessarij ad rempublicam gubernandam. sicut enim dicit beatus Petrus apostolus, positi sunt a Deo ad uindictam malefactorum, laudem uero bonorum. tutius tamen est regi ab uno quam a multis, ex eo quod multi rectores sepe fiunt discordes et discordia rectorum est ad conturbationem maximam subditorum. sicut enim uentis contrariantibus mare concutitur, sic rectoribus discordantibus populus dissipatur. ideo conqueritur Dominus per Prophetam, dicens: Pastores multi demoliti sunt uineam meam. tutius est igitur regimen unius quam multorum. ideo Dominus pro magno munere per Prophetam populo suo promisit, dicens quod ponetur sibi caput unum et quod princeps unus erit in medio eorum. istud autem per multa exempla in naturalibus ostendere possumus. de hoc enim habemus exemplum in mundo, quia totus mundus regitur ab uno opifice. sicut enim solus Deus omnia creauit, sic et ipse solus omnia gubernat et regit. de hoc etiam exemplum habemus in corpore humano, quia omnia membra corporis reguntur ab uno capite. si enim in corpore essent duo capita, tunc esset magnum scisma et diuisio inter membra. de hoc iterum exemplum habemus in anima, quia omnes uires et potentie anime ab una ratione reguntur. omnes enim cogitationes, intentiones et uoluntates ratio tanquam rex aduocat et prout expedit ordinat. de hoc etiam exemplum habemus in apibus, que reguntur ab uno rege. omnes enim uni regi obediunt. nam ipso egrediente egrediuntur, ipso redeunte redeunt et ipso stante quiescunt. iterum exemplum habemus in numeris, omnes enim numeri deriuantur ab uno. cum igitur in naturalibus inueniamus quod omnia disponuntur ab uno, debet etiam esse in hominibus ut scilicet omnes regantur ab uno, maxime cum ars naturam debeat imitari. uerum est tamen quod, quando sunt multi rectores, qui sunt concordes et in iustitia uniti et in republica conseruanda uoluntarij, per tales quidem, quamuis sint multi, potest respublica salubriter gubernari. et ideo optandum est quod ubi sunt multi rectores, semper ad inuicem sint concordes, nisi forte ad iniustitiam declinarent, tunc enim potius esset optandum quod inueniantur discordes. sicut enim bonum unitum est fortius, sic malum diuisum est debilius. uidemus enim quod, quando sunt multi qui nauem uel aliquam rem ponderosam trahunt, si uires eorum uniuntur, sunt ad trahendum fortiores; si uero uires eorum diuiduntur, sunt debiliores. per istum modum etiam est dicendum quod, quando alicubi sunt multi boni rectores, si uniuntur, erunt ad conseruandam rempublicam fortiores; si uero sunt mali et diuiduntur, erunt ad exercendas iniustitias debiliores. et ideo, ut predictum est, sicut preferendum est ut boni rectores sint uniti, sic optandum est ut mali rectores sint diuisi. inter bonos igitur rectores et quoscumque alios homines bonos concordia est bona, discordia mala. inter malos uero, e conuerso, concordia mala et discordia est bona. ista autem, que diximus, per testimonia sancte Scripture comprobemus. quod enim concordia inter bonos sit bona dicitur in Ecclesiastico: In tribus bene placitum est spiritui meo, que sunt probata coram Deo et hominibus: concordia fratrum, amor proximorum et uir et mulier bene sibi consentientes. multum enim placet Deo et hominibus quando aliqui habent concordiam exterius in opere et amorem interius in corde. et ideo dicit: concordia fratrum et amor proximorum. et quando etiam in rebus domesticis bene conueniunt in pacifica conuersatione, et ideo subdit: et uir et mulier bene sibi consentientes. quod uero discordia inter bonos sit mala, habetur ex uerbis Apostoli in epistola Ad Corinthios, ubi suos discipulos reprehendit de quadam contentione, quam habebant ad inuicem occasione baptismi. quidam enim dicebant quod baptismus suus erat melior, quia baptiçati, erant a Petro. alij quod suus erat melior, quia baptiçati erant a Paulo. alij quod suus erat melior, quia baptiçati erant ab Appollo. Apostolus autem eos reprehendit de tali contentione, ostendens quod Petrus et Paulus poterant lauare exterius, sed Christus solus baptiçat interius, dum culpam remittit et gratiam infundit. unde Apostolus de tali contentione eos reprehendit dicens: Significatum est mihi de uobis, fratres mei, quod contentiones sunt inter uos. hoc autem dico quod unusquisque uestrum dicit: ‘‘Ego quidem sum Pauli, ego autem Appolli, ego uero Cephe idest Petri’’. nunquid Paulus crucifixus est pro uobis? aut in nomine Pauli baptiçati estis?. multum igitur displicet Deo quando discordia ponitur inter bonos. unde in Ecclesiastico dicitur quod Deus odit illum qui seminat inter fratres discordiam. istud est officium dyaboli, qui in medio tritici super seminat çiçaniam, dum inter bonos ponit diuisiones et scandala. concordia uero inter malos est mala. malum est enim quando aliqui fures sunt concordes ad furandum, raptores ad rapiendum, occisores ad occidendum. talium concordiam et pacem Propheta detestatur dicens: Çelaui super iniquos, pacem peccatorum uidens. discordia uero inter malos est bona sicut patet ex libro Actuum Apostolorum, ubi dicitur quod inter eos Iudeos due erant secte: una Phariseorum, qui confitebantur resurrectionem, alia Saduceorum, qui negabant resurrectionem. quamuis autem isti in hoc essent diuisi, in persecutionem tamen Pauli omnes erant uniti. isti igitur omnes Paulum ceperunt, eum occidere cupientes. Paulus uero, uolens inter eos diuisiones ponere, ut sic euadere posset, dixit magna uoce quod ipse resurrectionem credebat et predicabat et pro tali fide captus erat. quod audientes Pharysei, qui resurrectionem credebant, dixerunt quod nolebant ut Paulus mali aliquid pateretur. Saducei autem dicebant quod moreretur. unde inter eos magna diuisio est exorta, et sic Paulus de manibus eorum euasit. ista diuisio fuit bona, quia nisi Paulus eos taliter diuisisset, ipsum morti tradidissent. utile est igitur quando rectores mali sunt diuisi, quia tunc ad inuicem in malis processibus se impediunt et sibi mutuo contradicunt et ex tali contraditione multa mala intermittuntur, que quidem fierent si ipsi essent in malo concordes. quod magnum periculum prouenit ex regimine malo et magna utilitas ex regimine bono. capitulum tertium. Tirannus, non rector, est dicendus qui propriam utilitatem semper appetit et communem utilitatem populi non requirit, qui rempublicam non procurat. iste secundum diuersas passiones uitiorum, quibus subiacet, populum sibi subiectum affliget. si enim faucibus auaritie inardescit, bona subditorum rapiet. unde dicit Salomon: Rex iustus erigit terram, uir auarus destruit eam. si ignibus iracundie estuat, pro nichilo innocentum sanguinem fundet. unde Dominus per Eçechielem dicit: Principes eius in medio eius, quasi lupi rapientes predam ad effundendum sanguinem. si uero liuore inuidie torquetur, subditorum uirtutibus emulatur. non enim patiuntur tyranni ut sub eis sint aliqui uirtuosi, suspicantes omnes subditorum excellentiam uel uirtutem ad suam posse cedere deiectionem. Ideo, si sunt aliqui homines uirtuosi, uirtutes suas celant, ne ipsi tyranni de ipsis malam suspitionem concipiant. ideo dixit Salomon: Cum surrexerint impij, abscondentur homines. abscondunt quidem suas uirtutes homines uirtuosi, ne habeantur suspecti. tales tyranni non sunt rectores, sed bestie feroces; bestia enim dicitur, quasi uastia a uastando. sic et tales sunt bestie, idest uastie, quia subditos suos uastant. nam uastant eos in fama, quia famam ipsorum polluunt, uastant in terrena substantia, quia omnia bona sua rapiunt; uastant in persona, quia sepe eos personaliter opprimunt, uulnerant et occidunt. de crudelitate istarum bestiarum dicit Salomon: Leo rugiens et ursus esuriens, princeps impius super populum pauperem. ne igitur rector in superbiam et tyrannidem conuertatur, debet recognoscere se esse hominem mortalem, cuius pena tanto erit grauior, quanto ad irrogandas iniurias fuerit crudelior. unde dicitur in libro Sapientie: Fortioribus fortior instat cruciatio et potentes potenter tormenta patientur. talis igitur consideratio rectorem tenebit in timore et conseruabit in humilitate. unde Romani, quando aliqui consules redibant uictores, tria eis faciebant, que erant in honorem et tria que erant ad humilitatis conseruationem. sicut refert Tulius, primus honor erat quia totus populus Romanus sibi cum magna letitia occurrebat. secundus quia omnes captiui, quos ipse uictor ceperat, eius currum, uinctis post tergum manibus, sequebantur. tertius erat quia ipsum uictorem tunica Iouis induebant et .IIIIor. equi albi currum usque ad Capitolium reducebant. ne uero ex acquisita uictoria et impenso honore supra se nimis eleuaretur, ideo eius uictoriam et honorem tripliciter temperabant. primo, quia unus homo infime conditionis precisa ueste indutus secum in curru ponebatur, ut cuilibet, quantumcumque infimo, spes daretur perueniendi ad talem honorem, si probitas mereretur. secundo, quia ille homo ipsum uictorem colaphis cedebat dicens: Cognosce te ipsum et scito te esse mortalem. tertio, quia quilibet illo die dicere sibi poterat obprobria, que uolebat, ut sic humiliatus non efficiatur elatus. ex regimine uero boni rectoris magna utilitas prouenit. talis enim rector iustitiam fouet, rem publicam promouet, propria bona negligit, bona comunia semper intendit. ideo talis rector potest stomaco merito comparari. stomacus enim cibum receptum et digestum sibi non retinet, sed ad membra uegetanda transmittit. sic etiam bonus rector, si aliquando aliqua bona procuranda emergunt, ea sibi non attribuit, sed ad comunem utilitatem subditorum ea conuertit. sed notandum est quod, si stomacus bene fuerit ordinatus, tunc cibos receptos bene digerit et digestos ad singula menbra uegetanda transmittit et sic tota massa corporis uegetatur et regitur. si uero stomacus fuerit languidus, tunc nec cibos receptos digerit, nec ad menbra transmittit, et corpus totum debilitatur et cadit. eodem modo, si magistratus et ceteri consiliarij bene fuerint ordinati, tunc omnia, que agenda sunt, digerunt, idest diligenti discussione inquirunt, et sic digesta et discussa ad subditos seruanda transmittunt et per talem modum tota res publica in suo statu seruatur et regitur. si autem ipsi rectores fuerint languidi et uitijs resoluti et proprijs utilitatibus tantum intenti, tunc nec aliqua bona comunia agenda discutiunt nec discussa statuunt, sed omnia communia negligunt et paruipendunt. et sic tota res publica destruitur, dum ab ipsis rectoribus non çelatur, quod autem per stomacum siue uentrem intelligantur ipsi rectores urbium et per menbra subditi ostendit Titus Liuius in libro primo. dicit enim quod inter populum Romanum et patres Urbis, idest senatores, maxima dissensio est exorta. dicebat enim populus quod ipsi pondus diei et estus sustinebant, laboribus et periculis expositi erant, per mundum bellando discurrebant, rem publicam defendebant. patres autem domi stabant quieti, nullis laboribus expositi, delitijs uacantes, prelia nulla gerentes. in tantum autem creuit ipsa turbatio, quod populus de Urbe exiuit et in quodam monte se collocauit. tunc missus est ad eos Menenius Agripa ut eos reconciliaret. dictus igitur Menenius, inter eos contionatus, dixit quod eo tempore, quo menbra loquebantur, contra uentrem conspirauerunt. dicebant enim menbra quod omnia uictualia, que cum labore maximo acquirebant, uenter consumebat et nullum laborem in acquirendo sustinebat, sed in requie semper stabat et cibis et uoluptatibus uacabat. ideoque preceperunt manibus ne aliquem cibum in os mitterent, preceperunt ori ne aliquem cibum sibi datum reciperet, preceperunt dentibus ne aliquem cibum masticarent. cum igitur per aliquos dies corpus sine cibo mansisset, ceperunt menbra debilitari et totum corpus ad extremam tabem duci. quod uidentes, menbra reuocauerunt edictum, uidentes quod uenter sibi, cibum non retinet; sed ipsum digestum transmittit ad uenas, unde sanguis gignitur; transmittit ad menbra, unde uegetantur; transmittit ad totum corpus, unde sustentatur et regitur. postmodum autem supradictus Menenius istam parabolam adaptauit, dicens quod senatus erat uenter siue stomacus, populus autem sunt menbra; negotia enim rei publice et cetera utilia senatus mature discutit et quodammodo digerit, et ea sic discussa et digesta ad populum transmittit, et sic membra dissoluuntur, si a stomaco cibus non deriuatur. sic res publica tota destruitur, si maturo consilio senatorum non confouetur. et sic per talem methaphoram supradictus Menenius populum Romanum pacificauit et ad Urbem reduxit. capitula septime partis. Sequitur .UIIa. pars, in qua agitur quales debent esse rectores. et ista pars habet .IIIIor. capitula. in primo capitulo dicitur quod ipsi rectores debent esse potentes et magnanimes, ut sine timore iudicent. in secundo capitulo dicitur quod debent esse Deum timentes. in tertio capitulo dicitur quod debent habere omnem ueritatem. in .IIII. capitulo dicitur quod debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. quod rectores debent esse potentes et magnanimes ut sine timore iudicent. capitulum primum. Sacra Scriptura est omnium scientiarum regina, cui cetere scientie tanquam famule et pediseque famulantur, ita ut quelibet scientia in tantum approbatur, in quantum ipsius Sacre Scripture uestigia imitatur. est etiam omnium regum, principum et rectorum magistra, dans omnibus certas regulas, per quas ad sua officia dirigantur. ideoque rectores ciuitatum et populorum informat quales debent esse in officio presidendi. istud autem notatur in Exodo, ubi cognatus Moysi sibi consuluit dicens: Elige uiros potentes et timentes Deum, in quibus sit ueritas et qui oderint auaritiam, et constitue ex quibus eis tribunos et centuriones et quinquagenarios et decanos, qui iudicent populum omni tempore. ex quibus uerbis habetur quod ipsi rectores .IIIIor. debent seruare, si uolunt iuste et modo debito iudicare. debent enim esse potentes, Deum timentes, habere omnem ueritatem et odire omnem auaritiam et cupiditatem. debent igitur esse potentes et magnanimes, ut sine aliquo timore iudicent et in suo iudicio nullius personam formident. ideo dicitur in Ecclesiastico: Noli uelle fieri iudex, nisi uirtute ualeas irrumpere iniquitates, ne forte extimescas faciem potentis. et in eodem libro dicitur de quodam magno iudice Dei. in diebus suis non pertimuit principem, et potentia nemo uicit illum. hoc est contra multos iudices et rectores pusillanimes et timidos, qui non audent iudicare nec punire potentes nec diuites, sed tantum simplices et pauperes. ideo Dominus dicit in Iohanne: Nolite iudicare secundum faciem, sed iustum iudicium iudicate. ille iudicat secundum faciem, qui iudicat non respiciendo ad merita cause, sed ad faciem persone. tales Propheta reprehendit dicens: Facies peccatorum sumitis. contra tales dicit Salomon: Pondus et pondus abhominatio est apud Deum. tales enim rectores et iudices timidi et iniusti habent pondus et pondus, idest sententiam leuem et grauem, ita quod leuem sententiam dant contra diuites et potentes, qui plus offenderunt, et grauiorem contra pauperes, qui minus deliquerunt. unde dicit Ualerius quod Anacharsius philosophus leges et statuta hominum assimilabat telis aranearum. sicut enim parua animalia per illas telas transeuntia capiuntur et occiduntur, animalia uero grossiora illas telas frangunt et libere transeunt; sic etiam humanis legibus pauperes astringuntur et puniuntur, diuites uero et potentes illis legibus non alligantur, et tamen tam parui quam magni deberent legibus equaliter subiacere. ideo dicitur in Ecclesiastico: Iustifica pusillum et magnum similiter. et in libro Sapientie dicitur de uniuersali Iudice: Quoniam pusillum et magnum ipse fecit, et equaliter est sibi cura de omnibus. debent igitur esse rectores magnanimes, non molles nec pusillanimes circa uitia ulciscenda. quia, sicut dicit Salomon, qui mollis et dissolutus est in suo opere frater est sua opera dissipantis, differentia uero est inter molle et durum; nam molle est quod statim cedit, durum uero est quod nunquam cedit. quidam rectores sunt nimis molles, quia ad quodlibet uerbum durum mox rectitudinem iustitie deserunt. alij sunt nimis duri, quia ad nullam compassionem flecti uolunt. utrumque igitur uitium est in rectore et nimis esse mollem et nimis esse durum. et ideo rector nec debet esse mollis nec durus, sed medie temperatus. ille est mollis, qui nimis est remissus. ille est durus, qui nimis est seuerus. ille est medie temperatus, qui cum rigore iustitie miscet dulcedinem misericordie. in huius significationem, quando Salomon debuit inungi in regem, Dauid, pater suus, non fecit eum poni super equum nec super asinum, sed super mulum. nam in equo ferocitas, in asino mansuetudo designatur. mulus autem cum ferocitate equina habet mansuetudinem asininam. per quod datur intelligi quod rector nec debet habere nimiam ferocitatem nec nimiam lenitatem, sed cum seueritate iustitie debet miscere lenitatem misericordie. ipse enim uirtutes, quando declinant ad extrema, uertuntur in uitia. iustitia quidem habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet nimia seueritas, aliud per modum defectus, scilicet nimia remissio. quando igitur iustitia declinat uel ad nimiam seueritatem uel ad nimiam remissionem, est uitium; quando uero tenet medium, est uirtus. similiter etiam prudentia habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet dolositas, aliud per modum defectus, scilicet simplicitas. quando igitur prudentia declinat uel ad dolositatem uel ad nimiam simplicitatem, tunc est uicium; quando uero tenet medium, tunc est uirtus. similiter temperantia siue abstinentia habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet gulositas, aliud per modum defectus, scilicet attenuatio nimia. quando igitur temperantia siue abstinentia declinat uel ad gulositatem uel ad nimiam extenuationem, est uitium. quando uero tenet medium, est uirtus. similiter fortitudo habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet crudelitas, aliud est per modum defectus, scilicet pusillanimitas. quando igitur fortitudo declinat uel ad crudelitatem uel ad pusillanimitatem, tunc est uitium. quando uero tenet medium, est uirtus. quod rectores debent esse Deum timentes. capitulum .II. Oportet ut rector siue iudex Dei timorem obseruet ad hoc ut recte et iuste iudicet. si enim timorem Dei non habuerit, sepe ad iniustitiam declinabit. unde legitur in libro Paralipomenon quod sanctus Iosaphat rex constituit iudices terre per singula loca, precipiens eis et dicens: Uidete quid faciatis. non enim hominis exercetis iudicium, sed Dei et quodcumque iudicaueritis, in uos redundabit. sit timor Domini uobiscum et cum diligentia cuncta facite. non est enim apud Dominum nostrum iniquitas nec acceptio personarum nec cupido munerum. ecce quam salubriter iste rex sanctus iudices suos exortabatur. ut scilicet in omnibus iudicijs, que facerent, semper Dei timorem haberent. timor enim Dei est quoddam uinculum, quo ligantur iudices orbis terrarum ne effluant ad aliquod illicitum. qui igitur non habet hoc uinculum, preceps est ad omne prohibitum. iudex namque siue rector, si uult causas iuste et debite iudicare, oportet quod in principio cause habeat magnam sapientiam ad inquirendum. in medio cause habeat discretionem maturam ad ponderandum. in fine cause habeat magnam constantiam ad sententiandum. ista autem omnia timor Domini administrat. debet namque iudex a principio cause habere magnam sapientiam ad examinandum, quia omnes culpas sapienter debet inquirere et examinare, ut possit ueritatem inuenire, sicut fecit Daniel propheta, qui illos senes malitiosos, qui Susannam infamauerant, sapienter examinauit et quia in loco discordauerant, sapienter eos conuicit. istam autem sapientiam timor Domini administrat. quia, sicut dicit Salomon, principium sapientie est timor Domini. talem sapientiam ad examinandum habebat sanctus Iob, qui dicebat: Causam quam nesciebam, diligentissime inuestigabam. ille diligentissime examinat, qui sollicite inquirit et nichil negligit neque omittit. istam etiam talem sollicitudinem timor Dei facit. quia, sicut dicitur in Ecclesiastico, qui timet Dominum, nichil negligit. debet etiam iudex in medio cause habere discretionem maturam ad ponderandum. quia postquam culpas inquisiuit et inuenit, debet eas in statera sue discretionis et iudicii ponderare et uidere que sint grauiores et que sint leuiores. grauiores debet punire grauiter et leuiores leuiter, sicut dicit Propheta: Mendaces filij hominum in stateris, ut decipiant ipsi de uanitate in id ipsum. illi iudices sunt mendaces in stateris, qui sunt inequales in iudiciis ponderandis, sed timor Domini super quamlibet partem statere debet se superponere. et tunc statera, prout debet, leuiter uel grauiter ponderabit. quia ubi erunt maiora pondera, idest maiora delicta, grauius; ubi uero erunt leuiora, leuius ponderabit. ideo dicitur in Ecclesiastico: Timor Domini super omnia se superposuit. quando enim timor Dei non superponit se in tali statera, tunc ista statera efficitur dolosa. de qua dicit Salomon: Statera dolosa abhominatio est apud Dominum, pondus equum uoluntas eius. tunc statera est dolosa quando ea, que sunt leuia, extimantur grauia et ea, que sunt grauia, extimantur leuia. tunc pondus est equum quando est rectum et iustum iudicium. ab isto autem doloso et malo pondere timor Domini facit nos declinare. unde dicit Salomon: Per timorem Domini declinat omnis homo a malo. iudex etiam in fine cause debet habere magnam constantiam ad sententiandum, quia non debet dimittere propter aliquorum timorem quin ipse sententiam proferat et executioni demandet, et istam talem constantiam facit timor Dei, unde dicit Salomon: Iustus, quasi leo confidens, absque timore erit. quantumcumque enim iudex sapienter inquisiuisset et mature ponderasset, si tamen in sententiando timidus esset, omnia precedentia pro nichilo haberentur. et ideo, si timor Dei non affuerit, totum iudicium subuersum erit. unde dicitur in Ecclesiastico: Nisi in timore Domini tenueris te instanter, cito subuertetur domus tua idest tota operacio tua. si igitur rector siue iudex sine timore Dei existens aut non sapienter inuestigat aut non mature ponderat aut non constanter sententiat, sepe iudicium suum peruertet et reum absoluet et innocentem puniet. quibus sermo diuinus per Ysaiam prophetam maledictionem suam imprecatur dicens: Ue uobis qui iustificatis impium pro muneribus et iustitiam iusti aufertis ab eo. tales enim, qui impios iustificant et iustos condempnant, non debent appellari iudices uel rectores, sed tyrampni et crudeles. dicit enim beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei: Remota iustitia, quid sunt regna nisi magna latrocinia?. et ponit exemplum de quodam pirata, qui Dyonides uocabatur, qui cum fuisset captus et ad imperatorem Alexandrum ductus, dixit ei Alexander: Quid tibi uidetur quod mare habes infestum?. et ille respondit: Et tibi quid uidetur quod totum mundum habes infestum? sed quia ego parua nauicula hoc facio, latro uocor; quia tu uero magna classe hoc agis, diceris imperator. me paupertas, te uero fastus et inexplebilis auaritia furem facit. tanquam si diceret: ego et tu sumus similes et dissimiles. nam in hoc sumus similes, quia ego sum latro et tu latro. in hoc uero sumus dissimiles, quia ego sum paruus latro et tu magnus latro. ego enim predor mare et tu totum mundum. ego hoc facio cum parua nauicula et tu cum classe maxima. me furem fecit inopia, te furem facit superbia et auaritia. delectatus Alexander super eius responsa, eum militie ascribi fecit et sibi sufficientia stipendia assignari iussit, ne de cetero haberet materiam uel causam predandi. rectores igitur mali non habent frontem puniendi malos. unde, cum iudices Athenienses quendam furem ad suspendium duci facerent, dixit Senocrates philosophus: Magni fures minorem furem puniunt. quod iudices et rectores debent habere in se omnem ueritatem. capitulum tertium. Sapientes et doctores distinxerunt et assignauerunt tres ueritates, scilicet ueritatem iustitie, doctrine et uite. et ista triplex uerius est tante auctoritatis et uirtutis, quod propter nullum scandalum est dimittenda. si enim aliquis scandaliçaretur de eo quod recte iudico et rectum iudicium facio, istud scandalum esset contra ueritatem iustitie. item si aliquis scandaliçaretur de eo quod ueritatem fidei predico et ea, que sunt ad ueram salutem, doceo, istud scandalum esset contra ueritatem doctrine. rursus, si aliquis scandaliçaretur de eo quod ego iustam uitam habeo et mandata Dei seruo, istud scandalum esset contra ueritatem uite. talis igitur ueritas, siue iustitie siue doctrine siue uite, non est dimittenda nec relinquenda, quantumcumque aliqui ex his scandalum uiderentur habere. unde Dominus, cum quadam uice predicaret quandam ueritatem doctrine, dixerunt ei discipuli: Scis quia, audito hoc uerbo, Pharisei scandaliçati sunt?. et Dominus respondit: Omnis plantatio, quam non plantauit Pater meus celestis, eradicabitur. sinite illos; ceci sunt duces cecorum. istam triplicem ueritatem quidam falsificare noscuntur. nam ueritatem iustitie falsificant mali aduocati, qui propter cupiditatem sue auaritie sepe peruertunt ueritatem iustitie. contra quos dicit Apostolus: Commutauerunt ueriatem Dei in mendatium et seruierunt creature potius quam Creatori. ille ueriutem Dei in mendatium commutat, qui, cupiditate deprauatus terrena, iuditij ueritatem falsificat. ille seruit creature potius quam Creatori, qui propter nummum deserit Deum. ueritatem doctrine falsificant heretici, qui contra ueritatem fidei multos seminauerunt errores, de quibus dicit Apostolus: In nouissimis diebus discedent quidam a fide, attendentes spiritibus erroris et doctrinis demoniorum in ypocrisi loquentium mendatium, prohibentium nubere et abstinere a cibis quos Deus creauit. ueritatem uite falsificant ypocrite, qui simulant uitam sanctam et habent animam iniquam, simulant conuersationem ouinam et abent mentem lupinam. dicit autem sanctus Iohannes Crisostomus quod ueritas tribus modis falsificatur: aut ipsam uendendo, aut eam tacendo, aut eam non defendendo. primo igitur ueritas falsificatur, ipsam ueritatem uendendo, sicut faciunt iudices auari. unde dicit sanctus Augustinus: Usque adeo cupiditatis inoleuit malum, ut iam ex consuetudine uendantur leges, corrumpantur iura, sententia ipsa uenalis sit et nulla iam causa possit esse sine causa. secundo falsificatur ueritas, ipsam ueritatem tacendo, sicut faciunt timidi et pusillanimes, de quibus dicit sanctus Ysidorus: Qui metu potentis ueritatem occultat, eiusdem ueritatis iram sibi prouocat, quia plus pertimescit hominem, quam diuinam trepidet maiestatem. tertio falsificatur ueritas, ipsam non defendendo, sicut faciunt iniusti rectores, cum tamen dicatur in Ecclesiastico: Pro iustitia agoniçare pro anima tua et usque ad mortem certa pro iustitia. ad hoc autem quod iudex siue rector iudicet secundum ueritatem, debet habere et seruare tria uerba, que ponuntur in Daniele. cum enim Balthasar rex in talamo suo consisteret, ecce manus quedam de celo uenit, que in pariete thalami sui hec tria uerba conscripsit: Numerauit, appendit et diuisit. per hec tria uerba instruuntur iudices et rectores qualiter se debeant habere si uolunt iustum iudicium iudicare. debent enim reorum et malefactorum culpas dinumerare, idest numeratim inquirere ut nulla pertranseat indiscussa. postmodum debent culpas numeratas, idest numeratim quesitas, in statera sui iudicij ponderare ut sciant que culpe sint leues, que mediocres et que graues. tandem debent diuidere, idest diuisim punire. non enim debent omnes culpas punire equaliter, sed leues debent punire leuiter, mediocres mediocriter et graues grauiter. multi tamen sunt, qui quantumcumque secundum ueritatem iustitie puniantur et condempnentur, ista tamen ueritas iustitie est eis nimium odiosa. quia, sicut dicit Tullius, obsequium amicos, ueritas uero odium parit. ita enim est de ueritate sicut de luce et de sapore et de odore. lux enim est odiosa oculis lippis, sapor dulcis uidetur amarus palato non sano atque insipido, odor est serpentibus odiosus. lippi sunt superbi; superbia enim est quedam lippitudo anime, que non permittit agnoscere lucem ueritatis diuine. ueritas igitur est odiosa superbis, sicut lux est odiosa oculis lippis, quia nolunt de suis uanitatibus reprehendi. illi qui sunt in palato insipidi, sunt homines delitiosi et uoluptuosi. tales enim ita sunt insipidi, quod omnia bona spiritualia, quantumcumque sint dulcia, eis desipiunt, sola uero carnalia eis sapiunt. quia, sicut dicit Apostolus, animalis homo non percipit que sunt spiritus Dei. talibus enim est odiosa ueritas iustitie sicut sapor est amarus palato insipido, quia nolunt de suis immunditiis reprehendi. homines serpentini sunt auari, qui ad modum serpentum terram comedunt, quia terrena semper concupiscunt. istis igitur est odiosa ueritas iustitie sicut odor est odiosus serpentibus, quia nolunt de suis cupiditatibus, rapinis et auaritiis iudicari. sed quantumcumque sit eis ueritas iustitie odiosa, tamen iudices et rectores debent constanter eos arguere, sicut dicit Apostolus cuidam suo rectori: Argue cum omni imperio. sed multi sunt rectores et prelati negligentes et tepidi, qui non audent nec curant arguere nec reprehendere homines lippos, idest superbos, nec homines insipidos, idest delitiosos, nec homines serpentinos, idest auaros. propter quod dicit Dominus in Euangelio: Habundauit iniquitas et refrigescet caritas multorum. hodie siquidem habundat iniquitas in subditis et refrigescit caritas in prelatis. et bene dixit Dominus refrigescet. sunt enim multi rectores et prelati, qui in principio sui regiminis sunt multum calidi, in medio sunt tepidi, in fine uero efficiuntur frigidi. multi namque sunt, qui in principio sui regiminis sunt ualde magnanimes et constantes ad uitia ulciscenda. in medio autem sui regiminis sunt tepidi et negligentes, ita quod multa mala dissimulant et impunita transire dimittunt. in fine autem sui regiminis omnino sunt frigidi et de regimine nichil curant. tales non possunt dici rectores et prelati, sed Cimere. Cimera enim secundum philosophos et poetas non est animal uerum, sed ymaginatum. ymaginati sunt enim philosophi et poete quoddam animal, quod in prima parte sui habebat similitudinem leonis, in media parte habebat similitudinem capre, in ultima parte habebat similitudinem serpentis. et tale animal appellauerunt Cimeram. leo autem est animal calidum, capra est animal temperatum, serpens est animal frigidum. illi igitur rectores et prelati sunt Cimere, qui in principio sui regiminis tanquam leones sunt magnanimes et feroces. in medio, tanquam capre, efficiuntur temperati, idest tepidi et negligentes. in fine, tanquam serpentes, efficiuntur frigidi et nichil curantes. propter hoc dixit Dominus in Apocalipsi cuidam prelato, qui prius erat multum feruens, sed postea factus erat multum tepidus et remissus: Habeo, inquit Dominus, aduersum te, quia caritatem tuam primam reliquisti. memor esto igitur unde excideris et age penitentiam et prima opera fac. quod iudices et rectores debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitulum quartum. Sicut dicit Apostolus: Radix omnium malorum est cupiditas. istud experimento uidemus maxime in iudicibus et rectoribus terrarum, in quibus ipsa cupiditas est radix precipue trium malorum. rectores enim et iudices auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et non curant de republica. ista autem tria aliquantulum latius uideamus. quandoquidem iudices et rectores sunt auari et munera libenter accipiunt, tunc iudicia peruertunt. ideo dicitur in Ecclesiastico: Exenia et dona excecant oculos iudicum, et quasi mutus auertunt correptionem. dicit autem ibi expositor quod mutus est quedam ranuncula, que dicitur mutus ab effectu quia, si in os canis latrantis prohicitur, statim mutus efficitur. exenia ergo et dona sunt tanquam illa ranuncula, quia in os auari iudicis uel rectoris proiecta, statim ipsi latrare desinunt contra iniquitates, quia ulterius non audent redarguere multum tepidus et remissus: Habeo, inquit Dominus, aduersum te, quia caritatem tuam primam reliquisti. memor esto igitur unde excideris et age penitentiam et prima opera fac. quod iudices et rectores debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitulum quartum. Sicut dicit Apostolus: Radix omnium malorum est cupiditas. istud experimento uidemus maxime in iudicibus et rectoribus terrarum, in quibus ipsa cupiditas est radix precipue trium malorum. rectores enim et iudices auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et non curant de republica. ista autem tria aliquantulum latius uideamus. quandoquidem iudices et rectores sunt auari et munera libenter accipiunt, tunc iudicia peruertunt. ideo dicitur in Ecclesiastico: Exenia et dona excecant oculos iudicum, et quasi mutus auertunt correptionem. dicit autem ibi expositor quod mutus est quedam ranuncula, que dicitur mutus ab effectu quia, si in os canis latrantis prohicitur, statim mutus efficitur. exenia ergo et dona sunt tanquam illa ranuncula, quia in os auari iudicis uel rectoris proiecta, statim ipsi latrare desinunt contra iniquitates, quia ulterius non audent redarguere malignantes. boni autem iudices et rectores sunt tanquam canes Dei, qui latrant contra lupos, idest contra homines impios et iniustos, et ideo gregi Dei sunt ualde neccessarij. reffert Petrus Manducator, maximus doctor, quod cum Philippus, rex Macedo, qui fuit pater magni Alexandri, obsideret Athenas, quidam mediatores uoluerunt componere inter eos. rex autem Phylippus dixit Atheniensibus: Tota causa discordie inter me et uos sunt uestri iudices et aduocati. sed si uultis ut a uobis recedam, date mihi .UI. de sapientioribus iudicibus et aduocatis, qui sunt inter uos, quos ego eligam et ipsos mecum obsides ducam, et uos in pace dimittam. cum audisset Demostenes, sapientissimus perorator, in populo concionatus est dicens: Inter lupos et pastores longo tempore discordia magna fuit. tandem dixerunt lupi pastoribus: Tota causa discordie inter nos et uos sunt isti canes. sed date nobis canes et uos dimittemus in pace. pastores autem fuerunt simplices et dederunt eis canes et ipsi eos continuo occiderunt. tandem, dormientibus pastoribus et deficientibus canibus, lupi in gregem intrauerunt et oues occiderunt. ita uult facere nobis iste Phylippus. scit enim quod sapientes, qui sunt in Athenis, sua sapientia terram regunt, populos custodiunt, malos arguunt et reprehendunt. et ideo, si istos sapientes de Athenis remouerit, ad nos redibit et, deficiente consilio sapientum, omnes nos sibi totaliter subiugabit. tunc populus unanimiter acclamauit: Petitio regis Phylippi penitus repellatur et quod sapientes de Athenis nullatenus remoueantur. ex quo patet quod boni iudices sunt ualde neccessarij et utiles, quia sunt tanquam boni canes Dei, qui latratu sue lingue lupos, idest homines impios, arguunt et oues, idest simplices et innocentes, custodiunt. iudices autem et rectores auari Iude Scariothi sunt similes. Iudas enim ex auaritia uendidit Christum. Christus autem erat ueritas, sicut ipse dicit: Ego sum uia, ueritas et uita. Iudas igitur, uendendo Christum, uendidit ueritatem. eodem modo mali iudices et rectores propter cupiditatem uendunt iudicij ueritatem. et ideo possunt Iudas non immerito appellari. de hoc ita dicit beatus Ieronimus: Uis scire quam periculosus sit amor habendi pecuniam? per hanc enim Iudas uendidit Saluatorem. quod scelus quando audimus, omnes horremus et impium discipulum condempnamus et nos proprio mucrone confodimus. postea subdit Ieronimus: O quanti Iude Iudam dampnant! Iude igitur sunt omnes, qui ueritatem iustitie uendunt et tamen tales Iude Iudam proditorem uerbis condempnant, sed operibus imitantur. auari etiam iudices et rectores non desinunt rapere aliena. unde reffert Ualerius quod, dum in Yspaniam unus consul de Roma esset mittendus et de duobus mentio haberetur, Scipio, sciens quod unus eorum erat auarus et alter mendicus, dixit in publica contione: Neuter mihi placet. unus quia nihil habet, alius quia nihil satis est ei. quasi dicat: pauper non faceret nisi rapere propter suam indigentiam, et auarus non faceret nisi rapere propter suam inexplebilem auaritiam, et sic neuter missus fuit. tales igitur iudices et rectores auari peiores demonibus sunt dicendi. quod tali ratione potest ostendi. homo quidem tria habet, scilicet res temporales, corpus et animam. dyabolus autem non curat de rebus, quia nihil terrenum possidet, nec curat de corpore, quia corpus sine anima nihil ualet; sed tantum curat de anima, ut eam ad peccatum trahat. unde dicit sanctus Gregorius quod diabolus nihil se fecisse extimat, nisi quando animam uulnerat. uerum est tamen quod dyabolus aliquando auffert bona temporalia, aliquando ledit corpora, sicut patet in sancto Iob, cui etiam omnia bona temporalia abstulit et corpus eius grauiter uulnerauit. sed dyabolus non facit ista nisi propter animam, ut scilicet per talem rerum ablationem et corporis uulnerationem inducat animam ad impatientiam seu blasphemiam et desperationem. quamuis igitur dyabolus non curet de rebus nec de corpore, sed tantum de anima, iudices tamen et rectores auari de omnibus curant. nam bona temporalia a subditis rapiunt, corpora eorum opprimendo affligunt, ut per talem oppressionem possint ab eis pecuniam extorquere. insuper animas eorum malo exemplo corrumpunt et ad desperationem pertrahunt, et sic demonibus sunt peiores. auari etiam iudices et rectores non curant de re publica, sed tantum de propria. e contrario autem Romani iudices et consules plus rem publicam quam propriam çelabant. et ideo ipsam splendidam faciebant, unde dicit Augustinus quod Romani consules habebant rem publicam opulentissimam, domesticam uero pauperrimam. nolebant enim Romani, in consulatibus sublimati, magis inueniri diuites in consulatu, quam ante consulatum fuissent. unde reffert idem Augustinus in libro De Ciuitate Dei quod quidam consul repulsus est a senatu ex eo quod .X. pondera argenti plus inuentus est habere, quam ante consulatum habuisset. hanc autem magnanimitatem habuerunt Romani, quod potius uoluerunt ut res publica nobilitaretur dominando hominibus habentibus aurum, quam quod ipsi possiderent aurum. unde reffert Uegetius in libro De re militari quod legati Epirotarum cum magno pondere auri et argenti Romam uenerunt ut sibi acquirerent libertatem, et cum intrassent in sero ad Fabritium consulem Romanorum, inuenerunt ipsum m mensa rusticana cum uasis ligneis cenantem. cumque sibi magna auri et argenti pondera obtulissent, ille eis respondit: Abite et aurum et argentum uestrum asportate, quia Romani malunt dominari hominibus habentibus aurum, quam auro. et scitote Fabritium nec auro nec hostibus uinci posse. quia igitur iudices et rectores auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et nihil curant de re publica, ideo cum malis et auaris iudicibus et rectoribus demergentur ad inferni supplicia. reffert enim quidam philosophus quod Nero imperator, qui fuit crudelissimus et auarus, uisus est post mortem suam in auro liquefacto bullienti apud inferos balneari, et cum uidisset magnum cetum iudicum et aduocatorum, dixit eis: Uenite ad me, uenale genus hominum, et mecum hic balneamini, quia uobis partem optimam reseruaui. tunc etiam in auaris iudicibus et rectoribus complebitur quod cuidam alteri dictum fuit, sicut reffert Orosius, qui cum aurum semper sitiret et satiari non posset, tandem ab inimicis captus fuit. illi autem aurum liquefactum et bulliens in os suum miserunt dicentes: Aurum sitisti, aurum bibe. istud etiam demones cuilibet auaro dicere poterunt: Aurum sitisti, aurum bibe. et sic patet quod auari iudices et rectores in auro liquefacto et bullienti balneabuntur et auro liquefacto et bullienti potabuntur. sanctus autem Ambrosius reffert quod quidam rex auarus, nomine Mida, petiit ab Apolline deo suo ut quidquid tangeret aurum fieret. cum igitur sua petitio fuisset impleta, omnia, que tangebat, in aurum protinus uertebantur. uenit igitur ad mensam et panis et cetera comestibilia, que tangebat, uertebantur in aurum, ita quod comedere non ualebat. ordinauit igitur quod famuli sui cibos tangerent et in os suum ponerent; sed cum illos cibos labia sua tangerent, in aurum protinus uertebantur, et sic fame mortuus est. quia enim iste aurum nimis ardenter concupiuit, ideo aurum et uitam amisit. eodem modo auari, qui nimis ardenter aurum concupiscunt, ideo et aurum amittunt et uitam eternam perdunt. capitula .UIIIe. partis. Sequitur .UIIIa. pars, in qua ponitur quales debentesse ciues et habitatores ciuitatum. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod ipsi ciues debent esse in consulendo discreti et maturi. in secundo, quod non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. in tertio, quod debent esse rei publice çelatores maximi. quod consiliarii ciuitatum debent esse sapientes et maturi. capitulum primum. Scriptum est in libro Tobie: Consilium semper a sapiente perquire. et contra in Ecclesiastico legitur: Cum fatuis non habeas consilium, non enim poterunt diligere nisi ea que sibi placent. debent igitur consiliarij esse discreti et maturi; non enim debent esse pueri nec decrepiti nec iuuenes, sed maturi et senes. et ratio est quia, sicut dicit sanctus Ysidorus, sanguis calidus est causa scientie acute. sanguis minus calidus est causa scientie parue. sanguis frigidus est causa insipientie. sanguis uero temperatus est causa scientie mature. pueri igitur nundum sapiunt, quia nundum in eis sanguis incaluit. decrepiti desipiunt, quia sanguis in eis iam friguit. iuuenes accute cognoscunt, quia sanguis in eis incalescit. antiqui mature cognoscunt, quia eorum sanguis nec est calidus nec frigidus, sed temperatus. consiliarij igitur non debent esse pueri, quia pueri nondum habent scientiam nec possunt bene diiudicare, nec discernere, nec que agenda sunt cognoscere uel uidere. nec debent esse decrepiti, quia illi admodum desipiunt et delirant. nec debent esse iuuenes, quia iuuenes habent animum nimis feruidum et cor nimis acutum. sed debent esse antiqui et senes, quia illi habent sensum maturum et animum temperatum. nam, sicut dicitur in Iob in antiquis est sapientia et in multo tempore prudentia inueniuntur autem aliqui iuuenes, qui habent sensum canum et animum maturum, de quibus dicitur in libro Sapientie: Cani sunt sensus hominis et etas senectutis uita immaculata. tales, inquam, iuuenes sunt ad consulendum ualde ydonei, et ideo inter consiliarios sunt per omnia ascribendi. talis fuit Daniel, qui licet esset iuuenis in corpore, erat tamen maturus et antiquus in sensu; unde dixerunt ei iudices Israelis: Ueni et sede in medio nostrum, quia tibi dedit Deus honorem senectutis. debent igitur consiliarij esse sapientes et maturi. illi autem sunt maturi, qui non sunt precipites nec festini, qui non sunt improuidi sed ualde circumspecti, qui non sunt iracundi sed mente tranquilli, qui non sunt moribus lasciui sed uita preclari, qui non diligunt crudelitatem sed amant equitatem. illi igitur, qui tales sunt possunt appellari maturi et in consiliarios eligendi. ista autem omnia latius persequamur. primo igitur consiliarij non debent esse precipites nec festini, sed in hiis, que habent consulere, debent multam deliberationem habere. quia, sicut dicit Salomon, qui festinus est pedibus offendet et in Ecclesiastico dicitur: Uerba sapientium statera ponderabuntur. sapientes nam uerba sua in statera sui iudicii ponderant et examinant antequam ea proferant. ista est enim differentia inter sapientem et fatuum, quia sapiens habet os suum in corde suo, quia uerba apud se ipsum examinat priusquam ea proferat. fatuus autem habet cor suum in ore suo, quia quicquid habet in corde, statim habet in ore. unde dicitur in Ecclesiastico: In ore fatuorum cor illorum, et in corde sapientium os illorum. et quia multi in consulendo sunt nimis precipites, ideo sepe in consilijs inueniuntur errantes. ideo dixit Socrates: Uelox consilium sequitur penitentia, idest penitudo. propter hoc legitur in libro De duodecim Cesaribus quod Augustus Cesar dicere consueuit quod festinatio et temeritas male in duce conueniunt. et addebat dicens: Satis celeriter fit quicquid bene fit. ideo etiam dixit Uarro philosophus: Imperitie signum est quod difficillimum est exigere cito fieri. secundo consiliarij non debent esse improuidi, sed ualde circumspecti, quia non tantum debent considerare ad rerum et negotiorum principia, sed etiam ad fines et ad ea que faciunt ad finem. istud ostendit Deus in Euangelio per duo exempla. primum exemplum est quia si aliquis uult hedi ficare turrem, non debet statim ipsam incipere, sed prius debet uidere et considerare si habet sumptus unde ipsam turrem possit ad finem perducere, ne, postquam inceperit et complere non poterit, omnes sibi irrideant et dicant: Iste homo cepit hedificare et non potuit consumare. aliud exemplum est quia si aliquis rex uult cum alio rege pugnare, non debet statim pugnam incipere, sed prius debet uidere si sufficienter habet arma et milites quibus possit ad finem uictorie peruenire. legitur quod cum quidam philosophus in platea cuiusdam ciuitatis consisteret, dixit se uendere sensum omnibus qui indigerent. quidam igitur princeps, hoc audito, sibi per nuntium aurum et argentum misit ut de sensu suo sibi uenderet. ille autem in cedula scripsit dicens: In omnibus, que acturus es, semper cogita quid tibi possit accidere. cum igitur princeps illam cedulam recepisset, uerba illa super portam sui palatii licteris aureis scribi fecit. post aliquos dies quidam eius inimici cum barbario principis ordinauerunt ut quando eum raderet, ipsum cum rasorio iugularet. cum ergo barbarius ad radendum principem accederet et aliquo modo licteras sciret, suspiciens litteras illas legit. quibus lectis, cepit cogitare quid de hoc posset sibi accidere et tunc cepit tremere et pauere et color uultus eius in pallorem mutatus est. quod cum princeps uidisset, ipsum capi fecit et ueritatem extorquens, sibi pepercit, sed actores sceleris interfecit. ex quo manifeste colligitur quod non tantum debemus respicere ad operis principium, sed maxime ad finem et exitum. tertio consiliarij non debent esse iracundi, sed mente tranquilli. ex corde enim pleno iracundia non possunt procedere consilia recta, quia ira impedit animum ne possit cernere uerum. unde dicit Crisostomus: Non potest pacifice loqui, qui cor habet turbatum. propter quod dicit Socrates: Pro consilio duo maxime sunt contraria, scilicet festinatio et ira. sed notandum quod est quedam ira mala, que odium nuncupatur; quedam bona, qua homo contra uitia et peccata irascitur; quedam nec bona nec mala, scilicet subbitus ire motus, sine qua presens uita non ducitur. prima igitur ira consilio est contraria, quia intellectum obnubilat ne consilium rectum discernat. due autem sequentes ire consilio non sunt contrarie, quia intellectum non habent obnubilare. querit autem sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei si ira et perturbatio cadunt in animum sapientis et dicit quod de hoc aliter senserunt stoici et aliter perypatetici, aliter christiani. stoyci enim philosophi dixerunt quod ira et perturbatio non cadunt in sapientem, quia in omnibus aduersis habet firmum animum et constantem, ita quod nulla perturbatione mouetur. perypatetici autem philosophi dicunt quod sapientes aliquando ad iram et turbationem mouentur, sed tamen ipsam iram et turbationem habent rationi subiectas et freno discretionis moderatas. christiani autem philosophi non querunt utrum iste irascatur uel non irascatur, sed utrum ex causa uel sine causa irascatur. ideo dixit Dominus in Euangelio: Omnis qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio. et aliqui libri ibi habent: Omnis qui irascitur fratri suo sine causa et cetera. qui enim irascitur uitio fratris, talis ira est ex causa et est bona et debet cadere in quemlibet sapientem. qui enim irascitur fratri non uitio fratris, talis ira est sine causa et est mala et non debet cadere in aliquem sapientem. quarto ipsi consiliarij non debent esse moribus lasciui, sed uita preclari. de hoc ita dicit sanctus Ambrosius in libro De Officijs: Aduertimus quod in querendis consilijs plerumque adiungat uite probitas, uirtutum prerogatiua, beniuolentie usus. postea subdit: Quis enim in ceno fontem requirat? quis ex turbida aqua potum petat? itaque ubi luxuria est, ibi intemperantia. ubi confusio uitiorum, quid inde sibi aliquis auriendum extimet? quis utilem cause anime sue iudicet, quem uidet inutilem uite sue? quomodo potest eum aliquis iudicare consilio superiorem, quem uidet inferiorem moribus? super me debet esse cui me committere paro. an uero eum ydoneum putabo, qui mihi det consilium qui non dat sibi, et mihi uacare credam, qui sibi non uacat? idem in eodem. illi uiro salutem nostram committimus, qui sit iustus et prudens: facit iustitiam ut nullus sit fraudis metus; facit prudentiam ut nulla sit erroris suspicio. promptius tamen uiro iusto quam prudenti nos committimus, quia consilium uiri iusti frequenter ingenio sapientissimi uiri preponderat. quinto consiliarij debent odire crudelitatem et diligere equitatem. sepe autem contingit quod illi, qui dant consilia crudelia, ex iuditio diuino incurrunt in illa, sicut legitur in libro Hester. nam cum Aman princeps altissimum lignum parasset, ut in ipsum Mardocheum iudeum suspenderet, suasit regi Assuero ut dictum Mardocheum tanquam malefactorem sibi suspendere et punire liceret. cum igitur rex causam examinasset, inuenit Mardocheum innocentem et laude dignum; Aman uero inuenit malefactorem et puniendum, et ideo in illo ligno, quod Mardocheo parauerat, eum suspendi fecit. nam, sicut dicit Salomon, qui fodit foueam incidet in eam. reffert etiam Orosius, magnus ystoriographus, quod dum quidam tyrannus, nomine Fallaris, multum esset crudelis ad supplicia irroganda, quidam argentarius, nomine Perilus, crudelitatem illius uoluit adiuuare; uolensque sibi placere, taurum eneum fecit, cui ex latere portam composuit, per quam puniendi possent includi. ipsum igitur tyranno presentauit dicens ut quos odiosos haberet, ignibus suppositis, intus includeret, ut cum illi pre doloribus gemitus emitterent, non gemitus hominis sed potius gemitus tauri esse uiderentur. quod tamen factum tyrannus abhorruit dixitque ei ut primus intraret, ut sic eius mugitum audiret. ipsum igitur uiolenter includi fecit et genus mortis horibilis, quod alijs parauerat, ipse primus expertus fuit. et sic completum fuit illud quod dicitur in Ecclesiastico: Facienti nequissimum consilium, super eum deuoluetur, et non cognoscet unde adueniat illi. hoc etiam patet in Chaypha, qui consilium dedit Iudeis ut Christus occideretur, ne Romani ueniant et locum et gentem tollant. sed istud consilium, tam nequissimum, fuit super eorum capita deuolutum, quia enim Iudei Christum occiderunt, ideo Romani principes, scilicet Tytus et Uespaxianus, locum destruxerunt et gentes disperxerunt et occiderunt. quod ciues non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. capitulum .IIm. . Ciues nobiles et famosi non debent uitiis subici, sed in uirtutibus exercitari. illi enim, qui uitiis subiciuntur, non possunt dici rationales sed brutales, non sunt liberi sed sunt serui, non sunt uiriles sed effeminati et molles. primo igitur non sunt racionales sed brutales, unde dicit Propheta: Homo, cum in honore esset, non intellexit; comparatus est iumentis insipientibus et similis factus est illis. secundum enim diuersitatem uitiorum homo similis est diuersitatibus bestiarum. istud autem, qualiter sit, ostendit Boetius eleganter in libro De Consolatione, dicens: Euenit ut quem transformatum uitiis uideas, hominem existimare non possis: auaritia feruet, alienarum opum uiolentus ereptor, lupo similem dixeris; ferox atque inquietus linguam litigiis exercet, canibus comparabis; insidiator occultus, subripuisse fraudibus gaudet, uulpeculis exequetur. ira intemperans fremit, leonis animum gestare credetur; pauidus ac fugax non metuenda formidat, ceruis similis habeatur. segnis ac stupidus torpet, asinus uiuit, leuis ac inconstans studia permutat. nichil auibus differt, fedis inmundisque libidinibus inmergitur, sordide suis uoluptate detinetur. ita fit ut qui, probitate deserta, homo esse desierit, cum in diuinam conditionem transire non possit, uertitur in beluinam. secundo illi, qui sunt uitijs subiecti, non sunt liberi sed serui. ideo dicit Dominus in Euangelio: Omnis, qui facit peccatum, seruus est peccati. et beatus Petrus apostolus dicit: A quo enim quis superatus est, huius et senus est. nam, sicut dicit Augustinus, peccator est seruus tot dominorum quot uitiorum. istud ostendit Dyogenes philosophus loquens cum Alexandro. supradictus enim philosophus nolebat cum hominibus conuersari, sed in heremo in quadam uegete morabatur et ita quod in estate uoluebat fundum soli, et sic semper umbram habebat; in yeme uero os uertebat ad solem, et sic semper solem habebat. cum igitur Alexander imperator yemali tempore ad eum accessisset et ante eum stans umbram sibi faceret, dixit philosopho si uolebat ut aliquam gratiam sibi concederet. cui ille respondit: Uellem ut mihi non auferres quod dare non potes. cum igitur Alexander ad partem aliam deuiasset, interrogauit philosophum si ipsum cognosceret. cui philosophus respondit: Cognosco te, quia tu es seruus seruorum meorum. cum ergo Alexander huius dicti rationem quereret, ille ait: Superbia est domina tua, quia ipsa quocumque uult te ducit; est autem ancilla mea, quia eam suppeditaui. luxuria est domina tua, quia ab ipsa te duci permittis; est autem ancilla mea, quia eam penitus subiugaui. ira et auaritia sunt domine tue, quia te ducunt sicut uolunt; sunt autem ancille mee, quia eas duco sicut uolo, et sub pedibus eas teneo. et ideo tu es seruus seruorum meorum et ancillarum mearum. cum igitur Alexander sibi diceret se mirari quia non uidebatur suam dominationem timere ex eo quod tam audacter sibi loqueretur, ille respondit: Ego dominium tuum non timeo, quia dominium tuum aut est preteritum et illud iam non est, aut est futurum et illud dubium et incertum est, aut est presens et illud breue et momentaneum est. uerum, cum milites Alexandri ex talibus uerbis indignati uellent in philosophum irruere et ipsum grauiter uerberare, prohibuit Alexander dicens: Cauete ne ipsum aliquantum contingatis. iste enim uere seruus Dei est et uera sunt omnia que testatur et dicit. tertio illi, qui sunt uitijs subiecti, non sunt uiriles, sed effeminati et molles. effeminati sunt illi, qui ad modum feminarum ornant se aureis frixijs et pretiosis ac mollibus uestimentis. contra quos dicit poeta: Sint procul a nobis iuuenes, ut femina, compti. legitur in ystoriis Romanorum quod Tulius Hostilius, qui fuit tertius rex Romanorum, primus usus est apud Romanos ueste purpurea, qui cum tota domo sua a fulmine fuit combustus, sicut etiam testatur sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei. multum autem auxit humana uanitas ad uestium uanitatem. materia enim prime uestis fuit multum uilis, quia fuit de simplici lana. nam, sicut legitur in Genesi, cum Adam et Eua essent nudi, Deus fecit eis tunicas pelliceas. deinde processum est ad lanam diuersis coloribus uariatam; deinde processum est ad sericum unde fiunt purpure. postmodum processum est ad aurum simul et sericum, unde fiunt panni deaurati. tandem processum est ad auri frixia et lapides pretiosos. ecce uanitas uanitatum et omnia uanitas. sunt etiam effeminati illi, qui sunt delitiis et uoluptatibus subiecti. tales enim de nulla alia re curant, nisi de suis delitiis et uoluptatibus explendis. ideo olim in castris non audebant aliqui stare, nisi casti. unde et a castis castra sunt appellata. unde reffert Ualerius quod, cum Cornelius Scipio in Yspaniam cum grandi exercitu missus fuisset, omnia, que erant causa uoluptatis et incentiua libidinis, iussit de suo exercitu penitus remoueri. propter quod duo milia scorta de suo exercitu recesserunt. nouerat enim uir industrius quod uoluptas uiriles mentes effeminat et uires ferreas emollit atque eneruat. unde cum Alexander, cum adhuc esset adolescens cum cythara caneret, Antigonus, eius pedagogus, eam sibi abstulit et cum indignatione fregit, dicens: Etati tue regnare iam conuenit, et ideo turpe est in regis pectore uoluptatem et luxuriam dominari. ipse enim Alexander, licet fuerit magnanimis et uirtuosus, tamen aliquibus uitiis fuit plenus. dicitur enim in Pollicrate quod, licet Alexander fuerit orbis uictor, ab ira tamen et uiolentia et concupiscentia uincebatur. maxime autem concupiscentia carnalis facit hominem effeminatum et mollem. unde cum quidam effeminatus diceret Pictagore philosopho quod libentius staret cum mulieribus, quam cum philosophis, ille respondit: Et porci libentius in luto, quam in aqua pura morantur. nam concupiscentia eneruat homines fortissimos, homines sapientissimos et, quod magis gemendum est, eneruat etiam homines uirtuosos. quis enim Sansone fortior? quis Salomone sapientior? quis Dauid uirtuosior? et tamen omnes isti fuerunt a mulieribus eneruati. legitur in libro Esdre quod coram rege potentissimo Assuero per quosdam sapientes questio mota fuit quid esset fortius in hoc mundo. unus autem dixit quod uinum erat fortius, quia uinum sensum et rationem ab homine tollit, per omnia debita soluit, inter hostes securos reddit. alius dixit quod rex siue imperator erat fortior, quia suo uerbo omnes obediunt, ad eius imperium omnes tremunt, occiduntur omnes ut iubet, uiuunt et conseruantur omnes ut placet. tertius dixit quod mulieres sunt fortiores, quia mentes ferreas et uiriles emolliunt, effeminant et eneruant, et posuit exemplum de ipso Assuero rege, qui quandam amasiam habebat, que sic eum eneruauerat et emollierat, ut in faciem suam irata aliquando alapam daret et rex sibi arrideret. si quando uidebatur irata, rex se iratum similiter simulabat; quando apparebat leta, et rex similiter letum se ostendebat; si apparebat tribulata, rex ipsam blanditijs demulcebat. et iste iudicatus est melius dixisse. ex quo manifeste patet quod ipsa carnalis concupiscentia ferreas mentes emollit, animos uiriles effeminat et homines fortes eneruat. tales igitur, qui sic sunt effeminati, non sunt rebus bellicis apti nec militie ascribendi, nec sunt dicendi uiri sed feminei. legitur in Prouerbiis Philosophorum quod cum quidam homo ingenti odore fragraret, Democritus philosophus dixit: In quo uiro mulier redolet?. cumque illum uidisset, ait: Penitet me te uirum uocasse et falsum in te odorem cognoui. non debent igitur ciues et lasciuitatibus subici, sed in rebus uirtuosis et bellicis exercitari. ars enim preliandi melius adiscitur per experientiam, quam per scientiam, melius per consuetudinem, quam per artem. legitur in libro Iudicum quod Dominus uoluit dimittere filijs Israelis quosdam hostes ut in ipsis exercitarentur et artem discerent bellandi, unde dicitur ibidem: Hee sunt gentes, quas Dominus dereliquit, ut erudiret in eis Israelem et omnes, qui non nouerant bella Cananeorum, ut postea discerent filij exercitare cum hostibus et habere consuetudinem preliandi. oportet igitur se circa fortia exercitare et non lasciue nec molliter nec segniter se habere, qui uult de hostibus triumphare. hinc est quod, sicut legitur in libro Iudicum, cum uellet Dominus populum suum de manu Madianitarum eripere et Gedeon, qui erat dux populi Domini, haberet secum exercitum copiosum, noluit Deus ut cum eo pergeret tanta populi multitudo. et ideo dixit Deus Gedeoni ut populum ad fluuium duceret et ibidem ei demonstraret qui secum ad prelium profecturi essent. inmisit igitur Deus in populo magnam sitim. cum igitur uenissent ad aquam, quidam eorum terre incumbentes bibebant, alij uero stantes aquam ad os prohiciebant. Dominus autem noluit quod illi qui quiescentes biberant sed tantum illi qui stantes aquam ad os proiecerant ad prelium proficiscerentur, per quod significabatur quod illi non sunt militie ascribendi nec rebus bellicis anumerandi qui dant se quieti et delitijs, sed tantum illi qui exercent se in operibus fortissimis et uirtuosis. ideo enim Romani toties triumphauerunt quia circa opera uirtuosa et fortia semper se exercitauerunt. unde dicitur in Pollicrate quod tria fecerunt Romanos esse uictores, scilicet exercitatio, fides et scientia. primum igitur quod fecit Romanos esse uictores fuit exercitatio. exercitabant enim se circa arma bellica et opera uirtuosa, ideo gaudebant uictoria. dicit enim Uegetius in libro De re militari quod exercitata paucitas promptior est ad uictoriam, quam rudis et indocta multitudo. dicit autem sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei, ubi querit qualiter Romanum imperium sic fuit dilatatum, quod Romani primo exercitauerunt se circa opera uirtuosa pro libertate habenda, ut scilicet nulli genti subicerentur sed libere regnarent, multe enim ciuitates et reges eos sibi subicere conabantur. postquam igitur libertatem per multa prelia fuerunt assecuti, ceperunt exercitare se circa opera uirtuosa et arma bellica pro gloria dilatanda, ita quod gloriam suam et nomen per totum mundum dilatauerunt. ita quod ipsi Romani, quamuis a principio non dominarentur nisi usque ad quintum lapidem, idest ad quintum miliare sicut dicit idem Augustinus, postmodum suum dominium in tantum dilatauerunt, quod toti mundo dominati fuerunt. tandem ceperunt exercitare ad inuidiam et auaritiam et ex hoc orta sunt inter eos bella ciuilia per que se mutuo destruxerunt. fides etiam fecit Romanos esse uictores. ipsi enim non tantum amicis, sed etiam inimicis fidem seruabant, propter quod omnes de eis confidebant. unde legitur in gestis Romanorum quod, dum quidam ciuis Romanus ab Anibale captus fuisset, sub iuramento Romam dimissus est, ut pretium sibi redemptionis acquireret. sed cum pretium inuenire non posset et redire nollet, senatus eum ligari fecit et ad Anibalem misit. noluerunt enim quod fidem frangeret, quam sibi sub iuramento promiserat, maxime quia fides etiam hostibus est seruanda. scientia etiam Romanos fecit esse uictores. unde etiam Romulus, postea Numa Pompilius centum sapientes de populo elegit, quorum consilio res publica regebatur, qui quidem dicebantur senatores et patres conscripti. senatores dicebantur propter sensum et uite et etatis maturitatem quasi seniores; patres uero dicti sunt propter affectum, quia tanquam patres debebant habere curam et sollicitudinem rei publice et ipsam fouere et defendere. patres autem conscripti dicebantur propter dignitates, quia omnes erant mitrati et in singulis mitris, quas gerebant, propria nomina scripta habebant. Constantinus autem imperator mitram suam domino pape dedit. mitras uero senatorum cardinalibus tribuit, unde senatores sic tunc mitrati incedebant, sic modo cardinales mitrati incedunt. uel ideo dicebantur patres conscripti, quia eorum nomina et acta in gestis publicis annotabantur. quod autem scientia sit necessaria ad prelia contra hostes, narrat Trogus Ponpeius quod, dum Alexander ad bellum periculosissimum pergeret, non elegit robustos sed ueteranos, qui cum patre suo militauerant. unde factum est quod eorum consilio et sapientia de hostibus triumphauit. sicut enim dicit Salomon, uir sapiens fortis est et uir doctus robustus, quia cum dispositione initur bellum et erit salus ubi multa consilia sunt. quod ciues debent çelare rem publicam. capitulum tertium. Rem publicam in tantum ciues debent çelare quod utilitati proprie ipsam debent preponere, quod pro ipsa conseruanda interdum morti se debent exponere, quod pro ipsa defendenda licet patri contra filium et filio contra patrem arma leuare. ista autem tria per aliqua ostendamus exempla. quod enim res publica utilitati proprie sit preponenda ostendit Augustinus in libro De Ciuitate Dei et Tullius in libro De Officijs. dicunt enim quod cum Marchus Regulus, maximus consul romanus a Carthaginensibus fuisset captus et Romani multos iuuenes Carthaginenses cepissent, missus est Romam dictus Regulus pro commutatione captiuorum sub iuramento redeundi, si forte dicta commutatio fieri non liceret. dum igitur Romam uenisset, contionatus est in senatu quod illa talis commutatio nullo modo ad utilitatem rei publice proueniret, ex eo quod ipse esset senectute confectus ec cito moriturus, illi autem essent adolescentes in bello fortes et multam adhuc possent mollestiam Romanis inferre. et ideo non consulebat quod ista talis commutatio fieret. dixit etiam quod nolebat ut propter se decretum Romanorum infringeretur, quod ordinatum et firmatum erat, ut quicumque Romanus de prelio fugeret, capite puniretur et quicumque se in prelio uiuum et armatum capi permitteret, nunquam redimeretur. et ideo, cum ipse captus fuerit uiuus, non erat redimendus. et cum ab amicis rogaretur ne illuc rediret, ipse tamen propter iuramentum redire uoluit, qui crudelissima morte ab eis interfectus fuit. ecce quia iste utilitatem suam propriam utilitati communi postposuit. utile quidem sibi fuisset redimi et de carcere liberari, sed rei publice fuisset dampnosum, quia iuuenes Carthaginenses, qui dimissi fuissent, multa Romanis incomoda intullissent. ideo dicit Tullius in libro De Officijs quod Plato dedit tuo precepta ad rem publicam conseruandam. unum est ut utilitati communi sint omnes intenti, propriorum comodorum obliti. secundum ut totum corpus rei publice curent ne unam partem foueant et aliam deserant. quod uero pro re publica conseruanda quis interdum se morti debeat exponere, ostendit Augustinus in libro De Ciuitate Dei, et Ualerius Maximus. dicunt enim quod cum instaret bellum inter Athenienses et Pollopenses et accepissent responsum a dijs suis quod illi essent uictores, quorum rex in prelio occideretur, audiens hoc Codrus, rex Atheniensium, transiuit ad hostes in habitu pauperis ferens sarmenta humeris et falcem ad cingulum. cum igitur quendam militem de hostibus cum falce prouocasset, ille in eum insurrexit et protinus interfecit. cumque aduersarij corpus Codri regis cognouissent, memores responsi quod dij fecerant, territi fugerunt et sic Athenienses uictoriam habuerunt. ideo Tulius in libro De Officijs querit: Si duo sapientes naufragium passi in tabula una consistant, que utrumque deferre non potest, quid facere debemus?. et respondit quod minus sapiens debet cedere magis sapienti, ex eo quod rei publice utilior inuenitur. legitur quoque in ystorijs Romanorum, et Augustinus in libro De Ciuitate Dei idem tangit, quod quodam tempore per duos annos magna pestilentia Rome fuit. tandem in medio Urbis terra se apperuit, uorago magna facta fuit, ita ut quodammodo infernalia loca paterent. cumque omnes subuersionem Urbis formidarent, ecce quedam uox de illa uoragine insonuit, dicens quod si Romani uolebant ut Urbs sanaretur, precipiebant dij ut aliquis nobilis Romanorum in illam uoraginem mitteretur ad eos. ordinatum est igitur in senatu ut quicumque pro salute Urbis in illam foueam precipitem se daret, statuam eneam in foro haberet. cum igitur nullus inueniretur, ecce quidam miles nobilissimus, nomine Mercurius, optimis armis munitus, equum ascendens in illam foueam precipitem se dedit, statimque illa fouea clausa fuit et pestilentia tota cessauit. ecce quia isti duo pro salute patrie morti se dederunt. quod autem pro re publica defendenda liceat patri contra fines et filio contra patrem arma leuare dicit Tullius in libro De Officijs, ubi querit si pater conatur patriam scindere uel hostibus tradere, utrum filius debeat silere. et respondit Tulius quod filius primo debet patrem rogare quod desistat, et si non ualent preces, debet addere minas, quod scilicet ipsum principi accusabit; et si nec per preces nec per minas pater uult desistere, debet filius se patri opponere et pro defensione patrie debet contra patrem arma leuare. iste tamen çelus, quod ciues rem publicam debent çelare, debet esse discretus ut scilicet pro re publica nunquam faciant aliqua iniusta uel inhonesta, quantumcumque uideantur esse utilia. olim quidem inter sapientes et phylosophos questio magna fuit, utrum scilicet utile debeat preponi honesto uel honestum utili, et diffinierunt quod semper honestum est omni utili preponendum et super hoc .IIIIor. adducebant exempla. primum narrat Ambrosius in libro De Officijs dicens quod cum Macedones contra Athenienses classem maximam nauium direxissent, uenit quidam nuntius de exercitu ad Athenienses dicens quod duos sapientes sibi darent, quibus rem manifestaret, que ipsis multum utilis esset. cum igitur sapientes electi fuissent, dixit eis quod Macedones in tali loco classem suam posuerunt et ideo, si nocte et clanculo illuc pergerent, totam illam classem nauium comburere possent. tunc illi duo sapientes ad conctionem expectantem intrauerunt dicentes: Illud quod nobis homo iste dixit est quidem utile, sed non est honestum. si igitur uultis quod utile uincat, faciendum est quod dicit; si uero uultis quod uincat honestum, non est faciendum. statimque omnes una uoce clamant dicentes: Uincat honestum, uincat honestum. et sic repudiata fuit illa uictoria, quia non fuisset cum uirtute acquisita. et subdit Ambrosius: Maluerunt enim minus posse honeste quam plus turpiter. aliud exemplum narrat idem Ambrosius in eodem libro et Annetus Florius in Ystorijs Romanorum. dicunt enim quod cum Pirrus rex et Fabricius consul Romanorum, magno exercitu congregato, ad inuicem pugnaturi essent, uenit medicus Pirri regis ad Fabritium et dixit ei quod regi medicinam uenenatam daret, et sic, rege mortuo, ipse uictoriam optineret. quod audiens Fabritius talem uictoriam detestatus est, quia non honeste sed proditorie eam fuisset assecutus. quocirca dictum medicum, tanquam proditorem domini sui, fecit ligari et ad dominum suum mitti. et subdit Ambrosius: Reuera preclarum ut qui uirtutis certamen susceperat, nollet fraude uincere. quod cum rex cognouisset, medicum illum occidit, et ait: Iste est Fabritius, qui sicut sol non potest retrahi a cursu suo, sic nec ipse a legalitate sua. et ideo cum Fabritio ad suam uoluntatem composuit. tertium exemplum est de Regulo, maximo consule Romanorum, qui iurauerat ad carcerem redire, prout in presenti titulo dictum est. utile quidem sibi fuisset ad carcerem non redire, sed non fuisset honestum propter iuramentum. quartum exemplum ponit Ualerius de Camilo duce romano, qui cum quandam ciuitatem obsideret, quidam magister artis gramatice, docens filios nobilium, extra urbem causa spatiandi deduxit et in manus hostium tradidit. quod cum Camilus audisset, factum abhorruit dicens: Nos Romani uirtute et armis uincere cupimus et belli sicut et pacis iura seruamus, nec contra puerilem etatem, quibus etiam captis urbibus parcitur, sed contra rebelles arma leuamus. iussit igitur ipsum ligatum pueris tradi et ad parentes suos deduci. quod cum illi audissent, Romanis portas aperuerunt et cum eis composuerunt. ista autem res publica melius augmentatur, promouetur et regitur probitate morum et magnanimitate uirtutum, quam copia diuitiarum, multitudine populorum, habundantia equorum siue armorum. istud ostendit Cato eleganter atque diserte. non ille Cato, qui libellum composuit puerorum, sed ille Cato famosissimus, qui inter latinos philosophos fere optinet principatum. iste Cato partes Pompei contra Cesarem adiuuabat, ex eo quod Cesarem hostem rei publice reputabat. cum igitur audisset quod dictus Cesar de Pompeio optinuisset uictoriam, tante fuit magnanimitatis, quod uenenum et gladium sibi petijt. qui, austo ueneno, gladium sibi infixit et uulnus dilatauit ne Cesarem rei publice hostem uideret regnantem. hic igitur Cato, agens de re publica, ita dicit et uerba eius beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei recitat, dicens: Nolite, inquit Cato, existimare maiores nostros armis rem publicam ex paruis magnam fecisse. quippe, si ita esset, multo pulcherrimam eam nos haberemus. quippe sotiorum atque ciuium, preterea armorum et equorum maior copia nobis quam illis est. sed alia fuerunt, que ipsos magnos fecerunt, que nobis nulla sunt, uidelicet domi industria, foris iustum imperium, animus in consulendo liber, nec delicto nec libidini obnoxius. hec igitur Catonis uerba quam sint uerissima docet nos ipsa experientia, que ueritatum omnium est magistra. constat enim quod nostri ciues moderni magis habundant in armis, equis, personis et diuitijs, quam habundarent antiqui. et tamen nostri ciues antiqui rem publicam melius sepe gubernabant quam nostri moderni, qui tot diuitijs modo habundant. sepe enim inter nimias diuitias et rerum opulentias res publica periclitatur. unde dicit Augustinus: Qui prudenter attendunt, plus dolent paupertatem quam opulentiam perisse Romanam. in paupertate enim morum integritas seruabatur; per opulentiam uero non muros urbis, sed mentes hominum ipsius ciuitatis dira nequitia, omni peior hoste, corrupit. unde poeta: Nullum crimen abest facinusque libidinis ex quo paupertas Romana perit. patet igitur ex uerbis Catonis quod ista .IIII.or., scilicet habundantia armorum et equorum, personarum et diuitiarum, non sunt causa quare res publica strenue administretur, sed alia .IIIIor., que ipse sub infert. primum est ut ipsi ciues sint industrij circa domestica, ut scilicet domum suam bene sciant componere et ordinare. quia, sicut dicit Apostolus, qui suorum et maxime domesticorum curam non habet, fidem negauit et est infideli deterior. sepe autem contingit quod, quando dominus domus est in se inordinatus, totam familiam habet inordinatam. unde dicitur in Ecclesiastico: Secundum iudicem populi sic et ministri eius, et, qualis est rector ciuitatis, tales et inhabitantes in ea. ille enim, qui in domo sua non est ordinatus, non potest alios ordinare. unde refert sanctus Ieronimus quod Gorgias, magnus philosophus, habebat uxorem turpem et ancillam formosam, et quamuis ille esset castissimus, uxor tamen, eius çelotipa, eum de ancilla suspectum habebat et eum cotidianis iurgiis molestabat, ita quod in domo sua pacem habere non poterat. dictus autem Gorgias fecit librum pulcherrimum, qualiter Greci, inter se discordes, ad inuicem pacificari possent. cum igitur librum illum coram alijs philosophis et sapientibus recitaret, quidam famulus suus dixit: Iste homo uult concordare totam Greciam, qui tamen non potest concordare domum suam. quia, cum tantum sint tres in una domo, ipse scilicet, uxor et ancilla, tamen ad inuicem pacificari non possunt. secundo debent habere et seruare quo ad omnes alios iustitiam. est autem iustitia uirtus, que reddit unicuique ius suum. ille igitur est iustus, qui superiori dat reuerentiam, equali concordiam, inferiori instructionem et disciplinam, amicis beniuolentiam, inimicis patientiam, miseris et afflictis compassionem operosam. tertio non debent esse uitiis subiecti, parum enim prodesset rei publice si hedificia starent et mores corruerent. unde dicit Augustinus quod Scipio non censebat rem publicam esse felicem stantibus menibus et ruentibus moribus. quarto debent esse liberi in consulendo, quia libere debent dicere et consulere ueritatem. sed multi sunt qui aut propter timorem aut propter munerum acceptionem tacent ueritatem. refert Elinandus, qui fuit doctor magnus, quod dum Philippus, rex macedo, Atheniensibus multas iniurias et molestias inferret et inter eos lis maxima uerteretur, tandem de communi consensu ordinatum est ut quelibet pars unum acciperet aduocatum. Athenienses igitur pro suo aduocato acceperunt Demostenem, qui erat sapientissimus et facundus, cuius eloquentiam omnes aduocati et iudices formidabant. quod cum audisset rex Phylippus, timuit uehementer ne propter suam facundiam ipse suam perderet causam, propter quod magnum pondus argenti ad Demostenem destinauit, rogans ut nec pro se nec pro Atheniensibus allegaret, sed solum taceret. ille uero, auaritia deprauatus, argentum accepit et se taciturum esse promisit. apropinquante igitur termino, miserunt Athenienses ad Demostenem, ut ad locum ordinatum pergeret et causam ipsorum defenderet. quod cum ipse presensisset, simulans langorem, in lectum se proiecit et cepit fortiter exclamare se pati scinatem. tunc unus ex nuntijs Ateniensium, qui audiuerat de accepto argento, sibi respondit dicens: Ecce, Demostenes, non pateris scinatem, sed argentinatem. et sic ille, deprauatus cupiditate pecunie, tacuit ueritatem iustitie. dicit idem Elinandus quod, si lingua iudicis funiculis argenteis fuerit ligata, statim efficitur muta et tamen, sicut peccatum est mendacium dicere, ita et ueritatem tacere. unde dicit beatus Augustinus: Uterque reus est apud Deum et qui ueritatem occultat et qui mendacium dicit. ille, quia prodesse non uult; iste, quia nocere desiderat. capitula none partis. Sequitur nona pars, in qua agitur de re familiari et domestica, et ista pars habet sex capitula. in primo capitulo ponitur qualis uxor sit ducenda et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. in secundo qualiter sit custodienda. in tertio qualiter mutuo se debent diligere. in quarto quod debent pacifice habitare. in quinto qualiter parentes debent se habere ad filios, et filij ad parentes. in sexto qualiter domini se debent habere ad famulos siue seruos, et serui ad dominos. qualem uxorem debent ducere uiri et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. capitulum primum. Non tantum ciues debent habere ordinatam rem publicam, sed etiam rem familiarem et domesticam. que quidem tunc est ordinata quando ipsi coniuges inter se sunt ordinati et habent familiam ordinatam. ordinatio autem rei familiaris et domestice multum dependet a bona et sapiente uxore, iuxta illud quod dicit Salomon: Sapiens mulier edificat domum suam, insipiens manibus suis eam destruet. et ideo uir multum laborare debet ut uxorem bonam et sapientem habere possit. et quamuis uxor sapiens detur a Deo, quia, sicut dicit Salomon, domus et diuitie dantur a parentibus, a Domino autem proprie uxor prudens, debet tamen uir accepturus uxorem diligenter requirere de eius moribus et conditione. istud autem qualiter fieri debeat ostendit sanctus Iohannes Crisostomus, dicens quod ille qui uult uxorem accipere, debet considerare si illa puella, quam uult accipere, habet ambos parentes bonos uel ambos malos, uel unum bonum et alterum malum. si ambo parentes sunt boni, secure eam accipiet, quia bona arbor fructus bonos facit. si ambo sunt mali, omnino eam dimittat, quia non potest arbor mala fructus bonos facere. si uero alter est bonos et alter malus, quid facturus sit timeat et uideat diligenter. uerumtamen, si pater est malus et mater bona, minus debet timere eam accipere. si uero, e contrario, pater est bonus et mater mala, magis debet timere eam accipere, et ratio est quia puelle magis conuersantur cum matribus, quam cum patribus, et ideo magis consueuerunt imitari mores maternos, quam paternos. uir igitur accepturus uxorem non debet tantum respicere ad eius diuitias sicut faciunt auari, nec ad eius pulcritudinem sicut faciunt iuuenes lasciui, sed ad morum ipsius honestatem sicut faciunt sapientes et discreti. non debet igitur uir tantum respicere ad eius diuitias, unde dicit sanctus Iohannes Crisostomus: Tu, iuuenis, quando uxorem ducere uis, noli querere diuitem, sed bene morigeratam, quia boni mores diuitias semper acquirunt, diuitie autem bonos mores nunquam fecerunt et gloriosior est paupertas fidelium quam diuitie peccatorum. quidam philosophus, nomine Aureolus Teophastus, querit utrum homo debeat potius ducere uxorem diuitem quam pauperem, et dicit quod ille, qui ducit uxorem diuitem, ponit in domo sua tempestatem, quia uxor diues uult esse domina uiri et ipsum die ac nocte iurgijs molestabit et suas diuitias sibi improperabit. propter hoc dicit Salomon: Melius est sedere in angulo domatis, quam cum muliere letigiosa in domo communi. doma proprie est tectum domus, ubi passeres et yrundines nidificare consueuerunt. uult ergo dicere Salomon quod melius est habitare in tecto domus cum passeribus et yrundinibus, quam in medio domus cum litigiosa muliere; quia peius est letigium mulieris, quam garritus yrundinis. et sicut uir non debet respicere ad diuitias in uxore, sic et uxor potius debet habere uirum bene morigeratum et sapientem, quam diuitem. unde quidam interrogauit Themistidem phylosophum, cuinam libentius filiam suam traderet in uxorem, an homini pauperi sed etiam moribus ornato, an homini diuiti et parum probato, qui respondit: Malo filiam meam tradere uiro indigenti peccunia quam peccunie indigenti uiro. non debet enim uir accepturus uxorem respicere de eius pulcritudinem sicut faciunt iuuenes lasciui, quia ipsa pulcritudo in muliere est periculosa intuenti et habenti. intuenti quidem, quia sepe decipit hominem intuentem. unde dixit Salomon: Fallax gratia et uana est pulcritudo. mulier timens Dominum ipsa laudabitur. est etiam periculosa mulieri habenti, quia, sicut dicit Salomon: Circulus aureus in naribus suis, mulier pulcra et fatua. quando mulier est fatua et turpis, non est periculum, quia nemo eam sollicitat. quando etiam est pulcra et sapiens, similiter non est periculum, quia sapienter se custodit. sed quando est pulcra et fatua, tunc est periculum, quia, sicut sus habens circulum aureum in naribus uel in collo, cum illo auro in lutum se proicit, sic mulier fatua, habens pulcritudinem, se cum illa pulcritudine in fetorem immunditie se immergit. querit supradictus philosophus Aureolus si uir potius debet ducere uxorem pulcram, quam turpem, et respondit quod pulcra ab omnibus adamatur, turpis uero ab omnibus despicitur. et ideo difficile est custodire pulcram, quam omnes habere desiderant; molestum est autem turpem tenere, quam nullus uult uidere. et ideo ille, qui habet uxorem pulcram, semper erit in timore, et ille, qui habet turpem, semper erit in dolore. propter hoc medium est tenendum, ut nec nimis pulcra nec nimis turpis uxor ducatur, ne aut timor nimis sollicitet propter pulcram, aut dolor nimis excruciet propter fedam. non igitur attendendum in uxore ad diuitias uel ad pulcritudinem, sed ad morum honestatem, ut scilicet mulier sit honesta et pacifica, non litigiosa et clamosas, quia, sicut dicit Salomon, tecta perstillantia in die frigoris et litigiosa mulier comparantur. quando uir est in lecto et est magnum frigus, si tectum perstillaret et stillicidia super eum caderent, plurimum molestaretur. ita uult dicere Salomon quod mulier litigiosa est uiro sicut stillicidia, que in die frigoris cadunt de tecto, que inquietant hominem existentem in lecto. refert sanctus Ieronimus et Seneca quod Socrates philosophus, licet esset sapientissimus, erat tamen corpore turpis et fedus. iste habebat duas uxores, que de ipso çelotipe multum erant. dum igitur quadam die Socrates eas reprehenderet quod de se tam turpi çelotipe essent, ille indignate in eum impetum fecerunt et per capillos ad terram trahentes, ipsum uerberibus affecerunt. quadam etiam die, dum una illarum magnas intonationes super eum fecisset, ille nichil sibi respondere uoluit, sed de domo recedens, super quandam trabem, muro domus sue adherentem, sedere cepit. tunc illa caldariam aqua plenam accipiens, totam illam aquam super caput uiri effudit. Socrates uero, caput extergens et ad eam respiciens, dixit: Ego bene sciebam quod post tonitrua pluuia sequeretur. cum igitur amici sibi consulerent ut illas uxores, que eum sic molestabant, a se expelleret, dixit: Nequaquam faciam, quia mihi faciunt magnam utilitatem, ex eo quod me faciunt patientem. nam disco in domo patientiam ut ipsam in foro exibeam. qualiter uiri debent uxores suas custodire. capitulum secundum. Quia mulier est magis fragilis quam uir, ideo mulieri est maior custodia adhibenda quam uiro. nam, sicut dicit sanctus Iohannes Crisostomus, mulieres sunt magis incaute quam uiri et ideo citius decipiuntur. sunt magis molles et ideo ad bonum et ad malum citius flectuntur. sunt magis fragiles et citius superantur. et propter hoc dyabolus, uolens decipere primos parentes, non est agressus uirum sed mulierem, sciens quod mulier facilius deciperetur quam uir, ex eo quod est sexus incautior et citius flecteretur, ex eo quod est sexus mollior et facilius uinceretur, ex eo quod est in libro De decem cordis: mulieri adhibite sunt .IIIIor. custodie, uiro autem tantum una. prima custodia est timor Dei, qui ipsam debet retrahere a peccato, quia, sicut dicit Salomon, per timorem Domini declinat omnis homo a malo. secunda est custodia uiri, quia uir uxorem suam custodire debet, nam, sicut dicitur in Ecclesiastico: *Si uxor non ambulauerit ad manum tuam, confundet te in conspectu inimicorum tuorum. tertia est uerecundia mundi, quia magna uerecundia et confusio est mulieri quando in adulterio deprehenditur*. ideo dicit Salomon: Mulier diligens corona est uiro suo, et putredo in ossibus eius que confusione res dignas gerit. quarta est terror legum publicarum, que uxores fornicarias dampnant. unde dixerunt Iudei Christo: Magister, hec mulier modo deprehensa est in adulterio. in lege autem mandauit nobis Moyses huiusmodi lapidare. uir autem habet tantum super se unam custodiam, scilicet timorem Dei, per quem debet retrahi a peccato. non enim habet custodiam uxoris, quia de illius custodia non curat, nec timet uercundiam mundi, ymo aliquando de hoc se iactat. unde dicit Augustinus: Tanta est peruersitas humani generis, ut aliquando metuendum sit ne castus erubescat apparere inter impudicos. non timet etiam penam legum, quia leges non dampnant uiros fornicarios sicut uxores fornicarias. querit autem supradictus Aureolus philosophus utrum mulier a uiro sit custodienda, et dicit et respondet quod nichil prodest uiri custodia, quia uxor aut est bona aut est mala. si est bona non debet custodiri, si est mala non poterit custodiri. quamuis autem iste philosophus sic dicat, nos tamen dicimus quod sunt quedam uxores que sunt probate, quedam que sunt suspecte, quedam que sunt medie. ille, que sunt probate, non sunt custodiende, sed sunt sue libertati per omnia relinquende. reffert sanctus Ieronimus in libro Contra Iouinianum quod, cum quidam magnus consul romanus, nomine Diuelius, quandam nobilem puellam in uxorem iuuenis accepisset et ipse os fetidum multum haberet, quadam uice, dum iam esset senex, fuit sibi improperatum quod ipse habebat os fetidum. rediens igitur domum, conquestus est uxori sue quare hoc sibi aliquando non dixerit, ut ipse remedium et medicinas adibuisset. que respondit: Fecissem, domine, nisi quia credebam quod omnes homines talem flatum haberent. ista igitur, que sic erat probata, non erat custodienda. alie sunt suspecte, et iste sunt custodiende et legibus artande. et quamuis totaliter non possint custodiri, possunt tamen sepe a multis malitijs impediri. unde dicit Dominus per Oseam prophetam de muliere fornicaria: Ecce ego sepiam uias suas spinis, et semitas suas non inueniet et sequetur amatores suos et non apprehendet eos. tunc uir uias impudice mulieris cum spinis sepit, quando multas cautelas et impedimenta sibi opponit. quedam autem uxores sunt medie, que nec adhuc sunt bene probate nec omnino suspecte. iste nec sunt nimis artande nec nimis relaxande, sed prius sunt probande. si enim amicus, antequam homo confidat de eo, est probandus, multo fortius uxor. ideo dicitur in Ecclesiastico: Si possides amicum, in temptatione idest in probatione posside eum et ne facile credas ei te ipsum. quod uiri et uxores debent se mutuo diligere. capitulum tertium Dilectio mutua inter uirum et uxorem neccessaria est. nam uiri debent diligere uxores suas. ideo dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uiri, diligite uxores uestras, sicut et Christus Ecclesiam. non enim uir debet uxorem suam timere tanquam dominam nec sibi eam subicere tanquam ancillam, sed eam diligere tanquam sororem et sotiam. ideo prima mulier non est facta de capite uiri, quia non debebat esse eius domina; nec de pede uiri, quia non debebat esse eius ancilla; sed de latere uiri, quia debebat esse sibi equalis et sotia. similiter uxor debet diligere uirum, unde dicitur in Tobia quod parentes monuerunt filiam suam ut honoraret soceros et diligeret maritum et regeret familiam et gubernaret domum. iste autem amor debet esse discretus ex parte uiri et perfectus ex parte uxoris et precordialis ex parte utriusque. primo quidem iste amor debet esse discretus ex parte uiri, quia uir debet diligere uxorem suam discrete et ordinate, quod est contra multos, qui uxores suas nimis ardenter et inordinate amant. contra quos dicit Seneca: Amor forme mulieris rationis obliuio est et insanie proximus, turbat consilia, altos et generosos spiritus frangit, a magnis cogitationibus ad humilimas retrahit. origo quidem amoris honesta, sed magnitudo deformis. ideo dicit Sistus philosophus: Adulter quidem est in suam uxorem amator ardentior. ille igitur ordinate uxorem diligit, qui ab opere coniugali scit tempore debito abstinere et qui scit ibi culpam mortalem cauere. nam secundum Crisostomum in quatuor temporibus est a coniugali opere abstinendum. primo in tempore menstrui ex eo quod tunc sepe generantur filij ceci, claudi et leprosi sicut dicit sanctus Ieronimus, et istud est in precepto. secundo est abstinendum tempore pregnationis et partus. tertio, in temporibus sollempnitatum. quarto in temporibus ieiuniorum, et ista omnia non credimus esse in precepto, sed in consilio. ille etiam uxorem suam ordinate diligit, qui in opere coniugali mortalem culpam cauere nouit. nam commixtio coniugalis aliquando nullam habet culpam, aliquando uero uenialem, aliquando mortalem, aliquando mortalissimam. tunc enim nullam habet culpam quando fit intentione prolis procreande, unde dicit sanctus Gregorius: Tunc coniuges in commixtione sine culpa sunt quando pro percipienda prole miscentur. habet autem culpam uenialem quando fit causa concupiscentie explende, que causa concupiscentie ita est rationi subiecta, quod eam non expleret nisi cum propria uxore. unde dicit quedam glosa super epistulam sancti Pauli Ad Corinthios: Coniugalis concubitus, qui fit gratia generandi prolem, non habet culpam; quando autem fit causa concupiscentie satiande, sed tamen cum propria coniuge, habet culpam uenialem. nichilominus autem potest habere culpam mortalem quando scilicet concupiscentia sic est immoderata, quod cum quacumque muliere siue cum propria siue cum aliena ipsam expleret. unde dicit Augustinus in libro Contra Iulianum: Intemperatus in coniugio quid aliud nisi quidam adulter est?. tunc autem habet culpam mortalissimam quando uir abutitur uxore sua, unde dicit Augustinus in libro De Bono coniugali: Ille usus, qui est contra naturam, execrabilis fit in meretrice, sed execrabilior in uxore. secundo iste amor debet esse perfectus ex parte uxoris, quia uxor debet diligere uirum amore perfecto. istud autem sic ostendit sanctus Iohannes Crisostomus dicens: Si uir habeat uxorem, hoc modo agnoscetur plena uxoris dilectio, quia uxor neminem debet putare sapientiorem, quam uirum suum; etsi alter sit sapientior, tamen illa sapientiorem esse intelligere non debet. uxor neminem fortiorem debet putare, quam uirum suum; etsi alter sit fortior, illa tamen intelligere non debet alterum fortiorem. uxor neminem debet putare formosiorem, quam uirum suum; etsi alter sit formosior, tamen non debet sibi apparere; perfectum enim odium et perfectus amor rerum iudicia non cognoscunt. nam si perfecte hodias aliquem, qualiacumque fuerint apud illum, omnia tibi mala uidentur. si uero aliquem perfecte amas, quecumque sunt apud eum tibi placent, siue que loquitur, siue que agit. nam etsi mala sint, tamen tibi bona esse uidentur. tertio iste amor debet esse precordialis ex parte utriusque, scilicet uiri et uxoris. ideo uxor formata est de carne uiri iuxta cor, ad innuendum quod uir debet uxorem suam amore precordiali diligere, et uir desponsat uxorem suam ponendo anulum in quarto digito, ubi est quedam uena, que a corde usque ad digitum illum se extendit, ad innuendum quod uxor debet uirum suum ex uero corde amare. quod uir et uxor debent pacifice uiuere et concorditer habitare. capitulum quartum . Multum est Deo acceptum quando uir et uxor pacifice et concorditer uiuunt. ideo dicit sepe sanctus in Ecclesiastico: In tribus beneplacitum est spiritui meo, que sunt probata coram Deo et hominibus: concordia fratrum, amor proximorum et uir et mulier sibi bene consentientes. dicit autem sanctus Augustinus super Psalterium quod quando uir et mulier ad inuicem dissentiunt, tunc in domo est turbatio multa. quando uero uir subicitur et uxor dominatur, tunc in domo est pax peruersa. quando autem uir dominatur et uxor subicitur, tunc in domo est pax recta. potest etiam addi quartum: quando scilicet uir et uxor bene conueniunt, quia tunc est pax Deo et hominibus grata. quando autem uir et uxor male conueniunt, hoc aliquando est ex culpa uiri, aliquando ex culpa uxoris, aliquando ex culpa utriusque. est enim aliquando ex culpa uiri, quando scilicet uir est uxori nimis austerus. ideo dicit Apostolus: Uiri, diligite uxores uestras et nolite amari esse ad illas. aliquando est ex culpa uxoris, quando scilicet est nimis rixosa et nimis çelotipa. unde reffert sanctus Ieronimus in libro Contra Iouinianum quod quidam nobilis Romanus habebat uxorem a foris gratiosam, sed intus cum uiro nimis litigiosam et çelotipam, quam uir tandem se expulit et eiecit. et cum a uicinis reprehenderetur quod uxorem sic gratiosam expulisset, ille pedem protendit dicens: Uidetis hoc calciamentum, a foris quidem multum est pulcrum et tamen intus me premit. uidetis quidem calciamenti formositatem exteriorem, sed non uidetis meum dolorem interiorem. ita est etiam de uxore mea, que a foris coram uobis uidetur esse pacifica, sed intus mecum est nimis molesta. aliquando uero ista turbatio causatur ex culpa utriusque, quando scilicet et uir est nimis seuerus et uxor nimis rixosa. tunc est in domo turbatio magna. istud autem quod diximus per exemplum sensibilem demonstremus. si quis enim uult ferrurn coniungere et unire alteri ferro, oportet quod utrumque per ignis exustionem mollescat. si enim utrumque fuerit durum uel alterum ipsorum, tunc coniunctio uel unio fieri non ualebit. eodem modo dicendum quod, quando uir et uxor sunt ambo duri, quia uir est seuerus et uxor mansueta uel e conuerso quando uxor est superba et uir mansuetus, tunc non poterunt conuenire. oportet igitur quod utrique mollescant, ut scilicet uir habeat benignitatem et uxor mansuetudinem, et tunc fiet quod dicit Scriptura; quia multum placent Deo uir et uxor bene sibi consentientes. est attamen unus casus, in quo licet uxori iurgium facere contra uirum, quando scilicet sciret uirum suum esse fornicarium. tunc enim ipsum .IIIIor. modis a tali crimine debet retrahere, sicut dicit sanctus Augustinus in libro Quinquaginta omeliarum. primo ipsum caritatiue et dulciter admonendo; ostendendo scilicet pericula anime et corporis et rerum ad que tam inprouide se immittit. si enim uxor omnino taceret, tunc uideretur consentire, unde dicit Augustinus ibidem: Omnino ego moneo, ego precipio, ego iubeo, ymo Christus in me iubet: nolite uiros uestros permittere fornicari. secundo debet eum retrahere ipsum grauiter obiurgando, quia, si non ualent caritatiue admonitiones, debet facere graues obiurgationes.in ceteris quidem que facit uir, et uxor pacientiam habere debet, unde dicit Augustinus ibidem: Aurum tuum uendit maritus? a ferto, femina, patienter. sed castum ipsum opta, pro castitate litiga. pereat uilla tua, non anima ipsius te tacente pereat. tertio debet eum retrahere, Ecclesiam, idest episcopum, interpellando; quia, si non ualent admonitiones, si non ualent obiurgationes et tamen factum est publicum et notorium, debet uxor recurrere ad episcopum ciuitatis, ut uirum suum terreat et sua auctoritate compescat. unde dicit Augustinus ibidem: Nolite, pudicissime mulieres, uiros uestros permittere fornicari. interpellate contra illos Ecclesiam, idest episcopum et prelatos Ecclesie, ad quos spectat publicos maritos fornicarios per excommunicationis sententiam cohercere. quarto debet ipsum retrahere ad Deum recurrendo, quia si supradicta non ualent, debet ad Deum pro ipso preces effundere. debet etiam ad uiros spirituales recurrere, ut pro uiro suo ad Deum preces effundant. unde dicit Augustinus ibidem: Non dico ut interpelletis contra uiros uestros fornicarios iudices publicos nec proconsulem nec comitem nec imperatorem, sed Deum patrem et Ihesum Christum, filium eius, et Spiritum sanctum. et quoniam possent alique uxores dicere: et quo uir meus fidem mihi non seruat nec ego sibi seruabo, ideo subdit sanctus Augustinus: Nolite, castissime femine, imitari uiros uestros impudicos, aut uobiscum uiuant aut sine uobis pereant. inpudico marito non debet mulier pudicitiam, sed Christo; non propter maritum hoc faciat, qui non meretur, sed propter Christum hoc faciat. qualiter parentes se debent habere ad filios et filij ad parentes. capitulum quintum. Quia res domestica est bene ordinata quando pater familias habet familiam ordinatam, ideo a filijs suis debet incipere et eos bonis moribus informare. debent quidem parentes filios suos diligere, debent ipsos in sua pueritia bonis moribus informare, debent ipsos delinquentes corrigere. primo quidem debent ipsos discrete diligere. sed notandum est quod ipse amor aliquando est bonus et meritorius, aliquando malus, aliquando indifferens. bonus quidem et meritorius est quando pater diligit filium, qui est bonus et iustus, uel ut sit bonus et iustus. tunc enim non diligit filium tantum quia filium, sed diligit Deum in filio. et tunc reducitur ad illud preceptum: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. aliquando ille amor potest esse malus, quando scilicet parentes propter amorem filiorum usuras faciunt, aliena rapiunt, que postea filiis causa perditionis existunt. unde ipsi filij de tali patre in inferno conquerentur, unde dicitur in Ecclesiastico: De patre impio conquerentur filij, quia propter illum sunt in obprobrium. aliquando uero ille amor potest esse indifferens, idest nec bonus siue meritorius, nec malus, quando scilicet pater non habet respectum ad filij malitiam, si est malus; nec ad filij gratiam, si est bonus; sed tantum ad naturam, quia scilicet diligit filium ex eo quod est filius. et iste amor est ita naturalis, quod etiam communis est bestijs. unde dicit Augustinus in libro La Omeliarum: Si serpentes et lupi amant filios suos, non est laudandus qui filios amat, sed est detestandus qui non amat. si filios amas, serpentibus compararis; si filios non amas, a serpentibus uinceris. ipse autem amor naturalis est maior in parentibus respectu filij, quam sit in filio respectu parentum. et ratio est quia parentes de natura sua propria dederunt filijs corpus suum, filij autem parentibus in generatione sua nichil dederunt. et ideo parentes diligunt filios suos ut rem suam, ut carnem suam, ut membra sua. uidemus etiam quod humor arboris fluit a radice in ramos, non a ramis ad radicem. radix est pater, ramus est filius. et ideo amor a patre, qui est radix, magis fluit in filium, qui est ramus, quam a filio in patrem. iste etiam amor naturalis respectu filij maior est in matre, quam in patre; et una causa est quia illam rem plus diligimus, in qua maius ius habere nos scimus. quamuis enim filius quantum ad corpus, sit res propria patris et matris, tamen mater plus habet ibi de sua substantia, sicut dicit Philosophus, quam uir. et ideo maius ius in corpore filij habet, quam uir. secunda causa est quia illam rem plus diligimus, circa quam plus laboramus. mater autem plus laborat circa filios quam pater, tam in portando quam in pariendo, quam etiam in nutriendo. tertia causa est quia illam rem plus diligimus, quam certitudinaliter nostram esse scimus. mater autem pro certo scit quod filium talem de se generauit; uir autem, etsi credat, tamen certus non est quod sit de suo semine generatus. in hoc tamen differunt amor patris et matris erga filium, quia mater plus dolet de filij aduersitate et pater plus gaudet de filij prosperitate. mulier enim naturaliter magis patitur et compatitur quam uir, ex eo quod habet animum magis mollem, unde mulier dicitur quasi mollier. nam secundum Philosophum in libro De Animalibus, in omni genere animalium femine sunt molliores quam masculi, preter ursam et leopardam. quando igitur inuenitur aliqua mulier seuera et dura non potest dici femina, sed ursa uel leoparda. mulier enim naturaliter est frigida et humida et ideo de facile est passibilis. uir autem naturaliter est calidus et siccus, et ideo non sic de facili patitur et compatitur, et ideo in morte filij naturaliter plus dolet mater quam pater, quia homo habet cor magis magnanimum et ideo magnalia et sublimia magis appetit et amat. istud aperte ostendit Salomon dicens: Filius sapiens letificat patrem, filius uero stultus mestitia est matris sue. ecce quia aperte dicit quod pater de filio sapiente habet letitiam, mater uero de filio stulto habet tristitiam. secundo ipsi parentes debent filios suos a sua pueritia bonis moribus informare. nam illam formam, quam induerunt in pueritia sua, semper retinent etiam in senectute sua. unde dixit Salomon: Adolescens iuxta uiam suam, etiam cum senuerit, non recedet ab ea. sunt enim ipsi pueri sicut mollis cera, quia de facili ad quodlibet bonum ducuntur. ideo in persona talium dicit Propheta: Factum est cor meum sicut cera liquescens in medio uentris mei. sunt sicut recens testa, quia bonum odorem semper conseruant, iuxta illud quod noua testa capit, inueterata sapit. sunt etiam sicut gracilis uirgula, quia de facili ad bonum flectuntur. de quibus dicit Propheta: Quorum filij sicut nouelle plantationes in iuuentute sua. tertio debent parentes filios suos delinquentes arguere, memores Hely sacerdotis, qui filios suos corripere noluit, et ideo ipse cum filijs suis mala morte perijt. sunt autem quidam filij obedientes et boni. isti sunt de bono in melius promouendi, tales enim faciunt patri magnam consolationem et cordis delectationem. de quibus dicit Salomon: Erudi filium tuum, et refrigerabit te et dabit delitias anime tue. alij sunt filij, qui, si aliquando offendunt, statim ad leuem correctionem patris se corrigunt et patri obediunt. isti non sunt grauiter obiurgandi, sed dulciter admonendi. de quibus dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uos, patres, nolite ad iracundiam prouocare filios uestros, sed educate illos in disciplina et in correctione Domini. non enim tales sunt prouocandi, sed in disciplina, idest in morum honestate, sunt educandi. alij filij sunt duri et superbi et parentibus inobedientes. tales sunt uerberibus flagellandi. de talibus dicit Salomon: Qui parcit uirge, odit filium suum. qui autem diligit, illum instanter erudit. et in Ecclesiastico dicitur: Qui diligit filium suum, assiduat illi flagella. filij autem erga parentes humiliter se debent habere, quia debent eos honorare, eis seruire et subministrare; et ad hoc induci debent propter preceptum, propter debitum et propter nature instinctum. primo quidem propter preceptum, quia Deus precepit dicens: Honora patrem tuum et matrem tuam ut sis longeuus super terram, et qui maledixerit patri suo uel matri, morte moriatur. in nullo alio precepto Decalogi inuenitur facta fuisse promissio seruanti, uel comminatio non seruanti, nisi in precepto parentum, ad significandum quod multum placet Deo quando parentes honorantur, et multum sibi displicet quando sibi honor non impenditur; et intelligitur ille honor non tantum malos urgendo, sed etiam in seruiendo et subministrando. secundo filij debent induci ad seruiendum parentibus propter debitum. ipsi enim a parentibus receperunt tria, scilicet esse et nutrimentum et documentum. quia igitur ab eis receperunt esse, debent eis magnam reuerentiam. unde dicitur in Ecclesiastico: Honora patrem tuum et gemitus matris tue ne obliuiscaris; memento quod nisi per illos natus non fuisses. iterum, quia ab ipsis receperunt nutrimentum, debent eis in subueniendo magnam diligentiam, ut, sicut parentes nutrierunt filios in iuuentute, sic et ipsi nutriant parentes in senectute. unde dicitur in Ecclesiastico: Fili, suscipe senectam patris tui. insuper, quia ab ipsis receperunt documentum, debent eis magnam obedientiam. unde dicit Apostolus: Filij, obedite parentibus uestris in Domino, hoc enim iustum est. tertio filij debent induci ad subministrandum parentibus per nature instinctum. natura enim omnes docet et instruit quod filij debent parentibus subuenire et quando sunt in necessitate positi et quando sunt senectute confecti et quando sunt mortui. et ad ista tria ostendenda ponit Ualerius Maximus tria exempla. nam ad ostendendum quod filij debent parentibus subuenire quando sunt in necessitate positi, narrat quod cum quidam nobilis uir et potens et iam senex quoddam flagitium commisisset, noluit iudex propter honorem parentum ipsum publica morte punire, sed carceri ipsum inclusit ut ibi fame moreretur. filia uero eius, que erat nupta, de licentia iudicis eum cotidie in carcere uisitabat. prius tamen ea diligenter prescrutari faciebat ne aliquid comestibile sibi deferret. illa uero, extracto ubere, singulis diebus de lacte proprio patrem nutriebat. cum uero iudex miraretur quod ille tanto tempore uiueret, precepit ut custodes respicerent per rimas hostij quando filia cum patre erat. et uidentes quod patri lac propinabat, hoc iudici nuntiarunt. ille autem, pietate commotus, patrem filie condonauit. ad ostendendum autem quod filij debent parentibus subuenire quando sunt senectute confecti, ostendit idem Ualerius per exemplum ciconie, dicens quod quando ciconie senescunt, filij ponunt parentes in nido et uelut infantes iuxta pectus suum collocant, fouent et nutriunt. soli autem uultures parentes suos fame mori permittunt. ad ostendendum autem quod filij de parentibus mortuis debent curam agere et eis sepulturam debitam preparare, ostendit hoc dictus Ualerius exemplo Scitarum, dicens enim quod cum Darius rex fines Scitarum inuasisset et sepulcra parentum suorum inuadere uellet, miserunt ei Scite quod depopulationem agrorum et uinearum equanimiter ferrent, sed si sepulcra parentum contingeret, tunc potentiam Scitarum et uires sentiret, quia pro ipsis defendendis mori parati essent. quod audiens Darius, sepulcra parentum illorum inuadere uel infringere ausus non fuit. qualiter domini se debeant habere ad famulos siue seruos et serui ad dominos. capitulum .UIm. Postquam pater familias rem domesticam ordinauit quantum ad uxorem et filìos, debet etiam ipsam ordinare quantum ad seruos. dicunt autem doctores quod sunt .IIIIor. genera seruorum. quidam enim sunt de ancilla nati, quidam in prelio acquisiti, quia, sicut dicit beatus Petrus: A quo quis superatus est, huius et seruus est. unde tales dicebantur serui a seruando, quia ab hostibus seruabantur ne occiderentur. alij sunt serui conductitij, qui sub pensione annua conducuntur; alij sunt emptitij, qui pecunia emuntur. omnes istos seruos Paulus in epistola Ad Ephesios instruit dicens: Serui, obedite dominis carnalibus cum timore et tremore, in simplicitate cordis uestri, non ad oculum seruientes quasi hominibus placentes, sed sicut serui Christi facientes uoluntatem Dei ex animo. sed notandum quod sunt quidam serui sensati, quidam pigri et otiosi, quidam uero malitiosi. serui sensati sunt ualde diligendi, unde dicitur in Ecclesiastico: Seruus sensatus sit tibi dilectus sicut anima tua. de talibus dicit Salomon: Seruus sapiens dominabitur filijs stultis et inter fratres hereditatem diuidet. serui uero pigri et otiosi sunt continuis laboribus exercendi. unde dicitur in Ecclesiastico: Operatur in disciplina et querit requiescere, laxa manus illi, et querit libertatem. iugum et lorum curuant collum durum, et seruum inclinant operationes assidue. mitte illum in operationem, ne uacet; multam enim malitiam docuit otiositas. serui uero maliuoli et malitiosi sunt duris abstinentijs, compedibus et uerberibus cohercendi, unde dicitur in Ecclesiastico qualiter autem sint per abstinentiam macerandi. dicitur in Ecclesiastico: Cibaria et uirga et onus asino, panis et disciplina et opus seruo. quod sint cumpedibus astringendi dicitur ibidem: Seruo maliuolo tortura et compedes. quod uero sint uerberibus flagellandi dicitur in eodem libro: Non confundaris, idest non timeas ne uerearis seruo pessimo latus sanguinare, idest usque ad sanguinem uerberare. quamuis autem serui, quocumque nomine censeantur, siue de ancilla nati, siue in prelio acquisiti, siue conductitij, siue emptitij, sint dominis suis inferiores, tamen quantum ad quinque inueniuntur equales. prima equalitas attenditur ex parte principij, quia omnes, tam serui quam liberi, de terra sunt creati et nudi et plorando nati. unde dicitur in libro Sapientie: Sum quidem et ego mortalis homo similis omnibus et ex genere terreno illius, qui prius factus est, et in uentre matris figuratus sum caro et primam uocem similem omnibus emisi plorans. nemo enim ex regibus aliud habuit natiuitatis initium. secunda equalitas attenditur ex parte medij, quia omnes, tam liberi quam serui, eundem locum habent scilicet eundem mundum, eandem terram, eundem aerem. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Ego natus accepi communem aerem et in similiter factam decidi terram. tertia equalitas attenditur ex parte finis, quia omnes, tam liberi quam serui, moriuntur, in cinerem resoluuntur et putrescunt. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Unus ergo introitus est omnibus ad uitam et similis exitus. unde dicit sanctus Ciprianus: Uobis dominis atque senis est eadem sors nascendi, conditio una moriendj, corporum maceries similis, animarum ratio communis, equali iure, equali lege uenitur in istum mundum et de mundo postea receditur. quarta equalitas attenditur ex parte dominij, quia omnes, tam liberi quam serui, habent unum Dominum. unde dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uos, domini, seruis uestris remittite minas, scientes quia illorum et uester Dominus est in celis, et personarum acceptio non est apud Deum. ideo dicit sanctus Iob: Magnus et paruus ibi sunt, scilicet sub dominio Dei, et seruus liber a domino suo. quinta equalitas attenditur ex parte iudicij extremi, quia omnes, tam liberi quam serui, ad iudicium Dei uenient et de omnibus factis suis rationem reddent, et ibi gloriam uel penam recipient. unde dicit Apostolus in epistola Ad Chorinthios: Omnes nos manifestari oportet ante tribunal Domini nostri Ihesu Christi, ut refferat unusquisque propria corporis prout gessit, siue bonum siue malum sit. et in epistola Ad Ephesios dicit idem Apostolus: Unusquisque, quodcumque fecerit bonum, hoc recipiet a Domino, siue seruus siue liber. capitula decime partis. Sequitur decima pars, in qua agitur de spirituali regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet duo capitula. in primo capitulo ostenditur quo tempore fuit episcopali honore decorata. in secundo ostenditur quo tempore fuit archiepiscopali honore sublimata. quando et quo tempore ciuitas Ianuensium fuit episcopali honore decorata. capitulum primum. Quamuis per aliquam ystoriam tempus non inueniamus expressum quando ciuitas Ianuensis habere meruit episcopatum, credimus tamen quod quando principes Apostolorum, scilicet Petrus et Paulus, Rome presidebant, tunc dignitate episcopali meruit decorari. ratio autem, que nos mouet ad hoc credendum, est ista. constat enim Apostolos istam consuetudinem habuisse, quod quando alique ciuitates uel aliqui de ipsis ciuitatibus ad fidem Christi ueniebant, mox ipsi Apostoli eis episcopos destinabant. unde beatus Petrus illis, qui fuerant conuersi in ciuitate Rauenne, statim sanctum Appollinarem in episcopum dedit. Marchus euangelista illis, quos conuerterat apud Aquileiam, sanctum Hermagoram episcopum ordinauit. illis autem, quos conuerterat apud Alexandriam, sanctum Anianum in episcopum assignauit. sanctus quoque Paulus apostolus per omnes ciuitates, quas conuertebat, episcopos ordinabat. unde et Thimotheum fecit episcopum apud Ephesim et Titum apud Cretam. ostendimus autem supra per auctoritates et rationes quod prima ciuitas Ytalie, uel una de prioribus in qua fides Christi fuit publice recepta et in qua fuerunt Dei sacrificia primo publice celebrata, fuit ciuitas Ianue. fuit autem ad fidem Christi conuersa, ut supra dictum est, circa annos Domini .XXXU. post Christi passionem. et illo tempore principes Apostolorum, scilicet Petrus et Paulus, Rome adhuc in carne uiuebant. et ideo satis credendum est quod beatus Petrus, qui erat papa quando audiuit ciuitatem Ianue ad fidem Christi esse conuersam, ad ipsam ciuitatem aliquem episcopum destinauit. si enim Apostoli ad ciuitates conuersas et remotas episcopos mittebant, uerisimile et probabile est quod ipsi principes Apostolorum, qui erant Rome, ad ciuitatem Ianue ad fidem conuersam et satis uicinam episcopum transmiserunt. ista autem ratio fulcitur et roboratur per aliam rationem. constat enim quod omnes ystoriographi antiqui, qui ante Christi aduentum scripserunt, quando uolunt de Ianua facere mentionem, non appellant ipsam ciuitatem, sed uocant ipsam oppidum sicut Titus Liuius. postquam autem fuit conuersa, ciuitas est appellata sicut patet in legenda sancti Naçarii, in qua urbs siue ciuitas nuncupatur. Naçarius uero anno .XXXU. uel circa post Christi passionem in Ianua predicauit et ipsam ciuitatem aut tunc ad fidem Christi conuertit aut iam conuersam in fide confirmauit, sicut superius est ostensum. ex tunc autem ciuitas est uocata, et ideo uidetur quod ex tunc fuit episcopali honore insignita. nam loquendo proprie ciuitas non dicitur nisi que episcopali honore decoratur. nomina tamen illorum episcoporum primitiuorum non inueniuntur expressa. primus autem episcopus, cuius nomen exprimitur, fuit sanctus Ualentinus, quem credimus extitisse circa annos Domini .DXL. sicut infra dicetur. ante tamen Ualentinum credimus alios episcopos extitisse. dicitur in legenda sancti Ualentini quod, mortuo episcopo Ianue, electus est in episcopum Ualentinus, ex quo manifeste habetur quod ante Ualentinum iam erat in Ianua episcopatus. quot autem episcopi, uel qui istum Ualentinum precesserint, ignoramus, quia nusquam hoc scriptum inuenire potuimus. quando et quo tempore ciuitas Ianuensis fuit archiepiscopali dignitate sublimata. capitulum secundum. Mutatio dextere Excelsi facta fuit quando episcopatus Ianue in archiepiscopatum mutari promeruit, hoc quidem fuit satis dignum, iuris consonum et consentaneum rationi. sicut enim ciuitas Ianuensis multis ciuitatibus imperat, multis populis principatur et nulli nisi Deo quo ad omnia, et imperatori quo ad aliqua est subiecta, sic etiam decebat ut eius archiepiscopus nullius primatis esset suffraganeus, nulli nisi summo pontifici subiectus, sed ipse in alios episcopos suam iurisdictionem transfunderet, suam auctoritatem extenderet, multisque pontificibus presideret. uideamus igitur quo tempore et qua de causa ciuitas Ianue archiepiscopali dignitate meruit sublimari. eo quidem tempore electus est canonice in summum pontificem Innocentius secundus, uir per omnia reuerendus, contra quem quedam pars cardinalium quendam Romanum, nomine Petrum Leonis, scismatice elegit et Anacletum appellauit, cui etiam populus Romanus fauorem et auxilium impendebat. ipse quidem Anacletus totum thesaurum Ecclesie rapuit et fautoribus suis dedit. quapropter dictus Innocentius propter potentiam illius Anacleti non ualens in Urbe morari, super galeas Ianuensium Ianuam est deductus, anno scilicet Domini .Mo.Co. XXXo. iste igitur Innocentius papa inter ceteros cardinales habebat quendam cardinalem magne prudentie et honeste uite, nomine Syrus. et cum sedes Ianuensis tunc uacaret, ipsum Ianuensi ecclesie in episcopum ordinauit, nec alicui incredibile uideatur quod aliquis cardinalis factus sit episcopus Ianuensis, quia legimus pluries alibi simile factum fuisse. tunc enim cardinales non erant in tanto culmine sicut modo cernuntur, sed quilibet episcopus preferebatur cuilibet presbitero uel dyacono cardinali. cum igitur dictus papa Innocentius moram aliquam in Ianua contraxisset, Ianuenses galeas armauerunt et ipsum usque in Franciam deduxerunt, ubi circa duorum annorum spatium moratus, tandem Ianuam est reuersus. anno autem Domini .M.C.XXXII., ad preces ipsius pape, Ianuenses stolum galearum armauerunt et ipsum papam Romam portauerunt, ubi fauore et auxilio Lotarii imperatoris turres et fortilitias in Urbe ceperunt, et Anacletum tirampnice intrusum de Urbe penitus expellentes, Innocentium in sede sua restituerunt. Romani autem, hoc uidentes, ad mandatum domini pape humiliter redierunt. Ianuenses autem cum suo stolo galearum prospere Ianuam sunt reuersi. et quoniam tunc temporis erat guerra et discordia magna inter Ianuenses et Pisanos, dictus papa Cornetum iuit, mandans Ianuensibus et Pisanis ut suos ambaxatores sollempnes ad se mitterent, qui plenam potestatem haberent. cum igitur ambaxatores Cornetum uenissent, dictus papa eos ad inuicem concordauit. misit etiam Syro episcopo Ianuensi ut ad suam presentiam apud Cornetum accederet, intendens ipsum et ciuitatem Ianue multipliciter honorare propter multa et magna seruitia et beneficia que a Ianuensibus fuerat assecutus. cum igitur dictus Syrus episcopus Cornetum uenisset, dominus papa archiepiscopatum concessit anno Domini .Mo.C.XXXIII., crucem quoque et pallium supradicto Syro dedit. insuper medietatem totius insule Corsice dedit in feudum communi Ianue pro una libra auri annis singulis Romane Ecclesie persoluenda. quem tamen censum Lucius papa postmodum communi Ianue remisit de gratia speciali tres quoque episcopatus, qui erant in Corsica et erant suffraganei archiepiscopi Pisani, archiepiscopo Ianuensi dedit et suffraganeos eos fecit, scilicet episcopum Maranensem, episcopum Nebiensem et episcopum Acciensem. dedit quoque archiepiscopo Ianuensi alios suffraganeos, scilicet episcopum Bobiensem et episcopum Bruniacensem. Alexander uero tertius propter multa seruitia, que a Ianuensibus receperat, Albiganensem episcopum fecit Ianuensi episcopo suffraganeum. Innocentius autem quartus Naulum in ciuitatem conuertit et episcopum sibi dedit et ipsum episcopum, ut esset suffraganeus Ianuensi archiepiscopo, ordinauit. ex tunc igitur uocata est prouincia Ianuensis. olim quidem, sicut habetur in ystoria Longobardorum, Ianua erat scilicet de prouincia illa que Alpes Chotie dicebatur. fuit enim quidam rex, qui Chochia nomen habuit et in partibus istis regnauit, et ab illo rege tota illa prouincia Alpes Chochie nomen accepit. Plinius autem Secundus dicit quod Ianua fuit de prouincia Ligurie. iste Plinius fuit magnus recthor et ystoriographus, et fuit tempore Traiani imperatoris, qui imperauit anno Domini .C. iste Plinius, cum quandam prouinciam regeret, multos Christianos occidebat, ex eo quod Christum colerent et ydola adorare nollent. sed tamen eorum innocentiam uidens, scripsit Traiano epistolam in qua Christianos excusabat et eorum innocentiam commendabat. propter quod Traianus sibi rescripsit quod Christiani non inquirantur, sed tamen, si apparuerint, puniantur. dicit igitur iste Plinius quod prouincia Ligurie ex parte ore maritime protendebatur et a Uintimilio et flumine Merula usque ad Sigestrum et flumen Magre, et dicit quod in ista prouincia Ligurie est Ianua et flumen Pulcifere. fecit etiam mentionem ibidem de portu egregio ciuitatis Lunensis, qui modo dicitur portus Uenerij, sed tunc portus Lune uocabatur. ibi etiam mentionem fecit de portu Dalphini et de portu Uadi. de Saona autem nullam mentionem facit, quia credimus quod tunc temporis adhuc non erat hedificata, sed de destructione Uadi fuit constructa. sic igitur ciuitas Ianuensis, que olim erat de prouincia que dicebatur Alpes Chochie uel de prouincia Ligurie, postquam archiepiscopatum habere meruit, de nulla prouincia extitit; sed ipsa pro se cum sua diocesi, suffraganeis et districtu una prouincia facta fuit et dicta est prouincia Ianuensis. capitula undecime partis. Sequitur undecima pars, in qua ponuntur tempora, nomina et ordines omnium episcoporum, qui in ciuitate Ianuensi fuisse leguntur. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur episcoporum nomina. Quo autem tempore ciuitas Ianuensis primo episcopatum habere ceperit, in superioribus nostram opinionem expressimus, quod scilicet dum Rome Petrus et Paulus Apostolorum principes presiderent, Ianuensis ciuitas episcopali honore meruit decorari. nomina tamen illorum primitiuorum episcoporum, qui fuerunt usque ad Ualentinum, ad nostram notitiam minime peruenerunt. et ideo, illis dimissis, solummodo episcopos illos describemus, quorum nomina precedentium patrum ad nos scriptura mandauit. unum tamen obmittendum non est quod de omnibus episcopis, qui fuerunt a Ualentino usque ad Theodulphum, inuenimus quidem nomina, sed tempora non potuimus inuenire. istud autem pro certo scimus quod sanctus Syrus, qui fuit episcopus tertius, ante tempora sancti Gregorij pape extitit, quia ipse Gregorius in libro Dyalogorum de ecclesia Sancti Syri episcopi Ianuensis expressam mentionem facit. Gregorius autem florebat circa annos Domini .D.C.; per quantum autem temporis Sirus precesserit Gregorium ignoratur. supponamus tamen quod saltem per annos .xx. eum precesserit. tunc igitur oportebit dicere quod Ualentinus, qui fuit episcopus primus de illis quorum nomina reperiuntur, cepit circa annos Domini .DXL.; et Felix, qui fuit episcopus secundus, cepit circa annos Domini .DLX.; et Syrus, qui fuit episcopus tertius, cepit circa annos Domini .D.LXXX., Romulus autem, qui fuit episcopus quartus, cepit circa annos Domini .DC. et secundum istam computationem Gregorius et Romulus eodem tempore floruerunt. ille Rome, iste Ianue. et sicut diximus de predecessoribus sancti Romuli, ita et de successoribus est dicendum. nam a sancto Romulo usque ad Theodulfum non est de aliquo episcopo tempus expressum. Theodulphus autem cepit circa annos Domini .D.CCCC.XXX.; et sic inter Romulum, quem supposuimus incepisse circa annos Domini .D.C. et Theodulphum, qui incepit circa annos Domini .D.CCCC.XXX., inueniuntur fluxisse anni .CCC.XXX., et tamen a Romulo usque ad Theodulphum exclusiue non nisi quinque episcopi reperiuntur. diuidendo igitur equaliter annos .CCC.XXX. inter quinque episcopos, cuilibet ipsorum saltem annos .LX.UI. dare oportebit. sed certe non est credendum quod quilibet ipsorum per tot annos in episcopatum uixerit, et ideo est supponendum uel quod multi episcopi a Romulo usque ad Theodulphum sunt pretermissi, quorum nomina ex quadam negligentia non fuerunt annotata, uel quod ecclesia Ianuensis diuersis temporibus per annos plures uacauerit et anni uacationis non fuerunt annotati, uel forte utrumque uertum fuit. sed siue hoc siue illud siue utrumque uerum fuerit, hoc tamen constat, quod secundum computationem superius factam, a Romulo usque ad Theodulphum anni. CCC.XXX. fluxerunt, et ideo oportet quod illi anni inter illos quinque episcopos condiuidantur, ut scilicet anni .LX.UI. cuilibet dentur. incipientes igitur a sancto Ualentino, ceteros episcopos subsequentes per ordinem describamus. de sancto Ualentino episcopo primo. Ualentinus fuit episcopus primus de hiis, quorum nomina leguntur. cepit autem circa annos Domini .D.XL.; hoc autem dicimus supponendo quod Syrus per annos .XX. precesserit Gregorium. si enim per annos plures quam per .XX. ipsum precesserit, tunc Ualentinus antiquior erit quam hic eum describamus. uixit uero Ualentinus in etate, ut in legenda habetur, annis .LXXU., de quo inter cetera legitur quod, dum quidam comederet, in eius gutture os carnium sic inhesit, ut illud nec reicere nec glutire posset. qui, dum mortis timeret periculum, ad sanctum Ualentinum tota deuotione cucurrit, et facto inter se uoto, protinus os illud proiecit et plenam sanitatem secutus fuit. puella etiam quedam, dum esset clauda et incedere non ualeret, sancto Ualentino cum deuotione maxima se recommendauit, et ecce in nocte sanctus Ualentinus sibi apparuit et eam consolans et confortans, ipsam erexit et integre sanitati restituit. circa hec tempora duo fratres gemelli in Gallia claruerunt, scilicet sanctus Medardus et sanctus Girtaldus, qui una die gemelli fuerunt nati, una die pontifices consecrati, una die mortui, una die a Christo assumpti. Nec sunt ista fato siue constellationibus attribuenda, sed diuine ordinationi potius ascribenda. stelle enim, siue constellationes, homini necessitatem inferre non possunt, quia, si hoc esset, multa ex hoc inconuenientia sequerentur, sicut dicit sanctus Gregorius Nissensis. tunc enim superflue essent leges, superflua essent iudicia, irrationabiles uituperationes et laudes, insipientes et superflue essent orationes, diuina prouidentia tolleretur, liberum arbitrium aufferetur. ex hoc etiam sequitur quod Deus aut non est bonus aut est impotens aut est iniustus. si enim stelle cogunt hominem ad furandum uel ad adulterandum, istam tam iniquam uirtutem stellarum si Deus ab eis aufferre potest sed non uult, tunc non est bonus; si uero uult et non potest, tunc non est omnipotens; si autem punit hominem de eo quod de neccessitate fecit, tunc non est iustus. circa hec tempora in prouincia Sicilie Theophilus quidam, cuiusdam episcopi uicedominus, ab ipso officio depositus, in tantam desperationem deuenit, quod dyabolo homagium fecit et de ipso homagio manu propria cirographum scripsit et ipsum cirographum dyabolo dedit. dyabolus autem sibi promisit quod in suum officium eum restitueret et bonis omnibus eum faceret habundare, que omnia fuit ad libitum assecutus. procedente autem tempore dictus Theophilus ad cor suum redijt et dolens et merens ad Reginam celi confugit. beata autem Uirgo sibi ueniam et gratiam impetrauit, precipiens dyabolo ut cirographum Theophilo restitueret nec ipsum ulterius molestaret. unde ipse dyabolus tristis et dolens Theophilo apparuit et cirographum sibi restituit et sic ueniam et gratiam assecutus fuit. circa hec tempora, cum quidam puer iudeus cum ceteris Christianis Eucharistiam recepisset, pater eius indignatus in clibanum ardentem filium suum proiecit. uerum cum Christiani hoc audientes nimium turbarentur, in clibanum respexerunt et ibi eum sanum et incolumem et gaudentem uiderunt. quem inde extrahentes, interrogauerunt puerum quis eum sic conseruasset illesum. quibus ille dixit quod illa domina picta, que est in ecclesia et tenet puerum in brachiis, flammas cum pallio suo a se reiecit et ipsum conseruauit. tunc Christiani patrem illius in clibanum proiecerunt, qui protinus fuit combustus. circa hec tempora Theodoricus rex Ytalie, arriana heresi deprauatus, Boetium philosophum consularem et patritium, dum rem publicam contra ipsum Theodoricum defenderet, Papiam in exilium destinauit, ubi librum De Consolatione scripsisse reffertur. uxor supradicti Boetij, nomine Elpes, composuit in honorem Apostolorum Petri et Pauli hymnum, qui incipit: Felix per omnes, Roma, mundi cardines et cetera. epitaphium quoque suum supra tumulum eius scribendum ipsa composuit, dicens: Helpes dicta fui, Sicule regionis alumna, quam procul a patria coniugis egret amor. porticibus sacris iam nunc peregrina quiesco, Iudicis eterni testificata tronum. procedente autem in tempore dictus Theodoricus supradictum Boetium occidi fecit. idem quoque Theodoricus Iohannem papam in carcere posuit et ibi eum fame perire permisit. uerum cum dictus Theodoricus fuisset mortuus, quidam heremita uidit quod Iohannes papa eum nudum et discalciatum et inchatenatum in ollam Uulcani proiecit, sicut reffert Gregorius in libro Dyalogorum. circa hec tempora cum Clodoueus, rex Francorum, adhuc esset gentilis, uxor eius christianissima, que uocabatur Rotillidis, fidem Christi sepe predicabat eidem. sed cum ille nollet eam audire, contigit quod cum Alamanis graue bellum habuit, et cum ille in bello deficeret, uotum uouit dicens: Deus uxoris mee, adiuua me, et ego pro Deo te colam. facto igitur uoto, uires contra hostes resumpsit et uictoriam optinuit, et sic postmodum sacrum baptisma suscepit. unde uerificatum est quod dicit Apostolus: Saluabitur autem uir infidelis per mulierem fidelem. ex tunc autem tota gens Francorum ad fidem Christi conuersa fuit. circa hec tempora Machumettus morbum caducum patiebatur. cum autem caderet, dicebat quod Angelus Gabriel sibi apparebat, qui eum instruebat leges, quas populo dabat. et quia eius splendorem ferre non poterat, ideo in faciem suam cadebat. de sancto Felice episcopo secundo. Felix, episcopus secundus, cepit circa annos Domini .D.LX. uixit autem in etate, sicut in legenda habetur, annis .LXXUII. fuit autem Felix magister sancti Syri. dum uero quadam uice missam celebraret et Sirus sibi ministraret, uidit Syrus super caput Felicis flammam ignis descendere. in qua etiam flamma dexteram Dei uidit radiare. illa autem flamma erat Spiritus sanctus, qui in specie ignis super Felicem descenderat, sicut olim super Apostolos descendisse constat. dextera autem Dei significabat uirtutem et potentiam Dei, qui illam hostiam, quam Felix sacrificabat, celesti benedictione consecrabat. circa ista tempora uise fuerunt in celo accies ignee, que bellum Longobardorum et sanguinem in Ytaliam fundendum representabant, sicut dicit Gregorius in Omelia. Albuinus enim, qui erat rex Longobardorum, regem quendam Gelibaldorum, cum adhuc esset in Panonia, occiderat et de osse capitis sui cupam sibi parauerat, quam argento et auro incluserat; filiam quoque illius nomine Rosimundam, in uxorem acceperat. cum igitur Ytaliam fere totam cepisset et apud Ueronam conuiuium celebraret, in illa cupa uxorem suam bibere fecit. quod cum illa cognouisset, quod scilicet in capite patris sui biberat, furore concitata femineo, a quodam armigero regem, dum in lecto in meridie recumberet, interfici procurauit. siquidem mulieris ira nimis est periculosa. ideo dicitur in Ecclesiastico: Non est caput nequius super caput colubri et non est ira super iram mulieris. sicut enim proprium uicium hominis est superbia, sic proprium uicium mulieris est iracundia. mulieres quidem ad irascendum sunt multum faciles, ad reconciliandum sunt ualde difficiles, ad uindictam expectandam sunt nimis crudeles. et loquimur de illis mulieribus, que abiecerunt timorem Dei et uerecundiam mundi. ista Rosimunda iacet apud Rauennam, in cuius tumulo uersus scriptus est: Hac iacet in tumba Rosimunda, non rosa munda. circa hec tempora, prout legitur in gestis Longobardorum, cum Albuinus Mediolanum et ceteras ciuitates Lombardie cepisset, Honoratus archiepiscopus Mediolani Ianuam fugit ut a facie Longobardorum, qui adhuc erant pagani, securus consisteret. Longobardi enim infra breue spatium temporis quinque prouincias ceperunt, quarum prima dicebatur Uenetia, que modo Marchia Triuisina dicitur, cuius caput erat Aquilegia. secunda prouincia dicebatur Flaminea, que modo dicitur Romagnola, cuius caput erat Rauenna. tertia dicebatur Liguria,cuius caput erat Mediolanum. quarta dicebatur Emilia, cuius caput erat Ticinum siue Papia. quinta dicebatur Alpes Chochie, a quodam rege sic uocata, cuius nomen erat Chochia; et ista prouincia comprehendebat totum Pedemontem et ciuitatem Ianuensem cum tota Riparia sua. omnes istas quinque prouincias Longobardi ceperunt, habitatoribus interfectis, preter terras maritimas scilicet Ianuam et Ripariam suam. quia illuc accedere ausi non fuerunt propter quod multi christiani fugientes a facie Longobardorum, qui tunc erant pagani, Ianuam ueniebant ut ibidem saluarentur. de ipsis autem Lonbardis hoc sciendum est quod prius in insula Scandinaria, que est in partibus Datie, a principio morabantur. et quoniam terra illa eos capere non poterat, ideo in Panoniam ueherunt. deinde ad Ytaliam accesserunt et fere totam Ytaliam, preter terras maritimas, ceperunt. dicebantur autem prius Uinuli, sed postmodum Longobardi a longis barbis sunt appellati, ex eo quod longas barbas defferebant. modo autem, ablata una silaba de medio, Lombardi uocantur. uenerunt autem in Ytaliam circa annos Domini .D.LX. sub rege Albuino. erant omnes Ytalici christiani et ipsi Longobardi erant pagani, et ideo omnes Christianos occiderunt, preter illos, qui in terris maritimis morabantur. steterunt autem dicti Lombardi pagani, postquam scilicet uenerunt in Lonbardiam, per annos .XL., usque scilicet ad tempus Theodolinde, ducis Bauarie filie et christianissime, que Agilulpho regi Longobardorum in uxorem tradita, ipsum uirum suum ad fidem Christi conuertit, et sic tota gens fidem Christi ceperunt. ecce quot bona sepe secuntur ex muliere bona. nam una mulier, nomine Rotildis regina, fuit causa conuersionis ad fidem Christi totius gentis Francorum, sicut dictum est supra in precedenti titulo. fuerunt autem ipsi Gallici conuersi ad fidem Christi circa annos Domini .D.XL. alia mulier, scilicet Galla regina, fuit causa conuersionis totius gentis Ungarorum, sicut dicetur infra in titulo de Iohane episcopo .XIIo. fuerunt autem Hungari ad fidem Christi conuersi circa annos Domini .Mo.XU. alia mulier, scilicet Theodolinda regina, fuit causa conuersionis totius gentis Lombardorum, sicut dictum est supra. fuerunt autem Lonbardi ad fidem Christi conuersi circa annos Domini .DC. una alia mulier nomine Ysides, que fuit tempore Habrae, inuenit litteras grecas et egyptiacas. alia mulier nomine Carmentis regina, que fuit mater Latini regis Ytalie, inuenit litteras latinas. ecce quam sapientes et deuote olim mulieres erant, que populos ad fidem Christi conuertebant et que litteras latinas, grecas et egyptiacas inueniebant. mulieres autem nostri temporis potius student circa uanitates seculi, quam circa ea que sint ad honorem Dei uel edificationem populi. de sancto Syro episcopo tertio. Syrus, episcopus tertius, cepit circa annos Domini .D.LXXX. iste fuit oriundus de Mulazana, et in loco sue natiuitatis nobilis ecclesia est constructa. iste in sua pueritia sancte uiuere incepit, quod patet per auiculam, quam suscitauit, in sua iuuentute et reliqua sui etate sanctius uixit, quod patet per basiliscum quem interfecit. in sua morte sanctissime finiuit, quod patet per pannum sanguine tinctum, per quem multos infirmos sanauit. iste suis meritis acquisiuit palatio Ianue terram sancti Romuli et Ciliane cum omnibus pertinentijs et redditibus suis. item acquisiuit decimam Bisanijs usque ad fiumen Sturle et desuper per stratam usque ad mare. item decimam de Calignano, tam de dominicatis, quam de alijs locis. item decimam de Rauecha a flumine usque ad mare per uiam que uenit a Bisane ante Sanctum Martinum et ante hospitale Sancti Stephani usque ad portam ciuitatis. huius corpus positum fuit in basilica .XII. Apostolorum, que modo dicitur monasterium Sancti Syri, quia ibidem erat, ut creditur, sedes episcopalis. mansit autem ibidem corpus predictum usque ad tempora Landulfi episcopi undecimi. translata enim sede episcopali ad ecclesiam Sancti Laurentii, uoluit dictus episcopus ut corpus sancti Syri illuc transferretur et repositum fuit in choro ubi modo est introitus cancellarum. facta autem fuit hec translatio circa annos Domini .D.CCCC.LXXXU. procedente autem tempore cum ecclesia Sancti Laurentij per Gelasium papam debuisset consecrari, Octo, episcopus .XUIII., corpus sancti Syri de loco cancellarum substulit et subtus altare ipsius martiris uenerabiliter collocauit. ista translatio facta fuit circa annos Domini .Mo.XUIII. tempore quoque procedente, Bonifacius archiepiscopus tertius corpus sancti Syri de subtus altare substulit et ipsum super altare Sancti Laurentij in archa marmorea reuerenter reposuit. ista translatio facta fuit anno Domini .Mo.CLXXXUIII. nos quoque, presente prouinciali concilio, ad omnem ambiguitatem remouendam capsam ipsam apperuimus et omnia ossa sancti Syri ibidem inuenimus, prout infra in titulo nostro dicetur. ista reuelatio facta fuit anno Domini .Mo.CC.LXXXXIII. de mense iunij. eius quoque legendam diligenti studio compilauimus, in qua miracula multa sunt posita, que a fide dignis audiuimus, que quidem in ueteri legenda non erant conscripta. circa hec tempora sancti Syri apparuit Antiochie senex quidam, alba ueste indutus, qui sudarium, quod manu tenebat, super medietatem ciuitatis excussit. et statim tota illa medietas cum habitaculis et habitatoribus suis corruit. duo autem sotij sui eum instanter rogabant ut parceret relique parti ciuitatis. quod illi cum difficultate maxima obtinuerunt et statim ille disparuit et ultra uisus non fuit. quis autem iste homo fuerit ignoratur; credimus autem quod fuerit angelus Dei bonus uel malus. Deus enim aliquando punit homines malos per angelos bonos, sicut puniuit Sodomitas. aliquando punit homines malos per angelos malos. aliquando uero punit homines bonos per angelos malos, sicut puniuit sanctum Iob, ut per patientiam acquireret sibi maiorem gloriam, et sicut puniuit Paulum apostolum, cui ob humilitatis custodiam datus fuit angelus Sathane, ut eum colaphiçaret, idest corporaliter affligeret. quod autem Deus puniat homines bonos per angelos bonos, non memini me legisse. circa hec tempora Leuingildus, rex Gothorum ariana fece pollutus, filium suum Eminigildum, ad fidem catholicam per uxorem suam conuersum, in carcere reclusit et tandem in nocte Pasche eum cum securi occidit, pro eo quod arriane heresi sibi assentire noluit. ea autem que sanctus Syrus in episcopatu laudabiliter fecit et miracula, que per eum Dominus operatus fuit, si quis scire uoluerit, in legenda sua inquirat et ibi sufficienter omnia inueniet exarata. de sancto Romulo episcopo quarto. Romulus, episcopus quartus, cepit circa annos Domini .DC. iste fuit homo magne sanctitatis quo ad Deum, magne honestatis quo ad se ipsum, et magne pietatis quo ad pauperes. erat autem tunc uilla quedam iuxta litus maris, que dicebatur Matuciana. que beato Syro data fuerat pleno iure. ad hanc uillam cum sanctus Romulus quadam uice uenisset et ibi infirmatus fuisset, beato fine requieuit ibidem. cuius corpus fuit ibi uenerabiliter tumulatum, ad cuius sepulcrum crebra miracula fiebant. nam ceci uisum, claudi gressum, leprosi mundacionem et alii infirmi curacionem recipiebant, propter quod incole regionis illius dictam uillam Sanctum Romulum uocauerunt. post multa uero tempora Sarraceni affricani terras maritimas inuadentes, ipsam uillam funditus destruxerunt; propter quod habitatores ad montana se reducentes, ut ab hostibus tuti essent, castrum, quod nunc dicitur Sanctus Romulus, edificauerunt; nondum tamen opportunitas occurrerat, per quam possent sancto Romulo ecclesiam fabricare et corpus suum transferre. et ideo corpus eius ibi in uilla Matuciana remansit, donec per Sabbatinum episcopum ad ecclesiam Ianuensem fuit translatum. circa hec tempora, cum Sigebertus infans, filius Dagoberti regis, a sancto Amando baptiçaretur, cum circumstantes episcopo non responderent, infans miraculose respondit: Amen. circa hec tempora sanctus Columbanus de Francia ueniens, monasterium apud Bobium construxit et multos ibi monachos congregans, sanctam et laudabilem uitam duxit et multa miracula per eum Deus operatus fuit. circa hec tempora Bonifacius papa templum Panteon a Foca Cesare impetrauit et ipsum in honorem beate Marie et omnium Martyrum consecrauit, nondum enim festiuitates confessorum ab Ecclesia agebantur. post autem hec alius papa, nomine Gregorius, statuit ut dictum festum in honorem omnium Sanctorum in kalendis nouembris annis singulis per uniuersum orbem sollempniter celebretur, ut quia de quolibet sancto non possumus festum agere in singulari, saltem omnes honoremus in comuni. non enim possemus de quolibet sancto festum agere, quia tempus ad hoc non sufficeret. exceptis enim confessoribus, qui quasi sunt infiniti, ipsi martires tot sunt quod, sicut dicit sanctus Ieronimus, non est aliqua dies in anno, preter diem primam ianuarii, in qua ultra quinque milia martyrum non fuerint pro Christi fide occisa. in kalendis ianuarii enim preceperant Romani ne aliqui occiderentur, sed dies illa cum leticia ageretur, ex eo quod erat prima dies anni et ex eo quod dedicata erat Iano, qui erat maximum et precipuum ydolum Romanorum. de Sabbatino episcopo quinto. Sabbatinus, episcopus quintus, cepit circa annos Domini .DC.LXUI. iste transtulit corpus sancti Romuli de uilla Matuciana ad ecclesiam Ianuensem. nam, cum Sarraceni uillam illam destruxissent, dictus Sabbatinus episcopus illuc perrexit et corpus sancti Romuli honorifice Ianuam detulit et sub altare sancti Laurentii in capsa marmorea uenerabiliter collocauit. conueniens quidem fuit ut sanctus Romulus non nisi in ciuitate sua requiesceret ut ubi tres sui predecessores, scilicet sanctus Ualentinus, sanctus Felix et sanctus Syrus, quiescebant, ipse quoque ibidem requiesceret cum eisdem. isti .IIIIor. sancti sunt quadriga Dei super quam ciuitas Ianue exemplis rigatur, doctrinis compluitur et meritis fecundatur. isti sunt .IIIIor. uenti celi, qui nos per mare huius seculi nauigantes a fluctibus protegunt, a scopulis improuisis defendunt et ad portum quietis eterne perducunt. isti sunt .IIIIor. gemme Dei in corona Ianuensis ecclesie collocate, quarum una ornat ab anteriori ut de futuris habeat preuidenciam; alia ornat a posteriori ut de preteritis satisfaciat per iusticiam; tercia ornat a dextris ut inter prospera seruet temperanciam; quarta ornat a sinistris ut inter aduersa et difficilia magnam habeat constanciam. circa hec tempora floruit in Anglia Beda, doctor eximius et monachus perfectus et omeliarum declamator egregius. qui quidem licet sit sanctus, tamen uenerabilis appellatur, et hoc duplici de causa. una est quod cum eius oculi calligassent et in quadam ualle lapidibus plena predicaret, dicentibus sibi sociis, dissolucionis et leuitatis causa, quod magna populi multitudo ibi suam predicacionem expectaret, cum ille predicacionem suam finisset et dixisset: Per omnia secula seculorum, diuino nutu angeli sibi et lapides responderunt: Amen, uenerabilis pater. quia igitur sic fuit uenerabilis appellatus, ideo ab Ecclesia uenerabilis dicitur. alia causa est quia post mortem suam quidam clericus sibi deuotus uersum facere cupiebat, quem in suo sepulcro facere sculpi uolebat, incipiens tali modo: Hac sunt in fossa, uolens taliter finire, Bede sancti ossa. sed quoniam uersus congruitas hoc non paciebatur, sequenti die causa deuocionis ad tumulum perrexit et ibi uersum taliter finitum et manibus angelicis sculptum inuenit: Hac sunt in fossa Bede uenerabilis ossa. eius corpus et ossa uenerabilia post multum temporis Ianuam fuerunt delata et in monasterio Sancti Benigni de Capite Fari sunt uenerabiliter tumulata, ubi festum sollempne agitur et in deuocione multa habentur. De Uiatore episcopo .UI. Uiator, episcopus sextus, cepit circa annos Domini .D.CC.XXXII. huius tempore ossa beati Augustini episcopi, procurante rege Longobardorum nomine Aliprando, christianissimo, de Sardinea usque Ianuam sunt delata. quod cum audisset dictus rex, sibi de Papia usque Ianuam obuiauit. dum uero rex ipsa ossa uellet Papiam facere deportari, in tantum ponderauerunt, quod nullo modo leuari a uectoribus, potuerunt. tunc rex beato Augustino uotum uouit quod, si permitteret se eleuari et Papiam deduci, ecclesiam in honorem suum, in loco scilicet illo ubi apud Ianuam fuerat hospitatus, hedificari faceret. facto igitur uoto, statim illi, qui corpus deportabant, leuiter eleuauerunt et rex uotum suum fideliter adimpleuit. ubi autem modo sit ista ecclesia nescitur. quidam tamen dicunt quod est ecclesia Sancti Thome, alij quod est Sancti Theodori, alij dicunt quod est palacium archiepiscopi, quod est apud Sanctum Siluestrum, ubi supradictus rex fuerat hospitatus. et ideo palacium illud construxit et capellam Sancti Augustini ibidem edificauit, que ibidem usque hodie perseuerat. circa hec tempora Leo imperator ymagines Christi, beate Uirginis et aliorum Sanctorum ubique comburi et frangi faciebat, dicens ydolatriam esse ymagines adorare. propter quod quidam papa, nomine Gregorius, ipsum ne hoc faceret admonuit, et cum nollet desistere, eum excommunicauit. cum uero adhuc in sua duricia permaneret, eum deposuit. insipienter enim et impie iste Leo imperator faciebat quando Christi et Sanctorum ymagines comburebat. hoc enim non est ydolatrare, sicut ille dicebat, quia nichil diuinitatis in eis esse credimus, quemadmodum Gentiles ydolatre supponebant; sed tantum ymagines facimus ut per eas in rememoracione eorum, quorum sunt ymagines, reducamur. honorem autem, quem ymaginibus impendimus, non impendimus eis in quantum ipse ymagines sunt diuersis coloribus figurate, sed impendimus illis, quorum ipse sunt significatiue. uerum quidem est quod in ueteri Testamento non fiebat aliqua ymago Dei, quia Deus tunc inuisibilis esset, et ideo aliqua ymago sibi fieri non ualebat. sed Deus, qui tunc erat inuisibilis in natura Diuina, modo factus est uisibilis in natura humana. et ideo ea que Christus fecit in humana carne, sicut sunt natiuitas, passio, ressurreccio, ascensio et cetera miracula que fecit, possumus ymaginibus figurare, ea autem, que Christus fecit, fuerunt conscripta ad nostram informacionem et doctrinam. sed quoniam multi sunt, qui licteras nesciunt, ideo sancti Patres ordinauerunt ut gesta Christi et aliorum Sanctorum per ymagines figurarentur, ut ipsi layci in ipsis ymaginibus tanquam in libro instruantur. debet autem pingi ymago Christi et beate Marie prout a sanctis doctoribus traditum reperitur. Iohannes enim Damascenus dicit quod Christus fuit consuperciliatus, idest habuit supercilia coniuncta, et quod fuit bene oculatus, et quod habuit longum uultum, et quod fuit aclinis, quod erat signum humilitatis et maturitatis. sanctus autem Epiphanius dicit quod statura corporis Christi fuit sex pedum, et quod habuit capillos lungos et flauos, et quod habuit supercilia nigra et aliquantulum circumflexa, et quod habuit oculos flauentes, leticiam conferentes, et quod habuit longas nares et barbam flauam, et quod fuit coloris frumenticij, et quod non habuit ceruicem erectam, sed aliquantulum inclinatam et subrubeam. de matre autem eius dicit idem Epiphanius quod fuit ipsa stature medie et quod fuit coloris frumenticij et habuit capillos flauos et bonos oculos et nigra supercilia et nasum oblungum et manus oblungas digitosque prolixos et faciem longam. ex his igitur, que dicuntur de Christo et de eius matre, manifeste constat quod filius multum fuit similis matri eius. per idem tempus in campania Ytalie frumentum, ordeum et legumina de celo quasi pluuia descenderunt., prout in cronicis legitur. circa enim hec tempora studium generale Parisios est translatum; nam olim generale studium in Grecia florebat, sed de Grecia traslatum fuit Romam. tandem Alcuinus, magister Karoli, uir in omni scientia eruditus, ipsum Parisios transtulit, ubi usque odie floret. circa hec tempora apud Syriam Iudei quandam ymaginem Christi in latere cum lancea perforauerunt, de cuius uulnere sanguis copiosissime emanauit; propter quod Iudei stupefacti uas supposuerunt, quod de illo sanguine statim fuit impletum. iste autem sanguis per diuersas ecclesias fuit dispersus et diuisus, qui usque hodie in multis ecclesijs reseruatur et ostenditur, et ab illo tempore ecclesie in honore sancti Saluatoris edificari ceperunt. Romam quoque magna pars illius sanguinis fuit delata et ecclesia Sancti Saluatoris ibidem constructa et consecrata, ubi ampula plena de illo sanguine reseruatur. Iudei igitur, tantum uidentes miraculum, ad fidem catholicam sunt conuersi. de Dionisio episcopo .UII. Dionisius, episcopus septimus, cepit circa annos Domini septingentos nonaginta .UIIIo. huius episcopi tempore Carolus imperator in ciuitate Ianue synodum celebrauit, sicut in gestis legitur eiusdem imperatoris. cum enim tunc temporis Desiderius, rex Longobardorum, imperium molestaret et Sarraceni affricani Ianuam et terras maritimas plurimum deuastarent, supradictus imperator exercitum suum in duas partes diuisit. unam partem dedit Barnardo auunculo suo, ut contra Desiderium pergeret, qui erat in partibus Longobardie. pergens igitur dictus Bernardus, ipsum Desiderium fugauit et ultra Papiam reduxit; tandem fuit captus et Lugdunum cum uxore et filijs in exilium destinatus. reliquam autem partem exercitus rex Carolus Ianuam dimisit ut terras maritimas a Sarracenis defenderet. circa hec tempora fuit in Romana sede Leo papa, uir sanctitate conspicuus et scientia preclarus. iste dum ad letanias maiores pergeret, Romani de sua promocione turbati, diabolica uesania instigati, ei oculos eruerunt et linguam similiter preciderunt. sed Deus miraculose et uisum sibi et linguam restituit. iste tamen ad Carolum confugit et ea, que sibi Romani fecerunt, indicauit. Carolus igitur, Romam ueniens, ipsum uindicauit et in sede sua restituit. eodem tempore, cum Romanorum et Grecorum idem esset imperium, ab inuicem fuit diuisum, ita quod Greci imperatorem suum retinuerunt et Latini Carolum auctoritate Ecclesie imperatorem creauerunt. iste imperator Carolus procurauit quod officium Ambrosianum, quod tunc per omnes ecclesias cantabatur, dimitteretur, et officium Gregorianum ab omnibus ecclesiis assumeretur. sed quoniam difficile est assueta relinquere, de hoc in tota Ecclesia scandalum magnum fuit, quibusdam uolentibus quod Ambrosianum officium deberet retineri, alijs uero uolentibus quod Gregorianum deberet assumi. ideoque sancti Patres missale Ambrosianum et missale Gregorianum accipientes, super altare posuerunt, rogantes Deum ut per aliquod indicium ostenderet quod officium magis sibi placeret. claudentes igitur hostia, dum mane redissent, inuenerunt missale Ambrosianum super altare apertum. Gregorianum uero inuenerunt totaliter dissolutum et per ecclesiam huc illucque dispersum. quo signo edocti sunt ut officium Ambrosianum in sua tantum ecclesia decantaretur, Gregorianum uero per totum mundum dispergeretur. Ambrosius quidem primitus in Ytalia officium decantandum instituit et hynnos primus inuenit, sicut dicit sanctus Augustinus in libro Confessionum. dicit enim quod Iustina imperatrix, que erat fautrix Arrianorum, conclusit Ambrosium et Catholicos intra ecclesiam, nec ipsos permittebat exire. propter hoc ne populus tedio ac merore contabesceret, Ambrosius ympnos composuit, quos in ecclesia decantari fecit. quia uero officium Ambrosianum nimis uidebatur esse prolixum, ideo Gregorius post longa tempora ueniens, ipsum abreuiauit et melius ordinauit et ad meliorem consonanciam ipsum reduxit. concessum est tamen ut ecclesia Mediolanensis Ambrosiano officio possit uti. circa hec tempora apud Constantinopolim inuenta est sub terra archa marmorea, ubi erat homo grandeuus iacens suppinus, in qua quidem archa tales littere sunt inuente: Christus nascetur de Uirgine et credo in eum; o sol, adhuc me uidebis. ex quo patet quod iste homo ante Christi natiuitatem fuit mortuus et sepultus, et quod de ipsa natiuitate Christi prophetauit. quis autem fuerit ignoratur. de Sigeberto episcopo octauo. Sigebertus, episcopus octauus, cepit circa annos Domini .DCCC.LXIIII. circa tempora istius episcopi fuit quedam mulier, sciencia multa predita et eloquencia preclara, que in habitu uirili ad curiam Romanam accessit, ubi degens, propter suam probitatem et sapientiam multa est officia assecuta, tandem cardinalis est effecta, postremo in papam eligitur et graciosa coram omnibus uidebatur. hec antequam ad papatum assumeretur, uirum, ut dicitur, habebat, sed occultum, de quo tempore precedente, concepit. quadam igitur die, dum per Romam cum cardinalibus et clero et populo processionaliter pergeret, dolores partus in eam subito irruerunt. in quandam igitur domumculam in uia positam intrans, et ibi peperit et pre dolore partus expirans, ibidem sepulta fuit. ideo usque hodie consuetudo in Romana curia inoleuit ut papa per illam uiam nunquam transit, sed girando diuertit. ibidem etiam ymago marmorea habetur, que istud factum declarat. ista mulier presumptuose incepit, fallaciter et stulte prosecuta fuit et ignominiose finiuit hec est enim natura mulieris, quod circa opus aliquod faciendum, in principio habet presumpcionem et audaciam, in medio stulticiam, in fine incurrit uerecundiam. presumptuose quidem et audacter mulier incipit et ad finem et ad ea que sunt ad finem non respicit, sed reputat se magna fecisse. si potest aliquod magnum incipere, postquam autem inceperit et ad medium peruenerit, nescit sapienter prosequi quod incepit, et hoc propter defectum discrecionis. et ideo oportet ut cum uerecundia et ignominia finiat quod cum presumpcione et audacia incepit et quod cum stulticia prosecuta fuit. et sic patet quod mulier presumptuose incipit, futue procedit et ignominiose finit. circa hec tempora electus est in papam cardinalis quidam, qui Os Porchi dicebatur, sed, mutato nomine, Sergius est uocatus. ab illo tempore ordinatum est ut omnes pape propria nomina mutent ut, si forte aliquo indecoro nomine turparentur, nomine decoro debeant insigniri. in hoc etiam a Christo exemplum habuerunt, qui Symoni, quando in principem et pastorem ceterorum eum elegit, nomen mutauit et Petrum appellauit. per hoc etiam datur intelligi ut sicut mutantur in nomine, sic mutari debent in uite perfectione. circa etiam hec tempora Theodulfus, Aurelianensis episcopus, apud imperatorem falso accusatus, in quadam turri est carceri mancipatus, ubi illos uersus, qui cantantur in ramis Palmarum, scilicet: Gloria, laus et honor tibi sit et cetera composuit. et cum processio cum imperatore in die transiret, uersus illos decantauit et ad processionem ipsos proiecit. qui in tantum imperatori et omnibus qui erant in processione placuerunt, quod imperator ipsum a carcere extraxit et in sede sua collocauit. quia uero uersus illi in turri et ianuis clausis decantati fuerunt, ideo in aliquibus locis est consuetudo quod pueri turrem ascendunt et illos uersus ibi decantant et totus clerus respondet. alicubi uero turris non ascenditur, sed clausis ecclesie ianuis, decantantur. circa hec tempora apud Brixiam tribus diebus et noctibus sanguis de celo pluisse narratur, prout in cronicis multis habetur. de Theodulfo episcopo .IX. Teodulfus fuit episcopus nonus. ab isto autem episcopo usque ad tempora nostra inuenimus de omnibus episcopis et archiepiscopis annos et tempora quibus prefuerunt. inuenimus autem ista partim per cronicas communis Ianue, partim ex registro quod in nostro palacio reseruatur. cepit igitur dictus episcopus circa annos Domini .DCCCC.XXX. et uixit in episcopatu annis .XXXUIII. tercio autem anno sui episcopatus, scilicet anno Domini .DCCCC.XXXIII., accidit in ciuitate Ianue quoddam terribile monstrum et infortunium dolorosum. nam, sicut refert Filibertus in sua cronica et Uincencius in sua, in urbe Ianue fons sanguinis largissime emanauit precedens ipsius ciuitatis futuram cedem pariter et ruinam. nam eodem anno a Sarracenis affricanis ciuitas fuit capta et thesauris omnibus expoliata et occisorum sanguine cruentata. omnes enim preter mulieres et paruulos et quosdam, qui ad montana se receperunt, interfecerunt, ipsis paruulis et mulieribus in captiuitatem deductis. iste fons sanguinis emanauit in loco, qui nunc dicitur Fontanella; locus enim ille ab illo tali fonte sanguinis Fontanella nomen accepit. qualiter autem Ianuenses mulieres et paruulos et thesauros postea recuperauerunt, dictum est supra in parte .Ua., capitulo .IIo. circa hec tempora, cum Lodouicus, qui erat de genero Francorum, teneret imperium nec contra Longobardos Ecclesiam adiuuaret, ius imperii de Francis ad Theotonicos est translatum. primo enim ius imperij fuit apud Romanos, deinde translatum est ad Grecos, inde ad Gallicos, inde ad Theotonicos. circa hec tempora papa Sergius, de quo supra dictum est, a quodam, nomine Formoso, fuit expulsus et Formosus electus. sed mortuo Formoso, cum Sergius papatum recuperasset, Formosum fecit extumulari et pontificaliter indutum in sede pontificali fecit decollari et corpus in Tiberim iactari. sed a piscatoribus inuentum, in ecclesia Sancti Petri fuit sepultum. tunc autem quedam ymagines sanctorum uise sunt ipsum Formosum adorare et uenerabiliter salutare. creditur enim quod ille Formosus, de eo quod Sergium expulerat, in morte multum penituit et ueniam consecutus fuit. Deo quoque et omnibus hominibus multum displicuit de tam seuera ulcione, quam dictus Sergius erga eum exercuit. caueat autem ipse Sergius ne Deus fuerit sibi nimis seuerus, quia, sicut dicit beatus Iacobus: Iudicium sine misericordia fiet ei, qui non fecit misericordiam. de Ramperto episcopo decimo. Rampertus. episcopus decimus, cepit circa annos Domini .DCCCC.LXUIII. et uixit in episcopatu annis .XUII. circa hec tempora fuit papa quidam, nomine Siluester, qui dum adhuc esset iuuenis et in laycali habitu constitutus, arte magica diabolum aduocauit et homagium sibi fecit. dyabolus autem sibi promisit quod magnos et multos sibi daret honores. ipse igitur primo Remensis, postea Rauennas archiepiscopus est effectus, tandem in summum pontificem est sublimatus. deinde a dyabolo quesiuit quamdiu uiueret in hoc mundo. dyabolus autem sibi respondit quod tandiu uiueret donec in Ierusalem missam celebraret. de cuius responsione ualde fuit gauisus, sperans se longe a morte esse, sicut longe erat a peregrinandi uoluntate. in urbe autem Rome est quedam ecclesia, que ad Ierusalem dicitur, in qua cum ille in quadragesima celebraret, dyabolo reuelante, mortem suam uicinam esse cognouit. et cum ille conquereretur quod dyabolus promissionem suam non seruauerat, dixit sibi quod suam promissionem utique sibi seruauit, quia mori non debebat donec in Ierusalem celebraret. et ideo cum in Ierusalem missam diceret, tempus erat ut admodum moreretur. ille uero, licet fuerit sceleratissimus, tamen de Dei misericordia non desperans, peccatum suum coram omnibus est confessus. et ut compleatur uerbum, quod scribitur in libro Sapientie: Per que peccat quis, per hec et torquetur, omnia membra quibus dyabolo obsequium prestiterat, sibi precepit incidi, mandans ut postquam corpus suum sic membratim fuerit detruncatum, super currum ponatur et ubicumque animalia subsisterent, ibidem sepeliatur. iussitque sibi igitur precidi pedes cum quibus ad dyabolum consulendum iuerat, linguam cum qua dyabolum aduocauerat, manus cum quibus dyabolo homagium fecerat; tandem oculos erui, quia ipsi ad ista conficienda lumen prebuerant. positum est igitur corpus truncatum super currum cum uero animalia ipsum ducerent et iuxta ecclesiam Latteranensem essent, ibi penitus substiterunt, propter quod in dicta ecclesia ipsum cum honore debito sepelierunt. ex quo patet quod non est aliquis ita sceleratus, qui non possit a Deo misericordiam consequi, si cum uero corde ad Deum uoluerit conuerti. parcere enim et misereri est Deo proprium et naturale, punire uero est sibi alienum et contra naturam. istud autem, quod est nobis secundum naturam, libenter facimus et cito facimus. istud uero, quod est nobis contra naturam, inuite facimus et tarde facimus. ideo Deus libenter parcit et inuite punit et est promptus ad miserendum et tardus ad puniendum. ideo quamuis Adam peccauerit in meridie, Deus tamen iuit ad puniendum eum post meridiem, sicut legitur in Genesi, ut daret sibi spacium penitendi. quando uero filius prodigus ad patrem rediit, pater ad ipsum cucurrit et osculum sibi dedit, sicut dicitur in Euangelio. in hoc quod cucurrit ostenditur quod Deus cito et uelociter parcit; in hoc quod osculum sibi dedit ostenditur quod libenter parcit. de Landulfo episcopo undecimo. Landulfus, episcopus undecimus, cepit circa annos Domini .DCCCC.LXXXU. et uixit in episcopatu annis .XXX. iste transtulit corpus sancti Syri de basilica Duodecim Apostolorum, que hodie monasterium Sancti Syri dicitur, ad ecclesiam cathedralem Sancti Laurencij, cuius corpus repositum fuit in choro eiusdem ecclesie, ubi modo est introitus cancellarum. causa autem quare ipsum corpus transferre uoluit fuit duplex; una est ut ipsum corpus preciosum securius in ecclesia Sancti Laurencij seruaretur. tunc enim temporis monasterium Sancti Syri erat extra muros ciuitatis et Sarraceni affricani sepe cum galeis ueniebant et ecclesias spoliabant. et ideo ad ecclesiam Sancti Laurencij tantus thesaurus fuit translatus ut ibi magis esset securus. secunda causa est cum sanctus Syrus fuerit Ianue episcopus, dignius erat et conueniencius ut requiesceret in ecclesia episcopali, quam in ecclesia monachali. circa hec tempora fuit quidam rex Francorum, nomine Robertus, Deo ualde deuotus et sciencia et uita preclarus. iste multas sequencias et responsoria ad honorem sanctorum composuit. nam, ut quidam dicunt, fecit sequenciam que incipit: Sancti Spiritus adsit nobis gratia. iste etiam rex tante deuocionis fuit, quod sepe capam sericam in choro deferebat et chorum regebat. cum uero quodam tempore quoddam castrum suum, quod sibi rebellauerat, obsideret et quoddam magnum festum aduenisset, dimisso exercitu, ad ecclesiam uenit et officium deuote peregit, rogans Deum ut castrum suum in pace recuperaret. cum ergo, capa serica indutus, Agnus Dei alta uoce ter genua flectendo incepisset, dicto Dona nobis pacem, muri illius castri funditus corruerunt, et sic castrum illud in pace et sine sanguinis effusione recuperauit. ex quo patet quod ad habendam uictoriam de inimicis sepe plus ualent oraciones sanctorum uirorum, quam arma militum. unde legitur de Moyse quod, dum quedam gens, que dicebatur Amalech, pugnaret contra populum Israelis, Moyses manus ad celum leuauit et pro populo suo Israelis orare cepit. quando igitur Moyses manus ad celum leuabat, populus Israelis uincebat. si quando uero manus fatigatus deponeret, hostes uincebant. propter quod duo uiri fortes manus et brachia Moysi substentabant et sic uictoriam de hostibus habuerunt. legitur eciam de Iosue, discipulo Moysi, quod cum quandam ciuitatem, que dicebatur Iericho, obsideret, precepit sacerdotibus ut tubis clangerent et ad Deum clamarent. quibus clamantibus, muri ciuitatis corruerunt et sic ciuitatem ceperunt. quod autem dictum est supra quod Robertus rex Francorum fecerit sequenciam Sancti Spiritus adsit nobis gratia, quidam dicunt quod Hermannus Theotonicus contractus eam composuit. iste Hermannus, dum esset contractus et beate Uirgini multum deuotus, apparuit sibi Uirgo beata, dicens quod eligeret unum ex duobus quod sibi magis placeret: aut corporis sanitatem aut gratiam inueniendi cantus deuotos ad Dei honorem. ille uero hoc ultimum pre elegit. post hec igitur per omnes ecclesias duci se faciebat et in honorem illorum sanctorum antiphonas uel sequencias uel responsoria componebat, de quibus multa in diuersis ecclesiis decantantur. inter cetera autem composuit ad honorem beate Marie illam pulcherrimam antiphonam, que incipit: Alma Redemptoris Mater et cetera. tempore istius episcopi Landulfi, scilicet anno Domini .DCCCC.LXXXXI., dicitur hedificata fuisse ecclesia Sancte Marie de Uineis per Obertum Uicecomitem et Idonem de Carmadino. de Iohanne episcopo duodecimo. Iohannes, episcopus duodecimus, cepit circa annos Domini .Mo.XU. et uixit in episcopatu annis .XXX. huius episcopi tempore Ungari ad fidem Christi sunt conuersi per Gallam, sororem Henrici imperatoris, Sthephano regi Ungarie in uxorem traditam. illa enim sancta femina, cum esset christianissima, uirum suum ad fidem Christi conuertit et baptiçari fecit. ceteri autem Hungari, postquam audierunt regem ad fidem Christi conuersum et baptiçatum, ipsi similiter ad baptisimi gratiam confugerunt. dictus autem rex Stephanus tante fuit sanctitatis, quod Deus per ipsum multa miracula est operatus, ita quod ab Ecclesia fuit canoniçatus et eius festum apud Hungaros sollempniter agitur et in deuocione et reuerentia multa habetur. ideo in laudem istius sancte femine potest dici illud quod dixit Salomon: Mulierem fortem quis inueniet?. certe multe mulieres inueniuntur debiles, pauce fortes. una tantum fuit fortissima. debiles sunt que aut temptacionibus succumbunt aut peccatis non resistunt aut Deo debiliter seruiunt. fortes sunt que mundum et carnales delicias pro Christi nomine despexerunt, sicut fuerunt sancte uirgines, que pro Christi fide martirium sunt passe, in numero autem forcium possumus predictam sanctam Gallam numerare, que, etsi non sit passa martirium, tamen fecit maius bonum commune, quando scilicet unam gentem conuertit ad Christum. sola autem Uirgo beata fuit fortissima, que inuincibilem uicit et omnipotentem superauit, quando scilicet per suam humilitatem et uirginitatem Deum in uterum suum descendere fecit. circa hec tempora, cum quidam predones omnes peregrinos ad Apostolorum limina pergentes spoliarent, Gregorius papa .UIs. eos excommunicauit et cum nollent desistere, manu armata eos fugauit et multos occidi fecit. cum autem ille ad mortem deuenisset et cardinales propter tantam cedem eum sepultura indignum adiudicarent, ille ait: Cum mortuus fuero, corpus meum extra fores ecclesie ponite et fores diligencius obfirmate et si uoluntate Dei aperte fuerint, corpus meum intra ecclesiam sepelite. alioquin de eo facite quicquid placet. quod cum factum fuisset, porte subito sunt aperte et sic corpus eius ibi honorabiliter fuit tumulatum. ex quo manifeste patet quod illa talia omicidia non liuore uindicte, sed zelo iusticie fieri procurauit. et si dicitur quod ipse fuit irregularis, dicendum est quod papa non potest incurrere irregularitatem, uel potest dici quod sepe irregularitas sine peccato contrahitur, sicut patet in bigamo, et in iudice iusto, qui iuste furem tradit suspendio. per idem tempus, cum imperator Conradus per quandam siluam uenando discurreret, nocte superueniente, in domo cuiusdam mulieris pauperis hospitatus fuit. in qua nocte mulier illa filium parturiuit, et ecce uox ad imperatorem uenit, dicens quod illum puerum habebit generum et sui imperij successorem. ille autem surgens, duobus militibus precepit ut illum puerum rapiant et occidant. sed illi, misericordia moti, eum in quodam transitu posuerunt, quem quidam dux inuentum nutriri fecit et Henricum uocauit. qui cum creuisset et esset omnibus graciosus, imperator de sua familia eum fecit, et cum esset fama et oppinio apud omnes quod si imperator decederet, iste pro eo regnaret, eo quod imperator filium non haberet, scripsit imperator per ipsum litteras imperatrici, que tunc Aquisgrani morabatur, quod ipsum ipsa die qua perueniret occidi faceret. uerum cum in quadam ecclesia hospitatus fuisset, sacerdos, ipso dormiente, litteras ex quadam curiositate de bursa illius accepit et eas aperiens, scelus abhorruit scripsitque alias litteras sub imperatoris nomine ad reginam, ut ipsa die qua Henricus perueniret, filiam suam in coniugem sibi daret. sigillum igitur imperatoris diligenter apponens, illas litteras, unde acceperat, reposuit. pergens igitur Henricus ad reginam, litteras obtulit et illa die filiam, imperatoris in uxorem accepit. quod dum imperator audiuisset, uehementer obstupuit et omnia de illo puero a die sue natiuitatis usque ad diem illam diligenter inquirens, diuine disposicioni obuiare stultum esse cognouit, et ideo matrimonium approbauit et ipsum post se regnaturum esse instituit. ille autem Henricus post mortem Conradi imperator effectus, in loco illo ubi natus fuit nobile monasterium construxit. de Conrado episcopo tercio decimo. Conradus, episcopus tercius decimus, cepit circa annos Domini .Mo.XLU. et uixit in episcopatu annis .XX. isti Conrado episcopo confirmatum fuit castrum Sancti Romuli et Ciliane cum omnibus pertinencijs suis per nobilem uirum Conradum comitem Uintimilij, sicut patet per instrumentum publicum quod in archiepiscopali palacio reseruatur. tempore huius episcopi electus fuit in papam Alexander nacione Mediolanensis, contra quem episcopi Lombardie Parmensem episcopum in papam eligere sunt conati. Pisani autem illi Parmensi episcopo intruso auxilium magnum dabant. Ianuenses uero Alexandro fideliter adheserunt. qui Alexander postmodum pacifice papatum obtinuit et possedit. circa hec tempora fuit comitissa Matildis, que filiam beati Petri se uocans, Ecclesie contra imperatorem semper adhesit et sine liberis decedens, patrimonium suum super altare Sancti Petri obtulit, unde usque hodie patrimonium sancti Petri uocatur. in ista sancta femina completum est illud quod dicitur in Ecclesiastico, quia est mulier melior uiro. quamuis enim fuerit mulier, tamen uiriles animos semper habuit et Ecclesie deuotissima fuit et filium imperatoris in maritum accipere recusauit, pro eo quod imperator contrarius Ecclesie uidebatur. si quis autem eius genealogiam scire desiderat, scire debet quod Sigefredus fuit de partibus Tuscie magnus princeps. iste in Lombardiam uenit et castra et terras multas ibi acquisiuit. iste Sigefredus genuit Attonem. Atto genuit Thealdum. Thealdus genuit Bonifacium. Bonifacius genuit comitissam Matildam. ista autem cum de uiro suo filium genuisset, propter dolores partus, quos ibi sensit, noluit postea uiro suo coniungi et sic, illo puero mortuo, tota sua progenies finita fuit. ista comitissa multas ciuitates in Lombardia habuit, scilicet Mantuam, Ferariam, Mutinam, Regium et Parmam. que sine herede decedens, Ecclesiam Dei fecit heredem. circa hec tempora fioruit Lanfranchus nacione Papiensis, doctor eximius et magister Anselmi doctoris precipui. iste Lanfranchus, cum Parisios regeret, scolis abrenunciauit et ad ignotam regionem accedens, in humilitate maxima Deo seruiebat. eo autem tempore Berengarius, quidam doctor sollempnis, qui Parisios in theologia regebat, uenenum diffudit quod timore Lanfranchi effundere non audebat, asserens corpus Christi non esse in altari secundum ueritatem, sed secundum quandam representacionem. cum igitur ad curiam fuisset citatus et contra istum errorem fuisset concilium conuocatum, audiens hoc Lanfranchus, illuc perrexit in habitu peregrini, ita quod a nemine cognoscebatur. et cum eleganter contra Berengarium disputasset, ille obstupuit et ait: Aut tu es dyabolus aut tu es Lanfranchus. et sic ille confusus heresim abiurauit. Lanfranchus postmodum factus est archiepiscopus Cantuariensis, cui Anselmus in archiepiscopatu successit. circa hec tempora, prout in cronicis legitur, in Apulia erat quedam statua marmorea, que circa caput suum ab antiquo scriptum habebat: Kalendis maii, oriente sole, caput habebo aureum. quidam igitur Sarracenus astrologus mane in loco, ubi statua umbram capitis iaciebat, fodi fecit et magnum thesaurum ibi reperit. statua uero illa umbram capitis super aurum tenuit et sic caput aureum habuit. de Alberto siue Oberto episcopo quarto decimo. Albertus siue Obertus, episcopus quartus decimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXU. et uixit in episcopatu annis .XIX. huius episcopi tempore Ildebrandus, prior Cruniacensis, factus est cardinalis et postmodum legatus in Franciam est directus. iste tanti zeli fuit, maxime contra symoniacos, quod eos ubique persequebatur. uerum cum archiepiscopus Ebredunensis simonie uicio deprauatus esset et per symoniam intrasset, uolens sibi sagaciter prouidere, omnes accusatores suos pecunie datione corrupit. et cum dictus legatus, fama clamante, inquireret, contra eum testes ydoneos non poterat inuenire ex eo quod omnes erant pecunia deprauati. propter quod concilium conuocans contra eum, ipsum in medium surgere fecit dicens: Ex quo non possum habere humanum iudicium, recurro ad Dei auxilium. cum igitur episcopalis gratia sit Spiritus sancti donum, si istam gratiam emisti peccunia, rogo Spiritum sanctum ut ipsum non ualeas nominare. dicas igitur uersiculum illum, qui toties in ecclesia decantatur, scilicet ‘‘Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto’’. cum igitur ille intrepidus incepisset, Gloria Patri et Filio distincte dixit. cum uero ad Spiritum sanctum peruenit, sibi loquela deficit et mutus effectus, balbuciens loquebatur. cum autem iterum reinciperet, cum ad Spiritum sanctum deueniebat, loquela sibi protinus deficiebat. quod ille uidens, ingemuit et peccatum suum coram omnibus confitens, in manibus legati archiepiscopatum abrenunciauit. cum autem magnam compunctionem ostenderet, dixit ei legatus: In hoc cognoscemus quod non ficte, sed uere penites et quod Spiritus sancti gratiam recuperasti, si ipsum poteris nominare. nunc igitur dicas iterato illum uersiculum benedictum. quem ille quidem cum timore incepit, sed cum deuocione et alacritate finiuit, et sic omnibus notum fuit quod ille ueram contriccionem et confessionem habuit, et quod gratiam Spiritus sancti, quam perdiderat, recuperauit. sancti enim Patres symoniacos ualde persecuntur, et racio est quia symonia est peccatum quod proprie committitur in Spiritum sanctum, quia symoniacus uendit uel emit ecclesiastica beneficia, uel Ecclesie sacramenta, que sunt Spiritus sancti dona. ideo cum Symon Magus uellet peccuniam dare Apostolis, sicut legitur in Actibus Apostolorum, ut ipsi sibi darent potestatem dandi alijs Spiritum sanctum sicut Apostoli dabant, imponendo scilicet manus super illos, dixit ei Petrus: Pecunia tua tecum sit in perdicionem, quoniam existimasti donum Dei peccunia possideri. est etiam symonia, prout dicit sanctus Ambrosius, malum usitatum et ideo seueriori mucrone est succidendum; est iterum, ut idem dicit, malum cancerosum et ideo ferrum ignitum est sibi adhibendum. nam, sicut dicitur in Decreto, omnia crimina ad comparacionem symoniace heresis pro nichilo reputantur. istud autem ad terrorem et in detestacionem criminis illius dictum est. de Conrado episcopo quinto decimo. Conradus, episcopus quintus decimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXXXIIII. et uixit in episcopatu annis sex. huius episcopi tempore Ildebrandus, de quo supra dictum est, factus est papa et Gregorius appellatus. iste, synodo celebrata, excommunicauit omnes clericos occidentalis Ecclesie uxoratos et concubinarios, et eorum missas audiri penitus interdixit; de quo tantum scandalum exortum est, ut nullius heresis tempore sancta Ecclesia grauiori scismate sit concussa, ita quod, fauore Henrici imperatoris, Guibertum archiepiscopum Rauenatem papam scismatice creauerunt et Gregorium deposuerunt. Pisani quoque Guiberto scismatico totis uiribus adheserunt, Ianuenses uero Gregorio auxilium fideliter prebuerunt. dictus uero Gregorius Henricum imperatorem excommunicauit et Guibertum perpetuo anathemate dampnauit. circa hec tempora fuit quidam uir potens et diues, quem subito comedentem innumerabilis murium multitudo uallauit et ipsum rodere et comedere cepit. quocumque autem ille ibat, semper ipsum multitudo murium sequebatur et nullum alium contingebant. ille igitur barcham ascendens, mare intrauit, sed mures in mare precipites se dabant, ipsum similiter insequentes. tandem ad terram rediens, ab ipsis muribus penitus est comestus. que autem sit causa quare mures istum hominem tam crudeliter persequebantur ignoramus, quia Dei iudicia sunt nimis profunda. iudicia quidem Dei aliquando sunt manifesta, aliquando oculta, semper tamen sunt iusta. forte iste homo potens et diues multos alios corroserat uel famam eorum lacerando, uel bona ipsorum rapiendo, uel personales iniurias inferendo. et ideo sicut alios uiuos corroserat, iustum fuit ut ipse uiuus a muribus corroderetur, ut compleatur quod dicitur in libro Sapiencie: Per que peccat quis, per hec torquetur. legitur quoque in Ueteri Testamento quod Deus Egiptios superbos per uilissima animalia uoluit punire, sicut per multitudinem ranarum, per sinifes et per muscas caninas; ut ipsi, uidentes se tam uilissimis animalibus non posse resistere, suam agnoscerent uilitatem. eodem modo forte iste superbus extiterat et ideo Deus eius superbiam per tam uilissima animalia humiliare uoluit. et, sicut dicitur in Libro Sapientie, poterat Deus in Egyptios immittere leones uel ursos, qui ipsos deuorarent, sed paulatim per ista animalia uilissima eos uoluit punire ut ipsi haberent spacium penitendi. eodem modo Deus potuisset in istum hominem immittere leonem uel ursum, qui ipsum subito deuorarent, sed uoluit ut mures paulatim eum comederent, ut ipse spacium penitendi haberet. legitur quoque in libro Regum quod quedam gens, que dicebatur Philistei, archam Dei a filijs Israelis abstulerant, propter quod Deus in eos commisit multitudinem murium, qui ipsos et omnia corrodebant, ita quod ipsi Philistei, coacti, archam reddiderunt. ideo enim non per leones, sed per mures, qui sunt animalia uilissima, illos et istum Deus punire uoluit, ut ipsi suam uilitatem agnoscerent et ut spacium penitendi haberent. sanctus quoque Augustinus reffert quod quidam Romanus credebat esse malum augurium quando mures in domo aliquod corrodebant. quadam igitur nocte mures caligas suas corroserunt. mane igitur facto, iuit ad Catonem sapientissimum, ut sibi indicaret quid hoc significaret. Cato autem derisiue sibi respondit dicens: Non est mirum si mures corroserunt caligas, sed hoc fuisset ualde mirum et malum indicium si ipse calige corrosissent mures. forte igitur iste homo, de quo supradictum est, sicut et ille romanus auguria murium obseruabat, et ideo conueniens fuit ut tanquam augur murium a muribus puniretur. per idem tempus, sicut in cronicis legitur, omnes pisces in aquis mortui sunt et galine et cetere aues domestice, a domibus fugientes, facte sunt siluestres, et multa alia portenta illis temporibus acciderunt. nec mirum si tunc talia monstra accidebant, quia tunc Guibertus scismaticus defendebatur et Gregorius, uir sanctissimus, fugabatur. de Ciriaco episcopo sexto decimo. Ciriacus, episcopus sextus decimus, cepit circa annos Domini .MoLXXXX. et uixit in episcopatu annis nouem. huius episcopi tempore mortuus est supradictus papa Gregorius et successit ei papa Urbanus. iste Urbanus Guibertum archiepiscopum Rauenatem, qui papatum usurpauerat, et Henricum imperatorem, qui sibi fauebat, excommunicauit et in Franciam timore imperatoris fugit. inde autem Ianuensibus scripsit et legatum Ianuam destinauit, rogans, tanquam Ecclesie filios et deuotos, ut Terre sancte subuenirent. cum alie communitates auxilium denegassent, Ianuenses igitur armauerunt tam nauium quam galearum exercitum copiosum et in Syriam sunt profecti habentes secum galeas .XL., ubi erant multi peregrini cruce signati et multi nobiles et barones sub Gofredo de Bugnono, duce Lotoringie, qui omnes Anthiochiam perrexerunt, eam a Sarracenis recuperare uolentes. sanctus autem Andreas apostolus, cuidam uiro fideli et deuoto apparuit dicens: Ueni, ostendam tibi lanceam cum qua perforatum fuit latus Domini nostri Yhesu Christi. istam lanceam ante exercitum portabitis et uictoriam obtinebitis. cum igitur dictus uir locum ab apostolo ostensum inuenisset, duci exercitus alijsque principibus hoc studuit intimare. ipsi igitur in loco fodientes, ipsam lanceam inuenerunt. qua inuenta, tanquam certi de uictoria, ipsam lanceam ante exercitum cum reuerencia deportabant et sic ad Anthiochiam uiriliter accedentes, ipsam de manibus Sarracenorum recuperauerunt. exercitum quoque maximum Sarracenorum, qui Anthiochiam redierat et ipsam obsidebat, debellauerunt. Ianuenses cum ceteris peregrinis Saracenos penitus fugauerunt et sic ad propria redierunt, anno scilicet Domini .Mo.LXXXXo.IX. dum uero quedam naues Ianuensium ab expedicione Anthiochie redirent et portui Patere applicuissent, iuerunt Mirream, que uulgariter dicitur Stramirra, ubi corpus sancti Nicolay olim quiescebat, ubi etiam reliquie sancti Iohannis Baptiste seruabantur. Ianuenses igitur dictas reliquias sancti Iohannis Baptiste accipientes, Ianuam deportauerunt. et quoniam dicitur in Ystoria translacionis, dictarum reliquiarum quod tunc sedes pontificalis Ianuensis uacabat, uidetur quod deportate fuerunt mortuo Ciriaco et nundum electo uel confirmato Ayrardo, scilicet anno Domini millesimo .LXXXXIXo. quia uero, annuente Deo, specialem tractatum de translacione predictarum reliquiarum sancti Iohannis Baptiste facere intendimus, ideo hic sub compendio pertransiuimus ut ostendere intendimus. Ad presens autem istud dicere sufficiat quod .IIIIor. modis ostenditur quod ille reliquie, quas Ianuenses de Stramirra detulerunt, fuerunt reliquie Iohannis Baptiste. et primo ostenditur scripturis. nam in multis legendis antiquis sancti Nicolai legitur quod supradicte reliquie seruabantur ibidem. secundo hoc ostenditur iuramentis. monachi enim dicte ecclesie coram Ianuensibus iurauerunt quod a patribus suis, qui precesserunt, pro certo habebant quod ille reliquie sancti Iohannis Baptiste erant. tercio hoc ostenditur miraculis, que quidem fuerunt et dum portarentur et postquam deportate fuerunt. quarto hoc ostenditur priuilegijs Apostolice sedis. nam Alexander papa .IIIs. et Innocencius .IIIIs. hoc suis priuilegijs approbarunt, scribentes per diuersas prouincias quomodo reliquie sancti Iohannis sunt Ianue, et hortantes ut omnes illuc accedant, et indulgenciam accedentibus largirentur. de ipsa autem translacione uel reuelacione ystoriam et ymnos metrice composuimus, que omnia in ecclesia Sancti Laurentij sollempniter decantantur, de Ayraldo episcopo decimo septimo. Ayrardus Guarachus, episcopus decimus septimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXXXXIXo. et uixit in episcopatu annis .XUII. anno uero huius episcopi electionis Ianuenses iam armauerunt galeas .XL., cum quibus in Siriam profecti sunt. ceperuntque cum exercitu peregrinorum Ierusalem et Acharon et Gibeletum Minorem; Anthiochiam quoque illis temporibus, ut supradictum est, ceperunt; insuper ceperunt Cersonam, Arzotum et Tortosam, et Godofredum de Bugnono regem Ierusalem creauerunt. ipse tamen ob humilitatem nunquam uoluit portare coronam auream ubi Christus portauit coronam spineam. his etiam temporibus Ianuenses ceperunt Baruthi et Sydonem. qualiter autem Ianuenses predictis captionibus semper interfuerunt et auxilium prebuerunt, scriptum erat litteris aureis in troina sancti Sepulcri, in quibus etiam ciuitatibus Ianuenses multa iura et regalia habere consueuerant, huius episcopi tempore, scilicet anno Domini .M.CI. uas smaragdinum, quod uulgariter dicitur scutella sancti Laurentii, fuit Ianuam deportatum. uideamus igitur qualiter dictum uas fuit habitum et ad ciuitatem Ianue delatum. Anno quidem Domini .M.C. Ianuenses galeas .XXUI. et naues .UI. in Syriam direxerunt, ubi eciam per totum illum annum moram fecerunt. inuento autem quod Godofredus, rex Ierosolimitanus, mortuus esset, elegerunt omnes Christiani Balduinum, fratrem eius, in regem. dictus igitur Balduinus et exercitus Ianuensium et Gallicorum et ceterorum Christianorum, qui in partibus illis erant, ad Cesaream, ciuitatem Sarracenorum, audacter accesserunt, potenter ipsam obsederunt et triumphaliter eam ceperunt. Ianuenses quidem ad portum Iopem uenientes et galeas ad terram trahentes, cum ipso rege Balduino et cum Daberto, patriarcha Ierosolimitano, et uniuerso exercitu Christianorum Cesariam uenerunt. dictus autem patriarcha admonuit ut sequenti die omnes communicarent, confessione premissa, et sic ad muros ciuitatis ascenderent quod cum fuisset factum, consul Ianuensis, nomine Guillielmus Malij, scalam galee sue muro adhibuit et cum suis de galea sua ascendere cepit. sed subito scala fracta fuit et dictus consul solus in muro remansit. Sarraceni autem fere omnes iam primum murum reliquerant et ad secundum confugerant. tunc ille consul quandam turrim, que erat in muro, intrauit et fortiter exclamauit: Ascendite, ascendite, quia nostra est ciuitas. quidam ascendentes ad secundum murum cucurrerunt et Ianuenses per quandam palmam, que in muro adherebat, murum ascenderunt et sic ciuitatem ceperunt. Patriarcha autem et quidam alius Apostolice sedis legatus, qui ibi erat, muscetam maiorem in honorem sancti Petri apostoli, aliam uero in honorem sancti Laurencij consecrauerunt. erat autem in predicta ciuitate uas quoddam smaragdinum et inextimabiliter preciosum. capta igitur ciuitate predicta a predictis, de communi consensu tres partes omnium, que ceperant, facere uoluerunt. in prima igitur parte supradictum uas smaragdinum assignauerunt. pro secunda parte corpus ciuitatis cum omnibus rebus immobilibus posuerunt. pro tercia parte totum thesaurum ciuitatis et omnia mobilia statuerunt, ordinantes ut Ianuenses, qui in captione supradicte ciuitatis fuerant principales, partem illam acciperent quam magis uellent. reliquam partem haberet rex Balduinus. aliam partem haberet totus alius exercitus. Ianuenses igitur, ceteris alijs partibus ommissis, uas illud smaragdinum pro sua parte acceperunt et Ianuam cum multo gaudio ipsum deportauerunt. quod autem illud uas sit uerissimus lapis smaragdinus testantur omnes gemmarij, qui illud uident, dicentes se nunquam uidisse tam preciosum smaragdinum. istud etiam manifestum est per hoc quod apud Cesaream tanti precij extimabatur, quod cum tota ciuitate, uel cum toto thesauro ciuitatis fuit equaliter extimatum. quomodo enim uerisimile est quod supradictam lapidem smaragdinam ad ualorem tocius ciuitatis uel tocius thesauri ciuitatis pro una parte equaliter posuissent, nisi eis pro certo constitisset quod uerissimus smaragdinus esset? est autem supradictus lapis smaragdinus tanti fulgoris et tam mirabilis claritatis, quod omnes alij smaragdi et ceteri lapides preciosi, iuxta illum positi, a suo fulgore deficiunt et pre nimio illius splendore a sua claritate pallescunt. sicut enim, adueniente luce solis, omnia celi luminaria obumbrantur, sic in presentia illius lapidis ceteri lapides preciosi a suo fulgore destituuntur. est uero uas illud factum ad instar chatini, unde uulgariter dicitur quod fuit ille chatinus in quo Christus cum suis discipulis in cena comedit, de quo dixit Christus: Qui intingit mecum manum in chatino, hic me tradet. utrum autem hoc uerum sit ignoramus; sed quoniam Deo nichil est impossibile, ideo istud nec constanter asserimus nec pertinaciter denegamus. qui igitur hoc uoluerit credere non est arguendus de leuitate, et qui noluerit credere non est reprehendendus de temeritate. sed forte aliqui obicient et dicent quod Christus in omnibus factis suis semper exemplum exibuit maxime humilitatis. in chatino autem smaragdino tam precioso comedere non fuisset exemplum humilitatis prebere, sed cuiusdam uanitatis exemplum dare. sed ad istam questionem potest de facili responderi. certum est enim quod cibos communes in chatino smaragdino comedere esset quedam uanitas siue ponpa. sed agnum paschalem et sacramentalem, quem Christus in cena cum discipulis suis comedit, talem inquam agnum sacramentalem in chatino aureo siue smaragdino comedere non fuisset pompa, sed deuocio et reuerencia magna. ille enim agnus in igne assatus representabat Christum, qui fuit agnus per innocentiam et assatus in cruce per acerrimam penam. sicut igitur modo sacramentum corporis et sanguinis Christi in calice aureo uel smaragdino sumere non esset pompa aliqua, sed deuocio et reuerencia magna, sic agnum illum paschalem et sacramentalem in chatino aureo uel smaragdino comedere non fuisset nota uanitatis,sed exemplum diuine reuerencie et deuocionis. illud autem sub silencio pretereundum non est quod in quibusdam libris Anglorum reperitur quod quando Nicodemus corpus Christi de cruce deposuit, eius sanguinem, qui adhuc recens erat et ignominiose dispersus fuerat, recolegit in quodam uase smaragdino, sibi a Deo diuinitus preparato. et illud uas dicti Anglici in libris suis Sangraal appellant. illud autem uas Nicodemus cum multa reuerencia multo tempore custodiuit. tempore autem procedente, Cesaream fuit translatum et tandem Ianuam est deductum. dignum igitur fuit ut illud uas esset preciosum, in quo reponi debebat preciosus thesaurus sanguinis Ihesu Christi. sicut enim precioso sanguini Christi nichil uisibile uel creatum potest aliqualiter comparari, sic fuit conueniens ut in uase tam precioso poneretur, quod nunquam posset alicubi tam preciosum uel simile reperiri. quod autem ipsum uas non fuit arte humana factum, sed Diuina uirtute productum, intendimus ostendere duplici racione. una racio est quia, si factum fuisset aliqua arte humana, uideretur quod plura alia similia debuissent in orbe fuisse aliquando fabricata. sed a principio mundi usque nunc simile opus non est inuentum in toto orbe terrarum. aliam racionem ad hoc probandum inducimus forciorem. constat enim quod illud quod producit natura perfectius est quam illud quod producit ars humana. illud uero quod miraculose producit uirtus Diuina perfectius est quam illud quod producit ars humana, uel natura. dicamus igitur exempli gratia quod lapides, qui dicuntur preciosi, tribus modis possunt fieri. primo ab arte humana, peritissimi enim gemmarij suo artificio uitrum siue cristallum tam subtiliter et artificiose depingere sciunt, quod uidentur esse lapides preciosi. illi tamen lapides preciosi non habent aliquam perfectionem nec aliquam ueritatem, sed tantum apparentiam ueritatis. secundo lapides preciosi fieri possunt a natura quemadmodum uidemus in terre uisceribus et uirtute solaris radij preciosos lapides generari, et illi tales lapides habent quandam ueritatem, sed non habent totalem perfectionem. quia non est aliquis lapis preciosus ita fulgidus uel decorus, qui non posset adhuc maiorem habere fulgorem et decorem. tercio possunt fieri lapides preciosi miraculose et uirtute Diuina, sicut legimus de sancto Iohanne euangelista, qui lapides de litore maris coram se adduci fecit et eos in gemmas et lapides preciosos conuertit, et illi lapides preciosi habuerunt ueritatem et totalem perfectionem; nullus enim gemmarius sciuisset dicere quod fulgori et pulcritudini illorum lapidum aliquid defuisset. dicimus ergo quod si omnes gemmarij de mundo insimul consisterent et istud uas smaragdinum coram haberent, in tantum est perfectum et in sui materia et in sui forma et in suo fulgore et decore, quod nullus sciret dicere quod eius fulgori uel decori aliquid posset addi, nec quod posset ibi aliquid meliorari. ex quo uidetur quod non fuit opus nature nec artis humane, quia illa opera non sunt perfecta, sed uidetur quod sit inductum a uirtute Diuina, quia illa opera totaliter sunt perfecta, ita quod ad perfectionem illam nichil conferre potest natura, nichil meliorare potest ars humana. tempore etiam istius episcopi, scilicet anno Domini .Mo.C.XIII., Ianuenses castrum Portus Uenerij edificauerunt. scribitur autem corrupte et profertur improprie quando scilicet Portus Ueneris uocatur. deberet enim dici Portus Uenerij a quodam sancto, qui dicitur Uenerius, cuius corpus ibi prope, scilicet in insula Tini, requiescit. olim enim dicebatur Portus Lune, ex eo quod erat portus ciuitatis Lunensis, que modo funditus est destructa. sed, portato illuc corpore supradicti sancti, Portus Uenerij est appellatus. hoc tempore etiam inuenta est moneta denariorum, qui bruni dicebantur; prius enim ciues Ianuenses papiensibus utebantur. tempore etiam huius episcopi Ianuenses Callarim ceperunt et domino suo, qui dicebatur Marianus, restituerunt, qui communi Ianue fidelitatem fecit et ecclesie Ianuensi omni anno in signum feudi libram unam auri dare promisit. et Paschalis papa hoc per suum priuilegium roborauit. tempore istius episcopi sanctus Bernardus, abbas Clareuallensis, uir nobilis genere et scientia preclarus et sanctitate conspicuus, florebat. iste Bernardus, doctor precipuus, mortuo Ayrardo, in Ianuensem episcopum est electus. cum igitur nuncij sollempnes, missi de Ianua, decretum electionis sibi presentassent, ipse nec consensit nec renuit, dicens se non esse sui iuris, sed ordinis sui et summi pontificis. cum igitur Ianuenses ad summum pontificem pro confirmacione misissent, noluit summus pontifex assentire, ex eo quod Ecclesie generali utilis et necessarius nimis erat. iste Bernardus epistolam pulcram et dilectione plenam Ianuensibus destinauit, in qua eos commendat de magna fide, de multa ad Ecclesiam deuocione et de operibus pietatis, hortans eos ut in istis usque ad finem debeant perseuerare, taliter concludens: Tolle perseueranciam, nec obsequium mercedem habet, nec beneficium gratiam, nec laudem fortitudo. de Octone episcopo decimo octauo. Octo, episcopus decimus octauus, cepit circa annos Domini .Mo.C.XUII. et uixit in episcopatu annis tribus, et post mortem suam episcopatus annis tribus uacauit iste fuit abbas sancti Uictoris de Marsilia, de regali prosapia Francie generatus. iste secundo anno sui episcopatus corpus sancti Syri de loco cancellarum chori Sancti Laurentij substulit et ipsum reuerenter subtus altare eiusdem martiris collocauit. eodem quoque anno papa Gelasius, Ianue consistens, ecclesiam Sancti Laurencij, presentibus episcopis Placentino, Astensi, Aquensi et pluribus alijs prelatis, sollempniter consecrauit, multis autem indulgencijs supradictus papa ecclesiam ipsam dotauit et priuilegijs comuniuit. quo autem tempore ipsa ecclesia Sancti Laurencij constructa fuerit, uel quis eam primo edificauerit, in nulla scriptura hoc potuimus inuenire. scimus autem pro certo quod tempore Sabbatini episcopi, qui fuit episcopus tercius a sancto Syro, iam erat constructa, quia legitur in legenda sancti Romuli et in registro nostri palacij quod ipse Sabbatinus corpus sancti Romuli de Uilla Matuciana substulit et subtus altare sancti Laurentij uenerabiliter collocauit. si igitur tempore Sabbatini ecclesia Sancti Laurentij iam erat edificata, satis probabile est quod tempore sancti Syri iam erat constructa, maxime cum inter Sabbatinum et sanctum Syrum non fuerit nisi sanctus Romulus. sed ideo corpus sancti Syri non fuit in ecclesia Sancti Laurentij sepultum, quia sedes pontificalis adhuc ibi non erat, sed erat in basilica Duodecim Apostolorum, que modo dicitur monasterium Sancti Syri. credimus autem quod opus tam sumptuosum et nobile ecclesie Sancti Laurentij fecit commune Ianue et non persona aliqua specialis. est autem ecclesia ipsa Sancti Laurentij multe sanctitatis, dignitstis et auctoritatis. tante quidem sanctitatis est quod multa sanctorum corpora ibi seruantur, scilicet corpus sancti Iohannis Baptiste, sanctorum Syri, Felicis et Romuli. sunt etiam ibi tres cruces, in quibus de ligno uere Crucis magna porcio habetur. sunt etiam ibi alie multe reliquie preciose, quas enumerare longum esset. est etiam Ecclesia ipsa tante dignitatis, quod de ipsa multi cardinales et summi pontifices prodierunt, scilicet dominus Innocentius .IIII.s et dominus Adrianus, qui ambo de comitibus Lauanie extiterunt. est etiam tante auctoritaris, quod tanquam metropolitana in tota sua prouincia optinet principatum. causa autem quare dictus Gelasius papa Ianuam uenit fuit ista. ipse namque Gelasius sine consciencia imperatoris electus fuerat nec ab ipso aliquem consensum uoluerat postulare, propter quod imperator indignatus quendam Yspanum, nomine Burdinum, in papali sede constituit et Benedictum ipsum uocauit. Gelasius autem papa, timore imperatoris, cum suis cardinalibus Gayetam perrexit et inde Ianuam legatum misit, rogans Ianuenses ut galeas sibi mitterent, cum quibus Ianuam uenire posset et inde in Franciam proficisci ualeret. propter quod Ianuenses continuo galeas armauerunt et dictum papam Gelasium Ianuam cum gaudio deduxerunt. Pisani uero, e contrario, imperatori fauebant et Gelasio pape per omnia contrarij erant. iniuste autem et irrationabiliter iste imperator contra papam Gelasium motus fuit, quia imperator supra summum pontificem ius aliquod non habet, sed pocius, e conuerso, summus pontifex supra imperatorem iurisdicionem multam exercet, quia electum examinat, examinatum confirmat. coronatur autem imperator tribus coronis. primo enim coronatur corona argentea Aquis Grani in regem Alamanie. secundo coronatur corona ferrea apud Modoetiam, que est in comitatu Mediolanensi, in regem Ytalie. tercio coronatur corona aurea Rome per summum pontificem, in Romanorum imperatorem. papa igitur de imperatore habet iudicare, non imperator de papa. fecit enim Deus in firmamento celi duo magna luminaria. luminare maius ut preesset diei et luminare minus ut preesset nocti. nam in firmamento celi, hoc est in Ecclesia uniuersali, Deus fecit duo magna luminaria, quia ibi duas instituit dignatates, que sunt pontificalis dignitas et regalis seu imperialis potestas. sed illa, que preest diebus, idest spiritualibus, maior est. illa uero, que preest noctibus, idest carnalibus, minor. ut quanta est inter lunam et solem, tanta est inter summum pontificem et imperatorem differencia cognoscatur. sicut igitur luna soli nichil tribuit, sed sol lune totam lucem infundit, sic imperator supra summum pontificem nullam habet auctoritatem, sed summus pontifex super imperatorem multam exercet iurisdicionem, dicente Apostolo: Spiritualis omnia diiudicat et ipse a nemine iudicatur. non solum autem papa electionem imperatoris habet examinare, confirmare et ipsum coronare, sed etiam, exigente sua culpa et contumacia, potest ipsum ab imperio deponere, quemadmodum quidam papa nomine Gregorius deposuit Leonem imperatorem, qui Christi ymagines et omnium sanctorum ubique comburi faciebat. Innocentius etiam tercius deposuit Octonem, qui iura Ecclesie uiolabat. Innocentius quoque .IIII.s deposuit Fredericum, qui contra Ecclesiam tyrannidem exercebat. et quoniam de imperio facta est mencio, ideo sciendum est quod sedes imperialis et ius imperij primo fuit apud Romanos et mansit inter eos per annos .CCCLI., a tempore scilicet Octauiani, primi imperatoris, usque ad tempora Constantini Constantinus enim, a beato Siluestro baptizatus et curatus, sedem imperij occidentalis cum omnibus insignijs imperialibus sancto Siluestro et successoribus suis concessit et Constantinopolim ad similitudinem Rome edificauit et in Greciam profectus fuit et Romaniam, quasi noua Roma esset, appellauit et ibi sedem imperij sibi elegit. mansit autem sedes et ius imperij apud Grecos per annos .CCCCLX., a primo scilicet Constantino usque ad Karolum Magnum. tunc enim primo imperium fuit diuisum, Grecorum scilicet et Latinorum, et facti sunt imperatores: unus Grecorum, qui uocatus est imperator Constantinopolitanus, et alius Latinorum, qui uocatus est imperator Romanus. et sic in Karolo ius imperij translatum est ad Francos, et tenuerunt ipsum per annos centum, tandem fuit quidam imperator de gente Francorum et de genere Karoli, nomine Lodouicus, qui sine liberis mortuus est. et ideo Theotonici quendam Theotonicum, nomine Conradum, in regem Alamanie elegerunt, qui postmodum a papa coronatus fuit in imperatorem et sic ius imperij translatum est ad Theotonicos circa annos Domini nongento triginta, quod etiam usque hodie tenent. huius Ottonis episcopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.XX. incepta fuit grauis guerra inter Ianuenses et Pisanos. Ianuenses autem armauerunt galeas .LXXX. et gatas .XXXU. et naues portantes machinas, in quo exercitu uiginti duo milia hominum fuisse dicuntur. euntes igitur Pisas per Arnum fluuium, sic terruerunt exercitum Pisanorum, quod Pisani de mense septembris, in festo scilicet sanctorum Corneli et Cipriani, de lite Corsice pacem in uoluntatem communis Ianue iurauerunt; sed postmodum infideliter seruauerunt, Plumbinum quoque Ianuenses destruxerunt. sequenti autem anno Ianuenses Iugum cum magno exercitu militum et peditum transeuntes, Flaconem, Petram Bixariam et quedam alia castra preliando ceperunt. castrum uero Uultabij ab Alberto, marchione Gauij, emerunt. de Sigefredo episcopo decimo nono. Sigefredus, episcopus decimus nonus, cepit circa annos Domini millesimo centesimo uigesimo .IIIo. et uixit in episcopatu annis .UI. et uacauit episcopatus anno uno. tempore huius episcopi fuit papa Calixtus, qui Pisanos tanquam Ecclesie rebelles excommunicauit. insuper et synodum conuocauit, ubi sententialiter diffiniuit quod archiepiscopus Pisanus de consecrationibus episcoporum Corsice se nullatenus intromittat, et omnes ecclesias insule Corsice ab eius iurisdicione remouit. anno autem Domini .Mo.C.XXIIII., cum naues .XXII. Pisanorum de Sardinea onuste multis mercibus uenirent et galeas .IX. pro sui securitate haberent, septem galee Ianuensium ad eas properabant. galee autem Pisanorum, hoc uidentes, protinus territe aufugerunt. galee uero Ianuensium naues illas ceperunt et Ianuam deduxerunt, de tali captione et inaudita uictoria mirantibus et stupentibus uniuersis. tempore huius episcopi, scilicet anno Domini .MoC.XXU., incepta est iterum guerra dura inter Ianuenses et Pisanos, quocirca Ianuenses armauerunt galeas .LXXX. et gatas .XXXU., naues .IIIIor. machinas deferentes, et potenter Portum Pisanum intrauerunt. deinde ad ciuitatem per Arnum pergentes, uexilla et tentoria in terra posuerunt et exercitum Pisanorum, qui erat in terra, fregerunt. Pisani igitur omnia, que Ianuenses uoluerunt, se facere promiserunt; quocirca Ianuenses, ad carceres properantes et incarceratos suos accipientes, eos secum duxerunt. castrum quoque Plumbinum ceperunt et funditus destruxerunt, uiros et mulieres et pueros Ianuam deducentes. predictus autem Calixtus papa tandem cum imperatore pacem fecit et Burdinum Yspanum, qui papatum usurpauerat, in Subtrio obsedit et captum, uersa facie a tergo, camelo imposuit habentem caudam cameli in manu pro freno et ueruecis pelle indutum pro manto. et sic ante se usque ad Romam fecit ire et in carcere reclusit, ubi etiam uitam finiuit. tam seueram autem iusticiam Deo non credimus placuisse. ue enim nobis si Deus tam seuere nostra crimina uindicaret! iudex enim debet crimina punire, sed tamen in ipsa punitione debet misericordie memor esse, iuxta illud quod dixit Propheta de Deo: Cum iratus fueris, misericordie recordaberis. quamuis enim nimia misericordia habeat fatuitatem et nimis seuera iusticia habeat crudelitatem, tucius est tamen de nimia misericordia, quam de nimis seuera iusticia Deo reddere rationem. tempore istius episcopi Sigefredi, scilicet anno Domini .M.oC.XXU., edificata fuit ecclesia sancti Mathei per nobilem uirum Martinum Aurie, auctoritate et licencia domini Honorij pape, qui Calixto successerat. moderno autem tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCo.LXXUIIIo., nobiles uiri de Auria ecclesiam illam antiquam destruxerunt et pulchriorem in loco ulteriori edificauerunt. cum uero in troina ecclesie ymago pulcherrima Christi ab antiquo depicta esset, dolentes si talis ymago debeat destrui, taliter sunt ingeniati, quod illam troynam saluam et integram cum illa ymagine per brachia .XXU. traxerunt et eam in fundamento, ubi modo est, stabiliter collocauerunt. anno autem Domini .Mo.C.XXIXo. Ianuenses galeas .XUIII. contra Pisanos armantes, usque Messanam ad eos inquirendos iuerunt et, cum burgenses illi Pisanos adiuuarent, Ianuenses ipsos Pisanos et burgenses extra burgum Messane usque ad palacium regis expulerunt, et ibi nauem unam mercibus preciosis onustam ceperunt et Ianuam deduxerunt. capitula duodecime partis. Sequitur pars duodecima, in qua ponuntur nomina, tempora et ordines archiepiscoporum, qui in ciuitate Ianuensi usque ad nostra tempora extiterunt. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur archiepiscoporum nomina. ipsorum igitur archiepiscoporum nomina et tempora per ordinem explicemus. de Syro episcopo ultimo et archiepiscopo primo. Syrus, episcopus ultimus et archiepiscopus primus, cepit anno Domini .Mo.C.XXX. et uixit in episcopatu et archiepiscopatu annis .XXXIII. iste Syrus prius fuit cardinalis quem Innocentius papa secundus, Ianue consistens, cum sedes episcopalis uacaret, in Ianuensem episcopum consecrauit cum autem dictus Innocentius a Ianuensibus in Franciam deductus fuisset et inde Ianuam rediuisset, pro magnis seruicijs, que a Ianuensibus receperat, archiepiscopatum eis dare promisit, et quia dictus Innocentius a Rornanis fuerat expulsus, auxilio tamen Ianuensium in suam fuit cathedram restitutus. qui etiam, dum Romam pergeret, ecclesiam Portus Uenerij consecrauit. restitutus igitur in sua sede, Innocencius Cornetum iuit et ibi inter Ianuenses et Pisanos pacem fecit, ubi consistens pro Syro episcopo Ianuensi misit et ibi eum archiepiscopum fecit et insignia archiepiscopalia sibi dedit, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIII. tres quoque episcopatus in insula Corsice, scilicet Maranenses, Nebiensem et Acciensem sibi supposuit. duos autem episcopos in partibus istis, scilicet Bobiensem et Bruniacensem, in suffraganeos ei dedit. nam episcopum Albinganensem archiepiscopo Ianuensi supposuit Alexander tercius. Naulensem uero supposit Innocencius. .IIIIs. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIIII., facte sunt in Ianua compagnie octo, cum primitus non essent nisi septem. iste archiepiscopus Syrus dedit monasterio sancti Benigni de Frutera ecclesiam Sancti Benigni de Capite Fari, que olim ecclesia Sancti Pauli dicebatur, ita tamen quod abbas semper de consilio et assensu archiepiscopi eligatur et destituatur, et quod archiepiscopus monachos possit corrigere et transferre. et ista omnia per priuilegium domini Innocentij pape secundi confirmata fuerunt. anno quoque Domini .Mo.C.XXXU. galee .XII. Ianuensium Buzeam iuerunt et multos Sarracenos ibi ceperunt. nauem quoque unam magnam et diuitem ibi ceperunt et Ianuam duxerunt. de peccunia autem et thesauro ibi inuentis quelibet illarum galeareum libras .DCC. habuisse dicitur. anno uero Domini .Mo.C.XLIII. galee .IIIIor. Ianuensium Montem Pesulanum ceperunt et Guilielmo de Monte Pesulano, ad quem de iure spectabat, reddiderunt. ipse autem Guilielmus Ianuenses in tota terra sua liberos fecit et omnia uectigalia eis remisit et fundicum Bruni de Tholosia eis dedit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIXo., moneta que dicebatur brunetorum, que tunc Ianue fiebat, cassata fuit, et rex Conradus Theotonicus, in imperatorem electus, monetam ianuinorum, que usque modo expenditur, Ianuensibus concessit et priuilegium super hoc cum bulla aurea eis dedit. primo enim in Ianua expendebantur papienses, deinde bruni, postea bruneti, qui erant minores quam primi, ultimo expenduntur ianuini. anno Domini .Mo.C.XL., cum Uintimilienses rebellassent, iuerunt illuc Ianuenses cum magno exercitu pedestri, equestri et nauali, et ipsam ciuitatem per mare ac terram obsidentes, potenter eam ceperunt et fidelitatem Ianuensibus tam illos de ciuitate quam illos de comitatu in perpetuum iurare fecerunt. anno Domini .Mo.C.XLUI. Ianuenses armauerunt galeas .XXUI. et naues plures, machinas portantes, et habentes milites centum cum equis ad prelium preparatis. et sic Minoricam perrexerunt et per dies .XXII. in eius obsidione steterunt. sed superueniente yeme Ianuam cum multis spolijs redierunt. totam autem illam insulam percurrerunt, terras capiendo, Sarracenos occidendo et spolia auferendo. anno autem Domini .Mo.C.XLUIII., cum Sarraceni de Armaria Christianis multas molestias inferrent, Ianuenses ad preces summi pontificis armauerunt galeas .LXIIII. et naues cum alijs lignis .CLXIII. et omnia ad bellum neccessaria preparantes, Armariam profecti sunt. ad quorum auxilium comes Barcelone cum multis suis uenit. tunc Ianuenses galeas suas in plagia de Armaria traxerunt, et sic machinas et gathas et castella erigentes, ad ciuitatem perrexerunt, et multiplici conflictu facto et multo sanguine hinc inde effuso, Ianuenses tandem uictoriam habuerunt; ita quod illa die uiginti milia Sarracenorum occisa fuerunt et decem milia inter paruos et magnos et mulieres Ianuam deducta fuerunt. et sic, peracta uictoria, Ianuenses cum galeis et nauibus Barcilonam uenerunt, et galeas et naues ad terram trahentes, ibidem yemauerunt. ubi galeas et naues reficientes et omnia ad bellum necessaria preparantes, cum comite Barcelone Tortosam iuerunt et in kalendis iulij flumen Tortose cum toto exercitu intrauerunt. tentoria igitur in terram figentes et uexilla elleuantes et machinas et gathas et castella erigentes, ad ciuitatem accesserunt, et multis prelijs hinc inde congestis, tandem de mense decembri ciuitatem ceperunt. omnium autem bonorum, que ibi inuenta sunt, Ianuenses terciam partem habuerunt. duas autem partes comes cum suo exercitu asportauit, et sic Ianuenses post triumphum duarum ciuitatum cum multa gloria Ianuam redierunt. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LU. Fredericus imperator fidelitatem et obsides et multa alia grauia a Ianuensibus postulabat. que cum sibi denegata fuissent, in furorem magnum acensus est, propter quod uiri et mulieres, parui et magni, die ac nocte ad faciendum muros et fortilicia insistebant. et tantum infra octo dies de muro fecerunt, quantum infra unum anni spacium alia ciuitas uix fecisset. quod audiens imperator, a suo proposito destitit et sola fidelitate contentus fuit. ipsi autem muri ciuitatis fuerunt postmodum anno Domini .Mo.CLIXo. feliciter consumati et infra spacium dierum. .LIII. in Dei digito perfecti. est autem dictus murus ciuitatis supra totum quinque milia quingenti et uiginti duo pedes, in quibus etiam muris sunt merli mille septuaginta, qui sunt et ad decorem et ad murorum fortitudinem et ad ciuitatis et ciuium tuicionem. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LU., Ianuenses cum imperatore Constantinopolitano pacem taliter firmauerunt, quod imperator promisit dare annis singulis communi Ianue quingenta yperpera et duo pallia preciosa. archiepiscopo uero Ianue promisit dare annis singulis sexaginta yperpera et unum pallium deauratum, quod quidem multo tempore fuit ab imperatoribus seruatum. isto tempore tercie ab uxoribus fuerunt ablate. consuetudo enim erat Ianue quod, mortuo marito, uxor habebat terciam partem omnium bonorum uiri sui, siue haberet prolem, siue non haberet; et illud tale ius tercie, siue tercia dicebatur. quocirca iste tercie ab uxoribus fuerunt ablate, et quoniam mulieres de hoc grauiter murmurabant et grauatas se nimium reputabant, ideo, ut placarentur, ordinatum fuit quod habeant antifactum. anno Domini .Mo.C.LUIII., cum Mediolanenses Frederico imperatori resisterent, imperator, congregato magno exercitu tam Theotonicorum quam Ytalicorum, Mediolanum obsedit. Mediolanenses autem territi ad mandatum imperatoris uenerunt et nouem milia marcharum argenti sibi dederunt et trecentos obsides sibi dare ad constitutum terminum iurauerunt, et sic imperator ab eorum obsidione recessit. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXI., magnum scisma in Ecclesia fuit, quod per annos .XIX. durauit. nam maior et sanior pars cardinalium elegit Alexandrum, uirum per omnia reuerendum; tres uero ex cardinalibus quendam ex se ipsis, nomine Octauianum, elegerunt et Uictorem ipsum uocauerunt. quo in breui defuncto, alium elegerunt, quem Pascalem appellauerunt. quo subito mortuo, alium creauerunt, quem Calixtum dixerunt. quo similiter defuncto, elegerunt alium, quem Innocencium uocauerunt. omnes isti .IIIIor., a papa Alexandro excommunicati, mala morte perierunt. Ianuenses autem domino Alexandro semper adheserunt, Pisani uero semper contrarij extiterunt. imperator quoque Fredericus illis .IIIIor. scismaticis adhesit et Alexandro contrarius semper fuit. tandem, dum longa concertatio inter papam et imperatorem fieret, diuino nutu ad pacem et concordiam apud Uenecias deuenerunt. cum autem imperator ad pedes pape se humiliter prostrasset ut de tantis iniurijs ueniam peteret, papa super collum imperatoris pedem posuit dicens: Super aspidem et basiliscum ambulabis et conculcabis leonem et draconem. cui imperator dicitur respondisse: Non tibi, sed Petro; hoc est, istam humiliacionem non facio tibi racione tui, sed racione Petri apostoli. hoc eciam tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXII., cum Mediolanenses Frederico imperatori iterum rebellassent, dictus imperator, maximo exercitu congregato, Mediolanum per tres fere annos obsedit et fame ac bello sic eos atriuit, quod in misericordia imperatoris se totaliter posuerunt, ciuitatem et omnia mobilia et personas in sua potestate ponentes. imperator autem eis uitam pepercit et mobilia et immobilia eis restituit. ciuitatem tamen totam destruxit et in .IIIIor. burgos eam diuisit et quemlibet burgum per duo miliaria a se ipsis distare fecit. de Ugone archiepiscopo secundo. Ugo, archiepiscopus secundus, cepit anno Domini .Mo.C.LXIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XXU. iste prius fuit archidiaconus et postea in archiepiscopum est electus. iste fuit homo magne sapiencie, et quandam magnam discordiam, de qua multa homicidia secuta fuerant, que erant inter Aduocatos et illos de Castro, per suam sapientiam ad pacem reduxit. iste dedit capitulo Sancti Laurentij ecclesiam Sancti Marchi de Modulo et ecclesiam Sancti Saluatoris de Sarzano. ad procuracionem istius archiepiscopi monasterium de insula Gallinaria suppositum fuit archiepiscopo Ianuensi. huius etiam archiepiscopi tempore Clemens papa .IIIs. concessit, et post eum plures alij summi pontifices concesserunt, ut archiepiscopus Ianuensis habeat perpetuam legacionem ultramarinam, quando illuc de octauo in octauum annum accedere uellet cum aliquo cardinali uel episcopo. ita tamen quod habeat ibi plenam auctoritatem sicut cardinalis legatus haberet, et de hoc plura priuilegia bullata in archiepiscopali palatio reseruantur. huius etiam archiepiscopi tempore diffinitum fuit per iudices delegatos quod monasterium Sancti Bartholomei de Fossato obediat archiepiscopo in omnibus collacionibus Ianuensi ecclesie et in processionibus et consecracionibus abbatum siue episcoporum. ista omnia supradicta in archiepiscopali scrinio reseruantur. anno quoque Domini .Mo.C.LXIIII. Fredericus imperator Barisonum, iudicem Arboree, ad peticionem Ianuensium regem tocius insule Sardinee fecit et ipsum, Pisanis contradicentibus, in regem apud Papiam coronauit. qui communi Ianue fidelitatem iurauit et in signum fidelitatis omni anno communi Ianue libras centum et archiepiscopo unam libram puri argenti dare promisit. anno uero Domini .Mo.C.LXU. Pisani, galeas .XXU. armantes, Albinganum iuerunt et ciuitatem capientes destruxerunt et igne combusserunt. quod cum audissent, Ianuenses nimium doluerunt et infra .IIIIor. dies galeas .XLU. armantes, ad persequendum galeas Pisanorum iuuerunt; sed ille altum mare petentes, aufugerunt. uerumtamen seua tempestas eos inuasit, ita quod galee. .XIII. cum omnibus hominibus perierunt. sequenti anno iudex Sardinee de Kalari communi Ianue et archiepiscopo fidelitatem iurauit, et communi Ianue annuatim libras centum, archiepiscopo uero unam libram optimi argenti dare promisit. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXUIII., Alexandria de nouo in Lombardia construitur, que prius Cesarea dicebatur, sed postea, mutato nomine, in honorem Alexandri pape est uocata. dictus enim Alexander papa, in partibus illis tunc consistens, fauorem dedit ut illa ciuitas edificaretur. unde cum primo in honorem imperatoris eam Cesaream appellassent, postmodum in honorem pape ipsam Alexandriam uocauerunt. dictus etiam Alexander episcopum eis dedit, quo mortuo, episcopum non habuerunt postmodum; sed illa ecclesia subest episcopo Aquensi. quia uero Papienses Romane Ecclesie erant rebelles, ideo dictus Alexander papa episcopum Papiensem pallij et crucis dignitate, quibus antea utebatur, sententialiter spoliauit. anno uero Domini .Mo.C.LXX. Pisani abstulerunt a Lucanis castrum Mutronis, sed auxilio Ianuensium ipsum sequenti anno recuperauerunt et ipsum a Pisanis multum destructum tam Lucani quam Ianuenses reedificauerunt. anno Domini .Mo.C.LXXII. Opizo Malaspina, qui erat uasallus archiepiscopi Ianuensis, et Murruel, filius suus, qui erat uasallus communis Ianue, congregauerunt circa .CCCL. milites et tria milia peditum, et burgum Clauari et portum Sigestri intrauerunt. quod cum Ianue scitum fuisset, terra marique omnes unanimiter cucurrerunt. quod cum dictus marchio audiuisset, fugere uoluit; sed tamen uulneratus et mortuus fuit, et multi capti et detenti. reliqui uero fuge presidio euaserunt. anno Domini .M.C.LXXUI., cum Medilolanenses, qui fuerant per burgos dispersi, ad ciuitatem suam redissent et fossatis et muris ac portis eam murassent, imperatori Frederico, qui eos disperserat, displicuit uehementer. ad hoc autem opus faciendum adiuuerunt eos Brixienses, Cumani et multe alie ciuitates Lombardie. imperator quoque Grecorum Manuel multos yperperos et multa marmora eis misit. tunc imperator, magno exercitu congregato, uenit Lagnanum. Mediolanenses autem et Brixienses et Cumani contra eum pergentes, ipsum de campo turpiter eiecerunt. hoc etiam anno Pisani pacem factam cum Ianuensibus fregerunt. ipsi enim cum exercitu Sardineam ascendentes, omnes Ianuenses de toto iudicatu Kalari eiecerunt et bonis omnibus eos expoliauerunt, propter quod Ianuenses contra eos galeas .XX. armauerunt et multa incommoda Pisanis intulerunt. castrum quoque Bonifacij, quod Pisani construxerant, ceperunt et ipsum funditus destruxerunt. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXUII., Fredericus imperator inter Ianuenses et Pisanos pacem fecit et medietatem tocius insule Sardinee communi Ianue dedit. qui etiam imperator eum Beatrice uxore sua et Henrico filio suo Ianuam uenit et ibi honorabiliter sunt recepti, anno scilicet Domini .Mo.C.LXXUIII. hijs temporibus filia regis Anglie, data in uxorem regi Sicilie, Ianuam uenit, que super galeas Ianuensium ad uirum suum honorabiliter est deducta. postmodum uenit Ianuam filia regis Francorum, filio Manuelis imperatoris Grecorum in coniugem copulata, que similiter a galeis Ianuensium ad uirum suum honorabiliter deducta fuit. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXIXo celebratum est a domino Alexandro papa tertio in ecclesia Lateranensi concilium generale ad quod concilium supradictus archiepiscopus Hugo accessit, quem associauerunt prepositus Sancti Laurentij, magister scolarum et nobiles uiri Enricus Aurie, Niuellonus de Camilla, Ansaldus Golia et Arduinus de Lauania, qui omnes plenam fidem et sufficientem probacionem fecerunt domino pape et cardinalibus qualiter reliquie sancti Iohannis Baptiste fuerunt de Mirrea Ianuam deportate. propter quod papa statuit et approbauit quod in ciuitate Ianue corpus sancti Iohannis Baptiste habetur, mandans quod eius reuelatio sollempniter celebretur. scripsit etiam per diuersas prouincias quod ad dictum festum omnes conueniant et uenientibus indulgentiam magnam fecit. dictus etiam Alexander papa concessit magistro scolarum de Ianua et successoribus suis ut mitra in magnis sollempnitatibus possit uti. Albinganensem quoque episcopum Ianuensi archiepiscopo supposuit et suffraganeum suum fecit. istius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXUII. Crux sancta, que dicitur Crux hospitalis Sancti Lazari, Ianuam est delata. eo quidem tempore Saladinus Ierusalem et totum regnum Syrie cepit, excepta ciuitate Tyri, regem quoque Guidonem, qui tunc ibi regnabat, et Guilielmum marchionem Montisferrati, iam senem, cum alijs multis baronibus in Damascum duxit captiuos: ueram etiam Crucem, que dicitur crux hospitalis Sancti Laçari cepit. quod cum audisset Conradus marchio Montisferrati, qui erat apud Constantinopolim, in quadam naue Ianuensium in Syriam iuit, ut ciuitatem Tyri defenderet. quam quidem ciuitatem dictus Conradus marchio, adiuuantibus Ianuensibus, potenter defendit, propter quod ipse Conradus marchio supradictam crucem, quam a Saladino predicto recuperauerat, communi Ianue pro magno munere destinauit. de Bonifacio archiepiscopo tercio. Bonifacius, archiepiscopus tercius, cepit anno Domini .Mo.C.LXXXUIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XU. iste fuit primo archidiaconus et postea in archiepiscopum est electus. iste archiepiscopus primo anno sui archiepiscopatus, presente domino Petro Placentino, titulo Sancte Cecilie, presbitero cardinali apostolice sedis legato, eleuari fecit corpus sancti Syri de subtus altare sancti Laurentij et ipsum super altare in archa marmorea uenerabiliter collocauit, ubi etiam ossa sancti Felicis et sancti Romuli in alia archa fuerunt inuenta. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXIXo., imperator Fredericus, dum ad partes ultramarinas cum ingenti exercitu pro Terre sancte recuperatione per terram pergeret et in partibus Anthiochie consistens, fluuium Fari, satis paruum, transiret, de equo cecidit et ibi submersus fuit. anno quoque Domini .Mo.C.LXXXX. uenerunt Ianuam Filipus, rex Francorum, et Richardus, rex Anglie, et dux Burgundie et in subcursum Terre sancte sunt profecti, cum quibus naues octoginta Ianuensium, onuste peregrinis, de portu Ianue in Syriam perrexerunt. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXX., desierunt esse consules in ciuitate Ianue, pro eo quod omnes ad consulatum aspirabant et ex hoc multe inuidie et odia in ciuitate crescebant, propter quod uoluerunt ciues regi pocius per potestates. et ideo quendam ciuem Brixiensem, nomine Manegoldum, in potestatem Ianue primitus elegerunt. circa principium autem regiminis istius potestatis illi de Castro Lanfranchum Piperem maliciose occiderunt. propter quod dictus potestas, rubore et dolore perfusus, parlamentum maximum congregauit et armis militaribus indutus, equum ualenter ascendit et ad domus malefactorum uiriliter expugnandas accedens, potenter eas cepit et funditus destruxit. tempore istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXXIo., cum quidam, nomine Tancredus, fecisset se regem Sicilie, Ianuenses in seruicium Henrici imperatoris galeas. .XXXIII. contra illum armauerunt. anno quoque sequenti et alio sequenti fuerunt in ciuitate Ianue multa bella ciuilia ita quod homicide et fures in ciuitate dominabantur. propter quod consules, qui regimen reassumpserant, ipsum regimen dimiserunt, ideoque electus est in potestatem Obertus de Oleuano, nobilis ciuis Papiensis, qui per suam sapientiam et industriam omnes sedicciones et scandala remouit et omnes discordias ad pacem reduxit. hoc anno Henricus imperator Ianuam uenit, petens a Ianuensibus auxilium ut posset recuperare Sicilie regnum, multa et magna Ianuensibus promittens. Ianuenses igitur magnum stolum galearum in suum seruicium armauerunt et ipsum uiriliter adiuuerunt. in quo stolo fuit admiratus supradictus Obertus potestas, qui tamen illo anno obiit. predictus igitur Henricus imperator confirmauit communi Ianue ciuitatem Siracusanam cum omnibus suis pertinencijs per priuilegium aurea bulla munitum. castrum quoque Gauij eis confirmauit et podium Monachi eis dedit. tempore quoque istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .M.C.LXXXXU., uera Crux Christi, que sancta Christi antonomastice dicitur, Ianuam est delata. ipsam quidem sanctam Crucem patriarcha Ierosolimitanus semper in preliis deferebat et uictoriam obtinebat. accidit autem, peccatis exigentibus, quod Saladinus Ierusalem cum patriarcha et sancta Cruce cepit. tempore autem procedente, cum imperator Grecorum cum Saladino composuisset, remittebat dictus Saladinus ipsi imperatori Grecorum in quadam naue Crucem predictam. quedam autem galee Ianuensium et Pisanorum supradictam nauem manu armata ceperunt. dum uero spolia diuiderent, quidam Pisanus, nomine Fortis, Crucem illam latenter subripuit et in castro Bonifacij, quod olim Ianuenses destruxerant, sed Pisani reedificauerant, seruandam reposuit. tres naues et quedam galee Ianuensium dictum castrum ceperunt. quod cernens dictus Fortis, de uirtute sancte Crucis confidens, ipsam pectori suo apposuit et per medios hostes secure transiens, de castro exiuit et in quadam silua se abscondit. sed tandem ad castrum rediit et ipsam Crucem communi Ianue dedit et ciuis Ianuensis effectus est. dicitur etiam quod dictus Fortis, supradictam Crucem accipiens et de eius uirtute confidens, super mare tanquam super terram solidam ire cepit, et dum putaret se fugere et castro se elongare, nutu Dei, in castro subito se inuenit, et sic Ianuenses Crucem illam accipientes Ianuam transmiserunt. circa etiam hec tempora, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXXUII., Drudus Marcellinus, ciuis Mediolanensis, potestas Ianue, turres altiores fecit deprimi et ad mensuram .LXXX. pedum redigi. tempore huius potestatis ordinatum fuit ut nobiles octo semper eligerentur, qui potestati assisterent, quod usque ad tempora capitaneorum obseruatum fuit, quamuis alibi legatur quod dicti octo nobiles primo fuerunt electi sub domino Rambertino de Bouarello, ciue Bononiensi et tunc potestate Ianue, anno scilicet Domini .Mo.CC.X.UIII. iste potestas, scilicet dominus Drudus, sequenti anno confirmatus fuit. et quia deuetum erat ne aliqui in Siciliam irent, et quidam nobiles cum galeis suis illuc iuerunt, ideo dictus potestas domos eorum destrui fecit. cum autem illi redissent, magna discordia inter ipsos et potestatem exorta est, ita quod ausi sunt nocte ad domum potestatis pontem erigere. quod cum potestas didicisset, statim summo mane parlamentum conuocauit et totum populum armari fecit. illi autem territi ad mandata potestatis redierunt. huius archiepiscopi tempore, anno scilicet ultimo, commune Ianue emit castrum de Gauio a marchionibus, dans eis pro omnibus iuribus, que ibi habebant, libras tria milia et ducentas. ipsi enim marchiones facti sunt ciues. de Octone archiepiscopo quarto. Octo, nacione Alexandrinus, archiepiscopus quartus, cepit anno Domini .Mo.CC.III. et uixit in archiepiscopatu annis .XXXUI. iste fuit prius episcopus Bobiensis, qui, dum fama et uirtutibus polleret et reuerenda canicie et maturitate preditus esset, ad archiepiscopalem cathedram est translatus. huius archiepiscopi anno secundo comes Frandensis et Bonifacius, marchio Montisferrati, cum duce Uenetiarum Constantinopolim obsederunt et tandem ipsam urbem ceperunt. dictus autem marchio imperatorem cum uxore et filijs ad Montemferratum misit, ubi in custodia reseruentur. post capcionem autem ciuitatis Constantinopolitane sancta Crux, que dicitur Crux sancte Helene, fuit Ianuam deportata. dicitur autem Crux sancte Helene, quia, cum ipsa sancta Helena Crucem Domini reperisset, partem eius laminis argenteis et aureis et margaritis ornauit et Constantinopolim ad Constantinum, suum filium, deportauit. uerum, cum Ueneti Crucem illam cum multis alijs reliquijs Uenecias transmitterent, contigit quod quidam ciuis Ianuensis, qui fuit de Fornarijs, nomine Dondedeus Bos, galeas duas contra Uenetos armauerat, ex eo quod inter Ianuenses et Uenetos tunc discordia erat. dictus igitur Dondedeus Bos nauem illam cepit et sanctam illam Crucem cum ceteris reliquijs Ianuam deportauit. quam quidem Crucem communi Ianue et ecclesie Sancti Laurentij pro magno munere dedit. ceteras autem reliquias sibi retinuit, sperans aliquo tempore ab aliquo principe pro ipsis se thesaurum non modicum habiturum. sed quia Deus noluit quod tanto thesauro Ianuensis ciuitas spoliaretur, ideo post multum temporis ad fratres Predicatores predicte relilquie, nobis procurantibus, deuenerunt, que in ecclesia ipsorum fratrum cum multa reuerencia reseruantur. quas etiam nos fecimus in duabus tabulis cum laminis argenteis uenerabiliter collocari. anno quoque Domini .M.CCU. electus est in potestatem Ianue nobilis uir dominus Fulco de Castro, qui fuit primus et ultimus potestas qui de gremio ciuitatis eligeretur. tempore istius archiepiscopi, mortuo Henrico imperatore, Octo, dux Saxonie, in imperatorem est electus et ab Innocencio tercio sollempniter coronatus, anno scilicet Domini .Mo.CCUIII. qui, cum iura Ecclesie se defensurum iurasset, totum contrarium postmodum fecit. insuper Campaniam intrauit et inde Capuam, deinde Neapolim iuit, uolens contra Ecclesie uoluntatem regnum Apulie a Frederico, filio Henrici imperatoris, aufferre. propter quod Innocentius .IIIs. ipsum cum omnibus fautoribus suis excommunicauit et, crescente eius contumacia, eum deposuit et Fredericum, Henrici filium, eligi procurauit. Pisani uero in seruicium dicti Octonis galeas .XL. armauerunt, quas usque Neapolim miserunt. Ianuenses uero, timore excommunicacionis, nullum sibi auxilium inpendere uoluerunt. hoc etiam anno comes Alamannus, comes Henricus de Malta, nacione Ianuenses, cum nauibus .XX. Ianuensium, que de ultramari ueniebant et cum galeis quibusdam Siracusam iuerunt et eam potenter obsederunt et triumphaliter ceperunt. dictus autem Alamanus factus est ibi comes et iurauit ciuitatem ipsam ad honorem communis Ianue tenere et singulis annis pallium unum super altare sancti Laurentij offerre. sequenti anno idem comes Henricus insulam Crete preliando cepit, postmodum Ianuam uenit et auxilium postulauit. commune autem Ianue dedit sibi galeas .UIII. et naues tres cum omnibus armamentis et tria milia librarum et milites centum, et sic de Ianua gaudens recessit et multa prelia gessit. ipse enim Cretam preliando cepit, ubi etiam Raynerium Dandal, ducem Ueneciarum, cepit et ipsum carceri mancipauit. et quoniam dictus Fredericus metu Pisanorum, qui Octoni fauebant, exire de Sicilia non audebat, Ianuenses ad preces Innocentij pape galeas armauerunt et ipsum Ianuam deduxerunt, ubi ad expensas communis per menses tres moram contraxit. et quoniam Pisani Ecclesie rebelles extiterant, ideo dictus Innocencius ipsos omnibus feudis, priuilegijs et dignitatibus spoliauit. archiepiscopum quoque Pisanum primatu, quem habebat in insula Sardinee, sententialiter priuauit. tempore istius Ottonis archiepiscopi celebratum est sub Innocencio papa tercio concillium generale, anno scilicet Domini .Mo.CCXUI., ubi dicuntur interfuisse cum patriarchis, archiepiscopis et episcopis et alijs prelatis ultra mille trecentos. ad illud quoque concilium supradictus archiepiscopus Otto perrexit et rediens suum prouinciale concilium celebrauit, ubi illa, que fuerant ordinata, exposuit et ea seruanda mandauit. tempore istius archiepiscopi duo ordines inceperunt, scilicet ordo Predicatorum et Minorum. ordinem Minorum confirmauit Innocencius. ordinem uero Predicatorum confirmauit eius successor Honorius, anno scilicet Domini .Mo.CCXUI., Innocencius quidem se confirmaturum promiserat, sed eodem anno, morte preuentus, implere non potuit quod promisit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXI., uenit Ianuam quidam sagacissimus latro, qui, ignorantibus custodibus, in ecclesia Sancti Laurentij intra crates, ubi sunt reposite cruces Dominice, se abscondit. qui capsam, in qua dicte Cruces seruabantur, cum uerrinis perforauit et eas de ciuitate Ianue asportauit. cum autem hoc scitum fuit, magnus dolor cunctos inuasit et magna tristicia omnes absorbuit. missis tamen nuncijs per loca diuersa, predictus latro fuit captus et sic cruces recuperate fuerunt, gratias Deo agentibus uniuersis. predictus uero latro ipsas cruces cuidam Alexandrino, nomine Nigro, tradiderat reseruandas, quas commune Ianue ultra libras quingentas ab eo redemit. anno Domini .Mo.CCXIIII. Octo, marchio de Carreto, dedit libere communi Ianue castrum Cairi cum omnibus pertinencijs suis. commune autem Ianue illud sibi in feudum restituit et fidelitatem communi Ianue inde iurauit. sequenti uero anno Ianuenses edificauerunt castrum Monachi et muris et turribus firmissimis munierunt. anno Domini .Mo.CCXUIII. homines de Capriata dederunt se communi Ianue et Commune castrum illud accepit et muniuit. anno Domini .Mo.CCXX. capta fuit Damiata, ciuitas Sarracenorum, ab exercitu Christianorum, ad quem exercitum Ianuenses galeas .X. miserunt. circa hec tempora, anno Domini .Mo.CCXXI., orta est satis grauis controuersia inter archiepiscopum et commune Ianue, quia commune uidebatur in Sancto Romulo iura archiepiscopatus indebite usurpare, propter quod archiepiscopus terram interdixit et Papiam perrexit. sed postmodum papa episcopo Parmensi et abbati de Tilieto causam commisit. qua diffinita, archiepiscopus ad sedem suam rediit et iura sua recuperauit. hoc anno Uintimilienses, qui communi Ianue rebellauerant, discalciati et cum funibus ad colla ad mercedem communis Ianue uenerunt. anno Domini .Mo.CC.XXII., de mense augusti, uenit Ianuam quidam puer Theotonicus, nomine Nicolaus, in habitu peregrini, quem sequebatur multitudo maxima peregrinorum, tam magnorum quam paruorum, quam etiam infantium. et erat numerus eorum ultra septem milia et omnes habebant sclauinas crucibus insignitas et burdonos atque scarsellas, dicentes quod mare debebat apud Ianuam siccari et sic ipsi debebant in Ierusalem proficisci. multi autem inter eos erant filij nobilium, quos ipsi etiam cum nutricibus destinauerunt. placuit autem Ianuensibus ut de ciuitate recederent, tum quia credebant illos pocius duci leuitate quam ueritate, tum quia timebant ne caristiam in ciuitatem inducerent, tum quia propter tantam multitudinem timebant periculum ciuitatis, maxime quia imperator tunc Ecclesie rebellis erat et Ianuenses contra imperatorem Ecclesie adherebant. post modicum autem tempus totum illud negocium in nichilum est redactum, quia super nichilum erat fundatum. anno autem Domini .Mo.CCXXII., in die scilicet natalis Domini, fuit Ianue et in tota fere Ytalia tam uehemens terremotus, ut hedificia caderent et terra in multis partibus scinderetur, propter quod homines ciuitates deserebant et in campestribus habitabant. mortuo Honorio, successit Gregorius nonus, qui Librum Decretalium per fratrem Raymondum de ordine Predicatorum, cappellanum suum, utiliter compilauit. beatum quoque Dominicum et beatum Franciscum et sanctam Helyçabeth supradictus Gregorius canonicauit. anno Domini .Mo.CCXXUII., cum Saonenses et Albinganenses communi Ianue rebellassent, et Ianuenses contra eos magnum exercitum fecissent, uenerunt tandem Albinganenses et Saonenses cum crucibus in manibus ad mandata Communis. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXXX., capti fuerunt .IIIIor. pirate, scilicet Recuperus de Portu Ueneris, Guilielmus de Uintimilio, Durandus de Portu Uenerij et Rubeus de Morinello, qui omnes fuerunt suspendio adiudicati per dominum Spinum potestatem Ianue. tanta autem multitudo, maxime dominarum ad plateam Sancti Laurentij conuenit, que uolebant dictos piratas liberare, quod duci ad patibulum non ualebant. quocirca dictus potestas, equum ascendens, cum huc et illuc discurreret, equus suus expauefactus super lapides iuxta hostium Sancti Laurentij eum portauit, et ibi cadens, crus et coxam sibi fregit, de quo dolore mortuus est. tandem illi .IIII.or pirate fuerunt suspensi; duo autem ex illis, scilicet Recuperus et Guilielmus, reliquiis sancti Iohannis Baptiste, que in ecclesia Sancti Laurentij reseruantur, se recommendauerunt, qui, alijs duobus iam defunctis, mori per magnam horam non potuerunt, quousque nuncius ad ciuitatem uenit et hec potestati, qui, adhuc non obierat, et consilio nunciauit. cumque nuncius redisset, adhuc uiui sunt reperti. depositi, igitur, narrauerunt qualiter beato Iohanni Baptiste se recomendauerunt, qui eos uiuos conseruauit, et sic libere et totaliter sunt dimissi. anno Domini .Mo.CC.XXXII., cum Ianuenses elegissent in potestatem dominum Paganum de Petra sancta, Mediolanensem, contra mandatum imperatoris, in tantum imperator turbatus est, quod omnes Ianuenses, qui erant in regno, capi fecit. insuper marescalco suo, qui erat in partibus ultramaris, mandauit ut Ianuenses omnes ibi caperentur. sed Ianuenses galeas decem et naues duas illuc miserunt et totum maris dominium habuerunt. imperator autem postmodum omnes, qui capti in regno fuerant, abire dimisit. anno Domini .Mo.CC.XXXUII. Mediolanenses apud Curtam nouam fuerunt per Fredericum secundum imperatorem debellati atque deuicti, et multi nobiles in Apuliam in captiuitate deducti, ubi etiam suum carrocium amiserunt sequenti anno Uintimilienses et Albinganenses et Saonenses communi Ianue rebellauerunt. Ianuenses autem, galeas .XIIII. armantes, Uintimilium iuerunt et in terram descendentes ciuitatem ceperunt. hoc anno imperator Fredericus misit Ianuam suos ambaxatores cum litteris, petens sacramentum fidelitatis et homagium. sed Ianuenses tale sacramentum facere penitus renuerunt et nuncios imperatoris uacuos remiserunt. tempore quoque istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CCXXXIXo., fuit tanta eclipsis solis, ut nulla etas meminerit tam magnam et tam tenebrosam aliquo tempore extitisse. stelle enim in celo apparebant quemadmodum consueuerunt nocte in sereno aere apparere. nos etiam, licet tunc annos pueriles ageremus, ipsas tamen stellas in celo radiantes conspeximus. isto eodem anno supradictus archiepiscopus Octo, reuerende memorie et fame preclare, fuit similiter eclipsatus, quia lucem temporalem perdidit, sed lucem celestem inuenit. de Iohanne archiepiscopo quinto. Iohannes de Cucurno, archiepiscopus quintus, cepit anno Domini .Mo.CCXXXIXo. et uixit in archiepiscopatu annis duodecim. iste erat archidiaconus Ianuensis et unanimiter in archiepiscopum fuit electus. qui post suam electionem super galeam armatam cum duobus ambaxatoribus communis Ianue ad curiam est profectus ut munus consecracionis a summo pontifice optineret. qui tantam gratiam in conspectu pape et cardinalium reperit, quod propter honorem communis Ianue a Gregorio papa nono infra tres dies fuit totaliter expeditus. iste archiepiscopus fuit homo multum litteratus et maxime in arte medicine fuit ualde peritus. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CC.XLI., pars imperialis, que erat Ianue, que dicebatur Mascarati, de ciuitate recessit, et dominus Ansaldus de Mari factus est admiratus generalis Frederici imperatoris. supradictus autem papa Gregorius contra Fredericum imperatorem, Ecclesie persecutorem, concilium conuocabat, et dum prelati Romam super galeas Ianuensium ducerentur, supradictus Fredericus latenter in regno et Pisis armari fecit multitudinem galearum, et ipsos prelatos cepit et in carcere mancipauit. quod cum Ianuenses audiuissent, infra paucos dies .XLUIII. galeas potenter armauerunt et ad inimicos inquirendos et persequendos uiuaciter profecti fuerunt. deinde dictus Fredericus Romanos peccunia sic corrupit, quod ipsi papam de Urbe uolebant expellere et imperatorem introducere. quod cernens papa capita Apostolorum in gremio cepit et nudis pedibus cum cardinalibus ea ad ecclesiam Sancti Petri apostoli deportauit et illuc populum Romanum conuocauit. ibique capita Apostolorum nuda populo cum lacrimis multis ostendens, in tantum eos uerbis feruentibus animauit, quod fere omnes contra imperatorem cruce signati fuerunt. cumque imperator circa Romam cum exercitu consisteret et se in breui intraturum esse speraret, audiens tantam populi mutationem, inde recessit. post capcionem autem supradictorum prelatorum galee imperatoris et Pisanorum sepe in Riperiam Ianuensem ueniebant et plures molestias inferebant. propter quod Ianuenses galeas .LXXXXUI. potenter armantes, omnes illas galeas taliter fugauerunt, quod ultra accedere non presumpserunt. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXLIII. electus est in papam dominus Sigembaldus de comitibus Lauanie et Innocentius quartus appellatus. uerum cum a dicto Frederico et eius militibus apud Sutrium nimium artaretur, Ianuenses galeas .XXII. armauerunt et ipsum Ianuam cum gaudio deduxerunt, anno scilicet Domini .Mo.CCXLIIII. qui postmodum Lugdunum per terram perrexit et ibi supradictum Fredericum ab imperio deposuit. iste Innocencius prius ordinauit ut cardinales pileos rubeos deferant. isto eodem anno quo predictus papa Innocencius Ianuam uenit, ordinem Predicatorum, inspirante gratia Saluatoris, intraui, ubi a nostra adolescencia usque ad etatem senilem fui enutritus et maternis uberibus educatus. supradictus autem Fredericus ciuitatem Parmensem tam potenter obsedit, anno scilicet Domini .M.CCXLUIII., quod quandam ciuitatem iuxta illam edificauit, quam Uictoriam appellauit. Ianuenses autem in adiutorium Parmensium multos balistarios destinauerunt. tandem dictus Fredericus inde turpiter fuit expulsus et thesauris omnibus spoliatus. milites enim Parmenses et Placentini et Mediolanenses et balistarij Ianuensium, qui in ciuitate Parmensi conuenerunt, in Uictoriam insultum fecerunt, ita quod imperator cum toto suo exercitu fugit et Cremone se recepit. ibi autem inuente fuerunt corone imperiales et thesauri magni et preciosi, de quibus multi fuerunt ualde ditati. ciuitas autem, quam fecerat et Uictoriam uocauerat, fuit totaliter dissipata. imperator autem in Apuliam uadens, miserabili morte uitam finiuit. eodem anno dominus Lodouicus, rex Francorum, ad partes ultramarinas transfretauit super naues et galeas Ianuensium, habens in suo exercitu duos nobiles Ianuenses admiratos, scilicet dominum Hugonem Lercarium et dominum Iacobum de Leuanto. quamuis igitur Damiatam cepissent, fuit tamen postmodum dictus rex a Sarracenis captus et multi de Christianis capti et uulnerati. propter quod regina et ceteri Christiani, qui remanserant, Damiatam restituerunt et regem recuperauerunt. anno Domini .Mo.CCXLIXo. rex Encius, filius imperatoris, a Bononiensibus fuit captus et carceri mancipatus, ubi per multos annos permanens, uitam ibi finiuit. anno Domini .Mo.CCLI. Saonenses, qui rebellauerant, ad mandata Communis uenerunt, et Ianuenses, qui dicebantur Mascarati, restituti fuerunt et dominus Innocencius papa .IIIIs., de Lugduno rediens, Ianuam est reuersus et cum multa gloria susceptus. qui per Lombardiam transiens, ecclesiam Beati Dominici de Bononia consecrauit. deinde in Apuliam est profectus et ibidem defunctus. de Gualterio archiepiscopo sexto. Gualterius de Uezano, archiepiscopus sextus, cepit anno Domini .Mo.CCLIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XXI. et post mortem suam uacauit archiepiscopatus annis duobus. fuit factus archiepiscopus per dominum Innocencium papam IIIIm., cui multa erat familiaritate coniunctus. nam, cum esset prius archidiaconus Lunensis, fecit eum predictus papa in Anchonitana marchia marchionem et postmodum de archiepiscopatu Ianuensi prouidit eidem. iste fuit homo magne honestatis, pietatis et gratie. et licet esset nobilis genere, maiorem tamen nobilitatem moribus preferebat. fuit eciam in iure peritus et in omni bonitate et uirtute conspicuus. tante etiam fame in Romana curia fuit, quod aliquando, uacante sede Apostolica, magnus tractatus inter cardinales est habitus ut in summum pontificem eligeretur. anno Domini .Mo.CCLUI. marchio de Calari communi Ianue misit ut galeas mitterent et castrum Kalari armarent, quia communi Ianue ipsum dare uolebat. misse sunt igitur galee .UI. et nauis una cum multis bellatoribus et balestarijs et ipsum castrum munierunt. et quoniam Pisani ipsum castrum Kalari molestabant, ideo Ianuenses galeas .XXIIII. armauerunt et galeas .UIII. Pisanorum, que ibi erant, ceperunt. eodem anno Ianuenses galeas .LXXXIIII. armauerunt et multos milites habuerunt et castrum Ylicis obsidentes, ipsum ceperunt. eodem etiam anno galee Ianuensium ceperunt naues .UI. Pisanorum. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLUII., Guillermus Bocanigra factus est capitaneus populi Ianuensis et tenuit capitaniam per annos .U. anno autem secundo sue capitanie naues .IIIIor. et galeas .XL. contra Uenetos et Pisanos armauit et in Achon eas transmisit, in quibus dominus Rubeus de la Turcha fuit admiratus. sed quoniam improuide fuerunt annate, quia gente lombardica erant replete, ideo quod improuide fuit factum, improuidum habuit exitum, quia galee .XXUI. Ianuensium ibi fuerunt amisse. tandem post longam discordiam compromiserunt partes in dominum Alexandrum papam .IIIIm., qui inter eos treugam indixit. sed durante treuga Ueneti et Pisani turrem nobilissimam atque pulcherrimam, quam Ianuenses in Achon edificauerant, funditus destruxerunt. iste archiepiscopus a sede Apostolica impetrauit quod nullus clericus Ianuensis diocesis, maxime tempore guerre, de districtu Ianue, obtentu aliquarum literarum, pro aliqua causa extrahi possit, et super hoc priuilegium in archiepiscopali palacio reseruatur. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CCLXI., per totam Ytaliam fere est facta uerberacio generalis. nam magni et parui, nobiles et ignobiles, depositis uestibus, nudi a cingulo supra, per ciuitates et uillas et castella processionaliter se uerberantes ibant, Uirginem gloriosam et ceteros sanctos cantilenis angelicis implorantes. horum quidam nobiles et populares de Terdona Ianuam uenerunt. et cum se per ciuitatem uerberantes incederent, tanquam fatui et deliri deridebantur a cunctis. subito autem, nutu Dei, tota ciuitas est commota, ita quod magni et parui, nobiles et ignobiles, die ac nocte, de ecclesia ad ecclesiam se uerberantes incederent et canciones celestes et angelicas decantarent. et qui fuerant principaliores in deridendo, fuerunt postmodum priores in se iugiter uerberando. multe quoque inimicicie et guerre noue et antique in ciuitate Ianue et in tota fere Ytalia ad pacem et concordiam fuerunt reducte. ista tanta deuocio a quibusdam pauperibus et simplicibus in Tuscia fuit inuenta et per totam Ytaliam difusa et tam a pueris quam a magnis, tam a nobilibus quam ab ignobilibus obseruata. ibant igitur in societate bini et bini se uerberantes, precedentibus religiosis et clericis cum crucibus et uexillis. multi quoque, qui homicidia commiserant, cum gladijs denudatis ad hostes ibant et in eorum manibus gladios nudos inponebant, ut de ipsis uindictam acciperent sicut uellent. sed illi gladios in terram proiciebant et se inimicorum pedibus prosternebant, flentibus et lacrimantibus cunctis qui adherebant pro deuocione et cordis exultatione. aliqui quoque uerberabant se cum corrigijs ad hoc factis, aliqui cum spinis, aliqui cum manicis ferreis. et quod fuit mirabile, quamuis ipsa talis uerberacio in media yeme fieret et homines, nudi a cingulo supra, a mane usque ad horam terciam pergerent, non est tamen inuentum quod aliquis frigori fuerit affectus. sed, si prima die se allacriter uerberauerat, sequenti die se allacrius et fortius uerberabat. nec mirum si frigus exterius non sentiebant, quia uehemens ardor amoris, qui intus ardebat in mente, omne frigus exterius arcebat a corpore. huius etiam archiepiscopi tempore, anno Domini .M.CCLXIIII., stella commeta splendens apparuit trahens post se caudam maximam et ignitam, surgens a plaga aquilonari et pergens ad plagam orientalem. incepit autem apparere prima die mensis augusti et per quadraginta fere dies continue surgens apparuit. istam cometam sepe conspeximus et mirabamur quidnam Deus per tam insolitum et inauditum portentum uellet innuere et an per ipsum uellet grande aliquod futurum significare. in ipso autem anno datum est ab Ecclesia Carulo, comiti Prouincie, regnum Sicilie et Apulie. qui, Romam uadens, coronam accepit, et intrans Apuliam, Manfredum, natum quondam Frederici imperatoris, qui se regem fecerat et Ecclesie rebellauerat, in omnibus superauit. per processum autem temporis Conradinus, nepos quondam Frederici imperatoris, adiuuantibus Pisanis et fere omnibus Gibelinis, cum magno exercitu uenit Pisas uolens Apuliam uiolenter intrare et de manu Caroli regnum auferre. cum uero omnes timerent, dominus Clemens papa, dum apud Uiterbium in ecclesia fratrum Predicatorum in festo Pentecostes sollempniter celebraret et predicaret, et ego cum essem tunc prior prouincialis fratrum Predicatorum Lombardie, ibidem occasione nostri capituli Generalis presens essem, dixit publice coram nobis: Ne timeatis, quia scimus quod iste iuuenis a malis hominibus, sicut ouis, ducitur ad mortem. et tali sciencia hoc scimus, qualis post articulos fidei maior non est. quod quidem uerbum in admirationem nos adduxit maximam. sed quod illud uerbum fuerit spiritu prolatum, patuit per effectum. dum enim dictus Conradinus Apuliam intrasset, fuit a rege Carolo cum toto suo exercitu superatus et omnino contritus, et dictus Conradinus sententia capitali punitus. anno Domini .Mo.CC.LXUIII. Ianuenses armauerunt galeas .XXUII., ut irent in Achon contra Uenetos et Pisanos, in quibus Lanfranchus Borborinus fuit constitutus admiratus. Ueneti autem habebant galeas .XXIIII. erat autem predictus Borborinus corde pauidus et in rebus bellicis inexpertus, et ideo magna improuidencia fuit talem facere admiratum; ducem enim exercitus oportet esse corde magnanimem, animo prouidum, corpore et corde robustum. ille igitur, galeis uisis Uenetorum apud Trapenam, mox fuit corde confractus et uiribus resolutus, et ideo super quandam uachetam ascendens, aufugit et exercitum dereliquit. et sic fugato duce, galee fuerunt disperse et capte. et quamuis imposita sibi fuerit prodicio, nos tamen magis credimus in ipso fuisse cordis uilitatem quam aliquam prodicionem. istud autem cum Ianue scitum fuit, sine mora galeas .XXU. armauerunt, in quibus dominum Obertum Aurie admiratum constituerunt. ille igitur, hostes ubicumque perquirens, tandem quandam ciuitatem Uenetorum, que est in insula Crete, nomine Terram nouam, bellando cepit, et totam ferro, igne et sanguine deuastauit, et homines, quos ibi cepit, Ianuam captiuos deduxit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLXX., facti sunt capitanei populi Ianue nobiles uiri dominus Obertus Spinula et dominus Obertus Aurie, et per annos .XXII. capitaniam et regimen tenuerunt. excepto quod dominus Obertus Aurie contra uoluntatem populi Ianue in anno .XU. resignauit, sed loco sui dominus Conradus, eius filius, institutus fuit, qui per annos septem offitium capitanie gessit. post hec autem supradictus dominus Gualterius, Deo amabilis et hominibus graciosus, plenus dierum, uirtutum et bonorum operum ac bona senectute confectus, beato fine quieuit. cuius fama odorifera remansit in mundo et anima beata regnat in celo. de Bernardo archiepiscopo septimo Bernardus, natione Parmensis, archiepiscopus septimus, cepit anno Domini .Mo.CCLXXUI. et uixit in archiepiscopatu annis decem, et post eius mortem uacauit archiepiscopatus annis duobus. hic primo fuit Narbonensis archidiaconus, deinde in marchia Anchonitana fuit marchio constitutus. tandem per dominum Innocentium papam quintum fuit in ecclesia Ianuensi in archiepiscopalem honorem promotus. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXUIII., Pisani contra Ianuenses armauerunt galeas .LXXII., non credentes quod Ianuenses tot armare possent. transierunt igitur per mare Ianuense, uolentes Riperiam deuastare, sed tamen non fuerunt ausi ad terram alicubi descendere nec aliquod dampnum inferre. at Ianuenses, cum hoc cognouissent, galeas .LXXXXUI. uiriliter armauerunt et ad hostes persequendos et inueniendos tam alacriter quam potenter profecti sunt. cumque galeas Pisanorum super portum inuenissent Pisanum, audacter eas inuadunt, ita quod galeas .XXXIII. ceperunt, quibusdam earum in mare demersis, quibusdam uero turpiter effugatis. et sic cum multo triumpho ad sua propria redierunt. ab illo tempore Ianuenses Pisanos sic contriuerunt et domuerunt, quod usque nunc galeas super portum eorum tenent, que ligna aliqua illuc intrare prohibent. iste archiepiscopus fuit in iure canonico multum peritus et in omnibus operibus suis ualde sollicitus et discretus. circa res quoque archiepiscopatus promouendas fuit multum assiduus et intentus. nam apud Ianuam palacium archiepiscopatus multum meliorauit, apud Mulazanam palacium magnum et pulcrum construxit, apud Sanctum Romulum palacium nobile per dominum Gualterium inceptum ampliauit et meliorauit et multa alia opera utilia fecit. hic a domino Gerardo, Sabinensi episcopo, qui sibi attinebat, ad Romanam curiam fuit uocatus, et dum sperarù etur quod deberet fieri cardinalis et per ciuitatem Parmensem transiret, sensit se ibi grauiter infirmari, ideoque, itinere illo dimisso, Ianuam non sine magno corporis dispendio est reuersus, mallens in ciuitate illa mori, ubi fuerat spiritualis pater effectus, quam in illa ubi fuerat carnaliter generatus. cum igitur Ianuam aduenisset, inuallescente morbo, per mortem mundi de medio est sublatus et honorabiliter tumulatus. circa hec tempora electi fuerunt successiue tres cardinales in summos pontifices, quorum uita breuis extitit et infra dies paucissimos finita fuit. primus fuit Innocencius quintus, de ordine Predicatorum, qui sedit mensibus quinque. iste fuit homo ualde famosus et in theologia ualde summus, qui eciam rexit Parisiis in theologia annis multis. iste specialem amorem ad ciuitatem Ianue habuit et pacem inter regem Carolum et ciuitatem ipsam fecit. alius, Adrianus de comitibus Lauanie, qui sedit mense uno et diebus paucis. iste, licet esset magne sapientie et experientie, tamen propter breuitatem temporis nichil insigne uel notabile facere potuit. gaudentibus autem de sua sublimacione parentibus et amicis, dixit eis: Quare gaudetis? melius erat uobis habere unum cardinalem uiuum, quam papam mortuum. post modicum uero temporis infirmitatem incurrit et in pace quieuit. aìlius, Iohannes, nacione Yspanus, qui sedit mensibus octo. cum enim quandam domum edificari faceret, subito, domo cadente, cum ea cecidit et sic uitam finiuit. de cuius morte modicum Ecclesie dampnum fuit, quia, licet scientia physicali et naturali multum esset repletus, tamen discrecione et sensu naturali multum erat uacuus. de Opizone patriarcha Anthiocheno. Opizo de Flisco, de comitibus Lauanie, cepit regere ecclesiam Ianuensem anno Domini .Mo.CCLXXXUIII. et rexit eam annis tribus et dimidio. iste fuit nepos domini Innocencij pape .IIIIti. et domini Adriani pape. est autem magni honoris grande preconium quod infra spacium .XXXUI. annorum, uel circa, de domo sua duo supradicti summi pontifices prodierunt. plures etiam cardinales de eadem domo similiter extiterunt. supradictus igitur dominus Innocencius predictum dominum Opizonem patriarcham Anthiochenum fecit, quem patriarchatum multo tempore tenuit et rexit et in maxima dignitate et culmine ibi fuit. tandem, peccatis exigentibus, Anthiochena ciuitas, tam nobilis et famosa, a Sarracenis fuit capta et omnia bona patriarchatus ocupata atque uastata. et ideo oportuit dictum patriarcham ad partes citra marinas redire. Ecclesia igitur Romana sibi compatiens et ei prouidere uolens, dedit sibi in cura ecclesiam Tranensem. post multos autem annos commisit sibi in cura, tam in temporalibus quam in spiritualibus, ecclesiam Ianuensem. post hec autem commune Ianue ad dominum Nicolaum papam .IIIItum. sollempnes ambaxatores pro quibusdam negocijs communis Ianue destinauit. supradicti autem ambaxatores a summo pontifice humiliter postularunt ut, more solito, eis archiepiscopum concedere dignaretur. summus igitur pontifex, peticioni ipsorum condescendere uolens, supradicto patriarche sufficienter et honorabiliter prouidit, et ciuitati Ianue archiepiscopum concessit. de frate Iacobo archiepiscopo octauo. Frater Iacobus de Uaragine de ordine Predicatorum, archiepiscopus octauus, cepit anno Domini .Mo.CCoLXXXXII. et uiuet quantum Deo placebit. iste per dominum Nicolaum papam quartum, qui fuit de ordine fratrum Minorum, archiepiscopus est creatus, qui quidem papa ipsum per suas literas ad suam presentiam uocauerat ut sibi munus consecrationis impenderet et pallium sibi daret. sed cum ille Romam in dominica de Ramis palmarum intrasset, reperit ipsum summum pontificem graui et periculosa egritudine laborantem, ita quod in Parasceue animam Deo reddidit et, sicut credimus, in celeste palacium introiuit. collegium autem uenerabile cardinalium infra octauas Pasche, consistorium faciens, ordinauit ut propter honorem communis Ianue archiepiscopus suus debeat in breui totaliter expediri. propter quod in octaua Pasche per uenerabilem patrem dominum Latinum, episcopum Ostiensem, fuit consecratus et in ipsa ebdomada palliatus, et sic ad ciuitatem suam cum gaudio est reuersus et a populo reuerenter exceptus. hic, dum adhuc esset in ordine suo et postquam in archiepiscopatu, opera plura fecit. nam Legendas Sanctorum in uno uolumine compilauit, multa adiciens in eisdem de Ystoria Ecclesiastica, de Ystoria Tripartita et de Ystoria Scolastica et de Cronicis diuersorum auctorum. istud opus post prologum sic incipit: Aduentus Domini et cetera. fecit etiam duo uolumina Sermonum de omnibus sanctis, quorum festiuitates per anni circulum ab Ecclesia celebrantur. unum uolumen est multum diffusum, aliud est magis breue et angustum. utrumque uolumen sic incipit: Uestigia eius secutus est pes meus. fecit etiam Sermones de omnibus Euangeliis dominicalibus, que per anni circulum in ecclesia leguntur, de quolibet Euangelio faciens tres sermones ad honorem indiuidue Trinitatis. istud opus post prologum sic incipit: Preparare in ocursum Dei tui, Israel. fecit etiam Sermones de omnibus Euangelijs, que in singulis feriis in Quadragesima leguntur, scilicet in quarta feria Cinerum usque ad terciam feriam post Pasca, de quolibet Euangelio faciens duos sermones. istud opus sic incipit: Filia populi mei, induere cilicio et cetera. fecit eciam librum, qui dicitur Marialis, qui totus est de beata Maria compositus et secundum ordinem litterarum alphabeti distinctus. iste liber post prologum incipit: Abstinencia multiplex. presentem insuper Cronicam compilauit. hic secundo anno sui pontificatus, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXXIII., in ecclesia Sancti Laurentij prouinciale concilium celebrauit, ubi interfuerunt episcopus Albinganensis, episcopus Bruniacensis, episcopus Naulensis, episcopus Maranensis, episcopus Nebiensis. episcopus autem Bobiensis se excusauit infirmitate et senectute grauatus; suum tamen procuratorem et sindicum destinauit. episcopatus uero Aciensis tunc uacabat. interfuerunt etiam abbates mitrati quam plures, scilicet abbas Sancti Syri, abbas Sancti Stephani, abbas Sancti Fructuosi, abbas de Tyno. abbas de Brosono et abbas de insula Gallinaria se excusauerunt infirmitate et senectute grauati; suos tamen procuratores et sindicos destinauerunt. interfuerunt etiam prepositi et archipresbiteri et ecclesiarum ministri in multitudine copiosa. in ipso autem concilio multa utilia fuerunt statuta et multe constituciones edite, que usque hodie obseruantur. ceterum, quia inter aliquos dubitacio uidebatur oriri si corpus sancti Syri esset in archa marmorea, que est super altare sancti Laurentij collocata, uoluimus super hoc scire plenariam ueritatem. quocirca, presente concilio et presentibus potestate, capitaneo, abbate populi et multis aliis nobilibus ciuitatis Ianue, archam illam fecimus aperiri, ubi inuenimus archam ligneam inclusam et diligenter firmatam. quam aperientes, ibi inuenimus laminam plumbeam et tabulam marmoream et cedulam in piscide quadam repositam. et utrobique erat litteris exaratum quod in illa capsa ossa sancti Syri erant reposita. nos etiam illam capsam super altare sancti Laurentij deduci fecimus et ibi nostris manibus inquirentes, omnia ossa inuenimus, que ad composicionem corporis humani requiruntur. insuper, post paucos dies, adueniente eiusdem sancti Syri festiuitate, ipsam capsam cum ossibus super magnum pulpitum ecclesie Sancti Laurentij deportari fecimus et ibi epitaphia et ossa populo ostendimus euidenter, que ab omnibus fuerunt cum maxima deuocione uisa et suppliciter adorata. ordinauimus autem ut caput sancti Syri in secrestia seruetur et ibi thecis argenteis includatur. temporibus quoque nostris, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXXIIII., fuit quidam heremita de partibus Abrucij, nomine frater Petrus de Morono, qui per quadraginta annos heremiticam uitam duxit, et erat homo magne abstinentie et sanctitatis fame. cum igitur sedes Apostolica per annos duos et amplius iam uacasset, et cardinales concordare non possent, quodam die, dum pro quodam alio magno negocio essent insimul congregati, istius fratris Petri heremite fama uenit in medium. tunc unus ex cardinalibus tale uerbum dicitur protulisse: Quare non facimus istum heremitam papam?. statimque in ipsum uota omnia sunt unita, et ipsum unanimiter elegerunt et Celestinum uocauerunt. iste per unam diem, dum Aquilam pergeret in exemplum humilitatis, scilicet postquam fuit summus pontifex creatus, asinum equitauit. deinde de Aquila uadens Neapolim, noluit uti palafredo, sed humili asello. iste papa primo anno sue creacionis duodecim cardinales fecit de plenitudine potestatis. postmodum fecit alium cardinalem, tempore et modo debito non seruato, de plenitudine simplicitatis, scilicet archiepiscopum Beneuentanum; quem fecit presbiterum cardinalem non in temporibus institutis nec de consilio cardinalium, sed ad suggestionem aliquorum. dabat etiam dignitates, prelaturas, odicia et beneficia, in quibus non sequebatur curie consuetudinem, sed pocius quorundam sugestionem et suam rudem simplicitatem. multa quoque alia faciebat in quibus non sequebatur precedencium patrum uestigia nec eorum statuta. et quamuis non ex malicia, sed pocius ex quadam simplicitate ista ageret, tamen in magnum Ecclesie preiudicium redundabant. quocirca ipse, uidens suam insufficienciam et inexperientiam, salubri ductus consilio, constitucionem fecit quod, si aliquis papa insufficiens inueniretur, possit papatui libere resignare. quo facto, cum papatum per sex menses uel circa tenuisset, in festo sancte Lucie libere resignauit et habitum heremiticum reassumens, ad suam solitudinem est reuersus. post cuius resignacionem, scilicet in uigilia natiuitatis Domini, dominus Benedictus de Agnania, uir utique magne sciencie et experiencie, in summum pontificem est electus et Bonifacius .UIIIs. nominatus. qualiter autem isto anno galee .XUIII. et duo ligna quorundam mercatorum de Ianua debellauerunt galeas .XXUIII. et .IIIIor. ligna Uenetorum, dictum est supra, in parte .Ua., capitulo .IIIo. anno Domini .Mo.CC.LXXXXU., de mense ianuarij, facta est pax generalis et uniuersalis in ciuitate Ianue inter illos qui dicebantur Mascarati, siue Gibelini, et illos qui dicebantur Rampini, siue Guelfi. inter quos quidem fuerant longo tempore grandes animositates, multe diuisiones et periculose dissentiones. que quidem dissentiones, diuisiones et parcialitates per annos .LU. et amplius durauerunt. sed, faciente gratia Saluatoris, omnes ad pacem et concordiam sunt reducti, ita quod facta est inter eos una societas, una fraternitas, unum corpus. de quo tanta leticia est secuta, quod tota ciuitas fuit plena iubilo, plena tripudio, plena gaudio immenso. nos quoque in pubblico parlamento, in quo pax fuit iurata, pontificalibus induti, proposuimus uerbum Dei et ibidem cum clero nostro Te Deum laudamus cantauimus alta uoce, habentes nobiscum .IIIIor. mitratos, inter episcopos et abbates. sumpto uero prandio, tota milicia nos sequente, pontificalibus induti, super palafredum sindone coopertum per totam ciuitatem nostram leti et gaudentes equitauimus, Dei benediccionem et nostram omnibus largiendo, et Deo gratias referendo. in signum quoque leticie de tam nobili et inclita pace, commune Ianue nobilem uirum dominum Iacobum de Carcano, ciuem Mediolanensem, tunc potestatem Ianue, militem accinctum fecit et ipsum multis honoribus et muneribus cumulauit. sed quoniam in presenti uita nulla bona sunt pura, quia pura bona sunt in celo, pura mala sunt in inferno, bona uero et mala sunt mixta in hoc mundo, ideo - proh dolor! - cithara nostra cito uersa est in luctum et organum nostrum in uocem flencium est mutatum. eodem siquidem anno, de mense decembris, quinta scilicet die post natalem Domini, ciuibus nostris supradicta pace gaudentibus, pacis emulus, humani generis inimicus, in tantam discordiam et turbationem ciues nostros commouit, ut per uicos et plateas manu armata confligerent et diebus multis ad inuicem hostiliter dimicarent. ex quo secute sunt neces hominum, uulnerationes multorum, domorum incendia, rerum exspoliacio et rapina. et quoniam furor hostilis frenum non recipit rationis, in tantum processit uesana turbacio, quod quidam, ut turrem Sancti Laurentij habere possent, ausi sunt in ecclesia ipsius Sancti Laurentij ignem apponere et eius tectum totaliter concremare. durauit autem tam periculosa sedicio a quinta die post natalem Domini usque ad diem septimum februarij. tandem creati sunt duo capitanei, scilicet dominus Conradus Spinula et dominus Conradus Aurie, et sic ciuitas a prelijs conquieuit, et capitaneus, qui de foris eligebatur, fuit deinceps intermissus. de stolo autem glorioso et magnifico, quem Ianuenses anno Domini .Mo.CCLXXXXU. contra Uenetos armauerunt, dictum est supra, in parte quinta capitulo tercio. sequenti uero anno Ueneti stolum galearum armauerunt, et Romaniam. pergentes, quandam terram Ianuensem, nomine Peyram, que erat iuxta Constantinopolim, omnino immunitam, necnon etiam quandam terram dominorum Benedicti et Emanuelis de Zachariis, nomine Fogiam, destruxerunt. anno quoque Domini .Mo.CCLXXXXUII. Ueneti armauerunt galeas .LXU., Ianuenses uero galeas .LXXU. ueruntamen galeas Uenetorum minime inuenire potuerunt. et cum galee Ianuensium falso audissent quod galee Uenetorum Uenecias rediuissent, ipsi quoque cum suis galeis Ianuam sunt reuersi. quod cum audissent galee Uenetorum, que latuerant, in Siciliam sunt profecte et plures naues Ianuensium, que ibi erant, ceperunt et ignibus combusserunt; de quo fuit Ianue turbatio ualde magna. eodem anno supradictus dominus Bonifacius papa, propter quosdam graues excessus, fecit contra illos de Columpna, tam clericos quam laycos, quosdam graues processus et duos cardinales de ipsis de Columpna cardinalatibus spoliauit. ipsi uero se in quibusdam ciuitatibus recluserunt, Ecclesie rebellantes; sed exercitus Ecclesie duas de ipsis ciuitatibus cepit, ita quod illi in ciuitate Penestrina, que dicitur esse fortissima, se receperunt. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi/IohannesDeAppia_ConstitutionesRomandiolae.txt b/testi/IohannesDeAppia_ConstitutionesRomandiolae.txt
new file mode 100644
index 0000000..8b962ae
--- /dev/null
+++ b/testi/IohannesDeAppia_ConstitutionesRomandiolae.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In nomine Domine amen. Hec sunt constitutiones et ordinamenta facta, edita et firmata per nos Ioannem de Appia per Sanctam Romanam Ecclesiam totius prouintie Romaniole ciuitatis bononiensis comitatus Bretenorii uel pertinentiarum eorundem comitem et rectorem generalem ad honorem et reuerentiam omnipotentis Dei et beate Marie semper Uirginis et beatorum appostolorum Petri et Pauli ac omnium Sanctorum atque Sanctarum Dei et ad honorem et reuerentiam et exaltationem Romane Ecclesie ac sanctissimi patris domini Martini pape quarti et quorum fratrum et statum pacificum et tranquillum totius prouincie Romaniole et iurisdictionis nobis comisse et ipsius Ecclesie fidelium deuoctorum. In anno domini millesimo ducentesimo octuagesimo tertio, indicione undecima. In primis nos Ioannes comes et rector predictus et presenti scripto sancimus, ut Ecclesie et clerici et persone et res ecclesiastice illa gaudeant libertate ac inmunitate, que a latis canonibus et legibus sunt eis concesse uel per specialia priuilegia sunt indulte. Item easdem ecclesias clericos et personas ecclesiasticas, a quibuscumque angariis et perangariis et sordidis muneribus et indebitis executionibus exemptas et liberas esse iubemus; omnes constitutiones, statuta et reformationes secularia contra eas editas penitus irritamus. Item hereticos, patarenos credentes fauctores et receptatores eorum et cuiuslibet condicionis et secte ebxanimus, et diffidamus omnia bona ipsorum Camare Romane Ecclesie perpetuo applicantes fauctores insuper eorum omni pubblico officio et honore priuantes, reseruato nobis preterea arbitrio animauertendi grauius in eosdem. Item ad tollendam omnem maliciam scandali statuimus quod nulla comunitas siue uniuersitas, baro, uel nobilis faciat uel concedat uel permittat seu fieri uel concedi aliquam represaliam contra aliquas personas uel uniuersitates prouintie et iurisdictionis nobis commisse per se uel per allium absque nostra uel nostre Curie licentia specialia. Et qui contrafecerit comune ciuitas in U libr. usualis monete; castrum, comes et baro in CCC uilla et quelibet specialis persona in C. libr. puniatur et nichilominus ablata restituat et dampnum emandat. Item statuimus et mandamus quod nullus auctoritate propria audeat auferre siue aprehendere seu intrare uel molestare possessionem alicuius aliquorum de re mobili uel immobili; et si quis contrafecerit, si comes uel baro in CCC libris, et si nobilis in CC usualis monete, si pedes in C libris puniatur et plus et minus nostro arbitrio, considerata qualitate rei et possessionis et personarum et possessionem restituat et a turbatione et molestatione desistat. Ciuitatem autem aut comunitatem et uniuersitatem quamlibet in hoc delinquentem puniendam nostro arbitrio reseruamus. Item statuimus, mandamus et precipimus quod quelibet uniuersitas ciuitatum castrorum et uillarum quilibet etiam comes baro et dominus alicuius castri et roche uel uille stratas uel loca singula in suo territorio et districtu diligenter custodire et faciat custodiri, ita quod in eis rapine uel derobationes seu homicidia aliaque maleficia nullatenus comittantur alioquin ad emendationem dampni et robarie et ad tantumdem pro pena soluenda camere domini pape teneatur; penam autem pro homicidiis et spoliationibus infringendam eisdem nostro arbitrio reseruamus, nisi malefactores infra octo dierum spatium a tempore comissi facinoris nobis uel nostre Curie fuerint assignati, et de robaria et spoliatione stetur sacramento derobati si exqualitate et fide persone et quantitate rerum ablatarum et circumstanciis negocii nobis seu nostre Curie uidebitur expedire; et pro predictis seruandis a predictis habentibus loca iusta stratas ydonea fideiussoria cautio exigetur. Item precipimus et ordinamus quod locus ad quem aliqua robaria duceretur uel malefactores se reducerent nostre iurisdictioni subiectus teneatur ad restitutionem rerum aportatarum uel ductarum ad ipsum locum per malefactores uel alios uel de extimatione, de quibus stetur iuramento dampnum passi uel heredis, et ad tantumdem Camare domini pape soluendum similiter teneatur. Item statuimus, precipimus et mandamus quod nulla ciuitas, comunitas seu uniuersitas, comes seu baro, seu aliquis alius teneat, defendat uel receptet rebelles prodictores et publicos inimicos Romane Ecclesie atque nostros latrones publicos et robatores stratarum uel falsarios in rocha aut in domo sua seu aliena seu in alio loco tribuat eis auxilium uel fauorem; et qui contrafecerit, si Comune ciuitatis in CC, comes et baro et Comune castri in C, nobilis in XXU, uilla in quinquaginta et pedes in decem marchis argenti puniatur et nichilominus in destructione domus in qua fuerint recepti siue retenti et aliorum bonorum et aliter secundum nostrum et nostre Curie arbitrium. Si uero receptauerit uel tenuerit exbanditos Romane Ecclesie, atque nostros pro aliquo malefitio, uel eis tribuerit auxilium uel fauorem, ciuitas in U libr., comes et baro et castrum in CCC, uilla et nobilis in C, pedes in quinquaginta libris usualis monete puniatur. Item cum iuris preceptum sit unicuique ius suum tribuere, precipimus, statuimus et firmiter ordinamus quod quelibet comunitas et uniuersitas ciuitatum, castrorum aliorumque locorum et quecumque alia persona habens et retinens de rebus mobilibus uel immobilibus aut iuribus ad Romanam Ecclesiam spectantibus et que condam ipsa Romana Ecclesia aut Romanum Imperium aliquo tempore habuit tenuit et possedit per se uel aliquos nuncios et officiales suos uel alios quoscumque nomine eorum et pro eis in tota prouintia et iurisdictione nobis commissa teneatur et debeat infra unum mensem post puplicationem presentum constitutionum ea relaxare, et Camare domini pape resignare, mandare et denunciare in scriptis, nisi forte aliquem iustum titulum habuerit, et eum hostenderit infra terminum sibi datum; et qui contrafecerit uel premissa facere obmiserit, teneatur ad restitutionem rerum habitarum et receptarum seu occupatarum et fructum perceptorum ex eis; et nichilominus comune, ciuitas teneatur soluere pro pena Camere domini pape mille marches argenti. Comune uero castri quingentas, uilla et specialis persone CCC, et plus et minus nostro arbitrio secundum qualitatem rei habite, retente seu occupate, et habitis seu detentis etiam occupatis. Item statuimus, precipimus et mandamus quod omnia statuta, constitutiones, capitularia, ordinamenta, reformationes quelibet que in ciuitatibus castris et quibuslibet comitatibus et uniuersitatibus facta sunt, uel in futurum fient contra libertatem Ecclesie Romane uel etiam aliarum ecclesiarum seu religiosorum locorum uel iura ipsorum uel contra has constitutiones uel contra iurisdictionem nostram directe uel indirecte, sint cassa et irrita et nullius ualoris uel momenti existant; nec aliquis ea obseruare teneatur; et ex nunc decernimus non tenere, precipientes ea de statutis et capitulariis extrahi seu deleri usque ad XX dies a die publicationis presencium constitutionum computandos. Et qui contrafecerit, uel predicta adimplere neglexerit, si ciuitas U marcharum argenti, castrum uero CC, uilla et alia qualibet comunitas C penam incurrat Camare Romane Ecclesie applicandarum, sententias uero latas et processus habitas, auctoritate predictorum statutorum, capitulorum, ordinamentorum seu reformationum exnunc cassas et irritas nuntiamus. Item statuimus quod nulla ciuitas aut alia qualibet uniuersitas siue potestas uel officialis alicuius ciuitatis seu uniuersitatis seu persona ecclesiastica uel secularis impediat uel impediri faciat uel concedat aliquos uel aliquem defferentes seu deferre uolentes uictualia, fodrum, seu grassiam ad locum, ubi nostra Curia morabitur, uel exercitus Ecclesie fuerit, et si quis contrafecerit, nostro arbitrio puniatur; statuta et ordinamenta cuiuscumque loci in contrarium edita uel edenda, nullius decernimus esse momenti; quelibet etiam persona possit ad dictum locum impune ac libere talia deportare. Et quod aliqua ciuitas uel comunitas uel locus uel singularis persona ecclesiastica uel secularis audeat uel presumat per se uel per interpositas personas exigere, capere uel extorquere aliquod pedagium, telloneum, gabellam, datium uel aliquam exactionem quocumque nomine censeatur de aliquibus uictualibus, que ad ciuitatem uel locum, ubi fuerimus, uel ad exercitum Ecclesie portarentur; et per quamcumque personam portarentur, siue transducerentur cum bestiis uel alio modo, sub pena ciuitati mille marcharum argenti, uniuersitati uel loco U, singulari persone CCC Camare Romane Ecclesie applicandarum, et plus et minus nostro arbitrio auferenda. Et hec constitutio locum habeat pro tempore, quo presens guerra durabit. Item statuimus, precipimus et mandamus quod si qua comunitas uel quelibet persona resistere temptauerit, iudicibus, notariis, uel baiulis siue plaçariis Curie nostre uel aliis officialibus iura redentibus, uel sententias seu precepta Curie executioni mandantibus, uel aliis suum officium exercentibus; si comunitas ciuitatis fuerit, CC marcharum argenti penam incurrat, si comes baro uel castrum C, nobilis et uilla quinquaginta, et si pedes XXU, et nichilominus, si iniuriam intullerit dictis nostris oficialibus, iniurias (sic) pro qualitate pacientis et personarum nostro arbitrio puniatur. Item statuimus quod nulla ciuitas uel comunitas cuiuscumque loci, uel potestas seu quiuis alius offitialis ciuitatis aut uniuersitatis alicuius, seu alia quacumque persona prohibeat uel impediat uel prohibi uel impediri faciat uel concedat occasione alicuius statuti seu ordinamenti uel reformationis publici uel occulti seu aliqua alia occasione aliquem uolentem prosequi ius suum in Curia Romane Ecclesie uel nostra siue nostrorum officialium in causis appellationum nec appellantem seu appellare uolentem, nec notarius qui de appellatione uocatus fuerit, facere instrumentum directe uel indirecte audeant in aliquo agrauare, nec predicti presumant se aliquo modo intromittere uel cognoscere de appellationibus ad Romanam Curiam et nos uel nostram Curiam factis uel faciendis, sed eas defferant reuerenter. Ciuitas, que contra predicta uel aliquod predictorum fecerit uel fieri concesserit, in U marchis argenteis et quelibet alia uniuersitas in C. comes uel baro in C. et quilibet alius in XXU; officialis uero qui contrauenerit in L marchis argenti puniatur et officio suo priuetur; quam penam Camare Romane Ecclesie uolumus applicari. Item statuimus quod in causis appellationum ille qui appellatur ad nos seu Curiam nostram infra XX dies continuos a die appellationis interposite computandos dictam appellationem coram nobis seu nostra Curia prosequi teneatur; alioquin sententia rata maneat, et processus et mandatum siue preceptum factum habeatur, perinde ac si appellatum non esset; intelligimus autem in hoc casu aliquam prosequi appellationem, ita demum si infra dictum terminum super causa appellationis fecerit partem aduersam ad iudicium euocari et se coram nostra Curia presentauerit in termino cytationis predicto. Item decernimus et iubemus quod nulla ciuitas, uniuersitas, nullus comes uel baro in iurisdictione nobis commissa habeat aliquem officialem, qui cognoscat de appellatione per uiam appellationis uel exgrauamenti seu alio quocumque modo, et si quem habeat infra X dies a publicatione constitutionis huiusmodi cessare et licentiare debeat sub pena nostro arbitrio auferendi, et nos ipsum ex nunc ab offitio remouemus et cassamus et quicquid per ipsum factum fuerit, exnunc pronunciamus esse ipso iure irritum et inanem. Item statuimus quod potestates, uicarii, iudices, notarii ceterique officiales terrarum iurisdictionis nobis commisse teneantur et debeant appellantibus uel eorum procuratoribus requixiti ab ipsis uel ipsorum altero infra tercium diem post requisitionem huiusmodi omnia acta processuum et sententiam habitum et lectam contra eos in formam publicam exibere et facere exiberi pro sallario competentiet omni malitia, subtilitate et fraude remotis; officiales uero qui contrafecerint et predicta neglexerint adimplere puniendos nostro arbitrio et nostre Curie reseruamus. Item statuimus quod quelibet persona ad Curiam nostram uocata uel ueniens ad eamdem pro quacumque causa secure in persona et rebus accedat, moretur et redeat, et nullus audeat uel atemptet eum in persona uel rebus offendere per se uel per alium; et qui contrafecerit nostro arbitrio puniatur in personis et rebus, hoc autem de illis intelligi uolumus, qui non essent per nostras constitutiones uel per nostram Curiam exbaniti, uel alias propter sua facinora diffidati, nisi et securitatem a nobis et nostra Curia receperint specialem. Item statuimus quod nullus tabellio scienter conficiat instrumentum uel scripturam aliquam, nec intersit contractui, per que inferri posset aliquod preiuditium iurisdictioni seu libertati Romane Ecclesie siue nostre; et si quis contrafecerit ipso facto, perpetuo sit priuatus offitio notarie et nichilominus penam centum libr. usualis monete incurrat. Item statuimus quod nullus potestas, uicarius uel iudex seu alius offitialis in quocumque offitio existens seu etiam aduocatus et quis alius intersit aliquibus consiliis parlamentis aut congregationibus, per que et quorum occasione posset uerisimiliter detrimentum uel preiudicium aliquod fieri iurisdictioni uel libertati Romane Ecclesie. Si quis uero contrafecerit, ipso facto ab ipso offitio sit priuatus, nec presumat in posterum uti eo absque sedis Apostolice licentia speciali uel nostra; et nichilominus penam centum marcharum argenti incurrat. Item statuimus quod omnia exaudimenta et diffidationes bandimenta seu refidationes scribantur et ponantur in quaternis nostre Curie per notarios nostros; et si in cedulis et non in quaternis reperta fuerint, pro nichillo habeantur. Item statuimus quod si quis maledixerit aut blasfemauerit Deum uel Beatam Uirginem Mariam in. X. libr. usualis monete condempnetur; si uero Beatum Petrum uel alios Sanctos et Sanctas Dei, in. C. solid. usualis monete puniatur. Et quilibet possit accusare eum, et accusator habeat dimidium dicte pene, et secreto teneatur; quam penam nisi infra tertiam diem post condempnationem factam soluerit, quarto die publice fustigetur, pena constitutionis felicis recordationis domini Gregorii pape noni nichilominus in suo robore ualitura. Item statuimus quod quilibet notarius requisitus a quibuscumque personis teneatur conficere instrumentum super representationibus quarumlibet litterarum, nec non de protestationibus et appellationibus coram quibuscumque personis seu officialibus faciendi seu interponendi; quod si facere denegauerit iusto impedimento cessante proqualibet uice in XXU libr. usualis monete puniatur; et ab offitio notarie per annum nouerit se suspensum. Si uero de representatione litterarum appellationis editis uel nostrarum presertim super propriis negociis Ecclesie Romane aut Curie nostre ad aliqem transmissarum instrumentum requisitionis conficere denegauerit siue neglexerit, offitio notarius biennio sit priuatus, et in quinquaginta libr. usualis monete puniatur; si quis autem notarius aliqua huiusmodi instrumenta conficere prohibere presumpserit sibi ne id faciat, grauamen aliquid inferens uel terrorem si comes uel baro fuerit in CC libr. usualis monete ei potestas uicarius uel aliquis alius officialis uel cuiuscumque loci in C puniatur et ipso facto exnunc offitio cuius occasione auctoritate id perhibuerit sit priuatus. Item statuimus quod si aliquis comiserit aliquod malefitium in conspectu nostro uel nostre Curie nostro arbitrio puniatur. Item statuimus quod si alicui data fuerit possessio uel tenuta per nos uel nostram Curiam de re mobili uel immobili pro aliquo debito uel ex alia causa ille contra quem data fuerit infra duos menses recolligere teneatur alioquin exnunc detur sibi res ipsa per nostram Curiam insolutum uel licentia uendendi eam pro modo debiti declarati et pro expensis legittimis prius tamen debitore utrum eam recuperare uoluerit requisito. Item statuimus quod hii quibus per bagolum seu plaçarium uel quemcumque executorem rerum quarumlibet possessio per nostram Curiam fuerit assignata licet eam propter resistencium potentiam aprehendere non potuerit uel aprehensam nequiuerit retinere nichilominus eo iure utatur quo usi fuissent si potencia retinuissent eandem. Item statuimus et ordinamus quod si quis insultum fecerit contra aliquam personam hense uel cultello euaginato uel cum aliis armis offendibilibus, si non percusserit et sanguis non exiuerit in libr. XXU. puniatur; si autem sanguis exiuerit in libr. centum multetur; si in alia parte quam in fatie facta fuerit percussio et sic in facie fuerit, puniatur in CC libr. et plus nostro arbitrio, inspectis condictione personarum et qualitate et forma delicti siue percussionis modo; si uero ex percussione sine uulneribus membrum aliquod debillitetur, ita quod non posset se iuuare, percussas soluat comittens libr. CC. et in eis puniatur; et pro emenda dampni illati in persona percussi libr. C., quas ipsi percusso soluere teneatur, et plus nostro arbitrio, personarum qualitate inspecta et atrocitate delicti; si autem ex ipsis uulneribus mortuus fuerit, tunc malefactor ultimo supplicio dampnetur; ita quod caput ei amputetur, si in forciam nostram uel nostre Curie peruenerit malefactor, siue unus fuerit, siue plures, si uero personaliter comprehendi non poterit, tunc si requisitus fuerit, ipse delinquens in persona uel ad domum quam habitabat tempore perpetrati maleficii per unum nuncium ex parte nostra uel alterius ex nostris iudicibus siue plurium quod infra terminum nostro arbitrio uel nostre Curie uel alterius ex iudicibus ordinandis, personaliter compareat coram nobis uel nostra Curia ad respondendum, deffendendum et excusandum se de perpetratis per ipsum et non uenerit, baniatur a dicto termino inantea et in banno ponatur CC. libr. et plus nostro arbitrio et nostre Curie, inspecta qualitate personarum adiecto in ipso bauno terminus (sic) arbitrio nostre Curie ordinandi, infra quem se debeat presentare pro predictis; quod si neglexerit comparere, de banno postea exire non possit, nisi soluerit Camere domini pape penam predictam. Item statuimus et ordinamus quod quicumque positus fuerit in banno pro homicidio per nos uel nostram Curiam, impune a quoque possit offendi. Item statuimus et ordinamus quod in predictis malelefitiis et quibuscumque aliis publicis criminalibus uel priuatis per nostram Curiam et nostros offitiales possit procedi et inquiri per modum accuse uel denuntiationis, si porecta fuerit, siue uiam inquisitionis ex offitio nostre Curie et nostrorum officialium; et si accusa uel denuntiatio porrecta fuerit, et porrigens non prosequatur, nichilominus per nostram Curiam possit in predictis procedi et procedatur. Item statuimus et ordinamus quod quicumque furtum comiserit a quinque solid. supra usque in X. libr. pro primo facto fustigetur, a decem supra auricula ei amputetur, pro secundo uero furto occulus uel pes uel manus amputetur, si duas habuerit et furtum restituat uel extimetur, pro tertio autem furto fur laqueo suspendatur, ita quod moriatur. Item statuimus et ordinamus quod porecta accusa uel denuntiatione super aliquo malefictio, iuramento recepto a porigente uera esse que in accusa uel denuntiatione continentur, siue simpliciter recepta denuntiatioue, uel si per modum suspicitionis processum fuerit, per nostram Curiam procedatur contra malefactores assignato termino pro arbitrio nostro uel nostrorum iudicum uel alterius eorum reo ad comparendum et respondendum et deffendendum. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona uel persone, uniuersitas seu uniuersitates iurisdictionis nobis commisse non debeant, audeant uel presumant facere aliquod monopolium uel aliquam coniurationem, conspirationem, adunanciam, coligationem, societatem seu legam quocumque nomine censeantur, cum aliquibus aliis personis uel uniuersitatibus eiusdem iurisdictionis uel etiam aliunde absque speciali licentia domini nostri pape uel nostra, sub pena mille marcharum argenti pro qualibet uniuersitate et plus et minus nostro arbitrio auferendi, et pro singulari persona, pena personarum et publicationes bonorum, que bona ex nunc prout extunc si per singularem personam contra presentem constitutionem factum fuerit, Camare Romane Ecclesie publicauimus et decernimus ipso iure ad ipsam Camaram pertinere; et si que facte sunt uel fuerint in futurum exnunc prout extunc eas cassamus et decernimus inutiles et inanes. Item statuimus et ordinamus quod si aliqui de hiis qui fuerunt actenus in rebellione Ecclesie et postmodum uenerunt uel uenient in futurum ad mandata domini Summi Pontificis Ecclesie Romane et nostra inuenientur posmodum dicto seu facto auxilium prebuisse rebellibus Ecclesie uel ad ipsos rediisse uel posmodum cum eis absque licentia uicarii domini pape uel nostra coloquium uel tractatum habuisse tamquam prodictores manifesti et comitentes crimen lese maiestatis, capite puniantur; et ipsorum bona ipso facto Camare Romane Ecclesie publicentur. Et nos exnunc prout extunc bona ipsorum qui contra presentem constitutionem uenerint seu fecerint, publicamus et decernimus ad Camaram Romane Ecclesie deuenire presertim cum omnibus quibus cum ad mandata recepti sunt premissa specialiter ferint interdicta. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona non habeat coloquium, parlamentum uel tractatum cum aliquibus rebellibus Romane Ecclesie sub pena capitis et publicatione bonorum Camare domini pape applicandorum absque licentia speciali domini uicarii domini pape uel nostra. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona religiosa uel secularis non debeat, audeat uel presumat per se uel per interpositam personam emere uel aliquo alio titulo aquirere seu deffendere possessiones aliquas uel iura que fuerint aliquorum Lambertaciorum uel aliorum, qui sunt in rebellione Romane Ecclesie, sub pena nostro arbitrio auferendorum, et si aliqua persona religiosa uel secularis ab illo tempore citra, quo in rebellione fuerint, emptionem aliquam fecit uel aliquo titulo acquisiuit de possessionibus bonis et iuribus predictorum infra. XX. dies a publicatione presentis constitutionis numerandos nobis et nostre Curie debeat in scriptis deferre, alioquin a dicto termino inantea dicte uenditiones alienationes et acquisitiones pro nullis habeantur et nullius sint momenti et exnunc prout extunc eas iam factas et que fient in futurum cassamus et irritamus et eas esse decernimus inutiles et inhanes. Item statuimus, ordinamus et precipimus quod Peppus Çuffolli, Benatus Rodulfi, dominus Balduinus Nicholay Balduini, Arnolfucius domini Mathei, Palmerius domine Fusce, Bartholinus de Palatio, Iohannes Soldaderius, Gregorius de Aldrouandis, Iacobus Raynerii, dominus Girardus domini Aycardi, Guelfus de Açardis, Anthonius domini Açardi, Ugolinus et Almericus de Rustigellis, dominus Paucantra Raynerii, Milonçus de Milonçis Franciscus comitis Rodulfi, Albertus Bassanus, Caualerius eius frater, Petrus Stulti, Ardolus Milonçolus, Leonardus domine Guglesche, Petrus Nouellus, Gauçolus Uallis, Sanctus condam Marcucci, Andreas Tachus, Amaçabò notarius, Bonauentura Petri Blachi, Çambonus Diuiti, Petrus Bonensegne et Tassonus de Perfelixiis omnes de ciuitate Çesene confinati et singulariter omnes et singuli confinati et etiam alii quicumque tam de ciuitate Forliuii, Çesene quam de aliis terris in rebellione Ecclesie existentibus, si infra festum Pascati Resurectionis Domini proxime non uenerint et steterint ad mandata domini pape Romane Ecclesie et nostra et a confinibus sibi datis per comunitates rebellium recesserint ab inde in antea habeantur pro perfidis bannitis et rebellibus Ecclesie et licite et impune possint a quibuscumque offendi ubique et eos exnunc prout extunc infideles et rebelles Ecclesie decernimus et eorum bona Camare Ecclesie Romane publicamus; et insuper omnibus penis contra rebelles promulgatis eos decernimus subiacere. Item statuimus et ordinamus quod possessiones uel iura illorum qui ad mandata domini pape Ecclesie Romane, et nostra uenerint et uenient in futurum, non uendantur nec alienentur per aliquas comunitates siue rectores ciuitatis uel locorum uel aliquam singularem personam de predictis ciuitatibus uel locis, que sunt in rebellione Romane Ecclesie; et quod aliqua persona que sit in rebellione Romane Ecclesie de possessionibus et iuribus predictorum, qui ad mandata uenerunt et uenient in futurum, non debeant emere nec alio modo uel forma acquirere, nec aliquis rector siue comunitas siue aliqua persona rebellis uel in dictis ciuitatibus et locis rebellium existens in bonis predictis uel iuribus ullum dampnum, iniuriam inferrat uel grauamen, sub pena nostro arbitrio auferenda; et omnes uenditiones et alienationes et occupationes facte se predictis bonis et iuribus predictorum postquam ad mandate Romane Ecclesie et nostra uenerint exnunc casse sint et irrite et exnunc prout extunc cassamus et irritamus; et eas ipso iure decernimus inutiles et inhanes. Item statuimus et ordinamus quod si bona eorum qui sunt, uenerunt et perseuerauerunt et perseuerabunt, uel qui uenient ad mandata Ecclesie Romane et nostra, qui fuerunt uel sunt de terris que in rebellione sunt, per potestates uel rectores seu uniuersitates uel suas generales personas lesa sunt uel fuerint uel destructa, uel ille uniuersitates in cuius iurisdictione bona predicta fuerint sunt uel erunt uel persona singularis destruens uel que destrueret dicta bona emendare debeat et ad emendationem integram teneatur; hoc adito et cum hoc intellectu quod si per uniuersitatem emenda fiet, prefati quorum bona essent lesa et illi qui sunt et perseuerabunt uel erunt in deuocione Ecclesie ad collationem predictarum emendarum minime teneantur, nec personis uel bonis eorum collecta aliqua imponatur predictarum occasionum emendationem. Item statuimus et ordinamus quod omnia uassallagia et homagia facta per quascumque personas in ciuitate Forliuii et aliis terris in rebellione existentibus a tempore quo in rebellione fuerint, et que fierent in futurum, sint ipso iure cassa et uana et nullius momenti; et ipsa exnunc, prout extunc, cassamus et cassas esse decernimus. Et hec constitutio locum habeat in hiis personis que uenerunt ad mandata Romana Ecclesie et nostra uel infra duos menses uenient. Item statuimus et ordinamus quod uniuersitas seu comunitas ciuitatis castrorum et aliorumque locorum eorumque potestates et alii officiales has nostras constitutiones a notario nostro infra unum mensem a presenti publicatione recolligant et eas inter alia eorum capitularia et ordinamenta inseri et scribi faciant et in publicum promulgari; alioquin ciuitas centum marcharum argentarum, castrum quinquaginta, uilla uero et quelibet alia uniuersitas XXU penam incurrant. Item statuimus precipimus et mandamus quod omnia et singula statuta et ordinamenta predicta et constitutiones ab omnibus uniuersitatibus et singularibus personis nostre iurisdictionis integre obseruentur; salua et reseruata domino legato et nobis et nostre Curie potestate dictis constitutionibus et ordinamentis addendi, minuendi et ea corrigendi, interpretandi et declarandi et grauius et minus puniendi, inspecta qualitate personarum, locorum et delictorum, sicut nobis et nostre Curie in posterum uidebitur expedire pro honore et reuerentia Romane Ecclesie et statu paciffico prouincie et iurisdictionis nobis commisse; super penis autem malefitiorum, de quibus in presentibus constitutionibus mentio non habetur statuendi et disponendi puniendi deliberationi et prouuidentie ad presens congruo loco et tempore duximus reseruandum. Premisse constitutiones fuerunt promulgate et publicate in pleno et generali parlamento prelatorum, comitum, baronum, potestatum ambaxatorum ciuitatum et locorum et nobilium prouintie Romagnole et pleno arengo congregato in ciuitate Imole, in pallatio Comunis, per magnificum et nobilem uirum dominum Iohannem de Appia totius prouincie Romagnole, ciuitatis Bononie et comittatus Bretenorii et pertinentiarum eorundem per Sanctam Romanam Ecclesiam comitem et generalem rectorem; et presentibus uenerabili patre domino fratre Bonefatio archiepiscopo rauenatensi, domino Guillelmo Duranti domini pape uicario, domino Guidone episcopo ariminensi, domino Symbaldo episcopo imolensi, domino Malatesta de Ueruclo potestate ariminensi, domino Nicholutio domini Balugani potestate bononiensi, domino Staldo Iacop de Florentia, domino Guidone condam domini Lamberti de Polenta, domino Forrexio de Aldemariis potestate Imole, domino Comacio de Galluciis potestate Fauentie et multis aliis prelatis, potestatibus et nobilibus; sub annis Domini millesimo ducentesimo octuagesimo tertio, die tertiodecimo februarii. Indicione undecima; pontificatus domini Martini pape quarti. Ego Guido Aldreuandini de Rauenna, imperiali auctoritate et nunc Curie dicti domini Comitis notarius et cancellarius, mandato ipsius domini comitis predictas constitutiones legi et uulgariçaui in predicto parlamento et arengo, et in presentia predictorum omnium et eas in publicam formam redegi; et istas constitutiones exibui ad petitionem singularis persone.
diff --git a/testi/IohannesDePlanoCarpini_HistoriaMongalorum.txt b/testi/IohannesDePlanoCarpini_HistoriaMongalorum.txt
new file mode 100644
index 0000000..6e248e9
--- /dev/null
+++ b/testi/IohannesDePlanoCarpini_HistoriaMongalorum.txt
@@ -0,0 +1,19 @@
+Omnibus Christi fidelibus, ad quos presens scriptum peruenerit, frater Iohannes de Plano Carpini, Ordinis fratrum Minorum, sedis apostolice nuntius ad Tartaros et ad nationes alias Orientis, Dei gratiam in presenti et gloriam in futuro et de inimicis Dei et domini nostri Iesu Christi uictoriam triumphalem. Cum ex mandato sedis apostolice iremus ad Tartaros et ad nationes alias Orientis et sciremus domini pape ac uenerabilium cardinalium uoluntatem, elegimus prius ad Tartaros proficisci. Timebamus enim ne per eos in proximo Ecclesie Dei periculum immineret. Et quamuis a Tartaris uel ab aliis nationibus timeremus occidi uel perpetuo captiuari, uel fame, siti, algore, estu, contumeliis et laboribus nimiis quasi ultra uires affligi, que omnia multo plus quam prius crediderimus, excepta morte uel captiuitate perpetua, nobis multipliciter euenerunt, non tamen pepercimus nobis ipsis ut uoluntatem Dei secundum domini pape mandatum adimplere possemus, et ut proficeremus in aliquo Christianis uel saltem, scita ueraciter uoluntate et intentione ipsorum, possemus illam patefacere Christianis ne, forte subito irruentes, inuenirent eos impreparatos, sicut peccatis hominum exigentibus alia uice contigit et facerent magnam stragem in populo christiano. Unde quecumque pro uestra utilitate uobis scribimus ad cautelam, tanto securius credere debetis, quanto nos cuncta uel ipsi uidimus oculis nostris, quia per annum et quatuor menses et amplius ambulauimus per ipsos, pariter et cum ipsis ac fuimus inter eos, uel audiuimus a christianis, qui sunt inter eos captiui et, ut credimus, fide dignis. Mandatum enim a summo pontifice habebamus, ut cuncta perscrutaremur et uideremus omnia diligenter. Quod tam nos quam frater Benedictus Polonus eiusdem Ordinis, qui nostre tribulationis fuit socius et interpres, fecimus studiose. Sed si aliqua scribimus propter notitiam legentium, que in uestris partibus nesciuntur, non debetis propter hoc nos appellare mendaces, quia uobis referimus illa que ipsi uidimus uel ab aliis pro certo audiuimus, quos esse credimus fide dignos; immo est ualde crudele ut homo, propter bonum quod facit, ab aliis infametur.
+De terra Tartarorum et situ et qualitate ipsius et dispositione aeris in eadem.
+Uolentes igitur facta scribere Tartarorum, ut lectores ualeant facilius inuenire, hoc modo per capitula describemus. Primo quidem dicemus de terra, secundo de hominibus, tertio de ritu, quarto de moribus, quinto de ipsorum imperio, sexto de bellis, septimo de terris quas eorum dominio subiugarunt, octauo quomodo bello occurratur eisdem, ultimo de uia quam fecimus et curia imperatoris et testibus qui in terra Tartarorum nos inuenerunt. De terra proposuimus hoc modo tractare: in principio quidem dicemus de situ ipsius, secundo de qualitate, tertio de dispositione aeris in eadem. Terra quidem predicta est in ea parte posita orientis, in qua oriens, sicut credimus, coniungitur aquiloni. Ab oriente autem est terra posita Kytaorum et etiam Solangorum; a meridie terra Sarracenorum; inter occidentem et meridiem terra est posita Huyrorum; ab occidente prouincia Naimanorum; ab aquilone mari oceano circumdatur. Hec uero in parte aliqua nimium est montuosa et in aliqua est campestris, sed fere tota est admixta glarea plurimum arenosa. In aliqua parte terre sunt alique modice silue, alia uero est sine lignis omnino. Cibaria autem sua decoquunt, et sedent tam imperator quam principes et alii omnes ad ignem, factum de boum stercoribus et equorum. Terra etiam predicta non est nisi in parte centesima fructuosa, nec etiam illa potest fructum portare nisi aquis fluuialibus irrigetur, sed aque ac riui ibidem sunt pauci, flumina uero rarissima. Unde ibidem uille non sunt nec alique ciuitates, excepta una, que dicitur esse satis bona, que Caracoron nominatur. Nos autem non uidimus illam, sed fuimus prope ad dimidium diem cum apud syram ordam essemus, que curia maior est imperatoris eorum. Et licet alias infructifera sit, quamuis non multum, tamen competenter est alendis pecoribus apta. Aer in ipsa est mirabiliter inordinatus. In media enim estate, quando in aliis partibus solet calor maximus habundare, ibi sunt tonitrua magna et fulgura, ex quibus homines plurimi occiduntur; cadunt etiam ibi eodem tempore maxime niues. Ibi etiam sunt frigidissimorum uentorum tam maxime tempestates, quod cum labore aliquando possunt homines equitare. Unde cum essemus ante ordam, sic enim stationes imperatoris apud eos et principum appellantur, iacebamus in terra pre magnitudine uenti prostrati et propter pulueris multitudinem uidere minime poteramus. In ea etiam in hyeme nunquam pluit, sed in estate sepe et tam modicum quod uix potest aliquando puluerem et radices graminum madidare. Grando etiam ibi sepe maxima cadit. Unde eo tempore quando fuit electus et in sede regni poni debuit imperator, nobis in curia existentibus, tanta cecidit grando, quod ex subita resolutione, sicut plenius intelleximus, plus quam centum et sexaginta homines in eadem curia fuerint submersi; res etiam et habitacula plura deducta fuerunt. Ibi est etiam in estate subito magnus calor, et repente maximum frigus. In hyeme uero in aliqua parte cadunt maxime niues, in aliqua autem parue. Et ut breuiter de terra ipsa concludam: magna est, sed aliter, sicut uidimus oculis nostris, quia per ipsam circumeundo quinque mensibus et dimidio ambulauimus, multo uilior est quam dicere ualeamus.
+De personis, de uestibus, de habitaculis, de rebus, de ipsorum coniugio.
+Dicto de terra, de hominibus dicendum est. Primo quidem formas describemus personarum, secundo de ipsorum coniugio supponemus, tertio de uestibus, quarto de habitaculis, quinto de rebus eorum. Forma personarum ab omnibus aliis hominibus est remota. Inter oculos enim et inter genas plus quam alii homines sunt lati. Gene etiam satis prominent a maxillis; nasum habent planum et modicum, oculos habent paruos et palpebras usque ad supercilia eleuatas. Graciles sunt generaliter in cingulo, exceptis quibusdam paucis; pene omnes mediocris sunt stature. Barba fere omnibus minime crescit: aliqui tamen in superiori labio et in barba modicos habent crines, quos minime tondent. Super uerticem capitis, in modum clericorum, habent coronas et ab aure una usque ad aliam ad latitudinem trium digitorum generaliter omnes radunt; que rasure corone predicte iunguntur. Super frontem etiam, ad latitudinem duorum digitorum, similiter omnes radunt; illos autem capillos, qui sunt inter coronam et pretaxatam rasuram, crescere usque ad supercilia sinunt et, ex utraque parte frontis tondendo plus quam in medio, medio crines faciunt longos; reliquos uero crines permittunt crescere ut mulieres, de quibus faciunt duas cordas et ligant unamquamque post aurem. Pedes etiam modicos habent. Uxores uero habet unusquisque quot potest tenere: aliquis centum, aliquis quinquaginta, aliquis decem, aliquis plures, aliquis pauciores. Et omnibus parentibus generaliter coniunguntur, excepta matre, filia et sorore ex eadem matre; sororibus autem ex patre tantum; et uxores etiam patris post mortem ducere possunt; uxorem etiam fratris alter frater iunior post mortem uel alius de parentela iunior, ducere tenetur. Reliquas mulieres omnes sine ulla differentia ducunt uxores et emunt eas ualde pretiose a parentibus suis. Post mortem maritorum de facili ad coniugia secunda non migrant, nisi quis uelit suam nouercam ducere in uxorem. Uestes autem, tam uirorum quam mulierum, sunt uno modo formate: palliis, cappis uel caputiis uel pellibus non utuntur, tunicas uero portant de bucarano purpura uel baldachino in hunc modum formatas: a summo usque deorsum sunt scisse et ante pectus duplicantur, a latere uero sinistro una et in dextro tribus ligaturis nectuntur, in latere etiam sinistro usque ad bracale sunt scisse. Pellicia cuiuscumque sunt generis, in eumdem modum formantur: superius tamen pellicium exterius habet pilos, sed a posterioribus est apertum; habet tamen caudulam unam usque ad genua retro. Mulieres uero que sunt maritate habent unam tunicam ualde amplam et usque ad terram ante scissam. Super caput habent unum quid rotundum de uiminibus uel de cortice factum, quod in longum protenditur ad unam ulnam, et in summitate desinit in quadrum, et ab imo usque ad summum in amplitudine semper crescit, et in summitate habet uirgulam unam longam et gracilem de auro uel de argento seu de ligno, uel etiam pennam, et est assutum super unum pilleolum quod protenditur usque ad humeros. Et tam pilleolum quam instrumentum predictum est tectum de bucarano seu purpura uel baldachino, sine quo instrumento coram hominibus nunquam uadunt, et per hoc ab aliis mulieribus cognoscuntur. Uirgines autem et iuuenes mulieres cum magna difficultate a uiris possunt discerni, quoniam per omnia uestiuntur ut uiri. Pilleola habent alia quam alie nationes, quorum formam intelligibiliter describere non ualemus. Stationes habent rotundas in modum tentorii preparatas, de uirgis et baculis subtilibus factas. Supra uero in medio rotundam habent fenestram, unde lumen ingreditur et ut possit fumus exire, quia in medio faciunt ignem semper. Parietes autem et tecta filtro sunt cooperta, hostia etiam de filtro sunt facta. Quedam stationes sunt magne et quedam parue, secundum dignitatem uel hominum paruitatem; quedam soluuntur subito et reparantur et super summarios deferuntur; quedam dissolui non possunt sed in curribus deferuntur. Minoribus autem in curru ad deferendum unus bos, maioribus tres uel quatuor uel etiam plures, secundum quod magna est, sufficiunt ad portandum. Quocumque uadunt siue ad bellum siue alias semper illas deferunt secum. In animalibus sunt diuites ualde, in camelis, bobus, ouibus, capris; de equis et iumentis tantam multitudinem habent, quantam non credimus habere alium totum mundum; porcos et bestias alias minime habent. Imperator, duces et alii magnates in auro et argento et serico et lapidibus pretiosis et gemmis multum abundant.
+De cultu, de iis que credunt esse peccata, de diuinationibus et purgationibus et ritu funeris.
+Dicto de hominibus supponendum est de ritu, de quo tractabimus in hunc modum: primo dicemus de cultu, secundo de iis que credunt esse peccata, tertio de diuinationibus et purgationibus peccatorum, quarto de ritu funeris. Unum Deum credunt, quem credunt esse factorem omnium uisibilium et inuisibilium, et credunt ipsum tam bonorum, in hoc mundo, quam penarum esse datorem; non tamen orationibus uel laudibus aut ritu aliquo ipsum colunt. Nichilominus habent idola quedam de filtro ad imaginem hominis facta, et illa ponunt ex utraque parte ostii stationis, et subtus illa ponunt quiddam de filtro in modum uberum factum, et illa credunt esse pecorum custodes, ac eis beneficium lactis et pullorum prestare. Alia uero faciunt de pannis sericis et illa multum honorant. Quidam ponunt illa in pulchro curru tecto ante ostium stationis, et quicumque in illo curru aliquid furatur, sine ulla miseratione occiditur. Sed quando uolunt illa idola facere, omnes maiores domine conueniunt, que sunt in stationibus illis, et cum reuerentia faciunt illa; et cum fecerint interficiunt ouem et illam manducant, et ossa eius igne comburunt. Et cum etiam puer aliquis infirmatur predicto modo faciunt idolum, et ligant super lectum ipsius. Duces, millenarii et centenarii hyrcum semper habent in medio stationis. Predictis uero idolis offerunt primum lac omnis pecoris et iumenti. Et quando primo comedere uel bibere incipiunt, primo eis offerunt de cibariis uel de potu. Et quando aliquam bestiam interficiunt, offerunt cor idolo, quod est in curru, in aliquo cipho, et usque mane dimittunt, et tunc auferunt de presentia eius et decoquunt et manducant. Primo etiam imperatori fecerunt idolum quod ponunt in curru ante stationem honorifice, sicut uidimus ante ordam imperatoris istius, cui offerunt munera multa; equos etiam offerunt ei, quos nullus audet ascendere usque ad mortem. Alia etiam animalia eidem offerunt; que si occidunt ad manducandum, nullum os confringunt ex eis sed igni comburunt. Ei etiam ad meridiem tamquam Deo inclinant, et inclinare faciunt aliquos nobiles qui se reddunt eisdem. Unde nuper contigit quod Michael, qui fuit unus de magnis ducibus Ruscie, cum iuisset ad reddendum se Bati, fecerunt eum prius inter duos ignes transire. Post hec dixerunt ei quod ad meridiem Chingiscan inclinaret; qui respondit quod Bati et seruis suis inclinaret libenter sed imagini hominis mortui non inclinaret, quia non liceret hoc facere Christianis. Et cum sepe diceretur ei quod inclinaret, et nollet, mandauit ei dux predictus per filium Ierozlai quod occideretur si non inclinaret. Qui respondit quod potius uellet mori, quam facere quod non licet. Ac ipse satellitem unum misit, qui tam diu contra cor eum in uentre calce percussit, quousque deficeret. Tunc quidam de suis militibus qui astabat, confortauit eum dicens: Esto constans, quia pena hec non diu tibi durabit, et statim sequetur gaudium sempiternum. Post hec fuit ei caput cutello precisum. Militi uero predicto fuit caput etiam cutello amputatum. Solem insuper lunam, ignem et aquam uenerantur et adorant et terram, eis ciborum et potus primitias offerentes, et mane potissime antequam comedant uel etiam bibant. Et quia de cultu Dei nullam legem obseruant, neminem adhuc, quod intelleximus, coegerunt suam fidem uel legem negare, excepto Michaele, de quo dictum est supra. Quid ulterius faciant ignoramus; presumitur tamen a quibusdam quod si monarchiam haberent, quod Deus auertat, facerent quod omnes isti idolo inclinarent. Accidit etiam, dum adhuc essemus in terra eorum, quod Andreas dux de Chernegloue, quod est in Ruscia, fuit apud Bati accusatus quod educeret equos Tartarorum de terra et uenderet alias, et cum tamen non esset probatum, fuit occisus. Quod audiens iunior frater eius, uenit cum uxore occisi ad ducem predictum Bati, uolentes supplicare ne terra tolleretur eisdem; qui dixit puero quod uxorem fratris carnalis predicti duceret in uxorem, et mulieri precepit ducere illum in uirum, secundum consuetudinem Tartarorum; qui respondit dicens quod prius uellet occidi quam facere contra legem. At ille nichilominus tradidit eam illi, quamuis renuerent quantum possent; et duxerunt eos ambos in lecto et posuerunt puerum super illam clamantem et plorantem et coegerunt eos commisceri, coatione non conditionali sed absoluta. Quamuis de iusticia facienda uel peccato cauendo nullam habeant legem, nichilominus tamen habent aliquas traditiones, quas dicunt esse peccata, quas confixerunt ipsi uel antecessores eorum. Unum est figere cutellum in igne, uel etiam quocumque modo tangere ignem cutello, uel cum cutello extraere de caldario carnes, iuxta ignem etiam ligna incidere cum securi: credunt enim quod sic auferri debeat caput igni. Item appodiare se ad flagellum cum quo percutitur equus: ipsi enim calcaribus non utuntur; item tangere flagello sagittas; item iuuenes aues occidere uel accipere; item cum freno equum percutere; item os cum alio osse frangere; item lac, uel aliquem potum uel cibum, super terram effundere; in statione mingere: sed si uoluntarie facit, occiditur; si autem aliter, oportet quod pecuniam multam soluat incantatori qui purificet eos, et faciat et stationem et ea que in ipsa sunt, inter duos ignes transire, sed antequam sic purificetur nullus audet intrare nec de ipsa aliquid exportare. Item si alicui morsellus imponitur et deglutire non potest, et de ore suo eicit eum, fit foramen sub statione et extrahitur per illud foramen, et sine ulla miseratione occiditur; item si quis calcat limen stationis alicuius ducis, interficitur eodem modo. Et multa habent his similia, de quibus longum esset enarrare. Sed homines occidere, aliorum terras inuadere, res aliorum accipere quocumque iniusto modo, fornicari, aliis hominibus iniuriari, facere contra prohibitiones et Dei precepta, nullum peccatum est apud eos. De uita eterna et damnatione perpetua nichil sciunt. Credunt tamen quod post mortem in alio seculo uiuant, greges multiplicent, comedant, bibant et alia faciant que in hoc seculo a uiuentibus hominibus fiunt. Diuinationibus, auguriis, aruspiciis, ueneficiis, incantationibus multum intendunt, et cum a demonibus eis respondetur, credunt quod Deus ipsis loquatur; quem Deum nominant Utoga, sed Comani Kam ipsum appellant, quem mirabiliter timent et reuerentur ac ei oblationes offerunt multas et primitias ciborum et potus, et secundum responsum ipsius faciunt uniuersa. In principio lunationis uel in plenilunio incipiunt quicquid noui agere uolunt, unde illam magnum imperatorem appellant, eique genua flectunt et deprecantur. Solem etiam dicunt esse matrem lune, eo quod lumen a sole recipiat. Et, ut breuiter dicam, per ignem credunt omnia purificari. Unde quando nuntii ueniunt ad eos uel principes, uel qualescumque persone, oportet ipsos, et munera que portant, per duos ignes transire ut purificentur, ne forte ueneficia fecerint, aut uenenum uel aliquid mali portauerint. Item si cadit ignis de celo super pecora uel super homines, quod ibidem sepe contingit, siue aliquid talium eueniat eis, per quod immundos seu infortunatos se reputent, oportet simili modo per incantatores mundari: et quasi omnem spem suam in talibus posuerunt. Quando aliquis eorum infirmatur ad mortem, ponitur una hasta, et circa illam filtrum circumuoluitur nigrum, et ex tunc nullus audet alienus terminos stationum eius intrare. Et quando incipit agonizare, quasi omnes recedunt ab eo, quoniam nullus de iis qui morti eius assistunt potest ordam alicuius ducis uel imperatoris usque ad nouam lunationem intrare. Cum autem mortuus est, si est de maioribus, sepelitur occulte in campo ubi placuerit eis. Sepelitur autem cum una de stationibus suis sedendo in medio eius, et ponunt mensam ante eum, et alueolum carnibus plenum et ciphum lactis iumentini. Sepelitur etiam cum eo unum iumentum cum pullo et equus cum freno et sella, et alium equum comedunt et stramine corium implent, et super duo ligna uel quatuor altius ponunt, ut habeat in alio mundo stationem ubi moretur, et iumentum de quo habeat lac et possit sibi etiam equos multiplicare et equos in quibus ualeat equitare. Et ossa illius equi quem comedunt pro anima eius comburunt; et sepe etiam conueniunt mulieres ad comburendum ossa pro animabus hominum, ut nostris uidimus oculis et ab aliis intelleximus ibidem. Uidimus etiam quod Occodaican, pater istius imperatoris, dimisit unum uirgultum crescere pro anima sua. Unde precepit quod nullus incideret ibi, et quicumque incidit ibi aliquam uirgam, ut ipsi uidimus, uerberatur, expoliatur et male tractatur. Et cum nos multum indigeremus ad equum percutiendum, non fuimus ibi ausi incidere unam uirgam. Aurum et argentum sepeliunt eodem modo cum ipso; currus in quo ducitur frangitur, nec nomen proprium eius usque ad tertiam generationem audet aliquis nominare. Alius est etiam modus sepeliendi quosdam maiores. Uadunt in campo occulte et ibi gramina remouent cum radicibus, et faciunt foueam magnam et in latere illius fouee faciunt unam foueam sub terra, et illum seruum quem habet dilectum ponunt sub eo; qui iacet tam diu sub ipso quod incipit quasi agonizare; deinde extrahunt eum ut ualeat respirare, et sic faciunt ter; et si euadit, est postea liber et facit quicquid placuerit ei et est magnus in statione ac inter parentes illius. Mortuum autem ponunt in fouea, que est in latere facta, cum iis que superius dicta sunt. Deinde replent foueam que est ante foueam suam, et desuper gramina ponunt ut fuerant prius, ad hoc ne locus ulterius ualeat inueniri. Alia etiam faciunt ut superius dictum est, sed tentorium suum exterius relinquunt in campo. In terra eorum sunt cimiteria duo. Unum in quo sepeliuntur imperatores, duces et nobiles omnes, et ubicumque moriuntur, si congrue fieri potest, illuc deferuntur. Sepelitur autem cum eis aurum et argentum multum. Aliud est in quo sepulti sunt illi qui in Hungaria interfecti fuerunt; multi enim ibidem fuerunt occisi. Ad illa cimiteria nullus audet accedere preter custodes, qui ad custodiendum positi sunt ibidem. Et si aliquis accesserit, capitur, expoliatur, uerberatur et ualde male tractatur. Unde nos ipsi inscienter intrauimus terminos cimiterii eorum qui in Hungaria fuerunt occisi, et uenerunt super nos, nos sagittare uolentes. Sed quia eramus nuntii et nesciebamus consuetudinem terre, nos liberos dimiserunt abire. Parentes autem et omnes alios qui morantur in stationibus suis oportet purificati per ignem. Que purificatio fit hoc modo: faciunt duos ignes, et duas hastas ponunt iuxta ignes et unam cordam in summitate hastarum, et ligant super cordam illam quasdam scissuras de bucarano; sub qua corda et ligaturis inter illos duos ignes transeunt homines, bestie ac stationes. Et sunt due mulieres, una hinc et alia inde, aquam proicientes et quedam carmina recitantes. Et si aliqui currus ibi franguntur, uel etiam res ibidem alique cadunt, incantatores accipiunt. Et si aliquis occiditur a tonitruo, omnes illos homines qui morantur in stationibus illis oportet predicto modo per ignes transire; statio, lectus, currus, filtra et uestes et quicquid talium habuit a nullo tanguntur, sed tamquam immunda ab omnibus respuuntur.
+De moribus bonis et malis, et cibis et consuetudinibus eorum.
+Dicto de ritu, dicendum est de moribus, de quibus tractabimus isto modo: primo dicemus de bonis, secundo de malis, tertio de cibis, quarto de consuetudinibus. Predicti homines, uidelicet Tartari, sunt magis obedientes dominis suis quam aliqui homines qui sunt in mundo, siue religiosi siue seculares, et magis reuerentur eosdem, neque de facili mentiuntur eis. Uerbis ad inuicem raro aut nunquam contendunt, factis uero nunquam; bella, rixe, uulnera, homicidia inter eos nunquam contingunt. Predones etiam et fures rerum magnarum non inueniuntur ibidem: unde stationes et currus eorum ubi habent thesaurum suum, seris aut uectibus non firmantur. Si alique bestie perduntur, quicumque inuenit eas, uel dimittit sic esse, uel ducit eas ad homines illos qui positi sunt ad hoc: homines autem quorum sunt bestie, apud eosdem illas requirunt, et absque ulla difficultate recipiunt eas. Unus alium satis honorat et ad inuicem sibi satis sunt familiares; et cibaria, quamuis sint apud eos pauca, tamen satis inter se competenter communicant illa. Et etiam satis sunt sufferentes: unde cum ieiunant una die uel duobus nichil comedentes omnino, de facili non uidentur impatientes sed cantant, ludunt quasi comederint bene. In equitando multum sustinent frigus, etiam et calorem nimium patiuntur. Nec sunt homines delicati; inuidiosi ad inuicem non uidentur, inter eos quasi nulla placita sunt; nullus alium spernit, sed iuuat et promouet quantum congrue potest. Mulieres eorum sunt caste, nec de impudicitia ipsarum aliquid inter eos auditur; uerba tamen quedam ex eis in ioco satis habent turpia et impudica. Seditiones inter eos raro uel nunquam habere uidentur. Et quamuis multum inebrientur, in ebrietate tamen sua uerbis uel factis nunquam contendunt. Descriptis eorum moribus bonis, de malis est supponendum. Superbissimi sunt aliis hominibus et despiciunt omnes, immo quasi pro nichilo reputant eos, siue nobiles siue ignobiles sint. Uidimus enim in curia imperatoris nobilem uirum Ierozlaum, sibi satis sunt familiares; et cibaria, quamuis sint apud eos pauca, tamen satis inter se competenter communicant illa. Et etiam satis sunt sufferentes: unde cum ieiunant una die uel duobus nichil comedentes omnino, de facili non uidentur impatientes sed cantant, ludunt quasi comederint bene. In equitando multum sustinent frigus, etiam et calorem nimium patiuntur. Nec sunt homines delicati; inuidiosi ad inuicem non uidentur, inter eos quasi nulla placita sunt; nullus alium spernit, sed iuuat et promouet quantum congrue potest. Mulieres eorum sunt caste, nec de impudicitia ipsarum aliquid inter eos auditur; uerba tamen quedam ex eis in ioco satis habent turpia et impudica. Seditiones inter eos raro uel nunquam habere uidentur. Et quamuis multum inebrientur, in ebrietate tamen sua uerbis uel factis nunquam contendunt. Descriptis eorum moribus bonis, de malis est supponendum. Superbissimi sunt aliis hominibus et despiciunt omnes, immo quasi pro nichilo reputant eos, siue nobiles siue ignobiles sint. Uidimus enim in curia imperatoris nobilem uirum Ierozlaum, magnum ducem Ruscie, filium etiam regis et regine Georgianie, et soldanos multos et magnos, ducem etiam Solangorum nullum honorem debitum recipere apud eos; sed Tartari qui erant eis assignati, quantumcumque erant uiles, antecedebant eos et semper primum locum et summum tenebant; immo sepe oportebat eos post eorum posteriora sedere. Iracundi sunt hominibus aliis multum et indignantis nature, et etiam aliis hominibus sunt mendaces, et fere nulla ueritas inuenitur in eis. In principio quidem sunt blandi, sed ultimo pungunt ut scorpio. Subdoli sunt et fraudulenti et, si possunt, astutia circumueniunt omnes. Homines sunt immundi in sumendo cibum et potum et in aliis factis suis. Quicquid uolunt facere hominibus aliis mali, miro modo occultant, ut sibi prouidere non possint, uel contra eorum astutias remedium inuenire. Ebrietas honorabilis est apud eos, et cum aliquis multum biberit, ibidem reicit, nec propter hoc dimittit quin iterum bibat. Ualde sunt cupidi et auari, exactores maximi ad petendum et tenacissimi retentores et parcissimi donatores. Aliorum hominum occisio pro nichilo est apud eos. Et ut breuiter dicam, omnes mali mores eorum propter prolixitatem in scripto redigi minime possunt. Cibi eorum sunt omnia que mandi possunt: comedunt enim canes, lupos, uulpes et equos, et in necessitate carnes humanas manducant. Unde quando pugnauerunt contra quamdam ciuitatem Kytaorum, ubi morabatur imperator ipsorum, quam obsederunt tam diu quod defecerunt ipsis Tartaris omnino expense, et quia non habebant quid manducarent omnino, tunc accipiebatur de decem hominibus unus ad manducandum. Alluuiones etiam que egrediuntur a iumentis cum pullis manducant. Immo uidimus etiam eos pediculos manducare. Dicebant enim: Nunquid eos non debeo manducare, cum mei filii carnes manducent et ipsius sanguinem bibant?. Uidimus etiam eos comedere mures. Mensalibus et manutergiis non utuntur. Panem non habent nec olera nec legumina nec aliquid aliud, nisi carnes, de quibus etiam tam paucas manducant, quod alie nationes uix inde uiuere possent. Cum pinguedine carnium polluunt multum manus, quando uero comedunt, eas ad ocreas suas uel ad gramina uel ad aliquid talium tergunt; solent etiam honestiores habere aliquos panniculos paruos cum quibus ultimo tergunt manus quando carnes manducant. Unus eorum incidit et alius accipit cum puncta cutelli morsellos, et unicuique prebet, quibusdam plus, quibusdam minus, secundum quod eos magis et minus cupiunt honorare. Scutellas non lauant, et si aliquando cum brodio carnium lauant, iterum brodium cum carnibus in ollam reponunt. Ollas etiam uel coclearia uel alia uasa ad hoc deputata si abluunt, simili modo lauant. Apud eos magnum peccatum est si aliquid de potu uel de cibo perire aliquo modo permittitur; unde ossa, nisi prius extrahatur medulla, dare canibus non permittunt. Uestes suas etiam non lauant nec lauari permittunt, et maxime ab illo tempore quando tonitrua incipiunt, usque quo desinat illud tempus. Lac iumentinum bibunt in maxima quantitate; si habent, bibunt et ouinum etiam et uaccinum, caprinum et etiam camelorum. Uinum, ceruisiam, medonem non habent, nisi ab aliis nationibus mittatur uel donetur eisdem. In hyeme quoque, nisi diuites sint, lac iumentinum non habent. Milium cum aqua decoquunt, quod tam tenue faciunt, quod non comedere sed bibere possunt. Et unusquisque ex eis bibit ciphum unum uel duos in mane, et nichil plus in die manducant; in sero autem unicuique parum de carnibus datur, et brodium de carnibus bibunt. In estate autem, quia habent satis de lacte iumentino, carnes raro manducant, nisi forte donentur eisdem, aut uenatione aliquam bestiam ceperint siue auem. Legem etiam siue consuetudinem habent occidendi uirum et mulierem quos in adulterio inueniunt manifeste; similiter et uirginem: si fornicata fuerit cum aliquo, uirum et mulierem occidunt. Si aliquis inuenitur in preda uel in furto manifeste in terra potestatis eorum, sine ulla miseratione occiditur. Item si aliquis eorum denudat consilia, maxime quando uolunt ire ad bellum, centum plage ei dantur super posteriora, quanto maiores dare cum baculo magno unus rusticus potest. Item quando aliqui de minoribus offendunt in aliquo, a suis maioribus non parcitur eis, sed uerberibus grauiter affliguntur. Inter filium concubine et uxoris nulla est differentia, sed dat pater eorum unicuique quod uult; et si est de genere ducum, ita est dux filius concubine sicut est filius uxoris legitime. Et cum unus Tartarus habet multas uxores, unaqueque per se suam stationem et familiam habet, et cum una comedit et bibit et dormit una die, et altera die cum alia. Una tamen ex ipsis maior inter alias est, et frequentius cum illa quam cum aliis commoratur. Et cum tamen multe sint, inter se de facili nunquam contendunt. Uiri nichil operantur omnino exceptis sagittis, et etiam aliquantulum de gregibus habent curam; sed uenantur et se exercitant ad sagittandum. Omnes enim a paruo usque ad magnum sagittarii sunt boni; et statim pueri eorum, quando sunt duorum uel trium annorum, incipiunt equitare, equos regunt et currunt in eis, et dantur eis arcus secundum suam etatem, et instruuntur ad sagittandum: agiles enim sunt ualde, necnon et audaces. Uirgines et mulieres equitant et agiliter currunt in equis, ut uiri. Uidimus etiam eas pharetras et arcus portare. Et tam uiri quam mulieres diu in equitando possunt durare; breuissimas habent strepas, equos bene ualde custodiunt, immo rerum omnium sunt maximi conseruatores. Mulieres eorum omnia operantur: pellicia uestes, calceos, ocreas et omnia opera que de corio fiunt; currus etiam ducunt et reparant, camelos onerant, et uelocissime sunt et strenue in omnibus operibus suis; femoralibus omnes utuntur, et alique sicut uiri sagittant.
+De principio imperii Tartarorum et principibus eius et dominio imperatoris et principum eius.
+Dicto de consuetudinibus, de ipsorum est imperio subnectendum; et primo dicemus de ipsius principio, secundo de principibus eius, tertio de dominio imperatoris et principum. Terra quedam est in partibus orientis, de qua dictum est supra, que Mongal nominatur. Hec terra quondam populos quatuor habuit: unus Yeka Mongal, id est magni Mongali, uocabatur; secundus Sumongal, id est aquatici Mongali; ipsi autem se ipsos Tartaros appellabant, a quodam fluuio qui currit per terram eorum qui Tartar nominatur; alius appellabatur Merkit; quartus Mecrit. Hi populi omnes unam formam personarum et unam linguam habebant, quamuis inter se per prouincias et principes essent diuisi. In terra Yeka Mongal fuit quidam qui uocabatur Chingis. Iste incepit esse robustus uenator coram Domino, didicit enim homines furari, capere predam. Ibat autem ad alias terras, et quoscumque poterat capere et sibi associare non dimittebat. Homines autem sue gentis ad se inclinauit, qui tamquam ducem ipsum sequebantur ad omnia malefacta. Hic autem incepit pugnare cum Sumongal siue Tartaris, postquam homines aggregauerat sibi, et interfecit ducem eorum, et multo bello sibi omnes Tartaros subiugauit et in suam seruitutem redegit. Post hec cum omnibus istis pugnauit: cum Merkitis qui erant positi iuxta terram Tartarorum, quos etiam bello sibi subiecit; inde procedens pugnauit contra Mecritas et etiam illos deuicit. Audientes Naimani quod Chingis erat taliter eleuatus, indignati fuerunt; ipsi enim habuerant imperatorem qui fuerat strenuus ualde, cui dabant tributum omnes nationes predicte. Quo debitum uniuerse carnis exsoluente, filii eius successerunt loco illius; sed iuuenes erant et stulti, et populum nesciebant tenere, sed ab inuicem diuisi erant et scissi; unde medio tempore Chingis predictus erat taliter exaltatus, nichilominus tamen faciebant insultum in terras superius annotatas, uiros et mulieres et pueros occidebant et capiebant predam eorum. Chingis hoc audiens, omnes sibi subiectos homines congregauit. Naimani etiam et Karakytai, id est nigri Kytai, ex aduerso in quamdam uallem strictam inter duos montes, per quam nos euntes ad imperatorem eorum transiuimus, similiter conuenerunt: et commissum est prelium, in quo Naimani et Karakytai a Mongalis sunt deuicti. Et maior pars eorum fuit occisa, et alii qui euadere non potuerunt in seruitutem redacti fuerunt. In terra autem predictorum Karakytaorum, Occodaican filius Chingiscan, postquam positus fuit imperator, quamdam ciuitatem edificauit, quam Emil appellauit, prope quam ad meridiem est quoddam desertum magnum, in quo siluestres homines pro certo habitare dicuntur; qui nullo modo loquuntur, nec in cruribus habent iuncturas; et si quandoque cadunt, per se surgere sine aliorum adiutorio minime possunt; sed tantam habent discretionem, quod faciunt filtra de lana camelorum quibus uestiuntur, et ponunt etiam contra uentum. Et si aliquando Tartari uadunt ad eos et uulnerant eos sagittis, ponunt gramina in uulnus et fortiter fugiunt ante eos. Mongali autem, in terram eorum reuertentes, se contra Kytaos ad prelium preparauerunt; qui, castra mouentes, terram Kytaorum intrauerunt. Imperator autem Kytaorum hoc audiens uenit cum suo exercitu contra eos, et commissum est prelium durum, in quo prelio Mongali fuerunt deuicti, et omnes nobiles Mongalorum qui erant in predicto exercitu fuerunt occisi, usque ad septem. Unde adhuc quando aliquis eos minatur dicens: Occidemini si in illam iueritis terram, quoniam populi multitudo ibidem moratur et sunt homines ad prelium apti, respondent: Quondam etiam fuimus occisi et non remansimus nisi septem, et modo creuimus in multitudinem magnam, quare de talibus non terremur. Chingis uero et alii qui remanserunt in terram suam fugerunt, et cum aliquantulum quieuisset Chingis predictus, preparauit se rursum ad prelium et contra terram Huyrorum processit ad bellum. Isti homines sunt christiani et de secta Nestorianorum erant, quos etiam bello deuicit, et eorum litteram acceperunt; nam prius scripturam non habebant, nunc autem eamdem appellant litteram Mongalorum. Inde procedens contra terram Sarruyur et contra terram Karanitarum, et contra terram Uoyrat, et contra terram Canana, quas terras omnes bello deuicit. Inde est in terram suam reuersus. Et cum aliquantulum quieuisset, conuocatis omnibus hominibus suis, contra Kytaos pariter processerunt ad bellum. Et cum diu contra ipsos pugnassent, magnam partem terre Kytaorum interemerunt; imperatorem autem eorum concluserunt in suam ciuitatem maiorem, quam tam longo tempore obsederunt quod exercitui omnino defecerunt expense; et cum non haberent omnino quid manducarent, precepit ille Chingiscan quod de decem hominibus unum darent ad manducandum. Illi autem de ciuitate pugnabant uiriliter contra istos machinis et sagittis; et cum deficerent lapides, pro lapidibus argentum proiciebant, et maxime liquefactum: ciuitas enim hec multis diuitiis erat plena. Et cum diu pugnassent, et eam bello minime uincere possent, fecerunt unam magnam uiam sub terra ab exercitu usque ad medium ciuitatis et prosilierunt in medio ciuitatis et pugnauerunt cum hominibus ciuitatis; et ilii qui erant extra, eodem modo etiam contra eos pugnabant et, concidentes portas, intrauerunt ciuitatem et, occidentes imperatorem et homines plures, ciuitatem possederunt, et aurum et argentum et omnes diuitias eius abstulerunt; et cum predicte terre Kytaorum suos homines prefecissent, in terram propriam sunt reuersi. Et tunc primo, imperatore Kytaorum deuicto, factus est predictus Chingiscan imperator. Quamdam tamen partem terre Kytaorum, quia posita erat in mari, usque in hodiernum diem, nullatenus deuicerunt. Kytai autem, de quibus superius diximus, homines sunt pagani qui habent litteram specialem, et habent nouum et uetus testamentum, et habent uitas patrum et eremitas et domos quasi ecclesias factas, in quibus ipsi orant temporibus suis, et dicunt se quosdam sanctos habere. Deum unum colunt, dominum Iesum Christum honorant, et credunt uitam eternam; sed minime baptizantur. Scripturam nostram honorant et reuerentur, christianos diligunt et elemosinas faciunt plures. Homines benigni et humani satis esse uidetur. Barbam non habent et in dispositione faciei satis concordant cum Mongalis, non tamen sunt in facie ita lati. Linguam propriam habent. Meliores artifices non inueniuntur in mundo in omnibus operibus, in quibus homines solent exercitari. Terra eorum est opulenta ualde in frumento, uino, auro, argento et serico, et omnibus rebus ex quibus solet sustentari humana natura. Et cum aliquantulum quieuisset, suos exercitus diuisit. Unum de filiis suis Tossu nomine, quem etiam Can appellabant, id est imperatorem, misit cum exercitu contra Comanos, quos multo bello deuicit. Et postquam deuicerat eos, in terram suam est reuersus. Alium etiam filium misit cum exercitu contra Indos; qui Minorem Indiam deuicit. Hi autem nigri sunt Sarraceni, qui Ethiopes nominantur. Hic autem exercitus contra christianos, qui sunt in India Maiori, ad pugnam processit. Hoc autem audiens, rex terre illius, qui uulgo Iohannes Presbyter appellatur, uenit contra eos exercitu congregato, et faciens imagines hominum cupreas, in sella posuit super equos, ponens ignem interius, et posuit hominem cum folle post imaginem cupream super equum; et cum multis imaginibus talibus et equis taliter preparatis uenerunt contra predictos Tartaros ad pugnandum. Et cum ad locum prelii peruenissent, istos equos unum iuxta alium premiserunt; uiri autem qui erant retro posuerunt, nescio quid, super ignem, qui erat in predicta imagine et cum follibus fortiter sufflauerunt. Unde factum est quod ex igne greco homines comburebantur et equi, et ex fumo aer est denigratus; et tunc super Tartaros iecerunt sagittas, ex quibus multi homines uulnerati fuerunt et interfecti, et sic cum confusione eos de suis finibus eiecerunt, nec unquam audiuimus quod ultra ad ipsos redierint. Cum autem per deserta redirent, in quamdam terram uenerunt in qua, ut nobis ad curiam imperatoris, per clericos rutenos et alios qui diu fuerunt inter ipsos, firmiter dicebatur, quedam monstra imaginem femineam habentia repererunt. Et cum interrogassent ea per multos interpretes ubi essent uiri illius terre, responderunt quod in illa terra quecumque femine nascebantur habebant formam humanam, masculi autem speciem habebant caninam. Et dum moram protraherent in terra predicta, canes in alia fluuii parte conuenerunt in unum, et dum esset hiems asperrima, se omnes proiecerunt in aquam, et post hoc incontinenti in puluerem uoluebantur, et ita puluis admixtus aque super eos congelabatur. Et dum sepe ita fecissent, glacies densa facta est super eos, et cum magno impetu cum Tartaris conuenerunt ad pugnam. At illi cum sagittas iactabant super eos, ac si super lapides sagittassent, retro sagitte redibant; alia etiam arma eorum in nullo ledere poterant ipsos. Canes uero insultum facientes in eos, morsibus uulnerauerunt multos et occiderunt, et ita eiecerunt eos de finibus suis. Et de hoc adhuc est prouerbium inter eos: Pater tuus, uel frater, a canibus fuit occisus. Mulieres autem eorum, quas ceperant, duxerunt in terram eorum et usque ad diem mortis earum ibidem fuerunt. Et dum reuerteretur exercitus ille, uidelicet Mongalorum, uenit ad terram Burithabet quos bello uicerunt; qui sunt pagani; qui consuetudinem mirabilem immo potius miserabilem habent, quia cum alicuius pater humane nature debitum soluit, omnem congregant parentelam et comedunt eum, sicut nobis dicebatur pro certo. Isti pilos in barba non habent, immo quoddam ferrum in manibus portant, sicut uidimus, cum quo semper barbam depilant si forte aliquis crinis crescit in ipsa, et multum etiam sunt deformes. Inde exercitus ille in terram suam est reuersus. Chingiscan etiam eo tempore quo diuisit alios exercitus, iuit cum expeditione contra orientem per terram Kergis, quos bello non uicit et, ut nobis dicebatur ibidem, usque ad Caspios montes peruenit. Montes autem illi in ea parte ad quam applicuerunt sunt de lapide adamantino, unde eorum sagittas et arma ferrea attraxerunt. Homines inter Caspios montes conclusi clamorem exercitus, ut creditur, audientes, montem frangere inceperunt. Et cum alio tempore post decem annos reuerterentur, montem inuenerunt confractum. Sed cum ad illos Tartari accedere attentassent, potuerunt minime, quia nubes quedam erat posita ante ipsos, ultra quam accedere non poterant ullo modo, quia uisum amittebant omnino statim cum perueniebant ad illam. Illi autem ex aduerso credentes quod Tartari ad illos accedere formidarent, insultum contra eos fecerunt, sed statim, cum peruenerunt ad nubem, procedere non potuerunt, propter causam superius pretaxatam. Sed antequam peruenirent ad montes predictos, plus quam per mensem per uastam solitudinem transierunt. Inde procedentes adhuc contra orientem, plus quam per mensem per magnum desertum iuerunt, et peruenerunt ad quamdam terram, ut nobis certissime dicebatur, ubi uidebant uias tritas, sed nullum hominem poterant inuenire; sed tantum quesiuerunt per terram quod inuenerunt unum hominem cum sua uxore, quos ante Chingiscan adduxerunt. Et cum interrogasset eos, ubi essent homines terre illius, responderunt quod in terra sub montibus habitarent. At Chingiscan predictus, retenta uxore, misit uirum illum mandans hominibus illis quod uenirent ad mandatum ipsius. Ille autem uadens ad eos, narrauit omnia que Chingiscan mandauerat eis. Qui respondentes dixerunt quod tali die uenirent ad ipsum, ad faciendum mandatum ipsius. Ipsi autem medio tempore congregauerunt se per uias occultas sub terra, et uenerunt contra istos ad pugnam, et irruentes subito super eos, plurimos occiderunt. At illi, Chingiscan uidelicet et sui, uidentes quod nichil proficerent, sed potius perderent homines suos, et quia etiam solis sonitum sustinere non poterant (immo eo tempore quo sol oriebatur, oportebat eos ponere unam aurem ad terram et superiorem obturare fortiter ne terribilem illum sonum audirent, nec sic tamen cauere poterant, quin propter hoc ex eis plurimi necarentur), fugerunt et terram exierunt predictam. Illos tamen homines, uirum uidelicet cum uxore, secum duxerunt; qui usque ad mortem in terra Tartarorum fuerunt. Interrogati uero quare habitarent sub terra, dixerunt quod uno tempore anni, cum sol oritur, tantus sonitus erat quod homines nulla ratione poterant sustinere, ut superius de Tartaris dictum est. Immo etiam tunc percutiebant in organis et timpanis et in aliis instrumentis, ut illum sonitum non audirent. Et dum Chingiscan et sui de terra illa reuerterentur, defecerunt eis uictualia et habebant maximam famem. Et tunc recentia interiora unius bestie eos contigit inuenire; que accipientes, depositis tantum stercoribus, decoxerunt, et coram Chingiscan portantes, cum suis illa comedit. Et ex hoc statutum fuit a Chingiscan, ut nec sanguis nec interiora nec aliquid de bestia quod manducari potest, exceptis stercoribus, proiciatur. Et inde in terram propriam est reuersus et ibidem leges et statuta multiplicia fecit, que Tartari inuiolabiliter obseruant; ex quibus tantum duo dicemus. Unum est quod quicumque in superbiam erectus, propria auctoritate, sine electione principum, uoluerit esse imperator, sine ulla miseratione debet occidi. Unde, ante electionem istius Cuyuccan, propter hoc unus de principibus, nepos ipsius Chingiscan, fuit occisus. Uolebat enim sine electione regnare. Aliud statutum est quod sibi subiugare debeant omnem terram, nec cum aliqua gente pacem habere debeant, nisi subdatur eis, quousque ueniat tempus interfectionis eorum. Quadraginta duobus quidem annis pugnauerunt; et ante decem et octo annis debent regnare; post hec, ut dicunt, ab alia natione, tamen nesciunt que sit illa, debent deuinci, ut uaticinatum est eis. Et illi qui euadere poterunt, ut dicunt, debent illam legem tenere quam tenent illi, qui eos bello deuincunt. Statuit etiam quod per millenarios et centenarios et decanos et tenebras, id est decem milia, debeat eorum exercitus ordinari. Multa etiam alia statuit de quibus longum est enarrare, et nos etiam ignoramus. Post hec ab ictu tonitrui est occisus, peractis suis ordinationibus et statutis. Hic autem habuit quatuor filios: unus uocabatur Occodai, secundus uocabatur Tossucan, alter uocabatur Chiaadai et nomen quarti ignoramus. Ab his quatuor omnes duces Mongalorum descenderunt. Primus, uicelicet Occodaican, hos filios habuit: primus est Cuyuc, qui nunc est imperator, Cocten et Sirenen, et si plures habuit filios ignoramus. Filii uero Tossucan: Bati, iste est ditior et potentior post imperatorem; Ordu, iste est senior omnium ducum; Siban, Bora, Berca, Tanuht; aliorum filiorum Tossucan nomina ignoramus. Filii Chiaadai sunt: Burin, Cadan; nomina aliorum filiorum eius ignoramus. Alterius autem filii Chingiscan, cuius nomen nescimus, filiorum nomina sunt hec: unus uocatur Mengu cuius mater est Seroctan; ista domina inter omnes Tartaros, excepta matre imperatoris, magis est nominata et potentior omnibus, excepto Bati; alius uocatur Bechac; alios filios habuit plures, sed eorum nomina ignoramus. Hec sunt nomina ducum: Ordu - iste fuit in Polonia et in Hungaria -, Bati, Burin, Cadan, Siban, Buyget - isti omnes fuerunt in Hungaria -, Chirpodan - iste est adhuc ultra mare contra soldanum Damasci - et alios qui sunt ultra mare. Isti alii remanserunt in terra: Mengu, Cocten, Sirenen, Hubilai, Sirenum, Sinocur, Thuatemyr, Caragai, Sibedei senex, qui dicitur inter eos miles, Bora, Berca, Moucy, Choranca, sed iste inter alios minimus est. Alii uero duces sunt plures, sed eorum nomina ignoramus. Imperator autem Tartarorum habet mirabile dominium super omnes. Nullus audet in aliqua parte morari, nisi ubi ipse assignet. Ipse autem assignat ubi maneant duces, duces uero assignant millenariis loca, millenarii centenariis, centenarii uero decanis. Insuper quicquid precipitur eis quocumque tempore, quocumque loco, siue ad bellum, siue ad mortem, siue ad uitam, sine ulla contradictione obediunt. Etiam si petit filiam uirginem uel sororem, sine contradictione dant ei. Immo singulis annis aut intermissis aliquibus annis uirgines colligit ex omnibus finibus Tartarorum, et si ipse uult sibi aliquas retinere, retinet; alias dat suis hominibus, sicut uidetur ei expedire. Nuntios quoscumque et quotcumque et ubicumque transmittit; oportet quod dent eis sine mora equos subducticios et expensas. Undecumque etiam ueniunt ei tributa uel nuntii, oportet quod equi, currus et expense similiter dentur. Sed nuntii qui ueniunt aliunde, in magna miseria sunt in uictu pariter et uestitu, quia expense eorum uiles sunt et pauce; et maxime cum ueniunt ad principes, et ibi debent moram contrahere: tunc ita parum datur decem hominibus, quod uix inde possunt uiuere duo. Nec etiam in curiis principum nec in uia datur eis comedere, nisi semel in die et satis parum. Insuper si alique sibi iniurie fiunt, conqueri de facili minime possunt; unde oportet eos illa patienter portare. Insuper multa munera tam a principibus quam ab aliis maioribus et minoribus petuntur ab eis, et si non dantur uilipendunt eos, immo quasi pro nichilo habent ipsos; et si a magnis uiris mittuntur, nolunt ab eis modicum munus habere, sed dicunt: A magno homine uenitis et tam modicum datis?. Unde accipere dedignantur, et si nuntii bene uolunt facere facta sua, oportet eos dare maiora. Iccirco magnam partem rerum, que nobis pro expensis a fidelibus erant donate, oportuit nos de necessitate in muneribus dare. Et hoc sciendum est, quod ita omnia sunt in manu imperatoris, quod nemo audet dicere hoc meum est uel illius, sed omnia sunt imperatoris, res scilicet homines et iumenta; et super hoc etiam nuper emanauit imperatoris statutum. Idem dominium habent duces per omnia super homines suos; diuisi enim sunt homines, Tartari scilicet et alii, inter duces. Nuntiis etiam ducum, quocumque eos transmittant, homines tam imperatoris quam alii omnes, equos subducticios et expensas et qui equos custodiunt et etiam nuntiis seruant, sine contradictione dare tenentur. Imperatori autem iumenta, ut habeat lac ex eis ad annum, uel ad duos uel ad tres sicut placuerit ei, tam duces quam alii, pro redditu, dare tenentur; et homines ducum idem tenentur facere dominis suis; inter eos enim nullus est liber. Et ut breuiter dicam, quicquid imperator et duces uolunt, et quantum uolunt, de rebus eorum accipiunt; de personis etiam eorum disponunt per omnia, secundum beneplacitum suum. Mortuo imperatore, ut superius dictum est, conuenerunt duces et elegerunt Occodai, filium Chingiscan predicti in imperatorem. Qui habito consilio principum eius diuisit exercitus. Bati, qui in secundo gradu attinebat eidem, misit contra terram Altisoldani et contra terram Biserminorum; hi enim Sarraceni erant, sed comanicum loquebantur. Et cum intrasset terram eorum, pugnauit cum eis et bello eos sibi subiecit. Quedam autem ciuitas, nomine Barchin, diu restitit ei; fecerant enim foueas multas in circuitu ciuitatis et operuerant illas, et quando illi ueniebant ad ciuitatem, cadebant in foueas; unde non potuerunt illam ciuitatem habere antequam predictas foueas impleuissent. Homines autem de quadam ciuitate, que uocatur Ianikint, hoc audientes exierunt obuiam eis, sponte se in manu eorum tradentes; unde ciuitate eorum non fuit destructa, sed plures eorum occiderunt et alios transtulerunt. Et acceptis spoliis ciuitatis, ipsam aliis hominibus repleuerunt, et iuerunt contra ciuitatem Ornas. Ista ciuitas erat nimium populosa; erant enim ibi Christiani plures, Gazari uidelicet et Ruteni et Alani et alii, necnon et Sarraceni; Sarracenorum tamen erat dominium ciuitatis. Hec autem ciuitas erat diuitiis multum plena; est enim posita super fluuium quemdam, qui currit per Ianikint et terram Biserminorum, qui intrat mare; unde est quasi portus, et forum maximum habebant de illa ciuitate alii Sarraceni. Et cum non possent eos aliter deuincere, preciderunt fluuium qui currebat per ciuitatem, et illam cum rebus et hominibus submerserunt. Quo facto, postea intrauerunt terram Turcorum, qui sunt pagani. Quam deuincentes, iuerunt contra Rusciam, et fecerunt magnam stragem in terra Ruscie, ciuitates et casta destruxerunt et homines occiderunt, et Kiouiam, que est metropolis Ruscie, obsederunt; et cum diu obsedissent illam ceperunt et occiderunt homines ciuitatis. Unde quando per terram illam ibamus, inueniebamus innumerabilia capita et ossa hominum mortuorum super campum iacere. Fuerat enim ciuitas ualde magna et nimium populosa, et nunc quasi in nichilum redacta est. Uix enim ducente domus sunt ibi modo, et illi homines tenentur in maxima seruitute. Inde procedentes pugnando, destruxerunt totam Rusciam. De Ruscia autem et de Comania processerunt duces predicti, et pugnauerunt contra Hungaros et Polonos, ex quibus Tartari in Polonia et in Hungaria plures interfecti fuerunt; et si non fugissent, et uiriliter restitissent Hungari, exiuissent Tartari de finibus suis, quia Tartari habuerunt talem timorem, quod omnes fugere attentabant. Sed Bati, euaginato gladio, in faciem restitit eis dicens: Nolite fugere, quia si fugitis nullus euadet, et si debemus mori moriamur omnes, quia futurum est, ut Chingiscan predixit, quod interfici debeamus; et si nunc tempus est, sustineamus. Et sic animati sunt, et remanserunt et Hungariam destruxerunt. Inde reuertentes, uenerunt in terram Morduanorum, qui sunt pagani, et eos bello uicerunt. Inde procedentes contra Byleros, id est Bulgariam Magnam, et ipsam destruxerunt omnino. Inde procedentes ad aquilonem adhuc contra Bascart, id est Hungariam Magnam, eos etiam deuicerunt. Inde egredientes, iuerunt amplius ad aquilonem, et uenerunt ad Parossitas, qui habent paruos stomachos et os paruulum, ut nobis dicebatur, nec manducant, sed decoquunt carnes; quibus decoctis, ponunt se super ollam et fumum recipiunt, et de hoc solo reficiuntur. Sed si aliquid manducant, hoc ualde modicum est. Inde procedentes, uenerunt ad Samogedos. Hi autem homines, ut dicitur, tantum de uenationibus uiuunt; tabernacula etiam et uestes habent tantummodo de pellibus bestiarum. Inde ultra procedentes, uenerunt ad quamdam terram super oceanum, ubi inuenerunt quedam monstra, ut nobis firmiter dicebatur, que per omnia formam humanam habebant, sed pedes desinebant in pedes bouinos, et humanum caput habebant, sed faciem habebant ut canis. Duo uerba loquebantur more humano et tertio latrabant ut canis, et sic, per interualla temporum, latratum interponebant, tamen ad naturam suam redibant, et sic intelligi poterat quid dicebant. Inde redierunt in Comaniam, et usque nunc quidam ex eis morantur ibidem. Chirpodan uero eodem tempore misit Occodaican cum exercitu ad meridiem contra Kergis, quos in bello deuicit. Hi autem homines sunt pagani, qui pilos in barba non habent; quorum consuetudo talis est: cum pater alicuius moritur, pre dolore quasi unam corrigiam, in signum lamenti, ab aure usque ad aurem de facie sua leuant. Quibus deuictis, ad meridiem iuit contra Armenos. Sed cum per deserta transierunt, quedam etiam monstra, ut nobis dicebatur pro certo, effigiem humanam habentia, inuenerunt, sed nonnisi unum brachium cum manu in medio pectoris et unum pedem habebant, et duo sagittabant cum uno arcu; et isti ita fortiter currebant, quod equi eos inuestigare non poterant: currebant enim saltando super illum unum pedem, et cum essent fessi taliter eundo, ibant super manum et pedem reuoluendo se quasi in circulo. Istos autem homines Isidorus ciclopedes appellauit. Et cum essent sic fessi, iterum currebant secundum modum priorem. Aliquos tamen occiderunt ex eis et, sicut nobis apud imperatoris curiam a rutenis clericis dicebatur, qui cum imperatore predicto morantur, uenerunt plures ex eis nuntii in legatione ad curiam imperatoris superius annotati, ut pacem habere possent cum eo. Inde procedentes, uenerunt in Armeniam, quam bello uicerunt, et partem Georgianie, et alia pars uenit ad mandatum eorum. Et quadraginta milia yperperorum singulis annis dederunt pro tributo et adhuc faciunt illud idem. Inde procedentes ad terram soldani de Urum, qui erat satis magnus et potens, cum quo pugnauerunt et deuicerunt. Et processerunt ultra, debellando et uincendo, usque ad terram soldani Damasci et nunc etiam terram illam optinent, et alias terras ultra illas proponunt impugnare; nec postea usque ad presentem diem in terram suam fuerunt reuersi. Alius exercitus iuit contra terram calif de Baldac, quam etiam sibi subdiderunt; et quadringenta bisantia, exceptis baldachinis et aliis muneribus, omni die dant pro tributo. Et omni anno pro calif, ut ad eos ueniat, nuntios mittunt; qui cum tributo munera magna mittit, rogans ut eum supportent. Ipse uero imperator munera accipit, et nichilominus ut ueniat mittit pro eo.
+De bello, et ordinatione acierum, et armis, et astutiis in congressione, et crudelitate captiuorum, et oppugnatione munitionum, et perfidia eorum in iis qui se reddunt eisdem.
+Dicto de imperio, dicendum est hoc modo de bello: primo de ordinatione acierum, secundo de armis, tertio de astutiis in congressione, quarto de crudelitate quam faciunt de captiuis, quinto de oppugnatione castrorum et ciuitatum, sexto de perfidia quam exercent cum iis qui se reddunt eisdem. De ordinatione acierum, hoc modo Chingiscan ordinauit, ut decem hominibus preponeretur unus, et ille secundum nos appellatur decanus; decem autem decanis preponeretur unus, qui centenarius nominatur; decem uero centenariis preponeretur unus, qui millenarius appellatur; decem millenariis preponeretur unus, et ille numerus uocatur tenebre apud eos. Cuncto uero exercitui preponuntur duo duces uel tres, ita tamen quod habeant respectum ad unum. Cum acies sunt in bello, si de decem hominibus fugit unus uel duo uel tres etiam plures, omnes occiduntur; et si omnes decem fugiunt, nisi fugiant alii centum, omnes occiduntur. Et ut breuiter dicam, nisi comuniter cedant, omnes qui fugiunt occiduntur. Item si unus uel duo aut plures audacter accedunt ad pugnam et decem alii non sequuntur, occiduntur etiam; et si unus de decem uel plures capiuntur, et alii socii sui non liberant eos, etiam occiduntur. Arma autem ista ad minus omnes debent habere: duos arcus uel tres, uel unum bonum ad minus, et tres pharetras magnas plenas sagittis, et unam securim, et funes ad machinas trahendas. Diuites autem habent gladios acutos in fine, ex una parte tantum incidentes, et aliquantulum curuos; et habent equum armatum, crura etiam tecta, galeas et lorica. Quidam loricas et etiam cooperturam equorum habent de corio, in hunc modum formatas: habent quasdam corrigias de boue uel alio animali ad latitudinem unius manus, et bituminant tres uel quattuor simul, et ligant illas corrigiolis siue cordulis; in corrigia superiori ponunt cordulas in fine, in inferiori ponunt in medio, et sic faciunt usque ad finem. Unde quando se inclinant, inferiores corrigie superiores ascendunt, et sic duplicantur super corpus uel etiam triplicantur. De coopertura equi faciunt quinque partes, ex una parte equi unam, et ex alia parte aliam, que protenduntur a cauda usque ad caput, que ligantur ad sellam, et post sellam in dorso et etiam in collo; super renes etiam aliam partem ponunt, ubi duarum partium ligature iunguntur, in qua pecia faciunt unum foramen per quod caudam exponunt; et ante pectus ponunt etiam unam; que omnes protenduntur usque ad genua uel usque ad crurum coniuncturas. Et ante frontem laminam ferream ponunt, que ex utraque parte colli partibus predictis ligatur. Lorica uero etiam quatuor habet partes: una pars protenditur a femore usque ad collum, sed est facta secundum dispositionem humani corporis, quia ante pectus est stricta et a brachiis inferius, in rotundum obuoluitur circa corpus; retro autem ad renes habent aliam peciam, que protenditur a collo usque ad aliam peciam que reuoluitur circa corpus; super humeros autem iste due pecie, anterior uidelicet et posterior, ad duas laminas ferreas, que sunt in utroque humero, fibulis conectuntur; et in utroque brachio unam habent peciam. Que ab humeris protenduntur usque ad manus, que etiam inferius sunt aperte; et in unoquoque crure unam peciam habent; que pecie omnes fibulis coniunguntur. Galea autem est superius ferrea uel de chalybe, sed illud quod protegit in circuitu collum et gulam de corio est; et omnes iste pecie de corio sunt formate, secundum modum superius annotatum. Quidam autem omnia illa, que superius diximus, habent de ferro in hunc modum formata: unam laminam tenuem ad latitudinem unius digiti faciunt et ad longitudinem palme unius, et in hunc modum faciunt laminas multas; et in unaquaque lamina octo foramina paruula faciunt, et interius tres corrigias strictas et fortes ponunt; et laminas unam super aliam ponunt quasi ascendendo per gradus, et ligant laminas predictas ad corrigias tenuibus corrigiolis, quas mittunt per foramina superius annotata, et in superiori parte consuunt corrigiolam unam, ut lamine predicte bene et firmiter cohereant simul; et faciunt ex laminis quasi corrigiam unam, et postea ligant per pecias, per omnia, sicut superius dictum est; et ista faciunt tam ad equorum quam ad hominum armaturas, et faciunt ita illa lucere quod potest homo faciem suam in eis uidere. Aliqui eorum lanceas habent, et in collo ferri lancee habent unum uncum, cum quo detrahunt hominem de sella si possunt. Longitudo sagittarum suarum est duorum pedum et unius palme et duorum digitorum. Et quia diuersi sunt pedes, mensuram pedis geometrici ponimus: duo grana hordei pollicis transuersio est, sexdecim pollices transuersi faciunt unum geometricum pedem. Ferramenta sagittarum sunt acutissima, et ex utraque parte incidentia quasi gladius biceps, et semper portant limas iuxta pharetram ad acuendum sagittas. Ferramenta predicta caudam habent acutam ad longitudinem digiti, quam imponunt in lignum. Scutum habent de uiminibus uel de uirgulis factum, sed non credimus quod portant nisi ad castra et ad custodiam imperatoris et principum, sed hoc tantum de nocte. Sagittas etiam alias habent ad sagittandum aues et bestias et homines inermes, ad trium digitorum latitudinem; sagittas autem alias habent diuersimodas ad aues et bestias sagittandas. Cum ad bellum procedere uolunt, precursores premittunt, qui nichil secum portant preter filtra sua et equos et arma. Isti nichil rapiunt, domos non comburunt, bestias non occidunt, sed tantum homines uulnerant et mortificant et, si non possunt aliud, mittunt in fugam. Multo libentius tamen occidunt quam fugant. Post istos sequitur exercitus, qui cuncta que inuenit accipit; et homines etiam, si inueniri possunt, capiunt uel occidunt. Nichilominus tamen principes exercitus ex omni parte mittunt predones post hoc ad inueniendum homines et iumenta, qui ualde sagaces sunt ad querendum. Quando autem ad flumina perueniunt, hoc modo transeunt illa, etiam si sunt magna. Maiores unum rotundum et leue corium habent, in quo in summitate per circuitum crebas faciunt ansas, in quibus funem imponunt et stringunt, ita quod in circuitu faciunt quemdam uentrem quem replent uestibus et aliis rebus, et fortissime ad inuicem comprimunt; post hec in medio ponunt sellas et alias res duriores. Homines etiam in medio sedent, et ligant ad caudam equi nauem hanc taliter preparatam. Et unum hominem, qui equum regat, faciunt pariter cum equo ante natare; uel habent aliquando duos remos et cum illis remigant ultra aquam, et sic transeunt flumen. Equos uero pellunt in aquam, et unus homo iuxta unum equum quem regit natat, et alii equi omnes illum sequuntur; et sic transeunt aquas et flumina magna. Alii uero pauperiores unam bursam habent de corio bene consutam (unusquisque tenetur habere), in qua bursa uel in quo sacco, uestes et omnes res suas imponunt, et in summitate saccum fortissime ligant, et suspendunt ad caudam equi et transeunt, ut superius dictum est. Sciendum est quod quando uident hostes, tunc uadunt ad eos, et unusquisque iacit tres sagittas uel quatuor contra aduersarios suos; et si uident quod eos superare non possunt, retro regrediuntur ad suos. Et hoc faciunt in fraudem, ut aduersarii eos sequantur ad loca ubi insidias parauerunt. Et si eorum inimici sequuntur ipsos ad predictas insidias, circumdant eos et sic uulnerant et occidunt. Item si uident quod magnus exercitus sit contra eos, aliquando diuertunt ab eo per unam dietam uel per duas, et aliam partem terre inuadunt et expoliant et interficiunt homines et terram destruunt et deuastant. Et si uident etiam quod hoc facere non possint, cedunt retro ad decem uel ad duodecim dietas aliquando, et morantur in loco tuto, quousque aduersariorum exercitus separetur, et tunc furtim ueniunt et depopulant totam terram. In bellis enim astutissimi sunt, quia iam per quadraginta annos et amplius cum aliis gentibus dimicarunt. Cum autem uolunt ad pugnam accedere, omnes acies ordinant sicut debent pugnare. Duces siue principes exercitus bellum non intrant, sed stant a longe contra inimicorum exercitum, et iuxta se habent pueros in equis et mulieres et equos; et faciunt aliquando imagines hominum et ponunt super equos. Hec ideo faciunt ut multitudo bellantium magna esse credatur. Contra faciem inimicorum unam aciem captiuorum et aliarum gentium, qui sunt inter eos, transmittunt et forsitan aliqui Tartari uadunt cum eis. Alias acies fortiorum hominum mittunt a dextris et a sinistris, ut non uideantur ab aduersariis suis, et sic circumdant aduersarios et colligunt in medium, et pugnare incipiunt ex omni parte. Et cum sint aliquando pauci, putantur ab aduersariis, qui circumdati sunt, esse multi, et maxime cum uideant illos qui sunt cum duce uel principe exercitus pueros et mulieres et equos et homines ficticios, ut dictum est supra, quos credunt esse pugnatores, et per hoc terrentur et confunduntur. Et si forte aduersarii bene pugnant, faciunt eis uiam ut fugiant; et statim cum fugere incipiunt et ab inuicem separari, insequuntur eos, et plures tunc occidunt in fuga quam mortificare possint in bello. Sciendum est tamen quod, si aliud possunt, non libenter congrediuntur, sed homines et equos sagittis uulnerant et occidunt. Et cum iam homines et equi sunt debilitati sagittis, tunc congrediuntur cum eis. Munitiones in hunc modum expugnant. Si est talis munitio, ipsam circumdant, immo aliquando sepiunt, ut nullus possit ingredi uel exire. Et pugnant fortissime machinis et sagittis, et nec die nec nocte cessant a prelio, ut illi qui sunt in munitionibus non quiescant; ipsi tamen Tartari quiescunt, quia acies diuidunt et una succedit alteri in pugna, ut non nimium fatigentur. Et si eam taliter habere non possunt, grecum prohiciunt ignem; immo solent aliquando accipere aruinam hominum quos occidunt, et liquefactam proiciunt super domos. Et ubicumque uenit ignis super pinguedinem illam, quasi inextinguibiliter ardet. Extingui tamen potest, ut dicitur, cum uino uel ceruisia superfusa. Et si super carnem ceciderit, confricatione palme manus potest extingui. Et si ita non preualent, et ciuitas illa uel castrum habeat flumen, obstruunt illud, uel faciunt alium alueum et submergunt illam munitionem si possunt. Si autem non possunt, suffodiunt illam, et sub terra armati in ipsam ingrediuntur. Et cum iam intrauerint, una pars ignem imponit ut comburatur, et alia pars cum illius munitionis hominibus pugnat. Si autem nec sic illam uincere possunt, castrum uel munitionem suam faciunt contra illam, ut ab inimicorum iaculis non grauentur; et contra illam multo tempore iacent, nisi forte exterius adiutorium habeat exercitus qui pugnet cum eis et ui remoueat ipsos. Sed cum iacent ante munitionem, blande eis loquuntur et multa eis promittunt, ad hoc ut se eorum manibus tradant. Et si illi se eis reddiderint dicunt: Exite ut secundum morem nostrum uos numeremus. Et cum illi ad eos exeunt, querunt qui sunt artifices inter eos et illos reseruant; alios autem, exceptis illis quos uolunt habere pro seruis, cum securi occidunt. Et si aliquibus aliis parcunt, ut dictum est, nobilibus et honestis hominibus nunquam parcunt. Et si forte aliquo casu contingente reseruant aliquos nobiles, nec prece nec pretio ultra de captiuitate possunt exire. In bellis autem quoscumque capiunt occidunt, nisi forte uelint aliquos reseruare, ut habeant eos pro seruis. Occidendos autem diuidunt per centenarios, ut cum bipenni interficiantur ab eis; ipsi uero post hec diuidunt per captiuos, et unicuique seruo ad interficiendum dant decem aut plures aut pauciores secundum quod maioribus placet.
+Quomodo faciunt cum hominibus pacem, et de terrarum nominibus quas subiugauerunt, et de terris que eis uiriliter restiterunt, et de tirannide quam exercent in hominibus suis.
+Descripto quomodo pugnant, dicendum est de terris quas eorum dominio subiugarunt, de quo isto modo scribemus: primo dicemus quomodo faciunt cum hominibus pacem, secundo de terrarum nominibus quas subdiderunt, tertio de terris que eis uiriliter restiterunt, quarto de tirannide quam exercent in eos. Sciendum est quod cum nullis hominibus faciunt pacem nisi subdantur eis, quia, ut dictum est supra, a Chingiscan habent mandatum et cunctas, si possunt, sibi subiciant nationes. Et hec sunt illa que petunt ab eis: ut uadant in exercitu cum eis contra omnem hominem quando placet, et ut dent decimam de omnibus, tam de hominibus quam de rebus. Computant enim decem pueros et unum accipiunt, et de puellis faciunt iilud idem, quos in terram ipsorum deducunt et tenent eos pro seruis; reliquos numerant et ordinant secundum morem eorum. Sed quando plene dominium habent super eos, si aliquid promiserunt eis, nichil obseruant, sed quascumque congrue, possunt, occasiones inueniunt contra eos. Nam cum essemus in Ruscia, missus fuit unus sarracenus ex parte Cuyuccan, ut dicebatur, et Bati; et ille prefectus a quolibet homine qui habebat tres pueros unum accipiebat, ut postea nobis dicebatur; et quicumque uiri non habebant uxores, illos deducebat; et faciebat de mulieribus etiam illud idem, que uiros legitimos non habebant. Pauperes etiam, qui mendicando suum uictum querebant, simiiiter deportabat. Reliquos autem, secundum eorum cosuetudinem, numerauit, precipiens ut unusquisque, tam paruus quam magnus, etiam infans unius diei, siue pauper esset siue diues, tale tributum preberet: ut scilicet daret unam peliem albi ursi et unum nigrum castorem et unum nigrum zabulum et unam nigram pellem cuiusdam animalis, quod in terra latibulum habet, cuius nomen in latinum transferre nescimus (Poloni autem et Ruteni illam bestiam appellant dochori), et unam nigram pellem uulpinam. Et quicumque ista non dat, inter Tartaros debet duci et in eorum redigi seruitutem. Mittunt etiam pro principibus terrarum, ut ad eos ueniant sine mora. Et cum uenerint, ibi debitum honorem nullum recipiunt, sed habentur ut alie uiles persone, et oportet ut eis munera magna presentent tam ducibus quam uxoribus eorum et officialibus millenariis et centenariis; immo omnes generaliter, et ipsi etiam serui, ab eis cum magna importunitate munera petunt, et non solum ab ipsis, sed etiam a nuntiis eorum cum mittuntur ad ipsos. Aliquibus etiam inueniunt occasiones ut eos occidant, sicut de Michaele et aliis dictum est; aliquos uero, ut alliciant alios, permittunt redire; alios etiam potionibus perimunt uel ueneno. Eorum enim intentio est ut ipsi soli dominentur in terra. Iccirco querunt occasiones contra nobiles ut eos occidant. Ab illis uero quos redire permittunt, petunt eorum filios aut fratres, quos ulterius nunquam dimittunt, sicut actum est de filio Ierozlai et de quodam alio duce Alanorum et aliis pluribus. Et si moritur pater uel frater sine herede, filium uel fratrem nunquam dimittunt, immo illius principatum totaliter accipiunt sibi, sicut de quodam duce Solangorum uidimus esse factum. Bascakos siue prefectos suos ponunt in terris illorum quos redire permittunt, quibus oportet ut ad nutum tam duces quam alii debeant obedire. Et si homines alicuius ciuitatis uel terre non faciunt quod uolunt, isti bascaki opponunt eis quod sint Tartaris infideles, et sic ciuitatem illam uel terram destruunt et homines qui sunt in ea occidunt per manum ualidam Tartarorum, qui ex mandato principis illius cui obedit terra illa ueniunt, eis nescientibus, et subito irruunt super eos; sicut nuper contigit, cum adhuc in terra Tartarorum essemus, de quadam ciuitate quam ipsimet de Rutenis in terra fecerant Comanorum. Et non solum princeps Tartarorum, qui terram usurpauit, uel prefectus ipsius, sed quicumque Tartarus nobilis per ciuitatem siue terram illam transit quasi dominatur eidem, et maxime qui maior est apud eos. Insuper aurum et argentum et alia que uolunt, et quando libet, et quantum placet, absque ulla contradictione petunt et accipiunt. Insuper si sunt aliqua placita inter illos principes qui reddiderunt se ipsis, oportet ut ad imperatorem Tartarorum uadant ad placitandum, sicut nuper contigit de duobus filiis regis Georgianie. Unus enim erat legitimus et alter de adulterio natus, qui uocabatur Dauid; legitimus autem Melic nominabatur. Filio autem adultere, terre partem reliquerat pater; alius uero qui iunior erat, ueniebat una cum matre ad Tartarorum imperatorem, pro eo quod Dauid predictus ad ipsum iter arripuerat ueniendi. Mater alterius scilicet Melic, regina uidelicet Georgianie, per quam maritus regnum tenebat, quoniam regnum illud per feminas tenebatur, mortua fuit in uia. Illi autem cum uenerunt dederunt maxima munera, et maxime legitimus filius qui repetebat terram quam reliquerat pater filio suo Dauid, cum non deberet habere quia adultere filius erat; ille uero respondebat: Licet sim filius concubine, peto tamen ut fiat michi iustitia secundum consuetudinem Tartarorum, qui nullam differentiam faciunt inter filios legitime ac ancille. Unde fuit data sententia contra filium legitimum, ut illi Dauid, qui maior erat, subesset et terram haberet quiete ac pacifice quam dederat ei pater. Et sic donaria que dederat, et causam quam contra fratrem suum Dauid habuerat, amisit. Ab illis etiam nationibus, que longe sunt ab eis et sunt coniuncte aliis nationibus, quas aliquo modo timent, que non sunt eis subiecte, tributum accipiunt, et quasi misericorditer agunt cum eis, ut non adducant exercitum super eos, uel etiam ut alii non terreantur se tradere ipsis; sicut factum est de Obesis siue Georgianis, a quibus quinquaginta uel quadraginta milia yperperorum siue bisantium accipiunt pro tributo. Alias adhuc eos in pace esse permittunt; tamen, secundum quod intelleximus ab eis, rebellare proponunt. Terrarum nomina quas uicerunt sunt hec: Kytai, Naimani, Solangi, Karakytai siue nigri Kytai, Canana, Tumat, Uoyrat, Karaniti, Huyur, Sumoal, Merkiti, Mecriti, Sarihuyur, Bascart id est Magna Hungaria, Kergis, Cosmir, Sarraceni, Bisermini, Turcomani, Byleri id est Magna Bulgaria, Corola, Comuchi, Burithabet, Parossiti, Cassi, Alani siue Assi, Obesi siue Georgiani, Nestoriani, Armeni, Kangit, Comani, Brutachi, qui sunt Iudei, Mordui, Torci, Gazari, Samogedi, Perses, Tati, India Minor siue Ethiopia, Circassi, Ruteni, Baldac, Sarti. Alie terre sunt plures, sed earum nomina ignoramus. Uidimus etiam uiros et mulieres fere de omnibus terris superius nominatis. Hec autem sunt nomina terrarum que eis uiriliter restiterunt, nec sunt adhuc subdite eis: India Magna, Mangia, quedam pars Alanorum, quedam pars Kytaorum, Saxi. Quamdam enim ciuitatem Saxorum predictorum, ut nobis dicebatur ibidem, obsederunt et debellare temptauerunt. At ipsi fecerunt machinas contra machinas eorum, et Tartarorum machinas omnes fregerunt; nec ciuitati appropinquare poterant ad pugnam propter machinas et balistas; tandem unam uiam sub terra fecerunt, et prosilierunt in ciuitatem, et alii temptabant incendere ciuitatem, et alii pugnabant. Homines autem ciuitatis unam partem ad extinguendum ignem posuerunt, et alia pars fortiter pugnabat cum iis qui intrauerant ciuitatem, et multos occiderunt ex eis, alios uulnerauerunt, compellentes eos ad suos redire. Ac ipsi, uidentes quod nichil possent eis facere et quod multi homines morerentur, recesserunt ab eis. In terra Sarracenorum et aliorum, qui quasi sunt inter eos domini, accipiunt omnes artifices meliores et in omnibus operibus suis ponunt. Alii autem artifices dant eis de opere suo tributum; segetes omnes condunt in horreis dominorum suorum, dimittunt tamen eis semina, et quantum ipsis competenter sufficit pro expensis; aliis autem unicuique unum pondus de pane satis modicum dant in die, et nichil aliud nisi ter in septimana modicum quid de carnibus eis prebent; et illis tantum hoc artificibus faciunt qui in ciuitatibus commorantur. Insuper quando dominis placet, cum uxoribus et filiis iuuenes omnes accipiunt, et post se cum omnibus famulis suis faciunt ire, qui de cetero sunt de numero Tartarorum, immo potius de numero captiuorum, quia, etsi inter ipsos sunt numerati, non tamen habentur in reuerentia sicut Tartari, sed habentur pro seruis, et ad omnia pericula ut alii captiui mittuntur. Ipsi enim in bellis sunt primi, et etiam si debet palus uel aqua periculosa transiri, eos oportet primo uadum templare. Ipsos etiam est necesse operari omnia que sunt facienda. Ipsi etiam si in aliquo offendunt uel non obediunt ad nutum, ut asini uerberantur. Et ut breuiter dicam, modicum quid manducant et modicum bibunt et pessime induuntur, nisi forte aliquid possint lucrari ut aurifabri et alii artifices boni. Sed aliqui tam malos dominos habent quod nichil eis dimittunt, nec habent tempus, pre multitudine operum dominorum, ut sibi aliquid operentur, nisi furentur si tempus, quando forsan debent quiescere uel dormire, et hoc si uxores uel propriam stationem permittuntur habere. Alii autem qui tenentur in domo pro seruis, omni miseria sunt repleti. Uidimus enim eos ire in bracis pelliceis sepissime et toto corpore nudos in maximo solis ardore, et in hyeme patiuntur maximum frigus; uidimus etiam aliquos pedicas et digitos manuum de magno frigore perdidisse; audiuimus etiam aliquos esse mortuos, uel etiam de magno algore quasi in omnibus membris inutiles esse factos.
+Quomodo bello Tartaris occurratur, et quid attendunt, et de armis et ordinatione acierum, et quomodo occurratur eorum astutiis in pugna, et munitione castrorum et ciuitatum, et quid faciendum est de captiuis.
+Dicto de terris que obediunt eis, supponendum est quomodo bello occurratur eisdem, quod uidetur nobis hoc modo dicendum: primo quidem scribendum est quid intendunt, secundo de armis et ordinatione acierum, tertio quomodo occurratur eorum astutiis in congressione, quarto de munitione castrorum et ciuitatum, quinto quid faciendum est de captiuis. Intentio Tartarorum est sibi subicere totum mundum si possunt, et de hoc a Chingiscan habent mandatum, sicut superius dictum est. Iccirco eorum imperator sic in litteris suis scribit: Dei fortitudo, omnium hominum imperator, et in superscriptione sigilli sui est hoc: Deus in celo et Cuyuccan super terram, Dei fortitudo, omnium hominum imperatoris sigillum. Et ideo cum nullis hominibus faciunt pacem, ut dictum est, nisi forte se in manibus eorum tradant. Et quia, excepta christianitate, nulla est terra in orbe quam ipsi non teneant, iccirco ad pugnam se preparant contra nos. Unde nouerint uniuersi quod, nobis existentibus in terra Tartarorum, in solemni curia, que iam ex pluribus annis indicta erat, fuimus, ubi elegerunt Cuyuc in imperatorem in presentia nostra, qui in lingua eorum dicitur Can. Qui Cuyuccan predictus erexit cum omnibus principibus uexillum contra Ecclesiam Dei et romanum Imperium, et contra omnia regna Christianorum et populos Occidentis, nisi forsan facerent ea que mandat domino pape et potentioribus ac omnibus Christianorum populis Occidentis. Quod nulla ratione faciendum est, nobis uidetur: tum propter nimiam seruitutem etiam intollerabilem que est hactenus inaudita, quam uidimus oculis nostris, in quam redigunt omnes gentes sibi subiectas; tum propterea quia in eis nulla est fides, nec aliqua gens potest confidere in uerbis eorum, quia quicquid promittunt non obseruant, quando uident tempora sibi fauere; et subdoli sunt in omnibus factis et promissis eorum; intendunt etiam delere omnes principes, omnes nobiles, omnes milites et honestos uiros de terra, ut superius dictum est, et hoc faciunt sub dolo et artificiose in subditos suos; tum quia indignum est ut christiani subdantur eisdem, propter abominationes eorum, et quia in nichilum redigitur cultus Dei, et anime pereunt, et corpora ultra quam credi possit multimode affliguntur: in principio quidem sunt blandi, sed postea ut scorpio cruciant et affligunt; tum quia pauciores sunt numero, et corpore debiliores quam populi christiani. In predicta autem curia sunt bellatores et principes exercitus assignati. De decem hominibus mittunt tres cum famulis eorum, de omni terra potestatis eorum. Unus exercitus debet intrare per Hungariam, secundus per Poloniam, ut nobis dicebatur. Uenient autem pugnaturi continue decem et octo annis: tempus est eis assignatum procedendi. In martio preterito exercitum inuenimus indictum per omnes Tartaros per quos transiuimus ad terram Ruscie. Uenient autem in tribus uel in quatuor annis usque in Comaniam. De Comania autem insultum facient in terras superius annotatas: ignoramus tamen utrum incontinenti post tertiam hyemem ueniant, uel ad tempus adhuc exspectent, ut melius uenire possint ex improuiso. Hec omnia firma sunt et uera, nisi Dominus aliquod impedimentum pro sua gratia faciat eis, sicut fecit quando uenerunt in Hungariam et Poloniam. Debebant enim procedere pugnando triginta annis, sed interfectus fuit tunc imperator eorum ueneno, et propter hoc quieuerunt a preliis usque nunc. Sed modo, quia positus est imperator de nouo, iterum ad pugnam se incipiunt preparare. Sciendum quod imperator proprio ore dixit quod uellet mittere exercitum in Liuoniam et Prusciam. Et quoniam intendit omnem terram delere uel in seruitutem redigere, - que seruitus est quasi intollerabilis nostre genti, ut superius dictum est -, occurrendum igitur est eis bello. Et si una prouincia non uult alteri opem ferre, terra illa de lebitur contra quam pugnant, et cum illis hominibus quos capiunt pugnabunt contra aliam terram, et in acie erunt primi. Si male pugnant occidentur ab eis; si autem bene, ipsos cum promissis et adulationibus tenent, et etiam, ut ab eis non fugiant, promittunt eos facere dominos magnos. Sed post hec, quando securi possunt esse de ipsis ut non recedant, faciunt eos infelicissimos seruos; ac de mulieribus, quas uolunt pro seruitiis et concubinis tenere, faciunt illud idem. Et ita cum hominibus deuicte prouincie destruunt aliam terram. Nec est aliqua prouincia que per se possit eis resistere, sicut nobis uidetur, nisi Deus uelit pugnare pro ipsis, quia de omni terra potestatis eorum, ut superius dictum est, homines congregantur ad bellum. Unde si christiani se ipsos et suam terram et christianitatem uolunt seruare, oportet quod in unum conueniant reges, principes et barones et terrarum rectores, et mittant de communi consilio homines contra eos ad pugnam, antequam ipsi incipiant per terram diffundi; quoniam, postquam incipiunt spergi per terram, nullus congrue auxilium alteri potest prebere, quoniam ipsi cateruatim undique homines querunt ac occidunt. Et si se claudunt in castris, ponunt tria uel quatuor milia hominum aut plures circa castrum uel ciuitatem qui obsideant eam; et ipsi nichilominus diffunduntur per terram homines occidentes. Quicumque autem uolunt pugnare cum eis, hec arma debent habere: arcus bonos et fortes balistas quas multum timent intendit omnem terram delere uel in seruitutem redigere, - que seruitus est quasi intollerabilis nostre genti, ut superius dictum est -, occurrendum igitur est eis bello. Et si una prouincia non uult alteri opem ferre, terra illa de lebitur contra quam pugnant, et cum illis hominibus quos capiunt pugnabunt contra aliam terram, et in acie erunt primi. Si male pugnant occidentur ab eis; si autem bene, ipsos cum promissis et adulationibus tenent, et etiam, ut ab eis non fugiant, promittunt eos facere dominos magnos. Sed post hec, quando securi possunt esse de ipsis ut non recedant, faciunt eos infelicissimos seruos; ac de mulieribus, quas uolunt pro seruitiis et concubinis tenere, faciunt illud idem. Et ita cum hominibus deuicte prouincie destruunt aliam terram. Nec est aliqua prouincia que per se possit eis resistere, sicut nobis uidetur, nisi Deus uelit pugnare pro ipsis, quia de omni terra potestatis eorum, ut superius dictum est, homines congregantur ad bellum. Unde si christiani se ipsos et suam terram et christianitatem uolunt seruare, oportet quod in unum conueniant reges, principes et barones et terrarum rectores, et mittant de communi consilio homines contra eos ad pugnam, antequam ipsi incipiant per terram diffundi; quoniam, postquam incipiunt spergi per terram, nullus congrue auxilium alteri potest prebere, quoniam ipsi cateruatim undique homines querunt ac occidunt. Et si se claudunt in castris, ponunt tria uel quatuor milia hominum aut plures circa castrum uel ciuitatem qui obsideant eam; et ipsi nichilominus diffunduntur per terram homines occidentes. Quicumque autem uolunt pugnare cum eis, hec arma debent habere: arcus bonos et fortes balistas quas multum timent et sagittas sufficientes et bonum dolabrum de bono ferro uel securim cum longo manubrio; ferramenta sagittarum de arcu uel de balista debent, ut Tartari, quando sunt calida temperari in aqua cum sale mixta, ut fortia sint ad penetrandum arma eorum; gladios etiam lances cum unco, qui ualent ad detrahendum eos de sella, quia de ipsa facillime cadunt; ac cutellos, loricas duplicatas, quia illas de facili eorum sagitte non penetrant; et galeam et arma et alia ad protegendum corpus et equum ab armis et sagittis eorum. Et si aliqui non sint ita bene armati, ut diximus, debent ire post alios ut faciunt Tartari, et trahere contra eos arcubus uel balistis. Nec deberent parcere pecunie quando comparant arma, ut possint animas et corpora et libertatem et res alias obseruare. Acies deberent ordinare ut ipsi, per millenarios ac centenarios, decanos et duces exercitus. Qui duces nequaquam prelium debent intrare, sicut non intrant duces eorum, sed debent de exercitu uidere et ordinare. Legem etiam ponere debent ut simul incedant ad bellum siue alias, sunt ordinati. Et quicumque reliquerit alium siue ad bellum procedentem siue pugnantem, uel quicumque fugerit, nisi communiter cedant, grauiter debet puniri; quia tunc pars bellantium sequitur fugientes et sagittis eos occidunt, et pars cum iis qui remanent pugnat, et sic confunduntur ac occiduntur remanentes ac fugientes. Et similiter quicumque fuerit conuersus ad predam collectam, antequam omnino sit exercitus contrariorum deuictus, maxima pena debet multari; talis enim apud Tartaros sine ulla miseratione occiditur. Locus ad prelium est eligendus, si fieri potest, ut campus sit planus, et ut possint undique uidere. Et debent habere, si possunt, siluam magnam a tergo uel a latere, ita tamen quod non possunt intrare inter ipsos et siluam. Nec debent omnes conuenire in unum, sed facere acies multas et diuisas ab inuicem, non tamen nimis distantes. Et contra illos qui primo ueniunt, debent unam aciem mittere que eis occurrat; et si Tartari simulant fugam, non multum uadant post eos, nisi forte quantum possunt uidere, ne forte ipsos ad paratas insidias trahant, sicut ferre solent. Et alia sit parata ad iuuandum ipsam aciem si fuerit oportunum. Insuper habeant speculatores ex omni parte, ut uideant quando ueniunt alie acies Tartarorum retro a dextris et a sinistris; et semper debent mittere aciem contra aciem que eis occurrat. Ipsi enim semper nituntur concludere aduersarios suos in medio; unde magnam cautelam debent habere, ne hoc facere possint, quia sic exercitus facillime debellatur. Acies autem debent hoc cauere, ne diu currant post eos propter insidias quas solent parare; plus enim fraudulentia quam fortitudine pugnant. Duces exercitus semper esse debent parati ad mittendum adiutorium si necessarium est, illis qui sunt in pugna; et propter hoc etiam debent uitare nimium cursum post eos, ne forte fatigentur equi eorum; quoniam nostri multitudinem equorum non habem. Sed Tartari illum equum quem equitant uno die, illum non ascendunt in tribus uel in quatuor diebus post hoc; unde non curant si fatigentur equi, propter multitudinem equorum quam habent. Et si Tartari cedunt, non tamen nostri deberent recedere uel ab inuicem separari, quia simulando faciunt hoc, ut exercitus diuidatur, ut post hoc libere ingrediantur et destruant omnem terram. Debent etiam cauere, ne faciant nimias expensas ut solent, ne propter penuriam redire cogantur et dent Tartaris uiam ut ipsos et alios occidant et destruant totam terram, et propter eorum superfluitatem nomen Domini blasphemetur. Sed hoc debent facere diligenter ut, si contingat aliquos pugnatores redire, alii loco eorum succedant. Duces etiam nostri debent die noctuque facere exercitum custodire, ne repente et subito irruant super eos, quia Tartari, ut demones, multas excogitant artes nocendi; immo tam de nocte quam de die semper debent esse parati, neque exspoliati debent iacere, nec delitiose ad mensam sedere, ut imparati non ualeant inueniri, quia Tartari uigilant semper ut uideant quomodo possint nocere. Homines uero terre qui Tartaros expectant uel super se timent uenire, occultas foueas debent habere, in quibus tam segetes quam alia reponere debent, propter duo: ut uidelicet Tartari non possint illa habere et ut, si eis Dominus propitius fuerit, ualeant ea postea inuenire. Eis fugientibus de terra, debent fenum et stramina comburere uel fortiter occultare, ut equi Tartarorum minus inueniant ad comedendum. Ciuitates autem et castra si uolunt munire uideant prius qualia sint in situ: situs enim talis debet esse castrorum, quod machinis et sagittis expugnari non possint, et aquam habeant sufficientem et ligna et, si fieri potest, quod introitus et exitus eorum tolli non possit, et quod habeant homines sufficientes qui possint uicissim pugnare. Et debent uigilare diligenter ne aliqua astutia possint Tartari castrum furari. Expensas ad multos annos debent habere sufficientes; custodiant tamen diligenter expensas et illas in mensura manducent, qui nesciunt quanto tempore ipsos in castris oporteat esse inclusos; quia quando ipsi incipiunt, multis annis obsident unum castrum, sicut fit hodierna die in terra Alanorum de quodam monte quem, ut credimus, iam obsederunt per duodecim annos; qui uiriliter restiterunt et multos Tartaros et nobiles occiderunt. Alia autem castra et ciuitates, que talem situm non habent, debent fortiter uallari foueis profundis muratis et muris bene paratis; et arcus et sagittas sufficientes et lapides ac fundas debent habere. Et debent diligenter cauere quod non permittant Tartaros ponere machinas suas, sed suis machinis debent eos repellere. Et si forte aliquo ingenio uel aliqua arte Tartari erigant machinas suas debent eas destruere machinis suis si possint; balistis etiam et fundis et machinis debent resistere ut ciuitati non appropinquent. Alias etiam debent esse parati, ut superius dictum est. De castris etiam et ciuitatibus, que sunt in fluminibus posite, debent diligenter uidere ne possint submergi. Sed ad hoc sciendum est quod Tartari plus diligunt quod homines se in ciuitatibus et castris claudant, quam quod pugnent cum eis in campo. Dicunt enim illos suos esse porcellos in ara conclusos, unde ponunt custodes, ut superius dictum est. Si autem aliqui Tartari de equis suis in bello proiciantur, statim sunt capiendi, quia cum sunt in terra, fortier sagittant et equos ac homines uulnerant et occidunt. Et si seruarentur, tales possunt esse quod haberetur per eos quasi perpetuo pax, aut pecunia magna daretur pro eis, quoniam se ad inuicem diligunt satis. Tunc quando capiuntur, si debent seruari, ne fugiant, diligens custodia est habenda. Sed quomodo Tartari cognoscantur, superius dictum est, ubi de forma eorum est expressum. Sunt et alie multe gentes cum eis, que per formam superius annotatam possunt ab ipsis cognosci. Est autem hoc sciendum quod multi in exercitu sunt cum eis qui, si uiderent tempus et haberent fiduciam quod nostri non occiderent eos, ex omni parte exercitus, sicut ipsimet nobis dixerunt, pugnarent cum ipsis, et peiora mala facerent eis quam alii qui sunt eorum aduersarii manifesti. Hec autem, que superius scripta sunt, ut illi qui uiderunt et audierunt, tantum diximus referendo, non ut instruamus discretos qui, per exercitium pugne, bellorum nouerunt astutias; credimus enim quod nulla meliora et utiliora cogitabunt et facient illi qui ad hoc prudentes sunt et instructi; poterunt attamen, per illa que superius dicta sunt, habere de eis occasionem et materiam cogitandi; scriptum est enim: Audiens sapiens sapientior erit et intelligens gubernacula possidebit.
+De prouinciis et situ earum per quas transiuimus, et de curia imperatoris Tartarorum et principum eius, et de testibus qui nos inuenerunt ibidem.
+Dicto quomodo bello occuratur eisdem, ultimo dicemus de uia quam fecimus, et de situ terrarum per quas transiuimus, et ordinatione curie imperatoris et principum eius, et testibus qui in terra Tartarorum nos inuenerunt. Cum iam proposuissemus, ut dictum est prius alias, ad Tartaros proficisci, ad regem peruenimus Boemorum. Requisito consilio eius, cum esset nobis familiaris dominus ab antiquo, que uia esset nobis melior ad eundum, respondit quod esset melius, prout ei uidebatur, ire per Poloniam et Rusciam. Habebat enim consanguineos in Polonia, quorum adiutorio Rusciam intrare possemus; et datis litteris suis et bono conductu, iter arripuimus ut per Poloniam transiremus; fecit etiam nobis expensas dari per terras et ciuitates eius, quousque ad ducem Slesie Boleslaum ueniremus, nepotem ipsius, qui nobis etiam erat familiaris et notus. Ipse etiam dedit nobis litteras suas et conductum securum et expensas per uillas et ciuitates, usquequo ueniremus ad Lanciscie ducem Conradum. Quo tempore, nobis gratia Dei fauente, uenerat ibi dominus Uasilico dux Ruscie, a quo intelleximus de facto plenius Tartarorum. Miserat enim ibi nuntios suos, qui ad ipsum et fratrem suum Danielem redierant, portantes securitatem de transeundo ad Bati domino Danieli; qui dixit nobis quod si nos uellemus ire ad ipsos, oporteret nos habere munera magna ad dandum eis, quia illa cum importunitate maxima requirebant; et si non debantur, sicut etiam uerum est, non poterat nuntius cum eis congrue facta sua facere, immo etiam quasi pro nichilo reputatur. Nos autem nolentes quod negotium domini pape et Ecclesie propter hoc impediretur, de hoc quod datum nobis fuerat causa elemosine ne deficeremus ad subsidium uie nostre, emi fecimus quasdam castorum pelles et quorumdam etiam aliorum animalium. Dux Conradus et ducissa Cracouie et quidam milites et episcopus Cracouie, hoc scientes, plures etiam huiusmodi nobis pelles donarunt. Dux etiam Conradus et filius eius et dux Cracouie et episcopus et barones Cracouie rogauerunt multum attente ducem Uasiliconem predictum, ut nos ad transeundum ad Tartaros iuuaret in quantum posset; qui respondit quod faceret hoc libenter. Unde nos secum duxit in terram suam; et cum detinuisset nos aliquot dies in expensis suis, ut aliquantulum quiesceremus, et fecisset nobis uenire episcopos suos de nostro rogatu, legimus eis litteras domini pape, in quibus monebat eos quod deberent redire ad Ecclesie unitatem sancte matris. Nos etiam monuimus eos et etiam induximus, in quantum potuimus, tam ducem quam episcopos et alios omnes qui conuenerant ad illud idem. Sed quia eodem tempore quo dux predictus in Poloniam uenit, frater eius dux Daniel iuerat ad Bati et presens non erat, finaliter respondere non potuerunt, sed ad plenariam responsionem oportebat suum reditum expectare. Post hec dux predictus usque in Kiouiam nobiscum unum seruientem transmisit; nichilominus tamen ibamus semper sub periculo capitis propter Luthuanos, qui sepe insultum faciebant occulte quantum poterant super terram Ruscie, et maxime in locis illis per que debebamus transire. Et quia maior pars hominum Ruscie a Tartaris fuit occisa uel in captiuitatem deducta, iccirco eis resistere potenter minime possent; a Rutenis tamen per seruientem predictum eramus securi. Unde, gratia Dei fauente et ab inimicis crucis Christi nos eripiente, peruenimus in Kiouiam, que metropolis est Ruscie. Et cum peruenissemus illuc, habuimus de uia nostra consilium cum millenario et aliis nobilibus qui erant ibidem. Qui responderunt nobis quod si duceremus in Tartariam equos illos quos habebamus, cum niues essent magne et nescirent fodere erbam sub niue, sicut equi Tartarorum, nec inueniri posset aliquid aliud ad manducandum pro ipsis, cum Tartari nec stramina nec fenum nec pabulum habeant, morerentur omnes. Unde nos, habito consilio, decreuimus cum duobus pueris qui custodirent illos dimittere ipsos ibidem. Quare oportuit nos millenario munera dare, ut ipsum haberemus propitium ad dandum nobis equos subducticios et conductum. Antequam tamen in Kiouiam ueniremus, in Daniloue usque ad mortem fuimus infirmati; nichilominus tamen in uehiculo, in magno frigore, per niuem fecimus nos trahi, ne domini pape et christianitatis posset negotium impediri. Dispositis ergo omnibus istis negotiis in Kiouia, secundo die post festum purificationis Domine nostre, cum equis millenarii et conductu de Kiouia iter arripuimus ad illas barbaras nationes. Peruenimus ad quamdam uillam, que erat immediate sub Tartaris, que Canoue appellatur. Prefectus autem uille nobis dedit equos et conductum usque ad aliam uillam, in qua erat quidam alanus prefectus, qui uocabatur Micheas, qui omni malitia et nequitia erat plenus. Ipse enim miserat contra nos in Kiouiam quosdam satellites suos, mendaciter qui nobis dicerent, ex parte Corenze, quod si essemus nuntii, ueniremus ad ipsum. Et hoc ideo faciebat, quamuis non esset uerum, ut posset a nobis munera extorquere. Cum autem perueniremus ad ipsum, reddidit se ualde difficilem nobis, et nisi munera promisissemus eidem, nullo modo conducere nos uolebat. Nos autem uidentes quod aliter ultra procedere non poteramus, promisimus ei aliqua donaria dare; et cum daremus ei ea que nobis uidebantur, nolebat recipere, nisi plura daremus eidem. Unde oportuit nos addere secundum uoluntatem ipsius; et quedam nobis subdole et furtiue et malitiose subtraxit. Post hec recessimus secunda feria quinquagesime cum ipso, et duxit nos usque ad primam custodiam Tartarorum. Et cum in prima sexta feria post diem cinerum hospitaremur, dum sol accederet ad occasum, Tartari super nos armati horribiliter irruerunt, querentes quales homines essemus. Et cum respondissemus quod nuntii essemus domini pape, quibusdam cibariis a nobis acceptis, continuo discesserunt. Mane facto surgentes, cum aliquantulum processissemus, nobis maiores eorum qui erant in custodia occurrerunt, interrogantes quare ueniremus ad eos quod negotium haberemus. Quibus respondimus quod eramus nuntii domini pape, qui Christianorum dominus erat et pater, qui nos idcirco mittebat, tam ad regem quam ad principes et Tartaros omnes, quia placebat eidem quod Christiani omnes Tartarorum essent amici, et pacem haberent cum eis; insuper quod desiderabat quod essent magni apud Deum in celo. Iccirco monebat eos, tam per nos quam per litteras suas, dominus papa quod Christiani efficerentur et fidem reciperent Dei et domini nostri Iesu Christi, quia aliter saluari non possent; mandabat preterea quod mirabatur de tanta occisione hominum, et maxime Christianorum et potissime Hungarorum, Morauorum, Polonorum qui sunt ei subditi, que per Tartaros facta est, cum eos in nullo lesissent nec ledere attemptassent; et quia dominus Deus erat grauiter offensus super hoc, monebat eos quod de cetero cauerent a talibus et penitentiam agerent de commissis. Adhuc diximus quod dominus papa rogabat quod rescriberent ei quid de cetero facere uellent, et que sit eorum intentio, et quod de omnibus supradictis eidem per suas litteras responderent. Auditis causis et intellectis superius annotatis, dixerunt quod super ista uerba uellent consulere et subducticios equos usque ad Corenzam et ducatum prebere, et statim munera petiuerunt, et quod fecimus: oportebat enim nos de necessitate facere uirtutem. Datis ergo muneribus, et subducticiis equis acceptis, de quibus ipsi descenderant, cum eorum ducatu ad Corenzam arripuimus iter eundi. Ipsi tamen uelociter equitantem, cum iis uerbis que dixeramus eisdem, ad ducem predictum unum nuntium premiserunt. Dux autem iste dominus est omnium qui sunt in custodia positi contra omnes homines occidentis, ne forte subito et improuise irruant super eos. Iste dux habet sub se, ut audiuimus, sex milia hominum armatorum. Cum autem peruenissemus ad ipsum, fecit longe a se nobis ponere stationes, et misit ad nos seruos suos procuratores, qui quererent a nobis cum quo eidem inclinare uellemus, hoc est dicere: Que uultis ei munera dare?. Nos respondimus quod dominus papa aliqua munera non mittebat, quia non erat certus quod ad eum peruenire possemus. Insuper iueramus per loca ualde periculosa, propter Luthuanorum timorem, qui frequenter discurrunt per uias a Polonia usque fere ad Tartaros, per quas transitum feceramus. Uerumtamen de iis que habemus ad uictum nostrum de gratia Dei et domini nostri pape, sicut poterimus, honorabimus eum. Et cum plura dedissemus eidem, non sufficerunt ei, nisi per interpositas personas peteret plura, promittens quod faceret nos duci honeste, si admitteremus petitionem ipsius; quod oportebat nos facere, si uolebamus uiuere et mandatum domini pape congrue ducere ad effectum. Acceptis muneribus, duxerunt nos ad ordam siue ad tentorium ipsius et fuimus instructi ut inclinaremus ter cum genu sinistro ante ostium stationis, et caueremus attente ne pedem super limen ostii poneremus; quod fecimus diligenter, quia sententia mortis est super illos qui scienter limen stationis ducis alicuius conculcant. Postquam intrauimus, oportuit nos, coram duce et aliis maioribus omnibus qui specialiter erant ad hoc aduocati, dicere flexis genibus ea que superius dixeramus. Obtulimus ei etiam litteras domini pape. Sed quia noster interpres, quem de Kiouia dato pretio duxeramus, non erat sufficiens ut per eum littere possent interpretari, nec ad hoc aliquis alius idoneus habebatur, iccirco non potuerunt interpretari. Quo facto, equi nobis dati fuerunt et tres tartari, duo qui erant decani et alius erat homo Bati, qui nos ducerent cum magna festinatione ad ducem predictum. Iste autem Bati est potentior, excepto imperatore cui obedire tenetur, pre cunctis principibus Tartarorum. Secunda autem feria, que est post primam dominicam quadragesime, arripuimus iter ad ipsum; et equitando quantum equi poterant ire trotando, quia habebamus equos recentes fere omni die ter uel quater et equitabamus de mane usque ad noctem, immo de nocte sepissime, ante quartam feriam maioris ebdomade ad ipsum non potuimus peruenire. Iuimus autem per totam terram Comanorum, que tota est plana, et habet quatuor flumina magna: primum Neper appellatur, iuxta quod ex parte Ruscie ambulabat Corenza, et ex parte altera, per illa campestria, Mouci, qui maior est quam Corenza; secundum Don, super quod ambulat quidam princeps, qui habet sororem Bati in uxorem, qui Carbon appellatur; tertium Uolga, istud flumen est ualde magnum, super quod uadit Bati; quartum Iaec appellatur, super quod millenarii duo, unus ex una parte fluminis et alter ex altera parte, uadunt. Omnes isti in hyeme ad mare descendunt, et in estate super ripam eorumdem fluminum ascendunt ad montes. Mare autem istud est Mare Magnum, de quo exit Brachium Sancti Georgii quod Constantinopolim uadit. Super Neper autem fuimus per glaciem multis diebus. Ista flumina sunt magna, piscibus multum plena et maxime Uolga. Que flumina intrant mare Grecie, quod dicitur Mare Magnum, super cuius maris litora satis periculose per glaciem in pluribus iocis iuimus multis diebus; congelatur enim circa litora bene ad tres leucas interius. Sed antequam ad Bati ueniremus, duo ex nostris Tartaris processerunt ad indicandum ei omnia uerba que apud Corenzam dixeramus. Cum autem perueniremus ad Bati, in terre finibus Comanorum, fuimus bene positi per unam leucam longe a stationibus suis. Quando autem debebamus duci ad curiam eius, fuit nobis dictum quod debebamus inter duos ignes transire, quod nos aliqua ratione facere nolebamus. Sed dixerunt nobis: Secure ite, quia pro nulla causa facimus uos inter istos duos ignes transire, nisi propter hoc quod si uos aliquod malum cogitatis domino nostro, uel si forte uenenum portatis, ignis auferat omne malum. Quibus respondimus: Propter hoc transibimus, ne de tali re nos reddamus suspectos. Et cum peruenissemus ad ordam, fuimus interrogati a procuratore suo qui Eldegai uocatur, cum quo uellemus inclinare, id est que uellemus ei munera dare. Cui respondimus ut prius Corenze dixeramus, scilicet quod dominus Papa non miserat munera, sed nos de iis que habebamus, de gratia Dei et domini nostri Pape pro expensis, ipsum, sicut poteramus, uolebamus honorare. Datis muneribus et acceptis, interrogauit nos procurator ipsius, qui Eldegai appellatur, causam aduentus nostri. Cui diximus easdem causas quas Corenze superius dixeramus. Auditis causis, introduxit nos in stationem, facta prius inclinatione et audita admonitione de limine, ut dictum est. Intrantes autem, flexis genibus diximus uerba nostra; dictis uerbis, litteras obtulimus, et rogauimus ut darentur nobis interpretes qui litteras ualerent transferre; qui in die parasceue nobis dati fuerunt; et diligenter transtulimus eas cum ipsis in littera rutenica, sarracenica et lingua Tartarorum. Que interpretatio fuit Bati presentata, quam legit et notauit attente. Tandem ad nostram reducti fuimus stationem, sed nulla cibaria nobis dederunt, nisi una uice aliquantulum milii in una scutella, quando uenimus in prima nocte. Iste autem Bati satis se magnifice tenet, habens ostiarios et omnes officiales sicut et imperator eorum. Sedet etiam in eminentiori loco, quasi in trono, cum una de uxoribus suis; alii autem, tam fratres quam filii sui et etiam alii maiores, sedent inferius in medio super bancum; alii uero homines post eos in terra, sed uiri a dextris et femine a sinistris. Tentoria autem de panno lineo habet magna et satis pulchra, que regis Hungarie fuerunt. Nec aliquis extraneus ad tentorium audet accedere, preter familiam, nisi uocatus, quantumcumque sit magnus et potens, nisi forsan sciatur quod sit uoluntas ipsius. Nos autem, dicta causa, sedimus a sinistris, et sic faciunt omnes nuntii in eundo; sed in redeundo ab imperatore, ponebamur semper a dextris. In medio prope ostium stationis ponitur mensa, super quam ponitur potus in aureis et argenteis uasis. Nec unquam bibit Bati nec aliquis principes Tartarorum, maxime cum in publico sunt, nisi cantetur uel citarizetur eidem. Et cum equitat, semper portatur solinum uel tentoriolum super caput eius in hasta, et sic faciunt cuncti maiores principes Tartarorum, et etiam uxores eorum. Predictus etiam Bati hominibus suis est satis benignus, timetur tamen ualde ab eis; sed crudelissimus est in pugna, sagax est multum et etiam astutissimus in bello, quia longo tempore iam pugnauit. In die autem sabbati sancti uocati fuimus ad stationem, et exiuit ad nos procurator Bati predictus dicens, ex parte eius, quod iremus ad imperatorem Cuyuc. In terram ipsorum retentis quibusdam ex nostris sub hac specie quod uellent eos remittere ad dominum papam. quibus litteras dedimus de omnibus factis, quas referrent eidem; sed cum rediissent usque ad Mouci, ibidem retenti fuerunt usque ad reditum nostrum. Nos autem, in die Resurrectionis Domini, dicto officio et facta qualicumque comestione, cum duobus Tartaris qui nobis apud Corenzam erant assignati, recessimus cum multis lacrimis, nescientes utrum ad mortem uel ad uitam iremus. Eramus tamen ita infirmi quod poteramus uix equitare. In tota illa quadragesima fuit cibus noster milium cum aqua et sale tantum, et in aliis diebus ieiuniorum similiter, nec habebamus aliquid bibere preter niuem in caldario liquefactam. Comania uero habet ab aquilone, immediate post Rusciam Morduinos, Byleros, id est magnam Bulgariam, Bascartos, id est magnam Hungariam; post Bascartos, Parossitas et Samogedos; post Samogedos, illos qui dicuntur habere faciem caninam, in oceani litoribus in desertis. A meridie autem habet Alanos, Circassos, Gazaros, Greciam, Constantinopolim, et terram Hiberorum, Tatos, Brutachios qui dicuntur esse iudei, hi caput radunt, et terram Siccorum, et Georgianorum, et Armenorum, et terram Turcorum. Ab occidente habet Hungariam et Rusciam. Terra predicta maxima est et longa. Iuimus autem per eam fortissime equitando, quoniam habebamus omni die equos recentes, quinquies in die aut septies, non quando per deserta ibamus, ut superius dictum est, et tunc accipiebamus equos meliores et fortiores, qui possent continuum sustinere laborem, ab initio quadragesime usque ad octo dies post Pascha. Istos autem Comanos Tartari occiderunt; quidam etiam a facie ipsorum fugerunt, et alii sunt in eorum seruitutem redacti; plurimi tamen ex eis qui fugerunt, reuertuntur ad ipsos. Post hoc, terram intrauimus Kangitarum, que magnam penuriam in locis plurimis habet aquarum, in qua propter penuriam aque homines pauci morantur. Unde homines Ierozlai ducis Ruscie, qui in terram Tartarorum ibant ad ipsum, fuerunt propter sitim plures mortui in illo deserto. In qua terra et etiam in Comania, multa inuenimus capita et ossa hominum mortuorum iacere tamquam sterquilinium super terram; per quam terram iuimus ab octo diebus post Pascha usque fere ad Ascensionem Domini nostri. Isti homines erant pagani, et tam Comani quam Kangite non laborabant, sed tantum de animalibus uiuebant, nec edificabant domos sed in tabernaculis habitabant. Istos etiam Tartari deleuerunt et habitant in terra ipsorum, et illi qui remanserunt redacti sunt in seruitutem eorum. De terra Kangitarum intrauimus terram Biserminorum. Isti homines linguam comanicam loquebantur et adhuc loquuntur, sed legem sarracenicam tenent. In hac terra inuenimus urbes innumeras subuersas et castra diruta et uillas multas desertas. In hac terra est quidam fluuius magnus, cuius nomen ignoramus, super quem est ciuitas quedam que uocatur Ianikint, et alia que uocatur Barchin, et alia que uocatur Ornas, et alie plures, quarum nomina ignoramus. Hec terra habebat dominum qui dicebatur Altisoldan, qui destructus est a Tartaris cum omni progenie sua, cuius nomen proprium ignoramus. Terra autem habet montes maximos; a meridie autem habet Hierusalem, Baldac et totam terram Sarracenorum; in finibus illis propinquis morantur duces Burin et Cadan, qui sunt fratres carnales; ab aquilone partem terre nigrorum Kytaorum et oceanum habet; in illa moratur Siban, qui est frater Bati. Per quam iuimus a festo Ascensionis fere ad octo dies ante festum beati Iohannis Baptiste. Deinde terram nigrorum Kytaorum fuimus ingressi, in qua tantum de nouo unam ciuitatem edificauerunt, que Emil appellatur, ubi imperator domum edificauit, in qua uocati fuimus ad bibendum. Et ille qui erat ex parte imperatoris ibidem, fecit plaudere coram nobis maiores ciuitatis et etiam duos filios eius. Inde exeuntes inuenimus quoddam mare, non multum magnum, cuius nomen, quia non interrogauimus, ignoramus. In litore autem illius maris est quidam mons paruus in quo est quoddam foramen, ut dicitur, unde in hyeme exeunt tam magne tempestates uentorum, quod homines uix et cum magno periculo possunt transire. In estate ibi semper auditur sonitus uentorum sed tenuiter de foramine exit, sicut nobis incole referebant. Per litora illius maris iuimus per plures dies. Quod mare plures insulas habet; et illud dimisimus a sinistris. Terra autem hec abundat fluminibus multis, non magnis tamen; in ripis fluminum ex utraque parte sunt silue, sed in latitudine parum habent. In terra illa habitat Ordu qui est senior frater Bati, immo est omnium ducum Tartarorum antiquior; et est orda siue curia patris ipsius, in qua est una de uxoribus eius que ipsam regit. Consuetudo enim est apud Tartaros quod principium et maiorum curie non delentur, sed semper ordinantur alique mulieres que ipsas regant, et eis partes denariorum dantur, sicut dominus earum dare solebat. Post hec uenimus ad primam ordam imperatoris, in qua erat una de uxoribus suis; et quia nondum uideramus imperatorem, noluerunt nos uocare nec intromittere ad ordam ipsius, sed fecerunt nobis in tentorio nostro secundum Tartaros ualde bene seruiri et, ut quiesceremus, nos per unam diem retinuerunt ibidem. Inde procedentes in uigilia beati Petri, terram intrauimus Naimanorum, qui sunt pagani. In die autem apostolorum Petri et Pauli cecidit ibidem magna nix, et habuimus maximum frigus. Hec autem terra supra modum est montuosa et frigida et de planitie ibi modicum inuenitur (et iste due nationes non laborant, sed sicut Tartari in tentoriis habitabant, quas etiam ipsi deleuerunt) per quam iuimus multis diebus. Deinde terram intrauimus Mongalorum, quos nos Tartaros appellamus. Per quam terram, sicut credimus, iuimus per tres septimanas fortiter equitando, et in die beate Marie Magdalene uenimus ad Cuyuc, qui nunc est imperator. Per omnem istam uiam ualde uenimus festinanter, quia preceptum erat Tartaris nostris ut cito nos ducerent ad curiam solemnem, iam ex pluribus annis indictam propter electionem imperatoris, ut mature uenire possemus. Iccirco surgebamus de mane et ibamus usque ad noctem sine comestione, et sepius ueniebamus tam tarde quod non comedebamus in sero, sed illud quod debebamus manducare in uespere dabatur nobis in mane. Et quantumcumque poterant equi trotare ibamus: equis enim nullo modo parcebatur, quia in die sepius habebamus equos recentes; et illi qui lassi erant redibant, ut superius dictum est, et sic absque ulla intermissione equitabamus uelociter. Quando autem peruenimus, Cuyuc fecit nobis dari tentorium et expensas, quales Tartari solent dare; nobis tamen melius quam aliis nuntiis faciebant. Ad ipsum tamen uocati non fuimus, pro eo quod adhuc electus non erat, nec se de imperio intromittebat. Interpretationem tamen litterarum domini pape et uerba que dixeramus a Bati predicto erant ei mandata. Et cum stetissemus per quinque uel sex dies ibidem, ad matrem suam nos transmisit, ubi curia solemnis adunabatur. Et cum peruenissemus ibidem, iam extensum erat tentorium magnum, quod erat de alba purpura preparatum, et nostro iudicio erat tam grande quod plus quam duo milia hominum poterant esse sub illo. Et in circuitu erat factum ligneum tabulatum, quod uariis imaginibus erat depictum. In secundo uel tertio die iuimus illuc cum Tartaris, qui nobis erant ad custodiam assignati, et ibi conuenerunt omnes duces, et unusquisque cum hominibus suis equitabat per colles et planitiem in circuitu. In prima die omnes albis purpuris fuerunt uestiti in secunda rubeis, et tunc uenit Cuyuc ad tentorium illud, tertia die omnes in blaueis purpuris, quarta die in optimis baldachinis. In tabulato illo iuxta tentorium erant due porte maiores, per unam solus imperator debebat intrare, et ad illam nulla erat custodia quamuis esset aperta, quia per illam nullus audebat ingredi uel exire; per aliam omnes qui admittebantur intrabant, et ad illam erant custodes cum gladiis, arcubus et sagittis; et si aliquis appropinquabat tentorio ultra terminos qui positi erant, si capiebatur uerberabatur, si fugiebat sagittabatur, tamen sine ferro erat sagitta. Equi erant longe quantum bis, ut credimus, poterat sagittare. Duces undique cum pluribus ex hominibus suis ibant armati, sed nulli, nisi essent decem, usque ad equos poterant ire, immo grauiter percutiebantur qui ambulare aliter attemptabant. Et multi erant qui in frenis pectoralibus, sellis et postellis, iudicio nostro, auri circa uiginti marchas habebant. Et sic duces infra tentorium colloquebantur et, ut credimus, de electione tractabant. Alius autem uniuersus populus longe extra tabulatum erat predictum. Et ita fere usque ad meridiem morabantur, et tunc incipiebant lac bibere iumentinum, et usque ad uesperas tantum bibebant, quod mirabile uisu erat. Nos autem uocauerunt interius et dederunt nobis ceruisiam, quia lac iumentinum minime habebamus; et hoc fecerunt nobis pro magno honore. Sed tantum compellebant nos ad bibendum, quod sustinere propter dissuetudinem nullo modo poteramus; unde ostendimus eis quod nos grauabat, et ideo nos compellere dimiserunt. Foris autem erat dux Ierozlaus de Susdal Ruscie et duces plures Kytaorum et Solangorum, duo quoque filii regis Georgianie, nuntius calif de Baldac qui erat soldanus, et plus quam decem alii soldani Sarracenorum, ut credimus et ut a procuratoribus nobis dicebatur. Erant enim ibi plus quam quatuor milia nuntiorum inter illos qui portabant tributa et illos qui munera deferebant, et soldanos et duces alios qui ueniebant ad tradendum se ipsos, et illos pro quibus ipsi miserant, et illos qui erant terrarum prefecti. Hi omnes simul ponebantur extra tabulatum, et eis simul bibere prebebatur; nobis autem et duci Ierozlao semper dabant locum superiorem, quando exterius eramus cum ipsis. Putamus, si bene meminimus, quod ibi fuimus bene per quatuor septimanas; et credimus quod ibi fuit electio celebrata, non tamen publicata fuit ibidem: et propter hoc maxime credebatur quod ibi semper, quando Cuyuc de tentorio exibat, cantabatur eidem et cum quibusdam uirgis pulchris, que in summitate lanam habebant coccineam, inclinabant ei, quod nulli alii duci fiebat, quousque exterius morabatur. Hec autem sira orda nominatur ab eis. Inde exeuntes, equitauimus ad alium locum, omnes unanimiter, per tres aut quatuor leucas, ubi erat in quadam pulchra planitie, iuxta quemdam riuum inter montes, aliud tentorium preparatum, quod apud ipsos orda aurea appellatur, ubi Cuyuc debebat poni in sede in die Assumptionis Domine nostre; sed propter grandinem que cecidit, de qua dictum est supra, fuit dilatum. Tentorium autem illud erat positum in columnis, que aureis laminis erant tecte, et clauis aureis cum aliis lignis erant affixe et de baldachino erat tectum superius et interius parietum, sed exterius alii erant panni. Ibi fuimus usque ad festum beati Bartholomei, in quo conuenit maxima multitudo. Et contra meridiem uersis uultibus stabant, et quidam erant qui ad iactum lapidis longe erant ab aliis, et semper procedebant longius et longius facientes orationes, flectendo genua contra meridiem. Nos autem, utrum facerent incantationes uel flecterent genua deo uel alteri nescientes, genuflexones facere nolebamus. Et cum diu ita fecissent, reuersi sunt ad tentorium, et posuerunt Cuyuc in sede imperiali, et flexerunt duces genua coram eo et, post hoc, uniuersus populus, exceptis nobis qui non eramus eis subiecti. Deinde bibere inceperunt et, ut moris eorum est, usque ad uesperas continue potauerunt. Post hec uenerunt carnes cocte in curribus sine sale, et inter quatuor uel quinque unum membrum dederunt. Interius autem dederunt carnes et brodium cum sale pro salsa, et sic cunctis diebus quando conuiuia faciebant. In loco illo fuimus coram imperatore uocati, et cum Cingai protonotarius scripsisset nomina nostra et illorum a quibus eramus missi et ducis Solangorum et aliorum, alta uoce clamauit, recitans illa coram imperatore et ducibus uniuersis. Quo facto, flexit unusquisque nostrum genu sinistrum quater et monuerunt nos ne limen inferius tangeremus. Et cum nos pro cutellis diligentissime quesiuissent et nullatenus inuenirent, intrauimus ostium a parte orientali, quoniam ab occidente nullus, nisi imperator solus, audet intrare, uel etiam dux si tentorium eius est; minores autem de talibus non multum curant. Et istud fuit primum quod in presentia eius suam intrauimus stationem, postquam factus fuit imperator. Ibidem etiam omnes nuntios recepit, sed tentorium suum paucissimi intrauerunt. Ibi etiam tanta donaria a nuntiis fuerunt data, in serico, in samitis, purpuris et baldachinis et cingulis sericis cum auro preparatis, pellibus nobilibus et aliis donariis, quod mirabile erat uidere. Ibi etiam quoddam soliolum siue tentoriolum, quod portatur super caput imperatoris, fuit presentatum eidem, quod totum erat preparatum cum gemmis. Ibi etiam quidam prefectus unius prouincie duxit ei camelos multos, tectos cum baldachinis, et selle erant posite super eos cum quibusdam instrumentis, in quibus homines interius sedere ualebant (et sicut credimus fuerunt quadraginta uel quinquaginta), et equos multos et mulos phaleratos siue armatos, quosdam de corio, quosdam de ferro. Et nos etiam si uellemus dare donaria fuimus requisiti, sed iam consumpseramus omnia fere, quod ei dare minime habebamus. Ibidem longe a stationibus super montem erant positi plus quam quingenti currus, qui omnes auro et argento et sericis uestibus erant pleni, qui cuncti inter imperatorem et duces diuisi fuerunt. Et singuili duces partes suas diuiserunt inter homines suos, tamen sicut placuit eis. Inde recedentes, uenimus ad alium locum, ubi erat positum unum tentorium mirabile, totum de purpura ruffa, quod dederunt Kytai; ibi etiam interius introducti fuimus. Et semper quando intrabamus, dabatur nobis bibere ceruisia uel uinum; prebebantur etiam nobis carnes cocte, si uolebamus habere. Solariulum unum de tabulis erat alte preparatum, ubi tronus imperatoris erat positus. Tronus autem erat de ebore, mirabiliter sculptus. Ibi etiam erat aurum et lapides pretiosi, si bene meminimus, et margarite. Et per gradus ascendebatur illud quod rotundum erat parte posteriori. Banci etiam erant positi in circuitu sedis, ubi domine sedebant in scamnis a parte sinistra, a dextris autem nemo sedebat superius, sed duces sedebant in bancis inferius, in medio, et alii sedebant post eos. Et omni die ueniebat multitudo maxima dominarum. Ista tria tentoria, de quibus superius diximus, erant ualde magna. Alia autem tentoria habebant sue uxores de filtro albo, que satis erant magna et pulchra. Ibidem diuisi fuerunt ab inuicem imperator et mater eius: et mater imperatoris iuit in unam partem et imperator in aliam, ad iudicia facienda. Capta enim erat amita imperatoris istius que ueneno interfecerat patrem eius, tempore eo quo exercitus eorum in Hungaria fuit, unde propter hoc exercitus, qui erat in predictis partibus, retrocessit; de qua cum aliis pluribus fuit factum iudicium, et fuerunt occisi. Eodem tempore mortuus fuit Ierozlaus, dux magnus in quadam parte Ruscie que Susdal nominatur. Hic modo fuit uocatus ad matrem imperatoris, que dedit ei manducare et bibere, quasi pro honore de manu ipsius; et reuersus est ad hospitium, incontinenti est infirmatus, et fuit mortuus post septem dies, et totum corpus eius miro modo factum est glaucum. Quare credebatur ab omnibus quod potionatus esset ibidem, ut suam terram libere et plenarie possiderent. Et ad hoc est argumentum quod incontinenti, nescientibus hominibus suis qui erant ibi, imperator misit nuntium festinanter in Rusciam ad Alexandrum filium eius ut ueniret ad ipsum, quia uellet ei terram patris donare; qui ire uoluit, sed remansit. Et medio tempore dabat litteras ut ipse ueniret et terram patris sui haberet. Credebatur tamen ab omnibus quod eum occideret si ueniret, uel etiam perpetuo captiuaret. Quo mortuo, duxerunt nos Tartari nostri ad imperatorem, si bene memores fuimus de tempore; et cum audiuisset imperator per Tartaros nostros quod uenissemus ad eum, iussit nos redire ad matrem, pro eo quod uolebat secundo die erigere uexillum contra omnem terram occidentis, sicut nobis ab illis qui sciebant firmiter dicebatur, ut superius dictum est; uolebat enim quod nos nesciremus. Et cum reuersi fuimus, stetimus paucis diebus, et iterum fuimus reuersi ad ipsum, cum quo stetimus bene per mensem, in tanta fame et siti, quod uix poteramus uiuere, quia expense que dabantur pro quatuor uix uni sufficiebant; nec inuenire poteramus aliquid ad emendum, quia forum erat nimis remotum. Et nisi Dominus preparasset nobis quemdam rutenum qui uocabatur Cosmas, qui erat aurifaber imperatoris satis dilectus, qui nos in aliquo sustentauit, ut credimus, mortui fuissemus, uel nisi Dominus in aliquo alio nos iuuasset. Hic autem ostendit nobis tronum imperatoris, quod ipse fecerat, antequam poneretur in sede, et sigillum eius quod fabricauerat ipse, et etiam nobis dixit superscriptionem eiusdem sigilli, et etiam alia multa secreta que nobis erant necessaria ad sciendum. Inuenimus etiam in curia imperatoris predicti qui cum ducibus aliis uenerant: Rutenos plures, Hungaros, et scientes latinum et gallicum, et clericos rutenos et alios qui fuerant cum eis, aliqui triginta annis, in bellis et aliis factis et sciebant omnia facta eorum, quia sciebant linguam et cum eis assidue morabantur, aliqui uiginti, aliqui decem, aliqui plus, aliqui minus, a quibus poteramus perscrutari omnia. Et ipsi nobis uoluntarie et aliquando sine interrogatione, quia sciebant nostram uoluntatem, omnia referebant. Post hec misit imperator pro nobis dici per Cingai protonotarium suum, quod nostra uerba et negotia scriberemus et daremus eidem: quod et fecimus, et scripsimus ei omnia uerba que apud Bati antea dixeramus, sicut superius dictum est. Et transactis pluribus diebus, fecit nos iterum uocari, et dixit nobis per Kadac procuratorem totius imperii, coram Bala et Cingai protonotariis et allis scriptoribus multis, quod omnia uerba diceremus; quod fecimus uoluptarie et libenter. Interpres autem noster fuit, tam ista uice quam alia, Temer miles Ierozlai, presente clerico qui erat cum eo, et etiam alio clerico qui erat cum imperatore; et interrogauit nos tunc temporis si erant apud dominum papam, qui intelligerent litteram Rutenorum uei Sarracenorum aut etiam Tartarorum; cui respondimus quod nec rutenam nec tartaricam nec sarracenam litteram habebamus, uerumtamen Sarraceni erant in terra, sed a domino papa erant remoti. Diximus tamen quod nobis uidebatur expedire quod scriberent in tartarico et nobis interpretarentur, et nos scriberemus in nostra littera diligenter, et portaremus tam litteram quam interpretationem ad dominum papam. Et tunc recesserunt a nobis ad imperatorem. In die autem beati Martini iterum fuimus uocati, et uenerunt ad nos Kadac, Cingai et Bala et scriptores predicti, et nobis litteram de uerbo ad uerbum interpretati fuerunt. Et cum scripsissemus in latino, faciebant sibi per singulas orationes interpretari, uolentes scire si nos in uerbo aliquo erraremus. Et cum ambe littere fuerunt scripte, fecerunt nos legere semel et secundo, ne forte minus aliquod haberemus, et dixerunt nobis: Uidete quod omnia bene intelligatis, quia non expediret quod non intelligeretis omnia, quoniam debetis ad tam remotas prouincias proficisci. Et cum respondissemus: Intelligimus omnia bene, litteras in sarracenico rescripserunt, ut posset aliquis inueniri in partibus istis qui legeret eas si dominus papa uellet. Mos est imperatoris Tartarorum ut nunquam extraneo nisi per interpositam personam loquatur, quantumcumque sit magnus, sed audit et respondet per interpositam personam, ut dictum est. Quandocumque tamen negotium coram Kadac proponunt, uel audiunt responsionem imperatoris, illi qui sunt sub eo stant flexis genibus usque ad finem uerborum, quantumcumque sint magni. Non potest, nec etiam est consuetudo, quod aliquis loquatur aliquid supra aliquam rem, postquam ab imperatore est diffinitum. Imperator autem predictus sicut habet procuratorem et protonotarios et scriptores, sic habet omnes officiales in negotiis tam publicis quam priuatis, exceptis aduocatis, quia sine strepitu iudiciorum, secundum arbitrium imperatoris, omnia fiunt. Alii etiam principes Tartorum de iis que ad eos pertinent faciunt illud idem. Iste autem imperator potest esse quadraginta uel quadragintaquinque annorum aut plus, mediocris est stature, prudens est ualde, et astutus nimium et multum seriosus, et grauis in moribus; nec unquam uidet homo eum de facili ridere uel facere aliquam leuitatem, sicut nobis christiani dicebant qui assidue morantur cum eo. Dicebant etiam nobis christiani qui erant de familia eius quod credebant firmiter quod deberet fieri christianus, et de hoc habent signum apertum, quoniam ipse tenet clericos christianos et dat eis expensas; christianorum etiam capellam semper habet ante maius tentorium eius, et cantant publice et aperte, et pulsant ad horas secundum morem Grecorum, ut alii christiani, quantacumque sit ibi multitudo Tartarorum uel etiam hominum aliorum; quod non faciunt alii duces. Proposuit imperator mittere nobiscum nuntios suos, sicut nobis Tartari nostri dixerunt, qui nobiscum uenire debebant. Uolebant tamen, ut credimus, quod nos hoc peteremus ab eo, quia ad hoc unus de Tartaris nostris, qui senior erat, nos monuit ad petendum. Sed quoniam ut uenirent nobis bonum non uidebatur, respondimus ei quod nostrum non erat petere, sed si ipse imperator de sua uoluntate mitteret eos, nos uellemus eos ducere secure, Domino adiuuante. Nobis autem, propter plures causas, ut uenirent expedire non uidebatur. Prima est quod timuimus ne, uisis dissentionibus ac guerris que sunt inter nos, magis contra nos animarentur ad ueniendum. Secunda causa fuit quia pauorem habebamus quod terre exploratores esse deberent. Tertia causa fuit quia uerebamur ne interficerentur, quoniam gentes nostre pro magna parte arrogantes sunt et superbe: quando seruientes, qui erant nobiscum, ex rogatu cardinalis qui est legatus Alemannie, in habitu tartarico ibant ad ipsum, fere a Teutonicis lapidati fuerunt in uia et coacti sunt deponere habitum illum; consuetudo enim est Tartarorum nunquam facere pacem cum hominibus illis qui nuntios eorum occidunt, quin de ipsis sumant uindictam. Quarta causa est quia pauebamus quod ui deberent nobis auferri, sicut de quodam principe Sarracenorum, qui adhuc est in captiuitate nisi mortuus sit, aliquando factum fuit. Quinta causa est quia de aduentu eorum nulla erat utilitas, cum nullum haberent mandatum aliud uel protestatem, nisi quod afferre litteras imperatoris ad dominum papam et ad alios principes quas adhuc non habebamus; et malum credebamus quod inde posset contingere. Iccirco nobis non placuit quod uenirent. Tertia die post hec, scilicet in festo beati Britii, dederunt nobis licentiam et litteram imperatoris sigillo signatam, mittentes non ad matrem imperatoris, que dedit unicuique nostrum unum pelliceum uulpinum, quod habebat de foris pilos et intus erat cum sindaco subductum, et purpuram unam, de quibus Tartari nostri furati sunt unum passum de unaquaque, et de illa que dabatur seruienti sunt meliorem medietatem furati. Quod nos non latuit, sed noluimus inde facere uerba. Tunc arripuimus iter ad reuertendum, et uenimus per totam hyemem, iacentes sepius in desertis in niue, nisi quando poteramus nobis cum pede facere locum ubi non erant arbores sed planus campus; et sepe inueniebamus nos totos coopertos de niue, quando uentus ipsam pellebat. Et sic uenimus ad Ascensionem Domini ad Bati, cui diximus quod responderet domino pape; qui respondit quod nollet aliquid demandare, nisi quod scripserat imperator; dixit tamen quod diceremus domino pape et aliis maioribus omnino que scripserat imperator diligenter. Et datis nobis litteris de conductu, recessimus ab eo, et uenimus usque ad Mouci in sabbato infra octauam Pentecostes, ubi erant nostri socii et seruientes, qui erant retenti, quos ad nos reduci fecimus. Et inde iuimus usque ad Corenzam, qui etiam petiuit iterum a nobis donaria; et non dedimus, quia non habebamus. Qui dedit nobis duos Comanos, qui erant de numero Tartarorum, usque ad Kiouiam Ruscie. Tartarus tamen noster non dimisit nos, usque exiremus ultimam custodiam Tartarorum. Isti autem alii qui nobis a Corenza erant dati, in sex diebus ad ultima custodia usque Kiouiam nos duxerunt. Uenimus autem ibi quindecim diebus ante festum beati Iohannis Baptiste. Kiouienses autem, quando aduentum nostrum perceperunt, omnes occurrerunt nobis letanter. Congratulabantur enim nobis, quasi nos a mortuis surgeremus. Sic fecerunt nobis per totam Poloniam, Boemiam et Rusciam. Daniel et Uasilico, frater eius, fecerunt nobis magnum festum, et tenuerunt nos contra uoluntatem nostram bene octo dies. Medio tempore inter se et cum episcopis et aliis probis uiris consilium habentes super iis que locuti fueramus eisdem, quando ad Tartaros procedebamus, nobis responderunt communiter dicentes quod dominum papam uellent habere in dominum specialem et in patrem, et sanctam romanam Ecclesiam in dominam et magistram, confirmantes etiam omnia que de hac materia prius per suum abbatem transmiserant. Et super hoc nobiscum ad dominum papam suas litteras et nuntios transmiserunt. Et ne aliqua dubitatio quin fuerimus ad Tartaros apud aliquos oriatur, nomina illorum scribimus qui ibidem nos inuenerunt. Rex Daniel Ruscie cum omnibus militibus et hominibus suis, qui uenerant secum, nos inuenerunt, prope stationes Carbon, qui habet sororem Bati in uxorem>; apud Corenzam inuenimus Hongrot centurionem Kiouie et socios eius, qui etiam nos per quamdam partem uie duxerunt; et isti post nos uenerunt usque ad Bati. Apud Bati inuenimus filium ducis Ierozlai, qui habebat secum militem unum de Ruscia qui uocatur Sangor, qui fuit natione comanus sed nunc est christianus, ut alter rutenus qui apud Bati noster fuit interpres, de terra susdaliensi. Apud imperatorum Tartarorum inuenimus ducem Ierozlaum qui mortuus est ibidem, et militem suum qui uocatur Temer, qui fuit interpres noster apud Cuyccari, imperatorem scilicet Tartarorum, tam in translatione litterarum imperatoris ad dominum papam, quam in uerbis dicendis et respondendis. Ibi etiam erat Dubazlaus clericus ducis predicti, Iacobus, Michael et iterum Iacobus seruientes ipsius. In reuersione in terram Biserminorum, in ciuitate Ianikint, inuenimus Coligneum qui de mandato uxoris Ierozlai et Bati ibat ad predictum Ierozlaum, et Cocceleban et omnem societatem eius. Isti omnes reuersi sunt in terram susdaliensem in Ruscia, a quibus poterit, si oportuerit, ueritas inueniri. Apud Mouci inuenerunt socios nostros qui remanserunt, dux Ierozlaus et societas eius, dux etiam quidam in Ruscia, Santopolcus nomine, et societas eius. Et in exitu Comanie inuenimus ducem Romanum qui intrabat ad Tartaros et societatem ipsius, et ducem Olaha qui exibat et societatem ipsius. Nuntius etiam ducis de Chernegloue exiuit nobiscum de Comania, et diu per Rusciam uenit nobiscum; et omnes isti sunt duces ruteni. Ciuitas omnis Kiouie testis est, que nobis dedit conductum et equos usque ad primam custodiam Tartarorum, et in reuersione recepit nos cum conductu Tartarorum et equis eorum, qui reuertebantur ad ipsos. Et omnes homines Ruscie per quos nos transitum fecimus, qui receperunt litteras sigillatas Bati et mandatum, quod nobis equos et expensas preberent, quod si non facerent, occiderentur ab eo. Insuper testes sunt mercatores Wratislauie, qui usque in Kiouiam uenerunt nobiscum et sciuerunt quod nos manus intrauimus Tartarorum; et multi alii mercatores, tam de Polonia quam de Austria, qui uenerunt in Kiouiam postquam ad Tartaros ieramus. Sunt et testes mercatores de Constantinopoli qui per Tartaros in Rusciam uenerunt, et erant in Kiouia cum de terra reuersi sumus Tartarorum. Nomina autem mercatorum illorum sunt hec: Michael genuensis et Bartholomeus, Manuel ueneticus, Iacobus Renerius Acre, Nicholaus pisanus, isti sunt maiores; alii minores sunt: Marchus, Henricus, Iohannes, Uasius, iterum Henricus Bonadies, Petrus Paschaini. Alii plures fuerunt, sed eorum nomina nescimus. Rogamus cunctos qui legunt predicta, ut nichil minuant nec apponant, quia nos omnia que uidimus uel audiuimus ab aliis, quos credebamus fide dignos, sicut Deus testis est, nichil scienter addentes, scripsimus preuia ueritate. Sed quia illi per quos transitum fecimus, qui sunt in Polonia, Boemia et Teutonia et in Leodio et Campania, suprascriptam historiam libenter habebant, iccirco eam rescripserunt antequam esset completa et etiam plene contracta, quia neque dum tempus habueramus quietis, ut eam possemus plene complere. Ideo nemo miretur quia in ista plura sunt et melius correcta quam sint in illa, quoniam istam, postquam habuimus qualecumque otium, correximus ad plenum et perfectum, siue perfectius illa que nondum erat completa. Explicit historia Mongalorum quos nos Tartaros appellamus.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi/IulianusDeSpira_VitaSanctiFrancisci.txt b/testi/IulianusDeSpira_VitaSanctiFrancisci.txt
new file mode 100644
index 0000000..454465e
--- /dev/null
+++ b/testi/IulianusDeSpira_VitaSanctiFrancisci.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Prologus. In Nomine Domini. Introitus in uitam sancti Francisci. Ad hoc quorumdam, quos speciali meritorum praerogatiua Dominus priuilegiare disposuit, priora quaedam in diuinis eloquiis commemorantur infirma sanctorum, quatenus inscrutabilem diuini consilii profunditatem mirantes pariter et laudantes, quo lapsi quidam excellentioribus super plerosque iustorum meritis sublimantur, nec innocentes quasi de sua confisi iustitia in imo uitiorum prostratos despiciant, nec tamen de suis impii flagitiis desperantes pro uenia postulanda propinquare ad fontem misericordiae Dominum pertimescant. Sic nimirum pia iustorum humilitas Domini iudicis iustitiam metuit, ne ruinosus eos praesumptionis tumor extollat; sic tam firma quam discreta lapsorum spes de pii patris benignitate praesumit, ne horrenda ipsos uorago desperationis absorbeat; sic quoque stupenda in omnibus et laudanda magnificentiae Domini gloria praedicatur, quae et gratuito diligens sustentat iustos ne corruant , et benigne commiserans erigit elisos ne pereant. Hinc Christum negasse primum eiusdem uicarium; hinc et ipsum uas electionis Christi legimus Ecclesiam persecutum ; ob hoc etiam publicanus ille, qui et apostolus et euangelista uocatur; sed et illa specialis Christi discipula septem daemoniis obsessa narratur. Hinc gloriosi confessoris et leuitae Christi Francisci breuiter utcumque gesta scripturi, priora quaedam ipsius infirma praemittimus, ut conuersationis eius ultimis quae plene uel digne explicare non possumus, ad prima collatis, conuersionis illius auctor magnifice ab omnibus collaudetur, pia innocentibus humilitas augeatur, firmiorque prolapsis de uenia spes donetur. Explicit prologus. Quo ordine sit conuersus ac sua uendiderit, et quanta a patre eum persequente sustinuit. Fuit igitur in uallis Spoletanae finibus, ciuitate Assisio, uir quidam nomine Franciscus, negotiator officio, praediues transitoriis opibus, sed iustitiae pauper operibus . Nam a primaeuo aetatis suae tempore in mundi uanitatibus indecenter nutritus, suis etiam nutritoribus insolentior est effectus. Quid multa? Hic saeculi miserrimae felicitati et gloriae penitus intendebat; caeterosque in his praeire conatus, cordis inquieti lasciuiam iocis et lusibus, gestu et habitu, uerbis impudicis et cantibus ostentabat. Et cum esset pecuniarum cautissimus conquisitor, etsi in dispensando uel retinendo largitatis medium non tenebat, plus tamen in partem prodigalitatis quam auaritiae declinabat. Unde cum propter inanem suorum dissipationem uideretur affabilis et humanus, multorum ob hoc sibi cohaerentium caudam post se traxit iniquam, qui ipsum ueluti caput et ducem sequebantur praecipites ad ruinam. Sic, suorum complicum stipatus agminibus, usque ad annum aetatis suae fere uigesimum quintum in uia perditionis incessit; donec ad declarandam mirabilium suorum gloriam Domino complacuit, ut miranda in illo dexterae Excelsi mutatio et in stuporis exemplum posteris fieret, respirandique in gratiam peccatoribus spem praeberet. Aggreditur itaque primum diuina miseratio, ad illius multorumque salutem, corporalibus molestiis erroneum reuocare, et diutinis attritum languoribus coëgit iam solitis dissimilia cogitare; sicque factum est ut inciperet, etsi non plene, mansuescere sub flagellis, quod antea nesciebat in prosperis. Tandem namque tantillo uirium resumpto, ut baculi adminiculo sustentatus incederet, totam ei circumiacentem contemplanti prouinciam quodam modo taedium generabat quidquid uisu pulchrum in desiderio prius habuerat; sed et talium amatores stultissimos reputabat. Sed quoniam prosperitas post periculum facile consueuit incautos decipere, coepit uir iste, arridentibus iterum prosperis, adhuc sibi maiora prioribus de saeculi uanitate promittere, qui plene necdum peruersae seruitutis iugum excusserat de ceruice . Nam quodam nobili ciuitatis Assisii uanis laudibus augendisque pecuniis inhiante et ob hoc militaribus ornamentis ad eundum in Apuliam se parante, Franciscus, iam pristino corporis recuperato uigore, non minus diuitiarum et gloriae cupidus, eidem nobili sociare se studuit, ueluti qui leuis animo iam iam paternae correctionis non meminit. Sed in hoc satis est diuini dispositio miranda consilii, quod is, qui iam pridem mansuescere coeperat per languores meritoque ad plenum corrigi flagellatus debuerat, iam nunc secundo coepit inde mirabilius a suo proposito reuocari, unde rationabiliter uidebatur ad hoc debuisse potius animari. Nam nocte, cum ad iter Apuliae consummandum tota se dedisset, ostensa est ei per uisionem domus sua militaribus apparatibus plena, quae uenalium esse consueuerat pannorum cumulis occupata. Stupenti igitur ad euentum rei insolitum responsum est, haec omnia fore sua militumque suorum. Euigilans autem, quamuis huiusmodi uisionem suo proposito uideret applaudere et ad illud exsequendum prosperitatis eam praesagium reputaret, subito tamen et mirabiliter circa haec eadem quae conceperat coepit tepescere, ita ut ad haec explenda iam a seipso uim fieri sibimet oporteret; donec tandem, non multo post, ire in Apuliam penitus recusaret. Sic nouae militiae dux futurus ex hac ipsa sui mutatione perpendit, iam dictam uisionem longe aliud quam crediderat importare; sic armis caelestibus, quibus postmodum contra omnes tentationes uiriliter utebatur, acceptis, coepit ex tunc mores pristinos ad plenum mutare. Franciscus itaque iam a publicae negotiationis tumultu se subtrahens, euangelicus negotiator efficitur, et quasi bonas margaritas , donec unam pretiosam inueniat, quaerit , dum ad uidendum quid Deo placentius inchoet, diuersarum meditando uirtutum officinas ingreditur. Cumque sic in agrum dominicum meditari secedit, thesaurum illic absconditum inuenit et recondit, eumque cum agro, uenditis omnibus , comparare proponit. Iam noui propositi nouum consiliarium quaerit: Deum, quid agat, unicum consulit, nullique mortalium quid intendat exponit. Solum tamen quemdam sibi prae caeteris familiarem gaudii sui participem esse desiderans, quin potius occasionem, ut uerbis aliquando laetitiam mentis exprimeret, quaerens, ipsum ad loca secretiora saepius euocabat; et quidem sub aenigmate loquens, sed omnino propositi sui secreta non reserans, magnum se pretiosumque thesaurum reperisse dicebat. Congratulabatur sibi uir ille non modicum, laetanter cum ipso, quotiescumque uocabatur, egrediens et de thesauro utcumque loquenti libentissime colloquens. Intrabat autem crebro uir nouo perfusus spiritu quamdam cryptam, socio deforis exspectante et quid intus ageret penitus ignorante; ibique cum lacrimis caelestem exorabat in abscondtto Patrem , ut, uiam ipsius dirigens, suam ei plenius ostenderet uoluntatem. Sic iugiter in oratione persistens, semetipsum grauiter affligebat, et donec diuinitus qualiter inchoandum cognosceret, affectionum sibi uicissim succedentium importunitas ipsum quiescere non sinebat. Alternabantur namque in illo gaudium pro gustati dulcedine spiritus, dolor grauissimus pro peccatis praeteriti temporis, timor non modicus de futuris, feruensque desiderium super iis quae conceperat consummandis. Tandem, miseratione diuina plenius inuocata, pro optato meruit exaudiri, caelicoque infallibiliter indicio quid ageret edoceri. Tantoque deinceps perfusus est gaudio, ut, iam se continere non ualens, quaedam etiam nolens in publicum uerbotenus depromeret: ire quidem in Apuliam recusaret, sed grandia se facturum in propriae nationis terra promitteret. Mirantibus igitur cunctis et sciscitantibus an ducere uellet uxorem, sponsam se ducturum respondit plus sapientem, plus nobilem, plus omnibus, quam umquam uiderint, amabilem et decoram. Iam uir diuino munere confirmatus pium mentis desiderium complere non distulit; sed facultate se temporis offerente, laetus exsurgens confidenter se crucis signo muniuit, assumptisque secum pannis uenalibus pretiosis, ad uicinam, quae Fulgineum dicitur, ciuitatem perrexit. Quibus ibidem cum equo cui insederat, uenditis, onustus pecunia repedauit; cum statim in opere Dei feruens, piis illam pauperum usibus, piis aliarum necessitatum obsequiis mancipare disposuit. Iam tam grauiter ipsa pecunia cor, a curis liberum esse procurans, offendit, quod et eius, quam uelut arenam reputabat, grauamen non sustinens, quantocius illam deponere festinauit. Inuenit itaque prope Assisium quamdam ecclesiam, olim in honore sancti Damiani constructam, sed iam ruinae prae nimia uetustate propinquam. Cuius ipse continuo necessitatem commiserans, reuerenter introiuit in illam. Ubi inuento quodam paupere presbytero, primum illi reuerentiam, manibus deosculatis, exhibuit; deinde pecuniam pro resarciendis ecclesiae parietibus obtulit. Uidens autem sacerdos uirum, quem totaliter paulo ante saeculo deditum nouerat, uehementer in facto illius obstupuit; et ab eo sibi illudi existimans, pecuniam non recepit. Denique propositum suum plenius exponenti uix credens, ad ultimum ut secum morari posset instanter roganti consensit, pecuniam tamen metu parentum illius omnino recipere renuit. Quam ut refutari uerus ille pecuniarum contemptor aspexit, in quadam fenestra deiectam ueluti puluerem uilipendit. Igitur pater illius, quidnam de ipso factum esset ignorans, quam plurimum sollicitus esse non destitit, donec ei tandem post longam inquisitionem innotuit, qualiter in loco praefato filius eius misere degendo delituit. Turbatus itaque non mediocriter ad subitum rei euentum, conuocatis amicis et notis, sine mora cucurrit ad locum. Sed nouo Christi militi, aduentum minasque persequentium audienti, irae locum dare complacuit; et ne uideretur a patre, cuidam caueae, quam ad hoc ante prouiderat, se immersit. In hac ergo quasi per mensem integrum latitanti ab uno solo forsitan locum sciente clandestinum impendebatur obsequium; et inde raro uix aliqua necessitate compulsus egrediens, diuinam illic clementiam in ieiuniis et fletu non desiit implorare, ut a persequentium manibus ipsum dignaretur eripere . Infusa est proinde in tenebris exoranti mira quaedam et inexperta laetitia, ex qua subito in tantam mentis animatur constantiam, ut non solum, persecutoribus spretis, in publicum prodeat, uerum etiam, quia segniter latuerit, torporis et ignauiae se grauiter arguat. Uidentes itaque noti eius uirum a statu pristino penitus alteratum macieque et squalore confectum, non id supernae gratiae sed dementiae potius imputabant; et eidem miserabiliter insultantes insultantes, luto eum et lapidibus impetebant. Sed uir Dei nulla fractus iniuria, uelut aure surda transibat et gratias illi, a quo desuper confortabatur, agebat.Tandem rumor auribus patris insonuit, suum taliter filium comparuisse; qui, non paterno sed ferali modo festinus accurrens, coepit in illum plus caeteris omnibus insanire Domi namque satis inhoneste pertractum, putans ab incepto per aduersa reflectere, primo quidem contumeliis uerberibusque crudeliter afficit; sed demum uinculatum in carcerem, omni miseratione subtracta, detrudit. Quanto autem in Christi militem tribulationis pressura desaeuit, tanto amplius ualidum reddit et firmum; nec ualet a statu rectitudinis per aduersa deflecti, cui est Dominus in tribulatione refugium . Accidit autem die quadam patrem eius a domo causa rei familiaris abscedere, cum mater illius factum mariti non approbans, blandis filium allocuta sermonibus, sic illum a suo attentabat proposito reuocare. Quod cum se non posse conspiceret materna pietate commota latenter uincula rupit, filioque soluto liberum abire permisit. At ille ueluti iam in tentatione probatus, solito securior est effectus, et gratias omnipotenti Domino referens, in magna animi libertate ad locum, in quo prius steterat, est reuersus. Quod factum ut domum rediens pater agnouit, iratus uxorem contumeliis lacessiuit; nec adhuc cessans, animo post filium effrenato cucurrit. Nitebatur enim ut eum saltem ab illius terrae confinio penitus elongaret, si illum a suo proposito flectere non ualeret. Cuius aduentui se filius liber et intrepidus offerens, iam patris furiae non cedebat, ut antea fecerat; sed adhuc maiora pati pro Christo gratanter se uelle clamabat. Uidens igitur pater inflexibilem eius constantiam, demum ad pecuniam conuertitur extorquendam; qua ubi uir sanctus illam proiecerat inuenta pariter et sublata, iam erga filium mitius agere coepit, quia auaritiae sitis paulisper exstincta furorem simul animi temperauit. Post haec illum ad episcopum loci perduxit, ut ei cuncta coram illo quae habuit redderet, omnesque facultates suas in ipsius manibus resignaret. At ille promptus et hilaris ad hoc ipsum, prius etiam quam postularetur, se offerens, omnia quae habuit indumenta, nec femoralibus quidem retentis, deponens, ea patri restituit; sicque omnino nudus corarm omnibus remanens, in mundo se exsulem designauit. Episcopus uero, tantum uiri feruorem admirans, nequaquam haec sine nutu diuino fieri posse cognouit; et ex tunc illi paternae caritatis affectu paratus assistere, inter brachia sua collectum pallio quo induebatur obtexit. Iam se uir Dei nudus in cruce nudato conformat, iam perfecte consilium de omnibus renuntiandis impleuerat, quem a diuino contuitu iam nil terrenum, nisi solus carnis paries, separabat. De iis quae de manibus patris ereptus primum passus est, et quae fecit in habitu saeculari, et de prima habitus sui mutatione. 0 Postquam ergo beatus Franciscus immanitatem paternae persecutionis euaserat, accidit die quadam ut ipse nouae legis zelator in quodam nemore seminudus incederet, et sic Domino laudes in gallica lingua decantans, subito in latrones incideret . Quibus ferali modo quisnam esset quaerentibus, nil trepidans prophetice sic respon dit: Praeco sum magni Regis! Quid ad uos?. At illi indignantes seruum Dei in foueam niuibus plenam post uerbera proiecerunt, et futuro dominici gregis pastori taliter insultando dixerunt: Iace, rustice praeco Dei!. Ipse uero, recedentibus illis nefariis, de fouea laetus exsiliit, et omnium Creatori laudes alacriore uoce personuit. Tandem qui pretiosis uti consueuerat indumentis, in sola uili camisia uenit ad quoddam coenobium monachorum, ubi nimirum nec agnitus nec reputatus, cum uictus penuria uiliter in coquina permissus est; donec, uiso quod nuditatem eius miserationis oculis nemo respiceret, post plures dies sola necessitate compulsus abiret. Postea tamen, cum sanctitatis eius circumquaque fama crebresceret, prior loci, grauiter ob curam tanti uiri neglectam compunctus, usque ad illum dolens peruenit et humiliter ab eo pro se suisque ueniam postulauit.Progressus igitur a monasterio supradicto pauperculus Iesu Christi, ueniensque in ciuitatem cui nomen Eugubium, illic quemdam suum, quem nouerat, amicum pristinum requisiuit, qui ob ueterem amicitiam tunicula nuditatem illius obtexit. Post haec humilis sui contemptor, et iam se ab hominibus contemni contemnens, ad leprosos se transtulit. Quibus deuotissime seruiens, et eorum humiliter ulcera lauit, saniemque detergere non abhorruit. Antea tamen huiusmodi in tantum despexerat, quod non solum illos e uicino, sed et eorum domos e longinquo prospiciens, nares manibus obturare consueuerat. At ubi sua illum Dominus gratia uisitauit, adhuc in saeculari habitu constituto quidam fortuito leprosus occurrit; quo etsi solito more horreret aspecto, uim tamen sibimet faciens uicit seipsum, et constanter accedens osculatus est illum. Ex hoc itaque ad sui contemptum feruentius inardescens, bella sibi ipsi continua coepit ingerere, donec desuper ei daretur perfectam de se uictoriam obtinere. Fecit igitur, sicut ipse postmodum testatus est, misericordiam cum leprosis, quos etiam uidere non poterat, cum adhuc uiueret in peccatis. Alios uero pauperes et afflictos, cum adhuc saeculo deditus esset, pio semper compassionis affectu respexit, et libentissime se pro Deo petentibus misericordiae manum porrexit. Exprobrans autem praeter morem quadam uice pauperi se pro Deo roganti, mox super hoc compunctus grauissime doluit; et nimis arbitrabatur indignum denegare quidquam pro tanti Regis nomine postulanti. Itaque ex hoc a se pro Deo pauperibus aliquid petituris statuit repulsam non facere; quod et pro posse suo sollicite studuit adimplere. Quo autem post conuersionem erga pauperes compassionis spiritu moueretur, etsi satis perpendi ualeat ex praesenti, postmodum tamen aliquantulum plenius exprimetur. Uerum, cum uir sanctus adhuc, quae sibi uentura forent, penitus ignoraret, primam post haec, inter alia quae fecit, operam pietatis impendit ut ecclesiam Sancti Damiani, apud quam primitus moram fecerat, resarciret. Quod utique opus, sicut imminentis ruinae necessitati compassus incepit, sic et in breui, Domino cooperante , compleuit. Hic est ille locus celebri memoria dignus, in quo illa tantarum uirtutum plenitudine praedita, pauperum uidelicet Dominarum uirginumque sanctarum religio, ab eodem sancto uiro quasi post sextum suae conuersionis annum felix exordium sumpsit; quam non modicae perfectionis praerogatiua laudabilem hodie Dominus per diuersas Italiae partes magnifice dilatauit. Interea Dei seruus habitum mutans, ad alium non longe ab Assisio locum migrauit, ubi et quamdam ecclesiam similiter ruinosam reaedificare incipiens, donec coeptum perficeret non cessauit. Post haec ad locum tertium, qui Portiuncula dicitur, haud longe a praedicta ciuitate se transtulit, ubi quondam ecclesia fuerat in honore gloriosissimae Genitricis Dei Mariae constructa, sed tunc desolata pariter et euulsa. Cuius ruinae misertus, sed et deuotione quam in Beata Uirgine specialiter habebat inductus, ibidem assiduus morabatur, donec annus conuersionis suae tertius, reparata iam dicta ecclesia, uoluebatur. Non hoc arbitror absque dignioris rei mysterio gestum, quod uidelicet iste sanctus tres ecclesias supradictas erexit; at illud nimirum nutu Dei praeuio per hoc existimo figuratum, quod et ipse uir simplex mirabiliter adimpleuit, qui tres celebres Ordines, de quibus suo loco uel breuiter tangendum est, inchoans, ipsos ad perfectionis statum uita uerboque prouexit. Qualiter euangelicam perfectionem aggrediens habitum secundo mutauit, praedicauit et socios fratres habere coepit; et quomodo sui et illorum exitum praecognouit, binos per mundum diuisit et iterum congregare obtinuit. l Beatus itaque Franciscus trium, ut dictum est, ecclesiarum opere consummato, habitum adhuc eremiticum tunc temporis habuit, baculumque manu gestans, pedibus calceatis et corrigia cinctus incessit. - Audiens autem die quadam inter missarum solemnia ea quae Christus in Euangelio missis ad praedicandum discipulis loquitur, ne uidelicet aurum uel argentum possideant , ne peram in uia uel sacculum , ne uirgam uel panem portent , ne calceamenta uel duas tunicas habeant ; intelligensque haec eadem postmodum plenius ab ipso presbytero, indicibili gaudio mox repletus: Hoc , inquit, est quod quaero; hoc est quod totis praecordiis concupisco! . Igitur cunctis, quae audierat, tenaci memoriae commendatis, laetanter his adimplendis innititur, duplicibusque sine mora depositis, ex hoc iam uirga, calceamentis, sacculoque uel pera non utitur. Fecit proinde tunicam plurimum contemptibilem et incultam, reiectaque corrigia funiculo cinxit illam. Omnem quoque sollicitudinem cordis apponens qualiter au ditus nouae gratiae uerba perficeret, coepit instinctu diuino euange licae perfectionis annuntiator exsistere, coepit poenitentiae in publicum simpliciter uerba proponere. Erant autem ipsius eloquia non inania nec risu digna, erant uirtute sancti Spiritus plena , erant medullas cordis penetrantia et in uehementem audientes stuporem prouocantia. Sed et sicuti postmodum ipse testatus est quod huius modi salutationem, Domino reuelante, didicerat ut diceret: Dominus det tibi pacem , sic in omni praedicatione sua, pacem annun tians, populum in sermonis exordio salutabat. Subito ergo spiritu prophetarum perfusus, iuxta sermonem propheticum annuntiabat pa cem, praedicabat salutem ; factumque est ut salutaribus monitis foederaret plurimos uerae paci, qui discordes a Christo prius exstite rant a salute longinqui. Innotescente igitur apud multos beati Francisci tam doctrinae simplicis ueritate quam uitae, coeperunt post modicum uiri quidam ipsius exemplo ad poenitentiam animari et eidem, relictis omnibus , habitu uitaque coniungi. Ut autem nouis filiis sancti iam merita remunerari coeperunt, coepit et amplius ipse noua spiritus consolatione repleri, coepit et illorum diligentius inuigilare saluti. Hinc paterno eos affectu demulcens et fouens, nouis non destitit monitis informare, docens ipsos sanctae paupertatis et uerae simplicitatis uiam indeclinabiliter ambulare. Iam sex fratrum septimus ipse pater iucunda societate gaudebat, qui inter minores in omnibus non ut maior sed ut minimus se gerebat, cum adhuc sui suorumque processum prorsus ignorans, scire pusilli gregis exitum uehementer optabat. Cum ergo se quadam die deuotius, uti consueuerat, orationi dedisset, et super impensis sibi diuinitus beneficiis gratias agens annosque male transactos in amaritudine animae suae recogitans, Domino tremebundus assisteret, coepit passim menti ipsius mira quaedam suauitas et laetitia superfundi, in tantum ut etiam a seipso deficeret; donec tandem de peccatis concreta caligo penitus fugaretur, sibique usque ad quadrantem nouissimum remissionis debiti culparum certitudo daretur. Dehinc supra se raptus et in quadam mirandi luminis claritate totus absorptus est; ubi, dilatato mentis sinu, certificari de iis quae desiderauerat meruit, et ex omni natione suorum moltiplicationem luculente prospexit. Non solum autem haec, sed et alia plura de futuris arcana contemplans, tandem ad se reuersus cuncta per ordinem fratribus enarrauit, spiritu que nimirum totaliter innouatus , nec de ipsorum nec de sua eos simplicitate diffidere monuit, sed ueluti usque ad fines orbis multipliciter dilatandos in Domino confortauit . Eo tempore appositus est eis quidam uir alius, et sic octonarius ipsorum completus est numerus. Tunc sanctus, ad se conuocans uniuersos et ad mittendum in diuersas mundi partes binos binosque confoederans, plura illis de regno Dei , de mundi suique contemptu dulciter et intente proposuit, et inter alia praecipue de patientia et humilitate praecepit. Gaudet igitur grex humilis ad uocem pastoris, et ad recipiendum salutaris obedientiae mandatum gratanter obtemperans, ad pedes eius humiliter se prouoluit. Quos ipse pastor benignissimus erigens et affectuose ueluti filios mater amplectens, singulos ad oscula suscipit, singulos illo prophetico sermone communit: Iacta cogitatum tuum in Domino, et ipse te enutriet ; hoc uerbum frequenter, quoscumque mittebat pronuntians. Sic omnem fratrum sollicitudinem in Deum dirigere uoluit, sic erroneam illis et interminam cupiditatis uiam praecludere procurauit, sic et in zonis aes pro crastino cor prorsus a curis extraneum non prouidit. 0 Igitur sex illorum binis in diuersas regiones ad pacem cum poenitentia nuntiandam diuisis, ipse quoque in aliam mundi partem, uno secum retento, secessit. Sed paternus affectus absentiam nouae prolis non sustinens prorogari, coepit ad uidendum eos non multo post affici desiderio uehementi. Quaesiuit ergo, ad obtinendum quod concupierat, orationis consuetae refugium; et sic a Domino meruit exaudiri, ut in breui omnes improuise et mirabiliter congregarentur in unum . Quibus taliter adunatis, non mirum si pius pater iucundabatur in filiis. Congratulabantur quoque filii gaudio patris, mirantesque pariter et laetantes glorificabant unanimiter magnificentiam Saluatoris. Referebat ille quo ordine desiderium suum Dominus adimpleuerat ; illi quoque beneficia sibi diuinitus impensa narrabant, et humiliter de omnibus semetipsos ingratitudinis arguebant. Factum est autem post haec ut eidem pusillo gregi quatuor alii uiri idonei iungerentur, et sic duodenarius fratrum numerus impleretur. Coepit itaque sancti uiri suorumque iam latius fama diffundi; sed et quo super peccatorum conuersione sine personaram acceptione gaudebant, illorum in Domino quotidie gaudium augmentari.  Qualiter a Papa regulam et praedicandi auctoritatem accepit; in solitudine refectus est; perpetuo pauper esse et proximis proficere statuit; et quam districta se et suos uigilantia custodiuit . Cernens igitur beatus Franciscus passim accrescere numerum fratrum, plenius illis exposuit cordis sui propositum, necnon et diuinae reuelationis arcanum. Breui ergo regulam sermone conscripsit, interpositis in illa sacris Euangelii uerbis, ad cuius perfectionem, quantum poterat, anhelauit. Desiderans autem quae scripserat a summo Pontifice confirmari, undecim quos habuit secum fratres assumpsit et Romam cum illis duodecimus ipse perrexit. Quo perueniens, ad quemdam ex episcopis cardinalibus, uirum probatum et discretum, accessit, eique per ordinem aduentus sui causam plenius explanauit. Qui, diligenter audito pauperum Christi negotio etsi propositum tam laudabile non immerito commendaret, in primis tamen illi suggessit, ut ad uitam eremiticam siue monasticam se transferret. Sed famuli Christi constantia coepto perseueranter insistens, persuasiones huiusmodi quanto poterat humilius non admisit Qui et usque adeo tandem Domino cooperante praeualuit, donec eodem episcopo fideliter procurante, ad summi Pontificis audientiam res peruenit. Concomitabatur quoque beatum uirum diuina prouidentia in omnibus quae agebat, et securum per crebras reuelationes uisionesque reddebat. Uidit etiam tunc temporis uisionem, suo domini Papae consensum proposito pollicentem: quamdam uidelicet arborem magnam miraeque proceritatis cuius ipse cacumen manibus leuiter ad terram usque deflexit. Quod utique rei exitus euidenter postmodum comprobauit, dum se ad condescendendum uiro pauperi uir excellentissimus et magnanimus, dominus uidelicet Innocentius papa tertius, qui tunc Ecclesiae praeerat, inclinauit. Dans igitur duodenario fratrum pium summus Pontifex de regula confirmanda consensum, dans et eisdem de poenitentia praedicanda mandatum, cum gaudio illos data benedictione dimisit; sed et eisdem adhuc ampliora multiplicatis in posterum compromisit. Beatus igitur Franciscus magnum non immerito reputans tanta se a Christi uicario beneficia consecutum, diuinae super omnibus clementiae gratias egit; et uisitatis principis Apostolorum liminibus et oratione completa, gaudenter cum suis ab Urbe recessit. Mouebat eum protinus dati ratio, ne forsitan remaneret ingratus, piaque cum fratribus incepit tractare consilia, qualiter in obseruando regulam primum in semetipsis per uirtutum incrementa proficerent, dehinc qualiter aedificando proximos in mna sibi credita Domino foenerarent. Haec et his similia pie conferentibus illis, accidit ut in quemdam locum desertum, iam hora diei progrediente, uenirent, ubi humano destituti uidebantur auxilio, cum refectione corporis prae labore itineris indigerent. Sed pauperibus suis prouidentia diuina non defuit, quae mirabiliter illis panem per quemdam inopinate uenientem et subito disparentem porrexit. Comedentes itaque pariter et mirantes, gratias Domino retulerunt; et non modicum confortati in coepto itinere processerunt. Uenerunt ergo ad locum quemdam solitarium prope ciuitatem Ortensem, ubi quibusdam eorum in eadem ciuitate mendicantibus, in magna necessariorum penuria fere per dies quadraginta manserunt, ibique cum ingenti gaudio sanctae paupertatis initia renouantes, pacto illam perpetuo firmauerunt. Post haec uallem Spoletanam intrantes, pium nouae iustitiae zelatores habuere tractatum, utrum in locis solitariis an potius inter homines foret illis morandum. At uero sanctus uir Dei, ueluti de sua diffisus industria, deuotis orationum studiis negotia cuncta praeueniens, ibi quid ageret infallibiliter didicit, zeloque ductus diuino proximorum lucris intendere quam sibi soli uiuere praeelegit. Tunc sanctus Franciscus, in Domino confortatus, ex auctoritate apostolica fiducialius agere coepit, et per ciuitates uillasque castella circuiens , poenitentiam constantissime praedicauit. Curabat praecipue semetipsum irreprehensibilem in omnibus exhibere , ne ueritatem cogeretur uerbis adulatoriis palliare. Mirabantur uiri litterati eius, quem non homo docuerat, uerborum uirtutem, uidentes ad ipsum nobiles et ignobiles diuites et egenos turmatim confluere, eique, ueluti nouo sideri in tenebris orienti sollerter intendere. Omni namque ordini, conditioni, aetati et sexui congruenter documenta salutis impendit; omnibus uiuendi regulam tribuit, cuius hodie felicem ducatum in utroque sexu sequentium triumphare se gaudet Ecclesia triplici militia saluandorum.Tres enim, ut supra tetigimus, Ordines ordinauit; quorum primum ipse professione simul et habitu super omnes excellentissime tenuit, quem et Ordinem Fratrum Minorum, sicut in Regula scripserat, appellauit. Secundus etiam, qui supra memoratus est, pauperum Dominarum et uirginum felix ab eo sumpsit exordium. Tertius quoque non mediocris perfectionis Ordo Poenitentium dicitur, qui clericis et laicis, uirginibus, continentibus coniugatisque communis, sexum salubriter utrumque complectitur. Uerum qualiter ipse beatus Franciscus Ordinem Fratrum Minorum in omni uirtutum culmine magnifice supererogando seruauerit, qualiterue ad omnia, quae sunt uerae religionis, suos fratres et filios informauerit, quis enarrare per singula poterit? Nam in omnibus, quae perfecta sunt doctrice Spiritus sancti gratia sufficienter in structus, omnem in semetipso perfectionem uoluit experientia teste cognoscere; et sic fratres omnia primum factis edocuit, quae et postmodum ipsos frequentia melliflui sermonis admonuit. Qualiter autem et fratres, sub tanto duce personaliter militantes, ad illius exemplum et doctrinam in omni perfectione profecerint, potius arbitror subticendum, quam diminute etiam cum sermonis prolixitate dicendum. Summa namque uigilantia uir beatus super suam suorumque custodiam stabat ; summa continue diligentia praecauebat, ne non solum forsitan aliquem manifestum peccati paterentur incursum, uerum etiam ne qua latens cogitatio germinaret in uitium, sed et ne quis sub uirtutis specie uel necessitatis occasione se dolus ingereret, aut per incautas exteriorum sensuum aperturas ad interiorem forsitan hominem mors intraret. Non est passus in se uel in aliis, ut quidquam disciplina plectendum impune transiret, ne forte remissa manus negligentiae torporem induceret. Tantum quippe in seipso iustitiae rigorem exercuit, quod, si quando, ut assolet, tentatio carnis surreperet, hiemali tempore in locum glacie uel niuibus plenum usque ad illiciti motus abscessum se mergeret. Prouocabantur quoque fratres alii similia facere, uidentes illum sub tanta se districtione tenere. Tanto itaque, ut dictum est, uir Dei non solum carnis incentiua rigore repressit, uerum etiam corporis sensus, ne quidquam uanitatis haurirent, summae cautelae repagulis obfirmauit. Nam, cum moram in loco qui dicitur Rigus Tortus prope Assisium faceret, accidit ut Romae coronandus imperator Otto cum magno illac comitatu et pompa transiret. Beatus uero Franciscus, cum secus uiam cum suis fratribus moraretur, ad uidendum imperatorem nec ipse nec aliquis suorum egredi saltem uel aspicere de tugurio uoluit, praeter unum solum ex ipsis, cui huiusmodi gloriam modicum duraturam eidem imperatori constanter nuntiare praecepit. Recollegerat autem se uerissimus ille paupertatis zelator cum fratribus suis in quoddam praedicti loci domicilium derelictum, ut ibidem se utcumque ab aestu pluuiaque defenderent; quod uidelicet adeo strictum fuit, ut etiam commode in illo requiescere non ualerent. Sed tamen loci angustia cordis latitudinem non artauit, quin ibidem laetanter in summa penuria uiuerent et in continua gratiarum actione et laude persisterent. Scribebat quoque uir sanctus per tigna domunculae nomina fratrum, ne quis alterum quiescere uel orare uolentem inquietare uel modicum posset, sed locum sibi deputatum unusquisque cognosceret.Quadam uero die uir quidam cum asino uenit ad locum; et ad umbram fortasse quaerendam uolens introire tugurium, ut sine repulsa liberius intraret sic allocutus est asinum: Ingredere, quia loco huic benefaciemus adhuc. Sed homo Dei uerbum uiri et intentionem grauiter ferens (qui uidelicet eos illic pro domibus aedificandis et dilatando uel appropriando sibi locello credidit adunatos), domicilium mox reliquit et ad locum, qui Portiuncula dicitur, ubi gloriosae Uirginis ecclesiam reaedificauerat, transmigrauit. Qualiter fratres orare, quae etiam credere docuit et seruare; de obedientia et simplicitate fratrum, et de consolationibus quas habuerunt per ipsum; et de ipsius transfiguratione et spiritu prophetico. Rogatus a fratribus eo tempore beatus Franciscus ut eos orare doceret, simpliciter illis huiusmodi formam tradidit dicens: Cum orabitis dicite: Pater noster , et Adoramus te, Domine Iesu Christe, ad omnes ecclesias tuas, quae sunt in toto mundo, et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum. Quod ipsi fratres humiliter exsequentes et uerbum simplex pro mandato obedientiae reputantes, se etiam ad ecclesias quas e longinquo prospicere poterant inclinabant, et proni in terra, prout instructi fuerant, adorabant. Fratres quoque, tunc sacerdotes Ordinis non habentes, confitebantur saecularibus sacerdotibus indifferenter bonis et malis; nec peccatum in aliquo considerabant, sed ad exemplum et doctrinam sancti patris maximam omnibus reuerentiam exhibebant. Hoc enim ipse uir catholicus et totus apostolicus in praedicatione sua principaliter monuit, ut Romanae Ecclesiae fides inuiolabiliter seruaretur, et ob Dominici sacramenti quod ministerio sacerdotum conficitur, dignitatem, in summa sacerdotalis ordo reuerentia teneretur. Sed et diuinae legis doctores et omnes ecclesiasticos ordines docebat summopere reuerendos.Erat autem tanta fratrum simplicitas, quod cum quidam sacerdos, qui non ignorabatur infamis, uni e fratribus diceret: Uide, ne sis hypocrita!, ipse frater se esse hypocritam certissime crederet, eo quod sacerdotem mentiri non posse putaret. Cumque diu super hoc dictus frater grauissime turbaretur, ad sancti patris ignitum eloquium ,quo frequenter omne nubilum a fratrum cordibus fugabatur, tandem consolationem recepit, qui uerbum sacerdotis et intentionem sagaciter excusauit. Crebris quoque reuelationibus fratrum simplicitas consolabatur tunc temporis, quas utique meruerunt recipere ex praesentia tanti patris. Nam cum nocte quadam se beatus Franciscus a fratribus absentasset, ecce circa mediam noctis horam, quibusdam fratrum quiescentibus, aliis autem orantibus, currus igneus per ostiolum domus introiens huc illucque per domunculam pluries se conuertit, super quem globus non modicus, speciem solis habens, ipsas quoque sua claritate noctis tenebras effugauit. Conuenientibus ergo cunctis, et inuicem quid hoc esset cum magno stupore quaerentibus, celebri memoria digna res accidit, quod uidelicet ex uirtute mirandi luminis alterius alteri conscientia nuda fuit. Intellexerunt igitur hanc animam esse patris sanctissimi, quam ob praecipuam sui puritatem in filiorum solatium ipse sic meruerat transfiguratam ostendi. Uere hic sanctus triplicis militiae, de qua supra dictum est, currus et auriga digne dici promeruit, qui in solari specie, quadriga uectus ignea, adhuc uiuens in carne mortali praerogatiuam transfigurationis obtinuit.Reuersus itaque corporaliter ad fratres suos uir Dei, coepit conscientiarum illorum subtiliter arcana rimari, quae et ipsum non latere fuerant crebro non inexperti. Res utique nostris temporibus stuporis et gaudii plena, infirmum scilicet hominem alienarum mentium diiudicare secreta! Multis namque cordium suorum occulta uir iste gloriosus aperuit; absentium quoque fratrum multoties acta cognouit, aliis quidem in somnis, ne hoc uel hoc facerent prohibens, aliis autem istud uel illud agendum praecipiens. Multorum etiam, qui boni in facie uidebantur, mala damnabilia praeuidens nuntiauit; sed et eorum, qui mali, dona gratiarum futura praedixit. Uere duplex in ipso prophetarum spiritus requieuit, qui et tantis, ut in parte patebit, in uita miraculis claruit, et de futuris, quorum pauca prosequimur, tanta praeuidit. 0 Saepius quoque fratribus suis uir Dei solatia gaudii spiritualis impendit, quibus ipse, corpore quidem absens , sed spiritu praesens fuit. Referam breuiter unum de multis. Nam tempore quodam, fratre Iohanne de Florentia capitulum in Prouincia celebrante, ubi a beato Francisco minister fuerat constitutus, intererat eidem capitulo uenerabilis ille frater, qui nunc sanctus et gloriosus Christi confessor, Antonius. Ubi dum sanctus iste, in exponendis diuinarum Paginarum eloquiis sapientiae spiritu plenus super hac materia: Iesus Nazarenus, Rex Iudaeorum fratribus adunatis uerbum exhortationis affectuose proponeret, frater quidam, Monaldus nomine, sacerdos, uir simplex et multarum uirtutum ornatu praeclarus, faciem suam ad ostium domus conuertit, uiditque corporeis oculis qualiter beatus Franciscus in aere subleuatus, ueluti manibus in cruce protensis, fratres qui aderant benedixit. Tantumque subito singulis et uniuersis gaudium spiritus est infusum, ut, quod idem sacerdos postea de ipsa uisione narrabat, cunctis mirantibus ipsa faceret experientia fide dignum. Qualiter autem alienorum cordium saepius occulta pandebat, unum de plurimis enarrare sufficiat. Frater quidam Richerius nomine, tam moribus quam genere nobilis, in tantum de beati Francisci meritis praesumebat, ut diuinam profecto mereri gratiam crederet, si quis ipsius sancti dono beneuolentiae potiretur, aut, si quis illa careret, Dei nihilominus iracundiam mereretur. Cumque ad obtinendum familiaritatis ipsius beneficium uehementius aspiraret, timuit ualde ne quid in ipso uitii uir sanctus occulte forsitan deprehenderet, cuius occasione se ab illius gratia magis elongari contingeret. Igitur huiusmodi timore iam dictum fratrem continue et grauiter affligente, nec illo cogitationem suam cuiquam hominum reuelante, accidit ipsum die quadam solito more turbatum ad cellulam, in qua beatus Franciscus orabat, accedere. Cuius aduentum simul et animum uir Dei cognouit, et benigne ad se uocato sic ait: Nullus te timor de caetero, nulla te, fili, conturbet tentatio, quoniam carissimus mihi es et inter praecipue caros speciali caritate te diligo. Securus ad me, cum tibi placuerit, uenias, et a me libere pro tua uoluntate recedas. Obstupuit non modicum et laetatus est frater in sermonibus sancti patris; et deinceps, de ipsius dilectione securus creuit etiam, sicut crediderat, in gratia Saluatoris . De paupertatis custodia, et abstinentia, et uitae illius mirando rigore; et qualiter laudem hominum fugiens se uilissimum uoluit reputari. Sanctus Christi confessor Franciscus omni studio praecauebat, ne, sanctae summaeque paupertatis metas transiliens, ad superflua quoquo modo difflueret, ita ut, magis semper ad indigentiam quam ad abundantem sufficientiam uel excessum declinans, usque ad maximae necessitatis exigentiam, uix uasculum saltem in domo relinqueret. Quid de cibariis delicatis aut uini potu, quidue de aliorum etiam uilium superfluitate dicamus, cum et rarissime coctis utens, ea cineribus uel aqua frigida commisceret, et de ipsa sufficienter aqua non biberet? Difficillimum enim asserebat necessitati satisfacere et uoluptati non obedire. Saepius quoque, cum poenitentiam praedicans circuiret et inuitatus refectionem in domibus saecularium sumeret, uisus quidem comedere carnes, ad os manum ducebat, sed tantum propter Euangelii uerbum, quo dicitur: Edentes et bibentes quae apud illos sunt , minimum quid perraro degustans, reliquas in sinum subtili cautela mittebat. Nuda humus dormire coacto, tunicula tantum interposita, lectus erat; et saepius sedens, non iacens, inclinato ad lignum uel lapidem capite, dormitabat.Accidit quoque ut, infirmitatis necessitate de pullo quadam uice manducans, uiribus postmodum utcumque resumptis, cuidam fratrum districte praeciperet ut, collo ipsius fune ligato, eum tamquam latronem per medium ciuitatis Assisii duceret et praeconia nihilominus uoce clamaret: Ecce, uidete glutonem, qui se gallinarum carnibus impinguauit, quas secreto uobis ignorantibus manducauit. Factumque est ut multi, ad tam mirandum compuncti spectaculum lacrimabili nimirum uoce lugerent, seseque miserrimos, ueluti quotidianis uoluptatibus deditos, proclamarent. Multa quoque in hunc modum saepius faciebat, ut et semetipsum perfecte contemneret, et ad sui contemptum caeteros prouocaret. Sed et hic uerissimus sui contemptor, cum non immerito magnificaretur ab omnibus , mirabiliter fauorem hominum, solus se uilissimum reputans, arcebat pro foribus. Cum enim extolli se laudibus humanis audiret, alicui fratrum per obedientiam, grauiter hoc ferens, iniunxit ut uiliter ipsum a latere uerbis contumeliosis afficeret, et aduersus laudantium mendacia ueritatis uerba proferret. Quem dum frater inuitus rusticum et mercenarium inutilem appellaret, sanctissimus ille iucundo applausu subrisit et sic exprobranti respondit: Benedicat tibi Dominus , fili carissime, quia uerissima loqueris, et talia filium Petri de Bernardone decet audire! Cupiens quoque se perfecte uilem ab omnibus reputari, peccata sua non erubuit in praedicatione publica confiteri; sed et, si quid sinistri surreperet leui cogitatione de aliquo, id ipsum eidem de quo cogitauerat confitens, humiliter ueniam postulauit ab illo. Ex hoc ipso etiam leuiter aduertenti patebit, qualiter uir iste murmurationis et detractionis uerba uitauit. Quid plura? In omni genere perfectionis usque ad summum apicem pertingere cupiens, fauorem summopere deuitabat humanum, et ut conscientia teste uas sanctificationis interius possideret, factus est sibimetipsi exterius tamquam uas perditum . Quomodo martyr esse desiderabat; nautas a maris periculo liberauit; et qualiter coram Soldano comparuit. Ardentissimo martyrii desiderio feruens, beatus Franciscus sexto conuersionis suae anno ad partes Syriae uoluit proficisci, ut ibidem Saracenis annuntiaret Euangelium Iesu Christi. Igitur ad eundum quidem in Syriam iter arripuit; sed, uentis contrariis flantibus, in Sclauoniae partes nauis, in qua ducebatur, applicuit. Audiens autem a nautis eo anno nauem illam in Syriam transire non posse, uoto suo fraudatus in aliam, quae Anconam tendebat, a nautis expensarum defectum timentibus uix permissus intrauit; in qua et Dominus per eum mirabilium suorum memoriam fecit . Graui namque et diutina maris tempestate suborta, iam demum post longos labores ipsis nautis cibaria deerant, dum, cui prius introitum nauis defectus uictualium timore negauerant, illius tunc subsidio mortis euasere iacturam. Nam quaedam, etsi non tanta ut multis quoquo modo sufficerent, beatus Franciscus, Domino sibi prouidente, latenter intulerat; quae tunc ad ipsius merita tantum sumpsere diuinitus incrementum, ut abundanter usque ad portum Anconae necessitatibus omnium subuenirent, quamuis plures adhuc dies itineris superessent. Quod nautae uidentes, immensas agebant omnium Saluatoris clementiae gratias, qui de mortis eos per famulum suum Franciscum periculo liberarat. Ut autem uir sanctus in terram a mari descendit, diuini rursum uerbi semina iacere coepit, fructumque ex illis de sequentibus ipsum pluribus uiris idoneis recollegit. Uerum adhuc in ipso martyrii feruor non tepuit, quin ad fidem Christi Miramamolino suisque complicibus praedicandam uersus Marrochium non multo post iter arripiens, tanto ad hoc aliquoties impetu festinaret, ut etiam peregrinationis suae comitem, prae spiritus ebrietate solus praecurrendo, desereret. Sed cum iam usque in Hispaniam feruentissime processisset, Domino ad aliorum multorum salutem aliud ordinante eique per grauissimas corporis aegritudines occursante, rursus in Italiam rediit. Ueniensque, aliquantulam apud Sanctam Mariam de Portiuncula moram fecit. Eo quoque tempore quosdam litteratos ad Ordinem nobilesque recepit, quibus discretione praecipua, qua in alios mirabiliter ipse pollebat, curam digne et decenter adhibuit.Porro uir sanctus, quamuis suum cogeretur uel inuitus protelare propositum, tamen a coepto martyrii feruore non destitit, donec tandem tertiodecimo conuersionis suae anno ad partes Syriae transmeauit. Et licet quotidiana tunc inter christianos et infideles praelia gererentur, ipse tamen in Domino confisus adire Soldanum nec cum euidenti periculo uerebatur. Unde et multis grauibusque uerberibus et iniuriis, antequam perueniret, affectus, tandem ipsius Soldani conspectu personaliter est potitus. Sed narratui longum foret, in quanta mentis constantia coram illo perstiterit, quantaque facundia fidei christianae oblatrantium uerba retuderit. Soldanus uero cum ingenti illum honore suscepit, pluraque sibi et pretiosa ualde donaria protulit. Quae sancto Dei ueluti quasdam immunditias uilipendente, ipse Soldanus tamquam de uiro cunctis dissimili magis obstupuit, et illius eo diligentius uerbis intendit. Sed nimirum in his omnibus suum uir beatus desiderium non impleuit ; cui mirabilius in singularis gratiae praerogatiuam gerenda suorum Dominus insignia stigmatum reseruauit. Quomodo uolucribus praedicauit; et qualiter bruta sibi animalia obediebant et ad ipsum secure confugiebant; et de aqua in uinum sibi conuersa. Beatus Franciscus, uir columbina simplicitate plenissimus, dum more solito quadam uice per uallem Spoletanam transitum faceret, accidit ut non longe a castello, cui nomen Meuanium, multitudinem magnam diuersi generis auium conuolasse uideret. Et quoniam ob praecipuum Creatoris amorem miro in omnes etiam creaturas ducebatur affectu, sociis in uia relictis, alacriter contra locum ubi stabant adunatae cucurrit, easque, prout ei consuetudinis erat, ueluti rationis humanae participes salutauit. Uidens autem quod propter ipsum loco non cederent, admirans usque ad illas accessit; sed nec tunc una quidem illarum, dum adueniret, abscessit. Repletus itaque gaudio magno, uir Dei sollicite illas ad audiendum Domini uerbum intendere monuit, et his similia simpliciter eis inter alia plura proposuit: Fratres mei uolucres, multum tenemini uestrum laudare et diligere Creatorem, qui plumis uos induit, qui pennis a terra uos subuehit, qui uobis inter creaturas nobilibus in puriore mansiones aëre tribuit; qui nec serentes nec metentes , nec in horrea congregantes , absque uestra sollicitudine uos enutrit et abundanter in omnibus quae uobis sunt opportuna prouidit. Ipsae uero auiculae, rostris apertis, alis collisque protensis, suo modo mirabiliter gestientes, sanctum Dei talia proponentem intuebantur, et uerbis suis diligenter intendere uidebantur. Sanctus uero Franciscus, per medium illarum transiens et reuertens, tunica eas tangebat ut uoluit; nec illis quidem se prius a loco mouentibus, donec benedictione cum signo crucis et licentia eis data, similiter ipse recessit.Tunc coepit se magnae negligentiae coram fratribus incusare, eo quod hactenus omiserat auibus praedicare. Igitur ab illo tempore uir Dei, cuius ori semper laus affuit, laus utique Saluatoris, non solum homines ut laudarent ipse laudans admonuit, sed et aues et bestias et quaslibet creaturas alias, fratrum uel sororum nominibus nuncupans ad omnium Conditoris laudem sollicitus inuitauit. Sed et hic qui totum se nutui Creatoris subiecerat, non immerito creaturis sibi inferioribus, Altissimi nomen inuocans imperabat, quarum etiam obedientiam ipsa frequenter experientia cognoscebat. Et ut referam pauca de multis, accidit die quadam apud castrum quod dicitur Albianum, ut cum Dei uerbum populo illic adunato proponere uellet, prae nimio strepitu et multitudine hirundinum ibidem nidificantium audiri non posset. Quibus ita garrientibus taliter est locutus: Sorores meae hirundines, iam tempus est ut et ego loquar, quia uos quidem satis usque nunc estis locutae; sed deinceps, usque dum sermo Domini compleatur loqui omnino cessate!. At illae, ueluti rationis capaces, continuo tacuerunt, nec ab ipso loco, donec consummaretur praedicatio, se mouerunt. Quo uiso miraculo, cuncti qui aderant Deum glorificabant et beati uiri saltem uestimenta contingere cupiebant. Confugiebant quoque saepius ad beatum Franciscum bestiae siluestres, ueluti ad portum tutissimum, ac si ratione ductae ipsius erga se cognoscerent pietatis affectum. - Nam cum moram faceret apud castellum nomine Graecium, quemdam lepusculum laqueo captum uiuum a quodam fratre uidit adductum; ad quem pietate magna permotus, sic ait uir ille mitissimus: Frater lepuscule, ueni ad me! Quare sic te decipi permisisti?. Qui dimissus a fratre, statim ueluti securus ad uirum Dei cucurrit et in sinu eius, domiti animalis more, quieuit. Quoties autem a beato uiro super terram depositus est ut abiret, toties ad illum, non aliam libertatem quaerendo, recurrit, donec tandem ad uicinum nemus ipsum a fratribus asportari praecepit. De cuniculo quoque, quod animal ualde indomabile est, huic simile quiddam fecit, quando in insula laci Perusini tempore quodam mansit. 0 Similiter quadam uice, cum in lacu Reatino resideret in naui, piscis quidam non paruus, qui uulgo tinca uocatur, uiuus oblatus est ei. Quem ipse uir sanctus non manducandum sed libertati restituendum hilariter et benigne recipiens, ipsum fratrem piscem uocauit, oransque et nomen Domini benedicens, in aquam reposuit. Persistente autem ipso in oratione et laudibus, piscis in aqua ludens a nauicula non recessit, donec ei licentiam beatus Franciscus, oratione completa, concessit. Sic igitur gloriosus Christi confessor non solum sensibilibus, de quibus perlongum esset narrare per singula, bestiis uidelicet et auibus imperauit, sed ad illius obsequium in alteram naturam insensibilia etiam Dominus elementa conuertit. De quorum similibus unum quoque libet ut breuiter enarremus. Nam cum ipse uir sanctus apud eremum Sancti Urbani quadam uice grauiter aegrotaret, aqua sibi mirabiliter in uinum mutata est; factumque est ut ad gustum illius tam facile sanitatem reciperet, quod diuinum hoc esse miraculum nullus ambigeret. De affectu ipsius ad omnes creaturas propter amorem Creatoris; et quantam reuerentiam nomini Domini et uerbis exhibuit; et de compassione pauperum. Tanta beati Francisci mentem diuini amoris dulcedo repleuerat, ut in omnibus opera Creatoris miranda considerans, maxima etiam erga cunctas afflueret pietatis teneritudine creaturas. Inter alias tamen illas praecipue diligebat, quas, ut puta ouiculas, simplicioris et mansuetioris naturae uidebat, quarum etiam nominibus Christum ob aliquam similitudinem figurari in Scripturis audierat. Nam tempore quodam per Marchiam Anconae cum fratre Paulo, quem ibidem ministrum constituerat , transiens, quemdam hircorum et caprarum uidit in pascuis non modicum gregem, et unicam inter omnes iam dicti gregis pecudes ouiculam depascentem. Ad cuius intuitum grauiter ingemiscens, dixit ad fratrem: Nonne uides hanc solam ouiculam inter hircos et capras simpliciter ambulantem? Sic utique Dominus noster Iesus Christus innocens, mansuetus et humilis inter scribas et pharisaeos et sacerdotum principes ambulauit. Soluamus ergo, fili carissime, pretium, et educamus illam de medio gregis caprarum.  Cumque nihil aliud praeterquam uiles tunicas habentes de oue redimenda solliciti starent, ecce quidam mercator transiens se ad hoc uoluntarius obtulit, pretioque soluto ipsam ouem sancto uiro reliquit. Qui gaudens illam secum in ciuitatem quae dicitur Auximum, quo tendebat, adduxit, et ad eiusdem loci episcopum hospitandi gratia declinauit. Miranti igitur primum episcopo quare sic ouiculam duceret, longam de illa parabolam coepit retexere, donec et ipse episcopus Altissimo gratias ageret, non modicum de tanta hominis Dei compunctus simplici puritate.Sequenti autem die per quoddam claustrum Dominarum apud Sanctum Seuerinum uir Dei transitum fecit, ubi eisdem Christi famulabus ouiculam commendauit; quam illae ob sancti reuerentiam deuotissime suscipientes, diligenter eam longo tempore nutrierunt, donec tunicam de ipsius tandem lana texentes, illam beato uiro munus acceptissimum de fratre ouicula transmiserunt. Alio quoque tempore per eamdem Marchiam, iam dicto fratre comite, transiens, inuenit in itinere quemdam uirum, qui duos in humeris portabat agniculos ad uendendum. Quos ut pius pater balantes audiuit, commota sunt ex intimis uiscera eius et accedens benigne eos ueluti mater plorantes filios attrectauit. Dixit autem ad uirum: Quare fratres meos agniculos sic ligatos et suspensos excrucias?. Qui cum respondisset quod eos ad forum pretii necessitate deferret, quaerentique quid de illis postea fieret uir eos mactandos assereret, ait sanctus: Absit ut hoc fiat! Quin potius mantellum hunc, quo contegor, accipe, et fratres meos agniculos mihi relinque!. Acquieuit uoluntarius homo ille; multo enim maioris pretii erat mantellus, quem uir Dei frigoris necessitate compulsus a quodam fideli mutuauerat ipsa die. Igitur acceptis agniculis, quid de ipsis ageret sollicitus exstitit; tandem cum socio fratre deliberans, gubernandos eidem uiro commisit, et ne uel eos uenderet ullo tempore laederetue districte praecepit. Non solum autem huiusmodi bestiis et dignioribus creaturis, sed et alus uilibus et minimis simili affectu compassionis adhaesit. Nam quia de Saluatore legitur: Ego sum uermis et non homo , uermiculos etiam, ne contererentur multoties de uia legebat; sed et apibus, ne deficerent, forte uinum uel mel in hieme ministrabat. Diligenter enim, non tam illarum, quam et aliarum creaturarum efficaciam attendebat, et quidquid admirationis, delectamenti seu cuiuscumque ualoris in unaquaque perpendere poterat, id totum in omnium Factoris gloriam regerebat. Quid putas, in sole, luna firmamentoque et stellis; quid in elementis et eorum effectibus siue ornatibus; quid, inquam, in omnibus omnium Creatoris potentiam, sapientiam bonitatemque contemplans, uerae cognitionis, dulcedinis hausit et gratiae? Utique quempiam mortalium non arbitror hoc posse uerbis exprimere.Et quoniam ad unum principium omnia retorquebat, propter hoc omnia fraterno nomine nuncupabat, omnia ad unius Conditoris laudem continuus ipse in laudibus inuitabat. Ipse uero, nomen Domini nominans , totus supra hominis intellectum afficiebatur, totus in iubilo, totusque alterius saeculi uidebatur. Propterea et tantam nomini Saluatoris reuerentiam exhibebat, quod et qualecumque scriptum inueniret inhoneste locatum, reuerenter illud recolligens, in loco reponebat honesto, ne forte uerba diuina uel nomina, uel etiam litterae quibus illa scribuntur, continerentur in illo. Quanto autem, putas, erga pauperes homines compassionis ardore feruebat, qui tanta non solum ad animalia bruta, uerum etiam ad insensibiles et infimas affluebat pietatis dulcedine creaturas? Nam hic uere pauperum patriarcha omnium pauperrimus esse desiderans, etsi supra uilem tunicam nihil possessionis appeteret, noluit tamen in hac unica necessitate parcere sibi ipsi, quin et illam pluries indigenti cuiquam promptissime cuperet impertiri.Uestes quoque diuersas a diuitibus in hieme postulabat, quas, illis libentissime dantibus, ita ut nec ad restitutionem teneretur, accipiens, eas egenis, quos prius habere contingeret obuios, in frigore porrigebat. Grauissimum erat illi, si alicui pauperum uerbo uel facto perciperet quidquam molestiae fieri. Audiens enim tempore quodam unum e fratribus pauperi cuidam huiusmodi uerbum inuectionis inferre: Uide ne forsitan falso simules paupertatem!, durius increpatum fecit coram eodem paupere nudum procidere et, pedibus eius deosculatis humiliter ab ipso ueniam postulare. Ait enim: Qui pauperi maledicit, Christo facit iniuriam, cuius nobile signum gerit, qui uoluntarie pauperem pro nobis in hoc mundo se fecit. Ipse quoque, etsi minimum quid haberet corporalium uirium, humeros tamen proprios saepius ad subleuanda supposuit onera pauperum. Quorum etiam pio zelo multa alia faciebat frequentius in hunc modum, quae, nisi breuitati studeremus, scribere non fuisset indignum. De fructu praedicationis illius, et de deuotione populi circa ipsum; et de quibusdam miraculis eius, et de solemnitate praesaepii et uisione. Sanctus uir Dei Franciscus, eo tempore quo, ut dictum est, uolucribus praedicauit, per ciuitates et castella longe lateque circuiens , tantorum diuina uirtute ad poenitentiam corda commouit, quod et aliquoties ad religionis habitum simul triginta recepit. Tanto namque desiderio turmatim populus confluebat ad ipsum, ut si quis uel eius uestimenta contingere posset, felicem se prae deuotione permaxima reputaret. Introeunte ipso ciuitatem aliquam uel castellum, pulsatis illum campanis solemniter exceperunt, et cum ingenti gaudio aduentui eius unanimiter applaudentes, obuiam sibi quandoque cum ramis arborum processerunt. Confundebatur haeretica prauitas, fides extollebatur catholica, quam non solum hic sanctus uita magnificauit et uerbis, sed et plurimis extulit miraculorum prodigiis. Nam et omnem languorem, diuini nominis inuocata uirtute curauit, uerbo magnifice daemones effugauit, nullaque oranti necessitatis seu periculi difficultas obsistere potuit. Cuius miracula etsi prolixiori tractatui reseruemus, pauca tamen huic opuscolo breuiter inseremus. In ciuitate Tuscanella miles quidam beatum Franciscum hospitio deuote collegerat; cuius unicus filius etsi iam annos ablactationis transierat, adhuc tamen in cunabulis claudus et toto corpore debilis decubabat. Hic beati uiri pedibus humiliter se prostrauit, eumque flebiliter pro filii sui sanitate rogauit. Sed Dei famulus, ad talia indignum se reputans, nequaquam primitus acquieuit, donec ad ultimum uictus instantia deprecantis ad orationem se contulit, factoque deinde signo crucis, in nomine Domini puerum alleuauit . Puer autem, cunctis uidentibus, incontinenti surrexit, et sanus per domum huc atque illuc, prout uoluit, ambulauit. Alio tempore quidam uir Petrus nomine, in ciuitate quae Narnium dicitur, sic omnium membrorum fuerat officio destitutus, ut per quinque mensium spatium quasi truncus immobilis iacens, linguam saltem utcumque moueret et oculos miserabiliter aperiret. Hic, audito quod beatus Franciscus illic applicuisset, mox ad episcopum loci suppliciter rogans misit, ut ad se diuinae pietatis intuitu seruum Dei uenire rogaret, eo quod ex ipsius praesentia sanitati restituendum se crederet. Ad quem uir Dei pietate commotus accedens, signum crucis super eum a capite usque ad pedes protraxit; et mox, omni morbo fugato, in uirtute Altissimi sanum erexit. In eadem ciuitate quaedam mulier oculorum lumen amiserat, quae et a beato Francisco illuminari cum gaudio meruit, statim ut ab eo super oculos signum crucis accepit.Quaedam mulier ciuitatis Eugubii sic ambas habebat manus contractas, ut ad omne opus agendum penitus essent inutiles. Quae cum beatum Franciscum illic aduenisse cognosceret, moestitiae plena cucurrit ad illum, ut suam ei miserandam necessitatem ostenderet. Quam uisam uir Dei commiserans tetigit ac sanauit, ita ut illa propriis manibus caseatam continuo praepararet, eamque famulo Dei, de qua et ipse paulisper ob deuotionem mulieris accepit, offerret. Frater quidam miseranda nescio cuius infirmitatis angustia torquebatur, nisi quod pessimum a plerisque daemonium fuisse putatur. Nam nunc allisus uolutabatur spumans et aspectu horribilis, nunc autem rigidus et extensus, nunc curuus iacuit et contractus, nunc uero ad staturam hominis a terra, pedibus aequatis capiti, leuabatur, miserabiliter illico relapsurus. Ad quem infirmitate illius agnita, pater sanctus accessit; primo quidem orationem pro eo fundens ad Dominum, ac deinde signum crucis exprimens super illum. Ad quod subito mirabiliter factum est, ut frater ille sic immunis a passione huiusmodi pessima fieret, ne uel motum prorsus ex tunc exiguum de illa sentiret. 0 Apud castellum Sancti Gemini quodam tempore beatus Franciscus praedicans regnum Dei , cum tribus fratribus domum cuiusdam uiri deuote receptus intrauit; cuius uxorem, sicut omnibus loci illius incolis notum fuit, daemonium male uexauit . Pro qua uir sanctus, eo quod hominum timeret applausum, diu antequam acquiesceret exoratus, tandem uictus prece, tres fratres suos in tribus angulis domus ad orandum pro illa constituit, et in quartum similiter oraturus ipse secessit. Post haec ad mulierem miserabiliter se gerentem confidenter accessit, et in Christi nomine daemoni ut exiret per obedientiam imperauit. Qui, Domino id ad humilitatem famuli sui conseruandam agente, tam subito horrende stridens egressus est, ut uir Dei sibi fuisse illusum certissime crederet, statimque a loco cum uultus suffusione recederet.Unde et alia uice per idem castellum transitum faciens, ipsam mulierem post se, ut ei loqueretur, deuote currentem et uestigia pedum eius deosculantem uidere uel alloqui noluit, donec uere illam daemoniacam fuisse, cunctis hoc attestantibus, tandem uix credidit.Erat quoque in Ciuitate de Castello quaedam mulier habens daemonium , quae, adueniente illuc beato Francisco, perducta uenit ad ipsum. Aderat autem multitudo populi ciuitatis ad rogandum pro illa, quae se crebra ipsius daemoniacae grauatam conquerebatur insania. Quam ut audiuit beatus Franciscus clamantem pro foribus et furentem, scire uolens an esset uere daemonium, emisit ad illam primitus quemdam fratrem. o Quem illa uidens, nouit non esse beatum Franciscum et nequiter subridens quasi pro modico duxit illum. Interim autem uir Dei in oratione prostratus, ea tandem completa, ad mulierem fiducialiter est egressus. cuius illa sustinere non ualens praesentiam, uolutabatur coram illo cum fremitu super terram. Ipse uero per obedientiam imperauit exire spiritui; qui egrediens nec ad momentum resistere ualuit imperanti. Haec et his similia plura per beati Francisci non solum corporalem praesentiam gesta sunt, uerum etiam, si qua fortasse uel manu contingeret, erant in eius absentia contra diuersas clades salubre remedium. Nam in finibus ciuitatis Aretii supra modum quaedam mulier grauida torquebatur, eo quod uirtutem pariendi parturiens non haberet, ita ut omnino spes de ipsius salute non esset. Accidit autem tunc temporis beatum Franciscum propter infirmitatem corporis et debilitatem ad eremum quamdam in equo fuisse deductum, et eumdem equum reduci a quodam fratre per illum locum. Uidentes autem homines loci fratrem, ipsum esse beatum Franciscum sperabant, quem qui iam aliunde transierat, illac transiturum audierant. Cumque non sine graui dolore comperissent ipsum non esse, non tamen adhuc penitus desperantes, coeperunt rem aliquam a sancti uiri manibus attrectatam diligenter inquirere. Inuenientes autem freni habenas, quas manu uir Dei tenuerat, ipsum frenum ab equi ore uelociter extrahebant, ponentes id super mulierem quam periclitari uidebant; factumque est ut statim illa cum gaudio pareret et ultra periculum penitus non sentiret. Uir quidam religiosus Gaufreducius nomine, Castrum Plebis inhabitans, quemdam penes se deuote funiculum conseruabat, quo se beatus Franciscus quandoque praecinxerat. Accidit autem in eodem castello plurimos utriusque sexus grauiter infirmari, cum iam dictus uir aegrotantium loca circuiens ipsius funiculi partem in aqua tinxit uel eidem aquae minimum quid de illo immiscuit, et sic in aegritudinis lecto decubantibus potum dedit. Sicque mirabiliter factum est ut, si qui languentium ex huiusmodi potione gustarent, optatam continuo sanitatem reciperent.Panes etiam ad benedicendum beato Francisco saepius offerebant, de quibus aegri gustantes a diuerso languoris incommodo resurgebant. Crebro quoque pius pater quasi seminudus a populo derelictus est, eo quod tunicam illius per particulas cum cultellis inciderent, easque deuote contra diuersa pericula pro salutis remedio conseruarent. Accidit praeterea res quaedam mirabilis anno ante felicem beati Francisci transitum tertio, quam, multis aliis praetermissis, digne recolendam existimo. Ipse namque uir sanctus ea praecipue quae circa Christum gesta sunt assidua meditatione reuoluens,noluit eorum quae sacris Euangelii uoluminibus enarrantur pro sua possibilitate uel unicum iota uel apicem transgredi; quin in omnibus, quae de Christo scripta perpendit, super omnia quae in huius uitae uolubilitate geruntur, iugum ipsius Domini suauis simum onus que leuis simumt cuperet experiri. Igitur solemnitate quadam dominicae natiuitatis instante, humilem nascentis in Bethlehem Saluatoris infantiae paupertatem, similitudine qua poterat, uir Dei repraesentare desiderans, ad castellum de Graecio quemdam uirum religiosum et nobilem nomine Iohannem praemisit; qui ad hoc bouem sibi et asinum cum praesaepio contra uenturae festiuitatis gaudia praeparauit. Aduenit denique nox solemnis, aderatque beatus Franciscus, pluribus illic secum fratribus adunatis. Praeparato itaque praesaepio foenum imponitur, adducti bos et asinus ad praesaepium collocantur, et sic cum gaudio uigiliae celebres inchoantur. Confluente igitur e diuersis locis multitudine populi, facta est nox illa iucunditatis insolitae plena, facta est cereis et facibus luminosa, nouoque ritu celebrantur Bethlehem nouae solemnia. Fratres quoque laudes Domino debitas exsoluebant; sed et cuncti qui aderant nouis laetitiae canticis applaudebant. Stabat autem coram praesaepio beatus Franciscus; stabat, inquam, suspiriis prae gaudio plenus; stabat indicibili suauitate perfusus. Tandem super ipsum praesaepe sacra missarum aguntur solemnia, cum et ipse sanctus Dei leuita, solemnibus ornamentis indutus, Euangelium uoce sonora pronuntiat, ac deinde populo de nato in Bethlehem Rege paupere melliflua praedicat. Tanta uero pietatis dulcedine circa iam dicti Regis afficiebatur infantiam, ut, si quando Iesum Christum nominare deberet, ipsum ueluti balbutiens puerum de Bethlehem prae nimia amoris teneritudine nuncuparet. Sed et ne facta putentur haec omnia sine nutu diuino, miranda talis ibidem cuidam uiro uirtutis ostensa est uisio. Uidit namque ad saepedictum praesaepe beatum Franciscum accedere et quemdam, qui in illo iacere uidebatur exanimis, uelut a somni sopore puerulum excitare. Creditur itaque non immerito suam Dominus Iesus Christus infantiam recolenti in huiusmodi formula non absurde monstratus; quippe qui in multorum cordibus per obliuionem quasi sopitus et mortuus, ueluti per beati Francisci doctrinam et exemplum euigilans ad memoriam est reductus. Finitis igitur tantis cum exsultatione solemniis, unusquisque laetus ad propria remeauit. At uero de foeno praesaepii conseruato plura diuersimode postmodum ab utriusque sexus hominibus sunt remota pericula, necnon et brutis animalibus morbidis sanitatis collata remedia.Porro locus praesaepii templum Domino consecratur, et altare super ipsum praesaepe constructum ad sancti patris honorem et facti memoriam dedicatur. Tot et tantis refulsit beatus Franciscus, tum adhuc uiuens in carne, tum post excessum uitae, miraculis, quod ea plenius explicare multo prolixioris est operis. Nam praeter alia quasi innumera, quae in diuersis aegritudinum, necessitatum seu periculorum generibus gessit, multos etiam mirifice mortuos suscitauit; quorum, etsi de pluribus non sumus incerti, numerum tamen ad praesens certum non ponimus, nisi quod undecim esse a uiris fide dignis accepimus.Haec igitur de miraculis eius in praesentiarum utcumque tetigisse sufficiat, ne cursum uitae eius breuiter audire uolentes taedio miraculorum narratus afficiat. Quid enim miraculis, quae sanctitatem magis ostentant quam faciunt, immoremur, cum etiam miraculosae conuersationis eius insignia, quorum pauca perstringimus, plurima propter breuitatem subticere cogamur? Paucissimas enim arbitror esse uirtutes, in quarum exercitiis uir iste beatus notabilia multa non gesserit, quae ad narrandum forent utique potiora miraculis.  De studio orationis et conflictu eius cum diabolo; de constantia praedicationis; de apertione libri et uisione Seraph crucifixi, et de apparentibus in ipso Christi stigmatibus. Ad omnia uero quae gloriosus pater Franciscus intendit et fecit tutissimum eius refugium oratio crebra fuit. Nam etsi ardentissimo zelo proximorum lucris intenderet, studuit tamen summopere, ne sui ipsius curam in omni perfectionis experimento negligeret. Ad hoc solitaria loca quaesiuit, ad hoc in eremi uastitate resedit; sed et inter homines habitans, ad ecclesias domosue desertas solus nocte perrexit. O quantos in huiusmodi locis terrores, quantaque diaboli machinamenta deuicit! Cui non solum intus malignus ille pestifera saepe suggessit, sed et in aliqua horrenda effigie manu ad manum cum illo conflixit.Talia, inquam, loca intrepidus, ut in oratione sibimet inuigilaret, elegit; ibi prius didicit, quae postmodum alios docuit. Didicit autem non ut curiose quae loqueretur uerba confingeret, sed sic supra modulum eruditionis humanae ex affluentia doctrinae caelestis uberrime bibens, ut non tam uerbis quam uirtute Spiritus ad eructandum proximis opportuno tempore plenus esset. Nam, etsi quando haec uel illa dicere cogitasset, accidit ut ad praedicandum ueniens omnium illorum quae praecogitarat oblitus, omnino quid diceret non haberet; sed nec tunc quidem defectum suum confiteri coram cunctis erubuit, et sic subito mira uerborum eloquentia affluere coepit. Sic spe tota iugiter in solius Domini prouida largitate suspensus, de propria penitus diffidebat industria, eademque mentis constantia multis loquebatur ut paucis, eadem diligentia uni soli praedicauit ut multis. Nullius quoque uerebatur personam, quin aequanimiter sapientibus et indoctis, magnisque loqueretur et paruis. Nam et cardinalibus coram domino papa Honorio congregatis constantissime praedicauit, non utique tam uerborum simplicitate mouens ad risum, quam mirando spiritus feruore compunctionis extorquens suspirium. Igitur uir iste sanctissimus, qui sibi et proximis utiliter diuidere tempora nouit, quadam uice relictis ex more saecularium turbis, locum solitudinis petiit, paucosque, qui suam ab omni incursantium tumultu quietem defenderent, secum duxit. Cupiebat enim ad tempus soli Deo uacare, et si quid pulueris ex hominum conuersatione forsitan contraxisset, extergere. Cumque, mentis aliquantulum continuata quiete, contemplationis fructum sapidius degustasset, totis praecordiis desiderabat agnoscere, quid agendo sacrificium de se Domino magis gratum posset offerre. Iam uir mirandae uirtutis consummauerat, cum se adhuc uix incepisse credebat. Summum eius studium fuerat ad anteriora se semper extendere, et retroacta quasi in nihilum computare. Cupiebat igitur adhuc de nouo omnes corporis passiones cunctasque mentis pati angustias, quo perfectius compleretur in ipso beneplaciti diuini uoluntas. 0 Cumque huic desiderio quanto diutius tanto feruentius anhelaret die quadam in eremitorio quo manebat ad altare deuotus accessit; super quod Euangeliorum librum cum reuerentia et timore deposuit. Post haec humiliter se coram altari in oratione prosternens, quanta poterat deuotione clamauit ad Dominum , ut in prima libri apertione sui de ipso beneplaciti dare dignaretur indicium. Tandem corde contrito ab oratione consurgens se crucis simo muniuit, librumque de altari reuerenter acceptum aperuit. Cui cum Domini nostri Iesu Christi passio primum occurreret, suspicatus est ne casu hoc forsitan accidisset. Unde et rursus librum claudens, rursus aperuit, pluriesque hoc ipsum reiterans, idem quod prius uel simile prorsus inuenit. Ad hoc Christi miles intrepidus non expauit; et qui iam dudum martyr desiderio fuit, etiam tunc se ad omne, quod pro Christo sustineri poterat, flagrantius animauit.Et quoniam pro his omnibus Domino laetitiae cantica corde iucundo deprompsit, propterea non multo post maioris reuelatione mysterii dignus fuit. Nam duobus annis antequam uir ille beatus felicem Domino spiritum redderet, moram in eremitorio quod Aluerna dicitur faciens, uidit in uisione quasi Seraph unum in aëre sex alas habentem, cruci manibus extensis pedibusque coniunctis affixum. Alarum uero duas super caput erectas et duas ad uolandum extensas habebat; porro duabus totum corpus tegebat. 0bstupuit uehementer uir sanctus ad uisum, et alternabantur in ipso timor et gaudium. Delectabat eum speciei illius mirabilis pulchritudo; deterrebat plurimum horrenda crucis affixio; sed et hoc laetificabat, quod gratiose se respici uidebat ab illo. Cumque diutius anxio spiritu cogitaret quid huiusmodi uisionis nouitas importaret, nihil de illa liquido intelligere poterat, donec in se ipso tandem uidit gloriosissimum illud miraculum: miraculum, inquam, omnibus, ut arbitror, retroactis saeculis inauditum. Apparebant namque in manibus eius et pedibus quasi fixurae clauorum , latusque ipsius dextrum ueluti lancea perforatum. Manuum uidelicet interior et pars pedum superior supereminentia quaedam ex ipsa carne ueluti clauorum capita protendebat; manus autem exterius et pedes inferius signa quaedam oblonga gerebant, ueluti retorta clauorum acumina, quae et ipsa carnem similiter reliquam excedebant. In latere uero dextro cicatrice obductum uulnus apparuit, quod et sacrum sanguinem saepius euaporans tunicam ipsius necnon et aliquoties femoralia tinxit. Talibus igitur uir Dei in se resultantibus margaritis, studuit summopere pretiosissimum illum thesaurum, quo speciali eum Dominus praerogatiua ditauerat, ab omnium omnino uiuentium oculis conseruare reconditum, ne quod uel minimum conscii cuiusquam familiaritatis occasione fortassis incurreret detrimentum. Unde et quia rarissime perpaucis praecipua consueuerat reuelare mysteria, ea quoque, quae tam gloriose parebant in ipso, maxime sibi familiaribus diu erant incognita. Periculosum enim existimans inclitum apparere in oculis hominum, sed et pro magno non reputans occulta quorumlibet bona non esse maiora iis quae proferuntur in publicum, ruminabat multoties illud in ore propheticum: In corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi . Fratribus quoque circa ipsum conuersantibus dederat tale signum, ut si quando eum cum extraneis occupatum praedictum uersiculum recitare perciperent, illum, ne forsitan in uerba sibi nociua difflueret, curialiter ab eorumdem colloquiis expedirent.Itaque uulnus lateris, quoadusque uixit in corpore, diligenter uiro Dei celante, solus hoc frater Helias casu utcumque prospicere meruit. Frater uero Rufinus, ad eum scalpendum admissus, manu illud sensibiliter, sed fortuito, contrectauit ; Sad cuius contactum uir sanctus remurmurans grauissime doluit, et iam dictum fratrem inculpans, ut hoc sibi Dominus indulgeret adiunxit. De iis quae ante mortem sustinuit, fecit et dixit; de feruore ipsius et patientia; et de transitu eius et exsequiis. Iam beatissimus pater Franciscus, annis a conuersione sua decem et octo peractis, nullam uel modicam carni requiem dederat, sed per diuersas mundi partes praedicando laboriose circuiens, inusitatis eam et noui generis disciplinis affligere non cessarat; et quamuis ei in multis languoribus effluxissent dies praeteriti, duobus tamen annis, qui adhuc uitae eius erant residui, grauioribus coepit et magis continuis infirmitatibus perurgeri.Sed et licet caro naturali corruptelae necessarioque se praesentiret propinquare defectui, non tamen adhuc dissensit, quantum poterat, sub assueti rigoris lege teneri. In tantum enim uir reuerendus se sibi subiecerat, tantaque corpus harmonia spiritui concordarat, ut etiam carnis repugnantiam uix sentiret in omnibus quae spiritus agenda dictabat. Igitur uir sanctus spiritu ad omne bonum promptissimus, qui tanto hactenus animarum zelo feruebat, adhuc in praedicatione non desistens intendere proximorum saluti, corpus emortuum fecit in asino per ciuitates et castella circumuehi. Suadebant autem fratres eique cum omni precum instantia supplicabant, ut infirmitatibus suis medicorum auxilio subueniri permitteret: uidentes utique quod de die in diem magis magisque deficeret. Ipse uero consentire in hoc fratribus penitus recusabat, ueluti qui hactenus carnis curam non egerat, iamque dissolui et esse cum Christo multo melius anhelabat. Uerum quamuis stigmata Domini Iesu in corpore suo portaret quia tamen in ipso oportuit ea quae passionum Christi deerant adhuc amplius adimpleri , coepit et aliis languoribus infirmitas oculorum grauissima superaddi. Tunc supradictus frater Helias, quem ueluti loco matris elegerat et adhuc uiuens gregi suo pastorem praefecerat, compulit eum et rationibus induxit, ut sibi mederi permitteret, timens ne forte per incuriam penitus oculorum lumen amitteret. Cui uir sanctus humiliter obtemperans tamquam patri, plura suis ex tunc oculis medicamina patiebatur apponi, quamuis ingrauescente malo, nullius essent remedii. Tandem Reatam curandae iam dictae infirmitatis occasione perductus est, ubi, et domino Honorio papa tertio moram tunc temporis faciente, honorifice a curia Romana deuoteque susceptus est. Familiarius tamen ei prae caeteris dominus Hugo, tunc Ostiensis episcopus, affuit, quem uir sanctus eodem domino annuente Honorio, in patrem ac dominum prae cunctis elegerat, cuius se cum uniuerso Ordine suo tutelae commiserat, necnon et obedientiae mandato subiecerat, sed et eumdem, prophetico spiritu ductus, apostolico honori prouisum fore non solum uerbis praedixerat, sed et factis multimode praesignarat. Hic igitur erga uirum sanctum mirando dilectionis affectu flagrabat; hic pauperculo Iesu Christi, tamquam famulus domino, ministrabat. Contestabatur idem ipse postmodum ad apostolicam dignitatem prouectus, se numquam in tanta perturbatione fuisse, quin omne mentis nubilum in solo uiri Dei intuitu uel affatu discederet, subitaque serenitatis suauitas et iucunditatis dulcedo rediret. Unde et quoties ipsum uidebat, ei tamquam Christi apostolo reuerentiam exhibebat. Hic itaque beatum Franciscum, ut curam sui gereret, instanter admonuit; cui et ipse sanctus in hoc humiliter, sicut et in aliis omnibus, obediuit. Factis igitur cocturis in capite, uenis incisis, collyriis et emplastris adhibitis, nihil penitus ad sanitatem profecit ; quin potius ipsum malum medicaminibus multiplicatis accreuit. Ipse uero tot incommoda corporis in omni patientia et gratiarum actione sustinuit; despectisque corporalium membrorum molestiis, totam ad Deum intentionem, spiritu confortato, direxit. Et ut internae consolationi liberius posset intendere, quatuor fratrum, uirorum uirtutis , deputabatur custodiae, qui et omni sollicitudine insistebant ipsius non solum necessitudini corporis procurandae, uerum etiam quietudini spiritus obseruandae. Iam gloriosus pater, in tantarum non mediocriter uirtutum gratia consummatus, transegisse se dies uacuos reputauit; et quamuis esset ad exteriora corporis exercitia prorsus inutilis, semetipsum tamen adhuc ad triumphos noui certaminis incitauit. Dicebat enim: Incipiamus, fratres, Deo seruire. Incipiamus, inquit, et proficiamus, quoniam parum hucusque profecimus. Uolebat rursus ad simplicitatis redire primordia; uolebat leprosis contemptibiliter de nouo seruire, et ab hominum conuersatione ad loca remotissima se transferre. Ab omni quoque se cura regiminis cupiebat eximere, eo quod multis de causis periculosum assereret, maxime in hoc tempore, praelationis locum tenere; esse uero plurimis utile magis regi quam regere. Cumque moram faceret apud Senas, quasi mense sexto ante obitum suum, toto corpore grauius quam solebat attritus, propinquare uidebatur ad exitum. Festinato itaque de longinquo frater Helias accurrit, eumque in aduentu suo paululum respirantem secum ad Cellam de Cortona perduxit. Ubi dum stetisset per modicum, acrius inualescente morbo, deduci se rogauit Assisium. Quo postquam peruenit, facta est non modica totius exsultatio ciuitatis; et gratias agentes laudauerunt unanimiter Dominum, quod tantum penes se recondi sperauere thesaurum . Adductus igitur in palatium Assisiani episcopi, coepit non multo post totius corporis uirtute destitui et tam atrociter per singula membra torqueri, ut interrogatus an potius martyrium a carnifice sustineret, triduanam huiusmodi passionem, etsi pro uoluntate diuina sibi placitam et acceptam, grauiorem tamen quouis martyrio responderet. Cernens itaque proximare diem uitae nouissimum, quem per reuelationem iam biennio ante didicerat, conuocauit ad se fratres quos uoluit , singulosque, prout sibi dabatur desuper , benedixit. Cumque caligantibus oculis uidere non posset, sicut quondam patriarcha Iacob, manibus cancellatis, dexteram fratri, qui a sinistris eius sedebat, imposuit ; interrogansque quis esset et intelligens esse fratrem Heliam (quem, ut dictum est, substituerat loco sui), sic se uelle respondit. Primum igitur illi, ac deinceps uniuersis in eius persona fratribus benedixit, et bona illi plurima imprecatus, benedictiones in eo multimodas confirmauit. Quibus completis, adiecit: Ualete, filii, omnes in timore Domini et permanete semper in ipso, quoniam tribulatio uobis approximat et maxima super uos est futura tentatio. Felices autem illi sunt qui in bonis perseuerauerint , quae coeperunt. Tunc sine mora ad Sanctam Mariam de Portiuncula se transferri poscebat, uolens illic animam reddere Domino, ubi primo, ut dictum est, perfecte uiam ueritatis agnouerat. Illum quoque locum in omni reuerentia et honore fratribus custodire praeceperat; hunc specialiter asserebat diuinis obsequiis et orationibus congruum; hunc supernorum dicebat spirituum frequentia uisitatum. Igitur in loco sibi desiderato paucis diebus quieuit, donec tandem mortis horam instare cognoscens, duos ad se fratres uocauit, quibus de transitu eius uicino Laudes alacriter Domino decantare praecepit. Ipse uero, prout potuit, in hunc psalmum prorupit: Uoce mea ad Dominum clamaui, uoce mea ad Dominum deprecatus sums . Unus autem e fratribus qui adstabant, pro cunctis sollicitus, dixit ad eum: Heu, pater benigne, ecce filii tui remanent sine patre! Recordare igitur orphanorum quos deseris, et, omnibus culpis remissis, tam praesentes quam absentes tua sancta benedictione consolari digneris. Cui piissimus pater respondit: Ecce ego quidem iam uocor a Domino, fili! Fratribus uero meis tam absentibus quam praesentibus omnes offensas et culpas remitto, et eos sicut possum absoluo; quibus tu haec, fili, denuntians, ex parte mea omnibus benedicas. Porro Euangelium secundum Iohannem ab eo loco ubi incipit: Ante diem festum paschae sibi legi poposcit; deinde se cilicio superponi cinereque conspergi praecepit. Et sic, filiis circumstantibus et lugentibus, pater sanctus in Domino feliciter obdormiuit . 0 Unus autem ex illis, specialis eius discipulus, uir fama non modicum celeber, cuius nomen ideo subticetur eo quod tanto nollet praeconio gloriari dum uiueret, uidit illam gloriosam animam carne solutam in stellae grandis et radiantis effigie; uidit, inquam, ueluti super aquas multas, candida subuectam nubecula in caelum directe conscendere . Sic nimirum, qui contemptibilter in area uitae huius laboriosae spicam carnis terrena terendo confregerat , iam excussa palea , granum purum in horrea summi Regis ingreditur; sic mortali uita defunctus, aeternaliter uicturus, uiuo pani coniungitur, qui turbam Christi famelicam, ne in uia deficeret , de paupertatis horreo satiarat. Et bene super aquas multas in specie stellae, candida sub uectae nubecula , uidebatur ascendere; quippe qui mundus ex aquis terrenae delectationis assumptus multitudini populorum tam miraculis quam uita splenduerat et doctrina; quibus in lata perditionis uia quasi caecis errantibus luminosum iter pandens ad gloriam, eam, quae prius stricta paucis in illa gradientibus timebatur, ampliauerat se turmatim sequentibus uitae uiam . Regnat ergo diues in patria pro paupertatis transitoriae copia; regnat, inquam, sibi regibus huius mundi substratis, quos hic misera rerum pereuntium ditat inopia. Factus est itaque concursus populorum ciuitatis Assisii Deum unanimi iucunditate laudantium , eo quod tantum illis dignaretur commendare depositum. Erat autem primitus pro tanti patris subtractione planctus filiorum non modicus, qui non multo post in laetitiae canticum est conuersus. Uidebant namque nouum illud, quod fecerat Dominus super terram ; uidebant, inquam, non planctu sed plausu dignum miraculum, sacrum uidelicet corpus, Christi stigmatibus decoratum. Aspiciebant membra eius, morbida prius et rigida, iam tractabiliter pro tangentis se uoluntate flectentia; carnem quoque, duram prius et liuidam, ueluti pueruli teneritudine iam resumpta, mirando candore nitentem, et quasi carnis glorificatae speciem prae decoris magnitudine praetendentem. Gloriosum tunc erat in carne tam candida uidere similitudinem fixurae clauorum immo, nigros ut ferrum clauos ex ipsa carne formatos in medio pedum et manuum, dextrumque latus sacro sanguine rubricatum. Lacrimabantur itaque filii prae gaudio cordis , et osculabantur in patre signacula summi Regis. Facta est igitur nox illa, in qua sanctus decessit, in diuinis laudibus, in multitudine populi et luminarium claritate solemnis, donec, mane facto , cum uniuersis qui ex circumiacentibus locis copiose confluxerant, illic ciuitatis Assisii communitas tota conuenit. Sublatum ergo sacrum corpus cum hymnis et laudibus tubarumque clangoribus honorifice detulerunt, et sacras exsequias solemniter exsequentes, ramos arborum nihilominus in manibus acceperunt . Portantes autem filii pium patrem, ad ecclesiam Sancti Damiani, quam primam, ut dictum est, ipse construxerat, substiterunt; eumque filiabus ipsius, quas ibidem plantauerat, pauperibus uidelicet Dominabus et sacris uirginibus, ostenderunt. Et ecce pia mater illarum, prima scilicet illius religionis planta, re Clara et nomine, ad uidendum corpus dilectissimi patris cum filiabus admissa, coepit miserande nimium plangere super illum , nimirum cui ex cunctis mortalibus tam irrecuperabile subtrahebatur solatium. Sed et caeterae, quantum pudori uirgineo licuit, complanxerunt; tandemque singulae manus illius pretiosissimis gemmis ornatas deosculatae sunt; et sic efferendum, prout oportuit, cum dolore permaximo dimiserunt. Tunc perlatum est in ciuitatem corpus sanctissimum et in loco, ubi primum litteras puerulus ipse didicerat, ubique postmodum primitus praedicauerat, est sepultum, ut conuenienter felix initium mediumque felicius ac felicissimam consummationem per hoc sibi confluxisse pateret in unum gloriae cumulum. Quot annis post conuersionem uixit, qua die transiit, et sub quibus Romanae Sedis Pontificibus cursum suum peregit; de modo et temporibus canonizationis et translationis illius. Iam uiginti annorum spatium erat elapsum, ex quo primum gloriosus Christi confessor et leuita Franciscus consiliis euangelicae perfectionis adhaeserat et in uita mandatorum diuinae legis inoffenso pede cucurrerat. Transiit autem uenerabilis idem pater ex huius mundi naufragio anno Dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo uicesimo sexto, quarto nonas Octobris, die dominico, sepultus, ut dictum est, in ciuitate Assisio. Coeperat autem cursum suum uir iste beatus sub illustri uiro domino papa Innocentio tertio, quem feliciter sub eiusdem successore consummat Honorio. Quorum prior, sicut in omnibus uiro Dei, ut supra dictum est, de Ordinis institutione consensit, sic et alter, ut in Regula tangitur, omnia eidem sancto benigne postmodum confirmauit. Quibus salubriter dominus Gregorius papa succedens, qui uidelicet in minore officio constitutus nouellam eiusdem religionis plantationem ab euellentium importuno impulsu defenderat et, donec firmius radicaret nutrierat, ac ueluti fidelissimus hortulanus ad multimodum cum Dei adiutorio fructum prouexerat, ipsum patrem sanctissimum, non solum innumeris et probatis famosum miraculis, uerum etiam cuius miraculosam conuersationem sensibiliter ipse cognouerat, amplius magnificandum duxit in terris, quem glorificatum iam nemo dubitabat in caelis. Nam anno Dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo uigesimo octauo, habito cum cardinalibus et aliis quam plurimis ecclesiarum praelatis super ipsius sancti canonizatione tractatu, cum totius curiae Romanae frequentia et omnium praelatorum qui tunc penes curiam residebant, necnon et principum terrae et infinita populi multitudine, personaliter a ciuitate Perusina ad sepulcrum illius accessit, eumque glorifice cum missarum mysteriis, exhortatione sermonis, miraculorum recitatione, indumentorum gloria, luminarium rutilatione, campanarum sonitu, tubarum clangoribus, laudantium concentu et iubilo, laetantium applausu et tripudio, necnon et maximis, quae longum foret enarrare, solemniis, de communi uniuersorum consensu catalogo Sanctorum adscripsit, eiusque festiuitatem die obitus sui, id est quarto nonas Octobris, uniuersaliter per totius mundi partes solemniter celebrandam instituit ac mandauit, sicut et ipse suis postmodum litteris declarauit. Facta est autem haec ipsa beati Francisci canonizationis praeclara solemnitas die dominico, die kalendarum augusti septimo decimo. Anno uero Domini millesimo ducentesimo trigesimo, non modica fratrum multitudine pro ipsius sancti translatione, necnon et generali Capitulo celebrandis ad saepedictam ciuitatem e diuersis mundi partibus adunata, iam praefatus eorumdem specialissimus pater, dominus papa Gregorius, cuius certa sperabatur ad hanc translationis solemnitatem praesentia personalis, sed tunc temporis aliis quibusdam urgentibus Ecclesiae praepediebatur negotiis, solemnes illuc cum suis litteris nuntios destinauit, quibus suae non solum insperatae causam absentiae necessariam declarauit, sed et filiis, quos paterno consolabatur affectu, de quodam mortuo per beatum Franciscum resuscitato certius intimauit. Ad haec per eosdem nuntios crucem auream, opere quidem gemmario pretiosam, sed omni auro et gemmis pretiosius lignum Crucis Dominicae complectentem; insuper ornamenta et uasa quaeque ad altaris ministerium pertinentia, necnon et decentissima solemnibus usibus indumenta transmisit. Quae omnia pretiosissima basilicae beati Francisci, quae ab omni iurisdictione inferiore exempta sua construebatur auctoritate, cuius et ipse primarium lapidem fundamenti posuerat, assignauit; sed et alia non modica tam ad eiusdem fabricae quam ad instantis solemnitatis impensas donaria deputauit. Translatum est igitur corpus sanctissimum ad eamdem constructam foris prope muros ciuitatis ecclesiam, sabbato, kalendarum iunii die octauo, cum tanto uidelicet apparatu solemni, qui breui sermone describi non posset; tantaque, quae ad ipsius translationis festa confluxerat, multitudine populi, ut, ciuitate illum capere non ualente, gregum more turmatim circumquaque per campos accumberet. Porro, sicuti gloriosus hic sanctus multis in uita claruerat miraculorum prodigiis, sic et a die transitus sui usque in praesens ad ipsius patrocinia, non solum in loco ubi pretiosus ossium suorum thesaurus reconditur, uerum etiam quacumque parte terrarum pie et fideliter implorata, innumeris miraculis coruscare se gaudet Ecclesia. Nam caecis et surdis, mutis et claudis, hydropicis et paralyticis, daemoniacis et leprosis, naufragis et captiuis, omnium ipsius meritis aegritudinum, necessitatum seu periculorum remedia conferuntur. Sed et multi mirifice mortui suscitantur, operante haec omnia uirtutis Altissimi magnificentia, cui soli est omnis honor et gloria per infinita saeculorum saecula. Amen. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi/RaimundusLullus_ArsAmativaBoni.txt b/testi/RaimundusLullus_ArsAmativaBoni.txt
new file mode 100644
index 0000000..bdd1a91
--- /dev/null
+++ b/testi/RaimundusLullus_ArsAmativaBoni.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Deus gloriosissime, totius ueri amoris fons et origo, In uirtute, gratia et benedictione tua Incipit Ars amatiua boni , Ad te cognoscendum et diligendum a tuo populo, Qui uiuis et regnas aeternaliter et infinite bonus, amabilis Deus, Per omnia saecula saeculorum. Amen. De prologo Deus benedictus mundum creauit, ut ipse superexcellenti cognitione et amore cognosceretur et diligeretur super omnia summus finis. Mundo igitur, in peruerso statu consistente, uehemens est ignominium et ingratitudo maxima, quoniam mundus ipsum finem, ad quem stat conditus, non sectatur. Adest autem ipsius deuiatio finis, nam ardentius diliguntur et diligentius cognoscuntur in mundo creaturae quam creator earum, dominus Deus noster, multoque desiderabilius utilitas propria quam publica procuratur; quocirca, quanto melius possumus, auxilio diuino mediante, ad hoc nitimur, quod dominus et Deus noster gloriosus cognoscatur et ametur uehementius creaturis et res publica fiat super cetera specialis, compilantes hanc Artem amatiuam boni , per quam amantia quemadmodum per Artem inuentiuam scientia demonstratur. Nam, sicut sub intellectu suum sumit scientia titulum, sic intitulatur amantia sub uoluntate; amantia quidem sine scientia, et e contrario, defectiua consistit. Propter hoc ad hanc Artem amatiuam principia et modum Artis inuentiuae sumimus, similem modum amandi sicut sciendi de scientia in amantiam transferentes, ut artificialiter per scientiam amantiam cognoscere et per amantiam scientiam diligere ualeamus. Quoniam, quanto plus amantiam scientifice cognoscemus, tanto quidem ad amandum illam in gradum portabimus altiorem et tanto efficacius inuentiua scientia, per quam cognoscemus eam, intelligetur, magisque delectabilis fiet nobis et insuper tutius ad propositum nostrum accedemus, quod est ad ligandum uoluntatem diligere bonum et ad rerum uerarum scientiam obtinendam. Per hanc enim Artem utrumque istorum haberi potest, uidelicet ut per amantiam scientia et per scientiam amantia consequatur, alia mixta in alia secundum huius amantiae processum. Subiectum igitur huius amantiae scientifice consistit hominem per uiam scientiae diligere Deum et se ipsum et proximum suum et ea, quae gradatim diligibilia sub istis ordinantur, ac etiam odire gradatim illorum trium contraria, cum suis consequentibus malis. Cum ergo, ut plurimum, in mundo diligantur odibilia et odiantur amabilia, dirigitur quidem ad hunc finem haec amantia, qui est cogere uoluntatem naturaliter amandum et odiri per consequens odiendum; quocirca studere desiderantibus in hac Arte uiam aperimus, qua ligare sciant, et naturae ui et artificio, ad amandum amabilia et odiendum odibilia cogere uoluntatem et deducere ad magis amandum amabilia et magis odiendum odienda. In his igitur, quae nunc dicta sunt, significauimus huius amantiae subiectum, quod in toto huius Artis processu est necessarium conseruari. In Arte quidem inuentiua regulas dedimus et modum ostendimus sciendi ligare intellectum ad ueri cognitionem. Est autem intellectus ligatus ad ueri cognitionem, cum certa et necessaria principia regulant illum et ordinant ad attingendum necessario obiectum uerum, affirmando illud, in quantum illius intelligit uera, sicut est cum intelligit Deum esse bonum et hominem esse animal et cetera huiusmodi. Nec ad intelligendum obiectorum uerorum contraria fore uera cogitur intellectus, sicut est ad intelligendum Deum esse malum et hominem esse lapidem, cum coerceatur necessario ista, cum sint falsa, intelligere negatiue. Cum enim intelligit necessario Deum esse bonum et impossibile hominem esse lapidem, non potest intelligere Deum malum nec hominem lapidem esse, sed consistit intellectus liber in omnibus his, quae uel affirmatiue uel negatiue propendit, quamuis, se cogendo, ad rerum intrauerit cognitionem per ordinationem et regulationem principiorum, quorum necessitas coegit eum suorum obiectorum cognitionem sumere manifestam. Uerumtamen haec coactio neque intellectus naturam neque illius libertatem neque principia inuentiuae Artis impugnat, quoniam naturale est eidem et liberum intelligere necessario uerum, cum sit obiectum illius, et naturale est necessitatem principiorum regulariter deducere intellectum ad illum finem, ad quem creatus consistit. Solum ergo intellectus coactio consistit in modo, quem artifex infert intellectui, dum artificiose inducit eum et ordinat ad attingendum rerum intelligibilium ueritatem. Consimili modo etiam, sicut de ligatione et coactione intellectus dictum est, datur uia et cognitio ligaminis uoluntatis, ad quam ligandum uia consilii artificiale scrutinium praeparauimus, ut ad amandum amabilia et odiendum odibilia illam coercere possimus. Nam, sicut sub propria ratione affirmationis consistit uerum intellectus obiectum, sic bonum sub propria ratione dilectionis consistit uoluntatis obiectum, atque malum sub oditionis propria ratione consistit obiectum uoluntati, sicut falsum constat intellectui obiectum sub negationis propria ratione. Et oportet necessario has duas proprietates scientiae et amantiae, sub intellectu et uoluntate comprehensas, aequales esse, quoniam Deus a populo suo dignus est aequaliter cognosci et amari. Unde sequitur cetera, sub Deo similia, aequaliter affirmari et diligi, et eorum contraria negari aequaliter et odiri. Est ergo uoluntas in tantum ligabilis ad assumendum obiectum suum per regulam et necessitatem principiorum, ad idem obiectum uoluntatis confluentium, ut uoluntas accipiat illud, quantum etiam intellectus, existente ipsa uoluntate in tantum libera ad obiectum, quantum intellectus ad illud liber existit, ut dictum est. Ad alligandum igitur uoluntatem ad amandum bonitatem amoris et amantis et amati, hanc Artem intendimus applicare, explicantes huius doctrinam, uelut in ipsamet etiam Arte per sua principia propria continetur. Cum haec amantia sit excellens ualde, quia de principiis excellentissimis naturae et primis consistit, ea posita in uulgari, aliquibus latinis uocabulis, praeter uulgaris consuetudinem, oportet uti, necnon etiam quia plura realitatis praedictorum principiorum attingit intellectus, quam sint impositae uoces. Ad ea denotandum, uerba quidem aliquando fingere nos oportet et inusitatis sermonibus mentis habitum reseruare, quoniam praeter ista hanc amantiam ad illum bonitatis gradum, qui competit illi, extollere non possemus nec ad optatum peruenire propositum, cum ipsae realitates, quas intelligendo diligi necesse est, non possent uerbotenus reuelari. Hac intentione hanc amantiam tradimus etiam in uulgari, ut hi, qui latino nesciunt uti, artem habeant et doctrinam alligandi uoluntates suas ad amore bono diligendum, acquirentes scientiam, qua sciant rerum intelligere ueritatem, et ut etiam uiri periti latino utentes, uiam et modum inueniant descendendi ad expressam locutionem in uulgari, utentes uulgariter uocabulis propriis huius Artis. Plura namque continet aliquotiens latina sententia rerum, quae uulgari idiomate non possunt exprimi, propter uocabulorum carentiam, quae haberi poterunt per hanc Artem. Quemadmodum etiam Ars ex uulgari nostro in latinum translata est, sic, Dei gratia mediante, si ad laudandum et honorandum nomen suum dignetur nobis Deus praesentem uitam tanto tempore sustinere, proponimus eandem in arabicum transferre, ad sectam Saracenorum erroneam confundendum, ostendendo illis errorem suum in manifestatione nostrae sanctae fidei Christianae. Ex qua huius Artis correctionem suppliciter petimus, necnon etiam omnium aliarum quascumque fecimus compilationum, in quibus, si errauerimus in aliquo, hoc quidem nostrae ignorantiae est uitium impendendum. Si autem haec Ars in idiomata barbara, uidelicet Saracenorum, Iudaeorum et paganorum ac etiam numerosorum schismaticorum et aliorum infidelium transferatur, poterunt quidem Christiani Arte soluere obiectiones, quas contra fidem catholicam ponunt, et ipsi Christiani eisdem obiectiones inferre, quas per uiam intellectus et amoris soluere non ualebunt; unde, per gratiam Dei, poterunt suum errorem cognoscere et ad uiam se dirigere ueritatis. Quare uehementer bono animo concupimus hanc Artem in eorum idiomata esse translatam. Uerumtamen, ut ipsa Ars in infidelium non cadat contemptum, nec de trinitate diuina nec de incarnatione Dei nec de ceteris articulis nostris explicite loquimur in eadem, quia prima fronte attentio et beniuolentia ipsius Artis ab eorum cordibus auferetur. Istum autem paragraphum, quoniam non decet, nolumus in aliquod infidelium idioma esse translatum. Utilissima est haec Ars, uelut processus ipsius manifestat; per ipsam etiam mores optimi et uirtutum potest acquiri claritas et priuatio uitiorum. Per ipsam insuper quaecumque scientia breui tempore potest nancisci, sectando principia ipsius Artis, secundum applicationem principiorum cuiusuis scientiae, obtinere ad ipsa principia huius Artis amandi , quae scilicet applicatio fit temptando et examinando illa per principia uniuersalia huius Artis, secundum amabilitatem et odibilitatem, affirmabilitatem et negabilitatem, artificialiter traditas in hac Arte. Quoniam, si aliarum scientiarum principia et processus ueritati concordant, oportet necessario, iuxta processum huius Artis, ea fore affirmabilia et amabilia; si uero, ratione alicuius falsitatis, deuient a ueritate, unde falsum et malum procedat, oportet iuxta illud ea esse negabilia et odibilia per hanc Artem, cum huius Artis principia et eius processus uniuersalia sint omnibus principiis aliarum scientiarum, uelut in hac amantia manifeste patet. Sed, quid dicemus per singula, utique inenarrabilia sint huius Artis commoda; quapropter ego, exigentibus meis peccatis, miser et indignus hoc opus siue aliud intitulari nomine meo, exoro suppliciter boni amoris amatores adesse multiplicationis huius operis adiutores, ut per hanc amantiam, auxiliante Deo, mundus in statu possit diuinae gratiae conseruari. De diuisione huius operis Diuiditur praesens opus in quinque distinctiones, quarum prima est de figuris, secunda de regulis, tertia de definitionibus, quarta de conditionibus, quinta uero et ultima de quaestionibus. Ratio quidem, quare figuras tradimus in hac Arte consistit, ut in eis fiat principiorum huius Artis speculatio; sensuali namque speculatione extollitur intellectus ad speculandum intellectualia, et inde uoluntas ad ea diligendum. Per eas etiam figuras, ars et doctrina traditur correspondendi principia principiis, consistente quolibet eorum in alio in se ipso, quod fit ad inquirendum et inueniendum multiplicitatem modorum et rationum, per quas amicus se alligat et intendit ad diligendum, bono et magno et durabili amore, suum bonum et magnum et durabilem amatum. Regulae ponuntur in hac Arte ad regulandum ipsius Artis principia et eorum definitiones et conditiones, et ad quaestiones etiam soluendum, ut eorum regularitate propendat amicus ordinare et regulare suum amorem ad amandum, prout amabilia decet amari et odiri odibilia, dilectione indigna. Ad hoc traduntur in hac Arte definitiones, ut per eas amoris et cuiuslibet principii sui natura et proprietates perquirantur; habita namque istorum cognitione, miscendo aliud principiorum in aliis, iuxta processum huius Artis, inueniet quidem uoluntas modum et naturam ad amandum secundum naturam et proprietates, quae amorem et principia sua reuelant. Unde informatur amor et incenditur ad amandum; et unde etiam eminebit doctrina sciendi concludere, secundum ipsorum principiorum definitiones, applicando ipsas definitiones ad quaesita. Conditiones etiam editae sunt in hac Arte ad perquirendum in eis responsiones, quae quaestionibus amoris conueniunt. In illis enim conditionibus, compositis ex principiorum definitionibus, attingitur amor scientificus, intelligendo et diligendo ipsas conditiones esse ueras et amabiles, et oppositas earum negabiles et odibiles, cum sint malae. Quaestiones similiter in hac Arte traduntur, ad inquirendum et soluendum quaestiones, perquirendo amoris ueritatem per sua principia conclusiue, quoniam hac inquisitione acquiritur amoris scientia, lucrando amorem, uelut in processu huius amantiae continetur. Omnes autem rationes ante dictas finaliter habemus ad cognoscendum et diligendum dominum Deum nostrum. Prima distinctio in quattuor figuras diuisa consistit. Quarum prima ex nouem principiis istis constituta est, quae sunt: Bonitas, magnitudo, aeternitas siue duratio, potestas, sapientia, uoluntas siue amor, uirtus, ueritas, gloria. Secunda etiam ex aliis nouem principiis generalibus constituta est, quae sunt haec, scilicet: Differentia, concordantia et contrarietas, principium, medium et finis, maioritas, aequalitas et minoritas. Tertia composita est ex triginta sex cameris, in quibus praedicta decem octo principia per litteras denotantur. Quarta uero et ultima ex tribus circulis est coniuncta, continente quolibet easdem nouem litteras, significantes principia huius Artis; et istorum trium circulorum sunt duo inferiores uolubiles ad habendum multiplicationem conditionum, inuentionum, solutionum et quaestionum huius Artis. In prima figura denotat B bonitatem, C magnitudinem, D aeternitatem uel durationem, E potestatem, F sapientiam, G uoluntatem uel amorem, H uirtutem, I ueritatem, K gloriam. In hac autem figura circulari describuntur seu figurantur per litteras ante dicta principia, ad utendum tertia et quarta figura huius Artis; aliter enim nemo illis uti posset. Et consistit haec prima figura circularis, ut eius circularitas circularem suorum principiorum significet mixtionem, miscendo principia in principiis circulariter, ad inquirendum et alligandum amorem ad amandum, secundum eorum naturam et proprietatem. Principia huius Artis generalia sunt, nec alia principia istis altiora possunt esse, nec per se ipsa magis manifesta; et ratio, quare ista adeo generalia et altissima et manifesta sumpsimus consistit, quoniam hanc Artem amatiuam, ad amandum quaeque amabilia et odiendum quaeque odibilia, generalem esse oportet, ut amicus uoluntatem suam alligare possit ad amandum generalia et ea specialia, quae ab eis indiuiduata descendunt. Super bonitatem siue ultra uel extra bonitatem, nullum est bonum principium, quoniam, praeter bonitatem, nihil potest esse bonum, quia sic suum esse bonum illius principii esset esse malum, ex hoc, quod malum esset esse bonum praeter bonitatem; etiam extra magnitudinem nullum potest esse principium magnum, quoniam sic oporteret simpliciter illud esse paruum et magnum sine contradictione, quod est impossibile; nec extra aeternitatem siue durationem potest existere siue durare aliquod principium, cum omne, quod est praeter aeternitatem siue durationem, in priuatione consistat. Si quod enim principium praeter durationem uel aeternitatem existeret, ipsum quidem esset et non esset, quod est contradictio manifesta; et hoc idem sequeretur de aliis huius figurae principiis eo modo. Ad haec quidem principia huius figurae praedicta possunt applicari cetera principia, quae sub istis implicite consistunt, sicut Deus, cum sit bonus, magnus, aeternus et cetera, et sicut perfectio, iustitia, largitas, simplicitas, nobilitas, misericordia, dominium, et huiusmodi alia, cum haec principia sunt bona, magna et cetera. Quocirca, innuit haec Ars amatiua ea principia, quae implicite sub explicitis huius Artis principiis continentur, cum necesse fuerit, oportere reduci ad illum modum, per quem ipsa explicita principia ordinantur in hac Arte et per eundem modum de illis iudicium in quaesitis fieri conclusiue. Secunda figura, sicut patet, ex tribus triangulis composita est, in quibus consistunt omnia et in quibus omne quaesitum scrutari potest. Triangulus enim uiridis de differentia, concordantia et contrarietate constat, supra quemlibet angulum cuius scriptum est, scilicet: Sensuale et sensuale, sensuale et intellectuale, intellectuale et intellectuale, ad denotandum differentiam, concordantiam et contrarietatem consistere inter ista. Est autem differentia et concordantia inter sensuale et sensuale, quemadmodum inter ignem et aerem; similiter et contrarietas, quemadmodum inter ignem et aquam, aerem et terram et sic in ceteris sensualibus. Differentia uero et concordantia sensualis et intellectualis est, sicut corporis et animae et sic de similibus. Sed contrarietas sensualis et intellectualis habet esse, sicut inter animam et corpus, illa existente incorruptibili et isto corruptibili, et sic de consimilibus istis. Similiter differentia et concordantia intellectualis et intellectualis consistit, sicut Dei et animae, intellectus et uoluntatis, et sic de aliis huiusmodi. Contrarietas uero intellectualis et intellectualis existit, sicut Dei et daemonis, uoluntatis bonae et uoluntatis malae, et sic de aliis similibus istis. Ratio quidem proportionis huius iam dicti trianguli in hac Arte est, quia constat subiectum perquirendi amabilia et odibilia, affirmabilia et negabilia sub ratione differentiae, concordantiae et contrarietatis. Triangulus rubeus de principio, medio et fine constat, ut sit instrumentum et subiectum perquirendi omnia persistentia sub ratione principii, medii et finis. In illo enim angulo, ubi scriptum est principium, super scriptum est, scilicet: Temporis, quantitatis, causae. Tempus quidem et quantitas, ad denotandum perquiri ea, quae principiata sunt et principianda sub accidentium ratione; tempus enim principium habet et consistit principium eis, qui in tempore sunt principiata. Similiter et quantitas consistit principium, per quod quantitate certa terminantur finita. Hoc idem etiam suo modo sequitur de reliquis accidentibus, sicut de qualitate et cetera; qualitas etenim est principium, per quod sunt qualia et per quod maxime quaedam, praeter ea, quae sunt, alia non existunt. Significat autem causa principia substantialia, scilicet: Finem, efficiens, formam et materiam. Finem quidem, sicut uiuere esse finem comedendi et hominem amare et cognoscere Deum esse finem uiuendi et substantiam esse finem accidentis; efficiens uero, sicut hominem generantem hominem seu agentem bonum, malum uel etiam quodcumque aliud agens; formam etiam, sicut animam hominis esse formam corporis humani, quod consistit materia sub ipsa anima, et sic de similibus istis. Super angulum medii scripta sunt coniunctio, mensuratio, extremitates. Coniunctio quidem ad denotandum id, quod est medium diuersa coniungens, sicut proportio coniungens formam et materiam in uno esse, et sicut calor coniungens ignem et aerem in elementato; mensuratio uero ad denotandum medium aeque distans inter diuersos terminos, sicut punctum in medio circuli et sicut aerem inter ignem et aquam; extremitates etiam ad significandum medium continuum inter extrema, sicut lineam inter duo puncta aut sicut corpus inter sua extrema; et sic de aliis huiusmodi. In angulo finis similiter super scripta sunt priuatio, terminatio, causa finalis. Priuatio quidem ad denotandum ea, quae finiunt in non esse sui, sicut homo, cum moritur, aut planta, cum corrumpitur; terminatio uero, sicut meta corporis, ultra quam corpus non extenditur, aut sicut meta uidendi, ultra quam uisus non transit; causa finalis etiam ad significandum id, ad quod res principaliter se habet, sicut Deum, ad quem se habent omnia, quia est causa finalis omnium, et homo diuitiarum et totum suarum partium; et cetera huiusmodi. Triangulus croceus de maioritate, aequalitate et minoritate compositus est. Et super istos tres angulos scriptum est: Inter substantiam et substantiam, inter substantiam et accidens, inter accidens et accidens, ad significandum maioritatem, aequalitatem et minoritatem esse substantialium et accidentalium. Maioritatem substantialium quidem, sicut maioritatem Dei, quoniam Deus maior est in bonitate, magnitudine et cetera, quam cetera, quae non sunt Deus, et sicut maioritatem firmamenti, quia firmamentum maius est igne, et anima maior in bonitate et cetera, corpore; accidentalium uero, sicut maioritatem accidentium animae in bonitate et cetera, respectu accidentium corporis, et sicut maioritatem hominis in bonitate et cetera, respectu accidentium aliorum animalium et plantarum; et sic de aliis huiusmodi. Hoc idem necessario patet in opposito de minoritate, cum maioritas et minoritas recte opponantur. Aequalitas autem substantialiter in ipso angulo secundo designatur, sicut aequalitas in existere et agere intrinseco Dei, aut sicut in anima uel in corpore aequalitas bonitatis, magnitudinis et cetera, quae sunt substantialia principia aequalia, secundum proportionem uel comparationem. Aequalitas uero substantialium et accidentalium in eodem angulo denotatur, sicut aequalitas subiecti caloris ignis et quantitatis eiusdem caloris in extensitate, et haec eadem aequalitas similiter est coloris et colorati, et sic de aliis huiusmodi; aequalitas etiam accidentalium in eodem angulo sumitur, sicut aequalitas alterius qualitatis existentis in alia qualitate, hac et illa, sub ratione extensitatis, existentibus aequaliter per totam substantiam, sicut calor ignis per totam humiditatem aeris et e contrario in elementato; et hoc idem sequitur de similibus istis. Omnes isti tres trianguli similiter, et quilibet per se et mixtus cum alio, sunt instrumenta perquirendi amorem et alligandi uoluntatem ad diligendum bonum, sub istorum forma triangulorum et cuiuslibet partis eorum, uelut in processu huius amantiae continetur. Nam, intelligente humano intellectu praedictos triangulos et ea, quae de illorum mixtionibus sub ueritatis forma sequuntur, alligatur quidem uoluntas et subicitur ad amandum illa uera, sub forma bonitatis; itaque per connexionem ambarum formarum obiectabilium adhaeret uoluntas ad amandum amatum suum, sub ratione ueritatis et bonitatis in omnibus, quae de pernotatis triangulis praedicari possunt. Tertia figura ex triginta sex cameris composita est. Sumitur enim `camera acceptio duarum litterarum ad inuicem, uelut in ipsa figura patet, sicut B C sunt una camera, et B D alia, et sic de aliis consequentibus istis. In hac etiam figura quaelibet littera duo portat significata, sicut B, quod habet unum significatum secundum primam figuram et aliud secundum secundam figuram. Intentio, quare haec tertia figura in hac amantia posita est, constat ut prima et secunda figura in ea misceantur, alio principio illarum mixto cum alio, ut per illam mixtionem attingat intellectus id, quod sub ratione ueritatis inquirit, et ut uoluntas diligat illam ueritatem per ipsam mixtionem principiorum huius scientiae designatam, ipso intellectu alligante uoluntatem ad amandum ueritatem, illa mixtione reuelatam, illuminando et uestiendo ipsam uoluntatem ueritate amabili in bonitate magnitudinis, durationis et cetera. Quaelibet huius figurae camera subiectum est generale perquirendi particularia, quae sub illa generalitate consistunt. Intellectus enim haec inquirit particularia, ut ostendat ea uoluntati ad diligendum ea, si sint diligibilia, uel odiendum illa, si sint odibilia. Prout intellectus recipit illa sub forma ueri, affirmando illa, quae sunt affirmabilia et negando illa, quae sunt negabilia; quorum affirmabilitas et negabilitas, secundum generalitatem principiorum et secundum ipsorum principiorum definitiones, explanationes, regulas et conditiones, consistunt in huius processu ita, uidelicet quod non corrumpatur ipse processus: Quoniam, si affirmatione corrumpatur, sumatur eius contradictoria negatio, et e contrario, si negatione similiter corrumpatur; et hoc in ista compilatione consistit regula generalis. Tribus modis fit particularium scibilium et amabilium inquisitio existentium, sub uniuersalibus componentibus hanc figuram: Primus enim modus est inquirere illa, descendendo ex superioribus cameris ad inferiores, sicut ex B C ad B D, et ex B D ad B E, et sic de aliis consequentibus istis. Secundus est inquirere illa, ascendendo de inferioribus cameris ad superiores, ut de B K ad C K, et de C K ad D K, et sic de aliis consequentibus cameris, usque ad B C. Tertius uero est in latum inquirere, procedendo de B C ad C D, et de C D ad D E, et sic de aliis cameris huius figurae. In inuestigationibus ante dictis oportet cuilibet camerae conseruari illas conditiones, quae secundum definitiones et regulas attribuuntur eidem, nec aliqua camerarum fit contra aliam, nec aliqua illarum, per conditiones alterius, eas proprias conditiones amittat. Immo potius concordent omnes ad inuicem; quoniam, cum tangitur aliqua illarum, omnes tanguntur, ratione mutuae mixtionis earum, uelut ipsa figura in semet repraesentat. Cum igitur omnes ipsae camerae, per naturam sciendi, consonent deductibiles cuiuis conclusioni, constat haec figura subiectum et instrumentum multiplicandi rationes et inueniendi quaestionum media solutiua, et secundum uiam amantiae ligatur uoluntas ad diligendum illam rationum multiplicationem, quam ueris conclusionibus aggregat intellectus. In praesenti figura, ac etiam in ceteris tribus figuris, potest quaelibet camera antecedens esse cuilibet aliarum. Nam, B C ceteris cameris consistit antecedens, secundum illa, in quibus conueniunt; nam, prout B C conditionatur simpliciter in se ipso, sunt ceterae camerae consequentia illius conditionis camerae de B C, quod est quia B conditionatur cum D, E et cetera; similiter et C, quare innuit haec amantia ligari uoluntatem ad amandum ipsa antecedentia et consequentia, quae per uiam scientiae in hac figura inueniri possunt. Quarta figura ex tribus circulis composita est, superiore illorum continente in se ipso duos inferiores mobiles; et in quolibet istorum, ut etiam supra dictum est, continentur nouem litterae, denotantes huius Artis principia et regulas et nouem modos inquirendi. Ratio, quare circuli sunt mobiles constat ut per eorum motum multiplicentur modi ligandi uoluntatem ad bonum amandum, et argumentatiuae rationes et oppositiones quaestionum solutiuae, secundum praedictarum significata litterarum. Nam, quot possunt fieri diuersificationes ex cameris huius figurae, tot sunt inquisitionis et responsionis modi. Et quoniam tali multiplicatione multiplicatur uoluntas ad amandum, consistit haec figura ceteris figuris generalior ad acquirendum amorem in inuentione particularium desiderabilium, cognoscendo amari et amando cognosci. Modi inquirendi per hanc figuram sunt octo numero: Primus enim est, cum ex tribus litteris diuersis fiat una camera, existens antecedens ceteris octo cameris consequentibus, sicut B C D, quae componentia unam cameram sunt antecedens camerae ipsorum C D E et camerae D E F et aliarum camerarum, aut e contrario, quia etiam D E F et quaecumque alia camera potest esse antecedens ipsis B C D et C D E, et aliis consequentibus cameris ipsius figurae. Secundus modus est poni D medii circuli sub B supremi circuli et E inferioris circuli sub D medii circuli, et ueniet F inferioris circuli sub E medii circuli, et sic de aliis, usque ad cameram de B D K. Tertius modus est poni E medii circuli sub B supremi circuli, et F inferioris circuli sub E medii circuli. Deinde tot modis moueatur inferior circulus, donec formetur B E K, et ita per ordinem, donec uentum sit ad quartum et quintum modum et ad alios consequentes, usque ad cameram B I K. Sic igitur, discurrendo per octo modos ante dictos, multiplicari possunt omnes conditiones quartae distinctionis et ad huius Artis subiectum et propositum applicari. In hac quarta figura et ultima comprehenditur haec Ars tota, et in ea summatim speculari potest et habituari, nam, in litteris illius significantur distinctiones, in quas haec Ars tota consistit diuisa, et huius Artis processum significat ista mixtio litterarum. Quocirca multum utilis est haec figura et necessaria in hac Arte, quam scilicet `figuram amatiuam appellamus. Regula est utile compendium ordinationis principiorum constitutorum, ut ea, quae desiderantur sciri et amari, inueniri possint per ipsum compendium et attingi. Sed huius Artis regulae multae sunt, quoniam quicquid constituitur in hac Arte, regula est ueniendi ad propositum obiecti sui. Uerumtamen, ut ad discretas regulas huius Artis principia regulemus, eligimus decem octo regulas, per quas et in quibus artem dare proponimus sciendi ligare uoluntatem ad diligendum bonum et intellectum ad intelligendum uerum, per applicationem mutuam istarum regularum atque definitionum, conditionum et quaestionum huius Artis. Unde notandum est quoniam, sicut per has decem octo regulas doctrinam huius Artis exemplificamus, sic uia consimili poterit artista uti aliis regulis consimilibus istis. Prima igitur istarum regularum est de simplicitate et compositione. Secunda de intentione et fine. Tertia de definitione. Quarta de generatione. Quinta de realitate et ratione. Sexta de punctis transcendentibus. Septima de substantia et accidente. Octaua de motu et alligatione. Nona de inquisitione et inuentione particularis in uniuersali. Decima de contemplatione. Undecima de abstractione et concretione. Duodecima de audacia et timore. Tertia decima de spe. Quarta decima de consolatione. Quinta decima de conscientia et contritione. Sexta decima de patientia. Septima decima de satisfactione. Decima octaua et ultima de consideratione. Ut autem in tertia et quarta figura ex his regulis practicari possimus et eas in memoria conseruari, significamus eas per easdem litteras in eisdem figuris contentas. Harum itaque regularum prima et decima ponuntur esse B. Secunda et undecima C. Tertia et duodecima D. Quarta et tertia decima E. Quinta et quarta decima F. Sexta et quinta decima G. Septima et sexta decima H. Octaua et septima decima I. Nona et octaua decima K. In prima igitur regula consideramus rerum simplicitatem et compositionem, secundum huius amantiae principia, sicut in generabilibus et corruptibilibus ac etiam in his, quae sunt intellectualia, corruptioni non subiecta. Considerationem autem istam habemus ad dandam simplicitatis et compositionis principiorum huius Artis cognitionem, per quam ars habeatur perquirendi haec, per quae, sub ratione simplicitatis et compositionis, possit intellectus deduci ad intelligendum uera et uoluntas ad amandum bona. In corporeis generabilibus et corruptibilibus simplicitatem et compositionem isto modo consideramus: Bonitas, in quantum consideramus eam esse uniuersale principium, constat principium simplex, sub quo elementalia bona consistunt; et in hac bonitate constant simplex bonificatiuum et simplex bonificabile, existentia partes essentiales simplices bonitatis, quae naturaliter ex suis partibus apta nata est composita esse. Sed, quoniam ipsa bonitas per se composita nequit esse, ne per se ipsam sit suppositum absque magnitudine, duratione et cetera, quod est impossibile, consistit ideo ipsa bonitas principium in se ipsa et in suis partibus sustentatum, et hoc in substantia, ex ipsa bonitate et aliis principiis simplicibus composita. De bonificatiuo, magnificatiuo, duratiuo et cetera, constat una uniuersalis forma de suis simplicibus partibus, quae diximus, composita; et quoniam ex partibus simplicibus composita constat, et quaelibet pars eius simplex uenit ad eam constituendam, permanet ideo haec forma uniuersalis forma simplex. Sub hac quidem consistit uniuersalis materia simplex, de simplicibus principiis seu partibus constans, uidelicet de bonificabili, magnificabili et cetera, ea permanente simplici, quoniam ea de principiis simplicibus constat. Si enim simplex non permaneret, suarum quidem partium simplicitas in ea perderetur, quod est impossibile. Et quod dictum est de simplicitate uniuersalis materiae, idem est de simplicitate uniuersalis formae. Sunt ergo forma et materia uniuersalia principia, quoniam ex uniuersalibus principiis simplicibus constant; et nihilominus sunt principia composita, quoniam quodlibet eorum ex multis aliis partibus constat unitum. Haec siquidem duo uniuersalia principia sunt partes essentiales cuiusdam tertii, uidelicet ipsius chaos, ex eisdem compositi per totum, quod est sub Luna, diffusi. Istud autem chaos compositum est, per quanto ex pluribus partibus coniunctum existit; sed est simplex, per quanto constat unum numero, in quo ipsae simplicitates, de quibus ipsum est compositum, restaurantur. In isto chaos consistunt simplices species in eo seminatae et sustentatae, quae de simplicibus principiis huius Artis descendunt; et consistunt etiam in eo quattuor elementa simplicia, existentia potentiae illius, de quibus elementa composita constant, componentia specierum indiuidua, quae simplicia permanent quoad esse illorum cuiuslibet numerale, ueluti quoad hunc hominem, ad hunc leonem, ad hunc pomum et cetera huiusmodi, quodlibet quorum, prout est substantia indiuidua, simplex existit. Secundum ea, quae de simplicitate et compositione rerum corporalium dictum est, significatae sunt simplicitas et compositio rerum intellectualium, sicut magnitudinis, bonitatis et cetera, animae cuiuslibet hominis. Nam illa bonitas consistit simplex principium animae humanae, constitutae de illa bonitate et de illa magnitudine et cetera. In hac autem bonitate est bonificatiuum simplex et bonificabile simplex; et in hac magnitudine magnificatiuum simplex et magnificabile simplex, et sic de aliis, de quibus scilicet bonificatiuo, magnificatiuo et cetera, constat una forma simplex animae et de quibus scilicet bonificabili, magnificabili et cetera, constat una materia simplex animae. Uerumtamen, quoniam ipsa forma et ipsa materia de pluribus partibus essentialibus unitae sunt, permanent ambae compositae ex partibus suis. Ex his uero duobus principiis constat una anima rationalis, in qua potentiae essentiales consistunt, quae sunt memoria, intellectus et uoluntas, de quibus operatur anima, sub ratione principiorum. Istae tres potentiae sunt simplices, ut suorum principiorum simplicitas in eis restauretur. Sunt uero compositae, quoniam constant ex pluribus partibus constitutae et sub rationibus diuersarum proprietatum essentialium existunt indiuiduae. Nam bonitas, magnitudo et cetera, concurrunt ad constituendum memoriam, sub ratione durationis, et intellectum, sub ratione sapientiae, et uoluntatem, sub ratione amoris, existente quolibet praedictorum principiorum simplici et distincto in ipsarum potentiarum diuersitate, sicut eadem numero bonitas et quodlibet aliorum principiorum alio modo existit sub ratione memoriae, et alio modo sub ratione intellectus, et alio modo sub ratione uoluntatis. Hic tamen aduertendum est, cum dicimus `bonitatem, magnitudinem et cetera, quia `cetera aliquotiens accipitur pro `ceteris, aliquotiens non, sicut hic, cum dicimus: `Nam bonitas, magnitudo et cetera, concurrunt ad constituendum memoriam et cetera, quia contrarietas ad hoc non concurrit; et hoc suo modo ita intelligendum est per totam Artem. Haec anima rationalis et corpus humanum sunt essentiales partes, de quibus homo compositus est, existens indiuiduum simplex, cum sit unum numero; ad cuius unitatem numeralem concurrunt omnia principia et eorum unitas, quae ita restauratur in numerali unitate subiectiue, sicut ipsorum principiorum simplicitas in indiuidua simplicitate, ut praedictum est. In isto homine consistunt substantialiter una potentia elementatiua et una uegetatiua, et una sensitiua et una imaginatiua, et una rationatiua. Omnes autem istae potentiae alio modo sunt simplices, quia quaelibet earundem de simplicibus principiis constat, habens numerum suum specificum, et alio modo sunt compositae, quoniam quaelibet earum de multis partibus constat unita. Insimul autem unitae constant unus homo simplex, in quantum indiuiduus, unus compositus uero, in quantum ex pluribus essentiis diuersis constat. In potentia elementatiua sunt simplices potentiae, existentes partes specificae et ipsae et indiuiduae duorum principiorum, scilicet formae et materiae, chaos componentium, uidelicet quattuor elementa existentia potentiae illius chaos compositi et indiuiduati, quod est humanum corpus elementatum. In uegetatiua potentia sunt quattuor simplices potentiae, uidelicet: Appetitiua, retentiua, digestiua et expulsiua. Sunt autem compositae pro eo, quod earum quaelibet existit ex suis primis principiis constituta. In potentia uero sensitiua sunt similiter quinque potentiae simplices, uidelicet quinque sensus, qui etiam sunt compositi, cum sint ex primis principiis uniti. Hoc idem etiam sequitur de potentia imaginatiua. Secundum ea, quae de simplicitate et compositione rerum substantialium dictum est, potest haberi cognitio simplicitatis et compositionis rerum accidentalium, sicut quantitatis superioris, in bonificatiuo existentis simpliciter, sub ratione bonitatis bonificatiuae sub certa quantitate, et bonificabilis sub certa quantitate. Ambae quidem istae duae quantitates existunt natura simplices, inuisibiles et intellectae, unam quantitatem cum ceteris extensis quantitatibus componentes, sicut cum quantitatibus aliis magnitudinis, durationis et cetera. Unde una quantitas extensa multiplicatur, composita ex multis quantitatibus intensis, alia partium substantiae in alia consistente, unde sequitur una quantitas simplex et composita; simplex quidem, quoniam de multis partibus quantitatum simplicium est unita; composita uero, quoniam sub ratione multarum diuersarum quantitatum unita consistit. In his ergo, quae de simplicitate et compositione dicta sunt, significatur simplicitas et compositio subiecti huius Artis, quod sub ratione simplicitatis et compositionis praedictarum inquirimus. Habita namque cognitione simplicitatis et compositionis substantiae et eius partium essentialium ac accidentalium, potest quidem haberi cognitio simplicitatis et compositionis similitudinum, quae ex illis partibus influuntur. His igitur ante dictis, potest artista doctrinam et artem acquirere ligandi semet ipsum ad intelligendum uerum et diligendum bonum, sequens huius Artis processum et applicans illud ad haec, quae de praesenti regula dicta sunt, regulans per eam, sub forma simplicitatis et compositionis, principia huius Artis. Nam, ex hoc, quod sapientia et amor sunt principia simplicia et composita, sicut dictum est, agentia et patientia naturaliter, naturalis quidem est eis inclinatio et dispositio seu habilitas mouendi artificialiter ad huius Artis obiectum, per ordinatam regulationem simplicitatis et compositionis praedictam et per earum applicationem ad propositum conclusiue. Definitio in hac Arte est propria et expressa existentiae et proprietatum cuiuslibet principii notificatio. Definitiones autem huius Artis duobus modis consistunt. Primus enim est de decem octo definitionibus Artis inuentiuae , quibus haec Artis principia manifestantur, quolibet eorum sua definitione propria definito. Secundus est de decem octo definitionibus, sub forma primarum definitionum ad amorem attributas. Tribus modis in hac distinctione tertia prosequimur. In primo namque primas definitiones accipimus et eas explanamus. In secundo uero definitiones secundarias tradimus, eas etiam explanantes. In tertio et ultimo doctrinam damus colligandi, per concordantiam cum regulis, definitiones primas et secundas. Intentio quidem, quare hunc talem processum hic in hac Arte tenemus stat in hoc, ut ars pateat et doctrina ligandi definitionem cum definitione regulariter et illud ligamen ad propositum applicandi, ut ad illud ligamen, cum sit amabile et intelligibile, possimus adducere uoluntatem et intellectum ad amandum bona et intelligendum uera. Processum autem cuiuslibet rubricae in his definitionibus diuidimus in tres partes, primam earum primum paragraphum et secundam secundum et tertiam tertium appellantes. Hoc siquidem habet ita fieri, ut ipsas partes, cum utile fuerit, alligare possimus in solutionibus quaestionum, quas cum definitionibus et regulis determinare intendimus ita, uidelicet ut quaeuis ipsarum quaestionum conclusio aut amabiliter et intelligibiliter affirmatiue, aut odibiliter et ignorabiliter negatiue, cum qualibet ipsarum partium ante dictarum concordet, existente unaquaque illarum uniuersali, cum quibus et in quibus particularia desiderabilia amari et intelligi perquiruntur. Bonitas est ens, ratione cuius bonum agit bonum, et sic bonum est esse et malum est non esse. Est autem bonitas uniuersale principium, super quod ullum aliud est genus bonitatis; immo potius est generale omnibus, quae sub ratione bonitatis existunt. Multae tamen sunt bonitates, quarum aliae non sunt aliae, cum diuersorum generum omnia bona sint diuersa, sicut alia est bonitas Dei a bonitate angeli et e contrario, et alia est bonitas intellectualis a bonitate sensuali et e contrario. Sunt quidem in bonitate duo essentialiter principia, uidelicet bonificatiuum et bonificabile; sub ratione namque bonificatiuae proprietatis consistit bonitas forma et sub ratione bonificabilis proprietatis consistit bonitas materia, unde bonum actiuum, uidelicet agens naturale bonitatis, formaliter agit bonuum, quod materialiter constat bonificabile bonitatis. Nam, ex hoc, quod bonitas existit ratio, ut bonum agat bonum, sic existit eidem ratio, ut agat illud de essentia et proprietate et natura bonitatis, quod est ut ipsum agens sit essentialiter bonum et bonificatum essentialiter bonum et bonificare essentialiter bonum. Idcirco esse talis boni est bonum et eius priuatio mala consistit. Et tota haec operatio substantialis existit, sicut patet in homine, quia sub ratione bonitatis generat hominem naturaliter bonum, eo quod homo; hoc idem est suo modo in ceteris animalibus et in plantis et metallis. Sed alia est bonitas uidelicet accidentalis, sicut in homine, qui uirtualiter bonum est agens, sub forma bonitatis, opera bona, diligendo et intelligendo Deum et se ipsum et proximum suum. Sunt autem eius operationes bonae diligere, intelligere, orare Deum, erogare, aedificare et cetera his similia; sunt autem haec omnia bona et eorum priuatio mala. Haec quidem accidentalis bonitas est huius Artis subiectum, quod secundum essentiam, proprietatem et naturam bonitatis inquirimus ante dictae, cui substat bonitatis substantia essentialiter bona. Bonus amor est ipse, per quem bonum amorosum agit amorosum bonum. Bonum igitur amorosum duobus modis considerari oportet, nam istorum aliud est substantia, aliud uero accidens. Bonum amorosum existens substantia est sicut in homine filio, qui de bonitate et ceteris amoris principiis a suo agente naturali homine patre genitus constat. Bonum igitur amorosum, sub ratione bonitatis et amoris eidem essentialium, naturalium, specificorum et numeralium, bonum generat amorosum. In hac quidem propria bonitate et proprio amore conuertit agens in suam speciem et essentiam ea, quae sibi ab extrinseco ueniunt. In homine comedendo, bibendo, odorando et tangendo fit haec conuersio per uiam nutrimenti, de quo generat filium suum, permanente in ipso patre sua specie radicali et numerali; propter ista ergo constat in agente et agibili bonus amor, de quo bonum amorosum, quod est suppositum, uestitum est. Sub isto uero bono amoroso substantiali considerandum est bonum amorosum accidentale, quod est huius Artis subiectum, scilicet bonum uelle amorosum, quod homo bonus concipit in amando sub ratione boni amoris, tunc cum amabilia bona diligit et eorum opposita odit. Hoc autem bonum amorosum, quod est accidens, uestitum est et figuratum sub habitu boni amoris accidentaliter, qui in humana ratione consistit figura et similitudo boni amoris substantialis praedictae, sicut bonum amorosum accidentale similitudo et figura boni amoris substantialis. Esse uero huius boni amorosi, quod est obiectum inquirentis in hac Arte, bonum est et diligibile et odibilis eius priuatio, cum sit mala. His duobus ante dictis paragraphis, ad inuicem mixtis et missis ad primam regulam et etiam ad alias, colorem et illuminationem sub habitu simplicitatis et compositionis assumunt, ita sicut aqua in uino mixta, sub uini colore coloratur. Per hunc quidem colorem et illuminationem in prima regula designatos, habetur modus et materia deducendi uoluntatem ad bonum amandum, considerando bonitatem et bonum, amorem et amorosum, secundum hos duos paragraphos ante dictos et regulam primam permixtim. Quare requirit haec Ars secundum processum suum ea, quae de bonitate et amore dicta sunt, sub simplicitatis et compositionis habitu considerari, ut ea, quae in simplicitate et compositione consistunt, considerentur illa consideratione sub habitu bonitatis et amoris. Tali namque consideratione sunt ea, quae consistunt in maiori bonitate, magnitudine et cetera, simplicitatis et compositionis magis diligibilia, quam ea, quae consistunt in minoritate bonitatis, magnitudinis et cetera, simplicitatis et compositionis. In hac autem maiori amabilitate amatiuum uoluntatis ligabile est ad amandum et dissolubile in amabilitate minori. His igitur praedictis innuit Ars amatum tangi cum omnibus his, quae in paragraphis regulae continentur sic, ut modo cum ista simplicitate aut compositione huius principii, modo cum illa illius, attingatur. Nam quemadmodum ignis fauilla, dum excutitur ex silice citius magis, quam minus sibi proportionatam escam incendit, sic amatum a uoluntate procedens illud obiectum, quod sibi magis, quam illud, quod minus proportionatum est, naturalius comprehendit; hunc eundem modum etiam sequitur intellectiuum ab intellectu procedens. Magnitudo est id, ratione cuius bonitas, duratio et cetera, sunt magnae, ambiens omnes extremitates essendi. Magnitudo quidem constat generale principium ultra quod nihil magnum esse potest; immo, quaecumque magna sunt, magna sunt ratione magnitudinis, sicut bonitas, duratio, potestas et cetera; nam sine magnitudine non possunt haec principia esse magna, sicut nihil sine bonitate bonum esse potest. Ex hoc ergo, quod magnitudo diffusiue comprehendendo per omnia se extendit, necesse est magnitudinem habere in se ipsa essentialiter magnificatiuum, magnificans, magnificare, magnificabile, magnificatum; nam sine his terminis omnes extremitates essendi comprehendendo ambire non posset; adhuc etiam oportet magnitudinem esse id, per quod bonitatem sub ratione bonificatiui, bonificantis, bonificare, bonificabilis et bonificati oportet esse magnam. Nam sine his terminis non potest esse magna nec sine illis posset esse magnitudo ratio bonitatis essendi magnae. Existens magnitudo id, quod ipsa est, existit ratio bonitati ad essendum ipsam bonitatem rationem bono agenti, ad agendum bonum sub ratione bonitatis, ut ipsum bonum agens possit de bonitate magnum operari bonum et bonitas se illius magni boni sufficere rationem. Hoc idem etiam suo modo est de duratione et cetera, duratione existente magna ratione bonitatis et cetera, ut ipsa bonitas durare possit ratio illi agenti, quod de bonitate bonum producit. Has igitur omnes proprietates oportet quod magnitudo habeat, ut principiis uniuersalibus ac accidentalibus possit sufficere semet ipsam; accidentalibus quidem, sicut eis bonis, quae artificialiter acta sunt uelut aedificia, eleemosynae, bonus amor et intellectio ueri et cetera istis similia; sunt enim ista subiectum huius Artis. Magnus amor est ille, qui distat ab amandi paruitate; paruitas quidem amandi est actionis paruitas amatiui et paruitas passionis amabilis; magnitudinem ergo amandi oportet esse magnitudinem actionis amatiui et magnitudinem passionis amabilis. Ex his namque, scilicet actione et passione, constat in amare magnus amor, qui ratione praedictae magnae actionis amatiui et magnae passionis amabilis in amare, a paruitate distat amandi, hac actione et hac passione distantibus a paruitate amandi per magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, et per bonitatem magnitudinis et cetera. Ergo magnus amor in amare magno ab amare paruo distat, secundum ea, quae de magnitudine et amore dicta sunt. Istud autem amare magnum, in quo magnus amor a paruitate distat amandi, est ipsum subiectum, quod quaerimus in hac Arte, in quo et per quod amor ligabilis est ad amare bonum, quia magnum amare assumptibile est cum natura magnitudinis et amoris et cetera; hoc idem etiam est de magnitudine intelligendi, in qua magnitudo sapientiae ab intelligendi paruitate distat. Has ambas definitiones cum earum explanatione, innuit haec Ars ad regulam secundam transmitti, ad illud uniuersale ex eis formandum, in quo particulare quaesitum inueniri possit et per quod amor ligabilis est cum amare, alia istarum definitionum respondente alii secundum regulam, sub forma magnitudinis et amoris in intentione et fine. Nam, tali mixtione illarum et correspondentia, elicitur ab uniuersali particulare, per quod uoluntas ad amandum poterit coerceri, cum intentione et fine rerum clarificatum intelligere generetur, in quo desiderabile particulare, quod quaeritur, illucescit. Illud etiam particulare naturaliter est amabile, quia sub forma magnitudinis amoris et sub regula, in qua est inuentibile, quaesitum est; cuius amabilitate et artificio huius Artis, ligabilis est uoluntas ad illum amorem, qui a paruitate distat amandi, desiderante uoluntate magnitudinem esse id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, sunt magnae sic, ut magnus amor ab amandi paruitate distet cum magnitudine et in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Haec igitur omnia et cetera his similia iuuant ligare uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, quod est, quia magnitudo amandi stat intentione prima et amandi paruitas intentione secunda et quia magnus amor finis parui amoris existit; iuuamen ergo naturale sequitur ad propositum huius Artis artificiose deductum, obiectando illa, quae in duabus definitionibus et in assumpta regula dicta sunt, sicut patet in fine, qui plus iuuat bonitatem mulieris diligi, quam eius pulchritudinem et plus bonitatem, magnitudinem et cetera, diligendi et intelligendi, quam pecuniae, possessionum, delectationum et honorum et plus Deum diligi, quam quaecumque creata. Duratio est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, durant. Est autem duratio uniuersale principium, in quo omnia, ratione durationis durantia, similitudines durationis assumunt, sicut bonitas, quae durat, existens ratio bono agenti, cum ipsum agit bonum sub ratione bonitatis et sic de aliis principiis suo modo. Duratio uero bonitatis in creatis est per accidens, quia ipsa bonitas per se simpliciter non durat, quoniam sic esset idem numero, quod ipsamet duratio, quod est impossibile in omnibus creaturis. Haec autem duratio bonitatis, quae inest bonitati per accidens, est habitus, in quo bonitas durat; qui tamen relatus ad essentiam suam simplicem est ipsa duratio, quae pars existit accidentalis substantialis durationis, de qua procedunt omnes habitus, quos ceterae partes essentiales habent ad durandum. Est ergo duratio substantialis pars substantialis substantiae subiectae habitibus ante dictis. Haec quidem duratio in multis habitibus subsistens, diffusim permanens pars substantialis, naturaliter est amabilis, cum sit ratio durandi bonitati, magnitudini et cetera; nam, praeter eam, durare non possent. Cum enim ipsa in rebus corruptibilibus deficit, cetera principia substantialia, in quibus ipsa debet esse, cadunt in priuationem sub ratione priuationis totius substantiae suae. Et ideo in amabilitate ipsius durationis et in amatiuitate substantiae humanae, ligabilis est uoluntas ad bonum amandum, cum in illa duratione amabilitas et amatiuitas sint naturaliter bonae et naturaliter magnae et cetera. Durabilis amor est ipse, in quo duratio durare facit bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. Nam ex hoc, quod bonitatem, magnitudinem et cetera, duratio durare facit in amore, facit amorem durare durantibus bonitate, magnitudine et cetera; et quoniam amabilis est amoris duratio et duratio bonitatis, magnitudinis et cetera, in amore, ligabilis est amor ad amare bonum, cum his, quibus bonitas, magnitudo et cetera, sunt durabiles in amore. Et istamet sunt principia huius amantiae donabilia pro obiecto amatiuitati amoris, qui est essentialis pars uoluntatis, ita quod diligat ea secundum naturam essentialis amabilitatis, quae essentialis pars uoluntatis existit, deducendo post ea ipsas ambas naturas essentiales ad id, quod sub forma durationis dictum est, scilicet ad amabilitatem durationis, quae amori est ratio durandi, durantibus in eo bonitate, magnitudine et cetera. Ex his, quae de istis duabus definitionibus dicta sunt et de processu tertiae regulae, constat uniuersale formatum ad manifestandum ea, per quae uoluntas inductibilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum, discurrendo cum ipsis duabus definitionibus per definita, secundum proprietates substantiales et accidentales; nam in eorum definitionibus, quae per proprietates substantiales definiuntur, illucescunt uehementius amabilitas et intelligibilitas bonitatis, magnitudinis et cetera, quam in definitionibus eorum, quae per accidentales proprietates definiuntur. Et in hac uehementiori amabilitatis illucescentia, uehementius illucescit amatiuum sub forma essentialis proprietatis, quam accidentalis. Ita, sicut in igne uehementiores sunt sub forma igneitatis quam caliditatis, appetitiuitas et appetibilitas, per quas ignis magis inductibilis est ad durationem bonitatis, magnitudinis et aliarum substantialium quam accidentalium, hoc idem etiam suo modo est de homine, quoniam maiorem habet appetitum ad hominificandum, quam ad ridendum, et maiorem ad ridendum, quam ad scribendum. His igitur praedictis sic manifestis patet, quoniam Ars edocet uoluntatem ligari ad bonum amandum magis per ea, quae sunt propria et essentialia, quam per accidentalia, dando illa uoluntatis amatiuo pro obiectis sub durationis forma, prout sunt amabilia; ita quod ambae definitiones et regula sint concordes. Potestas est id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere et agere. Est autem potestas uniuersale principium, sub quo possunt esse illa, quae sunt et agere illa, quae agunt, sicut bonitas similiter et cetera, quoniam bonitas, ratione potestatis, esse potest id, quod ipsa est, et esse ratio agenti bono sub ipsius bonitatis ratione. Hanc etiam potestatem uniuersalem considerare uolumus tribus modis, uidelicet secundum potentiam, habitum et actum. Per potentiam enim est ipsa potestas possibilis et per habitum possitiua et per actum est id, quod ex possitiuitate et possibilitate constat; et quoniam potestas est magna, est ratione potentiae extensibilis et ratione habitus extensiua, unde in rebus corporeis constat corpus. Et quoniam potestas per semet existit simpliciter id, quod ipsa est, consistit extensa in sua propria et essentiali actualitate, in qua sub ratione magnitudinis magna consistit. Et quoniam ipsa est sub ratione durationis durans, est durans potentialiter, habitualiter et actualiter; similiter et est bona potentialiter, habitualiter et actualiter, et sic suo modo de ceteris principiis ad ipsam potestatem suo modo relatis. Haec igitur potestas, sic cum ceteris principiis naturaliter mixta, similitudines eorum, prout dictum est, recipit in se, ipsa refluens eisdem principiis eas similitudines, quas ipsa principia ab ea recipiunt, sub ratione potentiae, habitus et actus; et sic potest potestas sub ratione potentiae, habitus et actus et de se ipsa et de ceteris principiis, cum quibus est annexa; similiter et unumquodque aliorum principiorum, sub ratione potestatis, potest de se ipso et de ceteris potentialiter, habitualiter et actualiter suo modo; ergo potestas, sic considerata secundum suam essentiam et entitatem ceterorum principiorum, lux est et clarificatio sciendi ligare uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, utendo ipsa potestate in ceteris principiis et e contrario, secundum ea, quae dicta sunt de naturis et proprietatibus et terminis praeassumptis. Potens amor est ipse, per quem bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare; nam ex hoc, quod bonitas, magnitudo et cetera, per amorem possunt existere in amare, sortitur amor in similitudinem potestatis; quoniam, nisi amor potestatis similitudinem sortiretur, non posset esse potens in tantum, quod ipse foret ratio, per quam bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare; est ergo amor potestatis similitudo, cum sit hoc, per quod bonitas et cetera, possunt existere in amare. Et quoniam potestas in amore est id, per quod bonitas et cetera, possunt existere in amare, oportet potestatem sortiri similitudinem amoris in amare, ut ipsa possit esse ratio bonitati et cetera, existendi et agendi in amare. Et eodem modo secundum se, quodlibet ipsorum principiorum ab alio similitudine sibi sortitur, permanens simpliciter id, quod ipsum existit; et pro eo, quod unumquodque principiorum permanet simpliciter id, quod ipsum existit, conseruat ei duratio suam entitatem et naturam et proprietatem naturalem; et ex eo, quod quodlibet ipsorum similitudines a quolibet alio sortitur, multiplicat magnitudo de quolibet eorum tertium, uidelicet substantiam compositam ex se ipsis, in qua illucescentes apparent entitates, naturae et proprietates principiorum amantiae. Et patet ibi manifeste artificialis modus huius Artis, per quem uoluntas ligabilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. His itaque definitionibus consideratis, oportet ad quartam regulam eas mitti, ita quod, sicut cristallum super colorem rubeum uel uiridem uel cetera positum, recipit in diaphanitatem suam similitudinem illius coloris, sic istae duae definitiones cum regula, colorem et similitudinem alia istarum ex alia recipiant, ut in illo colore et similitudine uniuersali amoris et intellectus uinculum illucescat. Harum quidem similitudines perquiri oportet successiue in regula, de paragrapho in paragraphum, secundum materiam, quae necessaria est ad amorem et intellectum ligandum. Deinde similitudinem cuiuslibet earum oportet multiplicari in ipsis definitionibus cum regula, ut ex totis tribus similitudinibus, scilicet duarum definitionum et regulae, unum uniuersale constituatur, in quo particulare quaesitum relucescat, sicut relucet in ultimo paragrapho ipsius quartae regulae, ubi doctrina datur, quomodo uoluntas generat uelle suum. Illa igitur doctrina generationis, ad primam et secundam definitionem praedictas applicata, manifestat, quomodo generatio intensa est et extensa, possibilis et actiua, durabilis et possitiua atque recolibilis, intelligibilis, amabilis et ex similitudinibus generabilis, existente quolibet ipsorum principiorum in quolibet alio; ita quod permanet per se simpliciter id, quod ipsummet existit. Applicatis ergo omnibus praedictis ad propositum, traditur ars et doctrina habendi desiderium et appetitum amandi bona et intelligendi uera, sequendo processum huius Artis. Conditio est regulatus processus, fundatus super proprietates rerum per se apparentium, naturas rerum significans et earum definitiones. In praesenti distinctione multiplicantur conditiones, aliis principiis huius Artis mutue mixtis in aliis, secundum illam mixtionem, quae in quarta huius Artis figura patet. Sumimus enim ipsa principia huius Artis ternatim, procedendo de quolibet ternario principiorum, unam elicientes conditionem, ueluti de bonitate, magnitudine, aeternitate unam et de bonitate, magnitudine, potestate aliam, et sic deinceps; deinde de bonitate, aeternitate, potestate aliam, et sic de gradu in gradum, artificialiter et ordinate, procedimus per singula principia ternantes et elicimus inde summatim in uniuerso octingentas triginta tres conditiones, uelut in processu distinctionis apparet. Quaelibet harum conditionum est uniuersale, in quo multa possunt inueniri particularia, sic de illis aut affirmatiue aut negatiue concludendo, quod ab uniuersali suo non discrepent, per se patente et in suis principiis fortificato, de quibus ipsum constat, quae sunt istius Artis. Ex definitionibus enim eorum, secundum suas explanationes in secunda distinctione huius Artis, singulae conditiones per se stant et apparent; quare, si particulare ipsis conditionibus affirmatiue uel negatiue contradicit, eius quidem oppositum contradictorium in conclusione necessarium est. Et haec est regula generalis per totam practicam huius Artis. Cuilibet conditioni sex substant definitiones, tres sub ratione scientiae et tres sub ratione amantiae, sicut patet in prima conditione rubricae `bonitatis magnitudinis, cui substant definitio bonitatis et definitio magnitudinis et definitio aeternitatis sub ratione scientiae; sub ratione uero amantiae substant eidem definitio boni amoris et definitio magni amoris atque definitio aeterni amoris. Et sicut substant istae definitiones huic conditioni, sic considerandae sunt; tali namque consideratione potest fortificari conditio et ad eam applicari illa particularia, quae substant eidem affirmatiue uel negatiue, sub ratione illarum definitionum; et quod dictum est de ista, idem intelligendum est suo modo de qualibet aliarum. Quaedam uero sunt istarum conditionum ad aliquod particulare contractae pro eo quod, secundum illius proprietates, eidem conueniunt, ita quod non alii particulari; nihilominus quandam retinent uniuersalitatem, in eo quod applicari possunt ad eas omnia, quae de illo particulari praedicari uel quaeri possunt, et in eo quod de istis particularibus conditionibus aliae possunt generales conditiones explicari, applicabiles omni enti uniuersali, deducendo eas ad uniuersales definitiones principiorum, cum quibus et de quibus uult artista multiplicare conditiones. Hoc autem edocet Ars, uidelicet sumendo dissimiles proprietates proprietatum particularis, ad quod ipsae proprietates particulares sunt contractae, et eas sumptas ordinando, sub sua forma debita generali; ut si ratione quarundam proprietatum Dei contrahatur ad Deum aliqua conditio particulando, sumantur proprietates dissimiles proprietatibus Dei, quae generaliter ad omnes pertinent creaturas. In qualibet conditione discernenda sunt particularia, quae sub habitu scientifico uel amantifico, maxime uero sub amantifico, ipsi conditioni conueniunt; maxime quidem praesens opus ad amantiam stat contractum. Et sicut ad amantiam contractum est, sic etiam suo modo ad scientiam potest induci. Quoniam igitur istae conditiones sunt uniuersalia, in quibus singula particularia, quae quaeruntur, apparent; et quoniam ad has conditiones sibi subiacentes, quaestiones intendimus applicare, euitantes huius applicationis impedimentum, tradimus cuilibet conditioni ac etiam sibi subiacenti quaestioni suum certum numerum; ut, cum fiet applicatio, numerus quaestionum habeat conditionum numero respondere; prout quaestio quaelibet suam debitam exigit conditionem sub rubrica determinata, secundum quod in ipsarum conditionum et quaestionum processibus patet: Ad primam enim conditionem `bonitatis magnitudinis mittitur prima quaestio `bonitatis magnitudinis et ad secundam secunda; et sic de aliis ordine recto. Aduertendum est autem in processu tam quaestionum, quam etiam conditionum, cum dicimus: Amans, amicus, amatus, amatiuum, amabile et cetera. Nam, aliquotiens per hos terminos Deum accipimus, maxime tamen per `amantem, amatiuum et amicum intelligimus illum fidelem, qui dominum Deum nostrum diligit; aliquotiens quare in praeterito ui maioris desiderii fit ex utroque sermo; aliquando uero sumuntur isti termini inter ipsum loquentem et proximum suum, aut etiam ad loquentem et ad dominum et ad proximum aliquotiens attribui possunt. Huius autem rei notificatio in dispositione quaestionum et conditionum propendi potest. Per quamlibet ipsarum conditionum est uoluntas annexibilis bonum diligere et intellectus uerum intelligere, cum considerantur et desiderantur ea, quae conditio, secundum processum suorum principiorum et totius Artis, denotat per se ipsam, sicut patet in prima conditione et in pluribus aliis consequentibus, in quibus Deum esse significatur; cuius significatio, scilicet esse Deum, nectit uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum apprehendere, processu Artis huius secreta naturasque principiorum per multa necessaria reuelante. Amicus amando tantum desiderabat bonitatem, magnitudinem et aeternitatem amati sui quod, prae uehementi amore, concordabant bonitas, magnitudo et aeternitas se esse unammet essentiam et naturam et unam eandem rem numero in amico et amato. Quoniam bonum est esse et malum est non esse, desiderat amicus esse maxime quidem, ut esse amati sui posset amare, cum magnitudine et potestate bonitatis. Quoniam amici sapientiae scibilior erat infinitas bonitatis et magnitudinis amati sui, diligebat amor amici plus infinita in bonitate, magnitudine et sapientia, quam finita. Infirmabatur amor amici, quoniam amicus non poterat in ratione sua tantum amare magnam bonitatem amati sui, quantum ipsa realiter existit magna. Si uirtus amoris maiorem haberet bonitatem et magnitudinem in potentia et habitu, quam in actu, abessent amato nobili amatores in uirtute amoris bonitatis et magnitudinis. Nisi foret uerum id, per quod amicus plus amare potest magnitudinem bonitatis amati sui, abundaret magnitudo malitia falsitati et abesset bonitatis magnitudo ueritati. Adeo uehemens est amati gloria in magnitudine bonitatis super gloriam amici, quod amicus intentione prima diligit gloriam amati sui et suam gloriam intentione secunda. Amante et amato distinctis existentibus et inconfusis in amare, amant se ad inuicem in una indistincta et inconfusa essentia et natura bonitatis, magnitudinis et amoris. Nisi plus esset concordantiae, quam contrarietatis, magnitudo bonitatis non sufficeret amori amici, diligentis suum amabile dilectum, sed sufficeret magnitudo malitiae inimico, amabile dilectum odienti. 0. Si maior contrarietas esset in amore, quam concordantia, foret unumquodque contrarium occasio contrario suo in magnitudine boni amoris, et in magnitudine malitiae diligeret amicus amatum suum. Si amoris materia maior esset in magnitudine bonitatis, quam amoris forma, plus posset amicus amatum suum diligere passiue, quam actiue ac amatus plus esset diligibilis, quam dilectus. Sine amoris medio, quod existit inter amantem et amabilem, bonitas et magnitudo forent amore uacuae. Nisi finis amoris esset, nihil esset, cui bonitas et magnitudo amici et amati acquiescere posset; itaque plus esset laboris, quam quietis et plus inordinationis, quam ordinationis. Quoniam amans diligit in amato suo maiorem bonitatis et amoris magnitudinem, quam in eo diligere potest, desiderat amans bonitatem, magnitudinem et cetera, esse maiores substantialiter, quam accidentaliter. Nisi amicus in magnitudine bonitatis diligeret amatum suum, non diligeret aequaliter existentiam et apparentiam amoris in amato suo. Bonitas et magnitudo amici infirmae iacent in amore, qui minor est in fine, quam in medio; sanat autem eas amatus, cum amorem in fine, quam in medio, maiorem existere facit. Adeo diligebat amicus bonitatem, aeternitatem et potestatem amati sui, quod desiderabat eas maiores esse in causa, quam in effectu. Sapientem habet amicus amorem in bonitate et duratione, cum scit et desiderat maioritatem finis inter amatum suum et se ipsum. Numquam desideraret amicus habere quietem in diligendo amatum suum, si maior et nobilior esset finis in aeternitate, quam in bonitate, magnitudine et amore. Si finis amoris non se haberet ad amorem et per amorem, non pertineret ad eam ipsam esse in bonitate neque in aeternitate neque in uirtute, quibus conueniret esse de non fine amoris. Adeo ueraciter diligit amicus amatum suum, quod omnia opera sui amati sunt ei bona, durabilia et amabilia et eorum priuatio odibilis. Nisi in amato esset amor bonitatis in aeternitate et aeternitatis in bonitate, non haberet amicus, in quo glorificari posset in amore amati et esset maior finis amoris in specie, quam in indiuiduis suis. Amoris differentia numquam esset inconfusio bonitatis et aeternitatis, quae sunt idem, si esse summi amati foret odibile et eius priuatio desiderabilis. Ad hoc concordant bonitas et aeternitas amati et amor amici: Maiorem esse finem amoris in esse, quam non finem amoris in priuatione. Cum tanto amore diligit amicus concordantiam amati sui, quod nulla contrarietas impedire potest plus diligi necessitatem finis in bonitate et aeternitate, quam finis impossibilitatem. 0. Cum amoris principio diligebat amicus bonitatem aeternitatis, ut nobilior esset in amare, quam animalia irrationalia in appetere. Numquam diligeret amicus bonitatem durationis, nisi amatus eius esset; nam, absente amato suo, abesset medium, per quod esse existit id, quod existit. Amatus in tantum desiderabilis est amico, quod omnes fines bonitatis et durationis diligit amicus, diligendo finem amati sui. Si non esset amatus in illa bonitate, in qua plus potest amicus diligere, foret aeternitas in maiori maioritate minoritatis et non aeternitas in infinita minoritate. Si amans et amatus amare non possent se coaequare in bonitate et aeternitate, affirmatio et non esse concordarent et negatio et esse. Quanto plus potest, remouet amicus amare suum a minoritate bonitatis et durationis, ut amatum suum plus possit amare in esse, quam in priuatione. Non posset amor bonitate sufficere sapientiae, si non amaret in bonitate bonificantem et bonificabilem, existentes obiectos sapientiae. Potabat amicus amorem in fonte bonitatis et potestatis, ut amoroso diligere diligeret suum bonum et potentem amatum. Non posset amicus amatum suum diligere uirtuose, si bonitas et potestas in amato existerent otiosae. Cum potestate bonitatis et bonitate potestatis distat uerus amor ab amore falso, qui suos amatores malificat et constringit. Bonitas, gloria et potestas sunt amoris habitus in amico diligente suum bonum, gloriosum et potentem amatum. In abyssum amoris descendit amicus recolere, intelligere et diligere amatum suum, qui in abyssu bonitatis et potestatis existit inconfusus. In concordantia amoris bonitatis et potestatis stabat et habituabat amicus, ut amato suo concordaret, resistens omnibus inimicis suis. Cum potestate bonitatis et amoris resistebat amicus potestati malitiae et falsi amoris. Amplexabatur et recolligebat amicus in amare suo principia bonitatis, potestatis et amoris, ut amare suum sibi sufficere posset ad amandum suum bonum, potentem et amabilem amatum. 0. In medio bonitatis et potestatis posuit amicus uoluntatem suam, ut eam coercerent diligere suum bonum et potentem et amantem amatum. Absentauit se amatus amico suo in fine potestatis, bonitatis et amoris, ut amicus in illo fine inquireret eum, ambulans in uiis potestatis, bonitatis et amoris. Quia multiplicabat amicus amare suum maioritate potestatis, bonitatis et amoris, non poterat se abstinere diligere amatum suum nec amatus se abstinere ostendere amico suo omnes suas amabilitates. Adaequabat amicus potestatem suam cum amore et bonitate, ut haberet sufficientiam et tempus ad amandum amatum suum. In tantum impleuit amicus amorem suum potestate et bonitate, quod in amore suo distitit ab omni minoritate amoris, auferente amatores amato suo. In tantum diligit amicus maximam bonitatem amati sui, quod in tantum diligit opus bonitatis, quantum sapientiae et uoluntatis. Sicut praeter omnem fictionem existit uirtuosa sapientia amici in scire bonitatem amati sui, sic existit uirtuosa uoluntas amici in diligere, praeter omnem fictionem, bonitatem amati sui. Non posset bonitas sufficere ueritati amoris, si ipsa foret magis obiectabilis ipsi diligere amati, quam suo intelligere. Quanto magis subtiliabatur amicus intelligere bonificantem et bonificatum in gloria sui amati, tanto maiorem sentiebat delectationem, et quanto magis delectabatur, tanto magis subtilis fiebat. Nisi amicus et amatus distinguerentur in amore sapientia et bonitate, impossibile esset amicum odire et ignorare amatum suum. Bonitas et sapientia concordarunt se rogare amorem de amico, quod diligeret eas in amore amati. Quoniam bonitas amati bonificando contradicit malitiae, contradicit amicus ignorantiae et odio, sciendo et diligendo amatum suum. Ut amicus possit uehementer similari amato suo in principio sapientiae et bonitatis, incepit diligere amatum in principio sapientiae et bonitatis. In medio loco abundantiae amoris, bonitas et sapientia amabiles existebant; diligebat eas amicus, cum omnibus principiis et finibus amoris sui. 0. Finis amandi indutus est bonificare et intelligere, et finem amandi bonificare et intelligere sunt induta. In maiori bonitate et sapientia, quas amatus potuit inuenire, submisit amorem amici sui, ut amare suum esset bonificare et intelligere indutum. Bonitas et sapientia se coaequarunt de amore et bonificare et intelligere de amare; et ideo habebat amicus amandi abundantiam et amatus amici sufficientiam. In amandi minoritate non potest amicus amare suum perficere et ideo amicus per bonitatem amandi et intelligendi deiecit minoritatem amoris. Ut uoluntas posset amare bonitatem amati sui, dilexit uirtutes et odiuit uitia. Cum ueritate bonitatis et amoris perfecit amicus amare suum, cum quo desiderauit amatum. Adeo diligebat amicus bonam gloriam amati sui, quod amare suum colorabat et induebat gloriosam bonitatem. Quanto differentia amici et amati maior est in bonitate et uoluntate, tanto significat et ostendit amatum suum amico. Quoniam bonitas uirtutem habet concordabilem et uoluntas concordatiuam, existit concordantia inter amicum et amatum. Amicus a cunctis prauis uoluntatibus, ad amandum amatum suum resistentibus, se remouet, ut amato suo possit adhaerere. Bonificabilitas et amabilitas, cum se unierunt, se coniunxerunt, ut essent principia ipsi amare amici diligentis amatum suum. In bonificare, quod consistit in medio bonificatiui et bonificabilis, ortum est amare de amatiuo et amabili, cum quo diligit amicus amatum suum. Inuenit bonitas finem suum in amare et uoluntas finem suum in bonificare. Idcirco uestiuit bonitas uoluntatem finem suum bonificandi et uoluntas e contrario bonitatem finem suum diligendi. 0. Obuiauerunt sibi ad inuicem bonitas et uoluntas in amico. Remouit bonitas amicum a maioritate malitiae et onerauit uoluntas amicum amandi maioritate. Consecutus est amicus amatum suum in aequalitate amoris et bonitatis, cum operari bono et diligere magno. Bonitas et uoluntas se bono uacuabant, cum appropinquabant minoritatem; replebant autem se bono, cum a maioritate malitiae se remouebant. Tanta ueritate constabant bonitas et uirtus alia ipsarum in alia, quod ueritas conuertebat eas esse unum et eundem amorem. In gloria, quae est amor et amoris et per amorem, consistunt bonitas et uirtus amor. Amoris differentia rogauit bonum amorem, ut diceret uirtuoso amori, quia multiplicantur uitia et pereunt uirtutes; unde ipsa, scilicet amoris differentia, rogabat eam oriri et exire in suum amorem. Ut amicus posset amatum suum diligere de concordantia, concordauit uirtutem et bonitatem in amore suo. Inter amantem et amatum bonitas et uirtus consistebant eicientes contrarietatem ex amore, introducentes concordantiam in amare. Amor in principio bonitatis et uirtutis se posuit, ut amans amatum suum amaret ibidem. Stabat amare in medio bonitatis et uirtutis, ut bonitas et uirtus essent amoris et in amore. Bonitas et uirtus multos congregauerunt amatores ad finem amoris amandum. Concurrerunt bonitas et uirtus ad amoris maioritatem, ut in amatoribus suis uirtutem et bona opera multiplicaret. 0. In amoris aequalitate bonitas et uirtus elongabant se ab inaequalitate amici et amati. Periclitabantur bonitas et uirtus in amoris minoritate, in qua perirent, nisi amicus ex amore suum amare multiplicasset. Dum amans amorificabat ex amore suum amatum, bonitas bonificabat eum et gloria glorificabat eum et ueritas elongabat eum ab odibili amore falso. Differentiat amans amatum suum amoris differentia; nihilominus bonitas et ueritas amantem et amatum faciunt esse unum idemmet amorem. Tantae auctoritatis est amor, quod ueritas et bonitas oboedire concordant amato suo. Amoris contrarietas et amoris concordantia super ueritatem et bonitatem amoris se ad inuicem impugnabant; uincebat contrarietas, plorabat concordantia et plangebat amatus. Sperauit amicus in ueritate et bonitate, ut ueritas et bonitas de se ipsis et de amore illi suum principiarent amare. Quoniam ueritas et bonitas sunt amabiles, sunt amico media ligandi cum illis uoluntatem suam ad amandum bonum et intellectum suum ad intelligendum uerum. Per accidentalem bonitatem, ueritatem et amorem ligabat amicus finem sui amare ad substantialem bonitatem, ueritatem et amorem. Quoniam bonitas et ueritas amandi sunt maiores amico, existit amicus prope malitiam et falsitatem, elongantes eum ab amato suo. Oritur de bonitate bonitas procedens in uas amoris, in quo bibit ueritas amare amici, ut suo bono amato sit aequalis. 0. Tunc, cum amicus amatum suum non diligit, procedunt malitia et falsitas de paruitate bonitatis et ueritatis. Quaestio est intellectus et amoris excitatio, ut hic intelligere suum quiescat, illa uero in suum diligere delectetur. Diuiditur autem praesens distinctio in duas partes, quarum prima est de tot quaestionibus, quot sunt antedictae numero conditiones; quo significatur, iuxta similitudinem, quam ipsae conditiones et istae quaestiones habent in numero et rubricis, has quaestiones ad ipsas conditiones esse mittendas. Sunt enim solubiles per ipsas conditiones sibi debitas, affirmando siue negando, ipsis conditionibus illaesis permanentibus, ut in processu conditionum dictum est. Secunda uero pars uiginti continet quaestiones, in quibus exemplum et doctrinam tradimus mittendi quaestiones ad figuras, regulas, definitiones et conditiones. Hunc autem processum quaestionum sic dispositum esse oportet quod, sicut intellectus ueritatem conditionum earum intelligendo ligatur, sic etiam uoluntati ligamen inferat ad amare. Est ideo qualibet harum quaestionum subiectum duplex, uidelicet scientiae et amantiae. Ad quamlibet etiam istarum quaestionum rationes multiplicari possunt, secundum modum et doctrinam, quae tradetur in uiginti quaestionibus ultimo terminandis, et cuilibet quaestioni multae fieri possunt obiectiones, sequendo processum huius Artis oppositum, quae solubiles sunt sequendo doctrinaliter processum propositum huius Artis. Aliquae tamen sunt in hoc casu quaestiones, quae magnam habent parere intelligendi difficultatem, sed melius est quia, quanto sunt intellectui difficiliores, tanto uehementius exaltatur intellectus, cum eas intelligit, et uoluntas ad bonum amandum in gradum uehitur altiorem. Nouem modis generaliter possunt quaestiones formari, quos tenere proponimus in hoc processu, quorum quemlibet ordinatim, secundum processum principiorum huius Artis, debita littera significamus esse descriptum, ut in figuris Artis sumantur ipsi nouem modi generales, per quos in genere possunt diuersae fieri quaestiones. Primus istorum modorum et generalior est `utrum et describitur per B. Secundus est `quid, cum quaeritur quod est esse rei et significatur per C. Tertius est `ex quo, cum quaeritur ex quo est esse rei et denotatur per D. Quartus est `quare, cum quaeritur de fine seu de intentione rei, propter quam res habet esse et scribitur per E. Quintus modus est `quantum, cum quaeritur de quantitate rei et assignatur per F. Sextus est `quale, cum quaeritur de qualitate rei et describitur per G. Septimus est `quando, cum quaeritur de tempore rei et denotatur per H. Octauus est `ubi, cum quaeritur de loco rei et accipitur per I. Nonus est `quomodo, cum quaeritur de modo rei et habet per K significari. Isti quidem modi sunt necessarii ad ueritatem rerum inquirendam et ad philocapiendum uoluntatem amore bono; et sicut per figurarum litteras describuntur, sic per consequens in principiis, regulis et definitionibus complectuntur; et prout in omnibus istis habent esse, possunt ad quaestiones mitti et de quaestionibus ad terminos praedictos remitti et sic iterum circulariter mitti et remitti, donec necessitas scientiae et amantiae in conclusione luceat manifesta. Quaesiuit amor a bonitate, magnitudine et aeternitate, utrum Deus esset. Multum enim desiderabat Deum esse, ut uehementius eum posset amare. Quaesiuerunt bonitas, magnitudo et potestas ab amore bono, magno et potente, qua natura diligit esse et odit non esse. Quaesiuerunt bonitas et magnitudo a sapientia, qua natura diligit plus amor infinita, quam finita. Quaerebat bonitas a magnitudine, utrum tantum esset amare amoris, quantum amatus, quem diligit amor. Magnitudo quaerebat a bonitate, utrum uirtus amoris melior esset et maior actu, quam habitu et potentia. Interrogabat amor ueritatem, utrum sit uerum id, per quod bonitas et magnitudo sunt magis desiderabiles. Mirabatur amicus, qua natura et qua proprietate amoris plus diligebat bonitatem, magnitudinem et gloriam amati sui, quam suammet bonitatem, magnitudinem et gloriam. Quaesiuit bonitas a magnitudine, utrum sit amoris bonitas et magnitudo diligi distinctionem inter amatum et amicum, et odiri distinctionem in natura et essentia amati et amici. Interrogabat amor bonitatem, qua natura sentiebat se maiorem, cum diligebat concordantiam, quam cum diligebat contrarietatem. 0. Quaerebat amor a bonitate et magnitudine, utrum poterant esse tantae et tam bonae in contrarietate sicut in concordantia. Scire uolebat amor, quare bonitas et magnitudo sunt nobiliora principia ratione formae, quam ratione materiae. Bonitas interrogabat magnitudinem, qua natura medium amoris pertinet ad amores. Interrogabat amicus amatum suum, utrum finis amoris sit in magnitudine bonitatis. Amor quaerebat a magnitudine, qua natura faciebat ei maius amare suum, cum diligebat bona substantialia, quam cum diligebat accidentalia bona. Quaerebat aequalitas amoris a bonitate et magnitudine amoris, utrum essent tam bonae et tam magnae in apparentia, quam in existentia. Quaesiuit bonitas a magnitudine, utrum amor habet maius et minus amare. Aeternitas a bonitate quaesiuit, utrum potestas sit melior in amare, quam in amore. Rogauit bonitas sapientiam, ut diceret ei, si sit aliquis amor aeternus. Bonitas dixit amori, si tantum diligit eam, quantum durationem et magnitudinem. Quaesiuit amicus ab amato suo, qua uirtute pertinet ad amorem suum amare esse in bonitate et duratione. Dicebat amicus ueritati, quare opera sui amati uidebantur ei bona, durabilia et uera et quare diligebat minus oppositum earum. Scire uolebat amicus modum, per quem bonitates et durationes amantium acquiescebant gloriae sui amati. Bonitas et aeternitas interrogabant amorem, quomodo ipsae poterant esse inconfusae in amare, cum numero sint unum idem. Quaerebat amicus a bonitate et aeternitate, quare suus amor maiorem habet concordantiam cum esse, quam cum non esse. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum tot haberet contraria in amare, tunc cum diligebat finem suae bonitatis et durationis, quam tunc cum diligebat finem suae impossibilitatis. 0. Incepit amicus dubitare, utrum amatus suus esset aliquid et quaesiuit hoc a bonitate aeternitatis. Interrogabat amicus bonitatem et aeternitatem, quid erat amatus suus in amoris medio. Bonitas et aeternitas interrogabant amorem, quare finis est ei amabilis. Interrogabat bonitas maioritatem, quare maior est aeternitas, quam minoritas. Amicus quaerebat ab amato suo, si posset illi esse aequalis in bonitate et aeternitate. Quaesiuit bonitas ab aeternitate, utrum sit amoris minoritas amare a priuatione remoueri. Sapientia quaerebat ab amore, si potestatem habebat sufficiendi illi de bonitate. Interrogabat amicus amatum suum, quomodo posset eum amare bono, potente et amoroso amare. Interrogauit bonitas potestatem, qua uirtute poterat amicus tantum amare suum amatum. Uerus amor interrogabat bonitatem, quomodo se posset ab amore falso odibili remouere. Amicus quaesiuit ab amore suo, qui essent habitus amoris, quia multum desiderabat eos scire, ut eos in gloria posset habere. Interrogabat amor differentiam, qua natura poterat amare inconfuse bonitatem et potestatem amati sui. Bonitas quaerebat a potestate, de quo erat concordantia, quam amatus et amicus habent in amare. Quaerebat certificari amor a bonitate, qua potestate posset melius resistere inimicis amati sui. Desiderabat amicus scire, quomodo principiare posset unum bonum et potens amare, quo posset amare suum bonum et potentem amatum, qui de amore et amare principiauit eum. 0. Interrogabat amicus amorem, quomodo constringere posset medium amoris non discedere amare suum bonum et potentem amatum. Amoris bonitas quaesiuit a fine amoris, utrum sciret uias, per quas amicus uadit uisum amatum suum. Interrogabat amor maioritatem, quomodo multiplicare posset amare suum in bonitate. Amicus quaesiuit ab aequalitate amoris, si posset esse ad sufficiens tempus ad amandum suum bonum et potentem amatum. Quaerebatur ab amico, quid erat, per quod remouebat amorem suum a debilitate et malitia diligendi. Amicus sapientiam interrogauit, quare tantum diligebat operationem bonitatis, quantum uoluntatis. Quaesiuit bonitas a uirtute, utrum poterat esse tam uirtuosa diligendo amatum suum, quam sciendo eum. Quaesiuit amor a sapientia, de quo sufficit bonitas ueritati sciendi et intelligendi. Amicus interrogauit sapientiam, quae sunt ea, per quae posset esse subtilior ad intelligendum bonitatem et gloriam amati sui. Interrogabant amoris bonitas et amoris differentia sapientiam amoris, qua natura non potest amicus odire nec ignorare suum amatum. Bonitas quaesiuit a sapientia, si tunc tantam haberet concordantiam cum amore, cum sciebat amicum, quam tunc cum sciebat amatum. Interrogabat amicus sapientiam, quomodo posset resistere malitiae et ignorantiae. Quaerebat amicus a sapientia, ubi posset inuenire bonitatem amati sui. Rogauit amicus amatum suum, ut significaret ei, ubi existunt amabiles eius bonitas et eius sapientia, quoniam affectabat ire dilectum eas. 0. Quaerebat amicus ab amato suo, quid posset uestire finem amoris, quia mittere uolebat eum ad bonitatem et ad sapientiam amandi. Interrogabat amor bonitatem et sapientiam, quomodo posset uestire amare suum bonificare et intelligere. Quaesiuit bonitas a sapientia, de quo fit aequalitas amandi et intelligendi. Rogauit amicus amatum suum, ut id ostenderet ei, per quod posset eicere minoritatem ex suo intelligere et amare. Uoluntas amici quaesiuit a bonitate amati, quae sunt ea, per quae posset amare suum amatum. Scire uolebat amatus, si amicus suus sciret ueritatem bonitatis et amoris et quaesiuit ab eo, quae perfectio sit amandi. Quaerebat amatus ab amico suo, quid uestiebat ipse amare suum. Quaerebat uoluntas a bonitate, utrum ipsa bonitas sit in differentia amici et amati. Uoluntas quaesiuit a bonitate, cum quo existit concordantia amici et amati in uirtute amandi. Amicus quaesiuit a bonitate et uoluntate, quae sunt ea, per quae ipsae approximant eum ad amatum suum. Quaesiuit bonitas ab amore, quae sunt ea principia, quibus ipse amatores constringit amare. Bonitas amoris quaesiuit ab amore, unde oriebatur amare. Bonitas ab amore bono quaesiuit, si finem inueniret sui bonificare in fine boni sui amare. 0. Interrogabat bonitas amorem, quare onerauerat amicum amandi maioritate. Quaerebat amicus ab amato suo, cum quo posset facere aequalitatem bonitatis et amoris. Amor quaerebat a minoritate, cum quo remouebat eum a bonitate sui amati. Bonitas et uirtus quaesiuerunt a ueritate, si posset eas conuertere esse unum idemmet amorem. Interrogabat amicus amorem, ubi permanent bonitas, uirtus et gloria sui amati. Interrogabat uirtus differentiam, quomodo multiplicare posset bonitatem et minuere malitiam. Interrogabat amicus amatum suum, quomodo posset eum diligere cum concordantia bonitatis amoris et uirtutis amoris. Bonitas et uirtus quaesiuerunt ab amico, utrum sciret modum, secundum quod existebant amatus suus et ipse. A uirtute quaerebat bonitas, utrum sciret, in quo loco amoris habebat amicus amatum suum. Bonitas et uirtus ab amoris medio quaesiuerunt, si sciret modum, quo ipsae possent esse amor et de amore. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret ea, quae coniungunt amatores ad finem amandi. Interrogabat amicus amatum suum, per quid posset amoris opera multiplicare, quoniam per amorem suum ea multiplicare desiderabat. 0. Bonitas et uirtus ab amoris aequalitate quaesiuerunt, utrum scirent modum, quo existere possent in ea. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret ea, quibus bonitas et uirtus tendunt, periclitantes in amore. Amatus ab amico suo quaesiuit, si remouebat eum ab amore falso et a malitia et a poena. Intrauit differentia in amorem, quaerens ab eo, utrum posset esse amicus et amatus. Bonitas et ueritas quaesiuerunt ab amore, utrum sciret ea, quibus erant oboedientes suo amato. Quaesitum fuit ab amato, quare de suo conquerebatur amico. Bonitas et ueritas amorem rogauerunt, ut diceret eis, ex quibus principiatur amare suum. Quaesiuerunt bonitas et ueritas a uoluntate, si per amabilitatem suam se ligare possent ad uerum amare. Amicus quaesiuit ab amato suo, quibus posset ligare suum amorem ad finem amandi. Interrogabat amicus bonitatem et ueritatem, quae sunt illa, quae remouent illum ab amato suo. Quaesiuit bonitas a ueritate, de quo sit aequalitas amici et amati. 0. Tunc cum amicus non diligebat amatum suum, quaerebat minoritas ab amico, utrum sciret, quomodo procedit malitia de bonitate et falsitas de ueritate. Bonitas quaerebat ab amore, utrum posset in gloria quiescere et habere bonum amare, sine differentia amantis et amati. Amorem bonitas et gloria rogauerunt, ut diceret eis, ubi ipsam concordantiam inuenire possent, quae in amare concordat amatum et amicum. Quaerebant bonitas et gloria ab amore, de quo suum amare uiuebat. Scire uoluit amicus ab amore, cum quo ipsum ceperat in amare. Bonitas et gloria quaesiuerunt ab amore, cum quo ligabat amicum ad amatum. Interrogabat amicus amatum suum, quare bonitas et gloria deiecerant non finem amoris ex amare. Quaesiuit amicus ab amore, cum quo poterat eum remouere a malo et a poena et ab amandi minoritate. Scire uolebat amatus ab amico suo, cum quo requiescebat amicus in amare. Interrogabat amatus amicum, quare est bonitas amabilis in amandi minoritate. Scire uoluit bonitas, quare differentia amantis et amati est amabilis in amare. Interrogabat bonitas differentiam, quare maior erat in concordantia amandi, quam in contrarietate amandi. Interrogabat bonitas differentiam, qua natura poterat ipsa differentia esse inter amantem et amatum, qui sunt unus idem amor. Bonitas et differentia scire uoluerunt ab amore, cum quo faciebat existere suum amare in medio amantis et amati. Rogabat amicus amatum suum, ut diceret ei, cum quo finem bonitatis inuenire posset. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret, unde amandi maioritas oriatur. Quaesiuit amor a differentia, in quo existit indiuisibilitas amati et amici. Ab amore bono quaesiuit minoritas, utrum amici et amati differentia indiuisibilis esse possit. Amicus bonitatem et concordantiam deprecatus est, ut dicerent ei, ubi reuelat amatus suus amoris secreta. Dicebat amicus amori: – Quare principias amare meum de bonitate et concordantia? – Amare – dixit amor –, quid est, cum quo me remoues a malitia et a contrarietate amandi? Dixerunt bonitas et concordantia: – Amice, quare desideras finem amoris? Maioritas et minoritas bonitatis et concordantiae cucurrerunt ad amorem; est autem quaestio: – Quae illarum fuit citius ad amare? Quaesiuit amicus ab amato suo, in quo consistit bonitas amabilis et concordantia bonificabilis. – Amice – dixit amor –, quare me rogas, ut te remoueam ab amandi minoritate? Quaesiuit amoris contrarietas ab amore bono, cum quo amicus suum rogabat amatum. – Amice – dixit contrarietas –, quare ponis concordantiam in medio bonitatis et amoris? Dum amicus concordantiam amabat, quaesiuit a contrarietate, quare plangebat et plorabat. – Amice – dixit bonitas –, quare in contrarietatem me ponis amandi? Interrogabat amicus aequalitatem, quare resistebant sibi ad inuicem amor et contrarietas. Dixit amoris bonitas: – Amice, cum quo uincis contrarietatem et minoritatem in amare? – Bonitas – dixit amicus –, sciresne dicere mihi, cum quo ligabilis est mea uoluntas ad amandum et quare meus me tormentat amatus? Uoluntas et bonitas quaesiuerunt ab amico, ubi et cum quo ligauerat eas. – Bonitas – dixit amicus –, quare magis es amabilis ratione maioris similitudinis, quam minoris? Bonitas et principium quaesiuerunt ab amico, de quo facit aequalitatem amandi et bonificandi, dum suum amat amatum. – Principium – dixit amicus –, cum quo est uoluntas mea dissolubilis ab amare bono? Quaesitum fuit ab amico, cur incluserat finem bonitatis et amoris in amoris medio. Interrogabat bonitas amicum, qua ratione posuerat eam in amoris maioritatem. – Amice – uoluntas ait –, qua natura existis ligabilis ad desiderandum? Quaesitum fuit ab amato, cur eiecerat minoritatem ex amici bonitate, et cur posuerat in eum maioritatem. Quaesitum fuit a uoluntate, qua natura ligabilis erat in bonitate et amore ad maioritatem et finem amandi. – Amice – dixit amatus –, quare scrutaris aequalitatem finis et bonitatis? Quaesitum fuit ab amico, utrum adhuc mortuum esset amare suum in minoritate bonitatis et finis. – Amice – dixit amatus –, cum quo facis aequalitatem in amore tuo de bonificatiuo et amabili et de amatiuo et bonificabili? Quaesitum fuit ab amico, utrum adhuc esset incarceratum amare suum in amoris minoritate. Interrogauit amor aequalitatem, quare concordabat cum esse in bonitate et cum non esse in minoritate. Stabat amicus in laboribus et languoribus propter amatum suum et quaesiuit, quis iecerat amare suum in magnitudinem amoris. Magnitudo quaesiuit ab amore, utrum tantum diligeret agere aeternitatis, quantum eius existere. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius esset tantus in scibilitate, quantus in amabilitate. Quaesiuit amor ab amico, utrum sciret, quid esset eius amatus. Quaesiuit amicus a magnitudine et aeternitate, utrum in amato suo essent ea, per quae amicus magis posset adhaerere uirtutibus et a uitiis distare. – Amor – ait amicus –, quae sunt ea, per quae melius ligare possum uoluntatem meam ad bonum amandum et intellectum meum ad uerum intelligendum? Quaesiuit amicus ab amare, utrum posset ei sufficere ad diligendum suum amatum. Dixit amicus: – O uos, magnitudo et aeternitas amati mei, numquid estis sic inconfusae et reales in amato meo sicut similitudo uestra in amare meo et intelligere meo? – Magnitudo – dixit amicus –, cum quo consistis magna in amare et tu, aeternitas, in aeternare? Quaesiuit magnitudo ab aeternitate, utrum in ea consisterent omnia, per quae plus est a contrarietate disparata. 0. Interrogabant magnitudo et aeternitas amorem, ubi erat amatus et amicus. – Amor – dixit amicus –, qua ratione est amare meum magnificabile et durabile? Quaesiuit ab amato amicus, utrum tantum obligatus esset ad amandum bonificare et magnificare, quantum ad amandum amare. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum deberet eum tantum diligere ratione durandi, quantum ratione magnificandi et amandi. – Amor – dixit amicus –, uisne ut diligam in amato meo aequalitatem magnificandi et aeternandi et amandi? Interrogabat amicus magnitudinem et aeternitatem, cum quo distabant ab amandi minoritate. Quaesiuit amicus ab amore, utrum amatus suus haberet tantam potestatem et tantam sapientiam intra se ipsum, quantam in rebus extrinsecis. Magnitudo et potestas quaesiuerunt ab amore, utrum tantum haberet amare, quantum ipse est. Quaerebat amor a magnitudine, utrum sciret potestatem amati sui tantum esse id, quod ipsa est, per agere, quantum per existere. Magnitudo amati quaesiuit a potestate amici, utrum tantum posset amare uerificare, quantum ueritatem. Quaesitum fuit ab amico, utrum magnam haberet potestatem amandi gloriam amati sui. Amicus quaesiuit a magnitudine et potestate, qua natura tantam habebat potestatem amandi suum amatum. – Amice – dixit amatus –, numquid tanta est tibi potestas amandi amando in me unire, quanta est amando in me unitatem? Tantum habet amorem amicus ad amatum suum, quod unamet essentia et natura uult esse cum amato suo. Quaesitum fuit ab amico, utrum tantam haberet potestatem amandi, quod semper principiare posset amare suum. 0. Quaesitum fuit ab amico, utrum tantum habere posset amare, quod esset de essentia et natura sui amati. Quaesitum fuit ab amato, utrum tantam haberet amandi potestatem, quod tantum diligeret amicum suum, quantum se ipsum. Magnus amatus quaesiuit a magno amico, utrum magnum haberet amare. Quaesiuit amatus a magnitudine et potestate sui amici, utrum aequales essent in amare. Amoris magnitudo quaesiuit ab amoris potestate, utrum amor amare posset sine largiri. Quaesitum fuit ab amico, utrum operationem sui amati diligeret tanta magnitudine, quanta eum scire poterat et amare. A sapientia et uirtute amati quaesiuit amor amici, utrum tantam haberent concordantiam actualiter, quantam potentialiter. – Amate mi – dixit amicus –, estne uerum te uelle esse magnitudinem mei scire et mei amare? Quaesitum fuit ab amico, utrum magnam haberet sapientiam sciendo gloriam sui amati. – Amice mi – dixit amatus –, habesne sapientiam magnam sciendo et amando entitatem tuam et meam? Amor quaesiuit a sapientia, utrum sciret maiorem magnitudinem amantis et amati. Quaesiuit amor a sapientia, utrum sciret maiorem concordantiam amatiui et amabilis. Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret magnam unitatem sapientiae sui amati. – Sapientia – dixit amor –, esne tanta, quod aliquid scias medium esse amicum et amatum? 0. – Amate – dixit amicus –, creasti mundum ad finem maioritatis uel ad finem minoritatis? Amor et sapientia quaesiuerunt a magnitudine amati, utrum posset eas facere sufficientes magnitudini de scire et de amare. – Amate mi – dixit amicus –, quae sunt ea, quibus melius coaequari potes meo scire et meo amari? Amor amici quaesiuit a magnitudine et a sapientia amati, utrum Deus tantam haberet sapientiam, quod unam sciret creare creaturam meliorem et nobiliorem omnibus creaturis. – Amate mi – dixit amicus –, habesne tantum magnitudinis in uoluntate, quantum in uirtute et sapientia? Quaesiuit magnitudo a ueritate, utrum poneret eam tantum in uero, quantum amor ponit eam in amare. – Amate – dixit amicus –, esne tanta uoluntas et gloria, quod possint esse de magnitudinis entitate? Magnitudo et uoluntas quaesiuerunt a differentia, utrum in maioritate sua poterat esse maior concordantia amici et amati. Amor quaesiuit ab amico et amato, utrum essent concordes in maiori concordantia magnitudinis et uoluntatis. Magnitudo et uoluntas amici quaesiuerunt ab amato, utrum in se ipso plus posset amicum remouere a contrarietate, quam in aliquo alio ente. – Uoluntas – dixit magnitudo –, in quo potest amatus maiorem principiare amabilitatem? Quaesitum fuit ab amico, cur amabat amatum suum tanta uoluntate. – Amor mi – dixit amicus –, cur me facis amare amatum meum in fine tantae uoluntatis? 0. – Amice – dixit amor –, quare desideras idem esse cum amato tuo? – Amate mi – dixit amicus –, in quo potest maior fieri aequalitas magnitudinis et uoluntatis? Quaesiuit amatus ab amore, utrum remouisset amicum a maiori minoritate amandi. Quaesiuit amicus a magnitudine et uirtute amoris, utrum amare actu sit de entitate potentiae et habitus. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus suus complete dedisset ei similitudines suas. – Amice mi – dixit amatus –, qua proprietate et natura tantam habes in amare uirtutem? – Amate mi – dixit amicus –, estne tantum et tam uirtuosum amatiuum, quantus et quam uirtuosus tu es amabilis? Uirtus quaesiuit a magnitudine, de quo fit magna concordantia amici et amati. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius principiauerat eum de magnitudine, uirtute et amore. Magnitudo et uirtus quaesiuerunt ab amore, utrum amicus et amatus uniti essent in amare. – Amate mi – dixit amicus –, qua ratione posuisti finem amandi in tuam magnitudinem et uirtutem? Ait uirtus: – Amice, cum propter amorem affligaris, quare magnitudinem amati optas amare? 0. – Amor – dixit uirtus –, cum quo possunt coaequari magnificare et amare? – Amare – dixit amor –, cum quo remoues magis esse a non esse? Magnitudo et ueritas quaesiuerunt ab amore, cum quo sentiebat amicus maiorem gloriam in amare. Ab amato suo quaesiuit amicus, utrum ipsi ambo possent esse una unitas amoris. Magnitudo, ueritas et amor quaesiuerunt ab amico, utrum aliquibus indigeret sui amati. – Ueritas – dixit magnitudo –, cum quo plus distas a contrario tuo in amare? – Amice – dixit amor –, quare tuus amatus magnitudinem tuam posuit in ueritate sua? Quaesitum fuit ab amato, quibus mensuris mensurabat amicum suum. – Amice – dixit amor –, numquid ingressus es in magnitudinem et ueritatem ad uidendum amatum tuum? Magnitudo et ueritas quaesiuerunt ab amore, cur amicus ingressus erat maioritatem ad uidendum amatum suum. – Amice – dixit amor –, scisne cur habes aequalitatem in magnificare, uerificare et amare? 0. Quaesitum fuit ab amato, utrum abesset ei amicus in magnitudine ueritatis. – Amor, sciresne dicere mihi, quare coniunctae sunt et unitae differentia amici et differentia amati? Quaesitum fuit ab amoris magnitudine, utrum sciret, quare gloria amici et amati in magnam concordantiam existebat amoris. – Amice – dixit magnitudo –, numquid amatus tuus tantam tibi gloriam largitus est, quod te remouerit ab omni contrarietate? Magnitudo et gloria quaesiuerunt ab amico utrum, quam cito principiatus fuit ad amandum, amauit amatum suum. Magnitudo et gloria quaesiuerunt ab amore, utrum amicus posset esse suus amatus et e contrario. Magnitudo, gloria et amor quaesiuerunt ab amico, quare suum diligebat amatum. – Amate – dixerunt magnitudo et gloria et amor –, numquid aliquem habes amicum maiorem, gloriosiorem et amorosiorem omnibus aliis amicis? Quaesiuit amor a magnitudine et gloria, utrum aequalitas amici et amati camera sit amoris. Quaesitum fuit ab amico, utrum ex parte sui aut ex parte sui amati oportebat eum esse in maioritate magnitudinis amoris et gloriae amoris. Ut aliquatenus ad huius Artis practicam explicite transeamus, sumimus in hac secunda parte, ex praeiacentibus quaestionibus, uiginti quaestiones soluendas per huius Artis theoricam ante datam, ut modo solutionis istarum uia pateat et regula soluendi alias quaestiones. Nam isto modo, quem tenemus ad soluendum istas, docet Ars ceteras praedictas esse soluendas. Harum quidem uiginti quaestionum ad primam figuram nouem et ad secundam figuram nouem alias applicamus, super quodlibet principium huius amantiae quaestionem unam portantes; decimam nonam autem quaestionem ad tertiam figuram et uigesimam ad quartam figuram tantum intendimus applicare. Cuilibet primarum decem octo quaestionum quattuor paragraphos tradimus, quorum primus ex primis definitionibus est sumptus, secundus uero ex secundis et tertius ex regulis, ad definitiones applicatis; quartus autem ex conditionibus est acceptus. Sed ad decimam nonam quaestionem quattuor paragraphos applicamus super quattuor conditiones, quibus ipsam soluimus quaestionem, designatas super cameram tertiae figurae, quam sumimus ad ipsam decimam nonam quaestionem per hos ultimos quattuor paragraphos dissoluendam. Similiter uigesimae quaestionis quattuor paragraphos subdimus super quattuor conditiones, per eam cameram quartae figurae, quam ad ipsam quaestionem uigesimam soluendam eligimus, designatas. Et quoniam, quanto possumus, prolixitatem minimam euitamus, non mittimus has duas ultimas quaestiones ad definitiones, quamuis tamen adeo bene possint solui per definitiones, sicut etiam decem octo quaestiones praedictae. Primam igitur harum uiginti quaestionum deducimus ad bonitatem; secundam ad magnitudinem et sic de aliis ad singula huius Artis principia successiue. Fit autem haec deductio sic, quod per processum harum uiginti quaestionum doctrina traditur, alligandi intellectum ad uerum discernendum et uoluntatem ad bonum amandum. Posita ergo quauis harum uiginti quaestionum, innuit haec Ars eas poni definitiones et regulam siue regulas et conditiones, quae pertinent ad eandem. Deinde, quemadmodum dictum est, qualiscumque conclusio eas destruat, falsa est et impossibilis et multum odienda, et qualiscumque ad cuius destructionem sequitur earum destructio, uera est et necessaria et multum insuper diligenda. Quaesiuit amor a bonitate, magnitudine et aeternitate, utrum esset Deus. Multum enim desiderabat Deum esse, ut uehementius eum posset amare. Solutio: Bonitas est ens, ratione cuius bonum agit bonum, et sic bonum est esse et malum est non esse. – Amor – ait bonitas –, si Deus est, ex eius quidem esse sequitur nullum malum, quoniam ex infinito bono, infinito magno et aeterno impossibile est sequi malum. Immo, si Deus est, sequitur infinitum bonum et infinita magnitudo et aeternitas. Et ideo, sicut oportet necessario esse infinitatem boni, magni et aeterni et cetera, si Deus est, sic oportet necessario, si Deus nihil est, infinitatem mali et parui esse et priuationem aeternitatis et minoritatem magnitudinis. Sed quoniam hoc est manifeste impossibile, quia sic numquam fuit aliquid nec est nec numquam erit, cuius oppositum necessarium necessaria experientia scimus, uidelicet aliquid fuisse et aliquid nunc esse et futurum esse; quare manifesta necessitate constat Deum esse quem tu, amor, desideras, habens de ipso quicquid habes. – Adhuc tibi dico, amor – ait bonitas –, si Deus nihil est, multa mala, falsa et odibilia sequuntur, sicut destructio meae definitionis, quoniam si Deus nihil est, bonum est eum non esse, ex quo non est. Et ex hoc, quod bonum est eum non esse, sequeretur impossibilia in natura, si ipse esset aliquid, quae scilicet impossibilia natura non pateretur; et sic Deus non est aliquid nec esse potest aliquid et sic bonum est eius non esse, cuius esse malum esset. Et ex hoc concluditur necessario quod bonum est non esse et malum est esse, cum bonum sit esse finitum bonum et malum esse infinitum bonum, sed hoc est summe impossibile. Quare... et cetera. – Iterum, si Deus nihil est, sequitur necessario malum esse diligibile et bonum esse odibile, et maiora mala plus esse amabilia quam minora mala, et minus bonum quam maius bonum; magisque esset amabilis tristitia quam gaudium, et mors quam uita, et non esse quam esse, et sic de consimilibus. – Adhuc amor – inquit bonitas –, si Deus nihil est, sequitur contradictio, quoniam, ut dictum est, hoc est necessarium semper, scilicet bonum est Deum esse et malum est Deum non esse. Ergo, si Deus non est, ex quo non est, bonum est eum non esse; et sic concluditur necessario bonum et malum esse Deum esse, et bonum et malum eum non esse; et sic conuertuntur necessario bonum et malum et esse et non esse, et per consequens magnitudo et paruitas, aeternitas et priuatio et per consequens ceteri contrarii termini, et sic multiplicantur necessario contradictiones in esse; quare necessario oportet Deum, quem quaerimus, esse. Multum delectabiles et iocundi fuerunt amori sermones isti, quos bonitas sibi dixit, et sensit sibi crescere uirtutem et fortitudinem ad amandum bonitatem, magnitudinem et aeternitatem in amato suo; et dixit: – Ha, amare mi, amare mi, totum sis in amato meo, ex quo es! Ecce quam bonum et quam magnum est tam excellentissimum et nobilissimum amari amatum! Bonus amor est ipse, per quod bonum amorosum agit bonum amorosum. – Heu, bonitas, magnitudo et aeternitas – inquit amor –, quid ualeret id quod est, si Deus non esset? Quoniam, si Deus non est, omne, quod est, finitum est et terminatum, nec est aliquid infinitum, unde sequitur quod bonum est amari bonum finitum et odiri bonum infinitum. Nam, ex quo Deus non est, secundum naturam rationis non est amabilis sed potius odibilis; id enim, quod non est nec esse potest, amari non conuenit. Et inde sequitur quod amare in me sit ad amandum finita et quod odire sit in me ad odiendum esse in bonitate, magnitudine et aeternitate infinitum. Unde sequeretur quod ego essem malus amor, agendo malum odiosum, et quod non essem bonus amor, quo bonum amorosum agit bonum amorosum. – Haec autem – inquit amor –, non possem ego sustinere, uidelicet odire meum plus esse quam amare meum, quia meus inimicus maior esset quam meus amatus; nec tibi, bonitati, concordare possem nec tu, magnitudo, ista conditione posses agere magnum in amare nec in odire; nam, quanto ageres me maiorem, tanto me faceres plus odiri quam amari. Et tu, aeternitas, non me sustineas, si Deus non est, quoniam nolo esse nec amare nec odire; plus enim diligo quod non essem quam quia sum; et inde neque te neque bonitatem neque magnitudinem neque memet amare uolo, sed omne quod est odire et uiuere quamdiu fuero in tristitia et angustifero dolore.  Flendo suspirabat et tristando plangebat amicus, cum supposuit Deum non esse, excitans hos sermones: – Heu me, quam summum malum est Deum nihil esse, quia sic omne, quod existit, est bonum et malum simpliciter, ita quod bonum est malum et e contrario. Nam, ex quo Deus non est, utique bonum est eum non esse, quia in rei ueritate ad quod non est et esse non potest, non potest supponi esse bonum nec etiam supponi potest quin sit bonum esse Deum, ex quo infinitus esset in bonitate, magnitudine et aeternitate et cetera, neque uerum iudicium rationis consentire potest priuationem Dei non esse malam, quoniam multa et maxima mala sequerentur. Non enim est uita aeterna, si Deus nihil est, neque bonus homo ex bonitate sua, quam fecit, praemium consequitur, sed potius tendit in perditionem omne bonum factum simpliciter ad aliquod bonum, magnum et durabilem finem. – Haec tamen omnia sunt mala, si Deus est; sunt autem bona et eorum opposita mala, si Deus non est. Nam, sic non est Deus, ut ista sint bona et ut eorum opposita sint mala; itaque malum est bonum et e contrario. Et quoniam ita est quod bonum est malum, et e contrario, et bonum esset Deum esse et malum esset Deum esse, non possunt recipi duae definitiones in prima regula nec e contrario, quod est impossibile, per quod patet necessario Deum esse. Cui ego – dixit amicus –, omni tempore uitae meae seruire desidero et honorem et reuerentiam exhiberi, ita et uos similiter faciatis, bonitas, magnitudo et aeternitas – ait amicus – . Nam, ex hoc quod ipse Deus est, es tu, bonitas, disparata a malitia et tu, magnitudo, a paruitate et tu, duratio, a priuatione et ego spem habeo pertingendi ad gloriam sempiternam. Amicus amando tantum desiderabat bonitatem, magnitudinem et aeternitatem amati sui quod, prae uehementi amore, concordabant bonitas, magnitudo et aeternitas se esse unammet essentiam et naturam et unam eandem rem numero in amico et amato. Considerabat amicus unitatem bonitatis, magnitudinis et aeternitatis, ita quod totae tres istae sunt una eadem essentia et natura et una eadem res numero in amico et amato. Tunc dixit amicus: – Haec quidem unitas tanta existit in amato meo, si Deus est; quoniam ipse Deus, si est amatus meus, est uidelicet ipse quod tantum desidero cognoscere et amare et eidem impendere seruitium et honorem. Haec autem unitas tanta nihil est, si Deus non est, quoniam nullum ens eam habere potest, nisi ipsum sit infinitum unitate bonitatis, magnitudinis et aeternitatis; et hoc est necessario infinitas bonitatis, magnitudinis et aeternitatis et unitatis amici et amati. – Ergo, si priuatio istius unitatis est, ipsa est maius malum quam sit bonum omnium quotquot sunt unitatum, et est maior magnitudo priuationis quam sint omnes magnitudines esse omnium, et maior aeternitatis priuatio quam sit ipsius aeternitatis esse quo ipsa est. Nam istius unitatis priuatio infinita est et huius priuationis oppositum esse est finitum; et inde est infinitus defectus bonitati, magnitudini et aeternitati aliam earum non esse aliam. Est siquidem uilitas maxima bonitati eam per semet non esse magnam et aeternam; similiter et cuilibet aliarum eam non esse bonam, magnam et sic de aliis. – Et hoc est ipsarum trium magnum malum et magnus defectus magnitudinis et durationis; atque bonitas maiorem infert defectum magnitudini et aeternitati, quia ipsa non est ratio quod magnitudo et aeternitas sint ipsamet bonitas et e contrario, quam sit tota ipsa perfectio, quam magnitudo et duratio habent accidentaliter per ipsam bonitatem, in hoc quia per bonitatem sunt ipsae accidentaliter bonae. Hoc idem etiam suo modo est de magnitudine et aeternitate. Adhuc etiam sequeretur unitatem bonitatis, magnitudinis et aeternitatis magis esse amabilem disparate, alia illarum existente essentialiter et uniuersaliter ab alia disparata, quam ipsis existentibus una eademmet essentia et natura. Nam id quod est, magis est amabile quam id quod non est; et ex quo magis est amabile, oportet naturam consentire illud esse magis amatum. – Hoc autem ego non sentio in mea natura amandi, sed potius oppositum – ait amicus –, itaque consistit in me natura plus diligendi unitatem illam bonitatis, magnitudinis et aeternitatis, quae non est, quam illam, quae est. Itaque iuxta cursum naturae, si Deus non est, oporteret me plus diligere propter ipsum, quod non est, quam propter ipsum, quod est; hoc autem est impossibile et contra cursum naturae et contra esse et perfectionem, priuationem et defectum; et hoc cum bonitas et magnitudo et aeternitas cum esse concordent et perfectione et earum opposita cum priuatione et defectu. – His ergo omnibus supra dictis et multis etiam aliis probatur et manifestatur Deum esse de necessitate, ut non sequatur praedicta impossibilia et ut prima conditio `bonitatis et magnitudinis integra permaneat et illaesa, quae destructa permanet, si Deus nihil est. Est ergo Deus – ait amicus –. Quare tu, amor, amare coneris, quoniam, propter eius esse, tanto plus amare potes quanto minus amares, si ipse nihil esset. Existit autem iste Deus unamet bonitas, magnitudo et aeternitas, quae sunt ipse Deus unus, et quaelibet existit alia; ideo existit ipse Deus bonus, magnus et aeternus infinite, cuius est tantum una simplex et sola essentia bonitatis, magnitudinis, aeternitatis, potestatis et cetera. Et quoniam iste Deus est, adest quidem amatoribus suis gaudium et consolatio et sempiternae uitae spes beata et amor amici et amati. Ab amore quaesiuit magnitudo, utrum tantum diligat agere aeternitatis, quantum existere eius. Solutio: Magnitudo est id, ratione cuius bonitas, aeternitas seu duratio sunt magnae, ambiens omnes extremitates essendi. – Eia, magnitudo – dixit amor –, nisi ego in tantum amarem agentiam, quam habet aeternitas in se ipsa, quantum eius existentiam, nonne sequeretur tuae definitionis et meae destructio? Utique sic, quoniam tu non esses id, ratione cuius ipsa aeternitas esset magna in agere suo, sed in existere tantum; nec esses id, ratione cuius amare meum esset magnum, quoniam defectus amandi est plus amari rei existentiam quam eius agentiam. Et hoc maxime in aeternitate, cum in ea sint aequales sua existentia et agentia, eo quod conuertibiliter sunt unum idem numero. Ergo, si tu non es ratio tanti amabilis aeternare quantae aeternitatis, ita quod aeternitatem et aeternare non me facias aequaliter amare, abest quidem tibi bonitas, quia malum est in te priuatio magnificandi; et e contrario abes bonitati, quia non magnificas eius bonificare; similiter et potestati et magnitudini et sapientiae et cetera. – Itaque nulla nostrum suam substantialem similitudinem alteri largitur, unde sequitur defectus infinitus, ita sicut per oppositum sequeretur infinita perfectio, si tantum tribues de te ipsa amare meo quantum existere meo, et sic cuilibet aliarum nostrum, cum sumus omnes aequales essentia et natura in amato; quare dico tibi: Me multum de te mirari, cur talem mihi fecisti quaestionem, nec amplius eam mihi facias, quoniam ego sum ipse amor adeo perfectus in amare, quod tantum amo agere aeternitatis quantum existere illius.  Magnus amor est ille, qui a paruitate distat amandi. Conquestus est amor potestati amoris et magnitudini amoris quia talem sibi fecerat quaestionem. – Potestas amica – dixit amor –, et quomodo excogitare potest magnitudo me non diligere tantum in amato meo suam aeternitatem propter aeternare, quantum ipsum aeternare propter ipsam aeternitatem? Nam, adeo bonum est aeternitatem esse propter aeternare, quantum per existere id, quod ipsa est. Et quicquid dicat magnitudo, oportet eam facere suum aeternare tantum, quanta est aeternitas, quod, si non, non esset utique ipse magnus amor qui a paruitate distat amandi. Nam, ex quo plus amarem aeternitatem quam eius aeternare, oporteret in amare meo paruitatem esse, ex quo in amato diligerem plus aliquid quam aliud. – Immo etiam dico: Si diligerem plus aeternitatem quam aeternare, quod absit! quanto plus magnitudo me faceret amare aeternitatem quam aeternare, tanto me faceret odire magnitudinem aeternandi. Quoniam, sicut ipsa magnitudo me faciat amare infinitam aeternitatem in bonitate et in ipsa magnitudine, sic me faceret amare finitum et paruum aeternare; et hoc in tantum quod nollem aliquod durare creatum minus in bonitate, magnitudine et cetera, quam aeternare. Hoc nolo aliquo modo nec tu, potestas, consentire debes hoc, quoniam sic esset definitio tua destructa, nisi posses tantum, quod magnitudo me tantum magnificaret in amare quantum in existere, diligendo tantum aeternare aeternitatis quantum ipsam aeternitatem.  – Sapientia – dixit amor –, scisne quam quaestionem magnitudo mihi fecit? Secundum hoc, quod quaerit a me de aeternitate, quaerit utrum diligam eius agere tantum, quantum eius existere. Nihil enim alius intendit quaerere nisi utrum diligam tantum eius similitudinem, quam mihi dat, quantum ipsammet. Et quomodo dubitare potest magnitudo quod diligam eam intentione secunda et suam similitudinem, quam mihi dat, diligam intentione prima? Si enim ita diligerem, amare quidem meum non esset magnum in bonitate neque iustum neque te, sapientiam, diligerem tantum, quantum intelligere tuum; et sequeretur quod tuus finis esset, ut dares similitudinem tuam, non autem ut existeres id, quod ipsa es. Itaque foret intelligere tuum intentione prima et existere tuum intentione secunda. – Hoc etiam esset de meo amare et de me ipso – ait amor –, et sic quicquid est in nobis esset perditum totum atque secunda regula omnino destructa, ita quod quicquid de ea dicitur et de definitione magnitudinis et misericordiae, totum esset falsum. Quare respondeo magnitudini dicens tibi, sapientiae, et ceteris principiis nostrae Artis, quod tantum diligo agere ipsius aeternitatis, quantum eius existere et e contrario; similiter et tui, sapientiae, et bonitatis et cetera. Et numquam fraudem desiderare potui, sed odiui potius semper, aduersus magnitudinem et aeternitatem; immo potius ita sanum et legale conseruo illis amare meum, sicut mihi ipsi.  Amoris magnitudo sufficere non posset amoris aeternitati, si aeternitas magis esset diligibilis ratione existendi, quam ratione agendi. – Amor – ait sapientia –, secundum quod uult ista prima conditio `magnitudinis aeternitatis, tantum est agentia aeternitatis amabilis quantum eius existentia; aliter amare tuum ad amandum aeternitatem sufficere non posset, sicut nec meum scire sufficere posset ad intelligendum aeternitatem et aeternare, ex quo aeternitas scibilior esset quam eius aeternare. Quemadmodum igitur tu diligeres plus aeternitatem quam eius aeternare, ita me oporteret plus intelligere aeternitatem quam eius aeternare, unde sequeretur quod intelligerem eam in parte otiosam et in parte agentem. Hoc autem esset tam magnum malum et tam magnus defectus in intelligere meo, quod sufficere non possem intelligere infinitatem aeternitatis, quae in intelligere meo non esset infinita. – Iterum dico tibi, amor, si existentia aeternitatis scibilior esset quam eius agentia, non esset quidem infinita in se nec in bonitate, magnitudine et cetera, quia sic eius agentia seu operatio limitationem haberet et per consequens eius otiositas esset priuatio bonitatis et malum et paruitas, et sic existeret finita in bonitate, magnitudine et cetera. Similiter et tu et ego et quaecumque sunt in amato tuo et in intellecto meo; quare dico te rationabiliter conqueri de magnitudine, quia talem tibi fecit quaestionem. De fine De fine huius Artis In hoc huius Artis processu comprehendere potest amicus et habituare modum mixtionis, quae habet fieri principiorum, et artem inde consequi et doctrinam principiis huius Artis utendi. Hac autem processus his sermonibus traditur in hunc modum: Loquebatur ad inuicem amatus et amicus. Conquerebatur amatus amico, quia tam modice cognoscebatur et diligebatur a suo populo, cui tanta donauit. Plorauit amicus et apud amatum suum accusauit amorem, quia non urgebat homines ad plus amandum amatum, quam alia quaecumque. Amor autem se excusauit, conuertens super sapientiam hos sermones: – In principio, cum homines uia intellectus mei amati opera scrutarentur, artes et doctrinas sapientiae praeteriti philosophantes ediderunt. Tunc illis temporibus sapientia multos acquisiuit sibi seruitores, eam multiplici uarietate artium dedicantes. De me quidem minime curauerunt: Artem enim amandi meum amatum in se et in operibus suis nullam gentibus tradiderunt; arte quidem habent homines sapientiam, me autem arte non utuntur. Quare, cum plus intelligant quam ament amatum, utique culpa mea non est in causa, ex quo illi, qui praeterierunt, dudum dereliquerunt me, suis suffragiis minuentes. – Immo ualde conqueror, amice, de bonitate, magnitudine et cetera, quoniam, cum in tantum sim bona, quantum sapientia, quare defecerunt aduersum me bonitas, magnitudo et cetera? Quare non me bonificauerunt et magnificauerunt doctrina et arte amandi meum amatum et se ipsas in tantum, quantum sapientiam arte intelligendi? Sapientia respondit amori dicens: – Antiqui opera sua sapienter egerunt: Cum arte me disposuerunt, ut homines modum haberent intelligendi et intelligendo uiuendi, eo quod ego, sapientia, essem lux te, amorem, antecedens, te illuminans ad amatum et eius opera diligendum. Sed tu, amor, homines amorificasti bonis mundanis, cogens eos plus diligere semet ipsos et opera sua, quam tuum amatum et eius operationem. De me quidem non diligis illuminationem sumere, quae tibi nobilitatem, perfectionem, altitudinem et cetera, miranda tui amati et eius operum manifesto, detegens mundi mundanaque diligentium uilitatem. Quare non est mirandum si de te conqueror, amor; immo quidem offensa sum a bonitate, quia non te bonificat, et a magnitudine, quia non te magnificat in amare secundum artem et doctrinam, quam de me potes habere. Sed excusauit se bonitas incusans magnitudinem, quia non magnificauerat eam in sapientiam et amorem. Similiter incusauit durationem et alias; etiam durationem quidem, quia non fecerat eam perseuerantem in magnitudine sic, ut posset amorem et sapientiam bonificasse, ita quod sapientia sciret et amor diligeret bonitatem amati plus quam aliam bonitatem. – Si enim magnitudo duratioque mihi similitudines suas complete dedissent – ait bonitas –, in tantum utique sapientiam et amorem bonificassem, quod amatus esset super omnia cognitus et dilectus. Magnitudini displicuit quoniam bonitas inculpauerat eam similiter et durationem; commotaque magnitudo bonitati sermones istos obiecit dicens: – Si tu, bonitas, tantum me bonificasses quantum bonificare me potuisti, ego quidem secundum posse meum te magnificassem. Sed quomodo cogitare potes tu, bonitas, me posse magnificare te, otiosam atque pigram, multiplicare tuas similitudines in me et in duratione et cetera, quae tuo defectu malitiam in tantum multiplicare permittis, reluctantem totis uiribus, quantum potes, tuas auferre similitudines et suas tibi dare? Unde tu, bonitas, non bene agis – ait magnitudo –, quia me et alia principia inculpas; quare, his offensis, accidiosa iniuriosaque mihi uideris, immo similis malitiae, quae tibi et nobis omnibus aduersatur. Turbata fuit duratio super bonitatem, quia coram amico et amato et coram principia substantiae accusauerat eam et ait illi: – Et quomodo tu, bonitas, opinari potes quod durare faciam bonificare tuum, quod ad artem sciendi et ad artem amandi deduxisti? Nec est tibi cura nec desideras artem recolendi bonificare? Numquid adeo bonum esset Artem edere memoratiuam , qua praeteritorum memoria fulciretur, sicut Artem inuentiuam et amatiuam ad inueniendum et amandum ea, quae sunt et erunt? Numquid tantus honor est amato ipsum recoli quantus eum intelligi et amari? Numquid ego sum in tantam aeternitatis eius similitudo, quantam sapientia amici similitudo sapientiae illius et quantum amor amici similitudo amoris ipsius amati? Utique sic. Tu autem, bonitas, diligentiam adhibuisti ut Ars inuentiua et amatiua praesint; numquam audiui te adhuc aliquem hominem concitasse compilare illam ad recordandum amatum in se et in operibus eius. Heu, bonitas, cur amatum meum et eius opera pateris in gentibus obliuisci? Si tamen ausa foret, potestas libenter siluisset; sed quoniam alia principia se excusabant, conuersa est ad amatum dicens: – Amate mi, super criminibus, quae bonitas, magnitudo mihi imponunt partim iuste, mereor excusari. Dicunt enim me non possificare tantum aliud eorum in alio, quod secundum cuilibet proprietatem et naturam unumquodque ipsorum te faciat honorari et tibi seruitium impartiri. Uerumtamen aliquam excusationem affero pro tanto, quia neque bonitas neque magnitudo nec aliquod aliorum principiorum perfecte consentiunt me officio proprio in eis uti posse. Itaque, cum mihi deficiunt, bene quidem confiteor me ipsis eisdem abesse. – Quare nec in totum me excuso nec in totum etiam me incuso; immo miror unde accidit, quoniam quasi ad hoc modernis temporibus deuenimus, quod omnes nobis ipsis aliud alii ad inuicem aduersamur. Quare arbitror esse bonum nos omnia similiter exorare te quatinus digneris parcere nobis et in penitus per quem sumus finem exspectes. – Sed auxiliare nobis, amate benigne! Dirige nos super uires nostras ad honorandum te et seruiendum tibi. Nam, ex hoc quod partim totum pondus ipsi, quod dedisti nobis, commendes libertati, corruimus propter defectum nostrum et propter prauos usus, in quibus mundus diu iacuit deuiatus. – Uirtus – ait amatus –, et tu quid dicis? Respondit uirtus dicens: – Amate mi, tantum multiplicantur in mundo uitia et tantum tibi sum culpabilis, quia non uehementius exorta sum in unitatem bonitatis, magnitudinis et cetera, ut te facerem laudare et honorari, quod neque fortitudo mihi sufficit neque modum habeo pro uenia te precandi, quoniam nec ego nec aliquod nostrum excusari potest. Immo coram facie tua iacentes in tristitia et lacrimis, prae uerecundia obmutescimus, de te sperantes gratiam et benedictionem; immo etiam iudicium secundum placitum tuae sanctissimae iustitiae, cui culpabilis nimis assisto. Cum uirtus diceret ista, ueritas flendo plangebat; cui amatus ait: – Ut quid ploras? Respondit ueritas dicens: – Fleo siquidem; neque mirum, etenim pauca et modica de bonificare, magnificare, durare et cetera, in uerum posui; et desolata sum, quia falsitas tot et tanta de malificare, paruificare posuit in falsum. – Tu autem, amate mi, cum existas in tanta ueritate bonitatis, magnitudinis et cetera, cur me permittis falsitati sic superari, sic male tractari, sic occidi? Cur etiam ueritas tua non mihi tantas similitudines suas elargitur, ut mundi falsitatem uincere possim et incarcerare atque necare? Cum ueritas flendo loqueretur amato suo, considerabat gloria de qua materia suo amato loqui posse; et suspirans cum lacrimis dixit ei: – Cum homines considero, qui ab hoc saeculo migrauerunt; cum considero, amate mi, quam pauci sunt eorum in gloria tua respectu illorum, qui cruciantur in poenis blasphemantes, maledicentes tibi digno amari, tibi uero cognosci, tibi iusto honorari; haec siquidem consideratio aufert a me uirtutem et fortitudinem, quare non possum dare quietem et consolationem bonitati, magnitudini et cetera. Sic ego, gloria, contristor, desolata iacens propter te. – Unde, amate mi, uide ergo et considera, quos sustineo labores et cruciatus; intuere, carissime, quomodo principia substantiae uehementer in meis laboribus affliguntur et respice quanta priuatio quietis est in poena, qua uexor. Ubi est, amate mi, gloria tua, cuius similitudinem mihi donasti? Ubi est misericordia tua? Ubi est pietas tua? Quare non desideras multos homines esse in gloria tua et paucos in poena, et hi, qui sunt in gloria tua, pleni maxima magnitudine bonitatis et cetera, ut fiant maximae gloriae possessores? – Amate mi – ait differentia –, alius quidem es tu et alius est amicus tuus. Quanto magis igitur distinctus es ab amico tuo, tanto ipsa differentia tui et amici maiorem dare mihi potest similitudinem de se ipsa et in principiis substantiae magis possum a confusione distare. Sed ualde miror quid esse potest, amate mi, quoniam homines huius mundi in tanta confusione consistunt, quibusdam eorum existentibus alio modo bonis et alio modo malis et quibusdam eorum existentibus magnis in posse, paruis uero in uirtute et uelle et sic de aliis principiis huiusmodi. Igitur ego existens in confusione, sum confuse inter gentes; inconfusa quidem existo intra substantiam; confusa uero moror extra, per opera mala regentium male. – Unde tibi de concordantia conqueror, quia non me remouet a contrarietate, quae in mundo me cogit esse confusam: Non distat, amate mi, concordantia a contrarietate quantum potest; multum quidem offendit concordantia in tanta sui contrarii participatione. Indignata fuit concordantia quia differentia talia aduersus eam dixit. Et ait: – Amate mi, de his me accusat differentia, de quibus se ipsam potius inculpare deberet, quoniam bene scis differentiam habere naturaliter maiorem proportionem et naturam essendi in me, quam in contrarietate, cum ego et ipsa principia substantialia simus, contrarietas uero principium accidentale tantum; sed ipsa differentia in tantum dilatatur, extendens se in contrarietatem et tantum similitudines acceptat contrarietatis, quod quasi tota coloratur et induitur contrarietatem, resistens quantum potest, ne recipiat similitudines meas secundum bonitatem, magnitudinem et cetera et secundum magnitudinem malitiae et cetera, similitudinibus contrarietatis adhaeret. – Ecce, amate mi, ferant oculi tui tibi testimonium huius rei: Nonne manifesta uides experientia differentiam in hominibus mundi plus assistere contrarietati bonitatis et cetera, quam mihi, concordantiae bonificatiui et bonificabilis, magnificatiui et magnificabilis et bonitatis, magnitudinis et cetera? Cum enim proportionaliter ordino ordinaliterque naturo me esse unius et multorum in bonitate, magnitudine et cetera, ecce differentiam in contrarietate et contrarietatem in differentia, quicquid ego naturaliter concordo et ordino, dissipantes. Quare tibi, amate mi, de differentia et de contrarietate non immerito tibi conqueror pro tantis offensis. – Amate – dixit contrarietas –, cur de me concordantia tibi conqueritur? Numquid ego sum contrarietas sibi opposita? Cur igitur similitudines meas recipit, cum eas sibi mitto? Cur credit ipsa mihi? Officium quidem meum exerceo et si male suum exerceat, quid ad me? Immo dico tibi, amate, quod concordantia mihi iniuriatur; et non solum mihi, immo etiam principiis substantiae. Mihi quidem, eo quod de officio meo se intromittit; nam ego sum ipsum ens, cuius naturae est resistere fini rerum; habeo namque res a fine deuiare, eas applicans ad non finem. Hoc idem audet facere concordantia et enim uehementius, cum minori fine quam cum maiori facit homines concordare. Iniuriatur etiam bonitati quia plus in malis quam in bonis delectatur; similiter offendit magnitudinem et cetera, quia minor est in magnitudine boni quam in magnitudine mali. – Ergo, amate, ex quo concordantia malum sibi meretur et naturaliter sit me fortior, cur de me conqueritur? Quare ergo sustinet me dare resistentiam inter ipsam et cetera substantiae principia, cum in tantum sit fortis et potens, quod me capere potest et ligare et agere de me ad placitum? Nonne ipsa est ens substantiale et accidentale, ego uero ens accidentale tantum? Principium accusabat medium apud amatum dicens: – Amate, medium me perturbat et deuiat, quia improportionaliter et indebite principia similiter coniungit, aggregans insuper contrarietatem et minoritatem, dissipantes quasi omnia principiare sua. Et ideo, cum per ipsum medium ad finem desidero per uenire, inuenio quidem ipsum medium totum alteratum totumque a sua propria natura transmutatum, itaque non possum ipsum, quem desidero, finem obtinere. – Cum enim principiare meum educo cum bonitate, magnitudine, duratione et cetera, medium quidem, quod est ipsum principiare meum, de meo principiatiuo et principiabili procedens, induit se contrarietate et contrariari et minoritate et minorificare. Itaque facit me per contrarietatem et minoritatem transire, quarum mihi tradit similitudines, auferens a me similitudinem bonitatis, magnitudinis, concordantiae, maioritatis, finis et cetera; quare minime possum acquiescere fini. Excusauit se medium apud amatum, incusauitque principium et finem in hunc modum: – Amate dilectissime, in quo est ueritas, ratio et iustitia. Principium de me conqueritur, prout audis; et tu, domine mi, scis quomodo de ipso conquerebatur amor dicens quoniam in principio philosophi, qui dudum praeterierunt, non artem amandi sed sciendi potius tradiderunt. Adhuc etiam de ipso duratio conqueritur, quoniam apud ipsum impetrare non potest artem tradi memoratiuam seu memorandi, quemadmodum intelligendi et amandi. – Et propter ista, amate mi, principium et finis, grauiter peccantes, agunt iniuriam mihi. Ego enim nihil aliud sum nisi id ipsum solum, quod ex influentia finis et refluentia principii resultat, quoniam ex ambobus procedo id, quod sum, naturam sapiens utriusque. Sed cum tanta confusione sum influxus a fine et refluxus a principio, bonitate cum malitia, magnitudine cum paruitate et duratione cum priuatione et cetera, mixtis ad inuicem in ipsa fluentia et refluentia, quod prae confusione me faciunt inter homines existere destitutum. – Quare tibi, domine, de ipsis conqueror, qui nisi mihi iustitiam sustineas, amodo quam mihi donasti uolo libertatem, ex quo principium et finis a propria natura me deiciunt; quaere tibi, si uis, aliud medium, quo ipsa libertas ualeat sustentari. Non audebat finis excusare se nec incusare medium apud amatum, sed de maioritate conquerebatur dicens: – Amate mi, tu uis me esse principium, cui principium acquiescat. Scis equidem maioritatem per mundum in meam contrarietatem uehementius, quam in meam concordantiam extendi. Plus enim sibi placet non finem maiorificare quam me, finem, tamque perseuerauit in non fine quod quasi uix inclinare possum eam et inducere ad aliud meae similitudinis et naturae. – Quare scias, amate, si maioritas in mundo diu talem huius usus exercuerit potestatem, totum mundum in deprauationem suam deducet; et uidetur, amate, mihi, quoniam uis uideri a gentibus te parum appretiari finem, ad quem creasti mundum, et maioritatem posse mundum a me deuiare et ad meum contrarium applicare. Plorauit finis similiter et bonitas, magnitudo et cetera, maioritatem apud amatum omnes pariter accusantes. Mirabatur maioritas cur cetera principia substantiae amici illam accusabant apud amatum et ait: – Domine amate, tu in fine rerum intellectualium me creasti maiorem, quam in fine rerum sensualium. Tu uis me esse imaginem immensitatis tuae bonitatis, magnitudinis et cetera, ut tua principia principiis omnibus in me repraesententur esse maiora. Amate, ualeat mihi tecum sapientia, caritas et ratio, quoniam tu scis me esse materiam bonitati, magnitudini et cetera, ut unumquodque illorum, similitudines meas assumens, possit suas similitudines et opera minorificare. – Cur ergo malum mereor ex bonitate, si de me uult uehementius maiorificare suum finem sensualem, quam suum finem intellectualem similiter et ex magnitudine et cetera? Noli ergo, amate mi, dictis earum consentire et si iniuriantur me, accusando meque dando minori fini potius quam maiori, fac mihi iustum iudicium et uindictam. Si autem iniuriam fecerim, a te supplico ueniam, uolens oboedire tuae iustitiae et uoluntati et de tua misericordia spem habere. – Amate mi – ait aequalitas –, ecce quam blandiloqua est maioritas, quomodo, sub pulchriloquio suo se ipsam excusans, nos omnes satagit accusare! Dic ergo maioritas – ait aequalitas –, nonne bene scis me substantialiter esse in amici substantia inter bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera, et hoc intellectualiter et sensualiter? Ergo, prout sum intra substantiam subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera acquiescit, ita deberet sequi in operibus extra. – Sed tu, maioritas, cum contrarietate et minoritate iuuantibus te, hoc niteris perturbare, quia me et minoritatem superare affectas, ut adsis in mundo magna et ego et minoritas in minima quantitate. Et cum de bonificatiuo et bonificabili coaequare sequi deberet, facis inde discoaequare sequi, in quo maior existis quam minoritas. Quare mihi perpetras iniuriam et peccatum, agisque contra te ipsam, offendens etiam cetera principia et contraria facta es amori amati et amici. Omnia principia uoluerunt, ut coram amato minoritas loqueretur. Stabant autem parata reprehensionibus confestim confundere minoritatem, si accusans quicquam aduersus ea loqueretur amato; nam amando, cognoscendo, seruiendo et honorando amatum ministrat eis minoritas similitudines suas, unde minus amatur minusque cognoscitur et minus honoratur amatus. Loquebatur ergo minoritas et dicebat: – Ego quidem sum ens circa nihilum, non ergo sum ipsa, quae digna sum quicquam pro suis imperfectionibus accusare. Cum ego sim defectibus plena, quid possum accusare potius memet ipsam? Nonne aduersus amatum trado ceteris principiis similitudines meas? Nonne per similitudines meas omnia principia et quicquid possum, quantum ualeo, ad nihilum redigo? Nonne quicquid possum, remoueo ab amato? Utique omnis aliorum culpa mea est potius, quam eorum, quoniam ex me, propter meas similitudines eis datas, mala quaecumque faciant sortiuntur. Quid dicam aut quid faciam ego misera? Utique nescio. – Solum hoc adest mihi remedium – ait minoritas omnibus principiis –, quantum possum puris affectibus supplico uobis omnibus, quatinus nos omnia pariter clamemus ad amatum dominum nostrum: Ueniam, ueniam, amate, prae uenia, noli nobiscum in iudicium introire! Cum ergo prospicerent cetera principia minoritatem inter se et illam, quantum poterat, repellere contrarietatem et uiderent eius deuotam et affectuosam contritionem et humilitatem, mirabili compassione commota sunt omnia clamantia et dicentia: – Miserere, miserere, amate misericors, miserere nostri. Explicit Ars amatiua, quae hac intentione nouiter est inuenta, ut per uniuersum orbem cognoscatur et ametur dominus Deus noster, in cuius protectione et custodia ac beatorum angelorum et sanctorum omnium commendamus eam ac etiam omnium eorum, qui obnegantes semet ipsos sequuntur ipsum, qui uiuit et regnat per infinita saeculorum saecula, uerus Deus. Secunda distinctio De fine et intentione Ea, per quae, sub ratione finis et intentionis, consistunt uoluntas et intellectus alligabiles, haec ad amandum bonum et hic ad uerum intelligendum, praesenti regula intendimus indagare. Consistit autem intentio duplex, uidelicet prima et secunda: Prima quidem est, ad quam se habet secunda, et secunda, quae dirigitur ad primam; sicut Deus et omne creatum, homo et cetera sub homine, et sic de consimilibus: Deus enim est per primam intentionem, et omne creatum per secundam; atque homo per primam intentionem, et cetera sub homine per secundam, et sic de consimilibus istis. Finis uero est perfectio rerum, sicut Deus, qui est omnium finis, et sicut homo, qui est omnium corporalium finis, cum propter hominem Deus creauit ea. Finis ergo prima intentione consistit, et id, quod se habet ad finem, consistit secunda; sicut comedere, indui, habitare et cetera huiusmodi, sunt secunda intentione, et uiuere prima intentione, cum comedendi, uestiendi, habitandi et cetera, sit uiuere finis. In rebus creatis, secundum earum multitudinem et diuersitatem, multae sunt intentiones et fines; et secundum maioritatem nobilitatis in bonitate, magnitudine et cetera, quarundam illarum super alias, sunt aliae intentiones et fines super alias, sicut in homine intellectualia seu spiritualia sunt prima intentione et corporalia secunda intentione, cum anima sit finis corporis et sicut in corpore potentia elementatiua existit per secundam intentionem et uegetatiua per primam, atque uegetatiua per secundam et sensitiua per primam. Et sic de gradu in gradum usque ad potentiam rationatiuam, quae est finis et intentio prima potentiarum, sub ea consistentium, ac etiam omnium pertinentium sub eisdem. Homo consistit prima intentione; anima uero et corpus eius consistunt intentione secunda. Similiter et bonitas, magnitudo et cetera principia, de quibus homo compositus constat, sunt intentione secunda et ipse homo prima, cum totum maius sit et nobilius, quam partes eius. Recolere, intelligere et diligere hominis sunt intentione prima; sed eius uidere, audire et cetera, sunt intentione secunda. Atque bonitas, magnitudo et cetera, recolendi, intelligendi et diligendi sunt intentione prima; bonitas uero et magnitudo et cetera, temporalium diuitiarum, honorum et prosperitatum sunt intentione secunda. Bonum recolere, bonum intelligere et bonum diligere sunt intentione prima; bonitas uero illius recolere, intelligere et amare sunt intentione secunda. Ergo uirtutes intentione secunda sunt desiderabiles, ut sint habitus bonus, magnus et cetera, memoriae, intellectus et uoluntatis. Actus quidem potentiarum consistunt intentione secunda, sed ipsae potentiae intentione prima, quemadmodum intellectus intentione prima consistit et eius intelligere secunda, et sicut uisus intentione prima et uidere secunda; et sic de aliis huiusmodi potentiis. In aliquibus autem ratione obiecti sic est, quod actus potentiarum sunt intentione prima et ipsae potentiae secunda; sicut intelligere directum ad Deum melius est, quam intellectus ipsius intelligere, et sicut uidere directum ad colorem melius est secundum finem, quam sensus, cum intellectus per uidere colorem intelligat eum. Orbis et omnia, quae in eo sunt, secunda intentione consistunt; uita uero perpetua est intentione prima, cum praesens uita sit propter futuram uitam aeternam et non e contrario; et ideo mundus iste intentione secunda diligibilis est, et uita perpetua intentione prima. Cum Deus sit summus omnibus et omnium finis, debet unusquisque semet ipsum diligere intentione secunda, et Deum prima; obligatus est ergo quisque diligere uelle suum, ratione amoris domini Dei nostri, et desiderare magis intelligere Dei, quam suummet intelligere, et bonitatem, magnitudinem et cetera, Dei magis, quam suam bonitatem, magnitudinem et cetera, et magis ea, quae Deus intra et extra se operatur, quam ea, quae homo in se ipso uel in alio agit. Deus intentione prima diligit semet ipsum, intentione uero secunda diligit omne creatum, cum amor illius in tantum nequeat extendi ad amandum alia, quantum se ipsum. Hac igitur ratione creauit Deus omnia ad se ipsum, et haec est finalis intentio, quare cuncta creata sunt ad esse deducta. Unde constat Deum creasse omnia ad se diligendum et amandum ab angelis et hominibus, cum omni, quod existit. In Deo nulla est intentio secunda, cum quicquid in Deo est, sit intentio prima et finis; Deus enim est sui ipsius finis et suamet intentio. Idcirco diligit Deus tantum suam bonitatem seu magnitudinem et cetera, quantum se ipsum. Unde sequitur hominem obligatum esse diligere Deum secundum quod Deus diligit semet ipsum; cum autem Deus diligat plus semet ipsum, quam hominem, obligatus est homo totus plus Deum diligere, quam se ipsum. Secundum ea, quae de intentione et fine dicta sunt, innuit amantia praesens de suis principiis discursum fieri per regulam iam expletam; quoniam, sicut ipsa principia magis diffuse partibus essentialibus substantiae, quam accidentalibus eius traduntur, cum partes essentiales sint finis et intentio prima partium accidentalium, sic applicatis ipsis principiis ad amandum et intelligendum sub forma intentionis et finis, magis applicabuntur ipsa ad amandum et intelligendum ea, quae sunt intentione prima, quam ea, quae sunt intentione secunda. In ipsa namque maiori applicatione existunt naturaliter ea, quae sunt finis amabilia intentione prima et ea, quae se habent ad finem intentione secunda. Super hoc igitur in deductione naturali et artificiali doctrina traditur alligandi uoluntatem ad amandum bonum et intellectum ad ueri discretionem. De definitione Modus definiendi praesenti regula traditur, ut rerum definitione alligetur uoluntas ad eas amandum, secundum earum definitionem. Ipsas autem definitiones duobus modis fieri oportet, uidelicet secundum proprietates essentiales et proprietates accidentales, sub definiendorum generibus et speciebus. Subiectum uero ipsarum definitionum quadripartitum est generaliter, uidelicet: In finem, in agens, in formam et in materiam. Definitio quidem essentialis fit, sicut cum definitur ignis per ignectiuitatem et ignibilitatem, et substantiam eius; solius ignis est substantia ignectiua et ignibilis et ignire. Definitio uero accidentalis datur, cum definitur ignis per suas qualitates proprias, quae sunt caliditas et diffusio et cetera huiusmodi, quoniam talia proprie sunt solius ignis, uidelicet immediate. Quamuis autem ignis et cetera elementa sint una corporalis bonitas, magnitudo et cetera, nihilominus bonitas, magnitudo et cetera ignis distinctae sunt a bonitate, magnitudine et cetera aliorum elementorum; et quoniam praedictae proprietates innatae sunt naturaliter in bonitate, magnitudine et cetera ignis, retinet ipse ignis esse specificum indiuiduum definitum. Hoc idem suo modo sequitur de ceteris elementis. Omnes plantae de una generali bonitate, magnitudine et cetera, uegetatiuis et uegetabilibus constant. Sed sub ratione uegetationis, quaelibet earum secundum proprietates substantiales et accidentales definitur, sicut dactylus, qui proprietatem habet essentialem generandi dactylos et multiplicandi speciem suam; habetque dactylus mas proprietatem in dactylum femineam generandi dactylos, semine maris attingente semen femineae. Haec autem proprietas solius est dactyli specialis. Definitio sensuum corporalium fit per essentialem proprietatem, sicut uisus, qui per uidere definitur, quoniam solius est uisus uidere; fitque per accidentalem proprietatem, cum definitur sensus ratione determinationis proprii obiecti, sicut uisus per colorem; ad solum namque uisum color determinatur. Uoluntas etiam definitur per suam essentialem proprietatem, quae est uelle; soli namque uoluntati uelle creatum est. Sed definitur per accidentalem proprietatem ratione obiecti sui, sicut per amabilitatem et odibilitatem obiecti uoluntatis, quae sunt accidentales proprietates solius uoluntatis. Definitur quidem homo per essentialem proprietatem suam, cum animalitate, sicut per hominificandi proprietatem. Nullius enim animalis est generari hominem, nisi solius hominis, nec aliquod animal, praeter hominem solum, utitur ratione. Sed definitur per proprietatem accidentalem homo, sicut per risibilitatem aut per locutionem aut per scribere, uendere, emere et cetera, quae solius sunt hominis tantum. Sol similiter definitur per proprietatem essentialem sibi numeralem, quae solius est Solis, sicut per solifactionem et soleitatem, cum quibus bonitas, magnitudo, duratio, potestas, instinctus, appetitus et cetera principia, quae innata sunt caelestibus corporibus, constituunt substantiam indiuiduam Solis, existentia ratione essentialis proprietatis, in ea solificata. Hoc idem est de Luna et de quibuscumque aliis caelestibus corporibus suo modo. Definitur uero Sol accidentaliter per accidentalem proprietatem, quam habet ratione suae extrinsecitatis, sicut generare diem per sui praesentiam et per sui absentiam noctificare. Definitio etiam firmamenti fit per essentialem proprietatem firmamenti, cum suis primis principiis, sicut est per summam corporis extensitatem et summum motum corporis, ad quas bonitas, magnitudo et cetera, firmamenti contractae, constituunt firmamentum; et fit eius definitio accidentalis per proprietatem accidentalem, quae est summa continentia corporalis et prima motio corporalis; et habent istae esse accidentales proprietates firmamenti, quoniam ad alia dependent, quae non sunt substantia firmamenti. Continentia namque octauae sphaerae, quae est ipsum firmamentum, sub ambitu suo continet septem alias sphaeras inferiores, existens primus corporalis motor earum. Definitio essentialis angeli est per essentialem angeli proprietatem, quae est summa entitas bonitatis, magnitudinis et cetera, extra Deum et summa Dei extrinseca similitudo. Nam angelus est ipsum, quod constat ex ipsis similitudinibus Dei, uidelicet ex bonitate, magnitudine, duratione et cetera, quae magis habent entitatis in angelo, quam in aliqua alia creatura. Est autem accidentalis definitio angeli per accidentales proprietates, quae est uerorum tam sensualium, quam non sensualium attinctio non sensualis. Est enim angelus creatura attingens ueritatem, non existente sensitiuitate et sensibilitate ei necessaria, quemadmodum homini. Definitur autem essentialiter bonitas et suo modo unumquodque aliorum principiorum uniuersalium huius Artis, per essentialem sibi proprietatem, sicut per bonificatiuitatem et bonificabilitatem et bonificare bonum. Est autem accidentalis definitio bonitatis aliam rem a bonitate, ratione bonitatis, esse bonam, ut magnitudine, ratione bonitatis, esse bonam et sic de aliis principiis huius Artis suo modo. Essentialis definitio Dei fit similiter per diuinas proprietates essentiales, sicut per conuersionem Dei et suae bonitatis et magnitudinis et cetera, quae est eademmet numero conuersio suae bonitatis et suae magnitudinis et cetera, et sui existere et agere, uidelicet suae bonitatis et cetera, et sui bonificare et cetera. Est enim Deus bonitas, magnitudo, aeternitas, potestas, sapientia, uoluntas et cetera; solius Dei tantum est eum esse istas. Est etiam Deus existere quod est agere et e contrario, quoniam sicut Deus est ipsa suamet deitas, sic etiam est suummet intelligere et amare suam deitatem, unitatem, bonitatem et cetera, et actus earum. Hoc autem est solius Dei proprium nec potest hoc habere aliqua creatura, quoniam sic esset Deus, quod est impossibile. Nec possunt conuerti existere et agere creaturae et solius etiam Dei est proprium, ita quod non alicuius entis creati, scilicet: `Bonitatem esse in magnitudine esse `bonitatem esse magnitudinem et e contrario et sic de ceteris dignitatibus Dei, ita quod `esse in et `conuerti in Deo conuertuntur. Sunt autem proprietates Dei accidentales rerum creatio et mortuorum suscitatio et miraculorum actio et cetera similia istis. Secundum ea, quae de definitione dicta sunt, doctrina patet obiectata humano intellectui sub obiecti ueri ratione, quod necessario est bonum amabile propter ipsius bonitatem, cuius oppositum odibile consistit. Hac enim amabilitate et hac odibilitate est uoluntas alligabilis ad amandum ipsum obiectum uerum, hac regula de definitionibus definitum: Amabilitas enim et odibilitas sunt proportionabiles uoluntati. Consistit igitur haec regula de definitionibus instrumentum et aptitudo habendi doctrinam et modum alligandi uoluntatem ad multum diligendum bonum et ad illum amorem in durabilitate boni amoris conseruandum, diligendo magis quaecumque, secundum eorum definitiones essentiales, quam secundum eorum definitiones accidentales; prout praedicatum maiorem habet naturam et similitudinem sui subiecti, sicut homo magis necessitatur esse animal ratione animalitatis, quam risibile ratione risibilitatis et sic de similibus istis. De generatione Manifestando generationem, uidelicet modum, per quem generabilia generantur, manifestatur generationis amoris doctrina, per quam habetur cognitio ligandi amorem, quoniam simili modo, quo generatur, ligabilis est ad bonum amandum. In obuiatione, quae mutua fit simplicium elementorum, attingente quolibet eorum, et agendo et patiendo, mouente quodlibet aliud, elementa composita de ipsis simplicibus generantur. Nam ex hoc, quod ignis simplex non augeri potest nec corrumpi, nec ab ignis simplicis specie etiam alterari, cum iam perfectione sua perfectum existat, habens omnes ipsas circumstantias, quae ad ignis essentiam pertinent, oportet, ut de ipso igne simplici et de ceteris tribus elementis simplicibus, habentibus easdem conditiones similes praedictis conditionibus ignis, sequatur elementum compositum, de illis quattuor multiplicatum, ut ignis compositus uel aliquod aliorum. Iste siquidem ignis compositus in se, simplicia continet elementa; sed, quoniam plus est in eo ignis simplicis, quam alicuius aliorum simplicium, ob hoc nomen sortitus est a maioritate suae partis simplicis nominatum, sicut aqua composita sensibilibus `aqua dicitur, quoniam plus est in ea aqua simplicis, quam aliorum simplicium elementorum. Hoc idem est similiter de terra, quam uidemus et habitamus, et de aere, quo respiramus; generata sunt ergo haec elementa composita per mixtionem simplicium, existentia corruptibilia et alterabilia in quantitates, qualitates et cetera, secundum simplicium mixtionem. Hoc idem est de quibuscumque rebus compositis de ipsis simplicibus elementis, ut de animalibus, plantis et metallis. Planta plantam generat, conuertens in speciem suam ipsa elementa composita, cum quibus ab extra participat intra se ipsam. Fit autem haec generatio, quoniam agens planta id elementorum compositorum, quod in speciem suam conuertit, non potest conuerti in esse proprio numerali, quod per se complementum habet. Quare conuertit illud per uiam uegetationis aut in nutrimentum aut in generationem, generans plantam aliam numero, dando speciem suam eidem in alio numero indiuiduato, eademmet specie substantiato. Suum autem numerum ei dare nequit, quoniam permanet agens generans, substantia per se stans; alia uero planta permanet passibile genitum, quod ipsum agens generans, in suo numero specifico, retinere nequit, cum unitate numerali specifica iam plenum consistat, nec illa influentia, quam transmittit specifica unitate in numerali, uacua fore potest. Unde necesse est illam influentiam in alium specificum et indiuiduum unitatis numerum genitum pertransire. Haec eadem etiam generatio fit similiter in animalibus; modus tamen diuersus est, cuius diuersitatis est manifesta. Quemadmodum homo, cum agit bonum, agit illud sub ratione bonitatis; et, cum agit magnum, agit illud sub ratione magnitudinis, sicut homo sub ratione uisus uidere generat et sub ratione auditus audire, et sic de ceteris sensibus humanis. Fit autem haec generatio ab homine deducente ad actum ea, quae secundum materiam continet in potentia, et quae secundum formam continet in habitu, sicut uidere, quod est in potentia, quia uisus de uisibili bonitate, magnitudine et cetera, materialiter constat, et quod est in habitu, quia uisus de uisiua bonitate, magnitudine et cetera, formaliter constat. Mouens igitur homo uisum suum, generat secundum modum et naturam ipsius uisus uidere, deducens per uiam potentiae et habitus illud in actum. Haec autem generatio fit intra sensum; sed ad hoc auxiliantur exteriora, quoniam eorum uisibilitas in propinquam et essentialem sensus uisibilitatem conuertibilis est, operantibus ad hanc conuertibilitatem luce, diaphanitate, colore et cetera huiusmodi, et oculo, qui est organum sensatum sensus, formando sensantis illum organum de se ipso, habens suam naturam in sensus natura sustentatam, utraque natura, scilicet et sensus et organi, existentibus coniunctis, et existente una linea continua per illud organum totum extensa. Haec siquidem linea ex quattuor elementis composita est, participans continue, cum illa linea, quae consistit inter oculum et substantiam coloris obiecti, apprehendentis uidendo illud obiectum subiectatum colori uisibili, quam sensus assumit; et propter hoc uidere generatur, quoniam ipsa linea, cum sit una intra et extra oculum et sensata intra ipsum organum, repraesentat intra in parte sensata obiectum, uidelicet coloratum, quod est extra uisibile remotum, conuertibile uideri per conuertibilitatem uisibilis interioris, de sensu et organo constantis. Secundum igitur ea, quae dicta sunt, generatur uidere per lineam continuam compositam ex multis partibus, quarum alia in alia continue existit; et hoc idem est de ceteris sensibus suo modo. In homine consistit imaginatio constituta ex elementali linea sensata, existente ipsa imaginatione alia linea, in qua similitudines ipsius lineae sensatae, uegetatae et elementatae sic apparent, quemadmodum similitudines elementorum simplicium in compositis elementis. Haec autem imaginatio de principiis constat, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera, constituta de imaginatiuo et imaginabili, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quia quodlibet ipsorum principiorum tendit actiue et passiue ad eam componendam. In illo quidem imaginabili principio, quod est de ipsius imaginationis essentia, conuertit homo imaginabile remotum eo modo, quo de uisu dictum est; et ideo consimili modo attingit in imaginatione sua similitudines sensuum, imaginando tunc cum sensibilia non ad praesens sensibus obiectantur; et inde generatur imaginari, ut absentia sensibus obiecta restaurentur in imaginatione, in qua homo sensualium figuras assumit. Humana uoluntas ex intellectuali bonitate, magnitudine et cetera, constat; quodlibet enim horum principiorum sub ratione formae et materiae tendit constituere illam. Nam bonitas tendit ad eam bonificatiua et bonificabilis, et magnitudo magnificatiua et magnificabilis, et sic de aliis principiis; unde constat ipsa uoluntas amatiua et amabilis, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et propter hoc homo uelle de uoluntate sua generat, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Uerumtamen, huic generationi sunt multa necessaria, uidelicet memoria et intellectus et potentiae istis coniunctae, de quibus corpus compositum est; ac etiam disparata, quod est quia uoluntas coniuncta est memoriae et intellectui, de quibus tribus constat anima rationalis; et quia ipsa uoluntas et intellectus et memoria coniunctae sunt corpori una anima rationalis, uolificat uoluntas omnes potentias corporis sibi coniunctas ita, sicut de uisu dictum est, atque memoria memorificat et intellectus intellectuificat uoluntatem et easdem. Et propter hanc influentiam ex una potentia ad alteram, generatur de uoluntate uelle, cum quo uoluntas amabilia uel odibilia sumit obiecta, prout ipsa sunt memorabilia, retentibilia aut labilia et prout sunt intelligibilia, affirmabilia uel negabilia. Per haec igitur, quae de generatione praesenti regula dicta sunt, data est doctrina ligandi artificialiter uoluntatem ad bonum, magnum et cetera, amare conceptum, secundum ea principia, de quibus homo compositus est et unitus, ut dictum est. Nam, modus et natura huius compositionis et unionis adsunt ad bonum amandum naturalis operatio uoluntati, et oppositum huius est ei innaturalis operatio suis principiis opposita, et eisdem etiam, cum quibus est coniuncta et cum quibus habet participare. De realitate et ratione Realitatem et rationem considerantes, intelligimus per realitatem rei entitatem intellectae, per rationem uero accipimus rei similitudinem in conceptu, quem generat anima rationalis, tunc quando considerat realitates rerum per earum similitudines. Et quoniam ipse amor, quem hac Arte inquirimus et de quo doctrinam damus ligandi illum ad bonum amandum, est mentis conceptus rationabilis, propter diligere aggregatus ex rerum realium similitudinibus et unitus; idcirco, dando doctrinam regularem ex realitatibus rerum et ex ratione ab eisdem sumpta, datur doctrina regularis ligandi amorem ad bonum amandum, quod fit tractando amorem secundum rerum realium entitatem per conseruantiam concordantiae rerum et suarum rationum in bonitate, magnitudine et cetera, iuxta huius Artis processum. Bonitas, sub cuius esse bonificantur omnia, consistit ens reale, eiusque similitudo est bonificatio, existens ens reale, ut de substantiali bonitate substantiale bonum generetur, quod fit, cum agens naturale generat bonum productum ens reale substantiatum; et quod dictum est de bonitate, idem est de magnitudine et cetera. In substantia composita de bonitate, magnitudine et cetera, consistit realiter bonitas magna et magnitudo bona, et sic de ceteris principiis; et est ipsa bonitas magnitudinis similitudo bonitatis et magnitudo bonitatis similitudo magnitudinis. Haec autem similitudines sunt entia realia accidentalia, sustentata in partibus subiectiue realiter substantialibus, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera. Ignis simplex in elementato consistit ens reale; ignis uero compositus est simplicis ignis figura. Haec autem figura est ens substantiale realiter, et hoc idem est de ceteris elementis et qualitatibus eorum. Ignis enim existens substantialiter ens reale, habens proprie realem calorem, subiectus est calori aliorum elementorum, qui scilicet calor similitudo permanet et figura caloris ignis, in ceteris elementis sumentibus caloris habitum ex ignis proprio calore, ipsa elementa calefacientis. Cristallum positum supra subiectum coloratum similitudinem coloris ipsius subiecti recipit, existentem reale accidens, quod in cristallo figura coloris subiecti consistit. Hoc idem etiam est de ceteris similibus istis, sicut patet in speculo, quoniam propter eius diaphanitatem maximam similitudines rerum ab extra receptat existentes accidentia. Hoc idem est similiter de quinque sensibus corporalibus, sicut de uisu in oculo, qui scilicet uisus recipit in oculo figuras substantiarum et eas similitudines rerum, quas speculum sumit ab extra. Cum oculi ab obliquo speculo similitudines in obiecti dispositione contraria recipiunt, tunc attingit uisus reales dissimilitudines. Anima uero ipsas dissimilitudines intelligens, accidentalem concipit rationem, in qua dissimilitudines illas attingit. Haec autem ratio est ens reale accidentale, quod est figura et similitudo realis rationis substantialis animae rationantis. Et haec ratio, quae figura est et similitudo rationis substantialis animae, est ipsa ratio, quam inquirimus ad alligandum amorem ad rationabiliter amandum. Haec siquidem ratio, quam scrutamur, est intellectuale speculum, in quo praedicta tunc illucescunt, cum ipsa ratio illa recipit obiectiue. Hoc autem speculum ex similitudinibus intellectualibus constat, quae sunt recolere, intelligere et amare. Istae etiam similitudines sunt interiorum formarum figurae; recolere namque figura est et operatio memoriae et intelligere intellectus et diligere uoluntatis. Istis etiam talibus figuris utitur anima, ratione sumens et attingens in eis obiecta, prout ipsa sunt recolibilia et intelligibilia ad amandum uel odiendum, secundum influentiam animae naturalem, quam habet a suis propriis principiis, de quibus ipsa constat, uidelicet ex bonitate, magnitudine et cetera, constituentibus memoriam, intellectum et uoluntatem, animae potentias essentiales. Hoc itaque habito, sicut dictum est, ligatur igitur uoluntas per uiam rationis ad amandum, cum proportio fit et concordantia inter realitates et similitudines obiectorum ante dictas, cum realitate et ratione animae, ut ipsa anima, exteriora sumens, secundum eorum bonitatem, magnitudinem et cetera, significet et demonstret, in ratione sua, suorum principiorum interiorum similitudines ac etiam exteriorum; et quoniam haec ita tractabilia, ut dictum est, sunt naturaliter recolibilia, intelligibilia et amabilia et contrarium sit in odio animae naturali, consistit utique uoluntas naturaliter ligabilis ad amandum interiora et exteriora. Cum humana ratio per interiora principia peccat, in contrarias similitudines exteriora recipiens, sicut gustus infirmus dulcedinem pomi in amaritudinem, tunc peccant interiora principia transmittere suas reales similitudines rationi; sicut peccator, qui, licet esse suum de bonitate, magnitudine et cetera, realiter constet, agit tamen malum, sub ratione bonitatis, et paruum, sub ratione magnitudinis, habetque sub ratione sapientiae ignorantiam et sub ratione amantiae odientiam. Hoc idem etiam contingit similiter, cum interiora principia peccant ratione exteriorum obiectorum, quemadmodum uisus ad uidendum ueras similitudines in obliquo speculo, quod contra realitatem et rationem rerum earum quidem dissimilitudines repraesentat. His ergo sic existentibus, ut dictum est, ligabilis est uoluntas ad amandum similitudines et odiendum dissimilitudines ante dictas. De punctis transcendentibus Puncta transcendentia duobus modis consideramus, quorum primus est ascensus intellectus ad intelligendum uera super potentias eidem subiectas; illa quidem uera secundum naturam suam attingit in se ipso. Potentiae uero, quae intellectui subiectae sunt, sunt haec, scilicet: Elementatiua, uegetatiua, sensitiua, imaginatiua, quae potentiae sunt corporis, cum quo humanus intellectus constat unitus. Secundus modus est transcensus intellectus ultra uel super naturam propriam, attingens rei ueritatem in natura et uirtute obiecti. Per hanc regulam intellectus illuminat uoluntatem ad amandum uera diligibilia et odiendum falsa odibilia. Hac siquidem illuminatione consuescit uoluntas et incenditur diligere altissima uera, in amandi natura et super naturam et potestatem, quam habet ad amandum, sequendo modum intellectus in transcensione potentiarum subiectarum et in dilectione super se ipsam altissimorum obiectorum. Transit intellectus sensus corporales, intelligens potentiam elementatiuam insensibilem ipsis sensibus, nequeuntibus attingere elementa simplicia; attingunt autem elementa composita, cum sint sensibilia; et ideo attingit intellectus elementa composita in simplicibus elementis. Ascendit iterum superius intellectus, attingens in potentia uegetatiua elementa composita et simplicia, quae in uegetatis sustentantur, eisdem subiecta; sustentantur quidem in eis, cum in ipsis uegetatis habeant suum esse; sunt uero subiecta illis, cum de ipsis uniantur et uiuant, et de ipsis nutrimentum recipiant et augmentum. Prout intellectus ascendit, intelligens sensitiuam in uegetatiua, ascendit, intelligens uegetatiuam in sensitiua et sensitiuam in imaginatiua. Et iterum ex imaginatiua ascendit, intelligens in se ipso sua principia, de quibus ipse constat, quae sunt intellectualis bonitas, magnitudo et cetera. Ista quidem principia, de quibus constat intellectus, sunt ei magis intelligibilia principiis, de quibus potentiae subiectae constant, cum de intellectiuitate et intelligibilitate suorum principiorum compositus existat. Sic igitur ascendente uoluntate ad amandum, ut de intellectu dictum est, magis apta est diligere naturaliter sua principia principiis potentiarum ei subiectarum, cum de amatiuitate et amabilitate suorum principiorum essentialium constat unita. Per haec igitur, quae dicta sunt, dando regulam et doctrinam uoluntati ad exaltandum diligere suum, quemadmodum intellectus intelligere suum exaltat, traditur regula ad ligandum uoluntatem ad magis amandum principia sua, quam principia corporis. Hoc enim amare est amare bonum, magnum et cetera. Iterum ascendit intellectus sursum, cum super suam propriam naturam Deum attingit; quoniam, ex hoc, quod intelligit Deum esse infinitum intellectuali extensitate, per totam infinitam bonitatem, magnitudinem et cetera, et per totum bonificare, magnificare et cetera, et aeternali duratione, per totas ipsas dignitates et actus earum, tunc in huius obiecti uirtute intelligendo attingit super se ipsum, superans uires suas. Eodem etiam modo transcendit, cum intelligit Dei bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera, esse unum idem numero, uidelicet unica essentia, una numero, permanente qualibet ipsarum dignitatum ratione reali. Et hoc idem est de intrinsecis actibus earum. Et quoniam ista, per uirtutem obiecti, sunt intellectui intelligibilia existentia uera, oportet quidem ea magis esse intelligibilia, quam ipsamet principia intellectus, quia magis intelligit sumens infinita et aeternalia, quam finita et principiata. Secundum haec, quae in praesenti regula dicta sunt, data est doctrina ligandi uoluntatem ad magis amandum Deum dominum nostrum, quam cetera, quae non sunt Deus. Nam, quemadmodum Deus magis intelligibilis est, quam cetera, adeo cum sub ratione infinitae et aeternae bonitatis, magnitudinis et cetera, sit intelligibilis, ut dictum est, ita est magis amabilis, quam omnia alia ab ipso Deo, cum sub ratione infinitae et aeternae bonitatis, magnitudinis et cetera, amabilis consistat. Haec autem maior amabilitas est ligatiua, uoluntas uero ligabilis; et hoc ad magis amandum uoluntatem Dei, quam semet ipsam et quam quaecumque alia creata. Est autem haec regula transcensionis instrumentum et subiectum, per qua propendit artista suam extollere uoluntatem de amabilitate in amabilitatem, prout quaedam sunt magis amabilia aliis, uoluntate sequente lumen intellectus illuminantis uoluntati amabilitates praedictas, ut secundum eas diligere consuescat. Quinta distinctio, secunda pars Tertia quaestio  Quaerebat amicus ab amore, qua proprietate et natura durare poterat sufficere ad principiandum amare. Solutio. Duratio est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, durant. – Amice – dixit amor –, secundum definitionem aeternitatis, potes intelligere naturam et proprietatem, qua durare potest sufficere ad principiandum amare. Nam, in eo quod aeternitas est id, per quod bonitas, magnitudo et potestas et cetera durant, est quidem durare bonitatis, magnitudinis et potestatis aeternitatis agere, quoniam ita durant sub ratione aeternitatis, sicut magnitudo, potestas et cetera sub ratione bonitatis bonificantur et sub ratione sapientiae sciuntur et sub ratione mei diliguntur. Quoniam quaelibet nostrum dat mutuo alteri similitudinem suam substantialem, et ideo durare potest sufficere ad principiandum amare, ipso durare existente actu aeternitatis in bonitate et cetera. – Adhuc etiam ego diligo quod amare meum duret in principiare, ut non cesset amare, quoniam, nisi duraret in principiare, ex quo ipsum amare se haberet ad aliquid, statim desineret se habere ad illud. Sed quoniam ita est quod amare meum durat in bonitate, magnitudine et aeternitate, ego amare meum habeo in principiare, nec cessare possum amare; cessarem utique amare, si meum amare non duraret in principiare. Quare, cum aliquid amo, illud quidem amo ea natura quam tibi dixi; et tu, amice mi, coneris amare, ut amare tuum in principiare possit durare.  Durabilis amor est ipse, in quo duratio durare facit bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. – Amice mi – dixit amor –, in hac definitione durabilis amoris cognoscere potes durare sufficere posse ad principiandum amare. Nam, ex quo duratio durare facit in amore bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera, durare quidem facit bonificare, magnificare, durare, possificare et cetera in amare et per consequens bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. Haec autem operatio intra amorem durare non posset sine principiare amare, quod siquidem amare duret in principiare eo quod amatus est amabilis et amicus amatiuus; itaque de his duobus oportet amare procedere in instanti continue, absque aliqua successione. – Et quoniam ipsum amare est actus simpliciter, quod oportet esse influxionem amatiui ad amabilem et e contrario, oportet principiare et durare esse in ipso amare, ut possit existere id, quod ipse existit absque alteratione et absque cremento et detrimento. Hanc autem agentiam seu operationem perficiant bonificare, magnificare et possificare similiter et principiare, quoniam in tantum tradit ad hoc principium similitudinem suam, quantum bonitas, magnitudo, potestas et cetera. Ualde iocundi fuerunt amico hi sermones amoris et dixit: – His utique sermonibus alligare possum uoluntatem meam ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum.  – Amice – dixit amor –, in tertio paragrapho de aeternitate, ubi de duabus definitionibus et de tertia regula compositum est uniuersale, significatum est quod durare sufficit ad principiandum amare in summo amato, in quo aeternitas, magnitudo, bonitas, potestas et cetera, sunt una eadem numero, essentia et natura substantialiter, sine aliquo accidente. Quare, definito Deo ista proprietate, scilicet in eo esse bonitatem, magnitudinem et cetera, ita quod alia illarum est alia et e contrario, existentes unummet esse numero et una eademmet essentia amici et amati, sequitur quod durare sufficere potest ad principiandum amare, existentibus durare, amare, principiare et cetera unum idem numero. In alio igitur ente, in quo non sunt unum idem numero, durare non potest sufficere ad principiandum unum idem amare numero existente aeterno et infinito. – Uerumtamen, prout sub eodem genere multae consistunt species et sub eadem specie multa indiuidua, utique aliquod uniuersale durare potest sufficere ad multa amare particularia principiandum. Sed haec tamen in tempore et quantitate, ita quod, postquam amare principiatum est, non potest eodem numero iterum principiari, cum principiatum sit in tempore, successione, quantitate et in ceteris accidentibus, quae sunt similitudines accidentales de principiis substantialibus influxae, ut in distinctione tertia huius amantiae continetur.  Recoluit amor amico hanc secundam conditionem `aeternitatis et principii: Nisi foret in duratione de duratiuo et durabili durare, durare non posset sufficere ad principiandum in amandi fine. Considerauit amicus hanc conditionem in obiectando eius significationem, intelligendo et amando, dicens amori sermones istos: – Quoniam duratiuum et durabile sunt de ipsamet essentia durationis, durantis de duratiuo et durabili, perseuerat durare. Quare, si in hoc durare sustentatur principiare et amare, durantibus principiare et amare, et durare existente aeternare, magnificare, bonificare et possificare, oportet ipsum sufficere posse ad principiandum amare et fini amandi. Nam, ex quo durare est suummet quod, quid est substantialiter, et est bonificare bonitatis et magnificare magnitudinis et possificare potestatis, est quidem amor ipsum durare tuum amare et finis etiam tui amare et, ex quo existit, non potest abesse hinc quod existit. Ergo sua propria ratione sufficit ad principiandum amare et sui amoris et in hoc, quod ipsum est de bonitate, sufficit bonificare; et in hoc, quod ipsum est de magnificare, sufficit magnificare; et in hoc, quod est de principio, sufficit principiare; atque in hoc, quod ipsummet est de te, amor, sufficit amare. Multum exsultauit amor, cum audiuit tam subtiles sermones ab amico et desiderauit amatum suum multos tales habere amatores. Quarta quaestio  – Amate mi – dixit amicus –, numquid in tantum potest tuus amor de amare, quantum tua potestas de posse? Solutio. Potestas est id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere et agere. – Amice mi – dixit amatus –, plus potest in homine potestas de potestate quam amor de amare, eo quod potestas est id, per quod amor potest existere et agere, sicut etiam amor est id, per quod potestas similitudinem habet amandi; alia namque principia aliis principiis ad inuicem dant similitudines suas, ut in tertia distinctione dictum est. Et quoniam potestas similitudinem suam dat amori, potest quidem amor, sub ratione potestatis, habere amare, quod siquidem amare habet simpliciter per se ipsam, sub ratione tamen potestatis; et sic habet potestatem generandi amare, potestas uero posse non habet ab amore, sed a se ipsa; est tamen amor illi subiectum, quo possit in amore et amare. Quare tuae respondeo quaestioni dicens quod plus potest potestas de posse, quam amor de amare. – Haec etenim potestas, quae de posse potest, est ipsa substantialis potestas, quae est pars substantiae potentis de sua accidentali potestate, qua potest in omnibus partibus substantiae, prout illa potestas proportionata est cum illis partibus, et prout ipsae partes proportionatae sunt recipere similitudinem a potestate. Et inde, secundum cursum naturae, constat potentia habitus et actus; nam, prout ipsae partes praeparatae sunt recipere similitudinem a potestate, existit in ipsis partibus similitudo potestatis in potentia; et in ipsa potestate substantiali, quae ad illas partes similitudinem suam transmittit, existit eius potestas accidentalis habitualiter, atque de habitu et de potentia procedit actus in agere et existere, cum amor habet actu amare. – In hoc igitur opere, amice – dixit amatus –, ita est sicut dixi tibi, uidelicet in te et in me, qui sumus homines, ac etiam in angelis. Alio uero modo habet in Deo esse, quoniam in Deo nullum est accidens, et quoniam in eo sunt potestas et amor unamet essentia et natura, et idem numerus est in Deo: Numerus potestatis et numerus amoris atque numerus bonitatis et numerus magnitudinis et cetera. Ideoque tantum potest eius potestas de posse, quantum eius amor de amare et e contrario; adeo namque proprium est potestati amare sicut amori et possificare ipsi amori, sicut potestati, ex quo essentia et natura cuiuslibet earum idem est numero. Ideoque non est in Deo quantitas neque tempus neque locus nec aliquid aliorum accidentium; immo potius omne, quod in Deo est, existit actu. Quare, secundum Deum, tuae respondeo quaestioni dicens quod tantum potest potestas de posse quantum amor de amare et e contrario. Haec autem potestas, quae in Deo potest de posse, est ipsa potestas quam Deus habet in sua substantia, quae dat amori et amare suo ita similitudinem suam, quod secum facit ipsum amorem esse unam potestatem, essentiam, naturam, deitatem et Deum unum; hoc eodem modo etiam se habet ad bonitatem, magnitudinem et cetera. – Et quod dictum est de potestate, idem etiam est de amore ad alias dignitates similiter et de bonitate, magnitudine et cetera, qualibet ipsarum dignitatum dante alteri suam propriam rationem, sic quod facit eam esse unum numero secum. Hoc autem opus tam altissimum et mirabile in nullo alio ente potest esse, nisi in solo Deo, et isto tali opere definitur Deus super suum effectum.  Potens amor est ipse, per quem bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare. – Amice mi – dixit amatus –, ex quo te intromittis amare, scire debes naturam amoris et potestatem amoris atque bonitatem amoris et cetera; tali namque scire ligare potes uoluntatem tuam ad bonum amandum. Amice, potens amor, qui facit existere bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo, potest potestate, quam sumit de substantiali potestate, Deo tamen auxiliante, de bonitate, magnitudine, duratione et cetera. Facit autem eas existere in amare suo ex quo bonum, magnum, durabile et cetera amare concipit, in quo scilicet amare coniunguntur omnes accidentales potestates a substantiali potestate influxae, quae sunt potestas bonitatis, potestas magnitudinis, potestas durationis et potestas amoris et cetera. – Et quoniam omnes istae potestates insimul sunt sub una specie potestatis, concordant ad inuicem esse in uno amare, in qua est alia potestas sub ratione amoris et alia sub ratione bonitatis et cetera; ideo est potens amor, per quanto facit existere in amare suo bonitatem, magnitudinem et cetera. Iste quidem amor non est tantum potens potestate bonitatis et potestate magnitudinis et cetera, quantum substantiali potestate, quae omnes illas potestates influit, quoniam ipsa est fons unde procedunt omnes istae similitudines, in amare diffusae. Ualde delectabilia fuerunt amico uerba sui amati et quanto magis intelligebat ea, tanto magis capi sentiebat et ligari uoluntatem suam ad amandum; et iterum rogauit eum ut adhuc plures narraret ei potestatis et amoris sermones, quoniam ex eis sibi delectatio maxima nascebatur.  – Amice mi – dixit amatus –, in quarta regula doctrina data est de generatione et in tertio paragrapho de potestate iam dictum est, quomodo duae definitiones de potestate sunt ad regulam applicandae; quare, secundum illum processum, potes quaestionem intelligere, quam fecisti. – Amor enim, sub ratione potestatis et sub ratione sui et aliorum principiorum, potest amare suum generare. Sub ratione quidem potestatis, per quanto potest amor existere et agere sub ratione potestatis; sub ratione uero bonitatis, per quanto potestatem, quam bonitas habet bonificando, potest amor habere suae actioni, diligendo illam potestatem et concordando eam suaemet potestati sic, ut ipsa potestas remaneat bona et id, quod ipsa est. Et sic de ceteris principiis, sicut etiam de potestate principii, quam amor habere non potest principiando amare sine potestate principii, sicut sine potestate bonitatis non posset amor facere bonum amare nec sine potestate magnitudinis magnum amare. – Et quoniam principium dat amori potestatem principiandi, potest quidem amor illam potestatem sumere principii et principiare suum amare; et inde principiatur et descendit libertas amandi et principiandi amare et bonum amare et cetera, ex hoc quod amor sumere potest cuiuslibet principii potestatem et eam ad amare suum applicare. Idcirco potest amare suum existere et ipse amor agere; et fit amor potens ad extendendum bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo. Hoc autem esse non posset, nisi generaretur amare, quam scilicet generationem facit amor de sua similitudine et de similitudinibus aliorum principiorum, quos ponit amor in similitudinem suam. – Amor autem hanc generationem amandi facere potest sub ratione potestatis, et potest ipsum amare suum principiare sub ratione principii et illud ad finem applicare sub ratione finis ac in ipso amare potest facere concordes omnes similitudines principiorum sub ratione concordantiae, permanentibus illis similitudinibus eae, quae ipsae sunt, distinctis sub ratione differentiae; et existit ipsum amare unum sub ratione medii et sic de aliis; ideoque transit ipsum amare in alium numerum distinctum a numero amoris et aliorum substantiae principiorum. In hoc igitur opere generandi amare plus potest simpliciter potestas quam amor, ut dictum est; aliter destruerentur regula et duae definitiones sibi annexae, quod est impossibile.  Numquam acquiesceret amicus gloriae sui amati, si non posset in ea potestas tantum de posse, quantum uoluntas de uelle. – Amate mi – dixit amicus –, in hac tertia conditione de potestate et uoluntate significatur potestatem tantum posse de posse quantum uoluntatem de uelle. Respondit amatus dicens: – Amice, uerum est in Deo tantum, ut supra dictum est; in eo quidem tantum potest potestas de posse quantum uoluntas de uelle, quod est propter identitatem numeri simplicem, quae tota conuertitur et cum potestate et cum uoluntate Dei. Amicus enim gloriae sui amati acquiescere non posset, si potestas ipsius amati non haberet adeo proprie posse, sicut eius uoluntas uelle et eius sapientia intelligere et eius gloria gloriari et cetera, quia sic esset potestas in agere defectiua, nisi in tantum haberet posse proprium quantum uoluntas uelle. Itaque potestas propter ipsum defectum existeret otiosa et passiua et sumerent ex ea uoluntas et sapientia similitudines, in quanto posset uoluntas uelle et sapientia intelligere et aeternitas durare et cetera huiusmodi, quae isto modo essent formae et potestas materia et sic ceterae dignitates essent accidentaliter potestates. – Sed quoniam in Deo nulla est materia neque accidens, nec aliqua dignitatum eius nobilior est alia, est in Deo necessario eius potestas tantum potens de posse quantum eius uoluntas de uelle. Haec ergo potestas de se dare potest posse uoluntati, ut habeat posse uolendi, similiter et sapientiae, ut habeat posse intelligendi, sine cuius datione nec uoluntas uelle posset nec sapientia intelligere et sic de ceteris dignitatibus Dei. Quinta quaestio  Ab amati potestate quaerebat sapientia, quare scibilis erat in scire suo, et amor quaerebat ab eadem, quare amabilis erat in amare suo. Solutio: Sapientia est proprietas, ratione cuius sapiens intelligit. Est autem sapientia uniuersale principium, in intellectiuo et intelligibili et intellecto et intelligere extensum. – Sapientia – dixit potestas –, quae est natura et unde sequitur quod in intellectiuo, intelligibili, intellecto et intelligere sis extensa nec ego sim intelligibilis in te? Nonne sub ratione mei potens existis esse id, quod ipsa es, et intelligere? Sine me quidem nec esse nec intelligere posses, aut definitio mea falsa esset; adhuc iuxta petitionem tuam apparet te non habere mihi grates pro ipso, quod de me sumis bonificatum. Excusauit autem se sapientia potestati, dicens se non quaesiuisse quicquam intentione peruersa: – Sed ad suscitandum te facere omne bonum, quod ego scio te facere posse; nam, ex quo scio te potentem agere bonum multum, sequitur hanc scibilitatem meam non esse frustra, sed potius aliquid significare, quod est ratio deducendi te ad actum. – Nam, quemadmodum haec mea scibilitas existit in me, cum magnitudine bonitatis, durationis et cetera, sic oportet ut in magnitudine tui et mei et aliarum existat in te possibilitas agendi bonum magnum. Quare, ut illud bonum, adeo magnum, adeo nobile producas in actum, feci ego tibi hanc quaestionem; nam, defectus maximus esset tui et mei et ceterorum principiorum, si illud bonum existeret habitu et potentia, nec perueniret in actum, quoniam sic esset maius ipsum bonum, quod est in potentia et habitu, quam quod est actu, nisi tu perducas ad actum omne illud bonum, quod est meum scibile, secundum magnitudinem durationis et aliorum principiorum.  Sapiens amor est ille, in quo amans scit amati sui bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. – Potestas – ait amor –, et quomodo potuisti reprehendere sororem meam sapientiam de quaestione quam tibi fecit? Quomodo ergo putas te esse in me amabilem et in sapientia scibilem, existente in me tua amabilitate et in sorore mea tua scibilitate, cum magnitudine, duratione, uirtute et ueritate et in te existat otiositas seu paruitas operandi et possibilitas agentiae magnae? Hoc autem est nobis impossibile, quod tu etiam consentire non potes, quoniam maximum malum de te et de nobis sequi posset. – Et tu, potestas, cum sis magna in scibilitate et amabilitate: Fac quod sis magnum scitum et amatum. Age illud bonum, quod potes, quod tibi consentit bonitas, magnitudo, duratio, sapientia. Et ego atque uirtus, ueritas, gloria, differentia, concordantia, principium, medium, finis, maioritas et aequalitas nec contrarietas nec minoritas poterit resistere tibi, ex quo nos omnes tibi consentimus et rogamus te agere illud, ut non peruertatur contra nos definitio haec iam dicta. Quoniam, si totum bonum ipsum non agis, quod agere potes et teneris, numquam sapiens amor sciet te amabilem nec amatum.  Hos quidem sermones et quam plures alios obiecit amor potestati, et de reprehensione potestas exstitit uerecunda. Non potuit abstinere sapientia quin amori diceret hos sermones: – Aduerte – sapientia dixit –, amor, in tertio paragrapho definitionis meae continetur, quomodo de rebus realibus per se stantibus, tu et ego similitudines accepimus ad concipiendum unum sapientem amorosum conceptum: Tu quidem, amor, amando, et ego, sapientia, intelligendo aliquod obiectum amatum et intellectum, quem scilicet conceptum fieri conuenit cum similitudine bonitatis, magnitudinis, durationis, potestatis et cetera. Quare, si potestas, soror tua, cum sit ens reale, non agit illud bonum, quod agere potest, realiter actu et putet mihi satisfacere in quantum potest agere illud, quomodo ergo tibi satisfaciet, si non agat illud quod uis ut ipsum agatur et quomodo tibi remunerabitur, quae tamen amas eam et mihi, quae tantum scio illam? Immo, quomodo cogitare potest quod ego possim scire et tu amare eam tantum phantastice quantum realiter? Desolata quidem ac conturbata exstitisset sapientia contra potestatem; amor autem consolans pacificauit eam, introducens eam in spem potestatis, quae faceret omne bonum, quod posset, secundum bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera.  Quoniam sapientia et uoluntas, ratione potestatis, possunt existere et agere, est potestas scibilis et amabilis in suo existere et agere et in scire et amare. In hac conditione prima `potestatis et sapientiae studuit diu potestas, considerans quod in tantum oportet amicum scire et amare amatum et eius operationem, quantus ipse amatus scibilis et amabilis est in existere et agere; quod si non, scibilitas quidem et amabilitas amati consisterent defectiuae. Idcirco potestas sermones istos recitat sapientiae et amori: – Bene propendo – inquit – me scibilem et amabilem esse in quanto sum id, quod sum, et in quanto ago id, quod ago uel id, quod feci uel sum factura. Et in quanto, sapientia, tu naturam habes sciendi, et tu, amor, amandi id, quod estis essendo et agendo, hoc autem totum mihi traditum est ex praemissa conditione, super quam diu studium adieci. – Uerumtamen ego multum considerosa miror me tantum boni ad actum ducere posse quantum tu, sapientia, scire et tu, amor, potes amare. Nihilominus ex quo tu scis, sapientia, et tu, amor, amas, hoc idem oportet omnino quod agam illud, ne cuilibet nostrum et bonitati, magnitudini et cetera atque meaemet scibilitati et amabilitati fiam iniuriosa. Oportet ergo, ut hoc tam magnum bonum et excellentissimum agam in unitate bonitatis, magnitudinis et cetera, ut amatus sit in tantum scitus et amatus quantum ipse est scibilis et amabilis, ipso habente amicum tantum scientem et amantem quantum ipse amatus scibilis est et amabilis, ut magnitudo scitiuitatis et amatiuitatis, scibilitatis et amabilitatis non pereat et ne honor et reuerentia amici et amati sint in priuatione. – Ad hanc ergo agentiam – ait potestas –, bene mihi sentio proprietatem et naturam, quantum ad me pertinet. Uerumtamen uos, sapientiam et amorem et bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, oportet auxilium mihi praeparare, quoniam, cum hoc opus tantum sit, utique sine uobis per me solam ad actum non potest adduci perfectum. Amor et sapientia ualde fuerunt gaudentes super his, quae dixit potestas, promittentes se omnes pariter et singillatim auxilium eidem conferre de toto, quod existunt et agunt. Quanto igitur ipsum opus nobilius erat eis et altius, tanto magis aptum magisque proportionatum erat eis, quam aliud opus minus altum et minus nobile, quod manifeste patet consideranti in magnitudine bonitatis et cetera et in bonitate magnitudinis et cetera et sic in qualibet aliarum. Sexta quaestio  Quaesitum fuit ab amico, utrum operationem sui amati diligeret tanta magnitudine, quanta poterat eum scire et amare. Solutio: Uoluntas est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles. Rogauit amicus magnitudinem, potestatem, sapientiam et uoluntatem pro se falsis amatoribus respondere, fatuas facientibus quaestiones. Et primo locuta est magnitudo dicens illis: – Indignatus est amicus uobis nec mirum, quia talem fecistis ei quaestionem. Quoniam, secundum definitionem uoluntatis, uidetur ei quod tantum me debeat amare in operatione sui amati et ipsam operationem in me, quantum potestatem in ipsa operatione et e contrario; ex quo per me tantam habet influentiam ad amandum, quantam habet per potestatem. Et hoc insuper ratione operationis sui amati, qui aequaliter existit magnus potens et desiderabilis in me et in potestate, sapientia et cetera. Ergo, si amicus non tantum diligeret operationem sui amati in me, quae sum magnitudo, quantum eam in me scire potest et amare, sequeretur eius amorem esse defectiuum in amare, in hoc quod, quantum posset, non amaret, sed esset eius amor otiosus in amare et eius sapientia in intelligere. – Quare uobis respondeo pro amico dicens quod ipse tanta magnitudine operationem sui amati diligit, quanta potest eam scire et amare; nam aliter antedicta sequerentur inconuenientia. Immo, potius egomet agerem contra memet ipsam et contra suum amatum et contra etiam ipsum amicum, nisi tantum magnificarem eius amorem in amare quantum possificat eius amorem potestas et clarificat eum sapientia et quantum omnes sunt in me desiderabiles ad amandum magnam operationem amati, qui tantum in me et in ceteris desiderabilis existit.  Desiderosus amor est ipse, in quo sunt amabiles bonitas, magnitudo et cetera. Diu considerauit potestas quaestionem iuxta philosophiam respondere, explanando definitionem desiderosi amoris, conferens his sermonibus: – Non turbetur quidem amicus, quoniam, iuxta cursum naturae, tantum amare non potest actu operationem amati sui in magnitudine, quantum potest eam scire et amare, secundum potentiam et habitum amoris. Amicus enim nihil amare potest, nisi quantum per me posse habet ad amandum. Ego autem maior sum in scire et amare, quam in amare solum, quoniam plus ad duo similitudinem meam influo, quam ad unum solum; et ideo amari potest quod non intelligitur et intelligi quod non amatur, secundum quod ego magis uel minus similitudinem meam influo in aliam potentiam quam in aliam. Et ex hoc constat habitus scientiae et caritatis, plusque sciendi et amandi remanet habitu et potentia, quam sit intelligere et amare, existentia actu. – Hoc autem ita est secundum praesentem uitam; uerumtamen in perpetua uita habet alio modo esse. Nam, ratione uirtutis et praesentiae et clarificationis amati, potest amicus tantum amare actu operationem amati sui in magnitudine, quantum eam scire potest et amare. Nam in alia uita sempiterna totum est actu. In quantum igitur in uita praesenti amabat et amare potest amicus operationem sui amati in magnitudine mecum et cum bonitate, duratione et cetera, tantum amabit actu in uita sempiterna et plus etiam secundum quod amatus eius uoluerit illi gratiam ampliari. – Haec omnia – dixit potestas –, secundum definitionem amoris desiderosi, quoniam desiderosus amor, in praesenti uita desiderat bonitatem, magnitudinem, durationem et in uita sempiterna gloriam maximam ualeat adipisci. Hanc autem successiue oportet acquiri in praesenti uita, quod tamen esse non potest propter potentiam, habitum et actum, ut iam in praehabitis sermonibus significatum est.  Ex altera parte respondit sapientia dicens quod amicus, quantum est extra se, non poterat tantum scire operationem amati sui in magnitudine, quantum ipsa existit magna: – Sed potius oportebat eum, secundum regulam sextam de punctis transcendentibus, amicum ad intelligendum magnitudinem sui amati ascendere super omnia, quae naturalis potestas ministrat ei ad intelligendum. In uirtute ergo sui amati amicum ascendere oportet super uires proprias naturales; eodem etiam modo oportet eum ascendere secundum naturam amandi, amando maximam sui amati operationem supra uires proprias naturales. Talis enim amor desiderosus est in magnitudine bonitatis, aeternitatis et cetera. Quare ego, sapientia, dico, prout mihi uidetur, quod amicus operationem sui amici diligit in tantum, quantum potest eam intelligere et amare in bonitate, magnitudine, aeternitate, potestate et cetera; et haec etiam ultra proprias uires, aliter esset contrarius huic, quod potest de bonitate, magnitudine, duratione et cetera et contrarius etiam influentiae quam ei transmittit eius amatus.  Quoniam amatus operationem suam diligit in tanta magnitudine, in quanta scit eam sapientia, diligit amicus operationem amati sui in tanta magnitudine, in quanta potest eam intelligere et amare. – Amor – ait amicus –, et tu quid dicis? – Amice – respondit amor –, secundum primam conditionem `magnitudinis et sapientiae dico ad quaestionem propositam, cuius solutio in ipsa conditione praesenti significatur. Hoc modo manifestum est quoniam amatus, in operatione sua, magnitudinem diligit; quod si non, ipse quidem et eius operatio non essent amabiles, cum magnitudo operationis bonae, durabilis et cetera sit amabilis; amat ergo amatus magnitudinem in operatione sua. Et prout eam amat magnam, oportet quod sciat eam magnam, aliter non posset eam amare magnam, cum in summo amato amor et sapientia sint unum idem numero, uidelicet eadem essentia. Amatus ergo scit eam magnam, ex quo diligit eam magnam, et diligit eam magnam, ex quo scit eam magnam. – Secundum igitur quod amatus naturam habet sciendi et amandi operationem suam in magnitudine, oportet eum habere amicum, qui talem habeat naturam qualem habet amatus sic, ut operationem sui amati diligat et sciat sub ratione magnitudinis in tantum, quod ipsa operatio potest esse magna sub ratione bonitatis, aeternitatis, potestatis et cetera. Quare, si amatus talem non haberet amicum ita magnum, pateretur quidem indigentiam amici in magnitudine bonitatis et cetera; siquidem indigentia esset malum primum et cetera, neque sciret amatus neque diligeret in eius operatione magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, quoniam in ipsa operatione abesset magnitudo amici et bonitas amici et cetera. Sed, quoniam hoc est manifeste impossibile, oportet te, amice, in tantum diligere operationem amati tui in magnitudine quantum potes eam scire et amare; ita quod totam diligas et scias eam et totam possis eam scire et amare, cum tu sis magnus amicus. – Uerumtamen non sequitur, ut ceteri amici te minores tantum possint scire et amare operationem sui amati quantum ipsemet, quoniam oportet eum superare illos; aliquem tamen oportet esse amicum specialem, uidelicet te, qui tantum sciat et diligat in operatione sui amati quanta ipsa est, ut amatus non sit inuidus et ut etiam tantum diligat in operatione sua amare et intelligere, quantum magnitudinem suae operationis, quae scilicet amare et intelligere non amaret amatus tantum in operatione sua, quantum ipsius operationis magnitudinem, si a nullo suorum amicorum intelligeretur tota et amaretur. Quarta distinctio Bonitas gloria Numquam amor, praeter amantis et amati differentiam, posset acquiescere gloriae nec amicus habere bonum amare. Concordantia gloriantis et gloriati per bonitatem transiuit et uenit esse concordantia amici et amati in amore. Ipsi amare amici, qui de gloria et bonitate uiuit in amore, non potest resistere poena neque malitia neque uoluntas otiosa. De gloria et bonitate principiauit amor amare suum in se ipso, ut captus esset et ligatus amicus in amare. Bonitas et gloria medium amoris scrutabantur, per quod amicum ad amatum ligare possent. Finis amoris accusauit non finem amoris ad gloriam et bonitatem; bonitas autem et gloria diffidauerunt non finem amoris in amare. Bonitas et gloria in maioritatem amoris procedere consuescebant, ut amicum dissuescerent ab amandi minoritate, elongantes eum a malo et a poena. Gloria et bonitas amare amatiui et amabilis in amore coaequarunt, ut bonam haberet amicus quietem in amare. Ut amor amicum elonget ab amandi paruitate, est amabilis bonitas in gloria, quae est delectatio et requies amandi. Bonitas differentia Quoniam amicus amare suum de bonitate et amore nec concordare nec perficere potest, absque differentia sui ipsius et amati sui, est amabilis differentia in concordantia bonitatis et amoris. Quoniam concordantia sine differentia nequit esse, bonum est in amare differentiam esse maiorem in concordantia, quam in contrarietate. Differentia est principium, in quo et de quo et per quod amicus et amatus distincti sunt in bonitate et amore, absque distinctione bonitatis et amoris et differentiae. Existit amor in medio bonitatis et differentiae amici et amati, ut ibidem existere faciat amare suum. Cum differentia perquirit amicus finem bonitatis, in quo ipsa differentia amici et amati delectata fuit. Ut amicus maiorem differentiam bonitatis contemplari possit, oritur maioritas de maioritate in differentiam bonitatis. In indistinctione differentiae consistit indistincta bonitas amici et amati, quae coaequantur in amare. In bonitate et amore consistit amici et amati differentia indistincta, ut a confusione et a paruitate distet amandi. 0. Bonitas concordantia Amandi secreta in amoris concordantia bonitas reuelabat amico, ut eorum amaret amabilitates; resistebant autem contrarietas et malitia bonitati, sub forma odibilitatis amabilia praesentantes amico. Principiauit amicus amare suum de bonitate et concordantia, ut contrarietas et malitia in amare suo non adsint. Amare, quod est medium inter amicum et amatum, elongat amorem a malitia in bonitate et a contrarietate in concordantia. Bonitas et concordantia finem amoris inquirebant amico; desiderabat autem amicus eum inuenire, ut in eo quiescerent bonitas et concordantia. Antecedebat bonus amor cum maioritate concordantiae; retrocedebat autem cum minoritate concordantiae. Idcirco fuit prius ad amare cum maioritate concordantiae, quam cum minoritate. In aequalitate amantis et amati consistunt bonitas amabilis et concordantia bonificabilis. Ideoque in illa aequalitate est uoluntas ligabilis ad bonum amare concordabile. Rogabat amicus amatum suum, ut ab amandi minoritate elongaret eum, quoniam per minoritatem amandi appropinquat bonitas malitiam et concordantia contrarietatem. Bonitas contrarietas Orationibus, contemplatione, deuotione et amore incepit amicus exorare suum amatum, ut amatus amicum suum elongaret a contrarietate, per concordantiam bonitatis et amoris. In medio bonitatis et amoris posuit amicus concordantiam, ut ibidem amare contrarietas impedire non posset. Rogauit uoluntas amici bonitatem amati, ut secreta sua reuelaret ei, quae, cum sint amabilia, sunt finis illius; rogante uoluntate, exaudiebat bonitas, plorabat malitia, plangebat contrarietas et amabat amicus. Posuit amicus bonitatem in amandi maioritate cum concordantia, ut amoris contrarietas esset in minoritate. Amor et contrarietas mutuam habent repugnantiam super aequalitate; desiderat enim amor in aequalitate amabilia bona et contrarietas odibilia mala. Contrarietati resistebat bonitas cum maioritate concordantiae et malitia concordantiae cum minoritate contrarietatis; et ideo cum maioritate in amare uincebat amicus minoritatem. Bonitas principium Adeo bonum est amare, quod bonitas facit ipsum esse in suo principio, medio et fine et amor eodem modo, quare huic amare alligabilis est uoluntas. Ligauit amicus uoluntatem suam ad amare bonum cum principio et fine bonitatis, qui sunt amabiles; ligauit quidem amicus bonitatem suam ad bonificandum cum principio et fine uoluntatis suae, qui bonificabiles existunt. Quoniam bonitas substantialis, sub ratione maioritatis principii, principiauit de se ipsa similitudinem suam, quae est bonitas accidentalis, ligabilis est uoluntas ad amandum bonitatem, sub ratione maioris similitudinis. Quoniam principium facit bonitatem et amorem esse principia substantiae, incipit amicus ligare uoluntatem suam ad aequalitatem bonitatis et amoris, de quibus aequalitatem bonificandi et amandi producit. Quanto principium facit esse principia in bonitate, bonificatiuo et bonificabili sub ratione minoritatis, tanto uoluntas dissolubilis est ab amare bonum. Bonitas medium In amoris medio conclusit amicus finem bonitatis et amoris, ut esset subiectum, in quo amor et bonitas influerent ad principia sua et ut ipsa principia illam influentiam refluerent ad finem bonitatis et amoris, per omnes similitudines suas. Posuit amicus bonitatem in amoris maioritatem, ut amoris medium in maioritatem poneret bonitatis. Quoniam amoris medium desiderabile est in aequalitate principii et finis bonitatis, stat uoluntas ligabilis ad illam desiderabilitatem. Inuenit amicus in amoris medio minoritatem bonitatis; tantum fleuit amicus, donec ex bonitate minoritatem eiecit, constituens in loco suo maioritatem amandi. Bonitas finis Quoniam, sub ratione finis, bonitas substantialis est finis suae bonitatis accidentalis et quoniam bonitas substantialis est, sub ratione maioritatis, maior quam eius bonitas accidentalis, ligabilis est et uoluntas cum maioritate et fine ad bonitatem et amorem. Inquirebat amicus aequalitatem bonitatis et finis, ut per eam ligaret amare suum ad aequalitatem bonitatis et finis amati sui. Amare moriebatur amici in minoritate finis et bonitatis, donec amicus resumpsit amare bonitatem et finem amati sui. Bonitas maioritas Cum maioritate bonitatis et aequalitatis coaequauit amicus amare suum de bonificatiuo et amabili et de amatiuo et bonificabili. Longo tempore exstitit incarceratum amare amici in amoris minoritate, donec amatus extraxit illum ab illo carcere, uinciens ipsum in carcerem maioritatis amoris et bonitatis. Bonitas aequalitas Super aequalitatem amantis et amati habent resistentiam mutuam bonitas et minoritas. Bonitas autem contradicit minoritati cum esse, minoritas uero bonitati cum non esse; ob haec aequalitas concordat cum esse in bonitate et cum non esse in minoritate. Bonitas minoritas Bonitas et maioritas in amore amici resistebant malitiae et minoritati, et quoniam uoluntas tendebat ex hoc ad partem bonitatis et maioritatis, uincebant eas bonitas et maioritas, amare amici in amoris magnitudine iacientes. Magnitudo aeternitas Amoris magnitudo sufficere non posset amoris aeternitati, si aeternitas magis esset diligibilis ratione essendi, quam agendi. Desiderat amicus magnitudinem, aeternitatem, sapientiam et amorem esse in amato suo infinitas, cum in eo sint scibiles et amabiles infinite. Amor amici desiderat omnia existere in amato suo, per quae magnitudo et aeternitas et uoluntas amati magis inalterabiles existunt. Quoniam in amato sunt haec omnia, per quae sua magnitudo et aeternitas in uirtute magis a uitio distant, amicus, quantum potuit, in uirtute magnitudinem et durationem suam a uitio separauit. Cum reali conuersione et unitate naturali, quae in magnitudine, aeternitate et ueritate amati existit, ligauit amicus uoluntatem suam amare bonum et intellectum suum intelligere uerum. Numquam esset amatus amabilis ratione magnitudinis et aeternitatis sine gloriante et gloriabili, neque magnitudo neque aeternitas amati sufficeret umquam amico ad amandum gloriam amati sui. Cum inconfusione et realitate magnitudinis et aeternitatis amati ligabat amicus uoluntatem diligere bonum et intellectum suum intelligere uerum in inconfusione reali suaemet magnitudinis et durationis. Praeter concordantiam amantis et amati in amore et amoris, non esset amando magnitudo magna nec aeternitas aeternando. Adeo diligit amicus magnitudinem et aeternitatem sui infiniti et aeternalis amati, quod haec omnia diligit, per quae magnitudo et aeternitas magis a contrarietate distent. 0. Numquam in aeternali amore posset magnitudo fore magna, nisi in amore et amoris essent principia amantia et amabilia. Nisi magnitudo foret ratio aeternitatis essendi magnae et aeternitas magnitudinis essendi aeternae, amoris medium neque magnificabile neque durabile esset. Laetabatur amicus dum considerabat in tantum oportere infinire et aeternare in magnitudine et aeternitate amati, quantum amare in amore ipsius amati. Non consentit natura uehementis amoris in amico eum diligere maiorem durationem amati sui, quam infinitatem magnitudinis, potestatis, sapientiae et amoris amati sui. In amoris magnitudine et aeternitate desiderabilis est aequalitas magnitudinis et aeternitatis, magni et aeterni, magnitudinis et magnificandi, aeternitatis et aeternandi, magnificandi et aeternandi. In aequalitate infiniendi et aeternandi distant magnitudo et aeternitas ab amoris minoritate. Magnitudo potestas Nisi potestas amici potentior esset in se ipsa, quam extra se ipsam, non esset scibilis nec amabilis in magnitudine scitiuitatis et amatiuitatis. Introierunt magnitudo et potestas in amore, ut tantum esset magnus et potens agendo, quantum existendo, et ut tantum diligeret agere magnitudinis et potestatis, quantum existere illarum. Quoniam amatus in tantum existit magnus et in tantum potens et tantum habet uirtutis existendo id, quod ipse est, per suum agere, quantum per suum existere, existit amicus in tanta potestate et uirtute essendo id, quod ipse est, quia diligit amatum suum, quantum essendo id, quod ipse existit per se ipsum. Tantam habet amicus potestatem ad diligendum ueritatem amati sui, quod tantum diligit in ueritate uerificare, quantum ipsam ueritatem. Non haberet amicus magnam potestatem amandi gloriam amati sui, nisi tantum diligeret gloriari amati, quantum gloriam eius. Ut amans magnam habeat potestatem diligendi suum amatum, existit in ipso amato magnitudo potestatis et potestas magnitudinis sine differentia magnitudinis et potestatis, sic existente differentia magnitudinis et potestatis sicut existit magnitudo potestatis et potestas magnitudinis. Magnitudo et potestas adeo magnam et potentem habent concordantiam in amato, quod in tanto concordant in unire amati, quantum in eius unitate; et ex hoc habet amicus tantam concordantiam amato suo diligendo eius unire, quantam diligendo ipsius unitatem. Quoniam absque aliqua contrarietate existit in amato magnitudo potestatis et potestas magnitudinis, desiderat amicus suum esse fore concordantiae amati sui. Cum magnitudinis et potestatis principio principiauit amicus amare suum in amore, ut semper amare suum principiaret. 0. Non haberet amicus magnam potestatem amandi suum amatum, si diligeret eum per aliquam mediam similitudinem, quae non esset essentia et natura amati. Si amatus plus diligeret se ipsum, quam diligeret se diligi ab amante suo, non haberet amans magnam potestatem diligendi finem amandi. In maiori simplicitate magnitudinis et potestatis habet amicus amare simplex, quo diligit amatum suum. Si amatus non diligeret amicum suum, quantum se ipsum, potestas et magnitudo non haberent aequalitatem in amore nec in amari. Ne magnitudo et potestas existant in amore cum amandi minoritate, sunt amans et amicus largitas amoris et amandi. 0. Magnitudo sapientia Quoniam amatus operationem suam diligit in tanta magnitudine, in quanta scit eam sapientia, diligit amicus operationem amati sui in tanta magnitudine, in quanta potest eam intelligere et amare. Uehementius concordant sapientia et uirtus magnitudini amoris in ente actu, quam in ente potentia. Nisi amatus diligeret se esse magnitudinem sapientiae amici, deficeret in ueritate sciendi et diligendi amicum suum et amicus in ueritate sciendi et diligendi amatum suum. Nisi amicus cum amato suo se sciret unitum, non haberet magnam sapientiam, sciendo gloriam amati sui. Sine magna sapientia nescirent amicus et amatus se distinctos in amare. Si sapientia nesciret maiorem concordantiam amici et amati, nesciret maiorem magnitudinem eorum. Si sapientia nesciret maiorem magnitudinem contrarietatis amabilitatis et odibilitatis, nesciret maiorem magnitudinem concordantiae amatiuitatis et amabilitatis. Nesciret amicus magnam unitatem sapientiae amati sui, nisi amatus proprie produxisset eum in magnitudine unitatis et sapientiae. Nisi medium amoris sic existeret inter amicum et amatum, ita quod ipsum medium non esset amicus nec amatus, amicus et amatus non diligerent se nec amarent cum magnitudine sapientiae et amoris. 0. Si finis amoris, quo diligit amicus amatum suum, magis esset amabilis in minoritate magnitudinis et sapientiae, quam in earum maioritate, abessent magnitudo, sapientia et amor fini amandi et finis amandi magnitudini, sapientiae et amori. Amati magnitudo et sapientia coniunxerunt et uniuerunt sibimet magnitudinem et sapientiam amici, ut abundarent eas magno scire et amare. In aequalitate magnitudinis et sapientiae uniuit amatus amicum suum, ut haberet amicus in amare suo sapientiae et magnitudinis aequalitatem. Tanta est sapientia, quam habet amatus sciendo suum amicum quod, quanto potest, elongat amatus amicum suum a paruitate ignorantiae, adiungens eum ad amorem et amare. Magnitudo uoluntas Nisi uoluntas et uirtus tantae forent, quantae per magnitudinem possunt esse, abesset magnitudo uoluntati et sapientiae et e contrario. Si ueritas non poneret in uerum tantum, quantum uoluntas diligit in magnitudine, abesset ueritas magno et amabili uero. Quanto uult amatus magnam actionem in amico, tanto delectatur amicus in magnitudine gloriae amati sui. Quanto maior esse potest amici et amati differentia, tanto maior esse potest concordantia magnitudinis et uoluntatis eorum. In maiori concordantia magnitudinis et uoluntatis sunt concordes amicus et amatus. In magnitudine concordantiae amici et amati distat uoluntas ab eorum contrarietate. Magnitudo et uoluntas amati principiauerunt amicum in concordantia amati. In medio magnitudinis et uoluntatis existit amici medium unitum, ut uoluntate magna diligat amatum suum. Nisi amatus amicum suum creasset in fine magnae uoluntatis, non diligeret eum amicus in fine magnae uoluntatis. 0. Quoniam amatus maiorem habet potestatem magnitudinis et uoluntatis intra unitatem suam, quam extra, desiderat amicus se esse idem cum amato suo. In aequalitate magnitudinis et uoluntatis amati, potest fieri maior aequalitas magnitudinis et uoluntatis amici. Si potestas et magnitudo et uoluntas amati non concordarent aequaliter in magnitudine et uoluntate amici, non elongarent amicum a minoritate potestatis, magnitudinis et uoluntatis. Magnitudo uirtus Ad magnitudinem uirtutis et ueritatis uenit amor cum suis scilicet amatiuo et amabili, ut essent magna uirtuosa, uera in amare. Amati magnitudo, uirtus et gloria transmiserunt per amorem similitudines suas ad amicum, ut amicus haberet eas in amare. Praeter differentiam amati et amici non posset amor habere magnam uirtutem in amare. In tantum est amatus amabilis et in tantum decet ei magnus et uirtuosus amatiuus, quod magnitudo, uirtus et concordantia uenerunt esse in unitate amici et amati. Non esset magna uirtutis et amoris concordantia inter amicum et amatum, nisi amatus amicum suum elongaret a contrarietate, in magnitudine uirtutis amoris et concordantiae. Ut in amandi magnitudine non posset initiari uitium, principiauit amatus amicum suum de magnitudine uirtutis et amoris. Magnitudo, uirtus et amor sunt media, cum quibus et per quae coniuncti sunt et uniti amicus et amatus in amare. Posuit amatus in magnitudine et uirtute sui finem amandi, ut ei acquiescerent magnitudo et uirtus amici. Quoniam maior uirtus, quam amicus habere potest in amare, in amati existit magnitudine, desiderat amicus amatum ire in magnitudinem amati sui. 0. Adeo aequaliter oritur uirtus de magnitudine et amore, quod in uno amare amati et amici existunt aequaliter magnificare, uirtutizare et coaequare. Ut amatus a maiori minoritate non essendi elongaret minorem minoritatem essendi, posuit amatus amicum in magnitudine et uirtute sui esse. Tertia distinctio De sapientia  Sapientia est proprietas, ratione cuius sapiens intelligit. Est autem sapientia principium uniuersale in intellectiuo, intelligente, intelligere, intelligibile et intellecto extensum, nec praeter eos aliquid intelligi potest, nec ultra terminos istos potest extendi sapientia nec praeter istos complementum habere; et cum deficit in aliquo, contingit eam deficere ratione alicuius istorum. Sub sapientia humanum intellectum consideramus de intellectiuo et intelligibili constantem. Habet autem esse intelligibile duobus modis, uidelicet intelligibile propinquum et intelligibile remotum; propinquum quidem est ipsum, quod est de essentia et natura ipsiusmet intellectus; remotus uero duobus modis existit, uidelicet ipsum, quod cum ipso intellectu per coniunctionem unitum est, scilicet potentiae humani corporis, quae sunt elementatiua, uegetatiua et sensitiua et imaginatiua; sunt enim istae intelligibiles, cum intellectu coniunctae, cum de illis et de anima rationali constet homo et attingatur hoc intelligibile ab intellectu in proprio seu propinquo intelligibili ipsius intellectus, cum eo coniunctus. Sed est aliud intelligibile magis ad hoc remotum, uidelicet illud, cum quo intellectus non est coniunctus sed potius disparatus; et istud est earum rerum, quae intelligi possunt, sicut elementorum, plantarum, animalium, metallorum, caelorum, angelorum et Dei. Hoc siquidem intelligibile attingit intellectus in suo proprio intelligibili, conuertendo similitudines exteriores in similitudines interiores; sed ad hoc concurrunt cetera principia huius Artis, sine quibus intellectus intelligibilitatem rerum attingere non potest. Et ideo, quoniam sub ratione bonitatis, bonum est intelligere et quoniam magnitudo existit ratio, quare sapientia est magna, et sub ratione durationis est intelligere durabile, et sub ratione potestatis possibile et sic de aliis, extendit se simpliciter intellectus per suam propriam intellectiuitatem et intelligibilitatem et per propriam aliorum principiorum naturam in intelligere, intellectiuo, intelligente et intelligibili et intellecto. Unde considerando haec omnia, quae de principiis dicta sunt, potest regulari et ordinari uoluntas ad bonum amandum et intellectus ad uerum intelligendum.  Sapiens amor est ille, in quo amans scit amati sui bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera; sed in hoc amore non posset amans ista scire, nisi in ipso amore esset essentiale amatiuum, essentiale amatum et amabile et essentiale amare, constantia de essentia et natura amoris et bonitatis, magnitudinis et cetera. Iste quidem amor, de cuius essentia amatiuum, amabile, amatum et amare constant, est amor sapiens iste, termini cuius per totam intensionem et extensionem essentiae sapientiae consistunt. His igitur sic de necessitate existentibus, posito definitionem amoris esse ueram, doctrina traditur per ista, quae nunc dicta sunt, quomodo amor ligabilis est ad bonum et intellectus ad uerum, eo quod ipse amor, in quo scit amans amati sui bonitatem et cetera, amabilis est in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Similiter et ipsa sapientia, in qua diligit amans sui amati bonitatem et cetera.  Ad inquirendum uinculum amandi bonum et intelligendi uerum et ad attingendum amabilitatem huius uinculi, requirit Ars amatiua deduci istas duas definitiones ad quintam regulam, discurrendo cum illis per ipsam regulam de paragrapho in paragraphum continue, donec istae duae definitiones et regulae correspondeant ad inuicem in similitudinibus et concordent intellectu et uoluntate, sumentibus similitudines rerum realium in humana ratione; ita quod ex eis aedificant unum amorosum et scientiosum conceptum, in quo res reales amabiles consistunt et intelligibiles, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, uelut in ipsa regula cum ipsis definitionibus patet. Est ergo hic amorosus et sapidus conceptus, uinculum amandi bonum et intelligendi uerum, quod est huius amantiae subiectum. De uoluntate  Uoluntas est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles. Est quidem uoluntas uniuersale principium, quod naturalem habet inclinationem ad amandum amabilia et ad odibilia odiendum. Sed ipsa uoluntas, quae est animae rationalis potentia, de bonitate et cetera, constat, quoniam haec omnia principia ad uoluntatem constituendum influunt de se ipsis, ut ea, quae desiderabilia sunt, amet. Ad constituendum etiam uoluntatem consistit amor unum de illis substantialibus principiis, de quibus uoluntas ipsa constat; et ex ipso amore maiorem assumit uoluntas similitudinem et proprietatem, quam ex aliquo aliorum principiorum, cum sub ratione amandi sit ex eis constituta. Et quod est de amore ad uoluntatem, idem est de sapientia ad intellectum, constitutum ex eis sub ratione sciendi, et de duratione ad memoriam, ex eis constitutam sub ratione memorandi. Amor autem est duobus modis considerabilis, uidelicet substantialis et accidentalis. Amor quidem substantialis consistit una pars substantialis animae rationalis, ex substantialibus principiis persistentis, sed accidentalis amor similitudo est et figura substantialis amor, cum quo scilicet accidentali res amabiles uoluntas assumit. Amor uero substantialis de duobus, scilicet de amatiuo et amabili, constat, quae sunt amoris essentiae, de quibus substantiale et insensibile naturaliter procedit amare, intra totam ipsam animam rationalem consistens. Ex hoc siquidem amare substantiali, amare influitur accidentale, similitudo illius, concurrentibus in hoc influxu ceteris substantialibus principiis ipsius uoluntatis; et secundum coadiuuantiam mutuam ipsorum principiorum ad illam influentiam et secundum humani corporis dispositionem et disparatorum proportionem ad eandem, sequitur ipsa similitudo, quae est amare accidentale. Hoc igitur amare accidentale est ipsum amare, quod inquirimus et quod ad amabilia bona ligare cupimus; ad alligandum uero illud necesse est memoriam et intellectum cum omnibus suis principiis adiuuare. Nam, ex hoc, quod memoria recolit amabilia et intellectus intelligit illa, concurrunt in illa attinctione bonitas, magnitudo et cetera, ligantes memoriam ad recordandum et intellectum ad intelligendum illa amabilia; et imponit ibidem bonitas, sub ratione sui, nodum unum et magnitudo, sub ratione sui, alium nodum et duratio, sub ratione sui, nodum alium et sic de aliis principiis, cum sit bonum, magnum, perseuerabile et cetera, recordari et intelligere ipsa amabilia ueritatis; et ideo amatiuum ad amabile de necessitate ligatur, cum de principiis substantialibus habet fieri, quod dictum est. Hoc autem amatiuum est ipsum, quod inquirimus et ad quod ligandum ad amare bonum doctrinam tradimus per haec iam dicta.  Desiderosus amor est ipse, in quo sunt amabiles bonitas, magnitudo et cetera. Est autem desiderosus amor, quia bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles in amore; aliter deficeret bonitas sibi ipsi et magnitudini et cetera, et e contrario, et implicarentur in hoc defectu malitia, paruitas et cetera contraria principiis huius Artis; sunt ergo bonitas, magnitudo et cetera, desiderabiles in amore, quod tamen esset impossibile nisi in amore essent essentialia amabundosum, amorosum, amatiuum, amans, amabile, amatum et amare et in bonitate bonibundosum, bonosum et cetera, et sic in ceteris principiis huius Artis. Quoniam, praeter hos terminos essentiales, non possunt ipsorum principiorum definitiones esse uerae, nec eorum desiderabilitas esset essentialis sed potius accidentalis; et sequeretur inde ipsa principia fore nobiliora in suis accidentalibus partibus, quam in substantialibus, quod esset malum, paruum et cetera. Recolligendo igitur in memoria et intellectu haec omnia, quae dicta sunt et discurrendo per huius Artis principia, ut dictum est, innodantur ad inuicem alia principia cum aliis, ad alligandum amatiuum ad amabile et intellectiuum ad intelligibile et unum quodque illorum suum nodum et suam propriam actionem naturalem ibidem imponit.  Secundum ea, quae ex duabus praemissis definitionibus dicta sunt, innuit haec amantia deductionem fieri ad sextam regulam, concordando illa cum ipsa regula; ita uidelicet ut, sicut intellectus suas amabiles potentias inferiores transcendit, attingens in uirtute sua id, quod intelligere secundum ipsas potentias non potest, sic amatiuum sua amabilia inferiora transcendat et in uirtute et natura sui diligat eas super illam amabilitatem, quam ea, quae substant uoluntati, per se habent. Deinde innuit Ars quod, sicut intellectus ascendit ad intelligendum Deum supra se ipsum, sic ascendit amatiuum supra se ipsum ad amandum Deum et super id, quod de illo intelligit intellectus, ipso amante desiderante plus amare Deum, quam amet eum et plus etiam, quam intellectus intelligat illum. Et ad hanc quidem necessitatem attingendam potest induci uoluntas, desiderans ipsam Dei entitatem, quam intellectus in praesenti uita nequaquam attingere potest, sed in obiecti similitudine attingit eam. Consimili modo potest induci uoluntas ad cetera realia, sicut ad bonitatem, magnitudinem et cetera, quas intellectus attingere non potest, sed eas in earum similitudinibus apprehendit. Itaque superascendente uoluntate ad amabilitatem realem, transcendit amatiuum ad similitudines amabiles existentes, figura amabilitatis realiter formalis; et in hoc transcensu annectit se uoluntas ad amandum bonitatem, magnitudinem et cetera, similitudinum existentium in ratione, in qua res reales desiderat amatiuum. De uirtute  Uirtus est origo unionis bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno bono, magno et cetera. Est etiam uirtus uniuersale principium dupliciter acceptum, quoniam alia est uirtus substantialis et alia est uirtus accidentalis. Substantialis quidem est illa, quae substantialis pars substantiae consistit, habens in se agens substantiale et agibile substantiale, de quibus substantialis exitus nascitur, existens de ipsamet essentia substantiae, de quo nascitur accidens relatum ad bonitatem, magnitudinem et cetera, cum ipsa sit accidentalis uirtus bonitatis et cetera, in quantum de uirtute substantiali habituatus est. Haec autem accidentalis uirtus est exitus de unione bonitatis, magnitudinis et cetera, procedens in uno bono, magno et cetera, quod est ipsa substantia, de suis partibus substantialibus et accidentalibus unita. In hac ergo substantia creata existit uirtus id, quod ipsa est, prout est pars substantialis; et nihilominus est ipsamet uirtus bonitatis, magnitudinis et cetera, pro eo quod, extendendo se per principia in constitutione substantiae ex eis constante, consistit habitus eorum procedens in eis, sub ratione habitus, qui est uirtus accidentalis, existente uirtute substantiali in se ipsa parte substantiali. Uirtus igitur, existens id, quod ipsa est, et multiplicans se ipsam, per quanto cuiuslibet aliorum principiorum uirtus existit, procedit substantialiter et accidentaliter in constitutionem substantiae de omnibus principiis productae sub agente naturali, quod sub generationis ratione producit eam, multiplicans speciem suam. Haec autem substantia, ex substantiali et accidentali uirtute genita seu producta, naturalem habet inclinationem ad uirtutis operationem secundum illam uirtutem, de qua constat; sicut homo, qui naturaliter aptus est uti uirtute, cum substantialiter et accidentaliter, ut dictum est, de uirtute sit unitus, qua naturaliter in suis principiis interioribus utitur uiuendo, uidelicet recolendo, intelligendo et diligendo, uidendo et audiendo, odorando, gustando, palpando, mouendo et cetera. Ideoque naturalem habet homo inclinationem ad utendum uirtute in operibus exterioribus, quae scilicet uirtus est moralis existens figura intrinsecae uirtutis; et haec est illa, quam hic artificialiter indagamus. Nec tamen haec uirtus de necessitate constat; est enim uoluntaria, ut uoluntas sit libera diligere bona opera et eorum odire contraria; data est quidem libertas uoluntati, quoniam Deus dignus est amari libere et ut etiam uoluntas possit meritum adipisci. Et quod est de libertate uoluntatis, idem est suo modo de libertate intellectus. Et licet uoluntas sit libera diligere, nihilominus ligabilis est et cogibilis uirtutes morales diligere, secundum intrinsecam uirtutem supra dictam, agente naturali mouente se ipsam ad uirtutes morales, amandum secundum sua naturalia principia uirtuosa. Hanc autem alligandi coactionem ostendit Ars, dans de uirtute intrinseca cognitionem per mutuam mixtionem principiorum ad inuicem, secundum huius Artis processum, recipiendo concordantiam operum extrinsecorum ad intrinseca opera, sicut intrinseca opera ad extrinseca similitudines suas influant, sicut in intrinseca substantiae uirtute consistunt.  Uirtuosus amor est ille, de quo uirtuosum oritur amare. De uirtuoso quidem amore oritur amare uirtuosum, quoniam amare nascitur de amatiuo uirtuoso et amabili uirtuoso, de quibus est amor existens pars animae, ut supra in definitione uoluntatis dictum est; et habituatus est hic amor de uirtute in suo proprio amatiuo et amabili, de quibus amare interius oritur uirtuosum et fit ex hoc amor interior naturaliter uirtuosus. Hic autem amor in interioribus consideratus, naturalem infert appetitum considerandi uirtuosum amorem, unde uirtuosum amare ex amatiuo uirtuoso procedit, uidelicet ex homine uirtuoso, qui diligens considerat illa uirtuosa exteriora, quae uirtuose sunt amabilia, ut ipse amatiuus uirtuosum amare concipiat de similitudinibus interioribus et exterioribus uirtuose amabilibus unitum, ad quas uoluntas ita est artificialiter alligabilis, secundum huius Artis processum, miscendo principia secundum huius Artis distinctiones, sicut in arte musicae nota interior ad exteriorem.  Ea igitur, quae de praesentibus definitionibus dicta sunt, sunt cum septima regula ad propositum applicanda ita quod de totis tribus uniuersale formetur, in quo particularis inuestigatio fiat secundum naturam regulae et ipsarum definitionum, amando et intelligendo concordantiam inter ipsum particulare et uniuersale suum, in concordantia regulae et definitionum; ut sic uirtus accidentalis oritur quanta, qualis, relata et cetera, de uirtute substantiali in substantialem bonitatem, magnitudinem et cetera, in unum uirtuosum amare bonum, magnum et cetera, per quod amor est uirtuosus et ratione cuius etiam particulare est amabile, si cum eo concordet, cum ipsum uirtuosum amare sit amabile et affirmabile, sed odibile est ipsum particulare et negabile, si contrarietur eidem. Et propter hanc amabilitatem, affirmabilitatem seu odibilitatem et negabilitatem, est amor annexibilis ad bonum amare et intellectus ad intelligere uerum, in applicatione praedicta, sicut alicuius particularis amor magis annexibilis est ad amare bonum sub ratione substantialis amoris quam accidentalis; et magis sub ratione relationis quam quantitatis, et quantitatis quam qualitatis, et actionis quam passionis, et situs et habitus quam temporis et quam loci. De ueritate  Ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera; et uerificare est id, quod est uerum de bonificare, magnificare et cetera. Est autem in substantia ueritas substantiale principium, ut substantia de substantiali ueritate constet et ut bonitas, magnitudo et cetera, habeant uerum subiectum, quod sit essentialiter ueritas, in quo distent a falsificare et non esse. Ipsam etiam ueritatem, quae est uerum de bonitate, magnitudine et cetera, duobus modis habet esse, uidelicet substantialis et accidentalis; substantialis est illa, quae est pars substantiae ceteris partibus substantialibus substantiae subiecta, ut uerum sit ipsam substantiam et partes eius esse. Aliter nec substantia neque partes eius essent uerae, nec aliquid opus de ueritate fieret; neque substantialis Dei ueritas similitudinem suam influeret substantialiter in creatis; neque partes substantiales substantiae non possent continue consistere extensae aliae in aliis; neque posset esse ipsa substantia sub ratione ueritatis actiua, quoniam suamet ueritas in proprio uerificatiuo subesset passiua, cui nequaquam uerificabile proprium conueniret, unde sequeretur priuatio ueri et uerificandi necnon esset definitio ueritatis impossibilis sed potius oppositum eius necessitaretur: Quod est manifeste impossibile, quare ueritatem necessarium est partem substantialem esse. Ex hac siquidem ueritate substantiali ueritas oritur accidentalis in principiis substantiae; nam ex hoc, quod bonitas, magnitudo et cetera, non possunt esse sine ueritate, procedit ueritas accidentalis de substantiali in bonitatem, magnitudinem et cetera, ut existant bonitas, magnitudo et cetera; quoniam, si ueritas nihil esset, non possent existere nec e contrario; haec autem ueritas accidentalis de bonitate, magnitudine et cetera, constat in hoc, quod ipsa bonitas et cetera, de ueritate uerificantur, eo modo etiam sicut ueritas et cetera, de bonitate bonificantur et sic de aliis consimili modo. Haec igitur ueritas, de qua bonitas et cetera, uerificantur, substantialis est et accidentalis, sicut patet in igne et aere: Ignis namque calefaciens substantiam aeris infundit suum accidens, quod est calor, in substantiam aeris, quia substantiam caloris, quod est substantia ignis, ignit aerem, et sic est ignis uerificatus substantialiter, quia ignitus, et uerificatus accidentaliter, quia calefactus; et sic constat substantia composita substantialiter et accidentaliter ex elementis eodem modo. Substantialis ueritas, uerificans accidentaliter bonitatem et cetera, infundit ueritatem suam accidentalem in bonitatem, magnitudinem et cetera, quae sunt partes substantiae, quia uerificat eas substantialiter; nam etiam ex hoc, quod accidentalis ueritas infunditur per omnia ipsa principia et quod non potest dimittere subiectum suum proprium, transit substantialis ueritas ipsa substantialia principia substantialiter uerificatum; et sequitur substantiale uerum, bonum, magnum et cetera, quod est substantia substantialiter et accidentaliter de ipsis principiis constituta. Ex hac etiam ueritate intrinseca substantiae, de qua partes ipsius substantiae uerificantur et per quam existunt in uero, procedit extrinseca ueritas in uirtutes morales. Et haec est obiectum nostrum, quod inquirimus, ad quod sunt alligabiles intellectus, cum sit uerum et uoluntas, cum sit bonum; nam ex hoc, quod obiectum intellectus est bonum, est ad illud alligabilis uoluntas; et quoniam obiectum uoluntatis uerum est, fit ad illud alligabilis intellectus. Ad istud autem obiectum alligantur intellectus et uoluntas, cum homo intelligit et diligit ueritatem intrinsecae substantiae et ipsam substantiam ueram.  Uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat. Ex hoc enim, quia ueritas bonitatem, magnitudinem et cetera, uerificat amari et e contrario, distat a falso amore uerus amor in se ipso et in bonitate et cetera, uerificatus. Est autem falsus amor cum in bonitatem, magnitudinem, amorem et cetera, ueritas moraliter non procedit, sed potius influit intrinseca ueritas substantiae exterius ad uitia dissimilitudinem suam, quae est falsus, malus, paruus et priuatus amor, existente quolibet ipsorum principiorum otioso mittere similitudinem suam extra. Hic igitur falsus amor odibilis est, a quo distat uerus amor, tunc cum ueritas et amor procedunt in cetera principia, transmittentia similitudines suas exterius contra dissimilitudines suas. Et ob hoc in odibilitate falsi amoris et in distantia ueri amoris ab amore falso, connexibilis est uoluntas ad bonum amandum, sequendo modum ante dicti processus.  Secundum ea, quae de his duabus definitionibus dicta sunt et secundum processum octauae regulae, potest ars haberi ligandi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, uelut in ipsis definitionibus cum praedicta regula patet. Nam eo quod ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera, et eo quod uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat, et quia regula octaua existit clarificatio motus et alligationis, repraesentatur ordo uel processus, per quem naturaliter procedi potest ad mouendum uoluntatem se ligare ad amorem boni et intellectum ad intellectionem ueri, considerando mobilitatem et ligabilitatem naturales, quae in regula continentur, et uerum, quod de ueritate in bonitate et bonum, quod de bonitate in ueritate consistit; et considerando etiam ipsum uerum, quod de ueritate in magnitudine et ipsum magnum, quod de magnitudine in ueritate consistit; et sic de ueritate in duratione et cetera. Et ex his omnibus ueris, existentibus distinctis sub ratione distinctionis principiorum substantialium in substantia, constat unum uerum, quod est ipsa substantia, in quo naturaliter distat uerus amor ab odibili amore falso. Ex hoc ergo, quod interiora sunt opera mobilia ligabiliaque ad substantiam constituendam, sunt mobiles similitudines ad extra, ut moraliter uerum constituant conceptum habituatum et compositum de uero constante de bonitate, magnitudine et cetera, aliis similitudinibus ligatis cum aliis, quemadmodum elementa in elementato cum suis qualitatibus ad inuicem alligata consistunt; uirtute igitur huius cognitionis possunt, scientes hanc amantiam, suam ueritatem artificiose mouere ad bonum amandum et suam ueritatem ad uerum intelligendum. Quinta distinctio, prima pars Magnitudo differentia – Amice – dixit amatus –, scisne quid est magnitudo differentiae et concordantiae in amare? Quaesitum fuit a differentia amici et amati, utrum esset tanta, quod ipsa sit sine aliqua contrarietate. Quaesitum fuit a principio, quid erat magnitudo differentiae in amare. – Differentia – dixit magnitudo –, scisne de quo est medium amoris? Quaesitum fuit ab amore, quid est differentia magnitudinis et amoris. Quaesiuit amor ab amato et amico, utrum magnitudo sit in maiori differentia et differentia in maiori magnitudine, ut ipse sit in amandi maioritate. Quaesitum fuit ab amoris aequalitate, utrum ipsa esset in magnitudine et in differentia amoris. Quaesiuit amor a magnitudine et a differentia amati, utrum ex earum conditionibus esset minoritas amandi. Magnitudo concordantia – Amate – contrarietas inquit amoris –, et cur ex amare amici tui me deiecisti? – Amor – dixit amicus –, in quibus cameris amare meum principiasti? Magnitudo et concordantia quaesiuerunt ab amare, de quo infirmitas eius erat. – Amor – dixit magnitudo –, quare uexas et occidis amicum, ex quo cum amato suo concordat? – Maioritas – dixit minoritas –, et quare stat amicus in te, cum diligit amatum suum? Magnitudo et concordantia quaesiuerunt ab amato et ab amico, ubi existebat amor. Interrogabat amatus amicum suum, quomodo fugerat ab amandi minoritate. Magnitudo contrarietas Mirabatur amatus, quare amicus diligebat modica et contraria amoris. – Amice – dixit amatus –, scisne tantum diligere, quod scias, ubi concordantia consistit amoris? Rogauit amicus amorem, ut diceret ei, de quo uiuebat et moriebatur amare suum. – Amor – amicus ait –, cum quo potero eicere ex amare meo minoritatem et paruitatem? Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum sit alia uita, ubi multum possit eum amare. – Amice – dixit amatus –, et qui multiplicauit in amare tuo minoritatem? Magnitudo principium – Amor – amicus ait –, responde mihi: Istud amare meum estne in facto esse uel in fieri uel adhuc faciendum? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo ligare posset uoluntatem suam ad amandum amatum suum. Rogauit amicus amatum suum, ut diceret ei, si amoris accidentia de essentia essent amoris. – Amor – inquit amicus –, meus amatus estne primum et ultimum amabile? Amoris paruitas quaesiuit ab amoris magnitudine, utrum a minoritate possit eam remouere. Magnitudo medium – Amate – dixit amor –, quid tuum occidit amicum, te tantum diligentem? Amicus uexatus, cruciatus et languens uenit uisum amatum suum. – Amice – dixit amatus –, et qui sunt, qui tot tribulationes propter meum amorem tibi dederunt? – Magnitudo – dixit amatus –, numquid scis, ubi detinetur captus amicus meus, qui propter meum laborat amorem? – Amoris magnitudo – dixit amatus –, quo fugit amicus, qui in te me solebat amare? 0. Magnitudo finis – Amor – amatus ait –, et quare plorat amicus meus et cur clamat: Amare, amare? – Magnitudo amoris et finis amoris – inquit amatus –, quis est, qui uult occidere meum amicum, qui me desiderat in uobis amare? Quaesiuit amatus ab amore, utrum magnitudo et finis ei proportionassent amicum dignum amare ipsum amatum. Magnitudo maioritas – Maioritas – inquit magnitudo –, quis remouit amicum ab aequalitate amoris et amandi? Amandi paruitate amabat amicus amatum suum, unde quaesiuit amatus ab amore, quid ex amico suo deiecerat amandi maioritatem. Magnitudo aequalitas – Amor – inquit aequalitas –, cur facit amatus existere in me amare? Magnitudo minoritas Amoris paruitas quaesiuit ab amoris magnitudine, utrum eam eleuare posset ad amandi maioritatem. Aeternitas potestas Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius sciret labores et cruciatus, quos ipse amicus sustinet propter eius amorem. – Amice, quid te sustinet in amore, cum sis tantum uexatus, tormentatus et inhonoratus propter amare? Quaesitum fuit ab amato, quare sustinebat suum amicum adeo uehementer esse afflictum propter eius amorem. – Amate mi – dixit amicus –, quid scribis in libro amoris? – Amate – dixit amor –, potesne quiescere in amare tui amici? Aeternitas quaesiuit a potestate, utrum amatus tantum posset sibi suum adhaerere amicum per concordantiam, quantum eum de se per differentiam remouere. Quaesiuit amor ab amico, utrum posset effugere suum amatum. – Amare – dixit contrarietas –, quomodo durare potes prae meo contrariari? Potestas ab aeternitate et principio quaesiuit, utrum amare principiatum erat in amico aut in amato. 0. Quaerebat amicus ab amato suo, utrum duratio, potestas et amor agebant ei proditionem, eo quod a falsis amatoribus permittebant eum tormentari propter honorificationem ipsius amati. Mirabatur amicus de amore, quare tanto uehementius cruciabat eum, quanto magis eum faciebat amare. – Amare – dixit amor –, quare duratio et potestas amare meum captum detinent in maioritate? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo sufficiebat sibi de amare. – Minoritas – inquit amatus –, scisne per quid et quare meus amicus remouet a te suum amare? Aeternitas sapientia Ab amato suo quaesiuit amicus, utrum ab eo similitudines recipere uellet, quia amicus similitudines illius recipiebat. – Uirtus – dixit amicus –, unde et quo per amorem orta es? Interrogauit amicus ueritatem, qui erant nuntii, quos misit ad eum amatus eius. – Sapientia – dixit amor –, scis, utrum amicus requiem habeat et consolationem, eo quod propter amatum suum agit quicquid agit? – Sapientia – dixit amicus –, scisne tantum amatum meum, quantum per me dilectus est? – Sapientia – dixit duratio –, scis, utrum amatus langueat afflictus sciendo tormenta, quae sustinet amicus propter eius amorem? Mirabantur labores, aduersitates, pericula et uituperia, quomodo poterat fieri, quoniam amicum ab amare suum amatum non poterant separare. – Amice – amor ait –, scisne quare tuus amatus amare tuum de duratione et sapientia principiauit? Interrogabat amicus amare suum, quare ligatum erat in medio amatiui et amabilis. 0. – Amice – dixit amor –, scisne quare finis amandi existit in scire et durare? Durare quaesiuit a scire et amare, utrum ascendisse poterant ad maioritatem sapientiae et amoris. Quaesiuit aeternitas a sapientia, utrum sciret durare aliquid gessisse defectum contra scire et amare. – Amor – dixit sapientia –, in quo remoues a minoritate tuum amare? Aeternitas uoluntas – Uirtus – inquit aeternitas –, scis, utrum uoluntas aliam diligat aeternitatem? – Amice – dixit amatus –, scis quae sunt falsi amoris conditiones? – Amor – amicus ait –, quare me uexat amare? – Uoluntas – inquit aeternitas –, quare desideras amici et amati distinctionem? – Amor – ait concordantia –, numquid posses me conuertere in amare? Uoluit amoris concordantia destruere contrarium amorem et quaesiuit ab aeternitate et uoluntate, ubi posset eum inuenire. Amor cruciabat amicum per continuationem nimiae dilectionis. – Amor – amicus ait –, numquid permanere potes sine principiare amare? – Aeternitas – dixit uoluntas –, de quo loquuntur amatus et amicus? – Amor – amicus ait –, sciresne dicere mihi, quare est meus amatus? 0. Aeternitas dixit maioritati: – Scis de quo est uoluntas amati? Inquirebat amicus aequalitatem amoris et amandi, quaerens ab aeternitate, ubi posset eam inuenire. Durare et uelle distabant ab inuicem in amare; quaesiuit amicus, qui eos ab inuicem distare faciebat. Aeternitas uirtus – Aeternitas – dixit ueritas –, quare indutum est amare talia uestimenta? Quaesitum fuit ab amico, quae sunt ea, cum quibus ibat quietum in gloriam amati sui. Amicus interrogauit uirtutem: – Quid te facit durare in amare meo? Duratio et uirtus quaesiuerunt ab amore, ubi inuenire possent amare. – Amor – amatus ait –, quid remouit amicum meum ab amandi contrarietate? – Amice – dixit amor –, cum quo piscaris amare? – Uirtus – inquit aeternitas –, quare orta es de bonitate et magnitudine procedens in amare? – Aeternitas – ait uirtus –, ubi exspectat amicus suum amatum? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo posset amare suum amatum amandi maioritate. 0. – Amice – dixit amor –, quomodo gerere potes tantum amare? Quaesitum fuit ab amore, quare plorabat amicus et plangebat amatum. Aeternitas ueritas – Amor – amicus ait –, quare me uexant et cruciant aeternitas et ueritas amati mei, postquam meum habent amare? – Differentia – dixit amor –, numquid habes, quomodo amare sufficere possis? – Amice – dixit amor –, quid uestiuit uerum amare? – Amor – ueritas ait –, quid uestiuit falsum amare? – Amice – dixit amor –, quomodo recipi possunt uerificare et durare in amare tuum? Dixit amatus amico suo: – Ego sumne thesaurus tuus? Et, si sum thesaurus tuus, ubi me tenes? Ubi me possides? Ubi me custodis? Et de quibus me congregas, multiplicas et augmentas? – Amor – ait ueritas –, quale est capitale, quod amicus habet lucrando suum amatum? – Amor – dixit ueritas –, de quo facit amicus durare suum maius amare? – Amice – dixit amor –, de quo, in quo, cum quo et per quod coaequas amare tuum? 0. – Amice – dixit amatus –, cum quo prohibes falsitatem ingredi posse tuum amare? Aeternitas gloria Quaesiuit amicus ab amore, utrum in gloria sui amati cessaret amare. – Amice – dixit amatus –, quare permanere facis amare tuum in concordantia gloriandi et durandi? – Contrarietas – ait amor –, quare ponis resistentiam inter amicum et amatum? – Amor – dixit amicus –, quare principiatus sum et de quo meus me principiauit amatus? Amice – dixit amor –, scisne media, quae consistunt inter te et amatum tuum? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, cum quo consequitur finis amandi. – Amate mi – dixit amicus –, cur ad te diligendum me collaqueasti? Quaesiuit amor ab amico et amato, cum quo et de quo et per quid coaequati sunt in amare. – Amice – dixit aeternitas –, scisne modicum amorem, quem gentes habent erga tuum amatum? 0. Aeternitas differentia – Amice – dixit amor –, cum quo ligasti tuum recolere, intelligere et amare? – Contrarietas – inquit amor –, quid detinet captum contrariari tuum? – Principium – ait amor –, potestne deesse tibi amandi principiare? Aeternitas et differentia quaesiuerunt ab amico, quare plorabat et languebat propter amorem. – Durabilis amor – amicus ait –, potesne permanere in differentia et in fine amandi? – Maioritas amoris – dixit amicus –, cum quo duras in amare? – Recolere et intelligere – dixit amare –, numquid in me potestis aequalia esse in durare? – Amice – minoritas ait –, quare de me conquereris, cum non sis tantus, quantus tuus amatus? Aeternitas concordantia Quaesiuit contrarietas a concordantia, si permitteret eam intrare in durationem amati et amici. – Amor – amicus ait –, uis amare procedere de amare? Et si sic, ubi uis amare posse permanere? – Amoris medium – inquit amicus –, esne tale, quod concordare et durare de te procedere possint in te permanentia? Cum amicus diligeret amatum suum tanto amore, mirabatur, cur concordare et durare rogabant eum amare. Multi amatores ab amato quaesiuerunt, cur morte sui amici laetabantur mortui propter eius amorem. – Aequalitas amoris – ait amicus –, ut quid concordare et durare coaequari permittis postquam me occidunt in amare? – Amor – amicus ait –, ubi perdidisti tuum amare? Aeternitas contrarietas Quaesitum fuit ab amico, cur odiebat resistentiam inter amare et durare. – Amice – dixit amor –, scisne quae sunt puncta transcendentia durando, possificando, sciendo, amando, contrariando, principiando, mediando et cetera? – Aeternitas – amor ait –, existit in te aliqua contrarietatis natura? – Concordantia – dixit aeternitas –, qua natura potest amatus habere suum amicum in amandi maioritate? – Amice – dixit amor –, quaere ab amato tuo, utrum initium dederit mundo. – Amor – amicus inquit –, qua natura est aeternitas amabilis amandi maioritate? Aeternitas principium Amicus ab aeternitate quaesiuit, utrum esset in aliquo nisi tantum in amato suo. Quaerebat amicus ab amore, qua proprietate et natura durare poterat sufficere ad principiandum amare. – Amor – dixit amicus –, numquid desideras in principio esse principiare in durare? Ueniebat amicus de amare et alius amicus ibat ad amare. Quaeritur, quis amborum propinquior esset ipsi amare. – Amice – dixit amor –, scis adhuc, quae sunt principia substantiae tui amati? Aeternitas medium – Amice mi – dixit amatus –, quid te facit perseuerare amando me? – Amor – amicus ait –, habetne meus amatus aliquid amicum in amandi maioritate? – Amor – dixit aeternitas –, ubi manet amare tuum? Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum in aeternitate de aeternare sit amare. Aeternitas finis Quoniam amicus multum desiderabat amare, quaesiuit ab amore, utrum esset in maioritate durandi. Ab aeternitate et fine quaerebat amicus, utrum essent in aequalitate amici et amati. Multi uenerunt amatores ante amorem, quaerentes ab eo, quare permanebat in eo minoritas amandi. Aeternitas maioritas Coram amico et amato faciebant ab inuicem amor et aeternitas quaestiones. Quaerebat amor ab aeternitate, in quo suam habebat aequalitatem, et aeternitas ab amore, de quo erat aequalitas, in qua suum habebat amare. Quaerebat amatus ab amico suo, per quid distabat ab amandi minoritate, et amicus ab amato suo, per quid approximabat amicum suum ad amandi maioritatem. Aeternitas aequalitas – Aeternitas et amor – ait aequalitas –, et qui uos extra minoritatem amici et amati consistere facit? Aeternitas minoritas Quaerebat amicus ab amato suo, utrum aeternitas et minoritas participare possent in amare. Quarta distinctio Magnitudo ueritas Quanto magis magnitudo, ueritas et amor amati et magnitudo, ueritas et amor amici existebant proximae in gloria, tanto magis in amare repraesentabat amicus amatum suum. Tanta ueritate se diligunt amatus et amicus, quod ex amborum differentia facta est unitas. Magnitudo et ueritas concordauerunt de multis amoribus fieri unum amorem amati et amici. Quantum potest, distat ueritas a contrario suo in magnitudine amoris amici et amati. Posuit amati magnitudo magnitudinem amici in ueritate sua et in principio suo, ut ueritatem et principium indueret eam. Tantis et tam ueris mensuris amoris mensurat amatus amorem amici sui, quod facit eam esse magnificare, uerificare et amare. Nisi amicus introisset in magnitudinem et ueritatem uidere et amare suum amatum, non posset acquiescere fini intelligendi et amandi. Magnitudo et ueritas amicum sociauerunt, cum introiuit uisum et dilectum amatum suum in amoris maioritate, ut neque paruitas neque falsus amor introisset cum amico. Posuit amati magnitudo amici magnitudinem in aequalitate uerificatiui et uerificabilis, ut amicus inde haberet aequalitatem magnificandi, uerificandi et amandi. 0. Nisi amicus existeret in amati magnitudine et ueritate, existeret eius amare in amoris paruitate et abesset amato amator in magnitudine ueritatis et amandi. Magnitudo gloria Ut amati gloria et amici gloria consisterent in magnitudine, uniuerunt se differentia amati et differentia amici. Nisi amicus esset substantia sui amati et e contrario, non esset utriusque gloria in magnitudine concordantiae amoris. In tanta gloria posuit amatus amicum suum, quod ab omni contrarietate gloriae et amoris remouit eum. Nisi quam cito principiatus fuit, amicus inciperet amare suum amatum, non principiasset eum amatus in magna gloria amoris et amandi. Magnosum, gloriosum et amorosum fecit amatus amicum suum, ut amare amici fieret medium praedictorum, quo se coniungerent amicus et amatus. In fonte magnitudinis et gloriae bibebat amicus amorem amati sui, ut in amato suo finem inueniret amoris. Nisi amatus unum amicum haberet maiorem magnitudine gloriae amoris ceteris amicis, non exaltasset maioritatem amati et amici in magnitudine gloriae et amoris. Ut aequalitas amici in aequalitate amati existeret, posuerunt magnitudo et gloria amicum in amato. Sicut oportet amatum remouere amicum suum a maioritate poenae et a maiori minoritate magnitudinis, sic oportet ut maiori maioritati magnitudinis et gloriae illum coniungat. Magnitudo differentia Magnitudo differentiae et concordantiae est amicum et amatum esse distinctos et concordes, ipsis permanentibus una differentia, una concordantia in amare. Differentia magnitudinis est in differentia amati et amici nullam esse contrarietatem. Magnitudo differentiae est amorem amati et amici incipere in eorum differentia et magnitudine amandi. Magnitudo differentiae est medium amoris esse differentiam et de differentia et per differentiam et in differentia. Differentia magnitudinis est finem amoris esse finem differentiae et magnitudinis. Si magnitudo non esset in maiori differentia et differentia in maiori magnitudine, non esset amoris maioritas in amare. Si non esset aequalitas in magnitudine et in differentia, magnitudo et differentia non essent in aequalitate amoris amici et amati. Tantae sunt magnitudo et differentia amati et amici, quod non potest in eis esse minoritas neque paruitas diligendi. Magnitudo concordantia Amoris concordantia et amoris contrarietas super amare amici sibi ad inuicem resistebant. Recurrit concordantia ad amati magnitudinem et contrarietatem ex amare amici deiecit amatus. Principiauit amor amare suum in magnitudinem et concordantiam, ut ipse amabilitatibus sui amati amabilis non abesset. Quoniam erat modica concordantia inter amatum et amicum, infirmabatur amandi medium et amor in absentia magnae concordantiae amati et amici peribat. Finis amoris sine fine concordantiae non poterat esse magnus. Affligebat igitur amor amicum, ut in magnitudine amati sui inquireret concordantiae finem. Quanto magnitudo et concordantia in amandi maioritate consistunt, tanto facit amor amicum existere in amandi maioritate. Amicus et amatus in magnitudinis aequalitate fuere concordes, ut amor in aequalitate foret amandi. Cum concordantia magnitudinis et amoris fugit amicus minoritatem amandi. Magnitudo contrarietas Paruitas et contrarietas amoris amare falsi amoris principiauerunt, ut amicus odiret amabilia uera et diligeret odibilia falsa. In medio magnitudinis et contrarietatis se posuit amoris concordantia, ut in magnitudine non implicaretur contrarius amor. Amare amici uiuebat et moriebatur; uiuebat quidem in fine magnitudinis sed in contrarietatis fine moriebatur. Tantum clamauit, tantum probauit et rogauit amicus maioritatem amoris, donec amoris magnitudo contrarietatem et paruitatem amoris ex amare amici deiecit. Nisi foret aequalitas magnitudinis et concordantiae, peruerteretur amoris contrarietas in magnitudine aduersus amoris concordantiam. Quanto magis adunantur magnitudo et contrarietas, tanto magis multiplicatur minoritas in amore et amare. Magnitudo principium Principiauit principium medium amoris in magnitudine, ut inde principiare magnum et amorosum oriretur. De magnitudine substantiali principiauit substantiale principium amare substantiale, de quo principiauit amare accidentale, cum quo ligauit amici uoluntatem amare substantialem amatum, qui est finis amandi. Nisi principium principiaret de magnitudine principiare, non principiaret principium in amoris maioritate principiare suum nec amor amare. Principium amoris magnitudinis et amati coaequat principiare suum, ut amoris amare non sit sine principiare. De magnitudine et paruitate amoris principiauit principium principiare, magnire et amare, ut amandi paruitas distaret ab amoris minoritate in magnitudine principiandi et amandi. Magnitudo medium Amoris magnitudo et amoris medium in amoris fine se inuenerunt, in quo occiderunt amicum diligentem amatum suum. Amoris magnitudo et amandi maioritas inuenerunt amicum in amoris medio, quo cruciauerunt amicum propter amorem. Amoris magnitudo et amoris medium amicum incarcerauerunt in amoris aequalitate, ut non effugeret labores, quos amor infert amatoribus suis. Quoniam amicus non poterat amoris sufferre labores, fugere uoluit ab amoris magnitudine in amoris paruitatem. Sed magnitudo et medium amoris ligauerunt illum amore, qui languores induit eum et lauit cum fletu, elongans eum ab amandi minoritate. 0. Magnitudo finis Magnitudo amoris introiuit in finem amoris, ubi adinuenit amicum flentem et clamantem ad maioritatem amoris: Amare, amare! Si non esset amoris aequalitas, magnitudo quidem et finis amandi prae amore occidissent amicum. Amicus, qui cum amandi minoritate diligebat, ascendit ad amandum amatum suum cum magnitudine et fine amoris, ut proportionaretur uehementius amare suum amatum. Magnitudo maioritas Ab inaequalitate amoris et amandi remouit amatus amicum suum, cum amoris magnitudine et amandi maioritate. Ex paruitate et minoritate amoris proiecerunt magnitudo et maioritas amare amici, desiderantis amare suum amatum amandi maioritate. Magnitudo aequalitas Ut amatus magnum haberet amatorem, eiecit amatus amare amici ex amoris minoritate, adunans ipsum cum amoris aequalitate. Magnitudo minoritas Durabilis amor minoritatem amoris extulit, ut eam conuerteret in amare completo. Aeternitas potestas Durare faciebat aeternitas in amico labores et languores, quos prae amore sustinebat amicus. Potestas autem faciebat amicum superare ad amandum amatum. Amati uero sapientia hoc sciebat. Potestas et uoluntas amandi amare amoris occidissent, si non sustinuisset aeternitas amicum in amare. Quanto magis in amico durat amare, tanto magis durare facit aeternitas potestatem amandi in amici cruciatu, et quanto magis potestas languere facit amicum, tanto magis ex amore uirtus oritur in amare. Omnes labores et languores, quos amicus propter amorem sustinebat, scripsit amatus in ueritate, duratione et potestate amandi. Quoniam amatus talem habet amicum, qualis ipse est, in durare, posse et gloriari requieuit amatus in amare amici. Quanto magis amatus per differentiam a se remouebat amicum, tanto magis per durationem et potestatem sibi approximabat eum. In concordantia possendi et durandi stabat amicus ligatus, ut non fugeret ab amato. Amoris contrarietas temptauit amicum; consentisset amicus temptationi, nisi amati duratio potestatem amandi sustinuisset in amico. Potestas et duratio amare amici principiarunt in amato, ut amicus ille fieret principium omnium amantium, qui principiatum amare non habent in amato. 0. Durabilis amor, potens amor et amoris medium conueniunt dimitti amicum opprobriis, tormentis et occisioni a falsis amatoribus; mortuus autem esset amicus, si non fuisset amatus eius. Esto quod durabilis amor et potens amor in amoris fine quiescant, non est mirum, si labores propter amorem suffert amicus. Ut amicus non iret dilectum in amoris minoritatem, potestas et duratio eum detinebant in amoris maioritate. Ut amare non deficeret amori, coaequauerunt se in amare amici duratio et potestas amati. Quanto ratione potestatis duratio amici poterat in amare et quanto potestas, ratione durationis, in illo durabat amare, tanto remouebat amicus amare suum ab amandi minoritate. Aeternitas sapientia Sustinebat aeternitas scire amici, ut ipsas scibilitates repraesentaret ei, quae uoluntati diligibiles sunt amici. De uirtute uirtus oritur in durationem et sapientiam, ut amicus amare uirtuosum habeat, quo diligat suum sapientem, uirtuosum, amorosum amatum. Misit duratio sapientiam ad ueritatem, ut uerificaret amare amici, quod est in rebus durabilibus et scibilibus amati sui. Duratio et sapientia consolari uoluerunt amicum, qui desolabatur, quoniam a gentibus impetrare non poterat de amato suo gloriam dari. Si enim consolaretur amicus, duratio quidem et sapientia sapienti amori et durabili defecissent. In duratione, de duratione, per durationem durabat differentia scientis et scibilis, ut amatiuus amare scibile et amabile non cessaret. De substantiali duratione et substantiali sapientia accidentales procedebant similitudines, quibus amicus et amatus in amare concordabant. Adeo durabat in amico suo scire in amare et e contrario, quod contrarietas calidi et frigidi, famis, sitis, uituperiorum, laborum, amaritudinum, paupertatum, infirmitatum et mortis amicum suum ab amato non poterat separare. De duratione et de sapientia principiauit amatus amare amici, quoniam amatus scibilis est et amabilis in aeternum. In medio sciendi posuit duratio durare suum; sapientia uero in medio durandi et amandi scire suum posuit. Ideo durare et scire ligauerunt amare amoris in medio amatiui et amabilis. 0. Tantum est amatus durans et scibilis, quod finis amandi in scire et durare consistit. Tamdiu duratione durauerunt scire et amare amici, donec ad maioritatem ascenderunt sapientiae et amoris. Amare et scire amici in duratione se coaequarunt, ut alterum alteri non deficeret, honorando et seruiendo amatum. Quoniam durabilis est amati scibilitas, remouit amor amare suum ab amoris minoritate, in duratione sui amati. Aeternitas uoluntas Aeternitas amabilis existit; sed deficit uirtuosus amor in amare. Aeternitas et ueritas conqueruntur de amore, quia non diligit plus durabilia et uera, quam falsa et transitoria. Si duratio in amoris amare non sustentaret labores et grauamina, quos sustinet amicus, quia uidet amatum suum a populo suo uituperatum, requiesceret amare amoris in gloria sui amati. Quanto magis uoluntas distincta durabat inter amatum et amicum, tanto magis uelle suum in uolentis et uolibilis distinctione durabat. In tantum durabat amor in amante et amabili, quod in utriusque concordantia amare suum conuertebatur. In duratione et uoluntate existit contrarius amor contra concordantiam aeternitatis et amoris. Ut principium sine principiare non existat, principium in amare et durare principiauit principiare suum. In medio durandi et amandi loquuntur amicus et amatus de amore et amare. Nisi in fine foret infinire durandi et amandi, nec duratio nec uoluntas in fine quiescere posset. 0. Si foret amor de duratione et durare, numquam deficeret in amandi maioritate. In aequalitate durationis et durandi consistit aequalitas amoris et amandi. Ratione minoritatis amandi et durandi distant ab inuicem amor et duratio nec habent amicos, qui eos coadunent cum maioritate amoris in durare et amare. Aeternitas uirtus Amare amici cum durare et uerificare uirtutes se uestit, ut suo uirtuoso, duroso, ueroso amato gratus fiat. Fide, spe, caritate, iustitia, prudentia, fortitudine et temperantia adornauit se et uestiuit amicus, ut in amati sui gloria quiesceret in aeternum. Sine differentia amici et amati uirtus durandi in amare durare non posset. In regiones concordantiae amici et amati uenerunt duratio et uirtus inquisitum amare. A regionibus contrarietatis amoris elongauerunt uirtus et duratio amare amici. In amoris hamum posuit amatus escam uirtutis durabilis et in amico amoris principia piscatus est. Ex unitate durationis et magnitudinis et bonitatis orta est uirtus, in amoris medium procedens, ut amicus cum amato suo iungeretur. In fine uirtutis et aeternitatis desiderauit et sperauit amicus amatum suum. Nisi duratio et uirtus essent, numquam amicus amatum cum amoris maioritate posset amare. 0. In duratione et uirtute facit amicus aequalitatem beneplacitorum et aduersitatum, quae sibi accidunt propter amorem. In duratione, qua durat minoritas uirtutis, plangit amatus amare amici, et amicus uituperia amato suo plorat illata. Aeternitas ueritas Aeternitas et ueritas cruciauerunt amicum, ut requiesceret in gloria sui amati. Duratio et ueritas uisitantes examinauerunt amoris differentiam, ut sufficeret in amare. De ueritate processit ueritas, quae transiens per durationem et concordantiam uestiuit se amorem in amare. Amoris contrarietas ex dissimilitudinibus durationis et ueritatis processit, induens se falsum amorem in amare. Ut amoris principia in duratione et ueritate recipi possent, duratiuum et durabile, uerificatiuum et uerificabile in duratione et ueritate consistebant. In amoris medio congregauit amicus thesaurum ueritatis et durationis. Capitale amici est finis durandi, uerificandi et amandi. Cum maiori ueritate facit amicus sui amare maioritatem durare. In aequalitate durandi et uerificandi coaequat amicus amare suum. 0. In alio capite sui amare posuit amicus durationem et in alio ueritatem, ut minoritas in ipso amare intrare non posset. Aeternitas gloria Ut amicus non cesset amare, consistunt in gloria amabilia duratiuum et durabile, et in duratione gloriatiuum et gloriabile et in distinctione distinctiuum et distingibile. In tantum est amatus amabilis amico suo, quod in durationis et gloriae concordantia facit amico ipsius amici amare existere. Contrarius amor, quantum poterat, conabatur ponere resistentiam inter amicum et amatum, ut amare amici in amati gloria durare non posset. Quoniam amatus existit gloriabilis et durabilis, principiatus est amicus ad durandum et gloriandum, amando suum amatum. Durare et gloriari et amare sunt media consistentia inter amatum et amicum. Numquam amicus consequeretur finem amandi, nisi glorificatiuum de durabili, gloriabili et duratiuum de durabili, gloriabili uiuerent. Cum maioritate durandi et gloriandi ligauit amatus amicum suum ad suum amare. Amare amati et amare amici cum durare et gloriari in amare se coaequauerunt. Amatus et amicus de amare et de modica huius mundi gloria cito praetereunte ad inuicem loquebantur; mirabatur autem amicus gentes tam modice diligentes gloriam amati sui durabilem in aeternum. 0. Aeternitas differentia Cum durare, differentiare et concordare ligauit amicus amare suum in recolendo et intelligendo amorem. Amoris duratio et amoris differentia ceperunt ligaueruntque contrarietatem amoris, ut non resisteret bono amori. Quoniam in duratione differentiandi non potest abesse principiare, consistunt duratio et differentia amabiles in principiare amandi. Duratio et differentia uenerunt collectum medium amoris in durare et differentiare, ut amicus ploraret, suspiraret et langueret propter amorem. In fine amoris duratio durare facit differentiam et differentia durationem diuersificari, ut amicus diligendo distincte et perpetue suum amatum requiescat. Sine maioritate differentiae amici et amati, non posset durare maioritas amoris in amare, neque maioritas amandi in amore. In amare amici se coaequauerunt recolere et intelligere cum duratione et differentia, ut in confusione et priuatione recolendi et intelligendi non perderet amor amare suum. Conquerebatur amicus durationi et differentiae de minoritate amoris, ut in maioritate amoris facerent existere suum amare. Aeternitas concordantia De duratione processit duratio ingrediens concordantiam, ut ex amare contrario proiceret amare et durare et concordare. De principio processit principium in amorem durabilem, ut in amandi concordantia existere posset. Ex amoris medio durare et concordare processerunt, ut habitare possent in amare. Durare, concordare et finire uenerunt ad amicum rogantia illum, ut conaretur amare. Durare et concordare in amandi maioritate obuiauerunt sibi, ubi consolantem amatum inuenerunt, quia propter amorem suum mortuus erat amicus. Duratio et concordantia se coaequauerunt in amore, ut amicus et amatus aequales essent in amare, concordare et durare. In minoritate durandi existit concordandi minoritas, in qua perdit amor amare suum. Aeternitas contrarietas Quoniam amandi principia permanere non possunt resistendo et durando, odit amicus resistere in amare et durare. Cum amicus plus diligit amatum suum, quam se ipsum, tunc utitur punctis transcendentibus durando, possificando, sciendo, diligendo, contrariando, principiando, mediando et cetera. Si in aeternitate aliquid foret natura contrarietatis, nullus esset finis amabilitatis concordantiae amici et amati. Si in aeternitate foret contrarietas, numquam amatus posset amicum suum habere in amandi maioritate. Si concordantia et contrarietas in aeternitate possent aequales esse, etiam in amare possent aequales esse. Si aeternitas esset in contrarietate et minoritate, numquam esset amabilis maioritate amoris et amandi. Aeternitas principium Si aeternitas et principiare possent separari, non essent magnae in scire et amare. Nisi foret in duratione de duratiuo et durabili durare, durare non posset sufficere ad principiandum in amandi fine. Si de principiatiuo et principiabili non esset in principio principiare, non posset principiare sufficere maioritati amoris et amandi. Quoniam in amoris aequalitate consistunt aequaliter duratio et principium, non potest amicus indigere amoris nec amandi. In minoritate durationis existit principium prope priuationem et amicus defectum habet amandi. Aeternitas medium Medium amoris et finis amoris ingressi sunt in durationem durare, ut amicus perseueraret in amare. Ut amatus maiorem haberet amicum, ingressus est medium amoris in maioritate durandi. In aequalitatem pulchritudinum amici et amati intrauit medium amandi, durandi et existendi. Nisi foret in duratione medium amoris durandi, amor a minoritate non distaret amandi. Aeternitas finis Non esset amor in maioritate durandi, nisi aeternitas esset finis amandi. Nisi finis et aeternitas essent in aequalitate finiendi et durandi, amatus et amicus in aequalitate non essent amandi. In minori fine durandi existit minor finis amandi. Aeternitas maioritas Nisi in aeternitate foret aequalitas in durare, amor in maioritate non esset amandi. Maioritate durandi distat amicus ab amandi minoritate. Aeternitas aequalitas Aeternitas et amor in minoritate consisterent, praeter aequalitatem durandi et amandi. Aeternitas minoritas Adeo sunt aeternitas et minoritas essentiae disparatae, quod, praeter utriusque medium, minoritas durare non posset. Potestas sapientia Quoniam sapientia et uoluntas, ratione potestatis, possunt existere et agere, est potestas scibilis et amabilis in suo existere et agere et in scire et amare. Ante potestatem amandi posuit amicus intelligendi potestatem, ut ex intelligendi potestate oriretur uirtus, procedens in amandi potestatem. Cum potestate ueritatem intelligendi, ligauit amicus potestatem uoluntatis suae in amare. In potestatem, quam amatus habet gloriando, tendit quietum potestas, quam amicus habet sciendo et amando. Absque differentia possitiui et possibilis, potestas nec scibilis nec amabilis posset esse. Cum potestate concordantiae, amicus suum scire et amare facit concordare. Plorabat et plangebat amicus, quia sciebat in se potestatem, quam resistere poterat amato suo. Si potestas, sapientia, principium et uoluntas conuerterentur in amico, non esset in eo defectus amandi. Amicus intelligere suum misit ad medium potestatis, ut in eo tenderet amor amatum. 0. Absque fine possendi et intelligendi, non posset amicus acquiescere diligendo finem sui amati. Si finis amandi et intelligendi maior esset fine possendi, non posset amicus amare suum amatum in amandi et intelligendi maioritate. Ut amicus proportionatum amatum habere posset, potestas, sapientia et amor in aequalitate et de aequalitate et per aequalitatem amoris se coaequauerunt. Potestas in sapientia et e contrario remota fuit a minoritate, ut amare amici existeret in aequalitate possendi et intelligendi. 0. Potestas uoluntas Accusauit potestas uoluntatem amici ad amatum, quia non amabat uirtutes tanta potestate amandi, quanta poterat eas amare. In amici uoluntate conclusit amatus potestatem et ueritatem, ut amandi falsitas in eam intrare non posset. Numquam acquiesceret amicus gloriae sui amati, si non posset in ea potestas tantum de posse, quantum uoluntas de uelle. Sine amantis et amabilis differentia, non posset potestas esse ratio uoluntati existendi et agendi in amare. Cum amati potestate et uoluntate, fecit amicus suam potestatem et uoluntatem concordes. Resistebat uoluntas amici uoluntati amati sui; captus erat ideo amicus in peccato nec poterat liberari, donec concordauit amati sui iustitiae in amare. Miserunt potestas et principium similitudines suas ad uoluntatem amici, ut per eas haberet amando libertatem. Quoniam amabilis est amatus medio libero amoris, facit amatus esse medium amoris liberum inter potestatem et uoluntatem amici. Potestas amati dixit ad uoluntatem amici, quod finis amandi tenebat eam abundantem omnibus circumstantiis amandi. 0. Ex similitudinibus potestatis et maioritatis, diligit uoluntas libertatem, amando amabilia et odiendo odibilia. Si potestas et uoluntas in tantum essent aequales in extrinsecis operibus, quantum in substantia, numquam alia alii fieret inoboediens in amare. Quoniam in minoritate uolendi periclitatur maioritas possendi et e contrario, distat amicus ab amoris minoritate in amandi maioritate. Potestas uirtus Potestas et uirtus et ueritas induerunt se uoluntatem, ut ipsa speciosis indumentis ueniret ad amandum amatum suum. Potestas et uirtus ingressae sunt stare in gloriam amati, ut desideraret eas uoluntas amici. Quoniam ex potestate, differentia et amore uirtus oritur, potest potestas possificare, differentiare, uirtutificare et amorificare uirtutem amandi. Ideo diligit amicus in amare suo potestatem et uirtutem, quia concordant contra sua contraria et contra amandi contraria. Ita uehementer constrinxerunt potestas et uirtus uoluntatem amici, quod coegerunt eam stare contrariam uitiis et debilitati amandi. Potestas et principium eiecerunt mundi turpitudines ex amici uoluntate, ponentes in eam uirtutes, quae sunt speciositates amati. Potestas honorauit uirtutibus uoluntatem amici, ut ad suum leuiter iret amatum, qui in medio amoris existit. In desiderabilitate finis amoris existit uirtus, quam potest amicus ad amandum bonum suam cogere uoluntatem. Maior potestas et maior uirtus, quas in amorem amicus habere potest, est cum amat maiorem potestatem et maiorem uirtutem in amare. 0. Uirtus aequaliter oritur de potestate et amore, ut aequaliter in potestate et amore consistat. Amoris uirtus minoritatem appropinquauit amandi; potestas fugit a maioritate; plangebat amatus et plorabat amicus peccatum suum. Secunda distinctio De substantia et accidente Sub ratione rerum substantialium et accidentalium datur hic regula et modus ligandi uoluntatem ad diligendum bonum et intellectum ad intelligendum uerum. Haec autem regula est discurrere, cum principiis huius Artis, per decem praedicamenta, applicando ipsa principia ad decem praedicamenta, secundum ipsorum principiorum naturam et praedicamentorum. Nam, in ista applicatione per concordantiam naturalem consistit naturalis alligatio et coactio uoluntatis ad diligendum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. Bonitas, magnitudo et cetera, sunt simplicia principia, ut in prima regula dictum est, quae substantialia esse oportet, ut Deus similitudines suas in res substantiales infundat, quae magis sunt ei similes, quam res accidentales, sicut in bonitatem substantiae hominis, quae magis similis est bonitati Dei, quam bonitati quantitatis hominis. Sunt ergo bonitas, magnitudo et cetera substantialia principia secundum proportionem primae causae et sui effectus. Et nihilominus manifestum est bonitatem, magnitudinem et cetera principia esse substantialia, ut essentialiter et proprie consistat substantia de substantiali bonitate, magnitudine et cetera; nam aliter essent principia substantialia alterius naturae et essentiae, quae non esset simpliciter bonitas neque magnitudo neque aliquod aliud principiorum; et sic esset malitia in substantia contra bonitatem, et paruitas contra magnitudinem, et priuatio contra durationem et sic de aliis. Unde sequeretur in accidentibus substantiae simpliciter maiorem esse bonitatem, magnitudinem et cetera, quam in eorum substantia; et sic etiam fierent per accidentia complementum plenum et finis extra essentialem naturam substantiae, sicut in accidentibus substantia sustentaretur et non e contrario, quod est impossibile. Ergo bonitas, magnitudo et cetera, sunt substantialia principia, bonitate sustentata in magnitudine et cetera, et in se ipsa et existente parte substantiali, atque magnitudine sustentata in bonitate et cetera, et in se ipsa et existente parte substantiali et sic de aliis. Et ideo de necessitate sequitur substantia, principiis eius existentibus primis in natura et nobilitate et eisdem existentibus partibus substantialibus, qualibet earum in se ipsa et in alia sustentata. In bonitate consistit de magnitudine magnitudo et de duratione duratio et de potestate potestas et sic de aliis et e contrario. Quocirca consistit bonitas magna sub ratione magnitudinis et durans sub ratione durationis et potens sub ratione potestatis et sic de aliis, propter quod quantitas intensa et extensa de essentialibus substantiae partibus oritur, quia quantitatum, in bonitate consistentium, alia est in ea sub ratione magnitudinis, et alia sub ratione durationis et alia sub ratione potestatis, et sic de aliis ipsis existentibus omnibus intensis et distinctis in natura; quoniam illa quantitas, quam habet bonitas sub ratione magnitudinis, oritur de magnitudine in bonitate et illa, quam habet bonitas sub ratione durationis, oritur de duratione in bonitate et sic de aliis. Habente igitur quolibet istorum principiorum suas intensas quantitates, sicut de bonitate dictum est, componitur ex omnibus illis intensis quantitatibus una quantitas, per omnes substantiales partes extensa, qualibet ipsarum partium substantialium existente in se ipsa et in alia et ipsarum quantitatum intensarum alia existente in alia. Haec autem extensa quantitas sustentatur in amplum, longum, latum et profundum corporeae substantiae compositae de substantialibus partibus, quae intensis quantitatibus intensae et extensis extensae sunt subiectum. Haec autem quantitas extensa cum extensis quantitatibus est inuisibilis, sub substantiae colore consistens; est tamen imaginabilis per illam quantitatem, quam sensus super colorem et figuram substantiae accipit. Haec quantitas, quam sensus concipit, figura est et similitudo sensui quantitatis interioris substantiae. In bonitate sunt bonificatiuum et bonificabile, existentia partes essentiales et substantiales, quae ad inuicem referuntur, quoniam, si bonificatiuum est, de necessitate est bonificabile et e contrario. Ex his quidem duabus partibus relatis ad inuicem resultat tertium, uidelicet bonificare, quod de necessitate in natura bonitatis et in essentia suarum partium esse oportet. Tres igitur sunt substantiales termini ad inuicem relatiui naturae et essentiae bonitatis, de quibus oritur relatio in eisdem terminis et in bonitatis actualitate subiecta; et quod est de relatione bonitatis, idem est de relatione magnitudinis et aliorum substantialium principiorum. Ex omnibus autem istis relationibus intensis una relatio per totam substantiam constat extensa, cuius subiectum sunt forma et materia et coniunctio substantiae. Haec quidem inuisibilis est: Inuisibile enim est eius subiectum. Bonitas aliam habet qualitatem per se ipsam, aliam per accidens; per se ipsam quidem habet qualitatem simpliciter ex hoc, quod est id, quod est simpliciter et non aliud a se ipsa, cuius esse non est alius rei, nisi solius bonitatis. Subiectum autem huius qualitatis proprium est simpliciter ipsa bonitas, unde oritur ipsa suamet propria qualitas accidentaliter, ex hoc, quod in creatis bonitas non potest esse aliud principium, nisi ipsa sola bonitas; non enim potest esse magnitudo nec aliqua aliarum sicut in Deo. Et haec est ipsa qualitas, de qua bonitas qualificat magnitudinem, durationem et cetera, magnitudine existente bona sub ratione bonitatis; similiter et duratione. Et quod est de qualitate per se bonitatis, idem est de qualitate per se magnitudinis et cetera, suo modo. Qualitas uero per accidens ipsius bonitatis multimode consistit in ipsa bonitate, et hoc est: `Bonitatem esse magnam ratione magnitudinis et durantem ratione durationis et sic de aliis. Bonitatis namque magnitudo, duratio et cetera, sunt ipsae qualitates, quas bonitas in suam propriam recipit qualitatem et ex omnibus qualitatibus intensis una qualitas per totam substantiam extensa consistit. In bonitate, quae est pars substantialis, consistunt bonificatiuum et bonificabile partes substantiales. Bonitas autem, prout est una pars substantialis de essentia et natura substantiae, sine ceteris substantiae partibus substantialibus per se ipsam esse non potest, quoniam sic esset sine magnitudine, duratione et cetera, quod est impossibile. Et quoniam sic per se ipsam esse nequit, eius quidem bonificatiuum, cuius naturae et aptitudinis est agere, non potest in suo proprio bonificabili agere per se ipsum; nec ipsum bonificabile, cuius naturae et aptitudinis est sub proprio bonificatiuo pati, non potest esse passiuum sub actione ipsius bonificatiui. Quamobrem actio bonificatiui consistit in habitu sub ratione formae, et passio bonificabilis in potentia sub materiae ratione, et per accidens deducuntur in actum, uidelicet per mixtionem mutuam substantialium principiorum, tendente quolibet eorum ad substantiam, cum propria actione et propria passione. Tunc igitur incipit motus actionis in passione, cum se mouet forma super suam propriam materiam, mouens eam ad passionem, ipsa materia existente sub actione passiua per totam substantiam atque mota. Ista quidem, scilicet actio et passio et motus, sunt inuisibilia, cum intra substantiam consistant; uerumtamen per motum, qui fit extra substantiam, sunt aliquo modo imaginabilia, qui scilicet motus est praedicti motus interioris substantiae similitudo et figura. Bonitas, magnitudo et cetera, sicut manifeste patet, existunt; quoniam, nisi existerent, nulla quidem esse possent. Unde necessario tempus esse oportet; nam, sine tempore creata bonitas esse non posset nec aliquod aliud creatorum principiorum; ergo tempus necessario existit, sed tamen per accidens, uidelicet, ut sit bonitas, magnitudo et cetera. In bonitate quidem est bonificatiuum sub ratione durationis duratiuum, et bonificabile sub ratione durationis durabile, quae siquidem duratio substantialis pars substantiae consistit, ut diuina aeternitas substantialiter similitudinem suam infundat et ut in substantia magnitudo bonitati et durationi non absit nec e contrario. Haec autem substantialis duratio est subiectum temporis substantiae, quod est accidens in ipsa duratione sustentatum et ab illa procedens, quemadmodum substantialis bonitas est subiectum accidentalis bonitatis substantiae, quae scilicet accidentalis bonitas est quantitatis, relationis et cetera huiusmodi. Est ergo tempus duratio accidentium substantiae et duratio substantialis subiectum temporis, quod durationis substantialis similitudo est et figura. Hoc autem tempus, quod inquirimus, creatum est et uniuersaliter indiuisibile atque inuisibile et inimaginabile; sed, prout in eo uniuersaliter uel particulariter positae sunt partes substantiae, diffusum est successiue illis partibus, existentibus mouentibus et motis successiue, quarum haec successio figura est temporis imaginabilis sub forma temporis praeteriti, praesentis et futuri. In bonitate consistunt bonificatiuum, bonificabile, bonificatum et bonificare. Sed quoniam sine loco bonificatiuum esse non potest in bonificabili, bonificare et bonificato nec e contrario, oportet necessario locum esse, ut istorum terminorum alii sint in aliis et bonitas in magnitudine et cetera, et e contrario; nam, sine loco, aliae partium substantiae sine aliis esse non possent. Est ergo locus accidens, cum habeat esse, ut partium substantialium aliae in aliis possint esse; et est iste locus intra substantiam ex partibus substantialibus procedens, qualibet ipsarum partium existente in alia, uidelicet bonitate in magnitudine magna et magnitudine in bonitate bona et sic de aliis suo modo. Hic autem locus, cum sit intra, est inuisibilis et inimaginabilis, quoniam ipsarum partium substantialium quaelibet simpliciter per se inuisibilis est et inimaginabilis, eo quod alia est in alia et quia sub substantiae figura consistunt. Sed tamen eius figura, cum sit extra substantiam, imaginabilis est et uisibilis, sicut homo, sub habitu coloris uel aeris et sicut uinum in ampulla. Haec autem figura de continente et contento composita est, in qua intellectus realitatem loci intra substantiam existentis attingit. Intra substantiam aliae partes in aliis consistunt, ut ipsa substantia unam habeat quantitatem continuam et extensam, quam tamen habere non posset sine situ, qui est pars accidentalis substantiae, ut partes substantiales aliae in aliis situari possint, unam habentes continuam quantitatem; sicut bonitas, quae situata est in magnitudine, duratione et cetera, est magna sub ratione magnitudinis et durans sub ratione durationis. Hoc idem similiter est de bonificatiuo et bonificabili, bonificare et bonificato; nam istorum aliud in alio sine situ situari non potest. Iste autem situs, quem inquirimus, inuisibilis est et inimaginabilis, quoniam partium inuisibilium et inimaginabilium est, ab eis procedens et in eis sustentatus; attamen eius figura est linearis, triangularis, quadrangularis, imaginabilis et uisibilis, cum in extremitatibus substantiae consistat. Habitus est accidens, ut in multis locis diximus. Uerumtamen hic, ubi eum uehementius exprimimus, habitus est intra substantiam cuiuslibet partis substantialis ad aliam, quemadmodum magnitudo est habitus bonitatis et e contrario, existente bonitate magna, sub ratione magnitudinis, quae scilicet magnitudo in se ipsa existit pars substantialis. Et quoniam bonitas est magna per accidens et magnitudo bona per accidens, procedit magnitudo habitus in bonitatem et bonitas habitus in magnitudinem, existente similiter magnitudine bona sub ratione bonitatis; et hoc idem est de ceteris substantialibus principiis. Hic etiam habitus, cum sit intra substantiam, inuisibilis est et inimaginabilis, cum ipsae partes substantiae, quarum est habitus, inuisibiles et inimaginabiles existant; quoniam si essent uisibiles utique forent extra substantiam, non autem intra, nec alia ipsarum partium esset in alia, et sequeretur quamlibet earum esse substantiam, quod est impossibile manifeste. Habitus ergo inuisibilis est et inimaginabilis, sed eius figura uideri potest et imaginari, quoniam extra substantiam sensui stat aperta sicut coloris habitus uel figurae et ceteri huiusmodi. De motu et alligatione Per hanc regulam de motu et alligatione perscrutabilis est illa natura, quam habent principia sub ratione motus et alligationis uoluntatis. Perscrutatio quidem ipsius motus fit secundum praesens propositum, ut habeatur cognitio naturalis motus, quem habet uoluntas ad amandum et ut per ipsam naturam motus moueatur ad amorem, cum per ipsam naturam sit alligabilis uoluntas ad bonum amandum, applicando ad ipsam naturam naturalem motum aliorum principiorum, per quem etiam motum alligabilis est uoluntas. Et hoc idem est de naturali motu intellectus, per quem ipse intellectus alligabilis est ad uerum intelligendum. In substantiali bonitate, quae pars essentialis substantiae consistit, sunt bonificatiuum et bonificabile et in substantiali magnitudine eodem modo magnificatiuum et magnificabile. Quaelibet autem istarum partium substantialium sunt in uoluntate, quae consistit potentia substantiae; et ideo sunt in uoluntate uolitiuum et uolibile, sub ratione bonificatiui et bonificabilis naturalis. Et hac de causa est in uoluntate naturalis aptitudo se mouendi ad bonum amandum et in natura bonificatiui et bonificabilis est apta ligari. Cum in corpore humano calor multiplicatur, igne mouente calorem suum in aerem et ex aere in aquam et ex aqua in terram, et ipso recipiente in se ipsum calorem illum, cum quo calefecit et ligauit, sub ratione magnitudinis, ceteras elementorum qualitates, tunc mouetur uoluntas hominis desiderare humida et frigida, sub ratione magnitudinis, contra caliditatem et siccitatem. Fit autem haec alligatio uoluntatis ad hoc desiderium ratione ligaminis sui et corporis, cui ipsa anima est coniuncta, cuius potentia est ipsa uoluntas. Si uoluntas ergo mouetur ligabilis naturaliter ratione corporis, quanto magis mobilis est et ligabilis propter sua naturalia et propria principia, accidentali bonitate procedente de substantiali bonitate in substantialem magnitudinem, cum accidentali magnitudine, duratione et cetera, quantificata, relata, qualificata et cetera, ad necessitatem boni, magni, durabilis et cetera, amare. Hoc enim amare est ei naturalis finis amabilis et cum ante dictis principiis ad illud est mobilis et mota, per ea ligabilis ad dandum eadem obiectiue memoriae et intellectui, unde procedunt mobilia uirtuose et naturaliter, alio ipsorum existente coniunctim in alio, ad unum subiectum de memorari et intelligere constitutum. Uidere pulchras facies et ornamenta decora uoluntatem mouet ad desideria carnis et honorum, quoniam, propter magnam pulchritudinem facierum et ornamentorum, mobilis est uoluntas ad amandum, sub ratione suae magnitudinis naturalis, cuius est similitudo illa magnitudo exteriorum, per quam uoluntas ligabilis est ad praedictas uanitates amandas; et quod dictum est de magnitudine ad praesens, idem est de duratione, si ad amandum praedicta uoluntas ut plurimum perseueret. Uerumtamen de substantiali et naturali bonitate uoluntatis non procedit accidentalis bonitas in substantialem et naturalem magnitudinem, durationem et cetera, uoluntatis, si praedicta non sunt amari licita, sed procedit ex ea oppositum, uidelicet malitia, per quam ligabilis est uoluntas ad malum amandum. Ergo, per oppositum, ligabilis est uoluntas ad amandum bonum, cum aspiciuntur facies pulchrae ornamentaque decora iuxta processum bonitatis in magnitudinem, durationem et cetera, recolente memoria et intelligente intellectu illam malitiam naturaliter odibilem, quae in similitudinem bonitatis de substantiali bonitate procedit. Cum ab aliquo damna suscepta uel uituperia memoria recordatur, tunc ipsa mouet et alligat uoluntatem ad odiendum illum, qui ipsa uituperia intulit siue damna. Uerumtamen, si ex substantiali bonitate uoluntatis procedit accidentalis bonitas, cum magnitudine in substantialem bonitatem, magnitudinem et cetera, memoriae, mouebit quidem uoluntas memoriam ad obliuiscendum damna uel uituperia illata et ad recolendum bonitatem et magnitudinem patientiae, misericordiae et ueniae, cum quibus uoluntas memoriam alligabit ad durabile recordari et se ipsam ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. Obiectum humanae uoluntatis est bonitas, ad quam, amando bonum, uoluntas sine uirtute moueri non potest. Cum ergo uoluntas sit naturaliter mobilis ad bonitatem nec ad eam pertingere possit sine uirtute, est utique uoluntas ligabilis cum uirtute ad bonum amandum et dissolubilis ab amando uitio siue malo. Fiunt autem haec alligatio et haec per consequens dissolutio cum, substantialibus et naturalibus principiis, naturales et accidentales similitudines extrahuntur et reducuntur ad eadem substantialia et naturalia principia, uidelicet accidentalis bonitas ex substantiali bonitate in substantialem magnitudinem, durationem et cetera, et e contrario. Et habent haec fieri, cum ea diligit uoluntas et ea recordatur memoria et ea intelligit intellectus; quoniam sic recolendo, intelligendo et diligendo mouentur ipsae potentiae animae ad per se moueri naturaliter sub ratione suorum naturalium principiorum, per quae et cum quibus se nectunt et alligant coactiue ad amare bonum et ad intelligere uerum atque ad durabile recordari. Ad haec autem omnia potentiae rationales, auxiliante Deo, moueri possunt; quod tamen habet fieri, cum artificialiter per suamet principia naturalia discurrendo mouentur, moto alio principio in aliud et alio tangente aliud recolendo, intelligendo et diligendo, prout alia principia procedunt ex aliis in alia, et prout substantialiter et accidentaliter alia in aliis habent esse. Humanus intellectus, mouens intelligere suum per ambas praemissas propositiones, unde conclusionem subinfert, se alligat in illa conclusione ad uerum intelligendum; quod scilicet intelligere uerum de similitudinibus propositionum informat, cum ipsas similitudines in suo proprio intelligibili attingit, ordinans eas ad unum finem, quae est ipsa conclusio composita ex eisdem. Hoc idem etiam suo modo fit uoluntati, cum duo diuersa diligit, sub ratione finis unius constitutae in una amabilitate ex amabilitatibus ipsorum duorum diuersorum, quod fit, cum amans diligit duas personas similes in una amabilitate bonitatis, magnitudinis et cetera, diligens amabilitatem utriusque sub ratione unius finis, unius amabilitatis, unius bonitatis, magnitudinis et cetera. Et ideo fundatur amantia sic ex uoluntate, quemadmodum ex intellectu scientia, prout dictum est. Cum adamas tangit acum, tunc similitudo de similitudine procedit in similitudinem, uidelicet uirtus accidentalis de substantiali uirtute adamantis in substantialem uirtutem acus recipientis, sub ratione habitus, mixti cum proprio acus habitu uirtuoso. Alligantur autem istae duae similitudines in isto habitu ex eis constituto, qui mouet acum ad magnetem, secundum magnitudinem ipsius habitus in bonitate, duratione et cetera. Hoc idem suo modo fit de amante et amato, cum per aliquas operationes exteriores amans similitudinem suam transmittit in amatum, aut cum amatus in suis similitudinibus ipsas amantis similitudines contemplatur, mouens eas in mente sua, uidelicet aliam earum in alia sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Per hunc siquidem motum et mixtionem similitudinum ligatur amicus et cogitur amare amatum suum, necnon etiam per multas alias rationes iuxta huius amantiae processum. Tertia distinctio De gloria  Gloria est ipsa delectatio, cui bonitas, magnitudo et cetera, acquiescunt. Est autem gloria principium in substantia substantiale, ut ipsi substantiae sit essentiale et ut bonitas, magnitudo et cetera, ei possint acquiescere, uidelicet delectari; non enim possent in ea delectationem habere, si ipsa gloria pars esset accidentalis substantiae, quoniam maioribus et nobilioribus acquiescere illas non oportet in minoribus et minus nobilibus, nec oportet uoluntatem desiderare delectationem habere plus in accidentalibus, quam in substantialibus, ne magnitudo bonitatis, potestatis et cetera, desint illi, quoniam sic non esset ita uehementer bonitas id, ratione cuius bonum agit bonum; nec ratione durationis posset tantum durare gloria in bonitate, magnitudine et cetera; nec potestas posset esse tanta bonitati, magnitudini et cetera, ratio possendi existere et agere. Quare, his rationibus et multis etiam aliis, manifestum est gloriam esse substantiae partem substantialem. Ex hac igitur parte substantiali procedit accidentalis gloria in cetera substantialia principia, existens cuiuslibet principii. Bonitas enim ita est gloriosa sub ratione substantialis gloriae sicut ipsa gloria bona sub ratione substantialis bonitatis, quocirca quiescibilis est bonitas in gloria, prout accidentalis gloria consistit habitus bonitatis. Haec autem gloria intra substantiam insensibiliter existit, similitudinem suam ad opera potentiarum substantialium extra mittens, sicut in agere uoluntatis, quo mittit delectationem, in uolendo placentia et amabilia et in gustu gustando sapida, et sic in reliquis potentiis similibus istis. Per has delectationes, quae substantiae potentiis insunt, fortificatur intrinseca delectatio, uel si ipsae potentiae passionem sustinent, ipsa intrinseca delectatio debilitatur et in corruptibilibus ad corruptionem debilitando declinat. His ergo sic habitis de naturali delectatione intrinseca et extrinseca, manifestatur ars ligandi uoluntatem ad bonum amandum, delectationibus potentiarum et delectatione intrinseca substantiae concordantibus ad inuicem, atque delectationibus substantialibus et accidentalibus conuenientibus similiter, quorum conuenientia amabilis est et eius opposita disconuenientia odibilis ualde. Fit autem haec conuenientia seu concordantia cum uelle de bonitate, magnitudine et cetera, conformatur, ut sit bonum uelle et magnum et cetera, in operibus uoluntatis; et hoc idem est suo modo de gustare, uidere, audire et cetera. Per ipsam namque bonitatem, magnitudinem et cetera, quae in actionibus potentiarum existunt, delectantur ipsae potentiae et ipsamet substantia in suis essentialibus partibus intrinsecis, uidelicet in substantiali bonitate, magnitudine et cetera, de quibus ipsa substantia et eius potentiae constant.  Gloriosus amor est ipse, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatus. Is amatum suum amore glorioso diligit, qui gloriosum conceptum concipit amorosum de similitudinibus substantiae gloriosis unitum, existentem de accidentali gloria, scilicet de similitudinibus gloriae substantialis habituatum. Iste autem conceptus, sic gloriose amorosus, in tantum est bonus, magnus et cetera, quantum influentia, quae ab intrinsecitate substantiae ad potentias et de potentiis ad gloriosum amorosum conceptum transit amantis, cum quo suum amatum diligit et in quo gloriantur amans et amatus, scientes et amantes illum amorosum conceptum gloriosum; et hoc idem est e contrario de glorioso amoroso conceptu amati. Isti siquidem gloriosi amorosique conceptus sunt amor in gloria, in quo amans et amatus gloriantur, qui scilicet ambo conceptus, si essent substantiales et essentiales partes cuiuslibet, scilicet amantis et amati, sic quod unus idem esset amor et gloria utriusque, ambobus existentibus una substantia, forent quidem ille amor et gloria ac eorum gloriari in summa magnitudine bonitatis. Uerumtamen hoc esse non potest in illis duobus, quorum sunt substantiae disparatae. Hic autem gloriosus amor, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatum, est ipsum subiectum, quod inquirimus, huius Artis, cum quo ligabilis est uoluntas ad amandum bonum, amabile amabilitate bonitatis, magnitudinis et aliorum principiorum existentium ligaminum, cum uoluntas coacta nectitur ad amandum, tunc cum induatur per opera interiora substantiae ad exteriora, cum concordantia similitudinum substantialium et accidentalium, uestiendo et habituando exteriora opera similitudines interiores.  Deductis igitur his duabus definitionibus ad nonam regulam et secundum propositum et oppositum particularis per eam informatis, ita quod istae tres ad inuicem correspondent, tunc uniuersale formatur, in quo particulare reperiri potest. Nam in inuestigatione particularis in uniuersali, prout ad hoc in ipsamet regula datur doctrina ac etiam in applicatione duarum praemissarum definitionum ad ipsam regulam, consistit ipsius inuentio particularis, ut sic cum amans suum amorem gloriosum, in magnitudine bonitatis amandi suum amatum, uult multiplicare, potest. Hoc utique secundum processum ipsius regulae et definitiones gloriae, discurrendo per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones huius Artis sic, ut in ipso discursu, finem et quietem sentiat bonitatis et cetera, amandi suum amatum. Hoc enim sentire de necessitate discursus eueniet et durabit multiplicatio gloriosi amoris in ipsius discursus duratione, et amoris boni, magni et cetera, multiplicationemque similiter exaugebit. 0. De differentia  Differentia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt rationes inconfusae et per quod bonificans et bonificabile sunt inconfusa et aliud ab alio distinctum. Differentia uero principium est generale, substantiale et necessarium. Generale quidem pro eo quod omne, quod est distinctum seu differens, existit distinctum seu differens ita sub ratione differentiae, quemadmodum omne, quod est ignitum, existit ignitum, sub ratione ignis et omne, quod est bonum, sub ratione bonitatis. Substantiale uero pro eo, quod substantia de differentia constet, potente sufficere se ipsa differre bonitatis, magnitudinis et cetera, bonificantis et bonificabilis et sic de aliis huiusmodi. Nam, si differentia non posset esse in substantia principium substantiale, non posset quidem esse in bonitate, magnitudine et cetera, de substantia substantiale bonificatiuum et substantiale bonificabile et cetera; itaque substantia non esset de substantialibus principiis nec haberet opera substantialia nec aliquod agens naturale producere posset aliud agens in speciem suam; immo principia substantiae permanerent confusa, differentiae definitione destructa. Sed quoniam differentia substantiale principium substantiae consistit, habet esse ratio, quare principia substantiae, aliud ab alio substantialiter distincta, consistunt et quare bonitas habet substantiale bonificatiuum et substantiale bonificabile simpliciter in se ipsa, unde substantiale bonificare et substantiale bonificatum procedunt ad substantiam per uiam generationis de se ipsis constituendam; hoc idem similiter est de magnitudine et cetera. Adhuc etiam oportet differentiam esse principium substantiale, ut differentia bonitatis et differentia magnitudinis et cetera, habeant unde procedant et ut habeant subiectum proprium substantiale, sicut habet bonitas accidentalis procedens in magnitudinem, durationem et cetera, substantialis bonitatis. Nam, praeter hoc subiectum, accidentalis differentia non sustentaretur neque magnitudini bonitatis sufficere posset. Est ergo differentia substantiale principium, unde differentia procedit accidentalis in bonitatem, magnitudinem et cetera, ad differentiandum bonitatem, magnitudinem et cetera, ut rationes reales appareant inconfusim. Et quoniam differentia substantialis habet in se substantialiter simpliciter proprie et naturaliter differentiatum et differentiabile, existit ipsa fons durabilis et abundans accidentali differentiae, cum ea per omnes partes substantiales et accidentales substantiae diffusa, propter quam diffusionem consistunt omnes partes aliae ab aliis inconfusim distinctae, qualibet earum intense permanente id, quod ipsa est, et in alia existente et ab alia similitudinem accipiente. Existit ergo differentia principium necessarium, quoniam praeter eam, nullum opus esse posset nec etiam aliquid ab aliquo differre. Ex hoc enim quod existit, differentia est necessario ratio entibus omnibus, ut in existere et agere sub ea sint distincta, ita quod ceteris principiis existentibus in differentia similitudinem recipiunt, per quam distincte existere possunt; et existente differentia id, quod ipsa est, substantialiter conuertit se quidem ita cum suomet esse, sicut bonitas cum illo ente, quod tantummodo bonum est. Et sicut bonitas in creatis, substantiale principium existens, non conuertitur cum propria entitate substantialis magnitudinis et cetera, ita nec differentia substantialis in creatis; et idcirco est ipsa differentia ratio distinguendi omnia, quae substantialiter et accidentaliter in ipsa existunt, ita quod in substantia bonitas, magnitudo et cetera, sunt principia differentia, sic quod non conuertuntur; et sicut ipsa principia sunt omnia bona sub ratione bonitatis, et magna sub ratione magnitudinis, et sunt principia sub ratione principii, et finis sub ratione finis, ita sunt differentia et distincta sub ratione differentiae. Haec autem differentia est simplex et indiuisibile principium, unde procedunt simplicia principia decisa et indiuiduata numero, specie et genere. Sed differentiam generalem indiuisibilem esse oportet, ut diuersitati substantiarum distinctarum et indiuiduatarum per uiam generationis sufficere possit et ut ad eam per uiam corruptionis particulares differentiae reuertantur. Haec etiam generalis differentia indiuisibilis, indiuisibilitatem suam substantialem per agens naturale in substantiam indiuiduatam transmittit, in qua una existit differentia, sicut in plantam aut in corpus animalis, sub ratione cuius ceterae partes differentes existunt, ut dictum est. Haec autem differentia inuisibilis est et inimaginabilis; eius uero figura in imaginabili differentia partium substantiae consistit, in extremitatibus substantiae apparens. Duobus modis tamen differentiam considerari oportet, uidelicet secundum quintam regulam, quoniam alia est differentia secundum realitatem, alia uero secundum rationem tantum. Secundum realitatem quidem, sicut ea, quae in creaturis existit, ut dictum est, quod patet in homine uel in aliquo alio supposito creato, quoniam in eo est differentia inter bonitatem, magnitudinem et cetera; nam ablata ab ipsis principiis differentia in ipso supposito creato, conuerterentur in eo ipsa principia sicut in Deo; et sic de necessitate foret aequale Deo unitate numerali nec haberet Deus naturam existendi excellentior in magnitudine numeri, quam eius effectus, quod est impossibile. Differentia secundum rationem tantum est ipsa, quam praeter realem entitatem subiecti facit humana ratio, sicut est differentia inter bonitatem et magnitudinem et cetera Dei; nam sine tali differentia non posset ipsa ratio proprietates Dei contemplari. Et sic est differentia inter Deum et eius effectum et inter angelum et angelum, animam et animam, animam et hominem, quam scilicet differentiam, sub uniuersali differentia, humana ratio sumit, quae nihil realiter existit, in quantum humana ratio eam sumit uniuersalem; sed in quantum sumit inter praedicta differentiam comparatiue, scilicet in hoc, quod Deus est et eius effectus est realiter, et sic de aliis praedictis, et unus non est id, quod alius, existit realis ipsa differentia sic sumpta, quae realiter existit in hac comparatione, quae est alium non esse alium. Unde haec differentia uniuersaliter sumpta, ut primo dictum est, nihil est extra rationem, quoniam sic oporteret differentiam, quae existit inter Deum et eius effectum, esse subiectum particulatum, sub qua essent Deus et eius effectus, et sic oporteret eam esse aliud, quod non esset Deus nec creatura, quod est impossibile. Haec autem omnia, quae dicta sunt, et multa etiam alia sub ratione differentiae considerari oportet; et quaecumque de illa considerationes fiunt iuxta hunc processum, sunt regulae connectendi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum sub differentiae ratione. Omnia namque, quae de differentia dicta sunt, amabilia et intelligibilia sunt et eorum amabilitate et intelligibilitate uoluntas et intellectus sunt ligabiles, obiectando illi haec, quae de differentia declarantur.  Amoris differentia est ipsa, quae amantem et amatum in amare facit esse distincta. In substantia differentia substantialis in substantialem amorem differentiam transmittit accidentalem, ut in amore similitudinem suam habeat, quam dat amori; et haec est amoris differentia, cuius subiectum est differentia substantialis. Ideoque substantialis differentia substantiali amori subsistit, in quo similitudo substantialis differentiae relucescit; et e contrario subsistit amor differentiae, dans illi similitudinem suam, et sic subsistunt principia substantialia alia aliis e contrario, ut alia ab aliis ad inuicem similitudines suas acceptent. Haec etiam amoris differentia facit amantem et amatum in amare permanere distinctos, amante existente amatiuo et amato amabili inconfusim in amare. Per eorum enim inconfusionem in amare, alius est amatiuus et alius est amabilis et eorum amor, in ratione sui ipsius, est unummet principium et eadem natura. Hic autem amor substantialis indiuisibilis existit substantialiter, sed ex hoc, quod substantialis differentia, per totum ipsum substantialem amorem existens, suam similitudinem illi confert, existit quodlibet aliorum principiorum aliud in alio et sequitur substantia et proprium amatiuum et amabile amoris in amore diuersificata, sub ratione formae et materiae, existentium actu in amare. Haec enim diuersificatio substantialiter fit ex amoris differentia, ex hoc, quod amor amorificat diuersificatiuum et diuersificabile in diuersificare, de amorificare habituato. Haec omnia, quae nunc dicta sunt, et multa etiam alia pertinent intra substantiam ad definitionem praedictam; et quoniam modum, per quem amor est amabilis perscrutamur, Ars ideo traditur ligandi amorem amantis ad amandum amabile, in cognitione amorificae differentiae, quae amantem et amatum, sic in exterioribus sicut in interioribus, in amare facit esse distinctos. Haec ergo doctrina, quam tradit Ars ad habendum cognitionem differentiae amoris, est uinculum ligandi amantem et amatum ad amoris differentiam, secundum haec praedicta.  Applicatis igitur his duabus definitionibus cum his, quae de ipsis dicta sunt, ad decimam regulam sub contemplationis forma, traditur modus ligandi uoluntatem ad amare bonum et intellectus ad intelligere uerum, contemplando Deum, secundum ipsius regulae et istarum duarum definitionum processum, correspondente termino termino, secundum concordantiam bonitatis, magnitudinis et cetera, in differentia et amore et contemplatione, de qua scilicet concordantia omnis contrarietas extrahatur, qua humana ratio considerare potest, diligendo ipsam concordantiam et odiendo eius oppositam contrarietatem. Et quoniam hoc artificium secundum processum suum intelligibile est et amabile, ligatur ideo amor ad bonum amandum et intellectus ad uerum discernendum. De concordantia  Concordantia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, in uno et in pluribus concordant. Est autem concordantia simplex principium uniuersale, cui cetera subsistunt principia ad essendum concordantia et concordabilia, sicut bonitas, magnitudo et cetera, quae sub concordantiae ratione unam substantiam unire concordant, in qua concordant ad plura, scilicet bonitas, magnitudo et cetera, quae in bonificare, magnificare et cetera, concordant amorem et eius amabundosum, amorosum, amatiuum, amantem, amare, amabile et amatum et etiam quantitatem, qualitatem, relationem et cetera, in amore. Concordantiam oportet esse principium substantiale in substantia, ut agens naturale habeat, unde possit per uiam generationis producere substantiale concordatiuum et substantiale concordabile in conformando, de substantiali concordantia, bonificatiuum, bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera substantialia, et ut substantialis concordantia proprium subiectum habeat substantiale, de quo in bonitatem, magnitudinem et cetera, procedat ad hoc, quod in ceteris principiis concordantiae similitudo consistat, per quam substantialis concordantia alia principia cum aliis concordare possit et unire, quod est ne ipsa principia disparata sed potius unita consistant. Haec autem concordantia substantialis transfert ad contrarietatem, existentem in substantia, similitudinem suam, in qua conuertit contrarietatem in concordantiam, ipsa contrarietate permanente ipsamet; sicut concordantia, quam habent aer et ignis, sub ratione caloris, ad substantiam conseruandam, quae illam contrarietatem, quam ipsi habent, sub ratione siccitatis et humiditatis, conuertit ad essendum passiuam qualitatem sub ipsamet concordantia aeris et ignis. Fit haec quidem conuersio inter ignem et aerem per concordantiam caloris, de igne in aerem procedentis; et hoc autem cum bonitate, magnitudine et cetera, qui sunt habitus concordantiae, qui existentes etiam id, quod sunt in concordantia, sunt quilibet habitus aliorum principiorum sub habitu concordantiae, sicut bonitatis, magnitudinis et cetera, quae de accidentali concordantia habituata consistunt. Et ideo sequitur quod etiam, sicut alia principia substantiae, sub ratione principii, sunt ipsius substantiae principia, ita etiam sunt concordantiae substantiae sub ratione concordantiae; et ita similiter bonitates et magnitudines et cetera, sub ratione bonitatis et magnitudinis et cetera. Haec autem concordantia substantialis intra substantiam substantialiter existit, cum sit eius pars substantialis, de qua procedit accidentalis concordantia, similitudo in bonitatem, magnitudinem et cetera substantiae, ut ipsa substantialis concordantia similitudines suas proprias in eas apponat. Ac etiam ex hac concordantia interiori substantiae procedunt eius similitudines ad opera exteriora ipsius substantiae; et hoc patet in homine agente aliqua, sub ratione concordantiae bonitatis, magnitudinis, concordantia interioribus operibus substantiae; et hae similitudines interiorum sunt amabiles et intelligibiles secundum amabilitatem et intelligibilitatem operum interiorum substantiae, quocirca tradita cognitione de concordantia interiori habetur Ars alligandi ad amantiam uoluntatem et ad scientiam intellectum.  Amoris concordantia est ipsa, in qua amans et amatus in amare concordant. Haec amoris concordantia uenit ad amantem, cum similitudinibus bonitatis et cetera, et ad amatum etiam diligentem suum amantem; et istae duae concordantiae, uidelicet amantis et amati, uenientes cum similitudinibus bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno amare, de praedictis similitudinibus unito, concordant. Et hoc ita fit per artem amoris, sicut uoces duorum musicorum per artem musicae sunt sub uno sono concordes; nam praesens Ars amoris ita est amabilis ratione concordantiae, sub ratione similitudinum applicatarum ad amorem, sicut uoces duorum musicorum arte musicae sunt unibiles ad unum sonum. In concordantia ergo similitudinum amoris bonitatis, magnitudinis et cetera, consistit huius amantiae doctrina, concordando amorem, sub ratione praedictarum similitudinum, in uno amare amantis et amati, ad unum finem ordinato.  Requirit praesens Ars amatiua has duas definitiones ad regulam undecimam, sub abstractionis et contractionis forma, transmitti, sicut in particulari quaesito ipsae duae definitiones et regula concordent, distrahendo contrarietatem a concordantia et odibilitatem ab amore et malitiam a bonitate et sic de aliis; et contrahendo amorem ad concordantiam bonitatis et cetera, et concordatiui et concordabilis et amoratiui et amorabilis et bonificatiui et bonificabilis et cetera, et ad concordantiam regulae et definitionum. Ratione quidem huius Artis artificialis processus, poterit artista ligare uoluntatem suam ad bonum et intellectum suum ad uerum, cum distractio et contractio et duae definitiones praedictae sunt, ui naturae, intelligibiles et amabiles sub ratione concordantiae; tali namque naturae sunt alligabiles uoluntas et intellectus. De contrarietate  Contrarietas est quorundam mutua resistentia propter diuersos fines. Est autem contrarietas uniuersale principium, cui quaecumque contrariatiua et contrariabilia substant; per ipsam enim concordantiam et in ipsa concordantia sunt quaedam aliis contraria, ipsa contrarietate existente ratione contra concordes fines ad unum finem sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Est etiam contrarietas naturaliter accidentale principium in substantia, per quam res definiuntur, ut in tertia regula patet, sicut contrarietas caliditatis et frigiditatis, humiditatis et siccitatis in substantia et sicut contrarietas in peccatore, sua opera exteriora peruertente in contrarias similitudines operum interiorum substantiae, naturaliter concordantium; sicut fit cum bonitas et pulchritudo uxoris naturaliter concordant et uir eius peccator plus diligit pulchritudinem uxoris suae, quam eius bonitatem, unde nascitur contrarietas in amore uiri et uxoris, quae scilicet contrarietas est bonitatis et malitiae, magnitudinis et paruitatis et cetera, cum uitium sit plus diligi minus nobilia, quam magis nobilia. Nam, in tali dilectione deest magnitudo bonitati, durationi et cetera, et e contrario; et talis contrarietas est ipsa, quam inquirimus, cuius sequendo artificiose processum, doctrina traditur dissoluendi uoluntatem a tali contrarietate innaturali et contraria fini bonitatis, magnitudinis et cetera. Haec siquidem contrarietas odibilis est sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quoniam eius oppositum est amabile sub earundem ratione. Idcirco uoluntas naturaliter dissolubilis est a malitia et paruitate amoris, ligabilis uero ad bonitatem et magnitudinem amoris, ad quam solutionem et ligationem haec Ars suos scientes edocet peruenire, qui amatores amoris amabilis esse sitiunt, odii odibilis inimici. In substantia non potest contrarietas esse principium substantiale, quia multae contradictiones et inconuenientia sequerentur in ceteris principiis, quae, ut dictum est, in substantia substantialiter existunt, sicut in bonitate, magnitudine et cetera, quae similitudines suas ad inuicem communicant sibi ipsis sub ratione concordantiae, dantis similitudinem suam cuilibet aliorum principiorum et e contrario, sub ratione finis unius. Hoc autem idem fieret de contrarietate, si foret substantiale principium; unde sequeretur, quod contrarietas naturalem apponeret resistentiam inter bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile, bonificatiuum et magnificabile et cetera, necnon etiam inter bonitatem, magnitudinem et cetera; et sic existerent omnia principia confusa, resistentia substantiae fini adeo, quod aliqua substantia de suis principiis naturalibus produci non posset nec uniri. Et posito quod alia uita sit, quam exspectamus, nullum corpus ratiocinatum sine naturali contrarietate substantiali posset esse, nec in eodemmet numero suscitari neque glorificari neque concors fieri nec haberent eius principia finem, cui acquiescere possent; sed ex eo, quod contrarietas est accidentale principium, potest esse passiua qualitas sustentata in substantiali concordantia et translata in concordantem qualitatem, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, sicut patet in colerico, in quo consistunt contrariae qualitates sub proportionata concordantia agentis et uiuentis de contrarietate, quam habent qualitates secundum comparationem.  Contrarius amor est ipse, qui bono et magno amori amantis et amati resistit, quod fit cum plus diliguntur honores, diuitiae, deliciae et prosperitates mundanae, quam proximus. Est autem amor iste transitoriorum bonorum contrarius bono et magno amori, quoniam melius est amari proximum, quam cetera, quae dicta sunt, cum magis sit amabilis homo, quam illa praedicta. Cum quis etiam plus diligit semet ipsum aut uxorem aut filios aut parentes, quam dominum Deum nostrum, tunc talis amor contrarius est bonitati, magnitudini et cetera, amoris, cum Deus sit amabilis super omne creatum. Iste quidem amor, qui bono et magno amori contrariatur, contrarius est naturae principiorum amantiae; quod est naturaliter odibile, quoniam amabilis est ipsorum principiorum natura et concordabilis bono et magno amori amantis et amati. Ad hanc enim odibilitatem et ad hanc amabilitatem naturaliter uoluntas est annexibilis, ad odiendum ita malum et paruum amorem et diligendum bonum et magnum amorem, sicut intellectus ad intelligendum ueritatem eorum, quae dicta sunt et eorum opposita falsitatem; aliter sequeretur odibilitatem et amabilitatem magis esse obiectabiles intellectui, quam uoluntati, et ignorabilia et intelligibilia magis esse obiectabilia uoluntati, quam intellectui, quod est impossibile. Quare necessario doctrina manifesta est per haec, quae dicta sunt, alligandi uoluntatem ad amorem bonum, magnum et cetera, obiectando ita res secundum earum amabilitatem et odibilitatem, sicut secundum earum affirmabilitatem et negabilitatem.  In duodecima regula modus traditur, per quem intentio et finis naturaliter sunt occasio audaciae et timoris. Quare, applicatis his duabus definitionibus ad ipsam regulam, secundum ea, quae de illis et de regula dicta sunt, formatur uniuersale amoris, magno animo amabile et timibile sub habitu intentionis et finis, ad particularia quaesita sub ratione contrarietatis inueniendum, animose resistendo his omnibus, qui intentioni et fini contrariantur et concordando suis oppositis, qui intentioni et fini concordant; quod fit cum resistitur malo et paruo amori, per quem plus diliguntur honores, diuitiae, deliciae, uxor, filii, parentes et quaecumque creata, quam dominus Deus noster, quoniam finis et intentio istorum amori naturaliter aduersantur. Amor quidem istorum, cum fit maior amore Dei, naturaliter terribilis est et timibilis et eius oppositus amor naturaliter desiderabilis et amplexibilis, dans naturalem audaciam et animositatem ad plus amandum Deum, quam omne creatum. Hac igitur mixtione huius regulae et duarum definitionum praemissarum sequendo processum, doctrina traditur connectendi uoluntatem et intellectum ad bonum et uerum. Quinta distinctio, secunda pars Septima quaestio  Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus suus complete dedisset ei similitudines suas. Solutio: Uirtus est origo unionis bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno bono, magno et cetera. – Uirtus amica – dixit amor –, huic responde quaestioni pro amico. – Amor – inquit uirtus –, secundum definitionem meam uolo his sermonibus huic quaestioni respondere: – Ignis dat similitudinem suam aeri per quanto calorem suum illi tribuit, retinens ita sibi calorem suum, quod dat aeri, quod utriusque unus est calor sed alius secundum ignem, alius secundum aerem: Nam secundum ignem est essentialis, secundum aerem uero accidentalis. Et quoniam ignis et aer unum habent calorem, tantummodo illum quidem participant utrique. Hoc idem suo modo est de aliis elementis, quoniam isto consimili modo similiter participant in supposito elementato de ipsis composito, oriente me, uirtute, de similitudinibus, quae alia elementa ad inuicem dant aliis accidentaliter, quolibet eorum retinente suam propriam similitudinem et alterius. – Unde ego, uirtus, ortum habeo de illorum bonitate, magnitudine et cetera, ita quod substantialiter et accidentaliter orior de quolibet principiorum, ut in definitione mea significatur; substantialiter quidem in quantum sum pars substantialis substantiae, transiens per bonitatem, magnitudinem et cetera, quae sunt substantiales partes. Dum autem per eas transcendant complete similitudines suas mihi habenti meas, idcirco ex omnibus illis orior eademmet essentia, quae ego sum, et procedo cum totis illis partibus in unam substantiam compositam de totis illis partibus substantialibus unitis, componendo ipsam substantiam, et subiectis partibus accidentalibus substantiae unitae. – Haec autem omnia perfecte in generatione et indiuiduatione substantiae esse oportet; nam generatio et indiuiduatio substantiae, aliter non posset esse nec aliae partes esse in aliis nec elementa ad inuicem participare. His itaque habitis amatum ergo et amicum ad inuicem oportet participare in unam bonitatem, magnitudinem et cetera; quod si non, utique non possent habere ipsam tantam bonitatem, magnitudinem et cetera amoris, quas oportet eos habere. Immo participarent uehementius elementa similiter magisque coniuncte in substantia quam amatus et amicus, quare de necessitate oportet amatum dedisse amico complete similitudines suas, prout eum oportet dare et amicum acceptare; sicut ego, uirtus, in unitatem tui amare, amor, possim oriri, qui complementum amandi non posses habere, si daret amatus amico suo similitudines suas imperfecte.  Uirtuosus amor est ille, de quo uirtuosum oritur amare. – Et quid est tibi, amor? – ait uirtus. Possesne esse uirtuosus et oriri de te uirtuosum amare complementum, nisi amatus suam bonitatem, magnitudinem et cetera complete suo daret amico? Utique non, quia sine complemento dantis et recipientis non posset amare completum oriri, quoniam amatiuus et amabilis et amare etiam sic necessario pateretur defectum. Quare ego, uirtus, in amare oriri complete non possem, sine completa datione et receptione similitudinum, sed, quoniam amatus est amabilis complete, oportet eum habere completum amatiuum, quod habere non potest, nisi ipse amatiuus det complete similitudines suas et nisi amicus complete illas acceptet, sicut ambo participare possint, existentes una eadem bonitas, magnitudo et cetera et unum bonum, magnum et uirtuosum amare.  – Amice – dixit amor –, tuus summus amatus est ens substantiale absque aliquo accidente, et tu es ens unitum ex substantialibus partibus et accidentalibus, quoniam homo es et talibus partibus te unitum esse oportet, uelut in septima regula significatum est. Tu igitur scis si tibi complete similitudines suas dedit, quoniam si complete, oportet te necessario habere completam bonitatem et completam magnitudinem et completam perseuerantiam et cetera, sicut numquam tua bonitas, tua magnitudo et cetera tuum offenderint amatum. Quoniam, si amatum tuum offenderis, sequitur aut quod amatus tuus similitudines suas tibi complete non dederit, aut quod eas nolueris acceptare; itaque pendet hic defectus aut ex parte tui aut ex parte tui amati aut ex utraque parte. – Quare consilium tibi praesto: Recurrere ad hanc regulam praedictam et eam, prout posita est, consideres substantialiter et accidentaliter. Deinde ad eam applices duas definitiones antedictas uelut in tertio paragrapho de definitione uirtutis doctrina data est et secundum ea, quae in te poteris inuenire, respondeas quaestionem.  Amati magnitudo, uirtus et gloria transmiserunt per amorem similitudines suas ad amicum, ut amicus haberet eas in amare. – Amor – amicus ait –, nonne scis quoniam amatus mihi complete dedit similitudines suas? Numquid eas detulisti mihi? Numquid magnitudo, uirtus et gloria mei amati tibi tradiderunt eas portandas mihi, quemadmodum in secunda conditione `magnitudinis uirtutis habetur? Heu, amor – inquit amicus –, si complete non dedisset eas mihi meus amatus, quomodo mitterent eas magnitudo, uirtus et gloria? Quoniam nullus defectus sed potius omnis perfectio conuenit eis. Sed etiam tu nuntius es, cuius est non defectum, absit! sed potius complementum ex amato meo portare! Et nonne tu, amor, es ipse qui considerationes, desideria, fletus, suspiria, labores, languores et mortem de me portasti ad amatum meum et quicquid propter amorem et amatum sustineri potest laborum eundo per uiam bonitatis, magnitudinis et cetera? – Haec quidem omnia sublatus sum propter eum amandum, laudandum, honorandum et seruiendum ei, nec una die neque media nec hora unica neque momento me recordor eum offendisse. Eia, ergo, amor: Unde posset hoc adesse, quod amatus tantum et talem habuisset amicum nec eidem similitudines suas complete dederit nec ipse amicus recepit eas complete? Profecto numquam tanta miranda fuerunt. Et de te uirtuti conqueror, quoniam ex hoc aduersum me suspectionem habuisti; per te quidem aduenit mihi quicquid ex amato meo recepi. Immo, contra te potest amatus meus rancorem habere, quoniam eum suspectum habuisti utrum similitudines suas dedit mihi complete. – Dic ergo mihi, amor, quis esset amatus meus nisi bonitatem, magnitudinem et cetera daret, ex quo illas dare potest? Responde mihi, quid esset eius largitas? Inflammatus exstitit amicus et clamauit: – Amor, amor, ut quid tuum inculpas seruitorem? Octaua quaestio  Quaesiuit amicus ab amoris differentia, utrum gloria et ueritas in amato suo essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia eodem numero. Solutio: Ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera; et uerificare est id, quod est uerum de bonificare, magnificare et cetera. Amoris differentia respondit amico his sermonibus dicens: – Sicut continetur in definitione ueritatis, sic huic quaestioni respondendum est, uidelicet ut definitio et quaestionis solutio sint concordes, quarum concordantiam sic habet esse: Ueritas in amati essentia actum bonitatis, magnitudinis et cetera ponit in uerum, ita quod bonitas est bonificans et magnitudo magnificans et cetera; tale namque uerum adeo bonum, magnum et cetera conuenit actui ueritatis et magnitudinis et cetera. Potest autem haec operatio fieri ratione potestatis, quae est id, per quod bonitas potest existere id, quod ipsa est, et agere bonum, similiter et magnitudo suo modo et cetera. Hoc etiam potest ueritas in uerum ponere, ex quo magnum bonum est et ex quo potestas est id, ratione cuius ueritas potest existere et agere et ex quo magnitudo est id, ratione cuius ueritas est magna in existere et agere. Similiter et ex quo bonitas est ueritati ratio ponendi in uerum magnum bonum, bonitate existente ratione bono agendi bonum magnum uerum et cetera. Et secundum quod habet esse de ueritate et cetera, sic etiam habet esse de gloria, quae ponit in quietem omnes actus dignitatum, in quam quaelibet earum alii complete tribuit similitudinem suam et in quam quaelibet ab alia complete recipit illam, retinente qualibet earum similitudinem suam, quam tribuit, et eas quas a qualibet aliarum acceptat. – Haec autem omnia per me oportet fieri, quae sum differentia consistens per omnes actus, sic quod omnibus aliis dignitatibus tribuo similitudinem meam, per quam ipsae permanent inconfusae, existente qualibet hoc, quod ipsa est, conuersa cum suomet actu; ita quod in actione cuilibet earum apparet et existit quaelibet ipsarum realis ratio et apparet eius agentia seu actio realiter et inconfuse. Et quoniam in qualibet ipsarum existit magnitudo infinita, retinet quaelibet se esse aliam in uno eodem numero, ut nec aliqua ipsarum nec ego limitatae simus uel finitae; quoniam, si alia nostri non esset alia eodem numero et eadem essentia et natura, essent utique, amice, in tuo amato multae essentiae et naturae, alia earum non existente alia, et esset unitas mea perdita, ita quod multae essent in eo differentiae similiter et unitas bonitatis perdita, quia sic essent multae bonitates, quarum alia non esset alia; ita quod deessent in amato tuo bonitas, magnitudo et cetera unitatis et nulla esset in amato tuo dignitas, quae permanere posset id, quod ipsa est, nec aliqua illarum ab alia similitudinem suam acceptaret. – Et quoniam haec sunt impossibilia de necessitate, quaelibet nostrum est id, quod ipsa existit, et insimul et quaelibet permanemus unamet essentia et natura et unus amatus et est quaelibet alia eodemmet numero et existit cuilibet nostrum realitatis inconfusa et apparet eius inconfusio in operatione, quam habemus quaelibet nostrum. Haec autem essentia et apparentia realitatis et inconfusionis est meus actus seu operatio; quoniam, sicut infinitas magnitudinis nos retinet omnes aliam esse aliam, ut nulla nostrum sit finita sed potius infinita; et sicut potestas possificat et bonitas bonificat et ueritas ponit in uerum et uoluntas diligit istud totum, sic ego, differentia, in existentia et in operatione manifesto hoc idem, retinens suam realitatem cuiuslibetque operationem ab alia inconfusam; et hoc intelligit necessario sapientia et ueritas hoc idem ponit in uerum. Haec autem omnia et alia quam plura, amice – dixit differentia –, potes intelligere et amare de tuo amato, si bene nostras definitiones et processum studueris huius Artis.  Uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat. – Heu, amica differentia – dixit amicus –, benedicta sis amica! Quantam de amato meo mihi dedisti notitiam! Non taedeat te, precor, immo placeat: Dic iterum mihi sermones de amato meo! Quoniam, quanto plura mihi de ipso manifestas, tanto magis eum mihi repraesentas et tanto ad amandum eum uehementius meam alligas uoluntatem. Tunc amoris differentia ait illi: – Amice, quanto magis uerus amor ab amore odibili falso distat, tanto melior est et nobilior. Amor autem tui amati est ipsamet ueritas eius et e contrario; et ideo cum iste sit illa et e contrario, distat amor per se ipsum ab odibilitate et ab amore falso et eo ipso et e contrario distat per ueritatem ab amore falso odibili. – Manifestum est autem quoniam haec distantia, cum hoc maior est, si sint ipsae dignitates rationes reales et inconfusae, ita quod sint eodem numero unamet essentia et natura et unus amatus. Haec siquidem distantia potest esse, ponente qualibet nostrum semet ipsam et eam operationem, quam quaelibet habet in alia, ad hanc distantiam iam praedictam. Quare, si in tuo amato ueritas et gloria et cetera, non essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia, non esset praedicta distantia tanta, itaque deficeret magnitudo bonitati et cetera et e contrario. Unde per omnes ipsas sequerentur malitia, paruitas et cetera, quod est impossibile. Ergo, quia ueritas, gloria et amor et cetera sunt rationes reales inconfusae, qualibet earum existente alia, tanta est praedicta distantia quod non potest esse maior et ducit in actum apparentiae, in quanto ueritas uerificando distat a falsitate et amor amando distat ab odibilitate et gloria gloriando remouetur a poena, et sic de aliis huiusmodi.  Adeo gratiosos sermones de amato suo suscepit amicus a differentia, quod a fletu desistere non potuit, dicens: – Amate mi, dum eam in te considero maximam operationem, quam amoris differentia sui gratia mihi retexit et eam applico ad duas definitiones antedictas cum octaua regula, tunc super quaestione proposita totum me sentio dilucidatum ex ea et mirabiliter excitatus sum ad te super omnia diligendo. Quia, dum considero et desidero bonitatem tuam per semet ipsam et ipsum magnum bonum, quod agit dando similitudinem suam magnitudini et ceteris dignitatibus tuis, ita quod omnes permanent unamet bonitas eadem et unum bonum ipsummet; tunc, totus excitatus, motus sum necessario te amare sub ratione bonitatis et amare etiam cetera bona et omnia, quae bonificat bonitas. Iterum, dum considero et desidero quod ueritas ponit in uerum ea, quae de tua bonitate et eius operatione atque de uero amore distante ab amore falso odibili, considero et desidero, tunc est ita mihi manifesta et proportionata amabilitas tuae bonitatis, quod amore et amare me totum sentio comprehensum. Hoc idem est mihi, cum desiderans considero magnitudinem tuam post bonitatem et sic de aliis, secundum doctrinam, quam differentia mihi dedit. – Quomodo ergo, amate mi, narrare possem delectationem et complacentiam, quae mihi largitur amor, considerando de te magno desiderio haec praedicta? Haec idem est mihi de tua aeternitate, potestate et cetera; si enim ipsas similiter uno tempore possem in meis desideriis considerare, quis aestimare posset meae considerationis et desiderii delectationem? Unde, amate mi, si tua bonitas, magnitudo et cetera, non essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia, quomodo ergo te possem considerare et amare? Quid possem de te scire et desiderare et quid mihi ualeret si de te considerarem bonitatem, magnitudinem et cetera? Et quod deessent tibi et quaecumque de te considerare possum et desiderare? – Ecce, amate mi dilectissime, quanta et quam inexistimabilia donasti mihi, quia me facis diligere et intelligere te! Ecce quantos labores et quanta pericula pertransire me oportet ad tibi seruiendum, ad te honorificandum et ad te laudandum!  Si ueritas et gloria non existerent rationes reales inconfusae, non requiesceret ueritas in gloria nec amor in amare. – Amice mi – dixit amor –, secundum hanc primam conditionem `ueritatis et gloriae patet quaestionis conclusio, quam amoris differentiae fecistis; quoniam, si ueritas et gloria, alia eorum existente alia, non essent rationes reales inconfusae, cum alia illarum sit alia, non posset ueritas in gloria requiescere nec ego etiam in amare, quoniam ueritati malum esset eam esse gloriam eodem numero, ex quo perderet inde realitatem suam et propriam inconfusionem et ex quo bonitas, magnitudo et cetera, non essent uerae in existere et agere, sub ratione ueritatis; et quoniam hoc esset malum ueritati, similiter et omnibus aliis. Quare in gloria nec ueritas nec aliqua aliarum quiescere posset nec ego in meo amare quiescere, si diligerem ueritatem et gloriam non esse rationes reales et inconfusas, quoniam malum amare et defectiuum sic haberem, diligens malum et confusionem atque priuationem realitatis et rationis, ueritatis et gloriae et omnium aliarum, quia meum amare sic esset mihi poena et meum odire requies, quod est impossibile. Ergo huius impossibilitatis oppositum est necesse. Nona quaestio  Quaesiuit amicus ab amore, utrum in gloria sui amati cessaret amare. Solutio: Gloria est ipsa delectatio, cui bonitas, magnitudo et cetera, acquiescunt. – Amice mi – dixit amor –, gloria est principium substantiale, prout in eius definitione continetur et eidem acquiescunt cetera principia, sicut bonitas quae, bonificans magnitudinem, durationem et cetera, acquiescit substantiae et enim est ei requies agere bonum et existere id, quod ipsa est, absque detrimento alicuius sui esse. Hoc idem etiam est de magnitudine quiescente, magnificando bonitatem, durationem et cetera, et permanendo id, quod ipsa est; similiter et de duratione, potestate et cetera. Haec ergo omnia principia non cessant acquiescere existentia ea, quae sunt, et agentia inter substantiam continue aliud in alio; aliter substantia uiuere non posset, nec formaliter nec materialiter esset id, quod ipsa existit. Omnis ergo requies, quam habent ipsa principia, de quibus substantia composita est, consistit sub ratione gloriae ita, sicut ignis existit ratio omni calori igneo. – Est autem haec gloria pars substantialis, dans, sub ratione quietis, similitudinem suam ceteris substantialibus partibus et principiis substantiae, per quam scilicet similitudinem consistit substantia in delectatione et quiete. Post hanc uero gloriam intrinsecam substantiae est alia gloria, quae ab extrinsecus aduenit aut per sensus corporales aut per tres animae potentias et in hac gloria et delectatione inuenit suppositum quietem. Sed haec multotiens impeditur, cum extrinseca non bene apta sunt ad res intrinsecas applicari et ex hoc substantia pluries poenam incurrit aut per calorem aut per frigus aut per famem aut per sitim aut per aliquam infirmitatem aut per iram, ignorantiam et sic de aliis huiusmodi. – Sed amice – dixit amor –, in gloria nostri amati non cessabis amare quoniam, sicut in te tua principia, de quibus constitutus es, non cessant existere et agere, alio dante alii similitudinem suam, sic et multo melius tuum non cessabit amare; erit namque requies omnium partium tuarum in tua gloria naturali et in gloria tui amati, in qua tuum amare non cessabit contemplari.  Gloriosus amor est ipse, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatus. – Amice – dixit amor –, in gloria concipies de amato tuo gloriosam amorosamque meditationem, indutam et ornatam similitudinibus et secretis, quae tibi tuus dabit et reuelabit amatus. Istae autem similitudines erunt bonitas, magnitudo et cetera. Idcirco non poteris cessare amare, quoniam ibi erit magnitudo, te faciens magnum, et aeternitas, te faciens durare et bonitas, te faciens bonum, et cetera. Si enim ibi cessaret amare tuum, tui quidem amati similitudines deficerent tibi poenamque patereris in defectu isto, quod ex eis haberes; itaque non esses in gloria tui amati. Laetus fuit amicus super his, quae sibi dixit amor et clamauit dicens: – Ha, amor, amor! Ha, amare, amare! Et quid te comparare posset?  – Amorose amice mi – dixit amor –, recurre ad nonam regulam et ad duas definitiones iuxta processum illius et ipsarum definitionum sibi additarum, quoniam applicatione facta manifeste cognosces, quoniam aliquo modo tuus amatus sustinere non potest in gloria aliquem amorem otiosum esse, quia gloria eius haec sustinere non posset nec amor amati et amici foret ratio glorificationi, ex quo fieret otiosus, quoniam, praeter amare, operationem nullam habere posset. Figurae igitur et regulae et definitiones et conditiones ac etiam quaestiones et totus modus et processus huius Artis, omnium istorum manifestationem tibi ministrabit, quae tibi dico, si secundum Artem haec scias perscrutari, sicut si in mente tua unum constituas uniuersale de bonitate Dei, qui est uniuersale, cum omnes bonitates ab illa descendant. – Deinde consideres eam similitudinem acceptare a magnitudine sua et ab aeternitate sua et cetera, cum sit magnitudine magna et aeternitate aeterna et cetera, et omnes sunt bonitate bonae et quaelibet est alia per se ipsam et per quamlibet aliarum et per omnes: Hoc igitur modo reperies particulare, quod scire desideras ex proposita quaestione; quod scilicet particulare in praedicto uniuersali relucescit quia, si cessaret amare tuum, deficeret utique illi bonitas, quod tamen est impossibile, ipsa existente id, quod ipsa est, et in magnitudine et cetera.  Ut amicus non cesset amare, consistunt in gloria amabilia duratiuum et durabile, et in duratione gloriatiuum et gloriabile et in distinctione distinctum et distingibile. – In hac prima conditione `aeternitatis et gloriae, amice – dixit amor –, cognoscere potes quod in gloria tui amati non cessabis amare. Nam, ex quo in ipsa gloria sunt amabilia duratiuum et durabile, oportet etiam in ea durare amabile esse; ex quo haec sunt in ipsa gloria amabilia, ut amicus non cesset amare, oportet amare tuum esse indutum durare similiter et gloriari; itaque cessare non poteris amare et ita durabit amare tuum sicut etiam tuum durare et tuum gloriari. Et ex quo hoc ita est, amice – dixit amor –, mediteris et labores in hac praesenti uita, quomodo multum possis amare tuum amatum. Nam, quanto magis amabis eum in uita praesenti, tanto amabis eum in futura tibi uita aeterna magisque amaberis adeo et exaltaberis ad amandum. – Consideres ergo, amice mi – dixit amor –, quomodo nobilissimum amare tuum exaltatum erit. Induetur enim bonitatem et bonificare, magnitudinem et magnificare et cetera principia et actus eorum, et absque contrarietate et contrariari omnibus illis ornaberis et, quod potius est, per totum tuum amatum amaberis. Uerumtamen, amice, ad acquirendum hoc amare tale, oportet te tuum amatum multum amare in hoc mundo et propter eius amorem et honorem te sibi grata facere, per quae honoretur, ut te uelit amare et introducere in gloriam suam. Quinta distinctio, prima pars Potestas sapientia Ab amati potestate quaerebat sapientia, quare scibilis erat in scire suo, et amor quaerebat ab eadem, quare amabilis erat in amare suo. Quaesiuit potestas a sapientia, quare praecedebat amorem, cum amicus ibat ad amandum suum amatum. – Amice – dixit amatus –, cum quo ligasti potestatem uoluntatis tuae? Uexata erat amici potestas sciendo et diligendo amatum et quaesiuit ab amore, ubi quiescere posset. – Sapientia – dixit amicus –, scitis, utrum sit differentia in amati mei potestate? – Amor – dixit amicus –, cui concordare possem meum scire et meum amare ad honorandum meum amatum? – Amice – dixit amor –, quare plangis et ploras, ex quo scis et diligis amatum tuum? – Sapientia – dixit amicus –, scis, utrum in amato meo possit aliquis esse defectus in posse et amare? – Sapientia – potestas ait –, scisne me inter amatum et amicum, ex quo scis inter eos amare? 0. Uexatus et afflictus erat amicus prae amore, et quaesiuit a sapientia requiem. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum tantum esset eius posse, quantum eius scire et amare. Sapientia – potestas inquit –, scis, utrum amicus proportionatum amatum habeat in amare? Quaesiuit amor a sapientia, utrum sciret amare amici existere in aequalitate possendi et intelligendi. 0. Potestas uoluntas – Potestas – uoluntas ait –, quare me accusas apud amatum meum? – Uoluntas – dixerunt potestas et ueritas –, et quid nos conclusit in amare tuo? – Amate mi – dixit amicus –, numquid in tantum potest tuus amor de amare, quantum potestas tua de posse? – Potestas – inquit amor –, quare et cum quo existis ratio mei existere et agere? – Amice – dixit amor –, de quo habes concordantiam in amare? Quaesiuit amicus a uoluntate sua, si ipsa foret in peccato, utrum reuelari posset sine amato suo. – Uoluntas – dixit amicus –, quomodo potes libertatem habere ad amandum uel odiendum amatum meum? – Amor – ait potestas –, qui te facit existere liberam in amando? – Potestas amica – dicebat amor –, indigeresne aliquibus mei amare? 0. – Uoluntas amica – dixit potestas –, libertas ea, quam habes in amare, est tibi per te ipsam? Potestatem et uoluntatem mirabatur amicus, quare alia alii inoboedit. – Potestas – ait uoluntas –, essetne periculum, si in minoritatem tuam ponerem meum amare? Potestas uirtus Quaesiuit amicus ab amore, quid posset induere suum amare, quia mittere uolebat illud ad amatum suum. – Uoluntas amica – dixit amicus –, quantam diligis habere potestatem et uirtutem in amare tuo? – Uirtus amica – dixit amicus –, cur oriris de potestate differentiae et amoris? Potestas et uirtus quaesiuerunt ab amore, utrum amicus eas uellet amare. Quaesiuit amicus a uoluntate sua, quid eam posuerat in amandi seruitutem. Potestas et principium quaerebant ab amico, utrum sciret, quae sunt pulchritudines amati sui. – Uoluntas – dixit amicus –, quare tam uelociter uadis dilectum amatum tuum? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, ubi esset uirtus, quam habebat amando. – Amor – amicus inquit –, quae est maior potestas et maior uirtus, quam habere possim amando? 0. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum uirtus oriretur aequaliter de potestate et amore. Inuenit amicus potestatem suam fugientem ab amato suo et quaesiuit ab ea, quare fugiebat ab amandi maioritate. Potestas ueritas – Ueritas – inquit potestas –, quare amatus secreta sua non reuelat amico suo, postquam adeo uehementer eum desiderat amare? Potestas, ueritas et differentia quaerebant ab amico, utrum sciret, cum quo uoluntas amando fortis erat et uera et inconfusa. – Potestas, ueritas et concordantia – dixit amicus –, et ubi meum sumpsistis amare? – Potestas – ait ueritas –, possemne uincere falsitatem, nisi amicus suum amaret amatum? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret potestatem, quam habebat in amare. – Ueritas – dixit amor –, ubi tunc eras, cum amicus rumores de suo amato nuntiaret? Multi amatores congregati fuerunt quaerentes ab amico, qua parte in castrum amoris ascendebat, ubi manet amatus suus. Amatores congregati quaerebant ab amico, quid poterat eum ad amandi maioritatem eleuasse. – Potestas – dixit ueritas –, numquid posset amicus ea, quae per defectum amandi perdidit, recuperare? 0. – Amor – dixit ueritas –, scis modum, quo debet amicus humiliter existere in conspectu amati sui? Potestas gloria Temptare uoluit amatus amicum suum sapientia, quaerens ab eo, utrum sciret, qua ratione differentia amoris est amabilis. Per ciuitatem amoris ibat amare quaerens hospitium, ubi nuntii, quos amatus et amicus transmittit, hospitati sunt. In tristitia et fletibus existebat amicus; et gloria quaerebat a potestate, utrum cum amare posset eum consolari. Quaesitum fuit ab amore, utrum amicus de his rebus constaret, per quas posset melius amare et cognoscere suum amatum. Potestas et gloria quaesiuerunt ab amato, utrum per amare transiret, cum ibat uisum amatum suum. – Gloria – potestas ait –, ut quid laetatur amicus, cum affligitur et uituperatur propter amatum suum? – Amor – inquit amicus –, possemne ascendere ad gloriam amati mei? Ab aequalitate amoris et amandi quaesiuit amicus, utrum potens et possibile, glorians et gloriabile in ea possent aequalia esse. Multi uenerunt amatores ad amatum, quaerentes ab eo, utrum aliquem haberet amicum eum diligentem absque minoritate amoris et amandi. Potestas differentia – Amica potestas – dixit concordantia –, numquid de me possetis amorem concordare sine differentia? – Amice – dixit amor –, scisne quare potestas et differentia non possunt in amandi contrarietatem peruerti? – Amor mi – amicus ait –, quare diligis potestatem et differentiam principiando amare? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum in amare suo haberet potestatem de differentia et differentiam de potestate. – Amice – dixit amor –, cum quo ligas amare meum ad tuum amatum? Potestas et differentia quaesiuerunt ab amore, ubi permanere compellebat amare suum. – Amor – amicus ait –, qui sunt hi, qui meum amare rapuerunt? Quaesiuit amatus ab amoris differentia, utrum esset minor, quam potestas amoris in amare. Potestas concordantia – Potestas – amor ait –, numquid es maior in concordantia, quam in contrarietate? – Potestas et concordantia – dixit amicus –, super quo rogatis amorem? – Amate mi – dixit amicus –, numquid scis, ubi potestas et concordantia in amore meo consistunt? Inuenit amicus potestatem et concordantiam, finem amoris portantes; quaesiuit amicus ab eis, ubi inuenerant illum. – Potestas et concordantia – amicus ait –, cur ascendistis ad amandi maioritatem? – Potestas – inquit concordantia –, quare te coaequasti in amare mihi? – Amor – inquit amicus –, in quo te remouit potestas a minoritate, et concordantia a contrarietate? Potestas contrarietas – Contrarius amor – ait amoris concordantia –, numquid ascendere potes ad contrariandum ipsi concordare magni amici? A potestate contrariandi quaesiuit potestas amandi, utrum per totam eam intrare posset contra suum amatum. Amoris concordantiam interrogabat amicus, quomodo et qua arte contrariari sciret non fini amandi. – Maioritas amoris – dixit amicus –, numquid in uobis permanet contrarietas amandi? Quaesitum fuit ab amico, quo castro tuebatur, cum guerram haberet aduersus amandi contrarietatem. – Amice – dixit amor –, scisne qui sunt inimici tui et qui sunt tui pugnatores? Potestas principium – Amor – dixit amare –, qua natura diligibilia sunt opera potestatis? Rogauit amicus amatum suum, ut ostenderet ei modum, quo sciret multos amatores congregare ad unum amandi finem. Multi amores ab amico quaesiuerunt, qua natura maiorem habebat potestatem ad diligendum, quam ad odiendum. – Amice – dixit amoris aequalitas –, qui tenet te abundantem possibilis et possendi? In castro amoris, ubi ceteri habitant amatores, quidam erat amator quaerens ab aliis amatoribus, utrum scirent modum, quo minoritas amoris in amoris maioritatem posset conuerti. Potestas medium Ab amico et amato quaesiuit amor, quid congregauerat eos in unum amandi finem. Quaesitum fuit ab amico, ubi suum maius amare consistebat. – Amice – dixit amor –, in qua camera iacent principia et finis tui amare? Quaesitum fuit ab amato, ubi manebat amicus suus, qui tantum diligebat eum. Potestas finis – Potestas et finis – ait amicus –, ubi consistitis et ubi amare meum operamini? Quaesitum fuit ab amico, quis nutriuerat suum amare. Nuntius amoris quaesiuit ab amoris potestate, ubi iacebat infirmus finis amoris. 0. Potestas maioritas Ab amoris potestate quaerebat amoris maioritas, utrum ipsa posset in ea esse propter amoris aequalitatem. – Maioritas – dicebat potestas –, quomodo possem in uobis maioritatem amandi multiplicare? Potestas aequalitas – Amice – dixit amor –, quis sanauit potestatem tuam, quae in minoritate tamdiu iacuit infirma? Potestas minoritas Quaesitum fuit ab amato, utrum amicus eius diligebat amoris et amandi maioritatem. Sapientia uoluntas – Amice – dixit amatus –, quid quaeris a sapientia et uoluntate? Coram amato et amico fiebant quaestiones a sapientia et uoluntate; quaerebat autem sapientia a uoluntate, quare diligebat bonitatem et uoluntas a sapientia, quare ueritatem intelligebat. Amores et amatores quaesiuerunt ab amico, utrum ab amato suo gloriam haberet. Quaesitum fuit a sapientia, quare differentiabat inter amicum et amatum, cum amor eos uniat in uno amare. – Sapientia et uoluntas – amicus ait –, cur ad amatum meum me ligastis? – Amor – inquit amicus –, qui me posuit in carcerem timendi et amandi? – Amice – dixit amor –, ubi ligati manent intelligere et amare et quare capti sunt et ligati? – Sapientia – dicebat amor –, quae sunt ea, quae amicum affligunt clamantem: Auxiliare, auxiliare, amate mi! – Amice – dixit amor –, quibus flagellis adeo uehementer cruciaris intelligendo et amando? 0. – Sapientia – dixit amor –, quare fugiebat amicus ab amato suo? – Amice – dicebat amor –, numquid posuisti tuum amatum in aequalitate intelligendi et amandi? – Amor – ait sapientia –, quare de minoritate conqueritur amicus, cum in te possit haberi maioritas amandi? Sapientia uirtus Sapientia, ueritas et uirtus interrogabant amorem, cur amicus magis habet tristitiae, quanto magis ipse appropinquat ad amatum. – Amice – dixit amor –, quae sunt uiae, per quas uadunt improperantes amatum tuum? – Amor – amicus ait –, quid est, quod me facit habere uirtuosum amare? – Amice – dixit amor –, scisne quid est libertas et seruitus amandi? – Sapientia – dicebat amicus –, cum quo possem resistere ignorantiae et uitiis detrahentibus amato meo? Uirtus et sapientia quaerebant ab amico, quomodo potuit fieri, quod non periit in amare. Quaerebat amor a uirtute, ubi manebat et utrum cum maioritate et minoritate uitiorum participaret. Mirabatur amicus, ex quo tantum amabat, quare non quiescebat in amare. Amor et uirtus quaesierunt ab amico, ubi posuerat thesaurum amati sui. 0. – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quibus similior es amato tuo? – Maioritas – dixit amor –, quare totum amicum non combussistis in amare? Secunda distinctio De inquisitione et inuentione particularis in uniuersali Totus huius Artis processus ad particulare inquirendum et inueniendum in uniuersali suo se habet. Nos autem figuraliter compendioseque praesenti regula modum huius inquisitionis et inuentionis intendimus declarare, ut per ipsum textum, per quod haec regula in tertia et quarta huius Artis figuris ad memoriam ducitur, possit summatim mente colligi processus huius Artis, obtinendo propositum et finem etiam huius Artis. Principia quidem huius Artis sunt ipsa uniuersalia, sub quibus consistunt particularia, quae quaeruntur. Haec autem inuestigari oportet in illis quinque partibus, in quibus diuisa est haec Ars tota, uidelicet in figuris, regulis, definitionibus, conditionibus et quaestionibus huius Artis. Ad inquirendum particulare in prima figura, sub ratione subiecti huius Artis, oportet uniuersale fieri de tota figura circulariter in mente conceptum, considerando sub ratione concordantiae sine contrarietate circulum factum de bonitate, magnitudine, duratione et cetera, et de bonitate, bonificatiuo, bonificabili, bonificare, bonificato eodem modo et de magnitudine, magnificatiuo, magnificabili, magnificare, magnificato, quoniam contrarietas in nullo cadit istorum; sic igitur uniuersaliter considerando hunc circulum, descendendum est ad particulare sub ratione bonitatis uel magnitudinis uel bonificatiui uel magnificatiui uel alicuius aliorum quaesitum, aut de Deo aut de substantiis separatis aut de homine aut de elementis, aut de quacumque materia quaestio fieri potest. Et hoc ita, uidelicet ut, si particulare quaesitum in circulo, positum secundum uerum iudicium, datum ex ipso circulo, conseruat affirmatiue uel negatiue concordantiam circuli, amabile est, et eius oppositum odibile; ad hanc quidem amabilitatem amandam et ad hanc odibilitatem odiendam alligabilis est uoluntas et construitur habitus amantiae et ex hoc alligabilis est intellectus ad uerum intelligendum et habitus scientiae inde formatur. Ad inquirendum particulare in uniuersali, secundum secundam figuram, oportet in ratione uniuersaliter concipi circulum secundae figurae, ex suis principiis compositum, quae sunt differentia, concordantia et cetera, sicut concipitur circulus ex quattuor elementis, aliis eorum intrantibus in alia sub ratione differentiae, concordantiae, contrarietatis et cetera. Deinde particulare quaesitum sic ad uniuersalem circulum applicari oportet, quod particulare suo uniuersali concordet, ita quod circulus concordantiae et contrarietatis et etiam aliorum principiorum, inter principia factus affirmatiue uel negatiue, permaneat indestructus sub ratione ipsius particularis, ad uniuersale suum applicati; quoniam, per illam concordantiam uel contrarietatem et cetera, potest ipsum particulare inueniri et inuentum amari et amatum intelligi, unde amantiae et scientiae habitus habet fundari. Tertia figura uniuersale subiectum est in hac Arte inquirendi particulare. Nam, cum fit alicuius particularis quaestio, cadens in B C uel in aliqua aliarum camerarum, tunc B C est uniuersale, in quo significantur quattuor conditiones formatae de B C, in distinctione conditionum. Istae uero conditiones, quae explicitae sunt in distinctione tertia, sunt implicitae in camera de B C, ita quod explicitas de B C est uniuersale et eius implicitates sunt particularia ipsius uniuersalis in praedicta camera inuentibilia, quorum inuentione ligabiles sunt uoluntas et intellectus. Sicut de tertia figura dictum est, sic suo modo debet inuestigatio fieri in quarta figura, sicut cum fit quaestio alicuius particularis sub B C D, quia tunc ad ipsam cameram de B C D in quarta figura recurrendum est, quae scilicet camera transmittit ad uiginti conditiones, in tertia distinctione consistentes sub ratione B C D. Quaelibet enim istarum uiginti conditionum est particulare praedictae camerae adeo iudicabilis, quod cetera particularia illi annexa persistant, ut eorum uniuersale subiectum habeat in quo persistere possit id, quod ipsum est et in eo sua particularia sustentari. Habet tamen haec camera multas alias conditiones, quae in ea implicantur in infinitum, unde ipsae uiginti conditiones, quae explicitae sunt in tertia distinctione, necnon et cetera, quae in ipsa camera implicitae continentur, sunt ad ipsam cameram applicabiles cum intelligibilitate et amabilitate, sub ratione bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, ad quas scilicet intelligibilitatem et amabilitatem sunt ligabiles intellectus et uoluntas. Secundum regulas inquiritur et inuenitur particulare in uniuersali suo isto modo, uidelicet quod applicentur principia ad regulas, ut ex hoc doctrina dabitur in distinctione definitionum et in distinctione conditionum, applicando duas definitiones ad unam regulam sic, ut ipsa regula et definitiones applicatae concordent. Haec enim applicatio concordatiua stat uniuersalis doctrina perquirendi particulare sub uniuersali definitione sua et sub regula, quae uniuersalis est illi applicationi et inuentioni, per quas uoluntas dirigibilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. In principiorum definitionibus existit uniuersalis inquisitio, cum quaelibet ipsarum definitionum sit uniuersale ad infinita particularia concludenda. Haec particularia quidem amatiue uel oditiue, affirmatiue uel negatiue reperiri possunt, permanente qualibet definitione id, quod ipsa est, et generali eidem particulari, quod ad eam applicatum est secundum realitatem et definitionis et particularis; et hoc isto modo ut, si definitio stet necessarie propositi, reducatur huius propositi oppositum ad impossibile et e contrario. Et hoc inquirendo in definitionibus particularia, quae in ipsis definitionibus implicata consistunt, sicut in definitione bonitatis, quae est ratio agendi bonum sub ratione bonificatiui, bonificabilis, bonificare, bonificati et cetera, sub ratione boni, magni, durabilis et cetera, existente bonitate magna ratione magnitudinis, et durabilis ratione durationis et cetera, et existente etiam bonitate ratione agendi bonum sub quantitate, relatione et cetera. Haec autem omnia erant particularia implicita sub bonitate. Facta igitur inuestigatione ex omnibus his, quae dicta sunt, tunc inuentibile est particulare quaesitum, cuius inuentio est intelligibilis et amabilis; et fit inde alligatio scientifica et amantifica intellectus et uoluntatis. Per conditiones habet fieri quaesiti particularis inuestigatio, qualibet conditione consistente uniuersali ad inquirendum ipsum particulare, quae sub ea consistit, sicut aliqua bonitas ad aliquod indiuiduum contracta substat uniuersali conditioni bonitatis, quae ad intelligendum particulare stat contracta. In illa quidem conditione, quae de uniuersalibus principiis constat et in qua sex definitiones implicitae consistunt, debent inquiri particularia sub illis definitionibus consistentia. Et si forte fit illa conditio particularis, innuit eam applicandam ad sibi uniuersalem conditionem, faciendo concordantiam ex ambabus, secundum earum definitiones, affirmatiue uel negatiue, amatiue uel oditiue et applicando haec omnia ad propositum, saluis ipsis conditionibus et definitionibus ab omni calumnia destructiua; per hanc enim earum saluationem sunt ligabiles intellectus et uoluntas. Secundum quaestiones et processum huius Artis, innuit haec amantia inquisitionem particularium fieri in uniuersalibus suis, sicut patet in quaestionibus, quae ad sua uniuersalia transmittuntur, uidelicet ad figuras, regulas, definitiones et conditiones; ad has namque mittuntur conclusiones particularium quaestionum. Et huic modo mittendi substat modus soluendi, per ipsos terminos uniuersales indestructibiles, alias quaestiones, quae implicitae sunt in hac Arte; sed adhuc etiam innuit Ars in tertia et quarta figura reduci ad memoriam, per litteras, nouem modos generales, per quos possent fieri quaestiones; isti autem nouem modi impliciti sunt sub uniuersalibus, sub ratione illorum nouem modorum respondentibus ad quaestiones. Et super ista datur ars et doctrina alligandi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum in responsionibus et solutionibus quaestionum amabilibus et intelligibilibus, quarum intelligibilitati et amabilitati quaelibet animae potentia inductibilis est et apta ligari. 0. De contemplatione Ad contemplandum Deum omnipotentem creatorem oportet uoluntatem contemplantis extendi, quantum potest, ad amandum creaturas, secundum earum amabilitates, ut sui creatoris diligat in eis bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera. Uerumtamen ipsa uoluntas est defectiua ad multum diligendum, secundum magnitudinem amabilitatis bonitatis, magnitudinis et cetera, creatoris in creaturis, nisi unietur intellectu; praeter enim intellectus illuminationem non potest uoluntas multum ascendere ad contemplandum suum dominum et creatorem. Ardens ergo uoluntas sui dilectione creatoris, cum Deum suum contemplari nititur et diligere per creata, desiderat intellectu illa intelligere toto posse, secundum quod potest intelligi Deus in illis. Quoniam autem uoluntas magno desiderio mouet intellectum tota uirtute sui intelligere Deum in creatis, extollit siquidem intellectus uoluntatem ad Deum altius contemplandum, ut magis possit ascendere ad suum Deum altius intelligendum. Cumque uoluntas magno desiderio Deum intenditur contemplari ab intellectu uehementer mota, tunc Deum contemplari delectetur in se ipso et in essentia et natura atque in bonitate, magnitudine et cetera, eius. Et primo ad uoluntatem Dei incipiat, diligens eam in ratione amabundi et amorosi, amatiui, amantis, amare, amabilis et amati; deinde, quicquid uoluntas in diuina uoluntate concipit, comprehendat sub ratione diuinae bonitatis, in qua diligat bonibundum, bonosum, bonitiuum, bonientem, bonire, bonibile et bonitum; et deinde adhaereat ipsa uoluntas contemplatiua cum hoc toto, quod ex Deo sumpsit, sub forma uoluntatis et bonitatis et, cum toto contemplando, diligat in diuina magnitudine magnibundum, magnosum, magnitiuum, magnientem, magnire, magnibilem et magnitum; et iterum, cum hoc toto ascendat ad aeternitatem diligendo, contemplans in ea aeternabundum, aeternosum, aeternatiuum, aeternantem, aeternare, aeternabilem et aeternatum. Licet autem, ex his iam assumptis, sit uoluntas onerata nimis, amore istorum tota comprehensa, nihilominus diuinam potestatem dimittere non potest, sed ascendit sursum iterum ad potestatem diuinam, quam propter debilitatem sustinendi uoluntas quasi uellet dimittere. Sed similitudo diuinae potestatis, uidelicet illa potestas, quae ipsius uoluntatis pars essentialis consistit, habet eam cogere adhuc altius contemplari Deum in forma potestatis; nec etiam aliam praeassumptarum dignitatum potest dimittere propter istam, quoniam ipsa uoluntas iam tota est ui boni, magni et durabilis amoris comprehensa nec potestas ipsius uoluntatis abstinere potest, quin insuper moueat illam. Quare iterum oportet uoluntatem ascendere sursum prae magna dilectione, cum praedictis, contemplans in diuina potestate possibundum, potentosum, possitiuum, potentem, posse, possibile et possitum. Cum autem uoluntas tota ex praeassumptis comprehensa est nimis et compressa, condescendunt ei naturaliter intellectus et memoria, iuuantes eam portare pondus adhuc portabile ad altiora. Et adhaeret intellectus ad contemplandum Deum per uiam scientiae intelligendo, contemplans in diuina sapientia scibundum, scientiosum, scitiuum, scientem, scire, scibilem et scitum; et, cum hoc iterum ascendat, contemplans in uirtute Dei uirtuabundum, uirtuosum, uirtuatiuum, uirtuantem, uirtuare, uirtuabilem et uirtuatum; et, cum hoc toto, quod sumpsit ex sapientia et uirtute, iterum ascendit quantum potest ad ueritatem diuinam, intelligens in ea uerabundum, uerosum, ueratiuum, uerantem, uerare, uerabile et ueratum. Et quamuis ista repleuerint intellectum et propter debilitatem suam forte non leuiter scandere possit, mouet tunc diuina gloria similitudinem suam in intellectu, uidelicet illam delectationem, quae pars est substantialis intellectus; et mouetur iterum intellectus, cum omnibus praeassumptis, sursum ad Dei gloriam contemplandum, intelligens in ea gloriabundum, gloriosum, gloriatiuum, gloriantem, gloriari, gloriabilem, gloriatum. Deinde intellectus in hoc gradu replicans haec omnia, quae assumpsit, sentit se totum ex scire comprehensum et illuminatum adeo uehementer, quod quasi uix pondus scientificae contemplationis sustinere potest et reuertitur ad uoluntatem et memoriam, mouens eas, ut concepta suae contemplationis habeant sustinere. Tunc memoria recolligit ea, ad quae intellectus mouet uoluntatem et ea, ad quae uoluntas permouet intellectum. Itaque iuuat intellectus uoluntatem ad sustinendum dilectissima contemplationis ipsius uoluntatis et uoluntas intellectum ad portandum discretissima contemplationis ipsius intellectus. Sic igitur alter alterum ligat et subicit ad Deum in praehabitis contemplandum; et quanto plus alter alterum iuuat, tanto magis crescunt utique affectus, delectationes et placita contemplandi. Intellectu et uoluntate sic ardue contemplantibus in Dei dignitatibus et eius opere intrinseco, ueluti significatum est in praedictis, condescendit diuina essentia ad mouendum similitudinem suam in ipso contemplatore amante, sic artificialiter et amorose contemplante; et mouet in tantum ipsam similitudinem, quod uoluntas diligit et intellectus intelligit necessario ipsa, quae sumpserant, esse omnia natura et essentia diuina et deitas et substantia Dei, infinite distantes ab omni accidente et defectu. Itaque mouente diuina essentia similitudinem suam in contemplante, mouet ipsa Dei unitas similitudinem suam in eodem, qua mota uoluntas diligit et intellectus intelligit in Deo unitatem unam indiuiduam bonitatis, magnitudinis et cetera, atque essentiae et deitatis et omnium, quae de Dei essentia assumere possunt. Sic igitur uoluntas et intellectus contemplantes delectantur, sicque delectantes uehuntur ad altissima, quae delectando et intelligendo possunt uix sustinere. Haec autem contemplatio in praesenti uita formaliter esse non potest, nisi figuraliter tantum; per figuram enim in hac contemplatione, doctrina traditur ad amandum bonum et intelligendum uerum, contemplando Deum secundum Artem praedictam, ad quam sunt semper alligabiles intellectus et uoluntas, formando praedictam contemplationis figuram amabilem et intelligibilem, secundum huius Artis processum. De abstractione et concretione Abstrahendo alia ab aliis et contrahendo alia cum aliis, potest haberi modus ligandi uoluntatem ad amorem boni et intellectum ad intellectionem ueri. Uoluntas enim in abstractu uniuersalem diligit amabilitatem, quam amari sibi naturale est, cum amabilitas naturaliter et essentialiter, in qualibet uoluntate sub uniuersali amabilitate consistat. Idcirco innuit haec Ars uoluntatem particularem alligari ad amandum uniuersalem et publicam amabilitatem, ut in natura particularis et uniuersalis amabilitatis occupetur uoluntas publicam et uniuersalem diligere amabilitatem, unde bonum, magnum et cetera, amare descendit; et hoc idem innuitur de alligatione particularis intellectus ad naturam uniuersalis intelligibilitatis. Ad alligandum uoluntatem ad amandum et intellectum ad intelligendum, non sufficiunt tamen uniuersalis amabilitas et uniuersalis intelligibilitas, praeter uniuersalem amatiuitatem et uniuersalem intellectiuitatem, quare praecipit haec regula uniuersalem amatiuitatem uoluntati et uniuersalem intellectiuitatem intellectui pro obiectis concedi, ut particularis natura uoluntatis amatiua et intellectus intellectiua ligetur cum abstracta natura, in uniuersalitate per uiam rationis consistente, quod habet fieri, ut naturaliter publicum amare et publicum intelligere concipiantur in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Uoluntate et intellectu consistentibus in praedicto uniuersaliter gradu ligatis, contrahit quidem uoluntas ad summam amabilitatem, summam amatiuitatem et intellectus ad summam intelligibilitatem, summam intellectiuitatem, nec tamen adhuc sufficit eis ascendere, praeter amare et intelligere summum amare et intelligere, ad quae etiam ascendere nequeunt, nisi uoluntas diligat et intellectus intelligat summum amantem et amatum. Cum autem eos attingunt, ligantur utique in abundantia diligendi et intelligendi per praedictorum influentiam, sub qua ligari possunt uoluntas ad amandum et intellectus ad intelligendum inferiora. Diligere bonitatem similiter et magnitudinem et cetera, in abstracto est naturale diligere uoluntati, cum in ipsa uoluntate consistant particularis bonitas, particularis magnitudo et cetera; et hoc idem suo modo est de natura intellectus, quocirca possunt uoluntas et intellectus ligari et ordinari ac etiam in suammet et superiorum naturam induci. Nec tamen alligationi suae sufficiunt haec omnia, donec intellectus et uoluntas, diligendo summam bonitatem, magnitudinem et cetera, se contrahunt ad easdem. Ratio uero, quare uoluntas et intellectus non habent sufficientiam se ligandi sine amare et intelligere summam bonitatem et cetera, tunc cum attingunt uniuersaliter et abstracte bonitatem et cetera, non contracte ad aliquid definitum, constat ideo, quia illa abstractio fit in ratione animae. Unde, cum ex illa ratione ad entitatem realem ascendunt, in summitate bonitatis et cetera, definitam, tunc adest alligationis amborum perfectio se contrahentium ad superiora. Nec tamen adhuc habent sufficientiam, donec contrahant cuilibet praedictorum terminorum ea, quae sunt ex ratione illius, sicut bonitati summae, bonificatiuum, bonificantem, bonificare, bonificabile, bonificatum et sic de aliis huiusmodi, diligente uoluntate et intelligente intellectu istos iam dictos terminos in bonitate et sic de aliis. Nam, haec omnia sic esse oportet, secundum naturam summitatis bonitatis, magnitudinis et cetera. Quoniam bonitas, magnitudo et cetera, de quibus humana uoluntas et humanus intellectus constant, contractae sunt ad inuicem, quaelibet earum ad quamlibet, non habent ipsae potentiae sufficientiam, donec contrahant summam bonitatem summae magnitudini et sic de aliis, ut ad unum summum bonum, magnum et cetera, pertingere possint, quod est Deus perfectus omnibus perfectionibus et in humana ratione a defectibus omnibus distractus. Sic igitur Deo dilecto et considerato, doctrina traditur ligandi ambas potentias, per quas Ars ista discurrit; et sub isto ligamine iterum ligari et induci possunt, ad quaecumque inferiora, diligente uoluntate et intelligente intellectu sub ratione summae bonitatis et cetera, et sub suismet rationibus. Quare innuit haec amantia, secundum hanc regulam iam traditam, ligandi uoluntatem ad amandum et intellectum ad intelligendum, sequendo principia naturalia supra dicta. Tertia distinctio De principio  Principium est id, quod se habet ad omnia, in ratione alicuius prioritatis. Principium autem praecedit omnia sub ratione sui ipsius, uidelicet in substantia bonitatem, magnitudinem et cetera, esse ipsius substantiae principia informata, sub ratione principii, suam propriam similitudinem dantis illis, ad ea substantiae principia consistendum; sicut e contrario bonitas dat ipsi principio similitudinem suam, eo quod informat illud esse bonum, et magnitudo etiam, eo quod informat illud esse magnum, et sic de aliis terminis huius Artis. Et ideo, sicut principium prioritatem habet super alios terminos huius Artis, quoad eius propriam essentiam et naturam, sic eodem modo bonitas prioritatem habet essendi, prius ipsi principio, sub ratione bonitatis ipsius principii, quam habet proprie sub ratione bonitatis; similiter et magnitudo et cetera, suo modo. Unde constat unumquodque ipsorum principiorum suam prioritatem habere in substantia esse prius et posterius prioritate alterius principii, quare necessarium est ipsa principia omnia esse aequalia tempore in substantia. Nam substantia, praeter hanc aequalitatem, esse non posset nec aliquod ipsorum principiorum esse suum quod, quid est, nec in alio sustentari. Principium est substantiae pars, in qua ceterae partes substantiae sub similitudinibus principii relucescunt. Principium igitur uniuersale est et substantiale in substantia et quaecumque similitudines, quas ceterae substantiae partes ab eo suscipiunt, sunt sibi particulares, sicut patet in proprio principiatiuo et proprio principiabili, qui sunt essentiales partes uniuersalis principii, in quibus bonificatiuum et bonificabile uniuersalis bonitatis substantiae assimilantur et informantur, ita quod ipsum bonificatiuum est principiatiuum et bonificabile principiabile. Unde necessario constat alias partes substantiae in aliis esse et e contrario, qualibet ipsarum partium se habente finaliter, formaliter et materialiter ad aliam ad substantiam uniendam, quae existit totum et efficiens et agens naturale de se ipso, aliud agens in suam propriam similitudinem generis et speciei substantialiter et accidentaliter producens. Principium est ens simplex et substantiale in substantia; aliter constarent alia principia ex aliis nec aliquod eorum entitatem haberet simplicem et propriam de se ipso et sic esset substantia de nihilo constituta; quare sic esset bonitas de magnitudine et e contrario; et per consequens entitas cuiuslibet earum esset simpliciter et primo de nihilo; sed eo quod esset, foret aliud et sic esset et non esset, quod est contradictio manifesta. Sed quoniam principium est causa simplex per se existens suum quod, quid est in substantia, est bonitas principiatiua et principiabilis de principio, et principium bonificatiuum et bonificabile de bonitate et sic de magnitudine et cetera. Itaque quaelibet pars substantiae similitudinem suam ad quamlibet aliam substantiae partem transmittit, existens materia, de cuius entitate propria similitudo procedit accidentaliter ad substantialem similitudinem, ad substantiam de suis substantialibus et accidentalibus partibus uniendam, quae propria principia eius existunt. Si principium non esset pars substantialis in substantia, essent finis, efficiens, forma et materia causae accidentales et sic uniretur substantia ex accidentibus tantum, quod est impossibile; nec etiam agens naturale posset producere principium de principio nec alia accidentia in aliis sustentari sub substantiali subiecto et producerentur accidentia de accidentibus, non autem ex substantialibus partibus substantiae. Et quoniam haec omnia sunt contra naturam et multa etiam alia, quae sequerentur, manifestum est ergo principium esse substantiale in substantia, influens et producens accidentale principium ex se ipso, sub quo retinent habitum principii ceterae partes substantiales. Ex hoc enim principio, intra substantiam habituatum, est amoratiuum et amorabile intra substantiam et est hic habitus naturalis, sub cuius habitu sunt ceteri habitus intrinseci principiabiles et amorabiles ad essendum. Inquirendo igitur hanc naturam principii et amoratiui et amorabilis et applicando extrinseca opera ad intrinsecam naturam sub habitu principii et amoris, traditur Ars annectendi uoluntatem ad sic amandum amabile sub ratione principii naturalis amoris, sicut existit intra substantiam, ut dictum est.  Amoris principia sunt amans, amatus, amabilis et amare; sine his quidem principiis esset otiosus amor, non habendo se ad aliquod finem. Itaque bonitas, magnitudo et cetera, similitudines suas amori non influerent neque principio nec e contrario; et ita non esset aliquid amabile nec inceptibile in substantia, quod est impossibile et contra experientiam et naturam amoris; ergo principia ea, quae dicta sunt, esse oportet. Et quoniam amans, substans rationi principii principians et rationi amoris amans, de se ipso principiat amatum principiabile sub principii ratione, istud quidem amatum est amabile, quoniam amans est principians, sub ratione durationis principiantis amantis et amabilis et amare, quod est quia duratio est principians sub ratione principii et principium durans sub ratione durationis, prout in eorum definitionibus praedictum est. Durant ergo amans, amatus et amabilis et amare, et haec amoris omnia principia tanta sunt in amoris bonitate, fine et concordantia, quod non possunt esse maiora, quare uehementi amabilitate sunt amabilia. Unde praecipit haec Ars amatiua secundum haec amoris principia uoluntatem ad amandum informari. Nam ab hac informatione naturaliter uoluntas defendi non potest neque naturalibus principiis resistere, cum agens dirigit illam ad ea et a suis oppositis innaturalibus deuiat illam.  Cum accidit indigentia ligandi uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum sub ratione principii et spei, tunc praecipit haec Ars recurrendum esse ad tertiam decimam regulam, quae est de spe, et has duas definitiones praedictas ad eam applicari, formando de ipsis tribus unum uniuersale, ex eisdem unitum et concordatum. Et deinde sub illo uniuersali particulare desideratum inquiri, applicando sic ad propositum, quod affirmando seu negando, diligendo uel odiendo illud particulare, uniuersalis partes permaneant concordantes, ut, si quis peccator, prae magnitudine offensionis paratus desperare de misericordia Dei, redeat et speret in misericordia Dei, consideret in huius regulae et praedictarum definitionum processu et incipiat diligere secundum ea, quae de spe et de amoris principio dicta sunt, incipiens secundum praedictum processum spem habere. Nam itaque sperando de misericordia Dei gratiam, donum et ueniam in tantum, quantum de iustitia Dei magnam condemnationem, poterit uoluntas eius cogi ad amandum misericordiam Dei et ad habendum spem et amorem in domino Deo nostro. De medio  Medium est ipsum subiectum, per quod finis influit ad principium et per quod principium refluit ad finem, naturam sapiens utriusque et est etiam imago utriusque. Ipse quidem finis, qui est in substantia principium substantiale, influit principio substantiali suam similitudinem, uidelicet finem accidentalem, quem dat ipsi principio cum omnibus illis similitudinibus, quas ab aliis principiis finis acceptat; et refluit principium ipsi fini quidquid ab illo recepit et adhuc propriam similitudinem cum ceteris similitudinibus, quas ab aliis terminis sumit. Et quoniam medium est ipsum subiectum, per quod haec fluentia et refluentia transit, sumit ideo medium utriusque similitudinem, scilicet influentis et refluentis et sapit utriusque naturam et proprietatem, cum sit imago, in qua relucescunt natura et proprietas utriusque; et cum medium sit principium substantiale, tradit ideo similitudinem suam fini et principio, cum omnibus illis similitudinibus, quas a ceteris principiis sumit; et quia principia permanent id, quod sunt et unumquodque illorum in alio similitudinem suam apponit, sequitur ex unitate omnium ipsorum substantia et ex hoc, quod quodlibet eorum in alio ponit, accidentia constant. In hac quidem substantia est quaelibet pars alii parti medium, sicut medium, quod est inter principium et finem et sicut finis qui, sumens similitudinem medii, est medium inter medium substantiale et principium substantiale. Similiter et principium, sumens similitudinem medii, est medium inter finem substantialem et medium substantiale; similiter etiam magnitudo, assumens similitudinem medii substantialis, est medium inter bonitatem et durationem, per quod bonitas est ratio bonae durationi et per quod duratio est ratio duranti bonitati. Istud autem medium magnitudinis, cum omnibus similitudinibus, quas ex aliis principiis sumit, et etiam cum propria similitudine magnitudinis habet esse; quodlibet ergo ipsorum principiorum in alio consistit et cuiuslibet eorum similitudo de similitudine cuiuslibet eorum uiuit, sicut bonitas amatiui de bonitate amabilis uiuit et magnitudo huius de magnitudine illius, et e contrario; sed cum influentia et refluentia similitudinum cessant, tunc corrumpitur medium et moritur quaelibet similitudo et per consequens substantia cadit in priuationem. His igitur, in substantia sic existentibus, naturaliter innuit Ars secundum intrinsecam operationem substantiae perquiri modum extrinsece, per quod uiuit uoluntas in amare bonum et intellectus in intelligere uerum. Hoc autem uiuere consistit in amare uiuente de amante et de similitudinibus amabilis sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, sicut patet cum amans Deum diligit sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et quoniam Deus ratione cuiuslibet istorum existit amabilis, uiuit amare de amante, cum sui amabilis similitudines amat et moritur, cum odit easdem, diligens in eo contrarias similitudines eius. Ad hoc ergo requirit Ars inter amantem et amabile medium docens inquiri, quod constet ex similitudinibus ante dictis et illud obiectiue inter suum naturalem amatiuum et amabile applicari, ut per amborum naturam et ipsius medii coniungatur amare de similitudinibus amantis et amati. Nam, sicut intellectum attingit suum intelligibile per similitudines sui ipsius et sui intelligibilis, existentes medium inter utrumque, ita eodem modo amatum amabile suum attingit, cum similitudines sui amabilis ministrantur eidem, quas docet Ars inueniri et in utriusque medio situari, secundum quod in hoc capitulo traditur et in aliis huius Artis.  Amoris medium est ipsum amare, quo se amant amans et amatus. De amore est amatiuum et amabile et est totus praegnans de amare, quod ex ipso amore et ex amatiuo et amabili nascitur in amorem et in amatiuum et amabile et de istis in eisdem uiuit. Sustentatur tamen in adiutorio bonificatiui et bonificabilis bonitatis, de quibus bonificare oritur in amare et e contrario; et hoc idem suo modo est de magnitudine, duratione et cetera. Est ergo amare amoris medium, quo se amant amans et amatus, cum uterque istorum est agens de amore sub ratione amatiui, bonificatiui et cetera, et amabilis, bonificabilis et cetera; et ad hanc actionem deducit Ars amatiua desiderantes amare, miscendo principium cum principio et affirmando medium, quod sequitur inde, per quod ligabilis est uoluntas ad amare amantis et amati. Haec autem mixtio fit, sicut cum in amatiuo et amabili ponitur bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera; et inde necessarium est procedere ipsum amare, quod inquirimus, ad quod amabilis est uoluntas cum mediis ante dictis, quae amantia ita docet poni inter amatiuum et amabile, sicut scientia inter intellectiuum et intelligibile docet eadem.  Secundum ea, quae de amore sub forma medii et e contrario dicta sunt, innuit Ars, cum habetur indigentia alicuius particularis sub ratione consolationis, tunc has duas definitiones ad quartam decimam regulam applicari, deinde illud elici secundum processum ipsius regulae et duarum definitionum. Sicut cum quis super aliquo damno sublato aut ex aliquo delicto, de quo paenitet, desiderat consolari, oportet eum in Deo suam habere consolationem, quoniam multo maior est influentia, quam Deus de similibus suis influit in amare amici in Deo consolantis, quam sunt omnia damna, quae possunt ab hominibus tolerari; et plus est consolationem habere in bono, magno, durabili, potente, uirtuoso, patiente amare, quam ex alicuius excessu illato desolari. Naturalius enim est uoluntati hoc tale amare, quam ex aliqua re desolationem habere, cum desolari de tam nobilibus similitudinibus multiplicari non possit, sicut amare et consolari; et ideo per ipsam maiorem nobilitatem similitudinum est magis uoluntas ligabilis ad consolandum, quam ad desolandum et per consequens ligabilis ad bonam desolationem sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, et ad malam desolationem sub ratione malitiae, paruitatis et cetera. His igitur omnibus ante dictis et multis aliis, docet regula in duabus praedictis definitionibus inuenire uinculum uoluntatis ad consolandum amicum in amato suo, secundum utriusque, scilicet amantis et amati media, in quibus formantur amor et consolatio et influentia et refluentia amandi et consolandi, cum quibus omnibus ligatur uoluntas ad amandum consolari. De fine  Finis est id, cui principium acquiescit. Est autem in substantia finis unum substantiale et simplex et naturale principiorum ipsius substantiae, et existunt in ipso fine finitiuum et finibile, simplicia et essentialia principia finis. Ipsum quidem finitiuum similitudinem suam transmittit ad cetera principia substantiae, sicut ad amatiuum, ad quod transmittit similitudinem suam in hoc, quod finis amatiui est amare ac etiam transmittit ad ipsummet amatiuum similitudinem sui finibilis principii, ut sit in amabili, quod est finibile sub amoris ratione. Transmittit ergo similitudinem suam ad amatiuum et similitudinem sui proprii finibilis ad amabilem proprium ipsius amatiui et hoc cum omnibus similitudinibus, quas amatiuum transmittit ad cetera principia; amatiuum uero easdem, cum similitudinibus, quas transmittunt ad eum cetera principia, recipit autem in similitudinem suam et in similitudinem sui principii amabilis. Et propter hoc amatiuum et eius amabile, cum suo proprio et substantiali amare, acquiescunt fini, qui substantialiter naturalis substantiae pars existit. Fit autem haec quiescentia, quoniam finis dat amatiuo et amabili et ipsi amare illorum quicquid conuenit eis sub ratione finis amoris et bonitatis et cetera, et sub etiam sui ipsius ratione. Et quoniam ipsa, scilicet amatiuum, amabile et amare, nullo alio indigent, cum ipse finis omne necessarium in suis esse et eis, qui ab aliis principiis sumunt, perficiat, quiescunt ideo illi fini, in quo totam suam perfectionem consequuntur naturalem ad uniendum de omnibus ipsis principiis substantiam, in qua et cuius sunt amatiuum, amabile, amare et amor partes substantiales. Huic ergo fini acquiescunt ceteri fines, quos ipse substantialis influit ad cetera principia, qui scilicet fines influxi, accidentalia sunt principia suo principio substantiali acquiescientia, de quo fluunt. Et quoniam ipsa principia substantialia subiectata sunt eis finibus, quos a substantiali fine receptant, transeunt ideo per ipsos fines et fini substantiali, cum ipsis finibus, quos ab ipso fine recipiunt, conquiescunt; ergo ceterae partes et substantiales et accidentales conquiescunt et sunt quiescibiles in substantiali fine substantiae. Per haec igitur, quae dicta sunt, manifestata est doctrina, secundum quam principia substantiae in substantiali fine quiescunt. Est tamen iste finis principium in alio fine superiori quiescens, ut in secunda regula dictum est, quare ad illa, quemadmodum amatiuum ad amabile et utrumque istorum ad amare, sub ratione finis uirtutum necesse est processum finis interioris substantiae sequi, per quem uoluntas ligabilis est ad se mouere et moueri in ligamine finis uirtutum ad finem dilectionis suae, hoc est intelligendum, quod ab intrinsecitate substantiae similitudines ad extrinseca opera deducantur, ligando cum illis fines operum extrinsecorum, quod habet fieri eundo, loquendo, uestiendo, aedificando, audiendo, uidendo, comedendo et cetera huiusmodi. Haec enim omnia finem habere requirunt secundum substantiae finem, ut substantiali fini quiescere possint et perfectionem ab eodem habere; et ad hoc alligabilis est uoluntas, cum praedicta requies et perfectio finis sit ei naturalis, naturaliter uolibilis et amabilis et oppositum huius odibile. Quoniam ergo ita est, quod haec Ars cognitionem tradit de intrinseco fine substantiae et de quiete principiorum eius et de fine et quiete, quos extra substantiam docet esse finem amandi et amatiui et amabilis, traditur doctrina ligandi uoluntatem ad amandum bonum, sub ratione finis naturalis, ad quem ligabilis est uoluntas et intellectus etiam ad uerum intelligendum; quoniam, sicut ex his, quae dicta sunt, sequitur amantiae finis, sic eodem modo finis scientiae sequi potest.  Finis amoris est ipse, cui amans et amatus acquiescunt. Iste igitur finis amoris in his, quae de sua definitione nunc dicta sunt, significatur. Nam, cum amans de amato suo mente meditationem concipit amorosam, secundum quod finis amoris in substantia consistit, tunc in ipsa meditatione tali de fine amoris perfecta sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, requiescit; eodem modo etiam requiescit amatus, sciens se diligi ab amante suo, amore de bonitate, magnitudine et cetera, utriusque perfecto. Et quoniam ista talis requies amabilis est sub fine amoris bonitatis, magnitudinis et cetera, ligabile est ad amabilitatem suam amatiuum naturale illius, qui diligit se intromittere de amore; illi etenim ostendit amantia secundum processum suum ligari suum amatiuum ad amare, cum amabilitate amati sub fine quietis amandi.  Cum amicum contigit amare amatum suum sub ratione finis et contritionis et conscientiae, tunc eum oportet recurrere ad decimam quintam regulam et, cum praedictis duabus definitionibus, processum huius regulae et definitionum in amantia sequi, sicut quod fit apud eum, qui paenitet se non multo magis suum bonum amatum dilexisse sub ratione finis amoris amatiui, amabilis et amandi; necnon apud eum, qui paenitet se suum bonum amatum offendisse et egisse contra finem amoris amatiui et amabilis et amandi et contra finem bonitatis cum malitia, et magnitudinis cum paruitate et cetera. Ex hoc enim paenitere ita nascitur contritio sub ratione amoris amatiui, amabilis et amandi, sicut conscientia sub ratione sapientiae intellectiui, intelligibilis et intelligendi. Et quoniam ex contritione redundat labor amatiuo et ex conscientia labor intellectiuo, est ideo finis contritionis restaurari amatiuo suum amabile et finis conscientiae restaurari intellectiuo suum intelligibile, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et hoc, cum tam frequenti et perseueranti intentionis restauratione, ut principia sint in fine requiescibilia sine contritionis et conscientiae passione. Ad ista, scilicet ad restaurationem et requiem atque laboris elongationem, docet Ars quemcumque uenire, qui huius Artis sequitur processum, miscendo adeo uehementer alia principia in aliis, donec et ipsi fini et his, quae ad finem et ad contritionem et conscientiam pertinent, acquiescant. De maioritate  Maioritas est imago magnitudinis immensitatis bonitatis, aeternitatis et cetera. Est enim maioritas ipsa creatura, in qua dominus Deus maximam immensitatem suae bonitatis, magnitudinis, aeternitatis et cetera, significat, ut omni creatura maior et magis amabilis cognoscatur. Maioritas uero unum est substantialium principiorum, ut in substantia principia quaedam aliis possint esse maiora, sicut principia substantialia maiora accidentalibus. Bonitas enim substantialis maior est secundum suam propriam entitatem, quam secundum magnitudinem suam, quam habet sub ratione substantialis magnitudinis dantis eidem; ac etiam bonitas accidentalis maior est secundum bonitatem substantialem sibi subiectam, quam secundum magnitudinem per accidens illi subiectam. Istae autem maioritates in substantia non possent esse, nisi maioritas esset ens reale et substantiale in substantia, sub cuius ratione cetera principia ita possint esse maiora, sicut bona sub ratione bonitatis et magna sub ratione magnitudinis et sic de aliis. Maioritas ergo in substantia principium est substantiale, similitudinem suam ad cetera principia transmittens, sicut ad bonitatem substantialem, cum ipsa bonitas substantialis sit maior substantialiter, quam accidentaliter et maior sub ratione formae, quam sub ratione materiae, et sicut etiam ad totum, quod coniunctum de suis partibus maius est, quam aliqua pars eius. Istae quidem similitudines, quas maioritas dat ceteris principiis, sunt accidentia et habitus, sub quibus partes substantiae aliae maiores aliis apparent, istis habitibus existentibus imaginibus, in quibus repraesentantur principia substantialiter et etiam accidentaliter, per quanto alii ipsorum habituum sunt imagines aliorum. Isti autem habitus uehementius in substantiali maioritate subiectati sunt, quam in ceteris principiis substantiae. Maioritas autem duobus modis sumi potest, uidelicet: Maioritas in substantia, prout dictum est, et maioritas in disparatis. Sed maioritas in disparatis duobus modis existit. Uno modo cum existit in humana ratione, nec est aliquid in realitate; et hoc modo sumit ratio Deum maiorem creaturis, sumens istam maioritatem inter Deum et creaturam; hoc quidem accidit, quia Deus ratione suae magnitudinis est realiter magnus et creatura realiter parua, comparando magnitudinem Dei ad magnitudinem creaturae; et hoc idem est de bonitate Dei magna in magnitudine et de bonitate creaturae parua in paruitate. Ergo ipsa maioritas comparata de Deo ad creaturam, in quantum sumitur uniuersalis, non est aliquod realiter, quoniam sic esset aliquod, quod nec esset Deus neque creatura, quod est impossibile. Alio uero modo existit maioritas in disparatis, cum habet esse realiter, sicut in substantia et substantia, quae sub una radicali bonitate et una radicali magnitudine et cetera, consistunt; uelut in hoc homine, in quo plus est de elementis, quam in illo homine, ipsis elementis in utroque existentibus partibus substantialibus, substantibus realiter uniuersali maioritati, quae est uniuersalis pars et simplex substantiae huius, quae est chaos, in qua ceterae particulares indiuiduae substantiae sustentantur sub ratione generationis et specierum. Alius etiam modus considerabilis est in his, quae natura disparata sunt, sed in esse unius substantiae sunt unita; sicut corpus et anima unius hominis disparata sunt, cum anima de rebus intellectualibus et corpus de rebus sensualibus constent. Est quidem ipsa anima maior ipso corpore in eadem substantia, quia de nobilioribus principiis constat; et de magnitudine bonitatis animae et de paruitate bonitatis, quam corpus habet in comparatione sui ad animam, unitur una maioritas in hominis substantia realiter extensa, sub qua partes animae habituatae sunt maiores esse partibus corporis. Hanc igitur maioritatem et alias maioritates praedictas, innuit Ars considerari et ad propositum applicari; per eas namque ligabilis est uoluntas ad plus amandum ea, ubi plus est amabilitatis, quam ea, ubi minus est amabilitatis, cum naturaliter uoluntas plus debeat amare maiora, quam minora, quia maiora diligibilia sunt super minora. Ergo, quia tradit Ars cognitionem maioritatis et maioris amabilitatis rerum, est ipsa Ars ratio ligandi uoluntatem plus ad obiecta sumptibilia de rebus magis diligibilibus, quam de rebus minus diligibilibus; huius autem cognitionis doctrina traditur ab Arte, uelut in eius processu per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones apparet.  Maioritas amoris est ipsa, in qua amans et amatus aequales sunt in amare; quoniam, cum amans et amatus in amare se coaequant, ita quod in tantum amat amans amatum suum, quantum se ipsum et e contrario, ipso amante diligente in tantum amatum suum, quanta est sui entitas et amati et e contrario, sic est in illo amare aequalitas amatiui, amantis et amabilis, amati et amandi et amoris, et existunt in omnibus istis terminis bonitas, magnitudo, duratio, potestas et cetera, aequales. Quocirca non est in hoc amare minoritas nec per consequens maioritas; nam, cum in eo non sit minoritas, impossibilis est in eo esse maioritas. Ergo maior amoris maioritas est ipsa, in qua nec est realiter maioritas nec minoritas, quia super istam amoris maioritatem nulla maioritas esse potest. Haec autem maior amoris maioritas desiderabilis est et ad eius desiderabilitatem uoluntas ligabilis amare bonum, cum desiderabilitas secundum maioritatem sit uehementius amabilis, quam secundum minoritatem. Obiectando igitur maiorem maioritatem amoris uoluntati ligatur uoluntas, prout ipsam eius obiectationem docet Ars perquirendo maioritatem amoris et maioritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, per terminorum mixtionem, uelut ipsius Artis processus manifestat.  Requirit Ars ut is, qui uoluntatem suam alligari desiderat ad bonum amandum et intellectum suum ad uerum intelligendum, deducat has duas definitiones ad sextam decimam regulam. Si tamen, sub ratione maioritatis et patientiae, uult uoluntatem suam annecti, sicut si desideret patientiam, sub ratione maioris amoris, innuit Ars eum habere patientiam et amoris maioritatem, quod fit cum existit patiens sub hominibus se maioribus potestate et sibi aequalibus ac etiam minoribus se dignitate et potestate et in ceteris similibus principiis substantialibus; et hoc sic habet esse, quod per omnes similitudines principiorum substantialium sit patiens, ut patientia sit eidem amoris occasio boni, magni et cetera. Talis namque patientia ac etiam praedicta maioritas amoris sunt multum amabiles, ad quarum amabilitatem uoluntas est annexibilis cum omnibus similitudinibus substantialium principiorum. Hanc autem annexionem docet Ars, tradens de ipsis principiis et eorum similitudinibus cognitionem, repraesentando uoluntati amabilitatem sub forma maioritatis amoris et patientiae, quae naturaliter sunt amabiles uoluntati. Quinta distinctio, prima pars Sapientia ueritas Sapientia et ueritas quaesiuerunt ab amico, in quo cognouerat amatum suum. Interrogabat amicus amorem: – Quae differentia est amabilis in amabilitate sapientiae et ueritatis? – Sapientia – dicebat amor –, scis ubi mortuus est amicus pro amato suo? Sapientia et ueritas amoris quaesiuerunt ab amico, quid celabat ei suum amatum. Exiuit amicus de tenebris et quaesitum fuit ab eo, quid duxit eum in claritatem sciendi et amandi. Increpauit amor amicum, quaerens ab eo, quare uendiderat amatum suum. – Amice – dixit amor –, quare tristaris et pauescis de amato tuo? Multi amores quaerebant ab amico, cum quo scrutabatur amatum suum. – Amor – dixit amicus –, de quo possem seruire et honorare meum amatum? 0. Inuenit amor amatum deambulantem solum; amor interrogauit eum, ubi perdiderat suum amicum. Sapientia gloria Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum misceret bona malaque, quae propter eius amorem sustinebat. – Sapientia – dixit amor –, ubi occidit amatus amicum suum? – Sapientia et gloria – dixit amatus –, quare puniuistis amicum meum? – Amice – dixit amor –, pateris tu poenam, cum scis amatum tuum? Multi amatores congregati fuerunt, quaerentes ab amore, de quo erat plenum medium, quod est inter amatum et amicum. Sapientia et finis et amor amati quaerebant a gloria, utrum in ea quiescebat amicus. – Sapientia – dixit gloria –, cum quo ligat amicus formam et materiam amoris, cum suum amat amatum? Quaerebat amor ab amico, utrum sciret, quid est amati aequalitas. – Amice – dixit amatus –, quare sumpsistis conuitationes ex amoris minoritate? Sapientia differentia Multi falsi amatores amicum temptare uoluerunt, quaerentes ab eo, quomodo suum contemplabatur amatum. – Differentia – dixit amicus –, numquid es maior in amoris sapientia, quam in amoris contrarietate? Rogauit amorem sapientia, ut diceret ei, de quo principiatus est amicus. Quaesitum fuit ab amico, quare consistebat medium amoris inter sapientiam et differentiam amoris. – Finis amoris – dixit amicus –, numquid scitis, ubi sapientia et differentia manent amoris? Quaerebat amor a sapientia, utrum sine amoris differentia posset exaltare suum intelligere in maioritatem. Inuenit amicus amatum suum; quaerebatur ab eo, cum quo inuenerat eum. – Amice – dixit amor –, in quo dignouisti tuum amatum? Sapientia concordantia – Amoris sapientia – dixit amicus –, numquid in uobis est amoris concordantia? – Amice – dixit amor –, cum amatus sit dilectus et diligibilis, numquid amare tuum principiatiuum est et principiabile? A sapientia et concordantia quaerebat amor, utrum locutae essent cum amico de amato suo. Mirabatur amor de sapientia et concordantia, quare detrahebatur eis apud amatum. – Amice – dixit amor –, quid te facit maiorem habere concordantiam amandi tuum amatum? Quaesiuit amor a sapientia et concordantia, quare amatus et amicus coaequati sunt. Sapientia et concordantia quaerebant ab amoris maioritate, quare laetabatur et quare minoritatem amoris amabat. Sapientia contrarietas – Amice – dixit amor –, quid est tibi occasio obliuiscendi tuum amatum? – Sapientia – dixit amicus –, et quid introiuit in amare meum et deiecit ex eo meum amatum? Pugnabant tres dominae amoris aduersus tres inimicos amoris; quaesiuit amicus ab amore rationem huius belli. Quaesitum fuit ab amore, utrum sciret, quid concordabat amicum et amatum et quid destruebat eorum amare. Ab ignorantia et contrarietate quaesiuit amicus, quare ciuitatem aequalitatis intrare uolebant. Ab amoris amico quaerebant amatores, utrum amare suum minus esse posset in sapientia, quam in contrarietate. 0. Sapientia principium Amatores quaerebant ab amico, utrum sciret, ex quibus nationibus erat populata ciuitas amati sui. Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, cui suus amatus commendauerat amoris thesaurum. Quaesiuerunt amatores ab amico, utrum sciret, de quo est ecclesia, in qua orat et contemplatur suum amatum. Multi falsi amatores mirabantur de amore, cur adeo uehementer satisfaciebat amico in diligendo suum amatum. – Amice – dixit amor –, cur intrasti minoritatem ad odiendum tuum amatum? Sapientia medium In libro sapientiae amoris legebat amicus per amorem et quaerebatur ab eo, utrum inueniret finem amandi. Amatores inuidi quaesiuerunt ab amico, ut ea diceret eis, quae in amandi maioritate illum faciunt permanere. – Amice – dixit amor –, quare sciendi et amandi desideras aequalitatem? Infirmabatur sapientia; quaesiuit amor ab ea, quae suae infirmitatis erat occasio. Sapientia finis Ad fidelem amicum falsi accesserunt amatores, quaerentes ab eo, de quo sapientia et finis amoris rogabant amoris maioritatem. Ibat et redibat amare de amico ad amatum et interrogabatur, quos rumores de amato suo nuntiabat amico. Diligebat amicus amatum suum et petebatur ab eo, quid suum sustinebat amare. Sapientia maioritas Temptabant falsi amatores amicum de sapientia et amore, mirantes, cur illum a scire et amare non poterant separare. – Sapiens amor – dicebat amicus –, scis, utrum te ponere possem in aequalitatem amoris et amandi? Sapientia aequalitas Quaerebatur ab amico, utrum sapiens amor et maior amor esse possent in aequalitate amici et amati. Sapientia minoritas Amor et timor quaesiuerunt ab amico, cui commendauerat suum minorem amorem. Uoluntas uirtus Dominae et domicellae amoris quaerebant ab amico, qui et quales habebantur arbores in uiridario sui amati. Dicebat amicus se multum diligere amatum suum; amor ab eo quaesiuit, de quo uiuebat amare. – Amoris differentia – dixit amicus –, numquid posset esse praeter te uirtuosum amare meum? – Amice – dixit amor –, per quid cognoscis uoluntatem amati tui? – Concordantia – dixit amor –, quare te posuisti inter amatum et amicum? Regem amoris interrogabat regina amoris, quare principiauerat amicum suum de uirtute et amore. Quaerebatur ab amico, quid illuminabat amare suum, cum nocturnabat propter amorem. – Amice – dixit amor –, dedistine uoluntatem tuam amato tuo? Amatores honoris et ualoris quaesiuerunt ab amico, quid impellebat eum tantum laborare propter amorem. 0. – Amate – dixerunt seruitores amoris –, quare misisti in amicum tuum uoluntatem et uirtutem et aequalitatem amoris et amandi? Quaerebatur ab amico, cur conscientiam habebat in amando. Uoluntas ueritas Congratulati sunt falsi amatores a falsitate, quaerentes quare amicus et amatus ab inuicem erant separati. Amor a falsitate quaerebat, cur celabat amico differentiam amoris, quae in amato suo existit. – Amice – dixit amatus –, scisne quid est differentia ueritatis et amoris? Quaesiuit amatus ab amico, quid sibi dixit malum de uoluntate et ueritate amati sui. – Uoluntas – amicus ait –, unde incepisti, cum incepisti odire falsitatem? Quaesitum fuit ab amico, in quo scribebat, cum intendebat epistulam mittere amato suo. Uoluntas amici quaerebatur clamans: – Quid me comburit propter finem amoris? Mirabatur maior uoluntas amici, cur maior ueritas cruciabat eam, ex quo diligebat ueritatem in maioritate amoris et amandi. Per palatium sapientiae et uoluntatis interrogabat amicus rumores de amato suo. 0. – Amor – ait minoritas –, et cur me deicis ex ueritate? Uoluntas gloria Gloria quaerebat a uoluntate, utrum desideraret amatum et amicum esse unam eandemmet essentiam. – Uoluntas et concordantia – dixit amor –, quomodo acquiescere potes gloriae, in qua cruciatur amicus propter amatum? – Uoluntas – dicebat amicus –, cur in amandi poena mihi resistis? Amare et principiare et desiderare obuiauerunt sibi ad inuicem in amore et quodlibet eorum interrogabat alterum de amato. Scire uoluerunt amatores ab amore, utrum amicus et amatus capi possent in amare suum. – Uolose et gloriose – dixit amor –, cur ad inuicem conuertimini in fine amandi? Inuenit amatus amicum suum; et quaerebatur ab amato, utrum inuenerat eum, in maioritate uel in minoritate amoris et amandi. Quaesiuit amicus ab amore, utrum in amato foret aequalitas uolendi et gloriandi. Inuidebant amatores et quaerebant ab amico, cum quo uolificabant et glorificabant eum dominae amoris. Uoluntas differentia Quaerebat amicus ab amore, utrum esset desiderabile differentiam esse in amato suo. Ab amato et amico quaesiuit amor, utrum tantum distarent a confusione, quantum a contrarietate. Uoluntas et differentia amoris inuenerunt amicum et amatum se inuicem diligentes et quaerebant ab eis, quid faciebat eos mutue sic amare. – Amice – dicebant amatores –, ubi crescit tuum amare? – Uoluntas – inquit amicus –, cur intrasti differentiam amandi? Quaesiuit amicus ab amore, utrum amare sui amati esset substantiale uel accidentale. – Amice – dixit amor –, scisne cur amati et amici est desiderabilis aequalitas? Ab amici uoluntate quaesiuerunt amatores, cur erat modica in amare. 0. Uoluntas concordantia – Concordantia – uoluntas ait –, cur de me conqueritur amatus? Odiuit amicus amatum suum et quaerebatur ab eo, de quo principiauit odire suum. Quaerebatur ab amico, utrum in amare suo diligeret concordare. Ab amato quaesiuerunt amores, utrum sustineret labores et languores ex hoc, quod amatus erat. – Amice – dixit amor –, quid te compellit oboedire tuo amato? – Concordantia – dixerunt amatores –, ubi ligatur uoluntas amici et amati? – Amice – dixit amor –, quid obligauit te seruire tuo amato et eum honorare? Uoluntas contrarietas – Uoluntas – inquit amicus –, ubi quaeris amatum meum? Quaerebat amicus a uoluntate sua, quae propinquior erat illi, aut concordantia aut contrarietas. – Uoluntas – amicus ait –, cum quo possem uincere contrarietatem? Quaesiuit amicus a uoluntate sua, quid tantum remouerat eam ab amato suo. Ab amato quaesiuerunt amatores, utrum in uoluntate sua coaequare posset amare et odire. Maioritas et minoritas obuiauerunt sibi inuicem et quaesiuerunt ab amico, utrum amatus a uoluntate sua priuare posset amare. Uoluntas principium Uoluntas inuenit amare, quod clenodia portauerat ad amatum et quaesiuit ab eo, quae erant illa clenodia, quae miserat amicus amato suo. Ad amatum misit amicus amare suum et amor inuenit illud interrogans, cur tam celeriter ibat. A maiori amato quaesiuit maior amicus, utrum maiorem amorem dedisset ei. In igne amoris ardebat amicus clamando, quaerens unde suum incepit ardere. Quiescere uolebat amicus, quia uexatus erat prae amore et dicebat: – Quid me excitat ad amandum? Uoluntas medium Equum uoluntatis equitabat amicus; amores autem interrogabant eum, ubi equum suum adaquabat. Quaesitum fuit ab amico, in qua parentela stabat cum amato suo. Ab amoris aequalitate quaerebat uoluntas, quid intendebat amatus et amicus. Quaesiuit amicus a minoritate, utrum amatus suus puniret eum. Uoluntas finis A uoluntate, fine et maioritate quaesiuerunt amatores, quid facit amatum et amicum esse coniunctos. Amoris dominae ab amico quaesiuerunt, quid uulnerauerat illi suum amatum. – Uoluntas – dixit amicus –, quid te impedit uenire ad maioritatem finis et amandi? Uoluntas maioritas Ab amoris esse quaesiuit amoris priuatio, utrum sit maior uoluntas, quae possit esse inter amicum et amatum. In amoris maioritate languebat et moriebatur amicus; amor autem ab eo quaerebat, cur non diligebat amatum suum amandi minoritate. Uoluntas aequalitas Quaesiuit minoritas ab amico, in quo gaudebat et delectabatur uoluntas eius. Uoluntas minoritas Mirabatur amoris minoritas et quaerebat, quomodo ab ita remotis se poterant inuicem diligere amatus et amicus. Uirtus ueritas – Uirtus et ueritas – inquit amor –, quid est delectatio amati et amici? – Ueritas – ait differentia –, cum quo uirtutem habetis attingendi amare amati et amici? – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quae tuum amatum tibi repraesentant? A ueritate et uirtute quaesiuit amicus, in quo scribebant librum amati sui. Quaerebatur ab amico, in quo palatio morabantur nuntii, quos sibi miserat suus amatus. – Amor – dixit amatus –, scitisne qui sunt socii amici mei? Gula, luxuria et auaritia falsitatem inuenerunt, de amico conquerentem, et interrogabant eam, cum quo destruebat eam amicus. Quaesiuit uirtus a ueritate, utrum id esset in amato suo, per quod maioritatem sentiebat in amare. – Amice – dixit amor –, quid te nutriuit tantum diligere, quantum amabilis est tuus amatus? 0. Ait amicus: – Minoritas uirtutis et ueritatis, et cur adeo frequenter uoluntati meae te repraesentas? Uirtus gloria Quaesiuerunt amatores ab amico, ubi colligebat fructum uirtutum, quas seminabat. – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quae te excitauerunt ad magis amandum? Falsi amatores ab amico quaesiuerunt, cur amatus amatoribus indigebat. – Amate mi – dixit amicus –, cum tu sis tam nobilis et tam honorabilis in mundo, cur non habes plures amicos, quam inimicos? Quaesiuit amicus a gloria, cur ipse poenas amando sentiebat. A fine et a gloria quaesiuit amicus, cur in eis non poterat quietem habere. – Amice – dixit amor –, cum quo maiorificas amare tuum? – Amice – dixit amatus –, cur intrasti in ciuitatem amoris et aequalitatis? Quaerebatur ab amico, cur oboediebat uitiis, cum pro eis oboedire pateretur poenam, cadens in iram sui amati. 0. Uirtus differentia – Differentia – dixit concordantia –, numquid est tibi uirtus, per quam concordare meum sit de uirtute et de amare? – Uirtus – inquit amor –, quomodo resistis contrarietati amandi? Quaesiuit amicus a uirtute, utrum ipse posset esse una eadem essentia cum amato suo, existente differentia inter eum et amatum suum. – Uirtus et differentia – dixit amor –, numquid potestis esse unum amare? – Amate et amice – dixit amor –, quid facit uos esse distinctos in amare? Quaerebatur ab amico, qua ratione differentia et uirtus poterant esse in maioritate amoris et amandi. – Differentia – dixit uirtus –, cum amicus non sit amatus, possemus tu et ego esse amatus et amicus? – Amice – dixit amor –, scis unde minoritas amandi procedit? Uirtus concordantia – Uirtus – ait concordantia –, quid te facit a contrarietate disparantem in amare? Quaesitum fuit ab amico, quomodo incipiebat amare de uirtute et concordantia. – Amice – dixit amatus –, scisne cur amare oritur de amore? Amores quaerebant ab amico, quos labores in amando patiebatur. Amatum et amicum interrogauerunt amatores, cur propter amare iacebant in uirtutibus infirmi. Quaerebatur ab amico, utrum totam suam concordantiam et totam suam uirtutem applicabat ad amandum suum amatum. – Uirtus – ait concordantia –, quem equum equitabat amicus, cum amato suo fugiebat? Uirtus contrarietas Uitia quaerebant a principio, ubi principiabat uirtutem de uirtute; rogabantque illud, ut ibidem contrarietatem de contrarietate principiaret. – Uirtus – ait amor –, numquid posses existere in medio contrariorum? Quaerebatur ab amatoribus, quare non ibant quietum in fine amoris et amandi. – Amice – dixit amatus –, quis te protexit, quoniam uictus non fuisti in amandi maioritate? – Contrarietas – ait concordantia –, possesne aequaliter in uirtutibus et uitiis esse? – Amice – dixit amor –, quid te facit cum inimicis amati tui participare? Uirtus principium – Uirtus – ait amor –, quae sunt tuae regiones? Et tu amor – ait uirtus –, ubi incepisti amare? Rogabat amicus amatum suum, ut concederet ei uirtutes; quaesiuit amatus ab eo, ad quid eas uolebat. Quaesitum fuit a principio, utrum potuisset principiare uirtutem in amandi maioritatem. – Uirtus et principium – ait amicus –, numquid potestis aequales esse in amore et amare? Ueniebat amicus uisum amatum suum et quaesiuerunt ab eo amores, utrum de longinquis finibus ueniret. Uirtus medium Amatores multi quaesiuerunt ab amico, cum quo suum amare faciebat uirtuosum. Quaerebatur ab amico, in quo cognoscebat maioritatem uirtutis. Amatus et amicus quaesiuerunt ab amatoribus suis, utrum sciret subiectum extensae uirtutis et amoris. – Amice – dixit amor –, cum quo deicis ex amare tuo minoritatem? Uirtus finis Mirabatur amor de uirtute et fine, quare quaerebant, ut daret eis amor maioritatem sui amare. Uirtus et finis amoris quaesiuerunt ab amico, utrum aequaliter esset sanus et infirmus propter amorem. Amatores quaesiuerunt ab amico, qui erant uinctores et tortores uincientes et torquentes propter amorem amatores. Uirtus maioritas Amatores amoris quaesiuerunt ab amico, cur eos reprehendebat uirtus amandi. Ab amoris aequalitate quaesiuerunt amatores, utrum essent aliquis amans et aliquis amatus in amare uirtuoso aequales. Uirtus aequalitas Toxicatus erat amicus prae amore et quaerebatur ab eo, quid potauerat eum amandi ueneno. Uirtus minoritas Cum tribus dominabus amoris manebat amicus; alia illarum affligebat eum, alia occidebat eum, alia uero sustentabat eum; et quaesiuit amicus ab amato suo, utrum sciret amorem. Ueritas gloria Quaesiuit amicus ab amoris differentia, utrum gloria et ueritas in amato suo essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia eodem numero. In naui amoris nauigabant amatus et amicus per mare amoris et quaesiuerunt amatores, qui sunt pisces maris illius. – Ueritas et gloria – dixit falsus amor –, ut quid cruciatis seruitores meos? – Amor – inquit amicus –, scisne quare gloria et ueritas alia de alia inuicem conqueruntur? – Ueritas – inquit amicus –, ubi uerificas gloriosum? Et tu gloria, ubi glorificas uerosum? Comedebant et bibebant amicus et amatus super mensam amoris et quaerebatur, qui erant seruitores eorum. Amores ab amato quaerebant, cur in maioritate amoris et amandi glorificauerat suum amicum. – Uerificare et gloriari – dixit amor –, ubi possetis coaequari in bonitate, magnitudine, duratione et potestate, quoniam mittere uos uolo ad amatum meum? Amores multi quaesiuerunt ab amato, cur descenderat ad amandum tantam minoritatem bonitatis, magnitudinis, durationis, potestatis et ueritatis. 00. Ueritas differentia Amoris dominae desiderabant seruire amato et amico et quaerebant, ubi possent eos inuenire. – Ueritas – inquit amor –, cur permanes in differentia amici et amati? Ualores, reuerentiae et honores a ueritate quaesiuerunt, quod pretium habuerat de amico, quem uendiderat amato. – Ueritas et differentia – dixit amor –, cur permanetis in amare? Quaesitum fuit a ueritate, cur in uerificare suo existebat finis amandi. – Ueritas – dixit differentia –, qua natura potes existere in amandi maioritate? – Ueritas – inquit amicus –, ubi repperisti aequalitatem amoris et amandi? – Minoritas – inquit maioritas –, quare uis, ut amatus non emat amici uoluntatem? 0 Ueritas concordantia – Contrarietas et parcitas – dixit amor –, cur resistitis mihi ad dandum ueritati concordare et amare? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret, quomodo principiabat amare. – Amor – dixit amicus –, quomodo sufficere posset amare amato meo? Imperatores et reges quaesiuerunt, quid portabat ad amatum et amicum amoris secreta. A maiore amato et maiore amico quaerebant amores, utrum coniuncti essent in maiori ueritate et concordantia amoris. – Ueritas et concordantia – dixerunt flores amoris –, cur aequales existitis in amore et amare? Stabat amor otiosus et quaesiuerunt amatores ab eo, ubi perdiderat amare suum. 0 Ueritas contrarietas Quaesiuerunt amatores ab amico, utrum sciret, quibus armis ueritas et falsitas ad inuicem pugnant. Amoris differentiae amicum inquirebant, quaerentes a ueritate, ubi prae amore languebat. Amores ab amato quaesiuerunt, quibus uirgis feriens disciplinabat amicum suum. – Ueritas amoris et contrarietas amoris: Et qui sedauit resistentiam, quam habere solebatis in amare? – Aequalitas – ait amor –, numquid esse potes de ueritate et contrarietate? – Ueritas – amicus ait –, numquid amor amare suum uult duplare, ut amandi minoritati resistat? 0 Ueritas principium – Amor – inquit amicus –, nonne uerificare et principiare sunt in amare meo? Amare inuenit uerificare, quaerens ab eo, utrum ueritas uel principium principiassent illud. Interrogabat amicus ueritatem et principium dicens: – Numquid est amatus meus adeo potens, quod principiare posset maius amare et uerificare? Ab amoris aequalitate quaesiuerunt amatores, utrum ipsa posset esse in uerificare, principiare et amare. – Minoritas – inquit amor –, numquid uelles esse in maioritate? 0 Ueritas medium Amoris dominae ab amoris medio quaesiuerunt, quid erat finis et complementum amoris. – Amor – amicus ait –, nonne posset amatus meus dare mihi maioritatem ueritatis et amoris et amandi? – Amice – dixit amor –, ubi tuum imaginaris amatum? – Amor – dixit amicus –, numquid ego possum perdere amatum meum? 0 Ueritas finis – Amor – amicus ait –, ex quo me dedisti amato meo? Nonne tanta est tibi potestas et iustitia, quod des mihi meum amatum? – Amores – dixerunt amatores –, cur assistunt in labore amicus et amatus? – Ueritas et finis – ait minoritas –, cur me captum detinetis in carcerem maioritatis? 0 Ueritas maioritas – Maioritas – inquit amor –, nonne potest esse in maiori ueritate aequalitas amici et amati? Amores, ualores, reuerentiae et laudes quaesiuerunt ab amico, quid exstinguebat ei suum amare. 0 Ueritas aequalitas Ab amico quaerebant amatores, utrum in eius essentia ueritas et amor aequales esse possent. 0 Ueritas minoritas – Minoritas – inquit amor –, cum quo aufertis amatores ab amato meo? Quinta distinctio, secunda pars Decima quaestio  Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum in amare suo haberet potestatem de differentia et differentiam de potestate. Solutio: Differentia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt rationes inconfusae et per quod bonificans et bonificabile sunt inconfusa et aliud ab alio distinctum. Considerauit amicus ut plurimum in quaestione, quam sibi fecerat eius amatus, et mirabatur cur sibi talem fecerat quaestionem et dixit ei: – Amate mi, bene scis uelut in definitionibus principiorum amantiae continetur, quod unumquodque ipsorum principiorum alteri tradit similitudinem suam. Ergo, necesse est potestatem esse de differentia et differentiam de potestate, substantiali potestate dante propriam potestatem accidentalem substantiali differentiae et e contrario, ut differentia sibi appropriatam possideat potestatem, qua possit id existere, quod ipsa est, et differentiare. Similiter et differentia substantialis potestati substantiali differentiam accidentalem approperat, ut differentiare possit inter hoc et aliud et ea faciat existere et agere inconfuse seu distincte. – Iterum amate mi – dixit amicus –, bene scis magnitudinem dare similitudinem suam differentiae et potestati. Et ideo est magnitudo de differentia et potestate, et per hanc magnitudinem, quam differentia et potestas possident, est magnitudo de potestate, quae est de differentia, et de differentia, quae est de potestate, quoniam nobilissimum est cuilibet principiorum quodlibet eorum esse de alio, permanente quolibet ipsorum in sua propria unitate et natura. Hoc idem etiam, amate mi, habet esse de bonitate, duratione et cetera. – His igitur sic existentibus et te sciente, amate mi, amare meum, quo te amo, esse ualde bonum, magnum, potentem et cetera, quod tamen esset impossibile, si non haberet in se potestatem, quae esset de differentia, et differentiam, quae esset de potestate, admiror ualde cur hanc mihi fecisti quaestionem.  Amoris differentia est ipsa, quae amantem et amatum in amare facit esse distincta. Propendit amor amicum displicentiam habere, quia suus amatus talem sibi fecerat quaestionem et excusauit amatum his sermonibus dicens: – Amice, tuus amatus habet multo nobilius et altius amare, quam tu habes. Nam, in amare tuo est potestas de differentia per accidens et e contrario, sicut tumet dixisti, sed in amare tui amati est potestas de differentia et e contrario substantialiter, eo quod in amato tuo quodlibet principium est aliud et e contrario, una eademmet essentia et natura numero, ut dictum est. Et quoniam tu non habes adeo nobile nec adeo uirtuosum amare, sicut amatus tuus, facit ipse tibi quaestionem praedictam, ut de tuo amare talia sibi respondeas, quae sunt ad laudem sui amare, annuendo in amare tuo esse potestatem de differentia et e contrario per accidens, sed in amare suo substantialiter.  – Amice – dixit amor –, prout in decima regula continetur et in tertio paragrapho de definitione differentiae, considerare potes quomodo de quaestione, quam tibi fecit amatus tuus, alta et nobilis responsio potest educi. Dic ergo, amice, quomodo potest amare tuum attingere altitudinem et nobilitatem amati tui, nisi eius excellentissima contempleris? Nonne bene scis quoniam in elementatis calor, quem dat ignis aeri, est ex quo ignis dat eum illi et subicit, ut ipse aer se ipsum calefacere possit et aquam et terram? Uerumtamen illum calorem datum aeri ita retinet sibi ignis, quod ipse calor et est ignis et est aeris; ignis quidem essentialiter, aeris uero accidentaliter. Super hoc siquidem genus caloris concordant ignis et aer, sicut pater et mater super filium suum et se inuicem diligunt in eodem, quoniam est ex utroque; simili modo etiam est in ceteris rebus naturalibus his similibus. – Amice, ergo, considera simili natura in amare tuo, quomodo sit in eo potestas de differentia et e contrario, istis principiis inuicem concordantibus super hoc, quod alter alteri tribuit, sibi retinens illud idem. Ita namque considerando, ascende ad contemplandum amatum tuum super amare tuum et super ea, quae consistunt sub amare tui amati, et contemplando considera, quomodo in amato tuo substantialiter existit potestas de differentia et e contrario et superapplica cetera principia, scilicet bonitatem, magnitudinem et cetera. Deinde propende tibi quomodo istae possessiones sunt essentiales, permanente qualibet hoc, quod ipsa existit, et existente qualibet alia et e contrario, concordante qualibet alii et e contrario, in hoc, quod ipsa est, et in hoc, quod tribuit et acceptat. Quare, si haec omnia contemplando consideres, secundum huius Artis doctrinam, profecto dicere potes te contemplationis considerationem superexcellentem habere. – Et haec est ratio, quare tuus amicus hanc tibi fecit quaestionem, uidelicet ad excitandum te et mouendum ad multum excellenter eum contemplandum et ad exaltandum amare tuum in hac superexcellenti contemplationis consideratione, nec amico sui amati aliqua dicta displicere debent, tantum debet eius amare sermones.  Si non esset potestas de differentia et differentia de potestate, amoris medium existere non posset inter amatum et amicum. – Amor – ait amicus –, secundum hanc quartam conditionem `potestatis et differentiae significatur solutio quaestionis huius, quam fecit mihi meus amatus. Quoniam, nisi in amare esset potestas de differentia et e contrario, non posset amare meum existere inter meum amatum et me; quoniam, si in amare meo esset potestas, ita quod non esset de differentia, et si in eo esset differentia, ita quod non esset de potestate, alia alii sufficere non posset, quia deficeret eis principium et finis. Principium quidem in hoc, quod alia de alia principiari non posset; finis uero in hoc, quod potestas non moueretur ad differentiandum neque differentia ad possificandum. – Hoc idem etiam esset de aliis principiis, itaque non posset amare consistere inter amantem et amatum. Sed, quoniam in ipso amare est potestas de differentia et e contrario, plus est in ipso amare, quam si alia illarum non esset de alia; et quoniam illud plus implicat complementum et ponit id, quod sua priuatio ponere non potest, idcirco potest amare perseuerare inter amatum et amicum. Quare, amor, bene scio, quoniam amatus meus scit haec omnia in amare meo, nam ex eo mihi peruenit quicquid habeo boni et amandi. Tantum autem amatum meum timeo contra me ex aliquo fieri offensum quod, cum mihi ex aliquo iacit quaestionem, subito timeo me gessisse quicquid uel dixisse contra eius ualorem, honorem, reuerentiam et amorem, mallemque mori, quam quod amatus meus mihi suspectum haberet. Undecima quaestio  – Amice – dixit amatus –, numquid est tibi tanta potestas amandi amando in me unire, quanta est amando in me unitatem? Solutio: Concordantia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, in uno et in pluribus concordant. Priusquam amicus super hac quaestione responderet amato, considerauit in natura et definitionibus principiorum, in quaestione contentorum, et maxime in concordantiae definitione; et prout attingere potuit naturam et definitiones ipsorum principiorum, respondit amato suo dicens: – Amate mi, amoris concordantia ad magnitudinem amoris et ad potestatem amoris applicata, me ducit in uiam tibi respondendi. Et tibi dico quod ex hoc, quod concordantia est principium substantiale, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera concordant in una substantia ex ipsis constituta, ipsis principiis unientibus de se ipsis ipsam substantiam, sub agente naturali illam substantiam generante, oportet in tantum amari actum uniendi illam quantum unitatem eius, cum ipsa substantia potest suum uniri substantiale et praeter ipsius substantiae unitatem esse non possit. – Cum ergo te, amate mi, considero unam substantiam esse et unum unire de bonitate, magnitudine et cetera unitum, oportet secundum naturalem rationem me tantam amandi te potestatem sentire, amando in te unire, quantam eam sentio amandi tuam unitatem, ut amandi magnitudini satisfaciant magnitudo et potestas, et ne tuum unire sit minus amabile quam tua unitas, per quod siquidem unire, tu es una unitas et una substantia, quae conuertitur cum omnibus principiis tuis.  Amoris concordantia est ipsa, per quam amans et amatus in amare concordant. – Amate mi – dixit amicus –, de te et de me procedit amare, cum sis amabilis et ego amans, in quo scilicet amare existit concordantia bonitatis, magnitudinis et cetera ipsius amare. Hoc siquidem amare, tuae et meae similitudines amantur, in quibus amando concordamus me amante te et te amante me, secundum ipsas similitudines, quae sunt ipsae scilicet bonitas, magnitudo et cetera. Quare, si non amarem in te tantum unire quantum unitatem, non amarem te secundum tuas et meas similitudines; in te namque tua bonitas unit de semet unam bonitatem in magnitudine, duratione, potestate et cetera. Ita quod est bonitas magnitudinis, bonitas durationis, bonitas potestatis et cetera, una eadem est bonitas et permanet ipsa substantialis bonitas unitiua, una bonitas in se ipsa, de qua influitur bonitas magnitudinis, bonitas durationis et cetera. Hoc idem amare habet etiam esse de tua substantiali magnitudine et de tua substantiali duratione et cetera. – Et quoniam bonitas tua, magnitudo et cetera, sunt unamet unitas, scilicet una essentia et natura eadem numero; et quoniam bonitas influxa in magnitudinem et bonitas influxa in durationem et cetera, una eademmet numero est bonitas, existit quidem in tua unitate actus uniendi, ita quod ipsa bonitas influens, et bonitas magnitudinis et bonitas durationis et cetera, se unit unam bonitatem tantum in bonum in substantia, ita quod in ipsa substantia tua non est, nisi tantum una bonitas. – Haec autem unio, quae est bonitatis magnitudinis et bonitatis durationis et cetera, et bonitatis influentis habet esse, quia bonitas simpliciter et magnitudo simpliciter et cetera principia substantiae tuae simpliciter sunt unamet essentia et natura eodem numero, in qua fit unio influentis et refluentis. Influentis quidem eo, quod bonitas unam influit bonitatem in magnitudinem, cum ratione bonitatis magnitudinem oporteat esse bonam; et eo quod unam influit bonitatem in durationem, cum durationem, ratione bonitatis, oporteat esse bonam, et sic de ceteris principiis. Refluentis uero eo, quod bonitas magnitudinis et bonitas durationis et cetera, refluitur una bonitas eadem numero, quia bonitas huius et bonitas istius et cetera unitur una essentia et natura numero. – His igitur sic existentibus, amate mi carissime, oportet me tantum diligere te ratione uniendi quantum ratione unitatis, ut amem te secundum tuas similitudines et secundum eas similitudines, quas mihi donasti, te similitudinibus tuis fruente.  – Amate mi – dixit amicus –, dum considero duas definitiones antedictas, applicans eas ad undecimam regulam, secundum hoc oportet me habere tantam potestatem ad amandum in te unire, quantam ad amandum in te unitatem. Nam, abstrahendo in ratione mea phantastica magnitudinem, durationem et cetera, bonitatis tuae, remanet simpliciter unitas tuae bonitatis in ratione mea; et contrahendo unitatem tuae magnitudinis, durationis et cetera, ad tuam bonitatem, oportet me considerare in tua bonitate esse bonificare; nam, sine illa, non esset in ea magnitudo nec duratio et cetera. – Ergo, sicut oportet me amare ipsum bonificare tuae bonitatis, sic oportet me amare unire tuae unitatis, contrahendo bonitatem, magnitudinem et cetera, ad tuam unitatem, quod scilicet unire existit inter bonificatiuum et bonificabilem, bonificante existente alio a bonificabili et e contrario. Hanc autem aliationem amari oportet, ut ametur eorum inconfusio et ut unumquodque ipsorum principiorum ametur inconfuse in concordantia amici et amati, in una unitate essentiae amici et amati et in concordantia unitatis et uniendi bonitatis, magnitudinis et cetera in amato et amico.  Magnitudo et potestas adeo magnam et potentem habent concordantiam in amato, quod in tanto concordant in unire amati, quantum in eius unitate. Et ex hoc habet amicus tantam concordantiam amato suo diligendo eius unire, quantam diligendo ipsius unitatem. – Amate mi – dixit amicus –, secundum septimam conditionem `magnitudinis et potestatis, significatur quod ego te possum tantum amare, quantum amo in te operationem tuae unitatis. Nam, ex quo tua magnitudo et tua potestas in tantum concordant, magnitudo quidem unire unum magnificare et potestas unum possificare, quantum in existere magnitudinem unam et potestatem unam, et magnitudinem et potestatem unammet essentiam et naturam eodem numero, oportet in me tantam influi potestatem amandi, amando unire, quantum amando unitatem, et amando tantum unitatem, quantum unire. Ex quo in te, amate mi, unitas et unire sunt eademmet essentia et natura eodem numero, scilicet unamet substantia, quae est tumet, amate mi carissime. Duodecima quaestio  Magnitudo et uoluntas amici quaesiuerunt ab amato, utrum in se ipso plus posset amicum remouere a contrarietate, quam in aliquo alio ente. Solutio. Contrarietas est quorundam mutua resistentia propter diuersos fines. Indignatus fuit amatus, quoniam magnitudo et uoluntas amici talem fecerant ei quaestionem et his sermonibus respondit illis: – In me nulla est contrarietas, sed potius sum ipsa concordantia, quae est ipsa concordia distinctorum finium, ut sint unus finis eadem essentia et eodem numero. Ego quidem sum contrarius contrarietatis, cui cum bonitate, magnitudine et cetera, contrarior, et quicquid in me est, existit substantiale absque aliquo accidente: Ego sum quicquid est in me, et quicquid est in me, est totum meum esse. – In quo ergo possem ego tantum remouere amicum meum a contrarietate, quantum in me ipso, uniendo illum mihi et diligendo et magnificando et bonificando eum in me, cum a nullo alio ente tantum remota et disparata sit contrarietas quantum a me? Satis inscium habeo quemcumque facientem mihi talem quaestionem. – Et uos, magnitudo et uoluntas – ait amatus –, non multum bene agitis, cum mihi facitis eam; etenim secundum definitionem contrarietatis, propendere potestis et bene scire quod, cum ego sim ipsum, quod dici potest `definitio contradictoria definitioni contrarietatis, profecto non possum amicum tantum a contrarietate remouere, quantum in me ipso.  Contrarius amor est qui magno et bono amori amantis et amati resistit. – Amate – dixit magnitudo amici –, utique uerum est te esse concordantiam ac etiam bonitatem, magnitudinem et cetera. Et quamuis quicumque alius amatus habeat concordantiam et bonitatem, magnitudinem et cetera, non tanta potest nec sufficit esse ipsa sua concordantia bonitas, magnitudo et cetera. Uerumtamen, inter te et amicum tuum habet contrarietas magnum posse, quia facit te minus amari quam honores, parentes, prosperitates, delectationes, pecuniam et ceteras diuitias huius mundi, ut manifeste patet et ut in definitione contrarietatis manifestatur. Necnon etiam contrarietas amicum tuum detinet in laboribus, periculis, languoribus, suspiriis, cogitationibus, lacrimis et fletibus, de difficilique uiuit et a te uix sustentatur. – Ergo, amate, cum tantum possis amicum tuum a contrarietate remouere et plus in te ipso, quam in alio ente, quare non coniungis eum in tantum tibi, et non ponis eum tantum in tua concordantia, bonitate, magnitudine et cetera, quod omnino remotus sit et disparatus a contrarietate, illum occidente et in tristitia detinente, quae impedit eum diligere te et honorare ualores tuos?  – Magnitudo – dixit amatus –, sicut in tertio paragrapho de contrarietate significatur, scire potes quod remoueo meum amicum a contrarietate plus in me ipso, quam in alio ente et plus transmitto sibi secundum intentionem et finem similitudines meas, quam alias. Tu autem, magnitudo, cum ei transmitto similitudinem meae magnitudinis, assumis eam sub forma paruitatis, assumens sub forma magnitudinis eas similitudines prosperitatum huius mundi, quas transmittit contrarietas, compellisque uoluntatem diligere similitudines meas cum minoritate, sed cum maioritate illas similitudines, quas transmittit contrarietas. – Quare non est mirandum, si contrarietate uexetur amicus et si sit timidus et pusillanimis at audacia nudus, qua indiget ad faciendum ardua et utilia propter meum honorem et amorem. Tu enimmet et uoluntas ei contrariamini, subiugantes eum seruituti contrarii amoris et refunditis super me totum pondus criminis, quod minime super uos diligitis replicari, nec in bono sed in malo potius uestra uultis uti libertate, ducentes amicum contra finem et ueram intentionem ad ea opera, quae uos uultis. Uerumtamen ex his omnibus oportebit uos reddere rationem mihi, qui uestri sum dominus atque iudex.  In magnitudine concordantiae amici et amati distat uoluntas ab eorum contrarietate. – Magnitudo et uoluntas – ait amatus –, secundum hanc sextam conditionem `magnitudinis et uoluntatis denotatur quod plus possum amicum a contrarietate remouere in me ipso, quam in aliquo alio ente. Nam ex hoc, quod magnitudo concordantiae maior est inter me et amicum meum, quam inter me et aliquod aliud ens, quod non est amicus meus, possum ego amicum meum magis remouere a contrarietate in me ipso quam extra me ipsum. Quod, si non, falsificaretur quidem praedicta conditio, ita quod in magnitudine concordantiae amici et amati non distaret uoluntas eorum a contrarietate, sed potius coniungeretur contrarietati, distans a concordantia in magnitudine concordantiae amici et amati, quod est impossibile. – Quare uobis respondeo secundum antedictam conditionem, cum sit uera, quod plus possum amicum in me remouere a contrarietate, uidelicet eum unire mihi, quam in aliquo ente, uniendo meam concordantiam et suam et magnitudinem meam et te, magnitudinem amici mei, et uoluntatem meam et te, uoluntatem eius; similiter et bonitatem, durationem et cetera mei et amici mei, permanente me concordantia, magnitudine, uoluntate, bonitate et cetera, absque aliqua contrarietate. Quarta distinctio Potestas ueritas Dilexit amicus ueritatem, in qua potestas amati gloriam reuelauit, ut amici uoluntas quiesceret in amare. Uoluntas potestatis, ueritatis et differentiae numquam fragilis neque falsa neque confusa fiet in amare. Potestas, ueritas et concordantia ceperunt amare amoris in amato. Ueritas et falsitas magnam habebant resistentiam in amico propter amatum; uicta foret ueritas, si non iuuasset eam amatus. Incepit principium in uero amore, spe et patientia, ut amicus potentem amorem haberet sustinendi labores et aduersitates, propter ueritatem et amorem. In medio amati et amici existit ueritas, ut amicus posset amati sui uera narrare. Ueritas et potestas finem amoris ad amatum extulerunt, ut amando amatum suum inde scanderet amicus scala potestatis et ueritatis. Potestas et ueritas ad maioritatem amandi amicum extulerunt, ut amatus cognosceretur et diligeretur in maioritate potestatis, ueritatis et amoris. Amicus, quanto poterat, in amore suo potestatem et ueritatem coaequabat, ut inde posset ea, quae per amandi defectum perdiderat, restaurare. 0. Stabant potestas et ueritas coram amico et amato; amicus autem potestatem et ueritatem amato suo et minoritatem tribuit sibi ipsi. Potestas gloria Quoniam potestas, praeter amoris differentiam, non potest in amati gloria dare quietem amico, existit differentia amandi et amabilis. In uicum gloriae uenerunt hospitatum potestas et concordantia, quae sunt nuntii amici et amati. Adeo uehementer plorabat et plangebat amicus magnam gloriam, quam propter amorem contrarium affines sui perdebant, quod potestas eum non poterat consolari nec in gloria poterat quiescere. In sua gloria et de sua gloria et per suam gloriam et in sua potestate et de sua potestate et per suam potestatem principiauit amatus amicum suum, ut amicus posset melius amare et cognoscere gloriam amati sui. Per medium amoris iuit amicus uisum gloriam amati sui, ut in ea posset existere cum amato suo. Finis amoris amici est amicum posse sufferre labores, languores, afflictiones, uituperia, bonorum perditiones et mortem ad honorandum gloriam amati sui. Obdormiuit amicus in amoris minoritate; excitatus est in amoris maioritate; ideo potest amicus descendere ex gloria sui amati. In aequalitate potestatis se coaequant glorificans et glorificabile; in aequalitate gloriae se coaequant possificatiuum et possificabile; ideo consistit aequalitas amabilis in amore et amare. Si minoritatem inueniret amicus in amati sui gloria, numquam posset amare suum amatum absque minoritate amoris et amandi. Potestas differentia Potestas non potest de concordantia sine differentia neque de differentia sine concordantia; ideo conuertitur cum differentia et cum concordantia in amore et amare. Si potestas et differentia in contrarium amorem peruerti possent, numquam in amoris concordantiam possent conuerti. Non posset potestas amoris principia sine differentia principiare, nec ea differentia sine potestate differentiare; ideo potestas et differentia sunt amabiles in principiando amare. Si non essent potestas differentiae et differentia potestatis, amoris medium existere non posset inter amatum et amicum. Cum fine potestatis, differentiae et amoris ligauit amicus amare suum ad amatum. In maioritate potestatis et differentiae, facit amor existere suum amare, ut amicus cum amandi maioritate ascendat uisum altitudines amati sui. In differentia amati et amici existunt potestas et aequalitas, quae detinent captum amorem. Si minor esset differentia, quam potestas in amare, non esset potestas maior in existere et agere, quam in existere tantum. Potestas concordantia Nisi potestas maior esset in concordantia, quam in contrarietate, indignum esset in Deo fore potestatem, concordantiam, amorem et amare. Potestas et concordantia exhortatae sunt amorem, quod inciperet eas diligere in perseuerantia. Per omnes amoris extremitates, expanderunt se potestas et concordantia, in amoris medio se iungentes. Potestas finem amoris in concordantia scrutabatur; concordantia uero inuestigabat eum in potestate; in amare autem inuenerunt illum. Ascenderunt potestas et concordantia ad maioritatem, ut amare amici non descenderet ab amato. Ut potestas de concordantia multum possit, in amore coaequat se concordantiae in amare. Recessit potestas de minoritate in concordantiam et concordantia de contrarietate in potestatem, ut in maioritate sisteret amor amici. Potestas contrarietas Adeo sistit in alto principio amare amati, quod eo non potest ascendere contrarius amor, nec ibidem suum amare contrarium principiare. Amatus et amicus in tanto sunt amore, quod in amoris medio contrariandi potestas intrare non potest. Sicut potestas contrariandi contradicit amandi fini, sic potestas concordandi non fini contradicit amandi. Si potestas per contrariari ascendere posset ad maioritatem amandi, non posset ad eam ascendere per concordantiam. Amicus, quantum potest, amori contrario resistit in aequalitate potestatis et concordantiae. Contrarietas et minoritas resistunt potestati et maioritati in amore et amare. Potestas principium Quoniam potestas amoris plus potest de principio amoris in amoris medio existendo et agendo, quam existendo tantum, sunt amabilia opera eius. Sicut plures uoces uniunt unam uocem, sic potestas plura unit principia ad unum finem amandi. Quia potestas maius est principium in habitu, quam in potentia et in actu, quam in habitu, maior est in amare, quam in odire. Potestas et principium in amare se coaequauerunt, ut amicus non indigeret possificare nec principiare in amare. Ut amando suum amatum non habeat amicus amoris defectum, extenditur tota potestas per tota cetera principia et e contrario, et alia tota per alia tota, et omnia simul maioritati amandi tradunt similitudines suas, ut in amandi maioritatem eam conuertant. Potestas medium Potestas amoris amatum et amicum coniungit in amoris medio, ut habeant ambo finem unum amandi. In medium potestatis intrauit amor et e contrario, ut in utriusque medio amandi maioritatem haberet amicus. Cum amoris potestate coaequat amicus in amoris medio principium et finem amandi. In amoris medio remouet amicus amare suum, cum amoris potestate, ab amoris minoritate, ut ascenderet ad extendendum et operandum in medium amoris. Potestas finis Ascenderunt potestas et finis ad maioritatem amandi, ut in ea consisterent et operarentur amare. Potestas, finis et aequalitas induerunt se amorem, ut amare nutrirent. In minoritate potestatis existit finis amoris infirmus; ideo rogat amicus amatum suum, ut concedat ei potestatem amandi. 0. Potestas maioritas Si maior amoris potestas praeter aequalitatem existeret in maioritate, existeret quidem in maioritate cum amandi minoritate et ploraret amicus defectus amati sui. Nisi maior potestas et minor potestas coniunctae forent et unitae in unum amare, potestas nequaquam posset amorem multiplicare in maioritatem amandi. Potestas aequalitas Uisitat amati potestas potestatem amici sui, qui infirmus iacebat in minoritate; cum aequalitate potestatis amoris et amandi sanabat amatus eum. Potestas minoritas Minoritas amoris uoluit se tradi amico, ut per eam diligeret amatum suum; eam autem amicus tollere non potuit, quia noluit eius amatus. Sapientia uoluntas – Sapientia et uoluntas – dixit amicus –, concedite mihi uirtutes, quarum indigeo uestire meum amare. Dum amicus in amati sui ueritate scientiam intelligebat, diligebat amantiam in bonitate sui amati. Sapientia et uoluntas epistulam scientiae et amantiae miserunt ad amatum, ut amico suo gloriam largiretur. Sapientia differentiabat amantem et amatum; uoluntas uniebat eos in uno amore et amare. Sapientia et uoluntas amicum ligauerunt ad amatum cum amoris concordantia, ut contrarium ad amorem non fugeret aduersus amatum. Resistebat amicus amori, nolens ire uisum et dilectum amatum suum; sed sapientia et uoluntas ceperunt et coegerunt amicum, portantes eum ad amatum suum, qui posuit amicum in carcerem amandi et intelligendi. Stabant intellectiuum ligabile in intelligibilitate et uolitiuum in uolibilitate. Sapientia et uoluntas ligauerunt ea, cum inceptione sciendi et amandi. In medio sapientiae et uoluntatis cruciabant amicum intelligere et uelle; amicus clamabat ad amatum suum. Sapientia et uoluntas attulerunt ad amicum finem amati sui, quo uinxerunt, cruciauerunt et incarcerauerunt amicum in amare et intelligere. 0. Quadam die fugiebat amicus de maioritate ad minoritatem, quia maioritatem amandi et intelligendi non poterat sustinere; inuenerunt eum sapientia et uoluntas, quae reduxerunt eum in carcerem amati sui. Coaequauerunt se sapientia et uoluntas in scire et amare; ambae cucurrerunt ad amatum et super earum amare et intelligere illum accinxerunt. Conquestus est amicus sapientiae de minoritate sui amare et uoluntati de minoritate sui intelligere. Sapientia uirtus Quanto magis percipit amicus ueritatem fidei, spei et caritatis, tanto magis grauatur uituperio, quod infertur amato suo propter defectum amatorum, qui non habent scire et amare uirtuosa. Iustitia, prudentia, fortitudo et temperantia sunt uici, per quos uadit amicus ad gloriam amati sui. In differentia amantis et amati protendit sapientia suum intelligere, ut amicus amare possideat uirtuosum. In concordantia uirtutis et sapientiae captiuatur amare amici, ut amoris contrarii et ignorantiae et uitiorum non introeat seruitutem. Cum uirtute sapientia resistebat ignorantiae; cum sapientia uirtus uitium impugnabat, ut coram amato suo constaret amicus sapiens et uirtuosus. Portabat amicus amato suo sapientiam et uirtutem; cecidit amicus in amoris principia, ubi perisset, nisi amatus eius adesset. Ingressa est uirtus excitum in medium sapientiae et amoris, ut nec cum maioritate nec cum minoritate participet uitiorum. Nisi finis uirtutis uexaret amatores, requiesceret amicus in fine sapientiae et amoris. In capsa uirtutis applicuit amicus sapientiam et amorem cum maioritate intelligendi et amandi, ut fierent thesaurus amati. 0. Uirtus et sapientia se coaequauerunt in amico, ut esset similior et propinquior amato suo. Si non esset minoritas, totus arderet amicus in igne sciendi et intelligendi. Sapientia ueritas De sapientia, ueritate et gloria se intersignauit amatus, ut cognosceret suum amicum. Quoniam ueritas non posset obiectum esse sapientiae sine differentia, amabilis est differentia in amabilitate sapientiae et ueritatis, qua scilicet amabilitate ligabilis est uoluntas ad sciendum, uerificandum et differentiandum. Sapientia et ueritas amico reuelauerunt amati secreta in amoris concordantia; mortus est autem amicus in scire uerum amare. Contrarietas amoris amatum celabat amico, donec sapientia et ueritas in amoris concordantia amatum ostenderunt amico. Sapientia et ueritas extraxerunt amicum de tenebris et in claritatem principiorum amoris posuerunt illum, ut uideret amatum suum. Cum ignorantia et falsitas amicum ex amoris medio deiecissent; tradidit amicus amatum suum pro uanitatibus mundi; sine amico remansit amatus. Congratulari uoluit amicus, quia sciebat amatus eius ueritatem laborum et tribulationum, quos sustinebat propter eius amorem; recoluit autem defectus, quos aduersus finem sui gessit amati et in tristitia restitit et timore. Maioritate sapientiae et ueritatis inquisiuit amicus amatum suum in amore et amare. Aequalitate sapientiae et ueritatis amoris seruiebat et honorabat amicus amatum suum. 0. In amoris minoritate perdidit amicus sapientiam et ueritatem; hac perditione perdidit amicus amatum suum et e contrario; sine quidem amore remansit amicus. Sapientia gloria In scire suo differentiabat amicus bona malaque, quae propter amorem sentiens sustinebat. In amoris uero gloria miscuit ea. In concordantia sciendi et amandi occidebat amatus amicum suum. Amicus gloriam inueniebat, quia sic moriebatur; patiebatur quidem poenam, quia in scire et amare amatum suum non uiuebat. Conquestus est amicus sapientiae ex ignorantia et poena, resistentibus eidem ad seruiendum, honorandum et amandum amatum suum; amicum puniuerunt sapientia et gloria, quia suum scire et amare non multiplicauit. Sapientia et gloria portauerunt amorem ad amicum, ut inciperet habere poenam in scire et diligere suum amatum. Sapientia, gloria et amor fluebant et refluebant de amato ad amicum et de amico ad amatum, ut medium inter utroque plenum esset sapientioso et glorioso amoroso. Putabat amicus quiescere in scire gloriam amati sui; finis autem amoris multiplicabat ei labores in amare. Intellectiuum et gloriatiuum se ligauerunt in gloriabili et intelligibili, cum amandi maioritate. Si non esset aequaliter et intelligibilis et amabilis amati gloria, deesset amico aequalitas sciendi et amandi, nec posset amicus acquiescere gloriae sui amati. Minoritas sciendi, gloriandi et amandi amicum inuitauit; cibauit eum ignorantia, ira et aduersitatibus, ut uiueret contra maioritatem sciendi, gloriandi et amandi. Sapientia differentia Quoniam inter sapientiam, concordantiam et amorem amici est differentia, non autem inter sapientiam, concordantiam et amorem amati, oportet ut amicus ultra uires suas suum contempletur amatum. Quia maior est differentia in sapientia, quam in contrarietate, amabilis est differentia in scire et amare. Quia non potest amicus intelligere nec amare suum amatum sine differentia, principiatus est de differentia in sapientia et amore et e contrario. Medium amoris sistit inter differentiam amoris et sapientiam amoris, ut ibidem inueniat amicus amatum. In fine amoris existunt sapientia et differentia, quae ad amicum noua nuntiant de amato. Si non esset inter scientem et intellectum, amantem et amatum differentia, sapientia non esset in intelligendi maioritate nec amor in amandi maioritate. Sapientia et differentia sunt aequalia principia, quibus amicus suum inquirit amatum. In minori differentia scientis et scibilis, perdidit amicus amati sui cognitionem. Sapientia concordantia Si sapiens amor in se concordantiam non haberet, ab amore contrario non distaret. Ita sapienter incipit amicus amare suum amatum, quod amare suum de sapientiae amore et de concordantiae amore, necnon de ceteris amoris principiis, incipit. Amoris concordantia et amoris sapientia in amoris medio reuelant amatum amico. Sapientia et concordantia coram amato citauerunt amorem, quoniam in finem amoris non occidebat amicum. Quanto maiorem habet amicus sapientiam sciendo suum amatum, maiorem habet concordantiam amando illum. Amatus et amicus in sapientia se coaequarunt, ut in amore et amare essent aequales. Coram sapientia et concordantia plorabat minoritas, quoniam amicus amando aberat in ea. Sapientia contrarietas Contrarietas eiecit sapientiam ex amoris principiis, ut amicus suum obliuisceretur amatum. Contrarietas et ignorantia in amoris medium introierunt, ut ex eo deicerent amatum. Aduersus sapientiam, concordantiam et finem pugnabant ignorantia, contrarietas et non finis amoris, ut sine amico suo foret amatus. In ciuitate amoris inuenerunt se sapientia et contrarietas in maioritate; sapientia quidem in illa ciuitate faciebat amatum et amicum esse concordes; contrarietas uero amare amati et amici in ea confundebat. Ut sapientia et concordantia distarent a contrarietate sciendi et amandi, coaequauerunt se in scire et amare. Si sapientia minor esset in concordantia, quam in contrarietate, non esset amatus amabilis amico suo. 0. Sapientia principium Intrauerunt amoris principia in ciuitatem sapientiae, ut in ea medium amoris clarificarent. Clauiger thesauri amoris est amoris sapientia; custodes eius sunt amoris principia; dominus quidem huius thesauri est finis amoris. Amatus et amicus quandam principiauerunt amoris ecclesiam; aedificauerunt eam de sapientia et maioritate amoris. Sapientia, principium et amor se coaequauerunt in confidentia, quam habet amicus de amato suo, ut in illa coaequatione amatus amico suo satisfaceret de amare. Incepit amicus quaedam cupire, quae non sunt de circumstantiis amoris; confestim egressus est de sapientia, ingrediens amoris minoritatem ad odiendum amatum. Sapientia medium In amoris medium ingressa est sapientia, ut amicus in eo legeret finem amoris. Sapiens amor et maioritas amoris rogauerunt amatum, ut ueniret ad existendum in medium amoris, ut esset amicus in amandi maioritate. Quoniam scire est medium sapientiae et amare medium amoris, desiderauit amicus aequalitatem sciendi et amandi. Quoniam amoris medium minoritatem participabat, colorans se de illa, stabat sapiens amor infirmus coram amico, qui suum ignorabat amatum. Sapientia finis Sapientia et finis rogauerunt amoris maioritatem, ut ueniret ad quiescendum in maioritatem sciendi, finiendi et amandi. Misit amatus quandam finis amoris columbam ad scire amici, ut ei de aequalitate amici et amati noua nuntiaret. De sapientia et fine fecit amicus columnam, in qua suum sustentaretur amare, ut non corrueret in amandi minoritatem. Sapientia maioritas Sapiens amor et maioritas amoris amico commendauerunt amoris aequalitatem, ut non discederet a scire et amare. Si sapiens amor minor esset in aequalitate amoris, quam in inaequalitate, maior esset fatuus amor in aequalitate amoris, quam in inaequalitate. Sapientia aequalitas Si sapiens amor et minor amor aequales essent in amare, non esset aequalitas amici et amati. Sapientia minoritas Amori sapienti commendauit amicus suum minorem amorem, ut nutriret eum ad amandi maioritatem. Uoluntas uirtus Quoddam erat uiridarium amoris, de uirtute et ueritate plantatum, ubi amicus suum inuenit amatum de amore cantantem. Pulmentum amoris sunt uirtus et gloria, quibus uiuit amare. Si non esset differentia, non esset uirtus in amare. Tanta erat amoris concordantia inter amatum et amicum, quod prae uirtute cognoscebat amicus uoluntatem amati sui. Posuit se contrarietas inter amicum et amatum, ut amatus non haberet amicum nec e contrario; uoluntas autem et uirtus pacificauerunt eos in amoris concordantia. De uoluntate et uirtute principiauit amatus amicum suum, ut de illo principiet amicus amare suum. Per amoris medium penetrabat desiderare amici, perquirens amatum suum; uoluntas et uirtus lumen ei praeferebant. In fine amoris dedit amicus uoluntatem suam amato; in fine uirtutis reddit eam amatus amico. Uoluntas et uirtus consilium dederunt amico diligendi suum amatum amoris maioritate, ut propter amatum suum maiores sustineret amicus labores, angustias et dolores. 0. Misit amatus ad amicum suum uoluntatem, ut de illa diligeret; misit ei uirtutes, ut de illis resisteret uitiis; misit eidem aequalitatem, ut esse suo suum coaequaret amare. Uoluntas et uirtus sibi ad inuicem resistebant super amoris minoritate, quia uoluntas diligebat eam, quam uirtus destruebat; ideo stabat amicus in conscientia et in amandi minoritate. Uoluntas ueritas Ueritas et gloria recesserunt ab amato, similiter et uoluntas amici; remansit amatus in falsitate et poena sine amico. Ostendere uoluit falsitas amatum amico sine differentia, sed noluit ueritas, ut in amandi maioritate foret amor amici. Ut amicus concordantiam haberet in amare, proposuit ueritatem et amorem alium alii; hanc autem habebat concordantiam ex hoc, quod amabilis erat ueritas et uerificabilis amor. Inuenit amicus contrarietatem detrahentem amatum uoluntati et ueritati; amicus amoris concordantia redarguit contrarietatem. Incepit uoluntas in ueritate odire falsitatem et incepit ueritas in uoluntate uerificare amare. Scripsit amatus in uoluntate quandam epistulam ueritatis et misit eam per amoris medium ad amicum; in hac autem epistula scriptum erat: `Uenite, uenite amare. Sumpsit amatus uoluntatem amici et posuit illam in ueritatem, ut ligaret eam in fine amoris. Maiori ueritate ligabat et cogebat amicus uoluntatem suam, ut continue diligendo seruiret amato suo. In aequalitate amici et amati stabant uoluntas et ueritas, narrantes quomodo moriebatur amicus propter amatum suum. 0. Minoritas amoris dissoluit uoluntatem a ueritate, ut uoluntas falsitatem diligeret amoris, odiens ueritatem. Uoluntas gloria In tantum gloriose se diligunt amatus et amicus, quod in amandi essentia differentiam ullam habent. Uoluntas et concordantia in gloria quiescebant, in qua cruciabant amicum per amare. Quia uoluntas cum amoris concordantia quiescebat in gloria, resistebat in amandi poena amandi contrarietati. Quia gloria est desiderabilis, est desiderare principiabile et ligabile in amandi gloria. Amici uoluntas in medio gloriae sui amati quiescebat; amati uero gloria desiderabilis erat in medio uoluntatis amici; ideo stabant amatus et amicus in medio amoris. In fine amoris conuersi sunt desiderosus et gloriosus, ut amatus sufficere posset amico de requie et amare. In maioritate quiescendi et uolendi inuenit amatus amicum suum, qui multos nolentes amare reprehendebat. Quoniam aequalitas uolosi et gloriosi est amabilis, est eorum inaequalitas odibilis. Uoluntas et gloria loquebantur de amore; earum locutionibus glorificabat gloria et uolificabat uoluntas amicum, donec superuenit minoritas amandi, declinans amicum ad poenam et ad odire. Secunda distinctio De audacia et timore Per regulam traditam de audacia et timore, possunt inquiri et inueniri res naturales, per quas ligari possunt uoluntas et intellectus, haec ad amandum bonum et hic ad intelligendum uerum in rebus. Nam, ex hoc, quia Deus creauit hominem ad se diligendum et cognoscendum et sibi seruiendum, cum iste sit finis ultimus et principalis hominis, sequuntur in homine animositas et audacia naturaliter, contra pauorem et inertiam in rebus illis, in quibus seruiendo potest amare, cognoscere et honorare dominum Deum suum. Haec autem animositas et audacia sunt ratione praedicti finis, qui naturaliter est homini summe amabilis et summe intelligibilis et eius oppositum summe odibilis et summe ignorabilis et summe formidabilis. Istae etenim, scilicet amabilitas et odibilitas, intelligibilitas et ignorabilitas, audabilitas et formidabilitas, sunt ipsae rationes naturales, quas inquirimus ad dandum doctrinam alligandi uoluntatem et intellectum et inducendi ad audaciam et timorem, habendo de fine considerationem, uelut in secunda regula continetur. Ipsum amare, a quo bonificare, magnificare et cetera, exsulant, a uoluntate timibile et odibile et ignorabile est; ergo illud amare, a quo uoluntas fugat malificare, paruificare et cetera, audabile est et amabile et intelligibile. Unde sequitur naturalis copula intelligendi et amandi audaciter bonum, magnum et durabile amare, constructum et indutum bonificatione, magnitudine et cetera; naturalius enim est uoluntati diligere et intellectui intelligere hoc tale amare, quam ipsum amare, quod rebus terrenis finaliter est subiectum, in quo bonificare, magnificare et cetera, periclitantur. Innaturale est amari uilia odirique pretiosa; innaturale est etiam magis intelligi uilia, quam pretiosa et nobilia; ergo naturale est istorum oppositum amari et intelligi. Per hanc quidem naturalitatem et innaturalitatem, qui intelligere et amare magnanimiter audent, ligari possunt uoluntatem suam ad bonum amandum et intellectum suum ad uerum intelligendum. In amore consistit amare intentione prima et timor intentione secunda; ideoque cordis audacia naturaliter praecedit in amore timorem, cuius processu potest naturaliter ligari uoluntas ad bonum amandum et intellectus etiam ad uerum intelligendum, existente affirmare intentione prima et negare secunda. Si naturale est timeri famem, sitim, calorem, frigus, labores, exilia et opprobria, pericula et mortem, innaturale est ergo de bono, magno, durabili et cetera, recolere, intelligere et uelle pati timorem. Et si uoluntatem et intellectum auro et argento innaturale est uendi, innaturale est ergo prauis consuetudinibus et uitiis subici intelligere et uelle. His ergo omnibus praedictis, et multis etiam aliis similibus istis, sicut `in timere inimicum constat sapientia et in non timere inimicum insipientia, et huiusmodi, doctrina traditur inquirendi res naturales, quibus naturaliter acquiri possunt et haberi audacia et timor ad bonum amandum et uerum intelligendum in colligatione et ordinatione uoluntatis et intellectus ad sua naturalia obiecta. De spe De spe regula subdatur in hac Arte ad inquirendum naturas et proprietates, quibus ligari possint et induci uoluntas ad amorem boni et intellectus ad ueri attinctionem, sicut fit in ipsa spe, quam fidelis habet erga Deum, secundum naturam et proprietates eiusdem domini Dei nostri. Sperare namque de Deo bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, est sperare bonum, magnum, durabile, potens et cetera, quod est operatio bonae, magnae, durabilis et potentis spei. Tacta igitur uoluntate tali spe, fit quidem ipsa ligabilis ad bonum amandum, cum talis spes sit amabilis amabilitate bona, magna et cetera. Et hoc idem suo modo est de intellectu, cui sub ratione intelligibilitatis uerae, bonae, magnae, durabilis et cetera, intelligibilis est spes praedicta. Et quoniam in uoluntate consistit naturaliter pars amatiua et in intellectu intellectiua, tunc cum amatiuo datur amabilitas et intellectiuo intelligibilitas pro obiecto sub spe praedicta, collaqueat ipsamet uoluntas amatiuum, cum amabili, et intellectus, cum intelligibili suum intellectiuum. Diuina bonitas sua superexcellenti honorabilitate, per se digna est amari et intelligi; eodem modo et eius magnitudo, duratio, potestas et cetera. Unde, cum aliquis ad amandum et cognoscendum Deum aliquod bonum specialiter agere proponit et super hoc illi quaedam accidant aduersitates eum impedientes, tunc, si uoluntatem suam et intellectum spe percutiat sub ratione bonitatis Dei, sperans in adiutorium ipsius bonitatis Dei, tunc diuina bonitas, cum diligat similitudinem suam, clarificabit in illa spe bonitatem cum magnitudine amantiae et scientiae, per quas ligabit amans uoluntatem suam ad amandum et intellectum suum ad intelligendum bonitatem, magnitudinem et cetera, spei. Sperare a Deo donum consilii, auxilii et ueniae naturalius est, quam sperare hoc idem ab alio, quod non est Deus. Deus etenim liberalior est et potentior dare ista, quam sit aliqua creatura. Unde, quando quis in necessitatibus suis magis in Deo confidit, quam in fortitudine aut in diuitiis aut in sensu sui aut in domino terreno aut in amicis et sic de aliis huiusmodi, tunc in uirtute et natura suae spei alligat uoluntatem suam ad sperandum bonum et intellectum suum ad intelligendum ueram spem. Sperare a Deo ueniam est sperare donum misericordiae Dei atque sperare illud donum sub ratione parcendi magnas culpas, magna peccata, magnas iniurias et magnos defectus, est sperare magnum donum sub ratione magnae misericordiae. Uerumtamen hoc ueniae donum sperare, praeter amare et intelligere iustitiam Dei, quae cum ipsa misericordia idem numero consistit, non est ipsum sperare, per quod possit ligari uoluntas ad amandum bona et intellectus ad intelligendum uera, quoniam sic existit spes sine forma et contra misericordiam Dei. Sed, cum peccator iustitiam Dei et opus eius diligit et intelligit, quod est non dari ueniam sed potius iudicium amabile uerum, puniendo pro delictis mortalibus peccatorem, tunc hoc amare et intelligere peccatoris alligat uoluntatem ad amandum bonum et intellectum ad uerum intelligendum. Diligi autem et intelligi opus iustitiae et odiri et ignorari donum misericordiae Dei non est bonum neque uerum, sicut diligi et intelligi donum misericordiae Dei, praeter opus iustitiae suae, non est bonum neque uerum. Sed, cum peccator haec duo opera aequaliter diligit et intelligit, scilicet ueniam et iudicium misericordiae et iustitiae Dei, cum haec sint diligibilia et intelligibilia aequaliter, tunc habet bonum amare et uerum intelligere, quoniam spei habitum induit coniungens in illo habitu misericordiam et iustitiam Dei: Misericordiam quidem ad parcendum, iustitiam uero ad puniendum. Et quoniam peccator agit quicquid potest ad honorandum misericordiam Dei et ad timendum et diligendum iustitiam eius, consentit in magnitudine bonitatis, durationis et cetera, iustitia Dei suae misericordiae dari donum ueniae peccatori concordanti cum ipsis. Et influitur, ex hoc consensu et dono, lumen amoris ad amandum et sapientiae ad intelligendum. Adeo excellens et nobilis uirtus est spes in Deo et tantum decet sperare in bonitate, magnitudine et cetera, Dei et tantum est necessarium homini huius altitudinem habere spei, quod Deus uult hominem, in quocumque sit statu prosperitatis uel aduersitatis, semper in ipso Deo spem habere. Ideoque largitur Deus in mundo multas prosperitates et gratias ut, sicut homo haec a Deo munera recipit, sic similiter maiora adhuc munera speret a Deo; et e contrario multas impendit Deus quibusdam hominibus tribulationes, ut in eius adiutorio confidant, quoniam melius est tribulationes, persecutiones, aduersitates, famem, sitim, calorem, frigus, aegritudines, paupertates, uituperia et cetera his similia sustineri, sperando in Deo, in omnibus his adiuturo propter amorem ipsius sustinendis, quam sit nolle ista pati et quam habere mundanas prosperitates et in altissimo dante non sperare. Cum princeps confidit in fortitudine sui populi uel sui castri uel suae ciuitatis uel suae terrae uel sui thesauri et sic de aliis similibus istis, non potest tantum his omnibus alligare uoluntatem suam ad amandum bonum et intellectum ad intelligendum uerum, quantum dum confidit in fortitudine sui officii, quod Deus ad suum populum regendum contulit illi. Nam, intentio finalis, per quam Deus sui populi fecit illum principem et rectorem, uehementior est omnibus ante dictis, cum ipse finis, per quem princeps constituitur, sit ut a populo suo faciat Deum diligi et cognosci atque Deo seruitium impendere et honorem. Tali siquidem confidentia, quae figura spei consistit, potest unusquisque in rebus sibi subditis uoluntatem suam copulare ad amandum et intellectum suum ad intelligendum amabilia atque uera. Sperare ab amico consilium, succursum et auxilium per uires rerum corporalium non est tantum, quantum sperare ab amico bono, sapienti et ueraci consilium, succursum et auxilium spiritualium rerum. Hoc idem similiter est in ipsomet homine, quando bonus est et sapiens; potest enim magis confidere in bona uoluntate sua et in bono sensu suo, quam in diuitiis et in ceteris corporalibus rebus suis, cum de spiritualibus formaliter et corporalibus figuraliter spes existat. Per haec igitur, quae dicta sunt et per multa alia sub istis, regula traditur inquirendi, sub forma et ratione spei, naturas et proprietates, quibus et cum quibus sciantur ligari et induci uoluntas ad amandum bonitatem, magnitudinem et cetera, et intellectus ad intelligendum easdem esse ueras. De consolatione Desolationis occasio maxime in tribus habet esse, uidelicet in offensione Dei et sui ipsius et proximi. Ergo e contrario, consolatio in tribus consistit, uidelicet in consolari se ipsum in Deo et in se ipso et in proximo suo. Cum ergo desolatio et consolatio praedictae sint amabiles et intelligibiles, per naturam quidem amabilitatis et intelligibilitatis earum possunt ligari amatiuitas ad amandum et intellectiuitas ad intelligendum consolationem et desolationem praedictas, copulando ipsam amabilitatem cum amatiuitate sua et ipsam intelligibilitatem cum intellectiuitate sua, in magnitudine bonitatis et ueritatis. Desolatio extra commissum non extenditur perpetratum, quoniam ad aliquem se iniuriose uituperatum, reprobatum, depraedatum et tormentatum non pertinet desolari, cum ista pati sit consolari ad lucrum uirtutum et uitiorum euitationem. Et quoniam haec consolatio amabilis est et intelligibilis, per naturam quidem eius amabilitatis et intelligibilitatis possunt alligari uoluntas ad amorem uirtutum et odium uitiorum et intellectus ad uerorum attinctionem. Cum quis aliquos labores sustinet propter Deum, non decet eum in illis laboribus desolari, quoniam multo melior est Deus, quam sublati labores propter eum sint nociui; et multo maius est illud bonum, quod habet inde consequi, quam malum, quod sustinet inde. Et quoniam uoluntas magis ligabilis est ad maius bonum, quam ad minus, consistit ideo in natura maioritatis illius boni uirtus et ratio, per quam uoluntas ligari potest ad amandum, consolans se ipsam in magis lucrari et in minus perdere, similiter et intellectus. Perditio pecuniae, possessionum ac amicorum, parentum, deliciarum et honorum non est tanta, quanta est perditio bonarum meditationum ex bono, magno, durabili, potente, uero diligere et intelligere congregatarum. In perditione ergo istarum meditationum consistit desolatio et in recuperatione illarum magna consolatio, desiderabilis naturaliter et intelligibilis; ista namque natura sunt alligabiles uoluntas et intellectus per uiam consolationis. Cum Deum esse consideratur et illud esse diuinum totum infinite bonum, magnum, aeternum, potens et cetera, nullum esse habet desolandi rationem, cum priuatio sit non esse; ac etiam sic considerato Deo, ut dictum est, nullum esse malum naturam habet dandi desolationem. Consideratio ergo sic tendens ad esse diuinum, ut dictum est, est consideratio inducens consolationem et priuans ab homine desolationem, cuius siquidem inductione capitur naturaliter uoluntas ad uolendum amare bonum et intellectus ad intelligendum amandi ueritatem. Si Deus nihil esset, maior utique foret desolatio, quam consolatio, quoniam sic esset plus mali, quam boni et plus falsi, quam ueri. Ergo, cum Deus sit, plus est consolationis quam desolationis, et boni quam mali, et ueri quam falsi. Consideratis igitur omnibus ante dictis, sicut dictum est, et multis aliis similibus istis, possunt induci et ligari uoluntas et intellectus sub forma magnae consolationis ad bonum amandum et uerum intelligendum. De contritione et conscientia Ad perquirendum naturas et principia, quibus artificiose deducantur uoluntas ad bonum et intellectus ad uerum, naturam quidem et proprietates contritionis et conscientiae perquiri necesse est, ut acquiri possint habitus, quos principia inde sumunt, tunc cum sub ratione contritionis et conscientiae iudicantur. Quemadmodum de bono amatiuo et de bono amabili bonum amare sub habitu boni amoris oritur, sic de bono paenitentiuo et de bono paenitentibili bonum paenitere nascitur sub habitu conterendi. Sub hoc quidem contritionis habitu consistit uoluntas paenitens, cum errando peccauit aduersus dominum Deum nostrum, esto, quod parum dilexerit illum seu quod odiuerit eum. Itaque, consistente uoluntate sub contritionis habitu, congerit sibi passionem; contritionis namque natura est inferre passionem animae, suspiria cordi, lacrimas oculis et corpori afflictiones. Et quoniam super finem passionis consistit quietis finis, ut in secunda regula significatum est, habet utique uoluntas patiens naturalem exaltationem, ut de passione transeat ad quietem, ad cuius amabilitatem ligabilis est uoluntas diligens, cum de contritione ad quietem pertransit. Et idcirco innuit haec Ars uoluntatem induci ad contritionem recolendo, intelligendo et odiendo commissa, aduersus altissimum perpetrata; uoluntas quidem ad contritionem per huius Artis principia induci potest, sicut per diligere bonitatem, magnitudinem et cetera, et per diligere magnitudinem et durationem et cetera, boni, magni, durabilis et cetera, amoris. Et quoniam haec omnia et cetera his similia sunt homini possibilia et naturales rationes, sub forma principiorum, de quibus homo constat, potest quidem per ea uoluntas ligari ad contritionem; nam, amare bonitatem cum magnitudine amandi, adducit ad peccata paenitentiam et ad paenitentiam contritionem, sine qua contritione paenitentia esse non potest. His igitur datur doctrina inducendi uoluntatem ad contritionem, sequendo principiorum naturam et rationes, quod est naturaliter amabile uoluntati; similiter et doctrina ligaminis intellectus ad uerum. Quoniam, sicut in uoluntate consistit inclinatio naturalis ad odiendum ea, quibus a suo fine, scilicet a sua requie, deuiatur, sic in intellectu consistit naturalis inclinatio intelligendi illa, quibus a quiete deuiatur et tendit ad passionem, cum attingit ea sub habitu conscientiae, sicut uoluntas sub habitu contritionis. Intellectus existens sub habitu conscientiae, existit sub passione, quae naturaliter negabilis est ei et ignorabilis, sub forma affirmatiue intelligendi quietem suam, quod est eius finis. Intellectus ergo sub ratione conscientiae ligabilis est ad uerum intelligendum. Uoluntas quidem induci potest ad odiendum passionem, quam intellectus sub habitu conscientiae sustinet, et e contrario potest induci intellectus ad intelligendum passionem, quam uoluntas suffert sub contritionis habitu tunc, cum fit mutua mixtio ex duobus habitibus ante dictis; nam, per mysticam eorum copulam et per ambarum potentiarum participationem, cum alia ipsarum in alia suam habeat unitatem, bonitatem, magnitudinem et cetera, et e contrario, naturalis est inclinatio cuilibet earum, quod alia iuuet aliam et quod haec in passione istius et e contrario sustineat passionem. Existente homine otioso eo, quod amare bonum, magnum et durabile non educit aut eo, quod ex suis bonis temporalibus non agit illud bonum, quod agere tenetur, existit habitus contritionis in potentia similiter et habitus conscientiae, tunc cum homo bonum, magnum et durabile intelligere non perducit ad esse. Hi ergo duo habitus de potentia in actum reduci possunt, sequendo processum huius Artis, uidelicet discurrendo per principia et miscendo illorum alia in aliis, secundum naturam eorum et secundum aptitudinem uoluntatis ad amandum contritionem et intellectus ad intelligendum conscientiam, ut dictum est, prout etiam in artificio et processu huius Artis manifeste patet. Duobus ergo habitibus praedictis, de potentia ad habitum reductis, consistit uoluntas contritione ligata ad bonum amandum et intellectus conscientia ad uerum intelligendum. De patientia Cum patientia potest ligari uoluntas ad amandum bonum et intellectus ad intelligendum uerum, applicando ad patientiam principia huius Artis; et ad hoc explicandum breuius eligimus illorum tria principia, scilicet: Maioritatem, aequalitatem, minoritatem. Deducendo namque principia haec ad patientiam, dabitur, secundum communem formam, doctrina ligandi cum patientia uoluntatem et intellectum. Manifestum est bonam esse patientiam, quoniam de bonis similitudinibus in humana ratione consistit unita; et constat necessario patientiam esse ueram, quoniam ex ueris necessaria consistit; est ergo patientia amabilis, quia bona, cum omne bonum sit amabile; et est intelligibilis, quia uera, cum ueritas sit intellectus obiectum. Ergo patientia amabilis est et intelligibilis et in eius amabilitatem et intelligibilitatem, cetera principia similitudines suas inducunt, sicut magnitudo magnitudinem amabilitatis et intelligibilitatis, et duratio durationem earundem potentiarum, quod est quia in patientia bonitas, magnitudo, duratio et cetera, sunt concordes. Et quoniam unumquodque istorum principiorum similitudinem suam ponit in patientia, est amabilis et intelligibilis patientia bona, magna et cetera. Magnitudinem patientiae sub tribus terminis stare oportet, uidelicet pati sub maiori, aequali et minori se ipso; praeter enim hos terminos non esset in homine patientia magna. Et quoniam sub his tribus terminis magna consistit, est eius magnitudo in his tribus terminis naturaliter amabilis et eius paruitas odibilis; unde ligabilis est uoluntas naturaliter ad amandum magnitudinem patientiae et ad suae magnitudinis oppositum odiendum, quod est quia amatiuum et oditiuum, quod est de essentia et natura uoluntatis, assignatum est naturaliter, scilicet amatiuum ad magnam patientiae amabilitatem praedictam et oditiuum ad oppositum huius amabilitatis. Istud autem amatiuum cum bonificatiuo, magnificatiuo et cetera, constat unitum; unde, cum magnitudo amabilitatis patientiae per magnificatiuum tangitur, tunc per bonificatiuum bonitas tangitur eiusdem amabilitatis. Ideoque concurrentia omnia principia confluunt ad obiecta sua naturalia, ad uoluntatem magnitudini et bonitati et cetera, potentiae colligandam, cum contactus potentiae et obiecti fit secundum ordinem naturae et secundum modum, quem ars edocet et quem sequendo processum huius Artis proponimus reserare. Esse sub maiori patientem opus est iustitiae et prudentiae; iustitiae quidem, quoniam iustum est minora bonitate et nobilitate pati sub maioribus bonitate et nobilitate, habentibus ex hoc dominium super minora; prudentiae uero, quoniam minoribus ex impatientia sub maioribus malum accidere potest, cum maiora sint magis fortia, quam minora; et opus etiam iustitiae est esse patientem sub maiori suo, maxime cum iniuria infertur eidem. Esse patientem sub sibi aequali est caritatis opus atque spei; caritatis quidem, eo quod quisque tenetur proximum suum diligere sicut se ipsum; spei uero, quoniam ex eo, quod par pari fit patiens, dat iste illi rationem desiderandi nunc isti patienti esse casu simili patientem. Esse patientem sub minori se est opus humilitatis, fortitudinis, curialitatis et aliarum similium istis. Et quoniam haec omnia praedicta sunt amabilia, sunt quidem rationes, quibus ligari potest uoluntas, sub habitu patientiae, ad amandum bonum, similiter et intellectus ad uerum intelligendum, sub eodem habitu, cum omnia, quae nunc sub uoluntatis forma dicta sunt, in tantum sint intelligibilia, quantum diligibilia et e contrario. Sicut perfectio formae est actio, ita perfectio materiae est passio; ergo sicut medicus naturaliter artificio suo praeparare potest materiam, per quam natura se iuuet contra morbum, ita naturaliter potest artificio praeparari uoluntas ad diligendum patientiam contra impatientiam; et hoc, cum patientia sit similitudo ipsorum principiorum, uidelicet bonificabilis, magnificabilis et aliorum de quibus uoluntas naturaliter est unita. Et quoniam ipsa uoluntas naturalem habet inclinationem ad amandum similitudinem suam, ergo ratione suae similitudinis ligabilis est ad bonum amandum; et quod est de uoluntate, idem de intellectu intelligitur suo modo. De satisfactione Satisfactionem duobus modis considerari oportet, uidelicet secundum necessitatem rerum et secundum contritionem et conscientiam. Secundum necessitatem quidem, sic consideratur bonitas, satisfaciens magnitudini habitualiter de se ipsa, existente magnitudine bona, sub ratione bonitatis; eodem modo secundum se, satisfacit magnitudo bonitati. Est autem haec satisfactio necessaria, quoniam nisi bonitas satisfaceret magnitudini et e contrario, nec bonitas nec magnitudo nec aliud principiorum, de quibus homo constat, complementum haberet, per quod homo de illis constare posset. Sed quoniam alia partium satisfacit alii de se ipsa, sequitur substantia de ipsis substantialibus partibus constans, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera, qualibet ipsarum partium permanente hoc, quod ipsa est, et habitu alterius partis, per quem scilicet habitum accidentia de sua substantia procedunt. Est ergo haec satisfactio necessaria, ut substantialia et accidentalia possint esse. Accidentium est etiam naturam et proprietatem bonitatis satisfacere omnibus his, quae sunt necessaria sub ratione bonitatis: Bonificatiuo, bonificabili, bonificare et bonificato. Et hoc idem suo modo est de natura et proprietate magnitudinis et cuiuslibet aliorum principiorum; nam, praeter hanc satisfactionem, includeretur defectus in principiis simplicibus et supremis, de quibus supposita constant, quae sunt animalia, plantae, metalla et supracaelestia corpora. Adhuc etiam est alia satisfactio uehementer necessaria, quae est Deo satisfieri in his, quae ad eum pertinent, sicut est exhiberi Deo obsequium et honorem, diligendo et cognoscendo ipsum super omnia, cum finis, ad quem Deus creauit omnia, sit super omnia Deum amari et cognosci seruireque sibi ac attribui Deo omnem perfectionem, praeter omnem defectum. Secundum ea, quae de necessaria satisfactione dicta sunt, doctrina traditur ligandi artificialiter uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum, sub habitu necessariae satisfactionis, hoc est satisfieri uoluntati et intellectui ex illis habitibus, qui necessarii sunt ad bonum amandum et uerum intelligendum. Fit autem haec satisfactio intellectui et uoluntati, sequendo artificialem processum principiorum huius Artis; satisfacit etenim haec Ars de principiis suis uoluntati, inquirendo obiecta, quae bona sunt et amabilia uoluntati; similiter et intellectui, perquirendo eadem obiecta esse uera et intelligibilia. Unde per inuentionem praedictorum obiectorum, quam dat artificialiter haec Ars in suis principiis, satisfaciens ex ipsis obiectis uoluntati et intellectui, quibus ipsa obiecta sunt necessaria, adducit haec Ars ipsas ambas potentias ad subiectum huius Artis, uidelicet uoluntatem ad amare bonum et intellectum ad intelligere uerum. Satisfactio secundum contritionem et conscientiam habet esse, cum per uiam contritionis et conscientiae traduntur cordi paenitentia, orationes et suspiria; et oculis fletus et lacrimae; et auribus praedicationes ueritatis et sermones bonitatis et pietatis; et gustui ieiunia et abstinentiae; et tactui lassitudo peregrinationum et calor et frigiditas et ceterae afflictiones; et manibus bona opera et restitutio eorum, quae erga Deum et proximum male gessit. Hanc siquidem talem satisfactionem edocet Ars eis, qui secundum processum suum ire sciunt; nam, ex hoc, quod ipsa Ars per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones inquirere docet et inuenire naturas et principia rerum, docet quidem ex istis habere satisfactiones. Et quoniam ipsae satisfactiones sunt amabiles et intelligibiles, satisfacit ipsa Ars ex eis uoluntati et intellectui, quibus naturalis est inclinatio praedictas satisfactiones sumere obiectiue; per hanc enim potentiarum inclinationem et per artificium huius Artis inducitur uoluntas ad amandum bonum et intellectus ad intelligendum uerum, uinculo dilectionis et discretionis. De consideratione Consideratio rerum, prout sunt considerabiles, uoluntatem alligat ad amandum amabilia et odiendum odibilia. In ista namque consideratione omnia principia concurrunt, influentia amabilitatem amatiuo, in qua sunt similitudines principiorum, et influentia odibilitatem oditiuo, in qua sunt ipsorum dissimilitudines principiorum. Malitia quidem et paruitas et cetera huiusmodi, sunt dissimilitudines principiorum, existentes odibiles, quia bonitas, magnitudo et cetera, eis dissimilitudinibus contraria, diligibilia consistunt. Ad alligandum amorem uoluntati oportet amantem considerare non esse, de quo creatus est productus in esse. Nam, in quantum amatiuo naturale est amare esse et odire non esse, in tantum ligabilis est amare esse; et quoniam esse de principiis huius Artis constat, ligabile est ipsum amatiuum amare esse, cum principiis ipsius esse, considerando ea, sub forma essendi et non essendi. Homo considerans ea, de quibus ipse est compositus, ligabilis est amare illa, cum naturale sibi sit amare suummet esse; amandoque semet ipsum, cadunt eius principia in considerationem. Haec autem principia sunt bonitas, magnitudo et cetera, quae sunt: Amabiles esse secundum suum `quod (quid est) et secundum suum `quale esse. Etenim quaedam principia considerabilia sunt sub ratione substantiae, et quaedam sub ratione accidentium, sicut ipsa substantialis bonitas, existens pars substantiae, et sicut illa accidentalis bonitas, quae est aequalitas, existente homine bono, uirtutes diligendo et uitia odiendo. Homo considerans finem, ad quem creatus est et per quem est id, quod est, his talibus principiis et non aliis constitutus, inducit uoluntatem suam alligabilem ad praedictum finem. Esse namque cuiuslibet ipsorum principiorum, naturalem habet instinctum ad ipsum finem; iste autem finis est Deum amari et cognosci ab homine in magno seruitio et honore, secundum magnitudinem bonitatis et cetera; nec ab isto ligamine potest deuolui uoluntas, cum praedictum finem considerat cum magnitudine bonitatis et cetera. Consideratio uitae breuis huius saeculi per labores passos et adhuc multiplicandos; et consideratio modicae utilitatis et modicae durationis unde placitorum et prosperitatum mundi; et consideratio mortis et putrefactionis et pulueris, quas humana caro impossibiliter effugere potest; et consideratio bonorum temporalium et amicorum etiam, qui cito mortuorum obliuiscuntur; et consideratio horum similium alligauit amatiuum aliam amare uitam aeternam spernereque praesentem; et multiplicatur haec alligatio, cum praedictae considerationes per processum huius amantiae deducuntur. Considerando culpas et iniurias et delicta contra Deum et proximum perpetrata, mouetur uoluntas ad odiendum illas et ad diligendum uirtutes; sed recurrit amatiuum ad diuinam misericordiam diligibilem cum magnitudine bonitatis et cetera, ad diuinam iustitiam timibilem cum magnitudine bonitatis et cetera, et ligatur homo ad amorem et timorem domini Dei nostri. Considerare etiam poenas infernales, secundum magnitudinem malitiae, odibilitatis, contrarietatis et durabilitatis earum, in tantum, quantum ipsae sunt malae, nocibiles et durabiles in aeternum absque fine: Talis consideratio potest ligare hominis uoluntatem ad timorem et per consequens ad diligendum bonum. Etiam considerare gloriam supremam et immensam, quam damnati amittunt in aeternum, in tantum, quantum ipsa est bona, magna et durabilis etiam in aeternum: Talis consideratio excitat atque ligat uoluntatem ad bonum diligendum; unde, ratione talis considerationis propter amabilitatem boni et propter odibilitatem mali, constringitur uoluntas hominis ad diligendum bonum. Considerare etiam gloriam paradisi cum principiis huius Artis et processu eiusdem est consideratio, per quam uoluntas hominis potest ligari ad bonum diligendum. Quia, dum homo considerat bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, paradisi, considerando etiam quomodo benedicti sunt in conspectu Dei beatificati et quomodo ipsi recipiunt ab eo influentiam eius et benedictionem et qualiter cognoscendo et diligendo fruuntur illo gloriosissimo, benedicendo de necessitate, si homo in tali consideratione perseuerauerit, oportet ipsum uere diligere bonum, quoniam sic perseuerando suam uoluntatem assuescit et naturat, et per consequens ipsam ligat ad bonum diligendum. Considerando Deum secundum formam contemplationis, in decima regula contentam, considerandoque Deum secundum secundam regulam et secundum ceteras, ligatur necessario uoluntas ad amandum Deum et ad odiendum omnia, quae illam impediunt diligere dominum Deum suum. Haec autem alligatio durabilis est in tantum, quantum Deus influit similitudines suas in illa consideratione, et in tantum, quantum amor similitudines illas acceptat. Sed, cum amor non curat eas recipere, eo quod memoria eas obliuiscitur et intellectus eas ignorat, in huius Artis processu, peruertente se uoluntate ad earum opposita, tunc uoluntas permanens in ira Dei dissoluitur ab amore. Hac igitur Arte doctrinam tradente recolendi, intelligendi secundum magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, ut patet in eius processu, traditur quidem doctrina ligandi uoluntatem ad amare Deum, secundum id, quod ipse est, secundum illa opera, quae Deus habet intra se et secundum illa, quae extra se ipsum influit in creata. Quinta distinctio, secunda pars Tertia decima quaestio  Ueniebat amicus de amare et alius amicus ibat ad amare. Quaeritur, quis amborum propinquior esset ipsi amare. Solutio: Principium est id, quod se habet ad omnia, in ratione alicuius prioritatis. Principium, duratio, amor et aequalitas huic quaestioni respondere uoluerunt, sed primo principium super hoc dixit ista: – Sicut in definitione mea continetur, ego sum ens prius ceteris entibus principiando et ideo sum in amando prius duratione, bonitate, magnitudine, tempore et cetera. Et quoniam ego sum pars substantialis substantiae, principiatur amare de amatiuo et amabili, sub forma et similitudine mei; et amatiuum et amabile, quod sunt partes substantiales, sunt magis conseruabilia et perseuerantia per durationem substantialem, quam per durationem accidentalem; ac amare amici per me magis principiatum est de amatiuo et amabili eo, quod sum ens substantiale, quam eo, quod sum ens accidentale. Hoc idem est de fine substantiali et accidentali. – Ex his ergo rationibus sequitur, quod amicus, ueniens de amare, propinquior est ad amare, quam amicus tendens ad amare. Nam amicus, qui uenit de amare, incepit amare in fine amandi et duratio facit illi durare finem illum, necnon in fine amoris obtinet amare ipsius amici quietem. Quod siquidem amare uexatum fuit, cum iuit amatum ipse amicus in potentia et in habitu; cum autem exiuit in actum, adinuenit quietem, sed finis amandi amici euntis existit in potentia et habitu tendens ad suum actum amandi. – Quare ipse, qui adhuc est in medio tendens ad finem, est minus propinquus ad amare, quam ipse, qui de fine uenit amandi, portans secum ipsum amare, quod lucratus est in fine amandi; in quo scilicet fine durare, principiare et finire faciunt eum perseuerare, ita quod tempus praeteritum, cum sit accidens, huic resistere non potest, eo quod in substantia sunt substantiales partes accidentalibus partibus fortiores, sicut iam significatum est.  Amoris principia sunt amans, amatus, amabilis et amare. Huic quaestioni respondit etiam duratio, dicens: – Secundum hanc definitionem principiorum amoris satis apparet conclusio quaestionis huius. Nam, amicus ueniens de amore, plus acquisiuit de principiis amoris, quam amicus, qui uadit ad amare; et ex hoc, quod magis habet de ipsis principiis in magnitudine, habet quidem necessario de ipsis in me et in bonitate et cetera, quam ipse amicus tendens ad amare. Uerumtamen, si in amico ueniente de amare abest magnitudo potestatis, sapientiae et amoris, oportet in eo esse mei absentiam, quare secundum istam conditionem propinquius est ad amare ipse, qui uadit amatum, quam qui uenit amatu.  Deinde respondit amor huic quaestioni, dicens: – Secundum tertiam decimam regulam et duas definitiones principii, amicus tendens ad amare spem habet in amabili suo, ut suum amorem ei largiatur et in illo amore suam bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera et per consequens suam iustitiam et misericordiam. Sed in hac eadem etiam spe fuit amicus ueniens de amare, cum ibat ad amare; dedit autem amatus amorem suum amico uenienti de amare, cum omnibus praedictis. – Quare, si amicus uadens ad amare propinquius esset ad amare, quam amicus ueniens de amare, dedisset quidem amatus amorem suum absque perseuerantia bonitatis, magnitudinis et cetera. Itaque perdidisset amicus amatum suum, habentem amorem, nec uteretur spe et per consequens perdidisset bonitatem, magnitudinem et cetera, et amatum suum; et sic amicus ueniens de amare haberet amorem uacuum amato suo, quod est impossibile. Quare et cetera...  Quoniam in amoris aequalitate consistunt aequaliter duratio et principium, non potest amicus indigere amoris et amandi. Ultimo respondit aequalitas huic quaestioni dicens: – Sicut significatur in quarta conditione `aeternitatis principii, ambo praedicti amici possunt aequaliter esse propinqui ad amare, isto eunte ad amatum sub ratione amabilitatis, et illo ueniente de amato sub ratione amatiuitatis, existentibus amatiuitate et amabilitate aequaliter in amato, et influente ipso amato amabilitatem tendenti ad eum et amatiuitatem uenienti ab ipso. Et hoc in duratione, principio et in me, ita quod neuter eorum amoris absentiam habeat et amandi; attamen ille ad amare propinquior esse potest qui magis intense coaequare potest bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo, quare super hoc non licet longioribus sermonibus procedendum. Quarta decima quaestio  – Amor – amicus ait –, responde mihi: Istud amare meum estne in facto esse uel in fieri uel adhuc faciendum? Solutio. Medium est ipsum subiectum, per quod finis influit ad principium et per quod principium refluit ad finem, naturam sapiens utriusque, ut eorum imago. Secundum definitionem medii respondit amor amico dicens: – Amice, si huius amantiae principia naturasque cuiuslibet illorum consideres et eorum definitiones iuxta processum earum recolas, percipere quidem potes huius quaestionis solutionem. Habes enim secundum definitionem medii, quod finis influit ad principium, uidelicet similitudinem suam cum aliorum similitudinibus principiorum, quas ab illo sumit; atque principium easdem cum similitudine sua refluit ad ipsum finem, omnibus illis similitudinibus per medium ipsius finis et ipsius principii transeuntibus, tam quam per imaginem utriusque. – Et fit inde tuum amare, quod scilicet amare, prout est similitudinum ipsarum imago, factum est per ipsa principia prima et per ipsamet fit et est per eadem etiam faciendum. Fit autem, per quanto in influentia et refluentia consistit antedicta, agentibus principiis inuicem, sub ratione potestatis; factum est uero, per quanto ipsa influentia iam est actu existens, sub ratione durationis in bonitate, magnitudine et cetera; sed est faciendum, per quanto magnitudo in bonitate, potestate et cetera durationis magnificat ipsum, donec complementum habeat, quod secundum finem competit illi, sicut omnes partes fini acquiescant, duratione sustentante ipsum in ceteris principiis, donec ex omnibus similitudinibus eorum habeat complementum. – Ipso ergo amare completo, prout in praesenti uita complementum habere potest, factum est et sic faciendum est. Factum est quidem, ut principia perfectum opus habeant; fit autem, ut agendo continuent illud; sed est faciendum, ut agere non cessent.  Amoris medium est ipsum amare, quo se amant amicus et amatus. – Amice – dixit amor –, de me sunt amatiuum et amabile, de quibus procedit amare. Hoc siquidem amare factum est, procedens de amatiuo et de amabili, existendo medium inter amantem et amatum, et fit in quanto unumquodque ipsorum principiorum agit in eo, induens illud similitudinem suam; faciendum est autem in quanto multiplicabile est, quoniam amicus plus potest amatum suum diligere, quam diligat ipsum. – Et hoc secundum bonitatem uel secundum magnitudinem et cetera, sicut secundum uirtutem plus potest oriri de bonitatis unitate, in quodam tempore, quam in alio, et in quadam magnitudine, quam in alia et cetera. Et sicut secundum durationem, quae magis sustinere potest amare tuum in quodam tempore, quam in alio, et secundum quoddam principium, quam secundum aliud, hoc autem faciendum necessario esse oportet, ut principia a cessatione remoueantur, permanentibus actiuitatibus et agibilitatibus ac actibus operandi ipsorum principiorum in quolibet eorundem.  – Amice – dixit amor –, si bene recolis decimam quartam regulam et eius processum cum duabus definitionibus medii, quoddam uniuersale formando de istis, et illud particulare, quod a me quaeris, inuestiges, in eodem poteris utique de facili huius, de quo dubitas, hic cognitionem habere, sicut si consideres de actione et passione consolationem esse factam. De actione quidem, in quanto amatus facit de amico ad placitum; de passione uero, in hoc, quod amicus habet pro bono quicquid de ipso placet amato suo. Nam, si amatus auferat ab amico quod dedit, consolatur amicus in bonitate, magnitudine, uoluntate, potestate, dominio amati sui et in amore, quem ipse amicus possidet illi, et beatitudinibus, quas amatus suus largiri potest eidem. – Unde licet hoc opus factum sit plus, quam est; fit tamen perseuerando, et faciendum est perseuerando, per quanto multiplicari potest aut de qualitate in qualitatem aut de similitudine in similitudinem aut de habitu in habitum transmutari. Sicut fit de patre, qui consolatur, cum perdit filium, quodam tempore in alio tempore; potest etiam consolari perditis aliquibus bonis temporalibus uel amicis et cetera huiusmodi. Quare consimili modo considerare potes, amice, de amare tuo, sicut dictum est de consolatione.  Principiauit principium medium amoris in magnitudine, ut inde principiare magnum et amorosum oriretur. – Amice – dixit amor –, si hanc primam conditionem `magnitudinis et principii consideres, satis manifeste potes solutionem huius attingere quaestionis. Nam, ex quo principium principiauit amare in magnitudine, ut ipsum amare procedat inde magnum et amorosum, oportet ipsum amare factum esse et fieri et faciendum, ut consequitur finis secundum quod ipsum amare principiatum est in magnitudine. Nam, alio modo sequi non posset; quod est quia, cum ipsum amare principiatum est in magnitudine, magnitudo et principium induunt ipsum similitudines suas, ita quod in amare est magnificare et principiare, ideoque magnitudo amandi est ipsum amare factum esse et fieri et faciendum. Quoniam, nisi ita esset, in ipso quidem amare non essent magnificare et principiare, nec actio amantis nec passio amabilis, immo foret ei minoritas istorum principiorum priuatio; itaque non esset ipsum amare tuum in magnitudine principiatum, quare non posset esse magnum nec amorosum, sed potius indutum esset similitudines contrarias principiis indutiuis similitudinum suarum. Quinta decima quaestio  – Amice – dixit amor –, cum quo ligas amare meum ad tuum amatum? Solutio. Finis est id, cui principium acquiescit. – Amor – ait amicus –, secundum quod continetur in hac definitione finis, in substantia est finis unum substantialium principiorum, de quibus substantia constituitur. In hoc etiam fine est finitiuum et finibile, de quibus finire procedit in alia principia substantiae, ut in ipso finire sumant similitudinem eius, habentia complementum et quietem, in eo transiendo per ipsum ad finem, in quo quiescibile est unumquodque ipsorum principiorum, sicut patet in te, amor. Acquiescis enim in amare tuo, cum ipsum indutum est finire de finitiuo et finibili, in amatiuum et amabile productum. – Quare, secundum hanc comparationem, ego ligo tuum amare ad amatum meum, considerando in ipso amato meo et in me huius Artis amatiuae principia, prout ea in nobis considerari oportet. Considerando namque bonitatem mei amati et bonitatem, quam naturaliter mihi dedit, propendo finem cur illum mihi dedit. Cum etiam considero quomodo bonitas amati mei est amabilis et quomodo in me proprietas est amatiua, tunc amabilitatem amati mei et amatiuitatem meam induo finem mei amati et mei amabili, de quibus oritur seu procedit amare, indutum finire de finitiuo et finibili productum. Itaque ligo tuum amare, quod est meum, ad amatum meum cum finire de finitiuo et finibili; et ad bonitatem ipsius amati ligo bonitatem ipsius amare et ad magnitudinem amati magnitudinem ipsius amare et cetera; et sic cum omnibus his ligo amare tuum ad amatum meum. Ualde placens fuit amori haec amici responsio et desiderauit amatus multos habere tales amatores, quoniam talibus est ualde dignus.  Finis amoris est ipse, cui amans et amatus acquiescunt. – Amor – dixit amicus –, sicut amatus est quies amici, ita etiam e contrario. Ideoque tuus finis, amor, est quies amici et amati, ad quam quietem ego ligo amare tuum, amor, sic, ut amatus meus acquiescat, uidelicet placitum habeat se per me amari. Et uincula, quibus amare tuum ad placitum mei amati et mei uincio, sunt bonificare, magnificare, durare, posse, intelligere et cetera, quoniam omnes isti actus sunt amabiles ipsi amare; in quorum amabilitate ipsummet amare tuum et meum capitur et ligatur a similitudinibus amati mei, in quantum sunt amabiles ipsi amare; cum quibus etiam similitudinibus ego meas similitudines alligo, ut cum ipsis ligatis ego ligem tuum amare ad similitudines mei amati.  – Amor – amicus ait –, in tertio paragrapho de fine significatur tuae responsio quaestionis, quoniam contritione et conscientia ligari potest amare ad amatum. Contritione quidem, considerando iniurias illatas amato non amando ipsum, prout in magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, conuenit ipsum amari, aut quod deterius est odiendo ipsum contra finem bonitatis, magnitudinis et cetera, et amatiui et amabilis et amandi; et quoniam de his omnibus oritur contritio, dum humanus intellectus utitur fine, quo est et dat amico conscientiam, qui peccauit aduersus amatum suum, cum contritione igitur et conscientia ligari potest amare tuum et meum ad amatum meum. Hoc autem posse ligabile est ad possificandum cum bonitate, magnitudine, duratione et cetera conterendi et consciendi.  Cum fine potestatis, differentiae et amoris ligauit amicus amare suum ad amatum. Secundum hanc quintam conditionem `potestatis et differentiae potes cognoscere tuae quaestionis solutionem. Finis namque potestatis est possificare per bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, et finis differentiae est differentiare per easdem, quemadmodum tuus finis est amare per ipsasmet, scilicet per bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. Quocirca unire cum amare, possificare et differentiare ac applicare totam istam unionem ad finem amati, est ligari amare cum fine potestatis et differentiae ad amatum; dissolutio ergo ipsius amare ab amato fit cum unitur finis potestatis et differentiae cum non fine amandi bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. Sexta decima quaestio  Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo fit maior aequalitas amici et amati. Solutio: Maioritas est imago magnitudinis immensitatis bonitatis, aeternitatis et cetera. Responderunt amatores amoribus secundum hanc definitionem isto modo: – Maioritas est imago magnitudinis amati et amici. Sed ad inquirendum maiorem aequalitatis operationem inter amatum et amicum, oportet inquisitionem fieri cum maiori maioritate bonitatis et magnitudinis amici et amati, in tantum quod eorum aequalitas in bonitate, magnitudine et cetera, eorum permaneat infinita. Hanc ergo maiorem aequalitatem amici et amati oportet esse cum immensitate bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, ita quod ipsa immensitas sit bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, et e contrario; et quod bonitas, existens id, quod ipsamet est, similiter et magnitudo et cetera, sint quaelibet ipsamet immensitas; ac etiam quod bonitas, magnitudo et cetera sint quaelibet ipse amatus et ipse amicus. Quare de necessitate oportet aequalitatem talium istorum, scilicet amati et amici, esse maiorem omni alia aequalitate, quae non sit in immensitate bonitatis et cetera, et in qua bonitas et cetera, non sint quaelibet ipsa immensitas et in qua bonitas et cetera, non sint quaelibet ipse amatus et ipse amicus. – Haec autem maior aequalitas amici et amati – aiunt amatores –, per maiorem maioritatem significatur et habet esse, dante amato totam suam bonitatem, magnitudinem et cetera amico, quolibet ipsorum, scilicet amato et amico, existente immenso bonitate, magnitudine et cetera; et hoc quod ipse est, absque confusione aliqua et absque aliquo accidente, et dante se bonitate magnitudini substantialiter et e contrario, qualibet earum permanente id, quod ipsa est, existente id, quod est alia et e contrario, atque permanentibus amato et amico una eadem essentia et natura numero et una eadem bonitate, magnitudine et cetera. Quare nullo alio modo – aiunt amatores –, amoribus inuenire possumus aequalitatem amici et amati maiorem ista, quam cum maiori maioritate bonitatis, magnitudinis et cetera perscrutamur.  Maioritas amoris est ipsa, in qua amans et amatus aequales sunt in amare. – Haec siquidem maioritas amoris – dicunt amatores –, non potest esse omni alio amore maior, nisi amatus tantum diligat amicum suum quantum se ipsum et e contrario, et nisi amatus et amicus sint una eadem bonitas et una eadem magnitudo et unus idem amor et cetera, quoniam aequalitatem tanti et talis amati et amici omni alia aequalitate oportet necessario esse maiorem. – Habet autem esse haec aequalitas in hoc, quod amicus tantum diligit suum amatum quantum se ipsum et e contrario, et plus quam aliquid aliud; et in hoc etiam, quod et amicus et amatus sunt una bonitas, una magnitudo et cetera idem numero, et quod aequalitas est amabilis in infinire bonitatis, magnitudinis et cetera, per cuius scilicet amabilitatem tantum dat bonitas magnitudini quantum e contrario; et per quam etiam amabilitatem tantum est bonitas in magnitudine id, quod ipsa existit, quantum in se ipsa et e contrario; et per quam bonitas similiter et magnitudo tanta est agendo quanta existendo et e contrario. – Quare his omnibus et multis aliis, quae prolixa essent ad dicendum, significat maioritas bonitatis, magnitudinis et cetera ipsam operationem, per quam habet esse maior aequalitas amati et amici.  – Amores – aiunt amatores –, uelut in tertio paragrapho de definitione maioritatis significatur, scire potestis quomodo habet esse maior aequalitas amati et amici. Habet quidem esse hoc modo, uidelicet amicum totum esse patientem et oboedientem uoluntati amati sui sic, ut in tantum sit amicus patiens recipiendo ab amato suo, quantum amatus agens dando illi. Unde, si amatus, propter amorem sui, uult amicum sustinere paupertatem, labores, languores, persecutiones et mortem, totum sit placens et amabile amico; si autem amatus sit uilipesus, uituperatus, blasphematus, ignoratus, oditus, habeat amicus passionem in his, quae fiunt aduersus amatum suum. Unde, quantum in his et in suis consimilibus possunt coaequari amatus et amicus, tantum habet esse aequalitas amborum in maioritate maiori omni alia aequalitate, in qua non tantum est amicus patiens propter amorem sui amati.  Maiorem aequalitatem, quae est amici et amati, oportet esse sine maioritate et minoritate. – Amores – inquierunt amatores –, secundum quod in prima conditione `maioritatis et aequalitatis significatur, maior habet esse aequalitas amici et amati, cum est sine maioritate et minoritate. Et haec est cum in tantum habet esse amatus, ut sit amicus, quantum e contrario, sicut hoc tantum sit de bonitate, magnitudine et cetera; nam, ex quo est de qualibet earum, unus existit finis amati et amici et sic non possunt ibi esse maioritas et minoritas. – Hoc idem habet esse de bonitate et cetera; nam, cum amicus in tantum bonus est, quantum amatus et e contrario, ita quod hoc tantum est de bonitate, magnitudine et cetera, permanet una bonitas amici et amati, quare in illa bonitate sunt impossibiles maioritas et minoritas. Hoc etiam habet esse de magnitudine et cetera; etiam de bonificatiuo et bonificabili et cetera, habet hoc esse, uidelicet cum bonificatiuus, qui est amatus, et bonificabilis, qui est amicus, sunt aequales in bonificare, ipsa aequalitate existente ipso bonificare cum magnitudine et e contrario, sic in illa aequalitate et bonificatione non possunt esse maioritas et minoritas. – Hac ergo aequalitate tali, quae est sine maioritate et minoritate, dicimus uobis, amores, quod habet esse aequalitas amati et amici et, super hanc, aliam considerare non possumus aequalitatem. Septima decima quaestio  – Amice – dicebat amor –, numquid posuisti amatum tuum in aequalitate sciendi et amandi? Solutio: Aequalitas est ipsum subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera, acquiescit. – Amor – inquit amicus –, secundum hanc definitionem aequalitatis uolo quaestioni tuae respondere. Tu quidem bene scis finem concordantiae, de bonitate, magnitudine et cetera factam, acquiescere aequalitati de bonitate, magnitudine et cetera facere. Hic autem finis concordantiae acquiescere non posset aequalitati, quae non esset sciendi et amandi meum amatum, ex quo meus amatus aequaliter scibilis est et amabilis. Quare dico tibi, amor, me posuisse meum amatum in aequalitate mei scire et mei amare, quare meus amatus dignus est aequaliter sciri et amari et quia tu, amor, et sapientia, quiescibiles estis in fine concordantiae. – Uerumtamen tu, amor, et sapientia, qui in me uos coaequatis: Me affligitis, languere me facitis et ad multa mortis pericula me exponitis ad honorandum, sciendum et amandum meum amatum; et quanto uehementius in me uestra coaequatis opera, tanto a uobis sentio grauiora mihi tormenta. Quare de uobis admiror cur talem mihi facitis quaestionem.  Amoris aequalitas est ipsa, in qua amans et amatus se coaequant in amare. – Amor – ait amicus –, secundum hanc definitionem tuae respondeo quaestioni. Dic ergo mihi, amor: Et tu, in amare tuo, non diligis aequalitatem amatiui et amabilis? Utique sic. Nonne diligis etiam in amare tuo aequalitatem esse scientis et scibilis, ut uehementius diligere possis? Bene quidem. Ergo te oportet necessario aequalitatem sciendi et amandi diligere! Et ex quo hanc aequalitatem naturaliter diligere debes, uis naturae ratioque cogunt te debere diligere illam in amato meo et me cogere intelligendo et amando ipsum aequaliter contemplari; quod, si non uis sic agere, profecto peccas in amatum meum et in me, iniurians nobis ac etiam bonitati, magnitudini et cetera, quae me excitant, ut aequaliter de ipsis fruar amato meo.  – Amor, sicut in tertio paragrapho de definitione aequalitatis significatur, obligatus es satisfacere sapientiae de amatiuitate, cum eius amabilitas sit magna in bonitate, duratione et cetera. Quoniam, sicut obligatus es de amatiuitate satisfacere amabilitati tuae et bonitati, magnitudini et cetera tuae amatiuitatis et amabilitatis, sic obligatus es satisfacere amabilitati sapientiae et scitiuitatis et scibilitatis et bonitati, magnitudini et cetera sapientiae et suae scitiuitatis et scibilitatis; consimili modo obligatus es bonitati et suae bonitiuitati et bonibilitati similiter et magnitudini et cetera. – Quare, his omnibus et multis aliis rationibus te precor, amor, pro me seruitore tuo, patiente multos labores pro te, et pro amato meo maxime, cuius tu et ego sumus quatinus huius tuae obligationis uinculus, me desiderare facias scire et amare aequaliter amatum meum; nam aliter non haberem me beatum nec amatorem propter finem.  Coaequauerunt se sapientia et uoluntas in scire et amare. Ambae cucurrerunt ad amatum et super earum amare et intelligere illum accinxerunt. – Amor – dixit amicus –, secundum hanc undecimam conditionem `sapientiae et uoluntatis, respondeo tibi dicens: – Quoniam ex hoc, quod amatus meus aequaliter est intelligibilis et amabilis, coaequati sunt in me scire et amare ad attingendum aequaliter amatum meum; et quoniam unumquodque ipsorum obligatum est attingere totis uiribus illum, currunt et, quantum possunt, accelerant ad eum attingendum. Uerumtamen eum in se ipsis attingere non possunt, sed eum per puncta transcendentia super se ipsa in bonitate, magnitudine et cetera eius attingunt; et quemadmodum intellectus super se ipsum intelligit intelligendo plus bonitatis, magnitudinis et cetera sui amati, quam sui ipsius, sic uoluntas attingit eundem super se ipsam, diligendo maiorem bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, sui amati, quam sui ipsius. – Unde, quanto magis hi duo de bonitate, magnitudine et cetera se coaequant in se ipsis et super se ipsos in bonitate, magnitudine et cetera sui amati, tanto uehementius eum attingunt; et plus etiam bonitatis, magnitudinis et cetera recipi potest in ipso attingere eum, aequaliter eum attingunt, quam si aequaliter eum non attingerent et plus similitudinum suarum potest influere illis amatus. Octaua decima quaestio  Ab amore bono quaesiuit minoritas, utrum amici et amati differentia indiuisibilis esse possit. Solutio: Minoritas est ens circa nihilum. – Minoritas – ait bonus amor –, secundum definitionem tuam, tuae respondeo quaestioni. Scis etenim, minoritas, te esse ens circa nihilum. Es quidem circa nihilum, quoniam de diuisibilibus composita es, ita quod tua bonitas non est tua paruitas nec tua duratio et cetera: Est enim diuersitas inter eas. Etiam tua bonitas est diuisibilis, ita quod a tua paruitate, duratione et cetera, diuidi seu diuersificari potest. Ideoque tu, minoritas, apta nata es ad priuationem reduci, quamobrem circa nihilum habes esse. Unde sequitur, si sis in differentia amici et amati, quod illa differentia diuisibilis est, ita quod aliud est bonitas amici a bonitate amati et aliud bonitas amati a bonitate amici; similiter et differentia, quae est in bonitate amici, alia est a differentia, quae est in bonitate amati, et e contrario; similiter et differentia in magnitudine et cetera, amici et amati. Itaque sunt amicus et amatus et omnes eorum partes circa nihilum, ex quo tu es in eis, quare in omni amato et in omni amico, in quibus tu es, oportet eorum differentiam diuisibilem esse. – Ergo, in omnem differentiam amici et amati, in quibus tu non es, oportet eam indiuisibilem esse, ita quod in tantum sunt in esse, quod non possunt ultra. Nam, sicut amicus et amatus, in quibus tu es, sunt per te circa non esse, ita necessarium est amicum et amatum, in quibus tu non es, esse in tantum circa esse, quod sint ipsummet esse, quare oportet necessario, ut amatus et amicus, in quibus tu non es, possint esse, immo quod sint unamet essentia et natura et unamet differentia indistincta et indiuisibilis, ut ipsi permaneant una eadem numero bonitas, magnitudo, duratio et cetera, quamuis alius ab alio, sub ratione differentiae, sint distincti, sicut sub ratione bonitatis boni et sub ratione magnitudinis magni et cetera.  Amoris minoritas est ipsa, quae defectiua est in amare. – Minoritas – inquit bonus amor –, cum tu existis in amore, facis quidem eum defectiuum in amare, sicut per oppositum maioritas facit eum perfectiuum in amare, cum existit in ipso amore cum bonitate, magnitudine et cetera. Et ideo scire potes differentiam, quae est maioris amati et maioris amici, esse necessario indiuisibilem, ut eorum amor non fiat defectiuus; qui tamen defectiuus existeret si eorum differentia diuisibilis esset; nam, sicut eorum differentia diuisibilis esset, sic etiam eorum amor et eorum bonitas, magnitudo et cetera. Et sic essent in eis essentiae et naturae diuersae et per consequens alius ab alio separatus, habente quolibet eorum quantitatem, itaque tu, minoritas, permaneres necessario in eisdem. – Sed, quoniam impossibile est te in illis esse, existunt distincti amicus et amatus; ita quod alius eorum non est alius, ratione unius differentiae, facientis eos esse distinctos, sicut unus est amor eorum, qui facit eos amantes esse et amatos, et una est eorum bonitas, qui facit eos esse bonos; et sic eorum amor perfectiuus permanet in amare.  Minoritas – dixit bonus amor –, in tertio paragrapho tuae definitionis, doctrina tradita est ligandi uoluntatem ad bonum amandum, secundum decimam octauam regulam de consideratione et secundum tuas ambas definitiones. Unde, cum secundum illam artem et illum modum considero quam magnum est amicum et amatum alium ab alio esse distinctos, absque distinctione essentiae et naturae bonitatis, magnitudinis et cetera, ipsis scilicet differentia, bonitate et cetera, et earum essentia et natura, existentibus indiuisibilibus, et amico alio existente ab amato et e contrario; tunc non possum alterius considerare magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, in differentia neque differentiae in bonitate et cetera. – Quare hac consideratione me sentio ligari ad bonificandum magnitudinem et cetera et ad peragendum quantumcumque bonum possum ad honorandum, seruiendum et laudandum tam excellentem et nobilem differentiam amici et amati.  In bonitate et amore consistit amici et amati differentia indistincta, ut a confusione et a paruitate distet amandi. – Bone amor – ait minoritas –, quomodo est tibi certum hanc differentiam esse in realitate et quomodo mihi probare poteris amicum et amatum alium ab alio esse posse distinctos, existente eorum distinctione indiuisibili ac eorum bonificare, magnificare et cetera, nec non etiam eorum essentia et natura existentibus indiuisibilibus? – Minoritas – respondit bonus amor –, secundum octauam conditionem `bonitatis et differentiae significatur differentiam ipsam indiuisibilem et indistinctam necessario esse oportere. Sed quoniam tu, minoritas, omnia, quae in considerationem tuam cadunt, consideras secundum tuam naturam et proprietatem, non potes intelligere nec amare, nisi cum defectu mei et magnitudinis et cetera, ex quo nos in societatem tuam introducis. Sed separes te a nobis et ueniat nobiscum maioritas, quoniam ipsa intelliget et sciet ea, quibus deficis! – Eia minoritas – ait bonus amor –, si differentia est diuisibilis, quoniam est in te et in malitia et cetera, quare ergo non est indiuisibilis ipsa differentia, quae est in me et in bonitate, duratione et cetera? Et nisi haec differentia esset amici et amati, ubi ergo distaret differentia a malitia, paruitate et confusione et ab amandi paruitate? Et sine hac indiuisibili differentia amici et amati, quomodo ego et bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possemus esse rationes reales et inconfusae, qualibet nostrum existente alia a qualibet nostrum, et e contrario numero et essentia? Utique nullo modo. Et qua ratione esset in nobis agere, uidelicet bonificare, magnificare, durare, posse, intelligere, amare, unire, concordare, finire et coaequare? Utique nulla ratione. Nostrum etenim agere omne et totum perditum esset et quaelibet nostrum in tantum esset in te, o minoritas, quod non essemus tantum in esse, quantum in priuatione et esset in nobis plus de malitia quam de me, et plus de paruitate quam de magnitudine, et plus de non esse quam de esse et cetera huiusmodi, quod est impossibile. Et amodo, minoritas, nec mihi nec alicui alii hanc facias quaestionem. Intromitte te de his, quae sunt tibi similia et permitte nobis ea, quae sunt in tantum excellentia et nobilia, quod non es digna intelligere illa tota nec amare. Tertia distinctio De aequalitate  Aequalitas est ipsum subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera, acquiescit. In substantia quidem est aequalitas principium substantiale, omnibus aequalitatibus substantiae subiectum, procedente ex ipsa substantia aequalitate, ut finis aequalis concordantiae et aequalis bonitatis et aequalis magnitudinis et cetera, aequalitati quiescat in substantia, sicut ipsa principia substantialia aequaliter substantiae partes consistant; et hoc idem suo modo est de partibus accidentalibus. Est autem haec aequalitas radicalis et specifica et propria in qualibet substantiarum, habente suam propriam et indiuiduam aequalitatem ita numeralem, sicut habet suam propriam et indiuiduam bonitatem, magnitudinem et cetera; quam scilicet indiuiduam aequalitatem et propriam nulla substantia posset habere, nisi foret substantialis pars substantiae, quia finis aequalis concordantiae et aequalis bonitatis et cetera, subiectum aequale suae quiescentiae non haberent, eo quod abesset magnitudo bonitati, concordantiae et cetera, et e contrario, et per consequens tota substantia destrueretur, quoniam quodam principio substantiali absente aliis principiis substantialibus, necesse est alia illorum abesse aliis, cum ipsa ad inuicem alia in aliis similiter existant. Est ergo aequalitas in substantia pars substantialis, quae transmittit etiam ad ceteras partes similitudinem suam, per quam bonitas, magnitudo et cetera, in substantialitate, realitate et unitate substantiae sunt aequales, ab aequalitate recipientes similitudinem, per quam quaelibet earum ad quamlibet transmittit aequaliter similitudinem suam; et ideo tota substantia radicaliter aequalitate plena consistit. Uerumtamen secundum ea, quae substantia de rebus nutrimentalibus accipit, per quas de rebus exterioribus gustando, odorando, tangendo uiuit, habet ipsa substantia aequalitatem proportionatam in his, quae qualitates substantiae radicales nutrimentaliter, aliae magis et aliae minus, de exterioribus rebus acceptant, sicut ignis in colerico, qui magis de calore rerum exteriorum acceptat, quam terra de siccitate et quam aer de humiditate et quam aqua de frigiditate. Secundum haec etiam, quae nunc dicta sunt de substantiali aequalitate in substantiis elementatis, potest intelligi de substantiali aequalitate in substantiis intellectualibus, sicut in anima rationali, in qua est aequalitas pars substantialis, ut magnitudo bonitati, durationi et fini concordantiae et cetera, non absit nec e contrario, et ne principia transmittant inaequaliter sibi ad inuicem similitudines suas. Attamen aequalitas actuum potentiarum habet esse proportionata, cum alia ipsarum plus utitur similitudinibus suis, quam alia, sicut cum deuota uoluntas plus utitur sua similitudine et similitudinibus aliorum principiorum, quas recipit, quam intellectus, qui non habet tantum scientiae, quantum ipsa uoluntas amantiae aut etiam e contrario. Haec autem proportionalis aequalitas est ipsa, quam inquirimus, ad quam uoluntas et intellectus cum suis similitudinibus sunt alligabiles, cum ipsa aequalitas sit amabilis et intelligibilis sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Ad hanc siquidem aequalitatem docet Ars applicari actus potentiarum, aliis principiis mixtis in aliis, secundum ipsius Artis processum.  Amoris aequalitas est ipsa, in qua amans et amatus se coaequant in amare, quae tamen esse non potest praeter aequalitatem amatiui et amabilis, amatiui et amatiui, amabilis et amabilis et praeter aequalitatem bonificatiui et bonificabilis, bonificatiui et bonificatiui, bonificabilis et bonificabilis et cetera. Haec autem amoris aequalitas adeo magna, adeo bona et cetera, nullius esse potest, nisi solius Dei tantum, quoniam, si esset in creatura, non haberet aequalitas subiectum, ubi maior esset in Deo, quam in creatura. Quoniam igitur hanc aequalitatem in Deo esse oportet, ut magnitudo aequalitatis bonitati, durationi et cetera, non absit, est ipsa magnitudo aequalitatis bonitatis et cetera, amabilis in creaturis et ad hanc amabilitatem uoluntas ligabilis est amare bonum et dissolubilis amare malum. Hanc siquidem alligationem docet Ars manifestando doctrinam de amoris aequalitate in magnitudine bonitatis et cetera, per applicationem magnitudinis amabilitatis ad amatum sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quem scilicet amatum sui ipsius et sui amabilis naturale est aequalitatem amare.  In decima septima regula, quae est de satisfactione, sequendo processum et applicatis his duabus definitionibus ad eum, formatur uniuersale, in quo relucet particulare ipsum, quod sub forma aequalitatis amoris et bonitatis et cetera, atque satisfactionis indagatur, quod scilicet particulare medium est annectendi uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum, quod fit, cum quis suo bono, magno et cetera, amatiuo de bono, magno et cetera, amabili et e contrario, satisfacit aequaliter in amare ipsorum, scilicet amatiui et amabilis, secundum ea, quae de aequalitate dicta sunt. Huic siquidem satisfactioni non potest naturaliter uoluntas resistere; potest autem ei resistere innaturaliter et contra sui ipsius et bonitatis, magnitudinis et cetera, similitudines cum dissimilitudinibus eisdem oppositis, quae sunt malitia, paruitas, uitia, falsitas et cetera, a quibus docet Ars uoluntatem dissolui, applicando suum amare ad hanc regulam praedictam et ad has duas definitiones iam praedictas, cum haec applicatio sit naturaliter amabilis et eius oppositum naturaliter odibile uoluntati. De minoritate  Minoritas est ens circa nihilum; habet autem in substantia minoritas esse substantialis et accidentalis. Substantialis quidem, quoniam minoritatem oportet esse unam substantialium partium substantiae unientium et componentium ipsam substantiam de se ipsis; nisi enim minoritas esset pars substantialis una cum aliis, aliqua siquidem ipsarum partium substantialium non esset determinata neque finita sub propria terminatione et finitate, sed potius essent infinitae et aequales, et per consequens substantia infinita in bonitate, magnitudine et cetera; et sic ipsa foret Deus ac etiam omnia, quae sunt, essent necessario una substantia tantum, quod est impossibile. Ergo minoritas necessario est substantialis pars substantiae, quae dat etiam similitudinem suam aliis principiis substantiae, uidelicet bonitati, magnitudini et cetera, quae minores sunt accidentaliter, quam substantialiter, existentes ratione minoritatis circa non esse. Omnes quidem similitudines istae, quas minoritas influit ad cetera principia substantiae, sunt accidentia substantia habitui minoritatis, ipsa substantia habente per haec accidentia inclinationem naturaliter ad non esse, cum secundum uiam creationis sit de non esse producta. Istae autem minoritates implicare possunt alias minoritates adhuc maiores et magis circa nihilum, quae sunt offensae mortales et ueniales; et istarum sunt mortales magis circa non esse, quam ueniales, quia de maioribus minoritatibus bonitatis, magnitudinis et cetera, uidelicet de maiori uirtutum priuatione prorumpunt, sustentatae in minoritate bonitatis, magnitudinis et cetera, contra maiorem sustentationem bonitatis, magnitudinis et cetera. Et sunt istae maiores minoritates adeo magnae, quod maiores esse non possunt; nam ex nimietate sua in dissimilitudines uirtutum bonitatis, magnitudinis et cetera, se peruertunt, sicut malitia, quae est priuatio bonitatis, et paruitas uitiosa priuatio magnitudinis uirtuosae, et uitium opposita uirtutis dissimilitudo. Istae uero dissimilitudines habituatae sunt sub minoritate, contrarietate et sub uitiis, existentes naturaliter odibiles et earum contraria diligibilia, uidelicet uirtutes et opera bona, quae scilicet uirtutes et bona opera, quanto sunt maiores, tanto plus sunt in esse, et quanto plus sunt in esse, tanto plus sunt diligibiles, quia maiores in esse. Per contrarium ergo uitia et opera mala, quanto sunt maiora, tanto plus sunt in non esse, quare minoritas, quanto maior est, tanto plus est circa nihil, et quanto minor, tanto plus a non esse remota est; unde sequitur peccata uenialia plus mortalibus a non esse distare. Est ergo minoritas circa nihil, sed alia magis et alia minus, ut dictum est; et quanto in aliqua substantia minoritates plures adunantur, tanto magis maioritatem minoritatum implicant in eadem, sicut cum in substantia maioritates plures uniuntur, tanto magis maioritatem maioritatum multiplicant in eadem. Per haec igitur, quae de minoritate dicta sunt, doctrina traditur ligandi uoluntatem ad bonum, inquirendo minoritatem, sicut dictum est, oditiuo uoluntatis habente odibilitatem maioritatis et eius amatiuo habente amabilitatem oppositae maioritatis, sequendo processum huius Artis.  Amoris minoritas est ipsa, quae defectiua est in amare; et hoc est, quia plus potest extrahi de similitudine ex minoritate substantiali in amare, quam ex maioritate substantiali; et ideo, cum fit talis extractio, concurrunt omnes similitudines aliorum principiorum sub maiore minoritatis habitu, quam maioritatis, unde minoritas oritur amatiui, amabilis et amandi atque bonificatiui etiam et bonificabilis et bonificandi et cetera. Quocirca omnes principiorum similitudines in amore defectiuae consistunt, existente amore minoritatem induto, quae naturaliter est odibilis, quoniam importat uitium contra uirtutem et malitiam contra bonitatem et minoritatem magnitudinis contra maioritatem magnitudinis. Unde, cum haec odibilitas naturalis concordet amabilitati, docet Ars modum, per quem, cum amabilitate maioritatis perfectiuae in amore, est absolubilis uoluntas ab amoris minoritate, discurrente intellectu per ante dicta, tradendo illa pro obiectis uoluntati secundum eorum amabilitatem aut odibilitatem.  In decima octaua regula traditum est, quomodo ligabilis est uoluntas ad bonum amandum, considerando res iuxta earum considerabilitatem. Hac enim consideratione tali, ut in ipsa regula dictum est, iungitur amatiuum cum amabili suo. Ergo considerando res secundum processum huius regulae et istarum duarum definitionum iam dictarum, ligatur uoluntas amare bonum, cum sibi naturale sit eam plus amare maioritatem amoris, quam minoritatem amoris, et plus esse, quam non esse, et plus magnitudinem bonitatis, quam eius paruitatem et cetera; ut, si homo superbus suam desideret uoluntatem ad humilitatem ligare, consideret in suorum principiorum minoritate, secundum quam ipse prope est ad non esse et in eorundem maioritate, per quam se habet ad esse. Ista namque consideratione fiet eius uoluntas alligabilis humilitatem amare, cum ipse ex minoritate sit productus odietque superbiam in humilitatis amabilitate, amando maioritatem suorum principiorum, uidelicet maioritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, quae super minoritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, amabilis existit. Nunc igitur de definitionibus amantiae dictum est et doctrina tradita definitiones applicandi ad regulas, formando uniuersale ex definitionibus et regulis, in quo uel affirmando uel negando particulare inuentibile est, uelut eius exemplificatio secundum praedicta fit, de qualibet definitione sub certa regula manifesta. Quinta distinctio, prima pars 0 Gloria differentia Laetabatur amor et cantabat; et quaerebant amatores ab eo, cur laetabatur et de quo cantabat. – Amor – inquit amicus –, estne contrarietas in gloria mei amati? Quaerebat amicus ab amore, utrum esset differentia inter eum et amatum suum. – Amice – dixerunt amatores –, potesne amandi circulum ingredi et existere in eodem? – Amor – ait amicus –, cur intrauit differentiare in amare? Ualores et honores ab amoribus quaesiuerunt, quomodo existebant in maiori amare. – Aequalitas amati et amici – dixit amor –, quomodo sufficere potes meo amare? – Amice – dixerunt amores –, uellesne uendere eos, quos de tuo amato dicis sermones? 0. Gloria concordantia Amatores quaesiuerunt ab amati gloria, quomodo ibant ad gloriandum in eam amatores. A principio quaerebat gloria et concordantia, de quo principiabat principiare suum. – Amores – inquierunt amatores –, qui sunt hi portatores, qui amare amici gerunt ad amatum? Ibat amatus per montes et plana et quaerebat, ubi posset inuenire gloriari ex amare et, si posset illud inuentum comprehendere, quis posset illud emere. – Amice – dixit amor –, scisne quod est maius amare? Amatores et amores quaesiuerunt ab amico, ubi nutritum fuerat eius amare. Ab amoribus quaerebant amatores, quomodo gloriari et amare consistebant in maioritate et minoritate. Gloria contrarietas Quaerebant contrarietates amoris, cur erant coniunctae amoris gloriae et concordantiae. – Contrarietas – ait gloria –, cur existis in amare? Inuenerunt amores amicum flentem et interrogantem, quid eum deuiauerat ab amandi fine. Ab amorum maioritate quaesiuerunt amatores, utrum ipsi possent in ea permanere absque contrarietate amandi. A gloria et contrarietate quaesiuerunt amatores, utrum aequalitas posset esse in poena et concordantia. – Amate – dixit amor –, cur nutris amicos in deliciis, honore et diuitiis? Gloria principium – Amice – dixerunt amores –, scisne quomodo gloriari existit in principiare et amare? Quaerebatur ab amico, cuius erat uox, qua clamabat ad amatum suum. – Principium – dixit amor –, cur incepisti gloriari et amare in principiare? – Amor – dixit amicus –, possetne cessare meus amatus amare? Gloriari et principiare detinebant captum minorificare; et quaesiuit ab eis amor, per quanto permitterent liberum ipsum abire. Gloria medium Quaesiuit amicus ab amare suo, cur afferebat ei ab amato suo labores, languores, suspiria, fletus et lacrimas. – Amice – dixerunt amores –, et quis tibi furatus fuerat amatum tuum? Ab amoribus quaesiuerunt amatores, utrum inter amicum et amatum esse posset aequalitas gloriandi et amandi. Fletus et suspiria repraesentabant amico suum amatum; minoritas autem celabat eum; quaeritur utrum amatus sit magis celatus, quam repraesentatus. Gloria finis – Gloria et finis – ait minoritas –, cur tendis ad maioritatem? Ab aequalitate gloriae et finis quaesiuit amicus, utrum posset eum facere sufficientem suspiriis et fletibus propter amores. – Minoritas – ait amor –, et quid te compellit amare, ex quo mortuus est amicus propter amatum suum? Gloria maioritas Quaerebant amores ab amico, de quo erat corona, quam sibi dederat eius amatus. – Amice – dixerunt amores –, numquid adhuc remoti sunt gloriari et maiorificare ab amandi minoritate? Gloria aequalitas – Amice – dixit amor –, quid induit te gloriam in minoritate amoris et amandi? Gloria minoritas Quaesiuit amicus ab amore, utrum posset habere gloriam sui amati diligendo honores, diuitias et prosperitates huius mundi. Differentia concordantia Suspiria, fletus, lacrimae, labores, languores et considerationes quaesiuerunt ab amico, de quo arbore collegerat flores, quos ad suum portabat amatum. – Amoris concordantia – dixit amicus –, nonne potes principiare concordare in amare? – Amor – dixit amicus –, numquid potes habere concordare in amare, praeter differentiare? Quaesiuit amicus ab amoribus, quid excitauerat eum et compellebat eum clamare: Amate, amate! – Concordantia – dixit amicus –, si permaneret amor in te, haberesne maius concordare? – Amor – inquit amicus –, quid oritur de te et de meo suspirare et laborare et plorare? Ab amoris differentia et concordantia quaesiuit amicus, utrum haberent amare. Differentia contrarietas Uexatus erat amicus prae amore et quaesiuit, quid posset eum auxiliari aduersus amandi contrarietatem. Infirmus et languidus erat amicus prae amore et mirabantur amores, de quo uiuebat amicus. Scire uolebant amores, utrum amicus de amare sciret et quaesiuerunt ab eo, utrum contrarietas eum excitaret ad amandum. – Amice – dixit amor –, scisne in quo periclitaretur maioritas amandi? – Amice – dixit contrarietas –, quare non mihi das amare tuum? In tantum diligebat amicus, quod diligere non putabat; et interrogabat, ubi est amor et quid induit amor et qua uadit amor et clamabat: Amor, amor! 0. Differentia principium – Amice – dixit amor –, scisne quid perficit amare tuum? In uiridario amoris manebat amicus, et quaerebatur ab eo, quo rigabat amare suum. Quaerebant amatores ab amico, per quae maria nauigabat amare suum. – Amice – dixit amatus –, quid illuminat amare tuum? – Heu – inquit amicus amare suo –, et non sufficiunt tibi differentiare et principiare, cum te mitto ad amatum meum? Differentia medium Non natum fuit amare in mense finis amoris; et ideo quaesiuerunt ab eo amatores, cur tam macer erat amoribus. – Amice – dixit amor –, ubi frondet, floret et granat amare tuum? Quaerebant amores ab amico, per quanto daret amatum suum. Prandebat amatus, seruiebat amicus ei; quaerebant amores ab amico, cum quo suum seruiebat amatum. Differentia finis Per siluam amoris uenabatur amicus amatum suum et quaerebant ab eo amatores, quid eius astur capiebat. – Amores – inquierunt amatores –, ubi cantat amicus de suo amato? Mirabantur amores de amico, cur non ibat per uniuersas terras praedicans: Amare, amare. Differentia maioritas Ab amatoribus quaesiuerunt amores, utrum scirent, ubi existebat maior differentia amici et amati. – Differentia – dixit amor –, nonne uelles esse in amandi maioritate? Differentia aequalitas – Amice – dixit amatus –, quid tibi aperuit portam cellarii amoris, ubi bibis amore amorem? Differentia minoritas Interrogabant amores amicum, de quo erat gramen, quod colligebat equus sui amati. Concordantia contrarietas Interrogabat amicus amatum suum, cur sustinebat esse contrarietatem. Ab amare, filio amati et amici, quaesiuit amor, quis ex eius progenie magis honorificatus est. Cucurrit amare ad amatum et amicum et quaesiuit ab eo amor, quis amborum citius amplexatus et osculatus fuerat illud. Amatores amoris quaesiuerunt a dominabus amoris, quis poterat plus cessare amare, aut amicus aut amatus. – Amice – dixit amor –, potesne descendere tantum per odire, quantum ascendere per amare? Quaesiuit amor a concordantia, quomodo uinceret contrarietatem in amare. Concordantia principium – Amice – dixit amor –, cur dormis et non contemplaris amatum tuum, qui non dormit? Ab amato suo quaerebat amicus, utrum haberet misericordiam et pietatem, quibus consolaretur eum largiens ei spem. – Concordare, principiare et amare – dixit amicus –, quid facitis? Cur non congregamini? Nonne plus amata sunt pecunia, epulae, indumenta, filii, honores, ciuitates, castra et ceterae possessiones, quam amatus meus? Plorabat et plangebat amicus, euellens capillos a capite suo et pilos a barba eradicabat, disrumpebatque uestimenta sua clamans ad gentes dicens: – Estne quicquid adeo minime dilectum sicut amatus meus? – Conscientia et contritio: Ubi estis? Quid agitis? Ecce mundus perditur, plus amatur peccatum, quam amatus meus. Concordantia medium Affectus erat amicus taedio propter amare et dixit ad amare suum: – Ex quo langueo, cur uiuo nec morior prae amore? Quaerebant amatores ab amoribus, quis magis obiectatus erat ad amandum, aut amatus aut amicus. Conquerebatur amicus de tribulationibus amoris et quaerebat, quid detinebat eum captum et ligatum, quod non posset ad placitum amare. – Amoris concordantia – dixit amicus –, cur cum minoritate loquimini de amato meo? Concordantia finis Quoniam amicus aspiciebat adeo modice cognoscere, amare, laudare et honorare suum amatum et ei seruire et oboedire, ibat quasi stultus et interrogabat homines dicens: – Domine, estne aliquid amatus meus? – Amice – dixit amor –, habesne conscientiam, quoniam non agis ea bona, quae posses agere ad honorandum tuum amatum, immo quoniam amatum tuum non facis amari et cognosci ab eis, qui ignorant et inhonorant eum et qui pro modico dant illum? – Amor – amicus ait –, homines in peccato iacentes, possidentne iure bona mei amati? 0. Concordantia maioritas Interrogabant amores amicum, quomodo intelligebat et diligebat amatum suum. Aspiciebat amicus in altissimis montibus honoratos homines habitare, despicientes et uituperantes amatum eius; plorabat amicus dicens amori: – Cur sustinet amatus meus homines tam malignos? Concordantia aequalitas – Amice – dixit amor –, amasne tuum amatum propter eius bonitatem aut propter esse, quod dedit tibi? Concordantia minoritas Amores quaesiuerunt ab amico, cur plus amabat communem, quam specificam utilitatem. Contrarietas principium – Amice – dixit amor –, si tuus amatus plus tibi largiretur, quam tibi largitus sit, aut auferret, quod tibi dedit, cresceretne uel minueretur tuus amor? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret modum, quo finis amoris est requies amoris et amandi. – Amor – amicus ait –, cur maior es et melior audacia, quam timore? – Contrarietas – ait amicus –, cur adeo malum est te tangi? Homines otiosi ab amato quaesiuerunt, utrum pro modico amare possent salui fieri. Contrarietas medium – Amare – dixit amor –, cum quo uincis et captiuas contrariari? Amatus quaesiuit ab amico, cui commendauerat amare suum. Ab amoris aequalitate quaesiuit amicus, utrum melius cum concordare conueniret, quam cum contrariari in amare. – Malae consuetudines, falsitates et perditiones – ait amor –, quid posuit uos in amare? Contrarietas finis – Amoris concordantia – dixit amicus –, quid facit te esse sine amare? – Amice – dixit amor –, scisne quod facit homines separari a tuo amato? Odire uolebat amatus amicum et e contrario, donec amor clamauit: – Heu, inquit, quid est, quid imponit malitiam inter amatum et amicum? Contrarietas maioritas – Amice – dixit amor –, quid facis, cum tuum amatum offendisti? Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo amicus suum perdebat amatum. Contrarietas aequalitas Obuiauit amicus cuidam fatuo diuitiis; clamauit amicus dicens: – Heu, quare multis hominibus non obuio fatuis propter amatum meum? Contrarietas minoritas – Amoris contrarietas – ait amoris concordantia –, quare plus amas minoritatem amici et amati, quam maioritatem? Principium medium – Amice – dixit amor –, cum temptaris, quo fugis a peccato? – Honor, reuerentia et amor – dixit amicus –, quae uos auferunt ab amato meo? – Heu, uitia – dixit amicus –, cur me remouetis ab amato meo? – Amice – dixit amor –, cur plus diuitiis diligis paupertatem? 0. Principium finis Amoris dominae quaesiuerunt ab amico, utrum in amato suo poterant existere finire et principiare. – Amice – dixit amor –, nonne posset amatus tuus induere in aequalitatem principiare et infinire in amare? Quaerebat amor ab amico, cur pulices et muscas creauerat eius amatus. Principium maioritas Amores et amatores quaerebant ab amico, utrum diligeret in amato suo esse maius amare. – Maioritas et minoritas – ait amicus –, quis amando potest uos attingere? Principium aequalitas – Amor – ait amicus –, et ubi existit maius amare? Principium minoritas Quaesiuit amicus a principio, quomodo principiare poterat amandi minoritatem. Medium finis Ab amoris fine quaesiuit amicus, utrum uellet esse in maiori amare. – Amice – dixerunt amores –, cum quo proportionas et ornas tuum amare? Quaerebat amicus unguentum amoris sibi uendi, quia ex illo sanare desiderabat amare suum. Medium maioritas Quaerebat amicus a medio, utrum haberet mediare, quoniam ex eo multiplicare uolebat desiderare suum in amare. – Amice – dixit amor –, quis dat laudem de amato tuo? Medium aequalitas Ab amatoribus quaesiuerunt amores, utrum inuenire posset coaequare, quod esset de amore et de amare. Medium minoritas – Amice – dixerunt amatores –, qua transit amor, cum ad tuum uadit amatum? Finis maioritas – Amate mi – dixit amicus –, nonne me potes coaequare amori amando te? – Amice – dixit amor –, scisne cur amatus eligit duorum hominum alterum ad amandum? Finis aequalitas – Finire et amare, nonne possetis coaequari ad seruiendum et laudandum amatum meum? 0. Finis minoritas A minoritate quaesiuit amicus, utrum esset in ea finis amandi. Maioritas aequalitas Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo fit maior aequalitas amici et amati. Maioritas minoritas – Amice – dixit amor –, estne peccatum maior minoritas? Aequalitas minoritas – Amice – dixit amor –, defecitne tibi tuus amatus postquam eum dilexisti? Quarta distinctio Uoluntas differentia Quoniam plus est differentia desiderabilis in concordantia, quam in contrarietate, est concordantia desiderabilis et uoluntas ligabilis ad eam. Uoluntas et differentia coniunxerunt amatum et amicum, ut remouerent eos a confusione et contrarietate. Amoris differentia in amoris principia introiuit, ut amatum et amicum amare possent. Augebat amor amare suum in differentiare; augebat differentia differentiare suum in amare; coniungebant se haec augmenta duo in medium amoris. Ingressa est uoluntas differentiam substantialem et accidentalem, ut substantialem finem et accidentalem habere posset in amare. Maiores sunt uoluntas substantialis et differentia substantialis substantiali maioritate in amare, quam uoluntas accidentalis et differentia accidentalis; ideo plus est amabilis amatus substantialiter, quam accidentaliter. Quoniam aequalitas uoluntatis substantialis et differentiae substantialis magis est desiderabilis, quam utriusque accidentalis, est aequalitas amati et amici desiderabilis in amare. In minoritate differentiae amici et amati non potest esse magna uoluntas in amare. 0. Uoluntas concordantia Uoluntas de contrarietate conquerebatur concordantiae, quia impediebat eam ad amandum; amatus de uoluntate conquestus est concordantiae, quia non amabat eum amandi maioritate. Amatus et amicus tanto se amant amore, quod de uoluntate et concordantia principiant suum amare. In amare et concordare uniuerunt se uoluntas et concordantia, ut facerent amare amicum et concordare amatum. Uoluntas et concordantia in amoris fine quiescere nequiuerunt, donec in tantum languere fecerunt amatum ad essendum amatum, quantum amicum ad essendum amicum. Quia uoluntas amati maior est in concordantia uoluntate amici, concordat uoluntas amici se oboedire uoluntati amati. Cum concordantia concordandi et amandi ligabilis est uoluntas in aequalitate amici et amati. Quia concordat amatus maioritati et amicus minoritati, seruit cum minoritatibus suis amicus maioritatibus amati sui. Uoluntas contrarietas In amoris principium uoluntas intrauit, inquirens amatum suum; contrarietas ex eis eiecit eam, nolens amare sed potius amans odire. In medio uoluntatis sistit amare et in eius extremis adest odire, quod claudit portas contrariis amandi, ut in amoris medium intrare non possint nec dissipare amare. Ibat uoluntas in amoris finem quietum; inuenitque contrarietatem amoris in non fine amoris quiescentem; clamauit amicus, respondit amatus, uoluntas per amoris concordantiam superauit contrarietatem. Cum uoluntas exiuit de concordantia, ingrediens contrarietatem, exiuit de maioritate amoris, ingrediens amoris minoritatem, in qua distabat ab amato. Uoluntas in concordantia non possit esse maior, quam in contrarietate, si naturaliter et aequaliter in uoluntate possent existere amare et odire. Uicit contrarietas concordantiam in uoluntate cum amoris minoritate; puniuit ideo amatus amicum suum amandi priuatione. Uoluntas principium Ab amoris arbore collegit amicus amoris principia in amoris medium; ea posuit et transmisit uoluntati amati sui. Properabat uoluntas uelle suo, ut amicus in eo principiare posset amare et in fine amoris acquiescere posset. Principiauit amatus amicum suum in amoris maioritatem; concessitque illi uoluntatem ad amandum. In aequalitate amici et amati colligebat et congregabat uoluntas pulchritudines amati sui et incepit ignis amandi succendi. Incepit minoritas in uoluntate et processit inde maioritas de uoluntate, conquerens amato suo. Uoluntas medium Uenit uoluntas potum amorem in amoris medio, ut amicus acquiesceret fini amati sui. Narrabat amicus amoris progeniem, quae cum amato suo habebat in uoluntate medium et maioritatem. Inter amatum et amicum pactus erat eos esse in uno amare, in una uoluntate, in uno medio et in una aequalitate. Si non esset amoris medium, coniungens amatum et amicum, damnaret amatus amicum suum, quia diligit cum minoritate. Uoluntas finis Uoluntas, finis et maioritas rogauerunt amicum, ut recordaretur amati sui; similiter rogauerunt amatum, ut recordaretur amicum suum. Ideo se coniunxerunt amatus et amicus in uoluntate, fine et maioritate. Quandam uoluntatis lanceam, cuius ferrum erat de amore et uexillum de amoris aequalitate, lanceauit amicus ad amatum suum, ut amore et amare uulneraret eum. Minoritas uoluntatem et finem rumoribus detinebat, ut amicus et amatus ad maioritatem non peruenirent. Uoluntas maioritas Si non esset maior uoluntas, quae inter amatum et amicum in aequalitate potest esse, oporteret eam esse in inaequalitate et ploraret amicus et plangeret amatum. Nolebat amicus declinare suum amare de maioritate ad minoritatem, ut ab amato suo uoluntatem suam non declinaret. Uoluntas aequalitas In aequalitate amici et amati delectabatur uoluntas, elongans se a minoritate. Uoluntas minoritas Per totum spatium, quod existit de maioritate usque ad minoritatem, extendit se uoluntas, ut de longe se diligant amicus et amatus. Uirtus ueritas Delectabatur amicus in uirtute et ueritate amati sui; similiter et amatus, quia tam uirtuosum et ueracem habebat amicum. In differentia amici et amati habet intellectus uirtutem attingendi ueritatem, quam habent amatus et amicus in amore. Uirtute et ueritate pingebat amicus amatum suum in concordantia, ut non obliuisceretur eum in contrarietate, quam sustinet propter eius amorem. Recessit amicus a contrarietate, tendens ad concordantiam, ubi ueritatem et uirtutem inuenit, scribentes quendam librum amati sui. Incepit amicus aedificare palatium ueritatis, ut in eo uirtutes hospitarentur, quas transmittit amatus ad amicum. Per amoris medium ibat amicus solaciando; uirtus et ueritas associabant eum, gerentes eidem de amato suo collocutiones. Uirtutibus destruebat amicus uitia et ueritate occidebat falsitatem et fine in amati sui gloria quiescebat. Si non esset uerum in amato id, per quod amicus maiorem sentit uirtutem in amare, esset amatus amabilis uitiis et falsitate et minoritate amandi. Uirtus et ueritas nutriuerunt amicum amato in aequalitate, ut in tantum esset amatus, quantum est amabilis. 0. Minoritas uirtutis et ueritatis se repraesentauit amico, ut derelinqueret amatum suum; transformauit amicus illam minoritatem in maioritatem, ut confideret in amatum suum. Uirtus gloria Seminauit amicus uirtutes in differentiam amoris et collegit eas in gloriam amati sui. Dormiebat amicus in lecto suo concordantiae et amoris; excitauerunt eum uirtutes, ut iret uisum gloriam amati sui. Amoris contrarietas exheredauit concordantiam amoris, uirtutis et gloriae, ut amato deficerent amatores. A Solis ortu usque ad occasum amabilis est Deus, sed absunt uirtutes, quae de amore principient amare, quo diligat amicus gloriam amati sui, secundum eius amabilitatem. Suffodit amicus uirtutes in terram et in amoris medium sensit poenam. Quoniam plus dilexit amicus uirtutes, quam gloriam, non potuit acquiescere fini gloriae. Maioritate uirtutum maiorificat amicus amare suum et amatus amicum suum maioritate gloriae. Ut amicus uirtutes suas posset a uitiis elongare et delectationes suas a poena remouere, ingressus est aequalitatem amoris amare suum amatum. Inoboediuit amicus uirtutibus, oboediens uitiis, et habuit passionem in amoris minoritate, in qua oblitus est amatum suum. 0. Uirtus differentia Transiuit uirtus per differentiam in concordantia, orta ut concordare uirtutis esset in amare. Ingressa est differentia uirtutem, ut possit uirtus contrariari contrarietati amandi. Ingressa est uirtus differentiam et e contrario, ut in amandi principiare forent principians et principiabile de essentia principii et uirtutis et differentiae. Quia uirtus est in differentia et e contrario, possunt uirtus et differentia existere in medio amandi. Per differentiam amatus et amicus uirtutem habent, qua existant in amandi fine distincti. Si non esset uirtus in differentia et e contrario, uirtus et differentia in amandi maioritate non possent esse. In illa uirtute, in qua tantum potest differentia, quantum in se ipsa, et in illa differentia, in qua tantum potest uirtus, quantum in se ipsa, potest aequalitas esse amantis et amati. De minori uirtute et minori differentia non potest egredi maioritas amandi. Uirtus concordantia Quoniam uirtus et concordantia in amore disparatae sunt a contrarietate, est uoluntas cum amoris uirtute et concordantia ligabilis contra contrarietatem amoris. Principium amoris in uirtute incipit concordare et in concordantia uirtutizare, ut in uirtute et concordantia de amore principiet amare. In medio uirtutis et concordantiae ligatus est amor, ut ab hinc oriatur amare. Sine uirtutizare et concordare non possent uirtus et concordantia acquiescere fini amandi, nec aegrum amicum facere cum amare. De uirtute uirtuosum oritur amare in maiorem concordantiam amantis et amati, ut amans et amatus, propter amorem, in uirtute iaceant aegrotantes. Maior domus est amicus amati sui; expendit uirtutes et concordantiam, aequaliter amando cunctos amatores amati sui. Amicus uestiuit se uirtutes et equitauit equum concordantiae; iuit conquestum ad amatum suum; de minoritate amoris afflixit amatus amicum suum amandi maioritate. Uirtus contrarietas Principium in amore de uirtute uirtutem principiauit, ut in principiare suo sit uirtutizare contra concordantiam uitiorum et contrarietatem amandi. Non posset existere uirtus in amoris medio, si existeret in medio contrariorum. Amoris contrarietas et uitia deuiant amatores ire quietum in finem amoris et amandi. Uictus esset amicus in amoris maioritate, si non impugnasset uitia maioritate uirtutum. Si in tantum aequaliter possent resistere uirtutibus uitia, quantum e contrario, non esset aequalitas maior in uirtutibus, quam in uitiis. Amicus cum minoritate uirtutum appropinquauit amoris contraria, quae in uita mundana suum amatum tenent inhonoratum. Uirtus principium In amoris medio incepit uestire uirtus amare, cuius extremitates principiatae sunt in amante et amato. Dum amicus inquirebat uirtutem, ut eam indueret amare suum, incepit amare et ad finem peruenire, quae est requies uirtutis et amoris. Nisi uirtus in amoris maioritate posset incipere, numquam ad amandi maioritatem ascendere posset. Uirtus et principium se coaequauerunt in amore, ut in amore sint aequalia uirtutizare, principiare et amare. In minoribus amoris principiis incepit amicus induere uirtutes amare suum, ut de magis longe uenire possit uisurus amatum suum. Uirtus medium Si uirtus esset in amoris medio, non esset in fine amoris nec esset uirtuosum amare. Ingressa est uirtus in amoris medium et amor in medium uirtutis, ut in maioritate medii sit amare uirtuosum. Per amoris medium usque ad amantem et ad amatum uirtus se extendit, ut coaequet eos in uirtuosum amare. Ingressa est uirtus in amoris medium, deiciens inde minoritatem amandi, prae maioritate amandi uirtuose. Uirtus finis Uirtus et finis uenerunt ad maioritatem amoris, rogantes eum, ut maioritatem sui amare concederet eis, quo sanarent amicum, prae nimio amore iacentem infirmum. Uirtus et finis se coaequauerunt in amore, ut in amico amoris sanitatem et amoris aegritudinem coaequarent. Elongauerunt se uirtus et finis a minoribus amoribus, ut ad maiores amores ligarent amicum. Uirtus maioritas In amoris aequalitate se repperit uirtus cum maioritate, quae de minoritate amandi redarguebat amicum. Existebat uirtus a maioritate et minoritate disparata, ut in amandi aequalitate consisterent amans et amatus. Uirtus aequalitas Minoritas amandi toxicauit amicum iacentem aegrotum in lecto uirtutis; aequalitas de amatiuo et amabili medicabat eum. Uirtus minoritas Constringebat et affligebat minoritas amoris amicum; occidebat eum amoris maioritas; sustentabat eum uirtutis aequalitas; laetabatur amatus, quia tam bonum habebat amatorem. Ueritas gloria Si ueritas et gloria non existerent rationes reales inconfusae, non requiesceret ueritas in gloria nec amor in amare. Tam uehementi concordantia existunt gloria et ueritas in amore, quod amare amoris, praeter uerificare, gloriari et concordare, non potest esse. Ueritas et gloria faciunt in falsitate et poena consistere contrariis amoris amatores, quia ueroso et glorioso amare resistunt. Quoniam tot sunt falsi amatores, conquerebatur gloria de ueritate principio; et quoniam tot homines ad poenas tendunt perpetuas, conquerebatur amori ueritas de gloria; propter has conquestiones incepit amor amare, uerificare et gloriari. In amoris medio uerificat ueritas gloriosum et gloria glorificat uerosum; amatus et amicus se osculati sunt. Cum amatus et amicus in amoris mensa manducarent amare, bibentes amorem, de fine amoris seruiebant gloria et ueritas amato et amico. Decessit amicus propter maiorem ueritatem; glorificauit amatus amicum suum in maioritate gloriae; amicus suum dilexit amatum in maioritate sui amare. In uerificare se coaequarunt gloriari et amare et in gloriari uerificare et amare, ac in amare uerificare et gloriari; hanc aequalitatem induti erant amans et amatus. Descendit ueritas ad minoritatem, ut eleuaret eam ad gloriae maioritatem, in qua diligeret amatum suum. 00. Ueritas differentia Ueritas, differentia et concordantia in amoris intrauerunt ciuitatem, accipientes hospitium amato et amico in amore. Quoniam ueritas non potest contrariari falsitati sine differentia, intrat in differentiam amati et amici. Omnia principia, de quibus ipse constat, uendidit amicus amato suo, ut non faceret differentiam inter actionem et passionem, quas sustinet propter suum amatum. In amoris medio stabant ueritas et differentia, ut amicus et amatus ibidem existere possent. Si in uerificare non esset differentiare amantis et amati, non esset in eo finis amandi. Si non esset differentia inter maiorem amantem et maiorem amatum, non esset ueritas in amandi maioritate. In differentiare amantis et amati, inuenit ueritas aequalitatem amoris et amandi. Ueritas et differentia uoluntatem amici uendere uoluerunt amato; sed hoc noluit minoritas amandi. 0 Ueritas concordantia Ueritas et concordantia amare amici dare uoluerunt ipsi amare amati; sed hoc noluit contrarietas amandi. Ingressa est ueritas in concordantiam et e contrario, ut amor principiare posset in eis amare suum. In amare uniuerunt se uerificare et concordare, ut de amare amato suo sufficere posset amicus. Ueritas et concordantia amoris secreta portauerunt ad amicum; amicus per finem amoris ea transmisit ad amatum. In maiori ueritate et concordantia obuiauerunt sibi amicus et amatus; quisque illorum alii dedit suum maius amare. Ueritas et concordantia amore et amare se coaequarunt, ut in amore et amare coaequarent amantem et amatum. Plorabat et plangebat amor amare suum, quod perdiderat in minoritate concordantiae et ueritatis. 0 Ueritas contrarietas Cum principiis amoris resistebat ueritas falsitati; falsitas cum principiis amoris sui resistebat ueritati; hanc resistentiam respiciunt amatus et amicus. Ueritas cum concordantia resistit falsitati et e contrario; cum contrarietate ideo stat in medio concordantiae et contrarietatis amicus, languens propter amorem. Semper apponit contrarietas discordiam inter amicum et amatum; disciplinat amatus amicum suum ueritate et fine amoris. Ueritas et contrarietas sibi ad inuicem resistebant, quia contrarietas amicum incusabat non amare; ueritas autem excusabat eum. Amor hanc resistentiam amandi maioritate quietauit. Si ueritas et contrarietas essent aequalia principia in amico, ueritas et amor in uerificare et amare non essent aequales. Duplare uoluit amor amare suum et ueritas suum uerificare, nec contradicere potuit huic minoritas amandi. Quarta distinctio 0 Ueritas principium In amoris medio ueritas et principium alternatim similitudines suas sibi mutuabant, ut esset in ueritate principiare et in principio uerificare, ut in amore esset amare, similitudines illas indutum. Ueritas et finis indutae erant principium, ut in amore principiarent ueritas uerificare et finis finire, eo quod amare ab amore et amicus ab amare priuari non possint. Principium in maiorem ueritatem introiuit, ubi maius habuit principiare uerificandi; sed introiuit in maiorem amorem, ubi maius habuit principiare maioris amare. In aequalitate principiantis et principiabilis ueritas introiuit, ut in illa aequalitate suum uerificans et uerificabile aequalia possent esse, quae in aequalitate amoris et amandi aequalia consistunt. Minoritas in ueritate rogabat amoris principia, ut declinarent eam ad maioritatem, ut amorem in amare non impediret. 0 Ueritas medium Ueritas illam amoris influentiam uerificabat, quam mittebat amatus ad amicum suum; similiter et illam refluentiam, quam mittebat amicus ad amatum suum; finis hanc influentiam et refluentiam finiebat et perficiebat de amore. Si ueritas suam maiorem similitudinem maiori amoris medio dare non posset, eius quidem maior similitudo ascendere ad maioritatem non posset amandi. In medio loco amoris scripsit ueritas aequalitatem, quam amans et amatus habent in uerificare et amare. In amoris medio ueritas eclipsata fuit statim, cum amicus ad amandi minoritatem sociabatur. 0 Ueritas finis Ueritas et amor sibi ipsis mutue dabant in maioritate dandi dona, ut amandi maioritate suum amaret amicus amatum. In fine amoris requieuerunt amicus et amatus, donec aduenit ueritas, quae sermones illi nuntiauit amandi, dicens amare mori in inaequalitate amoris et amandi. Ueritas et finis captiuauerunt minoritatem, ut amicus suo non obseruiret amato. 0 Ueritas maioritas Si coaequare non esset in maiori ueritate, non esset uerificare in maiori aequalitate amici et amati. Ueritas et maioritas ignem amoris incenderunt, ut igniret amare; minoritas autem amoris hunc ignem exstinxit. 0 Ueritas aequalitas Ueritas et amor in amato sunt aequales; simpliciter autem essent aequales in amico, nisi in eo foret minoritas, eas induens similitudinem suam. 0 Ueritas minoritas Ueritas et bonitas minoritatem rogauerunt, ut amicum suo non auferret amato. 0 Gloria differentia Gloriabatur amare amoris, in diuisione et concordantia amici et amati, de alio ad alium amorifera uerba gerens. Quiescere uoluit contrarietas in gloria; sed noluit differentia, quae concordantiae amoris existit amica. Quanto glorificabat amatus amicum suum, tanto differentiabat eum differentia, ut semper ei principiare posset suum amare. Glorificare, differentiare et amare circulum condiderunt, in cuius medio consistebat amatus; circuibat amicus hunc circulum; ambo similiter in amore perseuerabant. Ut in gloriari posset esse finire et e contrario, existebat differentiare in amare et e contrario. Si non esset differentiare in gloriari, non esset amor in maiori amore. Quantum potest amoris gloria glorificare amare, tantum potest amoris differentia differentiare in amare; ideo durare potest aequalitas in amare. Coram amico mala dicebat minoritas de gloria et differentia sui amati; silebat amicus, plorabat amatus. 0. Gloria concordantia Ex resistere transduxit amicus amare suum in concordare, ut iret in gloriam gloriatum. De gloria concordantiae et amore principiauit principium principiare suum, ut neque poenae neque contrarietati adesset amandi. In amoris medium intrauerunt gloriari et concordare, ut portarent id ad gloriam et concordantiam amantis et amati. Gloriari gloriae captum fuit in amoris concordantia cum fine amandi. Ipsum amare, quod est maius propter amorem, quam propter gloriam et concordantiam, non est maius amare. In aequalitate gloriae et concordantiae nutriebat amor amare suum. Quoniam accidentalis gloria concordantiae substantialis minor est, quam gloria accidentalis gloriae substantialis, existit amare in maiori et minori gloria et concordantia. Gloria contrarietas Quoniam gloria uenit ad principium et e contrario aduersus contrarietatem, gloria et principium in amandi concordantia se coniunxerunt. In amoris medio contrarietas sumpsit hospitium, ut gloriari non hospitaretur in eo, portans ad amatum epistulam de amico suo, languente propter eius amorem. Gloria mundana et amoris contrarietas de fine amoris deuiauerunt amicum, ut ad suum non perueniret amatum. Super amoris maioritatem obuiauerunt sibi ad inuicem gloria et contrarietas; gloria nitebatur ibi ponere gloriari et contrarietas contrariari; hoc autem aspiciebant amor et amare. Si gloria posset aequalis esse contrarietati, non posset concordantia aequalis esse gloriae nec amor ipsi amare. Gloria et amor amicum mittebant sustinere minores contrarietates et aduersitates, ut in amandi maioritate poenas et labores sustinere posset. Gloria principium In amoris medium ligauit gloria gloriari suum, ut ipsum gloriari existeret in principiari et amare. Amorifera uoce clamabat amicus ad amatum suum; respondit amatus ei uoce gloriae, principii et finis et uenit amicus uisum amatum suum. Ut amor et gloria forent in maiori principiari, principiauit principium gloriari et amare in principiari. Aequalitatem gloriandi et principiandi intrauit amare, ut non cessaret amor amare. Gloriari et principiare captiuauerunt minorificare, ut amoris contrarietati non concordaret. Gloria medium Misit amicus medium amoris quietum in fine et in gloria sui amati; remisit ipsum amatus ad labores et aduersitates, quos sustinet amicus propter eius amorem. Subripuerunt amico suum amatum; ibat amicus quaerendo amatum suum in amoris medio, cum amoris maioritate et inuenit eum in gloria sui amare. In medio amati et amici se coaequauerunt gloriari et amare, ut amatus et amicus aequales essent in gloria et amore. In amoris medium occultauit se minoritas, ut amicus, propter suum amatum, poenas et angustias sustineret. Gloria finis Gloria et finis uenerunt ad maioritatem, ut in ea maiorificarent amicum in amato suo. In aequalitate amoris et amandi se coaequauerunt gloria et finis, ut amori et amare sufficere possent. Minoritas finis et gloriae iuit amatum maioritatem finiendi et gloriandi. Gloria maioritas Gloria et aequalitas amoris suis actibus coronauerunt maioritatem. Gloriari et maiorificare ab amandi minoritate se remouerunt. Gloria aequalitas Gloriari et coaequare gloriam et aequalitatem induerunt minoritatem amandi. Gloria minoritas Amandi minoritate cogitauit amicus amatum suum consequi in maioritate gloriae et gloriandi. Differentia concordantia Ex differentia et concordantia, quae sunt amoris rami, collegit amicus uirgam unam, qua amoris contraria feriebat. In diuisione amati et amici incepit concordantia concordare in amare et amor amare in concordare. Sine differentia concordantis et concordabilis, esse non potest in amoris medio concordare. Ad umbram arboris, quae finis est amoris, dormiebat amicus; differentia et concordantia amoris excitauerunt eum, ut iret amatum. Differentia et concordantia amorem intrauerunt, ut maioritas esset amandi. De differentia, concordantia et aequalitate amoris flos unus processit, cuius nomen est: Amare, amare. Amoris differentia et concordantia minoritatem inuenerunt amoris, quae perdiderat amare. Differentia contrarietas Amoris differentia aduersus amoris magnitudinem proeliabatur; pugnatores eius erant concordare, principiare et amare. Macerabat contrarietas amicum; concordantia impinguabat eum; et quoniam de medio amoris uiuebat amicus, non fecit differentiam in praedicta macerie et impinguatione. Contrarietas amoris rogabat amicum recedere ab amare; differentia et finis amoris rogabant amicum accedere ad amare. Maiora amoris contraria differentiam facere uolebant inter essentiam amici et amati, ut maioritas periret amandi. In panno de differentia et aequalitate inuoluerat amicus amare suum, ut cum amandi contrarietate non participaret. Clamidem et tunicam de differentia uestitus erat amor; calciatus erat sotulares de contrarietate et super minoritatem deambulabat, portans in capite de concordantia coronam. 0. Differentia principium Plenum erat medium amore differentiae et principii; oriebantur inde differentiare et principiare per amorem. Differentia et principium duo sunt flumina, de quibus oriuntur differentiare et principiare in fine amandi. Amoris maria sunt dicta differentia et principium in amare se coaequantia. Amoris sidera sunt differentiare et principiare, illuminantia maioritatem amandi. Si differentiare et principiare non possent sufficere amandi minoritati, non possent sufficere et amandi maioritati. Differentia medium Erat amoris medium in terra, ubi erat siccitas magna, quia non descendebat pluuia differentiae amantis et amati in mense finis amandi. Differentia amoris est mensis aprilis, in quo floret, frondet et granat amoris medium in arbore maioritatis amandi. Differentia et aequalitas amantis et amati dabant sibi medium amoris in festa, quam faciebat amicus propter amorem amati sui. In quadam mensa, in qua picti erant amatus et amicus, comedebant amandi differentia et amandi medium; minoritas autem amandi obseruiebat eis. Differentia finis In silua differentiae amoris uenabatur amicus maioritatem amoris cum asture, qui finem amoris capiebat. Aequalitas amici et amati cantabat canticum differentiae amati et amici in ecclesia, quae est finis amoris. Ibant amoris differentia et finis amoris in terram longinquam, praedicantes contra minoritatem amandi. Differentia maioritas Maiorem differentiam, quae possit esse, oportet esse in aequalitate amici et amati. Ut amoris differentia non haberet differentiare suum in amandi minoritate, uoluit illud habere in amandi maioritate. Differentia aequalitas In cellarium amoris intrauerunt amoris differentia et amoris aequalitas, bibitum amorem; portas aperuerunt humilitas et minoritas. Differentia minoritas Amoris differentia et amoris minoritas in prato amoris legerunt gramen, quo pascebant equum amoris, quem equitat amicus, cum tendit uisum amatum suum. Concordantia contrarietas Definiebat amor contrariari in amore, per secundam intentionem concordandi et principiandi amare. Medium amoris tendit sanum per concordantiam; infirmum iacet in contrarietate; ideo plorauit amicus; amatus autem consolatus est. In fine amoris genuit amare concordantia et odire contrarietas, ut amicus amare posset et odire. Cucurrerunt concordantia et contrarietas ad maioritatem; prius fuit ad eam concordantia, quam contrarietas, ut amicus plus posset amare, quam odire. Per quendam montem punctorum transcendentium ascendentia, concordare et contrariari eleuauerunt amare amoris; nihilominus contrariari non potuit ascendendo coaequari ipsi concordare. Cum tangeret contrarietas concordantiam, concordabat concordantia maioritati bonitatis, magnitudinis et cetera, ut uinceret contrarietatem. Concordantia principium Concordare et principiare mouebant et ligabant amoris medium in realitate et ratione amantis et amati, ut amicus suum contemplaretur amatum. Misit concordantia finem amandi ad amoris principia, ut mitterent sibi spem, quam promiserat consolationi. Concordantia et principium et amor maioritatem contractionis et abstractionis intrauerunt, ut unam facerent conuersionem concordandi, principiandi et amandi. In uniuersali aequalitate et concordantia principiorum, amicus inquirebat amoris particularia, a quibus de amato suo uolebat interrogare rumores. Concordare et principiari miserunt contritionem et conscientiam ad amorem, ut nutriret eis amare. Isti autem nuntii in amoris minoritate capti permanserunt. Concordantia medium Languebat amoris medium in patientia; uiuebat in concordantia; quiescebat in fine amandi. Satisfacere uoluit amicus amato suo de maiori concordantia et de maiori amoris medio, quae alienauerat ab amato. Dum amicus in amoris medio considerabat concordare et coaequari, sentiebat se ligari ad amandum et ad concordandum et ad aequalitatem amantis et amati. Simplicitas et compositio in amoris medio concordantiam et minoritatem inuenerunt, loquentes de amato et amico. Concordantia finis In maiori intentione finis amandi habebat concordantia maius concordare. Per aequalitatem amici et amati definiebant concordantia et finis aequalitatem amandi. Concordantia et finis amicum genuerunt in minoritatem, ut fieret seruus amati sui. 0. Concordantia maioritas Maior realitas et ratio, ad qua potest amicus exaltare suum amare, existit in concordando et coaequando realitatem et rationem in punctis transcendentibus intelligere et amare. Maioritas et minoritas substantialiter et accidentaliter composuerunt concordare, dantes illud bono amare. Concordantia aequalitas Aequalitas amoris et amandi amicum incitabant odire minoritatem concordantiae et concordandi. Concordantia minoritas In uniuersali concordare inuenit amicus minus amare, quod de maiori concordantia malum dicebat. Contrarietas principium Amoris medium intrauerunt principiare et contemplari, ut occiderent contrariari amandi. Finis amoris a principiis amoris omnem distrahebat contrarietatem, contrahens ad ea concordantiam amoris, ut esset requies principiandi et concordandi. Si contrarietas tantum haberet posse, quod maiori principiare amandi resistere posset, maior esset amor propter timorem, quam propter audaciam amandi. Ex aequalitate principiandi et sperandi concordantia deiecit contrariari, ut ipsum contrariari non esset in amare. Contritio et conscientia sumpserunt contrariari amandi in minori principiari amandi, ut consolaretur amicus et ut de amare satisfaceret maiori principiari. Contrarietas medium Finis amoris pro considerari emit contrariari de contrarietate et dedit ipsum seruum amoris medio. Largitas et constantia medium amoris custodiebant, ut non perderet illud maior contrarietas amandi. Si aequalitas et contrarietas in amoris medio possent conuerti, aequalitas et concordantia in eo conuerti non possent. In amoris medium introierunt contrarietas et minoritas eruditionis et legalitatis, ut ex eo deicerent concordantiam et minoritatem. Contrarietas finis Contra maiorem finem humilitatis et oboedientiae mittebat contrarius amor contrariari, ut amoris concordantia perderet amare. Desiderabat intrare iustitia misericordiam ex iudicare et ex misereri uolebat eicere aequalitatem, ut amicus de fine desperaret amandi. Contrarietas pietatis et minoritas finis amandi inter amicum et amatum maliuolentiam imponebant. Contrarietas maioritas Rogabat contrarietas aequalitatem amoris deicere orationem et paenitentiam ex maioritate. Deiecit contrarietas eleemosynam ex maioritate in minoritatem, ut non haberet amicus amatum. Contrarietas aequalitas Contrarietas et minoritas paupertatem impediebant in aequalitate possendi et amandi. Contrarietas minoritas Contrarietas et minoritas uincebant et captiuabant publicam utilitatem, exaltantes utilitatem propriam in amare. Principium medium Fugabat amicum inanis gloria; fugiebat amicus per principia, media et fines amoris; hoc autem aspiciebat amatus. Incepit honor in amoris medio; uoluerunt eum homines habere cum maioritate ditata deliciarum, amicorum et parentum. Gula, luxuria, auaritia, superbia, accidia, inuidia, ira coaequare se uoluerunt in amico, ut inciperet odire medium amoris, quo mutue se diligunt amicus et amatus. Dilexit amicus uirginitatem; uoluit minoritatem habere bonorum mundi, ut amare suum in medio principiandi existere posset. 0. Principium finis Ingressum est principiare in finire et e contrario, ut in amandi maioritate ambo possent perseuerare. Aequalitas principiandi et finiendi uestita erat perseuerantiam, de amare coronata. Dum amoris principia acquiescebant fini amoris, plorabat et plangebat minoritas amandi. Principium maioritas Principiare et coaequare maioritatem amoris rogauerunt, ut daret eis maius amare. Principium in principiare suo maioritatem et minoritatem attingebat amandi. Principium aequalitas In minori aequalitate amoris et amandi existit minus principium amandi. Principium minoritas Ad hoc, quod principium principiare posset minoritatem, oportuit, quod principium et minoritas se coniungerent in amare. Medium finis Medium et finis amoris rogauerunt maioritatem, ut in maiori existeret amare. Mediare, finire et coaequare rogauerunt amorem, ut se indueret amare. Minoritas medii et finis uulnerabat amorem; sanabat eum maioritas amandi. Medium maioritas Si maior aequalitas non esset in medio et in mediare, non esset in amore et in amare. Medium et maioritas inuenerunt minoritatem, quae amico mala loquebatur de amato. Medium aequalitas In amoris medio consistebat coaequare amati et amici; plorabat amoris minoritas; laetabatur maioritas amoris. Medium minoritas Quoddam est medium, quod de maioritate tendit ad minoritatem, per quod tendit amor amici ad amatum. Finis maioritas Finis et maioritas aequalitatem rogauerunt, ut coaequaret amicum amori, ut multum posset amare suum amatum. Coram fine stabant amoris maioritas et minoritas; finis elegit amoris maioritatem dimisitque minoritatem. Finis aequalitas Intrauit finis aequalitatem, ut coaequaret sibi finire et ut elongaret amare a minoritate. 0. Finis minoritas Si non esset in fine minoritas, esset finis in minoritate et perderet amicus amatum suum. Maioritas aequalitas Maiorem aequalitatem, quae est amici et amati, oportet esse sine maioritate et minoritate. Maioritas minoritas Maiorem minoritatem, quae potest esse, oportet esse odium inter amicum et amatum. Aequalitas minoritas Intrauit minoritas aequalitatem ad existendum in ea, ut ascenderet amor de minoritate ad maioritatem amandi. Quinta distinctio, secunda pars Nona decima quaestio  – Amor – dixit amicus –, numquid potes habere concordare in amare, praeter differentiare? Solutio: Considerauit amor in quaestione, quam sibi fecit amicus, et recoluit tertiam figuram et processum eius, elegitque cameram de B C, in qua recordatus est conditiones, quas illa camera repraesentat et ad quas significata litterarum transmittunt eos, qui solutiones quaestionum inquirunt. Idcirco elegit amor quattuor conditiones, quas camera de B C significat et soluit per eas propositam quaestionem. Primo quidem hanc tertiam conditionem de `differentia concordantia sumpsit: Sine differentia concordantis et concordabilis, esse non posset in amoris medio concordare. – Amice – dixit amor –, concordare sine concordante et concordabili esse non potest, neque concordans et concordabile sine differentia, quia sic essent id, quod non sunt, ita quod concordans esset concordabile et e contrario, itaque sequeretur contradictio aut confusio concordantis et concordabilis; similiter et bonificantis et bonificabilis et magnificantis et magnificabilis et cetera. Et quoniam hoc est impossibile, oportet praedictam differentiam esse, ut non sit ipsa contradictio seu confusio praedicta et ut sit concordare et concordans et concordabile, per quam scilicet differentiam habet esse differentiare, quod est necessarium in amare, ut de amante et amabili sit ipsum amare et ut sit concordare de amico et amato; sine quo ego, amor, non possem habere amare, sed essem otiosus et in priuatione amati et amici. – Et adhuc – dixit amor –, sine amati et amici differentia, sapientia amborum non posset amatum et amicum cognoscere, neque ipsi se inuicem amare nec concordare in amare.  Amante et amato, distinctis existentibus et inconfusis in amare, amant se ad inuicem in una indistincta et inconfusa essentia et natura bonitatis, magnitudinis et amoris. – Amice – dixit amor –, si amans et amicus non essent distincti in amare, ita quod in ipso amare non esset alius amans ab amico, non posset alius eorum alium amare; itaque periret amare et unitas amantis et amati et esset confusio nostrum omnium in substantia, in qua sumus. Sed, quoniam amans est alius ab amato et e contrario, restauramus omnes in hoc, quod amans et amatus in una bonitate se diligunt ad inuicem atque in una magnitudine, in una essentia, in una natura et in una substantia, in qua existunt ambo et permanent amare, bonificare et cetera. – Quare haec operatio, amice – dixit amor –, quae in octaua conditione `bonitatis magnitudinis significatur, non posset esse, nisi ego haberem differentiare, in quo essent amatus et amicus cum concordare et amare. Idcirco hoc amare super cetera amare est exaltatum, quia in ipso se diligunt ad inuicem amans et amatus in una eademmet essentia et natura et in uno eodemmet amore, bonitate, concordantia et cetera, existente quolibet eorum tota illa eadem essentia et natura et eadem bonitate, magnitudine et cetera.  Nisi plus esset concordantiae, quam contrarietatis, magnitudo bonitatis non sufficeret amori amici, diligentis suum amabilem dilectum, sed sufficeret magnitudo malitiae inimico, amabile dilectum odienti. – In hac nona conditione `bonitatis magnitudinis – ait amor –, significatum est me non posse habere concordare in amare sine differentiare. Nam, ex hoc quod oportet plus esse concordantiae quam contrarietatis, oportet esse concordare in differentiare et e contrario, ut concordantia subiectum habeat, in quo possit amando magis sursum esse quam contrarietas odiendo, magnitudine bonitatis sufficiente ad amandum de concordare et differentiare absque contrariari.  Magnitudo differentiae et concordantiae est amicum et amatum esse distinctos et concordes, ipsis permanentibus una differentia et una concordantia in amare. – Amice – dixit amor –, secundum hanc primam conditionem `magnitudinis et differentiae, tuae quaestionis conclusio denodatur. Nam, magnitudo differentiae est amare non posse esse praeter illam et magnitudo concordantiae est amare esse non posse praeter concordantiam. Hoc eodem modo est de magnitudine amoris, uidelicet differentiam et concordantiam esse non posse in magnitudine bonitatis et cetera, praeter amorem; atque magnitudo earum omnium similiter est eas esse amatum et amicum distinctos et concordantes amantes et amatos, ipsis permanentibus una differentia, una concordantia et uno amore in uno amare, concordare et differentiare. Et quoniam magnitudo differentiae est amatum et amicum esse distinctos et eos esse unam differentiam; et magnitudo concordantiae est eos esse concordantes et unam concordantiam; et sic de magnitudine bonitatis et cetera; idcirco amice – dixit amor –, non desidero nec desiderare uolo in amare meo esse concordare praeter differentiare, quod etiam esse non potest, nisi magnitudo deueniret paruitas concordandi et amandi. – Quid est quod dicis, amor? – ait amicus. Numquid habere possum ego amare in meo concordare praeter differentiare, cum possim memet ipsum amare et esse a memet ipso amatus et nihilominus non sum alius sed ipsemet, qui sum, concordans egomet memet ipsum in amando memet ipsum? Cui respondit amor dicens: – Amice, in te est differentia inter amatiuum et amabile et concordatiuum et concordabile et inter tuam bonitatem, magnitudinem et cetera, quia aliqua istarum non est alia earum, quocirca potes te ipsum amare et a te ipso esse amatus, quare in tuo amare non habes concordare praeter differentiare. Sed si in te nullam haberes differentiam, utique numquam temet posses amare nec haberes in quo nec cum quo te posses concordare. Et quoniam de tuo amare et concordare non constat tantum quantum tumet, deficit magnitudo bonitatis et cetera ipsis, scilicet tuo amare et concordare. Uicesima quaestio  – Amice – dixit amor –, si tuus amatus plus tibi largiretur, quam tibi largitus sit, aut auferret, quod tibi dedit, cresceretne uel minueretur tuus amor? Solutio: Amoris medium intrauerunt principiare et contemplari, ut occiderent contrariari amandi. – Amor – ait amicus –, secundum hanc quartae figurae cameram, scilicet D E F, tuae uolo respondere quaestioni. Et quamuis haec camera uiginti conditiones et plus etiam significet, tamen euitando prolixitatem, propono per quattuor conditionum eius tantum soluere propositam quaestionem et secundum modum et doctrinam, quam dabo per istas, patebit uia soluendi ipsam quaestionem per residuas sedecim conditiones. – Amor – inquit amicus –, prout significat prima conditio `contrarietatis et principii, inconueniens est uerum amatorem multiplicare minuereue suum amare pro aliquo quod faciat ei suus amatus. Nam, ex quo principium principiauit amico principiare de bonitate, magnitudine, duratione, amore et cetera; et ex quo amicus suum contemplatur amatum secundum decimam regulam de contemplatione, non conuenit contrariari habere posse in amare; sed magnitudinem principiandi et contemplandi in amare indutum bonitate, magnitudine, duratione et cetera, adeo magnam esse oportet quod ipsum amare nec possit crescere nec minui. Quoniam, si minui uel crescere posset, principiare quidem et contemplari amoris medium non intrassent ad occidendum contrariari amandi.  Durare faciebat aeternitas in amico labores et languores, quos prae amore sustinebat amicus. Potestas autem faciebat amicum superare ad amandum amatum. Amati uero sapientia hoc sciebat. – Heu amor – dixit amicus –, numquid bene scis, secundum hanc primam conditionem `aeternitatis et potestatis, quod amicus gaudere deberet sustinendo labores, languores et mortem amore sui amati, ex quo amati sapientia scit quicquid amicus suus sustinet eius amore? Quoniam amico maius bonum et maius placitum est, quod sciat suum amatum scire quicquid ipse sustinet eius amore, quam sint mali sibi ipsi labores, quos ipse sustinet in se uexari, tormentari et occidi propter amatum suum. Nam, sustinendo haec amore, substat amicus patiens oboedientiae sui amati et inde suffulcitur potestate ad amandum ac aeternitas durare facit illam passionem, oboedientiam et amorem, itaque recipit amicus influentiam et similitudines ab amato suo. – Quare, si amatus suus aufert ab amico quicquam, quod sibi dedit, non debet amando retrocedere; nam, ex hoc, quod eius amatus quodam modo aufert aliquid ab eo, alio quidem modo largitur ei, uidelicet patientiam, spem, oboedientiam et induit eum similitudinibus suis. Consimili modo etiam amor habet hoc esse – ait amicus –, si amatus aliquid bonorum huius mundi largiatur amico; non enim si multiplicet ei munera suus amatus debet eum magis amare amicus, quoniam, quanto plus potest, debet eum amare, ita quod non possit ulterius. Quoniam, si propter hoc plus amaret eum, quanto igitur plus bonorum largiretur ei, tanto multiplicaret primam intentionem his, quae recipiet ab amato, et secundam intentionem ipsi amato, non diligens suum amatum intentione prima sed secunda, itaque fieret contrarius secundae regulae. Et uidetur etiam, si amatus auferret ab eo, quod sibi dedit, quod amicus haberet rationem odiendi suum amatum. – Quare, amor, non mihi uidetur te ad praesens fecisse quaestionem decentem nec amodo mihi nec alicui amatori ueraci ueraciter et iuste suum amatum diligenti facias illam, sed potius coram illis falsis amatoribus praeponas eam, qui te faciunt existere spretam, ignoratam et inhonoratam in mundo et qui plus diligunt amatum meum propter ea, quae largitur eis aut propter hoc, ut ea non auferat, quae dedit eis, quam propter bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera, quae sunt in ipso amato meo.  Amor autem excusauit se amico et ista dixit illi: – De duratione et de sapientia principiauit amatus amare amici, quoniam amatus scibilis est et amabilis in aeternum. – Amice – dixit amor –, secundum hanc octauam conditionem `aeternitatis et sapientiae de amato tuo desidero tibi loqui. Amatus tuus in aeternum scibilis est et amabilis. Ideo principiauit amare amici de duratione, sapientia ac etiam de amore, ut amicus in perpetuum amet et sciat amatum. In hoc siquidem amare posuit amatus bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera, ut amicus ipsum amatum diligat cum bonitate, magnitudine, potestate et cetera, ita quod simpliciter diligat amatum propter ipsius amati bonitatem, magnitudinem et cetera, secundum secundae et decimae regulae significationem. – Uerumtamen quasi omnes homines tuum amatum diligentes, diligunt eum intentione contraria seu peruersa, ita quod alii diligunt ipsum, ut eis gloriam largiatur; alii uero diligunt eum, ut non inferat eis poenas; alii etiam ut eis mundanas tribuat prosperitates et alii, ut non inducat eos in huius mundi labores. – Omnes ergo isti tales, amice, sunt ipsi falsi amatores, quos tu dicis multiplicare amare uel minuere, secundum quod amatus tuus largitur eis autem aufert prosperitates; et quasi neminem inuenio, qui tuum amatum amare uelit intentione uera neque ipsa ratione uera, propter quam amabilis est tuus amatus. Itaque derelictus est amatus tuus sine iustis et ueracibus amatoribus, inter falsos amatores spretus et oditus. Et ego quidem modicus sum – ait amor –, quoniam non inuenio ueraces amatores, in quibus extendi possim et magnificari. Quare hanc, amice, tibi feci quaestionem: Cogitabam enim te esse de illis falsis amatoribus, qui false tuum amatum diligunt et cum fraude.  Cum amicus plus diligit amatum suum, quam se ipsum, tunc utitur punctis transcendentibus durando, possificando, sciendo, diligendo, contrariando, principiando, mediando et cetera. – Amice – dixit amor –, amare debes tuum amatum plus quam te ipsum, secundum hanc secundam conditionem `aeternitatis et contrarietatis. Unde si plus amatum tuum diligis quam te ipsum, uteris quidem punctis transcendentibus, secundum sextae regulae significationem. Eis enim habes uti per omnia principia tua; et ex hoc exaltabitur amare tuum in tantum, quod nec ulterius transgredi ne retrocedere ualebit, quia durare faciet illud perseuerare in magnitudine bonitatis, durationis, potestatis et cetera. – Et ideo, cum intellectus tuus super se ipsum ascendit in hoc, quod intelligit multo magis bonum, magnum, potentem, durantem et cetera quam se ipsum, affirmans in hoc, quod intelligit de amato suo, quidquid secundum bonitatem, magnitudinem et cetera, sui amati sequitur, et negans quicquid secundum se ipsum contra suum amatum intelligit, tunc isto modo durare tui amare ascendit in durare tui amati, per quem durat amare tuum, habens plus amare tui amati quam se ipsum, magisque possificat amare tuum in possificare tui amati quam in se ipso, nec contrariari tui amare seu tui intelligere tibi resistere potest; ex quo eleuas concordare tuum cum tui amati concordare. – In isto enim incipit amare tuum amatum tuum attingere super contrariari et concordare ipsius amare tui; ipsum autem amare est amoris medium, quod ascendere te facit ad tuum amatum, cum ratione ipsius amati diligis eum supra te ipsum. Itaque habes, amice, punctis transcendentibus uti super tua principia, cum plus amatum tuum diligis, quam te ipsum. Quare tunc quaecumque propter amatum tuum sustines, ea sentis tibi ualde delectabilia et dulcissima atque iocunda. Sed tu, amice, si plus diligis te ipsum quam tuum amatum, non potes utique punctis transcendentibus uti, quia cares fortitudine et uirtute, quibus altius tuis principiis ascendere possis. – Immo dico tibi, amice, et bene consideres hoc tibi uerbum; quoniam, quam cito quis plus se ipsum uel aliud diligit quam tuum amatum, tam cito descendendo cadit inferius suis principiis, quia descendit ad malitiam et peccata, quibus omnia principia sua uestit; et sic oportet illum transcendentibus punctis carere ad principiis suis utendum neque tui amati bonitate, magnitudine et cetera frui potest. Et quoniam quasi omnes homines huius mundi in hac declinatione, immo potius in hoc maximo defectu consistunt, dico tibi, amice, me in tristitia et angustifero dolore iacere nunc et semper per omnia meae uitae tempora. Acriter flebat amor similiter et amicus clamantes et dicentes: – Ha, amate mi, ha amate mi! Heu quando ueraces habebis amatores, qui ualorem tuum per orbem praedicent uniuersum? 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi/RyccardusDeSanctoGermano_Chronicon.txt b/testi/RyccardusDeSanctoGermano_Chronicon.txt
new file mode 100644
index 0000000..4501180
--- /dev/null
+++ b/testi/RyccardusDeSanctoGermano_Chronicon.txt
@@ -0,0 +1,120 @@
+Incipiunt Chronica de hiis omnibus que in Regno Sicilia gesta sunt uel ubique per orbem, a tempore regis Guillelmi secundi usque ad tempora Frederici secundi, Romanorum Imperatoris semper Augusti, Iherusalem et Sicilie regis tractata per Notarium Ryccardum de Sancto Germano. Solet etas antiquior et prouida priorum auctoritas digna memorie quecumque per orbem gesta describere relinquenda posteris ad doctrinam, et eorum instar adhuc prudens sequentium natio idem agit, ne uel omissa depereant, aut neglecta in notitiam effugiant futurorum. Horum siquidem emulator ego Ryccardus de Sancto Germano notans notanda Notarius, cui que seruit hystoriographis Musarum prima obsequitur, de qua metrice scriptum repperi: *Explicit ingenio res gestas ordine Clyo* nisus sum pro uiribus ingenioli mei que ubique terrarum et presertim in regno Sicilie gesta sunt diebus meis, uisu cognita seu fideli relatione percepta, ueritate seruata licteris tradere, et in hoc presens compilare uolumen, ut ex hiis discat futura posteritas uarios esse temporum cursus, memineritque prudenter bellum in pace timere et pacem iterum sperare, post bellum. Quoniam igitur regni filius eius sum, qui legerit, non me causatur detestando si regni gesta scribo diffusius, aut de contingentibus quid de cunctis dicam et si non prosint: singula queque iuuent, et Dei potius est hominis omnium habere memoriam. Sumens proinde a tempore quo Guilielmus secundus rex Sicilie inclitus recolende memorie obiit, pontificatus uero Clementis pape anno secundo, per chronicam hec inclusi, quibusdam premissis in laudem regis ipsius, et que regni tangunt negotia et relatu digna sunt obmissis; in eius nomine; qui os Zacharie olim aperuit, os meum aperiat ad loquendum, et lingue mee uinculum soluat, confidenter singula queque locum teneat sortita decenter. Explicit prologus. Tempore quo rex ille christianissimus cui nullus, in orbe secundus, regni huius moderabatur habenas, qui inter omnes principes Princeps sublimis et habundans in omnibus opibus erat, stirpe clarus, fortuna elegans, uirtute potens, sensu pollens, diuitiis opulentus. Erat flos regum, corona principum, Quiritum speculum, nobilium decus, amicorum fiducia, hostium terror, populi uita et uirtus, miserorum inopum peregrinantium salus, laborantium fortitudo: legis et iustitie cultus tempore suo uigebat, in regno sua erat quilibet sorte contentus; ubique pax, ubique securitas, nec latronum metuebat uiator insidias, nec maris nauta offendicula pyratarum. Sed licet tot et tantis eum ditauerit et dotauerit bonis, per quem reges regnant et principes dominantur, feceritque illum pre cunctis terre regibus gloriosum, in hoc tamen ingloriosum illum reddidit, quod eum prolis negatione multauit; conclusit enim uterum consortis illius, ut non pareret uel conciperet filium et ne relinqueret sui superstitem super terram. Quapropter considerans rex ipse felicitatis sue tempora a domino accepisse, et quod eum absque liberis sors fecerat infelicem, cogitauit ut sapiens sapienter placare Dominum, ut fecundam redderet quam sterilem fecerat, cogitauit de thesauris suis edificare sibi domum in Monte Regali ad honorem gloriose Uirginis matris eius, quam ditauit compsit et auxit. Ditauit possessionibus, compsit auri ornatu, auxit et musiuo opere lapidumque pretiosorum colore diuerso et talem ad finem usque perduxit, qualem nullus regum aut principum in toto terrarum orbe construxit temporibus nostris. Erant ipsi regi duo familiares precipui, opere apud ipsum et sermone potentes. Gualterius panormitanus archiepiscopus et Matheus cancellarius regni sui, quorum prudentia et consilio tota ipsius curia ducebatur. Hiis duobus, quasi columpnis firmissimis, omnes regni Magnates obsequendo adheserant, cum per eos quicquid a Curia regia peterent facilius impetrarent. Hinc factum est, ipso Cancellario suadente, ut rex ipse in predicta ecclesia beate Uirginis in dyocesi Panormitana constructa fieri a Romana ecclesia archiepiscopum impetraret. Quod idem archiepiscopus ad instinctum ipsius cancellarii factum intelligens, nam odio se habebant ad inuicem, quamquam se in publico diligere uiderentur, et per inuidiam detrahentes libenter unus alteri in occulto, hanc suam iniuriam et capitis diminutionem patienter portauit ad tempus; qui tandem processu temporis cum non posset quod factum fuerat per ecclesiam reuocare, hoc fidei subdole procurauit. Erat ipsi regi amita quedam in palatio Panormitano, quam idem rex de consilio iam dicti archiepiscopi Henrico Alamannorum regi filio Frederici Romanorum imperatoris in coniugem tradidit. Quo etiam procurante factum est, ut ad regis ipsius mandatum omnes regni comites sacramentum prestiterint, quod si regem ipsum absque liberis mori contingeret, ammodo de facto regni tamquam fideles ipsi sue amite tenerentur et dicto regi Alamannie uiro eius. Anno Millesimo CLXXXIX. Accidit autem processu temporis ut rex ipse, cuius memoriale in seculum, sicut Domino placuit, sine liberis mense Decembris decederet, cuius decessum cunctis regni filiis merito deplorandum defleri hac ritmica lamentatione percensui. *Plange planctu nimio, Sicilia, Calabrie Regio, Apulia Terraque Laboris. Uox meroris intonet - et personet nostris horis, suspendatur - organum omnis oris. Rex noster amabilis, uirtute laudabilis, euo memorabilis, Guillelmus decessit; hunc oppressit mors crudelis. O infelix Regnum sine Rege iam non es sub lege! Presules - et comites uos, Barones, plangite planctu lacrimabili, planctum queso ducite, de querela flebili. Uos, matrone nobiles, Uirgines laudabiles, olim delectabiles et uoce cantabiles modulata, estote nunc flebiles, re turbata. Iacet Regnum desolatum, dissolutum et turbatum, sicque uenientibus cunctis patet hostibus; est ob hoc dolendum et plangendum omnibus. Omnes Regni filii tempus exterminii uobis datum flete; hoc uerbum: gaudete, uobis est sublatum, tempus pacis gratum est absortum. Iam ad ortum et occasum sonuit: Rex Guillelmus abiit, non obiit. Rex ille magnificus, pacificus cuius uita placuit Deo et hominibus: Eius semper spiritus Deo uiuat celitus.* Post hujus Regis obitum quanto inter Regni comites sit orta dissensio et turbatio subsecuta, sequens huius libelli lectio declarabit. Nam nulli eorum fuit equa uoluntas, omnes inter se ceperunt de maioritate contendere et ad Regni solium aspirare, et obliti iuris iurandi quod fecerant, eorum quilibet contra facere hanelabant. Factum est autem, ut cum suis complicibus, ne pars Archiepiscopi preualeret, Cancellarius optinuerit in hac parte; et tunc uocatus Panormum Tancredus comes Licii, Romana in hoc curia dante assensum est per ipsum Cancellarium coronatus in regem. MCXC. Tancredus iste ducis Roggerii filius fuerat naturalis, cuius pater Roggerius primus in regno Sicilie regis sortitus est nomen, et hac de re quia hunc habebat titulum quod de stirpe regia descendisset, inter alios regni Comites est electus in regem. Qui postquam assumptus est laborauit pro uiribus qualiter regni fines in pace disponeret et sibi, rebelles et aduersarios subiugaret. Et primum quidem quinque Sarracenorum Regulos, qui ob metum christianorum ad montana confugerant, de montanis ipsis Panormum redire coegit inuitos; atque ut ceteros regni Comites et barones ad suam fidelitatem conuerteret et mandatum regales effudit opes, et diu seruatas est ausis frangere gazas. Hic Ryccardo Acerrarum comiti, cuius soror sua coniux erat de qua geminam susceperat prolem, auri talenta plurima expendenda transmittit, quibus omnes de principatu et Terra Laboris eidem regi contrarios flexit ad mandatum ipsius. Tunc etiam Roffridus Casinensis abbas ipsi regi iurauit. Erat ea tempestate in Apulie finibus Roggerius quidam Andrie comes, qui se non reputabat dicto rege inferiorem, cum tempore memorati regis Guillelmi totius regni magister Iustitiarius fuerit, et in Apulia plenum tunc dominium exerceret. Hic telo percussus inuidie de Tancredi comitis promotione in regem, sibique subesse dedignans, contra ipsum seditione facta, turbare ad eum conuersos pro uiribus cepit misitque concito ad Henricum Alamannie regem, quod ueniret uel mitteret regnum Sicilie sibi iure uxoris pertinens, quod Tancredus comes Licii usurpauerat recepturus. Qui absque more periculo quendam Henricum Testam imperii Marescalcum cum multitudine graui mittit in regnum. Et ueniens in Apuliam nullo obstante ad ipsum Andrie comitem, primum casale quoddam quod Cornetum dicitur, ad abbatiam Uenusii pertinens, pro eo quod abbas loci ipsius in partem cesserat dicti regis, hostiliter intrans cum predicto comite, suis dedit in direptionem et predam; et que potuit dicti regis parti fauentibus mala irrogans, tandem cum minorificato exercitu in Alamanniam reuersus est. Dictus uero Andrie comes in Apulia remanens, firmata rocca Sancte Agathe quam tunc ipse tenebat, de suis confisus uiribus, se in Asculo recipit contra regem. Quem dictus Acerrarum comes intus circumposita obsidione coartans, cum flectere illum precibus et promissis non posset, uocatum ipsum ad colloquium quadam die, proditorie cepit et miserabili morte dampnauit. Eo anno Fredericus Romanorum imperator cum ingenti cruce signatorum exercitu Iherosolimam petens, sinistrante fortuna, in quodam flumine moritur. Henricus filius eius Italiam ingreditur. Rex Francie et rex Anglie cruce signati Iherosolimam petunt. Qui uenientes Messanam, orta inter eos discordia, partem ciuitatis igne cremarunt. Quos dictus rex Tancredus magnis honorans exeniis, nec ciuitatem Messane destruerent, cumulatis precibus impetrauit. Qui tandem Iherosolimam proficiscentes, et pro Christi fide certantes, ciuitatem Acconitanam, quam infideles tenebant, Christi faciente uirtute, in mano potenti recuperarunt. Millesimo CXCI. Clemens papa Rome obiit mense Martii, et Iacinthus diaconus Cardinalis in Celestinum papa consecratur. Rex dictus Tancredus de Sicilia in Apuliam ueniens, solempni curia apud Thermulas habita in Aprutium uadit, comitem Raynaldum obsidet, eumque ad suam redire fidelitatem coegit; et exinde Brundusium se conferens, de altero filiorum suorum Roggerio silicet cum Ysachio Constantinopolitano imperatore de Urania filia sua contraxit. Et nuptiis aput Brundusium magnifice celebratis, ibique dicto filio suo coronato in regem, rex dictus cum triumpho et gloria in Siciliam remeauit, et tunc roccam Bantre et roccam Guillelmi Roffrido Casinensi abbati assignari mandauit. Quarum alteram silicet roccam Willelmi, ipse abbas dedit cuidam nobili Robberto de Apolita, cum quo de sorore sua contraxit, quam Herueo filio ipsius nobilis in conjugem tradidit, et reliquam, silicet roccam Bantre, ad opus retinuit monasterii Casinensis, ponens in ea custodem quendam militem Petrum de Aymon consobrinum suum. Henricus rex cum Constantia consorte sua, ad quam regnum Sicilie iure successorio pertinebat, Romam uenit; quem dictus Celestinus papa apud Sanctum Petrum in Imperatorem, et consortem suam in Imperatricem coronauit; dato ab ipso Imperatore Tusculano Romanis quam funditus destruxerunt. Tunc Imperator ipse regnum intrat mense Madii, papa prohibente et contradicente, et per Campaniam uenit in roccam Arcis, quam Mathaeus Burrellus pro ipso rege tenebat; a bellatoribus suis aggredi faciens, ui cepit eamdem. Quod tanti causa timoris fuit, ut qui se in Casino receperant cum rebus suis homines Sancti Germani, per nuncios suos, quos ad eumdem Imperatorem mittunt fidelitatem iurent. Tunc enim dictus Roffridus Casinensis abbas in monasterio Casinensi grauiter infirmabatur, quem urgentibus ipsis hominibus Sancti Germani, oportuit ipsi Imperatori iurare. Sorella quoque, Atinum, castrum Celii, metus causa, ipsi Imperatori se reddunt, in quibus ipse suos posuit castellanos. Tunc comes Fundanus et comes Molisii fidelitatem prestant eidem; et procedens in Terram Laboris, Teano, Capua, et Auersa sibi dantibus manum, Guillelmum Caserte comitem recipit, et Auersam, et exinde super Neapolim uadens, eam posita obsidione coartat, coadsistentibus ei dictis comitibus et baronibus Principatus, nec non et abbate Casinensi predicto cum uiribus suis; in qua cum se contra eum recepisset dictus Acerrarum comes, pro sepe dicto rege satis strenue defendit eandem. Tunc Salerni ciuitas ipsi Imperatori se reddidit, ubi Imperatricem consortem suam moraturam transmittit, et ipse ciuitatem ipsam Neapolim crebro aggreditur, et impugnat. Cumque nec uiris nec uiribus pugnando proficeret, superueniente egritudine disgressus est abinde uel inuitus, qui relicta Imperatrice consorte sua Salerni, et Muscanceruello in castello Capue constituto, ad Sanctum Germanum ueniens cum debilitato exercitu suo, dictum Casinensem abbatem, toto tunc conuentu sibi fidelitatem prestante, secum in Alemanniam ducit. Gregorio fratre eius ad maiorem securitatem obside relicto apud ducem Spoleti et quibusdam de melioribus terre Sancti Germani captis obsidibus, quos Dyopuldo cuidam Teutonico in rocca Arcis relicto, et Corrado de Marley in Sorella constituto custodiendos commisit; et tunc per terram Petri Celani comitis sub illius fido ducatu de regno exiens, in Alemanniam remeauit mense Septembris. Tunc is, quem prefatus sum, Acerrarum comes de Neapoly exiens cum Neapolitanis et aliis undique collectis militibus uenit Capuam, castellum obsidet, in quo Muscanceruellus se pro Imperatore receperat. Qui cum non haberet uictui necessaria, cum comite ipso componens, tradito sibi et resignato castello ipso, abiit securus quo uoluit. Tunc et iam Auersam recipit, Teanum, et Sanctum Germanum ad regis dicti fidelitatem, et Casinum conscendens, uallum monasterii nullo obstante intrauit. Qui cum blande satis alloqueretur Adenulfum Casertanum decanum Casinensem, ut illum ad dicti regis fidelitatem conuerteret, et hoc ab eo precibus optinere et promissis non posset, de loco descendit, et abiit. Tunc comitem Molisii recipit, et ponens in Sancto Germano et in Sancto Angelo Theodice masnedam, quantum potest pro dicti regis sororii sui seruitio elaborat. Tunc Rycardus, Fundanus comes, pro eo quod ab imperatore ipso Suessam emerat et Teanum, metus causa, comitatu relicto in Campaniam secessit, et comitatus Fundanus cuidam fratri Alygerni Cotronis de Neapoly ab ipso rege conceditur. Adenulfus Casertanus decanus Casinensis pro eo quod in partem non cessit ipsius regis, a Celestino papa excommunicatus est, et monasterium suppositum interdicto. Salernitani, ad captandam Tancredi regis gratiam detentam Imperatricem ipsi regi in Siciliam mittunt, quam rex ipse debito cum honore recipiens, magnis ornatam muneribus in Alemanniam ad Imperatorem remittit. Eo anno quidam stultus Paganus dominus Casaluerii Teutonicum quemdam ab Imperatore in Atino relictum dolo interficit, et a iam dicto rege apud Atinum quidam Roggerius de Foresta dirigitur. MCXCII . Dictus Adenulfus Casinensis decanus facta compositione cum Dyopuldo Rocce Arcis Castellano, qui se pro Imperatore gerebat, congregato militari et pedestri exercitu in Campaniam, quos prece uel pretioque conduxerat, de Casino descendens ui cepit castrum Sancti Petri monasterii mense ianuario, et bonis propriis spoliauit. De ciuitate autem Sancti Germani usque ad ecclesiam omnium Sanctorum occupauit, non tamen absque strage plurima Campanorum; et pace tandem hinc inde clamata, tota terra ipsi decano se reddidit; et tunc de Sancto Germano nonnulli, qui dicti regis partem fouebant, in partem alteram secesserunt, quorum bona omnia a Teutonicis sunt direpta. Tunc idem decanus cum prefato Dyopuldo terram equitans hostiliter monasterii, relictum castrum Plumbareole occupauit, ui cepit castrum Pignatari, castrum S. Angeli, Pontem Curuum, Castellum nouum, Fracte, et quedam alia castra pro iam dicto rege se tenentia. Illis diebus Riccardus Caleni comes, qui erat pro parte regis Tancredi, uenit supra Sanctum Germanum cum Roggerio de Foresta castellano Atini ad deuastandum. Captus est eo anno Gottefridus Casertanus ab illis de Sancto Angelo et in captionem ductus, postmodum a Malgerio Sorello iam dicto castellano Atini in custodiam traditus. Dictus Dyopuldus aput Aquinum cum quodam regis Logotheta congreditur, quem campestri bello fugatum deuicit, multis ex suis captis, multisque in lacu summersis, et ex tunc uires crescunt ipsi Dyopuldo. Qui cum Conrado castellano Sorelle societate contracta, equitant in terram Suesse, oues et boues nec non et miseros homines capiunt, et eos ad se redimendum post multa tormenta compellunt. Tunc temporis uocatus ipse Dyopuldus a Guillelmo Caserte comite, qui pro Imperatore erat, cum gente sua uado fluuium Capue transiens iuit in Terram Laboris, et equitans super Capuam, exeuntem contra se Riccardum Caleni comitem cepit, et ad roccam Arcis duxit captiuum. Millesimo CXCIII. Roffridus dictus Casinensis abbas de Alemannia rediens, relicto ibidem obside Gregorio germano suo, cum nonnullis quos secum duxerat electis militibus Cominum intrat, Atinum foras deuastat, incolatum occupans Sancte Marie de Atino, et dirui faciens muros Cancelli, et portam eius ui cepit Galinarum, et bonis propriis spoliauit. Rediens uero ad terram monasterii, castrum Sancti Angeli Theodicii, sibi contrarium, quia partes regis Tancredi fouebat, cum Conrado Castellano Sorelle, et cum gente sua, licet non profecerit, uehementer impugnat, faciens quam potuit in exterioribus uastitatem. Eo anno rex Anglie ab Iherosolymis rediens, a duce Austrie retentus et captus est et Imperatori traditus; qui tandem non sine multe pecunie interuentu dimissus est. Bertoldus comes ex parte Imperatoris in regnum legatus mittitur; qui ueniens cum electis militibus et bellatoribus de Florentia, hiis ei fauentibus qui partem Imperatoris fouebant et conuenientibus ad eundem, Uenafrum in festo Beati Martini ui cepit et suis dedit in direptionem et predam. Tunc comes Rogerius de Molisio metus causa, quia se in partem regis dederat in roccam Magenulfi se recipit. Bertoldus uero coadsistentibus ei Muscanceruello, Dyopuldo et Conrado predictis, nec non et abbate Casinensi, Fundano et Casertano comitibus, cum uiribus suis castrum Sexti, ubi Landus de Montelongo Comestabulus erat cum quibusdam Campanis militibus pro parte regis Tancredi, ui cepit, ipsoque castro bonis propriis spoliato, ipsum Landum cum sociis suis captiuum duxit; quorum libertati post multa supplicia, pietatis causa non profuit, nisi redimi profuisset. Roccam etiam Rauenule aggredi a bellatoribus faciens, per insultum cepit. Uayranum acriter impugnans, ubi quidam erat Rogerius de Theate pro rege statutus, in nullo profecit. Demum succrescentibus ei uiribus et ad eum undique concurrentibus qui regis partem oderant, regnum Imperiali nititur subicere seruituti. Rex uero Tancredus de Sicilia in Apuliam ueniens, exercitum congregat copiosum, uolens Bertoldi uires oppositis uiribus impedire. Cui dictus Bertoldus cum suis et aliis de regno imperialem partem fouentibus, utpote uir magnanimus, uiriliter se opponit; et rege ipso se cum suo exercitu apud Montem Fusculum conferente, ipse contra eum uadens, aput Batticanum posuit castra sua, cupiens cum ipso rege habere congressum: id ipsum pars regis, ad quem uires undique confluebant, optabat. Set conspiciens rex ipse et in consilio habens, quod honor sibi non erat cum Bertoldo congredi, et Bertoldus cernens debiliorem partem suam, prelium sapienter declinauit uterque, et discedente inde Bertoldo, qui Laquedomum hospitatus est, rex ipse mouit a monte Fusculo castra sua. Tunc Bertoldus per Capitanatam rediens in comitatu Molisii castrum montis Rodonis, quod se pro rege tenebat, circumposita obsidione coartat: ibique die quodam dum illud aggredi faceret a pugnatoribus suis, lapide manganelli contritus occubuit, eique Muscanceruellus in ducem successit exercitus; qui tandem castrum ipsum obsidione firmata, per sitim capiens, non per uim, quos cepit incolas uariis cruciatibus sine spe uenie interemit. Rex uero Tancredus tunc castrum Sabiniani ui cepit, et quemdam ibi Sarolum capiens ipsius castri dominum, qui de rege ipso multum fuerat oblocutus suspendi iussit. Ui cepit etiam roccam Sancte Agathe, quam quidam Robertus de Calagio dicti comitis Andrie filius contra eum tenebat. Apud Lariciam cepit quemdam Robertum filium Ryzardi, et tanquam sibi rebellem puniuit. Exinde ueniens in Terram Laboris comitem Caserte recipit et Auersam. Sancta Agathensis quoque ciuitas, ac Telesia, que tota postmodum combusta est, uenerunt ad mandatum ipsius. Tunc accersito ad se Roberto de Apolita, abstulit ei roccam Guillielmi, et quendam in ea Andream de Teano posuit castellanum, sicque relictis in pace Apulie finibus et Terra Laboris, rex ipse in Siciliam remeauit, ubi ordine nature prepostero Rogerius filius eius, qui coronatus in regem fuerat, uiam est uniuerse carnis ingressus, et frater eius Guillelmus in regem successit eidem. Ipse quoque rex doloris punctus aculeo, breui post tractum temporis infirmitate correptus obiit. Millesimo CXCIIII. Dictus uero Henricus imperator parato nauali et terrestri exercitu regnum intrat. Illum Roffridus Casinensis abbas magnifice recipit, nec non et Fundanus comes et alli omnes Teutonici et Latini suum prestolantes aduentum; cum quibus Terram Laboris ingrediens, Neapolym recipit, Salernum sibi renitentem ui cepit, et suis dedit in direptionem et predam. Tunc dictus Adenulfus Casinensis decanus procurationem abbatie Uenusii ab imperatore recepit. Imperator uero Apulie fines nullo obstante ingrediens, omnes Apulye recipit ciuitates ad mandatum et fidelitatem suam conuertens, dicto Casinensi abbate preeunte, cuius fidei puritas satis erat ipsi imperatori experta, cui certam procuram auctoritatem et potestatem contulerat, ut uenire ad suam fidelitatem uolentes ipsius opera possent redimere offensam, et per eum ueniam mererentur. Tunc ipsi abbati castrum Malueti ad opus contulit monasterii Casinensis; et Farum preteriens nauigio Messanam recipit totamque Siciliam et Panormum properans, recipit ciuitatem ipsam et cunctum palatii diripuit apparatum. Tunc uxor regis, soror dicti comitis Acerrarum cum filio suo paruulo Guillelmo prephato propter metum imperatoris ad locum tutiorem se contulit Panormum deserens, cum qua facta compositione, cum per uim locum in quo erat optinere non posset, imperator ipse securitate prestita, recipit eam et filium ad manus suas; quos Muscanceruelli custodie tradidit, et ex eis fecit sue beneplacitum uoluntatis. Tunc dictus Casinensis abbas concessionem ab ipso imperatore de Atino recipit et de rocca Guillelmi, et filium Roggerii de Foresta in Atino castellani ab ipso imperatore recipiens, et mandatum per litteras ad Andream de Teano castellanum rocce Guillelmi, ut sibi roccam ipsam assignare deberet, dictus abbas in sua reuersus est. Imperator ipse in die natalis Domini regens Panormi curiam generalem prephatam reginam et filium eius, nec non et alios quam plures presules et comites regni, quibus ipse proditionis notam imponebat, iudicio Petri Celani comitis capi fecit, et ex ipsis quosdam orbauit, quosdam incendio, quosdam suspendio, et quosdam in Alamanniam exilio destinauit. Tunc imperatrix in Hesii ciuitate Marchie filium peperit nomine Fredericum, mense decembris in festo sancti Stephani. MCXCU . Roffridus Casinensis abbas tractatu quorumdam de Atino nocturno tempore introductus Atinum recipit, dictum Roggerium de Foresta castellanum intus arctat et obsidet; qui cum non haberet uictui necessaria, recepta de persona et rebus suis securitate ab abbate predicto et compositione facta cum eo de castro Sancti Petri in fine quod recepit ab ipso, et fidelitatem iurauit eidem, castrum Atini in manus resignauit eiusdem; roccam Guillelmi ab Andrea de Teano recipiens, fidelitate quoque ab eo recepta ei castrum Cucurutii concessit. Illum tamen postea de imperiali mandato cuidam Tancredo de Uenafro commisit, fidelitatis ab eo iuramento recepto. Hoc anno dictus Casinensis abbas castrum Tirelli ui capiens igne cremauit. Millesimo CXCUI. Imperator in Alamanniam redit, qui Muscanceruello Molisii comitatum concedit. Et tunc Roggerium Molisii comitem, qui se ob metum imperatoris in rocca Magenulfi receperat, idem Muscanceruellus arctat et obsidet, cum quo facta compositione et data sibi securitate et suis, roccam ipsam recipit, eumque extra regnum abire permisit, ubi processu temporis mortuus est. Dictus Casinensis abbas castrum Fractarum recuperat et Castellum nouum castrum uero Sancti Angeli Theodici, quorum habitatores mala innumera per se fecerant in terram sancti Benedicti, et per seruientes, quos ad solidos retinuerant, castrum combusserant Pignatarii, per proditionem optinuit et recepit ad fidelitatem suam et monasterii Casinensis: quibus tamen dignas pro meritis penas rependit, et sub pretextu quorumdam uersuum, quos ibidem inuenit, quos hic annectere otiosum non censui, muros ipsius castri sterni ad solum fecit, et aggeres illius repleri. Uersus enim tales sunt:
+*Pessimus Alboynus, Landulfus seruus Aquinus
+Petrus Roggerus, Philippus ualde seuerus, Symon et Andreas, Adenulfus ut alter Egeas, Sunt hii rectores per quos seruantur honores. Hii dictant bella, cedes, immensa flagella,
+Dantes edictum; ueneremurne Benedictum?*
+Eo tempore dictus Ryccardus Acerrarum comes regnum exire occulte uolens et a facie fugere imperatoris, relictis Campania et Burgentia munitionibus quas tenebat, proditus a quodam albo monacho cui se crediderat, captus a iam dicto Dyopuldo est et custodie traditus carcerali, Cesari assignandus. Qui de Alamannia Guarmaciensem episcopum misit legatum in regnum, qui Neapolym ueniens cum iam dicto Casinensi abbate Latinis etiam aliis et Teutonicis, imperiale implens mandatum Neapolis muros et Capue funditus fecit euerti. MCXCUII. Imperator ipse de Alamannia rediens, assignatum sibi a Dyopuldo rocce Arcis castellano dictum Acerrarum comitem, cum aput Capuam curiam regeret generalem, trahi primum ab equo per plateas Capue, et demum uerso deorsum capite suspendi uiuum iubet. Quem uiuentem post biduum quidam imperatoris ystrio Teutonicus cognomine Follis, ut ipsi imperatori placeret, ligato ad guttur eius non paruo lapidis pondere, ipsum turpiter exalare coegit. Tunc imperator ipse generalem toti regno collectam imponit. Tunc ipse Dyopuldus per imperatorem comes factus est Acerrarum. Tunc etiam Oddo frater ipsius ad expugnandum roccam Siccam, in qua se Raynaldus et Landulfus de Aquino fratres contra imperatorem receperant, ab ipso imperatore dirigitur; et ipse se confert in Siciliam imperator, ubi ad se duci imperatricem iubet. Qua in Panormi palatio constituta, quidam Guillelmus monachus, qui castellanus erat castri Iohannis, rebellauit imperatori, ad quam obsidendam cum ipse personaliter accederet imperator, superueniente egritudine abinde infirmus discedens, sicut Domino placuit, diem clasuit extremum. Et tunc fama discurrente per regnum, dictus Oddo frater Dyopuldi comitis rupta obsidione rocce Sicce discedit, et se contulit ad roccam Arcis. Imperatrix Panormi remanens in ueste lugubri de nece imperatoris uiri sui, regnique paci consulens et quieti, Marcualdum imperii senescalcum cum Teutonicis omnibus de regno exclusit, ipsumque ne amodo regnum ingredi absque suo iussu presumeret, neue remaneret in regno, iuramento coegit. Qui cum ipsius imperatricis litteris et ducatu ad comitatum Molisii ueniens, qui tunc Marchia uocabatur, et sibi fauebat, cum illum sibi Muscanceruello mortuo concesserit imperator, sub securo cardinalium conductu et securitate supra dicti Petri Celani comitis, cui propterea Uayranum tradidit, relictis in ipso Molisii comitatu castellanis suis et baiulis, ad Ancone marchiam suo pro parte dominio subditam se contulit, ubi cum suis sequacibus innumera mala commisit. Celestinus papa obiit, et Lotharius cardinalis in papam Innocentium substitutus est illi. Imperatrix filium suum in Marchia apud Hesym ciuitatem relictum, sub ducatu dicti Celani comitis et Berardi Laureti comitis et Cupersani ad se duci iubet in regnum, et de Apulia in Siciliam transmeare. Tunc quidam in Calabria Teutonicus nomine Fredericus cum nollet imperatrici fauere, se in Malueti castro recipiens, quod furto substulerat cuidam Mauro de Mira ibidem castellano statuto pro monasterio Casinensi, iussu imperatricis ipsius a comite Amphuso de Rotis ceterisque Calabrie nobilibus, in ipso castro obsessus est et arctatus. Qui dum aliter euadere se non posse conspiceret, dolo cogitauit capere obsidentes obsessus et uocatos eos die quadam semotim ab aliis, cum eis fidem dedisset quod redire uellet ad imperatricis mandatum, captos capitaneos cepit, eosque de personis puniuit ut uoluit. MCXCUIII. Imperatrix ipsa processu temporis obiit, que predictum filium unicum Fredericum et regni ballium Innocentio pape ex testamento reliquit. Dictus uero Marcualdus cognito de morte imperatricis, congregato malignorum exercitu quos prece pretioue conduxerat, regnum non sine illorum qui erant de regno auxilio et ducatu intrauit. Et ueniens in comitatum Molisii, in quo fidei sue reliquie seruabantur, ad dictum Casinensem abbatem pro pace legatos misit, per quos etiam ipsum ut sibi regni iuraret ballium, quod sibi imperator reliquerat, ut dicebat, requisiuit. Quia uero a predicto abbate hoc optinere non potuit, nam primo regni ipsius ballium dicto Innocentio pape iurauerat, qui contra ipsum Marcualdum ad iam dictum abbatem duos miserat cardinales cum exfortio militum Campanorum et auxilium terre sue, eumdemque Marcualdum excommunicationis uinculo innodauerat, et sequaces illius, ipse sui furoris impatiens, cepit more Teutonico in terram monasterii deseuire. Millesimo centesimo nonagesimo nono, mense Ianuario. Hic per Uenafrum ueniens maledictus cum malidictis terram sancti ingressus est Benedicti; et primo castrum Sancti Petri in fine, desertum ab incolis causa metus nullo obstante occupans, igne cremauit; castrum Sancti Uictoris ui capiens bonis propriis spoliauit et mouens exinde castra sua Ceruarium et Toroclum, duo scilicet castra ab habitatoribus derelicta, combussit, et septimo intrante Ianuarii ante Sanctum Germanum in campis castra metatus est. Et cum ad capiendam terram ipsam daret frequentes insultus, capere ui tamen non potuit, hominibus ciuitatis et militibus Campanie qui in ea conuenerant ea die resistentibus illi. Tunc Dyopuldus iam dictus, qui ad ipsum uenerat Marcualdum, montem quemdam qui Maio dicitur cum suis occupans, sua in eo tentoria fixit. Quod tanti causa timoris fuit omnibus de terra ipsa, cum supereminens esset mons ciuitati et posset de supernis montibus ab hostibus facile occupari, quod idem abbas nocte conscendens, occasione muniendi uallum monasterii, nonnulli de ciuitate cum suppellectili sua se ad uallum contulerint memoratum, cardinalibus ipsis mane sequenti se recipientibus in ipso monasterio causa metus; sicque die ipso, UIII scilicet Ianuarii, relictam ab incolis ciuitatem Marcualdus intrauit, bonis propriis spoliauit, et quos in ea inuenit penis addixit uariisque tormentis, quibus pietatis causa non profuit nisi redimi profuisset, nec contentus eo quod terram occupauerat monasterii, ad obsidendum illud et capiendum, cum in eo cum multis Campanie militibus et gente ciuitatis non modica se concluserint cardinales, ascendere uoluit. Qui cum per dies aliquot, posita in uiridario obsidione, ipsum monasterium teneret obsessum, et uallum ipsum per frequentes insultus hostiliter impugnaret, capere per uim illud non potuit, Campanis et aliis qui erant in uallo constituti militibus resistentibus illi. Cumque firmata obsidione ad capiendum monasterium uehementer instaret, quod cum per uim non posset, credebat fame sitiue facile occupare, in die festo beati Mauri mutata subito serenitate aeris, temporis inclementia facta est et tanta inundatio pluuiarum admixta grandinibus et imbribus multis, quod hostium tentoria strauit ad solum; propter quod qui erant obsessi, et iam arescere ceperant aquis deficientibus in cisternis, Deo et sancto Mauro debitas gratias retulerunt, et ab obsidione ipsa coacti sunt recedere obsidentes. Tunc in descensu montis castrum Plumbareole idem Marcualdus igne combussit; et rediens in Sancto Germano, ira commotus, intus et extra ciuitatem domorum et tuguriorum uastitatem fieri mandans, castrum sancti Helie affidatum combussit, portas Sancti Germani et menia eiusdem in plerisque locis euerti fecit ad solum. Illis diebus cum uiri nequam, qui erant cum ipso Marcualdo, facerent in ceteris ecclesiis sicut in aliis terre domibus stationem, et sua in eis ludicra exercerent, ipsi Deo et sanctis eius non uerebantur iniurias irrogare. Nam cum de ceteris altaribus certas extraxissent reliquias, unus ex predictis uiolare aram beate Uirginis attemptauit; qui statim aridam ad se manum retraxit. Alter cum crucifixo, qui est in ecclesia Sancti Germani, primo per lapidis ictum, demum per urine iniectionem in ipsum iniurias graues inferret, rosa prius dentibus lingua, arefactus infelix, uitam statim cum morte finiuit. Quod tantum ipsi Marcualdo terrorem incussit, quod facta compositione cum abbate predicto, terram exiens monasterii IX stante februarii, habuit malo omine in anteriora progressum. Eo tempore Ryccardus de Aquila Fundanus comes, ut saluam faceret terram suam, Sifrido fratri comitis Dyopuldi filiam suam dedit in coniugem. Tunc ipse Marcualdus castrum Pontiscurui, Teramum, Sanctum Angelum, et Castellum nouum ipsi comiti Dyopuldo et suis seruanda commisit. Dyopuldus uero, qui ipsum Marcualdum antecedebat, et predicabat ut omnes de regno se ad Marcualdum conuerterent et regni ballium iurarent eidem, a Guilelmo Caserte comite captus est, et quandiu uixit eum tenuit uinculatum; set eo mortuo, Guilelmus filius eius accepta filia eius in uxorem, liberum dimisit illum. Marcualdus uero ad Apulie partes se conferens, Auellinum obsedit, et cum incolis ciuitatis se componens, discessit ab obsidione; et procedens inde Uallatam, quoddam Casale Apulie, ui cepit et suis dedit in direptionem et predam. Tunc Petrus Celani comes de Marsia uenit in Terram Laboris. Marcualdus uero de Apulia per Capitanatam rediens in comitatu Molisii Sernie ciuitatem, cum exercitum tenere non posset, bonis propriis spoliauit, et procedens uersus Terram Laboris, et Teanum impugnans, capere ui non potuit illam. Exinde Salernum se contulit, que tunc comiti Dyopuldo fauebat; et inde parato nauigio, in Siciliam transfretat, et Panormum properans, facta compositione cum comite Gentili de Palearia quem Gualterius regni Sicilie cancellarius custodem regis et palatii reliquerat, palatium Panormi recepit ad manus suas, et sic totam postea Siciliam suis nisus est uiribus subiugare. Roffridus Casinensis abbas castrum Sancti Angeli recuperat. Contra ipsum Marcualdum et regis tunc pupilli auxilium, dictus Innocentius papa quendam dirigit Iacobum Andrie postea comitem, consobrinum suum, cum militari esercitu, cum quo unum misit de cardinalibus, quem ipsi consobrino suo et exercitui militum prefecit; qui ipsum Marcualdum campestri bello deuicit et fugauit, et toto tunc regno optento dictus Cardinalis in Sicilia transiuit. MCC. Dyopuldus comes cum aliquibus cum quibus ipse remanserat Marcualdus, cum quibus per regnum ubique discurrens mala innumera committebat, prestito aput Uenafrum corporaliter sacramento de non offendendo amplius terra sancti Benedicti, propter quod homines Sancti Germani sibi non cauebant ab eo, ipse Dyopuldus cum perditorum gente nocturno tempore hostiliter terram Sancti Germani intrauit IX Martii, eamque dans in direptionem et predam, miseros quos inuenit in ea homines multis adiecit periculis et tormentis, postque se redimere sunt coacti. Abbas uero qui erat in ciuitate ipsa, fuga media cum Gregorio fratre suo in Atinum se recipit, et exinde se in Marsiam contulit, gentis auxilium a Celani comite petiturus. Qui cum illud dare denegaret eidem, ad Raynaldum Senebaldum fiducialiter iuit, qui totum argentum suum sibi liberaliter tradidit, cum quo aliquot retinuit seruientes et balistarios; cum quibus rediens per montana, intrauit nocturno tempore monasterium. Quo cognito Dyopuldus cum ipsum abbatem cum magnis crederet uiribus rediisse, metus causa depopulatam linquens terram Sancti Germani exiuit, et secum captiuos quosdam de terra ipsa ad roccam Arcis deduxit. Eo anno dictus abbas roccam Iani super Sanctum Germanum firmauit, et prouidens indempnitati terre eiusdem, eam per circuitum muris firmauit et turribus et aggeribus communiuit. Dyopuldus uero iam dictus mense Iunii apud Uenafrum cum comite Celani congreditur, eumque campestri bello fugauit, cepitque tunc Berardum filium suum, quem apud roccam Arcis captiuum duxit. MCCI. Gualterius Brennensis comes in odium Teutonicorum in regnum mittitur ab Innocentio papa; qui apud Capuam congrediens cum ipso Dyopuldo, uicit et fugauit eundem X mensis Iunii. Et exinde Teanum ueniens que sibi fauebat una cum Raynaldo tunc Capuano archiepiscopo, filio Celani dicti comitis, Presentianum se contulit cum eodem. Ubi occurrens ei prefatus Casinensis abbas pariter processerunt et petierunt Uenafrum, quam ciuitatem idem Dyopuldus tenebat. Ille predictus Celani comes timens cum ipso Brennensi comite confederatus est, et tandem ciuitas ipsa, procurantibus ipso Casinensi abbate et Malgerio Sorello, in uigilia beati Iohannis Baptiste igne cremata est, arce superiori se pro Dyopuldo tenente. Exinde Aquinum se conferunt, ubi quidam erat in castello castellanus nomine Iencus, qui se Dyopuldo tenebat; qui captus in ipso castello est, et Aquini ciuitas reddita ad mandatum dicti comitis Gualterii, qui eam dominis Aquini per quendam Finagranum, domini Raynaldi de Aquino filium naturalem, restituendam prouidit. Eo anno dictus abbas Casinensis Castellum nouum et Fractas recuperat. MCCII. Dictus comes Gualterius cum iam dicto Casinensi abbate in Apuliam uadit, qui abbas una cum Petro Galloze Portuensi episcopo legationis officio fungebatur. Cumque ad dictum comitem expugnandum memoratus Gualterius de Palearia cancellarius, cum comite Manerio fratre suo Dyopuldo et Oddone de Lauiano comitibus, congregatis undique uiribus sub pretextu, quo ipsum comitem regis hostem dicebat et regni, cum ipso campestre bellum inierit apud Cannas, dictus cancellarius cum Dyopuldo prefato per ipsum comitem sexto stante Octobris deuicti sunt et fugati, multis ex eis captis et nonnullis gladio interemptis. Sunt etiam in prima qui steterant acie capti, Syfridus frater Dyopuldi, dictus Oddo de Lauiano et Petrus de Celano, qui comes dicebatur Ciuitatensis. Qui autem fuga media euaserunt, cancellarius et comes Manerius frater eius, receperunt se in Salpitana ciuitate, que fauebat eisdem. Dyopuldus uero in rocca Sancte Agathe se receptauit. Dictus Casinensis abbas in Apulia uadit, habita de Dyopuldo uictoria, legatus in Siciliam uadit ubi dictus Marcualdus, superueniente dissinteria, miserabiliter expirauit. Fames tunc ualida per totum regnum exorta est. Dyopuldus sepefatus iratus cum Finagrana ,qui ei adheserat, discorx a comite Gualterio recessit, cum gente sua properat super sanctum Germanum: . ubi idem Finagrana et quidam ipsius Dyopuldi castellanus capti sunt et gladio perempti. MCCIII. Dyopuldus ipso a castellano Sancte Agathe ui est captus, sed postea liberatus. Eo anno Franci fedus cum Uenetis componentes et aduersus Iaderam nauigantes, ciuitatem Iadere ipsis rebellem Ueneti ui ceperunt, et bonis propriis spoliarunt; nobilissimam Constantinopolitanam urbem aggredientes uiriliter et potenter, sicut Domino placuit, optinuerunt, et potestati Romane ecclesie, cui antea non intenderat, subiecerunt illam. Millesimo CCIU. Comes Gualterius cum comite Iacobo Tricaricensi et comite Roggerio de Theate confederatus. Ipse tunc temporis Terracinam occupat de Salerno, ubi ab ipso Dyopuldo et gente sua et ciuibus Salerni, qui tenebat eidem arcte satis obsessus est, et sagitte ictu altero oculorum priuatus, et tandem ipsorum comitum auxilio liberatus est, ipso Dyopuldo et suis de Salerno satis ignominiose fugatis. MCCU. Dictus comes Gualterius cum ipsum Dyopuldum dure satis et dire persequeretur, ipsum tenens in Sarno obsessum, dum sibi male ab hoste caueret, ipso Dyopuldo in eum cum suis diluculo irruente, captus ab eo est et custodie traditus carcerali, ubi modicum post diem clausit extremum. Tunc enim memoratus Celani comes, qui ciuitatem intrauerat Aliphie, et castrum ciuitatis uiriliter impugnabat, quod se ad opus Dyopuldi tenebat, audito de captione comitis Gualterii, combusta ciuitate Aliphie discessit. Dictus uero Dyopuldus Salernum cum uictoria rediens, quia turrim maiorem ipse tenebat, multos de Salerno cepit, et ut proditores puniuit ut uoluit. Millesimo CCUI. Innocentius papa Romam uocat Dyopuldum ad se, ipsumque et suos a uinculo excommunicationis absoluit, et tunc cum ipsius licentia Salernum reuersus est. MCCUII. Hic parato Salerni nauigio, in Siciliam transfretat, Panormum uadit, et tam palatium quam regem recipit Fredericum ad manus suas set arctatus et obsessus in ipso palatio a Gualterio de Palearia cancellario, captus ab eo est et tandem nocturno tempore fuge presidio liberatus, ueniensque per mare Salernum, exinde in Terram Laboris se confert. Ubi cum Neapolitanis iniens pugnam deuicit et fugauit eosdem, strage magna facta ex eis et Gifrido de Montefusculo, quem sibi capitaneum prefecerant, capto et uinculis mancipato. Millesimo CCUIII. Mense Ianuarii in uigilia Epyphanie Roffridus Casinensis abbas superius memoratus, congregatis militibus et seruientibus terre sue et baronum circumpositorum, qui sibi ex gratia libenter obsequebantur, una cum dominis Aquini et Malgerio Sorello ciuitatem Sore procurantibus hoc quibusdam ipsius abbatis consanguineis qui de Sora erant, nocturno tempore intrat, eamque ad opus recipit et fidelitatem Innocentii pape. Qui in succursum abbatis ipsius mittit Stephanum de Fossanoua camerarium suum cum exfortio militum Campanorum; qui Conradum tunc Sore comitem se in Sorella recipientem arctat et obsidet, et male sibi cauentem intus Sorellam cepit, qui pro sua redemptione roccam Arcis in manus dicti camerarii resignauit. Tunc etiam Broccum et Pesclum Solidum amisit. Eo anno Innocentius papa in uigilia sancti Iohannis Baptiste mense Iunii uenit ab Urbe ad Sanctum Germanum, ubi ab ipso abbate Roffrido magnifice receptus est, et tam ipse quam fratres sui domini cardinales in necessariis omnibus honorifice procurati. Tunc uenientes ad ipsum Petrus de Celano et Riccardus Fundanus comites cum eis de succursu regis statuit Frederici et de defensione regni in hunc modum uidelicet: Ut ipsi comites sint magistri Capitanei, quibus super hiis omnes intendant a Salerno usque Ceperanum, sicut a mari usque ad mare protenditur tractus terre saluo statuto regio, quo Celanensis comes est magister iustitiarius Apulie et Terre Laboris, et saluo mandato regio, quod factum est comiti Fundano de ciuitate Neapolitana ut sit specialis rector ipsius, intelligentes hoc quantum ad propria negotia ciuitatis; set quantum ad succursum regis et ad defensionem et ad pacem regni omnes communiter intendent hiis duobus. Quicumque ordinationem istam receperint, ad inuicem sibi pacem obseruent, et si quisquam ab aliquo fuerit offensus, non statim reoffendat eundem, set apud predictos comites querelam deponat, qui eam secundum rationem et regni consuetudinem faciant emendari. Qui autem ordinationem istam recipere noluerint, uel recusauerint, tamquam hostes publici habeantur, et a ceteris impugnentur. Ducenti milites dirigantur in succursum regis usque ad Kalendas Septembris moraturos per annum sub illorum expensis, a quibus fuerint destinati. Distribuantur autem secundum estimatorum arbitrium, quos ad hoc specialiter deputabimus, pensatis debitis seruitiis et facultatibus comitum et baronum ac etiam ciuitatum. Quia uero propter estatis feruorem descendere in Apuliam personaliter non potuimus, statutum istud mandabimus exequendum per legatum nostrum qui est in Apulia, per comitem Iacobum consobrinum et marescalcum nostrum, et per alium quem a nostro latere dirigemus. In omnibus autem reseruamus nobis plenam potestatem addendi, minuendi, mutandi, et declarandi, prout uiderimus expedire. Tunc eidem pape Philippus rex Alemannie, patruus dicti regis, a suis nuntiatur occisus. Tunc etiam rogatu Petri cognomine Contis decani Casinensis, ipse papa apud Sanctum Petrum monasterii in capella Sancti Nycolai, aram quandam in honorem beate Marie Magdalene consecrauit. Dictus papa relicta sub deposito parte thesauri sui non modica in monasterio, dictis comitibus in sua cum ipsius licentia redeuntibus, ipse de Sancto Germano discessit, et per Atinum iter faciens, quod dictus abbas Roffridus tenebat, Soram se contulit, indeque in Campaniam reuersus est. Eo anno comes Fundanus supra memoratus auctoritate fretus et ui comitis Dyopuldi, Capuam recipit, a Capuanis uocatus in odium dicti Celani comitis, cuius filius Raynaldus ipsius ciuitatis archiepiscopus erat. Millesimo CCIX. Fredericus rex Sicilie uxorem duxit Constantiam sororem regis Arragonum. Dictus Celani comes castellum Capue recipit a Leone de Andria castellano, hoc filio ipsius dicto archiepiscopo procurante; et dictus Fundanus comes, qui castellum ipsum tenebat obsessum, metus causa Capuam exiit. Otto dux Saxonie ab Innocentio papa uocatus, apud Sanctum Petrum, in Romanum Imperatorem coronatur, non sine strage magna suorum. Qui prestito iuramento de conseruando regalibus Sancti Petri et de non offendendo regem Sicilie Fredericum, in Marchiam secedens et in partes Tuscie, ibi per annum continuum moram fecit. Hoc anno mense Madii, penultimo mensis eiusdem, dictus Roffridus Casinensis abbas apud Sanctum Germanum obiit, cui Petrus dictus Conte, qui antea functus fuerat officio decanatus, electus a fratribus, et a papa Innocentio approbatus, in regimine monasterii successit eidem. Huic rocca Bantre, que usque tunc monasterio suberat Casinensi, rebellauit. Cui quendam prefecerat monachum nepotem suum nomine Seniorectum, qui sibi ab hominibus rocce ipsius non precauens, cum de rocca ipsa fecisset ad uillam descensum hoc ipsis de uilla proditorie procurantibus, cum redire in roccam uellet, non est amodo eam intrare permissus. MCCX Otto dictus Imperator, tractus a Dyopuldo et Petro Celanensi comite, qui cum ipso Dyopuldo contraxerat, quorum alter Capuam, alter uero sibi Salernum tradidit, spreto iuramento quod Romane ecclesie fecerat regnum intrat per Reatinas partes, sub illorum ducatu qui fidelitatem ei prestiterant per Marsiam, et exinde per Cominum uenit; ad quem dictus Casinensis abbas, cui cura erat de terra et populo, cum ad ingressum ipsius Oddonis essent omnes exterriti, ita quod in Sancto Germano pauci admodum remanserint, qui ad loca tutiora sua suppelectilia non tulissent, suos pro pace legatos misit, et ipse etiam exiuit in occursum eius, contra fratrum omnium uoluntatem. A quo satis benigne receptus, terram monasterii seruauit indempnem. Tunc idem Otto se Capuam confert, ubi receptis a Dyopuldo certis munitionibus quas habebat in regno, ducem Spoleti efficit illum. Hic cum gente ipsius Ottonis iuit ad debellandum ciuitatem Aquini, in qua Landulfus Thomas Pandulfus et Robertus domini Aquini, qui regis fidem seruabant, se receperant cum gente sua; et cum non preualeret in eam, uiribus resistentibus predictorum, confusus et non sine dampno recessit. Ciuitas Neapolis in odium Auerse ipsi Ottoni se reddidit, qui ad instinctum Neapolitanorum Auersam obsidet, que, facta cum eo compositione, remansit indempnis. Dictus Otto Apulie fines ingreditur, ceteris sibi colla flectentibus, tum uoluntarie tum causa metus. Innocentius papa illum excommunicat et ecclesiam Capuanam sub interdicto ponit, pro eo quod celebrare ausi sunt ipso presente. Excommunicat etiam omnes fautores illius in octauis beati Martini. MCCXI. Petrus Casinensis abbas mense Ianuario, U uidelicet Kalend. Februarii in monasterio obiit. Innocentius papa in die sancto Iouis excommunicationem latam in Ottonem, ac eius sequaces confirmat. Hoc anno Adenulfus cognomine Casertanus in abbatem Casinensem eligitur. Dictus Otto cum totam fere sibi Apuliam subiugasset; audito quod quidam Alemannie principes sibi rebellauerant, mandato apostolico, Regnum festinus egreditur mense Nouembris et Mense Martii in Alemanniam remeauit. Eodem mense Martii Fredericus rex Sicilie ab Innocentio papa uocatus, nauigio uectus a Gaietanis, relictis Panormi uxore et filio, Gaietam uenit. Ad quem dictus Ryccardus de Aquila Fundanus comes, et prephati domini de Aquino uadunt. Tunc rex ipse ad petitionem hominem rocce Bantre, qui accesserunt ad eum, castellanum mittit Iohannem Russum ciuem Gagetanum militem suum; et a Gaieta descendens per mare ad Urbem uadit, ubi a papa Innocentio et ceteris cardinalibus Senatu populoque Romano ingenti cum honore receptus est. Ad quem missus ex parte conuentus Stephanus cognomento de Marsia, tunc camerarius Casinensis, mandato pape Innocentii litteras et mandatum impetrauit a rege ad castellanum rocce predicte, ut eam restitueret monasterio Casinensi. Et post dies paucos ab Urbe discendes cum licentia pape et cardinalium se nauigio recipit et Ianuam feliciter applicans; inde per Cremonam et Ueronam inuitis Mediolanensibus, qui eius impedire transitum crediderunt, transalpinauit cum paucis. Hunc dicti Ottonis emuli benigne recipientes, gressus et iter eius contra eum in uiam rectam, et non in inuium, direxerunt. Qualiter igitur rex ipse in imperii acquisitione profecerit, qualiterue optinuerit contra eundem Ottonem, locis relinquo propriis aptius referendum. MCCXII mense Iunii Innocentius papa Urbem exiens uenit Signiam, ubi per estatem moram faciens mense Septembri remeauit ad Urbem. Petrus Celani comes languore correptus obiit. Hoc anno christiani principes, uidelicet rex Castelle, rex Nauarre et rex Arragonum cum Miramammolino Sarracenorum principe prelium ineuntes, Dei fauente uirtute, contra eum optinuerunt. Quod ad omnium orientalium gaudium et exultationem; idem rex Castelle de tanta christianis principibus celitus concessa uictoria dicto Innocentio pape litteras mittit. Mittit etiam de acceptis Sarracenorum spoliis eidem honorabilia exenia, tentorium uidelicet totum sericum et uexillum auro contextum. Quod in principis apostolorum basilica in laudem nominis Christi appensum est. Mense Madii Adenulfus, Casinensis electus rocce Bantre occasione mandati regii, cui parere noluit castellanus, artat et obsidet, set cum roccam ipsam optinere non posset, data quadam nepte sua in coniugem filio ipsius castellani cum certa pecunie quantitate, recuperauit roccam ipsam monasterio Casinensi. Innocentius papa per generales quas ad orbis prelatos dirigit litteras sanctam synodum ad Urbem uocat. Mense Iunii autem Signiam; ubi propter urgentem necessitatem dictum Adenulphum Casertanum, Casinensem electum, in Casinensem abbatem promouit. Fredericus rex auxilio principum totam Alemannie planitiem optinuit, solis ipsi Ottoni munitionibus remanentibus. Hoc anno fames in Apulia exorta est. Millesimo CCXIII. Innocentius papa Urbem exiens mense Iunii iuit Uiterbium, ubi per generales, quas ubique terrarum dirigit, litteras omnes Christi fideles ad terre sancte subsidium exhortatur, per quas etiam excommunicationis innodat uinculo cursarios et pyratas, qui capiunt et spoliant transeuntes, sicque subsidium impediunt terre eiusdem, et qui scienter communicant cum eisdem in aliquo uenditionis uel emptionis contractu. Innouat preterea excommunicationem latam aduersus eos, qui Sarracenis arma, ferrum, lignamina deferunt galearum, quique cum pyraticis Sarracenorum nauibus curam gubernationis exercent, precipiens huiusmodi sententiam per omnes urbes maritimas publicari diebus dominicis et festiuis. MCCXIIII. Hoc anno dictus Otto cum rege Francie bellum commitens, ab ipso rege deuictus est et fugatus. Innocentius papa has mittit litteras ad Soldanum:
+*Innocentius etc. Nobili uiro Sephedino 
+Soldano Damasci et Babylonie timorem diuini nominis et amorem. Danihele propheta testante didicimus, quod est Deus in celo, qui reuelat misteria, mutat tempora et transfert regna, ut uniuersi cognoscant, quod Dominus excelsus in regno hominum et cui uoluerit dabit illud. Hoc autem euidenter ostendit, quando Iherusalem et fines eius tradi permisit in manus fratris tui, non tam propter eius uirtutem quam propter offensam populi christiani, Deum ipsum ad iracundiam prouocantis; qui secundum prophetas cum irascitur, non obliuiscitur misereri. Unde illum imitari uolentes qui de se ipso ait:
+Discite a me quia mitis sum et humilis corde,
+magnitudinem tuam humiliter
+obsecramus, quatenus ne propter uiolentam detentionem prefate terre plus adhuc effundatur humani sanguinis quam hactenus est effusus, restituas eam nobis, usus consilio saniori, de qua forte detentione plus tibi difficultatis quam utilitatis accrescit, et dimissis utrimque captiuis quiescamus a mutuis impugnationum offensis, ita quod apud te non sit deterior conditio gentis nostre, quam aput nos est conditio gentis tue. Latores presentium ad tuam presentiam destinatos rogamus benigne recipias, dignum eis responsum tribuens cum effectu. Datum Laterani ui Kalendas Maii, Pontificatus nostri
+anno XUI.*
+Item scire uolens ipse papa terras mores et uires Agarenorum contra quos de ipsius mandato christianorum exercitus parabatur, scripsit patriarche Iherosolimitano, magistris domorum Hospitalis et Templi, ut super hiis eum per suas redderent litteras certiorem. Qui per quasdam naues Uenetum inde huc transmeantium, tam detentores quam terras et mores eorum exposuerunt ei certissime in hunc modum: Saladinus et Sephedinus duo fratres fuerunt. Mortuo Saladino, qui habuit XI filios, regnauit Sephedinus, qui occidit omnes nepotes suos, preter unum qui uocatur Melchisedech, qui tenet terram istam cum omnibus ciuitatibus, castris et uillis et aliis munitionibus, que sunt plus de ducentis. Sephedinus uero habuit filios XU, de quibus hereditauit septem. Silicet Melkekemme, qui primus est et maior natu omnibus. Hic tenet Alexandriam, Babyloniam, Cayrum, et totam terram Egipti in meridie et septentrione; qui post mortem patris sui Sephedini de generali constitutione patris et fratrum debet esse dominus omnium et totius terre. Secundus filius est nomine Coradinus qui habet Damascum, sanctam Iherusalem et totam terram, que fuit christianorum, preter modicam quam adhuc tenent christiani, que sunt inter ciuitates munitiones et castra plus de trecentis. Tertius filius est nomine Melkafays, id est grandis, qui tenet terram istam que dicitur de Iamella cum tota alia prouincia, que sunt inter munitiones uillas et castra plus de quadringentis. Quartus filius est nomine Melkemodan, id est magnus dominus, qui tenet regnum Doasie cum omni potentatu suo, que sunt plus de quadringentis inter ciuitates munitiones et castra. Quintus filius est nomine Melkisalaphat, qui regnat et tenet terram et regnum de Sarco, ubi fuit occisus Abel a Caym fratre suo, in quo regno sunt octingente inter ciuitates munitiones et castra plana. Sextus filius est Machometus, qui tenet regnum de Baldach, ubi est papa Sarracenorum Caliphius, qui colitur timetur et adoratur tamquam Romanus pontifex in lege eorum, qui non potest uideri nisi bis in mense, quando cum suis uadit ad Magometh deum Sarracenorum, et inclinato capite et oratione facta suo more Sarracenico, antequam templum exeant, splendide comedunt et bibunt, et sic coronatus reuertitur in domum suam cum gente sua. Iste deus Magometh uisitatur quotidie et adoratur, sicut uisitatur et adoratur dominus crucifixus a populo christiano. In ista ciuitate Baldach est papa Caliphius; ciuitas ista caput est totius legis Agarenorum. Septimus filius est nomine Salaphat. Hic non habet specialem terram, set semper est cum patre suo Sephedino. Iste portat uexillum coram patre suo, quando equitat. Cui unusquisque fratrum singulis annis pro certo censu dignitatis sue transmittit mille sarracenatos et duos dextrarios bene paratos. Sephedinus quando equitat terram et uisitat filios suos prephatos, incedit uelato capite de uno examito rubeo. Cui omnes filii inclinant quater ad terram, et exeunt ei obuiam per sex milliaria, et osculato pede, cum ipse sit super equum, recipit eos ad osculum et ad manum. Qui cum unoquoque moratur per triduum, semel in anno, et sic a primo usque ad septimum filios uisitat memoratos, et quilibet omni anno pro certo tributo mittit in fisco patris XX millia sarracenatos; et sic a primo usque ad septimum dat unicuique filiorum unum de anulis suis, in quo imago sua sculpitur. Uolunt isti libenter reddere in manus domini pape terram sanctam, quam tenent ad opus christianorum, et ut certi sint et securi de alia terra a populo christiano, singulis annis uolunt esse sub certo tributo patriarche Iherosolimitano, et dabunt inde cautelam Romane ecclesie de non impedienda amplius terra sancta, qua dominus noster Iesus Christus suis pedibus ambulauit. Predictus uero Sephedinus de more predecessorum suorum faciem suam non ostendit omnibus nisi decies in anno, quando nuncios recipit Pisanorum, Ianuensium, Uenetum, ciuitatum, regum uel principum christianorum, astantibus centum armatis. Primo die recipit ipsos in prima sala de Cayro, ubi semper est status eius. Tunc recipit licteras a nunciis, set non audit eos; in secunda die audit eos in secunda sala, astantibus ducentis Turkis suis bene armatis. In tertio quidem die per turcimannum suum, uidelicet interpretem, dat eisdem responsum secundum quod est modus in causa. Qui post tertium diem non habent amplius ad illum accessum. Habet Sephedinus uxores XU in lege sua, que sunt in uno palatio, insimul dormiunt comedunt et bibunt. Si aliqua earum habet ex eo filium, Sephedinus uadit ad eam quando uult, et dormit cum ea uidentibus aliis. Illam uero que non habet ex eo filium, ad se quando uult per eunuchos suos uocari facit in uesperis, et detinet eam per noctem et diem, et sic facit de singulis. Quando aliqua istarum moritur, inducit aliam inter alias. In secretiori camera, ubi ludit et dormit, nullus habet accessum, nisi unus tantum senex. In cuius camere ostio semper existunt armati quinquaginta. Quinquagenarius est Sephedinus, potens multum in armis et gente, eloquens ualde in lingua sua, qui precellit hodie omnes qui uiuunt paganos excepto Maximuto in auro. Iam enim muniuit totam terram suam et filiorum, et exercitus congregat infinitos; et in omnibus ipse cum filiis in predictum modum cum Romana ecclesia uult componere pacem. Octo alii filii Sephedini de patris constitutione sic uiuunt. Duo ex ipsis custodiunt sepulchrum Domini; ad quos quicquid datur peruenit, et diuidunt inter se. Quatuor alii habent redditus de Calyce fluuio, qui irrigat totam terram Egypti: et istis quatuor melius ualent isti redditus de uiginti millibus saracenatis. Duo alii fratres minores sunt cotidie in conspectu Dei sui Magomet pro castitate quam habent, et totum, quod datur ad pedes eius, est de ipsis minoribus fratribus. Hec, sanctissime pater, ita esse in ueritate sciatis”. MCCXU. Hoc anno Rogerius de Aquila Fundanus comes cepit castrum Motule, et illud bonis omnibus spoliauit. Innocentius papa Urbem exiens uenit Ferentinum in Campaniam, ad quem Rogerius de Aquila Fundanus comes accedens, regi Frederico fidelitatis prestitit iuramentum. Idem papa mense Augusti inquisitionem de persona abbatis Casinensis Adenulfi prefati fieri mandat per Nicolaum capellanum suum, qui in Tusculanum est assumptus, et per magistrum Raynerium tunc notarium, qui in cardinalem postea est promotus. Qui de statu monasterii et de persona dicti abbatis per monachos sub iuramento ueritatem certius inquirentes, et que didicerunt redigentes in scriptis, ipsi summo pontifici retulerunt. Illis autem abeuntibus, idem abbas prauo usus consilio monasterium munire curauit militibus et seruientibus, suis consanguineis et propinquis. Similiter et roccam Ianule, Atinum, roccam Bantre et castrum Fractarum; qui tandem a papa uocatus apud Anagniam uadit ad ipsum. Qui prestito sacramento, quod monasterium decastellaret et roccas predictas, easque in manus eorum traderet, quibus ipse mandabat, correptus ab eo dimissus est. Et rediens ad monasterium, illud tantum decastellauit, reliquis sibi castellis retentis; et propterea uocatus a papa iterum, inconsulte uadit ad ipsum, a quo redargutus de fide mentita cum in eum publice uellet ferre depositionis sententiam, persuadentibus sibi nonnullis renunciauit, et cessit inuitus. Quem ipse papa apud Larianum mandat custodiri, donec roccas predictas resignari faciat ad mandatum suum. Hoc itaque cum innotesceret in terra monasterii, Miraddo nepos dicti abbatis consulens uite sue, cum esset in Sancto Germano et multas nonnullis intulisset offensas, nocte fugiens relictis uxore et filiis in rocca Bantre, in qua quidam erat monachus consobrinus suus se recepit; cum quo postmodum facti ecclesie rebelles, terram ipsius hostiliter infestabant. Interea iussu apostolico de substitutione abbatis tractatur in monasterio; set quia non poterant conuentus in unius electione inueniri concordes, hoc ipsi pape per octo de fratribus, quos ad ipsum mittunt, denuntiant. Inter quos cum unus esset eorum notus pontifici Stephanus cognomento de Marsia, cuius superius feci memoriam, illum, postquam per eos sibi constitit de electione diuersa, de gratia prout placuit in abbatem concessit eisdem. Hic ad monasterium rediens a fratribus et populo cum honore receptus est. Eo anno rex Fredericus in rependium collati sibi celitus beneficii et triumphi de Ottone dicto imperatore apud Aquisgranum sponte se crucis caractere insigniuit. Dictus papa Rome apud Lateranum in ecclesia Saluatoris que Constantiniana dicitur sanctam synodum celebrauit, in qua cum fuerint patres circiter quadringenti, de reformatione ecclesie in suo sermone proposuit, et liberatione potissimum terre sancte. Interfuerunt autem regum et principum totius orbis nuntii, legatus quoque regis Frederici Panormitanus archiepiscopus Beradus nomine, et Mediolanensis quidam pro parte Ottonis ad mandatum ecclesie redire uolentis. Quibus marchio Montisferrati, qui erat pro parte regis ipsius, aduersarium se opponens, quod pro Ottone ipso non deberent audiri, sex in medium capitula protulit. Primum quia iuramentum, quod Romane ecclesia fecerat non seruauit, ut debuit. Secundum quia propter que fuit excommunicatus adhuc detinet, nec reddidit, ut iurauit. Tertium qui episcopum quemdam excommunicatum tanquam ipsius fautorem nititur confouere. Quartum quia legatum episcopum alium capere et in maioris iniquitatis cumulum incarcerare presumpsit. Quintum quia in contemptum Romane ecclesia regem Fredericum regem appellauit presbyterorum. Sextum quia quoddam monialium monasterium destruxit, et erexit in arcem. Adiecit etiam, quod cum ipsi Mediolanenses simili essent excommunicatione notati, tanquam ipsius Ottonis complices et fautores, et quia eorum ciuitas Paterenos fouebat, nulla prorsus debebant ratione audiri. Quod cum moleste satis ferrent Mediolanenses ipsi, et uellent marchioni ipsi in contrarium respondere, quia pars utraque in contumelias prorumpebat, de solio suo dominus papa exurgens manu innuit, et egredientibus ceteris, ipse ecclesie est egressus. Sedit autem usque tertio ipse dominus papa, a festo beati Martini usque ad festum sancti Andree, et tunc electionem factam per principes de rege Frederico in imperatorem Romanum approbans confirmauit, et sancta synodus LXX capitula promulgauit: dampnauit librum Ioachim Florensis abbatis, quem contra magistrum Petrum Lombardum ediderat de unitate et essentia Trinitatis. MCCXUI Stephanus Casinensis abbas facta compositione cum Miraddo, recipit roccam Bantre. Adenulfus quondam abbas a papa dimittitur, cui ab ipso conceditur ecclesia sancti Benedicti in Capua, et de gratia ecclesia sancti Angeli in Formis additur illi. Hoc anno dictus Stephanus Casinensis abbas Rome apud Lateranum in sacerdotem per manus Ostiensis episcopi promouetur. Dyopuldus de ducatu Spoleti in regnum occulte rediens, super asinum sedens proditus, et cognitus apud Tyberam captus est, et senatori Urbis in custodiam traditus, et tandem interuentu pecunie liberatus. Henricus regis Frederici filius uocatus a patre Gaietam a Panormo nauigio ueniens, in Alemanniam uadit. Mense Iunii Innocentius papa Urbem exiens Perusium uadit, ubi mense Iulii XUII Kalendas Augusti languore correptus feliciter expirauit. Cuius obitum quidam metrice sic defleuit:
+*Nox accede, quia cessit sol, lugeat Orbis,
+In medio lucis lumen obisse suum. Lumen obiit mundi, quia decessit pater Innocentius; iste pater Urbis et Orbis erat. Nomen utrumque tenens uersum, notat hoc quod habebat, Quid mundo posset, reddere quidue Deo. Si speciem, si mentis opes, si munera lingue
+Attendas, cedet lingua, cadetque stilus.*
+Hic honore debito ad Perusium tumulatus est, et Cencius sanctorum Iohannis, et Pauli presbyter cardinalis, in papam Honorium substitutus est illi. Qui de tanti patris obitu et sua promotione ubique terrarum litteras dirigit generales. Hic mense Septembris de Perusio ad Urbem redit, ubi cum multo honore a Romanis omnibus receptus est. Hoc anno fertilitas magna fuit. Filius regis Francie cum exercitu suo intrauit Angliam, et ex ea non modicam partem optinuit; propter quod per totam Angliam excommunicatus est, papa mandante. Rex Anglorum obiit et filius eius coronatur in regem. MCCXUII. Petrus Altisiodorensis comes in Constantinopolitanum imperatorem electus, Romam ueniens cum consorte sua ab Honorio papa apud Sanctum Laurentium extra muros Urbis, in imperatorem et imperatricem coronantur. Qui regnum intrantes, et se Brundusium conferentes cum honesto militari exercitu, ibi dominum Iohannem de Columpna cardinalem in Costantinopolim legatum uenturum expectant, cum quo infausto satis omine nauigio transfretantes, ad portum Durachii peruenerunt. Qui prauo ducti consilio, imperatrice eos per mare preeunte ad ciuitatem Bizanteam, obsidere et expugnare preuiderunt Durachium; et cum uiris non proficerent aut uiribus suis, ab obsidione ciuitatis ipsius digressi sunt. Qui errantes per deuia et condensa syluarum, a Grecis intercepti sunt, de quibus nonnulli in ore gladii perierunt, nonnulli uero capti sunt, et carcerali squalore una cum ipso imperatore consumpti. Ipse etiam cardinalis captus est et detentus. Hoc anno naualis Frisonum exercitus Gaietam ueniens, Iherosolimam uadit in subsidium Terre sancte. Ianuensium quoque, Uenetum, Pisanorum et aliorum de diuersis mundi partibus signatorum apud Accon multitudo conuenit. Qui cum rege, Patriarcha Iherosolimitano, Magistris domuum Hospitalis et Templi consilium ineuntes, cum Iherusalem propter aquarum defectum commode adire non possent, uersus Damiatam Sarracenorum ciuitatem nobilem et munitam suarum nauium carbasa direxerunt. Quo prospere applicantes eo fauente qui mari et uentis imperat, cum fluuius ingens et turris in eo precelsa constructa transitum ad ciuitatem penitus prohiberent, coacti sunt sua figere tentoria circa litus. Quod illi de Damiata uidentes, suos mox nuncios dirigunt ad Soldanum, per quos se a christianis obsessos significant, et petunt ut suum ad eos ueniant in succursum. Qui statim collectis undique uiribus, Damiatam se contulit sine mora, quam uiris muniuit et uiribus, nec non et turrim predictam: et ne christiani possent in partem alteram nauigio transmeare, secus ampnis ripam acies balistariorum et arcariorum innumeras ordinauit. Tunc christiani de regis, et aliorum consilio, et consensu qui preerant exercitui, ut liberior eis pateret ad ciuitatem accessus, expugnare turrim primitus preuiderunt, et pretio a Frisonibus una conducta cochone, quam propter ignem quem illi qui erant in turri, sepius iaciebant, coriis morticinis et aliis necessariis undique munierunt, uiros audaces, et bellicosos qui per scalam ligneam satis artificiose compositam deberent conscendere turrem ipsam, ordinarunt et posuerunt in ea. Quam cum per fluuium ducerent aliquo non obstante, hinc Sarracenis hinc christianis alta uoce clamantibus, seque uicissim ferientibus iaculis et sagittis, uolentes, qui erant in cochone scalam in turris ponere summitate, et per illam conscedere prout fuerat ordinatum, dum niterentur in ascendendo uiri cordati alter alterum preuenire, mox in partes scala confracta, loricati milites, proh dolor! ceciderunt, quorum haud dubium est in celum anime auolarunt. Et nostri tunc imperfecto negotio tristes sunt, letantibus e contrario Sarracenis, ad castra reuersi; nec tamen destiterunt a ceptis, quin immo ad capiendam turrem ipsam uehementius animantur. Ad quam cum per aquas accederent, nauibus et scalarum ingeniis geminatis, et per terram darent ut poterant, frequentes insultus, diuina dextera faciente, mense Augusti in festo beati Bartholomei apostoli, turrem ipsam optinuerunt, et qui in ea inuenti sunt gladiis occubuere nostrorum, quibusdam nobilioribus reseruatis ad uitam, quos rex Iherosolimitanus uinctos Accon dirigit in uictorie signum. MCCXUIII. Hoc anno mense Martii dominus Iohannes de Columpna dudum aput Durachium captus, ad preces pape liberatur a uinculis, et legatus Constantinopolym uadit. Otto dictus imperator apud Brunsuych naturali morte defungitur. Pelagius Albanensis episcopus a Brundusio cum Iacobo comite Andrie Romani exercitus principe in Syriam transfretat. Et tunc nonnulli cruce signati de terra sancti Benedicti et aliarum partium a Gaieta nauigio Iherosolimam petunt; et prospere peruenientes Accon, audito de captione turris, uadunt sine more periculo Damiatam. Dyopuldus prefatus de mandato regis Frederici in Romanum imperatorem electi a comite Iacobo de sancto Seuerino genero suo capitur. Constantia uxor dicti regis in Romanum imperatorem electi, uocata a uiro suo in Alemanniam, uadit ad ipsum. MCCXIX. Hoc anno Honorius papa mense Iunii Urbem exiens iuit Reate, ibique moram faciens usque ad mensem Octobris, inde iuit Uiterbium, et tandem Romam reuersus est. Set cum propter Romanorum molestias esse Rome non posset, coactus est Uiterbium remeare. Christi exercitus fluuium transmeat Damiate, et posita ciuitati obsidione cum Soldanus fugiens metus causa relictis tentoriis in partem alteram secesserit, post strages plurimas, post sumptus multiplices, post labores et dampna innumera mense Nouembri in uigilia beati confessoris Leonardi optinuit tandem faciente Domino Damiatam, hoc ipso Albanensi episcopo procurante. Ciuitas autem ipsa auro, lapidibus pretiosis, pannis sericis rebusque opimis plena inuenta est, de quibus ditatus Christi exercitus est et Egyptii spoliati. De Sarracenis uero tanta facta est strages, quod christianis ipsis displicuit. Tunc Soldanus ipse furore accensus, muros Terre sancte Iherusalem sterni ad solum fecit et a Sarracenis incolis deseri, paucis in ea christicolis remanentibus. Interim christiani ciuitatem Damiate tenent et possident, et ab omni spurcitia paganorum mundantes eandem, construunt in ea ecclesias ad laudem et gloriam nominis Iesu Christi. Soldanus uero animo uiribusque resumptis, christianos non cessat usque ad aggeres cotidie impugnare, nostris tamen se uiriliter tuentibus et tenentibus contra illos. MCCXX. Honorius papa mense Iunii a Uiterbio ad Urbem ueterem uadit et circa finem Septembris Uiterbium rediens, exinde Romam reuersus est. Fredericus rex uocatus a papa uenit cum consorte sua Constantia ad coronam, relicto in Alemannia Henrico filio suo, et ambo in principis apostolorum basilica mense Nouembris in festo beate Cecilie magnifice satis cum omnium Romanorum gratia et honore sunt imperii diademate insigniti. Quorum coronationi dictus Stephanus Casinensis abbas, nec non comes Rogerius de Aquila, comes Iacobus de Sancto Seuerino, comes Ryccardus de Celano, et nonnulli de regno barones interfuerunt, occurrentes ipsi imperatori ut ipsius sibi gratiam compararent, eidemque dederunt liberaliter dextrarios, quos habebant, quos redeuntibus in Alemanniam Teutonicis ipse largitus est Imperator. Tunc etiam Thomas Molisii Comes ad ipsum Imperatorem pro illius gratia obtinenda, misit filium suum, set cum optinere eam non posset, contra ipsum Imperatorem se in roccam recipit Magenulfi, comitissa uxore sua in rocca Boiani constituta, et relicta cum suis. Tunc ipse Imperator per manus Ostiensis episcopi, qui postmodum in papam Gregorium est promotus, resumpsit crucem, uotum publice innouauit, multosque qui intererant nobiles idem facere animauit. Tunc etiam dictus abbas Stephanus ad petitionem Imperatoris sibi roccam Bantre mandat restitui, et Atinum que usque tunc ex concessione imperatoris Henrici patris tenuerat ecclesia Casinensis. Imperator ipse Rome in sua coronatione quasdam edidit sanctiones pro libertate ecclesiarum et clericorum, confusione Paterenorum, testamentis peregrinorum et securitate agricultorum; et tunc Romanos fines deserens et per Campaniam iter habens uenit in Regnum, et apud Sanctum Germanum magnifice a predicto abbate receptus, mensam campsorum, et ius sanguinis que usque tunc habuerat ex concessione imperatoris Henrici, ecclesia Casinensi recipit ab eodem; Suessam, Teanum et roccam Draconis in demanium reuocat, quas dictus comes Roggerius de Aquila tunc tenebat; et se recto tramite Capuam conferens et regens ibi curiam generalem pro bono statu Regni suas ascisias promulgauit, que sub uiginti capitulis continentur. MCCXXI. Tunc Imperatrix Suessam uadit. Sora, quam comes Ryccardus, frater olim Innocentii pape, tenebat, ipsi imperatori se reddidit. Roggerius de Aquila comes, mandato Imperatoris roccam Arcis arctat et obsidet, quam Stephanus cardinalis sancti Adriani, qui eam tenebat, ipsi Imperatori resignari mandauit. Tunc Dyopoldus, quem comes Iacobus de Sancto Seuerino Imperatori tradidit, olim de mandatu ipsius captus, ad preces Teutonicorum dimissus est liber, datis tamen a Syfrido fratre suo et resignatis Imperatori Aliphia et Caiatia, quas tenebat. Tunc etiam Thomas de Aquino factus Acerrarum comes Magister iustitiarius factus est Apulie et Terre-Laboris. Boianum Imperatori se reddidit; ubi cum barones comitatus qui Imperatoris manum dederant contra Thomam Celani et Molisii comitem conuenissent, comes ipse super eos irruens in fugam uertit eosdem, Boianum combussit et de illius uictualibus roccam Boiani muniuit, uxorem suam comitissam secum ducens ad roccam Maienulfi. Dictus Acerrarum comes cum imperiali exercitu roccam Boiani adiens, illam arctat et obsidet, qui eam per compositionem obtinet pro ipso Imperatore, deinde rocce Maienulfi in qua dictus comes Thomas se receperat, obsidionem parat. Illis diebus rocca Ianule super Sanctum Germanum de nouo firmata diruitur, iuxta editam Capue constitutionem de nouis edificiis diruendis. Celanum Imperatori se reddidit, quibusdam in turri Celani et in Obinulo se ad fidelitatem comitis Molisii recipientibus; propter quod Celanenses Imperatoris gentem in suum succursum uocant, cum qua turrim ipsam aggredientes uiriliter, ui eam capere nequiuerunt. Imperator ceteris de regno sibi colla flectentibus, per Apuliam et Calabriam iter habens, feliciter in Siciliam transfretat, et Messane regens curiam generalem, quasdam ibi statuit ascisias obseruandas, contra lusores taxillorum et alearum nomen Domini blasphemantes, contra Iudeos, ut in differentia uestium et gestorum a christianis discernantur, contra meretrices, ut cum honestis mulieribus ad balnea non accedant et ut earum habitatio non sit intra menia ciuitatum, contra ioculatores obloquentes, ut qui in personis aut rebus illos offenderit, pacem non teneatur imperialem infringere. Hoc anno uicesima a personis ecclesiasticis, a laycis uero decima pro subsidio terre sancte per totum regnum colligitur, et per Gualterium de Palearia Regni cancellarium, et per Henricum de Malta comitem, marini stolii ammiratum, ipsam Damiatam transmittit, licet tunc temporis ammissa fuerit culpis exigentibus Damiata. Propter quod ipse cancellarius iram Imperatoris metuens, se Uenetias contulit, et dictus comes redit in Regnum, qui ab Imperatore captus est, et terram quam tenebat, ammisit, rex uero, patriarcha Iherosolimitanus, Albanensis episcopus et ceteri qui in bello fuerant christiani, sub securo Soldani conductu ad Acconitanam redeunt ciuitatem. Hanc igitur tantam et tam grauem christianorum iniuriam et Damiate ammissionem, duxi ego notarius Ryccardus huius operis actor rithmice deplorandam:
+*Diro satis percussus uulnere
+Diro cogor singultu luere Ueh, lamentum et carmen dicere Nostre gentis de casu misere Que signata crucis signaculo Crucis hosti cedit allophilo Non fit pugna ense uel baculo Set premente famis periculo Quantus dolor, quanta calamitas O quis pudor, qualis anxietas Quod succubuit christianitas Impiorum gaudet impietas Iesu bone, si fas est dicere Cur sic placuit nos deicere Mori malo quam ultra uiuere Uinci uidens debentes uincere
+Quis in tanto dolore positus
+Sui diem non optet obitus Christi uictus iacet exercitus Unde pudor, dolor et gemitus Quis non meret hoc infortunium Luctus ora conclusit omnium Roma, caput et mater Urbium Omne tibi defecit gaudium Per te uenit hec tribulatio Mundi plorat quam omnis natio Christiane cedis occasio Tu fuisti; sis releuatio In te forma facta concilii Causam dedit huius exilii Agar nobis insultant filii Tui spernunt uires auxilii Damiata, que tot laboribus Tot effusis empta cruoribus Christianis olim principibus Paruisti, nunc pares hostibus De te fame sonus exierat Damiata non est que fuerat In te Christi fides floruerat Quam ancille nunc stirps dedecorat Hysmaelite te detitulant Aras euertunt, templa uiolant Quod tibi tot penas accumulant Peccata nostra sunt, que pullulant Ubi nunc decus est ecclesie Christiane flos et militie Legatus, rex, et dux Bauuarie Uicti cedunt uiris perfidie O quam prauo ducti consiliio Exierunt duces in prelio Damiata, tu das exilio
+Quos fouisti fere biennio
+Maledicta fatorum series
+Qua sit tanti mali congeries Cunctos tangit ista miseries Cunctis datur flendi materies Mundus totus et mundi principes Sunt doloris participes Tuam ergo causam ut uindices
+Te nos, Christe, precamur supplices*
+Igitur quod dicere nequeo non dolendo, per compositionem reddita Damiata Soldano, liberati sunt utrimque captiui et christiani principes, qui contra Soldanum inconsulte processerant, liberati. Mense Septembri in festo natiuitatis beate Uirginis tareni noui cuduntur Amalfitani. MCCXXII. Honorius papa mense Februarii Urbem exiens uenit Anagniam, ad quem Imperator uocatus uadit, et apud Uerulas cum ipso papa conueniens, per dies XU solempne insimul colloquium habuere, statuentes apud Ueronam cum aliis orbis principibus pro succursu Terre sancte curiam regere generalem; et tunc data fide quod in certo termino tamquam Imperator in Terre sancte subsidium transfretaret, in Regnum rediens, roccam adiit Magenulfi, quam iussit arctius obsideri a Thoma Acerrarum comite et hiis qui cum eo erant; et ipse festinus in Siciliam reuersus est propter Myrabettum Sarracenorum ducem, qui eam pro uiribus infestabat. Honorius papa Romam reuertitur, quam postmodum exiens uenit Alatrum. Romani super Uiterbium uadunt. Imperatrix in Sicilia obiit. Comes Thomas de Celano, licet satis arctatus, nocturno tempore roccam exiens Magenulfi, sub fido ducati iter faciens per montana ad castrum se contulit, quod Raynaldus de Auersa sororius eius tenebat; a quo acceptis equis, et sociis paucis, clanculo intrat Obinulum, et deinde cum suis supra Celanum ueniens, spe ductus eorum de Celano, qui assistebant eidem et nouerant illius aduentum, imperiales, qui erant intus Celanum, et turrim pro uiribus impugnabant, diluculo aggressus est, eosque in fugam uertit, multos cepit, et carceribus deputauit, et tunc totam Marsiam equitat, predatur Ciuitam, Paternum comburit, et que potest in Celano uictui necessaria congregat. Quo cognito dictus Acerrarum comes paucis in obsidione rocce Maienulfi relictis, una cum Stephano Casinensi abbate et Raynaldo Capuano archiepiscopo contra ipsum comitem super Celanum uadit; dictus tamen archiepiscopus subita infirmitate correptus in uia mortuus est. Dictus comes Molisii ab Acerrarum comite arctatus est, et Celanum extra obsessum. Imperator in Sicilia de Mirabetto triumphat, et de ipso et suis fecit quod eorum meruerat exigentia commissorum. Seruientes de Neapoly et Gaieta loricati et cum scutis super Celanum uadunt. Dictus Acerrarum comes in obsidionem rocce Magenulfi reuertitur. Tunc comitissa cum se diutius tenere non posset, accepta a prefato Acerrarum comite pro se et suis securitate personarum et rerum, roccam Magenulfi ipsi comiti ad opus Imperatoris restituit; que funditus postea est euersa. Hoc anno mense Augusti Fundana ciuitas pro maiori parte, casu accidente, igne cremata est. Mense Septembris stella cometes apparuit. Imperator sua statuta per Regnum dirigit, qualiter in singulis ciuitatibus castellis et uillis singula mercimonia uendi debeant ad denarios nouos Brundusii, cassatis tarenis nouis Amalphie iuxta arbitrium sex bonorum hominum uniuscuiusque terre ad hoc iuratorum; et super hoc generales litteras mittit. M.CC.XXIII. Iohannes rex Iherosolimorum qui postmodum de filia sua cum Imperatore contraxit, ueniens de partibus transmarinis cum magistro domus Hospitalis Iherosolimitani, Romam uadunt ad Honorium papam, qui tunc grauiter patiebatur in crure. Imperator de Sicilia in Apuliam uenit, inde in Terram Laboris, et exinde ad Sanctum Germanum, ubi fieri cum cardinalibus colloquium sperabatur, cum ipse papa propter suam infirmitatem colloquio interesse non posset. Tunc tractus a cardinalibus est in Campaniam Imperator, ubi etiam hortatu regis Iherosolimitani et magistri domus Hospitalis se contulit ipse papa, et apud Ferentinum habens cum Imperatore colloquium, promisit publice usque ad biennium in Terre sancte subsidium transfretare, et filiam dicti regis ducere in uxorem iurauit. Qui accepta a papa licentia in Regnum rediens et iter per Soram habens, Celanum uadit, ubi ad se comitissam Molisii, que adhuc in rocca Magenulfi remanserat, uenire faciens, nec non et filium eius alloqui per eam fecit ipsum comitem, ut Imperatori se redderet. Set cum hoc optinere non posset, muniri optime iubet et custodiri collem Sancti Flauiani, et ipse se in Apuliam confert exinde in Siciliam rediturus, relictis tunc in manus Henrici de Morra Magistri iustitiarii comitissa predicta et filio eius. Post discessum uero Imperatoris ipso agente adhuc circa fines Apulie, inter Cesarem et comitem Molisii compositum est mediante Romana ecclesia, in hunc modum: Quod ipse comes securus cum rebus et personis, que ipsum sequi uoluerint, Regnum exibit, Celano, Obinolo et aliis que tenebat, pro Cesare resignatis, et comitisse uxori eius comitatus est Molisii reseruatus ex pacto. Tunc hiis ita gestis, dictus comes cum suis ad Urbem se contulit, comitissa comitatum Molisii recepit, Celanensibus precipitur, ut exeuntes de domiciliis cum suppellectilibus suis, facere in clausuris habitacula deberent. Quibus exeuntibus, Celanum totum est dirutum et combustum, sola ecclesia sancti Iohannis superstite remanente; sicque mutato nomine, que Celanum antea uocabatur, est Cesarea postmodum appellata. Unde metrice quidam dixit:
+*Uires et nomen Celanum perdit et omen
+Fertur Cesarea, cesaque facta rea.*
+Serra super Celanum firmatur, et ex tunc Celanenses a finibus propriis discesserunt; nec eis habitare concessum est in eisdem, quare ad loca alia eos oportuit demigrare. Hoc anno rex Francie obiit et filius eius coronatur in regem. Mense Martii in festo sancti Benedicti celum totum uisum est igneum, et pluit eo die terra et cinis. In Gaieta, Neapoly, Auersa et Fogia, iussu Cesaris, castella firmantur. Sernie, menia diruuntur, cuius ciuitatis fere medietas igne comburitur, castellum Carpenonis et alia quam plura de nouo castra firmata in comitatu Molisii et per loca alia secundum statuta imperialia dudum Capue edita euertuntur. Pro implendis statutis ipsis quidam Roggerius de Pesclolanzano executor ab Imperatore dirigitur. Imperator in Sicilia Sarracenos arctat et obsidet, quorum partem non modicam sibi subiectam ad partes mittit Apulie moraturam aput Lucerium, reliquis se in montanis tenentibus contra eum. Propter quod Roggerium de Aquila, Thomam de Caserta, Iacobum de Sancto Seuerino, et filium comitis Tricaricensis, Regni comites, uocat ad seruitium suum in Sicilia. Qui in comitatu et manu breui euntes ad ipsum, capi eos et teneri precepit, et eorum terras per Henricum de Morra Magistrum iustitiarium recipit ad opus suum. Inquisitiones fiunt in Regno iussu Imperatoris sub prestito iuramento, ut dicat quilibet quid pro decimis, et cui, quid pro conredis imperialibus, et cui quid pro facto Boiani rocce Magenulfi, que hoc anno euersa est, et pro Cesarea dedisset. Hoc anno Danorum et Norweie reges, pater et filius, a quodam principe Alamannie capti sunt, et Henrico regi filio Imperatoris traditi. Imperator comitatum Molisii in demanium reuocat, pro eo quod comes Molisii uocatus ab Henrico de Morra Magistro iustitiario, uenire coram eo noluit ad iustitiam faciendam. Item pro stipendiis militum et seruientium, quos ad debellandos rebelles Sarracenos Sicilie statuerat, certam pecunie summam per totum Regnum mandat colligi Imperator; et tunc per quemdam iudicem Urbanum de Teano collecte fuerunt de terra sancti Benedicti uncie auri CCC. MCCXXIIII. Dicti Fundanus Casertanus Auellini et Tricarici comites in Sicilia ab Imperatore detenti, ad interuentum Honorii pape, dimissi sunt liberi et Regnum exeunt, suis tamen filiis et nepotibus pro se obsidibus datis. Hoc anno Pandulfus Uerracelus, Norwicensis, episcopus duo noua palatia que sunt in curia Sancti Germani suis sumptibus ad opus mandat construi monasterii Casinensis. Henricus de Morra iussu imperiali Celanenses reuocat ubique dispersos, ut ad propria redeant, et redeuntes capit et in Siciliam mittit, quos apud Maltam dirigit Imperator. Mense Madii inquisitiones fiunt Imperatore mandante, de collectis et talleis, de rupturis domorum, de arma portantibus, de lusoribus taxillorum. Mense Iunii summitates murorum Sancti Germani nouiter reparate solo sternuntur. Mense Iulii pro ordinando studio Neapolitano Imperator ubique per Regnum mittit literas generales. Hoc anno imperator Minianum in demanium recipit. Muri Sancti Germani optentu magistri Petri et magistri Roffredi de Sancto Germano, imperialis Curie iudicum, integri remanent, Imperatore mandante. Imperator ipse pro libertatibus ecclesiarum et clericorum, iustitiario Terre Laboris suas litteras mittit, in quibus mandat, ut ecclesias omnes, clericos, obedientias, possessiones et homines eorum contra libertates, quas habuerant temporibus regum in collectis et talleis, datis et aliis publicis seruitiis ammisceri cum aliis non permittant, et nichil cum laycis participent in eisdem, nisi probetur, quod tempore regis Guillelmi secundi cum eis in huiusmodi seruitiis contulissent. Mense Septembris pro facto Sarracenorum Sicilie tantundem colligi mandat de terra Casinensis ecclesie Imperator, quantum collectum fuit in prope preterito mense Ianuarii. Marchio Montisferrati cum electis nonnullis militibus quos in Lombardiam et Tusciam retinuerat, uenit Brundusium, profecturus in Romaniam in succursum ciuitatis Thessalonicensis, quam Commiano tenebat obsessam; et relicta gente sua Brundusii, ipse ad Imperatorem in Siciliam uadit, consilium ab eo et auxilium petiturus. Interea tamen ipse Commiano optinet ciuitatem ipsam, diu eam obsidendo, et dictus marchio nichilominus a Brundusio in Romaniam transfretat. MCCXXU. Iohannes Iherosolimitanus rex de partibus rediens ultramontanis, cum uxore sua pregnante filia regis Hyspanie, quam duxit ibidem, apud Capuam morari elegit, ubi Imperatore mandante honorifice receptus est, ibique mense Aprilis filiam peperit uxor eius, cum qua postmodum in Apuliam descendit, et apud Melphiam Imperatorem de Sicilia uenturum expectat. Tunc Imperator ipse barones omnes et milites infeudatos ad Sarracenorum confusionem in Siciliam uocat, et tunc ipse in Apuliam uenit. Honorius papa Urbem exiens propter seditiones et bella que in ea fiunt sub Parentio senatore, apud Tybur se contulit, ad quem, pro dilatione passagii optinenda Imperator mittit regem predictum et patriarcham; qui tamen apud Reate accepere responsum. Interea Imperator omnes Regni prelatos ad se in Apuliam uocat, et eos quamquam inuitos tamdiu secum detinuit, donec per ipsos regem et patriarcham sibi pro certo innotuit, quod a papa benignum receperant responsum super hiis ad que fuerant missi. Quibus ad Cesarem redeuntibus, ad Sanctum Germanum XXII Iulii cum eis se contulit Imperator, ibique ad eum missi a papa duo ueniunt cardinales, Pelagius scilicet Albanensis episcopus et Gualo tituli Sancti Martini presbyter Cardinalis. Et tunc in ipsa ecclesia Sancti Germani dictus Imperator capitula hec seruare iurauit, uidelicet: quod hinc ad duos annos in Augusto complendos personaliter transfretabit in subsidium Terre sancte, ibique tenebit mille milites per biennium ad seruitium suum, et ducet secum centum chelandros, et tenebit ibi quinquaginta galeas bene armatas. Interim dabit passagium duobus millibus militum et familiis eorumdem in tribus passagiis, et pro milite tribus equis. Hec et alia capitula in eius presentia lecta, presentibus quibusdam Alamannie principibus, nonnullis etiam prelatis et Regni nobilibus promisit Imperator se publice seruaturum excommunicatione adiecta in se et terram suam, si hoc non fuerit obseruatum, et hoc ipsum Raynaldus dictus dux Spoleti iurauit in anima sua. Actum predicto mense Iulii in festo sancti Iacobi. Et tunc per cardinales ipsos iam dictus Imperator a iuramento, quod apud Uerulas fecerat, denuntiatus est absolutus. Et eo celeriter in Apuliam recedente, cardinales ipsi Reate se ad summum pontificem contulerunt. Tunc Imperator ipse principibus Alamannie, ducibus, comitibus et potestatibus Lombardie per suas mandat litteras, ut in futuro pascha resurrectionis Domini apud Cremonam ad eum conuenire deberent. Mense Augusti mutuum ab Imperatore per totum Regnum exigitur, et tunc loco mutui collecte sunt de terra monasterii Casinensis uncie MCCC per Petrum dominimum Ebuli et Nycolaum de Cicala, tunc iustitiarios Terre Laboris. Mense Septembris marchio Montisferrati in Romania naturali morte defungitur. Eodem mense quinque uacantibus in Regno ecclesiis, quinque dominus papa Honorius prefecit motu proprie uoluntatis, inscio et irrequisito Imperatore, uidelicet quendam Casinensem monachum Iohannem, cognomento de Sancto Liberatore, ecclesie sancti Uincentii de Uulturno; Consane priorem quemdam sancte Marie noue de Urbe; Salernitane Famagustanum quondam episcopum; Auersane cantorem Amalfitanum, et Capuane Pactensem quondam episcopum; quos tanquam in suum preiudicium promotos, recipi Imperator in ipsis ecclesiis non permisit. Euntem etiam in Siciliam tunc ad eum cum litteris apostolicis quendam Casinensem monachum Nycolaum de Colle Petri, in abbatem Sancti Laurentii de Auersa promotum non admisit. Mense Nouembris Imperator ipse apud Brundusium Ysabellam filiam dicti regis Iherosolimitani magnifice desponsauit. Inquisitiones de facto mutui fiunt per terram monasterii. Pax reformata est in Urbe, senatorie dignitati cedente Parentio, et Angelo de Benencasa substituto eidem. Denarii noui qui imperiales uocantur, cuduntur Brundusii, et ueteres cassati sunt. Imperator apud Troiam natalem Domini celebrat. Coloniensis archiepiscopus in Alamannia a quodam consanguineo suo interfectus est. Imperator pro facto prelatorum quos papa creauerat, suos ad eum nuntios mittit. Hoc anno rex Alamannie Henricus filius Imperatoris filiam ducis Austrie duxit uxorem. Honorius papa pro facto crucis predicatores mittit, et in Alamanniam dirigit Portuensem episcopum cum litteris suis, quas ipsis predicatoribus simili modo concedit. Hoc anno rex Francie monitus per dominum Romanum apostolice sedis legatum, contra Albigenses cum copioso Francorum exercitu in Prouinciam uadit. Reges Hyspani terram Miramammollini intrant. Honorius papa indulgentiam Sarracenisci, que ex longiturnitate temporis satis inoleuerat, tanquam falsam cassauit, et irritam per suas litteras denuntiauit pariter et inanem, pro eo quod clerici loci eiusdem dabant accedentibus ad ipsam ecclesiam remissionem omnium peccatorum, facientes eis intelligi, quod ita de peccatis omnibus emundati recederent, sicut pertica quedam quam ostendebant eis cortice emundatam. MCCXXUI. Mense Ianuarii Honorius papa Oliuerium natione ... ad ecclesiam sancti Uincentii assumptum electum ad Imperatorem in Apulia mittit. Imperator ipse baronibus et militibus infeudatis ceteris mandat, ut omnes se preparent ad eundum secum in Lombardiam, et ut omnes apud Piscaram, ubi octauo intrante Martii esse Imperator ipse disponit, debeant conuenire. Eo tempore Iohannes dictus rex Iherosolimitanus discors ab Imperatore discedit. Imperator de Apulia uenit in Terram Laboris, et relicta aput Salernum in castello Terracine imperatrice consorte sua, ipse in Apuliam redit celer, ubi Henricum de Morra Magistrum iustitiarium, capitaneum statuit Regni sui, et ipse Piscaram se contulit; ac exinde in ducatu Spoleti perueniens, hominibus ducatus ipsius per suas precipit litteras, ut secum in Lombardiam debeant proficisci; quod cum facere ipsi renuerent, preter pape mandatum, cui tenebantur, Imperator ad eos litteras iterat grauiores, quas illi de ducatu ad papam remittunt. Quas ipse papa moleste ferens, quod homines ecclesie sub certa pena uocabat Cesar ad expeditionem, suas ad eum litteras dirigit; quas ipse Imperator graues reputans, rescribit ei quasi de pari, et quia in rescripto ipso suam uoluntatem satis Imperator uoluit declarare, duxit ipse papa sibi asperius rescribendum, propter quod Imperator ut ipsius placaret animum, rescribit humiliter in omni subiectione. Tunc mittit a Rauenna, ubi pascha Domini celebrat, Henrico Alamannie regi filio suo, ut sibi in Lombardiam occurrat. Deinde a Rauenna discedens, extra Fauentiam, que sibi aduersa erat, iter habens, aput castrum sancti Iohannis in territorio Bononiensi posuit castra sua, ipsum parte sui exercitus per ciuitatem Bononie preeunte. Exinde uero se Ymolam contulit, ubi tamdiu moram fecit, donec sicut prius fuerat eam fecit aggeribus communiri, et procedens inde uersus Parmam dirigit iter suum. Tunc Henricus rex Alamannie cum copioso exercitu suo uenit usque Ueronam, set Lombardis impedientibus, ultra procedere non est permissus. Imperator Cremonam uadit, ibique diebus paucis faciens moram, cum se ciuitas Ueronensis cum Mediolano et aliis subscriptis ciuitatibus ipsi Imperatori contrariis confederasset, ad Burgum Sancti Dompnini se contulit; ibique sibi coadsistentibus quibusdam prelatis et principibus Alamannie ac proceribus Regni sui, contra ciuitates istas sibi contrarias, uidelicet Mediolanum, Ueronam, Placentiam, Uercellum, Laudam, Alexandriam, Teruisium, Paduam, Uicentiam, Torinum, Nouariam, Mantuam, Brexiam, Bononiam et Fauentiam, diffidationis promulgauit edictum, quod ceteris sibi fauentibus ciuitatibus precipit obseruari. Tunc predictus Alamannie rex, combusta ciuitate Tridenti, in Alamanniam redit cum suis; et Imperator pater eius per Tuscie partes in Regnum reuersus est, et in Apuliam ueniens, conuocatis ad se iustitiariis omnibus Regni sui, ab eis de acceptis omnibus exigit rationem. Tunc prelati omnes quos papa creauerat, scilicet Brundusinus, Consanus, Salernitanus archiepiscopi, Auersanus episcopus et abbas sancti Laurentii de Auersa in suis ecclesiis recipiuntur. Rex Francie Auignonum obsessam cepit, et exinde cum legato apostolice sedis ad expugnandam Tolosam uadit, ubi uenenatus, ut dicitur, obiit. Imperator certum numerum militum dirigit ultra mare. Nycolaus de Cicala et Petrus domini Ebuli cedunt officio iustitiariatus, et Roggerius de Galluccio et Marius Rapistrus de Neapoly substituuntur eisdem. Mense Nouembris Reginus et Tyrensis archiepiscopi cum magistro domus Alamannorum a Cesare mittuntur ad papam pro compositione inter ipsum et Lombardos facienda. Inter quos, mediante papa, facta est in hunc modum: quod Imperator generaliter remittit omnibus predictis ciuitatibus, legatis presentibus ibidem, et ipsi pro parte ciuitatum iurauerunt pacem inter se inuicem obseruare, et denuo committere cum domino Imperatore milites CCCC. ad subsidium Terre sancte in transfretatione sua. Imperator mense Decembris cum imperatrice consorte sua in Siciliam transfretat, et tunc Stephano abbati Casinensi has indulgentie litteras mittit:
+*Fredericus et cetera, Stephano uenerabili
+Casinensi abbati fideli suo et cetera. Fidelitati tue presentibus uolumus esse notum, quod ad supplicationem tuam, quam per iudicem Petrum de Sancto Germano fidelem nostrum nostro culmini porrexisti, petitiones tuas clementer admisimus, super eo uidelicet, quod antiqua iura et rationes, quibus tempore regis Guillelmi recolende memorie tuum monasterium est prouisum,
+tibi et ipsi monasterio conseruare de nostra
+gratia dignaremur. Uerum quia de ipsis
+iuribus et rationibus non constabat, per Petrum de Ebulo et Nycolaum de Cicala iustitiarios Terre Laboris inquisitionem fieri fecimus diligenter. Qua clementer inspecta, et per iudices Curie nostre diligenti preuisione discussa, capitula que inferius continentur, sicut legitime sunt probata, uidelicet. Quod tempore regis Guillelmi secundi, dum ipse rex causa orationis uenisset ad monasterium Casinense, et pro causa procuratie pro ipso domino rege Petrus de Insula, tunc Casinensis abbas, fecit colligi collectam per totam abbatiam per ordinatos baiulos suos, et ipse procurauit eum. Item quod cum aliquis condempnabatur in mercede Curie regis, iustitiarii faciebant de persona uelle suum, terra remanebat ecclesie, et omnia bona sua recipiebat monasterium Casinense; et si persona que erat condempnata uolebat se redimere, licebat ei uendere de rebus suis. Item quod cum Imperator Henricus mandasset redemptionem colligi per totum Regnum, abbas fecit colligi partem contingentem ipsam abbatiam. Item quod precatio, que prestabatur regi Guillelmo, per abbatem fiebat, et ministri abbatis colligebant per terram monasterii precationem ipsam, et baiuli regis nunquam uisi sunt ibi ad hoc. Item quod si quando aliqua seruitia iniungebantur a domino rege abbati uel etiam hominibus abbatie, quod expediebatur per abbatem, monachos et ministros eius. Item quod si que iniugebantur abbatie, expediebantur per abbatem et per homines suos. Item quod quando rex misit stolium in Romaniam, abbas Casinensis
+dedit milites domino regi, et ipse collegit
+per abbatiam solidos, tibi et monasterio tuo
+duximus confirmanda. Quare mandamus fidelitati tue, quatenus dictis iuribus et rationibus per te et officiatos tuos uti debeas, sicut per inquisitionem ipsam legitime sunt
+probata. Datum Fogie, etc.*
+Indulxit tunc etiam Imperator ipsi Casinensi abbati, ut homines terre sue ipse mitteret ad opus castelli Gaiete, sicut per Pandulfum et Robbertum, dominos Aquini hactenus mittebantur. Honorius papa Iohanni regi quondam Iherosolimitano pro uite sue sustentatione terram committit ecclesie a Uiterbo usque ad Montem Flasconem. Henricus de Morra Magister iustitiarius auctoritate imperiali, contra forbannitos et lusores taxillorum, et euntes nocturnis horis, post tertium campane sonitum, sua statuta edidit in Sancto Germano; ac contra tabernarios etiam, ut ad secundum campane sonitum claudant tabernas suas, ita quod ad tertium campane sonitum nulla earum aperta ualeat inueniri. Et super hiis inquirendis certum statuit numerum iuratorum, qui penas statutas a transgressoribus recipiant pro diuersa criminum qualitate. Quod si aliquis iuratorum in dolo seu fraude uel negligentia fuerit deprehensus, penam recipiat quam recipere deberent predicti, saluo in omnibus mandato et ordinatione imperiali. Idem Magister iustitiarius per apertas litteras suas concessit dicto abbati Stephano, ut sibi liceret iuxta recordum bonorum hominum Sancti Germani generales nundinas per annum, quo tempore uellet, ordinare in ipsa terra Sancti Germani. Comes Raynaldus filius Raynaldi de Bareto se contra Imperatorem in introduco recipit: quem Bertoldus frater Raynaldi dicti ducis Spoleti congregato imperiali exercitu obsidet et expugnat. Hoc anno lacus Marsie, qui Fucinum dicitur, usque adeo obriguit et congelauit, quod homines in eo desuper ambulantes, boues trahebant cum trabibus et aliis lignaminibus necessariis ad coquinam. Millesimo CCXXUII. Mense Ianuarii carestia frumenti tanta in urbe Roma facta est, ut rublus tritici pro XX. solidis denariorum senatus haberi uix posset. Honorius papa suos ad Imperatorem in Siciliam nuntios mittit, ut sibi et Romane curie in uictualio subueniret; qui per Henricum de Morra Magistrum iustitiarium hoc fieri mandat. Mense Martii dictus Honorius papa obiit XU. kalendas aprilis, et Hugolinus Ostiensis episcopus in papam Gregorium substitutus est illi. Qui per uniuersum orbem de sua promotione et obitu predecessoris suis mittit litteras generales. Mense Iunii dictus papa Urbem exiens uenit Anagniam, et suos tunc ad Imperatorem nuntios dirigit, ut sibi fodrum faciat ab hominibus Regni deferri; qui Henrico de Morra Magistro iustitiario hoc faciendum delegat. Imperator ipse iustitiarios omnes Regni sui ad se in Siciliam uocat, reddituros sibi de acceptis omnibus rationem. Interea per totum Regnum pro felici transitu suo generalem collectam imponit, et tunc collecte sunt de terra monasterii uncie CCCCL. Imperator ipse de Sicilia in Apuliam uenit, qui ad papam Reginum archiepiscopum et magistrum domus Teutonicorum legatos mittit. Thomas de Aquino Acerrarum comes in Syriam transfretat mense Iulii. Celanenses omnes, qui captiui in Sicilia tenebantur, liberi dimittuntur, Imperatore mandante. Eodem mense lancrauius cum cruce signatorum exercitu de Alamannia in Apuliam uenit transiturus in subsidium Terre sancte. Tunc in Anagnia ducente ferme domus, papa ibidem presente, combuste sunt. Fodrum portatur ibidem iussu imperiali, ad quod recipiendum et assignandum quidam de Sancto Germano, Guillelmus Fallocio nomine, per Imperatorem constitutus est ibi. Stephanus Casinensis abbas XI. stante Iulii in festo sancte Praxedis in Casino obiit. Cuius obitus tam pape quam Imperatori per quosdam de fratribus nuntiatur, a quibus de electione facienda recipiunt in mandatis. Imperator cum imperatrice consorte sua mense Augusti Ydrontum uadit, ubi relicta imperatrice consorte sua, inde uadit Brundusium, ubi totus conuenerat cruce signatorum exercitus, et ubi omnia uascella ad transfretandum fecerat congregari. Interea de tota Marsia obsides capiuntur. In castello Gaiete castellanus et seruientes ponuntur. Eodem mense quidam in Urbe uicarium pape se faciens, papa inscio et absente, dum fauore fretus Romanorum quorumdam qui hoc fieri tolerabant, gratia questus, stans aput porticum sancti Petri, et potestate utens apostolica, cruce signatis omnibus absolutionis beneficium impendebat, et per Romanos fautores tanti criminis, crucem ab eis, quam assumpserant, deponebat. Qui a senatore Urbis captus, post denunciationem sibi a papa factam, tunc aput Anagniam existente, captus est et debita persone pena mulctatus. Interea pars cruce signatorum non modica in Apulia, superueniente infirmitate, cecidit per mortis occasum. Imperator tamen cum lancrauio et reliquis cruce signatis se parat ad transitum, ita quod in die natiuitatis beate Uirginis a Brundusio transfretans uenit Ydrontum, et spem faciens hiis quos premiserat de transitu suo, morari apud Ydrontum ex causa necessaria uoluit; ubi, casu accidente, dictus lancrauius obiit, et ipse tunc etiam Imperator, sicut disposuerat superueniente egritudine non transiuit. Quam ob rem papa motus contra eum, aput Anagniam penultimo mensis Septembris in festo dedicationis Archangeli sine cause cognitione denuntiauit ipsum Imperatorem in latam dudum aput Sanctum Germanum ex communicationis sententiam incidisse. Imperator de Apulia tunc uenit ad balnea Puteoli. Gregorius papa, de Anagnia per Uelletrum iter habens, redit ad Urbem. Ad quem ad suam excusationem suos dirigit nuntios Imperator, Reginum scilicet et Barensem archiepiscopos, Raynaldum dictum ducem Spoleti, et comitem Henricum de Malta, quibus non plus credens quam nuntiis suis, de inualitudine Imperatoris, uocatis ad Urbem prelatis cis montes et de Regno quos potuit, in octauis beati Martini publice excommunicat ipsum, et per totum Occidentem litteras super hoc dirigit generales. Electio, licet diuersa, abbatis in monasterio Casinensi celebrata est, inter quos Landulfus Senebaldus unus de electis, representata pape electione de gratia concessus est abbas, suum in eum Imperatore dante assensum, et aliorum per papam electione cassata. Tunc Imperator ipse mense Nouembris uenit Suessam, et inde Gaietam se confert, et de eisdem gressibus Capuam redit, ubi, ad suam excusationem, ad omnes orbis principes, et in Alamanniam litteras mittit, quibus significat eis, quod ad transitum paratus cum esset, superueniente egritudine, transire non potuit; quod cum domino pape ipse per suos nuntios intimaret, cum nollet super hoc eius nuntiis fidem dare, contra se processerat pro motu proprie uoluntatis. Interim omnes Regni sui comites Capuam conuocat, ibique rexit curiam generalem, statuens ut singuli feudatarii darent de unoquoque feudo octo uncias auri, et de singulis octo feudis militem unum in proximo futuro mense Maii, in quo ad Terre sancte subsidium transfretare disponit. Solempnem uero curiam apud Rauennam statuit mense Martii celebrandam. Tunc prudentem uirum magistrum Roffridum de Beneuento mittit ad Urbem cum excusatoriis suis, quas idem magister publice legi fecit in Capitolio, de uoluntate senatus, populique Romani. Mense Decembris Landulfus Senebaldus in abbatem Casinensem electus ad papam uadit, et in quatuor temporibus natalis Domini ab eo sacerdotii munus accepit. Et cum eo quidam Gregorius de Carboncello Casinensis monachus in abbatem Terremaioris promotus est, cum quibus duo ex parte pape nuntii ueniunt ad Cesarem cardinales, magister scilicet Thomas tituli sancte Sabine presbiter, et magister Oddo sancti Nycolai in carcere Tulliano dyaconus cardinalis. Et tunc cum eis celebrato natali apud Sanctum Germanum, ad Imperatorem uadit abbas Casinensis predictus, ipsos preunte dicto abbate Terremaioris; qui a Cesare prohibitus, ad suam tunc ecclesiam non accessit. MCCXXUIII. Mense Ianuarii denarii noui Brundusini per Ursonem castaldum in Sancto Germano dati sunt, quorum summa fuit c.l.x. uncie quos magister Fredericus et Fredericus Landus de Malacucclara, procuratores ab abbate relicti, distribui particulariter per terram monasterii preceperunt. Eodem mense clericorum focarie filii et filie, iussu Imperatoris, capiuntur ubique per Regnum. Dicto Casinensi abbati ab Imperatore in mandatis datur, ut centum seruientes bene paratos inueniat, cum expensis et armis per annum necessariis ad seruitium Terre sancte. Dictus magister Fredericus et Fredericus Berardus de Celano uocati ad papam uadunt, quorum alter, scilicet Fredericus Berardus, procurationem recipit sancti Gregorii in Urbe; alteri uero Farfensis ecclesie rennuit abbatiam. Archiepiscopus Panormitanus nuntius a Soldano ad Cesarem rediens, elephantem unum, mulos et pretiosa quedam alia munera ipsi Imperatori detulit ex parte Soldani. Mense Februari Oderisius de Auersa Casinensis monachus a Gregorio papa in Abbatem sancti Uincentii promotus est . Mense Martii pro centum predictis seruientibus collecte sunt de terra monasterii uncie m.cc. Eodem mense Landulfus Casinensis abbas uocatus est a Cesare, ut ad ipsum uadat apud Tarentum. Et quibusdam de Regno prelatis iniungitur, ut se ad transfretandum debeant preparare. Imperator apud Barolum pascha Domini magnifice celebrat in omni gaudio et exultatione, quia sicut ex litteris tunc didicerat Thome de Aquino Acerrarum comitis ad suum seruitium in Syria existentis, illis diebus Coradinus Soldanus Damasci mortuus fuerat. Quam ob rem in subsidium Terre sancte dirigit Ryccardum de Principatu marescalcum suum cum quingentis militibus, qui a Brundusio felici omine transfretauit. Gregorius papa, celebrato pascha apud Lateranum, post tertium diem ad sanctum Petrum se contulit, ubi Romani accedentes ad ipsum, cum illum crederent Urbem uelle occulte exire, tum propter factum Imperatoris, tum pro facto Uiterbii, iniuriis multis et contumeliis affecerunt ipsum, et seditio magna contra eum facta est a popularibus. Mense Aprelis Romanorum exercitus super Uiterbium uadit. Imperator pro subsidio Terre sancte ab ecclesiis et personis ecclesiasticis ubique per Regnum certam exigit pecunie quantitatem, et tunc de mille ducentis unciis propter hoc impositis terre monasterii, remisit Imperator de gratia uncias auri centum. Gregorius papa Urbem exiens sub fido ducatu, uadit Reate mense Aprelis. Eodem mense Gregorius papa per suas mandat litteras uniuersis ecclesiarum prelatis et clericis per Regnum Sicilie constitutis, sub interminatione ultionis canonice, ne quis eorum Imperatori aut baiulis suis dare aliquid pro redemptione, data uel collecta presumat. Imperatrix apud Andriam filium parit nomine Chunradum; que non multo post, sicut Domino placuit, ibidem in fata concessit. Imperator Regni prelatis et magnatibus coram se apud Barolum congregatis, parato sibi tribunali sub diuo propter gentis multitudinem que copiosa erat, proponi fecit et legi subscripta capitula in modum testamenti; ut uidelicet omnes de Regno, tam prelati quam domini et eorum subditi omnes, in ea pace et tranquillitate uiuerent et manerent, qua esse et uiuere soliti erant tempore regis Guillelmi secundi, relicto tunc Regni ballio Raynaldo duce Spoleti et si deficere Imperatorem contingeret, sibi in Imperio et Regno succederet Henricus filius eius maior; quod si illum absque liberis mori contingeret, Chunradus filius eius minor succederet illi; quod si ambo decederent, filiis non extantibus, filii ipsius superstites quos de legitima uxore susceperit, in eodem Regno suo succedant: et precipit ut omnes homines Regni sui que statuit debeant iuramento seruare; que tamen sic obseruari mandauit si in presenti passagio humanitus de ipso aliquid contingeret, nisi aliud testamentum ab eo editum compareret. Hec coram se iurari fecit Imperator a duce predicto et Henrico de Morra Magistro iustitiario et aliis nonnullis de Regno qui interfuerunt. Disposuit etiam, quod nullus de Regno pro data uel collecta aliquid daret, nisi pro utilitatibus Regni et necessitatibus expediret. Mense Maii casale quoddam in Apulia, quod Gaudianum dicitur, Melfiensis dyocesis ob culpe meritum Imperatore mandante destruitur. Domini de Pupplito rebelles facti sunt Imperatori. Romani facta in extrinsecis destructione Uiterbii, et optento per uim castro quodam quod Raspampanum dicitur ipsis Uiterbiensibus subdito, leti ad Urbem redeunt; quibus recedentibus, Uiterbienses in campis castra ponentes, que possunt mala irrogant circumadiacentibus castellis fautoribus Romanorum. Mense Iunii imperialis exercitus super dominos de Pupplito uadit, quibus Pupplitum auferunt et nonnulla alia castra. Gregorius papa a Reate discedens uadit Spoletum et exinde Perusium. Imperator apud Brundusium se conferens, mare intrat, ac apud Sanctum Andream de insula iussit omnia nauigia parata ad transitum conuenire; ac exinde Ydrontum nauigans, feliciter ultra mare ad crucis obsequium transfretauit; ubi quid egerit et qualiter in Terre sancte recuperatione profecerit sequens lectio declarabit. Gregorius papa mense Iulii de Perusio uadit Ascisium, ubi fratrem Franciscum, Minorum fratrum ordinis inuentorem, propter duo que fecerat miracula in aperto, in ceco uidelicet uno et claudo, quibus uisum et gressum reddiderat, canonizauit; et Perusium rediens, ibi anniuersarium magnifice celebrat Innocentii pape predecessoris sui. Eodem mense Iulii mons Iscle subuersus est, et operuit in casalibus sub eo degentes fere septingentos homines inter uiros et mulieres. Mense Augusti Marius Rapistrus cessit officio iustitiariatus, et Stephanus de Anglone et Pandulfus de Aquino substituti sunt illi de mandato ducis Spoleti. Qui de Apulia Introducum uadit, et omnes de Regno solicitat infeudatos ut ad eum uadant cum exfortio suo ad dominorum Popliti rebellium confusionem, qui se contra Imperatorem in Capitinnano receperant. Interea imperialis exercitus capit turrem de Renaria, et terram quamdam de nouo contra Imperatore firmatam, quam totam destruxerunt. Raynaldus dux Spoleti cum imperiali gente dominos Popliti in Capitinnano obsidet; qui cum se non tenere possent, accepta ab eo securitate de personis et rebus suis, se apud Reate contulerunt. Tunc dux ipse Marchiam intrat, ac Bertholdus frater eius circa Nursie prouinciam remanet. Qui castrum quoddam, quod Brusa dicitur, sibi rebelle destruxit, eiusque incolas penis addixit uariis et tormentis; et Sarracenorum traditos potestati, quos secum de Apulia duxerat, in ipsis, cruciatibus exalare coegit. Gregorius papa in ducem ipsum, pro eo quod Marchiam intrauerat et ammonitus sepius, ut ipsam exiens in pace dimitteret et hoc ipse dux facere noluit, excommunicationis sententiam promulgauit, eiusdem excommunicationis innodans uinculo omnes sequaces illius. Cumque nec sic reuocare posset eundem, uim ui repellere licitum putans, ad Marchie defensionem, que ecclesie suberat, materiali gladio nisus est contra ipsum, qui iam pro parte Marchiam ad opus Imperii ceperat occupare; et tunc Iohannem quondam Iherosolimitanum regem; et Iohannem de Columpna cardinalem, cum copioso militari et pedestri exercitu dirigit contra eum. At cum nec sic dux ipse desisteret ab inceptis, arbitratus est ipse papa contra Regni filios acies dirigere bellatorum, ut Regni statu et pacis quiete turbata, quod dux ipse uoluntarius noluit, sic facere cogeretur inuitus, et Marchiam dimitteret, quam usque Maceratam Cesaris imperio subiugarat. Nam collectis undique Campanie ac maritime uiribus, congregauit exercitum, cui quemdam Pandulfum de Anagnia capellanum suum, qui legationis officio fungebatur, et exclusos de Regno comites, Thomam de Celano et Roggerium de Aquila prefecit capitaneos et ductores. MCCXXIX. Hii mense Ianuarii xuiii. mensis eiusdem per Ceperanum uenientes in Regnum claue signati, insulam Pontis Solarati que Regni erat ostium, quam quidam Adenulfus Balzanus pro Imperatore tenebat, primitus expugnantes, cum se tenere non posset, per uim ceperunt. Bartholomeus quoque de Supino, qui castrum tenebat Sancti Iohannis de Incarica, et Ryccardus filius domini Roberti de Aquila, qui dominus erat Pastine, metus causa sponte ad mandatum uenerunt ecclesie. Et preteriens exercitus flumen Telerii, uersus Fundos dirigit castra sua; et cum ciuitatem ipsam quam quidam Iohannes de Poli ciuis urbis Rome pro Imperatore tenebat, acriter impugnaret, ui eam obtinere non potuit, sicque confusus nec sine graui dampno Ceperanum reuersus est. Uenerat tunc temporis ad Sanctum Germanum Nycolaus de Cicala pro parte Imperatoris, et Henricus de Morra Magister iustitiarius superius nominatus cum Regni filiis, Raone de Balbano comite, Landulfo de Aquino et Stephano de Anglone iustitiario; Adenulfo de Aquino filio nobilis uiri Thome de Aquino Accerrarum comitis, Rogerio de Galluccio, aliisque undique congregatis Imperatori fidelibus, ad resistendum hostibus prompta uoluntate paratis; domini etiam de Aquino Pandulfus et Robertus Aquinum pro fide Cesaris laudabiliter munierunt. Tunc Landulfus Casinensis abbas Casinum et roccam Iani necessariis omnibus sufficienter muniuit, et roccam ipsam dudum iussu Cesaris dirutam a parte Sancti Germani in menibus reparauit. Tunc et homines Sancti Germani mandato iustitiarii summitatem murorum Sancti Germani Cesaris dudum imperio dirutam repararunt; seque inermes, armis necessariis ad resistendum hostibus decenter armarunt. Papalis exercitus, qui clauium signa gerebat, roccam Arcis, in qua quidam Rao de Azia erat pro Cesare castellanus, impugnare preuidit, set cum in nullo proficerent, non absque lesione graui, uilla ipsius rocce combusta, Ceperanum reuersus est. Et tunc quidam de exercitu discurrentes per terram Sancti Benedicti, uillas Riui, Uitellati, et ecclesias sancti Petri et sancti Pauli de Foresta, Dei metu postposito, bonis omnibus spoliarunt. Mense Martii, III intrante eodem mense qui dies erat sabbati, papalis exercitus pretermissa ciuitate Aquini, cum predictis exclusis comitibus terram intrat Sancti Benedicti; qui castrum Pedemontis per uim capientes, licet qui erant in eo, pro uiribus restitissent, quadraginta seruientes ad ipsius castri custodiam deputarunt. Hii sequenti dominica uersus Sanctum Germanum suas acies dirigentes, uenerunt usque ubi dicitur Monumentum. Et exinde discedentes, cum nullus de imperiali exercitu hoc Magistro iustitiario prohibente, egrederetur ad illos, per Plumbareolam, que metus causa fuerat ab incolis derelicta, iter habentes, et per castrum Pignatarii, quod desertum simliter fuerat, uersus Sanctum Angelum Theodici dirigunt gressus suos. Set cum nihil proficerent quia bene munitum erat castrum, et illuc Roggerius de Galluccio cum XL. seruientibus missis a Magistro iustitiario uenerat, abinde recesserunt et uersus castrum Teramum profecti sunt; quod ui capientes, quanquam ipsius habitatores optime se pro fide Cesaris defendissent, bona diripentes eorum, illud incendio tradiderunt; sicque onerati spoliis in Campaniam sunt reuersi. Quibus recedentibus Magister iustitiarius cum imperiali exercitu exiens de Sancto Germano, una cum dominis Aquini super castrum Pedemontis uadit, illud dare destructioni disponens, nisi abbatis et conuentus precibus destitisset, sicque in sua reuersi sunt. Tunc ad ipsum iustitiarium uires fidelium Cesaris undique confluentes, cum eis resistere hostibus se parabat. Mense igitur Martii, XUII. mensis eiusdem qui dies erat ueneris, rediens papalis exercitus ad castrum Pedemontis, sequenti die sabbati se in duas diuidens acies, per montes et plana milites et pedites iter habentes, eorum quidam uersus monasterium et quidam uersus Sanctum Germanum dirigunt gressus suos. Quibus cum idem Magister iustitiarius, cuius ducebant animum diuersorum consilia in diuersum, uellet obstare, ne per montium aditus liber pateret hostibus ad Sanctum Germanum accessus, ipsis per uires oppositas obsistere preuidit in monte, mittens ad obseruandos montium transitus quosdam de nocte milites et balistas. Qui ascendentes hostes pro uiribus repellentes, bellum inire cum eis pro fide Cesaris minime timuerunt. Cumque in loco ubi est ecclesia sancti Matthei seruorum Dei conflictus fieret, rumor ad ipsum iustitiarium, quod sui cum hostibus dimicarent, ad Sanctum Germanum peruenit. Qui mox licet inconsulte montem subiens, nec metuens mortis occasum, hostium in medio se obiecit cum suis; quem secutus Adenulfus filius Acerrarum comitis memoratus et nonnulli milites et pedites, qui mori pro fide Cesaris non timebant, hostium ictus repellere suis ictibus conabantur. Set cum locus non esset ydoneus ad pugnandum, et uiam illam, qua itur ad Sanctam Mariam de Albaneto, fugatis imperialibus de supernis papalis iam acies occupasset, cum ex aduerso ascendentibus ipse iustitiarius obstare non posset, retrocedere non sine suorum clade coactus est; et tunc cum ipso Adenulfo Acerrarum comitis filio in brachio uulnerato et ex suis admodum paucis in uallo Casinensis monasterii se recepit, ubi per ipsum iustitiarium Iacobus Sinibaldus custos fuerat institutus; reliquos uersus Sanctum Germanum ad fugam cogentibus qui habuerant de Marte triumphum. Quos ciues Sancti Germani qui Cesaris fidem seruabant unanimiter receptantes, cum suis omnibus saluos fecerunt, et ea die, quamquam diros et duros paterentur insultus ab hostibus, ita quod enses ignem et iacula non timerent, turribus et menibus insistentes, hostium uiribus non cessere. Sic ergo die ipsa, nouercante fortuna, de imperialibus obtenta uictoria, Pandulfus apostolice sedis legatus ab ea parte que dicitur Porta uetus cum nonnullis de maioribus exercitus ueniens, sub comminatione depositionis et destructionis perpetue monasterii abbatem prefatum ut sibi ad mandatum pape monasterium redderet et ipsum iustitiarium traderet in manus suas, inducere procurauit. Quod cum facere omnino renueret, dicens quod absque graui et grandi periculo fieri hoc non posset, longo super hoc tractatu habito, quem ego nescio Deus scit, a legato et suis pro Magistro iustitiario et hiis qui secum erant prestito iuramento, quod salui essent, ipsi legato patuit monasterium. Qui statutis in eo militibus et seruientibus ultra centum, cum abbate et Magistro iustitiario mox ad Sanctum Germanum descendit. Quos cum homines Sancti Germani, quamquam sepius requisiti, non recepissent nisi scirent in uero ipsum iustitiarium liberatum et suos, ea nocte in burgo exteriori eos oportuit pernoctare. Ea uero nocte comes Rao de Balbano cum nonnullis de exercitu imperiali, qui se in Sancto Germano receperant, et plus de morte quam de uita sperabant - metuebant enim, ne a ciuibus hostibus traderentur - ab hiis qui noctis uigilias custodiebant, de Sancto Germano per posterulas ciuitatis dimissi sunt liberi, et abierunt in sua, et nichil de suo harnesio ammiserunt. Igitur mane sequenti papalis exercitus terram intrat Sancti Germani, rocca Iani se prius reddente legato; cui homines Sancti Germani iurant ad opus pape, licet inuiti. Quo audito et cognito, tremuit omnis terra, que se non poterat ab hoste tueri. Tunc Magister iustitiarius liber dimissus est, et se Capuam contulit. Adenulfus etiam de Aquino Acerrarum comitis filius, necnon et Iacobus Senebaldi predicti redierunt in sua. Post dies uero decem se mouens de Sancto Germano exercitus, facta compositione cum iis qui erant in palatio Miniani, Minianum recipiunt, quod heredibus quondam Malgerii Sorelli restituunt; et procedentes inde, Presentianum optinent, Uenafrum et Sernia per nuntios se sibi reddunt. Pretam quoque per uim optinent et Uayranum, ac totam terram filiorum Pandulfi usque Caluum, quod similiter recipiunt ad opus ecclesie. Teani necnon ciuitas et Calenum ueniunt ad mandatum pape. Tunc per Francolisium iter habens exercitus, Suessam se contulit sibi pro fide Cesaris resistentem; quam longa satis obsidione arctatam cum iam ciues inciperent sitis squalore deficere, non curantes arborum et uitium incisiones, illuc enim uenerat apostolice sedis legatus Pelagius Albanensis episcopus, ciuitatem ipsam recipiunt ad opus pape, necnon et castellum, quod munire seruientibus curauerunt; et procedentes inde, uersus roccam Draconis dirigunt gressus suos. Quam circumposita obsidione arctantes, uilla prius inferiori optenta, et una de turribus per uim capta et diros insultus, facta cum castellano compositione roccam ipsam obtinuerunt. Tunc Gaietani cum castellano castelli componentes, castellum recipiunt ad manus suas. Et tunc per Albanensem episcopum Gaietanorum ciuitas, qui parere nolunt ecclesie, supponitur interdicto. Tunc etiam, ipso legato mandante, dicto Casinensi abbati castrum restituitur Pedemontis. Predicti Aquini domini Pandulfus et Robertus, ciuitate Aquini relicta se Capuam conferunt, ibidem una cum Magistro iustitiario et Nycolao de Cicala, qui erant in ea, ad Cesaris seruitium moraturi. Aquinum ipsis recedentibus dominis uenit ad mandatum ecclesie, Pontecuruum etiam et tota terra monasterii. Roccam Bantre, in qua quidam erat castellanus Apulus, quidam ipsius legati clericus, Oddo de Machilone nomine, recipit ad opus pape, data eidem castellano quadam pecunie quantitate. Tunc quidam Guillelmus de Sora, qui pro Imperatore Traiectum tenebat et Sugium, ea legato reddidit ad opus ecclesie. Gaiete ciuitas multis inducta suasionibus et promissis in partem cedit ecclesie, et castellum, quod Cesar in ea fieri fecerat multis laboribus et expensis, diruitur, et omnis eius structura in mare proicitur. Quidam tamen Gaietanorum, in fide Cesaris radicati, de ciuitate relictis propriis abierunt. Tunc Roggerio de Aquila comiti Sugium restituitur et Traiectum. Illis diebus predictus Guillelmus de Sora a quodam Taffuro, ciue Capue castellano rocce Guillelmi, capitur et custodie traditur carcerali. Beneuentani, qui Romane ecclesie suberant, audito quod papali exercitui sic prospere cederet, in Apuliam discurrentes, predam boum et animalium aliorum magnam ceperunt. Quibus cum predictus comes Rao de Balbano in reditu se opponeret, ab eis deuictus est et fugatus; propterea Magister iustitiarius, collectis undique uiribus et hiis, qui Imperatoris fidem seruabant, ab ea que dicitur Porta summa deuastat in exterioribus Beneuentum. Fratres Minores ubique per Regnum iussu Raynaldi ducis Spoleti expelluntur de Regno, cum diceretur quod ipsi ad prelatos ciuitatum apostolicas tulerint litteras, ut homines inducerent, quod se debent reddere domino pape. Tunc et monachi Casinenses de suis obedientiis captis omnibus que habebant, expelluntur ipso duce mandante, et metus causa multi ex ipsis mutare habitum sunt coacti. Papalis exercitus consilio inito uersus Capuam uadit, et a parte Anglene per triduum moram fecit; erat enim ciuitas Capue uiris munita et uiribus, que fidem lmperatori integre conseruabat. Post triduum uero inde se mouens papalis exercitus, uersus Aylanum dirigit castra sua, quod castellum predictus Acerrarum comes tenebat; set qui erant intus, cum se posse defendere desperarent, nepote ipsius comitis abbate Casinense partes suas interponente apud legatum, castrum ipsum recipit ad manus suas. Indeque procedens exercitus uadit Aliphiam, quam licet pro uiribus renitentem, post diros insultus factos in eam per uim optinet, et ad opus illam recipit ecclesie: similiter et castrum Pedemontis, quod erat comitis memorati; turris tamen castri ipsius est ad fidem ipsius comitis conseruata. Tunc et ciuitas Telesie legato se reddidit causa metus. Papalis exercitus per terram Iohannis San Fraymundi, quam sibi pro parte subegit, transiens, occurrentibus illis de Beneuento, se contulit Beneuentum; et tunc ipsi Beneuentani cum papali exercitu et cum uiribus suis uicinos aduersarios uehementer impugnant, Padulem et Apicem, cum se tenere non possent, recipiunt. Cippalonum comburunt, munitione superstite remanente. Casalia Montis Fusculi igne cremant; ubi adueniente rumore, quod Cesar de Siria in Apuliam uenerat, papalis exercitus causa metus cepit dissolui. Dominus Iohannes de Columpna cardinalis et Iohannes rex quondam Iherosolimitanus et Lombardorum copiosus exercitus Raynaldum ducem Spoleti, uelut hostem ecclesie persequentes, illum exire Marchiam et in Regnum redire compellunt, et receptantem se in Sulmona tenent obsessum. Tunc castrum Pectorani recipiunt. Romani super Uiterbium uadunt, et ciuitatem ac castrum quoddam ad eam pertinens deuastantes, quod Monasterium dicitur, ad Urbem reuersi sunt. Tunc Pelagius legatus predictus nuntios ad Iohannem de Columpna cardinalem et Iohannem regem quoddam Iherosolimitanum sub celeritate transmittit, ut ad se uenire festinent. Qui ad uocationem legati ab obsidione recedentes ciuitatis Sulmone, per uallem Sangri in comitatum Molisii ueniunt, Alphidenam ui capiunt, et castellum eius, in quo se quidam Uinciguerra de Auersa receperat cum gente sua, et ipsum et suos duxerunt captiuos. Skintronem recipiunt, uillam castelli de Sangro comburunt. Comes Campanie cum militari et pedestri exercitu super Soram uadit, illam ad opus pape recipit, munitione superiori se pro Cesare tenente; recipit etiam Arpinum et Fontanam, uallem quoque Soranam et totam Marsiam. Rex uero quondam Iherosolimitanus cum Iohanne de Columpna Cardinale flumen Uulturni transiens, Campanorum exercitui, qui ob metum Imperatoris, de quo fama erat quod in Apuliam aduenisset, aput Telesiam repedauerat, se coniungit, et inde progrediens totus exercitus, supra Caiatiam uadunt. At Imperator de Siria in Apuliam ueniens, aput Brundusium ad expugnandos Lombardorum et Campanorum hostiles cuneos gentem congregat, litteras de felici aduentu suo in Siciliam et Calabriam mittit, fideles suos de Capua hortatur et animat ad fidelitatem suam, mittens ad illorum auxilium dictum Thomam de Aquino Acerrarum comitem, et celerem succursum suum promittens eisdem. Tunc ad eum uadit dux prefatus cum suis liber exiens de Sulmona, Magister iustitiarius, et alii qui sibi fidem seruauerant incorruptam. Illis diebus milites nonnulli strenui Teutonici de Syria uenientes ad portum Brundusii applicuerunt; quorum fretus auxiIio Imperator qualiter cum eis et Regni fidelibus in recuperatione terre profecerit, premisso tamen quod in Terra sancta egerit ipse, quod silentio pretereundum non est, sequens lectio declarabit. Igitur cum adhuc esset in Syria imperator, hec in Regnum de ipso fama peruenit: quod XU. nouembris primo preteriti, Ioppen ueniens cum christianorum exercitu, ad rehedificationem castri ipsius intendit, ut facilior fieret in Iherusalem processus, et dum exercitus per terram necessaria cum sagmeriis sufficienter mittere nequiuisset, quilibet pro facultate sua barcas in portu Acconitano onerauerat. Set mutato aere et turbato mari, tanta subito tempestas inhorruit, ut uascella cum uictualibus nullatenus ad exercitum ferri possent; et cum Christi exercitus in multa anxietate tunc esset, fere omne consilium exercitus iam desperabiliter murmurantes, nil aliud superesse uidebant, quam in Acon redeundum. Qui dum in tali essent discrimine positi, misericors et miserator Dominus, qui facit post tempestatem tranquillum et prope est omnibus inuocantibus ipsum, serenato mox aere, mare tumidum pacauit, tantaque nauium et barcarum multitudo uenit Ioppen, ut omnis defectus prius habitus in plenitudinem omnium necessariorum, et habundantiam mutaretur. Ab illo tempore ulterius tantam fecit Deus aeris temperiem, ut indifferenter et magna et minima uascella irent et redirent per mare, ita quod omnis copia necessariorum in terra semper est habita. Tunc de communi omnium consilio cepta sunt edificia castri Ioppen in fossatis et muris erigendis, quod erit memoriale in euum omni christianitati, quia per Dei gratiam ex nimia deuotione ac affectu quem Imperator et omnis populus circa idem opus habebat, et laborabat incessanter tota die, ante dominicam caput quadragesime usque adeo fuit promotum, quod a principio sue inchoationis nunquam extitit adeo forte et bene factum. Interea uero cum hec sollicite agerentur, nuntii Soldani et Imperatoris indifferenter ibant hinc inde, tractantes de bono pacis et concordie. Soldanus uero idem et frater eius, qui uocabatur Sarech, cum innumerabili exercitu iuxta Gazeram iacebant ad unam dietam, et Soldanus Damasci cum suo magno exercitu erat aput Neapolym, per unam similiter dietam distans ab exercitu christiano; et dum de restitutione tractaretur Terre sancte, dominus Iesus Christus, qui est sapientia Patris, sua solita prouidentia sic ordinauit, quod Soldanus restituit sanctam Iherusalem ipsi Imperatori, et christianis cum omnibus tenimentis suis, excepto quod templum Domini deberet esse in custodia Sarracenorum, quia diu consueuerant orare ibidem, et ut liberum introitum et exitum habeant illuc accedentes orationis causa, et christianis similiter orationis causa sit expositum. Uillam etiam que dicitur ad sanctum Georgium et casalia que sunt ex utraque parte uie usque Iherusalem reddidit. Bethleem quoque et casalia que sunt inter ipsam et Iherusalem restituit. Nazareth etiam cum suis tenimentis, et cum casalibus que sunt inter Accon et Nazareth, reddidit in manus christianorum. Redditum est etiam castrum Zorontis cum suis tenimentis pertinentiis et uillis. Nec non ciuitatem Guidonis cum tota planitie que sibi attinet reddidit, set omnes terras, quas christiani tempore pacis habebant, et in pace tenebant. Licebit autem ex pacto Imperatori et christianis rehedificare ciuitatem sanctam Iherusalem in muris et turribus, castrum Ioppen et castrum Cesaree, Montem Fortem et castrum nouum, quod firmari hoc anno inceptum est in montanis. Uerisimile enim uidetur, quod si tunc Imperator cum gratia et pace Romane ecclesie transisset, longe melius et efficacius prosperatum fuisset negotium Terre sancte. Set quantam in ipsa sua peregrinatione persecutionem pertulerit ab ecclesia, cum non solum quod pro uelle ipsum dominus papa excommunicauerit, uerum etiam quod ipsum excommunicatum scirent et tamquam excommunicatum uitarent eundem patriarche Iherosolmitano mandauit, magistris domorum Hospitalis et Templi; propter quod non absque sui culminis graui iniuria suum in exercitu Christiano iussit preconium subticeri, et ne Terre sancte dissolueretur negotium, ad quod ipse Imperator pro uiribus incumbebat et intendebat, ipsi exercitui super Teutonicos et Longobardos magistrum domus Teutonicorum et super homines regnorum Iherusalem et Cipri, Ryccardum Filangerium marescalcum suum et quendam Oddonem de Monte Beliardo prefecit capitaneos et ductores; et ob hanc causam Soldanus ipse cum sciret ipsum Imperatorem tali odio ab ecclesia persecutum, uix cum eo componere inductus est. Composuit tamen sic: quod usque ad finem treuguarum pacem sibi ad inuicem obseruarent, captiui omnes hinc inde sue libertati restituerentur, et sic receptis ab ipso Soldano Terra sancta et locis predictis, de consilio omnium peregrinorum ipse in Iherusalem profectus est, ubi eo die, quo ciuitatem sanctam ingressus est Imperator, archiepiscopus Ceraree nuncius patriarche adueniens, ciuitatem ipsam et specialiter sepulchrum Domini supposuit interdicto de mandato patriarche ipsius, primitias recuperationis ipsius non benedictione, set anathemate prosecutus. Preterea qualiter contra ipsum Imperatorem aput Accon postmodum redeuntem predicti patriarche, magistri domuum Hospitalis et Templi se gesserint, utpote qui contra ipsum intestina bella mouerunt in ciuitate predicta, hiis, qui interfuerunt, luce clarius extitit manifestum. Ceterum quia ad Regni subsidium, quod ut superius diximus Romana sic ceperat ecclesia occupare, necessario de Syria rediit Imperator, statim nuntios suos misit ad papam quosdam fratres de domo Teutonicorum, per quos ipsius habere gratiam supplicat, et esse uelle ad suum et ecclesie mandatum exponit. Papalis exercitus firmata obsidione super Caiatiam machinis et uiribus suis illam uehementer impugnat; et licet occupauerint ciuitatem, arcem tamen ui capere nequiuerunt, hiis qui erant in ea se pro Cesare tuentibus contra eos. Mense Iunii Gregorius papa predictus fratrem Franciscum, innocentis uite uirum, qui institutor ordinis fuit fratrum Minorum, aput Perusium de fratrum suorum consilio duxit sanctorum catalogo ascribendum, mandans ubique terrarum diem quo solo carnem et celo spiritum reddidit, IIIIo scilicet Nonas Octobris, annis singulis solempniter excolendum. Item Imperator ipse moram in Apulia faciens, et congregans ad hostium Regni repulsam exercitum copiosum, suos pro pace ad papam legatos misit, Reginum uidelicet et Barensem archiepiscopos, nec non et magistrum domus Teutonicorum. Qui Caiatiam uenientes, que a papali exercitu tenebatur obsessa, cum litteris Albanensis episcopi et cardinalis sancte Praxedis ad Romanam curiam sunt profecti. Qui cum in nullo profecerint, redierunt. Tunc in Gaieta per papam potestas constituitur Iohannes de Iudice ciuis Anagninus ad petitionem Gaietanorum. Tunc etiam Adenulfus de Aquino filius Acerrarum comitis Atinum recipit Imperatore mandante, et Philippus de Aquino recipit castrum Celii. Imperator cum cruce signatorum exercitu contra clauigeros hostes properat in Terram Laboris. Tunc dominus Iohannes de Columpna cardinalis sub specie afferende pecunie pro stipendiis exercitus ad papam uadit. Pelagius Albanensis episcopus et rex quondam Iherosolimitanus, cognito quod uenturus erat Capuam Imperator, rupta obsidione et combusta machina que uulgo dictur trebuccettum, quod multis sumptibus fecerant, Teanum se conferunt, ubi non absque timore suas acies ponunt a Caiatia discedentes. Tunc Roffridus archipresbyter Sancti Germani per Albanensem episcopum, papa mandante, in Teanensem episcopum est assumptus. In Apulia illis diebus quidam Paulus de Logotheta imperialis iustitiarius membratim trucidatus est ab hiis, qui odio Imperatorem habebant. Imperator cum fortunato crucesignatorum exercitu uenit Capuam mense Septembris, et ab ista parte Capue Sarracenorum cuneos ordinauit, seque Neapolym contulit eris et gentis a ciuibus auxilium petiturus. Tunc ciuitas Sanctagathensis sponte uenit ad mandatum ecclesie, et se reddidit domino pape. Comes Rogerius de Aquila filium suum recipit, quem in Sicilia obsidem tenuerat Imperator. Pelagius Albanensis episcopus pro defectu solidorum, quos habere non poterat, capi iubet thesaurum ecclesie Casinensis, et ecclesie Sancti Germani per Calinensem episcopum, cum quo clerici Sancti Germani in certa quantitate pecunie conuenerunt, ne thesaurum ecclesie asportaret. Imperator a Neapoly Capuam rediens mouet exinde castra sua, et ueniens Caluum, ubi nonnulli de papali exercitu conuenerant ad defensam, illam fecit undique impugnari, et tunc captos quosdam de Campania suspendi iubet. Et tandem Caluum recipit ad mandatum et fidelitatem suam. Indeque non obstantibus hostibus per Ryardum habens transitum ad Sanctam Mariam de Ferraria uenit indempnis; ubi per triduum moram faciens Uayranum recipit, Aliphiam, et Uenafrum, et totam terram filiorum Pandulfi. Dictus uero Pelagius Albanensis episcopus, et rex quondam Iherosolimitanus per Mefinum iter habentes, cum toto exercitu Minianum uenerunt, et inde celeri fuga petierunt Sanctum Germanum. Illis diebus homines Sancti Germani timentes, ne papalis exercitus aut imperiali cederet aut uictus succumberet, suppellectilem suam et queque pretiosa ad loca transtulerant tutiora. Tunc per biduum in Sancto Germano moram protrahens papalis exercitus, frumento, uino, et aliis necessariis munire roccam Iani et Casinense monasterium cogitabat; set acceleratus per nuntios Sancti Germani, ad terram ipsam properat Imperator; moxque papalis exercitus dissolutus, de Sancto Germano exiens, gressu prepete in Campaniam est reuersus. Et tunc metus causa qui in Casino statuti fuerant et in rocca Ianule seruientes, dimissis ipsis munitionibus recesserunt. Set in Casino se recipiens Albanensis episcopus redire ad monasterium milites et seruientes coegit. Tunc cum ipso legato Aquini et Aliphie episcopi ascenderunt Casinum, et in Sancto Germano per ipsum legatum prohibitum est celebrare diuina. Ceteri uero prelati qui cesserant in partem ecclesie, Romam se contulerunt. Imperator ipse aput Sanctum Thomam de Strata sua castra ponens IIIo Nonas Octobris, uillam Pedemontis que dicitur Sancte Lucie, suis dedit in direptionem et predam. Castrum Pedemontis dominis Aquini concessit. Tunc ecclesia Sancti Matthei seruorum Dei a Sarracenis qui erant in exercitu imperiali, bonis est propriis spoliata, pre timore paucis aut nullis remanentibus in eadem. Tunc etiam uallum Casinensis monasterii est mandato Cesaris hinc inde fortiter impugnatum, sed pugnatores nec in aliquo profecerunt. Illuc uenientes ex parte ciuitatis Suesse iudex Taddeus et alii, ciuitatem ipsam Cesari reddiderunt, ad quam recipiendam, concesso eis priuilegio, quod pro uniuersitate petierant, continuo dirigit Imperator. Tunc Presentianum rocca Bantre Sernia et Aliphia ad mandatum Cesaris redierunt. Similiter et tota terra monasterii, Arpinum quoque et Fontana. Cumque ad recipiendam Soram dictum Acerrarum comitem mitteret Imperator, ipsum Sorani recipere contempserunt. Tunc quidam comes Maio de Romania cum nonnullis Grecis militibus de Romania ex parte Commiano ad Imperatorem cum magnis muneribus nuntius uenit. Tunc in rocca Ianule quidam de Calabria castellanus constitutus. In Sancto Germano per Imperatorem baiuli ordinantur Guillelmus de Bantra et Mattheus Dionisius. In tota terra sancti Benedicti Raynerius Belegrimi et Bartholomeus de Bantra camerarii ordinantur. In rocca Bantre Thomas de Magistro castellanus ponitur. Imperator suas in Lombardiam et Tusciam et Romanniolam literas dirigit in hac forma:
+*Fredericus et cetera potestatibus consulibus et consilio ciuitatum Lombardie, fidelibus
+suis, et cetera. Ut de nostrorum felicitate successuum certa uos noua letificent, uestris duximus desideriis presentibus intimandum, quod nos de ultramarinis partibus prospere per Dei gratiam redeuntes, de inimicis nostris qui Regnum nostrum inuaserant feliciter triumphauimus, dum audientes nos contra eos in manu ualida et potenti uenturos, non expectatis aut expertis uiribus nostris, in Campanie finibus fuge sibi presidium elegerunt. Sicque Domino cooperante, et nos comitante iustitia que de celo prospexit, quod ipsi de Regno nostro nobis absentibus, per anni dimidium occupauerant, nos breui dierum spatio recuperauimus et reuocauimus ad demanium et dominium nostrum. Uolentes igitur imperii et regni nostri quietem et pacem cum consilio uestro disponere, ac in Teutoniam e uestigio properare, fidelitatem uestram monemus et hortamur attentius, firmiter ac districte precipiendo mandantes, quatenus hiis receptis litteris in equis et armis decenter armati uestrum ad nos festinetis accessum, quoniam nos uniuersis, et singulis pro sui qualitate seruitii curabimus respondere. Datum apud Sanctum
+Germanum iii Nonas Octobris iii. Indictionis.*
+Ciuitas Teani Imperatori se reddidit, data optione episcopo remanendi in Regno et episcopatu suo, uel exeundi si uellet. Demanium curie Casinensi per dictos camerarios totum applicatur fisco imperiali. Ad roccam Ianule uinum et uictualia deferuntur. Quidam Leo Crinutus Gaietam uadens ex parte Imperatoris ut se redderet Imperatori, ab ipsis Gaietanis interfectus est. Imperator mutato castellano in rocca Ianule eam Pandulfo et Roberto dominis Aquini, nec non castellum Pontiscurui et castellum Nouum committit. Item ducentos milites mittit in Marsiam, que tota rediit ad fidelitatem suam, excepta turre de Foce. Bertoldus frater ducis Spoleti se in Marsiam contulit, Imperatore mandante. Imperator a Sancto Thoma mouens castra sua XIIII mensis Octobris, pluuia ingruente reuersus est ad Sanctum Germanum, ibique per dies septem moram faciens, inde digressus est, iter faciens uersus Aquinum, suas orbis principibus dirigens excusatorias super facto Terre sancte, super quo ipsum falso detulerat patriarcha Iherosolomitanus ad dominum papam, quod cum Soldano treguas firmauerit in ignominiam nominis christiani; super quo testimonium inuocat uenerabilium Wintoniensis et Cicestrensis episcoporum, magistrorum domus sancti Iohannis et Teutonicorum, marescalci domus Hospitalis, et fratris Aymarii, fratrum quoque predicatorum, qui treuguis initis interfuerant. Illis diebus antemurale cecidit portarum monasterii Casinensis. Tunc nobiles quidam romani ad Imperatorem aput Aquinum ueniunt ex parte senatus, populique Romani; cum quo moram per triduum facientes ad Urbem reuersi sunt. Tunc etiam iussu imperatoris pro munienda terra Sancti Germani, quod homines terre ipsius ab Imperatore petierunt, domus nonnulle hinc inde ex parte Corarie et Uallis funditus diruuntur. Imperator de Aquino Soram se contulit, quam suis licet imparem uiribus renitentem, ui cepit IIIIo stante Octobris in festo apostolorum Symonis et Iude, et facta est cibus ignis, Campanis militibus, qui ad ciuitatis ipsius defensam congregati fuerant, in Campaniam fugientibus per montana, nonnullis ciuium igne ferroque peremptis. Sora ui capitur et concrematur. Uersus:
+*Ui caperis, ui capta peris merito peritura.
+Sora ruis, tua dampna luis, sero reditura.*
+Arx tamen Sorelle se ad opus tenet domini pape. Tunc a Taffuro castellano rocce Guillelmi traditus in manus Imperatoris Guillelmus de Sora cum quibusdam aliis, suspensus est extra Soram. Imperator mense Nouembris per Insulam filiorum Petri redit Aquinum, ubi diem festum celebrat beati Martini. Magister domus Alamannorum a papa rediens, letos ad Imperatorem rumores defert de compositione inter papam et ipsum. Idemque domino Thome de Capua tituli Sancte Sabine presbytero cardinali obuiam in Campania uadit, cum quo ad Imperatorem uenit Aquinum cum forma concordie, IIIIo stante mensis Nouembris, et eodem die cum ipso cardinale se contulit aput Sanctum Germanum. De Romania quidam Greci cum dextrariis in sellis et frenis aureis et cum pannis sericis auro textis, et cum innumeris aureis nummis, que ipsi Imperatori representant pridie ante exitum mensis Nouembris ad ipsum Imperatorem uenerunt. Tunc etiam littere facte sunt per Imperatorem de remissione offense, si quam abbas fecerat uel monachi Casinenses post inter ipsum et papam ortam discordiam. Et littere alie ad homines abbatie, ut sicut prius abbati et monachis Casinensibus respondeant et intendant. Terram totam et loca monasterii ubicumque per Regnum posita Deo et beato Benedicto restituit. Dictus Albanensis episcopus consilio et suasione dictorum cardinalis et magistri domus Hospitalis Teoutonicorum, permittente Imperatore, cum Aquinate et Aliphanense episcopis, et cum Campanis militibus qui se cum ipsos Albanensi episcopo in Casino receperant, salui exeunt; et tunc reddidit ipsis episcopis suam gratiam Imperator, et monasterium ac tota terra sua cure committitur magistri domus Alemannorum predicti; qui quemdam de domo sua fratrem Leonardum procuratorem constituit nomine suo usque ad reditum suum ab Urbe. Ad quam ipse magister domus Teutonicorum iterum uadit iussu Imperatoris una cum Albanensi episcopo pro quibusdam capitulis, pro quibus inter ipsum et dominum papam discordia erat. Tunc in Uenafro Sernia et Teano pecuniarie exactiones fiunt, Imperatore mandante. In Sancto Germano et per totam abbatiam annona pro equis Imperatoris exigitur a camerariis ordinatis ab eo, superius nominatis ab uniuersis clericis terre sancti Benedicti. Magister Thomas cardinalis de Sancto Germano se mouens, uadit Suessam. Imperator contendit Capuam, ubi cum ingenti gaudio natale Domini celebrat. Et tunc multos de Sora, qui captiui tenebantur ibidem, sue reddidit libertati. Millesimo CCo XXXo . Mense Ianuarii Imperator per quemdam fratrem Sembottum de domo Teutonicorum, mandat dicto fratri Leonardo procuratori Casinensi, relicto a magistro domus Teutonicorum, ut de Sancto Germano et alia terra monasterii XL eligeret homines ad custodiam monasterii Casinensi. Qui iussu Imperatoris eos elegit, sacramento ab eis prestito sub hac forma:
+*Ego talis iuro ad hec sancta Dei euangelia, quod ab hodie in antea fideliter custodiam,
+et saluum faciam monasterium Casinense, personas monachorum et aliorum, qui pro parte magistri domus Alamannorum in ea fuerint constituti, et res eorum et monasterii. Non ero in facto consilio uel consensu, qualiter in alterius deueniat manus, nec ego illud reddam, quamdiu
+custodie deputatum est magistri domus Teutonicorum, et ego ibi mansero.*
+Imperator de Capua se mouens, uersus Apuliam apud Melphiam uadit, ubi ad eum uadunt Reginus archiepiscopus et dictus Teutonicorum magister a Romana curia redeuntes, qui et iterum missi a Cesare, ad papam uadunt mense Ianuarii. Mense Februarii, primo die mensis eiusdem, Rome Tiberis fluuius per alluuionem usque adeo inundauit, quod occupauit de domibus Urbis usque ad sanctum Petrum et usque ad sanctum Paulum, quod tanti causa timoris Romanis omnibus extitit, ut mox de communi consilio, metu mortis, dominum papam ad Urbem de Perusio reuocarent. Qui rediens, a senatu populoque Romano ingenti cum gaudio est receptus. Reginus archiepiscopus et magister domus Teutonicorum ab Urbe ad Cesarem reuertuntur, quem aput Precinam inueniunt. Eodem mense quidam magister Guillelmus de Capua Imperatoris notarius uenit ad Sanctum Germanum cum litteris imperialibus, ut si quis esset uel esse uellet in apparatu militari ad seruitium Imperatoris, ipse Imperator immunem eum ab omni seruitio faceret, et de armis et equis suis esset ad reditum suum. Mense Martii dictus cardinalis Sancte Sabine de Suessa discedens Gaietam se contulit, ubi tunc episcopus uenerat Tusculanus qui uocauerat ipsum. Iterum autem predicti Reginus archiepiscopus et magister domus Teutonicorum ad papam redeunt, et alter eorum silicet magister domus Teutonicorum Gaietam uadit, cum quo dictus cardinalis redit ad Urbem. Tusculanus autem tunc uenit Pontemcuruum cum dicto fratre Leonardo. Quique a Pontecuruo Ceperanum uadit, per quos transitum habens Reginus archiepiscopus, ad Urbem profectus est; ubi pro compositione inter papam et Cesarem facienda dux Austrie dux Carinthie et dux Morauie uenerant, simul cum patriarcha Aquilegensi et Salseburgensi archiepiscopo. Tunc frater Leonardus rocca Draconis castellanum ponit Anneum de Riuo Matricio. Dictus Tusculanus reuocatur ad Urbem; qui cum tribus aliis cardinalibus et cum principibus Alamannie supradictis pacis bonum inter papam et Cesarem electi specialiter tractauerunt. Quedam Apulie ciuitates, silicet Ciuitate, Alarinum, Sanctus Seuerus, Casale nouum et Fogia ueniunt ad mandatum Imperatoris, que sibi antea rebelles extiterant et redeunt ad mercedem suam. Mense Aprilis duces predicti cum Regino archiepiscopo ac magistro domus Teutonicorum redeuntes a papa cum tractatu et forma concordie, in Apuliam ad Cesarem uadunt, ubi cum eo apud Fogiam pascha Domini celebrant. Decimo die mensis eiusdem, Philippus de Citro comestabulus Capue magister est operis Sancti Germani per Cesarem institutus, et litteras imperiales ad homines terre ipsius et ad alios homines de terra monasterii detulit et mandatum quatenus super facto munitionis terre Sancti Germani sibi intendere et respondere deberent in faciendis muris ubi opus esset turribus et fossatis; exceptis hominibus Sancti Angeli Theodici, quod castrum muniri precipit Imperator. Gregorius papa in die sancto Iouis Raynaldum dictum ducem Spoleti excommunicat, et Bertholdum fratrem eius. Stephanus de Anglone Terre Laboris iustitiarius, Imperatore mandante, utramque Insulam filiorum Petri et Solaratam, Castelluccium et Pastinam recipit, et custodiri facit ad opus Imperatoris Broccum et Pesclum Soldulum destrui et euerti fecit, illorum cogens incolas ad loca alia demigrare, muros euertens Pastine, nec non turres ipsius et predictam Insulam similiter, tamque ipsam Insulam quam castrum Pastine igne combussit. Dux Austrie, Lympuldus nomine, cum patriarcha Aquilegensi et aliis supradictis ab Imperatore de Apulia rediens, et ad papam uadens cum eis, ad Landulfum Casinensem abbatem et conuentum eiusdem ex parte Imperatoris litteras detulit in hac forma:
+*Fredericus et cetera uenerabili abbati Casinensi, et conuentui eiusdem et cetera. Ecce quod
+ad supplicationem dilecti principis nostri ducis Austrie, et Stirie, ac uenerabilis magistri domus Alamannorum deuoti nostri, recepimus uos de habundantia pietatis nostre in gratiam magestatis nostre, omnem offensam, quam contra nostram excellentiam pro presenti discordia inter nos et dominum papam habita a principio dissentionis usque in hodiernum diem decimum octauum Aprilis iiia indictione uisi estis commisisse, penitus relinquentes. Ceterum ea que uobis predictus dux et magister Teutonicorum retulerint ex parte culminis nostri, indubitanter
+credatis. Datum Fogie, et cetera.*
+Eodem mense Aprilis in Grecorum imperio factum est prelium inter Grecos, in quo Commiano captus est, et utroque lumine orbatus. Mense Madii Alamannie principes a papa ad Cesarem redeunt, relicto Regino archiepiscopo, cum quo Sabinensis episcopus et Thomas Sancte Sabine cardinalis pro absolutione Imperatoris in Regnum ueniunt. Et premittentes ad ipsum Imperatorem magistrum domus Alamannorum, qui uenisse cardinales annuntiat, ipsumque Imperatorem ut ueniat uersus Capuam accelerare debeat, cardinales ipsi cum regni prelatis, qui a facie Imperatoris fugerant, et in Regnum sub spe compositionis inter ecclesiam et ipsum redierant, cum eisdem elegerunt aput Sanctum Germanum facere stationem. Tunc Imperatoris iussu fossata et muri Fogie Casalis noui, et Sancti Seueri replentur, et sternuntur ad solum. Quod cum ipsis cardinalibus innotesceret, qui preuenire Imperatorem uoluerant, uersus Capuam properantes, a Teano ad Sanctum Germanum reuersi, prelatos omnes, excepto abbate Casinense, redire Ceperanum iusserunt, et ipsi se mox cum predicto Casinense abbate, qui eos est e uestigio subsecutus, Capuam contulerunt; ubi penultimo Madii ad eos ueniens Imperator, cum formam non acceptaret concordie, quia Sanctam Agathen et Gaietam retinere uolebat ecclesia, recedentes a Capua, Suessam se conferunt cardinales. Ubi cum Gaietanis loquentes, quos sub securo ducatu abbatis Casemarii magistri Petri de Uinea et Philippi de Citro comestabuli Capue ad se uenire fecerant, cum ipsos ad Imperatoris uota flectere nequiuissent, ad Sanctum Germanum reuersi sunt. Ubi cum diu esset de concordie forma tractatum, nec posset, actore faciente discordie, consumari, oportuit iterum magistrum domus Teutonicorum ad dominum papam simul cum Regino de Lombardia episcopo laborare, qui serio ad Imperatorem uenerat pro pace inter ipsum, et ecclesiam reformanda. Qui cum sine effectu redirent, consequenter ad papam redeunt, et tunc cum eis quidam frater Gualo mittitur de ordine predicatorum forma concordie acceptata; et ipse papa Urbem exiens, uenit aput Cryptam ferratam. Imperator uero de Capua iam uenerat ad Sanctum Germanum, ubi dictus fratrer Gualo in hora serotina allocutus est ipsum; et ad uerbum illius satisfacere ecclesie annuit Imperator, propter quod in signum letitie in Sancto Germano sunt per omnes ecclesias signa pulsata, et idem frater Gualo ad papam, quem aput Anagniam repperit, sub festinantia remeauit. Igitur die Martis nono stante Iulio in festo Sancti Apollinaris predicti Sabinensis episcopus et Sancte Sabine cardinalis in maiori ecclesia Sancti Germani, — presentibus patriarcha Aquilegensi, Salseburgensi archiepiscopo, Ratysponensi et Regino episcopis, Carinthie et Morauie ducibus, principibus Alamannie, tunc enim dux Austrie grauiter infirmabatur, astantibus quoque ibidem Regni prelatis, Panormitano, Regino et Barensi archiepiscopis, nec non Casinensi Casemarii et Sancti Uincentii abbatibus et prelatis aliis, qui causa metus de Regno secesserant, Raynaldo dicto duce Spoleti, et Thoma de Aquino Acerrarum comite, Henrico de Morra Magistro iustitiario, aliisque Regni iustitiariis, et baronibus, ac plebeis —, de satisfaciendo sancte Romane ecclesie pro hiis, quibus excommunicatus fuerat, recipiunt ab Imperatore publice iuramentum, tunc in anima sua, iurante pro eo Thoma de Aquino Acerrarum comite, et prelatis ac principibus Alamannie iurantibus cum eo subscripta capitula. Tunc Salseburgensis archiepiscopus ad Imperatoris excusationem longo tenuit sermone diem, cui dictus Sancte Sabine cardinalis luculenta non minus oratione respondit.
+*Priuilegium principum Alamannie.
+In nomine Domini, Amen. Nos Bertoldus Aquilegensis patriarca, et Eberhardus archiepiscopus Salseburgensis, Sigifridus episcopus Ratysponensis, Lympuldus Austrie ac Stirie, Bernhardus Carinthie, et Octo Morauie duces, Dei gratia principes imperii, per presens scriptum notum fieri uolumus uniuersis, quod inter sacrosanctam Romanam ecclesiam matrem nostram et dominam, et serenissimum dominum nostrum Fredericum Imperatorem semper augustum, Iherusalem et Sicilie regem, conuenit, quod de communi eorum uoluntate tractabitur de uia inuenienda, qualiter ad ipsum dominum Imperatorem cum honore ecclesie, Gaietana et Sancte Agathe ciuitates, et omnes cum bonis suis de Regno Sicilie quos in fide sua recepit ecclesia et in ecclesie deuotione perdurant, reuertantur. Ad quem tractatum datus est annus, nisi, antea uia ualeat inueniri, ad quam inueniendam dicta mater ecclesia curam et sollicitudinem adhibere promisit, nec ultra terminus, nisi de consensu partium prorogabitur. Set si, quod absit, infra ipsum terminum uia inueniri non possit, ex tunc per arbitros communiter eligendos procedetur in uia, ut dictum est, eligenda, quorum sint duo ex parte ecclesie, et duo ex parte Imperatoris. Qui si concordare non poterint, quintum eligent, et dicto maioris partis stabitur. Prestitit autem dominus Imperator iuramentum per Thomam de Aquino Acerrarum comitem de mandato suo in anima sua iurantem, quod interim predictas terras et homines non offendet nec permittet offendi a suis, et uiam, que inuenietur per communem tractatum sancte Romane ecclesie et eiusdem domini Imperatoris, uel per arbitros, ipse dominus Imperator obseruabit. Notum quoque facimus, quod dominus Imperator remittit omnem offensam Teutonicis Lombardis Tuscis et hominibus Sicilie generaliter, et Gallicis, qui contra eum Romane ecclesie adheserunt, ut dictum Acerrarum comitem fecit iurare, quod nullo unquam tempore predictos offendet nec permittet offendi pro eo, quod contra eum, orta discordia, Romane ecclesie assisterunt, set pacem eis et ecclesie obseruabit. Remittit etiam ipse dominus Imperator sententias constitutiones et banna, si qua per eum uel per alios lata uel edita sunt occasione huiusmodi contra eos. Promittit etiam quod terras ecclesie in ducatu et marchia, seu alio patrimonio ecclesie non inuadet nec deuastabit per se uel per alios, sicut in scriptis ab ipso domino Imperatore factis super predictis omnibus, et bullis aureis impressis et typariis sue maiestatis munitis plenarie continetur. Nos etiam nichilominus tactis sacrosanctis euangeliis, iurauimus procurare bona fide, quod predictus dominus Imperator predicta seruabit, et contra ea non ueniet. Quod si fieret, nisi infra tres menses in Regnum, infra quatuor in Italiam, infra quinque extra Italiam duxerit emendandum, potenter ac patenter ad requisitionem ecclesie assistemus ei contra eumdem dominum Imperatorem, donec satisfecerit. Quod si per dominum Imperatorem
+steterit, quod arbitros non elegerit, uel arbitros impediuerit ne procedant, nos ecclesie
+tenebimur, ut est scriptum. Si autem ecclesia arbitros dare noluerit, uel datos impediuerit ne
+procedant, nos ex tunc, quantum ad hunc articulum non tenebimur iuramento. Ad cuius rei memoriam presens scriptum fieri fecimus sigillis nostris communitum. Actum aput Sanctum
+Germanum anno Millesimo CCo XXXo mense Iulio xxiiio die mensis eiusdem, Indictione iiia.*
+Igitur eodem die predicti cardinales uice domini pape dederunt domino Imperatori sub debito prestiti iuramenti firmiter in mandatis, ut restituat quidquid occupatum est per ipsum uel alios ministros suos in marchia uel ducatu, seu in alio patrimonio ecclesie, et quicquid occupatum est per ipsum uel ministros uel baiulos suos de castris seu de possessionibus monasteriorum, et specialiter monasterii sancti Quirici de Introduco, ecclesiarum, Templariorum, Hospitalariorum, baronum et aliorum nobilium de Regno uel undecumque, necnon et ceterorum, qui in hoc negotio contra se Romane ecclesie adheserunt, et quod restituet Tarentinum archiepiscopum, omnes episcopos et prelatos, qui sunt exclusi, ad sedes et loca sua et ad omnia bona extantia. Item sub eodem iuramento mandarunt, ut de cetero nullus clericus in ciuili uel in criminali causa conueniatur sub iudice seculari, nisi super feudis ciuiliter conueniatur; et quod nullus talleas, uel collectas imponat ecclesiis, monasteriis, clericis et uiris ecclesiasticis, seu rebus eorum, et quod electiones postulationes et confirmationes ecclesiarum et monasteriorum libere fiant in Regno secundum statuta concilii generalis. Die Mercurii, octauo stante Iulii in uigilia sancti Iacobi rediens a domino papa ad Sanctum Germanum frater Gualo de auctoritate apostolica restitui iussit a cardinalibus in Sancto Germano et tota terra monasterii diuina officia, que per Albanensem episcopum fuerant interdicta; ubique etiam per Regnum mandatum est celebrari diuina, illis exclusis qui in Marchia fuerant cum Raynaldo duce Spoleti. Traiectum et Sugium cum comitatu Fundano comiti Roggerio de Aquila restituitur, Imperatore mandante. Landulfo Casinensi abbati monasterium libere restituitur et rocca Ianule, quam, sicut in pactum uenerat, custodiendam commisit fratri Leonardo sepe fato de domo Teutonicorum, qui eam seruandam commisit Raynerio Belegrimi de Sancto Helya, de quo tanquam de fideli Cesaris confidebat, recepto ab eo iuramento, ut fideliter illam custodiat, donec Imperator ipse sit ab excommunicationis uinculo absolutus. Tunc Teanensis Aliphanus Uenafranus episcopi et prelati alii de Regno exclusi, ad sedes proprias libere reuertuntur. Imperator ultimo die mensis Iulii de Sancto Germano exiens in hora uespertina, Aquinum se contulit. Ea die pestis quedam, que brucus dicitur, totam terram monasterii occupauit, que milia omnia et quidquid uiride rodendo uastauit. Lympuldus dux Austrie et Stirie die dominico in sesto sanctorum Nazarii et Celsi aput Sanctum Germanum naturali morte defecit; cuius ossa delata sunt more Teutonico in Teutoniam, et caro aput Casinum cum honorificentia tumulata. Mense Augusti die prima Imperator ad roccam Arcis se contulit. Qui tunc castrum Pontiscurui et Pedemontis et Castellum nouum restitui mandat abbati Casinensi a dominis Aquini, qui ea seruabant ad opus suum. Eodem mense littere in Sancto Germano uenerunt, quas quidam magister Iohannes de ciuitate Toleti omnibus per orbem christicolis uulgandas transmisit, quarum tenor talis est:
+*Epistula missa a magistro Iohanne Toletano.
+Anno a natiuitate Domini Millesimo CCo XXIXo usque ad annos UII mense Septembris sole existente in Libra et cauda draconis, ibidem erit ammirabilis res rerum mirabilium, et mutationis temporum significantia. In mense illo fiet terremotus mirabilis, et destruet multa loca per Saturnum et Martem manentes in signis aeris, et erit infirmitas et mortalitas ualida. Ostendet etiam eadem coniunctio uentum ualidum denigrantem aera et obscurum reddentem, et uenenis infectum et repletum; et in uento uoces terribiles corda hominum obstruentes, et a regionibus harenosis sablonem subleuans, ac supra ciuitates sitas proximas plagam deducens, et cooperiens eas, ita etiam quod eas suffocabit. Et primo destruet ciuitates orientales, et nominatim Thetam, Baldach, Capolym, Babiloniam, et omnes ciuitates harenosis locis sitas, uel proximas, ita quod nulla earum euadet quin harenis tota operiatur. Erit iterum eodem anno, prius quam planete conueniant in Libra, enclypsis solis, que totum corpus illius obscurabit, et hac operatione precedente, luna tota patietur enclypsin. Erit enclypsis solis ignei coloris et deformis, ostendens maximum futurum bellum cum effusione sanguinis prope fluuium in terra Orientis, et similiter in terra Occidentis, et erit dubietas et ignorantia inter Sarracenos, ita quod penitus synagogas, maumerias et secreta eorum relinquent. Uerumtamen notum sit omnibus qui enclypsim solis uidebitis, cum omnibus uestris a terra exeatis, et ut hec firmiora et certiora teneatis, antequam enclypsis solis et lune fiat, erit terre motus, mortalitas, fames ualida, prelia et carestia fere per totum orbem, et tunc quidam maximus Imperator morietur. Et mense Septembris post enclypsim solis et lune mare ultra solitum crescet, et omnes fere uenti flabunt, ita quod nulla nauis in mari euadet, arbores euellent, edificia subuertent uenti et terre motus. Unde si uultis euadere, in planis circumdatis montibus facite cooperturas trabium, et terram superponite, que sint longe a plagiis et montanis locis, et ubi non sint arbores prope quibus os cauerne possit operiri; et in eis introite cum familia uestra et rebus necessariis per XXX dies et plus habundanter uobis et familie uestre, et hec ad redemptionem animarum uestrarum ignorantibus denuntiate. In hiis enim nobiscum concordes sunt omnes astrologi et geomantici Toleti Hyspanie, Ethiopie et aliarum prouinciarum diuersarum gentium, christianorum, Sarracenorum et Hebreorum, et omnes philosophi hoc affirmant. Et hoc unum in ueritate scimus, quod rex Mathemelinus turrem facit cum fabrica eminentiorem omnibus fabricis et crossiorem et ampliorem, ad instar maximi montis, ita quod omnes sui habent expensas in ipsa fabrica. Et idem audimus de rege Siclo, que periculosa uidentur.* 
+Sabinensis episcopus et cardinalis sancte Sabine die Lune quinto intrantis Augusti recedentes de Sancto Germano, Ceperanum se conferunt; ad quos uadit ipse Imperator, et exterius castra metatus est, precepitque militibus suis ostentationem facere in equis et armis. Ipso mense Augusti in festo beati apostoli Bartholomei fulgur de celo ueniens, campanile Casinense percussit, et totam eius summitatem proiecit in terram, saluis tamen campanis, que erant in eo. Interea laborantibus hinc inde nuntiis ex parte pape et imperatoris, magistro domus Teutonicorum et principibus Alamannie supradictis, pax est inter ipsum papam, et Cesarem reformata, et quedam arces Regni tradite sunt seruande magistro domus Teutonicorum usque ad certum tempus pro maiori ecclesie firmitate; et tunc Imperator ipse in castris ante Ceperanum, in capella sancte Iuste die Mercurii in festo beati Augustini per Sabinensem est episcopum ab excommunicationis uinculo absolutus. Similiter et omnes sui. Et ultimo mensis Augusti uadit Anagniam locuturus cum papa. Interea suas per totum Regnum generaliter literas pro libertatibus monasteriorum ecclesiarum personarum ecclesiasticarum et rerum illarum dirigit in hac forma:
+*Epistola.
+EFredericus et cetera. comitibus, baronibus, iustitiariis, camerariis, et baiulis in Regno Sicilie
+constitutis, et cetera. Fidelitati uestre per presentium scripta mandantes precipimus firmiter, ut nullus uestrum monasteriis, ecclesiis, personis ecclesiasticis aut rebus eorum talleas uel collectas presumat imponere, saluis illis seruitiis ad que certe ecclesie uel persone tenentur nobis,
+specialiter obligate. Datum in castris ante Ceperanum xxiiii mensis Augusti Indictionis iiie.*
+Mittit etiam suos nuntios et litteras ad omnes ciuitates et castra de Marchia que sibi fidelitatem fecerant sub comminatione diffidationis, ut ad fidem redeant Romane ecclesie et mandatum eiusdem. Mense Septembris, prima die mensis eiusdem qui fuit dies Dominicus, Cesar inuitatus a papa, cum esset in castris in pede Anagnie, magnifice comitatus a cardinalibus et nobilioribus ciuitatis intrauit Anagniam, et eo die cum papa sedit in mensa et solus cum solo, magistro tamen Teutonicorum presente, in papali camera, consilio longo se tenuere diu; et die Lune sequenti cum gratia pape et cardinalium ad castra reuersus est. Tunc Iohanni de Poli concessit comitatum de Albe propter ciuitatem Fundanam, quam abstulit ei, et reddidit eam Roggerio de Aquila, cum toto Fundano comitatu. Tunc etiam abbas Sancti Uincentii et prelati, qui Imperatori adherentes excommunicati fuerant, ad preces Imperatoris a papa absoluti sunt. Imperator a papa discedens die Mercurii, applicuit die Iouis aput Sanctum Germanum, indeque discedens post prandium, sub celeritate se Capuam contulit exinde uersus Melphiam profecturus. Rex Thessalonicensis obiit Melphie. Prelati, et principes Alamannie in sua recedunt. Beluacensis episcopus, qui de Gallia uenerat in auxilium ecclesie, per papam dux Spoleti efficitur. Raynaldus dux Spoleti uadit Introducum, ubi aliquamdiu moram faciens, in Apuliam ad Imperatorem redit. Mense Nouembris Gregorius papa reuocatus a senatore redit ad Urbem. Eodem mense magister Guilliemus de Sancto Germano domini pape capellanus canonice electus in archipresbyterum Sancti Germani assumptus est. In Apulia Imperatoris iussu capiuntur Mattheus Marchafaber magister camerarius, iudex Philippus de Magdalone, iudex Guillelmus de Salerno, notarius Adam et notarius Iohannes. Tunc pro correctione et honestate uite clericorum generales idem papa per totum Regnum ad metropolitas et eorum suffraganeos litteras dirigit in hac forma:
+*Epistola.
+Gregorius et cetera. uenerabilibus in Christo fratribus archiepiscopis et episcopis per Regnum Sicilie constitutis et cetera. Si cauendum est uobis, ne sanguis subditorum de uestris manibus requiratur, clericorum culpas, que periculose sunt, propter officii dignitatem, non debetis relinquere incorrectas. Horum enim quanto est gradus altior, tanto grauior casus existit, et excessus ipsorum uehementer in exemplum extenditur dum in excusationem illorum dicitur: “Sufficit discipulo si sit sicut magister eius”, sicque per eas facientes delinquere populum, nomen Domini blasphematur, cum non soleant facere, qui sequuntur, nisi quod eos, qui precedunt, uiderint facientes. Licet autem corrigendi sint omnes clericorum excessus, et mores eorum et actus in melius reformandi, specialius est tamen in eis incontinentie uitium exprobrandum, cum non deceat per immundos sancta tractari, et fedatos libidine mense Domini ministrare. Unde Abimelech sacerdos Dauit legitur respondisse, se ad manus panes laycos non habere, set solummodo panem sanctum, quem mundis pueris, maxime a mulieribus, optulit manducandum. Ut igitur iudicium de domo Domini prodeat, presentium uobis auctoritate mandamus et in uirtute obedientie districte precipimus, quatinus usque ad tres menses clericorum uestrorum, tam incontinentie uitium, quam excessus alios corrigentes, presertim super cohabitatione mulierum eos diligenter et sollicite corrigere studeatis; taliter circa uos ipsos inuigilare curantes, quod commendatione magis quam correctione dignum in uobis ualeat inueniri:
+alioquin si qui uestrum, quod non credimus, precepti nostri fuerint contemptores, et tunc
+infra mensem responsuri, nobis de contemptu personaliter ad sedem apostolicam accedere non
+postponant, attentius precauentes, ne in commisso uobis negotio, que sunt uestra, non que Iesu Christi, queratis, si proprium uultis periculum euitare. Ceterum uos archiepiscopi contra prelatos uestre prouincie, et alios qui sunt infecti uitio symonie, cum tales Dominus facto flagello de resticulis de templo eiecisse legatur, ac eos qui ultramontanos sine commendaticiis litteris episcoporum suorum ausi sunt ad ordines promouere, ac eos qui dicuntur incontinentie uitio laborare, inquiratis sollicite ueritatem: et quod inueneritis, nobis infra predictum tempus rescribere procuretis, ut per uestram relationem instructi procedamus, prout uiderimus expedire.
+Datum Anagnie u. Kalendas Nouembris, pontificatus nostri anno iiiio.*
+Mense Decembris Imperator aput Precinam natale Domini celebrat. Mo CCo XXXIo . Mense Ianuarii suas Imperator litteras mittit ad Stephanum de Anglone Terre Laboris iustitiarium, ut diligenter inquirat de promissis imperiali curie factis, et si qua post transfretationem suam facta sunt concessionum priuilegia per Raynaldum ducem Spoleti, siue suo siue ipsius ducis sigillo signata, aliquibus personis, ea imperiali curie usque ad festum purificationis beate Uirginis precipiat presentari; alioquin ex tunc in antea nullam habeant firmitatem. Precipiat etiam omnibus Rauellensibus, ut uxores et familias suas usque ad festum pentecostes remittant Rauellum sub pena personarum et rerum. Inhibeat etiam omnibus illis, quibus licentia data fuit edificandi occasione orte discordie inter imperium et ecclesiam sub pena predicta, ne in terris aut castris suis edificare presumant. Item mandat generaliter uniuersis, qui de feudis seruire tenentur, tam prelatis quam ceteris aliis, ut ana decem feuda conferant, de quibus comes, uel baro, qui decem feudis preerit, et pluribus melior nec non ditior qui inter participes et possessores inuenietur, eligi debeat, et taxari et preparari se debeat in duobus equis, somerio uno et armis, ac ceteris proportionaliter, et habeat pro corredo unius anni uncias L. prefixo termino proximi passagii mensis Martii in portu Brundusii presentandus, ut ab inde secundum suam dispositionem debeat transfretare. Item ad inquirendum, si qui fuerint a talleis et collectis exempti, siue potentia, prece, pretio, amore, uel timore cuiusquam, mittit iudicem Roggerium de Asculo et I. comestabulum Corneti ut uniuersis et singulis predictorum collectam imponant. Mense Februarii Imperator uersus Tarentum properat, ubi disponit curiam regere generalem. Eodem mense nonnulli Paterenorum in Urbe inuenti sunt, quorum alii sunt igne cremati, cum inconuertibiles essent, alii, donec peniteant, sunt ad Casinensem ecclesiam et aput Cauas directi. Imperator pro capiendis Paterenis aput Neapolym mittit Reginum archiepiscopum, et Ryccardum de Principatu marescalcum suum, de quibus aliqui sunt inuenti et uinculis mancipati. Collecta ubique per Regnum iussu imperiali a iudicibus et tabellionibus demani exigitur. Rex quondam Iherosolimitanus de Francia rediens et de partibus ultramontanis uenit Perusium, ubi uenturum expectat dominum papam, cum quo loqui desiderat, quia non uult se conferre ad Urbem. Mense Aprilis magister domus Alamannorum de Alamannia ad Imperatorem redit. Eodem mense Romanorum exercitus super Uiterbium uadit. In ciuitate Constantinopolitana terremotus magni fuere, per quos ecclesiarum et domorum uastitas magna fuit. In Apulie finibus et aliis Regni partibus ad destruendam pestem brucorum innumeram generale a Cesare edictum exiit, ut singuli de singulis terris in quibus inualuerat pestis illa, summo mane ante solis ortum deberent capere quatuor tuminos de brucis ipsis, et assignare quatuor iuratis de terra qualibet ad comburendum sub pena unius uncie auri unicuique, si ad hoc negligens fuerit uel remissus; et hoc singulis terris precipi mandauit sub pena C. unciarum auri ad opus fisci imperialis. Mense Maii dictus Raynaldus dux Spoleti, cum non posset Imperatori sufficientem ponere rationem aut fideiussoriam cautionem prestare, aput Fogiam iussu Imperatoris captus est, et custodie traditus, ac bonorum omnium amissione mulctatus; quare Bertoldus frater ipsius ducis contra Imperatorem in Introduco se recepit. Eodem mense Romanorum exercitus super Uiterbium uadit, ab hiis de Monte Flascone iuratoria cautione recepta, ne subsidium aliquod illis de Uiterbio conferre deberent. Reginus Archiepiscopus ab Imperatore nuntius ad papam uadit, et ueniens ad Sanctum Germanum, inquisitionem facit fieri de infamibus et suspectis. Mense Iunii primo die circa meridiem, qui erat dies Dominicus, terre motus magnus factus est subito in Sancto Germano et per uicina loca, qui die ipso nonnulla ecclesiarum campanilia, ipsas etiam ecclesias, firmas turres et domos plurimas in ciuitatibus et castellis euertit, qui quod dictu et auditu mirabile est, terre fundamentis concussis limpidos aquarum fontes de Sancto Germano in fecis fetulente colorem mutauit, et talis color aquarum per duas ferme horas durauit, saxa disrupit, propter quod homines timentes uiuos a terra sorberi, in multa contritione et luctu penitentiam agentes, suas Domino pre timore mortis animas commendabant. Terre motus iste intonuit die illo et hora predicta, a Capua usque Romam, et terra mota est. Et tunc de Coliseo concussus lapis ingens euersus est; et quia durauit ultra mensem terre motus huiusmodi, interdum plus interdum minus, attoniti homines, dimissis laribus et locis propriis, ne domorum illos ruina contereret, ad agros exibant. Tunc iussu Landulfi Casinensis abbatis fit ad Casinense monasterium de singulis terris suis processio generalis discalciatis pedibus in fletu et planctu. Ea die qua terre motus ipse fuit, Gregorius papa Urbem exiens, uadit Reate; ad quem Barensis archiepiscopus et magister domus Alamannorum ex parte Imperatoris uadunt, et Mutinensis episcopus a papa ad Imperatorem nuntius destinatur. Rex quondam Iherosolymitanus aput Reate ad papam uadit, de cuius assensu, ut cum filio Imperatoris Constantinopolitani de filia sua contrahat et ipse sit curator imperii, donec in minori constitutus etate perueniat ad legitimam, mare aput Uenetias intrans uadit collecto exercitu Constantinopolim. Tunc Imperator domorum omnium Hospitalis et Templi possessiones, que in Regno sunt, et earum fructus iubet capi ad opus suum. Ryccardus de Principatu marescalcus domini Imperatoris, ipso Imperatore mandante, ut in Syriam transfretet, quos uult de Regno sibi asciuit in socios. Constitutiones noue, que augustales dicuntur, aput Melfiam, augusto mandante, conduntur. Mense Iulii inquisitiones fiunt in Sancto Germano et per totam terram Sancti Benedicti per Robbertum de Basso iussu Magistri iustitiarii de compangiis, falsariis, aleatoribus, tabernariis, homicidis, uitam sumptuosam ducentibus, prohibita arma portantibus, et de uiolentiis mulierum. Exercitus imperialis Introducum, in quo Bertoldus se contra Imperatorem receperat, obsidet et diuastat. Gregorius papa requisitiones solidorum a militibus et seruientibus Campanie fieri mandat, qui eos in fraudem retinuerunt tempore orte discordie inter ecclesiam, et imperium. Beluacensis episcopus, cui ducatus Spoleti ab ecclesia est commissus, congregato exercitu, super Spoletum uadit, illam in exterioribus deuastat, nec per hoc Spoletanos ad suam habere potuit uoluntatem; et sic inde discedens supra Mirandam uadit, ubi monete et bulle papalis esse falsarii dicebantur. Exercitus imperialis ab Introduco discedit. Reatini iussu pape super Mirandam uadunt. Barensis archiepiscopus et magister domus Alamannorum ex parte Imperatoris uadunt, et Mutinensis episcopus a papa ad Imperatorem nuntius destinatur. Rex quondam Iherosolymitanus aput Reate ad papam uadit, de cuius assensu, ut cum filio Imperatoris Constantinopolitani de filia sua contrahat et ipse sit curator imperii, donec in minori constitutus etate perueniat ad legitimam, mare aput Uenetias intrans uadit collecto exercitu Constantinopolim. Tunc Imperator domorum omnium Hospitalis et Templi possessiones, que in Regno sunt, et earum fructus iubet capi ad opus suum. Ryccardus de Principatu marescalcus domini Imperatoris, ipso Imperatore mandante, ut in Syriam transfretet, quos uult de Regno sibi asciuit in socios. Constitutiones noue, que augustales dicuntur, aput Melfiam, augusto mandante, conduntur. Mense Iulii inquisitiones fiunt in Sancto Germano et per totam terram Sancti Benedicti per Robbertum de Basso iussu Magistri iustitiarii de compangiis, falsariis, aleatoribus, tabernariis, homicidis, uitam sumptuosam ducentibus, prohibita arma portantibus, et de uiolentiis mulierum. Exercitus imperialis Introducum, in quo Bertoldus se contra Imperatorem receperat, obsidet et diuastat. Gregorius papa requisitiones solidorum a militibus et seruientibus Campanie fieri mandat, qui eos in fraudem retinuerunt tempore orte discordie inter ecclesiam, et imperium. Beluacensis episcopus, cui ducatus Spoleti ab ecclesia est commissus, congregato exercitu, super Spoletum uadit, illam in exterioribus deuastat, nec per hoc Spoletanos ad suam habere potuit uoluntatem; et sic inde discedens supra Mirandam uadit, ubi monete et bulle papalis esse falsarii dicebantur. Exercitus imperialis ab Introduco discedit. Reatini iussu pape super Mirandam uadunt. Mense Augusti de mandato imperiali per totum Regnum seta cruda emi prohibetur, similiter sal, ferrum, et es emi non nisi a doana imperiali mandantur. Serra super Celanum firmata iussu imperiali diruitur. Eodem mense magister domus Alamannorum in Lombardiam uadit. Constitutiones imperiales Melfie publicantur. Mense Septembris aput Sanctum Germanum, sicut per totum Regnum, pondera et mensure mutantur, ponuntur rotuli, et tumini. Tinctorias omnes de Regno ad opus fisci imperialis recipi precepit Imperator, et super hoc suas mittit litteras generales. Quas cum Iudei pro iudeca Sancti Germani recipienda detulerint, ipsam Reginus archiepiscopus capi prohibuit, mandans ipsis Iudeis, ut ipsam in pacem dimittant monasterio Casinensi. Mense Octobris Marinus Carazulus miles Neapolitanus cum filio Annei de Riuo Matricio uenientes ad Sanctum Germanum cum litteris imperialibus et mandato pro reparatione castrorum imperialium, requirebant Casinensem abbatem ex parte Cesaris, ut homines terre monasterii mittere deberet ad muniendum Atinum, castrum Celii, roccam Bantre, et roccam Guillelmi. Mense Nouembris Romani, comperto quod Imperator in eorum odium Uiterbium receperat, et ad ipsius ciuitatis auxilium miserat quemdam Raynaldum de Aquauiua capitaneum, et de gente sua cum eo pro tuenda re publica magnam pecunie quantitatem ecclesiis Urbis in odium pape imponunt. Mense Decembris Imperator aput Rauennam natale Domini magnifice celebrat et eo die licentiam dedit omnibus de Regno, qui secum iuerant, in propria reuertendi. Nummi aurei, qui Augustales uocantur, de mandato Imperatoris in utraque sycla Brundusii et Messane cuduntur. Mo CCo XXXo IIo . Mense Ianuarii Prenestinus episcopus et dominus Oddo cardinalis ex parte pape legati ad Imperatorem uadunt; et eo mense Thomas de Aquino, qui cum Imperatore iuerat, ipso Imperatore mandante, redit in Regnum, Regni capitaneus institutus. Qui ad Sanctum Germanum ueniens, Taffurum quemdam ciuem Capue in rocca Ianule, quam usque tunc Ryccardus de Guerra per fratrem Leonardum de domo Teutonicorum seruauerat, et posuit castellanum. Henricus de Morra magister Iustitiarius ad Sanctum Germanum ueniens, inquisitiones dudum ibidem factas iussu imperiali per Robbertum de Busso, baronem de comitatu Molisii, aperiri iussit et publicari, unicuique infamatorum exhibens libellum sue infamie et nomina infamantium illos; quod causa fuit magne discordie inter ipsos, et odii magni fomitem ministrauit. Tunc de mandato ipsius Acerrarum comitis sex electi sunt in Sancto Germano, qui iurauerunt dare Philippo de Citro comestabili Capue fidele consilium et auxilium, qualiter munitio terre Sancti Germani celeriter compleatur. Qui habito consilio prouiderunt munitionem ipsam per homines Sancti Germani, et alterius terre monasterii in partes debere distribui; sicque factum est, et pars operis quibuslibet assignata. Tunc etiam mandato dicti comitis et Magistri iustitiarii, baiuli imperiales, qui Cauarrecti uocantur, per dominum Hectorem de Monte Fusculo, tunc Terre Laboris iustitiarium, de Sancto Germano et tota terra monasterii amouentur. Mense Februarii in Sancto Germano Constitutiones imperiales, que Augustales uocantur, publicate sunt, quarum initium est:
+*Post mundi machinam prouidentia diuina firmatam
+; de quibus has inter alia elegi huic operi inserendas: Fredericus augustus de fide mercatorum.
+Magistros mechanicarum artium, quorum operis et operibus homines carere non possunt,
+legaliter et fideliter sua opera exercere debere iubemus. Aurifices scilicet qui in auro et argento
+laborant, sellarios, scutarios frenarios atque lormerios, caldararios, fabros, qui eris et ferri
+quecumque opera faciunt. Balistas etiam facientes ac arcus et generaliter omnes artifices, cum fide et studio, prout unusquisque artificium melius nouerit, uolumus operari. Specialiter autem scutariis et sellariis iniungimus, ut emptores certiorare fideliter debeant, utrum argento uel stanno superposito sint picture, et quod sellas et scuta munire debeant necessariis guarnimentis. Boccerios autem et piscium uenditores, qui uite hominum necessaria sumministrant, et ex quorum fraudibus posset non tantummodo rebus set et personis etiam maximum dampnum inferri in eorum mercibus et mercationibus, uolumus esse fideles, uidelicet ut scrofas pro porcis, uel carnes morticinas, uel ab uno die in alium reseruatas, si hec emptoribus non predixerint, seu qualitercumque corruptas uel infectas, in dampnum et deceptionem emptorum uendere non presumant. Uenditores etiam piscium in corruptis piscibus non uendendis aut ab uno die in alium reseruatis, sine predictione similiter fidem precipimus obseruari; et ut predicti omnes et singuli superius nominati, rerum uitium uendendarum ex fide predicant; et ut cibos pridie preparatos et in die altera calefactos, similiter sine predictione non uendant. Uenditores etiam candelarum eas fideliter faciant, nec in eis in emptorum dispendium aliquid cere ammisceant, nec in eis nisi bombicinum papirum apponant, uel si aliter fecerint exinde emptores cohercere curabunt. Tabernariis autem et uenditoribus uini quibuslibet prohibemus ne uendere presumant uinum lymphatum pro puro. Nullus in Regno nostro laboret aurum, quod per libram de puro teneat minus quam octo uncias; similiter et argentum quod minus xi unciarum puri argenti, per libram tenere noscatur. Quod optinet, siue uenale opus huiusmodi aurifices pro se faciant, siue ab alio recepta materia opus fingant, ut anulos, fibulas, parapsydes uel cuppas aureas siue argenteas, in quibus aliquid ultra predictam quantitatem et formam a predictis dominis ammisceri petatur. Et ut omnis artificibus ipsis committendarum fraudium uia et materia precludatur per loca quelibet duos eligi uolumus fide dignos, per terre baiulos ordinandos, quibus imminentibus predicta omnia in statu conseruari debeant et debite execuctioni contradi, ac per eos artificum fraudes nostre curie nuntientur; quorum officialium nomina per litteras sub sigillo, et subscriptionibus eligentium eos, et eorum, qui in hiis consilium dederint, eligendis, ad nos uel locorum dominos uolumus destinari, ut ex approbatione nostra et aliorum quorum intererit retineantur ydonei, et non ydonei refutentur, in eorum locum qui minus ydonei fuerint in subscripta forma ydoneis subrogandis. Quos officiales, ut officium sibi creditum fideliter et diligenter exerceant, tactis sacrosanctis euangeliis sacramenti religione uolumus obligari. Electorum etiam nomina predictorum in quaternionibus nostre curie uolumus contineri, ut de eis dubitatio in posterum oriri non possit. Statuimus etiam constitutione presenti, ut baiuli nostri, qui pro tempore fuerint, operariorum operas, et uindemmiatorum messorum et similium, sub certa mercede constituant, cuius constitutionis metam transgredi operariis non licebit; quam si transgressi fuerint, et acceptam mercedem ammittant, et quadruplum Curie nostre soluent. Et ut fraudes artificum singulorum pena non careant, si contra prohibitionem et ordinationem nostram in eorum artificiis inuenti fuerint dolose uersari, prima uice deprehensus in dolo falsa opera faciens, uel cibaria prohibita seu corrupta, uel uinum lymphatum pro puro uendendo, libram auri purissimi fisco nostro componat; quam si propter inopiam dare non poterit, fustigetur. Iterato deprehensus
+in simili, manum perdat; tertio deprehensus talia perpetrare, in furcis mortis periculum
+subeat, quod iusto iudicio meruit illicita committendo, et non corrigendo commissa. Eadem pena
+prefectis officialibus imminente, si prece uel pretio, aut amore seu timore corrupti, delinquentium mercatorum uel artificum Magne Curie nostre uel regionum iustitiariis commissa neglexerint nuntiare. Idem Augustus. Mercatores quoslibet Regni nostri, sub eisdem ponderibus et mensuris magnis uel minimis, et sub eisdem cannis, quas ipsis Curia nostra dederit, uendere uolemus merces suas; ita tamen, ut ex mensuris maioribus in iure, quod ex eis Curie nostre uel cuilibet loci domino debebatur, nullum collatoribus dampnum uel preiudicium afferatur, et pro portione prioris minoris mensure diligenter attenta, non plus soluatur, nisi quantum primitus soluebatur. Illud etiam presenti constitutioni nostre coniungimus, ut uendentes pannos in posterum ipsos ultra non abstrahant, nisi quantum et quatenus canna protenditur, set sine abstractionis aliqua uiolentia, sicut melius cum emptore conuenire poterunt, nulla alia fraude uel machinatione adhibita, pannos ipsos uendere procurabunt. Idem Augustus. Ad legitima pondera et mensuras merces quaslibet uendere uolumus uenditores. Quicumque autem falsitatem et fraudem aliam in mensuris atque ponderibus uel cannis inuentus fuerit commisisse, aut qui pannos abstraxerit, unam libram auri purissimi fisco nostro componat; quam si dare non poterit, condempnatus cum pondere seu mensura ad collum eius appensis in sui penam aliorumque exemplum per terram, in qua fraudem commisit, pubblice fustigetur, manu ei si secundo deprehensus fuerit amputanda; et si tertio iterauit perpetrata, ipsum suspendi iubemus. Idem Augustus. Penam contra mercatores corruptas merces uendentes et uetitas, seu ad falsas mensuras et cannas et pondera distrahentes nostris constitutionibus prestitutas in peregrinis deceptis ab eis uolumus duplicari; defensionem etenim et scientiam nostram succedere uolumus loco imbecillitatis et ignorantie predictorum. De medicis et medicinis: Utilitati speciali prospicimus cum communi saluti fidelium prouidemus. Attendentes igitur graue dispendium et irreparabile dampnum, quod posset contingere ex imperitia medicorum, iubemus in posterum nullum medici titulum pretendentem audere praticari aliter uel mederi nisi Salerni primo in conuentu publico Magistrorum iudicio comprobatus de fide et sufficienti scientia cum testimonialibus eorum litteris tam Magistrorum quam ordinatorum nostrorum, ad presentiam nostram uel alterius qui nobis a Regno absentibus in Regno remanserit uice nostra, ordinatus accedens, a nobis uel ab eo medendi licentiam consequatur, pena bonorum suorum et annalis carceris imminente hiis, qui contra nostre serenitatis edictum ausi fuerint in posterum praticari. In terra qualibet Regni nostre dicioni subiecta duos circumspectos et fide dignos uolumus ordinari, et corporali ab eis prestito sacramento teneri, quorum nomina ad Curiam nostram mittentur, sub quorum testificatione electuaria sciroppi et medicine legaliter fiant, et sic facta uendantur; Salerni maxime per Magistros in phisica hec uolumus approbari. Presenti etiam lege statuimus, ut nullus in medicina uel in cyrurgia nisi aput Salernum regat in Regno, nec Magistri nomen assumat, nisi diligenter examinatus in presentia fidelium et Magistrorum artis
+eiusdem. Conficientes etiam medicinas, sacramento corporaliter prestito uolumus obligari, ut
+ipsas iuxta artis et hominum qualitates in presentia iuratorum conficiant; qui si contrauenerint,
+bonorum suorum mobilium sententia condempnentur. Ordinati uero, quorum fidei sunt predicta commissa, si fraudem in credito ipsis officio commisisse probentur, ultimo supplicio feriendos censemus. De aleatoribus: Mores dissolute uiuentium imposite pene formidine ad frugem melioris uite reducere cupientes, statuimus, eos qui ad datios ex quadam consuetudine ludunt, et in ludo ipso continue conuersantur, ut nulli alii uacent officio de quo uiuant, tabernarios etiam qui tabernas uelut natales lares et proprios elegerunt, eos etiam qui aleas et datios tenent ut ea predictis ludentibus commodent, uolumus inter infames haberi, ita ut nec ad testimonium nec ad officium aliquod publicum admittantur. Iudices etiam et aduocatos et notarios publicos, qui huiusmodi uilem et sordidam uitam ducunt, infamia predicta notatos a susceptis etiam iam officiis in perpetuum amoueri. Postremo etiam milites, quos saltem equestris dignitatis decus deberet a talibus cohercere, si fame sue prodigi et pudoris ignari ad uilitatem huiusmodi deduxerint uitam suam, in perpetuum a testimonio summouemus, ab eis etiam iudicia, que uiris militaribus sunt concessa, in perpetuum abdicantes. De dampnis: Animalia in uineis et possessionibus cuiuslibet dampnum facientia intercepta locorum baiulis seu dominis, ut per eos illati dampni restauratio subsequatur, sufficiat assignari; constitutione regia, que ipsa regionum iustitiariis assignari mandabat, in hac parte remota, cum dispendium esset forte non modicum prouinciam circuire, nec iustitiarii de talibus, etiam prout predecessorum nostrorum et nostris constitutionibus est expressum, intromittere se deberent. Idem Augustus. Constitutiones presenti in posterum ualitura sancimus, ut amodo ad militarem honorem nullus accedat qui non sit de genere militari sine nostre celsitudinis licentia speciali; militibus, qui hactenus post prohibitionem diue memorie regis Rogerii aui nostri dignitatem fuerunt militarem adepti, ex serenitatis nostre gratia suam retinentibus dignitatem, dummodo uiuant militariter ut est dictum. Presenti etiam edicto illud adiungimus, ut iudex uel notarius publicus aliquis qui uilis conditionis sit, uillanus aut angararius forsitan, itemque filii clericorum spurii, uel modo quolibet naturales, in posterum creari non possunt, nec nullatenus promoueri. Idem: Instrumentorum robur et sollempnitatem augentes, ut de ipsorum fide nulla in posterum dubitatio possit oriri, statuimus, si quantitas que in contractu deducitur infra libram auri subsistat de mobilibus et immobilibus rebus, aut quibuslibet causis, in instrumento duo testes bone et probate opinionis subscribant preter iudicem et notarium; si uero libram auri excedat tres testes probate fidei preter iudicem et notarium, ut est dictum, in eodem instrumento subscribant; qui debent, ut dictum est, esse omni exceptione maiores, et scientes litteras in locis in quibus litterati poterunt inueniri. Alioquin alii etiam assumantur. Contra predictam autem formam instrumenta confecta in posterum nullam habeant firmitatem. Illa tenaciter obseruando, ut in aliquo locorum nostri demanii clerici cuiuscumque ordinis, iudices et notarii
+nullatenus assumantur.
+Mense Martii Imperator a Rauenna in Aquilegiam per mare uadit, ubi filium suum Henricum Alamannie regem uenturum expectat. Munitio terre Sancti Germani ut citius fiat per dominum Philippum de Citro cum consilio iuratorum terre eiusdem per homines terre monasterii distribuitur. Inquisitiones ab archiepiscopis fiunt de suffraganeis episcopis, papa mandante, et ab episcopis de clericis suis, si caste uiuunt et continenter, et ut cessent prorsus a cohabitatione mulierum. Domus quedam in Coraria et Ualle redimuntur, ut non diruantur, prout statuerat Imperator, et date sunt Philippo de Citro uncie auri CC, de quibus partem misit pro solidis obsidentium Introducum, et partem reliquam Curie imperiali persoluit. Soldanus Damasci pretiosa mittit exenia Imperatori per quosdam nuntios suos in Apuliam uenientes. Mense Aprilis Thomas Acerrarum comes aput Sanctum Uitum de Melfa baronum et militum exercitum congregat, quos Introducum mittit contra Bertoldum fratrem Raynaldi dicti ducis Spoleti, qui se in eo contra Imperatorem receperat. Romani super Uiterbium uadunt. Gregorius papa de Reate aput Interampnes uadit, et inde uadit Spoletum; qui generales ad Regni prelatos litteras dirigit, ne quis eorum officialibus Imperatoris, occasione defendendi patrimonium ecclesie ipsos grauare uolentibus, respondeant, et intendant. Landus Reginus archiepiscopus in Messanensem eligitur. Iohannes de Baruch ciuitatem Acconitanam recipit in odium Imperatoris. Mense Madii Romani de Uiterbio ad Urbem redeunt. Imperator ab Aquilegia per mare redit in Apuliam, seque aput Melfiam contulit; ad quem mox Magister iustitiarius et dictus Acerrarum comes accedunt. Ad papam nuntius, ex parte Imperatoris magister Petrus de Sancto Germano dirigitur. Eodem mense Iohannes Baruch cum marescalco Imperatoris congrediens in partibus Sirie, ipsum deuicit in campo et multos cepit ex suis. Aput Spoletum Gregorius papa quemdam fratrem Antonium de ordine fratrum Minorum canonizauit, et sanctorum catalogo mandauit ascribi. Mense Iunii quidam Thomas de Pando ciuis Scalensis nouam monetam auri, que Augustalis dicitur, ad Sanctum Germanum detulit distribuendam per totam abbatiam et per Sanctum Germanum, ut ipsa moneta utantur homines in emptionibus et uenditionibus suis, iuxta ualorem ei ab imperiali prouidentia constitutum, ut quilibet nummus aureus recipiatur et expendatur pro quarta uncie, sub pena personarum et rerum in imperialibus litteris, quas idem Thomas detulit, annotata. Figura Augustalis erat habens ab uno latere caput hominis cum media facie, et ab alio aquilam. Uiterbienses castrum quoddam, quod Uetorclanum dicitur, quod Romani tenebant, proditorie occupant et euertunt, quibusdam qui euaserant de castro ipso conferentibus se ad Urbem, aliis Uiterbium secedentibus. Mense Iulii Gregorius papa redit Reate. Romani in odium pape ueniunt usque ad Montem Fortinum intrare Campaniam disponentes; ad quos tres ex parte pape uenientes cardinales, facta cum eis compositione per interuentum pecunie, Romam reuersi sunt. Roggerius de Aquila Fundanus comes obiit, qui habitum suscipiens monachalem, apud Fossam nouam sepeliri elegit. Terram ipsius, uidelicet Fundos, Traiectum et Sugium, recipi ad opus suum precipit Imperator per Hectorem de Monte Fusculo iustitiarium et per Philippum de Citro. Gyffridus filius comitis ipsius ad papam se contulit, turre Ytri se tenente pro ipso, que tandem studio Philippi de Citro ad opus Imperatoris recepta est. Imperator pro succursu ciuitatis Acconitane, quam Iohannes de Baruch occupatam tenebat, parte ciuitatis se pro Imperatore tenente, exercitum congregat militum et baronum. Mense Augusti Gregorius papa in Campaniam redit, et aput Anagniam festum celebrat assumptionis beate Uirginis. Imperator congregatum Brundusii exercitum reuocat, et ipso mandante quilibet sunt in sua reuersi. In Sicilia aput Messanam contra Imperatorem seditio orta est occasione Ryccardi de Montenigro per Imperatorem iustitiarii in Sicilia constituti, quem ciues dicebant contra eorum facere libertatem. Decretales corriguntur a Gregorio papa, resecando superflua, et utilia retinendo. Bartholomeus de Sancto Germano domini pape capellanus, papa mandante, Gaietam uadit pro compositione inter Imperatorem et Gaietanos facienda, ut redeant ad fidelitatem ipsius, quod cum facere non posset, aput Sanctum Herasmum secessit, et ibi usque ad mandatum domini pape elegit facere stationem. Mense Septembris Imperator a Melfia uenit Fogiam, et generales per totum Regnum litteras dirigit, ut de qualibet ciuitate uel castro duo de melioribus accedant ad ipsum pro utilitate Regni et commodo generali, ad quem pro terra Sancti Germani iuit Roffridus de Monte miles. Fodrum de Regno iussu Imperatoris aput Anagniam mittitur ad dominum papam. Mense Octobris in Sancto Germano huiusmodi sunt imperiales Ascisie publicate.
+Ciues in terris eorum pro mercibus suis quas intromittent uel extrahent nichil soluent,
+nisi quod olim soluebant. De pomis, castaneis, nucibus, auellanis, et aliis fructibus in iure Curie seruabitur forma antiqua. Ius coriorum pro conzatura dimittitur in forma antiqua. Factum canapis omnino remittitur. Uendentibus uinum, siue ad minutum siue ad crossum, nichil requiritur, set in eis seruabitur forma antiqua. Statera erit in fundicis, et nichil recipietur pro ea, nec amplius pro cantaro quam grana iiiii. Pro herbatico animalium, uenditione equorum et aliorum animalium similiter seruabitur forma antiqua. A piscatoribus nichil requiritur, nisi secundum formam antiquam. Pro iure mensurarum uictualii tam in sauma quam in tuminis seruabitur forma antiqua. De iure casatici remissa sunt grana iii pro uncia, ita quod mercatoribus qui erunt pro eis, prouidebitur a custodibus fundaci in lectis, luminaribus palea et lignis. De iure bucceriorum pro boue, uel uacca remittuntur grana iii, pro porco grana iii, pro ariete grana ii, pro agno grana ii. De tunninis, et sardellis seruabitur forma antiqua. De iure lini idem, de iure cannarum idem, de lana Syrie idem, de bambace similiter,
+et de arcu coctonis idem.*
+Eodem mense Egidius Uerracclus domini pape subdiaconus et capellanus pro facto Gaiete a papa ad Imperatorem nuntius in Apuliam uadit. Mense Nouembris de communitatibus Lombardie pro compositione cum Imperatore facienda legati apud Anagniam ueniunt ad dominum papam. Mense Decembris pro facto Lombardorum, Henricus de Morra Magister iustitiarius ab Imperatore ad papam nuntius mittitur, cum quo uadunt magister Petrus de Uinea, magister Petrus de Sancto Germano, et magister Benedictus de Sernia, ut cum Magistro iustitiario coram papa pro parte Imperatoris ius ipsius ostenderent. Mo CCo XXXIIIo . Mense Ianuarii Henricus de Morra Magister iustitiarius a papa ad Imperatorem in Apuliam redit, quem subsecuti sunt Landus Messanensis archiepiscopus cum Regino episcopo nuntii ad Imperatorem a papa directi. Imperator omnibus generaliter prelatis, comitibus, baronibus, militibus tam feudatis quam non feudatis mandat, ut ad se cum toto seruitio quod facere tenentur aput Policorum, in futuris kalendis Februarii accedere sint parati. Tunc iussu Imperatoris Lucerium ciuitas Sarracenorum firmatur. Troie menia diruuntur. Imperator mense Februarii se de Apulia in Calabriam confert. Magister Iohannes de Sancto Germano, Guillelmo eiusdem ecclesie archipresbytero sponte cedente, in archipresbyterum Sancti Germani assumitur. Castella in Trano, Baro, Neapoly et Brundusio iussu Imperatoris firmantur. Mense Martii senator cum nonnullis de maioribus Urbis ad papam aput Anagniam uadit, quorum inductus precibus, cum quibusdam ex cardinalibus ad Urbem redit, ubi cum honore maximo Romanorum receptus est, et pars reliqua cardinalium aput Anagniam remansit. Magister Thomas Cardinalis de mandato pape cum .... aput Uiterbium uadit pro compositione inter Romanos et Uiterbienses facienda. Mense Aprilis die Lune XXUo mensis eiusdem circa meridiem in festo scilicet beati Marci euangeliste, aeris serenitate mutata, que multa erat, tanta subito tempestas inhorruit et inundacio facta est pluuiarum de supernis ueniens montibus, ammixta grandinibus, ad Sanctum Germanum, quod domos nonnullas in ualle repleuit alluuio et domorum utensilia, oleum, et uictualia multa secum fluendo deduxit. Saxa etiam de montibus tam grandia mouit, quod ea trahere multa bouum paria non ualerent. Raynaldus dictus Spoleti dux mandato Imperatoris ducitur aput Introducum sub custodia ab Henrico de Morra Magistro iustitiario, ut idem dux castrum ipsum reddi faciat Imperatori a Bertoldo fratre suo qui illud tenebat; quod facere idem Bertoldus ad interuentum Messanensis archiepiscopi repromisit. Pax inter Romanos, et Uiterbienses reformata est. Imperator Messanam intrat, et de quodam Martino Mallone, qui caput fuerat mote seditionis in populo, et eius complicibus sumpsit debitam ultionem, de quibus quosdam suspendio et quosdam incendio condempnauit. Mense Madii pro seruitio militum LX et seruientibus ducentis, in quibus ab abbate Casinensi sibi seruiri debere Imperator dicebat, collecte sunt de terra monasterii uncie CCCCte . Florentinates super Senas uadunt post prohibitionem pape, propter quod eorum ciuitas sub interdicto posita est, et ipsi excommunicationis sunt uinculo innodati. Mense Iunii de quodam sancto Uirgilio miracula multa in scriptis redacta de Alamannia missa sunt ad dominum papam. Eodem mense quidam frater I. uili contectus tegmine, tamquam de ordine fratrum Minorum, ad Sanctum Germanum ueniens, cum cornu quodam conuocabat populum, et alta uoce cantabat tertio Alleluia, et omnes respondebant: Alleluia; et ipse consequenter dicebat:
+*Benedictu
+laudatu et glorificatu lu Patre; Benedictu laudatu et glorificatu lu Fillu; Benedictu laudatu
+et glorificatu lu Spiritu Sanctu, Alleluia. Gloriosa Donna.*
+Hoc idem alta uoce respondentibus pueris, qui erant presentes. Imperator castrum quoddam in Sicilia quod Centurbium dicitur, sibi rebelle ui cepit et destruxit, et incolas ad loca compulit alia demigrare. Mense Iulii Bertoldus Introducum Magistro iustitiario resignauit, et ipse cum duce fratre suo assecuratus abiit extra Regnum, quo uoluit. Ciuitas Gaiete ad mandatum redit Imperatoris, et iuramentum fidelitatis sibi prestat et Conrado filio eius. Ad quam Hector de Monte Fusculo iustitiarius Terre Laboris accedens iussu Imperatoris doanam instituit in ea, et consulatu priuauit eandem. Imperator de Sicilia suas ad eundem iustitiarium et alios iustitiarios Regni litteras dirigit super molestiis et iniuriis prelatorum, ut ipsi statuto die et loco prelatos ad se conuocent regionum, audiant eorum clamores, et que iuste poterunt expedire, expediant, reliqua uero per suos nuntios sibi significent fideliter et distincte, ut de ipsorum correctionibus prouide ipse disponat. Item alias ad Casertanum episcopum litteras mittit pro inquisitione facienda heretice prauitatis, ut tam paterenos quam eorum fautores quos inuenerit huius criminis reos, sub suo et iustitiarii Terre Laboris testimonio sibi debeat intimare. Gregorius papa Urbem exiens, uenit Anagniam. Mense Augusti ad mandatum Hectoris de Monte Fusculo iustitiarii Terre Laboris aput Teanum prelati isti conueniunt in die ab eodem iustitiario constituto, scilicet Casertanus, Caluensis, Calinensis, Uenafranus, Aliphanus et Nolanus; set nullus eorum se molestiam uel iniuriam passum fuisse ab aliquo officialium conquestus est. Eodem mense mandatum de diruendo burgo Capue ad Magistrum iustitiarium a Cesare emanauit. Hector de Monte Fusculo per Imperatorem a iustitiariatu amouetur et Stephanus de Anglone substituitur illi. Iudex Petrus de Telesia inquisitionem facit in abbatia de hominibus demanii imperialis, quorum parentes, et aui de terris demanii originem duxerant, et eorum nomina redegit in scriptis, ut de illis, quod sibi beneplacitum fuerit, faciat Imperator. Mense Septembris Thomas de Aquino Acerrarum comes mandato Imperatoris in Lombardiam uadit ad ciuitatem Cremone, que fauet Imperatori. Mense Octobris cardinales qui se Reate contulerant, reuocati a papa ad Urbem redeunt. Mense Nouembris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem. Imperator diem natalis sui per totum Regnum suum mandat in festo beati protomartyris Stephani magnifice celebrandum; qui mense Decembris fuit ab hominibus Sancti Germani ad ipsius Imperatoris honorem magnifice celebratus, ita quod pauperes ultra quingentos manducauerunt, et saturati sunt nimis pane, uino et carnibus in platea publica. Imperator aput Syracusiam statuit in Curia generali, ut nulli amodo liceat de filiis et filiabus Regni matrimonia cum extersis et aduentitiis, qui uel que non sint de Regno, absque ipsius speciali requisitione mandato seu consensu Curie sue contrahere, uidelicet ut nec alique de Regno nubere alienigenis audeant, nec aliqui alienigenarum filias ducere in uxores, pena apposita omnium rerum suarum. Millesimo CCo XXXIIIIo mense Ianuarii, aput Messanam ipse Imperator regens Curiam generalem, statuit in septem Regni partibus per annum generales nundinas celebrandas, mandans ut in singulis prouinciis in quibus erunt nundine constitute, quamdiu nundine ipse durauerint, nullus mercator uel ministerialis alibi cum mercibus et rebus uenalibus quam in loco nundinarum inueniri presumat. Prime nundine erunt aput Sulmonam, et durabunt a festo Sancti Georgii usque ad festum inuentionis Sancti Archangeli. Secunde erunt Capue, et durabunt a XXII. Madii usque ad octauam Iunii. Tertie erunt Lucerii, et durabunt a festo beati Iohannis Baptiste usque ad octo dies. Quarte erunt aput Barum, et durabunt a festo Magdalene usque ad festum sancti Laurentii. Quinte erunt Tarenti, et durabunt a festo sancti Bartholomei usque ad festum natiuitatis beate Uirginis. Sexte erunt Cusentie, et durabunt a festo beati Matthei usque ad festum beati Dyonisii. Septime erunt Regii, et durabunt a festo sancti Luce usque ad festum omnium sanctorum in kalendis Nouembris. Statuit etiam ipse Imperator aput Messanam bis in anno in certis Regni prouinciis generales Curias celebrandas, in quibus licebit quibuslibet contra Magistrum iustitiarium iustitiarios et quamcumque aliam personam suam querimoniam instituere, ut omnes suam iustitiam assequantur; et ibi erit pro parte Imperatoris nuntius specialis, qui omnium querelas in scriptis rediget, et eas imperiali Curie presentabit sub suo et quatuor bonorum uirorum ecclesiasticorum sigillis signatas. Clamores tamen contra eos factos, qui officiales non sunt, decident iustitiarii regionum. Hiis Curiis, bis in anno, ut dictum est celebrandis, intererunt quatuor de qualibet magna ciuitate, de melioribus terre, bone fidei et bone opinionis, et qui non sint de parte; de aliis uero non magnis et de castellis duo intererunt curiis ipsis. Prelati uero locorum, nisi certam habeant excusationem quod interesse non possint, similiter intererunt eisdem Curiis, et durabit Curia per octo dies, in quibus nisi expediri negotia ipsa poterunt, prorogabitur in dies quindecim. Qui autem intererunt, loco prelatorum qui interesse non poterunt denuntiabunt, si qui sunt in eorum prouincia patereni uel heretica prauitate infecti, ut seueritate debita puniantur. Loca autem, in quibus Curie statute sunt, sunt hec: In Sicilia aput Platiam, in Calabria terra Iordani et Uallis grate aput Cusentiam. In Apulia Capitanata et Basilicata apud Grauinam. In Principatu Terra Laboris et comitatu Molisii usque Soram, aput Salernum. In iustitiariatu Aprutii, aput Sulmonam. Tempus autem quando congregande sunt Curie, erit in Kalendis Madii, et finient in Kalendis Nouembris; in quibus Magister iustitiarius, iustitiarii, Magistri camerarii, baiuli et alii officiales Curie, prelati, comites, barones, ciues et aliorum locorum habitatores quilibet in sua prouincia tempore et locis prefixis, in presentia legati imperialis conuenire tenentur, super uniuersis et singulis que constitutio continet processuri. Mense Februarii de Sicilia in Calabriam transfretat Imperator, et exinde in Apuliam uenit. Hoc mense, et mense Ianuario preterito tanta fuit habundantia pruine et niuis, quod pro tempestate famis multa millia ouium in Apulia morerentur, siluestres etiam bestie, et ipse uolucres pre fame deficerent, et quo se uerterent ignorarent, cum ubique terrarum nix esset, et ipsa etiam flumina fuerint congelata; et etiam quod oliue et alie arbores fructifere arefacte essent ex gelu nimio, homines desperabiliter murmurarent. Imperator de Apulia uenit in Terram Laboris et tunc ab ista parte Capue fieri super pontem castellum iubet, quod ipse manu propria consignauit. In Neapoly etiam munitionem factam precipit ampliari. Operi castelli de Capua, ut citius fiat, preponit Nycolaum de Cicala, cui omnes iubet intendere a Miniamo usque Capuam. In Gaieta pro Imperatore per Hectorem de Monte Fusculo fere XXX turres custodiuntur. Mense Madii Imperator per Sanctum Germanum habens transitum, aput Reate ad papam uadit, ducens secum Conradum filium suum, et se ad seruitium ecclesie exponens contra Romanos. Inquisitio fit Imperatore mandante de opere Sancti Germani per totam abbatiam per iudicem Adenulfum de Suessa et iudicem Thomam de Caserta. Tunc Imperator aput Reate faciens moram, reuocauit ad opus suum quicquid turbationis tempore de Regni pertinentis occupauerant Reatini, et ipse cum gente sua una cum magistro Raynerio cardinale se Uiterbium confert, predicto Chonrado filio suo, et qui cum eo usque Reate iuerant, redeuntibus in Regnum, Imperatore mandante. Et tunc aput Raspanpanum, quod Romani custodiebant, obsidionem ponit de cardinalis consilio Imperator; ubi per duos menses faciens moram cum in capiendo castro ipso non proficeret, mense Septembris in Regnum reuersus est Imperator. Illis diebus dum Imperator esset Reate, quidam Gualterus de Auersa credens Imperatori placere, infestare cepit eos qui in odium Imperatoris ecclesie adheserant; propter quod ad pape uerbum, quia castrum Sancte Marie de Oliueto, quod Roggerius de Galluccio tenebat qui in partem ecclesie cesserat, ipse Gualterus ceperat, ipso Imperatore mandante per Magistrum iustitiarium captus est et custodie traditus; quem tamen ad preces Odorisii abbatis sancti Uincentii liberauit. Imperator in Regnum rediens, casalia quedam Apulie depopulari iubet: casale Castellionis ad Casinense monasterium pertinens recipi mandat, et inhabitari ad opus suum. Mense Septembris studium quod Neapoly per Imperatorem statutum fuerat, quod extitit turbatione inter ecclesiam et imperium subsecuta penitus dissolutum, per Imperatorem Neapoly reformatur. Romani statim post discessum Imperatoris a Raspanpano, cum suis uiribus Raspanpanum muniunt uictui necessariis, et procedentes inde, super Uiterbium uadunt minus prouide equitantes usque ad portas ciuitatis; propter quod ipsos in reditu penituit equitasse. Nam intercepti a Teutonicis militibus et hominibus ciuitatis ipsius, multi ex ipsis in ore gladii ceciderunt, et multi in captionem sunt ducti, ipsis nichilominus strenue se defendentibus contra illos et nonnullos de nobilioribus Teutonicis trucidantibus, cum eos nollent reseruare ad uitam. Hoc anno, quod Henricus rex contra Imperatorem patrem suum seditionem in Alemannia fecerit, fama fuit. Mo CCo XXXUo . Mense Ianuarii Imperator generalem collectam toti Regno imponit, et tunc collecte fuerunt de terra monasterii uncie CCCC pro adoamento per Stephanum de Anglone iustitiarium Terre Laboris, et pro mutuo uncie CC. Mense Februarii inquisitiones fiunt per totum Regnum de hominibus demanii, quos in locis statutis transfert Imperator cum familiis suis; propter quod de Sancto Germano et de tota terra monasterii nonnulli qui inuenti sunt de demanio extitisse, aput Cumas ire cum suis familiis compelluntur. Mense Martii captiui de Apulia qui tenebantur apud Canusium per interuentum pecunie liberantur, et ex eis quidam digna sunt pena mulctati. Mense Aprilis Imperator aput Precinam pascha Domini celebrat et consequenter post pascham iter arripuit, in Alamanniam profecturus, ducens secum Conradum filium suum. Quem magister domus Teutonicorum ipso mandante precessit ad papam, et Thomas de Aquino Acerrarum comes Magister iustitiarius, et iustitiarii alii de Regno, necnon et Capuanus Ydrontinus et Panormitanus archiepiscopi, cum nonnullis de Regno usque Fanum secuti sunt, et de Imperatoris licentia sunt in Regnum reuersi. Turres in Gaieta exceptis quatuor diruuntur mandato Imperatoris. Rocca Ianule super Sanctum Germanum firmatur. Stephanus de Anglone cedit officio iustitiariatus, et Guillelmus de Sancto Fraymundo succedit eidem. Imperator cum Conrado filio suo et de Regno admodum paucis mense Madii aput Ariminum mare intrat, et in Aquilegiam uadit, exinde in Alamanniam profecturus. Pax inter papam, et Romanos reformata est; captiui Romani, qui aput Uiterbium tenebantur per papam liberati sunt, et qui tenebantur a Romanis, liberi dimittuntur. Robbertus de Busso a iustitiariatu Aprutii amouetur, et Hector comestabulus Montis Fusculi substitutus est illi. Mense Iunii Panormitanus et Capuanus archiepiscopi, Thomas de Aquino Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius, qui pro Imperatore in Regno remanserant, se Capuam conferentes statuerunt ibidem, qualiter rocca Iani super Sanctum Germanum muniri turribus et muris deberet. Ad quod faciendum quatuor elegerunt de terra Sancti Benedicti, qui homines deputatos ad opus rocce ipsius assignare suis uicibus domino Philippo de Citro deberent comestabulo Capue magistro operis rocce predicte, et ter in die ipsos requirere quemlibet predictorum, quorum nomina hec sunt: Tacconus miles de Pontecuruo, Raynaldus Belegrimi de Sancto Helya, Roggerius de Landenulfo et Raynaldus de Paterno de Sancto Germano. Et ut rocca ipsa citius muniretur, per ipsos dominos in terra Fundana certa singulis mensibus pecunie quantitas est statuta; et demum se aput Melphiam in Apuliam contulerunt. Eodem mense Iunii de felicibus Imperatoris auspiciis littere uenerunt in Regnum, quomodo apud Sibidatum a principibus imperii magno fuerat cum honore receptus. Ipso mense nullo obstante Alamanniam intrans, Henricum regem filium suum redeuntem ad mandatum suum recepit; quem duci Bauuarie custodiendum commisit. Philippus de Citro amotus est a magistratu operis rocce Ianule, et Iacobus de Molino substitutus est illi. Mense Iulii imperator filiam regis Anglie duxit uxorem, quam aput Guarmaciam magnifice desponsauit. Millesimo CCo XXXUIo . Mense Ianuarii Imperator filium suum Henricum sub fida custodia per marchionem Lancee mittit in Regnum, et in Apulia in rocca que dicitur Sanctus Felix seruandus traditur. Hoc anno iussu Imperatoris Brundusii noui imperiales cuduntur, et ueteres cassati sunt. Generalis collecta in Regno ponitur, et tunc pro adoamento imperiali collecte sunt de terra monasterii Casinensis uncie CL. Mense Iunii in uigilia apostolorum Petri et Pauli capta est Corduba, nobilissima Sarracenorum ciuitas, qua preter Romam Constantinopolim et Hispalym nulla maior in orbe dicitur a Ferrando christianissimo rege Toleti et Castelle.
+*Corduba uicta iaces, te uicit ut Deo uaces
+Uictor Ferrandus, Hyspanie rex memorandus.*
+Mense Iulii in festo sanctorum Nazarii et Celsi Landulfus Senebaldus Casinensis abbas feliciter aput Casinum obiit; cuius obitus per fratrem Iulianum monachum Casinensem dominis Curie imperialis qui sunt in Apulia nuntiatur; a quibus eligendi licentiam conuentus accepit. Eodem mense imperiale mandatum ad Urbem et generaliter per Tusciam et Lombardiam et per totam Marchiam mittitur, ut tam de Urbe quam de singulis ipsarum prouinciarum communitatibus in Lombardiam legati uadant, postquam illuc sciuerint Imperatorem uenisse. Mense Augusti frater Iulianus, frater Robbertus de Foresta et frater Iohannes Cazolus de uoluntate Henrici de Morra Magistri iustitiarii per uicedecanum et conuentuum rectores, terre monasterii sunt electi. Imperator cum honesto militum comitatu, relictis Imperatrice uxore sua et Conrado filio suo in Alamannia, transalpinauit, et uenit Ueronam, que suo fauebat imperio; et inde prospere usque Cremonam processit in Lombardiam, licet Mediolanenses cum suis uiribus se sibi opponerent ne transiret. Domini Curie qui in Regno remanserant pro parte Imperatoris, cognito de aduentu Imperatoris in Lombardia, prohibuerunt uicedecanum et conuentum Casinensem ne in electione abbatis facienda procederent. Legati Urbis et totius Lombardie et Tuscie ad Imperatorem uadunt. Mense Octobris ad eum quoque duo uadunt ex parte Casinensis conuentus, frater uidelicet Simon de Presentiano et frater Amicus; qui tamen cum aliarum nuntiis ciuitatum usque Cremonam procedentes et ultra, ipsum uidere non potuerunt, cum mense Nouembris capta ciuitate Uincentie propere in Alamanniam rediuisset, quam ciuitatem ignis pro parte cremauit.
+*Pro meritis dignis Uincentia te cremat ignis;
+Subderis imperio Cesaris ingenio.*
+Thomas Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius uocati ab Imperatore uadunt ad ipsum mense Decembris, set ipsum in Lombardia non inuenerunt, cum in Alamanniam, ut dictum est, remeasset ad edomandam ducis Austrie nequitiam, qui rebellauerat contra ipsum. Propterea iidem comes, et Magister iustitiarius in Alamanniam properarunt. Hoc anno Petrus Frayapane in urbe Roma pro parte Imperatoris guerram mouet contra papam et senatorem, et seditio facta est multa in populo. Millesimo CCo XXXUIIo . Mense Ianuarii UIII stante eodem, electio abbatis Casinensis canonice celebrata est de fratre Pandulfo de Sancto Stephano, et quasi per inspirationem ab omnibus approbata. Mense Februarii littere imperiales lecte sunt in Sancto Germano de captione Uincentie, et de noua Imperatoris prole feminea de noua consorte suscepta. Inquisitio fit de opere Sancti Germani per iudicem Adenulfum de Suessa. Mense Martii frater Symon de Presentiano et frater Stephanus de Coruaria ad Imperatorem in Alemanniam uadunt cum litteris conuentus factis ad eum, quibus denuntiant electionem canonice celebratam de fratre Pandulfo de Sancto Stefano in abbatem Casinensem. Eodem mense Imperatore mandante generalis collecta per totum Regnum exigitur. Mense Aprelis magister domus Teutonicorum et magister Petrus de Uinea missi ab Imperatore ad papam ueniunt pro facto Lombardie. Eodem mense pax in Urbe reformata est. Mense Madii Acerrarum comes et Magister iustitiarius ab Imperatore de Alamannia redeunt in Regnum. Frater Symon de Presentiano et frater Stephanus similiter de Alamannia redeunt cum litteris Imperatoris de facto electionis facte de fratre Pandulfo ad archiepiscopos Panormitanum et Capuanum nec non et Rauellensem episcopum missis, per quos certiorari desiderat de sufficientia ipsius electi. Eodem mense Iohannes de Poly senator Urbis factus est; et iterum in eius odium seditio in Urbe orta est. Magister domus Teutonicorum a papa ad Imperatorem reuertitur. Episcopus Ostiensis et Thomas Capuanus tituli sancte Sabine presbiter cardinalis legati ad Imperatorem uadunt ex parte pape. Mense Iunii dictus frater Symon per dominum Guillelmum de Sancto Fraymundo Terre Laboris iustitiarium, remanente secum in rectoria fratre Iohanne Cazolo et duobus aliis cassatis rectoribus, scilicet fratre Iuliano et fratre Robberto de Foresta, rector Casinensis institutus est. Qui frater Symon aput Auellinum uadens ad dominos Curie supradictos, qui ibidem conuenerant, optinuit ab eis, ut pro inquisitione facienda de persona Casinensis electi mittere, quem uellent, deberent; qui ad hoc faciendum uirum prouidum iudicem Taddeum de Suessa magne imperialis Curie iudicem elegerunt. Mense Iulii ueniens idem iudex ad Sanctum Germanum de mandato predictorum dominorum tam de fide quam sufficientia iam dicti Casinensis electi per singulos de castris singulis ad se sub certo numero uocatos homines, necnon et de Atino, ubi se tempore discordie inter ecclesiam et Imperatorem receperat, inquisitionem facere studuit diligentem, quam in scriptis redactam ad eosdem dominos per magistrum Terrisium de Atino remisit, ad quos etiam frater Iohannes de Sancto Germano et magister Raymundus iudex et aduocatus Casinensis uadunt ex parte conuentus; et approbata per ipsos dominos inquisitione ipsa, electionem factam de predicto fratre Pandulfo, iuxta mandatum Cesaris acceptarunt. Eodem mense Iacobus de Molino captus a Magistro iustitiario propter arma prohibita et seditionem factam, custodiendus traditur in castello Neapoly, et nonnulli alii seditiosi capiuntur, et ad castra alia in captione mittuntur. Hoc anno Iohannes rex quondam Iherosolimitanus aput Constantinopolim nature concessit. Mense Iulii. Romani plebei populum concitantes contra Iohannem de Poly senatorem Urbis, ipsum senatorie dignitati cedere compulerunt et Iohannem de Cencio substituerunt eidem; propter quod seditio et cedes multa facta est populi, cum idem Iohannes de Poly se in turri sua receperit contra Romanos et senatorem sibi substitutum, et bellum contra eos mouerit intestinum; tandemque pax reformata est inter eos, in senatu de consensu iam dicti Iohannis de Poly Iohanne de Cencio remanente. Mense Augusti pro confirmatione electionis iam dicti fratris Pandulfi optinenda a papa, uadunt frater Berardus de Babuco, frater Iohannes de Sancto Germano, frater Gregorius de Sancto Stephano, frater Stephanus de Coruaria et magister Raynaldus de Cayra iudex et aduocatus Casinensis aput Uiterbium; qui quoniam optinere illam non potuerunt a papa iam dicto, quia in electione non fuerat rite processum, optinuerunt ad multam instantiam ne monasterium in deterius uergeret, ut electus ipse amministraret usque ad beneplacitum pape. Eodem mense Augusti de mandato Imperatoris de Lucerio aput Rauennam uadunt X millia Sarracenorum in subsidium eius, cum ciuitatem ipsam in odium Imperatoris, cuius partem fouebat, Fauentini, qui erant ex parte Mediolanensium grauiter infestarent; ad cuius etiam defensam accesserat Symon comes Theatinus de mandato imperiali cum quingentis militibus. Mense Septembris Henricus de Morra Magister iustitiarius uenit ad Sanctum Germanum, et occasione inquisitionis olim facte ibidem de subtractis hominibus tempore Philippi de Citro ab opere munitionis terre ipsius, generaliter pro hiis qui eos subtraxerant per totam abbatiam, composuit cum eis ad maiorem penam uitandam in CCC uncias auri, cum predicto uero Philippo de Citro in centum; et tunc uocatus a Cesare ad ipsum in Lombardiam uadit. Mense Octobris Imperator cepit Marcariam in Lombardiam; et cum nollet habita Mantua alloqui cardinales, ipsi Romam reuersi sunt; ubi etiam biduo ante Gregorius papa de Uiterbio redierat, et cum honore multo receptus fuerat a Romanis. Mense Nouembris embassatores Romani ad Imperatorem in Lombardiam uadunt. Imperator cum fortunato exercitu suo cepit Montem clarum in episcopatu Brexie, quod bonis omnibus spoliatum comburi iubet; propter quod Brexienses in suum auxilium Mediolanenses uocant, qui in manu ualida militum et peditum congregato exercitu, uersus Brexiam in eius auxilium profecti sunt, contra Imperatorem se temere opponentes. Quos Imperator ipse IIII stante eodem mense Nouembris, cum apud Curtem nouam sua tentoria defexissent ab ipsius facie fugientes, audacter non minus quam potenter inuadens, deuicit in campo, et ex ipsis stragem non modicam fecit, et nonnullos cepit et captiuos Cremonam duxit, ita quod inter uiuos, et mortuos ad decem fere millium numerum computantur. Tunc etiam Mediolani potestas filius ducis Uenetum captus est. Similiter et carrochium cepit et Cremonam duxit. Mense Decembris Lauda ipsi Imperatori se reddidit, et ibi natale Domini cum omni tripudio celebrauit. Mo CCo XXXUIIIo . Mense Ianuarii Henricus de Morra Magister iustitiarius de Lombardia redit in Regnum, et tunc generalis collecta per totum Regnum imponitur, et colligitur. Imperator in Alamanniam remeat, et ibi pro facto Lombardie exercitum congregat, magistrum domus Alamannorum ultra montes dirigit pro soldariis retinendis. Mense Aprelis ipse Imperator in Lombardiam redit, et aput Ueronam Conradum filium suum cum principibus imperii et copioso exercitu prestolatur. Carrochium captum Romam dirigit Imperator in signum uictorie. Mense Madii Imperator ipse uocat ad se Thomam de Aquino Acerrarum comitem, et Henricum de Morra Magistrum iustitiarium, et omnes barones, et milites infeudatos; quorum nonnullos, iuxta ipsius mandatum euntes ad eius obsequium ciuitatibus que uenerant ad mandatum suum potestates prefecit, et aliis custodiam captiuorum commisit. Mense Iunii dictus Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius ad Imperatorem in Lombardiam uadunt cum militibus Regni decenter paratis in equis, et armis et cum pecunia de Regno collecta. Gregorius papa Urbem exiens uenit Anagniam. Hoc mense in Casino celebratur electio, et quia in eligendo monachi conuenire non poterant, uota sua dederunt omnes in archiepiscopum Messanensem, ut ipse unum quem uellet, de gremio assumeret monasterii. Mense Iulii Conradus rex filius Imperatoris aput Ueronam uenit ad patrem cum principibus et exercitu copioso; cum quo se Cremonam conferens, inde feliciter in obsidionem Brexie properauit: aput Ueronam etiam magistrum domus Teutonicorum infirmum redeuntem de partibus Ultramontis recepit Imperator. Hoc mense frater Iohannes Capuanus, Casinensis monachus, in abbatem Sancti Saluatoris de Telesia per papam Gregorium aput Anagniam consecratus est. Mense Augusti Henricus de Morra Magister iustitiarius redit in Regnum de Lombardia. Hoc etiam mense dictus abbas sancti Saluatoris infirmitate correptus obiit. Panormitanus archiepiscopus, episcopus Reginus, iudex Taddeus de Suessa et magister Roggerius Porcastrella de Lombardia ab Imperatore ad papam aput Anagniam nuntii ueniunt pro pace inter ecclesiam et imperium reformanda; cum quibus pro parte ecclesie Messanensis archiepiscopus ad Imperatorem dirigitur responsalis a papa. Magister domus Alamannorum Salernum se confert pro sanitate recuperanda. Mense Septembris Imperatrix de Lombardia uenit in Regnum, et aput Adriam elegit iussu Imperatoris facere stationem. Mense Octobris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem, ubi noui constituti sunt senatores, silicet Iohannes de Poli et .... . Imperator uastata in exterioribus Brexia ab eius obsidione recedit. Conradus filius eius in Alamanniam redit, et licentia data est in propria reuertendi; ipse tamen in Lombardia remansit. Henricus naturalis filius Imperatoris in Sardinia duxit uxorem. Mense Nouembris Landus Messanensis archiepiscopus, in quem conuentus Casinensis eligendi quem uellet in abbatem de gremio monasterii, sua uota dederunt, fratrem Stephanum de Coruaria cum illum ydoneum inuenisset in abbatem Casinensem elegit; quem idem conuentus pariter acceptauit, et propter hoc ad representandam ipsius electionem domino Imperatori, duos ex fratribus silicet fratrem Robertum de Foresta et fratrem Iohannem de Pontecuruo ad eius presentiam direxerunt, ut suum in eum dare dignaretur assensum. Idem Messanensis archiepiscopus cum Berardo Panormitano archiepiscopo et Thoma de Aquino Acerrarum comite et cum magistro Roggerio Porcastrella ab Imperatore remissus ad papam, Romam ueniunt pro pace et forma concordie hinc inde tractata. Guido Soranus episcopus legatus a papa in Prouinciam mittitur. Mense Decembris Imperator Imperatricem uxorem suam de Regno in Lombardiam reduci iubet ad se per Berardum Panormitanum archiepiscopum. Messanensis archiepiscopus et dictus Acerrarum comes et magister Rogerius Porcastrella de Urbe a papa digressi sunt; quorum duo, scilicet comes et magister Rogerius in Regnum redeunt; Messanensis uero archiepiscopus se Anagniam confert. Imperator aput Parmam natale Domini celebrat, ibique representate sibi electioni a predictis fratribus facte de fratre Stephano ab archiepiscopo Messanensi in abbatem Casinensem suum dedit assensum. Dictus magister Roggerius cum responso pape ad Imperatorem redit. Mo CCo XXXIXo . Mense Ianuarii generalis collecta per Regnum ponitur. Frater Raynaldus de Carci et frater Berardus de Babuco electionem fratris Stephani in abbatem Casinensem representant domino Gregorio pape in Urbe. Imperiales noui cuduntur Brundusii. Mense Februarii Gregorius papa electionem fratris Stephani confirmat, eumque per manus Ostiensis episcopi facit in sacerdotem promoueri in festo sancti Barbati, et die altera benedictionis sibi munus impendi. Qui in Casinensi monasterio in festo beati Matthie honorifice receptus est et cum gloria cathedratus. Mense Martii idem abbas ad Imperatorem in Lombardiam uadit, a quo benigne satis receptus est, et ibidem fidelitatis sibi prestitit sacramentum. Et eo mense idem abbas priusquam iret, Uicedecanum instituit fratrem Ryccardum de Septem fratribus. Eodem mense in die sancto Iouis Gregorius papa Imperatorem publice excommunicat; cui excommunicationi tanquam iniuste Imperator non paret, set suas excusatorias mittit ad orbis principes, quomodo papa perperam contra se processit. Mense Aprilis monasterium Casinense Imperatore mandante seruientibus et aliis ad custodiam necessariis communitur quibusdam monachis ex eo exclusis. Similiter et Pontem curuum per Taffurum castellanum rocce Ianule. Mense Madii in Marsia aput Tallacozum quidam sanctus Oddo reuelatur, qui miraculis multis claruit. Thomas de Aquino Acerrarum comes uocatus ad Imperatorem in Lombardiam uadit. Omnes de Regno qui sunt in Romana curia, reuocantur. Denarii noui dati sunt per terram Sancti Benedicti, pro quibus datum est aurum ad summam CLXX unciarum. Teanensis, Calinensis, Uenafranus, Aquinensis episcopi de Regno exeunt, Imperatore mandante. Mense Iunii tertio intrante eodem mense, qui fuerit Ueneris dies, circa horam nonam sol eclypsim passus est. Eodem mense a monasterio Casinensi sicut a ceteris aliis de Regno cathedralibus ecclesiis, necnon et a subditis eidem monasterio cellis, adiutorium pro Imperatore exigitur. Similiter et a clericis abbatie pro beneficiis suis. Obedientiales monachi uocati a Taffuro castellano rocce Ianule, sicut et ipsi clerici, dare conuenerunt medietatem omnium prouentuum obedientiarum suarum, et exinde respondere Roggerio de Landenulfo et Iacobo Cazolo ad hoc constitutis per iustitiarium Terre Laboris pro uictu seruientium, qui deputati sunt ad custodiam monasterii et Pontiscurui. Eo tempore subscripta capitula edita sunt in Regno, que pro parte imperiali obseruari iubentur. “In primis, ut fratres Predicatores, et Minores, qui sunt oriundi de terris infidelium Lombardie, expellantur de Regno; et ab aliis habeatur cautela, quod non offendant Imperatorem. Idem fiat de aliis personis religiosis. Item ut barones et milites, qui fouerunt aliquando partem pape contra Cesarem, et precipue qui sunt in confinio Regni, inducantur, potentes, quod uadant ad seruitium curie in Lombardiam cum equis et armis, impotentes similiter a Curia imperiali stipendia recepturi. Item a cathedralibus ecclesiis per se exigatur et imponatur pro imperiali Curia adiutorium, secundum modum et potentiam diuitiarum suarum. Nichilominus et a canonicis earum dyocesum sibi subditis presbiteris et clericis secundum facultates eorum. Illud idem exigatur ab abbatibus monachis nigris et albis. Item quod hii qui sunt in Romana curia, preter exclusos et suspectos, reuertantur in Regnum; sin autem, bona eorum infiscentur, nec permittantur post citationem reuerti. Excipiuntur qui sunt cum cardinali Thoma et cum Iohanne de Capua notario pape. Item illorum clericorum, qui de Regno non sunt, bona et beneficia que habeant in Regno infiscanda sunt. Item quod nulli permittatur ad Romanam ecclesiam accedere sine speciali mandato Magistri iustitiarii; et qui accesserint, non permittantur redire sine mandato Curie. Item quod statuantur exploratores, ne quis masculus uel femina intrando Regnum portet papales litteras contra Cesarem; item, ut qui inuentus fuerit contra Cesarem illas portans, ultimo supplicio puniatur suspensus; et si portauerit litteras de credentia, cogatur confiteri modum et tenorem credentie. Et si confessio ledit principem, eodem iudicio puniatur, siue clericus siue laycus fuerit”. Ipso mense Iunii Sanctagathensis et Caluensis episcopi Romam uadunt, missi ab Imperatore ad cardinales; set a papa repulsi in Regnum sine effectu redeunt. Ciuitas Teruisii per Albericum de Romano, et Ezolinum de Camino rebellat Imperatori. Eodem mense Iunii iterum alii qui remanserant monachi de monasterio excluduntur; quibus simul cum primis exclusis morari aput Uallemluci prouisum est, paucis admodum in monasterio remanentibus. Mense Iulii Rauenna rebellat Imperatori, quam Ueneti recipiunt et tuentur. Eo mense homines terre monasterii mandante Imperatore, absenti Casinensis abbati, et secum in suo seruitio commoranti per sacramentum uitam assecurant et menbra. Gregorius papa de Urbe uenit Anagniam. Imperator de gratia concessit dicto Casinensi abbati, ut tam monasterium Casinense quam omnes monachi et celle eius a generali, quod ab aliis exigitur ecclesiis Regni, adiutorio essent immunes. Eodem mense Iulii tertia fit exclusio monachorum de monasterio Casinensi, quorum quidam aput Uallemluci, quidam aput Sanctum Petrum monasterii, et quidam moram facere in parentum domibus elegerunt; et in ipso monasterio non nisi octo tantum monachi ad celebrandum in eo diuina officia remanserunt, quorum nomina sunt hec: frater Ryccardus de Septem fratribus uicedecanus, frater Seniorectus, frater Robertus de Ota, frater Iohannes Cazolus, frater Guillelmus de Pignataro, frater Iohannes de Marocta et frater Mattheus de Miniano. Rome aput Lateranum obiit R.... episcopus Uenafranus. Eodem mense Iulii Imperator cum suo fortunato exercitu cepit in episcopatu Bononiensi castrum quoddam fossatis et aquis munitum, quod Plumacium uocabatur, quod totum igne crematum est, et quam plures eorum qui intus steterant, cremauit ignis; et fere quingenti qui euaserunt ignis incendium, Imperator duxit captiuos. Rome occidit turris Cartolariorum. Mense Augusti rex Nauarre cum copioso crucesignatorum exercitu de Marsilia in Terram sanctam nauigio transfetat. Item Imperator ipso mense Augusti in uigilia assumptionis beate Uirginis in episcopatu Bononiensi cepit castrum quod dicebatur Crepacore, quod igne crematum est; et nonnulli eorum qui intus steterant, euaserunt, et pro maiori parte sunt nonnulli captiui. Aput Anagniam Thomas Capuanus Sancte Sabine presbyter cardinalis XU kal. Septembris obiit; uersus:
+*In festo Magni festum | Thomas perit Agni
+Donatur Magno | caro marcida, spiritus Agno.*
+Eodem mense Augusti Henricus de Morra Magister iustitiarius uocatus ab Imperatore, ad ipsum in Lombardiam per mare uadit. Imperator reuocatus a ciuitatibus et magnatibus Lombardie partem suam fouentibus, diuertit ab episcopatu et depopulatione Bononie, et ad depopulandum in exterioribus Mediolanum accedit; cui Mediolanenses extra ciuitatem per octo fere milliaria obuios se opponunt. Imperator tamen, cum inuadere ipsos non posset aut facere in eos insultum, moram protrahens in episcopatu Mediolanensi per duos fere menses, Septembris silicet et Octobris, et depopulatione facta non modica in extrinsecis, discessit ab inde et ad deuastationem pontis Placentie cum exercitu suo accedit. Eodem mense Septembris iustitiarii omnes et castellani de Regno mutantur; et amoto Taffuro de Capua de rocca Ianule, qui etiam curam agebat montis Casini et Pontis curui, substituitur illi quidam Guillelmus de Spinosa in rocca Ianule castellanus, et in Casino quidam Iordanus de Calabria ordinatur. Eodem mense amoto a iustitiariatu Terre Laboris Guillelmo de Sancto Fraymundo, Ryccardus de Montenigro substitutus est illi. Barones et milites infeudati de Regno per iustitiarios singulos, ut se in equis et armis preparent, summonentur. Bononienses post discessum Imperatoris ab episcopatu Bononie, euntes temere super Mutinam, que Imperatori fauebat, a comite Symone Theatino et Parmensibus deuicti sunt in campo, et nonnulli eorum capti sunt, nonnulli gladiis interempti, et nonnulli ampne summersi. Henricus rex Gallure naturalis filius Imperatoris in marchiam Anconitanam uenit: contra quem mittitur a Gregorio papa Iohannes de Columpna cardinalis. Mense Octobris Prenestinus episcopus legatus a papa ad principes mittitur occidentis, qui in specie peregrini cum uno tantum socio per terram usque Ianuam uadit, et inde nauigio transfretauit. Mense eodem quidam Andreas de Cicala a Porta Roseti usque ad fines Regni per Imperatorem capitaneus constituitur. Ingenia que bidde dicuntur et manganelli fiunt, Imperatore mandante, ad defensam rocce Ianule et Casini; propter quod et homines terre monasterii ad incidenda lignamina ipsis machinis opportuna, et boues ad ea deferenda non modice sunt grauati. Roffridus Theanensis episcopus apud Cornetum obiit. Mense Nouembris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem, ubi a Romanis omnibus honorifice receptus est. Qui in octauis beati Martini sententiam latam in Imperatorem confirmat, et excommunicat Henricum naturalem filium eius et omnes sequaces eorum pro eo, quod Marchiam, quam iuris esse dicebat ecclesie, hostiliter est ingressus. Mense Decembris Imperator aput Pisas natale Domini celebrat. Quidam frater Helyas, qui in ecclesia sancti Francisci aput Ascisium magister ordinis fratrum Minorum extiterat, pro eo quod apud Gregorium papam delatus a fratribus quod male amministrasset, eum ipse papa ab amministratione remouit, in odium pape Imperatori adhesit. Uigiles de nocte per Ryccardum de Montenigro iustitiarium in principatu Capue statuti sunt. Mo CCo XLo . Mense Ianuarii per predictum capitaneum generalis collecta exigitur, Imperatore mandante; et tunc uisitatores castrorum per Regnum constituuntur, per quos de fidelibus deputati sunt aliqui, qui castra imperialia uisitent semel in hebdomada, et tam de factis castellanorum, quam de numero seruientium diligenter inquirant, similiter et defectu eorum. Mense Februarii per eundem capitaneum per totum Regnum fit inquisitio generalis contra impositores et collectores collecte imperialis anni preteriti, ut de sua malitia pro meritis puniantur. Imperator uenit Fulignum, ubi magnifice a ciuibus receptus est. Aspellum et Coccoionum uenerunt ad mandatum suum, recipit tunc etiam Uiterbium eodem mense Februarii, Ortam, Ciuitam Castellanam, Cornetum, Sutrum, Montem Flasconem et Tuscanellam. Imperatrix cum Berardo Panormitano Archiepiscopo in Regnum uenit. Stella cometes apparuit. Mense Martii Imperator, relicto capitaneo aput Uiterbium comite Symone Theatino cum exercitu suo et in Marchia naturali filio suo Henrico rege Gallure, cum hiis qui de Regno secum in Lombardia fuerant, redit in Regnum, tunc Stephano Casinensi abbate ad terram monasterii redeunte. Mense Aprilis Imperator aput Fogiam colloquium celebrat generale. Specialis collecta a clericis Regni pro beneficiis ecclesiasticis exigitur. Eodem mense filius regis Castelle ad Imperatorem apud Fogiam uenit. In Sancto Germano magister Iohannes archipresbyter terre eiusdem, et magister Petrus frater eius, iussu Imperatoris per Philippum de Surrento militem Capuanum et per quemdam iudicem maiorem capti sunt, et eorum sunt mobilia infiscata, immobilia uero omnia annotata. Ciuitas Ferrarie a ciuitatibus Lombardie Imperatori contrariis nec non et a Uenetis impugnatur, et obsidetur per terram et aquam; in qua pro Imperatore erat quidam Azolinus. Imperator a suis officialibus certam exigit pecunie quantitatem. Mense Madii Imperator congregato exercitu de Apulia uenit Capuam, et ipso mandante Beneuentum in exterioribus deuastatur. Mense Iunii Imperator cum exercitu suo, quem de Regno collegerat, uenit ad Sanctum Germanum, ubi per sex dies moram protrahens, e uestigio per Aquinum transitum faciens, et secum ducens Pandulfum dominum Aquini aput Insulam pontis Solarati posuit castra sua, Campaniam intrare disponens. Quam non intrauit, usus consilio saniori, set per Soram et Marsiam direxit in Ancone marchiam gressus suos. Eo mense Thomas dictus Molisii comes aput Spoletum, que se pro papa tenebat, cum ducentis militibus a papa dirigitur. Henricus rex Imperatoris filius, tentus in rocca Sancti Felicis in Apulia, in Calabriam custodiendus aput Neocastrum iussu patris dirigitur, et exinde aput Martoranum missus est. Mense Iulii per totum Regnum, iussu Imperatoris ab hiis omnibus quibus per officiales suos aliqua fuere commissa officia, certa exigitur pecunie quantitas; et tunc quidam de Sancto Germano per quemdam Octauianum Siculum taxati fuerunt in CC uncias auri. Stephanus Casinensis abbas mouens de Sancto Germano ad Imperatorem, qui erat in obsidione Asculi, in Marchiam uadit. Eodem mense iussu capitanei in Sancto Germano certus militum numerus congregatur. Tunc amoto de rocca Ianule Guillelmo de Spinosa Castellano, quidam Iohannes de Trentenaria per Imperatorem est statutus in ea. Imperator castra sua mouens ab Asculo processit uersus ciuitatem Firmanam, a quo Stephanus Casinensis abbas cum ipsius licentia discedens infirmus ad ecclesiam suam sancti Liberatoris se contulit, ubi donec conualuit moram fecit. Eo mense captus est iussu Imperatoris magister Raynaldus de Cayra. Mense Augusti ciuitas Beneuentana obsidetur iussu Imperatoris. Imperator ipse uero ciuitatem Fauentie arctat et obsidet. Mense Septembris galee Uenetie discurrentes per Regnum in odium Imperatoris, Termulas Uestam et quasdam alias Apulie terras capientes, destruxerunt et bonis omnibus spoliarunt. Aput Brundusium euntes predicte galee, nauem quandam redeuntem ab Iherosolimis, cum non possent ui capere, igne cremarunt. Milites qui steterant in Sancto Germano ad Imperatorem uadunt aput Fauentiam, ex eis quibusdam in propria recedentibus. Mense Octobris galee ipse multis onuste spoliis in sua redeunt. Mense Nouembris fratres Predicatores et Minores omnes de Regno exeunt, Imperatore mandante, duobus tantum relictis, qui sint de Regno natiui, in singulis quibusque illorum domibus ad custodiam earundem. Mense Decembris .... . Mo CCo XLIo . Mense Ianuarii per totum Regnum generalis collecta exigitur. Iohannes de Columpna cardinalis discors factus cum Gregorio papa in partem cedit Imperatoris, et Lagustam in Urbe, et extra Urbem alia castra sua firmari iubet. Mense Februarii Imperatore mandante, per totam Regni maritimam iuxta cursum galee armantur. Mense Martii milites et pedites ad defensam et custodiam maritime ubique per Regnum ire iubentur. Eodem mense galee predicte uersus Pisas uadunt. Mense Aprilis ciuitas Beneuentana, que Romane ecclesie suberat, arctata et necessitate compulsa Imperatori se reddit; cuius menia Imperatoris iussu funditus euertuntur, et turres ciuitatis eiusdem usque ad solarium. Arma hominum ciuitatis ipsius ad opus recipiuntur Imperatoris. Eodem mense Fauentia per annum obsessa et arctata ab Imperatore, uenit ad mandatum ipsius, saluis personis et rebus hominum ciuitatis eiusdem, in qua postea Imperator ipse fieri munitionem mandat. Mense Madii in festo inuentionis sancte crucis galee imperiales cum galeis Ianuensium conflictum habentes, nonnullos prelatos occidentales qui erant in eis, habita uictoria de Ianuensibus, ceperunt, et duxerunt aput Pisam captiuos cum duobus legatis, Prenestino scilicet episcopo et Oddone sancti Nicolai in Carcere Tulliano diacono Cardinali, de quorum mandato ueniebant ad papam. Inter quos fuerunt Cisterciensis et Clareuallensis abbates, nec non Rothomagensis archiepiscopus, et alii quos ignoro. De galeis quoque Ianuensium capte sunt ultra XX., et nonnulli Ianuensium in eis, et quam plures sunt sponte ob metus causam in mari submersi; qui omnes postea, Imperatore mandante, tam prelati, quam alii cum legatis ipsis in Regnum aput Neapolym per mare in captionem ducti sunt, et in custodiam per Regni castella transmissi. Milites et pedites nonnulli aput Aquinum, et aput Sanctum Germanum conueniunt ad Regni custodiam. Mense Iunii prelati de Regno uocati ab Andrea de Cicala capitaneo et Magistro iustitiario, aput Melphiam ad eum uadunt; a quibus thesauri ecclesiarum suarum, tam in auro, argento, quam uestibus sericis et lapidibus pretiosis, in commodato pro principe exiguntur. Imperator discedens a Fauentia uenit Fanum, quam, circumposita obsidione, cum flectere ad sua uota non posset, in exterioribus uastat, et discedens inde uadit Spoletum, quod recipit ad mandatum suum. Ascisii ciuitatem sibi renitentem similiter uastat exterius. Eodem mense fama de Tartaris ad Imperatorem peruenit, quod iam dicto rege Ungarie essent in foribus Alamannie et ipse rex Ungarie significauit eidem Imperatori per Guaciensem episcopum legatum suum, et per litteras suas, per quas se ipsum et regnum Ungarie sue promittit subicere dicioni dummodo per ipsum Imperatorem ab ipsis Tartaris protectionis sue munimine defendatur. Et ob hanc causam Imperator ipse metuens christianitatis excidium, ut componat cum papa Gregorio, uersus Urbem dirigit cum festinantia gressus suos et tunc propter hoc generales mittit litteras ad uniuersos principes occidentis, quarum tenor talis est:
+*Illustri regi Francorum, tamquam fratri suo, Fredericus, etc. Perfecte sollicitudinis
+zelus, quo sicut pater imperii statum eiusdem diligere cogimur et tueri, propensius nos inducit
+non tam manifesta pericula, quam suspecta uereri, etc.*
+, per quas litteras principes ipsos animat et hortatur ad fidei christiane defensionem et ecclesie sancte succursum. Eodem mense Imperator ueniens aput Interampnes, ciuitatem ipsam recipit ad mandatum suum. Mense Iulii Imperator uenit Narniam, quam sibi renitentem inuenit; propter quod, facta in exterioribus uastitate, inde discessit, et uersus Reate concito uadit, quam sibi similiter resistentem inuenit, et tunc Imperator uocatus ipse a Iohanne de Columpna cardinali, festinat ad Urbem. Eodem mense Andreas de Cicala capitaneus iussu Imperatoris captiuos legatos et alios transferri de Neapoly Salernum facit per Ryccardum de Montenigro iustitiarium Terre Laboris; et ipse capitaneus uocatus ad Imperatorem uadit. A quo rediens, per totum Regnum certum exigit numerum militum et seruientium, et omnes thesauros ecclesiarum sue iurisdictionis aput Sanctum Germanum congregari iubet. Iohannes de Columpna cardinalis discors a papa discedit, seque confert in Prenestino. Monticellum et Pontem Lucanum contra Romanos recipit in odium pape. Ad quem Imperator milites et seruientes de Regno mittit. Mattheus Russus per Gregorium papam senator efficitur; qui aput Lagustam, quam Iohannes de Columpna firmauerat et tenebat per suos, obsidionem ponit. Mense Augusti Imperator recipit ciuitatem Tyburtinam, et exinde uersus Urbem uadit; et tunc castrum quoddam quod dicitur Mons Albanus, quod erat sancti Pauli de Urbe, ui cepit et igne consumpsit: castra etiam quedam Farfensis monasterii occupat et diuastat. Burgum nouum desertum incolis igne crematur. Imperator ipse aput Cryptam ferratam ponit castra sua, et in exterioribus Urbem diuastat, et tunc de Gregorio papa quod obierit Rome XXI. Augusti, pro certo accepit, de cuius licentia cardinales omnes, qui extra Urbem fuerant, pro electione pape facienda ad Urbem redeunt. Eodem mense Augusti iussu Imperatoris uastatores de Regno aput Insulam pontis Solarati, et aput Sanctum Iohannem de Incarico, ut intrent Campaniam congregantur. Cardinales, qui in Urbe ad pape electionem conuenerant, per senatorem et Romanos aput Septisolium includuntur, ut ad creandum papam inuiti procedant ..... Mattheus Russus Urbis senator Lagustam ui Romanorum optinuit. Thesauri omnes ecclesiarum Regni a porta Roseti usque ad fines Regni iussu Andree de Cicala capitanei aput Sanctum Germanum in ecclesia sancte Marie terre eiusdem congregantur et reponuntur; quorum custodie deputati sunt XII. de ditioribus et melioribus hominibus ipsius terre. Et tunc tabula aurea que ante altare beati Benedicti ad ornatum diu steterat, et alia tabula argentea altaris beate Marie, et ycona cum smaltis que super altare fuerat beati Benedicti, et omnis alius thesaurus ipsius monasterii in auro argento pannis sericis et lapidibus pretiosis, nec non et aliarum ecclesiarum terre ipsius monasterii ad Sanctum Germanum in predicta ecclesia sancte Marie portatur et deponitur; cuius thesauri capti ab ecclesiis Regni pars pretio redimitur, et pars reliqua aput sanctam Mariam de Crypta ferrata ad principem deportatur. Prenestinus episcopus et Oddo cardinalis cum magistro Iohanne Toletano sub ducatu Tybboldi de Dragone, aput Tybur ducuntur. Mense Septembris uastatores aput Insulam congregati, mandato Cesaris in propria reuertuntur. Imperator ipse, relictis aput Tybur sub custodia suorum, quos ad tuitionem et defensam ciuitatis ipsius reliquerat, episcopo et cardinale predictis, per Campaniam redit in Regnum; et ueniens aput Insulam Solaratam, ciuitatem nouam in fronte Ceperani construi iubet. Ad cuius ciuitatis fundationem statuit dominum Ryccardum de Montenigro Terre-Laboris iustitiarium, et mandat ut homines Arcis, Sancti Iohannis de Incarico, Insule pontis Solarati et Pastine illuc ire ad habitandum cogantur. Statuit insuper, ut ad opus ciuitatis eiusdem uenire deberet certa quantitas hominum de abbatia Casinensi, abbatia sancti Uincentii, comitatu Fundano, Comino et comitatu Molisii per ebdomadam. Et tunc recto tramite per Sanctum Germanum Aliphiam et Beneuentum in Apuliam uadit, mandans ut thesauri ecclesiarum ad ipsum aput Fogiam deferantur. Mense Octobris Gyffridus Mediolanensis in Celestinum papam eligitur. Eo mense thesauri ecclesiarum aput Fogiam per eos de Sancto Germano qui eorum fuerant custodie deputati, mandante Cesare deferuntur, excepta tabula altaris sancti Benedicti, et ut redimi debeant a prelatis singulis et ecclesiis, quarum erant pro certa pecunie quantitate, ab Imperatore mandatur. Eodem mense iubetur a Cesare, ut nullus de Regno equos aut arma uendere uel trahere extra Regnum presumat. Inquisitio aput Sanctum Germanum fit de medicis qui mederi ausi sunt, et in tota abbatia, nisi de licentia imperialis Curie et per eam fuerint approbati. Ciuitas Accon rebellat Imperatori. Mense Nouembris Celestinus papa Rome aput Sanctum Petrum obiit; et de cardinalibus quidam, eo insepulto, de Urbe fugerunt, et contulerunt se Anagniam. Mense Decembris Imperatrix aput Fogiam obiit, et aput Andriam sepelitur. Mo CCo XLIIo . Mense Ianuarii generalis collecta per totum Regnum exigitur, de qua tertia pars remittitur, sicut anno preterito. Inquisitiones fiunt ubique per Regnum contra infideles inuentos tempore turbationis, contra forbannitos et foriudicatos, contra aleatores et prohibita arma portantes, et super multis aliis articulis. Mense Februarii Ryccardus de Montenigro, a iustitiariatu Terre Laboris amouetur, et Gysulfus de Mannia substituitur illi. Turres ciuitatis Bari que erant in ciuitate Imperator dirui iubet. Biscoctum fieri facit per loca maritima et etiam per loca alia pro fodro CL. galearum et XX. nauium, quas armari mandat super Pisanos et Uenetos: ad Romanam curiam magistrum domus Teutonicorum creatum nouiter archiepiscopum Barensem, et magistrum Roggerium Porcastrellum pro pace legatos mittit. Patriarcha Aquilegensis pro facto Tartarorum ad eum uenit. Eodem mense Henricus primogenitus Imperatoris tentus apud Martoranum naturali morte defungitur, pro cuius exequiis celebrandis Imperator ipse ad omnes Regni prelatos suas dirigit literas in hac forma:
+*Fredericus et cetera abbati Casinensi et cetera. Misericordia pii
+patris seueri iudicis exuperante iudicium, Henrici primogeniti nostri fatum lugere compellimur, lacrimarum ab intimis educente natura diluuium, quas offense dolor et iustitie rigor intrinsecus
+obfirmabant. Mirabuntur forsitan diri patres, inuictum publicis hostibus Cesarem dolore
+domestico potuisse conuinci. Subiectus est tam cuiuslibet principis animus quantumuis rigidus
+nature dominantis imperio, que dum uires suas exercet in quemlibet, leges et Cesares non agnoscit. Fatemur, quod qui uiui regis superbia flecti nequiuimus, sumus eiusdem filii nostri casu conuicti. Sumus tamen eorum nec primi nec ultimi, qui detrimenta pertulerunt transgredientium filiorum, et nichilominus illorum funera deplorarunt. Luxit namque Dauit triduo primogenitum Absalonem, et in Pompeii generi sui cineres, fortunam et animam soceri persequentis, magnificus ille Iulius primus Cesar paterne pietatis affectum et lacrimas non negauit; nec dolor acerrimus ex transgressione conceptus, est efficax parentibus medicina doloris, quod in obitu filiorum natura pungente non doleant, contra naturam a filiis licet irreuerenter offensi. Nolentes igitur nos et non ualentes circa predicti filii nostri funus omittere, que sunt patris, fidelitati precipiendo mandamus, quatinus per totam abbatiam cunctis clericis et ceteris fidelibus nostris iniungas, ut eius exequias omni cum deuotione solempniter celebrantes, animam eius cum decantatione missarum et aliis ecclesiasticis sacramentis diuine misericordie recomendent, manifestis inditiis ostendentes, quod sicut in gaudiorum nostrorum tripudiis exultant hylariter,
+sic et doloribus nostris condolere fideliter uideantur. Datum etc.*
+Mense Martii iustitiarii remoti a suis officiis aput Fogiam ab Imperatore uocantur; et tunc Ryccardus de Monte Fusculo, qui fuerat iustitiarius Capitinate, cogitur reddere rationem, et tam contra ipsum quam contra alios fit inquisitio Imperatore mandante. Eo mense Thomas de Montenigro ab Imperatore capitaneus aput Tybur dirigitur. Mense Aprilis Prenestinus episcopus et Oddo cardinalis de Regno aput Tybur sub ducatu Dybboldi de Dragune mittuntur. Brexiensis episcopus et Bergamensis electus uocati ab Imperatore de Lombardia in Regnum ueniunt, qui aput Sanctum Germanum moram facere elegerunt, expectantes ibidem Imperatoris aduentum. Mense Madii Andreas de Cicala Regni capitaneus, iussu Cesaris congregato exercitu tam militum quam seruientium de Regno, super Reate uadit, quam exterius totam deuastat. Dux Spoleti pro parte Imperatoris super Narniam uadit, et quam potest facit in exterioribus uastitatem. Denarii noui dantur in Sancto Germano. Romani super Tybur uadunt, et illam in oliuis, uitibus et aliis crudeliter deuastant. Ipso mense Madii exercitus imperialis de Marchia uadit super Asculum, et ipsam ciuitatem obsidet exterius et diuastat. Mediolanenses et Brexienses cum eorum complicibus qui sunt eis aduersarii et qui partem fouent Imperatoris hostiliter impugnant; qui castrum quoddam quod Yseum dicitur de episcopatu Brexiensi ui optinent et recipiunt ad mandatum suum. Reginus et Taurinus episcopi de Lombardia ad Imperatorem in Apuliam uadunt. Homines demanii ubicumque inuenti per abbatiam Casinensem reuocantur, et compelluntur de mandato principis ire ad habitandum ad Ciuitatem nouam. Mense Iunii Asculum se reddit et uenit ad mandatum Imperatoris. Thomas Acerrarum comes capitaneus in Syriam transfretat. Berardus comes Manuplelli iussu principis in Sardiniam uadit. Patriarcha Aquilegensis qui pro facto Tartarorum ad Imperatorem uenerat, licentiatus ab eo in sua recedit. Imperator ipse de Apulia tunc uenit Capuam, et inde per Sanctum Germanum et per Aquinum transiens, uadit ad Ciuitatem nouam, ubi per dies aliquot moram faciens, uersus Soram uadit, et inde procedit in Marsiam, ubi aput Auezanum per totum ipsum mensem Iunii moratus est. Mense Iulii congregato exercitu copioso super Urbem uadit, et hostilem faciens in exterioribus uastitatem. Mense Augusti in Regnum reuersus est. Eo mense Oddo cardinalis liberatur et episcopus Prenestinus cum magistro Iohanne Toletano reducti a Tybure, in rocca Iani, que est super Sanctum Germanum, seruandi traduntur Philippo de Sancto Magno tunc castellano, duobus postmodum baronibus ad eorum custodiam deputatis. Ipso mense Augusti Imperator ante recessum ab obsidione Urbis statuam hominis eream et uaccam eream similiter, que diu steterant aput sanctam Mariam de Crypta ferrata et aquam per sua foramina artificiose fundebant, in Regnum, aput Lucerium, Apulie ciuitatem, ubi Sarraceni degebant, portari iubet. Mense Septembris comes Tolosanus aput Melfiam in Apulia ad Imperatorem uenit, qui per totam hyemem fuit in Regno. Hoc anno Henricus de Morra Magister quondam iustitiarius in Apulia naturali morte defecit. Mo CCo XLIIIo . Mense Ianuarii generalis collecta per totum Regnum exigitur. Mense Februarii milites omnes qui seruire tenentur, iubentur ex parte Cesaris in equis et armis bene parari, ut esse debeant in Kalendis Aprilis primo futuris ad seruitium suum. Mense Martii. Mense Aprilis Imperator de Apulia congregato exercitu uenit in Terram Laboris, ad quem summoniti milites in equis et armis omnes conueniunt, nec non et certus numerus seruientium de qualibet terra de Regno. Mense Madii Imperator ipse de Capua mouens, et per Sanctum Germanum transitum habens et per Aquinum aput Flagellam se contulit; ubi faciens aliquandiu moram, inde per Campaniam facto ponte super flumen Ceperani transitum habens super Urbem uadit, ubi turres nonnullas funditus fecit euerti, faciens in aliis etiam quam potuit uastitatem; et tunc ad preces cardinalium ab Urbe discedens, est reuersus in Regnum. Item mense Madii Prenestinus episcopus Imperatore mandante liberatus est, et aput Anagniam ad cardinales cum honore remissus. Mense Iunii Sinibaldus tituli sancti Laurentii in Lucina presbyter cardinalis aput Anagniam in papam Innocentium IIII. creatus est de uoluntate et consensu omnium cardinalium; quo audito dominus Imperator, qui tunc erat Melfie, ubique per Regnum laudes iussit Domino debitas decantari. Mense Iulii Imperator ad papam mittit aput Anagniam Berardum Panormitanum archiepiscopum, magistrum Petrum de Uinea et magistrum Taddeum de Suessa pro bono pacis; a quo benigne satis recepti sunt, et benignum ad principem retulerunt responsum. Eodem mense Iulii discursus syderum de nocte uisus est in festo sancti Iacobi, ita ut unum contra alterum quasi hostem insurgerent, et inter se hostiliter dimicarent. Tunc ciuitas Uiterbii, procurante magistro Raynerio cardinali, uenit mense Augusti ad mandatum ecclesie, comite Symone Theatino pro Imperatore se tenent in ea. Quo audito Imperator mox sine more periculo, se personaliter contulit. Mense Septembris ad succursum predicti comitis, et ad recuperationem ciuitatis ipsius, et congregato exercitu copioso obsedit eam, et statutis machinis tam uiris quam uiribus dire satis impugnauit eamdem. Qui cum in nullo proficeret, recepto et libero dimisso ex pacto comite predicto et suis qui cum eo erant, ab obsidione recessit, et inde Grossetum se contulit, ubi quasdam edidit sanctiones contra iudices aduocatos et notarios, quas per totum Regnum publicari precepit et tenaciter obseruari, quarum initium tale est:
+*Nichil ueterum acthoritati
+detrahitur.* 
+Ipso mense Septembris comes Tolosanus de Apulia uenit ad Sanctum Germanum, ibique moram protrahens, inde uersus Aquinum, et postea aput Sanctum Uitum de Melfa se contulit, ibique per dies aliquot uenationem exercuit. Mense Octobris circa festum omnium sanctorum Innocentius papa Urbem intrat, cum honore senatus populique Romani magno receptus; ad quem dictus comes uadit, tractans inter ipsum et Imperatorem bonum pacis.
diff --git a/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdErmentrudem.txt b/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdErmentrudem.txt
new file mode 100644
index 0000000..46a792f
--- /dev/null
+++ b/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdErmentrudem.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Ermentrudi sorori carissimae Clara Assisias humilis ancilla Iesu Christi, salutem et pacem. Noui te, o carissima soror, mundi e coeno, opitulante gratia Dei, feliciter aufugisse: quamobrem gaudeo et congratulor tibi, ac iterum gaudeo te semitas uirtutis cum tuis filiabus strenue calcare. Esto, carissima, fidelis ei cui promisisti usque ad mortem, ab eodem enim coronaberis laurea uitae. Breuis est labor hic noster, at merces aeterna; non te confundant strepitus mundi fugientis ut umbra; saeculi fallacis non te dementent inania spectra; ad sibila inferni aures obtura, et eius conatus fortis infringe; aduersa mala libenter sustine, et prospera bona non te extollant: haec enim fidem exposcunt, et illa exigunt; quae Deo uouisti fideliter redde, et ipse retribuet. O carissima, caelum suspice quod nos inuitat; ac tolle crucem et sequere Christum, qui nos praecedit: etenim post uarias et multas tribulationes per ipsum intrabimus in gloriam suam. Ama ex totis praecordiis Deum et Iesum, Filium eius, pro nobis peccatoribus crucifixum, nec de tua mente unquam excidat eius memoria; fac mediteris iugiter mysteria crucis angoresque matris sub cruce stantis. Ora et uigila semper. Et opus quod bene coepisti instanter consumma, et ministerium quod assumpsisti in paupertate sancta et humilitate sincera adimple. Noli pauere, filia: fidelis Deus in omnibus uerbis suis, et sanctus in omnibus operibus suis, effundet super te et super filias tuas benedictionem suam; et erit auxiliator uester et consolator optimus; redemptor noster est et merces aeterna. Oremus Deum inuicem pro nobis, sic enim altera alterius onus caritatis ferentes, leuiter adimplebimus legem Christi. Amen. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdSanctamAgnetemDePraga1.txt b/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdSanctamAgnetemDePraga1.txt
new file mode 100644
index 0000000..76a86fd
--- /dev/null
+++ b/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdSanctamAgnetemDePraga1.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Uenerabili et sanctissimae uirgini, dominae Agneti, filiae excellentissimi ac illustrissimi regis Bohemiae, Clara indigna famula Iesu Christi et ancilla inutilis dominarum inclusarum monasterii Sancti Damiani, sua ubique subdita et ancilla, recommendationem sui omnimodam cum reuerentia speciali aeternae felicitatis gloriam adipisci. Uestrae sanctae conuersationis et uitae honestissimam famam audiens, quae non solum mihi, sed fere in toto est orbe terrarum egregie diuulgata, gaudeo plurimum in Domino et exsulto; de quo non tantum ego singularis ualeo exsultare, sed uniuersi qui faciunt et facere desiderant seruitium Iesu Christi. Hinc est, quod, cum perfrui potuissetis prae ceteris pompis et honoribus et saeculi dignitate, cum gloria excellenti ualentes inclito Caesari legitime desponsari, sicut uestrae ac eius excellentiae decuisset; quae omnia respuentes, toto animo et cordis affectu magis sanctissimam paupertatem et corporis penuriam elegistis, sponsum nobilioris generis accipientes, Dominum Iesum Christum, qui uestram uirginitatem semper immaculatam custodiet et illaesam. Quem cum amaueritis casta estis, cum tetigeritis mundior efficiemini, cum acceperitis uirgo estis; cuius possibilitas fortior, generositas celsior, cuius aspectus pulchrior, amor suauior et omnis gratia elegantior. Cuius estis iam amplexibus astrictae, qui pectus uestrum ornauit lapidibus pretiosis et uestris auribus tradidit inaestimabiles margaritas, et totam circumdedit uernantibus atque coruscantibus gemmis atque uos coronauit aurea corona signo sanctitatis expressa. Ergo, soror carissima, immo domina ueneranda nimium, quia sponsa et mater estis et soror Domini mei Iesu Christi, uirginitatis inuiolabilis et paupertatis sanctissimae uexillo resplendentissime insignita, in sancto seruitio confortamini, pauperis Crucifixi ardenti desiderio inchoato, qui pro nobis omnibus crucis sustinuit passionem eruens nos de potestate principis tenebrarum, qua ob transgressionem primi parentis uincti uinculis tenebamur, et nos reconcilians Deo Patri. O beata paupertas, quae diligentibus et amplexantibus eam diuitias praestat aeternas! O sancta paupertas, quam habentibus et desiderantibus a Deo caelorum regnum promittitur et aeterna gloria uitaque beata procul dubio exhibetur! O pia paupertas, quam Dominus Iesus Christus, qui caelum terramque regebat et regit, qui dixit etiam et sunt facta, dignatus est prae ceteris amplexari! Uulpes enim foueas, inquit, habent et uolucres caeli nidos, Filius autem hominis, id est Christus, non habet ubi caput reclinet, sed inclinato capite tradidit spiritum. Si ergo tantus et talis Dominus in uterum ueniens uirginalem, despectus, egenus et pauper in mundo uoluit apparere, ut homines, qui erant pauperrimi et egeni, caelestis pabuli sufferentes nimiam egestatem, efficerentur in illo diuites regna caelestia possidendo, exsultate plurimum et gaudete, repletae ingenti gaudio et laetitia spiritali, quia, cum uobis magis placuisset contemptus saeculi quam honores, paupertas quam diuitiae temporales et magis thesauros in caelo recondere quam in terra, ubi nec rubigo consumit, nec tinea demolitur et fures non effodiunt, nec furantur, merces uestra copiosissima est in caelis, et fore digne meruistis soror, sponsa et mater altissimi Patris Filii et gloriosae Uirginis nuncupari. Credo enim firmiter uos nouisse, quod regnum caelorum nonnisi pauperibus a Domino promittitur et donatur, quia dum res diligitur temporalis fructus amittitur caritatis; Deo et mammonae deseruire non posse, quoniam aut unus diligitur et alter odio habetur, et aut uni seruiet et alterum contemnet, et uestitum cum nudo certare non posse, quia citius ad terram deicitur, qui habet unde teneatur, et gloriosum manere in saeculo et illic regnare cum Christo; et quoniam ante foramen acus poterit transire camelus, scandere quam diues caelica regna. Ideo abiecistis uestimenta, uidelicet diuitias temporales, ne luctanti succumbere penitus ualeretis, ut per arctam uiam et angustam portam possitis regna caelestia introire. Magnum quippe ac laudabile commercium: relinquere temporalia pro aeternis, promereri caelestia pro terrenis, centuplum pro uno recipere, ac beatam uitam perpetuam possidere. Quapropter uestram excellentiam et sanctitatem duxi, prout possum, humilibus precibus in Christi uisceribus supplicandam, quatenus in eius sancto seruitio confortari uelitis, crescentes de bono in melius, de uirtutibus in uirtutes, ut cui toto mentis desiderio deseruitis, dignetur uobis optata praemia elargiri. Obsecro etiam uos in Domino, sicut possum, ut me uestram famulam, licet inutilem, et sorores ceteras nobis deuotas mecum in monasterio commorantes habere (uelitis) in sanctissimis uestris orationibus commendatas, quibus subuenientibus mereri possimus misericordiam Iesu Christi, ut pariter una uobiscum (sempiterna) mereamur perfrui uisione. Ualete in Domino et oretis pro me. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdSanctamAgnetemDePraga2.txt b/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdSanctamAgnetemDePraga2.txt
new file mode 100644
index 0000000..aff5d34
--- /dev/null
+++ b/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdSanctamAgnetemDePraga2.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Filiae Regis regum, ancillae Domini dominantium, sponsae dignissimae Iesu Christi et ideo reginae praenobili dominae Agneti, Clara, pauperum dominarum ancilla inutilis et indigna, salutem et semper in summa uiuere paupertate. Gratias ago gratiae largitori, a quo omne datum optimum et omne donum perfectum creditur emanare, quod te tantis uirtutum titulis decorauit et tantae perfectionis insigniis illustrauit, ut, perfecti Patris effecta diligens imitatrix, perfecta fieri merearis, ne oculi sui aliquid in te uideant imperfectum. Haec est illa perfectio, qua te sibi Rex ipse in aethereo thalamo sociabit, ubi sedet stellato solio gloriosus, quod terreni regni fastigia uilipendens et oblationes imperialis coniugii parum dignas, aemula sanctissimae paupertatis effecta in spiritu magnae humilitatis et ardentissimae caritatis eius adhaesisti uestigiis, cuius meruisti connubio copulari. Cum uero nouerim te uirtutibus oneratam, parcens prolixitati uerborum nolo uerbis superfluis onerare, licet tibi nihil superfluum uideatur ex his de quibus posset tibi aliqua consolatio prouenire. Sed quia unum est necessarium hoc unum obtestor et moneo per amorem illius, cui te sanctam et beneplacentem hostiam obtulisti, ut tui memor propositi uelut altera Rachel tuum semper uidens principium, quod tenes teneas, quod facis facias, nec dimittas, sed cursu concito, gradu leui, pedibus inoffensis ut etiam gressus tui puluerem non admittant, secura gaudens et alacris per tramitem caute beatitudinis gradiaris, nulli credens, nulli consentiens, quod te uellet ab hoc proposito reuocare, quod tibi poneret in uia scandalum, ne in illa perfectione, qua Spiritus Domini te uocauit, redderes Altissimo uota tua. In hoc autem, ut mandatorum Domini securius uiam perambules, uenerabilis patris nostri fratris nostri Heliae, generalis ministri, consilium imitare; quod praepone consiliis ceterorum et reputa tibi carius omni dono. Si quis uero aliud tibi dixerit, aliud tibi suggesserit, quod perfectionem tuam impediat, quod uocationi diuinae contrarium uideatur, etsi debeas uenerari, noli tamen eius consilium imitari, sed pauperem Christum, uirgo pauper, amplectere. Uide contemptibilem pro te factum et sequere, facta pro ipso contemptibilis in hoc mundo. Sponsum tuum prae filiis hominum speciosum, pro salute tua factum uirorum uilissimum, despectum, percussum et toto corpore multipliciter flagellatum, inter ipsas crucis angustias morientem, regina praenobilis, intuere, considera, contemplare, desiderans imitari. Cui si compateris conregnabis, condolens congaudebis, in cruce tribulationis commoriens cum ipso in sanctorum splendoribus mansiones aethereas possidebis, et nomen tuum in libro (uitae) notabitur futurum inter homines gloriosum. Propter quod in aeternum et in saeculum saeculi regni caelestis gloriam pro terrenis et transitoriis, aeterna bona pro perituris participes et uiues in saecula saeculorum. Uale, carissima soror et domina, propter Dominum tuum sponsum; et me cum sororibus meis, quae gaudemus de bonis Domini, quae in te per suam gratiam operatur, stude tuis deuotis orationibus Domino commendare. Sororibus etiam tuis nos plurimum recommenda. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdSanctamAgnetemDePraga3.txt b/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdSanctamAgnetemDePraga3.txt
new file mode 100644
index 0000000..9d67a4f
--- /dev/null
+++ b/testi_1/ClaraAssisiensis_EpistolaAdSanctamAgnetemDePraga3.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In Christo sibi reuerendissimae dominae ac prae cunctis mortalibus diligendae sorori Agneti, illustris regis Bohemiae germanae, sed iam summo caelorum Regi sorori et sponsae, Clara humillima et indigna Christi ancilla et dominarum pauperum serua, salutis gaudia in auctore salutis et quidquid melius desiderari potest. De sospitate tua, felici statu et successibus prosperis quibus te in incepto cursu ad obtinendum caeleste brauium uigere intelligo tanto repleor gaudio, tantaque in Domino exsultatione respiro, quanto te noui et arbitror uestigiorum pauperis et humilis Iesu Christi tam in me quam in aliis ceteris sororibus imitationibus mirifice supplere defectum. Uere gaudere possum, nec me aliquis posset a tanto gaudio facere alienam, cum, quod sub caelo concupiui iam tenens, callidi hostis astutias et perditricem humanae naturae superbiam et uanitatem humana corda infatuantem te quadam mirabili ipsius Dei oris sapientiae praerogatiua suffultam terribiliter ac inopinabiliter uideam supplantare, absconsumque in agro mundi et cordium humanorum thesaurum incomparabilem, quo illud emitur a quo cuncta de nihilo facta sunt, humilitate, uirtute fidei ac paupertatis brachiis amplexari; et, ut proprie ipsius apostoli uerbis utar, ipsius Dei te iudico adiutricem et ineffabilis corporis eius cadentium membrorum subleuatricem. Quis ergo de tantis mirandis gaudiis dicat me non gaudere? Gaudeas igitur et tu in Domino semper, carissima, nec te inuoluat amaritudo et nebula, o in Christo dilectissima domina, angelorum gaudium et corona sororum; pone mentem tuam in speculo aeternitatis, pone animam tuam in splendore gloriae, pone cor tuum in figura diuinae substantiae et transforma te ipsam totam per contemplationem in imagine diuinitatis ipsius, ut et ipsa sentias quod sentiunt amici gustando absconditam dulcedinem, quam ipse Deus ab initio suis amatoribus reseruauit. Et omnibus quae in hoc fallaci mundo perturbabili suos caecos amatores illaqueant penitus praetermissis, illum totaliter diligas, qui se totum pro tua dilectione donauit, cuius pulchritudinem sol et luna mirantur, cuius praemiorum et eorum pretiositatis et magnitudinis non est finis; illum dico Altissimi Filium, quem Uirgo peperit, et post cuius partum uirgo permansit. Ipsius dulcissimae matri adhaereas, quae talem genuit Filium, quem caeli capere non poterant, et tamen ipsa paruulo claustro sacri uteri contulit et gremio puellari gestauit. Quis non abhorreat humani hostis insidias, qui per fastum momentaneorum et fallacium gloriarum ad nihilum redigere cogit quod maius est caelo? Ecce iam liquet per Dei gratiam dignissimam creaturarum fidelis hominis animam maiorem esse quam caelum, cum caeli cum creaturis ceteris capere nequeant Creatorem, et sola fidelis anima ipsius mansio sit et sedes, et hoc solum per caritatem qua carent impii: Ueritate dicente: Qui diligit me diligetur a Patre meo, et ego diligam eum, et ad eum ueniemus et mansionem apud eum faciemus. Sicut ergo Uirgo uirginum gloriosa materialiter, sic et tu, sequens eius uestigia, humilitatis praesertim et paupertatis, casto et uirgineo corpore spiritualiter semper sine dubietate omni portare potes, illum continens, a quo et tu et omnia continentur, illud possidens quod et comparate cum ceteris huius mundi possessionibus transeuntibus fortius possidebitis. In quo quidam mundani reges et reginae falluntur, quorum superbiae usque ad caelum licet ascenderint, et caput earum nubes tetigerit, quasi sterquillinium in fine perduntur. Super his autem quae me iam tibi reserare mandasti, quae scilicet essent festa quae forte, ut te opinor aliquatenus aestimasse in uarietate ciborum gloriosissimus pater noster, sanctus Franciscus, nos celebrare specialiter monuisset, caritati tuae duxi respondendum. Nouerit quidem tua prudentia, quod praeter debiles et infirmas, quibus de quibuscumque cibariis omnem discretionem quam possemus facere nos monuit et mandauit, nulla nostrum sana et ualida nisi cibaria quadragesimalia tantum, tam in diebus ferialibus quam festiuis, manducare deberet, die quolibet ieiunando, exceptis diebus dominicis et die Natalis Domini, in quibus bis in die comedere deberemus. Et in diebus quoque Iouis solitis temporibus pro uoluntate cuiuslibet, ut quae scilicet nollet, ieiunare non teneretur. Nos tamen sanae ieiunamus cotidie praeter dies dominicos et Natalis. In omni uero Pascha, ut scriptum beati Francisci dicit, et festiuitatibus sanctae Mariae ac sanctorum apostolorum ieiunare etiam non tenemur, nisi haec festa talia in sexta feria euenirent; et sicut praedictum est, semper quae sanae sumus et ualidae, cibaria quadragesimalia manducamus. Uerum quia nec caro nostra caro aenea est, nec fortitudo lapidis fortitudo nostra, immo fragiles et omni corporali sumus debilitati procliuae, a quadam indiscreta et impossibili abstinentiae austeritate quam te aggressam esse cognoui, sapienter, carissima, et discrete te retrahi rogo et in Domino peto, ut uiuens uiuens confiteris Domino, rationabile tuum Domino reddas obsequium et tuum sacrificium semper sale conditum. Uale semper in Domino, sicut me ualere peropto et tam me quam meas sorores tuis sacris orationibus recommenda. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola0.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola0.txt
new file mode 100644
index 0000000..7ad7237
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola0.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Carissimo fratri et tamquam patri domino C., B. scholaris Bononie salutem quam sibi. Aqua frigida animo sitienti et nuntius bonus de terra longinqua. Unde uestram suppliciter deprecor bonitatem propriis meritis honorandam, ut de uestra continentia pariter et salute meum uelitis animum recreare, scientes quod in studio litterarum, Dei uestrique gratia faciente, sanus et incolumis perseuero. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola1.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola1.txt
new file mode 100644
index 0000000..4d9012a
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola1.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Discretionis tue litteras facie leta uidimus et animo recepimus iucundati, que nobis tuam salubrem continentiam referentes, peroptatum gaudium nuntiarunt. Quare, prout audire desideras, intimamus, quod omnia nobis in prosperitate successum prospere famulantur et nihil presentialiter deesse  uidetur ad gratie complementum; dum tamen scientiam discas thesauro quolibet meliorem, in qua uigilanter debes summo conamine laborare: quod diceris diligenter attendens; nec est ab incepto opere desistendum, donec fructus respondeat laboranti. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola10.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola10.txt
new file mode 100644
index 0000000..b20d704
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola10.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Egregio ac magnifico uiro domino B. de Mutina militari gloria decorato, U. miles de Bononia salutem et prospera prosperis cumulare. Ad uestre beneuolentie puritatem confidenter accedimus, et ad uestre gratie largitatem ualde tractabilem et benignam sine dubitatione mittimus scripta nostra, tanquam ad illum cuius liberalitas comprobata nullam nouit repulsam, sed ut aurum examinatum rutilat in negotiis amicorum. Rogamus equidem generositatis uestre laudabilem probitatem ut, in signum amoris precipui, nobis uestrum pallafredum, quo fortiter indigemus, mittere et commodare uelitis per eumdem qui uobis nostras litteras presentabit, attendentes, quod ordo rationis expostulat, ut amicorum alter alterius precibus condescendat. Habere poteritis memoratum, cum de uestra fuerit uoluntate. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola11.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola11.txt
new file mode 100644
index 0000000..6e08e47
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola11.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Uestris petitionibus grato concurrentes assensu, pallafredum uobis mittimus postulatum, uos instanter et affectuosius rogitantes, ut tam de ipso quam de aliis rebus nostris, que uestra debetis et potestis merito computare, facere uelitis uestre beneplacitum uoluntatis; considerando quod dicitur per prudentem *Res cara est danti de qua gaudet amicitia postulantis*. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola12.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola12.txt
new file mode 100644
index 0000000..37082f3
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola12.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Quia pallafredus noster, immo uester et uestris seruitiis deputatus, non exit de stabulo, inclauatus fortiter propter imperitiam  ferratoris, dolemus; et est non immerito condolendum ex eo, quod amicitie postulanti de ipso facere gratiam non ualemus. Unde si dari non potest quod petitur, petitoris sapientia non turbetur; non enim habet legem necessitas, nec uoluntas sed impotentia potius incusatur. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola13.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola13.txt
new file mode 100644
index 0000000..fd725c8
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola13.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Summe generositatis et prudentie uiro, domino B. potestati Brixie, quem ubique merita magnifica recommendant, A. potestas Mediolani salutem et omnimoda semper felicitate gaudere. Albertus harum portitor, ciuis noster honorabilis et dilectus, coram nostri presentia positus exposuit conquerendo, quod G. terre uestre sibi debet ratione mutui quandam pecunie quantitatem, ut testatur publicum instrumentum; quam iniuste detinet et reddere contradicit, licet iam solutionis terminus sit elapsus. Unde, quia iuris ordo iubet hoc fieri, ut semper actor adeat forum rei, ad uos confidenter mittimus predictum, uestram propensius magnificentiam rogitantes, ut eidem plenam iustitiam uelitis facere de predicto; ita quod pro uestris ciuibus, cum se casus obtulerit opportunus, amicitie uestre merito respondere grata uicissitudine teneamur. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola14.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola14.txt
new file mode 100644
index 0000000..c6cded2
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola14.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Euxaudiende sunt preces animo diligenti, quas informat caritas, et amor non deserit honestatis. Inde est quod magnificentie uestre litteras discretionis oculis insignitas debito recepimus cum honere, ipsarum continentiam tanto uelocius  tantoque libentius effectu prosequente complentes, quanto sic per iustitie semitam incedebant, ut a ueritatis tramite non errarent. Pateat igitur uestre laudabili probitati, quod A. uestro ciui taliter fecimus amore uestro plenitudinem rationis, quod pro nostris conciuibus in petitionibus equitatis teneamini exaudire preces nostras. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola15.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola15.txt
new file mode 100644
index 0000000..ac56492
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola15.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Frustra sibi debitum exigit, qui aliis debitum non impendit. Unde miramur, et mirari possumus et debemus admiratione debita et non friuola uel inani, discretionem uestram dormitare uidentes, que uigilare in negotiis consueuit. Nulla enim habita consideratione equitatis, a nobis iustitiam fieri uestris ciuibus postulatis; et cum homines terre nostre iugiter in uestris partibus spolientur, uos aure surda et clausis oculis pertransitis. Unde sapientie uestre laudabiliter sectantes uestigia, sicut Brixiensibus facietis, ita contra Mediolanenses curabimus nos facere, equanimitatem, ut decet, in talibus obseruantes. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola16.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola16.txt
new file mode 100644
index 0000000..9871992
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola16.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Eximie nobilitati uiro, quem summa commendat strenuitas, extollit bonitas et gesta ingentia reddunt carum, domino B. de Cremona militari lampade radianti, G. potestas Bononie, consilium et populus uniuersus ad uota successus prosperos cum salute. De fama spectabili uestri nominis gloriosi et de  preclaris meritis bonitatis uestre multifariam confidentes, uos in potestatem nostre ciuitatis elegimus unanimiter, concorditer et gratanter, Christi gratia faciente; de quo gaudent omnes et singuli nostre terre, considerantes quod res publica perseuerat incolumis, cuius cursus docti committitur arbitrio gubernantis. Eapropter exellentiam uestram rogamus dignis laudibus commendandam, quatenus electionem factam sic comiter et gaudenter uelitis recipere prelibatam, uos taliter preparantes ut, cum ambaxatores nostros uobis miserimus, sicut decet honorifice ueniatis, scientes quod duos milites et totidem iudices atque notarios uobiscum debetis ducere ac tenere, et pro uestro feudo tantam pecuniam habebitis a communi, et fenum et paleam abundanter. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola17.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola17.txt
new file mode 100644
index 0000000..747e1af
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola17.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Ex parte uniuersitatis uestre nuper accedens fidelis nuntius litteras presentauit; quas summo recipiens cum honore, percepi firmiter per easdem, quod me uestrum militem uocabitis ad reginem honoratissimo uestre terre. Super quo, parentes et amici conuenientes in unum et magnificentiam uestram dignis laudibus extollentes, consona uoce dixerunt, prouidentes communi consilio, quod uestris beneplacitis asseruirem, obsecundarem mandatis, et iussionibus obedirem. Me quidem considerans in me ipso, quasi uideor circumplexus: nam pro electione recipienda parentela concordat uobiscum, et ne consentiam defectus scientie fortiter contradicit. Ne igitur arrogantia me incuset, uel presumptio me condemnet, preuia misericordia summi regis, uiam eligo potiorem; considerans quod ea que in electo deficiunt bonitatis, supplere poterunt merita subditorum. Exhibita namque uestre dominabili  probitati gratiarum actione multiplici et immensa, pro eo quod me immeritum et indignum bonitate uestra promouere ad sublimia uoluistis, quod per uos concorditer actum fore dignoscitur et gaudenter oblatum, animo recipio iucundato; cum feudo et sine feudo paratus accedere honorabiliter et decenter ad uestra seruitia feliciter, auctore Domino, peragenda, quandocumque de uestra fuerit uoluntate. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola18.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola18.txt
new file mode 100644
index 0000000..f54ff26
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola18.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Non sunt loquele neque sermones quibus reddere ualeam dignas grates uestre dominabili probitati de honorificentia, per quam paruitatem meam ultra merita sublimastis, tantum uestra gratia liberali. Nam eligendo me, uestrum militem, ad regimen honoratissime terre uestre, super caput meum coronam posuistis de lapide pretioso et magnam gloriam et decorem. Ut autem manere ualeat tanta honorabilitas in honore, beneuolentie uestre placeat, sicut debet merito complacere, quod isto tempore ciuitatem propriam non relinquam, que pro nimia dissensione quasi iacere noscitur in ruina. Igitur cum per prudentem dicatur *Excusatio incusationem non patitur, quam digna ratio comitatur*, excusatum me habere debetis ex ratione rationabili supradicta, contra quam ire non licet, quia nimium dedeceret. Quare multiplicatis precibus exorare uestram magnificentiam non desino ut, non moleste ferentes si uestram potestariam non ualeo recipere gratiosam, uelitis prout uiri sapientes contrarium responsum equanimiter tolerare, in uero scientes quod uester sum totus, et semper et ubique dispositus ad uestra seruitia facienda tota potentia et uirtute. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola19.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola19.txt
new file mode 100644
index 0000000..708b474
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola19.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Multimode honestatis domino I. arcidiacono Brixiensi, tam honestate morum quam sapientie luce fulgenti, prepositus et capitulum ecclesie Imolensis reuerentiam in omnibus cum salute. Bone memorie B. presule nostro uiam uniuerse carnis ingresso, ne diu uacanti ecclesie cure deesset officii pastoralis, ad campane sonitum conuenientes in unum, inuocata gratia Sancti Spiritus, quasi celitus inspirati, uos, in cuius persona conueniunt uniuerse que in antistite iure canonico requiruntur, in nostrum episcopum elegimus una uoce, nullo penitus discrepante; quod dicitur diligentius intuentes *Si nauis perito rectori committitur, nunquam de facili uentorum incursibus conquassatur*. Unde benignitati uestre per duos ex fratribus nostris litterarum latores, uiros non modica discretione conspicuos, decretum electionis mittentes omnium subscriptionibus roboratum, uestram prudentiam multiplicatis precibus exoramus, ut electionem prefatam recipere dignemini sic canonice celebratam, ad ecclesiam et ciuitatem nostram uenientes fiducialiter et gaudenter, et ad Dei seruitium et beati Petri apostoli benedicti; ubi clerus et populus cum gaudio uos expectant, incrementa spiritualia sperantes recipere per uestra salutaria documenta. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola2.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola2.txt
new file mode 100644
index 0000000..951925d
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola2.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Multe discretionis et probitatis uiro domino D. notario domini pape, amicorum precipuo, I. de Tebaldis ciuitatis Bononie salutem et honori habito honorem debitum in longitudine dierum et uite feliciter aggregare. Naturale quodammodo dignoscitur, ubi specialis est fiducia, specialium recreatur. Unde fiducialiter ad uos mitto D. presentium portitorem, mihi uinculo dilectionis intime copulatum, uestram deposcens gratiam liberalem, ut in signum beneuolentie specialis ipsum habere dignemini in singulis commendatum, ita quod penes uestram prudentiam in suis negotiis promouendis mea precamina sibi sentiat fructuosa. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola20.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola20.txt
new file mode 100644
index 0000000..49812d4
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola20.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Benignitatis uestre uoluntatibus contradicere non presumo, timens ne arrogantie uitio scriberetur, quod faceret ex humilitate discretio. Item paueo fortiter uestris petitionibus consentire: nam cum indignus sim ad officium pastorale, si nauem gubernandam recipiam qui remum ducere nondum noui, uehementer dubito ne propter naute defectum in mare Petri nauicula demergatur. Confugiens igitur ad clementiam Dei patris, in quo totius consistit misericordie plenitudo, electioni uestre concorditer de me facte consentio reuerenter, largitori supplicans gratiarum, ut insufficientiam meam dignetur omni tempore misericorditer adiuuare: quia nullum potest esse boni operis edificium, cui Christum suum non subicit fundamentum. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola21.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola21.txt
new file mode 100644
index 0000000..8287e4f
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola21.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Plana fugere et sequi sublimia res est saluti sepius inimica. Sciens igitur firmiter et cognoscens mihi deesse merita que in pontifice requiruntur; qui non solum preesse sed prodesse debet, et ostendere in se ipso qualiter altos oporteat conuersari; episcopalis onus honorabile dignitatis recipere non presumo, uelut importabilem sarcinam et mee grauem nimium paruitati, pro quo redderem celesti Domino rationem in die indicii de sanguine subditorum. Quare de tanta honorificentia Deo gratias referens atque uobis, quibus placere semper desidero per seruitia gloriosa, electioni de me facte in ecclesia uestra renuntio spontanea uoluntate, et iuri, si quod mihi competit, in eadem; ita quod electio reuertatur libere ad capitulum unde uenit. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola22.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola22.txt
new file mode 100644
index 0000000..b16cf94
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola22.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Uenerabili in Christo fratri et amico speciali domino M. Dei gratia Imolensi episcopo multa sapientia et honestate fulgenti, B. eadem gratia Florentinus episcopus in uero salutari salutem. Cum Petrus et Maria ciuitatis nostre litigent coram nobis ad diuortium celebrandum, ipsa Maria proposuit, in iudicio constituta, se uelle de iurisdictione uestra producere quosdam testes, ad id quod asserit legitime comprobandum. Super quibus dignetur inspicere uestra discretio reuerenda, ne quis ex talibus sit infamis, periurus, subornatus, seruituti obnoxius, corruptus uel falsus; qui a publicis actibus repelluntur, cum ueraces esse debeant et fideles: nam, ut ait Salomo *liberat animos testi fideles, et profert mendacia uersipellis*. Qua de re benignitatis uestre prudentiam rogitamus, quatenus testes quos dare uoluerit prefata mulier uel procurator ipsius, absente parte uiri superius nominati citata, si prefixo uoluerit termino interesse, uelitis ad ueritatem discendam compellere nostris precibus et amore, facientes eosdem per uestrum notarium examinari prudenter, secundum interrogationes quas cedula continet interclusa, et eorum dicta manu publica uestrique sigilli robore communita nobis per eundem latorem presentium destinetis. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola23.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola23.txt
new file mode 100644
index 0000000..6d7d3ef
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola23.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Sicut iniustis petitionibus non licet annuere, ita precamina quo sunt iusta non decet fatigationibus protelare. Uisa ergo uestrarum pagina litterarum et lecta pariter cedula interclusa que interrogationes continebat testibus faciendas, nostre iurisdictionis homines ad nostram presentiam continuo uocari fecimus et uenire, quos procurator M. mulieris uoluit nominare; et receptis ab eisdem pro ueritate dicenda corporaliter iuramentis, ipsorum depositiones impressione sigilli nostri munitas et per nostrum iudicem examinatas prudenter et per notarium nostrum fideliter publicatas, fraternitate uestre mittimus predilecte, semper ea facere pro uiribus cupientes, que possint et debeant amicitie uestre merito complacere. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola24.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola24.txt
new file mode 100644
index 0000000..83d0903
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola24.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Uenerabili in Christo patri et post Deum unico desiderio et refugio singulari U., Dei gratia dignissimo episcopo talis loci, C. suorum clericorum minimus, scholaris Bononie cum recommendatione se ipsum. Illius portus amenitas frequentatur, ad quem uenientes sperata gratitudine non priuantur. Unde benignissime paternitatis uestre pedibus aduolutus, supplicare non desino, ut mei uestri fidelissimi famuli misericorditer dignemini recordari, mihi diuine pietatis intuitu prouidendo in beneficio competenti, ita quod mea deuotio que in sola spe gratie uestre innititur, inopem uitam defendere ualeat, et ad Dei laudem et honorem uestrum incomparabilem, scientie gratiosa possit capere documenta. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola25.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola25.txt
new file mode 100644
index 0000000..2164707
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola25.txt
@@ -0,0 +1 @@
+U. miseratione diuina episcopus talis loci, dilecto sibi C. scholari Bononie salutem et benedictionem. In memoria nostra deuotio tua sedet, cui nondum potuimus prouidere, cum beneficium nullum uacauerit, cuius ad nos collatio pertineret. Unde, specialem gratiam facientes tibi, de nostra camera decem marchas annis singulis consignamus, donec locus idoneus apparebit quem tue fidelitati conferre possimus canonice, prout optas. Et quia parum est, in signum rei maioris debeas recipere congaudenter, quia non quid quisque tribuit, sed qua mente rationabiliter quis intendit intuendum est. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola26.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola26.txt
new file mode 100644
index 0000000..d263289
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola26.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Sanctissimo patri et domino, Gregorio Dei gratia summo pontifici, Henricus miseratione diuina episcopus, B. archidiaconus, C. archipresbyter, totum capitulum, abbates, priores, prepositi, cappellani, et clerus ciuitatis et dioceseos Bononie uniuersus pedum oscula beatorum. Beatitudini uestre insinuare constringimur, quod sedula petitio non desinit iterare, ut super iis que de nouo emergunt nouum consilium habeamus. Instant quidem potestas et commune Bononie iugiter precibus et exhortationibus importunis, ut eis in multis necessitatibus positis, propter guerram et maxime pro circla ciuitatis que ad defensionem facta noscitur singulorum, aliquam sicut decet compassionem habentes, subuenire misericorditer dignaremur, impendentes adiutorium intuitu pietatis, non pro collecta, necessitate, uel debito, sed loco benedictionis et gratie specialis. Unde non immerito hec reducentes ad uestre clementie notionem, sine cuius mandato non debent huiusmodi res attentari, paternitati uestre affectione multiplici supplicamus, ut nobis dare dignemini licentiam laudabilem et benignam, predictis in tanto articulo constitutis grata conferendi subsidia caritatis. Nam speciali cum iis est agendum clementia, quos causa fouet laudabilis et honesta. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola27.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola27.txt
new file mode 100644
index 0000000..b0a359d
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola27.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Quamuis ecclesia, sponsa Christi, et mater fidelium et magistra, laicis respondere nos debeat seruiens cum tributo, tamen, ut Rachel plorans filios suos, pro eis plorare debet, cum expedit, et ipsos pariter consolari et compati ac debite misereri. Nam, ut doctor gentium Paulus testatur apostulus, *quis infirmatur, et ego non infirmor; quis scandalizatur, et ego non uror?* Uestris igitur supplicationibus inclinati facilem et benignum prostamus assensum petitionibus equitatis, dilectioni uestre licentiam liberam conferentes, quod pie uestrorum ciuium onera subleuetis; eis in necessitatis articulo constitutis manus adiutrices misericorditer porrigentes, ut in uobis locum habere auctoritas uideatur, qua dicitur alter alterius onera portare; et sic adimplebitis legem Christi. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola28.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola28.txt
new file mode 100644
index 0000000..9b33167
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola28.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Probitatis uestre magnificentia commendanda manifesta ueritate cognoscit, et uniuerse prouincie luce patet etiam clariori, quod Perusini montis habitatores, uento superbie tumefacti, nos iniquo odio persecuntur, nostre ciuitati diuersis temporibus iniurias et damna inferendo. Nunc autem sue temeritatis malitiam innouantes, contra nos modis omnibus moliuntur exercitum congregare. Quapropter amicitie uestre puritatem deposcimus, ad quam recurrere nos oportet pro nostris negotiis, ut nobis aduersus predictos uelitis succurrere magna potentia et uirtute, intuentes quod amicorum fidem prosperitas non agnoscit, quam sola nouit necessitas experiri. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola29.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola29.txt
new file mode 100644
index 0000000..6812304
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola29.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Multipliciter obligamur et constringimur non indigne Aretinam diligere pro uiribus ciuitatem, que honorem Florentie semper animi puritate dilexit, et ipsius gloriam propriam reputando, nostro communi toto conamine studuit magnifice deseruire. Unde uestra negotia nostra merito retinentes, hoc uolumus ostendere per effectum; et ideo, quandocumque uestre placuerit probitati, ueniemus in uestrum succursum comiter et potenter, intuendo quod dicitur: *Fortune, non hominum sunt amici, qui eos in necessitatibus derelinquunt, quos in prosperis diligere simulabant*. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola3.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola3.txt
new file mode 100644
index 0000000..788a0c1
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola3.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Amicus fidelis protectio fortis: qui autem inuenit illum, inuenit thesaurum. Uolentes igitur amicitie uestre puritatem prudenter inuocabilem conseruare, que sua uirtute redolet et preclaritate refulget, taliter amico uestro D., uestris precibus et amore uestro, dedimus consilium et fauorem, quod semper uobis regratiari tenetur et merito deseruire. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola30.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola30.txt
new file mode 100644
index 0000000..1c69304
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola30.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Quanta gloria prefulserit usque ad hec tempora ciuitas Florentina, fama nuntia ueritatis longe lateque triumphaliter predicauit. Nunc autem, retrorsum abiens, inimici malitia suggerente, sic miserabiliter est conuersa, quod affligitur uniuersitas amicorum in eius angustiis. Nam, ut de multitudine pereuntium taceamus, partem ipsius non modicam ignis terribilis iam consumpsit, secundam partem ex alto machine proiicientes lapides confregerunt, tertiam uero modo simili destruere nitimur incessanter; de quo, licet pro multis multipliciter sit dolendum, speciali tamen dolore mouemur, uidentes nos in tribulatione tanta positos dilectioni uestre non posse succurrere, et quosdam ob id inspicientes ex aduerso insurgere ut leones, qui alias mansueti starent ut agni, nec presumerent talia cogitare. Quam ob rem amicitie uestre consulimus et suademus ut, iniuriam callide dissimulantes et in quantum expedit tolerantes, guerram pro uiribus euitetis prudenter, Florentie statum prosperum laudabiliter exspectantes, que rebelles edomitos sue dicioni subicere consueuit magna potentia et uirtute. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola31.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola31.txt
new file mode 100644
index 0000000..6be3962
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola31.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Henricus miseratione diuina Bononiensis episcopus dilecto in Christo fratri archipresbytero Sancti Iohannis in Persiceto salutem in Christo. In te fore multam prudentiam multamque legalitatem ueraciter cognoscentes, tibi uices nostras cum fiducia delegamus, in iis que in se iuris et facti continent questiones. Ideoque tue discretionis examini committimus causam que uertitur inter tales, tue probitati dantes litteris presentibus in mandatis, ut uisis rationibus utriusque partis et probationibus diligenter inspectis, causam eamdem, habito consilio sapientum, iusto iudicio studeas diffinire. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola32.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola32.txt
new file mode 100644
index 0000000..c8f76e2
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola32.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Ex querela magistri B. repetitoris (di)dicimus, quod M. terre uestre, paulo ante scholaris Bononie, sue immemor salutis pariter et honoris, et de futuris non cogitans et de solutione facienda non curans, cum rebus propriis furtiue recessit decem librarum debitum indebite relinquendo, ad quod tenetur pro duodena, hospitio, et doctrina. Unde cum hoc tangat non solum recedentis personam, sed alios eiusdem ciuitate scholares singulos dehonestet, uestram magnificentiam deprecamur quatenus pretexatum uelitis compellere ad soluendam pecuniam memoratam latori presentium, procuratori magistri superius nominati, qui debitum fore tantum demostrabit legitimis documentis; alioquin in nostri communis bannum ponemus merito debitorem. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola33.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola33.txt
new file mode 100644
index 0000000..ebb226d
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola33.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Ad ciuitatem Bononie singuli uenientes ut scientiam diligant et honorem acquirant, honeste uiuere debent et prudenter morari, quia macula que in scholis contrahitur, postea de facili non lauatur. Unde propter honorabilitatem nostri communis terrarumque scholarium qui Bononie sunt et erunt, M. de quo agitur nostrum ciuem ad terram uestram remittimus, a qua se temere separauit, ut ibi per moram purget fugam, et per satisfactionem condignam euitet omnem infamiam, sicut decet. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola34.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola34.txt
new file mode 100644
index 0000000..12d8cd4
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola34.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In hac preclara solemnitate resurrectionis dominice, decet beneuolos et amicos ad inuicem exultare solatio presentie corporalis. Unde, si unquam esse potest, quod esse poterit ex quo uestre prudentie complacebit, ad celebrandum Pascha nobiscum urbanitate uestra uelitis accedere; procul dubio cognoscentes, quod hoc loco reputabimus magni doni. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola35.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola35.txt
new file mode 100644
index 0000000..a1109fd
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola35.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Pateat omnibus hanc paginam inspecturis, quod nos Dei gratia episcopus Sabinensis A. nostrum nuntium, presentium portitorem, in Franciam mittimus pro nostris redditibus colligendis; uestram prudentiam deprecantes, ut ipsum amore nostro taliter habere dignemini commendatum, quod uestras petitiones et preces teneamur merito exaudire. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola36.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola36.txt
new file mode 100644
index 0000000..c6a5dd3
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola36.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Uniuersis ad quorum audientiam littere iste peruenerint, G. potestas Bononie et consilium ciuitatis eiusdem salutem et prosperitatem. Adnotatione presenti uestre pateat probitati, quod harum latorem B. pro nobis ac nostro communi in curia domini pape procuratorem constituimus specialem ad litteras impetrandas et iudices eligendos et ad contradicendum aduersariis, si qui forsitan apparerent, promittendo quicquid in iis fecerit inuiolabiliter obseruare. Ad cuius rei notitiam et euidentiam pleniorem, has litteras fecimus nostri sigilli impressione muniri. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola37.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola37.txt
new file mode 100644
index 0000000..c6a5dd3
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola37.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Uniuersis ad quorum audientiam littere iste peruenerint, G. potestas Bononie et consilium ciuitatis eiusdem salutem et prosperitatem. Adnotatione presenti uestre pateat probitati, quod harum latorem B. pro nobis ac nostro communi in curia domini pape procuratorem constituimus specialem ad litteras impetrandas et iudices eligendos et ad contradicendum aduersariis, si qui forsitan apparerent, promittendo quicquid in iis fecerit inuiolabiliter obseruare. Ad cuius rei notitiam et euidentiam pleniorem, has litteras fecimus nostri sigilli impressione muniri. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola38.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola38.txt
new file mode 100644
index 0000000..ca44fa6
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola38.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Dilecto in Christo fratri C. canonico Imolensi, B. licet immeritus prior Sancti Iohannis de Monte ciuitatis Bononie salutem in Domino. Cum summus pontifex causam que uertitur inter tales nobis examinandam commiserit et fine canonico terminandam, ut in litteris eius uidebitis contineri bulla plumbea communitis, propter diuersa negotia, huiusmodi non possum intendere questioni. Qua de re uestre discretioni uices nostras de communi partium uoluntate duximus committendas, uobis auctoritate qua fungimur iniungentes, ut in causa predicta mediante iustitia procedatis, eamdem fine debito prout conuenit terminantes. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola39.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola39.txt
new file mode 100644
index 0000000..df078a0
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola39.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In nomine patris et filii et spiritus sancti amen. Ego B. prior Sancti Iohannis de Monte ciuitatis Bononie, iudex delegatus a summo pontifice in hac forma *Gregorius episcopus seruus seruorum Dei et cet* auctoritate ipsius de causa cognoscens, que inter A. et M. uertitur prelibatos, secundum libellos ab eisdem exhibitos in hunc modum *Uobis domino tali iudici delegato ego A. conqueror de M. et cet*. et *Uobis domino tali iudici delegato ego M. reconueniendo A. conqueror de eodem et cet*. lite super hoc a partibus contestata, et de calumnia prestito iuramento, positionibus seu interrogationibus ac responsionibus factis, confessionibus receptis et testibus hinc inde productis et publicatis, et auditis que uiri sapientes circa testium depositiones et acta iudicii dicere uoluerunt, deliberatione habita diligenti et communicato consilio plurium sapientum, diffiniendo pronuntio et pronuntiando absoluo M. a petitione A. superius nominati. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola4.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola4.txt
new file mode 100644
index 0000000..f73bd46
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola4.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Reuerendo patri domino C., pre cunctis uiuentibus metuendo, A. scholaris Bononie salutem et filialis reuentie famulatum. Uestre dominationis prudentiam uestreque paternitatis benignitatem deposco suppliciter et instanter, ut harum latorem dominum P. multe generositatis et urbanitatis titulis insignitum, qui me liberalitate sua multipliciter honorauit in multis, uelut meam personam uelitis multiplicatis honoribus honorare, considerantes quod dicitur *Alteri conferens plus honoris consequitur, quam cum gratum officium impertitur*. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola40.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola40.txt
new file mode 100644
index 0000000..bb0aea4
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola40.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Quia uos, domine B. prior Sancti Iohannis de Monte Bononie, iudex a summo pontefice delegate, in causa quam habeo cum Martino contra me inique tulistis diffinitiuam sententiam pro eodem, tam ab ipsa quam ab omni grauamine mihi facto appello ad sedem apostolicam uiua uoce, que uelut mater sanctitatis pie subleuat onera grauatorum, et apostolos peto et iterum peto et instanter peto, sicut postulat ordo iuris. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola41.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola41.txt
new file mode 100644
index 0000000..00d77e5
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola41.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Testis sit mihi Deus et acta iudicii proferant in medio ueritatem, quod in causa que inter A. et a M. uertebatur mihi a uestra clementiam delegata, de sapientum consilio iustum iudicium iudicaui. Cum autem a sententia per me lata M. appellauerit ad sedem apostolicam supradictus, asserens contra iustitiam se grauatum, eius appellationi deferens ut decuit reuerenter, et ad prosequendum eam terminum statuens competentem, ipsum ad pedes uestre destino sanctitatis, ut in hac parte fiat quicquid uestre beatitudini conplacebit. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola42.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola42.txt
new file mode 100644
index 0000000..ec02fdf
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola42.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Licet homines terre nostre uiri pacifici habeantur, amicos diligentes antiquos et nouos acquirere cupientes, tamen ad uestram securi non possunt accedere ciuitatem; causam non dicimus, quia non conuenit uel oportet: nam huius rei uos omnem scitis originem et processum. Rogamus igitur magnificentiam uestram laudabilem et prudentem, ut nobis fiduciam prebere uelitis et securitatem dare, si complacet, per litteras speciales; ita quod ad uos duos oratores mittere ualeamus, qui nostri communis uicem gerentes, potestatem habeant concordiam faciendi. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola43.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola43.txt
new file mode 100644
index 0000000..e6df1df
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola43.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Sicut iniustis petentium desideriis non licet annuere, ita precamina que sunt iusta non decet fatigationibus protelare. Unde uestre prudentie uestreque magnificentie securitatem mittimus postulatam per has litteras sigilli nostri communis robore communitas, ut ad ciuitatem nostram fiducialiter uenire possitis pro concordia facienda, uel oratores mittere, sicut de uestra fuerit uoluntate. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola44.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola44.txt
new file mode 100644
index 0000000..9edcda9
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola44.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Gregorius domini pape notarius et apostolice sedis legatus, uiris nobilibus et utinam sapientibus Salinguerre et uniuersis in Ferraria constitutis ad cor unitatis redire et uiam agnoscere ueritatis. Aperite oculos uestros et uidete uestram terram circumdatam inimicis, ira Domini permittente que super uos et ciuitatem uestram noscitur descendisse, que temere discedens ab uberibus ecclesie matris sue, se miserabiliter sociauit persecutoribus fidei christiane. Unde uestram monemus prudentiam, si qua remansit in uobis, et precipimus, si locum admonitio non haberet, ut ad Dominum redeatis et ad mandata ecclesie sacrosancte: alioquin in frontibus fidelium crucis signaculum imponemus, cuius uirtute mirabili uos inimicos Ihesus Christi confundent, et expugnabunt omnem hereticam prauitatem. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola45.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola45.txt
new file mode 100644
index 0000000..5799493
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola45.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Audire potuistis, et nunc certa ueritate noscatis quod parentelam cum domino C. fecimus diuina gratia mediante, et, promissione facta et iuramento interposito corporali, uni ex filiis eius nostram tenemur filiam tradere in uxorem; quod libenter, prout decet, uolumus adimplere: nam mortis anime non euitat periculum, qui quod promisit et iurauit non ducit pro uiribus ad effectum. Sane cum tempus aduenerit pubertatis, in quo precedentia debent sponsalia per matrimonium confirmari, et de recipiendo uel recusando unum uel alium in nostra sit positum optione, uos rogamus, qui habetis notitiam predictorum, ut nobis uelitis consulere quem ipsorum in generum eligamus. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola46.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola46.txt
new file mode 100644
index 0000000..1cade01
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola46.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Amoris precipua quem habetis in nobis immensitas comprobatur ex eo, quod in uestris negotiis nos uultis requirere, que grauitatem in se continent et ad honorem pertinent et profectum, discretionis oculos aperiendo cum sapientissimo Salomone qui ait *Palpebre tue precedans gressus tuos*. Unde, licet de futuris incerti simus, tamen de his sperantes secundum presentia que uidemus, uestre consulimus amicitie puritati, ut de filiis domini P. Albertum pro uestra filia uelitis accipere, cui fratres sui non poterunt in moribus et scientia coequari. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola47.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola47.txt
new file mode 100644
index 0000000..abd6ecc
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola47.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Donum reputo super omnia gratiosum, cum uestre libet dominali probitati mihi suo fideli precipere et deuoto: nam propterea beneuolentie puritas demonstratur et subiecti fidelitas renitescit. Qua de re uestra cognoscat bonitas honoranda, quod cum fideli amico et mercatore legali Bononia fideliter et legaliter inquisiuimus et pro undecim sol. emi xij brachia de brunecta optima fiorentina, et ita bonum forum et pannum numquam potui reperire ad huc, quod uobis mitto per nostrum nuntium specialiter destinatum; Deum rogans humiliter et instanter, ut uestis quas inde feceritis faciat uos gaudere et alias feliciter renouare. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola48.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola48.txt
new file mode 100644
index 0000000..95850d5
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola48.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Letantes letamur summam letitiam nuntiantes, uidelicet quod dominus P. noster consanguineus et precipuus amicorum qui Mutine captus erat et sub duris uinculis tenebatur, nuper euasit de carceribus per gratiam Saluatoris, et sanus et hilaris est in Bononie ciuitate. Unde hoc duximus ad uestri notionem merito deducendum, ut nobiscum pariter congaudentes, magnificetis omnipotentiam Dei patris. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola49.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola49.txt
new file mode 100644
index 0000000..d0c4c9b
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola49.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Quasi uocem de celo audiuimus nobis magnum gaudium nuntiantem de uestra persona laudabili et discreta, que Christi misericordia misericorditer faciente, nuper esse dicitur de Mutinensium carceribus liberata. Licet igitur per alios intellexerimus supradicta, per uos tamen scire cupimus ueritatem, uos affectuose rogantes ut uelitis facere, prout decet, quod nos prossimus ad inuicem reuidere. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola5.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola5.txt
new file mode 100644
index 0000000..52681da
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola5.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Cum propter imperatoris adventum, quem Bononienses trepidanter exspectant, Bononia facta sit cara in victualibus ultra modum, nimis cito, necessitate urguente, defecit pecunia paternalis. Unde vestre dominationi supplico, ut indigentie filiali denarios dignemini destinare, ita quod expensas facere valeam competentes et scientie capere documenta. Nam paterni roboris non est denegandum auxilium, ubi debilium postulat necessitas filiorum. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola50.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola50.txt
new file mode 100644
index 0000000..385bad6
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola50.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Cum ratione subiectionis et deuotionis perpetue nostrum debeat monasterium esse Romano imperio commendatum, sub umbra salutifera uestre glorie protegi cupimus et merito defensari. Ideoque uestre maiestati serenissime flexis genibus supplicamus, ut predam a talibus uestris nuntiis eidem loco factam in periculum animarum, restitui facere dignemini pietatis intuitu monasterio spoliato, ne res contra dispositionen celestem seculariter pertententur a laicis, que sunt diuinis tantummodo usibus deputate. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola51.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola51.txt
new file mode 100644
index 0000000..a1f8aaa
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola51.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Quanto nos diuina potentia in gradu posuit celsiori, tanto fortius debito necessitatis constringimur et iustitiam diligere et sponsam eius ecclesiam honore. Unde uestre deuotionis fidelitas presenti adnotatione cognoscat, quod nuntiis nostris qui predam fecisse dicuntur imperialibus damus litteris in preceptis, ut monasterio uestro ablata restituant, et ab iniuriis inferendis locis religiosis de cetero conquiescant. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola52.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola52.txt
new file mode 100644
index 0000000..ec4c645
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola52.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Circa rem familiarem seruandam laudabiliter et augendam habens non immerito sollicitudinem diligentem, uestre significo probitati, quod de tali campo longe posito ab aliis nostris locis, qui, prout scitis non est fertilis, immo quasi sterilis fortiter et aquosus a tali, ratione suarum possessionum circumpositarum, habere possumus C. lib.; que uenditio bona et magna reputatur ab omnibus conuicinis. Unde, si de uestre discretionis uoluntate procedit quod distrahatur pro tanto pretio res prefata, mihi significare litterali descriptione presentialiter procuretis, scientes quod huiusmodi alienatio utilitatem afferet gratiosam: nam alibi possumus nostram pecuniam melius collocare. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola53.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola53.txt
new file mode 100644
index 0000000..ab72e2e
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola53.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Uestra fraternalis cognoscat dilectio uestreque commendabili pateat probitati, quod alienatio nobis placet quam de nostro, ut intimastis, predio potestis facere competentem; et discretionem uestram de multa prudentia multimode commendantes, presentem assensum future distractioni prestamus; uos prout possumus deprecantes quod, si effectum habebit uenditio nominata, ipsos denarios inuestire debeatis de consilio amicorum, emendo uineam seu terram nobis magis idoneam ac etiam fructuosam. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola54.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola54.txt
new file mode 100644
index 0000000..c8e1d18
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola54.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Uiris discretis, honorabilibus et dilectis consulibus et toti communitati de Pontido, C. clericus eiusdem loci, scholaris Bononie salutem et prosperitatis augmentum. Erga uniuersitatem uestram habens omnem quam possum reuerentiam et amorem cum ratione originis, et contemplatione dilectionis tum prudentie titulis, tum propter uestre merita bonitatis, uos affectuose ac suppliciter precor multipliciter et instanter, ut diuino intuitu et honore uestro xu librarum collectam a communi uestro mihi nuper impositam uelitis remittere ac debite relaxare, ita quod uestra bonitas de liberali gratia digne ualeat commendari et mea crescat fidelitatis deuotio, que uobis placere, ut desiderat, teneatur per seruitia gratiosa. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola55.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola55.txt
new file mode 100644
index 0000000..39075bb
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola55.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Uiro nobili et prudenti domino A. de Bononia B. miles de Ferraria salutem et prosperitatem. Ordo rationis expostulat, ut amicorum alter alterius precibus condescendat. Unde recurrens ad uestram gratiam confidenter, que sui liberalitate promeruit honorari, dilectionis uestre rogito bonitatem, ut mihi uestrum dextrarium commodare uelitis ac mittere per presentium portitorem ad hoc specialiter destinatum, procul dubio cognoscentes quod nil tam acceptabile, nil tam carum, nil tam generosum hoc tempore necessitas imminens reputaret. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola56.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola56.txt
new file mode 100644
index 0000000..5eb3470
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola56.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Reuerendo genitori suo, domino A. propriis meritis honorando, B. scholaris Bononie quicquid deuotionis et reuerentie potest. *Naturam aspidis accipit, qui dignum petentium precibus non assentit.* Cum igitur iterate littere frequenter dolorem proposuerint et inopiam filialem, et per uos clamantis filii uoces non fuerint exaudite, sine dubio uos tangit, ut cum licentia uestra loquar, quod superius continetur in exordio sapientis. Unde licet quasi semiuiuus ad estrema descendam, habens tamen adhuc fiduciam resurgendi, flexis genibus dominationi supplico paternali, ut saltem hac uice meis necessitatibus uelitis succurrere intuitu pietatis. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola57.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola57.txt
new file mode 100644
index 0000000..41d0bad
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola57.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Patrus, immo patri domino A. de tali loco, reuerendo ac multipliciter honorandos C. scholaris Bononie se ipsum. Naturale quodammodo esse dignoscitur, ut ubi specialis est fiducia, recurratur. Unde totius spei nostre plenitudinem habens in uestra commendabili probitate, post solum Deum cuius semper debet preponi auctoritas et potestas, dominationi uestre urbanitate ac liberalitate plurima renitenti, supplicare non desino modis omnibus reuerenter, ut rorem uestre gratie uelitis infundere super meam planctulam sitientem, aliquid loco beneditionis et pietatis intuitu destinantes. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola58.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola58.txt
new file mode 100644
index 0000000..605fb57
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola58.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Honorabili uiro domino A. de Mutina laudabili et discreto G. de Bononia uite longitudinem cum honore. Licet a paruo tempore notitiam habuerimus uestre commendabilis probitatis, quam per Dei gratiam dum in uestra ciuitate moram facerem acquisiui, tamen in tantum uestra creuit bonitas et sic suam demonstrauit liberaliter largitatem, quod notitia uelut palma nouitatis pullans et consurgens concepit et genuit beneuolentiam gratiosam; ipsa uero pregnans ut uitis fecunda statim ad partum processit et amorem edidit et preclaram .....; quod multipliciter me hortatur ut ad uos recuram, dubitatione procul posita. Unde uolens predicta ueritatis luce clarefacere, amicitiam uestram firmiter et affectuose deposco, ut efficaciter dignemini laborare, quod A. quasi et un qui Mutine carceralibus uinculis detinetur, in numerum ducentorum pauperum me computetur, qui pro communi cambiri debent et presentialiter relaxari. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola59.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola59.txt
new file mode 100644
index 0000000..08836fa
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola59.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Oddo Mandelli potestas Bononie et consilium ciuitatis eiusdem potestati et consilio Mutine. Licet pro eo quod inimici estis non teneamini exaudire, tamen naturalis debet ratio uos mouere ad ea que sunt iusta pariter et honestas. Sane cum talis proditie quator milite Mediolanenses ad uestram proditorie duxerit, ciuitatem si ualerent consilia seu preces et uos rogare possemus ut cum res huiusmodi sit perniciosa exemplo et omnibus tam sapientibus quam insipientibus odiosa, ipsos ad futuram prouidentiam et cautelam deberetis dimittere absolutos. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola6.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola6.txt
new file mode 100644
index 0000000..15feecb
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola6.txt
@@ -0,0 +1 @@
+C. pater, A. filio suo cum benedictione salutem. Filius sapiens letificat patrem, filius uero stultus mestitia est matris sue. Ineffabiliter equidem gestientes, tue filiationis deuotionem et sinceritatis intimam puritatem scientie margaritam capere peroptatam, que thesaurum quemlibet superat et excellit omnem lapidem pretiosum, tibi uelut oculorum nostrorum lumini et uite nostre gaudio singulari, C libras turonensium destinamus, tue discretioni sub obtentu paterne gratie demandantes, ut sine interruptione studio, uigilando, insistas laudabiliter inchoato. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola60.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola60.txt
new file mode 100644
index 0000000..4a4b35f
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola60.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Magna est, immo potius maxima et ultra modum miranda sapientia terre uestre, que nos uerborum dulcedine subtili putauit ingenio capere fraudulenter. Sed cum tanta sollicitudine uigilemus, quod ad cantum dormire non possimus sirenarum; sciatis, quod nostros captos ob amorem uestrum custodiemus prudenter, et uos propter honorem uestrum uelitis Dominum deprecari, quod alios habere nos faciat in presenti. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola61.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola61.txt
new file mode 100644
index 0000000..e3a8992
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola61.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Amicorum precipuo, domino B. de Mutina morum claritate repleto, A. de Bononia salutem quam sibi. Scio firmiter et dubitare non possum, declarante beniuolentie puritate, quod in uisione litterarum istarum nimiam turbationem recipient uiscera uestri cordis, quoniam de nostris prosperitatibus exultatis et doletis fortiter de aduersis. Uerumtamen, necessitate cogente, uobis insinuare compellor periculum et infortunium quod in presenti accidit ualde magnum: nam C. meus filius harum lator interfecit talem diabolo instigante, pro quo bannitus perpetuo ciuitatem perdidit et patrimonii suam partem. Unde fiducialiter destino prelibatum ad amicitiam uestram laudabilem et preclaram, uos instanter et affectuose deposcens, ut uelitis eundem uobiscum taliter retinere, quod ab inimicis offendi non ualeat in persona. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola62.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola62.txt
new file mode 100644
index 0000000..389ba89
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola62.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Multimode honestatis et probitatis uiro, patri et domino reuerendo, C. Dei gratia plebano de Monte Cuculi suis meritis honorando, A. eius fidelis clericus promtum deuotionis intime famulatum. Quamquam necessitatis immensitas meam premat nimium paruitatem circa scholastica documenta, ubi caro pretio singula distrahuntur, hoc tamen dicere non audeo uestre commendabili probitati, sciens et indubitabiliter ueritate cognoscens quod sic liberalitas in uobis sue uirtutis posuit claritatem, quod in persona mea tantum defectum minime sustineret; unde uestre dominationis meam personam humiliter recommendans, largitori supplico gratiarum, ut uobis semper concedat facere que ad honorem uestrum debeant pertinere. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola63.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola63.txt
new file mode 100644
index 0000000..c2c1b68
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola63.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Iustum fore dignoscitur et honestum et ab omnibus commendabile iudicatur, ut bene meritis benigna gratia prouideat largitoris. Uolentes igitur ad similitudinem medici liberantis infirmum indigentie tue curare languorem tibi mittimus tantam pecunie quantitatem, demandantes ut de agro fructifero, pro quo tua sollicitudo prudenter accessit, mercatum facere studeas gratiosum. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola64.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola64.txt
new file mode 100644
index 0000000..da78262
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola64.txt
@@ -0,0 +1 @@
+O. de Mediolano Bononie potestas et consilium ciuitatis eiusdem uiris nobilibus A. et B. suis ambaxatoribus salutem et prosperitatem. Licet multa sapientia sit in uobis, tamen non indigne possumus admirari, ex eo quod uestra prudentia non apparet super negotiis publicis promouendis. Nam F., qui dicitur imperator, gentes congregat ex aduerso et nobis adiutor aliquis non apparet. Unde uobis quasi dormitantibus imperamus, ut a somno surgentes sollicitetis electam militiam Lombardie, ut in nostrum subsidium ueniat properanter, considerando, quod moram trahit ad se periculum in hac parte. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola65.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola65.txt
new file mode 100644
index 0000000..6d8e6e9
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola65.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Ad ambaxatorum noscitur officium pertinere que imposita sunt exequi diligenter; quod si effectum habere nequeunt imperata, nihil eis rationabiliter imputetur, cum impotentia non possit uel debeat incusari. Unde magnificentia uestra sciat quod, nostra sollicitudine procurante, milites de Mediolano magnifice ueniebant ad nostri communis seruitium faciendum. Sed Mantuani fortiter se opponunt, uiam, corrupti pretio, denegantes. Nos autem moram trahimus longiorem, huiusmodi obstaculum remouere sperantes. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola66.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola66.txt
new file mode 100644
index 0000000..1d34dac
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola66.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Multimodo bonitatis uiris dominis A. potestati et toti consilio Mutine dignis multis laudibus et honore, uniuersi milites et pedites ciuitatis Bononie carcerati salutem et quecumque desiderant optinere. Cum dominus P. uir strenuus atque prudens et sui maiores pariter potentes et fideles, immo fidelissimi semper nostre permanserint ciuitati, ut patet omnibus et est singulis manifestum; dignum fore dignoscitur, et rationi consonum reputatur ut super facto ipsius et absolutione futura dignaremini cogitare, maxime cum idem per quinque annos et amplius pro communi terre nostre captus fuerit et detentus: nam propterea spes resurgendi captos alios confoueret, et honor uestri nominis gratum reciperet incrementum, aliter omnes in desperationis laqueum caderemus. Qua de re magnificentie uestre, discrete, ut ualemus deposcimus probitatem ut de communi prouidentia uelitis facere laudabiliter et prudenter, quod detur pro inscontro domino C. de Bononia prelibatus, in uero scientes quod absolui poterit pro eodem, et exemplum singuli reputabunt nostre communitati seruitia faciendi. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola67.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola67.txt
new file mode 100644
index 0000000..9d06df0
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola67.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Quanto persona domini P. sequens uestigia antiquorum erga nostrum commune maiorem dilectionem habuit et amorem, multa multotiens pericula tollerando, tanto peramplius tantoque libentius ei debemus facere que sint grata, fauore debito ipsius grauamina pro uiribus remouentes. Unde ad uestre dilectionis preces quas exaudire tenemur, A. ciuem bononiensem in nostris carceribus constitutum dare uolumus pro inscuntro domini P. superius nominati, nostris captis exemplum laudabili laudabiliter relinquentes. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola68.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola68.txt
new file mode 100644
index 0000000..670059a
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola68.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Domino atque fratri carissimo, I. Bononie militie scholastice deputato, A. de Brixia salutem et fraternum amorem. Inter mentis arcana considerantes prudenter, quod ea que de iure pertinent ad brachium seculare deberent imperio sine contradictionis obstaculo respondere castrum de Ponte Uico nuntiis dedimus imperatorie maiestatis, pro quo magni honoris et profectum augmentum, uolente Domino, sentiemus. Unde properanter et latenter a ciuitate Bononie recedatis; aliter in persona sustinere possetis iniuriam et offensam. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola69.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola69.txt
new file mode 100644
index 0000000..24ad505
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola69.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Generoso et magnifico uiro domino B. de tali loco dignis meritorum preconiis extollendo talis miles salutem et totius felicitatis augmentum. In honore uestro nostram reputantes honorificentiam specialem, et super electione uestra tanquam nostra ineffabiliter gratulantes, dilectioni uestre personam et quicquid seruitii possumus pollicemur, excellentiam uestram affectuose rogantes, ut uestre beneuolentie placeat saltem aliqua de rebus nostris recipere ad ornatum. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola7.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola7.txt
new file mode 100644
index 0000000..d01cba8
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola7.txt
@@ -0,0 +1 @@
+C. pater, A. utinam filio pro salute merorem. Ira patris filius stultus, et dolor matris que genuit eum. Inde est quod tristis est anima mea, non mediocriter sed ad mortem, de tua persona damnabili et famosa que, a laude priorum degenerans, facit turpia et committit iugiter inhonesta, perpetuaque infamia denigratur et totam maculat parentelam. Fugisti enim a fonte aquarum uiuentium que fluunt impetu de Libano, et uiam preuaricationis et uitiorum tenebras elegisti. Unde tibi, qui tuo petitorio, nescio qua fronte, dulci, blando et ornato sermone fraudulenter subsidium quesisti, mitto pecunias in nouis sacculis competentes, maledictiones uidelicet noui et ueteris testamenti, que super te descendant et maneant sine fine. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola70.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola70.txt
new file mode 100644
index 0000000..04630b6
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola70.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Scire debetis et non expedit ignorare, quod uos diligimus animi puritate et que ad honorem uestrum pertinerent libenter suo loco et tempore faceremus, ad que multis rationibus obligamur. Ceterum cum facilis mutatio inconstantia reputetur, uestre discretioni consulimus ut a uestro monasterio minime discedatis, spem totam ponentes in illo qui numquam in se deserit confidentes quas dicere presentialiter non oportet. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola71.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola71.txt
new file mode 100644
index 0000000..4d0fd6d
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola71.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Reuerendo in Christo fratri domino Ot(auiano) Dei gratia Bononiensi electo, B. archipresbyter Paduanus in uero salutari salutem. Quanto uestra bonitas maioris officii locum tenet,  p. 383  tanto sollicitudine maiori constringitur intendere preuisioni debilium personarum, et maxime illarum que sunt in exilio constitute, et ecclesiastice militie sociantur. Inde est quod affectuose uestram prudentiam deposcimus et instanter, ut diuine pietatis intuitu, et ne uituperetur ministerium nostrum si premerentur nimia paupertate, P. et A. clericis Paduanis discretione ac honestate laudandis iuxta domini legati mandatum dignemini prouidere, considerantes quod ubi est miseria, ibi debet esse misericordia, et ubi est necessitas ibi et benignitas paternalis. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola72.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola72.txt
new file mode 100644
index 0000000..bd2f260
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola72.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Circa responsionem uestre dominationi laudabili faciendam respectus duplex mihi duplicem uiam prestat. Nam ex una parte honorabilitatem officii ad quod electum me dicitis considerans et profectum, inducor illud recipere uehementer. Ex opposito quidem inspiciens scientie magnanimitatem, quam lucri causa dimittere oportet, debita ratione compellor renuere quod offertur. Unde nihilominus predicta gratia nobilitati uestre grates referens copiosas, officio renuntio memorato, prudenter existimans sapientie thesaurum cunctis diuitiis preponendum. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola73.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola73.txt
new file mode 100644
index 0000000..39dc619
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola73.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Sanctissimo patri et cet. A. et B., Dei gratia Franchie et Anglie reges illustres, debite reuerentie famulatum. In nobis ipsis considerantes attentius, quomodo in honore nobis a subditis exhibito delectamur, lucida colligimus ueritate quanta sit honorabilitate sancta ecclesia preferenda, que ab illo retinet principatum, qui est dominantium dominus et princeps  p. 385  omnium regum terre. Ideoque beatitudini uestre pateat insinuatione presenti nos esse in Ianuensi ciuitate cum ingenti multitudine uenire paratos, prout de uestro fuerit beneplacito et mandato, ad omnem contrarietatem et molestiam repellendam, quam iniuriam propriam reputamus. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola74.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola74.txt
new file mode 100644
index 0000000..84ab498
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola74.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Gregorius episcopus seruus seruorum Dei dilectis in Christo filiis A. et B. diuina prouidentia uiris catholicis et christianissimis, illustribus Franchorum et Anglorum regibus, salutem et apostolicam benedictionem. Apostolatui nostro excellentie uestre iusinuatio reserauit magne preclaritatis affectum, quem habetis erga matrem uestram ecclesiam, quam defensare summo conamine peroptatis, uestigia uestrorum maiorum laudabiliter imitando. Unde spem indubitatam de uobis gerentes, qui semper adiutores fuistis fidei christiane, a latere nostro duos legatos, tam discretione quam honestate conspicuos, ad uestram gloriam continuo dirigemus, cum quibus et utiliter procedet uestre sapiente magnitudo. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola75.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola75.txt
new file mode 100644
index 0000000..dbec235
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola75.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Nobilibus et magnificis uiris Domino O. de Mandello potestati et consilio ciuitatis Bononie multa sapientia redimitis, talis apostolice sedis legatus salutem et dilectionem in Christo. Uestre prudentie dignis laudibus honorande rumores gratissimos nuntiamus qui superuenerunt de nouo, illius gratia faciente, qui suam ecclesiam et fideles uult constituere triumphales. Noscatis igitur certissima ueritate quod Mediolanenses trecentos milites de Laudensibus et L. de Pergamensibus nunc ceperunt, preter mortuos quorum numerus non habetur, de quo gaudete nobiscum, et debeatis merito exultare. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola76.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola76.txt
new file mode 100644
index 0000000..6807b51
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola76.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Sanctissimo patri et domino Gregorio Dei gratia summo pontifici, et uenerandis fratribus eius cardinalibus uniuersis omnimoda honestate ac discretione conspicuis, I(acobus) prenestinus episcopus, et O(ddo) Sancti Nicolai in carcere Tulliano diaconus cardinalis, tales archiepiscopi, tales episcopi, tales abbates et priores et fratres predicatores et minores et alii religiosi eidem associati pedum oscula beatorum. Insinuare uestre clementie uoce flebili cogimur instantem angustiam et dolorem, qualiter dum uocati ueniremus ad uestre concilium sanctitatis, et aura flante prospera nostre rates undas maritimas pertransirent, cum suis galeis occurrentes Appuli uelociter exaduerso, post longum conflictum et interitum plurimorum, imbecillitatem nostram sue potentie submiserunt, illius iudicio permittente qui multotiens malos permittit in sua malitia preualere. Et sic in ciuitate Pisana sub iniqui principis custodia requiter detinemur, licet ad ostentationem aliqua reuerentia et honorificentia fiat nobis. Unde uestre paternitati, qui uices uiuentis Dei gerere comprobamini, flexis genibus supplicamus, quatenus non solum in hac parte, qui mortem subire pro ecclesia non timemus, sed uniuersalis ecclesie saluti dignemini prouidere. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola77.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola77.txt
new file mode 100644
index 0000000..c77b04a
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola77.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Gregorius episcopus seruus seruorum Dei Pisanis. Planxit dominus super Laçarum et resuscitauit eum; plangere quoque potest ecclesia super populum Pisanum in sepulcro iacentem et non resurgentem. Surrexit Laçarus quem uocauit Dominus: hic autem populus non potest resurgere quem peccata publica non desinunt condemnare: *Loquentur Pisani, respondebunt insani*. Quid uobis fecit ecclesia mater uestra cuius uiscera lacerastis? Ut alia innumerabilia beneficia taceantur, nonne uobis christianitatis tribuit primordia, nonne salutaria prebuit sacramenta, nonne totius prouincie archipresulatus insignia in uestra constituit ciuitate? Ueritas non moritur, et manifesta nequeunt diffiteri. Dignum ergo fuit retributione maligna ut qui uos honore tanto profecerat, tante premeretur onere grauitatis? Quid fecistis apostate, quid cogitastis idolatre, oliuas speciosas in campis excidere, candelabra radiantia extinguere, gentem sanctam perimere, regale sacerdotium remouere, prelatos ecclesiarum in maritimis undis submergere, episcopos rectores corporum et pastores ouium suffocare qui super greges suos noctium uigilias uigilabant, quia patris sui beati Petri limina uisitabant? Ecce grande peccatum, ecce graue delictum, uisitare patrem et matrem ecclesiam reuereri! Sed forsam in cordibus uestris dixistis: *Non uidebit Dominus, nec intelliget Deus Iacob, et alibi qui planctauit aurem non audiet, qui finxit oculos non considerat*. Credite nobis, quia uera dicimus uobis. Non erat Dominus dormiens epulatus a uino, cum ostendistis ad hec crimina manus uestras. Immo huiusmodi scribi iussit stilis ferreis, manibus angelicis in tabulis eburneis. Uidit enim quando apocrisarios et thesaurarios eius cepistis, quando captos duxistis, et demum eos Pontio Pilato, idest Lucifero et eius carnificibus tradidistis, ut ad recipiendum martyrium in Apuliam ducerentur. Surgite nunc, si uitalem spiritum retinetis, et nolite obmutescere iam dampnati, sed dicite: quesumus, que pena pro tanta nequitia nobis sufficiens reputatur? Afflictio nulla existit idonea, ubi tam enormis excessio reperitur? nec mors, queque parat ultimum supplicium ad tantum interitum competens extimatur; nam Iudeis nequiores fuistis, qui excusationem legis habentes, numquam crucifixissent si regem glorie cognouissent. Uos autem cognouistis eum, et pro nobis mortuum in membris suis iterum cecidistis. Sicque sancta mater ecclesia prouideat salubriori consilio, ut que potest in presenti corrigat, et alia differat in futurum. Unde uos excommunicatos denuntiamus et anathemiçatos ex parte Domini nostri, et omnes maledictiones damus noui et ueteris testamenti que super uos descendant et semper debeant permanere. Insuper ex parte sedentis in throno et de consilio fratrum nostrorum terram uestram in quo delinquit punimus, ipsam archiepiscopali dignitate perpetuo spoliantes. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola8.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola8.txt
new file mode 100644
index 0000000..d780df7
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola8.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Omnipotenti Domino placuisset quod mortuus essem in corpore matris mee, uel, statim cum fudit me ortus in lucem, finis et dies ultimus aduenisset: non enim sentirem tanti doloris aculeum, qui uiscera mea penetrat, et gladium his additum. Incusatus sum quidem, inculpatus, infamatus, laceratus et crudeliter pertractatus contra Deum, contra iustitiam et omnimodam rationem ab aliquibus, non ab amicis sed emulis, non a ueridicis sed maledicis, non a uidentibus sed stolidis, quorum labia dolosa et lingue multiloque disperdantur. Surgat nunc Daniel, cuius spiritum Dominus suscitauit, ueritatem adiuuet, maledictos condemnet, impios tollat de medio, et ueritas pateat in aperto. Studui namque, non in damnosis, ut mendaces referunt sed in scholis , non in meretricali sed in Iustiniano codice diligenter. Non cum lenonibus, nec cum lusoribus nec cum histrionibus portio mea fuit; sed cum magnis doctoribus, et honestis scholaribus legis scientiam didici prudentiamque, et sicut potui profeci et proficere non desisto. Unde reuerenter supplico paternitati uestre benigne, ut mihi suam restituat gratiam, benedictionem dare uelit et auxilium dirigere consuetum, uerbis uanis et friuolis detractorum in nullo fidem, sicut sapienti conuenit, tribuens; nam in corde sapientis non affigit radices, quod ad aurem pertulit audacia mentientis. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_1/GuidoFaba_epistola9.txt b/testi_1/GuidoFaba_epistola9.txt
new file mode 100644
index 0000000..8c81be7
--- /dev/null
+++ b/testi_1/GuidoFaba_epistola9.txt
@@ -0,0 +1 @@
+C. non suis meritis, sed sola Dei miseratione abbas Sancti Stephani de Bononia, uiro prouido et discreto B. notario de Ferraria in uero salutari salutem. Insinuatione presentium tue pateat probitati, nos a summo pontifice nouiter recepisse litteras, formam per omnia continentes de uerbo ad uerbum inferius adnotatam. Unde, quia tenemur apostolicis obedire mandatis, tibi qua fungimur autoritate mandamus, ut proximo die Iouis esse debeas coram nobis rationem facturus Martino, et recepturus pariter ad eodem, nec cum eo duxeris interim componendum; aliter presumeretur quod iustitiam non haberes. Nam quisquis iudicium refugit, de sua plene iustitia non confidit. Tenor autem est huiusmodi litterarum: *Gregorius etc*. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/BeneFlorentinus_Candelabrum.txt b/testi_2_NoCommenti/BeneFlorentinus_Candelabrum.txt
new file mode 100644
index 0000000..4ef2065
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/BeneFlorentinus_Candelabrum.txt
@@ -0,0 +1 @@
+ Presens opus Candelabrum nominatur, quia populo dudum in tenebris ignorantie ambulanti lucidissiman dictandi peritiam cognoscitur exibere. Unde ad huius operis lumen uos quibus datum est nosse misterium ueritatis gratulanti animo properate certi, procul dubio, quod si gustaueritis ex hoc fonte cisterne uobis Egiptiorum amplius non placebunt; quia, pulsis procul erroribus, fructum certum et gratiam percipietis maximam de labore. Autoritatem igitur Romane curie, que caput est omnium et magistra, principaliter imitantes, primo a diffinitione dictaminis inchoemus. Dictamen est ad unamquamque rem congrua et decora locutio. Ad unam quamque rem ideo dictum est quia omnis res proposita ad dicendum, ut ait Boetius, potest esse materia dictatoris. Unde Horatius: *Quidlibet audendi semper fuitequa potestas*. *Congrua* uero dicitur latinitate sermonis, *decora* uerborum compositione pariter et hornatu, quia rectitudo latinitatis et bonitas rei cum pulcritudine utriusque debent dictatoris eloquium insignire. Dictamen a dicendi frequentia nomen traxit, quia, sicut ait Tullius, hec scientia maxime in exercitatione consistit. Hec enim facultas ingenio, usu et eruditione conficitur, quorum si quid autori defuerit, ad exquisiti dictaminis elegantiam non pertinget. Primum natura, secundum parit industria, tertium dat doctrina. Hoc idem a Tullio demostratur cum hanc scientiam docet arte, imitatione ac exercitio perfecte assequi nos ualere. Unde quidam egregie dixit:*Rem tria perficiunt: ars, cuius lege regaris; Usus, quem serues; meliores, quos imiteris. Ars certos, usus promptos, imitatio reddit Artifices aptos, tria concurrentia sumos*. Reducitur uero hec facultas ad eloquentiam triuialem, quia totum triuium perfecte nos promouet ad loquendum. Nam gramatica illuminat intellectum, logica fidem prestat, rethorica facit uelle: que tria multum expediunt dictatori, quia suum est facere ut ea que dicit intelligant auditores, intellecta credant et creditis acquiescant. Substantialiter tamen ad rethoricam spectare cognoscitur; que, in orationis artificio quinque considerans, inuenit et disponit, memorat, eloquitur et pronuntiat eleganter. Inuentio, ut ait Tullius, est excogitatio rerum uerarum aut ueri similium que causam probabilem reddant. Res ueras aut uerisimiles reddunt attributa personarum siue negotiorum de quibus postea sub iungemus. Dispositio est ordo et distributio rerum, demostrans quid quibus in locis debeat colocari. Memoria est firma animi rerum et uerborum et dispositionis perceptio. Pronuntiatio est uocis, uultus, gestus moderatio cum uenustate. Elocutio est idoneorum uerborum et sententiarum ad inuentionem accomodatio. Ex his colligitur quod dictator debet esse in inueniendo subtilis, in disponendo cautus, in pronuntiando modestus, in memorando sollers, in eloquendo conspicuus. Que cum inseparabilia sint et inuicem colligata, elocutionem tamen idem esse dicimus quod dictamen et eloqui quod dictare. Unde ars ista, que dictatoria nuncupatur, non est ipsa rethorica sed pars eius elocutio nominata. Fundamentum bene dictandi a fonte sapientie cognoscitur emanare, quia *recte scribendi*, sicut dicit Horatius, *sapere est et principium et fons*. Unde qui rerum cognitione caret tamquam cecus ducitur et oberrat, deficiens in rebus, deficiens in sermone. Quicumque uult ergo perfecte dictandi lauream adipisci legat diligenter philosophos et autores, legat et quoscumque potest nobiliores libros ex quibus facundiam et sapientiam consequatur, ut, quotiens oportuerit, ita sibi uia pateat dicendorum quod, materia intra mentis uterum concepta pariter et formata, iam sine deformitate aliqua sermo nascatur ingenuus, personis conueniens et negotiis et appositionis scemate luculentus. His ita premissis, generalia prius de dictamine uideamus. Generales ergo figure dictaminum tres dicuntur, que stili etiam nuncupantur, scilicet humilis, mediocris et sublimis. Humilis est illa que usque ad usitatissimam puri sermonis consuetudinem est demissa, ut in Euangeliis et Sacra Scriptura sepe uidemus. At mediocris censetur que constat ex altiore neque tamen ex summa et hornatissima dignitate uerborum, ut in epistolis Pauli et elegis Ouidianis. Sublimis ex magna et hornata uerborum constructione conficitur, ut in Gregorii Moralibus et Lucano. *Set mala sunt uicina bonis errore sub illo; Pro uitio, uirtus crimina sepe tulit*. Humili enim figure collateratur uitium aridum et exangue, mediocri fluctuans et dissolutum, sublimi turgidum et inflatum. Exarescit enim oratio propter exilitatem sententie et illiberalitatem sermonis, ut: Rogo te de affaribus meis. Fluctuat et dissoluitur quando sententie non choerent et eneruis tota constructionum iunctura uidetur, ut: Canis mingit ad parietem et: Studenti michi Bononie non suppetunt oportuna. Turgescit autem oratio quadrupliciter et inflatur, scilicet quando nouis aut priscis uerbis aut duriter aliunde translatis aut grauioribus quam res postulat aliquid indicamus. Nouis enim dictionibus non est utendum nisi necessitas id requirat, ut: bachilatrat uel phariseat uel neroniçat Prisca dicuntur que usus non approbat modernorum, ut: medico, -cas et comito, -tas et alia multa que fuerunt antiquitus in honore. Translata duriter appellamus que non commode sed quasi uiolenter ad aliud significandum trahuntur, ut: Iste iam declinat ad Nestorem, id est ad senectutem. Grauiora quam res postulat orationem turgidam faciunt et inflatam, ut si dicat Titirus Melibeo: Tue serenitatis excellentie tenore presentis pagine reseretur quod intime caritatis uisceribus te amplector*. Predictas autem figuras possumus commutare de una paulatim ad reliquas transeundo, ut grauem mediocris, mediocrem attenuata excipiat cum oportet quia commutatio tollit satietatem sed cauendum est ne fiat commutatio repentina. Cum itaque sint tres elocutionum figure, sciendum est quod tria in omni exquisito dictamine requiruntur, scilicet elegantia, compostio et hornatus, qui a Tullio dignitas nominatur. Primum est adeo necessarium quod sine ipso nullumpotest dictaminis edificium permanere; secundum ad ipsarum dictionum artificium pertinet et decorem; tertium in uerbis et sententia efficit uenustatem. Compositio tamen non semper secundum artis traditionem procedit sed contingit eam sepe fieri ad libitum dictatoris nec uerborum dignitas semper a dictatore seruatur, quod totum est tolerabile dum modo sententia sit perfecta et orationis congruitas non turbetur. Sed non est ob hoc compositionis artificium ignorandum, cum sepe sit necessarium quoniam est apud nobiles autores et philosophos in honore, nec a sede Romana fine tali decore aliqua epistola destinatur. De hi ergo dicturi ab elegantia, que prior est, naturaliter inchoemus. Elegantia est que reddit orationem latinitate puram et explanatione perspicuam. Latinitas congruitatem inducit sed explanatio bonitatem intelligentie circa ea de quibus agitur in sermone. Latinitas ergo cuncta uitia incongruitatis relegat; explanatio uero apertam et dilucidam orationem reddit. Uitia que gramatice legibus contra dicunt barbarismus et soloecismus dicuntur. Barbarismus est uitium in dictione consideratum, habens quatuor species tam in scriptura quam in pronuntiatione, scilicet additionem, subtractionem, immutationem, transmutationem littere, temporis, toni et aspirationis. Soloecismus est uitium in contextu partium orationis contra leges gramatice artis factum et habet similiter quatuor species: adictionem, subtractionem, immutationem, transmutationem et quandoque prouenit ex inconcinitate accidentium, ut: mulier albus, quandoque ex cassatione intellectuum siue repugnantia officiorum, ut: omnis Plato uel iste asinus, homine demostrato. De his ergo non dicimus in presenti, excepto illo capitulo quod hic uidetur locum habere, scilicet an congrue dicatur Uos estis bonus, sermonem ad unum pluraliter dirigendo. Dicimus quod secundum artem soloecistica est, testante Donato; usus tamen recipit, *quem penes, arbitrium est et ius et norma loquendi*, sed aliter in prima persona et aliter in secunda (nam in tertia non seruatur). Fit ergo in prima persona quando magnates illos consotiare sibi uidentur qui ad ipsorum consilium pertinent et excellentiam personatus, ut eorum sermoni autoritas insit maior. Talis autem pluralitasin nominatiuo et uerbo et adiectiuo et participio ad primam personam pertinentibus obseruatur. Cum uero maiores de se locuntur, non habito respectu ad sui offitium personatus, singularitatis terminum non excedunt. Unde tunc apostolicus dicit: patior uel doleo et non patimur uel dolemus. In secunda uero persona fit causa cuiusdam urbanitatis et beniuolentie, ut eum cui loquimur fungi quibusdam honoribus ostendamus. Talis ergo pluralitas in uerbo et supposito est seruanda, ut: Uos debetis michi precipere tamquam seruo; sed de adiectiuo et participio uel etiam relatiuo solet inter doctores esse discordia, quia dicunt non nulli quod debent sustantiuo in accidentibus respondere, ut uni dicamus: Uos estis boni, Uos estis electi episcopus uel potestas, Ad uos uenio confidenter quorum benignitatem predicant uniuersi. Nos dissentimus ab eis dicentes quod adiectiuum in huiusmodi locutione debet esse numeri singularis, ut: Uos estis prudens et benignus. Quod ideo fit ut causa dignitatis ostendatur pluralis numerus precessisse: quod non fieret si adiectiuum pluraliter sequeretur. Huiusmodi ergo adiectiua respiciunt ueram singularitatem que in supposito inuenitur; unde magis proprie dicitur: Uos estis bonus quam boni. Similiter est dicendum: Michi propitium uos inueni et non propitios. Artis enim natura etiam hoc requirit quia, cum talem modum loquendi tertialitas non admittat, nomen de iure sui personatus non est ad hanc improprietatem trahendum. De participio uidetur nobis quod, propter affinitatem quam habet cum uerbo, rectius in plurali numero est ponendum, ut: Uos michi benefacientes honoro. Quod et de adiectiuo quidam obseruant, quotiens in mediate suo iungitur substantiuo, ut si dicam: Uos pauperum non immemores michi dignemini prouidere. Participium tamen post uerbum substantiuum naturam sequitur nominis adiectiui; unde congrue potest dici: Uos estis electus episcopus uel potestas. De relatiuo substantie dicimus quod, si ad talem secundam referatur, in nominatiuo casu positum debet antecedenti suo in numero conuenire, ut: Uos qui michi benefacitis habeo semper pro domino speciali; sed in oblico positum singularis numeri esse debet, ut: Ad uos recurro de cuius benignitate confido, quoniam in nominatiuo trahitur ad secundam sed in oblico retinet semper tertie uim persone. Quod ex hoc relatiuo suus perpenditur, quia potest ad oblicum talis relatiui referri, ut: Ad uos quem predicat suus honor secure confugio, sed ad nominatiuum sic positum .non refertur. Unde dicitur inconcinne: Diligo uos precuntis qui me suum seruum benigne respicitis. Immo, rectius est dicendum: Diligo uos precuntis qui me uestrum seruum benigne respicitis. Si autem uis relatiuum in nominatiuo positum singulariter summere ut accipis in oblico, locutio est penitus inconcinna siue dicatur: Amo uos qui benefacis michi siue: Amo uos qui benefacit michi. Circa predicta firmiter est notandum quod, huiusmodi latinitate recepta, si talem honorem alicui ceperis exhibere, non debes in eodem tractatu ab incepta gratia deuiare, sed *qualis ab incepto processerit, et sibi constet*. Autores tamen consueuerunt numerum uariare, ut apud Boetium uidemus, dicentem: Michi manum retrahere libet. Nulla tibi a nobis uiolentia est allata; item Ouidius primo dicit: Ultra promissum tempus abesse queror et paulo post subiungit: Non uenit ante suam nostra querela diem. Sed huiusmodi commutatio non in breui opere locum habet nec in epistolari dictamine nisi raro. Sit ergo dictator in latinitate perfectus, ne propter aliquam abusionem seu figuram intollerabilem in puteum foueamue cadat, id est in aliquod profundum uitium uel apertum, quia sunt quedam figure proxime rationi, et ideo laudabiles et ferende, quedam magis in uitium declinantes, et ideo ad consequentiam non trahende. Sed non est satis loqui congrue uel latine, quia posset ibi esse rerum impertinentia uel inconcinna translatio uel obscuritas uitiosa, et ideo necessaria est explanatio ad elegantiam obtinendam, quia nichil est oratori conuenientius quam conceptam materiam uerbis idoneis explanare. Latinitati ergo est explanatio adiungenda, ut hec duo simul coniuncta orationem efficiant elegantem. Unde uidendum est quibus rebus explanatio acquiratur. Sciendum est quod explanationem inducunt usitata uerba et propria seu competenter aliunde translata. Usitata dicuntur que usus approbat modernorum et hec faciunt orationem apertam, id est intelligibilem et quodam modo se intellectui offerentem. Si tamen antiquatis uerbis et inusitatis uti forsitan est necesse, habes licentiam ea iterum suscitandi, dum modo lucem ex iunctura contrahant circumstanti, quoniam, ut ait Tullius, *ex adiunctis adiuncta perpende *. Possumus et noua uerba fingere, si oportet, dum modo raro id accidat et pudenter, ut uidemus in Euangelio cum gehennam prius Dominus nominauit. Et notandum quod causa locuplectande facundie tria sunt que seruiunt nouitati, scilicet tropus, species et figura. Tropus enim, id est conuersio, notum uerbum, id est iam prius inuentum, noua significatione depingit, ut: Pratum ridet, id est floret, et: Tu aras litus, id est exerces inutile opus. Debet autem in huiusmodi tropis digna similitudo seruari, quia*Dixeris egregie notum si callida uerbum Reddiderit iunctura nouum*. Talis uero nouitas habet plurimum uenustatis quando id postulat necessitas uel ornatus. Species quoque multum prodest industrie nouitatis, quia secundum speciem primitiuam nouum uocabulum possumus, quando expedit, arbitrari, ut Abraam fecit qui locum quendam uidit Dominus appellauit. Deriuatiua species non minus ad inuentionem spectat, quia possumus quandoque de una lingua in aliam detorquere, immutationem modicam faciendo et de greco maxime in latinum, quia sermo latinus fontem grecum quasi riuulus imitatur et in hoc multum ueteres studuerunt. Fit et deriuatio in una et eadem lingua frequenter, unde possumus nouas acquirere dictiones, ut si ab hoc uerbo amo nouum aduerbium ita trahas: Isti respiciunt se amatim. Figura non minus latinum locuplectat, quia compositio pulcram efficit nouitatem et quod simplici non est datum possumus quandoque per compositum optinere uel etiam e conuerso. Unde ad abendum facundiam compositiones sunt diligentissime indagande uel noue, si expedit, faciende, ut si, nouam compositionem faciens, ita dicas: Isti se incipiunt examare. Numquam enim examo est inuentum. Iam uidimus quomodo sit oratio congrua et aperta. Sed hoc non sufficit nisi propri sermonis conuenientia dilucescat, quia, ut dicit Plato, rebus de quibus loquimur oportet sermones esse cognatos. Nam si uerba non sunt ad inuentionem accommoda, orationis congruitas uel intelligentia nichil prodest. Unde circa proprietatem sermonis est maxime laborandum ut sit oratio bona, id est dilucida et perfecta. Et notandum quod huiusmodi bonitatis lucem uerba propria introducunt, id est illa que rebus conueniunt ex natura uel ex translatione decenti, ut: Libet uersificari, uel potius insanire. Sed caue ne sit transumptio nimis dura, ut: Interfeci Cathmum, id est serpentem; ne sit etiam turpis, ut: Morte Scipionis res publica est castrata; ne sit male similis et indigna, ut: Malus puluis est nobis a molendino missus, id est mala farina. Similiter est cauendum ne translatio sit ignaua, ut: Iste lucet magno flumine sapientie uel: Iste fluit totius radio philosophie. Tandem uide ne talis affinitas nimium sit remota, ut: Fui Bononie tribus aristis, id est tribus annis, quoniam spontaneum debet in huiusmodi tropis esse matrimonium, non coactum. Ex predictis igitur patet unde proueniat elegantia et que sit oratio congrua, lucida et aperta. Sed hoc non sufficit nisi quandam suauitatem habeat et leporem, quia posset ibi quedam asperitas et turpitudo atque inepta ordinatio resultare. Ideoque artificium compositionis est necessarium, que orationi suauitatem accommodat, distinctiones ordinat, audientium aures artificiali ordinatione demulcet et uitia quelibet eloquii rusticantis eliminat. De hac igitur ammodo est uidendum. Compositio est ordinatio uerborum equabiliter perpolita. Quidam uero hanc appositionem appellant, sed male, quoniam appositio est totius rethorice orationis ornatus; compositio uero pertinet ad decorem qui exigitur in artificio dictionum. Si ergo uolumus in oratione assequi hunc leporem, oportet naturalem nos ordinem commutare, ita quod in sermone sit quidam cursus lepidus et suauis ne loqui populariter uideamur. Sed uidetur compositio esse triplex, scilicet naturalis, fortuita et decora. Naturalis expositorum est propria, que artificium orationis reducit ad ordinem naturalem et huiusmodi elegantiam prius debet dictator apud se diligentissime contemplari, quia, licet cursus equabilis uideatur, tamen, si naturali ordine perquisito ibi non fuerit elegantia, non est illa superficialis compositio admittenda. Fortuita potest dici que solam elegantiam seruans non artificialiter sed quasi simpliciter ad libitum ordinat dictiones; et hoc in libris artium et sacre pagine obseruatur et uiri sanctissimi hanc commendant, quia, sicut dicit apostolus, regnum Dei non consistit in sermone sed in opere et uirtute. Preterea quidam sapiens ait: *Est simplex uerbum fidei custodia nostre*. Artificialis est illa compositio que lepidam orationem reddit, quia dictiones quadam equabili ordinatione concinnat. Sed hoc aliter ab Aurelianensibus, aliter a fonte latinitatis Tullio, aliter a sede apostolica obseruatur. Aurelianenses enim ordinant dictiones per imaginarios datilos et spondeos, Tullius per singulorum pedum artificium tradidit hanc doctrinam, unde sine lege metrica stilum eius non potest aliquis obseruare. Nos uero secundum auctoritatem Romane curie procedemus, quia stilus eius cunctis planior inuenitur. In compositionis itaque serie obseruandum plerisque uidetur ut nominatiuus casus post obliquos ad se pertinentes loco ultimo statuatur, exceptis interrogatiuis, infinitiuis et relatiuis que circa ipsum orationis introitum sibi uendicant principatum. Nominatiuos tamen prime uel secunde persone talis ordo non recipit, nisl causa discretionis uel figure uel causa significantie id contingat, ut: Uiuo ego, dicit Dominus uel: Ego Priscianus scribo; significantiam notat illud: Tu ne duos una seuissima uipera, cena? Tu ne duos?. Obliqui uero casus eum plerumque ordinem in compositione retinent quam in declinationis serie acceperunt. Nobis tamen uidetur quod omnes partes orationis loca suarum positionum dictatoris arbitrio sortiuntur, ea dum taxat obseruata cautela: quod sermonis elegantia non turbetur, quia sunt quedam partes que recusant principium, quedam finem sed medium nulla dictio aspernatur. Hoc autem artificium quendam colorem inducit qui transgressio nominatur et hec in peruersionem et traiectionem diuiditur. Peruersio est cum a suo casuali prepositio sequestratur, ut: De uestre dominationis benignitate confido uel cum prepostere ordinatur, ut: Mecum. Unde Uirgilius: Transtra per et remos et: Ipre id est prei, ut ait Terentius uel cum suis casualibus interponitur, ut: Ea de causa Decentissime autem inter prepositionem et suum casum potest dictio que a prepositionis casuali regitur inter poni, ut: Ad diuine pietatis aures. Alio modo est rarissime peruertenda, ne uitium quod dicitur cachosinteton inducat, ut: De Platonis qui fuit sumus philosophus loquor sapientia. l. Traiectio in aliarum partium ordinatione conficitur. Secundum hanc substantiuum a suo decenter seponitur adiectiuo, ut: Animum significat petulantem oculus exterius impudicus. Fit cum uerbo nominatiuus post ponitur, ut: Diuitias contemnit animus sapientis. Uerbi similiter et obliquorum traiectio commendatur, ut: Prudentis uiri constantiam non uincit aduersitas nec confundit. Idem potes in obliquis omnibus obseruare, ut: Rerum cupiditati subiectum non potest ullus pecunie cumulus satiare Relatiuum quoque nomen suum decenter preuenit antecedens, ut: Qui Deo militat in presenti magnifice coronabitur in futuro. Infinitiui etiam et sui uerbi traiectio est decora, ut: Qui cum Christo regnare desiderat, ei seruire in presenti exilio non desistat Est et quedam compositio mirifice commendanda, scilicet cum plura uerba sese immediate contingunt, natura precedentis artificii hoc agente, ut si dicam: Quicumque in peccato quod perpetrat delectatur, grauissime, nisi penitentiam egerit, punietur. Sunt tamen aliquot dictiones debilioris nature que a loco sibi naturaliter deputato discedere numquam debent, ut multa sincategoremata et aduerbiales determinationes, que suis desiderant exigentiis familiariter inehrere. Unde uitiosum est dicere: Omnem debemus cum summo studio amare uirtutem De huiusmodi ordinatione partium quidam ait:*Nobilis accedit grauitas ex ordine solo Quando que sociat constructio separat ordo Ut sit in hac forma peruersio: rege sub illo, Tempus ad illud, ea de causa, rebus in illis. Aut huius generis traiectio: dura creauitPestiferam fortuna famem letalis egenam.Gente fames spoliauit humum. Sic ordine distantQue constructa tamen prope stant. Structura propinqua Declarat leuius sensum, sed plus sedet auriPlusque fauori habet moderata remotio uocum*. Ordinationi autem predicte, id est transgresioni, debet quedam lepida suauitas adiacere. Ad cuius intelligentiam est sciendum quod si dictio desinit in consonantem sequens debet incipere a uocali uel, si placeat, e conuerso, ut: Celestis altitudo consilii duas esse uoluit in seculo potestates Item, quia leporen locutionis impediunt celeres dictiones, debet earum celeritas longarum dictionum intercapedine retardari et, e conuerso, quarundam partium longitudo celeres dictiones postulat interponi, ut tamquam ex acutis et grauibus dulcedo quedam uideatur armonica resonare. Cursus enim tantum celerium est ingratus, ut si dicam: Animo simplici colitur Dominus. Similiter tantum longe displicent dictiones, ut si dicam: Simplicitate columbina dominator sumus perfecte ueneratur Fit ergo melius ex acutis et grauibus quedam iunctura lepida et suauis, hoc modo: Simplicitate animi perfecte Dominus ueneratur . Amplius est uidendum quod si dictio curta uenerit in dictamen per compositionem, si fieri potest, suscipiat incrementum aut, si fuerit nimis longa, per diminutionem aliquam mutiletur, dum modo sententia non ledatur nec usui contradicas. Ualet enim multum industrie compositionis ut dictator aliquando addat uel subtrahat, inmutet etiam uel transmutet. Ecce si aliquis ita dicat: Uestra amicitia presentium tenore cognoscat rectius ita dicet: Amicitia uestra, quia ordine permutato uitabit iatum. Ad laudem mire compositionis cognoscitur pertinere ut adiectiuis conuenientibus, quia multum faciunt ad sententiam, laboret dictator, quasi dignis coloribus, depingere substantiua ne locutio quadam nuditate contemptibilis uideatur; nec sunt qualiaqumque uerba uel adiectiua ponenda, sed ea dum taxat que maiorem uidentur parere uenustatem, sicut nomina in uus desinentia, ut festiuus, natiuus, uotiuus, inductiuus; uel in aris, ut auxiliaris, lunaris, solaris, popularis; uel in alis, ut papalis, pontificalis, imperialis, magistralis; uel in osus, ut speciosus, fructuosus, luxuriosus, studiosus; uel in orus, ut decorus, honorus, fulgorus et sonorus; uel in ensis, ut forensis, pratensis, Bononiensis; uel in atus, ut infulatus, trabeatus, galeatus, consulatus quod substantiuum est; uel in cus, ut aromaticus, apostaticus, ecclesiasticus et scolasticus; uel in eus, ut aureus, argenteus, ferreus, marmoreus. Eadem quoque diligentia sit in uerbis, ut purgat, honorat, palliat et uenustat, nobilitat et coronat, edocet et prefulget, instruit et depingit, erudit et insignit, ueneratur et tuetur, exoritur et potitur et multa similia que arbitrio relinquimus inuentoris. Participiis quoque sepius est utendum, sed gerundiis in frequenter, quia illa sunt ualde acommoda, hec ambigua ultra modum. Ex hoc patet quod dictiones deformitatem habentes non debent ad exquisiti dictaminis edificium introduci, ut uerum, enimuero, tametsi, quamquam, nequaquam, neutiquam, interea loci et multe consimiles dictiones que maxime in istoriis et diffusis operibus sunt ponende. Nunc de finibus distinctionum dicamus. In his ergo distinctionibus lex talis et regula est seruanda, scilicet ne finis, arta sillabarum coangustatus inopia, cursum dictaminis remoretur Ideoque sunt distinctiones polisillabis dictionibus terminande, ut ipse cursus dictaminis expedite orationis finibus explicetur. Claudicat enim quodam modo et quadam lentitudine stilus inuoluitur si contracti sermonis angustia sit finitiue distinctionis extremitas suffocata. Anguste itaque dictiones ipsum semper abeant sua tarditate principium et ille dirigantur ad finem que maiori passu cursitant suffragio sillabarum; medium uero teneant que fulgere minori gratia uideantur, hoc firmiter obseruato, quod monosillabe dictiones et que numerum quatuor sillabarum excedunt numquam in fine locum audeant possidere. Obseruandum est igitur Romanorum dictaminum studiosis ut, si penultime dictionis in aliqua distinctione penultima sillaba producatur, ad eandem sequi debeat dictio trisillaba finitiua cuius penultima sit producta, hoc modo: Sine fide nulla uirtus retributionem meretur. Item prouenit ex monosillaba et bisillaba dictione, ut: Iustis omnia cooperantur in bonum. Potest ad eandem sequi dictio tetrasillaba finitiua cuius penultima sit correpta, hoc modo: Iusti regnum eterne felicitatis percipient, uel saltem ex monosillaba et trisillaba fiat idem, hoc modo: Deus in presenti quos flagellat et diligit. Si uero penultime dictionis penultima sillaba breuietur, debet sequi dictio tetrasillaba cuius penultima sit acuta, hoc modo: Mali non euadent iudicium ultionis. Idem potest ex monosillaba et trissillaba consimili prouenire, hoc modo: Deus pre omnibus est amandus. Idem in duabus bisillabis obseruatur, ut: Iustis dabitur regnum Dei, uel ex duabus monosillabis et bissilaba fiat idem, ut: Exaudiri meretur petitio si est iusta. Et nota quod urbanius est ut precedentis distinctionis dictio finitiua penultimam sui corripiat et suam producat penultimam sequentis clausule dictio finitiua, hoc modo: Res que malo sunt inchoate principio, infelicem exitum sortiuntur. Potest tamen fieri e conuerso, ut si dicam: Indignus est amicitie dignitate qui amicum diligit sue tantum commoditatis intuitu. Et quia sepe fecimus de distinctionibus mentionem, cum nulla possit oratio placere, si fuerit indistincta, ideo quid sit distinctio uideamus. Distinctio igitur est unius clausule integrum membrum, dictiones digna ordinatione contexens et sententias a nexu dubitationis expediens. Et hec thesis grece, sed latine dicitur positura. Tres autem sunt species distinctionum, scilicet dependens, constans et finitiua Dependens est illa que suppositum et appositum in se habet in ea tamen nec sententia nec constructio est finita et bec secundum usum et autoritatem Isidori scribitur cum punto et uirgula sursum ducta, que grece uocatur oxia, id est acuta Et hec distinctio coma dicitur, id est cesa, quia cedit uius sententie particulam sed non perficit Costans siue media est illa distinctio que tam costructione quam sententia est perfecta, sed in eiusdem ambitu orationis plus adhuc intendit animus oratoris Et hec colum dicitur, id est membrum scribitur que, secundum usum, cum punto plano, id est uirgulam non habente Nec dicitur media propter locum sed quia minus habet quam finitiua et amplius quam dependens Finitiua est illa distinctio in qua totalis clausula terminatur, a grecis uocata periodus, id est circuitus uel finalis Et hec usualiter scribitur cum punto et uirgula iusum ducta Exemplum de his tribus distinctionibus istud deturCum inter omnes uirtutes caritas optineat principatum (ecce coma) non est sine ipsa uirtutum certa possessio (ecce colum) in qua est omnium illarum posita certitudo; (ecce periodus) Nichil autem refert an tantum ex comatibus, an tantum colis, an ex eis inuicem mixtis clausula contexatur. At si ex uno tantum membro constiterit monocolon uocabitur sed ad modum periodi est punctanda, ut Res ditissima est paupertas bene composita . Ualet etiam in orationis artificio bene subdistinguere, cum oportet Unde sciendum est quod subdistinctio non est membrum orationis integrum sed pars distinctionis, aliquam determinationem distinguens uel ambiguum intellectum, ut: Nata michi est Lauinia Modo post hoc uerbum est conuenit subdistingui, ut patet quod hoc totum nata michi est in appositum reducatur Si uero dicam Nata mei est Lauinia debes nunc subdistinguere ante uerbum, quia nata mei nunc est suppositum et uerbum cum sequenti nominatiuo in appositum est traendum Nam hoc nomen nata post uerbum substantiuum potest construi cum datiuo et ideo ad scientem Lauiniam sed ignorantem esse natam nomen illud ponimus cum datiuo, ex ipso et uerbo unum appositum facientes, siue tale nomen cum datiuo precedat uerbum siue sequatur, quia semper illud quod ignorantie subiacet debet ad predicatum reduci. Ad scientem uero natam sed ignorantem Lauiniam debemus hoc nomen nata cum genitiuo ex parte suppositi ordinare, quia tunc istud supponimus tamquam certum sed Lauinia cedit in appositum tamquam dubium et incertum. Nam hoc nomen nata uel aliud consimile non potest construi cum datiuo si datiuus ille intelligitur ante uerbum. Habet autem subdistinctio minus quam distinctio, quia distinctio sepe punctatur et pausationem in uoce requirit, suppositum et appositum in se habens. At subdistinctio non punctatur, quia non est in ea perfecta constructio; pause tamen in uoce postulat aliquantulum. Punctum est signum segregans intellectus et spiritum recreans prolatoris. Fit autem in scriptura et uoce ubi est coniunctionis defectus, ut: Te diligo, te honoro sed ubi est coniunctio non est punctum necessarium scripturale quamuis utile sit uocale, ut: Ignis aurum examinat et uirtus in aduersitate probatur. In fine tamen clausule punctum rectissime interuenit scripturale, quamuis a coniunctione sequens clausula inchoetur. Et sic ante quatinus punctum non est scribendum, aliter quam si dicam: Rogo te, quatinus huc accedas. Fit in scripto sed non in uoce cum circum punctatur aliqua littera, unius nominis uicem gerens, ut: A. suo domino plurimum reuerendo. Fit in uoce sed non in scripto ubicumque subdistinctio locum habet. Similiter cum, precedente uerbo, sequitur participium quodam modo sequenti clausule inceptiuum, hoc modo: Indigentie mee dignemini subuenire scientes me sine uestro subsidio non posse amplius in studio commorari. Quidam tamen de punctis non ita sentiunt, quia *milia quot uiuunt hominum totidem studiorum*. De punctis autem et modo punctandi triphcem differentiam iam audiui. Ecclesia quippe Romana omnes distinctiones in pronuntiando terminat puncto plano et punctis scripturalibus utitur ualde paucis nec ullam uirgulam scribit nisi quando clausulam conclusionis finit Aii sunt qui diuerso modo pronuntiant sicut diuersimode quoque scribunt, dicentes quod per arsin, id est eleuationem uocis, omnia sunt comata proferenda et hoc ostendit puntum cum uirgula sursum ducta; cola uero sunt acentu graui aliquantulum finienda: quod denotat punctum sine ulla uirgula ibi scriptum; at periodum censent grauiori accentu pronuntiari debere, quod punctum mostrat cum uirgula infra ducta. Et iste modus fere ab omnibus obseruatur. Nos uero tenemus quod omnes distinctiones, preter finitiuam, debent per arsin legittime terminari, sed periodus per thesin, id est depositionem uocis, nisi cum in ecclesia legimus ubi tam in psalmis quam ceteris lectionibus auctoritas consuetudinis est seruanda. De punctis uero distinctionum sedis apostolice auctoritatem seruamus dicentes quod omne punctum sine uirgula esse debet nisi ubi sermo uel epistola terminatur, quia ibi geminum punctum cum uirgula deorsum ducta fieri consueuit. Ubi etiam est interrogatio uirgula satis digne puncto superscribitur aliquantulum tortuosa et in acutum directa, ut pateat acuto acentu illam pronuntiari debere. Nam si iuxta pronuntiationum modos puncta scripturalia uolumus uariare, antiphonarium uidebitur quod neumemus, sed*Uelle suum cuique est nec uoto uiuitur uno; Mille hominum species et rerum discolor usus*. De clausulis quoque sequitur ut agamus, quoniam ex distinctionibus clausule compinguntur. Clausula igitur est plurium distinctionum continuatio, ambitum perfecte sententie comprehendens. Abusiue tamen, sicut una uocalis est sillaba, sic est quandoque clausula uni membris, que grece monocolon uocatur, ut si dicam: Fides est uirtutum omnium fundamentum. Debemus itaque adtendere diligenter quod sicut in aliis rebus ita in clausulis est mediocritas obseruanda. Nam clausule nimis curte, licet aliquando expediant, raro tamen conueniunt oratori, quia penuriam quandam in sententia indicant et sermone; longe uero nimis prolixitate sua spiritum dictatoris fatigant et tedio quodam animos afficiunt auditorum. Mediocritas itaque obseruatur si ex duobus uel tribus membris uel quatuor uel quinque clausula contexatur. Si uero sex uel septem uel plura membra receperit, uidebitur tediosa: tamen apud auctores et maxime istoriographos multotiens toleratur et talis clausula perimonelexis in rethorica Martiani uocatur. Multi tamen uolunt quod satis honeste usque ad septenarium possit etiam in epistolari dictamine clausula prorogari. De his ergo exempla per ordinem subiungamus.Hec clausula est bimembris: Largitas facit claros, sed auaritia reddit homines odiosos. Trimembris est ista: Multi de rusticano tugurio ueniunt ad honores, qui, cum fuerint sublimati, elata ceruice, in superbiam eriguntur. Hec autem est clausula quadrimembris: Diuitie sunt ab omnibus contemnende, quia laboriose nimis et illicite acquiruntur, cum miseria custodiuntur maxima et timore, cum dolore amittuntur lacrimabili et querela. Quinque autem membrorum clausula erit ista: Semper in ciuitate quibus nulle sunt opes bonis inuident, malos extollunt, uetera odere, noua exoptant et odio suarum rerum cuncta mutari desiderant. Ex membris uero sex clausula ista conficitur: Patientia est uirtutum omnium condimentum et sine ipsa uirtus omnis uidua reputatur, quia damna rerum temporalium uilipendit, ignominiosam uerborum iniuriam quasi aure surda pertransit, passionem proprii corporis sustinet gratulanter nec ad ullam perturbationem sui aliqua incommoditate mouetur. Ex septem uero membris clausulam sic contexes: Qui esurientibus cibum donat et potu reficit sitientes, qui uagos benigne recipit et infirmos properat uisitare, qui nudos operit et miseros consolatur, ille quidem merebitur a Domino benedici, dum modo hec opera fidei sint adiuncta. Sunt et quandoque clausule dependentes ita quod aliam desiderant subsequentem: quod facit intentio dictatoris uel aliqua dictio suspensiua, hoc modo: Cum domi tecum familiariter conuersabar, me quasi specialem amicum pre omnibus diligebas. Hec sententia est sine dubio imperfecta propter preteritum imperfectum; potest ergo perfici, ut si dicam: Sed post quam Bononiam sum profectus nescio qua maliuolentie nebula tua michi est amicitia obfuscata. Ecce, ista clausula perfectionem reddidit precedenti. Sit itaque dictator multum diligens in clausularum serie contexenda, ne uerbis onerantibus aures impediat auditorum neue aliquam prolixitatem inducat sed tam uerbis quam sententiis conuenientibus uideantur procedere omnia expedite ut *singula queque locum teneat sortita decenter*. In superiori libro sufficienter est de his que ad elegantiam et compositionem pertinent expeditum, sed quia non sufficit uas ex auro consistere, nisi pretiose celature sit artificio decoratum, idcirco de dignitatibus orationis amodo est agendum, scientes quod, sicut homo factus est ad imaginem et similitudinem creatoris, ita sermonem quem generat imaginarium et sibi consimilem ipse nititur procreare. Homo enim contraxit elegantiam ex optima elementorum conuenientia, carnem et animam uirtute spiritus uniente. Compositionem quoque pre cuntis animalibus recepit nobilem et decoram, quoniam summus opifex humane fabrice membra dispositione sapientissima ordinauit. Iuxta quod dicitur:*Os homini sublime dedit celumque uidere Iussit et erectos ad sidera tollere uultus*. Dignitatem insuper ei contulit pre omnibus creaturis, quia tam spiritualium bonorum quam temporalium excellentia ipse dignatus est mirabiliter exornare, ut intus et extra omnis in eo dignitas resultaret. Unde prudentia hominis hanc creatoris munificentiam diligenter considerans, in opere sermonis hec eadem studuit imitari, ut orationem suam redderet elegantem, compositam et hornatam. Et sic uerbo diuinitatis eterno, in quo est omnimoda elegantia et suauitas et hornatus, uerbum nostre fragilitatis quodam modo nititur respondere. Ex congruitate igitur constructionis et proprietate uerborum et lucido intellectu fabricam orationis homo efficit elegantem, ut uoces, propriis intellectibus animate, uirtute modorum significandi quasi quodam spiritu recte uiuere uideantur Compositionem quoque orationi accommodat ex lepida et artificiali ordinatione productam, quia nichil est adeo congruum uel sincerum quod non displiceat si male fuerit ordinatum. Demum, dignitatis gratia, ipsam orationem homo excolit pariter et exornat, ut, sicut homo intrinsecus et extrinsecus est ornatus, ita sermo ipsius utroque gaudeat ornamento. Sed quedam dignitas est uerborum, et illa depingit orationem extrinsecus et colorat, et quedam dignitas medullam tantum sententiarum attingit, que ornatum intrinsecus operatur. Ubi ergo utraque interuenit exornatio ibi est omnimoda gratie plenitudo, ut si dicam: Inuidia continue detractionis rubiginosa demorsione inuidorum animos demollitur; hic est sententie dignitas et uerborum. Quandoque tantum intrinsecus habet oratio dignitatem, ut sepius in euangelico sermone contingit, uelud cum dicitur: Beati pauperes spiritu. Uerbum enim sibi uerbum euangelicum iustissime conformabat, quia sicut ipse Christus uolebat diuitiarum thesauros intrinsecus et paupertatem exterius nos habere, ita in apparentia pauperem et nudum sermonem sed in sententia diuitem proferebat, ut ad paupertatem spiritualem ipsa sermonis nuditas nos uocaret. Quod adhuc uiris religiosis et honeste predicantibus est tenendum, ne uerba falerata et nimis uiscosa proponere uideantur. Quandoque tamen, translatione interueniente, causa necessitatis Euangelium in uerbis continet dignitatem, ut: Exiit qui seminat seminare. Alie uero sacre scripture non tantum sententiarum sed uerborum etiam cunctis dignitatibus exornantur, quia sicut dicit Ieronimus, a fonte sacre pagine omnis scripturarum dignitas emanauit. Aliquando uero ex qualitate superficiali contrahit oratio uenustatem, ut si dicas: Nummus uincit, nummus regnat, nummus imperat uniuersis uel sic: Pedes in angustis calceorum ergastulis eliduntur. Et est similis dignitas hec mundane que in apparentia magis quam existentia delectatur. In exornationibus igitur est cauendum ne ambitiosa pariant ornamenta, quoniam oratio nimis fucata meretricis habet imaginem potius quam matrone: unde fidem minuit, autoritatem tollit et sermonem uidetur ducere in contemptum. Quedam autem sunt exornationes uerborum et quedam sententiarum. Exornatio uerborum ex quadam uenusta superficie ac iocunda dispositione procedit, ut: Te Deum laudamus, te Dominum confitemur, et tales quidem exornationes a Donato scemata nominantur. Quandoque uerborum exornatio uerbum noua significatione depingit et ad modum significandi cogit accedere alienum. Et huiusmodi exornationes dicuntur tropi, quibus frequenter sacra pagina insignitur, ut: Messes albent, id est populi conuertuntur ad fidem. Exornationes autem sententiarum non uerba respiciunt sed ipsi tantum sententie accommodant dignitatem, ut Quicumque uestrum est sine peccato hic primus in illam lapidem mittat. Quoniam igitur homo, dignissima creaturarum, nititur exornationem de sui natura non tantum in rebus a se conditis sed etiam in sermonibus obseruare, ideo quid sit in hoc loco dignitas uideamus, de dignitate uerborum et postea sententiarum per ordinem tractaturi. Sed petimus indulgentiam de exemplis, quia non habemus oportunitatem exempla propria componendi. Quare, tam a Tullio quam ab aliis autoribus exempla compendiosa sumemus, quia nolumus diffusionem prosequi tullianam. Dignitas est que orationem exornat et pulcra uarietate distinguit. Et uocantur figure siue colores huiusmodi dignitates, quia, sicut diuersorum corporum uarii sunt colores, ita orationes debent habere uarias dignitates, quoniam quedam exornationes ad unum genus cause uel stilum uel partem orationis pertinent specialiter que locum in aliis non merentur. De coloribus uerborum est amodo sic agendum. Repetitio est cum ab una eademque dictione summuntur principia continenter, hoc modo: Uobis istud attribuendum est, uobis gratia est habenda, uobis res ista erit honori. Et uocatur color iste anaphora. Conuersio est per quam non, ut ante, primum uerbum repetimus sed ad postremum continenter reuertimur, hoc modo: Penos populus Romanus iustitia uicit, armis uicit, liberalitate uicit. Et dicitur iste color anadiplosis. Conplexio est que utramque predictarum exornationum complectitur, hoc modo: Quem senatus damnauit, quem populus Romanus damnauit, quem omnium estimatio damnauit, eum uos uestris sententiis absoluatis. Et iste color grece dicitur exocensis. Traductio est que facit ut idem uerbum crebrius repetitum nonmodo animum non offendat sed concinniorem orationem reddat, hoc modo: Qui nichil habet in uita iocundius uita his non potest uitam colere cum uirtute. Item: Eam rem tam studiose curas que multas afferet tibi curas. Hic autem color epanados uocatur. Contentio est cum ex contrariis rebus oratio conficitur, isto modo: Inimicis te placabilem, amicis inexorabilem prebes. Contraria hic dicuntur quelibet aduersantia. Et uocatur iste color antiteton. Exclamatio est que conficit significationem doloris aut indignationis per alicuius hominis aut urbis aut loci aut alterius rei compellationem, hoc modo: Te nunc alloquor, Ihesu Christe, cuius morte sanctissima sumus de manu hostis impii liberati. Sacerdotes enim sanctuarii tui fecerunt te morte crudelissima condempnari. Et uocatur iste color apostrophe. Interrogatio est que orationem superiorem confirmat, hoc modo: Cum igitur hec omnia diceres, faceres, administrares, utrum animos sociorum a re publica remouebas et alienabas an non?. Et iste color dicitur pisma. Ratiocinatio est per quam ipsi a nobis poscimus rationem quare quidque dicamus et crebro a nobis ipsis poscimus unius cuiusque propositionis explanationem, hoc modo: Bene maiores hoc statuerunt ut quem armis cepissent nullum regem uita priuarent. Quid ita? Quia facultatem quam nobis fortuna dedisset, iniquum erat in eorum supplicio consumere quos eadem fortuna paulo ante in statu amplissimo collocarat. Quid, quod exercitum contraduxit? Desino meminisse. Quid ita? Quia uiri fortis est qui de uictoria contendunt, eos ostes putare sed qui uicti sunt eos homines iudicare, ut possit bellum minuere fortitudo et pacem humanitas ampliare. At ille non fecisset hoc si uictoriam habuisset? Non profecto tam sapiens extitisset. Cur igitur est parcendum?) Quia talem stultitiam non imitari sed contempnere consueui. Hec exornatio multum reddit attentum animum auditoris et dicitur exothema. Sententia est oratio sumpta de uita que aut quid sit aut quid esse oporteat in uita conuenienti breuitate ostendit hoc modo: Liber est extimandus (existimandus) qui turpitudini seruit nulli. Satis est hec sententia commendanda quamuis simplex nec expositionis indigens aliicuius. Sunt tamen quedam sententie que subiectione rationis indigent confirmari hoc modo: Omnes bene uiuendi rationes sunt in uirtute ponende, .quia sola uirtus est in sua posita potestate. Quandoque ratio expositionis in clausula sequenti subiungitur, ut si dicam: Qui fortunis alicuius inducti eius amicitiam sunt secuti felicitate delapsa, omnes ab eo hi deuolant festinanter. Cum enim recesserit ea res que consuetudini causa fuit nichil superest quare possint in amicitia plus teneri. Item sunt quedam sententie que sine ratione dupliciter efferuntur, hoc modo: Errant qui rebus in prosperis omnes fortune impetus cogitant se fugisse. Sapienter faciunt qui temporibus secundis aduersitatem casuum reformidant. Quandoque utramque sententiam sua potest ratio confirmare, hoc pacto: Qui addolescentum pecatis ignosci cogitant oportere falluntur, quia etas illa nec bona studia impedit nec uirtutes. At hi sapienter agunt qui adolescentes digna correctione gastigant, ut uirtutes quibus omnem uitam tueri possint eas in etate uelint ambigua comparare . Sententias autem raro conuenit interponi, quia magis pertinent ad morales: at si ex uita et moribus ubi expedit conuenienter summantur, multum afferunt hornamenti Et dicitur parabola iste color. Quod nos possumus prouerbium appellare. Contrarium est quod ex duabus rebus diuersis alteram breuiter confirmat et facile, hoc modo: Qui suis rationibus semper fuerit inimicus eum quo modo speres amicum rebus existere alienis?. Item: Qui superbia intollerabili est priuatus quo modo in potestate comodus et sui cognitor permanebit?. Item: Qui uerum in conuentu non dixerit amicorum eum numquam credas in contionibus a mendacio temperare. Hoc orationis genus ex continuatis uerbis breuiter est agendum ut comodum sit auditu et breuem et absolutam conclusionem lucide compreendat, quia ex eo quod dubium non est uidetur id quod est dubium expedire, ita quod aut non possit aut multo possit dilui cum labore. In hoc autem iste color a contentione differt, quia ibi ponuntur contraria sine probatione unius ex altero, ut: Habet assentatio iocunda principia, eadem exitus amarissimos affert; sed in contrario unum probatur ex altero et ideo iste color antiteton uocatur, sicut ipsa contentio. Membrum orationis uocatur res breuiter absoluta sine totius sententie demonstratione, que aliud membrum orationis denuo cognoscitur expectare. Hoc autem ex coniunctione prouenit anteposita que de necessitate aliam orationem requirit, hoc modo: Et inimico proderas et amicum ledebas. Illa tamen est comodissima exornatio que continet tria membra, hoc modo: Et Deum cum deuotione oras et pia manu pauperibus benefacis et instanter superbiam carnis domas. Et colon grece dicitur iste color. Articulus dicitur cum, cesa oratione, quibusdam distinguntur uerba singula interuallis, hoc modo: Fides, spes, caritas prouehunt nos ad uitam. Similiter: Iustitia, fortitudo, temperantia, prudentia est magna gloria uiris. Potest etiam in complexis terminis obseruari, hoc modo: Ieiunium liberat a peccato, mentem inluminat, uitam reparat et salutem. Hic autem color dicitur coma. Continuatio est cum absolutione sententiarum densa uerborum frequentatio atque continua. Et uocatur periodus iste color et fit elegantissime tribus locis, scilicet in sententia, contrario atque conclusione. In sententia hoc modo: Ei non multum potest obesse fortuna qui sibi firmius in uirtute quam in casu presidium collocauit. In contrario autem sic: Si quis spem mundane felicitatis penitus aspernatur, obesse sibi mundi aduersitas non ualebit. In conclusione uero sic: Quod si mundus transit et concupiscentia eius, non est in mundanis rebus ullatenus confidendum ne sententiam tandem mortis cum mundi principe subeamus. In his utique tribus locis est frequentatio uerborum maxime necessaria; potest tamen et alibi obseruari. Compar appellatur quod habet in se membra orationis que constent ex pari fere numero sillabarum, ut: Alii fortuna felicitatem dedit, huic uirtutem industria comparauit. Nec debemus in hac exornatione quasi pueriliter laborare ut sit par numerus sillabarum, quia satis hoc affert usus et exercitatio facultatis. Sufficit enim ut sit uel uideatur esse par numerus sillabarum, quia pluralitatem sillabarum unius membri potest longitudo siue plenitudo sillabarum membri alterius adequare, hoc modo: Uirgo Maria pro fidelibus intercedit; regina mundi supplicantium preces audit; stella maris emicans ad patriam nos perducit. Et color iste uocatur rithmon. Similiter cadens dicitur cum due uel plures casuales dictiones eisdem casibus similiter efferuntur, ut: Hominem laudas egentem uirtutis, habundantem felicitatis. Item: Hic diligentia comparat diuitias, negligentia corrumpit animum. Et dicitur iste color homoeptoton. Similiter desinens est dictionum casu carentium consimilis terminatio, ut si dicam: Turpiter audes facere, nequiter studes dicere. Item: Uiuis inuidiose, delinquis studiose, loqueris odiose. Possunt et simul concurrere hi colores, hoc modo: Perditissima ratio est amorem petere, pudorem fugere, diligere fortunam, negligere famam. Iste color nominatur omoe teleuton. Anominatio est, leui quadam commutatione uel additione litere uel litterarum, sillabe uel sillabarum, de una parte ad alterius positionem acesio. Fit similiter cum ad res disimiles uerba similia commodantur et sic fit annominatio multis modis. Contingit enim per subtractionem littere, ut: Hic ueniit antequam Romam uenit; similiter: Hic si esset bonus libenter ferret onus. Fit per additionem littere, ut: Quos iste uicit eos ferro statim uincit. Fit per eiusdem littere productionem, ut: Iste non curiam diligit sed curiam. Fit per addictionem litterarum, ut: Hic sibi posset optime temperare nisi mallet obtemperare amori. Fit per subtracionem similiter litterarum, ut: Cultor deorum despicit uiuum Deum; similiter: Uult mandatum diuinum ne ledat corpora nostra uinum. Fit per translationem litterarum quandoque, ut: Tua doctrina magis est displicina quam disciplina dicenda. Fit per imutationem, ut: Deligere oportet quem uelis diligere; item: Hic sapit, ille rapit; hic docet, ille nocet. Fit per quandam imitationem que non est adeo similis nec propinqua, hoc modo: Quid in mortem nos impulerit, quis causa nostre salutis uenerit, quare Christus passus fuerit, quem, qualem et quantum hostem deuicerit, uobis uolo per ordinem declarare (similia enim sunt que nascuntur ab hoc nomine quis uel qui); similiter potest dici: Uidete, patres conscripti, ne sitis huius astutia circumscripti. Fit quandoque per casuum commutationem, ut: Christus fuit incarnatus de utero uirginali; Christi batismus nostrum baptisma sacrauit; Christo morienti uictoria mortis cessit; Christum resurgentem immortalitatis gloria illustrauit; Christe, rex glorie, ad patris dexteram ascendisti; a Christo rege regum spiritus sanctus missus apostolos inflamauit. Similiter fit per diuersa nomina, casibus commutatis, ut: Petrus fuit princeps apostolorum. Pauli, doctoris gentium, summa fuit auctoritas. Iohanni sunt secreta celestia reuelata. Et notandum quod tres predicti colores, scilicet similiter cadens, similiter desinens, annominatio, habent multum leporis et festiuitatis sed parum pulcritudinis et dignitatis. Unde, cum ueritatem dicimus, est rarius his utendum, quia uidentur elocutionem reddere puerilem; tamen, si raro incidant, sunt accepti. Et iste color paranomasia uocatur. Subiectio est cum interrogamus aduersarios aut querimus nos a nobis quid ab illis aut quid contra nos dici possit; deinde subicimus id quod oportet dici aut non oportet, ut nobis auxilio sit futurum uel aduersario nociturum, hoc modo: Quero unde sit iste tantam pecuniam consecutus. Amplum sibi patrimonium est relictum? At bona patris omnia uenierunt. Hereditas aliqua sibi uenit? Non potest dici, quia nullus necessariorum heredem uoluit hunc habere. Premium aliquod ex lite aut ex iuditio unquam cepit? Non modo id non fecit sed ipse insuper est uictus magni debiti sponsione. Cum itaque, sicut omnes uidetis, ipse non sit rationibus his ditatus, aut huic nascitur aurum domi aut illicite pecunias istas cepit. Ad nostram quoque personam digne possumus subiectionem referre, hoc modo: An pecuniam congregare conabor ? Sed habenti eripiam. An dignitatibus fulgere uelim? Poscendi humilitate uilescam. An potentiam desiderabo subiectorum? Insidiis obnoxius, periculis subiacebo. An gloriam petam? Sed per aspera queque distractus securus esse desistam. An uitam uoluptariam degam? Sed quis non spernat rei uilissime seruitutem? Cum itaque tot et tantis malis res huius mundi uideam implicari, mundum quero fugere sicut hostem et in solo Deo ponere spem salutis. In hac exornatione multum grauitatis et acrimonie continetur. Et differt a ratiocinatione quoniam in illa petimus quare aliquid predixerimus; hic autem non petimus propositi rationem sed quid ad interrogata responderi possit uel non possit illico demostramus. Et uocatur iste color cataprolensis. Gradatio est superioris uerbi repetitio prius quam ad uerbum inferius procedatur, hoc modo: Sapienti uirtutem industria, uirtus gloriam, gloria consueuit emulos comparare uel sic: Que manet ulterius spes reliqua libertatis si tiranno et quod libet licet et quod licet potest et quod potest facit et quod facit etiam nobis nullo modo sit molestum?. Et color iste dicitur climax . Diffinitio est que alicuius rei breuiter et absolute proprias amplectitur potestates, hoc modo: Iniurie sunt que aut pulsione corpus aut conuitio aures aut aliqua turpitudine uitam uiolant alicuius. Item: Non est ista diligentia sed auaritia, quoniam diligentia est suorum conseruatio acurata sed auaritia est alienorum iniuriosa appetitio. Et est hec exornatio multum acommoda, quia uim et potestatem rei tam lucide proponit et tam breuiter explicat, ut nec pluribus uerbis oportuisse nec etiam potuisse dici uideatur. Et dicitur iste color ethimologon. Transitio quid dictum sit quidue dicendum breuiter comprehendit, hoc modo: Mea uobis in istum beneficia iam sunt nota. Nunc quam michi gratiam retulerit audiatis. Iste color uocatur metaipon et ualet ad duas res, quia commonet predictorum et ad reliqua comparat auditorem. Correctio est que, sublato eo quod dictum est, aliud magis idoneum ipsius loco reponit, ut: Iohanni patruo, immo patri et domino plurimum reuerendo. Item: Uolo te monere, immo intime deprecari. Et est hec exornatio satis utilis, quia propter commutationem factam a communi uerbo ad aliud plus electum uideris ipsam rem amplius insignire. Quod si uenisses continuo ad id uerbum, nec rei nec uerbi fuisset gratia deprehensa. Et dicitur iste color antipodosis. Occupatio est quando nos dicimus preterire uel ne scire uel nolle dicere quod tunc maxime dicimus, ut si dicam: Non dico te a sociis pecunias accepisse; furta, rapinas tuas omitto. Ad id de quo iudicium est reuertor. Et dicitur iste color parentesis. Est enim oculte suspitionem fecisse utilius quam orationem extra propositum intendisse, quia forsitan illud quod tangitur est nimis longum aut ignobile uel non posset fieri planum uel posset etiam facile reprehendi. Disiunctum est cum unicuique clausule redditur suum uerbum, hoc modo: Fides reficit esurientem, spes letificat patientem, caritas reddit indeficientem. Et dicitur iste color ipozeusis. Coniunctio est cum primis et sequentibus partibus orationis uerbum interpositum est reddendum, hoc modo: Forme dignitas aut morbo deflorescit aut uetustate uel sic: Gratiam iusti recipiunt in presenti sed gloriam in futuro. Item: Christus et diabolum condemnabit et mundum. Et iste color dicitur ceuma a medio. Adiunctio est a superiori uel ab inferiori çeuma et uocatur omopitoton. A superiori fit quando uerbum premittitur, ut si dicam: Deflorescit forme dignitas aut morbo aut uetustate. Ab inferiori fit quando uerbum postponitur, ut si dicas: Aut morbo aut uetustate forme dignitas deflorescit. Et nota quod çeumate frequentius quam ipoçeusi est utendum, quia çeuma breuitatem inducit sed ipozeusis reddit orationem festinam. Unde potest de facili satietatem inducere. Conduplicatio est ratione amplificationis aut commiserationis eiusdem uerbi aut plurimorum uerborum iteratio, ut si dicam: Tumultus Gai Gracci tumultus comparat intestinos. Item: Commotus non es cum mater tibi pedes amplexaretur, commotus non es. Iste color epanalemsis dicitur et quando fit geminatio dictionis uocatur epiçeusis. At si geminetur oratio, tunc palinodium appellatur. Interpretatio est que non iterat idem uerbum sed quod positum est commutat, eadem significatione retenta, hoc modo: R. p. radicitus euertisti, ciuitatem funditus deiecisti, patrem neffarie uerberasti, parenti manus impie intulisti. Et est hec exornatio utilis quia prior sententia renouatur interpretatione uerborum. Et dicitur iste color poliptoton. Commutatio est cum due sententie inter se discrepantes ex traiectione ita efferuntur ut a priori posterior, priori contraria, oriatur, hoc modo: Esse oportet ut uiuas, non uiuere ut edas. Item: Ea re poemata non facio, quia cuiusmodi uolo non possum, cuiusmodi possum nolo. Item: Que de illo dicuntur dici non possunt, que dici possunt utique non dicuntur. Commoda est hec exornatio, quia contrarie sententie translatione uerba utuntur. Et dicitur iste color antimetabole. Permissio est causa misericordie captande alicuius rei in alterius potestatem per uerba concessiua traditio, ut si dicam: De me rebusque meis omnibus agite quicquid uultis, quia iussioni uestre parere in omnibus sum paratus. Et uocatur iste color epicarope. Dubitatio est cum querere uidetur orator utrum de duobus potius aut quid de pluribus potissimum dicat, hoc modo: Obfuit isti monasterio multum sui abbatis siue malitiam siue stultitiam dici oportet siue utrumque. Item: Tu ausus fuisti Christum prodere, o Iuda, omnium mortalium. Quero quonam te digno tuis moribus possim nomine appellare. Iste color uocatur aperiodos. Expeditio est cum, multis rationibus enumeratis, quibus aliqua res fieri potuerit aut non fieri, cetere tolluntur, illa sola quam intendimus remanente, hoc modo: Cum fundum meum pateat hunc fuisse, necesse est ut ostendas aut te uacuum possedisse aut usu tuum fecisse aut emisse aut hereditate tibi uenisse. At cum ego adessem non potuisti uacuum possidere; tuum quoque usu fecisse non potes, quia tantum spatium nondum fluxit; emptio nulla profertur, quia hereditate tibi mea pecunia uenire non potuit me uiuente. Relinquitur ergo ut me ui deieceris meo fundo. Hec exornatio multum ualet in coniecturis et uocatur procatalensis.) Dissolutum est quod, coniunctionibus de medio sublatis, cum quadam separatione profertur, ut: Gere morem parenti, pare cognatis, obsequere amicis, obtempera legibus. Et in hoc differt ab articulo quia ibi dictiones, hic orationes ueniunt dissolute. Et est hoc genus ad breuitatem accommodum et acrimoniam continet uehementem, uocaturque asinteton. Precisio est cum, dictis aliquibus, reliquum quod inceptum est dici relinquitur inchoatum in iudicio auditorum, hoc modo: Tu istud nunc audes dicere, qui nuper aliene domui. Sed non ausim dicere ne, cum te digna dicerem, uidear alicui dixisse aliquid me indignum. In tali exornatione tacita suspitio atrocitatem inducit. Et dicitur iste color eclipsis. Conclusio est que breui argumentatione ex his que ante dicta sunt aut facta conficit id quod necessario consequatur, hoc modo: Si igitur reuerendos facere nequeunt dignitates, si ultro improborum contagione sordescunt, si mutatione temporum splendere desinunt, si gentium extimatione uilescunt, quid est quod in se expetende pulcritudinis habeant, nedum aliis prestent?. Et uocatur iste color epilogus. Restant decem exornationes que a precedentibus in hoc differunt: quod omnes ab usitata uerborum potestate recedunt et in aliam rationem cum quadam uenustate trahuntur et ideo tropi a gramaticis nominantur Quarum prima grece dicitur onomatopeia, latine uero nominatio, que nos admonet ut, cuius rei nomen non sit aut satis idoneum non sit, eam nos met uerbo idoneo nominemus. Et hoc quandoque facimus ad imitationem soni, ut: tinnire, mugire, rudere, murmurare, sibilare, uagire; quandoque causa rei significande, id est amplificande, ut: Fragor ciuitatis maximus est auditus, id est tumultus ciuium maximus: quod ab arboribus tractum est. Et ne odium pariat assiduitas noui uerbi, raro isto genere est utendum. Ualde tamen, ubi fuerit commodum, totam orationem talis nouitas exornabit. Pronominatio est que uelut extraneo quodam uocabulo siue cognomine demostrat id quod suo non potest nomine appellari, ut si loquerer sic de Graccis: Nepotes Affricani fuerunt tales. Fit enim hec causa laudandi, quia nomen Affricani omnibus erat gratum sed nomen Graccorum omnibus odiosum. Quandoque fit causa uituperandi, ut si de alico eretico ita dicas: Ecce alter Arrius qui ecclesie ueritatem impugnat. Et dicitur iste color catacrisis. Et notandum quod nominatio fit in nomine appellatiuo ut: iurgia uentorum, strepitus maris ira procelle sed pronominatio fit in proprio, ut: Tiphis et Automedon dicar amoris ego. A quibusdam uero iste color dicitur antonomasia. Denominatio est que a rebus propinquis et finitimis trahit orationem qua possit res intelligi non suo uocabulo appellata. Et dicitur denominatio quadam similitudine, quia sicut nomen denominatiuum est simile principali, ut iustus iustitie, sic ite color a rebus similibus denominationem trahit que res dicuntur propinque iudicio usus et finitiue accommodatione sententie. Sciendum autem quod in pronominatione ponitur uocabulum quod placet pro eo quod displicet, uel e conuerso; hic uero trahitur uocabulum a re finitima et propinqua.Et dicitur iste color metonomia et fit multis modis. Nam quandoque inuentor ponitur pro inuento, ut: Ipocras multos nostro tempore locuplectat, id est medicina ab Ipocrate inuenta. Quandoque nomen inuenti ponitur pro nomine inuentoris, ut: Medicina fuit in aforismis ualde breuiloqua id est Ipocras medicine inuentor. Est et alia species, scilicet quando nomen instrumenti ponitur pro utente, ut: Pila sunt obuia pilisid est Romani cum Romanis pugnant (pila enim sunt proprie Romanorum). Alia species est quando nomen facientis ponitur pro nomine rei que agitur, ut: Inconcinnus est iste faber, id est opus huius fabri est inconcinnum. Quandoque nomen rei que agitur ponitur pro nomine facientis, ut: ars desidiosa, frigus pigrum uinum sanum, anguilla infirma, ieiunium sanctum. Hec enim omnia sic dicuntur ab eo quod faciunt. Alia uero species est quando ponitur continens pro contento, ut: Ierusalem que occidis prophetas id est Ierosolimite. Quandoque nomen contenti ponitur pro nomine continentis, ut: Bononienses sunt circumdati magno uallo, id est Bononia.) . Circuitio est rei simplicis per quandam circumlocutionem descriptio, ut si dicam: Christi misericordia nos saluauit, id est Christus misericors; et: Ira Domini est timenda, id est Dominus iratus. Ualet hec exornatio mirabiliter in sublimi stilo et maxime in exordio sed est in narratione timenda, quoniam est contraria breuitati. Et uocatur iste color perifrasis. Transgressio est, ut superius diximus, que aut peruersione aut traiectione uerborum turbat ordinem naturalem. Peruersio in ordine prepositionum attenditur, ut: Aures ad nostras. In aliarum uero partium ordinatione laborat traiectio, ut si dicam: Maioris laudis meretur preconia qui laborando munus recipit quam qui repperit otiando. Et hec exornatio in continuationibus, de quibus iam diximus, ualet multum quia, dum modo non inducat obscuritatem, reddit orationem politissimam et perfectam. Et uocatur isteronproteron. Superlatio est locutio superans ueritatem augendi uel minuendi causa. Et fit quandoque separatim, id est sine comparatione, ut si dicam: Ab oriente usque ad occasum iam fama tui nominis deuolauit. Quandoque fit comparatiue sed hoc tribus modis: fit enim causa similitudinis obstendende, ut: Corpore niueum candorem, aspectu igneum ardorem assequitur; fit causa preminentie, ut: Ore tuo profluit dulcior melle sermo; fit causa diminutionis, hoc modo: Tantus fulgor tribus discipulis in transfiguratione Christi apparuit quod solis splendor obscurior uidebatur, id est minus lucidus. Et dicitur iste color iperbole. Intellectio sinedoche siue iperbaton uocatur. Et fit cum partis nomine totum intelligitur, ut si dicam: Anima que peccauerit morietur, id est homo cuius pars est anima. Fit e contrario, scilicet cum per nomen totius pars ipsa intelligitur, ut: Hic situs est Pheton, id est corpus Phetontis. Fit etiam quando singulare ponitur pro plurali, ut: Iudeus in morte Christi fuit culpabilis et Gentilis, id est Iudei et Gentiles. Fit similiter quando plurale pro singulari accipitur, ut: Atrox calamitas merore pectora pulsat, id est pectus. Et nota quod numerus diminuitur causa festiuitatis sed augetur gratia grauitatis. Abusio est que pro uerbo certo et proprio utitur simili et propinquo, ut: uires breues, parua statura, longum consilium. oratio magna, paucus sermo. Ecce finitima uerba rerum dissimilium ratione cuiusdam abusionis hic pulcerrime traducuntur: uires enim proprie sunt parue, statura breuis, consilium magnum, oratio longa et paucitas sermoni conuenit abusiue. Color iste a quibusdam uocatur catacrisis et differt a denominatione quia in ea nullum uocabulum pro alio tenetur sed uerbum pro uerbo ponitur abusiue. Differt iterum a pronominatione quia in ea uocabulum gratum ponitur pro ingrato uel e conuerso. A translatione quoque differt quia in ea transferturuocabulum de propria significatione ad omnino aliam sed in abusione trahitur ad aliam non omnino diuersam, immo fere eandem, ut: Uires hominis breues. Nam breuitas cum sit corporis uiribus attribuitur abusiue. Sic domum ospitium, seueritatem iustitiam, audatiam fortitudinem abusiue possumus nominare. Translatio est cum uerbum ex sua significatione, interueniente idonea similitudine, in aliam rem transfertur. Et potest contingere hoc sex modis. Fit enim quandoque causa rei ante oculos ponende, ut: Italiam expergefecit terrore subito hic tumultus. Fit causa breuitatis, ut: Recens aduentus exercitus extinxit subito ciuitatem. Fit causa obscenitatis uitande, ut: Mater tua crebris nuptiis delectatur. Fit causa rei augende, ut: Nullius meror et calamitas istius explere inimicitias et nefariam crudelitatem potuit saturare. Fit causa diminuendi, ut: Hic magno predicat auxilio se fuisse, quia paululum in rebus difficillimis aspirauit . Fit causa ornandi quandoque, ut: Ecclesie rationes, que sepe regentium malitia exarescunt, uirtute quandoque reuirent optimatum. Transferuntur enim hec uerba, scilicet expergefecit, crebris nuptiis, id est stupro; similiter: saturare, aspirauit, exarescunt, reuirent et extinxit. Et differt a nominatione translatio quia nominatio in noua iunctura plerumque consistit, ut: Fragor ciuitatis, que iunctura debet in ipsa sui principii nouitate nominatio appellari sed usu approbante translatio est dicenda. Et iste color uocatur metaphora. Permutatio est oratio aliud uerbis aliud sententia demostrans et diuiditur in similitudinem, argumentum et contrarium. Per similitudinem fit cum tota oratio transfertur, ut: Messes albent, id est populi conuertuntur ad fidem. Fit per argumentum quando non transfertur tota oratio sed trahitur quedam similitudo a persona uel a loco uel ab alia re. Et fit quandoque causa augendi, ut si Drusum, qui fuit aliquantulum seditiosus, appelles Graccum, qui fuit ualde seditiosus. Fit causa minuendi, ut si de Aristotile diceres: Ecce Porphirius et de Christo dicas: Hic est uermis et non homo; hic est granus sinapis; hic est agnus. Fit per contrarium ut si auarum prodigum et luxuriosum dicas honestum. Possunt et predicta simul concurrere, quia quando fit permutatio secundum argumentum potest hoc fieri per similitudinem et per contrarium. Per similitudine trahitur argumentum, ut: Christus est uerus Dauid qui Goliam impium superauit. Item fit per contrarium, ut: Hic est Eneas, demostrato illo qui occidit parentem. Color iste uocatur allegoria. Et nota quod translatio rem et sermonem tangit sed permutatio solam rem. Ex ui enim permutationis contigit quod res ipse significant et ideo translatio et permutatio commiscentur. Est ergo permutatio color uerborum, quia uerba transferuntur ad ea significanda quibus aliud intelligere nos oportet. In predictis uerborum coloribus est notandum quod quedam cognatio inuenitur. Unde naturali ordine disponuntur, quoniam, excepto primo qui est exornationum orrigo, semper a precedenti subsequens generatur. Nam a repetitione orta fuit conuersio, a conuersione simul et repetitione processit complexio, a qua etiam traductio est deducta. Et ida de sequentibus doctor diligens poterit inuenire. Similiter est notandum quod plures colores eandem orationem possunt mirifice insignire, dum modo inuicem non repugnent, ut si dicam: Inuidus in aliena gratulatione tristatur, in aliena tristitia gratulatur. In hac orationis serie possunt multi asignari colores, quia ibi est contentio et similiter desinens et disiunctum et etiam dissolutum. Nunc de sententiarumexornationibus est uidendum. Distributio est in res plures aut personas quedam negotiorum certa partitio, ut: Beati pauperes spiritu, beati mites, beati qui lugent et cetera. Et nota quod in hoc principio sermonis Domini est prima uerborum exhornatio que dicitur repetitio et prima sententiarum, scilicet distributio. Similiter distribuit apostolus dicens: Alii datur scientia linguarum, alii interpretatio sermonum, alii spiritus prophetie. Sciendum uero quod hec exhornatio est ualde copiosa, quia sub breuitate multa comprehendit et res plures diuidit separatim. Licentia est cum apud eos quos aut uereri aut metuere debemus tamen aliquid pro nostro iure dicimus, quo eos aut quos hi diligunt uere in alico errato reprehendere uideamur, hoc modo: Si uos nemo adiuuat nec defendit id tribuite uestre culpe, quoniam tanta est uestra negligentia siue potius ignauia quod defensores uestros patimini trucidari et inimicos uestris suffragiis exaltatis. At si asperiori reprehensione utemur, ut sepe faciunt predicatores, continuo est aliquid subiungendum quod animos auditorum possit leuiter mitigare, hoc modo: Excessus uestri sunt omnibus manifesti, quia, sicut escam panis, plebem Domini deuoratis. Plena est muneribus manus uestra. Luporum exercetis officium, non pastorum. Sed rogo discretionem uestram, supplico benignitati uestre ut Deum pre oculis abeatis, quoniam multus est ad ignoscendum si conuertimini et iudex districtus si moriemini in peccatis. Talis modus loquendi partim ab iracundia remouet, partim ab errato deterret.Sunt et alia duo genera licentie que non arguunt nec increpant sed delectant, cum amicos auditorum et ueritatis nos dicimus assertores. Primum ex his duobus contingit quando reprehendimus auditores quo modo ipsi se cupiunt reprehendi, hoc modo: Simplices estis et nimium mansueti, quia creditis unicuique, credentes ut uobis perficiat que promittit. Sed erratis et falsa spe detinemini stultitia uestra, quia mauultis ab alio postulare quam per uos sumere quod est in uestra positum potestate. Alterum genus est quando illud quod scimus omnes facile audituros quomodo tamen accipiant dicimus nos timere, hoc modo: Fuit iste quandoque michi specialis amicus: tamen eius amicitia, licet uerear quomodo accipiatis, penitus me priuastis. Quid ita? Quia eum qui uos offendit pro amico non possum ullatenus reputare sed iudico potius inimicum. Et nota quod in licentia sepe distributione utimur: unde immediate illi aiungitur. Diminutio est alicuius rei egregie, quam nobis inesse ostendimus aut his quos defendimus, in oratione attenuatio, ut omnis arrogans ostentatio euitetur, quia res egregie, sicut inuidiam contrahunt in uita, sic, nisi caute dixeris, inducunt odium in sermone. Ad inuidiam igitur uitandam et laudem comparandam ita diminutione uteris: Locum inter doctores abeo non postremum, cum forsitan optimum dicere potuissem. Item de aliquo ditissimo est dicendum: Huic a patre patrimonium non modicum est relictum. Descriptio est que rerum consequentium continet perspicuam et dilucidam cum grauitate expositionem. Et pertinet quandoque ad indignationem, quandoque ad misericordiam, ut si dicas: Nisi obstiteritis huic tiranno, quasi leo dominabitur omnibus uiolenter, acuens dentes in cuiusque fortunas, incursum faciens in omnes amicos et pariter inimicos notos atque ignotos, impugnans aliorum domum familiamque perfringens et omnia labefactans. Ad misericordiam sic induces: Parcendum est innocentie puerili, quoniam Yoseph, frater noster, agninam uidetur simplicitatem habere: nescit fallere, nescit etiam cogitare malum. Si eum occidimus proprium genitorem trahemus ad mortem et nos ipsos reos in perpetuum statuemus. At si parcimus, non uidebimur indiscreti sed amorem fraternum et innocentiam ueram laudabimur conseruasse. Diuisio est que rem a re semouens utramque absoluit ratione subiecta, hoc modo: Cur est egris medicina utendum? Si statutus imminet dies mortis in euitabiliter morientur. At si terminus uite longior est concessus, absque ulla medicina prorsus euadent. Item: Non est a me tibi aliquid impendendum, quia, si bonus, es bonitas rerum omnium sufficentiam tibi prestat; si malus es, malitia omni benificio est indigna. Et nota differentiam, quia diuisio, que est tertia pars rethorice orationis, per enumerationem ostendit de quibus rebus disputatio sit futura; sed hec statim explicat et, duabus aut tribus partibus subiciens rationes, breuiter orationem exhornat. Frequentatio est cum res in tota causa disperse coguntur in unum locum, ut grauior aut acrior aut criminosior sit oratio, ut si dicam: A quo tandem uitio abest iste? Sue pudicitie proditor est, insidiator aliene, cupidus, intemperans, petulans et superbus, impius in parentes, ingratus amicis, infestus cognatis, superioribus contumax, equalibus fastidiosus, in ferioribus crudelis, in tollerabilis quoque cunctis. Differt iste color a conclusione quia illa tantum firmiora colligit argumenta, sed hic tam firma quam in firma in unum omnia colliguntur. Conclusio tendit ad memorandum sed frequentatio ad augendum. Expolitio est cum in eodem loco manemus et tamen aliud atque aliud dicere tunc uidemur. Hec ab interpretatione differt, quia in expolitione uidetur quod dicamus aliud sed in interpretatione idem. Fit itaque duobus modis expolitio. Primus est cum eandem rem dicimus uerbis aliis et modo aliquantulum permutato: Sapiens pro salute patrie nullum uitandum periculum arbitratur; Qui bonis rationibus est munitus nullum putabit uite discrimen pro commodis rei publice fugiendum sed erit in ea semper sententia ut pro patria dimicet si oportet. Et sicut dicit Tullius, eandem rem dicendo possumus tripliciter expolire, scilicet diuersitate uerborum, modo pronuntiandi, uarietate tractandi siue aliter ordinandi. Secundum modus expoliendi prouenit ex eo quod quis loquitur de una et eadem re diuerso modo et uerbis pluribus et diuersis. Et iste modus requirit frequentes uerborum et sententiarumexornationes. Unde, in ipsius executione, ista septem concurrunt, scilicet propositio, ratio duplex, sententia cum ratione uel sine ipsa, contrarium, simile, exemplum et conclusio. Color iste utilissimus est, quia multum per ipsum exercemur in dictatoria facultate sed huius exemplum modo non ponimus causa prolixitatem uitandi. Commoratio est ad id quod est in nostra causa firmissimum frequens regressio, ut melius in memoria teneatur, quia ibi est locus ualidus nostre cause. Et potest hec tam per eadem uerba fieri quam diuersa, dum modo non uideamur precedentia expolire; sed exemplum non pono, quia potest in sua causa quilibet hoc uidere. Contentio est per quam contraria referuntur, ut: Uos huius incommodis lugetis, iste uestra calamitate letatur. Et nota quod in contentione uerborum uerba contraria contrariis celeriter referuntur, hoc modo: In pace bellum queris, in bello pacem desideras, sed in contentione sententiarum res contrarie rebus contrariis asignantur, unde iste color potest sine uerborum contentione contingere, ut: Illi sunt lepores, hi leones, id est illi timidi sed hi fortes.p . Similitudo est oratio res diuersas assimilans non iuxta corporis figuram, ne sit imago, et absque certa persona, ut discrepet ab exemplo. Fit autem similitudo quandoque tantum causa ornatus, ut aliquid per simile probemus, quandoque ut rem manifestius explanemus non tamen probando, quandoque ut rem quasi ante oculos et palpabiliter exprimamus. Et istas causas possumus quatuor modis dicere uel tractare, scilicet per contrarium, negationem, breuitatem et collationem. Causa hornatus per contrarium sumitur similitudo ut si dicas: Non sicut uinum spatio temporis depuratur, ita poema recipit a tempore bonitatem. Per negationem sumitur similitudo causa probandi hoc modo: Nec equus indomitus est idoneus ad bellandum nec homo indocilis est utilis ad uirtutem. Et nota quod si in principio similitudinis est negatio tunc similitudo sumitur per contrarium ; si uero in utraque parte ponatur tunc per negationem dicitur sumi. Unde Uirgilius: Nec citiso saturantur apes nec fronde capelle. Apertius dicendi causa per breuitatem similitudo sumetur hoc modo: Quemadmodum desiderat ceruus ad fontes aquarum, ita desideratp.anima mea ad te, Deus uel iuxta illud: Erramus aliquando sicut oues errantes in deserto. Debet autem huiusmodi breuitas proprie in una clausula comprehendi. Per collationem sumitur similitudo causa ponendi aliquid ante oculos, ut si dicas: Sicut equus hornatissime faleratus, si deficiens est in cursu, contemnitur, ita uir gloriose indutus, si est absque bonitate ab omnibus deridetur. Collatio enim est ubi multa multis assimilantur: quod hic uideri potest, quia equus homini, falere uestimentis, defectus cursus bonitatis defectui similatur; et falere seu uestes quasi ante oculos sunt ponende. Et notandum (nota) quod uerba debemus afferre que similitudini optime accommodentur, ut si dicam: Ut irundines estiuo tempore assunt et frigore pulse recedunt, sic falsi amici tempore serenitatis sunt presto sed aduersitatis ieme ueniente omnes deuolant sine mora. Et sciendum quod non est necesse totam rem toti rei penitus similari, sed sufficit ad quod confertur ad id similitudinem retinere. Exemplum est alicuius facti aut dicti preteriti cum certi auctoris nomine propositio. Et hoc a Grecis dicitur paradigma et fit ex eisdem quatuor causis ex quibus fit similitudo et possumus taliter exemplare: Debemus id quod est dulce, pium et unicum Domino immolare, sicut Abraam, qui proprium filium offerre Domino non tardauit. Item: Superbia in precipitium cadit, humilitas sursum uolat, sicut ait Christus: *Qui se humiliat exaltabitur et qui se exaltat humiliabitur*. Exempla enim quandoque rem faciunt plus hornatam, quandoque magis dilucidam et apertam, quandoque plus uerisimilem et probabilem, quandoque magis perspicuam et quasi ante oculos intuendam. Imago est forme cum forma iuxta similitudinem corporalem collatio. Iste color icon uocatur et fit causa laudis, ut: Iste uadit in prelium impetu leonis acerrimi. Fit causa uituperii tribus modis: quandoque ut in odium inducat, hoc modo: Iste incedit quasi draco iubatus, omnes spiritu rapido circumspectans; quandoque ut in inuidiam trahat, hoc modo: Iste, quasi camelus diuitiarum pondere oneratus, defert pecuniam sed non confert; quandoque ut in contemptum ducat, hoc modo: Iste, quasi coclea cum suarum rerum substantia se abscondens, cum tota domo tacitus, ut pereat, auferetur. Ita contingit de multis miseris qui cum rebus suis ad modum testudinis se occultant et ipsi postea a miluo, id est a diabolo, raptu tacito rapiuntur. Effectio est forme corporis alicuius effictio quedam satis intelligibilis et expresa. Et uocatur iste color caracterismus et fit hoc modo: Is de quo loquor est ruffus, breuis, canus, incuruus, cesius et sub crispus, abens in mento etiam cicatricem. Notatio est cum alicuius natura certis describitur signis, scilicet quando per dicta uel facta uirtus siue uitium alicuius notatur. Et hec habet maxime in comediis locum, ubi mirabiliter representantur mores, quasi note quedam, naturis hominum attributi, ut si uelis non diuitem sed ostentatorem pecunie describere ita dicas: Hic annullum cum sinistra demostrat, quia extimat ut gemme nitor et auri splendor ab omnibus uideatur. Seruum alio et alio nomine nunc appellat, ut credatur ab ignorantibus quod habeat multos seruos. Aliud absconse puero precipit, aliud in aperto. Bibenti hospiti sic blanditur: Scipho ligneo sis contentus, quia oportuit me uasa argentea commodare. Sic possunt et his similia inueniri et est utilis iste color in mediocri et attenuata figura. Sermocinatio est cum alicui persone sermo attribuitur sue conueniens dignitati, ut de Christo legimus et Iudeis. Ipse enim dicebat: Demonium non abeo et in cruce pendens aiebat: Domine ne statuas illis hoc peccatum. Ipsi uero dicebant: Demonium habes. Item: Alios saluos fecit, se ipsum saluum facere non potest. Si filius Dei est, descendat de cruce. Similiter hac exhornatione utimur sic loquentes: Si hoc audiuerit aut sciuerit pater tuus, quid eum dicturum credis?. Multum ualet hec exhornatio, quoniam aliter liber, aliter seruus, aliter peritus, aliter imperitus, aliter iuuenis, aliter senex introducitur ad loquendum, iuxta illud: *Intererit multum Dauusne loquatur an heros* . Conformatio est quando res uel absens uel inanimata uel mortua introducitur ad loquendum, ut si dicatur: Ego mors de primis parentibus triumphaui sed in Christi resurrectione sucubui. Ualet iste color multum in conquestione et indignatione et a gramaticis dicitur prosopopeia et in hoc differt a sermocinatione, quia proprie non dicitur conformatio nisi res que loqui non possit introducta fuerit ad loquendum. Sermocinatio uero non sic; uel dicamus quod sermocinatio respicit dignitatem sed conformatio nouitatem. Significatio est res que plus in suspicione relinquit quam positum est in oratione. Fit autem quinque modis: quandoque per exuperationem causa suspicionis augende, ut: Iste qui iactat se talem gramaticum nec unam literam bene nouit (hoc dictum est non quod sit ita sed causa maioris ignorantie ostendende). Fit per ambiguum, scilicet cum uerbum potest in plures significationes trahi sed accipitur in eam partem quam uoluit is qui dixit, hoc modo: Desidero te ualere (potest enim hoc uerbum ualere in bona parte accipi et in mala). Sic Dauit sacerdotem Abimelec decepit dicens: Opus regis urget me. Non enim omnis ambiguitas est uitanda. Fit per consequentiam significationum cum dicuntur aliqua rem consequentia, ex quibus tota res in suspicione relinquitur, ut si filio sacerdotis dicas: Quiesce tu cuius pater Christum inmolat in altari (significatur enim quod eius genitor sit sacerdos). Fit quandoque per abscisionem, ut, eo preciso quod incepimus dicere, maior suspicio relinquatur, hoc modo: Satis est hec mulier nobilis et formosa. Nuper tamen cum quodam. sed nolo plus dicere. Per similitudinem fit cum aliquam rem similem introducentes, nichil amplius dicimus sed ex ea significamus quid sit in consimili sentiendum, hoc modo: Noli, diues, in multitudine diuitiarum sperare! Mortem Creso diuitie intulerunt.Et dicitur iste color aposiopesis et pertinet ad res ipsas, quoniam significatio rerum non in uerborum pulcritudine sed in ordine atque dignitate sententiarum consistit. Breuitas est res ipsis uerbis tantummodo necessariis expedita, ut in sinbolo apparet: Christus est conceptus de spiritu sancto, natus ex Maria Uirgine, passus sub Pontio Pilato, crucifixus,mortuus et sepultus. Breuitate uero utimur uel quando longam orationem materia non requirit uel quando non licet diutius commorari. Demostratio est cum res ita uerbis exprimitur ut geri negotium et res manere ante oculos uideatur. Et hec exornatio in narratione adque conclusione precipuum locum habet et perfectissima est omnium exornationum, quia comprehendit ea que sunt ante rem, in re, post rem et a rebus consequentibus aut circumstantibus non recedit. Hoc in passione Christi totum uideri potest, si breuiter cursum uolumus totius intelligere passionis, quia breuitas multum est demonstrationi accommoda. Scimus enim quod, adueniente solenitate paschali, Iudei propter inuidiam consilium inierunt ut interficerent Ihesum Christum (ecce ante rem). Postea subiunguntur illa que acta fuerunt in re, scilicet quomodo conspuerunt eum, colafiçauerunt et alapis ceciderunt et, eum tandem falso accusantes, fecerunt illum, clamante populo, crucifigi. Quid post rem, id est mortem ipsius, egerint, demostratur, quia ipsum lancea perforarunt et de uulnere sanguis et aqua illico manauerunt. Circumstantie non silentur, quia proditorem conducunt, oportunitatem noctis querunt, falsos testes adibent, populum incitant ad clamandum. Demonstrat eadem passio res postea consequentes, scilicet quomodo Iosep corpus Christi petierit a Pilato et illut posuerit in monumento nouo et quomodo Iudei ad eundem presidem accesserunt, facientes sepulcrum Domini a conductis et armatis militibus custodiri. Hec de dignitatibus sententiarum sufficiant, hoc notato: quod quedam in ordine affinitas obseruatur, quia subsequens in aliqua uirtute semper respicit precedentem. Post elegantiam, compositionem et dignitatem uitia que dictatori generaliter sunt uitanda seorsum uoluimus annotare, ne haberent feda consortium cum honestis. Purum itaque debet esse dictatoris eloquium tam in iunctura litterarum et sillabarum quam in connexione sensuum et totius contextione sermonis. Quare in primis cauendum est gramatice legibus obuiare ne barbarismi uel soloecismi uitium incurratur. Decem quoque uitia illis adiuncta diligentissime sunt uitanda. De quibus breuiter uideamus. Achirologia est in propria dictio, id est in proprietas siue habusio dictionis, ut si sperare dixeris pro timere uel si ospitium dicas domum. Cacephaton est obscenitas in sermone considerata, que aliquando fit per turpitudinem, ut: Arrige aures et: Pomula sicca cadunt; quandoque fit per asperitatem litterarum uel sillabarum, quia est ibi stridens et rixosa contentio, quam maxime inducunt r, s, x, ut: Ars studiorum, Rex Xerxes, Error Romuli; quandoque fit per inconcinnitatem, ut si uelles dicere Tonsrix pro Tonstrix. Pleonasmos est super uacua uerbi adiectio, ut: Corde cogitoet Ore loquor (tales enim superfluunt ablatiui). Perisologia est super uacua uerborum adiectio sine ulla ui rerum, ut: Ibant qua poterant et qua non poterant non ibant. Et fit hoc uitium in horatione perfecta. Macrologia est prolixitas orationis, res non necessarias comprehendens, ut: Retro unde uenerant domum reuersi sunt (super abundat, enim retro unde uenerant). Tautologia est uocis eiusdem sensus repetitio non necessaria, ut: Fatur et inquit. Eclipsis est defectus necessarie dictionis quam desiderat precisa sententia, ut: Hec secum (sub auditur enim dicebat. Tapinosis est humilitas rei magne non id agente sententia quod demostrat, ut si mare dicatur gurges. Cachosinteton est inconcinna traiectio dictionum, ut: Nullus mulier est uir, quam uis recte dicatur: Nullus uir est mulier. Amphibolia est ambiguitas que sensum impedit et obscurat. Hec quandoque in una dictione attenditur, ut: Criminor uel: Amplector, quandoque in contextu partium, ut: Uideo sacerdotem malum equum habentem. lS A . Tullius in parte uitia hec notauit, ostendens in compositione sex uitia euitanda. Primum est hiatus, id est crebra uocalium concursio, ut: Egiptia aula. Secundum est nimia eiusdem littere assiduitas, ut: Sosias in solario soleas sarciebat suas. Tertium est nimia eiusdem uerbi assiduitas, hoc modo: Qui studio non adhibet studium non potest de studio ad maius studium se trasferre. Quartum est nimia continuatio uerborum similiter cadentium, ut: Flentes, plorantes, lacrimantes, obtestantes. Quintum est traiectio inconcinna, ut: Luci misimus eli, id est emisimus Lucili. Sextum est iperbaton, id est longa uerborum continuatio, quoniam auditoris offendit aures et spiritum oratoris. Nos quoque addimus quod m littera, crebris illisa uocalibus, est ingrata, ut: Bonum agrum emimus. Similiter sillaba in qua prima pars desinit minus apte inchoat subsequentem, ut: Error Romuli. Quod in l, n, r, s, x etiam obseruamus, ut: Sol lucet, Carmen nitet, Moror rure, Sedulus studeo, Rex Xenophon. Eadem surgit difficultas quando post dictionem desinentem in s, antecedente alia consonante, sequitur dictio que ab f incipit uel ab i uel ab u similiter consonante, ut: Parens fratris, Arrons iudex, Stans uobiscum. Et si etiam alia consonans non precedat, uidetur tamen ibi surgere difficultas, ut: Matris Iuli, Fratris uestri, Dulcis filius. Adhuc sciendum quod in compositione prosaica est metrica species euitanda et presertim ne clausula sine dactilo terminetur, ut: Oderat ille bonos. Similiter est rithmica species fugienda, ut si dicam: Debetislaborare ut possim quod desidero impetrare. Multa tamen possunt, de lege cursus, uitia prenotata commendabiliter substinert quia non cunta necessitatem inducunt sed in parte quedam posuimus ad ostendendum que sit orationis equabilitas perpolita. Postremo sex uitia que ponit Oratius sunt notanda, scilicet incongrua partium dispositio, inutilis materie digressio, obscura breuitas stilorum, in uitia illis proxima declinatio, materie non ueri similis uariatio, inexcusabilis operis imperfectio.Pag. Generalia que in omni exquisito dictamine requiruntur superius expediuimus diligenter. Nam siue sermonem uel epistolam siue librum uel aliud opus digna et artificiali oratione componere mediteris, ab his que diximus non est ullatenus declinandum. Sed amodo ad specialia descendentes, illud in primis dicere nos oportet quod tria dictandi genera distinguntur, scilicet prosaicum, metricum et rihmicum uel etiam aliquod ex his mixtum. Prosaicum est in quo licet nobis liberius euagari quia sub lege metri uel rithimi aliqua non artatur; unde comunis sermo dicitur a Donato, ut: In principio erat uerbum. Et dicitur a proson, quod est longum uel dicitur prosa, quasi profusa quia secundum arbitrium dictatoris potest longius prorogari Et sic patet quod prosa est sermo communis, id est sermo a lege metri uel rithmi solutus. Metricum uero dictamen est illud in quo sillabarum quantitas et pedum connexio legittima obseruatur, ut: Carmina qui condam studio florente peregi. Et dicitur a metron, quod est mensura, quoniam in eo sillabe ratione temporis mensurantur. Rithmicum est illud quod paritatem sillabarum et finalem consonantiam sine ulla temporum consideratione obseruat, hoc modo:Aue mater Saluatoris Uas electum, uas honoris Uas celestis gratie. Ab eterno uas prouisum, Uas insigne, uas excisum Manu sapientie. Et dicitur a rithmon, quod est numerus, quia ibi certa requiritur discretio sillabarum. Tamen rithimus aliter sumitur ab antiquis: ipsi enim metrum sub lege rithmica statuebant, dicentes quod omnis uersus est metrum sed non conuertitur, et omne metrum rithimus, sed non accidit e conuerso. Et ita sine dubio est dicendum. Sed quod tempore nostro rithmum dicimus, antiqui numerum, uero nomine, appellabant, nullius uel modice hautoritatis genus huiusmodi reputantes, quia magis ad delectationem et quandam mollitiem quam ad grauitatem sententie cognoscitur pertinere. Unde Horatius: *An Laberi mimos ut pulcra poemata mirer?*. Sed cum locus et tempus et materia postulat uel persona, genus quod rithmicum nunc uocamus digne satis et pulcerrime afferemus, quia illecebris et grata nouitate quandoque auditorum animus est morandus. Nam*Consonat et redolet melius iunctura bonorum Gratior est flos cum flore, colore color*. Inter hec tria genera, primum naturaliter est prosaicum, ipso quidem cum idiomate conuenientiam magnam habens; unde ad imperitos et simplices dicitur pertinere. Sed metricum fuit causa peritorum inuentum, quod totam gramaticam ualde rectificat et prosaico dictamini multum uenustatis contulit et honoris. At rithmicum nostri temporis a molitie uulgaritatis processit, unde numquam in bonis et perfectis operibus inuenitur. Cum itaque de duobus aliis non habeamus propositum nunc agendi, ad prosaicum et epistolare potissimum accedamus, quia istud a cunctis requiritur et multum cognoscitur expedire: facundiam auget, gratiam promeretur, honores amplificat et sepe inopes locupletat. Epistolare dictamen idem esse quod epistola iudicatur. Unde quid sit epistola et quot et que partes epistole, que sit etiam lex earum per ordinem uideamus. Epistola igitur est legatio litteralis absenti persone mittentis plene significans uoluntatem. Legatio litteralis dicitur, id est missio literis designata, quia si per solum nuntium aliquid sine litteris intimamus, non id epistola sed quedam stolia, id est simplex missio, nominamus. Absenti persone dico, ad differentiam sermonis qui pertinet ad presentes. Nam et si causa pudoris quandoque presenti epistolam destinemus, tamen ei scribimus ut absenti. Mittentis plene significans uoluntatem ideo dictum est, quia potest quandoque per alicuius partis subtractionem epistola decurtari: quod tolerandum est dummodo plene mittentis affectio declaretur. Epistola fuit causa necessitatis et commoditatis inuenta, quia non tam honeste nec tam perfecte uoluntatem nostram per nuntium sicut per litteras absentibus declaramus. Nam, ut ait poeta:*His archana notis terra pelagoque feruntur Inspicit acceptas hostis ab hoste notas*. Et dicitur epistola ab epy, quod est supra et stolon, quod est missio. Inde epistola, quasi supra missio, quia supra intentionem mittentis gerit offitium nuntiale uel quia epistola in dignitate preminet simplici missioni. Uolunt quidam quod dicatur ab episto, id est perfecte credo. Unde pistin dicitur, id est fides, quoniam epistola nostre intentionis fidelissima est interpres. De partibus uero epistole rethorici certant et adhuc sub iudice lis est. Nam quidam iudicant eas quinque, scilicet salutationem, exordium, narrationem, petitionem et conclusionem; alii tres, alii uero duas. Nobis uidetur quod bene potest et plures et pauciores habere. Nam, si epistola est diffusa, ut epistole Pauli et multe a sede apostolica destinate, non solum ex quinque partibus tunc constabit sed etiam confutationem et confirmationem et quicquid exigitur in oratione rethorica tunc poterit continere. Quod, si mediocris est, quinque uel quatuor uel tribus partibus est contenta. Et quandoque tantum salutatio et petitio ad edifitium epistolare sufficiunt, sicut inferius ostendetur; quandoque solum uerbum sufficit, sicut ait Ouidius de Corinna: *Non opus est uerbis, nil michi scribe, ueni*. Sed quia mediis rebus gratia maior inest, epistole mediocri et perfecte quinque partes consueuimus asingnare, que uerborum quinque modis possunt naturaliter adaptari., . Salutatio enim conuenit optatiuo, quia quicumque salutat recipienti aliquid gratum optat. Exordium infinitiuo, quia sicut infinitiuum est uagum nec per se firmiter stare potest, ita exordium, nisi causa cognita, est incertum, unde suis uiribus non subsistit. Alie uero partes queunt subsistere sine ipso. Narratio indicatiuo respondet, quia in ipsa totius negotii seriem plenius indicamus. Petitio imperatiui tenet imaginem, quia sicut imperatiuo utimur uel precipiendo uel supplicando uel exhortando uel alio modo, sic in petitione facere nos contingit. Conclusio conuenit subiunctiuo, quia quem admodum subiunctiuus naturam condictionalem habet, ita conclusio condictionaliter petitioni subnectitur, ostendens quid meriti consequatur, si premissa impleri contingat, uel quid contrarii si non fiat. Ex his patet quantam conuenientiam habeat epistola perfecta cum uerbo, unde ab antiquis uerbum absentibus uocabatur. De his ergo quinque partibus et primo de salutatione dicamus. Salutatio est limen epistole, debita ordinatione tam nomina quam merita personarum cum mittentis affectione declarans. Hec descriptio formam omnium salutationum conficiendarum ostendit. Ipsa enim est limen epistole, id est prima pars et uelut ostiaria quedam, quia, sicut in hostio consueuit hospes hospitem salutare, ita qui epistolam mittit quasi hospes adueniens hospiti occurrenti uerbum salutiferum siue aliquid gratum et iocundum uice salutationis debet afferre, ut epistola tamquam bonus hospes apud hospitem laudabiliter hospitetur . Unde mirandum est de quibusdam dicentibus salutationem non esse partem epistole sed potius quendam titulum extrasumptum. At sicut hostium est pars domus ita salutatio est pars epistole, immo uerius quidam oculus qui epistole totum corpus illuminat. Unde, si oculus est generosa pars corporis, et salutatio de iure nobilis pars epistole reputatur. Ipsa ergo non est titulus extrasumptus, quia cum ceteris epistole partibus clauditur sub sigillo. Titulus uero scriptus in exteriori margine ponitur, ut sit certum ipsi nuntio cui epistola destinetur, quia posset forsitan nuntius obliuisci. Quare, si aliqua epistola sine salutatione mittetur, ipsa erit tamquam sine hostio domus et sine oculo uiuens corpus. Unde dicimus quod tunc salutatio tacite subauditur: alioquin ceca debet epistola nominari. Aliquando enim subtrahitur ad cautelam ne cui sis pateant nomina personarum et tunc soli nuntio talis committitur certitudo; aliquando subticetur causa compendii, quia nomina forsitan inferius declarantur. Salutatio dicitur quasi salutis optatio: unde salutare nichil aliud est quam sanum uiuere affectare. Tamen quando excommunicatis uel inimicis epistolamdestinamus aut nomina ipsorum simpliciter ponimus aut etiam cum adiuncto. Si enim simpliciter, talis descriptio pro quodam titulo reputatur, quia per ipsum nomen utriusque persone liquido expeditur; si autem cum adiuncto nomina describuntur, illud quod addicitur ubi salutatio poneretur, indignationis aut suasionis locum optinet potius quam salutis et talis utique optatio tunc abusiue dicitur salutatio. Similiter uice salutationis abusiue accipitur quodcumque bonum alicui affectatur uel causa deuotionis humiliter exhibetur. Non enim magnos dominos proprie salutamus sed humiliantes capita nostra eis reuerentiam, deuotionem et commendationem nostri offerrimus et fide mentis desiderium explicamus. Salutare namque, sicut et bene dicere, de autoritate maiorum est, non de presumptione minorum. Pares autem nostros et inferiores uel paulo maiores absque iniurie discrimine salutamus. Omnis uero salutatio que prosaice scribitur iuxta consuetudinem Latinorum debet tantum in tertia persona confici et formari, ita quod nulla dictio ibi ponatur que ad primam personam pertineat uel secundam. Nam si metrice scripta fuerit potest salutatio in qualibet persona formari, quia maior licentia uersificantibus est concessa. Iuxta consuetudinem Latinorum dixi, quia secundum Ebreos et multas alias gentes fiunt salutationes in prima et in secunda persona, ut Paulus in epistolis suis facit. Unde quidam Latini hoc idem antiquitus tenuerunt et etiam adhuc seruant, ut excepte actionis esse inter alios uideantur. Nos quoque possumus hoc seruare in fine ipsius epistole, ubi licet in prima uel secunda persona quosdam, quibus in precedenti non sumus locuti epistola, salutare sed talis modus salutandi magis ad petitionem cognoscitur pertinere. l. Quare in salutationibus tertia persona sit aptior, cum in secunda persona soliti simus hospitem salutare, a multis hec ratio assignatur: quia salutatio gerit offitium nuntiantis cuius est salutem inter absentes, quasi duas tertiam, apportare. Unde patet quod huius tertialitatis causa maxime fuit absentia personarum. Nos uero dicimus quod natura nominum istud fecit, quia causa remouendi confusionem a pronominibus que sequuntur sunt nomina premittenda que personarum significant propriam qualitatem. Unde, cum nomina tertie sint persone, fuit necesse tantum in tertia persona salutationem formari. Uerba proheretica, id est affectiua, non solent in serie salutationis poni sed extrinsecus subaudiri, ut: mittit, optat desiderat et affectat et his similia. In metricis tamen epistolis non tacentur nec antiqui etiam in litteris prosaicis hec tacebant. Unde causa huius defectus queritur a non nullis et dicunt fere omnes quod ibi est color qui dicitur significatio, quia plus in mente relinquitur quam in oratione ponatur, ad significandum mittentis affectionem tantam quod lingue non possit offitio explicari. Nobis autem uidetur quod huius defectus alia sit natura, scilicet quia per uerbum negotium designatur et nomen pertinet ad personam; sed in salutatione quidem non de negotio agitur sed persona et ideo fuit necesse ibi nomina personarum et non uerbum inseri principale, ne in salutatione agi de negotio uideretur. Ordinatio debita est precipue in salutatione seruanda, quia per talem ordinem quedam preminentia uel subiectio importatur. Unde cum personarum quedam sint maiores, quedam pares, quedam inferiores, illud generaliter est tenendum quod quandocumque par pari scribit nomen recipientis est sine dubio premittendum, nomen uero mittentis posterius ordinandum. Similiter, si minor scribat maiori, semper nomen maioris in salutationis ordine premittatur. At si maior minori scribat, ut apostolicus patriarche, patriarcha primati, primas archiepiscopo,archiepiscopus episcopo, episcopus archidiacono, archidiaconus diacono, diaconus subdiacono, subdiaconus aliis inferioribus, nomen superioris, id est mittentis, est recipientis nomini preponendum. Sic enim disponuntur ordines spiritualium personarum ad similitudinem nouem ordinum angelorum. Possunt tamen et quedam circumstantie interuenire quandoque, ubi maior qui scribi premitti non patitur nomen suum: quod quandoque causa humilitatis facit, ut si abbati Cisterciensis ordinis episcopus quidam scribat. Aliquando fit quia maior non habet super eum cui scribit aliquam diccionem, ut si archiepiscopus Rauennas scriberet episcopo Papiensi. Aliquando fit quia, licet mittens sit uno respectu maior, alio tamen respectu longe inferior esse potest, ut si quidam archidiaconus ordine solo maior scriberet diacono qui scientia uel uirtute, diuitiis uel nobilitate illum excedere uideretur. Hoc respectu bene posset nomen diaconi ante poni. Idem est tenendum in ordine secularium personarum, quia debet quicumque preest, quando subditis suis scribit, premittere nomen suum, ut imperator regi, rex principi, princeps duci, dux marchioni, marchio comiti, comes baroni, baro uaruassori uasassor militi gregario, miles gregarius mercatori et cuilibet populari homini uel plebeio. Similiter predicte circumstantie possunt et in his personis habere locum: unde si dominus imperator scriberet illustri regi Gallorum, causa cuiusdam familiaris amicitie digne posset premittere nomen eius. Barones etiam quandoque nomina mercatorum premittunt, quia ipsi ambulant in nudis et puris et solis, illi uero in curribus et in equis. Nam santissima est nostro tempore diuitiarum maiestas. Beatum dixerunt populum cui hec sunt. l . Eandem cautelam serues omnibus in personis una quarum de iure ostenditur alteri superponi, ut si magister discipulo uel si scriberet uir uxori quia nomen superioris de iure preponitur. Quandoque tamen postponitur non indigne, circumstantiis interuenientibus supradictis.Et nota quod sepe aliquis, ratione officii quo ad tempus fungitur, potest premittere nomen suum, ut legatus domini apostolici uel etiam delegatus: quod extra officium quandoque facere non liceret. Idem in aliis officiis est dicendum. Si autem ecclesiastice secularesue persone inuicem sibi scribant, facienda tunc est collatio personarum et que maior uisa fuerit preponatur, siue recipiat siue mittat. Apostolicus enin omnibus de mundo preponitur; similiter imperator, excepto domino papa. Et si episcopus scribat comiti uel alii domino seculari consideret utrum subsit ei uel ille sibi uel quantus sit ille dominus secularis et secundum hoc ordinet eius nomen, quippe, ratione temporalium beneficiorum, bene debet quandoque persona ecclesiastica honorem pretendere seculari cum Dominus legatur censum etiam Cesari tribuisse. Si uero scribendum fuerit inimicis non dico nomina eorum semper quasi contemptibilium postponenda sed ita distingo, quia si fuerint Saraceni debemus idem seruare in nominibus regum et soldanorum suorum quod in nominibus catholicorum seruamus, ut Christi famulis ad uerum prosit honorem dilexisse bonos et tollerasse malos, quia omnis potestas a domino Deo est. Si autem hereticis et atrocissimis hostibus est scribendum, iudicio meo quantumquumque sint magni sunt eorum nomina posponenda. Uidemus tamen quoddam mirum quandoque contingere, scilicet ut nomina humilium personarum sublimibus preponantur. Quod propter consortium sublimium personarum contingit, ut si filius uellet scribere patri suo simul et seruo posset ita dicere competenter: Iohanni patri et domino plurimum reuerendo et Birrie dilecto seruo atque fideli Petrus suus cum debita affectione salutem, ut intelligatur quantum ad patrem suus filius et quantum ad seruum suus dominus. Similiter affectionem debitam patri appellat subiectionem sed affectionem debitam seruo dicit dilectionem. Similiter potest dici: Uenerabili fratri H. Dei gratia Bononiensi episcopo et presbitero P. capellano sancti Martini de Aposa I. diuina permissione episcopus Mutinensis cum dilectione salutem. Hoc autem non liceret nisi propter consortium sublimioris persone. Eadem ordinationis dignitas est seruanda in ordine plurium mittentium uel recipientium personarum, quia semper est persona dignior premittenda, ut si episcopus et archidiaconus simul scriberent, debet prius episcopus nominari. Similiter, si archiepiscopo et episcopo simul littera mitteretur, est nomen archiepiscopi preponendum. Et ita in consimilibus teneatur. Insuper est sciendum quod mittentis nomen scribitur per nominatiuum sed nomen recipientis ponitur in datiuo, ad significandum quod aliquid sibi commodi per salutationem acquiritur. Apud antiquos autem fiebat salutatio per accusatiuum qui ab infinitiuo sequente postea regebatur. Quod nostro tempore non tenemus, quia non est incipiendum a casu qui, ut dicit Priscianus, conuenit inimicis sed potius a datiuo qui casus dicitur amicorum. Apponenda sunt etiam certa nomina personarum ne sequentis narrationis demostratio sit incerta; que si forsitan nesciuntur loco nominis est spatium relinquendum. Sed queritur an propria nomina in salutationibus integre sint scribenda. Uolunt quidam quod nomen totum sine diminutione scribatur; dicunt alii quod bene sufficit prima littera capitalis. Nos uero, medium tenentes, dicimus quod si fuerit simplex salutatio nomina integre sunt scribenda, ut: Cicero Bruto salutem; at si fuerit salutatio circum scripta meritis personarum, ita quod certitudo eorum bene possit intelligi ex aiunctis, tunc prima litera nominis bene sufficit, altior et punctata, nisi in salutatione ad apostolicum uel imperatorem uel ad regem aliquem pertinente, quia causa dignitatis eorum non debent nomina decurtari. Et uide quod, siue proprium nomen in salutatione scribatur integre siue non, semper debet in ea prima littera proprii nominis uel sillaba designari. Si uero comuni aliquando est scribendum sufficit nomen a loco sumptum, ut: Populo Bononiensi. Nam sepe a loco sumitur certitudo, ut: Iohanni de Roma Petrus Bononiensis salutem; quandoque a cognatione, ut: Guido Bouarelli Petro Taurelli salutem. Et quia in salutationibus non solum certitudo queritur personarum sed beniuolentia pariter est captanda, ideo simplici salutatione moderni raro utuntur. Inquirenda sunt ergo merita personarum, ut mittens aliquid de se dicat et de recipiente similiter, unde possit sibi beniuolentiam comparare. Nam si mittens aliqua dignitate uel professione gaudet, eam in salutatione cum debita humilitate tangat, ne uideatur superbia tumefactus. Et hoc fit per colorem qui licentia nominatur, ut: Bononiensis episcopus licet in dignus; item: Diuina miseratione uel permissione Bononiensis episcopus; item: B. gramatice dictus doctor uel: Humilis gramatice facultatis professor uel: Minimus theologie professor uel: Iuris canonici modicus propinator. Magistrum autem uel dominum se uocare non conuenit, quia signum magne superbie notaretur. Unde caueant sibi iuriste ne in salutationibus dominos se appellent. Huius modi excusatione utuntur omnes ecclesiarum prelati, excepto domino apostolico qui numquam Dei gratia de se dicit nec diuina miseratione uel permissione utitur quando scribit, quia ponit quiddam aliud quod est magne humilitatis signum, scilicet seruus seruorum Dei, quod tractum est ab apostolo sic dicente: *Minimus apostolorum qui non sum dignus uocari apostolus*. Ad hanc similitudinem dicit prior Camaldulensis: G. seruus humilis Camaldulensium fratrum. Fungentes humili prelatione caueant in salutationibus suis de se dicere Dei gratia, ut abbas sancti Proculi uel archipresbiter sancti Iohannis in Persiceto nec, cum eis scribitur, sunt dignitates eorum Dei gratia honorande, quia Dei gratia signum est sublimioris honoris. Magni uero prelati, scribentes domino apostolico, numquam de se audent dicere Dei gratia sed diuina miseratione uel alio humiliori signo utuntur; sed inferioris gradus prelati possunt, tacita Dei gratia, dicere se in dignos uel alio humilitatis nomine se signare, ut: I. abbas sancti Steffani licet indignus uel: Sancti Proculi non suis meritis abbas uel: Sancti Uictoris prior humilis et deuotus uel: Insuficiens ecclesie sancti Saluatoris minister uel: Archidiaconus ecclesie Bononiensis indignus. Set utrum dignitatibus secularium personarum conueniat Dei gratia dubitatur. Quidam approbant et utuntur causa blandiendi suis dominis et tirannis, ut: Rogerius Dei et regis gratia comes Fundanus, sed hoc non uidetur de ratione procedere, quia seculares dignitates possunt licite pecunia mediante adquiri, licet in ambitiosos lex ambitus sit inuenta, sed in ecclesiasticis est crimen nimis abominabile, quam uis multi nostro tempore simoniçent. Inter seculares itaque dignitates illa sola est Dei gratia honoranda que recipit unctionem, sicut est imperialis dignitas uel regalis, ut: F. Dei gratia Romanorum imperator et semper agustus; item: Philippus Dei gratia rex Gallorum. Dicto Dei gratia solet queri an possit recte subsequi licet indignus. Asserunt quidam quod non, quia nemo debet se Dei gratia iudicare in dignum. Nos uero sentimus quod quicumque Dei gratia de se dicit, statim signum humilitatis debet adiungere, quod est licet in dignus uel quam uis in meritus, excepto rege uel imperatore qui post Dei gratia nec in meritum se nominat nec in dignum. Quod propter excellentiam dignitatis contingit, quia secularis dignitas non quantum ecclesiastica se humiliat et inclinat. Recte igitur prelatus ecclesiasticus ita dicet: H. Dei gratia Bononiensis episcopus licet in dignus. Alioquin ibi uitium superbie notaretur, quia nemo debet dignum se Dei gratia nominare, cum apostolus, qui tantus erat et talis, indignum se uocari apostolum fateatur. A . Potest adhuc et aliis modis ille qui scribit beniuolentiam per ea que de se dicit a recipiente captare. Sunt enim quedam adiectiua quorum positione gratia comparatur cum debita substantiua depingunt, ut: filius humilis, discipulus subditus, deuotus canonicus, seruus fidelis, amicus obnoxius, pater diligens, uir peramans, uxor fida, socius amantissimus, doctor minimus et his similia que mittenti persone possunt in salutatione attribui competenter. Caueat tamen ille qui scribit ne adiectiuum usurpet quod sibi conuenire ignorat, ut si dilectum uel intimum uel precordialem se dicere presumat, quia hec recipienti conueniunt, non mittenti. Quis enim scit diligi se ab eo cui scribit uel se precordialem uel intimum illi esse?. Recipienti similiter attribuenda sunt congrua epitheta, ut, si dignitate gaudet, dignitas cum Dei gratia nominetur, ita quod non sequatur licet in merito uel indigno. Papa tamen de nullo recipiente Dei gratia dicit nec etiam imperator, nisi cum superiori, hoc est domino apostolico, scribit. Et uidetur quod, quando maior minori scribit, numquam de recipiente dicere debeat Dei gratia, quia maiores minorum gratie nichil debent. Decet etiam ponere adiectiua que merita persone recipientis declarent et possunt omnia precedere uel postponi uel quedam subsequi et quedam etiam ante poni. , . Quando precedunt salutatio prescripta uocatur, ut: Speciali amico Petro Iohannes cum felicitate salutem, sed quando nomen persone premittitur subsequentibus adiectiuis salutatio subscripta uocatur, ut: Petro amico carissimo Iohannes de Roma utriusque hominis salutare. At si nomen persone interponitur adiectiuis uocatur salutatio circumscripta, ut: Amico plurimum reuerendo Petro doctoris iuris canonici peritissimo Iohannes humilis sancti Uictoris prior salutem et quicquid potest seruitii uel honoris. Ea uero que meritis personarum conueniant debet dictator cautissime inuenire, ut, si scribendum sit apostolico, ita dicat: Sanctissimo patri et domino Honorio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie summo pontifici. De imperatore uero dicatur: Serenissimo et inuictissimo domino F. Dei gratia Romanorum imperatori et semper agusto. Similibus adiectiuis utuntur subditi quando regibus suis scribunt, ut: Inuictissimo et gloriosissimo domino Phi. Dei gratia regi Gallorum. Subditi enim semper debent dominos honorare, ut: Uenerabili in Christo patri et domino H. Dei gratia episcopo Bononiensi. Et uidetur quod uenerabili in Christo dicendum est illis solis qui episcopalem recipiunt unctionem, sed cum loquimur de aliis est tacendum, ut: Uenerabili patri et domino I. Dei gratia abbati sancti Stefani de Bononia. Et uide quod de multis recipientibus in salutatione Dei gratia dici potest; quod tamen de mittentibus non liceret, nisi maioris dignitatis apice fungerentur, ut in abbate sancti Proculi est dicendum, quia ipse non debet dicere de se ipso: Iacobus Dei gratia sancti Proculi abbas licet indignus. Posset tamen ab eius subdito sibi dici: Uenerabili patri et domino I. Dei gratia dignissimo abbati sancti Proculi. Similiter est in aliis procedendum, quia persona recipientis est diligentissime attendenda, ut: Magnifico et potenti uiro G. marchioni Montis ferrati uel: Nobili et prudenti uiro G. de Pirouano Bononie potestati. Et sic possemus exempla ponere infinita. Illud tamen est in qualibet salutatione precipue considerandum: quis cui scribat, quia semper est ibi facienda collatio personarum. Apostolicus enim dicit imperatori: Dilecto in Christo filio F. Romanorum imperatori et semper agusto; similiter imperatrici: Dilecte in Christo filie C. Romanorum imperatrici et semper aguste. Reges etiam et maiores principes illustres appellat et cuntis magnatibus dicit: Dilecto in Christo filio sed minoribus tam clericis quam laicis adiungit dilecto filio tantum. In clero autem, si episcopus sit uel supra, dicit: Uenerabili fratri. Si autem fuerit minor prelatus uel presbiter cardinalis uel diaconus cardinalis scribit ei: Dilecto in Christo filio. Michi tamen uidetur quod cuilibet cardinali debet de iure scribere: Uenerabili fratri, quia cardinales uicem apostolorum gerunt, quos fratres Dominus appellauit. Imperator uocat apostolicum sanctissimum in Christo patrem, sicut omnes debent facere Christiani, sed omnes alios ad sui iurisdictionem imperii pertinentes, siue clericos siue laicos, si dignitatem habent, dilectos fideles, posito nomine dignitatis, appellat. Minores tamen simpliciter suos fideles uocat. At si scribit regibus et magnatibus extra suum imperium potest eos illustres et quandoque amicos dicere spetiales. Secundum hanc formam reges et omnes magnates fidelibus suis scribunt, eos dilectos fideles uel fideles simpliciter nominando. Episcopi quoque uel supra, quando inuicem sibi scribunt, semper recipientes uenerabiles fratres uocant. Minores etiam clerici seruant idem quando uidentur pariter se habere, ut si abbas abbati, canonicus canonico, uel cappellanus scriberet capellano. Minores tamen clerici, quando paribus uel subditis suis scribunt, eos dilectos in Christo fratres debent proprie nominare. Quod episcopi quoque faciunt, quando canonicis suis scribunt et in prelatione modica constitutis. Laicos uero numquam clerici dilectos in Christo fratres nec uenerabiles fratres uocant, sed dicunt eos dominos, si laici dominantur, quandoque fideles si eis laici sunt iure fidelitatisastricti, quandoque filios eos uocant, sicut papa laicos omnes consueuit filios nominare. Aliis quoque possumus attribuere quod est dignum, ut si de illo qui tibi bene fecerit ita dicas: Piissimo domino et benefactori precipuo uel: Speciali patri et domino Marie atque Marthe titulo coruscanti. De magistris et aliis prudentibus ita dicas: Septiformi studiorum lampade prefulgenti uel: Litterati dogmatis perfectione laudando uel: Litteratorie militie cingulo decorato uel: Canonico et ciuili iure perito uel: Floribus eloquentie purpurato uel: Litterarum scientia redimito uel: Morum prerogatiua conspicuo uel: Honestatis gratia rutilanti uel: Spectabilis eloquentie atque perfecte sapientie uiro. Militibus est dicendum: Uiro prudenti uel: Strenuo militi uel: Militaris glorie titulo decorato uel: Militie palma pre omnibus honorato. Amicis taliter est dicendum: intimo uel precipuo, carissimo uel dilecto uel sincere caritatis uisceribus confouendo. Similiter si patri uel matri, fratri uel sorori, cognato uel mercatori uel cuicumque alii scripseris, congrua illis attributa studeas inuenire, ut: Reuerendo patri et domino uel: Matri et domine plurimum honorande uel: Fratri carissimo et sorori dilectissime uel: Consanguineo dilectissimo uel: Mercatori perfectissimo et fideli uel: Uiro prouido et discreto . Illud etiam est notandum quod nomen patrium uel gentile, cum de dignitate loquimur temporali, debet in genitiuo poni, ut: Imperator Romanorum uel: Rex Gallorum, Potestas Bononiensium. Cum uero de spirituali loquimur dignitate, non est in genitiuo sumendum sed debet nomini dignitatis in accidentibus respondere, ut: Episcopus Bononiensis et non Bononiensium. At si uelis ponere proprium nomen loci, debet cum nomine utriusque dignitatis in genitiuo summi, ut: Episcopus Bononie uel Potestas Mediolani. Sed si originem significare uelis debes in ablatiuo sumere cum hac prepositione de, ut: Nos habemus potestatem de Mediolano. Unde consueuit dici: G. de Posterula Bononiensium potestas. Nunc qualis debeat esse mittentis affectio uideamus. Dicimus ergo quia debet aliquid recipienti mittere uel optare quod ad ipsius honorem uel commodum pertineat uel salutem, quam summum bonum esse credidit Epicurus. Hanc enim omnibus, nisi sint excommunicatis uel hostes, optare possumus et debemus, excepto cum maioribus est scribendum. Gallici tamen quantumcumque magnis dominis salutem mittere non uerentur. Apostolicus quidem omnibus Salutem et apostolicam benedictionemmittit, quia eius salutatio non mutatur, nisi quando excomunicatis scripserit uel paganis, quibus aut salutem omnino tacet aut loco salutis ponit: Redire ad cor et uiam agnoscere ueritatis uel: Dominum ultionum timere uel: Dominum ad uindictam non amplius irritare. Memini tamen quandoque me litteras domini apostolici ad regem Morrocetanum uidisse in hunc modum scribentis: Honorius episcopus seruus seruorum Dei magno regi M. de Morocco pietatis operibus abundare. Et per hoc patet quod quandoque hostibus est cum benignitate scribendum. Imperator uero mittit domino apostolico Salutem et omnimodam reuerentiam sed omnibus aliis dicit: Gratiam suam et bonam uoluntatem. Regibus tamen dicit: Salutem et amorem uel: Salutem cum sincera dilectione uel: Cum felicitate salutem. Et idem potest facere quibuscumque uult, precipue non pertinentibus ad iuris dictionem suam. Reges quoque uel alii magnates possunt secundum eandem formam dominum apostolicum salutare. Quandoque tamen adiciunt: Deuotionis affectum uel: Suum in cunctis obsequium, sed rex Anglie sibi dicit: Tam promte quam debite reuerentie famulatum. Clerici autem dicunt: Reuerentiam in omnibus tam debitam quam deuotam uel: Subiectionem in omnibus cum perpetuo famulatu. Quidam etiam sibi mittunt: Sui recommendationem cum reuerentia tam debita quam deuota uel: Se ipsum ad pedum oscula beatorum. Et has omnes affectiones possumus clericis maioribus destinare, nisi pedum oscula que soli apostolico impenduntur. Prelatorum autem est dicere paribus uel inferioribus: Salutem in eo qui est salutis autor uel: In uero salutari salutem uel: Salutem et sincere dilectionis affectum uel: Salutem et sinceram in Domino caritatem. Religiosis dicimus: Salutem et reuerentiam uel deuotionem uel: In oratione constantiam uel: De cursu brauium et de labore denarium uel: Gaudium consequi sempiternum uel: Ad fructum centesimum peruenire uel: Usque ad ueram perseuerare coronam uel: Deum facie ad faciem contemplari uel: Illam quam mundus dare non potest pacem. Monialibus est dicendum: Salutem et ad conuiuium sponsi cum prudentibus introire uel: Salutem in eo cuius pulcritudinem sol et luna mirantur. Imperatori et regibus a subditis est dicendum: Fidelitatem perpetuam et de inimicis triumphum uel: Parcere prostratis et debellare superbos. A clericis tamen ualde religiosis potest eisdem conuenienter dici: Spiritu consilii et fortitudinis abundare uel: Spiritu consilii et timoris Domini abundare uel: Robore accingi fortitudinis et uirtutis uel: Salutem in eo per quem reges regnant et potentes tenent terram uel scribunt iustitiam. E . Filio mittit pater: Salutem cum benedictione paterna uel De bono in melius feliciter prosperari uel: Benedictionem quam Isaac Iacob uel: Benedictionem quam filio patriarcha. Filius autem patri: Salutem et reuerentiam filialem uel: Subiectionem in omnibus cum salute. Frater fratri: Salutem et fraternum amorem uel: Cum fraterna dilectione salutem uel: Salutem et quicquid sibi. Litteratis possumus dicere: Id sapere quod oportet uel: Ad optate scientie culmina peruenire uel: Ea docere uel scire in terris que placeant in excelsis uel: Salutem et haurire aquas in gaudio de fontibus scientie salutaris. Militibus autem sic: Salutem et robore accingi fortitudinis et uirtutis uel: Salutem in longitudine dierum cum gloria et honore uel: Salutem et feliciter gubernare cingulum glorie militaris. Amicis uero in hunc modum: Salutem et prosperos ad uota successus uel: Salutem et prosperitatem in longitudine dierum et uite uel: Felicibus et uotiuis in Domino successibus abundare uel: Uotiua continuo perfrui sospitate uel: Salutem et quicquid Nisus Eurialo uel: Salutem et si quid melius uel: Salutem cum sincerissime dilectionis affectu. , . Quibusdam indignis amore nostro quandoque dicimus: Salutem pro meritis uel: Salutem ut meruit uel: Sic diligi ut meretur uel: Discedere ab erratis uel: In inuio non morari uel: Salutem et spiritum consilii sanioris. Hostibus autem sic: Illud pati quod agere meditatur uel: Dignam suorum operum talionem uel: Incidere in laqueum quem parauit. Iudeis autem sic: In Ihesum credere crucifixum uel: Natum de Uirgine uenerari. Saracenis uero sic: In eum credere qui uitam credentibus dat eternam uel: In eum credere qui pro salute humani generis non renuit crucifigi uel: Ad eum conuerti qui uiuos et mortuos iudicabit. Sciendum est quia illud quod in salutatione recipienti mittitur quandoque non recipientem respicit sed mittentem, quia per hoc se ipsum humiliare uidetur, ut cum subiectionem uel famulatum uel aliud consimile mittit illi; quandoque ad recipientem spectat amplius quam mittentem, ut: Salutem cum gloria et honore. Nam sic optatur recipienti quod sit saluus uel sanus et gloriosus et honoratus. Quandoque id quod mittitur utrique persone alludit, ut: Cum filiali subiectione salutem. Nam salus ad recipientem pertinet sed filialis subiectio ad mittentem, quia mitto et significo me subiectum filium esse sibi. Hec autem comitas in salutatione summi pontificis inuenitur, cum Salutem et apostolicam benedictionem mittit, quia sic ostenditur quod recipientem desiderat esse saluum et ipsum similiter benedicit, nisi dicamus quod passiue sumitur et sic eum qui salutatur desiderat benedici. Prouideat ergo dictator quid minor maiori uel e conuerso, quid mittat insuper et par pari, quia illud siquidem est mittendum per quod a se ipso uel a persona recipientis uel ab utraque sibi ualeat beniuolentia comparari, nisi quando scribimus hostibus uel indignis. In salutationibus est succinta breuitate utendum, ita quod nichil superfluum et nichil contineant diminutum, quia usquam prolixitas uitiosior reputatur. Unde, quia in salutationibus quedam dubie latinitatis emergunt, ideo illas breuiter decidamus. Queritur ergo de gemino relatiuo, ut si dicas: Iohanni suo patri plurimum reuerendo Petrus eius filius cum subiectione salutem. Dicimus quod est incongrua, quia unum relatiuorum cassatur sed, uno cessante, reliquum stare potest, siue cum nominatiuo siue etiam cum datiuo, quia hoc pronomen suo magis ad discretionem in salutationibus est sumendum. Numquam enim sedes apostolica in salutationibus utitur hoc datiuo. Queritur si possit hoc nomen domino geminari, ut: Patri et domino plurimum reuerendo, domino Iacobo preposito Fauentino. Dicimus quod est ibi tautologia propter inutilem repetitionem huius datiui domino et ideo non est talis salutatio admittenda. Multi tamen recipiunt, dicentes quod primum domino preminentiam ueram significat sed alterum ponitur causa urbanitatis tantum. Nos istud concedimus sed non in eadem salutatione tenemus. Nam si dicitur: Patri et domino plurimum reuerendo nunc ad suppositionem pertinet iste datiuus domino sicut patri. Si uero dicatur: Reuerendo patri et domino Petro iudici peritissimo uel: Reuerendo canonico Mutinensi domino Husimbardo nunc solam urbanitatem designat more Lombardorum, quia causa cuiusdam curialitatis fere omnes dominos indifferenter appellant. Dubitatur etiam an ista sit recipienda: Salutem et prosperis successibus abundare. Multi repudiant dicentes quod nulla salutatio recipit infinitiuum. Nos eam recipimus, quia uim uerbalis nominis retinet talis modus. Unde recte copulatur accusatiuo quemadmodum si dicerem: Opto tibi salutem et habere uitam eternam. Preterea est cauendum ne id quod est proprium narrationis in salutatione claudatur. Unde uitiosa est ista salutatio: Iohanni patri plurimum reuerendo Petrus eius humilis filius Bononie gramaticam legens cum subiectione salutem. Eadem ratione posset dicere: Bononie comedens uel unum codicem scribens. Satis est ergo dicere Bononie scolaris. Quid autem si dicat: Bononie deditus studio litterarum? Dicimus quod studium est attributum persone, unde comode potest dici. At si attributum solius negotii tangatur non est dicendum, ut: Bononie legens litteras uel leges audiens uel decreta. Postremo illud cuntis dictatoribus est sciendum quod in salutationibus curiarum est consuetudo maxime amplectenda, quia uarie sunt dominorum et principum uoluntates. Unus enim petit omnium dignitatum suarum titulis decorari, ut dux Uenetie qui, sicut audiui, dicit: P. Ziani Dei gratia dux Uenetie, Dalmatie atque Croatie dominus tertie partis et moderator totius quarte dimidie imperii Romanie. Alius paucioribus titulis est contentus. Unde in talibus nemo erit usque quaque sufficiens, nisi consuetudinem bene sciat, quia multotiens aliquis illos sibi titulos in salutatione attribuit qui sibi ab alio non ponuntur quia forsitan nesciuntur. Ecce in Romana curia sunt tres cardinalium diuersitates: nam quidam sunt episcopi, quidam presbiteri, quidam uero diaconi. Qui sunt episcopi tamquam maiores numquam in salutationibus se nominant cardinales sed episcopos tantum dicunt. Qui autem sunt presbiteri dicunt se presbiteros cardinales talis tituli, id est ecclesie batismalis, et cetera, excepto cardinalis Apostolorum qui non tituli sed basilice Apostolorum se nominat presbiterum cardinalem. Qui autem diaconatu funguntur sedis apostolice se dicunt diaconos cardinales. Peto super his ueniam si minus bene de consuetudine curiarum dico, quia cum aula principum sit belua multorum capitum, quamuis ab agusto F. multum honorifice bis fuerim inuitatus, tamen ingredi pelagus non temptaui, nec siccus ad unctum accedere fui ausus. *Nam dulcis inexpertis cultura potentis amici Expertus metuit *. De reliquis epistole partibus a Tulio certum possumus documentum habere sed de salutatione penitus nichil dicit. Unde iure queritur ad quam partem inuentionis salutatio reducatur. Nam in salutatione conficienda sine dubio necessaria est industria inueniendi. Ergo salutatio ad aliquam partem inuentionis spectat: non ad narrationem uel diuisionem, non ad confutationem uel confirmationem, non ad conclusionem. Ergo ad exordium secundum artem reducitur. Non enim consumitur inuentio nisi in istas sex partes orationis. Quicumque ergo salutat officio quodam exordiendi iam utitur: quod bene concedimus nec aliter esse potest. Salutatio enim de fonte exordiorum manauit sed Tullius ideo nichil de salutatione dixit, quia salutatio quiddam imperfectionis habet. Ipse autem de solis perfectis partibus orationis tractabat uel ideo fecit quia salutatio locum in controuersiis non habet ad quas ipse totam rethoricam reducebat. Scio quosdam formularium salutationum fecisse ut natantibus corticem dare possent. Hi tamen non doctrinam artis sed quedam simulacra tradiderunt, uolentes quod eorum semper auxilio non suis manibus rudes natent. Sed hoc est proprium rustici, non doctoris, quia si queratur a rustico quid sit albedo ipse tibi ostendet albedinem sed quid sit albedo ignorat. Sic multi predicant quod ignorant sed de arte nullum exhibent documentum. Nos uero ita formam salutationum exegimus quod quicumque predicta bene intellexerit et diligenter seruauerit non alienis coloribus, ut cornicula, exhornabitur, nec in aliqua salutatione defectum aliquem patietur. Exordium est preambulus narrationi, affatus ad audiendum preparans animum auditoris. Per hoc enim docilitatem, beniuolentiam, attentionem ab auditoribus comparamus. Que tria, licet in exordio sint precipue acquirenda, in reliquis tamen partibus acquiruntur, quia semper est necessarium ut auditores attentos et dociles et beniuolos habeamus. Docilis fit auditor prelibatione materie, scilicet cum rem ipsam de qua locuturi sumus in ipso exordio breuiter attingimus et summatim. Similiter, si attentum reddimus, docilem efficiemus, quia quicumque fit attentus fit docilis sed non conuertitur. Attenctus efficitur utilitate, magnitudine uel nouitate negotii, scilicet si de nouis rebus et magnis et inusitatis nos facturos uerba dicamus aut de his que ad communem utilitatem uel ad cultum diuinum uel ad pietatis opera uel ad eorundem commodum auditorum uisa fuerint pertinere. Acquiritur adhuc attentio cum ab auditoribus audientia postulatur et cum de certis rebus, quas enumerabimus, nos dicturos breuiter et lucide promitemus. Beniuolentia comparatur ex circumstantiis rerum et meritis personarum. Quod fit quattuor modis, scilicet a nobis, ab auersariis, ab auditoribus et a rebus. A nobis enim, id est de nobis loquentes, beniuolum reddimus auditorem si officium nostrum sine arrogantia commendemus et quantum et qualiter communitati profuerimus ostendamus aut quales erga parentes extiterimus et amicos uel erga eosdem qui tunc aderunt auditores, ostendendo insuper nostra incommoda et orando ut sint nobis auxilio et dicendo quod in aliis noluerimus spem habere. Ab auersariis, id est per ea que aduersariis attribuuntur, possunt fieri beniuoli auditores si aduersarios in odium ducemus uel in inuidiam uel contemptum. In odium quis trahitur si quid ab eo superbe, crudeliter, malitiose, flagitiose, confidenter ostenditur esse factum. In inuidiam ducitur si magis in ui et potentia et diuitiis et nobilitate uel in clientibus et amicis et aliis consimilibus quam in suo iure confidere demonstratur. In contemptum rapitur si eius inertia, ignauia, desidia, luxuria ostendetur. Ab auditorum persona captatur beniuolentia si res eorum fortiter, sapienter, mansuete, magnifice dixerimus esse factas et que sit de illis existimatio (extimatio) uel si rei de qua tunc agitur que sit expectatio demostremus. A . A rebus ipsis efficietur auditor beniuolus quando causam nostram laudando extollimus aut causam aduersariorum per contemptionem deprimimus. His ita cognitis de duobus exordiorum generibus uideamus. Duo enim sunt genera exordiorum, scilicet principium et insinuatio. Principium est cum statim auditoris animum nobis ad audiendum idoneum comparamus. Insinuatio est quedam dissimulatio que ad eandem comparationem laborat auditorem ducere, sed occulte. Principio utimur in re dubia uel humili uel honesta. Res dubia dicitur que partem honestatis et partem turpitudinis in se habet, ut si pro matre agat filius contra patrem. In tali ergo re subito est a beniuolentia inchoandum, ne possit nobis turpitudinis pars obesse. Si autem res fuerit humilis, id est modica et contemptibilis, ut si de una gallina coram magno iudice ageretur, statim attentos debemus reddere auditores, ipsam rem modicam sicut possumus extollendo. Quod si fuerit res honesta, id est per se dignitatem continens et uirtutem, ut accusare latronem, impugnare paricidam, defendere iura ecclesie uel pupilli, tunc licet uti principio uel non uti. Si utimur, honestatem rei de qua intendimus illico debemus auditoribus demostrare uel res de quibus dicturi sumus breuiter exponemus. Quod si non placet uti principio, subito possumus ab aliqua scriptura uel ab ipsa materia inchoare. Sicut principio, ita insinuatione utimur tribus causis, scilicet propter turpitudinem, persuasionem et defessionem, quia, si causa turpis, ut defendere paricidam, a nobis auditorum animos alienat, aut si uidebuntur forsitan per ea que dicta sunt ab aduersario persuasi aut si defessi sunt auditores alios audiendo, insinuare his temporibus nos oportet.I . Si ergo in materia nostre partis fuerit turpitudo, possumus his rationibus exordiri, quia personam quandoque ponimus pro persona, ut Moises, pro Iudeis perfidis, faciebat: Recordare Domine patrum nostrorum Abraham, Isaac et Iacob; quandoque rem in rem permutamus, ut si coniurationem consilium et usuram lucrum uel commodum appellemus aut si aliquod bonum quod ante fecerimus ostendamus; quandoque rem in personam uel personam in rem conuertimus, ut si causa liberandi personam eius magnam scientiam et utilem commendemus aut si delictum uel aliqua turpitudo causa persone aliquando excusetur, ut sepe contingit. Similiter est insinuandum ea nobis que dicuntur ab auersariis non placere, quia sunt nimis nefaria et indigna et cum multum rem auxerimus ostendemus nichil esse a nobis simile perpetratum. Multum quoque prodest in insinuatione ad aliorum digredi iudicata de causa consimili uel eadem aut de minori etiam uel maiori et id paulatim reducere ad commodum nostre partis. Insinuat insuper ualde pulcre qui negat se de aduersariis aut aliqua re dicturum et tamen aliquid de illis reprehensibile, uerborum quadam interiectione, dicit occulte, hoc modo: Non dixi te adulterum. Sic quodam modo criminor aduersarium de adulterium. Ex predictis patet quod in turpi materia quattuor modos insinuandi habemus: primus est transmutatio, secundus comparatio rei ab alio iudicate, tertius modus est latens aduersarii criminatio, quartus est derisoria quedam negatio, ut diximus paulo ante. Si autem auditoribus fides ab auersariis uidebitur esse facta, insinuabimus pollicendo nos dicturos contra id quod aduersarius putat sibi firmissimum adiumentum aut incipiemus ab eo quod maxime aduersarius dixerat circa finem aut cum amiratione uidebimur dubitare quid potissimum dicamus, quia inopes nos copia reddit et sic cum auditores iam approbare dictum aduersarii uidebuntur aut promissione aut amiratiua dubitatione utemur. Si uero defessi fuerint audiendo, tunc insinuatione utemur, incipiendo ab aliquo uersu uel apologo uel ab alia re que animos recreet auditorum et si dixerimus nos breuius quam proposuerimus locuturos et aliter quam alii sunt dicere consueti. In exordio sunt ista tria seruanda, scilicet ut sermo sit leuis, id est uerborum asperitate carens omnique inuolugro et literarum collisionibus uel hiatu; habeat insuper uerborum consuetudinem usitatam, quia uerba rara et minus bene intelligibilia non sunt grata; nec oratio uideatur nimium apparata, quia sermo nimio studio laboratus suspicionem inducit et fidem minuit et non auget. Est ergo, sicut ait beatus Gregorius, personarum qualitas attendenda, quoniam aliter discolis et litterarum sapore ieiuniis, aliter mediocri gustatione suspensis, aliter lectione multimoda satiatis, aliter elatis animis et aures habentibus delicatas, aliter placidis mentibus est loquendum. Si uerbis itaque obscuris et inconcinis et multa meditatione repertis utemur, nullum eorum trium propter que fit exordium consequemur. Uitia exordiorum sunt octo, scilicet uulgare, commune, mutabile in contrarium, nimis aparatum, nimis longum, translatum, separatum et inefficax. Illud est uulgare quod in plures causas accommodari potest, ut: Deum atque hominum fidem testor, quia foueo rationem. Sic posset ordiri quilibet idiota. Commune dicitur illud quo uti potest aduersarius sicut tu, hoc modo: Audire me dignemini, quoniam in uobis posui fiduciam meam totam. Certe aduersarius potest dicere istud idem. Mutabile in contrarium est illud quo aduersarius, leui facta mutatione in contrarium, potest uti, hoc modo: Debetis me audire, quia sum diues et nobilis in hac terra. Et aduersarius potest in contrarium dicere: Immo debetis audire me, quia sum pauper et impotens in hac terra. De nimis apparato et nimis longo exemplare nolumus, quia patent. Translatum est illud quod ex qualitate cause non nascitur sicut debet. Nam quarundam causarum alia exigit attentionem principaliter, alia docilitatem, alia beniuolentiam. Si orator ergo facit attentum cum debet facere beniuolum uel e conuerso est exordium uitiosum. Separatum dicitur quod cum sequenti narratione proprie non coheret, ut si dicas: Ad uos recurro tamquam ad patrem et dominum specialem, quare firmiter cognoscatis quia imperator est Rauenne, Lombardiam in proximo intraturus. Inefficax est illud quod neque beniuolum neque docilem nec attentum efficit auditorem, ut si dicas: Licet pudeat me rogare, quia possem cogere, si placeret, peto tamen ad presens ne sitis ausi michi audientiam denegare. De natura exordiorum plura diximus quam in epistolis requiratur. Quod ideo fecimus quia tante difficultatis est exordiorum dignitas et potestas quod sine his non potuisset in plenam notitiam deuenire. Preterea sermocinantibus et causidicis, qui frequenter utuntur exordiis, certam uiam exordiendi prestitimus et iuuamen. Et reuera optima est exordiorum exercitatio, quia si principium, quasi fundamentum quoddam, bonum fuerit et perfectum, totum sequens edificium roboratur. Nam principium est totius rei pars potentisima et dimidium qui cepithabet. Queritur tamen a quibusdam an debeamus in qualibet epistola exordiri. Dicimus quod bene licet sed non expedit, quia nec Romana curia seruat hoc nec curia secularis, quia quandoque propter humilitatem persone recipientis, quandoque propter simplicitatem materie uel euidentissimam honestatem, quandoque propter importunitatem scribendi ab exordio est cessandum. Ubi autem fuerit exordiendum secundum predictam formam procedere nos oportet. Nolumus autem preterire quod quidam incipiunt a prouerbiis loco exordiorum. Quod uidetur esse contrarium rationi, quia prouerbia obscuritatem inducunt, per quam nec attentio nec docilitas nec beniuolentia comparatur. Unde ait Dominus in Euangelio: *Iam non loquar uobis in prouerbiis sed palam*. Dico igitur quod prouerbia non in principio sed postea, si oportuerit, sunt ponenda, ut ex his que dicta sunt luceant et que sunt premissa confirment. Cum itaque non fuerit exordiendum neque tunc est a prouerbio incipiendo, sed utroque prorsus omisso, licet ad libertatem narrationis accedere. Narratio est rerum gestarum aut proinde ut gestarum expositio. Aliquando enim res gestas, aliquando non gestas exponimus, que tamen ueniunt ad narrationis officium quasi geste. Quid ergo si rem futuram narraueris, ut si dicas: Nouerit tua fraternitas in proxima quarta feria Bononiam nos uenturos? Possumus dicere quod non est generalis hec diffinitio sed data est tantum de narratione causarum, in quibus res geste uel quasi geste narrantur uel dicamus quod gestarum hic non est participium sed nomen, attitudinem solam notans respectu cuiuscumque rei que gesta uel quasi gesta fuerit uel geratur uel in futuro dicatur esse gerenda. Et hoc uidetur uelle Tullius propter diuisionem huiusmodi quam subiungit. Narrationum genera tria sunt: oratorium, digressorium et poeticum. Oratorium pertinet ad res principales de quibus iudicium est futurum, siue coram iudice siue in consilio siue in contione. Digressorium est quod preter principale propositum intercurrit, quo sepe orator utitur causa probandi aliquid de negotio uel persona. Poeticum discrepat a ciuili, quia ciuilis narratio, id est oratoria, non laborat neque nititur ad fingendum sed poetica fingit atque ita mentitur: sic ueris falsa remiscet.l. Poetica narratio duas species habet: una in negotiis, alteram in personis, quia quandoque intendimus exprimere proprietatem negotii, ut Uirgilius in Eneide, quandoque proprietatem personarum in moribus uel sermone, ut facit Uirgilius in Bucholicis et Terentius in comediis, qui personarum introductarum mores et proprietates ostendunt. Narratio poetica que est in negotiis continet historiam, fabulam, argumentum. Historia est de rebus quondam gestis, fabula de rebus nec ueris nec uerisimilibus, ut de Licaone mutato in lupum, argumentum est de rebus non ueris sed uerisimilibus, ut in comediis Terentii siue Plauti. Narratio uero dictatoris non est specificata in epistolis, quia pro narratione habetur quicquid gestum uel quasi gestum significare intendit. Debet autem narratio esse breuis, dilucida et uerisimilis. Breuis est que non nisi necessaria comprehendit, habito respectu ad materie quantitatem. Dilucida esse debet, id est intelligibilis et aperta, secundum capacitatem et suficentiam ingenii auditorum. Narrabimus ergo dilucide si nil dixerimus perturbate, nil contorte, nil nouiter, nil ambigue, si transitum in rem aliam non fecerimus, si nimis a remoto principio non inceperimus, si nec longe materiam fuerimus prosecuti, si nichil de his que ad negotium pertinent principaliter ommittemus et si breuitati que conuenit insistemus. Uerisimilis est narratio si de rebus et personis debitas circumstantias assignemus, narrantes ut mos, ut opinio et ut natura uidebitur postulare. Nunc uidendum est quo modo exordium et narratio connectantur. Est ergo sciendum quod diuisim et sub diuersis clausulis et coniunctim possunt et sub una clausula comprehendi. Cum diuisim accipiuntur narratio est exordio coniungenda uel per coniunctionem aliquam causalem, ut ideo, propterea, quare, quo circa uel per illatiuam, ut ergo, igitur, itaque uel per aduerbium locale, ut unde, hinc, inde que a multis in tali loco dicuntur esse coniunctiones causales at nos dicimus ea esse tantum aduerbia. Causa enim que colligitur ex precedentibus est quidam locus ad mittentis intentionem probandam.Diuiditur ergo exordium a narratione hoc modo: . De uestra benignitate confisus ad uestre dominationis auxilium recurrere non formido. Quare sanctitati uestre duxi tenore presentium declarandum me uelle in theologica scientia laborare, dum modo prepositus Fauentinus, cuius ego sum canonicus, in scolis michi beneficium quod ad me pertinet largiatur. Licet enim sanctissime decreueritis quod theologiam audientes ecclesiarum beneficia in scolis etiam consequantur, ipse tamen in tam honesto proposito michi debitum beneficium non concedit. Solet autem exordio sic diuiso quandoque subiungi causa uel aliqua exornatio ante quam narrationis clausula subiungatur, ut si, post dictum exordium, ita dicas: Gaudet enim uestre paternitatis gratia cunctis iusta petentibus aures pietatis fauorabiliter inclinare. Postea sequatur narratio, eo modo quo diximus inchoata. Potest exordium sub una clausula narrationi coniugi, ut si predictam materiam sic coniungas: Cum preces iusta petentium consueueritis pietatis animo exaudire, dominationi uestre significo me uelle in theologica scientia laborare et cetera que secuntur. Ecce sub una clausula exordium et narratio continentur; sed diligenter uide quod huic coniunctioni cum non est alia reddenda coniunctio . Unde male dicitur: Cum de uestra dominatione confidam, ideo (uel propterea uel idcirco) ad uos recurrere non formido. Sunt et alie coniunctiones que possunt exordium cum narratione sub una clausula comprehendere, ita quod sibi alie sunt reddende, ut si circa eandem materiam ita dicas: Quia iustas petitiones uestra consueuit sanctitas exaudire, discretioni uestre duxi tenore presentium declarandum. Subauditur enim ideo uel idcirco que sunt ad quia et quoniam redditiue, sed frequentius quia quam quoniam est utendum. Sicut enim se habent is et qui, sic quia uel quoniam et ideo uel idcirco. Is enim, qui posito, subauditur et ad ipsum sine coniunctione refertur. Ita in coniunctionibus ab illis descendentibus obseruatur. Nam quia uel quoniam precedente, subintelligitur ideo uel iccirco. Unde non est necessarium quod addantur, nisi fuerit oratio multum longa. Si uero quia uel quoniam non precedit, illa non subaudiuntur sed tunc sunt in oratione ponenda. Et uide quod idcirco potest sine coniunctione copulatiua referri sed ideo potest coniunctionem encleticam recipere quando est clausule inceptiuum, ut si, post exordium ante positum, ita dicas: Idcirco sanctitati uestre duxi tenore presentium declarandum, uel: Ideo sanctitati uestre, uel sic: Ideoque sanctitati uestre et cetera. De reliquis autem dicas, scilicet quo circa, quare, quapropter et propterea uel de aduerbiis quibusdam, ut unde, quod duas orationes absque ulla coniunctione copulatiua respiciunt, sicut hoc relatiuum qui, cuius naturam in tali officio imitantur. Si uero exordium non precedat, horum signorum nullum erit narrationis principio necessarium sed sicut exordium liberum est a salutationis clausula que precessit, ita narratio tunc est libera, nulli signo illationis obnoxia. Habent enim se narratio et exordium ad similitudinem antecedentis et consequentis, quia illa duo quandoque diuisim accipiuntur, ut: Sor. est homo. Ergo Sor. est animal, quandoque coniunctim, precedenteconiunctione, ut: Si Sor. est homo, Sor. est animal. Idem in exordio et narratione contingit. Quod si queratur utrum sit melius exordium eum narratione miscere, ita distinguo: si multa uel magna dicturi sumus et epistola debet longius prorogari diuisim est exordium a narratione ponendum; si autem res non est ardua nec multa nec magna sunt in narratione dicenda, pulcrum uidetur exordium in ipso narrationis debere limine prelibari. Si duo uel plura sunt in narratione dicenda, signis tunc utimur additiuis, ut preterea, insuper, ad hoc, necnon, et quoque, hoc diligenter cognito et seruato: quod semper digniora et principaliora primo dicantur et alia subsequantur. Item si personis duabus uel pluribus diuersa sunt negotia declaranda et uariis personis in eadem epistola diuersa sunt et uaria iniungenda, tunc si quid communiter est narrandum, illud communiter premittatur sed que diuisim fuerint declaranda, distincte sunt unicuique persone dicenda, preposito uocatiuo illius persone ad quam sermo fuerit dirigendus. Alioquin non est in epistolis uocatiuo utendum, nisi forte in illis que ad exhortationem pertinent et officium sermocinandi gerunt. Sciendum est quod in curiis frequentius, omisso exordio, statim ad narrationem accedunt et raro in epistolis ad dominum papam uel ad imperatorem missis exordium est ponendum, quia multum in epistolis curialibus uerbositas formidatur. Petitio est persone mittentis expressio qua quid fieri uel non fieri uelit conuenienti affectione demostrat, ut si post narrationem superius positam sic dicatur: Quare uestram dominationem duxi attentius deprecandum quatinus preposito Fauentino diuine pietatis intuitu firmiter iniuncgatis quod prebendam meam in theologia michi studenti integre prebeat annuatim. Nec dicitur petitio quia per eam semper aliquid postuletur, sicut nec salutatio quia semper salutem contineat, sed hoc nomen ab usu frequentiori sortitur. Aliquando enim in petitione petimus et precamur, aliquando iniungimus, precipimus uel mandamus, aliquando comminamur, hortamur, consulimus, intimamus, aliquando promittimus uel etiam imprecamur. Quorum omnium finis uidetur tendere ad petendum. Sicut autem se habet narratio ad exordium sic se habet ad narrationem petitio, quoniam petitio ex narratione infertur. Unde illis eisdem signis petitio narrationi coniungitur quibus narratio exordio precedenti, hoc excepto: quod ad narrationem pertinet sane uel quidem uel consimile aduerbium adfirmandi, quorum nullum petitioni conuenit uel aptatur, sed post signum petendi recte ponimus quandoque aduerbium qualitatis, ut firmiter, humiliter, supplicanter, aliquando aduerbium quantitatis, ut multum, quandoque aduerbium comparandi, ut deuotius, propensius et attentius (que tamen loco positiuorum accipiuntur), aliquando aduerbia superlatiua, ut deuotissime, humillime, intime, certissime, cognito tamen quod hoc aduerbium profecto, quamuis sit aduerbium affirmandi, petitioni tamen quandoque congrue adaptatur. Est etiam cauendum ne illo eodem signo quod in narratione posuimus in petitione postea repetamus, quia quodam modo tedium generaret. Sunt et quedam coniunctiones uim aduersationis habentes que tam in narratione quam in petitione suis locis permanent eleganter, scilicet uerum, uero, ceterum, at et sed. Quarum natura ita distinguimus quod numquam in principio narrationis ponuntur sed, si aliquid in narratione inseritur cui aliquid aduersetur, conuenienter aliqua illarum coniunctionum tunc poterit interponi, ut si dicas: Paternitati uestre significo me habere propositum reuertendi sed quia uolo prius honorem Bononie recipere magistralem, adhuc ibi usque ad calendas Iunii desidero permanere. Et notandum quod sepe causa breuitatis uel cuiusdam probationis consueuit ipsi petitioni cause redditio admissceri post coniunctionem causalem uel etiam continuatiuam et similiter adiunctiuam: quod in aliis partibus epistole, preter salutationem, causa compendii sepe contingit, ut si dicas: Unde, cum sine uestro auxilio non possim facere quod affecto, supplico dominationi uestre quatinus michi x libras imperialium trasmittatis uel sic: Unde, si honorem quem desidero me cupitis adipisci uel sic: Unde, quia uos estis michi specialis dominus et unicus benefactor uel sic: Unde, licet mora quam Bononie facio uobis uideatur forsitan honerosa. Postea procede: supplico tamen et cetera. Et nota quod uerum et ceterum in diffusioribus tractatibus locum habent; at, sed et uero breuioribus adaptantur. Et hec coniunctio at solas orationes coniungit, sed autem orationes et dictiones habet officium coniungendi. Petitio quidem potest cum narratione sub una clausula comprehendi, potest rationabiliter et secerni, sicut de narratione censuimus et exordio. Et si narratio cesset, eadem lege potest exordio copulari. Quod, si tam exordio quam narratione sit epistola mutilata, petitio tunc non eget aliquo signo, sicut nec narratio quando exordium non precedit. Ideoque dicimus quod, sicut exordium habet conuenientiam cum extremis, id est cum salutatione atque narratione, ita petitio conuenit cum extremb, adeo quod, si narratio non precedat, petitio tunc ingitur uice narrationis et si conclusio non sequatur, conclusionis oicium ipsa gerit, propter finalem causam quam hec coniunctio quatinus uel alia denotat adiunctiua. Finalis enim causa rei conclusio reputatur. Conclusio non ita sumitur ut in oratione rethorica: ibi enim dicitur conclusio artificiosus terminus orationis breuiter colligens supradicta; hic autem est conclusio terminus epistole quid sequatur ex petitione declarans, ut si post petitionem superioris epistole, quam de beneficio postulando posuimus, taliter concludatur: Quod si feceritis, ille uobis retribuet qui pro pauperibus est in celo piissimus retributor; uel si taliter ille concludat qui desiderat conuentari: S; enim uestre benedictionis manum michi nunc ad plenum dignabimini aperire, manipulos plenos cum exultatione reiran de labore Ostendit enim conclusio quid boni uel mali proueniat si postulata implerii contigerit uel contemni. Conclusionum autem quedam est affirmatiua, quedam negatiua, quedam condictionalis. Quod per exempla facile demo stratur, hoc modo: Rogo uos quadnus michi dignemini taliter prouidere quod uestro beneficio fultus thesaurum scientie quam desidero ualeam adipisci. Ecce petitioni adiungitur affrmatiua conclusio. Si autem dicam: Rogo uos quatinus michi necessaria tribuatis ne cogar a studio resilire modo petitionem sequitur negatiua. Condictionalis est que per signum condictionale conficitur, ut si dicam: Quod si feceris a tuo seruitio non desistam. Alie sunt causales et condictione carentes, hoc modo: Nichil enim posset michi contingere quod acceptabilius reputarem. Conclusio quidem ex petitione pendet et quantum ad sententiam et quantum ad orationis continuationem. Unde aliqua pars debet interuenire media cuius uinculo coniungantur. Potest ergo ibi participium eleganter existere, ut si dicam: Rogo uos quatinus indigentie mee dignemini subuenire, scientes quod sine uestro auxilio non possum in studio commorari. Quandoque interponitur aliqua particula circa finem petitionis que alteram introducit, scilicet adeo, taliter, tantum, ita, cui postea respondebit alia pars in principio conclusionis posita, ut si dicam: Rogo uos quatinus michi uestrum patrocinium michi taliter conferatis quod uestro possim auxilio scientian quam desidero adipisci. Conclusio potest a relatiuo nomine inchoari, ut si dicam: Quod si feceritis, me semper ad uestrum habebitis seruitium et honorem; similiter a pronomine, ut si dicam: Hoc autem si feceritis, inde magnum commodum recipietis pariter et honorem; similiter alioquin uel alia pars consimilis ibi poterit permanere cum demostramus quid, nisi precedentia in contrarium fiant, consequatur. Notandum preterea quod hec coniunctio quod tam indicatiuo quam subiunctiuo coniungitur competenter. Indicatiuo, cum se habet uerbum precedens ad certitudinem, ut: Significo tibi quod Bononiam sum uenturus uel: Scias profecto quod in proximo me uidebis. Subiuntiuo coniungitur quando precedit uerbum cuius res est infinita nimium uel dependens, ut uerba deprecatiua et uoluntaria et omnia affectiua, ut: Rogo uos quod michi benefaciatis et: Desidero quod oportunitatem uobis habeam seruiendi. Memento tamen quod ut causam respicit remotiorem sed qua- tinus causam respicit propiorem; quod pertinet ad utramque. Unde non uidebitur congrue dici: Uolo quatinus legas sed bene dicitur: Uolo ut legas uel: Uolo quod legas quia uoluntas longissima est et nimium infinita. (.) Post quatinus et quod recte sequitur hec coniunctio ut, hoc modo: Rogo uos quatinus michi benefaciatis uel: Supplico uobis quatinus michi auxilium impendatis uel: Postulo quod michi dignemini prouidere ut possim in studio commorari, sed non adeo bene dicitur: Rogo uos ut michi benefaciatis quod (uel quatinus) possim in studio permanere. Postremo sciendum est quod epistola ex sola narratione constare potest, ut si dicam: Sciatis me sanum Bononiam peruenisse. Item ex sola petitione, ut si dicam: Rogo te quatinus domum regredi non postponas. Ex salutatione uero et exordio et conclusione uel ex horum duobus tantum uel ex uno solo nequit epistola permanere. Contingit enim, ut diximus, quandoque salutationem omitti. Quia scio precedentia quibusdam uideri causa multitudinis onerosa, multitudinem in paucitatem causa rudium in hoc libro statui reducendam, ut, sicut his qui plenitudine gaudent uarias et sufficientes epulas apparaui, sic mulds debilioris stomachi qui desiderant esca tenui dietari cibum modicum et honestum debeam exhibere. Ex meo igitur et aliorum ortulo herbas necessarias et ualde odoriferas decerpturus, cibum, quasi manna, qui sapiat dulcedinem totius dictatorie facultatis in hac quinta particula ministrabo. Nec pudet me de timis aliorum michi mellificare cum expedit quia ipsi receperunt etiam aliunde nec potest dici aliquid, ut Salomon testatur, quod ab alio non sit dictum. Quare sine inuidia bonos cupiens imitari quid sit dictamen more solito sic ostendo. Dictamen est congruus et appositus cuiuslibet rei tractatus, ad rem ipsam conuenienter applicitus. Congruus dicitur positione rerum, appositus compositione uerborum, ad rem applicitus qualitate negotii et meritis personarum. Hoc autem poterimus assequi tribus rebus, scilicet arte, imitatione et exercitatione. Ars est preceptio que dat certam uiam rationemque dicendi; imitatio est qua impellimur cum diligenti ratione ut in dicendo esse aliquorum similes ualeamus; exercitatio est assiduus usus consuetudoque dicendi. Qui dictator esse perfectus desiderat est necesse ut acute et cito sciat materiam et ea que materie conueniunt inuenire distincte et ordinate disponere, grauiter et uenuste pronuntiare, firmiter et perpetuo meminisse, suauiter eloqui et hornate. In his enim quinque rebus consistit perfectio huius artis. Elocutionis uero genera tria distinguimus, scilicet graue, mediocre et tertium quod extenuatum uocatur. Graue constat ex uerborum grauium magna et hornata constructione; mediocre uero ex humili neque tamen ex infima et peruulgatisima dignitate uerborum; extenuatum usque ad usitatisimam puri consuetudinem sermonis demittitur. Sed uitia collateralia sunt cauenda, quia grauis figura quandoque dilabitur in turgidum et inflatum: quod ex nouitate uerborum uel antiquitate uel ex dura translatione uel ex grauiori stilo quam res postulat cognoscitur prouenire. Mediocris in fluctuans et dissolutum quandoque declinat; extenuata in aridum et exangue. Si ergo predicta genera sunt mutanda non debet in eis fieri mutatio repentina sed paulatim ad extrema est per medium procedendum. Tria uero in omni exquisito dictamine requiruntur, scilicet elegantia, compositio et dignitas. Elegantia latinitatem et explanationem inducit. Latinitas soloecismus et barbarismus repellit. Explanatio apertam et dilucidam orationem reddit. Apertam orationem uerba faciunt usitata. Sunt autem usitata que in sermone et consuetudine cotidiana uersantur. Dilucidam orationem propria uerba reddunt. Propria sunt que ipsi rei da qua loquimur ex institutione conueniunt uel possunt ex translatione commoda conuenire, ut: Uela gemunt. Conpositio est perpolita complexio dictionum, per cola, et comata periodosque distincta et a constructionis ordine separata. In qua id obseruandum uidetur, ut naturalem ordinem dictionum artificialiter permutemus, nisi ex permutatione ordinis incongruitas generetur, quia sunt quedam dictiones solummodo preponende, ut interrogatiua, infinita et quedam coniunctiones; sunt et alie tantummodo postponende, ut coniunctiones ordinis subiunctiui et plura etiam relatiua. Nominatiuos quoque prime uel secunde persone appositionis ordo non recipit, nisi causa discretionis uel significantie postulante, ut: Uiuo ego, dicit Dominus uel causa figure, ut: Ego Priscianus scribo. Possumus tamen frequenter naturalem ordinem retinere, quia non minus aliquando quam artificialis proficit et delectat. Insuper est cauendum ne multas in mediate ponamus celeres dictiones, ut: Celebre Studium maxime proficit nec multum longarum dictionum frequentia est utendum, ut: Ex celebritate Studiorum magnam commoditatem sapientes consequuntur. Similiter omnis species metrica uel rithmica est uitanda, ut si dicam: Te rogo, te queso quod michi debeas subuenire uel sic: Tuam rogo dominationem quod michi facias rationem. Distinctiones autem sunt tres: coma, colum atque periodus, quibus dum conuenienter compositionis ordo distinguitur lectionis sensus aptius aperitur. Distinctio igitur est unius clausule integrum membrum, orationis textum digna uarietate contexens et sententias a nexu dubitationis expediens. Coma est distinctio que suppositum et appositum in se habet, in qua tamen nec sententia nec constructio est perfecta. Colum est distinctio que tam constructione quam sententia est perfecta, sed in eadem clausula plus adhuc intendit animus dictatoris. Periodus est distinctio totalis clausule terminalis. Exemplum trium distinctionum poterit esse tale: Timere debet quicumque uult aliis predicare (ecce coma), ne proprio iaculo se ipsum percutiat (ecce colum), cum predicatio sine opere contemnatur (ecce periodus). Et potest clausula ex comatibus solis uel ex colis tantummodo uel ex eis inuicem mixtis recte componi. Si autem sit una tantum distinctio, monocolon uocatur sed ad modum periodi est puntanda, ut si dicas: Paupertas bene composita pro diuitiis reputatur. In his distinctionibus est seruandum ut polisillabis dictionibus terminentur, dum modo non excedant numerum quattuor sillabarum. Sed regule huius cursus ab autoritate apostolice sedis manant. Unde, si distinctionis fuerit dictio trissillaba finitiua cuius penultima producatur, precedentis dictionis est similiter penultima producenda, hoc modo: Caritas est omnium regina uirtutum. Quod si fieri non potest, ex monosillaba et bissillaba suppleatur, hoc modo: Caritas ad plenum exornat et uestit. Eandem trissillabam sui penultimam producentem precedit monosillaba dictio eleganter, dum modo precedentis penultima dictionis sillaba breuietur, hoc modo: Caritas uirtutum omnium est regina. Si uero tetrasillaba dictio fuerit finitiua cuius penultima producatur, precedentis debet penultima breuiari, hoc modo: Caritas est uirtutum omnium complementum. Idem est iudicium, sicut diximus, de monosillaba et trisillaba sui penultimam producente. Similiter ex duabus dissillabis fieri potest idem, hoc modo: Caritas uirtutum omnium palmam gerit. Idem accidit et hoc modo: Caritas est lux mentis. Quod si distinctionem finiat dictio tetrasillaba cuius penultima breuietur precedens suam debet penultimam elongare, hoc modo: Caritas est omnium uirtutum perfectio. Idem est iudicium de monosillaba et trisillaba sui penultimam breuiante, hoc modo: Perfectio uirtutum est caritas. Et uidetur urbanius ut precedentis distinctionis ultima dictio penultimam corripiat et suam producat penultimam sequentis dictio finitiua, hoc modo: Priuilegium meretur amittere qui concessa sibi abutitur potestate. Potest tamen fieri e conuerso, ut si dicas: Qui seruit absque munere caritatis eius non est gratum diuine maiestati seruitium. Sub distinctio est membrum clausule imperfectum, determinationem aliquam discernens uel ambiguum intellectum, ut: Nata michi est Lauinia (modo est subdistinguendum post hoc uerbum est). Si uero dicam: Nata mei est Lauinia, modo est subdistinguendum ante hoc uerbum est. Idem in consimilibus dicas, ut: Non est in morte qui memor sit tui (hic debes subdistinguere post hoc uerbum est). Habet autem subdistinctio minus quam distinctio, quia distinctio suppositum et appositum in se habet et punctum sepe recipit scripturale. Subdistinctio nec punctum recipit in scriptura nec perfectionem constructionis habet sed in uoce modicam pausam facit, ut ambiguum determinet intellectum. Punctum est signum segregans intellectus et spiritum recreans prolatoris. Fit autem in scriptura et uoce ubi est coniunctionis defectus, ut: Te diligo, te honoro, sed ubi est coniunctio non est punctum necessarium scripturale quamuis utile sit uocale, ut: Te diligo et te honoro. Tamen in fine clausule bene manet, quamuis a coniunctione sequens clausula inchoetur. Fit in scripto sed non in uoce quando una littera punctatur unius nominis uicem gerens, ut: A. Fit in uoce sed non in scripto ubicumque subdistinctio locum habet. De uirgulis punctorum et modo pronuntiandi multas differentias iam audiui. Ecclesia quippe Romana omnes distinctiones pronuntiat puncto plano et utitur paucis punctis nec uirgulam ullam scribit, nisi cum finem conclusionis ponit. Alii uero dicunt omnia comata esse in fine pronuntianda per eleuationem uocis et punctum scribendum cum uirgula sursum ducta, sed cola per uocis depressionem et punctum sine uirgula subscribendum; periodos autem accentu debere grauissimo terminari et punctum scribi cum uirgula deorsum ducta. Nos uero dicimus quod omnes distinctiones, preter finitiuam, ad uocis eleuationem dirigunt finem suum; at finitiua depresse ducitur et finitur, nisi cum in ecclesia legimus, ubi sua est consuetudo seruanda. De uirgulis autem dicimus quod omne punctum sine uirgula esse debet. In fine tamen epistole uel sermonis geminum punctum cum uirgula deorsum ducta fieri assentimus. *Uelle tamen cuique est nec uoto uiuitur uno*. Clausula est plurium distinctionum continuatio, perfectam sententiam comprehendens. Abusiue tamen, sicut una uocalis dicitur sillaba, sic una distinctio clausula nominatur, ut si dicam: Fides est uirtutum omnium fundamentum. Quandoque tamen una clausula dependet ex alia, unde dicitur inperfecta, ut si dicam: Consueueras me pre omnibus honorare dum michi fortune felicitas respondebat. Nunc autem penitus me ignoras, quia prosperitas iam recessit. Et notandum quod clausule nimis curte, licet aliquando expediant, raro tamen conueniunt dictatori, quia penuriam quandam in sententia indicant et sermone. Longe uero sua prolixitate spiritum dictatoris fatigant et tedio quodam animos afficiunt auditorum. In his ergo mediocritas est seruanda, scilicet ut ex duobus uel tribus uel quattuor uel quinque membris clausula contexatur. Si uero sex uel septem uel plura membra receperit, auditoris aures ledet et spiritum dictatoris. Huiusmodi tamen longitudines apud historiographos tollerantur. Uitia compositionis sex a Tulio assignantur. Primum est uocalium crebra concursio, ut: Mala aula amat crimen. Secundum est nimia eiusdem littere assiduitas, ut: Sosias in solario soleas sarcit suas. Tertium est nimia eiusdem assiduitas dictionis, hoc modo: Cuius rationis ratio non extat, ei rationi non est ratio fidem habere. Quartum est similiter cadentium uerborum ultra quam deceat consimilis terminatio, ut: Flentes, plorantes, lacrimantes, obtestantes. Quintum est uerborum traiectio inconcinna, ut: Nullus mulier est uir. Sextum est longa uerborum continuatio, quod sepe in autoribus inuenitur. Magistri etiam addunt quod si dictio desinit in m raro sequens dictio incipiat a uocali, quia posset metacismus incidere, ut: Animam anxiam amo. Sillaba quoque in qua prima pars desinit minus apte inchoat subsequentem, ut: Error Romuli. Uitanda est insuper stridens et rixosa coniunctio literarum, quam precipue faciunt r, s, x, ut: Errat rusticus, Ars studiorum, Rex Xenophon. Si ergo desinit pars precedens in r uel s uel x cauendum est quantum possumus ne sequens dictio incipiat ab eadem. Dignitas est que orationem quarundam exornationum uarietate colorat. Exornationes autem uerborum sunt , scilicet repetitio, conuersio, complexio, traductio, contentio, exclamatio, interrogatio, ratiocinatio, sententia, contrarium, membrum, articulus, continuatio, compar, similiter cadens, similiter desinens, annominatio, subiectio, gradatio, diffinitio, transitio, correctio, occupatio, disiunctum, coniunctio, adiunctio, conduplicatio, interpretatio, commutatio, permissio, dubitatio, expeditio, dissolutum, precisio, conclusio, nominatio, pronominatio, denominatio, circuitio, transgressio, superlatio, intellectio, abusio, translatio et permutatio. Colores autem sententiarum sunt isti : distributio, licentia, diminutio, descriptio, diuisio, frequentatio, expolitio, commoratio, contentio, similitudo, exemplum, imago, effectio, notatio, sermocinatio, conformatio, significatio, breuitas et demonstratio. Elegantie, compositionis et dignitatis a Donato x uitia communiter assignantur. Nam quedam ex illis elegantiam, quedam compositionem, quedam impediunt dignitatem. Quorum primum est achirologia, id est abusio dictionis male transla te, ut: Eger sperat quartanam, id est timet. Secundum est cacephaton, id est obscenitas in sermone, quod in turpitudinem, asperitatem et inconcinnitatem diuiditur, ut: Arrige aures et: Numerum cum nauibus equat uel: Subter terram uel: Tonsrix, pro quo modo dicimus Tonstrix. Pleonasmos est superuacua uerbi adiectio, ut: Ore loquor. Parisologia est superfluitas in plena oratione considerata, ut: Ibant qua poterant et qua non poterant non ibant. Quintum est macrologia, scilicet prolixitas res non necessarias comprehendens, ut: Legati non impetrata pace retro unde uenerant domum reuersi sunt (superabundat enim retro unde uenerant). Tautologia est significationis repetitio non necessaria, ut: Egomet ipse uel: Fatur et inquid. Eclipsis est defectus necessarie dictionis quam desiderat precisa sententia, ut: Hec secum (subauditur enim dicebat). Tapinosis est humilitas rei magne, non id agente sententia quod demostrat, ut si mare dicatur gurges. Cachosintethon est compositio, id est traiectio, uitiosa, ut: Gramaticam uado Bononiam quia desidero audire. Amphibologia est ambiguitas que aliquando in una dictione attenditur, ut: Criminor, aliquando in iunctura, ut: Scio Petrum docere Martinum. Tullius ex his decem illa seorsum posuit que compositioni esse contraria intellexit . His generaliter prelibatis, sciendum est dictaminum genera esse tria: metricum, rithmicum et prosaicum. Metricum sub certa pedum et sillabarum mensura consistit; rithmicum certum numerum sillabarum et consonantiam finalem considerat; prosaicum a lege metrica et rithmica est solutum et ideo dicitur a proson quod est longum quia potest longius prorogari. Sed prosaici dictaminis aliud est epistolare, aliud non epistolare. Epistolare idem est quod epistola, de qua breuiter uideamus.l. Epistola est litteralis edictio, a salutationis clausula inchoata, cuius inuente multiplex fuit utilitas, quoniam, hac duce, mens loquitur, auditur qui tacet, absens impetrat, aspirat gratia, uernat amor. Dicitur autem epistola ab epistolo, quod est abscondo, quia mittentis affectio in ea sub sigilli munimine continetur. Habet utique epistola quinque partes: salutationem, exordium, narrationem, petitionem et conclusionem. Salutatio est oratio diuersarum personarum nomina cum officio preferens optate salutis in qua primo recipientis nomen, maxime quando maioribus uel equalibus sermo dirigitur, adiectiuis debet conuenientibus circum scribi, que illius meritis congruant et honori, ut si dicatur imperatori uel regi: piissimo, christianissimo, illustrissimo, serenissimo; si duci uel comiti: sublimi, magnifico, precellenti; si pape uel episcopo: beatissimo, uenerabili, reuerendo; si amico: carissirmo, dilectissimo, dulcissimo, speciali. Scribentis uero titulus talibus debet confici adiectiuis que humilitatem sonent, obsequium spondeant, redoleant caritatem, qualia sunt: indignus, humilis, deuotissimus, affectuosissimus, sincerissimus. Nulla uero dictio prime uel secunde persone in salutationis clausula est ponenda. Uerba salutationis sunt: mittit, dirigit, optat, desiderat et affectat, que non solent in salutatione poni sed extrinsecus subaudiri. Tamen ad generalitatem omnium salutationum que fieri possunt tales a modernis sunt notule introducte: . *Gratia post titulus, ordo, deuotio cleri seruitium quoque condictio, stirps ac amor, unde laus, locus, officium sit clero qui mereatur laus, locus, officium laicis sit qui timeantur*. Primi duo uersiculi pertinent ad mittentem, ut sciat qualiter debeat ponere nomen suum et primus uersiculus est in clero sed reliquus extra clerum. Eos ergo per ordinem exponamus. Gratia significat quia prelatus scribens, posito suo nomine, debet dicere Dei gratia siue diuina miseratione uel permissione, preter dominum apostolicum, qui nec de se dicit Dei gratia nec de altero cui scribat, sed, Christi humilis imitator, seruum seruorum Dei se causa excellentioris humilitatis appellat. Nec debet magnus prelatus, cum regi uel apostolico scribit, dicere Dei gratia de se ipso. Ubi ergo Dei gratia dicitur de mittente, licet indignus uel in meritus postea subsequatur, sed diuina miseratione uel permissione posita est tacendum. Nec debet dicere Dei gratia si modica prelatione fungitur uel honore, quia Dei gratia quandam excellentiorem innuit dignitatem. Post titulus est ponendus, id est nomen ecclesie in qua noscitur titulatus. Ordo exigit ut dicatur si est patriarcha uel episcopus uel alia preditus dignitate. Deuotio cleri postulat quod post Dei gratia dicat licet inmeritus uel indignus sed hec deuotio ab imperatore uel rege non ponitur. Potest enim hic idem uersiculus potentioribus laicis adaptari, posito in loco ecclesie laicalis nomine dignitatis et quod se inmeritos non appellant nec proprie debent dicere Dei gratia nisi qui untionem sui apicis receperunt. Secundus uersiculus similiter ex parte mittentis intelligitur. Seruitium significat quod si minor scribit maiori potest se fidelem uel seruum uel deuotum uel humilem famulum nominare. Debet quoque dicere que sit eius condictio, scilicet an clericus, an miles, an iudex, an sit medicus, an mercator. Stirps etiam est tangenda quandoque, ut dicat ille qui mittit utrum habeat cum recipiente lineam parentele, ut eius filius uel nepos deuotissimus uel humilis frater; uel dicat cognationem suam, ut: Bonifacius de Lambertatiis. Amor hoc exigit, ut si est inter eos dilectionis affectio ad memoriam reducatur. Unde requirit quia, si est necesse, debet dicere de tali patria siue uilla. Reliqui duo uersiculi sunt ex parte recipientis et intelliguntur sic: laus enim requirit nomina laudem significantia recipienti asscribi, ut scilicet in dignitate constitutis dicatur: Sanctissimo in Christo patri uel reuerendissimo uel reuerendo, uenerabili, metuendo, colendo. Et hoc in clero, sed extra clerum: egregio uiro, uictoriosissimo principi, magnifico domino, illustri regi et his similia. Reliquis autem prudenti, nobili, sapienti, litterato, discreto secundum genera singulorum. Locus et officium debet clericis et laicis assignari dicendo: talis loci episcopo uel decano, potestati uel consulibus talis loci, posito Dei gratia quando scribitur maioribus prelatis sed non sequente licet in merito uel indigno. De laico recipiente numquam dicitur Dei gratia, nisi de inperatore uel rege. Officium ergo sit clero qui mereatur, scilicet dum clero dicitur: dignissimo et bene merito. Ultimus uersiculus spectat ad laicos recipientes, quorum laus et locus et officium, sicut de clericis diximus, est ponendum; qui timeantur dum eis dicitur: potentissimo et hostibus metuendo .  Id autem quod mittitur uel optatur clericis siue laicis debet esse tale quod uel ad commodum recipientis pertineat, ut cum felicitatem mittimus uel salutem, uel pertineat ad mittentem, ut si benedictionem uel bonam uoluntatem uel deuotionem destinat et fidele seruitium, uel ad mittentis et recipientis uideatur meritum pertinere, ut si mittatur salus cum prontitudine seruiendi. Salus enim ad recipientem, promptitudo seruiendi pertinet ad mittentem. Exordium est oratio comparans animum auditoris ad reliquam dictionem. Quod fit tribus modis: docilitate, beniuolentia, attentione. Redditur enim auditor docilis prelibatione materie, beniuolus ex circumstantiis rerum et meritis personarum, attentus utilitate, magnitudine uel nouitate negotii. Et nota quod docilitas et beniuolentia mutua se interdum anticipatione preueniunt, interdum uero utiliter amiscentur. Si enim grauis est nobis animus receptoris aut aliquatenus odiosa materies, subito a captatione beniuolentie conuenit exordiri, qua reddatur et ille placabilis et causa quam suggerimus excusata. Ceterum, peritissimo dictatori solum excusasse non sufficit, nisi agat quod in ipso est, ut in acceptatione negotii quoque probabilibus auditor rationibus inducatur. Cum uero nulla obstiterit huiusmodi difficultas, licet statim a docilitate incipere uel artificiosa iunctura docilitatem beniuolentiamque miscere aut, omisso prorsus exordio, ad libertatem narrationis accedere. Narratio est rerum gestarum uel ut gestarum expositio. Hec debet esse breuis, aperta et uerisimilis. Breuis est que sola necessaria comprehendit, aperta que facile in intellectum cadit, uerisimilis que debitas circumstantias non omittit. Nam si narratio uidebitur falsitatis interpres, subito quidem et auditoris animum indignatione obruet et totius negotii fundamenta subuertet. Nichil autem refert unam rem tantum uel plures in narratione aliqua comprehendi, cum et simplex esse possit et multiplex. Petitio est oratio qua petentis intentio artificiosa exactione depromitur. Hec uero, quotiens magne persone aut pro magna necessitate porrigitur, sit supplex, humilis, efficax, que necessitates nostras et auditoris exageret pietatem, munificentiam, gloriam, retributionem, ut, dum sollicite sic perorat, munus quod postulatur extorqueat. Si uero dirigatur in subditos, potest esse preceptiua, comminatiua, exhortatiua uel consultoria, ut secundum affectum formamque sermonis tam officii quam meriti nomina sortiantur. Hec autem sunt signa narrationis si exordium est premissum: hinc est, inde est, proinde est et omnia que possunt cum ratione a precedenti exordio trahere argumentum, ut: ergo, igitur, itaque, iccirco, quare, cuius rei causa eapropter et propterea, quapropter, quamobrem, unde, quocirca, ideo, ideoque, uerum quia, si conuenienter, ubi fuerint ponenda, ponantur. Hec eadem sunt petitionis signa si exordium uel narratio est premissa. Et notandum quod aduerbiis localibus, ut: unde, hinc, inde et coniunctionibus causatiuis, ut: quare, quapropter et quamobrem pulcrius ad signandum utimur quam coniunctionibus illatiuis. Notari uero apostolice sedis ob quandam cautelam non signis omnibus his utuntur nec attribuunt petitioni signa que narrationi dederunt. Quod non ideo uitant quia non possit de iure fieri sed ut falsarii melius cognoscantur. Quare frequentiusp.in principio narrationis dicunt: hinc est, inde est, proinde, sed in petitione quare, quocirca, uerum quia et paucissimis aliis locum prestant. Signa diuisionis uel additionis hec esse possunt: preterea, insuper, ad hec, item, quoque, nec non, super eo, uero. Conclusio est postrema clausula epistolari eulogi, que sermonem terminat materiamque consumat. In qua maxime curandum est ut que superius dicta sunt digna et remunerabilia comprobentur, si ea contingat impleri, aut egre ferenda, si despici. Si qua uero supradictarum partium in epistola componenda defuerit, nichil perfectioni epistolari preiudicat, dum modo assumpta materia necessariis undique rationibus fulciatur. Interdum enim ex quinque partibus epistola integratur, hoc modo: Iohanni patri et domino plurimum reuerendo Petrus humilis eius filius cum subiectione salutem. Cum scientia sit nobilis possessio illa est maxime appetenda que nobilissima reputatur. Hinc est quod in legum honorabili facultate propono ulterius desudare, quia per illam sui possessores multum honoris et commodi consequuntur. Quocirca uestre dominationi deuotio supplicat filialis quatinus causa emendi codicem et Digestum cum Institutionibus libras Bononiensium michi mittere procuretis, scientes profecto quod iste labor uobis et amicis nostris honorem magnum et gloriam reportabit. Interdum constat epistola tantum ex quattuor uel ex tribus uel etiam ex duabus, interdum ex una tantum. Potest enim sufficere sola narratio, ut si dicam: Noueritis me conuentum in iure canonico celebrasse. Petitio similiter sola potest sufficere, ut si dicam: Rogo te quod Bononiam reuertaris. Quedam domina scripsit amasio suo tantum ueni et tamen uno sinplici uerbo suam expressit optime uoluntatem. Narratio igitur et petitio sunt ita partes epistole principales quod sine altera illarum ad minus epistola non poterit permanere. Salutatio uero, exordium et conclusio sunt partes minus aliis principales, quia nulla earum potest sufficere per se tantum. Consueuit tamen amicus amico mittere quandoque salutem solam, ut si dicam: Saluta Petrum ex parte mea, sed dicimus quod hec petitio, non salutatio, nominatur. Quid ergo si dixerit Martino Petrus salutem ita quod nil aliud post sequatur nec ille qui scribit habeat intentionem nisi mittendi salutem? Dicimus quod hoc inauditum et insuetum est. Dico tamen quod potest recipi et talis salutatio uicem epistole continebit. Interdum partes epistole per condictionale signum uel causatiuum, quod est si, quia, uerumquia, quoniam, cum, eleganter causa compendii sub una continuatione iunguntur, ut si exordium et narratio connectantur, petitione postea et conclusione separatim sequentibus, ut si dicam: Quia michi ad studium accedenti uestra gratia dignata est auxilium policeri, tempus noueritis iam adesse in quo, nisi uestre liberalitatis manum sensero adiutricem, ab incoato studio me oportebit penitus resilire. Unde nobilitatem uestram affectione deprecor subiectiua quatinus promissionem uestram dignemini ducere ad effectum. Si enim in tanta necessitate uestra gratia michi subuenerit de fideli fidelissimum et tamquam proprium seruum me habebitis donec uiuam. Interdum exordium et narratio sunt diuisa sed petitio et conclusio in una clausula continentur, interueniente hoc aduerbio ita uel taliter uel participio quod potest iungere duas clausulas, ut si dicam: Letatus sum quam plurimum quia me quasi dormientem in promissione quam feceram tuis litteris excitasti. Quare x libras imperialium tue necessitati animo hylari per latorem presentium destino in presenti, quia ne fas iudico amicum uanis pollicitis detinere. Unde amicitiam tuam hortor attentius et deposco quatinus in stadio scolastici agonis curras taliter et labores quod brauium accipere merearis. Interdum quattuor predicte partes in duabus clausulis continentur, exordio et narratione sub uno signo coniunctis et petitione atque conclusione sub alio, ut si dicam: Quia multum de uestra dominatione confido noueritis quod causa legendi Bononiam uenire proposui. Quare uestre discretioni supplico uehementer quatinus pro me uestro fideli taliter laboretis quod hospitem qui me pascat habere ualeam competentem. Interdum exordium et petitio in una clausula coniunguntur, hoc modo: Cum michi pater sitis et dominus specialis supplico dominationi uestre quatinus in aliquo beneficio michi dignemini prouidere. Interdum narratio et petitio in una clausula continentur, hoc modo: Quia pecuniam mecum delatam penitus iam expendi, rogo paternitatem uestram quatinus adhuc denarios michi pro necessariis destinetis. Interdum tres partes epistole in una clausula possunt esse, ut si exordium et narratio et petitio coniungantur, hoc modo: Cum sitis michi unicus benefactor, noueritis quod x librarum debito sum grauatus, rogans dominationem uestram quatinus pecuniam michi causa soluendi debitum transmittatis. Interdum predicte quattuor partes comprehenduntur simul, hoc modo: Quoniam incommoditas quam mei causa patimini animam meam grauiter uulnerauit, ecce per I. latorem presentium c libras imperialium uobis mitto causa soluendi debitum meum totum, uestram nobilitatem rogans attentius quatinus contra me uestra bonitas non turbetur, cum personam et quicquid habeo sim paratus exponere pro uestro seruitio et honore . Interdum post hanc coniunctionem quod uel quatinus cause redditio cum hac coniunctione cum in eadem clausula subsequitur eleganter, hoc modo: Miror quod, cum sis in sacris ordinibus constitutus, agere contra honestatem ordinis non uereris uel sic: Firmiter tibi precipiendo mandamus quatinus, cum diuina sint scolasticis preponenda, regredi ad commissam tibi ecclesiam non posponas. *Tres michi conuiue prope disentire uidentur*. Unde si habent diuersos animos qui ad epulas tulliane refectionis accedunt, non est nobis, Romanum stilum tenentibus, admirandum, quia in mensa tuliana delicie discumbentibus innumerabiles apponuntur et approbande sunt sententie singulorum dummodo supra radonis basim firmiter sint fundate. Quare modum elegantissimum quem seruant Gallici dictatores operi nostro duximus inserendum, ut ad plenum singuli possint quod desiderant inuenire. Dictamen est congrua et apposita litteralis editio, de aliquo uel mente concepta uel sermone uel litteris declarata. Unde, sicut est triplex uox, scilicet imaginaria, scripta, prolata, sic triplex uidetur esse dictamen, scilicet mentale, scripturale, uocale. Congrua dicitur litteralis edictio idoneitte uerborum et sententiarum, quia non sufficit ut sit latinitas in sermone nisi sententie rei de qua intenditur respondeant competenter. Apposita dicitur quantum ad cursum lepidum et decorem. Tamen, cum rudibus aut ydiotis scribitur, sufficit ut sit congrua, quoniam ad appositionis hornatum imperitus non aliter quam surdus ad citharam commouetur. Dictaminum tria sunt genera, scilicet primum, medium et extremum. Primum est prosaicum, id est longum et diffusum, quod ciuile uocatur eo quod inter ciues naturaliter locum habet et traxit etiam originem a natura. Medium est rithmicum, id est molle uel numerosum, quod habet conuenientiam cum primo pariter et extremo, quia nec uagatur longius sicut prosa nec tempora sillabarum iudicat sicut metrum. Extremum uero dicitur phylosophycum siue metricum, quia istud causa rectitudinis et breuitatis et delectationis diligentissime a phylosophys est inuentum. Hic ergo de prosayco est agendum, ita quod specialia prius que circa edificium epistolare uersantur et postea generalia subiungemus. Epistola est exenium litterale, mittentis intentionem plene certificans cum salute. Nam exenium dicitur munus quod mittitur ab absente: unde bene conuenit epistole que fuit inuenta causa absentium personarum. Et dicitur ab epi, quod est supra et stolo, quod est horno. Inde epistola quasi suprahornata, quia nullus modus loquendi tanto compendio tantoque fuit artificio exornatus. Partes epistole sunt quinque, scilicet salutatio, exordium narratio, petitio et conclusio, quamuis non omnes in qualibet epistola requirantur sicut nec omnes partes orationis in qualibet oratione perfecta ponuntur.De his ergo per ordinem uideamus. Salutatio est prima pars epistole de natura, in qua nulla prime uel secunde persone dictio, secundum usum nostri temporis, est ponenda. Uerbum quoque subauditur extrinsecus, ut optat, mittit, desiderat uel affectat, quia non est in ambitu salutationis ponendum. Nomina personarum debito sunt ordine cum suis in ea meritis declaranda, ut quotiens maiori scribitur uel equali semper nomen recipientis in tali ordine premittatur. Si uero maior minori scripserit, debet premittere nomen suum, nisl quando aliud sit in causa. Et nota quod in epistolis Gallicorum salus cuicumque recipienti mittitur, nisi excommunicatis et perfidis inimicis uel forsitan propter aliquam sui culpam indignis. Seruus ergo, domino suo scribens, ei salutem cum fidelitate secure transmittit. Et uidetur certe quod faciant hoc de iure, quia nullum uotum acceptabilius est salute. Id autem quod mittitur uel optatur tam acceptabile debet esse quod ipse mittens per hoc a sui persona uel recipientis possit et uideatur sibi beniuolentiam comparare. His ita premissis, formas quarundam salutationum causa rudium subiungamus a superioribus inchoantes. Dominus papa, scribens episcopo uel maiori, ut patriarche, primati, archiepiscopo, uocat eum uenerabilem fratrem et, posito nomine dignitatis, salutem et apostolicam benedictionem mittit, hoc modo: Honorius episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabili fratri U. Pisano archiepiscopo salutem et apostolicam benedictionem. Et si scribit duorum simul eorum, ponit ordine debito dignitates, hoc modo: Ho. episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabilibus fratribus U. Pisano archiepiscopo et P. Lucensi episcopo salutem et apostolicam benedictionem. Hoc idem seruat quando scribit duobus archiepiscopis, ut si dicam: H. episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabilibus fratribus I. Rauennati et P. Mediolanensi archiepiscopis salutem et apostolicam benedictionem. Idem seruat quando scribit duobus episcopis, ut Florentino et Fesulano. Et notandum quod si fuerit legatus uel etiam delegatus ille cui scribitur non est hoc in salutatione tacendum, ut si dicam: H. episcopus, seruus seruorum Dei, I. Rauennati archiepiscopo apostolice sedis legato salutem et apostolicam benedictionem. Et uide quod si habet legationem perpetuam est coniuntio interponenda, ut dicatur archiepiscopo et apostolice sedis legato. Quod si fungitur legatione ad tempus non debet coniunctio interponi. Generaliter uero omnes alios dilectos filios appellat, nisi hereticos uel indignos. Unde abbati dicit taliter uel decano: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio P. abbati sancti Proculi de Bononia salutem et apostolicam benedictionem. Si duobus abbatibus simul scribat utrique locum sue dignitatis conseruat, hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis I. sancti Stefani et P. sancti Proculi abbatibus salutem et apostolicam benedictionem. Similiter facit omnibus in clericali ordine constitutis, excepto quod mediocribus clericis consueuit dicere, ut quidam asserunt, dilectis in Christo filiis sed minoribus dicit dilectis filiis. Nunc uidendum est quomodo papa secularibus personis scribat. Scribit ergo imperatori hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio F. Romanorum imperatori et semper agusto salutem et apostolicam benedictionem. Idem regibus dicit, excepto quod nec imperatores eos nominat nec agustos, ut: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio H. illustri regi Anglorum salutem et apostolicam benedictionem. Tamen regem Francie et regem Terre Sancte consueuit uiros catholicos appellare dicens ita: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio uiro catholico L. illustri regi Gallorum salutem et apostolicam benedictionem. Si uero scribat alicui principi uel comiti uel marchioni et nomen et locum et dignitatem conseruat ei sic dicens: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio H. duci Austrie uel: dilecto filio A. marchioni estensi uel: dilecto filio M. comiti Bagnacaualli uel: dilecto filio comiti Iacobo marescalco exercitus Romanorum salutem et apostolicam benedictionem. Si autem alicui castellano mittat litteras uel baroni eum nobilem uirum appellat, hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio uiro nobili A. de Bretinoro salutem et apostolicam benedictionem. At si minori persone scribat non apponit uiro nobili sed dicit hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio G. de Galliano salutem et apostolicam benedictionem. Tandem sciendum est quod nomen domini apostolici, siue mittat siue recipiat, est omnibus preponendum nec Dei gratia dominus apostolicus de se uel de alio dicit in salutationibus ab eo missis nec umquam ponit ibi hoc pronomen suo. Nunc uidendum est quomodo clerici et laici domino pape scribant. Episcopus ergo uel maior debet scribere in hunc modum: Sanctissimo patri et domino H. Dei gratia summo pontifici H. deuotus filius Bononiensis episcopus minister indignus salutem et reuerentiam tam debitam quam deuotam. Inferiores possunt dicere fere idem, ut: Beatissimo patri ac domino H. Dei gratia summo pontifici I. deuotissimus eius filius sancti Stefani de Bononia dictus abbas salutem et orationem uel salutem et se ipsum ad pedum oscula beatorum uel salutem et quicquid patri deuotio filialis. Seculares scribunt summo pontifici in hunc modum: Sanctissimo patri ac domino H. Dei gratia summo pontifici F. deuotus filius eadem gratia Romanorum imperator et semper agustus salutem cum subiectione perhenni uel salutem et tam promptum quam debitum famulatum uel salutem et debite fidelitatis obsequium. Idem possunt omnes dicere seculares si domino apostolico fidelitatem fecerunt. Alioquin, se deuotos uel deuotissimos filios nominantes, salutem et obsequium mittunt uel salutem et subiectionem perpetuam uel salutem cum prontitudine seruiendi. Cardinales autem uocat dominus apostolicus omnes fratres. Ipsi uero deuotos filios se appellant. Sed episcopi cardinales non aliter quam ceteri episcopi debent apostolicum salutare. Qui autem sunt presbiteri cardinales ponunt titulum sui cardinalatus, preter cardinalem ecclesie Apostolorum qui ponit basilicam et non titulum, hoc modo: H. sanctissimo patri et domino Dei gratia summo pontefici S. deuotus filius basilice Apostolorum presbiter cardinalis salutem et reuerentiam tam debitam quam deuotam uel sic: Beatissimo patri et domino H. Dei gratia summo pontifici P. deuotus filius presbiter cardinalis tituli Sancte Anastasie salutem cum subiectione perpetua. Sed alii dicunt sacrosancte Romane ecclesie se diaconos cardinales, hoc modo: Sanctissimo patri ac domino H. Dei gratia summo pontifici I. Capuanus deuotus filius sacrosancte Romane ecclesie diaconus cardinalis salutem et obedientiam uel salutem et reuerentiam tam debitam quam deuotam. Archiepiscopus autem suffraganeum sibi episcopum carissimum fratrem uocat; eos uero qui non sunt ei suffraganei uenerabiles fratres dicit (suffraganeos dicimus omnes episcopos qui ad ipsius iurisdictionem spectant). Episcopus uero suum metropolitam, id est archiepiscopum, patrem reuerendum appellat sed alios archiepiscopos uenerabiles patres dicit. Si archiepiscopus archiepiscopo uel episcopo uel episcopus episcopo scripserit eum uenerabilem fratrem uocat, hoc modo: Uenerabili fratri P. Dei gratia archiepiscopo Mediolanensi I. eadem gratia sancte Rauennatis ecclesie archiepiscopus licet indignus salutem et sinceram in Domino caritatem. Nullus alius archiepiscopus uocat in salutationibus ecclesiam suam sanctam nisi Rauennas. At si scribat episcopo suffraganeo tunc debet preponere nomen suum, hoc modo: I. sancte Rauennatis ecclesie archiepiscopus licet immeritus uenerabili fratri H. Bononiensi episcopo salutem et orationem in Domino uel salutem in Domino uel salutem in acimis sinceritatis et ueritatis. Episcopi uero scribunt minoribus in hunc modum: H. Dei gratia Bononiensis episcopus licet indignus dilecto in Christo filio magistro T. archidiacono ecclesie Bononiensis salutem in Domino uel salutem et benedictionem uel salutem cum sincere dilectionis affectu. Abbati mittit salutem et in sancta religione perseuerantiam uel salutem et amorem uel salutem et sic currere in agone ut brauium mereatur. Abbati uero et suo capitulo scribit hoc modo: H. Dei gratia Bononiensis episcopus licet indignus dilectis in Christo filiis G. abbati et uniuerso conuentui monasterii de Columba salutem et cum angelis gloriari uel salutem in eo sine quo non est salus uera nec oratio fructuosa. Eodem modo abbatisse scribit et suo capitulo, mutatione generum tamen facta.Et nota quod dominus papa numquam dicit dilecto in Christo filio sed simpliciter dilecto filio. Archiepiscopi uero et episcopi dicunt minoribus clericis dilecto in Christo filio sed laycis dilecto filio simpliciter. Si archiepiscopus uel episcopus scripserit imperatori uel suo regi preponit nomen ipsius et ipsum laudibus superlatiuis honorat, hoc modo: Serenissimo domino F. Dei gratia Romanorum imperatori semper agusto G. humilis eius fidelis archiepiscopus Mediolanensis licet indignus salutem cum fidelitate uel salutem et in cuntis seruitium tam debitum quam fidele. Cuilibet enim de mundo est nomen imperatoris pre ponendum nisi apostolico, quia ipse tamquam summus omnibus antefertur. Si autem alii regi quam suo scripserit, positiuo non superlatiuo utetur, hoc modo: H. Dei gratia illustri regi Anglorum I. eadem gratia Parisiensis episcopus salutem et prosperos ad uota sucessus uel salutem in eo per quem regnant reges et potentes scribunt iustitiam. Aliis uero secularibus episcopi se preponunt, nisi aliqua obstiterit digna causa, ponentes nomen et locum et dignitatem eorum, sicut dominus papa facit.l. Si autem archiepiscopus uel episcopus scribat alicui castellano uel capitaneo uirum nobilem eum uocat et si fidelitatis hominio sibi astringitur, dicit eum dilectum uel suum fidelem sicut faceret dominus temporalis. Imperator uocat regem Francie illustrem uel specialem amicum uel dilectum consanguineum; ducem uel comitem non sub se positum uirum strenuum appellabit, sed positum sub se dilectum fidelem dicit. Similiter rex uel comes uel quilibet secularis dominus scribit. Si uero comes uel secularis persona scripserit regi uel imperatori eum serenissimum appellabit et salutem et fidele seruitium sibi mittit uel promptum et perpetuum famulatum. Si uero sacerdos scripserit sacerdoti uocat eum carissimum fratrem uel amicum precipuum, posito loci nomine et ecclesie sue et mittit ei salutem et amorem uel aliud acceptabile. Si uero quis scripserit capellano uel alii clerico sub se posito uocat eum suum dilectum capellanum uel clericum uel canonicum et decet ut quandoque nominet eum fratrem. Amicus amico dicit dilecto suo uel carissimo amico uel amicorum precipuo cum plenitudine dilectionis salutem. Hoc autem dico: positis reliquis circumstantiis que conueniunt meritis personarum.Scolari dicendum est: Salutem et scientiam consequi quam affectat. Pater mittit dilecto filio: Salutem et benedictionem. Filius autem mittit: Patri et domino reuerendo cum subiectione salutem. Sed pater filio indignatus mittit ei salutem quam meruit uel cito discedere ab erratis. Filius autem indignato patri potest dicere: Salutem et subiectionem in omnibus et per omnia filialem uel Salutem et penitentiis filii misereri uel Salutem et dictis non credere inuidorum.Et hec ad presens de salutatione sufficiant. Exordium est oratio animum auditoris idonee comparans ad reliquam dictionem. Hoc autem euenit si eum beniuolum facimus et docilem et attentum. Et licet hoc in exordio principaliter faciamus, tamen in reliquis partibus epistole idem possumus obseruare, ut si de recipiente laudabilia predicemus et de nobis cum humilitate loquamur. Beniuolum reddimus ex circumstantiis rerum et meritis personarum, docilem prelibatione materie, attentum nouitate rerum uel magnitudine uel utilitate uel etiam grauitate Set beniuolentiam captamus quattuor modis, scilicet a nobis, ab auditoribus, ab aduersariis et ab ipsis rebus, ea scilicet de personis et negotiis asserendo per que speremus fauorem nobis ab auditoribus hesiberi. Quandoque igitur beniuolentiam captamus a nobis tantum, quandoque a persona recipientis tantum, quandoque pariter ab utrisque. A rebus ipsis captamus beniuolentiam tam in exordio quam in conclusione: in exordio ut si nostrum uel alicuius factum ostenderimus esse tale per quod nobis reddatur fauorabilis animus auditoris, scilicet ut socius socium uel amicus amicum diligat; ut patrem natus colat et ueneretur. In conclusione captatur beniuolentia ab ipso negotio cum ostenditur quid sequatur si premissa contingat impleri. Quomodo ab inimicis captetur beniuolentia bene patet, scilicet si turpia uel segnia uel crudelia de illis probabiliter memoremus. Exordiorum aliud principium, aliud insinuatio. Principium est oratio protinus et perspicue auditoris animum efficiens docilem, beniuolum et attentum. Insinuatio est oratio quadam dissimulatione et circuitione obscure subiens animum auditoris. Principio utimur in causa dubia, humili et honesta. Insinuatione utimur quando causa nostra est turpis uel quando sunt auditores defessi uel quando uidetur ab auersa parte auditoribus persuasum. Et notandum (nota) quod in causa dubia, id est partim honesta et partim in honesta, semper est a captatione beniuolentie inchoandum, sed in causa humili attentum precipue debemus facere auditorem. In causa honesta possumus a docilitate uel beniuolentia incoare uel, nullo premisso exordio, statim ad narrationem accedere. In turpi uero causa est semper a beniuolentia inchoandum. Exordiorum aliud intrinsecum, aliud extrinsecum. Intrinsecum dicitur quando sub una clausula narrationi connectitur uel quando narratio sine ulla digressione prodit ab ipso; et tunc proprie signis utimur causatiuis, ut quare, qua propter, qua de causa. Extrinsecum uero dicitur quod longius ad narrationem accedit; et tunc proprie utimur singnis localibus, ut hinc est, utique uel unde est uel aliis consimilibus. Octo sunt principia exordiendi, scilicet quantitatiuum, qualitatiuum, aduersatiuum, similitudinarium, condictionale, causale, temporale, absolutum. De singulis breuiter uideamus. Quantitatiuum est quod alicuius rei quantitatem ostendit ex qua constituitur fauorabilis animus auditoris, hoc modo: Quantum uestre nobilitati seruiuerim credo uestram prudentiam non latere. Qualitatiuum ad qualitatem rei uel persone pertinet, ut si dicam: Qualis amicus uobis extiterim in tempore oportuno effectus operum id indicat manifeste. Aduersatiuum sumitur ut si dicam: Quamuis ad impetrandum nulla michi suffragentur obsequia meritorum, de uestra tamen benignitate confisus ad portum uestre dominationi uenio confidenter. Similitudinarium ita sumitur: Ad uos tanquam patrem et dominum specialem mee deuotionis litteras destinaui. Condictionale, id est consecutiuum, poterit ita summi: Si meam indigentiam uestre dominationi expono, uestra non debet discretio ammirari, quia uos tantum michi estis specialis dominus et unicus benefactor. Causale dicitur quod per coniunctionem causalem sumitur, ut si dicam: Quia requies michi uestris iusionibus est parere, ideo quicquid iubetis libentissime facere sum paratus. Temporale tempus respicit, ut si dicam: Quando uestre dominationi oportunitatem habeo seruiendi meus tunc uere animus gratulatur, quia dum sum in uestro seruitio reputo me felicem. Asolutum appellatur quodlibet aliud a predictis et idem dicitur generale, quia diuiditur in tres species, scilicet auctoritatem, prouerbium et sententiam. Auctoritas est sententia imitatione digna, ut: Beati pauperes spiritu quoniam ipsorum est regnum celorum. Prouerbium est sermo breuis, comuni hominum oppinione generaliter comprobatus, hoc modo: Frustra iacitur rete ante oculos pennatorum. Et sic prouerbium est uelud quedam maxima que dat fidem aliis sed non recipit aliunde. Nec sunt multa prouerbia inserenda nec plura in mediate prouerbia socianda. Sententia est oratio de moribus sumpta, quid deceat breuiter comprehendens, hoc modo: Is est extimandus liber qui nulli turpitudini seruit. Item: Omnes homines qui de rebus dubiis consultant ira, odio, misericordia uacuos esse decet. Sepe tamen apud dictatores, et maxime Aurelianenses, prouerbium idem prorsus quod sententia reputatur. Hoc autem genus exordiorum quod absolutum uel generale uocatur in qualibet epistole parte inseri potest, excepta salutatione. Et inde dicitur absolutum, quia liberum est ab illis septem et ad plures partes epistole trahitur quam illa sed precipuum locum habet statim post salutationem, similiter in fine post conclusionem, quia semper extrema debent ualidiori fortitudine roborari. Hoc ergo genere exordiorum quod absolutum uel generale dicitur, ratione illius partis que prouerbium uel sententia nominatur, Gallici frequentius in dictamine epistolari utuntur quia per communem locum exordii, quasi per quandam maximam, totum quod sequitur uel etiam antecessit comprobant euidenter. Octo autem predicti modi possunt per hunc uersiculum retineri: *Quantum, quale, licet, ut, si, quia, quando, solutum.* Per hoc enim possumus illos octo modos exordiorum habere: quantum pertinet ad quantitatiuum, quale ad qualitatiuum, licet ad aduersatiuum, ut ad similitudinarium, si ad conditionale, quia uero ad causale, quando ad temporale, solutum ad generale. Exordium autem debet habere sententiarum et grauitatis plurimum sed splendoris et festiuitatis et concinitudinis minimum ne suspicio innascatur que orationi fidem et auctoritatem adimit oratori. Uitia uero exordiorum sunt septem, scilicet uulgare, commune, commutabile, longum, separatum, translatum et contra precepta. Uulgare est quod pluribus causis accommodari posse uidetur, ut si diceret idiota: Iniquum est hominem accusare. Hoc enim potest ad omicidam et furem trahi. Commune dicitur quo nichilominus aduersarius uti potest, hoc modo: Audiatis, queso, quia foueo bonam causam. Commutabile dicitur quod potest aduersarius leuiter in contrarium commutare ut si dixerim: Audite me intuitu patris mei qui uobis seruiuit et tu dicas: Audite me non intuitu mei patris sed mei qui diu uobis seruiui. Longum est quod pluribus uerbis atque sententiis quam sit necesse producitur. Separatum est quod non pertinet ad causam nec sequenti narrationi coheret. Translatum est quod aliud conficit quam postulet genus cause, ut si docilem quis faciat auditorem cum beniuolentiam causa desiderat uel si utatur principio quando est insinuatione utendum. Contra precepta est illud quod neque docilem neque beniuolum neque attentum efficit auditorem. Narratio est rerum gestarum aut ut gestarum expositio, que unum potest et multa narrare: unde, quandoque simplex, quandoque multiplex nominatur. Fit autem narratio de rebus preteritis, presentibus et futuris, maxime per uerbum indicatiui modi, ut: Bononie optata perfruor sospitate uel, alio uerbo precedente, oportet quod indicatiuus sequatur, preposita hac coniunctione quod, ut: Noueritis quod audiui logicam tribus annis uel sequatur infinitiuus, subtracta eadem coniunctione quod, ut: Significo uobis me Bononiam accessisse uel me incolumem permanere uel me in proximo rediturum. Nam accusatiuus debet precedere infinitiuum. Narrationem decet esse breuem, probabilem et apertam. Breuis est que non plura quam requirit necessitas comprehendit. Probabilis est si a ueritate non uidebitur dissentire. Narratio est aperta que res narrandas explicat ordinate. Item commoda mittentis, prout materia postulat, debet sufficienter narrare, ita quod nil ponat superfluum nec tangat sibi aliquid nociturum. Redditio quoque cause locum precipuum habet in narratione, sicut et in ceteris epistole partibus, excepta salutatione. Distinctiones insuper, que coma, colum, periodus nominantur, rerum serie narrandarum debent clausulatim et distincte per ordinem explicare. Petitio est oratio rei quam petimus expresiua. Nec dicitur petitio quia per illam semper aliquid postulemus sed ab usu frequentiori nomen accepit. Et est petitio simplex, qua petimus unum solum, multiplex est qua plura. Species autem petitionum sunt octo, scilicet precatiua, preceptiua, hortatiua, suasoria, monitoria, minatoria, correctoria et absoluta. Et nota quod precatiua et monitoria possunt persone cuilibet conuenire sed preceptiua conuenit tantum maiori. Hortatiua uero, suasoria, minatoria et correctoria proprie conueniunt eidem maiori; sepe tamen paribus et minoribus adaptantur. Absoluta uocatur omnis alia petitio a predictis et hec est generalis que diuiditur in quasdam species, quia petimus dicendo, scribendo, significando et quandoque alio modo. Conclusio est oratio epistole terminalis per quam ostenditur quid commodi sequatur si petitio fuerit exaudita et quid incommodi si neglecta. Fit autem quadrupliciter, scilicet affirmando, ut si dicam: Hoc si feceris me semper habebis ad tuum seruitium promtiorem. Fit negando, ut si dicas: Quod si non feceris, te ulterius non amabo. Fit affirmando et negando simul, hoc modo: Quod si feceris a tuo seruitio non desistam. Fit negando et affirmando simul, hoc modo: Quod si a studio non destiteris tibi sufficienter necessaria ministrabo. Quam uis epistola ex quinque partibus integretur, potest tamen ex pautioribus quandoque constare, quia in sola narratione uel petitione potest consistere, omnibus aliis relegatis. Unde, narratione subtracta, non debet petitio remoueri uel e conuerso. Subtrahitur enim quandoque salutatio causa indignationis et tunc sufficiunt tantum nomina personarum; quandoque tacetur exordium, quia rei dignitas per se patet; quandoque narratio, ut in litteris preceptiuis; quandoque petitio, ut frequenter in epistolis remissiuis; quandoque conclusio, quia rei commoditas uel incommoditas per se patet uel quia est epistola nimis longa. Unde uersus: *Hic satis est pars una, due, tres, quattuor, omnes*. Sciendum est autem quod exordium, narratio et petitio possunt naturalem ordinem permutare sed non salutatio nec conclusio, quia illa prior semper et hec ultima esse debet. Nam petitio potest preponi exordio, ut si dicam: Amicitiam tuam rogo quatinus equum tuum michi commodes usque Romam, cum omnia que habeo sint exposita semper ad tuum beneplacitum et mandatum. Similiter narratio potest anticipare exordium, ut si dicam: Sciatis me sine uestro auxilio non posse in Studio commorari, quia michi estis specialis dominus et pissimus benefactor, cuius gratie quicquid sum uel esse possum teneor deputare Similiter petitio narrationem anticipat ut, si dicam: Rogo dominationem uestram quatinus michi pecuniam transmittatis, quia Bononie sunt omnia solito cariora et illam totam quam mecum detuli pecuniam iam expendi. Cursum uero compositionis docent Gallici obseruandum per dactilos et spondeos nec secundum correptionem uel productionem considerant istos pedes sed secundum numerum sillabarum et habitudinem dictionum. Omnis enim monosillaba dictio siue sit breuis siue longa dimidium spondeum constituit, ut pax et quis. Item omnis bissillaba dictio est spondeus, ut pater et mater. Item omnis trissillaba dictio facit dactilum si penultima grauis fuerit uel correpta, quantacumque fuerit prima, ut dominus. Quod si fuerit plurium sillabarum correpta penultima tres posteriores constituunt dactilum sed precedentes secuntur regulam spondeorum, ut munificentia. Omnis uero trissillaba dictio cuius penultima sit acuta spondeus et dimidius hic uocatur, ut magestas et amare. Item omnis dictio caret dactilo si eius penultima sit acuta, ut edocuere nec stricte hic accentus accipitur sed est accentus hic quedam modulatio uocis per eleuationem uel depressionem super penultimam sillabam facta, iudicio aurium comprobante. Predictis pedibus sic utuntur: plures spondei continuari possunt, dactili uero minime, nisi in salutatione que his legibus est exempta. Nullus autem uersus debet a dactilo inchoari. Unde non sic incipies: Litteras uestre dominationi transmitto. Ad minus ergo est ab uno spondeo et dimidio clausula inchoanda, ut: Implere cupio que iubetis. Si queratur a quot spondei liceat incoare, dicimus hoc indeterminatum esse. Quibusdam tamen uidetur non ultra quattuor esse continuandos, ut: Dominationem uestram deprecor. Singule distinctiones unius et eiusdem clausule sunt in dactilum terminande, preter illam que ambitum orationis finit, quia terminari debet in duos spondeos distinctio finitiua, hoc modo: Non est electus canonice qui mediante pecunia episcopalem apicem est adeptus. Nec est ignorandum quod si prima distinctio in dactilum finiatur, sequens a dactilo non incipiat, nisi quatinus uel adeo tunc occurrat, hoc modo: Uestram deprecor amicitiam quatinus latorem presentium honoretis. Adeo enim a me diligitur quod quicquid honoris sibi feceritis, michi exhibitum reputabo. Cum uero clausula duos desinit in spondeos ante poni dactilum est necesse, hoc. modo: Quem premit auaritia non potest fame consequi claritatem. Possunt uero duo spondei quadriformiter ex quattuor sillabis prouenire, scilicet ut monosillaba dictio trissillabam antecedat, hoc modo: Uestre dominationi supplico quatinus me iuuetis, uel oportet eas esse duas bissillabas dictiones, ut: Rogo uos quatinus uestrum subsidium michi detis uel due monosillabe dissillabam antecedant, ut: Dominus Deus respondeat pro me uobis uel ille quattuor ad constitutionem unius ueniant dictionis, ut: Michi uestrum consilium impendatis. Possunt et due monosillabe in unam bissillabam commutari, hoc modo: Rogo uos quatinus in hoc anno Bononie sitis mecum. De postrema clausula, id est epistolam terminante, sentiunt idem Galici quod in duos spondeos, ut alie precedentes, optime terminatur. Potest tamen in tres spondeos uel in tres et dimidium uel in quattuor terminari. Si ergo in tres spondeos desierit, illi possunt multimode uariari, scilicet ut trissillaba trissillabam antecedat, semper dactilo preeunte, hoc modo: Rogo te quatinus studere procures; uel oportet quod omnes ad constitutionem unius ueniant dictionis, hoc modo: Rogo te quatinus paternam memineris admonitionem; uel due dictiones una quarum sit monosillaba et altera bissillaba trissillabam antecedant, hoc modo: Rogo te ut semper in melius de bono conscendas. Si autem in tres spondeos et dimidium terminabitur, multiplex ibi uariatio poterit inueniri: uel quod trissillaba quadrisillabam antecedat, ut: Sapientum studeas precepta imitari uel quod dictio quadrisillaba duas preueniat dictiones, quarum prior sit monosillaba, reliqua constet sillabis ex duabus, hoc modo: Ita uiuas quod gaudere cum angelis merearis in celis. Si uero quattuor spondei postremam clausulam terminauerint, oportet quod unam constituant dictionem, hoc modo: Qui ecclesiam presumit offendere innodetur uinculo excumunicationis, uel quod dictio monosillaba septisillabam antecedat, hoc modo: Qui contempnit satisfacere, segregetur fidelium a communicatione. Prouerbia epistolarum multum sunt, ut iam diximus, apud Gallicos in honore. Quod, quamuis rationi contrarium uideatur, potest tamen rationabiliter tollerari, quia non appellant prouerbia sententias misticas et obscuras, ut sunt parabole Salomonis, sed quasdam sententias generales et lucidas et probatas, que bene possunt exordia nominari, quia thema totius epistole inde trait efficaciam et uigorem. Unde secundum predictum stilum et doctrinam prouerbiorum hanc epistolam exemplariter subiungamus. G. humilis ecclesie Fauentine prepositus et eiusdem capitulum I. discreto uiro scolari Bononie cum sincera dilectione salutem. Qui diu laboribus insudauit scolasticis digne meretur premium suscipere de labore. Quare honestatis tue laudabilem cognoscentes prudentiam te in nostrum fratrem et canonicum recipere affectamus, ideoque tuam rogamus in Domino prudentiam quatinus beneficium quod tibi gratis offerimus recipere non contempnas. Adeo enim tuam fraternitatem diligimus quod nonnullis eandem gratiam affectantibus te cuntis duximus preferendum. Debet sane considerare uir prouidus ne alius benedictionem habeat que offertur. His ita premissis, que in epistolari dictamine secundum elegantiam stili Gallici attenduntur, generalia circa materiam consideranda restat ut amodo uideamus, que adeo sunt necessaria quod quicumque hec ignorat non est dignus nomine dictatoris. Prius ergo debet ille qui dictare proposuit totam materiam in sue mentis armario premetiri, iuxta illud: *Materiam primo mens prouuida peruolet omnem Discutiat bene quid precedat quidue sequatur et sic, iuxta possibilitatem ingenii sumpta materia, debita ordinatio et plena facundia subsequatur. Ordo dicitur esse duplex, scilicet naturalis et artificialis. Naturalis a rerum gestarum serie non declinat; artificialis est pulcrior, quia multotiens expedit et delectat dum prima mediis et media ultimis preposterat et commutat. Nec poete soli ordine artificiali utuntur, immo etiam oratores. Nam in compositione que reddit constructionem uerborum equabiliter perpolitam ordo artificialis est maxime oportunus. Similiter in tribus partibus epistole artificialis ordo sepe seruatur, ut iam diximus. In causis etiam multum ualet, quia ualidiora semper sunt in principio et fine ponenda et minus ualida debent in medio collocari. Similiter, cum aduersario respondemus, ultimam rationem ipsius, in qua forsitan plus confidit, statim debemus a principio, si possumus, confutare. Et quando rem ueterem et usitatam narramus, pulcrum est ordinem uariare, ut tota iuuenescere uideatur. In sermonibus quoque multum expedit ordo artificialis, quia illud ad finem principaliter est seruandum quod plus placeat et magis moueat animos auditorum. Principium artificiale sumitur octo modis, scilicet a fine, a medio, a prouerbio tripliciter sumpto, ab exemplo tripliciter sumpto. Sumitur ergo a fine quando principium ystorie uel alterius rei anticipat suus finis, hoc modo: Abraam saluo filio a sacrificio est reuersus, qui tamen ea fide Dominum precipientem audierat ut filium immolaret. Possumus et a medio artificialiter inchoare, hoc modo: Dum Abraam cum filio montem ascenderet, ipsum rediturum seruus cum asina expectabat. Preceperat enim sibi Deus filium quem diligebat tenerrime immolare, ad ostendendum quod Deus est super omnia diligendus. Prouerbium summitur iuxta principium, ut si dicam: Fides est meritoria que seruire properat affectanter. Ex hoc patriarcha iustificatur, qui precipienti Domino ut immolaret filium credere non tardauit. Quandoque summitur prouerbium iuxta medium, ut si dicam: Seruilis abiectio scire secreta domini non meretur. Propter hoc seruus Habrae uelud indignus ad sacrificium non asscendit, sed tamquam brutus cum bruto remanens animali quid ageretur a Domino ignorabat. Quandoque summitur prouerbiale principium iuxta finem, hoc modo: Dignum est fidem suo premio non carere. Propterea fidelissimus patriarcha filium quem super aram obtulerat meruit incolumem obtinere. Exemplum summitur iuxta principium, ut si dicam: Bona arbor generat bonum fructum. Sic utique fidelis senex fidelem filium generauit, quem sibi uoluit Dominus, quasi fructum acceptabilem, super altaris mensam offerri. Quandoque summitur principium exemplare iuxta medium, ut si dicam: Lolium debet a tritico separari ne panis inde proueniens amarescat. Reuera seruus Habrae quasi lolium eo quod infidelis erat debuit a tritico sacrificii remoueri. Exemplare principium quandoque summitur iuxta finem, hoc modo: Quam uis sol uideatur tendere ad occasum, non tamen extinguitur sed ad lucem reuertitur clariorem. Ita filius patriarche, uelud ad mortis occasum ductus, non fuit extintus sed luce clariori, quasi sol oriens, est reductus. Circa executionem materie diligentius est notandum quod si obscura fuerit et longa est leui breuitate materia moderanda, ut sit in sensu breuitas et leuitas in sermone; quod si breuis fuerit et obscura debes eam cum leuitate congrua elongare; quod si leuis et longa fuerit leuitatem falleret uerborum uenustas et diffusionem coerceat remedium breuitatis; quod si breuis et leuis materia fuerit decens ampliatio redimat breuitatem et dignus hornatus subueniat leuitati. Et sic debet egregius dictator apud se ipsum considerare que materia sit longa, que breuis, que obscura, que leuis ut unamquamque sciat lege debita explicare. Sed octo sunt modi materiam ampliandi, qui ad cosdam colores dignoscuntur rethoricos pertinere de quibus breuiter uideamus. Interpretatio enim eandem rem uerbis iterat uariatis, hoc modo: Christus de uirgine fuit natus, Filius Dei carnem recepit de utero uirginali. Hoc idem facit expolitio, color sententiarum, que circa idem permanens aliud atque aliud uidetur dicere commutando. Aliud genus ampliandi facundiam est perifrasis que circuitio nominatur. Hec unam rem simplicem elocutionis serie circumscribit et nomina rerum incorporearum accipit pro personis, ut: Maiestas imperatoris hoc iubet, id est ipse imperator. Hec partes orationis commutat, ut si nominatiuum uel alium casum in genitiuum retorqueas. Ecce enim dixisti: Cognoscat tua probitas, commuta igitur dicens: Cognoscat tue ratio probitatis. Ita commutabis pronomen, ut si uelis dicere: Iste retulit nobis, dicas aliter: Nobis istius est sermone relatum. Similiter uerbum poteris commutare, ut si uelis dicere: Misi tibi, dicas ita: Tibi noueris me misisse. Participium similiter commutabis, ut: Bononiam sum uenturus, dicas igitur: Bononiam habeo propositum ueniendi uel: Me uenire Bononiam in proximo tua dilectio non ignoret. Commutatur etiam in casualem dictio carens casu. Ecce, si uelis dicere: Hic bene iudicat, ita poteris commutare: Hic est bonus iudex uel: Hic iudicat bono modo uel: Hic seruat in iudicio bonitatem. Tertium genus ampliandi materiam est comparatio que in rethoricis superlatio nominatur: et hec ampliando materiam sepe loquitur yperbolice. Huiusmodi autem comparationibus sepe utuntur autores materiam ampliare uolentes. Et fit quandoque iperbole cum signo comparationis expresso, scilicet per magis, minus et eque, quandoque fit separatim, id est sine aliquo signo comparationis, ut: Totus Aristotiles est in pectore tuo. Quartum genus ampliandi materiam est apostrofa que dicitur exclamatio. Hec enim per quandam sermonis directionem efficit doloris aut indignationis alicuius significationem, ut: Tu Iuda impiissime ausus fuisti magistrum et Dominum prodere osculando. Potest etiam et apostrofa interuenire causa monendi et sepe alterius causa rei. Quintum genus extendendi materiam est prosopopeia, id est informatio noue persone, que inter colores dicitur conformatio, iuxta illud:Nux ego iuncta uie cum sim sine crimine uite A populo saxis pretereunte petor. Similiter crux poterit introduci: Ego crux rapta conqueror de fidelium tarditate, quia non curant me de impiorum manibus liberare. Sextum genus materiam prorogandi est digressio que spectat ad colorem qui similitudo uocatur. Hec enim fit causa probandi aliquid de presenti negotio uel persona, que, si fuerit impertinens, erit nimium uitiosa. Si autem ad rem pertineat plurimum commendatur. Et hec digressio multum sermocinantibus expedit, ut si de Iuda loqueris proditore, satis commode ad Absalonem siue Achitophel potes digressionem facere, dum modo ad principale propositum reuertaris. Septimum genus ampliandi materiam est descriptio que inter colores sententiarum locatur. Secundum hanc loca, tempora et qualitates negotiorum et personarum sepissime describuntur causa probandi aliquid quod uideatur ad materiam pertinere. Iuxta quod dicitur: Uir erat in terra Hus nomine Iob, simplex et rectus ac iustus et timens Deum. Octauum genus ampliandi materiam est duplex rei consideratio: una que asserit formam rei, altera que oppositam formam tollit. Unde Lucanus: Festa coronato non pendent limine serta uel sic: Quam uis ista mulier sit formosa non tamen est lasciua, quam uis nobilis non superba, quam uis diues non tamen ad illicita preceps. Et debet iste modus loquendi similiter ad descriptionem reduci, quamuis alio modo quam superior fiat. Nunc qualiter possit breuiari materia uideamus. Est ergo sciendum quod si breuiter loqui uolumus illa octo sunt uitanda que materiam supra diximus ampliare. Similiter octo sunt illa que adhuc etiam breuitatem inducunt. Primum est emphasis, id est nimia ueritatis expressio, ut: Dauus est ipsum scelus. Secundum est articulus, id est quedam interuallis distincta cesio dictionum, ut: Fides, spes, caritas donat uitam. Tertium est ablatiuus qui poni dicitur absolute, ut: Troiano bellante uicti sunt Parthi. Quartum est unius in altero quedam callida intelligentia et decora. Unde Oratius: It et redit et narrat Uulteium nomine Mennam. Ita poteris et tu loqui: Litteras quas optabam a domino apostolico inpetraui. Per hoc enim intelligitur quod satis plene apud eum gratiam inuenisti et sic non oportet quod debeas hoc cantare. Quintum est a clausulis subtracta coniunctio ubi color interuenit qui dicitur dissolutum, sicut patet in oratione dominica et in simbolo nostre fidei, ubi causa breuitatis pauce coniunctiones ponuntur. Et tu similiter dicas: Sciatis quod Bononie gramaticam tribus annis audiui, biennio in logica laboraui, tandem in iure canonico sum titulum magisterii consecutus. Sextum est multarum clausularum sub uno uerbo adiunctio. Et hoc precipue facit ceuma, ut: Magna uiris gloria est iustitia, fortitudo, temperantia et prudentia. Septimum est eiusdem uerbi repetitionis fuga que non est tolleranda nisi causa exornationis fiat. Octauum est eorum que plus ad rem faciunt in mente prius ordinata collectio, ut, rebus breuiter comprehensis, non plura quam sit necesse uerba ponantur, ut in dominica oratione uideamus, uel sic: Dauit missus ad fratres, interfecto Golia, populum liberauit. Seu uelis materiam ampliare siue ad breuitatem reducere debes uerba propria, si poteris, inuenire, ita quod sermone decenti res quelibet decoretur sed, deficientibus idoneis uerbis, quandoque inpropriis est utendum que multum uenustatis habent si calide transummantur. Ecce, si de homine loqueris, debes ad rem similem te transfere, ut homini attribuas quod aliis rebus conuenit ex natura. Uides enim quod aurum est fuluum, lac niueum, rosa rubicunda, mel dulce, flamme rutile sed nix alba. Potes ergo transumere ita dicens: Hic habet dentes niueos, labia flammea, gustum mellitum, uultum roseum, frontem lacteam, crines aureos. Quod si de non homine loqueris ad hominem te retorque, ut quod sibi conuenit ex natura possis digne rebus aliis commodare. Uides enim quod homo nascitur, pingit, hornat, blanditur, cessat, dormit, quiescit, iacet et surgit. Hec ergo uernali tempori et maris tranquilitati potes attribuere in hunc modum: Florum primordia iam nascuntur, uer floribus terram pingit, tempus placidum nunc blanditur, procelle dormiunt, freta cessant, ualles depresse iacent, montes erecti surgunt. Similiter ea que sunt hominis ita potes hiemi commodare: Multos hiemis predura tirannis opprimit uiolenter, cuius imperio nimbi contristant aerem, caligo diem excecat, aura parit procellas, nix claudit iter, medullas bruma transfigit, undas glacies incarcerat, humum grando flagellat. Similem transuntionem sumis ab homine si uis loqui de tempore nauigandi: Aquas aquilo non obiurgat, aerem auster non inebriat, solis radius quasi scopa lutosi aeris celum emundat, tempus sereno uultu pelago adulatur. Potes ab homine similem transsuntionem sumere si uilem materia, sicut est fabrilis actus, cupias exornare, hoc modo: Flamme uigilant ad folles, in igne massa ferrea sepellitur, eandem coctam forceps incudi ministrat, malleus dat crebra uerbera, ut magister, et sic massam format in opus duris ictibus percorreptam. Plura exempla transsuntionis ab homine sunta posuimus quia transsuntio quam a nobis recipimus et familiarior et suauior esse uidetur quam que a rebus summitur alienis. Et est modus iste loquendi grauis et leuis: nam grauitas est in inuentione uerbi sed leuitas est in sensu. Quare diligentius est cauendum ne transsuntio sit turbida uel opaca. Si uolumus urbane loqui debemus etiam transsumere adiectiuum, ut nubem si qua fuerit a substantiuo remoueat aut ut lumen sibi plenius largiatur. Nam si dixero: Iura mollescunt uel: Iura rigent non dum hec transsuntio bene lucet sed adiectiuo posito elucescet, ut: Iura dispensatoria mollescunt, iura districta rigent (nam dispensatio pietatis sed districtio est rigoris). Quandoque adiectiuum transsummitur non causa remouendi obscuritatem sed ut maius lumen exibeat substantiuo. Nam si diceres: Tellus plus equo potauit aquas uel: Imber aquas temere dispensauit plenius ita dices: Ebria tellus plus equo potauit aquas uel: Prodigus inber aquas temere dispensauit. Tale siquidem adiectiuum ratione sequentis attributionis substantiuo suo ad modum edere colligatur. Quandoque tamen transsuntio uidetur inter nomen et uerbum repugnantiam generare, ubi tamen dignissima est iuntura, ut: Ad Dominum clamant deuota silentia uel: Gaudium terrenum intrinsecus amarescit. Eadem contrarietas quandoque inter substantiuum et adiectiuum esse uidetur, ut: Amara gaudia, clamosa silentia sunt ista. Similiter est si dicam: Strenua inertia te exercet, inops copia te ditauit. Ex predictis habemus unum genus transsuntionis, scilicet quando dictio semel sumpta proprie summitur et in proprie, ut si dicam: Fides in corde, ferrum in corpore armat sancte crucis inclitos bellatores. Ita dixit Ouidius: Demophon uentis et uerba et uela dedisti. Accipit enim uentos proprie et improprie simul. Habuimus quod uerbum et adiectiuum et substantiuum transsumuntur sed quodlibet multis modis. Nam uerbum quandoque transsummitur ratione precedentis casus, ut: Nubes pausant, aer mansuescit, aura silet, aues inter se locuntur, mare dormit, riui ludunt, rami pubescunt, agelli pinguntur, humus lasciuit. Quandoque ratione sequentis casus, ut: Predicator seminat ore, unde cibat oculos, aures inebriat et satiat ipsos animos auditorum. Quandoque ratione tam precedentis quam sequentis casus, ut: Os nostri doctoris propinat dulcia uerba, uigiles aures bibunt uerba ex ore ipsius loquentis. Adiectiuum quoque transummitur tribus modis. Quandoque ratione fixi cui adiungitur, ut si dicatur: Sermo crudus, excoctus, sucosus, arridus, hirtus, comptus, rudis, excultus, inops, opimus. Quandoque ratione sequentis obliqui, ut: Ecce rex uenit, inermis consilis, cintus odiis, nudus amicis. Quandoque ratione utriusque, ut si de aliquo diserto dicamus: Hic est floridus eloquio; de ueterano: Hic est marcidus euo; de paupere: Hic est tenuis re. Fixum transsummitur multis modis, ut: Ira maris (ecce nominatio); Tu es alter Ulixes (ecce pronominatio); Bononia prudens (ecce denominatio). Unde sciendum est quod, cum uerborum exornationes sint , decem illarum pertinent ad grauitatem sermonis, quia omnes in transuntione posite sunt et ab usitata uerborum potestate recedunt: graue uidetur, enim transsummere competenter. (.) xxxu que super sunt planitiem sermonis accomodant et illum quadam superficiali dignitate uenustant. Sed uide, si grauitatem sequeris, ne obscuritatem incurras et si breuitatem diligis, caue ne afferas uilitatem. *Sic graue iunge leui ne res hec detrahat illiSed sibi conueniant et sede fruantur eadem*. Colores igitur qui sermonem leuem efficiunt et uenustum sunt xxxu, scilicet repetitio, conuersio, complexio, traductio, contentio, exclamatio, interrogatio, ratiocinatio, sententia, contrarium, membrum, articulus, continuatio, compar, similiter cadens, similiter desinens, annominatio, subiectio, gradatio, diffinitio, transitio, correctio, occupatio, disiunctum, coniunctio, adiuntio, conduplicatio, interpretatio, commutatio, permissio, dubitatio, expeditio, dissolutum, precisio, conclusio. Quarum exornationum quedam ampliant orationem, quedam ad breuitatem ducunt. Quod similiter quedam exhornationes sententiarum faciunt, ut a nobis superius est ostensum, quia sicut quedam extendunt orationem, ita quedam ornamenta sententiam et uelud quedam coartant sermonem, ita quedam habent potestatem sententiam coartandi. Sed de illis xxxu uerborum exornationibus et de sententiarum coloribus ad presens non duximus repetendum, quia sufficienter a nobis est de illis superius expeditum sed decem colores transuntionum hic uolumus iterare causa expediendi plenius grauitatem ipsorum et quia de transuntiuis precipue intendimus hic docere. Decem exornationum que ad transsuntionem pertinent quattuor sunt que inter eas plus grauitatis habent; sex autem uiam faciliorem tenent nec tantum in se continent grauitatis. Grauiores equidem sunt iste quattuor: nominatio, pronominatio, permutatio, translatio. Minus grauitatis habent iste sex: denominatio, circuitio, transgressio, superlatio, intellectio et abusio. De his ergo per ordinem uideamus. Nominatio est noui uocabuli uel noue iuncture uerborum confectio. Quod quandoque fit causa imitationis, ut: Iste sibilat, ille rudit; hic murmurat, ille uagit; hic blacterat, ille mugit. Quandoque fit causa significationis, id est causa maioris uehementie, ut: Isto faciente impetum, fragor ciuitatis auditus est (sic enim magnus clamor populi designatur, quod a fragore arborum tractum est). Similiter potest dici: Me terret tuba fulminis, aure impetus me inuasit, uentorum iurgia tollunt sonnum, maris strepitus ledit naues, ira procelle timidos facit. Hec uero transsuntio proprie fit in nomine substantiuo et comuni, hoc est appellatiuo. Et potest dici quod in ipsa inuentione fit nominatio sed, cum ab usu fuerit approbata, huiusmodi locutio in transslatione uertetur. Pronominatio similiter fit in nomine substantiuo sed proprio, causa laudandi uel uituperandi quantum ad animam, ut: Hic est Petrus, ille Iudas uel quantum ad corpus, ut: Hic est Paris, ille Thersites uel quantum ad res, ut: Hic est Titus et ille Tantalus, id est hic largus et ille auarus. Quandoque fit ut nomen gratius pro minus grato ponamus, hoc modo: Recordare, Domine, patrum nostrorum Abraam, Ysaac et Iacob. Quandoque minus gratum ponimus, ut auditores amplius commoueamus. Unde Lucanus: Ad Cinnas Mariosque uenis. Hii enim fuerunt maximi rei publice inimici. Permutatio fit in nomine tam proprio quam comuni. Hec aliud uerbis, aliud sententia, sicut allegoria, demostrat et fit per similitudinem, argumentum atque contrarium. Fit per similitudinem cum plures translationes accedunt, ducte simili ratione, hoc modo: Si canes funguntur officio luporum cuinam presidio pecuaria credemus? Ecce, canes significant prelatos, lupi mercenarios seu tirannos, pecuaria populares et ita plura similia hic concurrunt. Fit per argumentum a persona uel loco uel ab alia re sumptum, quod frequenter in sacra scriptura contingit et tunc quandam similitudinem oportet interuenire, ut si per Dauid Christum intelligas, per uas lactis plenitudinem sue gratie, per fundum beatam Uirginem, per Goliam principem tenebrarum, per gladium potestatem sibi ablatam. Fit per contrarium, ut si per Rachel morientem in partu uirginem intelligas absque dolore aliquo parientem. Similiter fit per contrarium quando interuenit hironia, hoc est derisio, que per quandam uocis eleuationem exprimitur, ut: Hic est episcopus quasi dicat non est, quia nullam curam de grege habet. Quandoque fit per contrarium absque ulla derisione, ut si de auaro dicas: Hic est nimis prodigus et de adultero: Hic est castus. In talibus enim est transsuntio facta per antifrasim. Traslatio est ex quadam conuenienti similitudine uerbi iam dudum inuenti in aliam rem traductio. Hec fit tam in nomine quam in uerbo et participio et aduerbio et in hoc differt a precedentibus. In permutatione tamen significatio uocabuli non mutatur sed per rem ipsius alia res intelligitur, ut: Lupus est in fabula, id est aliquis adest qui cursum impedit nostre uocis. In translatione uero dictio quasi sponte ad aliud significandum conuertitur, ut: Pratum ridet, id est floret. Et fit traslatio quandoque tantum in una parte, ut: Insanire libet, hoc est uersificari, quandoque in pluribus, ut: Pastores predantur oues. Hic duo nomina transferuntur: pastores ad prelatos et oues ad subditos; quandoque transummitur totalis oratio, ita quod nulla pars ipsius, ut: Littus aras, id est opus inutile agis. Traslatio fit sex causis. Nam fit causa maioris euidentie, ut: Hic serpens callidus Eue mortis pocula propinauit. Item fit causa breuitatis, ut: Prima die absorbuit infernus angelum tumefactum. Fit causa obscenitatis uitande, ut: Nullus beate Marie uirginitatis ianuam reserauit. Similiter fit causa maioris significantie, ut: Apostoli ubique gentium tonuerunt. Fit causa diminutionis, ut: Iste superbit quia guttam scientie iam gustauit. Item fit causa locupletandi orationem maiori hornatu, uelud si diceres: In rexurrectione caro Christi refloruit que in passione prius exaruerat tamquam testa. Translatio quoque habet differentias quattuor specierum. Fit enim ab animato ad animatum, ut: Equus iste uolat. Nam auis et equus animata sunt. Fit ab animato ad inanimatum ut: Uela gemunt. Fit ab in animato ad animatum, ut: Iste radiat splendore sapientie. Fit ab in animato ad inanimatum, ut: Terra fluit lac et mel. Sunt insuper inter has species quedam translationes que utrique parti conueniunt et ob hoc reciproce nominatur, quia, sicut pratum ridet, ita homo uiret et sicut terra fluit ita fluctus teritur. Et quedam sunt tantum unius partis, quia non sicut equus uolat sic auis dicitur equitare. Notandum quod fit uocis et rei translatio, ut: Linea est longa. Sic enim res et nomen transfertur a corpore ad ipsam lineam que sine dubio est incorporea, quia longitudo ad lineam et hoc nomen longa pariter transferuntur. Fit translatio uocis et non rei, ut: Iste monacus est albus quia, licet albus dicatur de monacho non tamen albedo inest monacho sed tantum habitui. Fit translatio rei sed non uocis, ut: Leta seges, id est fertilis. Sic enim attribuitur letitia segeti sub hoc adiectiuo leta, non tamen sub alio nomine eiusdem significationis, ut dicatur: Seges ylaris uel iocunda. , Dl. Fit quoque translatio in eodem, simili et diuerso. Quod sic intelligitur: in eodem enim dicitur fieri quando idem uerbum eandem translatiuam significationem retinet, locis positum in diuersis, ut si hoc uerbum adulterat ita ponas: Asper animus adulterat corpoream uenustatem. Prebende nomen adulterat qui non prebet eam liberaliter sed uenundat. Hic adulterat claues, ille male transferendo adulterat dictiones uel sic de hoc uerbo castigo. Uirgo habet labellula castigata. Magister castigate loquitur et subcinte. Cantilenam castiga ne satietatem inducat. Simplicitate faciei mentis durities castigatur. Uerborum prolixitatem castigo. Enormitatem carminis debet poeta diligens castigare uel sic de hoc uerbo furatur. Iste sub tue protectionis clipeo se furatur. Galathea michi sua pulcritudine me furatur. Qui honestis rebus inuigilat illecebrarum uoluptatibus se furatur. Nemo est tam cautus cui carnalis stimulus aliquid non furetur. Fit in simili cum uerba consimilis significationis ad eandem possunt translationem uenire, ut: Prata floribus rident, prata luxuriant floribus, prata lasciuiunt floribus, prata florea iuuenescunt, prata florum purpura uenustantur, prata uario gramine ylarescunt, prata florum coloribus depinguntur uel sic: . Flores floribus hic arrident, hic rose cum liliis maritantur, uiole colore ferrugineo depinguntur, hic locus ueris opibus preditatur, humus hic delectabiles parit flores, tota humus herbis gratuitis hic uirescit, uernalis clementia hic blanditur, tellus fecundis graminibus hic uestitur, in hec loca natura sue rorem gratie instillauit, ad florum gratiam çephirus hic aspirat, uernis floribus aura lasciuior hic applaudit, nescit hic yems floribus nouercari, forma loci florigera inuitat ad requiem transeuntes. In diuerso dicitur esse translatio cum res opposite quadam se contentione respiciunt, ut: Iste candorem denigrat mee fame sed ego sue fame nigredinem candidaui; Uultus huius colore roseo uenustatur, faciem illius extrema inficit turpitudo; Hunc cecitas cupiditatis obfuscat, illum splendor liberalitatis illustrat; Hyemps floribus tellurem depauperat sed eandem uernanti gramine uer fecundat. Licet autem obscura transsumptio sit uitanda, quandoque tamen causa loquendi liberius uel causa celandi quod dicitur locum habet, ut si de sodomita dicas: Iste prefert Ganimedem Iunoni id est magis pusione quam coniuge delectatur.Nunc de sex qui restant coloribus est agendum. Denominatio transuntionem facit quoniam a rebus propinquis et finitimis orationem trahit, qua res possit intelligi non suo uocabulo appellata. Hec nomen inuenti ponit pro nomine inuentoris, ut: Uinum colitur a Tebanis, id est Bachus inuentor uini. Quandoque nomen inuentoris significat rem inuentam, ut: Ceres est cara Bononie, id est panis. Quandoque instrumentum sumitur pro utente, ut: Penna scribit, Gladius hostem cedit. Quandoque nomen facientis denominat rem que fit, ut: Mars imminet Lombardie, id est bellum quod fit a Marte. Similiter nomen rei que fit denominat facientem, ut: Auaritia est cupida et gratia liberalis, quoniam auaritia facit cupidum sed gratia liberalem. Quandoque continens ponitur pro contento, ut: Gallia pugnat, id est Gallici. Sed hoc fit tripliciter, quia potes epitetum, id est proprium accidens rei, per substantiuum significare, ut: Bononia est iuris indagatrix uel per adiectiuum, ut: Bononia est nobilis, felix, prudens uel per ydoneum uerbum, ut: Bononia docet iura. Quandoque contentum pro continente accipitur, ut si materia pro materiato ponatur, hoc modo: Bachus in argento, digitus lasciuit in auro. Si ergo uis esse in mitator nobilium poetarum in huiusmodi epithetis et decorem singulis rebus dare, nunc audi Claudianum dicentem:. Glomerantur in unum Innumere pestes Herebi quascumque sinistro Nox genuit fetus, nutrix discordia belli Imperiosa fames leto uicina senectus Impatiensque sui morbus liuorque secundis Anxius et scisso merens uelamine Luctus Et Timor et ceco preceps audacia uultu Et Luxus populator opum cui semper adherens Infelix humili gressu comitatur Egestas. Audi adhuc eundem: Hic elementorum series sedesque paternas Insignibat acu ueterem qua lege tumultum Discreuit natura parens et semina iustis Discessere locis, quicquid leue fertur in altum In medio grauiora cadunt, incanduit aer Egit flamma polum, fluxit mare, terra pependit Nec color unus erat, stellas accendit in auro Ostro fundit aquas, attollit litora gemmis. Adhuc eundem non pigeat te audire: Hic edere serpunt, hic pampinus induit ulmos. Alnus amica uadis, astis accommoda cornus, Crispa comas buxus, pinus succinta cacumen Apta fretis abies, uenturi prescia laurus Mirtus odora, gigas citrus, pigmea mirica Frigore ramorum solarem summouet estum. Audi etiam eximium poetarum: Continuo pectoris generosi pullus in aruis Altius ingreditur et mollia crura reponit Primus et ire uiam et fluuios temptare minaces Audet et ignoto sese committere ponti Nec uanos horret strepitus. Illi ardua ceruix  Argutumque caput, leuis aluus, obesaque terga Luxuriatque thoris animosum pectus. Adhuc eundem mirare: Ecce supercilio cliuosi tramitis undam Elicit illa cadens raucum per leuia murmur Saxa ciet scatebrisque arentia temperat arua. Circuitio transsuntionem facit, quia causam ponit pro causato et rem simplicem quadam circumlocutione designat, ut: Langor eget medicina id est languens eget medico, et: Prudentia Bononiensium uincit hostes, id est Bononienses prudentes. Transgressio quoque transummit quia causa uenustatis remouet dictiones ab ordine naturali et in aliam potestatem trahit. Unde, ratione talis ordinis, est hec locutio transsuntiua: Socratem uidet Plato. Superlatio ad transuntionem reducitur, quia hec superat ueritatem augendi uel minuendi causa. Fit autem quandoque sine comparatione, ut: Tangunt sidera fluctus; quandoque fit per eque ut: Unda cruoris fluit exemplo equoris; quandoque per magis, ut: Pectus est frigidius glacie; quandoque per minus, ut: Sol est obscurior armis regis, id est minus splendidus. Sed caue ne supergressionem mens uel auris aborreat. Nam *placet excessus quem laudat et auris et usus*. Intellectio pulcerrimam transuntionem facit. Ponit enim partem pro toto, ut si uelis dicere quod studueris tribus annis, pulcrius ita dices: Tertia estas in studio me inuenit. Sic enim ait Oratius: Me quater undenos sciat impleuisse decenbres, id est annos. Eadem est transuntio quando singulare accipitur pro plurali, ut: Iste habet capillum nigrum, id est capillos nigros. Quandoque id quod est partis attribuitur toti, ut si eadem dies, respectu diuersarum partium, sicca et aquosa dicatur uel idem fluuius angustus et amplus, sapidus et amarus. Similiter fit quando plurale pro singulari accipitur, ut si de aliquo suum anulum ostendentem dicamus: Iste uult ostendere gemmas suas. Abusio ad transuntionem pertinet, quia pro uerbo certo et proprio ponitur aliud ei simile et propinquum. Nam proprie dicimus: Uires parue, statura breuis, consilium magnum, oratio longa. Possumus ergo dicere abusiue: Huius uires sunt breues, statura parua, consilium longum, oratio magna; sed caue ne illa reputes propinqua et finitima que potius sunt contraria, quia, si ad illa declinaueris, erit abusio uitiosa, ut si prodigum dicas largum, temerarium fortem, audacem fidentem, superstitiosum religiosum, loquacem facundum, crudelem iustum, astutum cautum, auarum parcum, fatuum simplicem, fictum humilem, strabonem petum, nanum pullum, pinguem tardum et his similia. Si enim, relicto medio, te transferras ad extrema ita quod unum sumas pro reliquo, non est talis transuntio tolleranda.Et hec de trans sumptiuis dicta sufficiant. De commutatione partium superius in quodam loco tetigimus sed non plene. Unde, uolentes Sidonium immitari, plenum artificium inueniendi uerba que pertinent ad facundiam et hornatum statuimus exhibere, ut non casu sed arte facundi effici ualeamus. In tribus ergo consistit huius doctrine consideratio, scilicet in dictione tempus significante, in dictione habente casum et in dictione indeclinabili. Sic enim omnes partes orationis comprehenduntur.Et prius de uerbi facundia uideamus. Uerbo igitur alicuius negotii de quo agitur in mente concepto, accipe aliquod substantiuum quod ab eo descendat uel ab alio eiusdem significationis uerbo siue ipsius expresse imaginem retinente, quo inuento, ipsum per casus singulos commutabis, adendo ilia que ad congruitatem orationis et perfectionem pertineant, ut non solum esse, sed bene esse illa quam desideras sententia uideatur et tunc, his et illis in animo diligentissime reuolutis, quod aptius decreueris illud pone. Et si uelis dicere: Doleo, accipe fixum dolor, scilicet inde natum, cuius constructionem per singulos casus ita poteris experiri: Michi manat ex hoc fonte dolor. Hinc surgit michi radix doloris. Materiam siue causam res ingerit hec dolori. Grauem michi seminat hoc dolorem. Intrinsecus me uulneras, seue dolor. Absorbetur meus spiritus a dolore. Potes etiam summere fixum ab aliis eiusdem significationis uerbis, ut sunt gemo, lacrimor, conqueror et suspiro et per casus similiter uariabis, hoc modo: . Suspiria michi ueniunt ex animo, grauis questus prodit ab ore, lacrime in faciem manant, gemitus me confundit. Pulcrius tamen dixeris si eadem hec transsumas hoc modo: Suspiria ex imo pectoris erumpunt, aer questibus aclamat, a fonte oculorum lacrime deriuantur, aculeo gemitus animus uulneratur. Sic patet quomodo proprie uel improprie talibus sit utendum.Nunc de dictione casuali agamus. Aut est adiectiuum quad in mente concipis aut fixum. Si fuerit adiectiuum, accipe fixum quod deriuatur ab eo uel ab alio similem significationem habente, sicut de uerbo diximus, et tunc illud similiter uariabis, ut si uelis dicere: Uultus est candens uel candidus, sume hoc fixum candor et ita dicas: Huius uultum candor illuminat. Radio candoris ora coruscant. Candori nubit facies huius. Instar solis maxilla candorem gerit. Humanis uisibus es speculum, candor, serenissime faciei. Mundus gene candore diescit et sic, constructionibus uariatis, elige cui dicas: Tu michi sola places. A consimili potes elicere substantiuum, ut nix a niueus, quod predicto mobili similatur et inde sic poteris perorare: Nix et gena forma non differunt. Tanta luce candor nitet in ora quod niuis emulus reputatur. Ora niui consonant in candore. Facies niuem candore proprio imitatur. Uultus cum niue certat non dubius de triumpho. Nix huius candori contendere non presummis. Ecce uides duo fixa diuersarum uocum sed consimilis significationis inuicem in predictis locutionibus mirabiliter uariari. Si nomen de cuius re agitur fixum fuerit aut honeste in suo casu permanet aut non. Si honeste, tunc non eget artificio commutandi, ut si diceres: Iste hoc scelus consilio perpetrauit. Tamen causa maioris copie ita illud fixum per suos casus poteris uariare: Consilium fuit stimulus huius sceleris faciendi. Consilii praua subgestio sceleri causam dedit. Consilio manus flagitiosa consensit. Consilium produxit in actum manus nimium scelerata. Consilium prauum, effectum celerem inuenisti. Consilio suggerente manus ad facinus properauit. Si fixum non uidebitur bene stare, tunc oportet illud callide permutari, ut si diceres ita simpliciter: Homines dicunt hoc factum, honestius ita dices: Hoc factum est uox populi. Fama publica testis est huius facti. Huic facto nulla lingua reclamat. Hoc factum lingue omnium protestantur. O factum uoce populi declaratum. In hoc facto sermones consonant singulorum. Et sic caute potes in singulis iuncturas uarias inuenire. Partem quoque indeclinabilem potes ad declinabilem retorquere, causa maioris faccundie uel hornatus, ut si uelis dicere: Hodie mecum cena, hoc aduerbium in nomen taliter commutabis: Mecum in cena te dies societ hodierna. Ut dies ista sit michi iocundior mecum cena. Item si diceres: Ueniet huc magister, aduerbium locale retorqueas sic in nomen: Magistrum uenientem suscipiet iste locus. Aduentu magistri honorabitur iste locus. Item si ponas aduerbium numerale, ut semel dixi, taliter illud uertas: Unica fuit emissio mei dicti. Si bis dixeras, ita dicas: Uice gemina istud dixi. Et in uerbum potes aduerbium retorquere, ut si uelis dicere: Hic sepe canit, uerbum inseras, ita dicens: Iste frequentat cantum, Huius cantus ualde crebrescit, Iste cantitat; uel in nomen potius id conuertas, ut: Frequens est huius cantus, Canendi frequentia hunc delectat. Aduerbium quoque negandi potes in uerbum uel nomen conuertere, ut si uelis dicere: Non lego, potes taliter commutare: Michi abest actus legendi, Actu legendi uaco, Actio legendi a me penitus est diuisa. Et ita potes de omnibus aduerbiorum significationibus experiri. Coniunctiones etiam poteris commutare, ut si uelis dicere: Si iste uenerit ille recedet, dicas honestius: Huius aduentus operabitur illius recessum. Idem in copulatiua contingit, ut: Uitium et uirtus repugnant. Dicas id pu]crius: Uirtus uitio contradicit. Homo et asinus currunt dicas decentius: Uterque istorum currit, Propter cursum hominis cursu asinus non priuatur, Quamuis currat homo nichilominus tamen currit asinus. Similiter potes uertere disiunctiuam, ut: Iste uel ille currit. Dic ergo: Alter istorum currit, Unum istorum ab altero cursus disiungit. Illatiuam quoque poteris commutare, ut: Sor. currit ergo mouetur. Aliter istud dicas: Ex cursu necessario sequitur motus, Cursum non potest relinquere motus. Et ita de singulis speciebus coniunctionum poteris operari. Prepositionibus idem conuenienter aptatur, ut si dicere uelis: Ad urbem uado, id decentius ita dicas: Urbs quam uidere desidero est itineris mei causa. Et si dixeris: Sum in domo, dicas magis egregie: Domum continet me presentem. Et ita de singulis prepositionibus, si acute uolueris contemplari, quia non uenit ex facili res ista nec absque labore. Necnon interiectionem poteris commutare, ut si diceres: Heu michi, dicas uerbo uel nomine istud idem: Doleo uehementer. Dolore consumor. Michi dolor est inenarrabilis. Et ita de aliis interiectionibus est dicendum. Pronomina uero tot mutationes non habent sed sufficit ut per casus mutentur, ratione illorum quibus adiunguntur, ut hac constructione posita: Ego lego, singulos casus pronominissic percurras: Mei legentis labor gloriam michi parit. Michi legenti ianua scientie aperitur. Me studium legendi promouet ad uirtutem. A me legente nobilis possessio cumulatur sed de uocatiuo exemplum non ponimus quia caret. Hec ad presens de tali commutatione sufficiant. De inuentione, dispositione, elocutione que uisa sunt nobis utiliora quantum ad artem dictandi iam diximus, quia de causis ciuilibus nil ad presens, ad quas utique totam rethoricam Tullius reducere conabatur. Sed non sufficit inuenire tema et bene disponere et exequi uel hornare nisi adhuc aliam inuentionem utilem habeamus. Sicut ergo artificium inueniendi ea que pertinent ad facundiam et hornatum recepimus a Sidonio, sic artificium inueniendi laudabiles determinationes hic uolumus recipere ab eodem, quia nec Tullius nec Quintilianus aliquid de his dixit. Determinationes igitur sunt quasi totius orationis potissimum condimentum, que obscura dilucidant, euagantia coartant, imperfecta perficiunt et sermonem pauperem locupletant. Fixum enim sine adiectiuo quasi nudum uidetur, unde societate indiget adiectiui, ut ueste sibi congrua induatur. Nam quandoque ad laudem pertinet, ut Uir bonus; quandoque ad uituperium, ut Uir malus; quandoque ad indifferens, ut magnus, quia dicimus magnus imperator laudantes et magnus latro uituperantes; quandoque pertinet ad proprium, ut: Pax tranquilla, Graue aratrum, Altum mare, quod si determinatio transsumptionem in se habuerit et pulcrior et grauior locutio uideatur per quamcumque partem determinatio illa fiat, ut: Superba uestis, Crinis aureus, Flos purpureus. Ita et uerbum summitur transsuntiue, ut: Studium floret, Lacrima pluit, Philomena cithariçat. Sed de transuntionibus superius dictum est. €. Determinationes autem sunt congerende, quia locupletior est oratio cuius determinationes complexis sermonibus contexuntur. Hoc enim accidit multis modis, quia possunt eidem uerbo multa substantiua çeumatice respondere, ita quod eorum quodlibet adiectiuo sibi congruo depingatur, ut: Mensam uituperat lutosum mensale, furfureus panis, asper cibus, amarus potus, uernula pannosus uel complexius procedamus, ita quod cuilibet fixo plura adiectiua reddantur, hoc modo: Mensa fuit nobis apposita pauper et paruula, mappa sordida et contrita, cibus horridus et incostus, potus acidus et limosus . Sciendum uero quod nomen fixum intransitiue a suo mobili determinatur sed a casu quem exigit transitiue, ut si transsummas hoc modo: Hic est Paris facie, Tullius ore, Cato mente, Pirrus uigore aut determinatione genitiui utaris, hoc modo: Ad oscula me inuitant rosa uultus, dentis ebur, labiorum flamma, oris balsamus et lilia frontis uel proprium cum genitiuo determinante coniungas, ut: Hic est Tiphis amoris, hic est Ganimedes Iouis, hic est Dauus Simonis. Adiectiuum quoque per transitionem et intransitionem construitur, quia fixum suum intransitiue determinat sed casum quem exigit respicit transitiue, unde prouenit ex utroque iunctura laudabilis et decora, hoc modo: Auarus eget plenus opum, uacuus uirtutum, auidus alienorum. Certum est autem quod suo fixo respondet in genere, numero atque casu et ad eius similitudinem commutatur sed ei quem exigit non tenetur. Nam quandoque recipit genitiuum ut: Apostolicus est pietatis plenus, beneficiorum largus, celestis conuersationis amicus; quandoque recipit et datiuum, ut: Hic est fidus amicis, pius pauperibus, equalibus humilis, prelatis deuotus, minoribus condescendens; quandoque recipit accusatiuum, ut: Hic est niger oculum, albus uultum, crines flauus, exosus crimen; quandoque recipit ablatiuum, ut: Hic est fide sincerus, spe robustus, caritate feruidus. Possunt et adiectiua que diuersos casus recipiant sotiari, ut: Papa est felix animi, supplicantibus pius, omne nefas exosus, religione perfectus. At si adiectiuum ad sui determinationem duo uel plura receperit substantiua pulcrius est quam si recipiat unum tantum, hoc modo: Mensale placet nouitate et candore decorum, cibus pretio et arte conditus, potus tam uino quam nectare saporosus, uerna tam moribus quam ueste facetus. Similiter fixa que sunt communia uariorum casuum determinationes recipiunt sed non quot adiectiua, ut: Papa est consolator inopum, auxilium postulantibus uerbo et opere predicator. Sepius enim fixa recipiunt genitiuum, raro datiuum, rarissime ablatiuum sed nullum eorum potest exigere accusatiuum. Ç. Uerba quoque casibus sociantur, quia sicut per çeuma diuerse clausule uni et eidem uerbo redduntur, ita singulis nominatiuis in eadem clausula per scema quod ipoçeusis uocatur singula uerba conueniunt et respondent, hoc modo: In senium iam uergenti contrahitur pellis, riget lumbus, anelat pulmo, cor quatitur, spina curuatur, corpus fatiscit, mors limini appropinquat. Ç. Eidem tamen supposito pulcerrime diuersa uerba redduntur sicut eidem fixo diuersa consonant adiectiua, hoc modo: Iste sapit ut Cato, dicit ut Cicero, uiget ut Pirrus, nitet ut Paris, audet ut Capaneus, modulatur ut Orpheus, amat ut Theseus, monet ut Gregorius, probat ut Augustinus, asserit ut Ieronimus. Similitudo enim talis elegantissima reputatur. Determinationes obliquorum ad uerba similiter sunt uenuste, quia uerba diuersos obliquos recipiunt sicut nomina adiectiua. Et quandoque uerba iunguntur similes obliquos recipientia, ut: Hic estuat ira, terret aspectu, lingua tonat, gestu furit, ense insurgit; quandoque diuersis sociantur obliquis, hoc modo: Bononia scolarium pauperum miseretur, diuitibus assurgit, transgredientes corrigit, bonorum omnium felicitate redundat . Sunt et alie obliquorum determinationes que prepositionum siue aduerbiorum mediantibus uinculis referuntur, ut: Auarus inter opes eget, in epulis esurit, super omnes affligitur alienis: hoc plus aliis consequitur ex diuitiis quod propter earum custodia die noctuque miserabiliter anxiatur. Aduerbiorum determinationes ad modum adiectiuorum se habent. Unde, si bene summantur, multum uenustatis inducunt, ut: Imperator iuste iudicat, pie parcit, fortiter impugnat, prudenter loquitur, caute predicat, magnifice donat, humiliter audit, fideliter promittit, rectissime dominatur.l. Predicte species determinationum possunt inuicem commisceri. Quod, cum in eadem clausula inuenitur, eam pleniorem et multo locupletiorem efficit, ut si dicas: Frederici serenissimi imperatoris maiestas ad honorem et gloriam sancte crucis curiam celebrat generalem, a sapientibus et toto imperio consilium et ausilium petit, iturum contra hostes, ut alter Cesar, potentissime se promittit, stipendia militantibus elargitur et animam pro redemptione Terre Sancte ponere non formidat. Si tamen idem uerbum diuersimode compositum repetamus, uenustissima est locutio, ut si dicas: Diuina pietas humane contrictionis miserta remittit culpas, dimittit penas, immittit gratiam, promittit regnum, admittit preces. Uenustiores autem sunt determinationes cum obliqui uerba precedunt, hoc modo: Sancte crucis uirtutem predicat apostolicus, peccatorum omnium remissionem facit, auxilium quodcumque potest imperatori promittit. Similiter cuncti casus gaudent frequentius sua regimina preuenire nisi prolensis impediat, ut: Duarum dignitatum, una in spiritualibus, altera in temporalibus dominatur. Predictas determinationes multum laudat Sidonius, quia ipse longis et plenis clausulis delectatur, Seneca uero curtis. Unde utriusque cupientes uestigia imitari nunc breuitatem clausularum, nunc longitudinem obseruamus, quia utraque multum cognoscitur expedire. Sed quascumque determinationes contineant in se clausule illud semper firmiter est tenendum, sicut dicit Agellius, quod in plenis et uenustis dictionibus clausule terminentur. Et hoc totum a nobis in primo libro est per ordinem demonstratum. Quia non ex luce fumus sed ex fumo debet gratissima lux oriri, de inuentione rerum uerarum aut uerisimilium que thema reddunt probabile ammodo uideamus, scientes quod nulla scientia documentum aliquod dat de locis preter dialeticam et rethoricam, eo quod utraque istarum scientiarum probandi uel improbandi certissimam uiam mostrat: quod nec in gramatica nec in alia scientia inuenitur. Unde si quandoque in gramatica uel legibus et decretis aut in theologia siue alia facultate argumentari uidemur, semper a locis dialeticis uel rethoricis id habemus. Set dialetica naturam uniuersalium et formas considerat generales, retthorica uero habitudines personales et circumstantias particularium subiectorum. Per has enim circumstantias medium inuenimus ad probandum in dato themate quicquid expedit de negotio uel persona. Attributa personarum assignantur: nomen, natura, conuictus, fortuna, habitus, affectio, studium, consilium, factum, casus et oratio. Set notanda est in retthorica persone duplex acceptio: nam persona quandoque dicitur rationalis creature essentia indiuidua. Et sic ille solus qui conuenire uel conueniri potest persona proprie nominatur, ut homo particulariter intellectus. Persona quoque dicitur omnis res per suppositum designata, quod a gramaticis tractum est et ita sumitur cum de attributis persone loquimur in hac arte. A nomine sumitur argumentum quando ex ui nominis probabiliter aliquid dicitur de persona, ut: Uere hic est Prudentius, quia bene facit omnia et prudenter. Huiusmodi argumento utuntur sepe theologi; unde angelus dixit: Et uocabitur nomen eius Ihesus eo quod saluum faciet populum suum a peccatis eorum. Quod si fuerit nomen appellatiuum, trahitur argumentum potius a natura. Iuxta quod dicitur: Uir erat in terra Hus, quasi dicat non effeminatus sed fortis permanens in aduersis. Natura pro naturali bono uel malo cuiusque persone accipitur in hoc loco et diuiditur in sexum, nationem, patriam, cognationem, etatem, commoda uel incommoda que a natura corpori uel animo tribuuntur. Nam ea que per industriam comparantur ad habitum dicimus pertinere, ut facundus. A sexu ergo summitur argumentum. Unde Uirgilius: Eia, age, rumpe moras! Uarium et mutabile semper femina. A natione, ut: Timeo Danaos et dona ferentes. A patria, ut: Thebis nutritus an Argis. A cognatione, ut: Cesaribus uirtus contigit ante diem. Ab etate, ut: Exultat leuitate puer, grauitate senectus. Inter utrumque manens stat iuuenile decus. Ad commoda uel incommoda corporis siue animis sunt hec et his similia: ualidus, inbecillis, longus, breuis, formosus, deformis, uelox, tardus, acutus, ebes, memor, obliuiosus, comis, asper, querulus, officiosus, pius, impius, benignus, peruicax, misericors, malignus. Distingue tamen quod quedam ex his quandoque ad habitum reducuntur, ut: pius, impius, misericors et malignus et his similia. Conuictus est ratio uiuendi quam ex arbitratu uel magistratu uel sodalitio uel more uel cohabitatione est aliquis consecutus, uidelicet apud quos uel quo more uel cuius arbitratu sit aliquis educatus, quos habuerit doctores, quos uiuendi etiam preceptores, quibus amicis utatur, in quo negotio, questu, artificio sit intentus, quomodo rem familiarem ministret, qua consuetudine domestica teneatur. Et ab his omnibus facile trahitur aliquid probabile de persona, ut si dicam: Maurus fuit discipulus Benedicti. Lucanus etiam a conuictu sic elicit argumentum: Et docilis Sillam scelerum uicisse magistrum. Fortuna est status uite quam consequitur aliquis ex coactione uel casu uel sui arbitrii libertate. In hac queritur an sit liber, an seruus, an pecuniosus, an tenuis, an priuatus, an aliqua potestate functus, an felix, an clarus, quos liberos, quam uxorem habeat, quem magistrum, et si mortuus iam fuerit, quales extiterint mores eius. A talibus enim trahitur argumentum. Unde Iuuenalis: Intollerabilius nichil est quam femina diues. Habitus est proprietas aueniens per applicationem difficile mobilis et est habitus corporis et habitus animi, scilicet aliqua commoditas uel in commoditas non data naturaliter sed uitio uel industria comparata, ut sanitas, egritudo, uirtus, scientia et his similia uel his contraria. Unde O.: Non formosus erat sed erat facundus Ulixes (facundus ad habitum, formosus pertinet ad naturam). Affectio est proprietas per applicationem adueniens facile mobilis, que in hoc uidetur ab habitu discrepare, quod huiusmodi commutatio precedente causa uenit ex tempore, ut letitia, tristitia, cupiditas, molestia, metus, morbus, debilitas et his similia. Nam ex tempore aut negotiorum euentu aut administratione aut hominum studio sepe contingit huiusmodi commutatio. Unde Boetius: Gaudia pelle, pelle timorem spemque fugato nec dolor assit. Studium est uehemens assiduaque animi applicatio cum summa uoluntate ad aliquid peragendum. Unde illud: Qui studet optatam cursu contingere metam Multa tulit fecitque puer, sudauit et alsit, Abstinuit uenere et uino. Consilium est excogitata ratio aliquid faciendi uel non faciendi. Unde Salomon: Omnia fac cum consilio et post factum non penitebis. Sed in consilio tria consideranda sunt, scilicet apta materia, persone congruitas et mora deliberandi. Si enim aliquis dicat: Iste bene mercatus est equum suum quia recepit a predicatoribus consilium non loquitur probabiliter eo quod persona eorum talis materie non est apta. Si uero dicatur: Iste bene penituit quia diu super hoc cum predicatoribus consilium habuit uidetur probabile quod penituerit satis plene. Factum in hoc loco non dicitur ipsum negotium sed consuetudo aliquid faciendi uel non faciendi, iuxta illud: Cepit Ihesus facere. Unde Lucanus ait de Cesare: Nil actum reputat cum quid super extat agendum. Casus est consuetudo aliquid eueniendi uel non eueniendi persone, ut: Iste habet in manu gladium cruentatum. Per hoc enim uidetur quod ab eo sit aliquis uulneratus. Oratio est consuetudo dicendi aliquid uel non dicendi, ut: Hic semper humiliter, ille semper loquitur adroganter.Nunc de attributis negotio uideamus. Attributorum negotio quattuor diuersitates habentur. Nam quedam sunt continentia cum ipso negotio, quedam sunt in gestione negotii, quedam adiuncta negotio, quedam consequentia negotium. Continentia cum ipso negotio appellantur que ipsi cause uidentur familiariter adherere, scilicet summa facti et causa et triplex aministratio. Summa facti est breuis totius negotii comprehensio. Unde Lucanus: Bella per Emathios plus quam ciuilia campos. Item: Quid Lumbardi tot consiliis machinantur? Coniurant. Causa negotii cum ipso contenta est duplex, scilicet ratiocinatiua et impulsiua. Ratiocinatiua deliberat cum altero et hec perpenditur in electione commodorum et fuga incommodorum, ut: Lumbardi coniurant uolentes defendere libertatem uel: Lumbardi se muniunt iugum seruitutis uitare uolentes. Causa impulsiua est per quam in aliquod factum repentina commotione precipitamur, hoc modo: Fauentini timentes ne ciuitas caperetur, repente milites imperatoris transeuntes pacifice per ciuitatis medium inuaserunt. Set dubitatur an sit locus ab affectione an magis a causa cum dico: Iste percussit socium quia erat ebrius. Ebrietas enim et causa est et affectio. Ad hoc dicimus quod si affectio cum signo cause includitur est locus a causa, ut: Iste fecit hoc quia ebrius erat, sed si est ibi affectio sine signo locus est ab affectione, ut: Iste ebrius fecit hoc. Simile ponit O.: Audacem faciebat amor. Administratio negotii est triplex, scilicet ante rem, in re, post rem, ut si diceres: Iste per duo miliaria fuit eum cum gladio insecutus (ecce ante rem); postea fortiter percussit (ecce in re); ipsum in nemore sepeliuit (ecce post rem). In gestione quidem negotii sunt hec quinque: locus, tempus, occasio, modus, facultas. Locus hic appellatur oportunitas nata ex quantitate loci uel habitudine uel qualitate. Consideratur enim an tantus locus sufficiat ad negotium nec ne. Habitudo attenditur ex frequentia uel deconsuetudine hominum, ut: Locus erat solitarius uel hominibus frequentatus. Attenditur etiam ex propinquitate loci uel remotione. Qualitas loci postulat ut sciamus an sit locus sacer, an prophanus, an planus uel inequalis, saluber an corruptus, squalidus an amenus, quia talia quandoque faciunt ad probandum. Tempus hic appellatur oportunitas nata ex temporis quantitate continua uel discreta, ut: Tot annis uel tanto tempore hoc fecisti. Ex his duabus circumstantiis, scilicet loco et tempore, contingit autores causa probandi aliquid sepe de loco et tempore in suis scriptis facere mentionem. Occasio consistit in qualitate temporis et actibus poscentibus tempus. Qualitas enim requirit an sit dies an nox, an clarum uel obscurum, festum an profestum. Actuum uero alius priuatus, alius communis, alius publicus. Priuatus qui attenditur circa propriam familiam, ut: Iste non potuit adesse quia filium custodiebat infirmum. Communis actus est qui uni patrie attribuitur, ut electioni potestatis uel episcopi interesse. Publicus est qui ad totam pertinet regionem, ut actus messis uel uindomiarum. A quibus omnibus, causa probandi aliquid, potest elici argumentum. Modus est quedam negotii determinatio per quam ostenditur prudenter uel alio modo gestum fuisse negotium. Unde Boetius: Modum desideras. Delatorem dicimus impendisse ne documenta deferret quibus senatum reum faceret maiestatis. Facultas hic dicitur auxilium siue actus sine quo transigi non potest negotium, ut: Iste habuit tot armatos. Uerisimile ergo uidetur quod hostes potuerit debellare. Hinc ait O.: Classe uirisque potens per que fera bella geruntur. Locus ab adiunctis negotio non est aliquis specialis sed eo mediante argumentamur a maiori, a minori, a simili, a contrariis, a genere, a specie, ab euentu. Maius hic appellatur maior persona uel maius factum et totidem modis minus. A . A maiori sic Iuuenalis argumentatur: Omne animi uitium tanto conspectius in se Crimen habet quanto qui peccat maior habetur. Similiter et Lucanus: Par labor atque metus pretio maiore petuntur. A . A minori sepissime argumentantur autores. Unde O. Et minus est in te quam summa pondus arista uel sic: Si occidis hominem propter caulem, quid est ei faciendum qui sacra furatur?. A . Simile hic appellatur simile negotium uel persona. Unde Lucanus: Stat magni nominis umbra Qualis frugifero quercus sublimis in agro. Predictas comparationes sepe inducunt auctores causa exornandi locutionem uel causa probandi aliquid de negotio uel persona. A . Contraria hic appellantur omnia opposita preter quam affirmatio et negatio, que disparata uocantur. A contrariis sic argumentamur: Si obiurgas illum qui auxilium uite tulit, quid illi facies qui dampnum dederit aut malum? Et nota quod repugnantia sunt contrariorum consequentia, contraria uero que sibi primis frontibus opponuntur, ut uigilare et dormire. Stertere igitur, quod adiunctum est dormientibus et uigilare sunt repugnantia. Unde a repugnantibus ita trahitur argumentum: Non si uigilat stertit, quia uigilare simul et stertere nemo potest; Non si diligit Deum offendit proximum, quoniam offensio dilectioni repugnat. A . Genere hic appellatur quidlibet superius, ut uirtus et uitium. Unde Horatius sic a genere argumentatur: Uilius argentum est auro, uirtutibus aurum. Item: Si uirtus est lumen expellens tenebras uitiorum constat eum quem uirtus illuminat defectum in nullo uirtutis genere sustinere. A . Species hic quidlibet inferius nominatur. Unde Horatius sic elicit argumentum secundum opinionem populi: O ciues, ciues, querenda pecunia primum est; Uirtus post nummos  uel sic: Si homo est dignissima creaturarum nullum genus rerum humane preponitur speciei. Euentus hic dicitur illud propter quod res est finaliter ut: Uictoria causa belli. Unde Lucanus: TantoneNouorum prouentu scelerum queritur uter imperet urbi. Item: Si rectum ieiunium uitam prestat, debet homo libentissime ieiunare, munus eterne glorie habiturus. Consequentia negotium non sunt de integritate rei neque ipsius negotii rebus insunt sed gestum negotium consequuntur et sunt duo, scilicet testimonium et inditium nature. Testimonium est confirmatio negotii mediante scripto uel persona uel consuetudine. Persona hic accipitur non tantum pro re rationali sed etiam pro irrationali, ut accidit de cane qui, post longum tempus, fidem fecit de domino tunc reuerso. Mediante uero persona testium causidici sepe confirmat negotium; similiter mediante persona diuina, cum religio interuenit iuramenti. A . Scriptum hic sumitur pro lege uel aliqua auctoritate cui fides est maxime adhibenda et tunc consueuit locus ab auctoritate dici. Consuetudo uero est consuete rei approbatio et pertinet ad ius non scriptum et tunc est uidendum an talis consuetudo sit generalis et a quibus sit approbata et quanto tempore. Inditium nature est proprietas naturaliter ostendens ipsum negotium siue probans, ut gladius cruentatus in manu, sanguis in ueste, rubor siue pallor in uultu. Sed huiusmodi locus est probabilis, non necessarius. Unde O.: O quam difficile est crimen non prodere uultu. Et hoc semper diligentissime est uidendum: an locus necessitatem an solam teneat probabilitatem. Necessarium est enim quod ita est ut dicitur et aliter esse non potest. Probabile uero quod pluribus uidetur et sapientibus, ut: Diligit quia mater. Attributa siquidem tam negotio quam persone hoc uersiculo continentur: *Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando*.  Nam persona et attributa persone designantur per quis. Continentia cum ipso negotio per quid et cur, quia cur denotat causam negotii, quid summam facti et triplicem administrationem. Alie dictiones ibi continent ea que sunt in gestione negotii. Nam quando designat tempus et occasionem; ubi locum; quomodo modum; quibus auxiliis facultatem. Queritur ergo quare loci ab adiunctis et consequentibus non ita suis circumstantiis exprimantur. Ad hoc dicimus quod continentia cum negotio ita sibi adherent quod illud nullatenus derelinquunt, quia quadam ratione subiecta sunt ipsi negotio. Ea uero que sunt in gestione negotii uere possunt esse absque ipso negotio sed non e conuerso, quia locus, tempus, occasio, modus, facultas cuiuscumque negotii bene possunt intelligi etiam si nemo agat aliquid quod in eis fieri possit: non tamen negotium potest esse absque loco, tempore, occasione, modo et similiter facultate. Ea uero que sunt adiuncta negotio non inherent ipsi negotio sed accidunt circumstantiis et tunc demum prestant argumenta cum ad comparationem uenerint. At consequentia ipsum negotium neque in ipsis rebus sunt neque ipsi negotio se ingerunt nec ad comparationem ueniunt sed rem gestam ante cedunt uel sepius subsequuntur. Loci ergo qui proueniunt ex attributis persone uel continentibus cum negotio uel in gestione negotii plus adherent et in ipsa re intrinsecus attenduntur et magis erant notabiles ideoque fuerunt in uno uersiculo comprehensi. Consequentia negotium extra summuntur, unde locus eorum extrinsecus est sed adiuncta negotio possunt inter utrumque manere, quia negotium de quo agitur quadam affectione respiciunt et ob hoc media reputantur. Ex predictis locis omnis argumentatio retthorica suam debet trahere firmitatem, maxime in causis, ubi oratione continua est utendum. Argumentatio enim absolutissima et perfecta, qua decretiste, legiste et theologi sermocinantes utuntur, in quinque partes distribuitur, scilicet propositionem, rationem, rationis confirmationem, exhornationem, complexionem. Propositio est summa rei quam uolumus demostrare. Ratio est cause uera et perfecta reditio. Confirmatio est rationis multiplex corroboratio. Exhornatio est amplificatio quedam et honestande rei locupletatio. Complexio est breuis conclusio predictorum. Huiusmodi ergo argumentationibus oratores utuntur, ut Boetius in Consolatione et Tullius in Paradoxis. Consulimus ergo dictatoribus, decretistis, theologis et legistis quod predictorum cognitionem locorum non uilipendant nec ullatenus pretermittant, quia predicte circumstantie ualent in themate bene dando, in causarum examine cognoscendo, in uitiis et uirtutibus secundum propria merita perpendendis. Hinc etiam salutationum, exordiorum et aliarum partium epistole siue alterius compositionis tota uis et natura dependet. Post inuentionem, de iudicio est agendum, quia inartificiosa est inuentio nisi iudicium subsequatur. Unde queritur quare iudicium non sit pars recthorice sicut inuentio. Ad hoc dicimus quod iudicium causarum non sumitur de recthorica sed ex legibus uel decretis aliisque libris ad causarum decisionem pertinentibus. In logica uero iudicat qui respondet: unde iudicium est pars dialetice, sicut inuentio; propterea dicimus quod iudicium aliter hic accipitur, scilicet pro quadam industria diiudicandi inuenta. Et est hoc iudicium artificis et non artis et de tali iudicio hic intendimus, quia limam correctionis debemus inuentis diligentissime adhibere. Iuditium itaque purgationis siue corretionis est triplex, scilicet mentis et auris et usus. Primum examinat intellectum, secundum sermonem, tertium usum siue consuetudinem utriusque. Primum ponit sententie fundamentum, secundum erigit parietem dictionum, tertium superponit tectum et sic prebet operi complementum. Iudicium itaque ita iubet si uis optime iudicare:. Quod minus est supple, quod plus abrade, quod hirtum come, quod obscurum declara, quod uitiosum emenda. Curis istis sunt omnia sana. Memoria cum sit in qualibet scientia necessaria maxime tamen expedit in hac arte, quia non solum tenenda sunt ea que a nobis inuenta sunt sed etiam que ab aduersario in agendo sunt proposita uel tractata. Hec a natura procedit et potest artis beneficio nichilominus adiuuari, quia rerum species et sententiarum ymagines debemus apud mentem nostram uelud in locis illustribus collocare, quoniam in ymaginibus, quasi litteris, sepe rerum memoria continetur. Prodest etiam ut nos ipsi scribamus que perfecte uolumus recordari. Et si longiora fuerint, diuisa per partes melius inherescunt. Apponende sunt note singulis rebus, ut memorie perfectius commendentur nec uoce magna legendum est sed murmure potius meditandum. Nocte magis quam die memoria confortatur, quia silentium prodest memorie sed tumultus et rerum occupatio multum obest. Rerum quoque magis quam uerborum conuenit meminisse. Tamen et uerborum quandoque expedit recordari. Ualet ad memorandum, si fieri potest, frequentia repetendi nec est mens ultra quam ferre ualeat oneranda nec laborare debet circa quorumlibet recordationem sed eorum magis que plus utilitatis habeant uel que uideantur amplius expedire. Multa quoque possumus agere que memoriam ebetant et similiter uti cibariis uel potibus que offendunt. E contrario quedam actiones ad memorandum proficiunt et cibi quidam et potus et etiam medicine, de quibus est ab illis querendum quos agitat labor mundi. Delectatio insuper rerum seu uerborum memorie multum prodest, quia illa magis meminimus in quibus amplius delectamur. Unde uersus: *Finge tibi notulas quascumque dat optio mentis Dum te delectant, dum tu docearis in illis*. Pronunciatio similiter ad tria se habet, scilicet ad moderationem uocis, uultus et gestus, quia sicut bona pronutiatio sine precedentibus nichil ualet, ita precedentia sine digna pronuntiatione sunt friuola. Pronuntiatio igitur in uoce, uultu et gestu dignam moderationem obseruat, ut concilietur auditor et ad fidem persuasione ducatur, ut animorum motibus incalescat. Uox enim seruat in punctis, accentibus, distintionibus, subdistintionibus et clausulis suas leges, de quibus omnibus fuit in primo libro, cum de compositione tractauimus, expeditum. Uox autem, sicut memoria, sine dubio a natura procedit et tamen, quadam scientia modificante iuuatur, quia usus conseruat uocem et moderata deambulatio prodest multum sicut nimia excursio uocem extenuat et fatigat. Ciborum, potus, et aliarum quarundam rerum causa uocis sepe bonitas impeditur et sepe, ut dicunt phisici, adiuuatur et ideo debet uox cautela non modica custodiri ne defectum, cum oportuna fuerit, patiatur. Uocis autem bonitas in claritate, firmitate et suauitate consistit, que tria partim natura, partim artificio acquiruntur. Uox ergo materie consonet, ita quod res exprimi optime uideatur. Uultus quoque secundum dignitatem sententie sunt mutandi, seruata in omnibus moderatione decenti, ut interpres animi uultus etiam reputetur. Similiter gestus quidam moderati sunt aliquando adhibendi, extendendo manus, erigendo pedes, inclinando ceruicem et similia faciendo que uideantur ad materiam pertinere, dum modo nichil in horatore generent inhonestum.Unde ait Gaufredus:. *Uox uocem, uultus uultum gestusque figuret Gestum, per notulas hec est moderata uenustas Auditum pascat uox castigata modeste Uultus et gestus gemino condita sapore*. Hec de inuentione, dispositione, elocutione, memoria et pronuntiatione breuiter dicta sufficiant, quia non de causis ciuilibus sed de his que magis operi nostro expediebant habuimus propositum pertractandi. Tandem ad usum exordientium quasdam generales sententias secundum ordinem alfabeti duximus subiungendum, hoc modo:. Adquisitio que honestati non obuiat est laudanda. Alienum est a gratia donum diutius expectatum. Amica est turpitudinis pars que non conuenit suo toti. Abit in ruinam quodlibet edificium quod a Christo non recipit fundamentum. Annexa iniquitati promissio debet nullatenus adimpleri. Anxiatur mens nimium dum promissione trahitur futurorum. Accedere timens ad iudicem uidetur iustitiam non habere Arcet nulla religio bonum die qualibet operari. Acri egestate male meritos iustissimum est torqueri. Alimenti subsidium trait ramus quilibet a radice. Amanda est infirmitas que carnem percutit set anime dat salutem. Amicitia est excellentissima que prouenit a uirtute. Auaritia est insatiabilis quia cupiditati nil sufficit nisi Deus. Aculeum detractionis uirtutis puritas aspernatur. Amor est labilis quem caritatis non roborat fulcimentum. Beatus ante obitum nemo firmiter est dicendus. Beatior est qui nil possidet quam qui multa. Beatum efficit non temporalium rerum copia sed contemptus. Bis dari creditur donum celeriter elargitum. Bonus est qui non solum cauet offendere set prodesse nititur iniuria lacessitus.  Bonorum est alios in sui amoris obsequium dignis meritis obligare. Binos capessens lepores utriusque merito captione priuatur. Boues duci ab orbita ordo preposterus reputatur. Balamita recte dicitur qui tantum in malitia ingenii uim consumat. Bene sibi prouidet qui non uindicat iniuriam sed dimittit. Bituminatur dilectio que per exhibitionem operum elucescit. Bestialis est quilibet qui transeuntia preponit eternis. Cadit in precipitium qui non considerat iter suum. Contra fortune impetum sapientia stat accinta. Conatus criminis crimen aggrauat ut patratum. Crucifigi non est sic impium ut mereri. Corrodit animum peccati stimulus impunitus. Conscentia pura detractionis stimulo non mouetur. Contrarium iuri cognoscitur ut frater fratrem negligat indigentem. Cito carina submergitur que a nauta ducitur imperito. Cursum agit uelocius equus calcaribus incitatus. Cum subditi bene faciunt ad maiorum spectat gloriam et honorem. Canis inpudicus est filius qui parenti audet turpiter oblatrare. Caput languidum facit membra subdita egrotare. Diuitie raro ueniunt cum uirtute. Dulcis est amicitia communicans res honestas. Dolet meretrix cum uenter grauidus intumescit. Dispergit plus unus insipiens quam multi colligant sapientes. Displicere solet insipiens unde credidit plus placere. Dare communi utilitati operam est commoditatis proprie incrementum. Dignitatis honor est uacuus nisi splendorem contrahat a uirtute. Distantes ignis gratiam non sentiunt ut uicini. De malitia lucrum consequi est in dignum. Dedecet occupari singulariter quod omnium est commune. Dampnari aliquem sine iuris ordine iustitia non commendat. Decus clericorum precipuum est prudentia sufficiens et honestas. Estus auaritie pecuniarum cumulo non tepescit. Egestatem pariunt omnes diuitie temporales. Exulare conuincitur quisquis est bonorum consortio segregatus. Erroris doctor eflicitur qui non uult esse discipulus ueritatis. Epulantium loquacitas multe uanitatis uitium manifestat. Escarum superfluitas operatur incommodum non salutem. Ebet prorsus ingenium exercitationis materia destitutum. Egrotat animus quem corrumpit discrasia uitiorum. Ebrietatis uitium causa fuit primarie seruitutis. Egenis benefacere est in celo diuitias cumulare. Esse mortis immemorem est prorsus hominem se nescire. Extra rationem rapitur qui ab ira ignea superatur. Fortune in stabilitas prudentis animum non conquassat. Fedus amicitie conseruat obsequiorum grata dulcedo. Furari dicitur usurarius quidquid accipit ultra sortem. Famulorum superbia dominorum tyrannidem protestatur. Fucata mulieris facies mentem indicat impudicam. Fatuitatis est inditium quando non conuenit prorumpere in sermonem. Fortis est proprie qui honestos labores aggreditur et uitiis non subcumbit. Fidelis ad illicita, precipiente Domino, non tenetur. Facundia sine prudentia loquacitas est dicenda. Fame laudabilis excellentia debet inuiolabiliter custodiri. Ferre gaudet patientia quicquid maioris est angustie uel laboris. Fauor temporalis gratie multis preparat exitium in futurum. Gestus corporeus occulte mentis enucleat qualitatem. Gaudium solum inter omnes passiones uitam recreat et conseruat. Gratulari de bonis temporalibus non pertinet ad prudentem. Gemit in presenti uir sapiens ut gaudeat in futuro. Gerit in maginem false beatitudinis felicitas temporalis. Gratum est donum quod preuenit postulantem. Gloriosum est de nullo presentis uite commodo gloriari. Graue parit periculum peccatum ex consuetudine radicatum. Gratanter est accipiendum munus pauperis licet paruum. Homo est ultra hominem si perspicaciter se congnoscit. Haurit aquam salutiferam qui prudentem doctorem sequitur et fidelem. Hoc est inuidie dignum supplicium quod se ipsam lacerat et consumit. Habet unus quisque quod lugeat dum permanet in hac uita. Hiat semper acquirendis cupiditas nil umquam reputans acquisita. Hemitriteus modicus docet quam caduca hominum sit natura. Inter pestes nulla est amplius quam mulier fugienda. In antiquis sapientia et in multo tempore prudentia inuenitur. Is est contempnendus ab omnibus qui se precunctis reputat sapientem. Ira est abolenda celeriter ne sol occidat super eam. Ibi est laborandum uiriliter ubi de premio nullatenus dubitatur. Inmaginatio uiri prouidi euentum future considerat actionis. Kiriare ad funus pauperis unus clericus uix dignatur. Kalendas colere non licet fidelibus, quia uidetur sapere paganismum. Karismata sancti spiritus non sunt pretio conferenda. Legi facit iniuriam qui legem a sua rectitudine alienat. Litterarum cognitio sicut ad bonum trahitur sic ad malum. Luxuria plus quam auaritia ledit hominem et diffamat. Lacrimarum simulatio fallit hominem set non Deum. Latere petit malitia sed bonitas elucescere. Lactat amicum uerbis fallacibus amicitia simulata. Munus pauperis Deus accipit sicut ditis. Malitiam omnem superat iniquitas mulieris. Mensure uirtus est in rebus omnibus opportuna. Manus amici uerberans est melior quam osculum inimicis. Materne pietatis in memor numquam debet filius permanere. Malus est qui offendit sed deterior qui non parcit. Nemo est tam felix qui non aliquatenus anxietur. Natum decet paternis monitis obedire. Notitia rerum bonarum est dignis liberaliter impendenda. Nescire que ad salutem pertinent est indignum. Nil est tutius quam penitentiam agere de commissis. Nulla culpa ingratior quam regredi ad peccatum. Odit Deum qui hominem non diligit sicut debet. Ope non indiget aliena uirtus sua felicitate contenta. Occulte punit hominem Deus cum sibi temporalia exibet abundanter. Omne peccatum est mitius heretica prauitate. Odorem bone fame consequitur qui cum bonis ambulat et moratur. Opus non a principio sed a fine potius commendatur. Pietatis dulcedine sunt parentes a filiis honorandi. Penarum competenti moderamine sunt crimina punienda Plus homini seruire quam competat est offendere non prodesse. Petitioni que a iustitia discrepat non est gratia facienda. Plenitudo muneris ab affectu prouenit non effectu. Peccatum semper cumulat qui permanet in peccato. Querelam non habet de opibus cui uictus competit et uestitus. Qui artem habet idoneam lucrum non debet facere inhonestum. Questus pro mortuis est superuacuus et inanis. Querentibus sapientia se obstendit, contempnentibus se occultat. Quisquis mundo se implicat dampnabitur et cum mundo. Quanto magis cumulatur pecunia tanto amplius exuritur. Res debet homo sibi supponere, non se rebus. Reatum non effugit quem propria conscientia increpat et condemnat. Rectus homo in prosperis idem permanet et aduersis. Regimen habet egregium qui se ipsum regit debita ratione. Rimari que sunt dubia pertinet ad prudentem. Rationis igniculus fere in ignauis et secordibus est extinctus. Sequi uestigia sapientum est uirtus maxima et profectus. Senioribus causa temporis est in plurimis deferendum. Solus sapiens recte perficit quod intendit. Sociorum dilectio terrarum non debet intercapedine deferuere. Sapientia uera est in uirtute potius quam sermone. Satis iam didicit qui seruire Domino non ignorat Tempus postulat ut quandoque seruo dominus famuletur. Temperantia cibi et potus magna salus in homine conseruatur. Tela insultantis libidinis potest homo uincere fugiendo. Tenor studii fructum affert modicum interruptus. Tenebrosa est anima quam lumen scientie non illustrat. Temerarius est qui multa se credit in breui tempore didicisse. Ubertas rerum necessariarum est studentibus oportuna. Usus doctoris erronei multos precipitat in errorem. Ultra quam ferre possit ingenium discentis non est animus onerandus. Ubi est strepitus studentium ibi modicus est profectus. Uber honor et merces exhibita doctorem incitant ad studendum. Udo labilior est scientia quam non solidat frequentia repetendi. Xerophagi habent uiam discendi melius castimargis. Xenodochio peregrinantium potest scolasticum ginnasium similari. Xerolopho est durior qui multo tempore nil addiscit. Ysagoge primarie sunt in qualibet facultate rudibus prelibande. Ysofago mentis cibus doctrine fertur in stomacum rationis. Ydeas mentis doctrine radius in discente serenat. Çonam regie dignitatis consequitur qui proficit in doctrina. Çodiaci splendorem superat qui sapientie splendore corruscat. Çima uitiorum et tenebras phylosophie lumen prorsus re legat. Opus inchoatum iam ad finem desideratum perduximus, diuina gratia largiente, in quo artis dictatorie integritas continetur, quia nichil a nobis excogitatum aut a uiris prudentibus bene dictum in hoc opere uoluimus preterire, ne uel labe inuidie notaremur uel de diminutione relinqueretur sociis materia conquerendi. Letetur itaque nobilissima Bononia et exultet, quia ridiculis Gete et ambagibus Coridonum ulterius non falletur. Gaudeat in perpetuum, quia de tenebris errantium iam meruit liberari. Sit enim nomen nostrum memoriale, quia licet clara Florentia nos genuerit, fructum tamen scientie uel saltem alicuius bonitatis a Bononia contrahentes, ipsam precipue matrem nobilium studiorum debemus et uolumus semper magnifice honorare, ut, sicut nomen nomini, sic nostra deuotio, quantum potest anhelus spiritus, ipsius respondeat bonitati. Nam quicquid habemus scientie uel honoris ab ipsa post Deum credimus nos habere: quod etiam comprobat nostrum nomen ab ipsius Bononie nomine propagatum. pus autem quodam uenusto artificio in octo partes distincximus, ut certius quisque possit quod desiderat inuenire. Primum enim liber quedam ualde necessaria de radice huius artis extrinsecus dicenda prelibat; postea de elegantia et compositione illius orationis que dictatori conuenit sufficienter adiungit. Secundus exhornationes uerborum et sententiarum secundum ordinem tullianum exequitur et tandem notabiliter ponit catalogum uitiorum. Tertius de natura epistole formaque omnium salutationum tractatum continet, ad plenum omnia declarando. Quartus exordiorum, narrationis, petitionis, conclusionis uirtutem et naturam explicat copiose. Quintus causa rudium omnia precedentia compendiose colligit et declarat, ut breuitate gaudentes possint se citius expedire. Sextus uero doctrinam Gallicorum elegantissimam de doctrina epistolari aperit diligenter, ut sicut doctores diuersos audiuimus, ita diuersa diuersis animis largiamur. Septimus de quinque partibus rethorice quedam summens generalia documenta primo docet materiam inuenire, postea tam naturaliter quam artificialiter ordinare, deinde subiungit octo modos artificialiter inchoandi et omnem materiam quadrimembrem esse ostendit. Insuper docet octo modos materiam ampliandi et totidem minuendi. Adiungit etiam de artificio quarundam exhornationum tam aliter quam superius, ut doceat quomodo leuis materia fiat grauis et grauis similiter fiat leuis et ob hoc de transsumptiuis locutionibus sufficienter agit. Continet quoque de illa inuentione que partes orationis commutari docet, causa maioris facundie uel hornatus. Octauus autem agit de artificio inueniendi pulcerrimas determinationes, ut totam doctrinam libri constructionum scias et possis ad uenustum ordinem retorquere. Subiungit de inuentione medii, locos rectoricos et eorum differentiam ad dialeticos assignando et cur in aliis scientiis non sint loci. Exequitur diligenter omnia attributa per que medium inuenitur ut in omni temate sciat dittator quid sit attribuendum negotio de quo agitur uel persone. De triplici correctione subiungitur, ut sciamus inuenta optime iudicare. Non tacet etiam de memoria, ostendendo ad quid ualeat et quo modo adquiratur. De pronuntiationis triplici gratia non omittit, ut ostendat que pronuntiatio sit uenusta. Supponit tandem in calce operis sententias generales secundum ordinem litterarum, ut maior copia exordiendi rudibus prebeatur. Formam quoque bene studendi et honorem et profectum inde prouenientem ad plenum in ultima particula manifestat. Octonarius igitur huius nostri Candelabri perfectioni quidem noui consonat testamenti, quoniam uetera transierunt et ecce noua omnia iam clarescunt. Pulsis enim procul erroribus hic possunt omnes in breui tempore ad lumen et coronam tam nobilis scientie peruenire, dum modo in his diligenter studeant et perfecte. Scio tamen lampades nostri Candelabri quibusdam emunctoriis indigere, quia nec perfectum de imperfecto nec mundum potest concipi de in mundo. Quare si que macule apparuerint, quas aut incuria fudit aut humana parum cauit natura super his ueniam non erubeo postulare, paratus humiliter correctionem subire, dum modo iudex non peccet ex ignorantia uel liuore. Accedant igitur omnes qui hactenus in tenebris extiterint ad huius diuini operis claritatem, ut ab errore quorundam nichil scientium penitus resipiscant, scientes quod, si hoc acceptauerint, aliud opus in proximo de cartis et priuilegiis excellentissimum faciemus. Deuotos uere te queso libelle docere Inuidieque fere commoda digna gere. Laus de collatis sit tibi pie fons bonitatis Nondum tuta satis iam calo uela ratis.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt b/testi_2_NoCommenti/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt
new file mode 100644
index 0000000..6480f17
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt
@@ -0,0 +1,22 @@
+*Hec est Maronis gloria ut nullius laudibus crescat nullius uituperationibus minuatur*.] Macrobius libro 6 Saturnalium. [MACR. Sat. I 24, 8]*
+In principio huius libri sunt 6 generaliter uidenda. Primo quis fuerit libri autor. Secundo que est ipsius materia. Tertio que fuit autoris intentio. Quarto que utilitas. Quinto cui parti philosophie supponatur. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Primo autor libri fuit Publius Uirgilius Maro Parthenias poeta Mantuanus. Publius dicitur quia publice doctrinam suam tradidit. Uirgilius dictus fuit a uirga quia mater eius pregnans de eo somniauit se peperisse quandam uirgam lauream que, cum tangebat terram, crescebat usque ad celum. Et hoc fuit uerum, quia ipse peritissimus descripsit rerum multarum naturas que sub celo sunt et generaliter de omnibus uirtutibus et uiciis. Uirga competit etiam multis scilicet pastoribus et ipse in libro isto Buccolicorum descripsit pastores. Uirga competit bubulcis et ipse tractat in libro Georgicorum de bubulcis. Uirga etiam competit regibus et ducibus armatis et ipse in libro Eneidos tractat de bellis et ducibus armatis. Maro est agnomen autoris. Et dicitur a maron, quod est nigrum, quia Uirgilius fuit niger et in uultu rusticus, sed moribus excellentissimus. Parthenias dicitur a parthene grece latine uirgo, quia fuit honestus ad modum uirginis. Poeta est nomen professionis et nomen sacrum. Mantuanus dicitur a patria, quia fuit de Mantua ciuitate. Secundoquid sit materia libri? Materia libri Buccolicorum est collocutio pastorum, libri Georgicorum est agriculture cultus, libri Eneidos armorum exercicium. Tertio intentio autoris fuit duplex, priuata et publica. Publica, quia intendit describere uitam uiciosam potentum ducum et dominorum. Priuata, quia intendit promereri gratiam Cesaris Augusti, describens tria necessaria esse regi et duci scilicet opulentiam, prudentiam et exercicium armorum. Quarto que utilitas. Utilitas in libro Buccolicorum est quadruplex. Prima ut licenter et impune detegat uicia potentum et magnatum. Secunda ut honeste et sine rubescentia possit laudare se et alios sub stilo bucolico. Tertia fuit ne res ipsa siue materia uilerescet. Quarta est delectatio quia delectatur assimilatione rei ad rem. Utilitas in libro Georgicorum est cognitio frugum terrarum, pascuorum et pecudum. Utilitas in libri Eneidos est cognitio armorum et uirorum potentum in armis. Quinta cui parti philosophie supponatur. Supponitur ethice, quia de moribus tractat. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Titulus libri est Publii Uirgilii Maronis Partheniatis poete Mantuani liber Buccolicorum incipit. Buccolicus id est bos paruus, inde Buccolica. Egle grece latine capra, inde egloga. 
+ 
+*TITIRE TU PATULE ET CETERA:* egloga ista prima diuidi potest in tot partes generales quot sunt dyalogi, idest collocutiones duorum, scilicet pastorum. Sed ueniendo ad sententiam dico quod Uirgilius in ista prima egloga intendit quadruplicem sensum, scilicet fabularem, hystorialem, allegoricum et tropologicum. Fabularis talis est: quidam pastor dictus Melibeus, uidens alium pastorem nomine Titirum feliciter quiescentem sub umbra arboris frondose et lete cantantem de amore cuiusdam sue amice, alloquitur eum deplorans suam infelicitatem, quia ille Titirus requiem inuenerat. Ipse uero Melibeus erat in fuga, quia amiserat oues suas et non habebat nisi tres capellas. Historialis sensus clare indicatur per ipsa nomina pastorum que sunt conuenientia pastoribus. Nam Titirus interpretatur maior aries, per quem intellige Uirgilium qui est maior inter Mantuanos. Iste ergo Titirus requiescit sub umbra arboris late patentis, idest sub fauore Octauiani, ad cuius gratiam admissus recuperauit agros suos et cantat de amore noue amice sue, idest Rome. Sed Melibeus est omnis alius ciuis Mantuanus et interpretatur. Nam spoliatus omnibus bouis dolet de infelicitate sua et admiratur fortunam Titiri, idest Uirgilii, quia ambo erant de eadem terra. Et Tytirus habebat requiem ipse uero laborem et dolorem. Allegoricus sensus est quia per Tytirum debes intelligere poetam Uirgilium qui bene uocatur Titirus, idest maior aries, quia maior inter omnes poetas et gaudet magno ocio sub umbra arboris, idest Octauiani. Sed Melibeus, qui interpretatur curam agens, est omnis alius poeta qui nunc perdit labores suos adueniente Uirgilio et excluditur a patria, quia non est amplius in precio unde dolet et admiratur quod Uirgilius qui tunc iuuenis erat excelleret omnis alios poetas bene canendo. Tropologicus sensus, idest moralis, est quod per Tytirum ita quiescentem intellige omnem uirum solitarium et contemplatum uacantem ocio et cetera. Et introducitur meditatiuus et cetera. Item introducitur canens letus, quia felicitas maxime consistit in speculatione sicut probat philosophus et cetera. Per oppositum Melibeus est omnis uir ciuilis actiuus qui implicatur maximis laboribus. 
+
+*SICILIDES MUSE:* in prima egloga Uirgilius descripstit querimoniam Melibei depulsi a patria et ab agris suis. In secunda descripsit querimoniam sui non admisi tam cito ad gratiam Augusti. In tertia descripsit contentionem duorum pastorum, scilicet sui et alterius obicientium sibi in uicem furta. Nunc consequenter in ista egloga quarta Uirgilius intendit describere felicitatem eximiam illius sub quo ipse floruit, claruit, uixit et scripsit. Et ideo Uirgilius descripturus rem altam petit licentiam, quia excessurus est formam bucolici carminis et apostrofat primo et principaliter ad musas quas hucusque fuerat imitatus. Hucusque locutus est Uirgilius et scripsit mere bucolice in stilo pastorali. Sed modo intendens excedere formam carminis bucolici petit licentiam et dirigit sermonem ad musas ut dixi hucusque est secutus Theocritum, qui fuit poeta Siculus Siracusanus. Modo ut dixi excessurus carminis bucolici formam sic apostrofat ad musas dicens *o Sicilides muse et cetera*. 
+
+*MATRI:* istud non potest referri ad Christum, quia non stetit in corpore matris nisi nouem mensibus. Sed bene potes referri ad Augustum. Et aduerte quod hic proprie Uirgilius loqui, quia quando quis horatur aliquem ut bene tractet matrem suam dicit ipsa tulit te nouem mensibus. Et ita dicit Uirgilius Augusto sicut dicit Suetonius Christo mense natus est Augustus. Unde ille bene conuenit cum ipso. Hic interserit fictionem Uulcani, quia quando Uulcanus natus est ex Ioue displicuit matri unioni propter suam turpitudinem et ideo Iupiter precipitauit eum de celo et per consequens priuatus est conuiuio et consortio Iouis. Propterea quando fabricauit fulmina Ioui petunt connubium Minerue, idest Palladis que nullo modo uoluit cognoscere eum et ideo priuatus est connubio. Ergo Uirgilius uult dicere, idest de Roma, idest a senatoribus.
+
+Nunc consequenter in presenti egloga sexta intendit describere laudes Uarri. Et bene continuatur hec egloga cum precedenti, quoniam Uarus fuit magnus princeps apud Augustum, fuit magnus poeta et precipuus amicus Uirgilii in tantum quod in morte sua commisit sibi librum suum Eneidorum comburendum, quia incorrectus remanebat. Ista egloga primo habet proemium in quo Uirgilius aperit suam intentionem et excusat se ipsi Uarro si pro nunc non potest describere magnifica gesta sua, ita quod tota ista pars prima est prohemialis sine alia diuisione. In hac ergo prima parte prohemiali Uirgilius hoc intendit sententialiter. Uult enim dicere: *ego inclinaueram ad describendum bucolicam, sed paulo post deliberam describere carmina heroica, describere tragice et non bucolice, ulterius quia scilicet uolebam describere magnalia Uarri. Sed Augustus hoc presentiens mandauit ut ego prosequerer carmen bucolicum, dimitterem omnino carmen tragicum et sic ego feci et facio*. Et aduertatis quod sicuti fuit adulatus Augusto in egloga precedenti commendando Iulium Cesarem, ita adultatur ipsi Augusto commendando Uarrum suuum principem. 
+
+*PERGITE PIERIDES:* in superiori parte prohemiali istius egloge poeta Uirgilius excusauit se Uaro quod omissis gestis eius. Describendis ipse cogebatur prosequi bucolicam. Ideo nunc consequenter in ista parte executiua ipse Uirgilius intendit describere bucolice siue pastoraliter sectam Epicureorum. Tum quia Uarus iuuenis erat et delectabatur tali materia, tum quia ad tempus felicitatis et fertitlitatis quale erat tempore Augusti solent homines audire talia libenter et conuertere se ad uoluptates. Ergo dico quod uult ostendere qualis sit illa secta et qui et qualis sint eius effectus et quomodo sit placens et displicens. Unde scias quod Uirgilius hic confingit unam fabulam iocundam sub eius uelamine. Ipse aptissime exprimit qualis sit secta Epicureorum. Et fabula est talis: duo fuerunt pueri qui a casu reperierunt quemdam senem in spelunca sua dormientem sepultum somno et uino, de cuius capite decide regulat serta, idest girlande et iuxta eum erat uas plenum uino et isti duo pueri ad solatium collegerunt illa serta et cum illis ceperunt ligare istum senem dormientem et istis sic agentibus tamen timide, superuenit una puella speciosa ualde et ista uolens cos iuuare cum moro cepit pingere faciem istius senis illo iam euigilante. Iste ergo senex tandem excitatus ridere cepit et cepit dicere: *quare me ligatis, dimittite me, quia ego cantabo ut alias uobis promisi, sed isti puelle dabo aliud quam cantum*, quasi diceret tacite: dabo sibi stuprum.. Hoc dicto, cepit dulciter canere in tantum quod ad eius cantum ceperunt breuiter omnia concurrere et audire que ipse canebat. 
+
+Imo uult dicere quod abiecerat girlandas alonge quando cecidit. Ista serta erant hederea. Macrobius primo Saturnalium dicit quod sacrificantes Bacho semper portabant coronam hedeream, quia bene scitis quod hedera ligat et ita uinum ligat linguam et alia membra. Sed uas uinarium erat prope eum. Et hoc uides tota die quod ebrii aliquando cadunt et frangunt sibi caput et non frangunt urceum. 
+ 
+*NAMQUE CANEBAT:* in superioribus audistis quare cantante Sileno concurrebant undique omnia allecta dulcedine et suauitate illius cantilene. Nunc consequenter ordine continuato Uirgilius describit illam cantilenam siue formam et qualitatem cantus. Et tota lectio presens usque in finem egloge potest dici in tot partes quod sunt particule illius cantilene. Et audi quod canebat. Dicit quod iste Sillenus primo incepit canere de prima constitutione et conditione mundi. Et ut ista pars prima que cantatur a Sileno que est fortis ualde appareat clara, oportet uos notare quod sicut scribit philosophus primo philosophicorum antiqui philosophi habuerunt inter se magnam discrepationem et discordiam de origine mundi. Aliqui dicebant ignem esse principium omnim rerum, sicuti Eraclitus. Alius dixit quod erat aqua, sicut Thales Milesius. Alii dicebant quod aer erat, sicut Diogenes. Alii dicebant quod erant omnia quattuor elementa sicut Empedocles. Ulterius fuerunt alii qui dixerunt multa esse principia rerum sicuti Democritus. Dicebant quod corpora minima, corpora indiuisibilia que nos communiter appellamus athomos fueruent principia rerum. Dicebant quod ex istis athomis generabantur omnia et dicebant quod erat dare uacuum ita quod uacuum et athomos dicebant esse principia omnium rerum et dicebant quod ex istis erant facta elementa et elementata et forme omnium rerum tamen distincte et quod ultimo essent facta animalia et homines. Et ideo dicebat Democritus mundum esse factum a casu et ista fuit opinino Epicuri, quam iste Silenus eius sequax hic decantat. Dicit hic Seruius quod iste Silenus ponit primo quedam philosophica et postea transit ad fabularia tamquam ad delectabiliora. Sed certe uidere meo non intelligit quid cantet Silenus. Imo iste Silenus tamquam Epicureus incipit recte a uoluptate, quia ponit constitutionem mundi secundum opinionem Epicuri, scilicet quod mundus regatur a casu et per hoc uult persuadere quod sequantur homines uoluptates. Unde bene dicit Tulius in libro Tusculanarum questionum: *non audet Epicurus negare deos, tamen dicit eos nihil agere, eos nihil curare* [CIC. nat. deor. 3,3]*. Unde dico quod per consequens uult persuadere quod summa felicitas sit ponenda in uoluptate. In isto passu patet ignorantia Seruii, quia dicit quod nubes uadunt usque ad speram solis. Sed certe non uadunt usque ad speram lune nec usque ad ignem non uadunt, nisi ad seram regionem aeris. Unde hic uult dicere Uirgilius quod pluuie portantur sursum et cadunt postea. Et in hoc ostendit generationem pluuie. Unde nota quod sol attrahit cum radiis suis humores ab aqua et quando humores perueniunt ad mediam regionem aeris non possunt amplius ascendere frigore in uento. Et tunc ibi reprimuntur et condensantur et mingunt super nos. Et canebat ut terre stupeant. 
+   
+*HINC LAPIDES:* postquam tetigit constiutionem mundi nunc in mente subannectit mundi dissolutionem, quia in mundo naturaliter aliquando fiebat diluuium aliquando incendium particularia. Et ponit duo diluuia particularia. Unum diluuium particulare fuit tempore Deucalionis regis Thesalie et de hoc habetis ab Ouidio. Et aliud diluuium uolebat fuisse tempore Ogigii regis Thesalie. Ergo uide litteram: et canebat ille Sillenus hinc, idest post hoc. Dixerat generaliter ista de constitutione et de dissolutione mundi. Modo tantum sit ad creationem hominis et ideo tangit fabulam Promethei. Fabula habetur ab eodem Ouidio quod Prometheus fuit primus qui creauit hominem de limo, sed erat forma inanimata et ipse Prometheus non habens animam quam infunderet in illa forma inanimata. Fuit portatus in celum a Minerua et dicitur subtraxisse modicum ignis de spera solis et illo igne inspirasse uitam homini. Et istud est dicere quod corpus hominis est generatum ex elementis et maxime ex terra, sed anima uenit ab extra, scilicet a celo. Ad fabulam prosequendo iste Prometheus facto isto furto fuit adiudicatus a Ioue huic pene quod fui alligatus saxo in monte Caucasio et continuo uultur et aquila corrodunt cor eius. Et hoc est dicere quod postquam homo fuit animatus statim est iudicatus pene, quia habet appetitum insaciabilem, quia ultra terrena presumit ascendere in celum et perscrutari cursus planetarum et secreta dei. Et ex istis habet maximum laborem. Unde bene dixit Salamon qui addit ad scientiam, addit et laborem. addit aliud dicens quod iste Sillenus etiam addebat raptum Ylle. Hercules cum Yasone iuit ad acquirendum aureum uellus et habebat secum puerum socium qui portabat sibi arma et uocatus est Ylla. Et dum descendisset ab Argo dicitur fuisse raptum a Nimphis. Et Hercules non ualens eum reperire constituit sibi sacra annalia in quibus naute uocabant eum. Unde aduerte quod Yle appellatur materia prima que est ingenita et incorruptibilis. Modo iste dicitur raptus a Nimphis ita quod non potest uidere, quia ista materia prima est incognita et incomprensibilis, scilicet deus. Ergo dicit: ille Sillenus adiungit his, scilicet predictorum Yllam, scilicet socium Herculis. in superioribus Uirgilius ostendit quare ille Sillenus cantauit pertinentia ad constitutionem primam mundi secundum opinionem Epicureorum, qui omnia faciebant propter uoluptatem. Nunc consequenter idem Uirgilius transit ad fabulas continentes in se uoluptatem. Et primo tantigt fabulam Pasiphes. Bene audistis quomodo Pasiphe uxor quondam Minois regis Crete tanta libidine arsit quod adamauit taurum et illum cognouit opera Dedali magni ingeniosi, quia ille fabricauit iuuencam ligneam quam coperuit corio uere uacce et intromissa Pasiphe Taurus eam cognouit. Ex quo concubitu genitus et natus est Minotaurus. Et ista fuit hystoria uera quia Pasiphe fuit uxor Minois et adamauit taurum ut demonstratus est. Licet Fulgentius doctor dicat quod taurus fuit quidam cancellarius Minois. Tum ista sua allegoria non est uera, quia uerum est quod concubuit cum tauro opera Dedali. Et est uerum hystorice sicut uolunt multi autores et historici et etiam si bene consideratis Uirgilius exprimit hoc pro hystoria uera. Et hic Uirgilius probat quod ille concubitus non fuerit appetendus quia contra naturam. Et uult dicere licet iste Epicureus quereret uoluptatem tamen ipse sequebatur uoluptatem naturalem innaturalem fugiebat et detestabatur. 
+
+*AH UIRGO:* statim subiungit et exclamat ad detestationem huius sceleris.Uirgo non ratione integritatis sed ratione etatis, quia erat iuuenis. Uel uirgo: idest uirago, quia excessit uires mulieris. Uel uirgo, quia annuit per hoc quod uirgo magis appetit quam ipsa nupta. Ergo ha uirgo infelix que dementia cepit te ut scilicet diligeres taurum et homines concubitum cum eo. *PRETIDES:* probat per locum ab oppositis quod ipsa numquam debuisset hoc facere. Pretides fuerunt filie Preti ut tu habes ab Ouidio quarta Metha(morphosis). Pretus fuit filius abantis et frater Agenoris qui filias aliquas habuit que denominabantur Pretides ab ipso et multum gloriabantur de pulcritudine sua in tantum quod presumebant se conferre Iunoni in pulcritudine sua et Iuno ob hoc fecit quod ipse sibi ipsis iudebantur iuuente in tantum quod timebantur trahi ad aratrum timebant habere cornua in fronte et apponebant sepe sibi manus ad caput ut scilicet uiderent si haberenet cornua. Et hec est fabula. Modo iste uult sic arguere licet iste Pretides uiderentur sibi ipsis esse in forma iuuencarum poterant per errorem querere concubitum taurum tamen noluerunt et fugerunt tauros, tu uero Pasiphe que eras mulier et non eras in hoc errore iacuisti cum tauro. Ergo quam excusationem habes quasi dicat nullam. Ergo ad litteram: Pretides, idest filie Preti. *TUNC:* tangit incidenter aliam fabulam. Athlanta fuit puella que decreuerat nullum habere uirum nisi quicumque superaret eam incursu. Et tamen Ypomenos uenit ad certamen secum et illam deuicit unde habuit ipsam in uxorem, quia portauit secum tria poma aurea et quando erat incursu et Athlanta appropinquauit ei proiecit primum pomum et illa allecta ad pomum paulum restitit et currit. Secundo cum appropinquaret ei deiecit secundum et similiter cum tertio ipsa attingeret cum ipse deiecit tertiam, ita quod isto modo allactam deuicit eam. Hoc est dicere: ista erat pulcra et superba ex quo repudiabat multos. Sed ista habuit tria poma: primo quia erat pulcer, secundo quia potens, tertio quia generosus. Ergo ad litteram ueni: et tunc, ille Sillenus. *QUID LOQUAR:* in superioribus audistis quare Sillenus fingente Uirgilio decantauerit uarias fabulas continentes uaria genera uoluptatum. Nunc consequenter in ista parte addit alias fabulas similiter continentes alia genera uoluptatum. Et aduertatis quod ista lectio est fortis, quia Uirgilius uidetur hic dicere aliqua falsa tamen non dicit. Dico quod hic Uiriglius addit alias fabulas et primo tangit duas alias fabulas, unam breuiter et aliam breuissime, duarum Sillarum quarum utraque laborauit morbo libidinis et utraque malecessit. Uideamus ergo primo de illa quam Uiriglius expresse nominat, scilicet de Silla filia Nisi. Debetis ergo scire quod rex Minos, dum iret cum forti exercitum contra ciuitatem Athenarum, ulturus mortem indignam filii sui Androgei, primo inuasit Megaram ciuitatem, que est in eodem litore maris, et obsedit istam ciuitatem Megarensem cuius rex erat Nisus habens capillum aureum in capite, scilicet fatalem crinem, quia fatatum erat ciuitatem illam semper esse inexpugnabilem illo capillo manente in capite Nisi. Silla filia istius regis Nisi, dum semel specularetur de fenestra cuiusdam turris, uidit regem Minoem obequitantem circa menia ciuitatis. Statim ipso conspecto capta est amore eius, quia erat pulcerrimus et numquam destitit imaginari quare ipsa posset promereri amorem eius et inuenit modum quia truncauit capillum illum aureum de capite patris et tempore nocturno egressa est ciuitate et obtulit regi Minoi. Rex Minos tamquam iustissimus detestatus est istam et renuit eius munus et noluit suum amorem, imo statim cepit debellare ciuitatem et ipsam uicit. Ista Silla uidens Minoem uictorem uolentem recedere statim cucurrit ad nauem et manu cepit nauem dicens quod uolebat ire cum ipso. Unde rex Minox fecit ipsam precipitari de naui et dicitur esse conuersa in auem que dicitur Alauda. Et istud est uerum quia ille Nisus habebat coronam uel thesaurum quo durante poterat diu susitnere ciuitatem sed ista Silla capta amore Minois furata est thesaurus paternum et uolebat dare Minoi et ipse noluit ex quo conuersa fuit in Alaudam, quia discurrens et uaga. Fuit una alia Silla que uocata est filia Forci. Et de ista est faula talis: Glaucus deus marinus adamauit istam Sillam et ipsa non respondebat sibi propter quod Glaucus recurrit ad Circem et rogauit eam ut faceret quod amaretur ab illa Silla. Respondit: *ama amantem et spernete spernentem*. Hoc est dicere: *ama me que amo te*.* Sed iste Glaucus ob hoc non poterat discedere ab amore Sille propter quod Circe irata suis ueneficiis infecit fontem in quo ista Silla erat solita laudare se. Dum ergo Silla intrasset fontem eius inguina conuersa sunt in uaria genera ferarum, scilicet in lupos et canes. Allegorice: Glaucus est uir libidinosus. Glaucus, idest luscus et talis est omni luxuriosus oblique respicens et cece. Et dicitur deus marinus, quia Uenus nata est in mari. Nam in libidine est sudor salsus. Amat Sillam meretricem pessimam. Circe interpretatur manuum operatio. Et talis recte est inimica istius Sille, quia meretrix fugit manuum operationem. Ergo hinc est quod circa inguina uertitur in lupos et canes, quia insaciata et insaciabilis efficitur. Ergo ipsa dicitur esse periculum maris inter Italiam et Siciliam, scilicet in faro Mesanensi et nauigantes per mundum periclitat. Hoc est dicere luxuria uorat et trahit in periculum multos homines mundi. Istis prenotatis est descendendum ad litteram. Dicit ergo Uirgilius uolens describere istam fabulam duarum Sillarum. *FAMA EST UEXASSE DULICHIAS RATES:* ecce tangit unum mirabile quod accidit isti Sille quod scribit Homerus, quia dicit quod Ulixes cum naui sua peruenit ad istum locum et ibi inuasus est a Silla terribiliter tamquam peregrinus et fuit in magno periculo in tantum quod Homerus scribit quod perdidit nauim et socios et quod ipse solus Ulixes nudus et pedes euasit. Si hoc fuerit uerum uel non nescio, sed Homerus uult ostendere quod uir sapiens scit interdum uitare istam libidinem. Ergo fama est istam Sillam. Uexasse idest turbasse rates. Ulixes fuit Itacensis, ubi est promontorium nomine Dulichium. *AUT UT:* nunc tangit aliam fabulam. Tereus fuit rex Tracie, qui habuit uxorem filiam Pandionis regis Athenarum, que uocabatur Progne. Accidit quod semel iuit Athenas et rogatus a Progne impetrauit a socero suo ut daret sibi Philomenam, ut duceret eam ad Prognem sororem suam. Et Pandion concessit. Unde duxit eam in nauim et cum peruenit ad litus suum illam nolentem stuprauit. Et quia illa post stuprum dicebat, ipse euulsit sibi linguam et dimisit ibi eam et ista peruenit ad tuguria. Et litterata tantum fecit quod ipsa laborauit unam telam in qua breuiter intexuit totum istum fallum et illam telam misit Progne sorori sue. Et Progne tristissima occulte fecit illam suam sororem Philomenam uenire ad se. Et cum simul essent iste due sorores et istis Terei filius et ipsius Prognes, uenit in suam potentiam et Progne cepit ipsum Itim et interfecit. Licet esset eius filius et breuiter tradidit comedendum Tereo, qui cum pranderet dixit: *ubi est Itis?*. Et Progne respondet: *quid petis intus habes*. Et tunc Philomena, que erat absconsa, proprie uenit et proiecit membra Itis in uultum eius et fugerunt statim. Ipse Tereus sequens eas conuersus est in auem upupam, Progne uero in yrundinem, Philomena in Philomenam auem. Allegoria: Tereus figuraliter est ipse corpus, Pandion est alia quid patet ex nomine. Pandion: idest totus clarus. Nam Pan, idest totum et dian, idest clarum. Ergo Pandion est alia tota clara. Ista alia habet duas filias Prognem et Philomenam. Progne est ipsa concupiscentia, Philomena est ratio. Ergo dicit quod Progne petebat Philomenam, quia concupiscentia petebat semper associari rationi. Sed Tereus, idest corpus, uiolat istam Philomenam, idest ipsam rationem et eripit sibi linguam, quia ita corpus suffocat rationem, quod ratio non audet se manifestare. Tereus conuertit in upupam. Upupa est tristis auis, quia comedit stercora et tale est ipsum corpus. Progne uero uertit in irundinem, quia semper yrundo stat in domo et ita concupscientia est in carne. Sed Philomena, idest ratio, petit siluas, idest solitudines.
+
+*EXTREMUM.* In superiori egloga proxime precedenti Uirgilius deplorauit suam infelicitatem circa bona sua sub persona alterius. Nunc in ista decima et ultima egloga deplorat infelicitatem optimi amici sui, uidilicet Galli circa eius personam. Et sic uide quomodo egloga continuatur precedenti. Illa precedens continet infelicitatem Uirgilii circa bona sua. Et ista continet deplorationem infelicitatis Galli optimi amici sui, scilicet Uirgilii, qui credebat habere amorem unius sue amice. Presens egloga habet duas partes principales, uidilicet prohemium et tractatum. In prohemio Uirgilius facit inuocationem et inuocat Arethusam fontem ut sibi permittat deplorare et metrice decantare amorem Galli tum ad illius consolationem, tum ad detestationem illius amice sue. Ad cuius considerationem debetis scire quod iste uocatus est Cornelius Gallus et fuit contemporaneus ipsius Uirgilii, magnus poeta et familiaris Augusti in tantum quod Augustus ex infimo loco exaltauit eum quoniam huic Gallo, debellatis Antonio et Cleopatra, dedit prefecturam Egipti, fecit eum prefectum Egipti et tamen uidetur huic Gallo male cessisse. Quia sicut dicit Suetonius secundo libro Cesarum ipse Augustus ob ingratitudinem priuauit eum domo sua et omnibus prouinciis suis et conuictus iste Cornelius Gallus a senatu fuit compulsus ad necem. Et dicit ipse Suetonius quod tamen ipse Augustus lacrimauit super mortem eius et uicem suam conquestus est. Ergo Uirgilius compatitur ei quia iste habebat unam amicam suam que uocabatur Citheris, alio nomine Licoris, cuius amore ipse diu fuit captus et ipsa suprascripto Gallo iuit cum Antonio in bellum gallicum, ex quo iste Gallus recepit maximum dolorem. Dico quod Uirgilius descripturus hanc plorationem et compassionem Galli primo premittit unum prohemiolum et inuocat musam Siracusanam ut permittat sibi quod in ista ultima parte finali istius operis possit facere hanc deploratione. Ergo dicit extremum et cetera.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt b/testi_2_NoCommenti/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt
new file mode 100644
index 0000000..8998715
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt
@@ -0,0 +1,5 @@
+Poscis, clarissime Marchio, memorandarum auidus rerum alta mente ut Ualerii Maximi maximum breueque compendium exponendum adsumam, breuia dilatans, obscura declarans lucido cum sermone: arduum opus, fateor, per ora multorum uolitans sed a pluribus ignoratum. Parebo tamen libens ut et tibi placeam et aliorum satisfaciam uoto. Tu quidem uir ab ineunte etate pietate insignis et clementia, que peculiaris uirtus principum hominem Deo similem facit, et iuxta tui allusionem nominis in omni opere gloriosus, gloriam siquidem promereri studuisti in edifitiorum opere ingenti. Sicut enim Augustus Cesar, quo nichil clarius sol sub se uidit, gloriatus est urbem quam inuenerat lateritiam relinquere marmoream, ita tu, illustris princeps, terram quam inueneras asseritiam lateritiam fecisti; in cuius infima ualle arcem extruxisti sublimem ad sidera inexpugnabili opera iuxta portam cui leo magnanimus incubat, ut cetera menia linquam, magnifico sumptu sed maiore anime mirifice fabricata more Agrippe. Quamquam pedibus eger, ut ille, acerbissime  afflictatus, literarum gloriam perfectiori etate coluisti; nempe neglecta forma corporis, qua summe pollebas, libros auidissime semper legis hystcriarum, precipue Liuium qui stilum habuit parem Romano gladio, illustrium Romanorum celebranda gesta recurrens, inter quos Iulium Cesarem tuo iure preponis. Uerum ut ueram gloriam cito actingam, que in sola uirtute consistit, quis hac tempestate animi uigore prestantior signifer et pugilis Romanam Ecclesiam, uelut nauiculam Petri inter tot fluctuum turbines agitatam, solus intrepide iuuit, inter multorum dominorum et populorum rebelliones scaturientes magno tui cum discrimine? Quis sanctius inter proceres amicitias coluit? Quis costantius promissa seruauit? Quis humanius benefitia erogauit? Tu, inquam, uir tante uirtutis, cui nichil difficile uideatur, preter cumulata maiorum multa quesisti. Nec quisquam regnantium in aduersitate constantior, in infirmitate patientior, in periculo cautior, de quo dici potest illud quod de Cesare Cicero *Nichil* inquit *solebat obliuisci nisi iniuriarum*. 
+
+*Historie antiquorum utiles sunt ad danda bona consilia ciuitati*, Aristotiles tertio Rhetoricorum. Commendaturus nobilissimum oratorem in cuius moralissimo opere uelut in speculo relucent exempla uirtutum et humana uita singulari quodam dogmate decoratur, ex uerbis propositi thematis duo possum breuiter elicere que excellentissimi auctoris laudem celebrant et extollunt; quorum primum est commoditas in se fructuosa, quod tangitur in auctoritate premissa cum dicitur Istorie antiquorum utiles sunt; secundum fructuositas in aliis luminosa, quod tangitur cum dicitur ad danda bona consilia ciuitati. Circa primum breuiter aduertendum quod Aristotiles et alii magni philosophy doctrinam moralem tradiderunt  scientifice, subtiliter et theorice. Ualerius autem, pluribus proficere cupiens, ipsam tradit pratice, exemplariter et positiue. Illustrium nam antiquorum inclita gesta percurens ac perstringens plurima paucis mira contexuit breuitate. Secundum enim sententiam Uarronis in suo libro Sententiarum elucentissimum docendi genus est studium exemplorum; quod elleganter declarat luculentus orator Tullius primo de Oratore sic inquiens: *Hystoria temporum testis, lux ueritatis, uita memorie, magistra uite, nuntia uetustatis: quo alio melius quam oratoris officio conficitur?* Sicut enim dyaletica est instrumentum scientiarum naturalium,  ita rhetoricha moralium. Nichil ergo recte sine exemplo docetur aut discitur. Teste enim Seneca, breue est iter per exempla. Hoc breuissime de primo. Secundum quod tangitur in themate prelibato est fructuositas in aliis luminosa. Circa quod est aduertendum quod numquam fuit regnum extra Romanum in quo rectores urbium et gubernatores rerum publicarum tam uirtuosi quam praui ualeant agenda copiosius speculari. Secundum enim Augustinum, ubi de uirtutibus loquimur nullus uirtuosior populo Romano, ubi de uitiis nullus uitiosior. Quod considerans Ualerius ipse Romanus alterutro calle procedens preclarissimas  uirtutes Romanorum et teterrima uitia duxit breuiter colligenda. Quantum ad primum dicit Titus Liuius libro primo, prohemiali capitulo: *Nulla umquam res publica maior nec sanctior nec dictior bonis exemplis fuit, nec in quam tam sero luxuria auaritiaque migrauerint nec ubi tantus aut tamdiu parsimonie ac paupertati honos fuerit: adeo quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat*. Unde Augustinus 5° de Ciuitate Dei loquens de ipsis Romanis dicit: *Nam cum haberent rem publicam, idest rem populi rem communem patrie, opulentissimam atque ditissimam, sic ipsi in suis domibus pauperes erant, ut quidam eorum, qui iam bis consul fuerat, ex illo senatu hominum pauperum pelleretur notatione censoria eo quod X pondo argenti in uasis suis habere compertus est*; et suddit: *Ita ipsi pauperes erant quorum triumphis publicum ditabatur errarium*, de qua materia ipse Ualerius uberrime scribit. Due autem fuerunt arces super quibus fundatum est Romanum imperium, scilicet audatia in bello, equitas in pace, uel uerius 3a fecerunt Romanos rerum dominos, scilicet sanum consilium in re publica, priuata paupertas, et propositis pertinaciter adherere. Secundum Uegetium alia 3a fecerunt Romanos uictores gentium, scilicet prudentia, exercitatio  et fides. Augustinus autem 5° de Ciuitate Dei dicit: *Hec sunt precipue illa 2° que compulerunt Romanos ad facta miranda: defensio scilicet libertatis et cupiditas glorie. Ipsam denique patriam quoniam seruire uidebatur ingloriosum, dominari uero atque imperare gloriosum, prius omni studio esse liberam deinde dominam cupierunt*. Et addit: *hanc (scilicet gloriam) ardentissime dilexerunt: propter hanc uiuere uoluerunt, propter hanc et mori non dubitauerunt, huius unius ingentis uitii cupiditate ceteras cupiditates et alia uitia comprimentes. Laudis enim auidi erant, pecunie liberales. Uoluit autem Deus Romanum regnum esse tam potens et imperiosum ut reduceret uniuersum orbem in unam imperii monarchiam*. Unde Augustinus 18° de Ciuitate Dei: *Conclita est igitur Roma uelut altera Babilon et prioris filia Babilonis per quam Deo placuit orbem debellare terrarum et in unam societatem rei publice et legum perductum longe lateque pacare*. Aliam rationem assignat idem Augustinus in 5° dicens: *Quamuis satis uidear explicasse cur Deus unus uerus et iustus Romanos secundum quandam formam terrene ciuitatis bonos adiuuerit ad tantam imperii gloriam consequendam, potest tamen et alia esse latentior, scilicet propter diuersa merita generis umani*. Bene ergo Augustinus ibidem: *Ostendit Deus in oppulenissimo  regno Romanorum quantum ciuiles uirtutes ualeant, etiam sine uera religione*. Roma namque, ut ait Sidonius obscurus orator, est domicilium legum, gignasium litterarum, curia dignitatum, uertex mundi, patria libertatis. Deus autem qui fecerat Romam dominam temporalium uoluit ipsam fieri clominam spiritualium. Unde nouissimus poeta Petrarcha: *Roma mundi caput, urbium regina, sedes imperii, arx fidei catholice, fons omnium memorabilium exemplorum*. Ieronimus etiam Romam laudat et ipsam laudatam ab Apostolo dicit; et post apostolos et euangelistas doctores 4or, quorum duo fuerunt Romani. Ex predictis itaque in summa concludere licet illud quod scribit Policratus secutus Quintilianum: *Romanorum excellentia et uirtute, si omnium gentium hystoria reuoluatur, nichil clarius lucet. Declarat hoc amplissimi splendor imperii quo nullum minus ab exordio maioribusque incrementis processu continuo dilatatum humana potest memoria recordari. Nam et quiete libertatis, iustitie cultu, sollertia armorum, reuerentia legum, finitimarum gentium amicitiis, maturitate morum, grauitate uerborum et operum obtinuerunt ut orbem sue subicerent ditioni*. Bene ergo licet dicere cum Iustiniano *Felix Romanorum genus omnibus anteponi nationibus et omnibus gentibus dominari tam preteritis effecit temporibus, quam Deo propitio in eternum efficiet*. Ideo clarissimus poeta Uirgilius: *Tu regere imperio populos, Romane, memento.  He tibi erunt artes pacisque imponere morem,  parcere subiectis et debellare superbos*, et *imperium sine fine dedi*. Et hec breuiter de uirtutibus Romanorum, de uitiis autem paucissima. Est igitur sciendum quod, ut uerbis ipsius Ualerii utar, sicut Roma omni genere mirificorum exemplorum orbem terrarum impleuit, ita et atrocissimorum uiciorum omni contagione fedauit in pristinas sedes, proh dolor, reuoluta. Unde satiricus Iuuenalis: *Nullum crimen abest facinusque libidines ex quo  paupertas Romana perit*. Genus namque Romanum a uulturibus cepit augurium, que aues cede et sanguine delectantur, et conditores ipsius urbis a lupa lactati sunt, que ubique figuraliter auaritiam representat rapacitate insaciata. Ad quod Iuuenalis: *Maiorum primus, quisquis fuit, ille tuorum  aut pastor fuit aut id quod dicere nolo*, idest ladro. Sed ut ceterorum autorum testimonia non amplectar, uno solo contentus finem facio. De his ergo dicit beatus Bernardus: *Romani ante omnia sapientes sunt ut faciant mala, bona autem facere nesciunt. Impii in Deum, temerarii in sancta, emuli in uicinos, inhumani in extraneos, quos neminem amantes amat nemo, et, dum timeri ab omnibus affectant, ut omnes timeant necesse est. Hi sunt qui preesse non norunt et subesse non sustinent. lnferioribus importabiles, superioribus inobedientes; inuerecundi ad petendum, frontosi ad negandum; importuni ut accipiant, ingrati cum acceperint. Docuerunt linguam suam loqui grandia, cum operentur exigua. Largissimi promissores, parcissimi exhibitores; blandissimi  adulatores, mordacissimi detractores, malignissimi proditores*. Quid plura? *Quid tam notum seculis quam proteruia et ceruicositas Romanorum? Gens insueta paci, assueta tumultui et obtemperare nescia nisi cum non ualet resistere*. Uirtutis igitur cultum et uitiorum fugam nobis concedere dignetur, ad cuius felicitatem omnis uirtus principaliter ordinatur. Amen. Premissa commendatione multiplici materie quam exponendam assumpsi maximo cum labore, antequam descendam ad litere declarationem, premittam breuiter quedam de more euidentialiter ad dicenda, scilicet quis autor, que materia, que intentio, que utilitas, cui parti philosophie supponatur hic liber, quis eius titulus. Ad primum dico quod autor huius operis fuit Ualerius Maximus. Ad quod est notandum quod aliqui dicunt quod hic Ualerius fuit de nobili et antiqua familia Ualeriorum que postea dicta est Coruina, quod non credo, quia ipse aliquid expressisset in aliqua parte libri. Preterea Ualerius non fuit uir militaris nec exercuit se studio armorum sed literarum: fuit enim cancellarius siue scriba cuiusdam Sesti Pompei in Asia qui et ipse fuit uir eloquentissimus, ut patet suo loco. Ualerius etiam sepe defendit plebem Romanam contra nobiles. Sed quisquis fuerit, nomen eius est proprium: dicitur nam Ualerius quasi ualens uirtute. Fuit ciuis Romanus, orator clarissimus. Ualerius dictus est Maximus ad differentiam Ualerii Ansiatis qui diu ante eum scripsit gesta Romana. Nec potuit istud cognomen assequi nisi propter aliquod singulare meritum, sicut et plures alii Ualerii Maximi ante eum diuersis temporibus, quorum unus fuit consul, alius censor, alter orator, sicut patet per Liuium, Plinium et alios. Materia sunt exempla factorum et dictorum memorabilium ad omnem fere materiam de qua agitur et omnium proposita confirmanda applicabilia. Intentio est optima. Intendit nam autor tradere nobis doctrinam moralem exemplariter et plane. Est enim doctrina moralis tradenda faciliter teste Philosopho, scilicet rationibus persuasiuis non demonstratiuis, quoniam opus morale suscepimus non ut sciamus sed ut boni fiamus. Et uirtus in operatione consistit. Utilitas est maxima, scilicet uniuersalis cognitio uirtutum et uitiorum et fere omnium actuum humanorum et agibilium mundi, ut uisa exhortatione uirtutum et detestatione  uiciorum lector fiat cautior ad agenda et dicenda imitatione aliorum. Hic liber supponitur philosophie morali per omnes partes, scilicet ethice, politice, yconomice, ut per se patet, quia scilicet est de instructione sui, familie et ciuitatis siue rei publice. Titulus libri debet esse talis: Ualerii Maximi factorum ac dictorum memorabilium ad Tiberium Cesarem liber primus incipit et primo prologus. In quo titulo succinte tangitur causa efficiens, cum dicitur Ualerii, causa materialis, cum dicitur factorum, tempus principis cui scribit. Non ergo scribit Augusto sicut quidam opinantur, quod est manifeste falsum, quia ipse autor expresse describit Tiberium, eius genus et imperium in multis libris et capitulis, licet uideatur loqui de Augusto uiuente; quod declarabo si et quando ad finem peruenero. Tangitur et causa formalis siue ordo, cum dicitur primus. Finis Ualerii fuit ut acquirat principaliter gratiam principis, licet male meriti, fauorem apud legentes, famam apud posteros. His breuiter percursis, perstringatur breuis diuisio. Liber totus generaliter diuiditur in nouem libros, unusquisque liber in capitula, unumquodque capitulum in paragraphos, et paragrafi singuli in particulas speciales; que patebunt uel declarabuntur discurrendo per singulas. In primo libro Ualerius premictit prohemium in quo duo facit in generali. Nam proponit materiam quam scribere intendit et inuocat auxilium Tiberii, cuius premium optabat et sperabat, et in hoc facit auditorem docilem, beniuolum et actentum cum premittit humilitatem, breuitatem et magnitudinem. In prima parte prohemiali sententialiter uult dicere quod ipse intendit sub breui uolumine perstringere dicta et facta notanda antiquorum que priores scriptores prolixius et clarius descripserunt, ut unusquisque possit faciliter et cito sine lungo labore et magno tedio quod uoluerit inuenire. 
+*Urbis Romae exterarumque gentium facta simul ac dicta memoratu digna, quae apud alios latius diffusa sunt quam ut breuiter cognosci possint, ab inlustribus electa auctoribus digerere constitui, ut documenta sumere uolentibus longae inquisitionis labor absit. Nec mihi cuncta complectendi cupido incessit: quis enim omnis aeui gesta modico uoluminum numero comprehenderit, aut quis compos mentis domesticae peregrinaeque historiae seriem felici superiorum stilo conditam uel attentiore cura uel praestantiore facundia traditurum se sperauerit? Te igitur huic coepto, penes quem hominum deorumque consensus maris ac terrae regimen esse uoluit, certissima salus patriae, Caesar, inuoco, cuius caelesti prouidentia uirtutes, de quibus dicturus sum, benignissime fouentur, uitia seuerissime uindicantur: nam si prisci oratores ab Ioue Optimo Maximo bene orsi sunt, si excellentissimi uates a numine aliquo principia traxerunt, mea paruitas eo iustius ad fauorem tuum decucurrerit, quo cetera diuinitas opinione colligitur, tua praesenti fide paterno auitoque sideri par uidetur, quorum eximio fulgore multum caerimoniis nostris inclutae claritatis accessit: reliquos enim deos accepimus, Caesares dedimus. Et quoniam initium a cultu deorum petere in animo est, de condicione eius summatim disseram. Ual. Max. l praef.*
+Ordina ergo litteram sic. Ego Ualerius constitui, idest concepi in animo et decreui, deligere, idest de aliis eligere et deflorare, quasi dicat disposui deflorare ex multis pauca, facta ad dicta simul, quia dicere est prope facere, digna memoratu, idest memoria; non tamen omnia sed que memorabiliora crediderit uel magis seruientia proposito: nam interdum scribit quedam uilia et ridicula, non tamen impertinentia materie; Urbis Rome principaliter, nam de una urbe Roma plura inueniuntur exempla rerum memorabilium quam de reliquo orbe terrarum, ut sepe patet apud Plinium, et exterarum gentium, idest extranearum - uel externarum, et est idem -, quasi dicat aliarum ab Urbe et potissime Grecorum, que sunt diffusa, idest diffuse descripta, apud alios, scilicet autores, latius quam ut possint cognosci breuiter, et tamen breuitas est amica obscuritati, electa, idest excepta et abstracta, ab illustribus autoribus, rerum gestarum; non ergo ab omnibus accepit Ualerius, sicuti multi faciunt, sed solum ab autenticis qui scripserunt libros annales, quos uocamus cronicas, quales fuerunt Celius, Polibius, Fabius Pictor et alii. Et ecce qua re, ut labor longe inquisitionis,  idest inuestigationis et scruptinii, absit, idest remoueatur, uolentibus sumere documenta, idest argumenta ad aliquid persuadendum in aliquo genere cause; nec eum intentio fefellit. Nam uidemus quam multi uolentes perorare in scribendo uel predicando uel sermocinando recurrunt ad istud pulcrum et copiosum breuiarium. Quis enim Hic facit antipoforam, idest respondet questioni tacite; posset nam quis dicere: Tu promictis te dicturum breuiter de multis et magnis; certe tu facies magnum uolume, dicit Ualerius: Absit a me ista dementia; dicit ergo nec cupido, idest cupiditas et auiditas, complectendi cunta, idest colligendi omnia, incessit michi, idest uenit michi in mentem. Et continuo assignat causam sui dicti dicens quis, scilieet ita ualens, comprehenderit, idest comprehendere  potuerit, gesta omnis eui, idest omnia que facta sunt per decursus omnium temporum, quasi dicat per omnia secula: nam historie gentilium incipiunt omnes a Nino Beli filio, sicut Trogus describens gesta gentium externarum, et Liuius describens gesta Romana incipit a Romulo. Quasi dicat nullus posset comprehendere modico numero uoluminum, quasi dicat in his paucis libellis, qui sunt tantum nouem, et faciunt paruum numerum siue uolumen, cum tamen Liuius descripserit sola gesta Romana in CXXXXII libris; et posito quod unus aliquis posset hoc facere, non tamen tam diligenter et tam eloquenter, unde dicit aut quis compos mentis, idest sane, quasi dicat qui non desipiat uel omnino fatuus, sperauerit se traditurum, scilicet in scriptis memorie posterorum, seriem, idest ordinem, historie domestice, idest Romane - historia enim proprie est de preteritis, ut dicit Tullius - et peregrine, scilicet externorum, condítam, idest contestam, felici stilo superiorum, idest priorum historicorum quorum stilus fuit felix, precipue Liuii qui habuit stilum parem Romane uirtuti, uel actentiore cura, idest exactiori diligentia, uel prestantiori facundie?, idest perfectiore eloquentia. Et uere Ualerius non potuit equare stilum Liuii, non Salustii, licet superauerit stilos multorum; sic uide quomodo captat beniuolentiam tam humiliter loquendo. Te igitur Ista est 2a pars principalis, in qua parte Ualerius facit suam inuocationem  et sententialiter uult dicere quod ipse inuocat Tiberium principaliter et fidenter, tanquam deum adhuc uiuentem et presentem, qui est dominator orbis et protector urbis uirtute et felicitate sua. Sed antequam descendam ad litteram, hic occurrit dubitatio quomodo Ualerius facit inuocationem cum tanta commendatione ad Tiberium qui, ut ait Plinius, fuit hominum tristissimus, iuuenis ebriosus, senex luxuriosus, crudelis, inhumanus, fedatus omni labe turpitudinis erubescende, ut patet per Suetonium. Ad hoc dicunt aliqui quod quando Ualerius incepit istud opus Tiberius erat bonus, circa initia scilicet sui imperii, unde Orosius dicit quod Tiberius ex mansuetissimo principe conuersus est in seuissimam bestiam cum non impetrasset in senatu ut Christus pro deo haberetur. Sed dic breuiter quod Ualerius adulatur Tiberio, sicut Seneca tantus uir Neroni et Statius Domiciano. Nunc ordina litteram sic. Igitur 0 Cesar, scilicet Tiberi, certissima salus patrie, idest qui uelut pater patrie saluas Romam, inuoco te huic cepto, idest huic principio tam ardui operis in quo potes me iuuare quia potentissimus es. Unde dicit penes quem consensus deorum et hominum uoluit regimen marís et terre esse, quasi dicat quod, prouidentia deorum disponente et fauore hominum consentiente, tu regis habenas totius imperii Romani. Et probat quod merito ipsum inuocat, quia ipse est amicus uirtutum et hostis uitiorum de quibus Ualerius tractatum facere disposuit. Unde dicit cuius celesti prouidentia, scilicet tua, quia tu es celestis et diuinus, uirtutes, scilicet morales et militares, et tamen non habuit nisi duas uirtutes, quia fuit strenuus armorum et hostis adhulatorum de quibus dicturus sum, in UIIII libris scilicet, benignissime fouentur, imo uerius malignissime exterminatur, uicia seuerissime uindicantur, idest rigidissime puniuntur, imo melius diceretur contrarium, quia dabat premia magnis potatoribus et aliis turpioribus. Nam Hic Ualerius probat suam inuocationem fore iustam et excludit causam dubitationis et admirationis, quia posset quis merito dicere: Si imitaris illustres autores, cur non inuocas Iouem uel alium deum sicut fecerunt alii oratores et poete? Dicit Ualerius quia est magis certus de uno deo mortali et terreno qui uirtute sua promeretur celum, sicut pater et auus qui iam deificati sunt et quibus decreti sunt diuini honores. Ad quod est notandum quod ratio Ualerii erat bona si Tiberius fuisset similis patri et auo. Nam tolerabilius poterat sacrificari Cesari et Augusto quam Ioui qui non ualuit pedem eorum: Iupiter nam, historice loquendo, secundum Lactantium et Augustinum fuit uiolator patrie maiestatis, alienarum adulterator uxorum, pulcri pueri impudicus raptor et amator. Allegorice tamen si referatur ad astrum, Iupiter dici potest rex deorum et hominum, quia est benignissimus planeta et facit reges et principes et numquam infortunatur sicut alii planete. Cesar autem secundum Plinium fuit animi uigore prestantissimus, in clementia uero similis deo ut ait Tullius; Augustus uero sapientissimus,  prouidentissimus, felicius et diutius ceteris gubernauit imperium. Ualerius ergo uult dicere: Iulius et Augustus suis exigentibus meritis facti sunt dii, qua re non Tiberius? Ad litteram ergo dicit autor: Nam si priscí oratores, scilicet antiqui Romani eloquentes qui scripserunt ante me, sicut Marcus Cato, Marcus Uarro, Marcus Cicero, a quibus Ualerius multa accepit et potissime a Cicerone a quo accepit maximam partem huius libri primi, unde sine Tullio non potest bene intelligi hic liber, bene orsi sunt, idest laudabiliter inceperunt  opera eorum inuocantes, ab Ioue maximo optimo, sub isto titulo Romani principaliter inuocauerunt deum cum qui dictus est omnipotens (melius poterat dici omnipudens), si excellentissimi uates, idest poete sicut Uirgilius, Oratius, Ouidius, traxerunt principia, idest exordia librorum suorum, ab aliquo numine, idest deo magno, sicut ab Apolline, Minerua uel Mercurio pro habenda sapientia uel eloquentia. Et hic nota quod oratores et poete poterant inuocare in prohemiis suis, historici uero non: unde Liuius in principio se excusat de hoc, et Salustius et Suetonius et alii non inuocant; Ualerius tamen inuocat non deum sed hominem. Uel dic quod non est proprie historicus sed orator moralis: dicit ergo ad Tiberium mea paruitas, idest paupertas ingenioli mei, humiliat se ut exaltetur, recurrerít ad tuum fauorem, benignum, eo, idest tanto, iustius quo, idest quanto, cetera diuinitas, idest deitas ceterorum deorum, colligitur opinione, idest cognoscitur ex sola credulitate, sed tua, scilicet diuinitas, uidetur par, idest similis, imo fuit dissimillima, sideri paterno, scilicet Augusti qui fuit pater adoptiuus Tiberii, et auito, scilicet Iulii Cesaris qui fuit pater adoptiuus Augusti et per consequens auus Tiberii, ut alibi dicetur plenius, presenti fíde, idest euidenti certitudine. Et ut extollat Tiberium in diuinitate magnificat patrem et auum in diuinitate dicens quorum, scilicet patris Augusti et aui Cesaris, eximio fulgore, idest excellenti splendore uirtutum quia isti fuerunt quasi duo luminaria prima in orbe Romano; et a Cesare tanquam a sole Augustus et alii clari principes acceperunt lumen, multum ínclite claritatis, idest gloriose celebritatis, accessit, idest accreuit, nostris cerimoniis,  idest sacris Romanis, quasi dicat ualde aucta est deorum religio ex deificatione Cesaris et Augusti. Et ecce quomodo, quia accepimus reliquos deos, idest alios a Romanis habuimus ab alienigenis sicut Iouem a Creta, Apollinem a Delphis, Herculem a Thebis et ita de multis, Cesares dedimus, idest deos fecimus ex nostris, quasi dicat Ualerius: Et ego possum bene facere Tiberium deum, quia Greci fecerunt Priapum deum. Et concludit tangens materiam a qua uult incipere dicens et quantum est in animo, idest quia est decretum et firmatum in mente mea, petere initium, idest facere principium libri, a cultu deorum, idest a religione, sumatim disseram, idest succinte disputabo de conditione eius.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_LiberDeObsidioneAncone.txt b/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_LiberDeObsidioneAncone.txt
new file mode 100644
index 0000000..7579df5
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_LiberDeObsidioneAncone.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Incipit prologus in ystoria obsidionis ciuitatis anchonitane tempore cancellarii Amico dominabili Ugolino Gosie, iuris perito, militi strenuissimo et Anchonitanorum potestati, Boncompagnus salutem cum obsequio sincerissime dilectionis. Grata rogamina, que mihi porrigere uoluistis, me plurimum iocundari fecerunt; unde feruor spiritus deuotionem parit, que uobis omni tempore appetit famulari; et quidam specialis radius amoris de cordis penetralibus consurgit, cuius claritatem inuidentium nebula non poterit tenebrare. Petiuistis a me ut librum, quem de obsidione anchonitana tractaueram, studiosius corrigerem et uobis amicabiliter exhiberem, et deducerem in comune, quia singulariter habere non cupitis quod ad multorum utilitatem dignoscitur pertinere. In quo michi digne consulere uoluistis, cupientes quod talentum michi creditum non abscondam; et ciuitati cui preestis honoris perpetui nomen acquirere peroptatis, quod per uestram industriam consequetur. Ecce presento uestre magnificentie librum diligenti ori lima correctum; utinam improuida scribentium caterua scripta non uariet que per oratoris artifitium sunt regulariter ordinata, quia, licet dicatur: uerba transposita idem significant nichilominus tamen parua transpositio uariat intellectum et regularem dictionum positionem deturpat. Ceterum que in fine huius operis de uestra uestrorumque patrum sapientia et probitate conscripsi, magis ad informandum posteros quam pro captatione alicuius beniuolentie dicta esse credatis. Scio etenim quod uenatiuas commendationum blanditias non diligitis, nec umquam desiderastis, uelud plures faciunt, adhulationis oleo inpinguari. Uerumtamen liberalitas uestra omnibus prouidet, uniuersis iuxta meritum respondet, nullis denegat solatia oportuna; illis etiam dampnabilibus ioculatorum cateruis larga donaria impertitur, qui, tamquam demoniosi, efferunt immo deprimunt preconium aliene laudis. Et licet hoc uobis nunquam placuerit, petentium tamen satisfacitis desideriis; ita quod illorum acclamationes non attenditis, sed cupitis liberaliter elargiri. Ego uero non pro temporali munere, seu leuitate animi, set sola ueritate, que numquam uincitur, inductus, de obsidione predicta et magnanimitate uestra scribere procuraui. Sit, queso, tandem timorosum naufragium, quod occasione huius libri uobiscum fui passus, media pars tituli et presens epistola integraliter suppleat defectum, ne muta uideatur pagina remanere. Illi autem, ad quorum manus hic liber peruenerit, studiose scripta relegant, quia crebra lectio legenti sensum incorporat medullatum. Incipiunt ystorie obsidionis. Quantum omnis rerum gestarum memoria conferat utilitatis, ipse rerum effectus manifestius indicat, quoniam nullus hodie res arduas facere attemptaret, si ea sub silentio forent penitus pretermissa, que ab antiquis commendabiliter esse acta noscuntur. Uiuerent liquide homines tanquam animalia irrationabilia et passim bestiarum more uagarentur nec uterentur aliqua ratione animi, si corporis tantummodo satisfacerent uoluptati. Sic ergo esset humana conditio in partem reflexa, ut nichil fieret equabili deliberatione, nichil tractaretur lege uel moribus, set quorumlibet potentium uoluntas pro iure haberetur, et imbecilles pati solummodo, non agere oporteret. Fieret autem quilibet orbicularis circa reuolutio, et dum hinc inde mortua oppinio resultaret, multiplex de nouo consurgeret error, qui diuerso libramine in ceca penderet statera; et dum librarentur plurima, inueniretur idem a quo natum fuerat et progressum, quod reperit primus. Redacta fuerunt igitur in scriptis facta maiorum, ut humana propago successiuis uteretur exemplis, et cum audit quantam uictoriosi gloriam reportabant, de uirtute in uirtutem ascendat; et dum intelligit quanto ludibrio criminosi et pusillanimes respergebantur, a similibus caueat, ne parem infamiam ex post facto incurrat. Nam cum geste res et maiorum acta recoluntur, ad eadem facienda passibus tenditur affectuosis, ut de re consimili similis ualeat gloriari. Quilibet autem rex Alexandrum desideranter imitaretur, dum audit quod orbem uniuersum posuerit sub tributo. Quilibet in bello existens Iudam Machabeum libenter sectaretur, qui cum paucissimis deuicit potentissime Philisteos. Quilibet diues se ipsum recognoscere debet, ne ab alto corruat sicut Nabuchodonosor, qui edificauit statuam auream in campo Dyrach prouincie Babilonis. Quilibet princeps minima uereatur ad tempus, ne perdat caput, sicut Holofernes per manum Iudit uidue amisit. Troiani per Helenam et Cartaginienses per superbiam fuere ad nichilum redacti. Iulius Cesar deuicit Alamanniam, et Scipio Affricam, unde dictus est Affricanus. Titus et Uespasianus tam diu Ierusalem post mortem Christi obsederunt, quousque plenam habuere uictoriam, et in triumphi signum archam federis, mensam propositionis et candelabrum aureum reduxerunt ad Urbem; unde postmodum factus est arcus triumphalis iuxta Cartulariam, in quo uniuersa, que predixi, sunt in marmore sculpta. Alius uero arcus, longe preciosior illo, est quasi collateralis Coliseo, in quo sculturis mirificis Cartaginiensia prelia continentur. Sed plures triumphales arcus sunt Rome uetustate consumpti, in quibus fuerunt sculpte principales uictorie Romanorum. Adrianus quidem imperator in signum. perpetue memorie mirabiliter sculpi fecit troianam istoriam in quadam colunna, que adhuc Rome consistit erecta. Nam Romani per sculpturas, et Greci per imagines rerum excelsarum posteros esse memores uoluerunt. Set commendabilius per libros, quam sculpturis uel imaginibus, preterita conseruantur. Ab ipso quippe mundi principio res gesta fuere a pluribus redacte in scriptis, ne antiquorum memoria deperiret. Porro septuaginta interpretes, Iosephus et Ieronimus omnium genealogiam ab Adam usque ad aduentum Altissimi translatarunt, Pharaonis et israelitici populi facta studiosus conscribentes. Uerum quia superfluum esset exempla omnis ponere, que memorie occurrunt, credendum est ut quilibet in suo genere atque professione per ea que scripta sunt debeat alium in rebus commendabili bus imitari, contraria penitus respuendo, quoniam aliorum uita nobis esse debet preambula et magistra. Igitur si ciues aliqui a regibus uel principibus obsideantur, sint illis Anchonitani exemplum, quorum causa hunc librum composui, in quo breuiter continentur qual iter fuerunt a cancellario et Uenetis obsessi, suaque probitate atque perseuerantia postmodum ab obsidione liberati. Nam enim huic operi aliquod apocrifum interserui, non intermiscui fabulas neque abusiones poeticas, uelud plure in suis tractatibus faciunt, ut auditores commoueant ad risum, set omnia conscripsi prout ab illis audiui, qui rebus gestis et negotiis interfuerunt. Uerumtamen dignum duxi aliqua predicere de situ et circumstantiis Anchonitane ciuitatis, et a quibus fuerit hedificata. Cum ego Boncompagnus transirem per Marchiam, ciuitatem intraui Anchonam, et ascendens in locum in quo sedes residet episcopalis, respexi menia, muros et antemuralia et uniuersas circumstantias, quibus ciuitas decoratur et multimode pollet. Mare quidem ipsam a duobus lateribus regirat, et in occidentali plaga portus est ita naturaliter ordinatus, quod uix posset ab aliquo credi, nisi precederet uisio corporalis. Ad ipsum quidem naute cum summa fiducia recurrunt, nec timent post introitum incurrere periculum, quoniam ibi non possunt propter montium obstaculum unde inualescere tempestuose. Uerum postquam Attila, flagellum Dei, destruxit muros, quibus Traianus imperator portum ipsum fecerat undique communiri et opere munifico exornari, solus uentus, qui uulgo dicitur focarese, naues quandoque dampnificat, nisi fuerint studiosius anchorate. Porro cum olim Rauenna inter ciuitates Italie floreret, uersum est ubique in generale prouerbium, quod si portum consimilem habuisset, Rome potuisset in plurimis equiperari. Primi autem Anchone constructores dicuntur fuisse imperatores urbis Rome, qui propter malitiam et immanitatem Sclauonum uiros potentissimos ibi posuere, qui gentem sclauonicam subigerent imperio romano. Nam et aliqua pars Sclauonie potest in multa serenitate aeris ex eodem loco uideri. Est enim ciuitas modica set populosa, et natura loci undique premunita. Ad hec autem subsequenter est de obsidione dicendum. Imperante Frederico Romanorum imperatore, qui postea non longe ab Antiochia in flumine Saliph, interueniente diuino iudicio, decessit, cancellarius solo nomine Christianus et Maguntine sedis archiepiscopus Italiam cum imperatoris exercitu intrauit, plura oppida, burgos et uillas in quibusdam partibus deuastando: uiuebat enim sicut miluus ex raptu, et tanquam coruus morticinum, sic bona quorumlibet requirebat. Cum autem uideret quod Anchonitani grecum imperium nimium diligebant, et plenum non poterat in Marchia dominium habere, si ciuitatis Anchonitane non frangeret uires, composuit cum Uenetis, qui semper quodam speciali odio Anchonam oderunt, ut in exitu mensis madii, quando cibaria rarescunt, cum nauibus et galeis portum intrarent Anchonitanum, ciuitatem a lateribus maris uiriliter obsidendo, et ipse cum imperii exercitu et circumpositis ciuitatibus ad eundem terminum ueniret, promittens illis destruere ciuitatem, et bona ciuium cum eisdem per medium partiri. Ad eundem siquidem terminum uenerunt Ueneti, et in ualida manu portum intrantes locauerunt naues et galeas taliter ad obsidionem, quod nullus de ciuitate audebat ingredi mare, quoniam illis non poterant pre multitudine resistere Anchonitani. Nam Uenetie regnum aquosum dicitur esse, unde illius ciuitatis dux aureum circulum in uertice defert, et propter aquarum dignitatem quedam regalia insignia obtinere uidetur. Posuerunt namque in medio portus nauem olim Romani Marani, que pre sua magnitudine a plurimis totus mundus yperbolice dicebatur; quoniam, ut ferebatur, numquam ea maior fuit alicubi uisa. Erat enim quasi castellum sub cuius umbra et patrocinio uniuerse naues et galee consistere uidebantur. Super ipsam quidem posuerunt machinas et balistas ac diuersa genera bellatorum, quibus ex ea parte maximum ferebatur ciuitati cotidie detrimentum. Cancellarius autem suum exercitum iuxta ciuitatem locauit, deuastando undique arbores, uineas, oliueta, et uniuersa que uidebantur ad usum ciuium pertinere. Uenerunt ad obsidionem Auximani, qui semper Anchonitanorum calcaneo insidiantur, cum pluribus Marchianis: et sic membra capud abscindere conabantur. Contingit enim multotiens ut multi facere anelent quod eos postmodum trahit in exitium et seruitutem, sicut fecerunt Lonbardi ad tempus, qui Mediolanum ob inuidiam destruxerunt; unde ante illius rehedificationem sub quodam seruitutis uinculo tenebanturt. Nam oppinio me in hanc trahit sententiam, ut non credam Italiam posse fieri tributariam alicui, nisi ex Italicorum malitia procederet ac liuore; in legibus enim habetur, quod Italia non est prouincia, sed domina prouinciarum. Quid plura ? omnes, quotquot erant a confinio Apulie usque Ariminum, ad prefatam uenere obsidionem. Fuerunt enim ibi plures Tusci, Spoletani et Romanioli, et alii quorum difficile est facere mentionem. Precesserat quippe temporis caritudo, et in ciuitate pauca uictualiai erant; sed sperabant ciues in proximo recolligere segetes et comparare ab aliis, quoniam ciuitates que sunt in portibus constitute uix possunt de labore proprio frumentum et anonam habere ad sufficientiam, cum plures constet esse in illis nautas et mercatores. Porro multi Anchonitani aberant, qui causa negotiandi erant in Alexandria, in urbe Constantinopolitana et Romania. Fiebat prelium tam in mari quam in terra continue, nec poterant ciues aliqua hora quiescere, quoniam obsessores erant plurimi et successiue ad bella iugiter ueniebant; sed bellatores intrinsecus oportebat assidue bellari, nec poterant aliunde suffragium habere. Uerumtamen fatigati recentibus taliter satisfaciebant in preliis, quod semper ad castra ue lamentabile reportabant. Sed iuxta principium obsdionis quendam congregauerant exercitum Anchonitani, quem cancellarius in campestri bello deuicit, in quo capti fuerunt plurimi et interfecti, unde ciuitatem perdere crediderunt. Post ammissionem uero prelii uix per octo dies habuerunt uirtuali sufficienter, et tantum incepit crescere fames, quod pro uno bisantio tantum panis non poterat inueniri, quod uni sufficeret ad edendum. Dabatur in quinque granis fabarum denarius et pugnus farris uel ordei non poterat pro duodecim haberi. Requirebantur oua ut emplaustra fierent pro uulneratis, neque tunc temporis potuere in tota ciuitate duodecim inueniri. Primo tamen, ut dicitur, nouem in ouo uno denarii dabantur, et uiginti soldi in modica gallina Uerumtamen eo tempore ita defecerant pulli, carnes porcine atque bouine, quod non reperiebantur infra ciuitatem uenales. Cepit igitur ibi esse pestilentia famis; quia tunc proprie dicitur esse fames, cum offertur pretium, nec inueniri potest qui habeat ad uendendum. Intellexit hec autem cancellarius a quibusdam: unde, conuocato exercitu, prelium indixit, referens quod ciues ita erant pre fame nimia exinaniti, quod uix poterant arma deferre. Iubet ergo pulsari tubas, tangi timpana, diuidi exercitum per acies; sicque cum omnibus iuxta menia ciuitatis accessit, fortiter clamitando. Ciues autem hec uidentes, pulsatis campanis, cum clamore maximo ciuitatem exiuerunt, incipientes cum eis acriterbellari; et licet essent famelici et multa inedia oppressi, tam fortiter pugnabant ac si essent cibis delicatissimis recreati. In prelio siquidem ita erant uniuersi permixti, quod se ad inuicem cognoscere nequibant, et uix poterat unus alium uidere pre multitudine pulueris qui aerem inficiebat. Aures autem omnium, propter clangorem tubarum, equorum strepitum et bellantium uoces, ita erant obtuse, quod nullus poterat discrete intelligere que dicebantur. Cum autem sic prelium continue duraret, pars exercitus cancellarii accessit ad Uenetos, intrauitque cum eis galeas; unde tunc Ueneti adeo appropinquarunt, ut etiam domos quorum dam ciuium intrarent. Consules autem anchonitani, hec audientes, illos tantum modo transmiserunt ad mare, qui domos iuxta portum magis habebant propinquas. Eodem quippe die tantam contulit Deus Anchonitanis uictoriam, quod illi, qui ad mare iuerunt, Uenetos fugarunt, galeas quas prius ammiserant potentissime recuperando; et ipsi qui remanserant exeritum cancellarii usque ad machinas repulerunt, unde tunc quidam uegeticulum resina et pice plenum ante stuem lignorum proiecit, set nullus audebat apponere ignem, quia locus in medio bellantium consistebat. Eadem autem hora uenit quedam femina uidua, nomine Stamira, et apprehendens ambabus manibus mannariam diuisit propere ipsum uegeticulum, currensque postea faculam accendit et eam tamdiu, uidentibus uniuersis, tenuit inter hedificiorum ligna, donec focus uires potuit proprias exercere, sicque combuste suntn machine ac pedrerie per audaciam uiraginis, quam prelii crudelitas et pugnantium furor terrere minime potuerunt. Fuerunt enim ibi ex utraque parte mortui plurimi et uulnerati; set obsessores dampnum et dedecus reportarunt. Profuit autem non modicum Anchonitanis prelium illud, quia multas carnes equorum, qui fuerant interfecti, reduxere in ciuitatem, nec dimittebant etiam intestina. Finito quidem prelio, stetit cancellarius cum exercitu aliquantulum remotior solito, nec permittebat fieri prelium, credens ciuitatem per famem et inopiam expugnare. Preterea hoc memorabile factum non est sub silentio relinquendum. Presbiter namque Iohannes, anchonitanus canonicus, dum quadam die sederet iuxta mare, cogitauit in animo si aliquid ad ciuitatis honorem et inimicorum incommodum facere posset. Erat enim uir neruosus, fortis et audax. Accessit equidem ad portum, et sublata camisia in solis femorali bus remansit. Tum siquidem tam ciues quam Ueneti ceperunt plurimum ammirari, quia non erat tempus balneandi et presertim cum esset uentus ualidus in portu. Intrauit siquidem repente mare, ueniensque natando cum quadam bipenne in manu, cepit abscindere maximum canapum, qui ex una parte ligatus erat in prora nauis Romani Marani, et ex altera in anchora quam naute miserant in portu. Illi autem qui erant in naui, respicientes quid presbiter faciebat, ceperunt eum sagittare cum arcubus et balistis, et alii contra eum clamabant, immensos lapides proiciendo. Ille uero ad mergonis modum, qui restrictis alis profunda pelagi petit, se propere submergebat in aquam, et sicut delfinus postea comparebat; sicque successiuis ictibus ipsum abscidit, unde singule sartie defecerunt; et posuit nautas omnes in periculo mortis, quia uentus erat adeo fortis, quod plurimos in terra ledebat. Presbiter autem reuersus est ad ciuitatem natando, et illos plurimum deridebat. Uacillauit quidem tamdiu nauis in portu, quousque uentus quieuit; et nisi portus esset adeo securus, nauis procul dubio deperisset. Naute uerumtamen pre timore multa utilia proiecerunt in mare. Uidentes quidem Anchonitani animositatem presbiteri et tempestuosos undarum concursus, prelium cum Uenetis inceperunt, UII. galeas de securiori parte portus uiriliter depellentes, quas uentorum acerbitas propulit ad ripam, ubi continuo fracte fuere, sicque in personis et rebus Ueneti non modicam sustinuere iacturam. Porro Anchonitani, fame ualida oppressi, quemdam sapientem uirum ad cancellarium transmiserunt, inmensam promittendo pecuniam, si uellet ab obsidione cessare. Ille autem, hoc audito, subridens ait:  En offerunt nobis Anchonitani pecuniam, quam habemus et habere uidemur! Sed dico tibi, quod merito posset ille inter fatuos reputari, qui haberet totum et requireret partem. Edisce tamen parabolam istam, que sapientis indiget explanatione: Quidam uenator, non cum paucis canibus, intrauit maximam siluam, in qua reperit leenam, que dominari plurimis animalibus uidebatur. Hanc non modico tempore insequens, canes multos ammisit, et uestimenta propria dilaniauit. In speluncam demum ipsam reclusit, ubi fame taliter angebatur, quod de manibus non poterat euadere uenatoris. Rugiebat in fine, uolens cum uenatore componere pro ungula pedis. Consuleres igitur uenatori, ut pro ungula dimitteret leenam ?  Ille autem excogitauit aliquantulum quid cancellario responderet Postmodum uero in hunc modum sic respondit: Si uenator, qui siluam intrauit, meis deberet consiliis acquiescere non dimitteret pro ungula leenam. Sed si uellet cum ungula summitatem tradere aurium, consulerem uenatori facere pactum, quia uideretur habuisse totius corporis potestatem. Contigit quippe multotiens, quod qui totum requirit, partem ammittit, sicque diuturno labore priuatur. Nam cum auceps quidam rete pro columbis in agro tetendisset, more solito escam proiecit; ad quam capiendam septem columbe uenere, pro quibus expandere noluit rete, credens eas que residebant in arboribus comprehendere cum illis. Exspectauit diu, et ecce superuenerunt falcones uolitando per aerem, et sic septem, que iam ceperant escam, fugere. Tutius ergo fuisset aucupi septem comprehendisse columbas, quam sic redisse domum honeratus a labore. Iratus ad hec cancellarius per semetipsum iurauit, quod numquam cum eo componerent Anchonitani, si se ipsos et ciuitatem sibi non redderent sine conditione. Ille demum reuersus est ad suos, infra se ipsum non mediocriter plorando, quia magis timebat famis et inopie iacturam quam extrinseca bella. Conuocatis postmodum consulibus et uniuersis uiris discretis et sapientibus, quorum consilio ciuitas regebatur, retulit omnia que fuerat cum cancellario locutus. At illi ceperunt dicere multa, et plura in animo reuoluere referendo ad inuicem quomodo iudicium possent euadere destructionis. Placuit tandem omnibus, ut duodecim uiri perquirerent uniuersa uictualia, que ciues poterant habere. Isti uero, ecclesiarum et ciuium cellaria perscrutantes, non inuenerunt nisi duos modios frumenti et tres annone, cum infra corpus ciuitatis plusquam decem milia hominum utriusque sexus existerent, qui aliunde nequibant requirere cibum. Reuersi sunt altera die ad consilium, per ordinem omnia referentes. Tunc omnes ceperunt amarissime flere, quoniam non uidebatur qualiter possent a tanto periculo liberari. Quidam autem eorum dicebant esse minus malum se reddere cancellario; alii uero in contrarium allegabant, dicentes quod potius uolebant in prelio mori, quam uidere ciuitatis et ciuium destructionem. Surrexit ad hec quidam reuerende faciei senex, cuius oculi pre senectute nimia caligabant. Erat enim quasi centenarius, unde senectutis baculum deferebat, quia iam erant membra spiritibus pauperata. Surrexit, et preclaram orationem inter eos habuit, quia, licet senuisset et uires forent corpore debilitate, erat tamen in eloquio facundus et morum honestate plurimum decoratus. Inquit enim: Ad uos clamito, ciues anchonitani, qui de nobili Romanorum prosapia originem contraxistis, qui hactenus tanquam uiri pro tuitione libertatis pugnastis, ut senescentis uocem audire uelitis, et eiusdem studiosius intelligere signiticatum. Non enim loqui proposui, ut consulatum desiderem adipisci, quia, quod etas negat, credere nemo debet. Non exordiri uolui ut captem beniuolentiam perorando, quia loqui plura michi labor est, non emolumentum. Non surrexi ad apparentiam uel inanis glorie fastum, quia huius seculi pompa michi iam emarcuit, cum uix lumen celi uideam, et feruor spiritus ad sublimiora conscendat; unde, cum subtiliter futura contemplor, utriusque hominis intelligo fieri geminam resolutionem. Audite igitur uocem premortui senis, audite et intelligite uerba mea, quoniam in puritate consientie loquar, nec pretermittam dicere que uidero expedire. Fui eo tempore uir consularis, quo rex Lotarius nos in manu ualida obsedit, credens ciuitatem seruituti perpetue subiugare. Recessit tandem, spe propria frustratus et honeratus proprio labore; nam ante ipsum et postea quidam imperatores idem fecere temptauerunt, qui suum similiter propositum nequiuerunt ducere ad effectum. Que igitur igominia esset, ut uni clerico redderetur ciuitas, que regibus et principibus contradixit ? Qua fronte de cetero loqui possetis, si archiepiscopalis mitra superaret ciuitatem, quam regalis, immo imperialis corona non potuit expugnare? Sustinete modicum et nolite pertimescere, quia potens est Dominus et miserebitur uestri. Sustinete igitur et pugnate uiriliter, quoniam in maximo certamine triumphus glorie acquiritur, et qui non desistit currere, brauium recipit peroptatum. Si famem patiemini, et utiliter pugnaueritis, uobis redundabit ad gloriam; quoniam gulosi et ebrii effeminati et pusillanimes reperiuntur. Temptetis etenim quecumque comedi possunt, quia omne, quod in os intrat, in uentrem uadit, et per secessum emittitur. Porro, si pactum feceritis cum cancellario, tantum seruabit positum, quousque ipsum poterit sub alicuius iuramenti uinculo uiolare. Nolite itaque mittere serpentem in sinu, murem in peram, lupum in ouile, adulterum cum uirgine: quia male remunerant hospites suos. Nam hoc probaui, hoc experimento didici, quod raro potest inter Latinos et Teutonicos perfecta dilectio inueniri. Reminiscamini tandem maxime urbis Mediolani, quam Fredericus imperator modernis temporibus cum Lombardis per septennium obsedit; et cum eam non posset ui aliqua expugnare, sub occasione pactorum fuit ciuitas penitus destructa, et in burgos miserabiliter tripertita. Post destructionem autem, quantam ciues mediolanenses in personis et rebus passi fuerint iacturam, longum esset per singula enarrare. Nam plures in terram Saracenorum iuerunt, numquam ad propria redeuntes; unde ipso rum sanguis uersus est in barbaras nationes, et qui erant imitatores christiani nominis, effecti sunt primitie ydolorum. Sit ergo uobis hoc salutiferum exemplum, quoniam, si lignum uiride tam acriter ignis consumpsit, in sicco quid faceret non indiget explanatione. Uestra res nunc agitur, et proximus est paries exustus; unde uos tollere moras oportet, quoniam in mora modici temporis quandoque dampnum occurrere posset. Succurratis ergo propere, et cum ingenti pecunia legatos mittite pro exercitu; et si potueritis aliquem habere succursum, ualebitis merito gloriari; alioquin proiciatis uniuersam pecuniam in mare, egrediamini foras, et cum inimicis pariter moriamini; quia minus malum est in bello commori, quam uidere ciuitatis destructionem et pati obprobrium sempiternum. Finita siquidem oratione, ita fuit omnibus persuasum, ut nullus contradicere auderet sententie senis. Fuerunt electi continuo tres nobiles ciues, qui miraculose in modica barca, inter naues et galeas obsidentium, cum ingenti pecunia exiuerunt, properantes ut ercitum aliquem congregarent. Uenere siquidem ad Guilglelmum Marcheselli nobilem ciuem ferrariensem, cuius consilio ad comitissam de Brettinoro accesserunt, implorantes ab ea humiliter consilium et iuuamen. Illa uero, eorum precibus condescendens, iussit ut tam milites quam pedites per totum suum comitatum ad espeditionem arma pararent. Uilglelmus uero in Lombardiam properans, cepit studiose milites congregare. Sed audi uiri constantiam et inauditam animositatem. Obligauerat enim omnes possessiones suas pro exercitu congregando. Cum autem ei sua penitus deficerent, filios amicorum et fidelium acquisiuit, promittendo patribus quod eos ad militarem gloriam promoueret. Iuit postmodum, omnesque pigneri obligauit. Sicque congregato exercitu, uenit iuxta Rauennam, ubi reperit Petrum Trauersarium, nobilissimum rauennatem ciuem, qui partem cancellarii fouebat, et congregauerat multos milites ut impediret exercitum istius. Tunc Uilglelmus ad ipsum accessit,rogando eum tamquam fratrem, quia consobrinus eius erat, quod eum in hac parte nullatenus impediret. Ille autem respondit se fidelem imperii esse, atque cancellarii amicum, unde preces eius exaudire nequibat. Uidens autem Uilglelmus quod transitum aliunde habere non poterat, quia ciuitates omnes, preter Ariminum, erant sibi contrarie, locutus est in bono dolo Petro Trauersario et dixit:  Dimittamus exercitus, quos habemus, et singuli ad propria reuertantur, et ambo pariter Anchonam eamus, et laboremus pro compositione . Placuit enim illi hoc uerbum, et promisit uterque, quod suum exercitum licentiaret. Precepit namque Petrus Trauersarius primo suis militibus, ut ad propria reuerterentur; Uilglelmus uero, cum ad suos accederet, ait: Promisi et pepigi Petro Trauersario ut dimittam exercitum, et cum eo promisi Anchonam ire pro compositione. Unde precipio ut reuertamini; uerumtamen in animo reuoluite, sicut uiri sapientes, utrum uos a iuramento, quod fecistis, absoluere ualeam, et quid uobis sit in hac parte agendum . Et his dictis, reuersus est ad Petrum Trauersarium, et cepit cum eo ire Anchonam. Athelardus uero, frater Gulielmi, tamquam uir strenuus et prudens, intellexit uerba fratris, remansitque cum exercitu et cepit militibus referre: Scitis, o uiri nobiles et potentes, quod frater meus non est papa uel episcopus, qui possit uos soluere a uinculo iuramenti. Nam ego ipse uobiscum iuraui, si euidens impedimentum non comparuerit, ire Anchonam pro ciuitatis liberatione. Temptemus ergo fortunam et eamus, quia potens est Dominus, et prosperabitur iter nostrum. Tunc iuxta noctis crepusculum iter arripuerunt, facientes transitum iuxta menia urbis Rauenne. Cum autem uenissent Ariminum, et ecce Petrus Trauersarius, eleuans oculos, uidit exercitum Uilglielmi propere uenientem, et ait: Captus sum, ut piscis amo, et sicut auis improuida in retiaculum cecidi deceptoris. Tunc respondit ei Uilgliemus et dixit: Hec ita peracta sunt, nec potest aliud fieri. Nichilominus tamen eamus, et laboremus pro compositione. Petrus uero, immenso fatigatus dolore, dixit ei:  Tu deposita componis, et composita derelinquis, set in tuis dolosis compositionibus de cetero non confidam, quia fregisti positum, et michi male in omnibus respondisti. Uilglielmus quidem cum ingenti exultatione et inenarrabili tripudio ad exercitum est reuersus, et prestolatus est ibi exercitum comitisse de Brettinoro. Quod autem superius dixi, quod in bono dolo fuerit locutus, est taliter intelligendum. Bonus enim dolus idcirco dicitur, quia nullis nocuit et multos a mortis periculo liberauit. Sed quis audiuit parem uiri liberalitatem, quoniam animam et corpus, amicos, fideles, seruos, ancillas, propria et aliena in integrum obligauerat, ut ciuitatem liberaret Anchonitanam, in qua nullas possessiones, nullosque consanguineos uel notos habebat, neque illum exercitum ducere poterat, nisi prius transitum faceret per plurimos episcopatus ? Preterea res erat in dubio, quia pauci uel nulli sperabant quod per aliquorum suffragium posset ab obsidione ciuitas liberari; et maxime cum hi in itinere inimicorum uires uiderentur undique preualere. Sed dotauerat hunc uirtus speciali munere, que audaciam sibi contulit et liberalitatem, utraque quarum simul existit, et cum una deest, altera priuatur effectu. Utrique siquidem superaddita fuit nature benefitio sapientia, que sicut lapis pretiosus decorat anulum, ita sua claritudine radiat supradicta. Cuius igitur facundia sufficeret tanti uiri laudes referre, qui uirtutem diuitiis preter generalem consuetudinem anteposuit, et se ipsum ac suos, quasi pro alienigenis et personis incognitis, diuersis periculis et morti exponere minime dubitauit ? Unde potest dici quod fuerit militum Lombardie speculum, patrie decus, et uidutem animi exercere uolentibus memoria sempiterna. Preterea qui remanserant in ciuitate fame inenarrabili affligebantur, quia panis ex toto defecerat et aliqua genera leguminum non poterant inueniri. Interficiebant equos, iumenta et asinos, et immundas carnes auidissime comedebant, quoniam fames est cibi cuiuslibet introductiua. Nam et tanta fuit talium carnium caritudo, quod in capite unius asini tres aurei soluebantur. Non dimittebantur intestina, nec aliquid preter ossa relinquebatur ad edendum. Deficientibus tandem his, acceperunt coria boum, et ea post mollificationem diuturno labore coquebant. Post decoctionem uero, quidam cum piperata uini uel aceti, quidam assata in oleo, quidam etiam simpliciter comedebant. Nam, quod ab initio et ante secula non fuerat auditum, quidam eorum canes, musipulas et mures eo tempore comederunt. Alii uero salem contritum et bene mundificatum in frixorio cum oleo bulliebant, et potando uinum refocillabant ex eo animas intollerabili fame oppressas. Multi etiam accipiebant urticulas marinas, que sub aqua lapidibus adherent, et frixas in oleo comedebant. Ipse quidem urticule plurimum rubent, et non sunt erbe neque pisces, set est quedam specialis materia rei, que, dum cruda est, continet uenenum; unde, plusquam tapsia carnes tumefacit humanas. Uerum, quia huiusmodi uictualia non erant bonorum humorum generatiua, idcirco pallebant facies uniuersorum, et uix se poterant de loco mouere, nisi cum properabant ad bella. Erant enim plurimi taliter fame oppressi, quod uix usque ad introitum belli scutum portabant, et tamen ita persistebant bellando, quod etiam obsessores omnimode mirabantur. Paruuli petiebant panem, et licet esset qui frangeret eis, non reperiebatur aliquid ad frangendum. Lacrimabantur matres infantium, quia defecerat sanguis secundo calore decoctus, lac uide licet quo lactentes pueri nutriuntur; unde cum infans lac sugere conabatur, magmillam quasi aridam reperiebat, pro quo in lacrimas prorumpebat diuturnas, quia non poterat percipere nutrimentum. Profecto cum quedam lactarent pueros, moriebantur, et defunctis matribus magmillis iterum pueri adherebant, sicque reperiebantur mortui iuxta cadauera matrum. Nam cum quedam nobilis mulier lactentem deferret in brachiis puerum, quemdam, iuxta portam ciuitatis, reperit balistam, qui pre fame nimia consternatus iacebat, nec poterat trahere cordam. Illa uero ipsum continuo uocauit, interrogando cur sic consternatus iaceret. Ipse autem respondit, se fame penitus esse consumptum. Illa quippe dixit:  Iam quindecim dierum spatium est elapsum, quod non comedi nisi coria cocta: unde lac pro puero uix possum habere. Uerumtamen, si uis, ore summitatem apprehendas magmille, et si aliquid attrahere potes, animam refocilla. Cum autem eleuasset oculos, et uidisset quod esset nobilis domina, non cum paruo pudore surrexit, et apprehendens baleam, quattuor de obsessoribus in mora modici temporis interfecit. Sic enim maritate, uirgines et uidue bellatores assidue ortabantur, ut uirilem uiderentur animum habere. Uerumtamen in tantum iam exereuerat fames, quod nichil fere inueniebatur ad comedendum. Unde plurimi pactum facere conabantur; de nuntiis equidem securitatem habere non poterant, et quid facere de exercitu possent, penitus ignorabant. Eadem siquidem hora domine ciuitatis in contionem uenerunt, offerendo se ipsas et dicendo: Numquid asinorum carnes sunt saporosiores nostris ad edendum ? Comedite igitur nos uel proicite in mare, quia minus malum credimus esse mori, quam in illorum peruenire potestatem, qui furorem pro lege habent, et quibus presunt, nolunt uel nesciunt indulgere. O admiranda constantia mulierum, et inaudita promissio ab antiquis ! Nam, cum sit rara uirtus, et auis rara in terra, pollicitum ammirabile, omnique ammiratione dignum, repertum est in fragili et mobili sexu. Filie Ierusalem,.cum obsideretur ciuitas a Tito et Uespasiano, coxerunt filios suos, et partem commederunt, partemque seruauerunt. Iste autem e contrario sponte se obtulerunt ad edendum, cupientes uiros et ciuitatem morte propria liberare. Profecto a ueridicis intellexi relatoribus, quod, cum quedam mulier uidua duos haberet filios et uideret eos acriter bellari, suspirauit eo quod ea die nichil comederant, neque habere poterat quid eis conferret. Tunc domum est absque dilatione reuersa, et latenter fecit sibi uenam sinistri brachii cum flebotomo aperiri, et abstractum sanguinem coxit cum speciebus, sicque contulit filiis ad edendum. Fuerunt igitur mulieres Anchonitane imitatrices matris Iohannis Ircani, de qua legitur in Ueteri Testamento. Illa quippe, dum captiua teneretur cum duobus filiis suis a Tolomeo, qui maritum eius Simonem et duos filios sub proditione interfecerat, iussit filio suo Iohanni, qui Tolomeum ipsum obsidebat, ut eam et fratres interficeret cum machina, ne illius scelus relinqueretur inultum. Illam namque ac filios eius Tolomeus super menia posuerat, ut Iohannes Yrcanus murum non frangeret ciuitatis. Ad hec surrexit imperatoris constantinopolitani legatus, qui Constantius uocabatur; cuius causa dicebatur esse ciuitas obsessa. Imperabat enim tunc in urbe constantinopolitana serenissimus Hemanuel, qui miserat istum in Italiam, ut compararet quasdam ciuitates et bona ciuium, et eisdem postmodum suo nomine omnia redderet in feudum. Hic siquidem plurimum timebat ne illum Anchonitani traderent in manibus cancellarii, quoniam pro ipso uenerat, et aliud a ciuibus non querebat; quod facere penilus renuerunt. Unde commendanda, immo plurimum extollenda est Anchonitanorum liberalitas, et maxime cum in necessitatibus nemo consueuerit existere liberalis. Erat enim uir sapiens, discretus, eloquens, et curialitate multimode redimitus; pro quibus maximam in eiusdem imperatoris curia dignitatem habebat, de qua protoseuasto dicebatur. Hic enim infinitam expendit pecuniam pro sua et ciuitatis liberatione, et in omnibus maximum praestitit patrocinium Anchonitanis. Surrexit hic et alta uoce clamauit Pantochir, id est, saluantem omnia, addendo eleyson et quedam greca uocabula, que huic non sunt libro inserenda, quoniam latinis non debemus apponere grecum. Finita siquidem, secundum Grecorum morem, Dominica inuocatione, hoc modo populum alloquitur anchonitanum: Si polite non perorauero, parcat mihi uniuersitas uestra, quoniam inter Grecos nutritus uerbis non ualeo integraliter exprimere latinis quod homo interior ymaginarie preconcepit. Multa siquidem ad utilitatem uestram referre proposueram, que plectro nequeo lingue formare; quia dum uocis mee prolatione reuerberatur aer, uox resonat semiplena, unde non possum animi exprimere affectum, neque uobis, ut desidero, complacere. Humili uos igitur prece deposco ut non simplicem uerborum positionem, sed proferentis consideretis affectum, quoniam ex sermone simplici medullatus multotiens percipitur intellectus. Nec est curandum si arbor fuerit tortuosa, dummodo saporiferum conferat fructum. De spineto quidem rosa colligitur, sed ulmus omni tempore constat infructuosa. Inter Grecos namque habet mandragora uires, sed apud quosdam Latinos mel est ueneno permixtum. Greci barbas deferunt, ut se uiros esse meminerint, Latini suas abradunt, ut quamdam assumant speciem iuuentutis. Abrasis barbis, iuuenantur plurimi. Utinam senectus in morbus consistat! Set grecum non facit barba uirum, neque latinum abrasio naturaliter iuuenari. Recessit estas, et in fine consistitis attumpni. Yemps uenit, et tonitrua comparuere. Cadunt grandines et tempestates, quas uos timere non oportet, quoniam estis in domibus, quas patres uestri antiquitus construxere. Set licet latrent canes ad lunam, adhuc est leena it angulo; et si uiri esse uolueritis, priuati oppinione recedent. Uasa figuli probat fornax, et uiros probos immensitas tribulationum. Aurum purgatum ponitur in coronis, et dum resplendet in clippeis, facies exilarat; set eruginosum creditur esse falsum. Uenerunt alienigene, uinum nouum in utres ueteres mittentes; set, licet sit plane ingressus, mordebit tamen in nouissimo ut coluber, quoniam nullum uitium ebrietas excusat. Serpens comparuit nocturnalis, habens in capite cristam; cantat ut gallus, dulcedinem portat in ore, et sicut scorpio fundit cum cauda uenenum. A fructu cognosco arborem, et opera per effectum. Quis umquam audiuit lupi naturam, et gestus uulpis quis considerauit ? Lupus rapit, uulpis decipit, et uermis araneus telam orditur et tendit. Set quid, si hec tria in unum conueniant, et in eodem omnia reperiantur? Canis famelicus appetit ossa; set caninus non remittitur appetitus, nisi caput reuoluerit in intestinis. Petit partem ut habeat totum, et cum totum habet, credit habere nichil; quia semper agitat caudam, unde intelligitur petere quod non habet. Dum lupus iret ad caulas, nigram induit cucullam, et in compatres asinum et arietem conquisiuit, unde ipsos et eorumdem propaginem in proprio sanguine baptizauit. Uerbis ergo mollibus credere nolite, set substinete modicum et expectate paulisper; quoniam in proximo diem uidebitis desideratum, et cantabitis canticum nouum, canticum letitie, iocunditatis et exultationis in terra propria et aliena; et cum uestri nominis atque constantie fama resonabit ubique terrarum, benedicetur nomen uestrum ex generatione in generationem. Complacuit oratio Greci, et multam receperunt ciues ex ipsius persuasione audaciam, unde firmiter proposuerunt eius uoluntati et consiliis parere. Sed uix orationem perfinierat, quando legatorum nuntii ciuitatem latenter intrarunt, ferentes litteras, in quibus continebatur ut securiter consisterent omnes, quoniam paratus erat exercitus ingens pro eorum liberatione. Cancellarius uero, sicut subdola uulpis, excogitauit qualiter Anchonitanos decipere posset. Fecit quippe fieri ex parte legatorum litteras falsas, et Anchonitanis per quendam nuntium apportari. Litterarum siquidem tenor talis erat: A gemitu et inenarrabili dolore stilus noster initium sumit, et narrationis nostre series progreditur a carmine doloris, quia dum pro liberatione uestra faceremus exercitum congregari, aurum quod portaueramus ammisimus, et Lombardi non audent nobis prebere auxilium pro imperatoris timore. Comitissa namque de Brettinoro suum uiolauit promissum, quia timet exercitum, quem nuper imperator cancellario mittit. Unde uobis firmiter consulimus, ut antequam hec presentiat cancellarius, cum eo qualitercumque componatis, quoniam a nobis non potestis de cetero aliquod suffragium prestolari. Anchonitani uero, uidentes has litteras, ceperunt dubitare plurimum, et ignorabant quid facere deberent. Uerumtamen priores nuntii iuramento firmabant, hec esse penitus falsa, et constantissime perhibebant testimonium ueritati. Grecus uero, hec audiens, cepit aliquantulum subridere, et apprehendes manu dextra barbam, coram omnibus dixit: Frustra rete iacitur ante oculos pennatorum. Non enim sumus strutiones, qui suos absque causa desuerunt nidos. Non sumus etiam musce morientes, ut taliter suauitatem perdamus unguenti; neque ranunculi, qui pro quolibet strepitu refugiunt in aquam. Set merito posset nostre supersedere derisioni cancellarius, si nos hoc problemate superaret, et duceret ad inconueniens per silogismum cognite figure; sed, antecedenti destructo, modica uel nulla est habitudo localis, et uis inferentie annullatur. Elapsis postmodum paucis diebus, ecce Uilglielmus Marcheselli et comitissa de Brettinoro cum ingenti exercitu comparuerunt, habentes uexillum aureum in acie prima. Fecerant quippe duodecim cateruas militum, et in qualibet ducentos posuerant preelectos: uulgares uero milites et populus uix poterant pre multitudine numerari. Castrametati sunt autem in quodam monte non longe ab exercitu cancellarii, quia inclinata erat iam dies, unde prelium incipere nequibant. Tunc Gilglielmus, ascendens in eminentiorem locum, precepit ut omnes militum peditumque cohortes conuenirent propere ad audiendum, et cepit in hunc modum coram omnibus perorare: Ordo rerum exigit et instantis periculi necessitas requirit, ut pro comuni utilitate aliqua in medio uestrum referam, et ea dicere non postponam, que ad comune uidebo commodum pertinere. Cum nuper Ferrarie consisterem, et deliciis temporalibus secundum patrie consuetudinem potirer, plurimis referentibus intellexi, quod cancellarius et Ueneti ciuitatem Anchonam obsidebant, eam absque causa rationabili destruere cupientes. Que, licet meum animum plurimum commomouerent, me tamen a quiete minime remouerunt, nisi cum ciues et ciuitatis dominas tanta intellexi penuria laborare, quod equorum carnes et marcida intestina loco cibariorum desiderabilium commedebant. Ad hoc quod iudicium ualerent euadere destructionis, excogitaui continuo summam esse uirtutem consimilia agrauamina patientibus pro tuenda libertate fauorem et patrocinium exhibere. Dignum siquidem est et rationi consentaneum suffragari uirtuosis, ut de uirtute in uirtutem ascendant. Unde postquam Anchonitanorum nuntios uidi, sponte me illis obtuli ad seruiendum, quia fama preambula sic me animauerat, quod eis meum obsequium denegare nequibam. Est enim fama celebris, res persuasibilis, et animositatis inductiua; et multotiens non minus persuadet fama quam factum. Accessi ergo prius ad speculum dominarum, comitissam de Brettinoro, que hic est cum unico filio et magnificis uiris de comitatu suo, rogans eam ut Anchonitanis dignaretur misericorditer subuenire. At ipsa liberaliter promisit et, prout corporeis oculis uidere potestis, promissum liberalius conseruauit. Uenistis postmodum non tantum ad persuasionem meam, quantum probitate animorum, et causa conquirendi nomen perpetuum, o egregii uiri Lombardie atque Romaniole, ut uestram ostendatis in necessitate uirtutem. Ceterum non traxit aliquos uestrum metus uel cupiditas, que mortalium sollicitant animos, sed ut uestras uires exerceatis in tempore oportuno. Ego uero propria et aliena in integrum obligaui, et solummodo michi supersunt animus et corpus; sed hec ipsa, que michi de multis relicta sunt, pro Anchonitanorum cupio exponere liberatione. Profecto qui se ipsum et sua exhibet, ultra non relinquitur ad exhibendum. Preterea scire debetis qui sunt, contra quos arma mouemus. Qui sint ignoratur, quia non est certum relatiuum substantie, cum de omnibus mundi partibus sola necessitatis causa conuenerint ad uiuendum, et non considerant quem secuntur, sed quid consequi possunt. Omnes enim homines sunt inimici eorum, et presertim illi a quibus ualent pecuniam extorquere. Et licet plurimi eorum sint filii nobilium, in hoc se maxime denobilitarunt, quod raptorum cateruis cupiunt aggregari. Numquam enim fuit adeo approbata nobilitas, quam prauorum consortium non denigret. Archiepiscopus autem cum tali bus clericis sua celebrat officia, qui mentiri et furari nouerunt, et rapere appetunt aliena. Sed quantus sit pudor cuilibet militi sub cleri'cali militare uexillo, uix uerbis exprimi posset. Legitur enim, et in perpetua memoria retinebitur, de gloria militum Alexandri Macedonis, et maximorum principum; set clericorum gesta circa predicationes et ecclesiastica officia continentur. Laus enim sic debet unicuique ordini attribui, ut quod unius est, alteri minime conferatur. Non sunt ergo milites qui sub eo militant, sed raptores: unde non auderent nos exspectare in bello, sed fugient a facie nostra tamquam milui a facie aquilarum. Sed si forte inebriati presumptione uel stultitia nos prestolari auderent, ipso rum corpora escas uolatilibus celi tradamus, et supponamus omnes tanto ludibrio, quod ubique terrarum uniuersi raptores et malefici contremiscant. Animauit autem oratio Wilglielmi Marcheselli milites et pedites uniuersos. Unde sic alta uoce omnes clamauerunt fiat, quod totus exercitus cancellarii exterruit, et ciues cum ingenti tripudio in exultationis et iocunditatis uoces continuo proruperunt, uerba non parum ignominiosa cancellario et obsessoribus proponendo. Surrexit postmodum comitissa de Brettinoro, que Aldruda uocabatur, pollens nobilitate nature, quia originem contraxerat in Urbe de nobile prosapia Fraiapanum. Curialitatis et largitionis titulis decorabatur, quia manus eius omnibus exstitit liberalis. Specie quippe ac forma corporis ita inter dominas radiabat, sicut, appropinquante aurora, pre ceteris stella matutina relucet. Erat enim uidua et animosa plurimum, pro quibus poterat similari Iudith, que Olofernem interfecit et populum israeliticum liberauit. Ita siquidem taliter alloquitur uniuersos: Fauoris et gratie celestis robore premunita, preter generalem consuetudinem feminarum, inter uos perorare disposui, credens quod, licet oratio mea uerborum non radiet uenustate neque phylosophycis prefationibus picturetur, erit tamen uobis ipsius exortatio fructuosa: quia sepe accidere coasueuie, quod sermo simplex animos roborat auditorum, et apparata eloquentia demulcet aures exteriores. Non traxit me huc affectio dominandi, non aliqua temporalium ambitio, non exactio rerum alienarum: quia post mariti mei decessum, licet merens, toti comitatui dominor sine contradictione. Castellis namque, burgis, uillis et possessioni bus taliter abundo, quod uix propria ualeo custodire, Profecto illorum solet esse consuetudo uelle rapere aliena, quibus est curta suppellex et facultates proprie non suppetunt ad uiuendum. Induxit me igitur miserabilis afflictio ciuium Anchonitanorum, et lacrimose dominarum preces, que, ultra quam dici possit, in obsidentium potestatem uenire trepidant, quoniam earum corpora ludibrio supponerent sempiterno. Nam dampnabilis raptorum caterua ducitur arbitrio ceco, nec parcit alicui, dum adest possibilitas delinquendi. Materiam facti omnes et singuli nouistis, unde me non oportet singula specificare. Ad succurrendum igitur consumptis fame, diuturnis bellis oppressis, in omni labore atque periculo positis, ueni ego cum unico filio meo in pupillari etate relicto; qui, licet puer sit et pupillus, altitudinis tamen paterne recordans, animositatem iam gerit in auxiliis et protectionibus amicorum. Uenistis et uos, o milites Lombardie atque Romaniole, qui tam armorum strenuitate, quam sinceritate fidei multimode refulgetis. Est enim ductor et preambulus uester Wilglielmus Marcheselli, qui sola liberalitatis causa omnes possessiones suas, amicorum ac fidelium bona, pro liberatione ciuitatis anchonitane pigneri obligauit. Ob quam causam quibus eum laudibus extollam ignoro, quia non sufficit lingua carnis interioris hominis exprimere uoluntatem. Sic enim eum facere decebat, quia tunc efficitur aliquis uirtuosus, quando uirtutem animi temporalibus anteponit. Ceterum in supereminenti negotio hactenus floruistis, faciendo transitum per fauces et territoria inimicorum. Sed nunc tempus est producendi fructum et exercendi uires, quia materia uirtutis adest. Pollere multotiens uidetur arbor frondibus et flore, sed tota circumstantium intentio per finem fructus consequi prestolatur. Omnis quippe dilatio sit procul, que multorum sepe facit animos pigritari. Et induatis uos arma summo diluculo, ut cum sole oriatur uobis uictoria, quam strenuitati uestre promisit Altissimus, pro cuius amore nitimini anchonitanum populum liberare. Sit, queso, uobis mea exortatio salutifera, et uisio formosarum uirginum que mecum sunt iocundatio fructuosa, quoniam non solum propter uisionem, sed etiam per momentaneam recordationem dominarum arbitraria consueuerunt facere milites torniamenta, in quibus ad osten(ta)tionem suarum uirium bella crudelissima exercent Quanto magis ergo uos, qui, propter hoc factum, nomen perpetuum acquirendo, adipiscemini gratiam uniuersorum, laborare debetis ad uictoriam consequendam! Non parcat igitur manus uestra rebellibus, sed uestri mucrones lauentur in sanguine resistentium, quia non debet illis indulgentia exhiberi, qui non recordarentur uenie, si tempus occurreret delinquendi. Fecit namque oratio comitisse uniuersas militum cohortes tanquam lilium reflorere. Unde omnes in iocunditatis et exultationis uoces unanimiter proruperunt, cum tubis et timpanis choreas amenisimas facientes. Muliebris enim conditio uiris facile persuadet, quoniam ab initio fuit illa persuasio naturalis. Cancellarius autem, uidens quod istis resistere nequibat, arma sub occasione faciendi prelium a Uenetis mutuo recipit, noctuque cum suis omnibus, eis inrequisitis, aufugit; et Ueneti, a cancellario delusi, recesserunt , sicque fuit ciuitas ab obsidione mirabiliter liberata. Stetit autem tamdiu ibi exercitus, quousque illi Marchiani, qui Anchonitanos diligebant horrea ciuitatis frumento et leguminibus repleuerunt. Postmodum autem iuuenes et uirgines, senes cum iunioribus anchonitane ciuitatis Wilgilelmo et comitisse obuiam cum ingenti gaudio uenerunt, larga et magnifica dona eis unanimiter offerentes. Comitissa postea, cum exercitu reuertens, plurimos in uia reperit inimicos, quos bellando magnifice superauit; sicque rediit ad propria cum triumpho. Wilglielmus uero Marcheselli Constantinopolim iuit, ubi tanquam princeps potentissimus est receptus. Resedit enim in dextro latere imperatoris, et in imperiali palatio, donec in curia esse uoluit, honorifice permansit. Honorauerunt eum archontes et archontisse, et tam pusilli quam magni ciues urbis constantinopolitane. In suo quidem recessu aurea uasa et argentea ei largitus est imperator, et insuper tot aureos sibi fecit liberaliter exhiberi, de quibus omnia, que pro facto Anchonitanorum obligauerat, a debitorum uinculo exsoluit. Insuper donauit ei uestes imperiales, que auro et lapidibus pretiosis erant undique inter- interserte. Dedit sibi equos, papilionem, aureumque uexillum, et quicquid ad apparatum militis pertinebat. Sicque gloria multiplici decoratus in Italiam remeauit. Post aliquot autem annos magnilicus et inclitus Conradus, marchio Montisferrati, qui, regno Ierosolimitano deuicto, Tirum ab obsidione Saladini nationisque barbarice liberauit, cum prefato cancellario commisit prelium iuxta Camerinum, in quo eum super quadam rupe prope arcem, que dicitur Pioragum, cepit, ipsumque non modico tempore detinuit catenis ferreis religatum. Exiuit demum de carcere, et dum consuetam duceret uitam, mors eum Tusculani conclusit, et tunc illum penituit de commissis, cum non potuit amplius lasciuire. Obsessa fuit anchonitana ciuitas anno dominice incarnationis .MCLXX. secundo. Elapsis postmodum aliquot annorum curriculis, post mortem uidelicet imperatoris Henrici, qui regnum Sicilie obtinuit, conuenerunt Auximani cum Firmanis et Fanenses cum Esinatibus, molientes anchonitanos ciues, propter inuidiam, guerris continuis lacessire. Inuidia enim est aliene felicitatis aculeus, qui sola inuidentium precordialia pungit. Et licet tante multitudini uiriliter resisterent, plenariam tamen per alicuius uel aliquorum industriam non poterant uictoriam adipisci. Unde, comunicato consilio, Ugolinum Gosie, nobilem bononiensem ciuem, in dominum elegerunt; in quem nature dotes uniuerse confluxerant, quoniam forma corporis et morum nobilitate multimode prepollebat. Erat enim iustitie atque imperatoris miles, pro quibus obtinebat insignia dupplicis honoris. In eo siquidem imperatoria maiestas armabatur legibus armisque decorabatur, quod raro in iuris peritis accidere consueuit. Et licet ex ipsius nobili prosapia multi commendabiles extiterint, eius tamen auus Martinus Gosia non est sub silentio relinquendus qui dictus est copia legum, cuius oppinio erat libertatem non posse ab aliquo exhiberi, sed detegi a quodam uelamine seruitutis; unde precipuus libertatis patronus potuit nuncupari. Ab ipso quidem Wilglielmus, pater istius, traxit originem, qui propter legum scientiam et alia nature dona inter iuris peritos uelud speculum renitebat, et in aula imperiali pre cunctis Italie ciuibus honorari promeruit, et ab imperatore Federico specialis dilectionis priuilegio communiri. Miserunt namque ciues anchonitani legatos Bononiam, qui prefatum Ugolinum Anchonam ducere properarent. Cum autem quod eis iniunctum fuerat prosequi studerent, Bononienses et omnes Romaniolos inter Fauentiam et Forliuium in exercitu repererunt, ubi eum, facta celebri contione, sollempniter petiuere. Qui dum a potestate Bononiensium et ab uniuersitate militum ac totius populi, ut dominium reciperet, cogeretur, in ipsa contione commendabiliter perorauit, probando rethoricis argumentis quod alicuius ciuitatis offitium uel dominium recipere non debebat. Cuius orationem tunc, ipso referente, audiui; unde illam huic operi conscribere procuraui. Orationis uero tenor hic fuit: Licet de gererali consuetudine procedere uideatur, quod in sue orationis principio quilibet ab auditoribus audientiam querant, michi tamen uidetur posse absque dicentium preiuditio taceri, quoniam expresse uidetur audientiam postulare qui se preparat ad dicendum, et expressius, cum dicere incipit quod peroptat. Uerum quia non est facile consuetudini refragari, auduri, sicut moris est, postulo, et intelligi propensius concupisco, quoniam qui auditur et non intelligitur, domum hedificat super arenam, et albedinem in Ethiope contemplatur. Audiri tamen deposco attentius, quia non sepe consueui surgere in contionibus locuturus. Tirones enim, quamquam sint animosi plurimum, primum et secundum congressum prelii uerentur, et qui nauigare incipiunt, undas minimas pertimescunt. Uos igitur supplici prece deposco, ut audire uelitis et intelligere que uestre magnitudini a paruitate mea breuiter proponentur. Scitis equidem, quod meorum antecessorum fama ubique terrarum, propter scientie magnitudinem, celebris extitit et festiua. Remansi tandem sicut riuulus a fontibus progrediens, ob quam causam de propriis et alienis multa michi negotia superincumbunt. Preterea suscepi nuper militie cingulum, unde prouectioribus adhuc subesse debeo et non ciuitati alicui potestari. Nam in illo qui preficitur debet esse perfecta etas, morum honestas et sapientia comprobata; sed iuuenilis conditio flexibilis est non modicum et procliua, nec inest ei tanta grauitas, quod excedentium leuitatem reprimere queat. Est et alia necessaria ratio, que me ab hoc proposito retrahit; nec potest aliquis rationabiliter contrauenire. Militaui siquidem sub senatoribus sapientie, iuris uide licet peritis, addiscendo iura ciuilia ut patrum uestigia imitarer; et nondum elapso unius anni spatio, promerui de ipsorum beneplacito et assensu in cathedra residere, ac illorum consortio aggregari, qui sunt candelabra lucentia, et quorum scientia mundus regitur et illustratur; unde non decet me studium relinquere inchoatum; uidetur enim quodlibet principium esse friuolum et ineptum, nisi per incipientis ministerium finem congruum sortiatur. Ceterum firmiter scio et toti est Italie manifestum quod anchonitana ciuitas potens est plurimum et famosa, et ipsius uires tam in mari quam terra latius protendantur. Sed si urbis dominium hoc tempore michi daretur, absque sociorum licentia, quos iura doceo, quibus iure teneor, presum et subsum, recipere non auderem. Bononiam igitur, auxiliante Domino, reuertar, ipsorumque uoluntati amicabiliter parebo, et procedam in hiis et aliis, prout michi consulere dignabuntur.  Finita siquidem oratione, uulgus clamauit altius: fiat! fiat!, et quod dictum fuerat commendabat. Ille uero postmodum Bononiam rediit: sicque impetrata licentia sotiorum uenit Anchonam, ubi uires animi atque corporis exercuit, sicut res eo tempore postulabat. Nam in principio sui aduentus Firmanos a Sancto Elpidio cum paucis militibus remouit, et Auximani emuli Anchonitanornm per ipsius industriam plurima incommoda sustinuere, quoniam castrum quod dicebatur Podium ammiserunt, in quo captus est nobilis Paulus de Lamarina, eiusdem castri dominus et possessor. Et cum postea congregassent exercitum, de campo fugere, sicque dupplicis pudoris infamia sunt respersi. Quod Firmani firmiter sciunt, quia cum eos prefatus Ugolinus Gosie iterum a Sancto Elpidio paucorum militum suffrangio fugauit, iuxta ipsorum ciuitatem poni fecit anchonitanum uexillum; ubi paulo post prelium fuit inceptum; in quo ita uiriliter pugnauit, quod omnes et singuli mirabantur. Gessit enim taliter ductoris et bellantis officium, quod paucitas multitudinem superauit, sicque Anchonam rediit, gloria triumphali refulgens. Eius denique laudibus ualerem diutius remorari; set placeat uniuersis competens breuitas que dulciter auribus consonat, et suscipiat Anchona fauorabile munus, quod sibi a Boncompagno amicabiliter exhibetur, cui Florentia contulit initium et Bononia celebre incrementum.
diff --git a/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_Palma.txt b/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_Palma.txt
new file mode 100644
index 0000000..191505d
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_Palma.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In orto alieno plantaueram palmam, quem postmodum culpa cultoris euulsi, considerans tutissimum esse multorum pomeriis inserere, quod uni fuerat minus prouide attributum. Sic enim amisit per uitium, quod non habuit per naturam. Liber siquidem iste non inmerito palma Boncompagni nuncupatur, quia de suis inuidis illum reddidit uictoriosum, et antequam ipsum deduceret in commune, refloruit multipliter et retractationis gloria meruit decorari. Rogo igitur illos, ad quorum manus hic liber peruenerit, quatinus ipsum dare non uelint meis emulis, qui raso titulo me quinque salutationum tabulas non conposuisse dicebant, et qui mea consueuerunt fumigare dictamina, ut per fumi obtenebrationem a multis retro temporibus conposita uiderentur et sic mihi sub quodam sceleris genere meam gloriam auferrent. Est preterea liber iste mee rethorice prologus, licet in rethorica Tullium non fuerim imitatus. Nunquam enim memini me Tullium legisse nec secundum alicuius doctrinam me aliquid in rethoricis traditionibus uel dictamine fecisse profiteor, nisi quod quandoque causa deridendi emulos me Buchimenonem appellaui. Uerumtamen nunquam Tullii deprauaui rethoricam nec eam imitari uolentibus dissuasi. Quid sit dictamen. Dictamen est quedam ymaginatio tractandi de aliquo uel de aliquibus per appositionem. Uel dictamen est ratio, qua uerba ymaginata et in animo concepta congrue proferuntur. Quid sit appositio. Appositio est congrua et artificiosa dictionum structura que uarium set non penitus diuersum retinet modum cum constructione. Unde dicatur dictamen. Dictamen dicitur a dicto dictas. Nam qui dictamini congruam uolunt operam exhibere, frequenter eos dicere oportet. Quid sit prosaicum dictamen. Prosaicum dictamen est oratio secundum libitum dictantis extensa nullisque metrorum legibus obligata. Uel prosaicum dictamen est ars, secundum quod est collectio preceptorum. Set non debet dici ars, immo artium mater, quia tota scriptura trahit originem a prosa. Nam rithmi et metra sunt quedam mendicata suffragia, que a prosa originem trahunt. Quare dicatur prosaicum dictamen. Prosaicum dictamen dicitur a proto proso, quod latine interpretatur primo longum, quia istud primo fuit inuentum; sicut dicitur protomartir id est martir primus. Uel dicitur primum id est originale seu maximum. Prosaicorum dictaminum aliud epistolare aliud sermocinale aliud rethoricum. Quid sit epistola. Epistola est cirografus absenti persone destinatus quandoque salutationem continens quandoque non, quandoque aliud loco salutationis positum ipsi salutationi contrarium. Salutationem continens, ut cum dicitur: I. episcopus seruus seruorum dei uenerabili fratri D. constantinensi episcopo salutem et apostolicam benedictionem. Quandoque non, quia negat multotiens salutationem propter aliquem excessum, ut cum dicitur: I. episcopus seruus seruorum dei G. bo. episcopo: Quod tibi salutationis alloquium non inpedimus, non ex apostolice sedis duritia, set de tuo manifesto procedit excessu. Quare dicatur epistola. Epistola dicitur ab epi, quod est supra, et stolum, quod est missio siue missus, quia epistola super id quod excogitari possit, gerit uotum et propositum mittentis. Porro nuntius sepenumero quid portet, ignorat, sicut fecit Urias, qui sue mortis et condempnationis litteras ad regis exercitum deportauit. Quare fuerit epistola reperta. Quare autem ars epistolandi fuerit reperta, si rei ueritatem inspexeris, tibi facile patebit. Nonne uides, ut, cum alicui absenti amico aliqua secreta insinuare proponis, quod multo decentius per epistolam quam per nuntium uoluntatem tuam et animi affectum exprimere non uales. Nam indiscretus et stultus nuntius exquisitissimam et exornatam portat epistolam. Ymaginarie amicus amico presentatur sibique ad inuicem sua secreta reuelant et quodam amicabili dilectionis uinculo federantur, nichil tamen ad nuntium, sicut nichil ad asinum, si auro fuerit oneratus. Ubi fuerit inuenta. Ubi autem ars ista primo fuerit inuenta me nullatenus profiteor scire. Audiui tamen in Grecia, quod cum Israelitici sub pharaonis iugo captiui tenebantur in luto et latere quodam tempore illos sibi compulit seruire, nec audebat unus alteri suam exprimere uoluntatem. Unde Moyses cepit scribere super lateres recentes et quedam populo israelitico per tales literas intimare. Alii dicunt, quod in archa Noe fuerit reperta. Quidam enim in folio lauri cuidam filio Noe scripsit, ut patris pudenda cooperiret. Utrum autem hec sint uera uel fabulosa, penitus ignoro. Hoc autem sub silentio preterire non duxi, quod sub epistolari stilo priuilegia, testamenta et confirmationes continentur. Quid sit priuilegium. Priuilegium est quedam uoluntaria et auctoritabilis concessio, que semper a maiori persona minori confertur. Unde dicatur. Dicitur autem priuilegium priuatum legale, quia quadam priuata lege multa per priuilegium conceduntur. Porro istud legale priuatum primo semper priuate id est in absconso acquiritur, et priuate ad curias accedunt, qui uolunt priuilegia id est priuatas leges inpetrare. Uel dicitur priuilegium quasi aliquid lege apropriatum. Nam apropriata lex esse dicitur, quando extra communes leges aliquid alicui ex gratia conceditur. Quid sit confirmatio. Confirmatio est sententie date uel dignitatis concesse rationabilis approbatio. Quid sit testamentum. Testamentum est ultime uoluntatis dispositio. Unde dicatur. Testamentum dicitur a testibus, quia sine testium subscriptione siue adhibitione fieri non potest. Uel dicitur testamentum a testor testaris, uel a testatore. Nam ille dicitur testator, qui testamentum fieri iubet. Quot sint principales partes epistole et secundarie. Quot sint principales partes epistole et secundarie, in presenti capitulo dicam. Set antiquorum et quorundam modernorum sententiam in primis censui prelibare. Olim erant quidam, qui sex esse dicebant partes epistole, scilicet salutationem, beniuolentie captationem, exordium, narrationem, petitionem et conclusionem. Postmodum alii superuenerunt beneuolentie captationem de predicto merito resecantes et dicebant, quod quinque erant partes epistole, sine quibus non poterat aliqua epistola constare. Item alii successerunt conclusionem de fine remouentes et dicunt epistolam ex quatuor solummodo partibus consistere debere: scilicet salutatione, prouerbio, narratione et petitione. Quorum omnium sententiam de rationis plenitudine confisus improbo indubitanter, dicens tres tamen modo esse principales epistole partes: scilicet salutationem, petitionem et narrationem, sine quibus aliqua epistola perfecta esse non potest. Unde scire oportet, quod epistolarum alia perfecta alia imperfecta. Perfecta est illa, in qua precedentes partes congrue ponuntur. Imperfecta est illa, que predictarum partium radiis non illustratur. Preterea dico, quod de qualibet principali epistole parte potest fieri epistola, licet imperfecta. Nam Yuo quondam ecclesie carnotensis episcopus in sola salutatione unam epistolam fecit et episcopali sigillo impressit. Scripsit enim cuidam neophito id est nouiter ueram ad fidem uenienti hoc modo: Yuo carnotensis ecclesie humilis minister Ro. dilecto seruo dei bene incipere et melius exequi et optime consumare. Uerumtamen non est trahendum ad consequentiam, quod epistola fuerit perfecta. Set epistola fuit, ex quo episcopali sigillo illam constat fuisse impressam, licet fuerit imperfecta. Nam ego ipse a domino papa Celestino unam epistolam impetraui apostolica bulla impressam, in qua idem papa consulibus florentinis et toti populo salutationem penitus denegauit. Uerumtamen epistola fuit et perfecta, quia titulum habebat id est nomen mittentis et recipientis erat in principio positum. Et ubicunque titulus cum narratione ponitur, epistola est perfecta, licet salutatio negetur, dummodo in narratione aliquod petitionis signum contineatur. Porro titulus sine salutatione principalis pars enim est licet diminuta, quoniam, licet paries alicuius domus sit in aliquo diminutus, nichilominus est illius domus pars principalis. Nam titulum et salutationem in epistolis pro indiferenti habeo. Set illa pars sumpsit nomen a digniori et dicitur salutatio pro eo, quod ponuntur in ea, que ad salutis optationem pertinere noscuntur. Preterea sicut domus absque fundamento, pariete ac tecto constare non potest, ita epistola sine illis tribus partibus non potest esse perfecta. Fundamentum enim est salutatio. Nemo quidem intelligeret, de quo uel de quibus dictator narraret, nisi quod premitteret salutationem. Paries est narratio. Nemo enim sciret, ad quid salutatio premitteretur, nisi narratio reuelaret. Petitio est tectum, quia nemo posset scire mittentis intentionem, nisi aliquid infra narrationem, uel in fine narrationis sub petitionis specie poneretur. Secundarie uero partes epistole sunt infinite. Nam in ipso narrationis textu innumerabilia narrationis genera continentur, et sicut sunt diuersi hominum uultus, ita et modi narrationum. Alii enim narrant magis generaliter alii minus, alii specialiter, alii prouerbialiter, alii exortando, alii minas inferendo, alii consulendo, alii blandiendo, alii rogando, alii supplicando, alii plorando, alii suggerendo, alii peccata remittendo. Num quid dicam, quod suggestio, peccatorum remissio, exortatio et huiusmodi sint epistole partes? Si autem dicat aliquis, quod beniuolentie captatio sit pars epistole, queras, quare amicitie captatio aut maliuolentie captatio non sint partes epistole. Si uero dicat aliquis exordium esse partem epistole, queras, quare generalis sententia et minus generalis uel specialis non sint partes epistole. Si dixerit: ita ab antiquis fuit institutum, dico, quod illa institutio inutilis fuit et damnosa propter multiplicitatem. Ego autem concedo exordium, beneuolentie siue maliuolentie captationem et conclusionem, generalem sententiam, exortationem, remissionem, blanditionem et alias innumerabiles esse partes epistole non principales, set secundarias. Nam omnes isti modi narrationes sunt, et tamquam species suo generi respondent. Unde si uellemus tot partes assignare in epistolis, quot sunt modi narrandi, uix posset aliquis partes epistole nummerare. (Quid sit salutatio.) Salutatio est quoddam ineffabile gaudium mentis, quod aliqua uoce uel actu exprimi non potest. Eo anima mouetur ad optandum alicui salutem per uerba tertie persone. Quid sit narratio. Narratio est congrua uerborum series, qua quis exprimit suam uoluntatem et affectum. Quid sit petitio. Petitio est quidam petendi modus, per quem mittentis propositum certificatur. Nam quicquid aliquis narrando premittat, semper aliquid petere intendit, uel quod status illius, cui mittit, significetur, uel de aliquo negotio, de quo dubitat, certus reddatur, uel a simili per suum contrarium. Quid generalis sententia. Generalis sententia est illa, in qua generaliter de aliquo uel de aliquibus tractatur. Quid magna generalis. Magna generalis sententia est illa, que plurium potest esse negotiorum inchoatiua. Uel dicitur hec magna generalis sententia, quia in diuersis negotiis uiam prebet et materiam dicendi reliqua, uel qua prolata nescit aliquis, quod prolator dicere intendit, nisi aliud adiungit hoc modo: in hanc uallem miserie primi parentis transgressione deiecti corruptioni et destructioni subiacemus. Minus generalis. Minus generalis sententia est illa, qua prolata statim intelligitur, quid prolator dicere intendat. Hoc modo: litterarum studiis Bononie operam exhibens, paterno sum penitus beneficio destitutus, nec est qui mei debeat misereri, ex quo ab illo, qui de propriis lumbis me genuit, sum relictus. Ex hac autem generali sententia statim potest auditor perpendere, quod quidam scolaris legat et studeat Bononie, qui neccessariis indiget et patri scribere proposuit paterna beneficia implorando. Quid exordium. Exordium est quidam preambulus nuntius, ordo et preparamentum ad reliqua dicenda. Dicitur autem exordium ab exordior exordiris. Uel dicitur exordium quasi ordinamentum. Nam cum aliquis exordium siue generalem sententiam ponit in principio alicuius tractatus, suum tractatum sine dubio uidetur exordiri. Mulieres uero cum telam facere uolunt, primo quosdam filos tendunt per lineam rectam, quos ordinamentum uulgo appellant dicentes: Uolumus nostram telam ordiri, et postea super ipsam filorum multitudinem cum pectine texunt. Sic autem exordio siue generali sententia nostros ordimur tractatus et innumerabilium tractatuum significata super ipsis collocamus. Set in hoc peccabant antiqui, quoniam exordium a narratione, penitus diuidebant dicentes exordium non esse narrationem. Preterea nos qui curialem stilum imitamur, ita nitimur exordiri, quod semper de facto aliquid tangere uidemur, quoniam a negotio, de quo agitur, frequentius facimus inceptionem. Nam euangeliste, apostoli, omnes sancti patres et philosophi hoc idem faciebant, sicut in eorum tractatibus potes inuenire. Quid prouerbium. Prouerbium est breuis uerborum series obscuram in se continens sententiam. Unde dicatur. Dicitur prouerbium quia aliquid pro uerbo id est aliquid obscurum uerbum positum pro manifesto. Uerbi gratia: Quidam accedit ad uxorem alicuius, qua multis temporibus est abusus; postmodum aliquis intuetur illum dicens: Quandoque hamus latebit sub esca, uel ita: Nunquam fuit uulpes adeo ingeniosa, que quandoque non caderet in laqueum uenatoris. In primo prouerbio ponitur esca pro muliere et hamus pro marito uel alio, qui debebit in adulterum uendicare. In secundo prouerbio ponitur uulpes ingeniosa pro adultero et laqueus uenatoris pro insidiis mariti uel alterius. Hec autem et consimilia merito possunt prouerbia nuncupari id est quedam obscura posita pro manifestis. Uel potest dici prouerbium quasi pro multis uerbis positum, quia unum prouerbium ad multa potest negotia referri. Unde cum aliquis dicit aliquod prouerbium in multorum presentia constitutus, respondet quidam et se scire fatetur, quare protulerit prouerbium istud. Unde prolator sub quodam derisorio chachinno dicit hec illum ignorare. Potest etiam dici quasi approbatum uerbum. Ceterum damnabiles gramantium caterue fece aurelianensium imbute in stilo epistolari prouerbium dicere non erubescunt, cum aperte dicat dominus in euangelio prouerbium obscuram sententiam esse, ubi dicitur: Set ueniet hora, in qua non in prouerbiis loquar uobis id est in obscuris sententiis, set palam id est manifeste annuntiabo de patre meo. Et Judei christo dixerunt: Ecce palam loqueris et manifeste et prouerbium nullum dicis id est non dicis aliquam obscuram sententiam uel amiratione dignam. Et Jeronymus exponit prouerbia Salomonis id est obscure sententie. Omne tamen prouerbium generalis sententia est et obscura. Unde non debent alicuius narrationes principium in epistolis, priuilegiis, testamentis et confirmationibus prouerbium appellare, cum omnia in stilo epistolari debeant ita esse lucida et aperta, quod in prima uel secunda prolatione audientes intelligere possint. Possunt autem huius modi principia quandoque generales sententie uel exordia merito nuncupari. Uerumtamen possunt dictatores quandoque prouerbia in suis epistolis ponere, dummodo sciant, quid recipientes intelligere possint. Nam si alicui amico meo uellem super quibusdam factis et specialibus negotiis obtusius loqui, prouerbialiter hoc modo dicere possem: Serpentem in sinu calefeci et minus prouide dimisi pullos sub custodia uulpis. Hoc enim prouerbium est, et nemo istud plenarie intelligeret, nisi sciret de materia facti. Quid sit beneuolentie captatio. Beneuolentie captatio est quedam laus, qua recipientis animus lectatur et beniuolus redditur mittenti. Ubi possit beneuolentia captari. Beneuolentia nempe in omnibus epistole partibus captari potest. Captatur enim beneuolentia quandoque per unam solam dictionem, quandoque per duas, quandoque per plures, quandoque per unam distinctionem, quandoque per plures, quandoque per unam clausulam, quandoque per plures, quandoque per totum tractatum. Captatur per unam dictionem hoc modo: deberes eum appellare nobilem uirum, unde sufficeret, si diceres nobilem uirum. Si autem dicas nobilissimum, captas beniuolentiam in positione superlatiui. Nam superlatiuum dignius est positiuo. Set habenda est discretio in positione superlatiuorum, quia superlatiua superhabundantem excellentiam notant, et non superhabundantiam. Quia quod superhabundat, superfluum est. Quia quod super habundantiam dicitur, uni soli conuenit id est per superhabundantem excellentiam. Porro in plurimis tractatibus ponuntur satis congrue superlatiua, et non secundum rei ueritatem, quia infiniti sunt, qui desiderant inanes applausus et transitorias laudes. Multi enim appellantur sanctissimi et litteratissimi, qui non possent de positiuo gaudere. Nam cum quidam sanctus a quodam piissimus appellaretur, respondit: sufficeret me pietatis positiuo beari. Unde oportet dictatorem prouide circumspectum esse et plurimorum addiscere consuetudines, quia frequenter potest ponere ad laudem, que ad uituperium spectabunt, et cum crederet beniuolentiam captare, maliuolentiam et odium incurreret. Ecce si alicui obuiares et ipsum, ultra quam se dignum crederet, salutares inclinato capite, crederet se derideri, et sic maliuolentiam captares. Nam ego cum per Alamaniam irem, cuidam obuiaui rustico, quem teutonico idiomate nimium honorabiliter salutaui, alias in eo uulgari salutationes penitus ignorans. Ille uero infremuit spiritu et euaginato ense me occidere uoluit, unde uix ab eius manibus euasi. Preterea memini me quendam uidisse plebanum, qui omnes extracto capello salutabat, credens beniuolentiam a quolibet captare. Set tutius esset ei non ferre capellum, cum per ipsum derisionem et non beniuolentiam iugiter captet. Ceterum non est meum propositum quoslibet captandi beneuolentie modos hic assignare, quia nimia prolixitas tedium generaret et in prologo non sunt omnia referenda. Concludo ergo breuiter et dico, quod, ubicunque uerba congrue ad laudem recipientis ponuntur, beniuolentia procul dubio captatur. Quid sit specialis sententia. Specialis sententia est illa, in qua de aliquo uel de aliquibus specialiter tractatur. Quid simplex narratio. Simplex narratio est illa, in qua unum solum narratur, hoc modo: presentibus tibi litteris innotescat, quod pater tuus UII Kal. augusti de hac luce ad meliorem uocante domino migrauit. Quid composita. Composita est illa, in qua duo uel plura negotia narrantur hoc modo: Innotescat amicitie uestre quod (frater uester) superabiliter in bello existens gloriosum de hoste reportauit triumphum. Set eius inimici postmodum eum in itinere ceperunt. Quid conclusio. Conclusio est cuiuslibet tractatus seu epistole finis, qui quandoque fit affirmando, quandoque negando sub quadam dubitatione, ut cum dicitur, quod si feceris uel si non feceris. Uerumtamen multis alliis modis potest fieri conclusio, et quandoque in principio epistole sagax dictator conclusionem ponere potest hoc modo: Si feceris, quod dominus cardinalis tibi significauit, omnes petitiones tue apud eum congruum sortientur effectum. Ceterum ipse amiratione non modica mouetur, quod in obediendo sua precepta te sic demonstras austerum, cum sibi magna petere proponas. Ecce concludendo narras et narrando concludis. Quomodo partes in epistola debeant ordinari. Partes in epistola hoc modo debent ordinari: Primo facias fundamentum id est ponas titulum (epistole uel) salutationis, ut nomen mittentis et recipientis specificetur, ita tamen, quod nichil ponas in salutatione, quod ad sequens pertineat factum. Quia sicut in prima tabula salutationun mearum habetur, salutatio non est nisi quidam titulus, qui ob hoc in principio epistole ponitur, ut nomen mittentis et recipientis specificetur, et sufficienter, quare hoc fieri non debeat, in ea tractatur. Secundo facias parietem id est incipias generaliter siue specialiter a negotio, de quo agitur, tractare. Tertio facias tectum id est aut infra narrationem uel in fine narrationis sub aliquo petitionis signo mittentis exprimas uoluntatem. Quid sit distinctio. Distinctio est quedam clausule particula, in cuius fine spiritus actione uocis fatigatus requiem auxilio puncti querere laborat. (Uel distinctio est quedam clausule particula, que quandoque puncto suspensiuo, quandoque plano debet rationabiliter distingui et determinari. Unde dicatur distinctio. Distinctio dicitur a distinguo guis et dicitur distinctio quasi obscuritatis remotio. Unde cum aliquis obscure aut implicite legit, dicunt astantes: legas distincte id est ita legas, ut remoueas obscuritatem, uel distingue id est specifica, quod dicis. Set distinctio aliter accipitur in decretis. Est enim ibi distinctio quorundam capitulorum summa et ponitur ad obscuritatis remotionem. Quomodo ex dictionibus distinctiones componantur. Distinctiones ita componuntur ex dictionibus sicut sillabe ex litteris, et sicut quedam sillabe plures aliis in se continent literas, ita quedam distinctiones plures aliis distinctionibus continent dictiones secundum magis et minus. Item distinctionum alia constat ex duabus dictionibus, alia ex tribus, alia ex quatuor et sic usque ad uiginti, de quibus non est specificandum per singula, cum cotidie infinitas legere possis. Distinctio autem quandoque in una sola dictione consistit, ut cum dicitur: (Uis uenire Bononiam? aliquis respondit sic uel non. Unde si dicat tantum sic uel tantum non, recta distinctione respondet et finali, quia bene distinguit se uelle uel nolle ire et bene satisfacit questioni et querenti. Potest etiam fieri distinctio in omnibus uerbis prime et secunde persone, ut cum dicitur: legis? distinctio est suspensiua, et si respondeatur ab interrogato: lego, erit distinctio finalis. Similiter cum dicitur: quis est in domo? - nullus uel Martinus. Multis enim modis fiunt distinctiones in una sola dictione, set ex maiori parte sunt in sensu defectiue, et quandoque in una sola littera fit distinctio, ut cum dicitur: quid est hoc? - respondet aliquis: B uel C. Item distinctionum alia suspensiua, alia quasi finalis, alia finalis. Quid sit distinctio suspensiua. Suspensiua est illa, que auditoris animum detinet suspensum, nec potest per illam intelligere, quid prolator dicere uelit, nisi aliud adiungat. Ut cum dicitur: cum sola Italia inter cunctas mundi prouincias speciali gaudeat priuilegio libertatis. Quid sit quasi finalis. Quasi finalis est illa, que quandoque animum auditoris de sensu locutionis quodammodo certificat. Ut cum dicitur: specialius est Italicis deferendum. Et nota, quod omnis distinctio quasi finalis potest esse finalis, dummodo ad sensum locutionis perficiendum accedat, sicut ista facit. Item nota, quod distinctiones quasi finales magis per sensum quam per punctum dignoscuntur. Quid finalis. Finalis est illa, que auditoria animum de sensu locutionis certificat. Ut cum dicitur: et illis uniuerse prouincie orbis merito subesse tenentur. Uerumtamen non est ibi sensus irregularis, quia uix aut nunquam poterit aliquis in duabus aut tribus distinctionibus factum uel negotium aliquod significare. Quid sit punctus. Quid sit punctus, in tractatu uirtutum non descripsi, set de eius uirtute uteunque tractaui, et ideo dignum duxi aliquid adhuc dicere de punctis. Punctus est quidam titulus, per quem tota scriptura cognoscitur et terminatur. Uel est punctus terminus diuisiuus, per quem distinctiones uniuerse clarescunt. Nam ita diuiduntur distinctiones per puncta, sicut campi per positionem terminorum. Uel punctus est quidam iudex ordinarius, qui quadam sententia sua iudiciali totam scripturam determinat et castigat nec permittit aliquam distinctionem seu clausulam transgressibiliter per agrum currere alienum. Unde dicatur. Punctus dicitur a puncto tas, uel dicitur punctus a pungo gis. Quia quando scriptor uult facere punctum, ita erigit pennam, quod cartam tam pungere uidetur. Punctorum alius suspensiuus, alius planus. Quid sit punctus suspensiuus. Suspensiuus est ille, qui uirgula scribitur sursum erecta. Unde sensum locutionis denotat incompletum, uel punctus suspensiuus est quidam fidelis et preambulus nuntius, qui puncti plani denuntiat aduentum. Ideo dixi “fidelis”, quia semper ante punctum planum, quandoque semel, quandoque bis, quandoque ter, quandoque quater, quandoque quinquies uel plus, preire consueuit. Et ideo dixi “fidelis”, quia propriis humeris onera portat locutionum, quousque punctus planus ipsas sine grauamine suscipere possit. Quid planus. Punctus planus est ille, cuius in gremio legentis animus quiescit et totius sensus locutionis successiue terminatur. Quod autem dixi “uirgula sursum erecta” et “uirgula plana” non mireris! Quoniam Ebrei et Greci talibus punctabant uirgulis, uel quia talia puncta uirgulas appellabant. Nam hodie multi secundum artium et scripturarum uarietates multas faciunt punctorum uarietates, de quibus non est ad presens idoneum pertractare. Item est alius punctus, qui uirgula interrogatiua nuncupatur, que fit semper per dictionem post dictionem interrogatiuam, ut “quid est hoc?”. Quid punctus habet copulare. Punctus nempe multiplices habet uirtutes copulandi. Nam quandoque copulat litteram littere, quandoque sillabam sillabe, quandoque dictionem dictioni, quandoque distinctionem distinctioni, quandoque orationem orationi, et sensum locutionis alteri locutioni. Et nota, quod tantummodo punctus suspensiuus ponitur pro copula. Item nota, quod suspensiuus quandoque magis copulat quandoque minus, quandoque multo minus. Magis enim copulat, quando duplicem habet uim copulandi, hoc modo: Alexander Persiam, Menelaus Troiam, Romani Cartaginem et Pisani Maioricam uicerunt uirtute potenti. Minus enim copulat, ut cum dicitur: Martino, Johanni, Petro et Bernardo salutem. Modo non copulat nisi nomen alteri nomini. Multo enim minus, ut cum copulat dictionem dictioni et litteram littere. Et nota, quod, quando distinctiones ita copulantur per puncta suspensiua, in principio ultime distinctionis semper debet poni copula, quoniam illa non intelligitur ibi repeti, ubi suspensiuus punctus pro copula positus fuerit. Alioquin non esset latinum. Hoc idem est intelligendum de dictionibus et litteris. Et nota, quod nullus punctus planus potest pro copula poni, quia ubicunque copula ponitur, uox legentis (semper) detinetur suspensa. Simili ergo modo illud, quod postea ponitur illius uicem gerere debet. Item nota, quod semper post punctum planum clausule debet inceptio fieri et prima illius clausule littera debet scribi grossa, ita, quod caput clausule fore uideatur. Item nota, quod post punctum suspensiuum nunquam potest esse clausule inceptio. Unde illi, qui scribunt salutem uel aliquid positum loco salutationis per litteram grossam, ambulant tamquam ceci, qui uiam, per quam gradiuntur, penitus ignorant. Uerumtamen in salutationibus et infra epistole textum propria nomina scribi debent per litteram grossam ad maiorem certitudinem reddendam (et causa honoris). Et preterea punctus quandoque est literarum comprehensiuus, ut cum circumponuntur littere pro proprio nomine posite. Quid sit clausula. Clausula est quedam cuiuslibet tractatus particula, que quandoque duas, quandoque tres, quandoque quatuor, quandoque U, quandoque UI, uel etiam UII in se continet distinctiones. Nam ad minus ex duabus distinctionibus constitui potest, ad plus uero ultra UII habere nullatenus ualet, si magne fuerint distinctiones; quia locutionis sensus nimium redderetur obscurus. Ex duabus hoc modo: Propter antiquam consuetudinem Armeni et Greci nutriunt barbam. (Uel aliter: Armeni et Greci nutriunt barbam, ut grauiores in omnibus uideantur. Ex tribus hoc modo: Indi dominum, qui est ipsa ueritas, uenerantur et respuendo mendacium patrem adorant in spiritu et ueritate. Uel aliter: Auro et lapidibus preciosis Babilonia decoratur et diuersis aromatum et specierum generibus affluens paradisi poma et balsami producit. Uel aliter: Tenebrose caliginis cecitas ita Saracenorum occupauit animos, quod pudenda cotidie lauant, dominum propter hoc placare credentes. Uel aliter: Uellius de montanea fallacem in terris constituit paradisum in quo facit quosdam homines ab ipsa pueritia enutriri, qui pro eo subire mortem postmodum non formidant. Uel aliter: Suriani se adulterii crimine polluunt et cuncta meretricandi genera inuenientes tamquam lupanarii iugiter fornicantur. Greci sagaces et inuidi Siculi magicis operibus insistunt et mirabilia facinora (ex)cogitantes uenenata sepe pocula propinant. Uel aliter: In florida urbe Morroch residet Miramominin, qui cunctos hodie mortales in diuitiis excellit et cuncta librat secularis iustitie statera. Ex quator hoc modo: Calabritanos inermes, Apulos pusillanimes et Sardos zelotipie uitio et conditione seruili esse proscriptos totus predicat orbis. Uel aliter: Affricos nudos, Ethiopes horridos et Prouinciales mendaces uideo per effectum. Uel aliter: Corsi de curialitate plurimum commendarentur, si fures non essent et proditores et ea postmodum non raperent, que primo fuerant elargiti. Romani guerras et seditiones iugiter commouentes ciuilia bella committere non formidant, et pristine glorie immemores existentes pecuniam per fraudem et uiolentiam exigere non omittunt. Uel aliter: Tusci rebus propriis commendabiliter utuntur et plurimis coruscarent uirtutibus, si fraudis et inuidie nebula eos non facile tenebraret. Uel aliter: Lombardi sunt libertatis patroni, proprii iuris egregii defensores, et illi, qui pro libertate tuenda sepius pugnauerunt, merito sunt Italie senatores. Uel aliter: Marchiani simplices, Romanioli proditores atque bilingues et Dalmatii atque croatii piscatores ab omnibus esse censentur. Uel aliter: Curialis Marchia Ueronensis nomen accepit ab inclita Uerona, que trium prouinciarum caput existit et est indesignabili amenitate dotata. Ex U hoc modo: Bestialium Sclauonum detestabiles predico mores, cupiens uniuersos eorum uitare consortium, qui non homines set iumenta possunt merito nuncupari, et licet humanam habeant formam, tamen in pluribus bestialiter uiuunt. Ex UI hoc modo: Pusille fidei Ungarii corpora cibariis replent, uniuersos largiflue alunt, plurima munera largiuntur et tamquam cursibiles uenatores omni tempore loca siluosa regirant. Uel aliter: Boemi formosi et furentes in armis ebrietate se turpiter fedant, et carnes comedunt semicruentas a quibus parum differunt Polani, set siluestris natio Rutenorum loca uenando discurrit. Teutonici per furorem, Alobroges per latrocinium, Francigenae per arrogantiam, Yspani per mulas, Anglici per caudam et Scoti per mendacitatem a plurimis deridentur. Preterea multe sunt clausularum diuersitates, quarum diuersitatum sententias nemo unquam dicere posset. Nam sicut uarii sunt dictatores, ita et clausularum diuersitates. Diuersa enim sunt genera materiarum, et ideo diuersis clausulis nos uti oportet. Porro aliquis facit clausulas magnas, aliquis paruas, aliquis mediocres. Uerum tamen siue sint magne siue sint parue siue mediocres, laudabiles sunt loco et tempore suo, si congrue in narrationibus ponantur. Et nota, quod non est adeo magna, que non possit diminui nec adeo parua, que non ualeat augmentari. Fiunt enim clausule, secundum quod dictatori negotia occurrunt. Set est distinguendum, utrum unum uelit negotium significare uel plura. Si unum distinguendum est, utrum habeat pauca uel plura significata. Si pauca, paucis debes clausulis uti. Si multa, nitaris ad breuitatem, quia breuitas est dulcis aurium amica, dummodo non generet obscuritatem. Ego enim in una clausula posito salutationis titulo unam epistolam multotiens finiui. Uerbi gratia: Quandoque scribere uolebam pauperibus scolaribus, qui libenter meam audiebant doctrinam, set uerecundabantur uenire, quia mihi non poterant sua donaria exhibere. Unde talem illis epistolam destinaui: Uniuersis pauperibus Boncompagnus, quicquid potest. Nolo, quod propter aliquam paupertatem uerecundie pallore afficiamini, set libere ad liberum accedatis et ipsius liberalitate pro uestre uoluntatis arbitrio utamini, procul dubio tenentes, quia, quod diuinitus est collatum, uobis procurabo liberaliter impertiri. Hec enim fuit una epistola, et multotiens hoc facere potest prouidus dictator(, si pauca debuerit significare). Unde dicatur. Clausula dicitur a claudo dis, aut quia sensum locutionis in se claudit, aut quia distinctiones in suo sinu tenet clausas. Uel dicitur clausula quasi diuisa, quia inter punctum planum et litteram grossam semper clauditur uel claudi debet. Item clausularum alia suspensiua, alia quasi finalis, alia finalis. Quid sit clausula suspensiua. Suspensiua est illa, que sensum integralis locutionis detinet suspensiuum hoc modo: Ad urbem pro confirmatione prebende mihi assignate properaueram credens, quod C. S. Theodori diaconus cardinalis, quondam socius et scolaris meus, mihi deberet assistere et prestare mihi auxilium et fauorem. Hec enim est clausula suspensiua, nec ideo dicitur suspensiua, quod in fine ultime distinctionis punctus debeat fieri suspensiuus. Set quia sensus locutionis adhuc detinetur suspensus. Quid quasi finalis. Quasi finalis est illa, qua prolata quodam modo de sensu locutionis auditoris animus certificatur hoc modo: Ipse uero preteritorum immemor et auaritie lepra infectus ab aduersariis meis pecuniam accepit, et mihi apud dominum papam ita extitit contrarius, quod meum propositum non potui perducere ad effectum. Quid finalis. Finalis est illa, qua prolata integralis sensus de negotio, quod agitur, consurgit et perficitur, et ex eo plene certificatur animus auditoris hoc modo: Nunc autem domum sine dilatione reuertor habens in proposito laicalem ducere uitam, ex eo, quod ecclesiasticum non ualeo beneficium adipisci. Et nota, quod omnis quasi finalis potest esse finalis, licet sensus integralis negotii, de quo agitur, sit imperfectus. Quomodo ex clausulis extimantur epistole et quilibet prosaicus tractatus. Ex clausulis multis modis epistole fiunt et quilibet prosaici tractatus. Set uitando prolixitatem, cupio in presenti capitulo breuiter plurima concludere paucis. Puta: scribit papa imperatori pro uno uel (pro) pluribus negotiis. Pro uno sic poterit incipere dictator: Cum ex iniuncto adeo nos officio teneamur omnes ecclesie filios assidue ammonere ne se inuoluant illecebris terrenorum, multo attentius tuam imperialem maiestatem litteris apostolicis debemus sollicitare, ut sic transeat per omnia temporalia, ne penitus amittat eterna. Nec ob hoc ista referimus, quod te in aliquo contra ecclesiam dei derelinquere credamus, set ut nostre benedictionis et ammonitionis gratia fretus de bono in melius perseueres, et imperii tui iura ualeas omni tempore alacriori animo pertractare. Hec enim esset una epistola, si salutatio premitteretur. Uerumtamen in tali ammonitione posset dictator tractatum non modicum prolongare. Si autem in eadem epistola uellet aliud significare negotium, hoc modo procedere posset: Preterea dilectum filium nostrum magistrum B., quem nos et fratres nostri sue deuotionis et scientie intuitu intimo diligimus karitatis affectu, celsitudini tue propensius commendamus tuam attentius rogitantes excellentiam, ut ipsum debeas nostrarum precum interuentu multipliciter honorare et suis petitionibus ita dignum et fauorabilem prebere assensum, quod nostras preces sibi sentiat profuisse et nos tue magnitudini propter hoc teneamur multiplices gratiarum exsoluere actiones. Nam in epistola ista duo sunt significata, quia ibi de duobos diuersis negotiis narratur. In duabus primis clausulis continetur ammonitio pape et quotcunque clausule ponerentur ibi, que ad ammonitionem pertinerent, ad unum tantum significatum spectarent. In tertia uero clausula continetur comendatio magistri B., quam facit papa imperatori et quidquid postmodum, pro dicto, magistro in eadem epistola poneretur, ad unum tantum significatum spectaret. Ceterum ego iam multotiens in una clausula quinque posui significata hoc modo: Detestabilis auaritia Romanorum, proditoria grecorum astutia, perorrende saracenorum insidie, abhominanda Siculorum inuidia et Apulorum pusillanimitas sunt penitus euitanda. Quod autem, de hiis dictum est, de omnibus tractatibus intelligere potes. Uerumtamen oportet dictatorem imponendo clausulas prouidum esse atque sagacem et suum tractatum semper mediocritatis legibus cohibere. Nam ego sepenumero ad mensuram carte dictaui, aut quia carta deficiebat aut quia ita in animo agere proponebam: Set qui hoc facere temptat, inspiciat cartule quantitatem, sicut prouidus sartor pannum, do quo camisiam disposuit facere uel gunnellam . Nam primo ymaginatur, unde posset facere manicas et girones et cetera queque, postmodum uero, secundum quod uidet, incidere consueuit. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_RotaVeneris.txt b/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_RotaVeneris.txt
new file mode 100644
index 0000000..733b76a
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_RotaVeneris.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In principio ueris, cum sensibilia et animata quelibet ex aeris temperie reuirescunt et germinare incipiunt ex temperantia qualitatum ipsius, que premortua hiemis presentia uidebantur, stabam in rotundo monticulo iuxta Rauonem inter arbores florigeras et audiebam iocundissimas et uariabiles phylomenarum uoces, sicque recreabam animam post laborem. Cum autem sic starem et infra mentis archana plurima reuoluerem, ecce uirgo in uestitu deaurato circumamicta uarietatibus ex insperato comparuit, quam natura in omnibus taliter perpoliuerat, ut nulla in ea deformitas compareret; ad modum siquidem regine preciosam habebat coronam, regale sceptrum in manu dextra dominabiliter deferendo. Uenerat equidem a finibus terre, ut singulorum curialitatem et sapientiam scrutaretur. Hanc intuens facie hilari et iocunda, dixi ut precipere dignaretur. Illa uero non interrogata firmiter asseruit se deam esse Uenerem, addendo pariter cur salutationes et delectabilia dictamina non fecissem, que uiderentur ad usum amantium pertinere. Stupefactus, ad hec assumpsi stilum propere et hoc opusculum incepi, quod *Rotam Ueneris* uolui nominare, quia cuiuscumque sexus uel condicionis homines amoris ad inuicem uinculo colligantur, tamquam rota orbiculariter uoluuntur et pertimescunt omni tempore plurimum, quoniam perfectus amor continuum parit assidue timorem. Preterea placuit michi uirgineum chorum a dextris Ueneris collocare, uxoratas, moniales, uiduas et defloratas ponere a sinistris; sub scabellum uero pedum ipsius, uniuersas ab istis inferius constituo, quia in eis turpissima est uoluptas et iocundatio nulla. Ponam in genere breuiter de omnibus exemplum, ne prolixitas auditorum pregrauet aures. Quecumque igitur sit, his generalibus poteris salutationibus uti: *Nobili ac sapienti domine S., morum elegantia decorate, I. salutem cum promptitudine seruitii*; uel aliter: *Nobilissime ac sapientissime domine G. de Castelnouo, I. se ipsum totum*; uel aliter: *Inclite ac magnifice domine B. comitisse, forma et morum elegantia decorate, I. de Porto salutem et promptum in omnibus seruitium*, uel: *salutem cum fidelissimo seruitio*, uel: *salutem et quicquid potest*, uel: *salutem et si aliquid ualeret salute preciosius inueniri*, uel: *salutem et quicquid fidelitatis et seruitii potest*. Iste quippe salutationes locum habent, antequam aliquis percipiat quod affectat. Postquam uero suum compleuerit desiderium, hoc modo salutabit amicam: *Anime sue dimidio pre cunctis mortalibus diligende B., amice dulcissime, I. se ipsum totum*, uel: *quicquid sibi affectat*, uel: *salutem cum diligentissimi amoris perseuerancia*, uel: *cum indissolubili uinculo amoris*, uel: *salutem cum sincerissimi amoris uinculo*, uel: *salutem cum perpetui amoris constancia*; uel aliter: *Forma, sensu, genere decorate M., amice dulcissime, I. quicquid amoris potest*, uel: *se ipsum et sua*; uel aliter: *Anime sue dimidio et suorum occulorum lumini B., formosissime amice sue, I. animam et corpus et si plura posset*, uel: *quicquid habet et habere uidetur*, uel: *se ipsum et sua*; uel aliter: *Gloriosissime ac preciosissime domine B., amice dulcissime, O. salutem et illud ineffabile gaudium mentis, quod aliqua uoce uel actu exprimi non potest*; uel aliter: *Super aurum et topazion relucenti domine C., amice dilectissime, I. quecumque potest et si ultra posse ualeret aliquid inuenire*. Consueuerunt autem quidam ponere rusticanam et ridiculosam salutationem, qua forte posset quandoque beniuolentia captari. Hoc enim est: *Amice dulcissime G., forma et morum elegantia redimite, I. tot salutes et seruitia, quot in celo fulgent sidera, quot in arboribus folia et quot arene circa maris littora*. Et nota, quod fere omnes mulieres appetunt semper de pulcritudine commendari, etiam si fuerint deformes, unde tam in salutationibus quam in cunctis epistole partibus te oportet beniuolentiam a pulcritudine captare. Utaris igitur superlatiuis et insistas commendationi, quia muliebris condicio huiusmodi laudibus cicius inflectitur et inclinatur. Ponas igitur quandoque *sapientissime*, quandoque *nobilissime et illustrissime*, si nobilis fuerit, quandoque *amatissime* seu *splendidissime* uel *lucidissime* aut *iocundissime*. Ex hiis autem salutationibus poteris trahere omnes modos salutandi amicas pro amicis et amicos pro amasiis, si uoluere sciueris et mutare mutanda. Nec est aliud necessarium, in mutatione, nisi ut permutes adiectiua per sexus et, ubi posuisti femininum genus pro mulieribus, ponas masculinum pro uiris. Et licet uiri non tantum laudari appetant, de huiusmodi lasciuiis plurimum letantur. Set uidetur michi, quod omnia offitia preter miliciam sunt in salutationibus tacenda, quia hoc ineptum uideretur, ut alicuius clerici dignitas uel negotiatoris officium a muliere aliqua diceretur. Nec etiam ipsi debent, cum scribunt mulieribus alicuius lasciuie causa, suas dignitates uel officia nominare, quia male cum antecedenti concordaret illatum et sic per consequens epistola deluderetur. Clerici autem, qui frequenter super nature incudem feriunt cum malleo repercussorio nec ualent motus renum de facili refrenare, ponant in salutationibus aliqua occulta signa, que propria nomina sub ymagine representent. Et est notandum, quod tam mulieres quam uiri, cuiuscumque sint ordinis uel conditionis, debent epistole titulum in huiusmodi lasciuiis taliter occultare, quod si littere ad aliquorum manus peruenerint, nequeant de facili cognosci. Decursis breuiter salutandi modis, qui possunt ad usum amantium peruenire, duxi quedam narrandi genera ponere generaliter in exemplum, ut dictatores quilibet preparatoria inueniant in dicendo. Set distinguenda sunt amandi tempora et amantium genera. Quidam enim amare incipiunt aliquas nec tamen cum eis colloquium habuerunt; quidam autem post colloquium et paruam familiaritatem amorem quarundam requirunt; quidam enim illas amare appetunt, quas nunquam uiderunt. Tria igitur sunt tempora, in quibus hec omnia fiunt. Amantium uero genera sunt duo: laicus uidelicet et clericus. Item laicorum alius miles, alius pedes. Item militum alius rex, alius dux, alius princeps, alius marchio, alius comes, alius procer, alius uauassor. Item peditum alius ciuis, alius burgensis, alius negotiator, alius rusticus, alius liber, alius seruus. Clericorum itaque alius prelatus, alius subditus, quia non sunt distinguende omnes clericorum species, ne amoris iura ledantur. Ceterum si uellem secundum uniuscuiusque uitam et conditionem genera ponere narrationum, primo deficeret tempus quam sermo. Ergo sicut humane conditionis natura communis est, ita communia ponam exempla et transcurram opus utiliter inchoatum. Cuiuscumque igitur conditionis aut ordinis sit ille, qui amare desiderat, aut amat, quam non habuit, aut illam, quam habuit set nunc facta est inter eos amoris alteratio aut illam, quam nullo tempore uidit. Ab istis igitur tribus temporibus duos narrandi modos ad usum amantium assumam. Primus est ante factum, secundus post factum. Quicunque amorem alicuius mulieris habere appetit, debet uenatiuas adulationum blanditias premittere, promittendo que numquam facere posset, quia sic dicit Ouidius: *nil enim promittere ledit*. Inprimis namque taliter potest amator exordiri, narrare atque petere illi, quam desiderat habere: *Cum inter gloriosos puellarum choros uos nudiustertius corporeis oculis inspexi, apprehendit quidam amoris igniculus precordialia mea et repente me fecit esse alterum. Nec sum id quod fueram nec potero de cetero esse. Nec mirum, quia michi et uniuersis procul dubio uidebatur, quod inter omnes refulgebatis tanquam stella matutina, que in presagium diei auroram polliceri uidetur. Et dum subtiliter inspicerem, quanta uos gloria natura dotauerat, in amiratione deficiebat spiritus meus. Capilli siquidem uestri quasi aurum contortum iuxta coloratissimas aures mirifice dependebant. Frons erat excelsa et supercilia sicut duo cardines gemmati, oculi uelut stelle clarissime refulgebant, quorum splendore membra quelibet radiabant. Nares directe, labra crossula et rubencia cum dentibus eburneis comparebant, collum rotundum et gula candidissima se directe inspiciendo geminabant pulcritudinem, quam nunquam credo potuisse in Helena intendi. Pectus quasi paradisi ortulus corpori supereminebat, in quo erant duo poma uelud fasciculi rosarum, a quibus odor suauissimus resultabat. Humeri tamquam aure a capitella residebant, in quibus brachia sicut rami cedri erant naturaliter inserta. Manus longe, digiti exiles, nodi coequales et ungule sicut cristallum resplendentes totius stature augmentabant decorem. Uerum quia primo deficeret commendator quam pulcritudinis immensitas, stilum uerto ad sapientie uestre magnitudinem, de qua non possum non amirari; quia multe sunt, que, licet conuenienti pulcritudine gaudeant, non tamen sapientia decorantur. Sunt et alie, quibus sapientia fuit nature munere concessa et forma corporis denegata. Set in uos ita omnia sine defectu aliquo confluxere, quod multotiens oppinio me in hanc trahat sententiam, ut existimem uos aliqua deitate potiri. Magnitudini tamen uestre suppliciter suplico, ut michi uestro famulo dignemini precipere, quia paratus sum me ipsum et mea uestre in omnibus exponere uoluntati*. Et nota, quod hec epistola potest in unius diccionis permutatione taliter uariari, quod cuilibet uirgini, maritate, uidue, moniali et deflorate transmitti potest, scilicet ut, ubi dicitur in principio *puellarum*, dicatur *dominarum*; nam et monachas debes tam in salutationibus quam in cunctis epistole partibus *dominas* appellare, quia, si diceres *monachas* uel *moniales*, pocius ad earum spectaret uituperium quam honorem, unde in Alemania fere ab omnibus *domine* appellantur. Est etiam notandum, quod talis epistola non debet transmitti cuilibet, set magnis et sapientissimis dominabus. Preterea sciendum est, quod unaqueque mulier, cuiuscumque ordinis uel conditionis sit, negat in primis, quod facere peroptat, unde si aliquo modo mittenti rescribere uelit, intelligas ipsam concedere uelle, licet hoc deneget uerbis. Ad quod notandum est, quod quinque sunt cause, quibus mulier denegat, quod postulat amans: prima est ex quadam occulta natura, quia naturaliter omnibus inesse uidetur primo negare quesita; secunda, ne, si propere tue condescenderet uoluntati, crederes illam fore communem; tertia, ut postulanti dolcius esse uideatur, quod sibi fuerat longo tempore denegatum; quarta, ut expectet sibi aliquid elargiri, antequam consenciat postulanti; quinta, quia sunt plurime, que concipere pertimescunt. Unde aliqua sic scriberet mittenti et poneret simpliciter titulum cum salute; posito autem titulo, sic procedere posset: *In epistole tue serie stilum fatigasti pro nichilo, credens per quedam adulancia uerba et pulcritudinis mee commendationem beniuolenciam captare, set nichil est, quod credis, et semina mandas arene. Tuo siquidem seruitio non indigeo nec uolo quod de cetero michi talia mittere presumas*. Hac siquidem epistola perpendere poterit amans quod suum procul dubio desiderium adimplebit. Unde iterato sibi talem epistolam transmittat: *Uestrarum litterarum significatum animam pariter et corpos letificauit. Et licet dixeritis me stilum fatigare pro nichilo, credo tamen quod me respicere dignabimini, et si non placuerit ut uiuam, precipiatis ut moriar sicque post mortem fruar gaudiis paradisi*. *De tua importunitate non possum non amirari, cum iam penitus denegauerim, ne michi litteras uel aliquid transmittere auderes; et nunc sic me solicitas, ut me credas alterabilem esse. Set non reperitur nodus in sirpo, et flos mirice permanet inuiolabilis, nec est feno similis, quod secatum facile arescit. Uidisti forte uirgulta in deserto et complacuerunt tibi pomeria Damasci. Set non omne quod placet potest, ut credis, haberi*. Huiusmodi siquidem prouerbia, occulte ratiocinationes, similia et similitudines faciunt plurimum ad usum amandi. Ponantur igitur in talibus iocunde transumtiones et prouerbia, de quibus possit multiplex intellectus haberi, quia non modicum faciunt amantium animos gratulari. Et non solum milites et domine, uerum etiam populares iocundis quandoque transsumptionibus utuntur, et sic sub quodam uerborum uelamine uigor amoris intenditur et amabile suscipit incrementum. Transumitur enim mulier quandoque in solem, quandoque in lunam, quandoque in stellam, quandoque in palmam, quandoque in cedrum, quandoque in laurum, quandoque in rosam, quandoque in lilium, quandoque in uiolam, quandoque in gemmam uel in aliquem lapidem preciosum; uir autem transumitur quandoque in leonem propter fortitudinem; quandoque in draconem propter incomparabilem excellentiam; quandoque in falconem propter uelocitatem. Infinitis autem modis fiunt huiusmodi transumptiones nec possent de facili numerari. Set uidendum est, quid sit transumptio. Transumptio est positio unius dictionis pro altera, que quandoque ad laudem quandoque ad uituperium rei transumpte redundat. Et est notandum quod omnis transumptio est largo modo similitudo; set non conuertitur. Ceterum dictator ita debet esse prouidus in transumendo, ut semper fiat quedam similitudo uocis uel effectus in trasumptione. Nam si mulierem transumeres in quercum, non esset iocunda transumptio; et si diceres: *collegi glandes* pro effectu amoris alicuius, turpiter transumeres, quoniam glandes cibaria sunt porcorum. Set si poneres *palmam* pro muliere et *dactilos* pro amoris effectu, bene transumeres; quoniam palma est arbor famosa et dactili dulcedinem exibent per gustum. Item, si uirum transumeres in canem, turpiter transumeres, nisi eum uelles taliter dehonestare. Uerum, quia meum propositum impediretur, pretereo sub quodam silencio de transumtione; set alias de ipsa specialem proposui facere tractatum. Reuertar igitur ad propositum et respondebo pro amante superiori epistole hoc modo: *Si regnum essem adeptus et regali diademate coronatus, non tantum foret gaudium cordi meo innatum, quantum de uestrarum litterarum tenore percepi. Scio quidem, quod nodus non reperitur in sirpo, id est macula non reperitur in facundissimo eloquio uestro; et flos mirice permanet inuiolabilis, idest uestre dilectionis sinceritas non potest aliquatenus uiolari. Ego autem sum fenum, quod secatum facile arescit; et nisi uelitis me rore uestre gratie irrigare, minus etiam quam fenum aridum potero dici. Uidi tandem uirgulta et complacuerunt pomeria Damasci, et licet habere nequeam quod placet, magnitudinem tamen et curialitatem uestram suppliciter exoro, ut michi fidelitatis mee intuitu hoc donarium conferatis, uidelicet quod me instruere dignemini, quo tempore uobis mei cordis secreta ualeam aperire*. *Credis forte, quod labor improbus omnia uincat, et pulsanti omni tempore aperiatur; set incerte sunt uie hominum et uane cogitationes eorundem, cum res cuiusque in talibus magis casu et fortuna regatur quam premeditata dispositione. Nolens tamen preces tuas ex toto contempnere, ne in desperationis laqueum traharis, consulo ut in die festo, cum domini et matrone templum dominicum uisitant, prohicias infra meum pomerium falconem et subito postea currens a familiaribus domus tuam repetas auem. Ego uero illam tibi faciam denegari, diceturque tibi ab ancillis: *recede, non enim tuum est, quod queris*. Ad istam siquidem contemptionem te uocari faciam, sicque michi tui cordis archana poteris aperire*. Quid plura? Pono, quod amans iam perfecit quod optabat, unde potest et debet ex postfacto aliquas iocundissimas ei litteras destinare. Consueuerunt autem amantes ad maiorem delectationem dicere se uidisse per sompnium quod fecerunt, unde talem amator potest epistolam destinare: * *Dum medium silencium tenerent omnia et dies iocundissimo tempore ueris suum perageret cursum, causa uenandi quoddam intraui pomerium, infra quod duo riuuli decurrebant. Erant enim ibi arbores florigere, inter quas dulcissimus phylomenarum cantus undique resonabat. Fatigatus, modicum sub frondosa pinu quieui et cepi firmiter dormire. Cum autem sic quiescerem, ecce comparuit uirgo speciosissima, cuius pulcritudinem non posset aliquis designare. Aprehendit me per manum et cepit mecum aliquantulum residere. Utebatur primo suauissimis eloquiis et coloratis prefationibus in dicendo; post multa siquidem uerba, plicatis brachiis, me suauiter strinxit et suis rubentibus labellis mea suauius comprimens contulit michi basia ineffabilia. Post hec, iocundiora et iocundissima exercendo, que mille modis gaudium geminauerunt, introduxit me tandem in cubiculum suum, quod fulcitum erat floribus et malis stipatum. Erant ibi cardines eburnei cum capitellis aureis, parietes cristallini cum celatura uaria, sicque radiabant ex gemarum fulgoribus, ut michi uideretur esse in paradiso deliciarum. Superueniente demum aurora, me sub eiusdem arboris umbram reduxit et, repetitis amplexibus me innumerabiliter astringens, angelicum michi contulit *aue*. A sompno quidem tam glorioso salutationis alloquio excitatus, duxi uestram in hac parte sapientiam consulere, ut uestris michi litteris dignemini somnium explanare*. *Iocundari potestis et infra uestre mentis archana inenarrabiliter exultare, quod tam preciosum uobis comparuit sompnium, in quo desideratissimos amplexus, basia iocundissima et cetera que secuntur magnifice recepistis. Nam, si bene memini, eadem die ad eiusdem arboris pedes me recolo sompniasse, quod uos ibidem uideram hec omnia facientes. Ab ea siquidem hora excogitaui sedula, quomodo uestre magnitudini possim in omnibus et per omnia complacere. Uerumtamen interpretari sompnium non ualeo, nisi mecum sub eadem arbore iterum quiescatis. Properate igitur ad eundem locum post solis occasum, quoniam ibi proposui explanare sompnium et refferre plurima, que litteris non audeo annotare*. *Speciosa forma pre filiabus hominum, grates decem milia ex parte uestri fidelissimi habeatis, scientes procul dubio, quod uestri amoris uinculum me tenet indissolubiter colligatum, unde quicquid precipere placet, paratus sum effectui mancipare*. Pone, quod ista nupserit alii nec uelit eum ulterius diligere, unde illi taliter scribit: *Amoris uestri uinculum per effectum operum dissoluatur, quoniam nupsi uiro, qui me maritali annulo subarrauit, cinxit collum meum lapidibus preciosis deditque uestes auro et gemis plurimum renitentes, unde non possum nec debeo tecum more solito iocundari*. *Plorans ploraui nec plangere desistam et in tenebris meum straui lectum, quia obscuratum est michi candelabrum, quo uidebar inter gloriosas militum cateruas multimode refulgere: unde sciatis, quod si montes et maria cum uiro uestro transiueritis, sequar uos, ut quandoque saltem uidere ualeam desiderium anime mee*. Pone, quod antequam nubat, efficiatur grauida, unde taliter scribit amasio suo: *Eram in domo patris mei tenera et in utriusque parentis conspectu plurimum amabilis, quando per uenatiuas adulationum blanditias me traxisti minus prouide in laqueum deceptiuum. Nunc uero non audeo alicui propalare mei uulneris causam, et tamen scitur in platheis, quod gessimus in absconso; uultus pallet, tumescit uenter, reserantur claustra pudoris; fama plebescit, laceror assidue, subiaceo uerberibus, requiro mortem, unde non est dolor similis meo dolori, quia famam et honorem cum florem uerginitatis amisi. Nam ad inenarrabilis anxietatis augmentum factus es michi penitus alienus, nec illius aliquatenus recordaris, cui maria promittebas et montes et uniuersa, que celi ambitu continentur. Similibus enim laqueis auceps decipit aues et piscis ex pelago tali trahitur hamo. Sed nil prodest michi, quod reffero, quoniam qui ex alto cadit, inremediabiliter corruit, et frustra remedium queritur, ubi periculum precurrit. Succurre michi, queso, tandem, et si non uis prebere iuuamen, inspicias saltem, quomodo pro te morior, et utinam morerer! Quia minus malum esset mori, quam uiuere omni tempore cum pudore*. *Antequam uxorem acciperem, dedignabaris me recipere in uirum; nunc autem, qua ratione tue possem condescendere uoluntati, cum uxorem habeam elegantissimam et multimoda pulcritudine decoratam? Cessa igitur a talibus et tecum hec uerba retracta, quoniam alium credo esse in causa, qui tuam nauem fecit ad portum ignominie deuenire*. Pone, quod aliqua uirum uel amicum habeat, qui abiit in regionem longinquam, nec reuerti procurat, unde sibi talem epistolam potest destinare: * *Expectans expectaui desiderium meum, alteram mei corporis partem, oculorum meorum lumen, primum dilectum et amicum, et iam lapso quinquennio soliuaga permansi, credens illum uidere corporeis oculis, sine quo nichil uideo nec uidere potero, nisi michi sue presentie contulerit claritatem. Rediit ad Noe columba per fenestram, ramum uirentis oliue in signum leticie reportans. Reuertatur, queso, dilectissimus meus, ut illam faciat uiuere, que pro illo moritur nec mori potest. Alioquin faciam sicut turtur, que suum perdit maritum, ad instar cuius amaui semper et amare peropto. Illa quidem postea non sedet in ramo uiridi, set gemit in sicco uoce flebili iugiter et aquam claram turbat, cum appetit bibere, nullumque nisi mortis prestolatur solatium. Sic ego uiuam sicque moriar, si uestra desiderabili non potero presentia potiri*. Qualiter debeat aliquis mulieribus desuadere, ne habitum accipiant monachalem: *Uox turturis immo potius cuculi audita est in terra nostra et resonuit, quod huius seculi honore deposito habitum proposuisus recipere monachalem et in claustro cum gibbis, claudis, nasicuruis et strambis mulieribus ducere uitam. Que igitur uobis gloriare seruabitur, cum uos accendere lampades, pulsare tintinabulum, reuoluere libros et cantare altis uocibus *Alleluia* oportebit? Nam cum uidebitis puellas plurimas uestimentis preciosissimis exornatas, que uobis non possunt in pulcritudine coequari, stare cum militibus in choreis et cantare in timpano et choro *Palma nata paradisi redimita floribus*, in uestimentis nigris cantabitis *Requiem eternam*, gracitando psalmos cum inueteratis! Desistatis igitur a tali proposito, quoniam paratus sum, quandocumque placet, uos recipere in uxorem*. *Diu excogitaueram, qualiter possem euadere, ne habitum susciperem monachalem. Set pater mens hoc me facere compellebat nec inueniebam aliquem, qui michi super hoc uellet consulere, unde trisus erat anima mea usque ad mortem nec poteram uiuere sine dolore. Placet igitur michi consilium uestrum et parata sum uestre in omnibus obedire uoluntati. Quapropter amiciciam uestram attentissime deprecor, quatenus in proxima nocte ad monasterium, cum primo tintinabulum pulsatur, propere accedatis, quia uobiscum ueniam, quocumque placebit*. * Respondet monialis, quando petitur pro amica: * *Cum Illi sim desponsata, cui angeli seruiunt, et in primo prophessionis uoto uirginitatem meam celesti Sponso compromiserim, miror, quod me audes querere in amicam et presertim, cum uirginitatis portem signum in uertice, uelum uidelicet nigrum, quo innuitur me quandam speciem assumpsisse mortalitatis, unde tibi ac omnibus deberem secundum carnis deloctationem procul dubio displicere. Set, ut uideo, sic te illaqueauit persuasio diabolica, quod nullius uiri lectum uiolare pertimesceres, ex quo Altissimi sponsam exquirere non pauescis; set incunctanter scias et nullatenus dubites, quod tue persuasiones contra me non preualebunt. Et si dares que habes et que habere non posses, in uanum laboras et semina mandas arene*. *Si per uelum nigrum intelligatis mortalitatem aliquam assumpsisse, eadem uobiscum desidero mortalitate potiri et famulari uobis, donec simul aliquantulum reuiuamus. Set de auaricie uicio merito reprehendi poteritis, si michi mortis uestre denegaueritis particulam. Ex quo uitam meam in uestra constituo potestate. Et licet uelum sit nigrum, sub eodem tamen menbra lacte candidiora intueor, unde mille, immo decem milia traho suspiria, quod non possum illa gloria perpotiri. Ex eo enim, quod asseritis uos Illi esse desponsatam, cui angeli seruiunt, et eidem uestram compromisisse uirginitatem, dimittere non debetis, quin mee condescendatis uoluntati, quia celestis Sponsus animam, non carnem requirit, unde dicitur: *celum celi Domino, terram autem dedit filiis hominum*. Super eo uero, quod me dicitis persuasione diabolica sic esse uinculatum, quod nullius uiri lectum uiolare pertimescerem, ex quo Altissimi sponsam exquirere non pauesco, respondeo taliter, quod multo fortius illius uiolarem thorum, qui meos parentes et consanguineos interfecit, qui dat pluuias, grandines et tempestates, quam alicuius uiri terreni, qui paucos uel nullos offendere potest*. *Uerba tua super mel et fauum michi dulcia fuerunt nec audeo denegare quod postulas, quoniam necessarium proponis et irrefragabile argumentum. Uenias igitur et cupitis fruamur amplexibus, conferendo pariter grata, graciora et gratissima basia, que dulciter permisceri solent, labella suauiter comprimendo. Quod autem sequitur, sit secretissimum et fingamus nos ad inuicem pro re aliqua rixari, quatenus nostri amoris integritas occultetur. Hoc tandem amicicie tue precipere proposui, ut si Sponsus meus te aliquo tempore molestauerit, in me penam refundas, sciens quod, quandocumque potero, dabo ubi locum, ut tuam ualeas iniuriam uindicare*. Matrona mittit litteras alicui, qui eam dilexit, set nunc est ab eo derelicta pro quadam domicella: * *Si amoris iura diligencius inspiceres, non dimitteres grana pro paleis neque rem solidam pro uolatili, quoniam qui teneram diligit puellam, fructus degustat acerbos neque naturalem percipit saporem, qui uuam premere satagit, antequam sit matura. Set scio, quod illas diligere consueuisti, que suas facies cerusa et unguento citrino dealbant, que rubent ex appositione bambacelli et florere uidentur ex coloribus appositis, unde uniuersis deberent plurimum displicere, quia furtiuus est color, qui non prouenit a natura. Est etiam aliud, quod te deberet a talium amore diuellere, quia neminem nisi pro munere diligunt et illam, quam tibi credis esse specialem, plures, immo plurimi abutuntur, sicque communis est terminus, que speras fore discretum. Reuertere ad me igitur et more solito gloriemur, quia in rebus necessariis nullum patieris defectum*. Pone, quod aliqua uxorata uelit ad se uocare suum amicum, quando maritus est absens: *Transmisi uobis uiolas, nunc autem fasciculum destino rosarum, quoniam amicitie uestre superlatiuis laudibus conueniunt flores, fructus et frondes. Recessit enim aquilo, ueniat igitur auster, intret ortum meum et faciat illius aromata suis flatibus redolere*. Nunc loquitur Uenus uniuersis mulieribus hoc modo: *Iocunda sunt uobis uerba in Rota nostra proposita, quibus amantes ualent se ad inuicem uisitare suorumque cordium reuelando secreta. Nos autem in eminentiori amoris specula consistentes, quendam in hac parte considerauimus defectum, quem ex officio nostro uolumus in integrum supplere; uidelicet docere uos proposuimus inuenire oportunitatem amandi et per quas personas hoc facere possitis, unde breuiter hanc uos regulam doceo, que non fallit: matrone per se ipsas, moniales et uidue sub obtentu religionis, uxorate per matronas et matres et ancillas et puelle per omnes supradictas possunt multimode lasciuire. Item est notandum, quod non est aliquis adeo sagax, qui mulieris propositum ualeat omni tempore impedire*. His dictis dampnauit Sardos et uniuersos, qui zelotipie uitio proscribuntur addendo pariter, quod quicumque dubitat et uult sibi conscius esse, cornutam adipiscetur procul dubio coronam, in qua scribetur cuculi uersus et depingetur cucurbita ortulana. Finito siquidem generali edicto abiit dea Uenus, nec dico, quod taliter abierit, ut non sit ubique potencialiter presens. Ego autem solus remansi et cepi cogitare mecum omnia, que causa lasciuie conscripseram, et uereri plurimum, ne forte moderni et posteri me crederent nimis fuisse lasciuum, unde opus destruere proposueram, ne ad aliquorum audientiam perueniret. Condescendi tandem amicorum precibus et Rotam omnibus concessi Ueneris, quam feceram causa urbanitatis. Unum tamen uolo uniuersos et singulos scire, quod plus michi semper placuerunt uerba quam facta, quoniam gloriosius est in talibus uiuere in spe quam in re, secundum sententiam serenissime Capuane. * Quedam obliuioni tradideram, que non duxi sub silencio preterire, quoniam in eis subulis et ardua est rhetorica, unde uix potest imbeccillitas ingenii humani rem pre magnitudine intueri. Inter cunctos equidem amantium gestus hec sunt diligencius et exquisicius contemplanda, uidelicet quid sit nutus, quid indicium, quid signum, quid suspirium, quomodo ista se habeant et qualiter permisceri possunt. Nutus est quidam preambolus amoris nuntius, qui quodam inenarrabili actu cordium secreta reuelat; uel nutus est quedam ymago amoris, que representat, quid iam fecerint amantes aut quid facere uelint; uel nutus est ueri uel falsi amoris indicatiuus, quia multotiens per ipsum plurimi trahuntur in laqueum deceptiuum. Fit enim actu, quando mulier in momento aperit dextrum uel sinistrum oculum subridendo, unde amatorum cordibus quoddam inenarrabile gaudium nascitur, pro quo extra se ipsos multociens traducuntur, et hoc magis proprie dicitur nutus. Fit etiam actu, uidelicet quando mulieres digito, qui uocatur index, albissimam gulam demonstrat, unde amantes amoris igniculo comburuntur. Fit etiam actu, quando ille, que pulcros habent capillos, manum circa tempora ponunt, subleuando drapellum uel bindam, ut amantes respiciant pulcritudinem capillorum, unde ad amorem non modicum prouocantur. Fit etiam actu, quando mulieres brachia extendunt, reuoluendo pelles et permutando, ut amatores statum respiciant et personam, unde amoris uigor mulumode augmentatur. Mulus autem modis fit nutus actu, quos numerare non possum propter consuetudinum diuersitatem. Nam sagaces mulieres in choreis saltantes faciunt nutus, licet ab omnibus percipi non possint. Fit autem actu quandoque in eleuatione capitis, quandoque in declinatione, risu, manu et passibus tortuosis. Inditium est quedam latens reuelatio secreti, per quam indicatur nobis, quid facere debeamus, uerbi gratia: quedam enim formosa monialis uidit iuxta ianuas templi transire amasium suum, unde statim accepit librum et incepit canere: *sol fa mi re, sol fa mi re, sola sum, sola sum*. Hoc enim erat inditium quia indicabatur ei per tales uoces, quid facere deberet. Est enim differentia inter nutum et inditium, quia nutus fit multum latenter, indinum aliquantulum expresse. Item nutus fit tantum actu, inditium uero actu et uoce. Item est notandum, quod omnis nutus est largo modo indinum, quoniam per ipsum semper aliquid indicatur, set non conuertitur. Inditium enim dicitur, quando mulieres frequenter aliquos nominant, quia indicatur, quod eos diligant uel diligere uelint. Inditium est, ut si aliquis frequentet horam alicuius mulieris et ultra quam consueuerit se incipiat perpollire, quia indicatur, quod eam habeat uel habere affectet. Innumerabilibus enim modis tam actu quam uoce fiunt indicia, quorum diuersitatem non posset aliquis plenarie assignare. Est et notandum, quod omne indicium est coniectura. * Signum est, quo secretum quandoque perpenditur, ut cum aliquis uel aliqua pallet uel rubet repentino motu, pro quo significatur uerecundia uel ira. Et non accipio hic signum, nisi quantum pertinet ad amorem, quoniam signi acceptiones infinite sunt. Preterea largo modo potest signum indicium dici et econuerso. Suspirium est passio anime innata ex spirituum suspensione; uel suspirium est ingens inspiratio cum uehementi spirituum suspensione; uel suspirium est uehemens spirituum passio ex ualida cogitatione; uel suspirium est repentinus et inopinatus spirituum sonitus proueniens ex anime labore. Dicitur autem suspirium a spirituum suspensione, quoniam cum anima reducit ad memoriam felicitatem quam habuit aut doloris immensitatem uel immensum gaudium seu contrarium uel futurum incomodum, suspenditur spiritus, quia constringitur cor ex eo, quod anima obliuiscitur uirtutis operatiue, unde quando cor incipit postmodum dilatari, reuertitur spiritus ad principalem sedem, et ex ipsa reuersione oritur quidam sonus, qui suspirium nominatur. Uerumtamen sunt quam plures, qui ex praua consuetudine uel morbo suspirant. Mulieres autem quandoque suspirant, ut decipiant amatores. Nam et ipse multociens suspiriis deluduntur. Suspiria quidem largo modo possunt dici nutus, inditium et signum. Porro per suspirium plurima indicantur. Profecto, cum quidam miles non longe a quadam uirgine sederet, uehementer suspirauit; interrogatus tandem ab ea, quare suspirauerit, respondit: *Non audeo uobis mei cordis desiderium aperire*. Illa uero notabile sibi uerbum proposuit dicens: *Non uidetur habere uirilem animum, qui mulieri suam dubitat patefacere uoluntatem, dummodo loquendi oportunitas adsit*. Licet autem plura, que lasciuiam ostendere uidentur, in hoc opere posuerim, non tamen est credibile me fuisse aut uelle fore lasciuum, quia Salomon, qui meruit assistrici Dei, id est eius sapiencie, copulari, multa posuit in Canticis canticorum, que secundum litteram magis possent ad carnis uoluptatem quam ad moralitatem spiritus trahi. Ueruntamen sapientes dubia in meliorem partem interpretantur, dicentes sponsam uel amicam Ecclesiam fuisse, sponsum Iesum Christum. Credere igitur debetis, quod Boncomus non dixit hec alicuius lasciuie causa, set sociorum precibus amicabiliter condescendit. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_Ysagoge.txt b/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_Ysagoge.txt
new file mode 100644
index 0000000..6149ac6
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/BoncompagnoDaSigna_Ysagoge.txt
@@ -0,0 +1 @@
+ A sociis dilectis et amicis karissimis riter rogatus et etiam seus ut eis aliqua utilia in dictamine comlarem, contradicere non audeo et inchoare uerecundor, timens ne, si forte aliqua magisterii mei suerim dicta, emuli mei derisorie dicant: * Mouebit cornicula risum furtiuis coloribus nuda.* Ut ergo emulorum dentes uerissimis ualeam frangere argumentis, qui esse imssibile dicebant quod omisi, que in arte dictaminis utilia cognouerim esse, out ingenii uena michi resndet ad uotum, in hoc osculum nere ocurabo, ut illos esse mendaces ssim uerissime comobare. Ponam igitur imo salutationis unicuique rsone conuenibiles, secundo quot rtibus estola ssit constare et que debeant uitia euitari, tertio exordia unicuique conuenientia, out michi fuerit ex alto omissum.I Quia igitur dominus est imus et ter omnium Christianorum, ab io est imum in omnibus sumendum initium et sic r, ordinem de gradu ocedamus in gradum. Sic enim salutat dominus uniuersos Christi fideles. Premittit nomen suum cuicumque scribit et archiescos, triarchaset escos, cardinales uocat ‘uenerabiles fratres’, ceteros autem ‘dilectos filios. Sic enim salutat escom:*Innocentius escos seruus seruorum Dei uenerabili fratri esco A. salutem et astolicam benedictionem.* Si uero scribit duobus, quorum unus sit escos et alius canonicus, sic dicet:*Innocentius escos seruus seruorum Dei dilectis filiis abbati sancti Petri uille magne, iori sancti Petri de Uineis et B. canonico Anagnino salutem et astolicam benedictionem.* Omnes esco, archiesco, triarche, abbates et omnes ecclesiarum elati, cunctique Christi fideles sic ssunt salutare dominum m:*Sanctissimo tri et domino Innocentio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie: summo ntifici, B. Signinus escos licet indignus obedientiam et reuerentiam tam debitam quam deuotam* ; uel sic: *omam et debitam in omnibus reuerentiam.* Uel sic:*Clementissimo tri et domino Innocentio Dei gratia summo et uniuersali ntifici, A. Ferentinas escos licet immeritus omum et debitum in omnibus famulatum.* Uel sic:*Reuerentissimo tri et domino Innocentio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie summo ntifici, P. Signine ecclesie humilis minister se ium totum in omni genere subiectionis.* Uel sic:*Amantissimo tri et domino Innocentio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie summo ntifici, O. miseratione diuina Uerulanus escos tam omam quam debitam in omnibus reuerentiam.* Uel sic:*issimo tri et domino, etc.* Consules ciuitatum, castrorum, uillarum, et burgorum sic ssuntsalutare dominum m:*Piissimo tri etc., Consules lusque Signini omum famulatum cum enitudine seruitii*; uel: *sese ios ad des*; uel: *sacrorum dum osculum. * Cardinales autem, licet sint incis urbis et orbis, emittunt tamen nomina escorum, comitum, catthaneorum et baronum quando scribunt eis. Escos Hostiensis sic salutat aliquem escom:*Uenerabili in Christo fratri P. Dei gratia Signino esco, U. eadem gratia Hostiensis escos salutem in uero salutari.* Diaconus cardinalis sic salutat escom:*Uenerabili in Christo fratri B. Dei gratia Anagnino esco, G. rmissione diuina sancti Georgii ad uelum aureum diaconus cardinalis salutem in eo in quo est uera salus.* Presbiter cardinalis sic:*Uenerabili in Christo fratri O. Dei gratia Ferentinati esco, F. miseratione diuina tituli sancte Pudentiane esbiter cardinalis salutem in eo sine quo non est uera salus et oratio fructuosa.* Si uero sint duo cardinales, quorum unus sit esbiter et alius diaconus, qui scrierit, sic dicet:*Uenerabili in Christo fratri H. Dei gratia Uerolano esco, S. tituli sancte Praxedis esbiter et Sancti Adriani diaconus cardinalis salutem et orationem in Domino.* Et nota quod omnes esbiteri cardinales dicunt tituli sancte talis nomine sancte unde est cardinalis, et nota quod edictas salutationes tes mittere unicuique uiro religioso, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Item nota quod unusquisque cardinalis, escos, magnus abbas, et etiam magni comites scialem habent salutationem. Unde semr dominum de salutatione inquirere debes. Patriarche et archiesco quotiens scribunt suffraganeis suis se in salutatione emittunt, et escos uocant uenerabiles fratres, ceteros autem dilectos filios de triarchatu uel archiescotu. Patriarcha sic salutat suum suffraganeum:*H. Dei gratia Ierosolimitanus triarcha et astolice sedis legatus, uenerabili fratri G. Cesariensi archiesco, salutem et benedictionem.* Metrolitanus sic salutat uel test salutare suffraganeum suum:*H. Dei gratia sancte Rauennatis ecclesie archiescos, Uenerabili fratri G. Bononiensi esco salutem.* Sunt etiam quidam triarche et archiesco qui sunt astolice sedis legati, quod debet in salutatione ni, ut archiescos sancti Iacobi et triarcha Ierosolimitanus:*H. Dei gratia Grandensis triarcha et totius Dalmatie atque Croatie imas, dilecto filio B. nobili uiro salutem in Domino.* Suffraganeus sic test salutare suum metrolitanum:*Uenerabili tri et domino H. Dei gratia sancte Rauennatis ecclesie archiesco dignissimo, T. rmissione diuina Fauentinus escos licet indignus omam et debitam in omnibus reuerentiam.* Unus escos alium sic salutat uel test salutare. Debet emittere nomen illius si ruum etiam habeat escotum quia res sunt in dignitate, et in nullo ei subest. Si uero sit maioris etatis ille cui scribit test illum aellare uenerabilem trem:*Uenerabili in Christo fratri B. Dei gratia Ferentinati esco, eadem gratia Anagninus escos salutem et orationum obsequia.* Quidam tamen dicunt rmissione diuina licet indignus, quidam miseratione diuina licet immeritus, quidam diuina fauente gratia, quidam enim ad hostendendam humilitatem dicunt Signine ecclesie humilis minister. Si enim dicit Dei gratia non debet dicere stea licet indignus quia quod gratia Dei fit dignum est, iuxta illud astoli gratia Dei sum id, quod sum, et gratia Dei in me uacua non fuit; sed multa rmittit Deus que digna non sunt. Escos sic test salutare unumquemque clericum de suo escotu, siue sit elatus siue subditus: debet emittere nomen suum et uocare illum dilectum filium; sed quidam emittunt nomina elatorum, et uocant eos uenerabiles fratres, sed magis hoc faciunt causa lucri quam causa hostendende humilitatis.*I. Dei gratia Anagninus escos dilecto filio, B. abbati sancti Saluatoris salutem et orationem in Domino*; uel: *salutem et orationum obsequia*; uel * salutem et osros ad uota successus* ; uel: *salutem et osris successibus habundare.* Unusquisque clericus sic test suum escom salutare:*Uenerabili tri et domino F. Dei gratia Signino esco, G. eius humilis clericus omam et debitam in omnibus reuerentiam*; uel sic: *Reuerendo tri et domino I. Dei gratia Ferentinati esco, H. omnium suorum clericorum minimus quicquid deuotionis et reuerentie test*; uel: *suus r omnia subditus deuotus* ; uel: *se ium totum in omni genere deuotionis.* Et nota quod non debes nere hoc nomen salutem, non ideo quod non ssis facere, quia seruus sset oare salutem domino suo, sed quia retaretur arrogans. Et nota quod has salutationes minor maiori mittere test, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Monachi autem et uiri religiosi humilitatem ymitantur. Unde sic aliquis abbas escom uel aliquem alium test salutare:*Uenerabili tri et domino I. Dei gratia Anagnino esco, B. ccator monachus sancti Petri de Uillamagna etabbas licet indignus salutem cum omnimoda reuerentia*; uel: *salutem cum omnimoda deuotione*; uel: *salutem cum omnimoda subiectione.* Unde clericus sic test alium salutare. Si fuerit clericus magne ecclesie debet dicere sic Dei gratia*Prudenti et discreto uiro moribus et honestate efulgido I. Dei gratia canonico Anagnino, G. Signinus canonicus salutem cum osritatis augmento.* Si uero amicus eius sic dicet:*Uiro uenerabili et amico karissimo esbitero B. iori sancti Petri de Uineis, C. humilis clericus sancti Steani de Signia salutem in Domino et sincere dilectionis affectum.* Imrator sic test salutare aliquem regem, comitem, ducem, marchionem, et unumquemque suum fidelem: debet emittere nomen suum cuicumque scribit, nisi quando scribit domino uel alicui regi qui non sit uasallus eius. Sic salutat regem Anglie: *Illustrissimo uiro G. Dei gratia regi Anglie, P. eadem gratia imrator Romanorum et semr augustus salutem et omne bonum.* Duces sic salutat:*P. Dei gratia Romanorum imrator et semr augustus illustri uiro B. Bononie duci salutem et suam gratiam.*Consules ciuitatum sic salutat:*P. Dei gratia Romanorum imrator et semr augustus dilectis fidelibus consulibus Signinis salutem et suam gratiam.* Comites, duces, marchiones, magni barones, et consules ciuitatum sic ssunt salutare imratorem:*Serenissimo uiro P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, I. comes Soranus obsequium fidelitatis cum omtitudine seruitii* ; uel sic: *Inuictissimo domino P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, B. dux Sleti suus r omnia fidelis se ium totum in omni genere fidelitatis cum omtitudine seruitii*; uel sic: *Excellentissimo uiro P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, H. marchio de Monteferrato omum famulatum cum obsequio fidelitatis* ; uel sic: *Triumatori et inuicto domino P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, consules Signini omum et debitum in omnibus famulatum* ; uel: *gloriam et honorem in longitudinem dierum.* Unus rex alium sic test salutare: emittit nomen suum si est uassallus eius cui scribit:*P. Dei gratia rex Francie, P. illustri regi Anglie salutem et omne bonum*; *Illustrissimo uiro P. gratia regi Francie, H. eadem gratia rex Sicilie salutem cum augmento osritatis.* Rex ita salutat unumquemque suum uassallum: emittit nomen suum et dicit sic:*Leo Dei gratia rex Ungarie, dilecto fideli suo B. salutem et suam gratiam.* Comites, duces, marchiones sic se ad inuicem salutant. Quidam comites sunt qui dicuntur comites latini:*Nobilissimo uiro domino R. Dei gratia comiti Fundano, I. Frangini eadem gratia Romanorum consul et sacri latii Laterani comes salutem cum sincere dilectionis constantia.* Et nota quod omnes nobiles Romani uocant se consules Romanorum, sed illi qui sunt de nobilissima gente Frangini uocant se consules Romanorum et comites latii Laterani in salutatione:*Magnifico et inlustri uiro I. Dei gratia comiti latino, A. de Un... salutem cum dilectionis augmento.* Si fuerit amicus eius, dicet amico karissimo. Quidam uero dicunt imriali aule comes, quidam Dei et imriali gratia comes*Strenuissimo uiro C. Dei gratia Astensi marchioni, H. Dei et imriali gratia dux salutem.* Et nota quod unusquisque, siue sit uasallus eorum siue non, ita test salutare edictos, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Romanus senator emittit nomen suum quando scribit fidelibus Romane diocesis sic:*C. Iohannis Leonis Rainerii a Dei gratia alme urbis illustris senator, dilectis fidelibus et amicis consulibus Signinis salutem.* Consules ciuitatum, castrorum, uillarum, et burgorum sic salutant senatorem:*Strenuissimo uiro domino C. Leonis Rainerii Dei gratia alme urbis illustri senatori, consules Signini omum famulatum cum enitudine seruitii.* Una testas sic test aliam salutare:*Nobili et strenuo uiro domino A. Bononie testati, G. Fauentinorum testas salutem cum sincere dilectionis constantia.* Non debet dicere Dei gratia quia testas terrena non est multum duratura et debet nere enomen si habet:*Nobili et egregio uiro domino A. uicecomiti Mutinensium testati, consiliaris et honorabili eiusdem ciuitatis lo, D. Bononie testas, consiliarii cum uniuerso lo salutem cum rtue cis rseuerantia.* Si fuerit magnus lus, dicet magnifico lo. Consules ciuitatum, castrorum, uillarum, et burgorum sic se ad inuicem salutant: debent emittere nomina recientium, nisi castrum uel uilla uel burgus rmittent ad mittentium iurisdictionem. Si uero unus consul, debet scribi nomen illius integre:*Nobilibus uiris consulibus Anagninis et honorabili eiusdem ciuitatis lo P. Theobaldi consul et uniuersus lus Signinus salutem et rtue cis constantiam*; uel: * salutem et osris successibus habundare*; uel: * salutem et sincerum amorem.* Unus miles sic salutat alium:*Nobili et egregio uiro T. de Sacco militari gloria efulgido, R. de Paliano salutem et sincere dilectionis affectum*; uel: *Nobilissimo domino R. de Paliano strenuo militi, T. de Montefortino salutem cum uinculo sincere dilectionis.* Si fuerit amicus eius, dicet amico karissimo; si uero fuerit consanguineus, consanguineo eelecto. Unus amicus alium sic debet salutare:*Suo karissimo amico B., A. salutem cum uinculo sincere dilectionis*; uel: *Intimo et ecordiali amico G. de Gurga, A. eius intimus amicus salutem cum sincere dilectionis feruore.*; uel: *Amicorum aecio B., H. eius amicus salutem et sincere dilectionis affectum*; uel: *salutem quam sibi*; uel: *salutem et quicquid ie sibi.* Filius sic salutare debet trem et matrem: emittit nomina rentum, quicumque sit, nisi esset summus ntifex:*Reuerendis rentibus A. et B. e cunctis mortalibus diligendis, H. omnium suorum minimus salutem cum filiali subiectione.* Patrem salutat sic:*Reuerendo genitori B., H. eius unicus filius salutem et filialem subiectionem.* Matrem sic:*Reuerende genitrici M. urimum metuende, A. eius filius salutem cum reuerentia et deuotione.* Frater sic salutat fratrem:*Dilectissimo fratri A., B. eius frater salutem cum fraternali dilectione.* Si fuerint duo, sic:*A. et B. fratribus ramandis, H. eorum frater salutem et fraternalem dilectionem.* Si quis uellet salutare trem et matrem, fratres et sorores, consanguineos, amicos et uicinos, sic dicet:*Reuerendis rentibus A. et B., fratribus ramandis G. et P., sororibus dilectissimis P. et M., uniuersis consanguineis, amicis et uicinis, H. eorum filius, frater, consanguineus, amicus et uicinus salutem cum filiali subiectione et sincere dilectionis affectum.* Pater et mater sic salutant filium: emittunt nomen suum, quicumque sit filius, nisi esset summus ntifex uel archiescos uel magnus abbas, et non debent eum uocare trem uenerabilem, uerumtamen uocare ssent, ui uellent, quia maior est ternitas sritualis quam carnalis:*A. et B. rentes, suo dilecto filio H. salutem et ternam benedictionem.* Pater sic: .*R. genitor dilecto filio S. salutem et benedictionem ternam.* Mater sic:*F. genitrix dilecto filio B. salutem et maternam benedictionem. * Eodem modo ssunt salutare filiam mutando masculino in femininum et sitiuo in surlatiuum. Eodem modo cognatus test salutare cognatum, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Maritus sic test salutare uxorem: debet emittere nomen suum, nisi ea esset orta nobilioribus se:*B. de Marino sue dilecte uxori A. salutem cum uinculo dilectionis.* Si uero dilexit eam multum, sic dicet:*Dilectissime uxori sue anime dimidio A., B. salutem cum indissolubili uinculo sincere dilectionis* ;uel: *salutem quamsibi*; uel: * salutem et quicquid ie sibi*; uel: *salutem et quicquid melius test excogitari.* Uxor sic salutat uirum suum: emittit nomen sui uiri, quecumque sit si etiam nobilior eo esset, quia gloria et corona mulierismaritus est:*Nobili uiro B., M. eius fidelissima uxor salutem et quicquid melius test*; uel: *salutem in omni genere subiectionis* ; uel: *salutem et fidele obsequium.* Amicus sic salutat amasiam suam:*Dilectissime amasie sue, occulorum lumini, sue anime dimidio, domine M., forma et morum elegantia decorate, S. suus famulus salutem et quicquid in orbe test lcrius inueniri*; uel sic: *Dulcissime amasie sue B. uenustatis gloria redimite, M. suus r omnia famulus et fidelis salutem et quicquid test dulcius inueniri*; uel: *salutem et quicquid in orbe melius.* Si uero sit talis mulier oer quam ssint inimicitie oriri, non scribas nomen amice ne forte carta rueniat ad manus alicuius emuli, et sic amor cecus uertatur in odium mortale, sed scribe aliquod signum ... loco oii nominis, sicut memini me iam fecisse quod si non fecissem quidam meus socius mortis riculum incurrisset.Uidimus salutationes quas unusquisque uir cuiuscumque sit condictionis uel ordinis alteri mittere test. Nunc uideamus salutationes quas unaquaque mulier alteri mittere test. Quia igitur mulieres multum aetunt laudes et nulla est adeo turs que non affectet laudari, ideo surlatiuis utaris, et ad ias commendationes multum insistas. Imratrix sic salutat reginam Anglie:*Pretiosissime domine M. Dei gratia regine Anglie, C. eadem gratia Romanorum imratrix et semr augusta salutem et omne bonum*; uel: *salutem et semr oatis rfrui.* Una comitissa aliam sic salutat:*Pretiosissime mulieri comitisse M. forma et morum elegantia decorate illustris comitis G. uxori, comitissa R. uxor comitis Ildebrandini salutem et uinculum indissolubile amoris.* Regina Anglie sic salutat imratricem:*Serenissime ac etiosissime mulieri C. Dei gratia imratrici et semr auguste, M. regina Anglie salutem.*Predictas salutationes una regina alii mittere test. Una domina sic salutat aliam:*Nobilissime mulieri domine forma et moribus redimite M. uxori domini I., H. uxor P. de Sacco salutem et re dilectionis affectum.*Si non habuerit uirum, dicet M. quondam uxor P. de Sacco. Una abbatissa sic aliam salutat:*Uenerabili in Christo sorori domine M. Dei gratia sancte Marie de Uiano abbatisse dignissime, F. ccatrix monacha sancte Marie de Cannis abbatissa salutem in nostro salutari.*Sequuntur et rtes. Uidimus salutationes unicuique rsone utriusque sexus conuenibiles, nunc uidendum est ex quot rtibus debeat estola constare et qualiter debeat ordinari.Quidam dixerunt esse inciles rtes estole, scilicet salutationem, ouerbium, caationem beniuolentie, narrationem, titionem, et conclusionem. Quidam uero remouentes conclusionem, dixerunt esse .u. inciles rtes estole. Quidam etiam ouerbium remouerunt, dicentes esse .iiii.Nos autem dicimus, scilicet salutationem, narrationem, et titionem sine quibus estola rfecta esse non test.Uerum tamen narrando quis test tere et tendo narrare. Secundarie uero rtes sunt infinite. Non trahatur ad exemum quod Yuo Carnotensis escos scriit cuidam de nouo uenienti ad fidem cum salutatione, *Bene incire et melius consumare,* et fuit estola rfecta quoniam fuit imessati sigillo escoli, quia singulare iuilegium non facit communem legem. Facias ergo imo fundamentum idest ne salutationem, secundo rietes uidelicet narrationem, tercio tectum hoc est titionem, et sic triici columarum munimine fultus domum hedificabis inuisibilem omni decore ornatam. Nomina recientium debent in salutatione emitti, quando minor scribit maiori, uel r ri, et etiam maior minori, nisi reciens rtineat ad eius iurisdictionem, et emitte quedam adiectiua que rtineant ad laudem recientis, out tibi unicuique rsone conuenibile fuerit uisum, quod et teris uidere in salutationibus edictis. Nam si commendares aliquem auarum de largitate, imdicum de honestate, insientem de saentia, et si etiam ei ultra quam ei conueniat aliquem commendaueris, magis maliuolentiam quam beniuolentiam ocul dubio caabis.Memini enim me quendam sacerdotem uidisse qui omnes abstracto salutabat bereto, r quod magis inimicitias quam amicitias caabat, quoniam enim derisorie facere credebant. Noli nere aliquid quod rtineat ad laudem mittentis, nisi illud notaret dignitatem uel officium, ut escos, cardinalis, et magister, quoniam mittens se multum debet humiliare. Nomina quidem mittentis et recientis debes scribere integre nisi neres enomen, uel reciens bene cognosceret mittentem. Scribe igitur oium nomen r litteram crossam Q. et eum ab utraque rte ncta ncto ano. Si uero uassallus scribat domino uel minor maiori test scribere nomen recientis r litteram crossam P., mittentis uero r ruam .a. ad hostendendam humilitatem. Et nota quod salutatio debet esse tantum una clausula, licet ex multis constaret distinctionibus, et non debet scribi littera crossanisi in incio, uel nisi illa littera neretur oio nomine, et debet ni unus nctus anus scilicet in fine, exceo quando littera crossai sito oio nomine ab utraque rte nctatur. Item nota quod non debet ni in salutatione aliquid quod rtineat ad imam uel ad secundam rsonam. Unde non debes dicere meus amicus uel noster socius. Uerum tamen dominus dicit *dilecto neti nostro,* quod non est ymitandum sed tollerandum, quia illud facit salutatio quod faceret nuntius et sicut nuntius non loqueretur r uerba ime et secunde rsone. Ita est salutatio non debet fieri r uerba ime et secunde rsone, sed tantum tertie, et non debet ni in salutatione aliquod uerbum ad regimen oblicorum quia subintelliguntur ibi ista duo uerba, *mittit* et *oat*, et talis defectus solo arobatur, sed ad regimen eorum que in ueritate ssunt mitti intelligitur hoc uerbum *mittit* . Ad eorum uero regimen que ssunt oari, subauditur hoc uerbum *oat*. Ut ergo ssis occulata fide uidere que dico, sic scribe et ncta salutationem:*Nobili uiro domino R. amico karissimo, B. de Sacco eiusintimus amicus salutem, et sincere dilectionis affectum.* Item nota quod duo relatiua non debent in salutatione ni.Unde si dicis *suo amico* non debes stea dicere *eius amicus*. Item nota quod licet hoc nomen non natur in salutatione debet tamen dici salutatio quia r ea nomina mittentis et recientis scificantur. Item nota quod idem est estole titulus quod salutatio set sumit nomen a digniori quia frequentius in uerba nuntur que rtinent ad salutisti oationem. Estole titulus dicitur salutatio quia sicut ecclesia illuminat mundum, ita salutatio illuminat estolam. Item nota quod si ortet te scribere duobus uel tribus meliorem emittas, quoniam in omnibus sunt digniora enenda. Posita salutatione inci narrare, et sumere exordium a negotio de quo agitur, et exordium non fit nitus diuersum a narratione, sed in omnibus estolis non est exordiendum. Quando minor mittit maiori, uel quando aliquis cut aliqua imtrare tunc debet exordiri, quoniam animus recientis magis inclinatur ad exibendum extitum sed quando maior scribit minori inci tantum a narratione. Quidam enim nebant ouerbium in incio, sed tu nere noli, inmo quantum clarius et lucidius tes narrare narra. Si uero uis nere aliquod ouerbium in medio uel in fine estole materiei conuenientis ne. Quidam uero serabant caationem beniuolentie a narratione et dicebant illam esse incilem estole rtem, sed tu tes multis modis caare beniuolentiam a reciente quandoque r unam solam dictionem, quandoque r unam clausulam, quandoque r totam estolam. Si debes aliquem aellare nobilem et aellas illum nobilissimum, uel cum sis maior emittis nomen minoris, uel cum loqueris de te singulariter et de reciente uraliter. Quid ura? Quotiens aliqua dicis que ad mittentis humilitatem et ad recientishonorem rtineant, beniuolentiam sine dubio caas. Potes igitur estolam incire a quacumque uolueris dictione eterquam ab istis; eaoer, quaoer, cuius rei gratia, cuiusrei causa, quocirca, quam ob rem, quatenus, igitur, itaque, namque, quie, rro, sane quidem, equidem, siquidem, enim, autem, uero, at, atque, ac, out, sed autem, uel immo siquin et alioquin Et ab omnibus dictionibus que sunt esitiui ordinis: ofecto, namque, ideo, idcirco, alioquin. Et ab omnibus dictionibus quarum intellectus est obscurus ut nauci, sino, um. Et ab omnibus interrogatiuis ut quis et cur, quoniam satirica inceio esse uidetur et a multis aliis quarum nescio numerum et ab ultimis sunis. Sed nota quod fere ab omnibus edictis test fieri clausularum inceio, eterquam ab istis ideo, idcirco, immo, ac, atque, ac out. Exordium autem ab istis dictionibus incire test cum, licet, quamuis, quoniam, quia; sed ad licet et quamuis semr debet resnderi tamen, ut *licet uobis in nullo seruiuerim, de uestra tamen nobilitate confisus,* et cetera. Licet et quamuis eumdem retinent sensum, sed utcumque nitur unum non nitur aliud; nam in salutatione congrue nitur licet sed quamuis non, ut *Signinus escos licet indignus* et hoc credo quod accidat ueri. Quoniam et quia eumdem habent sensum, ubicumque nitur unum test ni et aliud, et eis debet resnderi ideo, uel idcirco: ut *quoniam de uestra quam urimum amicitia confido ideo ad uos recurrere non titubo*; sed quandoque tacetur ad ornatum locutionis, ut *quia de uestra quam urimum nobilitate confido ad uos tamquam ad dominum* et cetera. Non debes nere in incio estole aliquam dictionem exornatiuam, quia si in incio ortet te querere subfragia medicata in sequentibus quid facies? Dictiones exornatiue hae sunt:enim, autem, uero, uerum, quidem, equidem, siquidem, quie, nem, itaque, ofecto. Sic teris incire narrare negotium quoduis: *Presentium gina tue significamus dilectioni quod*, narra stea quiduis:*T. tenore esentium tibi significamus quod*; uel sic: *Nobilitati tue duxi significandum quod*; uel sic: *Paternitati uestre cuo intimare quod*; uel sic: *Dominationi uestre notum fieri cuo quod*; uel sic: *Paternitati uestre enius innotescat quod*; uel sic: *Presentibus litteris uobis duximus intimandum quod*: uel sic: *Amicitie uestre manifestum fieri uolumus quod*; uel sic: *Amicitiam tuam enarie sro scire quod*; uel sic: *Sanctitati uestre cuo intimare quod*;et multis aliis modis testi incire narrare, quos omnes si enumerare uellem magis tedium quam gaudium generarent, et nes st ea uerba que si omnes coram reciente dicere deberes. Si uero tantum uis aliquem deecari sic dices:*Nobilitatem uestram duxi attentius deecandum, quatinus* dic stea quiduis; uel sic: *Amicitiam tuam deecor modis omnibus quibus ssum, quatenus* ; uel sic: *Paternitatem uestram humili ece desco, quatenus* ; uel sic: *Dominationem uestram humiliter rogo, quatenus.* Clausulam enim a quacumque uolueris dictione incire tes eterquam ab istis: Ideo, idcirco, quoniam, quia, atque, ac, out, et ab omnibus coniunctionibus esitiui et subiunctiui ordinis. Et debet adminus tres distinctiones habere. Ultro uero seem habere non test quia sensus locutionis multum redderetur obscurus nisi essent rue distinctiones sicut fit quandoque in salutationibus, ut dicitur:*Uenerabilibus in Christo fratribus triarchis, archiescos, escos, abbatibus, ioribus, archiesbiteris, et uniuersis ecclesiarum elatis omnibusque Christi fidelibus ad quos littere esentes aduenerint. Uerulanus escos salutem in eo in quo est uera salus,* etc. Nota quod iuxta incium clausule debes nere unam dictionem exornatiuam si etiam non faceret ad rem, ut *Ille uero tuas desciens eces de negotio facere aliquid recusauit*. Sicut igitur in constructione emittendus est nominatiuus, sic aositione est suonendum, ut *nobilitatem uestram ecamur esentium lator*, et semr genitiuus debet eni dictioni a qua regitur et cum esitione si ibi nitur iungi, ut *esentium lator stquam ad illius domum ruenit ibi confestim egrotauit*. Accusatiuum semr nas ante uerbum, datiuum et ablatiuum si fuerit ortunum. Uocatiuum in estola nere noli quia oer discretionem sermonis est secunde rsone. Unde non debes dicere *noscat ternitas tua karissime ter.* Quia satis loqueris ad secundam rsonam r hoc onomen tuam, quod rtinet ad secundam rsonam. Et nota quod ista onomina ego et tu, uos et nos in estola nere non debes quia in uerbis ime et secunde rsone certus intelligitur nominatiuus. Unde non debes nere ad ornatum locutionis. Item nota quod uerbis tertie rsone debet ni nominatiuus nisi subintelligeretur r uerba ecedentia, uel nisi essent uerba excee actionis, ut tonat et fulminat, et nominatiuus siue sit rticium siue non debet ni in eadem clausula ubi nitur uerbum a quo regitur, et non multum debet distare ab eo ne forte uideretur alii uerbo suonere. Item nota quod adiectiua decorant estolam sed non nas ea multum remota a substantiuis, ne uideantur aliis substantiuis adherere, sed ne unam dictionem, uel duas uel tres adus inter adiectiuum et substantiuum. Item nota quod si ortet te facere mentionem de aliquo in una clausula bis uel ter ne relatam, ut *illi esco ei* uel *ium est*, sicut occurrent tibi. Si uero in alia clausula ortet te facere mentionem, ne edicto, efacto, iamdicto, etaxato, sedicto, antedicto, uel edictum, efactum, iamdictum, etaxatum, sedictum, antedictum. Item uirtus est facere dictamen lucidum et artum, ut saltim in ima olatione uel secunda te auditor intelligere ssit et melius est facere simicem ita intricatam, quod intelligi non ssis. Item uirtus est uitare yatus uocalium et sillabarum nisi nctus intercidat susnsiuus. Yatus uocalium est quando aliqua dictio desinit in uocalem, et sequens dictio inciat ab eadem uocali, ut *a tuo ordine tuum*. Yatus sillabarum est quando aliqua dictio desinit in aliquam sillabam et sequens dictio inciat ab eadem sillaba; ut *colligimus mustum*. Et nota quod yatus sillabarum ocedit ab istis tribus litteris c, r, s, sillabarum ut ca ca, ro ro, sis sis. Unde dico quod ubi tes uitare uita quia tes quandoque r mutationem unius dictionis, sed in tali loco numquam test uitari, ut *sacrosancte Romane ecclesie*. Et ita uita yatum ut sensus locutionis non reddatur obscurus quia melius est facere yatum quam dictamen intricatum. Item uirtus est unam dictionem non nere bis uel ter in aliqua clausula quia dictator in uerbis inueniendis nimium uideretur mendicus. Item uirtus est non nere duas dictiones, uel tres, uel quatuor que inciant ab una sillaba ut *uolo uobis uoluntas*. Item uirtus est consonantiam uitare quia cum rithimis et uersibus osa nullam habet affinitatem: non clauditur osa sub numero dum et consonantia sillabarum. Item si ortet te sententiam alicuius metri in estolam nere metrum redigas in osam, ut in hoc exemo *non minor est uirtus quam querere rta tueri*, sic resolue in osam; *non est minor obitas retinere acquisita quam acquirere ura*. Consonantia enim est quando aliqua dictio desinit in aliquam sillabam in fine distinctionis, et ultima dictio alterius distinctionis desinit in eandem sillabam cum ecedente uocali, ut *Miror de uobis urimum quoniam me amastis. Quare quod uobis tii michi non legastis?* Et nota quod semr in fine clausule debes nere unam dictionem trissillabam uel tetrasillabam cuius nultima onuntietur acuto acentu, uel .ii. dictiones bissillabas et ante illas ne unam dictionem dactilicam ad faciendum lcrum cursum: *Nobilitati uestre modis quibus ssum desidero famulari.* Distinctiones uero tes incire a quacumque uolueris dictione, eterquam a nam, et ac o et atque multis aliis. Forte sed quando debeas longas facere distinctiones, uel ruas dicere non ssum, sed ium uulgare rescito et te melius quam ego docebit. Unum tamen consulo quod equales facias distinctiones si uulgare tibi ebebit, et ad hoc ut facias enam distinctionem licet tibi nere unam dictionem, si nichil rtineret ad rem. In fine uero distinctionis scribe nctum susnsiuum ad denotandum sensum locutionis esse incometum et in fine distinctionis susnsiue ne dictionem nultimam cuius onuntietur acuto accentu, et ante illam ne unam dictionem dactilicam, ut *Nobilitatem uestram attentius deecor*. Distinctio quandoque constat ex uribus dictionibus, ut *Presentibus tibi litteris intimetur*, quandoque ex una littera, ut *quid est hoc*, ut *quo uadis* et omnes edicte distinctiones sunt rfecte, quoniam animus auditoris r ias scificatur. Et nota quod in fine distinctionis tes nere quam cumque uis dictionem eter quasdam coniunctiones, ut quatinus, ergo, igitur, itaque, quod, aliquin, ut et omnes coniunctiones esitiui subiunctiui ordinis et eter aduerbia negatiua, ut minime, nequaquam, et noli nere si melius tes et in fine scribe nctum anum, ut sensus locutionis denotetur esse cometus. Item nota quod ista aduerbia negatiua, minime, nullo modo, nullatenus, nequaquam, neutiquam, non debes nere nisi nulla distinctione que semiena est et ur ex dictionibus. Nec et neque colando negant, neutiquam uero turm facit negationem et noli nere si melius tes. Item nota quod dictionem equiuocam in estolam nere non debes nisi eius significatum r ecedentia uel subsequentia uerba scificetur quia inde dubietas sset oriri. Item nota quod quando minor scribit maiori uel r ri et etiam maior minori, nisi esset dominus eius, uel multo maior eo debes loqui de reciente uraliter, et de mittente singulariter. Item nota quod insur scriionem estole quando minor mittit maiori uel r ri non debes dicere *detur* quod datur a maiori ad minorem confertur, sed tes dicere *esentetur*. Item nota quod huiusmodi dictiones me, te, se, michi, tibi, sibi, imrtune se offerant dictatori. Dico quod nas contena o continentibus ut si deberes dicere *te rogo*, dicas *dilectionem tuam rogo*. Item nota quod quando distinctiones colantur r colatiuam, nisi in ultima distinctione, ut *demonstretur quod* ncti o cola susnsiui nuntur, ut *Benedicat uos diuina maiestas, ter et filius et sritus sanctus*. Item nota quod in estola non debet scribi littera crossa nisi in incio clausularum, uel nisi illa littera neretur oio nomine ut B. Item nota quod iste coniunctiones, ut, quod, et quatinus, eundem retinent sensum sed non ubicumque nitur unum test ni et aliud, ut semr debet ni cum uerbo subiunctiuo, quod uero cum subiunctiuo et indicatiuo quod ad magnum sensum cognoscere test, quatinus semr debet ni st uerbum deecatiuum. Posita narratione nenda est titio. Et nota quod licet aliquis tat uel aliquem tentis tamen test dici titio. Hec sunt signa titionis: Eaoer, quaoer, quocirca, cuius rei causa, cuiusrei gratia, quam ob rem, unde, ideoque, ergo, igitur, itaque, sed eaoer, quaoer, quocirca, ideoque sunt magis in uso. Item nota quod in titione est nendum uerbum deecatiuum, et hec sunt uerba deecatiua: rogo, oro, exoro, ecor, sulico, deecor, desco, imoro, sed exoro et sulico sunt ualde uerba suletiua, et non debes nere nisi quando scribis domino uel alicui auxilio cuius multum indiges et edicta uerba sunt ita uehementistransitionis quod actus eorum semr debet determinari r aliquem oblicum, ut *Amicitiam tuam ecor attentius*. Et nota quod st ista uerba intimo, insinuo, notifico, significo, debeat ni quod, uel ut et non quoniam et quia: *Significo tibi quod*. Item nota quod de quocumque commendas aliquem in salutatione, de eodem debes eum commendare in titione et uniuscuiusque oia nere. Quando scribis domino debes dicere *Sanctitatem exoro* ; uel *Clementiam uestram* ; uel *Pietatem uestram*. Quando uero cardinali uel esco, *Paternitatem uestram* ; uel *Prouidentiam*; uel *Benignitatem uestram*. Quando uero clerico, *Discretionem uestram*. Quando uero saenti, *Saentiam uestram*; uel *Prudentiam uestram*. Quando minor maiori si fuerit litteratus uel benefecerit ei, *Paternitatem uestram*. Si uero imratori scribit *Maiestatem uestram*; uel *Inrialem excellenciam*; uel *Magnificentiam*; uel *Maiestatis uestre tentiam*. Si regi, *Celsitudinem uestram*; uel *Regalem magnitudinem*. Si comiti, *Magnitudinem uestram*; uel *Nobilitatem*. Si domino, *Dominationem uestram*. Si militi, *Nobilitatem uestram*. Si lo alicuius ciuitatis uel castri, uel uribus decem, *Uniuersitatem uestram*. Si tri, *Paternitatem uestram*. Si matri, *Maternitatem uestram*. Si amico, *Dilectionem* uel *Amicitiam uestram*. Si mulieri, *Pulcritudinem uestram* uel *Nobilitatem uestram*. Item nota quod si ortet te duo significata nere in estola has dictiones ne inter utrumque, eterea, insur, ad hec, ad hoc. Item nota quod conclusionem non debes diuidere a titione; quia quotiens rfecte comes quod uis dicere in ueritate concludis, sed si uis diuidere has dictiones ne quia. Sunt signa conclusionis: uerumquia, uerumquoniam, sed quia, sed quoniam. Uidimus unumquemque salutari, et quomodo negotium narrare, et que uitia uitare, et quas uirtutes inserere, et que sint signa titionis, diuisionis, et conclusionis; nunc uidendum est quomodo estolis tibi transmissis ualeas resndere. Considera igitur imo estole significatum et sicut te in salutatione et aliis honorat, sic eum honora nisi esset dominus tuus uel maior te. Sic igitur incire tes:*Amicitie uestre litteris rlectis sum gaudio ineffabili reetus*; narra stea quod uis. Uel sic, *Dilectionis uestre litteris receis et illis rlectis diligenter meus animus quam urimum exultauit*. Uel sic, *Nobilitatis uestre litteris occulo intuens iocundanti exultaui urimum*. Uel sic, *Uisis uestre dominationis litteris, et summa diligentialectis*. Uel sic, *Paternitatis uestre litteras ea que debui rece affectione*. Uel sic, *Uestrarum litterarum receo tenore et earum significatoti enius intellecto*. Uel sic, *Dominationis uestre litteras rece animo gratulanti, sed earum exicato uolumine totum est gaudium uersum in merorem*. Positis igitur salutatione, narratione, et titione michi tria consideranda occurrunt: imo inscio gramaticam, secundo sitionem uerborum, tertio sensum locutionis. Sed magis ad sensum resce locutionis, quia nichil odest si lcra dicis uerba, et nullum retinent sensum. Si quis enim diceret uidi asinum inter choros angelorum manu tenentem citharam et dibus salientem et ectrum digitis suis lcherrimum tenebat, et in eorum esentia tam dulciter cytharizabat, quod oer illius dulcissonum tactum omnes angeli mouebuntur ad risum, esset merito asinus et ab omnibus deridendus. Considera itaque semr locutionis sensum, et latinum solue in uulgare, et sic rfecte noscere ualebis. Quia in suriori osculo exordia me facturum omisi, idcirco exordia unicuique conuenientia r ordinem nam. Sic igitur escos cum catulo test exordiri quando scribunt domino o negotio ecclesie:*Cum ecclesia Signina nullo mediante ad astolice sedis rtineat iurisdictionem, credimus et sramus uos illius iura uelle conseruare illesa et ab indebite molestantibus ternaliter tueri. Hinc est quod uestre intimamus sanctitati, quod*; Uel sic:*Cum uniuersi Christi fideles oressi ad uestre sanctitatis astolatum decurrunt, nos qui de uniuersalis ecclesie gremio sumus ad uestri astolatus clementiam confidenter recurrimus credentes de stulatis a uestra etate nullo modo ti relsam. Inde est quod uestre sanctitati significamus quod.* Uel sic:*Cum de gremio matris ecclesie simus et uestro astolatui fuerimus et simus subiecti ad uestram clementiam recurrere nullatenus dubitamus quotiens ecclesie nostre immoti uestre negotia grauia nobis ragenda incumbunt. Hinc est quod clementie uestre cumus intimare quod.* Uel sic:*De antiqua consuetudine et assueta benignitate astolice sedis ocedit suis subditis in dubitabilibus consilium imrtiri ut astolico consilio fulti casus secure decidere ssint. Hinc est quod uestre sanctitati intimamus quod.* Uel sic:*Cum omnium fidelium iura ecclesia Romana defendat, et ab indebite molestantibus tueatur, iura ecclesie Signine uos credimus uelle conseruare illesa que nullo mediante ad astolice sedis iurisdictionem dinoscitur rtinere. Inde est quod uestre intimamus sanctitati quod.* Consules ciuitatum sic ssunt exordiri quando scribunt domino :*Cum simus ecclesie Romane fideles et uestro astolatui sanctissimo subiecti semr extiterimus et deuoti ad uestre sanctitatis clementiam recurrere non dubitamus quotiens nos uestros tentes indebite molestant. Nouerit igitur sanctitas uestra quod.* Uel sic:*De assueta consuetudine astolice sedis ocedit suos fideles oressos sue tentie dextera tueri, et eorum iura inuiolabiter obseruare. Noscat itaque sanctitas uestra quod.* Uel sic:*Cum uniuersos Christi fideles ecclesia Romana tentie dextera otegat atque defendat, ciuitatem Signinam scialiter a tentibus defendere debet, que semr ecclesie Romane ac uestre sanctitati fidelis extitit et deuota. Hinc est quod uestre cumus intimare sanctitati quod.* Uel sic:*Licet sanctitati uestre clementiam ignoranter offendisse uideamur, de astolica tamen mansuetudine ac benignitate confisi que non solum culs sed etiam ccatis ignoscit, ad uestre clementie des audemus recurrere srantes uos nobis ueniam de commissis daturum. Quaoer sanctitatem uestram flexis genibus exoramus quatenus.* Uel sic:*Quod uestri astolatus acem litteris frequentius infestamus, clementia uestra dignetur tollerare benigne quoniam neccessitas incumbens nos hoc facere comllit. Hinc est quod uestre sanctitati cumus notificari quod.* Uel sic:*Quia litterarum frequentia uestre sanctitatis aures lsamus, etas uestra benigne tollerare dignetur, quoniam ricula ura que nobis surincumbunt hoc nos facere cogunt. Cuius rei gratia uestro astolatui intimamus quod.* Clericus sic test exordiri quando scribit domino esco, uel quando minor scribit maiori:*Cum uestra ouidentia consueuerit ingnotis et extraneis ouidere, qui semr uobis extiti subditus et fidelis ad uestram non titubo recurrere ternitatem srans de stulatis uestra tantummodo gratia nullam ti relsam. Inde est.**Licet ternitati uestre seruitium aliquod non imnderim, de uestra tamen benignitate confisus ternitatem uestram non dubito deecari cum uestrum michi auxilium fuerit ortunum. Eaoer ternitatem uestram duxi humiliter deecandam, quatenus.**Quia de uestre ternitatis ouidentia indubitam fiduciam gero, a uestra non dubito aliquid extere benignitate srans uos iustis meis ecibus benignum ebere assensum. Uestram igitur ternitatem humili ece desco quatenus.* *Cum sim uestre ternitatis anta humilis et deuotus alumus et me ab infantia rore uestre gratie rigaueritis, non credo uos emulorum fallaciis etatis uestre aures inclinasse qui michi uestram gratiam subtrahere nituntur. Eaoer humilitatem uestram humiliter oro, quatenus.* *Cum uos trem sritualem et unicum retem benefactorem ad uestram non dubito recurrere ouidentiam cum michi neccessitas incumbere uidetur. Quocirca ternitatem uestram humili ece desco quatenus.**Postquam diuine acuit ouidentie me utroque iuare rente uos michi ter et unicus benefactor extitistis ut ab omni solatio non essem nitus destitutus. Quaoer uos attentius deecor, quatenus.**Cum uos mihi ter r beneficium et scialis sitis benefactor ad uestram ternitatem, cum maxima fiducia curro, credens quod meas iustas eces dignabimini exaudire. Quaoer uos in quantum ssum deecor quatenus.* *Cum uos e cunctis mortalibus timeam et amem, et dum sritus rexerit artus cuam honorare, ad dominationis uestre nobilitatem confidenter recurro, ut michi uestro famulo neccessitatibus uribus irretito dignemini subuenire. Uestre igitur sulico nobilitati quatenus.**Cum uos trem r beneficium et scialem dominum recognoscam qui me infantie custos eritie tutela ternitatis incrementum et sulementum michi fuistis urtatis ad uestrum non dubito dominium recurrere cum uestro auxilio uideor indigere. Ideoque.* Si uis extere consilium:*Licet mea non ecesserint obsequia ut uos debeam sur aliquo deecari de uestra tamen benignitate in multis ostensa confisus auxilium uestrum non dubito imorare cum illud michi nostrisque consanguineis fuerit ortunum. Eaoer.**Cum uos diuina ouidentia multiici ditauerit scientia et sale saentie condiuerit non debetis eam condere sub modio sed sur candelabrum nere deauratum ut luceat omnibus habitantibus in domo quod r hoc bone onionisodor suauis longe lateque fundatur. Quaoer.**Tanta uos scientia diuina saentia reeuit, quod urbemRomam regere atque gubernare sciretis, et etiam in grauibus alicui consilium inrtiri ssetis. Cuius rei causa.**Quia uos nosco in omnibus saentem et in rebus agendis ouidum et discretum ad uos tamquam dominum recurrere non dubito consilium et uestrum auxilium humiliter inorando. Quocirca.**Tanta est uestre saentie ofunditas et uerborum suauium dulcedo quod non a remotis esenti estola exordiri ortetquoniam ex uestra discretione ucissimus uerbis colligitis ura. Quaoer.**Uestre saentie odor iam est longe lateque diffusus et uelut aromatum fumus ad tentum nares deuenit. Unde debetis summo conamine niti ut de bono in melius dante Domino augmentari ssitis. Quam ob rem.* Sic test aliquis exordiri quando scribit amico suo:*Quia de uestra urimum amicitia confido uestrum nondubito auxilium imorare cum ium michi fuerit ortunum. Quaoer.**Quotiens uestre dulcissime societatis et gaudii eteriti inter nos habiti recordor, animus meus gaudio tridiat ineffabile quoniam inter nos dilectio ra uigebat quod Pilades et Horestes esse a uribus uidebamur. Quaoer.* *De uestre sinceritate amicitie confidens ad uos tanquamscialem et amicum karissimum recurro, uestrum auxilium confidentius imorando. Quocirca.**Gaudii et letitie olim inter nos habiti recordans, gaudio ineffabili exulto, sed stquam de absentia uestra mecum tacitus reuoluo, totum gaudium uertitur in memorem, quoniam soliuagus in deserto uideor sine uobis rmanere. Uestram igitur amicitiam.**Tanta inter nos olim uiguit dilectio ra et societas salubris extitit et fidelis quod dictis actibus atque unum et idem ab omnibus uidebamur. Cuius rei gratia modo de uobis tamquam de karissimo et sciali amico confido idcirco uestrum auxilium non dubito imorare. Quocirca.**Quia sumus rissime dilectionis uinculo colati et a uribus unum esse r amicorum uidemur, uos in meis negotiis cum magna fiducia comllo, ut uestro suffragio fultus quod affecto rficere ssim. Quocirca.**Gaudio ineffabili uideor iocundari quotiens uestre dulcissime recordor societatis, quoniam gaudiis multiicibus iugiter uigebamus utebamur uerbo suauissimo adinuicem referentes. Quocirca.**Quia uos scialem et karissimum teneo amicum, sine uestro consilio nec debeo nec ssum aliud inchoare si etiam ad meum quamurimum redundaret honorem. Quaoer.**Quoniam sur cunctos meos amicos uos dilexi et diligo animi affectione, sine uestro consilio nolo nec nolui aliquid inchoare quia me nosco uestro consilio oficuum fore consecuturum. Quocirca.* Sic ssunt exordiri consules quando scribunt consulibus alterius ciuitatis:*Cum nostri edecessores cum uestris cis et dilectionis fuerint uinculo colati, nos eorum uestigia r omnia imitari uolentes cem et unitatem uobiscum affectamus omni temre retinere. Quaoer.* *Quia nostri edecessores cum uestris se non modicum omni temre dilexerunt obsequia grata seus ad inuicem conferentes, ad uos tamquam ad amicos dominabiles recurrimus auxilium uestrum confidentius inorando. Hinc est quod uestre significamus nobilitati quod.**Tanta inter uestros et nostros edecessores uiguit dilectio ra ut quod uestris acebat nostri omnimode diligebant et sic unitatis et dilectionis uinculo iuncti de inimicis se seus habuerunt triumum. Nos autem eorum uestigia ymitare uolentes cem et societatem uobiscum uolumus iuramento firmare ut cis et dilectionis nodo coniuncti inimicos multiiciter exgnare ssimus. Quocirca.**Uelut a uestris seus accemus antiquis in tantum se ad inuicem uestri cum nostris edecessores dilexerunt quod non extranei sed consanguinei uidebantur et ciues. Nos autem antiquorum uestigia sequentes uos in quantum ssumus omni temre affectamus honorare. Quaoer.* *Quot et quanta uestris antecessoribus et uobis contulimus obsequia grata, a nobilitatis uestre memoria non credimus excidisse, quia quotiens nos ad uestrum seruitium aellastis et honorem, animo gratulanti uenimus o sse rati. Quocirca.**Quia uestram amicitiam et societatem affectamus omni temre obseruare illesam eam uolumus iuramento firmare, ut dilectionis et iuramenti uinculo stricti et nostra bonade bono in melius augmententur. Quaoer.**Quot et quanta comoda de concordia et ce inter nos habita nos et uos consequemur uobis credimus omnimode fore manifestum quia non sunt due in his rtibus ciuitates inter quas magis quam inter nos adiaceat amor. Eaoer.* *Cum uobis uelut amicis et dominis omni temre seruiuerimus et in his que uobis grata fuere benignum aebuerimus asensum, cum magna fiducia ad dominabilem uestram amicitiam recurrimus quotiens nobis uestrum auxilium fuerit ortunum. Quaoer.* *Quia de uobis tamquam de scialibus amicis confidimus, uestrum auxilium confidentius imoramus cum nobis ium fuerit ortunum. Quocirca.**Cum a sanctis iubeatur scriuris et arobata consuetudine arobetur fidem in cunctis omissam inuiolabiliter obseruari, de uestra ssumus non modicum udentia mirari quomodo fidem datam tam turter uiolastis anime riculum incurrere non uerentes. Quaoer.**Cumque fides in cunctis omissa sancta eciente scriura et in usu arobante debeat inuiolabiliter obseruari, de uobis quam urimum admiramur qua de causa fidem inter nos exhibitam uiolastis.* Consules sic ssunt exordiri quando scribunt alicui baronum:*Quia de uestra nobilitate et amicitia dominabili urimum confidimus, uos in nostris negotiis confidentius comllamus credentes uos nobis uestris amicis uestrum auxilium collaturum. Quocirca.**Quanta cordis affectione et animi sinceritate uestris seruiuerimus edecessoribus et uobis etiam in hiis, que ualuimus seruire a uestra non credimus excidisse memoria quia quotiens nos ad uestrum seruitium aellastis et honorem secundum nostrum sse nullatenus tardauimus uenire. Quaoer.**De uestre nobilitatis sinceritate de qua fiduciam gerimus indubitatam urimum confidentes auxilium uestrum confidentiusimoramus, in hiis ecie que ad uestrum uel ad nostrum sctent oficuum et honorem. Quaoer.**Quoniam inter nos et uos fidelis societas fuit, et semr dilectio uiguit ra, cum magna fiducia auxilium a uestra dominabili amicitia imoramus cum io aliquo modo indigere uidemur. Cuius rei causa.* *Quia uerborum olixitas est aurium inimica et longus sermo tedium generat in animo auditoris idcirco sub breuiloquio negotium quod nur accidit nobis uobis cumus intimare. Quaoer.* *Si uellem esenti estola exordiri a remotis uiderer uobis forte adulari et beniuolentiam uestram caare de nouo quam credo uestra tantummodo diu gratia acquisisse. Quaoer.* *Si lcris exordiis et efacionibus coloratis esenti estola exordirer, uiderer uestram amicitiam de nouo acquirere uelle quam credo uestram tantummodo diu gratiam acquisitam habere. Uestre igitur amicitie simicibus notifico uerbis quod.* *In esenti estola non ortet me sumere exordium a remotis ne uerborum olixitas uestras nullo modo aures aggrauaret, et ne forte uestram dominabilem amicitiam blanditorie acquirere uiderer quam sro gratia uestri integram et illesam habere. Simicibus itaque uerbis uos attentius ecor quatenus.**Ad uestram beniuolentiam caandam non ortet me dicere uerba rlita colores et lcras aefaciones quia tanta est uestre saentie cognitio quod uerbis simicibus tantum affectionem mei animi cognoscetis. Quam ob rem.* Escos sic test exordiri quando scribit alicui esco o aliquo negotio:*Grauissima corris egritudine imditi, die sabati diuina non terimus officia celebrare et nostros clericos ad sacros ordines more solito omoueret. Quaoer.**Pro quibusdam ecclesie nostre negotiis que nobis occurrunt ragenda irretiti cena domini diuinis officiis non ualebimus interesse et sanctum crisma more solito consecrare. Quocirca.**Placuit summo ntifici causam matrimonii que uertitur inter P. et M., uestros rrochianos, nostro examini commettere, ut rtibus auditis et cognita ueritate quod esset iustum nulla obstante aellatione discerneremus, et decretum r censuram ecclesiasticam causamque faceremus obseruari. Cuius rei causa.**Per litteras astolicas recimus in mandatis quod causam matrimonii que inter J. et M., uestros rochianos uertitur summa discerneremus diligentia, et hinc inde cognita ueritate quod iustum esset sine aellationis remedio iudicaremus, et quod discerneremus r censuram ecclesiasticam faceremus obseruari. Quocirca.**Dominus uos ouidum et discretum in rebus agendis cognoscens causam que inter P., ciuem Signinum ab una rte, et Q. rrochianum uestrum ab alia uertitur uestro examini commisit, ut rtibus hinc inde auditis eam sine debito decideretis. Quaoer.**Quia uos dominus cognouit in cunctis esse ouidum et discretum causam matrimonii que uertitur inter J. et B. uestre audiencie commisit, ut hinc inde cognita ueritate eam canonico fine decideretis. Cuius rei causa.* Sic test escos exordiri quando scribit elato uel clerico suo:* Ex questione dilecti filii et familiaris nostri B. cognouimus quod eum indebite et sine causa rationabili molestabas, et injuriosa ei uerba etiam inferebas. Quocirca.**Presentium lator ante nostram esentiam accedens de te magnam suit querimoniam, dicens te illum indebite molestare et etiam uerborum oroia illungiter inferre. Quaoer.* *Grauis querela dilecti filii nostri P. ad nos delata ruenit quod cum in ssessione cuiusdam terre sementaricie foret, tu eum in requisitum de ssessione uiolenter exlisti. Quaoer.**Dilectus filius noster O. nobis suis litteris intimauit, quod cum fratre suo G. ad tanta uerba deuenit quod unus alteri mortem machinatur. Ne uero tantum scelus numquam rfici ssit deuotioni tue r scria esentia mandamuseciendo, quatenus.**Ante lator esentium nostram esentiam constitutus deM., fratre et consortio tuo, querimoniam suit dicens quodeum sine cul uerberauit multa uerborum ei imoiainferendo. Quaoer.**Ex quorumdam accemus relatione quod focariam indomo oia retinebas blice quod tollerare non ssumusnec debemus. Quaoer.**Ex multorum relatione audiuimus quod dominus estin estate futura in Camniam uenturus oer quemhonorifice ortet uos in uictualibus erare. Quaoer. **Presentium latorem dilectum filium et familiarem nostrum,P., quem o quibusdam ecclesie nostre negotiis ad urbemtransmisimus, uniuersitati uestre recommendamusdeuotionem uestram attentius deecantes quatenus ei insuis neccessitatibus in eundo et redeundo ouideatis iicum a uobis tierit securum ducatum estantes.Quaoer.* Sic test aliquis exordiri quando scribit alicui obitum alicuius *In huius estole titulo salutem uobis oaui, sed narrationis testus contradicere uidetur quia dilectissimi filii uestri obitum uobis cogor intimare. Nam cum oer suas multiices obitates ab omnibus honoraretur, et inter suos socios anum existeret amabilis, grauissima est arreus egretudine unde a medicorum medico auxilio nitus destitutus, quarto nonas Martii uiam uniuerse carnisintrauit.**A dolore cordis et mentis tristitia stillus meus sumit quoniam uenerabilis fratris uestri obitum magistri uidelicet Alberti, uobis cogor intimare qui oer suas multiices bonitates ab omnibus amabatur.* In incio huius estole salutem uobis oaui, sed salus r quam ab omnibus amabamini est nitus extincta, quia dilectus filius uester qui multiici scientia imbutus ab omnibus amabatur, et modo nonas Madii de hoc seculo ad aliud uocante Domino emigrauit. Sic test aliquis exordiri quando non uult referre alicui grates.*Ad referendas uobis gratiarum actiones desunt loquele, et uerborum sitiones non ualeo aliquas inuenire o quibus uestre ternitati o beneficiis michi a uobis collatis ualerem gratias referre, sed Dominum humiliter rogo qui est bonorum omnium retributor, ut hic et in futuro dignum uobis emium retribuere dignetur.**Nouas uerborum sitiones non ualeo aliquatinus inuenire r quas uestram ssem beniuolentiam caare et grates conuenibiles oer ura beneficia uestre ternitati referre, sed homnitentem humili ece desco ut meum suleat defectum, et dignum o collatis meritum retribuere dignetur.**Non sunt loquele neque sermones quibus conuenienterternitati uestre ualerem gratias o beneficiis michi collatis referre, sed Domino humiliter ecor ut meum dignetur sulere defectum et uice mea emium uobis reddat.* Sic filius tri:*Paternitati uestre gratias refero coosas eo quod me sur sincera dilexisti caritate, et que ad meum sctarunt honorem facere non tardauistis sicut r orum exhibitionem rndo.**Necessitatibus urimus inretitus ad uestram audeo recurrere ternitatem, srans uos ternali etate moueri at michi uestro filio ternaliter dignabimini ouidere. Quaoer.**Ad ternitatem ac etatem confidentius recurro ut michi egenti dignetur subuenite quia non est aliquis qui michi debeat benefacere stquam ab eo qui de oiis me genuit lumbis sum nitus derelictus.**In urima necessitate situs ad uos trem et scialem recurro benefactorem, credens uos sur me etatis uiscera mouere, ut michi uri et egeno dignemini subuenire et manus rrigere karitatis.* Sic test escos exordiri quando scribit o aliquo nitente uel hostalario:*Dum sumus in hac ualle miserie et tenebrarum ora caligine mortis ore summo laborare debemus ut ad triam de qua eiecti sumus r laum imi hominis redire ualeamus. Sane esentium lator G. cuens ad edictamtriam bonis oribus remeare quandam cet ecclesiam ad honorem Dei et beati H. hedificare in ciuitate Signina, ubi orationes ex sacrificia grata Deo fieri ssint.**Humani generis sulantator serns antiquis qui iugiter circuit querens quem deuoret totis uiribus conatur ut in Christi membra renatos ad interitum faciat deuenire et eorum animas in ignem mitti Gehenne. Cuius suggestione esentium lator B. inductus cum tre suo deuenit ad uerba, de uerbis ad uerbera unde gladio euaginato illum incate rcussit dee quo uulnere de hoc seculo ad aliud emigrauit.* *Post imi hominis transgressionem humani generis inimicus totis uiribus elaborat, ut fidelium animas ad tartareos ignes deducat ubi cruciatibus senternis cruciantur et uermibus mordacissimis comedantur. Suggestione cuius esentum lator inductus cum quodam suo conuicinio ad uerba deuenit, et ium cum cultello in ctore rcussit de quo uulnere exrauit.* Sic test dicere amicus amasie sue:*Audiui de quo facta est tristis anima mea, dolor geminatur, lacrime manant, habundant gemitus, susria sssantur quoniam ueridica relatione acce quod aduersus me inculbilem indignationis animum conceratis, quod fortius iaculis acutis, meam rtransiuit animam. Nam cum in uobis tantummodo mea ss ndeat et salus, et r uos srem in hoc seculo uiuere, et mori quia sine uobis in hac uita semiuiuus inter homines uideor rmanere, cesset igitur indignatio uestra, tenuentur mine, irascibilis animus euanescat et me occulo amicabili dignemini intueri, tristitiam meam uestris uerbis suauissimis consolando, ut sritum ofugum in meum cors remittatis, qui oer indignationem uersus me conceam r auras uagatur, quod si non feceritis sciatis me de hoc seculo ad aliud in oximo transiturum.**Egritudinis mee cumulum ulterius deferre non ualens cogor uestre lcritudini enarrare que adhuc alicui non ndi nec libens uellem olare, set quia medicinam conuenibilem egritudini mee non ualeo inuenire, auxilium uestrum me ortet imorare quoniam uos sitis meus medicus, uita, salus, et fortitudo que me tantummodo de uulnere sanare testis. Quedam enim sagitta tenuissima r occulorum aciem intrans nec llam offendens ad mea interiora transiuit que ualde serns calida mea uitalia girat, et me centies in die cogit sritum elaxare et hoc non imssibile uestre lcritudini uideatur, si uultis subtiliter intueri quia quemadmodum radius solis r fenestram uitream intrans domum illuminat et fenestram non ledit, sic uestro dulcissimo illaqueatus amore uisibiles agas deuitans inuisibili sum uulnere uulneratus. Cum autem alio die ad ecclesiam orabatis inter alias fulgebatis ut sydus matutinum uidi uos mouere occulos dilucidos et filius Ueneris tunc me aurea sagitta uulnerauit que sritalia tangens non me rmittit esse quod fueram. Parcat igitur dominatio uestra, ueniat medicina, succurrat medicus, festinet adiutor, quia si uobis secreto non in oximo loquar, abierit lcritudo tenuabuntur artus et de hoc seculo ad aliud sine dubio transibo.*Exiciunt ysagoge boni comgni.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/Dante_DeVulgariEloquentia.txt b/testi_2_NoCommenti/Dante_DeVulgariEloquentia.txt
new file mode 100644
index 0000000..df7d8e0
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/Dante_DeVulgariEloquentia.txt
@@ -0,0 +1,289 @@
+Cum neminem ante nos de uulgaris eloquentie doctrina quicquam inueniamus tractasse, atque talem scilicet eloquentiam penitus omnibus necessariam uideamus, cum ad eam non tantum uiri sed etiam mulieres et paruuli nitantur, in quantum natura permictit, uolentes discretionem aliqualiter lucidare illorum qui tanquam ceci ambulant per plateas, plerunque anteriora posteriora putantes, - Uerbo aspirante de celis - locutioni uulgarium gentium prodesse temptabimus, non solum aquam nostri ingenii ad tantum poculum aurientes, sed, accipiendo uel compilando ab aliis, potiora miscentes, ut exinde potionare possimus dulcissimum ydromellum. 
+Sed quia unamquanque doctrinam oportet non probare, sed suum aperire subiectum, ut sciatur quid sit super quod illa uersatur, dicimus, celeriter actendentes, quod uulgarem locutionem appellamus eam qua infantes assuefiunt ab assistentibus cum primitus distinguere uoces incipiunt; uel, quod breuius dici potest, uulgarem locutionem asserimus quam sine omni regola nutricem imitantes accipimus. Est et inde alia locutio secondaria nobis, quam Romani gramaticam uocauerunt. Hanc quidem secundariam Greci habent et alii, sed non omnes: ad habitum uero huius pauci perueniunt, quia non nisi per spatium temporis et studii assiduitatem regulamur et doctrinamur in illa. 
+Harum quoque duarum nobilior est uulgaris: tum quia prima fuit humano generi usitata; tum quia totus orbis ipsa perfruitur, licet in diuersas prolationes et uocabula sit diuisa; tum quia naturalis est nobis, cum illa potius artificialis existat.
+Et de hac nobiliori nostra est intentio pertractare.
+
+Hec est nostra uera prima locutio. Non dico autem nostra ut et aliam sit esse locutionem quam hominis: nam eorum que sunt omnium soli homini datum est loqui, cum solum sibi necessarium fuerit. Non angelis, non inferioribus animalibus necessarium fuit loqui, sed nequicquam datum fuisset eis: quod nempe facere natura aborret.
+Si etenim perspicaciter consideramus quid cum loquimur intendamus, patet quod nichil aliud quam nostre mentis enucleare aliis conceptum. Cum igitur angeli ad pandendas gloriosas eorum conceptiones habeant promptissimam atque ineffabilem sufficientiam intellectus, qua uel alter alteri totaliter innotescit per se, uel saltim per illud fulgentissimum Speculum in quo cuncti representantur pulcerrimi atque auidissimi speculantur, nullo signo locutionis indiguisse uidentur. Et si obiciatur de hiis qui corruerunt spiritibus, dupliciter responderi potest: primo quod, cum de hiis que necessaria sunt ad bene esse tractemus, eos preferire debemus, cum diuinam curam peruersi expectare noluerunt; secundo et melius quod ipsi demones ad manifestandam inter se perfidiam suam non indigent nisi ut sciat quilibet de quolibet quia est et quantus est; quod quidem sciunt: cognouerunt enim se inuicem ante ruinam suam.
+Inferioribus quoque animalibus, cum solo nature instinctu ducantur, de locutione non oportuit prouideri: nam omnibus eiusdem speciei sunt iidem actus et passiones, et sic possunt per proprios alienos cognoscere; inter ea uero que diuersarum sunt specierum non solum non necessaria fuit locutio, sed prorsus dampnosa fuisset, cum nullum amicabile commertium fuisset in illis.
+Et si obiciatur de serpente loquente ad primam mulierem, uel de asina Balaam, quod locuti sint, ad hoc respondemus quod angelus in illa et dyabolus in illo taliter operati sunt quod ipsa animalia mouerunt organa sua, sic ut uox inde resultauit distincta tanquam uera locutio; non quod aliud esset asine illud quam rudere, neque quam sibilare serpenti. Si uero contra argumentetur quis de eo quod Ouidius dicit in quinto Metamorfoseos de picis loquentibus, dicimus quod hoc figurate dicit, aliud intelligens. Et si dicatur quod pice adhuc et alie aues locuntur, dicimus quod falsum est, quia talis actus locutio non est, sed quedam imitatio soni nostre uocis; uel quod nituntur imitari nos in quantum sonamus, sed non in quantum loquimur. Unde si expresse dicenti pica resonaret etiam pica, non esset hec nisi representatio uel imitatio soni illius qui prius dixisset.
+Et sic patet soli homini datum fuisse loqui. Sed quare necessarium sibi foret, breuiter pertractare conemur.
+
+Cum igitur homo non nature instinctu, sed ratione moueatur, et ipsa ratio uel circa discretionem uel circa iudicium uel circa electionem diuersificetur in singulis, adeo ut fere quilibet sua propria specie uideatur gaudere, per proprios actus uel passiones, ut brutum anirnal, neminem alium intelligere opinamur. Nec per spiritualem speculationem, ut angelum, alterum alterum introire contingit, cum grossitie atque opacitate mortalis corporis humanus spiritus sit obtectus. Oportuit ergo genus humanum ad comunicandas inter se conceptiones suas aliquod rationale signum et sensuale habere: quia, cum de ratione accipere habeat et in rationem portare, rationale esse oportuit; cumque de una ratione in aliam nichil deferri possit nisi per medium sensuale, sensuale esse oportuit. Quare, si tantum rationale esset, pertransire non posset; si tantum sensuale, nec a ratione accipere nec in rationem deponere potuisset.
+Hoc equidem signum est ipsum subiectum nobile de quo loquimur: nam sensuale quid est in quantum sonus est; rationale uero in quantum aliquid significare uidetur ad placitum.
+
+Soli homini datum fuit ut loqueretur, ut ex premissis manifestum est. Nunc quoque inuestigandum esse existimo cui hominum primum locutio data sit, et quid primitus locutus fuerit, et ad quem, et ubi, et quando, nec non et sub quo ydiomate primiloquium emanauit.
+Secundum quidem quod in principio Genesis loquitur, ubi de primordio mundi Sacratissima Scriptura pertractat, mulierem inuenitur ante omnes fuisse locutam, scilicet presumptuosissimam Euam, cum dyabolo sciscitanti respondit: De fructu lignorum que sunt in paradiso uescimur; de fructu uero ligni quod est in medio paradisi precepit nobis Deus ne comederemus nec tangeremus, ne forte moriamur. Sed quanquam mulier in scriptis prius inueniatur locuta, rationabilius tamen est ut hominem prius locutum fuisse credamus, et inconuenienter putatur tam egregium humani generis actum non prius a uiro quam a femina profluxisse. Rationabiliter ergo credimus ipsi Ade prius datum fuisse loqui ab Eo qui statim ipsum plasmauerat.
+Quid autem prius uox primi loquentis sonauerit, uiro sane mentis in promptu esse non titubo ipsum fuisse quod Deus est, scilicet El, uel per modum interrogationis uel per modum responsionis. Absurdum atque rationi uidetur orrificum ante Deum ab homine quicquam nominatum fuisse, cum ab ipso et in ipsum factus fuisset homo. Nam sicut post preuaricationem humani generis quilibet exordium sue locutionis incipit ab heu, rationabile est quod ante qui fuit inciperet a gaudio; et cum nullum gaudium sit extra Deum, sed totum in Deo, et ipse Deus totus sit gaudium, consequens est quod primus loquens primo et ante omnia dixisset Deus.
+Oritur et hinc ista questio, cum dicimus superius per uiam responsionis hominem primum fuisse locutum, si responsio fuit ad Deum: nam, si ad Deum fuit, iam uideretur quod Deus locutus extitisset, quod contra superius prelibata uidetur insurgere. Ad quod quidem dicimus quod bene potuit respondisse Deo interrogante, nec propter hoc Deus locutus est ipsa quam dicimus locutionem. Quis enim dubitat quicquid est ad Dei nutum esse flexibile, quo quidem facta, quo conseruata, quo etiam gubernata sunt omnia? Igitur cum ad tantas alterationes moueatur aer imperio nature inferioris, que ministra et factura Dei est, ut tonitrua personet, ignem fulgoret, aquam gemat, spargat niuem, grandinea lancinet, nonne imperio Dei mouebitur ad quedam sonare uerba, ipso distinguente qui maiora distinxit? Quid ni?
+Quare ad hoc et ad quedam alia hec sufficere credimus.
+
+Opinantes autem non sine ratione, tam ex superioribus quam inferioribus sumpta, ad ipsum Deum primitus primum hominem direxisse locutionem, rationabiliter dicimus ipsum loquentem primum, mox postquam afflatus est ab animante Uirtute, incunctanter fuisse locutum. Nam in homine sentiri humanius credimus quam sentire, dumunodo sentiatur et sentiat tanquam homo. Si ergo faber ille atque perfectionis principium et amator afflando primum nostrum omni perfectione compleuit, rationabile nobis apparet nobilissimum animal non ante sentire quam sentiri cepisse.
+Si quis uero fatetur contra obiciens quod non oportebat illum loqui, cum solus adhuc homo existeret, et Deus omnia sine uerbis archana nostra discernat etiam ante quam nos, - cum illa reuerentia dicimus qua uti oportet cum de eterna Uoluntate aliquid iudicamus, quod licet Deus sciret, immo presciret (quod idem est quantum ad Deum) absque locutione conceptum primi loquentis, uoluit tamen et ipsum loqui, ut in explicatione tante dotis gloriaretur ipse qui gratis dotauerat. Et ideo diuinitus in nobis esse credendum est quod in actu nostrorum effectuum ordinato letamur. 
+Et hinc penitus elicere possumus locum illum ubi effutita est prima locutio: quoniam, si extra paradisum afflatus est homo, extra, si uero intra, intra fuisse locum prime locutionis conuicimus.
+
+Quoniam permultis ac diuersis ydiomatibus negotium exercitatur humanum, ita quod multi multis non aliter intelligantur uerbis quam sine uerbis, de ydiomate illo uenari nos decet quo uir sine matre, uir sine lacte, qui nec pupillarem etatem nec uidit adultam, creditur usus.
+In hoc, sicut etiam in multis aliis, Petramala ciuitas amplissima est, et patria maiori parti filiorum Adam. Nam quicunque tam obscene rationis est ut locum sue nationis delitiosissimum credat esse sub sole, hic etiam pre cunctis proprium uulgare licetur, idest maternam locutionem, et per consequens credit ipsum fuisse illud quod fuit Ade. Nos autem, cui mundus est patria uelut piscibus equor, quanquam Sarnum biberimus ante dentes et Florentiam adeo diligamus ut, quia dileximus, exilium patiamur iniuste, rationi magis quam sensui spatulas nostri iudicii podiamus. Et quamuis ad uoluptatem nostram siue nostre sensualitatis quietem in terris amenior locus quam Florentia non existat, reuoluentes et poetarum et aliorum scriptorum uolumina quibus mundus uniuersaliter et membratim describitur, ratiocinantesque in nobis situationes uarias mundi locorum et eorum habitudinem ad utrunque polum et circulum equatorem, multas esse perpendimus firmiterque censemus et magis nobiles et magis delitiosas et regiones et urbes quam Tusciam et Florentiam, unde sumus oriundus et ciuis, et plerasque nationes et gentes delectabiliori atque utiliori sermone uti quam Latinos. Redeuntes igitur ad propositum, dicimus certam formam locutionis a Deo cum anima prima concreatam fuisse. Dico autem formam et quantum ad rerum uocabula et quantum ad uocabulorum constructionem et quantum ad constructionis prolationem: qua quidem forma omnis lingua loquentium uteretur, nisi culpa presumptionis humane dissipata fuisset, ut inferius ostendetur.
+Hac forma locutionis locutus est Adam; hac forma locutionis locuti sunt omnes posteri eius usque ad edificationem turris Babel, que turris confusionis interpretatur; hanc formam locutionis hereditati sunt filii Heber, qui ab eo dicti sunt Hebrei. Hiis solis post confusionem remansit, ut Redemptor noster, qui ex illis oriturus erat secundum humanitatem, non lingua confusionis, sed gratie frueretur. Fuit ergo hebraicum ydioma illud quod primi loquentis labia fabricarunt.
+
+Dispudet, heu, nunc humani generis ignominiam renouare! Sed quia preferire non possumus quin transeamus per illam, quanquam rubor ad ora consurgat animusque refugiat, percurremus.
+O semper natura nostra prona peccatis! O ab initio et nunquam desinens nequitatrix! Num fuerat satis ad tui correptionem quod, per primam preuaricationem eluminata, delitiarum exulabas a patria? Num satis quod, per uniuersalem familie tue luxuriem et trucitatem, unica riseruata domo, quicquid tui iuris erat cataclismo perierat, et que commiseras tu animalia celi terreque iam luerant? Quippe satis extiterat. Sed, sicut prouerbialiter dici solet Non ante tertium equitabis, misera miserum uenire maluisti ad equum. Ecce, lector, quod uel oblitus homo uel uilipendens disciplinas priores, et auertens oculos a uibicibus que remanserant, tertio insurrexit ad uerbera, per superbam stultitiam presumendo. Presumpsit ergo in corde suo incurabilis homo, sub persuasione gigantis Nembroth, arte sua non solum superare naturam, sed etiam ipsum naturantem, qui Deus est, et cepit edificare turrim in Sennaar, que postea dicta est Babel, hoc est confusio, per quam celum sperabat ascendere, intendens inscius non equare, sed suum superare Factorem. O sine mensura clementia celestis imperii! Quis patrum tot sustineret insultus a filio? Sed exurgens non hostili scutica sed paterna et alias uerberibus assueta, rebellantem filium pia correctione nec non memorabili castigauit.
+Siquidem pene totum humanum genus ad opus iniquitatis coierat: pars imperabant, pars architectabantur, pars muros moliebantur, pars amussibus regulabant, pars trullis linebant, pars scindere rupes, pars mari, pars terra uehere intendebant, partesque diuerse diuersis aliis operibus indulgebant; cum celitus tanta confusione percussi sunt ut, qui omnes una eademque loquela deseruiebant ad opus, ab opere multis diuersificati loquelis desinerent et nunquam ad idem commertium conuenirent. Solis etenim in uno conuenientibus actu eadem loquela remansit: puta cunctis architectoribus una, cunctis saxa uoluentibus una, cunctis ea parantibus una; et sic de singulis operantibus accidit. Quot quot autem exercitii uarietates tendebant ad opus, tot tot ydiomatibus tunc genus humanum disiungitur; et quanto excellentius exercebant, tanto rudius nunc barbariusque locuntur. Quibus autem sacratum ydioma remansit nec aderant nec exercitium commendabant, sed grauiter detestantes stoliditatem operantium deridebant. Sed hec minima pars, quantum ad numerum, fuit de semine Sem, sicut conicio, qui fuit tertius filius Noe: de qua quidem ortus est populus Israel, qui antiquissima locutione sunt usi usque ad suam dispersionem.
+
+Ex precedenter memorata confusione linguarum non leuiter opinamur per uniuersa mundi climata climatumque plagas incolendas et angulos tunc primum homines fuisse dispersos. Et cum radix humane propaginis principalis in oris orientalibus sit plantata, nec non ab inde ad utrunque latus per diffusos multipliciter palmites nostra sit extensa propago, demumque ad fines 	occidentales protracta, forte primitus tunc uel totius Europe flumina, uel saltim quedam, rationalia guctura potauerunt. Sed siue aduene tunc primitus aduenissent, siue ad Europam indigene repedassent, ydioma secum tripharium homines actulerunt; et afferentium hoc alii meridionalem, alii septentrionalem regionem in Europa sibi sortiti sunt; et tertii, quos nunc Grecos uocamus, partim Europe, partim Asye occuparunt.
+Ab uno postea eodemque ydiomate in uindice confusione recepto diuersa uulgaria traxerunt originem, sicut inferius ostendemus. Nam totum quod ab hostiis Danubii siue Meotidis paludibus usque ad fines occidentales Anglie Ytalorum Francorumque finibus et Oceano limitatur, solum unum obtinuit ydioma, licet postea per Sclauones, Ungaros, Teutonicos, Saxones, Anglicos et alias nationes quamplures fuerit per diuersa uulgaria diriuatum, hoc solo fere omnibus in signum eiusdem principio remanente, quod quasi predicti omnes jo affermando respondent. Ab isto incipiens ydiomate, uidelicet a finibus Ungarorum uersus orientem, aliud occupauit totum quod ab inde uocatur Europa, nec non ulterius est protractum. 
+Totum uero quod in Europa restat ab istis, tertium tenuit ydioma, licet nunc tripharium uideatur: nam alii oc, alii oil, alii sì affirmando locuntur, ut puta Yspani, Franci et Latini. Signum autem quod ab uno eodemque ydiomate istarum trium gentium progrediantur uulgaria, in promptu est, quia multa per eadem uocabula nominare uidentur, ut Deum, celum, amorem, mare, terram, est, uiuit, moritur, amat, alia fere omnia. Istorum uero proferentes oc meridionalis Europe tenent partem occidentalem, a Ianuensium finibus incipientes. Qui autem sì dicunt a predictis finibus orientalem tenent, uidelicet usque ad promuntorium illud Ytalie qua sinus Adriatici maris incipit, et Siciliam. Sed loquentes oil quodam modo septentrionales sunt respectu istorum: nam ab oriente Alamannos habent et ab occidente et settentrione anglico mari uallati sunt et montibus Aragonie terminati; a meridie quoque Prouincialibus et Apenini deuexione clauduntur.
+
+Nos autem oportet quam nunc habemus rationem periclitari, cum inquirere intendamus de hiis in quibus nullius autoritate fulcimur, hoc est de unius eiusdemque a principio ydiomatis uariatione secuta. Et quia per notiora itinera salubrius breuiusque transitur, per illud tantum quod nobis est ydioma pergamus, alia desinentes: nam quod in uno est rationali, uidetur in aliis esse causa.
+Est igitur super quod gradimur ydioma tractando tripharium, ut superius dictum est: nam alii oc, alii sì, alii uero dicunt oil. Et quod unum fuerit a principio confusionis (quod prius probandum est) apparet, quia conuenimus in uocabulis multis, uelut eloquentes doctores ostendunt: que quidem conuenientia ipsi confusioni repugnat, que ruit celitus in edificatione Babel. Trilingues ergo doctores in multis conueniunt, et maxime in hoc uocabulo quod est amor. Gerardus de Brunel:
+{Si-m sentis fezelz amics, 
+per uer encusera amor}.
+Rex Nauarre:
+{De fin amor si uient sen et bonté};
+Dominus Guido Guinizelli:
+{Né fe amor prima che gentil core,
+né gentil cor prima che amor, natura}.
+
+Quare autem tripharie principaliter uariatum sit, inuestigemus; et quare quelibet istarum uariationum in se ipsa uariatur, puta dextre Ytalie locutio ab ea que est sinistre (nam aliter Paduani et aliter Pisani locuntur); et quare uicinius habitantes adhuc discrepant in loquendo, ut Mediolanenses et Ueronenses, Romani et Florentini, nec non conuenientes in eodem genere gentis, ut Neapoletani et Caetani, Rauennates et Fauentini, et, quod mirabilius est, sub eadem ciuilitate morantes, ut Bononienses Burgi Sancti Felicis et Bononienses Strate Maioris. Hee omnes differentie atque sermonum uarietates quid accidant, una eademque ratione patebit.
+Dicimus ergo quod nullus effectus superat suam causam, in quantum effectus est, quia nil potest efficere quod non est. Cum igitur omnis nostra loquela - preter illam homini primo concreatam a Deo - sit a nostro beneplacito reparata post confusionem illam que nil aliud fuit quam prioris obliuio, et homo sit instabilissimum atque uariabilissimum animal, nec durabilis nec continua esse potest, sed sicut alia que nostra sunt, puta mores et habitus, per locorum temporumque distantias uariari oportet. Nec dubitandum reor modo in eo quod diximus temporum, sed potius opinamur tenendum: nam si alia nostra opera perscrutemur, multo magis discrepare uidemur a uetustissimis conciuibus nostris quam a coetaneis perlonginquis. Quapropter audacter testamur quod si uetustissimi Papienses nunc resurgerent, sermone uario uel diuerso cum modernis Papiensibus loquerentur. Nec aliter mirum uideatur quod dicimus quam percipere iuuenem exoletum quem exolescere non uidemus: nam que paulatim mouentur, minime perpenduntur a nobis, et quanto longiora tempora uariatio rei ad perpendi requirit, tanto rem illam stabiliorem putamus. Non etenim ammiramur, si extimationes hominum qui parum distant a brutis putant eandem ciuitatem sub inuariabili semper ciuicasse sermone, cum sermonis uariatio ciuitatis eiusdem non sine longissima temporum successione paulatim contingat, et hominum uita sit etiam, ipsa sua natura, breuissima. Si ergo per eandem gentem sermo uariatur, ut. dictum est, successiue per tempora, nec stare ullo modo potest, necesse est ut disiunctim abmotimque morantibus uarie uarietur, ceu uarie uariantur mores et habitus, qui nec natura nec consortio confirmantur, sed humanis beneplacitis localique congruitate nascuntur.
+Hinc moti sunt inuentores gramatice facultatis: que quidem gramatica nichil aliud est quam quedam inalterabilis locutionis ydemptitas diuersibus temporibus atque locis. Hec cum de comuni consensu multarum gentium fuerit regulata, nulli singolari arbitrio uidetur obnoxia, et per consequens nec uariabilis esse potest. Adinuenerunt ergo illam ne, propter uariationem sermonis arbitrio singulariurn fluitantis, uel nullo modo uel saltim imperfecte antiquorum actingeremus autoritates et gesta, siue illorum quos a nobis locorum diuersitas facit esse diuersos.
+
+Triphario nunc existente nostro ydiomate, ut superius dictum est, in comparatione sui ipsius, secundum quod trisonum factum est, cum tanta timiditate cunctamur librantes quod hanc uel istam uel illam partem in comparando preponere non audemus, nisi eo quo gramatice positores inueniuntur accepisse sic aduerbium affirmandi: quod quandam anterioritatem erogare uidetur Ytalis, qui sì dicunt.
+Quelibet enim partium largo testimonio se tuetur. Allegat ergo pro se lingua oil quod propter sui faciliorem se delectabiliorem uulgaritatem quicquid redactum est siue inuentum ad uulgare prosaycum, suum est: uidelicet Biblia cum Troianorum Romanorumque gestibus compilata et Arturi regis ambages pulcerrime et quamplures alie ystorie ac doctrine. Pro se uero argumentatur alia, scilicet oc, quod uulgares eloquentes in ea primitus poetati sunt tanquam in perfectiori dulciorique loquela, ut puta Petrus de Aluernia et alii antiquiores doctores. Tertia quoque, que Latinorum est, se duobus priuilegiis actestatur preesse: primo quidem quod qui dulcius subtiliusque poetati uulgariter sunt, hii familiares et domestici sui sunt, puta Cynus Pistoriensis et amicus eius; secundo quia magis uidentur inniti gramatice que comunis est, quod rationabiliter inspicientibus uidetur grauissimum argumentum. 
+Nos uero iudicium relinquentes in hoc et tractatum nostrum ad uulgare latium retrabentes, et receptas in se uariationes dicere nec non illas inuicem comparare conemur. Dicimus ergo primo Latium bipartitum esse in dextrum et sinistrum. Si quis autem querat de linea diuidente, breuiter respondemus esse iugum Apenini, quod, ceu fistule culmen hinc inde ad diuersa stillicidia grundat aquas, ad alterna hinc inde litora per ymbricia longa distillat, ut Lucanus in secundo describit: dextrum quoque latus Tyrenum mare grundatorium habet, leuum uero in Adriaticum cadit. Et dextri regiones sunt Apulia, sed non tota, Roma, Ducatus, Tuscia et Ianuensis Marchia; sinistri autem pars Apulie, Marchia Anconitana, Romandiola, Lombardia, Marchia Triuisiana cum Uenetiis. Forum Iulii uero et Ystria non nisi leue Ytalie esse possunt; nec insule Tyreni maris, uidelicet Sicilia et Sardinia, non nisi dextre Ytalie sunt, uel ad dextram Ytaliam sociande. In utroque quidem duorum laterum, et hiis que secuntur ad ea, lingue hominum uariantur: ut lingua Siculorum cum Apulis, Apulorum cum Romanis, Romanorum cum Spoletanis, horum cum Tuscis, Tuscorum cum Ianuensibus, Ianuensium cum Sardis; nec non Calabrorum cum Anconitanis, horum cum Romandiolis, Romandiolorum cum Lombardis, Lombardorum curn Triuisianis et Uenetis, horum cum Aquilegiensibus, et istorum cum Ystrianis. De quo Latinorum neminem nobiscum dissentire putamus. Quare ad minus xiiii uulgaribus sola uidetur Ytalia uariari. Que adhuc omnia uulgaria in sese uariantur, ut puta in Tuscia Senenses et Aretini, in Lombardia Ferrarenses et Placentini; nec non in eadem ciuitate aliqualem uariationem perpendimus, ut superius in capitulo immediato posuimus. Quapropter, si primas et secundarias et subsecundarias uulgaris Ytalie uariationes calcolare uelimus, et in hoc minimo mundi angulo non solum ad millenam loquele uariationem uenire contigerit, sed etiam ad magis ultra.
+
+Quam multis uarietatibus latio dissonante uulgari, decentiorem atque illustrem Ytalie uenemur loquelam; et ut nostre uenationi peruium callem habere possimus, perplexos frutices atque sentes prius eiciamus de silua.
+Sicut ergo Romani se cunctis preponendos existimant, in hac eradicatione siue discerptione non inmerito eos aliis preponamus, protestantes eosdem in nulla uulgaris eloquentie ratione fore tangendos. Dicimus igitur Romanorum non uulgare, sed potius tristiloquium, ytalorum uulgarium omnium esse turpissimum; nec mirum, cum etiam morum habituumque deformitate pre cunctis uideantur fetere. Dicunt enim: Messure, quinto dici? 
+Post hos incolas Anconitane Marchie decerpamus, qui Chignamente scate, sciate locuntur: cum quibus et Spoletanos abicimus. Nec pretereundum est quod in improperium istarum trium gentium cantiones quamplures inuente sunt: inter quas unam uidimus recte atque perfecte ligatam, quam quidam Florentinus nomine Castra posuerat; incipiebat etenim
+{Una fermana scopai da Cascioli,
+cita cita se n gìa n grande aina}.
+Post quos Mediolanenses atque Pergameos eorumque finitimos eruncemus, in quorum etiam improperium quendam cecinisse recolimus
+{Enter lora del uesper, 
+ciò fu del mes docchiouer}.
+Post hos Aquilegienses et Ystrianos cribremus, qui Ces fas tu? crudeliter accentuando eructuant. Cumque hiis montaninas omnes et rusticanas loquelas eicimus, que semper mediastinis ciuibus accentus enormitate dissonare uidentur, ut Casentinenses et Fractenses.
+Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi uidentur, eiciamus, quoniam soli sine proprio uulgari esse uidentur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus noua et dominus meus locuntur.
+
+Exaceratis quodam modo uulgaribus ytalis, inter ea que remanserunt in cribro comparationem facientes honorabilius atque honorificentius breuiter seligamus.
+Et primo de siciliano examinemus ingenium: nam uidetur sicilianum uulgare sibi famam pre aliis asciscere eo quod quicquid poetantur Ytali sicilianum uocatur, et eo quod perplures doctores indigenas inuenimus grauiter cecinisse, puta in cantionibus illis
+{Ancor che laigua per lo foco lassi},
+et
+{Amor, che lungiamente mhai menato}.
+Sed hec fama trinacrie terre, si rccte signum ad quod tendit inspiciamus, uidetur tantum in obproprium ytalorum principum remansisse, qui non heroico more sed plebeio secuntur superbiam. Siquidem illustres heroes, Fredericus cesar et benegenitus eius Manfredus, nobilitatem ac rectitudinem sue forme pandentes, donec fortuna permisit humana secuti sunt, brutalia dedignantes. Propter quod corde nobiles atque gratiarum dotati inherere tantorum principum maiestati conati sunt, ita ut eorum tempore quicquid excellentes animi Latinorum enitebantur primitus in tantorum coronatorum aula prodibat; et quia regale solium erat Sicilia, factum est ut quicquid nostri predecessores uulgariter protulerunt, sicilianum uocaretur: quod quidem retinemus et nos, nec posteri nostri permutare ualebunt. 
+Racha, racha. Quid nunc personat tuba nouissimi Frederici, quid tintinabulum secundi Karoli, quid cornua lohannis et Azonis marchionum potentum, quid aliorum magnatum tibie, nisi Uenite carnifices, uenite altriplices, uenite auaritie sectatores?
+Sed prestat ad propositum repedare quam frustra loqui. Et dicimus quod, si uulgare sicilianum accipere uolumus secundum quod prodit a terrigenis mediocribus, ex ore quorum iudicium eliciendum uidetur, prelationis honore minime dignum est, quia non sine quodam tempore profertur; ut puta ibi:
+{Tragemi deste focora se teste a boluntate}.
+Si autem ipsum accipere uolumus secundum quod ab ore primorum Siculorum emanat, ut in preallegatis cantionibus perpendi potest, nichil differt ab illo quod laudabilissimum est, sicut inferius ostendemus.
+Apuli quoque uel sui acerbitate uel finitimorum suorum contiguitate, qui Romani et Marchiani sunt, turpiter barbarizant: dicunt enim
+{Uolzera che chiangesse lo quatraro}.
+Sed quamuis terrigene Apuli loquantur obscene comuniter, prefulgentes eorum quidam polite locuti sunt, uocabula curialiora in suis cantionibus compilantes, ut manifeste apparet eorum dicta perspicientibus, ut puta
+{Madonna, dir ui uolglio},
+et
+{Per fino amore uo si letamente}.
+Quapropter superiora notantibus innotescere debet nec siculum nec apulum esse illud quod in Ytalia pulcerrimum est uulgare, cum eloquentes indigenas ostenderimus a proprio diuertisse.
+
+Post hec ueniamus ad Tuscos, qui propter amentiam suam infroniti titulum sibi uulgaris illustris arrogare uidentur. Et in hoc non solum plebeia dementat intentio, sed famosos quamplures uiros hoc tenuisse comperimus: puta Guittonem Aretinum, qui nunquam se ad curiale uulgare direxit, Bonagiuntam Lucensem, Gallum Pisanum, Minum Mocatum Senensem, Brunectum Florentinum, quorum dicta, si rimari uacauerit, non curialia sed municipalia tantum inuenientur. Et quoniam Tusci pre aliis in hac ebrietate baccantur, dignum utileque uidetur municipalia uulgaria Tuscanorum sigillatim in aliquo depompare. Locuntur Florentini et dicunt 
+{Manichiamo introcque, ( che noi non facciamo altro}. 
+Pisani: 
+{Bene andonno li fanti ( de Fiorensa per Pisa}. 
+Lucenses: 
+{Fo uoto a Dio ke in grassarra 
+eie lo comuno de Lucca}. 
+Senenses: 
+{Onche renegata auessio Siena.
+Chee chesto?} 
+Aretini: 
+{Uuo tu uenire ouelle?}
+De Perusio, Urbe Ueteri, Uiterbio, nec non de Ciuitate Castellana, propter affinitatem quam habent cum Romanis et Spoletanis, nichil tractare intendimus. Sed quanquam fere omnes Tusci in suo turpiloquio sint obtusi, nonnullos uulgaris excellentiam cognouisse sentimus, scilicet Guidonem, Lapum et unum alium, Florentinos, et Cynum Pistoriensem, quem nune indigne postponimus, non indigne coacti. Itaque si tuscanas examinemus loquelas, et pensemus qualiter uiri prehonorati a propria diuerterunt, non restat in dubio quin aliud sit uulgare quod querimus quam quod actingit populus Tuscanorum.
+Si quis autem quod de Tuscis asserimus, de Ianuensibus asserendum non putet, hoc solum in mente premat, quod si per obliuionem Ianuenses ammicterent z licteram, uel mutire totaliter eos uel nouam reparare oporteret loquelam. Est enim z maxima pars eorum locutionis; que quidem lictera non sine multa rigiditate profertur.
+
+Transeuntes nunc humeros Apenini frondiferos leuam Ytaliam contatim uenemur ceu solemus, orientaliter ineuntes. 
+Romandiolam igitur ingredientes, dicimus nos duo in Latio inuenisse uulgaria quibusdam conuenientiis contrariis alternata. Quorum unum in tantum muliebre uidetur propter uocabulorum et prolationis mollitiem quod uirum, etiam si uiriliter sonet, feminam tamen facit esse credendum. Hoc Romandiolos omnes habet, et presertim Forliuienses, quorum ciuitas, licet nouissima sit, meditullium tamen esse uidetur totius prouincie: hii deuscì affirmando locuntur, et oclo meo et corada mea proferunt blandientes. Horum aliquos a proprio poetando diuertisse audiuimus, Thomam uidelicet et Ugolinum Bucciolam Fauentinos. Est et aliud, sicut dictum est, adeo uocabulis accentibusque yrsutum et yspidum quod propter sui rudem asperitatem mulierem loquentem non solum	disterminat, sed esse uirum dubitares lector. Hoc omnes qui magara dicunt, Brixianos uidelicet, Ueronenses et Uigentinos, habet; nec non Paduanos, turpiter sincopantes omnia in -tus participia et denominatiua in -tas, ut mercò et bontè. Cum quibus et Triuisianos adducimus, qui more Brixianorum et finitimorum suorum u consonantem per f apocopando proferunt, puta nof pro nouem et uif pro uiuo: quod quidem barbarissimum reprobamus.
+Ueneti quoque nec sese inuestigati uulgaris honore dignantur: et si quis eorum, errore confossus, uanitaret in hoc, recordetur si unquam dixit:
+{Per le plaghe de Dio tu no uerras}.
+Inter quos omnes unum audiuimus nitentem diuertire a materno et ad curiale uulgare intendere, uidelicet Ildebrandinum Paduanum. 
+Quare, omnibus presentis capituli ad iudicium comparentibus, arbitramur nec romandiolum, nec suum oppositum ut dictum est, nec uenetianum esse illud quod querimus uulgare illustre.
+
+Illud autem quod de ytala silua residet percontari conemur expedientes.
+Dicimus ergo quod forte non male opinantur qui Bononienses asserunt pulcriori locutione loquentes, cum ab Ymolensibus, Ferrarensibus et Mutinensibus circunstantibus aliquid proprio uulgari asciscunt, sicut facere quoslibet a finitimis suis conicimus, ut Sordellus de Mantua sua ostendit, Cremone, Brixie atque Uerone confini: qui, tantus eloquentie uir existens, non solum in poetando sed quomodocunque loquendo patrium uulgare descruit. Accipiunt enim prefati ciues ab Ymolensibus lenitatem atque mollitiem, a Ferrarensibus uero et Mutinensibus aliqualem garrulitatem que proprie Lombardorum est: hanc ex commixtione aduenarum Longobardorum terrigenis credimus remansisse. Et hec est causa quare Ferrarensium, Mutinensium uel Regianorum nullum inuenimus poetasse: nam proprie garrulitati assuefacti nullo modo possunt ad uulgare aulicum sine quadam acerbitate uenire. Quod multo magis de Parmensibus est putandum, qui monto pro multo dicunt.
+Si ergo Bononienses utrinque accipiunt, ut dictum est, rationabile uidetur esse quod eorum locutio per conmixtionem oppositorum ut dictum est ad laudabilem suauitatem remaneat temperata:	quod procul dubio nostro iudicio sic esse censemus. Itaque si preponentes eos in uulgari sermone sola municipalia Latinorum uulgaria comparando considerant, allubescentes concordamus cum illis; si uero simpliciter uulgare bononiense preferendum existimant, dissentientes discordamus ab eis. Non etenim est quod aulicum et illustre uocamus: quoniam, si fuisset, maximus Guido Guinizelli, Guido Ghisilerius, Fabrutius et Honestus et alii poetantes Bononie nunquam a proprio diuertissent: qui doctores fuerunt illustres et uulgarium discretione repleti. Maximus Guido:
+{Madonna, lo fino amore cha uui porto};
+Guido Ghisilerius:
+{Donna, lo fermo core};
+Fabrutius:
+{Lo meo lontano gire};
+Honestus:
+{Più non actendo il tuo soccorso, Amore}.
+Que quidem uerba prorsus a mediastinis Bononie sunt diuersa.
+Cumque de residuis in extremis Ytalie ciuitatibus neminem dubitare pendamus (et si quis dubitat, illum nulla nostra solutione dignamur), parum restat in nostra discussione dicendum. Quare, cribellum cupientes deponere, ut residentiam cito uisamus, dicimus Tridentum atque Taurinum nec non Alexandriam ciuitates metis Ytalie in tantum sedere propinquas quod puras nequeunt habere loquelas; ita quod si etiam quod turpissimum habent uulgare, haberent pulcerrimum, propter aliorum commixtionem esse uere latium negaremus. Quare, si latium illustre uenamur, quod uenamur in illis inueniri non potest.
+
+Postquam uenati saltus et pascua sumus Ytalie, nec pantheram quam sequimur adinuenimus, ut ipsam reperire possimus rationabilius inuestigemus de illa ut, solerti studio, redolentem ubique et necubi apparentem nostris penitus irretiamus tenticulis.
+Resumentes igitur uenabula nostra, dicimus quod in omni genere rerum unum esse oportet quo generis illius omnia comparentur et ponderentur, et a quo omnium aliorum mensuram accipiamus: sicut in numero cuncta mensurantur uno, et plura uel pauciora dicuntur secundum quod distant ab uno uel ei propinquant, et sicut in coloribus omnes albo mensurantur; nam uisibiles magis et minus dicuntur secundum quod accedunt uel recedunt ab albo. Et quemadmodum de hiis dicimus que quantitatem et qualitatem ostendunt, de predicamentorum quolibet, etiam de substantia, posse dici putamus: scilicet ut unumquodque mensurabile sit, secundum quod in genere est, illo quod simplicissimum est in ipso genere. Quapropter in actionibus nostris, quantumcunque diuidantur in species, hoc signum inueniri oportet quo et ipse mensurentur. Nam, in quantum simpliciter ut homines agimus, uirtutem habemus (ut generaliter illam intelligamus); nam secundum ipsam bonum et malum hominem iudicamus; in quantum ut homines ciues agimus, habemus legem, secundum quam dicitur ciuis bonus et malus; in quantum ut homines latini agimus, quedam habemus simplicissima signa et morum et habituum et locutionis, quibus latine actiones ponderantur et mensurantur. Que quidem nobilissima sunt earum que Latinorum sunt actiones, hec nullius ciuitatis Ytalie propria sunt, et in omnibus comunia sunt: inter que nunc potest illud discerni uulgare quod superius uenabamur, quod in qualibet redolet ciuitate nec cubat in ulla. Potest tamen magis in una quam in alia redolere, sicut simplicissima substantiarum, que Deus est, in homine magis redolet quam in bruto, in animali quam in planta, in hac quam in minera, in hac quam in elemento, in igne quam in terra; et simplicissima quantitas, quod est unum, in impari numero redolet magis quam in pari; et simplicissimus color, qui albus est, magis in citrino quam in uiride redolet.
+Itaque, adepti quod querebamus, dicimus illustre, cardinale, aulicum et curiale uulgare in Latio quod omnis latie ciuitatis est et nullius esse uidetur, et quo municipalia uulgaria omnia Latinorum mensurantur et ponderantur et comparantur.
+
+Quare autem hoc quod repertum est, illustre, cardinale, aulicum et curiale adicientes uocemus, nunc disponendum est: per quod clarius ipsum quod ipsum est faciamus patere. Primum igitur quid intendimus cum illustre adicimus, et quare illustre dicimus, denudemus. Per hoc quoque quod illustre dicimus, intelligimus quid illuminans et illuminatum prefulgens: et hoc modo uiros appellamus illustres, uel quia potestate illuminati alios et iustitia et karitate illuminant, uel quia excellenter magistrati excellenter magistrent, ut Seneca et Numa Pompilius. Et uulgare de quo loquimur et sublimatum est magistratu et potestate, et 	suos honore sublimat et gloria. 	
+Magistratu quidem sublimatum uidetur, cum de tot rudibus Latinorum uocabulis, de tot perplexis constructionibus, de tot defectiuis prolationibus, de tot rusticanis accentibus, tam egregium, tam extricatum, tam perfectum et tam urbanum uideamus electum, ut Cynus Pistoriensis et amicus eius ostendunt in cantionibus suis.
+Quod autem exaltatum sit potestate, uidetur. Et quid maioris potestatis est quam quod humana corda uersare potest, ita ut nolentem uolentem et uolentem nolentem faciat, uelut ipsum et fecit et facit?
+Quod autem honore sublimet, in promptu est. Nonne domestici sui reges, marchiones, comites et magnates quoslibet fama uincunt? Minime hoc probatione indiget. Quantum uero suos familiares gloriosos efficiat, nos ipsi nouimus, qui huius dulcedine glorie nostrum exilium postergamus. 
+Quare ipsum illustre merito profiteri debemus.
+
+Neque sine ratione ipsum uulgare illustre decusamus adiectione secunda, uidelicet ut id cardinale uocetur. Nam sicut totum hostium cardinem sequitur ut, quo cardo uertitur, uersetur et ipsum, seu introrsum seu extrorsum flectatur, sic et uniuersus municipalium grex uulgarium uertitur et reuertitur, mouetur et pausat secundum quod istud, quod quidem uere paterfamilias esse uidetur. Nonne cotidie extirpat sentosos frutices de ytalia silua? Nonne cotidie uel plantas inserit uel plantaria plantat? Quid aliud agricole sui satagunt nisi ut amoueant et admoueant, ut dictum est? Quare prorsus tanto decusari uocabulo promeretur. 
+Quia uero aulicum nominamus illud causa est quod, si aulam nos Ytali haberemus, palatinum foret. Nam si aula totius regni comunis est domus et omnium regni partium gubernatrix augusta, quicquid tale est ut omnibus sit comune nec proprium ulli, conueniens est ut in ea conuersetur et habitet, nec aliquod aliud habitaculum tanto dignum est habitante: hoc nempe uidetur esse id de quo loquimur uulgare. Et hinc est quod in regiis omnibus conuersantes semper illustri uulgari locuntur; hinc etiam est quod nostrum illustre uelut accola peregrinatur et in humilibus hospitatur asilis, cum aula uacemus.
+Est etiam merito curiale dicendum, quia curialitas nil aliud est quam librata regula eorum que peragenda sunt: et quia statera huiusmodi librationis tantum in excellentissimis curiis esse solet, hinc est quod quicquid in actibus nostris bene libratum est, curiale dicatur. Unde cum istud in excellentissima Ytalorum curia sit libratum, dici curiale meretur.
+Sed dicere quod in excellentissima Ytalorum curia sit libratum, uidetur nugatio, cum curia careamus. Ad quod facile respondetur. Nam licet curia, secundum quod unita accipitur, ut curia regis Alamannie, in Ytalia non sit, membra tamen eius non desunt; et sicut membra illius uno Principe uniuntur, sic membra huius gratioso lumine rationis unita sunt. Quare falsum esset dicere curia carere Ytalos, quanquam Principe careamus, quoniam curiam habemus, licet corporaliter sit dispersa.
+
+Hoc autem uulgare quod illustre, cardinale, aulicum et curiale ostensum est, dicimus esse illud quod uulgare latium appellatur. Nam sicut quoddam uulgare est inuenire quod proprium est Cremone, sic quoddam est inuenire quod proprium est Lombardie; et sicut est inuenire aliquod quod sit proprium Lombardie, sic est inuenire aliquod quod sit totius sinistre Ytalie proprium; et sicut omnia hec est inuenire, sic et illud quod totius Ytalie est. Et sicut illud cremonense ac illud lombardum et tertium semilatium dicitur, sic istud, quod totius Ytalie est, latium uulgare uocatur. Hoc enim usi sunt doctores illustres qui lingua uulgari poetati sunt in Ytalia, ut Siculi, Apuli, Tusci, Romandioli, Lombardi et utriusque Marchie uiri.
+Et quia intentio nostra, ut polliciti sumus in principio huius operis, est doctrinam de uulgari eloquentia tradere, ab ipso tanquam ab excellentissimo incipientes, quos putamus ipso dignos uti, et propter quid, et quomodo, nec non ubi, et quando, et ad quos ipsum dirigendum sit, in inmediatis libris tractabimus. Quibus illuminatis, inferiora uulgaria illuminare curabimus, gradatim descendentes ad illud quod unius solius familie proprium est.
+
+Sollicitantes iterum celeritatem ingenii nostri et ad calamum frugi operis redeuntes, ante omnia confitemur latium uulgare illustre tam prosayce quam metrice decere proferri. Sed quia ipsum prosaycantes ab auientibus magis accipiunt et quia quod auietum est prosaycantibus permanere uidetur exemplar, et non e conuerso (que quendam uidentur prebere primatum), primo secundum quod metricum est ipsum carminemus, ordine pertractantes illo quem in fine primi libri polluximus.
+Queramus igitur prius, utrum omnes uersificantes uulgariter debeant illud uti. Et superficietenus uidetur quod sic, quia omnis qui uersificatur suos uersus exornare debet in quantum potest; quare, cum nullum sit tam grandis exornationis quam uulgare illustre, uidetur quod quisquis uersificator debeat ipsum uti. Preterea: quod optimum est in genere suo, si suis inferioribus misceatur, non solum nil derogare uidetur eis, sed ea meliorare uidetur; quare si quis uersificator, quanquam rude uersificetur, ipsum sue ruditati admisceat, non solum bene facit, sed ipsum sic facere oportere uidetur:	multo magis opus est adiutorio illis qui pauca, quam qui multa possunt. Et sic apparet quod omnibus uersificantibus liceat ipsum uti.
+Sed hoc falsissimum est; quia nec semper excellentissime poetantes debent illud induere, sicut per inferius pertractata perpendi poterit. Exigit ergo istud sibi consimiles uiros, quemadmodum alii nostri mores et habitus; exigit enim magnificentia magna potentes, purpura uiros nobiles: sic et hoc excellentes ingenio et scientia querit, et alios aspernatur, ut per inferiora patebit. Nam quicquid nobis conuenit, uel gratia generis, uel speciei, uel indiuidui conuenit, ut sentire, ridere, militare. Sed hoc non conuenit nobis gratia generis, quia etiam brutis conueniret; nec gratia speciei, quia cunctis hominibus esset conueniens, de quo nulla questio est - nemo enim montaninis rusticana tractantibus hoc dicet esse conueniens -; conuenit ergo indiuidui gratia. Sed nichil indiuiduo conuenit nisi per proprias dignitates, puta mercari, militare ac regere; quare si conuenientia respiciunt dignitates, hoc est dignos, et quidam digni, quidam digniores, quidam dignissimi esse possunt, manifestum est quod bona dignis, meliora dignioribus, optima dignissimis conuenient. Et cum loquela non aliter sit necessarium instrumentum nostre conceptionis quam equus militis, et optimis militibus optimi conueniant equi, ut dictum est, optimis conceptionibus optima loquela conueniet. Sed optime conceptiones non possunt esse nisi ubi scientia et ingenium est; ergo optima loquela non conuenit nisi illis in quibus ingenium et scientia est. Et sic non omnibus uersificantibus optima loquela conueniet, cum plerique sine scientia et ingenio uersificentur, et per consequens nec optimum uulgare. Quapropter, si non omnibus competit, non omnes ipsum debent uti, quia inconuenienter agere nullus debet.
+Et ubi dicitur, quod quilibet suos uersus exornare debet in quantum potest, uerum esse testamur; sed nec bouem epiphiatum nec balteatum suem dicemus ornatum, immo potius deturpatum ridemus illum: est enim exornatio alicuius conuenientis additio.
+Ad illud ubi dicitur, quod superiora inferioribus admixta profectum adducunt, dicimus uerum esse quando cesset discretio: puta si aurum cum argento conflemus; sed si discretio remanet, inferiora uilescunt: puta cum formose mulieres deformibus admiscentur. Unde cum sententia uersificantium semper uerbis discretiue mixta remaneat, si non fuerit optima, optimo sociata uulgari non melior sed deterior apparebit, quemadmodum turpis mulier si auro uel serico uestiatur.
+
+Postquam non omnes uersificantes, sed tantum excellentissimos illustre uti uulgare debere astruximus, consequens est astruere, utrum omnia ipso tractanda sint aut non; et si non omnia, que ipso digna sunt segregatim ostendere.
+Circa quod primo reperiendum est id quod intelligimus per illud quod dicimus dignum. Et dicimus dignum esse quod dignitatem habet, sicut nobile quod nobilitatem; et si cognito habituante habituatum cognoscitur in quantum huiusmodi, cognita dignitate cognoscemus et dignum. Est etenim dignitas meritorum effectus siue terminus: ut, cum quis bene meruit, ad boni dignitatem profectum esse dicimus, cum male uero, ad mali; puta bene militantem ad uictorie dignitatem, bene autem regentem ad regni, nec non mendacem ad ruboris dignitatem, et latronem ad eam que est mortis. Sed cum in bene merentibus fiant comparationes, et in aliis etiam, ut quidam bene quidam melius quidam optime, quidam male quidam peius quidam pessime mereantur, et huiusmodi comparationes non fiant nisi per respectum ad terminum meritorum, quem dignitatem dicimus (ut dictum est), manifestum est ut dignitates inter se comparentur secundum magis et minus, ut quedam magne, quedam maiores, quedam maxime sint; et per consequens aliquid dignum, aliquid dignius, aliquid dignissimum esse constat. Et cum comparatio dignitatum non fiat circa idem obiectum, sed circa diuersa, ut dignius dicamus quod maioribus, dignissimum quod maximis dignum est (quia nichil eodem dignius esse potest), manifestum est quod optima optimis secundum rerum exigentiam digna sunt. Unde cum hoc quod dicimus illustre sit optimum aliorum uulgarium, consequens est ut sola optima digna sint ipso tractari, que quidem tractandorum dignissima nuncupamus.
+Nunc autem que sint ipsa uenemur. Ad quorum euidentiam sciendum est, quod sicut homo tripliciter spirituatus est, uidelicet uegetabili, animali et rationali, triplex iter perambulat. Nam secundum quod uegetabile quid est, utile querit, in quo cum plantis comunicat; secundum quod animale, delectabile, in quo cum brutis; secundum quod rationale, honestum querit, in quo solus est, uel angelice sociatur nature. Propter hec tria quicquid agimus, agere uidemur. Et quia in quolibet istorum quedam sunt maiora, quedam maxima, secundum quod talia, que maxima sunt maxime pertractanda uidentur, et per consequens maximo uulgari.
+Sed disserendum est que maxima sint. Et primo in eo quod est utile: in quo, si callide consideremus intentum omnium querentium utilitatem, nil aliud quam salutem inueniemus. Secundo in eo quod est delectabile: in quo dicimus illud esse maxime delectabile quod per pretiosissimum obiectum appetitus delectat: hoc autem uenus est. Tertio in eo quod est honestum: in quo nemo dubitat esse uirtutem. Quare hec tria, salus uidelicet, uenus et uirtus, apparent esse illa magnalia que sint maxime pertractanda, hoc est ea que maxime sunt ad ista, ut armorum probitas, amoris accensio et directio uoluntatis. Circa que sola, si bene recolimus, illustres uiros inuenimus uulgariter poetasse, scilicet Bertramum de Bornio arma, Arnaldum Danielem amorem, Gerardum de Bornello rectitudinem; Cynum Pistoriensem amorem, amicum eius rectitudinem. Bertramus etenim ait
+{Non posc mudar cun cantar non exparja}.
+Arnaldus:
+{Laura amara fa·l bruol brancuz
+clarzir}.
+Gerardus:
+{Per solaz reueillar
+che ses trop endormitz}.
+Cynus:
+{Digno sono eo de morte}.
+Amicus eius:
+{Doglia mi reca ne lo core ardire}.
+Arma uero nullum latium adhuc inuenio poetasse. Hiis proinde uisis, que canenda sint uulgari altissimo innotescunt.
+
+Nunc autem quo modo ea coartare debemus que tanto sunt digna uulgari, sollicite uestigare conemur.
+Uolentes igitur modum tradere quo ligari hec digna existant, primo dicimus esse ad memoriam reducendum, quod uulgariter poetantes sua poemata multimode protulerunt, quidam per cantiones, quidam per ballatas, quidam per sonitus, quidam per alios inlegitimos et inregulares modos, ut inferius ostendetur. Horum autem modorum cantionum modum excellentissimum esse pensamus; quare si excellentissima excellentissimis digna sunt, ut superius est probatum, illa que excellentissimo sunt digna uulgari, modo excellentissimo digna sunt, et per consequens in cantionibus pertractanda.
+Quod autem modus cantionum sit talis ut dictum est, pluribus potest rationibus indagari. Prima quidem quia, cum quicquid uersificamur sit cantio, sole cantiones hoc uocabulum sibi sortite sunt; quod nunquam sine uetusta prouisione processit. Adhuc: quicquid per se ipsum efficit illud ad quod factum est, nobilius esse uidetur quam quod extrinseco indiget: sed cantiones per se totum quod debent efficiunt, quod ballate non faciunt: indigent enim plausoribus, ad quos edite sunt; ergo cantiones nobiliores ballatis esse sequitur extimandas, et per consequens nobilissimum aliorum esse modum illarum, cum nemo dubitet quin ballate sonitus nobilitate excellant. Preterea: illa uidentur nobiliora esse que conditori suo magis honoris afferunt: sed cantiones magis deferunt suis conditoribus quam ballate; igitur nobiliores sunt, et per consequens modus earum nobilissimus aliorum. Preterea: que nobilissima sunt carissime conseruantur: sed inter ea que cantata sunt, cantiones carissime conseruantur, ut constat uisitantibus libros; ergo cantiones nobilissime sunt, et per consequens modus earum nobilissimus est. Ad hec: in artificiatis illud est nobilissimum quod totam comprehendit artem: cum igitur ea que cantantur artificiata existant, et in solis cantionibus ars tota comprehendatur, cantiones nobilissime sunt, et sic modus earum nobilissimus aliorum. Quod autem tota comprehendatur in cantionibus ars cantandi poetice, in hoc palatur, quod quicquid artis reperitur in omnibus aliis et in cantionibus reperitur; sed non conuertitur hoc. Signum autem horum que dicimus promptum in conspectu habetur; nam quicquid de cacuminibus illustrium capitum poetantium profluxit ad labia, in solis cantionibus inuenitur. 
+Quare ad propositum patet quod ea que digna sunt uulgari altissimo in cantionibus tractanda sunt.
+
+Quando quidem aporiauimus extricantes qui sint aulico digni uulgari et que, nec non modum quem tanto dignamur honore ut solus altissimo uulgari conueniat, antequam migremus ad alia, modum cantionum, quem casu magis quam arte multi usurpare uidentur, enucleemus; et qui hucusque casualiter est assumptus, illius artis ergasterium reseremus, modum ballatarurn et sonituum ommictentes, quia illum elucidare intendimus in quarto huius operis, cum de mediocri uulgari tractabimus. 
+Reuisentes igitur ea que dicta sunt, recolimus nos eos qui uulgariter uersificantur plerunque uocasse poetas: quod procul dubio rationabiliter eructare presumpsimus, quia prorsus poete sunt, si poesim recte consideremus; que nichil aliud est quam fictio rethorica musicaque poita. Differunt tamen a magnis poetis, hoc est regularibus, quia magni sermone et arte regulari poetati sunt, hii uero casu, ut dictum est. Idcirco accidit ut, quantum illos proximius imitemur, tantum rectius poetemur. Unde nos doctrine operi intendentes, doctrinatas eorum poetrias emulari oportet.
+Ante omnia ergo dicimus unumquenque debere materie pondus propriis humeris coequare, ne forte humerorum nimio grauata uirtute in cenum cespitare necesse sit: hoc est quod magister noster Oratius precipit, cum in principio Poetrie Sumite materiam dicit. 
+Deinde in hiis que dicenda occurrunt debemus discretione potiri, utrum tragice, siue comice, siue elegiace sint canenda. Per tragediam superiorem stilum inducimus, per comediam inferiorem, per elegiam stilum intelligimus miserorum. Si tragice canenda uidentur, tunc assumendum est uulgare illustre, et per consequens cantionem oportet ligare. Si uero comice, tunc quandoque mediocre quandoque humile uulgare sumatur; et huius discretionem in quarto huius reseruamus ostendere. Si autem elegiace, solum humile oportet nos sumere.
+Sed ommittamus alios, et nunc, ut conueniens est, de stilo tragico pertractemus. Stilo equidem tragico tunc uti uidemur, quando cum grauitate sententie tam superbia carminum quam constructionis elatio et excellentia uocabulorum concordat. Quare, si bene recolimus summa summis esse digna iam fuisse probatum, et iste quem tragicum appellamus summus uidetur esse stilorum, et illa que summe canenda distinximus isto solo sunt stilo canenda: uidelicet salus, amor et uirtus et que propter ea concipimus, dum nullo accidente uilescant.
+Caueat ergo quilibet et discernat ea que dicimus; et quando hec tria pure cantare intendit, uel que ad ea directe ac pure secuntur, prius Elicone potatus, tensis fidibus ad supremum, secure plectrum tum mouere incipiat. Sed cautionem atque discretionem hanc accipere, sicut decet, hic opus et labor est, quoniam nunquam sine strenuitate ingenii et artis assiduitate scientiarumque habitu fieri potest. Et hii sunt quos poeta Eneidorum sexto Dei dilectos et ab ardente uirtute sublimatos ad ethera deorumque filios uocat, quanquam figurate loquatur. Et ideo confutetur illorum stultitia qui, arte scientiaque immunes, de solo ingenio confidentes, ad summa summe canenda prorumpunt; et a tanta presumptuositate desistant, et si anseres natura uel desidia sunt, nolint astripetam aquilam imitari.
+
+De grauitate sententiarum uel satis dixisse uidemur uel saltim totum quod operis est nostri: quapropter ad superbiam carminum festinemus. Circa quod sciendum quod predecessores nostri diuersis carminibus usi sunt in cantionibus suis, quod et moderni faciunt: sed nullum adhuc inuenimus in carmen sillabicando endecadem transcendisse, nec a trisillabo descendisse. Et licet trisillabo carmine atque endecasillabo et omnibus intermediis cantores latii usi sint, pentasillabum et eptasillabum et endecasillabum in usu frequentiori habentur, et post hec trisillabum ante alia. Quorum omnium endecasillabum uidetur esse superbius, tam temporis occupatione quam capacitate sententie, constructionis et uocabulorum; quorum omnium specimen magis multiplicatur in illo, ut manifeste apparet: nam ubicunque ponderosa multiplicantur, multiplicatur et pondus. Et hoc omnes doctores perpendisse uidentur, cantiones illustres principiantes ab illo; ut Gerardus de Bornello:
+{Ara ausirez encabalitz cantarz}
+(quod carmen, licet decasillabum uideatur, secundum rei ueritatem endecasillabum est: nam due consonantes extreme non sunt de sillaba precedente, et licet propriam uocalem non habeant, uirtutem sillabe non tamen ammictunt; signum autem est quod rithimus ibi una uocali perficitur, quod esse non posset nisi uirtute alterius ibi subintellecte). Rex Nauarre:
+{De finamor si uient sen et bonté},
+(ubi, si consideretur accentus et eius causa, endecasillabum esse constabit). Guido Guinizelli:
+{Al cor gentil repara sempre amore}.
+Iudex de Columpnis de Messana:
+{Amor, che lungiamente mài menato}.
+Renaldus de Aquino:
+{Per fino amore uo sì letamente}.
+Cynus Pistoriensis:
+{Non spero che già mai per mia salute}.
+amicus eius:
+{Amor, che moui tua uertù da cielo}.
+Et licet hoc quod dictum est celeberrimum carmen, ut dignum est, uideatur omnium aliorum, si eptasillabi aliqualem societatem assumat, dummodo principatum obtineat, clarius magisque sursum superbire uidetur. Sed hoc ulterius elucidandum remaneat. Et dicimus eptasillabum sequi illud quod maximum est in celebritate. Post hoc pentasillabum et deinde trisillabum ordinamus. Neasillabum uero, quia triplicatum trisillabum uidebatur,	uel nunquam in honore fuit uel propter fastidium absoleuit. Parisillabis uero propter sui ruditatem non utimur nisi raro: retinent enim naturam suorum numerorum, qui numeris imparibus quemadmodum materia forme, subsistunt.
+Et sic, recolligentes predicta, endecasillabum uidetur esse superbissimum carmen: et hoc est quod querebamus. Nunc autem restat inuestigandum de constructionibus elatis et fastigiosis uocabulis; et demum, fustibus torquibusque paratis, promissum fascem, hoc est cantionem, quo modo uiere quis debeat, instruemus.
+
+Quia circa uulgare illustre nostra uersatur intentio, quod nobilissimum est aliorum, et ea que digna sunt illo cantari discreuimus, que tria nobilissima sunt, ut superius est astructum, et modum cantionarium selegimus illis, tanquam aliorum modorum summum, et, ut ipsum perfectius edocere possimus, quedam iam preparauimus, stilum uidelicet atque carmen, nunc de constructione agamus.
+Est enim sciendum quod constructionem uocamus regulatam compaginem dictionum, ut Aristotiles phylosophatus est tempore Alexandri. Sunt enim quinque hic dictiones compacte regulariter, et unam faciunt constructionem. Circa hanc quidem prius considerandum est quod constructionum alia congrua est, alia uero incongrua. Et quia, si primordium bene discretionis nostre recolimus, sola suprema uenamur, nullum in nostra uenatione locum habet incongrua, quia nec inferiorem gradum bonitatis promeruit. Pudeat ergo, pudeat ydiotas tantum audere deinceps ut ad cantiones prorumpant: quos non aliter deridemus quam cecum de coloribus distinguentem. Est ut uidetur congrua quam sectamur. 
+Sed non minoris difficultatis accedit discretio priusquam quam querimus actingamus, uidelicet urbanitate plenissimam. Sunt etenim gradus constructionum quamplures: uidelicet insipidus, qui est rudium, ut Petrus amat multum dominam Bertam. Est et pure sapidus, qui est rigidorum scolarium uel magistrorum, ut Piget me cunctis pietate maiorem, quicunque in exilio tabescentes patriam tantum sompniando reuisunt; est et sapidus et uenustus, qui est quorundam superficietenus rethoricam aurientium, ut Laudabilis discretio marchionis Estensis, et sua magnificentia preparata, cunctis illum facit esse dilectum; est et sapidus et uenustus etiam et excelsus, qui est dictatorum illustrium, ut Eiecta maxima parte florum de sinu tuo, Florentia, nequicquam Trinacriam Totila secundus adiuit. Hunc gradum constructionis excellentissimum nominamus, et hic est quem querimus cum suprema uenemur, ut dictum est.
+Hoc solum illustres cantiones inueniuntur contexte, ut Gerardus:
+{Si per mon Sobretots non fos}.
+Folquetus de Marsilia:
+{Tan mabellis lamoros pensamen}.
+Arnaldus Danielis:
+{Sols sui che sai lo sobraffan chem sorz}.
+Namericus de Belnui:
+{Nuls hom non pot complir addrechamen}.
+Namericus de Peculiano:
+{Si com larbres che per sobrecarcar}.
+Rex Nauarre:
+{Ire damor que en mon cor repaire}.
+Iudex de Messana:
+{Anchor che laigua per lo foco lassi}.
+Guido GuinizeIli:
+{Tegno de folle mpresa a lo uer dire}.
+Guido Caualcanti:
+{Poi che de doglia cor conuen chio porti}.
+Cynus de Pistorio:
+{Auegna che io aggia più per tempo}.
+Amicus eius:
+{Amor che ne la mente mi ragiona}.
+Nec mireris, lector, de tot reductis autoribus ad memoriam: non enim hanc quam supremam uocamus constructionem nisi per huiusmodi exempla possumus indicare. Et fortassis utilissimum foret ad illam habituandam regulatos uidisse poetas, Uirgilium uidelicet, Ouidium Metamorfoseos, Statium atque Lucanum, nec non alios qui usi sunt altissimas prosas, ut Titum Liuium, Plinium, Frontinum, Paulum Orosium, et multos alios quos amica sollicitudo nos uisitare inuitat. Subsistant igitur ignorantie sectatores Guictonem Aretinum et quosdam alios extollentes, nunquam in uocabulis atque constructione plebescere desuetos.
+
+Grandiosa modo uocabula sub prelato stilo digna consistere, successiua nostre progressionis presentia lucidari expostulat.
+Testamur proinde incipientes non minimum opus esse rationis discretionem uocabulorum habere, quoniam perplures eorum maneries inueniri posse uidemus. Nam uocabulorum quedam puerilia, quedam muliebria, quedam uirilia; et horum quedam siluestria, quedam urbana; et eorum que urbana uocamus, quedam pexa et lubrica, quedam yrsuta et reburra sentimus. Inter que quidem, pexa atque yrsuta sunt illa que uocamus grandiosa, lubrica uero et reburra uocamus illa que in superfluum sonant; quemadmodum in magnis operibus quedam magnanimitatis sunt opera, quedam fumi: ubi, licet in superficie quidam consideretur ascensus, ex quo limitata uirtutis linea preuaricatur, bone rationi non ascensus sed per altera decliuia ruina constabit.
+Intuearis ergo, lector, actente quantum ad exaceranda egregia uerba te cribrare oportet: nam si uulgare illustre consideres, quo tragici debent uti poete uulgares, ut superius dictum est, quos informare intendimus, sola uocabula nobilissima in cribro tuo residere curabis. In quorum numero nec puerilia propter sui simplicitatem, ut mamma et babbo, mate et pate, nec muliebria propter sui mollitiem, ut dolciada et placeuole, nec siluestria propter austeritatem, ut greggia et cetra, nec urbana lubrica et reburra, ut femina et corpo, ullo modo poteris conlocare. Sola etenim pexa yrsutaque urbana tibi restare uidebis, que nobilissima sunt et membra uulgaris illustris. Et pexa uocamus illa que, trisillaba uel uicinissima trisillabitati, sine aspiratione, sine accentu acuto uel circumflexo, sine z uel x duplicibus, sine duarum liquidarum geminatione uel positione immediate post mutam, dolata quasi, loquentem cum quadam suauitate relinquunt: ut amore, donna, disio, uirtute, donare, letitia, salute, securtate, defesa.
+Yrsuta quoque dicimus omnia, preter hec, que uel necessaria uel ornatiua uidentur uulgaris illustris. Et necessaria quidem appellamus que campsare non possumus, ut quedam monosillaba, ut si, no, me, te, sé, à, è, i, ò, u, interiectiones et alia multa. Ornatiua uero dicimus omnia polisillaba que, mixta cum pexis, pulcram faciunt armoniam compaginis, quamuis asperitatem habeant aspirationis et accentus et duplicium et liquidarum et prolixitatis: ut terra, honore, speranza, grauitate, alleuiato, impossibilità, impossibilitate, benauenturatissimo, inanimatissimamente, disauenturatissimamente, souramagnificentissimamente, quod endecasillabum est. Posset adhuc inueniri plurium sillabarum uocabulum siue uerbum, sed quia capacitatem omnium nostrorum carminum superexcedit, rationi presenti non uidetur obnoxium, sicut est illud honorificabilitudinitate, quod duodena perficitur sillaba in uulgari et in gramatica tredena perficitur in duobus obliquis.
+Quomodo autem pexis yrsuta huiusmodi sint armonizanda per metra, inferius instruendum relinquimus. Et que iam dicta sunt de fastigiositate uocabulorum ingenue discretioni sufficiant.
+
+Preparatis fustibus torquibusque ad fascem, nunc fasciandi tempus incumbit. Sed quia cuiuslibet operis cognitio precedere debet operationem, uelut signum ante ammissionem sagipte uel iaculi, primo et principaliter qui sit iste fascis quem fasciare intendimus uideamus.
+Fascis iste igitur, si bene comminiscimur omnia prelibata, cantio est. Quapropter quid sit cantio uideamus, et quid intelligimus cum dicimus cantionem. Est enim cantio, secundum uerum nominis significatum, ipse canendi actus uel passio, sicut lectio passio uel actus legendi. Sed diuaricemus quod dictum est, utrum uidelicet hec sit cantio prout est actus, uel prout est passio. Et circa hoc considerandum est quod cantio dupliciter accipi potest: uno modo secundum quod fabricatur ab autore suo, et sic est actio - et secundum istum modum Uirgilius primo Eneidorum dicit Arma uirumque cano -; alio modo secundum quod fabricata profertur uel ab autore uel ab alio quicunque sit, siue cum soni modulatione proferatur, siue non: et sic est passio. Nam tunc agitur; modo uero agere uidetur in alium, et sic tunc alicuius actio, modo quoque passio alicuius uidetur. Et quia prius agitur ipsa quam agat, magis, immo prorsus denominari uidetur ab eo quod agitur, et est actio alicuius, quam ab eo quod agit in alios. Signum autem huius est quod nunquam dicimus Hec est cantio Petri eo quod ipsam proferat, sed eo quod fabricauerit illam.
+Preterea disserendum est utrum cantio dicatur fabricatio uerborum armonizatorum, uel ipsa modulatio. Ad quod dicimus, quod nunquam modulatio dicitur cantio, sed sonus, uel tonus, uel nota, uel melos. Nullus enim tibicen, uel organista, uel cytharedus melodiam suam cantionem uocat, nisi in quantum nupta est alicui cantioni; sed armonizantes uerba opera sua cantiones uocant, et etiam talia uerba in cartulis absque prolatore iacentia cantiones uocamus. Et ideo cantio nichil aliud esse uidetur quam actio completa dicentis uerba modulationi armonizata: quapropter tam cantiones quas nunc tractamus, quam ballatas et sonitus et omnia cuiuscunque modi uerba sunt armonizata uuigariter et regulariter, cantiones esse dicemus. Sed quia sola uulgaria uentilamus, regulata linquentes, dicimus uulgarium poematum unum esse suppremum, quod per superexcellentiam cantionem uocamus: quod autem suppremum quid sit cantio, in tertio huius libri capitulo est probatum. Et quoniam quod diffinitum est pluribus generale uidetur, resumentes diffinitum iam generale uocabulum per quasdam differentias solum quod petimus distinguamus. Dicimus ergo quod cantio, in quantum per superexcellentiam dicitur, ut et nos querimus, est equalium stantiarum sine responsorio ad unam sententiam tragica coniugatio, ut nos ostendimus cum dicimus
+{Donne che auete intelletto damore}.
+Quod autem dicimus tragica coniugatio est quia, cum comice fiat hec coniugatio, cantilenam uocamus per diminutionem: de qua in quarto huius tractare intendimus.
+Et sic patet quid cantio sit, et prout accipitur generaliter et prout per superexcellentiam uocamus eam. Satis etiam patere uidetur quid intelligimus cum cantionem uocamus, et per consequens quid sit ille fascis quem ligare molimur.
+
+Quia, ut dictum est, cantio est coniugatio stantiarum, ignorato quid sit stantia necesse est cantionem ignorare: nam ex diffinientium cognitione diffiniti resultat cognitio; et ideo consequenter de stantia est agendum, ut scilicet inuestigemus quid ipsa sit et quid per eam intelligere uolumus. 
+Et circa hoc sciendum est quod hoc uocabulum per solius artis respectum inuentum est, uidelicet ut in quo tota cantionis ars esset contenta, illud diceretur stantia, hoc est mansio capax siue receptaculum totius artis. Nam quemadmodum cantio est gremium totius sententie, sic stantia totam artem ingremiat; nec licet aliquid artis sequentibus arrogare, sed solam artem antecedentis induere. Per quod patet quod ipsa de qua loquimur erit congregatio siue compages omnium eorum que cantio sumit ab arte: quibus diuaricatis, quam querimus descriptio innotescet.
+Tota igitur, scilicet ars cantionis, circa tria uidetur consistere: primo circa cantus diuisionem, secundo circa partium habitudinem, tertio circa numerum carminum et sillabarum. De rithimo uero mentionem non facimus, quia de propria cantionis arte non est. Licet enim in qualibet stantia rithimos innouare et eosdem reiterare ad libitum: quod, si de propria cantionis arte rithimus esset, minime liceret: quod dictum est. Si quid autem rithimi seruare interest huius quod est ars, illud comprehenditur ibi cum dicimus partium habitudinem.
+Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem. Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem.
+
+Scientes quia rationale animal homo est et quia sensibilis anima et corpus est animal, et ignorantes de hac anima quid ea sit, uel de ipso corpore, perfectam hominis cognitionem habere non possumus: quia cognitionis perfectio uniuscuiusque terminatur ad ultima elementa, sicut magister sapientum in principio Physicorum testatur. Igitur ad habendam cantionis cognitionem quam inhiamus, nunc diffinientia suum diffiniens sub compendio uentilemus, et primo de cantu, deinde de habitudine, et postmodum de carminibus et sillabis percontemur.
+Dicimus ergo quod omnis stantia ad quandam odam recipiendam armonizata est. Sed in modis diuersificari uidentur. Quia quedam sunt sub una oda continua usque ad ultimum progressiue, hoc est sine iteratione modulationis cuiusquam et sine diesi - diesim dicimus deductionem uergentem de una oda in aliam (hanc uoltam uocamus, cum uulgus alloquimur) -; et huiusmodi stantia usus est fere in omnibus cantionibus suis Arnaldus Danielis, et nos eum secuti sumus cum diximus
+{Al poco giorno e al gran cerchio dombra}. 
+Quedam uero sunt diesim patientes: et diesis esse non potest, secundum quod eam appellamus, nisi reiteratio unius ode fiat, uel ante diesim, uel post, uel undique. Si ante diesim repetitio fiat, stantiam dicimus habere pedes; et duos habere decet, licet quandoque tres fiant, rarissime tamen. Si repetitio fiat post diesim, tunc dicimus stantiam habere uersus. Si ante non fiat repetitio, stantiam dicimus habere frontem. Si post non fiat, dicimus habere sirma, siue caudam.
+Uide igitur, lector, quanta licentia data sit cantiones poetantibus, et considera cuius rei causa tam largum arbitrium usus sibi asciuerit; et si recto calle ratio te duxerit, uidebis auctoritatis dignitate sola quod dicimus esse concessum.
+Satis hinc innotescere potest quomodo cantionis ars circa cantus diuisionem consistat; et ideo ad habitudinem procedamus.
+
+Uidetur nobis hec quam habitudinem dicimus maxima pars eius quod artis est; hec etenim circa cantus diuisionem atque contextum carminum et rithimorum relationem consistit; quapropter diligentissime uidetur esse tractanda.
+Incipientes igitur dicimus quod frons cum uersibus, pedes cum cauda uel sirmate, nec non pedes cum uersibus, in stantia se diuersimode habere possunt. Nam quandoque frons uersus excedit in sillabis et carminibus, uel excedere potest; et dicimus potest quoniam habitudinem hanc adhuc non uidimus. Quandoque in carminibus excedere et in sillabis superari potest, ut si frons esset pentametra et quilibet uersus esset dimeter, et metra frontis eptasillaba et uersus endecasillaba essent. Quandoque uersus frontem superant sillabis et carminibus, ut in illa quam dicimus,
+{Tragemi de la mente Amor la stiua}.
+fuit hec tetrametra frons, tribus endecasillabis et uno eptasillabo contexta; non etenim potuit in pedes diuidi, cum equalitas carminum et sillabarum requiratur in pedibus inter se, et etiam in uersibus inter se. Et quemadmodum dicimus de fronte, dicimus et de uersibus. Possent etenim uersus frontem superare carminibus, et sillabis superari, puta si uersus duo essent et uterque trimeter, et eptasillaba metra, et frons esset pentametra, duobus endecasillabis et tribus eptasillabis contexta.
+Quandoque uero pedes caudam superant carminibus et sillabis, ut in illa quam diximus
+{Amor, che moui tua uirtù da cielo}.
+Quandoque pedes a sirmate superantur in toto, ut in illa quam diximus
+{Donna pietosa e di nouella etate}.
+Et quemadmodum diximus frontem posse superare carminibus, sillabis superatam (et e conuerso), sic de sirmate dicimus.
+Pedes quoque uersus in numero superant et superantur ab hiis: possunt enim esse in stantia tres pedes et duo uersus, et tres uersus et duo pedes; nec hoc numero limitamur, quin liceat plures et pedes et uersus simul contexere. Et quemadmodum de uictoria carminum et sillabarum diximus inter alia, nunc etiam inter pedes et uersus dicimus; nam eodem modo uinci et uincere possunt.
+Nec pretermictendum est quod nos e contrario regulatis poetis pedes accipimus, quia illi carmen ex pedibus, nos uero ex carminibus pedem constare dicimus, ut satis euidenter apparet. Nec etiam pretermictendum est quin iterum asseramus pedes ab inuicem necessario carminum et sillabarum equalitatem et habitudinem accipere, quia non aliter cantus repetitio fieri posset. Hoc idem in uersibus esse seruandum astruimus.
+
+Est etiam, ut superius dictum est, habitudo quedam quam carmina contexendo considerare debemus: et ideo rationem faciamus de illa, repetentes proinde que superius de carminibus diximus.
+In usu nostro maxime tria carmina frequentando prerogatiuam habere uidentur, endecasillabum scilicet, eptasillabum et pentasillabum; que trisillabum ante alia sequi astruximus. Horum prorsus, cum tragice poetari conamur, endecasillabum propter quandam excellentiam in contextu uincendi priuilegium promeretur. Nam quedam stantia est que solis endecasillabis gaudet esse contexta, ut illa Guidonis de Florentia
+{Donna me prega, perchio uolglio dire};
+et etiam nos dicimus
+{Donne chauete intelletto damore}.
+Hoc etiam Yspani usi sunt - et dico Yspanos qui poetati sunt in uulgari oc: Namericus de Belnui,
+{Nuls hom non pot complir adrechamen}.
+Quedam est in qua tantum eptasillabum intexitur unum: et hoc esse non potest nisi ubi frons est uel cauda, quoniam, ut dictum est, in pedibus atque uersibus actenditur equalitas carminum et sillabarum. Propter quod etiam nec numerus impar carminum potest esse ubi frons uel cauda non est; sed ubi hec sunt, uel altera sola, pari et impari numero in carminibus licet uti ad libitum. Et sicut quedam stantia est uno solo eptasillabo conformata, sic duobus, tribus, quatuor, quinque uidetur posse contexi, dummodo in	tragico uincat endecasillabum et principiet. Uerumtamen quosdam ab eptasillabo tragice principiasse inuenimus, uidelicet Guidonem Guinizelli, Guidonem de Ghisileriis et Fabrutium Bononienses:
+{Di fermo sofferire},
+et
+{Donna, lo fermo core},
+et
+{Lo meo lontano gire};
+et quosdam alios. Sed si ad eorum sensum subtiliter intrare uelimus, non sine quodam elegie umbraculo hec tragedia processisse uidebitur. De pentasillabo quoque non sic concedimus: in dictamine magno sufficit enim unicum pentasillabum in tota stantia conseri, uel duo ad plus in pedibus; et dico pedibus propter necessitatem qua pedibus, uersibusque, cantatur. Minime autem trisillabum in tragico uidetur esse sumendum per se subsistens: et dico per se subsistens quia per quandam rithimorum repercussionem frequenter uidetur assumptum, sicut inueniri potest in illa Guidonis Florentini,
+{Donna me prega},
+et in illa quam diximus,
+{Poscia chAmor del tutto mha lasciato}.
+Nec per se ibi carmen est omnino, sed pars endecasillabi tantum, ad rithimum precedentis carminis uelut eco respondens.
+Hoc etiam precipue actendendum est circa carminum habitudinem, quod, si eptasillabum interseratur in primo pede, quem situm accipit ibi, eundem resumat in altero: puta, si pes trimeter primum et ultimum carmen endecasillabum habet et medium, hoc est secundum, eptasillabum, et pes alter habeat secundum eptasillabum et extrema endecasillaba: non aliter ingeminatio cantus fieri posset, ad quam pedes fiunt, ut dictum est; et per consequens pedes esse non possent. Et quemadmodum de pedibus, dicimus et de uersibus: in nullo enim pedes et uersus differre uidemus nisi in situ, quia hii ante, hii post diesim stantie nominantur. Et etiam quemadmodum de trimetro pede, et de omnibus aliis seruandum esse asserimus; et sicut de uno eptasillabo, sic de pluribus et de pentasillabo et omni alio dicimus.
+Satis hinc, lector, elicere sufficienter potes qua qualitate tibi carminum habituanda sit stantia habitudinemque circa carmina considerandam uidere.
+
+Rithimorum quoque relationi uacemus, nichil de rithimo secundum se modo tractantes; proprium enim eorum tractatum in posterum prorogamus, cum de mediocri poemate intendemus. 
+In principio igitur huius capituli quedam resecanda uidentur. Unum est stantia sine rithimo, in qua nulla rithimorum habitudo actenditur; et huiusmodi stantiis usus est Arnaldus Danielis frequentissime, uelut ibi:
+{Sem fos Amor de joi donar};
+et nos dicimus
+{Al poco giorno}.
+Aliud est stantia cuius omnia carmina eundem rithimum reddunt, in qua superfluum esse constat habitudinem querere. Sic proinde restat circa rithimos mixtos debere insisti.
+Et primo sciendum est quod in hoc amplissimam sibi licentiam fere omnes assumunt, et ex hoc maxime totius armonie dulcedo intenditur. Sunt etenim quidam qui non omnes quandoque desinentias carminum rithimantur in eadem stantia, sed easdem repetunt siue rithimantur in aliis, sicut fuit Gottus Mantuanus, qui suas multas et bonas cantiones nobis oretenus intimauit. Hic semper in stantia unum carmen incomitatum texebat, quod clauem uocabat; et sicut de uno licet, licet etiam de duobus, et forte de pluribus.
+Quidam alii sunt, et fere omnes cantionum inuentores, qui nullum in stantia carmen incomitatum relinquunt quin sibi rithimi concrepantiam reddant, uel unius uel plurium. Et quidam diuersos faciunt esse rithimos eorum que post diesim carmina sunt a rithimis eorum que sunt ante; quidam uero non sic, sed desinentias anterioris stantie inter postera carmina referentes intexunt. Sepissime tamen hoc fit in desinentia primi posteriorum, quam plerique rithimantur ei que est priorum posterioris; quod non aliud esse uidetur quam quedam ipsius stantie. concatenatio pulcra. De rithimorum quoque habitudine, prout sunt in fronte uel in cauda, uidetur omnis optata licentia concedenda; pulcerrime tamen se habent ultimorum carminum desinentie si cum rithimo in silentium cadant.
+In pedibus uero cauendum est; et habitudinem quandam seruatam esse inuenimus. Et, discretionem facientes, dicimus quod pes uel pari uel impari metro completur; et utrobique comitata et incomitata desinentia esse potest; nam in pari metro nemo dubitat; in alio uero, si quis dubius est, recordetur ea que diximus in preinmediato capitulo de trisillabo, quando pars existens endecasillabi uelut eco respondet. Et si in altero pedum exsortem rithimi desinentiam esse contingat, omnimode in altero sibi instauratio fiat. Si uero quelibet desinentia in altero pede rithimi consortium habeat, in altero prout libet referre uel innouare desinentias licet, uel totaliter uel in parte, dumtaxat precedentium ordo seruetur in totum; puta, si extreme desinentie trimetri, hoc est prima et ultima, concrepabunt in primo pede, sic secundi extremas desinentias conuenit concrepare; et qualem se in primo media uidet, comitatam quidem uel incomitatam, talis in secundo resurgat; et sic de aliis pedibus est seruandum. In uersibus quoque fere semper hac lege perfruimur; et fere dicimus quia propter concatenationem prenotatam et combinationem desinentiarum ultimarum quandoque ordinem iam dictum peruerti contingit. 
+Preterea nobis bene conuenire uidetur ut que cauenda sunt circa rithimos huic appendamus capitulo, cum in isto libro nichil ulterius de rithimorum doctrina tangere intendamus. Tria ergo sunt que circa rithimorum positionem potiri dedecet aulice poetantem: nimia scilicet eiusdem rithimi repercussio, nisi forte nouum aliquid atque intentatum artis hoc sibi preroget; ut nascentis militie dies, qui cum nulla prerogatiua suam indignatur preferire dietam: hoc etenim nos tacere nisi sumus ibi, 
+{Amor, tu uedi ben che questa donna};
+secundum uero est ipsa inutilis equiuocatio, que semper sententie quicquam derogare uidetur; et tertium est rithimorum asperitas, nisi forte sit lenitati permixta: nam lenium asperorumque rithimorum mixtura ipsa tragedia nitescit.
+Et hec de arte, prout habitudinem respicit, tanta sufficiant.
+
+Ex quo duo que sunt artis in cantione satis sufficienter tractauimus, nunc de tertio uidetur esse tractandum, uidelicet de numero carminum et sillabarum. Et primo secundum totam stantiam uidere oportet aliquid; deinde secundum partes eius uidebimus.
+Nostra igitur primo refert discretionem facere inter ea que canenda occurrunt, quia quedam stantie prolixitatem uidentur appetere, quedam non. Nam cum ea que dicimus cuncta uel circa dextrum aliquid uel sinistrum canamus - ut quandoque persuasorie quandoque dissuasorie, quandoque gratulanter quandoque yronice, quandoque laudabiliter quandoque contemptiue canere contingit -, que circa sinistra sunt uerba semper ad extremum festinent, et alia decenti prolixitate passim ueniant ad extremum.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/Dante_Monarchia.txt b/testi_2_NoCommenti/Dante_Monarchia.txt
new file mode 100644
index 0000000..c68b4bf
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/Dante_Monarchia.txt
@@ -0,0 +1,233 @@
+Omnium hominum quos ad amorem ueritatis natura superior impressit hoc maxime interesse uidetur: ut, quemadmodum de labore antiquorum ditati sunt, ita et ipsi posteris prolaborent, quatenus ab eis posteritas habeat quo ditetur. Longe namque ab offitio se esse non dubitet qui, publicis documentis imbutus, ad rem publicam aliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarum fructificat in tempore suo, sed potius perniciosa uorago semper ingurgitans et nunquam ingurgitata refundens. Hec igitur sepe mecum recogitans, ne de infossi talenti culpa quandoque redarguar, publice utilitati non modo turgescere, quinymo fructificare desidero, et intemptatas ab aliis ostendere ueritates. Nam quem fructum ille qui theorema quoddam Euclidis iterum demonstraret? qui ab Aristotile felicitatem ostensam reostendere conaretur? qui senectutem a Cicerone defensam resummeret defensandam? Nullum quippe, sed fastidium potius illa superfluitas tediosa prestaret. Cumque, inter alias ueritates occultas et utiles, temporalis Monarchie notitia utilissima sit et maxime latens et, propter non se habere inmediate ad lucrum, ab omnibus intemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundo peruigilem, tum etiam ut palmam tanti brauii primus in meam gloriam adipiscar. Arduum quidem opus et ultra uires aggredior, non tam de propria uirtute confidens, quam de lumine Largitoris illius *qui dat omnibus affluenter et non improperat*.
+
+Primum quidem igitur uidendum quid est quod temporalis Monarchia dicitur, typo ut dicam et secundum intentionem. Est ergo temporalis Monarchia, quam dicunt Imperium, unicus principatus et super omnes in tempore uel in hiis et super hiis que tempore mensurantur. Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo namque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciuerit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate uel ab alio, Dei ministro seu uicario. Uerum, quia omnis ueritas que non est principium ex ueritate alicuius principii fit manifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quod analetice recurratur pro certitudine omnium propositionum que inferius assummuntur. Et quia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum esse uidetur in cuius uirtute inferiora consistant. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non: uelut mathematica, physica et diuina; quedam uero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio finis. Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur. Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis–mouet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et alia propter nauim. Illud igitur, siquid est, quod est finis uniuersalis ciuilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius ciuilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est.
+
+Nunc autem uidendum est quid sit finis totius humane ciuilitatis: quo uiso, plus quam dimidium laboris erit transactum, iuxta Phylosophum ad Nicomacum. Et ad euidentiam eius quod queritur aduertendum quod, quemadmodum est finis aliquis ad quem natura producit pollicem, et alius ab hoc ad quem manum totam, et rursus alius ab utroque ad quem brachium, aliusque ab omnibus ad quem totum hominem; sic alius est finis ad quem singularem hominem, alius ad quem ordinat domesticam comunitatem, alius ad quem uiciniam, et alius ad quem ciuitatem, et alius ad quem regnum, et denique optimus ad quem uniuersaliter genus humanum Deus ecternus arte sua, que natura est, in esse producit. Et hoc queritur hic tanquam principium inquisitionis directiuum. Propter quod sciendum primo quod Deus et natura nil otiosum facit, sed quicquid prodit in esse est ad aliquam operationem. Non enim essentia ulla creata ultimus finis est in intentione creantis, in quantum creans, sed propria essentie operatio: unde est quod non operatio propria propter essentiam, sed hec propter illam habet ut sit. Est ergo aliqua propria operatio humane uniuersitatis, ad quam ipsa uniuersitas hominum in tanta multitudine ordinatur; ad quam quidem operationem nec homo unus, nec domus una, nec una uicinia, nec una ciuitas, nec regnum particulare pertingere potest. Que autem sit illa, manifestum fiet si ultimum de potentia totius humanitatis appareat. Dico ergo quod nulla uis a pluribus spetie diuersis participata ultimum est de potentia alicuius illorum; quia, cum illud quod est ultimum tale sit constitutiuum spetiei, sequeretur quod una essentia pluribus spetiebus esset specificata: quod est inpossibile. Non est ergo uis ultima in homine ipsum esse simpliciter sumptum, quia etiam sic sumptum ab elementis participatur; nec esse complexionatum, quia hoc reperitur in mineralibus; nec esse animatum, quia sic etiam in plantis; nec esse apprehensiuum, quia sic etiam participatur a brutis; sed esse apprehensiuum per intellectum possibilem: quod quidem esse nulli ab homine alii competit uel supra uel infra. Nam, etsi alie sunt essentie intellectum participantes, non tamen intellectus earum est possibilis ut hominis, quia essentie tales speties quedam sunt intellectuales et non aliud, et earum esse nichil est aliud quam intelligere quod est quod sunt; quod est sine interpolatione, aliter sempiterne non essent. Patet igitur quod ultimum de potentia ipsius humanitatis est potentia siue uirtus intellectiua. Et quia potentia ista per unum hominem seu per aliquam particularium comunitatum superius distinctarum tota simul in actum reduci non potest, necesse est multitudinem esse in humano genere, per quam quidem tota potentia hec actuetur; sicut necesse est multitudinem rerum generabilium ut potentia tota materie prime semper sub actu sit: aliter esset dare potentiam separatam, quod est inpossibile. Et huic sententie concordat Auerrois in comento super hiis que De anima. Potentia etiam intellectiua, de qua loquor, non solum est ad formas uniuersales aut speties, sed etiam per quandam extensionem ad particulares: unde solet dici quod intellectus speculatiuus extensione fit practicus, cuius finis est agere atque facere. Quod dico propter agibilia, que politica prudentia regulantur, et propter factibilia, que regulantur arte: que omnia speculationi ancillantur tanquam optimo ad quod humanum genus Prima Bonitas in esse produxit; ex quo iam innotescit illud Politice: intellectu, scilicet, uigentes aliis naturaliter principari.
+
+Satis igitur declaratum est quod proprium opus humani generis totaliter accepti est actuare semper totam potentiam intellectus possibilis, per prius ad speculandum et secundario propter hoc ad operandum per suam extensionem. Et quia quemadmodum est in parte sic est in toto, et in homine particulari contingit quod sedendo et quiescendo prudentia et sapientia ipse perficitur, patet quod genus humanum in quiete siue tranquillitate pacis ad proprium suum opus, quod fere diuinum est iuxta illud Minuisti eum paulominus ab angelis, liberrime atque facillime se habet. Unde manifestum est quod pax uniuersalis est optimum eorum que ad nostram beatitudinem ordinantur. Hinc est quod pastoribus de sursum sonuit non diuitie, non uoluptates, non honores, non longitudo uite, non sanitas, non robur, non pulcritudo, sed pax; inquit enim celestis militia: *Gloria in altissimis Deo, et in terra pax hominibus bone uoluntatis*. Hinc etiam *Pax uobis* Salus hominum salutabat; decebat enim summum Saluatorem summam salutationem exprimere: quem quidem morem seruare uoluerunt discipuli eius et Paulus in salutationibus suis, ut omnibus manifestum esse potest. Ex hiis ergo que declarata sunt patet per quod melius, ymo per quod optime genus humanum pertingit ad opus proprium; et per consequens uisum est propinquissimum medium per quod itur in illud ad quod, uelut in ultimum finem, omnia nostra opera ordinantur, quia est pax uniuersalis, que pro principio rationum subsequentium supponatur. Quod erat necessarium, ut dictum fuit, uelut signum prefixum in quod quicquid probandum est resoluatur tanquam in manifestissimam ueritatem.
+
+Resummens igitur quod a principio dicebatur, tria maxime dubitantur et dubitata queruntur circa Monarchiam temporalem, que comuniori uocabulo nuncupatur Imperium; et de hiis, ut predictum est, propositum est sub assignato principio inquisitionem facere secundum iam tactum ordinem. Itaque prima questio sit: utrum ad bene esse mundi Monarchia temporalis necessaria sit. Hoc equidem, nulla ui rationis uel auctoritatis obstante, potissimis et patentissimis argumentis ostendi potest, quorum primum ab autoritate Phylosophi assummatur de suis Politicis. Asserit enim ibi uenerabilis eius autoritas quod, quando aliqua plura ordinantur ad unum, oportet unum eorum regulare seu regere, alia uero regulari seu regi; quod quidem non solum gloriosum nomen autoris facit esse credendum, sed ratio inductiua. Si enim consideremus unum hominem, hoc in eo contingere uidebimus, quia, cum omnes uires eius ordinentur ad felicitatem, uis ipsa intellectualis est regulatrix et rectrix omnium aliarum: aliter ad felicitatem peruenire non potest. Si consideremus unam domum, cuius finis est domesticos ad bene uiuere preparare, unum oportet esse qui regulet et regat, quem dicunt patremfamilias, uel eius locumtenentem, iuxta dicentem Phylosophum: *Omnis domus regitur a senissimo*; et huius, ut ait Homerus, est regulare omnes et leges imponere aliis. Propter quod prouerbialiter dicitur illa maledictio: *Parem habeas in domo*. Si consideremus uicum unum, cuius finis est commoda tam personarum quam rerum auxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, uel datum ab alio uel ex ipsis preheminentem consentientibus aliis; aliter ad illam mutuam sufficientiam non solum non pertingitur, sed aliquando, pluribus preheminere uolentibus, uicinia tota destruitur. Si uero unam ciuitatem, cuius finis est bene sufficienterque uiuere, unum oportet esse regimen, et hoc non solum in recta politia, sed etiam in obliqua; quod si aliter fiat, non solum finis uite ciuilis amictitur, sed etiam ciuitas desinit esse quod erat. Si denique unum regnum particulare, cuius finis est is qui ciuitatis cum maiori fiducia sue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modo existentes in regno finem non assecuntur, sed etiam regnum in interitum labitur, iuxta illud infallibilis Ueritatis: *Omne regnum in se diuisum desolabitur*. Si ergo sic se habet in hiis et in singulis que ad unum aliquod ordinantur, uerum est quod assummitur supra; nunc constat quod totum humanum genus ordinatur ad unum, ut iam preostensum fuit: ergo unum oportet esse regulans siue regens, et hoc Monarcha siue Imperator dici debet. Et sic patet quod ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse siue Imperium.
+
+Et sicut se habet pars ad totum, sic ordo partialis ad totalem. Pars ad totum se habet sicut ad finem et optimum: ergo et ordo in parte ad ordinem in toto, sicut ad finem et optimum. Ex quo habetur quod bonitas ordinis partialis non excedit bonitatem totalis ordinis, sed magis e conuerso. Cum ergo duplex ordo reperiatur in rebus, ordo scilicet partium inter se, et ordo partium ad aliquod unum quod non est pars, sicut ordo partium exercitus inter se et ordo earum ad ducem, ordo partium ad unum est melior tanquam finis alterius: est enim alter propter hunc, non e conuerso. Unde si forma huius ordinis reperitur in partibus humane multitudinis, multo magis debet reperiri in ipsa multitudine siue totalitate per uim sillogismi premissi, cum sit ordo melior siue forma ordinis; sed reperitur in omnibus partibus humane multitudinis, ut per ea que dicta sunt in capitulo precedenti satis est manifestum: ergo et in ipsa totalitate reperiri debet. Et sic omnes partes prenotate infra regna et ipsa regna ordinari debent ad unum principem siue principatum, hoc est ad Monarcham siue Monarchiam.
+
+Amplius, humana uniuersitas est quoddam totum ad quasdam partes, et est quedam pars ad quoddam totum. Est enim quoddam totum ad regna particularia et ad gentes, ut superiora ostendunt; et est quedam pars ad totum uniuersum. Et hoc est de se manifestum. Sicut ergo inferiora humane uniuersitatis bene respondent ad ipsam, sic ipsa bene dicitur respondere ad suum totum; partes enim bene respondent ad ipsam per unum principium tantum, ut ex superioribus colligi potest de facili: ergo et ipsa ad ipsum uniuersum siue ad eius principem, qui Deus est et Monarcha, simpliciter bene respondet per unum principium tantum, scilicet unicum principem. Ex quo sequitur Monarchiam necessariam mundo ut bene sit.
+
+Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primi agentis, qui Deus est; et hoc est per se notum, nisi apud negantes diuinam bonitatem actingere summum perfectionis. De intentione Dei est ut omne causatum diuinam similitudinem representet in quantum propria natura recipere potest. Propter quod dictum est: *Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram*; quod licet ad ymaginem de rebus inferioribus ab homine dici non possit, ad similitudinem tamen de qualibet dici potest, cum totum uniuersum nichil aliud sit quam uestigium quoddam diuine bonitatis. Ergo humanum genus bene se habet et optime quando, secundum quod potest, Deo assimilatur. Sed genus humanum maxime Deo assimilatur quando maxime est unum: uera enim ratio unius in solo illo est; propter quod scriptum est: *Audi, Israel, Dominus Deus tuus unus est*. Sed tunc genus humanum maxime est unum, quando totum unitur in uno: quod esse non potest nisi quando uni principi totaliter subiacet, ut de se patet. Ergo humanum genus uni principi subiacens maxime Deo assimilatur, et per consequens maxime est secundum diuinam intentionem: quod est bene et optime se habere, ut in principio huius capituli est probatum.
+
+Item, bene et optime se habet omnis filius cum uestigia perfecti patris, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Humanum genus filius est celi, quod est perfectissimum in omni opere suo: generat enim homo hominem et sol, iuxta secundum De naturali auditu. Ergo optime se habet humanum genus cum uestigia celi, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Et cum celum totum unico motu, scilicet Primi Mobilis, et ab unico motore, qui Deus est, reguletur in omnibus suis partibus, motibus et motoribus, ut phylosophando euidentissime humana ratio deprehendit, si uere sillogizatum est, humanum genus tunc optime se habet, quando ab unico principe tanquam ab unico motore, et unica lege tanquam unico motu, in suis motoribus et motibus reguletur. Propter quod necessarium apparet ad bene esse mundi Monarchiam esse, siue unicum principatum qui Imperium appellatur. Hanc rationem suspirabat Boetius dicens:
+*O felix hominum genus
+si uestros animos amor,
+quo celum regitur, regat*.
+
+
+Et ubicunque potest esse litigium, ibi debet esse iudicium; aliter esset inperfectum sine proprio perfectiuo: quod est inpossibile, cum Deus et natura in necessariis non deficiat. Inter omnes duos principes, quorum alter alteri minime subiectus est, potest esse litigium uel culpa ipsorum uel etiam subditorum–quod de se patet -: ergo inter tales oportet esse iudicium. Et cum alter de altero cognoscere non possit ex quo alter alteri non subditur–nam par in parem non habet imperium - oportet esse tertium iurisdictionis amplioris qui ambitu sui iuris ambobus principetur. Et hic aut erit Monarcha aut non. Si sic, habetur propositum; si non, iterum habebit sibi coequalem extra ambitum sue iurisdictionis: tunc iterum necessarius erit tertius alius. Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit deuenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur siue mediate siue inmediate: et hic erit Monarcha siue Imperator. Est igitur Monarchia necessaria mundo. Et hanc rationem uidebat Phylosophus cum dicebat: *Entia nolunt male disponi; malum autem pluralitas principatuum: unus ergo princeps*.
+
+Preterea, mundus optime dispositus est cum iustitia in eo potissima est. Unde Uirgilius commendare uolens illud seculum quod suo tempore surgere uidebatur, in suis Buccolicis cantabat:
+*Iam redit et Uirgo, redeunt Saturnia regna*.
+
+Uirgo namque uocabatur iustitia, quam etiam Astream uocabant; Saturnia regna dicebant optima tempora, que etiam aurea nuncupabant. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionem requiritur esse Monarchiam siue Imperium. Ad euidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria natura considerata, est quedam rectitudo siue regula obliquum hinc inde abiciens: et sic non recipit magis et minus, quemadmodum albedo in suo abstracto considerata. Sunt enim huiusmodi forme quedam compositioni contingentes, et consistentes simplici et inuariabili essentia, ut Magister Sex Principiorum recte ait. Recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur. Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est; et uere tunc potest dici de illa, ut Phylosophus inquit, *neque Hesperus neque Lucifer sic admirabilis est*. Est enim tunc Phebe similis, fratrem dyametraliter intuenti de purpureo matutine serenitatis. Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatem habet quandoque in uelle; nam ubi uoluntas ab omni cupiditate sincera non est, etsi assit iustitia, non tamen omnino inest in fulgore sue puritatis: habet enim subiectum, licet minime, aliqualiter tamen sibi resistens; propter quod bene repelluntur qui iudicem passionare conantur. Quantum uero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit uirtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam ? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quando uolentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soli Monarche insistens iustitia in mundo potissima est. Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primo quantum ad uelle, deinde quantum ad posse. Ad euidentiam primi notandum quod iustitie maxime contrariatur cupiditas, ut innuit Aristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restat aduersum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modo iudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominum detorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse: destructis enim obiectis, passiones esse non possunt. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua namque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum. Ex quo sequitur quod Monarcha sincerissimum inter mortales iustitie possit esse subiectum. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo, quantumcunque pauca, obnubilat, sic karitas seu recta dilectio illam acuit atque dilucidat. Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habere iustitia; huiusmodi est Monarcha: ergo, eo existente, iustitia potissima est uel esse potest. Quod autem recta dilectio faciat quod dictum est, hinc haberi potest: cupiditas namque, perseitate hominum spreta, querit alia; karitas uero, spretis aliis omnibus, querit Deum et hominem, et per consequens bonum hominis. Cumque inter alia bona hominis potissimum sit in pace uiuere–ut supra dicebatur et hoc operetur maxime atque potissime iustitia, karitas maxime iustitiam uigorabit et potior potius. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omne diligibile tanto magis diligitur quanto propinquius est diligenti; sed homines propinquius Monarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eo maxime diliguntur uel diligi debent. Prima manifesta est, si natura passiuorum et actiuorum consideretur; secunda per hoc apparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte, Monarche uero secundum totum. Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e conuerso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit. Preterea, quanto causa est uniuersalior, tanto magis habet rationem cause, quia inferior non est causa nisi per superiorem, ut patet ex hiis que De causis; et quanto causa magis est causa, tanto magis effectum diligit, cum dilectio talis assequatur causam per se. Cum igitur Monarcha sit uniuersalissima causa inter mortales ut homines bene uiuant, quia principes alii per illum, ut dictum est, consequens est quod bonum hominum ab eo maxime diligatur. Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui uocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit?
+
+Satis igitur declarata subassumpta principalis, quia conclusio certa est: scilicet quod ad optimam dispositionem mundi necesse est Monarchiam esse.
+
+Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, si principium pateat libertatis. Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu uero pauci. Ueniunt namque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de uoluntate iudicium. Et uerum dicunt; sed importatum per uerba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: triangulus habet tres duobus rectis equales. Et ideo dico quod iudicium medium est apprehensionis et appetitus: nam primo res apprehenditur, deinde apprehensa bona uel mala iudicatur, et ultimo iudicans prosequitur siue fugit. Si ergo iudicium moueat omnino appetitum et nullo modo preueniatur ab eo, liberum est; si uero ab appetitu quocunque modo preueniente iudicium moueatur, liberum esse non potest, quia non a se, sed ab alio captiuum trahitur. Et hinc est quod bruta iudicium liberum habere non possunt, quia eorum iudicia semper ab appetitu preueniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales, quarum sunt inmutabiles uoluntates, necnon anime separate bene hinc abeuntes, libertatem arbitrii ob inmutabilitatem uoluntatis non amictunt, sed perfectissime atque potissime hoc retinent. Hoc uiso, iterum manifestum esse potest quod hec libertas siue principium hoc totius nostre libertatis est maximum donum humane nature a Deo collatum–sicut in Paradiso Comedie iam dixi quia per ipsum hic felicitamur ut homines, per ipsum alibi felicitamur ut dii. Quod si ita est, quis erit qui humanum genus optime se habere non dicat, cum potissime hoc principio possit uti? Sed existens sub Monarcha est potissime liberum. Propter quod sciendum quod illud est liberum quod *sui met et non alterius gratia est*, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est, sicut uia necessitatur a termino. Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides–que in seruitutem cogunt genus humanum, ut patet discurrenti per omnes, et politizant reges, aristocratici quos optimates uocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarcha maxime diligat homines, ut iam tactum est, uult omnes homines bonos fieri: quod esse non potest apud oblique politizantes. Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus ciuis, in recta uero bonus homo et ciuis bonus conuertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint. Non enim ciues propter consules nec gens propter regem, sed e conuerso consules propter ciues et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem uiuentes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt. Hinc etiam patet quod, quamuis consul siue rex respectu uie sint domini aliorum, respectu autem termini aliorum ministri sunt, et maxime Monarcha, qui minister omnium proculdubio habendus est. Hinc etiam iam innotescere potest quod Monarcha necessitatur a fine sibi prefixo in legibus ponendis. Ergo genus humanum sub Monarcha existens optime se habet; ex quo sequitur quod ad bene esse mundi Monarchiam necesse est esse.
+
+Adhuc, ille qui potest esse optime dispositus ad regendum, optime alios disponere potest: nam in omni actione principaliter intenditur ab agente, siue necessitate nature siue uoluntarie agat, propriam similitudinem explicare. Unde fit quod omne agens, in quantum huiusmodi, delectatur; quia, cum omne quod est appetat suum esse, ac in agendo agentis esse quodammodo amplietur, sequitur de necessitate delectatio, quia delectatio rei desiderate semper annexa est. Nichil igitur agit nisi tale existens quale patiens fieri debet; propter quod Phylosophus in hiis que De simpliciter ente: *Omne* inquit *quod reducitur de potentia in actum, reducitur per tale existens actu*; quod si aliter aliquid agere conetur, frustra conatur. Et hinc destrui potest error illorum qui bona loquendo et mala operando credunt alios uita et moribus informare, non aduertentes quod plus persuaserunt manus Iacob quam uerba, licet ille falsum, illa uerum persuaderent. Unde Phylosophus ad Nicomacum: *De hiis enim* inquit *que in passionibus et actionibus, sermones minus sunt credibiles operibus*. Hinc etiam dicebatur de celo peccatori Dauid: *Quare tu enarras iustitias meas?*, quasi diceret: Frustra loqueris, cum tu sis alius ab eo quod loqueris. Ex quibus colligitur quod optime dispositum esse oportet, optime alios disponere uolentem. Sed Monarcha solus est ille qui potest optime esse dispositus ad regendum. Quod sic declaratur: unaqueque res eo facilius et perfectius ad habitum et ad operationem disponitur, quo minus in ea est de contrarietate ad talem dispositionem; unde facilius et perfectius ueniunt ad habitum phylosophice ueritatis qui nichil unquam audiuerunt, quam qui audiuerunt per tempora et falsis oppinionibus imbuti sunt. Propter quod bene Galienus inquit *tales duplici tempore indigere ad scientiam acquirendam*. Cum ergo Monarcha nullam cupiditatis occasionem habere possit uel saltem minimam inter mortales, ut superius est ostensum, quod ceteris principibus non contingit, et cupiditas ipsa sola sit corruptiua iudicii et iustitie prepeditiua, consequens est quod ipse uel omnino uel maxime bene dispositus ad regendum esse potest, quia inter ceteros iudicium et iustitiam potissime habere potest: que duo principalissime legis latori et legis executori conueniunt, testante rege illo sanctissimo cum conuenientia regi et filio regis postulabat a Deo: *Deus* inquiebat *iudicium tuum regi da et iustitiam tuam filio regis*. Bene igitur dictum est cum dicitur in subassumpta quod Monarcha solus est ille, qui potest esse optime dispositus ad regendum: ergo Monarcha solus optime alios disponere potest. Ex quo sequitur quod ad optimam mundi dispositionem Monarchia sit necessaria.
+
+Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sic declaratur: sit unum, per quod aliquid fieri potest, A, et sint plura, per que similiter illud fieri potest, A et B; si ergo illud idem quod fit per A et B potest fieri per A tantum, frustra ibi assummitur B, quia ex ipsius assumptione nichil sequitur, cum prius illud idem fiebat per A solum. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa siue superflua, et omne superfluum Deo et nature displiceat, et omne quod Deo et nature displicet sit malum, ut manifestum est de se, sequitur non solum melius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sed quod fieri per unum est bonum, per plura simpliciter malum. Preterea, res dicitur melior per esse propinquior optime; et finis habet rationem optimi; sed fieri per unum est propinquius fini: ergo est melius. Et quod sit propinquius patet sic: sit finis C; fieri per unum A; per plura A et B: manifestum est quod longior est uia ab A per B in C, quam ab A tantum in C. Sed humanum genus potest regi per unum suppremum principem, qui est Monarcha. Propter quod aduertendum sane quod cum dicitur humanum genus potest regi per unum suppremum principem, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunque municipii ab illo uno inmediate prodire possint: cum etiam leges municipales quandoque deficiant et opus habeant directiuo, ut patet per Phylosophum in quinto ad Nicomacum epyikiam commendantem. Habent namque nationes, regna et ciuitates intra se proprietates, quas legibus differentibus regulari oportet: est enim lex regula directiua uite. Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima uiuentes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem uestimentis operiri non possunt. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam siue legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operatiuam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculatiuo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit. Et hoc non solum possibile est uni, sed necesse est ab uno procedere, ut omnis confusio de principiis uniuersalibus auferatur. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reseruans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat. Ergo melius est humanum genus per unum regi quam per plura, et sic per Monarcham qui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper uelit quod melius est. Et cum duorum tantum inter se idem sit melius et optimum, consequens est non solum Deo esse acceptabilius hoc, inter hoc unum et hoc plura, sed acceptabilissimum. Unde sequitur humanum genus optime se habere cum ab uno regitur; et sic ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse.
+
+Item dico quod ens et unum et bonum gradatim se habent secundum quintum modum dicendi prius. Ens enim natura precedit unum, unum uero bonum: maxime enim ens maxime est unum, et maxime unum maxime bonum; et quanto aliquid a maxime ente elongatur, tanto et ab esse unum et per consequens ab esse bonum. Propter quod in omni genere rerum illud est optimum quod est maxime unum, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Unde fit quod unum esse uidetur esse radix eius quod est esse bonum, et multa esse eius quod est esse malum; qua re Pictagoras in correlationibus suis ex parte boni ponebat unum, ex parte uero mali plurale, ut patet in primo eorum que De simpliciter ente. Hinc uideri potest quod peccare nichil est aliud quam progredi ab uno spreto ad multa; quod quidem Psalmista uidebat dicens: *A fructu frumenti, uini et olei multiplicati sunt*. Constat igitur quod omne quod est bonum per hoc est bonum: quod in uno consistit. Et cum concordia, in quantum huiusmodi, sit quoddam bonum, manifestum est ipsam consistere in aliquo uno tanquam in propria radice. Que quidem radix apparebit, si natura uel ratio concordie summatur: est enim concordia uniformis motus plurium uoluntatum; in qua quidem ratione apparet unitatem uoluntatum, que per uniformem motum datur intelligi, concordie radicem esse uel ipsam concordiam. Nam, sicut plures glebas diceremus concordes propter condescendere omnes ad medium, et plures flammas propter coadscendere omnes ad circunferentiam, si uoluntarie hoc facerent; ita homines plures concordes dicimus propter simul moueri secundum uelle ad unum quod est formaliter in suis uoluntatibus, sicut qualitas una formaliter in glebis, scilicet grauitas, et una in flammis, scilicet leuitas. Nam uirtus uolitiua potentia quedam est, sed speties boni apprehensi forma est eius: que quidem forma, quemadmodum et alie, una in se, multiplicatur secundum multiplicationem materie recipientis, ut anima et numerus et alie forme compositioni contingentes.
+
+Hiis premissis propter declarationem assummende propositionis ad propositum, sic arguatur: omnis concordia dependet ab unitate que est in uoluntatibus; genus humanum optime se habens est quedam concordia; nam, sicut unus homo optime se habens et quantum ad animam et quantum ad corpus est concordia quedam, et similiter domus, ciuitas et regnum, sic totum genus humanum; ergo genus humanum optime se habens ab unitate que est in uoluntatibus dependet. Sed hoc esse non potest nisi sit uoluntas una, domina et regulatrix omnium aliarum in unum, cum mortalium uoluntates propter blandas adolescentie delectationes indigeant directiuo, ut in ultimis ad Nicomacum docet Phylosophus. Nec ista una potest esse, nisi sit princeps unus omnium, cuius uoluntas domina et regulatrix aliarum omnium esse possit. Quod si omnes consequentie superiores uere sunt, quod sunt, necesse est ad optime se habere humanum genus esse in mundo Monarcham, et per consequens Monarchiam ad bene esse mundi.
+
+Rationibus omnibus supra positis experientia memorabilis attestatur: status uidelicet illius mortalium quem Dei Filius, in salutem hominis hominem assumpturus, uel expectauit uel cum uoluit ipse disposuit. Nam si a lapsu primorum parentum, qui diuerticulum fuit totius nostre deuiationis, dispositiones hominum et tempora recolamus, non inueniemus nisi sub diuo Augusto monarcha, existente Monarchia perfecta, mundum undique fuisse quietum. Et quod tunc humanum genus fuerit felix in pacis uniuersalis tranquillitate hoc ystoriographi omnes, hoc poete illustres, hoc etiam scriba mansuetudinis Cristi testari dignatus est; et denique Paulus *plenitudinem temporis* statum illum felicissimum appellauit. Uere tempus et temporalia queque plena fuerunt, quia nullum nostre felicitatis ministerium ministro uacauit. Qualiter autem se habuerit orbis ex quo tunica ista inconsutilis cupiditatis ungue scissuram primitus passa est, et legere possumus et utinam non uidere. O genus humanum, quantis procellis atque iacturis quantisque naufragiis agitari te necesse est dum, bellua multorum capitum factum, in diuersa conaris!
+
+Intellectu egrotas utroque, similiter et affectu: rationibus irrefragabilibus intellectum superiorem non curas, nec experientie uultu inferiorem, sed nec affectum dulcedine diuine suasionis, cum per tubam Sancti Spiritus tibi effletur: *Ecce quam bonum et quam iocundum, habitare fratres in unum*.
+
+*Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, et principes conuenerunt in unum, aduersus Dominum et aduersus Cristum eius. Dirumpamus uincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum*.
+
+Sicut ad faciem cause non pertingentes nouum effectum comuniter admiramur, sic, cum causam cognoscimus, eos qui sunt in admiratione restantes quadam derisione despicimus. Admirabar equidem aliquando romanum populum in orbe terrarum sine ulla resistentia fuisse prefectum, cum, tantum superficialiter intuens, illum nullo iure sed armorum tantummodo uiolentia obtinuisse arbitrabar. Sed postquam medullitus oculos mentis infixi et per efficacissima signa diuinam prouidentiam hoc effecisse cognoui, admiratione cedente, derisiua quedam superuenit despectio, cum gentes nouerim contra romani populi preheminentiam fremuisse, cum uideam populos uana meditantes, ut ipse solebam, cum insuper doleam reges et principes in hoc unico concordantes: ut aduersentur Domino suo et Uncto suo, romano principi. Propter quod derisiue, non sine dolore quodam, cum illo clamare possum pro populo glorioso, pro Cesare, qui pro Principe celi clamabat: *Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, et principes conuenerunt in unum, aduersus Dominum et aduersus Cristum eius*. Uerum quia naturalis amor diuturnam esse derisionem non patitur, sed, ut sol estiuus qui disiectis nebulis matutinis oriens luculenter irradiat, derisione omissa, lucem correctionis effundere mauult, ad dirumpendum uincula ignorantie regum atque principum talium, ad ostendendum genus humanum liberum a iugo ipsorum, cum Propheta sanctissimo me me subsequenter hortabor subsequentia subassummens: *Dirumpamus* uidelicet *uincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum*. Hec equidem duo fient sufficienter, si secundam partem presentis propositi prosecutus fuero, et instantis questionis ueritatem ostendero. Nam per hoc quod romanum Imperium de iure fuisse monstrabitur, non solum ab oculis regum et principum, qui gubernacula publica sibi usurpant, hoc ipsum de romano populo mendaciter extimantes, ignorantie nebula eluetur, sed mortales omnes esse se liberos a iugo sic usurpantium recognoscent. Ueritas autem questionis patere potest non solum lumine rationis humane, sed etiam radio diuine auctoritatis: que duo cum simul ad unum concurrunt, celum et terram simul assentire necesse est. Igitur fiducie prenotate innixus et testimonio rationis et auctoritatis prefretus, ad secundam questionem dirimendam ingredior.
+
+Postquam sufficienter, secundum quod materia patitur, de ueritate prime dubitationis inquisitum est, instat nunc de ueritate secunde inquirere: hoc est utrum romanus populus de iure sibi asciuerit Imperii dignitatem; cuius quidem inquisitionis principium est uidere que sit illa ueritas, in quam rationes inquisitionis presentis uelut in principium proprium reducantur. Sciendum est igitur quod, quemadmodum ars in triplici gradu inuenitur, in mente scilicet artificis, in organo et in materia formata per artem, sic et naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, qui Deus est; deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice atque optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie tantum imputandum est, sic, cum Deus ultimum perfectionis actingat et instrumentum eius, quod celum est, nullum debite perfectionis patiatur defectum, ut ex hiis patet que de celo phylosophamur, restat quod quicquid in rebus inferioribus est peccatum, ex parte materie subiacentis peccatum sit et preter intentionem Dei naturantis et celi; et quod quicquid est in rebus inferioribus bonum, cum ab ipsa materia esse non possit, sola potentia existente, per prius ab artifice Deo sit et secundario a celo, quod organum est artis diuine, quam naturam comuniter appellant. Ex hiis iam liquet quod ius, cum sit bonum, per prius in mente Dei est; et, cum omne quod in mente Dei est sit Deus, iuxta illud Quod factum est in ipso uita erat, et Deus maxime se ipsum uelit, sequitur quod ius a Deo, prout in eo est, sit uolitum. Et cum uoluntas et uolitum in Deo sit idem, sequitur ulterius quod diuina uoluntas sit ipsum ius. Et iterum ex hoc sequitur quod ius in rebus nichil est aliud quam similitudo diuine uoluntatis; unde fit quod quicquid diuine uoluntati non consonat, ipsum ius esse non possit, et quicquid diuine uoluntati est consonum, ius ipsum sit. Quapropter querere utrum de iure factum sit aliquid, licet alia uerba sint, nichil tamen aliud queritur quam utrum factum sit secundum quod Deus uult. Hoc ergo supponatur, quod illud quod Deus in hominum sotietate uult, illud pro uero atque sincero iure habendum sit. Preterea meminisse oportet quod, ut Phylosophus docet in primis ad Nicomacum, non similiter in omni materia certitudo querenda est, sed secundum quod natura rei subiecte recipit. Propter quod sufficienter argumenta sub inuento principio procedent, si ex manifestis signis atque sapientum autoritatibus ius illius populi gloriosi queratur. Uoluntas quidem Dei per se inuisibilis est; et inuisibilia Dei *per ea que facta sunt intellecta conspiciuntur*; nam, occulto existente sigillo, cera impressa de illo quamuis occulto tradit notitiam manifestam. Nec mirum si diuina uoluntas per signa querenda est, cum etiam humana extra uolentem non aliter quam per signa cernatur.
+
+Dico igitur ad questionem quod romanus populus de iure, non usurpando, Monarche offitium, quod Imperium dicitur, sibi super mortales omnes asciuit. Quod quidem primo sic probatur: nobilissimo populo conuenit omnibus aliis preferri; romanus populus fuit nobilissimus; ergo conuenit ei omnibus aliis preferri. Assumpta ratione probatur: nam, cum honor sit premium uirtutis et omnis prelatio sit honor, omnis prelatio uirtutis est premium. Sed constat quod merito uirtutis nobilitantur homines, uirtutis uidelicet proprie uel maiorum. Est enim nobilitas uirtus et diuitie antique, iuxta Phylosophum in Politicis; et iuxta Iuuenalem:
+*nobilitas animi sola est atque unica uirtus*.
+Que due sententie ad duas nobilitates dantur: propriam scilicet et maiorum. Ergo nobilibus ratione cause premium prelationis conueniens est. Et cum premia sint meritis mensuranda iuxta illud euangelicum *Eadem mensura qua mensi fueritis, remetietur uobis*, maxime nobili maxime preesse conuenit. Subassumptam uero testimonia ueterum persuadent; nam diuinus poeta noster Uirgilius per totam Eneydem gloriosissimum regem Eneam patrem romani populi fuisse testatur in memoriam sempiternam; quod Titus Liuius, gestorum romanorum scriba egregius, in prima parte sui uoluminis, que a capta Troya summit exordium, contestatur. Qui quidem inuictissimus atque piissimus pater quante nobilitatis uir fuerit, non solum sua considerata uirtute sed progenitorum suorum atque uxorum, quorum utrorunque nobilitas hereditario iure in ipsum confluxit, explicare nequirem: sed *summa sequar uestigia rerum*.
+Quantum ergo ad propriam eius nobilitatem audiendus est Poeta noster introducens in primo Ilioneum orantem sic:
+*Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter
+nec pietate fuit nec bello maior et armis*.
+Audiendus est idem in sexto, qui, cum de Miseno mortuo loqueretur qui fuerat Hectoris minister in bello et post mortem Hectoris Enee ministrum se dederat, dicit ipsum Misenum *non inferiora secutum*, comparationem faciens de Enea ad Hectorem, quem pre omnibus Homerus glorificat, ut refert Phylosophus in hiis que de moribus fugiendis ad Nicomacum. Quantum uero ad hereditariam, quelibet pars tripartiti orbis tam auis quam coniugibus illum nobilitasse inuenitur. Nam Asya propinquioribus auis, ut Assaraco et aliis qui Frigiam regnauerunt, Asye regionem; unde Poeta noster in tertio:
+*Postquam res Asye Priamique euertere gentem
+inmeritam uisum superis*.
+Europa uero auo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque auia uetustissima, Electra scilicet, nata magni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium reddit Poeta noster in octauo, ubi Eneas ad Euandrum sic ait:
+*Dardanus yliace primus pater urbis et auctor,
+Electra, ut Grai perhibent, Athlantide cretus,
+aduehitur Teucros: Electram maximus Athlas
+edidit, ethereos humero qui sustinet orbes*.
+Quod autem Dardanus ab Europa originem duxerit, noster Uates in tertio cantat dicens:
+*Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,
+terra antiqua, potens armis atque ubere glebe.
+Oenotri coluere uiri; nunc fama minores
+Ytaliam dixisse ducis de nomine gentem:
+hee nobis proprie sedes, hinc Dardanus ortus*.
+Quod uero Athlas de Affrica fuerit, mons in illa suo nomine dictus est testis, quem esse in Affrica dicit Orosius in sua mundi descriptione sic: *UItimus autem finis eius est mons Athlas et insule quas Fortunatas uocant*; *eius*, idest Affrice, quia de ipsa loquebatur.
+Similiter etiam coniugio nobilitatum fuisse reperio. Prima namque coniunx Creusa, Priami regis filia, de Asya fuit, ut superius haberi potest per ea que dicta sunt. Et quod fuerit coniunx testimonium perhibet noster Poeta in tertio, ubi Andromache de Ascanio filio Eneam genitorem interrogat sic:
+*Quid puer Ascanius ? superatne et uescitur aura,
+quem tibi iam Troya peperit fumante Creusa?*
+Secunda Dido fuit, regina et mater Cartaginensium in Affrica; et quod fuerit coniunx, Idem noster uaticinatur in quarto; inquit enim de Didone:
+Nec iam furtiuum Dido meditatur amorem:
+*coniugium uocat; hoc pretexit nomine culpam*.
+Tertia Lauinia fuit, Albanorum Romanorumque mater, regis Latini filia pariter et heres, si uerum est testimonium nostri Poete in ultimo, ubi Turnum uictum introducit orantem suppliciter ad Eneam sic:
+*Uicisti, et uictum tendere palmas
+Ausonii uidere: tua est Lauinia coniunx*.
+Que ultima uxor de Ytalia fuit, Europe regione nobilissima. Hiis itaque ad euidentiam subassumpte prenotatis, cui non satis persuasum est romani populi patrem, et per consequens ipsum populum, nobilissimum fuisse sub celo? Aut quem in illo duplici concursu sanguinis a qualibet mundi parte in unum uirum predestinatio diuina latebit?
+
+Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuuatur, est a Deo uolitum; et per consequens de iure fit. Et quod ista sit uera patet quia, sicut dicit Thomas in tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum diuinitus fit. Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum uentum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt: *Digitus Dei est hic*. Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium–ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter–cum in fauorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic fauetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi prouisum. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad sui perfectionem miraculorum suffragio est adiutum; ergo a Deo uolitum; et per consequens de iure fuit et est. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustrium autorum testimoniis comprobatur. Nam sub Numa Pompilio, secundo Romanorum rege, ritu Gentilium sacrificante, ancile de celo in urbem Deo electam delapsum fuisse Liuius in prima parte testatur. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem uim haustri, quam Lybia patitur, ibi describens; ait enim:
+*Sic illa profecto
+sacrifico cecidere Nume, que lecta iuuentus
+patritia ceruice mouet; spoliauerat hauster,
+aut boreas populos ancilia nostra ferentes*.
+Cumque Galli, reliqua urbe iam capta, noctis tenebris confisi Capitolium furtim subirent, quod solum restabat ad ultimum interitum romani nominis, anserem ibi non ante uisum cecinisse Gallos adesse atque custodes ad defensandum Capitolium excitasse Liuius et multi scriptores illustres concorditer contestantur. Cuius rei memor fuit Poeta noster cum clipeum Enee describeret in octauo; canit enim sic:
+*In summo custos Tarpeie Manlius arcis
+stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat,
+Romuleoque recens horrebat regia culmo.
+Atque hic auratis uolitans argenteus anser
+porticibus Gallos in limine adesse canebat.
+At cum romana nobilitas, premente Annibale, sic caderet ut
+ad finalem romane rei deletionem non restaret nisi Penorum
+insultus ad urbem, subita et intolerabili grandine
+perturbante uictores uictoriam sequi non potuisse Liuius in
+Bello punico inter alia gesta conscribit.
+Nonne transitus Clelie mirabilis fuit, cum mulier cumque
+captiua, in obsidione Porsenne, abruptis uinculis, miro Dei
+auxilio adiuta, transnauit Tyberim, sicut omnes fere scribe
+romane rei ad gloriam ipsius commemorant?
+Sic Illum prorsus operari decebat qui cuncta sub ordinis
+pulcritudine ab ecterno prouidit, ut qui uisibilis erat
+miracula pro inuisibilibus ostensurus, idem inuisibilis pro
+uisibilibus illa ostenderet*.
+
+Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque ita sequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, que seruata hominum seruat sotietatem, et corrupta corrumpit–nam illa Digestorum descriptio non dicit quod quid est iuris, sed describit illud per notitiam utendi illo -; si ergo definitio ista bene quid est et quare comprehendit, et cuiuslibet sotietatis finis est comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; et inpossibile est ius esse, bonum comune non intendens. Propter quod bene Tullius in Prima rethorica: semper–inquit ad utilitatem rei publice leges interpretande sunt. Quod si ad utilitatem eorum qui sunt sub lege leges directe non sunt, leges nomine solo sunt, re autem leges esse non possunt: leges enim oportet homines deuincire ad inuicem propter comunem utilitatem. Propter quod bene Seneca de lege cum in libro De quatuor uirtutibus, legem uinculum dicat *humane sotietatis*. Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergo Romani bonum rei publice intenderunt, uerum erit dicere finem iuris intendisse. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbem terrarum, gesta sua declarant, in quibus, omni cupiditate summota que rei publice semper aduersa est, et uniuersali pace cum libertate dilecta, populus ille sanctus pius et gloriosus propria commoda neglexisse uidetur, ut publica pro salute humani generis procuraret. Unde recte illud scriptum est: *Romanum imperium de Fonte nascitur pietatis*. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam–ut iam dictum est–satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse uidentur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis: *Quandiu* inquit *imperium rei publice beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sotiis aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut necessarii; regum, populorum et nationum portus erat et refugium senatus; nostri autem et magistratus imperatoresque in ea re maxime laudem capere studuerunt, si prouincias, si sotios equitate et fide defendissent. Itaque illud patrocinium orbis terrarum potius quam imperium poterat nominari*. Hec Cicero.
+De personis autem singularibus compendiose progrediar. Nunquid non bonum comune intendisse dicendi sunt qui sudore, qui paupertate, qui exilio, qui filiorum orbatione, qui amissione membrorum, qui denique animarum oblatione bonum publicum exaugere conati sunt? Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Liuius refert, et post uictoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boues ad stiuam libere reuersus est? Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit: *Itaque* inquit *et maiores nostri ab aratro duxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset*. Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum auaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, uerba sibi conuenientia fundens, despexit et refutauit ? Huius etiam memoriam confirmauit Poeta noster in sexto cum caneret:
+*paruoque potentem
+Fabritium*.
+Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplar Camillus fuit qui, secundum Liuium, dampnatus exilio, postquam patriam liberauit obsessam, spolia etiam romana Rome restituit, uniuerso populo reclamante, ab urbe sancta discessit, nec ante reuersus est quam sibi repatriandi licentia de auctoritate senatus allata est? Et hunc magnanimum Poeta commendat in sexto cum dicit:
+*referentem signa Camillum*.
+Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primus edocuit, quem Liuius dicit, consulem existentem, proprios filios cum hostibus conspirantes morti dedisse ? Cuius gloria renouatur in sexto Poete nostri de ipso canentis:
+*natosque pater noua bella mouentes
+ad penam pulcra pro libertate uocauit*.
+Quid non audendum pro patria nobis Mutius persuasit cum incautum Porsennam inuasit, cum deinde manum errantem, non alio uultu quam si hostem cruciari uideret, suam adhuc, cremari aspiciebat? Quod etiam Liuius admiratur testificando. Accedunt nunc ille sacratissime uictime Deciorum, qui pro salute publica deuotas animas posuerunt, ut Liuius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium seuerissimi uere libertatis tutoris Marci Catonis. Quorum alteri pro salute patrie mortis tenebras non horruerunt; alter, ut mundo libertatis amores accenderet, quanti libertas esset ostendit dum e uita liber decedere maluit quam sine libertate manere in illa. Horum omnium nomen egregium uoce Tullii recalescit. In hiis que De fine bonorum inquit enim Tullius hoc de Deciis: *Publius Decius princeps in ea familia consul, cum se deuoueret, et equo admisso in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de uoluptatibus suis cogitabat, ubi ut eam caperet aut quando, cum sciret confestim esse moriendum, eamque mortem ardentiori studio peteret quam Epycurus uoluptatem petendam putat? Quod quidem eius factum, nisi esset iure laudatum, non esset ymitatus quarto consulatu suo filius, neque porro ex eo natus, cum Pyrro bellum gerens, consul eo cecidisset in prelio seque e continenti genere tertiam uictimam rei publice tribuisset*. In hiis uero que De offitiis, de Catone dicebat: *Non enim alia in causa Marcus Cato fuit, alia ceteri qui se in Affrica Cesari tradiderunt. Atque ceteris forsan uitio datum esset si se interemissent, propterea quod leuior eorum uita et mores fuerunt faciliores; Catoni uero cum incredibilem natura tribuisset grauitatem, eamque perpetua constantia roborasset, semperque in proposito susceptoque consilio permansisset, moriendum ei potius quam tyrampni uultus aspiciendus fuit*.
+
+Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbem bonum publicum intendit. Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi asciuit Imperii dignitatem. Que conclusio ut ex omnibus manifestis illata sit, manifestandum est hoc quod dicitur: quod quicunque finem iuris intendit cum iure graditur. Ad cuius euidentiam aduertendum quod quelibet res est propter aliquem finem; aliter esset otiosa, quod esse non potest, ut superius dicebatur. Et quemadmodum omnis res est ad proprium finem, sic omnis finis propriam habet rem cuius est finis; unde inpossibile est aliqua duo per se loquendo, in quantum duo, finem eundem intendere: sequeretur enim idem inconueniens, quod alterum scilicet esset frustra. Cum ergo iuris finis quidam sit–ut iam declaratum est - necesse est fine illo posito ius poni, cum sit proprius et per se iuris effectus. Et cum in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patet construendo et destruendo, inpossibile est iuris finem querere sine iure, cum quelibet res ad proprium finem se habeat uelut consequens ad antecedens: nam inpossibile est bonam ualetudinem membrorum actingere sine sanitate. Propter quod euidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iure intendere; nec ualet instantia que de uerbis Phylosophi eubuliam pertractantis elici solet. Dicit enim Phylosophus: *Sed et hoc falso sillogismo sortiri: quod quidem oportet sortiri; per quod autem non, sed falsum medium terminum esse*. Nam si ex falsis uerum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud uerum importatur per uoces illationis; per se enim uerum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen ueri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi. Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subueniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet. Similiter est de fine iuris: quia si aliquid, ut finis ipsius iuris, absque iure obtineretur, ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito est elimosina; et sic, cum in propositione dicatur de fine iuris existente, non tantum apparente, instantia nulla est. Patet igitur quod querebatur.
+
+Et illud quod natura ordinauit, de iure seruatur: natura enim in prouidendo non deficit ab hominis prouidentia, quia si deficeret, effectus superaret causam in bonitate: quod est inpossibile. Sed nos uidemus quod in collegiis instituendis non solum ordo collegarum ad inuicem consideratur ab instituente, sed etiam facultas ad offitia exercenda: quod est considerare terminum iuris in collegio uel in ordine; non enim ius extenditur ultra posse. Ergo ab hac prouidentia natura non deficit in suis ordinatis. Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, qui respectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordo naturalis in rebus absque iure seruari non possit, cum inseparabiliter iuris fundamentum ordini sit annexum: necesse igitur est ordinem de iure seruari. Romanus populus ad imperandum ordinatus fuit a natura; et hoc sic declaratur: sicut ille deficeret ab artis perfectione qui finalem formam tantum intenderet, media uero per que ad formam pertingeret non curaret, sic natura, si solam formam uniuersalem diuine similitudinis in uniuerso intenderet, media autem negligeret; sed natura in nulla perfectione deficit cum sit opus diuine intelligentie: ergo media omnia intendit, per que ad ultimum sue intentionis deuenitur. Cum ergo finis humani generis sit aliquod medium necessarium ad finem nature uniuersalem, necesse est naturam ipsum intendere. Propter quod bene Phylosophus naturam semper agere propter finem in secundo De naturali auditu probat. Et quia ad hunc finem natura pertingere non potest per unum hominem, cum multe sint operationes necessarie ad ipsum, que multitudinem requirunt in operantibus, necesse est naturam producere hominum multitudinem ad diuersas operationes ordinatorum: ad quod multum conferunt, preter superiorem influentiam, locorum inferiorum uirtutes et proprietates. Propter quod uidemus quod quidam non solum singulares homines, quinetiam populi, apti nati sunt ad principari, quidam alii ad subici atque ministrare, ut Phylosophus astruit in hiis que De politicis: et talibus, ut ipse dicit, non solum regi est expediens, sed etiam iustum, etiamsi ad hoc cogantur. Que si ita se habent, non dubium est quin natura locum et gentem disposuerit in mundo ad uniuersaliter principandum: aliter sibi defecisset, quod est inpossibile. Quis autem fuerit locus et que gens, per dicta superius et per dicenda inferius satis est manifestum quod fuerit Roma, et ciues eius siue populus. Quod etiam Poeta noster ualde subtiliter in sexto tetigit, introducens Anchisem premonentem Eneam Romanorum patrem sic:
+*Excudent alii spirantia mollius era,
+credo equidem; uiuos ducent de marmore uultus,
+orabunt causas melius, celique meatus
+describent radio, et surgentia sidera dicent:
+tu regere imperio populos, Romane, memento.
+Hee tibi erunt artes, pacique imponere morem,
+parcere subiectis et debellare superbos*.
+Dispositionem uero loci subtiliter tangit in quarto, cum introducit Iouem ad Mercurium de Enea loquentem isto modo:
+*Non illum nobis genitrix pulcerrima talem
+promisit, Graiumque ideo bis uindicat armis;
+sed fore qui grauidam imperiis belloque frementem
+Ytaliam regeret*.
+Propterea satis persuasum est quod romanus populus a natura ordinatus fuit ad imperandum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem de iure ad Imperium uenit.
+
+Ad bene quoque uenandum ueritatem quesiti scire oportet quod diuinum iudicium in rebus quandoque hominibus est manifestum, quandoque occultum. Et manifestum potest esse dupliciter: ratione scilicet et fide. Nam quedam iudicia Dei sunt ad que humana ratio propriis pedibus pertingere potest, sicut ad hoc: quod homo pro salute patrie seipsum exponat; nam si pars debet se exponere pro salute totius, cum homo sit pars quedam ciuitatis, ut per Phylosophum patet in suis Politicis, homo pro patria debet exponere seipsum, tanquam minus bonum pro meliori. Unde Phylosophus ad Nicomacum: *Amabile quidem enim et uni soli, melius et diuinius uero genti et ciuitati*. Et hoc iudicium Dei est; aliter humana ratio in sua rectitudine non sequeretur nature intentionem: quod est inpossibile. Quedam etiam iudicia Dei sunt, ad que etsi humana ratio ex propriis pertingere nequit, eleuatur tamen ad illa cum adiutorio fidei eorum que in Sacris Licteris nobis dicta sunt, sicut ad hoc: quod nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus uirtutibus et secundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide saluari potest, dato quod nunquam aliquid de Cristo audiuerit. Nam hoc ratio humana per se iustum intueri non potest, fide tamen adiuta potest. Scriptum est enim ad Hebreos: *Inpossibile est sine fide placere Deo*; et in Leuitico: *Homo quilibet de domo Israel, qui occiderit bouem aut ouem aut capram in castris uel extra castra et non obtulerit ad hostium tabernaculi oblationem Domino, sanguinis reus erit*. Hostium tabernaculi Cristum figurat, qui est hostium conclauis ecterni, ut ex euangelio elici potest: occisio animalium operationes humanas. Occultum uero est iudicium Dei ad quod humana ratio nec lege nature nec lege Scripture, sed de gratia spetiali quandoque pertingit; quod fit pluribus modis: quandoque simplici reuelatione, quandoque reuelatione disceptatione quadam mediante. Simplici reuelatione dupliciter: aut sponte Dei, aut oratione impetrante; sponte Dei dupliciter: aut expresse, aut per signum; expresse, sicut reuelatum fuit iudicium Samueli contra Saulem; per signum, sicut Pharaoni reuelatum fuit per signa quod Deus iudicauerat de liberatione filiorum Israel. Oratione impetrante, quod sciebant qui dicebant secundo Paralipomenon: *Cum ignoramus quid agere debeamus, hoc solum habemus residui: quod oculos nostros ad Te dirigamus*. Disceptatione uero mediante dupliciter: aut sorte, aut certamine; certare etenim ab eo quod est certum facere dictum est. Sorte quidem Dei iudicium quandoque reuelatur hominibus, ut patet in substitutione Mathie in Actibus Apostolorum. Certamine uero dupliciter Dei iudicium aperitur: uel ex collisione uirium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam uocantur, uel ex contentione plurium ad aliquod signum preualere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad brauium. Primus horum modorum apud Gentiles figuratus fuit in illo duello Herculis et Anthei, cuius Lucanus meminit in quarto Farsalie et Ouidius in nono De rerum transmutatione; secundus figuratur apud eosdem in Athalanta et Ypomene in decimo De rerum transmutatione. Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero uero non; non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamuis Poeta noster aliter sensisse uidetur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum. Propter quod melius Tullius in tertiis Offitiis hoc prohibuit sententiam Crisippi sequens; ait enim sic: *Scite Crisippus, ut multa: qui stadium inquit currit, eniti et contendere debet quam maxime possit ut uincat; supplantare eum quicum certet nullo modo debet*. Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram; quas quidem prosequar in sequentibus et inmediatis capitulis.
+
+Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi preualuit, de diuino iudicio preualuit. Nam, cum diremptio uniuersalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas diuinum iudicium postulamus iuxta iam tritum prouerbium *Cui Deus concedit, benedicat et Petrus*, nullum dubium est quin preualentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi preualuit: quod erit manifestum–si considerantur athlete - si consideretur et brauium siue meta. Brauium siue meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim Imperium dicimus. Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit. Primus namque in mortalibus, qui ad hoc brauium anelauit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamuis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptauerit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt. Horum amborum Ouidius memoriam fecit in quarto, ubi dicit in Piramo:
+*Coctilibus muris cinxisse Semiramis urbem*
+et infra:
+*Conueniant ad busta Nini lateantque sub umbra*.
+Secundus Uesoges, rex Egipti, ad hoc brauium spirauit; et quamuis meridiem atque septentrionem in Asya exagitauerit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est auersus. Deinde Cirus, rex Persarum, temptauit hoc: qui, Babilone destructa imperioque Babilonis ad Persas translato, nec adhuc partes occidentales expertus, sub Tamiride regina Scitharum uitam simul et intentionem deposuit. Post hos uero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum inuasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superauerit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic:
+*Talis fama canit tumidum super equora Xerxem
+construxisse uias*.
+Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad brauium peruenire non potuit. Preter istos et post, Alexander rex Macedo maxime omnium ad palmam Monarchie propinquans, dum per legatos ad deditionem Romanos premoneret, apud Egiptum ante Romanorum responsionem, ut Liuius narrat, in medio quasi cursu collapsus est. De cuius etiam sepultura ibidem existente Lucanus in octauo, inuehens in Ptolomeum regem Egipti, testimonium reddit dicens:
+*Ultima Lagee stirpis perituraque proles
+degener, inceste sceptris cessure sororis,
+cum tibi sacrato Macedo seruetur in antro*.
+*O altitudo diuitiarum scientie et sapientie Dei*, quis hic te non obstupescere poterit? Nam conantem Alexandrum prepedire in cursu coathletam romanum tu, ne sua temeritas prodiret ulterius, de certamine rapuisti.
+Sed quod Roma palmam tanti brauii sit adepta, multis comprobatur testimoniis. Ait enim Poeta noster in primo:
+*Certe hinc Romanos olim uoluentibus annis
+hinc fore ductores, reuocato a sanguine Teucri,
+qui mare, qui terras omni ditione tenerent*.
+Et Lucanus in primo:
+*Diuiditur ferro regnum populique potentis
+que mare, que terras, que totum possidet orbem
+non cepit Fortuna duos*.
+Et Boetius in secundo, cum de Romanorum principe loqueretur, sic inquit:
+*Hic tamen sceptro populos regebat,
+quos uidet condens radios sub undas
+Phebus extremo ueniens ab ortu,
+quos premunt septem gelidi triones,
+quos nothus sicco uiolentus estu
+torret, ardentes recoquens arenas*.
+Hoc etiam testimonium perhibet scriba Cristi Lucas, qui omnia uera dicit, in illa parte sui eloquii: *Exiuit edictum a Cesare Augusto, ut describeretur uniuersus orbis*; in quibus uerbis uniuersalem mundi iurisdictionem tunc Romanorum fuisse aperte intelligere possumus. Ex quibus omnibus manifestum est quod romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi preualuit: ergo de diuino iudicio preualuit, et per consequens de diuino iudicio obtinuit; quod est de iure obtinuisse.
+
+Et quod per duellum acquiritur, de iure acquiritur. Nam ubicunque humanum iudicium deficit, uel ignorantie tenebris inuolutum uel propter presidium iudicis non habere, ne iustitia derelicta remaneat recurrendum est ad Illum qui tantum eam dilexit ut, quod ipsa exigebat, de proprio sanguine ipse moriendo suppleuit; unde psalmus: *Iustus Dominus et iustitias dilexit*. Hoc autem fit cum de libero assensu partium, non odio, non amore, sed solo zelo iustitie, per uirium tam animi quam corporis mutuam collisionem diuinum iudicium postulatur: quam quidem collisionem, quia primitus unius ad unum fuit ipsa inuenta, duellum appellamus. Sed semper cauendum est ut, quemadmodum in rebus bellicis prius omnia temptanda sunt per disceptationem quandam et ultimum per prelium dimicandum est, ut Tullius et Uegetius concorditer precipiunt, hic in Re militari, ille uero in Offitiis; et quemadmodum in cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimo recurrendum; sic, omnibus uiis prius inuestigatis pro iudicio de lite habendo, ad hoc remedium ultimo quadam iustitie necessitate coacti recurramus. Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quod superius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuni assensu agoniste seu duelliones palestram ingrediantur. Et propter hoc bene Tullius, cum de hac materia tangeret; inquiebat enim: *Sed bella quibus Imperii corona proposita est, minus acerbe gerenda sunt*. Quod si formalia duelli seruata sunt, aliter enim duellum non esset, iustitie necessitate de comuni assensu congregati propter zelum iustitie nonne in nomine Dei congregati sunt? Et si sic, nonne Deus in medio illorum est, cum ipse in euangelio nobis hoc promictat ? Et si Deus adest, nonne nefas est arbitrari iustitiam succumbere posse, quam ipse in tantum diligit, quantum superius prenotatur ? Et si iustitia in duello succumbere nequit, nonne de iure acquiritur quod per duellum acquiritur? Hanc ueritatem etiam Gentiles ante tubam euangelicam cognoscebant, cum iudicium a fortuna duelli querebant. Unde bene Pirrus ille, tam moribus Eacidarum quam sanguine generosus, cum legati Romanorum pro redimendis captiuis ad illum missi fuerunt, respondit:
+*Nec mi aurum posco, nec mi pretium dederitis;
+non cauponantes bellum, sed belligerantes,
+ferro, non auro, uitam cernamus utrique.
+Uosne uelit an me regnare Hera, quidue ferat sors,
+uirtute experiamur. Quorum uirtuti belli fortuna pepercit,
+eorundem me libertati parcere certum est.
+Dono ducite*.
+Hic Pirrus Heram uocabat fortunam, quam causam melius et rectius nos diuinam prouidentiam appellamus. Unde caueant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor. Habeant semper, si duelliones esse uolunt, non sanguinis et iustitie mercatores, in hostio palestre ante oculos Pirrum, qui pro imperio decertando sic aurum despiciebat ut dictum est. Quod si contra ueritatem ostensam de inparitate uirium instetur, ut assolet, per uictoriam Dauid de Golia obtentam instantia refellatur; et si Gentiles aliud peterent, refellant ipsam per uictoriam Herculis in Antheum. Stultum enim est ualde uires quas Deus confortat, inferiores in pugile suspicari. Iam satis manifestum est quod per duellum acquiritur de iure acquiri. Sed romanus populus per duellum acquisiuit Imperium: quod fide dignis testimoniis comprobatur. In quibus manifestandis non solum hoc apparebit, sed etiam quicquid a primordialibus Imperii romani diudicandum erat per duellum esse discussum. Nam de primo cum de sede patris Enee, qui primus pater huius populi fuit, uerteretur litigium, Turno Rutulorum rege contra stante, de comuni amborum regum assensu ad ultimum, propter diuinum beneplacitum inquirendum, inter se solum dimicatum est, ut in ultimis Eneydos canitur. In quo quidem agone tanta uictoris Enee clementia fuit, ut nisi balteus, quem Turnus Pallanti a se occiso detraxerat, patuisset, uicto uictor simul uitam condonasset et; pacem, ut ultima carmina nostri Poete testantur. Cumque duo populi ex ipsa troyana radice in Ytalia germinassent, romanus uidelicet et albanus, atque de signo aquile deque penatibus aliis Troyanorum atque dignitate principandi longo tempore inter se disceptatum esset, ad ultimum de comuni assensu partium, propter iustitiam cognoscendam, per tres Oratios fratres hinc et per totidem Curiatios fratres inde in cospectu regum et populorum altrinsecus expectantium decertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palma uictorie sub Hostilio rege cessit Romanis. Et hoc diligenter Liuius in prima parte contexit, cuius Orosius etiam contestatur. Deinde cum finitimis, omni iure belli seruato, cum Sabinis, cum Samnitibus, licet in multitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decertatum fuisse Liuius narrat: in quo quidem modo decertandi cum Samnitibus fere fortunam, ut dicam, incepti penituit. Et hoc Lucanus in secundo ad exemplum reducit sic:
+*Aut Collina tulit stratas quot porta cateruas
+tunc cum pene caput mundi rerumque potestas
+mutauit translata locum, romanaque Samnis
+ultra Caudinas sperauit uulnera furcas*.
+Postquam uero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis cumque Penis nondum pro diuino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit; Scipione uero pro Ytalis, Annibale pro Affricanis in forma duelli bellum gerentibus, Ytalis Affricani succubuerunt, sicut Liuius et alii romane rei scriptores testificari conantur. Quis igitur adeo mentis obtuse nunc est, qui non uideat sub iure duelli gloriosum populum coronam orbis totius esse lucratum ? Uere dicere potuit homo romanus quod quidem Apostolus ad Timotheum *Reposita est michi corona iustitie*; reposita, scilicet in Dei prouidentia ecterna. Uideant nunc iuriste presumptuosi quantum infra sint ab illa specula rationis unde humana mens hec principia speculatur, et sileant secundum sensum legis consilium et iudicium exhibere contenti.
+Et iam manifestum est quod romanus populus per duellum acquisiuit Imperium: ergo de iure acquisiuit; quod est principale propositum in libro presenti.
+
+Usque adhuc patet propositum per rationes que plurimum rationalibus principiis innituntur; sed ex nunc ex principiis fidei cristiane iterum patefaciendum est. Maxime enim fremuerunt et inania meditati sunt in romanum Principatum qui zelatores fidei cristiane se dicunt; nec miseret eos pauperum Cristi, quibus non solum defraudatio fit in ecclesiarum prouentibus, quinymo patrimonia ipsa cotidie rapiuntur, et depauperatur Ecclesia dum, simulando iustitiam, executorem iustitie non admittunt. Nec iam depauperatio talis absque Dei iudicio fit, cum nec pauperibus, quorum patrimonia sunt Ecclesie facultates, inde subueniatur, nec ab offerente Imperio cum gratitudine teneantur. Redeunt unde uenerunt: uenerunt bene, redeunt male, quia bene data, et male possessa sunt. Quid ad pastores tales? Quid si Ecclesie substantia defluit dum proprietates propinquorum suorum exaugeantur? Sed forsan melius est propositum prosequi, et sub pio silentio Saluatoris nostri expectare succursum.
+Dico ergo quod, si romanum Imperium de iure non fuit, Cristus nascendo persuasit iniustum; consequens est falsum: ergo contradictorium antecedentis est uerum. Inferunt enim se contradictoria inuicem a contrario sensu. Falsitatem consequentis ad fideles ostendere non oportet: nam si fidelis quis est, falsum hoc esse concedit; et si non concedit, fidelis non est, et si fidelis non est, ad eum ratio ista non queritur. Consequentiam sic ostendo: quicunque aliquod edictum ex electione prosequitur, illud esse iustum opere persuadet et, cum opera persuadentiora sint quam sermones, ut Phylosopho placet in ultimis ad Nicomacum, magis persuadet quam si sermone approbaret. Sed Cristus, ut scriba eius Lucas testatur, sub edicto romane auctoritatis nasci uoluit de Uirgine Matre, ut in illa singulari generis humani descriptione filius Dei, homo factus, homo conscriberetur: quod fuit illud prosequi. Et forte sanctius est arbitrari diuinitus illud exiuisse per Cesarem, ut qui tanta tempora fuerat expectatus in societate mortalium, cum mortalibus ipse se consignaret. Ergo Cristus Augusti, Romanorum auctoritate fungentis, edictum fore iustum opere persuasit. Et cum ad iuste edicere iurisdictio sequatur, necesse est ut qui iustum edictum persuasit iurisdictionem etiam persuaserit: que si de iure non erat, iniusta erat. Et notandum quod argumentum sumptum ad destructionem consequentis, licet de sua forma per aliquem locum teneat, tamen uim suam per secundam figuram ostendit, si reducatur sicut argumentum a positione antecedentis per primam. Reducitur enim sic: omne iniustum persuadetur iniuste; Cristus non persuasit iniuste: ergo non persuasit iniustum. A positione antecedentis sic: omne iniustum persuadetur iniuste; Cristus persuasit quoddam iniustum: ergo persuasit iniuste.
+
+Et si romanum Imperium de iure non fuit, peccatum Ade in Cristo non fuit punitum; hoc autem est falsum: ergo contradictorium eius ex quo sequitur est uerum. Falsitas consequentis apparet sic: cum enim per peccatum Ade omnes peccatores essemus, dicente Apostolo *Sicut per unum hominem in hunc mundum peccatum intrauit et per peccatum mors, ita in omnes homines mors, in quo omnes peccauerunt*; si de illo peccato non fuisset satisfactum per mortem Cristi, adhuc essemus filii ire natura, natura scilicet deprauata. Sed hoc non est, cum dicat Apostolus ad Ephesios loquens de Patre: *Qui predestinauit nos in adoptionem filiorum per Iesum Cristum in ipsum, secundum propositum uoluntatis sue, in laudem, et gloriam gratie sue, in qua gratificauit nos in dilecto Filio suo, in quo habemus redemptionem per sanguinem eius, remissionem peccatorum secundum diuitias glorie sue que superhabundauit in nobis*; cum etiam Cristus ipse, in se punitionem patiens, dicat in Iohanne: *Consummatum est*; nam ubi consummatum est, nichil restat agendum. Propter conuenientiam sciendum quod punitio non est simpliciter pena iniuriam inferenti, sed pena inflicta iniuriam inferenti ab habente iurisdictionem puniendi; unde, nisi ab ordinario iudice pena inflicta sit, punitio non est, sed potius iniuria est dicenda. Unde dicebat ille Moysi: *Quis constituit te iudicem super nos?*. Si ergo sub ordinario iudice Cristus passus non fuisset, illa pena punitio non fuisset. Et iudex ordinarius esse non poterat nisi supra totum humanum genus iurisdictionem habens, cum totum humanum genus in carne illa Cristi portantis dolores nostros, ut ait Propheta, puniretur. Et supra totum humanum genus Tyberius Cesar, cuius uicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset, nisi romanum Imperium de iure fuisset. Hinc est quod Herodes, quamuis ignorans quid faceret, sicut et Cayphas cum uerum dixit de celesti decreto, Cristum Pilato remisit ad iudicandum, ut Lucas in euangelio suo tradit. Erat enim Herodes non uicem Tyberii gerens sub signo aquile uel sub signo senatus, sed rex regno singulari ordinatus ab eo et sub signo regni sibi commissi gubernans. Desinant igitur Imperium exprobrare romanum qui se filios Ecclesie fingunt, cum uideant sponsum Cristum illud sic in utroque termino sue militie comprobasse. Et iam sufficienter manifestum esse arbitror, romanum populum sibi de iure orbis Imperium asciuisse.
+O felicem populum, o Ausoniam te gloriosam, si uel nunquam infirmator ille Imperii tui natus fuisset, uel nunquam sua pia intentio ipsum fefellisset!
+
+*Conclusit ora leonum, et non nocuerunt michi: quia coram eo iustitia inuenta est in me*.
+In principio huius operis propositum fuit de tribus questionibus, prout materia pateretur, inquirere; de quarum duabus primis in superioribus libris, ut credo, sufficienter peractum est. Nunc autem de tertia restat agendum: cuius quidem ueritas, quia sine rubore aliquorum emergere nequit, forsitan alicuius indignationis in me causa erit. Sed quia de trono inmutabili suo Ueritas deprecatur, Salomon etiam siluam Prouerbiorum ingrediens meditandam ueritatem, impium detestandum in se facturo nos docet, ac preceptor morum Phylosophus familiaria destruenda pro ueritate suadet; assumpta fiducia de uerbis Danielis premissis, in quibus diuina potentia clipeus defensorum ueritatis astruitur, iuxta monitionem Pauli fidei loricam induens, in calore carbonis illius quem unus de Seraphin accepit de altari celesti et tetigit labia Ysaie, gignasium presens ingrediar, et in brachio Illius qui nos de potestate tenebrarum liberauit in sanguine suo impium atque mendacem de palestra, spectante mundo, eiciam. Quid timeam, cum Spiritus Patri et Filio coecternus aiat per os Dauid: *In memoria ecterna erit iustus, ab auditione mala non timebit*?
+Questio igitur presens, de qua inquisitio futura est, inter duo luminaria magna uersatur: romanum scilicet Pontificem et romanum Principem; et queritur utrum auctoritas Monarche romani, qui de iure Monarcha mundi est, ut in secundo libro probatum est, inmediate a Deo dependeat an ab aliquo Dei uicario uel ministro, quem Petri successorem intelligo, qui uere clauiger est regni celorum.
+
+Ad presentem questionem discutiendam, sicut in superioribus est peractum, aliquod principium est assummendum in uirtute cuius aperiende ueritatis argumenta formentur; nam sine prefixo principio etiam uera dicendo laborare quid prodest, cum principium solum assummendorum mediorum sit radix? Hec igitur irrefragabilis ueritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. Nam si hoc uerum non esset, contradictorium eius non esset falsum, quod est: Deum non nolle quod nature intentioni repugnat. Et si hoc non falsum, nec ea que secuntur ad ipsum; inpossibile enim est in necessariis consequentiis falsum esse consequens antecedente non falso existente. Sed ad non nolle alterum duorum sequitur de necessitate: aut uelle aut non uelle; sicut ad non odire necessario sequitur aut amare aut non amare; non enim non amare est odire, nec non uelle est nolle, ut de se patet. Que si falsa non sunt, ista non erit falsa: Deus uult quod non uult; cuius falsitas non habet superiorem. Quod autem uerum sit quod dicitur sic declaro: manifestum est quod Deus finem nature uult, aliter celum otiose moueret; quod dicendum non est. Si Deus uellet impedimentum finis, uellet etiam finem impedimenti, aliter etiam otiose uellet; et cum finis impedimenti sit non esse rei impedite, sequeretur Deum uelle non esse finem nature, quem dicitur uelle esse. Si enim Deus non uellet impedimentum finis, prout non uellet sequeretur ad non uelle nichil de impedimento curare, siue esset siue non esset; sed qui impedimentum non curat, rem que potest impediri non curat, et per consequens non habet in uoluntate; et quod quis non habet in uoluntate, non uult. Propter quod si finis nature impediri potest–quod potest - de necessitate sequitur quod Deus finem nature non uult; et sic sequitur quod prius: uidelicet Deum uelle quod non uult. Uerissimum igitur est illud principium ex cuius contradictorio tam absurda secuntur.
+
+In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis ueritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: multa etenim ignoramus de quibus non litigamus. Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus uero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius uero ciuilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum ciuilitate contendit. Huius quidem tertie questionis ueritas tantum habet litigium, ut, quemadmodum in aliis ignorantia solet esse causa litigii, sic et hic litigium causa ignorantie sit magis. Hominibus namque rationis intuitu uoluntatem preuolantibus hoc sepe contingit: ut, male affecti, lumine rationis postposito, affectu quasi ceci trahantur et pertinaciter suam denegent cecitatem. Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed–ut plerique–de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic prouocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum. Igitur contra ueritatem que queritur tria hominum genera maxime colluctantur. Summus namque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi uicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clauium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoueri, ueritati quam ostensurus sum de zelo forsan–ut dixi–non de superbia contradicunt. Quidam uero alii, quorum obstinata cupiditas lumen rationis extinxit–et dum ex patre dyabolo sunt, Ecclesie se filios esse dicunt–non solum in hac questione litigium mouent, sed sacratissimi principatus uocabulum aborrentes superiorum questionum et huius principia inpudenter negarent. Sunt etiam tertii–quos decretalistas uocant–qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto uenerandas existimo–tota intentione innixi, de illarum preualentia–credo - sperantes, Imperio derogant. Nec mirum, cum iam audiuerim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum: quod quidem nefas de oppinione mortalium illi summoueant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum siue uenturum siue presentem siue iam passum crediderunt, et credendo sperauerunt, et sperantes karitate arserunt, et ardentes ei coheredes factos esse mundus non dubitat. Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est aduertendum quod quedam scriptura est ante Ecclesiam, quedam cum Ecclesia, quedam post Ecclesiam. Ante quidem Ecclesiam sunt uetus et nouum Testamentum, quod *in ecternum mandatum est* ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum: *Trahe me post te*. Cum Ecclesia uero sunt ueneranda illa concilia principalia quibus Cristum interfuisse nemo fidelis dubitat, cum habeamus ipsum dixisse discipulis ascensurum in celum *Ecce ego uobiscum sum in omnibus diebus usque ad consummationem seculi*, ut Matheus testatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sancto adiutos qui dubitat, fructus eorum uel omnino non uidit uel, si uidit, minime degustauit. Post Ecclesiam uero sunt traditiones quas decretales dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt uenerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgauerit de contrario. Cum enim interrogassent: *Quare discipuli tui traditionem seniorum transgrediuntur?*–negligebant enim manuum lotionem –Cristus eis, Matheo testante, respondit: *Quare et uos transgredimini mandatum Dei propter traditionem uestram?*. In quo satis innuit traditionem postponendam. Quod si traditiones Ecclesie post Ecclesiam sunt, ut declaratum est, necesse est ut non Ecclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solas traditiones habentes ab hoc–ut dicebatur–gignasio excludendi sunt: oportet enim, hanc ueritatem uenantes, ex hiis ex quibus Ecclesie manat auctoritas inuestigando procedere. Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, coruorum plumis operti, oues albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non uiderent?
+Quapropter cum solis concertatio restat qui, aliquali zelo erga matrem Ecclesiam ducti, ipsam que queritur ueritatem ignorant: cum quibus illa reuerentia fretus quam pius filius debet patri, quam pius filius matri, pius in Cristum, pius in Ecclesiam, pius in pastorem, pius in omnes cristianam religionem profitentes, pro salute ueritatis in hoc libro certamen incipio.
+
+Isti uero ad quos erit tota disputatio sequens, asserentes auctoritatem Imperii ab auctoritate Ecclesie dependere uelut artifex inferior dependet ab architecto, pluribus et diuersis argumentis mouentur; que quidem de Sacra Scriptura eliciunt et de quibusdam gestis tam summi Pontificis quam ipsius Imperatoris, nonnullum uero rationis indicium habere nituntur. Dicunt enim primo, secundum scripturam Geneseos, quod Deus fecit duo magna luminaria–luminare maius et luminare minus–ut alterum preesset diei et alterum preesset nocti: que allegorice dicta esse intelligebant ista duo regimina: scilicet spirituale et temporale. Deinde arguunt quod, quemadmodum luna, que est luminare minus, non habet lucem nisi prout recipit a sole, sic nec regnum temporale auctoritatem habet nisi prout recipit a spirituali regimine.
+Propter hanc et propter alias eorum rationes dissoluendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens: *Quia falsa recipiunt et non sillogizantes sunt*. Et accipio hic largo modo falsum etiam pro inoppinabili, quod in materia probabili habet naturam falsi. Si uero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui soluere uult, ostendendo formam sillogisticam non esse seruatam. Si uero peccatum sit in materia, aut est quia simpliciter falsum assumptum est, aut quia falsum secundum quid. Si simpliciter, per interemptionem assumpti soluendum est; si secundum quid, per distinctionem.
+Hoc uiso, ad meliorem huius et aliarum inferius factarum solutionum euidentiam aduertendum quod circa sensum misticum dupliciter errare contingit: aut querendo ipsum ubi non est, aut accipiendo aliter quam accipi debeat. Propter primum dicit Augustinus in Ciuitate Dei: *Non omnia que gesta narrantur etiam significare aliquid putanda sunt, sed propter illa que aliquid significant etiam ea que nichil significant actexuntur. Solo uomere terra proscinditur; sed ut hoc fieri possit, etiam cetera aratri membra sunt necessaria*. Propter secundum idem ait in Doctrina Cristiana, loquens de illo aliud in Scripturis sentire quam ille qui scripsit eas dicit, quod *ita fallitur ac si quisquam deserens uiam eo tamen per girum pergeret quo uia illa perducit*; et subdit: *Demonstrandum est ut consuetudine deuiandi etiam in transuersum aut peruersum ire cogatur*. Deinde innuit causam quare cauendum sit hoc in Scripturis, dicens: *Titubabit fides, si Diuinarum Scripturarum uacillat autoritas*. Ego autem dico quod si talia fiunt de ignorantia, correctione diligenter adhibita ignoscendum est sicut ignoscendum esset illi qui leonem in nubibus formidaret; si uero industria, non aliter cum sic errantibus est agendum, quam cum tyrampnis, qui publica iura non ad comunem utilitatem secuntur, sed ad propriam retorquere conantur. O summum facinus, etiamsi contingat in sompniis, ecterni Spiritus intentione abuti! Non enim peccatur in Moysen, non in Dauid, non in Iob, non in Matheum, non in Paulum, sed in Spiritum Sanctum qui loquitur in illis. Nam quanquam scribe diuini eloquii multi sint, unicus tamen dictator est Deus, qui beneplacitum suum nobis per multorum calamos explicare dignatus est.
+Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota uis argumenti consistit. Quod autem ille sensus omnino sustineri non possit, duplici uia potest ostendi. Primo quia, cum huiusmodi regimina sint accidentia quedam ipsius hominis, uideretur Deus usus fuisse ordine peruerso accidentia prius producendo quam proprium subiectum: quod absurdum est dicere de Deo; nam illa duo luminaria producta sunt die quarto et homo die sexto, ut patet in Lictera. Preterea, cum ista regimina sint hominum directiua in quosdam fines, ut infra patebit, si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directiuis non indiguisset: sunt ergo huiusmodi regimina remedia contra infirmitatem peccati. Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra diuinam bonitatem. Stultus enim esset medicus qui, ante natiuitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et per consequens intentio Moysi esse non potuit illa quam fingunt. Potest etiam hoc, mendacio tollerando, per distinctionem dissolui: mitior namque est in aduersarium solutio distinctiua; non enim omnino mentiens esse uidetur, sicut interemptiua illum uideri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud uirtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad uirtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est. Sed quantum ad melius et uirtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, uirtuosius operatur. Sic ergo dico quod regnum temporale non recipit esse a spirituali, nec uirtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut uirtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non est extremitas maioris, ut patet; procedit enim sic: luna recipit lucem a sole qui est regimen spirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem a regimine spirituali. Nam in extremitate maioris ponunt lucem, in predicato uero conclusionis auctoritatem: que sunt res diuerse subiecto et ratione, ut uisum est.
+
+Assummunt etiam argumentum de lictera Moysi, dicentes quod de femore Iacob fluxit figura horum duorum regiminum, quia Leui et Iudas: quorum alter fuit pater sacerdotii, alter uero regiminis temporalis. Deinde sic arguunt ex hiis: sicut se habuit Leui ad Iudam, sic se habet Ecclesia ad Imperium; Leui precessit Iudam in natiuitate, ut patet in Lictera: ergo Ecclesia precedit Imperium in auctoritate. Et hoc uero de facili soluitur; nam cum dicunt quod Leui et Iudas, filii Iacob, figurant ista regimina, possem similiter hoc interimendo dissoluere: sed concedatur. Et cum arguendo inferunt sicut Leui precedit in natiuitate sic Ecclesia in auctoritate, dico similiter quod aliud est predicatum conclusionis et aliud maior extremitas: nam aliud est auctoritas et aliud natiuitas, subiecto et ratione; propter quod peccatur in forma. Et est similis processus huic: A precedit B in C; D et E se habent ut A et B: ergo D precedit E in F; F uero et C diuersa sunt. Et si ferrent instantiam dicentes quod F sequitur ad C, hoc est auctoritas ad natiuitatem, et pro antecedente bene infertur consequens, ut animal pro homine, dico quod falsum est: multi enim sunt maiores natu qui non solum in auctoritate non precedunt, sed etiam preceduntur a iunioribus; ut patet ubi episcopi sunt tempore minores quam sui archipresbyteri. Et sic instantia uidetur errare secundum non causam ut causa.
+
+De lictera uero primi libri Regum assummunt etiam creationem et depositionem Saulis, et dicunt quod Saul rex intronizatus fuit et de trono depositus per Samuelem, qui uice Dei de precepto fungebatur, ut in Lictera patet. Et ex hoc arguunt quod, quemadmodum ille Dei uicarius auctoritatem habuit dandi et tollendi regimen temporale et in alium transferendi, sic et nunc Dei uicarius, Ecclesie uniuersalis antistes, auctoritatem habet dandi et tollendi et etiam transferendi sceptrum regiminis temporalis; ex quo sine dubio sequeretur quod auctoritas Imperii dependeret ut dicunt. Et ad hoc dicendum per interemptionem eius quod dicunt Samuelem Dei uicarium, quia non ut uicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, siue nuntius portans mandatum Domini expressum, hoc fecit: quod patet quia quicquid Deus dixit, hoc fecit solum et hoc retulit. Unde sciendum quod aliud est esse uicarium, aliud est esse nuntium siue ministrum: sicut aliud est esse doctorem, aliud est esse interpretem. Nam uicarius est cui iurisdictio cum lege uel cum arbitrio commissa est; et ideo intra terminos iurisdictionis commisse de lege uel de arbitrio potest agere circa aliquid, quod dominus omnino ignorat. Nuntius autem non potest in quantum nuntius; sed quemadmodum malleus in sola uirtute fabri operatur, sic et nuntius in solo arbitrio eius qui mictit illum. Non igitur sequitur, si Deus per nuntium Samuelem fecit hoc, quod uicarius Dei hoc facere possit. Multa enim Deus per angelos fecit et facit et facturus est que uicarius Dei, Petri suceessor, faeere non posset. Unde argumentum istorum est a toto ad partem, construendo sic: homo potest uidere et audire: ergo oculus potest uidere et audire. Et hoc non tenet; teneret autem destructiue sic: homo non potest uolare: ergo nec brachia hominis possunt uolare. Et similiter sic: Deus per nuntium faeere non potest genita non esse genita, iuxta sententiam Agathonis: ergo nec uicarius eius facere potest.
+
+Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi uicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferre conantur interimo. Sillogizant enim sic: Deus est dominus spiritualium et temporalium; summus Pontifex est uicarius Dei: ergo est dominus spiritualium et temporalium. Utraque namque propositio uera est, sed medium uariatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non saluatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter. Nam aliud est Deus, quod subicitur in maiori, et aliud uicarius Dei, quod predicatur in minori. Et si quis instaret de uicarii equiualentia, inutilis est instantia; quia nullus uicariatus, siue diuinus siue humanus, equiualere potest principali auctoritati: quod patet de leui. Nam scimus quod successor Petri non equiualet diuine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum. Nec etiam possent omnia sibi commicti a Deo, quoniam potestatem creandi et similiter baptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut euidenter probatur, licet Magister contrarium dixerit in quarto. Scimus etiam quod uicarius hominis non equiualet ei, quantum in hoc quod uicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est. Auctoritas principalis non est principis nisi ad usum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atque dimictere, sed alium creare non potest, quia creatio principis ex principe non dependet. Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere uicarium in omnibus equiualentem: qua re instantia nullam efficaciam habet.
+
+Item assummunt de lictera eiusdem illud Cristi ad Petrum: *Et quodcunque ligaueris super terram, erit ligatum et in celis; et quodcunque solueris super terram, erit solutum et in celis*; quod etiam omnibus apostolis est dictum. Similiter accipiunt de lictera Mathei, similiter et Iohannis: ex quo arguunt successorem Petri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam soluere; et inde inferunt posse soluere leges et decreta Imperii, atque leges et decreta ligare pro regimine temporali: unde bene sequeretur illud quod dicunt. Et dicendum ad hoc per distinctionem circa maiorem sillogismi quo utuntur. Sillogizant enim sic: Petrus potuit soluere omnia et ligare; successor Petri potest quicquid Petrus potuit; ergo successor Petri potest omnia soluere et ligare. Unde inferunt auctoritatem et decreta Imperii soluere et ligare ipsum posse. Minorem concedo, maiorem uero non sine distinctione. Et ideo dico quod hoc signum uniuersale omne, quod includitur in quodcunque, nunquam distribuit extra ambitum termini distributi. Nam si dico omne animal currit, omne distribuit pro omni eo quod sub genere animalis comprehenditur; si uero dico omnis homo currit, tunc signum uniuersale non distribuit nisi pro suppositis huius termini homo; et cum dico omnis grammaticus, tunc distributio magis coartatur.
+Propter quod semper uidendum est quid est quod signum uniuersale habet distribuere: quo uiso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambitu termini distributi. Unde cum dicitur quodcunque ligaueris, si illud quodcunque summeretur absolute, uerum esset quod dicunt; et non solum hoc facere posset, quin etiam soluere uxorem a uiro et ligare ipsam alteri uiuente primo: quod nullo modo potest. Posset etiam soluere me non penitentem: quod etiam facere ipse Deus non posset. Cum ergo ita sit, manifestum est quod non absolute summenda est illa distributio, sed respectiue ad aliquid. Quod autem illa respiciat satis est euidens considerato illo quod sibi conceditur, circa quod illa distributio subiungitur. Dicit enim Cristus Petro: *Tibi dabo claues regni celorum*, hoc est Faciam te hostiarium regni celorum. Deinde subdit *et quodcunque*: quod est omne quod, id est et omne quod ad istud offitium spectabit soluere poteris et ligare. Et sic signum uniuersale quod includitur in quodcunque contrahitur in sua distributione ab offitio clauium regni celorum: et sic assummendo, uera est illa propositio; absolute uero non, ut patet. Et ideo dico quod etsi successor Petri, secundum exigentiam offitii commissi Petro, possit soluere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit soluere seu ligare decreta Imperii siue leges ut ipsi dicebant, nisi ulterius probaretur hoc spectare ad offitium clauium: cuius contrarium inferius ostendetur.
+
+Accipiunt etiam illud Luce, quod Petrus dixit Cristo, cum ait *Ecce duo gladii hic*; et dicunt quod per illos duos gladios duo predicta regimina intelliguntur, que quidem Petrus dixit esse ibi ubi erat, hoc est apud se; unde arguunt illa duo regimina secundum auctoritatem apud successorem Petri consistere. Et ad hoc dicendum per interemptionem sensus in quo fundant argumentum. Dicunt enim illos duos gladios, quos assignauit Petrus, duo prefata regimina importare: quod omnino negandum est, tum quia illa responsio non fuisset ad intentionem Cristi, tum quia Petrus de more subito respondebat ad rerum superficiem tantum.
+Quod autem responsio non fuisset ad intentionem Cristi non erit inmanifestum, si considerentur uerba precedentia et causa uerborum. Propter quod sciendum quod hoc dictum fuit in die Cene; unde Lucas incipit superius sic: *Uenit autem dies azimorum in quo necesse erat occidi Pascha*, in qua quidem cena prelocutus fuit Cristus de ingruente passione, in qua oportebat ipsum separari a discipulis suis. Item sciendum quod ubi ista uerba interuenerunt erant simul omnes duodecim discipuli; unde parum post uerba premissa dicit Lucas: *Et cum facta esset hora discubuit, et duodecim apostoli cum eo*. Et ex hinc continuato colloquio uenit ad hec: *Quando misi uos sine sacculo et pera et calciamentis, nunquid aliquid defuit uobis? At illi dixerunt: Nichil. Dixit ergo eis: Sed nunc qui habet sacculum tollat, similiter et peram; et qui non habet, uendat tunicam et emat gladium*. In quo satis aperte intentio Cristi manifestatur; non enim dixit ematis uel habeatis duos gladios–ymo duodecim, cum ad duodecim discipulos diceret *qui non habet emat*–ut quilibet haberet unum. Et hoc etiam dicebat premonens eos pressuram futuram et despectum futurum erga eos, quasi diceret: Quousque fui uobiscum, recepti eratis; nunc fugabimini. Unde oportet uos preparare uobis etiam ea que iam prohibui uobis propter necessitatem. Itaque si responsio Petri, que est ad hoc, fuisset sub intentione illa, iam non fuisset ad eam que erat Cristi: de quo Cristus ipsum increpasset sicut multotiens increpauit, cum inscie responderet. Hic autem non fecit, sed acquieuit dicens ei *Satis est*; quasi diceret: Propter necessitatem dico; sed si quilibet habere non potest, duo sufficere possunt.
+Et quod Petrus de more ad superficiem loqueretur, probat eius festina et inpremeditata presumptio, ad quam non solum fidei sinceritas impellebat, sed, ut credo, puritas et simplicitas naturalis. Hanc suam presumptionem scribe Cristi testantur omnes. Scribit autem Matheus, cum Iesus interrogasset discipulos *Quem me esse dicitis ?*, Petrum ante omnes respondisse: *Tu es Cristus, filius Dei uiui*. Scribit etiam quod, cum Cristus diceret discipulis quia oportebat eum ire in Ierusalem et multa pati, Petrus assumpsit eum et cepit increpare illum dicens: *Absit a te, Domine; non erit tibi hoc*; ad quem Cristus, redarguens, conuersus dixit: *Uade post me, Sathana*. Item scribit quod in monte transfigurationis, in conspectu Cristi, Moysi et Elye et duorum filiorum Zebedei, dixit: *Domine, bonum est nos hic esse; si uis, faciamus hic tria tabernacula: tibi unum, Moysi unum et Elye unum*. Item scribit quod, cum discipuli essent in nauicula tempore noctis et Cristus ambularet super aquam, Petrus dixit: *Domine, si tu es, iube me ad te uenire super aquas*. Item scribit quod, cum Cristus prenuntiaret scandalum discipulis suis, Petrus respondit: *Etsi omnes scandalizati fuerint in te, ego nunquam scandalizabor*; et infra: *Etiamsi oportuerit me mori tecum, non te negabo*. Et hoc etiam contestatur Marcus; Lucas uero scribit Petrum etiam dixisse Cristo, parum supra uerba premissa de gladiis: *Domine, tecum paratus sum in carcerem et in mortem ire*. Iohannes autem dicit de illo quod, cum Cristus uellet sibi lauare pedes, Petrus ait: *Domine, tu michi lauas pedes?*; et infra: *Non lauabis michi pedes in ecternum*. Dicit etiam ipsum gladio percussisse ministri seruum: quod etiam conscribunt omnes quatuor. Dicit etiam Iohannes ipsum introiuisse subito, cum uenit in monumentum, uidens alium discipulum cunctantem ad hostium. Dicit iterum quod, existente Iesu in litore post resurrectionem, *Cum Petrus audisset quia Dominus est, tunica succinxit se, erat enim nudus, et misit se in mare*. Ultimo dicit quod, cum Petrus uidisset Iohannem, dixit Iesu: *Domine, hic autem quid?*. Iuuat quippe talia de Archimandrita nostro in laudem sue puritatis continuasse, in quibus aperte deprehenditur quod, cum de duobus gladiis loquebatur, intentione simplici respondebat ad Cristum. Quod si uerba illa Cristi et Petri typice sunt accipienda, non ad hoc quod dicunt isti trahenda sunt, sed referenda sunt ad sensum illius gladii de quo scribit Matheus sic: *Nolite ergo arbitrari quia ueni mictere pacem in terram: non ueni pacem mictere, sed gladium. Ueni enim separare hominem aduersus patrem suum* etc. Quod quidem fit tam uerbo quam opere; propter quod dicebat Lucas ad Theophilum *que cepit Iesus facere et docere*. Talem gladium Cristus emere precipiebat, quem duplicem ibi esse Petrus etiam respondebat. Ad uerba enim et opera parati erant, per que facerent quod Cristus dicebat se uenisse facturum per gladium, ut dictum est.
+
+Dicunt adhuc quidam quod Constantinus imperator, mundatus a lepra intercessione Siluestri tunc summi Pontificis, Imperii sedem, scilicet Romam, donauit Ecclesie cum multis aliis Imperii dignitatibus. Ex quo arguunt dignitates illas deinde neminem assummere posse nisi ab Ecclesia recipiat, cuius eas esse dicunt; et ex hoc bene sequeretur auctoritatem unam ab alia dependere, ut ipsi uolunt.
+Positis et solutis igitur argumentis que radices in diuinis eloquiis habere uidebantur, restant nunc illa ponenda et soluenda que in gestis humanis et ratione humana radicantur. Ex quibus primum est quod premictitur, quod sic sillogizant: ea que sunt Ecclesie nemo de iure habere potest nisi ab Ecclesia–et hoc conceditur–romanum regimen est Ecclesie: ergo ipsum nemo habere potest de iure nisi ab Ecclesia; et minorem probant per ea que de Constantino superius tacta sunt. Hanc ergo minorem interimo et, cum probant, dico quod sua probatio nulla est, quia Constantinus alienare non poterat Imperii dignitatem, nec Ecclesia recipere. Et cum pertinaciter instant, quod dico sic ostendi potest: nemini licet ea facere per offitium sibi deputatum que sunt contra illud offitium; quia sic idem, in quantum idem, esset contrarium sibi ipsi: quod est inpossibile; sed contra offitium deputatum Imperatori est scindere Imperium, cum offitium eius sit humanum genus uni uelle et uni nolle tenere subiectum, ut in primo huius de facili uideri potest; ergo scindere Imperium Imperatori non licet. Si ergo alique dignitates per Constantinum essent alienate - ut dicunt ab Imperio, et cessissent in potestatem Ecclesie, scissa esset tunica inconsutilis, quam scindere ausi non sunt etiam qui Cristum uerum Deum lancea perforarunt. Preterea, sicut Ecclesia suum habet fundamentum, sic et Imperium suum. Nam Ecclesie fundamentum Cristus est: unde Apostolus ad Corinthios: *Fundamentum aliud nemo potest ponere preter id quod positum est, quod est Cristus Iesus*. Ipse est petra super quam hedificata est Ecclesia. Imperii uero fundamentum ius humanum est. Modo dico quod, sicut Ecclesie fundamento suo contrariari non licet, sed debet semper inniti super illud iuxta illud Canticorum *Que est ista, que ascendit de deserto delitiis affluens, innixa super dilectum?*, sic et Imperio licitum non est contra ius humanum aliquid facere. Sed contra ius humanum esset, si se ipsum Imperium destrueret: ergo Imperio se ipsum destruere non licet. Cum ergo scindere Imperium esset destruere ipsum, consistente Imperio in unitate Monarchie uniuersalis, manifestum est quod Imperii auctoritate fungenti scindere Imperium non licet. Quod autem destruere Imperium sit contra ius humanum, ex superioribus est manifestum.
+Preterea, omnis iurisdictio prior est suo iudice: iudex enim ad iurisdictionem ordinatur, et non e conuerso; sed Imperium est iurisdictio omnem temporalem iurisdictionem ambitu suo comprehendens: ergo ipsa est prior suo iudice, qui est Imperator, quia ad ipsam Imperator est ordinatus, et non e conuerso. Ex quo patet quod Imperator ipsam permutare non potest in quantum Imperator, cum ab ea recipiat esse quod est. Modo dico sic: aut ille Imperator erat cum dicitur Ecclesie contulisse, aut non; et si non, planum est quod nichil poterat de Imperio conferre; si sic, cum talis collatio esset minoratio iurisdictionis, in quantum Imperator hoc facere non poterat. Amplius, si unus Imperator aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindere posset, eadem ratione et alius. Et cum iurisdictio temporalis finita sit et omne finitum per finitas decisiones assummatur, sequeretur quod iurisdictio prima posset annichilari: quod est irrationabile. Adhuc, cum conferens habeat se per modum agentis et cui confertur per modum patientis, ut placet Phylosopho in quarto ad Nicomacum, non solum ad collationem esse licitam requiritur dispositio conferentis, sed etiam eius cui confertur: uidetur enim in patiente et disposito actus actiuorum inesse. Sed Ecclesia omnino indisposita erat ad temporalia recipienda per preceptum prohibitiuum expressum, ut habemus per Matheum sic: *Nolite possidere aurum, neque argentum, neque pecuniam in zonis uestris, non peram in uia* etc. Nam etsi per Lucam habemus relaxationem precepti quantum ad quedam, ad possessionem tamen auri et argenti licentiatam Ecclesiam post prohibitionem illam inuenire non potui. Qua re, si Ecclesia recipere non poterat, dato quod Constantinus hoc facere potuisset de se, actio tamen illa non erat possibilis propter patientis indispositionem. Patet igitur quod nec Ecclesia recipere per modum possessionis, nec ille conferre per modum alienationis poterat. Poterat tamen Imperator in patrocinium Ecclesie Patrimonium et alia deputare, inmoto semper superiori dominio, cuius unitas diuisionem non patitur. Poterat et uicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum pro Ecclesia pro Cristi pauperibus dispensator: quod apostolos fecisse non ignoratur.
+Adhuc dicunt quod Adrianus papa Carolum Magnum sibi et Ecclesie aduocauit ob iniuriam Longobardorum, tempore Desiderii regis eorum; et quod Carolus ab eo recepit Imperii dignitatem non obstante quod Michael imperabat apud Constantinopolim. Propter quod dicunt quod omnes qui fuerunt Romanorum Imperatores post ipsum, et ipsi aduocati Ecclesie sunt et debent ab Ecclesia aduocari: ex quo etiam sequeretur illa dependentia quam concludere uolunt. Et ad hoc infringendum dico quod nichil dicunt: usurpatio enim iuris non facit ius. Nam si sic, eodem modo auctoritas Ecclesie probaretur dependere ab Imperatore, postquam Octo imperator Leonem papam restituit et Benedictum deposuit, necnon in exilium in Saxoniam duxit.
+
+Ratione uero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Prime phylosophie dicentes: omnia que sunt unius generis reducuntur ad unum, quod est mensura omnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debent reduci ad unum, tanquam ad mensuram omnium eorum. Et cum summus Antistes et Imperator sint homines, si conclusio illa est uera, oportet quod reducantur ad unum hominem. Et cum Papa non sit reducendus ad alium, relinquitur quod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram et regulam: propter quod sequitur etiam idem quod uolunt. Ad hanc rationem soluendam dico quod, cum dicunt Ea que sunt unius generis oportet reduci ad aliquod unum de illo genere, quod est metrum in ipso, uerum dicunt. Et similiter uerum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter uerum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur secundum accidens. Ad cuius euidentiam sciendum quod aliud est esse hominem et aliud est esse Papam; et eodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est esse hominem, et aliud est esse patrem et dominum. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater uero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere ad aliquid, siue relationis. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum. Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere. Unde dico quod alia est mensura ad quam habent reduci prout sunt homines, et alia prout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimum hominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam–quisquis ille sit –ad existentem maxime unum in genere suo: ut haberi potest ex ultimis ad Nicomacum. In quantum uero sunt relatiua quedam, ut patet, reducenda sunt uel ad inuicem, si alterum subalternatur alteri uel in spetie comunicant per naturam relationis, uel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus Imperator est Papa, nec e conuerso. Nec potest dici quod comunicent in spetie, cum alia sit ratio Pape, alia Imperatoris, in quantum huiusmodi: ergo reducuntur ad aliquid in quo habent uniri.
+Propter quod sciendum quod, sicut se habet relatio ad relationem, sic relatiuum ad relatiuum. Si ergo Papatus et Imperiatus, cum sint relationes superpositionis, habeant reduci ad respectum superpositionis, a quo respectu cum suis differentialibus descendunt, Papa et Imperator, cum sint relatiua, reduci habebunt ad aliquod unum in quo reperiatur ipse respectus superpositionis absque differentialibus aliis. Et hoc erit uel ipse Deus, in quo respectus omnis uniuersaliter unitur, uel aliqua substantia Deo inferior, in qua respectus superpositionis per differentiam superpositionis a simplici respectu descendens particuletur. Et sic patet quod Papa et Imperator, in quantum homines, habent reduci ad unum; in quantum uero Papa et Imperator, ad aliud: et per hoc patet ad rationem.
+
+Positis et exclusis erroribus quibus potissime innituntur qui romani Principatus auctoritatem dependere dicunt a romano Pontifice, redeundum est ad ostendendum ueritatem huius tertie questionis, que a principio discutienda proponebatur: que quidem ueritas apparebit sufficienter si, sub prefixo principio inquirendo, prefatam auctoritatem inmediate dependere a culmine totius entis ostendero, qui Deus est. Et hoc erit ostensum uel si auctoritas Ecclesie remoueatur ab illa–cum de alia non sit altercatio–uel si ostensiue probetur a Deo inmediate dependere. Quod autem auctoritas Ecclesie non sit causa imperialis auctoritatis probatur sic: illud, quo non existente aut quo non uirtuante, aliud habet totam suam uirtutem, non est causa illius uirtutis; sed, Ecclesia non existente aut non uirtuante, Imperium habuit totam suam uirtutem: ergo Ecclesia non est causa uirtutis Imperii et per consequens nec auctoritatis, cum idem sit uirtus et auctoritas eius. Sit Ecclesia A, Imperium B, auctoritas siue uirtus Imperii C; si, non existente A, C est in B, inpossibile est A esse causam eius quod est C esse in B, cum inpossibile sit effectum precedere causam in esse. Adhuc si, nichil operante A, C est in B, necesse est A non esse causam eius quod est C esse in B, cum necesse sit ad productionem effectus preoperari causam, presertim efficientem, de qua intenditur. Maior propositio huius demonstrationis declarata est in terminis; minorem Cristus et Ecclesia confirmat. Cristus nascendo et moriendo, ut superius dictum est; Ecclesia, cum Paulus in Actibus Apostolorum dicat ad Festum: *Ad tribunal Cesaris sto, ubi me oportet iudicari*; cum etiam angelus Dei Paulo dixerit parum post: *Ne timeas, Paule, Cesari te oportet assistere*; et infra iterum Paulus ad Iudeos existentes in Ytalia: *Contradicentibus autem Iudeis, coactus sum appellare Cesarem, non quasi gentem meam habens aliquid accusare, sed ut eruerem animam meam de morte*. Quod si Cesar iam tunc iudicandi temporalia non habuisset auctoritatem nec Cristus hoc persuasisset, nec angelus illa uerba nuntiasset, nec ille qui dicebat *Cupio dissolui et esse cum Cristo* incompetentem iudicem appellasset. Si etiam Constantinus auctoritatem non habuisset, in patrocinium Ecclesie illa que de Imperio deputauit ei de iure deputare non potuisset; et sic Ecclesia illa collatione uteretur iniuste, cum Deus uelit oblationes esse inmaculatas iuxta illud Leuitici: *Omnis oblatio, quam conferetis Domino, absque fermento erit*. Quod quidem preceptum, licet ad offerentes faciem habere uideatur, nichilominus est per consequens ad recipientes; stultum enim est credere Deum uelle recipi quod prohibet exhiberi, cum etiam in eodem precipiatur Leuitis: *Nolite contaminare animas uestras nec tangatis quicquid eorum, ne inmundi sitis*. Sed dicere quod Ecclesia sic abutatur patrimonio sibi deputato est ualde inconueniens: ergo falsum erat illud ex quo sequebatur.
+
+Amplius, si Ecclesia uirtutem haberet auctorizandi romanum Principem, aut haberet a Deo, aut a se, aut ab Imperatore aliquo aut ab uniuerso mortalium assensu, uel saltem ex illis preualentium: nulla est alia rimula, per quam uirtus hec ad Ecclesiam manare potuisset; sed a nullo istorum habet: ergo uirtutem predictam non habet. Quod autem a nullo istorum habeat sic apparet. Nam si a Deo recepisset, hoc fuisset aut per legem diuinam aut per naturalem, quia quod a natura recipitur a Deo recipitur, non tamen conuertitur. Sed non per naturalem, quia natura non imponit legem nisi suis effectibus, cum Deus insufficiens esse non possit ubi sine secundis agentibus aliquid in esse producit. Unde, cum Ecclesia non sit effectus nature, sed Dei dicentis *Super hanc petram hedificabo Ecclesiam meam*, et alibi *Opus consummaui quod dedisti michi ut faciam*, manifestum est quod ei natura legem non dedit. Sed nec per diuinam: omnis namque diuina lex duorum Testamentorum gremio continetur; in quo quidem gremio reperire non possum temporalium sollicitudinem siue curam sacerdotio primo uel nouissimo commendatam fuisse. Quinymo inuenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes nouissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo prouisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deuiaret. Quod autem a se non receperit de facili patet. Nichil est quod dare possit quod non habet; unde omne agens aliquid actu esse tale oportet quale agere intendit, ut habetur in hiisque De simpliciter ente. Sed constat quod, si Ecclesia sibi dedit illam uirtutem, non habebat illam priusquam daret; et sic dedisset sibi quod non habebat: quod est inpossibile. Quod uero ab aliquo Imperatore non receperit, per ea que superius manifesta sunt patet sufficienter. Et quod etiam ab assensu omnium uel preualentium non habuerit quis dubitat, cum non modo Asyani et Affricani omnes, quinetiam maior pars Europam colentium hoc aborreat? Fastidium etenim est in rebus manifestissimis probationes adducere.
+
+Item, illud quod est contra naturam alicuius non est de numero suarum uirtutum, cum uirtutes uniuscuiusque rei consequantur naturam eius propter finis adeptionem; sed uirtus auctorizandi regnum nostre mortalitatis est contra naturam Ecclesie: ergo non est de numero uirtutum suarum. Ad euidentiam autem minoris sciendum quod natura Ecclesie forma est Ecclesie: nam, quamuis natura dicatur de materia et forma, per prius tamen dicitur de forma, ut ostensum est in Naturali auditu. Forma autem Ecclesie nichil aliud est quam uita Cristi, tam in dictis quam in factis comprehensa: uita enim ipsius ydea fuit et exemplar militantis Ecclesie, presertim pastorum, maxime summi, cuius est pascere agnos et oues. Unde ipse in Iohanne formam sue uite relinquens *Exemplum* inquit *dedi uobis, ut quemadmodum ego feci uobis, ita et uos faciatis*; et spetialiter ad Petrum, postquam pastoris offitium sibi commisit, ut in eodem habemus, *Petre,* inquit *sequere me*. Sed Cristus huiusmodi regimen coram Pilato abnegauit: *Regnum* inquit *meum non est de hoc mundo; si ex hoc mundo esset regnum meum, ministri mei utique decertarent ut non traderer Iudeis; nunc autem regnum meum non est hinc*. Quod non sic intelligendum est ac si Cristus, qui Deus est, non sit dominus regni huius; cum Psalmista dicat *quoniam ipsius est mare, et ipse fecit illud, et aridam fundauerunt manus eius*; sed quia, ut exemplar Ecclesie, regni huius curam non habebat. Uelut si aureum sigillum loqueretur de se dicens non sum mensura in aliquo genere; quod quidem dictum non habet locum in quantum est aurum, cum sit metrum in genere metallorum, sed in quantum est quoddam signum receptibile per impressionem. Formale igitur est Ecclesie illud idem dicere, illud idem sentire: oppositum autem dicere uel sentire, contrarium forme, ut patet, siue nature, quod idem est. Ex quo colligitur quod uirtus auctorizandi regnum hoc sit contra naturam Ecclesie: contrarietas enim in oppinione uel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta uel oppinata, sicut uerum et falsum ab esse rei uel non esse in oratione causatur, ut doctrina Predicamentorum nos docet. Sufficienter igitur per argumenta superiora ducendo ad inconueniens probatum est auctoritatem Imperii ab Ecclesia minime dependere.
+
+Licet in precedenti capitulo ducendo ad inconueniens ostensum sit auctoritatem Imperii ab auctoritate summi Pontificis non causari, non tamen omnino probatum est ipsam inmediate dependere a Deo, nisi ex consequenti. Consequens enim est si ab ipso Dei uicario non dependet, quod a Deo dependeat. Et ideo, ad perfectam determinationem propositi, ostensiue probandum est Imperatorem, siue mundi Monarcham, inmediate se habere ad principem uniuersi, qui Deus est. Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet medium corruptibilium et incorruptibilium; propter quod recte a phylosophis assimilatur orizonti, qui est medium duorum emisperiorum. Nam homo, si consideretur secundum utranque partem essentialem, scilicet animam et corpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est. Propter quod bene Phylosophus inquit de ipsa, prout incorruptibilis est, in secundo De anima cum dixit: *Et solum hoc contingit separari, tanquam perpetuum, a corruptibili*. Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omne medium sapiat naturam extremorum, necesse est hominem sapere utranque naturam. Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominis duplex finis existat: ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem et corruptibilitatem participat, sic solus inter omnia entia in duo ultima ordinetur, quorum alterum sit finis eius prout corruptibilis est, alterum uero prout incorruptibilis.
+Duos igitur fines prouidentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius uite, que in operatione proprie uirtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem uite ecterne, que consistit in fruitione diuini aspectus ad quam propria uirtus ascendere non potest, nisi lumine diuino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur. Ad has quidem beatitudines, uelut ad diuersas conclusiones, per diuersa media uenire oportet. Nam ad primam per phylosophica documenta uenimus, dummodo illa sequamur secundum uirtutes morales et intellectuales operando; ad secundam uero per documenta spiritualia que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum uirtutes theologicas operando, fidem spem scilicet et karitatem. Has igitur conclusiones et media, licet ostensa sint nobis hec ab humana ratione que per phylosophos tota nobis innotuit, hec a Spiritu Sancto qui per prophetas et agiographos, qui per coecternum sibi Dei filium Iesum Cristum et per eius discipulos supernaturalem ueritatem ac nobis necessariam reuelauit, humana cupiditas postergaret nisi homines, tanquam equi, sua bestialitate uagantes *in camo et freno* compescerentur in uia. Propter quod opus fuit homini duplici directiuo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum reuelata humanum genus perduceret ad uitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret. Et cum ad hunc portum uel nulli uel pauci, et hii cum difficultate nimia, peruenire possint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacis tranquillitate quiescat, hoc est illud signum ad quod maxime debet intendere curator orbis, qui dicitur romanus Princeps, ut scilicet in areola ista mortalium libere cum pace uiuatur. Cumque dispositio mundi huius dispositionem inherentem celorum circulationi sequatur, necesse est ad hoc ut utilia documenta libertatis et pacis commode locis et temporibus applicentur, de curatore isto dispensari ab Illo qui totalem celorum dispositionem presentialiter intuetur. Hic autem est solus ille qui hanc preordinauit, ut per ipsam ipse prouidens suis ordinibus queque connecteret. Quod si ita est, solus eligit Deus, solus ipse confirmat, cum superiorem non habeat. Ex quo haberi potest ulterius quod nec isti qui nunc, nec alii cuiuscunque modi dicti fuerint electores, sic dicendi sunt: quin potius denuntiatores diuine prouidentie sunt habendi. Unde fit quod aliquando patiantur dissidium quibus denuntiandi dignitas est indulta, uel quia omnes uel quia quidam eorum, nebula cupiditatis obtenebrati, diuine dispensationis faciem non discernunt. Sic ergo patet quod auctoritas temporalis Monarche sine ullo medio in ipsum de Fonte uniuersalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, in multiplices alueos influit ex habundantia bonitatis.
+Et iam satis uideor metam actigisse propositam. Enucleata namque ueritas est questionis illius qua querebatur utrum ad bene esse mundi necessarium esset Monarche offitium, ac illius qua querebatur an romanus populus de iure Imperium sibi asciuerit, nec non illius ultime qua querebatur an Monarche auctoritas a Deo uel ab alio dependeret inmediate. Que quidem ueritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanus Princeps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitas quodammodo ad inmortalem felicitatem ordinetur. Illa igitur reuerentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus uirtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt b/testi_2_NoCommenti/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt
new file mode 100644
index 0000000..9efeb47
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Franciscus Petracchi poeta, uir illustris ac uita moribusque et sciencia clarus, sedente Benedicto XII pontifice maximo gloriosissima fama per orbem floruit uniuersum. Hic aput Aritium XII kalendas augusti ex ser Petracco patre, Letta uero matre natus est post ߤtamenߤ christianorum iubileum XIII anno IIII; sed postmodum aput Florentiam, opulentissimam Etrurie ciuitatem, ex qua parentes eiusdem longis fuerant retro temporibus oriundi in copiosa fortuna, a Musarum, ut puto,fuit uberibus educatus. Sed cum causa seditionum multiplicium florentinorum ciuium nobiles aliqui, ser Petracco amicitia atque consanguinitate coniuncto, tamquam hostes rei publice exilio damnarentur, idem ser Petraccus, una cum filio puero et uxore sua ac pariter tota domo, sibi suisque proscriptionem uoluntariam ascribendo, relicta patria Alpes transabiit appeninas Auinionique secessit, quo Franciscus ab ipsa pueritia celebri fultus ingenio in liberalibus artibus studuit didicitque. Demum, cum etate iam esset adultus, Bononiam, Lombardie nobilem studiisque florentem petiit ciuitatem, ibique sub diuersis doctoribus iura ciuilia audiuit. In quibus dum assiduo studio laboraret, Apollo, prescius sui uatis futuri, eiusdem mentis archanum lepido Pyeridum cantu carminibusque cepit demulcire diuinis, ob quam causam, legibus iam neglectis, ad Parnasi culmen cepit dirigere gressus suos. Quod dum pater referentibus pluribus audisset, nati futuram gloriam ex ceptis debite non repensans, cum eciam animo quam eterna temporalia pocius affectaret, nequiquam astris auidus obuiare, indignans quodammodo ipsum ad lares proprios reuocauit, et, cum illum studiorum talium obiurgatione multimoda momordisset, aiendo, eum suo imperio oneratum leges auditurum secundo Montem misit illico Pesulanum. Sed, iubentibus fatis, quibus de facili non obstatur, Pyeridum corus egregius illum indissolubilibus amplexibus circumdauit, egreque ferens ab infantia educarat, et cui per ipsum fama candidior seruabatur, eidem a legum perplexitate uitabili et rabidi fori latrabilibus iurgiis raperetur, Cesarum sanciones ac iurium consultorum tabulas indignanter abstulit ab eodem, suis luminibus e uestigio apponendo quid Smirneus uates impellente Apolline de Ulixe Graysque reliquis plectro mirifico demonstrarit; quid Terentius Culleus placida infestante Talya meretricum lenonum iuuenum et seruorum actus describendo reliquerit; quid Maro diuino dotatus ingenio, pastorum scenicos ludos, aruorum necessarios cultus, Troadum clades et arma uictosque Penates et lacrimas morientis Elysse cantando narrauerit; quid Flaccus lirica suauitate ac acerbitate satyrica decantarit; quid Naso Elycona spirante fingendo peregerit; quid Lucanus urgente Calliope feruida tuba altisona clangendo perflauerit; quid Statius, quid Iuuenalis, quid eciam alii plures mirto edera lauroque conspicui, uirtute pariter ac fama mirabiles, heroyco cantu reliquerint discedendo. Ipse quidem nec abiecta studio reuocauit, nec apposita, studendo efficaciter, uilipendit, sed iam accipiens auctores ac in suos doctores eciam et magistros, sic totus ardore castalio inflammatus, se poesi patre eciam ignorante donauit, ut nichil uel modicum aliud cogitaret; in qua qualis euaserit, uerbis explicare non opus, eo quod ipsa ipsius opera luce clarius manifestant. Que quidem talem tantumque perhibent, nisi fallor, quod, si opinio phylosophi samiensis ueris posset rationibus sustineri, animas hominum scilicet reuerti ad alia corpora, iterato in hoc Uirgilium omni imbutum dogmat rediisse, non dubito dicerent qui cognoscunt. Hinc uero morales est phylosophos diligenti studio imitatus, et maxime M. Tullium Ciceronem et egregium Senecam cordubensem in tantum quod iam locutione et moribus alterum istorum possit merito iudicari. Sed hic uates dolciloquus, suum post hec cupiens ingenium exercitare et operibus eciam experiri, dum adhuc iuueniles anni feruescerent, humana uitans consortia cepit solitudine delectari, petiitque inter montes arduos umbrisque arborum perpetuis occupatos, uallem quandam quam incole nec immerito nominant ab antiquo, que non hominum artificio sed nature magisterio multis est delectabilibus exornata, quod ipsemet heroyco carmine caliopeo modulamine mensurat fratri Dyonisio de Burgo theologie magistro describit pulcerrime politeques; ibique a fonte perpetuo limpidis undis fluens amplissime Sorgia fluuius summit originem emanando. Hoc igitur loco hic poeta egregius, ne de infossi talenti culpa redargueretur a posteris, plura opuscula tam metrica quam prosaica eleganter ac floridissime decantauit, et inter alia memoratu dignissima opus suum illud magnum et mirabile cui Affrica nomen imposuit, eo quod maioris Affricani gesta in eodem heroyco metro monstrentur, ingenio diuino pocius quam humano, creditur compilasse. Attamen ne hominum notitia solitudine nimia priuaretur, determinatis temporibus se ad romanam curiam conferebat, in qua amicitia summorum pontificum, regum atque procerum tam Gallorum quam eciam Ytalorum aliorumque quamplurium usus est, et potissime Benedicti pape XII, Petri de Columna cardinalis et Roberti Ierusalem et Sicilie regis, et Azonis de Corigio militis. Cum quo, patre iam mortuo, Neapolim, Campanie urbem, ueniens, eius opere primo ad predictum Robertum regem aditum habere dignatus est; in conspectu cuius tam eleganter suam et poetarum priorum scienciam commendauit, ut, cum summam incliti regis graciam acquisisset, eidem auido laudabilia cuncta noscendi, omnibus aliis theologie phylosophieque studiis derelictis, poetarum studium quod ante uilipendebat assummeret, sibique in preceptorem ipsum Franciscum dummodo ibidem uellet remanere instantissime postulauit. Sed ipse, cum ad maiora iam animum direxisset, honestissima tanti officii renuntiatione premissa, a predicto rege clam primo, secundario uero coram suis proceribus in facultatibus uariis esset examinatus, in poetica gratissime et cum omnium intelligentium audientiumque assensu approbatus existeret, cum Azone amico suo iam dicto ad inclitam Romam citato uenit itinere, quo a senatu populoque romano iam receptus, non minus sua operante uirtute, quam hoc preces pro eodem rege exponente, in poetam egregium a senatoribus est assumptus. Quorum alter, dominus uidelicet Ursus de Ursinis, miles ac Anguillarie comes clarissimus, U Idus Aprilis, anno uero incarnationis dominice MCCCXLI, inditione autem UIIII et etatis sue anno XXXUII, in urbe romana celsoque Capitolio coram omni clero et populo, florida ab eodem ac prolixa in exaltatione Musarum mirifica, ac a predicto domino Urso in laureandi poete laudes sermocinatione premissa, eum in poetam laurea corona solemniter coronauit, eique tam sue clarissime professionis quam eciam romane ciuilitatis priuilegium multa ac integra dicacitate completum et bulla aurea suis signis, olim toto orbi metuendis pariter et uerendis, insculpta prout decuit roborauit. Quod quidem ibidem fieri non ante contigerat a coronatione dignissima Statii Pampinei Surculi tolosani qui anno ab urbe condita DCCCXXXIIII sub Domitiano Cesare creditur coronatus. Cum quanta hoc romanorum ciuium letitia tam nobilium quam eciam plebeiorum factum contigerit, non opus est uerbis: facile quidem potest ab unoquoque presummi; ipse id nempe omnibus uisum puto, iam multo ante lapsa felicia tempora ac regna saturnia rediisse; ipse tamen, quamuis tenuissime respectu ueritatis, ne sui ipsius laudes rescribere uidererur, Iohanni militi in quadam epistola metrica designauit. Habita igitur laureatione predictus cum Azone de Corrigio Parmam iuit, ibique secum integra amicitia iunctus, per aliquale tempus commoratus est, et moratur usque in hodiernum. Insuper iste Franciscus quantumcunque sciencia sit excellens, non minus morum claritate refulget. Nam, quamquam solitudine, ut iam supra monstrauimus, delectetur, quod ipsemet in quadam egloga sua, cui nomen Argus , testatur amplissime, se pastorem soliuagum ac eciam Siluium uocitando, fuit tamen et est homo moribus ciuilis et, et unucuique iuxta sui conditionem amicabilis, placabilis et communis; habitu uero honestissimus, et ut hoc iuxta sui uolitum plenius et commodius uteretur, ac aptius posset mundanarum rerum sollicitudines euitare, uitam assumpsit et habitum clericalem, usus tamen ilaruis et modicis ac ab animarum cura solutis beneficiis, maxima a summis pontificibus sibi beneuolis ac eadem illi offerentibus renuendo, et potissime presulatus, ne forsan Scillam fugiens assumendo, o amplectens nimia rueret in Caribdim. Statura quidem procerus, forma uenustus, facie rotunda atque decorus, quamuis colore etsi non candidus, non tamen fuit obscurus, sed quadam decenti uiro fuscositate permixtus. Oculorum motus grauis, intuitus letus et acuta perspicacitate subtilis; aspectu mitis, gestibus uerecundus quamplurimum; risu letissimus, sed nunquam cachino inepto concuti uisus; incessu moderatus, prolatione placidus et iocosus, sed rara locutione utitur nisi interrogatus, et tunc uerba debita grauitate pensata sic interrogantibus profert in patulo, ut ad audiendum attrahat eciam ydiotas, et eosdem, per longissima spatia durante sermone, sine tedio ymo cum delectatione multiplici, ut ita loquar, teneat irretitos, in tantum ut sint qui hunc audiendo concedant uerum a cantibus syrenarum sotiorum ducis Naritii naues fuisse summersas, dum se a dulcedine prolationis istius quodammodo comperiant fore captos. Et alii sunt qui firma teneant fide, quod dudum eedem apes que Platoni Ambroxioque dormientibus paruulis melle labra delinirunt, huic tymo cyrrensi sature eciam paruulo delinissent, si hoc potest, ut uidentur homines credere, argumentum esse future dulcedinis in loquendo. Et ultra, quod est mirabile dictu, in tantum aliis sua preualet affabilitas inter cunctos, ut que ceteris solet famosis sue fame presentia derogare, huic auget, ut apparet eo quod de eo contrarium euenisse quampluries iam est uisum. Nam nonnulli probissimi, quod ipsemet propriis auribus audiui, fide interposita iuramenti, firmarunt nichil de hoc homine, respectiue ueritate pensata, famam per orbem gerulonum oribus reportare. Quid de ipsius ingenio referam? Nil ei ambiguum, nil obscurum, sed omnia illi patent clara, lucida et aperta; si uera loquor sui testificentur effectus. Memoria uero illum diuinum potius quam humanum autumo esse reputandum: nam ab ipsa prothoplasti creatione primeua usque ad hodiernum, quicquid et per quoscumque reges, principes, populos seu gentes et ubicumque actum sit, tamquam sibi presentia cognouisse ac memorasse demonstrat. Phylosophorum uero doctrinas morales, naturales atque theologas ut sumpserit teneatque ipsius gesta, uerba, scriptaque iam pandunt. Cibo et potu temperatus, nam uulgaribus semper usus est. Mundiciis corporalibus magis ne uideretur ab aliis deuiare uiuentibus, quam appetitu concupiscibili impulsus, decoratus est. In musicalibus uero, prout in fidicinibus et cantilenis, et nondum hominum tantum sed eciam auium, delectatus ita ut ipsemet se bene gerat et gesserit in utrisque. Patiens tamen extat et, posito raro ac ultra terminos rationis irascatur, cito quidem reuertitur. Ueridicus plurimum et fidelis; religione christianissimus et in tantum, ut uix nisi ab expertis et cognitis crederetur. Libidine sola aliqualiter non uictus in totum, sed multo potius molestatus; sed si quando ipsum contingit succumbere, iuxta mandatum Apostoli, quod caste nequiuit explere, caute peragendo compleuit. Et quamuis in suis quampluribus uulgaribus poematibus in quibus perlucide decantauit, se Laurettam quandam ardentissime demonstrarit amasse, non obstat: nam, prout ipsemet et bene puto, Laurettam illam allegorice pro laurea corona quam postmodum est adeptus accipiendam existimo. Quid opus est uerbis? Nichil enim potest de uirtutibus et sciencia huius poete respectiue ad ueritatem meus calamus explicare. Scripsi quidem magis audax quam discretus, et ideo reliqua, muito magis maiora quam posita, cum hiis que eciam demonstraui, uiro sufficientiori ac stilo pariter altiori scribenda relinquo. Gloriosus iste poeta usque in hodiernum diem plura composuit opera memoratu dignissima. Nam primo et principaliter opus illud egregium compilauit, in quo heroyco carmine ac oratione arte multiplici admiranda Scipionis primi gesta in Cartaginienses potissime et Annibalem eorum ducem Penosque reliquos mira cum uirtute tam animi quam corporis operando tractauit, cui eo nomen imposuit Affrica, quia de et in Affrica rebus gestis loquatur ut plurimum, intitulauitque illud Roberto regi amico suo de quo supra iam diximus; et quamuis predicti libri adhuc ab eo nemini copia concedatur, tamen, a multis uisus, homericus reputatur. Insuper edidit dialogum quendam prosaice tam mira ac artificiosa sermonum pulcritudine decoratum, ut apparest liquido nil eum quod Tullius Arpinas nouerit latuisse. Demum eglogam quandam composuit cui nomen est Argus, in qua morte predicti regis amici sui deflet, illum Argum et se Siluium nominando, tangendo eciam ueras regis laudes sub figmento, ostendendo non solum Uirgilium in Bucolicis ymitasse, sed potius cum eodem stilum syragusani Theocriti assumpsisse. o Ultra eciam scripsit pulcerrimam comediam, cui titulum imposuit Philostratus, et si dicerem illum Terentii uestigia persecutum, timeo ne, dum omnibus palam erit, que, adhuc modicis uisa, latet, ductori ductum legentes extiment et merito preponendum. Si que summo pontifici, que fratri Enee de Senis uiro probissimo, que eciam multis aliis diuersis de causis et ad semet ipsum composuerit opuscula, quibus libri titulum non donauit, conarer exprimere: et idcirco, ne tedeat prolixitas in dicendo, que desunt scrutantibus honestius credidi relinquendum.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/GiovanniBoccaccio_DeGenealogia.txt b/testi_2_NoCommenti/GiovanniBoccaccio_DeGenealogia.txt
new file mode 100644
index 0000000..18cba9f
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/GiovanniBoccaccio_DeGenealogia.txt
@@ -0,0 +1,1534 @@
+Si satis ex relatis Domnini Parmensis egregii militis tui uera percepi, Rex inclite, summopere cupis genealogiam deorum gentilium et heroum ex eis iuxta fictiones ueterum descendentium, atque cum hac, quid sub fabularum tegmine illustres quondam senserint uiri, et me a celsitudine tua quasi expertissimum atque eruditissimum hominem in talibus selectum tanto operi autorem. Sane ut omiserim desiderii tui admirationem (non enim paruum hominem decet, quid regem moueat, perscrutari) et aduersus electionem mei quid sentiam dicere pretermittam, ne dum insufficentiam meam monstrauero per subterfugia arbitreris impositi laboris onus euitem, antequam ad sententiam meam circa impositum opus deueniam, libet serenissime regum apponere, etsi non omnia quedam saltem que inter Domninum insignem militem tuum, dum iussa tue celsitudinis explicaret, et me interuenere uerba ut eis perlectis satis de me iudicium tuum uideas et temeritatem meam, dum in obedientiam tue maiestatis deuenio. Cum igitur ille facundo ore sacra tue sublimitatis studia et opera regalis officii admiranda nec non et insignes atque gloriosos quosdam tui nominis titulos longa dicacitate explicuisset, eo deuenit ut conatu plurimo me in tuam sententiam ducere niteretur, nec unica tantum ratione sed multis ex quibus, fateor, ualide uidebantur quedam. Uerum postquam tacuit et michi respondendi copia facta est, sic dixi: Arbitraris forsan, facunde miles, seu rex tuus de proximo noster futurus, prestante deo, hanc insaniam ueterum scilicet cupientium se haberi diuino procreatos sanguine angulum terre modicum occupasse et tanquam ridiculum quoddam, ut erat, paruo perseuerasse temporis tractu et ueluti etiam recentissimum opus facile colligi posse? Attamen bona semper tua pace dicam: longe aliter est! Nam ut omittam Cicladas et reliquas Egei maris insulas, Achayam et Ylliricum atque Traciam, quas penes fomenta huius stultitie emicuere plurimum et potissime dum Grecorum respublica floruit, Eleuxini maris, Hellespontiaci, Meonii, Ycarei, Pamphylii, Cilicii, Phenicis et Syri atque Egyptiaci litora sua contagione infecit. Nec Cyprus nostri regis insigne decus ab hac labe fuit inmunis. Sic et omnem Lybie atque Syrtium et Numidie oram labefactauit et Athlantiacos occiduique occeani sinus et remotissimos Hesperidum ortos. Nec Mediterranei tantum maris fuit contenta litoribus. Quin imo et ad incognitas mari nationes etiam penetrauit. Decidere enim in perniciem hanc cum litoralibus accole omnes Nyli fonte carentis, et harene Lybice una cum suis pestibus, et antiquissimarum Thebarum solitudines, nec non et superiores Egyptii, atque Garamantes feruidi et calentes nimium irsutique Ethyopes, et odori Arabes Perseque dites atque Gangarides populi et nigredine insignes Yndi, Babilones, et celsa Caucasi cacumina, eiusque tam in feruidum solem quam in gelidas arthos scabrosa decliua, Caspium mare Hyrcanique truces, et omnis Tanais, ac niuosus semper Rhodopes et Scitharum etiam inculta barbaries. Et cum orientalis occeani fluctus et Rubri maris infecisset insulas, postremo ad nos usque Ytalos declinauit, adeo ut Roma rerum domina huius caliginis offuscata nube sit. Et ne passim per regiones omnes, in quibus plurimum hec inscitia potuit, euager, ut satis potes aduertere, portiuncula sola fuit orbis inter triones et cadentem solem, que deitatis huiusmodi non fuit nobilitata progenie, esto nephande credulitatis sicuti et reliqua fuerit infecta. Nec ista euo fuere nostro. Erat forsan adhuc adolescens Abraham dum apud Sycionios cepit ista proserpere et insipientium hominum subintrare animos; heroum tamen tempestate ferbuit et in maximum deuenit decus et nomen, et in dies usque superbi Ylionis ruine perseuerauit. Nam in Troiano bello quosdam deorum filios cecidisse et Hecubam in canem et Polidorum in uirgulta conuersos legisse meminimus. Quod quidem et uetustissimum est et plurium seculorum tempus. Nec dubitandum insuper, quin, quocunque hec uiguerit stultitia, ibidem ingentia sint descripta uolumina, ut maiorum diuina nobilitas monimento licterarum ueniret ad posteros. Et esto nunquam existimauerim talium paruum fuisse numerum, quod permaximus fuerit, Paulus Perusinus, uir grauis et talium solertissimus atque curiosissimus exquisitor non nunquam asseruit, me presente, se a Barlaam, quodam Calabro homine Grecarum licterarum apprime erudito, habuisse, neminem insignem uirum principatu aut preminentia alia tota in Grecia insulis et litoribus premonstratis eo fuisse seculo, quo hec fatuitas uiguit, qui ab aliquo deorum huius modi duxisse originem non monstraret. Quid igitur dicam, quid tu, spectantes tam longe lateque diffusum malum tam uetus, tot perseueratum seculis, tot explicatum uoluminibus et in tam grandi uirorum numero ampliatum? Credisne me regis optata posse perficere? Equidem si prestent montes faciles transitus, et solitudines inuie apertum notumque iter, si flumina uada et maria tranquillas undas, ac transfretanti emittat ab antro Eolus uentos tam ualidos quam secundos, et, quod maius est, sint Argiphontis talaria aurea uolucri cuicumque homini alligata pedibus, et pro uotis, quocumque libuerit, euolet, uix tam longos terrarum marisque tractus, etiam si illi prestetur permaxima seculorum annositas, nedum aliud agat, solum poterit peragrasse. Concedam amplius; dentur cui uelis hec omnia posse contingere in momento loca et, diuina insuper fauente gratia, caractherum ac ydiomatum uariarum nationum notitia, et coram accedenti integra preparentur uolumina, quis, ut me pretermiserim, mortalium erit, cui sint uires tam solide, tam perspicax ingenium tamque tenax memoria, ut omnia uidere queat apposita, et intelligere uisa et intellecta seruare, et demum calamo etiam exarare et in opus collecta deducere? Addebas preterea, ut explicarem, quid sub ridiculo cortice fabularum abscondissent prudentes uiri, quasi rex inclitus arbitretur stolidum credere, homines fere omni dogmate eruditos simpliciter circa describendas fabulas nulli ueritati consonas nec preter licteralem sensum habentes triuisse tempus et impendisse sudores! Non inficiar, delectauit me regalis ista discretio et argumentum certissimum prebuit, quoniam, ut tu ante dicebas, sit illi diuinum ingenium, meque in uotum impulit suum, dummodo uires sufficerent. Sane circa huiusmodi explicationes longe plus quam putes difficultatis et theologi hominis labor est, nam, dato, iuxta Uarronis sententiam, ubi de diuinis et humanis rebus multa descripsit, genus hoc theologie sit, quod mithicon seu, ut aliis placet et forte melius, physicon dicitur, et si plurimum ridende falsitatis habeat, multum tamen ad illam eliciendam artis exquirit. Et ob id, miles elegantissime, pensande sunt hominum uires et examinanda ingenia, et sic illis conuenientia onera imponenda. Potuit Athlas sustinere capite celum, eique fesso sub onere Alcides potuit prestare uicem, diuini homines ambo, et inuictum fere robur fuit ambobus! Ast ego quid? Breuis sum homuntio, nulle michi uires, ingenium tardum, et fluxa memoria; et tu meis humeris, non dicam celum, quod illi tulere, quin imo et terram super addere cupis et maria, ac etiam celicolas ipsos, et cum eis sustentatores egregios! Nil aliud hoc est, nisi uelle, ut pondere premar et peream. Uerum si tantum regi hoc erat animo, erat onus aptum, si inter mortales ullus est tanto labori sufficiens, uiribus preclarissimi uiri Francisci Petrarce, cuius ego iam diu auditor sum. Homo quippe est celesti ingenio preditus et peremni memoria, ac etiam facundia admirabili, cui familiarissime quarumcunque gentium hystorie sunt, sensus fabularum notissimi, et breuiter, quicquid phylosophie sacro iacet in gremio, manifestum est. Tacueram iam, cum sic ille uultu placido et comto sermone secutus est: Credo, longe melius quam nouerim, ea uera esse, que narras, et difficultates uideo, sed queso, mi Iohannes, an putes regem nostrum circumspectione carere? Oculatus quippe dominus est, et mitis ingenii, et regia facilitate laudabilis! Et absit, ut quenquan, nedum te, premere uelit, quin imo uetus est illi mos leuiare quoscunque, et idcirco sane intelligenda atque assumenda iussa ipsius. Edepol facile credi potest inaccessibiles esse eas, quas predixeras, nationes et eorum codices, si qui sunt, omnino Latinis incognitos; uerum, si qua ex Grecis, que ad Latinos usque deuenerint, seu apud Latinos ipsos, quorum licteris non parum honoris et glorie maiorum attulere studia, comperiuntur, etsi non omnia, que saltem tua cura haberi possint, ista desiderat. Eia ergo, liberali animo, bene de deo sperans, laborem subi, et, quod potes, facito, cum ad impossibile requiratur nemo! Non enim michi uirum illum sublimem et, nedum apud Cyprios, sed fama super ethera notum Franciscum Petrarcam dedit fortuna obuium, credo sic uolente deo, ut et illi maximis occupato parcerem, et iuuentuti tue honestum laborem inferrem, ex quo nomen tuum nuper in auras exire incipiens inclita gloria elucescat clarius apud nostros. Tunc ego inquam: Iam satis uideo, strenue miles, quam, pretermissis barbarorum remotissimis libris, existimes ex Grecis Latinisque opus hoc integrum perfici posse. O bone deus! Nonne ipse, Domnine, uides, quia hac ipsa concessione maximam partem operi demas? Sed faciamus uti iam dudum nostri fecere principes, romanum imperium diuidentes in orientale et occiduum; sint monstro huic corpora duo, barbaricum unum et grecum atque latinum reliquum, ad grecum latinumque, quos ipsemet nominas, libri. Nec istud etiam poterit, ut quod postulas consequatur; antiquam enim hanc pestem monstrauimus. Tu nunc tecum uolue, quot labentibus seculis hostes habuere uolumina. Confiteberis equidem, quoniam incendia et aquarum diluuia, ut de particularibus taceam, bibliothecas assumpserint plurimas; et si non alia deperisset quam Alexandrina, quam iam dudum Phyladelphus summa cum diligentia fecerat, esset librorum diminutio maxima, cum in ea testimonio antiquorum poteras reperire, quod uelles! Preterea inualescente gloriosissimo Christi nomine, eiusque doctrina sincere ueritatis perlucida letiferi erroris et potissime gentilitii tenebras amouente, ac etiam iam diu Grecorum declinante fulgore, clamantibus in infaustam religionem Christi nuntiis ac eam in exterminium pellentibus, nulli dubitandum est quin secum multos deleuerint libros huius materiei refertissimos, dum non multos esse deos, nec deorum filios, sed unicum Deum patrem et filium Dei unicum tam uera quam pia predicatione monstrarent. Insuper auaritiam, cui non parue sunt uires, concedes habuisse hostem; facultas enim poetica scientibus nil afferre lucri certissimum est, et apud eam nil preciosum est preter quod afferat aurum. Ex quo consecutum ut aurum non afferentia, non solum neglecta, sed despecta atque deiecta sint; et cum omnes fere in diuitias totis tendant pedibus, uolumina talia in desuetudinem abiere, et sic etiam periere facile. Eque in eorum detrimentum quorundam principum detestabile accessit odium, nec aliter quam in hostes ab eis aduersus ea conspiratum est. Et quot hoc deleuerit odium non solum fabularum, sed quarumcunque facultatum uolumina, non leuiter exprimeretur numerus. Ceterum si cetera pepercissent, non eis, restauratore carentibus, pepercisset labile tempus, cui et taciti et adamantini sunt dentes, nedum libros, sed saxa conterentes durissima et ferrum ipsum, domans cetera. Hoc hercle tam Greca quam Latina multa redegit in puluerem! Et si hec et alia plura passa sint, et ea potissime, que nostro labori oportuna essent, negari tamen non potest, quin multa supersint, sed nullum tamen, quod ego nouerim, in hoc, quod optas, conscriptum. Uaganter igitur tam deorum quam progenitorum nationes et nomina huc illuc dispersa per orbem. Habet enim liber hic ex his aliquid, et aliquid liber alter. Que quis, queso, pro minime seu saltem parum fructuoso labore uelit exquirere et tot uolumina uoluere, legere, et hinc inde excerpere perpauca? Credo satius desistendum. Ast ille in me defixis luminibus inquit: Non me latebat, quin aduersum moderatam petitionem meam haberes, quid diceres; sed non adeo me repelles, quin loculus remaneat aliquis, in quem fugiam. Non equidem negabo, quod asseris uerum. Iam secundo dixisse uelim: quod potes, facito! Hanc portiunculam, quam hinc inde excerpsisse poteris, rex noster exoptat. Poterisne istud etiam denegasse? Sed heu! Timeo non has tibi torpor ignauus rationes preparet, ut laborem effugias. Nil nempe turpius ocioso iuuene! Et si laborandum est, cum ad laborem nascamur omnes, cui melius quam regi optimo potes laborem impendere? Surge igitur, et inertiam hanc pelle, et ad opus ingenti accingere animo, ut regi pariter pareas et tuo nomini ad inclitam famam uiam facias! Uenies profecto, si prudens es, ultro eo, quo ego te conor impellere. Nosti enim, quoniam labor improbus uincat omnia; audentesque iuuat fortuna, et multo magis Deus ipse nunquam deserens sperantes in se. Uade igitur, et bonis auibus uolue et reuolue et exentera libros, calamum arripe, et, dum regi obsequeris, tuum nomen in longissimum deduc euum! Tum ego: uincor, inquam, magis fere lepiditate uerborum quam uiribus rationum; urges et enim me impellis, trahis, et ut paream, si uelim nolim, necesse est. Et sic, clementissime rex, ut ad te aliquando calamum flectam, aliquandiu altercati sumus, Domninus tuus et ego, et, seu ualeam seu non ualeam, ad ultimum uictus in tuam sententiam impulsus uenio; quibus tamen uiribus, tu uides. Iussu igitur tuo, montanis Certaldi cocleis et sterili solo derelictis, tenui licet cimba in uertiginosum mare crebrisque implicitum scopulis nouus descendam nauta, incertus, num quid opere precium facturus sim, si omnia legero litora et montuosa etiam nemora, scrobes et antra, si opus sit, peragrauero pedibus, ad inferos usque descendero, et, Dedalus alter factus, ad ethera transuolauero; undique in tuum desiderium, non aliter quam si per uastum litus ingentis naufragii fragmenta colligerem sparsas, per infinita fere uolumina deorum gentilium reliquias colligam, quas comperiam, et collectas euo diminutas atque semesas et fere attritas in unum genealogie corpus, quo potero ordine, ut tuo fruaris uoto, redigam. Horresco tamen tam grande opus assumere, et uix credam, si resurgat et ueniat Prometheus alter seu is idem, qui poetarum assertione prisco tempore consueuerat homines ex luto componere, nedum ego, huius operis sit artista sufficiens. Sane ne, rex inclite, mireris in posterum, dixisse uelim: Non expectes, post multum temporis dispendium et longis uigiliis elucubratum opus, corpus huiusmodi habere perfectum; mutilum quippe, et utinam non membrorum plurium et fortasse distortum seu contractum gibbosumque habendum est iam rationibus premonstratis. Porro, princeps eximie, uti componendo membra deueniam, sic sensus absconditos sub duro cortice enucleando procedam, non tamen ad unguem iuxta intentionem fingentium fecisse promittam. Quis enim tempestate nostra antiquorum queat terebrare pectora et mentes excutere, in uitam aliam iam diu a mortali segregatas, et, quos habuere, sensus elicere? Esset edepol diuinum potius quam humanum! Ueteres quippe, relictis licteris suis nominibus insignitis, in uiam uniuerse carnis abiere, sensusque ex eis iuxta iudicium post se liquere nascentium, quorum quot sunt capita, fere tot inueniuntur iudicia. Nec mirabile; uidemus enim diuini uoluminis uerba ab ipsa lucida, certa, ac immobili ueritate prolata, etiam si aliquando tecta sint tenui figurationis uelo, in tot interpetrationes distrahi, quot ad illa deuenere lectores. Et ob id in hoc minus pauescens accedam, nam, et si minus bene dixero, saltem ad melius dicendum prudentiorem alterum excitabo. Et hoc faciens, primo, que ab antiquis hausisse potero, scribam, inde, ubi defecerint seu minus iudicio meo plane dixerint, meam apponam sententiam; et hoc libentissimo faciam animo, ut quibusdam ignaris atque fastidiose detestantibus poetas, a se minime intellectos, appareat, eos, etsi non catholicos, tanta fuisse prudentia preditos, ut nil artificiosius humani ingenii fictione uelatum sit, nec uerborum cultu pulchrius exornatum. Ex quibus patet liquido eos plurima mundana sapientia imbutos fuisse, qua sepissime carent stomachosi reprehensores eorum. Ex quibus enucleationibus, preter artificium fingentium poetarum et futilium deorum consanguinitates et affinitates explicitas, naturalia quedam uidebis tanto occultata misterio, ut mireris, sic et procerum gesta moresque non per omne triuium euagantia. Post hec, quoniam in longe maius uolumen quam existimes progredietur opus, oportunum arbitror, ut facilius inuenias, quod exquires, et melius possis retinere, que uelis, illud in partes distinguere plures, easque nuncupare libros. Quorum unius cuiusque principio arborem apponendam censeo, cuius in radice pater assit propaginis, in ramis uero iuxta degradationes seriem apponere omnem dilatatam propaginem, ut per hanc uideas, de quibus et quo ordine in sequenti libro perquiras. Quos libros etiam debitis comperies distinctos rubricis ampliori sermone pandentibus, quod unico tantum nomine per frondes arboris primo perlegeris. Demum duos superaddam libellos, et in primo quibusdam obiectionibus in poesim et poetas factis respondebo; in secundo, qui totius operis erit ultimus, quedam, que in me forsan obicientur, amouere conabor. Sane ne omiserim, nolo mireris aut errore meo contigisse putes (ueterum crimen est!), quod sepissime leges multa scilicet adeo ueritate dissona et in se ipsa non nunquam discrepantia, ut nedum a phylosophis oppinata, sed nec a rusticis cogitata putes, sic et pessime temporibus congruentia. Que quidem, et alia, si qua sunt a debito uariantia, non est mee intentionis redarguere uel aliquo modo corrigere, nisi ad aliquem ordinem sponte sua se sinant redigere; satis enim michi erit comperta rescribere et disputationes phylosophantibus linquere. Postremo, si sane mentis homines tam ex debito quam ex Platonis consulto in quibuscunque etiam minimarum rerum principiis diuinam opem imprecari consueuere ac eius in nomine agendis initium dare, eo quod, illo pretermisso, Torquati sententia nullum rite fundetur exordium, satis aduertere possum, quid michi faciendum sit, qui inter confragosa uetustatis aspreta et aculeos odiorum membratim discerptum, attritum, et in cineres fere redactum ingens olim corpus deorum procerumque gentilium nunc huc illuc collecturus et, quasi Esculapius alter, ad instar Ypoliti consolidaturus sum. Et ideo, cum solum cogitans iam sub pondere titubem nimio, eum piissimum patrem, uerum Deum rerumque omnium opificem et cuncta potentem, cui mortales uiuimus omnes, supplex precor, ut grandi superboque ceptui meo fauens assit. Sit michi splendens et inmobile sydus et nauicule dissuetum mare sulcantis gubernaculum regat, et, ut oportunitas exiget, uentis uela concedat, ut eo deuehar, quo suo nomini sit decus, laus et honor, et gloria sempiterna, detrectantibus autem delusio, ignominia, dedecus, et eterna damnatio!
+Quis primus apud gentiles deus habitus sit. Mare magnum et dissuetum nauigiis intraturus nouumque sumpturus iter, ratus sum prospectandum fore solerter quo ex litore cimbe proresia soluenda sint, ut rectius, secundo spirante uento, eo deuehar quo cupit animus. Quod quidem tunc comperisse reor dum eum comperero quem sibi primum deum finxere priores, ut, ab eo initio propaginis sumpto debito, possim ordine in posteritatem procedere. Conuenerant igitur mecum omnes animi uires et e sublimi mentis speculo omnem fere orbis intuebar ambitum, surgentesque extemplo plurimos uidi nec unius tantum religionis homines cuiuscunque tamen ueritatis fidedignissimos testes, grauitate asserentes sua deum unicum esse quem nemo uidit unquam et hunc uerum esse principio fineque carentem, potentem omnia, rerum patrem atque creatorem tam patentium quam non patentium nobis. Quod cum optime crederem et ab ipsis puerilibus annis crediderim, semper cepi mente reuoluere ueterum quam plurium circa hunc uarias atque diuersas opiniones. Uisumque michi est hoc idem fere ipsos credere gentiles, sed eos decipi dum creature creatoris attribuunt dignitatem nec omnes uni sed diuersi diuersis conantur impendere. Cui errori causam intulisse phylosophantes et diuersimode sentientes existimo, dum ostenderent prisce ruditati et post eos poete, quos primos theologizantes Aristotiles dicit, secundum suas credulitates eos esse deos primos quos ipsi arbitrabantur rerum primas fuisse causas. Et hinc, si plures et diuersimode opinantes fuere, de necessitate secutum est ut plures et diuersos deos diuerse haberent nationes uel secte, quarum unaqueque suum existimauit uerum et primum et unicum esse deum aliorum patrem et dominum. Et sic non solum ad instar Cerberi tricipitem hanc fecere beluam, quin imo in monstrum longe plurium capitum describere conati sunt; quorum dum antiquissimum inuestigarem Taletem Milesium obuium habui, suo euo sapientissimum hominem et celo astrisque familiarissimum et quem ego audieram multa de uero Deo ingenio magis quam fide iam dudum exquisiuisse Hunc ego rogaui ut diceret quem ratus sit deorum fuisse primum. Qui e uestigio inquit: Rerum omnium causam primam aquam fuisse reor, eamque in se diuinam habere mentem, omnia producentem nec aliter quam apud nos plantas humectet, sic ex abisso scaturiginibus emissis in celum usque sydera et ornatum reliquum manu madida fabricasse. Hinc Anaximenem alium doctissimum uirum conueni et, dum hoc idem quod a Talete percontor, respondit: Aerem rerum omnium productorem eo quod animantia aere perdito moriantur illico et absque eo nequeant procreari. Post hos Crisippus affuit inter priscos famosus homo, qui rogatus ait: Ignem se omnium conditorem credere, eo quod absque calore nil appareat posse gigni mortale, uel genitum posse consistere. Alcinoum autem Crotoniensem cum conuenissem, ceteris celsioris animi hominem comperi. Nam elementis transuolatis repente intellectu se miscuit astris, inter que, que nouerit nescio sed retulit se arbitrari solem, lunam et stellas et omne celum rerum omnium fuisse fabros. O liberalis homo, quam uni tantum elemento ceteri dederant, hic omnibus supercelestium corporibus deitatem largitus est. Post hos ego Macrobium iuniorem omnium adorior. Ille autem solo soli attribuit quod dederat Alcinous toti celo. Theodontius uero, ut arbitror, nouus homo sed talium inuestigator precipuus neminem nominando respondit: Uetustissimorum Arcadum fuisse opinionem terram rerum omnium esse causam, eique, ut de aqua dicit Thales, mentem inesse diuinam existimantes, crediderunt eius opere omnia fuisse producta atque creata. Porro ut de reliquis taceamus, poete qui Thaletis opinionem secuti sunt, aque elementum Occeanum uocauere et rerum omnium hominum atque deorum dixere patrem, et ab eodem genealogie deorum dedere principium. Quod et nos fecisse poteramus nisi inuenissemus secundum quosdam Occeanum filium fuissi Celi. Et qui Anaximenem et Crisippum uera dixisse credidere eo quod Iouem pro elemento ignis et non nunquam ignis et aeris sepissime ponant poete, ei principatum deorum omnium tradidere et suis genealogiis deorum primum omnium ascripsere; quos ideo in hoc secuti non sumus, quia Iouem nunc Etheris nunc Celi nunc Saturni fuisse filium legisse meminimus. Qui uero Alcinoo prestitere fidem, Celium seu Celum genealogie sue principem uoluere. Quod cum Ethere genitum legissemus ultro omisimus. Sic et qui Macrobium primoresque suos Soli genealogie concessere primatum. Quem multos habuisse parentes ipsi testantur poete, nunc illi Iouem patrem, nunc Yperionem nunc Uulcanum attribuentes. Qui autem terram rerum omnium productricem uoluere, ut Theodontius dicit, inmixtam illi diuinam mentem Demogorgonem nuncupauere. Quem profecto ego deorum gentilium omnium patrem principiumque existimo, cum neminem illi secundum poeticas fictiones patrem fuisse compererim: et cum Etheris non tantum patrem, sed auum extitisse legerim, et deorum aliorum plurium, ex quibus hi orti sunt, de quibus supra mentio facta est. Sic igitur omnibus circumspectis, aliis abscisis tanquam superfluis capitibus et in membra redactis, adinuenisse itineris principium rati, facientes Demogorgonem non rerum patrem sed deorum gentilium, duce deo scabrosum intrabimus iter per Tenaron aut Ethnam in terre uiscera descendentes et ante alia Stigie paludis uada sulcantes.
+In arbore signata desuper ponitur in culmine Demogorgon uersa in celum radice, nec solum infra descripte progeniei sed deorum omnium gentilium pater, et in ramis et frondibus ab eo descendentibus describuntur eius filii et nepotes de quibus omnibus hoc in primo libro prout signati sunt distincte scribitur. Uerum ex eis Ether solus excipitur, de quo et eius amplissima posteritate in libris sequentibus describetur. Fuerunt ergo Demogorgoni filii filieque UIIII Quorum primus Litigium, secundus Pan, III Cloto, IIII Lachesis, quinta Atropos, sextus Polus seu Pollux, septimus Phyton seu Phaneta, ottaua Terra, nonus autem Herebus.
+Summa cum maiestate tenebrarum arbore descripta, ueternosus ille deorum omnium gentilium proauus, undique stipatus nebulis et caligine, mediis in uisceribus terre perambulanti michi comparuit Demogorgon, nomine ipso horribilis, pallore quodam muscoso et neglecta humiditate amictus; terrestrem tetrum fetidumque euaporans odorem, seque miseri principatus patrem potius alieno sermone quam suo confessus uerbo, me coram noui laboris opifice constitit. Risi, fateor, dum illum i n tuerer, memor stultitie ueterum qui illum a nemine genitum eternum et rerum omnium patrem atque in terre uisceribus delitescentem rati sunt. Sane quoniam minus hoc spectat ad opus, eum sinamus sua in miseria, procedentes eo quo cupimus. Huius igitur insipide credulitatis causam dicit Theodontius non a studiosis hominibus habuisse principium, quin imo a uetustissimis Arcadum rusticis. Qui cum mediterranei essent homines atque montani et semisiluestres et uiderent terram sponte sua, siluasque et arbusta queque producere, flores, fructus et semina emittere, animalia alere cuncta et demum in se morientia queque suscipere, nec non et montes flammas euomere, ex duris silicibus ignes excuti, ex concauis locis et uallibus exalare uentos et illam sentirent moueri nonnunquam et etiam mugitus emittere eiusque ex uisceribus fontes, lacus et flumina fundi, quasi ex ea ethereus ignis et lucidus aer exorti ac egregie potata ingentem illum occeani pelagum eminxerit, et ex collisis incendiis euolantes in altum fauillule solis luneque globos ediderint, summoque implicite celo in stellas sese infixerint sempiternas, stolide credidere. Qui autem post hos secuti sunt paulo altius sentientes, non terram simpliciter rerum harum dixere autorem, sed illi mentem implicitam esse diuinam intellectu et nutu cuius agerentur ista, eamque mentem in subterraneis habere sedem arbitrati sunt. Cui errori auxit fidem apud rusticos antra ac profundissimos terrarum abditus intrasse non nunquam in quibus cum in processu languescente luce silentium augeri uideatur, subintrare mentes cum natiuo locorum horrore religio consueuit et ignaris presentie alicuius diuinitatis suspicio quam a talibus suspicatam diuinitatem, non alterius quam Demogorgonis existimabant, eo quod eius mansio in terre uisceribus crederetur ut dictum est. Hic igitur cum esset apud uetustissimos Arcades in honore precipuo, rati taciturnitate sui nominis diuinitatis eius augeri maiestatem, seu existimantes indecens esse tam sublime nomen in buccas uenire mortalium, uel forte timentes ne nominatus irritaretur in eos, consensu publico uetitum est ne impune nominaretur a quoquam. Quod quidem testari uidetur Lucanus ubi Erictum manes inuocantem describit dicens: *Paretis, an ille Compellandus erit, quo nunquam terra uocato Non concussa tremit qui Gorgona cernit apertam Uerberibusque suis trepidam castigat Erinem* etc. Sic et Statius ubi cecum senem Tyresiam iussu Ethioclis belli Thebanorum exitum perscrutatur dicit: *Scimus enim et quicquid dici noscique timetis Et turbare Hecatem, ni te, Tymbree, timerem Et triplicis mundi summum quem scire nephastum; Illum sed taceo* etc. Hunc, de quo duo poete loquuntur nomine non espresso, Lactantius insignis homo doctusque super Statium scribens liquido dicit esse Demogorgonem summum primumque deorum gentilium. Et nos etiam satis sumere possumus, si uerba carminum ponderare uelimus. Dicit enim apud Lucanum femina malefica et gentilis ad preminentiam atque subterraneam huius mansionem demonstrandam terram tremere eo uocato, quod nunquam alias facit nisi concussa. Subsequenter hoc idem, quia uidet Gorgonem, id est terram apertam, id est ad plenum eo quod in uisceribus habitet terre, nos autem respectiue ad eum superi superficiem tantum uidemus. Uel uidet apertum Gorgonem, monstrum illud uertens aspicientes in saxa, nec propterea in saxum uertitur, ut appareat preeminentie eius signum aliud. Tercio potentiam eius ostendit etiam circa inferna, dum eum dicit castigare uerberibus Erinem pro Erinas, id est Furias, eas scilicet potentia sua et reprimendo et irritando. Hunc autem cognosci a superis ideo dicit Statius, ut illum et subterraneum et cunctorum demonstret principem, et inuocatum posse cogere manes in desideria mortalium, quod ipsi nollent. Eum autem cognosci ideo nephas dicit, quia scire secreta dei non spectat ad omnes; nam si cognita sint, in uilipensionem fere ueniet potentia deitatis. Huic preterea ne tedio solitudinis angeretur, liberalis et circumspecta uetustas, ut ait Theodontius, socios dedit Eternitatem atque Chaos, et inde filiorum agmen egregium; UIIII enim illi inter mares et feminas fuisse uoluere, ut infra apparebit distinctius. Erat hic locus detegendi, si quid fuisset poetica fictione reconditum. Sed cum nudus sit huius deitatis erronee sensus, explicare quid nomen eius horridum sonare uideatur tantummodo superest. Sonat igitur, ut reor, Demogorgon grece, terre deus latine. Nam demon deus, ut ait Leontius, Gorgon autem terra interpretatur. Seu potius sapientia terre, cum sepe demon sciens uel sapientia exponatur. Seu, ut magis placet aliis, deus terribilis, quod de uero Deo qui in celis habitat legitur: Sanctum et terribile nomen eius. Uerum iste aliam ob causam terribilis est, nam ille ob integritatem iustitie male agentibus in iudicio est terribilis, iste uero stolide existimantibus. Postremo, antequam de filiis aliquid, de sociis pauca uidenda sunt.
+
+Sequitur de Eternitate, quam ideo ueteres Demogorgoni sociam dedere, ut is qui nullus erat uideretur eternus. Que quid sit suo se ipsa pandit nomine, nulla enim temporis quantitate mensurari potest, nullo temporis spatio designari, cum omne contineat euum et contineatur a nullo. Quid enim de ea scripserit Claudius Claudianus, ubi heroico carmine Stilliconis laudes extulit, libet inserere. Dicit enim sic: *Est ignota procul nostreque imperuia menti, Uix adeunda diis annorum squalida mater, Immensi spelunca eui, que tempora uasto Suppeditat reuocatque sinu; complectitur antrum Omnia quo placido consumit numine serpens Perpetuum que uiret squamis, caudamque reducto Ore uorat tacito, relegens exordia lapsu. Uestibuli custos uultu longeua decoro, Ante fores natura sedet cunctisque uolantes Dependent membris anime; mansura uerendus Scribit iura senex, numeros qui diuidit astris, Et cursus stabilesque moras quibus omnia uiuunt Ac pereunt fixis cum legibus. Ille recenset* etc. Antro demum sic descripto subsequitur idem: *Hic abitant uario facies distincta metallo Secula certa locis, illic glomerantur aena, Hic ferrata rigent, illic argentea candent; Eximia regione domus* etc. Hec ille; ex quibus reor, serenissime regum, possis aduertere quam suaui stilo quamque accurata atque explicita oratione quid Eternitas et que intra Eternitatem contineantur poeta describat. Qui ut eius ostendat omnium temporum excessum, dicit speluncam ispius, id est gremii profunditatem incognitam atque procul stantem, et nedum mortalibus, sed uix adeundam diis, id est beatis creaturis que in conspectu dei sunt; eamque demum dicit tempora suppeditantem atque reuocantem, ut appareat intra eam omne tempus initium sumpsisse ac sumere et sumpturum esse, et ultimo in finem deuenire suum. Et ut appareat quo ordine describit serpentem perpetuo uiridem, id est quantum ad eam nunquam in senium tendentem, eumque dicit reuoluto in caudam ore eam deuorantem, ut ex hoc actu percipiamus temporis circularem lapsum. Nam semper anni unius finis principium est sequentis, et sic erit durante tempore. Quo exemplo usus est, eo quod per illud fuerit olim Egiptiis, antequam licteras suscepissent, consuetudo describendi annum. Subsequenter autem hoc fieri tacite dicit eo quod non aduertentibus nobis paulatim labatur tempus. Naturam autem animarum circumuolantium plenam eo quod assidue multis animantibus animas infundat, ideo ante fores Eternitatis describit ut intelligamus quod quicquid intrat Eternitatis gremium, seu parum mansurum seu multum, natura rerum agente intrat, et sic quasi ianitrix hic est, et est intelligendum de natura naturata. Nam quod natura naturans immittit nunquam egreditur. Senem autem, qui in antro numeros stellis diuidit, Deum uerum credo, non quia senex sit, non enim in eternum cadit etatis ulla descriptio, sed mortalium loquitur more, qui longeuos etiam immortales senes dicimus. Hic numeros stellis diuidit ut intelligamus quia eo agente et ordinante per certum et constitutum ab eo syderum motum nobis tempora distinguantur, ut puta per solis totius celi circuitum habemus annum, sic per eandem lune circumuolutionem mensem, et per integram octaue spere reuolutionem diem. De seculis autem, que ibidem esse dicit, infra ubi de Eonis satis late scribetur.
+
+Chaos, ut Ouidius in principio maioris sui uoluminis asserit, fuit quedam omnium rerum creandarum inmixta et confusa materia. Dicit enim sic: *Unus erat toto nature uultus in orbe Quem dixere Chaos, rudis indigestaque moles Nec quicquam nisi pondus iners congestaque eodem Non bene iunctarum discordia semina rerum* etc. Hunc seu hanc tam speciosam forma certa carentem effigiem uoluere non nulli, alias insignes phylosophi, sociam atque coeternam fuisse Demogorgoni, ut si quando in mentem illi uenisset creaturas producere, non deesset materia; quasi non posset qui poterat rebus uariis formam dare, materiam ex qua daret producere. Ridiculum est, sed iam neminem redarguere professus sum.
+
+His premissis ad inclitam prolem primi dei gentilium ueniendum est. Cuius primum filium uoluere Litigium, eo quod primum eum ex Chaos pregnantis utero, ex incerto tamen patre eductum uelint. De cuius eductione talis a Theodontio recitatur fabula. Dicit enim a Pronapide poeta in Prothocosmo scribi quod semel residente Demogorgone, ut quiesceret in Eternitatis antro, sensit in utero Chaos tumultuari, quamobrem commotus extensa manu Chaos uentrem aperuit, et euulso Litigio tumultum faciente, eo quod turpem et inhonestam haberet faciem, abiecit in auras. Qui confestim euolauit in altum; non enim poterat ad inferiora descendere, cum omnium rerum inferior is esse uideretur, qui illum ex utero matris exemerat. Ast inde Chaos acri fessa labore, cum non haberet quam inuocaret Lucinam, madens tota in sudorem uidebatur resolui debere, ignita exalans infinita suspiria, insistente forti manu Demogorgone, ex quo factum est ut iam diuulso Litigio, tres Parcas et Panem educeret una cum eis. Inde autem cum illi Pan rebus gerendis uideretur ceteris aptior, eum domui prefecit sue et sorores illi dedit pedissequas. Chaos autem liberata pondere, iussu Panis, Demogorgonis cessit in sedem. Litigium uero, quod nos uulgatiori uocabulo Discordiam dicimus, ab Homero in Yliade Lis uocatur, et Iouis dicitur filia, quam ipse ait, eo quod a Iunone per eam lesus fuerit circa natiuitatem Euristei et Herculis de celo in terras eiectam. Theodontius autem de Litigio plura insuper recitat, que ubi decentius in processu ponenda uidebuntur, apponam, que hic de eo ad presens omittantur. Habes, rex inclite, ridiculam fabulam, uerum eo uentum est, ubi oportunum sit a ueritate amouere fictiones corticem, sed prius respondendum est persepe dicentibus, quid poete dei opera uel nature uel hominum hoc sub fabularum uelamine tradidere? Non erat eis modus alter? Erat equidem, sed uti non equa facies omnibus, sic nec animorum iudicia. Achilles arma preposuit ocio, Egisthus desidiam armis, Plato phylosophiam omissis ceteris secutus est, statuas celte sculpere Phydias, Apelles pinnaculo ymagines pingere. Sic ut reliqua hominum studia sinam, poeta delectatus est tegere fabulis ueritatem, cuius delectionis Macrobius super Somnio Scipionis scribens satis apte causam uidetur ostendere dum dicit: *De diis autem dixi ceteris, et de anima non frustra se, nec ut oblectent ad fabulosa conuertunt, sed quia sciunt inimicam esse nature apertam undique expositionem sui, que sicut uulgaribus hominum sensibus intellectum sui uario rerum tegmine operimento subtraxit, ita a prudentibus arcana sua uoluit per fabulosa tractari*. Sic ipsa misteria fabularum cuniculis operiuntur, ne uel hoc adeptis nudam rerum talium natura se prebeat, sed summatibus tantum uiris sapientia interprete, ueri archani consciis contenti sunt reliqui. Hec Macrobius, quibus etsi multo plura dici possent, satis responsum arbitror exquirentibus. Insuper, rex precipue, sciendum est his fictionibus non esse tantum unicum intellectum, quin imo dici potest potius polisenum, hoc est moltiplicium sensum. Nam sensus primus habetur per corticem, et hic licteralis uocatus est; alii per significata per corticem, et hi allegorici nuncupantur. Et ut quid uelim facilius assummatur, ponemus exemplum. Perseus Iouis filius figmento poetico occidit Gorgonem, et uictor euolauit in ethera. Hoc dum legitur per licteram hystorialis sensus prestatur. Si moralis ex hac lictera queritur intellectus, uictoria ostenditur prudentis in uicium, et ad uirtutem accessio. Allegorice autem si uelimus assummere, pie mentis spretis mundanis deliciis ad celestia eleuatio designatur. Preterea posset et anagogice dici per fabulam Christi ascensum ad patrem mundi principe superato figurari. Qui tamen sensus etsi uariis nuncupentur nominibus, possunt tamen omnes allegorici appellari, quod ut plurimum fit. Nam allegoria dicitur ab allon, quod alienum latine significat, siue diuersum, et ideo quot diuersi ab hystoriali seu licterali sint sensu, allegorici possunt, ut dictum est, merito uocitari. Uerumtamen non est animus michi secundum omnes sensus enucleare fabulas que sequuntur, cum satis arbitrer unum ex pluribus explicasse, esto aliquando apponentur fortasse plures. Nunc autem quid Pronapidem sensisse putem, explicabo paucis. Uidetur etenim michi Pronapidem mundi creationem designare uoluisse, secundum erroneam eorum opinionem, qui rati sunt deum ex materia preparata produxisse que creata sunt. Nam sensisse Demogorgonem tumultum fieri in utero Chaos, nil aliud reor quam diuinam sapientiam, aliqua eam mouente causa, ut puta maturitatem uentris, id est temporis propositi horam aduenisse, et sic cepisse uelle creationem et que immixta erant certo ordine segregare, et hic extendisse manum, id est operam uoluntati dedisse, ut ex informi colluuie formosum atque ordinatum produceret opus, et ante alia euulsis ex utero laborantis, id est laborem confusionis patientis Litigium, quod totiens aufertur a rebus quotiens amotis discordantie causis illis debitus imponitur ordo. Patet igitur hoc ante alia fecisse, disgregasse scilicet que inter se erant elementa confusa, calida enim frigidis, sicca humidis, et leuia grauibus repugnabant. Et cum primus dei uideretur actus a discordantibus ordinando subtraxisse Litigium, Demogorgonis primus filius dictus est. Eum abiectum ob turpem faciem, quia turpe sit ut plurimum litigare; euolasse ad sublimia potius uidetur fabuloso ordini prestare decorem, quam aliud uelle significare. Preterea eiectum quo se efferret ni in altum tenderet non habebat, cum in inferioribus iam producti orbis partibus in lucem constet eum fuisse productum. Quod a superis in terras demum deiectum sit, scribit Homerus ob id factum, quod opere suo ante Herculem Euristeus natus sit, ut suo narrabitur loco. Uerum quantum ad intrinsecum sensum, hoc ego sentio, quod a motu superiorum corporum apud mortales persepe oriantur litigia. Insuper dici potest illud in terras eiectum a superis, cum apud superos omnia certo et perpetuo agantur ordine, ubi apud mortales uix inueniatur aliquid esse concorde. Demum cum dicit sudore madefactam Chaos et ignita emittentem suspiria nil aliud intelligat reor quam elementorum segregationem primam, ut per sudorem sentiamus aquam, per ignita uero suspiria aerem atque ignem, et que desursum sunt corpora, et per grossitiem molis huius terram, que Panis consilio confestim creatoris sui domus et sedes facta est. Eductum autem Pana post Litigium credo ratos ueteres ea in separatione elementorum naturam naturatam habuisse initium et euestigio domui, id est orbi, Demogorgonis prepositam, quasi eius opere sic uolente deo omnia producantur mortalia. Parcas autem eodem partu productas et pedissequas fratri datas ideo fictum existimo, ut intelligatur naturam his cum legibus productam ut procreet seu gignat, nutriat et in finem nata deducat. Que tria sunt Parcarum officia, in quibus continuum nature prestant obsequium, ut latius in sequentibus apparebit.
+
+Pana Demogorgonis fuisse filium iam satis supra monstratum est. De quo talem Theodontius recitat fabulam. Dicit enim eum uerbis irritasse Cupidinem et inito cum eo certamine superatum, et uictoris iussu Syringam nynpham Archadem adamasse, que cum satyros ante lusisset, eius etiam spreuit coniugium. Pan autem cum illam urgente amore fugientem sequeretur, contigit ut ipsa a Ladone fluuio impedita consisteret, et nynpharum auxilium precibus imploraret, quarum opere factum est ut in palustres calamos uerteretur. Quos cum Pan motu uentorum sensisset dum inuicem colliderentur esse canoros, tam affectione puelle a se dilecte quam delectatione soni permotus, calamos libens assumpsit, et ex eis septem disparibus factis fistulam, ut aiunt, composuit, eaque primus cecinit, ut etiam testari uidetur Uirgilius: *Pan primus calamos cera coniungere plures Instituit* etc. Huius preterea poete et alii insignes uiri mirabilem descripsere figuram. Nam ut Rabanus in libro De origine rerum ait: *Is ante alia fronti habet infixa cornua in celum tendentia, barbam prolixam et in pectus pendulam, et loco pallii pellem distinctam maculis, quam nebridem uocauere prisci, sic et manu uirgam atque septem calamorum fistulam*. Preterea inferioribus membris yrsutum atque hyspidum dicit, et pedes habere capreos et, ut addit Uirgilius purpuream faciem. Hunc unum et idem cum Siluano arbitrabatur Rabanus, sed diuersos esse describit Uirgilius dicens: Uenit et agresti capitis Siluanus honore, Florentes ferulas et grandia lilia quassans. Et illico sequitur: *Pan deus Arcadie uenit*. Et alibi: *Panaque Siluanumque senem nynphasque sorores* etc. His igitur premissis, ad intrinseca ueniendum est. Et quoniam supra Pana naturam naturatam esse dictum est, quid sibi uoluerint fingentes eum a Cupidine superatum, facile reor uideri potest. Nam quam cito ab ipso creatore natura producta est, euestigio cepit operari, et suo delectata opere illud cepit amare, et sic a delectatione irritata amori succubuit. Siringa autem quam aiunt a Pane dilectam, ut dicebat Leontius, dicitur a syren grece, quod latine sonat deo cantans, et sic poterimus dicere Siringam esse celorum seu sperarum melodiam, que ut Pictagore placuit ex uariis inter se motibus circulorum sperarum conficiebatur, seu conficitur, et per consequens tanquam deo et nature gratissimum a natura conficiente diligitur. Seu uolumus potius Siringam esse circa nos agentibus supercelestibus corporibus nature opus tanto organizatum ordine, ut dum in certum et determinatum finem continuo deducitur tractu, non aliter quam faciant rite canentes armoniam facere, quod deo gratissimum fore credendum est. Cur autem hanc nynpham Arcadem fuisse dixerint et in calamos uersam, ideo dictum puto quia, ut placet Theodontio, Arcades primi fuere, qui excogitato cantu emittentes per calamos longos et breues spiritum, quatuor uocum inuenere discrimina, et demum addidere tria, et ad postremum quod permultos faciebant calamos, in unam contraxere fistulam, foraminibus ori flantis proximis, et remotioribus excogitatis. Macrobius uero hoc repertum dicit Pictagore, ad ictus malleorum grauium atque leuium. Iosephus uero in libro Antiquitatis Iudaice dicit longe uetustius iubal inuentum fuisse ad tinnitum malleorum Tubalcayn fratris sui, qui ferrarius faber fuit. Uerum quoniam fingentibus uerius uisum est Arcades inuenisse, eo quod illo forsan euo ceteros excederent fistula, Arcadem nynpham fuisse uoluere. Syringam autem lusisse satiros et Pana fugientem, atque a Ladone moratam et ninpharum suffragio in calamum uersam, circa nostros cantus iudicio meo aliquid bone considerationis abscondit. Hec enim spretis satyris, id est ingeniis rudibus, fugit Pana, id est hominem natura aptum natum ad musicalia; nec equidem actu fugit, sed existimatione cupientis, cui in dilatione uidetur cessari quod optat. Hec tunc a Ladone sistitur donec instrumentum ad emittendam meditationem perficitur. Est enim Ladon fluuius in ripa nutriens calamos, in quos uersam Syringam aiunt, ex quibus postmodum confectam fistulam nouimus; ex quo summere debemus uti calamorum radix terre infixa est, sic et meditatio musice artis et compertus exinde cantus tam diu latet in pectore inuentoris, donec emittendi prestetur organum, quod ex calamis suffragio humiditatis a radice emissis conficitur; quo confecto, sonus premeditatus emittitur suffragio humiditatis spiritus emittentis. Nam si siccus esset, nulla sonoritatis dulcedo sed mugitus potius sequeretur, ut uidemus ex igne per fistulas emisso contingere; et sic in calamos uersa uidetur Syringa, eo quod per calamos resonet. Possibile preterea fuit a compertore fistule calamos ad hoc primo fuisse compertos Ladonem secus, et sic a Ladone detento. Restat uidere quid sensisse potuerint circa Panis ymaginem, in qua ego arbitror ueteres uniuersale nature corpus tam scilicet agentium quam patientium rerum uoluisse describere, ut puta sentientes per cornua in celum tendentia supercelestium corporum demonstrationem, quam duplici modo percipimus arte scilicet, qua discursus syderum inuestigantes cognoscimus et sensu quo eorum in nos confusiones sentimus. Per ignitam autem eius faciem ignis elementum, cui annexum aerem uoluere, summendum reor, quos sic iunctos Iouem dixere non nulli. Per barbam autem, per quam uirilitas demonstratur, uirtutem actiuam horum duorum elementorum sic iunctorum intelligi uoluisse existimo, et eorum opus in terram et aquam, dum demissam illam in pectus et ad partes inferiores traxere. Eum autem maculosa pelle tectum descripsere, ut per illam ostenderetur octaue spere mirabilis pulchritudo crebro stellarum fulgore depicta, a qua quidem spera, sicuti pallio tegitur homo sic omnia ad naturam rerum spectantia conteguntur. Per uirgam autem nature regimen intelligendum reor, quo omnia et potissime ratione carentia reguntur, et in determinatum finem in suis operibus etiam deducuntur. Fistulam uero ad armoniam celestem designandam illi apposuere. Quod illi circa inferiora sit hispidum corpus et hyrsutum, terre superficiem montium et scopulorum gibbosam et siluarum uirgultorum et graminum tectam intelligo. Alii uero sensere aliter. Solem scilicet per hanc ymaginem designari, quem rerum patrem dominumque credidere, quos inter fuit Macrobius. Et sic eius cornua uolunt lune renascentis indicium, per purpuream faciem aeris mane seroque rubescentis aspectum, per prolixam barbam ipsius solis in terram usque radios descendentes, per maculosam pellem celi ornatum a solis luce deriuantem, per baculum seu uirgam rerum potentiam atque moderamen, per fistulam celi armoniam a motu solis cognitam etc. prout supra. Credo, rex magnifice, uideas quam summotenus exponendo transeam, quod duplici de causa facio. Primo quidem quia confido, quoniam tibi nobile sit ingenium, quo possis quantumcunque paruis datis iudiciis, in quoscunque profundissimos sensus penetrare. Secundo quia sequentibus cedendum est. Nam si omnia que ad expositionem huius fabule possent induci describere uellem, ipsa sola fere totum excogitatum uolumen occuparet. Et ut redeam ad omissa, hunc Pana, seu quod in processu eundem cum Demogorgone arbitrarentur Arcades, ut Theodontio uisum est, seu quod illo neglecto in istum totos uerterent animos, sacris etiam horrendis, ut puta humano, imo natorum illi litantes sanguine, precipue coluere, eumque dixere Pana a pan, quod totum latine sonat, uolentes ob hoc quod omnia quecunque sint in nature gremio concludantur, et sic ipsa totum sit. Iuniores inde, eo quod innouata placent, Pana Liceum uocauerunt. Alii adempto Panis nomine Liceum tantum dixere. Et non nulli Iouem Liceum existimantes nature seu Iouis opere lupos a gregibus amoueri quibus ipsi fere uacabant omnes, et sic a lupis fugatis cognomen meruisse uidetur; grece enim lupus dicitur lycos. Augustinus uero, ubi De ciuitate dei scribit, dicit non ob hoc contigisse Pana Liceum uocari, quin imo propter crebram mutationem hominum in lupos, que in Arcadia contingebat, quod nisi diuina operante uirtute fieri non posse arbitrabantur. Hinc propterea uidetur Macrobium sumpsisse Pana non Iouem, sed solem esse, eo quod sol omnis mortalis uite sit pater, eoque surgente consueuerint lupi dimissis insidiis aduersus greges in siluas abire, et sic ob istud beneficium eum dixere Liceum.
+
+Cloto, Lachesis et Atropos, ut supra, ubi de Litigio, filie fuere Demogorgonis. Cicero autem has Parcas uocat, ubi De naturis deorum scribit, et filias Herebi Noctisque fuisse dicit. Uerum ego ideo Theodontio potius adhereo, qui illas cum rerum natura creatas dicit, quod longe magis ueritati uidetur conforme, eas scilicet nature rerum esse coeuas. Has easdem ubi supra uocat Tullius in singulari Fatum illudque Herebi Noctisque filium dicit, quod ego longe magis quam Parcas habito respectu ad id quod de Fato scribitur, ut post sequetur Demogorgonis filium dicam. Seneca uero, has in epistulis ad Lucilium Fata uocat, dato Cleantis dictum dicat, dicens: *Ducunt uolentem Fata, nolentem trahunt*. Circa quod non solum eorum describit officium, eas scilicet sorores omnia ducere, sed etiam trahere, non aliter quam si de necessitate contingat omnia. Quod longe apertius sentire uidetur in tragediis Seneca poeta tragicus, et in ea potissime cui titulus est Edipus, ubi dicit: *Fatis agimur, credite Fatis*. Non sollicite possunt cure Mutare rati stamina fusi. Quicquid patimur mortale genus Quicquid facimus uenit ex alto, Seruatque sua decreta colus Lachesis dura reuoluta manu, omnia septo tramite uadunt Primusque dies dedit extremum. Non illa deo uertisse licet, Que nexa suis currunt causis. It cuique ratus prece non nulla Mobilis ordo, multis ipsum Timuisse nocet, multi ad fatum Uenere suum dum Fata timent etc. Hec ille Quod etiam Ouidius sensisse uidetur dum in maiori suo uolumine dicit in persona Iouis Ueneri: *Tu sola insuperabile fatum, Nata, mouere putas? Intres licet ipsa sororum Tecta trium, cernes illic molimine uasto, Ex ere et solido rerum tabularia ferro, Que neque concursum celi neque fulminis iram, Nec metuunt ullas tuta atque eterna ruinas. Inuenies illic incisa adamante perenni Fata tui generis* etc. In quibus preter iam damnatam opinionem summi potest has tres sorores esse Fatum et Fata quantumcunque Tullius in Parcas et Fata distinxerit, uolens potius, ut reor, diuersitate nominum diuersitatem officiorum quam personarum ostendere. Nos autem de his tribus redigendis postremo in unum, quid non nulli senserint uideamus. Has supra diximus seruitio Panis dedicatas a patre, et causas demonstrauimus. Fulgentius uero ubi de Mithologiis, dicit eas attributas obsequio Plutonis inferorum dei, credo ut sentiamus actiones istarum circa terrena tantum uersari, et Pluto terra interpretatur. Et ait idem Fulgentius, Cloto interpretari euocationem, eo quod suum sit, iacto cuiuscunque rei semine, illud adeo in incrementum trahere, ut aptum sit in lucem emergere. Lachesis autem, ut idem dicit interpretatur protractio seu sors, eo quod id quod a Cloto compositum est in lucem euocatum a Lachesi suscipiatur et protrahitur in uitam. Atropos autem, ab a, quod est sine, et tropos, quod est conuersio, absque conuersione interpretatur, eo quod omne natum euestigio, quod in terminum sibi presignatum uenisse cognouerit, demergat in mortem, a qua nulla retro naturali opere conuersio est. Apuleius uero Medaurensis non mediocris autoritate phylosophus, de his in libro quem Cosmographiam cognominat, scribit sic: *Sed tria Fata sunt numero cum ratione temporis facientia, si potestatem earum ad eiusdem similitudinem temporis referas*. Nam quod in fuso perfectum est, preteriti temporis habet speciem, et quod torquetur in digitis, momenti presentis indicat spatia, et quod nondum ex colo tractum est subactumque cure digitorum, id futuri et consequentis seculi posteriora uidetur ostendere. Hec illis conditio et nominum eiusdem proprietatem contingit, ut sit Atropos preteriti temporis fatum, quod non deus quidem faciet infectum, et futuri temporis. Lachesis autem a fine cognominata, quod etiam illis que futura sunt finem suum deus dederit; Cloto presentis temporis habet curam, ut ipsis actionibus suadeat ne causa solers rebus omnibus desit. Hec Apuleius. Sunt insuper qui uolunt Lachesim eam esse, quam fortunam nuncupamus, et ab ea omnia mortalibus contingentia agitari. Nunc autem quid de Fato sentiant ueteres, dato non multum a precedentibus differant, uidentum est. Dicit ergo de Fato sic Tullius in libro quem De diuinatione scripsit: *Fatum id appello quod Greci imarmenidem, id est ordinem seriemque causarum, cum causa causam gignat, ea est ex omni eternitate fluens ueritas sempiterna*. Quod cum ita sit, nichil est futurum, cuius non causas id ipsum efficientes natura contineat. Ex quo intelligitur ut Fatum sit non id quod superstitiose, sed id quod phylosophice dicitur, causa eterna rerum cur et ea que preterierint facta sunt, et que instant fiant et que sequuntur futura sint. Hec Cicero. Boetius autem Torquatus, uir disertissimus atque catholicus, ubi De phylosophica consolatione scripsit, cum diffuse de hac materia cum phylosophia magistra rerum altercetur, dicit inter alia de Fato sic: omnium generatio rerum cunctusque mutabilium naturarum progressus et quicquid aliquo mouetur modo, causas, ordinem, formas ex diuine mentis stabilitate sortitur; hec in sue simplicitatis arce composita, multiplicem rebus gerendis modum statuit. Qui modus cum in ipsa diuine intelligentie puritate conspicitur, prouidentia nominatur. Cum uero ad ea que mouet atque disponit refertur, Fatum a ueteribus appellatum est. Hec ille. Poteram et apponere quid Apuleius de Fato in Cosmographia determinet, et aliorum sententias, sed quoniam satis dictum reor, cur Demogorgonis aut Herebi Noctisque Parce seu Fatum uel Fata dicantur filie, breuiter describam. Cum sepe euenturum sit in sequentibus et iam in precedentibus contigerit, quod causatus causantis dicatur filius, possumus ad presens dicere has tres sorores uariis nuncupatas nominibus dei filias tanquam ab eo causatas, qui prima causarum est, ut satis per uerba supra proxime Ciceronis atque Torquati uideri potest. Hunc deum, ut dictum est, ueteres Demogorgonem dixere. Quod autem ex Herebo et Nocte, ut dicit Tullius, nate sint, talis oratio reddi potest. Est Herebus, ut apperebit latius in sequentibus, terre profundissimus et absconditus locus, quem allegorice possumus accipere pro profunditate diuine mentis, in quam mortalis oculus penetrare non potest, et cum diuina mens uidens tanquam se ipsam, intelligens quid actura esset, et inde has actu cum natura rerum produceret satis ex Herebo, id est ex arcano et profundissimo diuine mentis penetrali, natas dicere possumus. Noctis autem filie dici possunt quantum ad nos, quia omnia in que acies oculorum nostrorum penetrare non potest, obscura dicimus et noctis luce carentis similia, et sic cum ad intrinseca diuine mentis intellectu transire nequeamus, mortali offuscati caligine, cum in se ipsa splendidissima sit, et uiue atque indeficientis lucis corusca, uicium illi nostre hebetudinis nominando attribuimus noctem perennem diem nuncupantes, et sic Noctis erunt filie; seu uolumus dicere, quia nobis incognite sunt dispositiones earum, eas obscuras et Noctis filias uocitamus. De nominibus propriis predictum est, de appellatiuis dicendum. Uocat igitur has Tullius Parcas, ut reor per antiphrasin, quia nemini parcant; nulla enim apud eas est acceptio personarum, solus deus potest peruertere earum uires et ordinem. Fatum autem aut Fata a for faris tractum nomen est, quasi uelint, qui id imposuere nomen, quod ab eis agitur a deo quasi irreuocabile dictum sit seu preuisum, ut per uerba Boetii satis assumitur, et etiam sentire uidetur Augustinus, ubi De ciuitate dei. Sed abhorret ipse uocabulum admonens, ut si quisquam uoluntatem dei seu potestatem nomine Fati appellet, sententiam teneat, linguam coerceat.
+
+Aiunt insuper Polum Demogorgonis fuisse filium, et hoc in Prothocosmo asserere Pronapidem, talem ex hoc fabulam recitantem: quod dum secus undas in sede sua consisteret Demogorgon, et ex exili limo sperulam composuisset, eam nuncupauit Polum. Qui, spretis patris cauernis et inertia, euolauit in altum, et eo quod adhuc mollis esset, in tam grande corpus euolans conflatus est, ut omnia que a patre fuerant ante composita circundaret. Uerum nondum sibi aliquis erat ornatus, cum fabricanti patri lucis globum assistens, uideretque ignitas plurimum ad ictum mallei fabrilis hinc inde fauillulas euolare, omnes sinu facto collegit, et in domum suam detulit, eamque ex illis ornauit omnem. Haberem, rex inclite, quid riderem, uidens compositi orbis tam ineptum ordinem, sed ante testatus sum nil uelle mordere; huius tamen fictionis tenue satis uelum est. Sequitur enim ut in ceteris Pronapides opinionem uolentium ex terra a mente diuina terris inclusa cuncta fuisse producta, dum Polum, quem ego celum intelligo, ex terra extensibile factum ait, et in maximum ac circumplectens omnia corpus eductum. Quod autem ex fauillulis ex luce prodeuntibus domum ornauerit suam, hoc ideo dictum reor, quia solis micantibus radiis stelle in celo composite natura sua luce carentes lucide facte sint. Polus autem dicitur, ut arbitror, a quibusdam potioribus suis partibus. Constat enim, ut uenerabilis Andalo preceptor meus et ueteres astrologie autores asserunt, celum omne super duos polos circumflecti, quorum alterum nobis propinquiorem articum uocant, oppositum autem antarticum; hunc tamen aliqui Pollucem uocant, causam ego non uideo.
+
+Phyton Pronapidis testimonio Demogorgonis filius fuit et terre, ex natiuitate cuius talem ipse recitat fabulam. Dicit enim Demogorgonem continue caliginis affectum tedio Acroceraunos conscendisse montes, et ex eis ingentem nimium et ignitam euulsisse molem, eamque primo rotundasse forcipibus, deinde in Caucaso monte malleo solidasse; post hec ultra Taprobanem detulisse, et globum illum lucidum sexies undis mersisse, totidemque circum rotasse per auras, et hoc ideo ne ulla unquam posset circumitione diminui, aut eui labefactari rubigine, et ut agilis ferretur undique. Qui confestim se tollens in altum, domum intrauit Poli, patrisque sedem omnem compleuit fulgore. Ex immersionibus autem eius, aque ante dulces amaritudinem sumpsere salsedinis, et aer ad percipiendos lucis radios ex rotationibus aptus affectus est. Orpheus uero, qui fere poetarum omnium uetustissimus fuit, ut Lactantius in libro Diuinarum institutionum scribit, opinatus est Phytonem hunc primum maximum et uerum deum esse, et ab ipso cuncta fuisse producta atque creata. Quod forsan hoc in opere locum illi primum quesisset, tanto asserente teste, ni ipsemet Orpheus, minus aduertens reor, seu quia nequiret animo concipere quenquam fuisse ingenitum, scripsisset: Prothogonos Phyton perimetheos neros iyos. Quod in latinum uersum sonat: Principio genitus Phyton longo aere natus. Et sic non primus ut dixerat, si aere genitus est. Hunc preterea Lactantius ubi supra Phaneta uocat. Sed iam sumptus expetit ordo ut uideamus quid contegat fictio, quod explicato sensu nominum fere apparebit liquido. Ugucio in libro uocabulorum dicit, Phytonem solem esse, et hoc illi quesitum nomen a Phytone serpente ab eodem superato. Sic et Paulus, in libro quem Collectionum intitulat, dicit: *Phanos seu Phanet idem esse quod apparitio*. Sic enim Phytonem hunc Lactantius uocat. Quod quidem nomen Soli optime competit, ipse enim est qui surgens apparet, eo autem cessante, nulla erit ceterarum creaturarum apparitio mortalium, seu etiam syderum. Ergo solis creationem uult ostendere Pronapides. Circa quam ut eorum sequatur opinionem qui ex terra omnia uolunt condita, inducit deum seu terre diuinam mentem ex Acroceraunis montibus sumpsisse materiam, ratus ignitam terram ad componendum lucidum corpus aptiorem. Quod autem hanc molem forcipibus rotundasset intelligo diuinam artem, qua a deo solis globus adeo spericus factus est, ut nulla superfluitate eius superficies gibbosa sit. Equo modo et malleus dici potest summi artificis intentum, quo in Caucaso monte, id est in celi summitate adeo corpus illud solidum formauit ut nulla ex parte dissolui aut minui uideatur. Inde dicit eum delatum ultra Taprobanem, ut ostendat ubi creatum opinetur; est enim Taprobanes orientalis insula hostio Gangis fluminis opposita, qua ex parte nobis in equinoctiis sol oritur: et sic in Oriente compositum uidetur uelle. Mersum tamen ibi sexies undis dicit, imitatus fabrilis actus qui ad durandum ferrum illud feruidum aquis immergunt. Et in hoc arbitror Pronapidem uoluisse perfectionem et eternitatem corporis huius designasse, est quidem sex perfectus numerus se ex suis partibus omnibus conficiens, ex quo uult intelligamus et artificis et artificiati perfectionem. Quod autem sexies rotatum sit, puto per numerum perfectum rotationis, uoluerit eius circularem et indeficientem motum describere, a quo nunquam exorbitasse aut destitisse compertum est. Quod ob ingentis et igniti corporis demersionem, aque primo dulces amare facte sint, non ob aliud dictum puto, nisi ut ostendatur quod ob continuam radiorum solis feruentium percussionem aquarum maris aque superficietenus salse facte sint, ut approbant physici.
+
+Terra, ut supra patet, Demogorgonis fuit sedes et filia, de qua Statius in Thebaide scribit sic: o hominum diuumque eterna creatrix, Que fluuios siluasque animarum semina mundi Cuncta Prometheasque manus Pyrreaque saxa Gignis, et impastis que prima elementa dedisti Mutastique uiros, que pontum ambisque uehisque: Te penes et pecudum gens mitis et ira ferarum Et uolucrum requies; firmum atque immobile mundi Robur inoccidui, te uelox machina celi Aere pendente uacuo, te currus uterque Circumit, o rerum media indiuisaque magnis Fratribus! ergo simul tot gentibus alma, tot altis Urbibus ac populis subterque et desuper una Sufficis, astriferumque domos Athlanta supernos Ferre laborantem nullo uehis ipsa labore etc. In quibus profecto carminibus satis terre opus et laudes ostenduntur, de cuius generatione quoniam supra ubi de Litigio dictum est reiterandum non censeo. Eam tamen ueteres Titanis dixere coniugem, eamque ex patris concubitu, ut premonstratum est quosdam suscepisse filios; et ex Occeano nepote atque ex Acheronte infernali fluuio, nec non ex aliis incognitis, ut decenti demonstrabitur loco. Uocauere eam preterea multis nominibus, ut puta Terram, Tellurem, Tellumonem, Humum, Arridam, Bonam deam, Matrem magnam, Faunam et Fatuam. Habet et preterea hec cum quibusdam deabus communia nomina. Dicitur enim Cibeles, Berecinthia, Rhea, Opis, Iuno, Ceres, Proserpina, Uesta, Ysis, Maia et Medea. Sed quid circa predicta theologi uoluerint ueteres, uidendum est. Dicunt eam Titanis, qui sol est, coniugem, eo quod in eam sol agat tanquam in dispositam materiam ad producendum animantia quecunque atque metalla et preciosos lapides et huiusmodi. Non nulli uolunt Titanum hominem ingentis potentie fuisse et terre uirum dictum eo quod multum terre possideret, et filios suscepisset tanta prestantes fortitudine et corporis mole ut non ex muliere sed ex ingentiori corpore, ut puta terra, suscepti uiderentur. Et ut ad nomina ueniamus, dicit Rabanus in libro de Originibus rerum, eam terram nuncupari eo quod teratur, quod ad superficiem solam spectat. Tellus autem, ut idem testatur Rabanus, dicta est quia fructus ex ea tollamus. Seruius autem dicit eam terram esse que teritur, tellurem uero deam. Et alibi dicit: Tellurem deam esse, terram autem elementum; sed quandoque tellurem pro terra poni, sicut pro igni Uulcanum et Cererem pro frumento. Tellumonem uero, ut ego coniectura possum percipere, eam terre partem dixere que nec teritur nec radicibus graminum aut arborum usui est, eo quod longe sit tellure inferior. Humus uero, ut asserit Rabanus ea pars terre dicitur que plurimum habet humiditatis, ut puta palustris et propinqua fluminibus. Aridam autem terram uocauere non quia sic illam a creatione creator nuncupauerit, ut eius ueram complexionem ostenderet, sed eo quod aretur. Bona autem dea, teste Macrobio Saturnaliorum ideo dicta est quod nobis omnium bonorum ad uictum causa sit cum ipsa germinantia nutriat, fructus alat, escas auibus et pabula brutis exhibeat, ex quibus et ipsi nutrimur. Matrem autem magnam, ut ait Paulus, uocari uoluere qui arbitrati sunt eam rerum omnium creatricem. Ego equidem arbitror quia tanquam pia mater et maxima sua ubertate nutriat cuncta mortalia et suo gremio morientia cuncta suscipiat. Cur autem Faunam dixerint Macrobius Saturnaliorum libro describit, dicens: quod omni usui faueat animantium, quod adeo manifestum est ut licteris explicari non egeat. Fatuam uero a fando dictam dicit idem Macrobius ueteres uoluisse, eo quod infantes partu editi non prius uocem habeant uel emittant quam ipsam contigerint. Que uero ex nominibus cum aliis communia sunt, ubi de illis mentio in sequentibus fiet intelligenda dicentur, et ad explicandum de filiis quos ex incerto patre genuisse dixerunt ueteres ueniemus.
+
+Ex incerto patre dicit Paulus Noctem Terre fuisse filiam, de qua talem Pronapides in Prothocosmo fabulam scribit. Eam scilicet a Phanete pastore dilectam cui petenti cum mater uellet copulare connubio, dixit se ignotum habere hominem, nec unquam uidisse, audisse tamen illum suis aduersum moribus et ideo mori malle quam illi nubere. Quam ob rem indignans Phanetes ex amatore hostis factus dum illam occisurus sequeretur, illa se copulauit Herebo, non ausa ubi Phanetes esset apparere. Dicit insuper Theodontius huic a Ioue concessam quadrigam eo quod illi fautrix fuisset, dum ante lucem accederet ad Alcmenam. Hanc insuper quantumcunque fusca sit picta ornauerunt clamide. Et in eius laudem, et ut eius pro parte demonstraret effectus Statius hos in Thebaide cecinit uersus: *Nox que terrarum celique amplexa labores Ignea multiuago transmittis sydera lapsu, Indulgens reparare animum, dum proximus egris Infundat Titan agiles animantibus ortus* etc. Sed nunc quid sibi fabule ueri tegant uideamus. Dicunt igitur ante alia eam absque cognito patre terre filiam; quod ob id arbitror dictum, quia terra densitate sui corporis operatur ut radii solares nequeant in partem oppositam penetrare. Et sic causam dante terra umbra tam grandis efficitur quantum spatii a dimidio corporis terre occupatur. Que quidem umbra nox dicitur et sic tanquam a terra et non ab alia re causata absque cognito patre Noctis tantum filia arbitratur. Quod autem a Phanete pastore dilecta sit, hoc modo intelligendum reor. Phanetem ego solem puto ideo pastorem dictum quia suo opere uiuentia cuncta pascantur. Eum autem adamasse Noctem fictum existimo quia tanquam dilectam sibi uidere cupiens rapido cursu sequitur, et illi uidetur appetere copulari. Illa uero renuit, nec minus uolucri passu fugit quam sequatur, eo quod sibi mores aduersos habeat cum illuminet ille, ipsa autem obscurum faciat, nec frustra se si illi iungatur morituram dicit; cum sol luce sua omnem dissoluat obscuritatem, et sic eius hostis efficitur. Demum Nox Herebo iungitur, id est inferno in quem cum nunquam solares penetrent radii, Nox uiget atque secura consistit. Quod autem Ioui fauerit fabula manifestat, ut patet per Plautum in Amphytrione; nam cum accessisset in diluculo Iuppiter ad Alcmenam, Nox ut illi prestaret obsequium tanquam a crepusculo nocturno inchoasset, perseuerauit in longum ex quo quadrigam meruit, per quam circumitionem terre continuam quam facit intelligo. Per quattuor autem rotas ex quibus quadriga constat, quattuor arbitror significari noctis tempora solum nocturne quieti seruientia. Diuiditur autem nox a Macrobio in libro Saturnaliorum in septem tempora, quorum primum sole intrante incipit, et dicitur crepusculum a crepero, quod est dubium, eo quod dubitari uideatur diei preterite, an uenienti nocti attribuendum sit, et hoc non deseruit quieti. Secundum autem, cum iam obscurum sit, fax prima dicitur, eo quod tunc faces accendantur, nec hoc quieti accommodum. Tercium uero, cum iam nox densior sit, nocte concubia nuncupatur, eo quod quieturi uadamus concubitum. Quartum nox dicitur intempesta, eo quod nulli operi tempus aptum sit. Quintum autem gallicinium uocitatur, eo quod a medio sui nocte in diem tendente, galli cantent. Sextum uero dicitur conticinium iam aurore proximum, et ideo sic dictum, eo quod tunc uideatur ut plurimum grata quies et ob id omnia conticescunt et hec quattuor quieti prestantur. Septimum appellatur diluculum a die iam lucescente, in quo solertes assurgunt operi, quod minime somno aptum est. Et sic totidem rote sunt currui Noctis quot in ea sunt tempora quieti tantummodo seruientia. Seu uolumus more nautarum et castrensium uigilum noctem in partes quattuor diuidere, in primam scilicet et secundam et terciam atque quartam uigiliam, et sic quadrige rotas quattuor ex totidem uigiliis componemus. Quod autem picta palla amicta sit, facile uideri potest illam celi ornatum significare quo tegitur. Nox autem, ut ait Papias, ideo dicitur quia noceat oculis; aufert enim illis uidendi officium, cum nil nocte cernamus. Nocet insuper quia male agentibus apta est, cum legamus: *Qui male agit odit lucem*; exquo sequitur ut tenebras amet tanquam malo operi aptiores. Et dicit etiam Iuuenalis: *Ut iugulent homines surgunt de nocte latrones*. Omerus preterea in Yliade eam domitricem deorum uocitat, ut sentiamus quoniam nocte magnanimes ingentia pectoribus uersant, tamen nox minime talibus apta ebullientes opprimit spiritus, eosque tanquam domitos in lucem usque coercet. Fuerunt insuper huic tam ex uiro quam ex aliis filii plures ut in sequentibus describetur.
+
+Uirgilio celestis ingenii poete placet Famam Terre fuisse filiam, dum dicit in Eneide: *Illam Terra parens, ira irritata deorum Extremam, ut perhibent, Ceo Encheladoque sororem Progenuit* etc. De hac ut appareat originis sui causa talis a Paulo recitatur fabula. Quod cum ob regni cupidinem bellum inter Titanos gigantes, Terre filios, et Iouem esset exortum, eo itum est ut omnes Terre filii qui Ioui aduersabantur occiderentur a Ioue, et diis aliis. Quo dolore Terra irritata et uindicte auida, cum sibi aduersus tam potentes hostes arma deessent, ut illis quibus poterat uiribus aliquid mali ageret, coacto utero, Famam emisit scelerum superum relatricem. Huius autem incrementum et formam describens, Uirgilius ait sic: *Fama malum quo non aliud uelocius ullum Mobilitate uiget uiresque acquirit eundo. Parua metu primo mox sese attollit in auras Ingrediturque solo et caput inter nubila condit. Et paulo post hec ait: Pedibus celerem et pernicibus alis. Monstrum horrendum ingens cui quot sunt corpore plume, Tot uigiles oculi subter mirabile dictu Tot lingue totidem ora sonant tot surrigit aures. Nocte uolat medio celi terreque per umbram Stridens nec dulci declinant lumina somno. Luce sedet custos aut summi culmine tecti Turribus aut altis et magnas territat urbes, Tam ficti prauique tenax quam nuntia ueri*. Sentis, optime rex, quanto uerborum ornatu, quanto lepore, quam succipleno, quanque industriosa fictione Uirgilius quid sit Fama, quid eius augmentum, quid eius opus conetur ostendere et ostendat? Sentis equidem, sed ut qui te preter lecturi sunt ampliuscule uideant, libet explicare paululum, premisso tamen quid uelit fabula Pauli. Dicit ergo primo irritatam terram ira deorum. Circa quod pro iratis diis, syderum opus circa quedam intelligo. Sydera enim seu supercelestia corpora procul dubio in nos agunt potentia eis a creatore concessa secundum dispositiones suscipientium eorum influentias; et hinc fit ut puer uel adolescens augetur eorum opere, cum diminuatur senescens et cum nunquam a ratione gubernatoris optimi separentur, non nunquam aliqua faciunt que mortalium repentino falsoque iudicio tanquam irata fecisse uidentur, ut puta dum iustum regem, dum felicem imperatorem, dum strenuum militem in finem suum deducunt. Et ideo iratos dixit deos Paulus, quia occiderint illustres uiros, quos perpetuandos rebantur homines. Sed quid ex hoc sequitur, irritatur ab hoc opere, quod deorum iram uocant, Terra, id est animosus homo, nam terrei sumus omnes; et ad quid irritatur? Ut pareat Famam ultricem future mortis, id est ut id agat propter quod Fama sui nominis oriatur, ut dum deorum ira ceciderit illius nomen agente meritorum Fama superstes sit, etiam nolentibus his, qui homines occidendo eum omnino auferre conati sunt. Ad quod nos idem hortatur Uirgilius dum dicit: *Stat sua cuique dies breue et irreparabile tempus Omnibus est uite sed Famam ostendere factis Hoc uirtutis opus* etc. Hanc autem Famam ideo malum dixit Uirgilius quia non equo passu ad eam perquirendam tendimus omnes. Nam per fraudes ut plurimum summa occupari sacerdotia cernimus, dolo uictorias obtineri, principatus possideri uiolentia, et ea quecunque per fas et nefas que nomina solent in lumen extollere. Nam si per uirtutem agatur tunc non malum iure dicitur Fama. Uerum in hoc inproprie locutus est autor usus pro infamia uocabulo Fame, cum si fictionem inspiciamus, seu potius fictionis causam satis aduertemus ex ea infamiam non Famam secutam. Hanc insuper dicit metu primo paruam et sic est; nam quantumcunque grandia sint facinora ex quibus oritur a quodam tamen audientium metu uidetur incipere; mouemur quidem auditu primo rei alicuius, et si placet eam falsam esse timemus, si uero displicet equo modo ne uera sit extimescimus. Mox sese tollit in auras, id est in ampliationem locutionis gentium euolat, seu mediocribus miscetur uiris; et inde se solo infert hoc est in uulgus et plebeios, et tunc caput inter nubila condit cum se ad reges atque maiores effert. Pernix etiam est, id est uelox, nil enim ut ipsemet dicit uelocius est. Monstrum autem ingens asserit et horrendum ratione corporis quod illi describit, uolens in hoc quod omnes eius plume, cum auem dicat propter eius celerem motum, habeant hominis effigiem; ad hoc ut per hoc intelligatur unumquenque de aliqua re loquentem pennam unam addere Fame, et sic ex multis cum multe sint auium penne non ex paucis Fama conficitur. Seu potius monstrum horrendum hanc uocant quia fere nunquam superari potest. Nam quanto magis quis illam conatur opprimere tanto magis exinde sit maior quod monstruosum est. Dicit insuper omnes eius oculos uigiles esse, eo quod non nisi a uigilantibus personet fama; nam si in somnium tendet locutio euestigio fama uertitur in nichilum. Nocte eam medio celi uolitantem, ob id dicit quod sepissime contigisse compertum est sero scilicet factum aliquid, et mane etiam in remotissimis partibus cognitum non aliter quam si nocte uolauerit. Seu id dicit ut ostendat uigilantiam gerulonum. In die autem eam sedere dicit custodem, ut ostendat quod ob eius relata custodes portis territarum urbium apponantur, et in turribus ad excitandum uigiles uel ad speculandum a longe. Et cum inter ueritatem et mendacium non distinguat, contenta est pro ueris quecunque audita referre. Huius preterea domum in maiori suo uolumine sic describit Ouidius: *Orbe locus medio est inter terrasque fretumque Celestesque plagas, triplicis confinia mundi, Unde quod est usquam, quamuis regionibus absit, Inspicitur, penetratque cauas uox omnis ad auras. Fama tenet summaque locum sibi legit in arce Innumerosque aditus ac mille foramina tectis Addidit, et nullis iuclusit limina portis: Nocte dieque patet, tota est ex ere sonanti, Tota fremit uocesque refert iteratque quod audit. Nulla quies intus nullaque silentia parte; Non tantum est clamor sed parue murmura uocis, Qualia de pelagi, si quis procul audiat, undis Esse solent, qualemue sonum, cum Iuppiter atras Increpuit nubes, extrema tonitrua reddunt. Atria turba tenet: ueniunt, leue uulgus, euntque Mixtaque cum ueris pariter coniuncta uagantur. Milia rumorum confusaque uerba uolutant. Ex quibus hi uacuas replent sermonibus aures. Hi narrata ferunt aliis mensuraque ficti Crescit, et auditis aliquid nouus adicit autor. Illic credulitas, illic temerarius error, Uanaque letitia est, consternatique timores, Seditioque recens, dubioque autore sussurri. Ipsa quid in celo rerum pelagoque geratur Et tellure uidet, totumque inquirit in orbem* etc. Satis hec etiam minus erudito patentia sunt et ideo quid sibi uelit Paulus dum addidit, fabule famam genitam ut turpia deorum facta narraret uidisse super est quod nil aliud autumo propter quod, cum minores in maiores nil uiribus possint illata uerbis maioribus infamia conantur ulcisci. Terre autem ideo filiam uoluere, quia non aliunde quam ex gestis in terris fama sit. Quod autem patre careat non absurde dictum est, cum ut sepissime rerum a fama gestarum que ut plurimum falsissime sunt ignoretur autor, qui compertus patris loco describi posset.
+
+Tartarum asserit Theodontius absque patre Terre fuisse filium. Hunc Barlaam dicit inertem atque torpentem matris adhuc in utero iacere, eo quod inuocata Lucina fauere partui noluisset ob id quod Famam in deorum ignominiam peperisset. Figmentum hoc ab effectu causam sumpsit; non erat enim Lucina non nascituro seu partui non futuro prestatura fauorem; arbitrati sunt quidam ueteres circa terre centrum locum esse concauum et in eodem sontium anime penis affligi, ut satis in descensu Enee ad inferos ostendit Uirgilius. Hunc Tartarum dici uolunt, et hoc secundum Ysidorum ubi De ethimologiis a tremore frigoris dictum; nam ibi nec solis umquam potuit penetrare radius nec aeris motus est aliquis, confricatione cuius calefieri possit. Quod autem in utero matris torpeat satis apparet, non enim ad superiora potest ascendere, et si ascendat non erit amplius Tartarus. Terre autem filius improprie dicitur; nam quantumcunque conceperit mulier, nisi in lucem conceptus uenerit, iure filius dici non poterit. Dicitur autem absque patre conceptus, eo quod credamus terre corpus concauitates habere, non tamen satis certi sumus an a creatione an a secuto post creationem euentu habuerit. In testimonium autem predictorum dicit Uirgilius: *Tartarus ipse Bis patet in preceps tantum tenditque sub umbras, Quantus ad ethereum celi suspectus Olimpum* etc. Nec multo post ait: *Hic genus antiquum Terre Titania pubes Fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo* etc.
+
+Tages, ut asseruere gentiles et potissime Tusci, absque cognito genitore, Terre filius habitus est. De quo refert Paulus Perusinus: quod cum apud Etruscos in agro Tarquiniensi aliquantulum tellus intumuisset, is uillicus cuius erat agellus nouitate rei permotus auidusque uidere quid esset ostenti monstratura turgiditas aliquandiu expectauit, tandem impatiens more, ligone sumpto, locum cepit sensim effodere, nec multum effodit, et ecce ex glebis prosiliuit infantulus. Quo monstro perterritus rudis homo uocauit affines, nec diu et is qui modo infans erat, etate prouectus uisus est, et inde senex, et cum incolas aruspicinam docuisset repente nusquam comparuit. Auditores autem arbitrati numen et terre credidere filium et nominauere Tagetem, quod idem olim lingua sonabat etrusca, quod latina deus; eumque postea loco summi numinis coluere. Ysidorus uero ab aratore gleba uomere summota infantem compertum dicit, nec amplius una die ab Etruscis uisum, et in illa eos aruspicinam docuisse et ex ea libros etiam reliquisse, quos postea Romani in linguam propriam transtulere. Huius figmenti talem fuisse sensum existimo. Quendam scilicet esse potuisse qui diu studens circa aruspicinam, et ob contemplationis commodum consortio hominum aspernato doctus repente unde minime credebatur comparuit, et quia forsan ex antro aliquo exire uisus est, Terre puerperium fictum est, uel in oculos agrum colentes inopinatus affuit, quasi prodisset ex glebis a rudi uulgo Terre filius dictus est, et ideo absque patre quia incognita eius fuerit origo. Consueuere preterea ueteres exteros ignotos terrestri itinere ad se uenientes Terre filios uocitare, uti Neptuni qui adueherentur nauigio. Infans autem dictus quia nouus et confestim prouectus et senex, eo quod eruditus et prudens, quod senum est, compertus sit. Quod in agro Tarquiniensi contigerit, seu quia aut sic fuit ibidem scilicet Tagetem primo cognitum, seu quia Etrusci aruspicina clarissimi fuere. In breui autem termino more designatur affectio grandis incolarum ad eum. Nam dilecte rei mora etiam si longissima sit, diligenti uidetur breuissima. Eum autem deum habitum ob id contigisse puto, ut doctrinam quam summe colebant deo autore nobilitarent.
+
+Antheum omnes terre dicunt filium, et quia nemo illi patrem designat, inter genitos incerto patre eum apponere necesse fuit; de quo sic scribit Lucanus: *Nondum post genitos tellus effeta gigantes Terribilem Libicis partum concepit in antris. Nec tam iusta fuit terrarum gloria Thyphon, Aut Titios Briareusque ferox celoque pepercit, Quod non Flegreis Antheum sustulit aruis. Hoc quoque tam uastas cumulauit munere uires Terra sui fetus que cum tetigere parentem, Iam defeta uigent renouato robore membra. Hec illi spelunca domus; latuisse sub alta Rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones. Ad somnos non terga fere prebere cubile Asserunt non silua torum uiresque resumpsit, In nuda tellure iacens, periere coloni, Aruorum Libie pereunt quos appulit equor, Auxilioque diu uirtus non ausa cadendi Terre spernit opes. inuictus robore cunctis Quamuis staret erat* etc. Apparet ergo per Lucani carmen quam grandis quamque fortis et ferus fuerit Antheus, ad quem ut idem testatur Lucanus, ut cum eo luctam iniret accessit Hercules laborum uictor, et cum in agone essent eumque sepius prostratum robustiorem resurgentem cerneret, aduertens quod a terra uires recuperaret, iam fessum ulnis in altum extulit, tanque diu tenuit donec spiraret. Fabule huius sensus duplex est, hystoricus et moralis. Uidetur enim Pomponio Mele in libro Cosmographie placere hunc regem in extremis Mauritanie fuisse, asserens apud Ampelusiam promontorium in occeanum Athlanticum tendens esse specum Herculi sacram et ultra eam Tingem oppidum peruetustum ab Antheo, ut ferunt, conditum et in testimonium ostenditur ab incolis parma ingens ex elephante et ob magnitudinem nulli nunc habilis quam ab eo gestatam asserunt et summe colunt. Nec non monstratur ab eisdem collis modicus resupini hominis iacentis habens ymaginem, quem eius tumulum fuisse confirmant. Aduersus hunc dicit Theodontius Dionisium Thebeum qui ob insignem eius uirtutem Hercules appellatus fuit, bellum habuisse, et qui cum aduertisset eum sepius in Mauritania prostratum et euestigio exercitus restaurantem, ficta fuga eum ad se persequendum in Libiam usque traxit, ubi uero eum superauit et occidit. Leontius uero dicebat hunc Herculem fuisse Nyli filium, quem ego unum et idem cum superiori puto. Eusebius autem in libro Temporum dicit hunc Antheum palestrice artis fuisse doctissimum et quorumcunque certaminum que exercentur in terris, et ob id ostendit se arbitrari fictum quod Terre fuerit filius, et quod uiribus restauraretur ab ea. Fulgentius quidem moralem sensum fictioni subesse demonstrat, dicens Antheum de terra natum libidinem esse que sola ex carne nascitur, qua tacta et si fessa sit in uires resurgit, uerum ab homine uirtuoso carnis denegato tactu superatur. Hunc fuisse dicit Augustinus regnante Argis Danao; Eusebius autem regnante Athenis Egeo; Leontius regnante apud Argiuos Argo.
+
+Expeditis Terre filiis ad Herebum stilus reuocandus est, qui, ut Paulus ait a Crisippo traditum, filius fuit Demogorgonis et Terre. Hunc ego arbitror unum et idem cum Tartaro, cum eum ueteres omnes existimare uideantur in remotissimis terre uisceribus esse, et in eodem, uti de Tartaro diximus, suppliciis sontes puniri. De hoc tamen multa scribuntur ab antiquis et potissime a Uirgilio in UI Eneide libro, que sub compendio pertransibo, eo quod fere de omnibus fiet in sequentibus prolixior mentio. Dicit ergo Uirgilius quod in faucibus huius sunt terribiles uisu he forme scilicet Luctus et ultrices Cure, Morbi pallentes, et tristis Senectus atque Metus et Fames Egestasque terribilis et horribiles uisu Letum Laborque, Sopor et mala mentis gaudia, Bellumque letiferum ac Eumenis et Discordia et ulmus somniorum sedes, Centauri, Scille, Briareus, Lerneusque serpens et flammis armata Chimera una cum Gorgonibus, Arpiis et tricorporeo Gerione et trifauce Cerbero limina seruante Ditis. Preterea hunc Herebum quattuor rigari fluminibus, Acheronte scilicet, Flegetonte Stigeque atque Cocito; et Acherontis nautam dicit esse Caronem, morientium animas ad profundiora Herebi transferentem. Insuper Minoem, Radamantum Eacumque uersantes urnis merita intrantium inesse describit, et prostratos fulminibus Tytanas, Gigantes et Salmeonem ac Tityon discerptum a uulture; Ysiona perpetua circumuolutum rota, nec non et Sysiphum in altum ingentia pectore impingentem saxa, ac Tantalum inter undas et poma siti fameque pereuntem, et Theseum perpetuo damnatum ocio, aliosque; et hos omnes intra Ditis ferrea menia sub ultrice Thesiphone cruciari. Similiter et hunc idem preter Herebum multis uocauere nominibus ut puta Tartarum, Orcum, Ditem, Auernum, Baratrum et Infernum. Sic et eundem multorum filiorum patrem faciunt. Ceterum his premissis ad detectionem ascondite ueritatis ueniendum est. Uolunt igitur eum Demogorgonis et Terre filium, eo quod Demogorgonem rerum Omnium creatorem arbitrati sunt; Terre autem quia ut patet eius in utero conditus est. Uerum eum locum esse penarum non solum gentiles sed non nulli illustres christiani existimauere hac forte ducti ratione. Nam cum summa bonitas deus sit, et qui peccatum committit, quod malum est, et sic malus effectus sit, ut a deo tanquam a suo contrario remotissimus sit, necesse est; nos autem deum in celis habitare credimus, et a celo nulla remotior pars est centro terre, et ob id tanquam in loco a deo remotissimo, ibidem penas luant impii, forsan non inepte creditum est. De hoc tamen Tullius ubi de questionibus Tusculanis aperte truffatur, ex quo satis existimari potest aliud eruditos ueteres sensisse; et ideo cum uoluerint duplicem esse mundum, maiorem scilicet et minorem; maiorem eum quem generaliter mundum dicimus, minorem autem hominem, asserentes omnia in minore esse que in maiori describuntur ab eis, credo eos hunc Herebum et hos cruciatus intra minorem mundum, id est hominem esse existimasse, ac uoluisse illas horribiles formas quas in uestibulo Herebi describit Uirgilius esse causas exteriores, per quas introrsum illa suplicia causantur; seu ea que ab intrinsecis causata apparent extrorsum quem longe meliorem sensum existimo. Deinceps quidem ut predictorum seriem exponendo preuertam necesse est. Fictum igitur puto in profundum huius Herebi Ditem esse ferream ciuitatem, ut per eam intelligamus profundam obstinati cordis partem, in qua uere pertinaces non nunquam sumus et ferrei. Tytanes, id est homines terrenis dediti, et Gygantes, id est superbi prostrati, ideo uexari dicuntur, ut cognoscamus circa hoc anxiari terreos et superbos homines animo, qui dum semper extolli cupiunt, ceco suo iudicio deprimi et uilipendi arbitrantur et ex excelso deiciuntur aliquando, quod illis est acre tormentum. Per Tytion autem descerptum a uulture mens cuiuscunque laborantis ut ea que ad eum non spectant agnoscat, accipienda est, seu illius qui in cumulandis thesauris continua cogitatione agitatur. Ysion autem perpetua circumuolutus rota circumagitationes optantis regnum ostendit. Sic et Sysiphus saxa reuoluens in efficacibus ac laboriosis conatibus uitam ducentis declarat. Per Tantalum autem inter undas et poma fame pereuntem, auarorum hominum curas et angores circa infamem parsimoniam intelligere debemus. Theseus autem ociosus temerariorum friuolos conatus ostendit, quibus misere cruciantur. Dicunt autem hos sub infestatione uexari Thesiphonis, quod sic reor accipiendum. Interpretatur enim Thesiphon irarum nox, et sic patet qui a talibus cruciantur in se ipsos irasci, et irarum uoces nonnumquam emittere. Per illos autem tres iudices, hoc intelligo, tres enim personas male agendo ledere possumus, deum, proximum et nos ipsos, et sic a triplici coscientie iudicio redarguimur et damnamur. Per ianitorem autem Tricerberum canem, cuius officium est uolentes intromittere, et exitum intrantibus proibere, tres intelligendas causas puto rodentes acri morsu deceptorum mentes, letales scilicet assentatorum blandicie, falsa felicitatis opinio et inanis glorie fulgor, que quidem continue nouis decipulis detrahentes ignaros, miseras curas augent, et minuere auctas non permittunt. Circuitur seu inundatur Herebus a quattuor fluminibus, ut per hoc sentiamus, quia hi qui se ratione deiecta ab inceptis concupiscientiis trahi permittunt, primo recti iudicii perturbata letitia Acherontem transeunt, qui carens gaudio interpretatur, et sic pulsa letitia ut eius occupet mestitia locum necesse est, ex qua ob bonum letitie perditum persepe uehemens nascitur ira, a qua in furorem impellimur, qui Flegeton est, id est ardens, ex furore etiam in tristitiam labimur, que Stix est, et ex tristitia in luctum et lacrimas, per quas Cocitus accipiendus est quartus Inferni fluuius. Et sic miseri mortales angimur ceca concupiscibilis appetitus opinione seducti, intraque gerimus quod in uisceribus terre a poetis stolidi arbitrantur inclusum. Nunc autem quid sibi uelint nomina uideamus. Herebus enim dicitur, ut ait Ugucio, quia nimis hereat illi quem capit. Dis autem dicitur a Dite rege suo, qui apud poetas diuitiarum dicitur deus, et hoc ideo quia diues sit, id est abundans locus iste, eo quod, in eum descendant ut plurimum hodie morientes, olim omnes. Tartarus autem dicitur a tortura, quia torqueat quos absorbet. Uerum Tartarus est profundissimus infernorum locus ex quo, ut opinari uidetur Ugucio, Christus neminem eduxit, Orcus enim dicitur quia obscurus. Baratrum uero a forma dictus creditur; est autem Baratrum uas ex uiminibus confectum a parte superiori propatulum, ab inferiori autem acutum, quo utuntur agrestes Campani, dum ex uitibus arboribus annexis uindemiantes uuas colligunt, et hoc ideo dictum ut intelligamus infernum amplissimas fauces ad suscipiendum damnatos habere, ad eos uero seruandos artissimum locum atque profundum. Infernus autem dicitur quia omnium terre partium inferior sit. Auernus autem ab a, quod est sine, et uernos quod est gaudium, dicitur, eo quod gaudeo careat et tristitia lugeat sempiterna.
+
+Ex filiis Herebi primus occurrit Amor, quem ab eo exnocte susceptum ubi de Naturis deorum Tullius asserit. Quod forsan, regum serenissime, uideretur tibi monstruosum, ni uerum monstraretur ratione possibili. Antiquorum sententia fuit amorem esse animi passionem, et ideo quicquid optamus id amor est. Uerum quoniam in diuersum nostre affectiones feruntur finem ut amor non idem circa omnia sit, necesse est, et ob id in paruum numerum redactis mortalium desideriis, triplicem illum maiores dixere. Et ante alios Apuleio teste, eo in libro quem De dogmate Platonis scripsit, asserit Plato tres non amplius amores fore. Quorum primum dixit esse diuinum, cum incorrupta mente et uirtutis ratione conuenientem. Alterum degeneris animi corrupteque uoluntatis passionem. Tertium ex utroque permixtum. Post quem auditor eius Aristotiles mutatis potius fere uerbis quam sententia eque triplicem uoluit; primum dicens propter honestum, secundum propter dilectabile, tertium propter utile mouentem captos a se. Sane quoniam nec is de quo sermo diuinus aut propter honestum est, nec ex duobus aliis permixtus, aut propter delectabile, uerum degeneris animi, et propter utile, merito eum iuxta sententiam Ciceronis, filium Herebi noctisque dicemus, id est cece mentis et obstinati pectoris. Ab hoc enim in execrabilem auri famem impellimur. Ab hoc in cupidinem imperii inexplebilem. Ab hoc in stolidum periture glorie desiderium. Ab hoc in funestam amicorum cedem. Ab hoc in periclitationes urbium, furta, fraudes, uiolentias et dolosa consilia miseri trahimur. Hac peste afficiuntur gnatonici, histriones, assentatores et huiusmodi perniciosa manus hominum ridentem insipientium sequentes fortunam, et eo utuntur ad enudandos blanditiis et falsis laudibus milites gloriosos. Eum igitur rite pensatis omnibus non amorem, quin imo odium rectius uocaremus.
+
+Herebi et Noctis Gratiam esse filiam scribit Tullius, ubi de Naturis deorum. Ego tamen alibi legisse memini Gratias seu Iouis et Auctonoi, seu Liberi patris ac Ueneris fuisse filias. Uerum ut habeamus quid in hoc senserint qui finxerunt, est sciendum, gratiam esse quandam liberalem mentis affectionem maiorum potissime in minores, qua nullo precedente merito indulgentie beneficia et obsequia aliquando etiam non poscentibus impenduntur. Harum tamen multiplices esse species reor. Alie quidem dei sunt immortales, quibus amotis nulli sumus. Alie uero hominum inter se, et he in bonum possunt tendere et in malum, quanquam semper in bonum sonare uideatur gratia. Has omnes Herebi et Noctis filias uariatis tamen parentum sensibus possemus ostendere, sed ut ad hanc omissis in suum tempus reliquis ueniamus; reor ego hanc eam gratiam esse que ob aliquod infandum facinus, uel turpes alicuius hominis mores in peruerso aliquo ac detestabili uiro causatur, et sic Herebi, id est obstinati pectoris, et Noctis, id est cece mentis, erit filia Gratia talis.
+
+Labor a Cicerone Noctis et Herebi scribitur filius, cuius quiditas ab eodem huiusmodi designatur. Labor est functio quedam uel animi uel corporis grauioris operis uel muneris. Qua inspecta, merito Noctis et Herebi filius dici potest, is scilicet qui damnosus est et merito reprobandus. Nam uti in Herebo et Nocte perpetua sontium est inquietudo, sic et in secretis cordium penetrabilibus eorum qui ceca tracti cupidine circa superflua et minime oportuna cogitatione agitantur continua, et quoniam cogitationes tales in obscuro causantur pectore, merito Labor talis filius dicitur Noctis et Herebi.
+
+Inuidentiam dicit Tullius Herebi et Noctis fuisse filiam. Qui ubi de questionibus Tusculanis hanc ab Inuidia differentem facit, dicens: *Inuidentiam ad inuidum tantummodo pertinere, cum Inuidia ad eum etiam cui fertur pertinere uideatur*, et de ea concludens dicit: *Inuidentiam esse egritudinem susceptam propter alterius res secundas que nil noceant inuidenti*. Huius enim habitationes et mores sic describit Ouidius: *Protinus Inuidie nigro squalentia tabo Tecta petit: domus est imis in uallibus huius Abdita, sole carens , non ulli peruia uento, Tristis et ignaui plenissima frigoris, et que Igne uacet semper, caligine semper abundet. Et paulo post: concusse patuere fores, uidet intus edentem Uipereas carnes, uiciorum alimenta suorum, Inuidiam, uisamque oculis auertit. At illa Surgit humo pigre, semesarumque relinquit Corpora serpentum, passuque incedit inerti; Utque deam uidit formaque armisque decoram, Ingemuit, uultumque dee ad suspiria duxit Pallor in ore sedens, macies in corpore toto, Nusquam recta acies, liuent rubigine dentes, Pectora felle uirent, lingua est suffusa ueneno; Risus abest, nisi quem uisi fecere dolores, Nec fruitur somno, uigilantibus excita curis, Sed uidet ingratos, intabescitque uidendo, Successus hominum, carpitque et carpitur una, Suppliciumque suum est* etc. Hos uersus si quis plene considerabit, et eam esse Inuidentiam quam nos ampliori licentia Inuidiam dicimus, et Herebi Noctisque filiam absque diffficultate cognoscet.
+
+Metus, ut sepe dictus asserit Tullius, filius Herebi fuit et Noctis. Est enim metus, ut idem ait Tullius, rationi aduersa cautio. Hunc ego horum parentum filium dictum arbitror, quia ex remotis a cognitione nostra nostris in pectoribus oriatur. Eum tamen duplicem reor, et qui indiscretum uirum iure cadere possit, ut metuisse tonitrua, et qui nulla rationabili causa impellente, non aliter quam mulierculas non nullas exanimat. Hic sub uocabulo pauoris unus ex ministris Martis est, ut demonstratur a Statio dicente: *Inde unum dira comitum de plebe pauorem Quadrupedes ante ire iubet non aliter hanelos Insinuare metus animumque auertere ueris Aptior, innumere monstro uocesque manusque, Et facies quecumque libet bonus omnia credi Autor et horrificis linphare incursibus urbes. Si geminos soles ruituraque suadeat astra Aut nutare solum aut ueteres descendere siluas. Ah miseri uidisse putant* etc. Possem, rex optime, multa uerba facere huius carminis explicando partes, ut mores metus aperirem, sed adeo tenuia sunt figmenta, ut plura dicere superflua ratus sim. Huic preterea ascribit Tullius in Tusculanis questionibus non inaduertenter plures subesse ministros, ut puta: pigritiam, pudorem, terrorem, timorem, pauorem, exanimationes, conturbationem et formidinem. De quibus omnibus ibidem seriose legitur.
+
+Est et Dolus, ut Tullio placet, filius Noctis et Herebi. De quo referre consueuerat Barlaam, quoniam ad troyanum bellum cum Grecis iuisset, et cum minus armis iretur in uotum, consultantibus quibusdam ex primatibus de agendis, ab Ulixe, cui familiarissimus erat, eum in consilium fuisse deductum. Qui cum elatos animos et iactationes atque consilia quorundam audisset atque aliquandiu secum risisset, rogatus sententiam dixit, que etsi non honesta eo quod oportuna uidebatur, assumpta est, et eidem cum Epoo fabricandi equi, negocium euestigio commissum est, quo postmodum eo peruentum, ut optato, iam fessi potirentur Greci. Satis tenue fictionis est uelum, et ideo cur Herebi et Noctis dicatur filius uideamus. Quod meo iudicio sacris ostenditur licteris. Quibus docemur ab Herebo forma serpentis assumpta humani generis hostem in terris uenisse, et parentum nostrorum mentes dolosis suggestionibus offuscasse nocte tartarea, et inde tanquam incultum agrum semen iniecisse letiferum, cuius fructus cum in legem egissent, extemplo uenit in lucem; et sic dolus nondum in terris cognitus ab initio manauit ex Herebo, et in utero cece mentis conceptus, nostra morte et exilio regni celestis palam facto, ostendit liquido se filium Noctis et Herebi. Sane quia quod gentiles non nouerant finxisse non poterant, arbitror eos pro Herebo intimum cordis humani recessum intellexisse, ibi enim cogitationum omnium sedes est, et ideo si eger sit animus, uirtute neglecta, ut ad optatum deueniat, si desint uires, illico dirigit ad artes ingenium; et quoniam facilius dolo capiuntur amentes, eo cogitationibus pessimis fabricato, et quos capit, et se ipsum letifero alligat laqueo, et sic ex nocte, id est mentis cecitate, per quam ea uia, qua minime decet, in desiderium suum tendit, et egri pectoris ignominiosa concupiscentia feruentis, dolus creatur et nascitur, et ut plurimum non ante uisus in lucem, quam is in precipitium uenerit in quem struitur.
+
+Fraus et merito Herebi et Noctis a Cicerone ubi de Naturis deorum dicitur filia, letalis quidem et infanda pestis, et inique mentis execrabile uicium. Inter hanc et dolum uix noscitur esse discrimen, quod si quid interest hoc esse uidetur, dolum scilicet quandoque in bonum operari posse, fraudem nunquam preter in malum. Seu potius aduersus hostes dolo agimus, amicos fraude decipimus. Huius autem formam noster Dantes Aligerii Florentinus eo in poemate quod florentino scripsit ydiomate, non parui quidem inter alia poemata momenti sic describit: *Eam scilicet iusti hominis habere faciem, corpus reliquum serpentinum uariis distinctum maculis atque coloribus, et eius caudam terminari in scorpionis aculeum, eamque Cociti innare undis adeo ut illis excepta facie totum contegat horridum corpus, eamque Gerionem cognominat*. In placida igitur et simili iusti hominis huius facie sentit autor extrinsecum fraudolentium habitum; sunt enim uultu et eloquio, mites, habitu modesti, incessu graues, moribus insignes et spectabiles pietate; operibus uero miserabili sub gelu iniquitatis tectis, uersipelles sunt, et astutia callidi, et maculis respersi scelerum, adeo ut omnis eorum operum conclusio pernicioso sit plena ueneno; et inde Gerion dicta, quia regnans apud Baleares insulas Gerion miti uultu, blandisque uerbis et omni comitate consueuerit hospites suscipere, et demum sub hac benignitate sopitos occidere. Cur autem Herebi noctisque filia dicta sit, eadem que de Dolo ratio est.
+
+Pertinacia, insipientum exitiale crimen, secundum Tullium Herebi Noctisque filia est, nec causam uidere difficile est. Nam quotiens indigestus mortalium ignauie rigor, rationibus ualidis, et calori diuini feruoris interposita offuscati intellectus caligine molliri non potest, obstinationem seu pertinaciam oriri necesse est, imo iam exorta est, ignorantie certissimum argumentum. Ergo bene Pertinacia Herebi, quem sepe gelidum diximus, et Noctis quam sepe caliginem mentis esse monstrauimus, filia est.
+
+Egestas Herebi Noctisque filia non ea est quam plurimi arbitrantur, oportunis scilicet carere. Hanc enim uiri fortes tolerantia superauere ut in arenis Libicis Cato. Sed ea est potius cui abundantes falso tracti iudicio succumbunt, ut auri custos Mida Frigum rex, qui dum omnia que tangebat iuxta uotum uerterentur in aurum, fame peribat. Hec est ergo uere Herebi filia, id est gelidi cordis et ignaui, ac etiam Noctis, id est ceci consilii, extimantis optimum diuitias augere, ut usu careamus earum.
+
+Placet insuper Tullio Miseriam Herebi Noctisque fuisse filiam. Hec enim adeo extremum infortunium est, ut possit prospectantes in misericordiam commouere. Quod quidem nos ipsi nobis facimus dum neglecto ueritatis lumine perituras res abeuntes quocunque modo non aliter ingemiscimus quam si perpetuas perderemus, et sic ab offuscato mentis iudicio concussum pectus suspiriis lacrimisque miseriam emittit in publicum, ut inde filia Noctis et Herebi dici possit.
+
+Famem dicit Paulus iuxta Crisippum Herebi Noctisque fuisse filiam. Hec autem aut publica est, ut olim premonstrata Pharaoni, aut priuata ut Erisithonis. Publica ex uniuersali frugum penuria consueuit contingere. Cuius rei aut diuina ira causa est, uel diuturnum bellum, seu aduersa supercelestium corporum dispositio, seu uermes subterranei rodentes semina, seu locuste iam sata nascentia deuorantes. Ex quibus causa prime a nemine mortalium nosci potest, et sic dici poterit Herebi Noctisque filia, sed non Herebi in uisceribus terre latentis, aut in egris hominum pectoribus residentis; quin imo in profundo diuine mentis arcano sanctissime uigilantis, quem intellectus hominum mortalitatis caligine offuscatus intueri non potest, nec etiam noctis diuine mentis in qua nil unquam fuit obscurum, uerum suo semper lumine cuncta clarificat, sed nostre imbecillitatis erroris. Ceteras cause huius species asserunt mathematici suis artibus etiam preuideri posse. Quod utrum uerum sit, tu serenissime princeps, cum in talibus apprime te instructum audiuerim, optime nosti. Si autem sic est, talis fames nec Herebi nec Noctis filia esse posset. Si autem non sic, tunc ut de deo diximus cum in arcano nature antro repositum uideri non possit, linquetur ut talis fames filia sit Noctis et Herebi ratione iam dicta. Priuata autem fames, aut ex penuria ciborum continget ut plurimum, aut aliquando ex fastidio stomacantium. Si ex penuria, aut inertia, atque desidia patientis aut egestatis crimine contingit. Si ex inertia uel desidia, ut quandoque uidemus quosdam lasciuiis potius et ineptiis atque ocio uacare quam rei familiaris curam genere. Hec profecto Herebi Noctisque filia est, eo pacto quo superiores sunt ceteri. Si egestatis crimine dum modo non ob intemperantiam sit egenus qui patitur, nec hanc Herebi Noctisque filiam puto, nisi ob id dixerim quia ab intrinseco stomaci esurientis procedit. Si uero ob ciborum fastidium fames sit, ut non nunquam quibusdam discolis atque praua consuetudine nauseantibus contigisse nouimus, quibus nisi exquisita edulia, et pulmenta accurate composita, seu regum tucceta et preciosa uina atque forensia apponantur, adeo uulgaria spernunt et respuunt, ut prius se inedia torqueri permictantur quam comedant; nulli dubium quin et hec nata sit Herebi atque Noctis. Huius autem mansionem et formam sic describit Ouidius: *Quesitamque Famem lapidoso inuenit in agro Unguibus et raris uellentem dentibus herbas. Hirtus erat crinis, caua lumina, pallor in ore, Labra incana situ, scabre rubigine fauces, Dura cutis per quam spectari uiscera possent, Ossa sub incuruis extabant arida lumbis, Uentris erat pro uentre locus, pendere putares Pectus et a spine tantummodo crate teneri. Auxerat articulos macies genuumque rigebat Orbis, et immodico prodibant tubere tali. Hanc procul ut uidit* etc.
+
+Querelam dicit Tullius fuisse filiam Noctis et Herebi. Quod facile concedetur si quid sit sane mentis oculo prospectetur. Est enim morbus male secum conuenientis animi, ob hoc insanum ueniens pectus, quia aut subtrahi quod sibi debetur autumat inconsultus homo, aut egre fert sibi non dari quod optat, uel non posse quod cupiat. Et sic quod suum crimen est alienum lumine mentis priuatus existimat. Hinc queritur lasciuus amans, hinc auri cupidus, hinc honorum auidus, hinc sanguinis sitibundus et alii plures malum quod introduxerunt ipsi, et prudentes eiecisse poterant flentes.
+
+Est et Morbus Herebi Noctisque filius, ut placet Tullio et Crisippo. Hic autem mentis et corporis potest esse defectus, et uti in corpore ab humorum discordantia, sic in mente a morum inconuenientia causatur, et tunc merito huiusmodi parentum, id est cecitatis intrinsece filius nuncupatur, et quoniam in mortem salutis tendere uideatur, morbus, ut placet pluribus, appellatur.
+
+Senectus etatum ultima et morti contermina solo contingit corpori, cum rationalis anima tendat uiriditate perpetua in eternum. Hec, ut ait Tullius, Herebi fuit Noctisque filia. Quod quidam facile concedi potest, cum illi sit in complexione conformis, frigida scilicet et sicca, et filii similes consueuerunt esse parentibus. Est insuper Herebus iners et tremulus a quibus non degener est senectus, cum, ut cernimus, tremula sit et tarda. Porro quia hebetes offuscatosque sensus habet corporeos, non incongrue illi Noctem dixere matrem. Attamen hoc habet insigne, quia quantum illi subtrahitur uirium tantum menti augetur consilii; ex quo fit ut ueneranda sit, et eius cani iuuenum preponantur lacertis.
+
+Pallor faciei atque totius corporis exsanguis est color, exausti sanguinis seu egri seu repentini timoris certissimus testis. Hic Noctis et Herebi filius est teste Crisippo. Et hoc ideo quia quicquid a luce solis non cernitur aut a minus bona uegetatione nutritur pallore facile occupatur; et supra dictum est quia neque solem uideat neque calorem sentiat Herebus, et ob id ubi, ista contingunt frigescere sanguinem, et aduersa digestione corrumpi et per consequens oriri pallorem necesse est, ut satis uidemus in eis qui diu ceco carcere clausi in lucem ueniunt, aut qui ab egritudine corporea fatigati resurgunt, uel subito correpti pauore pallescunt.
+
+Herebi Noctisque filiam esse Tenebram nullo interueniente teste credetur. Sane ne idem mater et filia uideantur, in hoc differunt. Nocte aliqualis luminosa res cernitur, ut luna et sydera seu ignis aliquando. In tenebra autem nil unquam apparet luminis, et si appareat usquam, desistet esse tenebra.
+
+Somnus secundum quosdam est intimi ignis coertio et per membra mollita et labore relaxata diffusa quies. Secundum uero alios est quies animalium uirtutum cum intensione naturalium. De hoc sic scribit Ouidius: *Somne, quies rerum placidissima, Somne, deorum, Pax animi, quem cura fugit, qui corpora duris Fessa ministeriis mulces reparasque labori* etc. Sane longe plenius somni commoda describit Seneca poeta in tragedia Herculis furentis dum dicit: *Tuque o domitor Somne Malorum, requies animi, Pars humane melior uite, Uolucer matris genus Astree, Frater dure languide mortis Ueris miscens falsa, futuri Certus et idem pessimus autor, Pater o rerum, portus uite, Lucis requies, noctisque comes, Qui par regi famuloque uenis. Placidus fessum lenisque foue Pauidum leti genus humanum Cogis longam discere mortem Preme deuictum* etc. Huic preterea Ouidius describit talamum satis aptum dormiendi cupido, dicens: *Est prope Cimmerios longo spelunca recessu, Mons cauus, ignaui domus et penetralia Somni, Quo nunquam radiis oriens mediusue cadensue, Phebus adire potest, nebule caligine mixte Exalantur humo dubieque crepuscula lucis. Non uigil ales ibi cristati cantibus oris Euocat Auroram nec uoce silentia rumpunt Solliciteue canes canibusue sagacior anser Garrula nec Progne stertentia pectora mulcet, Non fera, non pecudes, non moti flamine rami, Humaneue sonum reddunt conuicia lingue. Muta quies habitat, saxo tamen exit ab imo, Riuus aque Lethes, per quem cum murmure labens Inuitat somnos crepitantibus unda lapillis. Ante fores atrii fecunda papauera florent, Innumereque herbe, quarum de lacte soporem Nox legit, et spargit per opacas humida terras. Ianua ne uerso stridorem cardine reddat, Nulla domo tota est, custos in limine nullus. In medio thorus est ebano sublimis in antro, Plumeus unicolor pullo uelamine tectus, Quo cubat ipse deus membris languore solutis. Hunc circa passim uarias imitantia formas Somnia uana iacent totidem, quot messis aristas, Silua gerit frondes, eiectas litus harenas* etc. Hunc tam spectabili thalamo atque cubiculariis decoratum deum dicit Tullius Herebi et Noctis fuisse filium; cuius rei causa uidenda est, et inde uidere poterimus de ministris, cum satis sensus appareat descripti thalami. Filius ergo Herebi Noctisque dicitur Somnus, quia a uaporibus humidis e stomaco surgentibus et opilantibus arterias, et quieta obscuritate causetur. Si autem de mentali somno uelimus intelligere, non difficilius parentum talium dabitur causa. Nam calore caritatis perdito et omissa rationis uia ut necessarium sit in letiferum ire somnum satis apertum est. Nunc autem de assistentibus uideamus, que somnia sunt multiplicium specierum, ex quibus quinque tantum super Somnio Scipionis ostendit Macrobius. Harum prima uocatur phantasma, que numquam se mortalibus miscet nisi lente, dum se incipit somnus immittere, existimantibus nobis adhuc uigilare, affertque hec horribiles uisu formas, et ut plurimum a natura specie et magnitudine discrepantes, certamen noxium, aut mirabile gaudium, tempestates ualidas, uentosque sonoros et huiusmodi. Huius in genere dicit Macrobius esse etiam emactes seu ephyactes uel ephyaltes, quem communis persuasio existimat quiescentes inuadere et suo pondere pressos sentientesque grauare. Et huius causam opinantur multi stomacum nimio cibo uel potu grauatum, seu longo ieiunio uacuum, et nonnunquam aliquem ex humoribus ceteris predominantem. Sunt qui superaddant hesitationes, dicantque Uirgilium intellexisse Didonem uidisse phantasmata dum sorori conquesta est dicens: *Que me suspensam insomnia terrent*. Et illud insomnia pro phantasmate licentia poetica improprie positum. Secunda insomnium nuncupatur a premeditatione causatum, ut Tullius affirmare uidetur in libro Reipublice dicens: *Fit enim sepe ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno, quale de Omero scribit Emnius, de quo uidelicet sepissime uigilans solebat cogitare et loqui* etc. In hac igitur specie somnii amans dilectam sibi puellam in amplexus eius occurrentem aspiciet, aut fugientem miserrimus exorabit. Nauta tranquillum mare nauemque pansis uelis sulcantem, aut tempestate periclitantem aspiciet. Sic et agricola frustra letabitur letas aruis intuens segetes, depastasque plorabit. Ingurgitator pocula exhauriet; ieiunus cibos aut optabit, aut faucibus uacuis deuorabit appositos. De premeditatis autem a Didone saucia, uisa quidam uolunt, eo quod uideatur a Uirgilio ostensam premeditationem dum dicit: *Multa uiri uirtus animo multusque recursat Gentis honos, herent infixi pectore uultus Uerbaque* etc. Et sic tamquam ex premeditatione perueniens uidetur esse insomnium. Uerum quoniam ex affectione procedunt una cum somno in auras euanescunt, ut ipse idem Uirgilius dicit: *Sed falsa ad celum mittunt insomnia manes*. Somnium species tercia appellatur, per quod placet Macrobio certa somniari, sed sub uelamine, ut teste Moyse in Pentateuco, uidit Ioseph manipulos fratrum suum adorantes, et, ut ait Ualerius, Astiages uitem et urinam ex genitalibus filie prodeuntem. Hoc autem fieri uolunt homine existente sobrio, ut plurimum sumus propinquante die. Quarta uero species uisio nominatur, nullas pre se ferens ambages, quin imo quod futurum est liquida patefactione demonstrat, ut uidit Arterius Rufus romanus eques dormiens Syragusis se scilicet, dum gladiatorum munus inspiceret, retiarii manu transfodi, quod die sequenti cum multis nuntiasset secutum est. Quinta et ultima somniorum species oraculum ueteres uocauere, quod Macrobius esse uult, dum sopiti parentes maioresque nostros, grauem hominem aut pontificem, seu ipsum deum, aliqua dicentem seu premonentem nos cernimus, ut in somnis Ioseph ab Angelo premonitus est, ut acciperet puerum et matrem eius et cum eis secederet in Egyptum. Sane non nulli ex priscis, ut ex uerbis Porphyrii phylosophi satis percipi potest, omnia per quietem uisa uera esse arbitrati sunt, sed ut plurimum minime intellecta, et ob hoc uidetur Porphyrium, longe aliter quam multi alii faciant, sentire, quod per Omerum primo, deinde per Uirgilium dictum est, et quoniam familiare magis Uirgilii quam Omeri carmen est, illud deducamus in medium. Dicit enim Uirgilius: *Sunt gemine somni porte, quarum altera fertur Cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris, Altera candenti perfecta nitens elephanto, Sed falsa ad celum mittunt insomnia manes* etc. Per hos uersus uult Porphyrius somnia omnia uera esse, sentiens quod anima, sopito corpore, tanquam paululum solutior in suam diuinitatem nitatur, et in latens humanitatem, uerum aciem omnem dirigat intellectus, et non nulla uideat et discernat, et plura uideat quam discernat, seu longius abdita sint, seu densiori tegmine Occultata, et hinc fit ut quod discernit, esto non plene, nebula caligantis mortalitatis obsistente, dictum sit per corneam emitti ianuam, cum cornu huius nature sit, ut extenuatum peruium sit intuitu et tanquam dyaphanum corpus in se recondita uidere permittat. Quod autem obsistente carnis caligine uidere non potest, id elephanto contectum dicimus, cuius quidem os a natura adeo condensatum est, ut in quantumcunque tenuitatem redigatur, uidere supposita non permittat, que ideo falsa dicit Uirgilius, quia minime intellecta sunt, ut ait Porphyrius. Nunc autem superest de ministris uidere, qui etsi forte multi sint nomina trium tantum esse cognoscimus. Quorum primum Morphea dictum uolunt, quod interpretatur formatio, seu simulacrum, cuius domini iussu officium est quoscunque hominum uultus fingere, uerba, mores, uoces et ydiomata, ut scribit Ouidius, dicens: *At pater e populo natorum mille suorum Excitat artificem simulatoremque figure Morphea, non illo iussos solertior alter Exprimit incessus uultumque sonumque loquendi, Adicit et uestes et consuetissima cuique Uerba, sed hic solus homines imitatur* etc., Secundum autem Ytathona seu Phabetora quorum ego nominum significatum ignoro; huius tamen officium hoc in carmine dicit Ouidius: *Alter Fit fera, fit uolucris, fit longo corpore serpens. Hunc Ytathon superi, mortale Phabetora uulgus Nominat* etc. Tertium uero dixere Panthum, quasi totum, cuius officium est insensibilia fingere, Ouidio teste, dum ait: *Est etiam diuerse tratius artis Panthasos: ille in humum saxumque undamque trabemque Queque uacant animo fallaciter omnia transit* etc. Quasi ex his uelint que cernimus dormientes ab exteriori potentia nobis allata sint. Uerum utrum sic sit uideant alii.
+
+Mors, ut uoluere Tullius et Crisippus filia fuit Noctis et Herebi, quam ultimum esse terribilium testatur Aristotiles. Ab hac enim omnes ab ea ipsa die, qua miseri mundum intramus, sensim adeo, ut non aduertamus continue carpimur; et cum cotidie moriamur, tunc uulgato sermone mori dicimur, cum mori desinimus. Hanc, et si mille modis miseri rapiamur, aut uiolentam aut naturalem uoluere priores. Uiolenta est que ferro uel igne, uel casu alio fugienti uel etiam postulanti infertur. Naturalis autem secundum Macrobium super Somnium Scipionis ea est, qua non corpus ab anima, sed a corpore anima derelicta est. Uocauere insuper ueteres senum mortem maturam seu meritam, iuuenum immaturam, puerorum autem acerbam dixere. Nec non et aliis multis nominibus appellata est, ut Atropos, Parca, Letum, Nex et Fatum. Huius etiam dirum opus sic breuiter describit Statius: *Stigiis emissa tenebris, Mors fruitur celo bellatoremque uolando Campum operit nigroque uiros inuitat hyatu. Nil uulgare legens, sed que dignissima uita, Funera precipuos annis animisque cruento Angue notat* etc. Sed iam que pauca ficta sunt detegamus. Herebi illam dicunt filiam quia ab Herebo emissa sit, ut in prescripto carmine Statius, Stigiis emissa tenebris, seu quia calore careat, ut caret Herebus; Noctis autem ideo filia dicta est quia horribilis et obscura uideatur. Mors autem dicta est, ut dicit Ugucio, quia mordeat uel a morsu parentis primi, per quem morimur, uel a Marte qui interfector est hominum, uel mors quasi amaror, quia amara sit; nil enim hominibus creditur amarius morte, eis exceptis de quibus dicit Iohannes in Apocalipsi: *Beati qui in Domino moriuntur*. Hec ut placere uidetur Seruio, ab Atropu de qua supra differt, quia per hanc uiolentam debemus intelligere mortem, ut satis etiam colligitur proximo supra ex carmine Statii. Per Atropon autem uult intellegi naturalem rerum dissolutionem. Atropos autem dicta quia non conuertitur. Parcam uero eam per antiphrasim dixere, eo quod nemini parcat. Sic et letum, cum sit mestissima rerum. Necem autem illam proprie arbitror qua aqua, uel laqueo seu modo alio spiritus intercluditur. Fatum autem dicta est, eo quod diuina prouidentia premonstratum sit, qui nascuntur omnes mori debere.
+
+Charon, Acherontis nauta, Herebi et Noctis filius dicitur a Crisippo. De quo sic ait Uirgilius: *Portitor has horrendus aquas et flumina seruat Terribili squalore Charon cui plurima mento Canicies inculta iacet, stant lumina flamma. Sordidus ex humeris nodo dependit amictus. Ipse ratem conto subigit uelisque ministrat Et ferruginea subuectat corpora cimba, Iam senior sed cruda deo uiridisque senectus* etc. Charon , quem Seruius deuoluit in cronon, tempus est. Herebus autem hic pro intrinseco diuine mentis consilio intelligendus est, a quo tempus et cetera omnia creata sunt, et sic Herebus Caronis pater. Nox autem illi ob id mater data est, quia ante creatum tempus nulla fuit sensibilis lux, et ideo in tenebris factum est, et ex tenebris productum uidetur. Apud inferos uero ideo positus est Caron, quia superi tempore non indigent, ut nos mortales, qui ab illis sumus inferi, indigemus. Quod autem Charon corpora deferat ex una in alteram Acherontis ripam, ideo fictum est ut intelligamus, quoniam tempus confestim ut nascimur suo nos sumit in gremio, et in ripam defert oppositam, id est in mortem, que quidem est natiuitati contraria, cum illa deducat in esse, et hec corporibus auferat esse. Uehimur preterea a Charone per Acherontem fluuium, qui absque gaudio interpretatur, ut aduertamus, quoniam a tempore trahimur per uitam labilem et miseriis plenam. Eum preterea dicit Uirgilius senem, sed robusta uiridique fultum senecta, ut cognoscamus tempus annositate uires non perdere, hoc idem hodie potest quod potuit dum creatum est. Sordidus autem illi amictus est, ut appareat quia circa terrena, que sordida sunt, uersetur.
+
+Dies Herebi Noctisque fuit filia, sic, ubi de Naturis deorum, scribente Tullio. Hanc dicit Theodontius Etheri fratri suo coniugio copulatam. Quod Herebi filia sit et Noctis talis ratio redditur a quibusdam. Herebum enim a parte totum summentes pro uniuerso terre corpore sumi uoluere, ex extremo cuius quod orizonta uocant Greci, non est dubium aduentu solis cedente nocte diem consurgere, et eam Herebum ex Nocte produxisse. Eam autem Etheri coniunctam connubio ideo dicunt, quia Etherem intelligunt ignem, qui claritate carere non potest, et ob id cum dies clara sit, nil aliud uolunt quam claritatem igni coniunctam ostendere. Hec autem ab antiquis, postquam adeo dictum est, uespere et mane facta est dies una, huius magnitudinis designata est, ut id tempus, quod labitur a surgente sole et mundum omnem circumeunte atque in eodem loco, unde surrexerat, redeunte, ea cum nocte que includitur, dies dicatur una, et hec naturalis, quam in XXIIII equas partes diuisere, et has oras nuncupauere. Deinde, prout eisdem uisum est, artificialis est superinducta dies, que in diem et noctem diuisa unicuique partium, diei scilicet et nocti XII horas, esto inequales, esse concessere, et artificialem ab artificio excogitantis eam dixere, qua in suis iudiciis ut plurimum utuntur astrologi. Inde medici creticam inuenere diem, eaque circa egritudinum obseruationes utuntur. Dierum uero naturalium initium non eque a naturalibus omnibus summitur. Romani autem, ut ait Marcus Uarro, a nocte media incepisse et in sequentis noctis medium terminasse uoluerunt, quam dimensionem adhuc seruant Ytali, et potissime in iudicialibus causis. Athenienses autem olim a solis occasu incipientes diem in occasum diei sequentis finiebant. Babilonii uero ab ortu faciebant, quod ab occasu Attici. Umbri qui et Etrusci sunt, a meridie illi fecere principium, et in sequentis diei meridiem terminabant. Que consuetudo adhuc ab astrologis obseruatur. Est preterea dies naturalis secundum uarias eius qualitates uariis distincta nominibus. Nam, ut Macrobius Saturnaliorum asserit, ab initio diei Romanorum incipiens, primum tempus diei dicitur medie noctis inclinatio, eo quod nox in diem incipiat declinare. Deinde a galli cantu gallicinium nuncupatum. Tertium conticinium, eo quod sopita omnia conticescere uideantur. Quartum diluculum dicitur, eo quod diei lux apparere uideatur. Subsequenter quintum tempus sole iam surgente, mane uocari uoluere, seu quia a manibus exordium lucis emergi uisum sit, seu ab omine boni nominis, nam Lanubini mane pro bono dicunt. Sextum autem dixere meridium, hoc est diei medium, quod nos meridiem dicimus. Ab hac autem hora tempus in noctem tendens, quod septimum est, uocatur occiduum quia cadere uideatur. Octauum uero suprema tempestas nuncupatum est, eo quod diei sit nouissimum tempus, ut in XII tabulis est espressum: solis occasus suprema tempestas esto. Deinde nonum tempus dicitur uespera, quod a Grecis tractum est. Illi enim speran a stella hespero, que in occasu solis apparet, dicunt. Decimum autem tempus, quod est noctis initium, dicitur prima fax, eo quod tunc stelle incipiant apparere, seu ut aliis placet, quia tunc, luce cessante diei, incipimus faces accendere, ut tenebras noctis uincamus lumine. Tempus uero undecimum nox concubia dictum est, eo quod ea hora post aliqualem uigiliam cubitum consueuerint ire mortales. Duodecimum quidem diei tempus, quod noctis est tertium, intempestum dicitur, eo quod nullis gerendis rebus uideatur accommodum. Cuius finis est circa principium eius, quod diximus, medie noctis inclinatio. Insuper cum humana solertia respectu habito ad septenarium numerum, quem quibusdam ex causis ueteres uoluere perfectum, disposuerit omne tempus per septimanas dierum efflui, et dies illas septimane nominibus uariis nuncupare, consueuere nonnulli nominum talium exquirere causas; quas ego has puto, cum a planetis apud nos quinque denominentur, sexta sabbatum ab Hebreis dicta, a christianis postea immutata non est, eo quod requiem dicant significare latine, ut appareat cum creauisset omnia Deus in sex diebus, eum septima ab omnibus operibus suis quieuisse. Dominica autem dies, que nobis christianis est septima, sic eo dicta est, quia ea die Christus Dei filius, non solum ab omnibus laboribus suis quieuit, uerum uictor surrexit a mortuis et sic illam a domino nostro patres incliti uocauere dominicam. Alii uolunt a sole denominatam, eo quod ipse sit planetarum princeps et inde dicatur dominus, et quia eiusdem diei hore prime principatum habeat ob id illam denominari dominicam. Sed cum longe alius sit ordo planetarum quam in nominibus dierum habeatur, est sciendum secundum planetarum ordinem successiue unicuique diei hore dari dominium, et ab eo cui contingit prime hore diei dominium habere, ab eo dies illa denominata est, ut puta si diei dominice Ueneri secundam horam tribues, que Soli immediate subiacet, et Mercurio terciam, qui subiacet Ueneri, et Lune quartam, que subiacet Mercurio, quintam autem Saturno, ad quem conuertendus est ordo cum in Luna defecerit, sextam Ioui, et sic de singulis XXIIII horis diei dominice , sub nomine uel dominio Mercurii inuenietur hora XXIIII, et XXU que prima est diei sequentis sub nomine uel dominio Lune, et ideo ab ea secundus denominatus ebdomade dies, seu potius primus, ut dies dominica septima sit ebdomade et quietis dies. A qua prima diei Lune hora, si eodem modo computaueris uigesimamquartam eius horam inuenies sub Iouis imperio constitutam, et uigesimam quintam sub Martis dominio, a quo et ipsa secunda dies Martis denominata est, quia prime eius hore Mars imperet. Et sic successiue de singulis donec ad ultimam deueneris sabbati, que Marti subest, et subsequitur prima diei dominice ascripta Soli, a quo dies ut ante diximus dicta est. Dies autem naturalis cum ex die constet et nocte, a die tota tanquam a digniori parte denominata est, et dies a diis uocitata, nam dyos grece, latine dicitur deus; nam uti dii mortalibus opinione ueterum adiutores sunt, sic et adiutrices sunt dies, et a diis ipsis etiam eam ob causam denominate sunt. Postquam e subterraneis latebris in diei lucem prestante Deo deuenimus, supererat nobis, ut eque de omnibus Herebi filiis dixissemus, etiam de Ethere, quem eiusdem filium uolunt, quid senserint ueteres, descripsisse. Sane quoniam omne eius masculinum genus hoc excepto filio sterile est, et huius non est parua posteritas, et in longum satis uolumen protractum est, eum in secundum seruandum honestius ratus sum, et primo finem imponere.
+Genealogie deorum gentilium liber primus explicit.
+
+E cauernis Herebi fere omnem prolem eduximus, gratia Dei nostri omnipotentis et ueri opitulante, et, quo concessum est ingenio, amotis figmentis nudam in precedenti uolumine coram apposuimus lectoribus, equidem non absque ingenti labore inter Stigis fumos et nebulas uacillantis hinc inde nauicule. Sane postquam in patentiorem orbem uentum est, forsan, minus ambigue flexus uarios, reciprocosque superabimus Euripos, quorum superbientes in celum undas, ni fallor, aspicio. Nam inter alios arduus Ether e uisceribus Herebi in sublime delatus, primus impetu occurrit suo, non magna tamen prole fecundus, sed spectabili quidem. Ex qua, si satis recte conspicio, primus Iuppiter unus est, tam conspicui nominis gloria quam longa successione refulgens. Quam si describere uelim omnem in Egyptum usque litus et Syrium, regnumque tuum Cyprum ut euehar impellente fluctu necesse est. Que cum tanto sit celsitudine tue, o rex inclite, notior quanto mihi longinquior nauigatio, queso per tui nominis insigne decus errores meos equo animo feras, et pii more principis emendari potius iubeas quam dentibus inuidorum lacerari permittas. Ipse enim, tenso uelo, ex Orci faucibus iter arripio, orans, ut ille illud dirigat qui, naufragantibus in mare Genezaret discipulis, uentis imperauit et undis.
+
+Ether, ut placet Tullio in libro De naturis deorum, filius fuit Noctis et Herebi. Qui quidem et si quandoque pro Celo summatur proprie, tamen ignis elementum uidetur existimari a multis. Sic enim testatur Ugucio. Sic uelle uidetur Ouidius ubi in principio maioris sui uoluminis dicit: *Hec super imposuit liquidum grauitate carentem Ethera nec quicquam terrene fecis habentem* etc. Hunc rerum omnium causam credidere quidam, ut supra dictum est, et eum similiter Demogorgonis filium fictione sua Pronapides ostendit, dum dixit Chaos ignita exalasse suspiria, sed uisum est Ciceroni cedendum. Quem quantumcunque sterilem multi faciant, ipse tamen eum scribit fuisse secundum, et Iouem genuisse primum et Celium, e quibus emanauit omnis numerosa deorum prosapia.
+
+Iouem primum dicit Theodontius fuisse filium Etheris et Diei. De quo quidem Ioue quantumcunque preclaro sit insignitus nomine, legisse nichil, audisse tamen perpauca esto laudabilia memini. Referebat enim Leontius, grecus homo, et talium abundantissimus, hunc ante quesitum maius nomen Lysaniam nuncupatum, hominem Arcadem, et profecto nobilem, et ex Arcadia Athenas iuisse, et cum esset ingentis ingenii, uidissetque rudi in seculo rudi et fere bestiali ritu uiuentes Atticos, ante omnia compositis legibus illos publico instituto uiuere docuit, et qui feminas fere communes habebant, primus matrimonia celebrare monstrauit, et cum iam ad humanos redegisset mores, monuit eos deos colere, et eis aras et templa atque sacerdotes instituit et multa insuper illis ostendit utilia. Que dum mirarentur siluestres Attici atque commendarent, eum rati deum, Iouem uocauere, regemque suum fecere. Quem et Cicero antiquissimum dicit Atheniensium fuisse regem. Hec michi de isto sunt. Nunc uero uiso cur Etheris et Diei illum finxerint filium, et quoniam celeberrimum fuit apud gentiles Iouis nomen, eius significatum uidebimus et que potuerit esse impositionis causa et deificationis perscrutabimur. Dicunt ergo eum Etheris filium, seu ut eum nobilitatem patre generoso, putabant enim primam rerum causam ignem, et sic illi nobiliorem patrem dare non poterant, seu quod eum celestem putarent hominem, seu deum, et a celo uenisse ratione profunditatis ingenii, seu quia illi igneam naturam uiderent, more ignis semper ad alta tendentem, ut de eo dici possit uirgilianum illud: *Igneus est illis uigor et celestis origo*. Diei uero filium ideo illum dictum puto, quia esto nascatur quis aptus ad maxima, non tamen euestigio quod natus est, ea potest ad que natus est agere, oportet ut in dies augeantur uires, et animus in feruorem agere deorum excrescat, et demum ipse operetur, cuius opera, quoniam in die uisa et cognita sunt, a die nouo uidetur editus partu, ut de talibus dici possit, quod Ualerius dicit de Demostene: *Itaque alterum Demostenem mater, alterum industria enixa est*. Sic et alterum peperit Lysaniam mater, et alterum dies operum testis. Uocatus est insuper Lysanias iste ab Atheniensibus Iuppiter, nomen eo usque nemini concessum mortalium, nec ipsi etiam deo adhuc fuerat a gentilitate impositum, nec unde sumptum sit ab imponentibus satis scitur. Arbitror ego tamen id nominis huius causam dedisse, quod et de aliis etiam planetis multis contigisse comperimus, a similitudine scilicet operationum conformium huius hominis ipsi Ioui. Dicit enim Albumasar in suo maiori introductorio, Iouem planetam natura calidum esse et humidum, aereum, temperatum, modestum atque honestum, laudabilem plurimum et patientie obseruatorem, ac in periculis post patientiam audacem, liberalem misericordem, cautum, amatorem uerum, magistratuum auidum, fidelem, multiloquum, bonorum amicum, malorum uero hostem, amatorem principum et maiorum, et alia plura de eo scribit, quibus annectit eum significare naturalem animam, uitam, pulchritudinem, sapientes uiros, legum doctores, iustos iudices, diuinum cultum, religionem, uictoriam, regnum, diuitias, nobilitatem, gaudium et huiusmodi. Quibus consideratis, et demum huius hominis ponderatis moribus, adeo eum cum Ioue conuenire discernemus, ut non incongrue Iouem nuncupatum dicamus, et hanc conuenientiam tanti nominis illi causam fuisse credamus. Sane nomen hoc, postquam ab antiquis planete et Lysanie concessum est, non nullis aliis a recentioribus etiam attributum legimus, ut puta Ioui secundo Celi filio, qui et Archas homo fuit, et Atheniensium rex. Nec non et Ioui tercio, homini Cretensi et Saturni filio. Sic eque et Pericli Atheniensi principi, quem multi Iouem Olympium uocauere. Preterea poete ignem elementum, et non nunquam ignem et aerem sub Iouis nomine suis fictionibus inseruere. Adeoque in sublime conscendit, ut a prudentioribus etiam summo et uero Deo ascriberetur, nec immerito, ipsi quippe soli tam egregium competit nomen, quod nec abhorreret christianus considerato nominis significato nisi gentilium, fuisset inuentum. Uolunt enim aliqui et graues uiri quod idem Iuppiter sonet quod iuuans pater, quod soli uero Deo conuenit. Ipse enim uere pater est et ab eterno fuit et erit in sempiternum, quod de alio nemine dici potest, similiter et iuuans est omnibus et nulli nocens, et in tantum iuuans est, ut si suum retrahatur iuuamen periclitentur confestim omnia necesse sit. Insuper hoc nomen Iuppiter grece dicitur zephs, quod latine uita sonat. Et quis alter rebus et creaturis omnibus uita est nisi Deus? Ipse enim de se ipso dicens testatur: Ego sum uia, ueritas et uita; et profecto sic est. Illi enim et per eum et in eo uiuunt omnia, extra eum preter mortem et tenebras nichil. Hunc, et si non rite coluerint, ueteres Romani Iouem optimum maximum uocauere, conati per hec pauca uerba ostendere, quoniam magnitudine et potentia ceteros excedat deos, et quod ipse solus summum sit bonum et quod ab eo uita sit et adiutorium uniuersis. Multa preterea poteram hic apponere Ioui a poetis attributa, ut puta armigeram auem, quercum, bella, Iunonem coniugem et alia, sed quoniam ista uidentur recte spectare ad ea que de Ioue Cretico ficta sunt, illi censui reseruanda. Porro, rex inclite, non satis certum est, utrum Athenienses Iouem hunc in deum habuerint, aut fecerint, si autem fecerunt sciendum est antiquis consuetum fuisse ad augendam originis nobilitatem, conditores ciuitatum suarum certis suis infaustis cerimoniis numero deorum inserere, et sacris templisque colere. Sic et parentes suorum principum sic et ipsos principes ob aliquid ab eis susceptum beneficium, ut se gratos ostenderent, et alios ad bene agendum ob cupiditatem tam splendide glorie animarent. Scribunt insuper ueteres multos fuisse Ioui filios, ex quibus arbitror uere non nullos Iouis fuisse filios, sed cuius Iouis primi, secundi uel tertii de aliquibus non satis constat, sic et alios plures ob insignem uirtutis preminentiam et ad gloriam generis extollendam a theologis gentilium Ioui similiter attributos, quos ego illi attribuam Ioui, cui magis uidebuntur contemporanei.
+
+Minerua, uulgato fere poetarum omnium carmine, Iouis fuit filia, de ortu cuius talis fertur fabula. Quod cum uideret Iuppiter Iunonem coniugem suam non ferentem filios, ne omnino absque filiis esset, percusso cerebro suo armatam emisit Mineruam. Quod Lucanus firmare uidetur dicens: *Hanc et Pallas amat patrioque uertice nata est*. Et in natiuitate huius dicit Claudianus: *Auratos radiis imbres nascente Minerua Indulsisse Iouem perhibent* etc. Insuper hanc natam dicit Seruius luna quinta sicuti reliqui qui steriles fuere. Huius preterea compertum uolunt lanificium ante eam incognitum, sic et texturam, et ob id placet Ouidio. Huic cum Aragne Colophonia de textura fuisse certamen et uictoriam. Sic et cum Neptuno de impositione nominis ciuitatis Athenarum. Eam preterea non nulli armatam fingunt et arcis Athenarum presidem. Illi insuper Titus Liuius attribuit numerorum inuentionem et eorumdem figuras, cum ante loco numeri signis uterentur antiqui. Recitatur de hac et alia fabula, quod cum esset huic perpetue uirginitatis seruande propositum et Uulcanus in desiderium sui uenisset, Ioui patri suo petiit loco muneris factorum a se fulminum in gigomantia Minerue matrimonium. Cui Iuppiter uoti nate conscius, si obtinere possit concessit, et Minerue si illum aspernaretur uersa uice concessum est, ut se uiribus tueretur, et sic dum totis conatibus in eam iuisset Uulcanus et ipsa in contrarium niteretur, actum est ut emisso a Uulcano semine in terram nasceretur puer, et ipsa linqueretur in pace. Triplici etiam illam indutam ueste dixerunt, eique peplum pictum consecrauere et eius in tutelam cornice pulsa noctuam posuere, ac pluribus eam nuncupauere nominibus, ut Mineruam, Palladem, Athenam et Tritoniam. His explicitis, exquirebat ordo sumptus ut detegeretur quid sensisse sub figmentis potuissent antiqui. Uerum hic aduertendum est, quoniam non omnia hic apposita figmenta ad hanc spectant Mineruam, illa quippe nominis identitas non curantibus ex hoc poetis implicuit; nam nec arma, ut Leontius asserit, ad hanc spectant, nec Neptuni certamen, quin imo eius sunt Minerue que Iouis secundi fuit filia, et ideo illis omissis detegemus cetera, et quedam historialia apponemus. Uoluerunt igitur Mineruam, id est sapientiam, ex cerebro Iouis, id est dei natam; uolunt enim physici omnem intellectiuam uirtutem in cerebro tanquam in arce corporis consistere. Hinc Mineruam, id est sapientiam, ex cerebro natam fingunt, id est ex cerebro dei, ut intelligamus, quoniam ex profundo diuine sapientie arcano omnem intellectum, omnem sapientiam infusam esse, quam Iuno, id est terra, quantum ad hoc sterilis dare non poterat neque potest; nam, teste sacra pagina, omnis sapientia a domino Deo est. Et ipsamet in eadem dicit: *Ego enim ex ore altissimi prodiui*. Et sic eam profecto industriose, non ut nos gignimur, sed ex Iouis cerebro natam finxere, ut ostenderent eius singularem nobilitatem ab omni terrena spurcitie feceque semotam. Uirginitas inde illi attribuitur perpetua et inde sterilitas, ut per hoc noscatur quia sapientia nunquam labefactatur aliqua contagione mortalium, quin imo semper pura, semper lucida, semper integra et perfecta est. Et quantum ad temporalia sterilis est, cum sapientie eterni sint fructus. Quid per certamen illius senserint et Uulcani infra ubi de Ericthonio, ex certamine hoc nato, scribetur. Triplici autem ueste ideo tegitur, ut intelligatur uerba sapientum et potissime fingentium multiplicem habere sensum. Illique ideo peplum pictum sacrum est, ut intelligamus sermones sapientie ornatos, floridos, lepidos et summa uenustate decoros. Noctua autem ideo illi attributa est pulsa cornice, ut ostendatur sapientem premeditatione in obscuris seposita noscere uti et noctua uidet in tenebris, et loquacitate atque garrulitate repulsa ut opere agat, loca tempusque respicere. Minerua enim dicitur ut ait Albericus, a min quod est non, et erua quod est mortalis, ut resultet esse sapientiam immortalem. Pallas et Athene, ad alias spectant Mineruas, et ideo ubi de illis mentio fiet exponentur. Tritona autem dicta est a loco seu a lacu quem penes primo comparuit, qui triton in Affrica computatus est. Fictionibus igitur sic expositis ad hystoriam ueniendum est et sciendum Mineruam fuisse uirginem quandam, cuius incognita fuit origo, ipsa uero cum ingentis esset ingenii, ut Eusebius ait, regnante Argiuis Phoroneo, primo apud Tritonam paludem seu lacum Affrice comparuit, ignorantibus cunctis quibus uenisset ab oris. Dicit tamen Pomponius Mela in Cosmografia, quod incole arbitrabantur eam ibidem genitam et fabule fidem faciunt, quia quam natalem illi putant diem ludicris uirginum inter se decertantium celebrant. Hec autem cum lanificium et texturam et alia multa artificiosa comperisset, celebris dea habita est, et quoniam omnia eius inuenta ex ui ingenii atque sapientie procedere uidebantur, locus fabule adinuentus est, ut ex cerebro Iouis genita uideretur. De hac enim dicit Augustinus in libro De ciuitate dei, quod, Ogigio in Actica regnante, eam in uirginali etate apparuisse apud lacum Tritonis, ut dictum est, et cum multorum operum esset inuentrix tanto procliuius dea credita est, quanto minus origo eius cognita; nec ab Eusebio differt Augustinus in tempore, nam contemporaneos fuisse Phoroneum et Ogigium idem ostendit Eusebius, et ob hoc ego hanc Ioui primo filiam ascripsi, eo quod illi magis quam cum reliquis uideatur conuenire tempore.
+
+Eusebius in libro Temporum dicit Apim, qui postea rex Argiuorum, filium fuisse Iouis et Niobis, filie Phoronei, cui idem Eusebius scribit Iouem primo quam alteri mortalium immixtum; et sic primus fuit Iuppiter cum tempore longe inferiores sint alii. Leontius autem dicit hunc Phoronei et Niobis sororis et coniugis sue fuisse filium, eique in regnum Sicioniorum heredem successisse; uerum postea ab Egyptiis et deum et Iouis filium factum. De hoc Api multa narrantur, nam ut referunt aliqui cum aliquandiu Argis post Phoronei mortem imperasset, cupiditate glorie et amplioris regni ad Egyptios transfretauit, et obtento regno, cum rudes homines multa docuisset et potissime uini usum, loco dei haberi ceptus est, iam Yside sibi copulata coniugio. Eusebius uero eum Sycionorum scribit fuisse regem, et ut ab eodem traditum est, de tempore eius uarie sensere scriptores annalium. Nam quidam dicunt tempore Abrahe ab eo Greciam Apiam appellatam. Alii autem dicunt nato iam Iacob eum apud Egyptios deum habitum. Beda uero, eo in libro quem De temporibus scripsit, dicit, tempore Iacob ab Api in Egypto Menphim conditam. Eusebius preterea dicit secundum alios eum regem fuisse Argiuorum, et regnasse post centesimum annum Iacob, et ibidem dicit, Apim, cum Egyaleum fratrem regem prefecisset Achaye, in Egyptum transfretasse et Menphim condidisse ciuitatem. Eum autem in Egyptum abisse et Ysidem habuisse coniugem satis ab omnibus creditur, uerum uti de tempore eius ambigitur, sic et de morte eius uaria etiam recitantur. Nam alii uolunt eum apud Egyptios mortuum et sepultum; de quo in libro De ciuitate dei sic ait Augustinus: *Rex argiuorum Apis nauibus transuectus in Egyptum, cum ibi mortuus fuisset, factus est Serapis omnium maximus Egyptiorum deus*. Nominis autem eius, cur non Apis etiam post mortem, sed Serapis appellatus sit, facillimam rationem Uarro reddit. Quia enim arca in qua mortuus ponitur, quam omnes iam sarcophagum uocant, soron dicitur grece, et ibi uenerari sepultum ceperant prius quam templum eius esset extructum, unde Soron et Apis Sorapis primo, deinde, una lictera commutata, ut fieri assolet, Serapis dictus est. Alii autem dixere eum a Typheo fratre occisum atque membratim discerptum diuque ab Yside coniuge quesitum et postremo compertum et in uanno eius membra collecta, quod postmodum in religionem uersum est, in sacris scilicet februis interuenire uannum. Ysis autem ultra paludem Stigiam, que in Affrica est, in semotam insulam collecta detulit, et ibidem recondidit. Uoluntque qui hoc uerum arbitrantur a onga Ysidis exquisitione exortum, quam Egyptii fecere diu, non ante desistentes quam album taurum comperissent, compertoque applaudentes eum uocabant Osirim, et quoniam singulis annis id fiebat, dixit Iuuenalis. Et nunquam satis quesitus Osyris. Ceterum quandocunque in Egyptum iuerit, seu qualitercunque occubuerit, aut quocunque sepultus sit Apis, in tanta fuit apud Egyptios ueneratione, ut eo iretur ab eis ad hoc ut nulla humanitatis infectione posset illius labefactari diuinitas, ut cauerent instituto publico ut, si quis illum fuisse hominem diceret, capite puniretur, et ob id in quibuscunque templis erat eius simulacrum digito labiis impresso admonebat silentium. Huius insuper tauri, quem Serapim arbitrabantur Egyptii, caput dicit Rabanus delirantes Iudeos in heremo, loco Dei coluisse. Hunc preterea Apim dicit Macrobius in libro Saturnaliorum apud Alexandriam Egypti ciuitatem una cum Yside mirabili cultu uenerari, seque Soli uenerationem illam impendere affirmare, et sic Apim Solem esse uidetur arbitrari.
+
+Solem primum, primi Iouis fuisse filium scribit Tullius ubi De naturis deorum, nec tamen dicit ex qua matre susceptum. Sunt qui uelint hunc Apim fuisse, eo quod loco Solis ab Egyptiis, ut paulo supra dictum est, cultus sit. Ego autem quis aliter fuerit comperisse non memini, hominem tamen fuisse certus sum, et si alius fuit ab Api, credendum est eum insignem atque splendidum fuisse hominem et ingentis atque regii animi preditum, et eo modo quo supra de Ioue dictum est tam claro nomine decoratum.
+
+Diana prima filia fuit Iouis primi et Proserpine, ut in libro quo supra Tullius idem asserit. Hanc ego reor ueram huius Iouis fuisse filiam et non ascriptitiam, et cum satis sit nomen illud mulieribus usitatum, possibile etiam est fuisse proprium non appositum. Uerum qualiscunque fuerit, non ea est quam poete insignem uirginitate perpetua uoluere, cum legatur hanc ex Mercurio, Liberi et Proserpine filio, pinnatum concepisse Cupidinem.
+
+Primi Iouis et Cylenis nynphe Arcadis asserit Leontius filium fuisse Mercurium. Hunc deorum nuntium seu interpretem fore poete describunt, eumque uariis ornamentis insigniunt, ut per illa intelligatur eiusdem officiorum uarietas. Scribit enim de eo sic Uirgilius: *Primum pedibus talaria nectit Aurea que sublimen alis siue equora supra Seu terram rapido pariter cum flamine portant. Tum uirgam capit hac animas ille euocat Orco Pallentes alias sub tristia Tartara mittit. Dat somnos adimitque et lumina morte resignat. Illa fretus agit uentos et turbida tranat Nubila* etc. Insuper et Oratius de eo sic scribit in Odis: *Mercuri facunde nepos Atlantis, Qui feros cultus hominum recentum Uoce formasti cantus ed decore Mere palestre* etc. Illi insuper Statius galerum addidit dicens: *Obnubitque comas et temperat astra galero* etc. Sane quanquam legamus plures et homines fuisse Mercurios, his inspectis que supra proximo de eo poete describunt, dato possint et ad hominem referri, de Mercurio planeta scripta potius presumemus, et potissime si inspexerimus qualiter cum his que ab astrologis scripta sunt poetarum dicta conueniant. Albumasar autem maxime inter antiquos autoritatis homo, asserit Mercurium adeo flexibilis esse nature, ut euestio ad naturam eius cui adheret et ipse suam naturam conuertat, et hoc propter temperamentum eius siccitatis et frigoris. Uenerabilis autem Andalo, preceptor meus, eum complexione dicit calidum et siccum eumque significare concubinarum delectactiones, claritatem, et oracula uatum, eloquentiam, et hystoriarum memoriam, credulitatem, pulchritudinem, bonitatem discipline, et acumen ingenii, prescientiam futurorum, arismetricam et geometriam atque astrologiam, et hinc descriptionem tam celestium quam terrestrium rerum omnium; preterea auguria, dulcedinem prolationis, uelocitatem, et principatus desiderium, et ob illum laudem atque famam, et insuper come tonsuram, scriptores et libros, mendacium et testimonium falsum, speculationem semotarum rerum, paucitatem gaudii, et substantie desolationem, negociationes et emporia, furta, contentiones, calliditates et consilii profundidatem, modulationes carminum et fistularum, colorationes multimodas, obedientiam, concordiam, pietatem, paupertatem, amicitie retentionem, artificia manuum, et alia multa, et ut ipse idem asserit Andalo, cum masculis masculus et cum feminis femineus est. Ex quibus facile comprehendere possumus cum tam conuertibilis sit nature, de eo in prescriptis carminibus intellexisse poetas, esto illud idem de hominibus mercurialibus dici possit et dicatur, ut in sequentibus apparebit. Sane libet intentum poetarum explicare latius ut, quantum cum astrologis conueniant, manifestetur apertius. Dicunt igitur, ut a capite summamus exordium, eum tectum galero, ut per hoc sentiamus, quia sicut qui galero tegitur imbres fugit et radios, sic et Mercurius solaribus tectus radiis, quibus fere semper uinctus est, fugit aspici a mortalibus; rarissime quidem uidetur, et paucis notus est, et mercurialis homo calliditate suum tegit consilium. Alata enim habere talaria, uelocitatem eius non solum in motu, qui illi circa epiciclum uelocissimus est, sed ob celerem aliorum corporum supercelestium proprietatum assumptionem atque traditionem, ex qua mercurialium etiam hominum uelox uersipellisque circumflexio denotatur. Uirga autem illi ascripta est propter dimensiones corporum se sibi iungentium, secundum quas et ipse illico suos disponit effectus, et mercurialis homo circa quodcunque opus suum metitur obsequium. Quod ab Orco animas reuocet uirga, id est potentia sua, est hic acutius attendendum. Fuere quidam qui arbitrati sunt omnes hominum animas a principio simul fuisse creatas et demum conceptis hominibus immissas, eas morientibus nobis ad Inferos descendere, ibique cruciari donec in uita commissa purgarentur, et inde transitum facere ad Elisios campos, ac inde post mille annos a Mercurio deduci ad Lethem fluuium, ut eo potato obliuiscerentur presentis uite labores; et sic desiderarent iterum redire ad corpora, ad que Mercurius reuocabat. Quam ridiculam opinionem optime tangit Uirgilius dum dicit: *Quisque suos patimur manes, exinde per amplum Mittimur Elisium et pauci leta arua tenemus*. Donec longa dies perfecto temporis orbe Concretam exemit labem purumque relinquit Ethereum sensum atque aure simplicis ignem. Has omnes, ubi mille rotam uoluere per annos, Letheum ad fluuium deus euocat agmine magno, Scilicet immemores supera ut conuexa reuisant Rursus et incipiant in corpora uelle reuerti. Hoc autem officium reuocandi animas ad corpora ideo Mercurio attributum uolunt, quia dicunt eum preesse fetui in utero matris existenti in mensi sexto, in quo opinantur multi rationalem animam infundi concepto, et hoc Mercurii predominantis opere, et sic ab Orco, id est ab inferiore loco, reuocatur anima in corpus nascituri a Mercurio. Quod autem ad Tartara mittat physicum est, quia deficiente per frigidum et siccum, que est Mercurii complexio uera, calido et humido radicali, anima separatur a corpore et iuxta ueterum opinionem tendit ad Inferos. Somnos adimere et dare idem est cum eo quod dictum est in uitam educere nascentes, quod est somnum adimere, et in mortem soluere, quod est somnum dare. Uentos agere Mercurii est, ipse enim non nunquam frigore suo suscitat illos, quibus suscitatis eis impellentibus feruntur huc illuc nubes. Uolunt eum preterea deum eloquentie, deum mercatorum, deum furum, et alia quedam esse, de quibus omnibus, infra protensius, ubi de mercuriis hominibus dicetur. Eum autem Iouis fuisse filium, ideo fictum est, quia dei creatura est, Cylenis autem ad colorandam fictionem dictum est, seu eo quod apud Cylenem montem Archadie primo cultus est.
+
+Tritopatreum, Ebuleum et Dyonisium dicit Cicero ubi De naturis deorum antiquissimi Iouis, id est primi, Atheniensium regis et Proserpine fuisse filios, et Athenis Ariarches appellatos esse. Quos, et si nil de illis comperiam, arbitror insignes fuisse uiros, cum Ariarches sonet armorum principes; nam Aris grece, Mars latine sonat, et archos princeps, ergo bellorum seu armorum principes fuere. Quod ea tempestate et etiam hodierna permaximum est. Leontius uero dicit quod, cum Ebuleus ad famam tractus Anthei Terre filii ad ineundam cum eo luctam accessisset, eo superato Herculis meruit cognomen, quod ante eum nemo meruerat. Ego autem credo longe antiquiorem Ebuleum Antheo. Similiter et Dyonisium dicit ad Yndos coactis in militiam mulieribus intulisse bellum, et obtenta uictoria Nysam urbem ibidem condidisse, et cum uictoriosus reuerteretur primum pompam excogitasse triunphi ac etiam uini usum Athenienses docuisse, eumque ab eisdem Liberum appellatum, et patrem, eo quod sese liberos eo uiuente arbitrarentur, quasi sub optimi patris tutela seruatos. Que quidem sic esse potuisse non nego, sed tamen longe potest fuisse existimo.
+
+Placet insuper Tullio primi Iouis ex Lysico primum et antiquissimum Herculem fuisse filium. Et huic asserit cum Apolline de tripode fuisse certamen, in quo quoniam obtinuerit dicit Paulus, cum Dyonisius uocaretur, Hercules meruit appellari. Quod quidem et Leontius affirmat, sed causam non ostendit, et ideo quid credam non habeo. Certamen autem tripodis credo de diuinatione fuerit. Nam Phebi tripodas dicit Paulus speciem esse lauri, cui tres tantum sunt radices, et has ob id in Libris pontificum tripodas dictas, et Apollini ob id sacras, quia cum ipse diuinationis deus sit huiusmodi lauri eandem uideantur habere uirtutem, cum legatur si frondes huius specie lauri dormientis capiti supponantur uel alligentur, eum procul dubio uera uisurum somnia.
+
+Ex Proserpina Iouem non nullos suscepisse filios ostendit Tullius, et inde illius etiam fuisse filiam; quod quidem possibile est honestate seruata, et Proserpinam habuisse coniugem, et ex hac eadem uel ex alia muliere Proserpinam habuisse filiam, quam Liberi fratris sui fuisse coniugem idem uidetur testari Tullius. cum de ea nil aliud legisse meminerim.
+
+Liberum primum primi Iouis fuisse filium Cicero ubi De naturis deorum testatur liquido. Hunc unum et idem cum Dyonisio superiori Leontius arbitratur, eumque preceteris fratribus insignem fuisse uirum conatur ostendere, tamen Eusebius seu de hoc seu de alio, quod ego magis arbitror, longe post hec tempora fuisse describit. Huius autem Proserpinam et sororem et coniugem non nulli uolunt, eumque ex ea Mercurium secundum suscepisse filium.
+
+Mercurius alter a superiore Liberi et Proserpine fuit filius, ut Theodontius dicit et Coruilius. De quo talis a Theodontio recitatur fabula. Quod cum, uidente nemine preter Bathum quendam, Apollinis uaccas furatus fuisset, Batho ut hoc nemini reuelaret unam concessit ex uaccis, demum in faciem alteram transformatus experturus Bathi fidem ad eum rediit promisitque ei taurum si sublatas sibi uaccas ostenderet; Bathus autem omnia que uiderat reuelauit, quam ob rem turbatus Mercurius eum mutauit in saxum quod indicem uocauere priores. Nos autem paragonem uulgo dicimus. Tandem cum diuinitate sua fretus hoc cognouisset Apollo, sumpto arcu uoluit Mercurium sagittis occidere, sed Mercurius prestigio inuisibilis factus ledi non potuit. Postremo inter eos inita concordia citharam a se compertam Mercurius concessit Apollini. Apollo autem uirgam concessit eidem. Dicebat insuper Paulus, se alibi legisse quod Mercurius iram precogitans Apollinis, ne ledi posset ab eo, clam illi pharetram euacuauerat, quod cum aduertisset iratus Apollo, miratus eius astutiam risit, et in concordiam secum uenit ut supra. Leontius circa hanc fabulam dicebat hunc Mercurium filium fuisse Dyonisii qui proxime supra Liber uocatur, et eum a natiuitate uocatum Nysum, eo quod apud Nysam Yndie paulo ante a patre conditam natus sit, et cum adoleuisset tanta pedum uelocitate ualuit, ut coeuos suos ceteros cursu superaret, quam ob rem omisso nomine primo Stilbon appellatus est, quod uelox latine sonat; demum cum illusiones magicas didicisset et latrociniis delectaretur summe, armenta rapuit Phoronidis sacerdotis Apollinis Delphici, qui ea tempestate mirande autoritatis habebatur, et ea post lapideum tumulum quendam cui Bathos nomen erat seduxerat. Uerum cum taurus unus, ex improuiso segregatus a reliquis, socios uagus repeteret, forte conscendit tumulum illum mugiens, mugitu cuius respondentibus aliis ab exquirentibus armenta comperta sunt, et tumulus ex Batho dictus est index. Stilbon autem cum suis artibus Phoronidis irati impetum effugisset, amicus eius tandem effectus est. Uerum cum in talibus perseueraret non ob auaritiam sed nature, ut aiebat, impulsu, cum alias esset et formosus homo et eloquentissimus et circa omnia manualia opera celeberrimi ingenii Mercurius nuncupatus est et furum deus. Quod ut idem asserebat Leontius et si a ioco habuerit initium, conualuit tantum apud Atticos et Archades inceptum, ut post eius mortem illi templa dedicarentur et sacra, quibus sibi propitium conabantur facere ii quibus furto aliquid erat subtractum, asserentes numine suo et seruata multa ac etiam recuperata, eumque aiebat sicuti et ceteros insignitum. De quibus insignibus, quoniam infra ubi de III Mercurio late dicturus sum, hic aliquid scribere non curaui.
+
+Cupido primus, ut ait cum Tullio Theodontius, secundi Mercurii et Diane prime fuit filius, quem aiunt fuisse pinnatum. Circa quod duo potuere sensisse fingentes; primum circa nomen, eo quod speciosissimus fuerit puer ad instar Cupidinis filii Ueneris, quem puerum et pulcherrimum semper pinxere pictores, quasi alter Cupido dictus est. Pinnatum autem ob id cognominatum reor, quia uelocissimus cursu fuerit adolescens.
+
+Auctolius, ut Ouidio placet, Mercurii et Lychionis fuit filius. Qui Ouidius de origine eiusdem talem recitat fabulam. Dicit enim Lychionem Dedalionis speciosissimam fuisse filiam, adeo ut Apollini et Mercurio placeret; quibus poscentibus, una et eadem die uno tamen de altero ignorante eius, in sequenti nocte concubitum cum promisisset, a Mercurio non expectata nocte uirga tacta est et in somnum soluta, et sic cum ea concubuit. Apollo autem nocte accessit ad eam. Ex quibus cum geminos concepisset, peperit Mercurio Auctolium, Apollini uero Phylemonem. Uerum Auctolius inter fures euasit clarissimus, adeo ut non uideretur degenerare a patre. Phylemon autem cytharista factus se Apollinis filium demonstrauit. Huic ego fictioni causam dedisse uarium geminorum fratrum exitum, et sic uterque eorum illi deo attributus est filius, cuius imitatus est mores, et forsan Auctolii nascentis fuit significator Mercurius, et sic eius dictus est filius, et Apollo eandem ob causam Phylemonem lucratus est.
+
+Synon Auctolii fuit filius, ut placet Paulo, et hunc idem dicit Seruius insignem fuisse furem; seque ad exercenda latrocinia in diuersas species adeo trasformantem, ut facile quos uellet falleret. Genuit autem Syssimum et Auctoliam matrem Ulixis, et habuit dominium penes Parnasum, ut per Omerum patet in Odyssea, ubi recitat qualiter Ulixes apud Parnasum ab apro in tybia uulneratus sit.
+
+Syssimus, ut dicit Seruius, filius fuit primi Synonis, nec de eo aliud legisse memini, nisi quia pater fuit secundi Synonis, qui fraude sua Troianos in extremam deduxit perniciem.
+
+Auctolia, ut Seruio placet, Synonis primi fuit filia. Hec cum nupsisset Laerti Ytachie regi, ut quibusdam placet, a Sysipho latrone ad uirum uadens intercepta est atque oppressa, et ex eo concubitu sunt qui dicant eam concepisse Ulixem, et sic pregnantem iuisse in nuptias Laertis, et quem ex Sysipho conceperat Laertis filium esse dixit. Quod Aiax Thelamonius apud Ouidium in questione de armis Achiliis illi obicit dicens: *Quid sanguine cretus Sysiphio furtisque et fraude simillimus illi* etc. Hec autem, ut fertur, cum audisset falso nuntio apud Troiam Ulixem occisum, doloris impatiens laqueo uitam abiecit. Quam postea et apud Inferos, ut in Odissea scribit Omerus, Ulixes comperit et agnouit et de multis perquisiuit ab ea et predoctus est.
+
+Secundus Synon, testimonio Seruii, filius fuit Syssimi et a Synone primo auo suo denominatus. Hic cum Grecis, ut per Uirgilium patet, ad excidium Troianum accessit, et iam minus succedentibus rebus, a Grecis fingentibus reditum subornatus, uolens a Troianis captus et ad Priamum regem deductus est, apud quem mira sagacitate primo se extulit, et demum fallacibus uerbis in perniciosam credulitatem de recessu Grecorum regem Troianosque reliquos ad suscipiendum equum intra menia ciuitatis impulit. Quid ex illo deinde secutum sit nescio. Scribit tamen Plinius in libro De hystoria naturali huius inuentam fuisse significationem speculariam, ex quo satis patet eum non minimi momenti fuisse hominem.
+
+Postquam primi Liberi patris Iouis primi filii prolem omnem expediuimus, retro trahendus est sermo ad Epaphum Egyptium eiusque amplissimam progeniem. Qui quidem Epaphus, ut testatur Ouidius, ex Yone filia Ynachi, Iouis fuit filius. Theodontius uero et Leontius eque eum Iouis fuisse filium dicunt, sed ex Yside Promethei filia, ut ubi infra, dum de Yside latius patebit. Eusebius autem in libro Temporum dicit eum filium fuisse Thelegoni, cui post mortem Apis nupsit Ysis. Geruasius quidem Telliberiensis, in libro Ociorum imperialium, scribit Epaphum Heleni et Ysidis fuisse filium, et Babiloniam Egyptiam condidisse, quod opus fuisse Cambisis Persarum regis certiores autores affirmant. Et sic de patre et matre huius inter se discrepant autores; ego autem uulgatiorem secutus famam Iouis et Yonis filium dicam, ex cuius conceptione fabula infra ubi de Yone scribitur integre referetur. Huius dicit Lactantius Cassiopiam fuisse coniugem, non eam que socrus fuit Persei, sed longe antiquiorem, et ex ea quosdam suscepisse filios, ut postea apparebit. De tempore eius non minus quam de patre et matre discordes sunt ueteres, nam, Eusebio ubi De temporibus referente, aliqui dicunt Iouem Yoni Ynachi filie mixtum, regnante Athenis Cecrope, qui regnauit circa annos mundi IIIdcxluii, cum constet Ynacum regnasse usque ad annum mundi IIIcccxcuii, et secundum hos oportuit aliam esse Yonem quam Ynachi filiam. Idem autem Eusebius paulo post predictam dicit Yonem in Egyptum profectam anno xliii regni Cicropis, qui mundi fuit annus IIIdccx, et ibidem Ysidem nuncupatam, et Thelegono cuidam nupsisse, et ex eo Epaphum concepisse. Ego autem, discordantiis omissis, Iouis primi Epaphum filium dixi, eo quod eius tempus uideatur conuenire magis cum Yone Ynaci filie, et Yside Promethei, ex quibus quis potest quam malit illi matrem ascribere.
+
+Lybia Epaphi et Cassiopie coniugis sue, ut Lactantio placet, fuit filia. Que cum in Neptuni uenisset concubitum, id est alieni hominis ab Egypto, ex eo concepit et peperit Busiridem, immanem postea tyrannum. Hec ut dicit Ysidorus, ubi de Ethimologiis, eius partis Affrice regina fuit que ex suo nomine Lybia dicta est.
+
+Belus, quem priscum cognominant ueteres, Epaphi, secundum Paulum, fuit filius, et post eum in superiori Egypto regnauit, ubi, ut aiunt, celestis discipline inuentor doctorque factus, meruit ab Egyptiis, ut idem Paulus asserit, templum quod illi in Babilonia fuit constructum, et Ioui Belo consecratum. Theodontius uero dicit templum hoc longe post Belum factum Cretensis Iouis astutia, qui captatis cum principibus amicitiis, quasi ad eas conseruandas, templa in regnis eorum edificari et suo et amici titulo insigniri plura fecit, qua astutia summe nomen eius et deitas ampliata est. Alii sunt qui dicant templum hoc non Belo prisco edificatum, nec in Babilonia Egyptia, sed Belo patri Nini regis Assyriorum in Babilonia Caldeorum, eumque ibi diu sub nomine Saturni sacris et cultu uario honoratum. Fuere preterea Belo prisco filii quidam, sed ex quibus mulieribus non constat.
+
+Danaus Beli prisci fuit filius, ut asserit Paulus, et illud idem confirmat Lactantius, qui etiam ante Paulum Orosium dicit Danaum Beli filium ex pluribus coniugibus quinquaginta filias habuisse. Quas cum Egystus frater eius, cui totidem erant melioris sexus filii, postulasset in nurus, Danaus, oraculi responso comperto, se manibus generi periturum, uolens euitare periculum, conscensis nauibus in Argos uenit. Asseritque Plinius in libro Naturalis historie eum primum nauibus seu naui trasfretasse, cum ante ratibus inuentis ab Eritra rege in mari Rubro nauigaretur. Esto sint, ut idem scribit Plinius, qui credant Misos et Troianos in Hellesponto priores excogitasse dum aduersus Tracas transirent. Egistus autem quod spretus esset indignans, ut illum sequerentur filiis imperauit, lege data ne unquam domum repeterent, ni prius Danaum occidissent. Qui cum apud Argos oppugnarent patruum, ab eo diffidente fraude capti sunt. Spopondit enim se illis iuxta Egysti uotum filias daturum in coniuges, nec defuit promisso fides; subornate enim a patre uirorum intrauere thalamos singulis cultris clam omnes armate, et cum uino letitiaque calentes iuuenes facile in soporem iuissent, obedientes patri uirgines, captato tempore, iugulauerunt uiros, unaqueque suum; Ypermestra excepta Lyno seu Lynceo uiro suo miserto pepercit. Hunc Danaum dicit Eusebius, cui et Armais nomen fuit, anno mundi IIIdccxui apud Egyptios regnare cepisse. Ast inde Egypto pulsus, Argos ueniens prius Stelenum Argiuorum regem, cum annis regnasset xi, regno ex pulit, et inde Gelanorem successorem eius Argiui ab imperio expulere et Danaum suscepere. Qui aquis eos abundare fecit. Nam, ut ait Plinius in libro De historia naturali, puteos primus ex Egypto in Greciam fodiendos ostendit; et eisdem fere temporibus asserit eius opere a filiabus quinquaginta Danai filios quinquaginta Egysti fratris sui preter Lynum seu Lynceum occisos. Tandem ipse cum quinquaginta annis regnasset a Lynceo occisus est.
+
+Filie Danai fratricide propriis fere nominibus incognite sunt, cum nomina trium tantum ad nos usque peruenerint; et sicuti nomina perdidimus, sic et fortunas post scelestum facinus perpetratum. Finxere tamen poete has apud Inferos esse damnatas, et hoc assidue agitari supplicio ut aurientes aquas urnas absque fundis conentur implere, ut dicit Ouidius: *Molirique suis letum patruelibus ause Assidue repetunt, quas perdant Belides undas* etc. Et Seneca tragicus in Hercule furente: *Urnasque frustra Danaides plenas ferunt*. Hoc ego illis iniunctum supplicium reor ut mulierum singularis cura describatur que dum suam formositatem lautitia nimia augere conantur, laborem perdunt et minuitur quod intendunt inani solertia augere. Uel potius monstratur qualis sit fluxorum atque effeminatorum hominum labor, qui, dum sepe repetito coitu credunt adimplere quod cupiunt, non obtento uoto se ipsos euacuasse comperiunt.
+
+Ypermestra, ut in Epistolis ostendit Ouidius, filia fuit Danai, et sola ex quinquaginta sororibus, neglecto patris imperio, Linceo uiro suo pepercit, et ob id, ut idem dicit Ouidius, carceri tradita est. Hanc, ut dicit Eusebius in libro Temporum, non nulli putarunt Ysidem esse, attamen, Danao patre Argis regnante, sacerdotio functa est.
+
+Amimon, ut ait Lactantius, filia fuit Danai ex quinquaginta sororibus una. Hec, cum studiose in siluis iaculo uenaretur, inaduertenter satyrum percussit, qui cum illi uim uellet inferre, Amimon Neptuni auxilium implorauit. Neptunus autem, fugato satyro, quod ab illo uirgo pati noluerat, a maiori deo passa concepit et peperit ex Neptuno Nauplium. Quid autem de fictione sentiendum sit, infra ubi de ortu Nauplii apponetur.
+
+Bona, dicit Ditis Cretensis, ubi de expeditione Grecorum contra Troianos scribit, filia fuit Danai, que ut ipsemet asserit Atlanti nupsit et ex eo Eletram peperit, que postea ex Ioue Dardanum edidit.
+
+Egystus Beli prisci fuit filius et Danai frater, ut supra satis monstratum est. Huic quinquaginta fuere filii, quibus cum quesisset Danai fratris sui filias in coniuges, ab eisdem, Danai iussu, occisi sunt omnes nuptiarum nocte preter Linceum, ut predictum est.
+
+Linceus, quem Lynum appellat Ouidius, filius fuit Egysti, et solus ex quinquaginta fratribus misericordia Ypermestre coniugis euasit a morte. Hic, ut placet aliquibus, Danao patruo pulso, pro eo regnauit apud Argos. Alii uero dicunt, eo occiso. Sed qualitercunque fuerit, ut Eusebius ostendit in libro Temporum, postquam Danus annis quinquaginta regnasset, Linceus eidem successit in regno, cumque regnasset annis xli, Abante et Iasio et Acrisio filiis derelictis, diem clausit.
+
+Abas, ut asserit Barlaam, filius fuit Lyncei ex Ypermestra coniuge, esto Paulus dicat eum Beli prisci fuisse filium. Hic autem bellicosus homo et acerrimi ingenii fuit, Lynceoque patri successit in regno, annisque xxiii, ut dicit Eusebius, imperauit Argiuis et mortuus est.
+
+Pritus seu Pretus, ut Lactantio placet et Seruio, filius fuit Abantis Argiuorum regis. Huic, ut fere omnes asserunt, coniux fuit Stenoboe, Omerus autem dicit Anthiope, ex qua tres sustulit filias, que iam adulte, eo quod formosissime essent, elate templum Iunonis intrantes, se pretulere Iunoni; quam ob rem turbata Iuno, illis furorem immisit talem, ut se uaccas arbitrarentur, et aratra timentes siluas optarent, ut ait Uirgilius: *Pretides implerunt falsis mugitibus agros*. Ouidius aliam refert insanie causam, dicens has in Cea insula se uaccas creditas, eo quod furto facto ex armentis Herculis prestitissent consensum. Sed quacunque causa factum sit, egre tulit infortunium Pretus, proposuitque regni partem, et quam ex eis mallet in coniugem, ei qui illas in pristinam mentem reuocasset. Cuius premii cupiditate tractus Melampus Amithaonis filius curandas assumpsit, et, ut ait Uitruuius in libro Architectonice, eas apud Clitorim Arcadie ciuitatem duxisse, ibidem enim spelunca est ex qua profluit aqua, ex qua si quis biberit fit abstemius et ob id apud eam in lapide epygrama grecis carminibus scriptum est, testificans aquam non esse ydoneam ad lauandum, et uitibus inimicam. Ibi autem, peractis sacris, eas purgauit et pristine restituit menti, et sic regni partem et coniugium unius consecutus est. Pretus autem, secundum Eusebium, annis xuii regnauit, eique successit Acrisius frater. Huis ego filias, si medelam Melampodis intueor, uino fuisse ultra quam deceat mulieres auidas arbitror et, potate non nunquam, se patri regi preferre ausas; quam ob rem Iunonis iram, id est regnantis patris, meruere, et castigate in partem alteram instigante uino muliebriter in furiam uerse, se uaccas, id est seruas et iugo subditas clamitabant. Quod cum forsan sepius contigisset uexatus infortunio Pretus eas tradidit Melampodi curandas; qui cum eas aqua predicta potasset, hostes uini fecit et furor abiit consuetus.
+
+Mera, dicit Leontius, filia fuit Preti et Anthie filie Anphianaste, que cum uenationibus dedita Dianam per nemora sequeretur, a Ioue uisa atque dilecta est, et ab eo Diane sumpta ymagine uiciata. Que tandem cum ob pudorem patrati sceleris, et timens ne iterum deciperetur, uocanti eam Diane obsequi noluit, et ob id Diana commota illam sagittis occidit. Hanc dicit Paulus Stenoboe fuisse filiam sicut et relique, et post susceptam sanitatem obsecuturam Diane uenisse. Qua fictione dicit idem Leontius monemur, ypocritas sepe credulos dolis in eam, quam dissuadent, deduxisse perniciem, a qua, dum uerax homo aliquando lopsos releuare conatur, decepti semel et omnia timentes, increduli facti, oblatam respuentes salutem, in mortem perpetuam dilabuntur.
+
+Acrisius Abantis fuit filius, ut dicit Lactantius et, ut Eusebius in libro Temporum scribit, Preto fratri successit in regno. Hic, ut idem Lactantius asserit, nec ab hoc discrepat Seruius, unicam habens filiam Danem, ab oraculo in responsis habuit, se manu eius, qui ex filia nasceretur, moriturum. Qui ad effugiendam prenuntiatam mortem, filiam in turri quadam seposuit seruarique iussit, ne quis homo ad eam posset accedere. Contigit igitur ut audita formositatis eius fama, illam concupisceret Iuppiter, qui, cum ad eam accessum alium non uideret, uersus in auri guttam ex tegulis in gremium eius se cadere permisit, et sic pregnans effecta est. Quod egre ferens Acrisius eam capi iussit, et in arcam poni atque in mari proici. Quod cum ministri fecissent, in litus usque Apulum arca delata est, et casu a piscatore capta, in qua cum comperisset Danem et paruulum filium quem enixa fuerat, eam ad Pylumnum regem detulit. Qui cum genus eius cognouisset et patriam, illam libenter sibi coniugio copulauit. Filius autem eius, cui Perseus nomen fuit, cum excreuisset et Gorgoni caput absque tulisset, in Argos ueniens Acrisium transmutauit in saxum. Que quidem permutatio secundum Eusebium sonat: quod cum regnasset Acrisius apud Argos annis xxxi a Perseo nepote suo non sponte tamen occisus est, et in lapidem, id est in frigiditatem perpetuam, uersus. Quod autem fictionis superest infra ubi de Dane declarabitur.
+
+Danes Acrisii filia, ut supra proximo dictum est, in mare pregnans a patre demissa, cum in Apuliam impulsa uenisset, Pylumno regi Apulo nupsit, et inde ad Rutulos abiere, et constructa ibidem Ardea ciuitate, Daunum Pylumno peperit. Sane quod supra omissum est, Iouem aurum fluxisse per tegulas intelligendum est auro pudicitiam uirginis uiciatam, et cum non esset adultero iter permissum per ianuam, clam tectum conscendisse, et exinde se in thalamum uirginis dimisisse. Dicit tamen Theodontius quod cum Danes amaretur a Ioue, et se ob timorem patris sciret perpetuo damnatam carceri, ut posset euadere et fugam arripere, occulte cum Ioue auro concubitum mercata est, et parata naui et cum his quas potuit deferre diuitiis, fugam arripuit pregnans ex Ioue.
+
+Fuit, ut Theodontio placet, Iasius iste Abantis filius. De quo nisi quod sepissime inter Argiuos reges numeratus est, et quod quosdam habuerit filios, nil legi.
+
+Athlanta, ut dicit Lactantius et Theodontius, iunior fuit filiorum Iasii. Que cum speciosa uirgo ex sociis esset Diane, ad aprum calidonium perimendum una cum cetera Achaye nobilitate iuuenum a Meleagro uocata uenit, et in uenatione prima aprum sagitta percussit, et ob suam formositatem a Meleagro dilecta; occisa belua ab ea eiusdem honorari capite meruit, ex quo eius in amicitiam uenit et amplexus ipsius passa, ei Parthenopeum peperit.
+
+Amphion, alter ab illo qui Thebas clausit muro, filius fuit Iasii et regnauit, ut dicit Leontius, in Orcomeno Minio et in Pylo, uocatus alias Argus, cui unica fuit filia nomine Cloris.
+
+Cloris, ut supra dictum est, filia fuit Amphyonis et, ut in Odissea testatur Omerus, Neleo nupsit, eique peperit Nestorem et alios plures filios.
+
+Thalaon, dicit Paulus, filius fuit Iasii, et apud Argos regnauit. Quod quidem, iudicio meo, sane intelligendum est, dum huiusmodi homines reges appellant ueteres. Nam, cum in catalogo regum non reperiantur, existimandum est eos destirpe regia fuisse, et aliquam regni portiunculam tenuisse, et appellatos reges magis ob decus stirpis, quam ob possessum a talibus regnum. Ex quibus Thalaonem hunc et Amphyonem et Iasium puto.
+
+Euridices, ut asserit Theodontius, fuit filia Thalaonis, et Amphyarao uati iuncta coniugio, cui peperit Amphylocum et Almeonem. Cumque Adrastus, Pollinicis generi sui causam aduersus, Ethyoclem et Thebanos sumpsisset, bellumque pararet, uidissetque Amphyaraus oraculi responso se non rediturum si iret in bellum, latibulum petiit, uxorique sue tantum suas patefecit latebras. Qui cum ab Adrasto aliisque quereretur, nec comperiretur usquam, contigit ut uideret Euridices Argie coniugi Pollinicis monile, quondam a Uulcano donatum Hermioni coniugi Cadmi, illudque desideraret diceretque Argie, si monile illud illi concederet, se ostensuram Amphyaraum, et sic factum est. Quam ob rem in bellum uadens Amphyaraus a terra absorptus est. Euridices autem postea ab Almeone filio, cui uadens Amphyaraus uindictam sue mortis iniunxerat, occisa est.
+
+Flegeus, ut dicit Theodontius, filius fuit Thalaonis, et iuuenis moriens, nil memoratu dignum reliquit.
+
+Adrastus Argiuorum rex, ut ait Lactantius, fuit filius Thalaonis et Eurimones, cui cum due essent filie Deyphyles et Argia, audissetque ab oraculo se nuptui daturum alteram apro, alteram leoni, circa futurum infortunium filiarum affligebatur, et ecce casu factum est, ut Pollinices Thebanus ex composito exul intempesta nocte Argos appelleret, imbresque fugiens regiam subintraret porticum. Nec mora et Tydeus, ob homicidium Calydoniam fugiens, ibidem deueniret, et in certamen post iurgium hospitii causa consurgerent, quam ob rem percitus senex Adrastus ad eos descendit et uerbis et autoritate sua iuuenum iras composuit eosque deduxit in regiam. Et cum uidisset alterum pelle leonis tectum, Pollinicem scilicet, qui regius iuuenis insigne illud in testimonium uirtutis Thebani Herculis ferebat, et alterum cute apri, qui ob occisum a Meleagro patruo aprum in decus prolis ea tectus incedebat, responsi ambiguitate intellecta, cognouit hos sibi generos esse transmissos. Quos postquam nouit, affinitate contentus, Tydeo Deyphylem et Pollinici Argiam dedit uxores. Et cum iuxta promissum regnum ab Ethyocle Pollinyci non restitueretur, contractis uiribus, aduersus Thebanos bellum mouit, et cum iam duces omnes sui morte occubuissent cecidissentque mutuis uulneribus Pollinices et Ethyocles, ipse in fugam uersus repetiit Argos, nec quis illi fuerit finis inueni.
+
+Deyphyles, ut dicit Statius, filia fuit Adrasti regis et coniunx Tydei Calidonii, cui peperit Dyomedem.
+
+Argia, secundum Statium, Adrasti regis fuit filia et Pollinicis coniunx, que cum illi peperisset Thessandrum, audissitque eum a fratre occisum, ab Argo Thebas ueniens, ut extremas lacrimas et officium funerale cadaueri uiri impenderet, eo quod id faceret aduersus imperium Creontis, una cum Anthigona Pollinicis sorore capta et, iussu Creontis, occisa est.
+
+Post explicatas successiones Danai et Egysti filii Beli prisci, ad ampliorem prolem Agenoris Phenicum regis, eiusdem Beli filii, ut Theodontius dicit et Paulus, stilus reuocandus est. Et esto a predictis dicatur quod hic Agenor fuerit Beli filius, sunt tamen qui dicant eum Beli fuisse filium, sed non Egyptiis, quin imo Phenicis, auumque huius Agenoris Agenorem etiam nuncupatum, eumque Agenorem primum, Ninia apud Assyrios regnante, cum ingenti multitudine peste coactus patrias sedes, quas circa extremam meridionalem Egyptum habuerat, liquisse, et duce peregrinationis Nylo in litus Syriacum deuenisse nauibus, et illud, pulsis ueteribus incolis, occupasse, ibique regnasse sibique Belum filium successorem liquisse, quem huius Agenoris patrem uolunt; alii uero nepotem ex Phenice filio. Ex quibus comprehendi potest a similitudine nominis et forsan temporis exortum errorem, ut qui Beli Syriaci filius fuerit, creditus Beli Egyptiaci. Sed ex quocumque Belo natus sit, mens michi est hic Theodontii et Pauli opinionem sequi, cum de superiori non satis certus appareat autor. Hunc igitur dicunt ex Egypto in litus Syrium abiisse et Phenicibus imperasse et amplissima atque generosa prole claruisse.
+
+Taygetam dicit Ditis Cretensis Agenoris fuisse filiam, eamque Ioui placuisse et in eius uenisse concubitum, et cum concepisset, Lacedemonem peperisse, dato sint qui eum ex Semele natum dicant.
+
+Polidorus, ut testatur Lactantius, filius fuit Agenoris, de quo preter nudum nomen haberi nil puto, esto Theodontius de isto leuem faciat mentionem, sed longe antiquiorem isto Agenore illum dicit.
+
+Cilix, secundum Lactantium, filius fuit Agenoris. Hunc dicit Theodontius hominem acris ingenii et robusti corporis fuisse, et cum superiores sibi fratres sperneret, et de successione regni etiam desperaret, uilipenso superiorum iugo, parte copiarum sumpta, sedes haud longe a suis sibi occupauit, et regionem a suo nomine Ciliciam nuncupauit, ibique duos sibi filios superstites dereliquit, Lampsacium scilicet et Pigmaleonem. Sunt qui dicant prouinciam hanc a Cadmo occupatam antequam quesiturus Europam mitteretur a patre, eamque postea a Cilice possessam, Cadmo non redeunte.
+
+Lampsacius, ut dicit Theodontius et post eum Paulus, filius fuit Cilicis, eique successit in regno, nec ex eo aliud ulterius inuenitur.
+
+Pigmalion, ut dicit Theodontius. filius fuit Cilicis, de quo refert, quod cum iuuenis esset, et gloria maiorum suorum, quos ad Occiduum usque penetrasse et Affricum litus etiam occupasse audierat, infestaretur, collecta Cilicum manu, et conuocatis ex Phenicibus classeque parata, in Cyprum tuam, serenissime regum, transuexit exercitum, et inde ueteres Syros, qui ibidem, Agenoris uetustissimi uiribus ex antiquis pulsi sedibus, confugerant, expulit et occupauit omnem atque tenuit insulam et regnauit in ea. Sane quod etiam testatur Ouidius in maiori uolumine, cum ibi scelestissimas comperisset mulieres, et omnino libidini obsequentes, uicio offensus, uitam celibem ducere disposuerat. Attamen quia ualebat ingenio, et artificiosas haberet manus, finxere poete eum sibi ex candidissimo ebore femineam sculpsisse ymaginem, eamque iuxta desiderium suum lineamentis atque decore oris contraxisse per omnia. In qua, cum ingeniosus homo et artem miraretur suam, et uenustatem ymaginis commendaret, in dilectionem eius incidit, et feruore maximo cupiebat eam esse feminam orauitque Uenerem ea tempestate celeberrimam insule deam, ut animaret eandem et suorum faceret amorum sensibilem, nec effectu caruere preces, femina uera facta est. Quod aduertens Pigmalion, gaudio plenus, quoniam uoti campos esset, eius usus est concubitu, et euestigio grauida facta est, eique peperit filium quem Paphum ipse postea nominauit, eumque sibi morienti reliquit heredem. Nunc quid sibi eburnea uelit ymago ingenio potius poetico quam uiri artificio fabrefacta uidendum est. Arbitror enim, cum Pigmaleoni suspecta prouectarum etate uirginum pudicitia esset, eum sibi uirgunculam elegisse etate suspicione carentem, candore atque mollitie ebori similem, quam cum suis aptam fecisset moribus, excreuit ante etatem puellule concupiscentia eius, cepitque desiderare atque exposcere precibus ut cito efficeretur matura uiro, qua tandem facta, in uotum deuenit suum.
+
+Paphus, ut dicit Theodontius, filius fuit Pigmaleonis ex eburnea matre. Qui cum Pigmaleoni successisset in regno, Cyprum insulam Paphum ex suo nomine nuncupauit. Paulus autem dicit Paphum oppidum ab eo tantum constructum et de suo nomine nominatum. Quod quidem Ueneri sacrum esse uoluit, constructo in eodem illi templo et ara, cui thure solo diu sacrificatum est.
+
+Cinara filius fuit Paphi, prout ostendit Ouidius dum dicit: *Editus hac ille est, qui, si sine prole fuisset, Inter felices Cynaras potuisset haberi*. Est autem hic alter ab illo Cynara, qui Assyriorum rex dicitur in lapidem uersus, flendo infortunia filiarum. Ex hoc autem Cynara Cyprio preter scelus unum non habemus. Nam ut ipse recitat Ouidius, huic ex coniuge filia fuit nomine Myrra, que cum formosa esset ac etiam matura uiro, preter debitum patrem amauit et nutricis sue opere, dum mater eius sacra Cereris celebraret, in quibus oportebat per nouem dies a contactu uiri abstinere, eius concubitu potita est, in quo pregnans effecta, illi Adon filius natus est.
+
+Myrram, ut supra patet, Cynare regis filiam dicit fuisse Ouidius, et cum eum nephasto adamasset amore, opere nutricis sue, eius incognita nocte habuisse concubitum. Fulgentius tamen dicit eam cum Cynara, postquam illum ebrium effecisset, habuisse concubitum. Que ex nephario concubitu pregnans facta, cum illam uellet noscere Cynara, nouissetque filiam, dolore percitus eam secutus occidere uoluit. Quidam dicunt eam in Sabeos fugisse, ad quos usque secutus Cynara, cum illam gladio percussisset, ex uulnere conceptum filium erupisse. Ouidius tamen dicit eam miseratione deorum apud Sabeos in arborem sui nominis uersam et, calore solis aperto cortice, filium emisisse, quem nynphe liquoribus unxere maternis. Figmento huic arbitror causam dedisse nomen arboris, que apud Sabeos uocatur Myrra, guttas emictens, solis percussa radiis. Ex quibus pigmentum conficitur quod Adon uocant, quod latine suaue sonat, est enim suauissimi odoris, et ut uidetur uelle Petronius Arbiter, plurimum libidini conferens, adeo ut asserat se ad libidinis incrementum mirrinum potasse poculum. Uerum Fulgentius, ut in pluribus longe altius sentiens, circa hoc dicit, myrram arborem in Yndia esse et solis caloribus cremari, et quia solem patrem omnium rerum dicebant, ideo patrem Myrram amasse dictum, et cum sol feruentius illam calefaceret, eam rages ex rimis corticis emittere et sic, a patre uulnerata, Adonem, id est suauitatem odoris, emisisse.
+
+Adon Cynere regis aui sui et Myrre sororis fuit filius, ut longo carmine, in maiori uolumine, testatur Ouidius. De quo talem ipse idem recitat fabulam. Dicit enim quod cum formosissimus euasisset iuuenis, a Uenere casu percussa a filio summe dilectus est; que dum illum maxima delectatione sua per siluas sequeretur et nemora eiusque uteretur amplexibus, sepius eum monuit, ut sibi ab armatis beluis caueret et sequeretur inermes. Uerum die quadam male uerborum Ueneris memor, in aprum irruens ab eo occisus est. Quem Uenus fleuit amare, et in florem conuertit purpureum. Hoc figmentum Macrobius in libro Saturnaliorum conatur enodare mirabili ratione. Dicit enim Adonem solem esse, quo nil pulchrius et eam terre partem quam inhabitamus, superius scilicet hemisperium, Uenerem esse, cum que in inferiori est hemisperio a physicis Proserpina appellata sit. Et sic apud Assyrios et Phenices, quos penes et Ueneris et Adonis ingens fuit religio, tunc Uenus cum Adone a se dilecto delectatur, cum circa superius hemisperium sol ampliori circumflectitur ambitu et inde ornatior, quia flores frondes et fructus eo tempore terra producit. Dum uero breuiores circumducit circulos de necessitate maiores apud inferius hemisperium agit, et sic autumnus et hyemps imbribus assiduis terram decore suo priuatam lutosam faciunt, quo aper, qui hispidum animal est, delectatur, et sic ab apro, id est ab ea temporis qualitate qua delectatur aper, Adon, id est sol, terre, id est Ueneri, sublatus uidetur, et inde Uenus luctuosa efficitur. Quod autem sit Adon transformatus in florem, ob id fictum puto, ut nostri decoris breuitas ostendatur, mane quidem purpureus est, sero languens pallensque marcidus efficitur, sic et nostra humanitas mane, id est iuuentutis tempore, florens et splendida est, sero autem, id est senectutis euo, pallemus et in tenebras mortis ruimus. Sane quicquid Assyrii sentiant uel Macrobius hystoria tamen uidetur sentire, et Tullius testatur ubi De naturis deorum Uenerem fuisse Syria Cyproque conceptam, id est ex Syro homine et Cypria muliere, quam Astarcem uocauere Syri, eamque Adoni nupsisse, et ut dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum, in sacra hystoria continetur, hanc meretriciam instituisse artem et stuprum mulieribus suasisse, et ut uulgato corpore questum facerent, et hoc ideo dicit imperasse, ne sola preter alias mulieres impudica et uirorum appetens uideretur. Ex quo consecutum est, et longis perseueratum temporibus, ut Phenices de prostitutione filiarum donarent antequam eas iungerent uiris, ut in libro De ciuitate dei testatur Augustinus, et Iustinus in Epythoma Pompeii Trogi, ubi Dydonem septuaginta uirgines in litore Cyprio, que in questum uenerant, rapuisse demonstrat. Fuit igitur Adon rex Cypri et Ueneris maritus, quem ego etiam seu ab apro seu alia nece Ueneri subtractum reor, eo quod ad imitationem lacrimarum eius ueteres anniuersario plangore consueuerint Adonis interitum flere. Quos in suis uisionibus increpat Ysaias.
+
+Pyrodes, ut Plinius asserit, in libro Naturalis hystorie, filius fuit Cilicis, ex quo et si nil aliud habeamus, eodem Plinio teste, saltem habemus eundem primo ignem ex silice excussisse.
+
+Phenix, ut dicit Lactantius, filius fuit Agenoris. Hunc dicit Eusebius in libro Temporum, regnante Argiuis Danao, una cum Cadmo fratre a Thebis Egyptiis uenisse in Syriam, et apud Tyrum et Sydonem imperasse, quod quidem fuisse potuit circa annum mundi III dcc xlui; post paululum autem dicit eum anno primo Lyncei regis Bithiniam condidisse, que prius Mariandina uocabatur. Quod fuit anno mundi III dcc lxxuiiii. Huius tamen aduentus in Syriam non conuenit cum dictis supra, ubi de Agenore a Theodontio et etiam ab Ouidio discrepat, qui uidetur uelle Agenorem uenisse non Phenicem, cum Cadmum missum ad perquirendam Europam ab Agenore non a Phenice describat. Sed has ego uarietates ultro concordare uolentibus linquam et de Phenice quid compererim prosequar. Hunc autem arteficiosum fuisse hominem ostendit Eusebius, eo quod primus quasdam licteras seu licterarum caracteres Phenicibus dederit. Deinde ad scribendum eas eis instituisse uermiculum, unde et color ille pheniceus dictus est, credo ab inuentore qui postea, mutata lictera, est puniceus appellatus.
+
+Phylistenem dicit Theodontius filium fuisse Phenicis. Qui cum esset Herculis sacerdos, qui persanctissime a Phenicibus colebatur, uideretque, Phenice patre mortuo, Belum fratrem natu maiorem regnare, relicto Syceo filio sacerdotio et copiarum parte sumpta, naues conscendit et post multos casus cum Herculis columnas cursu superasset, ibidem in litore occeani sedes assumpsit perpetuas, condita ciuitate quam Gades uocauere sui et, ne sacerdotium abdicasse uideretur, omnino templum ibidem constituit Herculi et sacra omnia ritu Tyrio innouauit.
+
+Syceo, secundum Theodontium, fuit filius Phylistenis, cui, abeunte patre, sacerdotium derelictum est, ut supra dicitur, quod a rege proximus erat honor. Hunc dicit Seruius Sycarbam uocatum, esto eum Syceum semper Uirgilius uocet. Et Iustinus insuper illum uocat Acerbam. Hic autem seu relictis seu aliunde quesitis thesauris, ut Theodontio placet, et reliquis copiosus factus plurimum, Belo mortuo, Elyssam filiam eius accepit uxorem, que postea Dydo uocata est, quam precipue dilexit. Uerum cum Pygmalion, Beli filius, patri successisset in regno, auri auidus, eius desideratis diuitiis, clam illi tetendit insidias et incautum interemit.
+
+Belus qui et Mettes secundum Seruium appellatus est, ut ait Theodontius, filius fuit Phenicis, uir bello et armis insignis adeo ut Cyprios litus Phenicum pyrratica infestantes subigeret, quod Uirgilius in persona Dydonis perfunctorie tangit dicens: *Genitor tum Belus opimam Uastabat Cyprum et uictor dicione tenebat* etc.
+
+Pigmalion, ut Thedontio placet, filius fuit Beli regis Tyri et, patre moriente, ut ait Iustinus, una cum sororibus Tyriis derelictus est. Cui, adhuc puero, populus paternum tradidit regnum. Hic uero auarissimus, cum animum ad diuitias Sycei patruelis sui iniecisset, illum dolo interemit. Hoc solum scelus ex rege isto nobis reliquit antiquitas.
+
+Dydo precipuum matronalis pudicitie decus, ut Uirgilio placet, Beli regis fuit filia. Hanc insignis forme uirginem Tyrii, Belo mortuo, Acerbe seu Sycarbe uel Syceo Herculis sacerdoti dedere in coniugem, qui ob auaritiam a Pigmalione occisus est. Hec autem post longa fratris mendacia in somnis a uiro premonita, sumpto uirili animo, pluribus ex his quibus sciebat Pigmalionem exosum clam in suam sententiam tractis, sumptis nauibus fugam cepit, thesauris secum delatis, et cum in litus deuenisset Affricum, ut placet etiam Tito Liuio, mercato ab incolis suadentibus, ut ibidem sedem summeret, tantum litoris quantum posset bouino corio occupare, illudque in cartam redactum et in frusta concisum occupauit plurimum, et ostensis sociis thesauris eisque animatis, ciuitatem composuit, quam postea uocauere Cartaginem; arcem uero eius a bouino corio, quod sic uocitant, Byrsam nuncupauit. Ad hanc accessisse Eneam profugum, ui tempestatis impulsum, et hospitio thoroque susceptum ab ea, Uirgilio placet, eamque, discedente a se Enea, ob amoris impatientiam occisam. Uerum Iustinus et historiographi ueteres aliter sentiunt. Dicit enim Iustinus eam a Musitanorum rege sub belli denuntiatione a principibus Cartaginensibus postulatam in coniugem, quod cum ipsa rescisset et sua se ante sententiam ad omnem casum pro salute patrie damnasset, egre tulit, sed terminum impetrauit infra quem se ad uirum promisit ituram. Qui cum uenisset, constructo ingenti rogo, in eminentiori ciuitatis parte, quasi Sycei placatura manes, illum conscendit, et astantibus ciuibus atque expectantibus quidnam factura esset, ipsa, educto quem clam gesserat cultro, dixit: optimi ciues ut uultis ad uirum uado, seque hoc dicto interemit, mortem potius eligens quam pudicitiam maculare. Quod etiam longe aliud est a descriptione Maronis.
+
+Anna filia fuit Beli, ut uidetur placere Uirgilio, qui illam sepissime sororem Dydonis appellat. Hec Dydonis fuge comes fuit, quam postquam mortuam uidit et Carthaginem a Iarba rege occupatam, ut Ouidius dicit, ubi de Fastis, ad Bathum regem Corise insule aufugit, uetusti hospitii confisa iure. Tandem sentiens quia Pigmalion arma aduersus eam moueret, hanc ob causam a Batho licentiata intrauit mare, et tempestatem passa, ubi Cameren petere intendebat, in Laurentum litus delata est, per quod dum Eneas iam superato Turno cum Achate spatiando deambularet, eo uiso, fugam cepit, tandem prestita ab Enea fide, substitit et ab eo in regiam deducta est. Cuius ob aduentum suspicata Lauinia ei tetendit insidias, uerum Anna, a Dydone per quietem monita, nocte regiam exiuit, et si satis potest ex Ouidii uerbis concipi, in Numicum flumen sese precipitem dedit. Sane fictor Ouidius ad ulteriora procedens dicit: quod cum postea exquireretur et a perquirentibus perueniretur ad Numicum, uisum est illis e fluuio uocem audisse dicentem: placidi sum nynpha Numici. Amne peremne labens Anna peremna uocor. Post ipsum autem Ouidium dicit Macrobius in Saturnaliorum libro, Aprili mense publice et priuatim sacrificatum iri ut annare et perennare comodi liceat.
+
+Europa filia fuit Agenoris, ut per Ouidius patet. Ex qua talis narratur fabula. Quod cum ob formositatem suam summe diligeretur a Ioue, ab eodem Mercurius missus est, eique imperatum ut, que cerneret armenta in montanis Phenicum, in litus pelleret, quo cum puellis ludere consueuerat Europa. Quod cum Mercurius fecisset, Iuppiter, in candidum taurum transformatus, se armentis immiscuit. Hunc cum cerneret uirgo, pulchritudinis et mansuetudinis eius delectata, illum primo tractare manibus cepit, at in eius conscendit dorsum, qui paulatim se in undas deducens, dum illam territam et cornibus atque dorso innitentem sensit, natans in Cretam transtulit, ubi in ueram redactus formam eam oppressit et oppressu pregnantem fecit. Que illi postea peperit, ut nonnullis placet, Minoem, Radamantum et Sarpedonem. Ipse uero in eius sempiternam memoriam terciam orbis partem Europam ex eius nomine nuncupauit. Huius fabule figmentum adeo tenui tegitur cortice, ut facile possit apparere quid uelit. Nam Mercurium armenta depellentem in litus ego eloquentiam et sagacitatem alicuius lenonis, uirginem e ciuitate in litus deducentem, intelligo, seu mercatorem fictum se iocalia ostensurum, si nauem conscenderet, pollicentem. Iouem in taurum transformatum uirginis delatorem, iam apud deliras aniculas uulgatum est, nauem fuisse cui erat insigne albus taurus, qua, quacunque fraude conscensa a uirgine, illico remigantium opere factum est, ut deferretur in Cretam, ubi Ioui coniugio iuncta est; seu, secundum Eusebium in libro Temporum, Asterio regi, ex quo ipse supra dictos filios asserit procreatos. Augustino tamen placet hunc non Asterium sed Xantum appellatum fuisse. Discrepant insuper de tempore huius rapine plurimum autores. Cum sint, ut Eusebius refert, qui dicant Iouem, anno Danai regis Argiuorum XL, Europe mixtum; eamque postea Asterium Cretensium regem in coniugem assumpsisse, qui annus est mundi III dcc lxuiiii. Alii uero dicunt eam a Cretensibus raptam, regnante Argis Acrisio, circa annum mundi III dccc lxxuiiii. Quidam autem uolunt eam raptam, Pandione Athenis regnante, anno scilicet mundi III dcccc xui. Quod quidem tempus magis conuenit eis que de Minoe eiusdem Europe filio leguntur. Huius ymaginem egregiam ex ere a Pictagora Tarenti positam dicit Uarro, ubi De origine lingue latine.
+
+Cadmus, antiquorum omnium uulgata fama, fuit filius Agenoris, quem una cum Phenice fratre a Thebis Egyptiorum uenisse anno Danai Argiuorum regis XUII, et apud Tyrum et Sydonem regnasse scribit Eusebius in libro Temporum, cum, ut supra patet, longe ante ibidem uenerit Agenor peste pulsus, a quo Agenorem patrem horum nunnulli uolunt duxisse originem. Qui Eusebius post hec scribit: anno regni Lyncei XUI Cadmum Armeniam occupasse; quod a Cilyce factum supra memorauimus. Hic tamen, ut scribit Ouidius, cum rapuisset Iuppiter Europam, ad ipsius perquisitionem ab Agenore patre missus est, hac ei indicta lege, ne absque ea reuerteretur in patriam. Qui, sumptis sociis, cum quorsum quereret ignoraret, nouas sibi exquirere sedes statuit. Et cum haud longe a Parnaso applicuisset, oraculum consuluit et habito responso ut bouem sequeretur indomitam et ibidem, ubi consisteret, sedes summeret, qui in destinatum sibi locum ductus acquieuit, et regione a boue uocata Boetia, ciuitatis fundamenta iecit, eamque ab antiquis Thebis Egyptiis, ex quibus predecessores eius aduenerant, Thebas appellauit. Sane, ut dicit Ouidius, dum uellet sacrum conficere et ex sociis quosdam misisset ut aquam afferrent, nec reuerterentur, eos secutus, comperit a serpente ingenti deuoratos. Quem cum spectaret, audiuit quia et ipse serpens inspiceretur. Eo tandem occiso, monito sumpto dentes illi euulsit ac seruit, et repente homines in armis exorti sunt, et prelium inuicem habuere spectante Cadmo, nec ante cessauit prelium, quam quinque tantum superstites remanerent. Qui, inita pace, sese iunxere Cadmo et cepto operi adiutorium prestitere. Palefatus insuper scribit eum Spingam habuisse coniugem, eandemque propter zelum Hermione ab eo discessisse et aduersus Cadmeos bellum inisse. Sunt preterea qui uelint eum secum Yppocrenen fontem sedentem, atque meditantem, XUI licterarum caracteres adinuenisse, quibus postea omnis Grecia usa est; sic et Plinius in libro Naturalis hystorie dicit: *Eum apud Thebas lapicidinas inuenisse et auri metallorumque conflaturam, dato Theophrastus eum dicat hec apud Phenices egisse*. Uerum longe post designatum tempus. Nam quod supra de eo scribitur fuit circa annum mundi III dcc xcu, hec autem circa annos III dcccc xxx uiii. Inde dicit Ouidius fuisse sibi coniugem Hermionem Martis et Ueneris filiam, ex qua constat IIII genuisse filias, eidemque Hermioni a Uulcano uictrico exitiale monile concessum. Post hec autem, cum plurima ex nepotibus et filiabus euenissent infortunia, ipse iam senex ab Amphyone et Zeto pulsus in Yllirios abiit, et ibi miseratione deorum in serpentes ipse et Hermiona uersi sunt. Huius hystoria, fabulosa aliqua habet immixta, quorum uidere sensum superest. Serpentem igitur Marti sacrum ego senem hominem atque prudentem olim armigerum et bellicosum intelligo, uerbis suis et percontationibus Cadmi socios detinentem, cuius consilio, quod ego per dentes assummo, inter incolas seminata discordia est, qui aduersus eum Spinge impulsu surrexerant. Ex qua repente sumptis aduersum se armis in pugnam deuenere, quorum principes, attritis cede popularibus, cum Cadmo in concordiam deuenere et ex incolis atque forensibus unum fecere populum. Quod autem ipse exul cum coniuge serpens effectus sit, eos designat factos esse longeuos, prudentes enim serpentum more sunt senes et rerum experientia cauti, et etate annosi, et si etiam euum impulerit, et subsidia desint, ritu serpentum curuo incedunt pectore. De tempore tamen regni huius etiam discordes fuere ueteres. Dicit enim Eusebius in libro Temporum, anno regni Abantis, regis Argiuorum, UIII, qui fuit mundi annus III dccc xxuii, Cadmum ab Amphyone et Zetho regno pulsum. Nec multum post dicit: Regnante Argis Acrisio, Cadmum regnasse Thebis, cum Acrisius Abanti successerit, quod tamen esse potuit circa annum mundi III dccc lxxu. Cui tempori congruit quod post modum idem scribit Eusebius, scilicet Acrisio Argis regnante ea fuisse que de Spartis memorantur. Quos dicit Palefatus, quod cum proximarum essent regionum, aduersus Cadmum subito constitisse, et propter repentinos contractus quasi de terra natos, et quia ex omni confluxissent parte, Spartos uocatos. Sed tamen male conuenit tempori quo supra raptam diximus Europam. Hi ueritatem comperiant quibus magis est cure; ego autem nil amplius reperire potui.
+
+Semeles Cadmi filia fuit et Hermionis, ut satis per Ouidium patet in maiori uolumine. Hanc ex Ioue pregnantem cum egre ferret Iuno, ei in uetulam Beroem Epidauream transformata suasit ut experiretur nunquid amaretur a Ioue, ut ab eo postularet ut secum prout cum Iunone concuberet. Que cum Iouem per Stigias undas iurare compulisset ut sibi postulata concederet, petiit ut secum prout cum Iunone iaceret. Iuppiter autem dolens quia iurasset, sumpto minore fulmine, eam percussit et mortua est, eique ex utero nondum perfectus infans eductus est, qui Bachus postea fuit. Figmenti huius ego ueritatem puto hanc feminam pregnantem, ut ipsa sonat fabula, fulmine percussam; non enim ignis, id est Iuppiter, aeri, id est Iunoni, miscetur, nisi per fulmen ad inferiora descendens.
+
+Agaues, ut satis notum est, Cadmi et Hermionis fuit filia, quam Cadmus Echioni uni scilicet ex sociis, qui illum iuuere Thebas ponere, matrimonio iunxit, ex quo ipsa concepit et peperit filium quem uocauere Pentheum, elati animi iuuenem. Qui cum sacra Bachi spreueret, celebrantibus matre et sororibus et aliis, ab omnibus in furiam uersis occisus est. Dicebat Leontius Pentheum hunc abstemium fuisse, et ob id a temulenta matre et aliis occisum, quia sepius ebrietatem et temulentiam damnasset earum.
+
+Auctonoe Cadmi et Hermionis fuit filia, ut ait Ouidius. Hec Aristei fuit coniunx et ex eo peperit Atheonem.
+
+Yno eque Cadmi et Hermionis, ut ait Ouidius, filia fuit. Que cum nupsisset Athamanti Eoli filio, eique Learcum et Melicertem peperisset, cum ab insano patre Learcum uidisset occisum, sibi timens et reliquo, ex prerupto saxo se precipitem dedit in mare. Ex quo aiunt eam marinam deam Leucotoem factam, et Melicertem Palemonem miseratione Neptunni. Credo ego loca illa fuisse ad que necata cadauera mare detulerit, et delatis ad solatium superuiuentium imposita deitatis nomina, seu potius ut infra legitur de Learco et Melicerte.
+
+Labdacius, ut dicit Theodontius, iunior fuit filiorum omnium Agenoris. Qui cum audisset fugatum fratrem et Amphyonem propria manu peremptum, et Lycum occisum ab Hercule, ab amicis sollicitatus precibus, ut, Syria relicta, ueniret in Greciam, cum esset ob senium nimis inhabilis ad laborem, Layum ex filiis iuniorem transmisit. Quia confestim, occupato regno, rex dictus est. Paulus autem dicit Labdacium Phenicis fuisse filium, senemque Thebas uenisse uocatum, et ibidem regnasse aliquandiu et Layum filium genuisse.
+
+Layus Thebarum rex fuit et, ut satis premonstratum est, Labdacii filius. Qui seu ex Phenice missus uenerit Thebas, seu ibidem natus sit, regnans Yocastam Creontis Thebani filiam sumpsit uxorem. Quam cum audisset concepisse, consuluit de futura prole oraculum et in responsis habuit se nascituri manu periturum. Qui uolens consilio obstare periculo, iussit Yocaste ut quicquid nasceretur exponeret. Que cum mesta infantem fecisset exponi, alitus puer ab extero, dum adolescens patrem exquireret et ab oraculo se audisset illum apud Phocim inuenturum, cum uenisset ibidem, patrem incognitum seditionem ciuium et exterorum separantem occidit, et sic Layus occubuit.
+
+Edypus rex Thebarum fuit et Laii filius et Yocaste, ut in Thebayde testatur Statius. Hunc iussu patris, ut supra dictum est, a matris utero in siluas abiciendum feris delatum, dicunt. Quem cum deferrent serui, eius etati innocue compatientes, non abiecerunt iuxta mandatum, quin imo, perforatis ei pedibus, arbori uimine alligarunt. Ad uagitum cuius tractus pastor quidam Polibi Corinthiorum regis, eum ab arbore abstulit et ad Polybum detulit. Qui, cum filiis careret, patria affectione suscepit et filii loco educauit. Is tamen cum adoleuisset audissetque se non Polibi filium, perquire patrem disposuit, et cum Apollinem consuluisset, accepit, se Phocis patrem reperturum et matrem sumpturum in coniugem. Qui Phocim ueniens, orta inter ciues forensesque seditione, dum faueret forensibus, Layum conantem sedare tumultum incognitum interemit. Tandem, tanquam ab oraculo lusus, Thebas petens, Spingem inuenit, quam, solutis problematibus, cum occidisset, Thebas intrauit, ubi filius Polibi creditus; illi Yocasta mater coniugio iuncta est, quam libens sumpsit, Meroes olim Polibi coniugis, quam matrem suspicabatur, timens coniugium. Et rex Thebarum factus et IIII filiorum ex Yocasta pater, orta letali peste Thebis, habitum est ab oraculo non defuturam ciuitati pestem, ni regnantis exilio incestuosum Yocaste coniugium purgaretur. Sane dum hesitaret iam infelix, uenit Corinthius unus, eum Polibo mortuo in regnum uocans. Qui, dum se matris nuptias timere diceret, quonam modo Corinthum deuenisset audiuit a sene. Quod cum audisset Yocasta, memor que a seruis audisset qui illum detulerant, inspectis eius pedibus, eum extemplo recognouit in filium. Quod ille audiens et a se Layum patrem occisum cognoscens, dolore percitus sibi manus iniecit in oculos, eisque eiectis se perpetuis damnauit tenebris. Filii uero disadentes, eius spreta humilitate uenientes in bellum et inde in mutuam mortem, Yocasta iam gladio perempta, mestus dolensque, altera filiarum ducente, exul Creontis imperio, in Cytheronem montem abiit. Quo autem inde abierit, michi incognitum est. Sibi tamen ab Atheniensibus, nescio quo merito, templum et sacra tanquam deo, Ualerio referente, constituta sunt.
+
+Anthigona, Statio teste, Edipi et Yocaste fuit filia, hec patri ceco et in exilium a Creonte pulso ducatum miseranda prestitit. Inde cum ad exhibendas ultimas lacrimas fratribus et officium funebre noctu aduersus Creontis imperium uenisset, ibique Argiam Pollinicis coniugem comperisset cremarentque ambe cadauera fratrum, cum Argia capta est, et iussu Creontis occisa.
+
+Ysmen Edipi fuit filia, ut asserit Statius. De qua nil habetur nisi quod cuidam Athy iuueni Cyrreo desponsata fuerit. Qui ante nuptias a Tydeo occisus est.
+
+Ethyocles Edypi filius, spreta patris humilitate, habita cum Pollinice fratre de regimine regni sub hac lege concordia, ut uicissim singulis annis altero interim exule regnarent, repetito a Pollinice exule per Tydeum amicum regno, non solum seruare legem noluit, sed insidias Tydeo legato posuit. Quam ob rem septem regum obsidionem passus est, et demum in duellum cum fratre ueniens, ab eo iam uictus, illum cultro transegit, et sic mutuis cecidere uulneribus, nec eorundem ignes cremantes cadauera fuere concordes.
+
+Pollinicem Edipi fuisse filium et Yocaste notissimum est. Hic cum fratre, ut proximo supra, inita de regimine pactione, primus in exilium tendens, agentibus imbribus et uento, nocte Argos intrauit; et cum sub regia porticu quiesceret adueniente Thideo, qui exul patriam fugiebat, intrante eo sub porticum, aduersus eum surrexit in rixam, et ut supra dictum est ab Adrasto rege pacati et in regiam deducti sunt, et eius etiam generi facti. Tractu autem temporis, cum Tydeus sub legationis nomine pro Pollinice Ethyocli regnum postulasset frustra, eique contra ius gentium in mortem insidias ab Ethyocle sibi positas comperisset, eo itum est, nato iam ex Argia Pollinici paruulo filio, ut Adrastus, congregatis Argiuis principibus, aduersus Ethyoclem et Thebanos iret in bellum, ubi hyatu terre absorpto Anphyarao, et Tydeo saggitta letali uulnere icto reliquisque peremptis uariis mortibus pugnando regibus, actum est, ut in singulare certamen deuenirent fratres, in quo, cum iam uictor uideretur Polinicis, clam a fratre iacente transfixus est, et sic ambo mutuis uulneribus periere. Quorum tam efficax atque inflexibile odium fuit, ut etiam eis mortuis inter cadauera perseueraret. Nam, eis in eodem rogo ab Argia Pollinicis coniuge et Antigona sorore positis, non primo ignis accensus est quam diuise sint flamme, adeo ut liquido appareret cadauera recusare uno eodem igne comburi.
+
+Tessander Pollinicis fuit filius ex Argia, Statio teste. Qui, cum robustus euasisset iuuenis, inter proceres ceteros ad Troianum excidium iuit cum Grecis, et, ut ait Uirgilius, unus fuit ex illis qui cum Ulixe ligneum equum intrauere. Quid tandem ex eo fuerit non comperi.
+
+Scitha, ut Plinio placere uidetur in libro De hystoria naturali, Iouis fuit filius. De quo nil aliud legimus, preter quod ipse asserit Plinius, eum scilicet arci saggittarumque repertorem primum fuisse; quem longe antiquiorem sacre testantur litere, ex quibus summitur Lamech sagittarium extitisse. Supererat de stirpe Etheris Celius quem, ut in sequenti libro daret initium, reseruare satius uisum est.
+Genealogie deorum gentilium liber secundus explicit.
+
+In arbore autem signata desuper, ponitur in radice Celius Etheris et Diei filius et in eius ramis et frondibus pars sue posteritatis ostenditur. Fuerunt enim Celio filii XII Quorum prima fuit Opis, II Thetis magna, III Ceres prima, IIII Uulcanus primus, U Mercurius tertius, UI Uenus magna, UII Uenus secunda, UIII Toxius, UIIII Tytanus, X Iuppiter secundus, XI Occeanus, XII Saturnus. Ex istis XII reseruantur quattuor, de quibus nulla in presenti libro III mentio fiet, scilicet Tytanus, de quo scribetur in quarto, et Iuppiter secundus de quo et eius prole scribetur in quinto et sexto, et Occeanus de quo scribetur in septimo, et Saturnus de quo et eius posteritate fiet mentio in octauo et reliquis huius operis libris.
+
+Sulcanti michi exiguo cortice errorum uetustatis salum et ecce inter aspreta scopulorum et frequentia freta grandeuus senex, Numenius phylosophus, uir quidem suo seculo autoritatis inclite, se obtulit obuium, et placida satis uoce sermoneque composito inquit: Quid labore tuo numina ledis, ubi quiete illis poteras placuisse? Fuit olim michi, que tibi nunc cura est, theologizantium scilicet poetarum claustra uulgo etiam reserare, et dum Eleusiorum sacrorum arcanum totis uiribus in propatulum trahere conarer, ecce sopito michi in quiete profunda uise sunt Eleusine dee, meretricali ornatu uesteque deturpate, ipsis fornicum in faucibus se quibuscunque adeuntibus prostrantes ultro. Quod cum uideretur diuinitati indecens nimium, mirarerque tam pudicas deas in tam prophanum meretricium corruisse, repente quesiui tam inepte ignominie causam. Ast ille, toruis oculis et rugosa fronte in me uerse, irato uultu, uerbisque cepere: Quid, leno scelesti, poscis? Tu tam obsceni facinoris causa es. Ex secessu equidem nostre integritatis atque pudicitie renitentes, ui crinibus captas, abstrahis et in publicum lupanar tu ipse castissimas olim passim subicis. Ego autem, et si somno plurimo marcerem, non aliter quam uigilans intellexi indignantes illico, et cognoui dormiens, quod uigilando non uideram, sacra scilicet misteria paucorum esse debere; et extemplo a ceptis destiti, ne indignationem acriorem incurrerem. Tu autem, longe plus cupiens quam tibi cauens, uertiginosum intrasti gurgitem, et quod omisi, presummis ipse. Sino, nunquid credam tantum tibi luminis prestetur ingenii quantum operi tam sublimi oportunum sit; et hoc tacuisse nolim. Caue, quid feceris, iam premonitus! Erysithones ob lesam Cererem fame periclitatus est; Pentheus Bachi sacra despiciens capite mulctatus a matre, penas dedit; Niobes ob uilipensam Latonam, perditis filiis et uiro, in silicem riguit. Et ne plures enumerem, tu forsan credis deorum aulas impune reserare uulgo? Deciperis, et, ni desistas, eorum iram non ante quam experiaris, agnosces. Tum ego, et si estuantis maris obsisteret impetus, paululum tamen substiti dixique: Quibus te ab oris, queso, Numeni, hos inter scopulos euehis? Ab Inferis arbitror, odore enim sulphureo cuncta reples, et es inferna caligine fuscus. Et hec ueteris et infausti Plutonis mandata sint credo, quasi christiano homini, uti iamdudum gentilibus consueuerat talibus timorem putet incutere. Ille quidem ueteres cecidere cathene, et arma hostis antiqui contrita sunt; uicimus precioso redempti sanguine, et in eo renati lotique, suas decipolas non curamus. Attamen ego dearum tuarum non resero thalamos, nec deorum tuorum secessus aperio, quasi uelim illecebras eorum magis ex propinquo conspicere sed ut appareat poetas, si bene de deo sensissent, homines fuisse preclaros et ob mirabile artificium uenerandos, et ut uideas quanti pendam hos tuos fabulosos deos, similem Stratonico, sibi iram Alabandi imprecanti et Herculis in molestum exoranti, precem faciam: Ipsi ergo omnes, quorum tu me hortaris iram fugere, michi irati sint, queso, tibi autem illisque et tam inepta credentibus Christus Ihesus. His dictis, euestigio euanuit ille; ast ego attentus nauigio in Egeum euehar mare, Celi prolem perquisiturus amplissimam. Ille autem iter prestet placidum qui ex Sabeis magos ad se orandum atque muneribus honorandum, stella duce, deduxit in Syriam.
+
+Celum, non illud quidem pregrande corpus ornatum syderibus, quod dicebat Orpheus a Phanete compositum in domicilium suum atque aliorum deorum, et quod nos semper nos ambire circumitu cernimus, uerum homo quidam sic uocitatus, ut ait Tullius, ubi De naturis deorum, filius fuit Etheris et Diei, id est ignite uirtutis et claritatis eximie, a quibus eius nomen processit in lucem. Et quod homo fuerit satis in libro Diuinarum institutionum per Lactantium patet. Dicit enim sic in sacra hystoria reperiri: *Uranium potentem uirum Uestam habuisse coniugem, et ex ea Saturnum atque Opem et alios suscepisse. Qui Saturnus, cum regno potens efficeretur, patrem Uranium Celum appellauit, et matrem Terram, ut hac mutatione nominum fulgorem sue originis ampliaret* etc. Huic preterea, ut in Sacra hystoria dicit Emnius, Iuppiter nepos eius primo in Paneo monte aram statuit, atque sacrificium adoleuit, et ab eo celum ipsum uerum denominauit. Euemerus uero dicit hunc Celium seu Celum in Occeania mortuum, et in oppido Aulatia sepultum.
+
+Ops seu Opis, ut placet Lactantio libro Diuinarum institutionum, filia fuit Celi et Ueste, et Saturni fratris coniunx, et Iouis aliorumque plurium deorum mater; quam ob rem apud orbos orbis plurimum uenerationis obtinuit. Sane seu antiqui theologizantes ad suos palliandos errores fecerint, seu ad occultandam uulgo fictionibus magnarum rerum ueritatem, ut pretactum est, seu potius ut Ioui adularentur maximo regi, hystoria omissa, hanc miris fictionibus ornauere, atque illam eis extulere adeo ut loco maximi numinis coleretur a multis, eique templa et sacra sacerdotesque uariis constituerentur in locis. De quibus, ut distinctius uideamus, apponenda sunt aliqua. Primo eam deorum dixere matrem, eique constituere quadrigam a leonibus tractam, eiusque capiti turritam descripsere coronam, et sceptrum manibus addidere; ueste preterea ramorum circumitionibus et herbarum conspicua ornauere. Illamque incedentem sacerdotes quos, eo quod eunuchi ex instituto essent, Gallos uocauere, timpana tangentes et era precedere demonstrarunt, eiusque in circuitu sedes uacuas posuere, et Coribantes armatos illam ambire uoluerunt. Quid ex his tot senserint uideamus. Deorum enim mater ideo habita est, quia terrei sint homines qui ab hominibus dii facti sunt. Turrita uero corona, qua insignita est, satis eam pro terra summendam ostendit, cum sit terre circumitus ciuitatum et oppidorum ad instar corone insignitus. Uestis autem ramis herbisque distincta monstrabit siluas et fruteta et herbarum species infinitas, quibus terre superficies tecta est. Sceptrum autem, quod manibus defert, regna, diuitias et potentiam imperantium super terram monstrabit. Quod quadriga uehatur, cum sit immobilis, intellexere ordinem in operibus terre per IIII anni tempora, circulari quodam incessu seruari continue. Cur autem a leonibus trahatur, ratio hec reddi potest, uoluere quidem agricolarum in tradendis terre seminibus consuetudinem demonstrare; consueuere quidem leones, ut Solinus in libro Mirabilium dicit, si per puluereum solum iter faciant, cauda pedum suorum uerrentes turbare uestigia, ne uenatoribus sui itineris prestent indicium. Quod et agricole, seminibus iniectis sulcis, euestigio faciunt retegentes, ne semen surripiatur ab auidus. Preterea cum sint ossa leonibus ossibus ceterorum animalium duriora, intelligi uoluerunt uertentium terram membra esse oportere solidiora quam ceteris. Uel potius ut ostendatur per leones quos quadrupedum reges dicimus iugo Opis subditos, orbis principes terre legibus esse suppositos. Sedes autem uacue illi circumposite existimo nil aliud uelint quam ostendere, quia non solum domus, sed ciuitates que incolentium sunt sedes, uacuentur persepe peste agente uel bello. Seu quia in superficie terre uacue sint sedes plurime, id est loca inhabitata, seu quia ipsa terra semper sedes seruet uacuas nascituris; seu ad demonstrandum quod hi ad quos pertinet terre cultum, non dico de agricultoribus tantum, sed etiam de principibus qui ciuitatibus et regnis presunt, non debent se ocio et inepte quieti concedere, quin imo stare continue et uigilare, cum de nouo semper emergant, que exercitio talium indigeant. Coribantes autem has armatos ambire designare uolunt unumquenque mortalium pro patria se debere bellis exponere, et arma pro salute patrie sumere. Gallos autem sacerdotes habere ob id contigisse dicunt, quod cum deum mater Athym decorum adamasset puerum, eumque cum pellice comperisset, zelo percita, illi abscidisse uirilia, et ob id similes sacerdotes appetere, quos Gallos a contrario sensu dixere. Sane per dilectum Athim uult Macrobius Saturnaliorum libro solem intellegi, qui anno quolibet iuuenescere uidetur, et adeo a terra diligitur, ut in se eius suscepta influentia, quas cernimus herbas flores et fructus pariat. Quod eum castrauerit, hoc ideo fictum credo, quia certo anni tempore solis radii uideantur steriles esse, et potissime circa autumnum et hyemem in quibus temporibus nil gigni uidetur ab eis. Uel ut dicit Porphyrius, Athys flos est a terra dilectus tanquam ornamentum suum, qui tunc a terra castratur cum ueniente fructu flos decidit; uel si cadat ante fructun non sit ulterius ad fructum aptus. Quod hi sacerdotes timpana ferant et era, uolunt per timpanis, que uasa sunt semisperica et semper bina feruntur, duo intellegi hemisperia terre, in quibus ambobus, ut non nulli opinati, sunt terre opus ostenditur. Per era uero intelligi uoluerunt strumenta ad agriculturam accommoda, que quondam antequam ferri usus inueniretur, ex ere confici consueuerant. Hanc preterea multis nuncupauere nominibus, de quibus non nulla significata exposita supra sunt ubi de Terra, et certa huic sunt cum aliquibus deabus communia, de quibus in sequentibus dicetur et ob id que sua sunt propria censui apponenda. Uocant igitur eam Opim, Berecinthiam, Rheam, Cibelem, Almam et magnam Palem. Opim autem ideo uocitatam uolunt, quod ut ait Rabanus opem ferat frugibus, et opere melior fiat. Berecinthiam autem dicit Fulgentius uocatam quasi montium dominam, eo quod deorun sit mater, qui pro montibus intelliguntur, id est elatis hominibus, uel ut placet aliis et michi a Berecinthio monte seu oppido Frigie in quo persancte colebatur ab incolis. Rhea autem eo quod idem grece sonet, quod Ops latine. Cibelem uero uoluere non nulli eam a cibalo quodam denominatam quem primum illi sacerdotio functum aiunt. Alii autem a Cibalo oppido, in quo dicunt sacra eius fuisse comperta. Quidam autem dictam uolunt a cibel, quod capitis motus sonat, qui plurimus in sacris eius fiebat. Almam autem ab alendo non nulli credidere dictam, eo quod suis fructibus omnes alat. Palem autem eam uocauere pastores et pabulorum dixere deam eo quod gregibus et armentis pabula prestet.
+
+Thetim nagnam dicit Paulus, a Crisippo traditum, filiam fuisse Celi atque Ueste et Occeani coniugem. Quod quidem Lactantius asserit, eamque matrem dicit fuisse nynpharum. Uerum Seruius eam uocat Dorim, quod arbitror a Uirgilio sumpserit, ubi dicit: *Sic tibi cum fluctus subterlabere Sicanos Doris amara suam non intermisceat undam* etc. In his igitur cum nil hystoriographum habeatur, allegoricus sensus uidendus est. Thetis procul dubio aqua est, quam dicit Crisippus ui feruoris celestis e uisceribus eductam terre, et sic ex Celo non homine Uestaque, id est terra, natam. Doris autem amaritudo interpretatur, que quidem solis agente feruore aque marine ut physici testantur addita est; quod experientia notum uidetur, nam, ut aiunt naute, salsedo illa superficiei aque maris tantum immixta est, cum infra decem passus dulcis inueniatur. Sed quid quod eam Occeano coniugem iungunt, cum Occeanus aqua sit, et sic idem uideatur uir et uxor? Credo hoc fingentes sensisse: Occeanum accipi debere pro elemento aque simplici, quod quidem agens creditur ubi aque actio requiratur. Thetim uero pro aqua elementata seu mixturam aliorum elementorum habente, cuius mixtionis opera potest concipere et nutrire. Seu cum utrumque sexum diis esse describant, ut Ualerii Serrani carmine patet dicentis: Iuppiter omnipotens rex regum atque repertor, Progenitor genitrixque deum deus unus et idem etc. Uolunt, cum agat aliquid aqua, eam uocari Occenum, cum uero patiatur Thetim. Seneca autem, ubi de questionibus naturalibus scribit, aliter uidetur sentire; dicit enim, aquam uirilem uocant mare, muliebrem omnem aliam. Uocauere autem eam Thetim maiorem, ad differentiam Thetis matris Achillis, quam nynpham uoluere ueteres, non marinam deam, nisi et nynphas ut quandoque fit dixerimus deas. Hec autem magna Thetis multos ex Occeano peperit filios, de quibus postea.
+
+Ceres, ut placet Lactantio in libro Diuinarum istitutionum, filia fuit Celi et Ueste. Hanc dicit Theodontius Sycani, uetustissimi Sycilie regis, fuisse coniugem, Syculosque primam frumenti usum docuisse et Sycano plures peperisse filios, nullum tamen nominat. Hanc preterea, testimonio Pronapidis, dicit Acherontem fluuium peperisse, et ob hoc talem ex ea recitat fabulam: *Eam scilicet concepisse et rubore excrescentis uteri in abditam Crete specum secessisse, et ibidem Acherontem peperisse; qui non ausus lucem aspicere, defluxit ad Inferos, et ibidem infernalis effectus est fluuius*. Cuius fictionis ipsemet Theodontius talem explicat rationem. Dicit enim pro constanti habitum Cererem suasisse Saturno fratri ne Tytano regnum aliquo pacto restituiret, et aduersus condicionem inter Tytanum et Saturnum initam, quos Saturnus filios masculos procreauit, clam nascentes surripuisse una cum Uesta matre atque educasse; quod cum detectum esset et audisset Saturnum Opemque a Tytano detineri captiuos, sibi timens in Cretam abiens latebras petiit, nec ausa est comparere donec certior facta est Iouem uictoria liberasse parentes; ex quo Cererem concepisse uoluit Pronapides Dolorem ex captiuitate fratrum, eumque in specu, id est in latebris, peperisse, id est emisisse seu reliquisse dum uictoria Iouis letata uenit in publicum. Eum autem Acherontem dictum ab a, quod est sine, et cheron, gaudium, nam absque gaudio est qui dolet; et ideo lucem uidere noluisse dicit, quia dolentes ut plurimum, deiectis in terram oculis, recessus appetunt, et obscura loca. Ibi enim infernalis fluuius factus est, quia apud Inferos nulla unquam sit letitia. Nec illi ideo pater ascribitur, quia nostra tantum existimatione procreetur.
+
+Acheron infernalis fluuius, absque patre, Cereris fuit filius, ut premonstratum est. Hunc Paulus Tytanis et Terre filium dicebat et ob id a Ioue deiectum ad Inferos, quia sitientibus Tytanis limpidas prestitisset aquas. Sane noster Dantes in prima sui poematis parte que Infernus dicitur, aliter de origine huius sentire uidetur. Dicit enim in summitate Yde montis Cretensis statuam esse ingentem cuiusdam senis, cuius aureum caput est, pectus uero et brachia argentea, corpus et renes ex ere confectos, tybias atque crura et sinistrum pedem ex electissimo ferro factum; dextrum autem pedem ex terra cocta consistere et in eum fere corporea moles omnis in Romam uersa inniti; et has omnes partes preter aureum caput rimulas habere, ex quibus effluunt gucte aque, seu lacrime, que collecte et per cauernas ad Inferos descendentes, flumen faciunt Acherontis. Sed quid sibi tam uarie uelint fictiones uidendum est. Cur Cereris dictus sit filius premonstratum est. Quod Tytanis et Terre fuerit etiam concedi potest, ubi Tytanum solem uelimus intelligere, ut etiam ueteres uoluere, et sic non nulli opinati sunt agente calore solis, aquas maris trahi in uiscera terre, et ex eis a frigore terre dulcoratas effluere, et sic cum sol causam dederit, eius filius dici potest, ac illius cuius uidetur uterum exire. Quod Inferorum sit fluuius hoc modo potest accipi. Sunt enim fluuii duo quibus Acheron nomen est, unus quidem apud Molossos defluit, ut dicit Titus Liuius, et in stagna que inferna uocantur effluit, et ex eis in Thespontium sinum mergitur. Alter uero apud Lucanos fluens, morte Alexandri Epyrote insignis, in Inferum mare cadit. Et sic horum ad Inferos unusquisque descendit. Nam qui apud Molossos est in regno quondam Plutonis, qui deus Inferni dictus est, eo quod ob oriente sole factum esset, inferior uagatur; et sic, si in regno Plutonis est, in Inferno est. Attamen de secundo sic sensere quidam. Asserunt quippe priscis temporibus Grecis fuisse consuetudinem, damnatos exilio in Ytaliam mittere, seu ipsi exules sua sponte uenire, quam eo quod apud inferum mare dicebant, seu quia inferior Grecia ab ortu sit solis, ideo et flumen et damnatos esse apud Inferos testabantur. Ex quo uolunt locum fabule adinuentum; cum etiam ethymologia nominis fluuii faueat fictioni, cum sonet sine gaudio uel salute, quasi exules, patria perdita, absque gaudio uel salute essent. Qui uero aliter sentiunt, ut Seruius et post eum Albericus, dicunt Acherontem fluuium non esse, sed locum Ytalie; uerum de hoc alias. Dantes autem noster de uero Acheronte infernali intelligit, et dicens quia in Creta insula senis sit statua ex uariis metallis a Damiata Syrie ciuitate in Romam uersa, intendit loci congruentiam origini designare et tempora causasque. Sed primo de loco uideamus; dicit ergo statuam senis seu senem stare erectum, ut per hunc intelligamus humanum genus quod adhuc stat, esto antiquum sit, et stat in monte Yde. Yda enim idem sonat quod formositas, per quam sentire uult formositatem temporalium rerum, quam ut perituram designet, dicit olim montem illum letum, hodie uero tristem atque desertum. In monte autem Cretensi, eo quod Creta insula tripartiti orbis media uideatur; nam illi, ab Arthoo Egeum est mare, et ab occiduo Yonium seu Myrtoum, que Europe sunt maria; a solis ortu est illi Ycareum mare atque Carpatium seu Egyptium, que Asyatica maria sunt. A meridie uero et occiduo Affro alluitur ponto, et sic tribus orbis partibus terminus est, ut intelligamus non solam unam harum partium, sed omnes operam dare ut Acheron concreetur. Ipse autem ex guctis cadentibus, id est ex criminibus et operibus prauis fluxisque antiquarum etatum et presentis confectus est olim, et conficitur hodie, ut sentiamus ex criminibus mortalium amitti gaudium sempiternum. Uerum ut appareat quia non omnis etas in hoc conueniat, aureum caput solidum esse dicit, ut per illud intelligatur innocentie primi parentis tempus, et nostrum, dum renati baptismate in infantia, simplices perseueramus. Demum uenit argentea que et si corporeis uiribus uideatur ualidior uiciis tamen efficitur uilior, et sic argentea, scissa rimis, id est criminibus. Tandem tercia sequitur priorum sonorior et operum longe deterior et hec equo modo scissa est, et in augmentum agit miserie. Inde sequitur ferrea fortior, reliquarum etiam peior et obstinatior. Ultimo sequitur testea, in quam omnis moles corporea inclinatur, et per quam mortalium fragilitas, et senium designatur, et hec scissa est. Ex quibus quidem scissuris fit ut lacrime effluant facientes Acherontem, id est gaudii perditionem, ex qua acquisitio tristitie sequatur necesse est, ut Stigis habeatur origo, et ex tristia doloris incendium, qui Flegeton est, et ex hoc luctus et miserie, frigiditas sempiterna, quam Cocitus significat. Quod autem a Damiata in Romam uersus sit, describit humanum genus, quod in campo Damasceno principium habuit, Romam regnorum mundi ultimum, id est finem suum, prospiciat.
+
+Furias tres esse omnes uidentur uelle poete, de quibus in generali libet pauca prefari ut de particularibus summatur facilius intellectus. Primo igitur eas dicunt Acherontis fuisse filias atque Noctis; quod Acheron illis pater fuerit testatur Theodontius; quod autem ex Nocte matre nate sint carmine patet Uirgilii dicentis: *Dicuntur gemine pestes cognomine Dire Quas et tartaream nox intempesta Megeram, Uno eodemque tulit partu* etc. His insuper plura esse nomina uoluere. Nam apud Inferos eas uocari dixere canes, ut uidetur uelle Lucanus dum dicit: *Iam uos ego nomine uero Eliceam, Stigiasque canes in luce superna Destituam* etc. Apud mortales Furias ut ab effectu patet per Uirgilii carmen: *Ceruleis unum de crinibus anguem Conicit, inque sinum precordia ad intima subdit, Quo furibunda domum monstro permisceat omnem*. Eumenides etiam apud nos appellari dicuntur, ut per Ouidium patet dicentem: *Eumenides tenuere faces de funere raptas* etc. Et hoc apud nos factum in infortunato coniugio satis constat. Dire etiam appellantur, et hoc apud Superos, ut ait Uirgilius: *At procul ut dire stridorem agnouit et alas Infelix crines scindit Iuturna solutos* etc. Nam Iuturna dea in aere stridorem Dire non in terris agnouit. Uocantur et uolucres ut idem dicit Uirgilius: *Iam iam linquo acies, ne me terrete timentem, Obscene uolucres: alarum uerbera nosco*. Dicit preterea Theodontius, apud litorales Arpyas appellari. Post hec illas aiunt Iouis atque Plutonis obsequio deputatas, ut Uirgilius testatur scribens de eis: *He Iouis ad solium seuique in limine regis Apparent, acuuntque metum mortalibus egris, Si quando letum horrificum morbosque deum rex Molitur meritis. aut bello territat urbes* etc. Sed iam quid ista uelint uidendum. Dicunt igitur eas Acherontis et Noctis filia, et ratio uidetur talis. Non succedentibus pro uotis rebus et ratione cedente, ut perturbatio mentis oriatur, de necessitate uidetur que non absque cecitate iudicii perseuerat, et ex perseueratione fit maior, donec erumpat in actum, qui absque ratione factus furiosus appareat necesse est; et sic ex Acheronte Furie nascuntur et Nocte. Dicuntur preterea apud Inferos canes, scilicet apud homines conditionis infime, qui dum in perturbationem ueniunt, non existentibus furori uiribus, clamoribusque omnia complent, canum more latrantes. Apud medios autem Furie uel Eumenides dicte sunt, eo quod maiori ledant incendio furiosum, mediocris enim homo perturbatus, ut in se agat seque intus rodat atque consumat, quedam faciunt; nam ne in minores agat lex publica prohibet, in maiores potentia, et more uulgi inferioris clamores emittere indignatio uetat; secum igitur furit et si eruperit uix desistet, quin in maximum tendat incendium, multis opitulantibus furori. Eumenides dicuntur ab heu, quod est interiectio dolentis et men, quod est defectus, eo quod ipse qui patitur sibi ipsi pena sit, seu per antiphrasim dicuntur ab eu et mane quod utrumque sonat bonum. Et ipse omni bono carent. Apud Superos uero appellantur Dire a seuitia maiorum in minores ad quam confestim euolat maiorum furor. Uolucres autem appellantur a uelocitate furoris, cum repente a mansuetudine in furorem erumpant homines. Arpye autem apud litorales a rapacitate dicuntur, tanto enim feruore litorales efferuntur in predam, ut in nullo discrepet a furore. Plutoni autem idio obsequiosas uocant, quia diuitiarum dicitur deus, ut aduertamus crebro perturbationes irasque et rixas ob immoderatam auri cupidinem suscitari. Quod autem Ioui assistant non est mirandum, esto illum pium mitemque dixerimus; pio enim iudici opportunum est ultores scelerum habere ministros, quibus si careat aut non utatur, legum autoritas facile dissoluetur. Est insuper aliquando ob populorum crimina diuina permissio, ut in elementis misceatur furor et eis discordantibus inficiatur aer, et pestes letifere oriantur, quibus miseri absorbemur. Sic et eorundem superbia, bella nascantur, ex quibus incendia populationes et excidia consequuntur.
+
+Alectho Furiarum prima est Acherontis et Noctis filia, quam sic describit Uirgilius: *Luctificam Alectho dirarum a sede sororum Infernisque ciet tenebris cui tristia bella, Ireque insidieque et crimina noxia cordi. Odit et ipse pater Pluton, odere sorores Tartaree monstrum, tot sese uertit in ora Tam seue facies, tot pullulat atra colubris. Et paulo infra: Tu potes unanimes armare in prelia fratres Atque odiis uersare domos, tu uerbera tectis, Funereasque inferre faces, tibi numina mille, Mille nocendi artes* etc. Satis hoc carmine huius furie apparent officia, satis potentia, satis et truculentia cum etiam Plutoni et sororibus odiosa sit. Sonat enim Alecto iuxta Fulgentium inpausabilis, ut intelligatur omnem furiam ab animi inquietudine initiari. Que quidem inquietudo totiens intrat mentes, quotiens desistimus nos ipsos et deum cognoscere.
+
+Thesiphones Furiarum secunda est Acherontis et Noctis filia, quam sic designat Ouidius: *Nec mora, Thesiphone madefactam sanguine summit Importuna facem, fluuidoque cruore rubentem Induitur pallam, tortoque incingitur angue, Egrediturque domo. Luctus comitatur euntem Et Pauor et Terror trepidoque Insania uultu* etc. Quibus Claudianus addit: *Centum illi stantes uibrabant ora ceraste. Turba minor diri capitis, sedet intus abactis, Ferrea lux oculis qualis per nubila Phebes. Atracia rubet arce color suffusa ueneno. Et his insuper addit Statius, dicens: Suffusa ueneno Tenditur ac sanie gliscit cutis; igneus atro Ore uapor, quo longa satis morbique famesque Et populis mors una uenit* etc. Sic igitur uti per Uirgilium Alectho qualitas, sic per hos tres uates Thesiphonis demonstrata est. Fulgentius preterea dicit, Thesiphones idem quod Tritonphones, id est irarum uox. In quam postquam pectus turgidum fecit inquietudo, facile deuenitur, et ideo progressum talem facem sanguine madentem dicit Ouidius, eo quod ignea ira nunquam egreditur nisi in sanguinem, et ideo fluuido cruore rubentem dicit, ob colorem faciei hominis irati, et ad dispositionem animi demonstrandam. Nec ante consurgit iratus quam illum amicorum comitantur lacrime, illi minus sano timentes, qui ideo a terrore comitatur, quia iratus omnis terribilis uideatur. Serpentes autem eidem appositi habent ire seuitiam denotare. Hinc deueniens iratus in uocem emittit uapores, id est uerba, per que sepe desolationes oriuntur, locorum et populorum mortes atque egestates.
+
+Megera furiarum tercia Acherontis et Noctis filia, sic a Claudiano ubi De laudibus Stiliconis effigiatur: *Improba mox surgit tristi de sede Megera, Quam penes insani fremitus animique prophanus Error et undantes spumis furialibus ire. Non nisi quesitum cognata cede cruorem Illicitumque bibit patrium, quem fuderat ensis, Quem dederint fratres, hec terruit Herculis ora, Hec defensores terrarum polluit arctus, Hec Atamantee direxit spicula dextre, Hec Agamennonios inter bachata penates Alternis lusit iugulis, hac auspice tede Edipodem matri nate et iunxere Thiestem* etc. Et quoniam Megera magna sonat contentio seu lis, satis cognoscere possumus per superiores uersus facta nomini conuenire, et sic fit ut ex inquietudine animi deueniamus in clamorem, et ex clamore in odium et rixam, ex quibus furiosi in exitium sepissime ruimus.
+
+Uictoriam dicit Paulus Acherontis fuisse filiam, ex Styge filia sua susceptam. Cui adeo Iouem fuisse gratum aiunt ut, cum ei fauisset in pugna gigantum, sibi loco muneris exhibuisse, ut dii per Stygem matrem eius iurarent, et si qui aduersus iuramentum agerent, per certum tempus a nectare abstinerent. Hanc Claudianus ubi De laudibus Styliconis sic describit: *Ipsa duci sacras Uictoria panderet alas Et palma uiridi gaudens et amicta tropheis Custos imperii uirgo, que sola mederis, Uulneribus nullumque doces sentire laborem* etc. Theodontius uero, fere concors Claudiano, in descriptione eam insuper ornat triumphalibus ornamentis. Uerum Paulus discrepat, eamque dicit letam, sed rubigine atque puluerulento squalore obsitam, armis indutam, et cruentis manibus, nunc captiuos, nunc spolia recensentem, et ornamenta que Theodontius huic apponebat, filio eius, quem Honorem dicunt, exhibent omnia. Sed quid senserint exquiramus. Uictoriam Acherontis filiam ideo uoluisse ueteres credo, quia non ex incuria et ocio acquiratur, sed ex cogitationibus continuis, que dum ex ingenio exprimunt utiliora consilia, angunt profecto cogitantem et ab eo gaudium omnem amouent et sic iam adest Acheron. Preterea nec in comesationibus atque ioculationibus inuenitur, quin imo ex uigiliis circumitionibus et laboribus assiduis, constanti animo, et forti pectore, dolore uulnerum et tolerantia incursionum excerpitur, que absque tristitia patientis euenire aut tolerari non possunt. Uerum ut differat hec tristitia a tristitia furiarum, illa ab egritudine mentis, hec a corporea ut plurimum oritur. Et sic cui pater Acheron uenerat, Styx accedit euestigio mater. Econtra autem festantes nec aliqua premeditantes facile deueniunt in ruinam; Troia anxia capi non potuit, leta confestim capta est. Alatam uictoriam dicit Claudianus, quia facile etiam una oportuna omissa uigilia non nunquam in partem euolat alteram. Palma ornatur, quia nunquam lignum palme corrumpitur frondesque uiriditatem conseruant, ut uictoris auctum robur et nomen in longum uirere intelligamus. Tropheis autem amicta est, ut secunda honoris species impensi uictori monstretur, minor enim erat triunphus, et quia in eo sacrificaret ouem uictor, ouatio uocabatur, seu uocabant ueteres tropheum truncum ad instar superati hostis factum, et armis eiusdem indutum. Habitus Uictorie a Paulo designatus, aptior uidetur quam is qui a Theodontio scribitur; non enim extemplo uictor ornamentis ornatur, non uictorie sed ob uictoriam ei postea exhibentur.
+
+Honorem Theodontius et Paulus filium dicunt fuisse Uictorie, ex quo patre non dicunt. Hunc tamen arbitror ideo Uictorie dictum filium, quia ex uictoria quesita consequatur honor, qui quidem in presentia suscipientis exhibebatur, cum laudes in absentia prestarentur. Huic a Romanis templum olim constitutum fuit, templo Uirtutis iunctum, ad quod nisi per templum Uirtutis non erat introitus, ut appareret neminem nisi per uirtutem honorem consequi posse. Et si ob aliam causam cuiquam fiat, non honor sed ridicule atque letales blanditie sunt. Huic coniugem fuisse Reuerentiam uolunt, et ex ea illi Maiestatem exortam. Sunt tamen qui idem dicant Reuerentiam et Honorem, cum differant. Est honor publicus et priuatus: publicus cum alicui laurea uel triunphus decernitur; priuatus is est qui a priuatis impenditur, ut dum alicui priuato assurgimus eum premittimus, primum in templo uel in mensa locum prestamus. Reuerentia uero est quam maioribus, non ex decreto sed sponte uel consuetudine exhibemus, cum flexis genibus et adaperto capite uenerabiles uiros alloquimur. Que solius Dei sunt, esto sibi ambitiosi principes occuparint.
+
+Maiestatem Honoris atque Reuerentie filiam dicit Ouidius. De qua ubi De Fastis sic ait: *Donec honor placidoque decens Reuerentia uultu Corpora legitimis imposuere thoris. Hinc sacra maiestas que mundum temperat omnem. Quaque die parta est edita magna fuit. Nec mora consedit medio sublimis Olimpo. Aurea purpureo conspicienda sinu* etc. Hanc Honoris et Reuerentie filiam uoluisse reor, quia ex honore impenso et exhibita reuerentia sit quidam maioritatis status in suscipiente, ex quo maiestas est dicta, Deo soli competens.
+
+Ascalaphus Acherontis et Orne nynphe fuit filius, ut ait Ouidius: *Ascalaphus audit quem quondam dicitur Orne Inter auernales non ignotissima nynphas Ex Acheronte suo fuluis peperisse sub undis* etc. Hunc aiunt, rapta Proserpina a Plutone, cum quereretur nunquid aliquid apud Inferos gustasset, eam accusasse atque dixisse tria grana mali punici ex uiridario Ditis gustasse; ex quo factum est, ut non restueretur ex toto Proserpina, et ipse uerteretur a Cerere in bubonem. Circa quod figmentum nil credo aliud uoluisse poetas, quam ostendere odiosissimum esse accusatoris officium et id circo aiunt in bubonem uersum Ascalaphum, eo quod sicut bubo funesta est auis et sinistri semper augurii reputata; sic et accusator semper laboris et anxietatis prenuntius est accusato. Preterea bubo stridula auis est, ut ostendatur clamosos esse accusatores; sic et uti bubo sub multitudine uariarum pennarum modicum habet corporis et eque accusatoris sub longa uerbositate ut plurimum reperitur modicum ueritatis. Igitur non incongrue filius dicitur Acherontis, a similitudine saltem officii, quia sicut Acheron gaudio priuat quos transuehit, sic et accusator hos replet tristia in quos inuehit. Quod autem Orne mater eius dicatur, a consuetudine bubonis sumptum est, qui sepissime ut aiunt, qui de proprietatibus rerum scripsere, die mortuorum sepulcris inhabitat, que ut ait Papias Orne uocantur et Lucanus ait: *Celo tegitur qui non habet urnam. Spectantia ad Cererem et Proserpinam, ubi de eis in sequentibus apponentur*.
+
+Stix inferna dicitur palus et Acherontis et Terre filia extimatur a cunctis. Et secundum Albericum deum nutrix et hospita; per quam, etiam ut supra dictum est, dii iurant, neque timore pene audent deierare ut ait Uirgilius: *Stigiamque paludem, Dii cuius iurare timent et fallere numen* etc. Priuabatur enim ad tempus qui deierasset nectareo poculo. Et hoc ideo illi concessum uolunt, quia Uictoria eius filia diis aduersus Tytanos pugnantibus fauisset. Stix enim interpretatur tristia, ideo Acherontis, qui sine gaudio est, dicta filia, eo quod, ut ait Albericus, qui gaudio caret in tristitiam labitur facile, imo ut labatur necesse est. Terra autem illi attribuitur mater, quia cum omnis aqua a fonte illo aquarum unico Occeano procedat, trahi per uiscera terre ad illum usque locum, unde prorumpit in publicum, necesse est; et sic Terra Stigi dicitur mater. Seu secundum alium sensum inter humores ab elementis impressos mortalibus, a terra imprimitur melanconia, que procul dubio tristitie mater et altrix est. Deorum autem nutricem et hospitam non absque misterio Stigem uoluere. Circa quod aduertendum est duplicem esse tristitiam, aut tristamur quia detestanda nostra desideria quacunque ex causa sit, consequi nequeamus, aut tristamur cognoscentes, quia aliquid seu multa minus iuste peregimus. Tristitia prima nunquam deorum fuit nutrix aut hospita. Secunda uero fuit et est; nam ex minus bene commissis dolere et tristari, nil aliud est quam alimenta prebere uirtuti, per quam in deitates suas gentiles ruere, et nos christiani in beatitudinem imus eternam, in qua dii, non inanes aut perituri sumus. Has tristitie species optime sensisse in UI Eneydos ostendit Uirgilius, ubi perfidos et obstinatos in malum homines mittit in Tartara, ubi nulla est redemptio, alios uero post exactas ob culpam penas Elysios ducit in campos. Seu uolumus dicere quod forsan magis sensere poete, deos, id est sol et sydera, ad Egyptios aliquando abiisse, quod hyemali tempore contingit, quando sol semotus a nobis tenet solstitium antarticum, quod ultra meridionales Egyptios Cenith capitis habitantium ibidem facit, et tunc a palude Stigia pascuntur sydera secundum opinionem eorum, qui existimabant superiorum corporum ignes ex humiditate uaporum ex aqua surgentium pasci. Et apud eam hospitantur donec uersus articum polum gradum non flexerint. Stigem autem esse sub australi plaga demonstrat Seneca eo in libro quem scripsit De sacris Egyptiorum, dicens, Stigem paludem apud Superos esse, id est apud eos qui in superiori sunt hemisperio, ostendens inde quod circa Syenem extremam Egypti partem uersus austrum locum esse, quem Phyalas, hoc est amicas, incole uocitent, et apud eas paludem esse ingentem, que cum transitu difficillima sit, limosa nimis et papiris implicita, Stix appellata est, quasi tristitiam ob laborem nimium transeuntibus inferens. Iurare autem deos per Stygem potest esse ratio talis, consueuimus enim per eas res quas timemus aut optamus iurare; sane qui summe gaudet non uidetur habere quod cupiat, cum non desit quod timeat, et ex his dii sunt quos felices faciunt, quam ob rem restat ut iurent per tristitiam quam sibi noscunt aduersam. Quod deierantes nectareo priuentur poculo, eo dictum puto, quia qui ex felicitate in miseriam deuenere deierasse, id est minus bene egisse, dicebant, et sic a nectareo poculo ad amaritudinem infortunii deuenisse.
+
+Cocitus infernalis est fluuius, quem ex Stige palude natum dicit Albericus, quod ob id arbitror dictum, quia luctus, quem per Cocitum intelligunt, ex tristitia, que Stix est, oriatur.
+
+Flegeton, et hic Inferni fluuius est, et secundum Theodontium, Cociti filius. Ob id, ut existimo, dictum, quia ex diuturno luctu quis facile ueniat in furorem, quod quidem ut non nullis placet natura contingit. Nam exhausto lacrimis humiditate cerebro, feruentes cordis impetus frenari non possunt, et sic quis in furiam labitur. Flegeton enim ardor interpretatur, ut comprehendatur ex feruore cordis nimio hominum excitari furores.
+
+Lethem Inferni dicunt fluuium et Flegetontis filium. Quod ideo fictum puto, eo quod ex furore nascatur obliuio. Cernimus enim furiosos sue suorumque dignitatis oblitos, et Lethes interpretatur obliuio. Hunc fluuium ponit Uirgilius apud Elysios campos et eo illos potari, quos Mercurius uult reuerti ad corpora, de quibus supra dictum, ubi de Mercurio primo. Dantes uero noster illum describit in summitate montis Purgatorii, et ex illo dicit animas mundas et celo dignas potare, ut obliuiscantur preteritorum malorum, quorum memoria felicitati perpetue prestaret impedimentum.
+
+Uulcanus primus, teste Tullio ubi De naturis deorum, Celo natus est, de quo nil aliud reperitur, nisi quia ex Minerua secundi Iouis filia, ut dicit Theodontius, Apollinem genuerit primum. Credo ego hunc igneum et inexausti uigoris hominem fuisse, et Saturni fratrem.
+
+Apollo, ut Ciceroni placet et Theodontio, filius fuit primi Uulcani atque Minerue et, ut ipsemet Tullius asserit, ubi De naturis deorum, hic omnium Apollinum fuit antiquior. Hunc dicit Theodontius fuisse medicine artis repertorem, et primum uirium herbarum cognitorem, quantumcunque Plinius, in libro Hystorie naturalis, asserat Chironem, Saturni et Phyllare filium, primum fuisse herbarum uirium atque medicamentorum repertorem.
+
+Mercurius qui tercius est, ut ait Tullius De naturis deorum, Celo patre et Die matre natus est, obscenius tamen excitata natura, eo quod aspectu Proserpine motus sit. Huic ornamenta que ceteris apponuntur, dicit tamen Theodontius Egyptios uirge huius circumuoluisse serpentem, quod testatur Ualerius Martialis Epygrammatum libro UII dicens: *Cillenes celique decus, facunde minister, Aurea cui torto uirga dracone uiret*. Aiunt insuper eum ex Uenere sorore sua Hermofroditum filium suscepisse. His premissis, quid sensisse ueteres fictionibus uoluerint exquiramus; et primo quid eum a Celo obscene genitum dicant. Hoc circa multa dicebat Leontius, ut prospectum celi in terram et raram mercurii planete apparitionem, et alia huiusmodi, que quoniam friuola uisa sunt, eis omissis Barlae relatum apponere libuit. Dicebat enim huius Mercurii a natiuitate nomen Hermes fuisse, seu Hermias eumque ex stupro Phylonis Arcadis et Proserpine eiusdem filie, in quam se balneantem impudicos iniecerat oculos, procreatum; et sic satis patet quia obscene excitata natura sit, inspecta Proserpina. Hermetem autem eum nominatum dicit, eo quod eo nato, cum de futuris eius successibus Phylon consuluisset mathematicum, habuit pro responso eum diuinum futurum hominem et maximum diuinarum rerum interpretem. Quam ob rem Phylon, qui illum exponi proposuerat, seruari fecit, atque cum diligentia nutriri, eumque uocauit Hermetem, eo quod hermena grece, latine sonet interpres. Post hec cum adoleuisset, ob ruborem sceleste originis in Egyptum secessit, ubi mirabiliter profecit in multis et potissime in arismetrica, geometria et astrologia, adeo ut Egyptiacis ceteris preferretur, et cum ob excellentiam predictorum iam Mercurii nomen meruisset, medicinalibus operam dedit tamque in his sublimis effectus est, ut non omisso Mercurii nomine, crederetur Apollo, et longe profusius in sacris Egyptiorum instructus cunctis, factus est homo mirabilis; ibique seu ad eius nobilitandam originem, seu potius ad ignominiam originis contegendam, Celi dictus est filius et Diei, quasi a celo missus et in diei luce factus conspicuus. De hoc preterea Hermes Trimegistus, qui se testatur eius fuisse nepotem, mentionem facit eo in libro, quem De ydolo scribit ad Asclepium, dicens, quod esto mortuus, uenientes ad eius sepulcrum adiuuet et conseruet. Sed quid in hec uelint insigna aduertendum, cum aliud in planeta, aliud in medico, aliud in rethore et aliud in mercatori, uel fure Mercurio habeant demonstrare. Dicunt ergo eum, ut premonstratum est, ubi de Mercurio primo, galero tectum, ut per illum Celum intelligamus, a quo et si tegamur omnes a medico potissime cognosci debet, circa planetarum motus uarios et eorum dispositiones et syderum speculando, ut per ea tanquam in humana corpora agentia, et causantia plurima, et egretudinum causas et successus, et oportuna remedia possit agnoscere, atque ea que ad salutem egrotantis necessaria monstrantur disponere. Talaria uero ideo illi apponuntur pennata, ut per ea noscamus oportere medicum promptam ad remedia contingentium habere scientiam, ne ante egritudine laborans deficiat, quam accesserit tardi medici argumentum; preterea ut et ipsi cognoscant cum nature ministri sint, omni alia seposita cura se debere ad necessitates uocantium euolare. Est illi insuper uirga, quam supra diximus, illi ab Apolline fuisse concessam, ut intelligatur primo, quia concessa est ab Apolline medicine autore, id est a medico experto et doctore, autoritas approbantis absque qua nemo hercle deberet tale officium exercere. Insuper dicunt eum hac uirga ab Orco pallentes euocare animas, ut appareat multos iam dudum iudicio et arte multorum medentium in mortem ituros, scientis medici adiutorio in uitam retentos, seu a morte, id est ab Orco potius reuocatos. Sic uersa uice, dum minus morborum noscuntur cause, hac eadem uirga, id est autoritate uel artificio minus congrue operato, anime que stetissent emictuntur ad Tartara, id est in mortem. Somnos etiam hac uirga, id est arte, dat medicus persepe in somnum declinare nequentibus, et aufert in suam perniciem dormientibus nimium. Uentos insuper hac uirga medicus amouet, dum stultas egrotantium opiniones suasionibus et rationibus ueris remouet, auferendo timorem. Seu etiam dum uentositates uiscera in grauissimum patientis dolorem agitantes suis aut potionibus, aut remediis aliis resoluunt in nichilum. Sic et nubila tranant dum humiditates superfluas educunt. quasi tranantes, id est ad se trahentes e corpore languido. Serpens autem ideo circumuoluitur uirge, ut intelligamus medicinale exercitium absque naturali et debita discretione tendere non forte minus in perniciem quam salutem. Pendent enim non minus ex animaduertentia medentis, quam ex arte quandoque remedia. Iubet enim ars reubarbaro e corporibus expelli superflua, quod si debilitato nimium dabitur, facile uita cum superfluis emittetur, et ideo circa talia et alia omnia medentis plurimum oportuna discretio, que per serpentem prudentissimum animal designatur, uirge ideo circumuolutum, ut nunquam absque discretione exerceatur autoritas. Quod Hermofroditum genuerit dicit Paulus uerum non esse, sed ideo fictum atque appositum est, quia primus Egyptiis, qui monstruosum arbitrabantur Hermotroditos nasci atque tanquam rem preter naturam abiciebant, si quando aliquem nasci contigisset, ostendit, quia naturali gigni ratione poterant, et qua in parte matricis susciperentur a femina.
+
+Hermofroditum dicit Theodontius ex Uenere fuisse filium Mercurii, quod etiam testatur Ouidius dicens: *Mercurio puerum et diua Cythareide natum Nayades Ydeis enutriuere sub antris; Cuius erat species in qua materque paterque Cognosci possent: nomen quoque traxit ab illis* etc. Ex quo insuper Ouidius fabulam recitat talem. Quod cum Yda monte Frigie, in quo fuerat altus, derelicto, uagans in Cariam usque deuenisset, fontem limpidum uidit quem Salmacis nynpha incolebat. Que cum eum formosissimum uidisset, euestigio amauit, et blandis uerbis in suam sententiam trahere conata est. Tandem cum uerecundaretur adolescentulus, aspernareturque nynphe uerbaque pariter et amplexus, illa, simulato recessu, post uepretum latuit. Iuuenis autem putans abiisse nynpham nudus fontem intrauit. Quod Salmacis uidens, abiectis uestibus, confestim et ipsa in fontem se nudam dedit renitentemque tenuit. Uerum cum eum inflexibilem cerneret, orauit ut ex ambobus efficeretur unus, et factum est, et sic qui masculus intrauerat fontem, masculus illum exiuit et femina, et deprecatus est ut qui in eo balnearentur in posterum hanc eandem ignominiam reportarent, quod obtentum est fauente precibus utroque parente. Hermofroditum ex Mercurio et Uenere genitum uult Albericus lasciuientem preter oportunitatem esse sermonem, qui, cum uirilis esse debeat, nimia uerborum mollicie uidetur effeminatus. Ego uero Hermofroditum habere utrumque sexum ad naturam Mercurii refero, quem uenerabilis Andalo aiebat, eo quod cum masculinis planetis masculus esset, cum femininis autem femina, inferre inter cetera his quorum natiuitatibus preerat, ni planetarum alius obsisteret uel celi locus ut utriusque sexus concupiscientia teneretur; sed uolunt non nulli altius intellexisse poetam, dicentes in matricibus mulierum septem conceptui aptas cellulas esse, quarum tres in dextera uteri sunt, et totidem in sinistra, et una media, et ex his unaqueque duos posse concipere; quantumcunque dicat Albericus in libro De naturis animalium, se ab ortu cuiusdam mulieris aduertisse eam centum et quinquaginta filios inuicem concepisse. Ex his enim que in dextra sunt cum semen concipiunt masculos pariunt, que autem in sinistra feminas, cum uero in ea que media est concipitur, nascantur utrumque sexum habentes, quos hermofroditas dicimus; et sic in cellula illa tanquam in fonte utriusque sexus lucta est, et dum uincere conatur uterque, ne alter succumbat, efficitur ut utriusque uictorie uestigia uideantur. Et sic rata manet oratio, ut si quis fontem illum intrauerit semiuir exeat illum. Sane longe aliter sensisse poetantes existimo. Est enim Salmacis Carie fons celeberrimus, qui ne hac labe pollutus appareat, et purgare fontem, et quid dederit fictioni causam libet apponere. Est igitur, ut Uitrubio eo in uolumine quod De architectonica scripsit placet, fons cui Salmacis nomen est in Caria, haud longe ab Halicarnaso, claritate precipuus et sapore egregius, circum quem barbari olim, Carii scilicet et Lelege habitabant, qui a Nyda et Areuania Arcadibus, a quibus ibi Troezen communis deducta colonia, pulsi ad montana fugere et latrociniis ac discursionibus omnia infestare cepere. Sed cum de colonis Arcas unus lucri tractus auiditate prope fontem tabernam meritoriam edidisset, quasi aque bonitas ceptis suis esset prestatura fauorem, factum est ut tam aque delectatione quam cibi oportunitate non nunquam barbari immanes descenderent in tabernam et consuetudine paulatim barbariem ponere, et Grecorum mollioribus moribus atque humanioribus adherere inciperent, donec ex ferocissimis mites uiderentur effecti. Et quoniam mansuetudo respectu feritatis uideatur feminea, dictum est, ut qui illo uterentur fonte effeminarentur.
+
+Uenus magna, ut ubi De naturis deorum scribit Cicero, Celi fuit filia et Diei, et cum preter hanc tres alias fuisse demonstret, hanc primam omnium asserit extitisse. Attamen cum figmenta plurima circa Ueneres indistincte comperiantur, his sumptis que ad hanc spectare uidebuntur, reliqua reliquis relinquemus, non quia huic adaptari non possint omnia, sed postquam aliis attributa sunt, illis, dum de eis sermo fiet, apposuisse decentius est. Huius igitur ante alia filium fuisse Amorem geminum uoluere, ut testatur Ouidius, dum dicit: *Alma faue dixi geminorum mater amorum* etc. De patre autem dissentiunt, cum dicant alii ex Ioue genitum, alii ex Libero patre. Sic et Gratias quas huius etiam dicunt filias. Dicunt insuper huic cingulum esse quod ceston nominant, quo cinctam eam asserunt legitimis interuenire nuptiis. Aliis uero coniunctionibus maris et femine dicunt absque cingulo interesse. Eam insuper dicunt summe Solis progeniem habere hodio propter adulterium eius cum Marte, ab eo Uulcano patefactum. Addunt preterea in tutelam eius esse columbas. Et cum eidem currum tribuant, illum a cignis trahi uolunt. Mirtumque arborem illi sacram statuunt et ex floribus rosam. Post hec etiam dicit Theodontius eam in domum Martis Furias hospitio suscepisse, seque eis familiaritate iunxisse. Et ut plurimum de reliquis diis faciunt, eam multis appellant nominibus: ut puta Uenerem, Cythaream, Acidaliam, Hesperum, Luciferum et Uesperuginem. Et ut si qua alia sunt omiserim, ad sensum precedentium ueniamus. Sane quoniam uel omnia uel fere omnia predicta a fingentibus, a proprietatibus Ueneris planete sumpta forte sunt, quid de eisdem astrologi sentiant ante alia apponendum censui, ut facilius summatur ex dictis poetantium intellectus. Et quoniam alias Albumasar secutus sum et uenerabilem Andalo, iuxta eorum sententiam eius fere mores et potentiam seu circa que uersetur, describam. Uolunt igitur Uenerem esse feminam complexione flegmaticam atque nocturnam, apud amicos humilem et benignam, acute meditationis in compositionibus carminum, periuria ridentem, mendacem, credulam, liberalem, patientem et leuitatis plurime, honesti tamen moris et aspectus, hylarem, uoluptuosam, dulciloquam maxime, atque aspernatricem corporee fortitudinis et animi debilitatis. Est huius insuper significare pulchritudinem faciei, et corporis uenustatem, rerumque omnium decorem, sic et usum preciosorum unguentorum, aromatum fragrantium, alearum ludos et calculorum, seu latronum, ebrietates preterea et commesationes, uina, mella et quecunque ad dulcedinem et calefactionem pertinere uidentur, eque omnis generis fornicationes atque lasciuias et coitus multitudinem, magisteria circa statuas et picturas, sertorum compositiones et uestium indumenta, auro argentoque contexta, delectationem plurimam circa cantum et risum, saltationes, fidicinas, et fistulas nuptiasque et alia multa. Sed eis omissis ad auferendam fictionum corticem ueniamus. Filiam eam dicunt Celi et Diei, et cum de planeta intelligant, non incongrue, nam quia celo uidetur infixa et cum eo mouetur, ab eo uidetur producta; Diei uero dicitur filia a claritate sua, qua ceteris astris fulgidior est. Eam geminum amorem peperisse non caret misterio, ad euidentiam cuius existimandum est ut aliquando dicere consueuit uenerabilis Andalo, deum patrem omnipotentem, dum omnis mundi machina ab eo fabrefacta est, nil fecisse superfluum aut commodo carens animalium futurorum. Sic et supercelestia corpora tam grandia, tam lucida, tam ordinate suo se et alieno motu mouentia, non solum adornatum, quem nos fere ob crebram ispectionem flocci facimus, condidisse credendum est, sed circa inferiora illis plurimum potestatis dedisse; ad hoc scilicet ut eorum motu atque influentia anni uoluentis uariarentur tempora, gignerentur mortalia, genita nascerentur, et alerentur nata atque in tempore deducerentur in finem. Nec hanc mixtim atque confuse corporibus iniunctam debemus arbitrari potentiam, quin imo unicuique proprium constituisse officium, et circa que eius uersaretur autoritas distinxisse, uoluisseque omnia se inuicem secundum plus et minus coniunctionum atque reliquarum uirium pro uarietate locorum ad opus in finem deducendum intentum mutuis uicissitudinibus iuuare. Et inter alia concessa pluribus ut testantur effectus, Ueneri planete asserebat idem Andalo fuisse concessum quicquid ad amorem, amicitiam, dilectionem, coniunctionem, societatem et unionem inter animalia spectare uideretur, et potissime ad procreationem prolis spectantia, ut esset qui segnem forte naturam in sui continuationem atque ampliationem urgeret, et idcirco causari ab ista hominum uoluptates concedi potest. Quo concesso egregie finxere poete, qui eius Amorem seu Cupidinem filium fuisse dixere. Sed quid illum geminum dicit Ouidius aduertendum. Credo ego amorem tantum unicum esse, sed hunc totiens et mutare mores et nouum cognomen patremque acquirere, quotiens in diuersos sese trahi permittit affectus. Et hinc Aristotilem reor triplicem designasse, propter honestum, propter delectabile, et propter utile. Et ne discordes Aristoteles et Ouidius uideantur, forsan ex duobus ultimis, unum tantum faciebat Ouidius, cum etiam delectare uideatur utilitas. Uerum quoniam tractatus talis potius spectat ubi de Amore uel Cupidine mentio fiet, ad reliqua ad Uenerem pertinentia ueniendum est. Dicunt igitur eam Gratias peperisse, nec mirabile, quis unquam amor absque gratia fuit? Que quare tres et alia ad eas spectantia, commodius infra ubi de eis ratio apponetur. Cingulum Ueneri quod uocauere ceston insuper esse dixere, quod illi minime a natura datum fuerat, nec a poetis fuisset ni santissima atque ueneranda legum autoritate illi fuisset appositum, ut aliquali coertione uaga nimis lasciuia frenaretur. Quid enim ipsum sit ceston in Yliade describit Omerus, dicens: {E kai apo stethesphin elusato keston ihmanta Poikilon, enta de oi theleteria panta tetukto Enth' eni men philotes, en d' ihmeros, en d' oaristus Pasphasis e t' eklepse noun puka per phroneonton}. Que latine sonant: Et a pectoribus soluit ceston cingulum uarium, ubi sibi uoluntaria omnia ordinata erant, ubi certe amicitia atque cupido atque facundia, blanditie que furate intellectum licet studiose scientium. Circa quod si rite considerentur in eo descripta satis coniugium contingentia esse uidebimus. Dicit enim ibi cupidinem esse, ut intelligatur sponsi sponseque ante nuptias desiderium. Inde amicitiam que quidem ex commixtione et morum conuenientia oritur, atque in longum trahitur; si uero dissonent mores, inimicitie, iurgium, despectio, et huiusmodi nasci uidimus aliquando. Facundia autem quam oportuna sit patet liquido, nam per eam affectiones panduntur cordis, amantum mulcentur aures, sedantur litigia, que sepissime inter coniuges oriuntur, et ad tolerantiam emergentium etiam animantur. Sunt et in eo blanditie, que habent animos attrahere et ligare, iras comprimere, et alienatum amorem etiam reuocare; quarum tam grandes sunt profecto uires, ut non solum ab eis capiantur ignari, sed etiam ut ipsemet dicit Omerus, he furate sunt sepissime sapientibus intellectum. Hoc cingulum dicit Lactantius, uti nos ante diximus, Uenerem non ferre nisi ad honestas nuptias, et ob id omnem alium concubitum, eo quod ad eum ceston delatum non sit, incestum uocari. Quod Furias in domo Martis hospitata sit et eis familiaris effecta, hanc ob causam dictum reor. Sunt enim inter signa celestia, ut dicebat uenerabilis Andalo, duo que Marti ab astrologis domicilii loco attributa sunt, aries scilicet, et scorpio, in quam harum domorum illas Uenus duxerit non habemus. Sed si in arietem duxerit, initium ueris per arietem designari credo, cum tunc uer incipiat quando sol arietem intrat, circa quod tempus animalia cuncta in concupiscientiam inclinantur, et, ut dicit Uirgilius: *In furias ignesque ruunt*. Nec solum bruta, sed et mulieres, quarum complexio ut plurimum frigida et humida est, agente ueris temperie, in calorem et Uenerem acrius excitantur. Que quidem excitatio, nisi frena rubor iniceret, uerti in furiam uideretur. Sino feruores iuuenum, qui nisi legum autoritate sopirentur, seu potius coercerentur, in pestiferos profecto furores excederent. Et sic bene in domum Martis a Uenere ducte sunt Furie, eis familiaris effecta est, in quantum immoderata efficitur et effrenis. Si in scorpionem duxisse uelimus, quoniam uenenificum atque fraudulentum est animal, intelligo non nunquam amantum amaritudines anxias modice mixtas dulcedini, ob quas sepissime miseri adeo uexantur ardentes, ut in se ipsos gladio, laqueo, precipitioque furentes uertantur. Seu ob susceptas iniurias, lusis amoribus, uel mutatis ob iuramenta frustrata, ob fraudes compertas, ob mendacia, ex quibus autem desperatione torquentur, aut in rixas et homicidia furiosi precipitantur. Et sic a Uenere in scorpione suscepte sunt Furie. Uenerem exosam Solis prolem habere ab consequentibus ex amore illecebri suntum puto. Nam, ut inferius legetur ubi de Sole Yperionis filio, producit sol formosissimos homines et mulieres, quorum pulcritudo procul dubio trahit inspicientium mentes in concupiscientiam sui; et qui tracti sunt uariis artibus persepe trahentes trahunt, quod quidem Ueneris opus esse creditur. Hi quippe innumeris subiciuntur periculis; nam dum in libidinem suam paribus deueniunt uotis, alii occiduntur, alii letali persequuntur odio, alii ex ditissimis in extremam efferuntur inopiam. Et nonnulle splendidum pudicitie decus turpi atque perpetua denigrauerunt infamia. Et ut alia plura sinam ignominiose occubuere postremo; et sic patet liquido Uenerem Solis prolem uetusto odio infestare et mellitis uenenis suis opprimere. Columbas insuper eius in custodiam posuere, quod taliter contigisse legitur: Lasciuientibus in campis Uenere et Cupidine in contentionem deuenere, quisnam scilicet ex eis plures sibi colligeret flores, uidebaturque alarum suffragio plures Cupidinem collecturum; quam ob rem uidit Cupido Peristeram nynpham in adiutorium Ueneris surrexisse, qua indignatus causa eam in columbam transformauit illico. Uenus autem transformatam in tutelam confestim assumpsit, et inde subsecutum est columbas semper Ueneri attributas. Huic autem fabule sensus talis prestari uidetur. Dicit enim Theodontius Peristeram apud Corinthios origine insignem fuisse puellam, et longe magis notissimam meretricem, et idio hic Uenus agens dici potest in Peristeram patientem, agentis autem inpressio in patientem amor est. Cuius agitata stimulis uirgo adhesit Ueneri, id est coitui, qui fere finalis est agentis intentio, si forsan ob id uinci posset infestans Cupido. Uerum cum talis appetitus actu potius accendatur, quam extinguatur, eo deuenit ut non esset unius amantis contenta solatio, sed more columbe, cuius moris est sepissime nouos experiri amores, in plurium deuenit amplexus. Quam ob causam ab ipso Cupidine, id est luxurie stimulo, in columbam uersam uoluere poete. Peristera uero grece, latine columba sonat. Que quidem columbe eo Ueneri in tutelam date sunt, quia aues sunt coitus plurimi, et fere fetationis continue, ut per eas crebro coeuntes Ueneri obsequentes intelligantur. Nam hi ueniunt in tutelam alicuius, qui nondum sibi oportuna facere cognouere, et tutore habito, agenda eius mandato conficiunt. Sic et libidinosi sub tutela Ueneris esse dicuntur, quia semper in lasciuias merguntur, Uenere imperante. Currus autem ideo Ueneri designatur, quia sicuti ceteri planete per suos circulos circumagitur motu continuo. Quod a cignis eius trahatur currus, duplex potest esse ratio, aut quia per albedinem significant lautitiam muliebrem, aut quia dulcissime canant, et maxime morti propinqui, ut demonstretur amantum animos cantu trahi, et quod cantu amantes fere desiderio nimio morientes passiones explicent suas. Mirtus autem ideo Ueneri dedicata est, quia, ut ait Rabanus, a mari dicta est, quia nascatur in litoribus, et Uenus in mari dicitur genita; seu quia odorifera sit arbor et Uenus odoribus delectatur; seu quia huius arboris odor credatur a nonnullis uenerea suadere; seu, ut physici dicunt, eo quod ex ea multa mulierum comnnoda fiant; seu quia ex bacis eius aliquod compositum fiat per quod excitatur libido ac etiam roboratur, quod uidetur testari Futurius poeta comedus, dum Dygonem meretricem inducit dicentem: *Mirtinum michi affers quod Ueneri armis occursem fortiuncula* etc. Rosa uero ob id illius flos dicitur, quia suauis sit odoris. Nominum eius plurium he possunt rationes ostendi. Dicitur primo Uenus, quam stoyci uanam rem interpretantur, quasi uoluptatem abominantes, et hoc intelligendum est, eam uanam rem a stoycis dici, in quantum ad illecebrem partem illam libidinum et lasciuiarum declinet. Epycuri uero uenerem bonam rem exponunt, uti uoluptatum professores, nam circa uoluptatem summum existimant bonum consistere. Cicero autem dicit Uenerem dici quod ad omnia ueniat; quod quidem non incongrue dictum est, cum amicitiarum omnium a quibusdam credatur causam prestare. Cytherea autem ab insula Cytherea, seu a Cythereo monte in quibus potissime coli consueuerat, denominata. Acidalia autem dicta est, seu ab Acidalio fonte qui in Orcomeno Boetie ciuitate est Ueneri atque Gratiis sacer, et in quo arbitrabantur olim insipidi Gratias Ueneris pedissequas lauari; seu quia curas iniciat, nouimus enim quot curis amantes repleat, et Greci acidas curas uocant. Hesperus autem proprium planete nomen est apud Grecos, et maxime dum post solem occidit, et inde etiam Uesper dictus, ut per Uirgilium patet: ante diem clauso componet Uesper Olimpo. Uarro autem uult ubi De origine lingue latine, eam ab hora in qua apparet Uesperuginem appellari. Nam et Plautus sic etiam illam uocat dicens: neque Iugula neque Uesperugo neque Uirgilie occidunt etc. Lucifer autem latine dicitur, cum apud Grecos, ut asserit Tullius ubi De naturis deorum, Fosferos appelletur, quasi lucem afferens, et hoc quando ante solem aut auroram in oriente cernitur tanto splendore corusca, ut etiam de se merito Lucifer appelletur. Hanc et naute et ydiote Dianam persepe uocant, quia diei uideatur prenuntia.
+
+Uenerem secundam plures Celi uolunt fuisse filiam, non tamen ritu genitam quo gignimus omnes, ex qua recitatur: Saturnum scilicet in Celum seuisse patrem, et, falce sumpta, ei abscidisse uirilia et in mare abiecisse, quorsum autem ceciderint non habetur. Falcem uero haud longe a promontorio Lilibei Siculi deiectam aiunt nomenque dedisse loco Drepanum, eo quod sic grece falx dicta sit. Testiculi uero deiecti quacunque in parte maris deciderint, sanguinem emisere, ex quo et maris spuma hanc procreatam Uenerem uoluere ac etiam a maris spuma denominatam, que grece aphrodos dicitur, quoniam sic et hec dicta est. Macrobius autem in libro Saturnaliorum Uenerem ex sanguine testiculorum Celi natam dicit, sed maris spuma nutritam. Dicunt insuper, ut Pomponius Mela refert, accole Palepaphos Cyprici oppidi tui, serenissime rex, penes eos Uenerem sic natam in terras primo emersisse, et quod ob id nudam et persepe natantem eam fingant, quod et nostri etiam quandoque testantur poete. Dicit enim eius in persona Ouidius: *Et diis adde tuis! Aliqua est michi gratia ponto, Si tamen in medio quondam concreta profundo Spuma fui, gratumque manet michi nomen ab illa* etc. Et Uirgilius Neptunum ei dicere scribit: *Fas omne est, Cytharea, meis te fidere regnis Unde genus ducis* etc. Huic preterea dicunt rosas esse dicatas, et quod marinam gestet manibus concam. Sic et ex ea et Mercurio Hermofroditum natum uolunt. Et ex ea sola Cupidinem. Multe quidem fictiones sunt, sed ex eis talis potest exprimi sensus. Nam pro Uenere hac ego uoluptuosam uitam intelligo, et in omnibus ad uoluptatem et libidinem pertinentibus cum superiori unam et eandem esse, et sic etiam uidetur uelle Fulgentius. Ex sanguine autem testiculorum a Saturno desectorum ideo natam, quia, ut ex Macrobio sumi potest, cum chaos, esset tempora non erant; nam tempus est certa dimensio que ex celi circumitione colligitur, et sic a celi circumitione natum tempus, et inde ab ipso Caronos natus, qui et Cronos est, quem nos Saturnum dicimus, cumque semina rerum omnium post celum gignendarum de celo fluerent, et elementa uniuersa que mundo plenitudinem facerent ex illis seminibus fundarentur, ubi mundus omnibus suis partibus atque membris perfectus est, certo iam tempore finis est precidendi de celo semina; et sic genitalia a Saturno, id est tempore, decisa uidentur, et in mari deiecta, ut appareret gignendi atque propagandi facultatem que per Uenerem assumenda est, in humorem translatam coitu maris et femine mediante, qui per spumam intelligitur; nam uti spuma ex aquarum motu consurgit, sic et ex confricatione uenitur in coitum, et uti illa facile soluitur, sic et libido breui delectatione finitur. Seu ut placet Fulgentio, quod concitatio ipsa seminis spumosa sit, et ideo marinam dicimus spumam ob salsedinem sudoris emuncti circa coitum. Seu quod ipsum sperma salsum sit. Sic ex humiditate nata Uenus hec et a spuma maris, id est salsedine humiditatis nutrita, id est aucta, donec in finem cepti operis deducta sit. Sane uidendum que hec sit humiditas ut clarius origo huius Ueneris enodetur. Fulgentius igitur uult, ubi ab aliis dicitur, Saturnum Celo, Iouem Saturno genitalia abscidisse et sic suam exponit opinionem. Dicit enim Saturnum grece Cronos nuncupari, quod tempus latine, cui uires abscise falce, id est fructus qui in humoribus uiscerum uelut in mare proiciuntur, ex quibus dicit necesse sit procreari libidinem. Nec dubium ea ex humiditate procedit Uenus, que ex cibo potuque procedit, cum raro ruant in libidinem ieiunantes; et tunc procedit maxime quando cibi potusque calor uires mouet et suscitat naturales, et uere in mari nascitur scilicet in gurgite salso sanguinis calefacti et eiusdem ebullientis. Spuma, id est pruritu nutritur, cum eo tepescente libido deficiat. Falcem autem nonnulli uolunt apud Drepanum fuisse deiectam, ut ostendatur sicuti falx aliquid operata est circa Ueneris originem, sic et habundantia frugum, ex quibus demum cibaria componuntur, plurimum etiam operetur, que quidem habundantia plurima est, et alia incitatoria multa apud insulam Sicilie, in qua et Drepanum ciuitas est. Ego autem reor huius particule et nomen oppidi et litoris formam, que falci similis est, fabule causam tribuisse. Quod autem ciues Paphos apud se e mari emersisse Uenerem uelint bona cum pace maiestatis tue, rex optime, dicturus sum, quod nisi te equum etiam in maximis rebus noscerem non auderem. Est autem Cyprus insula uulgata fama, seu celo agente, seu alio incolarum uicio, adeo in Uenerem prona ut hospitium, officina, fomentumque lasciuiarum atque uoluptatum omnium habeatur. Quam ob causam Paphiis concedendum est primo apud eos ex undis Uenerem emersisse. Uerum hoc potius ad hystoriam quam ad alium sensum pertinere ex Cornelio Tacito sumi potest. Qui uelle uidetur Uenerem auspitio doctam armata manu conscendisse insulam bellumque Cynare regi mouisse; qui tandem, cum inissent concordiam, conuenere ut ipse rex Ueneri templum construeret, in quo eidem Ueneri sacra ministrarent, qui ex familia regia et sua succederent. Confecto autem templo, sola animalia masculini generis in holocaustum parabantur, altaria uero sanguine maculari piaculum cum solis precibus igneque puro illa adolerent. Simulacrum uero dee nullam humanam habere dicit effigiem, quin imo esse ibidem continuum orbem latiorem initio et tenuem in ambitu ad instar methe exurgentem, et quare hoc nullam haberi rationem. Nuda autem ideo pingitur ut ad quid semper parata sit ostendatur. Seu quia nudos qui illam imitantur persepe faciat. Aut quia luxurie crimen et si in longum perseueret occultum, tandem, dum minus arbitrantur obsceni, procedit in .publicum, omni palliatione remota, uel potius quia absque nuditate committi non possit. Natantem autem ideo Uenerem pingunt, ut infelicium amantium amaritudinibus inmixtam uitam procellis agitatam uariisque et eorum naufragia crebra demonstrent, unde et Porphyrius in epygrammate dicit: *Nudus, egens, Ueneris naufragus in pelago*. Sed longe melius in Cistellaria Plautus, dicit enim: *Credo ego amorem primum apud homines carnificinam commentum*. Hanc ego de me coniecturam domi facio ne foras queram. Qui omnes homines supero atque anteeo cruciabilitatibus animi, Iactor, crucior agitor, uexor, ui amoris totus miser. Exanimor, feror, differor, distrahor, diripior, ita nullam mentem Animi habeo, ubi sum, ibi non sum, ubi non sum ibi est animus, Ita michi omnia ingenia sunt, quod lubet non lubet, iam id continuo Iam amor lassum animi ludificat, fugat, agit, appetit, Raptat, retinet, iactat, largitur, quod dat non dat, deludit, Modo quod suasit dissuadet, quod dissuasit id ostentat. Maritimis modis mecum experitur, ita meum fatigat amantem Animum etc. Equidem bene fluctuabat in salo Ueneris homo iste. Sed nos ad reliqua. Illi rosas in tutelam datas aiunt, eo quod rubeant atque pungant, quod quidem libidinis proprium esse uidetur. Nam turpitudine sceleris erubescimus et conscentia peccati uexamur aculeo; et sicut per tempusculum rosa delectat, paruoque lapsu temporis marcet, sic et libido parue breuisque delectationis et longe penitentie causa est, cum in breui decidat quod delectat, et quod officit uexet in longum. Marinam concam manibus gestat, ut per eam Ueneris ostendatur illecebra toto enim adaperto corpore, refert Iuba, conca miscetur in coitum.
+
+Cupido, ut Symonidi poete placet, Seruio teste, ex Uenere sola natus est. De quo, cum alibi plura dicenda ueniant, satis erit mentionem fecisse tantummodo.
+
+Toxius, ut ait Plinius in libro Naturalis hystorie, Gellio affirmante, filius fuit Celi eumque dicit lutei edificii, exemplo ab irundinibus sumpto, inuentorem. Nondum enim construxerant architecti palatia, ex quo patet eum industruosum et antiquum fuisse hominem, et merito Celi, id est claritatis, filium. Supererant ex filiis Celi, Tytanus, Iuppiter secundus, Occeanus et Saturnus. Quorum eo quod amplissima esset posteritas, uisum est ut huic libro III fiat finis, et Tytanum quarto seruare uolumini, Iouem U et UI, Occeanum UII, Saturnum UIII reliquisque.
+Genealogie deorum gentilium liber III explicit feliciter.
+
+Fluctuabar adhuc, splendide princeps, circa Paphum oppidum tuum, Ueneris infauste describens illecebras, cum ecce, quasi Eoli carcere fracto, omnes in pelagus prodeuntes seuire uenti ceperunt, et in celum surgere fluctus impetu impulsi maximo, eoque repellente, in profundum usque demergi Herebum. Qui dum ascenderent et mergerentur iterum, flatusque illos ualido spiritu ex transuerso confringerent, stupidus ego et semiuictus nouitatis horrore, quidnam tam repentine tempestati causam prestitisset excogitans, fere absorptus sum. Tandem eius crebro inuocans suffragium, qui ex nauicula piscatoria ad se uenientem periclitantemque Petrum manu sustulit, nunc dextrorsum, nunc sinistrorsum deiectum lembum, quibus poteram uiribus regens, eo usque fere naufragus deductus sum, ut ex alto cernerem non aliter quam si dirutis ferreis Ditis muris, disiectis uinculis, Tytanis antiqui immanem aduentare prolem, stilo cepti operis exigente, scribendam; nouique, antiqui moris eiusdem memor, eam in tumultum tam grandem hostes suos suscitasse deos. O quas in superbiam suam in medio periculi excitauit iras, o quotiens Iouis fulmina non solum laudaui sed etiam imploraui, o quotiens cathenas atque supplicia augeri deprecatus sum! Sed quid tandem? postquam aliquamdiu, non aliter quam si in Olympum rediuiui insultassent, unde mugitu maximo sonuere, omnesque uehementes, uenti suscitauere procellas, ut arbitror iubente Deo, cui soli omnia parent, aquarum resedere montes, et si equa tranquillitas facta non sit, tamen nauigabile deuenit mare; quamobrem a Cypro separatus in Egeum ueniens, a longe ingentia cepi mirabundus prospectare corpora, adhuc fulminibus exusta, et inferno pallore atque caligine turpia, et longo cathenarum circumitu pressa, adeo ut non absque difficultate nomina ex semesis elicerem descripturus; ea tamen, que nouisse potui, huic apponentur cum successoribus suis uolumini. Attamen, ne deficiam, is faciat, qui populo Israel Iordanem aperuit transeunti.
+
+De Celo Etheris et Diei filio satis in precedenti uolumine dictum est. Uerum cum eius explicetur proles, aiunt Tytanum eius et Ueste fuisse filium theologi ueteres, ut in libro Diuinarum Institutionum testatur Lactantius. Cuius fuisse coniugem Terram, Demogorgonis filiam, Theodontius asserit, ex qua plures suscepisse filios in sequentibus apparebit, quos omnes quinta luna natos uidetur uelle Uirgilius, dum dicit: *Tum (luna scilicet quinta) partu Terra nephando Oetumque Iapetumque creat seuumque Typhea Et coniuratos celum rescindere fratres* etc. De hoc enim Tytano multa referuntur fabulosa, inter que, quod potissimum est, aiunt eum cum filiis aduersus Iouem deosque reliquos bellum habuisse eisque celum conantes eripere, montes montibus superimposuisse sibi sternentes iter ad illud, eosque demum a diis cesos et fulminibus interemptos atque apud Inferos catenis religatos et morti damnatos perpetue, ut in UI Eneydos satis conuenientes ostendit Uirgilius. Latentia sub hac fictione, et hystoriam continent, et moralem sensum naturali mixtum. Quod ad hystoriam pertinet, uerba de ea que in sacra leguntur hystoria, apponentur ad licteram. Dicit enim sic. Exin Saturnus uxorem duxit Opim; Tytan, qui maior natu erat, postulat ut ipse regnaret; ubi Uesta mater eorum et sorores Ceres atque Ops suadent Saturno uti de regno non cedat fratri. Ibi Tytan, qui facie deterior esset quam Saturnus, id circo et quod uidebat matrem atque sorores suas opera dare ut Saturnus regnaret, concessit eis ut is regnaret. Itaque pactus est cum Saturno, uti si quis liberorum uirilis sexus ei natus esset ne quem educaret. Id eius rei causa fecit uti ad suos natos regnum rediret. Tum Saturno filius qui primus natus est, eum necauerunt. Deinde posterius nati sunt gemini: Iuppiter atque Iuno. Tum Iunonem Saturno in conspectum dedere, atque Iouem clam abscondunt, dantque eum Ueste educandum, celantes Saturno. Item Neptunum clam Saturno Opis parit, eumque clanculo abscondit. Ad eundem modum tercio partu Opis parit geminos Plutonem et Glaucam. Pluto latine dictus est Dispiter, alii Orcum uocant. Ibi filiam Glaucam Saturno ostendunt, ac Plutonem celant, atque abscondunt; deinde Glauca parua emoritur. Nec multum post hec, sequitur in eadem hystoria. Deinde Tytan, postquam resciuit Saturno filios procreatos atque educatos esse clam se, seducit secum filios suos qui Tytani uocantur, fratremque suum Saturnum atque Opem comprehendunt, eosque muro circumegit et custodiam his apponit. Post hec autem, paucis interpositis, sequitur. Iouem ad ultimum, cum audisset patrem atque matrem custodiis circumseptos atque in uincula coniectos, uenisse cum magna Cretensium multitudine, Tytanumque atque filios eius expugnasse, parentes uinculis exemisse, patri regnum reddidisse, atque ita in Cretam remeasse. Hec Lactantius ex hystoria sacra; que quam uera sint, quasi eadem referens edocet Sybilla Erithea. Uiso sensu hystoriali, circa reliquos pauca dicenda sunt; et primo quid sibi uelint hunc Celi dicentes filium atque Ueste, quod preter hystorie ueritatem de quocunque mortali arbitror dici posse; nam terrenum corpus et celestem habemus animam, ex quibus constat hominem esse. Sed hic altiori uerborum molimine extollitur ab uniuerso mortalium grege, et nuncupatur Tytan, quod, ut placet Lactantio, idem quod ultio sonat. Supra enim ostensum est Uestam Terram esse, et Terram irritatam ira deorum in ultionem sui peperisse Tytanos; et quoniam ubi de Fama demonstratum est que sit ira deorum, ob quam Terra irritata est, et qualiter Terre filii in ultionem matris consurgant, satis est hic dicere tantum, hunc Tytanum unum ex egregiis illis uiris fuisse, qui operibus conatus est estendere famam et mortem superare suam. Quod autem illi Terra coniunx fuerit, per hoc intelligo huius hominis et cuiuscunque alterius huic similis ingentem animum, quo sibi terram subigit uti uir uxorem, eique dominatur saltem animo, si possessio desit. Ex hac enim uolunt eum multos genuisse filios, quod quidem etiam ostendit hystoria, et si etiam possibile sit, nonnullos ob conuenientiam morum sibi, ut reliquis attributos esse; secundum absconditum sensum nulli dubium esse debet, quin multi fuerint olim et hodie sint insignes uiri, qui eius eo quod primus describitur filii dici possunt. Insuper dicunt hos elatos fuisse homines et aduersum deos habuisse bellum, ut aduertamus quoniam ex magnanimitate ad superbiam facilis sit transitus, et ob id ut plurimum, dum minus considerate magnates agunt, ex gloriosissima uirtute in detestabile uitium cadunt, et tunc steriles efficiuntur, id est absque fructu uirtutis, et, ut intelligamus Tytanis filios fuisse tales, quinta luna natos dicunt. Ueteri enim superstitione creditum est, quicquid quinta nasceretur luna, sterile atque damnosum fore, nec dubium elatos esse damnosos, eo quod bellorum sint semen, per que euacuantur agri colonis et ciuitates, et desolantur regna. Dicunt preterea eos habuisse cum diis bellum quod et magnanimes habent et superbi; magnanimes enim bonis operibus similes diis effici conantur; superbi autem se quod minime sunt existimantes, uerbo et si possent opere ipsum uerum deum calcare satagunt, ex quo fit ut deiciantur et redigantur in nichilum. Est hic tamen aduertendum duplex ab hominibus bellum cum Superis habitum, quorum unum fuit istud, quo Iuppiter liberauit parentes, occisis Tytanis filiis. Aliud uero fuit cum Gigantes, qui et Tytanis dicuntur filii, uoluerunt Ioui celum eripere, et tunc montes montibus imposuere, quod postea ubi de Gigantibus exponetur.
+
+Yperionem Tytanis et Terre fuisse filium Theodontius et Paulus uoluere. De quo nil aliud credo legi, nisi quia Solem genuerit et Lunam; arbitror tamen eum magne preminentie hominem fuisse, et hoc tam a significato nominis quod super omnia sonat, quam a nominibus filiorum tam claris.
+
+Solem Yperionis fuisse filium uulgatissima fama est, ex qua tamen matre non constat. Hunc dicunt non solum patri et fratribus aduersum Iouem non fauisse, sed Iouis partes secutum; quam ob causam post uictoriam currum, coronam et aulam et alia multa insignia a Ioue obtinuisse, que omnia insequentibus plene explicabuntur. Hunc ego credo suis temporibus clarissimum fuisse hominem et uere magnanimem, et ob id dictum non fauisse fratribus sed Ioui, quia non superbus. Quam ob rem adeo illi fuit fama propitia, ut in eum a poetis omne decus delatum sit, quod uero Soli deferendum est, nec aliter de eo quam de uero Sole ut plurimum locuti sunt. Sane quoniam hic fere nulla ad hominem spectantia apponi uidentur, de Sole planeta loquemur. Finxerunt igitur eum ante alia regem, et forte fuit, eique regiam designauere aulam. De qua sic Ouidius: *Regia Solis erat sublimibus alta columnis, Clara micante auro flammasque imitante pyropo, Cuius ebur nitidum fastigia summa tenebat, Argenti bifores radiabant lumine ualue, Materiam superabat opus, nam Mulcifer illic Equora celarat medias cingentia terras Terrarumque orbem celumque quod imminet orbi. Ceruleos habet unda deos, Tritona canorum Proteaque ambiguum balenarumque prementem Egeona suis inmania terga lacertis, Doridaque et natas, quarum pars nare uidetur, Pars in mole sedens uirides siccare capillos, Pisce uehi quedam: facies non omnibus una, Nec diuersa tamen qualem decet esse sororum. Terra uiros urbesque gerit siluasque ferasque Fluminaque et nynphas et cetera numina ruris. Hec insuper imposita est celi fulgentis imago, Signaque sex foribus dextris totidemque sinistris* etc. Descripta igitur aula Ouidius maiestatem regiam proceresque describit, dicens: *Purpurea uelatus ueste sedebat In solio Phebus claris lucente smeragdis. A dextra leuaque dies et mensis et annus Seculaque et posite spatiis equalibus hore Uerque nouum stabat circumflorente corona. Stabat nuda estas et spicea serta gerebat. Stabat et autumnus calcatis sordidus uuis Et glacialis hyemps canos hyrsuta capillos etc. Designata regia maiestate currum eius describit: Aureus axis erat, themo aureus, aurea summe Curuatura rote, radiorum argenteus ordo, Per iuga crisoliti positeque ex ordine gemme Clara repercusso reddebant lumina Phebo* etc. Nec post multum idem describit equos: *Interea uolucres Pyrous Eous et Ethon, Solis equi, quartusque Phegon hymnitibus auras Flammigeris implent, pedibusque repagula pulsant* etc. Huic insuper regi coronam insignem ex duodecim lapidibus preciosis, ut Albericus ostendit, imposuit. Eique dicunt aurora ueniente ab horis currum parari et equis adnecti. Hunc preterea moltorum filiorum patrem uolunt, ex quibus aliquos ueros fuisse possibile est, dum eum hominem fuisse dicamus, et nonnullos etiam ratione conuenientie morum ei attributos, si solem planetam dixerimus. Preterea, ut aiunt phylosophi, in rebus procreandis tante potentie est, ut pater omnis mortalis uite habeatur; et inter alia ex quadam singulari potentia, dum in natiuitate alicuius hominis ceteris supercelestibus corporibus preualet, eum formosissimum, amabilem, facie alacrem atque splendidum, moribus insignem et generositate producit conspicuum. Eum similiter multis uocant nominibus, per que satis apparet de sole planeta, non de homine intellexisse poetas. Nunc quid dicta uelint explicandum est. Dicunt eum primo Yperionis natum, quod concedendum est. Diximus enim supra, Yperionem idem sonare quod super omnia, et sic hic pro uero Deo accipietur, qui, cum omnia ex nichilo creauerit, solus pater Solis dici potest, cum ipse solus sit super omnia. Post hec regia huic tam splendida ideo designata est, ut intelligamus per apposita in eadem opere huius ex potentia attributa cuncta consistere, eumque omnium curam gerere. Cui inter alia propinquiora circumposita sunt tempora et temporum qualitates, ut intelligatur eum motu suo descripsisse omnia, esto aliquos ante eum fuisse dies in principio Pentateuci scribat Moyses, quos arte sua ille fecit, qui cuncta creauit, nondum isto creato nec eidem potestate aliqua attributa. Postquam uero creatus est, uolente creatore suo motu tempora descripsit et describit omnia et horas et diem et mensem et annum et secula, ut in sequentibus latius apparebit. Sic et motu suo qualitates temporum facit esse diuersas, cuidam dans frondes et flores, alteri segetes, tertie maturos prebet fructus, et frondes incipit auferre, ultime rigorem frigoris et niuis caniciem. Currus autem illi tam lucidus apparatus, indefessam eius atque perpetuam cum indeficiente lumine circa orbem terrarum uolubilitatem ostendit, qui rotarum quattuor est, ut descripta iam quattuor tempora sua fieri circumitione designet. Sic et illi quattuor equi ut per eos qualitates diurne circumitionis ostendat. Nam Pyrous, qui primus est, pingitur et interpretatur rubeus, eo quod, primo mane agentibus uaporibus a terra surgentibus, sol oriens rubeat. Eous, qui secundus est, cum albus effigietur, dicitur splendidus, eo quod exaltatus iam sol dissolutis uaporibus splendens sit. Ethon autem tertius rubens sed in croceum tendens, ardens exponitur; nam, sole iam celi medium tenente, lux eius corusca est et cunctis uidetur feruidior. Phegon autem quartus ex croceo colore tendit in nigrum, et interpretatur terram amans, ostendens, aduesperescente die, solem terram petere, id est occasum. Hos tamen equos Fulgentius, esto cum eisdem significationibus, aliter nominat. Uidelicet Eritreum, Actheona, Lampos et Phylegeum. Per coronam autem XII lapidum ostendit Albericus longa dicacitate XII celi signa intelligi debere, per que mortalium ingenia cum anno quolibet discurrere inuenere. His predictis superest de nominibus soluere globum. Ex quibus eo quod non nulla cum quibusdam aliis diis habeat communia, illis reseruatis ubi de diis talibus; de his que ad eum solum spectare uidentur quam breuius fieri poterit exponetur. Uocatur igitur primo Sol, eo quod inquantum planeta solus est, ut testari uidetur Macrobius dicens. Nam et latinus eum, qui tantam claritudinem solus obtinuit, solem uocauit. Et in thimeo dicit Plato ubi de speris: *Ut autem per ipsos octo circuitus celeritatis et tarditatis certa mensura et sit et noscatur, deus in ambitu supra terram syderum lumen accendit, quem nunc solem uocamus*. Insuper hunc Tullius ubi de Republica uocat principem atque ducem, dicens: *Deinde subter mediam fere regionem sol obtinet, dux et princeps et moderatur luminum reliquorum, mens mundi et temperatio, tanta magnitudine, ut cuncta sua luce lustret et compleat*. Super quibus uerbis sic ait Macrobius super Somnio Scipionis: *Dux ergo quia omnes luminis maiestate procedit, princeps quia ita eminet, ut propterea quod talis appareat sol uocetur*. Et post pauca sequitur: *Mens mundi appellatur ita ut physici eum cor celi uocauerunt; inde nimirum quod omnia, que statuta ratione per celum ferri uidemus, diem noctemque et migrantes inter utramque prolixitatis breuitatisque uices et certis temporibus equam utriusque mensuram; deinde ueris clementem temperiem torridum Cancri et Leonis estum, mollitiem autunnalis aure, uim frigoris inter utramque temperiem, omnia hec solis cursus et ratio dispensat*. Iure ergo cor celi dicitur, per quem fiunt omnia, que diuina ratione fieri uidemus. Est et hec causa, propter quam iure cor celi uocetur, quod natura ignis semper in motu perpetuoque agitata est; solem autem ignis etherei fontem esse dictum retulimus. Sol ergo in ethere quod in animali cor, cuius ista natura est, ne unquam cesset a motu, aut breuis eius, quocunque casu ab agitatione cessatio mox animal interimat. Hec Macrobius. Ex quibus satis percipi potest eum existimasse solem rerum omnium causam. Loxias insuper eum appellat, ut ait Macrobius, Oenopides, quod ab occasu ad orientem tendens circulum facit obliquum. Phebus etiam nuncupatur et potissime a poetis, quod a specie atque nitore dictum est. Alii dicunt Phebus quia nouus, eo quod mane quolibet nouus uideatur ab orizonte consurgere. Lycius etiam nuncupatur, et ut aliqui dicunt a Lycio templo Dely. Macrobius ostendit Cleantem aliam rationem reddere dicens: *Cleantes Lycium Apollinem nuncupatum scribit, quod ueluti lupi pecora rapiunt, ita ipse quoque humorem rapiat radiis*. Socomas. ut idem dicit Macrobius, a Syris sol etiam appellatur, a fulgore scilicet radiorum, quos uocant comas aureas solis. Sic et Argitorosus, quod nascens per summum orbis ambitum ueluti arcus quidam figuratur alba et argentea specie, ex quo arcu radii in modum emicant sagittarum. Imbricitor, quod lumen eius exoriens amabile amicissima ueneratione oculorum sol dictus est, quia sic a physicis extimatur. Dicitur et Horus quasi magnus uel gigas, maximus quidam est ut ipsi uidere possumus, et hoc illi nomen est apud Egyptios. Uocatur insuper et aliis nominibus pluribus, ut per Macrobium patet in Saturnaliorum libro.
+
+Horas Solis et Cronis dicit Theodontius fuisse filias et ab eo denominatas, eo quod Horus ipse ab Egyptiis appellatur. Has Omerus dicit equos et currum in tempore parare Soli, et Diei uenire uolenti celi portas aperire. Filias ego ideo Solis dici puto et Cronis, quod est tempus, eo quod solis progressu ex certa temporis dimensione fiant. Equos autem et currum Soli parari ab eis ideo fictum est, quia eis sibi uicissim succedentibus nox labitur et dies accedit, in quem sol tanquam in preparatum sibi uehiculum a successione horarum progreditur, in cuius progressionis initio, hore diei aduenienti celi portas, id est lucis ortum, aperire uidentur.
+
+Eonas dicit Theodontius plures esse sorores, Solis et Cronis filias, corporibus ingentes, et sub Iouis collocatas pedibus, De his ego nunquam alibi legisse memini, nisi forsan has uelit intelligi secula, cum eon grece, latine seculum interpretetur. Si de seculis dixisse uelit, hec profecto certa et longa temporis dimensione a solis motu conficiuntur. Hec supra monstrauimus a Claudiano in antro Eternitatis fuisse descripta. De quantitate uero seculi plurimum inter se discrepauere ueteres. Dicabant enim aliqui, ut Censorius in libro que De natali die scripsit ad Cerellum, ab his potissime, qui rituales Etruscorum sequebantur, hoc modo descripta secula, ut aliquo superum scilicet ostento initiaretur seculum, eo quod usque protenderetur, donec aliud superueniret ostentum, quod finis esset preteriti et sequentis initium, et sic non certo aut determinato annorum numero constare uidebatur seculum, quin imo aliquando longum et nonnunquam breue contingere. Post hec ostendit alios aliter arbitrari, dicentes id temporis spatium esse quod efflueret inter unam celebrationem ludorum secularium et alteram subsequentem, ex quo etiam temporis inequalitas sequeretur permaxima. Postremo. multis recitatis opinionibus, dicit, ciuile Romanorum seculum centum annis solaribus terminari. Quod ego memini sepissime a uenerabili Andalo eodem finiri spatio. Erant insuper qui uellent idem esse seculum et etatem, quod non est uerum, esto aliquando improprie scribant ueteres seculum pro etate. Etas enim, si eo modo sumpserimus quo sanctorum describunt lictere, ac etiam poetarum, multa in se continet secula. Quod uero sub Iouis pedibus secula designentur, puto fieri, ut intelligamus solius ueri Dei imperio tempora labi, eique soli diuturnitatem cognitam eorumdem, et que in eis futura sint. Nec ab hoc discrepat Claudiani descriptio, qui illa dixit in antro Eternitatis manere, cum in ipsa trinitate personarum et unica deitate tantum consistat eternitas, et sic quicquid in eternitate consistit in Deo sit necesse est.
+
+Phaetusa et Salempetii nynphe sicule, filie fuere Solis et Neere, ut in Odissea scribit Omerus dicens, has in Sycilia Solis seruare greges, a quibus Ulixes a Cyrce prohibitus est. Circa quam prohibitionem talis ab Omero fabula recitatur. Quod cum uenisset ab Inferis rediturus in patriam, a Cyrce premonitus est, quod postquam cum sociis ultra Scyllam et Caribdim in Syciliam deuenisset, et comperisset greges Solis seruari a Phaetusa et Salempetii filiabus suis, ab eis omnino cum sociis abstineret, nam si quis ex eis comederet, occideretur; ad quos cum postergatis aliis periculis fessus cum sociis deuenisset Ulixes, factum est ut ibidem Euriloci consilio pernoctarent, sed mane mutatis uentis abire nequiuere et cum ibidem longius credito detinerentur, impellente ciborum penuria, dormiente Ulixe et Euriloco suadente, a sociis Ulixis in greges itum est, et ex eis sedata fames. Uerum eis discedentibus graui agitati tempestate, ad ultimum a Ioue fulminati periere omnes, Ulixe excepto, qui ex gregibus non gustarat. Huic fabule talis potest sensus exhiberi. Calor et humiditas, id est Sol et Neera, que nynpha est, siluas et pascua gignunt, que due sunt nynphe Solis et Neere filie, harum altera prestat umbras, altera uero gregibus uictum, et sic seruantes sunt greges Solis, qui ex omni uiuente conficiuntur anima uegetatiua scilicet et sensitiua, opere enim suo nascuntur, et tegmine atque uictu predictarum custodum seruantur. Esse tamen hos greges in Sycilia dicit Omerus, non quod alibi non sint, sed ibidem ob ingentem rerum habundantiam et celi temperiem plus uigoris uideantur habere delicie, que ob corruptos loci mores etiam magis quam alibi pestifere sunt. Ab his omnis rationalis anima prohibetur, sane tamen ne eis immoderate fruatur, ne in mortem deueniat, aut uitam que sit morte deterior. Quod totiens contingit, quotiens habenis appetitui datis in lasciuias mergimur, quod iam apud Syculos fecere plurimi, qui enerues facti post gustatas delicias non sufficere laboribus. Uerum Eurilocus, id est blanda sensualitatis persuasio, dormiente Ulixe, id est rationis robore, auidos sensus in greges, id est in delicias immittit, ex quo libidinibus soluti maris fluctuantis, id est mundi huius labores ferre nequiuere, et sic Iouis fulmine, id est iusto Dei iudicio, in mare deiecti periere, id est in amaritudines et miserias mortalis uite anxiati et incogniti defecere. Uel quod forsan cantigisse potuit, cum in Syciliam deuenisset Ulixes et ibidem ab aduerso detineretur tempore, eo non curante, adeo socii eius cibo potuque et mulieribus soluti sunt, ut reintrantes mare oportuna negligerent, et sic naufragium facerent. Quod non solo Ulixi contigisse legimus, quin imo et Hannihali Peno strenuissimo bellorum duci, qui cum in hyberna Capuam deduxisset eos, quos nec itinerum longitudo, nec nationum uariarum barbaries, non fluminum uertiginosi gurgites, non uentorum uehementia, nec niuium rigor, nec Alpestrium uiarum asperitas, non fames, non discrimina mille, non arma Romanorum eo usque cuncta uincentia superasse potuerant, a Campana libidine adeo superatos inuenit, ut quos duros acresque sub autumni fine in Capuam deduxisset, enerues effeminatosque ueris initio uix posset in castra compellere, et quos semper uiderat ante uictores, uictos post atque fugatos sepissime deploraret.
+
+Dyrces Solis fuit filia, et Lyci regis Thebarum coniunx. In quam sicuti in ceteras Solis filias Uenerem seuisse dicit Fulgentius. De qua talis fertur hystoria. Stuprata per uim Anthiopa, Nictei regis filia, ab Epapho, ut placet Lactantio, seu a Ioue, ut plures uidentur arbitrari, a Lyco Thebarum rege marito suo abdicata est, et super inducta Dyrces. Que illico suspicata, ne forte Lycus Anthiopam in suam reuocaret gratiam et sic, ea reassumpta, dimitteretur ipsa, impetrauit a uiro ut posset illam in uinculis detinere. Que cum ex Ioue prolem geminam suscepisset, partus adueniente tempore, ab eo uinculis liberata est, et clam in Cytheronem montem aufugit, ibique peperit Anphyonem et Zetum, quos expositos pastor quidam pro suis aluit. Qui cum adoleuissent, a matre cogniti, et sui generis certiores facti, facile in Dyrcem irritati sunt, et in matris ultionem surgentes Lycum occiderunt regem, et Dyrcem tauro indomito alligarunt, qui dum eam traheret, misera deorum auxilium implorauit, quorum subsidio in fontem sui nominis haud longe a Thebis mutata est, et sic Ueneris satiauit iram. Quod autem in hac hystoria fabulosum est, explicabitur facile. Anthiopam a Ioue tempore partus liberatam a carcere dicit Theodontius ideo fictum, quia cum uideretur Dyrci ob tumidum Anthyope uterum satis sui adulterii testimonium apparere, et ob id eam uiro arbitraretur odiosam merito, ultro eam reliquit. Dyrcem autem mutatam in fontem satis comprehendi potest, tam ob perditum regnum quam ob supplicii illati penam, eam in multas solutam lacrimas. Fuisse autem Solis filiam ideo dictum, quia aut sic de facto fuit, eam alicuius insignis uiri sic nominati fuisse filiam, aut ob insignem eius pulchritudinem solis filiam uocitatam.
+
+Miletus, ut testatur Ouidius, Solis fuit filius. Theodontius autem dicit istum Solis Rhodii filium et Pasyphis fuisse fratrem. Hunc tamen in Mynoem senem uolentem insurgere bello, perterruit Iuppiter, quam ob causam in Lesbon abiit, et ibi ciuitatem, quam Militenem ex suo nomine dixit, construxit, uerum postea immutatis licteris ex Militene Mitilena dicta est. Post hec cum Cyane nynpha Meandri fluminis filia se immiscuit, et ex ea suscepit filios duos, Caunum scilicet et Biblidem.
+
+Caunus et Biblis filii fuerunt Mileti ex Cyane nynpha suscepti, ut testatur Ouidius dicens: *Hic tibi, dum sequitur patrie curuamina ripe, Filia Menandri totiens redeuntis eadem Cognita Cyane, prestanti corpore nynpha Biblida cum Cauno prolem est enixa gemellam* etc. Et quia nil preter commune ambobus de eis legi, de ambobus scribere inuicem uisum est. Legitur ergo Caunum speciosissimum fuisse iuuenem, et a Biblide sorore infausto amore dilectum, Uenere in prolem Solis irata agente. Sane cum Biblis fratri flammas execrande libidinis detexisset, ipse aspernatus detestabilem sororis concupiscientiam, fugam sumpsit. Inque peregrina ponit noua menia terra. Infelix autem Biblis confestim secuta est eum, et postquam Caryam Lyciamque et Lelegas peragrauit, labore atque dolore uicta consedit, et spreta sese dedit in lacrimas. Ex quo factum est ut in fontem Nayadum beneficio misera uerteretur, ut dicit Ouidius: *Sic lacrimis consumpta suis Phebeia Biblis Uertitur in fontem, qui nunc quoque uallibus illis Nomen habet domine, nigraque sub ilice manat* etc. Figmentum autem satis patet, quia a fletu continuo fons lacrimis manans uisa est.
+
+Pasiphes Solis fuit filia, ut Senece tragici percipitur carmine aientis in tragedia Ypoliti: *Quid ille rebus lumen infundens suum Matris parens* ecc. Uerba quidem nutricis sunt loquentis ad insanam amore Ypoliti Phedram Pasiphis filiam. Theodontius autem dicit eam non fuisse filiam Solis Yperionis, sed Rodii. Fuit hec Mynois Cretensis regis coniunx, et uacante Mynoe bello aduersus Megarenses et Athenienses ob occisum Androgeum filium, ab irata Uenere in sobolem Solis, infausti amoris flammas suscepit amauitque speciosissimum taurum, in cuius concubitum Dedali artificio uenisse dicitur, et ex eo suscepit quem medium hominem mediumque taurum peperit. Alii uero aliam amoris huius causam describunt, aientes, quod cum orasset Mynos in bellum progressurus patrem, ut dignam se sacrificaturo sibi prepararet hostiam, euestigio illi preparatus est taurus, formositate cuius captus Mynos illum armentis suis ducem prefecit, alio consecrato; ex quo iratus Iuppiter egit ut, illo absente, reseruatus deligeretur a coniuge, et hinc uolunt Mynoem, ob commissum facinus, non ausum in coniugem seuire. Quod autem Pasiphes filia hominis ex tauro conceperit, uult Seruius Taurum hunc scribam Mynois fuisse sic nominatum, eumque in domo Dedali cum Pasyphe coisse et filium ex ea suscepisse, et tandem geminos peperisse, quorum alterum ex Mynoe conceptum notis apparebat, alterum uero ex Tauro eque indicantibus signis, et cum de secundo non esset certa fides, nomine ad utrumque spectante parentem Mynotauro scilicet imposito, enutritus est. Ego autem longe altiorem sensum hac sub fabula tegi reor. Existimo quidem uoluisse ueteres ostendere qualiter uitium bestialitatis causaretur in nobis hac ratione. Pasiphem spetiosissimam feminam et Solis filiam credo animam nostram ueri Solis, id est Dei omnipotentis, a quo creata est, filiam omni pulchritudine innocentie splendidam. Hec coniunx efficitur Minois regis et legum latoris, id est rationi humane iungitur, que suis legibus eam habet regere atque in rectum iter dirigere. Huic inimicatur Uenus, id est appetitus concupiscibilis, qui sensualitati adherens semper rationis est hostis; cui si adheserit anima, a ratione separetur necesse est, a qua semota, facile a blanditiis et suasionibus carnis se trahi permictit et sic precipitem se fert in concupiscientiam tauri a Ioue dati, ut sibi ex eo Minos sacrum conficiat. Quem ego taurum sentio mundi huius delitias prima facie pulchras et delectabiles a Deo rationi concessas, ut ex eius moderamine certo uite nostre oportuna ministret; nam dum his debite utimur, rite ex eis Deo sacrum conficimus; sane dum eis iudicium sensualitatis sequentes abutimur aut abuti desideramus, in bestialem concupiscientiam deuenimus, et tauro tunc obscene anima iungitur in lignea uacca, dum artificio ingenii nostri naturalibus preter nature leges innitimur. Et sic ex appetitu illecebri et adoptione nepharie uoluptatis causatur et nascitur Minotaurus, id est bestialitatis uitium. Huius autem Minotauri, hominis et tauri formam esse finxere, eo quod tali uitio laborantes intuitu primo uidentur homines, si opera autem prospectemus et abscondita introrsum desideria, tales esse bestias cognoscemus. Clauditur hic laberinto carceri circumitionum plurium implicito, et hoc ideo, quia fortissimum atque ferocissimum et furiosum esset animal, in quo ostenditur eum humano pectori, infandis desideriis intricato. Et quod eo impellente fortem atque inmanem prestemus animum, dum infaustum aliquid audemus, quod nisi pro uoto perficiamus, confestim in furiam declinamus. Hic insuper a Theseo ab Adriana predocto occiditur, id est a prudenti uiro cui uirilitas, quam per Adrianam accipio, eo quod andres grece, uir sonet latine, ostendit detestabile tam scelesto uitio subiacere et quibus armis etiam conficiendum sit.
+
+Oeta Colcorum rex, ut Omerus in Odissea testatur, Solis fuit filius et Perse filie Occeani. Tullius autem ubi De naturis deorum, eum ex Asterie sorore Latone susceptum dicit, quam Asteriem uidetur idem Tullius dicere ab eo occisam; dicit enim sic: *Quid Medee respondebis, que duobus auis Sole et Occeano, et patre matricida procreata est?* etc. Hunc clarum ea tempestate fuisse regem testatur antiquitas cum permaximum illi regnum fuisse describat Seneca tragicus in tragedia Medee. Ad hunc nouercales insidias fugiens deuenit Frixus, Athamantis filius, cum aureo uellere, quod sibi fatale ab oraculo sentiens Oeta diligentissime seruabat, ne eo perdito priuaretur regno; qui tamen a Iasone spoliatus est et regno pulsus. Uerum iam senex ab eodem in regnum reductus est. Dicit Theodontius hunc Oetam non fuisse filium Solis Yperionis, sed eius qui apud Colcos maximus fuit, et regnauit ibidem.
+
+Medea Oete regis fuit filia ex Ipsea coniuge, ut satis patet per Ouidii carmen dicentis: *Non erat Oetes ad quem despecta rediret, Non Ipsea parens* etc. Huius Medee grandis recitatur hystoria quandoque fabulis mixta. Aiunt enim ante alia, quod ex Apollonio sumptum est, qui De argonautis librum scripsit, Iasonem a Pelia patruo missum Colcos uenisse, et comiter ab Oeta susceptum Medee uirgini placuisse, in quam Uenus irata uti in ceteram Solis prolem, omnes a filio amatorias inici flammas fecit. Que amans cum pericula nosceret dilecti iuuenis euntis ad uellus aureum assummendum, miserta eius, habita sui coniugii sponsione, eum docuit, quo pacto illud absque periculo posset surripere, eoque surrepto una secum fugam arripuit, traxitque fuge comitem Absyrtium seu Egyaleum paruulum fratrem. Quos cum sequeretur Oeta, ut eis spatium fuge prestaretur, in insula, que in faucibus Phasis a scelere ab ea perpetrato Thomithania, exilio Ouidii Nasonis postea nobilitata, per quam aportebat Oetam sequentem transitum facere puerum Absyrtium obtruncauit, articulatimque diuisum passim per agros disiecit, ut patrem sisteret ad colligenda filii membra. Nec premeditatio fefellit infaustam, nam sic factum est; dumque orbatus pater flens membra colligit nati, et funeralia peragit, abiit illa cum raptore. Et post longas, secundum quosdam, circumitiones in Thesaliam deuenit, ubi precibus Iasonis Ensonem patrem annositate decrepitum in robustiorem retraxit etatem. Et cum Iasoni duos filios peperisset, in Pelye mortem sua fraude natas armauit. Tandem quacunque ex causa factum sit a Iasone abdicata est, et Creusa Creontis regis Corinthiorum filia desponsata. Quod cum egerrime ferret, excogitata malitia, filios suos, quasi ad placandam sibi nouercam, cum donis in scrineolo clausis misit, quod a Creusa non ante apertum est, quam per omnem regiam flamma euolauerit ingens, a qua cum ipsa Creusa regia omnis exusta est; cum iam pueri premoniti euasissent. Uerum cum in eam iratus Iason irruisset, sumpturus ex tam impio facinore penas, eo uidente trux femina filios trucidauit innocuos et maleficiis suis sublata Athenas abiit, ubi Egeo iam senescenti coniugio iuncta, peperit ei filium quem a se Medum uocauit. Sane cum Theseo redeunti ex longinqua atque diutina expeditione, ab Egeo incognito, per eiusdem manus uenenatum parasset poculum, et illud idem ab Egeo filio iam cognito sublatum uidisset, fuga Thesei euitauit iram. Et tandem nescio quo pacto Iasoni reconciliata, una secum in Colcos rediit, patremque senem et exulem Iasonis uiribus in regnum restituit. Esto Gaius Celius, ut ubi De mirabilibus mundi refert Solinus, dicat eam a Iasone Bitrote sepultam, et Medum eius filium imperasse Marsis populis Ytalis. His ergo ornata facinoribus Medea locum apud Grecos primo, qui melius eam cognouisse debuerant, deinde apud Romanos comperit, ut pro dea susciperetur atque sacris honoraretur ab eis, ut liquido testatur Macrobius. Que autem huius in hystoria fictiones intexte sunt, ubi de Ensone et Pelya et Iasone scribetur; quoniam ad eos spectare uidentur, passim, ubi oportunum uidebitur, aperientur.
+
+Absyrthius et Calciopes frater et soror filii fuerunt Oete regis Colcorum. Nam de Absyrthio testatur Tullius in libro De naturis deorum dicens: *Quid huius (scilicet Medee) Absyrthio fratri, qui est apud Pacuuium Egylaus* etc. De Calciope autem dicit Ouidius in Epistulis: *Non erat Oetes ad quem despecta rediret Non Ipsea parens Calciopesque soror* etc. De hac Calciope nil aliud repperi, nisi quod coniunx fuerit Frisi eique peperit Cycorum filium. De Absyrthio autem seu Egylao iam supra dictum qualiter a sorore sit cesus; a quo sunt qui dicant flumen illud Colcorum Absyrthium de pueri nomine nuncupatum.
+
+Cyrce malefica mulier, ut Omerus testatur in Odissea, filia fuit Solis et Perse; quo autem pacto Colcos liquerit et in Ytaliam uenerit nusquam legi. Constat tamen eam habitasse haud longe a Caieta Campanie ciuitate, in quodam monte olim insula, qui Cyrceus ab ea in hodiernum usque diem dictus est. Circa quem adhuc aiunt incole rugire leones ferasque alias, quas ex hominibus cantato carmine fecit. De hac autem sic scribit Uirgilius: *Diues inaccessos ubi Solis filia lucos Assiduo resonat cantu, tectisque superbis Urit odoratam nocturna in lumina cedrum, Arguto tenues percurrens pectine telas. Hinc exaudiri gemitus ireque leonum Uincla recusantum et sera sub nocte rudentum Setigerique sues atque in presepibus ursi Seuire ac forme magnorum ululare luporum. Quos hominum ex facie dea seua potentibus herbis Induerat Cyrce in uultus ac terga ferarum* etc. Omerus autem in Odissea dicit Ulixem errantem cum sociis ad hanc deuenisse et cum socios eius omnes mutasset in feras, eum a Mercurio predoctum mutare non potuisse, quin imo ab eo exterrita socios eius omnes in homines reformasse, eumque per annum ibidem tenuisse ac peperisse ei Thelegonum filium, et nonnulli superaddunt, Latinum Laurentum postea regem, et demum eum predoctum multis dimisisse. Refert preterea de hac Ouidius, quod amauerit Glaucum marinum deum, et quoniam ipse Scillam nynpham amaret, zelo percitam, fontem in quo nynpha lauari consueuerat, infecisse uenenis. Quam ob rem dum illum intrasset nynpha, repente a marinis canibus usque ad inguina absorpta in marinum monstrum uersa est. Insuper dicit quod a Pyco rege spreta eo quod Pomonam amaret, eum in auem sui nominis transformasset. Nunc autem quid sub his fictionibus sentiendum sit, uideamus. Theodontius harum rerum solertissimus indagator dicit hanc Solis Yperionis filiam non fuisse, sed eius qui apud Colcos regnasse creditur, sed ideo huius credita, quia, ut dicit Seruius, formosissima fuit mulier et meretrix famosa, quod contigisse fingunt ob Ueneris odium in prolem Solis, de quo odio infra patebit, ubi de Uenere. Audiri feras mugientes in circumitu montis est, quia dum inter ingentia atque prerupta saxa, rupes et cauernas, quarum mons circumdatus est, maris unde uentorum impetu efferuntur, et demum retrahuntur, et superuenientibus illiduntur, et hinc inde franguntur, fit de necessitate rumor dissonus, et nunc mugitui nunc rugitui similis, et hinc se fingunt audire leones aprosque. Quod autem herbis aut cantato carmine in beluas homines transformaret, hoc uidetur a multis concedi possibile magicis illusionibus, dum Pharaonis magos ea suis artibus fecisse credimus, que faciebat Moyses uirtute diuina, dum homines in Arcadia lupos fieri, dum Apuleium in asinum permutatum. Sed ego potius credo hanc formositate sua multos in dilectionem sui traxisse mortales, qui sese ut eius mererentur gratiam, que meretricum absque pecunia consequi non potest, illecebris uariis ut dona portarent miscuisse, et sic eas induisse formas, que officiis congruebant, quas Ulixes, id est prudens homo, non induit. Hanc post hec amasse Glaucum ideo dictum puto, quia, secundum quod aliquibus placet et potissime Leontio, Glaucus idem sonat quod terror, et quoniam terribile sit audire mugitus aquarum circa Cyrceum, ut supra dictum est, et ipse terror ibidem consistat, assidue uidetur a Cyrce, id est a loco illo Cyrces amari. Quod autem Glaucus amauerit Scyllam ob eadem causam dictum est, eo quod apud Scyllam idem a mugitu maris sit terror assiduus, et sic cum ibi moretur, assidue uidetur Scyllam diligere. Quod Scylla infectis aquis a marinis canibus usque ad inguina rapta sit, ab effectu sumpsit fictio causam. Est enim Scylla scopulus secus fretum Syculum aquis supereminens adeo ut medius aquas exire uideatur, et ab aquis medius occupari, et cum totus sit preruptus et cauernosus et ibi continue maximo cum impetu mare fluat et refluat, dum cauernas illas intrat et demum se retrahit, ad instar canum latrantium sonum emittit, et sic scopulus a marinis canibus rapi dicitur. Que autem ad Pycum spectant, in sequentibus scribentur, ubi de Pyco. Ego autem Cyrcem hanc Oete fuisse sororem non credo, cum diu ante Troianum bellum Colchida fuerit Cyrces; hec autem contemporanea, sed conuenientia nominum et forsan artium ex duabus unam fecisse potuerunt.
+
+Angitiam seu Angeoniam Theodontius dicit Cyrcis fuisse sororem et Solis filiam et haud longe ab ea in agro Campano moratam, sed melioribus artibus operatam. De qua, non in omnibus cum eo concordans, Gaius Celius asserit eam Cyrcis fuisse sororem et uicinia Fucini lacus occupasse, et ibidem salubri scentia aduersus morbos incolis deseruisse; quam ob rem diem claudens dea ab eisdem habita est. Macrobius autem in Saturnaliorum libro hanc Angeroniam deam uocat, dicitque illi apud Romanos XII Kal. ianuarias ferias celebrari, eique a pontificibus in sacello Ualupie sacrum fieri. Uerrius autem Flaccus idio dicit eam Angeroniam apellari, quod angores ac sollicitudines animorum propitiata depellat. Addit insuper Masurius simulacrum huius dee ore obligato atque signato in ara Uolupie collocatum, ob id quod, qui suos dolores anxietatesque dissimulant, beneficio patientie in maximam oblectationem deueniant. Sane Iulius Modestus huic sacrum fieri dicit, eo quod populus Romanus morbi, qui anginia dicitur, uoto promisso liberatus sit. Cur autem Solis sit credita aut dicta filia, medendi ars causam dedisse potuit.
+
+Lunam, ut ad Yperionis prolem redeam, eiusdem Yperionis fuisse filiam et Solis sororem uulgatissimum est. De hac ueteres multa senserunt. Illi quippe ante alia bigam dixere concessam, eo quod aduersus patruos cum Ioue sensisset, eaque curru uti testatur Accius poeta in Baccis, dicens: *Almaque curru Noctiuago Phebe* etc. Et Uirgilius; Iamque dies celo concesserat almaque curru Noctiuago Phebe medium pulsabat Olympum etc. Hanc bigam dicit Ysidoros ubi de Ethymologiis a duobus equis trahi, quorum alter albus, alter uero niger est. Eam preterea a Pane Arcadie deo dilectam dicit Nicander poeta, et lane candide munere in suos deduxisse concubitus. Quod et Uirgilius in Georgicis asserit, dicens: *Munere sic niueo lane, si credere dignum est, Pan deus Arcadie captam te, Luna, fefellit In nemora alta uocans, nec tu aspernata uocantem* etc. Insuper et eam dilectam aiunt ab Endimione pastore, quem dicunt primo ab ea repulsum, demum postquam aliquandiu albos suos pauisset greges, in suam gratiam susceptum. Dicit tamen Tullius eum in Lamio seu Latinio Yonie monte obdormuisse et in somnis a Luna deosculatum. Sunt et qui illi filios tribuant. Nam Alcyna, lyricus poeta, dicit rorem ab ea et Aere genitum. Similiter eam multis uocant nominibus, ut puta: Lunam, Hecatem, Lucinam, Dianam, Proserpinam, Triuiam, Argenteam, Phebem, Cererem, Arthemim, Menam et aliis. Sed quid ex his tot intellexerint aduertendum. Cur Yperionis dicta sit filia, dici potest id quod de Sole dictum est. Puto ego illam claritate insignem fuisse mulierem, et ob eius singularem preminentiam, et quia Solis esset soror, Lunam denominatam fuisse; ad quam sequentia non espectant, quin imo ad ueram lunam. Et ideo quod aduersus Tytanos Ioui fauerit, id est aduersus superbos, ob eius complexionem frigidam et humidam dictum est, qua multum fumositates hominum reprimuntur. Biga autem uti dicitur, ad designandum cursum suum diurnum et nocturnum, quem longe clarius equorum colores ostendunt; preterea et humiditate sua germinantia fouet desuper et desubter adiumentum radicibus infert. Quod autem ab Arcade deo delecta sit, poterit forsan hic talis prestari sensus, ut pro Arcade deo summatur quicunque pastor. Erant enim Arcades ut plurimum pastores omnes, pastores autem Lunam amant, id est eius lumen, eo quod ex illo commodum suscipiant, et ob id eam in siluis uotis uocare consueuerant, ut suos greges per noctem ab insidiis ferarum facilius cauerent, et ob id dum fulgida ueniebat, ei in sacris agnam mactabant candidam, et sic albo uellere captam dicebant. Quod autem ab Endimione dilecta sit, dicit Fulgentius hoc posse contegere, quod Endimion pastor fuerit, qui uti pastores faciunt, noctis humorem amauit, quem uaporia syderum atque ipsius lune in animandis herbarum succis insudant, et inde in pastorum commoda uertitur. Uel aliter. Ait idem Fulgentius, quod is Endimion primus rationem cursus lune inuenerit et obdormisse XXX annis dicitur, quia stultorum iudicio meditationi uacantes dormiunt, id est tempus perdunt. Seu qui meditationibus deditus est, profecto non aliter quam si dormiret, immiscetur actiuis operibus, quod de Endimione dictum est, quia nil aliud eo uiuente, nisi huic meditationi operam dare peregit, uti Minastas, in eo libro quem de Europa scripsit, testatur. Quod ego uerum puto, nec sit qui longum temporis miretur spatium, cum circa lune cursum plurima ueniant consideranda, ut ostendit uenerabilis Andalo in sua Theorica planetarum. Sed quod albos ante greges pauerit, ideo appositum credo, ut loci sue meditationis qualitas ostendatur, qui in culmine montis illius fuit quod sibi elegit, ut posset libere eleuationes assumere tanquam ex expedito loco, et montium culmina et potissime celsa ut plurimum consueuerunt esse niuosa, quas niues quia diu obseruauit, pastor niuei pecoris dictus est. Quod autem a luna deosculatus sit, ideo fictum reor, quia sicut amantes puellam amoris munus osculum arbitrantur, sic et longe huius meditationis munus fuisse lune comperisse cursum, et sic sui amoris uidetur osculum suscepisse. Superest de nominibus uidere. Lunam a lucendo dictam uolunt, et maxime dum lucet in sero, cum dum mane luceat uelint appellari Dianam. Hecates autem ideo dicta est, quia centum interpretatur, in quo numero quasi finitum pro infinito positum sit, uolunt multiplicitatem eius potentie denotari. Triuiam nonnulli, esto Seneca poeta triformem dicat in tragedia Ypoliti, a triplici suo nomine principali dictam uolunt; uocatur enim Luna, Diana et Proserpina. Dicunt eam etiam uocari Lucinam ut in Odis Oratius: *Te Lucinam probas uocari* etc. quam parturientium deam uocant, et cur sic dicta sit, paulo post dicetur. Argenteam autem ob id dicunt, quia suum sit argentum in terris procreare, seu quia solis respectu, qui aureus est, uideatur argentea. Phebeam autem ideo uocauere, quia sepe noua sit. Arthemia seu Arnothemis attica lingua idem est quod luna, ideo sic dicta, ut refert Macrobius, quia arthemis quasi arnothemis, id est aerem secans. Luna a parturientibus inuocatur, quia proprium eius est destendere rimas corporis et meatibus uiam dare, quod est ad accelerandos partus salutare, ut poeta Thymotheus eleganter expressit. Mena uero dicta est quia non nunquam defectus patitur, ut puta in eclipsis et inde Mena, quod latine defectum sonat, seu quia naturaliter luce careat et quos habet radios mutuetur a sole, uti cetera faciunt sydera. Reliqua autem nomina, quoniam ad alias pertinent deas, de quibus singularis in hoc opere mentio fit, ex consulto donec de illis tractetur omisi.
+
+Rorem Alcina lyricus poeta Lune atque Aeris fuisse filium dicit, teste Macrobio. Quod quidem figmentum a natura sumptum est, agente quidem luna uapores terre humidos nequeuntes, absente sole, consurgere altius, frigiditate aeris et lune alterati uertuntur in tenuem aquam, que decidens ros estiuo tempore appellatur, hyeme uero condensati gelu bruma dicitur.
+
+Bryareus ab omnibus creditus est Tytanis et Terre filius, quem omnes fere Latini poete hostem Iouis infestissimum contemptoremque deorum asserunt, et ob id apud Inferos detrusum uolunt, eumque inter monstruosos in uestibulo inferni excubias agere scribit Uirgilius, dicens: *Et centumgeminus Briareus et belua Lerne* etc. Sane Omerus eum amicum fuisse Iouis ostendit in Yliade, dicens: {Okh' ekatogkheiron kaleion soesmakon Olumpon, On Briareon kaleusi theoi andres de te pantes Aigaion o gar aute o patros ameinon}. Que latine sonant , Cito Centimanum uocasti in magnum Olympum, Quem Briareum uocant dii hominesque Terrigenam post eius patrem meliorem. In quibus carminibus Omerus perfunctorie tangit fabulam, quam Theodontius paulo latius refert dicens, quod commoti dii, aduersum Iouem, Iuno scilicet et Neptunnus una cum Pallade et aliquibus aliis, in domo Nerei patris Thetidis deliberauerunt catenam facere, et dormienti Ioui iniicere, et inuicem trahentes omnes eum e celo eicere, quod Thetis Ioui retulit, et ob id ipse in fauorem suum in celum Briareum euocauit. Quem cum uidissent coniurati eo quod fortissimus extimaretur, confertim a ceptis destitere et sic tutatus est Iuppiter; ex quibus patet Briareum amicum fuisse Iouis. Huius autem fabule uolens Leontius aperire sensum, aiebat ante resolutionem Chaos inferiora elementa cum superis discordare et humoris opera inisse concordiam, et alia quedam plura ridenda potius quam scribenda. Theodontius autem dicit sub hac fabula tenui uelo hystoriam tegi. Dicit enim Iouem post uictoriam ex Tytanis atque Gigantibus habitam adeo elatum, ut importabilis efficeretur amicis, quam ob causam Iuno coniunx eius et Neptunus frater clam apud insulam Nerithos conuocatis quibusdam ex amicis iniuere consilium, ut eum nil tale timentem e regno pellerent; quod cum illi reuelatum esset a nauta conscio, Briareum ex Tytanis superstitem unum et potentissimum adhuc hominem, seu potius Briarei Tytanis filium eodem nomine nuncupatum euocauit, et cum eo inito societatis federe coniuratos exterruit adeo, ut in eum nil penitus auderent. Dictus est enim Briareus Centumgeminus, quia multis preesset hominibus, et ponitur finitum pro infinito. Apud Inferos autem non in ciuitate Ditis detrusus est, ut reliqui sunt, quia adhuc in adiutorium seruaretur Superum, ut intelligamus non esse aliquos quantumcunque peruersos, quin ad meliorem uitam seruentur a deo, cum ab eodem eorum futura conuersio cognoscatur.
+
+Ceum inter alios Tytanis filios enumerat Paulus et eius matrem fuisse Terram ostendit Uirgilius ubi dicit: *Extremam, ut perhibent, Ceo Encheladoque sororem* etc. Leontius dicit hunc Cee insule fuisse potentissimum regem, et extreme ferocitatis hominem atque superbie, ob quam cum antiquior fuerit Tytano, inter eius numeratur filios. Fuit enim Latone et Asterie spectabilium pulchritudine uirginum pater; dicebatque Paulus pro eo, quod Iuppiter Latonam uitiasset, Tytanorum bellum aduersus Iouem motum, sed falsum est, ut supra demonstrauimus, ex his que in sacra leguntur hystoria.
+
+Latonam filiam fuisse Cei ex Ouidii carmine sumitur. Dicit enim: *Nescio quo audetis genitam Tytanida Ceo Latonam preferre michi* etc. Hanc autem ueteres a Ioue dilectam pariter et oppressam uolunt, eamque ex eo geminam suscepisse prolem, Apollinem scilicet et Dianam, quod aiunt adeo egre tulisse Iunonem, ut non solum omnem terram ad onus uteri deponendum interdiceret illi, uerum et inmitteret Phytonem ingentis magnitudinis serpentem ad eam fugandam atque impediendam. Que cum pauescens fugeret, neque locum aliquem ret nentem se inueniret, propinquans Ortygie insule ab ea suscepta est, et in eadem peperit primo Dianam, que euestigio obstetricatus officium in nascituro fratre matri prestitit, et Apollinem nascentem suscepit, qui mox sagittis Phytonem interemit et dare cepit responsa petentibus. Preterea ob hunc partum dicunt nomen immutatum insule, nam cum primo diceretur Orthygia, Delos postea dicta est. Dicunt insuper deferentem Latonam paruulos adhuc filios per Lyciam, dum ob estum siti laboraret, accessisse ad lacum quendam, ut biberet, quam cum uidissent circumstantes rustici, confestim lacum pedibus intrasse et omnem turbasse aquam, ex quo commotam Latonam orasse ut exterminarentur; quam ob rem rustici repente in ranas mutati locum semper incoluere. Circa has fictiones dicebat Barlaam cessante diluuio, quod Ogygii regis fuit tempore, ex humiditate terre nimia, cui calor erat immixtus, tam densas exalasse nebulas, ut apud plura loca Egei maris et Achaye nullo modo solares radii die, nec nocte lunares uiderentur ab incolis; tandem eis rarescentibus et potissime apud insulas, apud quas ratione maris minus poterat exalatio terre contigit, ut nocte quadam circa horam diei proximam a circumstantibus in insula Ortigie primo uiderentur lunares radii et subsequenter mane solares, quam ob rem maximo omnium gaudio, quasi reacquisissent quos perditos iam arbitrabantur, dictum est apud Ortygiam Dianam et Apollinem natos, et ob id insule mutatum nomen, et ex Ortygia Delos, quod idem sonat quod manifestatio, appellata est, eo quod ibi primo manifestatio solis et lune facta sit. Latonam autem eam ipsam insulam uoluere fingentes, in qua manifestatio facta, eamque feminam precipue assumpsere ad figmentum conficiendum, quia contigerat eam geminos peperisse, quorum masculum Apollinem, feminam autem Dianam nuncupauerant. Phytonem autem Latonam insequentem ne posset parere, nebulas densas surgentium uaporum uoluere, que quidem obstabant, ne possent solares atque lunares radii a mortalibus intueri, nec incongrue has uocauere serpentem; nam dum leues huc illuc a quocunque spiritu impellerentur, more serpentis serpere uidebantur. Et nunc a Iunone ideo missum dixere, eo quod non nunquam pro terra et mari intelligatur Iuno, a quibus euaporationes ille emittebantur. Dianam autem ideo ante natam dicunt, quia nocte, extenuatis iam uaporibus, primo lunares apparuere radii. Quod autem obstetricatus in natiuitate fratris officio functa sit, ideo dictum est, quia sicut obstetrices consueuere nascentes suscipere, sic et luna dum paulo ante solem surrexisset, solem orientem suscipere pansis cornibus uisa est. Occisum autem Phytonem telis ab Apolline ideo fictum, quia solaribus radiis agentibus omnis illa terre euaporatio dissoluta est. Quod autem ceperit Apollo dare responsa, sumptum est ab eo quod post modum contigit, scilicet ut ea in insula nescio cuius maleficio demon sub Apollinis titulo cepit, et diu dedit de quesitis responsa. Mutatos autem in ranas rustucos ideo dictum est, quia ut scribit Phylocorus, bellum fuit Rhodiis olim aduersus Licios, Rhodiis auxiliares uenere Delones, qui cum aquatum ad lacum quendam Lyciorum iuissent, rustici loci incole aquas prohibuere, in quos Delones irruentes omnes interemere, et in lacum occisorum corpora eiecere. Tractu tandem temporis cum montani Lycii uenissent ad lacum, nec occisorum agrestium corpora comperissent et ranas in circumitu coassantes sensissent, rudes et ignari arbitrati sunt eas ranas animas esse cesorum, et dum sic referunt aliis, fabule causam adinuenere.
+
+Asteries filia fuit Cei Tytanis, ut Theodontio placet. Hec, ut ait Fulgentius, post uiciatam Latonam a Ioue dilecta est, a quo uerso in aquilam et oppressa fuit; eique eo ex concubitu Herculem peperit; que tandem ut quibusdem placet, aduersus Iouem sentiens et eius fugiens iras, miseratione deorum in coturnicem uersa est, que grece uocatur ortygia, nomenque dedit insule in quam aufugerat, ubi a Ioue in lapidem mutata est, undisque demersa et ab eisdem huc illuc agitata, que tandem ob susceptam Latonam firmata est. Huius fabule talis potest esse ratio. Dicit Theodontius superato atque occiso a Ioue Ceo, qui ob uiciatam Latonam aduersus eum arma mouerat, eum in Ceam uenisse insulam et ibidem Asteriem uirginem Cei filiam oppressisse, tandem ea aduersus eum sentiente primo uolucri fuga in Ortigiam abiisse, inde uero in Colcos transfretasse, Solique ibi regnanti nupsisse, eique peperisse Oetam a quo postmodum occisa est; seu, ut Barlaam dicit, in partu Oete deficit. Ex quibus fictum ideo est Iouem aquilam secum concubuisse, quia aquila Iouis erat signum dum esset in armis, et quia bello Ceam cepisset, fictum est eum in aquilam uersum cum Asterie concubuisse. Quod autem in coturnicem Asteries uersa sit, aut ob eius uolucrem fugam cum coturnicum sit uolare perniciter, aut propter longam eius transfretationem, quod etiam est coturnicum certo anni tempore transfretare. Quod autem in lapidem uersa sit, non spectat ad eam, quin imo ad insulam in quam primo aufugit, que Ortygia dicta est, latine uero coturnix, que idio in lapidem uersa dicitur, ut eius noua stabilitas designetur. Ferunt autem Ortygiam insulam solitam una cum undis fluctuare, quod fictum est, quia nimia et crebra terremotuum concussione agitari consueuerit. Quam tandem firmatam uolunt, id est a concussione liberatam, eo quod ab Apolline responsum sit, ne in ea mortuum corpus sepeliretur et quedam illi insuper celebrarentur sacra, quibus rite celebratis cessauit terremotuum infestatio et sic facta lapis, id est stabilis. Puto ego repletis cauernis in quibus aer inclusus terremotus causabat, hoc contigisse, eosque illo dyaboli responso deceptos. Superaddunt quidam eidem Ortygie Mycones atque Gyaros insulas adhesisse atque firmasse, quod non sic simpliciter intelligendum est, quin imo ex insulis illis que illi proxime sunt, Ortygia iam firmata, accessere incole et inuicem quam reliquerant habitauere.
+
+Typhon seu Typheus, Theodontio asserente, Tytani fuit filius ex Terra, esto dicat Lactantius eum ex Tartaro genitum et Terra. Hunc insuper dicit idem Lactantius Iouem in certamen prouocasse de regno, quam ob causam iratus Iuppiter fulmine eum prostrauit et ad eius opprimendam superbiam corpori eius superimposuisse Trinacriam, quod etiam sic testatur Ouidius: *Uasta Giganteis iniecta est insula membris Trinacris, et magnis subiectum montibus urget Ethereas ausum sperare Thyphea sedes. Nititur ille quidem, pugnat quoque surgere sepe, Dextra sed Auxonio manus est subiecta Peloro, Leua, Pachine, tibi: Lylibeo crura premuntur, Degrauat Ethna caput, sub quo resupinus harenas Eiectat flammamque ferox uomit ore Typheus. Sepe remoliri luctatur pondere terre, Oppidaque et magnos deuoluere corpore montes: Inde tremit tellus etc. Uirgilius autem non Ethnam sed Ynarimem illi dicit superiniectum, qui quidem mons est insule uicine Baiis, que hodie Yscla uocatur, haud longe a Prochita insula, et dicit sic: Tum sonitu Prochita alta tremit durumque cubile Ynarime Iouis imperiis imposta Typheo* etc. Quod etiam uidetur tenuisse Lucanus dum dicit: *Undat apex, Campana fremens, cui saxa uaporat Conditus Ynarimes eterna mole Typheus* etc. Huic insuper insigne antrum fuisse in Cilicia, haud longe a Coryco oppido, dicit Pomponius Mela in suo Cosmographie libro, et post eum Solinus De mirabilibus. Nam aiunt in monte profundissimam specum per duo milia quingentos passus nemorum umbra et riuulorum fluentium tinnitu amenam plurimum. Deinde post tam longum descensum panditur specus altera, que in processu iam obscurior habet sacrum Ioui fanum, inde in eius extremo recessu Typhonis cubile positum incole asseruere. Hec de Typheo. Nunc abscondita corticibus euisceranda sunt. Thypheum igitur istum Tytanis, ob elatum eius spiritum, filium dixere, et Terre ob potentiam, cum dicat Theodontius eum antiquissimum Cylicie fuisse regem et Osyrim fratrem superasse bello atque discerpsisse membratim, et bellum aduersus primum Iouem mouisse, sed ab eo superatum atque occisum. Uerum fictionibus quibus hec hystoria dedisse causam satis apparet, erit explicatio ista. Uidentur enim in his naturam et causam terremotuum satis conuenienter, latenter tamen ostendere qui finxere. Dicit enim Papias Typhonem seu Typheum idem sonare quod flammas eicientem, ut per hoc satis uidere possimus eos primo exalantem in uisceribus terre clausum ignem ostendere uoluisse, in quantum illi superimpositos montes a Ioue, id est a natura rerum aiunt; in quantum autem Typheum se erigere conantem dicunt, terremotuum causam ostendunt. Est enim terra ut plurimum cauernosa, in quibus cauernis ut aer interclusus sit aliquando necesse est, et ibidem non nunquam contingit per subterraneos meatus aquam etiam penetrare, cuius qualicunque motu oportet ut aer etiam moueatur, qui motu suo et ob obicibus hinc inde percussus et in uehementiorem motum excitatus calefit; eo autem calefacto tante potentie efficitur motus eius, ut circumadiacentia cuncta concutiat et moueri faciat, et si bithuminosa atqui sulphurea terra loco tali propinqua sit, ut accendatur confestim necesse est, nec extinguitur unquam tali materia perdurante, et cum nequeat ignis teneri clausus, et eo ardente multum augeatur aeris, nec tanti capax sit locus, fit non solum grandis concussio terre adiacentis, sed aperiri cogitur, et exitum prestare accenso igni, qui euaporans Typhonem id est eicentem flammas locum facit. Et cum Sycilia et Ynarimes huiusmodi nature sint, ideo Typhoni superimpositas finxere prudentes.
+
+Aeos Ysidorus ubi de Ethymologiis scribit filium fuisse Typhonis eumque tuam Paphos, rex inclite, Cypri uetustissimam ciuitatem condidisse, quam supra Paphi filii Pigmalionis opus fuisse dixeram, et de suo nomine nuncupatam, quod an uerum sit incertum habeo.
+
+Chymeram Papias dicit filiam fuisse Typhonis et Chedrie, quam ob causam hoc dictum sit non uideo, nisi quia et hec ignes euomat. Hanc tamen quidam monstruosissima describunt dicit enim de ea Ouidius sic: *Quique Chymera iugo mediis in partibus ignem, Pectus et ora lee, caudam serpentis habebat. Uirgilius autem de ea sic ait: Horrendum stridens flammisque armata Chymera* etc. Alii autem dicunt illam igneum habuisse caput, pectus leoninum, caprinum uentrem, et crura serpentis, et plurimum Lyciis infestam, sed tandem a Bellerophonte superatam atque occisam. Cuius dum absconditum sensum querit enucleare Fulgentius, amplissimam et meo iudicio minime opurtunam uerborum effundit copiam, cum potius hystoriale significatum quam aliud sub tenui satis cortice lateat. Est enim Chymera Lycie mons in summitate ardens, sicut et Ethna olim, postmodum ad inferiora declinans leones dudum nutrire consueuerat, subsequenter abundat capreis, et in radicibus feracissimus erat serpentum. Qui a Bellerophonte insigni uiro purgatus noxiis habitabilis effectus est.
+
+Encheladum Tytanis et Terre filium fuisse dicit Paulus, cum ex Terra tantum natum dicat Uirgilius ibi: illam Terra parens, ira irritata deorum, Extremam, ut perhibent, Ceo Encheladoque sororem etc. Fuit hic homo ingentis potentie et immanis, ut Theodontius asserit. Hunc fulmine ictum Ethneque suppositum dicit Uirgilius sic: *Fama est Encheladi semiustum fulmine corpus Urgeri mole hac, ingentemque insuper Ethnam Impositam ruptis flammam expirare caminis; Et fessum quotiens mutat latus, intremere omnem Murmure Trinacriam et celum subtexere fumo* etc. Quem ego idem dicerem cum Typheo, ne illos esse diuersos ostenderet in Odis Oratius, dum dicit: *Sed quid Typheus et ualidus Mimas, Aut quid minaci Porphyrion statu, Quid Rethus euulsisque truncis Encheladus iaculator audax* etc. Quid ergo? Cum diuersi sint, uti physica ratione Typheum subterraneum ignem ab igne elemento periniectum a Ioue fulmen designato, et a motu subterranei aeris causatum atque euaporatum ad exteriora diximus, sic morali demonstratione hunc superbum hominem designare dicemus, cuius mos est, ritu ignis, stolida elatione, semper ad excelsa contendere, uerba ignita emittere, et cuncta furore suo consumere, qui totiens Ethna premitur, quotiens a potentia diuine iustitie impellitur et superatur et humilium calcari pedibus summittitur. Preterea, si non alio pondere incuruentur tales, sua tantum honusti rabie deprimuntur, dum minus, sic uolente deo, ab eis in uotum itur.
+
+Egeon, si antiquitati credimus, Terre fuit filius et Tytanis, ea ratione qua ceteri. Hunc Seruius unum esse cum Briareo uelle uidetur, eo quod et Centumgeminus cognominetur. Sed huic opinioni Paulus aduersatur, dicens: *Egeonem seuissimum et immanem fuisse pyrratam, et Egeona nominatum ab insula deserta que Ege, in Egeo mari, uocatur; in qua insidebat more pyrratarum, quibus fas non est ob latrocinium suum urbes incolere*. Superaddens Theodontius ab hoc, non ab Ege insula, Egeum denominatum mare, eo quod euo suo nemo in eo mari, nisi quantum huic placuisset, aliquid audebat. Dicunt preterea fabule ueteres hunc centum a Ioue religatum cathenis. Ouidius insuper dicit de eo: *Balenarumque prementem Egeona suis immania terga lacertis* etc. Ut possit per hoc comprehendi eum potentissimum fuisse, dum tot catenis eius astringuntur uires, et assiduam eius maris fuisse curam, et nauigiorum quibus insidebat. Is enim ideo Centumgeminus dictus est, eo quod his centum homines remigio deseruientes haberet in nauibus, ut in longis oportunos cernimus.
+
+Auroram dicit Paulus filiam fuisse Tytanis et Terre. Quam si mulierem uoluimus arbitrari, eo quod eam Tytonis fratris Laumedontis dicat Ouidius fuisse coniugem, possumus eam existimare aliquam ingentis potentie et admirandi decoris fuisse feminam; uerum ego reor de ea intellexisse poetas quam omnes dicimus Auroram, eum scilicet matutinum splendorem, quo cernimus ante solem eleuatum celum albescere, quam ideo Tytanis dicunt filiam, non quia ex Tytano natam credant, sed ex Sole, quem sepissime ex nomine aui Tytanum uocant; nam ex sole procedit, ut dictum est, illa claritas celi quam auroram dicimus. Terre autem ideo dicitur filia, quia, orizontem orientalem superans, uidetur intuentibus ex terra exire.
+
+Iapeti parentes Tytanum et Terram fuisse Theodontius asserit. Qui eum dicit suo tempore grandem potentemque fuisse apud Thessalos hominem, sed proterui ingenii, cognitus magis nobis filiorum claritate quam sua uirtute. Huius dicit Uarro De origine lingue latine coniugem fuisse Asyam nynpham, a qua Asya denominata est. Equidem huius non paruum magnitudine argumentum. Ex qua suscepisse nonnulli uolunt Hesperum, Athlantem, Epymetheum et Prometheum.
+
+Hesperum dicit Theodontius filium fuisse Asye et Iapeti, primo Phylotem a parentibus appellatum. Uerum cum iuuenis una cum Athlante fratre in extremos Mauros secessisset, atque Ethyopibus, qui ultra Ampelusiam promontorium litus occeani incolunt, ac insulis eo litori adiacentibus imperasset, a Grecis Hesperus appellatus est, eo quod ex nomine occidentis Hesperi omnem occiduam regionem uocent Hesperiam, et sic ab ea regione, ad quam transmigrauerat, a suis perpetuo denominatus est. De hoc tamen nil habetur ulterius, nisi quod illi tres fuerint filie, rapina Herculis clare.
+
+Hesperides, ut ipsum sonat patronimicum, Hesperi fuerunt filie, esto sint qui Athlantis dicant. Hec tres numero fuere. Egle, scilicet et Herethusa ac etiam Hesperetusa. De quibus fertur quod esset illis uiridarium in quo aurea mala nascebantur, cui custodem prefecerant serpentem peruigilem; cuius uiridarii fama cum ad Euristeum peruenisset, et ipse pomorum desiderio tractus, misit Herculem ut illa mala surriperet. Qui ueniens, soporato seu occiso serpente, uiridarium intrauit et mala sustulit atque Euristeo detulit. Cuius fictionis arcanum aperuisse non erit difficile. Fuere quippe, ut placet Pomponio, insule in occeano occidentali habentes ex opposito desertum litus in continenti inter Hesperos, Ethyopes et Athlantes populos, que quidem insule a puellis Hesperidibus possesse fuerunt, erantque abundantissime ouium, lana quarum preciosissima erat ad instar auri, et sic insule Hesperie, que talium ouium erant pascua, uiridarium fuere Hesperidum, oues autem aurea mala; nam oues a Grecis male seu mala dicuntur, teste Uarrone in libro De agricultura. Peruigil autem serpens Euripi erant, qui inter insulas estuante occeano die noctuque absque intermissione insulas mira cum tempestate circumibant et ad insulas transitum prohibebant; quos Hercules, captato tempore, transiens malis aureis, id est pecudibus, eductis, remeauit in Greciam. Fulgentius autem, more suo, ex abysso conatur in ethera educere intellectum, quem, eo quod non putem fuisse de mente fingentium, omittendum censui. Sunt tamen qui uelint hunc Herculem fuisse Perseum, et Hesperidas fuisse Gorgones; ipsi uideant.
+
+Athlas dicit Lactantius, filius fuit Iapeti et Clymenes. Theodontius uero, Iapeti et Asye filium fuisse dicit. Plinius autem, ubi De hystoria naturali, matrem huius dicit Libyam fuisse. Uerum hi non uidentur unum et idem, cum tres fuisse dicuntur, quorum primus creditur ex Arcadia, alter autem a primo Thessalus, inde Maurus fuit tertius, ille scilicet qui cum Hespero fratre ad Mauros transfretauit. Est preterea et Athlas Ytalus, qui ut uulgo fertur antiquissimus, apud Fesulas imperauit, cuius quoniam parentes non comperi, non apposui. De quo istorum circa ea que de eis scripta comperiuntur, intellexerint autores, non satis certum est, dato quod aliquando possit per coniecturas intelligi. Scribam igitur tanquam unius tantum acta sint omnia. Fuit ergo Athlas, ut dictum est, Iapeti seu ex Climene, seu ex Asya filius, uel ex Lybia, ex quo talis narratur fabula. Quod cum Perseus Iouis filius iussu Polidetis regis, ut dicit Lactantius, ad occidendum iuisset Gorgonem, eamque superasset, et illi caput abscidisset, uictorque rediret, contigit ut hospitium peteret Athlanti. Athlas autem, oraculo premonitus, ut sibi caueret a Iouis filiis, quia ab aliquo eorum regno priuaretur, audito eum Iouis esse filium suscipere noluit; quam ob rem turbatus Perseus, detecto Gorgonis capite, illum in sui nominis montem mutauit, damnauitque eum ut in perpetuum celum sustentaret humeris, quod et factum est. Sub hac autem fictione uoluere priores hystoriam occultari, cum dicat Fulgentius, quod cum superata Medusa ditissima regina, Perseus regnum inuasisset Athlantis, fultus copiis atque substantiis Meduse, eum in montes compulit aufugere, et sic qui ex regia montanus factus est fuga, causam dedit fabule, ut in montem diceretur esse conuersus opere eius, cuius diuitiis in montes fuerat compulsus. Quod celum humeris sustentauerit, alia causa fuit. Affirmat enim Augustinus in libro De ciuitate dei, hunc maximum fuisse astrologum, et Rabanus dicit eum primum astrologie artem excogitasse, quod a Plinio sumptum puto; ipse autem in libro De naturali hystoria dicit hunc astrologiam inuenisse et hinc, ob sudores ex arte susceptos, celum humeris tolerasse dictum est. Uerum ignauum uulgus hoc credidit, eum scilicet celum humeris sustinere, quia cerneret montis uerticem adeo extolli, ut in eum uideatur inclinari celum. Huic preterea multas fuisse filias dixere ueteres, quas ex uariis Athlantibus natas arbitror, et huic soli attributas, ut in particulari earum descriptione clarius apparebit.
+
+Hyas, ut ab unico milioris sexus initium faciamus, filius fuit Athlantis et Ethre, ut placet Ouidio, ubi de Fastis ait: *Nondum stabat Athlas, humeros oneratus Olympo, Cum satus est forma conspiciendus Hyas*. Hunc stirps Occeani maturis nixibus Ethra Edidit, et nynphas, sed prior ortus Hyas etc. Hic iuuenis uenator fuit, et in uenationibus a leena occisus est, ut ipse ubi supra testatur Ouidius dicens: *Dum noua lanugo, pauidos formidine ceruos Terret, et est illi preda benigna lepus*. At postquam uirtus animis adoleuit, in apros Audet, et hyrsutas cominus ire leas, Dumque petit latebras fete catulosque leene, Ipse fuit lybice preda cruenta lee. Mater Hyan, et Hyan meste fleuere sorores, Ceruicemque polo suppositurus Athlas Uictus uterque parens tamen est pietate sororum: illa dedit celum: nomina fecit Hyas.
+
+Hyades septem fuere sorores et filie Athlantis ex Ethra, quarum hec fuerunt nomina: Eudora, Ambroxia, Pyidile, Coroni, Phyto, Polixo et Thyenes. De quibus inuicem scribere necesse fuit, cum de eis in particulari nil legatur. De his autem sic scribit Ouidius: *At simul inducent obscura crepuscula noctem, Pars Hyadum toto de grege nulla latet. Ora micant Tauri septem radiantia flammis, Nauita quas Hyadas Graius ab urbe uocat. Pars Bachum nutrisse putat, pars credidit esse Thetios has neptes, Occeanique senis* etc. Per hos uersus possumus cognoscere eas, ut supra dixerat idem Ouidius, ob pietatem mortui fratris in celum assumptas, et in fronti Tauri locatas. Uidetur tamen Ouidius in fine carminum credere partem harum Hyadis fuisse filias, uerum Theodontius totas Athlantis fuisse confirmat. Has autem succulas appellari dicit Anselmus in libro de Ymagine mundi. Sed quid ista uelint uideamus. Et primo ego harum assumptionem in celum sic contigisse arbitror, quia eo quod numero conuenirent cum stellis in fronte, Tauri positis, ceptum sit ab his qui numerum norant filiarum Athlantis iocose illas stellas a nominibus puellarum uocare, et cum perseuerarent, adeo stellis annexum est, ut in hodiernum usque perduret; seu quod uerisimilius est, filias Athlantis ob conuenientiam numeri nomine stellarum nuncupatas, et hinc fabule prestitisse materiam. Nam stellas illas Hyadas uocatas credo ab effectu earum longa animaduersione percepto; Hyas enim grece, pluuia sonat latine, quod eis nomen impositum est, eo quod incipientibus eis apparere, autumnales incipiunt pluuie. Succule uero dicte, quasi succo plene, id est humiditate et pluuiis. Quod autem Bachum nutriuerint, ideo dictum reor, quod humiditate sua seu signi in quo sunt, sole existente in uirgine, plurimum uinetis nocte conferant diurno feruore exhaustis.
+
+Eletra filia fuit Athlantis et Pleionis, et uti ego arbitror, Athlantis Tusci, eo quod uelint aliqui eam coniugem fuisse Corithi regis, quem Tuscum fuisse existimant plurimi; et si Tusci non fuit, Archadis tamen fuit; non enim ad eius concubitum Iuppiter iuisset in Mauros. Hanc a Ioue oppressam peperisse illi Dardanum Troie autorem uolunt, et uiro Iasium. Hec preterea cum sex sororibus a Pleyone matre Plyades appellate sunt; et quia Iouem seu Liberum patrem nutriuere, celum meruerunt et stelle in genu Tauri locate sunt, et a Latinis Uirgilie appellate. De quibus omnibus sic scribet Ouidius: *Plyades incipiunt humeros reserare paternos: Que septem dici, sex tamen esse solent. Seu quod in amplexum sex hinc uenere deorum. Nam Steropem Marti concubuisse ferunt, Neptuno Alcinoem, et te, formosa Celeno. Mayam et Eletram Taygetamque Ioui; Septima mortali Meropes tibi, Sysife, nupsit; Penitet et facti sola pudore latet. Siue quod Eletra Troie spectare ruinas Non tulit; ante oculos opposuitque manum* etc. Astrologi autem dicunt harum unam esse nebulosam, nec posse uideri. Sane ut figmenta paucis expediamus de his, quantum ad nomen et ad assumptionem in celum, dici potest quod de Hyadibus dictum est, esto uelit Anselmus has Plyades non a matre, sed a pluralitate denominatas, cum dicat plyon grece, pluralitatem sonare latine. Uirgilie autem dicuntur, quoniam oriuntur una cum sole, scilicet eo exeunte in Tauro, quia tunc uirgulta augeantur. Iouem autem nutrisse ideo dicuntur, quia opinati sunt nonnulli ethereum ignem ex humiditate terrestri nutriri, quam humiditatem pluuie causant. De Libero autem ut supra ubi de Hyadibus.
+
+Maya Athlantis fuit filia, ut dicit Uirgilius: *At Mayam, auditis si quicquam credimus, Athlas, Idem Athlas generat, celi qui sydera tollit* etc. Ego credo Athlantis Arcadis fuisse filiam, eamque dicit Cingius Uulcano nupsisse et argumento utitur, ut dicit Macrobius Saturnaliorum, quod flamen Uulcanalis Kalendis Maiis huic dee rem diuinam facit. Sed Piso uxorem uulcani Maiestam non Mayam uocari dicit. Hoc tamen asserunt omnes eam Ioui concubuisse atque ex eo peperisse Mercurium. Hanc insuper aiunt Iunonem ex pellicibus Iouis unam summe dilexisse eiusque filium Mercurium lactasse affirmat Martianus. Et huius amoris causam reddunt, quia ea surgente uer et estas ueniunt, quibus aer pulchrior factus letari uidetur. Sed quid non sic Celenum et Eletram et alias, que equo modo surgunt cum Maya? Ratio potest esse hec, quia per Mayam ueteres terram intellexere, in qua diuitie et regna sunt, quibus preest ipsa Iuno. Hec autem Maya apud Romanos in maxima fuit reuerentia, ei quidem, ut ait Macrobius, mense Mayo eo quod ab ea denominatum putarent, ut ubi de Fastis scribit Ouidius, exibebant mercatores una et Mercurio filio sacrum; et quia, ut Cornelius Labeo assentire uidetur, terram eam putant, et Maye nomen a magnitudine sumpsisse, ei pregnantem suem mactabant, quam hostiam Terre propriam dicebant, et hoc ob fecunditatem arbitror. Preterea dicit idem Labeo huic Maye, id est terre, edem Kalendis Maiis dedicatam sub nomine Bone dee, et eandem esse Bonam deam et Terram, sic et Bonam et Faunam et Opem et Fatuam pontificum libris dicit ostendi. Rationes autem supra, ubi de Terra scripsimus, apposite sunt.
+
+Steropes et hec filia fuit athlantis et Pleyonis, quam dicit Ouidius a Marte dilectam, et ex eo peperisse Parthaonem, qui rex fuit Calydonie, Arcadie fere opposite.
+
+Cyleno eque Athlantis et Pleyonis fuit filia, hec a Ioue uiciata Mercurium peperit, alium a superiori, qui cognominatus est Cylenius a matre, seu a monte Arcadie, in quo forte natus est.
+
+Thaygete patrem fuisse Athlantem uolunt et Pleyonem matrem, eamque dicunt placuisse Ioui, et in eius amplexus uenisse, atque ex eo concepisse Lacedemonem, quem filium Taygete Agenoris filie dixerunt alii, et nonnulli eum ex Semele natum uoluere.
+
+Alcyones ex Athlante et Pleyone nata est, placuitque Neptuno, ex quo peperisse uolunt Alcyonem coniugem Cei regis Trachinne.
+
+Meropes, ut reliqui Plyades, Athlantis et Plyonis filia fuit Sysiphoque Corinthyorum rege nupsit, Ouidio teste, et creditur eam Sysipho peperisse Laertem Ulixis patrem, et Glaucum, et Creontem.
+
+Calipso nynpha, ut dicit Priscianus in maiori uolumine, filia fuit Athlantis, ex qua tamen matre non dicit, quod etiam ante Priscianum testatur Omerus in Odissea dicens: {entha men Atlantos thugater doloessa Kalupso} Que latine sonant : ubi certe Athlantis filia dolosa Calipso, Cuius autem Athlantis ignoratur. Ad hanc, ut Omerus testatur, peruenit Ulixes naufragus, et UII annis apud eam detentus est. Fuit enim hec domina cuiusdam insule Ogigia nuncupate, seu a se Calipso denominate.
+
+Epymetheus filius fuit Iapeti ex Asya coniuge, ut ait Leontius. Hic ingenio ualens hominis, statuam primus ex luto finxit, quam ob rem dicit Theodontius indignatum Iouem et eum uertisse in symiam, atque religasse apud insulas Pytacusas; cuius figmenti reseratio talis est. Sunt symie animalia inter alia hoc a natura infixum habentia, ut quicquid uiderint quenque agentem, et ipse facere uelint, et aliquando faciant; sic uisum est Epymetheum ad instar nature uoluisse hominem facere et sic, symie imitatus naturam, Symia dictus est. Apud Pytagusas insulas ideo symiam religatam dixere, eo quod olim abundauerint symiis insule ille, seu forsan iageniosis hominibus et in suis operibus naturam imitantibus.
+
+Pyrra Epymethei fuit filia, ut dicit Ouidius, et Deucalionis coniunx. De qua idem Ouidius sic: *Deucalion lacrimis ita Pyrram affatur abortis: O soror, o coniunx, o femina sola superstes, Quam commune mihi genus et patruelis origo, Deinde thorus iunxit, nunc ipsa pericula iungunt*. Hec autem cum esset piissima mulierum una eum Deucalione uiro diliuuium passa est, eique IIII peperit filios.
+
+Prometheus Iapeti fuit filius ex Asya nynpha coniuge eius, ut Uarro testatur ubi De origine lingue latine, et alii plures. Hunc ante alios omnes formasse hominem ex terra dicit Ouidius: *Siue recens tellus seductaque nuper ab alto Ethere cognati retinebat semina celi. Quam satus Iapetho mixtam pluuialibus undis Finxit in effigiem moderantum cuncta deorum. Oratius autem aliquid superaddens dicit in Odis: Fertur Prometheus addere principi Limo coactus particulam undique Desectam insani leonis Uim stomaco apposuit nostro* etc. Uerum Claudianus in Panegirico IIII consulatus Archadii fabricam istam longe plenius omnium longa tamen uerborum serie describit dicens: *Disce orbis, quod quisque sibi, cum conderet artus Nostros, ethereis miscens terrena Prometheus, Sinceram patri mentem furatus Olympo, Continuit claustris indignantemque retraxit. Et cum non aliter possent mortalia fingi, Adiunxit geminas: ille cum corpore lapse Intereunt, hec sola manet bustoque superstes Euolat; hanc alta capitis fundauit in arce, Mandatricem operum prospecturamque laborum. Illas inferius collo, preceptaque summe Passuras domine, digna statione locauit. Quippe opifex ueritus confundere sacra prophanis, Distribuit partes anime, sedemque remouit. Iram sanguinei regio sub pectore cordis Protegit imbutam flammis, auidamque nocendi, Precipitemque sui. Rabie succensa tumescit; Contrahitur tepefacta metu, cumque omnia secum Duceret, et requiem membris uesana negaret. Inuenit pulmonis opem madideque furenti Prebuit, ut tumide ruerent in mollia fibre. At sibi multa petens nil collatura Cupido, In iecur et tractus imos compulsa recessit. Que uelut immanes reserans ut belua rictus, Expleri pascique uelit: nunc uerbere curas Torquet auaritie, stimulis nunc frangit amorum, Nunc gaudet, nunc mesta dolet satiataque rursus Exoritur, cesaque redit pullulantius ydra* etc. Sane his a Seruio et Fulgentio superadditur fabula. Dicunt enim cum Prometheus ex luto finxisset inanimatum hominem, miratam eius eximium opus Mineruam eique spopondisse quicquid ex celestibus bonis uellet in perfectionem operis sui. Qui cum respondisset se nescire, nisi uideret que apud Superos sibi essent utilia, ab ea eleuatus in celum est; ubi cum cerneret celestia omnia flammis animata, ut suo etiam operi flammam immitteret, clam ferulam rotis Phebi applicuit, et ea accensa ignem furatus reportauit in terras, et pectusculo ficti hominis applicauit, et sic animatum reddidit eumque Pandora uocauit. Quam ob rem irati dii eum per Mercurium Caucaso alligari fecerunt et uulturi seu aquile iecur eius uel cor dilaniandum perpetuo dederunt; cuius conquestionem in rupe satis longo carmine Eschylus Pictagoreus poeta describit, asserens illi cor ab aquila rostro discerpi, et mox iterum restaurari, ac iterum ab aue laniari, et sic indesinenter uexari. Hominibus autem, ut Saphos et Esyodus dicunt, dii ob hoc morbos et maciem ac mulieres immisere. Oratius autem dicit tantum maciem et febrem, ut in Odis: *Audax Iapeti genus Ignem mala fraude gentibus intulit. Post ignem etherea domo Subductum macies et noua febrium Incubuit cohors* etc. Harum fictionum inuolucrum, serenissime rex, non erit leue corticem aperire; multa enim insunt longa exquirentia uerba, que si non apponantur, erit paucis plurimum ingenii oportunum. Faciam igitur resecans quantum potero, ut prestabit Deus. Et ante omnia uidendum puto quis fuerit Prometheus iste. Qui quidem duplex est, sicut duplex est homo qui producitur. Primus autem Deus uerus et omnipotens est, qui primus hominem ex limo terre composuit, ut Prometheum fecisse fingunt, seu natura rerum, que ad instar primi reliquos etiam ex terra producit, sed alia arte quam Deus. Secundus est ipse Prometheus, de quo ante quam aliam scribamus allegoriam, secundum simplicem sensum, quis fuerit uidendum est. Dicit ergo Theodontius de Prometheo isto legisse, quod cum illi Iapeti patris, eo quod natu maior esset, successio deberetur, iuuenis et dulcedine studiorum tractus ultro illam Epymetheo fratri cum duobus paruis filiis, Deucalione et Yside derelictis, in Assyriam abiit et inde, postquam aliquandiu insignes eo euo audisset Caldeos, in uerticem Caucasi secessit. Ex quo longa meditatione et experientia percepto astrorum cursu, procuratisque naturis fulminum et rerum plurium causis, ad Assyrios rediit eosque astrologiam docuit et procurationes fulminum, et quod omnino ignorabant ciuilium hominum mores, egitque adeo, ut quos rudes et omnino siluestres et ritu ferarum uiuentes inuenerat, quasi de nouo compositos ciuiles relinqueret homines. Quibus sic premissis uidendum est quis sit productus homo, quem supra dixi duplicem esse. Est enim homo naturalis, et est homo ciuilis, ambo tamen anima rationali uiuentes. Naturalis autem homo primus a deo ex limo terre creatus est, de quo et Ouidius et Claudianus intelligunt, esto non adeo religiose, ut christiani faciunt; et cum ex luto illum Prometheus iste primus formasset, insufflauit in eum animam uiuentem, quam ego rationalem intelligo, et cum hac sensitiuam et uegetatiuam potentias, seu secundum quosdam animas; uerum he naturam habuere corpoream, et nisi peccasset homo, fuissent eterne, sicuti et rationalis est, cui diuina natura est. Hunc perfectum fuisse hominem circa quoscunque actus terreos credendum est; nec opinari debet quisquam oportunum illi fuisse ad eruditionem temporalium rerum Prometheum aliquem mortalem; uerum qui a natura producta sunt, rudes et ignari ueniunt, imo ni instruantur, lutei agrestes et belue. Circa quos secundus Prometheus insurgit, id est doctus homo, et eos tanquam lapideos suscipiens quasi de nouo creet, docet et instruit, et demonstrationibus suis ex naturalibus hominibus ciuiles facit, moribus scientia et uirtutibus insignes, adeo ut liquido pateat alios produxisse naturam, et alios reformasse doctrinam. Libet ex multis unum soltem exemplum inducere. Legimus inter scelestissimos quoscunque et perdite luxurie iuuenes Athenienses Polemonem fuisse principem, qui mane a conuiuio surgens temulentus et unguentis fragrans, sertisque spectabilis et uestimentis suorum scelerum letus infamia, scolas Xenocratis prudentum atque modestorum hominum refertas intrasse, risurus, arbitror, potius quam auditurus precepta legentis. Cuius aduentus et si turbationem omnibus iniecisset, solus Xenocrates immoto uultu perseuerans, omissis de quibus erat sermo, de temperantia et modestia cepit, tanteque fuit eius demostratio efficacie, ut Polemon non aliter quam si ueterem eiecisset animam et ab ore disserentis aliam suscepisset, eiectis sertis, et intra pallium reducto brachio, et omni conuiuiali letitia posita, et omni omnino eiecta lasciuia, ex illecebri ganeone splendidus euasit phylosophus. Bene ergo ostenditur homines quacunque ineptia deformes a sapientibus reformare, et qui lutei erant nuditate aut uiciorum ignauia, sacris animari preceptis, et ciuiles homines effici. Sed ad ulteriora progrediendum est, ut omnis fictionis aperiatur particula. Dicunt igitur ante alia Mineruam opus huius miratam eum in celum traxisse, daturam si quid ad opus suum perficiendum cerneret oportunum. Quod ego sic intelligendum reor, pro Minerua, scilicet sapientem uirum, qui nature opus admiratur, hominem, scilicet ex luto productum, et cum eum uideat imperfectum quantum ad doctrinam et mores cupiens eum animare, id est perficere, sapientia duce, per speculationem ascendit in celum, et omnia ibi igne animata uidet, ut intelligamus quod in celo, id est in loco perfectionis, sunt omnia animata igne, id est claritate ueritatis, sic et perfectus homo nulla ignorantie nebula offuscatur, et meditatione continua uersatur in celis. Deinde a rota solis furatur hic ignem, et defert in terris, et pectori infert luteo homini, et uiuus efficitur. Equidem non incongrue dictum est. Non enim in theatris uel plateis et in propatulo ueritatis claritatem adipiscimur, quin imo in solitudinibus semoti, et exquisita taciturnitate speculamur, et crebra meditatione rerum naturas exquirimus; et quia ista talia clam fiunt, quasi furari uidemur, et ut appareat unde sapientia ueniat in mortales, dicit quod a rota solis, id est e gremio dei, a quo omnis sapientia est, ipse enim uerus est sol qui illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, cuius eternitatem per rotam non habentem principium neque finem designare uoluere, et hoc apposuere ut de ipso uero Deo et non de sole creato acciperemus dictum. Hanc demum flammam, id est doctrine claritatem, inmittit pectori lutei hominis, id est ignari. Nam et si omnibus largitor ille munerum deus animam bonam et perfectam infundat, corporea moles caligine infecta terrestri adeo uires retundit anime, ut plurimum nisi doctrina iuuentur, et excitentur adeo obtorpescunt, ut potius bruta quam rationabilia animalia uideantur. Doctrina igitur sapientie a Deo suscepte prudens homo animat, id est sopitam animam excitat lutei, id est ignari hominis, qui tunc uiuere dicitur, dum ex bruto rationalis efficitur, seu effectus est. Explicito autem homine iratos deos dicunt quedam fecisse, ut religasse Prometheum in rupe, immisisse febrem, maciem et feminas hominibus. Circa quod quantum ad primum aduertendum est hic poetas more uulgi et improprie fuisse locutos. Existimat quidem uulgus iners, iratum deum aduersus quemcunque laborantem uident, quantuncumque circa laudabile opus fatigetur, quasi nil preter ocium detur a pacato deo, et ideo iratum putauere deum Prometheo, eo quod assiduo studio noscendarum rerum laboraret. Seu ideo iratos dixere, quia laboriosa hominibus immisere. De ista ira qualis sit, supra ubi de Fama dictum est. Quod autem duci et alligari Caucaso Prometheum a Mercurio fecerint, peruertitur ordo, nam prius in Caucaso fuit Prometheus, quam hominem rapto igne animaret. Ductus est igitur futurus et iam desiderio ipso prudens homo a Mercurio interprete deorum, id est ab eruditione alicuius enucleantis secreta nature impulsus in Caucasum, id est in solitudinem, quantumcunque secundum hystoriam in Caucasum secesserit, et ibi religatus in rupe, id est a propria uoluntate detentus. Ibi illi precordia aiunt ab aquila lacerari, id est a meditationibus sublimibus anxiari, que longo exhausta meditationis lobore tunc restaurantur, quando per ambages uarias exquisita alicuius rei ueritas reperitur. Et hec quantum ad ficta de Prometheo, quem profecto maiores nostri asserunt eximium sapientie doctorem fuisse. Nam Augustinus in libro De ciuitate dei, et post eum Rabanus et Luon Carnothensis equo fatentur consensu, eum scientia insignem fuisse uirum. Eusebius preterea in libro Temporum dicit, Argo regnante Argiuis fuit Prometheus, a quo homines factos esse commemorant, et re uera cum sapiens esset, feritatem eorum et nimiam imperitiam ad humanitatem et scientiam transfigurabat. Post hunc Seruius etiam de eo testatur quia prudentissimus uir fuit et a prouidentia denominatus, et quod primus astrologiam Assyrios docuerit, quam in altissimo residens Caucasi uertice maxima cum cura didicerat. Hunc insuper dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum, primum simulacra ex luto componere inuenisse, quod forsan de compositione hominis ex luto fabule dedit initium. Sic et Plinius ubi De naturali hystoria dicit, eum primo docuisse ignem e silice prouocatum ferula seruari. Uoluere insuper iratos deos immisisse hominibus maciem, febrem, et mulieres. Pro macie ego intelligo labores corporeos, quibus extenuamur et ad quos nascirnur illius crimine, cui dictum est: *Cum sudore uultus tui uesceris pane tuo*. Hic autem maciei uiam dedit intranti. Per febres uero, ardores concupiscientie, quibus angimur et uexamur assidue, uoluisse reor. Mulier autem ad solatium creata est, sed inobedientia sua facta est stimulus, nec equidem paruus, si rite intueri uelimus, quod ut potius alienis uerbis quam meis ostendam, quid preclarissimus preceptor meus, Franciscus Petrarca, eo in libro quem De uita solitaria scripsit, de eis sentiat libet apponere. Dicit enim sic: Nullum uirus adeo pestiferum uitam hanc sectantibus ut muliebre consortium; femineus enim decor eo formidolosior funestiorque, quo blandior, ut sileam mores, quibus omnino nichil instabilius, nichil studio quietis infestius. Quisque requiem queris, feminam caue, perpetuam offisinam litium ac laborum. Raro sub eodem tecto habitant quies et mulier. Satyrici uerbum est: Semper habitet lites, alternaqua iurgia lectus, In quo nupta iacet: minimum dormitur in illo. Nisi forte tranquillior est concubine accubitus, cuius et fides minor, et maior infamia et litigium par. Scitum est et illud clari oratoris dictum: Qui non litigat celebs est. Post hoc paulo infra sequitur idem. Quisquis ergo litem fugis, et feminam fuge. Uix alteram sine altera effugies. Femine, et si quod rarum est, mitissimi mores sint, ipsa presentia, utque ita dixerim, umbra nocens est. Cuius siquid fidei mereor, uultus atque uerba cunctis qui solitariam pacem querunt, non aliter uitandi sunt, non dico quam coluber sed quam basilisci conspectus ac sibila; nam nec aliter oculis, quam basiliscus interficit, et ante contactum inficit. Hec ille. Que et si multa sint et uera, haberem que dicerem longe plura, sed quoniam non exigit intentum presens, hec de stimulo humani generis dixisse sufficiant.
+
+Pandora dicit Fulgentius nominatum eum, quem Prometheus primum ex luto confecit, quod a Fulgentio ob id dictum puto, quia Pandore significatum sit in latino omnium munus, eo quod non ex notitia unius tantum rei componatur sapiens, sed ex multis et uerius ex omnibus, sed talis solus est deus. Posset preterea dici Pandora a pan quod est totum, et doris quod est amaritudo, quasi Pandorus omni amaritudine plenus. Nil enim in presenti uita potest homo absque amaritudine possidere, quod utrum uerum sit, se unusquisque exentiat et uidebit. Iob autem uir sanctus et patientie insigne specimen, uolens hoc humano improperare generi, dixit: homo natus de muliere, breui uiuens tempore, multis repletus miseriis etc.
+
+Ysis, ut ait Theodontius, filia fuit Promethei et paruula a patre Epymetheo patruo derelicta. De qua ipse Theodontius talem recitat hystoriam. Dicit enim quod cum uirgo excreuisset et prestantissimi decoris esset, iam matura uiro Ioui placuisse, et ab eo actum seu potentia seu suasionibus, ut in eius iret concubitum, ex quo Ysidem dicit Ioui Epaphum peperisse. Tandem seu tanto fidens amasio puella, seu quia natura ardentis esset animi, in regni cupidinem incidit, et auxiliariis a Ioue habitis et aliunde contractis uiribus, quasi in effetum uiribus regem, animum iniciens, Argum Argiuorum regem annositate decrepitum, sed alias oculatum hominem traxit in bellum, aduersus quem cum descendisset in aciem, factum est, ut fractis Ysidis uiribus, ipsa caperetur Ysis et ab Argo seruaretur captiua. Uerum iussu Iouis patris sui Stilbon, qui postea Mercurius appellatus est, homo eloquentissimus et audacia atque industria plenus, decipulis suis egit ut occiso a se Argo sene, a captiuitate liberaretur Ysis. Cui cum non bene cederent res in patria, sue confisa solertie, conscensa naue, cui uacca erat insigne, ad Egyptios transfretauit, et cum ea Stilbon ob perpetratum facinus pulsus ex Grecia, et cum ibi iam Apis potentissimus esset, eidem nupsit, et datis Egyptiis caracteribus licterarum atque ostenso terre cultu, in tam grandem deuenit Egyptiorum extimationem, ut non mortalis femina sed dea potius haberetur, diuinique illi adhuc uiuenti impenderentur honores. Leontius uero dicebat se a Barlaam habuisse, hanc Ysidem ante transfretationem Apis in Egyptum, eidem Api nupsisse, et post modum cum Ioue concubuisse, et ob id cum rescisset indignatus Apys, regno Argiuorum relicto, in Egyptum abiisse, et eam post modum ad se accedentem ultro suscepisse. In quibus tot sunt ab utraque parte operum et temporum inconuenientia, ut non solum auferatur hystorie fides, sed nec etiam aliqua possit uerisimilitudo rerum adaptari, et potissime adueniente Iouis obstaculo, cuius cum Api conuenientia tempora huic hystorie plurimum auferunt fidei. Sane solertibus huius ueritatis inquisitio relinquatur.
+
+Deucalion, omnium ueterum testimonio, Promethei filius fuit, cui adulto Epymetheus patruus Pyrram filiam iunxit coniugio. Mitis enim ingenii homo fuit et Pyrra piissima femina, de quibus Ouidius: *Non illo melior quisquam nec amantior equi Uir fuit, aut illa reuerentior ulla deorum* etc. Huius enim tempore apud Thessalos ingens fuit diluuium, de quo fere omnes scriptores ueteres mentionem faciunt; finguntque plurimi, excrescentibus aquis, Deucalionem solum cum Pyrra coniuge in nauicula euasisse, et in Parnasum deuenisse montem, et cum iam aque cessarent Themis adisse oraculum consulturi de humani generis restauratione; eiusque iussu, tecto capite solutisque uestibus postergasse saxa, tanquam magne parentis ossa, et ea in homines feminasque conuersa. Hoc figmentum a Barlaam sic explicatum referebat Paulus. Dicebat enim se legisse in Grecorum antiquissimis annalibus ob hoc diluuium territos homines, et ad suprema usque montium effugisse, atque intrasse cauernas, et antra una cum mulieribus suis expectaturos finem; et ad hos Deucalionem et Pyrram, cessantibus aquis, in mesto atque supplicum habitu accessisse, et Deucalionem hominibus et Pyrram mulieribus, non absque labore maximo, suasisse aquas cessasse nec amplius fore timendum; et sic eos e uerticibus montium atque ex saxeis antris, eis scilicet ambobus precedentibus, in habitationes et tecta reduxisse. Porro Theodontius non sic; dicit enim delatum Deucalionem cum coniuge et aliis pluribus in naui ad Parnasum, et cum cessassent aque, ibi regni sui sedem statuisse, cum primo Thessalis imperaret, et ex communi consilio tanquam pro bono publico factum, ut reuocatis hominibus et mulieribus e cauernis, quarum quantitas maxima longe hominum numerum excedebat, eo quod uenientibus aquis pauidiores longe ante quam homines in montana confugerant, et sic ex eis nulla periit, cum ex hominibus multi absorpti sint, posita uerecundia, quam per tectum caput intelligit, non enim uerecundantur nisi uidentes, indistincte homines quibuscunque mulieribus miscerentur, quod per solutas uestes dicit ostendi; nam ut ubi de Uenere dictum est, Ueneris cingulum est dictum ceston quod ipsa fert ad legiptimos coitus; cum uero in illicitos tendit, cingulum deponit, et sic illi solutis uestibus in illicitos ire coitus ostendebant, et hoc augende prolis causa, cum ex multitudine mulierum uirorum paucitas possit amplissimam prolem suscipere. Quod autem illos uocat ossa parentis, non ob aliud dictum puto, nisi quia sicuti saxa terre molem ne effluat continent, sic et ossa hominum corpora seruant in robore; sic et labores agricultorum agunt, ut ea producuntur ex terra ex quibus nutricamur atque consistimus, quasi uideantur ex agris assumpti qui incoluere postea ciuitates. Ego autem reor illos parentis ossa dictos, quia ex cauernis et antris montium uti lapides facimus, educti sunt, et ob duritiem suam saxei dicti.
+
+Ellanum dicit Theodontius filium fuisse Deucalionis et Pyrre, quem ait Barlaam, patre mortuo, adeo nomen suum et imperium ampliasse, ut fere omnis Grecia, que in Egeum mare uersa est, a nomine suo Ellada nominata sit et Ellades Greci.
+
+Psytacus Deucalionis et Pyrre filius, ut ait Theodontius, Promethei aui sui doctrinis imbutus, ad Ethyopas abiit, ubi in maxima ueneratione habitus cum in longissimum euasisset euum, orauit ut rebus subtraheretur humanis. Cuius precibus dii faciles eum in auem sui nominis mutauere. Huius ego fictionis causam credo sui nominis et uirtutis famam, que, eo cano mortuo, uiriditate durauit perpetua, uti sunt perpetuo uirides aues ille. Fueri qui crederent hunc Psytacum eum fuisse, qui unus ex septem sapientibus dictus est, sed Theodontius dicit eum longe antiquiorem.
+
+Dyonisius, ut testatur Eusebius in libro Temporum, Deucalionis fuit filius, eiusque facta claruisse dicit circa initium ducatus Moysis. Que tamen fuerint nusquam legisse memini, preterquam cum in Atticam uenisset, a Semaco quodam susceptus hospitio, filie eius capree pellem largitus est.
+
+Fentratem Deucalionis fuisse filium Paulus et nonntilli alii arbitrantur, eo quod de eo sic referat Tullius in libro Tusculanarum questionum. Dycearcus autem in illo sermone, quem Corynthi habitum tribus libris exponit, doctorum hominum disputantium, in primo libro multos loquentes facit, duobus Fentratem quendam Phyotam senem, quem ait a Deucalione ortum, disserentem inducit etc. Ex quibus preter originem apparet eum fuisse phylosophum.
+
+Astreus filius fuit Tytanis et Terre, ut asserit Paulus. Hunc dicunt Seruius et Lactantius cum Aurora concubuisse et ex ea genuisse Astream uirginem, nec non et Uentos omnes. Quos dicit Paulus cum senex esset, dum fratres aduersus Iouem bellum mouissent, omnes armauit et emisit in Superos. Esto Lactantius dicat eos ab Athlante armatos. Astreum potentem aliquem atque superbum fuisse hominem existimo, ideo Uentorum patrem dictum, quia alicui uentose regioni prefuerit; quod illos armauerit in Superos, a uentorum discursione sumptum est, qui si a terre concauitatibus ueniant, ut in altum erumpant necesse est.
+
+Astream Astrei Tytanis fuisse filiam satis uulgatum est, que, quoniam diis fauit aduersum patrem et patruos, in celum assumpta est, et in Zodiaco locata, ea in parte, que ab ea Uirgo denominata est. Nunc autem quid sibi uelit fictio uideamus. Astreum Astree patrem ego hic non hominem, sed celum astrigerum intelligo, quod ex se Iustitiam gignit, dum perpetuo ordine sibi diuino munere dato inferioribus corporibus unicuique iuxta sui qualitatem indesinenter oportuna concedit, et huius exemplo legum latores, prout humano ingenio possibile est, nostram ordinauere iustitiam. Ex Aurora autem ideo nata dicitur, quia sicuti aurore claritas solem procedit, sic ex notitia certa rerum gestarum debet oriri seu oritur iustitia seu iudicium. Diis fauisse dicitur, quia bonis semper fauet iustitia et eicit reprobos. Ea enim in celi parte ideo posita est, quia contigua est equinoctio, ut ostendatur ex iustitia rerum equitatem consequi, et sicut sole ibidem existente equa temporis pars nocti atque diei ab eodem sole conceditur, sic a iustitia eque ius redditur depresse conditionis hominibus atque claris.
+
+Uenti, ut perhibent Seruius et Lactantius, Astrei Tytanis et Aurore fuere filii. Hos dicit Lactantius a Iunone ob natum Epaphum incitatos in Iouem, quam ob causam a Ioue cauernis clausi sunt, et sub imperio Eoli religati. Sed aliam causam dicit Theodontius a Pronapide monstrari in Protocosmo, que talis est. Dicit enim Pronapides Litigium egre plurimum tulisse a Ioue de celo fuisse deiectum, et ob id ad Inferos descendisse, et conuentis Furiis orasse, si quid unquam eorum uotis suus labor posset in posterum uoluptatis afferre, irent et sua uenena quiescentibus Uentis inicerent, ut Furiis infestati, Iouis regnum infestarent, atque quietem; que euestigio tendentes, cum eos pacifice sedentes in domo patria inuenissent, non solum furias sed odia immisere, adeo ut in regiones suas abeuntes, confestim unus in alterum discursum facere, et omne celum terramque concutere incepere. Quibus perterritus primo Iuppiter, deinde commotus, eis non absque labore captis et cauernis Eoli inclusis, eos sub eius esse iussit imperio. De quibus sic dicit Uirgilius: *Nymborum in patriam, loca feta furentibus austris, Eolyam uenit. Hic uasto rex Eolus antro Luctantes uentos tempestatesque sonoras, Imperio premit ac uinclis et carcere frenat. Illi indignantes magno cum murmure montis Circum claustra fremunt, celsa sedit Eolus arce Sceptra tenens mollitque animos et temperat iras. Ni faciat, maria ac terras celumque profundum Quippe ferant rapidi secum uerrantque per auras. Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris, Hoc metuens molemque et montes insuper altos Imposuit, regemque dedit, qui federe certo, Et premere et lapsas sciret dare iussus habenas* etc. Si predictarum fictionum uolumus habere sensum, ante alia necesse est ut Astreum horum patrem celum credamus astrigerum, ita tamen ut umum sit celum quicquid inter lune concauum et octaue spere conuexum continetur; nam motum celi et planetarum tanquam a remotiori tantum paululum causa causari arbitror. Si autem Astreum hominem Uentorum patrem uoluerimus, iam supra dictum est eum imperasse locis, ex quibus multi orirentur uenti, et hinc dictus est Uentorum pater. Aurore autem ideo dicuntur filii, quia ut plurimum appropinquante aurora consueuerint uenti oriri; quod nautarum approbat autoritas et consuetudo; illa enim hora eos surgere dicunt, et ob id eadem hora ut plurimum sua nauigationes incipiunt; et hinc Aurore filii nuncupati sunt. Eos autem a Iunone in Iouem armatos fuisse, ideo fictum est, quia a terra emitti creduntur, que Iuno est, et quadam terre respiratione impelli, et cum alibi nequeant preter in aerem inpingi, cum aer Iuppiter sit, in Iouem armatos fictum est, id est impetuosos. Quod autem Litigium opere Furiarum eos et inquietare regnum Iouis et inter se hostes fecerit, hoc a motu eorum et opere sumptum est; nam si ab oriente uentus surrexerit, et itidem ab occidente, ut et per aerem et in se concurrant necesse est, ex quo uidentur hostes et regnum inquietare Iouis. Eos autem sub imperio Eoli religatos in cauernis ideo dictum est, quia Eolydes insule quibus olim prefuit Eolus, et ab eo denominate sunt, plene sunt cauernarum, cauerne autem plene sunt aeris et aque, cuius motu causatur calor, et ob calorem surgunt ex aqua uapores, quos calor ipse resoluit in aerem; qui cum in loco non capaci consistere nequeat, egreditur, et si arctus sit agressus, de necessitate impetuosior et sonorior et diuturnior exit, et sic cum generati uenti ex cauernis Eolidarum insularum exeant, fictum est eos in cauernis Eoli religatos atque suo sub imperio positos. Sed Uirgilius sub hac fictione longe aliud sentit, quod quoniam non spectat ad propositum non appono. Est preter fictiones horum pregrandis potentia; sunt distincte regiones et nomina; sunt insuper secundum quosdam pauciores, secundum uero alios plures, nec eisdem nominibus ab omnibus nuncupati sunt; de quibus antequam ad singulorum sermonem ueniamus, pauca dixisse non erit incongruum. Dicit ergo de eorum potentia et regionibus atque nominibus sic Ouidius: *Et cum flaminibus facientes frigora uentos, His quoque non passim mundi fabricator habendum Aera permisit: uix nunc obsistitur illis, Cum sua quisque regat diuerso flamina tractu, Quin lanient mundum, tanta est discordia fratrum. Eurus ad auroram Nabatheaque regna recessit Persidaque et radiis iuga subdita matutinis, Uesper et occiduo, que litora sole tepescunt, Proxima sunt Zephyro; Scithiam septemque triones Horrifer inuasit Boreas, contraria tellus Nubibus assiduis pluuioque madescit ab Austro* etc. In quibus carminibus, et si multum dictum sit, est tamen eorum tam grandis uiolentia, ut non dicam pregrandes naues pondere honustas multiplici per maria tensis euehat uelis, seu annosas quercus, euulsis e solo radicibus, in regionem alteram deferat, quin imo celsas turres arcesque sublimes perpetuo solidatas saxo impetu euertat suo, et montium altos uertices tanta concutiat rabie, ut mundum omnem, si rerum pateretur natura, extra ueteres terminos uideatur posse transferre. Hos duodecim esse dicit Ysidorus Ethymologiarum libro, eosque sic disponit et nominat: *Qui ab oriente uerno in occiduum tendit ideo dicitur Subsolanus, quia sub ortu solis nascatur*. Huic duos collateralis adnectit, Eurum scilicet a sinistris, quem sic ait uocari, eo quod ab Eoo spiret, id est ab oriente estiuo; a dextris uero dicit esse Uulturnum, sic dictus quod alte tonet. Austrum inde a meridie flantem sic dicit dici, quod aquas hauriat, eumque grece appellari Nothum. A dextris eius dicitur esse Euroastrum, inde dictum quod inter Eurum sit et Austrum. Sic et qui a sinistris est Austroaffrum, quia inter Austrum sit et Affrum. Sic et idem Lybonothus uocatur, eo quod inde Lybs et hinc sit illi Nothus. Zephyrum autem subsequenter ab occiduo flantem dicit, eo sic appellatum quod flores et gramina eius uiuificentur spiritu, atque eundem uocari Fauonium latine, quod his faueat que nascuntur. Cuius a dextra Affricum seu Lybim a regione unde spirat denominatum. A leua uero chorum, eo quod uentorum circulum claudat et quasi chorum faciat. Antea tamen dicit Caurum nominatum, et a nonnullis Argeston. Septentrionem inde dicit dictum, eo quod a circulo septem stellarum consurgat. Cui ponit a dextra Circium, a uicinitate Chori sic denominatum A sinistra uero Aquilonem cuius nominis causam dicit, quia aquas extinguat et dissipet nubes. Eumque dicit et Boream nominari, quod ab Yperboreis montibus egredi uideatur. Scribit preterea Ysidorus, his XII designatis, alios etiam esse uentos, quos ego eosdem puto, sed aliis nominibus appellatos, ut puta Ethesyas, quas ait statuto anni tempore a Borea in Egyptum efflare. Sic et Auram et Altanum. Auram uero ab aere dictam, quod lenis, quasi agitatus leniter aer. Altanum in pelago fieri et ab alto denominatum. Turbonem insuper a terra dictum dicit; est enim uentorum circumuolutio quedam perniciosa persepe. Fragorem a fractarum rerum sonitu denominari uentum ait. Sic et procellam dictam, eo quod cum pluuia flans euellat. Uitruuius autem, ubi de Architectonica scripsit, XXIIII esse uentos ostendit. Dicit enim Austri collaterales Leuconothum et Altanum, Affrici Lybonothum et Subuesperum, Fauonii Ergastes et Ethesias, Cauri Circium et Chorum, Septentrionis Tracias et Gallicum; Aquiloni Supernas et Cecias, Solano Curbas et Orinthias, Euro Circias et Uulturnum. Alibi autem dicit idem Uitruuius eos UIII tantum esse, scribens, Andronicum Cirrestem ad demonstrationem opinionis huius, Athenis turrim octogonam construxisse, et singulis lateribus sculptam eius uenti ymaginem, cui illa facies muri esset aduersa, posuisse, et tandem metha marmorea super turrim imposita, ereum trionem super imposuit illi dextra uirgam porrigentem. Qui cum circumageretur a uentis, uirga designabat, quis esset qui flaret, et sic dicit compertum inter Solanum et Austrum Eurum, inter Austrum et Fauonium Affricum, inter Fauonium et Septemtrionem Caurum seu Chorum, inter Septentrionem et Solanum Aquilonem. Quam descriptionem tanquam optimam atque ueram Mediterranei maris naute omnes seruant, et potissime Ianuenses, qui profecto ceteros nautice artis excedunt ingenio.
+
+Expedito de uentis in generali, de unoquoque secundum Ysidori descriptionem in particulari pauca dicenda sunt; et primo de Subsolano orientali uento. Hic, ut Beda dicit, calidus est et siccus, sed temperate et ideo calidus, quia diu sub sole moretur. Siccus autem, quia cum Occeanus orientalis multum distet a nobis, ex quo humiditatem summere creditur, eam omnem ueniendo dimittit. Sed absit ut credam ridiculum istud, omnem scilicet uentum, qui ad nos ab orientis plaga uenit, oriri in oriente extremo, cum certissimum habeatur multos apud Eolidas oriri, ut predictum est, ex quibus nonnulli in nos efflant quos nos orientales et merito dicimus; quam ob causam, salua semper reuerentia Bede, frustra dictum puto eos ob longinquitatem originis sue ad nos mutata complexione uenire. Huic eiusdem complexionis sunt a destris Uulturnus omnia desiccans, a sinistris uero Eurus nubes aggregans seu generans.
+
+Nothus australis est uentus, naturaliter frigidus et siccus, uerum dum per torridam zonam ad nos ueniens transit, calorem assumit, et ab aquarum multitudine in meridie existente sumit humiditatem. Et sic mutata natura ad nos uenit calidus et humidus, et calore suo poros terre aperit, et humorem ut plurimum multiplicare, et nubes et pluuias inducere consueuit. Huius formam sic describit Ouidius: *Madidis Nothus euolat alis, Terribilem picea tectus caligine uultum: Barba grauis nymbis, canis fluit unda capillis, Fronte sedent nebule, rorant penneque sinusque* etc. Huic eiusdem complexionis a dextris est Euroaster, qui tempestates in mari generat, eo quod, ut Beda dicit, ab imo sufflet. A sinistris autem Austroaffer, quem aliqui dicunt calidum et temperatum.
+
+Septentrio uentus est a plaga in qua oritur nuncupatus. Nascitur enim in locis aquosis et congelatis et excelsis montibus, ex quibus ad nos usque purus flat, eo quod in locis, per que transitum facit, nullus ob intensum frigus resoluitur uapor. Hic aerem serenum facit, et quas exciuerat Auster pestes, repellit et purgat. Complexione autem cum collateralibus frigidus est et siccus. Qui enim a dextris est, Circius appellatur, niuium grandinumque productor. A sinistris autem Aquilo est, seu Boreas, de quo latior sermo sequitur.
+
+Boreas seu Aquilo uentus collateralis est Septentrionis, et natura sua habet nubes dissipare et aquas ligare gelu; de quo sic Ouidius in persona eiusdem dicit ad ostendendas uires eius: *Apta michi uis est, qua tristia nubila pello Et freta concutio nodosaque robora uerto, Induroque niues et terras grandine pulso. Idem ego cum fratres celo sum nactus aperto, Nam michi campus is est, tanto molimine luctor, Ut medius nostris concursibus insonet ether, Exiliantque cauis elisi nubibus ignes. Idem ego, cum subii conuexa foramina terre, Supposuique ferox imis mea terga cauernis, Sollicito manes totumque tremoribus orbem. Hac ope* etc. Ex hoc plures dicuntur fabule. Nam Seruius dicit eum amasse Yacintum puerum, qui etiam ab Apolline amabatur, et quoniam cerneret amorem pueri in amorem Apollinis magis quam in se flecti, iratus disco ludentem interemit. Preterea dicit Ouidius, eum amasse Orythiam Erichthonii regis Athenarum filiam, ac eam in coniugem postulasse; que cum non daretur, indignans se disposuit ad rapinam, nec distulit quin imo: Excussit pennas, quarum iactatibus omnis Afflata est tellus latumque perhorruit equor. Puluereamque trahens per summa cacumina pallam Uerrit humum, pauidamque metu caligine tectus Orythiam amans fuluis amplectitur alis. Et sic illam rapuit, et ex ea Zethum et Calaym filios suscepit. Insuper dicit Omerus in Yliade inducens Eneam Achilli loquentem in pugna: Boream pulcherrimas Dardani adamasse equas et ex eis equos XII uelocissimos suscepisse. A quibus si corticem fabularum amouerimus, aduertemus primo Boream Yacinthum, qui flos est et ideo puer, quia nullus diu uiuit flos, amare; hac in forma, quia forte flabat sepissime per prata plena yacintis, quasi uisurus quos diligebat, uti et nos crebro uisuri uadimus quos amamus. Qui Yacintus et ab Apolline, id est a sole, amabatur, nam et ipse productor talium et spectator, amator etiam dicitur, et quia talium fotor est, et ideo a Yacinto amari dicitur, quia una queque res id amare uidetur, per quod ad esse deducitur et perseuerat in esse; nam flores et alia sole agente nascuntur et uiuunt, quam diu uiuunt. A Borea autem ideo occisus dicitur, quia Boreas horriditate sui flatus cuncta humore priuat atque desiccat. Amasse eum Orythiam hystoria est. Dicit enim Theodontius Boream iuuenem fuisse Tracem nobilem et animosum, qui tractus fama matrimonii contracti a Thereo, qui Pandyonis filiam habuerat in coniugem, cum audisset Orythiam Erichthonii Atheniensium regis formosissimam puellam esse, cupidine captus eius petiit coniugium, quod cum illi negaretur, ob incestum commissum a Thereo in Phylomenam, quasi similis illi Boreas futurus esset, iratus, captato tempore, illam rapuit, anno regni Erichthei UIIII, et filios ex ea suscepit, et sic fabule locum nomen iuuenis et regio adinuenit. Equos autem Dardani a Borea genitos ideo dici arbitror, quia possibile fuit Dardanum fama bonitatis equorum eius regionis tractum, misisse ibidem, et proletarios assumpsisse, quibus iunctis equabus suis optimos atque ueloces suscepit equos, quorum successores eius prolem semper post modum seruauere; et hinc sumptum eos Boree filios extitisse.
+
+Zethus et Calays filii fuerunt Boree et Orythie, ex quibus quoniam que leguntur communia sunt, ut de ambobus inuicem scriberem necesse fuit, de quibus sic Ouidius: *Illic et gelidi coniunx Orythia tyranni Et genitrix facta est, partus enixa gemellos, Cetera qui matris, pennas genitoris haberent. Non tamen has una memorant cum corpore natas, Barbaque dum mtulis aberat subnixa capillis, Implumes Calaysque puer Zethusque fuerunt. Mox pariter penne ritu cepere uolucrum Cingere utrumque latus, pariter flauescere mali* etc. Hos insuper testatur Ouidius cum Iasone et aliis Argonautis ad Colcos iuisse. Uerum ut dicit Seruius, cum a Phyneo rege Archadie, qui eo quod suasione noue coniugis filios cecauerat, a diis cecatus et ipse fuerat, eique ut escas fedarent atque surriperent, arpye obscene aues fuerant apposite; suscepti hospitio remunerationis gratia ad expellendas aues Zethus et Calays, quoniam alati erant, missi sunt. Qui cum illas strictis gladiis persequerentur, ex Archadia pulsas usque ad insulas, que Plote appellantur, persecuti sunt. Ibi uero monitu Yris ut desisterent Iouis canes ulterius persequi, ad socios redierunt. Que iuuenum conuersio nomen immutauit insulis, et ubi Plate dicebantur, Strophades dicte sunt, nam strophe grece, latine conuersio dicitur. Hec ego de istis legisse memini; quid autem habeant sub uelamine fictiones, detegendum est. Dicit ergo Ouidius hos post pueritiam pennas habuisse, pro quibus ego intelligo barbam et uelocitatem, que in adolescentia hominibus ueniunt. Circa autem allegoriam pulsarum ab his arpiarum, dico quod diuino munere omnes boni nascimur, et sic prima mortalium coniunx bonitas, seu innocentia est. Sed tandem grandiores effecti ut plurimum obiecta innocentia deprauamur, et tunc secunda superinducitur uxor, cum quis concupiscibilis appetitus iudicio se trahi permittit, quod in quam perniciosos deducat saltus, Phyneus testis est. Qui auri cupidine occupatus, dum auaritie credit, que secunda illi uxor fuit, filios priuat luminibus. Filii autem nostri laudabiles actus sunt, quos tunc priuamus lumine, cum illos obscenis operibus deturpamus. Quid enim turpius agere possumus, quam bonam mentem abicere, ut diuitias acquiramus? Quod teste Seneca phylosopho, facete Demetrius potenti cuidam libertino dixit, Facilem scilicet sibi esse ad diuitias uiam, quo die penituisset bone mentis. Sic et nos ceci efficimur, quando ob census desiderium nimium in rapinas et turpia lucra delabimur. Apponuntur enim talibus arpye fede uolucres atque rapaces, quas ego mordaces auarorum curas et sollicitudines intelligo, a quibus ideo auaris surripi dicuntur dapes, quia dum talibus detinentur cogitationibus, auari in tam grandem sui obliuionem ueniunt, ut etiam aliquando cibum sumere efficiantur immemores, seu dum auri cumulum augere satagunt, sibi ipsis cibos extenuant et sua miseria fedos faciant. Argonaute qui apud hunc hospitantur, quoniam illustres omnes iuuenes fuere, et uirtute conspicui, loco salubrium consiliorum summendi sunt, que et si egre suscipiantur a talibus, suscipiuntur tamen aliquando, et suscepta, loco muneris retribuunt boni inquisitionem, que secundum Fulgentium pro Zetho et Calay intelligitur. Hec autem boni, id est ueritatis inquisitio agit, ut canes Iouis, id est mordaces cure et alienis bonis continue inhyantes pellantur usque ad Strophades id est usque ad conuersionem animi perquirentis bonum. Que conuersio esse non potest, nisi omissis uiciis et concupiscientiis in uirtutem quis egressus dirigat suos, et tunc remanet a sordibus desideriorum turpium immunis mensa Phynei. Sane Leontius longe breuius huius sensum expedit. Dicit enim hystoriam hanc fuisse talem: Phyneum ditissimum fuisse regem Archadie et auarum, et mortua Steneboe coniuge, ex qua Palemonem et Phyneum susceperat filios, superinduxit Arpalicem Boree filiam et sororem Zethi et Calay, cuius precibus ipse filios excecauit; quod scientes pyrrate, qui Plotas insulas incolebant, quasi in destitutum auxiliis et odiosum suis ob scelus commissum in filios uenere, et obsederunt eum, et machinis erectis usque in regiam putrida sordesque iaciebant; tandem uenientibus Zetho et Calay, uocatis cum longis nauibus, eum liberauerunt obsidione, pyrratasque usque ad Strophades repulere.
+
+Arpalices, ut dicit Leontius, filia fuit Boree, ex qua matre non dicit. Hec Phyneo regi Arcadie nupta fuit, ut supra proximo patet, et infesta priuignis.
+
+Zephyrus uentus est occiduus, qui a latinis uocatur Fauonius, complexione frigidus et humidus, temperate tamen. Hyemem autem resoluit et germina floresque producit, et dicitur Zephyrus a Zephs grece, quod latine uita sonat. Fauonius autem eo quod faueat germinantia uel faueat germinibus; flat enim suauiter et placide a meridie usque in noctem, a principio ueris usque ad estatis finem. A dextris eius Affricus ponitur, qui tempestuosus fulmina et tonitrua generat. A sinistris autem eius Chorus, qui, ut Beda dicit, in oriente nubilosum aerem facit, cum serenum faciat in occiduo. De Zephyro talis recitatur fabula. Nynpham fuisse scilicet nomine Clorim, a Zephyro dilectam, et in coniugem assumptam, eique ab eo in munus amoris atque uiolate pudicitie omne ius in flores concessum, eamque ex Clora Floram uocauit. Preterea refert Omerus in Yliade hunc Tyellam compressisse Arpyam, et ex ea Xanthum et Balium Achillis equos suscepisse. Harum fabularum intensio talis esse potest. Dicit Lactantius in libro Istitutionum diuinarum Floram feminam magnas ex meretricio quesisse opes, quarum moriens Romanum populum scripsit heredem, parte seruata, que sub annuo fenore prestaretur, ex quo scilicet fenore uoluit, ut suus natalis dies singulis annis editione ludorum celebraretur. Qui ludi Florales et sacra Floralia a Flora nuncupata sunt, quod quia senatui tractu temporis flagitiosum uisum est, cum timore plebis retractare non posset, ab ipso meretricis nomine argumentum summi placuit, ut rei pudende dignitas adderetur, et inde finxerunt Floram floribus preesse, eam oportere ludis placare, ut fruges cum arboribus aut uitibus bene prospereque florerent. Quem colorem secutus Ouidius, nynpham non ignobilem Zephyro nuptam et dotalitio munere, ut floribus presseet, accepisse a sponso. Qui ludi, ut dicit Lactantius, memorie meretricis conueniunt; nam omni lasciuia et uerborum licentia, quibus omnis obscenitas effunditur, positis flagitante populo a meretricibus uestimentis, que ludis in illis mymorum fungebantur officio, celebrantur. Ex Tyella autem Arpya equos suscepisse, nescio quid uelit Omerus, nisi id forte, quod apud Olisbonem extremum Hyspanie in Occiduum oppidum equas facere consueuisse apud Plinium Secundum legimus. Quas dicit Plinius in concupiscientiam prolis suscipiende uenientes hyulco gutture consueuisse flantes Zephyros suscipere, et ex eis concipere et parere uelocissimos equos breui tamen euo ualentes. Sic forsan ex equa cui nomen erat Thyella, que impetus seu procella interpretatur, factum est, uel ut supra de equis Dardani ex Borea conceptis diximus.
+
+Alous, ut ait Theodontius, filius fuit Tytanis et Terre, cui coniunx fuit, ut etiam Seruius asserit, Yphymedia. Quam cum uiolasset Neptunus, duos ex eo peperit filios, Othum et Ephyaltem, quos Alous educauit ut suos, et cum nouem digitis, ut dicit Seruius, singulis mensibus crescerent, parantibus Gigantibus bellum aduersus Superos, nec ob senium Alous ad illud posset accedere, hos misit geminos adiutores, de quibus ubi de filiis Neptuni dicemus.
+
+Pallenem seu Pallantem unum fuisse ex filiis Tytanis dicit Paulus, insulamque in Egeo mari tenuisse, et a se denominasse Pallenem, hominem immanem et Superis aduersum plurimum, cuius Lucanus meminit dicens: *Pallenea Ioui mutauit fulmina cyclops*. Hunc dicit idem Paulus a Minerua in bello aduersus Iouem facto occisum, et ob id eam Palladem cognominatam. Et alibi dicit idem Paulus eum ob eius seuitiam ante bellum a Ioue fulminatum. Sane Theodontius ei dicit fuisse filiam, nomine Mineruam, a qua, cum illi conaretut uirginitatem surripere, occisus est.
+
+Minerua, ut supra proximo patet iuxta Theodontium, filia fuit Pallantis, a se ob uirginitatem tutandam occisi. Hec, ut Tullius dicit, ubi de Naturis deorum, inter plures alias Mineruas U fuit, eique ait ab antiquis pinnata apponi talaria, seu quia occiso patre uelox fuerit ad fugam, seu ob aliam causam factum sit.
+
+Runcus et Purpureus, ut asserit Priscianus in maiori uolumine, filii fuere Tytanis et Terre, quorum ait Neuium poetam meminisse aientem: *Inerant signa expressa quomodo Tytani bicorpores Athlantes Runcus atque Purpureus filii terras pro terre* etc. Et Oratius in Odis ait: *Aut qui minaci Porphyrion statu*. De his autem aliud legisse non memini.
+
+Lycaonem Arcadie regem dicit Theodontius, quod nusquam alibi legi, filium fuisse Tytanis et Terre, seu ob splendorem regium, seu ob insigne aliquod facinus, seu quod potius credo, quia nequam fuit homo et deorum spretor atque uilipensor, sicut plurimum legimus fuisse Tytanes. Ex eo autem talem refert Ouidius fabulam. Cum ascendisset in celum mortalium clamor quoniam omnia male agerentur in terris, uoluit Iuppiter experiri presentia, et forma hominis sumpta deuenit in regiam Lycaonis, egitque ut aduerterent populi, quia deus esset in terris, qui cum sacris operam darent, a Lycaone risi sunt omnes. Qui tamen ut experiretur, nunquid ut dicebantur hospes suus Iuppiter esset, conspirassetque in nocturnam eius necem, nec peregisse potuisset, ad aliud facinus repente intendit animum, et occiso ex obsidibus Molossorum uno, undis partim, partimque prunis excoqui iussit, et illum comedendum Ioui apposuit. Qui cum cognouisset scelus spreuissetque cibum, ignem in regiam Lycaonis iniecit et abiit. Lycaon autem territus abiit in siluas, et in lupum uersus morem rapine pristinum seruare cepit, in greges seuiens sanguinis auiditate. Sub hac fabula hystoriam esse talem dicebat Leontius. Fuit olim inter Epyros, ex quibus aliqui postea a Molosso Pyrri filio Molossi dicti sunt, et Pelasgos, qui postea Archades, controuersia, de qua cum in concordiam itum esset, petiit Lycaon, qui tunc preerat Pelasgis, ut sibi in robur inite concordie daretur saltem obses unus ab Epyris, eo quod ab eis fuisset primitus exorta discordia. Cui a Molossis usque ad certum tempus iuuenis unus ex nobilioribus concessus est. Qui cum non remitteretur in termino a Lycaone, per legatos gentis sue requisitus est. Lycaon autem, seu quia superbe requisitus uideretur, seu ob aliam causam turbatus, eo quod pessimus esset homo et inflati animi, respondit legatis se in sequenti die obsidem redditurum, iussitque ut mane sequenti secum in conuiuio essent, et clam obside occiso atque decocto legatis aliisque conuiuantibus iussit apponi. Erat forte inter eos epulans iuuenis adhuc Lysanias, is qui postea Iuppiter dictus est, homo ea tempestate apud Arcades existimationis permaxime, qui cum membra humana nouisset, eiectis mensis turbatus atrocitate facinoris, prosiliuit in publicum et in Lycaonem sibi fauentibus popularibus omnibus euestigio conspirauit, et congregatis uiribus eum traxit in pugnam, superatumque regno fugauit. Lycaon autem deiectus exul et inops cum paucis fugit in siluas, et cepit itineribus insidiari et raptu uiuere, quod fabule locum dedit, quod in lupum uersus sit. Nam si rite uelimus inspicere, nulli dubium esse debet, quin quam cito ad auaritiam et rapinam mentem apponimus, humanitate exuti, lupum e uestigio induamus atque tam diu perseueramus in lupum, quam diu talis appetitus perseuerat in nobis, humana tantum reseruata effigie. Dicebat insuper Leontius alios affirmare Lycaonem in uerum lupum fuisse conuersum, asserentibus talibus in Arcadia lacum fore, quem si quis transnatasset, illico transformabatur in lupum, et si a carnibus abstinuisset humanis, et anno nono transacto lacum eundem iterum transnatasset, ei forma pristina reddebatur. Quod sciens Lycaon et plurimum Iouis iram timens atque suorum, et ob suam perfidiam ignorans quo satis tutam posset habere latebram, ad expectandum absque suspicione uite rei exitum, lacum transnauit et uerus lupus effectus, inter alia eiusdem speciei animalia, abitauit in siluis, relicta filia unica uirgine Calistone. Preterea scribit Plinius in libro Naturalis hystorie, bellorum indutias huius Lycaonis inuentum fuisse, ludorumque gimnicorum in Archadia.
+
+Calysto filia fuit Lycaonis, ut satis per Ouidium patet. Hec, ut scribit Paulus, iam patre fugato inter rerum tumultum adhuc uirgo, clam regiam exiuit et aufugit ad nemora, ubi se uirginibus Diane dicatis sociam iunxit, apud quas a Ioue, in habitu transformato Diane, oppressa est. Et cum turgescente utero appareret crimen, pulsa peperit Arcadem. De quibus ambobus plene infra ubi de Arcade dicetur, et ea potissime, que a Leontio de fictione relata sunt. Sane hec pluribus est appellata nominibus. Nam grece Arthos dicitur, quod latine sonat ursa. Preterea et Elyce dicitur a giri circumitione, nam grece elyaci dicuntur giri. Nuncupatur etiam Cynosura, quod nomen ante duo fuerunt nomina, cynos scilicet quod sonat latine canis; nam ymago celestis, que postea ursa dicta est, canis dicebatur, et forte adhuc apud quosdam dicitur, et uros, quod latine siluestris bos sonat. Nam et eodem nomine dicta est, propter eleuatam caudam ad semicirculi formam, quod magis ad siluestrem bouem spectat, quam ad canem faciat, aut ursam; nam sic ut dicitur, fert siluestris bos caudam eleuatam, ut semicirculum facere uideatur. Appellatur et Phenix, sic uolente Thalete inuentore, qui Phenix et ipse fuit, seu quia Phenices, qui instructissimi fuere naute, ea in nauigatione primi sint usi. Dicitur et Septentrio quod etiam Archadi, seu maiori urse nomen est, eo quod a septem denotetur stellis, nam tryon seu teron stella interpretatur.
+
+Gigantes, ut Paulus et Theodontius testantur, nati sunt ex sanguine Tytanorum et Terra, quod etiam testari uidetur Ouidius, dicens: *Obruta mole sua cum corpora dira iacerent, Perfusam multo natorum sanguine Terram Immaduisse ferunt calidumque animasse cruorem, Et ne nulla sue stirpis monimenta manerent, In faciem uertisse hominum, sed et illa propago Contemptrix superum seueque auidissima cedis Et uiolenta fuit: scires de sanguine natos* etc. Hos Theodontius dicit pedes anguium habuisse et bellum mouisse Ioui, ut patres fecerant; uerum nil ausus, donec Egla speciosissima mulierum et coniunx Panis a Terra matre eorum celaretur in specu. Qua occultata extemplo in deos fecere impetum atque eos adeo terruere, ut in Egyptum usque formis mutatis expellerent. De quibus sic dicit Ouidius: *Emissumque ima de sede Tiphea terre Celitibus fecisse metum, cunctosque dedisse Terga fuge, donec fessos Egyptia tellus Ceperit et septem discretus in hostia Nylus. Huc quoque terrigenam uenisse Typhea narrat, Et se mentitis superos celasse figuris. Duxque gregis, dixit, fit Iuppiter, inde recuruis Nunc quoque formatus Lybie est cum cornibus Amon. Delyus in coruo, proles Semeleia capro, Phele soror Phebi, niuea Saturnia uacca, Pisce Uenus latuit, Cyllenius ibidis ales* etc. Uerum in aliquibus Theodontius et Ouidius dissentire uidentur, cum Theodontius dicat a Gigantibus hoc factum, et Ouidius dicat Typheum ex imo terre uenisse atque fecisse. Preterea et in formis deorum. Nam dicit Theodontius Iouem in aquilam uersum, Cybelem in merulam, Uenerem in anguillam, Pana autem se in fluuium fere totum deiecisse; superiorem uero partem que remansit in ripa in hyrcum mutatam dicit, que intrauit fluuiam in piscem, ex qua figura postea Iouem capricornii signum fecisse dicit. Tandem Iouem asserit oraculo habuisse, si uictoriam uellet, clipeum ex Egla Panis coniuge tegeret, et caput suum Gorgone. Quo facto presente Pallade, fugati sunt atque obruti Gigantes et apud Inferos a Ioui detrusi. Multa his dictis superdicenda ueniunt, si fictionum uelimus ambages resoluere. Sed ante alia non omnino fictum est fuisse Gigantes, idest homines forma, seu statura ultra modum ceteros excedentes, imo constat esse uerissimum et liquido his diebus apud Drepanum Sicilie appidum fortuitus demonstrauit euentus. Nam cum in radicibus montis, qui supereminet Drepano, haud longe ab oppido, nonnulli agrestes ad construendam pastoralem domum fundamenta foderent, apparuit cauerne cuiusdam introitus, quem cum uisuri, quidnam intus esset, faculis incensis fossores intrassent auidi, antrum summe altitudinis atque amplitudinis inuenere. Per quod incedentes in oppositum introitus ingentis magnitudinis sedentem uiderunt hominem, ex quo terrefacti repente fugam arripientes exiuere antrum, nec ante tenuere cursum, quam in oppidum deuenissent occurrentibus quid uiderant nuntiantes. Mirabundi autem ciues uisuri quidnam mali hoc esset, incensis funalibus armisque sumptis, quasi in hostem unanimes exiuere ciuitatem, et ultra trecentos intrauere specum, uideruntque non minus quam primi stupidi quem retulerant uillici. Tandem proximiores facti, postquam non uiuum esse hominem norunt, uiderunt sedentem quendam in sede, et sinistra manu innixum baculo tante altitudinis atque grossitiei, ut excederet quemcunque pregrandis nauigii malum. Sic et hominem inuise atque inaudite amplitudinis, nulla ex parte corrosum aut diminutum. Et cum ex eis unus porrecta manu tetigisset stantem malum, euestigio malus solutus in cinerem corruit, remansit quasi ueste nudatus baculus alter plumbeus ad manum usque tenentis ascendens, et ut satis aduerterunt, plumbum erat ad augendam grauedinem malo infusum, quod postea ponderantes asserunt, qui uiderunt, fuisse ponderis XU chintariorum Drepanensium, quorum unusquisque ponderis est librarum comunium centum . Demum hominis statura tacta eque corruit, et in puluerem fere omnis uersa est. Quem cum non nulli tractarent manibus, tres dentes adhuc solidi comperti sunt monstruose granditie, ponderis autem erant trium rotulorum, id est centum comunium unciarum. Quos Drepanites, in testimonium comperti gigantis et sempiternam posteritate memoriam, filo alligauere ferreo, et suspendere in quadam ciuitatis ecclesia in honorem Adnuntiate Uirginis edita, et eiusdem titulo insignita. Preterea et partem cranei anteriorem inuenere firmissimam adhuc, et plurium frumenti modiorum capacem. Sic et os alterius cruris, cuius et si ob annositatem nimia pars in putredinem deuenisset, perceptum tamen in reliquo est ab his, qui totam hominis altitudinem ad mensuram cuiuscunque minimi ossis nouere, eum fuisse magnitudinis ducentorum cubitorum uel amplius. Suspicatumque est a quibusdam ex prudentioribus hunc fuisse Ericem, loci potentissimum regem, Butis et Ueneris filium, ab Hercule occisum et in eodem monte conditum. Quidam autem arbitrabantur Entellum, qui olim in funeribus ludis ab Enea pro Anchise patre editis pugno taurum occiderat. Alii uero unum ex ciclopibus, et potissime Poliphemum, de quo multa Homerus. Post quem de eodem sic scripsit Uirgilius: *Uix ea fatus erat, summo cum monte uidemus Ipsum inter pecudes uasta se mole mouentem Pastorem Poliphemum et litora nota petentem, Monstrum horrendum informe ingens cui lumen ademptum*. Trunca manu pinus regit et uestigia firmat; Et post pauca sequitur: *Dentibus infrendens gemitu graditurque per equor Iam medium, nec dum fluctus latera ardua tinxit*. Et alia plura que ad magnitudinem Ciclopum designandam tendunt, et potius ad ueritatem rei spectantia quam ad yperbolem, qua multi eo ibidem uti arbitrantur. Fuere igitur ingentes stature Gigantes, quod et sacra testatur pagina, ex quibus et si non huius tam mirande magnitudinis fuerint, duo saltem in eadem nuncupantur, Nembroth scilicet, qui turrim in deum excogitauit, et Golias Phylisteus a Dauit funda et lapidibus superatus. Hos tales Iosephus, uir alias circumspectus et eruditus, existimauit, ut ipse in libro Antiquitatis Iudaice scribit, ab Angelis Dei mulieribus mortalibus coeuntibus procreari; quod edepol ridiculum est, cum ingentium corporum causa sint sydera celique reuolutio certa, qua etiam euo nostro factum est, quod aliqui fere caput omne, uel amplius proceritate excederent etiam magnos corpore uiros. Sane de his ego poetas non puto locutos, si mites fuerunt homines et humane uiuentes. Sed de his de quibus uidetur intelligere in Saturnaliorum libro Macrobius, ubi dicit: *Gigantes autem quid aliud fuisse credendum est quam hominum quandam impiam gentem deos negantem, et ideo extimatam deos pellere de celesti sede uoluisse? horum pedes in draconum uolumina desinebant, quod significat, nil eos rectum, nil superum cogitasse, totius uite eorum gressu atque processu in inferna mergentes* etc. Huiusmodi ergo homines ex sanguine Tytanorum et Terra productos fuisse, non debet extraneum apparere homini erudito, cum persepe similis oriatur ex simili, et ob hoc Tytanorum superborum hominum rite superbos omnes, si non ex sanguine saltem ex moribus seu uitio filios possumus nuncupare. Quorum etiam nulla rectius dici mater potest quam Terra, iam a Macrobio ratione monstrata, tales scilicet nil superum, id est celeste, nil sanctum, nil iustum cogitant, omnis uite eorum progressus ad terrena et inferiora demergitur. Attamen hos tales, seu quos tales appellamus, bellum habuisse cum Ioue homine Cretensium rege non omnino fabulosum est. Constat enim ex hystoriis antiquis, Iouem duo insigna gessisse bella, primum cum Tytanis, ut parentes uinculis detentos liberaret, secundum cum ipso patre suo Saturno, mortem eius, testante Lactantio, moliente et hoc Giganteum bellum dictum est, et secundum quosdam apud Flegram Thesalie agrum conflictum est, et uictus atque fugatus Saturnus. Quod autem oraculo Egle corio clipeum tegere illi imperatum sit, et caput suum Gorgone et Egles a terra in specu abscondita, intelligo quia subsidio gregum et armentorum, in quibus consistebant substantie ueterum, que per Eglam, que idem sonat quod capra, intelliguntur et agrorum fructus, quos occipio pro Gorgone, sumptus bellorum maximi sustentati sint; et sic Iouis clipeum tectum, id est defensionem habitam, et caput coopertum, id est consiliis ad oportuna fulcitum. His autem cessantibus scilicet fructibus substantiarum Egles dicitur abscondita, et tunc audent hostes in hostem insurgere quasi aduersus inermem. Tantum his existentibus et Pallade, que pro militari disciplina intelligenda est hic, in uictoriam itur. Quod autem in Infernum mersi sint, humiliari atque deici superborum proteruiam ostendere uoluere fingentes. Huic tamen bello Gigantum multa superadduntur hic non apposita, eos scilicet montes montibus imposuisse, ut in celum ascenderent, et alia quedam fecisse, que referenda sunt ad actus bellantium. Erigunt quidem arces et inponunt montibus turres, ut celum, id est regnum hostis occupent, que omnia tandem a uictore deiciuntur, ut a Ioue factum est. De hoc Gigantum bello atque Superum uidebatur Uarro aliter opinari; dicebat enim hoc fuisse cum cessasset diluuium, dicens aliquos in diluuio cum utensilibus omnibus confugisse in montes, qui lacessiti postea bello ab aliis, qui de aliis descenderant montibus tanquam superiores uenientes facile repellebant; unde fictum est, superiores deos esse, inferiores uero terrigenas; et quia ex uallibus ad summa scandentes premisso pectore, quasi reptare uiderentur more serpentum, dictum est eos serpentum habuisse pedes. Quod autem metu Typhei in Egyptum mutatis formis aufugerint dii, aliud sentit quam hystoria uel moralitas. Nam pro Thypheo, qui Terre fuit filius, terra ipsa intelligenda est, et potissime ea pars, que a nobis septentrionalibus incolitur, a qua dii, id est sol, per quem, ut Macrobio placet in libro Saturnaliorum, reliqua deorum multitudo intelligenda est, tunc fugiunt quando ab equinoctio autumnali uersus antarticum polum sol incipit declinare, quia tunc elongatur a terra sol, scilicet a regione nostra qui septemtrionales sumus, et tendit in Egyptum, id est in austrum, seu ad regiones australes. Deos autem formas mutasse, forte potius ad ornatum fictionis appositum est, quam ob aliam causam. Nam, ut dicit Augustinus, ubi De ciuitate dei: *Non omnia que gesta narrantur, aliquid etiam significare putanda sunt, sed propter illa que aliquid significant, et ea que nichil significant attexuntur*. Solo enim uomere terra proscinditur, sed ut hoc fieri possit, etiam cetera aratri membra sunt necessaria; et soli nerui in citharis atque huiusmodi uasis musicis aptantur ad cantum, sed ut aptari possint insunt et cetera in compagibus organorum que non percutiuntur a canentibus, sed ea que percussa resonant huic connectuntur. Hec Augustinus. Et ob id esto ad intentum minime spectet, ne uideamur euitasse laborem, quid in illis formis sensisse potuerint, annectamus. Dicit ergo Ouidius, Iouem mutatum in Arietem, ut in hoc Iouis naturam demonstret. Est autem aries mansuetum et benignum animal, nemini si in quiete permictatur sua infestum. Preterea utile plurimum, nam ad procreandam prolem maxime pecudum gregi solus sufficit, et insuper non solum uir gregis est, sed dux etiam; nam si absit pastor ipse, se pastorem pecoris preuium offert, illudque itinere recto reducit in caulas. Que Ioui conuenire uidentur inter alia multa. Est autem planeta benignus et mitis, nisi coniunctione alterius deprauetur; est similiter utilis, quia maturos fetus mulierum mouet ad exitum et emittit in lucem, omnesque iuuat ut ipsum nomen sonat; sic et dux gregis, id est rex, et dominus deorum, ut omnis gentilitius error affirmat. Solem autem ideo in coruum uersum reor, ut eque ex proprietatibus solis demonstretur una; coruum enim habere uim quandam presagiendi credidere ueteres, et ideo quia sol diuinationis dictus est deus, ut ubi de Apolline dicetur, eidem coruum consecrauere, qui, ut dicit Fulgentius, solus inter aues habet LXIIII uocis mutationes, quam ob causam auguribus antiquis erat in auguriis captandis auis gratissima. Bachum in caprum mutatum, hyemali tempore conuenit, nam uinum, id est Bachum, a frigore hyemis coactum, in se uires colligit suas; et cum minoris uirtutis uideatur quam sit, agente frigore facilius potatur a stultis; uerum postquam potatum est, calore auctum stomaci extenditur, et more hyrci ad sublimiora tendit agitque, ut calefacti homines animosiores efficiantur, et ad celsiora contendant. Quod autem luna in Phelem, id est in dammam mutata sit, ut eius designetur uelocitas dictum est, cum sit damma uelocissimum animal, nec illi ad defensionem sui telum aliud quam fuga concessum sit a natura, et sic luna inter planetas uelocissima est. Iunonem autem in candidam mutatam uaccam ideo uoluere, quia uacca fertile sit animal, et sic terra, quam Iunonem aliquando uolunt; et ideo candida, quia hyeme niuibus tegatur. Quod Uenus piscis effecta sit, eius grandis humiditas, seu quod humiditate uigeat Uenus ostenditur. Mercurius autem ybis factus dicitur, eo quod ciconia sociabilis auis sit, ex quo Mercurii conuenientia cum omnibus designatur, et uti serpentum hostis ciconia est, sic astutiarum dissipator Mercurius. Secundum autem Theodontius Iuppiter in aquilam uersus est, ut per aquilam, que altius ceteris auibus uolat, eius sublimes intelligantur effectus. Cybelem uero in merulam ideo uersam puto, quia cum Terra sit, et merula sit auis uolans continue circa terram, ut Terra per merulam designetur. Per anguillam autem in quam Uenerem uersam dicit, eius Ueneris lubricum accipiendum est. Per Pana autem in hyrcum in superiori sui parte uersum, et in piscem in inferiori, intelligo orbem totum cui natura rerum, id est Pan, preest, et qui in superiori parte id est terra, que aqua superior est, et yrcos et animalia cetera pascit in inferiori autem parte, id est aqua, ideo piscis fingitur, quia pisces producat et nutriat. Sed cum iam omnis Tytania proles expedita sit, libello huic finem etiam faciemus.
+Genealogie deorum gentilium liber IIII explicit.
+
+Nondum plene finieram superbam Tytanis prolem in medium trahere, et ecce, qui adeo circa principium impetuose ab imo usque conmouerant equora, quasi in antrum Eoli reuocati imperio abiissent, uenti quieuere omnes, et turgidum hactenus uelum, languidum exahustumque adhesit malo. Quod ego prospectans, aduerti illico, quia esset paululum quiescendum. Nec mirum! Quid, si fulminando Iuppiter fatigatus est, de me scribendo scelesti generis elatos mores poterit arbitrari discretus? Progredior ergo in litus, conscendo tumulum, uisurus, quonam me uehemens liquisset spiritus; dumque in circum oculos uoluo, Atticum sub pedibus habere solum cognoui, auidusque in circumitu cuncta passim uidere, non ordine certo intuebar, quin imo, ut memoria representabat preterita, sic nunc huc nunc illuc oculos impellebam. Et summos primo aliquandiu Arcadum montium consideraui uertices et nemorosa decliuia, mecum dicens: *Hos incoluit Mercurius puer, per illa ducebat Diana choros, discurrebat Athlas, et paruus adhuc Parthenopeus consueuit agitare ceruos, in illis Calysto latuit uirgo*. Inde repente reuolutus in litus, aspexi non dicam Athinas, sed earum dum fere consumptum paruumque uestigium intuerer. Risi nostre mortalitatis insana iudicia, quibus decepta uetustas, dum illas futuras perennes arbitraretur, primo deos in litem nominis imponendi traxit, inde eas uocauit eorum sententia immortales; nunc, paucis elapsis seculis, ruinis suum finem uenisse testantur. In mortem profecto nos et nostra corruunt omnia celeri passu. Attamen, quantumcunque exinanita ciuitas imo potius ciuitatis bustum esset, memorari cepi quanta phylosophorum atque poetarum luce, quanto studiorum omnium decore, quanta regum ducumque gloria, quanta insignis potentia, quanto uictoriarum fulgore splendida iamdudum fuerit, et exhorrui uidens omnia sub turpi ruinarum tam templorum quam edium tumulo deiecta iacere. Ab hac tandem me consideratione retorsit biceps fere in conspectu positus Parnasus, plurimo celebris carmine et uatum redolens laureis, atque uetustissimum et suaue Musarum hospitium; quem dum quadam mentis ueneratione conspicerem et deserto fonti Castalio compaterer, uidi antiqui hostis decipulam ueterem, antrum scilicet Apollinis Delphyci, ex quo prodeuntes ambages et perplexa responsa in se, tanquam in Caribdim cuncta sorbentem, et in baratrum perditionis perpetue dimittentem, tam diu gentilium infelices animas contraxere; tamen mutum et elinguem, non aureis ornatum statuis, non preciosis coruscum lapidibus, sed uaria fere totum serpentium radicum circumplexione contectum, sic sacro uolente lumine, quod non implicitis uocibus, sed sanctorum qui, a seculo sunt, prophetarum eius, futuris sacra misteria expectate salutis eleganti patefecit eloquio. Ab hinc in Thebas Boetias haud longinquas a loco se flexit intentio, quas apud, dum inter ruinarum tumulos, et ingentia ueterum edificia, turpi lapsu squalentia, Bachi et Herculis oculo mentis exquiro cunabula, tetrus odor tabis illisi in saxum Learci, truncati Pentei, discerpti Actheonis et germanorum uulnerum me in partem impulit alteram, et in Lacedemonam usque protendens aciem, nedum Agamenonias arces et execrabilem decorem Helene sacrasque Lygurgi leges cernerem et imperii pregrandis insignia, sed uix locum, ubi consederit oculus alter Grecie, cognoscere potui. Et ob id in excedentem fere sydera Corinthiam arcem oculos dedi, Lacedemonis memor et Sysiphi. Sed quid multa? Dum sic distrahor, clementissime princeps, sensi restaurari uires, quas pridianus labor obtuderat, et me ad ceptum reuocari iter ab aura tenui. Quam ob rem, omisso tumulo, quasi futuri itineris premonitus, paruam reintraui nauiculam, et eius inuocato nomine, qui iam dudum in suaue uinum insipidas uertit aquas in Chana, secundi Iouis insignem scripturus prolem, flatibus uelum dedi.
+
+Supra de Celo libro tercio dictum est, cuius fuisse filium Iouem secundum testatur Tullius in libro de Naturis deorum, eumque dicit in Arcadia natum, ex qua tamen matre non dicit. Huius et si credam grandia fuisse facinora, absque quibus non potuisset tam insigne meruisse cognomen, pauca tamen ad nos usque fama, seu ueterum monimenta duxere, et si qua forsitan peruenere, non satis certum est, an sua, an potius primi uel tercii fuerint Iouis. Uerum que pauca huius fuisse Theodontius asserit, explicabo. Uult igitur Theodontius hunc insignem fuisse hominem, primo apud suos, et ibidem ob opposita a Lycaone Arcadum rege in conuiuio humana membra, Lycaonem uicisse prelio, regnoque priuasse, et tunc primo cepisse uocari Iouem ob iustam de iniquo rege ultionem sumptam. Hunc tamen Leontius Lysaniam supra, ubi de Lycaone, uocat, quem primum fuisse Iouem et Atheniensium regem diximus; et ob id quid dicam non habeo, nisi ut istas adeo inter se discrepantes opiniones prudentior me, si queat, in concordiam redigat. Post hec dicit Theodontius, hunc se Athenas transtulisse et ibidem in culmine fuisse permaximo, et ob stupratam Latonam aduersus Ceum ingens habuisse bellum, eoque superato maxima cum gloria, Athenas rediisse, Iouique primo bouem immolasse, et multa ad laudabilem ciuilitatem spectantia apud Athenienses instituisse; quibus agentibus causis, Iuppiter communi hominum consensu uocatus est. De tempore non constat. Sunt tamen qui credant eum Cycropem Atheniensium regem primum fuisse, sed ab hoc uulgata discordat opinio, cum Cycrops fuerit Egyptius, et Iuppiter Archas. Alii uero antiquiorem dicunt, nec tamen ullus precisum tempus apponit, et ideo omittamus.
+
+Diana, omnium fere testimonio poetarum, Iouis et Latone fuit filia, et eodem partu cum Apolline edita, ut supra ubi de Latona monstratum est. Hanc ueteres insignem uirginitate perpetua uoluere, et quoniam spreto hominum consortio siluas inhabitaret, uenationibusque uacaret, eam arcu pharetraque accintam descripsere, et nemorum montiumque dixere deam, curruque uti uoluere a ceruis tracto, et nynpharum societate atque officiis et obsequio uti. De qua sic Claudianus ubi de laudibus Stylliconis: *Dixit et extemplo frondosa fertur ab Alpe Trans pelagus, cerui currum subiere iugales, Quos, decus esse dee, primi sub lumine celi Roscida fecundis concepit luna cauernis, Par nitor intactis niuibus, frons discolor auro Germinat, et spatio summas equantia fagos, Cornua ramoso surgunt procera metallo. Opis frena tenet* etc. Et paulo infra sequitur: *Sexum nec cruda fatetur Uirginitas, sine lege come, duo cingula uestem Crure tenus pendere uetant; precedet amicas Flaua Leonthademe, sequitur nutrita Lyceo Neuopene telisque domat que Menala thoro, Ignea Cretea properat Bythomartis ab Yda, Et cursu Zephyris nunquam cessura Lycaste. Iungunt se gemine metuenda feris Agapente, Et soror optatum numen uenantibus Opis, Progenies Scythye, diuas nemorumque potentes Fecit Yperboreis Delos delata pruinis. He septem uenere duces, exercitus alter Nynpharum incedunt, acies formosa Diana etc. Ait et hic idem: Opis frena tenet, fert retia rara Lycaste, Auratasque plagas* etc. Hanc insuper uiarum uoluere presidem, et una cum luna multis uocauere nominibus. His igitur premissis, aduertendum est que per ea sentienda sint. Fuit hec profecto femina Iouis hominis et Latone filia, et possibile est eam uiraginem quandam fuisse, ut nonnulle sunt, omnino hominum abhorrentem consortium, et sic uirginitate perpetua claruisse, et uenationibus dedisse operam. Et cum hec lune conuenire uideantur, que suo frigore habet uenereas frenare concupiscentias, et nemora montesque nocte suo lustrare lumine, ei ad lunam spectantia, tanquam si ipsa luna esset, iniunxere, seu ipsam potius insipidi credidere, eo modo quo supra sepius de quibusdam aliis dictum est. Et quoniam de his, ubi de luna nil fere dictum fuit, paululum latius prosequemur. Accingitur ergo Diana arcu et pharetra, ut per hoc intelligatur luna et ipsa radiorum iaculatrix, qui loco sagittarum intelligendi sunt, et ideo sagitte, quia non nunquam nocui atque pestiferi. Nemorum montiumque ideo dea dicta est, quia lune uideatur esse plantas herbasque suis humiditatibus fecundare, et in uirorem seruare, et etiam incrementa prestare. Currus autem ideo illi additur, non solum ut ex hoc celi circumitio assummatur quam etiam uelocius ceteris planetis peragit, quin imo ut et montium atque nemorum circumitiones uenantium designentur. Qui a ceruis idio trahi dicitur, eo quod a siluestribus animalibus uenantium desideriam trahi uideatur. Candidi autem ideo apponuntur, quia albedo inter colores lune a physicis tribuatur. Quod nynphas habet socias, accipi debet pro humiditate continua, qua habundat, cum nil aliud nynpha sit quam aqua, aut complexio humida, ut infra ubi de nynphis clarius apparebit; quod nynphis sint officia attributa, ad decorem fictionis appositum est, seu uelimus dicere humiditates obsequium prestare influentiis lune. Uiarum uero presidem ideo uoluere, quia lumine suo nocturnas uincens tenebras illas reddit uiatoribus expeditas, seu quia uie sint Diane uirgini in sterilitate similes. Dianam uero uocari uoluere, ut dicit Rabanus in libro de Origine rerum, quasi duanam, eo quod nocte et die appareat, et sic deseruire uidetur ambobus. Sed Theodontius aliter, ut alias dictum est; luna enim planeta iste uocatur quando de sero lucet, Diana autem, dum luce sua tendit in diem, et tunc est uenationibus aptior et uiatoribus; et uirgo ille tunc dicitur, quia post excursum medium celi circulum, plantis nec affert nutrimentum ualidum, nec de nouo plantatis prestat utile incrementum, uti facit dum in oppositum fertur discedens a sole. Cinthia autem dicta est a Cinthio monte, in quo precipue colebatur; de reliquis alibi dictum est.
+
+Apollo eque Iouis et Latone fuit filius et eodem enixus cum Diana partu, ut prehabitum est, ubi de Latona. De hoc multa narrantur, que forsan non minus aliena fuere quam sua, cum preter eum tres alios fuisse Apollines scribat Cicero. Uerum quoniam in hunc omnes sese inclinant poete, quasi solus ipse fuerit Apollo, et ob id que aliorum fuerint, non satis apparet, in hunc omnia deferre necesse est. Dixere ergo post natiuitatis sue fabulam, hunc diuinitatis et sapientie deum et medicine artis repertorem. Preterea dicunt eum Cyclopes interemisse, et ob id, aliquandiu priuatum diuinitate, armenta Admeti regis Thesalie pauisse. Uoluere insuper, cum illi cytharam donasset Mercurius, eum Elyconicis preesse Musis, ut eo scilicet lyram tangente Muse canerent. Similiter et imberbem dixere, atque laurum arborem, et Yperboreas gryphes, et coruum, et buccolicum carmen illi sacrum fecere. Multisque illum uocauere nominibus, et plures illi filios ascripsere; longa fictionum series hec est, quarum si uelimus sensum excerpere, ante alia aduertendum est, quoniam aliquando eum hominem, ut fuit, aliquando solem intelligamus necesse est. Fuit igitur hic homo et secundi Iouis filius ex Latona, ut sepius dictum est. Uerum Tullius, ubi de Naturis deorum, dicit eum Iouis Cretensis fuisse filium, et ab Hyperboreis montibus uenisse Delphos. Et si sic esset, multa frustrarentur ex dictis supra. Uerum, salua semper Ciceronis reuerentia, ego istud non credo, cum dicat Eusebius in libro Temporum Apollinem et Dianam ex Latona natos, regnante Argis Steleno, regnique eius anno IIII, qui fuit annus mundi III dcc xi, cum longe post per eiusdem Eusebii scripta comprehendatur Iouem Cretensem fuisse. Theodontius uero dicit istum Iouis secundi fuisse filium, et apud Arcades regnasse, eisque nouas adinuenisse leges, et Nomium fuisse uocatum, et ob seueritatem nimiam legum a subditis regno fuisse pulsum, et ad Admethum regem Thesalie confugisse, atque ex concessione Admeti quibusdam secus Amphrisium flumen populis imperasse, ex quibus nata fabula est, quod ob occisos Cyclopes diuinitate priuatus Admeti pauerit armenta. Sane dicit idem Eusebius Apollinem ex Latona natum, non eum fuisse a quo consueuerunt antiqui responsa suscipere, sed eum qui seruiuit Admeto, et sic ille, ut dicit Tullius, qui Delphos ex Hyperboreis uenit, filius potuit esse Iouis Cretensis. De natiuitate autem huius et contingentibus circa eam, multa in precedentibus, ubi de Latona, dicta sunt, et longe plura legi possent per Macrobium in libro Saturnaliorum scripta, que profecto utilia sunt, nec tamen multum a scriptis desuper discrepantia; et ideo non apposui. Fuit insuper hic, ut Theodontius asserit, primus qui uires herbarum nouerit, et ad oportunitates hominum earum uirtutes adaptauerit, et ob id non solum medicine repertor habitus est, sed deus, cum egrotantes plurimi ex suis remediis sanitatem consequerentur. Et quoniam ipse pulsorum hominum concordantias repperisset, illi a Mercurio numerorum atque mensurarum principe cytharam concessam dicunt, uolentes intelligere, uti per diuersas cythare uoces ex diuerso fidium tactu surgentes una fit melodia, si rite tangatur, sic ex diuersis pulsuum motibus, si rite ordinati sint, quod ad medicum spectat, una fiat sanitatis bene dispositi corporis concordantia. Et quoniam, uisis egritudinum signis, multis mortem, et multis etiam sospitatem prediceret, diuinationis illi deitas attributa est. Et sic illi laurus et coruus dicati sunt, cum ut alias dictum est, si lauri frondes dormientis capiti alligentur, somnia eum uisurum uera predicent, que diuinitatis est species. Sic et coruum, ut etiam dictum est, habere LXIIII uocum mutationes, ex quibus optime augures futura se comprehendere asserebant, quod etiam ad diuinationem designandam apponitur. Albericus insuper dicebat ob id fictum eum occidisse Phitonem, quia Phyton fidem auferens interpretetur, que oblatio fidei tunc de medio tollitur, cum ueritatis claritas referatur, quod per solis lumen efficitur. Sed tunc planeta est, non homo, per quem etiam, ut mathematici asserunt, multa futura mortalibus demonstrantur. Sapientie autem ideo deus est habitus propter consilia, que salubria circa morbos dabat poscentibus, preterea quia ubi de sole intelligatur, lumine suo uitanda demonstrat ac etiam imitanda, quod sapientis est. Imberbem autem solem planetam dicunt, quia semper iuuenis tanquam omni die nouus exoriens. Lyra canere et Musis preesse eum ideo uoluere, quia putauerint eum celestis melodie moderatorem et principem, et inter UIIII sperarum circumitiones uarias, tanquam inter UIIII Musas notitia et demonstratione earundem modulos exhibentem. Nunc de nominibus. Dicitur Apollo, quod, ut ait Fulgentius, perdens interpretantur, et ideo Ethyopum quidam sunt populi, qui eum surgentem totis affectibus execrantur, eo quod feruore suo nimio apud eos cuncta disperdat; et hinc est, ut dicit Seruius, quod Porphyrius, in eo libro quem Solem appellat, dicit, Triplicem esse Apollinis potestatem, eum scilicet apud Superos esse Solem; Liberum patrem in terris, et Apollinem apud Inferos, et inde tria, insigna simulacro eius ab antiquis apposita, lyram scilicet, pro qua celestis armonie ymaginem uoluere, clipeum quo eum terre numen intelligi sensere, et sagittas quibus infernorum deus et noxius iudicatus est; et ob id Omerum dixisse uidetur eundem tam pestilentie quam salutis autorem. Quod etiam sensisse uidetur Oratius in Carmine seculari, dum dicit: *Condito mitis placidusque telo Supplices audi pueros, Apollo* etc. Uocatur et insuper Nomius, quod latine pastor sonat, inde sumptum quod pastor fingatur Admeti; et ideo tanquam pastori buccolicum illi carmen consecratum est, quia pastorale carmen est. Cynthius autem dicitur a Cynthio, in quo diligentissime colebatur.
+
+Lapyta, ut Ysidoro placet in libro Ethymologiarum, filia fuit Apollinis, esto Papias uirum fuisse testatur. Ab hac autem, ut Rabanus asserit, Lapyte populi Thesalie dominati sunt. Indicium quidem est non parui momenti, hanc scilicet insignem fuisse mulierem, postquam ab ea egregii denominati sunt populi. Quod autem Apollinis fuerit filia uerum esse potest, tanquam hominis, si autem tanquam solis, ob formositatem, uel sapientiam, uel augurandi peritiam fictum arbitrari potest.
+
+Eurimonem Paulus Perusinus affirmat Apollinis fuisse filiam, eamque Thalaoni nuptam, ac eidem Adrastum Argiuorum regem, et Euridicem Amphyrai postea coniugem peperisse.
+
+Mopsus, dicit Theodontius, filius fuit Apollinis et Ymantis, Iasoni summa atque fida amicitia iunctus, ut testatur Statius: *Sepius in dubiis auditus Iasone Mopsus*. Hic, ut placet Lactantio, diuinandi peritissimus fuit et Gryneo nemori, ubi Apollinis oraculum erat, prefectus, ut ait Seruius. Fuit enim homo euo suo uenerabilis adeo, ut illi post mortem templa dicata sint, et ex eorum abditis a petentibus accepta responsa. Paulus autem dicit non Ymantis fuisse filium, sed Manthonis, filie Tyresie Thebani. Hunc preterea dicit Pomponius Mela Phaselim ciuitatem in finibus Panphylie condidisse; nec multo post asserit idem Pomponius Manthonem fugientem Thebarum uictores, Clarii fanum apud Lybedos Yonas statuisse, Caystro flumini proximum. Nec longe ab eo Mopsum eiusdem filium Colophonem condidisse. Eusebius autem dicit Mopsum apud Cilices regnasse, regnante Agamennone Mecenis, et ab eo Mopsicrene et Mopsistie dicti. Dicentibus Manthonem huius fuisse matrem, aduersantur dicentes Manthonem post Thebanum bellum in Ytaliam transmigrasse, et in Cisalpinam Galliam deuenisse.
+
+Lynus, ut scribit Lactantius, ex Psamata filius fuit Apollinis, ex quo talem recitat fabulam. Quod cum interfecisset Apollo Phytonem serpentem, et perquireret cedis acte piacula, a Crotopo rege Argiuorum in domum susceptus est, ubi clam cum Psamata uirgine et eiusdem Crotopi filia concubuit. Que cum concepisset et tempore debito secus Nemeum flumen occulte peperisset, filium illum Lynum appellauit, eumque, ut placet aliquibus, exposuit, et sic repertus a canibus deuoratus est. Alii uero dicunt, quia illum pastori cuidam alendum tradidit, tamen dum quadam die incuria pastoris paruulus iaceret in herba, a canibus deuoratus est. Quod Statius testari uidetur dicens: *Irradiant medio Lynus intertextus acanto Letiferique canes* etc. Apollo autem iratus filium fuisse a canibus deuoratum, regioni monstrum immisit, cuncta deuastans, quod postmodum Corebus occidit. Arbitror fictioni huic causam dedisse aliquod pestiferum animal, quod forte eo tempore apparuit, quo puer iste a canibus discerptus est; quod cum impium uisum sit, eo dictum monstrum immissum. Fuit insuper et alter Lynus, qui Apollinis filius fuit, et in musica mirabilis habitus est, de quo Uirgilius: *Non me carminibus uincet nec Treycius Orpheus nec Lynus* etc.
+
+Phylistenes, ut Seruio placet, Apollinis ex Cantilena filius fuit, quem ait Oaxem oppidum in Creta insula condidisse, et ex suo nuncupasse nomine, unde Uarro: *Quos magnos Cantilena partus adducta dolore Et genitus cupiens dolorem Oaxida palmis Scindere* etc. Si ergo Oaxidem suo nomine appellauit binomius de necessitate fuit. Ego existimo eum cantu ualuisse, et inde tam Cantilene quam Apollinis filium a poetis fictum.
+
+Garamas, ut Rabanus ait in libro de Originibus rerum, filius fuit Apollinis, et ab eo, ut idem ait, Garamantes Ethyopie populi nuncupati sunt, et Garama oppidum apud Ethyopas constructum. Hunc ego ideo Apollinis filium fictum reor, quia ibidem imperauit, ubi profecto nimio estu sol omnia fere perimat, quas quia sedes elegit tanquam sterilitate et estu delectatus, filius Apollinis habitus est.
+
+Brancus, ut ait Lactantius, Apollinis fuit filius, ex filia Ioucis et Sucronis coniuge susceptus. Cuius talis est fabula, secundum Uarronem, in libro Rerum diuinarum. Cyus quidam Decimus ab Apolline genus ducens, cum peregrinando pranderet in litore, ac deinde forte minus sobrius proficisceretur, oblitus, Sucronem filium puerum dereliquit. Qui Sucron, patre perdito, errans peruenit in saltum cuiusdam Ioucis, receptusque cepit cum pueris illius capras in pascua ducere; contigit eos cignum capere, quem cum ueste texissent, pueri pugnabant inter se, quisnam illum patrono muneris loco deberet offerre. Tandem fatigati certamine, reiecta ueste, loco cigni compererunt mulierem, quo euentu territi, cepere fugam, uerum reuocati ab ea moniti sunt, Iouci patrono suo dicerent, ut Sucronem puerum coleret. Illi uero et que contigerant, et que audiuerant patrono recitant; tunc Ioucis miratus, Sucronem habere loco filii cepit, eique filiam suam locauit uxorem, que, cum pregnans esset, uidit per quietem solem per fauces suas intrasse et exisse ex uentre. Post hec editus est filius, quem Brancum uocauerunt, qui cum Apollinis malas deosculatus fuisset, ab eo captus coronam accepit et uirgam, cepitque uaticinari, et subito nusquam comparuit. Post hec illi templum ingens constructum est, quod Branchiadon nominatur, et Apollini Phylesio ob hanc rem consecrata sunt templa, que ab osculo Branchidis, siue certamine puerorum Phylesia nuncupantur. Alibi uero scribit Lactantius Brancum fuisse Thessalum adolescentem ab Apolline dilectum, quem interfectum acriter dolens sepulcro sacrauit, et templo et ibidem Branchiades Apollo dicitur. In precedenti fabula pueri, idest ignari, cignum capiunt, id est futuri uatis augurium; nam cignus auis soli dicatus est, eo quod propinquam sibi mortem precognoscat et suauissimo cantu predicet. Ex augurio autem sumpto in loquacitatem itur, et ideo in mulierem, que loquax animal est, cignum uersum fingitur; ex hac loquacitate fit, ut Sucron carior efficiatur patrono, eiusque deueniat gener, uideatque in somnis coniunx pregnans solem per guttur eius intrantem, id est celestem influentiam ad producendum procreatum aptum uaticinio, quod per solem intelligitur, qui demum uentrem egreditur, dum nascitur, qui Apollinis tunc mala deosculatur, dum delectatione absque qua nil perficitur, adheret studio uaticinandi, et tunc coronam et uirgam ab Apolline suscepit, dum eruditus insignia doctoratus assummit. Nam per coronam, que capitis ornamentum est, preminentia designatur, quam quis perquesitam studiis scientiam consequitur. Per uirgam autem potestas intelligitur exercendi, que studio quesita sunt. Eum autem nusquam comparuisse, eo factum est, quia morte de medio sublatus est.
+
+Phylemon Apollinis et Lychionis, ut testatur Ouidius, fuit filius. Nam, ut ipse refert, Dedalion Luciferi filius habuit speciosissimam filiam, quam cum Apollo et Mercurius eodem tempore dilexissent, et in eius iuissent concubitum, ex ambobus concepit et Apollini peperit Phylemonem, qui carmine clarus fuit et cythara. Quod autem hic fictum est, ab euentu sumptum puto; nam Lychion uno partu duos enixa est, quorum alter fuit insignis fur, quem dixerunt genuisse Mercurium, eo quod circa talia uideatur astrologis operari Mercurius; alter uero cytharista fuit egregius, circa quod solem arbitrantur operam dare, et ideo Apollinis filium uocauere.
+
+Orpheus Calyopis muse et Apollinis fuit filius, ut dicit Lactantius. Huic, dicit Rabanus, Mercurius lyram, nuper a se compertam, tradidit, qua tantum ualuit, ut ea mouere siluas et flumina sistere et feras mites facere posset. De hoc Uirgilius talem recitat fabulam. Eum scilicet amasse Euridicem nynpham, quam cum suo cantu in suam traxisset gratiam, eam sibi iunxit uxorem. Hanc cepit amare Aristeus pastor, et die quadam, dum secus ripas Hebri cum Dryadibus spatiaretur, eam capere uoluit, que fugiens pede serpentem inter herbas latitantem pressit, qui reuolutus in eam uenenato morsu interemit. Quam ob causam gemebundus Orpheus descendit ad Inferos et lyra adeo dulciter canere cepit, orans ut sibi restituiretur Euridices, quod non solum ministros inferni in sui pietatem traheret, sed et umbras in obliuionem penarum suarum deduceret; ex quo factum est, ut illi a Proserpina Euridices restitueretur hac lege, ne illam, nisi perdere uellet, respiceret, donec deuenisset ad superos; qui cum iam proximus esset, nimio uidendi Euridicem suam desiderio tractus, oculos in postergantem flexit; ex quo factum est, ut euestigio dilectam iterum perderet. Quam ob causam diu fleuit et celibem deducere uitam disposuit. Et ob id, ut ait Ouidius, cum multas suas nuptias postulantes reiecisset, aliisque hominibus celibem uitam ducere suaderet, mulierum incidit odium, et a celebrantibus matronis orgia Bachi secus Hebrum, rastris atque ligonibus cesus atque discerptus est; et eius caput in Hebrum proiectum cum cythara in Lesbon usque delata sunt; ubi cum serpens quidam caput deuorare uellet, ab Apolline in saxum uersus est. Lyra autem, ut dicit Rabanus, in celum assumpta et inter alias celestes ymagines locata est. Pulchre equidem et artificiose fictiones he sunt, et ut incipiamus a prima, cur Apollinis et Caliopis dicatur filius uideamus. Dicitur autem Orpheus quasi aurea phones, id est bona eloquentie uox, que quidem Apollinis, id est sapientie, et Caliopis, que bonus interpretatur sonus, filia est. Lyra autem illi a Mercurio data est, quia per Iyram diuersa uocum habentem discrimina, debemus intelligere oratoriam facultatem, que non una uoce, id est demonstratione, conficitur, sed ex multis, et confecta non omnibus conuenit, sed sapienti atque eloquenti, et bona uoce ualenti; que cum omnia in Orpheum conuenirent, a Mercurio mensuratore temporum eidem concessa dicuntur. Hac Orpheus mouet siluas radices habentes firmissimas et infixas solo, id est obstinate opinionis homines, qui, nisi per eloquentie uires queunt a sua pertinacia remoueri. Sistit flumina, id est fluxos et lasciuos homines, qui, nisi ualidis eloquentie demonstrationibus in uirile robur firmentur, in mare usque defluunt, id est in perpetuam amaritudinem. Feras mites facit, id est homines sanguinum rapacesque, quos sepissime eloquentia sapientis reuocat in mansuetudinem et humanitatem. Hic insuper Euridicem habet in coniugem, id est naturalem concupiscientiam, qua nemo mortalium caret; hanc per prata uagantem, id est per temporalia desideria, amat Aristeus, id est uirtus, que eam in laudabilia desideria trahere cupit; uerum ipsa fugit, quia naturalis concupiscientia uirtuti contradicit, et dum fugit uirtutem a serpente occiditur, id est a fraude inter temporalia latente; nam apparet minus recte intuentibus temporalia uirere, id est posse beatitudinem prestare, cui apparentie si quis credat, se in perpetuam deduci mortem comperiet. Sed quid tandem? Cum naturalis concupiscientia ad Inferos, id est circa terrena, omnino lapsa est, uir prudens eloquentia, id est demonstrationibus ueris, eam conatur ad superiora, id est ad uirtuosa, reducere. Que tandem aliquando restituitur, et hoc dum appetitus ad laudabiliora dirigitur; sed redditur pacto, ne retro suscipiens respiciat, donec ad superos usque deuenerit, id est ne iterum in concupiscentiam talium relabatur, donec, cognitione ueritatis et Superum bonorum intelligentia roboratus ad damnandam scelestorum operum spurcitiem, oculos possit in concupiscientiam flectere. Quod autem ob id Orpheus ad Inferos descenderit, debemus accipere prudentes uiros non nunquam ratione contemplationis in perituras res et hominum ignauias oculos meditationis deflectere, ut, dum que damnare debeant uiderint, que appetenda sunt feruentiori desiderio concupiscant. Fulgentius autem longe aliter sentit; dicit enim dilecte ac perdite et demum reassumpte Euridicis esse musice designationem, cum Orpheus dicatur quasi orenphone, quod interpretatur uox optima. Euridices autem profunda diiudicatio, et ideo cum in musicis aliud sit armonia ptongorum et aliud effectus tonorum uirtusque uerborum etc. ut ubi de Mitologiis. Sed ut ad ea ueniamus, que ad Orphei uidentur spectare mortem, est sciendum, ut dicit Theodontius, Orpheum primo Bachi sacra comperisse, et ea iussit apud Traces choris Menadum, id est mulierum patientium menstruum, ut illas illo tempore auferret a commixtione uirorum, cum non solum abominabile sit, sed etiam perniciosum uiris. Quod cum mulieres post tempus aduertissent, et existimassent hoc adinuentum ad turpitudinem earum uiris detegendam, in Orpheum coniurauere, illumque nil tale suspicantem interfecere ligonibus, et in Hebrum fluuium deiecere. Lactantius autem, in libro Diuinarum institutionum, dicit de eo sic: *Sacra Liberi patris primus Orpheus induxit in Greciam, primusque celebrauit in monte Boetie Thebis, ubi Liber natus est, proximo; qui cum frequenter cythare cantu personaret, Cytheron appellatus est. Ea sacra etiam nunc Orphyca nominantur, in quibus ipse postea dilaceratus et carptus est* etc. Quod caput eius et cythara Lesbos delata sint, dicebat Leontius fabulam non esse, quia sic fama ferebat, Lesbium quendam ex auditoribus eius ea secum deuotionis causa Lesbos usque portasse. Quod autem serpens, qui caput Orphei deuorare uolebat, in lapidem uersus sit, intelligo pro serpente annorum reuolutiones, que caput, id est nomen Orphei, seu ea que ingenio Orphei composita sunt, cum in capite uigeant uires ingenii, consumere, ut reliqua faciunt, conate sint; sed in saxum ideo uersus dicitur serpens, ut ostendatur nil illi posse tempus obsistere; quod quidem huc usque non potuit egisse, quin adhuc famosus existat cum cythara sua, cum ex poetis fere antiquior reputetur. Preterea sunt qui uelint, et inter hos Plinius in libro Hystorie naturalis, huius inuentum fuisse auguria ex ceteris animalibus sumi, que primo tantum ex auibus summebantur. Equo modo opinati sunt quidam eum primum cytharam excogitasse, quantumcunque Amphioni aut Lyno attribuant alii. Fuit enim ex gente Cycona Tracie natus, que, ut Solinus de Mirabilibus mundi affirmat, in euum usque suum, in maximum sui decus sumebat. De tempore eius non uidetur ambigi. Multi enim testantur quod inter Argonautas Colcos cum Iasone accesserit, ut Statius. De hoc tamen scribit Lactantius in libro Diuinarum institutionum. Et fuit per eodem fere tempora quibus Faunus, sed quis etate processerit potest dubitari. Si quidem per eosdem annos Latinus Priamusque regnarunt, item patres eorum Faunus et Laomedon, quo regnante Orpheus cum Argonautis ad Yliensium litus accessit. Hec Lactantius. Eusebius autem in libro Temporum dicit eum fuisse regnante Athenis Egeo. Que quidem satis conuenire uidentur. Leontius autem dicebat hunc non eum fuisse, qui orgica adinuenit, cum illum assereret longe antiquiorem.
+
+Aristeus filius fuit Apollinis et Cyrenis, filie Peney fluminis, ut testatur Uirgilius in persona Aristei in Georgicis dicens: *Mater, Cyrene mater, que gurgitis huius Ima tenes, quid me preclara stirpe deorum, Si modo, quem perhibes, pater est Tymbreus Apollo, Inuisum fatis genuisti?* etc. Quod etiam Iustinus in Epythomate Pompei Trogi confirmat, talem hystoriam recitans. Quod Cyrus, scilicet rex Coramis insule, filium habuit, cui nomen Bathos propter lingue obligationem. Uerum cum Cyrus ad oraculum Delphos propter dedecus adoloscentis filii deprecaturus uenisset, habuit in responsis Bathos Affricam petere, Cyrenem urbem condere, et ibidem lingue usum accepturum; quod ob solitudinem Coramis insule omissum est, quasi non haberent unde colonos in Affricam deducerent. Tandem tractu temporis peste compulsi adeo paucos misere, ut uix nauis compleretur una. Hi in Affricam uenientes, montem Cyrum, loci amenitate et ubertate fontium capti, occupauere. Ibique Bathos, solutis lingue nodis, dux eorum loqui primum cepit. Quam ob rem oraculi promissis certi urbem condidere Cyrenem. Porro sic a posteris fictum est, Cyrenem eximie pulchritudinis Uirginem a Pelio monte Thesalie ab Apolline raptam, perlatamque in eius montis iuga, cuius collem occupauerant qui filium secuti sunt, et ab eo repletam IIII, peperisse filios: Aristeum, Nomium, Auctoum et Argeum. Fictio autem hec ab hystoria non recedit. Nam ab Apolline ideo rapta dicitur nynpha, quia eius mandato, dum responsum dedit oratus, seu eius opera, dum pestis inuasit insulam, in Cyrum montem delata est, ibidem et si non omnes peperit, quia iam Bathos dux itineris fuerat, sed in etatem, sub feruido sole, id est Apolline, uirilem forte deduxit. Uerum a Speo Thesalie rege, qui apud Peneum fluuium regnum habuit patre Cyrenis, missi sunt qui perquirerent quonam abiisset filia. Qui, ea comperta, a loci amenitate detenti, in iisdem terris aiunt cum Cyrene remansisse. Ex his tantum pueris tres aiunt adultos in Thesalian rediisse et auita regna recepisse. Inter quos dicunt Aristeum in Arcadia late regnasse, eumque primum apis et mellis usum et lactis coagulum tradidisse, atque trapetis oleas premere, oleum educere et eius usum ostendisse, ut refert Plinius de Historia naturali. Preterea sciens factus, syderis solstitialis ortus primum inuenisse. Quibus consideratis, non absurde Uirgilius fabulam Aristei, de recuperatione apium, in fine Georgicorum descripsit. Hunc insuper uolunt Auctonoem Cadmi filiam in coniugem accepisse, et ex ea suscepisse Actheonem. Sane, ut Salustio placet, matris consilio relictis Thebis, in Cheam insulam illo usque ab hominibus inhabitatam abiit, eamque tenuit, esto reliquerit postea, et cum Dedalo in Sardiniam abierit, in qua, ut dicit Solinus de Mirabilibus, urbem Caralim condidit. Quid inde ex eo contigerit legisse non memini.
+
+Actheon filius fuit Aristei ex Auctonoe coniuge, Statio teste: *Nec dum ille habitus aut uerse crimina forme Mutat Aristeo genitus fraus aspera cornu Tela manu reicitque canes in uulnus Hyantes*. Hic etiam, ut ait Ouidius, Yanthius appellatus est; scribit enim: *Cum iuuenis placido compellat Yanthius ore*. Et sunt qui dicant hoc illi nomen a puella sepulta eo in loco in quo natus est. Hic, ut ostendit idem Ouidius, uenator fuit, et cum die quodam uenatione fessus in ualle Gargaphie descendisset, eo quod in ea fons esset, recens et limpidus, et ad eum forte potaturus accederet, uidit in ea Dianam nudam se lauantem. Quod cum egre Diana tulisset, sumpta manibus aqua, in faciem eius proiecit dicens: *Uade et dic si potes*. Is autem repente in ceruum conuersus est, quem cum canes eius uidissent, confestim irruerunt in eum, illumque in mortem coactum atque dentibus laceratum comederunt. Circa quod figmentum sic scribit Fulgentius: Anaximenes, qui de picturis antiquis disseruit, ait libro II uenationem Actheonem dilexisse, qui cum ad maturam peruenisset etatem, consideratis uenationum periculis, id est quasi nudam artis sue rationem uidens, timidus factus est. Et paulo post: *Sed cum uenandi periculum fugeret, affectum tamen canum non dimisit, quos inaniter pascendo, pene omnem substantiam perdidit. Ob hanc rem a canibus suis deuoratus dicitur*. Hec Fulgentius.
+
+Yolaum dicit Solinus de Mirabilibus filium fuisse Aristei, et post eum in Sardinia dominium tenuisse. Supra autem dixit in suo uolumine Yolaum filium fuisse Yphyclei, filii Anphytrionis, et eque in Sardinia imperasse, nescio an idem sit uel alius.
+
+Nomius, ut scribit Iustinus in Epythoma, filius fuit Apollinis et Cyrenis. Hunc dicit Leontius Apollinem nominatum, quicquid supra dixerit Theodontius, eumque Arcadibus imperasse, eisque leges dedisse, que quoniam quosdam ex optimatibus uiderentur offendere, orta seditione inter Arcades, Aristeo fauente, pulsus est, et loco eius regnauit Aristeus. Is autem ad Admethum Thesalie regem confugit, et eius armenta UII annis pauit, tandem uiribus reassumptis, Aristeum fugauit et Archadum uerum obtinuit principatum, cum abiisset Aristeus in Ceam insulam; et quoniam armenta pauisset, Nomius appellatus est, quod apud Arcades pastor sonat. Et hinc dicit fictionem traxisse locum, Apollinem scilicet ob occisos Ciclopes diuinitate spoliatum, Admeti regis armenta pauisse. Ego autem nescio quid credam potius, cum et uetustate et ignauia librariorum adeo periere codices, ut subtractum sit, posse de quam plurimis ueritatem cernere, et hinc amplissimus uagandi locus mendacio relictus est, cum scribat de antiquis unusquisque quid libet.
+
+Aucthous filius fuit Apollinis et Cyrenis, ut supra monstratum est. Hunc sunt qui dicant, discedentibus fratribus ex Affrica, et in Greciam uenientibus, Cyrene remansisse, et his imperasse, qui una secum ibidem remansere.
+
+Argeus, ut supra a lustino monstratum est, Apollinis fuit filius et Cyrenis. Hic de se, quod ego nouerim, nil preter nudum nomen posteritati reliquit.
+
+Esculapius, ut fere prisci testantur omnes, Apollinis et Coronidis nynphe fuit filius. Dicit enim Ouidius hanc ex Laryssa fuisse et Flegie filiam; quam cum summe Apollo diligeret et in eius iuisset concubitum, pregnans effecta est; porro coruus Apollinis auis ad Apollinem detulit, quia comperisset eam iuueni cuidam Hemonio commisceri; quam ob causam turbatus Apollo eam sagittis occidit, et facti tandem penitens, cum remediis suis illam nequiret ab Inferis reuocare, secto eius utero, conceptum ex se eduxit infantem, eumque Esculapium appellauit, et, ut fertur, Chyroni centauro tradidit educandum. Quem cum uidisset Alchyroe Chyronis filia, uaticinii docta, uaticinata est: *Quia mortuum hominem ab Inferis reuocaret in uitam, et ipse fulminatus deiceretur ad Inferos. Quod effectu non caruit. Aiunt enim hunc arte sua cum eximius euasisset medicus, Diane precibus, Ypolitum, membris collectis undique, in uitam reuocasse et pristine restituisse sanitati; quam ob causam turbatus Iuppiter, eum fulmine interemit, ut liquido testatur Uirgilius dicens: Peoniis reuocatum herbis et amore Diane. Tum pater omnipotens, aliquem indignatus ab umbris Mortalem infernis ad limina surgere uite, Ipse repertorem medicine talis et artis Fulmine Phebigenam Stygias detrusit in undas* etc. Que huc usque dicta sunt, ut satis patet, hystoria mixta poeticis est. Ast ut pura consistat hystoria, excutiende sunt fictiones. Et ideo coruum accusasse Coronidem sic accipiendum arbitror, Apollinem scilicet augurandi peritia fornicationem nouisse Coronidis, et iratum interfecisse pregnantem. Quod autem Ypolitum, seu ut placet Plinio, Castorem Tyndari filium, ob raptas Lynceo et Yde sponsas a Lynceo seu Yda occisum, in uitam herbis et arte reuocauerit, taliter contigisse puto. Hos, seu eorum alterum, non mortuos, quia a morte in uitam aliquem reuocare solius Dei est, sed uulnerum immanitate, et ob perditum sanguinem mortuos existimatos, quos cum arte et sollicitudine sua in sanitatem reuocasset pristinam, dictum est eum illos ab Inferis in uitam retraxisse. Quod autem ob id a Ioue fulminatus sit, non est credibile, sed ideo fictum credo, quia possibile est ob eam curam eum laborasse plurimum in exquisitione herbarum et aliarum oportunitatum, et sic propter uires fatigatus in febrem incidisse, que profecto letale fulmen et ignitum est, et ex ea febre defecerit; seu forte casu fulminatus est, et opinatum ab ignaris hoc illi contigisse ob reuocatos ab Inferis mortuos, et hinc fabule datum principium. Sane Theodontius negat Apollinem dilexisse Coronidem, et ex eo Esculapium fuisse conceptum, asseritque eum ex Hemonio iuuene et Coronide natum, sed Apollinis filius dictus est, altera ex duabus causis, seu quia matre mortua ante partum et eius secto utero eductus est, quod non absque opere medici sit, per quem fingitur Apollo, quia medicine repertor; et sic Apollinis filius, quia Apollinis opere natus sit. Seu quia qui sic nascuntur, Apollini sacros fore uoluere ueteres, eo quod, ut dictum est, Apollinis opere lucem sortiti uidentur; et ob id aiunt Cesarum familiam sacra Apollinis obseruasse, quia primus eorum, qui ex familia Iulia Cesar dictus est, ob eam causam cognomen adeptus est, et factus Apollini sacer, quia execto matris utero in lucem uenerit. Preterea potuit Apollinis haberi filius, quia clarissimus euaserit medicus. Theodontii autem opinio aliqualiter dictis roboratur Lactantii, qui de Esculapio in libro Diuinarum institutionum dicit sic: *Hunc Tarquitius, de illustribus uiris disserens, ait incertis parentibus ortum, expositum, et a uenatoribus inuentum, canino lacte nutritum, Chyroni traditum, didicisse medicinam. Fuisse autem Messenium sed Epydauri moratum* etc. Post hec dicit Lactantius, hunc enim fuisse, qui Ypolitum curauit. Ceterum ne ob diuersitates relatorum, ubi minime oportunum est, mendaces credantur scriptores, est aduertendum, ut placet Tullio De naturis deorum, quia tres fuere Esculapii. Quorum primum dicit ipse filium fuisse Apollinis, eumque speculum inuenisse, et primum obligasse uulnus, et hunc ab Arcadibus asserit summe coli. Secundum uero dicit fratrem fuisse secundi Mercurii ex Ualente patre atque Coronide matre natum, eumque percussum fulmine interisse, et Cynosuris humatum. Tercium uero filium fuisse dicit Asyppi et Arsynoe, eumque primum alui purgationem et dentis euulsionem comperisse, eiusque sepulcrum esse in Arcadia, non longe a Lusio flumine, circa quod et lucus ostenditur eius. Et sic erit possibile ex his aliquem ex matris utero cesum, aliquem ex incerto patre natum atque expositum, nec obstat omnium parentes a Tullio nominari. Uidi ego in patria et nonnunquam ex principibus patrie hominem, qui infans fuit expositus, et demum a nutritore tanquam a patre cognominatus. Sed quid multa? Qualiscunque seu quicunque fuerit ex istis, tanta ueneratione apud Epydauros habitus est, ut etiam Romani iam fere omni Ytalia occupata, pestilentia egretudinum agitati, quasi pro singulari et certo subsidio legatos ad Epydauros mitterent, orantes, ut illis de oportuno remedio subuenirent, permitterentque ut Esculapium tanquam salutare subsidium Romam deferrent, concessumque in forma serpentis, dyabolo operante, Romam in naui deueherent, illique templum insigne in insula Tyberis construerent, et loco salutaris dei diu colerent, dato illi impune Dyonisius Syragusanus nouacula auream abstulerit barbam. Esculapius autem dure agens interpretatur, quod forsan nomen labori suo circa curam Ypoliti conforme fuit.
+
+Macaon, ut dicit Papias, filius fuit Esculapii, euo suo insignis medicus, quod ego utrum credam nescio, eum saltem fuisse medicum, cum scribat Ysidorus post fulminatum Esculapium interdictum fuisse medendi exercitium, et ut ait Plinius ubi de Hystoria naturali: cum claruissent opera Esculapii temporibus Troianis sequentia eius in nocte densissima latuere usque ad Peloponnesiacum bellum, et tunc ea reuocauit in lucem Ypocrates etc. Quod tempus, ut dicit Ysidorus, fuit annorum fere quingentorum. Hinc ego sumptum puto quod fictum est, Solem ob fulminatum Esculapium noluisse aliquandiu lucis currum ducere, ut ostenderetur Solis inuentum, scilicet medicinam, eclipsim passum per secula plura, et tandem in lucem reuocatum. Ego hunc Machaonem autoritate Papie non apposuissem, cum eum in multis circa talia minus curiosum sepissime inuenerim scripsisse dissona ueritate, sed ut ponerem me traxit solertia Pauli, qui non solum Macaonem Esculapii filium scribit, sed et Asclepium quendam Macaonis filium fuisse confirmat.
+
+Asclepius, ut dicit Paulus, fuit filius Macaonis, credo, Augustinum secutus, qui hunc Esculapii nepotem uidetur dicere, scribens, ubi de Ciuitate dei, Hermetem Trimegistum Asclepio loquentem sic: auus enim tuus, o Asclepi, medicine primus inuentor, cui templum consecratum est in monte Lybie, circa litus Cocodrillorum, in quo eius iacet mundanus homo, id est corpus; reliquus uero, uel potius totus in sensu uite melior remeauit in celum, omnia etiam nunc hominibus adiumenta prestans, infirmis numine nunc suo, que solet medicine arte prebere. Et paulo infra idem sequitur Augustinus: *Ecce duos deos dicit homines fuisse Esculapium et Mercurium* etc. Uerum ego librum hunc Hermetis Trimegisti, quem de Ydolo intitulat, uidi, nec tamen, qualiter Esculapius fuerit Asclepiadis auus, per uerba Hermetis precedentia atque sequentia dictis ab Augustino percipere queo, certus tamen quoniam potius ingenium deficiat meum, quam accusari possit animaduersio Augustini.
+
+Psyces, ut dicit Martialis Capella in libro, quem De nuptiis Mercurii et phylologie scripsit, filia fuit Apollinis et Endilichie. Ex qua Lucius Apuleius, in libro Methamorphoseon, qui, uulgariori uocabulo, Asinus aureus appellatur, longisculam recitat fabulam talem: *Regem scilicet fuisse et reginam, quibus tres fuere filie, quarum due maiores natu, etsi forma spectabiles essent, iunior, cui Psyces nomen erat, in tantum pulchritudine ceteras excedebat mortales, ut non solum admiratione teneret spectantes, sed infigeret animis ignaris rei miraculo credulitatem, ut Uenus esset que descendisset in terris, et fama longe lateque uulgata inuise formositatis egit, ut non solum ciues sed exteri ad uisendam Uenerem et sacris honorandam accederent, templis uere Ueneris neglectis*. Quod egre Uenus ferens, in Psycen accensa, Cupidini filio iussit, ut eam amore feruentissimo hominis extreme sortis incenderet. Interim pater de nuptiis uirginis Milesium Apollinem consuluit. Qui respondit, ut illam in uertice montis deduceret, ibique diuina stirpe creatum, esto pessimum et uipereum, nancisceretur uirgo maritum. Quo responso parentes affecti, cum lacrimis et merore totius ciuitatis, uirginem in predestinatum deduxere culmen, ibique solam liquere. Que et si solitudine et incerto timore futuri coniugis anxiaretur, non tamen diu perstitit, et uenit Zephyrus mitis, et suaui spiritu eam summens, in floridam detulit uallem; in qua cum aliquali somno lenisset erumnam, surgens uidit gratum oculis nemus et argenteis undis manantem fontem, atque palatium non solum regium sed diuinum, miris ornatum diuitiis; quod cum intrasset et ingentes inuenisset thesauros absque custode, et miraretur plurimum, obsequentium uocibus absque corporibus auditis, intrauit lauacrum, inuisis sibi assistentibus obsequiosis. Inde cena diuinis conferta dapibus sumpta, cubiculum intrans, conscendit genialem thorum, et soporate maritus affuit. Qui cum eam sibi fecisset coniugem, ueniente luce inuisus abiit; et sic sepius magna Psycis consolatione continuans, factum est ut sorores, eiusdem audito Psycis infortunio, e domibus maritorum ad lugubres parentes accederent, et una cum eis sororis infelices nuptias deflerent. At Cupido presentiens quid inuidia sororum pararetur Psyci, eam premonuit, ut earum omnino flocci faceret lacrimas, nec in suam perniciem pia atque credula esset. Quod cum spopondisset Psyces, se cepit deplorare captiuam et quod sorores uidere et alloqui non posset, et uenientem atque redarguentem Cupidinem precibus in eam sententiam traxit, ut cum eis loqui posset, Zephyroque iuberet, ut eas ad se leni deferret flatu. Qui cum fecisset, concessit etiam ut ex thesauris, quos liberet, asportare permitteret, sed earum suasionibus nullo modo crederet, nec suam uidere formam alicuius consilio exoptaret. Tandem complorata domi Psyce a sororibus, scopulum conscendere, et ululatu femineo redintegrato a Psyce audite sunt, atque paucis consolate uerbis, et postremo illas Zephyrus Psycis imperio in uallem detulit amenam. Ibi a Psyce festiua caritate suscepte, diuinum nemus et regiam, thesaurosque mirate, et lauacro atque cibo refecte, percontari scrupulose cepere, quisnam eius uir ac tantarum rerum dominus esset. Illa autem memor precepti coniugis, iuuenem finxit uenationibus intentum; et concessis eis que uellent ex thesauris, a Zephyro illas in summitate montis iussit deferri. Que, post longas infortuniorum suorum querelas, felicitati Psycis inuidentes, celatis thesauris fictisque lacrimis ad parentes rediere, et inde inito de pernicie Psycis consilio abiere ad uiros. Psyces autem iterum premonetur a uiro, ut sororum euitaret insidias, et nullius consilio eum uidere conetur. Reuertuntur interim sorores inuide, et obsequio Zephyri ex uertice montis deferuntur ad Psycem, et letanter suscepte felicitati et pregnationi congratulantur sue; captamque uerbis mellifluis aggrediuntur uenenosis colloquis, inquirentes iterum quisnam uir eius esset. Psyces autem pridiani oblita mendacii, in fictionem alteram deuertit, eumque dixit mediocris etatis hominem et uacantem negociationibus, datisque muneribus iussit illas Zephyro reportaret. Que cum aduertissent eam, non ea forma qua pridie dixisset, uirum designasse, illum ab ea inuisum, et perconsequens arbitrate deum sunt, et sic acrius exarsere. Et inde die redeuntes seguenti, affectu pio uerbis se maximam salutis eius curam gerere monstrauere, asseuerantes post multa se pro comperto habere a circumuicinis incolis, non hominem, sed serpentem tortuosum illas edes incolere, eiusque uirum esse, nec illum aliud expectare quam maturitatem eius quem gerebat in utero, ut ex ea illoque se ampliori sagina saturaret. Quibus terrefacta Psyces et eis ultro aures prebens, eo quod ille adeo se uideri recusaret, eis remissis ad scopulum, consilio earum nouaculam parauit, et lucernam abscondit sub modio, nocte seguenti uisura, quisnam esset is cuius uteretur concubitu, et ut illum perimeret si uerbis, responderet forma, sororum. Intrat igitur more suo lectum Cupido, et in somnum soluitur. Psyces uero, aperto lumine, uidit illum mira formositate conspicuum iuuenem, alis pernicibus insignitum, et ad eius pedes arcum et pharetram sagittis confertam; e quibus cum unam mirabunda eduxisset, expertura aciem, adeo digito impressit suo, ut aliqualis scaturiret e uulnere sanguis. Quo facto, miro dormientis adhuc amore flagrauit. Dumque illum mirabunda conspiceret, fauillula ex lucerna prosiliuit in dexterum dormientis humerum; quam ob rem expergefactus Cupido repente fugam arripuit. Uerum Psyces cum illum cepisset crure atque fortiter teneret, tam diu ab eo per aerem delata est, donec fessa, eo dimisso, caderet. Cupido autem in uicinam cupressum euolans, longa querela eam redarguit, seipsum damnans, quod a matre missus, ut illam extremi hominis amore incenderet, et ipse se ipsum ob eius pulchritudinem uulnerasset; et inde euolauit. Psyces uero postquam illum uidere non potuit, se in propinquum deiecit fluuium mortem cupiens. Fluuius autem aspernatus eam deduxit in ripam, ubi a Pane deo uerbis solata aliquantisper est. A quo tandem discedens in ciuitatem uenit, in qua altera sororum nupta; quam cum conuenisset illi casum suum recitauit omnem, uerum uindicte auida, in perniciem sororis consultricis astutule mentita est circa extremum uerborum Cupidinis, asserens eum dixisse: abi hinc et res tuas affer, postquam imperium meum seruare nequisti, ego autem sororem tuam, teque nominauit, meis nuptiis coniugabo, et me fecit inde confestim a Zephyro deferri in culmen ex quo sustulerat. Quod cum audisset illa, confestim euolauit in montem, et alio flante uento inquit: *Accipe Zephyre dominam tuam meque deducito in uiri cubiculum, et cum uerbis sumpto saltu maximo, se in ingens precipitium dedit, quassatoque corpore toto, alitibus esca effecta est*. Psyces inde equo modo et aliam sororem misit in saltum. Demum cum primo cereris inde Iunonis precibus exquisisset subsidium, et ab utraque repulsam habuisset, audissetque, iubente Uenere, Mercurium uoce preconia mortalibus cunctis iussisse, ut nemo eam occultaret, et dona indicanti preponeret, se ad fores Ueneris presentauit. A qua obiurgata diu et capillis tracta, sollicitudini et tristitie ancillis suis ut excruciaretur tradita est. A quibus cum esset uerberibus lacessita, eidem a Uenere cumulus segetum multiplicium appositus est, iussumque ut in seguenti uespere grana seminum omnium discreta representaret eidem. Quo iussu, abeunte Uenere, obstupefacta Psyces riguerat, sed aduenientibus formicis ab eis confestim iussa Ueneris peracta sunt. Secundo autem Uenus precepit eidem, ut floccum aurei uelleris ostensi pecoris eidem portaret; quod Psyces, secuta monitum palustris arundinis, cum obtinuisset, imperanti reportauit. Tercio Uenus, urnulam tradidit iussitque, ut plenam ex undis Stigiis ei deferret confestim. Que cum locum uideret inaccessibilem, aquile uolantis subsidio mandatum dire socrus impleuit. Quarto Uenus, data ei pixide, iussit illi ad Inferos descenderet Proserpineque, sua ex parte, paululum sue formositatis exposceret. Que cum iret ad turrim se precipitatura, ab eadem monita descendit ad Inferos, et legationi peracta, pixidem plenam atque coopertam assumpsit, et ad superos remeauit, sed immemor mandatorum turris, sumptura aliquantulum diuine formositatis, ut amanti suo pulchrior uideretur, aperuit pixidem ex qua prosiliuit somnus infernus, qui in eam iniectus, eam non aliter quam corpus mortum soporauit. Sed Cupido iam conualescens a uulnere, casum sue Psycis aduertens, per fenestram cubiculi euolauit ad dormientem, detersoque ab ea somno et in pixidem redacto, redarguit eam presuntionis aduersus monitus habite, dixitque ut mittenti deferret, quod et factum est. Cupido autem impatiens infelicitatum et laborum puelle a se dilecte, Iouem orauit, ut pateretur illam sibi coniugem fore. Qui precibus annuens, congregatis diis, eorum in presentia iussit ut Psyces coniunx esset perpetua Cupidinis. Quam Mercurius Iouis iussu deuexit in celum et ibidem, immortalis effecta, nuptie celebrate sunt. Ipsam autem Cupidini peperit uoluptatem filiam. Serenissime rex, si huius tam grandis fabule ad unguem sensum enucleare uoluerimus, in ingens profecto uolumen euaderet, et ideo cur Apollinis, et Endilichie filia dicatur Psyces, que eius sorores, et cur Cupidinis dicatur coniunx, cum paucis ex contingentibus dixisse satis sit. Psyces ergo anima interpretatur. Hec autem Apollinis, id est solis, filia dicitur, eius scilicet qui mundi uera lux est deus, cum nullius alterius potentie sit rationalem creare animam, nisi dei. Endelichia autem, ut dicit Calcidius super Tymeo Platonis, perfecta etas interpretatur; cuius ideo rationalis anima dicitur filia, quia et si in utero matris illam a patre luminum suscipiamus, non tamen eius apparent opera, nisi in etate perfecta; cum potius naturali quodam instinctu usque ad etatem perfectam feramur, quam iudicio rationis; etate uero perfecta agere incipimus ratione; ergo bene Apollinis et Endelichie filia dicitur. Sunt huic due sorores maiores natu, quarum una est anima uegetatiua, altera uero sensitiua, sed Psyces pulchritudine illas excedit, et hoc ideo quia uegetatiua anima communicamus cum plantis, sensitiua autem cum brutis, rationali quidem cum angelis et Deo, quo nil pulchrius. Psyces uero ideo dicitur iunior, quia longe ante eam uegetatiua conceditur fetui, et inde tractu temporis sensitiua, postremo a deo rationalis infunditur. Ille ante nubunt, quod ideo dictum est, quia corporeis sunt annexe uirtutibus. Huius autem coniugium diuine stirpi seruatur, id est amori honesto, seu ipsi Deo, cuius inter delicias a Zephyro, id est a uitali spiritu, qui sanctus est, defertur et matrimonio iungitur. Hic coniugi prohibet, ne eum uidere cupiat, ni perdere uelit, hoc est nolit de eternitate sua, de principiis rerum, de omnipotentia uidere per causas, que soli sibi nota sunt; nam quotiens talia mortales perquirimus, illum, imo nosmet ipsos deuiando perdimus. Sorores autem non nunquam ad methas usque primas deliciarum Psycis deueniunt, et ex thesauris eius reportant, in quantum penes rationem uiuentes melius opus suum uegetatio peragit, et sensitiue uirtutes clariores sunt, et longius perseuerant. Sane inuident sorori, quod minime nouum est sensualitatem cum rationem discordem, et dum illi blandis uerbis suadere non possunt, ut uirum uideat, id est uelit naturali ratione uidere quod amat, et non per fidem cognoscere, eam terroribus conantur inducere, asserentes eum immanem esse serpentem, seque eam diuoraturum; quod quidem totiens sit, quotiens sensualitas conatur rationem sopire, et ostendere anime contemplationes incognitarum rerum per causam, non solum delectationes sensitiuas auferre, sed labores maximos et angores minime oportunos ingerere, et nil demum placide retributionis afferre. Anima autem, dum minus prudens talibus demonstrationibus fidem adhibet, et quod negatur uidere desiderat, occisura, si uoto non conrespondeat forma, uidet effigiem uiri pulcherrimam, id est extrinseca Dei opera, formam, id est diuinitatem, uidere non potest, quia Deum nemo uidit unquam; et cum fauillula ledit et uulnerat, id est superbo desiderio, per quod inobediens facta, et sensualitati credula, bonum contemplationis amittit, et sic a diuino separatur coniugio. Tandem penitens et amans, perniciem sororum curat astutia, easque adeo opprimit, ut aduersus rationem nulle sint illis uires, et erumnis et miseriis purgata presumptuosa superbia atque inobedientia, bonum diuine dilectionis atque contemplationis iterum reassumit, eique se iniungit perpetuo, dum perituris dimissis rebus in eternam defertur gloriam, et ibi ex amore parturit Uoluptatem, id est delectationem et letitiam sempiternam.
+
+Arabs, ut placet Plinio in libro Naturalis hystorie, Apollinis et Babillonie fuit filius, quem medicine artis dicit etiam repertorem. Puto ego hunc seu Babilonem fuisse hominem, et ibidem medicinam ostendisse prius, seu apud Babilonios didicisse, et ad Arabes primum detulisse; et hinc Apollinis filius dictus, quia medicus, et Babillonis, quia in Babillonia natus uel eruditus sit.
+
+Postquam Apollinis longa posteritas expedita est, ut ad Iouis filios reuertamur ordo postulat. Ex quibus sese ante alios Tytius offert. Quem dicit Leontius filium fuisse Iouis ex Hellare Orcomeni filia, quam pregnantem Iuppiter, iram Iunonis timens, occultauit in terram, ex quo factum est, ut nascens puer ex terra natus uideretur, ut Seruius asserebat. Que quidem terra postmodum eum enutriuit, et sic non mater, sed nutrix. Is tamen cum ad integram uenisset etatem, Latonam Apollinis matrem amauit, eamque de stupro interpellauit. Quam ob rem turbatus Apollo eum sagittis occidit, et apud Inferos religauit, atque eius iecur uulturibus laniandum apposuit hac lege, ut consumptum restauraretur illico, et sic nunquam uultures a discerpendo cessarent, nec ipse a patiendo. Restat nunc huic fictioni uelum eripere, ut quod contegat uideamus. Dicit enim primo Iouem pregnantem in terris abscondisse; nil enim occultius tegitur, quam quod infoditur, et ideo debemus intelligere hanc secretissime fuisse seruatam, et hoc timore Iunonis, id est maioris potentie, cum dea regnorum sit Iuno. Terram autem aluisse Tytium non est nouum, cum omnes alamur a terra. Quod Latonam Apollinis matrem amauerit, ingentem eius demonstrat animum, celsitudinem enim appetiit, que claritatis mater est, sed ab Apolline, id est a regio splendore, deiectus est apud Inferos, id est apud plebeios, quos penes semper curarum plenus fuit, qualiter posset in gradum, ex quo deciderat, reascendere. Recitat ex isto Tytio Leontius breuem hystoriam, et dicit hunc apud Boetios magnum fuisse hominem, et uiribus temptasse ex Delpho Apollinem eicere, a quo ipse eiectus est, et fere ad priuatam uitam redactus. De pena autem illi apposita dicit ubi, de Somnio Scipionis Macrobius sic: *Uulturem iecur immortale tondentem, nichil aliud intelligi uolentes, quam tormenta conscientie obnoxia flagitio uiscera interiora rimantis, et ipsa uitalia indefessa admissi sceleris admonitione laniantis, semperque curas, si requiescere forte tentauerint excitantis, tanquam fibris renascentibus inherendo, nec ulla sibi miseratione parcentis, lege hac, qua se iudice nemo nocens absoluitur, nec de se suam potest uitare sententiam*. Hec Macrobius.
+
+Bachus Iouis filius et Semeles ab Ouidio et reliquis omnibus poetis dicitur. Ex cuius origine talis recitatur fabula. Cum amaret Iuppiter Semelem Cadmi filiam, et ipsa concepisset ex eo, accessit ad eam Iuno, formam gerens Beroe Epydaurie anus, et inito cum ea colloquio, perquisiuit, numquid diligeretur a Ioue. Cui dixit Semeles arbitrari se diligi; tunc Iuno: non potes, filia, nisi uno modo cognoscere, scilicet si, Stygis interposito iuramento, promittat tecum eo pacto coniungi, quo Iunoni iungitur. Semeles experientie auida, uenienti iuramentum et inde munus poposcit. Iuppiter autem dolens, eam, ne aduersus iuramentum ageret, fulminauit et mortue filium traxit ex utero, suoque apposuit femori, donec tempus perficeretur, quod eum esse in uentre matris oportunitas exigebat. Hunc primo clam nutriuit Yno matertera eius, postmodum nynphis tradidit, que etiam ei alimenta dederant, ut ait Ouidius: *Furtim illum primis Yno matertera cunis Educat, inde datum nynphe Nyseides antris Occuluere suis lactisque alimenta dedere*. Et alibi. Nysiadas nynphas, puerum querente nouerca, Hanc frondem cunis apposuisse ferunt, scilicet ederam; que, ut idem dicit Ouidius, fuit postea gratissima Bacho. Huic insuper alumnum dicunt fuisse Sylenum, qui captus a rusticis, a Myda Bacho restitutus est, ut ait Ouidius. Rex uenit et Iunoni Sylenum reddit alumno. Hunc preterea curru et sociis honorant; de quibus sic refert Statius: *Promouet, effrene dextra leuaque sequuntur Lynces, et uda mero lambunt retinacula tygres. Post exultantes spolia armentalia portant, Seminecesque lupos, scissasque Mimallones ursas. Nec comitatus iners, sunt illic Ira Furorque Et Metus, et Uirtus et nunquam sobrius Ardor, Succiduique gradus et castra simillima regi* etc. Dicuntur insuper eum primum uitem plantasse, ut ait Accius in Bachis: o Dyonise, pater optime, uite sator, Semela genitus euhia. Et hinc uini deum asserunt. Ederam ei sacram et uannum et Marsyam in tutelam eius ascribunt. Eique Adryanam Mynois filiam coniugem copulant. Baculum ab eo repertum atque denominatum affirmat Rabanus, ut eo homines uino graues uterentur. Multis et illum nominibus uocant, de quibus Ouidius: *Tura dabant, Bachumque uocant Bromiumque Lyeum Ignigenamque, satumque iterum, solumque bimatrem. Additur his Nyseus intonsusque thyones, Et cum Leneo genialis consitor uue, Nictiliusque Eleusque parens et Yacus et Euan, Et que preterea per Graias plurima gentes Nomina, Liber, habes, tibi enim in consumpta iuuenta est, Tu puer eternus et formosissimus alto Conspiceris celo, tunc cum sine cornibus astas* etc. Addit etiam alia nomina Albericus, uocatumque dicit: Euchium, Bryseum et Bassareum. Lactantius etiam eum uocari dicit Dytirambum. Dicit insuper Seruius, Orpheum dicere hunc a Gigantibus membratim discerptum. Quod Albericus affirmat, addens quod ab eis ebrius sit inuentus, eumque dicit sepultum et postea surrexisse integrum. Pingebant etiam eum antiqui in habitu muliebri, et nudum atque puerulum, ei nocturno tempore tibiis, et cymbalis, et clamore sacrum, quod orgia uocabant, celebrantes. Preterea hec alia etiam recitantur, sed quoniam non comperta sunt omnia que queruntur, que uideri possunt de appositis uideamus. Primo igitur, et ante omnia, pro constanti uidentur tenere hystoriographi Dyonisium hominem ex Ioue et Semele natum, adeo, ut de tempore inter antiquos plurima fuerit uarietas. Ex quibus alii Dyonisium, alii Liberum patrem uocant; et quoniam non constat cuius Iouis fuerit filius, ego secundo ascripsi Ioui, eo quod eius euum melius uideatur conuenire cum secundo, quam cum aliquo aliorum. Dicit enim Eusebius in libro Temporum, a quibusdam arbitrari, Danao Argis regnante, Dyonisium in Yndia Nysam condidisse, et suo nomine nuncupasse, et eodem tempore eum in Yndia militasse, et eius in exercitu fuisse mulieres Bachas cognominatas ob furorem potius quam ob uirtutem; quod quidem fuit circa annos mundi IIIdccxxuiiii. Paulo post idem Eusebius dicit, regnante Danao Argis, Cadmus regnauit Thebis, ex cuius filia Semele natus est Dyonisius, id est Liber pater, quod secundum eius annorum descriptionem comprehenderetur fuisse circa annos mundi IIIdcclxui. Nec multo post dicit anno XXXU Lycei regis Argiuorum, Dyonisius, qui latine dicitur Liber pater, nascitur ex Semele, quod contigisse uidetur anno mundi IIIdcccxiiii. Inde subsequitur, Acrisio regnante Argiuis, Dyonisius qui et Liber pater, aduersus Yndos dimicans, Nysam urbem iuxta Yndum flumen condidit, quod factum colligitur anno mundi IIIdccclxx. Quanta hec sit temporis diuersitas, ab Eusebio ex comentariis ueterum collecta, facile comprehendi potest; nostrum autem est per coniecturas arbitrari, quod uerius potuerit ex dictis tempus attribui euo Bachi. Ego autem, omissis causis me mouentibus, arbitror Bachi dies fuisse circa antiquius horum tempus, seu saltem quod de proximo sequitur, eumque ea tempestate natum egisse que ab eo gesta narrantur. Sed his curiosioribus derelictis, ad figmenta tendamus. Fulminatam Semelem a casu sumptum credo, eam scilicet a fulmine, seu ab ignita febre in mortem deductam, quarum utramque a Ioue, id est ab elemento ignis, emissam non mirabitur eruditus. Euulsum ab utero mortue matris fetum, et Iouis femoribus applicitum, notissimum obstetricibus officium designatur; necesse enim est, ut caloribus extrinsecis, qui per Iouem debent intelligi, faueatur qui ante tempus intrinsecis aufertur. Sed cum sit hec expositio physica, hystoricam recitat Pomponius Mela in Cosmographia, dicens: *Urbium quas incolunt Yndi, sunt autem plurime, Nysa est clarissima et maxima, montium Meros Ioui sacer, famam hinc precipuam habent in illa genitum, in huius specu Liberum arbitrantur esse nutritum, unde Grecis autoribus, ut femori Iouis insitum dicerent, aut materia ingessit aut error*. Hec ille. Albericus autem addit, dicens a Remigio affirmari apud Nysam Liberi patris haberi crepundia in testimonium quod ibidem altus sit. Quod si sic est, autumo de altero intelligendum sit, quam de eo, qui ex Semele natus est; ex quo etiam sequi posset temporum diuersitates a diuersis Dyonisiis exortas esse. De hoc enim, si is fuit, dicit Orosius sic: *Subactam Yndiam Liber pater sanguine madefecit, cedibus oppleuit, libidinibus polluit, gentem utique nulli hominum unquam obnoxiam, uernacula tantum quiete contentam*. Ceterum, ut ad sensus physicos tectos sub fabula redeamus, dico, quod nonnulli uolunt pro Bacho uinum intelligi, et sic Semeles pro uite sumetur; que ex Ioue, id est ex calore, in altum humorem terre immixtum per uitis poros trahente se pregnantem, id est turgidam facit, et in palmites botrosque sucos, tanquam in conceptum fetum emittit, tunc autem fulminatur, cum adueniente autumnali calore non in ampliorem maturitatem, sed potius in corruptionem et putredinem fructum conceptum deduceret, ut auferatur necesse est, et femori Iouis, id est calori altero, applicetur. Quod quidem sit, dum pressum ex uuis uinum aut igni ipsismet pressis bulliendum concedimus iterum, donec defecatum tali bullitione reddatur potui aptum. Deinde Yno, id est uas, illud seruat occultum, id est contectum, ne a Iunone inueniatur, id est ne ab aere corrumpatur. Seu pregnantem tunc Semelem dicimus ex Ioue, cum uitem agente calore turgidam cernimus uere primo; uerum tunc fulminatur, dum estiuo calore preter consuetum exuritur; tunc autem apertis poris conceptum emittit in botros, quod femori Iouis, id est diurno calori, applicatur, ut quam ex matre non habuerat, a patre maturitatem accipiat; et tunc Yno illud seruat occulte, dum a pampinis tegitur, ne ab aere nimis calido offendatur; et illud tunc nutriunt nynphe, dum nocturnis humiditatibus restauratur, quod calore diurno fuerat exhaustum. Sylenus senex eius alumnus dicitur, eo quod senes fere potu magis quam cibo sustententur. Qui illi a Myda auarissimo homine ideo restituitur, quia auarus potationibus non delectatur. Curru et sociis uti ideo a poetis dictum est, ut nonnulli ex suis demonstrentur effectus. Nam pro curru ebriorum uolubilitas assumenda est. Lynces autem illi attribuuntur, ut intelligatur uinum moderate sumptum uires, audaciam et perspicaciam augere. Tigres autem ideo currum trahunt, ut ebriorum ostendatur seuitia. Nemini enim parcit onustus uino. Sunt preterea temulenti temerari adeo, ut in quodcunque periculum inconsiderate irruant, quod per semineces lupos, et scissas ursas, que in predam Bachi deportantur intelligo. Quod irascantur facile et inde ueniam in furorem, satis liquido patet, et sic non sobrio comitantur ardore. Meticulosi etiam sunt uinolenti, quia perdito recto rationis iudicio sepissime non timenda pauescunt. Uirtus autem, cur currui Bachi iungatur, pretactum est, ubi de lyncibus diximus. Succidui gradus ideo inter Bachi numerantur comites, ut ebriorum titubantia designetur, qui adeo titubando incedunt, ut cadere credantur continue. Superadditur Bacho castra esse simillima regum, nec immerito; nam si cernamus tabernas meritorias, ibidem tabernacula frondium, cupidinarios, lurcones et edulia, potationes hinc inde, atque tumultuantes rixantesque uidebimus, que castris regum simillima sunt. Bachum autem apud Grecos primum plantasse uitem, seu uineam, et uinum fecisse, possibile est, cum longe ante apud Hebreos id fecisse Noe certissimum habeamus. Dicunt tamen aliqui Bachum uitem non plantasse, sed incognitum Thebanis uini usum introduxisse, atque illud uariis liquoribus immiscuisse, ut amabilius foret; quod quoniam mirabile uisum est, deus uini apud rudes primo creditus est. Ederam preterea Bacho sacram dicunt, credo quia uites, edere tramites luxuriantes plurimum, et botros uuarum imitentur corimbi, nec non quia uireat uiriditate perpetua, per quam ostenditur uini iuuentus continua; nunquam enim quantum ad uires senescit uinum. Hac etiam poete coronari consueuere, eo quod Bacho ob facundiam sacri sint, et ad perpetuitatem carminum demonstrandam. Uannus autem illi sacer est mistica ratione. Ait autem Seruius Liberi patris sacra ad purgationem anime pertinere, et sic homines eius misteriis purgabantur, sicut uanno frumenta purgantur. Fuere tamen qui uoluere hec purgamina uiuentibus hominibus fieri per extremam ebrietatem, que sacrum Bachi est; asserentes, si quis in tantam ebrietatem procederet, ut in uomitum usque ueniret, post preteritum cerebri stuporem, animum, exutis curis tediosis atque eiectis, remanere tranquillum; cui opinioni Seneca phylosophus in libro, quem De tranquillitate animi scripsit, adhesisse uidetur. Marsiam in suam tutelam positum ideo uoluisse reor, quia audax imo temerarius in Apollinem fuit, per quam temerarietatem, uinolentorum loquacitatem in quoscunque tendentem intelligo, qua in conspectu rudium sepe prudentes ab ignaris confundi uidentur, non aduertentium, quia nullo talium oratio incedat ordine, sed more satyri, uti Marsias fuit, huc illuc saltitando procedat, tandem in conspectu eruditorum nudatus Marsia, id est patefacta calefactorum presumptione, in flumen uertitur, id est in lapsum, quasi nil dixerint talium sermo soluatur. Quod ad Adrianam coniugem pertinet, in sequentibus, ubi de ea scribetur. Hunc autem a Gigantibus fuisse discerptum et inde sepultum, ideo dictum reor, quia ab Eusebio in libro Temporum scribitur, quod regnante Athenis Pandione, anno scilicet mundi IIIdcccxcui, Marco Uarrone poeta teste, hic Liber pater aduersus Perseum pugnans in prelio occisus sit, eiusque uideri sepulcrum apud Delphos, iuxta Apollinem aureum; et hoc quantum ad hystoriam dictum sit. Sed fictioni superadditur a quibusdam, eum scilicet quantuncumque discerptum sepelierint, integrum surrexisse; quod ego arbitror debere intellegi, quod ex pluribus ingurgitationibus ab elatis calore uini bibionibus factis, una consurgat ebrietas, per quam Bachum uiuere et aliquid satis patet. Dicebat tamen circa hoc Albericus Bachum animam mundi intelligendum, que quamuis membratim per mundi corpora diuidatur, tamen se reintegrare uidetur de corporibus emergens, et se reformans, et semper una eademque perseuerans, nullam simplicitatis sue patiens sectionem. Hec ille. Ast ego puto hunc Bachum Alberici, Solem intelligendum Macrobii, in quem ipse Macrobius transfert deorum omnium deitates. Pictus autem in habitu muliebri est, quia in expeditione aduersus Yndos secum habuit mulieres, ut predictum est, uel quia continuate potationes, debilesque reddant ad ultimum potatores. Nudus uero ideo fingitur, quia ebrius omnia pandat secreta, uel quia multos iam ad inopiam et nuditatem deduxerit, uel quia calorem potationis ingerant. Puer quidem dicitur, quia non aliter sint lasciui ebrii quam pueri, quibus nondum integer est intellectus. Restat nunc de nominibus uidere. Dicitur igitur primo Bachus, quod idem sonat quod furor, eo quod uinum et potissime nouum tam feruentis furoris est, ut nullo queat claustro continere, et immoderate sumentes, ut predictum est, facit etiam furiosos. Dicitur etiam Bromius a bromin, quod est consumere; modesta quidem boni uini potatio consumit superfluitates ciborum, et digestionem adiuuat, ut physicis placet, sed intemperate sumptum humiditatem bonam desiccat, et neruorum hebetat uires, adeo ut plurimum ingurgitatores tremulos effetosque reddat. Uocatur insuper et Lyeus a lyen, quod est tractus, tractim enim bibitur. Uel dicitur Lyeus a ligo ligas; modeste autem sumptum dispersas uires colligit augetque, immoderate sensus ligat et rationem. Uel secundum Fulgentium Lyeus dicitur, quia lenitatem prestat; sumus enim post aliqualem potationem magis exorabiles. Nuncupatur et Ignigena, seu quia ex igne genitus sit, seu quia ignem, id est calorem generat; uidemus enim capita potantium fumantia, eosque ob calorem uestimenta quandoque deponere. Appellatur etiam Satus iterum, et ob id eum uocari Dytirambum, quod idem sonet, dicit Lactantius; quia autem iterum natus sit, supra monstratum est, et inde merito bimater. Nyseus preterea a Nysa ciuitate, in qua colitur, uel a Nysa, uno ex uerticibus Parnasi eidem consecrato, uocatus est. Thyoneus quod intonsus sonat, ideo dicitur, quia uites ex quibus oritur longas habent palmites; uel quod melius puto, ad suam pueritiam ostendendam, quia intonsi sint pueri. Consitor uue dicitur a uite a se primo plantata. Nictilus uero uocitatur, quia noctem, id est tenebras sensibus ingerat. Eleus ab Ellea ciuitate, in qua potissime colebatur. Yacus autem ea de causa nominatus est, quia homines hyare faciat. Euan interiectio laudantis Bachum est, et sonat bonus puer. Briseus ideo dictus, ut ait Albericus, quia primus uinum ex uua pressit; uel Briseus, quasi hyrsutus, id est superbus. Hinc aiunt eum apud ueterem Greciam duas habuisse statuas, unam hyrsutam Briseim uocatam, alteram uero lenem, Lenei uocitatam. Bassareus autem appellatus est a specie uestium, quibus ministre eius utebantur in sacris, et ab eisdem ministre Bassarides nuncupate. Liber autem pater dicitur, quia hominibus libertatem uideatur inferre; nam potati serui, etiam ebrietate durante, arbitrantur se fregisse uincula seruitutis; liberat preterea a curis, et in agendis securiores facit, pauperes ab oportunitatibus reddit immunes, deiectos extollit etiam in sublime. Et dicit Albericus, quod, cum inter initia condendarum ciuitatum, diis ceteris pro auspicibus ceptorum fierent sacra, Libero patri fiebant, ut libertatem future patrie conseruarent. Preterea ciuitates imperantibus orbi Romanis aut stipendiarie erant, aut federate, aut libere; in liberis autem ciuitatibus in signum libertatis simulacrum Marsie habebatur, quem supra diximus in tutelam esse Liberi patris. Insuper mos fuit Romanis liberam togam adolescentibus in festis Liberalibus exhibere, ad significationem liberioris uite in posterum concesse. Cuius quidem sacra dicit Seruius a Iulio Cesare Romam primum translata, in quibus hyrcus immolabatur, et hoc ideo, quia aliquando capelle palmites uitium crescentes uastassent. Dicit enim M. Terentius Uarro, ubi de Agricultura, eidem tanquam repertori uitis hyrcos immolari, ut penas capite pendant. Ego autem huius sacra non puto a Iulio primum in Romam translata, sed eius Liberi patris, de quo intellexisse uidetur Tullius, dum ubi de Naturis deorum dixit: *Hunc dico Liberum Semele natum, non eum, quem nostri maiores auguste sancteque censent Liberum etc. Quem ego arbitror iuxta sententiam Macrobii Solem, quem arbitrati sunt rerum omnium patrem, et hinc Liberum patrem dictum. Et sic etiam intellexisse Uirgilium puto dum dixit: Uos, o clarissima mundi Lumina, labentem celo que ducitis annum; Liber et alma Ceres* etc. Non enim Bachus labentem annum celo ducit, sed sol; et hec equidem ea duo fuerunt numina, que Etrusci potissime coluerunt. Sed quicunque hic fuerit Liber, ostendit Augustinus in libro de Ciuitate dei, ei a priscis obscena celebrata sacra, et inter alia dicit quod eius in honorem pudenda uirilia colebantur in patulo adeo ut festis diebus Liberi membrum uirilem eleuatum ex compitis defferretur in urbem, uerbis flagitiosissimis omni concessa licentia, inde per forum transuectum, et in locum eidem deputatum depositum, oportebat, ut honestissima omnium mater familias illi coronam imponeret. Insuper et Dyonisius appellatur Bachus, de quo ubi de Dyonisio.
+
+Hymeneum dicit Albericus filium fuisse Bachi et Ueneris, et sequitur autoritate Remigii ob id habitum, quia ex nimia petulantia libido soleat excitari. Hymen autem grece dicitur membrana, que est proprie muliebris sexus, in qua puerperia fieri dicuntur, inde Hymeneus nuptiarum deus dictus est. Sane Lactantius ab hystoria tractum dicit, scribens quia Hymeneus puer fuerit Atheniensis mediocri genere natus, qui cum annos puerilis etatis excederet, nec dum uirum posset implere, ea pulchritudine fuisse preditum dicitur, ut feminam mentiretur. Istum cum una ex ciuibus suis uirgo nobilis adamasset, is quia nuptias desperabat, puellam tamen uersa uice diligebat extreme, et animo saltem aspectu satisfaciebat suo. Cumque nobiles femine cum uirginibus sacra Cereris Eleusine celebrarent, subito aduentu pyrratarum rapte sunt, inter quas etiam Hymeneus, qui illo a se dilectam secutus fuerat. Cum igitur per longinqua maria predam pyrrate uexissent, ad quandam tandem regionem deuoluti, et ibi somno oppressi, ab insequentibus interempti sunt omnes. Hymeneus autem, relictis uirginibus, euolauit Athenas, pactus a consaguineis dilecte sue nuptias, si illis filias nuper raptas restitueret, quas ubi pro uoto restituit, exoptatam accepit uxorem. Quod coniugium quia felix fuerat, placuit Atheniensibus nomen Hymenei misceri nuptiis. Sunt tamen, qui dicant eum die quadam nuptiarum ruina oppressum, et piationis causa id adinuentum, ut nomen eius celebraretur in nuptiis. Quod omnino Seruius damnat. Ego autem eum ob id Bachi et Ueneris filium dictum reor, quia propter duo fiant nuptie, seu duo interueniunt in nuptiis, festum et carnalem copulam. Per festum Bachus intelligendus est, ut per Uirgilium patet, dum dicit: *Assit letitie Bachus dator* etc. Per Uenerem autem carnalem copulam, cum ad eam spectare uideatur ad procreandam prolem marem et feminam copulare, et ex his duobus conficiuntur nuptie, seu Hymeneus, qui pro nuptiis intelligendus est.
+
+Thyoneum Bachi filium dicit Ouidius, et de eo breuem recitat fabulam. Dicit enim, quod cum bouem fuisset furatus, et ob id opprimeretur a rusticis, inuocato forte patris auxilio, factum est, ut a Bacho Thyoneus in uenatorem conuerteretur, et bos permutaretur in ceruum. Arbitror ego hunc fuisse furem, et potatis optime rusticis, bouem suum repetentibus facile ostendisse eis, et se uenatorem et bouem ceruum fuisse.
+
+Thoantem Bachi fuisse filium carmen demonstrat Ouidii dicentis: *Tum primum sese trepidus sub nocte Thyoneus Detexit nato portans extrema Thoanti Subsidia* etc. Paulus autem eum ex Adriana Minois susceptum testatur. Sed miror qualiter hoc fieri potuerit, cum Thoas, ut infra monstrabitur, genuerit Ysiphylem, que tempore Thebani belli nutrix Opheltis Lygurgo Nemeo seruiebat. Et Adriana antequam Bacho nupserit, a Theseo rapta est, post Ypolitum susceptum, qui paulo ante initium suscepti belli Thebani in Ytaliam abiit; et sic longe antiquior fuit Theas quam Adriana. Is quidem, ut testatur Statius, iam senex, cum Lemniades, apud quos rex fuit, a seminis sui communi consilio occisi sunt, a filia Ysiphyle ficto rogo saluatus est, et in Chyum insulam nocte transmissus.
+
+Ysiphyles filia fuit Thoantis, teste Statio, dum dicit: *Cui regnum genitorque Thoas et lucidus Euan Stirpis auus* etc. Hec autem, ut idem refert Statius, cum adhibuisset consensum in publico mulierum Lemniadum consilio de occidendis masculis suis, et suis legibus uiuere, ea nocte, qua scelus a ceteris feminis perpetratum est, Thoantem patrem naui imposuit, eumque Bacho patri commendauit, et in insulam Chyum transmisit, et constructo in regia rogo, se patrem interemisse monstrauit, eiusque loco homicidis mulieribus imperauit. Qua regnante, ut altisono carmine ostendit Statius, factum est, ut tendentibus cum Iasone Argonautis in Colcos ad Lemni litus applicarent, et seu qui non reciperentur, seu quia ultores criminum accessissent, ui insulam cepere, et sic suscepti inter alios Iason ab Ysiphyle receptus est, et eius amicitia usus, sociis orantibus et exigente tempore reditu promisso, nauem conscendens, eam pregnantem reliquit, que postea geminos peperit, Thoantem scilicet et Euneum; et cum minime reuerteretur Iason, et casu cognitum foret a Lemniadibus eam Thoanti pepercisse patri, regno pulsa est, et a pyrratis capta in litore in seruitium regis Nemee deducta est. Qui eidem Opheltem paruum filium suum alendum exhibuit. Que dum operi uacaret, uenientibus Argiuis in Thebanos in Nemea silua siti pereuntibus, ab his qui aque exploratores uenerant, seu ab ipso Adrasto rege comperta et interrogata est. Que euestigio Langiam fluuium ostendit, ubi sitim posuere reges, et qui illos sequebantur populi, et cum quenam esset explorassent, et ea casus recitasset suos, contigit ut medio ex agmine Thoas et Euneus iuuenes filii eius prosilirent, matre cognita, eiusque solarentur dolores; sed dum ipsa fortunas suas recitat, alumni oblita, quem inter herbas floresque ludentem liquerat, infelici euentum contigit, ut is a serpente caude repercussione occideretur; quam ob rem turbatus exercitus est. Uere Lygurgus egre filii necem ferens, dum in eam impetu ageretur, ab Adrasto reliquisque regibus, et a filiis suis seruata est. Quid tandem ex ea contigerit nusquam legisse memini.
+
+Anphyon filius fuit Iouis et Anthiope, ut in Odissea testatur Omerus. Ex cuius creatione, ubi de Anthiopa scribitur, fabula recitatur. Dicit tamen Ouidius quod ibidem non scribitur, a Ioue in taurum uerso oppressam Anthiopam et grauidam factam. Et alibi dicit: *Addidit et satyri celatus imagine pulchram Iuppiter implerit gemino Nicteida fetu* etc. Omerus preterea, ubi supra, dicit Iouem tres ex Anthyopa suscepisse filios, Anphyonem scilicet et Zethum, atque Calathum. Hos preterea uolunt expositos a matre, pulsa a Lynceo rege Thebarum, ob stuprum cum Epapho, seu Ioue commissum, et grandes tandem a pastore quodam nutriti, insurrexisse in Lynceum et eum occidisse, atque Dyrcem coniugem eius, et demum, pulso Cadmo sene, apud Thebas regnasse. Ex istis autem, secundum Seruium, Anphyon musice artis adeo peritus fuit, ut iuxta Lactantium a Mercurio cytharam meruerit, cum qua Thebanos muros construxit, ut Seneca poeta in tragedia Herculis furentis dicit: *Cuiusque muros natus Anphyon Ioue Struxit canoro saxa modulatu trahens* etc. Eumque Lydios modulos inuenisse scribit Plinius. Huic insuper coniunx fuit Nyobes Tantali filia, ex qua, secundum Omerum in Yliade, XII suscepit filios, secundum uero latinos poetas, et Ouidium potissime, suscepit XIIII. Quos cum ob superbiam Nyobis ab Apolline et Diana uidisset occisos, se ipsum gladio interemit. Nunc autem declarande fictiones ueniunt. Dicunt igitur hunc a tauro Ioue, seu satyro conceptum, quod fictum puto ad feruorem libidinis opprimentis demonstrandum, cum scribatur alibi Anthiopam uiolenter oppressam. Theodontius tamen dicit Anphyonem et fratres non Iouis sed Epaphi fuisse filios ex Anthyopa, et ob hoc a Lynceo Thebarum Egyptiorum rege Anthiopam repudiatam, in quem Lynceum iam adulti iuuenes insurgentes, eum interfecere, et aufugerunt in Greciam, et a Cadmo suscepti eum senem regno priuauerunt, et se Iouis dixere filios. Floruit enim, ut dicit Eusebius in libro Temporum, in musicis, Lynceo regnante Argis. Eum autem cythara mouisse saxa in muros Thebanos construendos dicit Albericus, nil aliud fuisse, quam melliflua oratione suasisse ignaris, atque rudibus et duris hominibus, et sparsim degentibus, ut in unum conuenirent, et ciuiliter uiuerent, et in defensionem publicam, ciuitatem menibus circundarent, quod et factum est. Quod autem a Mercurio cytharam susceperit, est quod eloquentiam ab influentia Mercurii habuerit, ut mathematici asserunt.
+
+Anphyoni ex Nyobe UII fuere filii, et filie totidem, quorum hec fuere nomina: Archemorus, Anthegorus et Tantalus, nec non et Phadimos, Sypilos et Semarcus atque Epynithos. Demum filie sic dicte sunt: Asticratia, Pelopia et Cheloris, et post has Cleodoxe ac Ogune et Phythia atque Neera. Horum ludentes masculi, dicit Ouidius, ob superbiam Nyobis in Latonam obloquentem ab Apolline occisi sunt; femine autem a Diana, Niobe matre uidente. Sane Ouidius discrepat in aliquibus nominibus a Lactantio; nam pro Archemoro, Anthegoro, Xemarco atque Epynitho, ponit Ouidius Ismenum, Alphenorem et Damasyconem et Ylioneum. Ex his autem omnibus nescio quem Omerus uocabat Amaleam. Qui hos dicit sic occisos nouem annis sepulcro caruisse; tandem conuersis a Ioue populis in lapides, eos contexisse, esto alibi dicat eos in Sypilo monte conditos extitisse. Quod autem isti tam repente perierint peste factum credo, cum sit exterminator Apollo; et hinc contigisse deficientibus hominibus deficisse qui illos sepelirent, qui mortui homines, et in lapidem, id est puluerem conuersi, eos etiam resolutos texere, aut texisse creditum. Uel, quod melius dictum puto, populos lapideos factos, id est malis duratos, illos adinuentis urnis, ut ait Homerus, apud Sypilum sepelisse; non enim aliquando ob pietatem nimiam possumus, quod debemus.
+
+Zethus filius fuit Iouis et Anthyope, ut ubi de Anphyone satis dictum est. Hunc dicit Lactantius super Achilleide, et Seruius similiter, rusticum fuisse hominem, esto cum fratrem regnauerit.
+
+Ytilus et Thyis, ut testatur Omerus in Odissea, filii fuerunt Zethi regis ex Aydona coniuge. Ythilum autem per errorem nocte Aydona mater interfecit, putans eum Amalea Anphyonis filium; inuidebat quidem uxori Anphyonis, eo quod sibi sex essent filii masculi. Que, ut ait Leontius, crimen suum cognoscens, optauit mori; miseratione tamen deorum in carduelem uersa Ythilum deflet. De Thyi autem nudum superest nomen.
+
+Calathus filius fuit Iouis et Anthiope, ut Omerus in Odissea describit. De quo nil preter nomen legisse memini.
+
+Pasythea, Egyales et Euprosyne, que Gratie seu Carites appellantur, ut placet Lactantio, Iouis et Authonoy fuere filie. Has dicunt Ueneris esse pedissequas, affirmantque quia se lauent in Acydalio fonte, qui in Orcomeno Boetie ciuitate est, et inde nudas incedere, et inuicem iunctas; ac ex eis duas facie ad nos esse conuersas, cum tergum tercia uertat. Quid autem in hoc senserint ueteres, excutiendum est. Cum enim gratia semper in bonum sonet, merito Iouis dicentur filie, cuius effectus semper in bonum tendunt. Et cum coniunctionum omnium ex attributa potentia causatrix Uenus sit, ut supra dictum est, illi merito obsequuntur, cum semper uideatur, aliquali Gratia precedente, quis in unionem seu amicitiam ire alterius, ut puta ratione benefici inpensi, uel complexionis et morum conformitate, seu studiorum similitudine et huiusmodi. Et ideo, ut placet Fulgentio, Pasithea, que Gratiarum prima est, interpretatur attrahens, eo quod ante alia quacunque moueamur causa, ad aliquam rem desiderandam attrahimur. Secunda autem Egyales interpretatur demulcens, et hoc ideo, quia nisi delectaret in processu, quod appetiuimus ante, non iretur in perseuerantiam amicitie, imo dissolueretur illico, et id circo, ut demulceat et delectet necesse est, quod attraxerat ante. Tercia autem Euprosines appellatur, quod retinens sonat, ut per hoc intelligatur in uacuum quis in dilectionem alicuius rei attrahi, atque se attractum delectari, nisi quis opere suo teneat quod attraxerat et delectat; et hinc potes aduertere duas in te Gratias uenientes; terciam uero a te in illas euntem, et sic due in nos faciem, tercia tergum uertit. Uel aliter, si quid enim in hominem gratum miseris, ab eo in te duplum, seu maius redire uidebit, et ob id dicit Ylioneus Didoni: *Nec te certasse priorem peniteat, quasi uelit intelligi, si nobis boni aliquid feceris, et uiuat Eneas, duplicatum ab eo recipies*. In Acidalio autem fonte ideo balneari dicuntur, quia acida grece latine cura est, et hoc ideo fictum, ut sentiamus quia, dum trahimur, dum mulcemur, dum retinere conamur, uariis curis angimur. Nudas autem eas incedere non ob aliud uoluere, nisi ut uideremus, quia in captandis amicitiis, nil fictum, nil fucatum, nil palliatum interuenire debeat, quin imo simplici et pura mente, atque aperta in hoc debemus incedere; nam qui aliter exquirunt, amicitiarum mercatores potius quam factores dici possunt.
+
+Lacedemon, ut scribit Ditis Cretensis eo in libro, quem de Expeditione Grecorum in Troianos composuit, filius fuit Iouis ex Taygeta, filia Agenoris Phenicum regis, esto Eusebius in libro Temporum dicat eum filium fuisse Semeles, patre non nominato, eumque, Crotopo Argiuis regnante, Lacedemonem condidisse ciuitatem.
+
+Amiclas, ut predictus Ditis asserit, filius fuit Lacedemonis, esto sint libri in quibus legatur Lacedemonam feminam fuisse, et ex ea Amiclatem natum. Ego tamen hominem fuisse puto.
+
+Argulus, ut idem Ditis dicit, filius fuit Amiclatis, quem Theodontius dicit primum iunxisse apud Acheos quadrigam, sed timeo ne similitudine fere nominis deceptus sit. Is enim, qui primus quadrigam iunxit in Grecia, Arogilus dictus est, et id adinuenit, regnante Argis Phorbante, qui diu ante Argulum fuit.
+
+Oebalus, ut dicit Ditis et Theodontius, filius fuit Arguli, quem regnasse dicit Paulus apud Laconas, quos a se Oebalos nominauit. Huic duos fuisse filios comperimus, Tyndarum scilicet et Ycarum.
+
+Tyndarus, ut Ditis scribit et Theodontius, filius fuit Oebali, illique successit in regno, ex quo, et si nil aliud habeamus, hoc saltem legimus, eum Ledam habuisse coniugem, que, si non ex eo, ex Ioue tamen eius in regia Castorem et Pollucem et Helenam et Clitemestram peperit, dato sint, qui Castorem et Clitemestram non Iouis, sed Tyndari filios dicant. Ego omnes quattuor Tyndari fuisse arbitror, sed absit ut auferam tam pudicissimo deo filios, quos illi liberalis dicauit antiquitas.
+
+Ycarus, ut dicit Leontius, Oebali fuit filius. Hunc Lactantius dicit comitem fuisse Liberi patris, et ab eo accepisse, uti uinum exhiberet mortalibus. Qui cum pastoribus seu, secundum alios, messoribus suis exhibuisset, et hi, seu quia ultra debitum, seu quia insueti potassent, ebrii facti, et inde existimantes sibi uenenum exhibitum, Ycarum apud Marathonem uenationi uacantem interemerunt. Quem dicit Seruius a cane suo diu seruatum; tandem, ut dicit Theodontius, cum canis fame impulsus domum redisset, eique Erigones uirgo, Ycari filia, panem dedisset, et ipse illico ad cadauer reuerteretur domini, Erigones eum secuta, patrem occisum comperit. Cuius tandem precibus in celum Ycarus assumptus est, et in Boothem conuersus, et cum eo canis, qui Assyrius nuncupatur. Possibile est, cum in UIII spera ab antiquis astrologis multe sint ymagines, quadam stellarum designatione figurate ex his aliquas in consolationem remanentium post Ycarum nomine Ycari et canis sui denominatas. Uerum ego non credo hunc eum Ycarum fuisse, qui Oebali filius fuit aut Penelopis pater.
+
+Erigones filia fuit Ycari, ut Lactantius affirmat et Seruius. Que cum Bacho placuisset, ab eo in specie uue, ut dicit Ouidius, decepta atque oppressa est. Hec tamen, ut dicit Seruius, cum ductu canis in Marathoniam siluam patrem a rusticis occisum comperisset, fleuissetque diu; tandem doloris impatiens in arborem laqueo se suspendit. Sed seu corporis pondere nimio, seu laquei uel rami debilitate factum sit, in terram cecidit. Cuius tamen miserti dii eam inter sydera transtulerunt, feceruntque ex ea in zodiaco signum illud, quod adhuc Uirginem appellamus. Tractu tamen temporis, cum secundum Lactantium umbra eius regionem illam infestaret, ad eius iram mitigandam compertum est ex cera humanam formare speciem, et in eadem arbore appendere, et a pastoribus canibusque diem illam celebrem facere, ex quo Uirgilius: *Tibique Oscilla ex alta suspendunt mollia pinu*. Sane Seruius aliter; dicit enim, quod cum post aliquantum temporis Atheniensibus morbus esset immissus talis, ut etiam uirgines furore quedam compellerentur ad laqueum, essetque ab oraculo responsum, sedari posse pestem illam, si requirerentur Erygonis et Ycari cadauera. Qui illa quesiuere diu, et cum reperiri non possent, ad ostendendam deuotionem suam Athenienses, quasi in elemento etiam alieno querere uiderentur, suspendebant in arboribus funes, ad quas se tenentes homines hac atque illac agitabantur, ut quasi per aerem illorum cadauera petere uiderentur. Sed quia plurimi cadebant, inuenere formas ad sui oris similitudinem, et eas pro se suspensas mouebant; unde oscilla dicta sunt ab eo, quod in his cillarentur, id est mouerentur ora, et eo modo pestis purgata est. A Bacho autem eam in specie uue deceptam, ideo dictum credo, quia possibile fuit insuetam, dum uuas comederet, ebrietatem incidere.
+
+Yphtima filia fuit Ycari, ut in Odissea testatur Omerus dicens: {Iphthime koure megaletoros d' ehikto gunauki Ten Eumelos opuie Pheres}. Que latine sonant : Yphtime puelle magnanimi Ycari que Eumilo nupsit Feris.
+
+Penelopes filia fuit Ycari, ut in Odissea testatur Omerus, dum dicit: {koure Ikarioio periphron Penelopeia} etc. Que latine sonant : Filia Ycari Penelope puella. Hec quidem, ut satis uulgatum est, nupsit Ulixi, et ex eo Thelemacum filium peperit. Postea cum iuisset Troiam Ulixes, et inde diu post Troiam deletam errasset, multa passa est, tam ob pudicitiam suam tutandam, quam procatores plurimi sollicitabant assidue, quam ob timorem insidiarum aduersus Thelemacum a procatoribus positarum, et dolorem non redeuntis Ulixis. Tandem eis seruatis, uirum rehabuit, in quem tandem finem iuerit, non satis certum habeo. Dicit tamen Leontius Lycophronem grecum poetam dicere, Penelopem concubitum omnium procantium passam, et ex uno eorum genuisse quendam filium, cui Pana nomen fuit. Quod cum in reditu cognouisset Ulixes, statim abiit ad insulam Gortinam, et ibidem abitauit. Quod absit, ut credam pudicitiam Penelopis, a tot tamque egregiis celebratam autoribus, ab aliquo fuisse maculatam, quicquid Lycophron loquatur maliloquus.
+
+Lacedemonis expedita prosapia, ad reliquos Iouis secundi filios redeundum est, ex quibus duodecimum Tantalum scilicet dicit Leontius Iouis fuisse filium, non eum tamen qui Pelopis pater fuit, sed alium. Fuit enim hic antiquissimus Corynthiorum rex, et pius homo, atque deorum mensis sepe accubuit. Quod ideo fictum puto, quia celsissima sit arx Corinthiorum, adeo ut, si quis eam ascendat, in celum uideatur conscendere et esse cum Superis.
+
+Hercules hic a Cicerone, in libro de Naturis deorum cognominatur IIII, et ab eodem dicitur Iouis filius ex Asterie sorore Latone susceptus. Hunc preterea summe a Tyriis coli dicit, et ex eo Cartaginem filiam genitam.
+
+Cartago, ut proxime supra monstratum est, Herculis quarti filia fuit; quam ego mulierem fuisse non credo, sed eam ciuitatem quam nos Cartaginem nuncupamus, que ideo Herculis filia dicta est, quia a Phenicibus, qui Herculem summe colebant, posita Herculis dei sui auspicio.
+
+Minerua, non ea cui cognomen Trytonia fuit, Iouis secundi fuit filia, ut scribit Tullius de Naturis deorum; quam idem Tullius inuentricem asserit fuisse bellorum atque principem, et ob id a nonnullis Bellona appellata est; et soror Martis et auriga, ut testari uidetur Statius dicens: *Regit atra iugales Sanguinea Bellona manu, longaque fatigat Cuspide* etc. Nec ea fuit hec, quam ueteres uirginem et sterilem asseruere, quin imo, ut idem dicit Tullius, ex Uulcano, Celi filio antiquissimo, Apollinem primum peperit. Preterea, ut dicit Leontius, hec est, quam armis insignem finxere, oculis toruam, hastamque gerentem longissimam cum cristallino clipeo, et hoc magis ad ostentationem inuenti a se belli, quam ob aliquod aliud significatum. Quod ego non credo, quin imo insignia illa ad aliquod misterium ostendendum apposita omnia puto. Nam cum omnes assiduis infestemur bellis, armatam fingi puto, ut doceamur prouidos uiros semper in armis consistere, id est consiliis, quibus ad emergentia possit obsistere. Quod oculos abeat toruos, ostendit sapientem defacili capi non posse, cum ut plurimum exterioribus actibus longe aliud se ostendat agere, quam gerat animo, uti toruus alibi respicit quam intuentes eius faciem arbitrentur. Hasta autem idio illi dicatur longissima, ut noscamus prudentem uirum etiam longinqua cognoscere, et ex longinquo ictus infigere, atque a se insidiantes repellere. Cristallinum autem ideo illi clipeum attributum esse, ut appareat in transparenti cristallo atque solido corpore sapientem uirum eque simul et hostis uidere opera, et se ipsum remediis oportunis protegere. Huic insuper dicit idem Leontius, cum Neptuno de impositione nominis ciuitati Athenarum fuisse certamen, illudque presentibus diis in Ariopago agitatum, actumque eorum sententia, ut quis eorum terra percussa laudabiliorem produxisset effectum, is ciuitati nomen imponeret; ob quam rem Neptunus, percusso tridente solo, equum produxit. Minerua autem, hasta proiecta, produxit oliuam. Que quoniam utilior uisa sit equo, Minerua deorum iudicio ciuitatem ex suo nomine nuncupauit Athenas; nam Minerua a Grecis Athena uocitata est. Quod hic figmenti est, sic Albericus exponit. Dicit enim Cicropi conditori, qui et huic Minerue contemporaneus fuit, et, iusta Theodontium, pater, fuisse aliquandiu ambiguum, an illa a commoditate maris, qua plurimum ualebat, an a commoditate terre qua etiam pluribus habundabat, denominaretur; quam maris commoditatem per equum designare uoluere, quia et mare uehat ut equus, et equus ut mare uelox sit, et non nunquam impetuosus et furore nimio plenus, ut mare. Terre uero oliuam, seu quia locus oliuarum abundans sit, seu quia pingue sit solum et fertile. Tandem dum cerneret circumspectus homo maris commoda uariis ex causis posse subtrahi, et terrestria qualiacunque esse continua, a terrestribus perpetuis denominanda censuit, eamque uocauit Athenas, quod latine immortales sonat. Ego autem puto, cum maritima ciuitas sit Athene, dissensionem hanc inter nautas et mechanicos fuisse homines, ostendentibus nautis rem plurimum augeri nauigiis, que per equum intelligenda sunt. Mechanici autem contra, artibus et agricultura ciuitates substentari et augmentari, que per oliuam demonstrantur, cum eius sit liquor mitis et ampliatiuus; quam ob rem a diis, id est a iudicibus, in hoc datis pro mechanicis, sententia lata est, et hic pro nautis optime Neptunus inductus est, pro mechanicis autem Minerua, que artium omnium fere repertrix fuit. Posset hic quis obicere Iouem primum regem Athenarum dictum longe antiquiorem Cicrope, et hic Cicropem conditorem dicimus Athenarum; hanc obiectionem paucis absoluit Leontius. Dicit enim non de nouo edificatas Athenas a Cicrope, sed mari propinquiores factas, et hac tempestate sponte sua oliuam in arcem natam.
+
+Arcas Iouis fuit filius et Calistonis nynphe, ut clare testatur Ouidius. Huius enim mater post Lycaonem patrem e regno pulsum a Ioue, ut refert Paulus, se choris Diane sociauit, et in uenationibus uitam agens, eum etate ualeret et forma, a Ioue dilecta est, et, ut dicit Ouidius, ab eodem sub specie Diane inter umbras nemorum decepta et oppressa est. Que cum concepisset, et iam excresceret uterus, a puellis sociis ad lauacrum euocata est, se lauante Diana. Hec autem timens, ne crimen appareret suum, si uestimenta poneret, lauari renuebat; tandem a uirginibus nudata, cum turgidum uentrem Diana uidisset, confestim eam a consortio suo reppulit, que postea Arcadem peperit. Quod facinus cum cognouisset Iuno, irata in eam, illam diu traxit crinibus, et tandem transformauit in ursam. Archas autem cum iam grandis esset, eam sibi incognitam et ad se uenientem uoluit occidere. Ast ipsa pauida, ut ait Theodontius, in Iouis templum, cuius semper erant aperte ianue, nec illud propterea aut fera aut auis intrabat ulla, aufugit, in quod et Arcas secutus est. Quos cum uellent incole occidere, a Ioue prohibiti sunt, et mutato eque in ursum Arcadem, ambos in celum transtulit, et circa polum articum locauit. Calisto autem ursa minor dicta est, ubi maior uocatus est Arcas. Iuno autem ex hoc turbata, quod pelex in celum suscepta esset una cum filio, accessit ad Thetydem magnam nutricem suam, orauitque, ne has ursas more aliorum syderum suis in undis lauari pateretur, quod Thetis ultro se facturam promisit, et seruat usque in hodiernum. Sub hac fictione ut plurimum latet hystoria. Nam, superato a Ioue Lycaone, Calisto filia aufugit ad uirgines Pani Lyceo sacras, et, cum his emisso perpetue uirginitatis uoto, contigit, ut audita a Ioue eius formositate caperetur, et incideret in desiderium potiundi, et cum se in habitum sociorum transformasset, clam noctu accessit ad illam, et, cum uariis suasionibus in suum desiderium traxisset, eam uitiauit atque pregnantem fecit. Postremo cum partu crimen appareret Calistonis, euestigio cum maximo dedecore suo, nil ulterius timore Iouis audentibus uirginibus sacris, una cum filio claustris exclusa est. Que ob ruborem clam secessit in siluas, et in eis latuit diu incognita. Sane cum adoleuisset filius, essetque ingentis animi, nec posset perpeti matris imperium, eam uoluit occidere. Que timore percita siluas linquens confugit ad Iouem. Qui eam in gratiam filii reconciliauit, permisitque ut in patrium possent redire regnum, iuuitque. Quam ob rem cum Arcas ferox iuuenis Pelasgos in dicionem redegisset suam, Arcades illos ex suo nomine appellauit. Arcades autem Calistonem, quam mortuam putabant, ob diuturnam latebram ursam appellauere, cum ursus, ut aiunt physiologi, certam anni partem in cauernis moretur dormiens, et a nomine matris ursum filium etiam uocauere. Quos ambos postea, in gratiam Arcadis, poete in celum translatos dixere, et ex canibus eis in locis, in quibus hos locauerunt, diu ante ab Egyptiis figuratis fecere ursos. Quod autem a Thetide Iunonis alumna lauari occeano non permittantur, sumptum est ab eleuatione poli, qui in regione nostra adeo eleuatus est, et hec sydera adeo illi propinqua, ut circumitione celi, sicuti relique que occidendo mergi uidentur occeano, occeano mergi non possint, imo earum circa polum integram circumitionem uidemus. Hunc Arcadem scribit Eusebius subegisse Pelasgos anno mundi IIIdccuiii.
+
+Yonius fuit, ut ait Theodontius et post eum Paulus, Arcadis filius ex Selene nynpha susceptus. Homo euo suo bellica arte et potissime nauali peritissimus adeo, ut litora fere omnia Peloponensia, et usque ad mare Syculum sue dicioni subigeret, et a suo nomine Yonas et Yonium cognominaret mare. Qui in tam grandem uenere preminentiam, ut sibi totius Grecie quartam partem subesse diceretur, et Yonicis licteris atque grammatica uti cogerent. Sane Leontius negat hoc cognomen genti marique inditum ah Yonio rege, affirmans diu ante illis fuisse et ab Yone Ynaci filia, cui maximum in partibus illis fuit imperium appositum, quod etiam alibi ipsemet testatur Theodontius. Fuit ergo Yonio, ut Theodontius dicit et Leontius, filia unica nomine Nycostrata.
+
+Nycostrata, Theodontio et Leontio asserentibus, filia fuit Yonii Arcadum regis. Que cum, secundum predictos, Pallanti, cuidam Arcadi uiro nobili, nupsisset, seu secundum alios eius nurus existeret, ex Mercurio postea Euandrum Arcadie regem concepit; et cum Grecarum licterarum esset doctissima, adeo uersatilis fuit ingenii, ut ad uaticinium usque penetraret uigilanti studio, et famosissima uates euasit. Et cum querentibus non nunquam expromeret futura carmine, Nycostrate abolito nomine, Carmenta nuncupata est. Que cum Euander putatiuum patrem seu uerum potius occidisset casu, ut quidam uolunt, seu ut aliis uidetur, seditione suorum e regno pulsus auito, magna filio fugienti uaticinio promittens, cum eo ad Ytaliam deuenit, et hostia Tyberis intrans, in Palatino monte consedit. Et cum siluestres comperisset incolas, nouos licterarum caracteres adinuenit, eosque earum coniunctiones sonosque edocuit. Que et si ab initio XUI tantum fuerint, aliis a posteris superadditis, eis in hodiernum usque utimur. Cuius rei admirati rudes, non hominem sed deam potius arbitrati sunt. Et cum eam adhuc uiuentem diuinis celebrassent honoribus, mortue sub infima Capitolini montis parte, ubi uitam duxerat, sacellum suo nomini condidere. Et ad eius perpetuandam memoriam a suo nomine loca adiacentia Carmentalia uocauere. Quod quidem nec Roma iam grandis abolesse passa est, quin imo ianuam ciuitatis, quam ibi exigente necessitate ciues construi fecerant, Carmentalem per multa secula uocauere. Supererat, ut omnis Iouis secundi posteritas esset apposita, Dardanum, qui ex filiis eius unus fuit, et omnem ipsius prosapiam apponere; uerum quoniam uolumen hoc quintum finem poscere uidebatur, et illam esse longiusculam, uisum est hic terminum figere, et Dardanum prolemque suam sequenti uolumini reseruare.
+Genealogie deorum gentilium liber U explicit.
+
+Defecerat in faucibus Tyberis leuis cimbule impetus, ubi, dum ociosus et nouas uires et nouos expectarem pariter flatus, quadam loci ueneratione tractus, cepi adiacentia cuncta conspicere. Erat ibi uidere Laurenti ueteris Lauiniique ruinas et priscorum Latinorum cunabula; inde Longam Albam, a feta sue denominatam, siluis obsitam atque uepretis, nullum fere de se preter nomen prestantem uestigium. Ast ulterius paululum aurea olim Roma fulgebat, ueteri potius splendore quam lumine nouo. Quam dum toto intuerer animo, in mentem prisci uenere reges, uenere et proceres sublimesque duces, insignes uirtute plurima et militari disciplina, atque sanctissima paupertate spectabiles, uenere triunphi conspicui subacteque undique nationes et gloria singularis imperii, qua sola mortales ceteros superauit, et ob quam orbis totius et frena regere et uocari meruit caput. Dumque mecum mirabundus perquirerem, quisnam tante molis genitor, quis dici primus potuerit parens, Terra an Tytanus uel Neptunus potius, educere ingentia corpora consueti, Tuscus Dardanus subintrauit memoriam, eumque uictoriosi populi uetustissimum auum memini. Nec ex longinquo uidebatur litus, ex quo nauem soluerat, iturus in Asyam usque, tam inclite posteritatis semina proiecturus. Quam ob rem, ne omissa uideatur proles tanta claritate conspicua, Tusci fluminis relictis hostiis, ueterem secutus aque sulcum, ut oculata fide maiorum monimenta cognoscerem, Zephiro fauente, in litus usque Meonium contendi, ut ab inde, eo prestante, qui aquas seiunxit ab arida, tam grandis tamque admirabilis imperii per suas successiones auos uetustissimos recenserem, et in ultimum usque inclite posteritatis deducerem successores.
+
+Ostensum est in precedentibus Iouem secundum Celi fuisse filium, cuius posteritas, quoniam series in precedenti uolumine fere omnis designata est, solo reseruato Dardano, in hoc libello eius sobolem describemus, eo preassumpto, quem ueteres Iouis testantur filium ex Eletra Atlantis filia, et Corithi regis coniuge susceptum, ex quo de Fastis ait Ouidius: *Dardanon Eletra quis nescit Athlantide natum; Scilicet Eletram concubuisse Ioui* etc. Hunc aiunt prisci inter ceteros filios Iouem precipue dilexisse. Sed quid uelit fictio paucis aduertamus. Constat autem, sententia Pauli, Dardanum Corithi regis fuisse ex Eletra coniuge filium, sed ad nobilitandam posteritatem Ioui attributum, cui etiam moribus erat conformis; nam natura mitis homo fuit et religiosus, ut idem ait Paulus. Huic Iasius fuit frater, esto sint qui addant Ytalum et Sycanum atque Candauiam sororem; et cum Coritho sola ciuitas Corithus esset de suo nomine dicta, et ea erat que hodie opinione Pauli aliquibus additis licteris uulgo Corneto uocatur, uenerunt eo mortuo de successione in discordiam fratres natu maiores, Dardanus et Iasius, qua commotus Dardanus, qui tempore potior erat, Iasium interemit. Quam ob causam cum turbatos ciues cerneret, cum parte populi nauem conscendit, et longa actus nauigatione, primo in Samotraciam, que tunc Samos erat, sedes habuit, ut testatur Uirgilius dicens: *Arruncos ita ferre senes, his ortus in agris Dardanus Ydeas Frigie penetrauit ad urbes Treyciamque Samum, que nunc Samotracia fertur. Hinc illum Corithi Tyrena a sede profectum* etc. A Samo autem eam in Asye partem abiisse, que Hellesponto contigua est mari, et eam quam occupauit oram de suo nomine Dardaniam nuncupasse, quam apud regnauit, oppido eiusdem nominis constructo. Quod contigisse uisum est Eusebio circa XXXU Moysis annum, regnante Argiuis Steleno; qui mundi fuit annus IIIdccxxxuii. Ibidem autem, cum annis regnasset quinquaginta, ut idem dicit Eusebius in libro Temporum, Erictonio filio relicto superstite diem clausit.
+
+Ericthonius filius fuit Dardani. Hunc Paulus arbitratur ex Candauia Dardani coniuge et sorore natum. Hic autem Dardano patri successit, et cum regnasset annis XLUII, Troio filio derelicto, defunctus est.
+
+Tros seu Troius filius fuit Ericthonii, ut carmine patet Ouidii: *Huius Ericthonius, Tros est generatus ab illo*. Hic patri succedens, cum uir esset armorum, ampliato regno, ex suo nomine regionem, que usque tunc Dardania dicebatur, appellauit Troiam. Huic bellum fuit aduersus Tantalum Frigie regem ob raptum sibi ab eo Ganimedem filium, quem preter Ylionem et Assaracum genuit, quibus superstitibus diem obiit.
+
+Ganimedes Troi regis fuit filius, speciosissimus adolescens, de quo sic Uirgilius: *Intextusque puer frondosa regibus Yda Ueloces iaculo ceruos cursuque fatigat, Acer, anelanti similis; quem prepes ab Yda Sublimen pedibus rapuit Iouis armiger uncis; Longeui palmas nequicquam ad sydera tendunt Custodes seuitque canum latratus ad auras* etc. Ouidius autem post Maronem dicit: *Rex superum Frigii quondam Ganimedis amores Arsit; et inuentum est aliquid, quod Iuppiter esse, Quam quod erat, mallet. Nulla tam alite uerti Dignatur, nisi que poterat sua fulmina ferre. Nec mora, percusso mendacibus acte pennis Accipit Yliadem, qui nunc quoque pocula miscet, Inuitaque Ioui nectar Iunone ministrat* etc. Fabula que de Ganimede narratur, satis bene percipi potest ex carminibus dictis, hoc addito quod Aquarii signum factus sit. Huius intentum Paucis iudicio suo Fulgentius explicat dicens: Iouis pugnantis nauali certamine, existentisque in naui, cuius aquila erat insigne, bellicam predam fuisse Ganimedem. Eusebius autem, in libro Temporum, non a Ioue raptum, sed a Tantalo Frigie rege dicit, quod scriptum asserit a Phandro poeta, et ob hoc ortum bellum inter Troium et Tantalum; et hinc uidetur frustrari superior fabula. Sane secundum Leontium non frustratur. Dicit enim Tantalum ad Iouis Cretensis gratiam promerendam, quem impudicissimum cognoscebat, sub signis aquile uenantem adolescentulum rapuisse, eumque Ioui dono dedisse. Quod autem deorum pincerna factus sit, ideo dictum est, quia inter celi ymagines figuratus forsan ad suorum solatium eam esse dicunt, quam uocamus Aquarium, in quo existente sole, terra maximis ymbribus irrigatur, quarum humidis uaporibus sydera Pasci non nulli uoluere, et sic deorum pincerna factus est. Fuit autem regnante Argiuis Prito.
+
+Ylion, ut Omerus in Yliade, ubi omnis genologia Troianorum usque ad Hectorem et Eneam explicatur, ait, filius fuit Troili regis Troianorum. Hic, ut dicit Eusebius in libro Temporum, regnante Athenis Cicrope, Ylionem ciuitatem, illam inclitam Omeri carmine, condidit et suo nomine nuncupauit. Hec enim est, que decennalem Grecorum obsidionem passa est, et ab eis deleta. Condita autem est circa anni mundi III dccc xcu. Ylioni autem unicum legimus fuisse filium Laumedontem, quem superstitem moriens dereliquit.
+
+Laumedon rex Troie filius fuit Ylionis, ut scribitur in Yliade ab Omero. Hunc dicunt ueteres uoluisse Ylionem muris circundare, et cum Apolline et Neptuno conuenisse, ut ipsi muros facerent, mercede promissa et obseruandi iuramento prestito. Qui cum fecissent, nec sibi promissum seruari cernerent, omnis Troia a Neptuno aquis repleta est, et Apollo insuper misit pestem. Quam ob rem anxius Laumedon de remedio oraculum consuluit, cui responsum oportere quotannis uirginem Troianam ceto marino, scilicet monstro, exponere. Quod forte apud Troianos fiebat. Tandem Hesyoni Laumedontis filie fors contigit. Que cum in scopulo religata monstrum expectaret, aduenit Hercules, qui cum Laumedonte pactionem fecit, uidelicet si liberaret a monstro filiam, ipse sibi equos diuino semine procreatos, quos constabat Laumedontem habere, largiretur. Attamen cum Hercules uirginem liberasset, noluit Laumedon seruare promissum. Quam ob rem, seu ut aliis placet, quia dum Ylam puerum perditum quereret, a Laumedonte portu Troiano prohibitus est, et ideo cum amplioribus copiis ueniens Ylionem expugnauit, et Laumedontem occidit, et omnia eius uertit in predam. His appositis, quid sibi uelit fictio uideamus. Uolunt enim apud Troianos pecuniam fuisse in sacra Neptuni atque Apollinis reseruatam, quam Laumedon iureiurando prestito se non solum eandem restituturum, sed insuper ex propria largiturum in predictis sacris, in edificationem murorum ciuitatis expendit, nec tandem petentibus pecuniam restituere uoluit. Sane adueniente postea aquarum inundatione, et post eam non satis a sole digestam, ut fit, aer infectus aquarum putredine pestem intulit; que duo quoniam ad Neptunum et Apollinem pertinere uiderentur, adinuentum est ea ob periurium a deceptis diis inmissa. Quod uirgines monstro apposite sint responso oraculi, cum sic illos deciperet persepe dyabolus, possibile puto, et hinc hystoriam habere cetera arbitror. Fuere huic filii filieque plures, quanquam solus Priamus esset in regno successor.
+
+Antigonam filiam fuisse Laumedontis testatur Seruius. Quam dicit, eo quod formosissima esset, ausam se pulchritudine preferre Iunoni, ob quam causam irritata Iuno eam uertit in ciconiam. Cuius figmenti talis potest ratio reddi. Dicit Leontius, quod capto ab Hercule Ylione, et occiso Laumedonte, omnes Laumedontis filii, exceptis Hesyona et Priamo, qui capti fuerunt, clam aufugerunt, quo illos fortuna detulit; Antigona autem inter arundineta Camandri latuit pluribus diebus, et hinc ego fabule locum datum puto, quia que superbia sua se, regnante patre, preferebat pulchritudine ceteris, a fortuna regnorum domina uices uertente, eo deducta sit, quo consueuere ciconie uictum querere; et sic ipsa, donec ibidem fuit, quasi in ciconiam uersa uisa est.
+
+Hesyona filia fuit Laumedontis, que cum primo, ut supra dictum est, fuisset a monstro marino ab Hercule liberata, postmodum ab eodem Hercule, deiecto Ylione, et occiso Laumedonte, capta est, uet Thelamoni, quoniam primus muros conscendisset ciuitatis, in partem prede concessa est. Qui eam Salaminam detulit, et cum frustra sepius a Priamo repetita esset, Thelamoni Teucrum filium peperit.
+
+Lampus, Clition et Icetaon filii fuere Laumedontis, ut in Yliade dicit Omerus sic aiens: {Laomedon d' ara Tithonon teketo Priamon te Lampon te Klution th Ihketaona t' oxon Areos} Que latine sonant : Laomedon uere Tytonon genuit Priamumque Lampumque Clitionem Icetaonemque ramum Martis. Ex his tamen tribus nil preter nudum nomen habemus.
+
+Tyton, ut supra proximo Omeri carmine monstratum est, filius fuit Laumedontis. Qui cum esset forma decorus iuuenis, ut dicit Seruius, ab Aurora dilectus et raptus est, ex qua filium aiunt Mennonem suscepisse, et cum longissimam optasset uitam et obtinuisset, postremo in cicadam uersus est. Hunc autem ab Aurora raptum, nil aliud puto, nisi quia desiderio captus, auditis forsan per que sperabat imperium posse nancisci, patria dimissa, ad orientales migrauit populos, a quibus nobis aurora consurgit, et ex eis subegit plurimos, eisque imperauit. Quod autem in cicadam uersus sit, cur fingatur, non nulle possunt rationes ostendi. Prima quarum est, quia uti rore matutino, qui in aurora cadit, cicade aluntur; sic et iste sumptibus orientalium populorum, qui sub aurora sunt, alebatur. Preterea quia cicade nigre sunt, cum uirides nascantur, sic et iste qui albus natus est, agente feruore solis, eius regionis, ad quam transitum fecerat, incolarum ritu niger effectus est. Postremo quia senex audita morte Mennonis filii, et suorum desolatione in querulam senectutem lapsus sit, et inde mortuus, uti cicade faciunt, que potius conqueri quam cantare uidentur, et demum post longam querelam crepantes obeunt.
+
+Mennon, Ouidio teste, filius fuit Tytonis ex Aurora susceptus. Hunc dicunt cum maxima orientalium populorum copia subsidio uenisse Priamo, et in pugna ab Achille occisus est. De quo fabulose dicit Ouidius, quod dum rogo impositus ureretur, oratione Aurore matris, a Ioue in auem mutatus est, et cum eo multe aues ex fauillis pyre prodisse, que cum ter pyram cum ingenti clamore circumissent, sese diuisere, et tam diu inter se decertauere, donec mortue occubuere. Quas aues Mennonias appellatas dicit Ouidius. Hec fictio a consuetudine quadam circa pyram Mennonis seruatam a suis, et a quadam contingentia mirabili sumpsit originem. Uetustissimus mos orientalium fuit, cariores amicos regi mortuo uelle cum cadauere regis comburi, et ad hoc, seu aduersum se concurrentes, ut circa Mennonis corpus factum puto, seu aliter in mortem uadunt et regio imponuntur rogo. Preterea dicit Solinus De mirabilibus mundi sic: *At iuxta Ylium Mennonis stat sepulcrum, ad quod ex sempiterno ex Ethyopia cateruatim congregate aues aduolant, quas Ylienses Mennonias uocant. Cremutius autor est: has easdem anno quinto in Ethyopia cateruatim congregrari, et undique uersum, quousque qua sint, ad regiam Mennonis conuenire*. Hec ille. Sunt preterea qui dicant a Mennone Susim, insigne oppidum Persie, quod Sure fluuio imminet, fuisse constructum.
+
+Bucolion filius fuit Laumedontis, ut in Yliade testatur Omerus, dum dicit: {Boukolion d' en uhios agauou Laomedontos} Que latine sonant : Bucolion autem filius fuit gloriosi Laumedontis. De hoc autem nil habemus ulterius, nisi quod genuerit filios duos, Esypium et Pidasum.
+
+Esypius et Pidasus filii fuere Bucolionis, ut in Yliade scribit Omerus, sic dicens: {Be de met' Aioepon kai Pedason, ouhs pote numphe Neis Abarbaree tek' amumoni Boukolioni} etc. Que latine sonant : Que autem ad Esipium et Pidasum, quos quondam nympha Niis Auaruarea genuit laudabili Bucolioni. Hi quidem strenui iuuenes in pugna aduersus Grecos fuere, sed tandem ab Eurialo quodam Greco pugnante occisi sunt ambo, ut idem testatur Omerus.
+
+Priamus Laumedontis regis fuit filius, adeo notus inter mortales, ut uix usquam notior alter sit. Eo quidem adhuc puero esistente ab Hercule Ylion ciuitas deleta est, et occisus Laumedon, et ipse cum multis aliis captus. Quem Hercules uicinis pretium, pro eo dantibus, illis restituit, et a redentione Priamus appellatus est, ut Seruio placet. Hunc tandem semidirutam patriam restaurasse constat, uoluntque scriptores multis eam aduersus hostiles impetus uallasse. Nam dicit Seruius eum sic egisse, ut pro rato haberetur secundum Plancum, tribus stantibus rebus, eam capi non posse: uita scilicit Troyli, Palladii conseruatione et Laumedontis sepulcro integro, quod in porta Scee fuit. Secundum autem alios longe plura ad eam capiendam oportuna Grecis fuere: ut scilicet de Eaci gente aliquis interesset, unde Pyrrus admodum puer ad bellum uocatus est; ut Rhesi regis equi tollerentur, antequam Xanti aquam gustassent; et ut Herculis interessent sagitte, quas misit Phylothetes, cum ipse non posset afferre morte preuentus. Priamus ergo Laumedonte mortuo regnauit. Cui cum cuncta pro uotis succederent, capta Ecuba filia Cipsei regis Tracie in coniuge, et ex ea multis susceptis filiis, et ex aliis mulieribus etiam quam pluribus, in tam grandem regnum suum ampliauit splendorem, ut non solum Troie rex, sed totius Asye uideretur. Sane dum Paris filius eius, pro rapta Esyona sorore Priami ab Hercule, Helenam Menelai coniugem rapuisset, et deduxisset in Troiam, nullisque posset induci suasionibus, ut illam repetentibus Grecis restitueret, eos cum mille nauibus in litus Troianum descendentes uidit, et Ylionem etiam obsidentes, et circum igne ferroque cuncta uastantes, et persepe filios suos et naturales et legitimos, et auxiliares reges occidentes, et postremo cesum uidit Hectorem et curru Achillis trahi, ad cuius redimendum cadauer dicit Omerus in Yliade circa finem, nocte Mercurio duce iuisse, et flexis genibus Achillem orasse. Esto dicat Seruius longe aliter fuisse; eum scilicet nocte ad tentorium Achillis accessisse, eumque dormientem inuenisse, adeo ut eum occidere potuisset, sed excitasse potius uoluisse, atque orasse et obtinuisse petitum, et ab Achille usque Troiam post modum prosecutum; sed hec ab Omero oppressa, ne qui laudum Achillis erat preco, uideretur dedecorum suorum recitatur. Uidit preterea Priamus Palladium subtractum, equos Rhesi eductos, Troilum cesum et Paridem, et ultimo Ylium capi, et filias captiuas deduci, et igne cuncta cremari, et in regiam usque suam, post Polytem filium fugientem Neoptholemum penetrantem, et in sinu suo infelicem filium occidentem, seque obiurgantem transfodi gladio. Sane dicit Seruius de morte Priami uarie opinari. Cum dicant alii eum a Pyrro in domo regia captum, et ad tumulum usque Achillis tractum, ibique confossum et busto caput abscisum atque pilo impositum et circumlatum. Alii dicunt ad Hercei Iouis aram, ut diximus, quod opinari uidetur Uirgilius. Fuerunt enim huic, ut ipsemet Achilli narrat in ultimo Yliadis libro, filii quinquaginta, inter mares et feminas, ex quibus dicit se XUIIII ex coniuge suscepisse, reliquos uero ex mulieribus aliis in atriis suis commorantibus.
+
+Creusa filia fuit Priami ex Hecuba, ut testatur Seruius, fuit Enee coniunx ut sepius per Uirgilium patet; eique filium peperit Ascanium. Hanc in excidio Ylionis ab Enea cum patre et filio fugiente perditam dicit Uirgilius. Sed non nulli eam ab ipso ex pactione cum Grecis facta occisam uolunt, ne quis in sua libertate ex semine Priami superesset. Quod satis caute tetigisse uidetur Uirgilius, ubi Eneam exquirentem eam describit, et illius umbram loquentem Enee inducit atque dicentem: *Non ego Mirmidonum sedes Dolopumque superbas Aspiciam, aut Grais seruitum matribus ibo, Dardanis et diue Ueneris nurus. Sed me magna deum genitrix his detinet oris* etc. Et sic patet, postquam a nemine captam se dicit, sed detineri a matre deum, que terra est, eam ibidem mortuam derelictam atque infossam.
+
+Cassandra filia fuit Priami et Hecube, formosa uirgo. Quam cum amaret Apollo, eiusque concubitum peteret, petiit Cassandra munus, quod illi Apollo se daturum iuramento fermauit. Petiit ergo ut uates fieret, et facta est. Uolens autem Apollo quod petierat, ipsa negauit. Quam ob rem turbatus Apollo, cum auferre nequiret quod dederat, egit ut nulla prestaretur fides uaticiniis suis, et sic factum est. Nam cum ex raptu Helene quid futurum esset Troianis prediceret, non solum non credita, sed a patre et fratribus sepissime uerberibus castigata est. Hec autem Corebo Migdonio iuueni desponsata fuerat, ut per Uirgilium patet dicentem: *Iuuenisque Corebus Migdonides; illis ad Troiam forte diebus Uenerat insano Cassandre accensus amore Et gener auxilium Priamo Frigiisque ferebat* etc. Tandem cum nondum nuptias celebrasset, capto Ylione, et ipsa infelix a Grecis capta est, ut idem dicit Uirgilius: *Ecce trahebatur passis Priameia uirgo Crinibus a templo Cassandra aditisque Minerue Ad celum tendens ardentia lumina frustra, Lumina, nam teneras arcebant uincula palmas* etc. Uerum Ylione diruto, et preda inter principes diuisa, misella in sortem contigit Agamenoni. Que passa secum tempestates maris, Agamenoni, que illi fata seruarentur a coniuge, predixit, ut Seneca poeta testatur in tragedia Agamenonis. Sed more solito, nil sibi creditum est; ex quo, ut in Odissea testatur Omerus, factum est, ut in conuiuio ab Egysto et Clitemestra Agamenon occideretur, et ipsa, iubente etiam Clitemestra, perimeretur. Quod autem de Apolline fictum est, ab euentu sumptum uidetur. Studuit enim uirgo, ut uaticinio instrueretur, et eo quod optime proficeret, ab Apolline diuinationis deo diligi uisa est, dictumque illi ab eo concessum, quod labore quesiuerat, et quoniam fides dictis eiusdem non prestabatur, quod figmenti superest additum est.
+
+Yliona, ut Seruio placet, filia fuit Priami, et, ut asserit Paulus, ex Hecuba. Hec ratione ueteris ospitii, et insignis amicitie, ut dicit Seruius, Polymestori regi Tracie matrimonio iuncta est.
+
+Laodices Priami fuit filia, et Helycaonio, filio Anthenoris regis Tracie, nupta, quam uocabant Troiani Laodicem Galoo. Hec autem testatur Omerus in Yliade dicens: {Ten Antinorides eikhen keion Elikaon, Laodiken Priamoio thugatron eidos aristen} etc. Que latine sonant : Quam Anthinorides habebat rex Helicaon. Laodicem Priami filiarum specie optima Hanc Hecube ego filiam fuisse puto.
+
+Lycastes, ut asserit Paulus, filia fuit Priami, pulchritudine insignis adeo, ut, captus ex ea Polydamas, Anthenoris et Theano sororis Hecube filius, illam ex concubina susceptam summeret in uxorem.
+
+Medesicastis filia fuit Priami naturalis, nec habetur ex qua matre. Que quidem nupsit Polyippo Mentoris filio, ut in Yliade testatur Omerus, ubi dicit: {Naie de Pedaion prin elthein uias Akhaion, Kouren de Priamoio nothen ekhe, Medesikasten} etc. Que latine sonant : Habitabatque Ipideon antequam uenirent filii Achiuorum, filiam autem Priami, notham habebat Midesicastin. Huius Midesicastis uirum, scilicet Polyippum, in certamine a Theucro, Thelamonis filio, occisum dicit Omerus.
+
+Polysena uirgo filia fuit Priami et Hecube, ut persepe testatur Euripides in tragedia, cui Titulus Polydorus. Hec inter ceteras Troianas formosior fertur; ob quam formositatem infortunio suo ab Achille dilecta est. Quo amore in mortem fortissimi iuuenis Hecuba proditorie usa est, non existimans per Achillis uulnera sanguinem innocue uirginis se fusuram. Hanc quidem post Ylionem euersum, ut Seneca tragicus testatur in Troade, Pyrrus Achillis filius ad placandos patris manes poposcit, eique post longum iurgium, sic suadente Calcante uate, concessa est. Quam ornatam ritu uirginum nuptias celebrantium ad Achillis tumulum truculentus deduxit iuuenis, et quonam ab ymagine Achillis petitam dicebant, ut dicit Euripides in prealligata tragedia, ibidem interemit.
+
+Paris, qui alio nomine Alexander dictus est, filius fuit Priami et Hecube. Ex quo talis ante alia recitatur hystoria. Dicit enim Tullius, ubi De diuinatione scribit, Hecube pregnanti, ea scilicet pregnatione, ex qua postea natus est Paris, per quietem uisum facem parere Troiam omnem comburentem atque dissipantem. Ob quod somnium anxius Priamus Apollinem consuluit. Qui respondit, nascituri filii opera Troiam omniam perituram. Quam ob rem Priamus Hecube nasciturum iussit exponi. Hecuba autem cum speciosissimum filium peperisset, miserta tradidit eum quibusdam, qui illum pastoribus regiis alendum traderent; et sic sub Yda a pastoribus educatus est, et cum adoleuisset Oenonis nymphe Ydee contubernio usus, duos ex ea suscepit filios; preterea cum inter quoscunque litigantes esset equissimus, in maximam iustitie famam euasit, adeo ut litigantibus de formositate Pallade, Iunone et Uenere propter aureum pomum, a Discordia eis in conuiuio proiectum, in quo digniori detur erat inscriptum, a Ioue ad eum pro sententia remisse sint. Que, ut aiunt, illi se sub opacis nemorum umbris, loco, cui Mesaulon dicebatur, remotis uestibus Paridi monstrauere; eique dixit Pallas, si eam ceteris pulchriorem diceret, illi rerum omnium cognitionem daturam. Sic et Iuno regnorum et diuitiarum dominium; Uenus autem pulchriorem orbis mulierem spopondit. Qua tractus concupiscentia, siluanus iudex Ueneri deberi pomum iudicauit. Tandem, ut dicit Seruius, hic Paris, secundum Troica Neronis, fortissimus fuit, adeo ut in agonali certamine, quod agebatur Troie, superaret omnes, et ipsum etiam Hectorem. Qui cum iratus, quia uinceretur, in eum stringeret gladium, pastorem putans, dixit se esse germanum, quod allatis crepundiis probauit, cum adhuc sub habitu lateret pastorali. Et sic uidetur quod cognitus receptus fuerit in domum patriam. Inde compositis XX nauibus, a Priamo, sub specie legationis, ad repetendam Hesyonam in Greciam missus est. Ubi, ut aliqui uolunt, et hos inter Ouidius, ut in Epistolis eius patet, a Menelao hospitio susceptus et honoratus est. Alii uero arbitrantur eum in Greciam uenisse, absente Menelao, et ad famam pulchritudinis Helene tractus Sparten petiisse ciuitatem, et eam expugnasse anno regni Agamenonis primo, non existentibus ibi Castore et Polluce, qui ad Agamenonem perrexerant, et secum Hermionam Helene et Menelai filiam duxerant. Et sic ciuitate capta Helenam renitentem rapuisse, et omnes thesauros regios abstulisse. Quod satis eleganter tangit Uirgilius, dum dicit: *Me duce Dardanius Spartam expugnauit adulter* etc. Et ob hoc uolunt, qui hanc opinionem tenent, Helenam post captum Ylionem meruisse a uiro recipi. Ex qua rapina bellum decennale Grecorum aduersus Troianos suscitatum est. In quod refert Omerus Paridem ab Hectore fratre increpitum descendisse semel, et singulare certamen aduersus Menelaum sumpsisse; in quo cum apertissime uinceretur, a Uenere eum prelio subtractum dicit, adiciens, impulsu Minerue, Pandarum in Menelaum sagictasse, atque eum uulnerasse, et sic quod erat singulare, in uniuersale certamen deuenit. Postremo iam Hectore et Troilo peremptis ab Achille, cum ipse arcu a sagictis, quibus plurimum ualebat, Achillem fraude Hecube ad desponsandam Polyxenam in templum Tymbrei Apollinis nocte et solum euocatum occidisset, et ipse a Pyrro, Achillis filio, occisus est. Paucis quippe fictionibus hec hystoria interlita est. Quas enucleare uolentes, primo iudicium Paridis uideamus, in quo sententia Fulgentii, meo iudicio, sequenda est. Dicit enim tripartitam mortalium uitam esse, quarum prima theoretica dicitur, secunda pratica, tertia phylargica, quas nos uulgatioribus uocabulis contemplatiuam, actiuam et uoluptuosam nuncupamus. De quibus Aristotiles uti de ceteris optime facit, disserit in primo Ethycorum. Has Iuppiter, id est deus, ne uideatur aliquam reprobando arbitrium liberum cuique surripere, ad iudicium Paridis, id est cuiuscunque hominis, remittit, ut ei liceat quam maluerit approbare, et sibi sumere. Quid autem sumenti uoluptuosam sequatur, exitu Paridis demonstratur. Quod autem pugna a Uenere subtractum sit, ad eius declarandam ignominiam dictum est, ut appareat, quod iners tantum uacaret uenereis. Pandarum autem a Minerua impulsum ideo dictum est, ut ostenderetur astutia Troianorum, qui uidentes deficere Paridem, ut eum morti subtraherent, non seruatis pactionibus in Menelaum fecerunt insultum.
+
+Daphnis et Ydeus, ut Paulus affirmat, filii fuere Paridis ex Oenone nynpha Ydea seu Pegasea, cuius amicitia usus, eos, dum pastor esset, suscepit. De quibus nil memoratu dignum comperisse memini.
+
+Hector pre ceteris corporea uirtute insignis, uatum omnium carminibus celebris, iuuenis fama inclita, in nouissimum usque diem forte uicturus, filius fuit Priami regis et Hecube. Hunc in coniugem sumpsisse Andromacam filiam Iectionis Thebarum Cilicie domini testatur Omerus. Ex qua, iam exorto Grecorum bello, filium suscepit nomine Astianactem, esto ipse Camandrum appellaret. Huic igitur, etsi militaris discipline plurimum inesset, tam grandis erat animi audacia et corporis robur, ut post occisum Prothesilaum, primum in litus Troianum ex Grecis e nauibus prosilientem, Troianorum aciem persepe presentia sua non solum aduersus Grecos ad subsistendum patientem faceret, sed ad insiliendum redderet audacem; et quod mirabilis erat, ipse solus sepissime Grecorum turmas aggredi ausus est, et ui disgregare falanges, adeo omne agmen cogere, ut solus esset terror Achiuis omnibus. Hic aduersus Aiacem Thelamonium, ut ait Omerus, singulari pugnauit certamine, nox tamen superueniens, non minus Ayaci grata quam sibi, diremit duellum, a quo more prisco cum discederet, gladium illi dono dedit, quo se Aiax postea interemit, et ab eo suscepit baltheum, quo ornatus ab Achille occisus est, et post currum tractus, ut ait Seruius. Tandem cum multos etiam principes Grecorum morti dedisset, Patroclum Achillis amicum et suis insignem armis occidit, Achillem existimans superasse, et armis nudatum insignibus, pompa inclitus ingenti, Troiam intrauit, sue necis irritamento gloriosus. Nec multo post cum Achille congressus, seu fessus esset Hector, seu multum preualeret Achilles, ab Achille superatus occubuit, et non solum armis ornatuque reliquo a uictore spoliatus est, uerum et curru cum baltheo ab Aiace concesso tractus circa Ylionem, Priamo etiam prospectante, est, et ad naues usque Grecorum deuectus. Quas penes seuerus iuuenis, nondum posito amici occisi dolore, nudum cadauer per dies XII insepultum seruauit, donec noctu redempturus miserabilis pater Priamus ueniret, ut scribit Omerus. Uerum, eodem Omero teste, iussu Iouis ab Apolline cadauer insigne, ne corrumperetur, ante funus sacris liquoribus perlitum est. Priamo autem restitutum Yliadum lacrimis et merore publico, et solemni cerimoniarum ueterum pompa tumulatum est, eiusque cineres aurea in urna seruati. In hac hystoria nil fictum est, preter quod ab Apolline sit cadauer curatum; quod factum esse a medico iussu Achillis dicebat Leontius; et hoc non honorificentie causa, sed expectatione pecunie, qua expectabat cadauer redimi, si integrum seruaretur, uti factum est; multis enim susceptis muneribus poscenti Priamo reddidit. Huic unum tantum legisse filium memini, Astianactem scilicet; uerum iudicio aliorum plures fuere; cum dicant Eusebius et Beda, unusquisque eorum in libro quem Temporum scripsere, Hectoris filios post lapsum temporis Ylium recepisse, Heleno eis subsidium prestante, ac posteros Anthenoris ex Ylione pulsos, regnante Latinis Ascanio, Enee filio. Insuper Uincentius Gallicus hystoriographus uelle uidetur, Francorum reges hodiernos a filiis Hectoris antiquissimam originem habuisse, aiens a Francone quodam, Hectoris filio, cum in extremam Germaniam aufugisset, Sycambriam ciuitatem conditam, et tractu temporis huius Franconis successores ripas obseruantes Danubii in occiduum descendisse, et in partes Turingie consedisse, ac Marcomanno Priami filio et Samione ex posteris Anthenoris ducibus, Gratiani Cesaris Augusti tempore, transuadato Rheno, eas in partes uenisse, quas semper postea tenuere, sibique ex his ducibus reges constituere, et in posteritatem longam atque fulgidam deuenere. Quod etsi multum non credam, absit ut omnino negem, cum omnia sint possibilia apud deum.
+
+Astianactes, ut sepissime in Yliade testatur Omerus, et Seneca poeta in Troade tragedia, unicus fuit Hectoris filio, ex Andromaca natus eidem post inchoatum bellum inter Troianos et Grecos, ut facile comprehenditur ex uerbis Andromace apud Uirgilium, ubi Ascanium cum Enea uidit in Epyro, dum dicit: *Accipe et hec, manuum tibi que monimenta mearum Sint, puer, et longum Andromace testentur amorem Coniugis Hectoree. Cape dona extrema tuorum, O michi sola mei super Astianactis ymago: Sic oculos, sic illi manus, sic ora ferebat Et nunc equali tecum pubesceret euo* etc. Constat enim Ascanium hac etate fuisse adolescentulum, cum iam UIII annis uel amplius errasset cum patre; ergo si equus illi erat etate Astianactes, puer erat dum periit. Quod etiam ex tragedia Senece prealligata colligitur, ubi dum ab Ulixe quereretur in mortem, ut paruulorum mores est confugit ad matrem. Sed tandem ui agente Grecis exposcentibus redditus, antequam naues a Sygeo soluerent, ut quidam uolunt, e turri deiectus est, ut alii saxo illisus, et sic mortus, ne ulla Priami generis libera super esset posteritas. Hunc, Omero teste, Hector ut plurimum uocabat Camandrum.
+
+Helenus Priami fuit filius et Hecube, uaticinio insignis, ut de eo loquens testatur Uirgilius, dicens: *Troiugena, interpres diuum, qui numina Phebi, Qui tripodas, Clarii lauros, qui sydera sentis Et uolucrum linguas et prepetis omina penne, Fare age* etc. Huic sunt qui dicant a Grecis indultum, quia captus eis oportuna ad Troiam capiendam reuelasset. Ipse tamen Ylione deiecto, Pyrro Achillis filio nauigationem prohibuit predixitque futuram pestem nauigantibus; quam ob rem non solum a Pyrro uita reseruatus est, sed ab eo in Epyrum deductus, et ibidem illi regni parte concessa, cum Hermionam rapuisset Horesti, Andromacam olim Hectoris coniugem quam loco uxoris tenuerat, illi iunxit coniugio. Et tandem cum Pyrrus ab Horeste occisus fuisset in templo Apollinis ut dicit Seruius, Molossum, Pyrri filium, quem illi Andromaca pepererat, et eius regnum seruauit. Quod etiam Uirgilius in parte ostendit, dum dicit: *Priamidem Helenum Graias regnare per urbes, Coniugio Eacide Pyrri sceptrisque potitum, Et patrio Andromacam iterum cessisse marito* etc. Qui quidem Helenus cum regnum suum Caoniam de nomine fratris appellasset, ibidem ad instar Troie ciuitatem edificauit, in qua Eneam profugum suscepit et honorauit, et donatis muneribus interceptum dimisit. Quis tamen illi fuerit finis, non legi.
+
+Chaon, ut dicit Seruius, filius fuit Priami, ex qua matre non dicit. Hunc insuper ait ab Heleno in uenatione inaduertenter occisum, et ob id, quasi in perditi fratris solatium, regni portionem, que Heleno fuerat a Pyrro concessam, ab eodem Heleno Caoniam nominatam.
+
+Troilus fuit Priami regis et Hecube filius, ut satis absque testimonio notum est. Hic autem adhuc adolescentulus, ausus aduersus Achillem pugnam arripere, ab eo occisus est, scribente Uirgilio: *Parte alia fugiens amissis Troilus armis, Infelix puer atque impar congressus Achilli, Fertur equis curruque heret resupinus inani, Lora tenens tamen, huic ceruixque comeque trahuntur Per terram, et uersa puluis inscribitur hasta* etc.
+
+Deyphobus filius fuit Priami ex Hecuba. Qui cum multa in hostes egisset, dum se tutum arbitraretur, occubuit. Nam inter tumultum capti Ylionis, dormiens, insidiis Helene, quam post mortem Paridis coniugem duxerat, occisus et turpiter laceratus fuit, ut apud Uirgilium refert Eneas, qui illum insignia uulnerum apud Inferos seruantem describit, dicens: *Atque hic Priamidem laniatum corpore toto Deyphobum uidit, lacerum crudeliter ora, Ora manusque ambas populataque tempora raptis Auribus et truncas inhonesto uulnere nares* etc. Post hoc autem ipsemet Deyphobus, apud eundem Uirgilium, qualiter perierit, ostendit, dicens: Sed me fata mea et scelus exitiale Lacene His mersere malis; illa hec monimenta reliquit. Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem Egerimus, nosti, et nimium meminisse necesse est. Cum fatalis equus saltu super ardua uenit Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo, Illa chorum simulans ouantes orgia circum Ducebat Frigias; flammam media ipsa tenebat Ingentem et summa Danaos ex arce uocabat. Tum me confectum curis somnoque grauatum Infelix habuit talamus pressitque iacentem Dulcis et alta quies placideque simillima morti. Egregia interea coniunx arma omnia tectis Emouet et fidum capiti summouerat ensem. Intra tecta uocat Menelaum et limina pandit, Scilicet id magnum sperans fore munus amanti Et famam extingui ueterum sic posse malorum. Quid moror ? irrumpit thalamo comes additur una Hortator scelerum Eolides. Dii, talia Graiis Instaurate, pio sic penas ore reposco etc.
+
+Polydoros ego duos fuisse Priami filios comperio. Nam unum ex Hecuba suscepisse in tragedia, que Polydorus intitulatur, plenissime asseruit Euripides, eumque dicit a Polynestore Trace occisum, quod et Uirgilius et Ouidius approbant. Alterum uero ex Lathoy filia Altay suscepisse dicit Omerus in Yliade, eumque in pugna ab Achille occisum. Nos autem de primo prosequamur. Fuit ergo iste Priami filius et Hecube, quem, ut dicit Euripides, Priamus filiis ad futuros euentus prouidens, cum maximo auri pondere misit in Traciam ad Polynestorem regem antiquum hospitem et amicum atque generum suum, ut eum aleret, et cum auro seruaret. Sane cum iam in Grecos letiori uultu prospicere uideretur fortuna, cum illa Polynestor animum uertit, et auri cupidus Polydorum in litore spatiantem telis aggreditur, et frustra fidem implorantem occidit. Cadentique tumulum superingessit; sic describit Uirgilius: *Hunc Polydorum quondam cum pondere magno Infelix Priamus furtim mandarat alendum Treicio regi, cum iam diffideret armis Dardanie cingique urbem obsidione uideret. Ille, ut opes fracte Teucrum et fortuna recessit, Res Agamenonias uictriciaque arma secutus Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro Ui potitur* etc. Dicit etiam Uirgilius Eneam profugum in id deuenisse litus, atque in eo ciuitatem fundasse, quam de suo nomine Eneam nuncupauit, et sacrum conficiens, dum frondibus aras tegere uellet, forte ignarus ad tumulum deuenit Polidori, et cum uiribus uirgulta quedam euulsisset, uidissetque sanguinem ex fracturis uirgultarum erumpere obstupuit, et longe magis dum sanguini uoces subsequi audiuit quas huiusmodi fuisse demonstrat Uirgilius: *Quid miserum, Enea, laceras, iam parce sepulto, Parce pias scelerare manus; non me tibi Troia Externum tulit, haud cruor hic de stipite manat. Heu fuge crudeles terras, fuge litus auarum, Nam Polydorus ego; hic confixum ferrea texit, Telorum seges et iaculis impleuit acutis* etc. Quibus Eneas certior factus atque premonitus, celebrato ei officio funebri et litore relicto, ad ulteriora progressus est. Euripides autem et post eum Ouidius dicunt tumulum hunc ab Hecuba matre repertum. Sane et Euripidis dictum, et Uirgilii, diuersis temporibus potuit esse uerum. Sed uidendum superest, quid sub fictione apposita sentiendum sit. Testatur hystoria sepulture Polydori superimpositum tumulum, cui supercreuisse uirgulta mirtea mirum non est. Consueuit quidem ociosa tullus, sponte sua, germina atque uirgulta emittere, et ea potissime, quibus habundat adiacens regio, que, habundasse mirtetis credibile, cum litoralis esset. Mirtus autem longas rectasque uermenas emittere consueuit aliquando; ex quo accidente facile dictum Polydorum et iacula, quibus confossus est, in uirgulta mirtea uersa. Excerpta autem ab Enea, iudicio meo, uolunt ostendere relata ab aliquo conscio perpetrati sceleris, ex quibus sanguis sequutus est, id est occisionis facte representatio, a qua demum occisi uoces, id est consilium sumptum non permanendi, cognita perfidia atque auaritia presidentis.
+
+Polydorus hic, alter a superiori, et Lycaon filii fuerunt Priami et Laothoy, ut satis apud Omerum Lycaon ostendit, Achilli dicens: Te precor, Achille, miserere mei, iturus enim tuus seruus sum quo miseris; te penes in conuiuio fui, dum me in uiridario cepisti, et in Lemnon transmisisti, XII dies abiit postquam ad Ylionem redii, et in tuas manus iterum reduxit me deus, me iuuenem uides quem genuit Laothoy filia Althay senis, qui Beletessi dominabatur. Huius autem filiam Priamus habebat et alias, ex ista autem duo nati sumus, tu autem ambos iugulabis? Certe primum inter pedestres domuisti Polydorum deo similem et percussisti lancea; nunc autem michi infortunium paras, tuas effugere manus non possum, sed hoc in animo ponas, queso, ne me interficias; non enim ex uno uentre cum Hectore sum, qui tibi socium interfecit etc. Uerum Achilles, nil iuuantibus precibus, eum ignominiosis obiurgans uerbis, in Camandrum flumen impulit, et in eodem misere periit. Pater ergo ex uerbis huius, Polydorum hunc alium a primo fuisse, qui, ut testatur Omerus, plurimum diligebatur a Priamo, eo quod iunior filiorum esset, et ob id non permittebat illum in pugnam descendere; uincebat enim pedum celeritate quoscunque coetaneos, et mirabilem de se prebebat indolem. Uerum die quadam, nescio Priamo, armatus descendens in hostes incidit in Achillem, qui lancea eum percussit, et fractis obstaculis armorum, infelicem euiscerauit. Sed ipse uisceribus manu collectis, dum abiret debilitatus occubuit, nec potuit Hector, in eius salutem ueniens, eum e manibus mortis subtrahere.
+
+Esacus filius fuit Priami et Alysiroe Dimantis filie, ut dicit Ouidius: *Quamuis est illum proles enixa Dimantis, Esacon umbrosa furtim peperisse sub Yda Fertur Alyxiroe* etc. Hic ante bellum Troianum diu natus est, et mortuus paulo ante initium, ex quo talem recitatur Ouidius fabulam. Erat huic ciuitas exosa, et libens nemora colebat, et rura, contigit die una ut uideret Hesperiem uirginem capillos pectentem suos atque siccantem, et eius caperetur formositate. Quem cum uidisset Hesperies ad se accedentem, confestim fugam arripuit: hic uero dum illam feruenter sequeretur, et contigisse ut uirgo fugiens ab angue inter herbas latente morderetur, et moreretur ex morsu, acri dolore concussus in desiderium mortis incidit, et ex scopulo proximo se in mare precipitem dedit. Cuius miserta Tethis, eum mutauil in mergum, nondum sic uocitatum; ipse tamen uitam spernens, dum sepe mergeretur moriturus in undas, mergi nomen fortius est. Hunc Priamus et filii, ficto illi tumulo fleuere diu, eo quod si uita mansisset, Hectore non uidebatur futurus inferior uiribus. Eum autem ideo in mergum uersum dicit Theodontius, quia uiuus descendit ad ima, et ab aquis mortuus in altum reductus est. Ego autem puto ideo in mergum uersum creditum, seu dictum, eo quod qui nare non norunt, si in aquas cadunt antequam moriantur, et merguntur, et in altum sepius redeunt more mergi. Seu forte sic contigit ut dum in aquas cecidisset Esacus, et remansisset in fundo, mergus qui ante aquas intrauerat, tunc eas exiens euolauit, et hinc sumptum Esacum in mergum uersum.
+
+Anthiphus et Ysus Priami fuere filii. Uerum Anthyphus ex Hecuba susceptus est, cum naturalis Ysus existeret, ut autoritate constat Omeri, qui in Yliade sic de ambobus ait: {Autar oh Be rh' Ison te kai Antiphon ampho Ein eni diphro eontas oh men nothos ehniokheuen Antiphos ai parebaske} etc. Que latine sonant : Filios duos Priami nothum et legitimum ambobus, in uno curru existentibus, sed nothus frena regebat, Anthyphus autem transibat etc. Restat ergo quod Ysus erat Nothus, qui frena regebat. Hi tamen ambo, ut erant, ab Agamenone in pugna, una hora occisi sunt, et ob id iunctos apposui.
+
+Theucer, ut affirmat Barlaam, filius fuit Priami ex nympha susceptus Anthydona. Nec est hic is a quo Teucri appellantur Troiani; nam ille longe fuit antiquior, et filius Scamandri Cretensis, qui, ob penuriam frugum, relicta Creta, uenit in Frigiam, et cum Dardano et Erichthonio regnauit. Hunc tamen dicit Barlaam bello non interfuisse, cum paulo ante, dum in Bebritiis siluis uenaretur, ab ingenti urso laceratus fuisset.
+
+Dimocoontes filius fuit Priami, ex qua tamen matre non habetur, sed naturalem fuisse satis per Omerum apparet in Yliade dicentem de eo sic: {all' ouhion Priamoio nothon Bale Demokoonta} etc. Que latine sonant : Sed filium Priami nothum percussit Dimocoontem. Hic ab Ulixe occisus est in pugna, ut in testu sequitur Omeri, et hoc in uindictam Leuci socii Ulixis occisi ab Anthyphane filio Priami.
+
+Echemon et Cromenon Priami fuere filii naturales, de quibus in Yliade sic dicit Omerus: {Enth' uias Priamoio duo lobe Dardanidao ein eni diphro eontas, Ekhemona te Khromenon te} etc. Que latine sonant : Postea filios Priami duos cepit Dardanidis in uno curru existentes Echemona et Cromenonem. Hos enim duos, ut satis per sequentia Omeri uerba patet, Dyomedes peremit in pugna.
+
+Gorgition ex Castimira Priami fuit filius, ut in his testatur Omerus: {Kai tou men rh' apharmart', oh d' amumona Gorguthioan Uion thun Priamoio, kata stethos Balen io} etc. Que latine sonant : Et hunc certe fefellit; hic irreprehensibilem Gogothiona filium amplum Priami per pectus percussit telo. Hunc, ut postea sequitur in textu, Priamus ex Castiamira, in esimia ciuitate propinqua Troie, suscepit. Qui postea in certamine apud Troiam a Theucro Thelamonis filio confossus occubuit.
+
+Cebrion filius fuit Priami, ut per Omerum apparet in Yliade dicentem: {Kebrionen, nothon agakleos Priamoio} etc. Que latine sonant : Cebrionem nothum filium gloriosi Priami. Iste Cebrion, ut idem Omerus in Yliade dicit, in pugna penes Troyam a Patroclo saxo ictus interiit.
+
+Phorbas filius fuit Priami et Epythesie filie Stasyppi Migdonii, ut dicit Paulus, quem adeo senem tempore belli fuisse scribit, ut potius frater quam filius Priami uideretur, et ob insitam armorum uirtutem, non obstantibus annis, etiam prohibente Priamo, in certamen sepius descendit, et tandem a Menelao gladio obtruncatus est, esto dicat Seruius, et in testem inducat Omerum, hunc Phorbantem nunquam pugnasse, quin sibi fauisset Mercurius, quod ego miror in Yliade non inuenisse, dato credibile sit non omnes, qui in certaminibus illis pugnauere, ab Omero positos. Quis autem huic fuerit finis legisse non memini.
+
+Ylioneus Phorbantis fuit filius, ut asserit Paulus, quod etiam testatur Seruius. Quantus uel qualis hic in armis fuerit apud Troiam, non legi; uerum, ut per Uirgilium patet, eloquentia plurimum ualuit. Nam ipse fuit qui, secutus Eneam post Ylionis excidium, Didonem pro salute sua atque sociorum orauit et eloquio placauit, et cum iam in Ytaliam uenisset Eneas, ad Latinum regem princeps legationis fuit.
+
+Doriclon, teste Omero, naturalis Priami filius fuit, dicit enim in Yliade sic: {Aias Troessin epalmenos eile Doruklon Priamiden, nothon uhios} etc. Que latine sonant : Aias Troianis insultans accepit, id est occidit, Doriclonem Priami nothum filium.
+
+Pammonem, Anthyphonem, Agathonem, Hyppothoum et Aganonem filios fuisse Priami, his carminibus in Yliade demonstrat Omerus: {Sperkhomenoio gerontos, iot' uhiasin oisin ohmokla, Neikeion Elenon te Parin t' Agatona te dion Pammona t' Antiphonon te kai Boen agathon Politon Deiphobon te kai Ippothoon kai dion Aganon} etc. Que latine sonant : Irato sene, hic autem filios proprios clamabat iniurians Hellenum Parimque Agathonemque gloriosum, Pammonem Antiphonemque et uoce bonum Politon, Deyphobumque et Hyppotoum, et diuum Aganonem. Hos quidem omnes, ut hac in parte dicit Omerus, iturus nocte Priamus ad Achillem redempturus cadauer Hectoris, iratus clamabat ad preparandos sibi currus et alia opportuna. Ex quibus concepti matribus, seu quid ex eis post modum contigerit, nec dicit Omerus, nec alibi memoratos inuenio.
+
+Lacoontem filium Priami fuisse et Apollinis sacerdotem, undecunque habuerit, Papias affirmat. Ex quo quidem mentionem facit Uirgilius dicens: *Primus ibi ante omnes, magna comitante caterua, Laocoon ardens summa decurrit ab arce* etc. Dicitque idem Uirgilius, quod is percussit hasta equum paratum a Grecis, et ob id a duobus draconibus duos filios suos paruulos deuoratos, et ipse demum ab eisdem captus et circumflexus, tamen utrum fuerit occisus non satis apparet, nec aliud inde dicit.
+
+Mistor filius fuit Priami, ut in Yliade ostendit Omerus, ubi conqueritur Priamus, quod omnes filii sui, qui optimi erant in armis, occisi sunt, et inter alios nominat istum Mistorem.
+
+Yphates et Testorius, ut dicit Paulus, filii fuerunt Priami, quos illi uno partu Periuia Ydea nynpha enixa est, quam ipse furtim iuuenis in uenatione compresserat. Cuius quidem rei testimonio utitur Omeri, esto quo libro non scripserit, addit insuper eos ineuntes una acriter pugnam apud Ylionem ab Anthiloco Nestoris filio trucidatos.
+
+Thimoetem dicit Seruius Priami et Arisbe fuisse filium, ubi aduertendum Thimoetem, ut testatur Ephorion, uatem fuisse. Qui cum dixisset die quadam nasci puerum per quem Troia posset euerti, contigit ut, ea die que a Thimoete predicta fuerat, parerent eque Thimoetis coniunx et Hecuba; quam ob rem ad euitandum presagium Priamus Thimoetis natum filium uxoremque iussit occidi. Et hinc tractu temporis factum est, ut Thimoetes iniurie memor aduersus patrem sentiret in proditione ciuitatis. Quod satis uidetur ex uerbis Uirgilii concipi dicentis: *Pars stupet innupte donum exitiale Minerue Et molem mirantur equi; primusque Thimoetes Duci intra muros hortatur et arce locari, Siue dolo seu iam Troie sic fata ferebant* etc. Alii uero uolunt Thimoetem filium non fuisse Priami, sed Arisbe uirum, ex qua Priamus filium suscepit, quem mox cum matre fecit occidi, ut supra dictum est, et Thimoetes postea tam ob mortem coniugis quam ob perpetratum in ea a Priamo adulterium, aduersus Priamum cum Grecis sensisse.
+
+Polites filius fuit Priami, ut carmine Uirgilii summitur, ubi dicit: *Ecce autem elapsus Pyrri de cede Polytes, Unus natorum Priami* etc. Nec multo post, si quis leget, aduertet facile Hecube etiam fuisse filium. Hic autem Polytes cum multa egisset in bello pro patrie defensione, tandem ciuitate capta, a Pyrro Achillis filio in sinu Priami patris, spectante Hecuba, infelix occisus est.
+
+Priamus filius fuit Polytis, secundum Uirgilium, in Eneida dicentem: *Una acies iuuenum, ducit quam paruus ouantem Nomen aui referens Priamus, tua clara, Polyte, Progenies, actura Ytalos* etc. Hunc Eneas paruulum ex excidio secum deduxerat Ascanii filii socium.
+
+Infelici Laumedontis, Troili regis filii, prole in finem usque deducta, ut ad Assaracum eiusdem Troili regis filium retro trahamus calamum necesse est, ut uetustissimos Romani nominis proauos, et Dardani prolem integram designemus. Fuit igitur Assaracus Troili regis Troie filius, ut ubi de Fastis testatur Ouidius dicens: *Huius Erichthonius, Tros est generatus ab illo; Assaracum creat hic* etc. Gestorum huius Assaraci nulla extant monimenta, sic omnia uetustas absorpsit, sed propagate sobolis claritas non minus illum reddit illustrem, quam infortunium ingens deiecti Ylionis reddiderit. Nam uti ex audacia nimia Ylioniadum generis desolatio subsecuta est; sic ex humanitate prolis Assaraci Roma rerum domina constructa, et Cesarum familia propagata, fulgentis apud mortales glorie testimonio sempiterna.
+
+Capim Assaraci fuisse filium etiam ubi supra testatur Ouidius: *Tros est generatus ab illo. Assaracum creat hic, Assaracusque Capim* etc. Et huius Capis sicut et Assaraci facinora eque aboleuit antiquitas, in lucem tantummodo reseruato, quod Anchisem genuerit, generose successionis gentis Iulie parentem inclitum et inclite pietatis filii testimonium sempiternum.
+
+Anchises filius fuit Capis, ut idem Ouidius, ubi supra, genealogiam Enee continuans dicit sic: *Assaracum creat hic, Assaracusque Capim; Proximus Anchises*. Hunc, sunt qui dicant, ante Troianum bellum, ciuitate relicta, nemora et solitudines coluisse armentis intentum et gregibus, circa que ut plurimum fuere diuitiae antiquorum. Quibus cum apud Symoentem fluuium uacaret, a Uenere dilectus est, et eius est amicitia atque concubitu usus, adeo ut ex illa susciperet Eneam filium. Constat tamen et coniugem habuisse, cum ex ea dicat Omerus filias suscepisse. Eum preterea cecum fuisse dicit Seruius, et ob id Troianorum consiliis non interfuisse. Cecitatis causam nonnulli dicunt fuisse, quia se cum Uenere concubuisse iactasset, et inde ab eadem luminibus fuisse priuatum. Que iuuentutis sue, preter que dicta sunt, acta fuerint, non habentur. Capto autem Ylione et incenso, uolente eum secum trahere Enea, ut testatur Uirgilius, potius quam obire uellet, constat mori dispositum. Uerum dum flammulam absque lesione capiti Ascanii insidentem uidisset, capto omine fausto, filio obtemperasse legitur. Male tamen conueniunt opiniones Uirgilii et Seruii, quorum alter cecum dicit, alter flammulam uidisse asserit. Abiit autem cum fugiente filio, ab Enea ipso humeris per ignes et mille uolantia tela subtractus, et nauibus usque Drepanum Sycilie oppidum deuectus est, et ibidem senio mortuus, et in monte Ericis sepultus, et hoc secundum Uirgilium. Alii tamen aliter sentiunt. Nam Cato in Ytaliam usque uenisse confirmat. Sed Seruius dicit Uarronem dicere, ossa Anchisis, iubente oraculo, a Dyomede diruta et asportata, demum cum multa mala perferret ab eodem Dyomede cum Palladio restituta. Quod quidem Uirgilius ipse tangit, dum iratam Didonem aduersus Eneam loquentem describit atque dicentem: *Anchise cineres manesue reuelli* etc. quasi uelit dicere, non ego hoc feci, sicut Dyomedes. Preterea uidetur uelle Seruius hanc ob causam a Uirgilio in persona Enee dictum: *Iterum saluete recepti Nequicquam cineres animeque umbreque parentis* etc. Quasi semel ex Troia suscepti sint, et a Dyomede iterum. Ubi tamen per hec mortuus sit, comprehendi non potest, sed uidentur uerba Seruii eo pendere, ut apud Troiam ante captam urbem obierit. Suscepisse autem Anchisem ex Uenere filium, qualiter intelligam, infra ubi de Enea seruandum duxi. Quod autem ob iactationem ab ea cecatus sit, sic intelligendum existimo. Consueuere non nulli iuuenes inter precipuas felicitates suas frequentes enumerare coitus, et plurium mulierum amicitias, quasi ex hoc uelint quod eorum formositas ueniat commendanda, eo quod a multis aut desiderentur, aut suscipiantur feminis, sic et robur extollatur, quod in coitum ualentes perseuerantesque appareant; ex quo quidem crebro coitu persepe egritudines oriuntur, et plurimum uirtutes debilitantur corporee, et uisiua potissime. Nam certissimum est non nullos non solum in breuem uisum, sed in cecitatem integram ob coitum deuenisse, et precognito ob iactactiones defectu dicuntur et merito a Uenere obcecati. Sic et Anchisi contigisse potuit, quia ueniens in defectum uisus ob iactatos coitus euenisse dictum sit. Sane ne uideatur Seruium a Uirgilio discrepare, potuit in Anchise esse uisiuam uirtutem debilitatam adeo, ut aut non discerneret que in cospectu essent, aut non nisi ex proximo uidere posset, quos tales ueteri quadam consuetudine loquendi cecos dicimus; esto et solis radios et ignis uideant flammas; et sic potuit Anchises cecus esse, ut dicit Seruius, et flammulam uidere nepotis, ut dicit Uirgilius. Huic preter Eneam fuere ex coniuge filie, ex quibus sola Yppodamia nominatur.
+
+Yppodamia, ut in Yliade placet Omero, filia fuit Anchisis, et antiquior filiarum, ut appareat eum alias habuisse filias. Hec formosa plurimum fuit parentibus dilectissima, que tamen fuerit mater, non habetur. Eam tamen in coniugem tradidere Alchataoni Troiano, qui postea ab Ydomeneo Cretensi in pugna apud Troiam occisus est. De reliquis autem filiabus nec Omerus ipse, nec alter, quam ego legerim, aliquid refert.
+
+Eneam filium fuisse Anchisis et Ueneris et poete ueteres predicant et moderni. Hic autem et si plurimum extollatur Homeri carmine, tanta tamen carminis Uirgilii ueneratione armis et pietate cantatur insignis, ut non solum barbaris, sed Latinis ceteris preponatur et Grecis. Sic fert fortuna rerum; habuit Achilles Omerum, et Eneas Uirgilium, tanta potentes eloquentia, ut respectiue illaudati ceteri uideantur mortales, esto euo nostro tertius exurgat Scipio Africanus non minori gloria, maiori tamen iustitia delatus in ethera uersu uiri celeberrimi Francisci Petrarce, nuper Rome laurea insigniti; tanta enim facundia et lepiditate sermonis in medium trahitur, ut fere ex tenebris longi silentii in amplissimam lucem deductus uideatur. Eneas igitur, ut paulo ante scriptum est, ex Anchise et Uenere apud Symeontem fluuium natus est, et iam etate prouectus Creusam Priami et Hecube filiam uxorem habuit, ex qua filium suscepit Ascanium. Et, ut quidam scribunt, Paridi eunti in Greciam et in raptu Helene socius fuit. Tandem cum iam Greci obsidione Ylionem cinxissent et illum crebris certaminibus expugnare conarentur, sepe in pugnam descendit. Sed inter alias uices semel aduersus Achillem congressus, cum esset in discrimine maximo, ut in Yliade dicit Omerus, allocutus est Neptunus deos, et deprecatus ut Eneam morti subtraherent, ne omnis Dardania proles occumberet. Quod a Iunone, que plurimum erat Troianis aduersa, ut ipse faceret concessum est. Et sic Neptuno tunc agente, Eneas e manibus Achillis subtractus est, et ut ibidem tangit Omerus, Ytalie reseruatus. Qui, et si multa clara facinora apud Troiam egerit, secundum tamen quosdam proditionis patrie macula notatus est, et inter alia trahitur in argumentum, quod incolumis cum filio et nauigiis et parte copiarum abire permissus sit, cum fere in ceteros sit seuitum. Alii tamen dicunt hoc illi permissum loco muneris, quia legatorum Grecorum ad Priamum uenientium hospes fuerit assiduus, et quia semper in consiliis Troianorum damnosum dixerit Helenam detineri, suaseritque restitui. Sed qualitercunque factum sit, Uirgilius dicit, quod capta Troia, cum ipse frustra in defensionem patrie aliquandiu laborasset, sumptis diis penatibus, sibi ab Hectore per quietem commendatis, et patre sene, et filio paruulo, matre dea monstrante uiam, deuenit ad litus, et ibi XX nauibus sumptis, cum quibus iamdudum Paris in Greciam iuerat, intrauit mare, et in Traciam traiecit, ubi a Polydoro, cuius in litore tumulum inuenit, monitus ut auarum litus fugeret, condidit ciuitatem quam de suo nomine nuncupauit Eneam. De qua Titus Liuius, libro XL Ab urbe condita dicit, Eneam ciuitatem propinquam Thessalonice ab Enea Troiano olim conditam. De qua ipse idem Titus sic: *Proficiscuntur a Thessalonica Eneam ad statutum sacrificium, quod Enee conditori cum magna cerimonia quotannis faciunt* etc. Et inde cum naues iterum reintrasset, oraculo uetustissimas auorum sedes petiturus, in Cretam abiit, et ibidem pulso iam Ydumeneo rege a Cretensibus, quasi ad sedes uenisset auorum, eo quod inde Theucer Scamandri filius fuerit, qui una cum Dardano imperauerat Dardaniis, constitit. Uerum et inde peste pulsus, factus certior, quia Dardanus fuisset Ytalus, Ytaliam petere disposuit, et inde in Caoniam uenit, et ab Heleno uate de futuris edoctus Syciliam petiit, et apud Drepanum, ut Uirgilio placet, Anchisem perdidit. Et reascensis nauibus, tempestate in Affricam delatus est, ut ait Uirgilius, cum alii negent, ubi a Didone regina susceptus cum septem iam errasset annis, cum qua aliquandiu fuit, eius amicitia usus et lecto, si in hoc Uirgilio credendum est. Inde autem Superum monitu discedens iterum, uenit in Syciliam ad Acestem, et ludis Anchisi anniuersarium celebrauit magnifico sumptu, et Acesta ciuitate condita et parte suorum ibidem derelicta, dum Ytaliam peteret, Palinurum magistrum classis perdidit. Inde uenit in Bayanum sinum, et ductu Sybille descendit ad Inferos, et ad Elysios usque campos penetrauit, et comperto patre Anchise, omnem suam posteritatem eo monstrante cognouit. Inde ad superos rediens, persolutis Meseno tubicini funeralibus, Caietam nauigauit, ubi Caieta nutrice defuncta ciuitatem posuit, eamque nutricis nomine appellauit. Porro in Ytaliam, id est ad hostia Tyberis, appulit, usque quo dicit Seruius illi non defuisse Ueneris uisionem. Quam cum amplius non uidisset, arbitratus est se ad predestinatum locum uenisse, et debere consistere. Ubi primo Euandri regis amicitiam habuit, et inde Latini regis Laurentum, qui illi Lauiniam filiam, Turno Rutulorum regi promissam, iuxta responsum oraculi dedit in coniugem. Quam ob causam a Turno grandi bello lacessitus est, fultus tamen auxiliis Euandri Arcadis et Tuscorum, in odium Mezentii regis Agellie, regnum obtinuit coniugis. De morte autem eius diuersimode opinati sunt antiqui, cum dicat Seruius Catonem dicere iuxta Laurolauinium, cum Enee socii predas agerent, prelium commissum, in quo Latinus occisus est ab Enea, qui tamen Eneas in ipso prelio non comparuit, Ascanius postea Mexentium interemit. Alii dicunt, quod uictor Eneas, cum sacrificaret super Numicum fluuium, lapsus est, et eius nec cadauer inuentum est. Quod Uirgilius eleganter tangit, ubi Didonem morituram eum execrantem inducit atque dicentem: *At bello audacis populi uexatus et armis, Finibus extorris, complexu auulsus Iuli Auxilium imploret uideatque indigna suorum Funera, nec, cum se sub leges pacis inique Tradiderit, regno aut optata luce fruatur, Sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena. Hec precor* etc. Preterea sunt qui dicant eum occisum a Turno, uoluntque a Uirgilio sub artificiosa fictione describi, ubi medio in ardore certaminis ostendit Iunonem mortem Turni timere, et inde ut illum e pugna subtrahat, effigiem dicit Enee sumpsisse, in quem confestim dicit Turnum conuersum, et Eneam fugientem dicit in naues, que in Numico erant flumine, et in eas usque secutum a Turno. Quod uolunt secundum hystorie ueritatem non Iunonem fuisse in Eneam mutatam, sed ipsum Eneam, qui arma Turni fugiens ab eodem apud Numicum occisus est. Quod et in superioribus carminibus pro parte patet, nec alibi potuit tacuisse Uirgilius, dum in eodem libro Uenerem inducit orantem Iouem atque dicentem: *Incolumem Ascanium, liceat super esse nepotem. Eneas sane ignotis iactetur in undis Et, quamcunque uiam dederit fortuna, sequatur* etc. Ubi si inspiciamus, cum iam non sit amplius Eneas, Uenus que huc usque de eo fuerat sollicita, orat nunc pro nepote Ascanio. Et Ouidius in maiori uolumine istud idem tenere uidetur, dum dicit: *Litus adit Laurens, ubi tectus arundine serpit In freta flumineis uicina Numicius undis. Hunc iubet Enee quecunque obnoxia morti Abluere et tacito deferre sub equora cursu: Corniger exsequitur Ueneris mandata, suisque Quicquid in Enea fuerat mortale, repurgat* etc. Et hoc idem arbitrari uidetur Iuuenalis dum dicit: *Alter aquis alter flammis ad sydera missus* etc. Intelligit enim de Enea et Romulo, quia Eneas in aquis periit, ut predictum est; Romulus autem apud Capream paludem fulminibus et turbine subtractus est. Qui ambo apud Romanos precipua deitate honorati sunt. Nam et ipse Eneas, quocunque modo subtractus sit, ab indigenis deus habitus et Iuppiter indigetes appellatus est. Huius quidem hystoria aliquibus figmentis immixta est, quorum uidere rationem ordo exigit. Eneam igitur Ueneris fuisse filium non equo modo ab omnibus acceptum est. Quidam enim uolunt in natiuitate Enee Uenerem celi dominam fuisse, et ad eam demonstrationes futurorum successuum pertinuisse, et huius dominii opere multa Enee contigisse, que ex industria aUirgilio sub figmentis abscondita sunt, que ad presens elucidare non est incepti huius intentio. Alii uero uolunt eum natum ea hora, qua Uenus in oriente matutino tempore surgit, et ideo eius dictum filium uolunt, quasi uideatur eum in lucem, dum surgeret, eduxisse. Alii uero adeo formosam fuisse matrem eius existimant, ut perdito proprio nomine Ueneris nomen adepta sit. Ex quo dixisse Uirgilium putant: *Coniugio, Anchise, Ueneris dignate superbo*. Alii autem in turpiorem declinantes opinionem, arbitrantur ideo eum Ueneris dictum filium, quia non ex coniugio, sed ex concupiscibili coniunctione natus sit, summentes incongruum uideri tanti hominis incognitam matrem fore, si Anchisis extitisset coniunx, sed ad illecebrem celebris uiri notam contegendam, deam illi ueteres finxisse matrem. Ego quidem uerum puto matrem eius ob aliquid meritum Uenerem cognominatam, ut quosdam arbitrari predixi, nec obstat eius uerum nomen fore incognitum; nam nec Priami, qui tantus fuit rex, nec etiam Agamenonis, nec multorum aliorum insignium regum atque uirorum. Et absit ut credam, quod spurio pastoris Priamus tam grandis rex filiam Creusam dedisset in coniugem. Quod autem Neptuni precibus ex Achillis pugna subtractus sit, non, quod aiebat Leontius, uerum credo, scilicet quod agente constellatione contigerit, quin imo potius puto, quia circa naualia, que ad Neptunum spectare uidentur, in quantum deus dicitur maris, potuerit aliquid contigisse, propter quod exigente oportunitate reuocatus Achilles Enee certamen omisit. Quod autem a Iunone Neptuno hoc permissum sit, arbitror ad futura prospexisse fingentem, eo quod Ytalico regno reseruaretur Eneas, et ob id regnorum dea salutem futuri regis curari permisit. A Polydoro autem in litore sepulto ideo monitus dicitur, quia eius infortunio inspecto cognouit, si consisteret Traces illi futuros hostes, et ideo inde fugiendum fore. Quod autem Uenus usque in agrum Laurentum se lumine suo ducem illi exhibuerit, et eo ibidem existente non comparuisse ulterius constelationi agenti in concupiscibilem appetitum attribui potest; nam tamdiu nauigando processit, quamdiu distulit inuenire quod placuit, quo inuento cessauit impellentis ducatus. Quod ad Inferos iuerit, intelligendum puto eum egisse quod olim fere familiare fuit maxime gentilium regibus, uelle scilicet ab immundis spiritibus per scelestum illud nigromantie sacrum de futuris certificari. Quod quidem in sinu Baiarum apud lacum Auernum, qui talibus erat aptissimus locus, facturus accessit, et occiso Meseno, suo sanguine litasse Inferis et cerimoniis aliis detestandis egisse, ut aliquis ex infandis spiritibus ui cantaminum prouocatus ad superos ueniens, et sumpto fantastico corpore coram comparuerit, et ad interogata responderit, et forte illi non nulla de futurorum successu predixerit. Deificatio autem sua nil aliud est quam insipientum ridenda fatuitas. Credo enim eum in Numico flumine nectum, et in mare deuolutum, et Tuscis piscibus escam fuisse seu Laurentibus.
+
+Ascanius, ut Uirgilio placet, non solum Enee filius ex Creusa susceptus fuit, sed et fuge et laborum in regno querendo socius, ut ipse per omnem Eneidam diffuse testatur. Sane Titus Liuius, cui ad ueritatem hystorie cura fuit impensior, non plene affirmat Creuse an Lauinie fuerit filius, cum dicat: *Nondum maturus imperio Ascanius Enee filius erat, tamen id imperium ei ad puberem etatem incolume mansit, tantisper tutela muliebri, tanta indoles in Lauinia erat, res Latina et regnum auitum paternumque puero stetit. Haud ambigam, quis enim rem tam ueterem pro certo affirmet? Hiccine fuerit Ascanius, an maior quam hic, Creusa matre Ylio incolumi natus comesque inde paterne fuge, quem Iulum eundem Iulia gens autorem nominis sui nuncupat? Is Ascanius ubicunque et quacunque matre genitus, certe natum Enee constat* etc. Hec Titus. Eusebius uero, in libro Temporum, Ascanium Creuse filium arbitratur, et alium, ex Lauinia natum, Siluium Postumum appellat. Ascanius autem apud Troiam matrem perdidit, et cum patre aduersus hostes, ut per Uirgilium late patet, strenue se gessit; eique plura fuere nomina, ut Seruius asserit. Nam preter Iulum et Ylum, quibus uocatus est, ut dicit Uirgilius: *At puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo Additur, Ylus erat, dum res stetit Ylia regno* etc. hic etiam Dardanus et Leondamas appellatus est ad extintorum fratrum solatium. Et sic patet Eneam alios ex Creusa preter Ascanium suscepisse filios. De nominibus tamen huius dicit Seruius sciendum hoc primum Ascanium ab Ascanio Frigie flumine dictum, ut transque sonantem Ascanium; deinde Ylum dictum a rege Illo, unde et Ylium; postea Iulum, occiso Mezentio, a prima barbe lanugine, que in tempore uictorie nascebatur. Hic tamen Ascanius, ut paululum Uirgilium sequamur, adhuc paruulus futuri imperii portentum suscepit. Nam disceptantibus patre et auo de futura fuga, flammula quedam nullam inferens lesionem eidem in uertice capitis constitit, etiam parentibus illam extinguere conantibus. Demum, ut dictum est, fuge comes multos cum patre labores tulit. Et cum Eneas rebus esset absolutus mortalibus, et ipse successor regnum sumpsisset, bellum a patre inchoatum uictoria terminauit. Nam alii illum occidisse Turnum, alii Mezentium dicunt. Uerum dicit Seruius secundum Catonem hystorie hoc habet fides: Eneam cum patre ad Ytaliam uenisse, et propter inuasos agros contra Latinum Turnumque pugnasse, in quo prelio periit Latinus. Turnum postea ad Mezentium confugisse, eiusque fretum auxilio bella renouasse quibus Eneas Turnusque pariter rapti sunt. Migrasse postea in Ascanium et Mezentium bella, sed eos singulari certamine dimicasse, et occiso Mezentio Ascanium Iulium ceptum uocari, ut paulo ante dictum est. Hic autem, ut ait Eusebius, cum XXX regnasset annis apud Lauinium, Albam condidit et Siluium Postumum fratrem suum summa pietate educauit. Alii amplius hoc recitant, asserentes eum ab amicis redargutum quod Lauiniam nouercam, que ob timorem eius, mortuo Enea confugerat in siluas, in exilium detinere uideretur, quam ipse reuocauit, eique paternum restituit regnum, cum ipse iam ad Albam transitum facere disposuisset. Ipse tamen procreauit filium, quem, eo quod casu in siluis natus sit, Iulium Siluium appellauit, a quo familiam Iuliam ortam non nulli uolunt. Tandem cum inter Lauinium et Albam, quam condidit, XXXUIII regnasset annis, in mortem ueniens, quia filium propter etatem paruulam regendis ciuibus non cerneret aptum, Siluium Postumum fratrem suum regni reliquit heredem.
+
+Iulius Siluius, secundum Titum Liuium, filius fuit Ascanii, et quia in siluis casu natus sit, Siluius cognominatus est, et ab eo Iulia gens processit, cum patre Ascanio in regno successerit. Eusebius tamen in libro Temporum eum Ascanii fuisse filium dicit, sed quoniam eo moriente paruus esset, nec regno uideretur ydoneus, Siluio Postumo, fratri suo, regni successionem reliquit.
+
+Rhoma filia fuit Ascanii, ut scribit Solinus De mirabilibus mundi, dicens: *Agathodem scribere nomen urbis Rome ab hac Roma Ascanii filia et Enee nepte initium habuisse, cum scriberet Heraclides, quod cum, capta Troia, quidam Achiui, ubi nunc Roma est, deuenissent, et ibidem captiue, cui Rhoma nomen erat, consilio sedes sumpsisse, et ab eadem locum denominasse*.
+
+Siluius Postumus, secundum Uirgilium Enee ex Lauinia fuit filius, de quo sic scribit idem Uirgilius: *Ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta, Proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras Ethereas Ytalo commixtus sanguine surget, Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles, Quem tibi longeuo serum Lauinia coniunx Educet siluis regem regumque parentem, Unde genus Longa nostrum dominabitur Alba* etc. Hic, ut satis Uirgilii carmen ostendit, post mortem Enee natus est, et ideo Postumus, quod est generale nomen nascentium post humatum patrem. Siluius autem, ut placet multis, dictus est, eo quod Lauinia, mortuo patre Latino atque Enea uiro, et occupato ab Ascanio regno, eius metuens imperium in siluas pregnans secessit, et ibidem latuit atque peperit, et ideo natum in siluis Siluium appellauit. Sane ut supra dictum est, Ascanius reuocata nouerca in patrium regnum, fratrem Siluium fraterna educauit affectione, et cum moreretur, existente Iulio Siluio paruulo adhuc, eundem Siluium fratrem suum regni reliquit heredem. Qui Eneam Siluium genuit. Porro Britones eorum puto barbariem nobilitare cupientes, huic filium unum addunt, dicentes eum Brutum quendam etiam genuisse ex nepte Lauinie matris sue, cuius in natiuitate aiunt mathematicum predixisse, quia occideret utrumque parentem; ex quo factum est, ut partu suo moreretur mater, et ipse tandem cum adoleuisset, in uenatione patrem inaduertenter occidit. Quam ob causam pulsus Ytalia aiunt eum in Leogreciam insulam Grecie abiisse, et responso accepit sibi deberi extremi occidui insulam. Qui Pandrasii regis Greci filia in coniugem sumpta, cum sociis per triennium nauigans una cum Corniueo Troiano, superato Gopherio Aquitanorum rege, Albionam insulam, quam incolebant Gigantes, superasse, eamque ex suo nomine Britaniam nuncupasse et a Corniueo Cornubiam, et inde aiunt eum Brutum alium genuisse cognomento Uiridescutum, et hinc alium insule regem genitum, et inde alium, et in innumerabilem procedunt prolem. Que quoniam michi nec uera nec uerisimilia uisa sunt, omittenda censui. Postumus autem, cum annis XXXUIII regnasset, Enea Siluio superstite filio derelicto, diem obiit.
+
+Eneas Siluius, Siluii Postumi, tercii Latinorum regis filius, patri successit. De quo quidem Uirgilius meminit dicens: *Et qui te nomine reddet Siluius Eneas, pariter pietate uel armis Egregius, si unquam regnandam acceperit Albam*. Hic Latinum Siluium genuit, et cum annis XXXI regnasset expirauit.
+
+Latinus Siluius, ut dicit Titus Liuius, Enee Siluii fuit filius, et mortuo patre Albanis imperauit, et ab eo colonie deducte sunt eorum, qui Prisci Latini nuncupati sunt. Cumque annis quinquaginta regnasset, genuissetque Albam Siluium, quem liquit superstitem, diem obiit. Eusebius uero in libro Temporum dicit se apud aliam hystoriam inuenire Latinum Siluium quintum apud Albam regnasse, eumque filium fuisse Lauinie et Melampodis, et uterinum fratrem Siluii Postumi. Qui Latinus in ordine regum hic ponitur quartus.
+
+Alba Siluius Latini Siluii fuit filius, et patri successit in regno. Cumque regnasset annis XXXUIIII, Athi relicto filio, rebus humanis subtractus est.
+
+Athis Siluius Albe fuit filius, quem Eusebius aliquando Egiptium Siluium uocat. Hic cum annis XXIIII regnasset, Capi filio derelicto, diem clausit.
+
+Capis Siluius Athis fuit filius. Sunt qui uelint ab hoc Capuam olim insignem Campanie ciuitatem conditam; qui cum annis XXUIII regnasset, Carpento filio moriens regnum liquit.
+
+Carpentus Siluius filius fuit Capis, et cum annis XIII regnasset, Tyberino filio derelicto, decessit.
+
+Tyberinus Siluius Carpenti fuit filius, et Agrippam Siluium genuit. Cumque annis UIII imperasset Albanis, amnem quem ante Albulam uocitabant incole, terminum inter Latinos et Etruscos traiciens, in eum cecidit et mortus est. Quam ob rem in hodiernum usque, ueteri abolito nomine, a demerso rege Tyberis nuncupatus est fluuius.
+
+Agrippa Siluius a Tyberino genitus, summerso patri successit in regno, et cum XL regnasset annis, moriens Romulum filium regni reliquit heredem.
+
+Romulus seu Aremulus Siluius Agrippe fuit filius. Hic autem presidia Albanorum inter montes posuit, ubi postea Roma condita est, quod ea tempestate impie factum existimatum est, et ob id existimauere illius eui homines eum iuste fulmine ictum atque exanimatum, cum iam XUIIII regnasset annis, et ex eo Iulius et Auentinus filii fuere superstites.
+
+Iulius Siluius, ut scribit Eusebius, minor natu fuit Romuli filius, et proauus Iulii Proculi, qui cum Romulo Romam transmigrauit, et ibidem fundauit familiam Iuliam, ex qua Cesares effluxere.
+
+Auentinus Siluius Romuli Siluii filius fuit, eique fulminato successit in regno; et cum XXXUII regnasset annis, Proca relicto filio, mortuus est; et eo in monte Rome, qui postea de suo nomine semper Auentinus uocitatus est, sepultus.
+
+Procas, secundum Titum Liuium, Auentini filius fuit, et loco patris regnauit annis XXIII, Numitorique filio moriens regnum liquit.
+
+Amulius, teste Tito Liuio, minor natu fuit ex filiis Proce. Hic per uim et nephas Numitori, qui tempore potior erat, regnum surripuit. Dicit Plinius De uiris illustribus, Procam patrem eorum liquisse, ut ambo annuis uicibus regnarent, et cum ad Amulium peruenisset regnum, fratri, transacto anno, restituere noluit, quin imo cum Numitori pepercisset, Lausum filium eius interemit, et Rheam eiusdem filiam ad subtrahendam spem prolis, sub specie honoris, Ueste perpetuam eius uirginitatem dicauit. Sed cum iam septem regnasset annis, Rhea geminos peperit, quos ipse in Tyberim deici iussit, et Rheam uiuam infodi. Uerum nequeuntibus ministris ad alueum fluminis, eo quod pridianis ymbribus tumuisset, deuenire, illos in ripa posuere, qui a Faustolo pastore comperti et nutriti, cum adoleuissent Amulium interfecere, et Numitori auo regnum reddidere.
+
+Numitor filius fuit Proce, et, ut iam dictum est, a fratre proiectus e regno, qui dum rure priuatus senesceret a nepotibus Romulo et Remulo, occiso Amulio, in regnum restitutus est. Quid inde ex eo successerit, non habemus.
+
+Lausus, ut predictum est, Numitoris fuit filius, et ab Amulio patruo impie trucidatus occubuit.
+
+Ylia, que et Rhea Numitoris fuit filia, et ab Amulio inter uestales uirgines trusa. Que, ut ait Ouidius, dum aquam pro sacris quereret obdormiuit, et in somnis illi uisum est a Marte opprimi, et sic geminos concepisse, quos cum peperisset, uiua infossa est legis imperio. Fictio quod secum Mars concubuerit, ubi de Romulo et Remulo declarabitur. Et quoniam qui ex Iulio Siluio nati sunt ordine non habemus, genealogie posterorum Dardani finem facere necesse est. Hoc uno apposito, quod ab his natus sit orbis et urbis fulgor, Gaius Iulius Cesar dictator.
+Genealogie deorum gentilium liber UI explicit feliciter.
+
+Qui ab Elsa, Certaldensi fluuio, et Arno Tusco, eminentissime rex, paulo ante in altum uela concesseram, et per ceca impulsus Syrthium uada, Aquilone stridense seuo, et inde per late patentia scabraque Asye promontoria et crebros Euripos Egei maris, impellente Lybico, nec non et uertiginosum Sycilidum fretum, atque inter sonantia tam Yllirici quam Tyreni maris litora, spirante Notho, non minori persepe timore quam admiratione circum actus sum, tegentibus poetarum atris nubibus, hinc Phebi splendidum iubar, inde Arthoi sydus inmobile, dum minus crederem, a Uulturno raptus, postergatis Ligurum Gallorumque et Hyspanorum litoribus, et Calpe Abylaque promontoriis omissis, ad limen usque Occeani delatus sum. Et, dum circa eius ingressum constitisset cortex, quasi deliberandi prestaretur spatium, in conterminum polis pelagum oculos dedi. Dumque intuerer pregrande corpus, et incomprehensibile monstrum, preruptos aquarum in celum montes, earumque atra opacitate speluncas horrendas metirer animo, et indomitas uires, quibus terras concutit, ac incognitos scopulos, et immanes eiusdem beluas, cogitaremque eum fluuiorum omnium hospitem, horrui fateor, et stetere crines, et timore quodam insolito occupatus , uix labantia membra continui; nec multum, quin memet ultro in litus, potius quam ad ulteriora progrederer, naufragum dederim, ludum iocumque existimans per respectum iras fore Mediterranei maris. Sed is, qui profecto certa spes et infallibile suffragium rite in se credentium atque sperantium est, uocatus affuit illico, et, igne sue caritatis, noxio frigore pulso, prostratum suscitauit animum, et in uires ampliores solitis reuocauit adeo, ut paruo cortice ingenti tamen pectore auderem immensum intrare gurgitem, et insueta sulcare maria. Et expedita in precedentibus fere omni Celii prole, calamum ad longam Occeani posteritatem scribendam arripui, gubernaculo tenuissime cymbe illi commisso, qui arcam Noe ab aquis uniuersalis diluuii seruauit incolumem.
+
+Occeanum Celi et Ueste fuisse filium uoluerunt theologi, qui arbitrati sunt ex Celo, seu ex Terra, seu ex ambobus omnia a primeuo producta. Quod nec credidit, nec tacuit Yonicorum phylosophorum princeps Milesius Tales, apud priscos autoritatis non minime, quin imo eidem Occeano, non minus insipide quam reliqui fecerint, diuinam mentem esse insitam, et ab eo cuncta producta, seu eo causam dante, existimauit, eo forte motus, quia in omnibus, cessante humiditate, cerneret et uitam de necessitate cessare, et equo modo absque humore nil penitus gigni uel nasci posse. Et sic non genitum Occeanum, sed patrem deorum rerumque omnium asserebat. Cui aliquando adhesisse uidetur Omerus, et potissime, ubi in Yliade introducit Iunonem dicentem: {Okeanon te theon genesin kai metera Tethun} etc. Que latine sonant : Occeanum deorum nationem et matrem Thetim. Et sic etiam non nunquam hos secutus Uirgilius ait: *Occeanumque patrem rerum*. Plinius autem ubi De hystoria naturali, elementum istud aquarum extollens dicit: *Quippe hoc elementum ceteris omnibus imperat, terras deuorant aque, flammas necant, scandunt in sublime et celum sibi quoque uendicant, ac nubium obtentu uitalem spiritum strangulant, que causa fulmina elidit ipso secum discordante mundo*. Quid esse mirabilius potest aquis in celo stantibus, at ille ceu parum sit in tantam peruenire altitudinem rapiunt fluuios cum piscium examine. Sepe etiam lapides subuehunt portantes aliena pondera. Eadem cadentes omni terra nascentium causa fiunt, prorsus mirabili natura si quis uelit reputare, ut fruges gignantur, arbores fruticesque uiuant, in celum migrare aquas, animamque etiam uitalem inferre inita confessione, omnes quoque terre uires aquarum esse beneficii etc. Hec Plinius. A quo Uitruuius ubi De architectura non discrepat, aiens: *Ex eo etiam qui sacerdotia gerunt moribus Egyptiorum, ostendunt omnes res e liquoris potestate consistere etc. Ridiculum quippe est aquas rerum credidisse principium*. Sed quid ego succenseam talibus, si circa inuisa rerum initia errauerint, cum aduersus ea, que in oculis sunt stolide credant? Uiderunt Egyptii Ysidem morientem, et conati sunt animis suis infigere eam, et si non omnipotentem, potentissimam fuisse et esse deam, non mortalem feminam. Cretenses ipsum quem, sepeliuerant ipsi, libidinosissimum hominem Iouem non erubuere celi et terre predicare deum. Sic igitur cecitate mentis obducti credidere hos esse maiores, qui aliquando facti fuerant, quam qui illos fecerat aliquando. Sed de hoc alias. Qui autem Occeanum rerum putauere patrem ab eo genealogiam cepere deorum; quem cum constet secundum alios habuisse patrem iuxta cepti operis ordinem locauimus eum. Cui ne inter pregrandes deos inhonoratus incederet, currum, ut dicit Theodontius, statuere, eumque a balenis trahi per ingentia maria finxere. Sic et illi Tritones tribuere tibicines atque precursores. Et maximos etiam illi phocarum fecere greges sub custode Protheo. Eique maximas nynpharum cohortes socias obsequiosasque fecere, et designauere prolem amplissimam filiorum, et eum nominibus pluribus uocauere. Sed exenterande fictiones sunt. Curru quidem trahi Occeanum, eius circa terre rotunditatem describit ambitum, qui ideo a balenis duci dicitur, quia a balenis undique discurratur. Tritones autem eius ob causam tibicines precursoresque dicuntur, quia sui nominis significatum incessabiliter operetur; nam triton, secundum quosdam, idem sonat quod terram terens, quod assidue peragit mare, dum sese continuo impellens in litora motu terras terit; et quoniam istud absque sono non fiat, tanquam sonans tibicina nuncupatus est. Et ideo dictus precursor, quia uehementiori impulsus motu sonus in litus prenuntius est future tempestatis certissimus. Eum habere phocarum greges ideo dictum est, quia phoce ex anteriori parte speciem habeant uitulorum, et armentorum more pascuntur in terris turmatim. Pastorem autem Protheum dixere, eo quod harum phocarum habundantissimum sit mare Carpatium, quod olim fuit sub dicione Prothei. Nynpharum autem illi iuncta et obsequens cohors nil aliud est, ut arbitror, quam multiplices aquarum proprietates seu accidentia continue aquis iuncta, eisque agentibus, seu in eas impressio alia, una sese cum eis quasi obsequiosa mutantia. Uocatur insuper preter Occeanum Nereus, Neptunus, et Mare. Que nomina, quoniam cum nominibus aliorum numinum conueniunt, ubi de illis sermo fiet, conuenientius exponemus. Occeanus autem quod illi proprium est, ut dicit Rabanus a Grecis et Latinis ideo dicitur, eo quod in modum circuli orbem ambiat. Item quia ut celum purpureo colore nitet. Ego autem a Cyanes, quod latine nigrum sonat, denominatum puto, tante enim profunditatis est, ut nulla possit in eo aquarum transparentia apparere.
+
+Eurinomi Occeani fuit filia, ut asserit Omerus in Yliade dicens: {Eurunome thegater apsorro Okeanoio} etc. Que latine sonant : Eurinomi filia retro fluentis Occeani. Interpretatur autem fluctuationis seu uentorum pastor. Nam aqua maris semper fluctuat, ut uidemus, et ideo ab exercitio aquarum denominata est, et Occeani dicta filia. Seu secundum alios, qui ex aquis oriri uentos uolunt, aqua uentos pascit, id est materiam prebet, ex qua et creantur et uigent, et sic hec rite dicitur filia Occeani. Preterea ubi de hac Omerus loquitur, inducit Uulcanum loquentem Thetidi pro Achille arma poscenti, et ut se paratum ostendat, dicit quod cum a matre de celo proiceretur, quia claudus, ab ipsa Eurinomi et Thetide susceptus atque nutritus est. Ubi uult intelligamus ignem per humidum et spiritum ali, qui si deficiant, ut exstinguatur necesse est.
+
+Persa filia fuit Occeani, ut in Odissea placet Omero, ubi dicit eam a Sole dilectam, eumque ex eius concubitu Oetam Colcorum regem atque Circem suscepisse, sic aiens: {Autokasignete ohloophronos Aietao Ampho d' ektegaten phaesimbrotoi Eelioio Metros t' er Perses, ten Okeanos teke paida} etc. Que latine sonant : Soror sagacis Oete. Ambo autem orti fuerunt a lucente mortalibus Sole, matreque a Persa quam Occeanus genuit filiam. Hanc autem Persam dicit Leontius ab Esyodo Hecathen appellatam; que cum apud nos luna sonet, satis possumus arbitrari Oetam, apud suos clarissimum regem, illud idem fecisse, quod Saturnus egerat, qui Uranium patrem Celum nuncupari iussit, et Uestam matrem Terram, ut nominibus egregiis originem ampliaret suam, sic et Oeta patrem Solem et matrem Lunam. Que ideo Occeani filia dicta est, quod a litoralibus ex Occeani fluctibus oriri uideatur. Seu forsan ipsa Persa ab Occeano patri Oete uenerat, et ideo Occeani filia dicta, uel imperium habuit penes Occeanum.
+
+Ethra filia fuit Occeani, ut carmine corfirmatur Ouidii, asserentis, eam ex Athlante Hyadem atque sorores peperisse, dum ubi De fastis legitur: *Hunc stirps Occeani maturis nixibus Ethra Edidit et nynphas* etc.
+
+Pleyon filia fuit Occeani et coniunx Athlantis secundum Paulum, quod etiam confirmat Ouidius in libro Fastorum, dum dicit: *Hinc sata est Plyone cum stellifero Athlante Iungitur ut fama est Plyiadesque parit* etc. Pleyas enim idem est quod pluuia, que eo quod ex uaporibus humidis ex Occeano in altum consurgentibus causetur, ideo filia Occeani dicta est, uxor autem Athlantis, eo quod huiusmodi uapores humidi ex aquis consurgentibus ut plurimum circa culmen Athlantis et aliorum montium uoluantur, et insidant incolis pluuias prenotantes.
+
+Climenes, ut Theodontio placet, filia fuit Occeani et Thetidis. Que cum forma ualeret, Soli placuisse uolunt, in cuius ipse concubitum ueniens ex ea Phetontem suscepit et sorores. Paulus autem dicit eam fuisse Meropis Egyptii coniugem, et apud extremos Egyptios Ethyopibus imperasse cum uiro, et ex eo Eridanum, qui et Pheton dictus est, et sorores concepisse. Leontius autem eam dicit filiam fuisse Minyi et Eurianassis, et ex Merope uiro peperisse Yphiclum et Phylacem, et Phetontem cum sororibus. Circa quas uarietates aduertendum est, quod in quantum Occeani dicitur filia, et a Sole dilecta, potest intelligi humiditas; nam Climenes interpretatur humiditas, et sic Occeani tanquam omnium humiditatum fontis merito dicetur filia. Que a sole diligitur, eo quod, ut Tullius recitat, ubi De naturis deorum, sol et astra reliqua de humiditate pascuntur. Seu et melius eo quod solis calor in humiditate agens suscitat nebulas, que Phytonem conficiunt, ut ubi de Latona dictum est, et arbores etiam quasdam ex locis palustribus elicit, de quibus infra ubi de Phetonte et sororibus latius. Eam autem fuisse feminam et Meropis coniugem si uelimus, tunc eam nobilem aliquam in littore Occeani dominam fuisse dicemus, et exinde filiationem huiusmodi consecutam, nec aufertur ob hoc quin Minii et Eurianassis in partibus forsan illis imperantibus fuerit filia, sed a loco tanquam a nobiliori parte denominata.
+
+Tritonem Occeani et Thetidis filium dicit Theodontius. Seruius autem eum Neptuni filium dicit et Salatie coniugis eiusdem. Paulus autem eum Tritonam uocat, et feminam asserit. Tandem seu masculus, seu femina sit, omnes in hoc conueniunt, eum scilicet esse seu Occeani, seu Neptuni Tibicinem, sed cum magis in Neptunum uideantur inclinari, credo Neptunum et Occeanum unum et idem existimantes, in testimonium Ouidium trahunt dicentem: *Nec maris ira manet, positoque in cuspide telo Mulcet aquas rector pelagi, supraque profundum Extantem atque humeros innato murice tinctum Ceruleum Tritona uocat, concaque sonanti Inspirare iubet, fluctusque et flumina signo Iam reuocare dato. Caua bucina sumitur illi Tortilis, in latum que turbine crescit ab imo, Buccina, que medio concepit ubi aera ponto, Litora uoce replet sub utroque iacentia Sole. Tunc quoque ut ora dei madida rorantia barba Contigit, et cecinit iussos inflata recessus, Omnibus audita est telluris et equoris undis, Et quibus est undas audita, coercuit omnes* etc. In his autem apparet Tritonis officium et quod masculus sit, ut dicebat Theodontius. Quod autem Occeani seu Neptuni sit filius, satis in hoc ostenditur, quod ab eorum sonoro motu causetur; intellexerunt autem theologi pro Tritone ipsum estuantis maris et in litora ferientis clamorem, cum Triton sonus secundum quosdam interpretetur. Alii uero bene uoluerunt Tritonem maris sonum, sed non eum quem dum se ipsum in se frangit, sed illum tamen quem facit litora percutiens, et ideo dixere Tritonem quasi terras terens, et inde tam secundum primos quam etiam secundum sequentes, uoluere ex illo sono comprehendi futurum maris maiorem solito estum, ut sono illo aduentantem maiori cum impetu dominum suum ostendat Triton, uti et tibicines imperatorem de proximo aduenire designant tibiarum cantu. Sane Plinius ubi De naturali hystoria uidetur arbitrari Tritones, non solum ficto nomine poetis deseruire, sed etiam ueros Occeani pisces existere, dicens de eis sic: *Tyberio principi nuntiauit Olisipolentium legatio ob id missa, uisum auditumque in quodam specu conca canentem Tritonem, qua nascitur forma. De hoc etiam Lucanus ait: Torrentem Tritones adit inlesa paludem. Hanc ut fama deus quem toto litore pontus Audit uentosa perflantem murmura conca* etc.
+
+Doris secundum Paulum et Theodontium, filia fuit Occeani, Thetidis, et Nerei fratris sui coniunx, atque nynpharum mater, ut dicit Seruius. Huius Uirgilius in Buccolico carmine meminit, dicens: *Sic tibi, cum fluctus subterlabere Sycanos, Doris amara suam non inter misceat undam*. Hanc aliqui uolunt munus interpretari, eo quod aqua oportunissima mortalibus loco muneris a deo illis exhibita sit. Alii uero dicunt amaritudinem intelligi, et id circo Nereo marino deo nuptam, quia amarum sit mare, ut appareat uti uiro perpetuo iuncta coniunx est, sic et aque marine amaritudo coniugio stabili iuncta sit. Occeani autem ideo filia dicta, quia ex aqua Occeani, sole agente, amaritudo nascatur, que postea mari miscetur Mediterraneo, in quo Nereus deus est.
+
+Protheus marinus deus, et insignis, ut aiunt, uates, ut Theodontio placet, filius fuit Occeani et Thetidis. Quod autem uates fuerit, post Omerum in Odissea, testatur Uirgilius in Georgicis, dicens: *Est in Carpatio Neptuni gurgite uates Ceruleus Protheus, magnum qui piscibus equor Et iuncto bipedum curru metitur equorum. Et paulo infra: Nouit namque omnia uates, Que sint, que fuerint, que mox uentura trahantur; Quippe ita Neptuno uisum est, immania cuius Armenta et turpes pascit sub gurgite focas* etc. Hunc ait Omerus a Menelao ab excidio Troie redeunte et percontante quidnam de sociis perditis contigisset, ui coactum ad uaticinium reddendum. Sic et Uirgilius dicit ab Aristeo de restauratione apium exquirente. Uerum Menelaum docuit Ydothea filia Prothei, ubi a Cyrene matre instructus fuit de agendis Aristeus. Et, ut Omerus dicit, eum ante responsum uarias dum cogitur sumere formas, ut dimictatur, sic et Uirgilius: *Fit enim subito sus horridus atraque tygris Squamosusque draco et fulua ceruice leena Aut acrem flamme sonitum dabit atque ita uinclis Excidet, aut in aquas tenues dilapsus abibit*. Hunc Theodontius origine ex Pallene insula seu monte fuisse dicit, et apud Egyptios regnasse, eique Helenam adhuc uirginem a Theseo raptam et commendatam, atque ad eum tempestate impulsum, post excidium Troianorum Menelaum cum eadem Helena diuertisse. Senem atque circumspectum uirum, et rerum experientia doctissimum, et eo quod animaduersione sua nedum presentia nosceret, et integram preteritorum haberet memoriam, sed per coniecturas etiam preteritorum non nunquam, ut sepe faciunt sapientes, de futuris predicebat euentum. Et hinc fabule locum datum, quod uates fuerit Protheus, arbitrabatur. Formas uero, quas eum sumere consuetum aiunt, et abicere, eas existimo passiones, quibus anguntur homines, eius rei similitudinem gerentes, cui possunt merito similari. Que passiones, ut amoueantur ab eo, cui consilium poscimus, si recte uelit prestare consilium, necesse est, ut tranquillus remaneat animus ad interrogata. Potest insuper hec fictio aliter aperiri, Protheum scilicet accipi loco diuinationis ydromantice, et tunc quod Occeani Thetidisque sit filius, poterit non inconuenienter exponi, cum talis diuinatio fiat in aqua, ut ipsum sonat nomen ydromantia, ab ydros quod est aqua, et mantia diuinatio, et omnis aqua ex Occeano et Thetide est. Quod autem uarias sumat formas, eo potest dici, quia fit sacrilegium istud circa flumina, que sui cursus murmure plurimas imitantur formas. Seu forsan in hac operatione ad habendum quod queritur, est de necessitate aquas moueri, quo in motu et murmur aliquod auditur, et uarie uidentur forme, quibus in quietem positis uaticinium sumitur. Quod autem eum pastorem Neptuni seu Occeani dicunt, causa supra ostensa est, ubi de Occeano. Currum illi attribuunt ad designandas aquarum illius maris circumuolutiones. Quod autem ab equis bipedibus trahatur, ideo dictum est, quia mare illud habundat phocis, quibus et pedes et caput et totum fere corpus ab umbilico supra est ad instar uituli, deorsum uero pisces sunt, et sic cum tantum duo sint illis pedes, bipedes equos uocant.
+
+Melantho, ut Theodontius asserit, filia fuit Prothei senis. Cui consuetudo fuit, positis uestibus, delphynes inequitans uagari per maria patris. Que cum formosa esset, in gratiam uenit Neptuni, qui in delphynem mutatus, illi applaudens, eam in conscensum sui traxit, et transportatam etiam uiolauit. Asserit Barlaam rei huius ueritatem fuisse, puellam hanc in gratiam suam allexisse delphynem, et eam solitam non nunquam dorso eius insidere, atque ab eo per mare deferri, et demum ad locum ubi conscenderat ad ultimum referri, tamen quacunque ex causa factum sit, eam in mari necatam. Miraberis forsan, serenissime rex, feminam a delphyne illesam ferri, atque referri, quod ne fabulosum putes, de quibusdam libet apponere. Legimus enim, Plinio grauissimo uiro scribente, in Affrico litore apud Ypponem Diarutim delphynem fuisse ex hominum manu cibum sumentem, seque tractandum manibus prebentem, et nautibus alludentem, atque conscendentes portantem, et a Flauiano proconsole Affrice unctum unguentis, odore quorum nouitate sopitum aliquandiu more exanimis fluctuatum, ac deinde expergefactum, quasi iniuriam passum per menses aliquos secessisse. Qui cum demum rediisset, et fere omnis prouincia ad hoc miraculum spectura concurreret, ab Ypponensibus uenientium amicorum sumptibus grauatis, occisus est. Preterea et Alexandri Macedonis euo fuit in Asye litore puer adeo a delphyne uno dilectus, ut eo discedente eum sequeretur in litus, et in harenam usque inuectus expirauit. Similiter, ut scribit Iaso Egesidemus, puerum Hermem nomine delphynem super maria equitantem, quem cum repentina procella fluctibus exanimasset, a delphyne mortuus in litus reductus est, qui cum liquido se mortis pueri causam fuisse fateretur, non in maria retrocessit, sed in litore expirauit. Quid multa dicam? non est nouum neque inusitatum delphynes cum hominibus amicitias habuisse. Sed redeuntes unde diuertimus, sunt qui dicant, quod Melantho albedo interpretetur, que ex assidua maris fluctuatione oritur, et supra delphynes piscesque alios fertur, et a Neptuno, id est a mari uiolatur, quia ingurgitatur, et denuo restauratur. Ego autem unde hoc ab his sumptum sit nescio, cum sciam melan grece nigrum sonare latine.
+
+Ydothea Prothei senis fuit filia, ut in Odissea testatur Omerus, dicens: {Proteos iphthime thugater ahlioio genontos, Eidothee} etc. Que latine sonant : Prothei fortis filia marini senis Ydothea. Et paulo infra ubi eam de Protheo patre suo loquentem Menelao regi introducit atque dicentem: {Athanatos Proteus Aiguptios os te thalases Pases Benthea oide, Poseidaonos uhpodmos Ton de t' emon phasin pater emmenai ede tekesthai} etc. Que latine sonant : Immortalis Protheus Egyptius, qui maris totius profunditates scit, Neptuni famulus, hunc autem meum fantur patrem esse, atque genuisse me. Hanc dicit Omerus obuiasse Menelao in insula Pharos, que in conspectu Egyptie Alexandrie est, in qua uentorum contrarietate inuitus detinebatur, et ei consilium primo dedisse, ut ad Protheum accederet, et quid ageret deberet ostendisse; demum eum sub coriis phocarum, antro Prothei cum tribus sociis abscondisse. Ydothea, ut quidam uolunt, formosa interpretatur dea, per quam maris tranquillitatem intellegi uolunt, ea enim tranquillitate factum est, ut posset Menelaus accedere ad Protheum.
+
+Corufices, ut Ciceroni placet, fuit filia Occeani, quam ipse asserit ab Arcadibus Corion nominari, affirmans preterea eam placuisse Ioui, et Iouem ex ipsa suscepisse Mineruam, eam scilicet que quadrigarum fuit inuentrix. Cur autem Occeani dicatur filia, quod nonnunquam de aliis dictum est, responderi potest, nobilem scilicet fuisse mulierem natam circa litora Occeani. Seu uelimus, quod etiam possibile est, Occeanum hominem insignem fuisse, ob aliquam Occeani similitudinem sic nuncupatum.
+
+Nereum marinum deum Occeani et maioris Thetidis filium prisci gentilium uoluere theologi; eique Dorim sororem suam iunxere coniugio, ex qua uolunt nynpharum agmen suscepisse. Is enim aqua est, uulgo enim grece neros aqua dicitur. Occeani et Thetidis filius, eo quod omnis aqua progrediatur ex illo. Quod autem alio nomine uocetur, ab illo potest esse causa, quia sinus sit maris, et sic est, non eo euo factus, quo Occeanus factus est. Refert enim Pomponius Mela, Herculis opus fuisse Abylam Mauritanie promontorium a Calpe Hyspanie monte olim separatum, cum perpetuo essent iugo coniuncti, et tunc medias in terras Occeanum intrasse, et sic Occeanus Mediterraneus factus noua potuit quesisse nomina. Introductus autem Nereus cum Doride coniuge, id est aquarum amaritudine, multas apud nos genuit nynphas, id est humiditates, que forsan ante non erant.
+
+Nynphe generale nomen est quarumcunque humiditatum, quod ideo dico, quia humiditates secundum diuersitatem rerum, quibus deseruiunt nomina diuersa accipiunt, ut in sequentibus apparebit. He, ut dictum est, Nerei et Doridis filie dicte sunt. eo quod a mare omnis deriuetur humiditas. Harum quidem alie sunt marine, et appellantur Nereides a Nereo patre. Ex his Omerus in Yliade nominat XXXIII, quas ad concussam Tethidem ob mortem Achillis filii sui conuenisse dicit. Quarum hec sunt nomina: Glaucis, Thalia, Cimodoci, Nisea, Spio, Thoi, Cimothoi, Actei, Liminoria, Meliti, Iera, Amphytoi, Agaui, Doto, Proto, Pherusa, Dinameni, Dexa, Meni, Amphynomi, Callianira, Doris, Panopi, Galathia, Nimertis, Apsedis, Callianassa, Climeni, Ianira, Dyanassa, Mera, Orithia et Amathia. Preterea et alias superesse dicit. Harum si quis haberet significata nominum, credo aduerteret facile eas proprietates aquarum maris, et accidentia circa eas demonstrari. Sunt et alie que dicuntur fluminum, et he uocantur Nayades, eo quod nays interpretetur fluctus uel commotio, et ideo Nayades dicte, quia fluant flumina et in motu continuo sint. Ex his Uirgilius in Georgicis XUIII nominat, uidelicet Climenes, Drimo, Xancto, Logea, Phyllodoce, Nisea, Espio, Talia, Cimodoce, Cidippe, Lycoras, Clio, Beroe, Ephyre, Opis, Deyopea, et Arethusa et Achao. Quas ego existimo fluuiorum uarias designare proprietates. Nec obstat his immixtas esse, uel aliis aliquas ex nominatis inter Nereidas. Cum debeamus credere in nonnullis proprietatibus mare et flumina conuenire. Sunt et alie que dicuntur fontium, et he appellantur Napee, quasi Naptee, id est aquarum fomites; nam napta apud Persas fomes est, et si non sit aquarum transumptiue aliquando uocabula apponuntur. Sunt enim fontes fluuiorum continuum nutrimentum. Ex his enim numerantur UIIII, quibus Castalius fons dicatus est; quarum nomina non apponam, quoniam Muse uocantur, et de eis alibi fit sermo prolixior. Sunt et alie quas nemorum dicunt, et he Dryades uocitantur, eo quod dryas arbor seu quercus sit. Ex his Claudianus, ubi De laude Stilliconis UII nominat, has scilicet: Leontadome, Nenopene, Thero, Bithomartis, Lycaste, Agaperte et Opis. Quas ego non dubitem, quin arborum proprietates in generali interpretate describant. Sunt et alie, quas arborum dixere, easque Amadriades uocauere, quasi in speciali arbores, non in generali nemora amantes. Alie uero sunt montium, quas dixere Orcades, quasi Oroncades; nam Oron grece latine mons dicitur. Sic etiam et alie Hymnides appellantur, ut placet Theodontio, quas dixit pratorum atque florum nynphas existere. Has autem omnes aliquando mori et deficere dicit Aristotiles, sicuti Panes faciunt Faunique. Sane Plinius in libro Naturalis hystorie, Nereidas non simpliciter aquas, seu aquarum proprietates esse consentit, quin imo eos habere uera corpora et animalia esse asserit, dicens: *Et Nereydum falsa opinio non est, squamis modo hyspido corpore, etiam in quo humanam effigiem habent*. Namque hec in eodem litore, scilicet Olisipolentium, spectata est, cuius morientis etiam cantum tristem accole audiuere longe; et diuo Augusto legatus Gallie complures in litore apparere exanimes Nereidas scripsit. Hec Plinius. Ad quam opinionem fortius roborandam subdit et ipse Plinius: *Autores habeo in equestri ordine splendentes; uisum ab his in Gaditano Occeano marinum hominem toto corpore, absoluta ascendere similitudine nauigia nocturnis temporibus, statimque degrauari quas insiderit partes, et, si diutus permaneat, etiam mergi*. Tyberio principe, contra litus insularum Lugdunensis prouincie trecentas amplius beluas reciprocans destitutas Occeanus mire uarietatis et magnitudinis, nec pauciores in Sanctonum litore, interque reliquas elephantos et arietes candore tantum et cornibus assimilatis, Nereydas uero multas. Hec Plinius. Quod et si claro homini atque erudito plurimum credi possit, non sic propterea deliris mulierculis et agrestibus ignaris asserentibus absque rubore uultus se ex fontibus formosissimas mulieres, quas ipse Lammias uocant, prodeuntes uidisse. Sunt preterea, ne nos nimis artemur a significato uocabuli, et alie nynphe, ut sepissime uocauere poete, ut puta Cyrces, Calisto, Climenes, et alie huiusmodi multe, que uere fuere mulieres, pro quibus nulla superior fictio intelligenda est. Quin imo tales seu pro talibus accipiende et intelligende sunt puelle uirgines atque nobiles, et thalamorum colentes umbras, ideo nynphe dicte, quia ex flegmatica complexione, qua uigent, tanquam humentes, molles et delicate sunt et tenelle, et in eas tanquam in res aqueas facile omnis potest impressio. Agrestes autem femine ut plurimum exhauste laboribus atque feruore solis humide, hispide sunt et dure cutis, et ideo Nynpharum nomen merito perdidere. Et in hoc in generali de Nynphis dictum sit.
+
+Cymodoce nynpha ex filiabus Nerei una est, quam dicit Seruius cursus fluctuum interpretari.
+
+Tethis minor, nynpharum una fuit, de qua dicit Ouidius, quod cum consuluisset Protheum de sucessibus suis, sic illi fuisse responsum. Protheus: dea, dixerit, unde, Concipe: mater eris iuuenis, qui fortibus armis Acta patris uincet maiorque uocabitur illo. Tandem, cum esset speciosissima uirgo, a Ioue dilecta est, qui tamen a responso territus, ne forsan ex eo ipsa conciperet filium, qui eum regno pelleret, abstinuit. Ipsa autem Pelleo filio Eaci regis nupsit, et ex eo concepit et peperit Achillem filium, quem Chyroni centauro nutriendum tradidit, eique existenti in Troiano bello cum arma perdidisset in morte Patrocli amici sui, a Uulcano noua impetrauit. Cuius fabule et potissime responsi Prothei euidens fortitudo Achillis causam dedit, cum post factum uaticinium adinuentum sit. Hanc dicit Leontius Chyronis fuisse filiam et Thetyos insule cultricem, nec tantum ob habitatam insulam maris filiam habitam, et Thetidem appellatam, quantum a moribus filii, eo quod furiosus et impius more maris fuerit, et ideo Thetidis, id est furentis dictus est filius, et inde nomen ipsa sortita est post filii furiam, cum aliud haberet ante.
+
+Galathea ex nynphis una Nerei filia fuit, ut paucis ostendit Ouidius in persona eius, dicens: *At michi cui pater est Nereus, quam cerula Doris Enixa est* etc. Ex qua talis extat fabula: Acis pulcherrimus adolescens Syculus a Galathea dilectus est, cum illam summe diligeret Poliphemus Ciclops. Qui cum non diligeretur, Acimque die una Galathee uinctum cerneret, iratus illum saxo illixit, atque occidit, quem Galathea in fluuium Syculum sui nominis transformauit. Cuius fabule allegoria potest esse talis. Galathea albedinis dea est, per quam albedinem undarum sese frangentium intelligo. Acim autem amat, id est fluuium suscipit, quia flumina omnia in mare uoluuntur. Theodontius autem dicit sub hac fictione hystoriam latitare, asserens Polyphemum immane fuisse Sycilie tyrannum, et cum Galatheam singularis pulchritudinis puellam amaret, eamque per uim constuprasset, contigit ut aduerteret hanc cum Aci Syculo adolescente misceri, quam ob causam indignatus, iuuenem iussit occidi, et in fluuium deici, cuius nomen fluuio postea datum ab incolis est. Galathee autem amore non permittente nil egit.
+
+Arethusas fuisse duas comperi, quarum altera Nerei et Doris fuit filia. De qua talis fertur fabula. Dicunt enim hanc Elydis fuisse nynpham et Diane comitem, quam cum fessam et uestimentis nudam, ac se in Alphei undis lauantem Alpheus Elydis fluuius uidisset, confestim desiderio sui captus, illam tenere uoluit, uerum ipsa territa cepit fugam, et cum sequeretur illam fluuius, nec iam sibi uideretur posse euadere, orauit Dianam dominam suam, ut illi opem ferret; que illam nube texit, quam cum circumiret fluuius, Arethusa timore sudans, in fontem uersa est; cuius undis cum suas miscere conaretur Alpheus, ipsa a terra absorpta est, et in Ortigiam usque insulam delata, et inde in Syciliam, usque quo etiam Alpheum eam secutum dicunt. In qua fabula monstrum designatur apparens. Nam certum est Alpheum Elydis fluuium esse, et apud Syragusas Sycilie habere exitum. Quod probare uidetur Seneca phylosophus, ubi De questionibus naturalibus sic dicens: *Quidam fontes certo tempore purgamenta eiectant, ut Arethusa in Sycilia, quinta quaque estate per Olympia, inde opinio est Alpheon ex Achaya eo usque penetrare, et agere sub mare cursum, nec antequam in Syragusano litore emergere, ideoque his diebus quibus Olympia sunt, uictimarum stercus secundo traditum flumini, illic redundare*. Hec Seneca. Ab hoc igitur euentu fabule locus adinuentus est. Ouidius tamen agit carmine suo, ut maius uideatur miraculum, dum dicit in eodem Arethusa: *Pars ego nynpharum, que sunt in Achaide, dixit, Una sui* etc. Uerum hanc, etsi absorptam a terra ostendat, non in Syciliam uenisse dicit, sed in Orthygiam insulam erupisse; qualiter autem postea in Syciliam uenerit non habetur, sed qualitercunque fuerit, uel uenerit hanc eandem uidetur esse, que se fatetur in Elyde ab Alpheo dilectam; et sic per subterraneos meatus in Syciliam deuenisse, ut etiam testari uidetur Uirgilius illi dicens: *Sic tibi, cum fluctus subterlabere Sycanos, Doris amara suam non intermisceat undam*. Et sic fons et inde fluuius ex Elyde in Syciliam uenit, et ob insecutionem fluminis amor fluminis in fontem presumptus est. Altera uero Arethusa in Ytachia insula fons est, de qua sic dicit Omerus: {Par Koracos petre epi te krene Arethouse} etc. Que latine sonant : Penes Corachi petram ac fontem Arethusam. Leontius uero ex hac Arethusa refert: *Quendam fuisse in Ytachia uenatorem, cui Corax nomen, qui furore impulsus ex petra quadam precipitem sese dedit in mare, et ob id petra illa ab eo Corax denominata est*. Mater autem eius, cui Arethusa nomen, hoc uidens dolore percita in uicinum petre fontem se proiciens enecta est, et sic de se nomen fonti dedit, et sic duo sunt fontes Arethusa uocati. Solinus autem ubi De mirabilibus mundi tertium addit, asserens apud Thebas fontem esse, cui etiam Arethusa nomen, sed apud quas Thebas non dicit.
+
+Achelous fluuius, ut dicit Paulus, filius fuit Occeani et Terre; Seruius uero dicit eius matrem fuisse Tethidem; Theodontius eum Solis et Terre filium uocat. Omerus autem in Yliade non tantum Acheloum, sed omnes fluuios dicit Occeani filios, sic aiens: {Ouhde Badurreitao mega sthenos Okeanoio, Ex ou per pantes potamoi, kai pasa naousin} etc. Que latine sonant : Neque profundissimi magna potentia Occeani, aquo omnes fluuii et totum mare et omnes fontes et putei longi fluunt. Terram autem fluuiorum matrem esse per Uirgilii carmen in Georgicis comprehendi potest, dum dicit: *Iamque domum mirans genitricis et humida regna Speluncisque lacus clausos lucosque sonantes Ibat et ingenti motu stupefactus aquarum, Omnia sub magna labentia flumina terra, Spectabat diuersa locis, Phasimque Lycumque Et caput, unde altus primum se erumpit Enipheus, Unde pater Tyberinus et unde Aniena fluenta Soxosusque sonans Ypanis Misusque Caycus Et gemina auratus taurino cornua uultu Eridanus* etc. Cum ergo in uentre terre ante ortum consistant flumina, et eius ex uentre affluant, bene Terra mater dicitur fluuiorum. Quod autem dicebat Theodontius ratione non caret. Uolunt enim physici a tractu solis non nullas aquas in terre cauernas deduci per humiditatem uaporum solis calorem sequentium, qui in frigidis terre uisceribus euaporantes in aquam uertuntur, que per occultos meatus in superficiem ueniens, erumpit in fontem, et quandoque fluuium conficit. Quod autem de origine huius dictum est, de reliquis etiam intelligatur necesse est, ne oporteat replicare quotiens de aliquo flumine sermo fieret. Is autem fluuius, ut ait Ouidius, gemino cornu olim erat insignis tandem ob petitam Deyaniram Oenei regis Calidonie filiam, in coniugium Herculi desponsatam, cum eo in certamen deuenit, et cum sese in uarias transformasset figuras, ad ultimum uictus et spe coniugii et uno cornu priuatus est. Primumque preterea Lactantius et Seruius dicunt hunc fuisse qui uinum poculis miscuerit. Quod etiam testatur Uirgilius: *Poculaque inuentis Acheloia miscuit uuis*. Eumque Syrenarum patrem esse uoluerunt. Quid per hoc sentiendum sit exquirentes, sciendum Acheloum fluuium e Pindo monte fluere, ut scribit Plinius, et ut Uibius Sequester de fluminibus asserit, primus fuit qui terram erupit, et, ut idem Plinius ait, Acarnaniam ab Etholia diuidit et per fines Perebiorum affluens in Maliacum sinum effunditur, hostio obiectas habens insulas Thynnidas, ex quibus assiduo terre inuectu continenti quasdam iunxit. Certamen autem eius et Herculis, quoniam in gloriam Herculis cessit, ubi eiusdem labores in sequentibus scribemus, ut dabitur, exponemus. Uinum autem poculis miscuisse, nil aliud intellexisse ueteres puto, nisi quia primo penes eum in Grecia uinee plantate sunt, que in usu ante non erant, et sic ex eo loco primo uinum propinatum est. De Syrenis autem dicetur in proximo.
+
+Syrenas tres fuisse Seruius et Fulgentius asserunt, et Acheloi atque Caliopis muse filias, cantantesque dicunt alteram uoce, alteram cythara, et tibiis tertiam. Leontius uero illas dicit fuisse quattuor sic nuncupatas: Aglaosi, Telciepi, Pisinoi et Iligi; easque filias Acheloi et Thersicoris muse, quartam timpano canere superaddens. Has dicit Ouidius socias fuisse Proserpine, eamque raptam diu quesisse, quam cum non reperissent, in marina monstra fuisse conuersas, ora uirginum habentia, et corpus ad umbilicum usque femineum, abinde infra pisces existentia, quos elatos Albericus dicit, et eis gallinacios pedes addit, et retenta modulationis doctrina, qua ante mutationes utebantur, dulcissimam canunt melodiam. Eas preterea dicit Seruius iuxta Pelorum Sycilie promontorium primo, deinde ad Capream insulam secessisse. Plinius uero dicit, Neapolim Calchidiensium, et ipsam Parthenopem a tumulo Syrenis appellatam. Et sic iam quinque Syrenas habemus. Deinde paulo post dicit idem Plinius: Nuceria, Surrentum cum promontorio Minerue, Syrenum quondam etc. Aristotiles autem, ubi De mirabilium auditu, dicit: *In extremo Ytalie ubi Pelorus scissus ab Appennino iter Tyreno mari in Adriacum prebet, Syrenicas autem insulas residere, eisque ibidem sacrum consistere templum, in quo plurimum ab indiginis sacrificiis honorantur. Que cum tres sint, non absurdum est nominum meminisse. Una ex his igitur Parthenopia appellatur, secunda Laucosia, tercia Ligia nuncupatur*. Hec ille. Has autem insuper aiunt sui cantus dulcedine nautas in somnum trahere, sopitos mergere, mersos ultimo deuorare, quam ob rem in pratis inter occisorum ossa illas pingebant ueteres. Eas nonnulli mortuas dicunt dolore, quod ad se Ulixem pretereuntem trahere nequiuerint, ut in Odissea describit Omerus. Hec de his legisse memini, in quibus quid fingentes senserint aduertendum est. Palefatus ante alios in libro Incredibilium scribit has meretrices fuisse, solitas decipere nauigantes. Et Leontius asserit uetustissima haberi fama apud Etholos prima Grecorum fuisse meretricia, et tantum lenocinio facundie ualuisse, ut fere omnem Achayam in suam uertissent predam; et ex hoc arbitrari fabule originis Syrenarum locum fuisse concessum. Et sic illis Etholie fluuius pater est dictus, eo quod eum penes primo sua scelesta cepere seruitia; et ut intelligamus per labentem fluuium patrem, lasciuam et efffluentem concupiscentiam meretricum. Quibus ob blandam fere omnium facundiam Caliopes, id est bona sonoritas, mater ascribitur. Demum prima uocatur Parthenopia a parthenos, quod est uirgo. Consueuere quidem meretrices docte uolentes exteros irretire, uirginum seu pudicarum matronarum mores fingere, oculos scilicet in terram deicere, uerba pauca facere, erubescere, tactum fugere, petulcis etiam gesticulationibus ludere, et huiusmodi, ut ex his arbitrentur insipidi hostem honestatis hospitem esse, et incognitum appetant, quod erat cognitum fugiendum. Secunda dicitur Leucosia a leucos, quod est album; ex quo sumendum reor oris formositatem, et corporis decentiam, atque uestium et ornamentorum splendidam apparentiam, quibus compte incedunt illecebres; nam si desint ista cum ab ignaris per exteriora iudicentur intrinseca, non facile deuenient ad intentum, cum de sui natura turpes uilipendantur et pauperes. Tercia dicitur Ligia ab iligi, quod est circulus, seu girum, ex quo insipientis captiuitas assumenda, que adeo irretitos tenet astrictos, ut etiam si nouerint scelestissimas esse quas amant, nequeant uolentes uincla dissoluere. Harum autem cantus uoce, fidibus et tibiis, quid aliud putandi sunt, nisi melliflua uerba, blanditie, gannitus, risusque lasciui et petulantie, quibus carcerati naute, id est exteri, trahuntur in somnum a talibus, id est in sui obliuionem se ipsos, spe stolida decipientes, donec his ligurrientibus mercimonia omnia, facultates et nauigia dederint; et sic demersi non in mare, sed in sterquilinio obscene libidinis, deuorentur ab his marinis imo infernalibus monstris, que, eis nudatis atque repulsis in pratis, id est in deliciis, ossibus miserorum, id est exinanitis memoriis nudatorum insident, seu eosdem infami seruitute premunt. Ab umbilico autem infra ideo pisces esse dixere, ut cognoscamus ad decorem eo usque uirgineum corpus, id est pulchrum atque decens mulieribus esse concessum, ut appareat homo; in umbilico autem omnem libidinosam mulierum concupiscientiam esse credunt, cui soli, quod corporis deorsum restat, deseruit, ex quo non absurde piscibus similantur, qui animalia sunt lubrica et facile in aquis huc illuc discurrentia; sic et meretrices cernimus in coitum discurrere uariorum, quod per alas etiam designatur. Eas autem habere gallinacios pedes ideo uoluere, quia prodige et inconsiderate credentium eis dispergunt substantias. Socias autem has fuisse Proserpine ideo fictum puto, quia pro Proserpina Sycula habundantia rerum summenda sit, ex qua ut plurimum libidinis pruritus subsequitur, et ciborum ociorumque delicie ministrantur. Hec autem dum subtrahitur, ut fit, remanente ob consuetudinem appetitu, dum perquiritur, nec inuenitur, et ob penuriam appetitus acuitur, fit ut a multis in lupanar usque queratur. Dicunt insuper has incolere insulas et litoralia loca, quod ideo dictum est, quia sic sit; nequeunt enim huiusmodi femine ubi cognite aucupium facere, et ideo he ex proposito incolunt loca, ad que crebro forenses adueniant, ut illos possint incognite laqueare. De his quidem Syrenis deo plenus Ysaias dixit: Syrene et demonia saltabunt in Babilone; quod forsan euo nostro in noua Babilone contigisse uidimus. Sunt autem Syrene dicte a seiron, quod est tractus; trahunt enim ut premonstratum est.
+
+Ynacus Achaye grandis est fluuius, irrigans, ut ait Pomponius, Argolicos campos. Hic, ut ceteri, Occeani et Terre dicitur filius. Pro quo sentiatur, uolunt ueteres, de Ynaco rege Sycionorum, a quo denominatus est. Qui, ut ait Eusebius, regnauit, regnante apud Assyrios Balameo seu Xerxe, eirca annos mundi III ccc xluii, qua tempestate Iacob natus est.
+
+Yo, ut dicit Ouidius, filia fuit Ynachi, ex qua talem recitat fabulam. Quod cum esset formosissima uirgo, a Ioue dilecta est, qui illam a paternis undis redeuntem atque iam fugientem, orantemque tenebris superinductis detinuit, et oppressit; et cum Iuno ex alto uidisset tenebras, suspicata descendit in terras, et tenebras soluit. Quod Iuppiter uidens ne pateret crimen, puellam transformauit in uaccam, eamque laudanti atque deposcenti Iunoni egre dono concessit, que illico Argo filio Aristidis, cui centum erant oculi bini et bini dormientes uicissim, seruandam tradidit. Cui compatiens Iuppiter misit Mercurium, ut illam custodia liberaret. Qui, pastoris sumpta forma, Argo iunctus est. Cui dum redderet fistule rationem, eum tetigit caduceo, et in profundissimum somnum omnes una oculos eius astrinxit, et inde dormientem gladio interemit. Quod uidens Iuno, Argi oculos summens, illos caude pauonis auis sue apposuit, et uacce immisit oestrum, quo infestata cursum rapuit, et peragratis locis plurimis, non ante destitit quam ad Egyptios perueniret, ubi quieuit, et prece Iouis a Iunone eidem forma pristina restituta est; et, ut uolunt plurimi, Ioui peperit Epaphum, nupsitque Api nepoti suo, et ex Yone ab Egyptiis Ysis dicta est. Huius fabule duplicem esse sensum puto, naturalem scilicet et hystoriographum; quorum talem naturalem existimo, ut hic iuxta Macrobii sententiam pro sole Iuppiter accipiendus est; qui Sol Ynaci fluuii filiam amat, id est humani seminis uitalem humiditatem, ut in eam agat fiatque, quod ait Aristotiles: *Homo hominem generat et sol*; quam quidem humiditatem Ynaci, iuxta fictionem, filiam tunc tenebris circundat, cum in utero matris suo opere conceptum fetum auget et conseruat; quas quidem tenebras tunc Iuno, id est luna, ad quam spectat meatus ampliare corporum, resoluit, cum inuocata more ueteri, eo quod dea parturientium haberetur, illum iam maturum deducit in lucem, quem iam sol in uaccam transformauerat, id est ex humiditate humani seminis concreta animal fecerat. Et ideo in uaccam transformatus dicitur homo, quia uti uacca laboriosum et fructuosum sit animal, sic et homo; qui quidem, uti ad uolatum auis, sic et ipse nascitur ad laborem; quorum autem fructuosus sit labor, deus ipse cognouit. Demum hic iam natus Argo seruandus committitur, id est rationi, cui profecto multa sunt lumina semper, et in salutem nostram uigilantia. Sane Mercurius, id est blande carnis astutia, caduceo, id est suasuonibus pessimis, in somnum rationem deducit atque interimit, eaque superata atque deiecta, Iuno, id est regnorum preminentiorum atque diuitiarum concupiscentia, uacce, id est humano appetitui, summittit oestrum, id est sollicitudinis acquirendi stimulum; hinc miseri cursum rapimus, uagamur, et circum agimur fluctuantes, quietem eis in rebus querentes, in quibus ne dum sit quies, sed continuus labor inest talis, ut anxios nos ad ultimum deducat in Egyptum, id est in tenebras exteriores, ubi fletus et stridor dentium; et ni nobis diuino munere suffragium prestetur, Ysis effici efficimur, id est terra, sic enim Ysis interpretatur, et a cunctis, tanquam res uilis atque deiecta calcamur. Et hec quantum ad naturalem et misticum sensum dicta sint. Ad hystorialem autem uidentur sufficere que supra de Yside Promethei filia dicta sunt, si hanc potius quam illam Egyptiam Ysidem esse uelimus. Theodontius uero et Leontius apertissime negant hanc Yonem in Egyptum transfretasse, aut unquam Ysidis habuisse nomen, quin imo dicit alter eorum eam apud Yonas regnasse, eosque de suo nomine nuncupasse. Quibus et si multum Ouidii ostet autoritas, multum tamen fidei affert inconuenientia temporum. Eusebio enim teste in libro Temporum, Ynacus apud Argos regnauit circa annos mundi III ccc xluii, eumque annis quinquaginta regnasse dicit Eusebius idem, infra quod tempus Yonem natam necesse est. Potuit hac tempestate Iouem Etheris filium esse, ex quo et Nyobe Phoronei filia, natum Apym non Epaphum; reliqui uero Ioues diu fuere post istum, ex quibus secundus Ysidi Promethei filie contemporaneus est; nam regnante Argiuis Phorbante, Ysis ipsa Promethei filia floruit etate, et eadem tempestate constat Argum fuisse cuncta cernentem. Inde idem Eusebius et in eodem libro, anno mundi III dc xluii, regnante Cecrope Athenis, dicit Yonem Ynachi fuisse filiam, eidemque Iouem immixtum, et eam anno regni Cecropis xluiii in Egyptum transfretasse. Subsequenter adhuc Eusebius, et in eodem libro, dicit anno mundi III dcc xxuiiii Danaum regem Argiuorum fuisse, et eius filiam Ypermestram et eandem Ysidem seu Yonem esse. Postremo in eodem uolumine asserit, anno mundi III dcclxxiii, regnante Lynceo Argis et Athenis Pandione, Ypermestram, quam Ysidem uocauere, fuisse. Quod quidem tempus satis competit Ioui Cretensi, qui Iuppiter III fuit. Quibus tam diuersis hystoriograforum opinionibus fere stupefactus, quid teneam de hac Yside nescio. Hoc tamen scio, quia temporis conformitas Ysidis Promethei cum Ione et hystoria, que si non uera est, uero tamen similis est, me magis quam ad aliquam aliarum trahit. Sane, ut ad aliqua circa allegoriam huius Yonis per alios dicta reuertar, aliis omissis, dicunt hanc ideo in uaccam fingi mutatam, quia in naui, cuius erat insigne uacca, in Egyptum transfretasset. Que postmodum diu, ut dicit Fulgentius, ab Egyptiis in summa reuerentia habita est, et ibi licteras Egyptiis tradidisse, qui primo signis loco licterarum utebantur, eosque terre docuisse culturam, et, ut placet Martiano, lini usum sementemque primam ibidem adinuenisse, atque seri fecisse, et multa eis etiam commoda demonstrasse. Esto Augustinus, in libro De ciuitate dei, dicat quosdam scribere eam ex Ethyopia in Egyptum uenisse reginam, Preterea eam Api nepoti suo, qui post eam, et aliqui ante eam dicunt, in Egyptum etiam transfretauit, nupsisse. Eusebius uero eam cuidam nupsisse Telegono scribit, et ex quocunque habuerit seu ex Ioue, seu ex Api uel Telegono, Epaphum filium peperisse uolunt. Hec insuper propter concessa commoda doctrinis suis Egyptiis ab omnibus dea habita est, et dum uiueret omni diuino cultu honorata, et post mortem, ut ait Augustinus, ubi supra, adeo fuit illis grata, ut capitali crimine reus fieret, si quis eam fuisse hominem diceret.
+
+Phoroneus, ut Eusebius in libro Temporum scribit, filius fuit Ynachi et secundus apud Argos tenuit regnum, Beloco regnante Assyriis, et Sycioniis Leucippo. Fuit quippe homo insignis industria et sapientia conspicuus, cuius tempore primo legum et iudiciorum Argos clarior facta est. Nam ab hoc iuris ciuilis periti dicunt eum locum, quem forum dicimus, in quo scilicet petentibus iura redduntur, denominari. Cuius preterea filios Egyaleum atque Nyobem fuisse dicit Eusebius. Asserit insuper Lactantius hunc primo Iunoni sacrificasse.
+
+Egyaleus, ut testatur Eusebius, Phoronei fuit filius. Huic Apis, quem Phoronei filium quidam dicunt, quod etiam uelle idem uidetur Eusebius, dato dicat eum ex Nyobe filia Phoronei Iouis filium primum, ex mortali femina susceptum fore, postquam Argis regnasset, in Egyptum transiturus Achaye regnum liquit, sed cui imperauerit regioni non dicit. Eusebium autem in se discordantem de Api, quem et Iouis et Phoronei dicit filium, ut uerum scripsisse uideatur, est possibile duos fuisse quibus nomen idem, quorum alter Iouis, alter Phoronei fuit filius, et sic identitas nominis ueritatem hystorie intricauit. Quod autem duo fuerint per Eusebium apparet, quorum unus, ut ipse ait, Sycioniorum rex fuit, circa annos mundi III cc xxuiiii. Alter uero apud Egyptios deificatus est anno mundi III ccc lxuii, et hunc idem dicit Eusebius regem Argiuorum fuisse anno mundi III cccc luii et cum Egyaleum fratrem suum regem fecisset Achaye, ad Egyptum nauigasse. Preterea, idem Eusebius scribit, anno mundi III cccc xiii Iouem Nyobi filie Phoronei immixtum, et ex eo concubitu natum Apim, quem postea Serapim Egyptii uocauere. Deus rei huius uideat ueritatem, ego quidem has intricationes non intelligo, nedum explicare queam.
+
+Nyobes, ut Eusebio placet, fuit filia Phoronei, esto Geruasius Tileboriensis in libro Ociorum imperialium asserat hanc matrem Phoronei, non filiam, quod quidem non est impossibile idem nomen auie et nepti fuisse. Cum hac autem dicit Eusebius, et post eum Lactantius, immixtum Iouem, cum ante mortalium nulli fuisset immistus, et ex ea suscepisse Apim, qui post Phoroneum regnauit Argiuis, et ab Egyptiis postmodum Serapis dictus est.
+
+Phegeus, si Augustino credimus, Ynaci fuit filius. Qui cum adhuc iuuenculus moreretur, ad eius tumulum templum constructum est, et sacra ordinata, ut tanquam deus etiam coleretur. Primus quidam sacella diis instituerat, et honores diuinos impenderat, docueratque regni sui rudes homines tempora per menses et annos distinguere. Quibus meritis a suis deus habitus est.
+
+Peneus Thesalie fluuius est, eque Occeani sicuti et reliqui filius, celebris quidem poetarum carminibus et hystoriographorum licteris. Cui due fuere filie Cyrenes et Danes.
+
+Cyrenes, teste Uirgilio, filia fuit Penei fluminis; dicit enim: Cyrene soror ipse tibi, tua maxima cura, Tristis Aristeus Penei genitoris ad undam etc. Hanc dicit Iustinus ab Apolline raptam, et ei Aristeum et fratres peperisse. Huius autem, que secundum rei ueritatem spei regis apud Peneum regnantis fuit filia, et fabula et hystoria plene habetur in precedentibus, ubi de Aristeo dictum est.
+
+Danem Penei fluminis fuisse filiam uulgatissima fama est, et fere delire iam anicule, eam et speciosissimam uirginem, et a Phebo dilectam nouere, eumque dum fugeret, miseratione deorum in laurum fuisse conuersam, et inde ab Apolline ad suas cytharas et pharetras ornandas assumptam. Qua fabula, ni fallor, ratio tegitur naturalis. Pro Dane quidem humiditas, que circa Penei ripam ex ipso Peneo procedit, summenda est, quam ideo Apollinem dixere diligere, eo quod illam feruore radiorum suorum in sublime trahat, eamque non nunquam resoluit in aerem, et ob id humiditas, ut natura fit, quia una queque res fugit et renuit id, per quod de esse ad non esse trahatur, sese ad intrinseca terre trahit; ibi autem cum eam in altum trahere nequeat Apollo, agit in eam, et cum habundet regio illa semine laurorum, et licit lauros, et sic Danes, id est humiditas, Penei filia in laurum uersa uidetur. Sed ratio uidenda est, cur huius frondes suis citharis et pharetris dicarit Apollo, que potest esse talis. Mos Grecorum uetustissimus fuit, secundum qualitates agonum, quos uarios in suis solemnitatibus peragebant, inter alia munera sertis frondium honorare uictores, et cum inter ceteros tanquam dignior Phitius celebraretur agon, qui in memoria superati Phitonis ab Apolline, cura solertioris fieret, uictori eiusdem laureum decernebatur sertum. Equo modo et poetis, his potissime, qui heroyco carmine gesta maiorum perpetue commendabant memorie; uidebantur enim hos non posse absque Apollinis facundia tam sublimes uersus componere, et sicuti per pharetram Apollinis pugiles et athletas designare uolebant, sic per cytharam demonstrari poetas, et hinc tractum Apollinis cytharas et pharetras ornari lauro. Qui mos postmodum cum uniuersali rerum gloria ad Romanos delatus est, tanteque apud eos fuit existimationis, ut nisi quibus decerneretur triunphus, decerneretur et laurea, poetis exceptis, qui, superato laudabili labore, meriti uiderentur. Quod uir inclitus Franciscus Petrarca, cui iam quidem fuit honor iste delatus, in Epistulis testatur dicens: *Florea uirginibus sunt laurea serta poetis Cesaribusque simul, parque est ea gloria utrisque*. Nec erat decernere cuiquam lauream uulgate autoritatis. Solius senatus fuit ista potestas, quam sibi postea ut reliqua surripuere principes. Que autem ratio tam exquisiti moris inuentores mouerit, non latet. Dicunt enim Ysidorus et Rabanus, quod laurus a uerbo laudis dicta sit, cum prisco tempore laudus uocaretur, et inde quia uictores, per quos et seruabatur et augebatur respublica, et poete per quos hominum merita miris extollebantur laudibus, frondium laudem significantium ornabantur. Uiret preterea arbor hec perpetuo, ut ostendatur per eius uiriditatem bene meritorum perpetuo uirere famam, et quoniam sola non fulminetur, sic talium glorie uiriditatem ab inuidie fulmine ledi non posse. Sacra insuper hec arbor Apollini ideo est, eo quod occultam quandam diuinationis uideatur habere uirtutem. Nam aiunt, si guis huius frondes capiti dormientis supponat, eum uera uisurum somnia, et ideo Apollini diuinationis deo dicata est.
+
+Nylus fluuius est meridionalis, Egyptum ab Ethyopia separans, Occeani et Terre filius. Huic secundum quosdam latine nomen est Melo, eumque nostri theologi in sacris libris appellari Geon dicunt. De hoc multa et mirabilia referuntur. Composuit enim ex eo libellum Aristotiles, et Seneca phylosophus ubi De questionibus naturalibus multa dixit, et post eum Lucanus, sic et ego ubi De montibus et fluminibus; de quo quoniam hic preter simplex nomen ponitur, si quis amplius uidere desiderat prealligata uolumina querat. Nos autem de filiis eidem attributis prosequamur.
+
+Minerua alia a superioribus, ut dicit Tullius De naturis deorum, filia fuit Nyli, eamque, ut ipse idem testatur, Egyptii Salete colunt. Credo ego hanc prudentia et artificio insignem fuisse mulierem, ideo Nyli filiam dictam, quia penes eum forte gessit imperium.
+
+Hercules a superioribus alius, ut placet Tullio, Nyli fuit filius. Hunc aiunt licteras Frigiis conscripsisse. Eumque dicit Theodontius, qui cum Antheo luctam egit. Quem arbitror illustrem aliquem fuisse uirum, Nyli accolam, et inde ille in filium attributum.
+
+Dyonisius, ut dicit Cicero, Nyli filius fuit, non tamen idem cum reliquis, cum dicat eum Nysam interemisse; que autem hec fuerit Nysa, ego non repperi. Sunt tamen qui uelint hunc eum esse Dyonisium, qui aduersus Yndos habuit bellum et a Perseo superatus et occisus est. Hunc preterea non nulli putant eum esse, qui cum Antheo pugnauit, et ob uictoriam habitam Herculis meruisse cognomen.
+
+Mercurius a superioribus quartus Nyli fuit filius, ut legitur apud Tullium De naturis deorum. Hunc dicit Theodontius Hermetem Trimegistum fuisse, pium quidem hominem, et plurimis imbutum doctrinis, et, tanquam gentilis homo, de uero Deo mirabiliter bene sentit eo in libro, quem De ydolo ad Asclepium scripsit. Hic apud Egyptios in maxima ueneratione fuit, adeo ut apud eos nephas fuerit ipsum proprio nomine nuncupare. Credo ob reuerentiam numinis, ne forte internominando de eius humanitate et mortalitate sermo contigeret, et sic uideretur deitati eiusdem in aliquo derogari. Nyli autem filius dictus est ad extollendam fluminis et eius gloriam. Uolentes eum insuper quosdam seu genitos, seu attributos habuisse filios.
+
+Daphnis, ut Seruius asserit, filius fuit Mercurii, utrum huius an potius alterius ignoro; ego autem quoniam sub hoc appositum comperi, sic apposui. Fuit quidem iuuenis forma speciosissimus et, ut aiunt, primus in siluis pastor.
+
+Mercurius qui a primo quintus est, ut dicit Theodontius, Mercurii filii Nyli fuit filius, et cum a patre Cath fuerit nominatus, ob insignem eius et artificiosam scientiam meruit cognominari Mercurius atque coli. Huic enim ceterorum Mercuriorum ascribuntur insignia, ac insuper a Theodontio gallus illius apponitur cingulo. Qui dicit eum, cum illi uideretur a fama proaui atque patris locum preripi, in extremum occiduum abiisse, et ibi in maxima occidentalium extimatione fuisse; et cum illos multa docuisset ad mercimonia spectantia, et mensuras, et pondera mercatorum, deum ab eis nuncupatum fuisse. Cuius nominis interpretatio a preclaro uiro Francisco Petrarca facta optime conuenit cum titulo deitatis; dicit enim in libro Inuectiuarum in medicum sic: *Unde et Mercurium, quem sermonis deum uocant, inde dictum uolunt, quod mercatorum Kyrius hoc est, dominus esse uideatur*. Hec ille. Gallum autem illi addidisse, ut omittamus reliqua, ut nocturnam mercatorum solertiam designaret, qua eo tempore potissime utuntur in componendis mercimoniis, in reuidendis rationibus, in itineribus peragendis, et huiusmodi. Hunc eundem Trophonum, id est conuersibilem, appellant, quod aptissime mercatorum est, se scilicet ad mores quarumcunque nationum, ad quas uadunt uertere, et negocia sua omnia quadam astuta sermonis circumuolutione peragere, et ingenio et sagacitate tractare. Et quoniam ad occiduos abierit, ab Egyptiis et Grecis eum abiisse sub terras fictum est. De hoc Iulius Celsus in libro Belli gallici a Cesare confecti, dicit sic: *Hunc Galli maxime colunt, et multarum inuentorem artium uolunt, et uiarum atque itinerum ducem dicunt, et ad questum pecunie et mercaturas habere uim maximam arbitrantur*. Cicero autem ubi De naturis deorum, hunc Mercurium, qui Trophon appellatus est, filium dicit fuisse Ualentis et Coronidis. Leontius autem addit, dicens eum uterinum fratrem fuisse Esculapii medici fulminati, et ob dolorem fraterne mortis ad occiduos secessisse. Eusebius uero in libro Temporum cum Theodontio concordat, dicens eum fuisse filium Trimegesti, et, regnante Argis Steleno, floruisse.
+
+Norax, ut dicit Theodontius, filius fuit Mercurii quinti ex Oschyra nynpha Pyrenei filia. Quod etiam testari uidetur Solinus ubi De mirabilibus mundi, qui, eque cum Theodontio, dicit hunc Noracem a Tharsaso Hyspanie oppido uenisse Sardiniam, ubi cum Sardus Herculis filius uniuersam insulam ex suo nomine dixisset Sardiniam, ipse oppido constructo Nore de suo nomine nuncupauit.
+
+Uulcanus, non is qui prefuit Lemno, sed alter, ut Cicero De naturis deorum scribit, filius fuit Nyli. Hunc Opim Egyptii appellant, eumque esse custodem Egypti uolunt. Et cum nil aliud de eo legerim, credo eum aliquem insignem fuisse uirum circa fabrefactiones et architectonicam, et secus Nylum imperium habuisse, et ob id Nylo in filium attributum.
+
+Ethyops, ut Plinio placet in libro De hystoria naturali, filius fuit Uulcani, et ut ipse idem ait, cum omnis gens eius regionis, que postea Ethyopia dicta est, appellaretur Etheria, et deinde Athlantia, postremo, ab isto Ethyope, Ethyopia nuncupata est, non paruum equidem argumentum, eum potentissimum fuisse hominem.
+
+Sol, ut scribit Tullius, Uulcani Egyptii fuit filius, et ut idem dicit Cicero, Egyptii uolunt eius urbem fuisse Elyopolim, nam grece elyos, sol dicitur. Theodontius autem dicit eum in ea ciuitate regnasse, et splendidissimum fuisse regem, et Meropem uero nomine nuncupatum et in coniugem Clymenem habuisse, et ex ea Eridanum, quem Phetontem uocauere, et alios filios suscepisse. Leontius uero putabat eum idem cum Ethyope fuisse, et, ob splendorem occupate Ethyopie, Solem ab amicis et subditis nuncupatum.
+
+Pheton filius fuit Solis Egyptii et Clymenis, ut carmine patet Ouidii in persona Clymenis dicentis: *Per iubar hoc, inquit, radiis insigne coruscis, Nate, tibi iuro, quod nos auditque uidetque, Hoc te, quem spectas, hoc te, qui temperat orbem, Sole satum* etc. De hoc talem recitat Ouidius fabulam. Contigisse scilicet, quod non cedente Phetonte Epapho Iouis et Ysidis filio, ab illo illi dictum sit, eum Solis non esse filium, quam ob causam Pheton matri conquestus, ab ea in regiam usque Solis deductus est, ubi a patre benigne susceptus, petiit quod iam se daturum iurauerat donum, scilicet ut lucis currum illi ducere permitteret; quod cum illi Sol diu frustra dissuasisset, instanti concessit; ipse uero, non sufficientibus uiribus ad regendum equos, territus uisione Scorpionis dimisit habenas, quam ob causam equi, omisso consueto itinere, nunc in celum ascendentes, nunc uersus terram etiam declinantes, omnem illam celi regionem exuxerunt et fere terram omnem multis desiccatis fontibus et fluminibus incenderunt, quo incendio Terra commota orauit Iouem ut auxiliaretur ei, quibus precibus motus Iuppiter fulminauit Phetontem, qui in Padum cecidit, ibique a sororibus defletus atque sepultus est, et sepulcro appositum epythaphium tale: *Hic situs est Pheton currus auriga paterni, Quem si non tenuit, magnis tamen excidit ausis*. Fictio hec iudicio meo subspisso cortice hystoriam et naturalem rationem tegit. Creditum enim ab antiquis est, ut in libro Temporum asserit Eusebius et post eum Orosius presbyter in Cronicis suis, incendium quoddam permaximum in partibus Grece et orientis fuisse, regnante Cecrope primo Atheniensium rege, nec hoc humano opere factum, sed corporum supercelestium infusione emissum, et id omnes incendium uocauere Phetontis. Huius enim longe lateque uagantis opere factum est, ut desiccarentur fontes et flumina multa, sata omnia redigerentur in cineres, arescerent silue, et arbusta quecunque, relinquerentur ab incolis urbes et a populis regiones, et mare fere feruescere uideretur omne; et cum mensibus perseuerasset pluribus, contigit ut circa medium autumni, cadentibus immensis imbribus, extingueretur. Que sub figmento tali ratione ponuntur. Pheton ante alia, ut ait Leontius Thessalus, latine sonat incendium; hic ideo Solis dicitur filius, quia sol caloris fons et origo sit, et sic cum a Sole causare uideatur calor omnis, non incongrue incendii pater fictus est. Climenes autem grece, latine sonat humiditas, que ideo Phetontis mater dicta est, quia non possit perseuerare calor, nisi congrua subsistat humiditas, et sic ab humiditate tanquam a matre filius ali uidetur, et in esse perseuerare. Quod autem Pheton petat a patre, ut lucis currum ducat, nil aliud sentire debemus quam innatum quoddam etiam insensibilibus creaturis permanendi et augendi desiderium, ut de insensibilibus tanquam de rationalibus loquar; quod etiam de Terra orante dicere possumus. Quod autem inseritur, eum uiso Scorpione timuisse atque habenas equorum liquisse, et in eos ultra solitum ascendisse, et celi partem, illam exussisse, et terram equo modo descendentes incendisse, ad ordine nature continuo suntum est. Est in Zodiaco spatium XX graduum, a XX scilicet gradu libre usque ad X scorpionis, quod phylosophi uiam uocauere combustam, eo quod singulis annis, gradiente sole per spatium illud, omnia in terris uideantur exuri; nam arescunt herbe, frondes albescunt et decidunt, aque ad interiora terre retrahuntur, nec aliquid penitus ea tempestate gignitur, et sic ab effectu celi pars illa denominatur. Preterea Phetontem circa medium autumni fulminatum fingunt, quia eo tempore ex opposito Scorpioni occidente sole surgunt in oriente cum signo Tauri Pliades, Orion et Eridanus astra, habentia prouocare pluuias et exundationes aquarum, a quibus extinguuntur incendia; quas pluuias uidemus ut plurimum cadentes circa medium autumni, uel ante, et diu perseuerare, et sic eorum opere omnis terre superficialis calor extinguitur. Eum autem in Eridanum cecidisse sic sentiendum puto. Dicit enim Iginus in libro De astrologia poetarum, Eridanum a non nullis nuncupari Nilum, et ab aliis Occeanum, pro quibus ingentem aquarum copiam debemus accipere, et sic intelligere incendia in ingenti aquarum copia cadere, id est estingui, et sic non in Padum simpliciter, ut non nulli minus aduertenter arbitrantur. Quod autem a Ioue fulminatus sit, sic intelligendum reor. Intelligunt enim poete non nunquam pro Ioue ignem et aliquando aerem, qui hic pro aere accipiendus est, in quo ascendentes uapores humidi conglomerantur in nubes; que, si impulsu alicuius uenti extollantur usque ad frigidam aeris regionem, confestim uertuntur in aquas, quas cadentes pluuias dicimus; et sic fulminatus est, id est extinctus a Ioue, id est ab aere causante pluuias. Possemus insuper dicere, omissa historia ueteri, estiuum calorem a temperie superuenientis autumni extingui, et in imbres deici. Asserit tamen Paulus Perusinus secundum nescio quem Eustachium, quod, regnante Spareto apud Assirios, Eridanus qui et Pheton Solis Egyptii filius, cum copia suorum, duce Nylo nauigiis deuenit in mare, et uentis adiutus in sinum, quem Lygustinum dicimus, uenit; ibi, cum suis longa fatigatus nauigatione, descendit in litus, et cum suasionibus suorum in Mediterranea pergeret, Genuinum ex sociis suis unum, nausea maris debilitatum, cum parte suorum nauium custodem liquit in litore; qui iunctus accolis loci, siluestribus hominibus oppidum condit, et Genuam de suo nomine nuncupauit; Eridanus autem, superatis montibus, cum in amplissimam atque fertilem deuenisset planiciem, hominesque rudes et agrestes feroces tamen comperisset, ratus se ingenio superaturum ferociam, secus Padum consedit, et, ut idem refert Paulus, uidetur Eustachium uelle Taurinum oppidum suum fuisse opus, sed Eridanum nuncupatum. Ibidem autem cum aliquandiu regnasset, relicto Lygure filio, in Pado periit, a quo Padus Eridanus appellatus est. Quem ueteres Egyptii in memoriam compatriote sui inter celi ymagines locauere. Et sic aliquid uidentur arbitrari hoc fabule dedisse causam, et potissime, quod fulminatus sit Pheton et in Padum deiectus. Addebat huic Leontius fratres duos, Yphyclum scilicet et Phylacem, eosque natu maiores Phetonte, de quibus quoniam nil aliud, illos apponere non curaui.
+
+Lygus, ut ex dictis patet, filius fuit Phetontis, eique mortuo successit; qui, quos habuit in dicione populos, Ligures de suo nomine nuncupauit.
+
+Phethusa, Lampethusa et Iapetia, ut ait Ouidius, filie fuere Solis, et secus Padum mortem Phetontis flentes, in arbores uerse electrum lacrimantes sunt. Cuius figmenti si causam exquiramus, non arbitror has fuisse feminas, quin imo diuersas arborum species circa Padi palustria agente sole sua sponte nascentium, et circa estatis extremum, dum incipit solis feruor, decrescere, sudantium humorem croceum in modum lacrimarum, qui si colligantur, arte solidatur in electrum, et quia, ut dictum est, agente sole nascuntur in locis humidis, Solis et Climenes, id est humiditatis, filie dicte sunt, et a Sole Elyades nuncupate.
+
+Alpheus Occeani et Terre fuit filius, quem Seruius fluuium Elydis esse dicit, eo quod apud Pisam Elydis ciuitatem effluat. Hunc autem amasse Arethusam nynpham, que in fontem uersa est, eamque in Sicyliam usque secutum dicit Uirgilius: *Sicanio pretenta sinu iacet insula contra Plenurium undosum, nomen dixere priores Ortigiam. Alpheum fama est huc Elydis amnem Occultas egisse uias subter mare, qui nunc Ore, Arethusa, tuo Syculis confundit undis* etc. De hoc supra ubi de Arethusa satis dictum est; uerum Seruius amoris huius flammas, his aperit uerbis: *Elis et Pisa ciuitates sunt Archadie, in qua est fons ingens, qui ex se duos alueos creat, Alpheum et Arethusam, unde fit ut fingatur coniungi in exitu quos origo non iunxit*. Huius autem filium dicunt fuisse Orsilocum.
+
+Orsiloco filius fuit Alphei fluminis, ut liquido testatur Omerus in Yliade, dicens: {genos d en ehk potamoio Alpheiou, os t' eurru rheei Pulion dia gaies, Ohs teket' Orsilokhon poless' andressin anakta Orsilokhos d' ar etikte Dioklea megathumon, Ehk de Diokleos dudumaone paide genethen, Krethon Orsilokhos te, makhes ei eidote pases} etc. Que latine sonant : Generatio autem erat a fluuio Alpheo, qui ample fluit per terram Pylon. Qui genuit Orsilocum multorum uirorum regem. Orsilocus autem genuit Dyoclea magnanimum. A Dyocleo gemelli filii nati sunt Crito Orsilocusque, omnis pugne bene scientes. Hunc Orsilocum dicit Omerus in Phiri ciuitate, que secus Alpheum est, habitasse, ex quo satis patet que sit huius filiationis causa.
+
+Dyocleus, ut satis per Omerum ostensum est, filius fuit Orsiloci, ex quo preter nomen et genus, et quod Crithonem et Orsilocum filios genuerit, nil habeo.
+
+Critho et Orsilocus, ut ostensum est, fuerunt filii Dyoclei. Hii quidem insurgentibus Grecis aduersus Troianos, una cum reliquis Grecorum principibus coniurantes, uenere ex Phyri ciuitate ad exterminium Ylionis. Ibi autem cum ingentis essent animi, et plurimum in corporeis uiribus confiderent, die quadam, inito certamine, ausi sunt aduersus Eneam armis insurgere, aquo ambo occisi sunt, et maximo Menelai et Anthiloci Nestoris filii labore, e manibus hostium eorum cadauera subtracta sunt, et concessa sepulcro.
+
+Crinisus fluuius Occeani et Terre fuit filius. Is quidem per Syciliam fluit, et ex eo talem refert Seruius fabulam. Nam cum Laumedon promissam Neptuno et Apollini mercedem pro edificatione murorum Ylionis non persolueret, et Neptunus iratus Troie cetos immisisset, ut eam uastarent, consultus Apollo etiam, indignatus, dicunt contraria respondisse, scilicet obiciendas esse puellas nobiles belue; quod cum fieret, Yppotes Troianus quidam nobilis, cum cerneret Hesyonam, Laumedontis filiam, non absque seditione religatam, timens ne sic Egeste filie sue contingeret, clam illam naui imposuit, fortuneque commisit, uolens potius ut, se non uidente, a fluctibus sorberetur, quam se coram deuoraretur a belua. Hec autem uentorum ui in Syciliam delata est, ubi Crinisus fluuius, eius forte formositate captus, in canem seu in ursum uersus eam cepit atque oppressit, et ex ea Acestem filium suscepit. Huius fabule medium hystoria est. Quod autem circa principium fictum legitur, ubi de Laumedonte exponitur. Quod autem in fine est, dicit Theodontius per coniecturas oportere summi, cum nil traditum inueniat ab antiquis. Et idcirco dicit possibile fuisse hanc uirginem minis alicuius potentis circa Crinisum, ubi deuenerat, pauefactam eius in amplexus uenisse; nam minantium boatus latratibus canum simillimi sunt, seu audaci alicuius complexu, quod ad ursum spectare uidetur, uirginem captam atque oppressam fuisse.
+
+Acestes filius fuit Crinisi fluminis ex Egesta Troiana, ut in Eneida testatur Uirgilius dicens: occurrit Acestes, Horridus in iaculis et pelle Libistridis urse, Troia Criniso conceptum flumine mater Quem genuit Ueterum non immemor ille parentum etc. Hic iam senex primo Anchisem et Eneam Ytaliam petentes suscepit hospitio, et mortuum Anchisem una cum Enea in Erice monte Sycilie sepeliuit. Demum iterum a Cartagine discedentem Eneam, quo illum uenti impulerant suscepit. Ubi Eneas condita inualidis sociis ciuitate, eam a matre Acestis uocauit Egestam, que postea Segesta uocata est, et sub dominio reliquit Acestis; quem tam ab Enea relicti, quam indigene regem suum uocauere.
+
+Tyberis seu Tybris Occeani et Terre filius. Hic ex Appennini latere dextero effluens, Tuscos ab Umbris atque Campanis, urbem etiam Romam diuidens, separat. Cui eo quod contigerit rerum dominium intueri erga se, tanto orbi et carminibus poetarum celeberrimus factus est, adeo ut Xantum atque Symoim, Grecorum memoria illustres, superauerit. Cui multa fuere nomina que, si quis appetit, uideat ubi De montibus et fluminibus scripsi. Placuit preterea priscis hunc Citheonum filium genuisse.
+
+Citheonus filius fuit Tyberis fluuii et Mantonis, filie olim Tyresie Thebani uatis, ut in Eneida testatur Uirgilius, dicens: *Ille etiam patriis agmen Citheonus ab oris, Fatidice Manthos et Tusci filius amnis, Qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen* etc. Hunc Seruius dicit in Buccolicis Bianorem uocari a Uirgilio. Sane Pomponius in Cosmographia de hac Mantho seu Manthone aliter sentire uidetur, sic dicens, Asyaticum litus describens: *Ibi Lybedos, Clariique Apollinis fanum, quod Mantho Thyresie filia, fugiens uictores Thebanorum Ephygenos, et Colophon, quam Mopsus eiusdem Mantos filius fuit* etc. Ex quibus patet non in occiduum, sed in orientem solem hanc fugientem sumpsisse iter. Est tamen possibile eam tractu temporis in Ytaliam uenisse, quod et si minime probetur, quis tam claro uati fidem deneget circa sue ciuitatis originem?
+
+Axius fluuius Occeani et Terre fuit filius, de quo Omerus in Yliade: {Telothen ex Amudonos, ap' Axiou euru reontos, Axiou, ou kalliston uhdor epikidnatai aian. Paphlagonon} etc. Que latine sonant : Procul ab Amidona, ab Axio amplifluctus, Axio, cuius pulcherrima aqua spargitur per terram Paphlagonum. Hunc dicit Omerus amasse Perhibiam antiquiorem ex filiabus Achessomenii, et eam oppressisse, et ex ea Pelagonium suscepisse.
+
+Pelagonius filius fuit Axii fluminis et Perhibie, ut Omerus in Yliade testatur, ex quo nil aliad legisse memini, nisi quod Asteropium filium genuit.
+
+Asteropius, ut testatur Omerus, filius fuit Pelagonii. Qui audax iuuenis atque robustus cum Peonibus auxilio uenit Troianis , et dum nimis ex uiribus suis confideret in XI die postquam ad Troiam uenerat, Achilli irato ob occisum Patroclum occurrere ausus est, et primo uerbis eum lacessire, et inde armis contendere, a quo misere cesus interiit.
+
+Asopus fluuius, ut aiunt, Occeani et Terre fuit filius. Hic per Boetiam fluit, ut ait Lactantius, et in Epydagmon effluit, ut ubi de fluminibus asserit Uibius. Hunc preterea patrem asserunt fuisse Ypsei et Egyne, et cum rescisset Egynam a Ioue uiciatam, adeo egre tulisse, ut furore commotus undis in astra bellum moueret, ut ait Statius: *Namque ferunt raptam patriis Egynam ab undis Amplexu latuisse Iouis, furit amnis, et astris Infensus bellare parat, nondum ista licebant Nec superis, stetit audaces effusus in iras, Conseruitque manum, nec quem imploraret habebat* etc. Iouem autem commotum eum fulminasse aiunt. Quod idem testatur Statius dum dicit: *Donec ui tonitru summotus et igne trisulco Cessit, adhuc ripis animosus gurges hanelis Fulmineum cinerem, magneque insignia pene Gaudet, et Ethneos in celum efflare uapores* etc. Fictio fabule huius talem contegit ueritatem. Dicit Leontius Asopum regem fuisse Boetie, et ab eo flumen denominatum, cui cum Iuppiter Archas Egynam surripuisset filiam, conuocatis uiribus, bellum aduersus eum mouit, et ab eo uictus atque fugatus est. Quod autem fulminatus fuerit non pertinet ad regem, sed ad flumen; quod cum per sulphureos campos transitum faciat, et undis suis ex illis fumum suscitat, apud ueteres iram fulminis causauit.
+
+Ypseus filius fuit Asopi fluminis, ut carmine probatur Statii, dum dicit: *Sed potius celsos uibrantem hunc aspice late Ypsea quadriiugos, clipei septemplice tauro Leua, ter insuto seruant ingentia ferro Pectora; nam tergo nunquam metus, hasta uetustum Siluarum decus, emisse cui peruia semper Armaque pectoraque et nunquam manus irrita uoti. Asopos genuisse datur dignusque uidetur Tunc pater, arreptis cum torrentissimus exit Pontibus, aut nate tumidus cum uirginis ultor Flumina concussit, generum indignata tonantem* etc. Hic autem, ut idem ostendit Statius, auxilium tulit Ethiocli aduersus Polinicem.
+
+Egyna filia fuit Asopi fluminis, ut supra dictum est. Quam Iuppiter amauit, ut dicit Ouidius: *Aureus ut Danen Asopida luserit ignis* etc. Nam in ignem uersus eam decepit et oppressit, et ex ea suscepisse Eacum uolunt, qui postea, ut idem ait Ouidius, insulam Enopiam, in qua regnauit, de nomine matris uocauit Egynam, que in hodiernum usque nomen seruat. Quod in ignem uersus sit Iuppiter, dum cum Egyna concubuit, arbitror potius a uirtute subsecute posteritatis, quam aliunde sumptum; enim ignei uigoris homines fuerunt Eacides, ut in Achille, Pyrro et aliis descendentibus satis uidere possumus.
+
+Cephysus filius Occeani fuit et Terre, et per Boetiam labitur, ut ostendit Lucanus: Boetii coiere duces, quos impiger ambit Fatidica Cephysos aqua, Cadmeiaque Dyrce etc. Huius dicunt filium fuisse Narcissum, et quod cum cede Zephyri prostratus esset, Apollinis miseratione sanatus sit, ut dicit Lactantius. Circa que primo aquas Cephysi ideo uocari fatidicas credo, quia penes eum fuerit olim templum Themis, ad quod, cum nondum essent oracula Phebi, Deucalion et Pyrra consulturi deam iuerunt, et quia ibi darentur responsa, et quid fato futurum esset demonstraretur, sumpsit aqua cognomen, et quod dee templi erat, aque etiam appropriatum est. Et forsan precedentia sacra responsa instituto ueteri absque aqua fluminis fieri non poterant; et sic aliquid uidebatur aqua illius false diuinitatis habere. Quod nece Zephyri prostratus sit, posset esse intentio hec. Dicit Augustinus in libro De ciuitate dei, Mesappum regem Sycioniorum nonum fuisse, qui et Cephysus appellatus est. Cuius forte regia in parte erat, in qua estiuo tempore, flante Zephyro, sanitas erat incolis, eo uero cessante, ut sit, et aliis superuenientibus uentis corrumpebatur aer, et sic factum est, ut nece Zephyri Cephysus infirmitatem inciderit, a qua beneficio Apollinis, id est medicine, quia medicine deus appellatus est Apollo, releuatus sit Cephysus, et sanitati restitutus. Et si hec regi attribuere uolumus, attribuere possimus regioni, per quam labitur Cephysus.
+
+Narcissus filius fuit Cephysi et Lyriopis nynphe, ut satis ostendit Ouidius, dum dicit: *Prima fidem uotisque dare tentamina sumpsit Cerula Lyriope, quam quondam flumine curuo Impleuit clauseque suis Cephysus in undis Uim tulit. Enixa est utero pulcherrima pleno Infantem nynphe qui tunc quoque posset amari, Narcissumque uocat* etc. Ex hoc eodem Narcisso satis notam fabulam Ouidius ipse refert. Dicit enim quod, nato Narcisso, ad Tyresiam uatem delatus est, ut de successu uite ipsius haberet responsum. Qui respondit percontantibus puerum uicturum quam diu se uidere differret. Quod quidem uaticinium primum ab audientibus risum est, sed tandem effectum non caruit. Nam cum in formosissimam adolescentiam excreuisset, uenator factus a Nynphis pluribus amatus est. Sed ab Echo Parnasi nynpha potissime. Sed cum esset inexorabilis, et flocci faceret omnes diligentes se, orationibus nynpharum impetratum est, quod infra modicum temporis contigit. Nam die quadam, cum tam labore uenationis quam estu temporis fessus in recentem uallem secessisset, sitiens se in limpidum reclinauit fontem, et uiso ydolo suo, quod ante non uiderat, existimans fontis nynpham, repente pulchritudinem probauit et captus est, et cum non posset quod arbitrabatur posse contingere, cum se ipsum stulta concupiscentia ligasset, post longam querelam sui oblitus ibidem inedia periit, et in florem sui nominis miseratione Nynpharum uersus est. Hac ex fictione moralis excerpitur sensus. Nam per Echo, que nil dicit nisi post dictum, famam ego intelligo, que unumquenque mortalium diligit, tanquam rem, per quam consistit. Hanc multi fugiunt et parui pendunt, et in aquis, id est in mundanis deliciis, non aliter quam aqua labilibus se ipsos, id est suam gloriam, intuentur et adeo a suis uoluptatibus capiuntur, ut spreta fama post paululum tamquam non fuissent, moriuntur; et si forsan aliquid nominis superest, in florem uertitur, qui mane purpureus et splendens est, sero autem languidus factus marcescit, et in nichilum soluitur. Sic et huius modi ad sepulcrum usque aliquid uidentur habere fulgoris, sepulcro autem clauso euanescit, et in obliuionem perditur una cum nomine.
+
+Meander fluuius Occeani et Terre fuit filius et genuit Cyanem nynpham. Hunc dicit Titus Liuius in summa Cylenarum arce nasci, et mediam per urbem effluere, inde per Carias et Yonas in sinum maris deferri, qui inter Priennem et Miletum est, de quo sic Ouidius: *Non secus ac liquidis Frigiis Menandrus in undis Ludit, et ambiguo lapsu refluitque fluitque, Occurrensque sibi uenturas aspicit undas, Et nunc ad fontes, nunc ad mare uersus apertum Incertas exercet aquas* etc.
+
+Cyane Meandri filia, a Mileto Solis filio et dilecta et oppressa, ei peperit Caunum et Biblidem, ut Ouidius ait: *Biblida cum Cauno prolem est enixa gemellam* etc.
+
+Phylliram Occeani fuisse filiam dicit Paulus, et a Saturno dilectam, ei Chyronem centaurum peperisse.
+
+Sperchius fluuius Occeani et Terre fuit filius. Hic, ut ait Omerus, ex Polidori filia Pellei et Borionis coniuge genuit Mnesteum. Et, ut ait Pomponius, in sinu Pegaso effluit, eique deuouerat Achilles comas, ut ait Lactantius, si sospes ab expeditione Troiana remeasset in patriam.
+
+Mnesteus, ut ait in Yliade Omerus, filius fuit Sperchii fluminis et Polidoris filie Pellei. Qui, cum egregius esset iuuenis, Achillem ad obsidionem Troianam comitatus est.
+
+Solem alium a superis in libro Naturalis hystorie dicit Plinius, autoritate Gellii, Occeani fuisse filium, matre non expressa. Et hunc dicit medicine et mellis fuisse inuentorem; quod pluribus hactenus attributum est, nec propterea admirandum; possibile enim est talium multos uariis in locis repertores fuisse, cum ubique ingenia meditationesque ualeant; et sic quod apud Grecos credimus Apollinis opus aut Aristei, non aufertur quin possibile fuerit apud Occeanios nasci aut aduenisse, qui tantundem ualuerit ingenio, et eadem experientia comperisset, quem loci incole ad extollendum nomen eius et genus Solem uocauere, et Occeani, per quem forte nauigio uenerat, dixere filium. Nos autem, quoniam omnis Occeani proles explicata est, finem faciamus uolumini septimo.
+Genealogie gentilium deorum liber UII explicit.
+
+Offuscari nebulis celum, et solis preclarum deficere iubar, turbari uentis aera, crebras coruscationes aperiri, audiri sibila, mugire solum et quodam modo in cauernis tumultuari, in summum cete maris et monstra reliqua efferri, terrisque misceri undas, querulis uolucribus taciturnitatem imponi, et in umbras impelli nemorum, et in latebras siluestres abire feras, ac omnia repente tristari ceptum est. Ego autem mirari primo, demum, tam grandi rerum permutatione exterritus, in mediis Sperchii faucibus Solis adhuc inuenta prospiciens, quod in Occeano minime timueram, timere cepi, ne in antiquum chaos omnia uerterentur, nec, quid agerem, stabat consilium. Tandem, dum sic in pendulo essem, et ecce ex orientali Occeano quasi sese ab Inferis in altum efferens, tardum atque nubilum sydus uisum est, Stygia uelatum caligine. Quod dum nebulis immixtum intuerer, memor preceptorum uenerabilis Andalo, odiosum atque nocuum Saturni astrum fore cognoui. Cuius dum perniciosos mores in mentem reducerem, cessit illico repentine mutationis pauor et admiratio, et quasi eo apparente suarum miseriarum a noua rerum immutatione premonitus, cum ex Celi filiis secundum cepti operis ordinem esset extremus, ad explicandam eius splendidam prolem, non uno quidem uolumine, pregrandis quidem est, sed sex istis sequentibus proximo euocatum me noui. Sane cum Laberintos quatuor fuisse hystorie testentur ueterum, Etruscum scilicet, et Egyptiacum, Cretensem, atque Lemniacum, ex his qui errorum et circumuolutionum plenior fuit, non dubitem quin facilius intranti atque progredienti prestiterit exitum, quam prestature sint infelices grandeui senis, cuius sermonem intraturi sumus, ambages. Nam, cum in eum fere omnis uetusti erroris inclinetur et gentilitatis insania, non erit leue ad exitum deduxisse diuersitates opinantium, ac dissonantias errantium, et antiquorum relationes ambiguas, et in propositum pulsum, ac deuium exulem, atque agricolam reuocasse regem. Non ergo absque horrore quodam Occeani litora prolemque relinquo, inter asperos scopulos et profundos ad inferos usque hyatus aquarumque uertigines plurimas directurus fragilis nauigii proram, et potissime cum nondum satis, etiam si per fuscum aerem oculos inpingam, quorsum euasurus sim, aduertere possim. Spero tamen is, qui luridas Ditis domos et terribiles eterna fuligine peruias factas uictor euacuauit, in optatum exitum aperiet equor immensum.
+
+Saturnus Celi et Ueste fuit filius, ut in libro Diuinarum institutionum scribit Lactantius. Cui ante alia ueteres Opim sororem suam sacro uinxere connubio, eique ex ea susceptos plures ascripsere filios. Quos aliqui ferunt deuorasse omnes, et euestigio euomisse. Nonnulli seruatum Iouem Opis fraude, et illi, loco eius, addit lapidem presentatum, quasi illum peperisset Opis. Uolunt preterea illum Celo patri uirilia abscidisse falce. Quod illi a Ioue factum dicunt alii. Inde quidam eum regno pulsum scribunt a Ioue. Alii uero apud Inferos religatum. Sunt insuper qui illum senem, mestum, sordidum, capite obuolutum, inertem, segnemque et armatum falce describant. Cur Celi Terreque dictus sit filius, rationem ostendit Lactantius, ubi in libro Diuinarum institutionum, in testem Minutium Felicem inducens, ait: Saturnum, cum fugatus esset a filio in Ytaliamque uenisset, Celi filium dictum, quod soleamus hos, quorum uirtutem miremur, aut eos, qui repentine aduenerint, de Celo cecidisse dicere; Terre autem, quod ignotis parentibus natos Terre filios nominemus. Sunt hec quidem similia ueri, non tamen uera, quia constat etiam tum cum regnaret ita esse habitum. Potuit sic argumentari Saturnum, cum potentissimus rex esset, ad retinendam parentum suorum memoriam, nomina eorum celi terreque indidisse, cum hi aliis uocabulis appellentur, qua ratione et montibus et fluminibus nomina scimus imposita. Hec Lactantius. Qui alibi dicit: *Emnius quidem in Euemero non primum dicit regnasse Saturnum, sed Uranium patrem. Et alibi idem: Apparet ergo non ex Celo natum esse, quod fieri non potest, sed ex eo homine, cui Urano nomen fuit; quod esse uerum Trimegistus autor est, qui cum diceret admodum pauco extitisse, in quibus esset perfecta doctrina, in his Uranum, Saturnum, et Mercurium nominauit cognatos suos* etc. Quem Uranum Celum a Saturno uocitatum idem testatur Lactantius dicens: legi in sacra hystoria Uranum potentem uirum Uestam habuisse coniugem, et ex ea Saturnum atque Opem et alios suscepisse. Qui Saturnus cum regno potens efficeretur, patrem Uranum Celum appellauit et matrem Terram, ut hac mutatione nominum fulgorem sue originis ampliaret etc. De Opi autem coniuge multa supra dicta sunt. Eum deuorasse filios et euomisse demum, duplicem tegit sensum, hystorialem scilicet, et naturalem. Nam in Sacra legitur hystoria, ut alias dictum est, quia Saturnus ut retineret regnum, cum Tytano fratre pactionem habuit occidendi omnem masculinam prolem, que a se gigneretur; uerum qui nascebantur masculi clam ab eo a coniuge seruabantur, eique presentabantur femine, et sic absumpti uidentur filii quantum ad Saturnum, et tunc emisse cum in ultionem suam aduersus Tytanum comparuere. Circa autem naturalem rationem dicit sic Cicero: *Saturnus autem est appellatus, quod saturetur annis; edere enim natos fingitur, quia consumit etas temporis spatia, annisque preteritis insatiabiliter expletur* etc. Et hoc quantum ad deuorationem filiorum dictum; de emissione autem dicetur, de fructibus annuis e terra susceptis; nam producte in tempore fruges ex terra, esto deuorentur, omnes in tempore, ab eodem tempore, agente deo, anno sequenti redduntur. Ob hanc fictionem ab ignaris minime intellectam, a nonnullis creditum est detestabilem illum sacrorum ritum apud quosdem barbaros nationes exortum, quo scilicet Saturno quidam, nedum alios, sed natos immolabant proprios, quasi ad instar illius acturi. Macrobius autem dicit in libro Saturnaliorum, quod Hercules, Gerione superato, sacrum hoc apud Ytalos immutauit, iussitque loco humanorum capitum, quibus conficiebatur, oscilla, ad humanam effigiem ex cera composita, Saturni aris accensis luminibus imponerent; quod postea diu obseruatum est. Dicunt insuper, nato Ioue, loco eius Saturno a coniuge lapidem ostensum; de quo dicit Theodontius, eum ipsum lapidem fuisse Iouem, sed monstratum Saturno Iouem non suum, sed alterius hominis fuisse filium et Lapidem nuncupatum, quod forsan sic est. Dicit enim Eusebius, Danao Argis regnante, Lapidem quendam Cretensibus imperasse, quo tempore iam Cretensis Iuppiter secundum quosdam poterat regnare cepisse. De abscisione genitalium, quam quidam a Ioue Saturno factam uolunt, satis supra, ubi de secunda Uenere dictum est. Saturnum a Ioue regno pulsum certissimum hystoriographi arbitrantur, facinoris causam Sacra declarat hystoria, in qua legitur, quod cum Iuppiter Saturnum et Opim a Tytanibus captos liberasset, comperit forte Saturnus quod regno pelleretur a Ioue, et ideo ad euitandam sortem Ioui insidias tetendisse, ut illum occideret; quod cum Iuppiter comperisset, contractis copiis, arma in eum sumpsit. Qui cum nequiret resistere, et ut uolunt quidam in Flegra uictus, aufugit. Quod autem apud Inferos religatos fuerit a Ioue falsum esse Sacra demonstrat hystoria, in qua sic scriptum est: *Deinde Tytan, postquam resciuit Saturno filios procreatos atque educatos esse clam se, seducit secum filios suos, qui Tytani uocantur, fratremque suum Saturnum atque Opem comprehendit, eosque muro circumegit, et custodiam his apposuit*. Et post hec paululum subditur: Iouem ad ultimum, cum audisset patrem atque matrem custodiis circumseptos atque in uincula coniectos, uenisse cum magna Cretensium multitudine, Tytanumque atque filios eius expugnasse, parentes uinculis exemisse, patri regnum reddidisse, atqua ita in Cretam rediisse. Hec ibi. Pro quibus, dicit Lactantius, liberatur Iuppiter summi sceleris crimine, quod, patrem iunxisse compedibus, perhibetur. Si uero eiusdem Lactantii uelimus opinionem sequi, qui super Thebaide Statii dicit, Saturnum religatum a filio apud Inferos, tunc dicemus, quod cum Saturnus a Ioue pulsus, ut dicetur, in Ytaliam abierit, que a Grecia inferior est, id est occasui propinquior, apud Inferos descendisse uidetur, et ibidem ideo religatus, quia in regnum redire nequibat, sic et exules etiam non nunquam dicimus religatos. Quod autem mestus senex obuolutus capite, tardusque et sordidus sit, atque ornatus falce, et planete et homini conueniunt omnia. Albumasar autem, in suo maiori introductorio, dicit Saturnum complexione frigidum esse et siccum, melanconicum et fetidi oris, que ad mestum hominem spectare uidentur. Dicit preterea eum comestorem pregrandem, auarum, pauperem ad inopiam usque, malitiosum, inuidum, ingenio ualentem, seductorem et in periculis audacem, et conuersationis pauce, superbum, simulatorem, iactatorem, et cogitationis quam plurime, atque profundi consilii, tardum ad iram, sed irreuocabilem fere, bonum, nemini cupientem, populatoremque locorum. Est preterea significator operis ad agriculturam spectantis, mensurationum terrarum atque diuisionum, peregrinationum longarum ac laboriosarum, carcerum, tristiarum atque merorum, et inuolutionum animorum, fraudum, et afflictionum, destructionum, amissionum mortuorum et eorum reliquiarum, uituperationum ac latrociniorum, effossorum etiam sepulcrorum, et uispilionum, magorum, et uilium hominum et spadonum. Que omnia quam conformia sint Saturno homini attributis, quoniam facile uidebit oculatus homo, et pro parte insequentibus etiam tangentur, non appono. Sed uidere superest quantum Saturno, de quo sermo, conformia sint. Mestus autem fingitur, ut melanconica complexio et exilii tristitia ostendatur. Senex, et quia tunc erat dum pulsus est, et quia turpis faciei sint senes, et ut plurimum fetidioris, et quia consilio et astutia, qua summe ualent annosi, ualuit ipse. Obuolutum autem capite ideo uoluere, ut fuscum syderis Saturni aspectum et fugientis habitum, et occultam Saturninorum sagaciam, cogitationes, atque simulationes designarent. Tardum autem dixere, quia ob grauitatem membrorum tardi sunt senes ad incessum, tardi ad iram, tardum et ipsum planete corpus motu; nam fere in XXX annis cursu suo orbem zodiaci perficit, quod in longe minori spatio temporis ceteri faciunt. Sordidum uero ideo fictum puto, quia impuros habeat Saturnus prestare mores. Seu quia more ueteri regno pulsus, et in miseria constitutus ad Ianum susceptorem suum sordidatus accessit, id est uestibus miseriam pretendentibus indutus. Seu ut ostendatur agriculturam exercentes laute uiuere non posse. Falce autem ideo insignitus est, ut intelligamus, quia per ipsum omnis agrorum cultus primo Ytalis traditus sit; erat enim apud nos ante aduentum eius incognitus. His igitur explicatis libet apponere, quid illi pulso contigerit, quid uiuens egerit, quid etiam mortuo a superstitibus inpensum sit. Cum ergo superatus atque fugatus, ubique persequeretur a filio, ad ultimum in Ytaliam fugit, ut testatur Uirgilius dicens: *Primus ab ethereo uenit Saturnus Olympo, Arma Iouis fugiens et regnis exul ademptis* etc. In Ytalia autem, ut dicit Macrobius, a Iano susceptus est. Et: genus indocile ac dispersum montibus altis Composuit legesque dedit Latiumque uocari Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. Aurea que perhibent illo sub rege fuere Secula: sic placida populos in pace regebat etc. Apud Ytalos enim receptus multa ostendit ante non cognita, et inter alia cum eo usque ex pellibus pecudum duratis igne pecunia conficeretur, ipse primus era signauit, et nomen signatis apposuit, numo infigens ex parte una Iani susceptoris sui caput bifrons, ex altera uero nauim, eo quod uenisset in naui fugiens, et hoc fecit, ut eius aduentus memoria perseueraret in posteros. Hec in libro Fastorum testatur Ouidius, esto non ab eo, ut Macrobius ait, sed a posteris era signata dicat, sic: *Causa ratis superest, Tuscum rate uenit in amnem Ante pererrato falcifer orbe deus. Hac ego Saturnum memini tellure receptum, Celitibus regnis a Ioue pulsus erat. Inde diu genti mansit Saturnia nomen. Dicta quoque est Latio terra, latente deo, At bona posteritas puppim formauit in ere; Hospitis aduentum testificante dei etc. Aiunt insuper cum concors una cum Iano regnaret, et uicina communi opere constructa haberent oppida, Saturniam scilicet et Ianiculum, aurea fuisse secula, eo quod libera tunc esset omnibus uita, nemo seruus, nemo alteri obnoxius, nullum etiam fertur in eius finibus furtum factum, nec sub illo fuit aliquid alicuius priuatum. Nec signare solum aut partiri limite campum fas erat, in medium querebant. Quam ob rem respectu secutorum seculorum illa aurea dicta sunt. Et Romani apud edem Saturni erarium publicum esse uoluerunt, ut apud eum locaretur pecunia communis, sub quo fuissent cunctis uniuersa communia. Insuper ignaros docuit arua colere, semina terris dare, matura colligere, et suo tempore stercoribus agros fecundare, ex quo cum ex reliquis officiis nullum esset consecutus cognomen, Sterculius appellatus est. Deo tanto atque tali profecto splendidum et insigne nomen. Demum cum in multis hominum uitam in melius redegisset, contigit ut repente nusquam compareret. Quam ob causam excogitauit Ianus, ut Macrobius asserit, honorum eius augmentum, ac primum terram omnem dicioni sue parentem Saturniam nominauit. Aram deinde cum sacris tanquam deo condidit, que Saturnalia appellauit, iussitque eum obseruari maiestate religionis, quasi uite melioris autorem. Cuius rei simulacrum eius indicio est, cui falcem, insigne messis, adiecit. Huic deo insertiones surculorum pomorumque educationes et omnium huiuscemodi fertilium tribuunt disciplinas. Et, ut idem dicit Macrobius, hunc una cum coniuge nonnullis persuasum celum et terram esse, Saturnumque a satu dictum, cuius causa de celo est, et terram Opem cuius ope humane uite alimenta queruntur, uel ab opere, per quod fructus frugesque nascuntur. Huic dee sedentes uota concipiunt, terramque de industria tangunt, demonstrantes ipsam matrem terram esse mortalibus appetendam. Et sic non deum solum esse Saturnum, sed etiam Celum una cum coniuge agentem uolunt. Phylocorus insuper, ut appareat non solum Ytalorum hanc fuisse insaniam, dicit Saturno et Opi primo in Attica statuisse aram Cecropem, eosque deos pro Ioue terramque coluisse, statuissetque ut patres familiarum et frugibus et fructibus inchoatis passim cum seruis uescerentur. Sic et Apollophanes comicus dicit in epyco carmine, Saturnum quasi sacrum num, nus enim grece sensus dicitur, aut satorem num, quasi diuinum sensum creantem omnia* etc. Romani autem quibus plurimum cure fuit nil absque significato componere, cum huic deo templum construxissent eius in fastigio Tritonas sculpsere cum bucinis et terris earum caudas immersere, uolentes per hoc intelligi, quod ab eius commemoratione in nostrum usque euum hystoria clara sit atque uocalis, que ante eum muta et obscura atque incognita est, quod per infixionem caudarum intelligunt. Et hec de Saturno dicta sint.
+
+Cronis, secundum Barlaam, filia fuit Saturni. Lactantius uero non feminam sed marem dicit et latine Serpentarium appellari, et ab Egyptiis inter sydera collocatum. Sed cum sonet latine tempus, ne uideatur quod tempus nascatur ex tempore, pro certa temporis dimensione accipiendam puto. Et quoniam Greci a Croni cronicas uocant libros gestorum, quos nos uocamus annales, hanc dimensionem Cronim ueteres annum intellexisse puto, quod etiam anni uetus Egyptiorum descriptio, Serpentarius scilicet, satis uidetur ostendere. Est enim Serpentarius homo serpentem manibus tenens in se in modum circuli adeo reuolutum, ut deuorare ore caudam uideatur. Hoc enim signo pro anno utebantur Egyptii, ante quam eius licterarum caractheres traderentur ab Yside uel Mercurio; et sic Cronis erit illa temporis dimensio, quam annum uocitamus. Ad hunc annum designandum Censorinus, in libro quem De natali die scripsit ad Cerellum, longam describit hystoriam intercalationes annorum atque mensium et dierum diminutiones additionesque plurimas apponens et diuersorum insuper phylosophorum opiniones, quas ego curiosis exquirendas omittam, ut breuitati obsequar, oportuna summens tantummodo. Est igitur annus duplex, uertens scilicet atque magnus; uertentem olim Egyptii habuere bimenstrem, trimestrem Archadas, decem mensium inequalium ueteres habuere Romani sub Romulo rege primo, cui Numa Pompilius duos addidit, ut XII esset mensium, dierum uero CCCLIIII, qui antiquissimus Hebreorum fuit annus, et ab Ysraaelitis in hodiernum usque seruatur. Sane cum multas intercalationes annus talis exquireret, ne ferie messium hiemales esse contingeret, aut sacra hiemalia efficerentur estiua, Gaius Iulius Cesar, consulatu suo III, annum ad solis cursum equauit, eumque dierum CCCLXU cum quadrante esse constituit, eo quod comperisset hoc in spatio solem fere zodiacum omnem circumisse. Et quoniam quadrantem illum singulis apponere annis uidebatur difficile, instituit ut quarto anno annus esset semper dierum CCCLXUI, diem illam Februario mensi addens, hac in forma, ne auctus uideretur, ut UI Kal. Martii bis diceretur, scilicet duobus continuis diebus in quibus uenire contingeret, et hic bisextus est. Hunc autem annum Romani a mense Martio incepere ob Martis reuerentiam, a quo mensis ille denominatus est, alii uero aliter. Magnus autem annus is est secundum Aristotilem, quem sol et luna ceterique planete in eundem punctum, unde iuncti omnes discesserint, inuicem redeuntes conficiunt, ut si omnes sint in principio Arietis, et inde cursum ceperint, quandocunque contingat eosdem omnes in principio Arietis inuicem repperiri, annus tunc magnus erit perfectus. Hoc fieri diuersimode putauerunt antiqui, ut idem Censorinus ostendit. Dicit enim Aristarcum putasse hunc annum confici ex annis uertentibus II cccclxxxiiii, Arethem uero Dyracinum ex udlii, Heraclitum et Lynum ex xdccc, Clionem ex xdcccclxxxiiii, Orpheum ex cxx, Cassandrum ex tricies sexies centum milibus. Hec ille. Tullius quidem arbitrari uidetur ex XU annis confici. Sed Seruius ex duodecim milibus nongentis quinquaginta quattuor. Senex autem uenerabilis Andalo et Paulus geometra Florentinus, astrologi ambo insignes, ex XXXUI expleri dicebant. Ex his quippe, apud quosdam exortus est error, asserentibus eis si contingat supercelestia corpora in eundem locum, unde alias cursum cepere, reuerti et reassummere cursum, eosdem de necessitate productura effectus, quos alias produxere, et sic nos iterum et iterum et infinitum usque, hanc in uitam redituros, quod quidem credere ridiculum est.
+
+Uestam Saturni et Opis Ouidius fuisse filiam dicit: *Ex Ope Iunonem memorant Cereremque creatam Semine Saturni tercia Uesta fuit* etc. Et sic due fuere Ueste, Saturni mater et filia. De his confuse loquuntur autores, non nunquam unam ponentes pro altera. Et ideo dicentes Uestam terram esse, quia floribus et herbis uestita est, de matre Saturni dictum sumendum est. Quando autem eam dicunt uirginem, Saturni filia designatur, quam ignem esse uoluere, ut ait Ouidius: *Nec aliud Uestam, quam uiuam intellige flammam, Nataque de flamma corpora nulla uides. Iure igitur uirgo est, que semina nulla remittit, Nec rapit* etc. Hanc dicit Albericus nutricem fuisse Iouis, exponens quod ex igne inferiori celestis alatur ignis. Ego autem contrarium credo, elementatum scilicet ab elemento, quod sublimius est nutriri. Iouem autem a Uesta nutritum ad hystoriam pertinere reor, cum ut supra dictum est, Iouem natum Saturni aspectui subtractum et Ueste auie sue commendatum et ab ea clam nutritum*. Dicunt et hanc a Priapo, ortorum deo, fuisse dilectam, quod credibile est, cum dicat Ouidius: *Nitimur in uetitum cupimus semperque negatum. Uestam enim uirginem uolunt, et uirgines obsequio suo deputauere Romani, quas semper eo quod cautiori seruarentur custodia, libidinosi appetiuere. Seu quia absque igne, id est calore, iaceat Priapus. Huius preterea nunquam uisam dicunt effigiem, quod dicunt, eo quod incognita sit; nam si flammam uideamus, quam illi dicemus esse effigiem? Dicit insuper Augustinus ueteres non nunquam et Uestam dixisse Uenerem, quod et si inhonestum uideatur uirginem deturpare meretricis nomine, potuit hec fictio rationis aliquid habuisse. Dicimus enim in Uenerem, seu libidinem uenientes, in ignem incurrere, ut Uirgilius. In furias ignesque ruunt, id est luxuriam; ergo et hic calor a similitudine Uesta uocari poterit, nec omnino erit a toto sensu fictionis huius extraneum, cum Uestam dicamus Saturni filiam, id est saturitatis, ex qua saturitate non minus oritur uenereus ignis, quam uirgineus pudor. Hanc Romani summe coluerunt, et eius in templo obsequentibus uirginibus perpetuum seruabant ignem, quem semper summa celebritate die prima Martii innouabant, et sacrum istud inter alia a Troianis habuerunt.
+
+Ceres altera a superiori, et notissima dea frugum est, et Saturni filia atque Opis, ut ab Ouidio supra monstratum est. Hanc aiunt Ioui fratri suo placuisse, et ex eo concepisse Proserpinam. Quam cum rapuisset Pluto, nec reperiretur a Cerere, dicunt eam accensis facibus et maximo cum ululatu per uniuersum orbem exquisitam; demum apud paludem Cyanis irata, cum rastros et aratra et cetera ruralia instrumenta, que ad culturam terre inuenerat, fregisset, filie cingulum comperit, et ab Arethusa nynpha certior facta est, quoniam illam apud Inferos uidisset. Que cum Ioui Plutonis accusasset audaciam, ab eo eidem primo suasum est, ut papauera comederet. Que cum fessa fecisset, in soporem soluta est, et cum expergefacta astitisset Ioui, ab eo habuit se filiam rehabere posse, si nil apud Inferos comedisset, sed, accusante Ascalapho, compertum est eam tria grana mali punici ex uiridario Plutonis gustasse. Qua propter Iuppiter ad Cereris mitigandam tristitiam sanciuit, ut sex mensibus anni Proserpina cum uiro esset, et totidem apud Superos cum matre. Narrant insuper, et inter alios Lactantius, quod cum perquirens Ceres filiam ad Eleusium regem peruenisset, cuius erat uxor Hyonia, et ea peperisset paruulum nomine Tryptolemum, quereretque illi nutricem, ultro se Cererem altricem infantulo obtulisse, et cum suscepta esset uolens alumnum facere immortalem, interdiu lacte diuino nutriebat, noctu clam igne obruebat, itaque preter quam soliti erant mortales crescebat puer. Quod cum miraretur pater, clam nocturno tempore obseruauit, quid in puerum nutrix ageret, et cum uidisset eum igni obrui, exclamauit, ex quo irata Ceres Eleusium exanimauit, ac Triptolemo eternum contulit benificium; nam fruges ei propagandas et currum draconibus iunctum dedit. Quibus ille uictor orbem terrarum frugibus obseuit. Postquam autem domum rediit, Cepheus rex eum tanquam emulum occidere conatus est, sed, re cognita, iussu Cereris Triptolemo regnum tradidit, qui ibidem oppidum constituit, quod ex patris sui nomine appellauit Elusium, et Cerere sacra primus instituit, que thesmophoria Greci nuncupauere. Ouidius uero dicit Triptholemum infirmum fuisse puerum, et cuiusdam pauperis mulieris filium, quem Ceres in retribuitionem benificii illum curauit, et demum illi currum tradidit, et cum frumento misit. Postremo in Scithia a Lynceo rege fere occisus est. Quem Ceres in animal sui nominis transformauit. Sunt insuper qui dicant, et Omerus potissime in Odissea, Cererem Iasionem quendam amasse, et sese illi amicitia et lecto iunxisse. Et Leontius addebat Cererem ex Iasione Plutonem filium peperisse, et tandem Iasionem a Ioue inuidia fulminatum. Recitantur preterea et alia, nos autem sensum eliciamus ex dictis. Est igitur Ceres aliquando Luna, aliquando Terra, et nonnunquam terre fructus, et persepe femina, et ideo quando Saturni et Opis dicitur filia femina est, et Sycani Sycilie regis coniunx, ut Theodontius asserit, quando autem ex Ioue Proserpinam parit, tunc Terra est, ex qua primo Proserpina, id est luna nascitur, secundum opinionem eorum, qui ex terra omnia creata arbitrati sunt, seu potius ideo credita est Luna Terre filia, quia, dum ab inferiori hemisperio ad superius ascendit, uisum est priscis eam ex terra exire, et sic illam Terre dixere filiam. Hanc rapit Pluto, qui et terra est, sed inferioris hemisperii, quando post diem XU incipit sole cadente non apparere, et hinc fit ut appareat eam tantundem esse apud hemisperium inferius quantum apud superius, ex quo sumptum est fabulosum illud, Iouem sanxisse ut anni medium apud Inferos cum uiro esset, et tantundem apud Superos cum matre. Seu aliter. Est quidem Proserpina loco frugis habenda, que ex iacto sulcis semine, nisi celi temperies agat, incrementum habere non potest, et nisi eiusdem iuuetur calore, in maturitatem uenire non posset. Iuppiter autem et celi temperies est, et calor, cuius opere suis temporibus et crescunt segetes, et maturitatem suscipiunt; et sic ex Ioue et Cerere Proserpina nascitur. Que tunc a Plutone, id est terra rapitur, quando semen sulcis iniectum non redditur, quod aliquando contingit ob nimium frequentatam sationem, ex qua adeo terra bono humore emungitur, ut exhausta nequeat dare iniectis seminibus nutrimentum. Hinc turbata Ceres, id est agricultores, qui terrei dici possunt homines, strumenta frangit ruralia, id est frustra operata cognoscit et negligit, et ululatu femineo, id est agricultorum querela, incensis facibus, id est exustione agrorum, per quam humores aduersi, qui sunt circa terre superficiem, exalant, et utiles ab inferiori terra euocantur in altum; et suadetur a Ioue Cereri ut papauera comedat, id est ut in quietem uadat, habent enim papauera somni quietem prestare, per quam quietem intermissio culture intelligenda est, ut possit terra ob intermissionem emunctos humores reassummere. Redire autem ad Superos rapta Proserpina, id est habundantia frugum, non potest incontinenti, quia grana mali punici gustauerat, per que intelligenda sunt uegetatiue uite principia, que tunc initiantur, quando ex humore terre humectatur et calefit semen iniectum, et inde putrefactum prosilit in radices, quarum opere segetes uegetantur. Que principia ideo per grana mali punici designantur, ut intelligatur, quia sanguini similia sint, sicut sanguis nutrimentum est animalis sensitiui, sic et illa principia uegetatiui, et uti, ut placet Empedocli, in sanguine uita consistit animalium sensitiuorum, sic et segetum in humore terrestri. Sed Iouis sententia, id est celi dispositione, agitur, ut post sextum mensem, qui anni dimidium signat, ad Superos redeat Proserpina, id est segetum habundantia, eo quod a die sationis seu a mense in mense septimo incipiant spice segetum apparere et grana suscipere, et in maturitatem etiam deuenire, que grana usque ad sationis noue tempus apud superos commorantur. Theodontius ex Cerere ista uetustissimam refert hystoriam, ex qua uidetur multum cause fictionis superioris assumptum, et dicit: Cererem Saturni filiam Sycani regis fuisse coniugem, et Sycilie reginam, ingenio clarissimo preditam. Que cum per insulam cerneret homines uagos glandes et mala siluestria comedentes, nec ullis obnoxios legibus, prima in Sycilia terre culturam excogitauit, et adinuentis instrumentis ruralibus boues iunxit, et terris semina dedit, ex quo homines cepere inter se campos diuidere, et in unum conuenire, et humano ritu uiuere; ex quo ab Ouidio dictum est: *Prima Ceres unco terram dimouit aratro, Prima dedit fruges alimentaque mitia terris, Prima dedit leges: Cereris sunt omnia munus* etc. Proserpinam uero dicit speciosissimam fuisse uirginem Cereris regine filiam, et ob insignem eius pulchritudinis famam, ab Orco Molossorum rege raptam et in coniugem sumptam. Quod etiam testatur in libro Temporum Eusebius. Uerum de hoc infra prolixior fiet sermo. De Triptholemo autem scribit Phylocorus uetustissimum fuisse regem apud Atticam regionem. Qui cum tempore ingentis penurie occiso a concursu populi patre Eleusio, quia, pereunte fame plebe, filium aluisset habunde, aufugit, et longa naui, cuius serpens erat insigne, abiit ad exteras regiones, et quesita frumenti copia in patriam rediit, ex qua pulso Celeo, qui terram occupauerat, seu secundum alios, Lynceo Trace, in regnum paternum restitutus est, et non solum restitutus alimenta tribuit subditis, sed illos docuit, facto aratro, terram colere, ex quo Cereris alumnus est habitus. Sunt tamen qui uelint non Triptholemum, sed Buzigem quendam Atheniensem Atticis bouem et aratrum comperisse. Dicit tamen Philocorus Triptholemum multis seculis ante fuisse quam fuerit Ceres regina Syculorum. Quod autem Ceres Iasonium amauerit, dicit Leontius etiam hystoriam fuisse talem, cum tempore diluuii Ogigii, Iasonius quidam Cretensis multum frumenti congregasset, illud patientibus peniuriam ob diluuium pro libito uendidit, et sic ex frumento maximam conflauit pecuniam, et hinc locus fabule datus, quod ex Cerere, id est ex frumento, Plutonem diuitiarum deum, id est diuitias susceperit. Iasonius autem a Ioue inuidia fulminatus dicitur, quia ab amicis, quibus oportunus erat, uisum est, quod ante tempus subtractus sit.
+
+Glauca Saturni et Opis fuit filia, et, ut Sacra narrat hystoria, uno partu cum Plutone edita, et Saturno sola presentata, clam Plutone seruato atque nutrito, que adhuc paruula diem clausit.
+
+Pluto, qui latine Dispater dicitur, Saturni filius et Opis uno eodemque partu, ut supra dicitur, cum Glauca editus est, et clam a Saturno seruatus. Hunc ueteres Infernorum finxere regem, eique ciuitatem dedere Ditem, de qua sic Uirgilius: *Respicit Eneas: subito et sub rupe sinistra Menia lata uidet, triplici circundata muro, Que rapidus flammis ambit torrentibus amnis, Tartareus Flegeton, torquetque sonantia stagna. Porta aduersa ingens solidoque adamante columne. Uis ut nulla uirum, non ipsi excindere ferro Celicole ualeant; stat ferrea turris ad auras, Thesiphoneque sedens, palla succincta cruenta, Uestibulum exomnis seruat noctesque diesque* etc. Eius inde aulam atque maiestatem sic describit Statius: *Forte sedens media regni infelicis in arce, Dux Herebi, populos poscebat crimina uite, Nil hominum miserans, iratus omnibus umbris, Stant Furie circum, uarieque ex ordine Mortes, Seuaque multisonans exercet Pena catenas. Fata ferunt animas, et eorum pollice damnant: Uincit opus. Iuxta Minos cum fratre uerendo Iura bonus meliora monet, regemque cruentum Temperat, assistunt lacrimis atque igne timentes Cociton Flegetonque et Stix periuria diuum Arguit* etc. Currum illi insuper trium rotarum statuere, qui triga dicitur, trahique illum a tribus equis uoluere, a Metheo scilicet, et Abastro, et Nouio. Qui ne celebs uiueret, sic uxorem sibi quesisse dicit Ouidius. Nam cum die quadam ingentibus uiribus tentasset Typheus superimpositam sibi Trinacriam abicere, uisum est Plutoni si hoc contingeret, possibile ad eum usque lucem diei penetrare; quam ob rem conscenso curru exploraturus qualia essent Trinacrie fundamenta, exiuit Infernum et dum insulam circumiret, haud longe a Syragusis uidit Proserpinam cum uirginibus sociis legentem flores. Que cum Ueneris sperneret ignes, factum ut repente Pluto sua pulchritudine caperetur, et ob id flexo curru uirginem nil tale timentem rapuit, et ad Inferos detulit, et sibi coniugio copulauit. Huic insuper Uenerationem seu Reuerentiam filiam fuisse dicunt, et Tricerberum canem regni custodem attribuunt. Quem aiunt tricipitem fuisse et inaudite ferocitatis, et cuncta uorantem. De quo sic tragedus Seneca, in tragedia Herculis furentis: *Post hec auari Ditis apparet domus: Hic seuus umbras territat Stigius canis, Qui terna uasto capita concutiens sono Regnum tuetur. Sordidum tabo caput Lambunt colubre, uiperis horrent iube Longusque torta sibilat cauda draco. Par ira forme* etc. Hec ego sic intelligenda existimo, cum iuxta Fulgentium Pluto latine sonet diuitias, et ideo Dispiter, quasi diuitiarum pater a latinis appelletur, et diuitias perituras in terris consistere, aut ex terris effodi clarum sit, et terra uocetur Opis, ut supra sepius dictum est, merito Pluto Opis dicitur filius. Uerum quoniam diuitie prime pro parte ex cultura terre patuere, nondum auro comperto, et Saturnus terram colere docuerit, Plutonis dictus est pater. Diuitiis ferrea ciuitas et custos Thesiphon ideo datur, ut ferreas auarorum mentes et truculentias eorundem circa custodiam et tenacitatem earum cognoscamus. Hanc ciuitatem intrare neminem iustum dicit Uirgilius: *Nulli fas casto sceleratum insistere limen* etc., ut appareat aut querere aut seruare diuitias absque iniustitia non posse. In hac ciuitate scribit Dantes noster obstinatis inferri supplicia, quibus nulla proximi caritas, nullusque fuit amor in Deum. Per aulam autem atque circumstantes multiplicium curarum anxietates, et augende rei labores execrabiles, atque perdendi formidines, quibus anguntur in diuitias hyulco tendentes gutture, intelligendi sunt. Currus autem circumitiones optantium ditari designat triplici uectus rota, ut labor circumeuntium periculum et futurorum incertitudo monstretur. Sic et equi trahentes tres esse dicuntur. Quorum primus Metheus dicitur, qui interpretatur obscurus, ut per eum intelligatur insana deliberatio acquirendi, quod minime oportunum est, qua trahitur seu impellitur cupidus. Secundus Abaster dictus est, qui idem quod niger sonat, ut appareat discurrentis meror et tristitia circa incumbentia fere semper pericula et pauores. Tertius Nouius nuncupatur, quem intellexere sonare tepentem, ut per eum aduertamus, quoniam ob timorem periculorum ardor feruentissimus acquirendi tepescat aliquando. Coniugium uero Proserpine quam supra habundantiam diximus, nulli dubium est cum diuitibus fieri, et potissime iudicio prospectantis uulgi, cuius sepe falsa est extimatio; arbitratur quidem sepe dum diuitis intuentur horrea plena, ibi habundantiam fore, ubi fames est, et peniuria, auaritia procurante. Ex hoc quippe coniugio nil gignitur, laudabile scilicet aut memoratu dignum. Cerberus, ut nonnulli arbitrantur, uerus fuit canis, triceps dictus, eo quod esset latratu sonorus, mordax nimium, et in tenendo fortissimus. Senserunt tamen ueteres, ut reor, sensus alios hac sub ueritate repostos, eo quod custos fingatur Ditis, et ideo cum pro Dite diuitie intelligende sint, ut premonstratum est, nullum earum rite dicemus custodem preter auarum; et sic pro Cerbero auarus intelligendus est, cui ideo tria descripsere capita, ut triplicem auarorum denotarent speciem. Sunt enim qui aurum cupiunt, et in omne lucrum etiam inhonestum uolentes irruunt, ut quesitum dissipent et expendant, qui si diuitiarum custodes dici non possint, pernitiosi tamen et damnosi sunt homines. Sunt qui maximo labore atque periculo suo congregent undique et quomodocunque, ut teneant, seruent atque custodiant, nec ex quesitis sibi prosint uel aliis, et hi hominum genus inutile. Sunt qui nullo suo opere, sed maiorum quesita sudoribus tam studiosa uigilantia seruent, ut non aliter quam alienum depositum contingere audeant; et hi segnes atque tristissimi sunt et Ditis custodis certissimi. Serpentes uero Cerbero additi, tacite atque mordaces auaritie cure sunt. Plutonem hunc insuper uocauere Orcum, ut in Uerrinis Cicero, dum dicit: *Ut alter Orcus uenisse Ethnam, et non Proserpinam, sed ipsam Cererem rapuisse uidebatur* etc. Quem ideo sic uocari dicit Rabanus, quasi receptorem mortium, quia recipiat quacunque morte morientes. Februum preterea dictum uolunt, non a febre, ut multi stolide arbitrantur, sed a lustro quodam sacro a ueteribus ei constituto, per quod Manes purgari credebantur, et hoc in mense Februarii fiebat, et inde mensis ille nomen sortitus est, quod a Macrobio in libro Saturnaliorum dicitur sic: *Secundum dicauit Februo deo, qui lustrationum potens creditur; lustrare autem eo mense ciuitatem necesse erat, quo statuit ut iuxta diis Manibus soluerentur* etc. His prelibatis, quid hec fictio hystorie tegat apponendum est. Refert ergo Lactantius de Plutone in libro Diuinarum institutionum sic: *Ergo illud in uero est, quod regnum orbis ita partiti sortitique sunt, ut orientis imperium Ioui cederet, Plutoni, cui cognomen fuit Agesilao, pars occidentis obtingeret, eo quod plaga orientis, ex qua lux mortalibus datur superior, occidentis autem inferior uideatur* etc. Theodontius autem paululum plenius de hoc inquit: Saturno scilicet Iouem, Neptunnum et Plutonem fuisse filios, qui eo mortuo cum eius partirentur imperium, contigit Plutoni iuniori in occiduam regni partem regnare, apud ea loca, in quibus postea mansere Molossi, secus inferum mare, et is a circumadiacentibus regno suo populis Orcus appellatus est, eo quod seuus et receptator scelestorum esset hominum, et quod ingenti cani suo, quem Cerberum appellabat, consuetus esset uiuos homines trucidandos apponere. Hinc Proserpinam uirginem Syculam, cum intercepisset, rapuit et in regnum deportauit suum, eamque sibi coniugem copulauit. Hec ille. Eusebius autem in libro Temporum hunc appellatum Aydoneum ait et, tempore Lyncei regis Argiuorum atque Ericthei Atheniensium, regnasse.
+
+Uenerationem filiam fuisse Plutonis Seruius affirmat. Theodontius autem hanc Reuerentiam uocat, dicens uenerari deos oportere, maiores autem homines reuereri; et quoniam ea, que hominibus exhibetur et non diis, Plutonis fuit filia, ideo Reuerentia non Ueneratio appellari. Ex qua autem concepta sit matre non habetur, cum Proserpinam sterilem fuisse omnes affirment. Hanc Honori nuptam Paulus et Theodontius dicunt, et ex eo peperisse Maiestatem, ut supra monstratum est. Ego ex hoc figmento id sentio quod intuor; diximus supra Plutonem diuitiarum deum, e quibus diuitiis oriri reuerentiam satis cernimus, cum reuerentia solis exhibeatur diuitibus, etiam si inertes, degeneres, inscii, priuatique sint homines, tante sunt apud mortales existimationis diuitie.
+
+Chyronem centaurum Saturni et Phyllare filium uoluere. Lactantius tamen dicit eum ex Pelopea conceptum; cuius originis talis extat fabula. Saturnum scilicet uenustate Phyllare captum eam intercepisse, et dum eius, ut ait Seruius, uteretur concubitu, interueniente Opi coniuge, confestim se uertit in equum, ne cognosceretur in culpa. Phyllara autem ex eo concubitu Chyronem concepit, peperitque animal, ab umbilico supra hominem, ab inde uero infra equum. Qui cum excreuisset, in siluas abiit, easque coluit. Huic aiunt a Thetide Achillem puerum commendatum, quem ipse nutriuit et docuit, et similiter Esculapium. Postremo cum eum uisitasset Hercules, casu factum est, ut una sagittarum eius Lerneo ueneno perlita super pedem eius caderet; attamen cum a parentibus fuisset genitus immortalis, ut Ochyroes filie uaticinium impleretur, quo predixerat eum optaturum esse mortalem, graui uexatus morbo mori cupiens, orauit Superos ut illi mori concederent. Quo concesso, ab eisdem in celum translatus est, et in zodiaco locatus et Sagittarius appellatus; et quoniam ualuerit auspicio, eo coram celestis ara apposita est. Ex his fictionibus Theodontius et Barlaam sensum exprimebant huiusmodi. Chyronem ideo Saturni filium dictum, quia circa agriculturam plurimum ualuerit, et quia ortorum adaquationem inuenerit, Phyllare dictus est filius, quasi Phyllidros, id est aque custos uel amator, eo quod ad irrigationem ortorum plurima uteretur. Quod autem in conceptione eius Saturnus a coniuge repertus uerteretur in equum dictum est, eo quod causam suam apud turbatam coniugem iustificauerit, dicens, quod ob id aliarum mulierum concubitum quereret, si forte filios masculos suscipere posset, cum sibi prolem melioris sexus ex ea conceptam ob promissum Tytano factum seruare non posset, et sic ob hoc eque agere uisum est, et inde equus, id est iustus. Alii uero uolunt fabulam a precedentibus causam habuisse. Nam cum uidissent illum mortales, ut dicit Ysidorus, hominum pariter et iumentorum medicinam inuenisse, hominis et equi filius dictus est, et Chyron denominatus, ut intelligeretur quia cyrugiam non physicam reperisset, que leui doctaque manu operatur; nam chyros grece manus est. Quod a sagitta Herculis uulneratus sit, hystoriographum dicunt, et cum letalem morbum arte sua aliquandiu curasset, uisum est amicis eum immortalem creatum, quem ueneni uis non occideret. Tandem cum uenisset in mortem, ob meritum uirtutis sue, quia iustissimus fuerit homo, ut in Yliade dicit Homerus, ad perpetuam sui nominis memoriam ab antiquis inter astra locatus est.
+
+Ochyroe filia fuit Chyronis ex quadam nynpha Cayci fluminis suscepta, ut ait Ouidius: *Ecce uenit rutilis humeros protecta capillis Filia Centauri, quam quondam nynpha Cayci Fluminis in rapidis ripis enixa uocauit Ochyroem , non hec artes contenta paternas Edidicisse fuit: fatorum arcana canebat* etc. Hec Esculapium orbi toto profuturum predixit, et patrem optaturum mortem, et se equam futuram. Que omnia euenere. Rei huius significatum potest esse, cum dicat Theodontius eam Thetim Achillis matrem fuisse, ideo in equam uersam dici, quia genuerit equum, id est hominem bellicosum, uti achilles fuit, a furore cuius et ipsta Thetis, ut dicit Leontius, aquarum dea nuncupata est. Equi autem ubique apud antiquos bellorum erant presagium, ut Uirgilius dicit: *Quattuor hic, primum omen, equos in gramine uidi Tondentes late campum, candore niuali. Et pater Anchises: bellum, o terra hospita, portas: Bello armantur equi, bellum hec armenta minantur* etc.
+
+Pycus, Auxonie rex, Saturni fuit filius, ut asserere uidetur Ouidius, dum dicit: Pycus in Auxoniis, proles Saturnia, terris Rex fuit, utilium bello studiosus equorum etc. Et Uirgilius: *Accepimus; Fauno Pycus pater isque parentem Te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus autor* etc. Hunc dicit Seruius a Pomona, pomorum dea, dilectum ac eius sortitum coniugium. Demum, ut ait Ouidius, cum die quadam uenaretur, a Circe, Solis filia, uisus et adamatus est, quam cum ipse paruipenderet, ab ea irata in auem sui nominis uersus est. Sane Ouidius a Seruio discrepat, Pycum uirum fuisse Cyrcis dicens, eumque dilexisse Pomonam, et ob id Cyrces, zelo commota, aurea illum tetigit uirga et in pycum auem mutauit. Huius autem fictionis effectus talis a Seruio arbitrari uidetur, Pycum scilicet regem eo in pycum auem mutatum dici, quia augur fuerit, et domi pycum habuerit per quem futura prenosceret, et sic in pontificalibus libris haberi. Nonnulli dicunt hunc Pycum Cyrcis fuisse uirum et, cum ob singulare studium domandorum equorum alias rudis esset homo, ab ea doctus eloquentissimus factus est. Qua eloquentia in commodum suum multos traxit agrestes, eosque sibi fecit obsequiosos, et ob id fictum eum in auem sui nominis fuisse conuersum. Est enim pyco aui inter alias proprietates hec, ut cum habeat longissimam linguam, estiuo tempore exquirit loca formicarum plena, et emissa inter eas lingua, patitur eas illam conscendere, et morsu prehendere; tandem cum illam formicarum plenam sentit, retrahit et adherentes una secum formicas, ex quibus sic pastus euolat. Sic Pycus rex, lingua, id est eloquentia, trahebat agrestes, qui formicis similes sunt, et in suum, ut dictum est, uertebat commodum. Augustinus autem, ubi De ciuitate dei, dato que ad hystoriam spectant, quasi poeticam fictionem floccifaciat incipit: *Exortum est Laurentum regnum, ubi Saturni filius Pycus regnum primus accepit. Et paulo post sequitur: Sed hec poetica opinentur esse figmenta, et Pyci patrem Stercen potius fuisse asseuerent, a quo peritissimo agricola inuentum ferunt, ut fimo animalium agri fecundarentur, quod ab eius nomine stercus dictum est. Hunc quidam Stercutium uocatum ferunt, qua autem ex causa eum Saturnum appellare uoluerunt. Certe tamen hunc Stercen seu Stercutium, merito agriculture fecerunt deum, Pycum quoque similiter eius filium* etc. Et sic uidetur per Augustinum ostendi Pycum filium non fuisse Saturni. Sane cum Pyci plures esse potuerint, et Augustino credimus Pycum quendam Stercen fuisse filium, et alium Pycum filium fuisse Saturni. Huius insuper inuentum lusoriam pilam in libro Naturalis hystorie Plinius asserit fuisse.
+
+Faunus Pyci fuit filius, ut Uirgilii testimonio patet, dicentis: *Accepimus; Fauno Pycus pater* etc. Hic etiam patri successit in regno. De quo dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum primo: *Quod ut Pompilius apud Romanus institutor ineptarum religionum fuit, sic ante Pompilium Faunus in Latio, qui et Saturno auo nepharia sacra Constituit, et sororem suam Sentam Faunam eandemque coniugem consecrauit. Quam ut Crispus Clodius in eo libro, quem grecescripsit, dicit, eo quod contra mores decusque regium clam uini ollam ebiberat, et ebria facta erat, uirgis mirteis ad mortem usque cecidit, postea facti penitens, cum desiderium eius ferre non posset, illi sacros detulisse honores. De Fauno uero hoc, et Fauna quod dii facti sunt uidetur testari Seruius sic: Quidam deus est Fatuclus, huius uxor est Fatua; idem Faunus, et eadem Fauna dicti autem sunt Faunus et Fauna a uaticinando, id est fando, unde et fatuos dicimus inconsiderate loquentes; ergo faune et fatue nomen quasi asperum* etc. Hec ille.
+
+Senta Fauna, ut proximo supra dictum est, filia fuit Pyci regis et coniunx Fauni, fratris sui, Lactantio teste. Et quicquid Crispus Clodius minus honestum de ea scribat, Gabius Bassus dicit eam Fatuam nominatam, quod mulieribus fata canere consuesset, ut Faunus uiris. Eandem Uarro scribit tante pudicitie fuisse, ut nemo illam, dum uixerit, preter suum uirum, mas uiderit, nec nomen eius audierit; et ideo mulieres illi in operto sacrificare consueuerant, et Bonam appellare Deam. Sed de hac Macrobius Saturnaliorum libro, autoritate Cornelii Labeonis, hanc Maiam dici dicit; eique sub nomine Bone Dee edem Kal. Maias dedicatam, eandem terram esse, et id occultiore sacrorum ritu doceri. Demum eam Opem, Bonam, Faunam et Fatuam pontificum libris appellari. Bonam quod bonorum omnium ad uictum causa sit, Faunam quod omnibus animantibus faueat, Opem quod eius auxilio uita constet, Fatuam a fando, eo quod non ante infantes partu editi, uocem edant, quam terram attigerint. Et quia, cum regali sceptro figuretur, sunt qui dicant eam Iunonis habere potentiam. Et alii eam arbitrari Proserpinam, eo quod illi porca ob depastas segetes sacrum fiat. Preterea eam non sororem et coniugem Fauni, ut quidam dicunt, sed filiam, eumque in amorem eius lapsum, et ob id, quod etiam oppressa uino, noluisset eius parere desiderio, ab eo uirgis mirteis cesam; tandem eo in serpentem uerso, cum ea concubisse creditum; et ob id in templo eius haberi uirgam mirteam nephas esset, et extentam supra caput eius uitem uideri, eo quod pater uino illam decipere tentasset. Quod in templo eius, suo nomine, non consueuit inferri, sed uas in quo uinum esset inditum mellarium nominari, et uinum nuncupari lac. Et serpentes in templo eius innocuos et impauidos apparere, et alia plura, quasi uelit hanc Faunam terram esse. Quas quidem ego ambages et circumitiones detestor et omitto libens.
+
+Faunos, Satiros, et Panes, atque Siluanos dicit Theodontius Fauni fuisse filios. Leontius uero dicebat Saturni. De quibus eo quod nullius nomen sciatur proprium, seu opus, inuicem tractare de omnibus necesse est. Faunos ergo et Satyros nemorum dicebant deos, et, ut ait Rabanus, uoce non signo ostendebant futura paganis exigentibus. Panes uero agrorum deos, et Siluanos siluarum, sed inproprie a poetis persepe unus pro altero assumpti sunt, ut Uirgilius facit: *Et uos, agrestum presentia numina, Fauni* etc. Hos etiam semones, seu semideos uocari ueteres uoluere, ut scribit Ouidius: *Sunt michi semidei, sunt rustica numina, Nynphe, Et Fauni, Satyrique et monticole Siluani: Quos, quoniam celo nondum dignamur honore, Quas dedimus certe terras habitare sinamus* etc. Hos ego nec Fauni, nec Saturni filios credam, cum homines isti, illi uero quodam modo animalia bruta sint, sed possibile forsan est circa Saturni tempora uel Fauni, ex eis ortus est error, et de eis primo recitationes inter mulierculas haberi cepte. De quibus tamen ab insignibus autoribus quedam miranda narrantur. Nam Pomponius Mela ultra Athlantem, Mauritanum montem, dicit noctu lumina uisa, et strepitus cimbalorum atque fistularum auditus persepe, nec die repertus quisquam, atque pro constanti habitum, hos Faunos esse atque Satyros, et huiusce generis animalia. Preterea dicit Rabanus Satyros homuntiones esse, et habere uncas nares, et cornua in frontibus, pedesque caprarum similes, et ex his unum a beato Antonio per solitudines Thebaidis, Paulum sanctissimum uirum heremiticam agentem uitam exquirente, uisum, atque ab eodem interrogatum respondisse, se mortalem et ex accolis heremi, unum ex his, quos stolido errore lusa gentilitas Faunos Satyrosque colit. Alii siluestres homines putant appellantque Incubones seu Ficarios. Ex quibus sic scribit Martianus, ubi De nuptiis Mercurii et phylologie: *Ipsam quoque terram, que hominibus inuia est, referuntur longeuorum chori, qui habitant siluas, nemora, lucos, lacus, fontes atque fluuios, appellanturque Panes, Fauni, Fones, Satyri, Siluani, Nynphe, Fatui, Fatueque uel Fantue, uel etiam Fane, a quibus fana dicta, eo quod soleant diuinare*. Hi omnes post prolixum euum moriuntur, ut homines, sed tamen et presciendi, et incursandi, et nocendi habent promptissimam potestatem. Hec Martianus. Hos autem dicit Aristotiles post annorum milia et Nynphas et Satyros perire. Nonnulli autem gentilium inter alias stultias suas in hanc deuenere, ut se horum mallent filios quam hominum dici, arbitrantes, dum matrum meretricia accusarent, sue nobilitati plurimum splendoris iniungere, ex quibus pauci apponuntur.
+
+Acis filius fuit Fauni et nynphe Symetridis, ut clare scribit Ouidius: *Acis erat Fauno nynphaque Semetryde cretus* etc. Ex hoc talis ab Ouidio fertur fabula. Quod scilicet Galatheam nynpham Syculam amauerit, et ab ea amatus sit, quam cum etiam diligeret Polyphemus ciclops, nec se diligi cerneret, eosque die quadam misceri inuicem uiderit, iratus in eos cursum rapuit; sed Galathea se mersit in undas impune, quia nynpha, Acis autem minus uelox a Ciclope captus atque dilaceratus est. Uerum precibus Galathee in flumen sui nominis miseratione deorum uersus est. Cui fabule Theodontius talem tribuit sensum. Dicit enim Ciclopem tyramnum apud Syculos fuisse, cui maximum erat pecus, lacte cuius plurimum eius augebantur substantie, et ideo Galatheam, id est lactis deam, amasse dicitur. Uerum Galatheam ideo amasse Acim dicit, quia ex humiditate lac procreetur. Sed cum aque Acis fluminis hanc habeant proprietatem, ut desiccent ubera potantium pecudum, non solum Ciclops ob id a flumine illo certo anni tempore amoueri greges iubebat, sed non nunquam per riuulos illud exinanire atque desiccare conatus sit, frustra tamen. Leontius uero dicebat Acim nobilem fuisse iuuenem diligentem Galatheam amasiam tyramni, et a tyramno captus in flumine necatus est, et sic dedit flumini nomen; Galathea autem, cum intrasset nauim, aufugit. Ego autem non credo hunc Fauni regis fuisse filium, sed forsan alicuius alterius nobilis uiri sic uocati, seu unum ex his fuisse, qui Faunorum filios dici maluere quam hominum.
+
+Eurimedon filius fuit Fauni, ut placet Statio in Thebaide, ubi dicit: *Proximus Eurimedon, cui pastoralia Fauni Arma patris, pinusque iubas imitatur equinas, Terribilis siluis: reor et Mauorte cruento Talis erit* etc. Hunc ego, ut de Aci dixi, non arbitror Fauni Laurentum regis fuisse filium, sed quoniam in siluis conuersaretur, ad extollendam progeniem suam, se Fauni finxit filium. Fuit enim hic, ut idem Statius ostendit, in bello thebano partibus fauens Ethioclis.
+
+Periuia filia fuit Eurimedontis, ut in Odissea scribit Omerus, dicens: {Nausithoon men prota Poeidamon enosikhthon Geinato kai Periboia, gunaikon eidos ariste, Ohplotate thugater megaletoros Eurumedontos} Que latine sonant : Nausitheum quidem prius Neptunnus terram mouens genuit. Et Periuia feminarum specie optima, iunior filia magnanimi Eurimedontis. Dicit autem Leontius Eurimedontem Gigantum fuisse dominum, et cum eis perisse; et sic esto in tempore cum eo, de quo dictum est, conuenire possit, non tamen eum credere cum patre Periuie idem esse, que Neptunno peperit Nausitheum, ut per Omerum monstratum est.
+
+Latinus Laurentum rex, Fauni regis et Marice nynphe Laurentis fuit filius, ut carmine patit Uirgilii dicentis: *Rex arua Latinus et urbes Iam senior longa placidas in pace regebat. Hunc Fauno et nynpha genitum Laurente Marica Accepimus* etc. Iustinus autem non Fauni filium, sed nepotem dicit ex filia. Scribit enim, redeunte Hercule ex Hispania, Gerione superato, Fauni filiam uitiasse, et ex eo concubitu suscepisse Latinum. Seruius autem refert secundum Esyodum eo in libro, quem Aspidopiam uocat, Latinum Ulixis et Cyrcis fuisse filium, quam nonnulli Maricam uocant; et inde de eo dicit dixisse Uirgilium: *Solis aui specimen* etc., eo quod Solis Cyrces fuerit filia; uerum dicit Seruius, quia temporum ratio non procedit; et ideo illud accipiendum esse Hyginii, qui ait Latinos plures fuisse, ut intelligamus poetam abuti, ut solet, nominum similitudine. Sed quicquid dicant alii, cum uniuersalis fama Uirgilio faueat, Latinum scilicet Fauni fuisse filium carmini eius obtemperandum est, credendumque Latinum Fauni fuisse filium. Est insuper et de matre Marica opinio uaria. Seruius autem de ea dicit: Est autem Marica dea litoris Miturnensium iuxta Lirim fluuium. Oratius: et innantem Marice Litoribus tenuisse Lirim. Quod si uoluerimus accipere uxorem Fauni Maricam, non procedit; dii enim topici, id est locales, ad alias regiones non transeunt; sed potest dictum esse per poeticam licentiam Laurente Marica, cum sit Miturnensium. Dicunt alii per Maricam Uenerem intelligi debere, cuius fuit sacellum iuxta Maricam, in quo erat scriptum PONTIE APHRAITE; hec Seruius. Hoc tamen dubium paucis potest absolui. Plures enim potuerunt esse Marice, ut supra de Latino etiam dictum est. Hic autem Latinus Laurentibus rex fuit, eo tempore quo Troia deleta est, habuitque Amatam Dauni regis Ardee sororem in coniugem, ut per Uirgilium patet. Uarro autem eo in libro, que De origine lingue latine scripsit, dicit Palantiam Euandri filiam eius fuisse uxorem, eumque uolunt profugum suscepisse Eneam, et, uti ex responso susceperat, Lauiniam filiam iam Turno filio Dauni promissam, dedisse uxorem. Quam ob rem bellum ingens inter Eneam et Turnum exortum est, in quo Latinum cecidisse dicit Seruius.
+
+Lauinia filia fuit Latini regis et Amate secundum Uirgilium, quam cum, Turno regi promissam, Latinus pater daret in coniugium Enee Troiano, ingens exortum est bellum, et, ut ait Seruius, in primo fere concursu Latinus occisus est; et sic patris dotata sanguine aduene coniugio iuncta est. Et cum uirum in eodem conflictu apud Numicum fluuium perdidisset, timens uictoris priuigni insolentiam, ex Enea pregnans aufugit in siluas, et, ut dicit Seruius, apud Tyrum pastorem diuertit, ibique peperit filium, quem Iulium Siluium Postumum appellauit, eo quod post patris funus in siluis natus esset. Hanc Ascanius postea reuocauit in regnum patrium, cum ipse secessisset in Albam a se conditam. Quod quidem cum regia indoles generoso mulieris in pectore ob aduersas res in nullo fracta esset, adeo integre conseruauit, ut, adulto Siluio, auctum quam diminutum potius resignaret. Eusebius autem in libro Temporum dicit hanc post Enee mortem Melampodi cuidam nupsisse, et ex eo concepisse filium, quem Latinum Siluium nominauit, qui etiam Latinus, Iulio Siluio mortuo, imperauit.
+
+Preneste Latini regis fuit filius, ut Solinus, ubi de Mirabilibus mundi scribit, uidetur asserere, et hunc ait Preneste etiam ciuitatem fecisse, et a suo nomine nuncupasse. Dicit enim sic: *Preneste, ut Zenodotus, a Preneste Ulixis nepote Latini filio* etc. De eo autem nil amplius legi. De Iunone, Neptunno et Ioue, Saturni filiis et eorum prosapiis insequentibus scribitur, ut huic octauo libello finis imponatur.
+Genealogie deorum gentilium liber UIII explicit feliciter.
+
+Mitiori iam celo partem posteritatis Saturni, quam cepissem, in Laurentum litus peregeram, et ecce, seu maris estu factum sit, seu occiduo impellente flatu, repente in Egeum usque mare delatus sum, et in conspectu Samos, iamdudum splendide insule, quasi iniectis ancoris, serenissime rex, firmatum me comperi. Ibi dum partim in celum usque delata uetustissimi templi semesa fastigia cernerem, et partim disiectas in frusta columnas mirabiles, euulsas e sedibus bases, dirutas testudines, equatas fere solo parietum longissimas alas, humo infixos tholos, et omnem ingentis, imo monstruosi edificii solutam compaginem atque ruinarum demersam cumulis, uepribus atque siluestribus arboribus, sua sponte nascentibus, muscoque occupatis turpi, mirabundus intuerer, mecumque perquirerem, cuius ob obsequium tam grandis potuerit euo suo moles extolli, sumptusque ueterum magnificos laudarem, uenit in mentem Samiam fuisse Iunonem, et a Samiis pre ceteris deitatibus honoratam, et euestigio comprehendi templum illud, olim inter cetera orbis mirabile et uetustissima fama celebre, eidem Iunoni ab incolis fuisse constructum. O quam grandes diuturnique labores exhausti, quot architectorum emuncta ingenia, quot pontificum instituta sacra, quot ingentium uirorum matronarumque ornatus appositi, ut dyabulo prestaretur obsequium, periere? Et hinc in cogitationem longiusculam perseuerans, emisso e profundissimo pectoris arcano suspirio, mecum inqui: *Erubescant miseri Christiani, quibus hac tempestate facillimum est, ut rem domesticam augeant, montium terebrare uiscera, maris et fluminum alueos uncis piscatoriis radere, Arthoas transire niues, Ethyopum experiri soles, Yperboreas fallere gryphes, Hyrcanas cursu superare tygres, Lybicos sopire serpentes, Marmaricos leones excludere, Occeanum sulcare ratibus, elephantos Yndos prostrare, et, si daretur iter, in celum usque transcendere! Heu, miser, quid defleo? Aliqua forte cum honestate possunt hi labores assummi; sed quid dicam, cernens pyrratica infestare maria, itinera obsidere, ianuas infringere, falsas signare tabellas, uenena porrigere, bella iniusta mouere, iustum sanguinem fundere, fidem frangere, insidias tendere, et in cunctos, dum modo suppetant uires, tyrannidem et uiolentiam exercere, ut ampliusculam possimus facere substantiam perituram. Ingemiscendum equidem est, et compatiendum cecitati nostre! Quid, queso, si detur cumulasse, quod cupimus, refert palatia erigere, thalamos ornare, equos ministrosque parare, conuiuia festosque dies ducere, auro, gemmis et purpura illustres apparere, alea ludere, posessiones amplissimas facere, uiridaria lacusque componere, in lasciuiam ire et inepte Ueneri maximos sumptus impendere, si noster honor, nostrum decus, nostra gloria ab indignoribus occupatur? Potuere gentiles in suam famam Iunoni tam ineffabile templum construere, Christiani Deo uero et Redemptori suo debitum persoluere negligunt*. Si classem in mare trahere, arma summere, naues conscendere, bellum hostibus catholice fidei mouere, imo inferre, uitam uulneribus mortique supponere, et saluatoris nostri Christi Ihesu paruulum terre spatium, in qua passus mortuusque breui iacuit tempore, effeminati recuperare, colere, uenerari ingrati inertisque nolumus, saltem templum, quod excederet cetera, ad quandam singularem honorificentiam impendendam, si christo pusillanimes nolumus, extolleremus Uirgini genitrici. Heu christiani nominis inexpiabile dedecus! Potuerunt insule unius et parue incole e montibus columnas excidere, ingentia euellere saxa, et in amplissimum opus deducere, architectos undique euocare precipuos, thesauros erogare suos, sudores impendere, ut in suam perniciem sempiternam Iunoni, scelestissimi hominis coniugi, plurimis inmixte lasciuiis mulieri, iracunde impatientique femine, inhonestorum hominum matri, templum insigne construerent, Christiani autem et miseri et tristi, auaritia perditi, sacre uirgini, Ihesu matri, cui nulla fuit libido, nulla peccati labes, uicium nullum, cui semper integra et illibata uirginitas, humilitas uera, incomparabilis sanctitas, et honestas laudanda pre ceteris, cui soli contigit diuina dispositione auribus celeste uerbum, angelo nuntiante, concipere, inmaculato utero illud idem, carnem factum, in partum usque seruare, mammis intactis et suis in ulnis, quem absque dolore peperat, uirgo educare, ignauia et auaritia obsistente, nequeunt utiles fructuososque labores impendere, quibus gentilium superemus opera. Non inficiar grande satis atque splendidum templum esse cor contritum et humiliatum; quod si sufficeret, frustra tot paruas fecissemus ecclesias. Nec equidem hoc suadeo tanquam gloriose Uirgini oportunum ipsa enim a dextris filii, agminibus angelicis circumdata, celi regina perenne solium habet in celis, sed ut nostra solum mostraretur affectio erga tam bene meritam matrem, erga mortalium spem certam et unicam, erga humani generis patronam, erga gratiarum pietatisque inexhaustum fontem, cuius profecto precibus adiuuamur, a periculis eripimur et in bona dispositione seruamur; et postremo confidentes in eam in eternam usque gloriam euocamur et ducimur, si meremur. Sed quid uerbis forte superfluis auras uerbero? Segnes puniet Deus, et auaros diuites dimittet inanes! Nos autem in propositum reuertamur. Dum igitur ruinas inspicio, nequeuntes auferre adhuc loci ueterem maiestatem, quin imo sua inextimabile magnitudine seruantes, satis aduerti a delatrice fortuna moneri, quoniam Iouis atque Neptunni, quos ex prole Saturni ex proposito in finem seruaueram, sermonem paululum differendum, ut Iunonis fabulosam progeniem in medium traherem, in qua et belligeri Martis omnis profusa continetur prosapia. Cuius inter strepitus atque furores queso, me mitis deus, qui Dauit docuit manus ad bellum, sua pietate deducat in pacem.
+
+Iuno, errore gentilium regina deorum, Saturni et Opis fuit filia, ante Iouem nata, eodem tamen partu. Fuit preterea et Iouis coniunx, ut dicit Ouidius: *Si genus aspicitur Saturnum prima parentem Feci Saturni sors ego prima fui* etc. Inde dicit Uirgilius: *Iunonem interea compellat Iuppiter ultro: O germana michi atque eadem gratissima coniunx* etc. Et alibi: *Ast ego, que diuum incedo regina, Iouisque Et soror et coniunx* etc. Educatam autem illam a Thetide dicit Seruius. Eamque Neptunnum educasse asserit Albericus. Sic Martianus illam dicit nutrisse Mercurium, Maie filium. Eam preterea regnorum atque diuitiarum faciunt deam. Sic et coniugii, ut scribit Uirgilius: *Iunoni ante omnes, cui uincla iugalia cure*. Et alibi: *Deuenient; adero et, tua si michi certa uoluntas, Coniugio iungam stabili propriamque dicabo* etc. Preterea et parturientibus preesse uolunt, ut per Plautum patet in Aulularia dicentem: *Perii mea nutrix obsecro te uterum dolet Iuno Lucina tuam fidem* etc. Sic et in Adelphis Terrentius parturientem ait dicere: *Miseram me differor doloribus, Iuno Lucina fer opem, serua me obsecro* etc. Illi insuper insignem currum et arma attribuunt, ut in Yliade demonstrat Omerus. Et ne deorum regina sola procedat, pedissequas illi XIIII nynphas ascribunt, ut in persona eius ait Uirgilius: *Sunt michi bis septem prestanti corpore nynphe* etc. Inter quas illi Yris precipue famulatur. Auem etiam pauonem in tutelam eius dixere, caude cuius, eam, Argi pastoris sui, occisi a Mercurio, oculos apposuisse dicit Ouidius. Uocant etiam illam preter Iunonem et reginam nominibus multis, ut puta Lucinam, Matronam, Curitim, Deum matrem, Fluoniam, Februam, Interducam, Domiducam, Unxiam, Cinthiam, Soticenam, Populoniam, et Proserpinam. Eamque dicunt comestis lactucis siluestribus Hebem filiam concepisse. Sic et percusso flore Martem. Ex Ioue uero uiro suo peperisse Uulcanum. Et alia de ea referunt plurima. Circa predicta, sicuti multa sunt, sic et multa dixere diuersi. Dicit autem Barlam Iunonem Saturni et Opis filiam arbitratos, qui Saturnum rerum opificem esse, et Opim materiam, et Iunonem terram credidere, uel aquam. Sic et Macrobius, ubi De somnio Scipionis, illam Iouis dicit esse sororem, quia ex eisdem seminibus, quibus Iuppiter, producta sit, cum Iouem celum asserat, et aerem dicat esse Iunonem. Quam ideo ante Iouem natam dicunt, quia cum Iuppiter ignis sit, et hec aer, non uidetur apud nos quod absque spiritu, qui aer est, ignis deduci possit in flammam, nec sublato aere usquam uiuere, et ideo oportunum aerem esse si ignem uelis, uel quod ignis motu aeris accendatur, ut in siluis locisque palustribus sepe uidimus contigisse; et sic aer natus ante quam ignis. Eam autem educatam a Thetide ideo fictum est, quia humiditate aque restauratur quicquid aeris extenuati in ignem uertitur. Eam autem educasse Neptunnum et Mercurium, ubi de eis fiet mentio exprimetur. Iouis autem coniunx ideo dicta est, quia sic aer celo seu igni supponitur. Seruius autem dicit Iouem aliquando pro igne et aere, et non nunquam, pro igne tamen summi. Sic et Iunonem pro terra et aqua, et aliquando pro aere solo, et ideo quando pro igne et aere accipitur Iuppiter, et Iuno pro terra et aqua, merito coniuges dicuntur, cum ignis et aer habeant agere, et terra et aqua pati; et sic superioribus in inferioribus agentibus suffragantibus supercelestibus corporibus apud nos cuncta gignuntur. Quando uero, ut idem Seruius ait, Iuppiter pro igne tantum et Iuno pro aere ponitur, tam ratione contiguitatis, quam etiam tenuitatis et leuitatis, similitudine fratres esse dicuntur. Theopompus uero in Cipriaco carmine, et Ellanicus in Dyospoltichia, dicunt Iunonem a Ioue uinctam cathenis aureis, et deprauatam incudibus ferreis. Quos nil aliud sentire uoluisse arbitror, nisi aerem a frigiditate et duricie terre deprauatum, cathenis aureis, id est, per continuatas lucis successiones igni iunctum esse. Tullius uero dicit circa hanc materiam sic: *Aer autem, Stoyci disputant, interiectus inter mare et celum Iunonis nomine consecratus, que est soror et coniunx Iouis, quod et similitudo est etheris, et cum eo summa coniunctio. Effeminarunt autem eum Iunonique tribuerunt, quidem nichil est mollius* etc. Reginam et deam regnorum atque diuitiarum insuper dixere Iunonem, quam Fulgentius uelato et capite et sceptrum manu tenentem designat, nil aliud, ut ipse, credo, uolentes ostendere quam, qua in parte regna consistant et diuitie. Diximus enim Iunonem terram esse, in qua regna mundi consistere satis patet. Ergo si ipsa in se regna tenet, regnorum regina est; quod quidem per sceptrum demonstratur. Et hac eadem ratione diuitiarum est dea; nam autem in uisceribus metalla omnia et preciosas lapides tenet, quod per uelatum caput ostenditur, aut in superficie segetes fructusque omnes et pecora, in quibus profecto consistunt diuitie terrenorum, ostendit et prebet. Coniugiorum autem deam uolunt, eo quod ut plurimum dote media eatur in coniugium, que dos iuris Iunonis est. Preterea Iunonem in aliquibus lunam esse credidere, eamque circa humanos actus multa posse, et potissime circa motus de loco ad locum, et hinc arbitrati sunt Iunonem puellas nubentes et de domibus parentum ad sponsos euntes per iter ducere, et inde Interduca uocitata est. Seu alia ratione, quia ueteri more nocte uirgines ad sponsos mittere consueuere, eis erubescentibus ire palam uirginitatem deponere; et quoniam luna dum luceret, ducatum prestare uideretur itineris, Interduca dicta est. Et quoniam hoc ducatu illas primo in domos uirorum uidetur deducere, etiam Domiduca dicta est. Et quoniam uirgines sub ducatu Iunonis uenientes ad limina sponsorum, ritu ueteri uariis unctionibus postes ungebant, Iuno ab unctionibus illis Unxia appellata est, et sponse deinde uocitate unxores; et deinde, ut dicit Albericus, eo uentum est, ut dicantur uxores. Parturientium autem deam ideo illam dixere dicit Fulgentius, quia diuitie, quibus ipsa preest, semper de se alias pariant, quod quidem non est simpliciter uerum de omnibus et semper; quin imo parturientibus dea dicta est, quia luna, quam idem cum Iunone uoluere a parturientibus sub Lucine et Iunonis nomine inuocari consueuit, et eius muneris esse dicebant, ut ait Macrobius, distendere et laxare rimas corporum, et meatibus uiam dare, quod est ad accelerandos partus salutare, et tunc uocitatur Artemia Grece, quasi aerem secans Latine. Currus illi ideo attributus est, ut per eum designetur circumitio aeris continua circa terram. Arma uero ideo illi data sunt, quod bellantibus et maxime diuitiarum et regnorum causa ea suadere aut prestare et preparare uideatur. Nynphas illi obsequiosas dicunt esse XIIII, ut noscamus totidem in aere accidentia uariis ex causis generari, ut puta Serenitas, Uentorum impetus, Nubes, Pluuia, Grando, Nix, Pruina, Ros, Coruscatio, Tonitruum, Yris, Cometes, Uapores incensi, et Nebula. Non nulli tamen alias describunt esse, dementes ex dictis aliquas et alias superaddentes, que terre uidentur contingentia, ut terremotus, exalantia ex terris incendia, et huiusmodi. Porro ex his que Iunoni famulantur familiarior describitur a poetis Yris, quam Taumantis fuisse filiam uoluere, id est admirationis, eo quod sit coloribus et apparitione mirabilis. Hanc enim Iunoni diuitiarum dea ideo attribuunt, ut per eius picturatam uariis coloribus curuaturam opum ornamenta designent, que quidem fulgore suo admiranda sunt, sic descendentia ut ascendunt, et uti hec tam pulchra repente dissoluitur, sic et diuitum splendores in momento resoluuuntur in nichilum. Uoluntque eam Yrim dici, quasi erim, quod certamen est, eo quod propter diuitias multa oriantur certamina. Et hinc aiunt quidam Yrim semper missam ad discordiam excitandam. Pauonem uero illi in tutelam tribuunt, ut qualitates ostendantur diuitum. Est enim clamosa auis pauo, in quo clamores, elatas uoces, iactantiam, boatusque intelligunt diuitum. Incolit et pauo tecta et edificiorum semper celsiora conscendit, ut appareat diuites preminentias omnes appetere, atque si non dentur arripere. Picta insuper penna nitet undique, et laudibus delectatur, et ad ostentationem sui adeo trahitur, ut erecta in girum oculata cauda, nuda atque turpia posteriora relinquat. Per que purpura diuitum, et uestis aurea, et inanis gloria, et futilis pompa, aures adulationibus patule designantur, in quas quotiens minus aduertentes incurrunt, euenit ut, quod forsan sordidum latere poterat, detegatur, et appareat splendore sub illo cor miserum, curis anxiis lacessitum, ignauia, stultia, morum ineptia, uiciorum spurcities, et non nunquam cadauera turpi marcentia tabo. Superest de nominibus et potissime de his, de quibus nil dictum est, ponere rationem. Uult igitur Tullius eam uocari Iunonem, quasi iuuans omnibus, quod proprium Iouis est. Rabanus autem dicit Iunonem, quasi ianonem, id est ianuam pro purgationibus feminarum, eo quod quasi portas matris natis pandat et nubentium maritis. Leontius autem dicit quod Iuno Grece dicitur Ere, quod quidem uenit ab era, quod est terra et fit mutatio E in E, et fit Era, cui mutata alpha in E fit Ere. Unde proprie Iuno terra est. Sotigena uero appellatur, eo quod mares societ iungatque connubio feminis. Sic et Populonia ob id quod ex coniunxionibus hominum atque mulierum a se factis populi procreentur. Et inde Cinthia, quod lune nomen est, Cynthia dicebatur, quod ipsa a uirginibus cingulum castitatis, dum uiris iungerentur, exolueret, quod, quicquid dicant isti, Ueneris hoc officium puto, quam, Alberico teste, dicebant Iunonem Domiducam in nuptiis sequi, eo quod Iunonis esset officium primo ad matrimonium spectantia agere. Ueneris uero uirum et uirginem in coitum iungere, et cingulum uirginitatis soluere, quod ipsi Ueneri tribuunt, et ceston uocant. Matrona uero dicitur, quia his tantum presit mulieribus, que uiris mature sint, aptisque conceptui, que et ipse etiam si non nubant matrone sunt, aut dici possunt, eo quod secundum etatem matres esse possint. Curitim uero dicit Albericus eam uocari, quasi regalem, uel fortem, uel potentem, uel, iuxta Seruium, a curru, eo quod bellantes curribus uterentur, quibus illam ratione cause bellorum preesse uolunt. Deum etiam matrem uocant, eo quod illam terram intelligant omnium matrem. Fluoniam autem dictam dicit Albericus a fluoribus seminum, seu quod feminas in partu liberet. Ego autem a menstruali mulierum fluxu, qui a luna causari a nonnullis creditur, dictam puto Fluoniam. Sic et a purgationibus Februam, quod feminas post partum secundis exeuntibus purget, et idem in menstruis; nam februo idem est quod purgo. Dicta sunt ea que sub aliquo figmento poetico quantum ad naturalem sensum abscondi posse uisum est. Restat dicere quid sub parte fictionum secundum hystoriam tectum sit. In hystoria quidem sacra legitur Iunonem ex Saturno rege et hominum genitam, et ab Ope Saturni coniuge uno et eodem partu cum Ioue, prius tamen, editam, eamque, ut scribit Uarro, apud insulam Samum prius Partheniam appellatam atque educatam. Et cum ibi adoleuisset, Ioui nuptam, et ob id Sami nobilissimum et antiquissimum fuisse templum, et in eo simulacrum Iunonis in habitu nubentis puelle figuratum, eiusque sacra anniuersaria nuptiarum ritu celebrari consueta.
+
+Hebes, ut ait Theodontius, filia fuit Iunonis, cuius rei talem idem Theodontius recitat fabulam. Apollinem scilicet Iunoni nouerce in domo Iouis patris sui parasse conuiuium, eique inter alia apposuisse lactucas agrestes, quas cum comedisset cum desiderio Iuno, illo usque tunc sterilis euestigio pregnans effecta est, et ex eo conceptu peperit Hebem. Que, quia formosa esset, a Ioue ad officium pincernatus assumpta est, et dea iuuentutis effecta. Tandem cum ipse una cum ceteris diis apud Ethyopes commensaturus iuisset, contigit quod, ministrante eis, Hebes, pocula, perque lubricum minus caute incedente, caderet, et casu, uestimentis amotis omnibus, in casu obscena Superis monstraret, quam ob causam factum est, ut illam ab officio pincernatus Iuppiter remoueret, et loco eius Ganimedem Laomedontis regis Troie fratrem sustitueret. Postremo Herculi Oeteo iam in numerum deorum assumpto illam iunxere coniugem. Omerus autem in Odissea eam ex Ioue conceptam dicit. Sane quoniam a Latinis poetis eam tantum Iunonis absque patre filiam habitam inuenio, Ioui non ascripsi. Quid autem ex fictione hac summendum sit, hoc arbitror. Dicebat uenerabilis Andalo Ioui, quem patrem Apollinis aiunt, inter signa Zodiaci duo attributa, que eius astrologi dixere domicilia, Sagittarium scilicet atque Pisces. Uerum Sole, id est Apolline, in Sagittario existente, Iouis domo, instante iam hyeme, Iunoni, id est terre, lactuce apponuntur siluestres, id est frigus intensum; nam lactuce siluestres, ut aiunt physici, frigidissime sunt; frigus autem circa terre superficiem agit, ut condensatis terre poris calor terre immixtus agat circa intrinsica terre, et terre humiditate calefacta, radices graminum atque plantarum aperire faciat, et humore repleat, ex quo turgescunt et pregnantes efficiuntur. Et sic Sole intrante Sagittarium ob frigus intensum terra efficitur pregnans, que in autumno sterilis uidebatur. Tandem adueniente tempore partus, id est uere nouo, Hebem parit, id est iuuentutem et rerum omnium renouationem, frondes, flores, et germina omnia ea emittuntur tempestate. Sic primo adueniente uere, quod calidum est et humidum, diis, id est supercelestibus corporibus, que, ut alias dictum est, secundum quorundam opinionem ex humiditate uaporum a terra surgentium pascuntur, pocula, id est humectationes, porrigere dicitur. Tandem adueniente autumno, in quo Sol incipit uersus solstitium hyemale tendere, id est ad Ethyopes, qui uersus antarticum sunt, uirentia omnia cessare, et frondes arborum cadere incipiunt, et sic Hebes, dum deteguntur que occultauerant frondes nudari dicitur, et obscena monstrare, et a pincernatu etiam remouetur, et Ganimedes substituitur, qui Aquarii signum dicitur, eo quod eo tempore pluuiosa sit hyemps et habundanter humidos propinet uapores syderibus. Quod autem Herculi iungatur coniugio ideo fictum credo, quia iuuentus, id est uiriditas perpetua, semper iuncta sit clarorum uirorum operibus, nec illa nedum in mortem, sed nec in senium cadere permittat.
+
+Martem sunt qui uelint Iouis et Iunonis filium, sed Ouidius, ubi De Fastis, eum Iunonis absque patre filium tantum esse demonstrat. Dicens, quod Iuno turbata, eo quod Iuppiter ex se ipso tanto, nullo mulieris adhibito obsequio, Mineruam procreasset, Occeanum querebat, sumptura consilium, qualiter et ipsa absque uiri commixtione posset filium concipere atque parere, et cum fessa secus fores Flore dee coniugis Zephyri quieuisset, a Flora quorsum pergeret interrogata, narrauit. Cui Flora, si Ioui esset occultum, promisit auxilium salutare, eamque, cum iurasset per undas Stygias se nemini dicturam, docuit in campis Oleneis florem esse, quo tacto, confestim absque uiro conciperet. Quod experta Iuno, illico absque uiro concepit et peperit filium, quem Martem appellauit. Alii uero dicunt quod Iuno, percussa uulua, Martem concepit. Hunc omnes ferocissimum deum et armigerum dicunt, et ob id bellis armisque preesse asserunt. Describit illi Statius in Thebaide regionem, domum atque ministros, sic dicens: *At Tracum Cylenius arua subibat; Atque illum hyberne labentem cardine porte Tempestas eterna plage pretentaque celo Agmina nymborum primique aquilonis hyatus In diuersa ferunt: crepat aurea grandinem ulta Palla, nec Arcadii bene protegit umbra galeri. Hic steriles delubra notat Mauortia siluas. Horrescitque tuens* etc. Et designata non absque misterio regione, domum describit atque familiam, dicens: *Ubi mille furoribus illi Cingitur aduerso domus immansueta sub Hemo*. Ferrea compago laterum, ferro arta teruntur Limina, ferratis incumbunt tecta columnis. Leditur aduersum Phebi iubar, ipsaque sedem Lux timet, et durus contristat sydera fulgor. Digna loco statio: primis salit Impetus amens E foribus cecumque Nephas Ireque rubentes, Exanguesque Metus, occultisque ensibus instant Insidie, geminumque tenens Discordia ferrum. Innumeris strepit aula Minis, tristissima Uirtus Stat medio, letusque Furor, uultuque cruento Mors armata sedet, Bellorum solus in aris Sanguis, et incensis qui captus ab urbibus ignis. Terrarum exuuie circum et fastigia templi Capte insignibant gentes, celataque ferro Fragmina portarum bellatricesque carine, Et uacui currus protritaque curribus ora, Pone etiam gemitus: adeo uis omnis et omne Uulnus; ubique ipsum, sed non usquam ore remisso Cernere erat, talem diuina Mulciber arte Ediderat; nondum radiis monstratus adulter Feda catenato luerat conubia lecto etc. Preteria eius dicunt Bellonam fuisse sororem, quam currui eius attribuunt aurigam, ut idem Statius testatur, dicens: *Ipse subit curru, diraque aspergine latos Mutat agros, spolia a tergo, flentesque caterue: Dant silue nixque alta locum, regit atra iugales Sanguinea Bellona manu longaque fatigat Cuspide* etc. Et ut incessus eius ferocitas ostendatur omnis, dicit et alibi Statius idem: *Comunt Furor Iraque cristas, Frena ministrat equis Pauor armiger; at uigil omni Fama sono, uarios rerum succincta tumultus Ante uolat currum, flatuque impulsa gementum Alipedum trepidas denso cum murmure plumas Excutit: urget enim stimulis auriga cruentis Facta, infecta loqui, curruque infestus ab alto Terga comasque dee Scithica pater increpat hasta* etc. Hunc insuper tam dirum tamque cruentum deum amantem fuisse uolunt, et inter alias ab eo dilectam Uenerem Uulcani precipue dicunt, et eius usum concubitu. Ex quo talem fabulam Omerus UIII recitat Odissee. Dicit enim Martem supreme Uenerem dilexisse, et cum ei aliquando misceretur, a Sole uisus, Uulcano Ueneris coniugi accusatus est, qui clam catenas inuisibiles circa lectum suum apposuit, finxitque se Lemnum ire, quod arbitratus Mars accessit ad Uenerem, et cum nudi lectum intrassent, et se fallaciis Uulcani iam captos aduerterent, rediit Uulcanus ex composito. Qui cum ob illatam iniuriam clamaret, aduenere dii, et inter alios Neptunnus, Mercurius et Apollo, dee uero ob uerecundiam non uenerunt, et cum omnes riderent, captos nudosque uidentes, solus Neptunnus pro captiuis interpellauit, ac tam diu orauit, donec Uulcanum in suas preces flecteret, et captos liberari faceret. Huic insuper tam acri deo lupum attribuunt in tutelam, et ex auibus picum. Sic etiam ex herbis gramen. Multa etiam de hoc recitantur, que suis seruata locis nunc omittere censui, ut quid contegant que dicta sunt deducamus in medium. Ueteres Iouem Martis patrem ideo uoluere, ne adeo filius degener uideretur a patre, mitem quippe atque benignum Iouem sepe diximus, ubi Mars crudelis atque immitis est. Iunonem autem Occeanum petere, et Flore consilium summere, ad colorandam originis rationem quam ob aliud positam reor, et ideo florem Olenium seu in campis Oleneis natum menstruum existimo, quod solum femine patiuntur, eiusque feditatem ipse uocabuli pulchritudine conantur tegere, florem uocantes suum, quem ex Oleneis aruis ideo dicit Ouidius, seu quia olidus sit, seu quod ex olido manet loco. De quo sic scribit Ysidorus: *Mulier solum animal menstruale est, cuius cruoris tactu fruges non germinant, acescunt musta, moriuntur herbe, amittunt arbores fetus, ferrum corrumpit rubigine, nigrescunt era, si qui canes ederint, in rabiem efferantur, glutinum aspalti, quod nec ferro, nec aqua dissoluitur, cruore ipso pollutum dissoluitur* etc. Cuius igitur si sane considerentur effectus, ex alia nulla materia tam seuum animal tam immane creari poterat, ut cum genitore genitum conueniret. Marte, id est bello furente, nedum non germinent fruges, sed nec seruntur; ubi bellicus personet furor, uineta negliguntur, et sic in acetum uersa uidentur, moriuntur herbe presse discursibus, fructus aruorum pereunt omnes, agentibus uiolentiis atque rapinis, ferrum iniquo attritum usu consumitur, era decolorantur et arua sanguine occisorum, castra sequentes in nimiam occupandi rabiem efferantur, dissoluuntur, aut seua pugna aut longis obsidionibus menia ciuitatum, oppida et arces excelses, et quicquid hominum seu etiam nature arte munitum est; bene ergo conuenit cum semine fructus. Seu alia ratione Iunonis dicetur filius, quam sepe terram diximus et regnorum atque diuitiarum dominam, cum ambitione hominum insatiabili circa talia litigia, iurgia, dissensiones oriantur et bella. Si autem ad percussionem genitalium Iunonis intueri uoluerimus, dicemus tunc illa percuti, quando appetitus ad superflua excitatur, ex quo questio sepissime oritur, per quam et in bellum non nunquam itur, et sic Mars nascitur. Is igitur sic genitus quod apud Bystonas Tracesque habitet, ut describit Statius, euidenti ratione cognoscitur. Sub Arthoo quidem cardine, eo quod frigidissima sit regio, qui ibidem nascuntur sunt homines sanguine pleni, nec hoc a natura discretissima frustra factum; exangues enim frigori non possent obsistere; sunt hi sanguine abundantes obtruncatores ciborum, uini ingurgitatores immoderati, consilio segnes, fraudibus copiosi, in precipitia faciles, clamosi, furiosi, nil nisi per certamen optantes, sanguinis prodigi, et ridentes uulnera, que omnia Marti competunt; quam ob rem apte apud tales eius regia descripta est; tempestatum agminumque nymborum, et stridentium aquilonum et grandinum circumdata, ut sentiamus impetus, furores, rabiem, atque rumores et tumultus uacantium bellis. Preterea ferrea describitur domus, ut locorum munitiones, circa que bellum geritur, sentiamus, que ferree sunt, id est armatorum hominum plene, et gladiorum atque telorum; que quidem, eo quod in malum ut plurimum agantur, solis contristant iubar, quia in bonum lux creata sit. Insuper radiorum solis ab armis reflexorum aliquantulum liuescit splendor, ex qua liuedine aurea solis lux tristari et offuscari paululum uidetur. Demum ex ministris Martis primus ex regia prosiliens Impetus est, quo impatientes miseri postquam uerbis semina belli uidentur iniecta, ad arma discurrimus, et hunc cecum sequitur Nephas, eo quod dum furioso agimur impetu, aufertur omnis rationis animaduersio, qua sublata inconsiderate itur in homicidium, in incendium, in dispersionem bonorum et ruinas urbium; et sicuti rotatus ignis in ampliorem deducitur flammam, sic et inchoatum facinus, iras acuit et accendit male agentium animos; quos ideo rubentes describit, quia facies irati hominis ignea uideatur, seu quia ex incenso sanguine oriantur. Sunt preterea hac in domo Martis, que ubicunque bellum geritur intelligenda est, exanguis Metus, quos ideo exangues dixit, quia consueuerunt pallere metuentes, eo quod sanguis totus reuocatus ad cor metuentis, liquerit partes exteriores exangues. Qui quidem metus, cum dubius sit euentus belli, non solum segnes occupat, sed aliquando strenuos pugiles atque duces uariis agentibus causis. Sunt et ibidem Insidie, ideo tectos gerentes gladios, ut intelligatur insidiatis fraus; circa has plurimum artis oportet habere duces, cum nil palam nisi maximo suo commodo insidiantes faciant. Dicit et inter Martis ministros esse Discordiam duplici gladio accinctam, ut sentiamus cum in hoc ueniunt homines, ut non eque sentiant, sed in diuersas tendant sententias, ab hac animorum diuersitate unicuique parti arma suaderi et bellum in reliquam. Sunt et ibi innumerabiles Mine, que inflatorum hominum tela sunt, adeo ut non nunquam his tantum conficiantur bella, cum sepe minus faciunt homines qui magna minantur. Sic et ibidem tristissima Uirtus est, quod ideo dicit, quia esto homo bellorum sit oculatus plurimum, sit robustus, et ualens, sit audax et aduersus incumbentia fortis, et constans, quoniam he uirtutes in effusionem sanguinis, in dirutiones urbium, in predam tendunt, tristes esse uidentur, eo quod in aliorum tristitiam operantur. Est cum aliis et letus Furor, et hoc ideo, quia sepissime bellis interueniat, quem letum dicit, eo quod inter plenos cibo et potu et hinc letos, oriri consueuerit. Raro enim ieiuno stomaco furentes cernimus. Mors etiam inter hos armata est, et cruento uultu, uolens per hoc intendere crebras occisiones que in bellis fiunt, et sanguinis amplam effusionem, dum illam armatam et cruento uultu describit. Superest et ornatus templi, qui omnis tendit ad ostendendam uictorum miseriam et triunphantium gloriam, qui quoniam satis patet omittendus est. Sic et Bellona de qua satis supra dictum est, ubi de Minerua armigera. Superest de incessu Martis pauca dicere, cuius initium a furore et ira, qui eius comunt cristas, esse uidetur, quod his urgentibus absque impetu esse non potest, et hoc supra descriptum est, sed hos ideo Martis comere, id est ornatas reddere cristas, id est arma, dicit, ut intelligamus quod cum arma ad inferendam et peragendam pugnam facta sint, tunc splendida uidentur cum impetuose operantur. Nam in segni et miti milite flere dicuntur. Pauorem autem dicit equos Marti parare, et eius esse armigerum, eo quod seu aduenientium hostium, seu circa strepentium timore equos summamus et arma. Fama autem equos Martis, id est aduenientis belli, precedit, fere semper facta et infecta referens, que omnia a timidis expectantibus creduntur facile et augentur. Hunc tam immanem trucemque uirum amore Ueneris fuisse implicitum uolunt, seu uelint armigerorum morem, seu naturalem huius passionis uim, seu hystoriam sub fictionis huius fabule tegere, de quibus omnibus tangentes expediemur paucis. Bellicosos homines hac urgeri peste multos legimus. Centauri uolentes Perithoi coniugem rapere, bellum cum Lapithis habuere. Nessus ob dilectam nimium Deyaniram ab Hercule occisus est. Et Hercules ipse monstrorum domitor amori Yolis succubuit. Sino Iouis ineptias potius quam amores. Initium discordie Agamenonis et Achillis subtracta ab Agamenone Achilli Briseida causa fuit. Pyrrus ob nimium dilectam Hermionem Horestis gladio periit. Sanson uictus amore Dalile orbatus est et in seruitutem redactus. Dauit ob amorem Bersabee Dei oblitus adulterium commisit et homicidium. Salomon ob Egyptiam, cultu ueri Dei omisso, ydolis immolauit. Cleopatra Antonium funditus deprauauit. Quid multa ex antiquis referam ? Uidi ego duces bellorum plures, dummodo suaderet etas adeo mulierum quarundam amore deperditos, ut fere uideretur monstrum, tam grandem muliebris amoris mollitiem inter tam continuas et asperas bellorum curas in eodem pectore simul posse consistere, quod uolentes ueteres sub fictione uelare hunc fabulam bellorum patris et lasciuiarum matris condidere. Si autem acutius uelimus sensum huius fictionis excutere, arbitror intelligi posse pro Uenere concupiscibilis appetitus, Uulcano ignis deo, id est, calori naturali, matrimonio, id est indissolubili uinculo alligatus; hic more ignis dum in maius incendium nititur, Martem tanquam feruentissimum amare dicitur, et ab eo tanquam sibi simile amatur, et in idem desiderium iunguntur lasciuientes, quod a Sole, id est a sapiente uiro dum cernitur redarguitur, et excedens iusto calori accusatur. Uerum dum incontrarium, feruor inordinate concupiscientie fertur, fit ut occultis uinculis, id est cogitationibus atque delectationibus lasciuis artius alligetur insipiens, a quibus effeminatus solui non possit, et iam palam factis obscenis commixtionibus a sapientibus rideatur. Neptunnus autem qui solus pro captiuis interponitur, lasciuio feruori contrarius effectus est. Quo uti ab aqua ignis, sic ignominiosus amor extinguitur, et dum uelit qui patitur catenata ratio relaxatur. Leontius dicebat Omerum non solum hos intellectos habuisse, quin imo cum illis hystoriam etiam recitasse. Uulcanum scilicet Iouis et Iunonis filium et Lemni dominum Uenerem Dyonis filiam speciosissimam mulierem habuisse coniugem; qui cum esset forma turpis homo et speciosissimum iuuenem haberet armigerum, quem dicit opinione quorundam Neptunni fuisse filium, contigit ut a Uenere coniuge diligeretur, et in eius iret concubitum. Quod cum clam ad aures peruenisset Uulcani, uoluit ante uidere quam credere, et dum se longe iturum finxisset, incautos inuicem cepit amantes. Sed armiger claudi manus fugiens euasit facile. Ipse autem cum perdite amaret coniugem, in eam seui aliquid agere ausus non est, a querelis tamen nequiuit desistere Quas Neptunnus patruus intuitu filii longa persuasione sopiuit. Huic his explicitis ideo attribuitur currus, quia more ueteri pugnantes curribus uterentur. Lupus uero ob id illi dicatus est, quia rapax et ingluuiosum sit animal, ad insatiabilem uoracitatem sequentium castra monstrandam. Cui ideo picus attribuitur auis, quia ut plurimum bellorum homines auguriis et auspiciis intenti sint, et quia ex quibuscunque contingentiis confestim omina summant. Seu quia, uti rostro picus assidua percussione etiam robora penetret, sic et armigeri continua demolitione aut certaminum continuatione, menia penetrent ciuitatum. Gramen autem illi ideo sacrum dicit Albericus, quia hec herba, secundum Plinium, ex humano sanguine procreetur, et inde ut idem dicit, Romani rem bellicam agentes, Marti sacrum facturi aram construebant gramineam; quod ego ridiculum reor, ut gramen ex sanguine tantum humano oriatur, sed aliunde illud Marti dicatum habuisse originem puto; nam cum consueuerint belligeri homines in expeditis locis libentius castra locare, et ob id ut plurimum in locis gramineis, que ex consulto ab agricultoribus non coluntur, eo quod in se gramen omnem terre humorem attrahat, et satis nullum uel modicum linquat, a Romanis et forsan a priscis inuentum est, ad ostentationem uirtutis benemeriti pugnatoris, eos herba graminea coronare, qui armorum ui castra primi intrassent hostium. Martem preterea et aliis uocauere nominibus, ut Mauortem, et Gradiuum ob id, ut ait Rabanus in libro De origine rerum, quia per uiros bellatur, ut sit mas martis; et paulo post dicit: item Martem quia effectorem mortium; nam a Marte mors nuncupatur. Gradiuum ideo quod gradatim bello inferantur qui pugnant aut quod impigre gradiuntur etc. Mauortem autem sunt qui dicant eum dictum, quasi magna uertentem, quia ob bellum maxima conterantur. Sane ut appareat poetas suis in fictionibus phylosophos imitari, libet apponere quid de Marte senserint olim astrologi, et is potissime qui maximi apud eos nominis fuit Albumasar. Est autem Mars iuxta huius sententiam natura igneus, calidus et siccus repentinus, laudis et glorie cupidus, iracundus, iniqui iudicii, depredator, callidus, scelestus, impius, incostans, improuidus, preceps, incompositus in loquendo atque obscenus, in respondendo festinus, ferox, incontinens, proteruus, ornamentorum dilector, religionum spretor, infidus, mendax, periurus, malorum operator assiduus, dissipator bonorum, instabilis, et obstinate pertinacie, inuerecundus, laboriosus, impiger, derisor, fornicator, et fedi coitus appetitor. Significat iuuentutem, fortitudinem, ignem, combustiones, militiam et societates regum, instrumenta bellica, latrocinia, ruinas, abscisiones uiarum, torturas, captiuitates, timores, iurgia, iniurias, curatores uulnerum, magisteria ferri, effosores sepulcrorum, nudatores cadauerum, et similia. Ex quibus facile comprehenditur, quantum poesis cum phylosophia conueniat. Que quidem, rex inclite, nolo propter te putes apposita; iam diu auditu cognoui, quoniam astris familiarissimus esses et eorum optime nosceris proprietates, sed ut his obsequerer, qui, te preter, hec forsan lecturi sunt.
+
+Cupido, ut ait Tullius in libro De naturis deorum, Martis et Ueneris fuit filius. Quem insipide ueteres modernique ingentis potentie deum uolunt. Quod satis patet carmine Senece tragedi, qui de eo in tragedia Ypoliti sic dicit: *Et iubet celo Superos relicto Uultibus falsis habitare terras: Thessali Phebus pecoris magister Egit armentum, positoque plectro Impari tauros calamo uocauit. Induit formas quotiens minores Ipse qui celum nebulasque ducit: Candidas ales modo mouit alas* etc. In quibus satis, quam grandis sit Cupidinis potentia, designatur. Nec minus ostenditur ea in fabula, quam de eo refert Ouidius; dum illum dicit ob Danis pulchritudinem Apollinem Phytonis uictorem aurea uulnerasse sagitta et Danem plumbea, ut amaret ille hanc, illa autem hunc haberet odio. Eius autem formam sic describit Seruius: *Etate puerum, nudum, et alatum, et accinctum pharetra, arcum sagittasque gestantem*. Rabanus addit et facem. Franciscus autem de Barbarino non postponendus homo, in quibusdam suis poematibus uulgaribus, huic oculos fascea uelat, et gryphis pedes attribuit, atque cingulo cordium pleno circundat. Apuleius autem, ubi De asino aureo, eum describit formosissimum dormientem sic: *Cum uidelicet capitis aurei genialem cesariem, ambrosiam temulentiam, ceruices lacteas, genasque purpureas, pererrantes crinium globos decoriter impeditos, alios ante pendulos, alios retropendulos, quorum splendore nimio fulgurante et ipsum lumen lucerne uacillabat per humeros uolatilis dei, penne roscide micanti flore candicant, et quamuis alis quiescentibus eximie plumule tenelle ac delicate tremule resultantes inquiete lasciuiunt, ceterum corpus glabellum atque luculentum, et quale peperisse Uenerem non peniteret* etc. Refert preterea Auxonius ex hoc fabulam satis longo carmine scriptam, quam pictam ait Treuiris in triclinio Zoyli; Cupidinem scilicet inter myrteta Herebi casu euolasse, quem cum cognouissent Heroides mulieres, eius ob causam dira supplicia, et inhonesta desideria atque mortes passe, facto agmine confestim in eum surrexere, et frustra conantem exercere uires, eum cepere, atque in excelsam ibidem myrtum cruci affixere, suas inde pendenti ignominias inicientes, quas inter dicit et aduenisse Uenerem increpantem eum eique Uulcani catenas improperantem, et supplicia seua minantem; quibus commotis aliis, remissis suis iniuriis, a Uenere ueniam illi impetrauere, eumque sustulere de cruce, et ipse euolauit ad Superos. Referuntur et insuper plura, quibus omissis, dictorum perscrutandus est sensus. Fuisse enim Cupidinem Martis et Ueneris filium et insignem pulchritudine lasciuique moris satis possibile reor. Uerum de hoc minime sensere fingentes, et id circo quis talis ex his oriri potuerit inter opiniones maiorum inuestigandum est. Est igitur hic, quem Cupidinem dicimus, mentis quedam passio ab exterioribus illata, et per sensus corporeos introducta et intrinsicarum uirtutum approbata, prestantibus ad hoc supercelestibus corporibus aptitudinem. Uolunt namque astrologi, ut meus asserebat uenerabilis Andalo, quod, quando contingat Martem in natiuitate alicuius in domo Ueneris, in Tauro scilicet uel in Libra reperiri, et significatorem natiuitatis esse, pretendere hunc, qui tunc nascitur, futurum luxuriosum, fornicatorem, et uenereorum omnium abusiuum, et scelestum circa talia hominem. Et ob id a phylosopho quodam, cui nomen fuit Aly, in Commento quadripartiti, dictum est, quod quandocunque in natiuitate alicuius Uenus una cum Marte participat, habet nascenti concedere dispositionem phylocaptionibus, fornicationibus atque luxuriis aptam. Que quidem aptitudo agit, ut quam cito talis uidet mulierem aliquam, que a sensibus exterioribus commendatur, confestim ad uirtutes sensitiuas interiores defertur, quod placuit; et id primo deuenit ad fantasiam, ab hac autem ad cogitatiuam transmittitur, et inde ad memoratiuam; ab istis autem sensitiuis ad eam uirtutis speciem transportatur, que inter uirtutes apprehensiuas nobilior est, id est ad intellectum possibilem. Hic autem receptaculum est specierum, ut in libro De anima testatur Aristotiles. Ibi autem cognita et intellecta, si per uoluntatem patientis fit, in qua libertas eiciendi et retinendi est, ut tanquam approbata retineatur, tunc firmata in memoria hec rei approbate passio, que iam amor seu cupido dicitur, in appetitu sensitiuo ponit sedem, et ibidem uariis agentibus causis, aliquando adeo grandis et potens efficitur, ut Iouem Olympum relinquere, et tauri formam summere cogat; aliquando autem minus probata seu firmata labitur et adnichilatur; et sic ex Marte et Uenere non generatur passio, sed, secundum quod supra dictum est, homines apti ad passionem suscipiendam secundum corpoream dispositionem producuntur; quibus non existentibus, passio non generaretur, et sic large summendo a Marte et Uenere tanquam a remotiori paululum causa Cupido generatur. Sane in excusationem sue imbecillitatis hanc pestem mortales miseri pressi passione hac potentissimum finxere deum, quos in Ypolito Seneca poeta tragicus detestatur, dicens: *Deum esse amorem turpi seruitio fauens Finxit libido, quoque liberior foret Titulum furori numinis falsi addidit, Natum per omnes et celerem terras uagum Ericina mittit; ille uolans per celum Proterua tenera tela molitur manu Regnumque tantum minimus in superis habet. Uana ista demens animus asciuit sibi Uenerisque numen finxit atque arcus dei. Quisquis secundis rebus exultat nimis Fluitque luxu* etc. Hunc insuper puerum fingunt, ut etatem suscipientium passionem hanc et mores designent; iuuenes enim ut plurimum sunt, et more puerorum lasciuiunt, nec satis sui compotes, quo passionis impellit impetus, potius quam quo ratio iusserit, efferuntur. Alatus preterea dicitur, ut passionati instabilitas demonstretur; facile enim credentes cupientesque de passione in passionem euolant. Arcum atque sagittas ideo ferre fingitur, ut insipientium repentina captiuitas ostendatur; nam in ictu fere oculi capiuntur. Has aureas esse dicunt et plumbeas, et aureis amorem, plumbeis autem odium inferri, ut amantium ostendatur opinio. Uolunt enim nonnulli ob passionem hanc iuuenes alias torpentes et exotici, in uirtutem moresque claros conari, facetiis et urbanitatibus uacare, lautos comptosque incedere, cantu et choreis delectari, liberales effici, et huiusmodi que ad splendorem uite uidentur spectare, et ideo auream hanc, quia splendidum aurum sit, et uice uersa plumbum, eo quod graue et quodam modo iners metallum uideatur et obscurum, habet odium procreare, ex quo tristitia et animorum afflictio nascitur, et iuuenum torpor, eo quod intra limen teneantur, metu seu cogitationibus grauentur noxiis, et huiusmodi. De gestis autem reliquis in Phebum et Danem, ubi de Dane supra dictum est. Facem autem id illi superaddunt, ut ostendatur quia hec passio non nunquam tanto feruore incendat patientium animos, ut illos non solum ad suspiria cogat, sed etiam in anxietatem exustioni similem impellat. Oculos uero illi fascia tegunt, ut aduertamus amantes ignorare quo tendant, nulla eorum esse iudicia, nulle rerum distinctiones, sed sola passione duci. Pedes autem gryphis illi ideo apponuntur ut declaretur quoniam tenacissima sit passio, nec facile inerti impressa ocio soluitur. Eum cruci affixum, si sapimus documentum est, quod quidem sequimur, quotiens animo in uires reuocato, laudabili exercitio molliciem superamus nostram et, apertis oculis, prospectamus quo trahebamur ignauia. Quod si ceperimus nec perficiemus, erit error nouissimus peior priore.
+
+Uoluptas, ut ait Apuleius, Cupidinis atque Psycis filia fuit, cuius generationis fabula supra, ubi de Psyce, latissime dicta est. Cuius figmenti ratio aperietur facile. Cum enim contingit nos aliquid optare, et optato potimur, procul dubio obtinuisse delectamur; hanc delectationem prisci uoluptatem uocauere.
+
+Enomaus rex fuit Elydis atque Pise, et, ut Seruio placet atque Lactantio, Martis fuit filius. Sane ego bellicosum fuisse hominem arbitror, et ob id fictum Martis filium. Constat enim eum aduersus Pelopem bellum habuisse, et a Pelope superatum, et cum secum uenisset in pacem, eidem Hyppodamiam filiam suam concessit in coniugem.
+
+Hyppodamiam dicit Seruius filiam fuisse Enomai regis, et cum formosissima peteretur a multis, essentque Enomao uelocissimi equi, ut qui ex uentorum flatu creati fuerant, ab Enomao petentibus talis apposita condicio est, ut scilicet curule deberent inire certamen, et superati necarentur, uictor autem potiretur optato. Et cum iam multos in mortem dedisset, aduenit Pelops Tantali regis filius, clara floridus iuuentute, petiitque coniugium uirginis, dispositus subire certamen. Hyppodamia autem cum uidisset Pelopem, formositate eius capta, Myrtilum aurigam patris pactione primi coitus corrupit. Alii uero dicunt clam a Pelope fuisse hac eadem pactione corruptum. Myrtilus autem axem currus fecit ex cera, et sic, dum essent in stadio, fracto axe currus Enomai Pelops uictor euasit; et sic coniugio Hyppodamie potitus est. Dicit Barlaam in annalibus Grecorum legisse Pelopem ob negatam sibi Hyppodamiam, aduersum Enomaum inisse bellum, et Enomaum fraude Myrtili prefecti sui superatum. Qui Myrtilus cum precium fraudis postularet a Pelope, ab eodem in mare deiectus periit. Hec Pelopi uiro suo peperit Atridem, Thyestem, Phystenem et alios.
+
+Thereus rex Tracum fuit, et, ut ait Theodontius, filius fuit Martis ex nynpha Bystonide per uim ab eo oppressa, quod in parte scribit Ouidius dicens: *Quem sibi Pandion opibusque uirisque potentem Et genus a magno ducentem forte Gradiuo Connubio Progne iunxit* etc. Ex hoc talis hystoria cum fabuloso fine narratur. Cum fatigasset Thereus bello Pandionem Athenarum regem, et in pacem tandem uenisset, ut firmior esset, Prognem eius filiam, natu maiorem, sumpsit in coniugem. Que cum iam illi Ythim filium peperisset, uenissetque in desiderium uidendi Phylomenam sororem suam, orauit ut mitteretur Athenas, aut ab Athenis accersiretur Phylomena. Thereus autem Athenas uadens a Pandione impetrauit, ut Phylomenam ad Prognem duceret. Quam speciosissimam uirginem cum adamasset Thereus, eam in pastorali domo uiolenter oppressit; et minitanti se eum accusaturam Progni linguam abscidit, et in domo illa clausa seruauit, et ueniens sordidatus ad Prognem Phylomenam maris nausea mortuam dixit. Phylomena uero, carceris affecta tedio, in tela que sibi contigissent omnia acu scripsit et per ancillulam sorori misit. Que cum ficta letitia dolorem occultasset suum, instantibus orgiis Bachi, noctu, nam eo tempore a Bystoniis mulieribus celebrabantur, tyrsis et pellibus ornata intrauit siluas, et Phylomenam eque ornatam eduxit in regiam, et accensa furore, cum multa excogitasset in uirum, in Ythim paruulum filium illi applaudentem euomit iras, eumque secto iugulo interemit, et coctum uiro mane de more epulanti apposuit. Qui cum sepius rei inscius illum uocasset, eique respondisset continue Prognes: adest; nec intelligeret ille, antequam a mensa consurgeret, Phylomena ex conclaui exiens illi in hoc seruatum filii caput apposuit. Qui repente hinc inde commotus, dum illas insequeretur gladio, factum est miseratione deorum, ut Prognes in irundinem uerteretur, et pullo in habitu propria tecta seruaret. Altera uero, in auem sui nominis mutata, siluas petiit quas nocte reliquerat. Thereus autem upupa factus est; et sic omnis regia transformata. Sensus autem fictionum, secundum Barlaam sententiam, talis est. Fuit Thereus homo impius et ferox, nil nisi per bellum cupiens aut summens, et ob id Martem meruit in patrem, cum filius fuit Astogiri Bystonidum principis. Qui quidem cum ob suum facinus nil auderet in coniugem, et ipsa ob ruborem perpetrate seuitie nunquam in regiam descendisset, sed nigra tecta ueste in sublimiori domus parte suum defleret scelus, et sororis infortunium. Huius mutationis causam dedit, sicuti et Phylomena tam nomine quam reditu in siluas. Thereum autem ideo in upupam uersum dixere, quia et cristata sit auis, et ululare cantus eius sit, et stercora cibus, ut per cristam insigne regii capitis designetur, et per ululatum filii perditi lamentationes, et per fetidum cibum aspernanda atque fastidiosa memoria comesti nati.
+
+Ythis Therei et Prognes fuit filius, cuius etas et infortunium satis supra scriptum est. Aiunt enim eum in auiculam quam carduelem uocant mutatum, et hoc potius ab habitu infantie sue sumptum credo, quam aliunde; picta quidem auis est carduelis, uti et picturatas acu uestes ferre uidemus infantes nobilium.
+
+Ascalaphus et Ialmenus fratres, filii fuerunt Martis ex Astochia, ut in Yliade placet Omero dicenti sic: {Ton erkh' Askalaphos kai Ialmenos, uies Areos, Ouhs teken Astuose domo Aktoros Axeidao, Parthe aidoie, uhperoon eisanabasa, Arei kratero oh de parelexato lathre} etc. Que latine sonant : Illis dominabatur Ascalaphus et Ialmenus, filii Martis, quos genuit Astiochi in domo Actoris Azidao uirgo uenerabilis: Palatium cum ascendit Mars fortis, hic autem cum ipsa iacuit clam. Hos autem dicit Omerus, ubi supra, dominos fuisse Asplidonis et Orcomeni, ac Mimionis ciuitatibus, et cum Grecis Troiam uenisse cum XXX nauibus. Ego autem, ut de reliquis dictum est, pugnaces fuisse iuuenes arbitror, et ideo Martis filios habitos ab antiquis.
+
+Parthaon, ut ait Theodontius, filius fuit Martis ex Meroe, patremque eius alio nomine Meleagrum appellatum, et Calidonie regem. Paulus autem dicit hunc Martis fuisse filium ex Sterope filia Athlantis. Lactantius autem dicit hunc non Martis fuisse filium, sed Meleagri Martis filii. Tandem Theodontius dicit uerum esse Parthaonem filium fuisse Meleagri ex Merope Ethola uirgine, sed quoniam Meleager primus armis sibi occupauerit Calidoniam atque tenuerit, cum Iouis Archadis filius fuerit, Mars a rudibus incolis et creditus et appellatus est, et inde Parthaon Martis filius dictus. Huius quidem genologiam Omerus in Yliade, introducens Dyomedem loquentem, designat, ostenditque Parthaonem tres filios habuisse, Agrium, Melam, et Oeneum, sed Theodontius his superaddit quartum, Testium scilicet, ab Omero minime nominatum.
+
+Agrius et Melas, ut supra dictum est, Omero teste, fuerunt filii Parthaonis. De quibus nil preter nudum nomen ad nos usque peruenit.
+
+Testius, ut dicit Theodontius, filius fuit Parthaonis ex Calidone nynpha. Paulus uero dicit ex Altea, et Alteam filiam sic dictam, quia dum nasceretur ipsa, labore partus mortua mater sit, nec de eo preter hoc habetur ulterius, nisi quod Alteam genuerit et Thoseum et Plexippum.
+
+Thoseus et Plexippus Testii fuerunt filii, ut predictum est. Qui quidem cum iuuenes essent robusti, etate ualentes et animo, una cum reliquis nobilibus iuuenibus Grecie in uenationem apri Calidonii cuncta, ut refert Ouidius, uastantis uenere; ibique, cum post longum laborem beluam interemissent, cernentes quod Meleager Oenei regis filius eorum nepos et uenationis princeps caput apri Athlanti uirgini, quia prima uulnerasset illum, dedisset, ut tanquam prima feriens ritu uenantium precipuo uenationis decoraretur honore, illud illi indignantes, quod tanti laboris inter tot nobiles iuuenes femina primo insigniretur honore, eripuere. Quam ob causam turbatus Meleager in illos irruens, subtracto capite, eos interemit renitentes, et uirgini sublatum honorem restituit.
+
+Altea Testii fuit filia, et de matris nomine pereuntis, dum eam pareret, nuncupata est, ut satis predictum est. Hec Oeneo regi Calidonie nupsit, cui cum inter alios filios Meleagrum peperisset, eo nato uidit audiuitque Fata circa ignem dicentia: tam diu natum uicturum quam diu stipes unus, qui tunc ardebat in igne, permaneret inconsuptus ab igne; quo dicto discedentibus Fatis, Altea, e lecto surgens, confestim subtraxit ab igne atque seruauit. Porro cum sacrificans ob onorem Meleagro ex uenatione consecutum, et interim audisset ab eodem fratres occisos, furore percita, in uindictam se dedit precipitem, et arrepto fatali stipite, quem caute illo usque seruauerat, igni comburendum exhibuit, quo consumpto, filius Meleager occubuit. Quod cum audisset infelix, facti penitens, in gladium irruit, et uitam miserrime terminauit. Stipitem hunc ego radicalem humidum arbitror, nature lege factum, ut eo durante uita nascentium perseueret, qui a matre, id est a rerum natura, igni, id est siccitati impositus, ut pereat natus necesse est.
+
+Oeneus Calidonie rex, ut supra dictum est, Parthaonis filius fuit, longe magis apud nos filiorum opere quam suo cognitus. Huic coniunx fuit Altea, et plures illi fuere nati, sed utrum ex Altea omnes non satis michi notum est, cum de alio quam de Meleagro legisse non recolam.
+
+Deyanira Oenei regis fuit filia, ut in morte Meleagri testatur Ouidius, dicens: *Quas postquam Oenie tandem Latoida clade Exatiata domus preter Gorgemque nurumque Nobilis Alcmene* etc. Hec uirgo prestantissime forme fuit, adeo ut multi illam in coniugem exoptarent atque peterent; tandem cum Acheloo flumini promissa fuisset, et postremo Herculi poscenti desponsata, ortum ob ipsius nuptias certamen est, et superato Acheloo, Herculi cessit. Hec preterea a Nesso centauro summe adamata, et in transitu fluminis rapta, ut clarius ubi de Nesso. Qui cum sagitta ab insequente Hercule letaliter uulneratum se sciret, in amoris premium uestem Deyanire uenenato sanguine respersam dilecte dedit, asserens uestimento uim esse reuocandi Herculem a quibuscunque amoribus. Que cum credula clam seruasset, capto amore Yolis Herculi transmisit induendum, ut illum ad se reuocaret; attamen cum illud Hercules induisset et sudore siccum cruorem resoluisset, porisque hausisset apertis, ui urgente ueneni, in rabiem uersus, sese dimisit in ignem, et mortuus est. Et sic Deyanire uxoris munere interiit. Theodontius dicit bellum habitum cum Acheloo huiusmodi fuisse, quod cum desideraret Hercules Deyaniram, et Achelous fluuius Calidoniam duobus alueis fere omnem aliquando irrigaret, et sata omnia secum traheret, ab Oeneo Herculi petenti hac sub condicione concessam, si Acheloum in unum cogeret alueum, et illum sepiret aggeribus; quod cum non absque maximo labore fecisset Hercules, Acheloo superato, Deyaniram obtinuit.
+
+Gorgem Oenei fuisse filiam testimonio Ouidii premonstratum est. Theodontius uero dicit Gorgem non feminam, sed hominem fuisse, et in bello Thebano occubuisse.
+
+Meleager filius fuit Oenei regis Calidonie et Altee, in natiuitate cuius refert Ouidius Parcas tres ab Altea iam labore partus soluta uisas, circa ignem stamina nentes, et cum flammis ligni stipitem posuissent, dixere: *O nunc nate, erit equa tibi cum hoc stipite uita*. Quod cum audisset Altea, eis discedentibus, surgens stipitem igni subtraxit, illumque ne combureretur cum diligentia seruauit. Fuit hic Meleager iuuenis insignis, et euo suo fama clarissimus; et eodem Ouidio referente contigit, quod Oeneus pater ex susceptis frugibus cunctis Superis sacro instituto honores impenderet, Diana tantum, seu indignatione seu obliuione omissa. Que aduersus eum turbata, aprum immanem agris Calidoniis immisit cuncta uastantem. Ad quem conficiendum, cum uocatu Meleagri conuenissent omnes adiacentium ciuitatum insignes iuuenes contigit ut et Athlas uirgo Cenei filia, seu secundum alios Iasii regis, forma et etate conspicua, et uenationum experta etiam aduocata ueniret. Quam cum extemplo Meleager adamasset, factum est, ut inita uenatione, cum omnes in aprum irruerent, hec ante alios omnes illum iaculo uulneraret. Qui postquam captus et occisus est, Meleager uenationis princeps seu amore ductus, seu quia sic expetebat usus, Athlanti, que illum prima uulnerauerat, apri caput transmisit; Lactantius addit et pellem, qui precipuus apud uenatores habebatur honor. Quod egre ferentes Plexippus et Thoseus, seu ut dicit Lactantius, Agenor, fratres Altee, eidem Athlanti caput oblatum abstulerunt, seu auferre conati sunt. Quam ob rem iratus Meleager in eos irruit et illos occidit. Ceterum cum Calidones ob mortem apri festum ingens celebrarent, et dona portarent templis, et inter eos Altea tam ob mortem hostis quam ob gloriam filii letabunda incederet, audita fratrum cede, repente turbata est, et in uindictam potius quam in lacrimas irruens, fatali sumpto stipite, eum in flammas iniecit. Quo consumpto et Meleager consumptus occubuit. Omerus in Yliade, ea in oratione, in qua Phenix conatur persuadere Achilli, ut arma capiat aduersus Troianos, longum de Meleagro Oenei filio sermonem facit, et dicit, quod, cum ob homicidium auunculorum suorum plurimum ab Altea matre obsecraretur, indignatus, cum uenirent hostes usque in uallum Calidonie ciuitatis nollet arma summere, sed cum Cleopatra Marsippe Ydei Eiunei filia, quam etiam Alcionem uocant, eo quod Alcionem auiam suam persepe ploraret, delectabatur inclusus thalamo, que post mortem fieri non poterant. Attamen ex his, qui eum ob cedem auunculorum mortuum putant, sunt qui credant eum non stipite consumpto, sed matris conspiratione occisum. Barlaam ab ea fuste dum dormiret occisum dicit. Paulus uero casu eum post gloriam interempti apri mortuum putat, et inde fabule locum adinuentum fatati stipitis, quem dicit radicalem humidum arbitrari, quo deficiente, deficit et uita. Quacunque tamen morte, uel quandocunque absumptus sit ab omnibus, arbitrari uidetur eum Athlantis amicitia usum, et ex ea Parthenopeum filium suscepisse. Fuit enim Meleager et uenatio hec famosa, ut testatur Eusebius in libro Temporum, Atreo et Thieste regnantibus Micenis anno mundi IIIIi.
+
+Parthenopeus filius fuit Meleagri et Athlantis. Quam dicit Theodontius filiam fuisse Iasii regis Archadie, et cum esset acris propositi uirgo, coniugiumque renueret, Dianam in uenationibus secuta est, tandem probitate uicta Meleagri eius usa contubernio, illi Parthenopeum peperit, quem eo quod diu celauerit sic appellatus a matris putata uirginitate; nam Grece parthenias uirgo seu uirginitas sonat. De pulchritudine huius et matris euentu, re cognita, sic scribit Statius: *Pulchrior haud illi triste ad discrimen ituro Uultus et egregie tanta indulgentia forme; Nec desunt animi, ueniat nunc fortior etas, Quas non ille duces nemorum fluuiisque dicata Numina, quas magno non impulit igne Napeas? Ipsam, Menalia puerum cum uidit in umbra, Dianam, tenero signantem gramina passu, Ignouisse ferunt comiti, Dicteaque tela Ipsam et Amicleas humeris aptasse pharetras* etc. Huic autem cum plus esset animi quam uirium, adolescentulus nondum pubes, plurimo belli succensus amore, audiens Argiuos duces in Thebas ituros, ignara matre, conuocatis populis cum Adrasto rege reliquisque in obsidionem Thebarum uenit, et ibidem in pugna uulneratus occubuit. Ceterum de isto longe aliter sentit Seruius. Dicit enim eum Melanippe et Martis, siue Melamonis fuisse filium et Arcadie regem, et puerum admodum Thebana bella secutum, ut dictum est.
+
+Tydeum Oenei regis fuisse filium Statius clare confirmat, dicens: *Sanguis hebet luctu, magni de stirpe creatum Oeneos et Marti non degenerare paterno Accipies* etc. Hoc etiam ceteri uidentur asserere, sed de matre quidam dissentiunt. Nam Lactantius eum filium fuisse dicit Altee. Seruius autem Euriboee. De hoc insuper clara recitatur hystoria. Dicit ante alia Lactantius eum e Calidonia discessisse, quia Menalippum fratrem suum in uenatione minus aduertenter occiderat; et hinc sequitur Statius, quod multa iam nocte ymbribus atque procellis fatigatus in Argos ciuitatem uenerit, ubi cum neminem nosceret, et refugium perquireret, quo pernoctare posset, ad regiam porticum uenit, in quam paulo ante Polynices Thebanus, pactione cum Ethyocle fratre facta de annuo imperio successiue, etiam madens deuenerat, et equum suum locauerat, et cum non satis capax duorum uideretur locus ob mansionem, non cedente Pollynice, in iurgium deuenere, et inde in certamen. Quod cum audisset Adrastus, descendens eos pacificatos deduxit in regiam; et cum aduertisset Pollynicem leonis pelle tectum, et Tydeum apri, confestim ambiguum oraculi responsum quod consuluerat de nuptiis filiarum intellexit. Acceperat autem se illas daturum alteram leoni, alteram uero apro, et ideo cum iam eos cognouisset, quasi sibi missos generos, Thydeo Deyphilem iunxit, Pollynici autem Argyam. Ipsi quidem, paulo ante hostes, non solum affinitate sed amicitia integra euestigio iuncti sunt, adeo ut, ueniente tempore, quo secundum pactiones Pollynices regnum a fratre debebat assummere, neminem ire legatum preter se ad repetendum pro Pollynice regnum Tydeus passus est; cui cum denegatum fuisset preter ius et fas redeunti, ut ait Omerus, et post eum fere ad literam Statius, insidie Ethyoclis apposite sunt. Et cum nocte in incautum quinquaginta milites irruissent, nulla ex parte territus, expedito gladio in eos conuersus est, et post longam atque cruentam pugnam multis saucius uulneribus, uno excepto, omnes occidit. Tandem cum Adrasto et Pollynice iam uno ex Deyphile suscepto filio Dyomede ad obsidionem uenit Thebarum conuocatis amicis. Ibi autem, tanquam rem suam ageret, acriter sepe pugnans, die una a quodam Menalippo sagitta in mortem uulneratus est. Quod cum impatienter ferret seque acerbitate uulneris in mortem trahi nosceret, fere in rabiem uersus sociis eius, qui eum uulnerauerat, postulauit caput. Qui postquam illud multo sanguine fuso obtinuerunt, eique detulerunt, ipse non aliter quam canis iam deficiens ceruici dentes infixit, et illam dum bestiali ritu deuoraret, occubuit. Hunc preterea, ut Lactantius refert, fuerunt qui ex Marte genitum dicerent, sumpta facie Oenei, nil aliud sentientes, quam Martem in natiuitate Tydei adeo potentissimum significatorem fuisse, ut ei in gestibus suis simillimus appareret.
+
+Dyomedes, ut satis uulgatum est, filius fuit Tydei ex Deyphile. Hic Etolorum dux cum ceteris Grecis ad obsidionem Troianam accessit. Apud quam adeo se strenue gessit, ut post Achillem et Ayacem Grecorum omnium fortior haberetur et audacior. Nam preter occisos reges a se, et singulares pugnas aduersus Hectorem et Eneam, aliosque insignes Troianorum principes, et captos Rhesi equos, atque Palladium Troianis subtractum, eo in bello Martem uulnerauit, ut testatur Omerus in Yliade, sic et Uenerem Eneam protegentem, ut Omerus primo, deinde dicit Uirgilius. Tandem cum, obtenta uictoria, in patriam remearet, dicit Leontius, quod ab Egyale coniuge, que suasione Nauplii patris Palamedis alteri adheserat homini, minime receptus est. Seruius quidem dicit, quod cum ipse cognouisset Egyalem cum Cyllabaro Steleni filio concubuisse, uerecundia ductus domum noluisse reuerti. Dicit insuper Leontius hoc illi imprecatum a Dyone fuisse, cum filiam uulnerauit. Is tamen, indicto sibi exilio, ad partes Apulie sese contulit, et occupato Gargano monte, ut uolunt aliqui, eius in radicibus Sypontum condidit ciuitatem; alii Arpum dicunt, et ibi cum multa passus fuisset, ut dicit Uirgilius, socios in aues mutatos perdidit, et eo quod ossa Anchisis oraculo secum tulerit, dicit Seruius eum ista perpessum, et ob hanc causam illa restituit. Aristotiles autem, ubi scribit De mirabilium auditu, dicit, Dyomedem ab Enea per dolum occisum, et loca quibus imperauerat occupata. Eo tamen mortuo, ut asserit Augustinus, ab incolis deificatus est, eique templum constructum in insula cui Dyomedia ab eo nomen est, et post eius mortem socios ob dolorem necis eius in uolucres uersos, eosque templum incolere atque circumuolare; quod etiam affirmat Seruius, dicens hos aues a Latinis uocari Dyomedias, a Grecis uero Erodios, dicens insuper eas Grecis ad Ytaliam uenientibus applaudere atque letas occurrere, cum Latinos fugiant uehementer, eo quod sue originis memores sint, et quod a Latinis dux eorum sit occisus. Theodontius uero dicit, eas Grecis applaudere et ceteris nationibus esse infestas, et singulis annis aquam rostris portantes templum Dyomedis perfundere. Sed quid sub fictionibus lateat uidendum est. Dyomedem Martem uulnerasse ideo dictum puto, quia forsan cum Hectore pugnans, qui ob insignem militarem eius uirtutem merito Mars dici poterat, illum uulnerauit. Sic et Uenerem, quia Eneam Ueneris filium uulnerasset. Socios autem in aues mutatos dicit Theodontius ideo fictum, quia pyrrate effecti sint adeo ueloci cursu remorum suffragio discurrentes maria, ut uolare uideantur, eosque Grecis seruatis reliquis nationibus fuisse infestos.
+
+Menalippus, ut Lactantio placet, Oenei regis fuit filius. Hic in siluis, dum una cum Tydeo fratre uenaretur, ab eodem inaduertenter occisus est.
+
+Zesius, ut dicit Theodontius, Martis fuit filius ex Hebe iuuentutis dea susceptus, michi tamen omnino incognitus.
+
+Flegias, ut dicit Lactantius, filius fuit Martis, homo nequam elatus et in Superos fastidiosus. Hic autem, ut ait Seruius, filios habuit Ysionem et Coronidem nynpham. Quam cum sensisset ab Apolline uiciatam, confestim ira percitus templum eius Delphys incendit. Quam ob rem iratus Apollo eum sagittis interemit, eiusque animam apud Inferos religauit, hac sub pena, ut sub ingenti sedeat saxo ruinam minante, et semper illud casurum suspicetur et timeat. De quo sic ait Uirgilius: *Flegiasque miserrimus omnes Admonet et magna testatur uoce per umbras: Discite iustitiam moniti et non temnere diuos* etc. Flegiam combussisse templum Apollinis, ut dicit Eusebius in libro Temporum, contigit Danai regis Argiuorum anno XXIII, anno uero mundi III dcclii. Nunc quid ueteres de impensa Flegie pena senserint uideamus. Flegias autem dictus est a flegon, quod est flamma, et ideo Martis recte dicitur filius, quia calidus sit et siccus, et cui ardores et incendia competant. Quod autem apud Inferos damnatus sit, ea que dicta est pena, putat Lucretius, quod arbitrati sint ueteres antequam ad corpora ueniant apud Superos esse animas, et uenientes in corpora, quoniam inferi sumus respectiue ad supercelestia corpora, eas descendere ad Inferos et ibidem uarias habere penas secundum uarias affectiones uel exercitia; et sic Flegias in hac uita inter mortales uiuens ad hanc penam damnatus est. Quam talem intelligit Macrobius, ubi De somnio Scipionis, sic dicens: *Atram silicem lapsuram, et cadenti similem, illorum capitibus iminere, qui arduas potestates et infaustam ambiunt tyrannidem nunquam sine timore uicturi et cogentes subiectum uulgus odisse, dum metuant, semper sibi uidentur exitium excipere quod merentur*.
+
+Coronis nympha, ut ait Seruius, filia fuit Flegie, que cum forma preclara esset placuit Apollini et ab eo uiciata est, atque ex eius concubitu filium concepit, qui post modum Esculapius appellatus est. Hunc uidetur arbitrari Tullius, ubi De naturis deorum, Ualentis fuisse filium et secundi Mercurii fratrem. Quem ego existimo, quoniam in medicina clarus euasit, ideo Apollinis dictum filium, eo quod medicine deus Apollo dictus sit.
+
+Ysion Flegie filius perhibetur a cunctis. Hunc aliqui uolunt Iouis miseratione in celum assumptum et eius secretarium atque Iunonis effectum; ubi elatus officio ausus est Iunonem de stupro interpellare. Que Ioui conquesta, eius iussu nubem in sui similitudinem exornauit, Ysionique loco sui apposuit. Qui cum ea iacens, ex illa Centauros genuit. Et cum a Ioue de celo fuisset deiectus in terras, ausus est apud mortales gloriari se Iunonis potitum concubitu; quam ob rem ictus fulmine apud Inferos rote uolubili et plene serpentum alligatus, continue reuolutioni damnatus est; unde dicit Ouidius: *Uoluitur Ysion et se sequiturque fugitque* etc. Huius autem figmenti ratio potest esse talis. Ysion Thessalus fuit et Lapitarum dominus, regni preter modum auidus, adeo ut per tyrannidem occupare conatus sit. Iunonem nunc aerem nunc terram diximus, et reginam regnorum atque diuitiarum. Que in quantum terra et regnum in terris et aliquid stabilitatis uidetur protendere; et in quantum aer, qui lucidus est, splendoris aliquid uidetur addere regnis, qui tamen fugitiuus est, et in tenebras uertitur facile. Nubes autem solis opere ex uaporibus aqueis seu humentis terre surgentibus et in aere condensatis conficitur, natura sua caliginosa, uisui sensibilis, manu autem incomprensibilis, et nullis firmata radicibus, a uentis huc illuc leuiter impellitur; et demum aut in aerem a calore resoluitur, aut in pluuiam a frigore uertitur. Quid ergo ex dictis? Pro nube non regnum intellegimus, sed quoniam in Iunonis effigiem apponitur id dicemus, quod in terris uiolentia possidetur, cui regni similitudo non nulla est, in quantum uti rex suis subditis dominatur, sic et is, qui uiolenter possidet, dum uires suppetunt, suis imperare uidetur. Sed uti inter limpidum aerem et condensatam nubem grandis est differentia, sic inter regem atque tyrannum. Aer fulgidus est, sic et regium nomen, nubes obscura est, sic et caliginosa tyrannides. Regis amabile nomen, tyranni tetrum et odibile. Rex thronum conscendit suum regiis insignitus notis, tyrannus occupat dominium, armis horridis circumseptus. Rex per quietem et letitiam subditorum, tyrannus per sanguinem et miseriam subiacentium. Rex pacem augmentumque fidelium totis exquirit uiribus, tyrannus rem suam curat per exterminium aliorum. Rex in sinu amicorum quiescit, tyrannus, amicis fratribusque semotis, in satellitum scelestorumque hominum animam suam ponit. Quam ob rem cum in se, ut patet, diuersissima ista sint, rex splendidus aer merito fingi potest, et ei est aliquid stabilitatis annexum, si quid dici potest stabile in caducis; ubi tyrannus respectiue turbulenta nubes est, nulle stabilitati annexa, et que facile resoluatur, seu a furore subiacentium, seu ob desidiam amicorum. His premissis arbitror quid sibi uelit fictio absque difficultate uidebimus. Assummitur ergo tunc in celum Ysion, cum celsa animo contemplamur, ut puta regum purpuras, splendores egregios, eximiam gloriam, potentiam inexhaustam et que stultorum iudicio regum infinita sunt commoda. Nec immerito Iouis atque Iunonis uidemur secretarii facti, dum quod ad eos attinet, quasi ex specula deitatis, presumptuoso speculamur animo, et tunc in Iunonis desiderium trahimur, dum hos regios fastus, aliud quam sint, stolido iudicio arbitramur. Tunc autem Iunonem de stupro interpellat Ysion, quando nulla preuia ratione, nullo iusto suadente titulo in id priuatus homo conatus exponit, ut regno uiolenter presit. Sed quid sit, si forsan aliquid perinde queritur? Illi nubes Iunonis effigiem habens apponitur, ex quorum concubitu, occupantis scilicet, et occupati imperii illico nascuntur Centauri. Fuere quidem Centauri homines armigeri, elati animi, et immoderati, ac in omne nephas proni, uti satellites cernimus, et stipendiarios, et ministros scelerum, ad quorum uires fidemque confestim recurrit tyrannus. Qui ideo ex nube nasci dicuntur, quia ex substantiis umbratilis regni, id est subditorum eorum emunguntur stipendia, ex quibus in eorum exterminium impii nutriuntur. Demum Ysion a Ioue in terras e celo pellitur, id est a natura rerum; postquam enim cupidus intrauit dominium, omissis cogitationibus splendorum, quibus spe blanda et fallaci existimatione oblectabatur, in anxias certasque trahitur curas, dum scilicet noscere incipit quibus laboribus, quantumcunque continuis et amaris plenum sit imperium. Hic insuper quoniam se cum Iunone concubuisse iactasset, id est se regem dicere ausus est, fulminatur a Ioue, eo scilicet fulmine quo exuruntur insipidi, qui, dum se somniantes alis in celum euehi arbitrantur, somno excussi repente se comperiunt precipitatos in terris. Nam dum turgido spiritu elati quantumcunque uiolentia populorum imperium teneant, in se redeuntes stolide ambitionis somnum ab oculis pellunt, aduertunt quos angores intrauerint, quas ambages, quos timores, quasque incognitas ante perplexiones, qua animaduertentia non aliter quam ab ignito fulmine cruciantur. Qui cruciatus, si pacto aliquo eo tenente tyrannidem finirentur, non apud Inferos supplicio rote uolubilis damnaretur, sed quoniam in pectore talis absque quiete aliqua circulari motu assidue circumuoluuntur, et ueteres innouantur, et noue superadduntur, dum hinc huius insidias, inde uires illius, illinc dei iudicium timidus expauescit, rote infixus uolubili dicitur, que ideo plena serpentum fingitur, quia curis non solum assiduis, sed etiam mordacibus agitatur. Seu aliter et breuius. Nubem regni dicemus fore spem sumptam, quam nonnulli sibi male suis uiribus mensuratis certissimam faciunt. Que ideo similis Iunoni fingitur, quia speranti iam speratum possidere uidetur, nec aliter secum quam si possideret de re sperata disponit, et hinc fit ut ex hac tam certa spe, ut effectum consequatur, sperans sibi uires preparat, et sic agente spe, id est nube, Centauri oriuntur, id est preparantur, et cum ad consequendum opere, quod iam spe tenet insipidus, intrat labores adeo ut omittat cogitationes splendidas et in turbulentas deueniat necesse sit; et sic a Ioue, id est a luce et splendore cogitationum, cadit seu deicitur in terras, et fulminatus uexetur in rota, ut dictum est. De hac autem rota aliter sensisse uidetur Macrobius: *Illos scilicet radiis rotarum pendere destrictos, qui nichil consilio preuidentes, nichil ratione moderantes, nichil uirtutibus explicantes, seque et omnes actus suos fortune committentes, casibus fortuitis semper rotantur*. Alii uero, ubi Ysion Iouis et Iunonis secretarius dicebatur, senserunt Ysionem augurem fuisse, eo quod in aere caperentur auguria, per que secreta, id est ea que futura sunt, solum a talibus cognosci credebantur. Quod autem ex nube genuerit Centauros, uolunt nil aliud intelligi, quam quod precio satellitum fidem aucupent, que sic facile dissoluitur alio superueniente munere, ut nubes fit. Dicit preterea Fulgentius Dromocridem in Teogonia scribere, Ysionem in Grecia primum regni gloriam affectasse, et sibi centum equites primum omnium conquisisse, ex quo Centauri, id est centum armati. Sed ego miror Ysionem primum apud Grecos regnum optasse, cum constet ante tempora Ysionis multos fuisse Sycioniis et Argiuis reges, qui et Greci sunt. Fuit enim Ysion, Danao imperante Argiuis. Posset tamen hic responderi alios reges, qui eum precesserant sponte populorum quibus imperauerant, extitisse; Ysion autem primus fuit, qui per uim et tyrannidem regnum occupare conatus est.
+
+Centauri Ysionis et Nubis filii fuere, ut premonstratum est. Hos uolunt quidam apud Thesaliam equos ante alios domuisse, et insignes euasisse equites; et quoniam centum conuenere inuicem, Centauri dicti, quasi centum armati, uel centum Martes, nam Grece arios Mars est, seu potius centum aure; nam sicut uentus uelociter euolat, sic et hi centum uelociter currere uidebantur. Uerumtamen hec Latina ethymologia est, quam Grece dictiones minime patiuntur. Ex eis talem refert Seruius fabulam: *Quod cum quidam Thessalus rex, bobus oestro exagitatis, satellites suos ad eos reuocandos ire iussisset, et illi cum cursu pedestri non sufficerent, ascenderunt equos, et eorum uelocitate boues consecuti, eos stimulis ad tecta reuocarunt*. Sic hi uisi, aut cum irent uelociter, aut cum eorum equi circa flumen Peneon potarent capitibus inclinatis, locum fabule stulta credulitas adinuenit, qua arbitratum est unum esse animal ex equo et homine compositum, et sic semper postea pictum est. Hi tandem elati homines in nuptiis Perythoi cibo pleni uinoque madentes sponsam Perythoo auferre ui conati sunt, sed resistente Theseo superati. Uirgilius autem eos dicit fuisse Lapytas. Eos autem superari atque deleri Mars passus est, eo quod illi sacrum non exhibuissent, cum diis ceteris adolessent. Quasi ex hoc uelint, quia omissa Martis seueritate, epulis et potationibus uacantes effeminati sint, et sic superati. Si quid preter hoc ex eis hic fictionis haberetur, satis supra ubi de Ysione declaratum est.
+
+Euritus ex Centauris unus, ut refert Lactantius, in domum Oenei regis Calidonie ueniens, Deyaniram, quam paulo ante Hercules petierat et fidem prestauerat se illam in uxorem ducturum, postulauit in coniugem. Oeneus uim timens spopondit, et constituto die, dum nuptias Euritius celebraret, superuenit Hercules, et inito cum Centauris ibidem existentibus certamine, eos occidit, et Deyaniram sibi matrimonio copulauit. Ouidius uero non sic, quin imo dicit quod cum Perithous duxisset Yppodamiam coniugem, et posuisset in antro mensas Centauris, et ipsi epulantes uino plurimo caluissent, in lasciuiam uenere et audaciam nimiam, et capiente Euritio Yppodamiam atque trahente eam, insurrexit Perythous atque Theseus, et turbati casu aduersus eum et socios iniuere pugnam, et cum abstulisset Theseus Yppodamiam Euritio, eum conantem manibus cratere sumpto interfecit.
+
+Astilus ex Centauris fuit unus; et quoniam augurio ualebat futura prenoscens, fratres monuerat ne bellum aduersus Lapitas assummerent. Tandem cum se una cum eis in nuptiis reperiret, uideretque Dryantem acriter insistentem cedentemque misere quos contingere poterat, et ex suis plures etiam fugientes, timens illius uirtutem et ipse fugam cepit, Nessoque Centauro fugienti dixit, ut dicit Ouidius: *Astylus: ille etiam metuenti uulnera Nesso: Ne fuge, ad Herculeos, inquit, seruaberis arcus* etc.
+
+Nessus ex Centauris famosissimus fuit. Hic cum uersutus homo plurimum esset, et fuga manus euasisset Lapytarum, in Calidoniam abiit, et secus Ebenum eiusdem regionis fluuium moram trahens, Deyaniram filiam Oenei regis amauit. Tractu uero temporis contigit, quod eunte Hercule a Calidonia uersus patriam una cum Deyanira coniuge, ab Ebeno fluuio pluuiis turgidus detentus est. Cui Nessus, quasi obsequio prestaturus, obtulit se, si natans uellet, transuadere fluuium Deyaniram in ripam alteram delaturum. Quod Hercules annuit; uerum cum transuadasset uelociter Nessus, Hercule adhuc natante, ratus suo ardori concessum tempus, aura ocior cum Deyanira fugam arripuit. Hercules autem sumpto arcu, sagitta eum consecutus est. Qui dum se saucium cerneret et periturum agnosceret, ne inultus occumberet, nouam commentus fraudem, confestim uestimentum sanguine suum perlitum exuit, et quasi munus amoris Deyanire dono dedit, hanc illi asserens esse uirtutem, ut, si illotum seruaretur, posset ab omni amore forensi in suum reuocare Herculem, dummodo id ageret, ut illo indueretur Hercules. Quod credula Deyanira seruauit, et post tempus, dum Herculem amore Yolis captum in suum reuocare uellet, illum, ut latius in sequentibus exprimetur, occidit. Nessus autem uestimento dato expirauit, ut uaticinium impleretur Astyli. Statius hunc Ebenum fluuium ob mortem Nessi Centaurum cognominat. Et Lucanus de eo dicit: *Et Meleagream maculatus sanguine Nessi Ebenos Calidona secat* etc.
+
+Phyonides, Grineus, Rethus, Orneus, Lycidas, Medon, Pysenor, Taumas, Mermeros, Pholus, Menelas, Abas, Eurinomus, Yreos, Ymbrus, Ceneus, Aphydas, Elops, Patreus, Lycus, Cromis, Dictis, Phareus, Byanor, Nedyanus, Lyceus, Ypason, Thereus, Rypheus, Demolcon, Plageon, Ylon, Ephynous, Damus, Dorylas, Cyllarus, Yllonome femina, Pheo, Thomus, Theleboas, Pyrethus, Ethodus, Ephydupus, Nesseus, Odites, Styphelus, Bromus, Anthimacus, Elymus, Pyramus, Latreus, et Monicus, omnes fuere Centauri Ysionis et Nubis filii, et in nuptiis Perythoi aut cesi aut fugati a Lapithis, ut late in suo maiori uolumine testatur Ouidius.
+
+Perithous non ex Nube apposita, sed ex coniuge fuit Ysionis filius, ut dicit Ouidius: *Duxerat Hyppodamen audaci Ysione natus* etc. Hic, ut fertur, amicitia integra Theseo Atheniensi iunctus fuit, et cum Yppocatiam secundum Lactantium, secundum autem Ouidium Yppodamiam duxisset uxorem, ut ait Seruius circumuicinos populos conuocauit ad festum; ex quo secutum est, cum in nuptialibus sacris ceteri onorarentur dii, solus Mars omissus est; quam ob causam indignatus Centauris indignantibus furorem inmisit, qui insurgentes aduersus Lapithas in pugnam, ut supra dictum est, plures ex Centauris cesi occubuere. Lactantius uero dicit hoc in certamine Lapithas fuisse deletos, quod intelligendum est de his Lapithis qui Centauri erant. Perythoum insuper uolunt seu Yppodamia morta, seu ea uiuente et forte repudiata, cum Theseo amico suo conuenisse, qui tunc forte celebs erat, se nisi ex Iouis genitis uxores sumpturos, et cum iam Theseus Helenam rapuisset, que Iouis et Lede filia habebatur, nec altera nosceretur in terris ea tempestate a Ioue genita preter Proserpinam Plutonis coniugem, cum in celum nequirent ascendere, ad Inferos eam rapturi declinauerunt; uerum Cerberus aduersus Perithoum insurgens, illum primo interfecit impetu, quem dum iuuare conaretur Theseus, in magno uite fuit discrimine et ultimo a Plutone detentus est. Tandem redeunte Hercule ab Hispania Gerione superato, et preda ingenti diuite, audito Perithoi infortunio, et captiuitate Thesei, a Trenaro specu descendit ad Inferos, ut tragedus testatur Seneca in tragedia Herculis Furentis; cui obuius Cerberus factus, ut in eadem tragedia plenius dicitur, ab Hercule uictus, atque triplici ligatus catena, Theseo concessus est. Aliqui uolunt Cerbero ab Hercule barbam decerptam; quem, liberato Theseo, per Trenaron ad superos triplici traxit catena etiam renitentem. Pomponius autem in Cosmographia scribit circa Euxisini sinus introitum haud longe ab Heraclea urbe Acherusiam specum esse, ad Manes usque, ut fama fert, peruium et ex eo ad superos aiunt incole Cerberum tractum. Sunt preterea nonnulli, qui ad augendam fabule fidem, cum uenenosis herbis locus hahundet, dicant eas primo ex spuma tracti Cerberi natas, nec in processu a quoquam euelli potuisse; quod hac in historia fictum est, eque ad historiam pertinet. Nam cum clam latronum more non tanquam strenui iuuenes rapturi Proserpinam iuissent Perithous et Theseus nocte, a Cerbero cane Perithous, ut legitur, occisus est, et ab incursantibus detentus Theseus, pro cuius liberatione Hercules ad Inferos discendens, id est in regnum Molossorum, primo claua occurrentem et omnia audentem canem domuit atque ligauit, et Theseum sub interminatione belli Plutoni repetiit, qui illi concessus est, et sic cum cane in Atticam seu Beotiam rediere. Per barbam Cerbero euulsam audaciam atque robur debemus intelligere, quibus canis priuatus est; nam expertus Herculis clauam, et uisa uiri constantia, timidus atque mutus effectus se uictum confessus est. Est enim hominibus barba a natura concessa in testimonium uirilitatis, ut in Moralibus placet Gregorio; hanc enim quotiens tangimus aut uidemus, nos esse uiros meminisse debemus, et nobis ab his, que minime uirum deceant, cauere monemur. De reliquis alibi dictum est.
+
+Polypites Perythoi fuit filius et Yppodamie, ut Omerus in Yliade, dum dicit: {Ton auth' ehgemo noi eue meneptolemos Polupoites, Uhios Peirithooio, ton athanatos teketo Zeus, Ton r' uhpo Peirithoo teketo klete Ihppodameia} etc. Que latine sonant : Illos autem ducebat fortis bello Polypithes filius Perithoi, quem immortalis genuit Iuppiter. Hunc Polypithem Perithoo genuit gloriosa Yppodamia. Hic, ut per eundem Omerum patet in catalogo Grecorum, cum eis in Troianam expeditionem iuit.
+
+Brictona seu Bricton nynpha fuit Cretensis, ut Lactantius asserit, Martis filia. Que cum uirgo adhesisset Diane et, perpetue facto uirginitatis uoto, uenationibus uacaret, eo quod formosa esset, Minoi regi Cretensium placuit. Qui cum ei renuenti uiolentiam uellet inferre, nec aliunde uirgini appareret effugium, se in mare dedit precipitem, et sic ab undis absorta est. Contigit postea, ut piscatorum retibus traheretur eius cadauer in litus. Porro seu Diane, seu Martis turbatione factum sit, pestis ingens insulis immissa est, quam, uidebatur, cessare non possent incole, nisi Diane instituissent templum, et eam Dictimam appellarent, eo quod piscatorum retia, quibus in terram deductum est Brictone cadauer, dicthia nominentur.
+
+Euannes, ut Theodontio placet, Martis fuit filia ex Thebe Asopi fluminis coniuge suscepta. Que quidem Euannes coniunx fuit Capanei insolentissimi hominis, et ex eo filium peperit, quem Stelenum uocauere. Credo ego hanc ferocissimam fuisse feminam, et ideo Martis dictam filiam. Quam ferunt adeo Capaneum uirum suum dilexisse, ut dum fulminatus apud Thebas eius funeralia exercerentur, ponereturque Capanei cadauer semiustum in rogum, ferre non potens tam ingentem animi dolorem, sese iniecisse flammis illud urentibus, et sic una cum uiro exustam, et immixtis cineribus in urnam depositam.
+
+Hermionam poete dicunt Martis et Ueneris fuisse filiam, eamque, relicta Spynge, a Cadmo Thebarum rege in coniugem ductam. Huic Uulcanum aiunt monile fecisse pulchritudinis insigne, sed infausti ominis portanti, et hoc ob odium in eam susceptum, quod ex adulterio coniugis nata sit. Ex hac insuper Cadmus IIII suscepit filias; et postremo, ut aiunt, in serpentes uersi in mortem usque mansere. Cuius fictionis absconditum hoc esse potest. Primo Ueneris filia fuit Hermiona quantum ad Cadmum, quia pulchritudine seu facetia sua potens fuit in Cadmum uenereas immittere flammas, id est libidinosam flagrantiam, quod Ueneris est; et hoc in quantum ob ipsius desiderium Spyngem pristinam coniugem abdicauit. Martis uero ideo filia dici potest, quia eidem Cadmo causa fuit belli; nam, ut dicit Eusebius, Palefatum inducens in testem, Spyngos propter zelum Hermione a Cadmo, cuius erat uxor, discessit, et confestim in eum bella commouit. Et sic Martis filiam, id est belli causam, Cadmus assumpsit uxorem. Monile autem infaustum a Uulcano conditum accipi potest propter infaustum huiusce matrimonii exitum, eo quod ab Amphyone et Zetho regno priuati et in exilium pulsi sunt. Quod autem in serpentem uersa sit, potest intelligi, seu quia exul circa infima uti serpentes incedunt, se cum uiro exercuit, ubi, dum regnaret, uacabat excelsis; seu quia per diuersa post exilium nunc huc, nunc illuc errauere ut serpentes; seu quia affecti senio pectus in terram uersum, uti serpentes faciunt, qui pectore gradiuntur, incessere.
+
+Hiperuium Martis fuisse filium asserit in libro Naturalis hystorie Plinius fuisse. De quo nil aliud reperisse memini, nisi quod idem Plinius dicit, eum scilicet primum fuisse, qui occidit animal, et ob id puto, cum opus seuum uisum sit, Martis filium dictum.
+
+Etholus Martis fuit filius, ut Plinius in libro Naturalis hystorie testatur, eiusque fuisse compertum iaculum dicit. Credo ego hunc Etholum regem fuisse Etholie, et ab eo forsan denominatam fore regionem illam, in qua cum bellicosi plurimum populi sint, et ipse Etholus, ut inuentum eius ostendit, cum bellicosus esset homo, ab ipsis Etholis Martis filius dictus est.
+
+Remus et Romulus, seu Romus, ut ueteres asseruere Romani, Martis fuere filii ex Ylia uestali uirgine suscepti. Ex quibus, ubi De fastis, refert Ouidius. Quod cum Ylia urna sumpta iret aquam latura pro sacris, sub salice fessa consedit, et canentibus auibus in somnum soluta, a Marte uisa et oppressa est; ei uero dormienti uisum est se in conspectu ignium uestalium stare, et in focos uictas laneas, quibus obumbratum caput habebat, cecidisse, et ex eis duas consurgere palmas, quarum altera maior ramis totum occupauerat orbem. Quas cum moliretur patruus excidere, a pyco Martia aue et lupo tutate sunt. Que cum ex eo compressu, quem dormiens passa fuerat, geminos peperisset, iussu Amulii regis Albanorum patrui sui, ut proicerentur in Tyberim delati; cum intumuisset pridiani ymbris causa flumen, nequeuntes delatores deuenire ad alueum, illos in ripam deposuere, ibi aliquandiu a pyco nutriti, aduenit lupa, que catulos perdiderat, et admotis labellis eorum uberibus eos educauit. Figmenti huius ratio satis summitur ex Romanorum annalibus. Habetur enim pro comperto Yliam ex incognito patre uno partu Remum et Romulum peperisse, et sic uitte uirginitatis testimonium ferentes in ignem decidere. Duo nati, duo fuerunt palme, quia uictoriosi fuere iuuenes, sed alter magis, scilicet Romulus, qui Romanum fundauit imperium, per quod omnis orbis suis et suorum scilicet uictoriis subactus est. In has seuire uoluit patruus dum abici iussit. A pyco autem educatos ideo dixere, quia pycus formicis alatur, per quas agricole intelliguntur; sic et ipsi a Faustulo pastore regio, qui et agricultor erat, collecti et seruati sunt, et a lupo nutriti etiam sunt, quoniam ab Acca Laurentia Faustuli coniuge lactati et maternali solertia gubernati fuere; quam lupam uocauere, eo quod nobile scortum fuit, et talis nuncupantur lupe ob auaritiam, causa cuius pudicitiam prostrauere, et inde in odiernum usque cellule talium lupanaria appellantur. Quod autem ex Marte geniti sint ad contegendam conditorum tam inclite gentis infamem originem adinuentum est, conuenientibus etiam moribus iuuenum figmento; nam rapaces et predones et elati animi atque bellicosi fuere. De quibus dicit Titus Liuius, quod cum Amulius Numitorem fratrem regno expoliasset, Lausum eius occidit filium, et Yliam, ad auferendam spem prolis, uestalem dicauit uirginem, ex qua cum nati gemini, et iussu Amulii essent expositi, a Faustulo rerum conscio educati, et ad etatem usque puberem deducti, cum rapinis et latrociniis uacarent, stirpis eorum facti consci et fraudis Amulii, ex composito cum captiuus a sociis duceretur alter et alter, quasi accusator, cum consciis ad Amulium uenissent. Quo consurgentibus, hinc accusatore, inde accusato in regem, eum occiderunt, et genus professi suum, auo eorum Numitori seni regnum restituere. Ipsi uero, ubi nunc Roma est, sibi condidere urbem. Et dum de se uterque noue urbi nomen uellet imponere, in hanc concordiam ex composito deuenere, ut siquis faustius sumpsisset augurium ex diuersis montibus, is nomen imponeret ciuitati. Ex quo secutum est, ut sex uultures uideret Remus, XII Romulus; quam ob rem, quoniam plures uidisset, Romam a se nuncupauit urbem. Remus autem postea, quia sulcum loco muri signatum contra edictum Romuli superasset, seu aliam ob causam a Romulo iussum sit, a Fabio Romuli duce Remus cultro pastorali occisus est. Et sunt qui arbitrentur eum ibidem sepultum, ubi futuri muri uestigium transgressus est. Ostenduntque hodierni pyramidem in muro, saxis in altum egestam, cadaueri eius superedificatam.
+
+Romulus Ylie et Martis fuit filius, ut supra proximo monstratum est. Esto dicat Seruius hunc Romum appellatum fuisse, uerum pro Romo Romulus blandimenti causa dictum, nam gaudent diminutione blanditie. Hic quidem primus fuit Romanorum rex, bellicosissimus homo adeo, ut merito Martis filius crederetur, nulla enim illi quies unquam fuit. Hic multos ex adiacentibus urbi populos armorum ui sui dicioni subegit. Et quoniam uir bellorum fuit, pauca sacra apud nouum populum, quem ex fugitiuis et latronibus asylo facto congregauerat, et Sabinas mulieres fraude captas congregatis concesserat, instituerat; sed inter alia Laurentalia intulit, hanc ob causam, ut dicit Macrobius, quia, ut Macer in Hystoriarum libro refert, Faustuli coniugem Accam Laurentiam Romuli et Remi nutricem, regnante Romulo Carutio cuidam Tusco diuiti nuptam auctamque premortui Carutii hereditate, Romulum, quem nutriuerat, heredem liquisset, et sic ob id pietatis causa festum Laurentalium institutum. Non nulli aliter opinantur, dicentes non a Romulo, sed ab ipsa Acca Laurentia hoc introductum sacrum, et a Romulo continuatum. Que opinio roborari uidetur autoritate Fulgentii, qui in libro Antiquorum sermonum dicit sic: *Acca Laurentia Romuli nutrix consueuit pro agris semel in anno sacrificare cum XII filiis suis sacrificium precedentibus; unde dum unus mortuus esset, propter nutricis gratiam Romulus inuicem defuncti succedere pollicetur; unde et ritus processit cum XII, et hi XII qui sacrificarent deinceps Aruales dicti sunt fratres, sicut Rutilius Geminus in libris pontificalibus memorat*. Hic insuper annum primus Romanis ex decem mensibus ordinauit, quorum primum a Marte patre Martium appellauit. Preterea centum fore patres instituit, quos senatores nuncupauit, et qui ex his nascebantur, patricii uocabantur. Inde sedato Sabinorum ob raptum mulierum bello, populum diuisit in curias, et equitum tres centurias descripsit, et alia multa fecit bellica potius quam pacis tempora prospectantia. Inde multarum insignis uictoriarum, dum apud Capreas paludes ad recensendum exercitum concionem haberet, cohorta subito tempestate maximo cum fragore celi et tonitruorum strepitu, ingenti atque denso nymbo contectus est, adeo ut eius conspectus auferretur a plebe, nec ulterius postea in terris uisus sit; creditumque est a patribus, eo quod plebi uideretur fauere nimis, trucidatum, et in paludem cadauer eius deiectum. Sed postquam plebs orbitatis metu aliquandiu tacuit, a nonnullis initio facto, deum deo natum regem parentemque urbis Romane salutare cepere, et uota exhihere. Quam stolidam opinionem unius nobilis uiri consilio roboratam aiunt. Nam Iulius Proculus, qui ex stirpe Enee creditus cum Remo Romuloque, Alba relicta, Romam deuenerat, et in ciuitate sollicita desiderio perditi regis in concionem prodiit: Romulus, Quirites, parens urbis huius, prima hodierna luce celo repente delapsus, se michi obuium dedit, cum perfusus horrore uenerabundus astitissem, petens contra, ut intueri fas esset: Abi, nuntia, inquit, Romanis celestis ita uelle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit; proinde rem militarem colant sciantque, et ita posteris tradant nullas opes humanas armis Romanis resistere posse; hoc, inquit, locutus sublimis abiit. Ex quo factum ut, sub nomine Quirini, sic enim quia hastatus incederet, et hasta quiris Sabina lingua diceretur, appellatus et deus habitus sit. Plinius tamen, ubi De uiris illustribus, dicit Romulum a Curibus, Sabinorum oppido, Romanos appellasse Quirites. Decessit quidem postquam annis UII et XXX regnasset, et regnare cepit anno mundi IIIIccccxlu, natus annorum XU, ut scribit in libro Temporum Eusebius. Et quoniam ultimus ex compertis ex prole Martis est, libello nono secum libet finem imponere.
+Genealogie deorum gentilium liber UIIII explicit.
+
+Mediterraneum mare, Affrico et Asyatico atque Europo litore terminatum, mille conspicuum insulis, opere Herculis, regum inclite, inter Abilam et Calpem, occidentalia promontoria, que Pomponius columnas Herculis uocat, ad terras demissum nostras ex Occeano uetustissimi credidere homines. Ex quo, sic deo sua liberalitate nostris oportunitatibus prouidente, ingens mortalibus commodum consecutum est. Quid enim spectare, diuino prestante lumine, rates, humano escogitatas ingenio, et artificio fabrefactas, nunc remigio sulcantes undas, nunc uelo tenso uentorum impulsas spiritu, quibus omne grande defertur onus? Quid eorum excogitare audaciam, qui se primo undis incognitis et inexpertis flatibus credidere? horror equidem est. Horum tamen, et si non semper, ut plurimum tanta fuit fides aut audentium fortuna, ut transfretantes peregrinatione longinqua non dicam cursu solum, sed uolatu celeri delati, aurum metallaque cetera Eois, uestes purpureas et aromata, lapides preciosos et ebora occiduis, peregrinas aues et balsama, ligna nostris siluis incognita, gummas et sudores arborum reliquos, radicesque non omni solo familiares, ex quibus tam sanis, quam egris corporibus medicamina atque oblictationes sequuntur innumere; et, quod non minimum humani generis reipublice bonum est, his agentibus nauigationibus maris huius, factum est, ut Cymber et Celta altero orbis ex angulo non nunquam sentiant, qui sint Arabes, quid mare Rubrum, quid et Sabea nemora sudent. Hyrcanus et Tanays incola Athlanticos noscant Hesperidas, et eorum etiam gustent aurea mala. Feruentes Ethyopas et Nylum ac Lybicas pestes gelidus Yperboreus lustret et Sarmata. Sic et Hispanus Maurusque uisitatus uisitet Persas et Yndos et Caucasum. Et Tyles ultima calcet Taprobanis litora, et dum sua inuicem permutant bona, mores non solum legesque et habitus mirentur, fit, quin imo qui se, dum alterum intuetur, ex altero quam sit mundo, nec uno eodemque se cum illo ambiri occeano arbitratur, ritus miscet, fidem mercimoniis comunicet, amicitias iungat, et, dum sua docent ydiomata, discunt etiam aliena, et sic fit, ut; quos fecerat distantia locorum extraneos, nauigatio iungat faciatque concordes. Sunt preterea et alia multa, que, si tanta non sint admiratione conspicua, sunt forsan utilitate continua cariora. Prebet hoc mare lembis infinita piscationum commoda, quibus fit, ut opipares diuitum mense magnis atque sapidis piscibus onerentur et pauperes minoribus nutriantur. Hoc insuper prestante tranquillo, ex insulis fertilibus pecora, iumenta atque frumenta et oportuna quecunque uictui in continentem et alterutrum deferantur; dat ualidis infirmisque lauacra, et sale suo ualere facit insipida, humectat ad iacentes undique terras, eiusque meatu subterraneo fistulas implet, ex quibus fontes habemus et flumina, quorum nisi susceptor adesset, in conuallibus maxima hominum peste marcerent. Quid multa referam? Hoc tam singulare bonum cunctis, ut prisci finxere poete, in diuisione regni trium filiorurm Saturni Neptunno contigit, et eius dictus est deus. Cuius quoniam prolem explicaturus sum, libuit me ipsum per eius beneficia circumagere paululum ut, si, dum aliorum nauigans posteritates exquirens se absque periculo cimbule mee sulcare permisit, nunc exquirenti suam tranquillum se prebeat. Quod oro, ut ille faciat, qui illud in cataclismo infra litora reuocauit.
+
+Neptumnus Saturni et Opis fuit filius, et dum natus est a matre fuit absconditus, ne a Saturno occideretur, ut in sacra hystoria legitur. Hunc ueteres maris dixere deum, quod ex carmine Maronis patet, dum dicit: *Maturate fugam regique hec dicite uestro: Non illi imperium pelagi seuumque tridentem, Sed michi forte datum* etc. Neptumno scilicet. Quod forsan ab Omero sumptum est, dum in persona Neptumni sic in Yliade dicit: {Treis gar t' ek Kronou eimen eidelpheoi, ohus teketo Rhea, Zeus kai ego, tritatos d' Aides eneroisi anasson Trikhtha de panta dedastai, ekastos d' emmore times E toi egon elakhon polien ala naiemen aiei} etc. Que latine sonant : Tres enim a Saturno sumus fratres, quos genuit Rhea, Iuppiter et ego; tertius autem Dites mortuis dominans. Tripliciter autem omnia diuisa sunt, cuilibet autem contigit honor, certe michi contigit antiquum fretum habitare semper etc. Huic preterea dicit Albericus uxorem fuisse nomine Anphitritem, et amplissimam, sed ex pluribus mulieribus, prolem. Et cum illi currum comitesque dederint, qualiter per regnum incedat suum, pulchre describit Uirgilius, dicens: *Iungit equos curru genitor spumantiaque addit Frena feris manibusque omnes effundit habenas. Ceruleo per summa leuis uolat equora curru; Subsidunt unde tumidumque sub axe sonanti Sternitur equor aquis, fugiunt uasto ethere nymbi. Tum uarie comitum facies, immania cethe, Et senior Glauci chorus Ynousque Palemon Tritonesque citi, Phorcique exercitus omnis. Leua tenet Thetis et Melite Panopeaque uirgo, Niseeque Eploque Talya Cymodoceque* etc. Sed Statius aliter eius describit excursum, dum dicit: *Qualis ubi Eolio demissos carcere uentos Dux pre se Naptunus agit magnoque uolantes Inicit Egeo, tristis comitatus eunti Circum loca fremunt Nymbique Hyemesque profunde Nubilaque euulso terrarum sordida fundo Tempestas* etc. Huic insuper de impositione nominis Athenis cum Minerua litigium fuit, quod, quoniam ubi supra de eadem dictum est, satis plene describitur, reiterasse superuacaneum duxi. Sic et de muris Troie ab eo et Apolline constructis, ubi de Laomedonte legitur, inuenitur. Uolunt eum insuper Iunonis fuisse alumnum, et loco sceptri gestare tridentem, et rerum illi fundamenta sacrata. Ex quibus quid senserit decepta uetustas, uidendum est. Neptunus maris deus a fingentibus dictus est, eo quod sic in sacra legatur hystoria: *Iuppiter Neptuno imperium dat maris, ut insulis omnibus et que secus mare loca essent omnibus regnaret* etc. Hinc poete postmodum ubi regem dixisset hystoriographus, deum fingendo dixere; que fictio adeo adoleuit, ut etiam qui se prudentes arbitrabantur, infanda credulitate caperentur. Amphytritem autem illius ideo dixere coniugem, quia semper mari iunctus sit sonus, qui ubique in litus sit in circuita orbis proicientibus sese undis in terram; dicitur enim Amphytrites ab amphi, quod est circum, et tryton maris sonus, et sic circumsonans. Currus autem habet designare motum eius in superficie, qui cum reuolutione et rumore fit ut currus faciunt rote. De eius incessu et comitiua, per quod a Uirgilio scribitur redeuntis in tranquillitatem maris mos, seu natura ponitur. A Statio uero contrarium designatur, qualiter scilicet ex tranquillitate mare efficitur procellosum. Mare autem Iunonis fuisse alumnum ideo dictum est, quia aer ex aquis suscipit incrementum, ut ubi de Iunone dictum est. Tridens autem sceptrum illi concessum triplicem aque proprietatem ostendit; est enim labilis, nabilis et potabilis. Fundamenta uero illi ideo consecrata sunt, quia eius opere terra moueatur, et ob id ab Omero uocatur sepissime Ennosigeos, quod idem est quod terram mouens; et propter hoc uoluerunt insipidi, id quod sibi sacrum esset, ab eo deberi seruari. O quam male legerant isti Dauiticum illud: *Nisi dominus edificauerit domum, in uanum laborant qui edificant eam; et hi potissime qui Neptunno fundamenta commodant, cum nil stabile sit, nisi fundetur in petra; petra autem Christus est*. Uocant eum Neptunum, ut ait Rabanus et Ysidorus, quod nubat, id est mare terram tegat, uel, ut dicit Albericus, eum a nando dictum, quasi ob id moueatur quod in eo res innatent. Ridiculum est ab inopinato regis nomine uelle regni qualitates expromere.
+
+Dorus, ut dicit Seruius, Neptuni fuit filius. Quem alii in parte Grecie regnasse uolunt, ibique tante fuisse autoritatis, ut omnes, apud quos gessit imperium, ab eius nomine Dori nuncupati sint. Ysidorus uero ubi De ethymologiis, et Rabanus in libro De origine rerum dicunt: Dorus Neptuni et Elepis filius fuit, unde Dori nomen et originem ducunt. Sunt autem Grecie pars, ex quibus etiam cognominata tercia lingua Grecorum, que Dorica appellatur. Cur autem hic Neptuni dicatur filius, talis uidetur ratio. Primo enim possibile est eum Neptuni regis fuisse filium, et tam uirtute sua, quam autoritate patris in magnum deuenisse nomen, ut fit, et de hoc satis dictum sit. Consueuere preterea ueteres, et potissime qui generosi erant animi, a propriis sedibus ad alias transmeare, non nunquam motu proprio ob cupidinem glorie, et aliquando seditionibus pulsi, uel alia necessitate coacti. Qui eo quod nondum ubique peruii essent montes, et tenebrosa uetustate nemora complerent omnia, quia litora colerentur tantum, Mediterraneis fere neglectis locis, nauigio ferebantur, et ubi applicabant, seu ui litore occupato, seu sponte incolarum suscepti essent, si uidentium opinione erant uel efficiebantur insignes, dum nationes eorum alia non haberetur ab incolis rudibus notitia, quod per mare uenissent, et ut etiam eius originis gloriam ampliarent, confestim Neptuno attribuebant, eumque Neptuni filium nuncupabant. Si forsan huiusmodi homo terrestri aduenisset itinere, Terre illum filium esse dicebant. Quod multis contigisse indocta testatur antiquitas. Et ne sepius reiterandus sit sermo, sic de reliquis Neptuni filiis, ni alia ratio demonstretur, intelligendum sit.
+
+Amicis uel Amicus filius fuit Neptumni et Melites nynphe, secundum Seruium, qui eum dicit a Polluce certamine superatum. Quod Lactantius apertius explicans dicit, quod, cum Pollux cum Argonautis ad Bebritium nemus appulisset, et eum Amicus Bebritiorum rex ad cestuum prouocasset certamen, haberetque semper hanc consuetudinem, ut insidiaretur intrantibus Bebritium nemus, et sub titulo euocationis in certamen, in illud aduenas deduceret et occideret, contigit quod cum in eundem perduxisset Pollucem, et superatus ille uellet uim inferre, conuocatis a Polluce sociis, ibidem occisus est ubi alios occidere consueuerat. Theodontius uero hunc dicit ex Melanthone Prothei senis filia Neptuni fuisse filium. Uerum ego magis Seruio credam, cum dicat Leontius, eum ex Melita insula haud longe a Sicilia ibidem deuenisset, et Bebritie regnum uiribus occupasse. Est enim Bebritia regio, que postea Bithinia nuncupata est, proxima Troadi.
+
+Buthes, ut asserit Theodontius, filius fuit Amici regis Bebritiorum. Quem dicit Leontius ob patris seuitiam, eo ab Argonautis ceso, regno pulsum, et cum Melitam auitum regnum repeteret, post aliquales errores, paruo nauigio Drepanum in Sycilia deuenisset, ibidem a Lycaste, nobili atque pulcherrima ea tempestate meretrice, hospitio susceptus est. Qui cum forma ualeret et moribus et etate, a Lycaste facile adamatus est; cuius cum esset usus contubernio, ex ea filium suscepit, quem Ericem nuncupauit. Et quia Lycastes ob eximiam pulchritudinem et meretricium ab incolis Uenus uocaretur, fabule datus est locus, Buthem, scilicet Ericem, ex Uenere suscepisse.
+
+Eryx, ut Theodontius dicit, filius fuit Buthis et Ueneris. Seruius autem dicit Neptuni et Ueneris filium, et ex numero Argonautarum fuisse, et ait quod, cum Uenus spatiaretur in litore Syculo, a Neptuno oppressa, Erycem concepit. Quod predictis male consonum est. Esto dici possit Buthem hominem exterum et a mari uectum Neptunum dici. Hic Erix regnans in Sycilia, et uiribus fidens, hospitibus legem posuerat, ut secum cestibus decertarent. Qui tandem ab Hercule ex Hyspania redeunte uictus occubuit. Sane Theodontius, hystoriam continuans generationis eiusdem dicit, quod cum tam iure parentum, quam maximarum diuitiarum meretricio quesitarum Lycastes amplissimum in eo Sycilie angulo dominium possideret, et uiribus Buthis etiam ampliatum, ea moriente, Eryx tam thesauro quam egregio matris titulo, licet falso, elatus, se loci regem dixit, et in culmine propinqui Drepano montis templum ingens construi fecit, quod matri dicauit, et uocari iussit templum Ueneris Erycine. Tandem insolens nimium ab Hercule occisus est, et in monte sepultus, ubi matri condiderat templum.
+
+Phorcus, ut dicit Seruius, Neptuni et Thoose nynphe filius fuit. Hunc dicit Uarro regem fuisse Corsice et Sardinee, et ab Athlante rege nauali certamine superatum, et cum magna exercitus sui parte obrutum. Quam ob rem socii, qui fuere superstites, in suam consolationem eum in marinum deum fuisse conuersum dixere; et sic maris dictus est deus fauentibus poeticis fictionibus desiderio attestantium. Et sic uidetur ea demersione Phorcum sibi deum patrem et deitatem quesisse.
+
+Bathillus, ut dicit Theodontius, filius fuit Phorci et marini monstri. De quo, et si quedam alia referat, licteris fere a lituris deletis legisse non potui, nec aliud usquam alibi uidisse memini.
+
+Thoosam dicit Seruius Phorci fuisse matrem. Uerum Omerus in Odissea eiusdem Phorci dicit fuisse filiam sic: {Antitheon Poluphemon, ohou kratos esti megiston Pasin en Kulopeon Thoosa de min teke nuophe, Phorkunos thugater ahlos atrugetoio medontos} etc. Que latine sonant : Anthiteum Polyphemum, cuius potentia est magna omnibus in Ciclopibus. Thoosa autem ipsum genuit nympha Phorcinos filia mari sine fece predominantis. Et sic apparet hanc Phorci filiam fuisse, et ex Neptumno peperisse Polyphemum Ciclopem. Nec aduersatur quod dicit Seruius eam Phorci matrem, cum due potuerint esse eodem nuncupate nomine, quarum altera fuit mater, altera uero filia.
+
+Scylla, ut ait Seruius, Phorci et Creteidos nynphe filia fuit. Quam, ut ait Ouidius, Glaucus ex Antidone ciuitate marinus deus amauit, et quoniam illam Cyrci filie Solis, que illum diligebat, preponeret, irata Cyrces fontem, in quo consueuerat Scylla lauari, uenenis infecit, adeo ut, dum descendisset Scylla in eum more solito, pube tenus repente in uarias est mutata formas; attamen cum suam deformitatem horreret, sese in propinquum precipitauit mare, et Glauci amantis sui opere dea marina facta est. Alii marinum monstrum effectam dicunt. Cuius formam sic describit Maro: *At Scyllam cecis cohibet spelunca latebris Ora exertantem et naues in saxa trahentem. Prima hominis facies et pulchro pectore uirgo Pube tenus postrema immani corpore pystrix Delphinum caudas utero commissa luporum. Prestat Trinacrii metas lustrare Pachini* etc. Omerus autem longa carminum serie aliter in Odissea describit fere in hac sententia. Dicit enim eam latrantem et catuli uocem habere nuper geniti, aspectu horribilem, et pedes habere XII, cum sex capitibus, et in omne caput os ingens cum trinis ordinibus dentium, plenis nigra morte, eamque in spelunce medio morantem capita extra mittere in profundissimum mare, piscarique ut delphynes capiat uel balenas. Leontius autem aliam a superiori de Scylla recitat fabulam. Dicit enim quod, cum Scylla misceretur Neptumno, Amphytrites eius coniunx commota zelo, sparsis in aquis farmacis, in quibus lauari consueuerat, eam uertit in caninam feram, quam Hercules cum preda Gerione Hyspano superato rediens, eo quod sibi boues abstulisset, occidit; uerum illam pater eius reuocauit in uitam. His premissis, quid contegant enucleandum est. Sunt ergo qui extiment olim in litore Calabro freto tenui a Syculo separato, aduenam fuisse mulierem, summa pulchritudine et astu plurimo ualentem, et cum feruenti ureretur pruritu, modestia morum et honestate oris, quibus uirginem seu pudicissimam fingebat matronam, illectos hospites in concupiscentiam suam nudabat substantiis, et hinc datum fabule locum. Fulgentius autem de ea aliter sentit in moralem sensum eque fictionem trahens, et dicens sic: Scylla enim Grece quasi exquina dicta est, quod nos Latine confusionem dicimus; et quid confusio nisi libido est? Quam libidinem Glaucus amat; Glaucus enim Grece luscitius dicitur, unde et glaphcomata dicimus cecitatem. Ergo omnis qui luxuriam amat cecus est. Nam et Antedonis filius dictus est; Antedon enim Grece quasi antiidon, quod nos Latine contrarium uidens dicimus; ergo lippitudo ex contraria uisione nascitur, id est ex re contraria uisui. Scylla uero in modum ponitur meretricis, quia omnis libidinosa canibus lupisque, id est immundis atque spurcidis et hiulcis hominibus inguina sua necesse est misceat. Iuste ergo lupis et canibus mixta. Quam Cyrces odisse dicitur. Cyrces manus diudicatio uel operatio nuncupatur, quasi Cyronere. Laborem enim manuum et operationem libidinosa mulier non diligit. Hec ille. Glaucus autem, supra ubi de Cyrce, pro maris spuma sumptus est, qua habundat Cyrces mons in radicibus suis ratione scopulorum, circa quos mare impulsum frangitur, et sic Scylle scopulus; tamen de hoc satis ubi de Cyrce. Salustius autem dicit: saxum esse simile celebrate forme procul uidentibus; canes uero et lupi ob hoc ex ea nati finguntur, quia ipsa loca plena sunt monstris marinis, et saxorum asperitas illuc imitatur latratus canum. Sed nos paululum figmentis explicatius adaptemus. Certissimum est ex parte Ytalie in conspectu litoris Tauromentani saxa esse ingentia, atque cauernosa et acuta, et cultrorum ritu secantia, et se in fretum Syculum protendentia; in quo eo motu, quo occeanus assidue agitatur, fluxu scilicet et refluxu, adeo cursu uelox et impetuosum fertur mare, ut nil celerius uideatur aut potentius. Preterea flantibus ab Arthoo in Austrum uentis, et ab Austro in Arthoum tanto impetu eo in freto in se undas impellunt, ut percussionibus suis in celum usque uideantur efferri; ex quo tam impetuoso motu fit, ut intrantibus undis cauernas Scylle rumor causetur ingens, qui hinc inde fractus, latratus canum ululatumque luporum imitatur; et quoniam in uacuum semper declinant aque, fit ut, eis descendentibus in cauernas Scylle, secum potentius impetus, si sint nauigia, trahat; et sic ex ueritate contingentium constat Uirgilii fictio. Quod illi multa sint capita, ut dicit Omerus, nichil aliud est quam pluralitas scopulorum ibidem dum se retrahunt unde, caput in altum extollentium, quibus iuxta numerum ut pedes sint, id est fundamentum eorum oportunum est. Ora autem plura et dentium ordines, nil aliud quam crebros euripos inter secantia saxa discurrentes ostendunt, qui quidem nigra morte, id est mortis periculo, illos intrantibus pleni sunt. Quod delphinis piscetur, aut balenis, ideo dictum est, quia locus ille semper magnorum ac monstruosorum piscium habundans sit. Quod autem dicebat Leontius Scyllam misceri Neptumno euidens est; nam, ut patet, in mare protenditur saxum, et quoniam ibi sit tempestas et sonoritas assidua, ideo fictum ab Amphytrite est pharmaca fuisse iniecta. Quod autem illam occideret Hercules, dicit Theodontius ob id fictum, quia unius Cyclopis filius inter saxa Scylle perierit, quam ob rem in ultionem suam Cyclops maximis molibus loco iniectis ora Scylle clausit, et inuium fretum fecit, et ob id mortua Scylla dicta est; tractu tamen temporis omnia iniecta in se retrahens mare locum redegit in formam pristinam, et sic a Phorco suscitata est filia. Scyllam autem Phorci fuisse filiam dicit Theodontius a Phylocoro testari, eamque cum ex Sardinia Steleno Corinthio nobilissimo iuueni mitteretur in coniugem, ibidem perisse, et loco reliquisse nomen.
+
+Medusa, Stennio, et Euriale Phorci filie et ex monstro marino suscepte fuere, ut Theodontius dicit. He quidem Gorgones appellate fuere, et, uetere testante fama, inter omnes tres unum tantum oculum habuere, quo utebantur uicissim; et, ut scribit Pomponius Mela in Cosmographya, insulas Dorcadas tenuere, quas esse constat in occeano Ethyopico ex opposito Ethyopum Hesperidum. Quod etiam a Lucano testari uidetur ubi dicit: *Finibus extremis Lybies, ubi feruida tellus Accipit occeanum demisso sole calentem, Squalebant late Phorcinidos arua Meduse etc. His insuper hanc fuisse proprietatem aiunt, ut quoscunque eas intuentes in saxa conuerterent. Has duas tantum fuisse dicit Ouidius: Cuius in introitu geminas habitasse sorores Phorcidas, unius sortitas luminis usum* etc. Et hec quantum ad omnes tres dicta sint. Nunc autem fictionum sensum libet inserere. Et ante alia has ego Phorci regis Sardinie, de quo supra, filias fuisse non puto, sed alicuius alterius Phorci apud insulas Dorcadas ea tempestate regnantis. Monstri autem marini ideo filias dictas puto a similitudine. Monstrum enim marinum balena est, cuius inter proprietates dicunt hi, qui animalium exquisiuere naturas, hanc esse, ut dum os aperit, tanto odore cuncta circum compleri, ut omnes ad eam propinqui conueniant pisces, ipsa autem quos uult capit, donec eius expleatur fames; et quia equo modo Phorcinides mirabili pulchritudine sua ad se uidendas omnes attrahebant homines, monstri filie dicte sunt. Eis unum tantum fuisse oculum ob id fictum uidentur credere Serenus et Theognidus antiquitatum hystoriographus, eo quod unius et eque pulchritudinis essent. Ego autem reor eo quod ex eis intuentium omnium unum et idem esset iudicium. Quod autem prospectantes in saxa conuerterent, ob id fictum existimo, quia tam grandis esset earum pulchritudo, quod eis uisis obstupescerent intuentes, et muti atque immobiles non aliter quam essent saxei deuenirent. Gorgones uero dicte sunt, quia, ut dicit Theodontius, cum moriente patre ditissime remansissent, adeo rem curauere suam, ut auctis diuitiis plurimum a suis hoc uocarentur cognomine, quod sonat terre cultrices; nam Grece georgi agricultores dicuntur. Fulgentius quidem longe aliter sentit. Dicit enim tria esse terroris genera, que per nomina harum demonstrantur. Stennio namque debilitas interpretatur, id est timoris initium, quod tantum mentem debilitat. Euriale uero idem est quod lata profunditas, id est stupor uel amentia, que profundo quodam terrore mentem debilitatam spargit. Medusa autem obliuionem significat, que non tantum mentis turbat intuitum, uerum etiam caliginem ingerit uisus. Hec terror in omnibus operatur. Sed, salua semper Fulgentii reuerentia, ista non uidentur de mente fingentium, cum hec non terrorem, sed admirationem inferrent.
+
+Medusa filia Phorci, ut dictum est, cum spetiosissima mulierum esset, habuit inter alia sui decoris spectabilia, ut Theodontius asserit, crines non solum flauos, sed aureos, quorum splendore captus Neptumnus cum ea concubuit in templo Minerue, ex quo concubitu Pegasus equus natus est; quam ob rem turbata Minerua, ne ignominia templo iniecta remaneret inulta, crines Meduse mutauit in angues, et sic ex pulchra monstruosa facta est. Cuius monstri cum fama uolitaret undique, factum est, ut ad illud superandum ueniret Perseus scuto Palladis armatus, qui ei caput abscidit, et cum uolans remearet in patriam, caputque secum deferret Gorgonis, contigit quod cadentibus guttis sanguinis per solitudines Lybicas ex eis crearentur serpentes, quorum plenissima est Lybia. Medusam crines habuisse aureos ideo fictum reor, ut intelligamus eam fuisse ditissimam, cum per crines summantur substantie temporales, propter has autem substantias Neptunnus, id est exterus homo, ut fuit Perseus, in concupiscentiam eius trahitur, et eam in templo Minerue opprimit, id est intra terminos prudentis consilii illam superat; quod etiam per scutum Palladis demonstratur, qui cristallinus erat, ut per eum summatur prudentis circumspectio; habet enim hoc cristallum, ut reddat oculis intuentis quicquid extra se geritur; sic et dux discretus consilio, quid possint hostes agere, intuetur, et sic se tutum facit, dum illorum a se preuisa frustratur consilia. Ex compressu autem prudentis et exteri ducis oritur Pegasus equus, id est fama, ut in sequentibus, ubi de eo, patebit latius. Crines autem in serpentes uertuntur, quotiens quis ratione substantiarum suarum opprimitur; nam que consueuerant splendoris esse causam, possidenti in mordentes sollicitudines curasque uertuntur. Caput enim tunc Meduse absciditur, cum substantiis spoliatur, per quas uiuere et multa posse uidebatur. Quod serpentes in Lybia ex sanguine capitis Meduse nati sint, ad roborandam figmenti speciem potius, quam ad aliquid significati tegendum dictum est. Testatur autem Eusebius in libro Temporum, hanc Medusam a Perseo preda diuitiarum tracto superatam, atque regno diuitiisque priuatam, Cecrope Athenis regnante, dicitque a Dydimo scriptum in hystoria peregrina.
+
+Albion et Borgion, ut Pomponius Mela in libro Cosmographye testatur, filii fuere Neptuni. Ex quibus ipse idem talem recitat fabulam. Transeunte Hercule inter hostia Rodani et loca, que postea Mariana fossa dicta sunt, ei Albion et Borgion obuii facti sunt, eius impedientes transitum. Quam ob rem cum Hercules aduersus eos inisset certamen, deficerentque ei tela, ab inuocato patre eius Ioue illi subsidium datum est, ymber scilicet lapidum, quorum adeo locus ille habundans est, ut facile pluisse existimes. Arbitror ego hos probos fuisse uiros et aduenas, cumque sibi ibidem sedes sumpsissent, timentes ne forte pellerentur, obuiasse Herculi uel alteri uenienti, a quo superati sunt, et iacentes passim lapides locum fabulose pluuie inuenisse.
+
+Tharam filium fuisse Neptuni Seruius asserit, dicitque eum circa Sallentinorum confinia Tarentum olim inclitam ciuitatem condidisse, et a suo nomine nuncupasse. Esto Iustinus uelle uideatur a spuriis Spartanorum conditam. Uerum idem Seruius ab eiusdem duce Phalanto non conditam, sed restauratam confirmat.
+
+Polyphemus Cyclops, uti et reliqui Cyclopes omnes, filius fuit Neptuni ex Thoosa Phorci filia conceptus, ut in Odissea dicit Omerus: {Antitheon Poluphemon, ohou kratos esti megiston Pasin en Kuklopeos Thoosa de min teke nuophe, Phorkunos thugater alos atrugetoio medontos} etc. Que latine sonant : Antitheum Polyphemum, cuius potentia est magna omnibus in Ciclopibus; Thoosa autem ipsum genuit nympha Phorcinidos filia mari sine fece predominantis. Constat enim hunc inter Cyclopes notissimum et potentissimum fuisse, quem Ouidius Galatheam Syculam nynpham amasse describit, atque Acim eius amasium occidisse. Preterea eum unicum habuisse oculum uolunt et ingentis stature fuisse hominem, atque amplissimos in siluis Syculis seruasse greges , et postremo ab Ulixe priuatum oculo. De quo Omerus in Odissea talem refert fabulam. Dicit enim, quod cum Ulixes uagus post Ylionis excidium, Lothophagis relictis, uenisset in Syciliam, uidit ibi hominem uillosum et hispidum greges mungentem, et ab antro suo solum amouentem lapidem, quem mouere nequissent iuga boum XX; tandem cum antrum intrasset eius cum XII ex naualibus sociis, Polyphemoque percontanti narrasset, qui essent et unde uenirent, orassetque eius in suis oportunitatibus fauorem, a Cyclope superbe responsum est, cum diceret se Iouem non timere, eoque se meliorem; et cum rogasset quonam nauim liquissent, Ulixes perfidiam Cyclopis sentiens, respondit se cum sociis naufragium fecisse. Post que Cyclops, uidentibus ceteris, captis duobus ex eis, illos ritu belue discerpsit atque deuorauit. Qua re commotus Ulixes cogitauerat eum occidere, sed aduertens, quia tam ingentem molem ab hostio antri amouere nequisset, destitit. Cyclops autem, mane facto, duos alios comedit, et Ulixe cum reliquis in specu relicto, cum gregibus abiit. Ulixes autem clausus, ingentem baculum acuit, texitque fimo, et cum sero Cyclops rediens duos insuper ex sociis occidisset Ulixis, obtulit ei Ulixes optimi uini cadum, misericordiam orans. Ciclops potato uino promisit misereri, si uinum iterum propinaret; quod postquam factum est, cum tercio potasset, nomen petiit Ulixis. Qui illi se Utim uocari respondit, quod Latine sonat nullus. Cui Cyclops, loco muneris exhibiti poculi, te ultimum comedam. Tandem cum ob bibitum uinum Cyclops insuetus facile se soluisset in somnum, Ulixes sumpto stipite quem sepeliuerat in fimum, eoque igne perusto, animatis in facinus sociis, incensum in oculum Cyclopis acri nisu impegere. Cyclops autem experrectus, ingenti clamori socios antro propinquos inuocauit adiutores. Qui circum antrum querentes, quisnam illum infestaret, cum Cyclopem Utim respondentem audissent, arbitrati quia naturali egritudine grauaretur, abeuntes dixere, ut Neptumnum patrem pro sospitate precaretur. Cyclops autem tristis cum amouisset ab hostio antri molem, pretendissetque brachia nequis hostium exiret antrum cum gregibus, prescrutatis singulis pecudibus, emittebat. Ulixes autem cum sociis cum se occisorum arietum pellibus contegissent, exiuere antrum quadrupedes et a Cyclope incogniti, qui deductis ex pecoribus Cyclopis, festini ad naues abiere. Quos cum sensisset Cyclops, eiecta mole ingenti fere nauim attigit. Ulixes autem ex tuto illi nomen aperuit suum. Quod cum audisset Cyclops: *Heu, dixit, in uaticinium Tylemi Eurimedis Cyclopis tandem deueni*. Ulixes autem abiit. Uirgilius uero eius tam formam quam domum, narrante Achymenide uno ex sociis Ulixis, longe breuiori carmine designat, dicens: *Immemores socii uasti Cyclopis in antro Deseruere; domus sanie dapibusque cruentis Intus opaca ingens, ipse arduus altaque pulsat Sydera, dii talem terris abuertite pestem, Nec uisu facilis, nec dictu affabilis ulli. Uisceribus miserorum et sanguine uescitur atro* etc. His ex Polyphemo premissis, ad intellectum intrinsecum ueniendum est, et primo uidendum, quid Neptuni et Thoose filius dictus sit. Circa quod ego arbitror prestante causam matre, regis Sardinie filia, eum incognitum Syciliam aduenisse; cuius cum occupasset partem seu forte totam incognitus, Neptuni dictus sit filius, et tyrannus insule factus, aliam ob causam patrem meruisse Neptunum; nam uti inexorabilis est Neptunus tempestate commotus, sic et inexorabiles sunt tyranni, ira aut cupiditate commoti. Et quod hic ingentis forme, id est magne potentie, dux gregum, id est populorum tyrannus fuerit, quod oculus unus illi tantum fuerit ostendit; solam enim suam rem tyranni curant, nil in deum, nil in proximum, nil in subactam plebem respiciunt; homines uiuos euiscerant atque corrodunt, dum substantiis euacuant subditos, dum exiliis damnant, dum innocuos cruciant. Hi tamen uino, id est blanditiis astutorum hominum sopiuntur, et oculo obcecantur, dum nudantur substantiis et dominio. De Aci autem et Galathea satis supra habitum est. Albericus autem de Polyphemo isto aliter sentire uidetur, dicens hunc Polyphemum uocari quasi multe lucis hominem, ut cum Seruio conueniat, qui dicit: multos dixisse Polyphemum unum habuisse oculum, alios duos, alios tres, sed totum fabulosum esse; quasi ipse uelit unum tantum habuisse. Et ideo asserit hunc prudentissimum fuisse uirum, et hunc in fronte oculum habuisse, id est iuxta cerebrum, sed ab Ulixe prudentia superatum; quod in Ulixis particularem laudem concedi potest, ut, superato donis sensu tyrannico, per polysenum eloquium et dolosas demonstrationes, oculati hominis atque uiolentiam parantis manus effugerit.
+
+Thylemus Eurimedes ex Cyclopibus unus, ut in Odissea ostendit Omerus, et ut ceteri dicuntur, sic et hic Neptuni filius, ex qua tamen matre nisi ea fuerit ex qua Eurimedes denominatur, non habetur. Hunc dicit Homerus senem fuisse et inter Cyclopes uaticinio ualuisse, atque predixisse Polyphemo, quia ab Ulixe oculo priuaretur.
+
+Brontes, Steropes et Pyragmon Cyclopes insignes fuere, et, ut dicit Theodontius, ex Anphytrite coniuge Neptuni fuere filii. Hos artificiosos fuisse homines constat, et acri labore duratos, quos Uulcano ignis deo attributos, ut sub eo apud Lyparam insulam Iouis conficiant fulmina uolunt, ut Uirgilius in Eneida plurimo describit carmine. Quorum si rite uolumus causam originis eorum et officiis demonstrare, pauca de necessitate premittenda ueniunt; cum igitur Cyclopum due saltem uideantur esse species, ne de una, quod de altera expositum est, intelligatur, ueniunt distinguende. Prima est de qua supra ubi de Polyphemo, et illa, ut satis apparet, pessima. Secunda uero artificiosorum hominum est, ut apparebit in sequentibus. Et quoniam inter se discordes sunt, ut discordet interpretatio nominis gentilitii, quod commune habent, necesse est. Dicuntur igitur hi Cyclopes, qui artificiosi sunt homines, a ciclos, quod est circulus, et copis, quod est oculus, id est oculus circulatus. Seu ut breuius sententiam sequentes uocabulorum, circumspectus. Quod quidem artificem hominem esse oportet; nam si non sit, nequeunt congrue primis ultima respondere; et ideo consueuere circumspecti artifices antequam manum operi apponerent, mente et principium et medium et ultimum intueri, ut fini debita possent prestari initia, et sic opus inchoare. Papias autem dicit ciclides artes a Grecis nuncupari, eo quod origo illorum sicuti circuli initium latens sit. Ex quo uocabulo dici Cyclopes, tanquam ab arte artifex congrue dicere possumus. His premissis, cur Neptuni dicti sint filii uideamus. Existimo quidem, eo quod ex mari seu aquis fere exemplaria rerum omnium artificiaturum sumpta uideantur. A piscibus quippe sumptum uolunt, quo ordine in pugnam acies deducantur. Ab eisdem, quo pacto homines equique ferro tegantur, squamis eorum inspectis. A spina excarnificati piscis in litore ad construendas longas naues doctrina sumpta est. A biuaro construende domus et solaria artificium demonstratum. A testudine consumptis carnibus cythare compositio ostensa est, et tectorum etiam documentum. A concis et spondilibus hostiorum atque ualuarum flexuositates tradite, nec non et qualiter per circumflexos gradus in excelsas possimus turres ascendere. Sic ex quo pacto bucinas edere. In aquis preterea herbarum contextiones et productiones filorum exorte et interserere fila, telasque texere demonstratum. Aque ad uarietates telarum colore faciendas piscium sanguine prebuere prime. Motus earum primus musicam et tempora eius atque concentum meditantibus dedisse compertum est. Quid multa dicam? Innumerabilia sunt, que mare producit instruentia artificum ingenia, ex quibus fit, ut merito artificiosos homines Neptuni filios nuncupemus, Cyclopesque uocemus. Et quantumcunque Hesiodo placeat, Plinio teste in libro Naturalis hystorie, hos, qui Dactili uocati sunt, in Creta fabricam ferrarim inuenisse; dicit idem Plinius a Cyclopibus atque Calibis ferrum fuisse compertum. Cur autem ex Anphytrite dicantur suscepti, puto a circumitione sonorum, cum undique perstrepant artificum sonus. Uulcani enim ideo traduntur obsequio, quia igne molliuntur dura ad usum artificis, et mollia solidantur, ut latius ostendetur, ubi de Uulcano tractabitur. Quod autem apud Lyparam fabrilia operentur, dictum est ad ostendendum, quoniam ab artificibus loca artificio conuenientia summenda sint. Quid queso faciet faber ferrarius in palude? Quid piscator in monte? Quid agricultor in saxo? Quid in solitudine medicus? Nil equidem, et ideo in Lypara officinam fabrorum descripsit Uirgilius, quia igneus locus sit, quo fabri molliunt era. Sed superest de nominibus rationem exquirere. Brontes enim, ut dicit Albericus, dictus est tonitru, quod fit tam sufflantibus follibus, quam etiam incudem uerberantibus malleis. Sic et Steropes dicitur a fulgore, qui ex incendio nascitur. Piragmonem autem dicit ab incude calenti nomen sumpsisse, eo quod pyr ignis, agmon autem incus interpretetur. Et hec ideo his attributa sunt nomina, quia circa armorum artificium exerceantur; non enim talia darentur nauim uel templum, seu palatium construenti. Uolunt postremo, eo quod telum Ioui fecissent, quo Esculapius ictus est, hos ab Apolline interfectos. Quod ego intelligo cum Apollo interpretetur exterminans, et humoris expulsor sit. Quod ignis etiam facit opifices tales, si tale opus continuent, cito deficere, eo quod tam labore assiduo, quam igne continuo ante tempus desiccetur humor, et deficiant.
+
+Nausithous Pheycum rex, ut in Odissea placet Omero, Neptuni fuit filius et Periuie nynphe, dequo et eius prole sic ipse idem scribit: {Nausithoon men prota Poseidaaon enosikhthon Geinato kai Periboia, gunaikon eidos ariste, Ohplotate thugater megaletoros Euumedontos} etc. Que latine sonant ; Nausithoum quidem primo Neptunnus terram mouens genuit, et Periuia feminarum specie optima iunior filia magnanimi Eurimedontis. De hoc autem nil aliud reperitur, nisi quod Rixinorem et Alcinoum filios habuerit.
+
+Rixinor filius fuit Nausithoi, ut in Odissea sic ait Omerus: {Nausithoos d' eteke Rhexenora} etc. Que latine sonant : Nausithous autem genuit Rixinorem. Hic Rixinor, ut idem dicit Omerus, coniugem sumpsit, et suscepta ex ea filia unica, quam Arythim nominauit, ab Apolline percussus occubuit, puto febre exterminatus fuerit.
+
+Arythis, ut in Odissea scribit Omerus, filia unica fuit Rixinoris, quam Alcynous Rixinoris frater et Pheycum rex sumpsit in coniugem, et ex ea Nausytheam filiam et tres filios suscepit. Ad hanc Ulixes ductu et consilio Palladis, transformate in effigiem Calpis uirginis, a Calystone nynpha ueniens naufragus accessit, et multa illi interrogatus exposuit, et tandem honorifice ab ea susceptus est.
+
+Alcynous rex Pheycum, ut in Odissea dicit Omerus, filius fuit Nausithoi regis et uir Arythis. Ad hunc autem in conuiuio sedentem uenit Ulixes, naufragium passus, et ab eo honorifice susceptus est, eique coniugium Nausithee oblatum, demum data ingentia munera, et nauis que illum in patriam reportaret parata, sociique nauales prestiti.
+
+Nausithaa filia fuit Alcynoi et Arytis, ut testatur Omerus. Que cum exisset ciuitatem cum pedissequis suis, iuissitque ad flumen lotura uestes, factum est, ut uideret Ulixem naufragum nudum in litore et frondibus arborum circumtectum, et ab eo suppliciter exorata, ut illi cibum daret, et uestes postulata concessit, et inde illi suasit, ut ad patriam suam et ad regiam domum post se accederet, uti postea factum est; prout plene in Odissea narrat Omerus.
+
+Laodamas, Alyos et Clitomus filii fuere Alcynoi regis et Arithis, Omero teste in Odissea. De quibus nil preter generales laudes inclite iuuentutis eorum reperitur, et quod Ulixem una cum patre Alcynoo et matre eorum honorauerint, eique munera dederint.
+
+Melion et Actorion Neptuni fuerunt filii, ut in Yliade scribit Omerus. Inducit enim Nestorem senem Patroclo dicentem se adhuc iuuene bellum habuisse aduersus Arcades, et multos interemisse, et ni Neptunus Melionem et Actorionem filios suos caligine occultasset, eos eque cum aliis occidisset.
+
+Aon, ut dicit Lactantius, filius fuit Neptuni, et ab eo dictam affirmat Aoniam, que quidem pars est Beotie. Theodontius uero hoc idem asserit, Aonemque dicit ex Apulia factione suorum pulsum nauigio uenisse Euboeam et inde se in Boetiam detulisse, ibique rudibus adhuc populis in montanis imperasse, et illos Aonas una cum montibus ex suo nomine nuncupasse. A quibus Neptuni filius habitus est, cum Onchesti cuiusdam ditissimi hominis Apuli fuisset filius ex Parichia coniuge.
+
+Mesappus filius fuit Neptuni, ut dicit Uirgilius: *At Mesappus, equum domitor, Neptunnia proles, Quem nec fas igni cuiquam nec sternere ferro* etc. Hic enim, ut idem testatur Uirgilius, Turno aduersus Eneam auxilia duxit. Quem secuti sunt Fescennini, Equi, Falisci, et qui Soractis habitabant montem et Cimini siluas et lacus, et insuper Capeni. Hunc tamen dicit Seruius per mare ad Ytaliam uenisse, et inde Neptuni filium dictum. Eum autem inuulnerabilem ferro, eo quod nunquam in bello perierit, ab igne uero immunem, eo quod Neptuni filius, quem deum constat esse aquarum. Ab isto dicunt Emnium poetam dicere se originem ducere, eumque equorunn domitorem dictum, quia animalia sint a Neptuno producta.
+
+Busiris Neptuni fuit filius ex Lybia Epaphi filia susceptus, ut in libro Temporum ait Eusebius. Hic autem, ut dicit Augustinus in libro De ciuitate dei, regnante Danao Argiuis, uel rex, uel potius tyrannus suis diis hospites immolabat. Quem Seruius ab Hercule occisum dicit, eo quod cum apud illum diuertisset, ut alios sic et eum uoluisset occidere. Et idem Seruius asserit huius Busiris laudes ab Ysocrate descriptas.
+
+Pegasus equus alatus, ut testantur Seruius et Lactantius, filius fuit Neptuni et Meduse, in templo Palladis conceptus, ut supra ubi de Medusa. Ouidius autem eum natum dicit ex sanguine cadente ab exciso Meduse capite, ut ubi De fastis dicit: *Creditur hic cese grauido ceruice Meduse Sanguine respersis prosiluisse comis. Quam Ouidii opinionem Fulgentius sequitur et Albericus. Hunc preterea non solum uelocissimum sed uolucrem aiunt fuisse eodem Ouidio teste: Huic supra nubes et subter sydera lapso Celum pro terra, pro pede penna fuit* etc. Eumque dicunt pede Castalium Musis effondisse fontem, ut idem fert Ouidius: *Fama noui fontis nostras peruenit ad auras Dum Medusei quem prepetis ungula rupit. Et paulo infra: Uera tamen fama est, et Pegasus huius origo Fontis, et ad latices deduxit Pallada sacros* etc. Hunc insuper dicunt Bellorophontem aduersus Chimeram monstrum euntem tulisse. Sic et Perseum dum ad Gorgones iuit. Anselmus uero, ubi De ymagine mundi, huic equo quedam addit, que ab alio nomine dicta comperi. Dicit enim illi cornua esse, eumque igneum habere anelitum et ferreos pedes, ut totus monstro sit similis. Illum postremo inter sydera locauere. Ouidio teste: *Iamque indignanti noua frena receperat ore, Cum leuis Aonias ungula fecit aquas. Nunc fruitur celo quod pennis ante petebat; Et nitidis stellis quinque decemque micat* etc. Nunc his appositis, quid sensisse potuerint ueteres, exquirendum est. Ego hunc equum famam rerum gestarum arbitror, cuius uelocitas per cursum et uolatum equi huius designatur. Qui ideo Neptuni et Gorgonis dicitur filius, quia ex gestis in mari et terra fama oriatur. Quod in templo Palladis conceptus sit, ideo fictum puto, quia ex discrete et consulte gestis recte fama oritur; ex fortuitis autem nemini iure fama debetur, ex temerarie factis potius debetur infamia. Quod huic equo pedes sint ferrei dictum puto, ut demonstretur quoniam in circumendo nunquam fame deficiant uires. Cornua uero apponuntur ei, ut famosorum comprehendatur elatio. Sic et anelitus igneus, ut gerulonum feruens dicendi desiderium cognoscatur. Eum Castalium effondisse fontem satis manifeste declarat, quia cupidine fame atque glorie temporalis a non nullis affectio ponitur omnis, ex qua quotiens optatum consequitur, totiens fons Castalius, id est, habundans dicendi materia oritur, que quoniam poetarum est, Musis ideo dicitur consecratus hic fons. Eum autem Bellorophontem et Perseum gessisse ad assumptas expeditiones, eo dictum dici potest, quia cupidine glorie in id delati sunt, quod egerunt. Seu, ut quidam uolunt, ad id delati sunt nauibus, quibus alatus equus erat insigne. Albericus peregrinam de hoc equo scribit opinionem ex Fulgentii fonte sumptam. Dicit enim eum dictum Pegasum a pege Grecum, quod Latine fontem sonat, eumque esse fluuiorum omnium commune nomen, et hinc uult flumen, id est pege, equum esse Neptuni, id est ex Neptuno genitum, cum ex mari omnia nascantur flumina, et per alas uelocitatem fluminum designari, et a pege uult pagos dici, quos ueteres iuxta flumina semper ponere consueuerant; et inde pagani quasi ex uno pege, id est fonte uel flumine potantes; et sic fontem quem dicimus a Pegaso pede factum, a Neptuno procedere sentiemus. Sed quid circa hunc equum et fontem sentiat Fulgentius, qui latissime scripsit, paucis apponendum est. Dicit ergo Pegasum ex Meduse sanguine nasci, eo quod in figura fame constitutus sit; nam cum uirtus terrorem decidit famam generat, quem ideo uolucrem dicit, quia, ut dictum est, et fama uolucris sit. Fontem autem Musis ungula aperuisse ideo fingitur, quia Muse ad describendam heroum famam, aut antiquorum gesta, aut priorum dicta sequantur. Preterea dicit idem Fulgentius Pegasum interpretari eternum fontem, quod arbitror, quia fama egregiorum hominum indeficiens sit.
+
+Nictheus, ut ait Lactantius, filius fuit Neptuni, et, ut Theodontius asserit, ex Cyleno filia Athlantis susceptus. Hunc dicit Lactantius Ethyopie fuisse regem, et Anthyopiam et Nictiminem filias habuisse, eumque secundum quosdam a Nictimine illecebri amore dilectum, cum qua cum opere nutricis concubuisset ignarus, scelere cognito, eam uoluit, ni aufugisset, occidere. Alii uero contrarium dicunt, eum scilicet infauste Nictinimem dilexisse, eamque, cum illi uim uellet inferre, aufugisse. Quod is Neptuni filius fuerit possibile est, cum fere contemporaneus euo Neptuni hominis uideatur. Si autem non sit, ea ratione Neptuni filius dici potest, qua dicuntur et ceteri.
+
+Anthyopam dicit Lactantius Nicthei regis fuisse filiam, cui Theodontius addit ex Amalthea Cretensi nynpha. Hanc, ut dicit Theodontius, Nictheus Lyceo Thebarum Egyptiarum regi dedit uxorem. Lactantius autem dicit eam ui ab Epapho Iouis filio stupratam. Alii dicunt a Ioue. Quod cum sensisset Lyceus, ea abdicata, superinduxit Dyrcem. Que ab eo impetrauit ut illam in carcerem poneret. Uerum cum tempus partus aduenisset, miseratione deorum fractis uinculis aufugit in Cytheronem, et Anphyonem Zethumque peperit, et exposuit. Quos cum pastores educassent et iam eis pubescentibus cognoscerentur a matre, ab eadem sui generis certiores facti Lycum occidere et Dyrcem indomito alligauere tauro, et matrem in suam dignitatem restituere. Hanc historiam abusio nominum implicuit, et quoniam in precedentibus ubi de Anphione latius dictum est, reiterare non curo.
+
+Nyctimen Nicthei regis et Almathee fuit filia. Hanc aiunt seu patrem amauerit, seu ab eo amata sit, dum illius arma fugeret, miseratione Minerue in auem sui nominis uersam et in eius tutelam susceptam; cuius figmenti talis potest esse ratio: *Nictiminem prudenti usam consilio, seu sui criminis, seu paterni uerecundia, nunquam post scelus in lucem comparuit, et inde noctua dicta est*. Quod in tutelam Minerue uenerit ubi de Minerua explicata ratio est.
+
+Yrceus, ut Theodontius dicit et Paulus, filius fuit Neptuni ex Alcione filia Athlantis susceptus, ex quo nil aliud memini me legisse.
+
+Pelyas filius fuit Neptuni et Tyro nynphe filie Salmonei regis Salamine, ut in Odissea satis extense describit Omerus. Dicit enim hanc consueuisse circa ripas Enyphei fluminis delectari; quam ob rem Neptunus, Enyphei sumpta forma, uirginem cepit, et cum ea concubuit, et ex eo concubitu geminos genuit Pelyam scilicet, et Neleum. Tyro autem postea nupsit Crythio. Pelye autem apud Thesaliam regnanti, ut dicit Lactantius, ab oraculo responsum est: tunc illi propinquam mortem fore, cum eidem Neptuno patri sacrificanti aliquis pede nudo superueniret in sacris. Cui annua sacra peragenti superuenit Iason nepos altero pede nudus; celeranti enim ad sacrum in limo fluminis calciamentum retentum est. Quod cum uidisset Pelyas, oraculi memor, confestim non tantum sibi, sed filiis timens propter egregiam Iasonis uirtutem, eidem Iasoni suasit, ut expeditionem in Colcos ad gloriam sui nominis consequendam assummeret, existimans, ut fama ferebatur, arduum nimis et difficile aureum uellus posse surripere, et sic eum facile periturum. Qui cum assumpsisset, et preter spem Pelye cum aureo uellere et Medea coniuge rediisset, eo itum est, ut opere Medee Pelyas a filiabus occideretur, filio Acasto superstite. Circa id quod fictum est, dicebat Leontius Pelyam Neptuni hominis fuisse filium, eumque secus Enypheum in specie iuuenis incole a Tyro dilecti, eam non resistentem atque similitudine forme deceptam oppressisse, et ex ea filios suscepisse duos.
+
+Filias Pelye regi fuisse satis constat, Ouidio inter alios recitante, que tamen illis fuerint nomina a nemine dictum comperio. He quidem, ut moris est filiarum, senectuti Pelye patris eorum compatientes ei astabant continue. Quas aiunt Medeam fraude decepisse, adeo ut earum pietas in patrem in scelestum uerteretur facinus. Nam cum cerneret Medea senectutem Pelye, ut dicebat Leontius, Iasonis obstare imperio, ficto cum Iasone iurgio secessit ad illas, et diu de iniquitate Iasonis questa, in detrimentum eius dixit se iuuentutem Pelye herbis restituere uelle, ut paulo ante Ensoni restituerat, et sic credulis filiabus Pelye suasit, ut omnem sanguinem frigidum atque ueterem ex tremulo Pelye senis corpore cultris exhaurirent, ut nouum atque floridum uenis posset immittere. Quod cum fecissent puelle, expirassetque Pelya, ad Iasonem rediit Medea. Dicit Theodontius inter Pelyam et filias a Medea seminatam zizaniam, et ob eam puellas ferro in senem patrem insurrexisse, et illum occidisse.
+
+Acastus, teste Seneca poeta in tragedia Medee, Pelye fuit filius; dicit enim sic: *Terrore pauidum, quippe te pene expetit Letoque Acastus regna Tessalica obtinens. Senio trementem debili atque euo grauem Patrem peremptum queritur et cesi senis Discissa membra, cum dolo capte tuo Pie sorores impium auderent nephas* etc. Uerba sunt Creontis ad Medeam.
+
+Neleus Neptuni filius ex Tyro, ut supra ubi de Pelya monstratum est. Qui, ut scribit Omerus, a Pelya fratre pulsus ex Thesalia Pylon condidit, et ibidem habitauit deorum cultor. Huic fuit coniunx Cloris Anphyonis Orcomeni regis filia, ex qua, ut idem dicit Omerus, suscepit Nestorem, Periclimenonem, Cromium, et Pyro feminam, et alios usque in XII, sed eorum nomina non habemus.
+
+Nestor filius fuit Nelei ex Clori coniuge, ut dictum est. Cui XII fuere fratres, ut testatur Ouidius dicens: *Bis sex Neleides fuimus, conspecta iuuentus* etc. Fuit enim homo hic etate longeuus, ut ipsemet tempore Troiani belli fatetur apud Ouidium dicens: *Spectatorem operum multorum reddere, uixi Annos bis centum, nunc tercia uiuitur etas* etc. Bellicosus preterea fuit; nam inter alia, uiuente adhuc patre, eo existente iuuenculo, bellum aduersus Epyos gessit, et multos in pugna peremit, Omero teste in Yliade. Postea uero cum Theseo in nuptiis Perythoi fuit in certamine aduersus Centauros. Et, ut de reliquis taceam, cum Grecis apud Troiam arma senex gessit, et sepe Troianis obuius fuit in pugna. Fuit insuper facundia celebris adeo, ut sepe principum mitigaret iras et in concordiam discordes reduceret. Huic Euridices filia Clymenii, ut dicit Omerus, coniunx fuit, ex qua septem filios et filiam unam suscepisse idem testatur Omerus. Quo tamen fine subtractus sit, legisse non memini.
+
+Anthilocus filius fuit Nestoris et Euridicis, ut apparet per Omerum in Odissea, qui scribit Pysistratum Nestoris filium in domo Menelai apud Lacedemoniam mortem eius flentem. Nam secutus patrem ad Troianum bellum, ibidem in pugna, dum uiriliter ageret, a Mennone Aurore filio occisus est.
+
+Pysistratus filius fuit Nestoris et Euridicis. Hunc autem Nestor dedit in socium Thelemaco Ulixis filio, uolenti ire Lacedemoniam, interrogaturus Menelaum, nunquid aliquid de Ulixe patre sciret.
+
+Trasymedes Nestoris fuit filius et Euridicis, quem secum Nestor, ut testatur Omerus, duxit in Troianum bellum.
+
+Echephron, Stratios, Perseus et Arithos filii fuere Nestoris et Euridicis. Quos ideo in unum iunxi, quia nil particulare de aliquo eorum legerim.
+
+Polycastis filia fuit Nestoris et Euridicis, iunior ex filiabus Nestoris, Omero teste, et sic apparet eum alias habuisse, quarum ego nomina non cognoui, nec de ista aliud audiui.
+
+Periclimenon Nelei filius fuit et Cloris, ut Ouidius testatur, affirmans huic a Neptuno auo concessum, ut posset se in quas uellet transformare figuras. Ex quo factum est, quod cum Hercules in ultionem Epyorum aduersus Messanos atque Pylios et Elypios acri dimicaret pugna, hic forte occisorum fratrum dolore commotus, in auem uersus, Herculem uncis pedibus infestaret plurimum, et ut Hercules illum uolitantem sagicta interemeret. Hunc uertibilem in quam uellet formam, nil aliud intelligo quam eius membrorum agilitatem, qua tanquam ceruus saltabat, currebatque uti uolasset auis et huiusmodi faciebat. Eum autem uolitantem occisum credo uolucri cursu fugientem.
+
+Cromius Nelei fuit filius et Cloris, ut etiam affirmat Omerus. Qui quidem ea in pugna, quam Pylii et Messeni aduersum Herculem gesserunt, cum decem fratribus suis occisus est, ut satis etiam demonstrat Ouidius in maiori uolumine.
+
+Pyro uirgo Nelei et Cloris filia fuit, ut in Odissea scribit Omerus. Hec, ut idem asserit, adeo formosa fuit, ut illius fere omnes Grecorum nobiles optarent coniugium, eamque Neleo postularent. Qui nulli illam iungere uoluit, ni sponderet ab Yphiclo matris Nelei patruo boues auferre, quos detinebat et dare negabat. Et cum nemo sponsionem hanc facere auderet, Melampus, uates ea tempestate clarus, Bye fratri suo ostendit post tempus fieri posse, ut ab Yphiclo deducerentur boues quos pascebat Neleus, suasitque illi sponsionem, ut tam spectabilis uirginis coniugium consequeretur. Byas autem, fratri credens, spopondit Neleo quod petebat; et dum circa recuperationem boum conaretur, Yphicli iussu captus et carceratus est. Post tempus autem dimissus boues reduxit, et Pyro habuit in uxorem. Hec fere in textu Omeri continentur. Ultra quem dicebat Leontius, quod cum Byas per annum in carcere seruaretur, sensit trabes domus uermes fecisse, quos uulgo dicimus tarmos, concepitque ob uiciatas trabes secuturam ruinam; quam cum prenuntiasset Yphiclo, meruit libertatem. Tandem cum interrogasset Yphiclus, filios non procreans, quid ad procreandos esset agendum, suasit illi, ut serpentis potaret uenenum. Quo facto concepit uxor Yphicli et filium in tempore peperit. Quo beneficio ab Yphiclo illi restituti sunt boues. Quibus deductis, ut dictum est, Pyro deduxit uxorem, que illi peperit Anthyphatim et Manthyonem.
+
+Cignus filius fuit Neptuni, ut affirmat Ouidius: *Iam leto proles Neptunia Cignus Mille uiros dederat* etc. Hic, ut idem dicit Ouidius, habuerat a patre ut ferro inuulnerabilis esset, qua commoditate audax factus Troianis auxiliator, multis ex Grecis cesis, aduersus Achillem iniuit certamen. Qui cum illum gloriantem se cerneret, quod ferro uulnerari non posset, sumpto ingenti lapide in eum fessum atque iam crebris ictibus attonitum iecit. Cignus autem graui impulsus ictu cecidit, quem confestim Achilles occupauit, et genu pectus eius premens, et manibus guttur in mortem ire coegit. Qui euestigio a patre in auem sui nominis mutatus, arma reliquit Achilli. Horum figmentorum talis expositio esse potest. Neptuni filius dictus est Cignus forsan ob candorem cutis et membrorum agilitatem, cum hi qui humidi sunt complexione, que a Neptuno humiditatis patre procedit, colore sint candidi, et ut pluma molles cute, cui humiditati si proportione debita immixtus sit calor, hi tales optima membrorum agilitate fruuntur; ex quo fit, ut docti in euitandis ictibus, ut quosdam uidimus, ferro feriri nequeant, et ut lassitudine uincantur necesse est, si sit qui tales superare uelit. Quod autem auis factus sit sui nominis, intelligendum, quod eo mortuo nil de eo apud mortales superfuerit preter uolatile nomen.
+
+Grisaor, ut in libro De originibus rerum affirmat Rabanus, Neptuni fuit filius, nec de eo amplius.
+
+Othus et Ephyaltes, ut asserit Seruius, filii fuerunt Neptuni ex Yphimedia Aloy Tytanis coniuge, quam idem Neptunus oppressit, ut in Odissea testatur Omerus. Hanc tamen Yphimediam Paulus uocat Electrionem, Theodontius autem Epymeidam. Hi autem quoniam ex uxore Aloy nati sunt, ut plurimum Aloyde appellantur, sicut et sepe Herculem a uictrico Anphytrioniadem appellamus. Hi quidem UIIII digitis singulis mensibus crescere uidebantur; quam ob rem paruo in tempore mole ingentis corporis mirabiles facti sunt. Dicit enim Omerus his ideo tam grande incrementum fuisse, eo quod a terra nutrirentur, eosque non amplius UIIII annis uixisse, et, eorum designans magnitudinem, dicit nouem brachiorum amplitudinem habuisse, longitudinem uero UIIII passuum. His insuper dicit Omerus in Yliade bellum fuisse aduersus Martem, eumque ab eis captum atque catenis uincitum et in carceribus XIII mensibus detentum, et ni Iuno Mercurio iniunxisset, ut pro liberationem eius ageret, in carceribus defecisset. Qui Mercurius clam eum rapuit, et sic liberatus est. Quod Claudianus tangit ubi De laudibus Stilliconis, dum dicit: *Cum gemini fratres genuit quos asper Alous Martem subdiderint uinclis* etc. Hi preter ea ab Aloo uictrico in gigomantiam, cum ipse grauatus senio ire non posset, missi sunt. Qui ibidem, ut quibusdam placet, cum reliquis a Ioue fulminati periere, et Ephyalti Ethna mons superimpositus, Otho autem mons quidam Cretensis. Alii uero dicunt, inter quos Omerus, eos ob magnitudinem corporis ausos montes montibus imponere celumque affectare; sed, ut in Odissea dicit Omerus, imberbes adhuc ab Apolline sagictis occisos. Quos Uirgilius dicit apud Inferos detrusos, aiens: *Hic et Aloydas geminos immania uidi Corpora, qui manibus magnum rescindere celum Aggressi superisque Iouem detrudere regnis* etc. His predictis, fictionum sensus aperiendus est. Dicebat autem Barlaam hos duos fuisse fratres ingentis potentie Aloy filios, sed ideo Neptuni dictos, quia preter mensuram omnem humanorum corporum excreuerant, quod ad Neptunum spectare uolunt ingentia producere corpora, eosque tantum UIIII annis regnasse; et ideo a Terra nutritos dicunt, quia maximos prouentus ex his que possidebant assumerent, et aduersus Iouem, in Olympo monte habitantem, bellum secundum hystorias habuisse, et in eo bello iuuenes defecisse egritudine pestifera ambo, et hinc sumptum eos ab Apolline sagictis occisos. Alii uero dicunt hos cum Saturno aduersus Iouem fuisse, et non nullas arces extullisse, et ultimo uiribus Iouis quando in Flegra pugnatum est, cum aliis multis cesos. De captiuo Marte nil repperi. Arbitror ego sic explicari posse. Martem insignem aliquem fuisse uirum militari disciplina instructum, et bellicosum atque robustum, horum hostem, qui et si potens esset, tamen ut sepe contingit maiores succumbere, et obtinere minores, ab eis captus et carceratus est; et cum liberationi eius nullus adinueniretur modus, Mercurius, id est fraus, quia furum deus, qui clam et fraude furantur, Iunone iniungente, id est pecunia, qua forte corrupti custodes, astutia Mercurii Mars liberatus est.
+
+Egeus Athenarum rex, filius fuit Neptuni, Theodontio affirmante, et marinus deus. Huic, dicit Paulus, due fuere coniuges, quarum prima dicta est Ethra filia Pycthei regis Trohezenis , ex qua Theseum suscepit. Secunda, ut testatur Ouidius, fuit Medea profuga, quam a Iasone repudiatam atque fugientem, non solum suscepit hospitio, sed illam etiam sibi matrimonio copulauit, et ex ea, ut placet Iustino, Medum filium suscepit. Successit quidem in regno Pandioni regi, quem Theodontius secundum ueritatem dicit eius fuisse patrem, et, eo regnante, multa incommoda Atheniensibus euenere. Nam inter alia bellum Mynois regis Cretensium, quod in uindictam Androgei filii sui indigne occisi mouerat, diu tulere; ultimo cum succubuissent, in has a Mynoe deducti sunt leges, ut, scilicet annis singulis, UII nobiles iuuenes ad Mynotaurum Cretam mitterentur. Qui tribus annis forte missi sunt, quarto autem sors cecidit in Theseum, qui maximo Egei patris dolore nauem conscendit iturus, et cum omnia nauigii ornamenta nigra essent, et nauis uelum, habuit in mandatis a patre, ut si contingeret in agendis eum felicem obtinere exitum, rediens naui album imponeret uelum, amoto nigro, ut a longe fortunium suum nosceret. Theseus autem Adryane consilio uictor, mandatorum immemor, non amoto nigro uelo, redibat. Egeus excelsa turri prospectans, nigrum uidens uelum, Theseum mortuum arbitratus, ex turri se deiecit in mare, et mortuus ab Atheniensibus liberatis et Neptuni filius et maris deus in solatium Thesei consecratus est.
+
+Theseus inclitus Athenarum rex fuit Egei regis filius et Ethre. Ingentis atque generosi animi iuuenis plura memoratu digna peregit, adeo ut inter Hercules plurimos nominetur unus. Hic quidem ante alia cum Hercule ab Euristeo misso aduersus Amazones expeditionem suscepit, ut dicit Iustinus, et cum multas occidissent atque cepissent, cepere inter alias Menalippem atque Ypolitem Anthyope regine sorores. Sed Hercules pro armis regine Menalippem sorori restituit. Theseus uero Ypolitem, que sibi in sortem prede contigerat, sumpsit uxorem, ex qua Ypolitum filium suscepit. Preterea ingenti uirtute, ut refert Statius, Creontis Thebani regis superbum retudit imperium, egitque que prohibebat officia funeralia, possent occisis in bello regibus exhiberi. Et taurum, ab Euristeo Attice terre immissum cuncta uastantem, apud Marathonem interfecit. Sic Scyronem latronem hospites suos, dum resideret in scopulo, aut lauare sibi pedes, aut se adorare cogentem, eosque incautos precipitantem in mare. Et Procustem eque latronem super Cephyso flumine habitantem, et nocte suos hospites trucidantem, superauit atque occidit. Helenam insuper Castoris atque Pollucis sororem uirginem, celestis pulchritudinis insignem, in palestra ludentem rapuit. Minotaurum interemit et Athenas a turpi seruitio liberauit. Adrianam atque Phedram Mynois filias patri surripuit, et Adriana relicta, Phedram sibi coniugio copulauit, ex qua quosdam filios suscepit. Athenienses per diuersa passim uagantes in patriam reuocauit, et in formam ciuium sparsos agresteque reduxit. Et, ut placet Plinio ubi De hystoria naturali, primus federa adinuenit. Aduersus Centauros, in nuptiis Perythoi amici sui, egregie pugnauit, eosque superauit, illique comes ad Inferos usque ad rapiendam Proserpinam iuit, sed minus feliciter ex hoc illi successit; nam Perythoo a Tricerbero Orci cane trucidato, mortis ipse in periculo fuit, ni forte superuenisset Hercules, qui illum a discrimine liberauit et reduxit ad superos. Et Athenas rediens coniugem querulam accusantemque falso de stupri interpellatione Ypolitum comperit, quem fugauit, et quantum in eo fuit occidit. Postremo iam senex a ciuibus suis pulsus, exul apud Schyrum minorem insulam diem clausit, cum annis XXUIIII Atheniensibus imperasset. Has eius laudes fere omnes Ouidius paucis testatur carminibus, ubi dicit: *Ingenium faciente canunt: te, maxime Theseu, et infra per undecim uersus*.
+
+Ypolitus Thesei et Ypolites Amazonis fuit filius. Hic cum uenationibus, celibem uitam ducens, uacaret, et omnino constanti animo mulieres sperneret, a Phedra nouerca, absente Theseo, amatus est, desiderio cuius, cum obtemperare noluisset, Theseo redeunti ab ea accusatus est. Qui, in furorem uersus, filii necem optauit. Uerum Ypolitus timens, conscenso curru, fugam cepit. Quo fugiente, fortuitu phoce, que in litus exiuerant, audientes equorum strepitum, dum sese in mare fugientes precipitant, equos exterruere Ypoliti. Qui per scopulos aduersus eius imperium uiresque currum trahentes, atque ui eius conpagem dissoluentes omnem, infelicem iuuenem loris implicitum adeo per abrupta traxere, ut pro mortuo a circumuicinis collectus sit. Esto poete omnes, et signanter Seneca in tragedia eiusdem Ypoliti, laceratum atque discerptum omnem asserant et occisum. Qui tandem opere atque subsidio Esculapii, quasi ab Inferis in sanitatem pristinam non absque longo labore reuocatus est. Que quidem testatur Uirgilius dicens: *Namque ferunt fama Ypolitum, postquam arte nouerce Occiderit patriasque explerit sanguine penas Turbatis distractus equis, ad sydera rursus Etherea et superas celi uenisse sub auras, Peoniis reuocatum herbis et amore Diane* etc. Constat igitur ex euentu fabule locum datum, Theseum scilicet a patre habuisse, ut ter posset optare quod uellet, et quia nunc filium optasset occidi, phocas a patre emissas in litus. Ypolitus autem ne terciam patris experiretur iram, qui ante Ypolitem matrem eius occiderat, et nunc eo inaudito eum querebat in penam, Atticam terram liquit et in Ytaliam uenit, haud longe a loco, ubi postea condita Roma, et, mutato nomine, se Uirbium appellari iussit, quia bis uir fuisset, semel ante euentum, et iterum postquam beneficio Esculapii in uitam uidebatur reuocatus; et ideo dicit Uirgilius: *At Triuia Ypolitum secretis alma recondit Sedibus, et nynphe Egerie nemorique relegat, Solus ubi in siluis Ytalis ignobilis euum Exigeret , uersoque ubi , nomine Uirbius esset* etc. Ibi autem dicit Theodontius oppidum construxit, quod ex nomine sumpte coniugis Ariciam appellauit. Dicit preterea idem Theodontius falsum esse Ypolitum celibem uitam egisse, quin imo secreto amore Ariciam nobilem Attice regionis feminam adamauit, quam Dianam, eo quod uenationibus uacaret, uocabat et se Dianam colere asserebat, et opere huius Aricie factum dicit, ut ab Esculapio sanaretur, cum mortuum illum arbitraretur Theseus.
+
+Uirbius filius fuit Ypoliti et Aricie, post Ypoliti fugam ex Actica susceptus. Qui cum adoleuisset, Enea Ylione deleto in Ytaliam ueniente, a patre missus est in subsidium Turni, prout describit Uirgilius: *Ibat et Ypoliti proles pulcherrima bello Uirbius, insignem quem mater Aricia misit, Eductum, Egerie lucis* etc. De eo autem nil aliud habemus.
+
+Demophon, ut Theodontius asserit, filius fuit Thesei ex Phedra. Hic quidem cum ceteris Grecis in bellum Troianum iuit. Ylione autem deiecto, dum rediret in patriam, tempestate in Traciam delatus, a Phillide Ligurgi regis filia hospitio et lecto susceptus est. Et cum aliquandiu secum fuisset, audito quod Mnesteus Athenarum rex, agitatus procellis, et nausea uexatus maris, appulisset ad insulam Melos, et ibidem clausisset diem, regni cupidine tractus, impetrata per tempusculum licentia a Phyllide, resarcitis nauibus, Athenas rediit, et post XXIIII annum paterni exilii, ut dicit Iustinus, Athenarum regnum assumpsit, neque de reditu curauit ad Phyllidem; et cum annis XXXIII regnasset, mortuus est. Cui successit Osyntes; utrum hic eius fuerit filius incertum habeo.
+
+Anthygonus, ut dicit Theodontius, filius fuit Thesei et Phedre, et, ut dicit Barlaam, natu maior Demophonte, et post fugatum ab Atheniensibus patrem fere adhuc pubes ab Atheniensibus assumptus, et rex factus Mnesteusque uocatus. Qui Troiam uadens, non satis de ingenio Demophontis fidens, eum secum traxit. Hic rediens tempestate actus nimia apud insulam Melos expirauit.
+
+Medus, ut Iustinus tradit, Egei regis Athenarum et Medee fuit filius. Quam, idem Iustinus dicit, cum priuignum uidisset adultum, ab Egeo per diuortium discessisse, et Colcos cum Medo filio abiisse. Ouidius autem dicit, ob paratum Theseo uenenum, ut ubi supra de ea, eam aufugisse. Aiunt insuper aliqui eam Iasonis in gratiam rediisse, et cum eo e Thesalia pulso in Colcos rediisse, et hunc Medum inde iuisse in Asyam atque uiribus plura sibi subegisse regna, sed eam tenuisse partem, quam Mediam appellamus, et de suo seu matris nomine nuncupasse.
+
+Onchestus, secundum Lactantium, filius fuit Neptuni. Quem Seruius et Lactantius dicunt Onchestam ciuitatem propinquam promontorio Micalesso constituisse, et suo nomine appellasse. Nec de eo aliud, preter quod Megareum filium genuerit, legi.
+
+Megareo filius fuit Onchesti, ut liquido testatur Ouidius, loquente sic Yppomene: *Namque michi genitor Megareus Onchestis illi Est Neptunus auus, pronepos ego regis aquarum* etc.
+
+Yppomenem Megarei fuisse filium satis ostensum est. De hoc Ouidius talem refert fabulam: *Erat in Sciro ciuitate Athalas Cenei filia seu Iasii, uirgo insignis pulchritudinis et pernicissime uelocitatis*. Que ut plurimum deorum monitu habitabat in siluis. Hec cum a multis in coniugem peteretur, legem apposuit, ut scilicet cursus certamine peteretur, et, si qui superarentur ab ea, morte multarentur, uictor autem eius potiretur connubio. Et cum iam plures magis audaces quam felices superati tam seuera lege damnati essent, Yppomenes, ea nondum uisa, talium ridebat stultitiam. Tandem cum casu contingeret, ut illam uideret, miratus roseam faciem, sydereos oculos, os cinnameum, auream cesariem, pectus protensum, corpusque glabellum, et gestus placidos, confestim eius in ardorem incidit, qui ante damnauerat alios, nec dubitauit eius postulare coniugium, et seuere legis subire discrimen. Uirgo, autem, eius etati et formositati compassa, primo renuit, deinde sollecitata annuit. Yppomanes Ueneris implorauit auxilium, que illi tulit ex uiridario Hesperidum tria aurea mala, eumque docuit malorum usum. Porro cum cursum expediti intrassent, anteiretque uirgo, iuuenis predoctus euestigio, uidente uirgine, unum ex malis proiecit, fulgore cuius capta puella gradum collectura preuertit; et cum euolasset interim iuuenis, illa prestantior facile anteiuit. Ille secundum eiecit, quod, dum illa collectura moratur, ille stadium arripit uolucer. Sane illa pernici uelocitate malo collecto parua mora currentem preterit. Ast ille, cum iam meta cursus esset propinqua, tercium proiecit, quo detenta uirgo, antequam uolucris euolasse potuerit, tenebat Yppomenes terminum. Quam ob causam superata uirgo, eius in coniugium uenit. Cum qua dum letus in patriam abiret Yppomenes, feruoris impatiens, et suscepti a Uenere muneris immemor, in lucum Cybeles illam deduxit, et ibi cum ea concubuit. Ex quo seu Ueneris, seu matris deum indignatione, factum sit, amantes in leones uersi sunt, et currui Cybelis additi. Qua sub fictione talis potest sensus abscondi. Primo mulierum si qua est obstinata duricies, auro et muneribus frangi posse, cum natura auri omnes et cupide et tenacissime sint mulieres. In leones autem ideo conuersi dicuntur, quia in nemus Cybeles coiuerunt, id est in deliciis mundanis habundauerunt, et ob id elati sunt, et sic in leones uersi, quoniam leones superba sint animalia, et ideo uersa uice currui Cybelis applicati sunt, id est in processu a rerum natura edocti, quoniam terrenis legibus omnes simus obnoxii, quia terrei uiuimus, et quantumcunque superbientes, postremo in terram reducimur.
+
+Pelasgus, ut dicit Theodontius, filius fuit Neptuni. Ysidorus uero, ubi De ethymologiis, eum Iouis et Larisse filium dicit. Sane quoniam ex compertis apparet Theodontium talium solertissimum indagatorem fuisse, plus illi in talibus prestandum fidei ratus sum, et ideo Neptuni, non Iouis posui filium. Hic autem ea in parte Grecie regnauit, que postea ab Arcade Calistonis filio Arcadia dicta est, et ab eo denominata Pelasgia. Dicebat Leontius et in Asya esse Pelasgos, eosque aduersus Grecos fauisse Troianis, ut in Yliade testatur Omerus. Uerum hi Pelasgi a Pelasga muliere Greca nomen sortiti sunt, quam aiunt ex Pelasgiis cum copiis in Asyam transmeasse et ciuitatem condidisse, et de suo nomine Pelasgiam nuncupasse, et inde Pelasgii, qui secus Lyciam sunt, appellati. Alii contrarium tenent Pelasgum regem fuisse in Asya, et ab eo Pelasgos et inde mulierem Pelasgam, ubi postea fuere Pelasgi, in Greciam ex Asya transfretasse, et ibidem occupata regione nomen imposuisse Pelasgis.
+
+Nauplius Neptuni et Amimonis filie Danai regis filius fuit, ut testatur Lactantius, qui de eius origine fabulam recitat talem: Amimone Danai filia, dum studiose in siluis iaculo exercitaretur, minus aduertens percussit Satyrum; quam cum uellet Satyrus uiolare, illa Neptuni implorauit auxilium. Neptunus autem, fugato Satyro, ipse eam compressit, ex quo compressu Nauplium suscepit. Hunc Nauplium apud Euboeam regnasse constat, et eius aiunt fuisse filium Palamedem, Grecorum factione occisum apud Troiam. Quod cum egerrime ferret Nauplius, nec ad ultionem suppeterent uires, ad ingenium uersus, stantibus apud Troiam Grecis, ut erat senex cepit omnem Greciam circumire, et regias intrare Grecorum principum, et ibi quibus poterat suasionibus, coniuges eorum in adulterium cum quibuscunque poterat trahere, arbitratus ex hoc in reditu Grecorum seditiones exorturas plures, eisque agentibus Grecos in suum sanguinem ruituros, et sic dum se inuicem trucidarentur, immerito trucidati Palamedis mortem suis occisionibus expiarent. Creditumque est, ut Leontius asserebat, opere suo Clitemestram in amplexus Egysti uenisse, ex quo Agamenon postea interemptus, et inde Egystus et Clitemestra. Sic et Egyaleam Dyomedis coniugem in Cyllibari Steleni filii concubitus, et ut de reliquis taceam, conatur Lycophron inclitam Penelopis famam Nauplii consiliis maculare, uolens eam cum uno e procatoribus suis non nullas insomnes noctes egisse. Preterea inplacabilem senem aiunt tam feruenti animo uindictam optasse, ut redeuntibus Grecis, Ylione consumpto, in patriam, et acri atque turpi tempestate agitatis, Caphareum conscendisse montem, et nocte accensa face, quasi in portum salubrem periclitantes acciret, in letiferos scopulos salutis auidos euocasse, et multis hoc facinore exitii extitisse causa; unde Uirgilius: *Sidus et Euboice cautes ultorque Caphareus* etc. Amoti autem Satyri et oppresse Amimonis a Neptuno assignat Barlaam paucis uerbis rationem, dicens: Satyrum uirginis fuisse pedagogum, Neptunum autem Lerneum quendam Egyptium insignem, cuius primo Amimone pellex fuit quam coniunx, et ab eo Lerneum fontem denominatum atque prouinciam.
+
+Palamedes Nauplii fuit filius. Qui, cum esset una cum Grecis circa Troiam, et hi aduersus Agamenonis imperium insurrexissent, seditione dolosa Agamenoni potestate subtracta, loco eius dux belli factus est. Huic enim cum Ulixe simultates erant, ut dicit Seruius, eo quod Ulixes, insania ficta, conatus esset in bellum Troianum non ire, et ad eam simulandam, uinctis aratro dissimilibus animalibus, salem serebat. Cui ante aratrum ad experientiam summendam insanie, Palamedes apposuit Thelemacum puerum; quem cum uidisset Ulixes, illico suspendit aratrum. Preterea cum in Traciam frumentatum iuisset, et nil portasset, seque non comperisse diceret, Palamedes uadens reportauit affatim. Quibus indignatus Ulixes egre patiebatur illius gloriam. Quam ob rem dolo eius factum est, ut a seruis Palamedis satis grande pondus auri infoderetur sub tabernoculo eius, et inde, nuntiis subornatis habitis cum fictitiis licteris, in consilio Grecorum Palamedem accusauit, quia cum Priamo de deditione Grecorum haberet tractatum, eumque auro esse corruptum, et ad euidentiam proditionis incepte iussit eius in tabernaculo fodi, quasi, si ibidem comperiretur aurum, licteris esset exhibenda fides et nuntiis. Quam ob rem auro comperto, quod ipsemet infodi fecerat, Ulixis accusatio uera credita est, et Palamedes tanquam noxius lapidibus est obrutus.
+
+Celeno, Aello et Occipite arpye tres fuere, secundum Seruium, Neptuni et Terre filie. Alii uero dicunt Taumantis et Eletre. Harum formam describit Uirgilius, dicens: *Tristius haud illis monstrum nec seuior ulla Pestis et ira deum, Stigiis sese extulit undis. Uirginei uolucrum uultus, fedissima uentris Proluuies, unceque manus et pallida semper Ora fame* etc. Hic etiam describit in quibus habitent locis et unde uenerint, dum dicit: *Accipiunt Strophades Graio stant nomine dicte Insule Yonio in magno, quas dira Celeno Arpyeque colunt alie, Phyneia postquam Clausa domus mensasque metu liquere priores* etc. Ex his a Seruio fabula recitatur, que supra ubi de Zetho et Calay plene scripta est, et quid per illam etiam sentiendum sit, et similiter de his dicta sunt quedam, ubi de Alecto et aliis Furiis supra scripsimus, et ob id pauca hic dicenda supersunt. Uult igitur Seruius eas ideo Neptuni et Terre filias dictas, quia in insulis habitent, que terree sunt, et tamen mari circumdate. Ego uero eas Neptuni filias puto, quia monstruose sint ut per Uirgilii carmen patet. Arpye autem secundum Fulgentium ideo uocantur, quia arpe Grece, Latine rapere est; et ideo earum prima dicta est Aello, quasi aellonalon, quod est alienum concupiscere. Secunda uero Occipite, quod significat celeriter auferre. Tercia que Celeno nigrum sonat, per quod rapine occultatio summenda est. Et sic primo concupiscitur, secundo aufertur, tercio occultatur. Uirgineos autem uultos ideo habere dicuntur, seu quia, ut dicit Fulgentius, sterilis sit rapina; cui ego addam quantum ad eum cui rapitur. Esto aliter putem. Fures quippe more suo placidos mitesque se in conspectu hominum exhibent, ut hac possint arte ignaros fallere. Uncas autem raptores habere manus expositione non indiget. Quod ora illis sint pallida, nil aliud uult pretendere, quam fames assidua, insatiabilis appetitus habendi, qua miseri et in rapinam proni auguntur continue. Fedissima uentris proluuies raptorum est, in quantum ut plurimum rapinarum turpis est exitus. Itur enim ex rapinis in ludum substantiarum consumptorem omnium et miseriarum patrem. Itur in luxuriam lasciuiarum et ociorum marcentium matrem. Itur in gula crapularum et egritudinum cloacam turpissimam et damnosam. Arbitror quidem has ad pyrratas auarissimos atque immanes homines spectare, eo quod litora inhabitent. Addebat insuper dictis Arpyis Omerus Arpyam unam, quam Thyellam uocitat, et ex ea Zephyrum dicebat equos Achillis genuisse. Hanc dicebat Leontius uenti impetum seu procellam interpretari, per quam etiam pyrratarum demonstratur uelocitas ad rapinam.
+
+Sycanus, ut dicit Theodontius, antiquissimus rex fuit Sycilie et Neptuni filius, et ab eo insula, que antiquiori nomine dicebatur Trinacria, Sycania nuncupata est. De quo Solinus, ubi de Mirabilibus mundi, dicit: *Sycanie diu ante Troiana bella Sycanus rex nomen dedit, aduectus cum amplissima liberorum manu* etc. Ex his nec nomen alicuius ad me peruenit. Dicit tamen Theodontius, huius Cererem fuisse coniugem et Proserpinam filiam, quam Iouis dixere poete.
+
+Syculus rex fuit Sycilie et Neptuni filius, ut Solinus de Mirabilibus mundi testatur. Regnauit autem, ut dicit Theodontius, post Sycanum, et ab eo Sycilia denominata est. Paulus hunc dicit filium fuisse Corithi et Eletre, et Dardani fratrem. Neptuni filium dictum, eo quod ex Tuscia in Syciliam transfretasset, et multa rudes homines docuisset.
+Genealogie deorum gentilium liber X explicit.
+
+Ex Achaya inter Pachinum, Trinacrie promontorium, et ueteres Syragusas leni satis spiritu me Subsolanus detulerat. Ibi dum, iam in finem fere deducta omni Neptuni prole, uetustissimorum regum potius aduentum in insulam quam gesta narrassem, et mecum omnia circumspectans excogitarem, ad quam celi plagam uertenda esset nauicule prora, uenit in mentem tantum nunc uelo, nunc remis, nunc pedibus itum fore, ut ex filiis Saturni, senis infausti, nullus superesset, cuius non esset descripta soboles, preter Iouem, quem patrem dominumque regemque deorum et hominum uoluere. Obstupui, fateor, serenissime rex, et animi cecidere uires, et, quasi itinere meo obstaculum insuperabile esset obiectum, desperans aiebam: Heu miser, potui amplissimum Occeani gurgitem intrare et fluctus in sydera usque surgentes modico conscendere lembo; potui uastum litus omne Mediterranei maris inter mille scopulos et sonantia saxa ambire, montes scabrosos abscendere, lubricas calcare ualles, tenebrosa antra subire, perscrutari lustra ferarum et siluarum atque nemorum sepositas umbras, lustrare urbes et oppida, et, quod longe terribilius, ad Manes usque descendere, et Ditis opacas intrare domos, et terre uiscera oculis terebrare, et sic aliorum deorum prolem etiam renitentem calamo tanquam cognitam in medium trahere. Nunc autem, si Iouem non uidero, quo pacto eius, que amplissima est, posteritatem scripsisse potero? Si autem Iouem uidisse uelim, in celum ire necesse est. Quo, infelix, ex sublimi saltu, quo ex monte celso in illud meme deiciam? Quis me eo uentorum extollet impetus? Que deferet condensa nubes aut ipsius Iouis armiger ales? O utinam ab Inferis remearet Dedalus, qui solus homini pennas induere nouit, et mortalibus insuetas celi uias ostendere; ipse forsan oportunitati huic posset prestare suffragium, quod nisi, undecunque uenerit, detur, post tot exanclatos labores, tot uictos timores, tot etiam obices superatos, infecto itinere incohato, non absque ignominia temeritatis mee subsistendum est. Optabam preterea celestium uidere patriam, et quo ordine sanctissimi illi gentilium theologi templa, palatia, atria, domosque disposuissent celitum. Preterea et cum ipso Ioue ipsius sublime uidere solium, quo iure sacrum illud deorum consistorium conueniret in unum, quod in illos ipsius imperium, quis ordo sedendi, que presidentis maiestas, que leges darentur, que et quo ritu largirentur imperia, ut in finem debitum mundi gubernaretur mortalitas, et alia etiam tam pregrandis dei magnalia. Ceterum, dum hinc uidendi desiderio celum ac perficiendi itineris angerer, inde desperatione premerer, et ecce ex litore Syculo, me etiam gubernaculum non regente, repentino impetu in Cretam usque delatus sum, quam cum circumspicerem, non ante Ydeum montem aspexi, quam, resoluta mentis caligine, et ueri Dei illustratus lumine, proletarii Iouis cognoui cunabula atque fornices in circumitu, et, qua in parte eius cineres et ossa iacerent, memini, et sic eum non deum, celi thronum tenentem, fore perpendi, sed hominem, cuius acta, mores ut reliqua non maiori labore quam aliorum deorum gentilium poterant ex terrenis speculis intueri. Reuocatis igitur uiribus, ut eum eiusque numerosissimam prolem describam, iter, quod prepeditum rebar, intrabo, orans in optatum me terminum dirigat, qui futurum sibi dilectissimum populum per Rubrum mare eduxit sicco uestigio ex Egypto.
+
+Iouem Cretensem, qui tercius in hoc opere est, Saturni et Opis fuisse filium omnis testatur antiquitas. Hic eodem partu cum Iunone editus, ne a Saturno occideretur ob pactionem cum Tytano fratre factam, quam cito natus est, clam in Ydam Cretensem montem alendus ab Opi transmissus est, et, ut quidam uolunt, Curetis populis commendatus, seu, ut alii dicunt, Ydeis Dactilis. Eusebius uero in libro Temporum dicit Creti regi Cretensium, et hunc illum in Hoson ciuitate, in qua matris eius est templum seruasse atque nutrisse. Qui a Curetis dixere, addunt eum ab eisdem in antrum montis Yde delatum, ibique dum, ut paruuli faciunt, fleret, ne audiretur, cimbala et timpana et clipeos et arma pulsabant. Ad sonitum quorum, more suo conuenientes apes, mella in os eius inferebant. Ob quod beneficium, postea deus factus, dedit eis, ut absque coitu generarent. Aliis uero placet eum Nynphis alendum datum, inter quas, ut Dydimus in libris Narrationis Pyndarice asserit, Mellisseo Cretensium regi duas fuisse filias Amaltheam et Melissam, que caprino lacte atque melle Iouem nutrierunt. Unde, dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum, capellam Amalthee nynphe Iouem infantem uberibus suis aluisse; et ob id dicit Germanicus Cesar in Aratheo carmine: illa putatur Nutrix esse Iouis, si uere Iuppiter infans Ubera Cretee mulsit fidissima capre, Sydere que claro gratum testatur alumnum etc. Quod etiam testari uidetur poeta celebris Franciscus Petrarca in Buccolicis, ea in egloga, cui titulus Argus est, sic dicens: teneris signata labellis Ubera te moueant, nisi forte obliuia lactis, Illius astrigere nectar tibi suggerit aule. De grege nempe fuit nutrix tua etc. Seruius autem dicit non in Ydam, sed in Dicteum montem a matre transmissum, et ob idem nutritum. Iunius autem Colummella De agricultura scribens, libro IX, sic de educatione Iouis infantis ait: *Nec sane rustico dignum est sciscitari, fueritne mulier pulcherrima specie Melissa, quam Iuppiter in apem conuertit, an, ut Euhemerus poeta dicit, crabronibus et sole generatas apes, quas nynphe Frixonides educauerunt. Mox dicit eo specu Iouis extitisse nutrices, eaque pabula munere dei sortitas, quibus ipse paruum educauerant alumnum*. Hec ille. Ex quibus sumitur Iouem melle tantum educatum. Hic tandem cum adoleuisset, ob captos parentes bellum habuit cum Tytanis, liberauitque illos. Inde patrem regno expulit, eo quod comperisset eum uite sue insidiari, que supra ubi de Saturno latius dicta sunt; et hinc illi dicunt bellum cum Gigantibus consecutum, quos superatos supposuit montibus, ut premonstratum est. Deinde orbe subacto cum fratribus imperium partitus est, dato Plutoni Infernorum dominio, Neptuno autem maris, sibi Olympo seruato. Et cum iam diu ante Iunonem sororem suam sumpsisset in coniugem, et rex potens factus, glorie auidus, cepit ambire, et non minus astutia quam uiribus non solum humanas laudes, sed diuinos etiam sibi quesiuit honores, templa quidem, ut in Sacra legitur hystoria, in multis locis construxit et suo dicauit nomini, et in quamcunque regionem uenerat, reges principesque populorum hospitio sibi comitate sua et amicitia copulabat, et cum ab eis digrederetur, imperabat sibi edificari fanum et suo hospitisque sui nomine insigniri, quasi ut ex hoc posset amicitie ac federis memoria conseruari. Et hac astutia factum est, ut constituta sint templa Ioui Ataburio, Ioui Labriando, cum Ataburius et Labriandus auxiliares eius fuerint in bello. Sic et Ioui Laprio, et Ioui Molioni, et Ioui Casio et que huiusmodi sunt, quod ille astutissime excogitauit, ut sibi diuinum honorem et hospitibus suis perpetuum nomen acquireret cum religione connexum. Gaudebant autem illi, et eius libenter obsequebantur imperio, et nominis sui gratia ritus annuos et festa celebrabant. Et hoc modo religionem cultus sui per orbem terre Iuppiter seminauit, et exemplum ceteris ad imitandum dedit. Is insuper in Olympo monte habitauit, ut eadem Sacra testatur hystoria, ubi legitur: *Ea tempestate Iuppiter in monte Olympo maximam partem uite colebat, et eo ad eum in ius ueniebant, si que res in controuersia erant. Item si quis quid noui inuenerat, quod ad uitam humanam utile esset, eo ueniebat atque Ioui ostendebat* etc. Preterea quantumcunque homo hic circa honores occupandos ambitiosus esset et libidini deseruiret, multa tamen bona et utilia humane uite adinuenit et introduxit et non nulla mala sustulit, et inter alia amouit a moribus hominum consuetudinem comedendi carnes humanas, quibus Saturni tempore uescebantur. Qui tandem dispositis rebus suis diem clausit, de exitu cuius testis est Ennius. Ipse quidem in Sacra hystoria, descriptis omnibus, que in uita sua gesserat Iuppiter, ad ultimum sic ait: *Deinde Iuppiter postquam quinquies terram circumiuit, omnibusque amicis atque cognatis suis imperia diuisit, liquitque omnibus leges, mores, frumentaque parauit, multaque alia bona fecit, immortalem gloriam memoriamque adeptus, sempiterna monumenta suis reliquit, etatem pessime actam in Creta uitam commutauit, et ad deos abiit, eumque Curetes filii sui curauerunt, docoraueruntque eum et sepulcrum ei in Creta in oppido Aulatia, et dicitur Uesta hanc urbem creauisse, inque sepulcro eius scriptum antiquis licteris Grecis Zeus Kronou*. Euemerus autem dicit eum in Occeania mortuum, sed bene in Aulatia oppido sepultum. Forsan et hoc nomen Occeanie Crete fuit antequam a Creta nynpha Experidis filia, ut Plinius ait ubi de Hystoria naturali, dicta fuerit. Uidesne, celeberrime rex, quanto ingenio, quanto fortune fauore, quot antiqui hostis fallaciis longeuum nomen, inanem gloriam et diuinos honores sibi quesiuerit homo iste? Miror equidem illius quantumcunque rudis eui insaniam, ut quem ex homine natum possibilem atque mortalem uiderant deum et summum dominum tam inconsulte crederent. Scio possint esse qui dicant multo recentiores in hanc eandem inscitiam non minus fuisse procliues, cum legerimus a Luca medico scriptum apud Lystros Licaonie Barnabam et Paulum uiros sanctissimos et diuini dogmatis predicatores, eo quod contortum a natiuitate hominem in nomine Iesu Christi rectum ambulantemque fecissent, a Lystris deos euestigio creditos, Barnabam Iouem, et Mercurium Paulum, eisque renuentibus serta et holocausta tanquam diis a pontificibus et populo preparata, de quibus ego minus miror, diuinum enim opus fecerant ignorantibus Lystris, quoniam non suo, ut ipsi testabantur, sed Christi opere. Iuppiter autem quid unquam supra hominem facere uisus est? Nil equidem. Uictoriosus fuit homo, est non satis hoc, cum fortune opus sit, ut ob id deus et celi rex debeat a quoquam credi? Profecto uertibiles nimium in credulitatem erant illius eui mortales. Nos autem ueteres in sua fatuitate sinamus, et ad omissa uertamus calamum. Postquam que ad hystoriam spectant de Ioue dicta sunt, quid de eo fingentes dixerunt prosequamur. Primo quidem eum patrem dominumque deorum et celi regem dicunt, eique loco sceptri trisulcum fulmen tribuunt. Eius preterea arborem dixere quercum. Sic et eius in tutelam aquilam posuere. Nunc quid per hec sensisse potuerint uideamus. Deorum autem pater et dominus ideo hic dictus est, quia, eo regnante, heroum tempora seu cepere seu floruere, in quibus et poetarum seu theologorum gentilium cepit et floruit studium apud Grecos. Qui cum istum tanquam ea tempestate mortalibus ceteris preualentem cernerent, eumque iam sibi ne dum apud suos, sed et apud exteras nationes adhuc uiuenti diuinos honores quesisse et eorum patrem esse aut maiorem, qui iam eius intuitu fictionibus ad diuinitatem extollebantur, et quod ei nomen etiam faueret Iuppiter, quod iam diu erat celebre, et uero deo attributum, faueretque illi locus habitationis Olympus, quo nomine celum etiam appellamus, eum deorum finxere patrem et celi regem. Nec suffecit attribuisse ille quod fecerit, quin imo multa ex his que ante eum per plura secula facta fuerant, et potissime eorum duorum temporibus, quos supra Ioues nuncupatos diximus, per nominum abusionem in hunc reuocata sunt, nec aliter quam suo euo facta eidem attributa. Et quod longe perniciosius fuit, multa ad uerum Deum, uere deorum dominum spectantia, sub huiusmodi fictionis uelo recondita, et demum enucleata ad potentiam et deitatem fictam huius hominis spectare ab ignaris credita sunt, tantumque inoleuit hec inscitia, ut non solum Iouis esse que dei, sed Dei ueri esse que Iouis erant crederentur, ut puta adulteria, proditiones et bella et huiusmodi. Sane quotiens pro isto Ioue illustres uiri Deum sensere uerum, quod minus honestum de Ioue scribitur, pro aliquo naturali actu opere nature naturate producto, que dei opus est, intelligi uoluere; quod ego non laudo per illecebres fictiones diuinam designari potentiam. Deorum insuper numerositatem non adinuenere, ut tot crediderint deos esse, quin imo prudentes uoluere deitates illas multis ascriptas diis, potentie unius ueri Dei officia esse, existimantes sic per ministros deum agere uti mortales agimus, quod clarissime in libro De dogmate Platonis ostendit Apuleius. Nos autem et bene secundum psalmistam credimus de Deo, quia dixit, et facta sunt. Nec tamen negamus Deo ministros esse, alios iustitie ut Demones, alios gratie ut Angelos, alios opportunitatum et uictus, ut supercelestia corpora; sed de his alias. Per fulmen uero trisulcum loco sceptri Ioui additum, eo quod igneum sit, ostendere uoluere fingentes, non nunquam eum pro elemento ignis et aeris assummendum, ut asserit Seruius, et tunc Iunonem eius coniugem terram et aquam esse uolunt, eo quod ex eis omnia quorundam iudicio procreantur, et sic, secundum Uarronem ubi De agricultura, duo dicuntur parentes magni, Iuppiter pater et Iuno mater. Puto ego hanc fictionem originem habuisse ab his, qui arbitrati sunt ignem rerum omnium causam, ac eo agente cuncta generari atqua nutriri. Et sic dum ignis et aer est Iuppiter, eius opus est corruscationes et tonitrua, nubes congregare atque dissoluere, uentos excitare atque comprimere, fulmina emittere et huiusmodi, eo quod hec in regione aeris, igne agente conficiantur. Trisulcum autem ideo dixere fulmen, ut triplex fulminis designetur proprietas, est enim coruscum, et scindit, et urit, de quibus, si quis plene uidere cupit, Senecam phylosophum uideat, ubi De questionibus naturalibus. Quercum arborem ideo attributam uolunt, quia eius fructu primeui homines pascerentur, et ideo uisum est eam arborem rite dici illius, ad quem spectat educare homines, quos ipse produxit, seu quorum gerit imperium. Hanc Ysidorus, ubi De ethymologiis, nucem uidetur arbitrari, eamque dicit a Latinis iuglandem uocari, quasi Iouis glandem, eo quod Ioui olim consecrata fuerit, et sequitur eius fructus tantum habere uirium, ut, si mittatur inter suspectos herbarum uel fungorum cibos, quicquid in eos uirulentum sit exudent, rapiant et extinguant. Aquilam eius in tutelam esse asserunt, eiusque rei causam Lactantius ex alieno describet, dicens: Cesar quoque in Arato refert Aglaosten dicere Iouem, cum ex insula Naxo aduersus Tytanos proficisceretur, et sacrificium faceret in litore, aquilam ei in auspicium aduolasse, quam uictor bono omine acceptam tutele sue subiugarit. Sacra uero hystoria etiam ante consedisse illi aquilam in capite, atque ei regnum portendisse, testatur. Cur infans a Saturno absconditus sit, cur cum Tytanis bellum, cur Saturnum fugauerit, satis plene, ubi de Saturno, monstratum est. De coniugio uero Iunonis, etiam ubi de Iunone est explicitum. Sic et de nomine satis plene ubi de Ioue primo. Et ex his que ibidem et hic scribuntur, si quis uellet, satis posset aduertere, quantum homo iste cum proprietatibus Iouis planete conuenerit, et quoniam ob id merito sit Iuppiter nuncupatus.
+
+Muse uero nouem sunt, Iouis et Memorie filie, ut ubi De ethymologiis placet Ysidoro, et Paulo Perusino. Theodontius autem Memnonis dicebat et Thespie, eo forsan quod Thespiades illas appellet Ouidius. Harum nomina sunt hec: Clio, Euterpe, Melpomene, Thalya, Polimnia, Eratho, Thersycore, Urania, et ultima Calyope. His dicunt cum filiabus Pyerii, numero totidem, bellum in cantu fuisse. Et quoniam uicte sint a Musis, Pyerides in pycas mutate sunt et ob uictoriam, Muse earum sunt consecute cognomen. Has preterea dicunt a quodam Pyreneo claustris clausas, easque ex claustris in detentoris perniciem euolasse. Insuper aiunt eis fontem Castalium et nemus Helycone consecratum, easque ad lyram Apolline pulsante canentes. Nos autem, his premissis, ad auferendum uelum fictionibus ueniamus. Placet Ysidoro christiano atque santissimo homini, has Musas appellatas a querendo, eo quod per eas, sicut antiqui uoluerunt, ius carminum et uocis modulatio quereretur, et ob id per deriuationem ab eis musica, que est moderationis peritia, denominata est. Et, ut idem dicit Ysidorus, quoniam ipsarum Musarum sonus sensibilis res est, et que in preteritum fluit, imprimiturque memorie, ideo eas a poetis Iouis et Memorie filias nuncupatas. Ego autem puto, cum a deo omnis sit scientia, nec solum ad eam concipiendam intellexisse sufficiat, nisi quis intellecta memorie commendauerit, et sic memorie seruata expresserit, ut te quis scire nouerit, ut ait Persius: *Scire tuum nil est, nisi scire hoc te sciat alter* etc. Quod Musarum officium est, et hinc illos Ioue genitas et Memoria fictum sit. Nec non arbitror Musas a moys, quod est aqua, dictas, causa in sequentibus ostendetur. Cur autem nouem sint in commentario secundo super Somnio Scipionis plurimum Macrobius conatur ostendere, eas equiparans octo sperarum celi cantibus, nonam uolens omnium celorum modulationum esse concentum. Superaddens post longam uerborum seriem, Musas esse mundi cantum a rusticis etiam sciri, qui eas Camenas, quasi canenas, a canendo dixerunt. Attamen ex his reddit Fulgentius aliam rationem, dicens uocem fieri quattuor ex dentibus, quos lingua dum loquitur percutit, ex quibus si defecerit unus, potius quam uox sybilus emittatur necesse est. Insuper et ex duobus labiis uelut uerborum cymbalis commoda modulantibus. Sic et lingua que curuamine ac circumflexione quadam tanquam plectrum uocalem format spiritum. Inde et palato, concauitate cuius sonus profertur. Ultimo, ut nouem sint, additur gucturis fistula, que tereti meatu spiritualem prebet excursum. Et insuper quoniam his a multis concinnens Apollo additur, non aliter quam seruator concentus predictis ab eodem Fulgentio iungitur pulmo, qui uelut erarius follis concepta reddit ac reuocat. Et ne sibi in tam sepositum nature opus, tantummodo fidem uelle prestari uideatur, tam exquisite rationis testes inducit Anaximandrum Lampsacenum, et Zenophanen Heracleopolitem, quos suis in Commentariis, que dicta sunt, scripsisse confirmat. Asseritque hec et ab aliis eque illustribus phylosophis affirmari, ut a Pysandro physico, et Euximene, eo in libro quem Thelegumenon nuncupauit. Porro idem Fulgentius quasi minus plene dilucidauerit, quod de Musis intendit, ut nominum et operationum singularum rationem deducat in medium, dicit sic: *Nos uero nouem Musas doctrine atque scientie dicimus modos, hoc est, prima Clio quasi prima cogitatio discendi; Clios enim Grece fama dicitur, et quoniam nullus scientiam querit, nisi in qua fame sue protelet dignitatem, ob hanc rem prima Clio appellata est, id est cogitatio querende scientie. Secunda Euterpe Grece, quod nos bene delectans dicimus, quod primum sit scientiam querere, secundum sit delectari quod queras. Tercia Melpomene, quasi melempio eomene, id est meditationem faciens permanere. Ut sit primum uelle, secundum delectare quod uelis, tercium instare meditando ad id quod desideras. Quarta Thalya, id est capacitas, quasi si dicatur tythonlia, id est ponens germina. Quinta Polymina, quasi polium neemen, id est multam memoriam faciens, dicimus, quia post capacitatem est memoria necessaria. Sexta Eratho, id est euruncomenon, quod nos Latine inueniens similem dicimus, quia, post scientiam et memoriam, iustum est, ut aliquid simile et de suo inueniat. Septima Therpsicore, id est delectans instructionem. Ergo post inuentionem oportet te iam discernere ac iudicare quod inuenias. Urania octaua est, id est celestis. Post enim diiudicationem eligis quid dicas, quid despuas; eligere enim utile, et caducum despuere celeste ingenium est. Nona Caliope, id est optime uocis*. Ergo hic erit ordo. Primum est uelle doctrinam, secundum est delectare quod uelis, tertium instare ad id quod delectat, quartum est capere ad quod instas, quintum est memorari quod capis, Sextum est inuenire de tuo simile ad quod memineris, septimum iudicare quod inuenias, octauum eligere de quo iudices, nonum bene proferre quod elegeris. Hec Fulgentius. Uellem ego hos conuenire, si possem, qui, erectis signis aciebusque compositis, in Musas impetum facere et eas, ab eis sumptis armis, exterminare, si possint, conantur insipidi, et dum male intellectis uerbis Boetii se armatos existimant, in certamen inermes descendunt et, que succincte de Musis dicta sunt intuentes, dicant, nunquid has tam sublimes mulieres in lupanari uiderint, nunquid eis abusi sint, nunquid credant Psalmistam, Ysaiam, Iob, aliosque sanctissimos Dei uiros illas e meretricio manu duxisse, ut inter sacra uolumina collocarent? Scio negarent hos unquam his, quas indifferenter scenicas meretriculas dicunt, usos, ni testis michi facer diuinarum licterarum interpres Ieronimus esset, cuius ne ab eorum inscitia refringi possim, libet ut iacent in prohemio Eusebii Cesariensis uerba describere. Dicit enim post multa Ieronimus sic: Quid psalterio canorius? Quod in morem nostri Flacci et Greci Pyndari, nunc yambo currit, nun achayco personat, nunc saphyco tumet, nunc semipede ingreditur? Quid Deuteronomii et Ysaie cantico pulchrius? Quid Salomone grauius? Quid perfectius Iob? Que omnia exametris et pentametris uersibus, ut Iosephus et Origenes scribunt, apud suos composita decurrunt etc. Nesciebant puto tales Musarum officium esse uocum tempora ordinare, nesciebant circa scientiam Musas agenda disponere, nesciebant diuinis uiris ad maiestatem licterarum suarum augendam sua officia prestitisse. Taceant igitur et se ipsos rabidi mordeant, qui dum non intelligunt, alios mordere conantur, et nos omissum reintremus iter. Musis cum Pieriis fuisse de cantu certamen, hoc arbitror sensu summendum. Sunt non nulli tam inepte audacie, ut, cum nullam nouerint disciplinam, suo tamen innitentes ingenio, audeant se disciplinatis preferre, nec dubitent disputationis inire certamen, quod dum in conspectu doctorum faciunt, non scientifici doctis apparent, sed potius stolida quadam presumptione loquaces; et cum multa dicere ignaris uideantur, nec aliquid tamen dicant rationi consonum, nec sese loquentes intelligant, lusi a prudentibus pice existimantur. Que quidem uoces potius humanas, quam intellectum garriendo imitantur, et ob hoc tales a scientificis transformari in picas rite a poetis confictum est. Has autem uoluisse Pyreneum includere, nil aliud puto, quam quosdam ad ostentationem sui impetuosos et auidos, qui, neglectis studiorum laboribus, postquam scrinea libris compleuerint, et eorum fere tegmina uiderint, tanquam omnia que in eis continentur cognouerint, sese audent extimare poetas, aut a circumspicientibus arbitrari. Uerum cum euolauerint Muse, quas putauerant claustris clausisse, si in publicum sequi uelint, id est ostendere se scire quod nesciunt, in precipitium confestim ruunt. Ex quibus non nullos ego cognoui, qui librorum congerie cumulata se credidere magistros, et in conspectu scientium corruere. Est et Musis consecratus fons Castalius et alii insuper plures, et hoc quia habeat limpidus fons, non solum delectare intuentis oculos, sed eius etiam ingenium quadam uirtute abscondita in meditationem trahere, et componendi desiderio urgere. Nemus autem ideo illis sacrum est, ut per hoc intelligamus solitudinem, qua uti debent poete, quorum est poemata meditari, quod quidem nunquam bene fit inter strepitus ciuitatum, aut compita etiam ruralia. Quin imo, ut Quintiliano placet ubi De oratoria institutione, in loco obscuro et quieto, ut puta nocturno tempore, quod per nemora demonstratur satis congrue, sunt enim opaca densitate ramorum, et quieta eo quod semota ut plurimum sint ab habitationibus hominum.
+
+Acheus, ut placet Ysidoro ubi De ethymologiis, Iouis fuit filius, et ab eo uult appellatos Acheos seu Achiuos. His paucis uerbis egregii hominis negocium pertransisse contentus. Attamen Theodontius, postquam eum Iouis filium dixit, addit eum antiquissimum Messeniorum fuisse principem, eique filiorum amplissimam fuisse manum, quorum opere, et quia pie apud Messenos uixerit, factum est ut totius prouincie, quam hodie usque Achayam nuncupamus, aut societate aut imperio potiretur, et ab eis nomine diceretur Achaya. Asseritque ab hoc omnem Grecie nobilitatem habuisse principium, sed ex filiorum numerositate nullum nec nomine exprimit.
+
+Uenus, Omero teste, Iouis fuit filia et Dyonis, et est hec, quam Tullius, ubi De naturis deorum, terciam uocat. Et coniugem dicit fuisse Uulcani. Hanc aiunt Martem amasse, de quorum adulterio et captiuitate supra ubi de Marte dictum est. Sic et Enee matrem dicunt, de qua etiam ubi de Enea scriptum est. Sic et ubi de Dyomede de uulnere ab eodem suscepto. Et eque ubi de Adone narratum est, qualiter a filio casu uulnerata Adonem dilexerit. Nec desunt qui credant de hac dici, quod legitur in Hystoria sacra Uenerem scilicet instituisse meretricium questum. Quod Augustinus ubi De ciuitate dei uidetur asserere, dum dicit: *Huic oblata a Phenicibus esse dona de prostitutionibus filiarum antequam uiris illas coniungerent. Huic preterea Claudianus ubi De laudibus Stylliconis apud tuam Cyprum, rex optime, deliciosissimum describit uiridarium, in quo omnia facile possint enumerari spectantia ad suadendam lasciuiam. Incipit enim sic: Mons latus Yonium Cypree rupis obmnbrat* etc. et perseuerat infra per quadraginta sex uersus, quos, quia prolixum nimis erat, non scripsi. Et hic idem uiridario descripto quam grandis sit Ueneri cura circa cultum et ornatum opponit dicens: *Cesariem tum forte Uenus subnixa corusco Fingebat solio, dextra leuaque sorores Stabant Ydalie, largos hec nectaris ymbres Irrigat, hec morsu numerosi dentis eburno Multimodum discrimen arat, sed tercia retro Dat uarios nexus, et iusto diuidit orbes Ordine, neglectam partem studiosa relinquens. Plus error decuit, speculi nec uultus egebat Iudicio, similis tecto monstratur in omni, Et rapitur quocumque uidet dum singula cernit, Seque probat* etc. Quoniam supra ubi de Ueneribus multa circa fictiones de Uenere dicta sunt, esset hic replicare superfluum. Superest quod ambigitur ponere. Hanc enim Uenerem quidam putant eandem esse cum Cypria. Ego duas fuisse arbitror, et hanc uere Iouis filiam fuisse et Uulcani coniugem. Aliam Syri et Cyprie seu Dyonis filiam et Adonis coniugem. Qui unam et eandem putant, dicunt eam Iouis et Dyonis filiam primo Uulcano nuptam, et inde Adoni, et ob eximiam formositatem celestem Uenerem a Cypriis arbitratam, dea dicta est, et tanquam dea sacris honorata, eique apud Paphos templum et ara fuit, eamque aram solo thure et floribus redolentem faciebant, eo quod Uenus ex uariis causis odoribus delectetur. Aiuntque cum hec uiro fuisset superstes, tanto ferbuisse pruritu, ut fere in publicum declinaret lupanar, et ad suum palliandum scelus, dicunt eam Cypriis mulieribus suasisse meretricium, et instituisse ut facerent uulgato corpore questum, ex quo subsecutum ut uirgines etiam ad litora mitterentur,Ueneri uirginitatis et future pudicitie libamenta dature, atque ex coitu aduenarum sibi exquisitare dotes. Theodontius autem superaddit, dicens, tam scelestum facinus non solum in Cypro diu seruatum, sed in Ytaliam usque deductum. Quod autoritati Iustini firmatur, qui dicit apud Locros ex uoto aliquando contigisse.
+
+Amorem Iouis et Ueneris fuisse filium omnes uolunt, quod ego non hominum credam sed planetarum. Sunt enim ambo complexione similes, calidi et humidi, sunt preterea beniuoli ambo et equa luce splendidi, et ideo ex his amorem gigni, et eum potissime quo conuiuimus, quo amicitias iungimus, fictum est, ut intelligamus quoniam ex conuenientia complexionum et morum inter mortales amor et amicitia generetur. Que quidem, uera preter inter uirtuosos esse non potest, ut clare demonstratur Tullius ubi De amicitia. Et hinc arbitror potius ex his, quia ambo beniuoli, natus dicitur, eo quod beniuolus esse non possit quis, nisi sit uirtuosus. De concupiscibili autem amore satis supra dictum est.
+
+Proserpina Iouis et Cereris fuit filia. Que quoniam Ueneris despiceret ignes, a Plutone amata est, atque rapta et ad Inferos delata, et ibidem eius coniunx facta. Quam cum diu quesisset Ceres, et indicio Arethuse apud Inferos comperisset, eo quod tria grana mali punici comedisset, eam rehabere non potuit. Sententia tamen Iouis factum est, ut sex mensibus cum uiro, sex autem cum matre apud Superos moraretur. De hac Proserpina in precedentibus ubi de Cerere, quicquid sub figmento tegitur, explicasse memini, et idcirco preter quod ad hystoriam attinet, replicare non curabo. Arbitror igitur hanc Sycani regis Sycilie et Cereris fuisse filiam, eamque ab Orco Molossorum rege seu Aydoneo, uel Agesilao, secundum Phylocorum, anno XXUIII Erythei regis Athenarum raptam, eique coniugio copulatam. Hec tamen hystoria prolixius habetur ubi de Plutone.
+
+Castor et Pollux et Helena, secundum Fulgentium, filii fuerunt Iouis et Lede. Ex quorum conceptione talis fertur fabula. Cum Leda Tyndarei regis coniunx Ioui placuisset, ipse in cignum uersus cepit canere, quo cantu illam ad se non solum audiendum, sed capiendum traxit. Qui, dum caperetur ab ea, eam ipse cepit atque oppressit, et ex eo coitu Ledam concepisse ferunt, et ouum peperisse unum, ex quo Castor, et Pollux, et Helena nati sunt. Alii uero uolunt Pollucem et Helenam tantum, et Castorem fuisse mortalem Tyndari filium. Non nulli dicunt, inter quos Paulus, ex compressu illo duo esse nata oua, ex uno quorum Castor et Pollux nati sunt, ex altero uero Helena et Clytemestra. Sed de Helena et Clytemestra postea. Castorem ergo et Pollucem iuuenes fuisse insignes omnis testatur antiquitas, et ante alia legitur eos ex Argonautis fuisse, eisque redeuntibus a Colco Pollucem, Amicum Bebritiorum regem, ei uolentem uim inferre, interemisse. Demum cum recuperassent Helenam sororem a Theseo raptam, cum eandem a Paride asportatam cum ceteris Grecis nauibus irent illam repetituri, sunt qui dicant eos nec ad Troiam deuenisse, nec in Lacedemonam rediisse, sed in celum raptos signum Geminorum fecisse. Tullius tamen scribit ab Omero dici eos Lacedemone fuisse sepultos. Et Ouidius ubi De Fastis dicit, quod cum ipsi Phebem et sororem eius Leucippi filias rapuissent, Lynceo et Yde fratribus desponsatas, a sponsis bello repetitas, et in eo Castorem a Lynceo occisum, in quem cum curreret Pollux, eum interemit, occidissetque Ydas Pollucem, ni a Ioue actum esset, ut eum nequiret ledere. Lactantius etiam in libro Diuinarum institutionum dicit: *Castor et Pollux, dum alienos sponsas rapiunt, esse gemini desierunt; nam liuore iniurie concitatus Ydas, alterum gladio transuerberauit* etc. Aiunt insuper Castorem equo ualuisse plurimum, Pollucem pugna. Et cum esset Pollux eternus, cerneretque fratrem mortuum, Ioui patri petiit, ut sibi cum fratre eternitatem partiri fas esset. Quod cum concessisset Iuppiter, ambo in celum assumpti sunt; et Geminorum fecere signum. Horum in tutelam equos esse uoluere gentiles. Nunc quid ex fictionibus interpositis sentiendum sit, uideamus. Placet quidem Tullio ubi supra, Castorem et Pollucem filios fuisse Iouis tercii et Lede, hominis quidem non cigni, neque dei, eosque esse ex his quos Dyoscortes appellauere Graii. Iouem autem in cignum uersum ideo forsan finxit antiquitas, quia dulce canat cignus, quod possibile est et Iouem fecisse, et sui cantus dulcedine, ut sepe contigisse uidimus, in sui dilectionem atque concupiscientiam Ledam traxisse. Est enim cantus ex uncis Ueneris unus. Seu forsan erat iam senex Iuppiter, et ob senium canus, quando Ledam amauit; et quia ob feruens desiderium querulus factus sit, fictum fore eum in cignum uersum, qui canus est, et morti propinquans canorus. Quod autem ex eius concubitu oua peperit, non ob aliud dictum credo, nisi ne in fictione fetus uideretur a genitore dissimilis. Aues autem oua gignere consueuerunt. Seu quia pellicula quadam carnea circumuoluti ambo eodem partu nati sint, ut uidemus non nunquam oua nasci panniculo nondum in nucleum solidato. Ydam prohibitum a Ioue, ne Pollucem lederet, uim constellationis arbitrabatur Leontius. Quod alterna morte Pollux redimeret fratrem, uidetur Alberico cum assumpti in celo Geminorum signum fecissent, et in eo ita se habeant stelle, ut dum oritur una, altera adhuc latitet, eademque que latuerat post prioris occasum, adhuc aliquantisper apparet, et sic dum descendit ad Inferos unus, occidens scilicet primo tanquam mortalis, alter tanquam diuinus apud Superos adhuc consistit; et econuerso, dum ascendit unus ad Superos, diuinus esse uidetur, stante adhuc altero aliquantisper apud Inferos tanquam mortali. Pollucem solum immortalem fuisse a fulgore syderis existentis in capite Pollucis sumptum creditur, qui longe maior est, quam is qui ex sydere Castoris cernitur, qui aliquando ob uaporum grossiciem non uidetur, cum Pollucis uideatur continue. Paulus uero dicit, Castorem Pollucis opere a Lacedemonibus numero deorum additum, et sic immortalem factum; Pollux autem postea ob pietatem erga fratrem habitam, et quia insignis esset homo, etiam deificatus est et fratri coniunctus. Et sic alterna morte se inuicem redemerunt. Nam primo Castor, ne Pollux occideretur, occisus est. Secundo Pollux, ut frater esset eternus, eum deum fieri fecit, et ipse remansit mortalis, data fratri deitate sua. Posuissem Fulgentii expositionem, sed quoniam per sublimia uadit, omisi. Equos, quos eorum in tutelam posuere ad ostendendam iuuenum delectationem et curam, dum uixerunt, potius quam ob rem aliam, quicquid Seruius dicat, existimo.
+
+Helenam Iouis et Lede fuisse filiam uulgatissimum est, et proximo supra monstratum. Hanc aiunt inter ceteros mortales formosissimam fuisse, ut Tullius testatur in Arte ueteri. Cuius quidem formositas Grecis atque Asyaticis populis eo euo plurimum damnosa fuit, et potissimum exitiosa Troianis. Uolunt igitur hanc adhuc uirgunculam et inter coeuas in palestra ludentem a Theseo Atheniensium rege raptam; demum eo peregre profecto, ab eiusdem matre Castori et Polluci repetentibus restitutam. Inde uero Menelao regi Lacedemonum coniugio iunctam. Tandem a Paride, ut placet aliquibus, sub specie legationis Hesyonam reposcente, et Menelai hospite, eo etiam absente, pulchritudine et facetiis suis capto, hospitalitatis iure neglecto, cum omni supellectili regia, raptam, ea uolente. Lactantius uero dicit eum classe Spartam quesisse, et cum postulata Hesyona non redderetur, ut habuerat a Priamo regionem bello infestasse, et ui Spartam cepisse et inde Helenam deduxisse Troiam. Quam postea Grecorum principes omnes, coniuratione facta, cum illam frustra sepius repetissent, sub ducatu Agamenonis cum ingenti exercitu secuti sunt, et pluribus peractis certaminibus post decennium, Ylione capto, illam Menelao restitutam, non absque labe proditionis, cum sint qui dicant, occiso Paride a Pyrro, eam Deyphobo nupsisse, et querentibus Grecis proditione perficere, quod armis non uidebatur posse contingere, cum discessum ex composito simulassent, eam ex arce, dormiente Deyphobo, signum accensa face ad occupandam sopitam ciuitatem Grecos reuocasse. Ob quod meritum asserunt eam in Menelai gratiam rediisse. Alii tamen dicunt a Menelao ultro susceptam, eo quod ui non sponte sua rapta fuerit. Sane per Omeri carmen patet eam apud Troianos fuisse annis uiginti, cum longe minus arbitrentur plurimi, quod quidem in Yliade circa finem ostendit Omerus, dum eam cum Hecuba et reliquis matronis Troianis Hectorem occisum flentem introducit atque dicentem: {Ehde gar nun moi tod eeikoston etos estin, Ex uu keithen eben kai emes apelelutha patres} etc. Que latine sonant : Iam certe nunc michi hic uigesimus annus, ex quo ab illinc ueni, et a mea recessi patria. Eusebius autem dicit in libro Temporum eam anno primo regni Agamenonis ab Alexandro raptam, et eiusdem Agamenonis anno XU Ilionem captum atque deletum; et sic discordes sunt. Seruius acrem facit questionem de etate Helene. Nam cum Argonaute fuerint fratres, illamque a Theseo raptam susceperint qui contemporaneus eorum fuerat, et inde a filiis Argonautarum bellum Thebanum confectum fuisse, quorum filii in Troianam demum uenere expeditionem ob Helene raptum, uidetur ei ualde mirabile, quasi existimet eam iam senem. Michi autem non sic. Nam, ut ex dictis Eusebii patet, Helena a Theseo rapta est anno regni eius XUI, qui mundi erat annus tria milia noningentesimus octogesimus quartus, et tunc erat Helena paruula puella. Postmodum a Paride rapta est anno primo regni Agamenonis, qui mundi fuit annus IIII uii, et sic inter primam capturam et secundam non amplius XXIII annorum spatium fuit. Et sic Helena esse potuit XXX annorum, uel circa, quando a Paride rapta est, qua etate mulieres nobiles et ingenio ualentes speciosiorem formositatem suam faciunt, arte addentes, si quid forsan prouectior etas subtraxerit. Experientia quippe rerum doctiores facte sciunt mores componere, quibus non solum augetur pulchritudo, sed etiam non nunquam ad capiendum uires deformitati prestantur. Hec tamen, Ylione capto, Menelao suo restituta, tempestate maris circumacta primo in Egyptum delata est, Tuori rege ibidem regnante, quem Omerus in Odissea Polibum uocat. Inde in Lacedemoniam cum Menelao reuersa est.
+
+Clitemestra secundum quosdam, ut supra dictum est, Iouis et Lede fuit filia, ex uno ouo cum Elena nata. Hec autem Agamenoni nupsit et ex eo plures filios peperit. Tandem cum ad Troianum bellum imperator iuisset, occiso iam Palamede a Grecis, ut Leontio placet, Nauplii senis suasione in amplexus Egisti sacerdotis olim Thiestis filii uenit, et cum iam Ylione deiecto uictor Agamenon repeteret patriam, et secum, ut Seneca poeta in tragediis ait, traheret Cassandram Priami filiam, que illi ex preda contigerat, seu suasione adulteri, seu conscentia patrati sceleris, seu ira superinducte pelicis mota, eo suscepto, ut quibusdam placet, illum in conuiuio sacrorum trucidari fecit. Seneca autem dicit ibidem, quod cum suasisset illi uestes bellicas ponere, eique indumentum parasset, cui nullus erat capiti exitus, eum exquirentem et implicitum adultero tradidit occidendum, et Cassandram eque trucidare fecit. Quo ceso, regiam occupauit et cum septem annis una cum Egysto regnasset, ab Horeste filio cum sacerdote scelesto occisa est.
+
+Palisci fratres fuere duo, et, ut Macrobius in Saturnaliorum libro asserit, Iouis filii et Thalie nynphe, de quibus talem recitat fabulam: *In Sycilia Symetus fluuius est; iuxta hunc nynpha Thalia compressu Iouis grauida, metu Iunonis, optauit, ut sibi terra dehisceret, quod factum est. Sed ubi uenit tempus maturitatis infantum, quos aluo illa gestauerat, reclusa terra est, et duo infantes de aluo Thalye progressi emerserunt, appellatique sunt Palisci, quoniam primo in terram mersi, denuo inde reuersi sunt, neque longe inde lacus sunt, sed in immensum profundi, aquarum scaturigine semper ebullientes, quos incole crateras uocant et nomine Dellos appellant, fratresque eos Paliscorum existimant, et habentur in cultu maximo, precipueque circa exigendum* etc. Hec Macrobius. His quidem, ut satis per Macrobium potest intellegi, ara fuit atque sacerdos, eo quod miranda ibidem cernerentur. Nam Aristoteles, in libro quem scripsit De mirabilium auditu, dicit: *In Palisco Sycilie X cubitorum aqua est, que sese duabus ulnis in altum efferens, a uidentibus campus adiacens summergi putatur, uerum decidens in statum pristinum conquiescit, et apparet ibidem sacrum quoddam*. Nam si quis in tabella quot rerum uoluerit iuramenta describat, et descriptum super aquam deponat, si iusta sint omnia, tabella natat, si iniusta demergitur. Periurus autem inflatur, adeo ut sacerdos loci nullam ab eo pro purgatione satisfactionem accipiat. Macrobius autem asserit, quod si furti uel alicuius alterius rei controuersia esset inter aliquos, et accusatus diceret se apud crateras iuramento uelle purgare, sumptis uadibus accedebant, si is qui iurabat rite iurasset, essetque innocens, illesus abibat. Falsus autem iurator mox uita priuabatur in lacu. Miranda quidam sunt, et grandis erat in tales hostis antiqui potestas. Cur autem Iouis dicti sunt filii et absorta sit mater, reddit talem Theodontius rationem. Dicit enim haud longe a Panormo ignobilem fuisse scrobem loco ubi dicebatur Thalya, in quam omnis aqua, que a plaga illa montis Ethne ob imbrem cadebat, mergebatur. Et quicquid tunc fuisset in cauernam deiectum, non multo post in lacus, seu fontes Paliscorum ebullientes, uidebatur emergi, per quod apparebat imbrem, quam Iouis, id est aeris, opere natam uolunt, eo in loco sub terras condi, et demum apud lacus Paliscorum iterum nasci. Et sic ex Ioue nati Palisci.
+
+Iarbas Getulorum rex filius fuit Iouis et Garamantidis nynphe, teste Uirgilio, qui dicit: *Hic Amone satus rapta Garamantide nynpha* etc. Paulus uero dicit eum Iouis fuisse filium ex filia Bisalpis regis, quam dicit Iouem in formam arietis oppressisse. Sed huius rei fabulam sic narrabat uenerabilis Andalo: Iuppiter a conuiuio Ethyopum rediens, cum uidisset in ripa Bragade fluminis Garamantidem nynpham speciosissimam lauantem pedes suos, ut erat in libidinem pronus, euestigio concubitum eius optauit, quem in se euntem cum uirgo uidisset, territa uoluit capessere fugam. Uerum cancer quidam pedi nynphe propinquus, minimo pedis digito ore capto nynpham dolore tardauit, que dum remouere eum conaretur, a superueniente Ioue capta et oppressa est, et ex eo concubitu concepit et peperit Iarbam. Iuppiter autem ob impensum seruitium cancrum in celo locauit, signumque Zodiaci fecit. Leontius dicit credi Iarbam Iouis uere fuisse filium, cum ipse mundum circumens loca omnia libidine sua fedauerit, et Garamantidem filiam fuisse Garamantis regis Garamantum, eamque ab eo in ripa Nyli captam atque uiolatam. Quod ego arbitror factum tempore solstitii estiualis, et ob id fictum uirginem penes fluuium calore detentam, a cancro moratam. Theodontius dicit Iarbam Garamantis regis fuisse filium, et Iouis ideo dictum quia Getulos ab extremis Ethyopie solitudinibus et harenis arentibus in Affricum litus eduxit, et eos in multis ad humanitatem pertinentibus instruxit. Preterea iam dictus Paulus longe aliter de hoc Iarba alibi scribit. Dicit enim se legisse Garamantidem speciosissimam atque nobilem regionis illius fuisse uirginem, et cum ab estu estiuo penes fluuium quendam detineretur, a Mezsetulio rege raptam atque oppressam, et ei peperisse Iarbam, ideo uetusto more ab incolis, quibus post patris mortem imperauit, Iouis filium dictum seu creditum, eo quod optimis institutis efferatos mores eorum in mitiores redegerit. Hic, ut Uirgilio placet, Dydonem optauit in coniugem.
+
+Menam Iouis fuisse filiam, sed ignobilem testatur Augustinus ubi De ciuitate dei, dicens: *Sed ibi est dea Mena, que menstruis fluoribus preest, quamuis Iouis filia, tamen ignobilis est* etc. Hanc Papias dicit lunam esse. Esto Uarro hoc officium Iunoni attribuat, ut ibidem Augustinus affirmat. Hanc Ioui in filiam attributam ideo reor, quia a Ioue causatur. Men enim Grece, Latine defectus sonat, qui hac in parte mulierum est, quarum in utero natura prouida in nutrimentum fetus purissimum seruat sanguinem, qui infra mensem, non concipiente muliere, a calore naturali, per quem sumitur Iuppiter, corrumpitur et corruptus emittitur.
+
+Mirmidon, ut asserit Ysidorus ubi De ethymologiis, et post eum Rabanus, fuit Iouis filius et Corymose nynphe, et ab eo uolunt Mirmidones nominatos, eo quod eorum dux fuerit. Quem etiam Rabanus dicit post Cicropem regem atheniensium fuisse. Sane Seruius aliud sentit de nomine Mirmidonum. Dicit autem in Attica regione fuisse puellam, cui nomen Mirmix erat. Que cum ob castimoniam et solertiam gratissima esset Minerue, contigit ut aratrum in odium Cereris a Minerua conditum hominibus ostenderet; quam ob rem turbata Minerua eam uertit in formicam, damnauitque ut nunquam a congregandis granis desisteret; que cum multitudinem procreasset, euenit quod, morientibus Thessalis, Eaco Iouis filio subdit ex formicis istis in homines transformatis restaurarentur, ex quo Mirmidones dicti, eo quod formice mirmices dicerentur a Mirmice puella in formicam uersa. Mirmidonem autem puto aliquem insignem fuisse uirum, cuius agentibus meritis sui eum Iouis dixere filium.
+
+Xantus fluuius filius fuit Iouis, ut in Yliade testatur Omerus, dicens: {Xanthou dineentos, ohn athanatos teketo Zeus} etc. Que latine sonant : Xanti reuoluentis, quem immortalis genuit Iuppiter. Hic quidem fluuius sub Ylione effluit et Symoi prope mare miscetur, et cum eo effluit. Est autem longe maior fama quam undis. Eumque magna fecisse fingit Omerus aduersus Grecos. Sed mirandum est Omerum alibi dixisse omnes fluuios Occeani filios esse, et hic dicit Xantum Iouis esse filium. Quod profecto non inaduertenter factum est. Ferunt autem non nulli Xantum potius torrentem esse quam fluuium, inter quos Lucanus, dicens: *Inscius in sicco serpentem puluere riuum Transierat, qui Xantus erat* etc. Et ideo cum ex ymbribus potius quam ex fonte tumesceret, non Occeani, sed Iouis est filius, cum in aere, qui Iuppiter est, causentur pluuie, ex quibus torrentes effluunt.
+
+Luciferum dicit Barlaam Iouis et Aurore fuisse filium, et Trachinnam adamasse nynpham, et ex ea uiolata prolem geminam suscepisse, Ceym scilicet, et Dedalionem. Hunc ego speciosissimum et mitem fuisse hominem arbitror, et ob id Iouis dictum filium. Quod autem eius mater Aurora dicta sit, ob id puto, quia Uenus, que dum mane solem procedens et auroram, Lucifer dicitur, ex sinu Aurore oriri uideatur, et ideo a conuenientia nominum tractum reor; et sicuti celestis Lucifer sic et iste Aurore dictus est filius. Et quia Trachinne prouincie imperauerit, fictum est eum eam oppressisse et ex ea geminam suscepisse prolem.
+
+Dedalion Luciferi fuit filius, ut testatur Ouidius, dicens: *Acer erat belloque ferox ad uimque paratus, Nomine Dedalion, illo genitore creatus, Qui uocat auroram celoque nouissimus exit* etc. De hoc idem Ouidius talem recitat fabulam. Quod cum huic filia esset nomine Lychione, et hec ob eius formositatem Phebo et Mercurio placuisset, elata in Dianam ausa esset obloqui, secutum est, ut ab ea saggittis confossa occumberet. Cui dum funeralia agerentur, uoluit sepius se ob dolorem in ignem, in quo corpus filie comburebatur, inicere; quod cum ter detentus nequisset, quarta uice dum obstinatus ad ignem curreret, ante quam eo deueniret, in accipitrem uersus euolauit, et quos mores habuerat homo, et auis etiam obseruauit. Theodontius huic fictioni uelum amouens, hystoriam refert, dicens, Lychionem Peonio Epydaurensi nupsisse, et Dedalionem patrem eius rapacissimum hominem, et ob id a fratre Ceyo pulsum, a Peonio susceptum et summo honore habitum. Uerum cum mortua esset filia, de affinitate desperans, in ueterem rediens morem, in accipitrem uersum dixere.
+
+Lychione filia fuit Dedalionis. Que cum decimum quartum attigisset annum, formosissima a multis in coniugem postulata, ut ait Theodontius, Peonio Epydaurensi nupsit. Inde redeunte Mercurio a Cylleno monte et Phebo a Delphis, et ea uisa, eius pulchritudine capti, separatim petiissent concubitum; Apollo spem optati coitus traxit in noctem, Mercurius feruentius optans, non expectata nocte, uirginem caduceo tetigit, et in soporem altissimum alligauit, dormientemque uitiauit atque discessit. Phebus autem, ueniente nocte, anus formam assumpsit et intrauit ad illam, atque oppressit. Et sic factum est, ut ex utroque conciperet, pareretque Mercurio Anthilocum, qui tractu temporis a patre non degenerans artificiosissimus fur effectus est; Phebo uero peperit Phylemonem, qui grandis carmine et cythara ualuit. Sane cum hec ob tam generosam prolem, et quod tam splendidis diis placuisset, in superbiam extolleretur, ausa est pulchritudinem suam pulchritudini Diane preferre. Quam ob causam commota Diana sagittis tumidam interemit. Sub cuius fabule cortice quid absconditum sit, ubi de uno quoque eorum scribitur, supra adapertum est. Lychionem autem a Diana occisam, nil aliud arbitror, nisi agentibus humoribus frigidis eam diem clausisse.
+
+Ceys Trachinne telluris rex, filius fuit Luciferi, unde sic Ouidius: *Hic regnum sine ui, sine cede regebat Lucifero genitore satus, patriumque nitorem Ore ferens Ceys* etc. Erat igitur, ut idem scribit Ouidius, formoso atque pio homini uxor Alciones, quam ipse diligebat summe, et plurimum diligebatur ab ea. Que, cum is uellet ire consulturus Apollinem Clarium, nec posset terrestre iter agere, impediente Phorbantis bello, in quantum poterat obsistebat, ne mare ingrederetur. Uerum Ceys suo desiderio magis quam consilio aut beneplacito coniugis credens, conscensa naui iter arripuit. Nec diu et tempestas ingens exorta est, qua nimium fatigatum nauigium periclitatum est, et ipse infelix ab undis absortus interiit. Alciones autem domi die nocteque pro salute uiri precibus atque sacris Iunonem honorabat. Que cum friuolas deuote mulieris preces diu pati non posset, domum adiuit Somni, egitque ut Morphea, ex ministris suis unus, cui erant uires diuersas hominum induere formas, mitteret, qui quod contigerat in somnis Alcioni nuntiaret. Quod cum mesta uidisset per quietem, abeunte somno cucurrit ad litus, ad quod fortuitu maris estus Ceys cadauer impulerat. Quo uiso, dum doloris, impatiens se undis dare precipitem conaretur, deorum et Luciferi miseratione, ambo tam mortuum corpus quam preceps Alcione in aues uersi sunt, nomenque amantis mulieris tenent, et adhuc litora ac maria seruant. De quibus dicit Ambrosius in Exameron: *Id temporis habent deputatum et partubus, quando maxime insurget mare, litoribusque uehementior fluctus illiditur; et quod mirabile est, dicit quod, positis ouis in litore, confestim mitescit mare, et omnes cadunt uentorum procelle, donec septem diebus oua foueat Alciones sua, et nascuntur pulli, et post hec aliis septem diebus natos educat, et sic quattuordecim diebus mare quiescit auibus his, obsequiosum iubente deo, quos quidem naute Alcioneos dies appellant*. Sic Ambrosius; si dixisset poeta, fabulosum putassem. Hanc Theodontius hystoriam affirmat, et quod circa finem figmenti est, asserit a casu et mulieris nomine fictum. Nam ea forte tempestate dum undis impulsum exanime corpus Ceys deuenisset in litus, et Alcione dolore urgente mergeretur in mortem, aues ille, quibus nomen erat alcionis, astantibus apparuere, ex quo ab omnibus dictum est, mortuos in Alcionas aues fuisse mutatos.
+
+Orion Iouis, Neptuni et Mercurii fuit, secundum Ouidium, filius. Sane quia communia a dignori denominari consueuere, placet Theodontio, ut Iouis tantum filius appelletur. Attamen etsi de origine concordes sint ueteres, de processu uite et exitu discrepant. Nam ex eo ante alios Ouidius talem recitat fabulam. Scilicet quod terram peragrantibus Ioue, Neptuno, atque Mercurio, factum est ut nocte superueniente nec aliud esset illis diuersorium, Hyrei senis, parui cultoris agelli, gurgustiolum intrarent. Qui cum illos incognitos comiter suscepisset, quam cito aduertit deos esse, occiso boue eis sacrificium obtulit. Qua deuotione motus Iuppiter, dixit ei ut peteret quod optaret. Qui dixit se non habere coniugem, et premortue promisisse se aliam non sumpturum, optare tamen filium. Iuppiter autem cum reliquis duobus diis, bouis occisi sumpsere corium, et cum in eo minxissent, iusserunt seni ut decem mensibus terra superiniecta esse permitteret. Qui cum fecisset, mense decimo prosiluit puer, qui Orion appellatus est. Qui grandis factus et in uenatione Diane socius, sui fidens, dicere ausus est, nullam esse feram quam non superaret. Ex quo commotis diis factus est, ut terra breue emitteret animal ei obuium, scorpionem scilicet, a quo superatus occubuit. Latona autem satelliti filie miserta, eum in celum transtulit, et celeste signum secus Taurum constituit, et cum eo canem suum, quem Syrum uocabat, apposuit. Hec Ouidius. Seruius autem hec Enopioni regi contigisse dicit, eumque grandem Diane concubitum exoptasse, a qua, Oratio teste, sagittis confossus est. Cui et Omerus assentit in Odissea, dum dicit quod deorum inuidia a Diana apud Ortigiam sagittis occisus est. Lucanus autem dicit a Diana scorpione immisso eum occisum, et deorum miseratione in celum assumptum atque insigne tempestatum signum effectum. Sane Seruius autem alibi longe aliter de eo sentit, dicens, quod Enopionis habitus filius cum ingentis esset stature, et uenator permaximus factus, Enopionis filiam uitiare uoluit, quam ob causam ab Enopione oculis priuatus est. Qui cum ab oraculo habuisset, si per pelagus ita aduersus Orientem pergeret, ut oculorum concauitates solaribus radiis semper haberet oppositas, recuperare lumina posset. Quod ille facere conatus est, et audito strepitu Cyclopum fabricantium, sono duce ad eos deuenit, et ex eis unum humeris suis imposuit, et eius ductu in solem uadens lumina reassumpsit. Hec autem tam uane recitata fabula, et physicam rationem contegit, et hystoriam. Credo igitur poetas circa uenerationem Orionis initium nostre generationis ostendere, per Iouem et Neptunum intelligentes calidum et humidum humano semini annexum. Per bouis corium mulieris uterum, in quem postquam descendit hominis semen, nisi quedam naturalis frigiditas superueniat que et os uteri stringat et claudat, et semen in unum cogat, non stabit in matrice semen, quam frigiditatem per Mercurium intelligi uoluere, qui complexione frigidus est. Ex corio autem terra tecto, id est corporea circumdato mole, post decimum mensem puer exit. Quod autem Dianam de stupro interpellauerit, potest intelligi, quia cum Orion celeste signum sit, et eo incipiente apparere, quod circa mensem Octobris fit, oriuntur pluuie et uentorum impetus, et tempestates, ex quibus inundationes fiunt, et maris motus, et sic uidetur uelle in hoc Lunam, id est Dianam, que causa motuum aquarum est, superare.Uerum eius deficiente potentia et Lune perseuerante, ab ea superatus apparet. Seu agente Lune motu fit persepe, ut Orionis frenentur impetus et coerceatur tempestas, et sic telis feriatur Diane. Quod a Scorpione emisso a terra uictus sit, ratio talis est. Ymago Orionis ab antiquis astrologis secus signum Tauri locata est, et de mense Octobris surgit in oriente et tunc incipiunt tempestates, ut dictum est, quasi ipse secum afferat. Ymago autem Scorpionis ex opposita celi parte situata est, nec ante incipit in orientem ascendere, quam Orion occidat in occidentem; et quoniam circa eius ortum cessant ymbres et procelle, et serenum tempus et uer primum apparet, dictum est Orionem a Scorpione superatum, qui ideo a terra emissus dicitur, quia ex terra oriatur, seu quia surgens ab oriente terram exire uideatur. Quod luminibus ab Enopione priuatus sit, et reliqua fabulosa, ad hystoriam pertinent, quam talem recitat Theodontius. Dicit enim Enopionem regem fuisse Sycilie, et Orionem eius fuisse filium robustissimum iuuanem, et uenationibus deditum, eumque die quadam uenatione fessum antrum subisse atque obdormuisse, eique per quietem uisum sibi suaderi a Uenere, ut primo sibi surgenti occursantis uirginis uteretur concubitu. Qui experrectus, cum exisset antrum, obuiam habuit Candiopem sororem suam eque uenationibus uacantem, quam cum renitentem traxisset in antrum, oppressit, et ex ea filium suscepit, quem uocauit Yppologum. Quod cum rescisset Enopion, indignans eum in exilium abire iussit. Orion autem regni spe priuatus, consuluit oraculum, a quo illi responsum est, si in orientem tenderet, decus regium recuperaturum. Qui sumptis nauibus et Candiope cum paruo filio docti naute opere in Traciam delatus est, que a Sycilia orientalis est prouincia. Ibi autem cum uirtute sua, fauente celo, incolas subegisset, in magno fuit habitus precio, et Neptuni filius appellatus. Hac uisa credo satis appareat fictionum intentio.
+
+Yppologus, ut supra patet, Orionis fuit filius ex Candiope. Ex quo nil penitus legisse memini, nisi quod Driantem genuerit.
+
+Drias filius fuit Yppologi, ut testatur Statius, dicens: *Horrendumque Drianta mouet, cui sanguinis autor Turbidus Orion* etc. Dicit Theodontius, mediante Yppologo, cuius fuit filius, hic in bello Thebano fuit, et partibus fauit Ethyoclis. Qui cum in pugna Parthenopeum letali ictu uulnerasset, ut Lactantio placet, a Diana sagittis occisus est. Fuit illi Clustimena Colchida coniunx, ex qua Lygurgum filium suscepit.
+
+Lygurgus, ut placet Omero, in Ylyade, filius fuit Dryantis; ait enim sic: {Oude gar oude Druantos uhios krateros Lugourgos} etc. Que latine sonant : Neque enim nec Dryantis filius fortis Ligurgus. De hoc autem multa narrantur. Dicit enim Omerus ubi supra, quod cum hic persequeretur Bachi nutrices in Nysa latentes, et ipse Bachus timens fugisset in mare, Lygurgus odiosus factus Superis, oculis priuatus est. Seruius autem dicit, quod cum is Bachum contemneret, et uites eius se amputare crederet, sua sibi succidit crura. Lactantius autem eum Tracum dicit regem, et in mare precipitatum, eo quod primus aquam uino miscuisset, et rem haustu sinceram plurimis infecisset uenenis. Que tam diuersa sic in unum reuocari possunt. Dicit enim Seruius hunc abstemium fuisse, et hinc uini contemptorem, et ob id a diis orbatum, quod tam incliti liquoris moderate sumpti commoda ignorasset. Quem dum aspernaretur, et uites incideret, sibi ideo crura incidisse finxerunt, eo quod uini haustus ad omnia faciat homines prontiores. Quod autem in mare deiectus sit, nil aliud est, nisi eum sua simplicitate ad perpetuum aque potum fuisse damnatum a natura rerum, cum uinum omnino respueret. Seu aliter. Hunc ideo Bachi contemptorem uolunt, quia ingurgitator maximus Bachi uidebatur contemnere uires, et ob nimiam uini ingurgitationem oculos perdidisse, quod pluribus contigit. Quod autem illius se arbitraretur uites incidere, non uult aliud, nisi quia, potando multum, credebat se uini penuriam immittere, uerum sibi crura concidebat, id est crurium uires auferebat, ut contingere ebriis sepe uidemus, dum onusti uino titubantes incedunt. Quod autem in mare proiectus sit dictum est, quia cum mare salsum sit, et salsedo habeat sitim afferre, et potatores huiusmodi quanto magis potant, magis sitiunt, in mare proiecti, id est in perpetuam sitim esse uidentur.
+
+Angeus, secundum Lactantium, Lygurgi fuit filius et, ut dicit Statius: *Cernimus Eacidas murisque immane minante Angeum* etc. Uidetur ex Argonautis fuisse, quam ob rem non huius fuisse filium arbitror, cum legamus Dryantem Lygurgi patrem in Thebano bello occubuisse, quod diu post fuit. Hunc preterea dicit Ysidorus ubi de Ethymologiis Samum condidisse. Ex quo constat eum longe antiquiorem Lygurgo.
+
+Arpalicem dicit Papias Tracem fuisse et Lygurgi filiam ac uenationibus deditam. De qua Uirgilius: *Uel qualis equo Treissa fatigat Harpalice, uolucremque fuga preuertitur Hebrum* etc. Theodontius dicit hanc patriam reliquisse, et ad Amazones abiisse, et ibidem imperasset. Seruius autem scribit de hac, quod cum patrem senem a Gethis captum sensisset, collecta confestim multitudine, et celerius quam de femina existimari potuerit, illum armis et robore liberauit.
+
+Phyllis, ut ait Ouidius in Epistulis, filia fuit Lygurgi regis Tracie, ad quam cum deiecto Ylione tempestate actus uenisset Demophon, ab ea et hospitio et lecto susceptus est, et cum ob mortem Mnestei regis Athenarum uellet in patriam redire, resarcitis nauibus et obtenta ad tempus licentia, illam dimisit. Que cum angeretur, eo in terminum non redeunte, ut non nulli uolunt, laqueo uitam finiuit. Alii dicunt, dum in mare se precipitem dare uellet, miseratione deorum in amigdalum uersa est, et redeunte tandem Demophonte eius in aduentu floruisse. Cuius figmenti talis potest esse ratio; amigdalus Grece phylla uocatur, in qua morientis Phyllidis remansit nomen. Hec, flante Zephyro, qui occidentalis est uentus, et in Tracas uadens, per Atticam regionem transitum facit, floret, cum uentus hic habeat plantis et graminibus adeo fauere, ut floreant, et hinc fabule locus datus est, Phyllidam scilicet letari a florere redeunte ab Athenis amasio.
+
+Minos Iouis et Europe dictus est filius, hac, ut aiunt, ratione genitus. Uolunt Europam Agenoris filiam Ioui placuisse Cretensi, et opere Mercurii factum, ut uirgo ex montanis pascuis ueniret in litus, ubi transformatus in candidum taurum Iuppiter et regio immixtus armento, adeo se mitem uirgini prebuit, ut sua mansuetudine delectatam puellam primo eum tractare manibus ausam, inde eius etiam conscendere dorsum. Iouem autem sensim se in litus trahere, et inde se in altum dare, uirgine pauida se cornibus et dorso pro uiribus innitente, et sic natantem taurum in Cretam usque detulisse, ibi reassumpta forma Iouis, illam oppressisse, et ex ea Mynoem, Radamantem, atque Serpedonem suscepisse. Minos autem etate prouectus Pasyphem Solis filiam sumpsit uxorem, et ex ea filios filiasque progenuit. Inter quos Androgeus preclare indolis fuit. Hic ab Atheniensibus et Megarensibus inuidia occisus est, eo quod ceteros in palestra superaret. In cuius ultionem iturus Mynos, petiit patri hostiam suis aris dignam; Iuppiter autem taurum pulchro candore nitentem apposuit illi. Quo delectatus Mynos, religionis oblitus, eum maluit suis armentis preponere quam in hostiam cedere, et, ex alio confecto sacro, processit in bellum. In quo cum scelere Scille Nysi regis filie Megarenses subegisset, Athenienses inde bello superauit. Quos turpi seruitio sibi fecit obnoxios, ut scilicet quotannis septem ingenuos pueros Cretam mitterent cessuros in premium uictoribus in agone, quem in Androgei anniuersario constituerat. Interim autem Iouis ira factum est et odio Ueneris in sobolem Solis adimpletum, ut amaret Pasiphes seruatum a Mynoe taurum, et opere Dedali cum eo concuberet, et filium ex eo semiuirum pareret. Qua ignominia plurimum uictoris Mynois gloria labefactata est. Qui cum Dedalum in laberinto a se facto clausisset una cum filio Icaro, aduenit Theseus Egei regis filius sorte ab Atheniensibus missus. Qui, superato Mynotauro et liberatis Atheniensibus a turpi seruitio, clam a Creta discedens, secum Adrianam et Phedram Mynois filias asportauit. Et Dedalus alia ex parte, alis sibi filioque compositis, in Syciliam e carceribus euolauit. Quem cum abiisse sensisset Mynos, armis aduersum eum sumptis, illum secutus est. Uerum apud Camarinum Sycilie oppidum, ut in Politicis Aristoteli placet, a filiabus Crocali occisus est. Cuius post mortem eum apud Inferos iudicem dixere poete, ut Uirgilii patet carmine: *Quesitor Mynos urnam mouet, ille silentum Concilium que uocat, uitasque et crimina discit* etc. Que tam multa cum hystoriis et fictionibus mixta sint, de eis seriosius aduertendum est. Quod autem Iouis filius Mynos habitus sit, sunt qui uelint uerum et tunc Iouem hominem fuisse, et Cretensium regem, et Europam internuntio precaptam atque monitam, et ex Phenicum litore raptam, et non tauri dorso, sed naui, cuius esset uel nomen uel insigne taurus, in Cretam delatam, et ibidem Ioui iunctam regi, et Mynoem aliosque peperisse filios. Sunt qui uelint eam raptam et uitiatam a Ioue, et demum Asterio regi Cretensium nuptam, et ex eo quos diximus filios peperisse, ut in libro Temporum describit Eusebius. Et si sic sit, tunc fictum est eum Iouis fuisse filium, seu ad eius gloriam ampliandam, seu quia ex suis operibus se Ioui planete similem exhibuerit. Fuit enim inter alia homo omnibus subditis equus et seuerus iustitia, legesque Cretensibus dedit, quas nondum habuerant, et ut a rudi populo acceptiores haberentur, solus secedebat in antrum, et cum quid uidebatur oportunum composuisset, exiens, illud se a Ioue patre reportare monstrabat; qua astutia et id forsan consecutum est, eum arbitrari Iouis filium, et leges a se condite in maximo precio habite sunt. Eum autem Asterii filium fuisse nullo modo concedi uidetur a tempore, cum constet Asterium in Creta regnasse, Danao regnante Argis, circa annos mundi III dccliii, cum bellum ab eo habitum aduersus Athenienses fuerit, Egeo regnante, qui regnauit circa annos mundi III dcccc lx. Dedalum autem euolasse ideo dictum est, quia longis habitis nauibus, que remigio maxime ualent, clam tanquam euolaret abiit. Iudex ideo apud Inferos dictus est, eo quod apud mortales, qui, respectu habito ad supercelestia corpora, inferi sumus, componendo leges et ius exhibendo poscentibus, iudicis officium egit. Porro omittendum non est, quam uarie de tempore huius scriptores senserint. Legitur igitur apud Eusebium Mynoem anno XXII Lyncei regis Argiuorum apud Cretam regnasse, qui annus mundi fuit III dcc xcui. Nec multum postea, regnante Acrisio Argis, a Cretensibus Europam raptam, anno mundi III dccclxxuiiii, qui quantum a superiore distet, apparet. Subsequenter scribitur ibidem, Pandione Athenis regnante, Europam raptam, quod fuisse potuit circa annos mundi fere III dccccxui, et id conuenit longe melius, quam superiora tempora cum his, que de Mynoe leguntur. Nam, ut idem Eusebius dicit a Paradio memoratum, regnante Egeo Athenis, Mynos mare obtinuit, et leges Cretensibus dedit. Quod fuisse percipitur anno mundi III dcccc liii. Et esto ibidem legatur Platonem hoc esse falsum conuincere. Conueniunt tamen cum his que de Theseo leguntur, et cum his que a Phylocoro in Attidis libro de Minotauro recitantur, dato aliquantulum discrepent ab his, que postmodum ab Eusebio dicuntur. Qui asserit anno regni Atrei et Thiestis sexagesimo primo Mynoem in Sycilia aduersum Dedalum arma corripuisse, quod, secundum supputationem annorum mundi, fuit anno IIII ii, qui annus plurimum distat a ceteris, dato possibile sit eum tam diu uixisse, nisi obstarent tempora successorum, ut in sequentibus patebit. Que autem ad taurum et ad Pasiphem spectant, supra ubi de Pasiphe explicata sunt.
+
+Androgeus filius fuit Mynois et Pasiphis, iuuenis quidem egregie uirtutis. Qui, cum Athenis in palestra superaret omnes, ab Atheniensibus et Megarensibus inuidia occisus est. In cuius ultionem pater insurgens, occiso Nyso Megarensium rege, Athenienses acri bello superauit, sibique uectigales fecit.
+
+Glaucus, ut ait Seruius, filius fuit Mynois, ex qua matre non ponit. Hic, ut idem Seruius dicit, ad Ytaliam ueniens sibi poscebat imperium. Quod ideo ille minime concessum est, eo quod nil prestaret incolis, sicut pater fecerat, qui zonam eis incinctis euntibus transmiserat. Quam ob rem is eis ostendit scutum, a quo et ipse Labicus dictus est, et populi Labici. Et sic uidetur Mynoem apud Ytalos aliquando regnasse. Quod ego miror, et suspicor, ne corrupta uocabula hystoriam etiam faciant esse corruptam.
+
+Adriana filia fuit Mynois ex Pasiphe, ut sepe testatur Ouidius. Hec Theseum ab Atheniensibus Cretam missum amauit, et eius clam usa contubernio sumpta fide, quod eam in coniugem et Phedram sororem suam pro Ypolito asportaret, eum docuit, quo pacto laberintum posset intrare, et Mynotaurum superare, et filo duce laberintum exire. Qui cum perfecisset omnia, noctu Adriana et Phedra naui impositis, clam discessit, et in Chium insulam, ut dicit Ouidius, seu Naxum, ut ait Lactantius, nocte discedens dimisit Adrianam ibidem dormientem. Que expergefacta, cum se derelictam cerneret, clamoribus et ululatu femineo cepit omnia complere litora. Uerum Bachus forte secus nauigans, cum eam uidisset amassetque, in coniugem sibi iunxit, et ex ea, ut placet aliquibus, Thoantem Lemni regem suscepit. Sane cum superasset Bachus Yndorum regem, et eius amasset filiam, et Adriana diu ob hoc questa esset, a Bacho amplexibus et blanditiis lenita, coronam eius, quam ante Uulcanus fecerat et Ueneri dederat, et Uenus Adriane concesserat, in celum sustulit, et nouem stellis ornauit et inde a suo nomine Adrianam uocatam, Liberam eque secum in celum traxit, et celestem fecit ymaginem. Naxo seu Chios insule sunt optimo habundantes uino, quo captam Adrianam puto, et ob id a Theseo temulentam relictam; et quoniam potationibus uacasset, postea Bachi dicta est coniunx. Inde quoniam a uino mulieris honestas omnis dissoluitur, ei a Uenere corona, scilicet libidinis insigne, donatur, quod in celum usque, id est in notitiam omnium fertur, et non solum detestabile infamie dedecus per ora uirum fertur, uerum, agente uino, mulier sese in amplexus quorumcunque dilabitur.
+
+Phedra filia fuit Mynois et Pasiphis, ut satis ueteri fama uulgatum est. Hec cum Adriana sorore, superato Mynotauro, cum Theseo abiit, et Adriana, ut supra dictum est, relicta, eius facta est coniunx. Et ex eo peperit Demophontem et Anthilocum. Tandem cum Theseus cum Perithoo rapturus Proserpinam descendisset ad Inferos, Ypolitum priuignum amauit. Cuius libidini eum consentire nollet Ypolitus, furore incensa, illum redeunti Theseo accusauit, quod illi uim uoluisset inferre. Quam ob rem Ypolitus iram patris effugiens, fere ut supra dictum est ubi de Ypolito, ab equis distractus, occisus est; tamen cum eum occisum fama ferret, penituit eam false accusationis, et Theseo scelus confessa suum cum ense Ypoliti se ipsam transfodit. Seruius autem eam dicit laqueo finisse uitam.
+
+Deucalion, ut in Yliade placet Omero, Mynois filius fuit, ex qua matre non habetur, eius tamen successor presummi potest, cum Ydumeneus eius filius rex Cretensium fuerit.
+
+Ydumeneus Deucalionis fuit filius, Omero teste. Hic cum Grecis aduersus Troianos bellum gessit. Sane, ut dicit Seruius, dum Ylione deleto patriam nauibus repeteret, tempestatem passus pro salute sua Superis uouit, si eum in regnum suum sospitem redire concederent, se illis sacrificium exhibiturum ex ea re, que illi prima occurreret. Qui, cum Cretense litus teneret, contigit, ut ante alios filius desiderio uidendi patrem illi fieret obuius. Quem cum, ut aliqui dicunt, immolasset seu, ut aliis placet, immolare uoluisset, ob eius immanitatem a ciuibus pulsus est. Quam ob causam cum naues reascendisset, Salentinum usque promontorium Calabrie uectus, statuissetque ibidem exilium agere, haud longe a litore sibi suisque Pitiliam condidit ciuitatem.
+
+Orsilocus Ydumenei fuit filius, ut in Odissea scribit Omerus, ubi genologiam eius a Ioue in eum usque describit. Hic patrem Ydumeneum in Troianam expeditionem secutus, cum per omne bellum sibi successisset ad uotum, in exitum rei ob eius insolentiam, dum obstaret totis uiribus, ne ex preda capti Ylionis sors debita daretur Ulixi, ab eo occisus est.
+
+Sarpedonem Omerus dicit filium fuisse Iouis et Laodomie filie Bellorophontis. Cuius etiam Seruius uestigia sequitur. Augustinus autem aliter sentire uidetur, dicens: *Per eos annos, scilicet regnante Danao Argiuis, a rege Xanto Cretensium, cuius apud alios aliud nomen inuenimus, rapta perhibetur Europa, et inde geniti Radamantus, Sarpedon, et Mynos, quod magis ex eadem muliere filios Iouis esse uulgatum* etc. Alii dicunt hos Asterii fuisse filios. Et ob id ego istum non illum reor Sarpedonem esse, cum ille longe superior fuerit tempore. Sed quoniam de illo nil legitur, satis sit apposuisse nomen, et de isto que legimus prosequamur. Hic igitur rex Lycie fuit, et aduersus Agamenonem et Grecos partes Troianorum secutus, insignis armorum uir fuit, et multa memoratu digna pugnans fecit, ut per Omerum scribitur in Yliade. Tandem a Patroclo occisus est, et iussu Iouis ab Apolline de medio pugnantium sublatum est corpus eius, et flumine lotum atque ambrosio respersum liquore, et regia indutum ueste, suisque ad exequendum funus restitutum. Quod autem hic figmenti modicum est, nil aliud uult, nisi quod medici opere cadauer curatum sit, et unguentis ad conseruationem eius unctum atque respersum.
+
+Anthyphates filius fuit Sarpedonis, Uirgilio teste, dum dicit: *Et primum Anthyphatem, is enim se primus agebat, Thebana de matre nothum Sarpedonis alti* etc. Hic Ylione subuerso in Ytaliam Eneam secutus est, et ibi aduersus Turnum bellum gerens, ab eodem occisus est.
+
+Radamantus Iouis fuit filius, et ut omnes uolunt, ex Europa, et regnante Danao Argis, secundum Eusebium, rex fuit Lycie. Hic cum seuerus iustitie executor esset, eum apud Inferos finxere poete culpas explorare nocentum. De quo Uirgilius: *Gnosius hec Radamantus habet durissima regna Castigatque auditque dolos subigitque fateri* etc. De huius origine et fictione sentiendum est, quod de Mynoe dictum est.
+
+Archisius, ut testatur Ouidius, Iouis fuit filius. De eo enim Ouidius Ulixem loquentem atque suam nobilitatem explicantem aduersus Ayacem paucis his uerbis scribit: *Nam mihi Laertes pater est, Archisius illi, Iuppiter huic* etc. scilicet Archisio.
+
+Laerthes, ut ostensum est, filius fuit Archisii. Hic Anthicliam Autolici filiam sumpsit uxorem, et ex ea suscepit Ulixem et sorores eius. Uiditque Ulixem non sua sponte aduersus Troianos euntem, tanque diu uitam fessam laboribus traxit, donec post longos errores redeuntem cerneret, et iniurias ulciscentem.
+
+Cthimenis filia fuit Laerthis, ut in Odissea scribit Omerus, dicens: {ama Ktimeni tanupeplo Thugater iphthime, ten ohplotaten teke paidon} etc. Que latine sonant: Simul cum Cthimeni longi pepli filia uenerabili, quam iuniorem genuit filiorum etc. scilicet Laerthes. Hanc, ut in eodem patet libro, parentes tradidere in coniugem cuidam, qui Samindis dictus est.
+
+Ulixis incliti hominis apud ueteres dubium genus est. Nam alii eum Sysiphi latronis filium fuisse dicunt. Seruius enim dicit, Anthicliam eius matrem, ante nuptias, cum Sysipho Eoli filio concubuisse, et Ulixem concepisse. Quod illi apud Ouidium Ayax Thelamonius concionans obicit, dicens: *Et sanguine cretus Sysiphio* etc. Quod etiam Theodontius asserit, dicens: Anthicliam primo nupsisse Sysipho, et iam pregnans eo relicto ad Laerthem uenisse, et ex conceptu Sysiphi Ulixem peperisse. Leontius uero dicit, quod cum nupsisset Anthiclia Laerthi, et ad oraculum consultura iret, a Sysipho latrone, qui postea a Theseo occisus est, capta et oppressa est, et pregnans effecta ex eo concubitu Ulixem peperisse. Alii autem eum Laerthis filium dicunt, inter quos Omerus et Uirgilius, et inueterata seculorum plurium fama testatur. Quorum ego autoritatem secutus, Ulixem Laerthis fuisse filium dico. Hic fuit homo sublimis consilii et pregrandis ingenii, fraude an uirtute plus ualens incertum. Hunc multimodum persepe uocat Omerus, quasi ad omnia habentem modum. Multa quidem perpessus, omnia mira fortitudine superauit. Hic Penelopem Ycari filiam iuuenis sumpsit in coniugem, uirtute et corpore speciosissimam uirginem. Et ex ea illico Thelemacum suscepit filium. Tandem rapta Helena a Paride, dum delectum Grecorum faceret Palamedes, ut dicit Seruius, ire ad Troiam fugere conatus est, se insanum simulans, et ueniente ad Ytachiam Palamede, animalia diuersi generis iugo iunxit ad aratrum, et salem seminare compertus est. Uerum Palamedes astutiam uiri suspicatus, capto paruulo Thelemaco, ad explorandam ingenii sui fraudem, eum aratro opposuit. Ulixes autem, uiso Thelemaco, confestim dimouit aratrum, et sic cognitus in expeditionem ire coactus est. In qua Diomedis Etholi amicitiam summe perseuerante obsidione seruauit. Et cum Ephygeniam pro captandis uentis sub spem nuptiarum duxisset in sacris, cum reliquis uenit Troiam. Ubi maxima cum solertia ad obtinendam cepti uictoriam oportuna plurima operatus est. Nam, ut dicit Theodontius, suo opere factum est, ut Achilles, a matre apud filias Lycomedis in habitu uirginali absconditus, inueniretur, et in obsidionem etiam duceretur. Suo opere sagicte Herculis, absque quibus Troiam capi non posse dicebant oracula, comperte sunt et a Phylothete etiam obtente, et ad Troiam etiam delate. Suo opere Laomedonteus cinis, qui super Scea porta Ylionis seruabatur, caute sublatus est. Post hec ipse una cum Dyomede fatali Palladium ex Troia rapuit. Sic et Dolone perempto, eque cum Dyomede explorator factus, Rhesum Tracie regem obtruncauit nocte, et albos eius equos, ante quam Xantum gustassent, eduxit in castra Grecorum. Et non nunquam, ut dicit Seruius, habitu tectus mendici hominis uerbera uolens passus est, ut Troiam explorator intraret, et comperta cum fide retulit, semel cognitus ab Helena. Preterea cum florida plurimum ualeret eloquentia, inter Grecos et Priamum regem pro concordia legationis officium gessit aliquando. Nec non in mediis aciebus quantum ualeret in armis ostendit sepissime. Sic et in concionibus consilio Grecos persepe iuuit. Simultates habuit cum Palamede, eo quod inuitum traxisset in bellum, et frumentum portasset ex Tracia quod ipse missus facere noluerat, quam ob rem mortem eius machinatus est fraude, ut supra ubi de Palamede dictum est. Ad ultimum creditur hunc proditionem composuisse, qua, arte Synonis, seu alia uia Ylion captus atque dirutus est. Capta deinde Troia pro armis Achillis in iurgium cum Ayace Thelamonio uenit, et tandem illa aduersus eum eloquentia sua obtinuit. Et Orsiloco regis Cretensium filio ceso, eo quod obstaret, ne sibi prede Troiane pars daretur ut reliquis dabatur principibus, et Polysena occisa atque Astianacte saxo illiso, naues in patriam rediturus ascendit. Sed longe illi a uoto contigit, multis quippe agitatus procellis, in longissimos errores atque peregrinationem decennem euectus est. Primo autem procellarum impulsu, ut ipsemet in Odissea Alcioni Pheycum regi refert, ad Cycones delatus est. Quos cum expugnasset et Ysmarum ciuitatem omnem uertisset in predam, paucis ex sociis perditis, ad Lothophagos tempestate impulsus est, exploratoresque quos miserat, cum lotho gustato reditum non curarent, retraxit. In Syciliam inde delatus. Ubi antrum Polyphemi Cyclopis cum duodecim ex sociis intrauit. Ex quibus cum sex deuorasset Cyclops, obruto ei oculo, preusto fuste, arietum pellibus inuolutus cum superstitibus sociis antrum exiuit Cyclopis. Inde delatus Eoliam, ab Eolo uentos in utrem coactos obtinuit. Et cum iam Ytachie proximus esset, soluto utre a sociis thesaurum credentibus, flante aduerso uento in Eoliam repulsus est. Ex qua ab Eolo pulsus nauigans die septimo deuenit ad Lystrigonas. Quos cum haberet aduersos, perditis nauibus sociisque, cum sola naue sua fugiens deuenit ad Cyrcem. Que cum exploratores eius mutasset in beluas, ipse a Mercurio suscepto pharmaco, ad illam accessit impauidus, et expedito gladio mortem illi minatus est, ni euestigio sociis primas redderet formas; quod cum fecisset, eius amicitia usus, anno iam transacto, et Thelegono ex ea suscepto filio, cum renuisset immortalitatem, ab ea eruditus de agendis, Alpenore ob uinolentiam casu mortuo derelicto, nauem conscendit, et secundo uento impulsus nocte una ad occeanum usque deuenit. Quo peractis sacris a Cyrce monstratis, ad Inferos habuit aditum, ubi et Anthicliam matrem, et Alpenorem nuper precipitatum inter alios inuenit, et de multis futuris a Thyresia uate certificatus est. Inde reuersus ad nauem ad Cyrcem rediit, et sepulto Alpenore, et predoctus de futuris a Cyrce discedens, deuenit ad insulam Syrenarum. Ad quas ne posset diuertere, sociorum aures cera obstruxit, et se malo nauis alligare iussit, et sic eis canentibus loca earum preteriit. Inde Scyllam transiuit atque Carybdim non absque ingenti periculo et pari omnium labore. Et cum ad ea loca uenisset in quibus a Nynphis Solis greges seruabantur, iussit ne quis eos uiolaret. Quod cum eo dormiente famescentibus sociis suasisset Eurilocus, et ex gregibus animalia plura sumpsissent, ei tempestatem intolerabilem impetrauere. In qua cum fracta naue omnes deperissent socii, ipse solus et nudus, capto nauis malo, nouem diebus ab undis et uento agitatus est. Et tandem ad Ogigiam depulsus insulam a Calypsone nynpha susceptus est, et ab ea septem annis detentus. Tandem cum ab ea egre discessum impetrasset, et nauem cum sociis obtinuisset, Neptunus infensus, eo quod Cignum eius filium occidisset in pugna, et Troiam quam ipse construxerat demoliri fecisset, et Cyclopem filium suum orbasset, ab impetu maris fatigatus plurimo, naui demersa nudum se iecit in undas. Cuius natantis miserta Leucotae uelum illi prestitit suum, cuius subsidio cum die tercia deuenisset ad litus, et hostia fluminis Pheycum intrasset, reiecto uelo in mare inter frondes nemorum se nudum composuit. Ubi a Nausithea filia Alcinoi compertus uestes accepit, et inde Palladis opere usque ad Aritim Alcynoi regis coniugem deductus est, ubi meruit et dona suscipere, et nauim et socios, qui eum usque Ytachiam reduxere, in qua dormientem cum donis deposuere. Excitatus autem, a Pallade premonitus de agendis, in mendicum seniculum transformatus, ad subulcos deuenit suos, apud quos Thelemacum uidit, et allocutus est. Tandem a Sybotoe porcario in patriam deducitur incognitus, ubi in propria domo a procatoribus Penelopis ignominiosa quedam perpessus est. Et tandem ab Euriclia nutrice recognitus. Inde ex composito arma cum filio et duobus subulcis, confessus Ulixem, aduersus procatores assumpsit, eosque graui pugna omnes peremit. Esto Theodontius dicat eum illos oculis priuasse, et in tantam deduxisse miseriam, ut in triuiis starent stipem querentes ob uictum. Hinc uisa Penelope, Laertem senem uisurus accessit in uillam. Postremo dicit Theodontius eum uariis exterritum somniis, quorum cum interpetrationem quesisset, habuit in responsis, ut sibi caueret a filio. Qui recedens in loca abdita, quantum potuit somniorum portenta uitauit. Tandem Thelegonus, qui ei natus fuerat ex Cyrce, cum eum querens uenisset Ytachiam, a domo eius fuit prohibitus. Qui, ut erat robusti uigoris iuuenis, multos ex prohibentibus occidit, in finem Ulixes in eum letiferum immisit telum. Quod cum euitasset Thelegonus, eo reassumpto transmisit in patrem. Ex quo ictu cum se moriturum nosceret Ulixes, quisnam esset interrogauit; et cum eius nomen audisset, et patriam et filium cognouisset, cum premonstrata nequisset effugere, diem clausit. Leontius uero dicit, eum casu a Thelegono eum querente, spina piscis uenenosa tactum et inde mortuum. Longa equidem huius hystoria est, etiam succincte narrata, et non nullis immixta fictionibus, ex quibus pars maxima in precedentibus ostensa est. Et ideo uideamus paucis que supersunt. Et primo uideamus, quid uelint per uentos in utre argentea cathena ligatos et solutos a sociis. Uult quidem Omerus in Odissea componere bonum uirum, et inter alia uolens ostendere, quid nobis nascentibus a diuina bonitate dono datum sit, dicit ab Eolo, id est a deo uentos, id est concupiscibiles appetitus datos bouino in corio, id est in arbitrio uirilis etatis, que fortis et constans esse debet, uti corium bouis est, et hi sunt argentea cathena ligati, id est famosa clare uirtutis sonoritate, qua profecto non nulli longe magis firmatum corium seruant, quam diuini amoris intuitu. Hanc tamen cathenam socii Ulixis, id est sensus humani corporis ignauia nostra rationi imperantes, soluunt, predam existimantes, id est arbitrantes longe meliorem et dulciorem uitam in uoluptatibus nulla coactis regula, quam eis ligatis in ratione solida. His tamen solutis, dum in hanc et in illam labimur lasciuiam, insurgunt tempestates animo, id est rubores, reprehensiones, conscientie redargutiones, fluctuationes animi, merores, inopia, egritudines, et mille malorum species, que nos a patria, id est a quiete amouent. Iuisse autem in occeanum, et ibidem illi ad Inferos iter apertum sit sacris, arbitror Ulixem ad lacum Auernum in sinu Bayanu nocte una nauigasse, et ibidem occiso Alpenore obscenum illud peregisse sacrum, quo Manes euocantur ad superos, et de quesitis habuisse ab immundis spiritibus responsum. Uelum autem Ulixi naufrago a Leucotoe prestitum, nil aliud fuisse arbitror, quam spem immotam, quam euadendi forti seruabat pectore; hec egit, ne desperando periclitaretur. Quam quidem spem, dum speratum obtinuisset, retro reiecit. Eum autem sepissime adiutum a Pallade est, quia ab animaduertentia sua instructus multa euitauit pericula, et multa egit sibi etiam oportuna.
+
+Telemacus Ulixis fuit filius paruulus Penelopi matri a patre relictus. Qui multa a procatoribus matris perpessus, tandem una cum patre sumpsit ex omnibus ultionem.
+
+Telegonus Ulixis et Cyrcis fuit filius. Qui, dum grandis uidere patrem quereret, eum incognitum occidit, et in Ytaliam rediens Tyburim condidit, ut ait Ouidius: *Et iam Thelegoni, iam menia Tyburis udi Stabant, Argolice que posuere manus* etc., Papias autem dicit eum edificasse Tusculum.
+
+Auxonius filius fuit Ulixis, ut scribit Paulus Longobardus, ea in hystoria, quam De gestis Longobardorum scripsit, dicens, ab eo omnem Ytaliam Auxoniam nuncupari. Titus Liuius autem aliter uidetur in libro UIIII Ab urbe condita, dicens, Miturnas et Uestinam ciuitates Auxonidum, M. Pellio, et C. Sulpitio consulibus ab eisdem proditione captas, et fere deletam Auxonidam gentem. Et sic illa Ytalie particula fuit Auxonia. Ego hunc Auxonium puto eum Latinum fuisse, quem Cyrcis et Ulixis uolunt quidam fuisse filium, ex Marica nynpha susceptum dicentes, cum, teste Seruio, Marica dea sit litoris Miturnensium iuxta Lyris fluuium. Nos autem etsi multi ex prole Iouis supersint, finem huic facientes libello, paululum quiescamus.
+Genealogie deorum gentilium liber XI explicit.
+
+Si post longum predestinati agri discursum, rex illustris, et si iter in finem non uenerit, conceditur aurige discreto anelos equos curru dimouere, et illos aliquantisper uagos exonerare uesicam permittere, et recenti fluuio atque florido recreari prato, dum ipse apud mercennarium hospitem potu sibimet parcit et somno. Et aratori instructo, quanquam omnis ager uomere scissus non sit, parte adhuc diei superstite iugo boues soluere, et in quietem et pascua ire permittere, dum ipse, leni blandiente aura, fusca sub nemorum umbra iam satur cantu rudi duros conatur obliuisci labores. Nec non et egregio bellorum duci, posito in finem certaminis itum non sit, fessos et sanguine graues, dato signo, reuocare milites, ut et a periculo cladis retrahat, et, restauratis ocio uiribus, eos alias in hostes acriores inmittat. Quis michi non esse fas dicet, esto in finem numerose prolis Cretensis Iouis non uenerim, parte tamen maxima recitata, subsistere paululum, et, quasi ad certam uenerim metham, resipiscere? Nemo arbitror iuste! Morem igitur aliorum secutus, non aliter quam si in certum et insignem terminum deuenissem labore attritus in Auxonicum litus, quamuis inportuosum, substiti, arbitratus insuper, quod breuioribus distinguitur signis, facilius intellectu capitur, et tenacius memorie commendatur. Ibidem dum non fessos oculos in circumitu ducerem, cepi ueterum prospectare uestigia rerum. Hinc enim ueteres Cume, Calchidiensium opus, Dedali templum, et Meseni tumulus, atque Iulie aque admirationem tenebant animum, et ex opposito Inarime, uetus symiarum hospitium, et ex Inarime excussa Prochita distrahebant. Sic sonantes reuolutionibus extuantium fluminum Uulturni fauces atque Lyris, Fucini nebule, et Linterni paludes, exilio et morte uenerandissimi primi Scipionis Africani nobilitate; et in conspectu fere M. Scauri uillula suo adhuc insignis nomine, atque Formarum fere deleta uestigia, et longiuscule in radicibus montium Calenus, Stelenates, atque Campanus agri mira fertilitate conspicui, et super eminentia agris oppida Suessa, Theanum, Sidicinum, Casilinum, Thelesie, et alia plura tam Romanorum operum quam Cartaginensium monimenta; nec non et multa, quarum longa magis quam utilis huic operi esset hystoria. Sed cum iam, breui quiete recreatus, animus uires in laborem promitteret, reintraui uolens mare ueliuolum, et in Frigiam usque deuectus, sumpsi animum Tantali aliorumque quorundam ex filiis Iouis prolem exquirere atque describere. Quod ut peragam, ille faciat, precor, qui ad ictum uirge seruitoris sui Moysi sitienti populo aquas affluenter emisit ex rupe.
+
+Tantalus, ut dicit Lactantius, filius fuit Iouis ex Plote nympha susceptus. Hunc dicit Eusebius Frigum fuisse regem, regnante Eritreo Athenis. Et huic ob raptum Ganimedem bellum fuit aduersus Troium Dardanie regem, et Ganimedis patrem. Uolunt preterea hunc deos in conuiuio habuisse, eisque ut experientiam deitatis eorum assumeret, occiso filio, illum membratim discerptum coctumque apposuisse comedendum. Qui, cum abhorruissent cibum, non solum abstinuere, sed, collectis in unum membris, puerum in formam pristinam reduxere, et reuocata per Mercurium ab Inferis anima, eam illi restituere. Sane cum aduerterent humerum deesse puero, quem deuorauerat Ceres, loco consumpti eburneum refecere. Tantalum autem deiecere ad Inferos talique damnauere supplicio, ut fluuio ad os usque demersus siti uexaretur assidua, et dum os forte declinaret in potum, aque fluminis etiam declinarent in tantum, ne illas posset contingere. Desuper autem arbores pomis honustas addidere, que ad os eius usque descenderent, ipse tamen ingenti et continua percitus fame, dum illa carpere conaretur, se tam diu extollerent, quam ipse diu ut contingeret laboraret. Et sic factum est, ut inter poma et aquas positus fame sitique uiuens depereat infelix homo. Nunc quid ex his sentiendum sit aduertendum. Et concesso eum Iouis fuisse filium, seu uerum, seu ob aliquam similitudinem attributum. Et que ad Ganimedem spectant, ubi de Ganimede posita sint. Dico eum ob id diis filium apposuisse dictum, quia cum auarissimus homo fuerit, et rem domesticam plurimum augere curauerit, frumenta, ex quibus popularem exhauriebat pecuniam, non aliter quam filium diligebat, que tunc diis apposuit dum cultis agris iniecit, iniecta quidem sulcis in conspectu superiorum corporum sunt, que eiusdem agentibus superis in frugem uenientia pristinam reassumunt formam. Uerum humerus, id est semen deuoratus a Cerere, id est a terra consumptus, heburneus restauratur, dum in crescente segete nutrimenti robur immittitur. Supplicium autem huius ostendit liquido auari hominis detestabilem uitam. Dicit enim Fulgentius Tantalum interpretari uisionem uolentem; quod optime unicuique competit auaro, non enim aurum et amplam supellectilem congregat, ut eis utatur, quin imo ut illam intueatur, et cum pati non possit sibi, quid boni ex congestis diuitiis facere eis immixtus fame periclitatur et siti.
+
+Nyobes filia fuit Tantali et Taygete, ut apud Ouidium ipsa testatur, dicens: *Michi Tantalus autor, Cui licuit soli Superum contingere mensas. Pleiadum soror est genitrix mea* etc. Sed salua reuerentia Ouidii, pater eius non fuit ille Tantalus, qui amicus deorum fuit. Nam ille fuit homo pius et Corinthiorum rex et tempore prior. Lactantius autem dicit hanc filiam fuisse Tantali et Penelopis. Hec, ut placet Theodontio, nupta fuit Amphioni regi Theberum, ut faueret Amphyon partibus Pelopis bellum gerentis aduersus Enomaum regem Elydis et Pise. Ex quo Amphyone ipsa peperit septem filios, totidemque filias; esto Omerus in Yliade tantum duodecim fuisse filios dicat. Hec elati spiritus mulier, sacrificantibus Thebanis iussu Manthonis filie Thyresie Latone, cepit eos acriter increpare uerbis et se Latone preferre. Quam ob causam indignata Latona et filiis questa, factum est ut, ludentibus filiis atque filiabus in campis, Appollo filios et Diana filias sagictis occiderent, qui apud Syphilonem montem fuere sepulti. Niobes autem orbata uiro et filiis apud urnas eorum in lapidem uersa obriguit. De filiis et Amphione supra dictum est. Eam autem in lapidem uersam Tullius, ubi de questionibus Tusculanis, fictum arbitratur, propter eius eternum in luctu silentium. Uerum huic fictioni Theodontius addit, dicens, eius adhuc statuam in Sypilo apparere lapideam, et adeo tristem, ut lacrimis existimetur deficere, quod preter naturam non est. Potuere quippe ueteres ad memoriam ingentis infortunii superbe mulieris in Sypilo lapideam apposuisse flentis mulieris statuam, et cum frigide complexionis sit lapis, surgentibus in eum uaporibus ex terra humidis, lapidis frigiditate soluuntur in guttas aqueas ad instar lacrimarum, et hinc forsan arbitrantur ignari Nyobem adhuc flendo deficere.
+
+Pelops filius fuit Tantali et Taygete et, ut ait Barlaam, homo bellorum fuit, et insignis plurimum. Qui cum apud Frigas regnaret, bellum habuit aduersum Oenomaum regem Elydis atque Pise, quod quidem memorabile fuit et permaximum, ut scribit Tucchitides. Belli causam dicit Paulus fuisse Hyppodamiam Enomai filiam a Pelope dilectam, atque in coniugium postulatam et denegatam. Dicit enim Seruius huius Hyppodamie multos fuisse petitores ob insignem eius pulchritudinem, quibus ab Enomao ea lex indicta est, et id inde secutum quod supra scribitur, ubi de Yppodamia. Sed Barlaam dicit non sic se negotium habuisse, quin imo cum Pelopi uideretur inhumana condicio, aduersus Enomaum arma mouit, et magnis hinc inde conuocatis subsidiis, fraude Myrtili prefecti armorum Enomai, astutia Pelopis corrupti eum superauit. Et sic Yppodamia et regno potitus, Myrtilum postulantem proditionis premium deiecit in mare. Hunc dicit Eusebius in libro Temporum Hyppodamiam uxorem duxisse, regni Priti Argiuorum regis anno decimoquarto, qui mundi fuit annus III dccc luii et paulo ante dicit, regnante Lynceo Argis, Pelopem apud Argos regnasse annis quinquaginta tribus, et eos a suo nomine Peloponnenses denominasse. Dicit etiam, Acrisio regnante Argiuis, Pelopem Olympiis interfuisse, et postea aduersum Ylium arma mouisse, eumque a Dardano expugnatum, anno mundi III dccc lxxxi, cum legatur diu ante fuisse Dardanum. Ego autem tam discordantium opinionum ueritatem ignoro. Huic ex Yppodamia plures fuere filii.
+
+Lysidicem dicit Lactantius ex Yppodamia filiam fuisse Pelopis et Electrioni nuptam, ac ex eo Alcmenam peperisse Herculis matrem.
+
+Atreus Pelopis et Yppodamie filius fuit. Qui, ut ex uerbis Senece poete in tragedia Thiestis percipi potest, una cum Thieste fratre apud Peloponnesum regnauit, alternis tamen uicibus. Sed tandem inter eos nata discordia est. Cuius talem dicit Lactantius fuisse causam. Constat enim, ut supra dictum est, a Pelope Myrtilum Mercurii filium in mare deiectum atque necatum, quod egre ferens Mercurius, inter Atreum et Thiestem tantum iniecit zizanie, ut hostes efficerentur. Insuper erat apud Atreum aries, de quo sic Seneca tragicus: *Est Pelopis altis nobile in stabulis pecus Arcanus aries, ductor opulenti gregis. Huius per omne corpus infuso coma Dependit auro, cuius e tergo noui Aurata reges sceptra Tantalici gerunt; Possessor huius regnat; hunc tante domus Fortuna sequitur; tuta seposita sacer In parte carpit prata, que claudit lapis Fatale sacro pascuum muro tegens* etc. Hunc habere cupiens Thyestes arbitratus est posse per concubitum Meropis Atrei coniugis obtinere, nec defuit sceleri locus; nam ex ea et filios concepit, et illam eripuit uiro, ex quo in bellum uenere fratres, et pulsus regno Thyestes est. Sed Atreus non contentus fratris exilio, illum ficta gratia reuocauit, et credulo tres filios decoctos in conuiuio apposuit, et eorum sanguinem poculis mixtum illi dedit in potum, repletoque tam scelesto cibo capita manusque natorum infelici patri iussit apponi, atque quid comedisset detegi. Quod cum fieret, aiunt solem surgentem in ortum retrocessisse, scelus uidere fugientem. Hunc tamen Atreum, ut dicit Lactantius, Egistus, Thyestis filius, interemit. Aureum uellus in hac hystoria fictum sic intelligendum arbitror, ut intellexisse uidetur Uarro ubi De agricultura, dum dicit: *Pecudes propter caritatem aureas habuisse pelles, ut Argis Atreus, quam sibi Thyestem subtraxisse queritur* etc. Uel potius pro ariete isto aurei uelleris thesaurus intelligendus est, quo reges plurimum ualent, et absque quo oportuni sumptus ad bella et ad splendorem regium sustentandum fieri non possunt. Sol autem in ortus suos reuolutus eclipsim ea tempestate fuisse demonstrat, que cum esset hominibus incognita monstruosa uisa est. Dicit tamen Lactantius hanc ab Atreo Mecenis predictam et primitus adinuentam. Cuius cum cerneret approbari dicta, Thyestes inuidens ex urbe discessit.
+
+Alceon, Melampus et Euiolus fuere fratres, et, ut asserit Cicero ubi De naturis deorum, Atrei fuere filii. Quos dicit apud Graios inter Dyoscortes numeratos; quam ob rem celebres fuisse uiros credendum est, cum ex his fuerint Castor et Pollux. De eis autem nil amplius reperitur.
+
+Thyestes Pelopis et Hyppodamie fuit filius, cui aduersus fratrem Atreum, que dicta sunt supra, fuerunt odia. Qui cum iam dicta passus esset a fratre, uindicte auidus oraculum consuluit. A quo responsus habuit ex se et Pelopeia filia sua nasci posse, qui filiorum ulcisceretur mortem. Quod cum audisset, ut qui erat in scelera et potissime in libidinem pronus, confestim in amplexus filie uenit, et ex ea filium suscepit Egystum, qui postea interfecit Atreum, stuprauit Clytemestram, et Agamenonem etiam interemit.
+
+Tantalus, Phystenes et Arpagiges filii fuerunt Thyestis ex coniuge Atrei suscepti, ut per uerba Senece poete in tragedia Thyestis comprehenditur, esto duos tantum nominet, Tantalum scilicet, dum dicit: *Primus locus ne, deesse pietatem putes, Auo dicatur: Tantalus prima hostia est* etc. Deinde nominat Phystenem, dicens: Tunc illi ad aras Phystenem seuus trahit, Adicitque fratri etc. Tertium puerum uocat, dum dicit: *Ferrumque gemina cede perfusum tenens, Oblitus in quem rueret, infesta manu Exegit ultra corpus, ac puer statim Pectore receptus ensis a tergo extitit; Cadit ille* etc. Tercium hunc puerum Theodontius dicit Arpagigem nuncupatum. Et sic ex eis preter patrui crimen, et patris escam nil legitur.
+
+Pelopia, ut dicit Lactantius, filia fuit Thiestis, ex qua matre non dicit. Hanc, ut ipsemet Lactantius dicit, Thyestes, responso desuper dicto habito, oppressit, et ex ea filius natus est, quem ipsa rubore sceleris confestim feris exposuit. Et sic apparet ob luxuriam Thiestis non ob responsum oraculi a Thyeste in concubitum filie itum; responsum autem oraculi ad palliandam Thyestis ignominiam post cedem suorum ab Egysto factam compertum est.
+
+Egystus filius fuit Thyestis ex Pelopia eiusdem Thyestis filia, ut ipsemet testatur in tragedia Senece dicens: *Coacta fatis nata fert uterum grauem, Me patre dignum; uersa natura est retro* etc. Hic quam cito natus fuit a matre ob pudorem ignominiosi criminis in siluas deiectus est, ut dilaceratus a beluis turpitudinis aui parentisque, atque matris pariter et sororis uiuens, testimonium non prestaret. Sed aliter factum est. Nam seu benefitio pastorum, seu sic permittente deo, caprarum sponte, contigerit a capris ubera prestantibus in siluis nutritus est et inde dictus Egystus, ab ege, scilicet capra nutrice. Is tandem a suis cognitus et in regiam deductus, dum creuisset essetque in paruo precio, rerum preteritarum iam conscius, seu patre inpellente, quod magis creditur, ut Lactantio placet, Atreum occidit, cui Thiestes occupata regia successit. Tandem iam Thyeste mortuo cum regnarent Agamenon et Menelaus, et ob raptam Helenam in Troianum iuissent excidium, Egystus, ut Leontio placet, suasionibus Nauplii in amplexus optantis Clytemestre deuenit, et postremo redeuntem Agamenonem a desolatione Ylionis, immane ausus facinus, illum fauente Clytemestra trucidauit et regiam Pelopis septem tenuit annis. Ad ultimum, ab Horeste Agamenonis filio, una cum adultera Clytemestra, nullo remanente ex eo superstite, obtruncatus est.
+
+Phystenes, ut ait Theodontius, filius fuit Pelopis et Yppodamie. Qui cum iuuenis moreretur, Agamenonem et Menelaum filios suos paruulos commendauit Atreo fratri suo; qui illos suscepit et in filios educauit, et ob id, abolita tractu temporis Phystenis memoria, Atrei filii habiti sunt, et Atrides ab omnibus appellati.
+
+Menelaus Lacedemonum rex, ut Theodontio placet, filius fuit Phystenis, et frater Agamenonis. Hos Seneca in tragedia Thyestis uidetur omnino tenere filios fuisse Atrei, in cuius persona sic ait: *Consilii Agamenon mei Sciens minister fiat, et patris cliens Menelaus assit. Prolis incerte fides Ex hoc petatur scelere, si bella abnuunt Et gerere nolunt odia, si patruum uocant Pater est* etc. Et sic Atrei ex Merope uidentur filii; teneat quod mauult lector. Menelaus autem, ut Eusebius ostendit in libro Temporum, Atreo et Thyeste uiuentibus rex Lacedemonum dictus est, anno mundi III dcccc xcuii, cum Agamenon, qui Thyesti successit, secundum Omerum regnare ceperit Mecenis anno mundi IIII uii. Fuit huic Helena Iouis filia coniunx, quam anno primo regni Agamenonis, et secundum Eusebium, decimo Menelai, ut ait Dares Frigius, absente Menelao, qui ad Nestorem Pylon iuerat, Paris legatus missus ad Castorem et Pollucem, rapuit ex insula Cytherea sub oppido Heleno, ea etiam consentiente, existentibus fratribus et Hermiona apud Agamenonem. Dites uero dicit illo tunc Menelaum cum Agamenone Cretam iuisse diuisuros thesauros, quos ibi deposuerat Atreus. Hinc factum est, ut fratris consilio Menelaus conquereretur Grecis principibus. Uerum cum frustra legationibus obsidione demum repetita est Helena, et post decennium fraude magis quam uiribus capta Troia reassumpta est, et Menelao restituta. Qui cum, ut ceteri, nauem intrasset patriam petiturus, tempestate actus, ut scribit Eusebius, ad Tuorim regem Egipti, quem Polybum appellat Omerus, cum ea deuectus est, et a Protheo uate, ut per Omerum patet in Odissea, consilio sumpto, postquam octo annis errasset, in Lacedemoniam rediit, Agamenone diu ante ceso, et illis forte diebus Egysto. Quid tandem illi successerit, quo uel qua morte diem clauserit, non inueni.
+
+Hermiona, ut Ouidius testatur in Epistolis, Menelai fuit filia ex Helena. Hec autem Horesti filio Agamenonis desponsata fuit; porro Pyrrus, cum, occiso Agamenone, regiam occupasset Egystus, et fugisset Horestes, Andromaca Olim Hectoris coniugem, quam a Troia captiuam duxerat, Heleno concessa; hanc Horesti surripuit, et sibi coniugio copulauit. Attamen, eo postea ab Horeste occiso, in eiusdem Horestis coniugium rediit, eique peperit Horestem filium.
+
+Megapentis dicit Theodontius filius fuit Menelai ex Lydia captiua susceptus post raptam Helenam. Quod Omerus in Odissea testari uidetur, dum dicit: {uhiei de Spartethen Alektoros egeto kouren, Os oi telugetos geneto krateros Megapenthei Ek doules Elene de theoi gonon ouket' ephainon, Epei le proton egeinato paid' erasteinen, Ermionen, eh eidos ekhe khruses Aphrodites} etc. Que latine sonant : Filio autem a Sparte Alectoris accepit filiam. Qui ipsi unigenitus fuit fortis Megapentis a serua. Helene autem dii filium non dederant, postquam primo genuit Hermionam filiam desideratiuam. Et sic per hos patet etiam Menelaum Megapenti coniugem dedisse filiam Alectoris Spartani. Cuius nuptias celebrantem Thelemacus Ulixis filius ueniens ex Ytachia comperit.
+
+Agamenon Phystenis fuit filius, ut supra, et Atreo a patre paruulus derelictus. Fuit hic Micenarum rex et Thyestis successor, ut in Yliade etiam sentire uidetur Omerus, ubi de sceptro Agamenonis multos describit uersus, fere hoc dicentes: *Apud Troiam in contione Grecorum presidens Agamenon sceptrum tenebat, quod Uulcanus artifex fecerat, illudque dedit Ioui Saturnio. Postea Iuppiter concessit Dyactoro Argyphonti. Ermias autem rex dedit Pelopi Plisippo, postea Pelops dedit Atreo, qui moriens Thyesti bellicoso reliquit. Qui Thyestes reliquit Agamenoni multis insulis et Argo omni imperanti* etc. In quibus uerbis non seruatur genealogie descriptus ordo, quem Latinorum autoritatem describens secutus sum. Cepit autem regnare Agamenon, secundum Eusebium, anno mundi IIII uii, quo anno Helena rapta est, et Grecia omnis in Troianos incitata pari omnium consensu, congregatis in Aulide nauibus et exercitu, imperator factus in bellum perrexit, Clythemestra coniuge relicta, ex qua iam plures susceperat filios. Et apud Troiam labores multos passus, quorundam etiam principum simultates pertulit, quibus agentibus imperio depositus est; et illi Palamedes suffectus, qui crimine Ulixis occisus, Agamenon maiori sua gloria in imperium reassumptus est, quam ignominia depositus. Sustinuit preterea indignationes Achillis ob Briseydam illi a se sublatam. Tandem capto Ylione atque diruto, cum illi cessiset in sortem cum preda plurima Cassandra Priami filia, naues in patriam rediturus ascendit. Uerum tempestate actus fere per annum errauit, ut scribit Omerus antequam deueniret in patriam. Interim autem, ut idem testatur Omerus, Egystus, Thyestis filius, cum tacite omnia occupasset, positis per litus speculatoribus, et audito ab eis Agamenonis reditu, uiginti ex amicis suis in insidiis posuit, et ipse cum comitatu reliquo ficta letitia illi obuius factus est, et ingens ei parauit conuiuium. In quo, Clytemestre consensu, illum cum sotiis epulantem occidit. Seneca autem poeta aliter de morte eius sentire uidetur, ea in tragedia cui titulus est Agamenon. Dicit enim Clytemestram acri dolore agitatam, quod Cassandram Agamenon secum traheret. Ego autem credo commissi sceleris timore, et cum Egysto adultero, esto primo discorde, sed in concordiam ut percipitur reuocato, ea die qua patriam intrauit domum, parato a Clytemestra conuiuio, et ipse Agamenon dum picta ueste sublimis iaceret, Priami superbas corpore exuuias gerens, ei detrahere cultus hostiles uxor iubet, et induere potius coniugis fide manu textos amictus; uerum induta uestis exitum manibus negat, caputque laxi et inuii claudunt sinus, et tunc haurit trementi semiuir dextra latus Agamenonis, eumque interficit ueste inuia inuolutum.
+
+Ephygenia Agamenonis filia fuit, ut in Agamenonis tragedia testatur idem Seneca. Hanc tamen alii Yphianassam uocant, ut Lucretius dicens: *Aulide quo pacto Triuai uirginis aram Ypianassai turparent sanguine fedi* etc. Hec insignis pulchritudinis uirgo fuit. De qua Seruius talem refert hystoriam. Greci Troiam ituri cum ad Aulidem deuenissent, Agamenon Diane ceruum occidit ignarus, quam ob rem irata dea flatus uentorum remouit, et ideo cum nauigare non possent, et pestem insuper sustinerent, oracula consulta dixerunt Agamenonio sanguine Dianam esse placandam. Ergo cum ab Ulixe per nuptiarum simulationem adducta Ephygenia, et iam ut immolaretur esset altaribus admota, numinis miseratione sublata est, et cerua subposita. Unde Ouidius: *Uicta dea est, nubemque oculisque obiecit, et inter Officiumque turbamque sacri uocesque precantum Supposita fertur mutasse Micenida cerua* etc. Uirgo autem, ut Seruius asserit, ad Tauricam regionem translata est, et Thoanti regi tradita, et inde Dictine Diane sacerdos effecta, et cum secundum statutam consuetudinem humano sanguine numen placaret, agnouit fratrem Horestem, quem diu non uiderat, qui accepto oraculo carendi furoris causa cum amico Pylade Colcos petierat, et cum his occiso Thoante simulacrum sustulit absconditum falce lignorum, et sic ad Laconas Diana translata est, Ephygenia reportante. Quid deinde de Ephygenia secutum sit, nusquam comperisse memini. Quod supra fictum est Dianam loco Ephygenie posuisse ceruam, humanum fuisse artificium credendum est, quod ut populus omnis Agamenoni esset obediens adinuentum est, eum scilicet filiam immolasse, que medio in tumultu sublata, ne fraus aperiri posset, in longinquam regionem transmissa, et sub umbra sacerdotis seruata est.
+
+Crisotemis, Laodyces, et Yphianassa Agamenonis fuere filie et Clytemestre, ut arbitror, cum ex eis unam, quam mallet, Agamenon apud Omerum Achilli offert, dicens: {Gambros ken moi eoi tiso de min ison Oreste, Ohs moi telugetos trephetai thalin eni polle. Treis de moi eisi thugateres en megaro eipekto, khrusothemis kai Laodike kai Iphianassa} etc. Que latine sonant : Gener michi erit, honorabo eum similem Horesti, qui michi unigenitus nutritur habundantia in multa, tres michi sunt filie in atrio bene facto Crisothemis et Laodices et Yphianassa. Leontius tamen dicit hanc Yphianassam Ephygeniam esse, quod ego non credo. Quomodo enim dixisset Agamenon Ephygeniam domi esse, quam sciebat in sacro pro uentis querendis, aut occisam, aut alibi clam delatam?
+
+Eletra Agamenonis et Clytemestre fuit filia, ut liquido patet per Senecam in tragedia Agamenonis, in qua percipitur, quia ab Agamenone Troiam eunte parua relicta sit domi. Hec, cum patrem occisum cerneret, Strophylo Phocensi Agamenonis amico clam commendauit Horestem, et inde matrem ob perpetratum scelus increpauit aspere; quam ob causam, Clytemestra iubente, in carcerem deducta est. Quid tandem ex ea secutum sit, legisse non memini.
+
+Alesus filius fuit Agamenonis, ut satis clare dicit Uirgilius: *Hie Agamenonius, Troiani nominis hostis, Curru iungit Alesus equos* etc. Ex qua tamen matre susceptus sit, in dubium uertitur. Nam alii dicunt eum ex Briseida natum, alii ex Cassandra, quod ego non credo; non enim ex Cassandra natus potuisset aduersus Eneam fauisse Turno, etate non patiente. Hunc Theodontius arbitrari uidetur cum Clytemestra sensisse aduersus patrem, et ob id et Clytemestre filium et patria pulsum. Qui quacunque ex causa patriam liquerit, in Ytaliam uenisse Uirgilius asserit, et apud Massicum Campanie montem consedit, ac inde tanquam Troiani nominis hostis uenit fauitque aduersus Eneam partibus Turni. Ouidius uero ubi de Fastis uidetur existimare eum Faliscos condidisse, et ob id dicit: *Uenerat Atride fatis agitatus Alesus, A quo se dictam terra Falisca putat* etc. Posteritatis autem eius nulla extat memoria.
+
+Horestis Agamenonis et Clytemestre fuit filius, ut satis in precedentibus ostensum est. Huic dicit Theodontius Hermiona Menelai et Helene filia paruula adhuc desponsata est, cum et ipse paruulus esset. Hic tandem, occiso ab Egysto Agamenone, studio Eletre sororis sue a Strophylo Phocensi clam Mecenis subtractus et asportatus atque seruatus est, querentibus eum in mortem matre atque Egysto. Qui cum tractu temporis excreuisset, captato commodo, Hermiona sibi iam a Pyrro subtracta, in ultionem paterne cedis surrexit, et Egystum adulterum, cum septem iam regnasset annis, una cum Clytemestra matre occidit. Quo facto aiunt confestim in furiam deuenisse, cum sibi uideretur imminere occise matris ymaginem, facibus et serpentibus armatam, et ei continuum minitantem exitium, ut dicit Statius: *Armatam facibus matrem et serpentibus atris, Cum fugit, ultricesque sedent in limine dire* etc. Cui Pylades Strophili filius, qui tempore paterne cedis eum transfugauerat, iunctus, promissa illi salute, cum eo ad aram Dictine Diane in Colcos confugit; et ibi resipiuit Horestes, summouitque ab infestatione tali matrem. Et sorore cognita Ephygenia, que ibidem dee sacerdos erat, occiso Thoante rege, et simulacro dee rapto atque in fasce lignorum delato, secundum quosdam in regnum rediit, et fraude Macharei sacerdotis Pyrrum Achillis filium in templo Apollinis interemit, et sibi Hermionem coniugem reassumpsit. Alii uero uolunt eum antequam in regnum redisset in Ytaliam deuenisse, et haud longe a Roma apud Ariciam Diane simulacrum collocasse, et impia statuisse sacra. Sed quandocunque hoc factum sit, eum post occisum Egystum regnasse annis XU affirmat Eusebius in libro Temporum, et anno XX regni Demophontis regis Athenarum occidisse Pyrrum. Solinus uero, in libro quem De mirabilibus scripsit, dicit eum post occisam matrem profugum Hermionam in omnes casus habuisse sociam. Quo autem diem clauserit, etiam in dubium uertitur. Cum dicat Seruius ossa eius iam Roma condita ab Aricia Romam translata et sepulta ante templum Saturni, quod est ante cliuum Capitolinum iuxta Concordie templum. Solinus autem ubi supra dicit, quod Olympiade l uiii, ossa eius a Spartanis oraculo monitis Tegee inuenta, et tante magnitudinis fuisse ut implerent longitudinem cubitorum septem.
+Thysamenis, ut scribit Eusebius, filius fuit Horestis et ei successit in regno.
+
+Corinthus filius fuit Horestis, ut dicit Anselmus eo in libro quem scripsit De ymagine mundi. In quo asserit eum Corinthum Achaye ciuitatem fecisse et de suo nomine nuncupasse. Et hoc idem affirmat Geruasius Thilliberiensis. Qui, esto noui sinti autores, non tamen parue sunt grauitatis. Preterea et Ysidorus in libro Ethymologiarum dicit, Corynthum in Achaya condidit Corynthus, Horestis filius. Ego autem conditam non credo, sed forte restauratam, cum scribat Eusebius in libro Temporum, eam diu ante a Sysipho conditam et Ephyram appellatam.
+
+Horestes, ut Solinus De mirabilibus mundi testatur, filius fuit Horestis ex Hermione, et ab eo affirmat populos, qui Horestides appellantur, denominatos, dicens sic: Micenis profugus matricida cum abscessus longius destinasset, natum sibi in Emathia paruulum de Hermiona, quam in omnes casus sociam adsciuerat, hic mandauerat occulendum. Adoleuit puer, in spiritum regii sanguinis, nomen patris sui referens, occupatoque quicquid est, quod procedit in Macedonicum sinum, et Adriaticum salum, terram cui imperitauerat Horestiam dixit etc. De hoc ego nil ulterius legi, in longam tamen posteritatem deuenisse suos creditum est, adeo ut affirmet Trogus Pompeius Pausaniam, Phylippi regis Macedonum occisorem, ab Horeste duxisse originem. Sed quibus mediis uetustate agente non reperitur.
+
+Dyonisius, ut in libro De naturis deorum scribit Cicero, Iouis et Lune fuit filius. Quem ego idem cum Bacho dicerem, si non essent in matre dissimiles, cum ipse idem Tullius ei fieri Orgia arbitretur. Possibile tamen est, ut sic sit, fictione mutata, dummodo utrumque pro uino non pro homine assumamus. Nam Iuppiter, id est calor die, et luna rore et humectatione nocte uites fouent, et ad incrementum atque maturitatem uuas deducunt. Et sic hic erit qui in culmine colitur Nyse, altero ex Parnasi montis uerticibus Bacho, eo quod uinetis habundet consecrato, et dicetur Dyonisius quasi Nyse deus, nam dyos Grece, Latine deus sonat.
+
+Perseus, quem ueteres totius nobilitatis Grecie patrem opinati sunt, Iouis et Danis Acrisii fuit filius, unde Ouidius: *Non putet esse deum, nec enim Iouis esse putabat Persea, quem Danes pluuio conceperat auro* etc. Qualiter autem ex Ioue et Dane natus sit, ubi de Dane in precedentibus uideri potest. Is autem iam grandis, ut dicit Lactantius, Polydecti regis imperio in Gorgonem expeditionem assumpsit, habuitque Pegasum alatum equum, et Palladis egydem, et talaria ensemque Mercurii, uolatumque cepit ex Aphesanta monte, ut in his uersibus a Statio designatur: *Mons erat audaci seductus in ethera dorso, Nomine Lernei memorant Aphesanta coloni Gentibus Argolicis olim sacer; inde ferebant Nubila suspenso celerem temerasse uolatu Persea, cum raptos pueri perterrita mater Prospexit de rupe gradus ac pene secuta est* etc. Quam quidem Gorgonem pretenso egide pallanteo uidit impune atque considerauit, et uicit. eique caput abstulit, et Athlantem regem sibi denegantem hospitium, ostenso Gorgonis capite, mutauit in saxum. Inde remeans in patriam, cum ex excelso uidisset in Syrio litore circa regna Cephei Andromedem uirginem alligatam matris crimine et Amonis sententia scopulo, et sic monstro marino expositam flentesque parentes in litore, euolauit illuc, et cognita causa cum parentibus pactus est coniugium uirginis, si illam a belua liberaret. Quod factum est. Nam uenientem interemit. Inde, celebrante eo nuptias, cum Phyneus Cephei fratrer, cui ante sententiam puella desponsata fuerat, eam repeteret, et ui conaretur tanquam suam auferre, bellum aduersus eum iniuit, et cum multos ex hostibus occidisset, reliquos capite Gorgonis ostenso conuertit in lapides. Post hec, Pritum aui sui fratrem, qui Acrisium regno pulerat, transformauit in saxum, et regnum auo restituit. In Persas preterea bellum intulisse ferunt, et in eodem Liberum patrem aduersum se consistentem in prelio occidisse, subactamque nationem a se denominasse, ibique Persopolim regiam ciuitatem edificasse, quam postea, ut scribit Quintius Curius, ubi De gestis Alexandri, Alexander Macedo, uino calens et epulis, demoliri fecit. Attamen Acrisium auum, ut dicit Lactantius, in lapidem commutauit. Et inde dicunt eum una cum Cepheo et Cassyopia atque Andromeda coniuge in celum fuisse assumptum, et inter celi sydera collocatum, ut De ymagine mundi testatur Anselmus, dicens: *Huic coniungitur Cepheus rex, et Cassiopia uxor eius, cui associatur Perseus filius Iouis et Danes, habens iuxta se sydus Andromede*c. His appositis ad sensum fictionum ueniendum est. Perseum equo Pegaso uectum fame cupidine tractum demonstrat. Alii tamen uolunt eum ad transfretandum habuisse nauim, cuius insigne uel nomen fuerit Pegasus. Scutum Palladis accipiendum reor pro prudentia, qua et hostium acta consideramus, et nos ipsos ab eorundem insidiis telisque protegimus. Mercurii Talaria uelocitatem et uigilantiam in agendis significare reor. Sic et ensis recuruus et a parte exteriori acutus ostendit, quoniam bellorum tempore et predas hostium ad nos trahere debere, eosque a nostris amouere cedibus. De Gorgone autem et Athlante satis in precedentibus, ubi de eis dictum est. Liberasse autem Andromedem a bellua hystoriam reor, cum in Cosmographia dicat Pomponius: *Est Ioppen ante diluuium, ut ferunt, condita, ubi Cephea regnasse eo signo accole affirmant, quod titulum eius fratrisque Phynei ueteres clamare cum religione plurima retinent; quin etiam rei celebrate carminibus ac fabulis seruateque a Perseo Andromede clarum uestigium marine belue ossa immania ostentant*. Hec ille. Preterea et Ieronimus presbiter in libro, quem De distantiis locorum composuit, dicit: *Ioppe Oppidum Palestine maritimum in tribu Dan, ubi hodieque saxa monstrantur in litore, in quibus Andromeda religata Persei quondam uiri sui fertur liberata fuisse subsidio*. Hec Ieronimus. Plinius uero, inter scriptores celeberrimus homo, scribit: *Belue, cui dicebatur expositam fuisse Andromedam, ossa Rome apportata ex oppido Iudee Ioppe, ostendit inter reliqua miracula in edilitate M. Scaurus, longitudine pedum quadraginta, altitudine costarum Yndicos elephantos excedente, spine grossitudine sexquipedali* etc. Perseum autem hostes et Pritum in saxa uertisse capite Gorgonis ostenso, nil aliud puto, nisi quia uictos diuitiis Gorgonis tacitos illos reddidit et imbelles. Acrisium autem auum constat per Eusebium in libro Temporum aliter saxeum effecisse; nam ab eo non sponte occisus est, et sic frigiditate perpetua lapidi similis factus est. Quod in celis a septentrionali plaga stellificatus luceat, sententiam Tullii, ubi De questionibus Tusculanis, sequendam puto, qui de eo et reliquis ait: Nec stellatus Cepheus cum uxore, genero, filia traderetur, nisi celestium diuina cognitio nomen eorum ad errorem fabule traduxisset. Hec Tullius. Ceterum de tempore huius ambigitur, cum scribat Eusebius eum occidisse Gorgonem anno mundi III dcc xxuiiii. Inde hoc eodem anno, secundum alios, dicit eum cum coniuge in celum raptum. Paulo post dicit anno secundo regis Cycropis, qui mundi fuit III dccc luii, eum Gorgone occiso aduersus Persas dimicasse. Nec multo post scribit anno XXXU regni Cycropis Acrisium ab eo mortuum, et Argiuorum regnum in Micenas translatum; quod ego uerum puto, cum magis tempus conueniat rebus gestis.
+
+Gorgophones, teste Lactantio, filius fuit Persei ex Andromede coniuge, ex quo nil aliud habemus, nisi quia genuit Electrionem et Alceum.
+
+Electrion, ut Lactantio placet, Gorgophonis fuit filius, ex quo nisi Alcmenam filiam haberemus, nudum nomen nobis liquisset antiquitas.
+
+Alcmena, ut dicit Lactantius, filia fuit Electrionis. Quod et Plautus in Amphytrione testatur dicens: *Qui cum Alcumena est nupta, Electri filia*, etc. Hec quidem, ut ibidem dicit Plautus, nupsit Amphytrioni Thebano, et a Ioue dilecta est, et in specie Amphytrionis uiri sui ab eo oppressa, Herculem peperit, ut in sequentibus, ubi de Hercule dicetur latius.
+
+Alceus, ut ait Paulus, filius fuit Gorgophonis, magis filii fama cognitus apud nos, quam splendore suo; nam, ut aiunt, pater fuit Amphytrionis.
+
+Amphytrion, ut Paulus ait, filius fuit Alcei, homo armorum insignis, ut Plautus in comedia eiusdem Amphytrionis ostendit. Huic coniunx fuit Alcmena, cum qua Thebis morabatur, ubi, dum ipse pro Thebanis aduersus Theloboeos bellum gereret, Iuppiter eius in specie Alcmenam oppressit, et ex ea suscepit Herculem. Amphytrion autem eodem partu ex ea suscepit Yphycleum. Placet preterea Plinio, in libro Naturalis hystorie, huius fuisse inuentum ostentorum atque somniorum interpretationes.
+
+Yphicleo, ut scribit Plautus in Amphytrione, filius fuit Amphytrionis et Alcmene, eumque cum Hercule uno partu editum dicit. Uerum Yphicleus post nonum conceptionis mensem natus est, Hercules autem una secum natus, septimo non perfecto. Quod Augustinus ubi De ciuitate dei concedere non uidetur, quod mulier possit in diuersis temporibus diuersos conci pere.
+
+Yolaus, ut Solinus De mirabilibus mundi asserit, filius fuit Yphiclei. Hic, ut idem ait Solinus. Sardiniam ingressus palantes incolarum animos ad concordiam eblanditus, Olbiam atque alia Greca oppida extruxit. Yolenses ab eo dicti, sepulcro eius templum addiderunt, quod imitatus uirtutes patris malis plurimis Sardiniam liberasset. Hec ille. Fuere tamen et alii Yphiclei.
+
+Stelenus, ut placet Omero, Persei fuit filius et Andromede. Nam in Yliade Omerus describit Agamenonem concionantem, et Euristei genealogiam designantem, asserentemque Stelenum fuisse Persei filium et Euristei patrem. Is quidem, ut dicit Eusebius in libro Temporum, translato Argiuorum regno a Perseo Micenis, post Perseum regnauit, quando non reperitur. Nam mortuo Acrisio, qui XXXI annis regnauit immediate sequitur initium regni Euristei, quinque tamen interpositis annis, eoque scilicet Euristeo regnante, scriptum comperio Stelenum quadraginta annis Micenis regnasse, ubi hi perditi sint, inuenire non possum.
+
+Euristeus Steleni fuit filius, ut premonstratum est, de natiuitate cuius talem refert Omerus fabulam. Cum die quadam Iuppiter apud Superos dixisset die illa nasciturum hominem, qui omnibus circumuicinis dominaretur; Iuno id fecit iuramento firmari, confestim descendit in terras et retinuit Lythiam, quam nos Lucinam dicimus, deam parturientium, apud uxorem Steleni pregnantem iam septem mensium, et ex utero eius eduxit filium UII mensium, qui uocatus est Euristeus. Erat quidem ea die nasciturus Hercules, sed Alcmena ob retentam parturientium deam peperisse non potuit. Et sic factum est, quod de Hercule Iuppiter intelligebat uerteretur in Euristeum, qui postmodum aliis et Herculi etiam imperauit, regnauitque Micenis annis xlu, et successorem moriens reliquit Atreum. Fabula autem hec ab euentu sibi locum uindicauit, cum uiderent homines Euristeum Herculi fortissimo uirorum imperantem.
+
+Bachemon, Lactantio teste, Persei fuit filius et Andromede, et ut ipse idem dicit apud quosdam Orientales populos imperauit, qui ab Achimenide eiusdem Bachemonis filio, ut dicit Theodontius, Achamenides postea nuncupati sunt. Qui Apollini sacrorum ritus inuenisse se asserunt. Est enim apud eos Sol in speleo Persico in habitu cum thyara et utrisque manibus comprimens cornua bouis; puto ad immensam eius potentiam demonstrandam.
+
+Achimenides, ut dicit Theodontius, filius fuit Bachemonis, esto sint qui uelint eum filium fuisse Persei. Hic autem Achimeniis populis imperauit, eosque a suo nomine nuncupauit, et moriens successorem Orcamum filium dereliquit.
+
+Orcamus, ut supra a Theodontio dictum est, filius fuit Achimenidis, cui coniux fuit Eurimone speciosissima mulier, ex qua filiam unicam Leucothoem suscepit, quam quia Soli se diligenti paruerat, uiuam infodit.
+
+Leucothoem filiam fuisse Orcami et Eurimonis his carminibus testatur Ouidius: *Tempore, Leucothoe multarum obliuia fecit, Gentis odorifere quam formosissima partu Edidit Eurimone, sed postquam filia creuit, Quam mater cunctas, tam matrem filia uicit. Rexit Acamenias urbes pater Orcamus* etc. Hanc Leucothoem, ut Ouidius in progressu demonstrat, summe dilexit Phebus, et in formam uersus Eurimonis matris eius noctu accessit ad eam, et licentiatis mulieribus suis, tanquam secreta secum locutura, in formam propriam rediit et patientem compressit. Quod cum Clytie, que ante diligebatur a Phebo, ad aures deuenisset, zelo percita confestim Orcamo accusauit. Qui iratus atque seuerus nimium uiuam sepeliri iussit. Phebus autem cum illi uitam restituire nequiret, eam in uirgam thuream uertit. Huius fictionis ratio talis a quibusdam redditur, puellam ob adulterium cum splendido iuuene perpetratum iure Sabeo uiuam defossam, et cum eo in loco forte uirga thurea nasceretur, quarum habundantissima regio est, solis uirtute e sinu terre in altum deducta locum fabule adinuenit. Ego autem apud Achimenidas locum puto, cui sit nomen uel fuerit Leucothoe, qui, quoniam thure habundet, ab incolis a Sole diligi dicitur, qui, in matris formam transformatus, id est in complexionem ad enutriendas thureas uirgas oportunam, ibi descendit, et humiditati terre iungitur adeo, ut qui uiuas plantas ibidem apponat, confestim in altum educat.
+
+Eritreus seu Eritra, ut placet Solino De mirabilibus mundi, filius fuit Persei et Andromede, et in confinio Rubri maris regnum habuit, esto sint qui dicant eum Egypti fuisse regem. De quo idem Solinus scribit sic: *Ultra Pelusiacum enim hostium Arabia est ad Rubrum pertinens mare, quod Eritreum ab Eritra rege, Persei et Andromede filio, non solum a colore appellatum Uaro dicit*. Hec ille. Hic Eritreus apud Arabes maxime fuit autoritatis, adeo ut morienti in quadam Rubri maris insula ceteris famosiore insigne plurimum sepulcrum construerent, eumque loco dei colerent, et ab eo Rubrum mare denominarent Eritreum, quo nomine adhuc Greci uocant, scilicet Eritratalasson; nam talasson, Latine sonat mare. De posteritate eius nil habemus.
+
+Persen filium fuisse Persei in libro Naturalis hystorie testatur Plinius, de quo nil aliud comperi, preter quod idem Plinius asserit, eum scilicet primum sagittarum repertorem fuisse, quod forsan apud suos uerum est, cum apud alias nationes illas longe antiquiores legerimus.
+
+Aon, ut Paulus ait, Iouis fuit filius ex nynpha Mnosyde, a quo dicit Boetiam Aoniam nuncupatam, quia ibi regnasset. Nos autem supra, Lactantii autoritatem secuti, Neptuni filium scripsimus. Quem Theodontius factione suorum ex Apulia pulsum, et Onchesti fuisse filium, et in Boetiam uenisse dicebat, et ibidem Neptunum in patrem quesisse, et prouinciam de suo nomine nuncupasse, nullum tamen illi filium designabant, ubi Paulus filium suum fuisse Dymantem asserit.
+
+Dymas, ut dicit Paulus, filius fuit Aonis, et Asyi atque Alyxiroe pater, nec aliud de eo legi.
+
+Asyus filius fuit Dymantis, ut in Yliade scribit Omerus, dicens: {Asio, ohs metros en Ehktoros ippodamoio, Autokasignetos Ehkabes, uhios de Dumantos} etc. Que latine sonant : Asio qui auunculus erat Hectoris bellicosi frater Hecube, filius Dymantis. Hunc quantumcunque Omerus dicat fratrem fuisse Hecube et auunculum Hectoris, dicebat Leontius ex parte matris fuisse, quia ex eadem matre Asyus et Hecuba nati fuerunt, sed ex diuersis patribus. Hic autem aduersus Grecos Priamo fauit.
+
+Alixiroe filia fuit Dymantis, ut testari uidetur Ouidius, dum dicit: *Quamuis est illum proles enixa Dimantis Exacon umbrosa furtim peperisse sub Yda Fertur Alixiroe* etc. Hec igitur ex Priamo peperit Exacum, qui postea in mergum uersus est.
+
+Eacus Iouis filius fuit et Egine, ut in Yliade dicit Omerus: {Peleus Aikides ohd' ar Aikos ek Dios een} etc. Que latine sonant : Peleus Eacides, illi autem Eacus erat a Ioue pater. Qualiter autem Iuppiter Egynam oppresserit, supra dictum est ubi de Egyna. Hunc insuper dicit Ouidius regnasse apud Enopiam, quam ipse ex nomine matris uocauit Eginam. In qua cum peste defecissent homines, et ipse in somnis uidisset quercum plena formicis, nunc sursum, nunc deorsum deambulantibus, sibi dormienti uisum est orasse Iouem, ut omnes formice, quas uidebat, homines efficerentur, quod et factum est, et sic eius est restaurata ciuitas, et ciues Myrmidones appellati; nam myrmex Grece, Latine formica est. Hunc preterea dixere ueteres apud Inferos cum Mynoe et Radamanto culpas hominum excutere et pro meritis penas inferre. Sub his autem figmentis latet hoc. Primo ciuitas eius euacuata ciuibus peste, ex agricultoribus restaurata est, qui more formicarum estate messes ex agris et alia oportuna colligunt, ut hyeme fame non pereant. Hos autem ipse legibus instruxit, et uiuere coegit, et hinc Iouis dictus est filius, et apud Inferos iudex. Nam per respectum ad supercelestia corpora mortales inferi sunt.
+
+Phocus Eaci filius fuit, ut per Ouidium scribitur, dum legitur: *Expetit, occurrunt illi Thelamonque minorque Quam Thelamon Peleus et proles tercia Phocus* etc. Hic a Peleo occisus est.
+
+Thelamon Eaci fuit filius, fratrum maior natu. Quem Seruius ex Argonautis fuisse dicit et Herculis socium; et cum a Colco reuerteretur, quereretque Hercules Ylam puerum perditum apud Mysios, et ad Troianum deuenisset litus, prohibitus a Laumedonte, indicto illi bello, cum congregatis uiribus aduersus eum rediret, tanquam suscepte iniurie particeps Thelamon una secum uenit, et Ylione expugnato atque Laumedonte occiso, eo quod primus ciuitatis muros ascendisset, illi ex preda capta Hysiona Laumedontis filia data est, ex qua cum iam ex alia suscepisset Aiacem, Theucrum suscepit. Hic enim seu pulsus, seu non susceptus in patria, in Cyprum abiit, et Salaminam ibi condidit ciuitatem.
+
+Aiax, bellicosissimus homo, Thelamonis fuit filius. Hic cum aliis Grecis ad delendam Troiam arma sumpsit, et ut reliqua, que in certaminibus miranda fecit, omittam, singulare certamen aduersus Hectorem arripere ausus est, et si Omero fides ulla prestanda est, ni illud nimis festina nox diremisset, uictor Aiax, rediisset ad suos. Ea tamen superueniente cum illi uetusto more Hector donasset gladium, et ab eo baltheum suscepisset, recens Aiax et animosus discedens fessum Hectorem Troiam ire permisit. Hec dona secundum Seruium nephasta fuere, cum eo se gladio postea interemit Aiax, et cum baltheo ab Achille occisus sit Hector. Aiax autem, Ylione capto atque diruto, de armis Achillis premortui aduersus Ulixem ingens litigium habuit; tandem cum cerneret uirtutem bellicam eloquentie cedere, in furorem uersus, eo se, quem ab Hectore susceperat, gladio interemit, et, ut ait Ouidius, in florem sui nominis uersus est. In quo nos docet antiquitas nostras uires caduci floris more in nichilum facile solui.
+
+Theucer filius fuit Thelamonis ex Hesiona Laumedontis filia. Que non uidetur Thelamonis fuisse coniunx, cum Omerus aliquando in Yliade dicat Theucrum fuisse Nothum. Hic tamen insignis homo fuit, et armorum ualens, et una cum fratre Aiace iuit in Troianum bellum. Eo tandem peracto cum absque fratre redisset in patriam non susceptus, secessit in Cyprum, et ibidem Salaminam ciuitatem construxit, et uite residuum habitauit. Quod ego uerius puto quam quod de Thelamone supra dictum est.
+
+Peleus Eaci fuit filius, et magnis uiuens interfuit rebus; nam cum Meleagro in uenationem apri Calidonii accessit. Sic et cum Perithoo aduersus Centauros pugnauit. Huic, ut refert Ouidius, coniunx fuit Thetis aquarum dea, quam Iuppiter amauit, sed ideo concubitum eius neglexit, quia oraculo nouerat ex ea filium nasciturum, qui maior esset patre. Ad hanc tamen obtinendam audacia uiresque fuere oportune. Nam cum Peleus consilio Prothei senis eam die quadam cepisset, ipsa in uarias mutata formas adeo eum exterruit, ut dimitteretur ab eo. Qui ad Protheum rediens, ab eodem sibi suasum est, ne mutationes illas timeret, quin imo in tenendo eam perseueraret, quia si fecisset, ipsa desiderio suo cederet. Peleus die sequenti cum dormientem eam in antro comperisset, cepit illam. Ipsa uero more suo in uarias uersa formas, cum eum tenentem sentiret, in propriam rediens, in coniugium eius consensit. Porro Iuppiter ad eorum nuptias omnes conuocauit deos preter Discordiam. Que indignans, cum cerneret Iunonem, Palladem et Uenerem inuicem ex parte una sedentes, sumpto aureo malo, illud inter eas proiecit; dixitque digniori detur. Ex quo confestim inter eas seditio orta est, cum unaqueque se digniorem diceret. Et cum de hoc Iuppiter inter eas nollet ferre sententiam, ad Paridem, qui in silua Yda morabatur, misit eas. Is uero ob promissam sibi a Uenere speciosissimam mulierem, spretis aliarum oblationibus, Ueneri tanquam digniori tradidit. Que illi raptum Helene concessit, ex quo subsecutum est Troianum bellum, et occisus Achilles, qui ex nuptiis illis, ad quas uocata non fuerat Discordia, natus est; et sic expiata iniuria. Peleus igitur ex Thetide suscepit Achillem et Polydorim puellam. Demum cum Phocum fratrem occidisset, in exilium abiit, seuera patris iubente iustitia. Et primo ad Ceym regem Trachinne aufugit, a quo amicabiliter susceptus est. Inde postea discedens, ad Magnetas abiit, ubi ab Acasto fraterna cede purgatus est. Quid inde subsecutum sit, nescio. Nunc quid sentiendum sit ex fictionibus, aduertendum est. Thetis nobilis fuit mulier, cuius in natiuitate uisum est ex ea nasciturum hominem, qui patrem uirtute superaret, et ob id Chyron pater eius uaria secum et plurima uoluit consilia, cui nam illam concederet, et his agentibus, petens eam Peleus, primo repulsus est, et sic consiliorum uariationes mutationes formarum Thetidis fuere. Tandem cum iterum Peleus peteret, post multa patris consilia, illi concessa est. Eius in nuptiis, id est in procreatione Achillis, omnes conuocantur dii, id est omnia supercelestia corpora, ad que spectat secundum diuersas potentias suas in corpus iam creatum diuersos effectus infundere, ut perfectum sit; Discordia autem non uocatur, ne disgreget ceptum opus et pereat. Ipsa autem postea sese miscet, dum homo incipit cogitare, que trium sit splendidior uita, aut contemplatiua, que per Palladem designatur, aut actiua, que per Iunonem intelligitur, aut uoluptuosa, que per Uenerem demonstratur, ex quibus noluit Iuppiter, id est deus, dare iudicium, ne uiderentur relique sua damnate sententia, et homini iniecta necessitas. De his tamen tribus supra latius ubi de Paride.
+
+Polydoris, ut in Yliade dicit Omerus, filia fuit Pelei et a Sperchio flumine dilecta atque oppressa, et sic Mnesteum peperit, qui Achillem in Troianum bellum secutus est. Hec autem cuidam Borioni Periirei nupsit.
+
+Achilles Grecorum fortissimus, ut premonstratum est, Pelei et Thetidis fuit filius. Quem cum peperisset mater, continuo ad Inferos detulit, et, ut laborum patienter redderet, totum Stigiis undis immersit, excepto calcaneo, quo illum tenebat; demum Chyroni Centauro alendum tradidit. Qui illum educauit non eo ritu quo ceteri educantur, sed ex medullis tantum bestiarum ab eo captarum cibum confici faciebat, et hoc ut assiduo duraretur exercitio. Et hinc dicit Leontius eum Achillem nuncupatum, ab a, quod est sine, et chilos cibus, quasi sine cibo nutritus. Hunc Chyron astrologiam docuit et medicinam, ac etiam lyram tangere. Tandem cum Thetis, rapta a Paride Helena, presagio cerneret bellum futurum, et in eo Achillem filium periturum, ad eius si posset euitandam mortem consilio, clam illum adhuc impubem ex antro Chyronis dormientem rapuit, et in Schyron insulam in domum Lycomedis regis detulit, et uestimentis puellaribus tectum atque predoctum, ne se masculum cuipiam demonstraret, quasi uirginem inter filias seruandum tradidit Lycomedi. Uerum Deydamie uirgini, Lycomedis filie, diu eum masculum fore, occultum esse non potuit, cum qua, tempore captato, concubuit, et propter amoris commodum ipsa etiam iuuenis sexum occuluit; ex eo tamen concepit et peperit filium, quem Pyrrum postea uocauere. Ceterum cum coniurassent in Troianos Greci, et responso accepissent absque Achille capi Troiam non posse, ad eum exquirendum Ulixes missus est. Quem cum audisset in muliebri habitu apud filias Lycomedis clam teneri, ne loco iuuenis uirginem auferret, nouam commentus est fraudem, dumque se mercatorem finxisset, et iocalia, quibus delectari se uirgines consueuere, filiabus Lycomedis apposuisset, inter ea arcum posuit et pharetram, arbitratus Achillem, si illis immixtus esset, arcum sumpturum. Nec defuit cogitationi successus. Quem postquam arcum trahentem cognouit, facile suasionibus induxit, ut se sequeretur in bellum. In quod dum iret, habitu femineo posito, plures ciuitates hostium cepit, egitque predam ingentem, et inter alia uirginem, sacerdotis Apollinis filiam, quam Agamenoni concessit, et Briseidam, quam eque ceperat, sibi reseruauit. Sane cum iussu deorum oportuisset Agamenonem sacerdoti natam restituere, Briseidam illi surripuit. Quam ob rem indignatus Achilles diu stetit, nec arma aduersus Troianos capere uoluit ullius suasione uel precibus. Tandem cum die una acriter a Troianis urgerentur Greci, a Nestore Patroclus deductus ad eum est, ut oraret, si nollet arma summere, saltem permitteret, ut ipse loco sui sua indueret, et currum suum ascenderet, et Myrmidones ociosos in pugnam deduceret. Quod etsi egre pateretur Achilles, Patroclo tamen nil negaturus concessit. Qui cum processisset in prelium, Achilles ab omnibus creditus, multa mala Troianis intulit. Postremo Hector, qui pugnam aduersus Achillem diu optauerat, eum putans aduenit, et Patroclum labore modico superauit, armisque superatum nudauit, et quasi Achillem superasset, armis eius indutus, ingenti cum pompa patriam reintrauit. Hoc casu summe turbatus Achilles amicum aliquamdiu fleuit, eique officium funebre magnis sumptibus et mirabili honorificentia peregit. Inde a Thetide matre, que ad eius leniendas lacrimas uenerat, nouis reassumptis armis, que ipsa a Uulcano susceperat, armatus in ultionem amici perempti processit in bellum, et cum multos ex Troianis occidisset, Hectorem etiam interemit. Nec ad satiandas iras eum occidisse satis uisum est, quin imo cum eius corpus currui alligasset suo, dedecorose Ylionem circumiuit, Priamo etiam prospectante, ac inde apud tumulum Patrocli duodecim diebus nudum tenuit cadauer. Illudque tandem Priamo seni, ad eum uenienti nocte orantique et maxima munera exhibenti, concessit. Post hec alia in pugna Troilum interfecit. Quo dolore commota Hecuba, superstitibus timens et patrie, si longum uiuat Achilles, astu femineo insidias in uitam eius tetendit. Nouerat autem eum Polysenam diligere, eo quod illi induciarum tempore uisa placuisset, et id circo per intermedium spopondit illi nuptias suas, si a prelio abstineret. Cui cum assensisset Achilles, in talem compositionem itum est, ut clam solus nocte ueniret in templum Tymbrei Apollinis, quod fere secus muros Ylionis erat, et ibidem eam cum filia inueniret, eamque desponsaret. Quod amans et cupiens Achilles, credens iuxta compositum inermis et solus nocte templum intrauit. In quem euestigio Paris ex insidiis prosiliens, cum esset arcu doctissimus, sagicta eius calcaneum petiit atque uulnerauit, eumque frustra gladio in hostes discursantem interemit, et tandem in Sygeo Troiano promontorio a suis sepultus est. In tam longa hystoria, paucis tamen recitata uerbis, nil fictum est, preter Achillem Stigiis mersum undis excepto calcaneo, et quod eo uulnerato mortuus sit. Circa quod placet Fulgentio, hominem Stigiis undis immissum esse unumquenque laboribus duratum, cum Styges interpretetur tristitia, ut intelligatur neminem in letis durari sed laxari potius, si alias duratus esset. Quod autem talus immersus non sit, physicum tegit misterium; uolunt enim physici quod uene, que in talo sunt, ad renum et femorum atque uirilium rationem pertineant, et ideo per talum non mersum in Stigem, inuictam in Achillem libidinem uoluerunt, que per durationes alias sublata non est, ut satis apparet, cum libidine in manus iuerit hostium, et ab eis occisus est.
+
+Pyrrus, ut premonstratum est, Achillis et Deydamie fuit filius, sic uocatus, ut dicit Seruius, a capillorum qualitate, cum Neoptholemus alio nomine uocaretur. Hic, Achille mortuo, uix pubes in Troianum bellum deductus est, animosus ad instar patris et acris ingenii iuuenis. Qui, et si circa finem belli uenisset, non tamen ociosus fuit. Inter alios quidem iuuenes strenuos et audaces equum ligneum, quem Greci dolose construi fecerant, intrauit, et in Ylionem tractus, dum nocte exisset, aliis uenientibus a Tenedo stragem maximam Troianorum peregit, et usque in abditissimum penetral regie domus, Polytem filium Priami secutus, intrauit, eumque patris in gremio interemit; et inde Priamum obiurgantem et in seuitiam eius obloquentem, ut sanguine suo fedaret, quas ipse sacrauerat, aras irruit. Inde, Ylione deleto, Polysenam eximie formositatis uirginem ad Manes placandos patrios apud Achillis sepulcrum occidit. Et cum ex Troiana preda illi Andromaca, olim coniunx Hectoris, contigisset, eam sibi iunxit uxorem. Que illi secundum quosdam duos peperit filios, Peripeleum, et Molossum. Inde captus pulchritudine Hermionis filie Menelai, tradita Andromaca Heleno filio Priami cum parte regni, eo quod uates illum premonuisset, ne intraret mare sicut ceteri fecerant, Hermionam Horesti rapuit, et sibi coniugem fecit. Deinde seu paupertate coactus, seu ad predam, animi feruore impulsus, ut nonnullis placet, mare nauibus infestauit. Que quidem nauigatio infesta aliis ab eo pyrratica denominata est, et exercentes pyrrate, eo quod ipse primus exercuerit, ut dicit Paulus. Postremo cum Horestes ex Taurica regione, posita furia, rediisset in regnum, corrupto Macareo sacerdote templi Apollinis Delphyci, Pyrrum trucidauit in templo. Et hic finis fuit illius.
+
+Peripeleus, ut dicit Paulus, filius fuit Pyrri ex Andromaca. Theodontius autem dicit ex Hermiona, nec ex eo aliud ad nos usque deuenit.
+
+Molossus filius fuit Pyrri et Andromace. Hic, patri mortuo succedens, partem Epyri tenuit, populosque ex suo nomine nuncupauit Molossos. Uerum donec ad puberem deueniret etatem, apud matrem et uitricum fuit, et moriens Polidettam filium dereliquit.
+
+Polydetta seu masculus fuerit seu femina, non satis michi notum est, eum tamen filium uel filiam fuisse Molossi Paulus affirmat. Post quem successiue ex Eacidibus neminem, nisi post plura secula, comperio, cum apud Grecos diu nulla sit habita progenies Eacidarum nobilior. Ex Eacidibus fuit Pyrrus rex Epyrotarum, qui aduersus Romanos bellum gessit Tarentinorum opere. Sic et Alexander Epyrota a Lucano satellite occisus, et Olympias clarissima Macedonum regina et Magni Alexandri mater, et alii plures uirtutibus et titulis insignes.
+
+Pylumnus, ut dicit Paulus, filius fuit Iouis. Cui Seruius fratrem fuisse Pytumnum dicit, et eos ambos fuisse deos. Horumque Pytumnum dicit usum stercorandorum agrorum inuenisse, et inde Sterculinium dictum, esto Macrobius in libro Saturnaliorum Saturnum fuisse dicat; Pylumnum uero pinsendi frumenti, et ob id a pistoribus coli, et pilum ab eo denominatum. Ad hunc Theodontius dicit Danem, Acrisii filiam, patris iram fugientem delatam a pastore una cum paruulo Perseo, quam ipse genere cognito sumpsit uxorem, et unam cum ea, Apulia, in qua grandis erat, derelicta, eo quod opposita uideretur Acrisio, ad Rutulos uenit et ibidem cum Dane construxit Ardeam, ac ex ea suscepit Daunum.
+
+Daunus filius fuit Pylumni, et ut Theodontius asserit, ex Dane Acrisii filia susceptus. Huic regnum in Apulia fuit, et ab eo Daunia nuncupata. Et hunc dicit idem Theodontius auum fuisse patris Turni, qui et Daunus dictus est. De filio huius et patre secundi Dauni nil me legisse memini.
+
+Daunus precedentis Dauni, secundum Theodontium, ex filio nepos fuit. Huius coniunx fuit Uenilia, soror Amate coniugis Latini regis, ex qua constat plures suscepisse filios, inter quos ea fuit, quam Dyomedi profugo ferunt iunxisse coniugio. Paulus tamen dicebat, Daunum patrem Turni, filium fuisse Pylumni, eo quod dicat Uirgilius: *Cui Pylumnus auus, cui diua Uenilia mater* etc., de Turno loquens. Uerum ego magis credo Theodontio, cum dicat idem Uirgilius alibi in persona Iunonis: *Ille tamen nostra deducit origine nomen, Pylumnusque illi quartus pater* etc. Quod esse non posset secundum Paulum, ubi secundum Theodontium eque respondet numero.
+
+Turnus rex Rutulorum filius fuit Dauni ex Uenilia coniuge, et cum armorum disciplina insignis fuerit euo suo iuuenis, tante fuit corporee fortitudinis, ut nulla in hoc fides antiquis prestanda uideretur, ni recentiori testimonio firmaretur. Et inter alia eius roboris stantia argumenta de eo aduersus Eneam in singulari certamine pugnante sic scribit Uirgilius: *Saxum circumspicit ingens, Saxum antiquum ingens, campo quod forte iacebat Limes agro positus, litem ut discerneret aruis. Uix illud lecti bis sex ceruice subirent. Qualia nunc hominum producit corpora tellus. Ille manu raptum trepida torquebat in hostem* etc. Quod Augustinus in libro Ciuitatis eterne XU ratum habere uidetur. Preterea et Pallantes seu Pallas, Euandri filius, ab eo in pugna occisus multum fidei affert. Legimus enim, Henrico Cesare tercio imperante, eius corpus haud longe Romam a fodiente uillico compertum integrum uti nuper sepultum, eductumque sepulcro altitudine seu proceritate Romana menia superasse, et in eo adhuc impressi uulneris a lancea Turni apparere hyatum, longitudinem quattuor pedum excedentem. Ex quibus quantus debuerit esse Turnus, quam fortis qui iuuenem tam grandem superauerit, qui telum pugnans tam pregrande tulerit, quod adeo grande uulnus impresserit, satis arbitrari possumus. Huic, carmine celebri ostendit in Eneida Uirgilius, bellum ingens fuisse aduersus Eneam, eo quod Latinus Lauiniam filiam suam, quam Turno promiserat, Enee dedisset in coniugem. Et, ut idem ostendit Uirgilius, post multa, cum hic Pallantem Euandri filium occidisset, nudassetque baltheo, illudque ob insignem gloriam superati iuuenis ipse gestaret, cum ea die, que illi ultima fuit in terris, aduersus Eneam ex composito singulari certamine pugnaret, et ab Enea superatus uitam oraret, impetratus erat, ni uisus balteus Eneam in pietatem reuocasset amici, et sic ab eo occisus est. Hoc secundum Uirgilium in laudes Enee totis tendentem uiribus dictum est, secundum autem alios aliter. Dicunt quidam non parue autoritatis homines Eneam a Turno superatum, et penes Numicum fluuium fugientem occisum, nec ulterius etiam corpus eius uisum; et Turnum post hec ab Ascanio interemtum. De quibus latius supra ubi de Enea scriptum est.
+
+Iuturna Dauni fuit filia. Cui, ut dicit Uirgilius, Iuppiter uirginitatem abstulit, et in munus ablati decoris illi immortalitatem exibuit; et Numici fluminis nympha facta est. Hec multa in subsidium fratris egit, que et si fictionibus uarientur, in hoc unum egisse arbitror, ut interpositione Numici fluminis actum sit, ut ab hostibus Turni in agros Ardee et ipsum Turnum libere et expedite iri non potuerit. Uerum dum Turnum deficere uidisset, mesta sese condidit undis. Sunt qui dicant hanc clam cum Latino rege amicitiam habuisse; quod cum palam fieret, erubescens in Numicum se sponte sua necauit, et sic a Ioue, id est a rege opressa, et nympha facta Numici.
+
+Mercurius Iouis fuit filius et Maie Athlantis filie, ut satis uulgatum est. Fuere enim, ut in precedentibus patet, Mercurii plures, et esto fere omnes ab antiquis eisdem ornamentis insigniti sint, non tamen omnibus eadem est deitas attributa. Nam alius medicine deus, alius mercatorum, alius uero furum, et eloquentie alius, quem Theodontius hunc Maie filium esse uoluit; quid tamen illum moueat non describit, nec ego, postquam compertum non habeo, intendo inuestigare subtilius. Credo tantum quemcunque Mercurium eloquentie deum ueteres uoluisse, eo quod ad Mercurium planetam mathematici asserant spectare omne sonans organum, seu fistulam in corporibus nostris disponere, et hinc credant nonnulli eum deorum dictum nuntium et interpretem, quia per organa ab eo disposita cordis nostris pandantur intrinseca, que deorum secreta dici possunt, in quantum nisi exprimantur nutu uel uerbis, nemo preter deum cognoscit, et in hoc interpres secretorum talium est, quia uerba, que organizata sunt per organa, ab eodem disposita interpretantur et aperiunt, que ex nutu solo satis percipi non poterant. Deorum ergo nuntius et interpres est, et hinc eloquentie deus. Quod clarius et per officia attributa et per insignia illi apposita demonstratur. Galerio quippe tegitur Mercurius, ut ostendatur quod aduersus inuidie fulmina eloquentia ualido tegumento seruetur; quod nil aliud est quam gratia, quam eloquens a beniuolis meretur auditoribus. Hoc in longum scripta ueterum seruat aduersus mordaces et inuidos, quod preuidisse sibi uidetur Ouidius, dum dicit: *Iamque opus exegi, quod nec Iouis ira Nec ignis nec poterit ferrum, nec edax abolere uetustas* etc. Alata autem fert Mercurius talaria, ut sermonis describatur uelocitas, qui eodem in momento ex ore loquentis egreditur et in aures suscipitur audientis. Designant preterea oportunam nuntiis persepe uelocitatem. Uirgam defert, ut nuntiis officium denotet. Consueuere quidem nuntii quasi insigne quodam uirgas ferre. Qua uirga dicunt Mercurium animas ab Orco euocare, et non nullas in illum dimittere; et sic per illam eloquentis uires intelligere possumus, quibus iam plurimi e mortis faucibus subtracti sunt, et non nulli in easdem impulsi. Quis autem Orco Milonem surripuit? Quis Popilium Lenatem, ut de reliquis taceam, nisi eloquentia Ciceronis? Quis in illum impegit Lentulum, Cethegum, Statilium aliosque eiusdem factionis homines, nisi Catonis eloquii uis acerrima? Hac preterea uirga dicunt Mercurium incitare uentos, ut aduertamus eloquentem posse furores immittere, ut in Cesarem apud Ariminum Curionis oratio. Sic et tranare nubila, id est turbationes auferre, ut pro Deyotaro Tullius, dum Iulii Cesaris in eum turgidum pectus placida oratione sedauit. Quod autem somnos hec eadem uirga adimat et immittat, satis clarum est, eloquentia inertes sopitosque ad exercitium excitari, et in suum decus animosos nimium retrahere, componere et sopire. Serpente autem uirga cingitur, ut a serpentis prudentia assumatur oportere eloquentem esse discretum circa electiones dicendorum, temporum, locorum, ac etiam personarum, ut eo quo cupit, auditores deducat orator.
+
+Eudorus, ut ait Homerus in Yliade, filius fuit Mercurii et Polymile filie Phylantis, de quo sic: {Tes d'eteres Eudoros areios egemoneue Parthenios, ton etikte khoro kale Polumele, Phulantos thugater de gratus argeiphotes} etc. Que latine sonant : Atque secunde Eudorus martialis principabatur Parthenius, quem genuit in corea bona Polymili Phylantis filia, hanc fortis Argifontis, id est Mercurius etc. Huius Homerus prosequitur prolixiorem fabulam, dicens quod Mercurius uidens Polymilem eleganter in chorea saltantem cum cantantibus in choro Diane, dilexit eam, et clam eius ascendens palatium cum ea concubuit, et genuit Eudorum uelocissimum hominem atque bellicosum, qui cum Achille in Troianam expeditionem accessit.
+
+Myrtilus, ut ait Lactantius, filius fuit Mercurii et auriga Enomai regis, cuius filiam Yppodamiam cum postularet Pelops in coniugem, dispositus cursus subire certamen, corrupit sponsione primi coitus Myrtilum, qui facto currui cereo axe, eoque in medio cursus fracto, optinuit Pelops uictoriam et uirginem; Myrtilum autem promissa poscentem deiecit in mare, in quo necatus mari nomen dedit, ut ab eo Myrtilum uocaretur. Huius autem Myrtili fraude, qui prepositus erat armorum Enomai, superatus bello Enomaus est, ut supra latius ubi de Pelope scribitur.
+
+Lares fuere duo, Mercurii et Laris nynphe filii, ut dicit Ouidius. Lactantius autem in libro Diuinarum institutionum eam dicit uocari Larundam, seu Laram. De origine tamen horum talem recitat Ouidius fabulam. Quod cum Iuppiter diligeret Iuturnam Tyberinam nynpham, et Turni regis sororem, reliquis loci Nynphis imposuit, ut eam fugientem retardarent, ne eo sequente ipsa mergeretur in undas. Lara uero filia Almonis, ut dicit Paulus, una Nayadum iussa Iouis Iuturne retulit et Iunoni. Quam ob rem Iuppiter indignatus Laram lingua priuauit, iussitque Mercurio ut illam ad Inferos traheret, et ibi esset Stygia nynpha. Qui cum illam ducens aspiceret, in eius concupiscentiam incidit et in itinere oppressit. Que cum concepisset, peperit illi geminos, quos ipse de nomine matris Lares appellauit. Huius fabule fictio satis absconditum tenet sensum; Iuppiter enim calor est, Iuturnam nynpham, id est humiditatem in quam agat, appetens. Uerum Lara, que hic mulieris nimius est calor, opus agentis ignis disgregat, sed Mercurius, id est frigiditas nature opere excitata, superfluo calore muliebri exinanito semen cogit in unum, et sic Lara lingua priuata est, id est nocendi potentia. De hac tantum calcata caliditate, Mercurius, id est nature moderata prudentia secundum gentiles, elicit Lares, non quidem recte ex ea, sed ea amata fit ut, secundum opinionem quorundam, Lares cum creato fetu nascantur, seu creantur, qui ea stante creari non poterant. De quibus Laribus non omnes eque sensere ueteres. Extimauere autem antiqui, cum anima rationalis a Mercurio in corpus nouum deducta esset, ut alias dixi, ideo a Mercurio deduci opinari, quia in sexto mense, qui Mercurio attribuitur, fetus animam credatur suscipere, deum seu deos noue anime uenire custodes, quos aliqui Genium uel Genios uocauere, nonnulli dixere Lares, ut paulo ante dictum est. Et, ut Censorinus asserit in libro De natali die, ubi uult eum dici Genium, seu quia ut gignamur curat, seu quia una nobiscum gignatur, seu quia genitos semper tueatur, et eundem esse Genium et Larem dicit a multis ueteribus affirmatum, et potissime a Gaio Flacco eo in libro, quem Cesari De indigitamentis scriptum reliquit. Et esto quod unum tantum dicat Genium seu Larem in subsequentibus adicit, opinione Euclidis Socratici, duplicem omnibus appositum genium, et sic duo sunt unicuique Lares opinione ueterum. Quod satis firmare uidetur autoritate Annei Flori scribentis in quarto Epythomatis sui sic: *Ipsique Bruto per noctem, cum illato lumine ex more aliquo secum agitaret, atra quedam ymago se optulit, et que esset interrogata, tuus, inquit, malus Genius. Hoc et sub oculis mirantis euanuit* etc. Qui quidem non adiecisset malus, nisi et bonus alter esset; et sic duo. Cristiana ueritas Angelos uocat, non cum nascente genitos, sed nato sociatos, quorum alter bonus in bonum semper urget quem seruat, alter autem malus in contrarium nititur, et quasi bonorum malorumque nostrorum obseruatores et testes in mortem usque assistunt continui. Hos preterea Lares etiam priuatorum domibus inesse credidere, ut in principio Aulularie ostendit Plautus; eosque familiares seu domesticos uocauere deos, et uti custodie corporis apposito diximus, sic et hos custodie domus, eisque in domibus locum communem domesticis omnibus, ubi scilicet ignis area quam in medio aule ueteres faciebant dedere. Ibique eos uenerabantur sacris, ritu ueteri. Quod quidem nondum apud nos abolitum est. Nam etsi error ille insipidus abierit, stant adhuc nomina, et quedam ueterum sacrorum uestigium sapientia. Habemus autem Florentini et sic forsan nonnulle alie nationes, ut plurimum, in aulis domesticis, ubi fit communis ignis toti familie domus, ferrea quedam instrumenta ad lignorum igni appositorum sustentationem apposita, que Lares uocamus, et in sero precedente Kalendarum Ianuariarum die a patre familias omnis conuocatur familia, et repleto lignis igne stipes magnus apponitur, cuius caput unum igne crematur, in reliquo insidet ipse pater familias ceteris circumstantibus, et uino sumpto bibit ipse pater primo, et inde capiti stipitis incensi superinfundit, quod uini superfuerat in calice, et deinde cum in circumitu potauerint ceteri, quasi perfecta solennitate ad officia consurgunt sua. Hec sepe puer in domo patria celebrari uidi a patre meo catholico profecto homine. Nec dubitem, quin adhuc celebrentur a multis, ratione potius consuetudinis a maioribus sumpte, quam aliqua ydolatria superstitione deceptis.
+
+Euandar Arcadum rex, ut ait Paulus, filius fuit Mercurii ex Nicostrata. Homo fortitudine et ingenio insignis. Dicit enim Seruius eum Ycerillum quendam immane hominem occidisse, uti Hercules Gerionem, eumque, ob eius singularem probitatem, unum inter multos Hercules numeratum. Et idem Seruius dicit hunc Pallantis regis Arcadie fuisse nepotem, et cum patrem suum occidisset uirum scilicet Nicostrate, suadente ipsa Nicostrata, que uates erat, dimissa Arcadia in Ytaliam uenit, et pulsis Aboriginibus tenuit ea loca, in quibus postea Roma condita est, et oppidum modicum in monte Palatino fundauit, ibique Herculem ex Hyspania redeuntem cum pompa superati Gerionis suscepit. Qui illum ab insultibus Cachi latronis liberauit. Inde post euersionem Troie Eneam nouas sedes querentem recepit, et aduersus Turnum iuuit, misso in bellum cum eo Pallante filio, quem senex a Turno occisum misere fleuit. Mercurii autem ideo filius dictus est, quia esset inter ceteros eloquentissimus homo, ut asserit Theodontius.
+
+Pallantes Euandri regis fuit filius, ut sepissime in Eneida testatur Uirgilius. Hic iuuenis celebri uirtute, spectabilis Enee amicitia iunctus, congregatis auxiliis illum aduersus Turnum secutus est, a quo in acie uulneratus occubuit, et ab infelici patre sepultus est. Huius autem corpus, ut refert Martinus, eo in libro qui Martiniana uocatur, imperante Romanis Henrico tercio imperatore, haud longe ab Urbe a quodam agricola altius solito fodiente agellum, compertum est adhuc adeo integrum, ut nuperrime uideretur infossum, et statura adeo ingens, ut murorum ciuitatis altitudinem longitudine superaret; et quod longe magis mirandum refert, sic in illo hyatus illati a Turno uulneris apparebat permaximus, ut longitudinem quatuor pedum excederet, addens supra caput eius lucernam perpetuo igne ardentem compertam, nec ullo poterat exstingui spiritu uel liquore, tandem facto in fundo foramine extincta est. Insuper dicit sepulcro tale fuisse epythaphium scriptum: *Filius Euandri Pallas, quem lancea Turni militis occidit more suo, iacet hic*.
+
+Pallantia, ut dicit Seruius, filia fuit Euandri, qui asserit hoc a Uarrone narrari; quam, ait, Herculem uiciasse, et ex ea genuisse Latinum regem Laurentum. Hanc tandem, cum moreretur, dicit sepultam in monte, qui de suo nomine Palatinus appellatus est.
+
+Pan, non is qui Arcadie dictus est deus, sed alius, Mercurii fuit filius et Penelopis, ut in libro De naturis deorum scribit Cicero. Et dato dicat Lycophron Penelopem Ulixis coniugem cum procatoribus omnibus concubuisse, Ulixe non redeunte, et ex uno Pana filium suscepisse, sunt qui uelint hinc fictioni locum datum, et intelligere contigisse alicuius eloquentia Penelopem in concubitum eius uenisse, et ex eo filium peperisse. Qui, eo quod eloquentia quesitus uideatur, Mercurii filius dictus est. Ego autem alias dixi, arbitrari non possum pudicitiam tam celebrem, uti Penelopis fuit, alicuius eloquio uel opere alio fedari aut flecti potuisse. Fuere quidem et alie mulieres nomine secum, sed forte non pudicitia coequales, et sic ex aliarum una nasci potuit Mercurio Pan filius.
+
+Uulcanus Iouis et Iunonis fuit filius, ut omnes fere poete testantur. Hic, eo quod claudus et deformis esset, quamcito natus est, a parentibus in Lemnum insulam est deiectus, et, ut ait Theodontius, a symiis educatus est. De hoc in Buccolico carmine dicit Uirgilius: *Cui non risere parentes, Nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubile est* etc. Huic uxorem fuisse affirmant omnes, sed que ea fuerit non eque demonstratur a cunctis. Cingius enim, ut Macrobius in libro Saturnaliorum refert, dicit Maiam uxorem fuisse Uulcani; Pyso autem dicit fuisse Maiestam. Omerus primo et inde Uirgilius et poete Latini reliqui Uenerem fuisse scribunt. Sane cum certum sit plures fuisse Uulcanos, possibile est hos omnes uerum dicere, cum cuius Uulcani fuerint coniuges Maia seu Maiesta non dicant. Quod autem Uulcani Lemnensis Uenus fuerit coniunx, satis pro comperto teneri uidetur. Hunc insuper Iouis fabrum dicunt, et apud Lyparas et Uulcanum insulas ad facienda fulmina et deorum arma Cyclopes obsequiosos et officinas habere testantur. Et ab eo quicquid artificiose compositum est factum uolunt, ut Achillis et Enee arma, monile Hermionis, et corona Adriane, et huiusmodi. Hunc preterea dicunt, ostenso illi a sole adulterio Ueneris coniugis sue et Martis, ambos inuisibilibus catenis coeuntes alligasse. Uocant illum etiam Mulciberum, et filiorum plurium faciunt patrem. Uolentes ergo ex dictis sensum elicere, sciendum est primo Uulcanum hunc Iouis et Iunonis fuisse filium, et apud Lemnum regnasse, et Uenerem habuisse coniugem, eamque cum armigero comperisse iacentem, ut supra dictum est, ubi de Marte, et hoc quantum ad hystoriam. Quantum autem ad alium sensum, est ante alia aduertendum apud nos duplicem ignem esse. Primus est elementum ipsum ignis, quod non uidemus, et hoc persepe poete Iouem uocant. Secundus autem elementatus est ignis causatus a primo, et hic duplex est. Primus enim est qui in aere ob uelocissimum circularem motum in nubibus accenditur, et hic, dum illas exeundo frangit, coruscationes et tonitrua facit, et maximo cum impetu in terras impellitur. Secundus autem is ignis est quo utimur, ex lignis aliisque combustibilibus a nobis ex silicibus duris eductus et fomentis educatus atque seruatus. De his tribus hac in fictione sit mentio. Nam primus Iuppiter est, ex quo et rebus aereis et terreis, que pro Iunone intelligende sunt, duo reliqui oriuntur. Ex his uterque claudus est; nam si fractionem nubis inspexerimus, non recte gradientem ignem, sed nunc in partem istam, nunc in illam declinantem uidebimus, et sic claudicantem dicemus. Equo modo et nostri ignis flammas nunquam equali sese in altum extollentes gradu uidebimus, sed more claudi nunc altius nunc depressius appetunt altiora. Ex his primus de celo in terram, ut premonstratum est deicitur, nec illi parentes arrident, quia, quam cito creatus est, eicitur. Et sic nec in mensa dignatus est. In Lemnum autem ideo deiectum uolunt, quia persepe in insulam illam cadant fulmina. Quod autem dea non illum cubili dignata sit, paulo post ubi de Eritheo dicetur causa. A symiis autem nutritus est is, qui penes nos est. Est enim symia animal, hoc habens a natura, ut, quicquid uideat hominem facientem, et ipsa conetur facere, et quoniam homines arte et ingenio suo in multis naturam imitari conantur, et circa actus tales plurimum oportunus est ignis, fictum est symias, id est, homines nutrisse Uulcanum, id est ignem fouisse. De quo, ut eius oportunitas cognoscatur, sic in libro Ethymologiarum scribit Ysidorus: *Absque igne nullum metalli genus fundi estendique potest. Nichil enim pene quod non igne efficiatur, alibi enim uitrum, alibi aurum, alibi argentum, alibi plumbum, alibi mineum, alibi pigmenta, alibi medicamenta efficit; igne lapides in ere soluuntur, igne ferrum gignitur et domatur, igne aurum perficitur, igne cremato lapide cementa et parietes ligantur; ignis lapides nigros coquendo candificat, ligna candida urendo effuscat, carbones ex pruina fulgida nigros facit, de lignis duris fragilia, de putribilibus imputribilia reddit, stricta soluit, soluta restringit, dura mollit, mollia dura reddit*. Hec Ysidorus. Uolunt insuper hunc Iouis esse fabrum et aliarum rerum omnium artificiosarum compositorem, ut intelligatur quicquid artificiosum fit ignis suffragio fieri, qui, in quantum artificiosus, dicitur Uulcanus ab aliquo insigni artifice sic dicto denominatus. Officine autem eius cur apud Lyparam et Uulcanum insulas esse dicantur, liquido patet; insule enim ignem euomentes sunt, et earum nomen fictioni fauet, Uulcanie quippe nuncupantur, sed non a Uulcano Iouis filio dicte sunt, quin imo a Uulcano quodam, qui in Emalio natus illas tenuit. Nec solum eum fabrum armorum aut iocalium ignem seu Uulcanum esse uoluere, sed et hominum conuentionibus et sermonis initio causam prestitisse uolunt, ut in libro De architectura Uitruuius uidetur asserere, dicens: *Homines ueteri more in siluis et speluncis et nemoribus nascebantur, ciboque agresti uescendo uitam agebant*. Interea quodam in loco a tempestatibus et uentis dense crepitantibus arbores agitate, et inter se terentes ramos ignem excitauerunt, et eo flamma uehementi perterriti, qui circa eum locum fuerunt, sunt fugati. Postea requie data propius accedentes, cum animaduertissent commoditatem esse magnam corporihus, ad ignis teporem ligna adicientes et id conseruantes, alios adducebant, et nutu monstrantes ostendebant quas ex eo haberent utilitates. In eo hominum gressu cum profundebantur, aliter e spiritu uoces cotidiana consuetudine uocabula ut obtigerant constiterunt. Deinde segregando res sepius in usu ex euentu fari fortuitu ceperunt, et ita sermones intra se procreauerunt. Ergo cum propter ignis inuentionem conuentus initio apud homines et consilium et conuictus esset natus, et in unum locum plures conuenirent, habentes a natura primum preter reliqua animalia, ut non proni, sed erecti ambularent, mundique et astrorum magnificentiam aspicerent, in manibus et articulis quam uellent rem faciliter tractarent, ceperunt in eo cetu alii de frondibus facere tecta, alii speluncas fodere sub montibus, nonnulli yrundinum nidos et edificationes earum imitantes, de luto et uirgultis facere loca que subirent. Hec Uitruuius. Non autem insignis homo iste Pentatheucum legerat, circa cuius initium longe alium sermonis autorem Adam omnia nominantem legisset. Et alibi Caym non domos tantum, sed ciuitatem etiam construentem nouisset. Sed de hoc alias. Cur autem Uulcano Cyclopes obsequiosi dati sint, supra ubi de Cyclopibus explicatum est. Uulcanus autem faber iste ideo dictus est, ut ait Seruius, quasi uolicanus, quod per aerem uolet. Rabanus autem dicit: Uulcanus uolans candor. Mulciber autem dicitur, ut ait Albericus, quasi mulcens ymbrem, eo quod, cum nubes altiora petierint calore, in pluuias resoluuntur. Ego autem Mulciberum dici puto quia molliat era.
+
+Erichthonius, quem Eritheum appellat Omerus, filius fuit Uulcani et Minerue; ex creatione cuius talis fertur fabula ab antiquis. Quod cum Uulcanus fulmina Ioui aduersus Gigantes pugnanti fecisset, petiit eidem loco premii, ut liceret sibi cum Minerua concubere. Quod ipse concessit, data Minerue licentia ut suam uerginitatem, si posset, uiribus tueretur. Dum ergo Minerue cubiculum intrasset Uulcanus, et Minerue acriter se defendenti uim inferre conaretur, actum est, ut uoluntate nimia percitus Uulcanus in pauimentum semen effunderet, ex quo aiunt Erichthonium natum; eique serpentinos dicunt fuisse pedes, ad quos contegendos etate prouectus currum primus excogitauit, ut dicit Uirgilius: *Primus Erichthonius currus et quattuor ausus Iungere equos* etc. Huius autem fictionis intentum Augustinus in libro De ciuitate dei sic detegit. Dicit enim apud Athenienses templum fuisse Uulcano et Minerue commune. In quo compertus est infans dracone circumuolutus, qui cum eum magnum uirum futurum iudicio Atheniensium portenderet eum seruauerunt, et eo quod parentes essent incogniti, his quibus dicatum erat templum , in quo compertus erat, Uulcano scilicet et Minerue dederant in filium. Hic preterea, ut dicit Anselmus, in libro De ymagine mundi, in celum inter alias celestes ymagines assumptus, Serpentarius dictus est.
+
+Pocris filia fuit Erychthonii seu Erithei et coniunx Cephali, Ouidio teste dicente: *Quatuor ille quidem iuuenes totidemque crearat Feminee sortis, sed erat par forma duarum, E quibus Eolides Cephalus te coniuge felix, Procri, fuit* etc. Que huius fuerit fortuna , que mors, post hec ubi de Caphalo scribitur.
+
+Orythia Ericthei seu Erichthonii fuit filia, ut Eusebius in libro Temporum testatur . Hanc trax Boreas Astreli filius rapuit et sibi matrimonio copulauit. Que ille Zethum et Calaym filios peperit.
+
+Pandion, ut Lactantio placet, filius fuit Erychthonii Athenarum regis, sibique successit in regno, ex quo preter regni tempus quod iuxta Eusebium annis quadraginta fuit, nil est, nisi quia duos habuerint filios et totidem filias. Ex quibus, bello fessus, quod diu aduersus Tracas gesserat, cum in pacem uenisset, unam, Prognem scilicet, Thero Tracum regi dedit in coniugem; alterius autem, Phylomene scilicet, infortunium fleuisse potuit, de quibus supra latius.
+
+Prognes et Phylomena, ut satis late dicit Ouidius, filie fuerunt Pandionis Athenarum regis. Harum Prognem Thereo regi Tracie dedit in coniugem, et ipsa ex eo peperit Ythim filium. Phylomenam autem secundam Pandionis filiam, dum ad Prognem Thereus deduceret, stuprauit, eique linguam abstulit; ex quo secutum est, ut Ythis a matre occideretur. Et patre daretur in cibum, et inde Prognes mutaretur in irundinem, Phylomena in auem sui nominis, Thereus in upupam, ut de omnibus plenius supra ubi de Thereo.
+
+Cachus filius fuit Uulcani, ut dicit Uirgilius: *Hic spelunca fuit, uasto summota recessu Semihominis Cachi facies quam dira tegebat Solis in accessum radiis, semperque recenti Cede tepebat humus, foribus affixa superbis Ora uirum tristi pendebant pallida tabo. Huic monstro Uulcanus erat pater: illius atros Ore uomens ignes, magna se mole ferebat* etc. Ex hoc fertur, quod Herculis ex Hyspania redeuntis, et cum Euandro hospitantis boues noctu cauda traxit in antrum suum; quos cum diminutos mane cerneret Hercules, nec quorsum errassent posset aduertere; uidebat enim uestigia pedum ab antro ad armenta uenientia, cum reliquis recedebat, sed cum mugirent ob relictos socios abeuntes, respondentes mugitui qui clausi tenebantur, cognita est Cachi fraus. In quem dum uerteret Hercules, ui ex antro illum eduxit, et claua interemit, et boues reassumpsit. Alii uero uolunt a Cacha sorore Cachi, fratris furtum Herculi reuelatum, et ob id meruisse ibidem diu ara sacrisque uenerari. Hunc ideo Uulcani filium dictum dicit Seruius, quia adiacentia omnia crebra combustione consumeret. Quem Albericus dicebat nequissimum Euandri fuisse famulum seu seruum, quod nomen ipsum sonat; nam cacos Grece, Latine malum sonat. Sub fictione autem fabule uidetur Solino ubi De mirabilibus hystoriam esse. Dicit enim habitasse Cacum eo in loco cui Saline nomen est, ubi postea trigemina porta urbis facta. Deinde dicit, Celium dicere, quod cum a Marsia rege Tharconi Tyreno legatus iuisset, et ab eo Megali Frigio seruandus esset traditus, ab eodem cum amplioribus subsidiis, unde uenerat, reductus, regnum circa Uulturnum et Campaniam occupauerunt , et dum tentarent aduersum Euandrum et Arcades, duce Hercule, qui tunc forte aderat, Cacus oppressus est. Megalis autem ad Sabinos secessit, quos augurandi disciplinam docuerat.
+
+Ceculus, si Maroni fides prestanda est, filius fuit Uulcani. Dicit enim de eo sic: *Nec Prenestine fundator defuit urbis, Uulcano genitum pecora inter agrestia regem Inuentumque focis omnis quem credidit etas, Ceculus* etc. Ex hoc talis fertur fabula. Duo fuere fratres, quibus unica fuit soror, que dum secus ignem sederet, fauilla casu eius in gremium ex torrente feruido euolauit, ex qua mulierem concepisse aiunt, et peperisse puerum, quem Uulcani dixere filium, eumque ob lippitudinem oculorum dixere Ceculum. Qui die quadam forsan infestatus improperatione, quia non Uulcani filius esset, orauit Uulcanum, ut si eius esset filius demonstraret; nec mora Uulcano agente aiunt missum fulmen, a quo omnes qui non credebant exusti atque perempti sunt; ex quo uere Uulcani filius a superstitibus habitus est. Ego existimo fictionis huius rationem esse talem: Ceculum scilicet Prenestem proprio nomine nuncupatum, et ab egritudine oculorum Ceculum, et idem esse cum Preneste Latini regis filio, de quo supra; et ob euolatam fauillulam in gremium pregnantis matris adoptatum Uulcano, eumque hostes suos igne et incendio castigasse, et Prenestem fundasse ciuitatem, et uiribus Turnum aduersus Eneam iuuisse.
+
+Tullius Seruilius Uulcani fuit filius ex Cresa Corniculana, ut in libro Fastorum testatur Ouidius, dicens: *Namque pater Tulli Uulcanus, Cresia mater, Persignis facie, Corniculana fuit. Et paulo post: Iussa foco captiua sedet; conceptus ab illa Seruius, a celo semina gentis habet* etc. Hunc preterea dicit Ouidius a fortuna dilectum, eamque solita ad eum ire per fenestram palatii et secum esse, ubi postea facta est porta que a fenestra illa Fenestrale nomen accepit. Huius fabule intentum ex hystoria per Titum Liuium stilo egregio enarrata summetur. Quam ut paucis complectar uerbis, dico, quod capto Corniculano a Tarquinio Prisco Romanorum rege inter alias captiuas iuuencula quedam, eo quod nobilis uideretur, a Tarquinio in domum regiam deducta est. Que pregnans peperit Tullium Seruilium. Quo adhuc infantulo et in cunis dormiente descendit ab alto igniculus et capiti suo insedit, nullam inferens lesionem. Quem cum uidisset Tanaquil regina auguriorum perita, suasit uiro puerum cum diligentia seruandum, magnum enim futurum familie sue commodum. Hinc seruatus cum strenuus euasisset, Tarquinii filiam sumpsit in coniugem, et uulnerato Tarquinio a filiis Anci Marci, et a regina ex uulnere mortuo clam seruato, ea iubente paruulis adhuc existentibus filiis Tarquinii, Seruius occupauit regiam. Qua occupata et morte patefacta Tarquinii, Seruius illi suffectus est rex. Cui cum due essent ex coniuge filie, illas filiis Tarquinii Prisci dedit uxores. Ipse autem cum multa bona fecisset Romanis, a Tarquinio Superbo genero suo, filie impulsu, occisus est, cum regnasset annis x liiii. Illa igitur flammula de qua supra locum dedit fabule, ut filius fingeretur Uulcani, quod ostendit Ouidius dicens: *Signa dedit genitor, tunc cum caput igne corusco Contigit, hincque omnis flammeus egit apex* etc. Quod autem a fortuna dilectus fuerit monstrauere successus. Hunc Plinius, in libro Uirorum illustrium, filium dicit fuisse Publii Cornicularii et Ocreatie captiue.
+
+Tullie due, Tito Liuio autore, filie fuere Tullii Seruilii, et coniuges Arruntis et Lucii, Prisci Tarquinii <filiorum>. Maior quippe Tullia seueri atque impatientis animi, et ad quecunque facinora procliui, Arrunti mitissimo iuueni contigit. Iunior uero, que piissima mulier erat, Lucio acris et ambitiosi cordis iuueni data est. Ardebat Tullia maior desiderio regni, segnemque uirum contumeliis infestabat, et suam damnabat fortunam, quod non Lucio data esset. Tandem actum est, ut morerentur Arruns et iunior Tullia , quam ob rem euestigio maior conuenit cum Lucio, et patiente potius quam approbante Seruio, matrimonio iuncti sunt; cepitque illico improba mulier uiri animum irritare uerbis, et ad regnum stimulis impellere; ex quo factum, ut die quadam curiam intraret Lucius, et pro rege sederet, et uenientem Tullium pelli faceret, et indi sequi atque trucidari. Quod cum audisset Tullia, conscenso uehiculo, letabunda ad salutandum uirum regem cucurrit. Rediens autem domum, cum seruii cadauer media in uia prostratum uideret auriga, atque subsisteret, ne illud transiens uehiculo premeret, obiurgatus a Tullia, eo presso, transiuit. Hec peperit Lucio filios, inter quos Sextum Tarquinium, ob cuius illatum in Lucretiam Collatini coniugem per uiolentiam stuprum, Lucius filiique secum in exilium acti sunt et ipsa cum eis. Que apud Gabios trucidatum Sextum audisse potuit, et uidisse uirum apud Cumas Campanie tabida in senectute marcentem. Quis autem mulieri finis fuerit, non legi.
+Genealogie deorum gentilium liber XIIus explicit.
+
+Gurgitis uasti atque nimium estuosi portio longe maior cursuque difficilior, uero prestante deo, post puppim relicta, cum iam cani montium uertices oppositi litoris se tenui quadam ostentatione in remotis ostenderent, ceperat uideri michi mare placidum et nullis fere impeditum obicibus, et undas solito laxiores prestare, et spe atque auiditate contingendi litoris, in quo quies promittebatur futura, et ob superatos labores uectrici mee laurea, ultro remis ferebar et uelo. Sed ecce, dum a Tyberis hostio lenis aura me detulisset in Euboicum salum, stetissentque coram Cadmeie Thebe, et, quas preterieram non aduertens, Eolie insule in mentem uenissent, sensi mecum, quid superesset agendum, eum scilicet describendum monstruosarum rerum domitorem egregium, ceteros mortales uiribus excedentem; nec non et furentis populi regem, cuius persepe opere fere naufragus factus sum, et eorum inde numerosas satis posteritates annectere, ex quo paululum tepuit feruor ille, qui me auidum deferebat in litus, et substiti, et dum mecum uoluerem, facile non esse eos labores describere, quibus preter Herculem nemo suffecisset mortalium, eumque regem, cuius famuli orbem uidebantur posse concutere, existimaui quiescendum fore et aliquali ocio languidas iam uires in neruum reuocare, ne inter egregios Alcidis sudores deficerem, aut, ubi minime uellem, debilis deferrer ab Eolo. Et sic, nondum Iouis tercii enumerata integre prole, iterum, o rex inclite, steti tanquam incertum deuenissem terminum. A quo iam factus robustior, surgens in residuum itineris, nauicule uela concedo, orans more solito, ut is faueat meque laboris deducat in finem, cui facillimum fuit ex nichilo cuncta componere.
+
+Hercules, ut scribit in Anphytrione Plautus, filius fuit Iouis et Alcmene. Que, ut quidam uolunt, hac lege nupsit Amphytrioni, ut mortem fratris sui a Theloboeis occisi ulcisceretur; in qua expeditione, ut ubi supra ait Plautus, cum uersaretur Anphytrion, Iuppiter in Alcmenam ardens, Anphytrionis militantis forma sumpta ante lucem, quasi ab expeditione rediens accessit ad eam, que cum eum uirum suum crederet, cum eo concubuit, ex quo concubitu, esto ex Anphytrione pregnans esset, concepit, ad quam conceptionem nolunt noctem unam suffecisse, quin imo aiunt tribus in unam iunctis lasciuiendi spatium adultero Ioui concessum, quod a Lucano scribitur: *Thebas Alcumene, qua dum frueretur, Olympi Rector Luciferum ter iusserat Hesperon esse* etc. Et sic in tempore geminos peperit, ex Amphytrione uiro Yphicleum, ex Ioue autem Herculem. Preterea et aliam fabulam ad huius natiuitatem spectantem recitat Omerus, quam, quia supra ubi de Euristeo filio Steleni scripsimus, hic reiterare superfluum esset. Hunc ueteres maximis extollunt laudibus, et eum quantum ad corporis staturam maximum ferunt, adeo ut nolint eius altitudinem superasse quenquam, et eam septem fuisse pedum, quod Solinus probare uidetur ubi dicit: *Licet ergo plerique diffiniant nullum posse excedere longitudinem pedum septem, quod intra hunc modum Hercules fuit* etc. Et cum Iunonis nouerce inimicitias eum passum uelint, et Euristeo regi famulatum prestitisset robore corporeo, et ingenio ceteros anteisse confirmant. Cuius labores precipuos fere omnes duodecim tantum fuisse confirmant, cum XXXI, esto non omnes equos, fuisse comperiam. Primo quidem, dum adhuc esset infantulus et in cunis cum fratre iaceret, a Iunone odiis insecutus, dormientibus parentibus, ad eum deuorandum serpentes duo missi sunt. Quibus uisis, terrefactus Yphicleus ex cunis decidit et eiulatu suo parentes excitauit. Qui surgentes Herculem inuenere cepisse manibus serpentes et eos occidisse. De quibus in tragedia Herculis Furentis sic ait Seneca poeta: *Infantis etas? monstra superauit prius Quam nosse posset. Gemina cristati caput Angues ferebant ora, quos contra obuius Reptauit infans igneos serpentum Oculos remisso pectore ac placido intuens; Artos serenis uultibus nodos tulit Et tumida tenera guttura elidens manu* etc. Secundo apud Lernam paludem cum ydra immani monstro certamen habuit, cui cum essent capita septem, et uno exciso, septem illi renascerentur illico, exquisita uitalium origine illam consumpsit. De qua sic Seneca tragedus ubi supra: *Quid? Seua Lerne monstra, numerosum malum, Non igne demum uicit et docuit mori?* etc. Tertio cum Nemeus leo esset toti regioni terribilis susceptus a Molorco pastore, qui loco proximus erat ubi leo, aduersus eum animosus accessit, et captum atque enectum excoriauit et, ob uirtutis insigne, loco pallii corio eius postea semper usus est, unde Ouidius: *His elisa iacet moles Nemea lacertis* etc. Quarto aduersus Theumesium leonem, nulla ex parte minus horribilem Nemeo, audaci processit pectore, prostratumque iugulauit. Cuius facti in Thebaide meminit Statius, dicens: *Illius in speciem, quem per Theumesia Tempe Anphytrionides fractum iuuenilibus armis Ante Cleonei uestitur prelia monstri* etc. Quinto autem aprum Menalium cuncta uastantem cepit. Ex quo Seneca ubi supra: *Solitumque densis hispidum Erimanti iugis Arcadia quatere nemora Menalium suem* etc. Et, ut dicit Lactantius, hunc aprum uiuum detulit Euristeo. Sexto ceruam eneos habentem pedes et aurea cornua, Menali nemoris hospitam, quam nemo poterat cursu contingere, ipse cursu superauit atque cepit. De qua sic Seneca ubi supra: *Menali pernix fera, Multo decoro preferens auro caput Deprensa cursu est* etc. Septimo arcu Stynphalidas occidit aues, Arpyas scilicet, de quibus sic idem Seneca: *Solitasque pennis condere obductis diem Petiit ab ipsis nubibus Stinphalidas* etc. Octauo taurum deprehendit, Atticam regionem uastantem. Aiunt enim Mynoem bellum aduersus Athenienses initurum orasse Iouem, ut sibi uictimam se dignam sacrificaturo concederet. Qui illi candidum preparauit taurum. Mynos autem tauri pulchritudine delectatus, alio sumpto, illum armentis suis prefecit, quare turbatus Iuppiter egit, ut illum Pasyphes coniunx amaret, et ex eo prolem susciperet. Hunc uictor Theseus in Atticam detulit, ubi insolens factus prouinciam omnem uexauit. Postremo ab Hercule captus occubuit. Cuius mentionem ubi supra Seneca faciens, dicit: *Taurumque centum non leuem populis metum etc. Nono Acheloum superauit, cuius facti fabula ubi supra de Acheloo. De quo Ouidius: Uosne, manus, ualidi pressistis cornua tauri?* etc. Decimo Dyomedem regem Tracie, cui mos erat hospites suos occidere et iumentis suis in cibum apponere, ipse superauit et occidit, et eisdem iumentis manducandum apposuit; unde idem Seneca: *Quid stabula memorem diri Bistonii regis etc. Undecimo cum Busiris rex, Neptuni et Lybie filius, oras omnes Nylo adiacentes predator ingens infestaret, et forenses hospites suis mactaret diis, accedens Hercules, eo superato, illam regionem pacatam reddidit, unde Ouidius: Ergo ego fedantem peregrino templa cruore Busirim domui* etc. Duodecimo Lybiam petiit et Antheum terre filium lucta superauit apud Summittum Affrice ciuitatem, ut dicit Lactantius. De quo Ouidius idem dicit: *Seuoque alimenta parentis Antheo eripui* etc. Huius fabulam scripsisse memini ubi de Antheo ipso. Tertio decimo columnas in occidente posuit, de quibus Pomponius Mela in Cosmographia ait: *Deinde est mons peraltus, quem ex aduerso Hyspania attollit obiectus, hunc Abilam, illum Calpim uocant, Columnas Herculis utrumque. Addit fama nominis fabulam, Herculem ipsum iunctos olim perpetuo iugo diremisse colles, atque ita exclusum antea mole montium Occeanum, ad que nunc inundat admissum* etc. Nec hoc etiam Seneca tacuit ubi supra, dicens: Utrimque montes soluit abrupto obice Et iam ruenti fecit Occeano uiam etc. Quartodecimo aurea mala sustulit puellis Hesperiis, dracone peruigili interempto. Ex quo sic ait Seneca: *Post hec adortus nemoris opulenti domos Aurifera uigilis spolia serpentis tulit* etc. Quintodecimo aduersus Gerionem trianimem bellum habuit, eoque superato atque interempto. Hyspanum atque egregium pecus in Greciam usque maxima cum pompa deduxit, unde Seneca: *Inter remotos gentis Hesperie greges Pastor triformis litoris Carchesii Peremptus, acta est preda ab occasu ultimo, Nothum Cytheron pauit Occeano pecus etc*. Sextodecimo baltheum regine Amazonum Euristeo regi reportauit, ea superata. De quo idem Seneca: *Non uicit illum celibis semper tori Regina gentis uidua Thermodonthie* etc. Septimodecimo Cacum Auentini furem etiam interemit; unde Boetius ubi de Consolatione: Cacus Euandri satiauit iras. Octauodecimo Centauros insolentes uolentesque Hyppodamiam nuptiarum die surripere Perithoo, Hercules acri bello superauit. Ex quo Ouidius: *Nec michi Centauri potuere resistere* etc. Nonodecimo Nessum Centaurum sibi sub specie obsequi Deyaniram coniugem surripere conantem occidit, ut patet latius supra ubi de Nesso. Uigesimo Albionem et Bergionem iter impedientes suum, haud longe ab hostio Rodani a Ioue lapideo adiutus ymbre, superauit, ut in Cosmographya testatur Pomponius. Uigesimoprimo Hesyonam Laumedontis filiam, pactis eius nuptiis, a cetho marino monstro liberauit. Dicit enim Theodontius quod, turbatis Apolline et Neptunno, eo quod Laumedon ex constructis muris Troianis non impendisset promissum, Troianis pestis immissa est; ad quam effugiendam oraculum responsum est, ut singulis diebus uirginem scopulo marino monstro uenienti apponerent. Quod cum sorte fieret, Hesyoni tetigit, que, ut dictum est, ab Hercule liberata fuit. Uigesimo secundo Troiam deleuit et Laumedontem occidit, seu quia e litore Troiano, Ylam perquirens, prohibitus sit, seu quia non daretur Hesyona promissa, seu quia equos diuino semine procreatos negasset poscenti, ut Seruio placet. Uigesimo tertio Lacinium latronem, extremam Ytalie oram latrociniis infestantem, occidit Iunonique templum constituit, quod Iunonis Lacinie appellauit. Uigesimo quarto, ut Omerus testatur in Yliade, Iunonem in papilla telo trisulco uulnerauit. Quod fecisse dicit Leontius, eo quod ab Euristeo rege audisset eam sibi laborum omnium causam fore. Uigesimo quinto celum humeris tolerauit. Cuius causam fuisse dicit Anselmus, ubi De ymagine mundi, quod cum Gigantes deos impugnarent, diique omnes in unam celi partem conuenissent, tantum ponderis ingesserunt, ut celum uideretur minari ruinam; quod ne caderet Hercules una cum Athlante supposuit humeros. Uulgatior tamen fabula est, fesso Athlanti atque optanti humerum mutare, Herculem interim humerum supposuisse suum; unde Ouidius eum queritantem describens, dicit: *Hac celum ceruice tuli* etc. Uigesimo sexto Hercules descendit ad Inferos, et ibi, ut in Yliade dicit Omerus, Ditem uulnerauit. Uigesimo septimo Theseum pauitantem, Perithoo mortuo, liberauit ab Inferis et eduxit ad superos. Uigesimo octauo Alchistam Admeti regis Thesalie coniugem retraxit ad uirum. Dicunt enim quod cum infirmaret Admetus, implorassetque Apollinis auxilium, sibi ab Apolline dictum est eum mortem euadere non posse, nisi illam aliquis ex affinibus atque necessariis suis subiret. Quod cum audisset Alchista coniunx non dubitauit uitam suam pro salute uiri concedere. Et sic, ea mortua, Admetus liberatus est, qui plurimum uxori compatiens Herculem orauit, ut ad Inferos uadens illius animam reuocaret ad superos, quod et factum est. Uigesimo nono Cerberum tricipitem, introitum illi negantem, barba cepit atque deiecit, eumque triplici cathena ligauit et in lucem traxit, ut patet, ubi de eo supra scriptum est. Trigesimo ab Inferis rediens Lycum Thebarum regem, eo quod Megere coniugi uim uoluisset inferre, interemit, ut in tragedia Herculis Furentis dicit Seneca. Sic et in furiam uersus filios occidit et coniugem, Olympiaca insuper certamina ipse constituit in honorem Pelopis. Postremo, ut in finem eius aliquando ueniamus, trigesimum primum laborem superasse non potuit; nam cum cetera superasset monstra, amori muliebri succubuit. Dicit enim Seruius, quod cum Euritus rex Etholye ei spopondisset in coniugem Yolem filiam, dissuasione filii, eo quod Megeram occidisset, petenti denegauit. Quam ob rem, capta ciuitate et Eurito occiso, Yolem obtinuit. Huius enim amore ardens, ea iubente, leonis spolium et clauam deposuit, sertis et unguentis et purpura anulisque usus est. Et quod turpius, inter pedissequas amate iuuenis sedens, penso suscepto, neuit. Unde in Thebaide dicit Statius: *Sic Lydia coniunx Anphytrioniadern exutum horrentia terga Pendere Sydonios humeris ridebat amictus Et turbare colos et timpana rumpere dextra* etc. Uerum tamen Ouidius in maiori uolumine et hic Statius non Yolem Etholam, sed Omphalem Lydiam fuisse, que illum colo nere iusserit. Sane possibile est utrumque uerum, cum multa fuerint Hercules, et sic uariis apud uarias mulieres uarie potuit contigisse. Dum autem tam illecebri teneretur amore, memor Deianira muneris sibi a Nesso Centauro olim concessi, uerum credens quod ille firmauerat moriens, Herculem in sui concupiscentiam reuocare uolens, misit illi clam Centauri uestem, quam cum non aduertens induisset, et circa uenationem laboraret, sudore resolutus sanguis uenenatus per poros ampliatos calore in precordia lapsus est, eumque in dolorem adeo intolerabilem accendit, ut mori deliberaret, et constructo in Oeta monte rogo, sagictis et pharetra concessis Phyloteti Phyantis filio, in eum conscendit, incendique iussit, et sic fessam animam exalauit. Hunc Seneca in tragedia Herculis Oethei in celum a Ioue susceptum dicit, eique Iunoni nouerce conciliato desponsatam Hebem iuuentutis deam et Iunonis filiam asserit. Omerus uero in Odissea dicit eum ab Ulixe apud Inferos conuentum et locutum. Dicit tamen non eum quem uidebat Ulixes Herculem uerum esse, sed eius ydolum. Hic insuper quantum uiuens mortales fortitudine sua fecit attonitos, tantum uel amplius mortuus decepit insanos. Nam tanta ueneratione sui mentes inuasit, ut pro excellentissimo numine haberetur. Nec sola hoc errore Grecia decepta est, sed et Rome et orbi toto uenerabilis factus, templis, statuis et sacris illi constitutis, sanctissime, imo stultissime, diuino cultu honoratus est. Sed iam quid sibi fictiones uelint aduertendum est, et ante alia quid sonet Herculis nomen. Dicebat autem Leontius Herculem dici ab era, quod est terra, et cleos, quod est gloria, et sic Hercules idem quod gloriosus in terra; uel Heracles ab heros et cleos, et sic gloriosus heros. Paulus autem dicebat Herculem dici ab erix, quod lis, et cleo gloria, et sic gloriosus litium. Rabanus autem in libro De origine rerum dicit, quod cum crederent Herculem deum uirtutis, eum dici quasi heruncleos, quod Latine uirorum fortium famam dicimus. Et scribit idem Rabanus a Sexto Pompeo scribi Herculem fuisse agricolam. Hunc tamen Greci Hiraclim uocant, propter quod nos Heracles non Hercules dicere deberemus, sed cum sic dicatur antiquata consuetudine a Latinis uidetur uicium excusari. Hoc tamen nomen Hercules unius tantum hominis proprium fuisse reor, eius scilicet qui Thebis ex Alcmena natus est, cum multorum appellatiuum fuisse credatur. Nam Uarro cum xliii homines Hercules cognominatos numerasset, dicit omnes qui fecerunt fortiter Hercules uocabantur; hinc igitur est quod legimus Herculem Thyrintium, Argiuum, Thebanum, Lybim et huiusmodi. Ex quo summetur non omnes prescriptos labores unius tantum fuisse homines, sed plurium, quos quoniam abusio nominum miscuit, cui appropriari debeant de omnibus non habetur, nec etiam que prius seu que postea facta fuerint, et hinc uni tantum et mixtim dantur Herculi; nec ex tot impossibile secundum Pompeium unum fuisse agricolam, non enim solis nobilibus liberalibus natura est, quanquam nobilium opera fortuna faciat clariora. Fuisse autem primo Yphicleum genitum, et inde alio coitu Herculem, morum et operum diuersitas adinuenit; nam cum remissus homo esset Yphicleus, Anphytrioni datus est, et ideo primogenitus dictus, quia uideretur astrologis constellatio illa, que tunc erat, dum arbitrati sunt eum gigni potuisse, conueniens moribus suis, et subsequens Herculi, et hinc Hercules secundogenitus, et quia esset iniuriarum ultor et religionum atque legum introductor Ioui datus est filius. Ego autem credo filium fuisse Anphytrionis, et eodem concubitu cum Yphicleo genitum, esto matematicorum perspicacitas nequeat rationem aliam cernere, cur gemini fuerint moribus dispares preter constellationum diuersitates. Sic Esau et Iacob, sic et alii plures etiam euo nostro fuere gemini, non diuersis temporibus, sed uno et eodem coitu concepti, ut arbitratur Augustinus ubi De ciuitate dei, et ipsam diuersorum operum rationem, nondum satis nota est, nisi deo, dato multa possint dici, que forsan uiderentur conuenientia ueritati. Triplicem autem noctem conceptioni huius attributam puto ab operibus humanis sumptum; non enim adeo in breui tempore edificia magna perficimus, sicuti pauperum domunculas faceremus, et ideo quasi sic natura circa productionem magnorum hominum, et plurimum ponat temporis et laboris, ubi in productione aliorum hominum nox una suffecisse uidetur, Herculi, qui ceteros debebat excedere, tres date sunt. Eum autem Iunonem habuisse aduersam ideo fictum credo, quia Euristeus rex, qui illi dominabatur, quem pro Iunone regnorum dea possumus hic summere, eum forsan, ob eius inclitam uirtutem, suspectum habens, ne aliquid noui moliretur in regno, continuis in expeditionibus semper amotum tenuit, et sic illi potestas regia aduersata est. Labores Herculi ascriptos iam plurium fuisse diximus, et sic fictiones quorundam supra enucleate sunt, ubi his contigere, qui ex numero talium crediti sunt. Et nonnulli etiam simplicem hystoriam referunt, et ob id ex multis pauci supersunt poetico uelamine tecti, ad quod auferendum uenientes; dicit Theodontius in quibusdam Grecorum codicibus legisse Herculem Anphytrionis fuisse filium et non Iouis, et noctu ad cunas eius atque fratris geminos accessisse serpentes, ut existimatum est domesticos et lactis odore tractos, cuius auidi sunt, et cumYphiclei timentis plangore exiti parentes accessissent ad cunas, inuenere Herculem uigilantem et impauidum illos, ut poterat, manibus amouentem, quod permaximum fuit existimatum, et tanta ex hoc infantis indoles assumpta est, ut non solum crederetur eum futurum mirabilem hominem, sed etiam illum dei filium arbitrari insipidi ceperint. Ex quo sibi locum fecit fabula, eum scilicet ex Ioue conceptum, quem ex uiro mulier honesta conceperat. Secunda Herculis gloria est ydram septicipitem occidisse, cuius figmenti rationem talem recitat Albericus. Dicit enim ydram locum fuisse aquam e diuersis locis euomentem, a qua ciuitas et circumuicinia omnia uastabantur, cuius uno clauso meatu erumpebant multi. Quod cum uideret Hercules loca multa in circuitu exussit. et sic aque clausit meatus. Ego autem arbitror aliquem strenuum fuisse uirum, qui auerterit aquas ex diuersis scaturiginibus loca palustria atque fetida facientes, hoc pacto, ut exquisito earum principio, illud in partem aliam uersum, paludem Lerneam siccam liquerit, quam uocauere ydram, quia more ydre circumflecteretur et serperet, ac etiam ydros Grece aqua est; et quia locus ubi ante palus siccus relictus est, ideo ydram finxere exustam. Eusebius autem in libro Temporum de hac ydra aliter dicit sentire Platonem, quem ait asserere Ydram callidissimam fuisse sophystam. Nam Sophystarum mos est, nisi quis aduertat, adeo prepositiones suas tradere, ut uno soluto dubio multa consurgant. Sed astutus phylosophus, dimissis accessoriis, ad internitionem principalis conatur, quo remoto, cetera remouentur. Eum Acheloum superasse, supra ubi de Acheloo scriptum est, et declaratio fictionis apposita. Similiter et Anthei fabula ubi de Antheo; et de malis Hesperidum ubi de eisdem. Circa Gerionis figmentum dicit Seruius, Gerionem regem fuisse Hyspanie tricipitem, seu trimembrem, sic ideo extimatum, quia tribus insulis prefuerit Hyspanie adiacentibus, Balearibus, scilicet maiori et minori, et Ebuso. Bicipitem etiam canem habuisse dicit, uolens ob hoc intelligi, quia et terrestri et nauali certamine plurimum potuerit. Ad quem ait Herculem olla ferrea delatum eumque superasse. Per ferream ollam intelligens fortem nauem et ere munitam, qua uectus Hercules accessit ad eum. Alii autem eum dixere trianimem, quod Rabanus intelligit eum duos habuisse fratres adeo secum concordes, ut in unoque eorum sua et reliquorum anime inesse uiderentur. Iustinus autem de eo sic ait: *In alia parte Hyspanie, que et insulis constat regnum penes Gerionem fuit. In hac tanta pabuli letitia est, ut, nisi abstinentia interpellata sagina fuerit, pecora corrumpantur. Inde dicta armenta Gerionis, que illis temporibus sole opes habebantur, tante fame fuere, ut Herculem ex Asya prede magnitudine allexerit. Porro Gerionem ipsum non triplicis nature, ut fabulis fuisse ferunt, sed tres tante concordie extitisse, ut uno animo omnes regi uiderentur, nec bellum Herculi sua sponte intulisse, sed cum armenta sua rapi uidisset, amissa bello repetisse*. Hec Iustinus. De Caco Auentini fure supra ubi de eodem dictum est. De leonibus duobus, et Menalio apro, quoniam hystoriographa creduntur, nil dicendum superest. Et de Stinphalidis auibus, ubi de Arpyis habetur. Sic et de tauro, ubi de Mynoe rege. Et de Dyomede et Busyride et columnis hystorie sunt. Nec minus de baltheo regine Amazonidum. Et de superatis Centauris, etiam ubi de eis dictum est. Et de Nesso Centauro, et superatis Albione et Bergione, et de Hesyona, de quibus omnibus ubi supra de eis singularis est sermo. Delesse eum Troiam notissima hystoria est. Nec occidisse Lacinium sonat aliud, quam latronis interitum. Celum tolerasse humeris improprie dictum est. Ab Athlante quidem ea tempestate insigni astrologo doctus, eo seu uolente quiescere, seu moriente, ipse locum eius tenuit et laborem in docendo supercelestium corporum cursus subintrauit. Uulnerasse trisulco telo Iunonem, sapientis describit opus. Nam diuitias et sublimes potestates prudens despicit et uilipendit triplici ratione. Sunt enim temporalia in regendo anxia, in seruando suspicionibus et curis plena, et statu dubia et caduca, et sic trisulco telo uulneratur ab Hercule Iuno. Ad Inferos autem descendisse et Ditem etiam uulnerasse, illud idem sonat, quod de Iunone dictum, cum diuitiarum deus sit Dites, qui totiens uulneratur, quotiens despiciuntur diuitie, ut non nullos fecisse phylosophos legimus, eo quod illas studiorum arbitrarentur hostes. Theseum uero liberasse hystoria potius est quam fictio. De Alchista ad Admetum ab Inferis reuocata dicit Fulgentius, quod cum Alchiste pater uolenti eam in coniugem, hanc legem apposuisset, ut duas dispares bestias apponeret currui, Admetus Apollinis et Herculis munere leonem iunxit et aprum, et sic accepit Alchistam. Dicit ergo Admetum in modum mentis positum, et eum Admetum dictum, quasi quem adire poterit metus; hic Alchistam in coniugem desiderat. Alce autem lingua Attica presumptio dicitur; ergo mens presuntionem sperans sibi coniungi, duas feras suo currui iungit, id est sue uite duas uirtutes adsciscit, animi et corporis, leonem ut uirtutem animi, aprum ut uirtutem corporis. Denique et Apollinem et Herculem sibi propitiat, id est uirtutem et uirtutem. Ergo presumptio semetipsam ad mortem pro anima obicit, ut Alchista. Quam presumptionem, quamuis in periculo mortis deficientem, uirtus ab Inferis reuocat, ut Hercules fecit. Ego autem aliter sentio; Admetus anima rationalis est, cui tunc Alchista, id est uirtus, nam alce Grece, Latine uirtus, iungitur, dum a leone et apro, id est ab appetitu irascibili et concupiscibili currus eius, id est uita qui circumitionibus consumatur, trahitur, id est agitatur. Uirtus enim non ob aliud iungitur, nisi ut ab ea passiones frenentur, et sic pro salute anime aduersus passiones uirtus se ipsam opponit, que, si aliquando fragilitate nostra succumbit, a reuocata fortitudine releuatur. De Cerbero ad superos tracto, supra ubi de Perithoo satis dictum est. Lycum regem ab eo occisum cum reliquis ad hystoriam tendunt. Herculem autem mortuum constat, ut scribit Eusebius, anno regni Atrei et Thyestis sexagesimo tertio, eo quod in morbum pestilentem incidisset, et ob remedium dolorum se iecisset in flammas. Et hic Thebanus fuit Hercules Anphytrionis filius. Morte autem functus est anno etatis sue lii, anno uero mundi IIII IIII. Eum in celum transportatum dicunt, eo quod inter alias celestes ymagines descriptus sit ab astrologis, quia et ipse fuit astrologus. Iuuentutem autem sumpsisse in coniugem, ideo fictum est, quia quantumcunque pereat corpus uiri egregii fama nomenque eius iungitur perpetue iuuentuti. Iunone autem conciliatus, ideo dicitur, quia qui hominem exuit, nec a concupiscentia regnorum, nec ab imperante aliquo mortali amplius uexari potest.
+
+Oxeas, Creonthiades, Tyriomacus et Diicohontes filii fuerunt Herculis ex Megera filia Creontis Thebani. Ex quibus tres, Creonthiadem, Tyriomacum et Diicohonta Omerus in Odissea filios Herculis ex Megera fuisse dicit, et occisos ab eo in reditu ab Inferis post occisum Lycum. Seneca autem poeta in tragedia Herculis Furentis duos nominat, Oxeam et Creonthiadem, et eos ab Hercule redeunte interemptos dicit, et ideo ego quattuor posui, de quibus nil aliud comperisse memini.
+
+Ythoneus, ut placet Lactantio, filius fuit Herculis ex Paphia. Ex quo Statius, qui illum in bello Thebano fauisse dicit Ethyocli, sic ait: *Ducit Ythoneos et alalcomenea Minerue Agmina* etc. Et alibi, Ythoneos: ut ipse supra: Aonia diuertis Ythone. Ythone autem ciuitas est Boecie in qua hic regnauit. Alibi autem dicit Lactantius quod Statius hic; Ythone Mineruam cognominat ab oppido, quod in Macedonia est, ubi antiqua eius sedes est.
+
+Cromis Herculis filius fuit, ut Lactantius testatur, dicens: *Constat Cromim Herculis fuisse filium, et equos habuisse Traces, quos Hercules occiso Dyomede abduxerat, humanis carnibus uesci consuetos. Uerum Statius huius rei assertor antiquior dicit: It Cromis Yppodamusque, alter satus Hercule magno*, etc. scilicet Cromis. Et paulo infra: *Mox Cromis Yppodamum mete interioris ad orbem Uiribus Herculeis et toto robore patris* etc. Hic cum Adrasto rege accessit in bellum Thebanum.
+
+Agilis, ut placere uidetur Lactantio, filius fuit Herculis, cum dicat Tyrintiam pubem intelligi deberi eos, qui cum Agile Herculis filio in bello fuere thebano.
+
+Ylus Herculis et Deianire fuit filius, ut testari uidetur Seneca poeta, in tragedia Herculis Oethei, eidem loquente Deianira: *Si uera pietas, Yle, querenda est tibi, Iam perime matrem* etc. Et paulo post: *Herculem eripui tibi* etc. Et post hec infra: *Natus Alcide times* etc. Hic cum reliquis, qui ex Alcide mortuo superstites fuere pulsi ab Euristeo rege. Athenas confugit et ibidem una cum eis templum Misericordie seu Clementie construxit, in testimonium auxilii sibi impensi ab Atheniensibus et refugium in posterum deiectorum.
+
+Sardus Herculis fuit filius, ut dicunt Rabanus et Anselmus, quem uolunt cum multitudine a Lybia discessisse et insulam Sardinie occupasse, et que Ycus uocabatur a Grecis, de suo nomine Sardinia nuncupasse. Solinus uero, ubi De mirabilibus, dicit eam a Thimeo Sandaliotem dictam, et a Crysippo Uuniuam, et quod Sardus Hercule procreatus, nomine mutato, eam uocauit Sardiniam.
+
+Cyrnus Herculis fuit filius, ut placet Rabano. Qui asserit ab eo insulam, quam hodie Corsicam dicimus, habitatam primo, et Cyrnum a suo nomine nuncupatam.
+
+Dyodorus, ut in libro Antiquitatum Iudeorum scribit Iosephus, Herculis fuit filius, asserens Aferam et Iafratem filios Abraham ex Cethura ab Hercule in Affricam subsidium suscepisse, eique Echeam filiam Iafram dedisse in coniugem, et ipsum ex ea suscepisse Dyodorum, cuius Sophon fuit filius. Et sic apparet hunc antiquissimum fuisse Herculem, qui Dyodorum genuit.
+
+Sophon, ut asserit Iosephus in libro Antiquitatis Iudaice, filius fuit Dyodori et regnauit in Affrica, atque ut idem scribit losephus, barbari Lybice regionis ab isto Sophone Sophaci nominati sunt.
+
+Tlypolemus, ut in Yliade placet Omero, filius fuit Herculis ex Astyochia, quam rapuit ex Ephyri ciuitate Laconie. Qui grandis factus, ut idem dicit Omerus, occidit auunculum suum senem nomine Lycemmonem a Marte progeniem ducentem, et fabricatis nauibus cum multitudine gentium, fratres fugiens et affines, intrauit mare, et Rhodon abiit, ibique habitauit, et Rhodiis etiam imperauit. Inde euntibus Grecis in Troianam expeditionem, et ipse etiam uenit, ut satis patet per Omerum in libro desuper dicto.
+
+Thessalus, ut in Yliade dicit Omerus, filius fuit Herculis, genuitque filios duos cum quibus in Troianam expeditionem cum Grecis ceteris fuit in armis.
+
+Phydippus et Anthyphus Thessali fuere filii, de quibus in Yliade sic ait Omerus: {ton au Pheidippos te kai Antiphos hegeseusthen huighe duo hErakeidao anaktos} etc. Que latine sonant : Hos autem Phidippusque et Anthiphus duxerunt Thessali filii duo Herculei regis. Dicit Leontius, quod Herculei, in carmine Omeri appositum patronimicum est Thessali, et ideo Thessalum Herculis dicit fuisse filium. Hi quidem Phydippus et Anthyphus patrem secuti cum Grecis apud Troiam fuere.
+
+Auentinus filius fuit Herculis et Rhee, ut ostendit Uirgilius, dicens: *Uictorque ostentat equos satus Hercule pulchro, Pulcher Auentinus clipeoque insigne paternum Centum angues, centumque gerit serpentibus ydram Collis Auentini silua quem Rhea sacerdos Furtiuum partu sub luminis edidit auras, Mixta deo mulier* etc. Hic Turno fauit aduersus Eneam. Et hunc dicit Theodontius eum esse quem Latinum uolunt ex Fauni filia susceptum.
+
+Thelephus, ut dicit Lactantius, filius fuit Herculis ex Auge procreatus, et ab ea cum fuisset in siluis expositus a cerua lactatus est. Hic, ut Leontius asserit, in Lycia Chitensibus imperauit, moriensque duos filios dereliquit.
+
+Euripilus filius fuit Thelephi, ut in Odissea testatur Omerus, dicens: {All oion tou Telephiden katenerato khalko hEro Eurupulon, polloi diamph'autou egairoi Keteioi kteinonto gunaion eineka doron} etc. Que latine sonant : Sed solum Thylephidem interfecit ferro heroem Euripilum, multique circum ipsum socii Chithii interfecti fuerunt muliebrium causa donorum. Dicit Leontius uineam auream a Ioue Troio datam ob precium Ganimedis rapti, que per successionem deuenit ad Priamum. Qui cum audisset uirtutem Euripili circa bellica, misit eam matri eius, ut ipsa eum sibi auxiliarem mitteret. Que, dono suscepto, statim misit. Ipse uero a Mneoptholemo cum multis ex Chitiis, quibus post patrem imperauerat, occisus est apud Troiam.
+
+Cyparissus, ut ait Lactantius, filius fuit Thelephi. Hunc, dicit Seruius, Siluanus siluarum deus amauit. Qui cum haberet mansuetissimam ceruam eamque summe diligeret, illam Siluanus inaduertenter occidit, quam ob rem Cyparissus summe dolens mortuus est. Siluanus autem illum in arborem sui nominis uertit. Huic fictioni conuenientia nominis, et quia continue gemat, dedere causam.
+
+Lydus et Lamirus, ut Paulus asserit, filii fuere Herculis ex Yole Euriti regis filia suscepti. Ex quibus nil aliud quam nuda nomina reliquisse uidetur antiquitas, preter quod ex Lido Lanium genitum idem Paulus affirmat.
+
+Lanius, prout predictus asserit Paulus, Lydi fuit filius, ex qua matre uel quid egerit, nil omnino retulit.
+
+Herculis magnifici descripta prole, superest ut de Eolo rege uentorum sermo fiat. Quem Theodontius, et post ipsum Paulus aiunt Iouis fuisse filium et Sergeste, filie Yppotis Troiani, et sic uterinum Acestis fratrem. Plinius autem in libro Naturalis historie dicit eum cuiusdam Heleni filium fuisse et uentorum inuenisse rationem. Hic tamen, ut eisdem placet, regnauit apud insulas, que sunt propinque Sicilie, Ytaliam uersus. Quas quidem Eolias ab hoc Eolo, non nulli Uulcanias a Uulcano olim eorundem rege nuncupant. Quarum potior Liparis est. Hunc poete regem uentorum seu deum dicunt, ex quo eius describens regiam et officium Uirgilius dicit: *Eoliam uenit; hic uasto rex Eolus antro Luctantes uentos tempestatesque sonoras Imperio premit ac uinclis et carcere frenat. Illi indignantes magno cum murmure montis Circum claustra fremunt, Celsa sedet Eolus arce Sceptra tenens mollitque animos et temperat iras. Ni faciat maria ac terras celumque profundum Quippe ferant rapidi secum uerrantque per auras: Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris Hoc metuens molemque et montes insuper altos Imposuit regemque dedit, qui federe certo Et premere et laxas sciret dare iussus habenas* etc. Attamen ipse Eolus, Uirgilio teste, regnum et uentorum imperium a Iunone tenere fatetur, dicens: *Tu michi quodcunque hoc regni, tu sceptra Iouemque Concilias, tu das epulis accumbere diuum Nymborumque facis tempestatumque potentem* etc. Preterea dicit Omerus in Odissea, cum huic essent filii sex et totidem filie, easque masculis dedisset in coniuges, ad eum Ulixem uagum deuenisse, eique Eolum uentos omnes in corio bouis argentea cathena alligatos preter Zephyrum dedisse. Harum fictionum causas tales non nulli assignant. Dicit enim Solinus ubi De mirabilibus, Strogilem unam ex insulis Eoliis esse, et eam a solis exortu minime angulosam, et a ceteris liquidioribus differentem flammis, cum fere omnes flammas euomant. Qua ex causa fit, quod ex eius fumo potissime incole presentiscunt, qui nam flatus in triduo sint futuri. Quo factum est, ut Eolus uentorum crederetur deus, cum asserat Paulus eum nondum aduertentibus aliis primum fuisse, qui murmurationibus atque motibus flammarum aliquandiu adeo consideratis, ut, dum eas audiret aut uideret, confestim quis uentus esset in partibus illis futurus, prediceret, non aliter quam si ipsi emittendi esset imperium. Et ideo huius erronee credulitatis conualescens fama, sibi ab ignaris impetrauit, ut uentorum extimaretur deus. Sunt tamen qui uelint hac in fictioni Uirgilii, Eulum sublimi in arce residentem rationem esse, sedem habentem in cerebro; uentos uero illecebres appetitus in antro humani pectoris tumultuantes, qui, ni ratione frenentur, in exitiale precipitium deferant emittentem necesse est, quin imo non nunquam mundum omnem lanient et discerpant. Nouisse enim potuimus, quid secutum sit ex male laxata libidine Paridis; quid ex stolida presumptione Xerxis Persarum regis, quid ex ambitione Marii, quid ex auaritia Crassi, et aliorum plurium. Hi quidem appetitus ab Eolo, id est a deo dantur Ulixi, id est unicuique homini, bouino in corio, id est in corpore nostro mortali atque laborioso, argentea alligati catena, id est sonanti atque lucida coerciti doctrina. Zefirus solus emittitur seu non religatur, et hoc ideo quia temperatus est uentus, ut per hoc sentiamus, quam temperate emittenda sint desideria, ut nec nobis nec aliis noceamus; socii autem Ulixis, id est sensus corporei, existimantes thesaurum, id est lucrosum secundum concupiscientiam uiuere, corium soluunt, id est rationis frenum, et impetuose in lasciuias suas ruunt, a quibus, qui sic faciunt, a uicinitate portus, id est salutis in mare retrahuntur, id est in amaritudinem et tribulationes, que ex concupiscentiis innumere consecuntur. Tangit preterea Uirgilius artificiose naturalem uentorum causam. Oriuntur quippe in cauernis agente aeris motu, et exeuntes per aerem efferuntur, et sic a Iunone regnum tenere fatetur, id est ab aere, absque quo uentus creari non potest. Et cum se extollunt in altum, Ioui conciliantur, in quantum proximiores regioni ignis efficiuntur, et mensis deorum, id est superiorum corporum, accumbunt, et perseuerante aeris dispositione congrua ad eos producendos, ipsi etiam perseuerant. Sunt insuper qui uolunt duodecim filios Eoli duodecim uentos esse, prout eos fore dicit Aristotiles in Metheoris, et ex his uolunt sex esse, qui suo spiritu habeant agere, ut terra ad producendum fructum uires emittat seu disponat. Sex uero qui illam ad suscipiendum preparatam faciant. Et sic agentes masculi et quos patientes faciunt femine. Eolo fuisse filios fertur, sed cum plures sint Eoli, ut in sequentibus apparebit, nec satis liquido appareat, quis horum pater fuerit, huic omnes attribuam.
+
+Macareus et Canaces, ut in Epistolis ostendit Ouidius, Eoli fuere filii; et cum se minus honeste amarent uterenturque consanguinitatis commoditate, concepit ex Macareo Canace, et peperit filium. Quem dum clam e regia per nutricem emitteret ut aleretur, infelix infans se suo uagitu patofecit auo. Qui filiorum incensus scelere, iussit innocuum exponi canibus, et per satellitem Canaci gladium misit, ut eo pro meritis uteretur. Quid ex ea secutum sit, nescio. Macareus autem aufugit. Et sunt qui uelint, hunc Macareum eum fuisse, qui postea Apollinis Delphici sacerdos factus in mortem Pyrri Achillis filii Horesti concessit assensum.
+
+Alciones filia fuit Eoli, ut per Ouidium patet, dum dicit: *Neue tuum fallax animum fiducia tangat, Quod socer Yppotades tibi sit, qui carcere fortes Contineat uentos* etc. Huic enim coniunx fuit Ceys rex Trachinne, Luciferi filius. De quibus ambobus et infelici eorum casu supra ubi de Ceyce dictum est.
+
+Misenus Eoli fuit filius, ut ait Uirgilius: *Misenum Eolidem, quo non prestantior alter Ere ciere uiros Martemque accendere cantu. Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum Et lituo pugnans insignis obibat et hasta. Postquam illum uita uictor spoliauit Achilles, Dardanio Enee sese fortissimus heros Addiderat socium, non inferiora secutus. Sed cum forte caua dum personat equora conca, Demens, et cantu uocat in certamina diuos, Emulus exceptum Tryton, si credere dignum est, Inter saxa uirum spumosa immerserat unda* etc. Qui ergo fuerit, quid illi officium, et que mors in precedentibus demonstratur. Eum autem mortuum, ab Enea tumulatum idem scribit Uirgilius, dicens: *Et ingenti mole sepulcrum Imponit, suaque arma uiro, remumque tubamque Monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo Dicitur eternumque tenet per secula nomen* etc. Nunc quoniam sempliciter a Uirgilio dicta uera non sunt, quid sit sub cortice fictionis conditum aduertendum. Fingit ergo Misenum Eoli filium, eo quod fuit tubicina, nam tube sonus nil aliud est, quam spiritus per fistulam ab ore emissus, sicuti et uentus est aer impulsus, et per terre fistulas e cauernis emissus; et quia uentorum Eolus deus dicitur, quasi eorum autor, sic a similitudine operis Misenus eius dicitur filius. Eum autem a Tritone Neptuni tubicina tractum atque demersum in undas sunt qui credant a Uirgilio inuentum ad tegendam Enee iniquitatem, quem sepe pium uocat, eo quod putent ipsum apud lacum Auerni ab ipso Enea, sacrum illud infaustum Inferis faciente, occisum, sicuti Alpenor in eodem loco occisus est, cum nequeat illud perfici absque humano sanguine. Quod autem illi sepulcrum fecerit, facile credi potest in premium sublate uite. Nec dubium quin apud Baias sit mons paruus, cui adhuc Misenus nomen est, an illi a sepulto homini datum sit, an potius a monte homini, ut fictioni melius conueniret, nescio.
+
+Crytheus filius fuit Eoli, ut in Odissea scribit Omerus. Huic fuit coniunx Tyro filia Salmonei regis fratris sui, ex qua ipse suscepit Ensonem, Pherytam, Alcymedontem atque Amythaonem.
+
+Enson Crythei fuit filius ex Tyro, ut supra dictum est. Qui cum genuisset Iasonem insignem eo euo toti Grecie iuuenem, et is missus a Pelia in Colcos, et inde uictor aureum reportasset uellus, et Medeam Oethe regis filiam sibi coniugem in Thesaliam deduxisset, ut Ouidius asserit, ab eadem uirtute herbarum, cum senex esset iuuenis factus est. Cuius fictionis talis potest esse sensus. Ensoni scilicet ex insperato reditu filii tam difficilis expeditionis gloriosi, tam grandis letitia addita est, ut etas, que tendebat in mortem, in etatem retrocessisse floridam uideretur
+
+Iason Ensonis fuit filius, Ouidio teste, ex quo talis recitatur hystoria. Fuit Iasoni patruus Pelyas rex Thesalie, cui oraculo iussum erat, ut singulis annis Neptuno patri sacrifitium exhiberet, ut ait Lactantius, dumque cerneret eo celebrante quenquam nudo pede ad sacrum uenientem, de proximo se moriturum sciret. Contigit inde, ut, eo sacrum faciente, Iasonem festinantem ad sacrum in limo Anauri fluminis calciamentum alterius pedis liquisse. Quod uidens Pelyas, filiis tirnens, suasit Iasoni, ut Colcos iret aureum uellus quesiturus, eum non rediturum existimans, cum audisset opus esse humanis uiribus insuperabile. Qui expeditione assumpta, fabricata est illi nauis longa ab Argo in sinu Pegaso, et Argos ab autore denominata, nobiles Grecie iuuenes fere omnes conuocauit, inter quos Hercules fuit. Fuere preterea Orpheus, Castor, Pollux Zethus, Calays, aliique plures splendidissimi genere et uirtute iuuenes, quos ob nobilitatem semideos appellat Statius in Thebaide dicens: *Iam tum prima cum pube uirentem Semideos inter pinus me Thessala reges Duceret* etc. Qui a nomine nauis Argonaute appellati sunt. Quibus congregatis, ex sinu Pegaso nauem soluit, et inde secundo urgente uento in Lemnum delatus est. Ibi autem cum mulieres uiros omnes interfecissent suos, uirorum imperium aspernate, regnaretque Ysiphiles Thoantis olim regis filia, eis, ut testatur Statius, superatis, Iason ab Ysiphile hospitio susceptus est et thalamo. Tandem cum redargutus ab Hercule Ysiphilem pregnantem liquisset, deuenit in Colcos. Ibi, cum florida iuuentute et formositate ualeret, a Medea Colcorum regis filia amatus est. Cui cum clam se maritum futurum spopondisset, ab ea doctus est, quo pacto ?eripedes? tauros et domare et iugo subigere posset, occidere draconem peruigilem, et eius dentes sulcis immittere, et ex dentibus surgentes armatos in pernicem suam concurrere sineret, et hoc peracto qualiter illi ad aureum uellus iter peruium esset. Qui cum iuxta monitus peregisset omnia, in predam deuenit optatam, et ea sublata clam cum sociis et Medea fugam arripuit. Sane unum omnes non tenuisse iter in reditu satis constat, cum Hercules et reliqui fere omnes ad Propontidem et Hellespontum uenisse legatur, cum Iasonem scribant ueteres Hystri hostium intrasset, et inde ad eam usque partem deuenisse, in qua diuisus Hyster in Adriaticum fertur, et eam intrasse, et in Adriaticum deuenisse. Quod Aristotiles ubi De mirabilium auditu asserit, dicens, quod, esto ibi loca innauigabilia sint, Iasonem nauigabilia fecisse per Cyaneas tendentem; et ad probationem huius itineris dicens, quia loca illa, per que Iasonem iter fecisse traditur, admirandorum plena et crebra per eadem a Iasone altaria inueniri composita, et in una Adriatici maris insula Diane templum a Medea dedicatum. Preterea et oppidum Pola, quod in nostrum usque euum perseuerat, a Colcis colonis primo habitatum. Hec meo iudicio nauigationem non probant, imo potius possent firmare, que alii fuisse arbitrantur, Iasonem scilicet, quamdiu potuerit, naui peregisse iter; inde, obstantibus nauigationi montibus portantibus sociis nauem humeris. superasse montes, et in Hystrum Cisalpinum deuenisse flumen, et aras et altaria que narrantur peragrando fecisse. Sed quodcunque tenuerit iter, constat aureo cum uellere in patriam remeasse, et illud, ut Lactantius dicit, Creonti Corinthiorum regi detulisse. Is autem cum ex Medea duos suscepisset filios, eiusque opera iunior factus fuisset Enson, et a filiabus trucidatus Pelyas, seu criminum enormitate, seu alia ex causa fecerit, eam repudiauit, et, ut dicit Lactantius, Glaucem assumpsit uxorem. Seneca poeta uero, in tragedia Medee, eum assumpsisse Creusam Creontis regis Corinthiorum filiam ostendit. Ob quam indignationem cum maleficiis Medee regiam et nouam coniugem, ut asserit Seneca, uidisset exustam, ab eadem oculis suis uidit quos ex ea susceperat filios gladio laniari. Et hinc subsequi potest quod Lactantius asserit, eum Glaucem accepisse. Tandem cum ob suum crimen Medea, que ab Egeo in coniugem suscepta fuerat, aufugisset ab eo, iterum a Iasone Thesalia pulso, ut aiunt, suscepta est. Et cum ea Colcos iterum transfretauit, Oethamque senem Medee patrem, regno pulsum, reduxit in regnum, et multa insuper per Asyam egit magnifica in tantum, ut ibidem dei ritu coleretur, et suo nomini templa construerentur plurima. Que postea Alexandri Macedonis iussu, forsan eius glorie inuidentis, demolita sunt. Qualis tamen illi fuerit finis, aut ubi, legisse non memini. Huius hystorie tam succincte recitate quedam sunt poetica fictione uelata, que, si possumus, aperienda sunt. Legitur enim primo eum tauros eneos habentes pedes, efflantes naribus ignes domuisse, quos ego reor regni Colcorum proceres insuperabiles uiribus, elatique spiritus fuisse, quos non bello, sed oratione atque circumuentionibus superatos puto, et in suam Medeeque sententiam tractos populares ad seditionem disposuisse, et ceso per fraudem dracone peruigili, id est prefecto custodie regni, et ob eius mortem, quasi seminatis dentibus, id est dissensionum causis, aduersum se ipsos armarentur Colci, et in bellum perseuerantes adeo fatigarentur, ut demum a Iasone subigerentur facile atque diuitiis nudarentur, et aureo uellere, id est grege habente preciosissimum uellus. Hunc arbitratur Plinius primum fuisse qui longa naui nauigauerit.
+
+Thoas et Euneus filii fuere Iasonis ex Ysiphile, ut satis per Statium patet in Thebaide. Creditum quippe est eam pregnantem ex Iasone ad Colcos eunte remansisse, et, ut comprehendi potest, cum gemellos peperisset, neque fas esset apud Lemniades masculos alere. eam illos alendos alibi transmisisse, et cum ob detectum seruati patris facinus regno pulsa fuisset et a pyrratis capta atque Lygurgo regi Nemeo uendita, aut tanquam serua tradita, nunquam postea illos uidit. Qui cum adoleuissent, et cum Adrasto rege in Thebanum bellum irent, audirentque eam in silua Nemea casus recitantem suos Adrasto, illam e uestigio matrem cognouerunt, et ire Lygurgi regis ob male seruatum Opheltem filium eam surripuerunt. Quid autem ex eis postea actum sit michi incertum est.
+
+Phylomelus, ut scribit Rabanus in libro De originibus rerum, filius fuit Iasonis, nec de eo habetur aliud, nisi quia Plutum genuit.
+
+Plutus, ut scribit Ysidorus ubi De ethymologiis, filius fuit Phylomeli. De quo nil aliud, nisi quia genuit Pareantem.
+
+Pareantes filius fuit Pluti, ut scribit Ysidorus ubi supra. Qui ibidem ait eum Paron insulam tenuisse, eamque et eius oppidum Paron de suo nomine nuncupasse, cum primo Mynoia uocaretur.
+
+Polymilas, ut Leontius asserit, filius fuit Ensonis. Qui Leontius dicit Ensoni preter hunc nullum fuisse filium. Uerum ego plus fidei antiquate fame exhibeo, qua habemus Iasonem Ensonis fuisse filium, quam autori nouo; est tamen possibile Iasonem fuisse binomium.
+
+Alcimedontem filium fuisse Crytei, Leontius dicit, asserens a Pherecide recitari ab Alcymedonte moriente Epytropum paruum filium suum Pelye fratri suo derelictum. Quem cum mater Chyroni nutriendum dedisset, grandis a Pelia Colcos missus est.
+
+Epytropus secundum Leontium filius fuit Alcymedontis. Qui, ut refert Pherecides, a matre Chyroni Centauro alendus traditus est, et cum adoleuisset in patriam rediens Pelye patruo paternam petiit hereditatem, a quo Colcos missus est uellus aureum quesiturus.
+
+Pheryta filius fuit Crythei ex Tyro susceptus, ut in Odissea testatur Omerus.
+
+Amythaon, ut in Odissea Omeri legitur, Crythei fuit filius ex Tyro susceptus. Hunc Omerus dicit bellicosissimum fuisse hominem, neque de eo amplius, nisi quod Melampum genuerit et Byam.
+
+Melampus, olim augur ingens, filius fuit Amythaonis, ut in Thebaide testatur Statius, dicens: *Sacra mouere deum. Solers tibi cura futuri, Anphyarae, datur, iustaque Amythaone cretus, Iam senior, sed mente uirens, Pheboque Melampus Associat passus, dubium cui dexter Apollo Oraque Cyrrea satiarit largius unda* etc. De hoc autem Melampo sic scribit Lactantius: *Qui Pritus Abantis filius, Argiuorum rex, inimicam felicitatis sue habuit fecunditatem coniugis*. Tres enim ex ea sustulit filias, et ad tempus nuptiarum usque perduxit, sed incontinens uirginum lingua infelicitatis edidit causas. He enim feruntur solemniter templum Iunonis intrasse et se pretulisse dee, quibus offensa Iuno illas mutauit in uaccas et cupiditatem querendi siluas immisit. Quod eo usque passe sunt, donec a Melampo curate sunt, ut supra ubi de eis legitur. Et sic unam ex eis in coniugem et regni partem lucratus est. Fuit quidem Melampus iste herbarie artis peritissimus, ut ueteres tradidere, et Theodamantem filium superstitem liquit. Placet Eusebio in libro Temporum eum Abantis euo, qui pater Priti fuit claruisse. Quod non multum differt ab eo, quod a Lactantio recitatur.
+
+Theodamas filius fuit Melampi, Statio teste, qui dicit: *Insignem fama sanctoque Melampode cretum, Theodamanta uolunt* etc. Fuit hic Theodamas augur egregius, adeo ut, absorto terre hyatu Amphyarao apud Thebas, Adrastus et reliqui principes, qui secum Thebas obsidebant, eum absorpti loco substituerent.
+
+Byas Amythaonis fuit filius, ut Theodontius dicit. Ex quo Omerus hystoriam refert, qualiter Pyro Nelei filia illi nupta sit. Que quidem supra ubi de Pyro scribitur plene, nec aliud de eo legitur, nisi quod cum coniuge habitauerit apud Pylum Nelei ciuitatem, et quod ex ea susceperit filios duos, Manthyonem et Anthyphatem.
+
+Manthyon, ut in Odissea scribit Omerus, filius fuit Byantis ex Pyro, nec ex eo aliud refert, nisi quod genuerit Clythonem et Polyphidem.
+
+Clython Manthyonis fuit filius, ut in Odissea testatur Omerus, ubi dicit, quod cum esset forma et decore conspicuus, eum ab Aurora raptum, nec ultra usquam comparuisse. Dicit tamen Barlaam hunc ad Orientales partes abiisse, et ibidem de reditu in patriam non curans, quibusdam populis imperasse, et ob id fictum eum ab Aurora raptum.
+
+Polyphides filius fuit Manthyonis, ut Omerus dicit in Odissea, ubi eum egregium fuisse uatem asserit, et Anphyarao in bello Thebano ab hyatu terre absorpso substitutum ab Argiuis, ubi Statius Anphyarao suffectum dicit Theodamantem Melampi filium. Hic Theoclymenem genuit.
+
+Theoclymenes, ut in Odissea placet Omero, filius fuit Polyphidis, et cum moraretur in Argo ciuitate et haberetur augur insignis, ibi hominem interfecit. Ob quam causam cum inde discessisset, et in Pylon ciuitatem uenisset, exinde cum Thelemaco filio Ulixis abiit in Ytachiam.
+
+Antyphates, ut asserit Omerus in Odissea, filius fuit Bye ex Pyro coniuge susceptus. Nec ex eo aliud habetur, nisi quia genuit Oycleum
+
+Oycleus, eodem Omero teste, filius fuit Antyphatis et Anphyaraum uatem genuit. Quem non nulli Lyncei regis Argiuorum ex Ypermestra filium fuisse arbitrantur.
+
+Amphyaraus, quicquid alii dicant, Oyclei fuit filius, ut in Odissea testatur Omerus et Statius in Thebaide, dicens: *Tandem prorumpere ad actus Oyclides* etc. Hic autem inter ceteros augures ueteres clarior habetur. Qui cum Adrastus Argiuus rex bellum aduersus Thebanos initurus esset, montem una cum Melampo uisurus, quid futurum esset Argiuis, si bellum aduersus Thebanos assumerent, ascendit, et cum inter alia uidisset se, si in bellum iret, non rediturum in patriam, latebras petiit, et Euridici coniugi sue, ex qua iam quosdam susceperat filios, tantum tanquam fidissime latebras suas patefecit. Sane cum instarent Argiui principes, ut in Thebanos irent, eumque solum perquirerent, nec inuenire possent, contigit ut Euridices Argie filie Adrasti et coniugis Polinicis uideret monile, quod olim Uulcanus Hermioni priuigne sue et coniugi Cadmi dono dederat, et illud desideraret, et inde cum Argia in compositionem ueniens, monili suscepto, Anphyaraum patefecit, ut in Thebaide plenius describit Statius. Sic igitur Amphyaraus coniugis fraude detectus, cum aliis Argiuorum principibus non rediturus iuit in bellum. In quo, dum die quadam armis et curru insignis prelium intrasset atque acriter in Thebanos pugnaret, repente terre motu facto ingenti, et ea in parte, in qua consistebat, uoragine telluris patefacta absorptus est, maxima superstitum turbatione. Hunc Statius armatum uiuumque in conspectu Ditis descendisse describit, et poetico more multa perorasse dicit, que ad propositum nil afferunt. Fuit tamen ea tempestate tanta ueteribus cecitas, ut quem dei iudicio a terra absorptum cernerent, amicum dei, imo deum etiam existimarent, eique ea in parte, in qua absorptum nouerant, tanquam deo templum construerent, et aras dicarent, et sacra conficerent, et ritu dei illum colerent. Huius autem inuentum in libro Naturalis historie dicit Plinius fuisse ignispicam, quod utrum credam, nescio. Memini enim legisse apud Caldeos Nembroth opus fuisse, qui per multa secula precessit Anphyaraum.
+
+Almeon Anphyarai uatis et Euridicis fuit filius. Huic Anphyaraus in bellum ire coactus nequitiam in se Euridicis aperuit, eique future mortis sue uindictam reliquit. Qui, defuncto patre, memor precepti, tempore sumpto, ut patriam pietatem seruaret in matrem impius factus est; eamque peremit.
+
+Amphylocus, ut in Odissea dicit Omerus, filius fuit Anphyarai ex Euridice susceptus, nec de eo legitur amplius.
+
+Catillus, ut ait Solinus in libro Mirabilium, filius fuit Anphyarai, de quo sic scribit: Catillus enim Anphyarai filius post prodigialem patris apud Thebas interitum, Oyclei aui iussu cum omni fetu uer sacrum missus, tres liberos in Ytalia procreauit, Tyburtum, Coram, et Catillum. Qui, depulsis ex oppido Sycilie ueteribus Sycanis, a nomine Tyburti fratris natu maximi urbem uocauerunt. Hec ille.
+
+Tyburtinus, seu Tyburtus, filius fuit Catylli secundum Solinum, et ab eo, quia natu maior esset, Tybur ciuitas a fratribus denominata est. Plinius autem, ubi De hystoria naturali, dicit Tyburtes multo ante Romam originem habuisse, et apud eos dicit extare tres ylices, Tyburtino eorum conditore uetustiores, apud quas inauguratus traditur. Tradunt autem eum, scilicet Tyburtinum, filium fuisse Anphyarai, qui apud Thebas obiit una etate ante Yliacum bellum.
+
+Catyllus filius fuit Catylli filii Anphyarai, ut Solinus asserit ubi supra. Qui, sicut Cato fecit testimonium, Archas fuit, et classis Euandri prefectus et Tyburis conditor.
+
+Corax, ut Solinus De mirabilibus mundi dicit, filius fuit Catylli, eius scilicet qui filius fuit Anphyarai, et una cum Tyburtino et Catyllo fratribus urbem cepere Syculorum, haud longe a Roma, quam, ut supra dictum est, a Tyburtino fratre maiore Tyburim uocauerunt.
+
+Salmoneus, ut dicit Lactantius, filius fuit Eoli, et apud Elydem regnauit, homo insolens et importabilis. Qui cum non esset regia sublimitati contentus, conatus est se deum esse suis ostendere et, fabricato eneo ponte in sublimi, adeo ut Elydis partem desuper tegeret, super eo currus agitari faciebat, qui, tam suo strepitu, quam pontis erei sonoritate, in tam grandem sonum ueniebat, ut tonitruum uideretur. Quod cum ex improuiso faceret ad instar tonitrui, subditos exterrebat. Preterea ex excelso ignitis facibus in similitudinem fulminum iaculabatur, stantibus satellitibus eius intentis ut fulminatus quilibet, si face iniecta non perisset, gladiis iussu suo occideretur. Et hac fatuitate se Iouem fulminantem arbitrari uolebat. Uerum deus non diu uesaniam hanc passus est, quin imo eum uero fulmine percussum deiecit ad Inferos, ut ait Uirgilius dicens: *Uidi et crudeles dantem ?Salmonea? penas, Dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi* etc. Huic unica tantum filia Tyro superstes fuit.
+
+Tyro, ut in Odissea placet Omero, filia fuit Salmonei regis Elydis, et ex ea iuxta Enypheum fluuium Neptunus, transformatus in speciem eiusdem fluminis, cum illam oppressisset, duos suscepit filios, Neleum et Pelyam, ut supra de eis dictum est. Que postea nupsit Crytheo filio Eoli, et ei peperit, Ensonem, Pheritam et Amythaonem.
+
+Yphyclus, ut ait Leontius, Eoli fuit filius, et cum potens esset, boues Tyro filie Salmonei et matris Nelei, qui Neleo debebantur, surripuit atque detinuit, donec Byantis generi Nelei, aut Melampi auguris fratris sui opere restituerit. Nam hic est, qui cum non posset filios procreare, habuit a Melampo seu a Bia, ut serpentis uenenum potaret, quo potato, confestim Podarcem genuit. Dicit Leontius uenenum serpentis herbam esse, ex qua si gustauerit serpens illico morietur, sterilibus autem confert.
+
+Podarces, ut Leontius asserit, Yphiclei fuit filius, nec de eo aliquid plus habemus.
+
+Sysiphus Eoli fuit filius, ut satis per Ouidium patet dicentem: *Reddit, ubi Eolidem saxum graue Sysiphon urget* etc. Et Oratius in Odis dicit: *Sysiphus Eolides laboris* etc. Ubi aduertendum Sysiphos fuisse duos, et sic Eolos de necessitate fuisse plures, quanquam duos tantum fuisse dicat Lactantius. Sed primo de Sysiphis uideamus. Sysiphus primus contemporaneus fuit Danao Argiuorum regi, seu saltem Lynceo Egysti filio, qui Danao successit in regno. Nam utrumque testatur Eusebius in libro Temporum. Dicit enim eum Ephyram ciuitatem, quam postea Corynthus Horestis filius a se Corinthum appellauit, Danao regnante condidisse, anno scilicet mundi III dcc xx uiiii. Nec multo post dicit secundum alios, eum scilicet Sysiphum, condidisse eam Ephyram, anno decimoquinto regni Lyncei, qui fuit annus mundi III dcc xc iiii, et hic Corynthiorum rex dictus est, id est Ephyre. Nam qui Corynthiorum reges dicti sunt, longe postea inceperunt, scilicet circa annum mundi IIII c, regnante Latinis Enea Siluio et Atheniensibus Melenthone patre Codri, et fuit rex eorum primus Aletius. Et sic iste eius Eoli fuit filius, cuius et Crytheus et Salmoneus et Yphicleus, et alii horum contemporanei. Et huius fuit coniunx Meropes filia Athlantis, de qua Ouidius: *Septima mortali Merope tibi, Sysiphe, nupsit* etc. Et huius fuere filii qui sequuntur, Glaucus et Creon. Fuit et alter Sysiphus, et hic Eoli pariter filius, ed de hoc superiores autoritates testantur potius quam de quo dictum est. Et hic Egeo Athenis regnante fuit. Nam ut, dicit Lactantius, cum inter duo maria, scilicet Yonium et Egeum, montem positum, qui Ithsmos dictus est, Sysiphus crudeli latrocinio occupasset, hac pena mortalium pascebatur, ut homines pregrauans ingenti saxo necaret. Seruius uero dicit, quod dum transeuntes cepisset residens in scopulo ad lauandos sibi pedes aduocabat, intentosque officio calce illos ex prerupto precipitabat in mare. Hunc autem dicit Omerus moram traxisse in Ephyra, ciuitate Argiuorum, que postea Corynthus dicta. Alii insuper dicunt, quod hic secretarius fuerit deorum, et quia secreta mortalibus reuelasset apud Inferos damnatus est hac pena, ut semper saxum ingentis ponderis euoluat, ut ait Ouidius: *Aut petis aut urgis ruiturum, Sysiphe, saxum* etc. Hunc Theseus ut supra, ubi de eo scripsimus, occidit. Qui si filius Eoli fuit, esse non potuit eius Eoli, cuius superior Sysiphus, qui longe fuit antiquior. Nec potuit esse Eoli regnantis apud Lyparam, cum hic iam mortuus esset antequam ille nasceretur. Et sic uidetur tres fuisse Eolos, quos indifferenter poete uentorum deos, seu omnes unum uentorum deum nominant. Huius Sysiphi sunt qui credant Ulixem fuisse filium, ut ubi de eo dictum est. Saxum autem sursum ducere et demum ad inferiora dimittere, dicit Macrobius super Somnium Scipionis intellegi debere eum inefficacibus laboriosisque conatibus uitam terere, quod profecto predonum est.
+
+Glaucus, ut in Yliade ait Omerus, filius fuit Sysiphi regis Ephyre. Nam in persona Glauci, huius Glauci nepotis, aduer sus Dyomedem pugnantis apud Troiam omnem genologiam eiusdem Glauci describit ut sequitur.
+
+Bellorophon, ut in predicta Glauci oratione ad Dyomedem, filius fuit Glauci predicti. Fuit equidem Bellorophon iste iuuenis inclito decore conspicuus, et insignis uirtutis eximie. Hunc regem Ephyre fuisse dicit Omerus, qui a Pryto rege Argiuorum regno priuatus, apud eum, eo iubente, diuertit. Cuius uxor Anthya, seu secundum Lactantium Stenoboes, formositate eius capta, in suam compellauit libidinem, renuentemque, quod ei uim uoluisset inferre, Pryto accusauit. Qui indignatus cum noluisset occidere eum, licteras, in quibus iubebatur occidi, Aryobati socero suo deferendas tradidit illi. Bellorophon autem in Lyciam ueniens, ab Ariobate, ut moreretur, ad occidendam Chymeram missus est. Erat enim Chymera monstrum, ut ubi supra de ea dictum est. Bellorophon autem, equo Pegaso sumpto, euolauit ad illam, atque occidit. Inde cum esset Ariobati aduersus Solimisos bellum, de uirtute Bellorophontis confidens, illum misit in pugnam; qui eque Solimisos expugnauit atque fugauit. Tercio aduersus Amazonas insultantes in eum, arma arripi iussit. Bellorophon autem superatas in terminos redire coegit. Que cum uidisset rex, eius misertus est, et Achymenem filiam suam Anthye sororem, illi, ut dicit Lactantius, dedit in coniugem cum parte regni, ex qua ipse suscepit Ysandrum, Yppologum, et Laodamiam. Stenoboes autem, seu Anthya, cum rescisset eum a patre honoratum se ipsam interemit. Et, ut placet Seruio, ob hoc crimen Pryti filie in insaniam deuenere. Ex eo uero quod hic fictum est, sic sentit Fulgentius. Dicit enim Bellorophontem, quasi bulephorunta , quod nos Latine sapientie consultatorem dicimus, qui libidinem spernit, id est Anthyam; anthyon enim Grece, contrarium Latine dicitur. Que Anthya Pryti coniunx est, qui prytos Panphyla lingua sordidus dicitur. Et cuius uxor libido, nisi sordidi est? Et bona consultatio, id est Bellorophon qualem equum sedet, nisi Pegasum? quasi pegasion, id est fontem eternum. Sapientia enim bone consultationis eternus fons est. Ideo pennatus, quia mundi naturam uniuersam celeri cogitationum theoria collustrat. Preterea Bellorophon Chymeram occidit. Chymera enim quasi chymeron, id est fluctuatio amoris, quam tricipitem dicit Fulgentius, et ideo tricipitem, quia tres amoris sint actus, hoc est, incipere, perficere et finire. Dum enim amor nouiter uenit, ut leo feraliter inuadit, quod capra in medio sit uel fingatur, perfectio libidinis est, ea uidelicet causa, quod hoc animal sit in libidinem ualde pronum. At uero quod postremo draco dicitur, quia post perfectionem uulnus det penitentie uenenumque peccati etc. Sed quicquid dicat Fulgentius, hoc habet hystoria, Chymeram montem esse Lycie in summitate flammas euomentem , demum leones paululum inferius nutrientem inde capreas alentem et postremo in radicibus serpentum abundantem . Que cum illum redderent inabitabilem, et circum adiacentibus noxium, Bellorophon, ut alibi dictum est, his nocuis sublatis, habitabilem fecit. Preterea uidetur placere Plinio in libro Naturalis historie ab hoc primo equo uehi compertum.
+
+Laodomia filia fuit Bellorophontis et Achimenis coniugis eius. Hec autem, cum uirgo formosa esset, Ioui placuit, qui cum ea concubuit, et, ut dicit Omerus, ex eo Sarpedonem peperit, qui postea rex Lycie fuit.
+
+Ysander, ut Omerus scribit in Yliade, filius fuit Bellorophontis et Achymenis. Et cum esset bellum inter Lycios et Solimisos, aduersus Solimisos acriter pugnans occisus est.
+
+Yppolocus, ubi supra dicit Omerus, Bellorophontis fuit filius. Ex quo nil aliud recitat, nisi quod Glaucum genuerit.
+
+Glaucus Yppoloci fuit filius, ut ipsemet in Yliade interroganti Dyomedi dicit. Nam cum iste Troianis uenisset adiutor, et die una aliquamdiu aduersus Dyomedem pugnasset, cum eo tandem in colloquium uenit, et inter alia qualiter a Sysipho per Glaucum et per Bellorophontem et Yppolocum natus sit, recitauit. Ob quam recitationem memor factus Dyomedes ueteris amicitie predecessorum suorum, secum conuenit, ne amplius inuicem pugnam inirent. Et hinc inde datis sumptisque muneribus discesserunt. Iste tamen Glaucus in prelio postea occisus est.
+
+Creon rex fuit Corynthiorum et Sysiphi filius, ut Medee uerbis, in tragedia eiusdem, Seneca poeta demonstrat, dicens: *Non ueniat unquam tam malus miseris dies, Qui prole feda misceat prolem inclitam, Phebi nepotes Sysiphi nepotibus* etc. Credo hic intelligi Creontem hunc Sysiphi latronis fuisse filium, et ob id Medea tanquam ex turpi genere procreatos Sysiphi nepotes hic respuit suis filiis consanguineos futuros.
+
+Creusa, ut satis proximo supra patet, filia fuit Creonthis Corynthiorum regis et desponsata Iasoni. Quam ob rem indignata Medea, cantaminibus suis ignem inestinguibilem scrineolo inclusit, illudque firmatum tanquam iocale aliquod ad eius gratiam filiis promerendam eidem Creuse per filios paruulos misit. Que cum uisura quid muneris mitteretur, scrineolum aperuisset, euolauit ex illo ignis confestim, qui Creusam regiamque Creontis exussit omnem, cum iam Medee filii premoniti discessissent.
+
+Cephalus Eoli fuit filius, ut de eo loquens carmen sonat Ouidii, ubi dicit: *Aspicit Eolidem ignota ex arbore factum* etc. Huic fuit uxor Pocris Erichthei regis filia. Eam tamen dicit Seruius Yphili fuisse filiam. Fuit et hic ab Aurora dilectus, que, ut dicit Seruius, illi dedit canem uocatum Lelepam et hastilia duo, omnia que uellet contingentia, eo quod uenationibus delectaretur. Cui cum eius postularet amplexus, respondit Cephalus, se ius iurandum habere cum coniuge mutue castitatis. Cui Aurora: castimoniam Pocris queso transformatus experiaris. Qui cum se mercatorem finxisset, et munera ingentia promisisset, eam in suum desiderium flexit, et turbatus, se maritum concessus est. Ouidius uero dicit quod, cum Aurora Cephali uteretur amplexu, et hic nil preter Pocrim amaret, ab Aurora indignante dictum: Siste tuas, ingrate, querellas, Pocrin habe, dixit, quodsi mea prouida mens est, Non habuisse uoles etc. Quibus auditis cepit Cephalus de pudicitia coniugis suspicari, et experturus in mercatorem se transtulit, et domum ueniens suam, cum omnia castitati congruentia cerneret, a ceptis desistere uoluit. Tandem perseuerans in proposito, muneribus pactus est eius concubitum. Quo facto se esse Cephalum demonstrauit. Pocris autem criminis conscia, erubescens, in siluas abiit, et adhesit Diane, cepitque una cum ea uenari. Cui Diana canem dedit et iaculum. Porro cum precibus illam ad se reuocasset Cephalus, ab ea canem et iaculum habuit. Ipse autem uenationibus uacans, more solito feruescente sole secedebat in umbras, auram refrigerii causa cantu uocans. Rusticus autem quidam nynpha uocari putans Pocri retulit. Que zelo percita, ut uideret quenam esset, que uocata accederet, inter uirgulta uallis se abscondit, et cum audisset Cephalum blanda uoce Auram uocantem, mouet se paululum, ut uideret, quod uidisse noluisset. Cephalus uiso uirgultorum motu, feram ratus, iniecit iaculum, et inaduertens uulnerauit uxorem. Que in ulnis eius suscepta, orans ne Aura loco sui duceretur uxor a Cephalo, expirauit. Anselmus autem uidetur credere hanc Auram fuisse feminam, et scribit Cephalum ex ea suscepisse Hesperum filium. Quod et Theodontius arbitratur, et sic erit hystoria et non fictio, quod narratur.
+
+Hesperus, alter a superiori, filius fuit Cephali et Aure seu Aurore, ut dicit Anselmus ubi De Ymagine mundi. De quo, nomine excepto, nil aliud reperitur.
+
+Athamas rex filius fuit Eoli, ut satis per Ouidium patet. Ex quo talem Seruius hystoriam refert. Dic enim quod Athamas habuit Neyphilem uxorem, ex qua suscepit Phrysum et Hellem, uerum cum insania Liberi patris concitata in siluas abiisset, Athamas filiis eius Ynoem Cadmi filiam superinduxit nouercam. Que, uti nouercarum mos est, priuignis exitium machinata, cum matronis egit, ut frumenta ferenda corrumperent; quo peracto, fames ualida subsecuta est. Tandem cum ad consulendum Apollinem misisset Athamas, Yno eum, qui missus fuerat, dolose corrupit, egitque, ut referret ab oraculo dictum, Neyphilis filios ad famem auferendam immolandos, quos et ipsa accusauerat, quod frumentum incendissent. Athamas autem inuidiam plebis timens, Phrysum et Hellem publice arbitrio commisit nouerce; clam autem illis salutare concessit remedium, egitque ut Phrixus aureum abduceret arietem. Qui Iunonis nutu monitus, una cum Helle sorore sua illum conscendens mortem euitauit et abiit. Inde superaddit Ouidius lunonem excitasse ab Inferis Furias in Athamantem, que uenientes in aulam, in qua forte tunc erat Athamas, eum colubribus iniectis in tantam deduxerunt insaniam, ut dum uideret Ynoem ad se cum duobus filiis uenientem, leenam illam crederet, et filios suos leene catulos; quam ob rem emisso clamore ingenti in eos irruit, et Learcum ex filiis alterum ex ulnis matris excerptum totis uiribus illideret saxo. Quod Yno uidens territa, cum Melicerte filio altero fugiens, se ex rupe, que Leucotoea dicitur, precipitem dedit in mare. Quid tandem de Athamante factum sit, nullum extat uestigium. Iunonem, regnorum et diuitiarum deam, Thebanis infestam sepissime poete dicunt propter crebram regum apud eos mutationem; ex qua profecto populis mala consequuntur plurima. Uerum quod ad Athamantem spectat, dicit Barlaam Ynonis odium in priuignos egisse, ut opere cuiusdam arietis nutritoris Phrisii, Phrysius ipse cum sorore Helle cum omni ornatu regio et thesauro aufugerent, quod Yno dolens non tantum Athamantem infestabat iurgiis, quod regnum spoliasset diuitiis et splendore regio, sed omnes regni proceres in eum tanquam in regni desolatorem incenderat, quibus impulsus Athamas et in Ynoem accensus, non in eam solum, sed in filios, quos ex ea susceperat, die quadam, more furentis irrupit, et secutum exinde est, quod supra dictum est.
+
+Phrysus et Helles filii fuere Athamantis regis et Neyphilis, in quos dum Yno nouerca machinaretur mortem, ipsique, ut dicit Lactantius, per insulam ferrentur incerti, eis a matre aries aurei uelleris apparatus est. Seruius autem, supra, dixit a patre, eaque iubente illum conscenderunt ambo Colcos usque petituri salutem. Quos cum per mare deferret aries, contigit, ut Helles perterrita caderet in pontum, et confestim a uertigine raperetur aquarum; ex quo secutum est, ut eternum illi ponto cognomen imponeret. Nam ab ea demersa de cetero semper Hellespontus illa maris particula, in qua periit, appellata est. Phrysus autem incolumis deuenit ad Oetham Colcorum regem, et cum ab eo comiter fuisset susceptus, iuxta matris imperium arietem sacrauit Superis. Alii Marti tantum consecratum uolunt. Et, ut scribit Pomponius Mela, iuxta Phasis fluminis hostia oppidum a Themistagora Milesio conditum est, et Phasim denominatum, penes quod Phrysi templum, et lucus fuit nobilis aurei uelleris ariete. Phryso tandem Oetha filiam dedit in coniugem, puto ego Calciopem. Uerum cum, oraculo dicente, audisset, ut sibi caueret ab Eoli prole, sciretque Phrysum Eoli nepotem, esto illi filiam in coniugem dedisset, et iam Phrysus ex ea filios suscepisset, sibi magis timens, quam genero parceret, ad euitandum periculum illi prenuntiatum, Phrisum interficit incautum. Quod autem hic fabulosum uidetur et, si supra secundum opinionem Barlae expositum sit, libet aliorum sensum apponere. Sunt ergo qui dicant Phryso et Helli nauem ad fugam fuisse paratam, cui aries aureus esset insigne. Eusebius autem dicit a Palefato affirmari arietem uocatum fuisse Nutritorem, per quem a nouercalibus insidiis liberati sunt. Sed quid ergo diis seu Marti consecratum fuit a Phryso, si nauis tantum aut nutritor aries fuit? Ego autem quod dicit Barlaam, aut uerum aut ueritati proximum reor. Et quod a matre illi sit aries apparatus, sic potest intelligi. Diximus enim supra eam non mortuam, sed in siluas aufugisse, que uiuens potuit tanquam conscia filio reuelasse thesauri locum, et sic arietem aureum preparasse. Marti autem ideo consecratus est aries, ut intelligamus reges congregare thesauros et seruare, ut eis opitulantibus uolentes bellum possint inferre, aut a se instante oportunitate repellere. Scribit insuper Eusebius hoc, secundum quosdam, fuisse regnante Athenis Erichtheo, Argis uero Abante anno mundi III dccc xx; secundum autem alios, regnante Argis Pryto, anno uero mundi III dccc xl iii
+
+Cythoros filius fuit Phrysi, ut in Cosmographya testatur Pomponius Mela. Dicit enim circa Parthemium amnem inter alias esse Cythosorum ciuitatem, a Cythoro Phrysi filio positam. Hic cum aliis Phrysi filiis, ut dicit Lactantius, Phryso occiso, intrauit mare, ut ad Athamantem auum aufugeret, sed naufragio uexatus, ab Ensone Iasonis patre una cum fratribus susceptus est, nomina tamen fratruum non uidimus.
+
+Learcus et Melicertes filii fuerunt Athamantis ex Ynone Cadmi filia, ut supra dictum est. Hi, ut premonstrauimus, paruuli periere; nam Eearcus saxo illisus a patre obiit; Melicertes autem, cum se una cum eo Yno mater dedisset in undas, absorptus est. Aiunt tamen Uenerem, misertam eorum, orasse Neptunum, ut numero deorum maris illos iungeret, quod factum est. Et ob id Yno Leucotoe uocata est a rupe, ex qua se deiecit in mare, Latine tamen Amatuta dicitur. Melicertes uero Palemon dictus est, qui Latine sonat Portunnus, et ueneratione precipua templis et sacris ritu deorum culti fuere iamdudum. Seruius autem dicit Melicertem a Boetia nauigio Ithsmos adisse, eumque demum ab Ethyope rege susceptum et Ithsmia sacra, que in honorem Neptuni celebrabantur, facta Melicerthia. Et hinc est quod a Neptuno numero marinorum deorum ascripti sunt. Theodontius addit causam dicens, quod cum Yno forma ualeret et etate, et Melicertes speciosissimus esset puer, et fugientes nauigio deuenissent ad Sysiphum, qui et Ethyops a non nullis uocatus est, ipsum Ethyopem in libidinem pronum eorum abusum fuisse concubitu, et in premium eius eos maris fecisse deos, et sic apparet Uenerem pro eis interpellasse. Et alibi dicit idem Theodontius Ethyopem illos profugos portui prefecisse, eisque in cotidianos sumptus prouentus omnes ex portu dedisse, et hinc illis nomina immutata.
+
+Poteram, si placuisset, tam amplissimi tercii Iouis proli duos illustres addere uiros, Alexandrum scilicet Macedonem Asie domitorem, et Publium Cornelium Scipionem, cui concessum est et Hyspanias ab Affris occupatas recuperare, et ipsos Affros Romanis subigere. Uerum quoniam iam horum euo in dissuetudinem abisse uidetur stultitia uetus illa, qua gloriabantur insignes fictionibus generi deorum ascribi, et illa aduenerant secula, in quibus per uirtutem claritas quereretur, hac extulisse illos fictione potius quam splendor, uideretur ridiculum, omittendos censui. Preterea quod ambitione queritur atque fraude, aut taciturnitate respuitur, non satis iuste conceditur. Passus enim primo Alexander est fabulari Iouem anguis in specie cum Olympiade matre mixtum, et se genitum ex concubitu illo. Inde iam non contentus titulorum multiplicium, quos fortuna audacie sue fauens splendori addiderat suo, quod satis uulgi fabula non uidebatur quesitum, fraude Iouem in patrem sibi querere conatus est, sacerdotibus ad hoc Amonis Lybici subornatis. O insipidum incliti iuuenis desiderium! malle potius se ex adulterio quam ex connubio genitum, malle matrem habere incestuosam potius quam pudicam, malle draconis se filium credi, quam Phylippi clarissimi regis, et potius spurium quam legitimum arbitrari. O mortalium mentium, non solum inanis, sed detestanda gloria; is qui continue in oculis amicorum patiebatur mortalia, per mendaciorum fascinationes ab eisdem se immortalem existimari cupiebat insipide. Sed quid tandem ? Hanc ob causam reicitur merito, ne fraude gaudeat, qui uirtute poterat laudari. Scipio autem, etsi murmure uulgi diceretur a Ioue in specie serpentis in cubiculo matris uersato genitus, et ob id, et quoniam noctu eunti in Capitolium nunquam latrarent canes occurrentes, et eius etiam operantibus meritis uideretur augeri fabule fides, et si non negauerit, cum sapientissimus esset, confiteri nunquam uoluit. Quam ob rem cum friuolo honori tacite renuntiasse uideatur, non est meum illum eidem expresse concedere. Et sic cum nusquam alios Iouis compererim filios uel nepotes, et sibi fecerit prosapia finem, ego eque libello conficiam.
+
+Orci domos opacas et celo remotissimas, animarum sontium sedes, esto titubanti gradu, diuina tamen luce preuia perambulauimus, et maris amplissimi non solum scabrosa litora, quin imo et insulas, uario sub sole iacentes, indefessa nauigatione per circumitum quesiuimus omnes, ac insuper eius profundissimos gurgites adeo perspicaci quadam indagatione sulcauimus, ut Neptunni ceruleas edes atque Prothei senis, et nynpharum choros et thalamos, ac etiam eiusdem pelagi beluas et agmina piscium, et fluminum uiderimus capita. Post hec et urbes pleclaras, et umbrosa nemora, siluas inuias, celsos montes et lubricas ualles, atque abscondita rupibus antra, nec non et equora tractu longissima, ac solitudines ipso horrendas nomine peragrauimus. Et quasi sumptis Dedali pennis, audaci quodam uolatu in celum usque meditatione delati, Iouis aureum thronum, Solis auream domum, deorum atria, templa ingentia gemmis et auro conspicua, et consistorum Superum mira luce splendidum atque uenerabile, et siderum claritates perpetuas et eorum flexus atque reflexus et admirabili compositos ordine motus prospeximus; et undique, o clementissime rex, iuxta promissum ueteris naufragii, prout concessum est, desuper fragmenta collegimus, et in unum corpus, qualecunque sit, pro uiribus ingenii nostri redegimus; adeo ut a Demogorgone, quem primum deorum omnium errantes prisci dixere, initio sumpto, per eiusdem successiones ordinate ad extremum usque Iouis tercii filium Eolum, eiusque Eoli Athamantem, et Athamantis Learcum et Melicertem filios deduximus, omni diligentia adhibita, ut tuum desiderium impleretur. At inde, ne in aliquo tuis uotis uideretur omissum, aut quos comperimus ex antiquis, aut quos mea sententia approbaui fictionibus cunctis sensus apposuimus, ut ipse, prestante deo, uisurus es. Quibus sic peractis, quasi in quesitam a principio stationem seu sinum uenerimus, suadebat quietis desiderium, ut in litus ex nauigio prosilirem, et, sacro gratiarum deo exibitori rite peracto, laborum uictrici cimbe lauros apponere, et inde in exoptatum ocium ire. Attamen consilium longe probabilius menti desuper infudit deus. Monemur enim autoritate prudentum, ut ex preteritis, quid futurum sit, coniectura prenoscamus. Agitare quippe procellis infestis non nunquam in perniciem usque, nisi premunita sint, permaxima etiam consueuere nauigia: quid ergo nauicule futurum arbitrandum est, si medio in salo soluta et absque gubernatore linquatur ? Non ergo paruus adhuc superest labor, proresiis quippe alliganda est continenti et ancoris fundanda ualidis, ac etiam, quibus possumus, tegenda tutamentis est, ne ab ignitis strepentis etheris fulminibus exuratur, seu ab imbribus mixtis grandine diluatur, aut a stridulo Aquilone, turbido Austro, furenti Euro, Lybico aliisque nullo perflantibus ordine scopulis aut litori illidatur, uel forsan ab undis fluctuantibus absorbatur et pereat, quam sudore plurimo per Euripos et sonantia saxa, per maris estus et mille pericula incolumem itineris in finem usque deduximus. Que quidem tunc peregisse reor, dum obiecta iam dudum aut obicienda in poesim et poemata ab hostibus poetici nominis rationibus ueris retudero. Noui equidem et memini, quot et que ignari iam dixerint, non habentes in contrarium responsorem; et hinc, dum hoc perlegent opus, inuidia infestante, quid in poetas et quid in me dicturi sunt, satis percipio. Labori igitur huic extremo, qui duobus uoluminibus terminabitur, auxilium desuper fundat ipse pater optimus, qui rerum omnium alpha et o, principium est et finis.
+
+Ueniet, opitulante Christo Ihesu, quoniam sic michi propositum est, o rex illustris, opus hoc, antequam alibi gradum flectat, in sacras celsitudinis tue manus, ut, cuius iussu factum est, se primo illius exponat iudicio et eidem pro uiribus prestet obsequium. Quod postquam benigne susceptum conspexeris omne, et sublimi ingenio tuo partes eius quascunque discusseris, existimo miraberis, quod in tam protensum uolumen postulatum tue claritatis euaserit, quantumcunque ob librorum penuriam multis in locis non satis integrum putem. Et forsan legens latentes nuper sub rudi cortice sensus nunc productos in lucem, non aliter, quam si ex igneo globo recentes scaturire latices uideas, mirabundus aspicies, teque ipsum modesta quadam delectatione laudabis, quod iam dudum de poetis uera arbitratus sis, eos scilicet non fabulosos simpliciter fuisse homines, ut inuidi quidam uolunt, sed eruditissimos quidem atque diuino quodam animo et artificio preditos. Uerum, collectis omnibus, qualis de opere toto tua existimatio futura sit, non satis certum habeo; hoc tamen mecum cogito te de corpore et membris, sola agente iustitia, sanam et integram laturum sententiam, ac etiam opinor, quia minus apta regia caritate tua redargues, et commendabis, que laudanda comperies. Magnum quippe, imo maximum hoc michi erit, et iam spe ipsa letor et gaudeo! Ceterum, cum iam uisum illud in amicorum manus uisendum tradideris, et tua licentia prodibit in medium, reor, non equa sic ab omnibus ponderabitur lance; nec nouum hoc erit sub sole, trahit sua quemque uoluptas. Preterea liuor edax, letalis uiuentium pestis, adeo occupauit a primeuo hominum pectora, ut rarissima, eo exurente, equa in quem mauis prestentur iudicia. Quam ob causam in eum surgent rabido latratu plurimi, et quas comperient partes minus acri soliditate firmatas, morsu impio auferent et discerpent. Aduersus quos, quorum ex ueteri more iam uerba et obiectiones ariolor, ut iam dixi, ne longus labor resoluatur facile et, ignitis agentibus spiculis, euolet in cinerem et fauillam, oportunis responsionibus occurram necesse est. Oro tamen, ut et ipse, o rex optime, cui laboraui diu, una mecum generosum pectus opponas, securus, si feceris, hostes laboris nostri tanquam fumus in auras euanescent.
+
+Concurrent, ut fit, ad spectaculum noui operis non solum uulgus ineptum, sed et eruditi conuenient homines; et postquam undique prospectauerint, non dubitem, quin aliqui uiri Sint probitate uenerabiles et integre mentis atque scientie, qui, tua sequentes uestigia, commendanda laudabunt, et affectione quadam sacra minus probanda redarguent. Quibus ego benedicere, gratias agere, obsequium prestare, et eorum tenebor conlaudare iustitiam. Sed longe numerosior multitudo, corona in circumitu facta, in rimas minus bene compacti operis et quascunque mendas, si que erunt, impinget oculos, auidior uidisse, quid mordeat quam inuenisse, quid probet. Aduersus hos michi superest bellum, michi arma sumenda sunt, et melioribus rationibus ut conculcem, necesse est. Sane non in totum simul agmen, nam circumuentus forsan opprimerer facile, sed distinctis aciebus, ut assuescant certamini manus et paulatim conterantur hostes, in debilius primo corripienda sunt iacula. Sunt hi, ut reliquum sinamus uulgus, homines quidam insani, quibus tanta loquacitas est et detestabilis arrogantia, ut aduersus omnia quorumcunque probatissimorum hominum presummant clamoribus ferre sententiam, eos flocci facere, uilipendere et, si queant, turpi damnare sermone. Qui postquam boatu sonoro, quasi maximum suum predicent decus, se ydiotas confessi sunt, ueluti nil amplius in suam ignauiam inici possint, summum bonum comesationibus, libidinibus, et inerti ocio uacare existimantes in ganeis atque lupanaribus spumantia uino pre se tenentes pocula et externa eructantes crapula, eruditorum hominum uigilias, meditationes et studia, honestosque labores et modestiam spurcido ore damnare et suis obscenitatibus fedare conantur; ex quo fiet, ut, hoc uiso opere, ridentes dicant: *O insipidus homo, quantum dulcissime quietis, quantum temporis optimi perdidit, quantum friuoli laboris impendit, quot membranas amisit et incassum uersiculos exarauit! Nonne satius fuerat amasse, potasse, dormisse, et tam grande tempus uoluptatibus triuisse, quam has scripsisse nugas? Profecto, qui se prudentes haberi uolunt, stultissimum genus hominum est, nam, perdito lucubrationibus tempore, antequam diem unam letam sentiant, damnando probanda, in mortem concidunt equam cunctis. O sanum, o uenerabile iudicium ex lenonum bachanalibus, ex senatu gnatonicorum, ex ganeis mandurcorum atque bibionum, ex meretricantium emissum fornicibus!* Sed quid multa? Horum ego uituperationes illustrium uirorum splendidas laudes arbitror, cum turpitudinis participem a turpibus laudatum existimem. Uadant igitur tales et cauponibus, lanistis, cetariis atque meretriculis gannientes applaudant, et somno uinoque marcentes, suas illis laudes ingerant et sapientes uiros, eorumque labores in sua luce permittant, cum nil ignaro indecentius homine, nil indocto fastidiosius, ante quidem diem miserum atque caducum mortalitatis sue corpus, infelicis anime fecere sepulcrum. Hi quippe tam fetida olent infamia, ut rudientes asinos, grunnientes sues, mugientesque boues, sapientes possint cum patientia audire, eos audire non possunt. Eant iterum tales, et uentri deseruiant, et, nedum alios reprehendere, sed apparere, si quando sobrii sunt, in conuentu hominum erubescant!
+
+Prospectabit et hoc opus species hominum altera, moribus forte minus redarguenda priore, sed prudentia profecto non maior. Et hi sunt, qui, ante uisum scolarum limen, se, quia quandoque phylosophorum quorundam audiuere nomina, putant esse phylosophos, seu si non putent, ut ab aliis credatur, exoptant, et quadam ficta grauitate uerborum et morum ponderositate, uisis aliquando non nullis libellis uulgarium, non nisi de apicibus rerum uerba faciunt; et, ut existimentur, quod cupiunt, apud eruditissimos uiros uersantur, mouentes persepe de sublimibus dubia, ut puta, qualiter tribus personis una tantum sit deitas, uel nunquid possit deus sibi similem facere, aut cur non ante per mille milia seculorum creauerit deus orbem, quam fecerit, et huiusmodi. Et dum responsa prudentum percipiunt, factis ratiunculis quibusdam friuolis in contrarium et auditis doctorum replicationibus atque conclusionibus, quasi non satis illis satisfactum sit, quatientes, si uideantur, paululum caput, et torquentes cum cachinno faciem, et circumstantes etiam intuentes, non aliter quam si indulgeant reuerentie respondentis, pretereunt. Et tandem, quod ex ore probatissimorum hominum intellectus eorum tenuis et remissus excepit, seruauitque memoria, apud muliercularum textrinas, seu potius, si prestetur, in triuiis, ignaro ascultante popello, uti ipsum deum consuluerint, post longum suspirium blaterantes emittunt, uolentes ex hoc percipi, quod non absque labore plurimo, quod dixerint, ingenio et speculatione sua ex penetralibus diuine mentis euulsum sit. Et ut omnino insipidis sapientes appareant, ampliatis sermonibus, non tamen eodem uerborum contextu, quin imo nunc huc nunc illuc per uarias materias saltitantes, nec de aliqua concludentes, sed se auditoresque implicantes suos, ceu plenissime liberales artes nouerint, quarum persepe nomina non nouerunt, Priscianum, Aristotilem, Ciceronem, Aristarcum, Euclidem, atque Ptholomeum, aliosque circa has insignes uiros stomacosa quadam dicacitate neglexisse demonstrant, se tractos aientes ad sublimiora theologie dulcedine. Sic et de moribus hominum et gestis heroum, ac de sacris legibus et institutis legumque latoribus. Et, si quando contingat poesis aut poetarum intrare colloquium, tanto cum fastidio illos et poemata, uti integre uiderint omnia et despicienda cognouerint, damnant, uituperant, flocci faciunt, et a se eicere ostendunt, ut uix tolerare possint etiam imprudentes; et balbutientes aiunt Musas, Helyconam, Castalium fontem, et Phebi nemus, et huiusmodi delirantium hominum nugas esse et puerorum ad grammaticam esse preludia. Ex quibus fatuitatibus satis iam scio, quid, monstrum istud spectantes, in me, quid in opus meum, quid in poetas dicturi sint. Uerum reor horum uecordie compatiendum potius quam rationibus obsistendum, nam, cum se ipsos non intelligant, longe minus alios intellecturi sunt; ignari sunt, et luce ueritatis carentes, sensualitate duce se trahi permittunt. Quibus caritate mea, non eorum merito dixisse uelim, ut, alienis omissis officiis, exerceant sua, et si hac glorie cupiditate agitantur, ut sapientes existimentur, scolas intrent, audiant preceptores, libros euoluant, uigilent atque discant, et palestras disputantium solertes uisitent, memores, ne festini in doctoratum euolent, pictagorici instituti, quo cauebatur, ne quis scolas eius intrans locuturus de phylosophicis os aperiret, antequam per quinquennium audisset. Quod cum laudabiliter fecerint, et in bene meritum titulum uenerint, si libet, in medium prodeant, predicent, disputent, redarguant et castigent, atque acri spiritu suis redargutoribus instent; aliter autem fecisse, non ostentatio sapientie, sed dementie est.
+
+Sunt et insuper homines quidam toga, aureis bullis et ornatu fere regio insignes, nec minus incessu et morum grauitate atque oris facundia spectabiles, magnis postergati clientum cateruis, et ingenti autoritate conspicui. Hi quidem sunt clarissimi legum preceptores et tribunalium presides, a quibus si rite exerceantur iura, frenantur hominum illecebres mores, extollitur innocentia, et, quod suum est, unicuique poscenti conceditur, quibus reipublice neruus non solum suis in uiribus seruatur, sed perenni iustitia augetur in melius; uenerabilis ergo et precipuo honore dignissimi sunt! Sane quantumcunque aliorum purgent sua prudentia notas, una tamen labe fere polluti sunt omnes; auri cupiditate laborant, nec aliquid seu aliquem laude dignum putant, ni fulgeat auro. Hos ego uenturos existimo cum reliquis, ut prospectent, nunquid aliquid criminis operi nostro possint suis inferre legibus; nec me fallit, si morem sequentur ueterem, quid obiecturi sint. Consueuere quidem, relictis rostris et pretoria exeuntes, et potissime, dum curis paululum soluti in conuentum amicorum ueniunt, si contingant inter loquendum fieri mentio poetarum, illos extollere laudibus, quoniam eruditissimi atque eloquentissimi fuere uiri; tandem post multa absconditum sub melle uenenum, non letale tamen, emittunt dicuntque eos parum fuisse prudentes, in quantum, tempus omne terentes, facultatem secuti sunt, ex qua post longos labores nulle consequuntur opes, super addentes ob hoc pauperrimos homines fuisse poetas, nullo splendore spectabiles, nullis opibus, nullo famulatu insignes, uolentes ex his intellegi, quia non diuites fuere, nullius pretii eorum extimanda facultas sit. Que quidem uerba una cum abscondita conclusione facile audientium animos intrant , cum omnes in auaritiam proni simus, et stulta credulitate arbitremur summum bonum possidere diuitias. Hac ergo impulsi peste, autumo, si laborem inspexerint nostrum, eos post multa dicturos opus scilicet pulchrum, sed superuacaneum, et inutilem sudorem meum, eo quod minime tendat, quo ceterorum mortalium labores intendunt; et sic non solum aduersum me apparebit eos dixisse sententiam, sed ex consequentia quadam tanquam summum et detestabile malum una cum opere poetas cum paupertate damnasse uidebuntur. Pia quippe, et humanitati conformis atque opinioni uulgari, hec uidetur obiectio, et gratiarum actione dignissima, dummodo ex fonte caritatis exundaret in medium; uerum, quoniam ex offuscato appetitus inepti iudicio sumit originem, ridenda est atque abicienda, et eorum prurigini compatiendum. Et quoniam dignitati talium insuper deferendum est, ne se postergatos existiment, obiectionem eorum uerbis amplioribus in suos ortus uertendam puto. Confitebor igitur sponte, quod dictum est, poesim nullas afferre substantias, et poetas pauperes fuisse, si pauperes dici debent, qui ultro spreuere diuitias; stolidos autem fuisse non confitebor, eo quod poesis studium secuti sint, cum prudentissimos arbitrarer, si uerum deum catholice cognouissent. Nunc reassumendo, ne confessione mea tam ultronea uidear absolute obiectoribus tanquam uictoribus aream liquisse certaminis, et obiectionem primam deducamus in medium. Dicunt igitur splendidi legum interpretes poesim nullas afferre diuitias, uolentes ob id, ut satis percipi potest, eam ab imitandis excludere, quasi nullius inter scientias reliquas sit momenti. Equidem, ut iterato dixerim, certum est poesim nullas afferre diuitias; non tamen assentio, ut isti uolunt, hoc sua ignobilitate contingere, uerum quia speculatiuarum disciplinarum non sit officium tale aut intentum, sed mechanicorum artificum seu feneratorum, quorum in hunc finem omnis tendit intentio, qui, ut cito ueniat, nil gratis penitus operantur. Sic, et causidici, qui hinc ex delictis hominum, inde ex legum peritia sibi officinas construunt, in quibus uenalis lingue malleo numismata cudunt, et aurum ex miserorum lacrimis uerbositate conficiunt, quod poesis, generose memor originis, omnino abhorret et renuit. Ex quo si damnanda aut parui pendenda est, nullius una secum pretii erit phylosophia, rerum magistra, et cuius opere entium causas discimus; nullius eque theologia, cuius demonstrationibus rite deum cognoscimus, quibus nullum unquam querendi thesauros fuisse studium audiui. Si nesciunt isti, poesis maioribus uacat, nam, cum celos inhabitet diuinis inmixta consiliis, paucorum hominum mentes ex alto in desiderium eterni nominis mouet, et sua pulchritudine in sublimes cogitationes impellit, tractisque inuentiones peregrinas ostendit, atque ex ingeniis egregiis sermones exquisitos emittit. Et, siquando, placidis uocata precibus et sublimi sede descendit in terras, sacris comitata Musis, non celsa regum palatia, non molles deliciosorum domos exquirit habitatura, uerum antra atque prerupta montium, umbras nemorum, fontes argenteos, secessusque studentium, quantumcunque pauperrimos et luce peritura uacuos, intrat et incolit; quod alibi forsan plenius ostendetur, exigente materia. Et sic, cum etherea sit atque perennis, nullum sibi cum perituris commertium est, splendoresque manu factos, tanquam futiles et inanes, parui facit et renuit, ac suis contenta bonis non curat aggregare diuitias. Post hec ex iam dicta positione subnectunt, minus prudentes fuisse poetas, qui tale secuti sunt dogma, ex quo nulle sequacibus consequantur opes. Quibus ut responsum sit, reor plurimum prudentis opus circa eligenda consistere, et ideo hos conuenire uelim, quis in eligendo prudentior merito habendus sit, iuridicus an poeta. Edepol prudentius actum puto elegisse trahentem ad sublimia mentem, quam ad terrestria deprimentem, stabilem quam casuram, que longeuum bonum prestat, quam que breuissimum exibet. Elegere poete scientiam, inter sydera, inter deorum sedes ornatusque celestes suos continua meditatione trahentem; nunquid hoc uerum sit, testimonium reddant ipsa uatum poemata, impulsu trahentis eleganti stilo poetarum descripta calamo. Causidici uero, legum facultatem secuti, sola scriptorum ualent memoria non ex ingenio, sed ex literis legum latorum iura reddentes; nec putandum est, ut satis uideri potest, eos insistere circa excelsa aut semota nature, ut puta, nunquid recta aut transuersa uia sol ab Yndis petat Hispanos, qui imo, nunquid hereditario iure seu enphiteotico potius uel precario Titus uel Sempronius occupet agellum, nunquid certum debitum aut usurarium dicendum sit, nunquid ardens femina solui posset a frigido uiro. Magna sunt et egregia hec et ex gremio nature sublata! Preterea poesis, quam pauperes preelegere poete, stabilis est et fixa scientia, eternis fundata atque solidata principiis, ubique et omni tempore eadem, nec ullis unquam concussa motibus. Leges autem non sic; non equo iure uiuit cum Ethyope Sauromata, non eadem legum autoritas bello laborantibus atque leta pace quietis. Nec non augent, sepe minuuntque plurimum potestatis instituta municipalia legibus constitutionesque regnorum; facit illas indictum iustitium mutas. Senescunt etiam et moriuntur aliquando, nam non nulle iam dudum in pretio fuere permaximo, que euo nostro aut neglecte sunt, aut omnino abolite; et sic non idem semper sunt, ut comperta poesis. Ex quibus, ne plura dicam, satis patet facultatem legum non scientiam esse dicendam; et quantum presit scientia facultati, prudentes nouerunt tam ueteres, quam moderni. Insuper longeuum bonum prestat imitatoribus poesis, si bonum dicendum est, quod omnes optare uidemur, uitam scilicet fama saltem, si non detur aliter, in longum euum deducere; nam, ut liquido constat, fere inmortalia sunt cum nomine componentis carmina poetarum. Iuriste uero, etsi paululum splendeant uestibus, sepissime moritur cum corpore nomen. Breue est ualuisse per seculum, si secula numerentur Homeri! Et, ut in optatum ueniam, nulli uidebitur dubium erudito prudenter elegisse poetas, ubi minus iurisperiti in electione fuere prudentes, insipientes effecti, dum, quod suum est uitium, conantur in inmeritos retorquere. Pauperrimos fuisse poetas, ex eodem, quo supra, fonte aurientes, pleno effundunt ore, et potissime, cum ipsi ditissimi sint legiste, quasi infamis sit et detestabilis paupertas. Manifestissimum equidem est iurisperitos ex alienis lacrimis, ex alienis erumnis, ex alienis periculis et persepe miseriis, ut iam dictum est, auri multum conflasse, et inde palliatos, fimbriatos, uaria tectos pelle, aureis coruscos clauis, longa post tergum clientum comitante caterua, cum sic mortalium uelit dementia, incedentes. Sic poetas non ignauia sua, sed innocentia et quia uolunt, pauperes fuisse negari non potest, sed, quod isti minime uolunt, spectabiles insigni atque perenni claritate fuere; quod exemplis ostendisse non erit difficile. Certum habemus Homerum adeo inopem extitisse, ut non esset illi, luminibus capto, unde sumptus puero duci posset impendere. Sed expecta paxillum et uidebis, nunquid hec fuerit ornata paupertas. Superato Dario, potentissimo atque ditissimo Persarum rege, ab Alexandro Macedone, eius in medium uenere iocalia, inter que capsula aurea comperta est, artificio et ornatu pretiosissima Hec tam regis quam procerum consensu unanimi non Alexandri iocalibus, sed Homeri uoluminibus seruata est. Quis unquam tam splendidus faleratis iuristis honor impensus est? Sarsinate Plauto bonorum fortune pauperior nemo fuit. Egestate quippe, ut honeste uentrem pascere, ad molas manuarias pretio fatigabatur die; noctes in componendis comediis ducebat insomnes, quarum numerositas et artificium egit, ut laurea, uictorum atque triunphantium imperatorum insigne precipuum, non parui penderet eius, quantumcunque pauperis, ambire comas. Cuius odor et uiriditas in eius nominis decus perseuerat usque in hodiernum, ubi legum interpetrum birreta, auro non prohibente, mures et tinee consumpsere. Emnio insuper, Brundusino homini, clarissimo tamen uati, adeo tenues fuere substantie, ut in Auentino unius tantum ancillule contentaretur obsequio; cuius seruitorum penuria honorum habundantia restaurata est. Ex quibus, cum de se famosissimus homo sit, unum tantum apposuisse michi sufficiet. Huius enim, cum diem clausisset, corpus Scipiones, quorum fuerat amicitia usus, suo sepelire sepulcro uoluere, non abspernantes Brundusini hominis cineres Corneliorum misceri cineribus. Preterea quis Maronem Uirgilium pauperem et lutifiguli filium non audiuit? Fuit ille non amplius in bonis quam patrius agellus unus apud uicum Anden, cui dicunt Piectola hodierni, haud longe Mantuam, non absque litigio possessus. Cuius agentibus studiorum meritis, Octauiani Cesaris, orbi toto presidentis, amicitia usus est; a quo, cum iussisset moriens Eneidam igne cremari, ut seruaretur poema egregium, omnis legum autoritas pedibus calcata est, et eleganti carmine iussum seruari colique. Quis, precor, legistarum, quantumcunque splendentium yndicis lapillis et auro, honor tam magnificus a tam glorioso principe impensus est? Ueniebant insuper plurimi leta paupertate et honoribus equis conspicui, sed exemplis finis imponendus est, cum tam his quam premonstratis rationibus satis ostendisse arbitrer poetas prudentes et, quantumcunque pauperes, splendidos etiam fuisse, eosque perenni uiuere fama, ubi causidicorum opes et nomina tanquam fumus in auras abiere, nec non eisdem rationibus demonstrasse opus hoc, si ualent poemata, minime superuacaneum esse, nec sudores meos friuolos componendo. Nunc autem post hec libet paululum exire limen, si forte queam obloquentium in paupertatem frenare impetum. Est igitur paupertas, quam multi fugiunt tanquam importabile malum, ut uulgo placet, caducorum bonorum paucitas, esto ego existimem eam animi egritudinem fore, qua etiam habundantes persepe laborant. Prima quippe, si desiderio careat augendi, placida atque optabilis est, et eius infinita sunt comoda; secunda uero pacis et quietis hostis est, misere crucians mentes, quibus inhabitat. Prima poetarum fuit, quos isti pauperes uolunt, eis quippe, dum modo esset, quod uite sufficeret, satis erat. Hac enim duce libertatem uolentes consequimur, animi tranquillitatem et cum his laudabile ocium, quibus mediis uiuentes in terris gustamus celestia. Hec in solido sita est, nec fortune, mundana uersantis, minas aut iacula timet: fulminet ether desuper, concutiat uentorum impetuosa rabies orbem, inundent campos himbres assidui diluant flumina, sonet classicum, tumultuosa oriantur bella, discurrant predones undique; hec, ruinas ridens et incendia, dulci securitate letatur! Hec oraculo Apollonis in persona Aglai Sofidii, parui possessoris agelli, thesauris Gigis regis prelata est. Hac delectati, poete ornare uirtutibus animum, meditationibus uacare celestium, altisonis carminibus poemata texere, et nomen sibi perpetuum querere potuere. Hac delectatus, Dyogenes, sui eui splendidissimus Cynicorum princeps, diuitias, quarum habundantissimus erat, omnes potuit largiri uolentibus atque largitus est, doliumque, quasi uersatilem domum, quam palatia habitare maluit et lactucas siluestres, suis lotas manibus, manducare, quam Dyonisio adulari, ut tuccetis uteretur regiis; hec uoluntaria rerum abiectio et claritas studiorum ad se uisendum euocasse potuere superbum iuuenem atque iam animo orbis tenentem imperium, Alexandrum Macedonem, eius amicitiam exquirentem et frustra munera ingentia offerentem. Hac delectatus, Xenocrates ortulo contentus modico, eiusdem iuuenis animum mouisse potuit in desiderium beneuolentie sue, quam insigni legatione atque donis regiis postulauit. Hac delectatus, Democritus patrios agros et innumerabiles opes rei publice Atheniensium ultro concessit, satius ducens cum paupertate studiorum libertati letari, quam opum seruili cura uexari. Hac delectatus, Anaxagoras, dulcedine tractus phylosophie, potuit ingentia predia neglexisse, asserens, quoniam se ipsum perdidisset, si illa colere uoluisset. Huius opere Amiclas, pauper nauta, nocte in litore solus clamantem Cesarem, cuius uocem superbi timebant reges, ad hostium gurgustioli atque pulsantem audiuit intrepidus. Sic et pauper Arruns, flagrante Ytalia omni ciuilis belli incendio, inter marmoreos Lune montes, celi, solis luneque prospectans motus, stetit impauidus. Hec non intuentur, qui paupertatem lacerant fugiuntque. Dicant, oro, si oportuisset Homerum de re agraria cum uillico litigare, aut de domestica a curatore domus rationem exigere, quando Yliacum excogitasse carmen et nomen suum claritate syderea floridum in hodiernum usque protendere potuisset? Quando Uirgilius, quando reliqui poeticam cum paupertate sectantes? Non ergo illam spreuerint amicti purpura, eo quod palliastro tenui tecta procedat, nam rite studentium prima gloria est, nec solam dicant incedere, aut sordidam squalentemque uocitent. Nescio ego, imo scio, quid referat corpus ornasse uestibus aureis, si mens uitiorum labe sordescit. Est, si non aduertitis, paupertas hec celestibus ornata delitiis, quas uidere non possunt oculi nebulis auaritie offuscati. Nec, ut arbitrantur anxia comitati turba, sola procedit; hanc uates semper, laureis insigniti, prosequuntur, hanc imperatores, palmatis induti tunicis; eam quippe sepe nominatus Homerus, Esyodus, Euripides, Emnius, Terrentius, Uirgilius, Flaccus aliique plures diuinis ornauere carminibus. Sic Camilli, Quintii, Curtii, Fabritii, Scipiones, Catonesque, inuidia olim et gloria facinorum quam auro ditiores, hanc miris ornauere triunphis, eam excelsis preposuere regibus, Orbisque prefecere imperio. Sic ergo sociatam, sic ornatam solam squalentemque dicent periti iuris incedere? Supererant multa, que dicerem huius in laudem, ni in eam, qua laborant plurimi, qui se diuites arbitrantur, me desiderium traheret. Secunda igitur paupertas eorum profecto est, qui eam tanquam hostem conantur effugere, non aduertentes, dum maiori conatu sequuntur diuitias, proruant huius paupertatis in gremium. Precor, quid aliud paupertas est quam summa in habundantia angi desiderio congregandi ? Tantalum ne diuitem dicam, si cibis circumdatus et poculis fame sitique pereat? Absit, pauperrimus habendus est! Sed concedamus legistis nostris opulentiam Darii, et, quid exinde uoluptatis possint assumere, uideamus. Si experientie credimus, assidua ardentique semper premuntur sollecitudine, qui diuites nuncupantur. Si appareat in aere nubecula, confestim pluuiam suspicatur, et timet anxius, ne nimia corrumpantur sata; si uentus excitetur, ne euellat arbusta aut edificia impellantur, pauescit; si suscitetur in terris incendium, ne in suas euolet edes, timore labascit; si bellum nascatur, armentis gregibusque superiminere rapinam miser ariolatur: si concordia ex litigiis oriatur, tanquam suum infortunium ingemiscit. Amicorum inuidiam, latronum astutiam, raptorum uiolentiam, affinium insidias, tumultus ciuicos, secordia uexatus assidua, expauescit. Possem superaddere multa, que non solum diuites hos uere pauperes faciunt, sed egenos. In lubrico posita fortune sunt bona, nullo certo firmata subsidio! Desistant ergo in bene meritos insultum facere miseri, et in memoriam reuocent, quoniam nec diuites nec sapientes faciant, que humeris baiulantur, sed quod sacro seruatur in pectore; credantque stolidissimum arbitrari, si oportune essent diuitie, tam seuam rerum naturam fuisse aut inmitem deum, ut nudos nos in euolantem uitam transmittere uoluissent. Paucis natura hominum contenta est, et hec affatim apposita sunt, nobisque nullo nostro labore concessa, et sic, si uelimus, non esse pauperes possumus. Preterea homines uirtutibus ornari non palliis. Queso igitur hos morum humanorum frenatores egregios, poetas in pace sinant; nil enim eis cum poetis comune est, quo eorum possit occupari ius. Poete in secessu carmina sua canunt, iuriste turbelis inmixti et frequentia fori apud rostra litigia clamant; illi gloriam et inclitam famam, aurum isti desiderant; illos taciturnitas atque ruris solitudo delectat, hos pretorium, tribunalia, et litigantium strepitus; illorum pax amica est, horum questiones et litigium. Et si precibus meis acquiescere nolint, acquiescant saltem autoritati Solonis, amplissimi legum latoris, qui, decem perfectis tabulis, secessit, omissis legibus, in poesim, alter profecto futurus, si longior uita fuisset, Omerus.
+
+Est preterea, o serenissime regum, ut tu longe melius nosti, diuino munere domus in terris, composita ad instar celestis concilii, sacris tantum studiis dedicata. In hac sublimi in solio ex dei missa gremio phylosophia, rerum magistra, presidet augusta facie et diuino splendore conspicua, regiis induta uestibus et aurea insignita corona, nec aliter quam mortalium imperatrix, cum premat sinistra libellos, dextra regale baiulat sceptrum, et diserto sermone audire uolentes, qui sint laudabiles hominum, mores, que nature parentis uires quid uerum bonum et celestia docet arcana. Quam si intres, non est dubium, quin sacrarium omni reuerentia dignissimum uideas, et, si circumspexeris, quicquid humana possunt agere studia, quicquid ingenia speculari, quicquid comprehendere intellectus, uidebis liquido, et adeo miraberis, ut tecum dicas unum totum continens domum esse, imo ipsam fere diuine mentis effigiem. Et inter alia, summa ueneratione dignissima, sunt ibi post dominam celsiore in sede locati homines, non multi tamen, mites aspectu atque eloquio et morum etiam grauitate, tanta honestate atque uera humilitate spectabiles, ut credas deos potius quam mortales. Hi iam presidentis dogmatibus pleni, abunde aliis ingerunt, que nouerunt. Est et alia multitudo perstrepens uariarum quidem hominum spetierum, ex qua non nulli, omni abiecta superbia, uigiles mandatis insistunt, si forte studio queant in altiorem deuenire gradum. Alii uero sunt, qui, fere rerum principiis auditis, elato animo in uestes imperatricis uncas iniciunt manus, et, acri uiolentia quibusdam surreptis particulis, et uariis insigniti titulis, quos non nunquam uenales comperiunt, non aliter quam si mentem omnem diuinitatis perceperint, fastu quodam inflati, ex sacra se proripiunt ede, quanto tamen cum detrimento insipientum, prudentes aduertunt. Hi autem, aduersus quascunque bonas artes coniuratione unanimi facta, ante alia conantur fingere bonum uirum, exterminant autem facies suas, ut appareant uigilantes, incedunt insuper deiectis in terram oculis, ut nunquam a meditationibus separari uideantur; tardo tamen feruntur gradu, ut sub pondere sublimium speculationum nimio ab insipidis titubare credantur; honesto uestimentorum utuntur habitu, non quia mens honesta sit, sed ut ficta sanctitate decipiant; perrarus est illis sermo grauisque, rogati, non absque premisso suspirio et tempusculo interposito ac eleuatis in celum oculis paululum responsa concedunt, uolentes ex his a circumstantibus arbitrari, quia ex longinquo supercelestium sanctorum arcano non absque difficultate uerba deducant in labia, que dicturi sunt. Pietatem, sanctitatem et iustitiam profitentur, prophetico persepe utentes uerbo, scilicet zelus domus dei comedit me. Hinc ad ostentationem sue admirande scientie procedentes, que non nouerunt, omnia damnant, nec frustra; faciunt enim, seu ut non interrogentur, de quibus respondere nescirent, seu ut tanquam uilia et minora et a se cognita despexisse atque neglexisse uideantur, et uacasse maioribus. His autem, decipulis captiuatis insipientum iudiciis, ciuitates ambire, secularibus se miscere negociis, consilia prestare, connubia tractare, comesationibus interesse, testantium dictare tabulas, testamentorum executiones assummere, et multa minus phylosophos decentia agere presumptuose incipiunt atque prosequuntur. Ex quibus fit, ut in fumosam uulgi famam quandoque deueniant, ex qua tanta tumiditate turgescunt, ut incedentes cupiant a uulgo digito monstrari, et longe magis audire, quia pregrandes magistri sint, uidere, quod eis assurgant presidentes in triuiis, eos Rabi uocitent, salutent, inuitent, preponant, atque preficiant. Ex his, omni consideratione seposita, audent omnia, nec uerentur in alienas messes falces inmittere suas; ex quo fit, dum cetera preter sua ignominiose deturpare conantur, interueniat aliquando de poesi et poetis colloquium, quorum audito nomine, tanto repente accenduntur furore, ut igneos oculos illos habere diceres, nec possunt consistere, fremunt agunturque impetu; demum, quasi aduersus eos, non aliter quam in letales hostes coniuratum sit, nunc in scolis, nunc in plateis, nunc in pulpitis, auscultante non nunquam uulgo inerti, in eos insano clamore prorumpunt, ut non de innocuis tantum, sed et de se timeant circumstantes, et aiunt, poesim omnino nullam aut futilem facultatem atque ridiculam, poetas homines esse fabulosos, imo illos, ut despectiori utantur uocabulo, non nunquam fabulones appellant, rura, siluas et montana colentes, eo quod moribus nec urbanitate ualeant. Preterea eorum poemata esse dicunt obscura nimis atque mendacia lasciuiis plena et deorum gentilium nugis atque ineptiis referta, asserentia Iouem, quendam adulterum et spurcidum hominem, nunc deorum patrem, nunc celorum regem, nunc ignem, nunc aerem, nunc hominem, nunc taurum, nunc aquilam, et huiusmodi inconuenientia: sic et Iunonem et alios infinitos, eos multorum nominum celebres facientia. Mentium insuper seductores clamitant esse poetas ac suasores criminum, et, ut turpiori, si possint, conmaculent nota, predicant eos phylosophorum symias esse; firmantes inde, poetarum libros legisse aut tenere, pregrande piaculum, ac, nulla facta distinctione, autoritate, ut aiunt, fulciti Platonis, eos nedum e domibus, sed ex urbibus esse pellendos, et eorum scenicas meretriculas, Boetio approbante in exitium usque dulces, detestabiles fore atque eiciendas et renuendas omnino! Quid multa? Longum nimis esset omnia in medium deducere, que illis exitiale odium, infestante inuidia, dicenda furentibus parat. Ad hos tam celebres iudices, tam equos, tam mites, tam fauorabiles satis credendum est, o princeps inclite, deueniet opus nostrum, quod, scio, circumdabunt more leonis famelici, ut inueniant, quid deuorent, et, quoniam omne poeticum est, non expecto mitiorem sententiam, quam irati fulminent in poetas, nec scio, quibus spiculis pectus opponam nisi eis, que uetus odium demonstrauit; illa conabor repellere. O bone deus, sis tam indiscretis, tam inconsideratis clamoribus obuius, et horum dementium obsiste furori! Et tu etiam, rex optime, quoniam ad triarios uentum est, generosi pectoris tui uiribus assis, fer opem militanti tibi, nunc animis opus est, nunc pectore firmo! Acuta et uenenata, nec modici roboris tela istorum sunt, nam, si inepte sint iudices, alias tamen ualent; et ideo horreo et tremesco, nisi deus primo, qui non deserit sperantes in se, et tu inde faueris. Tenues michi uires sunt, et ingenium debile, sed spes ingens subsidii, qua fretus, in eos irruam, comitante iustitia.
+
+Gimnasium pusillus intraturus homo has aduersus giganteas moles, firmantes autoritate, qua possunt, aut nullam aut futilem facultatem fore poesim, si perconter ante alia, quidnam sit poesis, seu circa quod eius uersetur officium, nil aliud fecisse reor, quam, in scirpo quesisse nodum. Sed quoniam faciendum est, queso, ut id aperiant hi facultatum omnium preceptores egregii, ut appareat, circa quod nostrum uelit uersari certamen. Scio, obstinata fronte, nullo unquam perfusa rubore, ridentes inquient, quod paulo ante male dictum est. O bone deus assis, et has ridiculas obiectiones aduerte, et in melius eorum dirige gressus! Dicunt igitur, damnantes poesim, eam omnino nullam esse. Quod si sic est, scire uelim, unde iam dudum tot illustres uiri sibi poete quesiuere nomen? Unde poematum multa uolumina? Unde nomen hoc poesis exortum est, si poesis nichil est ? Certe, si responsuri aliquid sint, per ambages ituros reor, cum nil queant iure respondere, quam quod aduersum inanem positionem suam sit. Certissimum enim est, ut post hec suo loco monstrabitur, hanc, ut cetere discipline, a deo, a quo sapientia omnis, initium habuisse; et, uti relique, ab effectu nomen sortita est, a quo demum celebre poetarum nomen deriuatum, et inde poematum a poetis. Quibus stantibus, non omnino nichil, ut aiebant, uidebitur esse poesis. Que si scientia est, quid inquient sophyste clamosi ? Credo, paululum retrahent pedem, uel potius, in secundam obiectionis partem ob disgregatiuam copulam transuolantes, inquient: *Si facultas est, futilis facultas est. O ridiculum rancidulum, satius tacuisse fuerat, quam uerbis friuolis in errorem sese precipitasse maiorem! Nonne uident ignari ipsum nominis huius, facultatis scilicet, significatum semper aliqualem plenitudinem demonstrare? Sed de hoc alias. Et queso exprimant elegantes hi uiri, quo iure poesis facultas dicenda sit futilis, cum eius instigatione, opitulante diuina gratia, tot extant clara uolumina, tot memoranda poemata, tot inuenta perlucida atque peregrina ? Omutescent, equidem, si patietur inanis ostentationis uredo. Sed quid ? Omutescent, dico? Mori mallent quam ueritatem nedum extremis labiis, sed taciturnitate fateri!* In diuerticulum aliud irruent, et suo interpretantes iudicio dicent hunc adiectiuum futilem intelligendum fore damnosam atque detestabilem, eo quod poemata, a poesi uenientia, deorum suorum cantent illecebra et infanda suadeant. Esto possit hec interpretatio reprobari, cum futile non sit, quod est illecebris plenum, poterat tamen equo animo tolerari, si, quod ob eam uolunt, posset ratione fateri, cum confitear ultro non nulla fore poemata id, quod asserunt, exprimentia; quam ob rem uicissent, si mala species posset bono derogare generi. Sed deprecor, si Praxitiles aut Phydias, sculptura doctissimi, impudicum sculpserint Pryapum in Yolem nocte tendentem potius quam spectabilem honestate Dianam, aut si pingat Apelles, seu noster Ioctus, quo suo euo non fuit Apelles superior, Martem seu Ueneri inmiscentem potius quam Iouem diis ex throno iura prebentem, has artes damnandas fore dicemus? Stolidissimum esset fateri! Lasciuientium quippe ingeniorum culpa hec est. Equo modo iam dudum non nulli fuere poete, si tales poete dicendi sunt, qui seu ratione questus, seu ad gratiam populi promerendam, sic eo exquirente seculo et illecebri suadente lasciuia, qui, honestate omissa, in has ineptias corruere. Que quidem damnande, detestande et abiciende sunt, ut latius post dicetur. Ob hoc tamen quorundam fingentium scelus non est uniuersalis damnanda poesis, a qua tot in uirtutes suasiones et poetarum monita atque documenta legimus, ab his, quibus cure fuit celestes meditationes sublimi ingenio, ac summa cum honestate, et stili atque uerborum ornatu describere. Sed quid multa? Est non solum aliquid, sed scientia ueneranda poesis, et, ut sepius in precedentibus uisum est et in sequentibus apparebit, non futilis, sed succiplena facultas est, sensus uolentibus ex fictionibus ingenio premere. Et sic patet, ne longius protrahamus sermones, primo certaminis ingressu, duces hos terga dedisse, eosque modico labore nostro aream liquisse duelli. Sed, quid poesis sit, explicandum est, ut ipsi uideant, quam stolide opinentur illam futilem facultatem.
+
+Poesis enim, quam negligentes abiciunt et ignari, est feruor quidam exquisite inueniendi atque dicendi, seu scribendi, quod inueneris. Qui, ex sinu dei procedens, paucis mentibus, ut arbitror, in creatione conceditur, ex quo, quoniam mirabilis sit, rarissimi semper fuere poete. Huius enim feruoris sunt sublimes effectus, ut puta mentem in desiderium dicendi compellere, peregrinas et inauditas inuentiones excogitare, meditatas ordine certo componere, ornare compositum inusitato quodam uerborum atque sententiarum contextu, uelamento fabuloso atque decenti ueritatem contegere. Preterea, si exquirat inuentio, reges armare, in bella deducere, e naualibus classes emittere, celum, terras et equora describere, uirgines sertis et floribus insignire, actus hominum pro qualitatibus designare, irritare torpentes, desides animare, temerarios retrahere, sontes uincire, et egregios meritis extollere laudibus, et huiusmodi plura; si quis autem ex his, quibus hic infunditur feruor, hec minus plene fecerit, iudicio meo laudabilis poeta non erit. Insuper, quantumcunque urgeat animos, quibus infusus est, perraro impulsus conmendabile perficit aliquid, si instrumenta, quibus meditata perfici consueuere, defecerint, ut puta grammatice precepta atque rethorice, quorum plena notitia oportuna est, esto non nulli mirabiliter materno sermone iam scripserint et per singula poesis officia peregerint. Hinc et liberalium aliarum artium et moralium atque naturalium saltem nouisse principia necesse est; nec non et uocabulorum ualere copia, uidisse monimenta maiorum, ac etiam meminisse et hystorias nationum, et regionum orbis, marium, fluuiorum et montium dispositiones. Preterea delectabiles nature artificio solitudines oportune sunt, sic et tranquillitas animi et secularis glorie appetitus, et persepe plurimum profuit etatis ardor, nam si deficiant hec, non nunquam circa excogitata torpescit ingenium. Et, quoniam ex feruore hoc, ingeniorum uires acuente atque illustrante, nil nisi artificiatum procedit ars ut plurimum uocitata poesis est. Cuius quidem poesis nomen non inde exortum est, unde plurimi minus aduertenter existimant, scilicet a poio pois, quod idem sonat, quod fingo fingis, quin imo a poetes; uetustissimum Grecorum uocabulum Latine sonans exquisita locutio. Nam primi, qui, hoc inflati spiritu, exquisite rudi adhuc seculo cepere loqui, ut puta carmine, tunc omnino loquendi genus incognitum, ut sonorum auribus audientium etiam uideretur, illud pensatis moderauere temporibus, et, ne delectationem nimia breuitate subtraheret, aut longitudine plurima luxurians tedium uideretur inferre, certis mensuratum regulis atque infra diffinitum pedum et sillabarum numerum coercuere. Sane quod ex hoc tam accurato dicendi ordine prosilibat, non dicebatur poesis amplius, sed poema. Et sic, ut iam diximus, tam arti quam artificiato ab effectu nomen consecutum est. Inquient forsan isti obiurgatores perlucidi, et si dixerim scientiam hanc ex dei sinu recentibus adhuc animabus infundi, se nolle uerbis meis satis prestare fidei, quibus satis roboris equis animis, que uidemus assidue, poterant prestitisse, sed adhuc egemus testibus. Si ergo legerint, quid Tullius Cicero, homo phylosophus non poeta, dixerit ea in oratione, quam apud senatum habuit pro Aulo Licinio Archya, in fidem forsan faciliores deuenient. Dicit enim sic: *Atque sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus. Ceterarum rerum studia et doctrina et preceptis et arte constare, poetam natura ipsa ualere, et mentis uiribus excitari, et quasi diuino quodam spiritu inflari* etc. Ergo, ne orationem longius protraham, satis apparere potest piis hominibus poesim facultatem esse, et ex dei gremio originem ducere, et ab effectu nomen assumere, et ad eam insignia atque fausta multa spectare, quibus ipsimet negantes utuntur assidue. Si querant, ubi uel quando, in promptu est; fateantur ipsi quo duce, cuius opere fictiones suas ipsi componant, dum scalas gradibus distinctas in celum erigunt, dum proceras arbores ramorum fecundas eque ad astra producunt, dum montes in excelsum usque circumitionibus ambiunt ? Dicent forsan ut huic a se incognite detrahant, quo utuntur rethorice opus esse, quod ego pro parte non inficiar. Habet enim suas inuentiones rethorica, uerum apud integumenta fictionum nulle sunt rethorice partes; mera poesis est, quicquid sub uelamento componitur et exponitur exquisite.
+
+Si, mi rex, qua sub celi plaga, quibus seculis, cuius opere hec primo comparuerit in terris, exquiras, uix credo satis certum posse dari responsum. Quidam autem extimantes sunt, hanc cum sacris et ceremoniis ueterum originem habuisse et sic apud Hebreos exortam, eo quod ab eis primo deo sacrificium oblatum sacre testentur lictere; in quibus legitur Caym et Abel, fratres et primos orbe natos homines, deo sacrificasse; sic et a Noe, undis cataclismi cessantibus, eo arcam exeunte, deo sacrum fuisse confectum; preterea et ab Abraham, superatis hostibus, dum Melcisedech sacerdoti uinum obtulit atque panem. Sane cum ex his quod queritur non summatur, dato uaticinantes potius quam probantes asserant minime arbitrandum sacra hec absque ulla uerborum prolatione confecta, subiungunt a Moyse, cum sicco pede una cum populo Israel Rubrum superasset mare integre peractum, cum legamus eum sacra et sacerdotes et tabernaculum, ad instar futuri templi erectum, et orationes, quibus placaretur diuinitas, inuenisse. Quibus inspectis uidebitur non ante Moysis, ducis Israelitarum, tempus poesim apud Hebreos habuisse principium. Qui quidem circa finem uite Marathii, regis Sycionorum, qui diem obiit anno mundi III dc lxxx, populum eduxit et sacra confecit. Sunt et alii gloriam hanc Babiloniis largiri uolentes. Quos inter Uenetus, Puteolanus episcopus, hystoriarum inuestigator permaximus, erat asserere consuetus dicacitate prolixa, poesim Moyse longe antiquiorem, ut puta Nembroth temporibus ortam; dicebat enim eum primum ydolatrie inuentorem, eo quod cum ignem mortalibus accommodum uidisset, ac ex motibus eius atque murmurationibus uariis futura quedam cognosceret, eum deum fore firmabat, et ob id loco dei non solum coluit Caldeisque suasit, uerum illi templa construxit, sacerdotes ordinauit, et precationes etiam adinuenit. Quibus in precationibus ostendebat eum exquisito usum eloquio, quod possibile est, esto, unde sumpserit, non explicaret liquido. Ego autem, et si sepissime legerim apud Assyrios religionis cultum, phylosophie studium, et armorum gloriam primo fuisse, non tamen absque alio fide digniori testimonio facile credam apud barbaras et adeo inmanes nationes originem habuisse artificium tam sublime. Greci insuper apud se exortam poeticam autumant, ut totis uiribus affirmat Leontius. In quam credulitatem et ego paululum trahor, memor aliquando ab inclito preceptore meo audisse penes priscos Grecos tale huic fuisse principium. Nam cum primo inter rudes adhuc homines non nulli celsioris ingenii cepissent nature parentis opera admirari et inde per meditationes sensim intrare credulitatem, aliquem unum esse, cuius opere et imperio gubernarentur et ordinarentur cunctaque cernerent, et eum unum uocauere deum; deinde extimantes eum non nunquam terras incolere, arbitrati sanctum fore, ut diuerticula suo nomini dicata ueniens inueniret, ei sacras edes erexere et sumptu permaximo construxere, quas nos templa dicimus hodie. Inde, ut eum erga se propitium facerent, quosdam honores precipuos excogitauerunt, illi statutis temporibus fiendos, quos dixere sacra. Demum, quoniam quantum ceteris preualere diuinitate rati sunt, tantum pre ceteris honorandam constituendum eius in sacris argenteas mensas et aureas fialas, candelabra et aurea quecunque uasa; et ex prudentioribus atque nobilioribus populi homines, quos dixere postea sacerdotes, eosque in sacris conficiendis non uulgaribus, quin imo preciosissimis uestibus et thyaris atque lituis insignes esse uoluere. Tandem, quoniam uideretur absurdum mutos tacitosque pontifices deitate exhibere sacra, uoluerunt uerba componi, per que ipsius deitatis laudes et magnalia monstrarentur, et populi uota exprimerentur, et preces secundum oportunitates hominum porrigerentur eidem. Et quoniam appareret incongruum, non aliter quam si cum uillico, aut seruulo, seu contubernali amico loquereris, diuinitatem alloqui, uoluere prudentiores, ut exquisitus loquendi modus inueniretur, quem excogitandum sacerdotibus conmisere. Ex quibus aliqui, pauci tamen, quos interfuisse creduntur Museus, Lynus, et Orpheus, quadam diuine mentis instigatione conmoti, carmina peregrina mensuris et temporibus regulata finxere et in dei laudem inuenere. In quibus, ut amplioris essent autoritatis, sub uerborum cortice excelsa diuinorum misteria posuere, uolentes ob hoc, ne talium ueneranda maiestas ob nimiam uulgi notitiam in contemptus precipitium efferretur. Quod artificium, quoniam mirabile uisum est et eo usque inauditum, ut prediximus, ab effectu uocauere poesim seu poetes, quod Latine sonat exquisita locutio, et, qui composuerant, poete uocati sunt; et, quoniam nomen etiam fauet effectui, creditur, ut omittamus additum carminibus cantum et reliqua, apud Grecos originem habuisse poesim. De tempore uero ambigitur plurimum. Dicebat enim Leontius a Barlaam, Calabro preceptore suo, et ab aliis eruditis uiris in talibus audisse sepius, temporibus Phoronei, Argiuorum regis, qui anno mundi III ccc lxxxu regnare cepit, Museum, quem ex inuentoribus carminum unum diximus, insignem apud Grecos fuisse uirum, et eodem fere tempore floruisse Lynum, de quibus adhuc fama satis celebris est, que eos apud nos etiam testatur sacris prefuisse ueterum; et his etiam Orpheus additur Trax, et ob id primi creduntur theologi. Paulus autem Perusinus longe iuniorem poesim esse dicebat, non mutatis autoribus, asserens, Orpheum, qui ex antiquis inuentoribus scribitur unus, temporibus Laumedontis, Troianorum regis, claruisse, qui euo Euristei, regis Mecenarum, apud Troianos imperium gessit, circa annos mundi III dccccx, eumque Orpheum ex Argonautis fuisse, et non solum successorem Museo, sed eiusdem Musei Eiumolphi filii fuisse magistrum; quod etiam in libro Temporum testatur Eusebius. Ex quo patet, ut dictum est, longe iuniorem quam diceretur apud Grecos esse poesim. Attamen ad hoc respondebat Leontius arbitrari a doctis Grecis plures fuisse Orpheos atque Museos, uerum illum ueterem Museo ueteri atque Lyno contemporaneum Grecum fuisse, ubi Trax iunior predicatur. Sane quoniam iunior hic Bachi orgia adinuenit et Menadum nocturnos cetus, et multa circa ueterum sacra innouauit, et plurimum oratione ualuit, ex quibus apud coeuos ingentis extimationis fuit, a posteris primus creditus est Orpheus. Cui opinioni forsan adherendum est, cum quorundam ueterum testimonio constet, etiam ante natum Iouem Cretensem non nullos fuisse poetas, cum post raptam a Ioue Europam per Eusebium constet claruisse Orpheum Tracem. Cum igitur inter se sic discordantes sint, nec ullum satis ualidum testimonium ex antiquis autoribus ad roborandas opiniones suas inducant, non satis certum habeo, cui fides prestanda sit. Apparet tamen ex temporibus descriptis, si Leontio credendum sit, apud Grecos prius quam apud Hebreos, et si Ueneto, apud Caldeos prius quam apud Grecos comparuisse poesim. Si uero Paolo fidem prestare uelimus, sequetur Moysem primo quam Babilonios aut Grecos eiusdem fuisse magistrum. Ego autem quantumcunque Aristotiles dicat, ratione forsan superiori tractus, poetas primos fuisse theologos, existimans eos Grecos intellexisse, quod aliquale adminiculum opinioni Leontii uidetur afferre, non credam huius poesis sublimes effectus, sinamus in belua illa Nembroth, sed nec in Museo, seu Lyno, uel Orpheo quantumcunque uetustissimis poetis (nisi, ut arbitrantur aliqui, Museus et Moyses unus et idem sint) primo infusos, quin imo in sacratissimis et deodicatis prophetis, cum legamus Moysem, hoc percitum, ut reor, desiderio, Pentatheuci partem maximam non soluto stilo, sed heroyco scripsisse carmine, Spiritu Sancto dictante. Et sic alios non nullos equo modo magnalia dei sub metrico uelamine licterali, quod poetico nuncupamus, finxisse. Quorum ego, nec forsan insipide, reor poetas gentiles in componendis poematibus secutos uestigia; uerum ubi diuini homines Sancto pleni Spiritu, eo impellente, scripsere, sic et alii ui mentis, unde uates dicti, hoc urgente feruore, sua poemata condidere. Tu autem, rex inclite, cum nil aliud circa huius originem, quid dicam, habeam, tue serenitatis iudicio sume, quod libet.
+
+Asserunt insuper hi boatores magnifici, poetas fabulosos homines esse, et, ut deiectiori seu detestando magis utantur uocabulo, stomacantes illos aliquando uocitant fabulones. Nec dubitem, quin ignaris execranda plurimum talis uideatur obiectio, ast ego flocci facio. Non habet aliquorum lingue spurcities illustrium uirorum gloriosum nomen inficere! Doleo, quod uidens hos liuore percitos in innocuos sese infrenes efferre. Sed quid tandem? Concedo fabulosos, id est fabularum compositores, esse poetas. Nec hoc ignominiosum existimo, nisi uti formasse phylosopho silogismum; nam si ostendatur, quid sit fabula, et que fabularum sint species, et quibus hi fabulonis usi sint, reor non adeo pregrande piaculum uidebitur, ut hi uolunt fabulas condidisse. Fabula igitur ante alia a for faris honestam summit originem, et ab ea confabulatio, que nil aliud quam collocutio sonat; quod satis per Lucam in Euangelio demonstratur, dum scribit de duobus discipulis post Christi passionem euntibus in castellum cui nomen Emaus, sic aiens: *Et ipsi loquebantur ad inuicem de his omnibus, que acciderant, et factum est, cum fabularentur et secum quererent, et ipse Christus appropinquans ibat cum illis* etc. Ex quo, si componere fabulas malum est, et colloqui malum erit; quod concessisse stultissimum est! Non enim a natura rerum hominibus tantum loqui concessum est, nisi ut inuicem conloquamur, et per uerba mentium comunicemus conceptus. Possent tamen obicere hoc ad oportuna, non ad superuacanea fore concessum, fabulas autem superuacaneas esse. Quod negari non posset, si poeta simplicem composuisse fabellam intellexisset. Sed iam diu premonstratum est longe aliud, quam sonet cortex, a fabulis palliatum. Et hinc sic non nulli consueuere fabulam diffinire: *Fabula est exemplaris seu demonstratiua sub figmento locutio, cuius amoto cortice, patet intentio fabulantis*. Et sic, si sub uelamento fabuloso sapidum comperiatur aliquid, non erit superuacaneum fabulas edidisse. Quarum quatruplicem fore speciem credo; et harum prima omnino ueritate caret in cortice, ut puta, quando animalia bruta aut etiam insensata inter se loquentia inducimus. Et autor harum permaximus fuit Esopus, uir Grecus antiquitate ac etiam grauitate uenerabilis. Et dato his non solum ciuile uulgus, sed etiam agrestes utantur, ut plurimum, non fastidiuit aliquando suis libris inserere Aristotiles, celestis ingenii uir et Perypatheticorum princeps phylosophorum. Secunda autem species in superficie non nunquam ueritati fabulosa conmiscet, ut si dicamus Minei filias nentes spernentesque orgia Bachi in uespertiliones uersas, et Acestis naute socios, rapinam machinantes in Bachum, pisces effectos. Has autem a primeuo uetustissimi inuenere poete, quibus cure fuit diuina et humana pariter palliare figmentis; et qui poetarum sublimiores secuti sunt, in melius euexere, posito non nulli comici deprauauerint eas, magis de assensu lasciuientis uulgi quam de honestate curantes. Species. uero tercia potius hystorie quam fabule similis est. Hac aliter et aliter usi poete celebres sunt. Nam heroyci, quantumcunque uideantur hystoriam scribere, ut Uirgilius, dum Eneam tempestate maris agitatum scribit, et Omerus alligatum malo nauis Ulixem, ne a syrenarum cantu traheretur, longe tamen aliud sub uelamine sentiunt quam monstretur. Comici insuper honestiores, ut Plautus atque Terrentius, hac confabulandi specie etiam usi sunt, nil aliud preter quod lictera sonat intelligentes, uolentes tamen arte sua diuersorum hominum mores et uerba describere, et interim lectores docere et cautos facere. Et hec si de facto non fuerint, cum comunia sint esse potuere uel possent. Nec fastidiant obiectores, hac specie sepissime Christus deus in parabolis usus est. Quarta quidem species nil penitus in superficie nec in abscondito ueritatis habet, cum sit delirantium uetularum inuentio. Ex quibus si hi redargutores eximii primam speciem damnent, quod in sacris licteris legimus, ligna scilicet siluarum de constituendo sibi rege habuisse colloquium, damnandum etiam ueniet. Si uero reprobetur secunda, omne fere sacrum Ueteris Testamenti uolumen ueniet reprobandum (quod absit), cum eodem passu in eodem scripta cum editionibus poetarum uideantur incedere; et hoc quantum ad componendi modum. Nam, ubi absit hystoria, neuter de possibilitate superficiali curat, et quod poeta fabulam aut fictionem nuncupat, figuram nostri theologi uocauere. Quod nunquid ita sit, uideant iudices equiores, equo ponderantes libramine superficiem licterarum uisionum Ysaie, Ezechielis, Danielis, et aliorum sacrorum hominum et poetarum postea fictionum, et, si in ritu contegendi aut detegendi uideant discrepantes, damnationi consentiam. Si terciam, quod nequeunt, dixerunt esse damnandam, nil aliud erit quam eam sermonis speciem damnasse, qua sepissime usus est Christus Ihesus, dei filius, saluator noster, dum esset in carne, quamquam non eo, quo poete, uocabulo sacre uocitent lictere, quin imo uocauere parabulam; non nulli exemplum dicunt, eo quod ratione dicatur exempli. Quod autem quarta damnetur, cum a nullo satis congruo uideatur principio moueri, neque alicuius artis uallari suffragio, aut in finem ordine deduci debitum, non magni facio, non enim in aliquo cum fabulis poetarum conueniunt, esto credam redargutores hos arbitrari poeticas ab illis in nullo differre. Nunc queso, nunquid Sanctum Spiritum fabulonem, nunquid Christum deum dicturi sunt, qui ambo sub eadem diuinitate fabulas edidere. Non credam, si sapiunt. Ego autem, si liberet in sermonem longum excedere optime nominum diuersitatem non obesse, si stili qualitates conueniant, demonstrarem; sed ipsi uideant. Fabulis quippe, quas isti ob uocabulum ita despiciunt, non nunquam legimus incitatos insano feruore animos fuisse sedatos et in mansuetudinem redactos pristinam; ut puta, dum a Memnio Agrippa, grauissimo uiro, romana plebs a patribus dissidens a Sacro monte in patriam per fabulam reuocata est. Fabulis fessis illustrium uirorum circa maxima animis uires persepe restitute sunt, quod non tantum exemplo ueteri, sed assiduis demonstratur. Cernimus enim principes, et maximis occupatos rebus, quasi rerum natura docente, post regnorum suorum sublimes dispositiones in melius, ut fessas in neruum reuocent uires, conuocare, qui iocosis confabulationibus recreent animos fatigatos. Fabulis laborantibus sub pondere aduersantis fortune non nunquam solamen impensum est, quod apud Lucium Apuleium cernitur. Quem penes Carithes, generosa uirgo infortunio suo apud predones captiua, captiuitatem suam deplorans, ab anicula fabule Psycis lepiditate paululum refocillata est. Fabulis labantium in desidiam mentium in meliorem frugem impetus reuocatos iam uidimus. Et, ut de minoribus et me ipso sinam, audiui iam dudum illustrem uirum Iacobum de Sancto Seuerino, Tricarici et Clarimontis comitem, dicentem se a patre habuisse suo, Robertum, Karoli regis filium, postea inclitum Ierusalem et Sycilie regem, tam torpentis ingenii puerum fuisse, ut non absque maxima demonstrantis difficultate prima licterarum elementa perciperet, et, cum fere de eo hac in parte amici desperarent omnes, pedagogi ingenium eius, solerti astutia rimantis fabellis Esopi in tam grande studendi sciendique desiderium tractus est, ut breui non tantum domesticas has nobis liberales artes didicerit, uerum ad ipsa usque sacre phylosophie penetralia mira perspicacitate transiret; talemque de se fecisse regem, ut a Salomone citra regum neminem doctiorem mortales agnouerint. Quid multa? tanti quidem sunt fabule, ut earum primo contextu oblectentur indocti, et circa abscondita doctorum exerceantur ingenia, et sic una et eadem lectione proficiunt et delectant. Non ergo tam erecta ceruice, tam fastidiosa sententia nauseantes hi liuorem et ignorantiam suam euomant in poetas; suas, si satis sani sunt, primo curent illecebras, quam alienos splendores maledictorum nebulis offuscare conentur. Uideant, uideant censores hi, quibus et quam perniciosis ad excitandum muliercularum risum non nunquam utantur scomatibus, et, dum se ipsos purgauerint, aliorum purgare conentur fabellas, memores Christum mandasse, ex accusatoribus is primus, qui innocens esset, primum summeret lapidem in adulteram mulierem.
+
+Sunt ex his non nulli tante temeritatis, ut, nulla autoritate suffulti, non uereantur dicere, stolidissimum arbitrari clarissimos poetas sensum aliquem suis supposuisse fabellis, quin imo illas fecisse ostensuri, quam magna possent eloquentie sue uires, et potissime, dum, eis agentibus, crederentur ab insipidis falsa pro ueris. O iniquitas hominum! O ridenda stoliditas! O ineptum facinus! Dum alios deprimunt, se putant ignorantes extollere. Quis preter ignaros dicat, fecerunt fabulas poete uacuas et inanes, solo ualentes cortice, ut eloquentiam demonstrarent, quasi circa uera uis eloquentie non possit ostendi? Male profecto nouerunt Quintiliani sententiam, cuius maximi oratoris opinio est, circa falsa nullum eloquentie neruum posse consistere. Sed de hoc alias. Quis enim, ut ad hos ueniam, tam demens tamque uecors erit, qui, legens in Buccolicis Uirgilii: *Namque canebat uti magnum per inane coacta*. Una cum non nullis in hanc sententiam sequentibus carminibus; et in Georgicis: *Esse apibus partem diuine mentis et haustus cum applicitis ad hoc*; et in Eneida: *Principio celum et terras camposque liquentes*, cum annexis, ex quibus merus phylosophie succus exprimitur, non uideat liquido Uirgilium fuisse phylosophum, et arbitretur eruditissimum hominem ob ostentandam eloquentiam suam, qua profecto plurimum ualuit, Aristeum pastorem in penetralia terre ad Cyrenem matrem deduxisse, aut Eneam, ut patrem uideret, ad Inferos, absque abscondito sub fabuloso uelamine intellectu scripsisse? Quis tam sui inscius, qui, aduertens nostrum Dantem sacre theologie implicitos persepe nexus mira demonstratione soluentem, non sentiat eum non solum phylosophum, sed theologum insignem fuisse? Et si hoc existimet, qua fultus ratione arbitrabitur eum bimembrem gryphem, currum in culmine seueri montis trahentem, septem candelabris et totidem sociatum nynphis, cum reliqua triunphali pompa, ut ostenderet, quia rithimos fabulasque sciret componere ? Quis insuper adeo insanus erit, ut putet preclarissimum uirum atque christianissimum, Franciscum Petrarcam, cuius uitam et mores omni sanctitate laudabiles uidimus ipsi, atque, prestante deo, diu uidebimus, et quo neminem magis redimentem non dicam tempus, sed quoscunque temporis labentis athomos noscimus, expendisse tot uigilias, tot sacras meditationes, tot horas, dies et annos, quot iure possimus existimare impensos, si Buccolici sui carminis grauitatem, si ornatum, si uerborum exquisitum decus pensemus, ut Gallum fingeret Tyrheno calamos exposcentem, aut iurgantes inuicem Pamphylum et Mitionem et alios delirantes eque pastores? Nemo edepol sui satis compos assentiet; et longe minus, qui uiderunt, que scripserit soluto stilo in libro Solitarie uite et in eo, quem titulauit De remediis ad utramque fortunam, ut alios plures omittam! In quibus, quicquid in moralis philosophie sinu potest sanctitatis aut perspicacitatis assumi, tanta uerborum maiestate percipitur, ut nil plenius, nil ornatius, nil maturius, nil denique sanctius ad instructionem mortalium dici queat. Possem preterea et meum Buccolicum carmen inducere, cuius sensus ego sum conscius, sed omittendum censui, quia nec adhuc tanti sum, ut inter prestantes uiros misceri debeam, et quia propria sunt alienis linquenda sermonibus. Taceant ergo blateratores inscii, et omutescant superbi, si possunt, cum ne dum insignes uiros, lacte Musarum educatos et in laribus phylosophie uersatos, atque sacris duratos studiis, profundissimos in suis poematibus sensus apposuisse semper credendum sit, sed etiam nullam esse usquam tam delirantem aniculam, circa foculum domestici laris una cum uigilantibus ybernis noctibus fabellas Orci, seu Fatarum, uel Lammiarum, et huiusmodi, ex quibus sepissime inuenta conficiunt, fingentem atque recitantem, que sub pretextu relatorum non sentiat aliquem iuxta uires sui modici intellectus sensum minime quandoque ridendum, per quem uelit aut terrorem incutere paruulis, aut oblectare puellulas, aut senes ludere, aut saltem fortune uires ostendere.
+
+Dixi hos obstrepentes insuper dicere poetas rura, montes, et siluas incolere, eo quod urbanitate et moribus non ualerent. O ignauum hominum genus, non aduertunt furore perciti, quia, dum uolunt ueritatem falso approbare suffragio, se mendaces faciant! Ego autem poetas rura, siluas, et montes colere non solum confiteor, quin imo, nisi ipsi dixissent, ego dicturus eram (et forte iam dixi!), sane non ob eam causam quam inflati asserunt, quod scilicet urbanitate non ualeant, cum eos ualere satis testentur poemata. Quibus si fidem prestare negligant, uoluant ueterum scripta, phylosophorum annales perlegant, nec dubitem quin crebro comperiant poetas regum et nobilium amicitiis atque conuictu usos, dum libuit, que sordidis aut ineptis hominibus non prestantur. Nec in testimonium ueritatis huius desunt occurrentia quedam. Possem nempe, si uellem, ostendere Euripidem poetam Archelai, Macedonum regis, contubernalem, Emnium brundusinum Scipionum domesticum, Uirgilium Octauiani Cesaris, amicissimum. Et, si sordent uetera, non desunt presentia. Dantes noster Frederico Aragonensi, Sycilidum regi et Cani della Scala, magnifico Ueronensium domino, grandi fuit amicitia iunctus. Scimus insuper, et fere orbi toto notissimum est, Franciscum Petrarcam Karoli imperatoris, Iohannis, Francorum regis, et Roberti eque, Ierusalem et Sycilie regis, ac summorum pontificum plurium dilectissimum atque familiarissimum fuisse et uiuorum esse, dum uelit. Ast si nesciunt sussurrones hi, ob id solitudines incolunt et coluere poete, quia non in foro cupidinario, non in pretoriis, non in theatris, non in capitoliis aut plateis, publicisue locis uersantibus, seu turbelis ciuicis inmixtis, uel mulierculis circumdatis sublimium rerum meditatio prestatur, absque qua fere assidua nec percipi possunt, nec perfici percepta poemata. Quid insuper? Uix credam ista dixissent, si sana mente legissent, que scribit Oratius Floro. Qui, postquam eleganter more suo enumerauit quedam urbium impedimenta, dicit interrogans: Rome ne poemata censes Scribere posse inter curas atque labores? Uolens ob hoc, ut intelligatur, minime posse. Nec his contentus, superadditis aliis inconuenientiis, quibus ciuitates agitantur continue, quasi commotus ait: I nunc, et uersus tecum meditare canoros! Quasi dicat, non poteris; et demum subnectit exquirens: *Tume inter strepitus nocturnos atque diurnos Uis canere, et contacta sequi uestigia uatum?* Nec multum post superaddit indignans: *Hic ego rerum Fluctibus in mediis et tempestatibus urbis uerba lyre motura sonum conmictere digner?* Ex quibus, ne plura super imponam, satis apparet, cur petant et incolant siluestria loca poete. Quod etiam Paulum heremitam, Antonium, Maccarium, Arsenium aliosque plures uenerabiles atque sanctissimos homines non ob urbanitatis defectum, sed ut liberiori animo deo seruirent fecisse legimus. Esto non adeo detestabile sit, ut hi arbitrari uidentur, habitare siluas, cum in eis nil fictum, nil fucatum, nil menti noxium uideatur; simplicia quidem omnia sunt nature opera. Ibi in celum erecte fagi et arbores cetere, opacitate sua recentes porrigentes umbras; ibi solum uiridantibus herbis contectum atque mille colorum distinctum floribus, limpidi fontes et argentei riuuli, lepido cum murmure ex ubertate montium declinantes; ibi picte aues cantu frondesque lenis aure motu resonantes bestiole ludentes; ibi greges et armenta, ibi pastoria domus, aut gurgustiolum, nulla domestica re sollicitum, et omnia tranquillitate et silentio plena. Que non solum, satiatis oculis auribusque deliciis suis, animum mulcent, uerum mentem in se colligere et ingenium, si forte fessum sit, in uires reuocare, atque illud uidentur impingere in desiderium meditationis sublimium et auiditatem etiam componendi; que mira exhortatione suadent placida libellorum societas et canori circum choreas agentes Musarum chori. Que omnia si rite consideremus, quis studiosus homo ciuitatibus solitudines non preponat? Sane non poetarum crimen solitudinis, etiam si crimen merito dici possit, hos monet insolentes uiros in redargutionem, quin imo eorum infecta mens embitione damnabili, a qua discrepantes poetas execrabiles aiunt esse uiros. Mos enim hominum damnatorum morum est summe cupere sibi ceteros esse conformes, ut sua alieno crimine aut pallient, aut defendant. Erubescant igitur et omutescant, si prout ipsi poete non factitant! Horrent quippe et detestabile ducunt uiri spectabiles ficto pallore deformare faciem, et incessu tardo uerrere assiduis circumitionibus ciuitates. Horrent atque recusant turpi atque deformi ypocrisi inertis uulgi mercari gratiam laudesque, et ab ignaris monstrari digito. Horrent fasces nedum exposcere, sed optare, aulas ambire regum, aut procerum quorumcunque assentatores fieri, auro pontificum infulas aucupari, ut uentri et inerti ocio latius indulgere queant, blandiri mulierculis, ut deposita subtrahant, pecunia quesituri, quod meritis quesisse non poterant. Horrent preterea et totis detestantur affectibus caturcenses ob pecuniam in celos euehere, et iuxta muneris: quantitatem eis exhibere sedes. Quin imo quos isti blasfemant, tenui contenti uictu breuique somno, speculatione continua et exercitio laudabili componendo scribendoque sibi famosam gloriam et per secula duraturam exquirunt. O species hec hominum conuitiis deturpanda, o detestanda solitudo talium!.. Sed quid uerbis insto ? Haberem equidem multa, que dicerem, ni spectabilis candor, ni uirtus egregia, ni laudabilis uita poetarum illustrium aduersus tales se ipsam longe ualidiori robore tueretur.
+
+Obscura aiunt cauillatores hi esse persepe poemata, et hoc poetarum uicio, id agentium, ut, quod inextricabile est, artificiosius uideatur esse compositum, idque egisse uolunt, inmemores ueteris oratorum iussus, quo cauetur, planam atque lucidam orationem esse debere. O peruerse mentis iudicium! Quis enim preter dolosam animam in cogitationem tam nephariam declinasset, ut, quod ei inaccessibile est, non solum odio habeat, sed falsa, si possit, criminatione deturpet? Fateor non nunquam obscuros esse poetas; sed prebeant, si uolunt, ipsi responsum, nunquid phylosophorum, quorum numero ipsi impudico ore se miscent, contexta comperiant adeo plana, adeo perlucida, ut debere dicunt orationem incedere. Si asserant, mentientur, cum inter scripta Platonis et Aristotilis, ut de ceteris sileam, perplexiones adeo innodate sint, ut non dum, a multis perspicacibus uiris ab eorum seculo in diem usque hunc examinate, potuerint satis lucide concordi sententia explicari! Sed quid de phylosophycis dico? Nonne diuinum eloquium, cuius ipsi professores haberi cupiunt, a Spiritu Sancto prolatum, obscuritatum atque ambiguitatum plenissimum est? Est equidem, et, si negent, ipsa manifesta ueritas approbabit, testesque plurimi sunt! Quos inter, si libet, interrogent Augustinum, sanctissimum atque eruditissimum hominem, et cuius ingenii tam grandes fuere uires, ut artes multas, et quicquid de decem cathegoriis tradidere phylosophi, absque, ut ipse fatetur, preceptore perceperit, nec tamen erubuit confiteri, se Ysaye principium intelligere nequiuisse. Non ergo obscuritates solis poematibus insunt. Quid ergo non incusant phylosophos ut poetas? Quid non dicut Spiritum Sanctum operibus suis, ut artificiosiora apparerent, obscuras implicuisse sententias? Quasi non rerum omnium sublimis ipse sit artifex! Non dubitem, quin illis tanta temeritas insit, ut facerent, ni scirent esse phylosophis defensores et in Spiritum Sanctum loquentibus apparata supplicia; et id circo in poetas prosiliunt, quia eos cernunt defensore carentes, existimantes preterea nullam ibi culpam fore, ubi confestim pena non sequitur. Debuerant hi uidisse, non nulla obscura uideri, cum clarissima sint, intuentis uicio (lusco quidem illucescente sole, qui limpidus est, nebulosus uidetur aer!); quedam alia de natura sui adeo profunda esse, ut non absque difficultate acies etiam egregii intellectus possit in earum abditum penetrare, uti in solis globo, antequam eum possint contingere, non nunquam perspicacissimi retunduntur oculi. Quedam uero, et si natura sui forsan sint lucida, tanto sunt fingentium artificio palliata, ut egre etiam quis possit ingenio uerum ex illis excerpere sensum, ut persepe inter nubila conditum solis pregrande corpus etiam doctissimi queant astrologi, qua celi uagetur in parte, comprehendere punctaliter oculorum intuitu. Et ex his esse non nunquam uatum poemata non inficior. Uerum non ob id, ut isti uolunt, iure damnanda, cum inter alia poete officia sit non euiscerare fictionibus palliata, quin imo, si in propatulo posita sint memoratu et ueneratione digna, ne uilescant familiaritate nimia, quanta possunt industria, tegere et ab oculis torpentium auferre. Et si, quod ad eos spectat, fecere solertes, non execrandi, sed conmendandi potius poete uenient. Et ideo, ut iam dictum est, fateor illos non nunquam obscuros esse, sed extricabiles semper, si sanus ad eos accesserit intellectus; uerum reor his querulis noctue oculos esse potius quam humanos. Nec sit quis existimet a poetis ueritates fictionibus inuidia conditas, aut ut uelint omnino absconditorum sensum negare lectoribus, aut ut artificiosiores appareant, sed ut, que apposita uiluissent, labore ingeniorum quesita et diuersimode intellecta comperta tandem faciant cariora. Quod longe magis Sanctum fecisse Spiritum unusquisque, cui sana mens est, debet pro certissimo arbitrari. Quod per Augustinum in libro Celestis Ierusalem XI firmare uidetur, dum dicit: *Diuini sermonis obscuritas etiam ad hoc est utilis, quod plures sententias ueritatis parit et in lucem notitie producit, dum alius eum sic, alius sic intelligit. Et alibi Augustinus idem super Psalmo CXXUI dicit: Ideo forte obscurius positum est, ut multos intellectus generet, et ditiores discedant homines, qui clausum inuenerunt, quod multis modis aperiretur, quam si uno modo apertum inuenirent. Et ut eiusdem Augustini testimonio adhuc aduersus recalcitratores amplius utar, ut sentiant, quoniam, quod ipse pro obscuritatibus sacrarum licterarum tuendis, ego pro obscuritatibus poematum intelligi uelim, dico eum scribere super Psalmo CxlUI sic: Peruersum nichil hic est, obscurum autem aliquid est, non ut tibi negetur, sed ut exerceat accepturum* etc. Et, ne ampliori utar sacrorum hominum circa hoc attestatione, nolo fastidium ducant hi audire, quoniam idem uelim de obscuritatibus poetarum sentiri, quod de diuinis ab Augustino sentitur; quin imo ut, exfricata paululum fronte, uolo considerent obsistentes, quanto magis de his sentiendum sit, que respectiue paucis apponuntur, si de sacris licteris, que omnibus sunt apposite nationibus, sentiuntur. Si forsan uelint duriciem textus, figuras dictionum, aut orationum colores, et peregrinorum uocabulorum incognitam a se pulchritudinem damnasse, et hinc poetas obscuros dixisse, quid aliud dicam, non habeo, nisi ut gramaticales iterum scolas repetant, pedagogi ferulam subeant, studeant discantque, quid ueterum autoritate circa talia poetis licentie datum, scrupulosiusque scrutentur, preter uulgaria atque domestica que sint etiam peregrina! Sed quid talibus insto? Paucioribus dixisse poteram: agant, ut, exuto ueteri, nouum atque generosum ingenium induant, et quod eis nunc uidetur obscurum, tunc familiare uidebitur et apertum. Nec indigestam intellectus sui grossiciem palliare se credant priscorum oratorum precepto, cuius non dubitem semper memores fuisse poetas, sed aduertant, quoniam perorando aliter quam fingendo uerborum ordo procedat, et fictiones in fingentis arbitrio relictas fore tanquam opus alterius speciei. In quibus summopere a poetis seruatur stili maiestas, et eiusdem dignitas retinetur, ut ait Contra medicum libro inuectiuarum III Franciscus Petrarca. Nec, ut ipsi arbitrari uidentur, carpere nequentibus inuidetur, sed, dulci labore preposito, delectationi simul memorieque consulitur; cariora sunt enim, que cum difficultate quesiuimus, accuratiusque seruantur, ut idem, ubi supra, Franciscus testatur. Quid multa? Si his obtusum ingenium est, inertiam suam, non poetas redarguant, nec aduersus eos friuolis insistant latratibus, a quibus secum optime actum est. Primo enim in limine, ne frustra fatigent ignari, ab ipsa rerum facie terror iniectus est; retrahant ergo gradum in tempore, potius quam, torpore ingenii fatigato incedentes, patiantur cum rubore repulsam. Et ut iterum dixerim, uolentibus intelligere et nexus ambiguos enodare legendum est, insistendum uigilandumque, atque interrogandum, et omni modo premende cerebri uires! Et si non una uia potest quis peruenire, quo cupit, intret alteram, et, si obstent obices, arripiat aliam, donec, si ualiture sint uires, lucidum illi appareat, quod primo uidebatur obscurum. Sanctum enim canibus dare diuino prohibemur monitu, et hoc eodem ante porcos proicere margaritas.
+
+Mendaces preterea insultantes hi dicunt esse poetas, et hunc locum conantur ualidis, si possint, firmare rationibus, aientes, quod sepe dictum est, eos in suis fabulis mendacia scribere, ut puta hominem in lapidem uersum, quod omnino apparet ueritati contrarium. Preterea asserunt poetas mendaciter dicere multos esse deos, cum constet ueritate certissima unum tantum esse et illum uerum atque omnipotentem, addentes Uirgilium, Latinorum poetarum principem, recitasse Dydonis hystoriam minus ueram, et huius modi alia quedam etiam inserentes. Credo uicisse putent, uicissentque, ni esset, qui eorum uociferationes insipidas ueritate retunderet. Quid ergo? Rebar in precedentibus loco huic respondisse satis, dum, quid sit fabula, quot fabularum species, et quibus usi poete sint, et propter quid, satis late descripsi. Sed si in hanc materiam iterum redeundum est, dico poetas, uti isti uolunt, non esse mendaces. Est enim mendacium iudicio meo fallacia quedam simillima ueritati, per quam a non nullis uerum opprimitur, et exprimitur, quod est falsum. Huius UIII fore species asserit Augustinus, ex quibus, et si grauiores reliquis non nulle sint, nulla tamen scientes uti possumus absque peccato atque infamie nota, qua dicimur esse mendaces. Cuius diffinitionis intentum si equo animo prospectent poetici nominis hostes, redargutionem hanc, qua mendaces asserunt esse poetas, uiribus carere cognoscent, cum poetarum fictiones nulli adhereant specierum mendacii, eo quod non sit mentis eorum quenquam fingendo fallere; nec, uti mendacium est, fictiones poetice, ut plurimum, non sunt nedum simillime, sed nec similes ueritati, imo ualde dissone et aduerse. Et dato species fabularum una, quam uideri potius hystoriam quam fabulam diximus, sit ueritati simillima, antiquissimo omnium nationum consensu a labe mendacii inmunis est, cum sit consuetudine ueteri concessum ea quis uti posse ratione exempli, in quo simplex non exquiritur ueritas, nec prohibetur mendacium. Et si spectetur poetarum officium, non nunquam in superioribus demonstratum, uinculo huic astricti non sunt, ut ueritate utantur in superficie fictionum, et, si auferatur eis uagandi per omne fictionis genus licentia, eorum officium omnino resoluetur in nichilum. Quid plura? Si omnia, que dicta sunt in reprobationem meritam deiciantur, quod fieri posse non arbitror, hoc inreprobabile superest: *Nemo suum iure exercens officium in notam potest ob hoc infamie deuenire!* Pretor, esto in legem male meritos capitali multet supplicio, non iure tamen dicitur homicida; sic nec miles, agrorum hostium populator, dicitur predo; nec iuris consultus, etiam si minus equum clientulo prestet consilium, dum modo a iuris limite non separetur, falsidici notam merebitur; sic et poeta, quantumcunque fingendo mentiatur, mendacis ignominiam non incurrit, cum suum officium, non ut fallat, sed ut fingat, iustissime exequatur. Si tamen uelint in hoc instantiam facere: quod uerum non est, mendacium, qualitercunque dictum sit, est, si factum non sit, non tamen ulterius uires ad internitionem huius obiectionis apponam, sed queram, ut uideam, quid responsuri sint, quo nomine uocanda sint ea, que per Iohannem Euangelistam in Apocalipsi mira cum maiestate sensuum, sed omnino persepe prima facie dissona ueritati? quo ipse Iohannes? quo alia aliique, qui eodem stilo dei magnalia uelauere? Ego quidem mendacia aut mendaces, etiam si liceret, dicere non auderem. Scio tamen, dicent, quod egomet in parte dicturus sum, si roger, Iohannem scilicet aliosque prophetas ueracissimos fuisse uiros, quod iam concessum est. Preterea superaddent ab eis scripta fictiones non esse, sed potius esse figuras, et sic nuncupari debere, et per consequens figuratores eorundem scriptores. O ridendum diffugium, quasi credituri simus, quod simillimum est in cortice, mutatione seu diuersitate nominis effectus habeat diuersos efficere! Sed in hoc minus questionis sit, figure sunt; nunquid habeant in licterali cortice ueritatem, exprimant, queso. Si me hoc uelint credere, nil aliud erit quam mendacio uelare michi oculos intellectus, uti illa uelant suppositam ueritatem. Sane cum mendaces hi dicendi nec habendi sint, quia non sunt, sic nec poete, qui pro uiribus eorum inniituntur uestigiis in fingendo! Multos autem deos scripsisse poetas, cum unus tantum sit deus, negari non potest, sed minime illis in mendacium imputandum, quia non credentes neque firmantes, sed more suo fingentes scripsere. Quis enim sui tam inscius sit, ut existimet quemque in laribus phylosophie uersatum tam dementis esse sententie, ut credat deos esse quam plurimos? Si satis sani sumus, facile debemus credere eruditos uiros studiosissimos fuisse ueritatis inuestigatores, eosque eo usque, quo humanum potest penetrare ingenium, attigisse et absque ambiguitate nouisse unum tantum deum esse, ad quam notitiam deuenisse poetas eorum in operibus percipitur liquido. Lege Uirgilium, et orantem inuenies: *Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis* etc. quod epythetum nemini deorum alteri datum comperies. Reliquam autem deorum multitudinem non deos, sed dei membra aut diuinitatis officia putauere, quod Plato, quem theologum nuncupamus, etiam opinatur. Talibus autem ob diuinitatis uenerationem officio conforme deitatis dedere nomen. Sed infestos hos his non acquieturos existimo; clamabunt nempe dicentes, poetas de uero deo et unico, quem nouisse dicimus, multa scripsisse mendacia, et ob id merito nuncupari mendaces. Ego autem non dubito poetas gentiles de uero deo minus recte sensisse, et sic de eo non nunquam, quod minus uerum fuerat, scripsisse, et sic, ut isti uolunt, mendacium; sed ob id mendaces esse dicendos non puto. Sunt enim mendacium hominum saltem species duo, ex quibus primi scientes et aduertentes mentiuntur, ut ledant, aut ut non ledant, seu ut prosint. Et hi non mendaces tantum dicendi sunt, sed propriori uocabulo mentientes; secundi sunt, qui, ignorantes se mendacium dicere, mendacium dixere tamen. Et inter hos oportuna cadit distinctio. Sunt enim ex his aliqui, quorum ignorantia intolerabilis est, nec excusationem recipit aliquam, ut puta: *Cauetur lege publica, nequis ciuis ciuem priuato seruet in carcere; Gaius Sempronium debitorem suum detinuit, et a multa tutari uult ignorantia legis; que, quoniam supina uidetur et crassa, ciuem scilicet leges publicas ignorare, nocuum defensare non potest*. Sic et Christianus homo etate integer ab articolorum fidei ignorantia tutari non debet, Sunt et alii, quorum uidetur ignorantia excusanda, ut pueri, si phylosophiam non nouerint, montanus homo, si non nouerit nauticam, et cecus natus, si licterarum non noscat caracteres, et huiusmodi. Quos inter numerari possunt poete gentiles, qui, et si liberales artes, si poeticam, si phylosophiam nouerint, Christiane religionis ueritatem nouisse non poterant. Nondum enim lux illa ueritatis eterne in terris effulserat, que illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, nondum ad agni cenam inuitantes peragrauerant orbem, quoscumque uocantes! Israelitis solis hoc donum erat desuper datum, ut deum uerum et iuste cognoscerent et rite colerent. Hi, nedum quenquam ad communicandum secum conuiuium tam celebre inuitabant, sed nec accedentes, si qui fuissent exteri, admittebant. Et sic, si minus uera sentientes scripserunt de uero deo, se uera scribere arbitrantes, hac acceptabili ignorantia excusati, non sunt dicendi mendaces. Dicent, scio, quacunque ignorantia mendacium dictum sit, mendax est dicens, quod negari non potest, esto non eadem nota labefactandi sinit, qui ignorantia excusabili peccauere, quam qui crassa et supina, ut dictum est, cum illos non solum equitas, sed etiam legum austeritas habeat excusatos; et, si sic est, notam mendacii non incurrunt. Et si uelint eos omnino quomodocunque mendaces, ego illis socios addam phylosophos Aristotelem, Platonem, Socratem, aliosque, quos ipsi summe colunt, eodem sontes crimine. Extollent, reor, hi censores optimi iterum uoces in celum, in psalterio psallantes et cithara, quoniam non satis plene particula unica huius obiectionis reiecta uideatur. O insipidi, si militi uno parma confracta sit, non dum loco mota est acies integra; non ergo exultent, sed meminerint, quoniam sepissime contusi nolentes cesserint! Quod autem Uirgilio obiciunt, falsum est. Noluit quippe uir prudens recitare Dydonis hystoriam; sciebat enim, ut talium doctissimus, Dydonem honestate precipuam fuisse mulierem, eamque manu propria mori maluisse, quam infixum pio pectori castimonie propositum secundis inficere nuptiis. Sed, ut artificio et uelamento poetico consequeretur, quod erat suo operi oportunum, composuit fabulam in multis similem Dydonis hystorie; quod, ut paulo ante dictum est, ueteri instituto poetis conceditur. Posset tamen quis dignus responsione et forsan tu ipse, princeps, perquirere: ad quid hoc necessarium erat Uirgilio? Cui ut digne responsum sit, dico eum in hoc a quadruplici causa tractum. Primo, ut in eo stilo, quem in Eneida sumpserat, poeticum sequeretur morem, et potissime Homeri, cuius fuit in eo poemate imitator. Nam poete non, ut hystoriographi, faciunt, qui a quodam certo principio opus exordiuntur suum, et continua atque ordinata rerum gestarum descriptione in finem usque deducunt (quod cernimus fecisse Lucanum, quam ob caussam multi eum potius metricum hystoriographum quam poetam existimant), uerum artificio quodam longe maiori aut circa medium hystorie, aut aliquando fere circa finem inchoant, quod intendunt, et sibi adinueniunt causam recitandi, quod ex precedentibus omisisse uidebantur; ut in Odissea Homerus, qui quasi circa finem errorum Ulixis eum naufragum in litus Pheycum delatum scribit, et ibidem Alcinoi regi recitantem, quicquid illi ante diem illam post discessum a Troia contigerat, inducit. Quod uolens Uirgilius facere, cum Eneam a litore Troiano fugientem scripsisset post erutam ciuitatem, non adinuenit aptiorem locum, ad quem eum deduceret, ante quam Ytaliam intraret, Africano litore; eo enim usque semper inter Grecos hostes nauigauerat. Et cum litus Affrum in tempus usque illud a rusticis et agrestibus atque barbaris hominibus incoleretur, ut eum ad personam ueneratione dignam deduceret, et aqua reciperetur, et cuius hortatu Troianorum casus suosque recitaret, nec aliam preter Dydonem, que, et si non tunc, multa tamen post secula loca illa incoluisse creditum est, comperiens, Dydonem, tanquam si iam uenisset, eius hospitam fecit, et, ut legimus, eius iussu sua suorumque infortunia recitauit. Secundo, quod sub uelamento latet poetico, intendit Uirgilius per totum opus ostendere quibus passionibus humana fragilitas infestetur, et quibus uiribus a constanti uiro superentur. Et cum iam non nullas ostendisset, uolens demonstrare, quibus ex causis ab appetitu concupiscibili in lasciuiam rapiamur, introducit Dydonem generositate sanguinis claram, etate iuuenem, forma spectabilem, moribus insignem, diuitiis habundantem, castitate famosam, prudentia atque eloquentia circumspectam, ciuitati sue et populo imperantem, et uiduam, quasi ab experientia Ueneris concupiscientie aptiorem. Que omnia generosi cuiuscunque hominis habent animum irritare, nedum exulis atque naufragi, et in incognitam regionem deiecti atque subsidio indigentis. Et sic intendit pro Dydone concupiscibilem et attractiuam potentiam, oportunitatibus omnibus armatam. Eneam autem pro quocunque ad lubricum apto et demum capto. Tandem ostenso, quo trahamur in scelus ludibrio, qua uia in uirtutem reuehamur, ostendit, inducens Mercurium, deorum interpretem, Eneam ab illecebra increpantem atque ad gloriosa exhortantem. Per quem Uirgilius sentit seu conscientie proprie morsum, seu amici et eloquentis hominis redargutionem a quibus, dormientes in luto turpitudinum, excitamur, et in rectum pulchrumque reuocamur iter, id est ad gloriam. Et tunc nexum oblectationis infauste soluimus, quando, armati fortitudine, blanditias, lacrimas, preces, et huius modi in contrarium trahentes, constanti animo spernimus, ac uilipendentes omittimus. Tercio curat Uirgilius in laudibus Enee ad honorem Octauiani Cesaris Iuliorum genus extollere; quod peragit, dum illum lasciuias et inmunditias carnis et muliebres delicias robore mentis spernentem atque calcantem ostendit. Quarto intendit sublimare Romani nominis gloriam, quod satis facit, dum execrationes moriture Dydonis describit. Nam per eas bella Cartaginensium cum Romanis et triunphi, quos ex eis Romani consecuti sunt, intelliguntur, in quibus Romanum nomen satis extollitur. Et sic non mendax fuit Uirgilius, ut minime intelligentes existimant, nec alii etiam, si qui sint, eo modo fingentes.
+
+Uolunt insuper atque clamitant, execrantes poeticum nomen, omnino abolenda esse poetarum carmina, eo quod lasci uiis et nugis deorum gentilium referta sint; nec modo aliquo tolerabile, quod uni eidemque deo plures attribuantur forme atque nomina, ut poete faciunt suo Ioui uel aliis. Stulti militis more certamen intrant aduersarii nostri, qui tanto nocendi hostibus fertur impetu, ut sibi ipsi non uideat; ex quo sepe fit, ut, quos in alterum parat ictus, inermis ipse suscipiat. Ego autem his obiectionibus, in unum coaceruatis inuolucrum, satis esse responsum in precedentibus arbitrabar, in quibus scriptum sepissime memini sub formis uariis, lasciuiis, et nugis, atque nominibus honestos ac sapidos claudi sensus. Quos etiam pro uiribus ingenii mei, amoto fabuloso cortice, aperuisse recordor. Actus uero deorum gentilium illecebres, quocunque modo a poetis, a comicis potissime, descriptos, nec laudo nec commendo, quin imo detestatus sum, et tam scriptores in hoc quam ipsos actus uituperandos existimo. Amplissima quidem fingendi est area, et pleno semper fictionum cornu poesis incedit; non ergo deficiebant quibuscunque sensibus honestissima tegumenta. Sane querela hec iam diu sublata est atque sopita. Nam que in scenis atque theatris a mimis et histrionibus, atque parasitis, et huius modi hominibus enormia canebantur olim, omnino abstulere atque reprobauere Romani ueteres, Cicerone teste, et ipsam scenam et artem ludricam damnauere, agentesque nota multauere censoria, et eos amouere tribubus. Sic etiam pretorum edicto cautum est, qui artis ludrice pronuntiandiue causa in scenam prodirent, ipso facto haberentur infames. Porro post Constantinum Cesarem et Siluestrum pontificem pullulante undique et in dies excrescente fide catholica, talium comicorum seu scenicorum carmina obsoluerunt a seculo, et remanserunt illustrium et laudabilium libri et opuscula poetarum, qui res gestas et naturales augustiore stilo, artificioso scemate, facundiore locutu sub congruo fictionum et ymaginum tegmine protulerunt. Et sic, quos semideus Plato urbe pellendos iusserat, et aduersus quos hi nostri ueritatis ignari clamitant, iam exterminati sunt et abiecti. Uerum ut aliquid his responsoribus nostris particule obiectionis altere responsum sit, dico, si ante initam pugnam prudentes, quibus in locis feriri possent, acutius inspexissent, uidissent profecto, quod ipsi poetis gentilibus obiciunt, in se retorqueri telum, nec Iouem nunc celi deum, nunc etheris ignem, nunc aquilam, nunc hominem, seu quibus mauis formis a poetis descriptum mirarentur, si meminissent ipsum uerum et unicum deum nunc solem, nunc ignem, nunc leonem, nunc serpentem, nunc agnum, nunc uermem, nunc etiam lapidem a sacris describi licteris. Et eodem modo uenerandissimam matrem nostram ecclesiam, quam aliquando mulierem amictam sole, aliquando mulierem indutam uarietate, aliquando currum, ali quando nauim, aliquando arcam, domum, templum et huius modi uocari sacra demonstrant uolumina, quod et de Uirgine genitrice et de humani generis hoste memini legisse sepissime. De nominum multiplicitate, quod dicam, habeo istud idem! Innumerabilia fere apud nostros deo attribuuntur, et totidem Marie uirgini atque ecclesie, et hec non absque misterio facta sunt, sicuti nec poete fecerunt. Quid ergo inaduertentes hi rugiunt? Liuore quidem impellente, stare nollent, quod ipsi non noscunt.
+
+Porro zelantes hi suasores criminum poetas affirmant. Qua in accusatione si distinguerent, forsan pro parte concederem eos esse uictores. Constat enim satis non nullos iam dudum inhonestos fuisse comicos, seu eorum scelesto sic suadente ingenio, seu sic euo tunc exquirente corrupto; nec non et Nasonem Pelignum clari, sed lasciuientis ingenii poetam, Artis amatorie composuisse librum, in quo, et si multa suadeantur nepharia, nil tamen minus oportunum, cum nemo sit tempestate hac adeo demens iuuenculus aut simplex puellula, que, mouente illecebri appetitu ingenium, longe, ut in id ueniat, quod exoptat, acutiora non nouerit quam is, qui se talium preceptorem fore precipuum arbitratus est, doceat. Si igitur minus hi, quos non nunquam abiciendos diximus, honestatem facultatis poetice seruauere, quid alii, splendida honestate conspicui, hanc incurrere meruere notam, et una cum turpibus accusari ? Equidem patiendum non est ! Et ob id, ut pateat, cur ab his accusentur illustres, queso dicant, nunquid Homeri carmen unquam legerint, nunquid Exiodi, Uirgilii, Oratii, Iuuenalis, et aliorum huius modi plurium; et, si se legisse fateantur, exprimant, quorsum has criminum suasiones inuenerint, ut ipsi uidentes, quod nondum uidimus, cum eis male meritos condemnemus. Attamen rogare superfluum est! Quis autem, accusatione audita, non percipiat, quia nunquam legerint, cum liquido debeamus credere, si uidissent, in tam stolidam sententiam non uenissent ? Arbitror tamen ex questione tali hos scelus sceleri addituros; nequeunt enim tacere, tanto pauore tenentur, ne ob taciturnitatem minus omnia nouisse credantur, dicentque elata facie, totis loquentes buccis, et omni frontis amoto rubore, quasi ex hoc summe laudandi ueniant: *Quid has nugas uiderimus? Uaph! nec uidimus, nec uidisse uolumus, maioribus operam damus! O bone deus, ab eterno opere tuo si uelis pausam summere, potes, et, si diuinitatis tue appeterent oculi, posses in somnum ire, si uelles, rem tuam isti curant! Tibi noctes insomnes hi ducunt, tibi suos sudores impendunt! Primum quippe mobile moueant reor, dum maioribus operam prestant*. Magnum est, multum est, et talium, si pateris, dignus labor! O ignaue hominum mentes, non aduertunt, dum alios tam prudenter flocci faciunt, quam misere suam ignorantiam detegant! Possumus etenim nos, si stultiores eis non simus, uidere satis, quam iusta sit eorum accusatio, quam sancta atque toleranda sententia. Sane ne sit, qui arbitretur, me responsum hoc futurum ex meditatione friuola uaticinari, confiteor, quoniam in hoc a certissima coniectura deducor. Audiui iam dudum interrogationi simili non nullos etiam fastidiosius respondentes, et, quod michi grauius fuit, uirum quendam, etate uenerabilem et sanctitate, alias ac doctrina precipuum, non respondentem, sed motu proprio longe exacrabilius obloquentem. Non mentior, deus nouit, rex inclite! Erat, ut tunc uisum est, uir iste adeo poetici nominis hostis infestus, ut illud non nisi stomachans proferre uideretur, quod, ubi minus honestati sue oportunum erat, ostendit. Nam mane quodam in generali studio nostro, legens in cathedra sacrum Iohannis Euangelium auditoribus multis, cum fortuito in hoc incidisset nomen, accensa facie, flammeis oculis, et altiori solito uoce, totus frendens multa in poetas enormia dixit; et postremo, ut eius appareret iustitia, inquit et fere iuramento firmauit, se neque uidisse, nec unquam aliquem ex poetarum libris uidere uoluisse. O sancte deus! Quid ignari dicturi sunt, si sic alias eruditus homo, annis grauis et autoritate, locutus est? Poterat ne loqui stultius ab insano? Uellem ego scire, si non uiderunt, si non cognouerunt, si maioribus uacant hi censores egregii, unde poetas criminum suasores agnoscunt? Quid circa eis incognita latrant? Quid non ydonei iudices, de incognitis laturi sententiam rostra conscendunt? Quid nedum inaudita, sed nec requisita parte sententias fulminant! Forte inquient Sacro inspirante Spiritu tam seuerum se in poetas ferre decretum. Possibile dicerem, si crederem Sanctum Spiritum tam spurcidas nedum inhabitare, sed intrare animas. O scelus impium, o exacrabile malum, o detestanda temeritas, audere cecum natum in propatulo de coloribus ferre sententiam! Sic olim, ut isti presides uenerandi faciunt, audiui Phoroneum apud Argiuos, Lygurgum apud Lacedemones, Mynoem apud Cretenses, et apud Mirmidones Eacum factitare solitos. Sed, ut eo ueniam, quo fert animus, quicquid isti reuerendi iudices blaterent, non sunt, ut ipsi uolunt, poete criminum suasores; quin imo, si sana mente et non liuore insano perciti eorum legantur uolumina, impulsores inuenientur nunc suauissimi nunc acerrimi, pro exigentia temporis, in uirtutes! Quod ne tam paucis uerbis uidear probasse contentus, libet ante obstrepentium oculos apponere saltem pauca, ex quibus possint ueritatem hanc, si uelint, agnoscere. Et, omissis Homeri monitis, qui ob Grecas licteras Latinis minus familiaris est, si uelint, legant et perlegant, que sint in Eneida ad patientiam laborum emergentium exhortationes Enee ad socios, quis ardor illi pulchre per uulnera mortis pro salute patrie fuerit, que erga patrem pietas, quem humeris per ardentes undique domos et ruentia templa, perque medios hostes et mille uolantia tela deuexit in tutum, que in Achemenidem hostem clementia, quod robur animi ad illudendas frangendasque amoris petulci catenas, que iustitia atque munificentia circa amicos et exteros in exhibendis muneribus bene meritis, ludis in anniuersario Anchisis patris apud Acestem peractis, que prudentia, quanta circumspectio in descensu ad Inferos, que genitoris ad eum suasiones ad gloriam, que eius in iungendis amicitiis solertia, quam grandis comitas fidesque in conseruandis susceptis, quam pie in Pallantis amici morte lacrime, que eius ad filium persepe monita? Quid multa referam? Assint oro, assint hi in poeticum rugientes nomen, librent huius poete uerba, sententias ponderent, et, si patitur animus, fructum ex his, qui potest, exprimant; et, si deo gratum erit, uidebunt, nunquid poeta hic in malam frugem suasor sit. Profecto si rite deum nouisset et coluisset Uirgilius, nil fere preter sanctum eius in uolumine legeretur! Et si dicant leges non pati quicquam approbari testimonio unius, Uenusinum insuper Flaccum suscipiant, Persium Uulterranum, Iuuenalem Aquinatem, quorum satyricum carmen tanto uirtutis impetu in uicia uiciososque inuehitur, ut eos exterminare uideatur. Si hi ergo alii plures satis sunt taceant isti, qui suasores criminum poetas accusant, et rabiem suam mansuetudine doment, nec dedignentur discere, prius quam uelint aliorum labores ridendo iudicare iudicio, ne, dum in alios sue stolide iniquitatis tela coniciunt, in se ultionis diuine fulmina prouocent.
+
+Aiunt post hec insidiantes acerrimi poetas esse mentium seductores, eo quod dulcisono carmine, lepido sermone, accurata atque ornata oratione, ineptias suas legentibus ingerunt, et sic, quo minime oportunum, lectores seducunt insipidos. Quis ignarus et qui poetas non uiderit, ut ipsi obiectores ignari sunt, nec poetas uiderunt illustres, et, si uiderunt, ingeniorum suorum ignauia non intellexerunt, non credet facile hos optime, iuste, sancteque in poeticum carmen inuehere? Hoc uideat deus, et hi uideant, quibus ab eo lumen intellectus concessum est! Tu autem, cytharista celestis, Dauit, solitus dulcedine carminis furores sedare Saulis, si suaue aliquid, si mellifluum cecinisti, lyricum tuum carmen absconde! Et tu, Iob, qui labores tuos atque patientiam heroico metro scripsisti, si lepidum, si ornatum sit, idem facito, una cum aliis sacris uiris, qui ethereo uersu diuina cecinere misteria; et, quod his dico, dictum sit Orpheo, Homero, Maroni, Flacco et aliis, postquam eo uentum est, ut inueniantur, qui dicant impune, quoniam seducere mentes hominum sit dulcisone, lepide, accurate metricas orationes effundere. O Baui et tu, Meui, letamini, postquam damnantur isti, tempus, quod minime rebar, uobis concessum est, et locus preparatus amplissimus! Scio, dicent se dixisse perniciosum ineptias sonoro scripsisse carmine et legisse. Erat, fateor, additio hec non parui momenti, ni in precedentibus sepius esset ostensum, quales sint, quas isti accusant, ineptie illustrium poetarum, et ob id, quod maximum existimabant, in nichilum resolutum est. Attamen, ut in hoc directius ueniam, quia seductores mentium dicunt esse poetas, primo scire uelim, cum multi sint, qui ex his poete sint, qui seductores sint mentium? Et quis dubitet? nullos dicere possunt preter quos student. Quos autem studeant, accusatio ipsa demonstrat. Si deo placet, zelantes hi amant, procantur, et mulierculis ridentibus applaudent oculis, amatorias licterulas dictant, componunt rithimos, et cantiunculas excudunt, quibus affectiones suas et suspiria expromant, et, deficientibus ingenioli uiribus, pro oportuno subsidio ad instructores amatorie artis euolant. Hinc Catuli, Propertii et Nasonis uolumina euoluunt, et ab ineptis talium suasionibus, lepidis descriptis carminibus, et uerborum facili exornatis contextu, tanquam in hoc toto inclinati pectore, uolentes trahuntur, seducuntur, atque tenentur; hinc poetarum illecebras cognouere; hinc ingrati preceptores accusant suos, eosque seductores mentium dicunt, quos ipsi, non rogati, sponte sua secuti sunt. Magnis igitur, imo permaximis uacant redargutores nostri, non enim paruum est amori obsequi, cuius uiribus primo Phebus, inde Alcides, monstrorum domitores, cessere! O quam satius tacuisse fuisset ignaris, quam in suum dedecus emisisse uoces! Nam, si prospectent, dum poetas acusasse rentur, se ipsos aduertent monstrasse culpabiles; ex hac enim accusatione, que sint eorum studia, que desideria, que iustitia manifeste cognoscimus. Quid enim de his arbitrari possumus, si puella lasciuis gestibus, petulcis oculis, blandis uerbis spem polliceatur infaustam, postquam a mutis, seu tacitis carminibus seducuntur? Erubescant igitur miseri, et in melius insanum suum reforment consilium, prospectentque Ulixem, gentilem hominem, non mutorum carminum, sed mellifluos syrenarum cantus spreuisse tanquam nocuos atque transisse. Et, ut aliquid circa uim uocabuli dictum sit, quod tanquam detestabile poetis obiciunt, uidisse debuerant, quoniam, et si Christo, saluatori nostro, a Iudeis obiectum sit, qui illum ignominiose seductorem dixere, non tamen semper in malam partem sumendum fore. Nequiuere enim illi abutentes infandi homines uim ueterem surripuisse; potest enim quandoque in bonam partem sumi seducere, nam rem curantes pastoriam ab infectis armentis non dum infectos egritudine boues seduxisse, solertis pastores est; et sic non nunquam eruditi homines generosos animos ab his, qui morbo uiciorum laborant, suis seducunt monitis. Quorsum poetas illustres sepissime seducere credulos reor, et eos facere meliores, ubi hi, seducti tractique suo, non poetarum minus etiam honestorum crimine, in malam frugem, si possint, conantur ostendere. O bone Iesu, auerte pestem hanc ab ignaris credulis, et hos loquaces corripe, ac adeo instrue, ut exemplo tuo uelint prius facere quam docere!
+
+Symias preterea phylosophorum ex his non nulli, qui se ceteris preferunt, dicunt esse poetas! Uerum non satis certum habeo, an ut hominibus risum incutiant, uti non nunquam suis scomatibus mulierculis faciunt, an potius ex animi sententia, quia sic credant, seu mentis nequitia, ut irrideant, istud euomant. Primum quippe deberet indignanti animo a prudentibus tolerari, dum cernerent ab ignaris ex uiris conspicuis ridicula confici uulgo, cum passim per triuia asini infulati, et falerati sues, ac, ex quo mauis genere, belue, fimbriatis nec non et uariatis pellibus incedentes amicti, comperiantur facile, ex quibus decentius quis uolens posset confingere talia. Si uero credentes asserunt, aut irrident, utrumque tam stolide quam nequiter agunt! Est enim symiis, ut alias dixisse meminimus, hoc de more a natura infixum, ut uelint, dum possint, uidentes quoscunque hominum actus imitari; et sic uidetur hos uelle poetas imitatores, et inde symias esse phylosophorum. Quod minime ridiculum esset; honesti quidem, ut plurimum, homines fuere phylosophi et bonarum artium repertores. Sed falluntur indocti, nam, si satis intelligerent poetarum carmina, aduerterent eos non symias, sed ex ipso phylosophorum numero computandos, cum ab eis nil preter phylosophie consonum iuxta ueterum opiniones fabuloso tegatur uelamine. Preterea imitator simplex in nullo exorbitat a uestigiis imitati. Quod quidem in poetis minime cernitur, nam, esto a phylosophicis non deuient conclusionibus, non tamen in eas eodem tramite tendunt. Phylosophus, ut satis patet, silogizando reprobat, quod minus uerum existimat, et eodem modo approbat, quod intendit, et hoc apertissime, prout potest; poeta, quod meditando concepit, sub uelamento fictionis, silogismis omnino amotis, quanto artificiosius potest, abscondit. Phylosophus stilo prosaico ut sepius, et eius fere paruipendens ornatum, scribere consueuit; poeta metrico, summa cum cura exquisito decore conspicuo. Phylosophorum insuper est in ginnasiis disputare; poetarum in solitudinibus canere. Et, cum ista inter se non conueniant, non erit, ut aiunt, symia phylosophorum poeta. Si symias dicerent eos esse nature, posset forte equiore animo tolerari, cum pro uiribus, quicquid ipsa, quicquid eius opera ratione operantur perpetua, poeta celebri conatur describere carmine. Quod si intueri uelint isti, uidebunt formas, mores, sermones et actus quorumcunque animantium, celi syderumque meatus, uentorum fragores et impetus, flammarum crepitus, sonoros undarum rumores, montium celsitudines, et nemorum umbras, atque discursus fluminum adeo apte descriptos, ut ea ipsa paruis in licterulis carminum inesse arbitrentur. In hoc ego poetas esse symias confitebor, quod ego honorabilissimum reor opus, in id scilicet arte conari, quod agit natura potentia. Sed quid plura? Esset satius talibus, agere si possent, ut nos una secum efficeremur symie Ihesu Christi, quam sibi incognitos poetarum irridere labores, cum contingat sepissime tentantes alienum pruritum scalpere, in suum aliorum cruentas ungues cum anxietate sentire.
+
+Hi equitatis, imo iniquitatis arbitri, feruida rabie cupientes poetici nominis exterminium, quasi pauca in illud dixerint, altisono insuper clamitant hinc inde boatu: o insignes uiri, o diuino redempti sanguine, o gratus deo populus, si qua pietas, si qua deuotio, si quis Christiane religionis amor, si quis dei timor uobis est, hos infaustos poetarum libros abicite, flammis exurite, et uentis seruandos exhibete cineres! Eos enim habere domi, eos legere, eos etiam ullo modo uelle uidere, exitiale crimen est! Animas letali ueneno inficiunt, uos in Tartara trahunt, et celestis regni exules in eternum faciunt. Post hec, aucto clamore, Ieronimum in testem inuocant, eumque dicentem aiunt in epistula ad Damasum de filio prodigo: Demonum cibus sunt carmina poetarum! Et his ac similibus multis toto gucture ignaros auditores intonant. O pietas, o prisca fides, o dei patientia grandis, quid pateris ? Quid, rerum conditor, in erectas turres, quid in celsos uertice montes fulmina torques? Hi, sanctissime pater, hi feriendi sunt, qui dolosa lingua atque mendaci aliorum et persepe innocuorum exitio sibi inanem aucupantur gloriam! Medici errores suos terra tegunt, hi prohibitionibus atque flammis suas conantur ignorantias occultare. Quis simplex homo hos audiat, quin arbitretur poetas perniciosissimos esse homines, diuini nominis hostes, contubernales demonum, inmites, maleficos, scelestis semper uacantes operibus, quibus nulla bonarum artium cura, nulla pietas, nulla fides aut sanctitas sit? Et sic horum ignorantium opere et iniquitate consequuntur celebres uiri ignominiam, quam minime meruere. Sed spero, uidebit deus aliquando. Nos autem uideamus, si possumus, quale sit hoc tam inexpiabile malum, quod hi conmitti clamitant, si teneantur, si uideantur, aut legantur carmina poetarum. Que horum contineant libri, que suadeant, que damnent, que doceant, iam satis supra declamatum est. Sed eis omissis, uolo, aduersus ueritatem hos scelesta omnia scribere atque suadere lectoribus. Quid tandem? gentiles fuere homines, non Christum nouere, suam extulere, quam sacram arbitrabantur, religionem, fictiones edidere, gratissimos et conmendabiles utero persepe gerentes fructus. Sed quid inde? Queso ego hos elegantissimos clamatores, dicant, nunquid illis prohibitum sit ab aliqua ueteri seu noua doctrina, deorum suorum scelera, quo uellent, in stilo describere? Non equidem reor, nec etiam christiano fingenti, dum modo sane intellecta fictio aduersus catholicam ueritatem exenterata nil pariat. Si non prohibitum est, si hos legere non leges prohibent neque prophete, non sacre pontificum sanctiones, quid tenere, quid legere mali est ? Inquient, quoniam seductores sint mentium dulcedine sua. Huic obiectioni paulo ante responsum est; uerum si hi imbecilles sunt atque tractabiles, sibi caueant, memores prouerbii ueteris, quo prohibetur, hos certamen lapidum non intrare, quibus sit galea uitrea. Fateor tamen ultro longe melius fore sacros studere libros quam istos, etiam si optimi sint, studentesque acceptiores esse reor deo, pontifici summo, et ecclesie; uerum non omnes, nec semper eadem trahimur affectione, et sic non nunquam ad poeticos trahuntur quidam. Et, si trahimur, uel sponte nostra in eos imus, quod hoc crimen, quod malum est? Possumus impune mores barbaros audire, ipsos, si uelimus, suscipere barbaros, eis hospitalitatem exhibere, eis, si petant, ius dicere, cum eis amicitias iungere, conuiuia celebrare; poetarum libros legere, si deo placet ab his uiris doctissimis prohibemur! Manichei, Arrii, Pelasgiique, et aliorum heresiarcarum execrabiles errores ut noscamus, nemo prohibct, quin scrutemur; uersus autem legisse poeticos, horrendum, ut hi clamitant, imo letale crimen est! Ioculatores in quadruuiis ut plurimum inhonestos ludos agentes inspicere possumus, hystriones in conuiuiis turpia canentes audire, nebulones in popinis, lenones in lupanaribus blasfemantesque pati, nec ob id in Tartara trahimur; poetica legisse poemata nos eterni regni facit extorres! Pictori etiam in sacris edibus fas est pingere Tricerberum canem, Ditis obseruantem limina, Charonem nautam, Acherontis uada sulcantem, Erinas ydris accinctas accensisque armatas facibus, ipsum Plutonem, infelicis regni principum, damnatis supplicia inferentem; poetis sonoro carmine hec eadem scripsisse nephas, et irremissibile lectori crimen est. Pictori eidem concessum, in aulis regum et nobilium uirorum amores ueterum, deorum scelera hominumque, et quecunque cuiuscunque commenta pingere, nullo patrum prohibente decreto, et hec a quibuscunque pro libito intueri permissum est; poetarum inuenta, ornatis linita licteris, plus a sapientibus lecta uolunt mentes inficiant, quam picta ab ignaris inspecta. Quid multa ? Deficio, fateor, uolens, si possem, aduertere, quibus uiribus, qua potentia, liuor edax et ignorantia hos boatores in tam grandem dementiam potuerit impellere. Scire saltem debuerant, quia uas electionis testatus est, scire malum, malum non esse, sed operari; et ipsi nouissimi preceptores, credo, ut a suis mulierculis prudentiores habeantur, et inde pinguiores consequantur offas, non uerentur dicere, nedum dicam scire, sed poetas legere perniciosissimum esse! O fastidium audire, etiam si omnino despiciendi sint poete, nepharium fore, si uideris, margaritam ex luto colligere, quasi astergibile lutum illam minus fecerit preciosam. Nec erubescunt interpretes hi hac presumptuosa atque generali prohibitione sua uelle ex ueritate fieri mendacium, si dixerit aliquando poeta, imo eos dixisse toto denegant ore! Ridiculum est audire humani generis hostem dyabolum potuisse uerbum bonum aliquando dixisse, poetas autem, esto aduersus conscientiam paulo ante malos esse concesserim, cum forte non nullis preter gentilitiam maculam nil inhonestum iure posset obici, uerbum bonum dicere nequiuisse. Uocatur etiam non nunquam a sacris hominibus in testimonium dyabolus, inuocasse poetam horum accusantium autoritate irremissibile crimen est! Sed nunc hos prohibitores et in exilium poetarum precones oro, dicant, quid magis quam phylosophia potuit peccasse poesis? Ueritatis quippe optima indagatrix phylosophia est, comperte uero sub uelamine seruatrix fidissima est poesis; si minus recte sentiat illa, non potuit rectum ista seruasse. Pedissequa est, domine uestigia imitetur necesse est; si deuiet illa, et hec, ut exorbitet, a necessitate cogitur. Quid ergo, cum gentiles phylosophos allegemus ore pleno eorumque seruemus sententias, et nil fere nisi eorum uallatum autoritate firmemus dicta poetarum poetasque horrescimus, atque detestando damnamus ? Extollitur Socrates, honoratur Plato, colitur Aristotiles, ut de reliquis sinam, qui omnes fuere gentiles et persepe damnatis opinionibus erronei homines; Homerus ab obiurgatoribus nostris pellitur, damnatur Exiodus, Maro despicitur atque Flaccus, quorum figmenta nil aliud sentiunt quam disputationes illorum. Quorum quoniam dogma student et ex his, esto cum difficultate, non patiente ingenio, quedam principiola sumpserunt, quasi intellectum conmendant! Poetarum uero quoniam scripta negligunt, et sic non intelligunt, despiciunt, et condemnant. Attamen quicquid clamitent, quicquid latrent, quicquid iubeant uel suadeant, si phylosophorum scripta, si barbarorum gesta, si hereticorum perfidia legi possunt, et poetarum uolumina absque piaculo legi, teneri, audirique possunt, mente tamen integra atque constanti, ne, si quando aliquid in orto doxam dicerent fidem, tanquam ab illa exteri se lectores labefactari permittant. Nunc autem superest in extremum horum clamorem paxillum acrius instandum atque prolixius, quoniam ea celeberrimi atque sanctissimi hominis autoritate precedentia omnia firmasse se credunt. Dicunt igitur clamitantes Ieronimi uerbum ad Damasum papam: Demonum cibus sunt carmina poetarum! Quod, si satis iam dicta percepissent, a nobis etiam firmatum aduertissent, et potissime ubi damnatam comicorum spurcitiem atque abiectam semel et iterum ante iam diximus. Sed quoniam, nulla poetarum facta distinctione, inuidentie offuscati caligine, in quoscunque ceci irruunt, propulsanda eorum ignauia est, et ipsi in perpetuum cogendi silentium. Si igitur epistulas, si uolumina Ieronimi, si hanc eandem, quam producunt in testem, seu cuius autoritate damnatos poetas uolunt, studiose legissent, inuenissent profecto uerbum hoc a Ieronimo declaratum, et eius sensum appositum, atque obiectionem, quam faciunt, esse solutam, et potissime ex figura mulieris captiue, raso capite, deposita ueste, resectis unguibus et pilis ablatis, Israelite matrimonio copulande. Et si religiosiores atque delicatiores sanctis doctoribus esse non uelint, comperient, hunc demonum cibum, non solum non reiectum flammis, ut iubent, inmissum, sed cum diligentia seruatum, tractatum, atque gustatum a Fulgentio doctore atque pontifice catholico, ut apparet eo in libro, quem Mithologiarum nuncupat ipse, in quo elegantissimo stilo descripsit poetarum fabulas, exponendo. Equo modo Augustinum, doctorem egregium, comperient non horruisse poesim, nec poetica carmina, quin imo solerti uigilantia studuisse, et intellexisse; quod, uolentes negare, non possent, cum sepissime in suis uoluminibus sanctus homo Uirgilium aliosque poetas inducat; nec fere unquam Uirgilium absque alicuius laudis titulo nominat, Sic, ut iterum dixerim, Ieronimum, doctorem eximium atque sanctissimum et trium linguarum mirabiliter eruditum, quem ignorantie eorum hi in testem trahere satagunt, tanta poetarum carmina diligentia studuisse percipient, atque seruasse memorie, ut nil fere absque eorum testimonio firmasse uideatur. Uideant, si non credunt, inter alia libri eius Hebraicarum questionum prologum, et aduertant, nunquid eum totum Terrentianum fuisse sentiant, uideant, nunquid sepissime Horatium atque Uirgilium sibi quodammodo assertores inducat, et non solum hos, sed et Persium aliosque. Legant insuper eiusdem facundissimam ad Agustinum epistulam rimenturque, nunquid in ea inter illustres uiros uir doctus poetas, quos ipsi tanto clamore confundere, si possint conantur, enumeret. Porro, si nesciunt, perlegant Actus apostolorum, et sentient, nunquid Paulus, uas electionis, uersus poeticos studuerit et nouerit. Inuenient quippe eum non fastidisse, in Ariopago aduersus Atheniensium obstinationem disputantem, uti testimonio poetarum, eumque alibi Menandri comici carmine usum, dum dixit: *Corrumpunt mores bonos coloquia mala!* Et Epimenidis poete, si memini, allegat uersiculum, qui aduersus hos aptissime dici posset, dicens: *Cretenses semper mendaces, male bestie, uentres pigri!* Et sic non, qui ad celum usque tertium raptus est, quod isti sanctiores uolunt, peccatum uel turpe arbitratus est legisse atque didicisse poetarum carmina. Insuper perscrutentur, quid scripserit Dyonisius Ariopagita Pauli discipulus et Christi martir egregius, in suo Ierarchie celestis libro. Ex intentione quippe dicit, prosequitur atque probat diuinam theologiam poeticis fictionibus uti, inter alia ita dicens: *Et enim ualde artificialiter theologia poeticis sacris formationibus in non figuratis intellectibus usa est, nostrum, ut dictum est, animum reuelans, et ipsi propria et coniecturali reductione prouidens, et ad ipsum reformans anagogicas sanctas scripturas; et alia multa, que ad hanc sententiam subsequuntur*. Et, ut reliquos postremo sinam, quos aduersus bestialitatem horum possem inducere, nonne ipse etiam dominus et saluator noster multa in parabolis locutus est, comico conuenientibus stilo? Nonne et ipse aduersus Paulum prostratum Terrentii uerbo usus est, scilicet durum est tibi contra stimulum calcitrare ? Uerum absit, ut putem Christum dominum a Terrentio, quantumcunque diu ante fuisset, quam hec dicta sint, uerba assumpsisse! Sufficit michi satis esse adfirmandum prepositum et Saluatorem nostrum uoluisse quandocunque uerbum suum atque sententiam ore Terrentii fuisse prolatum, ut appareat non omnino esse cibum demonum carmina poetarum. Quid nunc inquient boatores illustres? Clamitabuntne? insultabunt aduersus carmina poetarum a suomet teste reprobati et aliorum plurium sanctorum uirorum testimonio uicti atque repulsi? Clamitabunt equidem, insuperabilis eorum rabies est! Sed quam iuste, tu uideas, rex optime, uideantque, quibus ratio magis amica est, quam obstinata horum proteruia. His autem tam absolute damnantibus iustissimus iudex, deus, aliquando retribuet inuidentie meritum, et eadem eis metietur mensura, qua ipsi aliis metiuntur.
+
+Perminimum uisum est latratoribus nostris conatus exposuisse omnes, ut e domibus ac e manibus hominum, si potuissent poetas excluderent! Et ideo ecce, iterum agmine facto, irruunt, et, armati Platonis autoritate, infando guttare sonoras uoces eructant, aientes, Platonis iam dicti iussu poetas urbibus esse pellendos; inde, ut Platoni deficienti subueniant, superaddunt; ne suis lasciuiis ciuium mores inficiant! Cui obiectioni, et si satis in superiori responsum uideatur, non pigebit iterum latius respondisse. Maximam igitur fateor phylosophi huius autoritatem esse, nec spernendam, si sane intellecta sit; de sensu cuius profecto hi, aut nichil, aut peruerse sentiunt, ut apparebit. Ostensum tamen illis est, poetas sponte sua solitudines habitare, quam ob rem illos montanos et ineptos homines nuncupabant. Si autem uiolenter urbes incolerent, quid dicerent morsores hi ? Dicerent eos esse tyrannos! Si uero nunc uelint sententiam uertere et eos cultores urbium dicere, falsum est. Constat Homerum inter aspreta scopulorum et montana nemorum, post peragratum orbem, extrema cum paupertate litus Arcadum habitasse, et ibidem mente uidens, luminibus tamen egritudine captus, ingentia illa atque admiranda uolumina non Ybleo, sed Castalio melle perlita Yliadis et Odissee dictasse. Uirgilius autem, ingenio non minor Homero, urbe Roma, tunc rerum domina, neglecta, atque Octauiano Cesare, totius orbis principe, cuius singulari letabatur amicitia, omisso, quesiuit sibi haud longe a Neapoli, Campanie inclita ciuitate tunc etiam deliciis abundante et ocio, semotum locum quieto atque solitario litori proximum, ut magni spiritus homo, Iohannes Barrilis, aiebat, inter promontorium Posilipi et Puteolos, uetustissimam Grecorum coloniam, ad quem nemo fere, nisi eum quereret accedebat; in quo post Georgicum carmen celestem decantauit Eneydam. Cuius selecte solitudinis Octauianus prestare testimonium uolens, cum fecisset eiusdem Uirgilii a Brundisio ossa referri, haud procul ab electa solitudine tumulari iussit, secus eam uiam, que adhuc Puteolana dicitur, ut eo iacerent mortua, cuius elegissent in uicinio uiuere. Et, ne semper per antiqua uagemur, que oppugnatores, quantumcunque fausto testimonio roborata sint, negant facile, Franciscus Petrarca, celestis homo profecto et nostro euo poeta clarissimus, nonne, spreta Babilone occidentali atque pontificis maximi beniuolentia, quam omnes fere Christiani summopere cupiunt et procurant, et pilleatorum orbis cardinum aliorumque principum, in uallem clausam abiit, insignem Gallie solitudine locum, ubi Sorgia, fontium rex, oritur, et ibidem omnem fere floridam iuuentutem suam, uillici unius contentus obsequio, meditando atque componendo consumpsit ? Fecit equidem, stant uestigia stabuntque diu, parua domus et ortulus, et, dum deo placet, testes uiuunt plurimi! Si ergo, ne plures recitem, sic est, minime edepol oportunum est, ut in hoc quis labores impendat, ut abeuntes ultro poetas urbibus pellat. Uellem ego tamen ab istis audire, nunquid existiment Platonem, dum librum sue Reipublice scripsit, in quo hoc mandatur, quod isti aiunt, intellexisse de Homero, scilicet, si urbs illi placuisset, eum urbe fuisse pellendum ? Nescio, quid responsuri sint, ego autem non credo, cum de eo multa laudanda iam legerim. Hunc enim sacratissime Cesarum leges omnium uirtutum patrem uocitant, et sepissime eorum latores, ut illas maiori ueneratione dignas facerent, et quodam sacro sancto testimonio roborarent, inter eas non nunquam Omeri carmina miscuere, ut in fine prohemii codicis Iustiniani Yliadis legitur carmen, et in eodem sub titulo de iustitia et iure, sic et de contrahenda emptione, et de legatis et fidei conmissis, et aliis locis, ut minus credentes possunt in pandecta Pisana cognoscere. Hunc insuper in suum ciuem plures Grecorum egregie ciuitates, eo etiam mortuo et paupere, uoluere, et de hoc inter se mouere litigium, ut comprendi potest liquido per uerba Ciceronis in oratione pro Archia, dum dicit: *Omerum Colophonii ciuem dicunt esse suum, Chii suum uindicant, Salaminii repetunt, Smirnii uero suum esse confirmant, itaque etiam delubrum eius in oppido dedicauerunt; permulti alii preterea pugnant inter se atque contendunt. Hec Tullius. Quod ego etiam testari a uetustissimo Greco carmine, satis inter eruditos uulgato, legisse memini, sic aiente: hepta dierizousin poleis dia rizes hOmerou; Samos, Smurne, Khios Kolophon, Pilos, Argos, Athenai quod latine sonat : Septem litigant ciuitates de radice Omeri: Samos, Smirne, Chios, Colophon, Pilos, Argos, Athine*. Hunc preterea ipse Plato in eodem libro Rei publice aliisque persepe conclusionum suarum inducit in testem. Si igitur uirtutum pater a legibus habitus est, si legum decus, si tot ciuitatum ciuis etiam repetitus, si a preceptore ipso Platone testis assumptus, stultissimum est arbitrari Platonem idem prudentissimum uirum, talem poetam urbe pellendum iussisse! Insuper hoc Platonis iussu existimabimus Emnium urbe pellendum, qui honesta paupertate contentus adeo ob uirtutem suam carus Scipionibus fuit, hominibus quidem non solum armis et bello atque sanguinis generositate conspicuis, sed phylosophie domesticis et sanctitate morum illustribus, ut post mortem etiam eius uellent suis maiorumque suorum suos misceri cineres, et suo tumulari sepulcro! Si credant hi, ego non credam, quin potius arbitror Platonem suam ciuitatem optasse talium fuisse repletam. Quid preterea de Solone dicemus, qui, datis Atheniensibus legibus, esto iam senex esset, sese concessit poeticis? Urbe ne pellendum dicemus, qui urbem dissolutam in ciuilem uitam moresque reuocauit? Quid insuper de Uirgilio nostro, cuius, ut reliqua sinam, tanto frontis rubore et mentis uerecundia inter coeuos et quoscunque minus decentia queque audiebat, ut ob hoc iuuenis adhuc uocaretur parthenias, quod Latine uirgo seu uirginitas sonat. Cuius tot sunt ad uirtutem suadentia monita, ut sepe iam dictum est, quod sunt eius carminum uerba. Cuius ne combureretur diuinum opus, ut ipse Uirgilius moriendo preceperat, Octauianus Cesar Augustus, postpositis maximi imperii curis, prohibitorios uersus composuit, qui in tempus usque nostrum leguntur. Cuius adhuc nomen apud Mantuanos tanto honore celebratur, ut, cum cineres ab Augusto sublatos pro uotis colere nequeant, eius agellum ueterem, ad instar uiuentis hominis ab eo denominatum, colunt, filiis iuuenibus tanquam quoddam uenerabile sacrum senes parentes ostendunt, exteris aduenientibus, quasi suam gloriam augentes, sollicite indicant. Non absque uirtutis precipue testimonio ista proueniunt, et nos uirtuosos urbe pellendos Platonem iussisse credemus? O stolidum capitulum! Possem de Oratio Flacco, de Persio Uulterrano, de Iuuenale Aquinate multa dicere, per que pateret liquido mentis Platonis non fuisse tales urbe pellendos; sed trahit animus, ut uisa ingeram, et, que nulla tergiuersatione ab istis negari possint, apponam. Credamne igitur ego tante dementie fuisse Platonem, ut Franciscum Petrarcam urbe pellendum censuerit? Qui, a iuuentute sua celibem uitam ducens, adeo inepte Ueneris spurcitias horret, ut noscentibus illum sanctissimum sit exemplar honesti, cuius mendacium letalis est hostis, qui uiciorum omnium execrator est, et uenerabile ueritatis sacrarium, uirtutum decus et letitia, et catholice sanctitatis norma; pius, mitis, atque deuotus, et adeo uerecundus, ut iudicetur parthenias alter. Est et insuper poetice gloria facultatis, orator suauis atque facundus, cui cum omnis pateat phylosophie sinus, est illi ingenium preter humanum perspicax, memoria tenax, et rerum omnium, prout homini potest esse, notitia plena. Ex quo opera eius tam prosaica quam metrica, que plura extant, tanto splendore refulgent, tanta suauitate redolent, tanto florido ornatu spectabilia sunt, et lepore sonantium uerborum melliflua, et sententiarum succo mirabili sapida, ut celestis ingenii artificio potius quam humano fabrefacta credantur! Quid multa dixerim? Profecto hominem superat, et in longum mortalium uires excedit. Neque ego has laudes predico, quasi antiquum hominem et longis ante seculis defunctum conmendem, quin imo, dum deo placet, uiuentis atque ualentis merita refero; quem, o morsores egregii, si non licterulis meis creditis, oculata fide uidere potestis Nec dubito, ut ex eo contingat, quod ut plurimum famosis uiris contingere consueuit, ut ait Claudianus, minuit presentia famam; imo audacter assero, quia huius superet presentia famam! Tanta enim morum maiestate, tanta suauis eloquentie facundia, tanta etiam urbanitate et composita senectute conspicuus est, ut de eo, quod apud Senecam moralem philosophum de Socrate legitur, dici possit, auditores scilicet eius plus ex moribus quam ex uerbis traxisse doctrine. Et, ut aliquando de celeberrimo uiro isto taceam, queso hos dicant, nunquid tales poete a Platone pellantur ex urbe. Et, si pelluntur huius modi, reserent, quos introducturus ipse sit ciues; lenones an uispillones, atque gnatonicos, epulones, cetariosque, seu forte furciferos aut similes illis assumet? O felix, o mansura diu Platonis Respublica, si poetas pellat, et hos ciues habeat et morum uiteque hominum presides! Sed absit, ut arbitrer doctissimum uirum id intellexisse, quod sentiunt interpretes hi, quin imo reor, et poetas insignes, et quoscunque alios similes eisdem non tantum ciuitatum seu sue Reipublice ciues esse, sed principes atque magistros. Sed inquient stomacantes hi: *Si hos non, quos pelli iubet Plato poetas? Esset respondendum talibus: Uos ipsi perquiratis, censores inepti! Sed quoniam ignorantie quorumcunque compatiendum est, et si male sint meriti, compatiendum tamen*. Est uti liquoribus omnibus sic et facultatibus sua fex, que esto abominabilis et abicienda, non tamen defecatus liquor efficitur uilior; et equo modo facultas. Quid enim phylosophia, rerum omnium magistra, ueracius? Hec amurce loco, ut de ceteris taceam Cynicos habuit et Epycuros, qui infandis erroribus inuoluti, fere eam dehonestare in non nullis conati sunt, adeo ut hostes uiderentur potius quam ministri. Sed queso, propter hos Socratem, Xenocratem Anaxagoram, Panetium, aliosque hoc eodem insignitos titulo abiciendos fore dicemus? Stolidum et ignaui defecatoris esset officium! Quid Christiana usquam religione sanctius? Et hec Donatistas, Macedones, Fotinos, et alios habuit heresiarcas longe fetidiori fece execrabiles. Nec propter hos iuste Basilium Cesariensem, Iohannem Crisostomum, Ambrosium Mediolanensem, Leonem Papam, et alios sacros ac uenerabiles uiros dicemus esse prophanos. Sic et poesis, ut de reliquis taceam, habuit suam fecem, ut fuere quidam, qui comici poete dicti sunt; quos inter et si non nulli honesti fuerint homines ut Plautus et Terrentius, ut plurimum turpissimis fictionibus suis splendidam poesis gloriam inficere uisi sunt. Et his iungi potest aliquando Pelignensis Ouidius. Hi quidem seu mentis innata lasciuia, seu lucri cupidine, et desiderio uulgaris applausus, scelestis compositis fabulis, eas, mimis introductis, recitabant in scenis, ex quibus lasciuientium pectora prouocabantur in scelera et constantium agitabatur uirtus, et omnis fere morum disciplina reddebatur eneruis. Et quod perniciosissimum erat, quantumcunque et in ceteris religio gentilium detestanda sit, populos in tam turpia sacra deduxerant, ut erubescenda a suis etiam uideretur. Huius modi quidem poetas, ut in precedentibus sepe dictum est, non sola abhorret Christiana religio, sed ipsa etiam abiecit gentilitas. Hi quippe sunt, quos urbe pellendos reor Plato iusserit; ego autem non urbe, sed orbe tales exterminandos fore existimo. Sed hos propter est ne Exiodus, Euripides, Statius, Claudianus, aut similes ciuitate pellendus? Ego non arbitror. Distinguant igitur hi, et, si non odio laborant indigno, male meritos carpant, sua linquentes in pace conspicuos.
+
+Postremo, rex inclite, hi nomen poeticum blasfemantes, infanda temeritate perciti, silentia sacra, semotos antri Gorgonei aditus, honesta penetralia uenerande poesis, et puellarum choros cantusque diuinos intrare ausi sunt, atque dissonis turbare clamoribus, et Boetii, sanctissimi atque eruditissimi uiri, uerbis armati (eis scilicet, que circa principium libri eius De consolatione leguntur, phylosophia loquente atque dicente: *Quis has scenicas meretriculas ad hunc egrum permisit accedere, que dolores eius non modo ullis remediis fouerent, uerum dulcibus insuper alerent uenenis* etc.) omnia non aliter quam uictores complere clamoribus et innocuas ludentium mentes ignominiosis opprobriis commouere, si possint, et cum non sentiant, quid per illa uerba uelit Boetius, solum inspicientes corticem, pudicissimas Musas, non aliter quam si essent carnee mulieres, eo quod femini generis sint earum nomina, inhonestas, obscenas, ueneficas atque meretrices esse proclamant, et, eo quod diminutiuo utatur Boetius, illas extreme sortis et extremo etiam in lupanari a fece uulgi prostratas existimant. Nec hoc satis est, quin imo hinc uolunt poetas etiam esse homines inhonestos, sic argumentum deducentes suum: *Si Muse Boetii assertione meretricule sunt, inhoneste mulieres sunt, et sic hi, quibus familiares sunt, ut inhonesti sint homines, necesse est, cum amicitia seu familiaritas, nisi ex conuenientia morum, iungi aut stare non possit; eas autem esse familiarissimas poetis constat liquido, etiam carminibus eorum testantibus, et sic, ut iam dictum est, inhonesti sunt homines*. Aduertisne, prudentissime rex, in quem exitum tendat illecebris horum astutia? Sed, qualiscunque sit, ueritate lucida confundenda est. Quot igitur et que Muse sint, et quibus insignite nominibus, et quid per eas senserint illustres uiri, si bene memini, supra libro decimo primo operis huius monstraui, sed adhuc, horum impietate non quiescente, paululum laborandum est. Satis ergo arbitror ex premonstratis assummi possit, duplicem esse poetarum speciem, quarum altera uenerabilis et laudabilis est, et piis hominibus semper grata, altera uero obscena atque detestabilis, et ea est poetarum, quos dixi non urbe tantum, sed orbe pellendos. Equo modo de Musis dici potest, quarum et si genus unum sit, species due dici possunt; nam dato eisdem uiribus eisdemque legibus actualiter una queque utatur, cum uarius exactitatis uideatur exprimi succus, hic scilicet dulcis, amarus ille, non incongrue honestam unam arbitrari possumus et reliquam inhonestam. Harum igitur altera, totis conmendanda preconiis laurea incolit nemora, Castalium fontem, et quecunque religione uenerabilia loca cognoscimus, Phebi socia, floribus et sertis ornata, et dulcedine cantus atque uocum sonoritate spectabilis; altera autem ea est, que, ab inhonestis comicis tracta, scenas atque theatra et quadruuia tenet, et scelestibus fictionibus ob mercedem se inerti uulgo placidam exibet nullo conmendabili ornatu conspicua. Hec non consolatione uirtutum, non salubribus anthidotis, non sacris etiam remediis egritudines languentium mitigat aut sanat, sed querelis gemitibusque in mortem usque amplificat ea delectatione, qua passionibus impliciti delectantur. Ex quibus satis possunt, quod ignorabant, uidere poetis infesti, Boetium scilicet, dum Musas meretriculas scenicas uocitabat, de theatrali Musarum specie intellexisse. Quod apertissime obiectores hi uidisse potuissent, si, quod post pauca a phylosophia dictum legitur, intellexissent; dicit enim: *Sed meis eum Musis curandum sanandumque relinquite*. Et, ut euidentius appareret, quoniam de secunda Musarum specie loqueretur, persepe in sequentibus phylosophia ad curam et consolationem Boetii in eodem libro oblectamenta carminum et fictiones poeticas introducit. Ergo, postquam illas phylosophia suo inmiscet artificio, eas honestas esse existimandum est; et si honeste sint, et hi, quibus familiares sunt, ut horum uidetur uelle deductio, honesti sint homines necesse est. Et sic honeste sunt muse, et poete honesti sunt homines, quas et quos inuicem turpi nota in uacuum o labefactare conati sunt!
+
+Quibus potui rationibus, clementissime rex, horum zelantium maledicta retudi, et, ni honestati pepercissem mee, in temerariam eorum presunptionem et uitam moresque suos longe acrioribus uerbis et aculeis acutioribus inuexissem. Reor tamen eos preter dicta multa dicturos, quibus omnibus respondere uoluisse, in longum nimis protenderetur oratio, et multitudo uerborum nimia persepe consueuit nedum animos magnis occupatos, ut regii sunt, sed etiam uacuos et ociosos offendere. Et id circo, ne celsitudine tue tediosus sim, et ne uidear hos extra terre terminos fugare uelle, cum ignorantie eorum potius compatiendum sit, quam in meritum exterminium procedendum, his finem prestare mens est; et, quod ipsi non facerent, ego ante huius libelli finem tua cum gratia fecisse uolo, posuisse scilicet meritam iram omnem, et eorum ignouisse nequitie, et eos amicis alloqui uerbis, si forsan in consilium melius possim impellere.
+
+Uos igitur, o prudentes uiri, iam si sapitis, iras ponite et turgida sedate pectora, satis enim, imo nimium inter nos odiis decertatum est. Uos primi in insontes intulistis arma, ut eos exterminaretis orbe, ego ex aduerso pectus opposui, egique pro uiribus, prestante deo et meritis cause iuuantibus, ne bene meriti ab infestis pellerentur hostibus, esto, si aduersum uos ipsi in equum descenderent campum, quantum preualeant uestris meisque uiribus, sera penitentia nosceretis. Belligeratum tamen est, et eo uentum, ut cum aliquali offensorum gloria, quanquam sudore plurimo, paululum sit omnino uincendi repressa libido, et, ut equis legibus iri possit in pacem. Uadamus ergo, eamque capessamus ultro, et quietem laboribus demus; librata enim sunt belli premia, nam uos doctrinam, ego refero aliquantulum consolationis in predam, et sic satis loci paci relictum est. Credo sic uelitis, quoniam cepisse uos penitet, et ideo eius fruamur bonis. Quod ut me ex animo dicere noscatis, qui primus lacessitus sum, primus seruare amicitie leges incipiam, et, ut uos etiam faciatis, que amicus caritatiue pauca dicturus sum, equo animo atque tranquillo percipite. Ecce, honorabiles uiri, quibus potui demonstrationibus, elucidaui, quid sit poesis, quam uos ipsi nullam faciebatis, qui poete sint, quod poetarum officium, qui mores, quos uos etiam fabulones, scelestos homines, suasores criminum, et mille malis infectos clamabatis. Quid inde Muse sint, designaui, quas meretriculas dicebatis, et forte arbitramini lupanares. Quos si tanti sunt, si adeo uenerabiles, non solum non damnare debetis, sed eos colere, laudibus extollere, amare, et eorum, ut meliores efficiamini, studere uolumina. A quo ne uos retrahat aut etas annosior, aut famosiores audisse facultates, conemini ex uobis ipsis id posse, quod de se non erubuit annosus princeps et uirtutum omnium singulare decus, Robertus, Ierusalem et Sycilie rex inclitus. Qui clarus olim phylosophus et medicine preceptor egregius, atque inter ceteros eius temporis insignis theologus, cum in sexagesimum sextum usque etatis sue annum parui pendisset Uirgilium, illumque cum reliquis more uestro fabulosum diceret hominem et nullius fore precii, ornatu subtracto carminum, quam cito Franciscum Petrarcam arcanos poematum referentem sensus audiuit, obstupefactus se ipsum redarguit, et, ut ego, eo dicente, meis auribus audiui, asseruit, se nunquam ante arbitratum adeo egregios atque sublimes sensus sub tam ridiculo cortice, uti poetarum sunt fictiones, latere potuisse, ut aduertebat post demonstrationem solertis uiri absconditos esse, suumque mira compunctione damnabat ingenium et infortunium, quod tam sero poeticum artificium cognouisset, nec erubuit, aut senio et spe breuis in futurum uite detineri potuit, quin, sepositis studiis splendentium facultatum, ut plenum e Uirgilio sensum summeret, ceperit operam dare. Sane festina mors nouum interrupit studium, quod si perseuerare potuisset, quis dubitet, quin in maximum poetarum decus et Ytalorum commodum studio tali uacantium euasisset? Quid ergo? quod regi sapientissimo sanctum uisum est, uosne arripere indignum ducetis? Uix credam, non enim uos tygres aut inmanes beluas reor, quorum ingenium uti illarum seuitia, in melius flecti non possit. Attamen si preter hanc piam credulitatem meam in pectoribus uestris impetuosus adhuc in immeritos perseuerat hostilis ardor, in uestrum saltem decus, quotiens uos lingue pruritus in uerba irritat, queso per sacrum phylosophie pectus, cuius forsan aliquando mammillas suxistis, ne in totum poeticum nomen adeo uos dedatis precipites, quin imo, si satis sani estis, distinctione semper, ubi oportuna sit, utamini. Ipsa quidem in concordiam discordantia reducit, et, abstersis ignorantie nebulis, intellectum clarificat, et recta, quo uult, ducit ingenium. Et hoc facitote, ne inhonestis uenerabiles implicetis poetas, ex quibus multos fuisse gentilium ostensum est. Sit uobis satis in illecebres comicos irruere, in hos iras euomere, in hos exclamare; in hos, bona ceterorum pace, omne uestrum uersetur incendium! Preterea et Hebraicis parcite, non enim absque diuine maiestatis indignatione lacessire possunt, et premonstratum est, Ieronimo attestante, quosdam ex eius sub poetico stilo, Sancto dictante Spiritu, sua cecinisse uaticinia. Equo insuper modo et Christiani ab iniuriis inmunes seruandi sunt; plures enim ex nostris poete fuere et adhuc sunt, qui sub tegminibus fictionum suarum Christiane religionis deuotos sacrosque sensus conmendauere. Et, ut ex multis aliquid ostensum sit, noster Dantes, dato materno sermone, sed artificioso scriberet, in libro, quem ipse Comediam nuncupauit, defunctorum triplicem statum iuxta sacre theologie doctrinam designauit egregie. Et illustris atque nouissimus poeta Franciscus Petrarca in suis Buccolicis sub uelamine pastoralis eloquii ueri Dei et inclite Trinitatis laudes irasque eius in calcantes ignauia Petri nauiculam mira descriptione notauit. Stant uolumina et intelligere uolentibus sensus apparent. Hos ultra uigent Prudentii atque Sedulii carmina sacram sub tegumento expromentia ueritatem. Et Arator, non solum Christianus homo, sed romane ecclesie sacerdos et cardo, heroyco carmine apostolorum gesta more cantando poetico designauit. Iuuencus insuper, Hyspanus homo, sed eque Christianus, sub uelamento hominis, bouis, aquile et leonis Christi, filii Dei uiui, Redemptoris nostri, actus omnes etiam fingendo composuit. Et, ne plures in medium deducam, si, ut nostris saltem parcatis, nulla uos humanitas trahit, nolite seueriores esse matre nostra, Ecclesia, que, laudabili consideratione prospectans, non dedignatur cum multis, et potissime cum Origene, se habere benigne. Fuere enim huic homini tam grandes in componendo uires, ut nunquam circa id exhaustum uideatur fuisse ingenium, nec in scribendo fatigata manus, ex quo in milia uoluminum uariarum materierum excessisse credatur. Ex quibus omnibus more solertis uirginis, que inter spineta flores illesis colligit digitis, et spinarum aculeos sinit separatim uilescere, omissis minus bene creditis, laudanda sumpsit, et inter suos thesauros seruari uoluit, uidete igitur et examinate, et equa lance poetarum dicta librate, et, que minus sancte scripta sunt, sinite! Que autem benedicta sunt, non damnate, quasi existimetis, euestigio clamore in poetas sublato, Augustinos aut Ieronimos ab ignaro populo arbitrari. Hi enim, quibus equa fuit cum sanctitate prudentia, nunquam in poeticam seu poetice artificium fecere rumores, uerum in errores gentilitatis recitatos ab eis, quos semper, etiam circumstantibus catholice ueritatis hostibus atque recalcitrantibus, uoce intrepida damnauere, alias eos coluere semper, aduertentes eorum scripta tanta uerborum arte composita, tanto lepore suauia, tanto sententiarum sale condita, tanto ornatu etiam delinita, ut ab eis expeti fere necesse uideatur, quicquid quis uelit Latino eloquio apposuisse decoris. Et, ne longiori sermone uos traham, ut ait Cicero pro Archia: *Hec studia adolescentiam agunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, aduersis perfugium ac solatium prebent, delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur, que si ipsi neque attingere, neque sensu nostro gustare possemus, tum ea mirari deberemus etiam, cum in aliis uideremus* etc. Cum igitur non spernenda, nec abicienda, sed colenda poesis sit, et inde poete, si sapitis, satis dictum est; si autem obstinati perseueretis in rabiem, esto uobis compatiar, cum aspernandi sitis, nichil ad sufficientiam scribi posset.
+Genealogie deorum gentilium liber quartus decimus explicit.
+
+Fundaui, serinissime rex, quibus potui armamentis hinc inde nauiculam, ne estu procellosi maris aut uentorum aduerso impetu pelleretur in litus, et illisa ruptis compagibus solueretur. Et, ne, crepitantibus desuper nubibus in imbrem solutis infestum aut coruscum fulminantibus ignem, dilueretur aut uerteretur in cinerem, tegumenta superaddidi, que oportuna ratus sum. Nec non et proresiis atque rudentibus illam illigaui scopulis, ne ab undis se retrahentibus una cum illis traheretur in pelagus. Aduersus uero Dei iram nil mortalium obstacula iuuant, et ob id suis in manibus linquendam censui. Ipse, absque cuius suffragio nil profecto stare potest, illam seruet misericordia sua! Nunc autem superest, ut iniecta in fatigatum nautam tela excutiam, ac, si possim, qualitercunque amoueam. Quis enim dubitet, quin petatur a multis? Sane uti forte minus equo animo uisus sum quandoque tulisse, que in poesim et poetas inmissa fuere, sic summa cum patientia, que in nautam euolauerint, quocunque nisu missa, perferam. Nec huius patientie ratio longe abest. Indigne quippe meo iudicio pulchra poesis et elegantes hac in facultate uiri lacessiti fuere, nescio, utrum superborum an ignorantium potius maledictis dixerim. Nauta autem non sic. Nam si pro uiribus conatus sit arte nautica per maris uertiginosos anfractus et confragosa scopulis freta cimbam in tutum deducere, ne iuste redargui possit, scio tamen, quia multarum rerum ignarus sit, et ideo ex multis eo minus aduertente conmissis forsan merito redargui potest. Agam igitur, quod potero, iuuante Deo, ne omnino temerarie uideatur egisse, quod fecerit. Ipse me eripiat de faucibus malignantum, qui ex camino ignis ardentis eripuit illesos Israelitas pueros sperantes in se, et in finem laboris extremi me deducat in sui sanctissimi nominis gloriam et honorem!
+
+Circumspicient, scio, Coloseum hunc undique iam dicti seu alii intentis oculis carptores egregii, eoque conspecto, ariolor dicturi sint pia forsan intentione (durum enim homini est hominum mentes cognoscere) tam grande opus minime oportunum esse, et ideo in precio non futurum. Hi quidem paucis his uerbis fere opus omne concutiunt, cum a quadam non satis expressa ueritate uideatur obiectio non solum colorari, sed etiam approbari. Quis enim non dicat intuitu primo, non dicam non oportunas, sed etiam superfluas fore poetarum fabulas, ex quibus hoc apus omne consistet? Uerum ego aliter sentiendum reor. Fateor enim fabulis opus hoc omne consistere; sic si concessero illud minime oportunum, multa etiam non oportuna (et hec inter opus hoc) preciosissima fore monstrabo, et inde hoc opus, quoniam utile tam rei publice quam priuate sit, ostendam inter oportuna etiam numerandum. In precio igitur et maximo esse multa minime oportuna et artificio hominum adinuenta, et nature opere facta monstrantur. Exquirimus enim lapicidas, cementarios, dolatores, et architectos insignes, uolentes domos construere, quas rudis uillicus ex luto et palustribus calamis oportunas erigeret. Templa, capitolia, palatia regum, populorum atque principum, maximis sumptibus constructa, pictura superflua decoramus. Aureis celatisque uasis utimur, cum oportunitati possint deseruire samia . Sic coronis, purpureis uestibus, et armillis aureis delectamur, cum lanitium simplex cuiuscunque pecoris oportunitati sufficiat; et sic artes et ornamenta, que minime oportuna sunt, in precium deuenere. Sed, quia hec hominum ambitione quis posset preciosa dicere, uideamus, nunquid et naturam rerum discretissimam etiam circa superflua ambitiosam uelimus dicere. Et queso, ad quid capitis capillicium oportunum sit? nemo dicet! Illud tamen multi firmabunt adeo preciosum fore, ut, si absque eo Uenus incedat, suis etiam comitata Gratiis, Marti placere non possit, eumque tanti extimatum a Cesare dictatore, ut ad contegendum caluicium perpetuam lauream a senatoribus impetrarit. Ad quid hominum barba, qua si quis etate prouectus careat, non absque rubore hominibus, inmiscetur aliis? Ad quid cornua ceruo? Ad quid picte uolucribus penne concesse sunt? Ob ornamentmn, non ob aliud responderi potest. Et sic, ne per plura discurram, quod alias non erat in precio, ornamenti causa efficitur preciosum. Et si ornamenti causa quid efficitur preciosum, hoc profecto opus erit in precio. Quid enim pulchrius in collocutionibus hominum quam non nunquam inmiscuisse fabellas sententiis? Quid decentius quam fructuosos fabularum sensus eisdem applicasse colloquiis? Et hoc opus unumquodque prestabit abunde. Hec insuper ponderosis et accuratis orationibus plurimum afferre decoris satis apparet, cum passim mixta scriptis Ciceronis, Ieronimi, et aliorum prudentum uirorum illa legamus. Poterat igitur sufficere ostendisse hoc opus preciosum ornamenti causa, sed huic superadditur utilitas, que ex hoc consequitur, tam publica quam priuata, ex qua precium maius efficitur. Existimabant enim non nulli poetas, peritos homines, simplices tantum composuisse fabulas, et per consequens non solum non utiles, sed illos arbitrabantur damnosos, et, discurrentes legendo, nullum ex fabuIis emolumentum summebant. Hoc autem opus, dum fictionibus uelamentum amouet, et eruditos fuisse uiros poetas ostendit, et legentibus facit fabulas cum delectatione fructuosas. Et sic, qui falsa opinione perisse uidebantur poete, reipublice insignes et quasi rediuiui redduntur, et priuatim que incognita abiciebatur utilitas, per hoc patefacta colligitur, et ad altiores sensus etiam ingenia legentium excitantur. Preterea spero, sic uolente Deo, uti hactenus fuere, consurgent, qui ad poeticam mentes erigent, quibus non modicum, dum ueterum monimenta perlegent, commodi per hoc opus prestabitur, ex quo fiet saltem talibus preciosum. Sed quid multa dicam? Si cessent, que dicta sunt, omnia, dum modo, princeps optime, cuius iussu laborem sumpsi, tuo per hoc opus desiderio satisfactum sit, illud preciosissimum duco, esto laudabile sit placuisse pluribus; sic, si tue celsitudini minime gratum sit, etiam si placiturum atque acceptabile ceteris ueniat, parui apud me momenti fiet. Tuum igitur est istud preciosum facere, aut, si libet, abicere.
+
+Eadem forte pietate loquentur et alii, dicentque, postquam rimosum opus uiderint, nec bene compactum, nec diu mansurum, ruinam premonstrantibus fatiscentibus rimis. Ego his premonitoribus libens gratias ago! Excutiunt enim ab oculis meis somnum, meque solertem faciunt, ut prestem oportunitati subsidium. Uerum, quoniam ante ceptum opus sic euasurum illud ratus sum, si satis memor es, rex inclite, istud idem circa principium testatus, his, quibus potui, rationibus ostendens, cur strambum, mutilum, cicatricibus plenum existimarem illud futurum, et ut satis apparet et isti aiunt, mea me non fefellit premeditatio, et ideo circa defectum hunc iure excusandus uenio! Sane quibus adminiculis potui, illud in robur deduxi, nec postquam deductum est, inexcogitatas aut nouas contraxit rimas, ueteres autem et preuise, quod ariolantur isti, arbitror, adeo repente non facient, nam, si more mortalium per coniecturas de futuris preuidere uelimus, in longum perseuerabit hoc opus. Uidimus enim persepe in saxo firmatas arces, in ruinam ire citius quam in palustri luto piscatoria situata domus. Hi autem, qui sibi non satis firma edificia norunt, uigilantes inspiciunt sepe, et sic, si exigat oportunitas, restaurant fundamenta, resarciunt parietes, tecta tignis et solaria uariis adiumentis suffarciunt, et sic, que illico casura uidebantur, non nunquam recta deducuntur in seculum. Secus, qui fortia se possidere existimant; nam, dum secura quiete tenentur, et ecce lapis unus, grandi pondere pressus, attritus crepitat, et omne secum trahit edificium in ruinam. Sunt et alii casus; palatia ambit inuidia, et odia excidium parant. Parua domus, paucis et possessori cognita, quam diu Deo gratum est, perseuerat. Quis enim arbitrari potuisset Ylionem, recentem adhuc Priami ciuitatem, tot refertam uiribus, tot diuitiis splendidam, regni totius Asye arcem, toti minantem Grecie, lapsuram citius pauperis Aglai Sophydii gurgustiolo? Sic et robustos uidimus iuuenes, uiuaci atque preclara ualitudine decoros, parua interueniente febricula seu accidente alio, in repentinam fere precipitari mortem, ubi non nunquam inualidi senes in longiorem etiam, quam uelint, euasere uitam. Sed quid refert per exempla discurrere, quorum abundantissima uita mortalis est? Dicant isti, quod uolunt, et ego, quod cupio, arbitror. Hoc tamen scio certissimum, nisi dominus custodiuerit ciuitatem, frustra uigilant, qui custodiunt illam; ipsius est seruare atque conterere; ipsius solius est, quantum mundana omnia in longum duratura sint, seu quam cito casura, scire. Prudentum in eo spes omnis est; ipse uideat! Ego quidem, quia rimosum opus meum cognoui, eidem humilitatem imperaui, sciens, quia Deus humilibus det gratiam. Sed quid ego de longitudine eui huius uerba facio, cum michi permaximum sit, si adeo rimosum, adeo mutilum, adeo cauernosum, uti illud composuisse potui, ad tuas usque manus, O mi rex, peruenire queat, ut non dicam uigilantiam, sed obedientiam meam cognoscas. Satis hoc michi temporis erit; si tandem ulterius perseueret, diuine bonitati et fortune regie imputandum existimo.
+
+Superuenient quidam, ariolor, et, inspectis, que alii inspexere, dicent: optabilius fore prudenti hanc concidere molem, quam consistere diu, cum casus defectus eius sublaturus sit, quos perseueratio demonstrabit, et hunc potissime, quod latum pectus ex craneo, ex pectore tibie formate sint, et pedes in uerticem reuoluti. O sententia Socratis felices medici, quorum terra teguntur errores, cum scriptorum sepissime etiam bene dicta, quoniam in propatulo sint, caninis lacerentur dentibus, aut saltem infestentur latratibus! Quod summo exquisitum atque compositum labore est, et illustrium uirorum autoritate, ubi possibile fuit, firmatum, pretereuntium uerbis fere deiectum est. Sed quid? patienda sunt omnia, ut conculcetur humilitate proteruia. His tamen sic aientibus, quid responsurus sim, nil habeo, preter quod nouerim de principio Genealogie huius multos multimode opinatos, quod nec circa primi huius uoluminis libri initium omissum est, atque ostensum, quoniam uetustissimum sumpserim, ut de ceteris aliqualis haberetur mentio; et huic uetustissimo capiti, prout comperisse potui, successiue pectus et reliqua membra applicui. Si alie ueriores sint, aut potiorem ostendentes ordinem, quod non nego fore possibile, et si multum uigilauerim, plurima et uaria reuoluendo uolumina non uidisse fateor, nec noui, quo ordine membra tam ingentis corporis possent aptius collocari. Producant ipsi in medium, quod nouerunt, ut, eis uisis, si iure, que scripsi damnanda sunt, suis fides adhibeatur integra; nam dixisse tantum me ex craneo confecisse pectus, et nil aliud ostendisse, est potius inique detrahere, quam laudabiliter redarguere aut utiliter emendare.
+
+Preter compositionis indecentiam, paulo ante redargutam, multa esse omissa, que apponi debuissent, hi forsan superaddent uel alii. Hoc ego si uelim negare, non possum, cum meminerim saltem despectantibus ad superficiem fabulosam ob librormn defectum circa huius operis principium scripsisse, multos ex prole deorum defuturos homines. Et si tamen libri reperiri dicantur, quis mortalium tam audax erit, ut prorumpens dicat uidisse se omnes atque legisse? Ego autem, cum non uiderim etiam, quos alii uidisse potuere, absque frontis rubore confiteor multos omissos fore, et non nullos forsan ob labilis memorie culpam, non enim sufficit uisis. Et idcirco indulgeant, queso, memores, et, quod ignorantia seu obliuione factum est, nolint equiperare malitie. Adest et res alia, in quam forsan possunt obloqui uiri sublimes, scilicet circa explicationes sensuum fabularum exhibitas. Absit, ut his ego uelim obsistere; possibile quidem reor, cum nunquam de me ausus sim tam magna proprio motu presumere, quoniam me minus ad hec ualere ratus sim. Et quis ex imperfecto homine perfectum exquiret opus ? Solius Dei est, opus perfectum componere, quoniam et ipse perfectus est! Si quid tamen temerarius egi circa hoc, tuo iussu, o rex optime, impulsus egi, et ob id si circa hanc partem minus bene egerim, imponatur onus celsitudini tue. Ast ego hos prudentiores deprecor per uenerabile ac sanctum phylosophie nomen, quod colant existimo, uti quadam sapientiorum autoritate dentes in minus bene conmissum infigunt, ita pia humanitate etiam medeantur. Non enim insuetum est, ut nedum eruditos homines uidere quod indoctus non uiderat, sed aliquando in doctos uidisse quod minime uiderant eruditi. Homo enim sum ego, et hominem peccasse nec nouum est, nec mirabile; ait enim Flaccus: quandoque bonus dormitat Omerus. Centum preterea Argo fuere oculi, bini et bini uicissim dormientes, uigilantibus reliquis, et tamen, quin in somnum aliquando ire permitteret omnes, cauisse non potuit; si ergo, cum michi duo tantum sint, et hi quandoque a sopore tacito uinciantur, mirabile non est. Exprimant igitur queso, quod a me pretermissum est, et fabularum enucleationes suppleant, aut, si minus debite quid expositum sit, inmutent, et in melius, quod minus decenti opinioni firmatum est, reformantes emendent. Ego quidem, et si non plene, uere tamen atque sancte scribere ratus sum; quod si minime, factum est, non adeo obstinate pertinax sum, quin meum humiliter fatear crimen, et grato animo emendationem suscipiam, tanquam homo, qui, et si iam totis pedibus in senium tendam, doceri non uereor, imo cupio et perscrutor. Hoc enim si fecerint, perfectius incedet opus, et ego, doctior factus, magis eorum liberalitate laudandus efficiar.
+
+Insurgent hos preter et alii, et quasi queruli clamabunt, quoniam inauditas fabulas et hystorias, ut textus grauiores et implicatiores facerem, miscuerim. Fateor non nouas fabulas aut hystorias inmiscuisse ueteribus, sed forsan a multis ex Latinis his inauditas seculis; ex quibus nullas nisi ex commentariis ueterum sumptas apposui, nec, ut grauiores aut implicatiores textus excuderem, sed, sic oportunitate exigente, factum est. Discolorum quippe et male secum conuenientium conquestio talis est; nil enim equo animo pati possunt! Si faciles textus scripseris et laxa quadam claritate patentes, pedestrem dicunt stilum, et puerile pedagogium redolentem, et fastidientes abiciunt. Si paululum acriorem dictaueris, primo ingressu fatigati, cum non obuius sensus euestigio tendit ingenio, scribentem accusant, scabrosumque dicunt, etiam si facili sit artificio delinitus, et indignantes negligunt. Ego quippe nulla perplexione circumuolutum scripsisse me reor, nec uideo, etiam si ex composito fecissem, quid inter texte fabule, quantumcunque ab eis inaudite, possint difficultatis aut obscuritatis afferre. Reor tamen hos astu quodam tacito uelle fabulas et hystorias sibi incognitas damnare, tanquam non ueras, sub pretextu textus impliciti. Iam dictum est, ex commentariis ueterum sumpte sunt omnes, ut referentium autorum nomina testantur apposita, quas, si forsan alias non uiderint, quasi nil uerum esse possit, nisi quod legerint, reprobandas existimare non debent. Certissimum ego habeo eos multa uidisse, que michi penitus incognita sunt, sic et ego legisse potui, que nondum ad eorum deuenere notitiam. Nemo solus preter Deum cognitionem rerum omnium habere potuit usquam Eo igitur animo a me comperta legant, quo uolent alios legisse sua, et, si forsan aliquantum acer uideatur contextus, cogant in uires ingenium, et sentientes aduertent perlucidum esse, quod arbitrabantur obscurum.
+
+Horum puto quia hec etiam erit querela, quod in testes scriptarum inauditos ueteres et nouos incognitos autores quibus utrum prestanda fides sit, eis incertum est. Habet equidem querimonia hec aliquid grauitatis, nam quantumcunque noui fuerint, qui nunc ex autoribus ueteres sunt, uidetur, quod per multa secula perseueratum est, a longitudine temporis approbatum sit, et inde plurimum autoritatis sumpsisse. Quod utrum de omnibus nouis, quantumcunque bene sint meriti, arbitrari debeat, apud multos uidetur in pendulo. Ego autem huius sententie sum, nunquam in euum duraturos hos, quorum nouitas approbata non sit, cum ab eorum nouitate necesse sit exordium approbationis sumendum, et sic eos, quos ego nouos inuoco, cum uiuos nouerim aut noscam, meritis eorum agentibus, egregios esse uiros atque probandos, ausus sum in testimonium euocare. Hoc enim michi constat ex omnibus, eos fere per omne uite tempus studiis uacasse sacris, eos inter insignes scientia et moribus semper uersatos homines, eos uita laudabiles, nec ulla turpi nota signatos, eorum scripta aut dicta a prudentioribus etiam approbata. Credo, his agentibus, equiperanda sit eorum nouitas uetustati. Uerum ne quis arbitretur me minus graues produxisse uiros, eosque uelim mea autoritate probabiles facere, libet de nouissimis aliqua singillatim scribere, ut et aliorum iudicio, si satis bene dixerim, appositum sit. Induxi igitur sepe generosum atque uenerabilem senem, Andalo de Nigro Ianuensem, olim in motibus astrorum doctorem meum, cuius quanta fuerit circumspectio, quanta morum grauitas, quanta syderum notitia, tu nosti, rex optime; tibi enim, ut aiebat ipse, cum adhuc iuuenis esses, ratione conformitatis studiorum familiarissimus fuit, et, ut ipse uidisse potuisti, non solum regulis ueterum, ut plurimum facimus, astrorum motus agnouit, sed, cum uniuersum fere peragrasset orbem, sub quocunque climate, sub quocunque etiam orizonte, experientia discursuum certior factus, uisu didicit, quod nos discimus auditu. Et ob id, et si in omnibus illi fidem prestandam crediderim, circa ea tamen, que ad astra spectare uidentur, non aliter quam Ciceroni circa oratoriam aut Maroni circa poeticam exhibendam censeo. Huius insuper plura stant opuscula, astrorum celique motus ostendentia, que quantum sibi circa talia preminentie fuerit, ostendunt. Uti senem hunc sic et Dantem Aligerii, Florentinum poetam, conspicuum, tanquam precipuum aliquando inuoco uirum. Meretur quidem, fuit enim inter ciues suos egregia nobilitate uerendus, et quantumcunque tenues essent illi substantie, et a cura familiari et postremo a longo exilio angeretur semper, tamen, phylosophicis atque theologicis doctrinis imbutus, uacauit studiis. Et, ut adhuc Iulia fatetur Parisius, in eadem sepissime aduersus quoscunque circa quamcunque facultatem uolentes responsionibus aut positionibus suis obicere, disputans intrauit gymnasium. Fuit et hic circa poeticam eruditissimus, nec quicquam illi lauream abstulit preter exilium; sic enim firmauerat animo, nunquam nisi in patria illam sumere, quod minime illi permissum est. Sed quid plura? Qualis fuerit, inclitum eius testatur opus, quod sub titulo Comedie rithimis, Florentino ydiomate, mirabili artificio scripsit. In quo profecto se non mythicum, quin imo catholicum atque diuinum potius ostendit esse theologum; et, cum fere iam toto notus sit orbi, nescio utrum ad celsitudinem tuam sui nominis fama peruenerit. Memini insuper, esto raro, Franciscum de Barbarino traxisse testem, hominem quidem honestate morum et spectabili uita laudabilem. Qui, et si sacros canones longe magis quam poeticam nouerit, non nulla tamen opuscula rithimis uulgari ydiomate splendidis, ingenii sui nobilitatem testantia, edidit, que stant, et apud Ytalos in precio sunt. Hic integerrime fidei homo fuit et reuerentia dignus, quem cum inter uenerabiles non dedignetur Florentia ciues, optimum semper et in omnibus fidedignum habui testem et inter quoscunque uiros egregios numerandum. Traho preterea aliquando Barlaam, Basilii Cesariensis monachum, Calabrum hominem, olim corpore pusillum, pregrandem tamen scientia, et Grecis licteris adeo eruditum, ut imperatorum et principum Grecorum atque doctorum hominum priuilegia haberet, testantia nedum his temporibus apud Grecos esse, sed nec a multis seculis citra fuisse uirum tam insigni tanque grandi scientia preditum. Nonne ergo huic et potissime in rebus ad Grecos spectantibus ego credam? Non enim opus suum aliquod uidi, esto composuerit non nulla audiuerim; habui tamen ex suis scripta quedam in nullum reducta librum, nec aliquo insignita titulo, que, et si illum non satis in Latinis licteris instructum ostenderent, eum tamen multa uidisse atque perspicacissime sensisse monstrabant. Equo modo et Paulum Perusinum grauissimum uirum, ceteris inmisceo. Qui et etate prouectus, et multarum rerum notitia doctus, fuit diu magister et custos bibliothece Roberti, Ierusalem et Sycilie regis incliti. Et, si usquam curiosissimus fuit homo in perquirendis, iussu etiam sui principis, peregrinis undecunque libris, hystoriis et poeticis operibus, iste fuit; et ob id singulari amicitia Barlae iunctus, que a Latinis habere non poterat, eo medio, innumera exhausit a Grecis. Hic ingentem scripsit librum, quem Collectionum titulauerat, in quo inter cetera, que multa erant et ad uaria spectantia, quicquid de diis gentilium non solum apud Latinos, sed etiam apud Grecos inueniri potest, adiutorio Barlae arbitror collegisse. Nec dixisse uerebor, ego iuuenculus adhuc, longe antequam tu in hoc opus animum meum traheres, ex illo multa auidus potius quam intelligens sumpsi, et potissime ea omnia, que sub nomine Theodontii apposita sunt. Quem librum maximo huius operis incomodo, Bielle, umpudice coniugis, crimine, eo defuncto, cum pluribus aliis ex libris eiusdem deperditum comperi. Puto igitur eo tempore, quo michi primo cognitus est, neminem illi in talibus equiperandum fuisse. Post hos et Leontium Pylatum, Thessalonicensem uirum et, ut ipse asserit, predicti Barlae auditorem, persepe deduco. Qui quidem aspectu horridus homo est, turpi facie, barba prolixa et capillicio nigro, et meditatione occupatus assidua, moribus incultus, nec satis urbanus homo, uerum, uti experientia notum fecit licterarum Grecarum doctissimus, et quodam modo Grecarum hystoriarum atque fabularum arciuum inexhaustum, esto Latinarum non satis adhuc instructus sit. Huius ego nullum uidi opus, sane quicquid ex eo recito, ab eo uiua uoce referente percepi; nam eum legentem Homerum et mecum singulari amicitia conuersantem fere tribus annis audiui, nec infinitis ab eo recitatis, urgente etiam alia cura animum acrior, suffecisset memoria, ni cedulis conmendassem. Similiter et Paulum Geometram, conciuem meum, quem tibi, rex inclite, fama notissimum scio, ad hec assumendum aliquando ratus sum, eo quod nouerim, nulli usquam alteri tempestate hac adeo sinum arismetricam, geometriam et astrologiam aperuisse omnem, uti huic aperuere, in tantum, ut nil arbitrer apud illas illi fuisse incognitum; et, quod mirabile dictu est et uisu longe magis, quicquid de sideribus aut celo loquitur, confestim propriis manibus instrumentis in hoc confectis, oculata fide demonstrat spectare uolentibus. Nec est hic tantum patrie aut Ytalis notus, longe quidem studiorum suorum Parisius fama clarior est, quam apud suos sit, sic et apud Britannos Hyspanosque et Affros, quos penes hec in precio studia sunt. Equidem felix erat homo iste, si animo fuisset ardentior, aut liberaliori seculo natus. Quid tandem? Et Franciscum Petrarcam, Florentinum, uenerandissimum preceptorem, patrem et dominum meum, nuper Rome, ex senatus consulto, approbante Roberto, Ierusalem et Sycilie rege inclito, ab ipsis senatoribus laurea insignitum, inter ueteres illustres uiros numerandum potius quam inter modernos, induco. Quem non dicam Ytali omnes, quorum singulare et perenne decus est, sed et Gallia omnis atque Germania, et remotissimus orbis angulus, Anglia, Grecique plures poetam nouere precipuum; nec dubito, quin usque Cyprum et ad aures usque tue sublimitatis nomen eius inclita fama detulerit. Huius enim iam multa patent opera et metrica et prosaica, memoratu dignissima, certum de celesti eius ingenio testimonium hinc inde ferentia. Stat enim, exitum cupiens, adhuc sub conclaui clausa, diuina Affrica, heroyco carmine scripta, primi Affricani narrans magnalia; stat Buccolicum carmen, iam ubique sua celebritate cognitum; stat et liber Epistularum ad amicos metrico scriptarum stilo; stant preterea ingentia duo Epistularum prosaicarum uolumina, tanta sententiarum, tanta rerum gestarum copia, tanto ornato artificio splendentium, ut in nullo Ciceronianis postponendas eas censeat lector equus; stant in medicum Inuectiue; stat Solitarie uite liber, et, qui paucis post diebus in lucem nouissimus uenturus est, De remediis ad utramque fortunam. Sunt preterea et in officina plures, quos cito, eo uiuente, fabrefactos emictet in publicum. Quis ergo hunc in testem renuat? Quis dictis eius fidem prestare deneget? O nisi paulo ante tenui calamo scripsissem, quot et quas eius possem superaddere laudes, quibus dictorum ab eo fides amplior deueniret, sed ad presens dicta sufficiant. Hec igitur, que de nouis dicerem, habui, uerum, ne de incognitis antiquis ab his uideatur omissum, pauca dicenda supersunt. Dicunt igitur hi me inauditos a se inducere autores, quasi, quia eorum nomina non audiuerint, non illis integra prestanda sit fides. Insipientis equidem est credere nil preter quod uiderit fidedignum, quasi lectis fidem legendo iniunxerit ipse! Fateor me autorum plurium, quorum forsan nomina non nullis modernorum preregrina sunt, dicta et fabulas recitasse, eo quod, ut iam dictum est, antiquitate uideantur probata; et hos omnes aut uidi et legi, aut a recentioribus alligatos comperi, quos si hi queruli non uiderunt aut eorum non audiuere nomina, non autorum, sed desidie horum crimen est, et ideo sibi imputare, non de me conqueri debent. Non enim possunt uolumina e bibliothecis in manus euolare torpentium, nec, qui uiderunt, debent uisorum nomina hostiatim deferre! Legant, perscrutentur, et inuenient, quod non norunt, et peregrinis efficientur domestici, et comperient eos sic autoritate ualere, uti arbitrantur ualeant, quos legerunt. Hec igitur habeo, que de autoribus tam nouis quam ueteribus a me productis dicenda reor, quorum si me ad inducendum non prouocarent merita, ad id oportunitas cogeret. Habent enim ciuiles et canonice leges preter textus multiplices, hominum nequitia semper auctos, apparatus suos a multis hactenus doctoribus editos. Habent phylosophorum uolumina diligentissime commenta composita. Habent et medicinales libri plurimorum scripta, omne dubium enodantia. Sic et sacre lictere multos habent interpretes; nec non et facultates et artes relique glosatores proprios habuere, ad quos, si oportunum sit, uolens habet, ubi recurrat, et, quos uelit, ex multis eligat. Sola poesis, quoniam perpaucorum semper domestica fuit, nec aliquid afferre lucri auaris uisa sit, non solum per secula multa neglecta atque deiecta, sed etiam uariis lacerata persecutionibus a se narrata non habet! Quam ob causam saltim huc illuc, ad quemcunque potes, absque tam celebri selectione recurras necesse est, et, si non multum, a quocunque saltem, quod modicum potes, excerpas. Quod me persepe fecisse intelligenti satis apparet, cum non nunquam non tantum ad nouos autores diuerterim, sed ad glosulas etiam autore carentes recursum habuerim. Et id circo queruli, sic oportunitate uolente, non solum inauditis ueteribus, sed et nouis etiam autoribus acquiescant.
+
+Seu hos, seu alios dicturos non dubito, quoniam ostentationis gratia Greca carmina operi meo inseruerim. Quod satis aduerto non ex caritatis fomite emissum, quin imo, uredine liuoris impii impellente, ex adusti cordis intrinsico hec emittatur obiectio. Impie factum est, ast ego profecto non commouebor, opitulante Deo, sed more solito humili gradu in responsum ibo. Dico igitur, si nesciunt carpentes inmeritum: *Insipidum est ex riuulis querere, quod possis ex fonte percipere!* Erant Omeri libri michi et adhuc sunt, a quibus multa operi nostro accommoda sumpta sunt. Et ex his satis percipi potest plurima a priscis assumpta, a quibus tanquam a riuulis, non est dubium sumere potuissem, et sumpsi sepissime; uerum uisum est aliquando, satius ex fonte sumere quam ex riuo. Nec semel tantum contigit, non in riuo reperiri, quod abundantissimum erat in fonte, et sic aliquando in hoc hinc delectatio, inde necessitas impulere. Delectat insuper scriptores non nunquam aliqua scriptis inserere, que abeant aliquo modo lectorem sistere, ac in oblectationem seu quietem deducere, ne perseueratione nimia uniformitate lectionis tractus in tedium a lectura desistat; quod in mixta carmina forsan poterunt aliquando fecisse. Insuper quod, in propria forma positum est, habet uires testimonii pleniores, si forsan obiurgator insistat. Si sit ergo, qui scripto a me carmini fidem non prebeat, adinuenta Yliade uel Odissea, facile poterit uidisse, nunquid uera aut falsa descripserim, et si uera, erit plenior testimonii certitudo. Nec insuper ego solus sum, qui miscuerim Greca Latinis; uetus consuetudo est. Uoluant, si libet, uolumina Ciceronis, uideant scripta Macrobii, intueantur Apuleii libros, et, ne plures afferam, Maximi Auxonii opuscula legant; hos sepissime uersus Grecos Latinis licteris inserentes inuenient. Horum ego uestigia in hoc secutus sum. Reor dicent illico, si dudum laudabile fuit, hodie friuolum esse laborem, nam, cum nemo sit, qui Grecas licteras norit est consuetudo uetus abolita. Ast ego in hoc Latinitati compatior, que sic omnino Greca abiecit studia, ut etiam non noscamus caracteres licterarum. Nam, et si sibi suis sufficiat licteris, et in eas omnis occiduus uersus sit orbis, sociate Grecis lucidiores procul dubio apparerent. Nec preterea omnia secum a Grecia ueteres traxere Latini, multa supersunt, et profecto nobis incognita, quibus possemus scientes effici meliores. Sed de hoc alias. Hi demum non prospectant, ad quem hoc opus ego dirigam, cui laborem impendam, uidissent quippe, quoniam eruditissimo regi, et cui tam Grecarum quam Latinarum licterarum, si uera fert fama, notitia est, et quem penes continue docti homines Greci sint, quibus Greca carmina, ut his ignaris, non uidebuntur superflua. Sed quid multa? Geramus paululum obiurgatoribus morem. Ostentationis causa Greca carmina scripsi? Quid inde, queso, mordendus sum? Cui enim iniuriam facio, si iure utar meo? Si nesciunt, meum est hoc decus mea gloria est, scilicet inter Etruscos Grecis uti carminibus. Nonne ego fui, qui Leontium Pylatum a Uenetiis occiduam Babilonem querentem a longa peregrinatione meis flexi consiliis, et in patria tenui, qui illum in propriam domum suscepi et diu hospitem habui, et maximo labore meo curaui, ut inter doctores Florentini studii susciperetur, ei ex publico mercede apposita? Fui equidem! Ipse insuper fui, qui primus meis sumptibus Homeri libros et alios quosdam Grecos in Etruriam reuocaui, ex qua multis ante seculis abierant non redituri? Nec in Etruriam tantum, sed in patriam deduxi. Ipse ego fui, qui primus ex Latinis a Leontio in priuato Yliadem audiui. Ipse insuper fui, qui, ut legerentur publici Homeri libri, operatus sum. Et, esto non satis plene perceperim, percepi tamen quantum potui, nec dubium, si permansisset homo ille uagus diutius penes nos, quin plenius percepissem. Sed quantulum cunque ex multis didicerim, non nullos tamen preceptoris demonstratione crebra integre intellexi, eosque prout oportunum uisum est, huic operi miscui. Quid hoc mali est? Fabulas Grecorum scripsisse, quarum hic liber plenissimus est, a nemine ostentationis causa factum dicitur, paucos inseruisse uersiculos Grecis licteris scriptos lacessitur. Potuit Marius Arpinas, superatis Affris, Cymbris et Theotonicis, more liberi patris cantaro in poculum uti; sic et C. Duellius, qui Penos primus nauali certamine superauit, a cena domum repetens, semper lumine funalis cerei usus. Et hec, quantumcunque preter morem Romane urbis essent, equo animo tulere Romani. Michi autem irascuntur non nulli, si preter nostro euo solitum Latinis Greca carmina misceo, et ex labore meo pauculum glorie sumo. Rebar equidem aliquid Latinitati decoris afferre, ubi in me liuoris nebulam excitasse uideo. Doleo quippe. Sed quid? Arbitror doctos non ista dicturos, de reliquis et si curandum sit tolerari tamen patientia potest. Postremo tamen precor omnes, ut placido ferant animo, memores Ualerio teste, quia nulla est tam humilis uita, que dulcedine glorie non tangatur.
+
+Quidam forte religiosi homines, santo mouente zelo, legentes precedentia dicent iniuriam sacrosancte Christiane religioni illatam, dum poetas gentiles dicimus esse theologos, quos solos diuinis instructos licteris hoc insigne faciamus Christiani decoros. Equidem hos ego uenerandos homines puto, eisque, si quando hec aliqui dicentes erunt, ex nunc gratias ago, salutis enim mee sollicitos sentio. Uerum, dum minus circumspiciunt, que loquantur, ostendunt liquido se per paucos uidisse libros; nam, si multos studuissent, liber Celestis Ierusalem, inter ceteros famosissimus, pertransisse non debuisset inuisus. In eo enim legisse potuissent Augustinum libro sexto referentem Uarronis, doctissimi hominis, opinionem, qua ipse Uarro arbitrabatur triplicem esse theologiam, mithicam scilicet, et physicam, atque ciuilem. Mithica autem dicitur fabulosa a mithicon Grece, quod Latine fabula sonat, et hec comedis, de quibus supra, et theatris accommoda est, que ob turpia in scenis actitata ab illustribus poetis etiam improbatur. Physica autem, que, ut interpretatione uocabuli percipitur, naturalis est, nec non et moralis. quoniam mundo utilis uideatur, laudabilis est. Ciuilis uero seu politica, que et sacrificola dici potest, ad urbem spectare dicitur, que ob sacrorum ueterum abominabilem turpitudinem a ueri Dei cultu atque rectitudine fidei reprobanda est. Ex his enim physica poetis egregiis actribuitur, eo quod sub fictionibus suis naturalia contegunt atque moralia et uirorum illustrium gesta et non nunquam, que ad suos Deos spectare uidentur, et potissime dum sacra carmina primo in Deorum laudes composuere, atque eorum magnalia sub cortice texere poetico, ut in superioribus dictum est, ex quo a prisca gentilitate theologi nuncupati sunt; eosque primos fuisse theologizantes testatur Aristotiles; et, quanquam a non uero Deo, seu a dictis de non uero Deo nomen tale sortiti sint, uenientibus ueris theologis, perdidisse nequiuere, uim suam seruante uocabulo, quod a quocunque Deo exortum est. Quod reor aduertentes hodierni, theologi scilicet nomen ex causa inditum auferri non posse, ne de mithica uel alia possit intellegi theologia, se non theologos tantum, sed sacre theologie asserunt professores. Nec hoc est aliqua instantia improbandum, quasi christiano nomini iniuriosum. Nonne nos omnes homines dicimus, quoscunque mortales scimus constare ex anima rationali et corpore, dato alii gentiles sint, et Israelite alii, et alii Agareni, ac alii Christiani, et non nulli adeo peruersorum morum, ut potius inmanes belue quam homines habendi sint? Et tamen nullam, sic omnes uocantes, Christo, Redemptori nostro, iniuriam facimus, quem ultra Deum uerum hominem fuisse cognoscimus. Equo modo, si quis poetas dicat theologos, nulli facit iniuriam, Si sacros quis illos diceret, quis adeo amens est, quin uideat, quoniam mentiretur, esto non nunquam, ut in precedentibus patet, circa honesta eorum theologia uersetur, que sepissime potius physiologia aut theologia quam theologia dicenda est, dum eorum fabule naturalia contegunt aut mores. Et hec etiam circa catholicam ueritatem uersari potest, dum modo uelit fabularum conditor. Quod fecisse nouimus non nullos poetas orthodoxos, a fictionibus quorum sacra documenta teguntur. Nec sit his audisse difficile, uti et poete quandoque sacri possunt appellari theologi, sic et qui sacri sunt, oportunitate exigente, deueniunt phisici. Quod si alias non contingat, saltem dum sensum exprimunt ex fabula lignorum sibi regem constituentium, efficiuntur phisici ex diuinis.
+
+Dicent alii equo superioribus forsan animo, indecens esse Christiano homini gentilium superstitiones, et nepharia sacra, seu genealogias describere aut perquirere, cum habeant non nunquam talia mentes legentium in erroneas opiniones deducere, et persepe opinantis periculo detinere. Non inficiar, hoc quidem sanctissime dictum est, et arbitror non nullos a studio talium amouendos, et sic etiam aliquibus absque aliqua suspicione sinistra, permitti posse. Nam, si omnes a talibus abstinere necessarium uisum fuisset, non dubito, quin sacrosancta mater Ecclesia decreto perpetuo uetuisset. Fuit enim utilissimum olim, uix dum apud gentiles nouis germinibus pullulante Ecclesia, eo quod adhuc saperent tam ab origine quam etiam ab ipsius gentilitatis perseuerantia sacra hominum mentes, gentilicios ritus et mores insistere acriter, ne legentes talia, tanquam unco uetustatis tracti, more canis uerterentur in uomitum. Hodie gratia Ihesu Christi in robur firmissimum uentum est, et execrabile cunctis gentilicium nomen una cum erroribus suis in exterminium tenebrasque perpetuas compulsum est, et uictrix Ecclesia castra possidet hostium. Quam ob causam fere absque periculo talia exquiruntur atque tractantur. Non tamen nego, quin bene factum sit, si puer abstineat, cui memoria tenax et tenellum adhuc ingenium, nec dum satis plene Christiana religio cognita. Sic neofidus homo, quem non dum bene firmata credulitas laxatis habenis facile in lubricum exorbitare permitteret. Et si forsan aliqui duriores in tam obscenum crimen se labi permiserint, etiam si nil aliud studuero, uix possum credere hoc in me contingere posse. Nam ab utero matris mee ad fontem nostre regenerationis delatus lotusque, quod pro me cathecummino, promisere, qui me sustulerunt ab illo, ut potest humana fragilitas, in hodiernum usque seruaui, certissimum semper habens, quod inter iustorum hominum congregationem psallitur, unum scilicet in triplici personarum distinctione Deum esse, et hunc uerum et eternum atque omnium eque opificem rerum, earumque perpetua ratione gubernatorem, seruatorem atque rectorem, omnia intra se continentem et a nulla contentum. Et, quod mirabili et alias inaudito eiusdem diuinitatis artificio factum est, uerbum scilicet eius eternum obumbratione sacri spiritus ad abolendam humani generis labem, ob inobedientiam primorum parentum contractam, ingenue Uirginis utero, prenuntiante celesti nuntio, carnem factum, et Uirginis illibata uirginitate in tempore natum, et sic hominem mortalem factum. Qui adhuc infans in gremio matris a Sabeis regibus, oblatis muneribus, adoratus est, et, etate crescente, inter sacre legis doctores, dum solueret nexus ambiguos, non Deus, sed admirande indolis puer ab eis creditus est. Non dum enim ueritatis splendor eternus caliginem absterserat a mentibus eorundem, ut eum scilicet Deum illis repromissum cognoscerent, quem mortali septum carne uiderent. Insuper certum habeo eum, qui, etherea arce relicta et ex Deo serui assumpta forma, et qui inter homines uti homo uersatus est, iam trigesimum agentem etatis annum, ab hyspido atque siluicola uate, et ab utero matris sacro pleno spiritu ad aperiendam eterne salutis ianuam, lotum Iordanis in alueo, dum celum intonuit desuper, et acre murmur superincumbentis nubis in uocem solutum deitatis aientis: hic est filius meus dilectus, in quo michi bene complacui, audite eum! Preterea credo et ratum habeo eum aquis apud Chana Galilee in uinum uersis, ut sacro pectori absconditam diuinitatem ostenderet sumpto iam sacro consortio. Iudeam, urbesque Phenicum, Samariam, et Galileam ambisse, et celesti dogmate in templo et synagogis docuisse populos, lepras mundasse, elingues uocales fecisse, lumen cecis seu natura, seu casu perditum restaurasse, animas ab Orco in cadauera reuocasse, febribus, uentis, et undis imperasse, et in multis aliis signa sue diuinitatis monstrasse. Post hec, hora eius adueniente, eum, sacerdotum Hebreorum inuidia procurante, lotis a se amicorum pedibus, et ingenti illo celebrato conuiuio, in quo suis manibus uerbisque confectum est communionis nostre sacrum illud ineffabile, quo corpus eius in cibum et sanguinem eius in potum tam presentibus quam futuris exhibuit, uno sociorum nequam uendente, oratione in solitudine peracta, a nepharia turba exquirente cum fustibus et lanternis captum, et in presentiam deductum principum, et ibidem nepharie accusatum, et, sua patiente humilitate, false testantibus qui bus dam insimulatum, et hinc in pretorio, presidis lusum, uirgis cesum, corona spinea insignitum, sputis et colaphis deturpatum, et postremo latronum more damnatum, crucique affixum sublimi, et in eadem aceto et felle potatum. Cuius cum iam humanitate uicta suppliciis in finem suum iuisset (seu, et melius reor, ut Thome de Aquino placet, cum uoluntarie, collectis uiribus, spiritum emisisset), tremuit orbis omnis, et meridianum fere solis iubar per tres horas iuit in tenebras, luna ex opposito offuscata (esto aliter ad Policarpum scribat Dyonisius Ariopagita, quod ego miror). Inde eius a ceco milite perforatum lancea pectus sanguinem aqua mixtum emisit, ex quo sacra omnia nostre salutis credo sumpsisse exordium. Nec minus certum habeo, eum a cruce depositum atque sepultum anima domos inferas uisitasse, et, confractis uectibus ferreis reuulsisque postibus antiqui carceris, subacto Plutone, in libertatem predam omnem ueterem eduxisse, ac inde uirtute sue deitatis, uti prisci cecinerant uates, post diem terciam, ceu Ionas ex utero ceti, sic ex uentre terre surrexisse, superata morte, et rediuiuum suis apparuisse sepius, et e medio eorum, eis cernentibus, nulla corporea impeditum mole, cum uero corpore, olim mortali iamque immortali, propriis uiribus in celos ad eum, qui miserat, euolasse; et inde celestem illum ignem, ex se patreque optimo pariter prodeuntem, uiuificantem omnia et uera cuncta docentem, in commilitones egregios inmisisse. Quo illustrati, bellum aduersus orbis principem iniuere illico, per que suum sanguinem et uulnera multa sato ubique ueritatis semine et obtenta uictoria, ducem suum triunphantes in patriam secuti sunt. Sic et institutam ab eodem Dei unigenito piam iustorum congregationem, et sacrum illud regenerationis lauacrum, quo mala facinora abolentur mortalibus cum ceteris eiusdem conuentionis faustis probandisque sacris, quibus Deo obsequentes efficimur, atque, lapsi nostra imbecillitate, resurgimus, eique uolentes conciliamur, nec ob id humanum sanguinem effundentes, ut efferati plures iam fecere gentilium, aut hyrcos uel tauros more ueteri inmolantes. Nec a me fuit unquam ueritas hec amota, quin crederem testimonio patrum diem uenturam extremam, in qua resoluentur omnia peritura, magnoque Dei opere ex cineribus propriis omnes, qui ante fueramus mortales cum nostris corporibus resurgemus eterni, et in prefinitum uenientes locum, in quo Christus ipse, iudex pretorii, in maiestate propria residebit, et apparentibus cunctis sue passionis insignibus, audiemus finalem meritorum nostrorum sententiam; sic et futuram similiter uitam, in qua non meo merito, sed miseratione diuina spero uidere Deum, redemptorem meum, in carne mea, et cum beatis letari in terra uiuentium. Hec igitur, ne plura dixerim, sincera fides, hec eterna ueritas adeo pectori meo infixa est, ut nedum euelli ab aliquo gentilitatis impulsu, sed nec concuti modo aliquo aut labefactari queat. Nam, et si peccator homo sim, non tamen gratia Ihesu Christi Cherea, Terrentianus adulescens, sum, qui, dum a tegulis in gremium Danis cadentem Iouem, in tabula pictum, intueretur, in optatum a se facinus animatus est. Abiit cum annis iunioribus leuitas illa, si fuisset aliquando circa iam dicta, quod, minime memor sum! preterea aduertens, quia continuis decipulis et explicatis ubique retibus antiquus hostis, tanquam leo rugiens, ut inueniat, quem deuoret, ambiat inmortalium semitas, eosque in precipitium conetur impellere, uti Mytridates, senex ille rex Ponti, qui magnanimo ausu sumptuque magnifico quadraginta annis continuis aduersus Romanum populum bellum ingens et memorabile traxit, a iuuentute sua aduersus letale uenenum pharmacis pectus armauit, sic et ego meum euangelica ueritate, sacro Pauli dogmate, et Augustini aliorumque plurium uenerandissimorum patrum iussionibus, consiliis, atque suasionibus armaui; ex quo arma gentilitia parui pendo! Si enim Christianus homo gentilium tractaui stultitias iussu tuo, rex inclite, et in detestationem erronee credulitatis eorum hoc feci, et, si parua quandoque equare maioribus fas est, feci, quod etiam summa cum laude non nulli sanctissimi fecere uiri, ut Augustinus, Ieronimus, et cum non nullis aliis etiam Lactantius, neofidus homo. Michi quidem a teneris annis notissimum est, Psalmista monstrante, quia omnes dii gentium demones, et hinc eorum semper inepta displicuere facinora. Fateor tamen, religione eorum seposita, quorundam poetarum mores et scripta placuisse, et ob id non solum eos laudasse, sed pro uiribus ab obiectionibus accusantium defendisse, ut apparet in precedentibus liquido; et hoc ideo feci, ut ab ignaris non ueniant lacerandi, qui, si Christum nouissent coluissentque, inter sublimiores christiani nominis haberentur. Sed, ad superiora prospectans, inquiet aliquis: *Bene operatus es, premunisse enim se aduersus hostes semper laudabile fuit, sane picem tractantes coinquinantur a pice; iam plurimi, dum se fortissimos extimarent, impulsi ab hoste etiam debili, cecidere*. Et, si desint ceteri, quorum grandis est numerus, Salomon tamen adest, testis certissimus imbecillitatis humane. Huic a deo scientia omnis concessa est, diuitie omnes et imperium grande, summa cum iustitia populos subditos tenuit, Deo templum edificauit mirabile, multa bona composuit, et tandem, iam etate maturus, tot honorum largitore postposito, conscenso offensionis monte, Maloch, Egyptiorum ydolum, flexis genibus adorauit. Quid ergo? Tune eris fortior Salomone aut circumspectione plenior? Fallimur de nobis nimium confidentes! Hec quidem negari non possunt, uera sunt! Attamen aliud belli genus michi cum erroribus gentilitiis est, quam Salomoni fuerit cum Egyptiaca coniuge, que, astu femineo aduertens, quoniam infelicis uiri animam formositate sua laqueasset, et suos deos extollere auida, nunc amplexu uenereo, nunc mellitis sauiis, nunc blanditiis muliebribus, nunc petulca lasciuiis, nunc precibus, nunc lacrimis, quas obsequiosissimas habent femine, nunc indignatione composita absque intermissione non diebus omnibus tantum, sed noctibus amantis uiri animum impugnabat! O quam grauia et intolerabilia sunt dilectarum mulierum, et potissime nocturna, certamina! Hic tandem, dum timeret mulieris gratiam, quam summe diligebat, amittere, terga dedit, et uiribus armate femine inermis succubuit. Michi autem non tale aduersus deorum gentilium nugas bellum est, mille iam ueris rationibus a me cognitis improbatas, et ideo cum eis, exhaustis uiribus acieque pulsis, leuis est pugna. Scio tamen nimium de se confidisse quandoque sit uicium, uerum ego de me non confido, sed de gratia Christi Ihesu, cuius precioso sanguine redemptus sum. Spero quidem eum non passurum, ut, qui tam diu recto tramite eius uestigia iuuenis secutus sum, senex exorbitem, et, si in lapsum ueniam, manum pietate sua debili porriget, et fessum placida quiete fouebit. Sed, ut in finem ueniam, satis ex premissis colligi potest, uti non omnes decet tractare gentilia, sic nec omnibus indecens esse.
+
+Si fateantur non nulli uera esse, que dicta sunt, non tamen quieturos reor, quin imo arbitror dicent longe melius fuisse studiis sanctioribus triuisse tempus, quam talia didicisse. Quod si quis neget, non erit equidem satis sanus! Nosco, quoniam in promptu erant leges Cesarum, et Pontificum canones, et medicina, quorum plurimi sanctissima arbitrantur studia, eo quod ex eis persepe auro auidi mortales ditentur. Erat et phylosophia, cuius optima demonstratione rerum cause et a falsis disgregari uera noscuntur, generosis quibuscunque ingeniis appetenda. Erant et sacra uolumina, a quibus et paruipendere peritura docemur, et Dei magnalia declarantur, atque, quo tramite celeste regnum petamus, ostenditur. Quod studium profecto ceteris preponendum est. Ex his quodcunque sumpsissem, forte sanctius egisse me dicerent obiectores. Sane si, quod debemus, ageremus omnes, legum minister rostra frustra conscenderet! Attamen non adeo facile est, ut existimant aliqui, uelle omnia, que debemus, et longe acrius consequi, si uelimus. Nam, ut cytharista uariis ex fidibus, aliis lentius, aliis uero protensius tractis, his grauem, acutum illis tinnitum reddentibus, docta manu plectroque ex tam discordantibus tonis reddit suauissimam armoniam, sic et natura parens, cui inexhauste uires et perfectum ingenium est, producit hec peritura diuersis officiis apta, ut ex hac officiorum inconuenientia resultet humani generis, circa quod plurimum intenta est, conseruatio; atque ubi in longam conseruationem iri non possit noua productio, aduertens, quoniam, si uniformes producerentur omnes, ut de reliquis sinam, homines nulla possent producti, nec etiam per tempusculum, ratione consistere. Ergo hinc fit, ut discreto nature ordine hic ex mortalibus nascatur faber lignarius, ille nauta, mercator alius, et quidam sacerdotio apti aut regimini, et non nulli legum latores, presides, poete, phylosophi, seu sublimes theologi. Ex quorum studiis uariis tam ingentis multitudinis hominum conseruatio resultet necesse est! Nam si omnes, quoniam ad unumquemque spectat, si possit, ad studia sublimiora conscendere, in theologiam uigilantes iremus, et agricultor absit, ex quibus, queso, fructibus, tam nobile sequentes studium, nutriremur? Si cementarius, si lignarius desit, quibus in tabernaculis ab ymbribus, a uentis, a frigoribus ac solis estu, et aliis incommodis assidue superimminentibus, tutabimur? Si non sit lanifex, non cerdo, unde uestes et calciamenta sumemus? Quid enumerem multa ? Uti incommodum humani corporis inter se differentia qualitate et officio membra a natura rerum apposita sunt, ut ex hac diuersitate consistat, uti melodia ex diuersitate tonorum, sic et, ut humanum genus perseueret, necesse fuit ad studia inter se differentia gigneremur. Et si ab ipsa natura, que sic celos, sic astrorum orbes et cursus uaria etiam agitatione disposuit, agente Deo, ut nullo labore suo ad officia productos uaria nos uidemus, quis, queso, feliciter audebit ab eo, ad quod natus est, in aliud transitum attentare? Non quidem adeo ignarus sum, quin nouerim liberi arbitrii, quo omnes ualemus, potentia possimus nature superare uires; quod egisse non nullos legimus. Opus profecto inter raro contingentia numerandum, tam grandi et fere inuincibili necessitate trahimur, in quod nascimur! Et si ad diuersa gignimur, nascimur alimurque, si ea plene peragamus in que trahimur, equidem satis est, nedum in aliud transitum fecisse uelimus; quod dum iam dudum frustra temptarent aliqui, id perdidere, quod erant, nec id potuerunt effici, quod querebant. Uerum ad quoscunque actus natura produxerit alios, me quidem experientia teste ad poeticas meditationes dispositum ex utero matris eduxit et meo iudicio in hoc natus sum. Satis enim memini apposuisse patrem meum a pueritia mea conatus omnes, ut negociator efficerer, meque, adolescentiam non dum intrantem, arismetrica instructum maximo mercatori dedit discipulum, quem penes sex annis nil aliud egi, quam non recuperabile tempus in uacuum terere. Hinc quoniam uisum est, aliquibus ostendentibus indiciis, me aptiorem fore licterarum studiis, iussit genitor idem, ut pontificum sanctiones, diues exinde futurus, auditurus intrarem, et sub preceptore clarissimo fere tantundem temporis in cassum etiam laboraui. Fastidiebat hec animus adeo, ut in neutrum horum officiorum, aut preceptoris doctrina, aut genitoris autoritate, qua nouis mandatis angebar continue, aut amicorum precibus seu obiurgationibus inclinari posset, in tantum illum ad poeticam singularis traebat affectio! Nec ex nouo sumpto consilio in poesim animus totis tendebat pedibus, quin imo a uetustissima dispositione ibat impulsus. Nam satis memor sum, non dum ad septimum etatis annum deueneram, nec dum fictiones uideram, non dum doctores aliquos audiueram, uix prima licterarum elementa cognoueram, et ecce, ipsa impellente natura, fingendi desiderium affuit, et si nullius essent momenti, tamen aliquas fictiunculas edidi, non enim suppetebant tenelle etati officio tanto uiris ingenii. Attamen iam fere maturus etate et mei iuris factus, nemine impellente, nemine docente, imo obsistente patre et studium tale damnante, quod modicum noui poetice, sua sponte sumpsit ingenium, eamque summa auiditate secutus sum, et precipua cum delectatione autorum eiusdem libros uidi legique, et, uti potui, intelligere conatus sum. Et mirabile dictu, cum nondum nouissem, quibus seu quot pedibus carmen incederet, me etiam pro uiribus renitente, quod non dum sum, poeta fere a notis omnibus uocatus fui. Nec dubito, dum etas in hoc aptior erat, si equo genitor tulisset animo, quin inter celebres poetas unus auasissem, uerum dum in lucrosas artes primo, inde in lucrosam facultatem ingenium flectere conatur meum, factum est, ut nec negociator sim, nec euaderem canonista, et perderem poetam esse conspicuum. Cetera preterea facultatem studia, et si placerent, quoniam non sic impellerent, minime secutus sum. Uidi tamen sacra uolumina, a quibus, quoniam annosa etas et tenuitas ingenii dissuasere, destiti, turpissimum ratus senem, ut ita loquar, elementarium noua inchoare studia, et cunctis indecentissimum esse, id attentasse, quod minime arbitreris posse perficere. Et ideo, cum existimem Dei beneplacito me in hac uocatione uocatum, in eadem consistere mens est, et, quod egerim hactenus, his monstrantibus studiis, laudare. Querant alii, quod uidetur! Qui ergo patiuntur cerdonen subule setisque uacare, lanistam pecori, sculptorem statuis, me etiam queso, uacasse poetis equo animo patiantur.
+
+Erunt qui a durato iam calcibus tramite exorbitent, et ex transuerso prosiliant clamitentque, quoniam temerarius homo sim, eo quod presumam ueterum regum terebrare busta, et quietos iam longa pace cineres in nouum odium suscitare, aut eorum recentioribus nebulis ueteres offuscare splendores, nec non et deorum semisopita scelera, audientibus cunctis, in minus oportunam uigiliam excitare, et sub titulo honorabili, scilicet Genealogie deorum, eorundem recitare latrocinia et incestus. Longa est querela hec et plurium membrorum implicita, et ea monstrante, aduerto, quoniam senserint isti, quid scripserim, et potissime dum queruntur, quod deorum gentilium facinora recitarim. Uerum gentilium animum redolet ista conquestio, et, si sic sapiunt mente, ut uerba sonant querula uiget adhuc in non nullis error ille infamis, quem queso auferat Deus et resoluat in nichilum. Obiectis autem respondisse facillimum est. Agit enim temerarie, qui in nimium terminos excedit audacie; sic memini in libro Ethycorum Aristotilem arbitrari. Hos ego excessisse non reor; audere quidem, quod ab omni necessitate concessum est, non est temerarie agere. Nemini prohibitum legi, seu honesta sint, seu etiam minus honesta, regum gesta describere; erat tamen regibus satius sic egisse, ut nil de eis referri posset preter honestum. Ego autem de his non ordinato, nec in hoc disposito stilo scripsi, sed summo tenus et perfunctorie, uti non nunquam ordo assumpti operis exigebat, recitaui, si qua inserui. Sed, esto fecerim, non nouum aut inusitatum facinus feci; stant tam antiqua quam magna illustrium scriptorum uolumina, in quibus et stilo celebri, et ordine integro regum recitantur acta, a quibus, si quid huic operi appositum est, nouissimus sumpsi. Si ergo hec querela facienda est, de illis amplioribus et antiquis querantur hystoriographis, quorum scripta celeberrima cum fama iam diu uniuerso patuere orbi; ex his, si quod odium generari potest in cineres iam quietos, exordium sumptum est. Sed queso, que pietas hec? Ex quo caritatis fomite oritur ? Que huius pietatis causa? Credo generosi animi uideri cupiant tales in hoc quod honores regios curent, ostendantque, quia turbentur audientes dedecora. O quam paruo tales existimant nobilitatem mercari, que egregiis moribus, iustitia, sanctitate, atque scientia adipiscitur! Scirent isti, si nobiles essent, quia non solum superuacaneum sit, sed damnosum non solum gentilibus, sed malemeritis quibuscunque compati; et ideo, si sapiunt, seruent hunc pietatem in melius. Turpia autem deorum gentilium dedecora nec dormiunt, nec sopita sunt, quin imo a sacra Christi doctrina in perpetuum non surrectura sepulta, et ingenti damnationis mole contecta et oppressa sunt. Huius ego molis honus, et si non satis, pro uiribus tamen tanquam Christianus homo augere conatus sum, laudes indi et dignas consequi, non redargutiones expectans. Uerum hos ego paruifacio morsus, cum nullo possint dentis acumine quenquam ledere. Hi ergo, si Christiani sunt, taceant, et peniteat eos, si deorum gentilium abiectioni eis ulla fuit compassio, cum inter alia crimen hoc minime deceat Christianum.
+
+Breuiloquum forte me dicent alii, eo quod aliquando magis perfunctorie quam longa serie recitando fabulas atque hystorias, aut illas enucleando, pertranseam. Et sic non dubito, quin sint, qui dicant me, quam oportunum sit, sepissime longiorem. Primis ut sic esse fatear necesse est. Fuere enim huius facinoris rationes plurime. Quedam autem ideo paucis sub uerbis relata sunt, quia non erat, unde possem ampliora describere, ni ex meo uoluissem fabulas aut hystorias protelare uel fingere, quod omnino fugiendum est sano homini. Quedam uero etiam ad plenum scripsisse paucis indigebat licterulis, ex quibus si satis intentio sumitur, uiciosum fuisset in longius protendisse. Sunt tamen et multa, que procul dubio longiorem uerborum copiam tolerassent! Sed queso, si cuncta sinamus, que dici potuissent, aut forsan exquisisset materia, sed ea tantum, que michi scribenti occurrebant, circa longissimas hystorias aut fabulas, circa omnes singulares tam deorum quam hominum actus, circa multiplices fictionum sensus, circa testimonium fabularum aut hystoriarum ueterum autoritates, circa opiniones plurium relationes, et huius modi scripsisse uoluissem, quando me finem operi huic fecisse existimant tales? Equidem uix unum suffecisset seculum! Et in tam grande etiam euasisset uolumen, ut solo intuitu primo terruisset quoscunque lectores, et ob id satis ratus sum ea, que dicta sunt, sic summo tenus tetigisse; non enim puero aut inerti uulgo scribimus, quin imo, ut alias dictum est, doctissimo regi et prouectis hominibus, si aliquando ex manibus tuis, serenissime princeps, ad alios uenturum hoc opus est. Preterea, ut exerceantur ingenia, non adeo plene scribenda sunt omnia, nam, que labore aliquo quesita sunt, placere magis consueuerunt, et cum maiori diligentia conseruari, quam que sponte sua in intellectum legentis accedunt. Est et posteris linquendus dicendi seu scribendi locus, ne inuidisse futurorum uideamur ingeniis, et arrogantia quadam ad quam omnes aspiramus uideamur preoccupasse sequentium gloriam. Miti igitur animo ferendum est, quod, honestis agentibus causis, aut breuiter dictum est, aut causa breuitatis omissum. His autem, qui me, si qui erunt, dicent longiorem debito quandoque fore, non aliud dicam, nisi quia sic oportunum esse ratus sum, aut quia me, ut fit, aliquando intellectus delectatio impellebat, que prudentioribus non nunquam liberalissimum prestitit calamum. Sed quid? Uti breuia habent intelligentium exercere ingenia, sic et ampliora minus intelligentium prouocare; et id circo, qui plura nouerunt, sint memores, quoniam et ipsi aliquando fuere rudes, et ob id absque indignatione patiantur, si ampliuscule iunioribus laboratum sit.
+
+Aderunt forte, qui dicant, quod non nunquam de aliis quibusdam etiam claris uiris dictum est, me scilicet in gloriam mei nominis fingere, quod tuo iussu, rex inclite, hoc opus elaborauerim, cum minime uerum sit. Tarda his fides est, seu uerius animus nequam! Quod de se nouerunt, urentes inuidia in alios coniecturam faciunt. Certissimum est, ut Tullii uerbis utar: *Trahimur omnes studio laudis, et optimus quisque maxime gloria ducitur*. Et ob id, cum gloriosum sit paruo homini maximo atque optimo regi obsequium prestare posse, non fidem cum difficultate comperiet dixisse non nullos ad extollendam humilitatem suam mendacium finxisse huius modi, sed scriptores nunquam credam; sed de hoc alias. Ego autem, ut ad me ueniam, non inficiar me glorie auidum, sed quantumcunque cupiam, profecto non adeo effrenis sum, non adeo hoc accensus desiderio, non adeo hostis honesti, ut in tam turpe mendacium, rubore non dicam frontis, sed mentis abiecto, me ipsum proripuissem. In hoc me superbum confiteor, si superbia dicenda hec est; in talibus nisi Deo celi honorem seu titulum irrequisitus inferrem, et hoc etiam non omnibus requirentibus exhiberem. Tu nosti, rex optime, quoniam, me renitente atque tergiuersante, Domnini, militis tui, suasionibus precibusque in uotum tuum deductus sum, ut scilicet laborem hunc subirem. Nec non labentibus annis factum est, ut Becchinus Bellincionus, familiaris tuus et conciuis meus, e Cypro ueniens, apud Rauennam urbem me conueniret, et postquam placidis uerbis clementiam atque gratiam celsitudinis tue erga me inmeritum monstrauit, miris exhortationibus, ut aiebat, te sic imperante, semisopitum circa hoc opus ingenium meum irritauit. Equo modo dilectissimus tibi Paulus Geometra non nunquam, ostensis licteris sigillo maiestatis tue signatis, in quibus ad me iussa inserebantur tua, sollicitum reddidit. Nouit Deus, et tu scis, quia nec unquam preminentiam tuam uidi, nec tu me uidisse potuisti. His mandatis credidi, et honus meis humeris pregrande subiui. Si te ignaro hec acta sunt, per iam dictos deceptus sum, et sic hos fateor esse ueridicos, qui asserunt non tuo iussu compositum; uerum non crimine meo, nisi me in hoc peccasse quis diceret, quia non dixerim me facturum, si tuis licteris ad me directis susciperem. Sed hoc michi superbum uisum est, quasi Domninum, insignem militem, minus ueridicum arbitrarer. Domninus autem, ut audiui, eo fere anno, in quo me primo conuenerat, diem clausit, et ob id non eius fidem inuocare possum. Uiuit Becchinus, et Paulus Geometra uiuit, hos ego et regiam fidem tuam ueritatis huius testes in terris habeo. Te igitur cum illis inuoco, tuum hunc, si necessitas exigat, laborem esse oportunum est, oppugnationi scilicet huic obsistere, et nomen meum a tam illecebri nota ueritatis affirmatione purgare. Sed ut, te, rex inclite, paululum omisso, ad obiectores deueniam, eorumque obiectioni aliquid pro iure meo respondeam, assero, si pro rostris, sedente preside, agendum litigium esset, me uiuos habere testes, nec ex fece plebeia, sed illustres homines, quia minime oportunum michi erat, ut usque Cyprum pro tam inepto mendacio euolarem, si opus meum insignire regio nomine cupiebam; prope erat imo coram nec uerebor dicere rex, qui, si credidisset Obtinuisse, postquam ceperam, quod minime in animo erat, dum me conuenit Domninus, uiua uoce rogasset, ut sue hoc opus ascriberem maiestati, esto minus intelligens princeps esset, existimans non michi suo nomine gloriam inferre, quin imo meis licteris eternum suis titulis decus addere. Nec mirum; suffragiis enim scriptorum stant insignia et nomina regum. Hinc Alexander ille Macedo, qui parua militum manu ingenti animo orbem totum aggredi ausus est, in Persas uadens multos huius modi scriptores, qui sua gesta describerent, secum traxit, et in Sigeum ueniens, quo bustum uidit Achillis, tacuisse non potuit, quin ostenderet uerbis, quam grandis uideretur sibi gloria, quam consequebantur a scriptoribus reges, eum fortunatum dicens, quod illi Homerum contigisset habere preconem. Hinc Pompeius Magnus, qui equam fecit cum uirtute fortunam, Theophanem Mitilenum, quasi nomen suum perenne facturum, in contione militum ciuitati donauit. Hinc Scipiones, Titus Fuluius, Cato Censorinus, Q. Metellus Pius, G. Marius, Cicero, et alii plures illustres uiri se scriptoribus faciles atque liberales exhibuere, ut eos in hoc traherent, ut de se scriberent. Quid ergo meis licterulis regem inclitum mendacio inseram, quasi inuito gloriam largiturus sim, et meam offuscaturus ignominiosa labe. Si adeo auidus essem mendaciis meam extollere gloriam, stant et alia opuscula, ex quibus nullum est ullo huius modi titulo insignitum preter Buccolicum carmen, quod, ut sibi intitularem, petiit Donatus Appenninigena, pauper, sed honestus homo et precipuus amicus meus. Quid non omnibus nomina prepono regum? Preterea, est ne hoc sub sole nouum, reges desiderare scripta quedam, et amicis iniungere? Non equidem. Diebus nostris memini Robertum, Ierusalem et Sycilie splendidum regem et multis ornatum titulis, postulasse ab insigni uiro. Francisco Petrarca, ni alteri tribuisset, ut sibi ascriberet Affrice, a se nouiter edite, titulum! Quam, queso, aucturus gloriam, Francisci an suam? Suam profecto! Quid multa? Non equidem magnorum ducum nomina claros scriptores faciunt, imo potius ipsi reges scriptorum opere cognoscuntur a posteris. Insuper si approbandum sit opus, quid illi adiectum regis nomen potest autoritatis afferre, aut bene merito autori glorie superaddere? Et, si improbandum sit, quo iure poterit prescriptio illa fecisse probabile, aut notam autori iniectam abstergere ? Decus igitur et gloriam agenti approbatio uirorum illustrium affert, non regii nominis ascriptio! Ego autem, ut iterum dixerim, adeo superbe obstinatus sum, ut nisi Deo glorie, cuius ascribenda sunt omnia, unius carminis tantum decus, etiam Cesari dictatori resurgenti aut Scipioni Affricano, nisi rogatus, aut si amicus esset ascriberem. Dicta sint hec, mi rex, bona cum tua uenia, queso, et postremo precor, si contingat te unquam aliquos talia obicientes audire, tanquam ueritatis conscius, impera regia cum indignatione silentium, et quod tuo nomini, te petente, dicatum est, imo compositum te mandante, regia uirtute defende. Supererant multa, sed quoniam michi satis dictum esse uidetur, omittenda reliqua censui, et Deo, munerum largitori, tibique operis fortunam conmittere, quod, postquam in tuas deuenerit manus, dum libuerit, tuo fultum presidio et te iubente, tendat in publicum.
+
+Ecce tandem, O clementissime rex, diuina pietate prebente, in finem longi operis uentum est. In quo ea, qua potui solertia iuxta ueterum traditiones deorum gentilium genus et eorum posteritates, multis undique exquisitas uigiliis, quo datum est ordine, descripsi, et iuxta mandatum tue serenitatis pro uiribus ingenii mei post fabulas fictionum sensus, seu ab antiquis sumptos, seu a tenui intellectum meo emunctos, apposui. Ostendi insuper, quod officiosissimum ratus sum non nullis, poetas aduersus opiniones talium non dicam iustos omnes, sed nec ridiculos aut simpliciter fabulosos esse, quin imo seculari scientia, ingenio, et moribus, ac etiam insigni claritate conspicuos. Lignum preterea in litore ancoris et proresiis ingeniose firmaui, magis semper de bonitate diuina confidens quam de robore uinculorum. Sic et a nauta, quas magis nocuas credidi, sagittas amoui, esto arbitrer superesse quam plurimas, aduersus quas uix credam satis armasse, potuerim; non equidem se, quantumcunque bellicosissimus miles sit, adeo caute armare potuit quisquam, quin locus hostili gladio linqueretur. Ipse igitur Deus protegat, qui solus nouit diuerticula malignantium, et uolens contriuisse potuit! Uerum quoniam homo sum, nouique nullum adeo oculatum, quin, nisi diuina protegatur manu, sepissime cadat in lubricum, arbitror satis possibile, me non nunquam aut omisisse dicenda, aut non dicenda scripsisse, aut dicta non satis rationibus roborasse, aut minus plene in uotum tuum iuisse, seu aliis modis peccasse plurimis, de quibus doleo. Et quoniam nosco, quod ignauie mee mea imputanda sunt crimina, supplex ueniam posco, teque humilis per tui capitis insigne decus exoro, ut tui ingenii celsitudine defectus suppleas, superfluitates excidas, dicta minus accurate exornes, et omnia pro iudicio tue sincere mentis pariter corrigas et emendes. Si forsan, maioribus occupatus, ut sepissime reges estis, huic labori tempus non posses impendere, tunc omnes honestos, sacros, pios, atque catholicos uiros, et potissime celebrem uirum, Franciscum Petrarcam, insignem preceptorem meum, ad manus quorum opus hoc aliquando deueniet, per Christi preciosissimum sanguinem deprecor, ut errores quoscunque, si quos forsan minus uidens dictis inmiscui, sua pietate ac benignitate surripiant, aut illos in sacram ueritatem conuertant; eorum enim existimationi et emendationi opus hoc esse suppositum uolo. Preterea, o rex inclite, si quid boni inest, si quid bene dictum, si quid uotis tuis consonum, gaudeo et exulto, et exinde labori meo congratulor, uerum scientie mee imputes nolo, nec lauros aut honores alios ob id postulo; Deo quippe, a quo omne datum optimum et omne donum perfectum est, attribuas queso, eique honores impendito et gratias agito, cum ipse more meo semper post exactos quoscunque labores honestos consueuerim, qua possum mentis deuotione Dauiticum illud dicere: *Non nobis Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam*.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt b/testi_2_NoCommenti/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt
new file mode 100644
index 0000000..b1c4150
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt
@@ -0,0 +1,600 @@
+Pridie, mulierum egregia, paululum ab inerti uulgo semotus et a ceteris fere solutus curis, in eximiam muliebris sexus laudem ac amicorum solatium, potius quam in magnum rei publice commodum, libellum scripsi.
+
+Uerum, dum mecum animo uersarem cui nam illum primum transmicterem, ne penes me marceret ocio et ut, alieno fultus fauore, securior iret in publicum, aduerteremque satis non principi uiro, sed potius, cum de mulieribus loqueretur, alicui insigni femine destinandum fore, exquirenti digniorem, ante alias uenit in mentem ytalicum iubar illud prefulgidum ac singularis, non tantum feminarum, sed regum gloria, Iohanna, serenissima Ierusalem et Sicilie regina. Cuius pensatis, tam inclite prosapie et auorum fulgoribus, quam nouis a se forti pectore quesitis laudibus, in desiderium mictendi illum humilem deuotumque ante solium sue celsitudinis incidi.
+
+Tandem, quia adeo ingens regius fulgor est et opusculi tenuis et fere semisopita fauillula, timens ne a potiori lumine minor omnino fugaretur in tenebras, sensim retraxi consilium; et, noua indagine multis aliis perquisitis, ad extremum ab illustri regina in te uotum deflexi meum; nec iamerito. Nam, dum mites ac celebres mores tuos, dum honestatem eximiam, summum matronarum decus, dumque uerborum elegantiam mente reuoluerem, et cum his animi tui generositatem et ingenii uires, quibus longe femineas excedis, aduerterem uideremque quod sexui natura detraxerit, id tuo pectori Deus sua liberalitate miris uirtutibus superinfuserit atque suppleuerit, et eo, quo insignita es nomine, designari uoluerit - cum andres Greci quod latine dicimus homines nuncupent - te equiparandam probissimis quibuscunque, etiam uetustissimis, arbitratus sum. Et ideo, cum tempestate nostra multis atque splendidis facinoribus agentibus clarissimum uetustatis specimen sis, tanquam benemerito tuo fulgori huius libelli tituli munus adiecisse uelim, existimans non minus apud posteros tuo nomini addidisse decoris quam fecerit, olim Montisodorisii et nunc Alteuille comitatus, quibus te Fortuna fecit illustrem.
+
+Ad te igitur micto et tuo nomini dedico quod hactenus a me de mulieribus claris scriptum est; precorque, inclita mulier, per sanctum pudicitie nomen, quo inter mortales plurimum emines, grato animo munusculum scolastici hominis suscipias; et, si michi aliquid creditura es, aliquando legas suadeo; suis quippe suffragiis tuis blandietur ociis, dum feminea uirtute et historiarum lepiditate letaberis. Nec incassum, arbitror, agitabitur lectio si, facinorum preteritarum mulierum emula, egregium animum tuum concitabis in melius. Et esto non nunquam lasciua comperias immixta sacris - quod ut facerem recitandorum coegit oportunitas - ne omiseris uel horrescas; quin imo perseuerans, uti uiridarium intrans, eburneas manus, semotis spinarum aculeis, extendis in florem, sic, obscenis sepositis, collige laudanda; et quotiens in gentili muliere quid dignum, christianam religionem professa legeris, quod in te fore non senseris, ruborem mentis excita et te ipsam redargue quod, Christi delinita crismate, honestate aut pudicitia uel uirtute supereris ab extera; et, prouocato in uires ingenio, quo plurimum uales, non solum ne supereris patiare, sed ut superes quascunque egregia uirtute coneris; ut, uti corpore leta iuuentute ac florida uenustate conspicua es, sic pre ceteris, non tantum coeuis tuis, sed priscis etiam, animi integritate prestantior fias: memor non pigmentis ut plereque facitis mulieres - decoranda formositas est, sed exornanda honestate sanctitate et primis operibus; ut, dum eidem qui tribuit gratam feceris, non solum hac in peritura mortalitate inter fulgidas una sis, sed ab eodem gratiarum Largitore, hominem exuens, in claritatem suscipiaris perpetuam.
+
+Preterea si dignum duxeris, mulierum prestantissima, eidem procedendi in medium audaciam prebeas. Ibit quidem, ut reor, tuo emissus auspicio, ab insultibus malignantium tutus; nomenque tuum, cum ceteris illustrium mulierum, per ora uirum splendidum deferet, teque tuis cum meritis - cum minime possis ubique efferri presentia - presentibus cognitam faciet, et posteritati seruabit eternam. Uale.
+
+Scripsere iam dudum non nulli ueterum sub compendio de uiris illustribus libros; et nostro euo, latiori tamen uolumine et accuratiori stilo, uir insignis et poeta egregius Franciscus Petrarca, preceptor noster, scribit; et digne. Nam qui, ut ceteros anteirent claris facinoribus, studium omne, substantias, sanguinem et animam, exigente oportunitate, posuere, profecto ut eorum nomen in posteros perpetua deducatur memoria meruere. Sane miratus sum plurimum adeo modicum apud huiusce uiros potuisse mulieres, ut nullam memorie gratiam in speciali aliqua descriptione consecute sint, cum liquido ex amplioribus historiis constet quasdam tam strenue quam fortiter egisse non nulla. Et si extollendi sunt homines dum, concesso sibi robore, magna perfecerint, quanto amplius mulieres, quibus fere omnibus a natura rerum mollities insita et corpus debile ac tardum ingenium datum est, si in uirilem euaserint animum et ingenio celebri atque uirtute conspicua audeant atque perficiant etiam difficillima uiris, extollende sunt? Et ideo, ne merito fraudentur suo, uenit in animum ex his quas memoria re; feret in glorie sue decus in unum deducere; eisque addere ex multis quasdam, quas aut audacia seu uires ingenii et industria, aut nature munus, uel fortune gratia, seu iniuria, notabiles fecit; hisque paucas adnectere que, etsi non memoratu dignum aliquid fecere, causas tamen maximis facinoribus prebuere. Nec uolo legenti uideatur incongruum si Penelopi, Lucretie Sulpitieue, pudicissimis matronis, immixtas Medeam, Floram Semproniamque compererint, uel conformes eisdem, quibus pregrande sed pernitiosum forte fuit ingenium. Non enim est animus michi hoc claritatis nomen adeo strictim summere, ut semper in uirtutem uideatur exire; quin imo in ampliorem sensum - bona cum pace legentium trahere et illas intelligere claras quas quocunque ex facinore orbi uulgato sermone notissimas nouero; cum et inter Leonidas Scipiones Catonesque atque Fabritios, uiros illustres, seditiosissimos Graccos, uersipellem Hanibalem, proditorem Iugurtam, cruentos ciuilis Syllam Mariumque et eque diuitem et auarum Crassum aliosque tales sepe legisse meminerim. Uerum, quoniam extulisse laudibus memoratu digna et depressisse increpationibus infanda non nunquam, non solum erit hinc egisse generosos in gloriam et inde ignauos habenis ab infaustis paululum retraxisse, sed id restaurasse quod quarundam turpitudinibus uenustatis opusculo demptum uidetur, ratus sum quandoque historiis inserere non nulla lepida blandimenta uirtutis et in fugam atque detestationem scelerum, aculeos addere; et sic fiet ut, inmixta hystoriarum delectationi, sacra mentes subintrabit utilitas. Et ne more prisco apices tantum rerum tetigisse uidear, ex quibus a fide dignis potuero cognouisse amplius in longiusculam hystoriam protraxisse non solum utile, sed oportunum arbitror; existimans harum facinora non minus mulieribus quam uiris etiam placitura; que cum, ut plurimum, hystoriarum ignare sint, sermone prolixiori indigent et letantur.
+
+Attamen uisum est, ne omiserim, excepta matre prima, his omnibus fere gentilibus nullas ex sacris mulieribus hebreis christianisque miscuisse; non enim satis bene conueniunt, nec equo incedere uidentur gradu. He quippe ob eternam et ueram gloriam sese fere in aduersam persepe humanitati tolerantiam coegere, sacrosancti Preceptoris tam iussa quam uestigia imitantes; ubi ille, seu quodam nature munere uel instinctu, seu potius huius momentanei fulgoris cupiditate percite, non absque tamen acri mentis robore, deuenere; uel, fortune urgentis inpulso, non nunquam grauissima pertulere. Preterea he, uera et indeficienti luce corusce, in meritam eternitatem non solum clarissime uiuunt, sed earum uirginitatem, castimoniam, sanctitatem, uirtutem et, in superandis tam concupiscentiis carnis quam suppliciis tiramnorum inuictam constantiam, ipsarum meritis exigentibus, singulis uoluminibus a piis hominibus, sacris literis et ueneranda maiestate conspicuis, descriptas esse cognoscimus; ubi illarum merita, nullo in hoc edito uolumine speciali - uti iam dictum est - et a nemine demonstrata, describere, quasi aliquale reddituri premium, inchoamus. Cui quidem pio operi ipse rerum omnium pater Deus assit; et, laboris assumpti fautor, quod scripsero in suam ueram laudem scripsisse concedat.
+
+Scripturus igitur quibus fulgoribus mulieres claruerint insignes, a matre omnium sumpsisse exordium non apparebit indignum: ea quippe uetustissima parens, uti prima, sic magnificis fuit insignis splendoribus. Nam, non in hac erumnosa miseriarum ualle, in qua ad laborem ceteri mortales nascimur, producta est, nec eodem malleo aut incude etiam fabrefacta, seu eiulans nascendi crimen deflens, aut inualida, ceterorum ritu, uenit in uitam; quin imo - quod nemini unquam alteri contigisse auditum est - cum iam ex limo terre rerum omnium Faber optimus Adam manu compegisset propria, et ex agro, cui postea Damascenus nomen inditum est, in orto delitiarum transtulisset eumque in soporem soluisset placidum, artificio sibi tantum cognito ex dormientis latere eduxit eandem, sui compotem et maturam uiro et loci amenitate atque sui Factoris letabundam intuitu, immortalem et rerum dominam atque uigilantis iam uiri sociam, et ab eodem Euam etiam nominatam.
+
+Quid maius, quid splendidius potuit unquam contigisse nascenti? Preterea hanc arbitrari possumus corporea formositate mirabilem. Quid enim Dei digito factum est quod cetera non excedat pulchritudine? Et quamuis formositas hec annositate peritura sit aut, medio in etatis flore, paruo egritudinis inpulso, lapsura, tamen, quia inter precipuas dotes suas mulieres numerant, et plurimum ex ea glorie, mortalium indiscreto iudicio, iam consecute sunt, non superflue inter claritates earum, tanquam fulgor precipuus, et apposita est et in sequent tibus apponenda ueniet.
+
+Hec insuper, tam iure originis quam incolatus, paradisi ciuis facta et amicta splendore nobis incognito, dum una cum uiro loci delitiis frueretur auide, inuidus sue felicitatis hostis nepharia illi suasione ingessit animo, si aduersus unicam sibi legem a Deo impositam iret, in ampliorem gloriam iri posse. Cui dum leuitate feminea, magis quam illi nobisque oportuerit, crederet seque stolide ad altiora conscensuram arbitraretur, ante alia, blanda quadam suggestione, uirum flexibilem in sententiam suam traxit; et in legem agentes, arboris boni et mali poma dum gustassent, temerario ausu seque geausque suum omne futurum ex quiete et eternitate in labores anxios et miseram mortem et ex delectabili patria inter Uepres glebas et scopulos deduxere. Nam, cum lux corusca, qua incedebant amicti, abiisset, a turbato Creatore suo obiurgati, perizomatibus cincti, ex delitiarum loco in agros Hebron pulsi exulesque uenere. Ibi egregia mulier, his facinoribus clara, cum prima ut a non nullis creditum est - uertente terram ligonibus uiro, colo nere adinuenisset, sepius dolores partus experta est; et, quibus ob mortem filiorum atque nepotum angustiis angeretur animus, eque misere passa; et, ut algores estusque sinam et incomoda cetera, fessa laboribus moritura deuenit in senium.
+
+Semiramis insignis atque uetustissima Assyriorum regina fuit; a quibus tamen parentibus genus duxerit, annositas abstulit, preter quod fabulosum placet antiquis, aientibus eam filiam fuisse Neptuni, quem Saturni filium et maris deum erronea credulitate firmabant. Quod, etsi credi non oporteat, argumentum tamen est eam a nobilibus parentibus genitam. Hec quidem Nino Assyriorum regi egregio nupsit et ex eo Niniam filium peperit unicum. Sane Nino, omni Asya et postremo Bacthris Subactis, sagitte ictu mortuo, cum adhuc hec iuuencula esset et filius puer, minime tutum existimans tam grandis et orientis imperii etati tam tenelle habenas commictere, adeo ingentis fuit animi ut, quas ferus homo armis subegerat nationes coercueratque uiribus, arte et ingenio regendas femina auderet assummere. Nam astu quodam muliebri, excogitata fallacia pregrandi, mortui uiri ante alia decepit exercitus. Erat, nec mirabile, Semiramis lineamentis oris persimilis filio: nude utrique gene, nec erat per etatem dissona a puerili feminea uox; et in statura corporis nil, uel modicum, grandiuscula differebat a nato. Quibus iuuantibus, ne in processu quod fraudem detegere potuisset obesset, caput texit thyara, brachiis cruribusque uelamentis absconditis; et quoniam insuetum eo usque esset Assyriis, egit, ne afferret nouitas habitus admirationem accolis, ut ornatu simili omnis uteretur popolus. Et sic Nini olim coniunx filium, et femina puerum simulans, mira cum diligentia maiestatem regiam adepta, eam militaremque disciplinam seruauit et, mentita sexum, grandia multa et robustissimis uiris egregia operata est. Et dum, nullo labori parcens aut periculo territa, inauditis facinoribus quorumcunque superasset inuidiam, non est uerita cuntis aperire que foret quodue etiam fraude simulasset feminea, quasi uellet ostendere, non sexum, sed animum imperio oportunum. Quod quantum aduertentibus ingessit admirationis, tantum mulieris maiestatem inclitam ampliauit. Hec, ut eius facinora paululum protensius deducamus in medium, sumptis post insigne figmentum uirili animo armis, non solum quod uir suus quesiuerat tutauit imperium, sed Ethyopiam, a se acri lacessitam bello atque superatam, iunxit eidem; et inde in Yndos uehementia arma conuertit, ad quos nondum, preter uirum, quisquam accesserat; Babiloniam insuper, uetustissimum Nembroth opus et ingentem ea etate in campis Senaar ciuitatem, restaurauit murisque ex cocto latere harena pice ac bitumine compactis, altitudine atque grossitie et circuitu longissimo admirandis, ambiuit. Et ut ex multitudine suorum gestorum unum memoratu dignis; simum extolÏentes dicamus, certissimum asserunt, ea pacatis rebus et ocio quiescente ac die quadam feminea solertia cum pedissequis crines discriminante ac ritu patrio in tricas reducente, actum est, cum nondum preter medios deduxisset, ut illi nuntiaretur Babiloniam in dictionem defecisse priuigni. Quod adeo egre tulit ut, proiecto pectine, confestim ab offitio muliebri irata consurgens, corriperet arma ac eductis copiis obsideret urbem preualidam; nec ante quod inordinatorum crinium superfuerat composuit, quam potentissimam ciuitatem longa obsidione affectam in deditionem cogeret et suo sub dominio infestis reuocaret armis. Cuius tam animosi facinoris diu exhibuit testimonium statua ingens ex ere conflata et in Babilonia erecta, feminam solutis ex altero latere crinibus, ex altero in tricam compositis, pretendens. Multas preterea ex nouo ciuitates condidit et ingentia facta peregit, que adeo uetustas absorbsit ut nil fere, preter quod dictum est, quod ad suam pertineat laudem, ad nos usque deductum est.
+
+Ceterum hec omnia, nedum in femina, sed in quocunque uiro strenuo, mirabilia atque laudabilia et perpetua memoria celebranda, una obscena mulier fedauit iller cebra. Nam cum, inter ceteras, quasi assidua libidinis prurigine, ureretur infelix, plurium miscuisse se concubitui creditum est; et inter mechos, bestiale quid potius quam ilumanum, filius Ninias numeratur, unus prestam tissime forme iuuenis, qui, uti mutasset cum matre sexum, in thalamis marcebat ocio, ubi hec aduersus hostes sudabat in armis.
+
+O scelestum facinus! Ut quieta sinam, inter anxias regum curas, inter cruenta certamina et, quod monstro simile est, inter lacrimas et exilia, nulla temporis facta distinctione, hec euolat pestis et sensim incautas mentes occupans et in precipitium trahens, omne decus turpi nota commaculat. Qua fedata Semiramis, dum putat astutia abolere quod lasciuia deturparat, legem illam insignem condidisse aiunt, qua prestabatur subditis ut circa uenerea agerent quod liberet; timensque ne a domesticis feminis concubitu fraudaretur filii - ut quidam uolunt - prima usum femoralium excogitauit, eis omnes aulicas cinxit sub conclaui: quod, ut fertur, apud Egyptios obseruatur et Affros. Alii tamen scribunt quod, cum in desiderium incidisset filii eumque iam etate prouectum in suos prouocasset amplexus, ab eodem, cum annis iam duobus et triginta regnasset, occisam. A quibus dissentiunt alii asserentes eam libidini miscuisse seuitiam solitamque, quos ad explendum sue uredinis uotum aduocasset, ut occultaretur facinus, continuo post coitum iubere necari; uerum, cum aliquando concepisset, adulteria prodidisse partu; ad que excusanda, legem illam egregiam, cuius paulo ante mentio facta est, proditam aiunt. Tamen etsi uisum sit pausillum contegisse ineptum crimen, filii indignationem abstulisse minime potuit; quin, seu quod suum tantum arbitrabatur cum aliis comunicatum incestum cerneret minusque equo anit mo ferret, seu quod in ruborem suum matris luxuriam duceret aut forsan prolem in successionem imperii nascituram expauesceret, reginam illecebrem, ira inpulsus, absumpsit.
+
+Opis seu Ops, uel Rhea, si priscis credimus, inter prospera et aduersa plurima claritate emicuit. Nam Uranii, apud rudes adhuc Grecos potentissimi hominis, et Ueste coniugis filia fuit. Que, Saturni regis soror pariter et coniunx, nullo, quod ad nos uenerit, facinore, se egregiam fecerat, ni muliebri astutia Iouem Neptunum atque Plutonem filios a morte, cum Saturno a Tytone fratre pacta, liberasset. Qui cum inscitia, imo insania hominum eui illius, in claritatem precipue deitatis euasissent homines, hec non solum regine decus adepta est, quin imo errore mortalium dea insignis et deorum mater est habita eique templa, sacerdotes et sacra, instituto publico, constituta sunt; adeoque enorme malum conualuit ut, laborantibus secondo bello punico Romanis, quasi pro salutari auxilio missis consularibus uiris, ab Attalo, Pergami rege, simulacrum eius expetitum precibus est ritusque sacrorum et e Pesimunte Asye oppido, quasi quoddam deforme saxum, sumptum cum diligentia Romam delatum atque summa cum reuerentia susceptum et postremo, insigni locatum templo, tanquam sublime numen atque rei publice salutare, per multa secula cerimoniis plurimis apud Romanos et Ytalos cultum est. Mirabile profecto fortune ludibrium, seu potius cecitas hominum, an, uelimus dicere, fraus et decipula demonum, quorum opere actum est ut femina, longis agitata laboribus, demum anus mortua et in cinerem uersa et apud inferos alligata, et dea crederetur et in tam grande euum fere ab uniuerso orbe diuinis honoraretur obsequiis.
+
+Iuno, Saturni et Opis filia, poetarum carmine et errore gentilium toto orbi pre ceteris mulieribus, gentilitatis infectis labe, celeberrima facta est, in tantum ut nequiuerint taciti temporum dentes, cum cuncta corrodant, adeo infame exesisse opus, quin ad etatem usque nostram notissimum eius non euaserit nomen. Uerum ex hac potius fortunam egregiam recitare possumus, quam opus aliquod memorabile dictum referre. Fuit enim cum Ioue illo cretensi, quem decepti ueteres celi finxere deum, eodem edita partu et ab infantia transmissa Samum ibique ad pubertatem usque cum diligentia educata, Ioui demum fratri nupta est; quod per multa secula eiusdem est statua in templo Sami testata. Nam existimantes Samii non modicum sibi posterisque suis afferre glorie quod se penes alta atque desponsata Iuno sit, quam celi reginam arbitrabantur et deam, ne memoria hec dilueretur facile, templum ingens et pre ceteris orbis mirabile construxere numinique dicauere suo et ex marmore pario, in habitu nubentis uirginis, eiusdem ymaginem sculpi fecere temploque preposuere suo. Hec tandem regi magno nupta, excrescente eius in dies imperio atque fama longe lateque nomen ipsius efferente, non modicum et ipsa splendoris consecuta est. Sane, postquam poeticis fictionibus et insana antiquorum liberalitate celi regina facta est, que mortalis regina fuerat, Olympi regnis eam diuitiisque prefecere nec non et illi coniugalia iura atque parientium auxilia commisere; et alia longe plura, ridenda potius quam credenda. Ex quibus, sic humani generis hoste suadente, multa illi undique constructa sunt templa, altaria plurima, sacerdotes, ludi et sacra, more ueteri instituta; et, ut de reliquis taceam, post Samos, celebri ueneratione ab Argiuis Achaye populis et a Cartaginensibus diu honorata est; et postremo a Ueiis Romam delata in Capitolio et in cella Iouis optimi maximi, non aliter quam uiro iuncta suo, locata, sub uocabulo Iunonis regine, a Romanis, rerum dominis, cerimoniis multis et diu culta est, etiam postquam in terris comparuit Deus homo.
+
+Ceres - ut non nullis placet - uetustissima Syculorum regina fuit; tantoque ingenio ualuit ut, cum agrorum excogitasset culturam, prima, apud suos, boues domuit et iugo assuefecit et, adinuento aratro atque uomere, eorum opere terram proscidit sulcisque semina tradidit; que cum in amplissimam segetem excreuissent, eam spicis eruere, lapidibus terere, fermenta conficere et in cibum deducere homines, glandibus et pomis siluestribus as. suetos, edocuit. Quod ob meritum, cum mortalis esset femina, eam deam frugum arbitrati sunt et diuinis honoribus extulere eamque Saturni et Cybeles credidere filiam. Huic preterea unicam ex Ioue fratre fuisse filiam Proserpinam dicunt eamque maxima matris turbatione ab Orco Molossorum rege raptam et diu quesitam uolunt, multis hinc fabulis occasionem prebentes.
+
+Fuit preterea et Ceres altera apud Eleusim, attice regionis ciuitatem, eisdem meritis penes suos clara, cui Triptholemum obsequiosum fuisse uolunt. Quas, eo quod uetustas deitate et honoribus eque extulit, sub uno tantum nomine ambarum ingenia retulisse satis uisum est.
+
+Harum edepol ingenium utrum laudem an execrer nescio. Quis enim damnet uagos siluestresque eductos in urbes e nemoribus homines? Quis, ritu ferarum uiuentes in meliorem euocatos frugem? Quis, glandes mutatas in segetem, quibus corpus lucidius, uegetiora membra et alimenta humano usui conformiora prestantur? Quis, musco uepribus arbustisque incompositis obsitum orbem, in cultum pulchritudinem et utilitatem publicam uersum? Quis, rude seculum in ciuile? Quis, a desidia in contemplationem excitata ingenia? Quis, uires, torpentes in speleis, in urbicum seu rusticanum exercitium tractas, quibus tot ampliate urbes, tot de nouo condite, tot aucta imperia, tot mores spectabiles inuenti cultique sunt, frumentarie artis adinuenta notitia? Que, cum de se bona sit, et que dicta sunt omnia, reor, iudicio plurium, si quis faciat, dicetur insipidus.
+
+Demum uersa uice, quis laudet multitudinem spara sam siluas incolentem, glandibus pomisque siluestribus ferino lacte herbisque atque fluento assuetam, soluta curis habentem pectora, sola nature lege contentam sobriam pudicam et doli nesciam, inimicam feris tantum et auibus, in molliores atque incognitos euocatam cibos? E quibus, nisi nos ipsos decipimus, secutum cernimus ut in abditis adhuc latentibus uitiis exitumque timentibus aperiretur iter et procedendi prestaretur securitas. Hinc arua, eousque comunia, terminis et fossa distingui cepta sunt, agriculationis subiere cura et partiri inter mortales cepere labores; hine meum et tuum uenit in medium, nomina quidem inimica pacis publice et priuate; hinc pauperies seruitusque nec non et litigia odia cruentaque bella et urens in circuitu euolauit inuidia; que egere ut uixdum curuate falces in messem, in acutos rectosque in sanguinem gladios uerterentur. Hinc sulcata maria et occiduis eoa cognita et eois occidua; hinc mollicies corporum, sagina uentris, ornatus uestium, accuratiores mense, conuiuia splendida, torpor et otium aduenere; et, que in dies usque illos friguerat, Uenus calefieri cepit, maximo orbis incommodo; et - quod deterius forsan est - si minus, eque labentibus annis, ut fit, celi seu bellorum ira, culta respondeant, subintrat illico annone penuria et duriora priscis consurgunt ieiunia, seua fames, nunquam siluis cognita, gurgustiolos intrat inopum, non absque diuitum persepe periculo. Hinc turpis et effeta macies, infernus pallor et titubanti incedens gradu debilitas morborumque et festinate mortis multiplices exoriuntur cause.
+
+Quibus inspectis, una cum innumeris aliis, uix scio, imo scio, quia longe aurea illa, licet rudia et agrestia fuerint, his nostris ferreis comptisque seculis preponenda sint.
+
+Minerua, que et Pallas, uirgo tanta claritate conspicua fuit ut non illi fuisse mortalem originem stolidi arbitrati sint homines. Aiunt quidem hanc Ogigii regis tempore apud lacum Tritonium, haud longe a sinu Syrtium minori, primo uisam in terris et cognitam; et quoniam tractu temporis multa facientem uidissent, ante non uisa, non solum apud rudes Affros, uerum apud Grecos, qui ea tempestate prudentia anteibant ceteros, absque matre ex Iouis cerebro genitam et e celo lapsam creditum est. Cui ridiculo errori tanto plus fidei auctum est quanto occultior eius fuit origo. Hanc ante alia uoluere perpetua floruisse uirginitate; quod ut pleniori credatur fide, finxere Uulcanum, ignis deum, id est concupiscentie carnis feruorem, diu cum ea luctatum superatumque. Huius insuper, incognitum omnino omnibus ante, lanificium inuentum fuisse uolunt; nam, ostenso quo ordine purgata superfluitatibus lana eaque dentibus mollita ferreis apponeretur colo atque demum digitis deduceretur in filum, textrine excogitauit offitium eoque docuit quo pacto internecterentur inuicem fila et tractu pectinis iungerentur et calce solidaretur intextum. In cuius opificii laudem pugna illa insignis eiusdem et Aragnis colophonie recitatur. Usum insuper olei, eo usque mortalibus inauditum, hec inuenit docuitque Acticos bachas mola terere trapetisque premere. Quod, quia multum utilitatis afferre uisum sit, ei aduersus Neptunum in nominandis a se Athenis attributa uictoria creditur. Uolunt etiam huius fuisse opus, cum iam quadrigarum prima repperisset usum, ferrum in arma arte conuertere, armis corpus tegere, aciem bellantium ordinare et leges omnes, quibus eatur in pugnam, edocere.
+
+Dicunt preterea eam numeros inuenisse et in ordinem deduxisse, quem inhodiernum usque seruamus. Ceterum ex osse cruris alicuius auis, seu ex palustri potius calamo, eam tibias seu pastorales fistulas primam composuisse credidere easque in terras ex celo deiecisse, eo quod flantis redderent turgidum guctur et ora deformia.
+
+Quid multa? Ob tot comperta, prodiga deitatum largitrix, antiquitas eidem sapientie numen attribuit. Quo intuitu tracti, Athenienses ab ea nuncupati; et eo quod ciuitas studiis apta uideretur, per que quisque fit prudens et sapiens, eam in suam sumpsere tutelam eique arcem dicauere et, ingenti templo constructo suoque numini consecrato, in eodem illam effigiauere oculis toruam, eo quod raro noscatur in quem finis sapientis tendat intem tum; galeatam, uolentes ob id sapientum tecta et armata significari consilia; indutam lorica, eo quod ad quoscum que fortune ictus semper armatus sit sapiens; longissima munitam hasta, ut comprehendatur sapientem in longinquo spicula figere; preterea cristallino egide, et in eo Gorgonis caput infixum, protectam, pretendentes ob hoc lucida sapienti omnia esse tegumenta, eosque serpentina semper astutia adeo premunitos, ut saxei eorum intuitu uideantur ignari; eiusque in tutelam noctuam posuere, firmantes, prout in luce, sic et in tenebris uidere prudem tes. Tandem huius mulieris fama atque numinis reuerem tia se adeo longe lateque diffudit tantumque fauit illi ueterum error, ut fere per uniuersum eius in honorem templa construerentur et celebrarentur sacra; eoque usque conscenderet, ut in Capitolio penes Iouem optimum maximum cella dedicaretur eidem et inter potissimos Romanorum deos, cum Iunone regina et ipsa dea pariter haberetur.
+
+Sunt tamen non nulli grauissimi uiri asserentes non unius Minerue, sed plurium que dicta sunt fuisse comperta. Quod ego libenter assentiam, ut clare mulieres ampliores sint numero.
+
+Uenerem cyprianam fuisse feminam quorundam arbitratur opinio; de parentibus autem a non nullis ambigitur. Nam alii eam Cyri cuiusdam et Syrie uolunt filiam; quidam uero Cyri et Dyonis cyprie mulieris. Non nulli, reor ad eius extollendam pulchritudinis claritatem, Iouis et Dyonis predicte genitam asserunt. Sane, ex quocunque sit patre genita, eam inter claras mulieres potius ob illustrem eius pulchritudinem quam ob dedecorosum inuentum describendam censui. Tanto igitur oris decore et totius corporis uenustate emicuit, ut sepe intuentium falleretur credulitas. Nam quidam illam ipsum celi sydus, quod Uenerem nuncupamus, dicebant: alii eam celestem feminam in terris ex Iouis gremio lapsam. Et breuiter omnes, tetra obfuscati caligine, quam sciebant a mortali femina editam, immortalem asserebant deam eamque infausti amoris, quem Cupidinem uocitabant, genitricem totis nisibus affirmabant; nec illi intercio piendi stultorum intuentium mentes uariis gesticulationibus deerant artes. Quibus agentibus meritis eo usque itum est ut, nequeuntibus obsistere obscenitatibus mulieris, quas euestigio, non tamen omnes, scripturus sum, et Iouis filia et ex deabus una etiam uenerandissima habita sit. Nec solum apud Paphos, uetustissimum Cypriorum oppidum, thure solo placata est - nam mortuam et incestuosam feminam eo delectari existimabant odore que uiuens in prostibulorum uolutabatur spurcitie -; uerum et apud nationes reliquas et Romanos, qui templum ei sub titulo Ueneris genetricis et Uerticordie aliisque insignibus olim struxere.
+
+Sed quid multa? Hanc duobus nupsisse uiris creditum est: cui primo, non satis certum. Nupsit ergo - ut placet aliquibus - ante Uulcano Lemniorum regi et Iouis cretensis filio; quo sublato, nupsit Adoni, filio Cynare atque Myrre, regi Cypriorum. Quod uerisimilius michi uidetur quam si primum uirum Adonem dixerimus, eo quod, seu complexionis sue uitio, seu regionis infectione, in qua plurimum uidetur posse lasciuia, seu mentis corrupte malitia factum sit, Adone mortuo, in tam grandem luxurie pruritum lapsa est, ut omnem decoris sui claritatem crebris fornicationibus non obfuscatis oculis maculasse uideretur, cum iam adiacentibus regionibus notum foret eam a Uulcano, uiro primo, cum armigero compertam; ex quo creditum fabulam adulterii Martis et eiusdem sibi comperisse locum. Postremo autem, ut ab impudica fronte paululum ruboris abstersisse uideretur et lasciuiendi sibi ampliorem concessisse licentiam, infanda turpitudine excogitata, prima - ut aiunt - meretricia publica adinuenit et fornices instituit et matronas inire compulit; quod satis execranda Cypriorum consuetudo in multa protracta secula testata est. Seruauere quidem diu mictere uirgines suas ad litora, ut forensium uterentur concubitu et sic future castitatis sue libamenta persoluisse uiderentur Ueneri et suas in nuptias quesisse dotes. Que quidem abominanda stultitia postea penetrauit ad Ytalos usque, cum legatur hoc idem aliquando fecisse Locrenses.
+
+Ysis, cui antea nomen Yo, clarissima non solum Egyptiorum regina, sed eorum postremo sanctissimum et uenerabile numen fuit. Quibus tamen fuerit temporibus, aut ex quibus nata parentibus, apud illustres hystoriarum scriptores ambigitur. Sunt autem qui dicant illam Ynaci primi regis Argiuorum filiam et Phoronei sororem, quos constat Iacob, filii Ysaac, tempore imperasse; alii Promethei genitam asserunt, regnante apud Argos Phorbante, quod longe post primum tempus effluxit; non nulli eam fuisse temporibus Cycropis, Athenarum regis, affirmant; et quidam insuper aiunt Lyncei regis Argiuorum eam floruisse temporibus. Que quidem inter celebres uiros uarietates argumento non carent, hanc inter feminas suo euo egregiam fuisse et memoratu dignissimam.
+
+Uerum - omissis scriptorum discordantiis - quod plurimi arbitrantur imitari mens est, eam scilicet Ynaci regis fuisse filiam; quam etsi poete ueteres fingant ob uenustatem forme placuisse Ioui et ab eo oppressam et, ad occultandum crimen, in uaccam transformatam petentique Iunoni concessam et Argum custodem a Mercurio cesum uacceque a Iunone oestrum subpositum et eam deuectam cursu rapido in Egyptum ibidemque pristinam a se recuperatam formam et ex Yo Ysidem appellatam, ab hystorie ueritate non discrepant; cum sint qui asserant a Ioue adultero oppressam uirginem eamque, ob perpetratum scelus metu patris inpulsam, cum quibusdam ex suis conscendisse nauim, cui uacca esset insigne; et ingenio plurimo ac ingenti preditam animo, regnorum cupidine agitatam, secundo uento ad Egyptios transfretasse et ibidem, apta desiderio regione comperta, constitisse. Tandem, cum non habeatur quo pacto obtinuisset Egyptum, sat certum creditur ibi comperisse rudes inertesque populos et humanarum rerum omnium fere ignaros ac ritu potius brutorum uiuentes quam hominum; non absque labore et industria celebri illos docuit terras colere, cultis commictere semina et tandem collectas in tempore fruges in cibum deducere; preterea, uagos et fere siluestres in unum se redigere et datis legibus ciuili more uiuere; et, quod longe spectabilius in muliere est, coacto in uires ingenio, literarum ydiomati incolarum conuenientium caracteribus adinuentis aptioribus ad doctrinam, qua lege iungerentur ostendit. Que - ut de reliquis taceam - adeo mirabilia insuetis hominibus uisa sunt, ut arbitrarentur facile non ex Grecia uenisse Ysidem, sed e celo lapsam et ob id spiranti adhuc diuinos honores instituere omnes. Cuius quidem numen, fallente ignaros dyabolo, in tam grandem, ea mortua, atque famosam uenerationem euasit, ut Rome, iam rerum domine, illi templum constitueretur pregrande, et egyptiaco ritu quotannis solemne sacrum institueretur; nec dubium quin ad occiduas usque barbaras nationes hic penetraret error.
+
+Porro huius tam clare femine uir fuit Apis, quem uetustas erronea Iouis et Nyobis, Phoronei filie, filium arbitrata est; quem aiunt Egyaleo fratri, Acaye regno concesso, cum Argis triginta quinque regnasset annis, secessisse in Egyptum et una cum Yside imperasse, eque deum habitum, et Osyrim seu Serapim nuncupatum; esto sint qui dicant Ysidi Thelegonum quendam fuisse uirum et ex ea suscepisse Epaphum; qui Egyptiis postea prefuit et Iouis ex ea filius extimatus est.
+
+Europam arbitrantur quidam filiam fuisse Phenicis; uerum longe plures eam Agenoris, Phenicum regis, genitam dicunt; et tam mirabili formositate ualuisse, ut amore inuise cretensis caperetur Iuppiter. Ad cuius rapinam cum moliretur insidias potens homo, actum uolunt, lenocinio uerborum cuiusdam, ut ex montibus in litus Phenicum lasciuiens uirgo armenta patris sequeretur et, exinde rapta confestim atque naui, cuius albus taurus erat insigne, inposita, deferretur in Cretam.
+
+Uagari licentia nimia uirginibus et aures facile cuiuscunque uerbis prebere, minime laudandum reor, cum contigisse sepe legerim his agentibus honestati non num quam notas turpes imprimi, quas etiam perpetue demum castitatis decus abstersisse non potuit.
+
+Ex his fabulam, qua legitur Mercurium inpulisse ad litus armenta Phenicum et Iouem in taurum uersum natantemque in Cretam Europam uirginem asportasse, causam sumpsisse liquido patet. Uerum in tempore rapine huius prisci discrepant: nam, qui antiquiorem ponunt, regnante Argis Danao factam uolunt; alii, regnante Acrisio; et qui postremi sunt, Pandione rege Atheniensibus imperante: quod magis Minois, filii Europe, temporibus conuenire uidetur. Hanc aliqui a Ioue oppressam simpliciter uolunt, et inde Astero Cretensium nupsisse regi, et ex eo Minoem, Radamantum et Sarpedonem filios peperisse, quos plurimi Iouis dicunt fuisse filios, asserentibus non nullis Asterum Iouemque idem. Que disceptatio cum spectet ad alios, claram tanti dei connubio plures Europam uolunt affirmantes insuper aliqui, seu quia nobilitatis fuerit egregie - nam Phenices, multis agentibus meritis, suo euo pre ceteris stematibus claruere maiorum - seu diuini coniugis ueneratione, seu filiorum regum gratia, uel ipsiusmet Europe uirtute precipua, ab eius nomine Europam partem orbis tertiam in perpetuum nuncupatam. Quam profecto ego insignem uirtutibus mulierem, non solum ex concesso orbi nomine, sed ex spectabili ex ere statua a Pictagora, illustri philosopho, Tarenti Europe dicata nomini.
+
+Lybia - ut uetustissimi uolunt autores - Epaphi Egyptiorum regis fuit filia ex Cassiopia coniuge; eaque nupsit Neptuno, id est extero atque potenti uiro, cuius proprium nomen ad nos usque non uenit; et ex eo peperit Busyridem, immanem postea superioris Egypti tiramnum. Huius magnifica opera ab annis creduntur cone sumpta, sed ea fuisse permaxima satis argumenti prestat, eam tante apud suos fuisse autoritatis ut eius Affrice pars, cui imperauit, Lybia omnis de suo nomine appellata sit.
+
+Marpesia - seu Marthesia - et Lampedo sorores fuere, Amazonum inuicem regine et ob illustrem bellorum gloriam sese Martis uocauere filias. Quarum, quoniam peregrina sit, hystoria paulo altius assummenda est.
+
+E Scithia igitur, ea tempestate siluestri et fere inaccessa exteris regione et sub Arthoo se in Occeanum usque ab Euxino sinu protendente, Sylisios et Scolopicus - ut aiunt - regii iuuenes factione maiorum pulsi, cum parte populorum iuxta Thermodohontem, Cappadocie amnem, deuenere et, Cyriis occupatis aruis, raptu uiuere et incolas latrociniis infestare cepere. A quibus tractu temporis per insidias fere omnes trucidati sunt homines. Quod cum egre ferrent uiduate coniuges et in ardorem uindicte deuenissent feruide, cum paucis qui superuixerant uiris, in arma prorupere et primo, impetu facto, hostes a suis amouere finibus; inde ultro circumstantibus intulere bellum. Demum arbitrantes seruitutem potius quam coniugium, si exteris adhererent hominibus, et feminas solas posse sufficere bellis et armis, ne mitiores uiderentur habuisse deos ceteris, he, quibus uiros a cede finitimorum fortuna seruasset, comuni consilio irruentes in eos, omnes interemere; inde in hostes furore conuerso, quasi uirorum neces ulture, illos adeo contriuere ut ab eis facile pacem impetrarent. Qua suscepta, ad successionem consequendam, uicissim finitimis adherebant; et, cum concepissent, euestigio reuertebantur in sedes. Tandem qui nascebantur mares occidebantur illico, uirgines ad militiam cum diligentia seruabantur, tenellis igne, seu medicamine alio, sublato incremento mamille dextere, ne sagittandi exercitium impediretur adultis; sinixtra linquebatur intacta ut ex illa nutrimenta porrigerent nascituris; ex quo Amazonum uocabulum sortite sunt. Nec eis in alendis uirginibus fuit ea cura que nostris; nam colo calatis ue aliisque muliebribus abiectis offitiis, uenationibus discursionibus domationibus equorum laboribus armorum assiduis sagittationibus et huiusmodi exercitiis, maturiores puellulas durabant in aptitudinem et uirile robur. Quibus artibus non solum Cyrios tenuere campos, a suis olim maioribus occupatos, quin imo Europe ingenti parte bellorum iure quesita, plurimum Asye occupauere formidabilesque deuenere omnibus. Sane, ne uiribus deesset regimen, ante alias Marpesiam et Lampedonem sibi post cesos uiros instituere reginas, sub quarum auspitiis - ut premonstratum est - suum plurimum imperium ausere. He quidem, cum militari disciplina insignes essent, partitis intra se prouinciis, ut puta, cum una in regni tutelam subsisteret, reliqua, parte copiarum sumpta, ad subiciendos finitimos earum imperio incedebat; et sic uicissim, maximis partis predis, auserunt aliquandiu rem publicam. Uerum cum Lampedo ad ultimum in hostes duxisset exercitum, repentino barbarorum circumadiacentium incursu, Marpesia nimium sui fidens, relictis aliquibus filiabus, cum parte copiarum cesa est. Quid autem ex Lampedone secutum sit, legisse non memini.
+
+Tisbes, babilonia uirgo, infelicis amoris exitu magis quam opere alio inter mortales celebris facta est. Huius etsi non a maioribus nostris qui parentes fuerint habuerimus, intra tamen Babiloniam habuisse cum Pyramo, etatis sue puero, contiguas domos satis creditum est. Quorum cum esset iure conuicinii quasi conuictus assiduus et inde eis adhuc pueris puerilis affectio, egit iniqua sors ut, crescentibus annis, cum ambo formosissimi essent, puerilis amor in maximum augeretur incendium illudque inter se, nutibus saltem, aperirent aliquando, iam in puberem propinquantes etatem. Sane, cum iam grandiuscula fieret Tisbes, a parentibus in futuros hymeneos domi detineri cepta est. Quod cum egerrime ferrent ambo quererentque solliciti qua uia possent saltem aliquando colloqui, nulli adhuc uisam comunis parietis inuenere in seposito rimulam; ad quam dum clam conuenissent sepius et, consuetudine paululum colloquendo, pariete etiam obice, quo minus erubescebant, ampliassent exprimendi affectiones suas licentiam, sepe suspiria lacrimas feruores desideria et passiones omnes aperiebant uias, non nunquam etiam orare inuicem pacem animorum amplexus et oscula, pietatem fidem dilectionemque perpetuam. Tandem, excrescente incendio, de fuga iniuere consilium, statuentes ut nocte sequenti, quam primum quis posset suos fallere, domos exiret; et seinuicem, si quis primus euaderet, in nemus ciuitati proximum abiens, penes fontem Nini regis bustui proximum, tardiorem operiretur. Ardentior forte Tisbes prima suos fefellit et amicta pallio, intempesta nocte, sola patriam domum exiuit et, luna monstrante uiam, in nemus intrepida abiit; et dum secus fontem expectaret et ad quemcunque rei motum sollicita caput extolleret, leenam uenientem aduertens, relicto inaduertenter pallio, aufugit in bustum. Leena autem pasta, siti posita, comperto pallio, aliquandiu ad illud cruento ore de more exfricato atque exterso, unguibus laceratum liquit et abiit. Interim tardior Pyramus, eque relicta domo, deuenit in siluam; dumque per silentia noctis intentus comperisset laceratum cruentumque pallium Tisbis, ratus eam a belua deuoratam, plangore plurimo locum compleuit, se miserum incusans quoniam dilectissime uirgini seue mortis causam ipse dedisset; et aspernans de cetero uitam, exerto, quem gesserat, gladio, moribundus secus fontem pectori impegit suo. Nec mora; Tisbes potatam leenam abiisse rata, ne decepisse uideretur amantem aut diu expectatione suspensum teneret, pedetentim ad fontem regredi cepit. Cui iam propinqua, palpitantem adhuc Pyramum sentiens, pauefacta fere iterum abiit; tandem lune lumine percepit quoniam iacens suus esset Pyramus; et, dum eius in amplexus festina iret, eum sanguini per uule nus effuso incubantem atque iam omnem effundentem animam comperit. Que cum aspectu obstupuisset primo, mesta tandem ingenti cum fletu frustra prestare subsidia et animam retinere osculis et amplexu aliquandiu conata est. Uerum cum nec uerbum aurire posset sensissetque nil pendi tam feruenti pridie desiderio optata basia, et amantem in mortem festinare uideret; rata, quoniam eam non comperisset, occisum, in acerbum fatum cum dilecto a se puero, amore pariter et dolore suadentibus, ire disposuit; et arrepto capulotenus ex uulnere gladio, cum gemitu ploratuque maximo nomen inuocauit Pyrami orauitque ut Tisbem suam saltem morientem aspiceret et exeuntem expectaret animam, ut inuicem in quascunque sedes incederent. Mirum dictu! Sensit morientis deficiens intellectus amate uirginis nomen, nec extremum negare postulatum passus, oculos in morte grauatos aperuit et inuocantem aspexit. Que confestim pectori adolescentis cultroque superincubuit et effuso sanguine secuta est animam iam defuncti. Et sic, quos amplexui placido inuida fortuna iungi minime passa est, infelicem amborum sanguinem misceri prohibuisse non potuit.
+
+Quis non compatietur iuuenibus? Quis tam infelici exitui lacrimulam saltem unam non concedet? Saxeus erit. Amarunt pueri: non enim ob hoc infortunium meruere cruentum. Florentis etatis amor crimen est, nec horrendum solutis crimen; in coniugium ire poterat. Peccauit fors pessima et forsan miseri peccauere parentes. Sensim quippe frenandi sunt iuuenum impetus, ne, dum repentino obice illis obsistere uolumus, desperantes in precipitium inpellamus. Immoderati uigoris est cupidinis passio et adolescentium fere pestis et comune flagitium, in quibus edepol patienti animo tolleranda est, quoniam sic rerum uolente natura fit, ut scilicet dum etate ualemus, ultro inclinemur in prolem, ne humanum genus in defectum corruat, si coitus differantur in senium.
+
+Ypermestra, genere et dignitate clara, Danai, Argiuorum regis, filia et Lyncei coniunx fuit. Colligitur autem ex hystoriis antiquorum duos quondam in Egypto fuisse fratres, Beli prisci filios, spectabili preminentes imperio, quorum Danaus unus, alter autem Egystus nuncupatus est. Nec prolis ambobus fuit equa fortuna, esto numerus esset equus: nam Danao quinquaginta fuere filie filiique totidem Egysto. Sane, cum habuisset oraculo Danaus quoniam manu nepotis ex fratre occideretur, et clam angeretur timore plurimo, cum ex tam ingenti multitudine nesciret cuius suspectas deberet habere manus, contigit ut, iam pubescentibus utriusque filiis, peteret Egystus ut Danai filie omnes filiis suis iungerentur coniugio. Quod Danaus, seuo excogitato facinore, ultro concessit; desponsatisque filiabus nepotibus, cum nuptiale sacrum pararetur, eas omnes summopere premonuit ut, si salutem suam uellent, unaqueque uirum suum nocte prima, dum uino epulisque madentem somnoque illigatum graui cognosceret, ferro perimeret. Quod omnes cultris clam cubiculis suis illatis, marcentes externa crapula iuuenes iussu interfecere parentis; ast Ypermestra sola abstinuit. Apposuerat quippe uirgo iam animum suum in Lynum seu Lynceum uirum suum, ut moris est puellarum; euestigio, uiso sponso, illum diligere et ob id ei compassa, ingenti cum laude sua a nephasta cede abstinuit suasitque iuueni fugam; qua tutatus est. Uerum cum ceteris mane ob patratum scelus trux pater applausisset, Ypermestra sola obiurgata et carcere clausa, pium aliquandiu fleuit opus.
+
+Heu miseri mortales, quam cupido animo, quam feruenti peritura concupiscimus et occasum intueri aspernantes, quam execrandis uiis, si prestetur, celsa conscendimus! quasi obscenis operibus arbitremur uolubilem firmari posse fortunam! Et, quod ridiculum est, quibus criminibus, quam scelestis facinoribus, uolatilem fragilemque uite huius dieculam, non dicam longare, sed perpetuare conamur, cum in mortem ire ceteros cursu uolucri uideamus! Quibus detestandis consiliis, quibus infandis operibus Dei irritamus iudicium! Ut alios sinam, testis infandus sit Danaus. Qui dum plurimo nepotum sanguine suos iam tremulos annos ampliare nititur, robusta se ac splendida nepotum nudauit acie et perenni labefactauit infamia. Arbitratus est homo nequam paucos frigidosque annos senectutis sue floridis adolescentie nepotum suorum preponendos fore. Quod forsan, tanquam utiliores, existimasset alius, dummodo seruasset honeste; uerum per uulnera iuuenum filiorum quesisse suum prolongasse ser nium, immane facinus iure uideri potest. Et, quod plurimum ignominie superaddit, non satellitum manus, sed filias armauit in scelus, ut non tantum nepotes auferret, sed ut scelere filias funestas haberet, quas habere pietate potuisset honestas; et dum uitam seruare hoc crimine cupit, non aduertit quantum audacie, quantum fraudis, quantum detestande enormitatis, futuris pernitiosis mulieribus infausti relicturus esset exempli. Fidem coniugii calcari fecit perfidia. Ubi sacras inferri faces thalamis pius iussisse pater debuerat, nephastus gladios imperauit; ubi in coniugalem dilectionem natas hortari consueuimus, is in odium animauit et cedem; et, quod in omnes homo ausus non fuisset, in singulos natas immisit; quod die non attentasset, nocte perfici uoluit; quod non presumpsisset in castris, thalamis mandauit impleri; non aduertens quia, quot annos uiridi iuuentuti nepotum auferebat per scelus et fraudem, tot sibi fedata ignominiosi sui facinoris secula reseruabat; et qui quinquaginta iure poterat habere generos hostis male merito letalis seruatus est tinus. Cuius tandem manus, Dei iusto uolente iudicio, truculentus senex euasisse non potuit quin ille nocuus effunderetur sanguis, quem tam multo nepotum sanguine redemisset. Qui tandem, seu pulsus, seu profugus, seu uocatus, transfretauit in Greciam et Argiuorum regnum ingenio et uiribus occupatum tenuit. Quo sunt qui uelint predictum facinus a Danao perpetratum; sed quocunque factum sit, a Lyno truculentie memore occisus occubuit et pro eo Lynus ipse regnauit Argiuis eductaque e carcere Ypermestra, eaque meliori omine sibi iuncta coniugio, regni participem fecit. Que non solum regina refulsit, sed, Iunonis argiue sacerdos effecta, candore splendoris duplicis ornata comparuit; et, cum sorores in turpem abiissent infamiam, ipsa ob commendabilem pietatem nomen suum laude dignum ad nos usque dimisit insigne.
+
+Nyobes fere uulgo inter egregias notissima mulier, cum uetustissimi atque famosissimi Frigiorum regis Tantali nata fuisset et Pelopis soror, nupsit Anphioni, Tebarum regi ea tempestate clarissimo, tam quia Iouis proles quam quia precipua ualeret facundia; et ex eo, perseuerante regni gloria, septem peperit filios et filias totidem. Sane quod sapienti profuisse debuerat, superbienti fuit exitium; nam tam splendore conspicue prolis quam maiorum suorum fulgore elata, etiam in numina obloqui ausa est. Erant equidem iussu Manthonis, Thyresie uatis filie, solliciti dierum una Thebani circa sacrum Latone, matris Apollinis et Dyane, ueteri superstitione uenerandis numinibus; cum quasi agitata furiis, circumsepta natorum acie et regiis insignita notis, prosiluit in medium Nyobes, clamitans quenam illa esset Thebanorum dementia Latone sacra disponere et exteram feminam, Cey Tytanis genitam, duos tantum adulterio conceptos enixam filios, sibi, eorum regine, preponere, rege Tantalo nate, et que quattuordecim, eis uidentibus, illis ex coniuge peperisset genitos; sibique, tanquam digniori, cerimonias illas deberi. Tandem paruo temporis tractu factum est ut, ea uidente, letali peste nati omnes, pulchra iuuentute florentes, infra breue spatium assummerentur usque ad unum; et Anphion, quod ex patre quattuordecim filiorum repente orbus effectus esset, dolore inpellente, manu propria gladio transfoderetur, existimantibus Thebanis hec ira superum, ulciscentium numinis iniuriam, Contigisse. Nyobes autem, tot funeribus superstes, uidua mestaque in tam grandem atque obstinatam taciturnitatem deuenit, ut potius immobile saxum uideretur quam femina. Quam ob causam a poetis postmodum fictum est eam apud Sypilum, ubi sepulti fuerant filii, in lapideam statuam fuisse conuersam.
+
+Durum est et odiosum plurimum superbos, non dicam tolerare, sed spectare homines; mulieres autem fastidiosum et importabile; cum illos feruentis animi, ut plurimum, natura produxerit; has uero mitis ingenii et remisse uirtutis, lautitiis potius quam imperiis aptas, produxit. Quam ob rem mirabile minus si in elatas dei procliuior ira sit et iudicium seuius, quotiens eas sue debilitatis contingat excedere terminos, ut insipiens Nyobes fecit, fortune lusa fallacia, et ignara quoniam ample prolis parentem fore, non uirtutis parientis, sed nature opus esse, in se celi benignitatem flectentis. Satis igitur illi, imo debitum, erat Deo ex concessis egisse gratias, quam sibi diuinos qualescunque honores quesisse, tanquam sui fuisset operis tam numerosam prolem atque conspicuam peperisse. Que, dum superbe potius quam prudenter operata est, egit ut infortunium uiua fleret et post multa secula suum nomen posteritati foret exosum.
+
+Ysiphiles insignis fuit femina, tam pietate in patrem quam infelici exilio et Archemori alumni morte atque subsidio natorum, oportuno in tempore repertorum. Fuit etenim hec Thoantis, Lemniadum regis, filia, eo euo regnantis quo rabies illa subiuit mulierum insule mentes, subtrahendi omnino indomita colla uirorum iugo. Nam paruipenso senis regis, adhibita secumYsiphile, unanimes in eum deuenere consilium ut sequenti nocte gladiis seuiretur in quoscunque masculos; nec defuit opus proposito. Sane, seuientibus reliquis, consilium mitius menti Ysiphilis occurrit; nam rata fedari paterno sanguine inhumanum fore, genitori detecto reliquarum facinore eoque in nauim demisso ut Chium effugeret publicam iram, euestigio; ingenti constructo rogo, se patri postremum exhibere finxit officium. Quod cum crederetur a cunctis, patrio imposita throno, loco regis, impiis mulieribus regina suffecta est.
+
+Sanctissima quippe filiorum pietas in parentes est; quid enim decentius, quid iustius, quid laudabilius quam his humanitate atque honore uices reddere, quorum labore inualidi alimenta sumpsimus, solertia tutati sumus et amore incessabili in prouectiorem etatem deducti et instructi moribus et doctrina nec non honoribus atque facultatibus aucti, et ingenio ualemus et moribus? Nil equidem!
+
+Que cum ab Ysiphile inpensa sint cum cura parenti, non immerito illustribus addita mulieribus est. Ea igitur regnante, seu ui uentorum inpulsus, seu ex proposito deuectus, cum Argonautis in Colcos tendentibus, Iason, frustra prohibentibus feminis, occupato litore, a regina hospicio atque lecto susceptus est. Ex quo abeunte, cum geminos in tempore peperisset filios eosque Lemniadum lege cogeretur emictere, ut placet aliquibus, in Chium ad auum nutriendos iussit efferri. Ex quo cognito quod, seruato patre, decepisset reliquas, in eam concursum est; et uix, conscensa naui, a furore seruata publico, dum patrem natosque quereret, a pyrratis capta et in seruitutem deducta est; uariisque exanclatis laboribus, Lygurgo nemeo regi dono data, curam Opheltis paruuli et unici Ligurgi filii suscepit. Cui dum uacaret obsequio, transeunti atque propter estum siti periclitanti, Adrasti Argiuorum regis exercitui in Thebas eunti, rogata, Langiam ostendit, relicto in pratis inter flores alumno. Uerum dum percontanti Adrasto preteritos exponeret casus, ab Eunoe et Thoante, adultis filiis et sub rege militantibus, cognita atque in spem fortune melioris erepta, ludentem inter herbas alumnum cum uerbere caude serpentis comperisset occisum, fere plangoribus totum turbauit exercitum, a quo natisque furenti ob dolorem Lygurgo subtracta, incognito michi euentui mortique seruata est.
+
+Medea, seuissimum ueteris perfidie documentum, Oete, clarissimi regis Colcorum, et Perse coniugis filia fuit: formosa satis et malefitiorum longe doctissima. Nam, a quocunque magistro instructa sit, adeo herbarum uires familiares habuit, ut nemo melius; nouitque plene cantato carmine turbare celum, uentos ex antro ciere, tempestates mouere, flumina sistere, uenena conficere, elaboratos ignes ad quodcunque incendium componere et huiusmodi perficere omnia. Nec illi - quod longe peius ab artibus fuit dissonus animus; nam, deficientibus eis, ferro uti arbitrabatur leuissimum.
+
+Hec Iasonem thessalum, eo seculo conspicuum uirtute iuuenem, a Pelia patruo, sue probitati insidiante, sub pretextu gloriosissime expeditionis missum in Colcos ad aureum surripiendum uellus, eiusdem capta prestantia, dilexit ardenter egitque, ad eius promerendam gratiam, ut, orta inter incolas seditione, patri suscitaretur bellum et consequendi uotum Iasoni spatium prestaretur. Quis hoc etiam sensatus arbitraretur homo quod ex uno oculorum intuitu opulentissimi regis exterminium sequeretur? Eo igitur patrato scelere, cum dilecti iuuenis meruisset amplexus, cum eodem secum patriam substantiam omnem trahens, clam fugam arripuit; nec, tam grandi facinore contenta, in peius trucem diuertit animum. Arbitrata quidem Oetam secuturum profugos, ad eum sistendum in Thomitania Phasidis insula, per quam secuturo transitus futurus erat, Absyrtium seu Egyaleum puerum fratrem suum, quem in hoc secum fuge comitem traxerat, obtruncari et eius membra passim per arua dispergi iussit, ut, dum spersa miserabilis colligeret genitor et eis lacrimas tumulumque daret, fugientibus etiam fuge spatium commodaret. Nec eam fefellit opinio: sic enim factum est. Tandem cum post errores plurimos in Thessaliam cum lasone deuenisset suo Esonemque socerum, tam ex reditu nati quam ex parta uictoria predaque et illustri coniugio tanta replesset letitia, ut reuocatus in floridam uideretur etatem, lasoni paratura regnum, arte sua zizaniam inter natas et Peliam seuit easque misere armauit in patrem. Ceterum, labentibus annis, exosa lasoni facta et ab eodem loco eius Creusa, filia Creontis, Corinthiorum regis, assumpta, inpatiens Eremensque cum multa in lasonem excogis tasset, eo prorupit ut ingenio suo Creusam Creontisque regiam omnem assummeret igne uolatili; et, spectante lasone, quos ex eo susceperat filios trucidaret et effugeret in Athenas, ubi, Egeo nupta regi, cum Medum, a se denominatum, iam filium suscepisset ex eo, et frustra Theseum redeuntem ueneno temptasset occidere, tertio fugam arripuit et, cum lasonis in gratiam redisset, una cum eo omni Thesalia ab Agialeo, Pelie filio, pulsi repatriauit in Colcos senemque atque exulem patrem regno restituit. Quid tandem egerit quoue sub celo seu mortis genere diem clauserit, nec legisse memini nec audisse.
+
+Sed, ne omiserim, non omais oculis prestanda licentia est. Eis enim spectantibus, splendores cognoscimus, inuidiam introducimus, concupiscentias attrahimus omnes; eis agentibus, excitatur auaritia, laudatur formositas, damnatur squalor et paupertas indigne; et cum indocti sint iudices et superficiebus rerum tantummodo credant, sacris ignominiosa, ficta ueris et anxia letis persepe preficiunt; et dum abicienda commendant et breui blandientia tractu, inficiunt non nunquam animos turpissima labe. Hi nescii a formositate, etiam inhonesta, a lasciuis gesticulationibus, a petulantia iuuenili mordacibus uncis capiuntur trahuntur rapiuntur tenenturque; et, cum pectoris ianua sint, per eos menti nuntios mictit libido, per eos cupido inflat suspiria et cecos incendit ignes, per eos emictit cor gemitus et affectus suos ostendit illeces bres. Quos, si quis recte saperet, aut clauderet, aut in celum erigeret, aut in terram demergeret. Nullum illis inter utrumque tutum iter est; quod si omnino peragendum sit, acri sont cobibendi, ne lasciuiant, freno. Apposuit illis natura fores, non ut in somnum clauderentur solum, sed ut obsisterent noxiis. Eos quippe si potens clausisset Medea, aut aliorsum flexisset, dum erexit auida in lasonem, stetisset diutius potentia patris, uita fratris et sue uirginitatis decus infractum: que omnia horum impudicitia periere.
+
+Aragnes, asyatica atque plebeia femina, Ydmonii, colophonii lanarum tinctoris, fuit filia. Que, quanquam origine minus clara fuerit, non nullis tamen meritis extollenda est. Asserunt quidem ueteres lini usum eius fuisse inuentum eamque primam retia excogitasse, aucupatoria seu piscatoria fuerine. incertum. Et cum eius filius, cui Closter nomen fuit, fusos lanificio aptos reperisset, arbitrantur quidam hanc texture artis principatum euo suo tenuisse, tanque circa hanc grandis ingenii, ut digitis filisque et spatula et aliis tali offitio oportunis id egisse quod pictor peregisset pinniculo: non equidem in muliere spernendum offitium. Sane dum non solum Ypheis, quo habitans textrinam habebat, sed ubique se fama celebrem audiret, adeo elata est ut ausa sit aduersus Palladem, huius artis repertricem, certamen inire; et cum superari equo animo ferre non posset, induto laqueo uis tam finiuit. Ex quo locus fingentibus datus est; nam cum nomine et exercitio aranea uermis cum Aragne conueniat et filo pendeat, ut ipsa pependit laqueo, Aragnem miseratione deorum in araneam uersam dixere et assidua cura pristino uacare seruitio. Alii uero dicunt quod, esto laqueum induerit moritura, non tamen mortuam, adiutorio interueniente suorum; sed, artificio posito, dolore uacasse.
+
+Nunc autem si quis est, obsecro, qui se credat in aliquo anteire ceteros, dicat - dicat, si libet, Aragnes ipsa - an celum uertere et in se dignitates omnes trahere potuisse arbitretur, aut potius ipsum Deum, rerum satorem omnium, precibus et meritis sic in se benignum fecisse potuerit ut, adaperto munificentie sue sinu, in illam gratias effundere cunctas coegerit, omissis ceteris. Sed quid quero? Sic hec arbitrata uidetur: stultissimum hercle. Uertit eterna lege natura celum et apta rebus uariis ingenia cunctis prebet. Hec pront ocio atque desidia torpentia fiunt, sic studiis et exercitio luculenta et maximarum rerum capacia; et, eadem inpellente natura, in rerum omnium notitiam desiderio uehimur, esto non eadem solertia uel fortuna. Et, si sic est, quid obstat quin multi possint eadem in re pares effici? Et ob id quenquam se solum existimare, inter tam innumerabilem mortalium multitudinem, cursu preualere ceteris ad gloriam, stolide mentis est. Optarem quippe ut Aragnes unica in hoc nobis esset ridiculum, cum sint innumeri tanta laqueati dementia qui, dum se in precipitium stolide presumptionis efferunt, Aragnem minus ridendam faciunt.
+
+Orythia Marpesie fuit filia et una cum Anthiopa, quam quidam sororem existimant suam, post Marpesiam Amazonum regina fuit et ante alia uirginitate perpetua insignis et commendanda plurimum; tantum cum consorte regni Anthiope bellis ualuit, ut multis Amazonum imperium honoribus ampliarit; et adeo militaris discipline suas laudes extulit, ut arbitraretur Euristeus, Micenarum rex, durum posse bello eius obtineri baltheum; et ob id aiunt debitori Herculi, tanquam maximum, iniunctum ut illud afferret eidem. Eximia quippe mulieri gloria est sibi ob splendidam armorum uirtutem obiectum Herculem cuncta superantem. Qui cum expeditionem intrasset et nouem longis nauibus Amazonum occupasset litus, absente Orythia, in tumultuantes Amazones ob paucitatem et incuriam de se facile uictoriam prebuere; capteque Menalippe et Ypolite, sorores Anthiope; dato regine baltheo, Menalippe restituta est. Uerum cum asportasse Ypolitem Theseum, expeditionis socium, audisset Orythia, in Greciam omnem, conuocatis auxiliis, bellum mouere ausa est; sed ob dissensionem ab auxiliis derelicta, ab Atheniensibus superata in regnum rediit, nec quid egerit ulterius inuenisse recordor.
+
+Erythrea seu Eriphile mulier ex sybillis una et insignis plurimum fuit. Quas quidem sybillas decem fuisse numero quidam putant easque propriis distinguunt nominibus; et quoniam plurimum uaticinio ualuere omnes, sic illas cognominant. Nam syos eolico sermone, deus latine sonat; biles autem mentem dici dixere; et ideo sybille, quasi mente diuine, seu mente deum gerentes. Ex quibus uenerabilibus omnibus hanc fuisse celeberrimam referunts et eius apud Babilonios, aliquandiu ante troianum bellum, fuisse originem, esto non nulli eam Romuli, Romanorum regis, tempore uaticinatam putent. Huius - ut quidam dicunt - nomen fuit Eriphyla, sed Erythrea ideo nominata, quia apud Erythream insulam diu morata sit et ibidem plurima eius carmina sint comperta. Fuit igitur huius tanta uis ingenii aut orationis atque deuotionis meritum in conspectu Dei, ut uigili studio, non absque diuino munere, meruerit - si uerum sit ab ea dictum quod legitur - futura tanta claritate describere, ut euangelium potius quam uaticinium uideatur. Hec quidem percontantibus Grecis tam perlucide suos labores et Ylionis excidium descripsit carmine, ut nil post factum quam ante nosceretur clarius. Sic et Romanorum imperium casusque uarios paucis uerisque complexa est longe ante eius initium, ut nostro seculo breue potius epythoma scripsisse uideatur quam predixisse futurum; et, quod longe maius meo iudicio est, archanum diuine mentis, non nisi per figuras ueterum et implicita prophetarum, imo Sancti Spiritus per prophetas uerba, predictum, aperuit: incarnandiUerbi misterium, iam nati uitam et opera, proditionem, capturam, illusiones et inhonestam mortem resurrectionisque triunphum et ascensionem et ad extremum iudicium reditum; ut hystoriam dictasse, non uenturos predixisse actus appareat. Quibus meritis et dilectissimam Deo fuisse arbitror et pre ceteris gentilium mulieribus uenerandam. Sunt qui asserant insuper eam uirginitate perpetua floraisse, quod ego facile credam: non enim in contagioso pectore tanta futurorum lux effulsisse potuisset. Quo tempore, seu qua in parte decesserit, abolitum est.
+
+Medusa Phorci ditissimi regis heres fuit et filia eique opulentissimum regnum extitit in athlantiaco mari, quod Hesperidas fuisse insulas non nulli credidere. Hec, si uetustati fidem prestare possumus, tam admirande fuit pulchritudinis, ut non solum excederet ceteras, sed, quasi quoddam preter naturam mirabile, quam plurimos ad se uidendam exciret homines. Fuit quidem illi capillitium aureum et numerosum, faciei decus precipuum et digna proceritate corpus elatum; sed inter cetera tam grandis ac placidus oculorum illi fuit uigor ut, quos benigne respiceret, fere immobiles et sui nescios redderet. Preterea non nulli eam agricolationis fuisse peritissimam asserunt eamque inde Gorgonis consecutam cognomen: cuius opera mira cum sagacitate non solum patrias seruauit diuitias, sed in immensum ausit, adeo ut qui nouere crederent eam occiduos quoscunque reges anteire thesauris. Et sic tam pulchritudine eximia quam etiam opulentia et sagacitate in amplissimam famam apud remotas etiam nationes euasit. Uerum inter alios celebri rumore ad Argiuos delata est, quos inter Perseus iuuentutis achyue florentissimus, audito talium relatu, in desiderium incidit et uidendi spetiosissimam feminam et occupandi thesauros; et sic, naui conscensa, cui Pegasus equus erat insigne, in occasum celeritate mirabili deuectus est; ibique prudentia usus et armis reginam occupauit et aurum; et opima honustus preda remeauit ad suos. Ex his locum sibi poetica adinuenit fictio qua legimus Medusam gorgonem assuetam saxeos facere quos inspiceret eiusque crines uersos in angues ira Minerue, eo quod templum eius Neptuni concubitu uitiasset peperissetque Pegasum; et Perseum, equo insidentem alato, eius in regnum euolasse et Pallantei egydis usu superasse.
+
+Infelix auri possessio est; quod, si lateat, possessori nullius est comodi; si fulgeat, mille concupiscentium nascuntur insidie; et si stent uiolentorum manus, non cessant possidentis anxie cure; fugatur enim quies animi, subtrahitur somnus, timor ingeritur, fides minuitur, augetur suspicio et omnis breuiter uite usus impeditur misero; si uero casu quocunque pereat, anxietatibus excarnificatur, pauper factus, auarus, laudat liberalis, ridet inuidus, consolatur inops et omne uulgus dolentis canit in fabulam.
+
+Yolem Euriti, regis Etholie, filiam, speciosissimam inter ceteras regionis illius uirginem, sunt qui asserant amatam ab Hercule orbis domitore. Cuius nuptias cum illi Euritus spopondisset, aiunt poscenti, suasione filii, postea denegasse. Quam ob rem iratus Hercules acre bellum mouit eidem eumque interemit, prouincia capta, et dilectissimam sibi Yolem surripuit. Que quidem, magis paterne cedis affecta quam sponsi dilectione, uindicte auida, mirabili atque constanti astutia, quem gereret animum ficto amore contexit; et blanditiis atque artificiosa quadam petulantia in tam feruentem sui dilectionem Herculem traxit, ut satis aduerteret nil eum negaturum quod posceret. At inde, quasi horreret tam hispidum habitu amantem, acri uiro ante alia ponere clauam, qua monstra domuerat, imperauit; ponere leonis nemei spolium, sue fortitudinis insigne; ponere populeum sertum, pharetras sagittasque fecit. Que cum non satis animo sufficerent suo, audacius in hostem inhermem precogitatis telis insiluit; et primo digitos anulis ornari precepit, caput asperum unguentis cypricis deliniri et hyrsutos pectine discriminari crines ac hyspidam ungi nardo barbam et puellaribus corollis et meonia etiam insigniri mitra; inde purpureos amictus mollesque uestes precepit indueret, existimans iuuencula, fraudibus erenata, longe plus des coris tam robustum hominem effeminasse lasciuiis quam gladio uel aconithis occidisse. Porro cum nec his satis sue indignationi satisfactum arbitraretur, in id egit mollitiei deditum, ut etiam inter mulierculas, femineo ritu sedens, fabellas laborum suorum narraret et, pensis a se susceptis, lanam colo neret digitosque, quos ad extinguendos in cunis, adhuc infans, angues durauerat, in ualida iam, imo prouecta etate, ad extenuanda fila molliret; equidem humane imbecillitatis et muliebrium astutiarum non minimum, intueri uolentibus, argumentum est. Hac igitur animaduersione artificiosa iuuenis, cum perpetua in Herculem ignominie nota, patris mortem, non armis, sed dolis et lasciuia ulta est; et se eterno dignam nomine fecit. Nam quotquot ex quibuscunque monstris Euristeo triunphos uictoriosus egit Alcides, ex tot uictrix ipsius Yoles gloriosius triunphauit.
+
+Consueuit pestifera hec passio delitiosas subire puellulas et lasciuos ociososque persepe occupare iuuenes, cum grauitatis Cupido sit spretor et mollitiei cultor eximius; et ob id intrasse predurum Herculis pectus, longe magis monstrum est, quam que sepe domuerat ipse fuerint. Quod non modicum salutis sue sollicitis debet iniecisse timoris et torporis etiam excussisse, cum pateat quam ualidus, quam potens hostis immineat. Uigilandum igitur est et robore plurimo nobis armanda sunt corda; non enim inuitis incumbet. Obstandum ergo principiis, frenandi sont oculi ne uideant uanitates, obturande sunt, more aspidis, aures, laboribus assiduis est premenda lasciuia. Blandus quippe incautis sese offert et placidus intuitu primo; et si recipiatur spe leta, primo delectat ingressu, suadet ornatus corporum, mores compositos, facetias urbicas choreas cantus et carmina, ludos et commessationes atque similia. Postquam uero approbatione stolida totum occupauerit hominem et, libertate subacta, mentibus catenis iniectis et uinculis, differentibus preter spem uotis, suspiria excitat, premit in artes ingenia, nullum discrimen faciens inter uirtutes et uitia, dum modo consequatur optatum, in numero ponens hostium quecunque obstantia. Hinc exurentibus flammis infelicium pectora, itur rediturque et ambitu indefesso res amata perquiritur; et ex iterato sepius uisu semper noua contrahuntur incendia; et cum non sit prudentie locus, itur in lacrimas, dictantur preces mellitis delinite blanditiis, instruuntur lene, promictuntur munera, donatur, proicitur, et non nunquam falluntur custodes et septa uigiliis capiuntur corda et in concupitos quandoque deuenitur amplexus. Tunc pudoris hostis et scelerum suasor, rubore et honestate fugatis, parato uolutabro porcis, gannientes effundit in illecebres coitus; tunc sobrietate reiecta, Cerere et Bacho feruens aduocatur Uenus noctesque tote spurcido consumuntur in luxu. Nec ob id furor semper extinguitur iste, quin imo persepe in ampliorem insaniam augetur. Ex quo fit ut in obedientiam illam detestabilem Alcides corruat, obliuiscantur honores, effundantur substantie, armentur odia et uite sepissime subeantur pericula. Nec carent ista doloribus, interueniunt rixe et paces tenues, rursum suspitiones et zelus, animarum consumptor et corporum. Ast si minus deuenitur in uotum, tum amor rationis inops, additis uirge calcaribus, exaggerat curas, desideria cumulat, dolores fere intollerabiles infert, nullo nisi lacrimis et querelis et morte non nunquam curandos remedio; adhibentur anicule, consuluntur Caldei, herbarum atque carminum et malefitiorum experiuntur uires, blanditie uertuntur in minas, paratur uiolentia, damnatur frustrata dilectio; nec deest quin aliquando tantum furoris ingerat malorum artifex iste ut miseros in laqueos impingat et gladios.
+
+O quam dulcis, quam suauis hic amor! Quem cum horrere ac fugere debeamus, in Deum extollimus, illum colimus, illum supplices oramus et sacrum ex suspiriis lacrimisque conficimus, stupra adulteria incestusque offerimus et obscenitatum nostrarum coronas immictimus!
+
+Deyanira Oenei Etholorum regis - ut quidam asserunt - fuit filia et Meleagri soror: tanta insignis formositate uirgo, ut ob eius nuptias consequendas certamen inter Acheloum et Herculem oriretur. Que cum uictori cessisset Herculi, a Nesso centauro adamata est; et cum illam Hercules e Calidonia transferret in patriam, ab Ebeno Calidonie fluuio, imbrium pridianarum turgido, moratus, obuium habuit amantem Nessum, se, quia eques esset, ad transportandam Deyaniram ultro Herculi obsequiosum prebentem. Cui cum concessisset Hercules, nataturus post coniugem ipse, quasi uoto potitus, cum transuadasset fluuium, cum dilecta fugam arripuit. Quem cum non posset Hercules pedibus consequi, sagitta lerneo infecta tabo, fugientem actigit. Quod sentiens Nessus seque mortuum arbitratus, uestem sanguine suo infectam confestim Deyanire tradidit, asserens, sic cruentam si induat, posse Herculem ab omni extero in suum amorem retrahere. Quam Deyanira credula, loco pregrandis muneris, summens, clam aliquandiu seruatam, Herculi Omphalem, seu Yolem, amanti, per Lycam seruulum caute transmisit. Ipse autem cum sudore cruorem, ueneno infectum, resoluisset porisque bibisset, uersus in rabiem se igni comburendum ultro concessit. Et sic Deyanira, tanto uiduata uiro, dum retrahere speraret, perdidit et Nessi cedem etiam expiauit.
+
+Yocasta Thebarum regina fuit, magis infortunio suo clara quam meritis aut regno. Hec quidem, cum a primis Thebarum conditoribus originem duceret splendidam, uirgo nupsit Layo, Thebarum regi, ex quo cum concepisset filium, ob aduersum Layo responsum, ex oraculo sumptum, natum iussa feris obiciendum egra tradidit. Quem cum euestigio deuoratum existimasset, apud Corinthiorum regem pro filio educatum, atque iam etate prouectum, occiso ab eodem apud Phocenses Layo, uidua incognitum sumpsit in coniugem et ex eo Ethyoclem et Polinicem filios et totidem feminas, Ysmenam scilicet et Anthigonam, peperit filias. Et cum iam tam regno quam prole uideretur felix, deorum responso, quem legitimum arbitrabatur uirum, eum esse filium nouit. Quod etsi ipsa ferret egerrime, egrius tamen ille, adeo ut ob ruborem patrati sceleris eternam cuperet noctem, oculos abiecit et regnum. Quod discordes assummentes filii, in bellum, fractis federibus, uenere; etsi grandi Yocaste tristitia sepe aduersum in certamen descenderent, maximo eos decertantes duello mutuis uulneribus occisos accepit. Cuius doloris inpatiens misera mater et auia, esto Creontem fratrem iam regem cerneret et orbum filium uirumque captiuum et Ysmenam Anthigonamque filias labanti fortune implicitas, reluctantem fessamque malis animam ferro, iam anus, expulit et anxietates cum uita finiuit. Sunt tamen qui uelint eam tam diu noxios errores suos ferre non potuisse, quin imo cum uidisset Edypum oculos eicientem, illico in se seuisse.
+
+Almathea uirgo, quam quidam Deyphebem Glauci filiam uocant, ex Cumis Calchidiensium, Campanie ueteri oppido, originem duxisse creditur; et, cum ex sybillis extiterit una, troiane desolationis tempore floruisse atque in tam longum deuenisse euum, ut ad Prisci Tarquinii, Romanorum regis, usque tempus deuenerit, arbitrantur aliqui. Fuit huic, antiquorum testimonio, tanti uirginitas ut tot seculorum spatio nulla uiri contagione fedari passa sit. Et quanquam poetarum litere testentur hanc a Phebo dilectam et eius munere et longeuos annos et diuinitatem obtinuisse, ego quidem reor uirginitatis merito illam ab illo uero Sole, qui illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, uaticinii suscepisse lumen, quo multa predixit scripsitque futuris. Huic insuper in baiano litore secus Auerni lacum dicunt insigne fuisse oraculum, quod quidem et ego uidi audiuique quod seruet ab ea cognomen usque in hodiernum; quod etsi corrosum sit uetustate plurima et incuria semirutum etiam sit, in ruinis maiestatem seruat ueterem et admirationem prestat, adhuc intuenti, magnitudinis sue. Sunt preterea qui dicant hanc Enee profugo ducatum ad inferos prestitisse, quod ego non credo; sed de hoc alias. Qui autem illam plura uidisse secula uolunt, asserunt eam uenisse Romam et Tarquinio Prisco nouem attulisse libros, ex quibus, cum negaretur a Tarquinio precium postulatum, tres, eo uidente, combussit; et cum die sequenti ex sex reliquis illud idem pretium, quod ante ex nouem petiuerat, postulasset asseruissetque, ni daretur, tres euestigio exusturam, et die sequenti reliquos, a Tarquinio petitum suscepit. Quos cum seruasset, a posteris compertum est eos Romanorum fata omnia continere. Quam ob causam maxima cum diligentia post hec Romani seruauere et iuxta oportunitatum exigentiam de futuris consulturi ad eosdem, quasi ad oraculum, recurrebant. Michi quidem durum est credere hanc eandem extitisse cum Deyphebe; eam tamen apud Syculos clausisse diem legimus et ibidem diu eius tumulum ab incolis demonstratum est.
+
+Studiis igitur et diuina gratia illustres efficimur; que nemini se dignum facienti denegata sunt. Quod si spectaremus, desidia torpentes, sentiremus plane quod, tempore perdito, ab utero, etiam annosi morientes, deferamur ad tumulum. Demum si ingenio et diuinitate peruigiles ualent femine, quid hominibus miseris arbitrandum est, quibus ad omnia aptitudo promptior? Si pellatur ignauia, in ipsam quippe euaderent deitatem. Fleant igitur et tabescant quibus tam grande donum inertia sublatum est; et se, inter homines animatos, fateantur lapides! Quod fiet dum suum crimen confitebuntur elingues.
+
+Nycostrata, cui postea Carmenta apud Ytalos nomen, fuit Yonii regis Arcadum filia; secundum quosdam Pallanti arcado nupsit, secundum alios nurus fuit eiusdem. Nec regni solum fulgore fuit insignis, quin imo grecarum literarum doctissima adeo uersatilis fuit ingenii, ut ad uaticinium usque uigilanti penetraret studio et uaste efficeretur notissima. Que cum querentibus et a se ipsa non nunquam expromeret futura carmine, a Latinis, quasi primo Nycostrate aboleto nomine, Carmenta nuncupata est. Hec autem mater fuit Euandri, Arcadum regis, quem fabule ueterum, seu quia eloquens atque facundus homo, seu quia astutus fuerit, ex Mercurio uolunt fuisse conceptum. Qui - ut quidam dicunt - cum casu eum, qui uerus erat pater, occidisset, seu - ut aliis placet seditione ciuium suorum alia ex causa orta, e regno pulsus auito, suadente Carmenta matre, et magna uaticinio promictente, si has peteret quas ostenderet sedes, facta peregrinationis socia, conscensis nauibus, cum parte por pulorum secundo uento ad hostia Tiberis ex Peloponeso deueniens, eadem matre duce, in Palatino monte, quem a Pallante patre, seu a Pallante filio, nominauit, ubi pos stea Roma ingens condita est, cum suis et matre consedit construxitque oppidum Pallanteum. Sane Carmenta, cum indigenas fere siluestres comperisset homines, esto iamdus dum, Saturni profugi munere, segetes didicissent serere, eosque nullo literarum usui, seu modico et hoc greco, assuetos, a longe diuina mente prospiciens quanta loco regionique celebritas seruaretur in posterum, indignum rata ut adminiculo exterarum literarum futuris seculis sua monstrarentur magnalia, in eum studium iuit totis ingenii uiribus, ut proprias et omnino a ceteris nationibus diuersas literas exhiberet populis; cui ceptui nec defuit Deus. Sua enim gratia factum est ut, nouis ab ea adinuentis caracteribus secundum ytalicum ydioma, earum coniunctiones edoceret, contenta sexdecim tantum excudisse figuras, et uti diu ante Cadmus, Thebarum conditor, adinuenerat Grecis. Quas nos in hodiernum usque latinas dicimus eiusque tenemus munere; dato aliquas, et oportune, quidam sapientes addiderint, nulla ex ueteribus amota. Cuius mulieris uaticinium, etsi plurimum mirati sint Latii, hoc tamen inuentum adeo mirabile uisum est, ut profecto crediderint rudes, non hominem sed potius deam esse Carmentam; quam ob rem cum uiuentem diuinis celebrassent honoribus, mortue sub infima Capitolini montis parte, ubi uitam duxerat, sacellum suo condidere nomini et ad eius perpetuam memoriam a suo nomine loca adiacentia Carmentalia uocauere. Quod quidem nec Roma iam grandis abolesse passa est; quin imo ianuam ciuitatis, quam ibi, exigente necessitate, ciues construxerunt, Carmentalem per multa secula de Carmente nomine uocauere.
+
+Multis olim dotibus Ytalia pre ceteris orbis regionibus florida fuit et fere celesti luce corusca; nec tantum suo sub celo tam splendidus quesitus est fulgor. Nam ab Asya opulentia uenit et supellectilis regia; sanguinis claritas, etsi multa addiderint Greci, a Troianis habita primo. Arismetricamet geometricam artes dedere Egyptii; phylosophia et eloquentia ac mechanicum fere opus omne ab eisdem Grecis sumptum est. Agriculturam, paucis adhuc cognitam, Saturnus intulit exul; deorum infaustus cultus ab Etruscis et Numa Pompilio habitus; leges publicas Athene primo, inde senatusconsultus et Cesares prebuere; sacerdotium summum religionemque sinceram a lerosolimis attulit Simon Petrus; disciplinam autem militarem ueteres excogitauere Romani, qua et armorum atque corporum robore et in rem publicam caritate integra orbis totius sibi quesiuere imperium. Literarum caracteres satis ex dictis patet quoniam maioribus nostris Carmenta concesserit, cum iam ex arcada deuenisset ytalica. Sic et gramatice facultatis prima dedisse semina creditum, que in ampliorem segetem successu temporum prisci traxere; quibus adeo fuit propitius Deus ut, hebraicis grecisque literis parte maxima glorie dempta, omnis quasi Europa amplo terrarum tractu nostris utatur. Quibus delinita, facultatum omnium im finita splendent uolumina, hominum gesta Deique magnalia perpetua seruantur memoria ut, que uidisse nequiuimus ipsi, eis opitulantibus, cognoscamus. His uota nostra transmictimus et aliena cum fide suscipimus, his amicitias in longinquo iungimus et mutuis responsionibus conseruamus. He Deum - prout fieri potest - nobis describunt; he celum terrasque et maria et animantia cuncta designant; nec est quod queras possibile quod ab his uigilans non possis percipere; harum breuiter opere quicquid amplitudine mentis complecti atque teneri non potest, fidissime commendatur custodie. Que tamen, etsi aliis ex his non nulla contingant, nil tamen nostris commendabile aufertur. Ceterum ex tam egregiis dotibus quedam perdidimus, quedam dedimus et non nulla adhuc fere nomine potius quam effectu tenemus. Uerum, quomodocunque de ceteris nostro crimine a fortuna actum sit, nec germana rapacitas, nec gallicus furor, nec astutia anglica, nec hispana ferocitas, nec alicuius alterius nationis inculta barbaries uel insultus, hanc tam grandem, tam spectabilem, tam oportunam latino nomini gloriam surripuisse potuit unquam, ut sui scilicet iuris prima literarum possent aut auderent dicere elementa et longe minus suum compertum fuisse grammaticam; quas, uti comperimus ipsi, sic etiam dedimus ultro, nostro tamen semper insignita uocabulo. Unde fit ut, quanto longius feruntur, tanto magis latini nominis amplientur laudes et honores, clariusque uetustissimi decoris nobilitatis et ingenii testimonium deferunt et incorruptum nostre perspicacitatis seruant, etiam indignante barbarie, argumentum. Cuius tam eximii fulgoris, etsi Deo datori gratias agere debeamus, multum tamen laudis caritatis et fidei Carmente debemus. Quam ob rem ne a quoquam, tanquam ingrati, iure redargui possimus, ut illud pro uiribus in eternam memoriam efferamus piissimum est.
+
+Pocris Pandionis Athenarum regis nata et Cephalo, Eoli regis filio, nupta, uti auaritia sua pudicis matronis exosa est, sic et uiris accepta, quoniam per eam ceterarum mulierum uitium adapertum sit. Nam cum leto pioque amore uir et uxor iuuenes gauderent, eorum infortunio factum est ut desiderio Cephali caperetur Aura, seu potius Aurora quedam, ut placet aliquibus, spectande pulchritudinis mulier, quem cupidine Pocris sue detentum aliquandiu frustra in suam sententiam precibus trahere conata est. Ex quo inquit indignans: - Penitebit te, Cephale, adeo feruide dilexisse Pocrim: comperies, faxo, sisit qui temptet, eam aurum amori preposuisse tuo -. Quod audiens iuuenis, experiri auidus, peregrinationem longinquam fingens abiit flexoque in patriam gradu, per intermedium muneribus constantiam temptauit uxoris. Que, quantumcunque grandia sponderentur, impetu primo mouisse nequiuere; eo tandem perseuerante et iocalia augente, ad ultimum hesitantem flexit animum, illique nox optatique amplexus, si detur sponsum aurum, promissi sunt. Tum Cephalus, merore consternatus, aperuit quoniam dolo friuolum Pocris amorem intercepisset; que, rubore conspersa et conscientia inpulsa facinoris, confestim in siluas abiit et se solitudini dedit. Iuuenis autem amoris inpatiens, ultro uenia data, precibus aspernantem reuocauit in gratiam. Sed quid refert? Nulle sunt indulgentie uires aduersus conscientie morsus. Agebatur Pocris in uarios animi motus; et zelo percita, ne forte id in se blanditiis Aurore uir ageret quod ipsa in illum auro mercata fuerat, clam per scopulos et abrupta montium iuga ualliumque secreta uenatorem consequi cepit. Quod peragens contigit, dum inter uallium herbida calamosque palustres latitans moueretur Pocris, credita a uiro belua, sagitta confossa periit.
+
+Ignoro quid dixerim potius: an nil esse potentius auro in terris, aut stolidius querere quod comperisse non uelis. Quorum dum utrunque insipiens mulier approbat, sibi indelebilem notam et mortem inuenit quam minime inquirebat. Sed, ut auri immoderatum desiderium sinam, quo stolidi fere trahimur omnes, queso, tam obstinato zelo correpti dicant quid inde sibi emolumenti sentiant, quid decoris, quid laudis aut glorie consequantur. Meo quippe iudicio hec ridicula mentis est egritudo a pusillanimitate patientis originem ducens, cum non alibi uiderimus quam hos penes, qui se adeo deiecte uirtutis existimant ut facile sibi quoscunque preponendos fore concedant.
+
+Argia greca mulier, ab antiquis Argiuorum regibus generosam ducens originem, Adrasti regis filia fuit et spectabili pulchritudine sua, uti de se contemporaneis letum spectaculum prebuit, sic et posteris integerrimum atque preclarum coniugalis amoris testimonium perenne reliquit; ob quod in nostros usque dies nomen eius fulgidum precipua coruscatione deuenit. Hec igitur, nupta Polinici filio Edipi, Thebarum regis, et exuli, cum iam ex illo Thessandrum peperisset filium, aduertens eum ob fratris fraudem mordacibus agitari curis, facta anxietatum particeps, patrem iam senem non solum exorauit lacrimis precibusque, uerum et armauit in Ethioclem, preter pactionum leges cum fratre thebanum regnum occupantem tyramaice; et ne fatale responsum detrimentum susciperet, Euridici, Anphiorai uatis coniugi, preter naturam femineam liberalis effecta, pretiosum illud monile, matronis olim thebanis infaustum, ultro contulit; ex quo latitans patefactus Anphyoraus, in Thebas itum est, sed infelici omine. Nam post plurimam certaminum stragem, ceteris interfectis ducibus et Adrasto auxiliis nudato atque semifugato, cum inter cetera sordidi uulgi cesique cadauera Polinicis corpus insepultum iacere anxia coniunx audisset, extemplo regio abiecto splendore et mollicie thalami atque debilitate feminei sexus seposita, paucis comitantibus, arripuit iter in castra. Nec eam terruere insidentium itinera manus impie, non fere, non aues occisorum hominum sequentes corpora, non circumuolantes, ut arbitrantur stolidi, cesorum manes, nec - quod terribilius uidebatur - Creontis imperantis edictum, quo cauebatur pena capitalis suplicii, ne quis cuiquam occisorum funebre prestaret officium; quin ardenti mestoque animo, nocte media, certaminis aream intrans, cesorum atque tetro odore redolentia corpora nunc hec nunc illa deuolueret, ut parue facis auxilio ora tabentia dilectissimi uiri cognosceret; nec ante destitit quam quod querebat inuenerit. O mirum! Semesa iam facies armorum rubigine et squalore oppleta puluereo et marcido iam cruore respersa, nulli iam edepol cognoscenda, amantissime coniugi occultari non potuit; nec infecti uultus sordes uxoris amouere potuerunt oscula, non uoces, non lacrimas, non ignes Creontis imperium; nam cum sepe uitalem spiritum per oris oscula exquisisset lauissetque lacrimis fetidos artus et sepe uocibus in suos amplexus reuocasset exanimem, flammis iam flagrantibus, ne quid pii offitii omissum linqueret, tradidit consumptumque urna condidit nec, igne patefacto pio facinore, seueri regis subire gladium et catenas expauit.
+
+Fleuere persepe plurime uirorum egritudines carceres paupertatem et infortunia multa, stante tamen spe mitioris fortune et amoto seuerioris pauore. Quod etsi laudabile uideatur, extremum tamen dilectionis inditium dici non potest, ut Argie dici obsequia potuere. Hec hostiles petiit agros, dum flere posset in patria; fetidum tractauit cadauer, quod iniunxisse poterat aliis; flammis regium inpendit honorem, dum clam infodisse, qualitate temporis inspecta, satis erat; ululatus emisit femineos, ubi poterat pertransire tacita; nec quid speraret habebat ex occiso exule, cum quid timeret adesset ab hoste. Sic uerus amor, sic fides integra, sic coniugii sanctitas et illibata castitas suasisse potuere. Quo merito laudanda, colenda et splendido extollenda preconio uenit Argia.
+
+Mantho, Thyresie, maximi Thebanorum uatis, filia, tempore Edipi regis filiorumque fuit insignis. Hec quidem sub patre magistro tam pronpti atque capacis fuit ingenii, ut pyromantiam, uetustissimum Caldeorum, seu - ut uolunt alii - Nembroth inuentum, adeo egregie disceret, ut euo suo nemo melius flammarum motus colores et murmura, quibus, nescio quo dyabolico opere, futurorum dicunt demonstrationes inesse, cognosceret. Preterea fibras pecudum et taurorum iecinora et quorumcunque animalium exta perspicaci cognouit intuitu; traxitque sepissime - ut creditum est - suis artibus spiritus immundos et inferorum manes coegit in uoces et responsa dare querentibus. Sane cum iam bello cecidissent argiui reges qui Thebas obsederant, occupassetque Creon ciuitatis imperium, hec - ut placet aliquibus - regem nouum fugiens, secessit in Asyam ibique Clarii Apollinis fanum, postea celeberrimum diuinatione, instituit et Mopsum, inclitum sui seculi uatem, esto ex quo conceptum non prodat antiquitas, peperit. Alii uero aliter sentiunt dicuntque eam cum complicibus quibusdam suis, post thebanum bellum, errasse diu et tandem in Ytaliam deuenisse ibique Tyberino iuncta cuidam, concepisse ex eo et peperisse filium, quem Cithconum dixere, a quibusdam Byanorem etiam uocitatum; et inde cum prole in Cisalpinam Galliam transiecisse, ubi cum palustria loca, Benaco contermina lacui, comperisset sua natura munita, seu ut suis cantationibus posset uacare liberius, seu uite residuum securius ducere, media in palude, in supereminente aquis solo, posuisse sedem et ibidem post tempus mortuam atque sepultam. Circa cuius tumulum aiunt Cithconum ciuitatem suis constituisse eamque de matris nomine Manthuam uocitasse. Quidam uero arbitrati sunt eam in mortem usque constanti proposito uirginitatem seruasse: floridum quippe atque sanctissimum opus et laudabile plurimum, ni illud nephastis suis labefactasset artibus Deoque uero, cui dicanda est, uirginitatem seruasset.
+
+Meniarum uxorum numerus ac nomina, seu coeuorum scribentium desidia, seu annositatis uitio, nobis subtracta sunt; equidem indigne, cum non uulgari facinore meruerint in precipuam efferri gloriam. Sed postquam inuidenti fortune sic uisum est, qua poterimus arte, ornabimus innominatas digno preconio easque pro uiribus in memoriam posteritatis educere, tanquam meritas bene, conabimur.
+
+Menie igitur fuere ex lasonis atque Argonautarum sociis non minime nobilitatis splendidissimi iuuenes; qui cum, peracta expeditione colchida, redissent in Greciam, ueteri relicto solo, apud Lacedemonios sibi delegere sedes. Quibus non solum a Lacedemoniis amicabiliter concessa ciuitas est, uerum inter patres et reipublice presidentes assumpti sunt. Cuius tam splendide munificentie successores minus memores, libertatem publicam ignominiose seruituti uelle subigere ausi sunt. Erant enim ea tempestate opulenti iuuenes, nec solum suo fulgore perlucidi, uerum et generosorum Lacedemonum affinitatibus septigemina fulgebant luce. Nam inter alia erant ei spetiosissime coniuges a nobilissimis ciuibus ducentes originem, non edepol pars ultima mundani decoris; cui et clientele addebantur ingentes, ex quibus non gratiam publice patrie felicitati sensere, sed suis ascribentes meritis, eo se fatuitati permisere euelii, ut ceteris se preferendos fore existimarent; ex quo in cupidinem corruere imperii; et hinc ad occupandam rem publicam temere conatus exposuere suos. Quam ob causam, detecto crimine, capti carcerique traditi et capitali supplicio, tanquam hostes, damnati sunt autoritate publica. Et dum nocte sequenti, Lacedemonum ueteri more, deberet illis a carnificibus mors inferri, meste flentesque coniuges pro liberatione damnatorum inauditum iniuere consilium; nec cogitato distulere operam dare. Squalidis igitur uestimentis uelatoque ore, opplete lacrimis, cum iam in noctem occumberet dies, quoniam nobiles essent femine, intrandi carcerem perituros uisure uiros, facile a custodibus obtinuere licentiam. Ad quos cum aduenissent, non tempus consumpsere lacrimis et ploratu, sed repente explicato consilio, cum uiris mutatis uestibus, uelatisque illis femineo ritu Eaciebus, flentes, deiectis in terram oculis fingentesque mestitiam, noctis etiam suffragantibus tenebris, et reuerentia, nobilibus feminis debita, deceptis custodibus, morituros emisere, ipsis damnatorum loco remanentibus; nec ante fraus comperta est quam, uenientibus suppliciorum ministris, ut damnatos in mortem educerent, pro uiris femine comperte sint.
+
+Grandis profecto mulierum fides et egregius amor; sed sinamus fraudis in custodes ludibrium, salutem damnatis exhibitam, quid patribus uisum sit et quid inde secutum; sacri coniugalis amoris uires et audaciam mulierum paululum contemplemur. Instituto nature, ueteri et indissolubili nexu firmato, non nulli uolunt dissidentium coniugum nullum fore pernitiosius odium; sic et conuenientium amorem excedere ceteros. Nam rationis igne succensus non urit ad insaniam, sed in complacentiam calefacit et tanta caritate corda copulat, ut eque semper cuncta nolint uelintque; et tam placide assuetus unitati, ad continuationem sui nil omietit, nil agit tepide uel remisse; et si hostis fortuna sit, ultro labores et pericula subit et uigilantissimus in salutem meditatur consilia, remedia comperit et excudit fallacias, si exigat indigentia. Hic suauissimus, etiam placido conuictu firmatus, coniugum Meniarum tanto feruore inpulit animos, ut, quas nequissent ante uidisse, periclitantibus uiris, ingenii pressis uiribus, decipulas inuenirent, instrumenta pararent, rerum ordinem, tempus rationemque agendorum ut oculatos seuerosque custodes deciperent; et, sublata sensualitatis nebula, aduertentes quoniam nil honestum pro salute amici omictendum sit, ex intimis cordis latebris excitata pietate, ut uiros periculo eximerent, temerario ausu in id irent ut, quos publica damnauerat autoritas, pudicus coniugalis amor absolueret, quos carceri manciparat, emicteret, quos iam tenere dirum uidebatur et capitale supplicium, e carnificum manu subtractos securitati uiteque donaret; et, quod permaximum uisum est, lusa legum potestate, decreto publico ac patrum autoritate et totius ciuitatis uoto frustrato, ut quod optabant impleretur non expauere loco damnatorum sub deceptorum custodum imperio sese claudere. Non edepol tam sinceram fidem, amorem tam integrum admirari sufficio et ob id ratum habeo, si remisse amassent, si tenui fuissent astricte uinculo, cum illis per ocium domi torpere fas esset, hec tam grandia non fecissent. Attamen, ut multa paucis claudam, has asserere audeo ueros certosque fuisse uiros. Meniasque iuuenes, quas simulabant, feminas extitisse.
+
+Penthesilea uirgo Amazonum regina fuit, et successit Orythie et Anthyopi reginis: quibus tamen procreata parentibus, non legi. Hanc aiunt, oris incliti spreto decore et superata mollicie feminei corporis, arma induere maiorum suarum aggressam; et auream cesariem tegere galea ac latus munire faretra; et militari, non muliebri, ritu currus et equos ascendere; seque pre ceteris preteritis reginis mirabilem exhibere, uiribus et disciplina, ausa est. Cui nec ingenium ualidum defuisse constat, cum legatur securis usum, in seculum usque suum incognitum, fuisse compertum. Hec - ut placet aliquibus - audita troiani Hectoris uirtute, inuisum ardenter amauit, et cupidine, in successionem regni, inclite prolis ex eo suscipiendi, in tam grandem oportunitatem cum maxima suarum copia eius in auxilium aduersus Graios facile prouocata descendit. Nec eam clara grecorum principum perterruit fama, quin Hectori armis et uirtute cupiens quam formositate placere, sepissime certamina frequentium armatorum intraret; et non nunquam hasta prosternere, quandoque obsistentes gladio aperire et persepe arcu uersas in fugam turmas pellere et tot tanque grandia uiriliter agere, ut ipsum spectantem aliquando Herculem in admirationem sui deduceret, Tandem dum in confertissimos hostes uirago hec die preliaretur una, seque ultra solitum tanto amasio dignam ostenderet, multis ex suis iam cesis, letali suscepto uulnere, miseranda medios inter Grecos a se stratos occubuit. Alii uero uolunt eam, Hectore iam mortuo, applicuisse Troiam et ibidem - ut scribitur - acri in pugna cesam.
+
+Essent qui possent mirari mulieres, quantumcunque armatas, in uiros unquam incurrere ausas, ni admirationem subtraheret quoniam usus in naturam uertatur alteram, quo hec et huiusmodi longe magis in armis homines facte sunt, quam sint quos sexu masculos natura fecit, et ociositas et uoluptas uertit in feminas seu lepores galeatos.
+
+Polysena uirgo Priami, regis Troianorum, ex Hecuba fuit filia, tam floride pulchritudinis adulescentula, ut seuero pectori Achillis Peliadis flammas immictere potuerit cupidinis eumque, matris Hecube fraude, in suam necem nocte solum in templum usque Apollinis Tymbrei deducere. Ob quam minus debito lapsis troianis uiribus et Ylione deiecto, a Neoptholemo in piaculum manium patris et ad eius tumulum deducta est; ibique - si maiorum literis fides ulla prestari potest - uidens acrem iuuenem expedisse gladium, flentibus ceteris circumstantibus, innocens adeo constanti pectore et intrepido uultu iugulum prebuit, ut non minus admiratio fortitudinis eius quam pietas pereuntis moueret animos.
+
+Magnum quippe et memoratu dignum nequiuisse tenella etas, sexus femineus, mollicies regia, mutata fortuna, grandem pressisse uirginis animum et potissime sub uictoris et hostis gladio, sub quo non nunquam egregiorum uirorum nutant et persepe deficiunt animosa pectora. Crediderim facile hoc generose nature opus, ut ostenderet hac mortis paruipensione quam feminam produxisset, ni tam cito hostis surripuisset fortuna.
+XXXIU. De Hecuba regina Troianorum.
+
+Hecuba Troianorum preclarissima regina fuit, eque perituri splendoris fulgor et miseriarum certissimum documentum. Hec secundum quosdam Dymantis Aonis filia extitit. Alii uero Cipsei regis Tracie uolunt, quod quidem et ipse arbitror, cum sic opinetur a pluribus. Nupsit hec uirgo Priamo Troianorum regi illustri, et ex eo mixtim utriusque sexus concepit peperitque filios decem et nouem, inter quos iubar illud eximium Frigie probitatis Hector; cuius tantus fuit militie fulgor, ut non se tantum eterna fama splendidum faceret, quin imo et parentes patriamque perenni nobilitaret gloria. Uerum non tantum felicis regni decore ac multiplicis prolis serenitate fulgida facta est, quin, urgente aduersa fortuna, orbi toto longe deueniret cognita. Hectorem nempe dilectissimum sibi et Troilum adolescentem et iam maiora uiribus audentem, manu Achillis cesos et ea cede regni solidam basem fere euersam mestissime fleuit. Sic et a Pyrro Paridem trucidatum, inde auribus naribusque truncatum Deyphebum atque fede exanimatum, Ylyonem igne cremari danao, Polytem patris in gremio confodi, Priamum ipsum senem secus domesticas aras exenterari, Cassandram filiam, Andromacam nurum seque captiuam ab hostibus trahi, Polysenam ante Achillis tumulum obtruncari, Astianactem nepotem ex latebris surreptum saxo illidi miseranda conspexit. Et postremo tracio in litore tumulatum adolescentulum Polydorum, Polymestoris fraude occisum, comperit atque fleuit. Quibus tot tanque immanibus oppressa doloribus in rabiem uersam uolunt aliqui traciosque per agros ritu ululasse canum; et sic mortuam et in tumulo hellespontiaci litoris, cui nomen a se Cynosema, sepultam. Non nulli dicunt in seruitutem ab hostibus cum reliquis tractam et, ne miseriarum illi particula deesset ulla, uidisse ultimo Cassandram, occiso iam Agamenone, Clitemestre iugulari iussu.
+
+Cassandra Priami fuit, Troianorum regis, filia. Huic quidem - ut uetustas asserit - uaticinii mens fuit, seu quesita studiis, seu Dei dono, seu potius dyabolica fraude, non satis certum est. Hoc tamen affirmatur a multis, eam longe ante rapinam Helene, audaciam Paridis et aduentum Tyndaridis et longam ciuitatis obsidionem et postremam Priami atque Ylionis desolationem persepe et clara cecinisse uoce; et ob hoc, cum nulla dictis suis prestaretur fides, a patre et Eratribus uerberibus castigatam uolunt; ac etiam fabulam inde confictam, eam scilicet ab Apolline dilectam et in eius concubitum requisitam; quem se prestaturam promississe dicunt, si ab eodem ante eidem futurorum notitia prestaretur. Quod cum suscepisset negassetque promissum, nec Apollo posset auferre concessum, aiunt illum muneri adiecisse neminem quod diceret crediturum; et sic factum est ut quod diceret tanquam fatue dictum crederetur a cunctis. Hec nobili cuidam Corebo desponsata iuueni, prius illum in bello perdidit quam ab eo susciperetur in thalamum; et demum, pereuntibus rebus, captiua Agamenoni cessit in sortem. A quo cum Micenas traheretur, eidem cecinit sibi a Clitemestra preparatas insidias atque mortem. Cuius uerbis cum fides daretur nulla, post mille maris pericula, Micenas cum Agamenone deuenit, ubi, eo Clitemestre fraude ceso, et ipsa eiusdem Clitemestre iussu iugulata est.
+
+Clitemestra Tyndari, regis Oebalie, filia fuit ex Leda et Castoris atque Pollucis et Helene soror, uirgoque nupsit Agamenoni, Micenarum regi. Clue etsi genere satis et coniugio clara esset, nephario tamen ausu clarior facta est. Nam imperante Agamenone uiro Grecorum copiis apud Troiam, cum ex eo iam plures filios peperisset, ociosi atque desidis iuuenis Egysti, olim Thiestis ex Pelopia filii, qui ob sacerdotium abstinebat ab armis, in concupiscentiam incidit; et - ut placet aliquibus - Nauplii senis, Palamedis olim patris, suasionibus, eius in amplexus et concubitum uenit. Ex quo scelere secutum est ut, seu timore ob patratum facinus redeuntis Agamenonis, seu amasii suasione et regni cupidine, seu indignationis concepte ob Cassandram, que ab Agamenone deducebatur Micenas, animosa mulier armato animo et fraudibus temerario ausu surrexit in uirum eumque uictorem Ylii redeuntem et maris tempestatibus fessum, ficta oris letitia, suscepit in regiam; et - ut quibusdam placet - cenantem et uino iam forte madentem percuti iussit ab adultero ex insidiis prodeunte. Alii autem dicunt, cum recubaret, uestimentis uictoria quesitis implicitus, quasi grecanicis festum clarius esset futurum, placide adultera coniunx illi suasit ut patrias indueret uestes et quas ipsa in hoc ante confecerat; easque exitu carentes audax porrexit eidem; et cum iam brachia manicis iniecisset uir quereretque circumuolutus unde posset emictere caput, semiligatus adultero percussori, ab eadem suadente, concessus est et sic, eo neminem uidente, percussus est. Quo facto regnum occupauit omne et cum adultero Egysto per septennium imperauit.
+
+Sane cum excreuisset interim Horestes, Agamenonis ex ea filius, quem clam seruauerant a furore matris amici, animumque in necem patris ulciscendam sumpsisset, tempore sumpto eam cum adultero interemit.
+
+Quid incusem magis nescio: scelus an audaciam? Primum, pregrande malum non meruerat uir inclitus; secundum, quanto minus decebat perfidam mulierem, tanto abominabile magis. Habeo tamen quid laudem, Horestis scilicet uirtutem, que diu substinere passa non est a pietate inceste matris retrahi quin in inmeriti patris necem animosus ultor irrueret et in male meritam matrem filius ageret quod minus meritus genitor ab adultero sacerdote, incesta imperante femina, passus fuerat; et eorum, quorum imperio et opere paternus sanguis eiusus fuerat, ut in autores uerteretur scelus, effuso sanguine piaretur.
+
+Helena tam ob suam lasciuiam - ut multis uisum est - quam ob diuturnum bellum ex ea consecutum, toto orbi notissima femina, filia fuit Tyndari, Oebalie regis, et Lede, formosissime mulieris, et Menelai Lacedemonum regis coniunx. Huius - ut omnes aiunt ueteres greci latinique post eos - tam celebris pulchritudo fuit ut preponatur facile ceteris. Fatigauit enim - ut reliquos sinamdiuini ingenii uirum Homerum, ante quam illam posset secundum precepta satis conuenienter describere carmine. Preterea pictores et sculptores multiplices egregii omnes eundem sumpsere laborem ut tam eximii decoris saltem effigiem, si possent, posteritati relinquerent. Quos inter, summa conductus a Crotoniensibus pecunia, Zeusis heracleotes, illius seculi famosissimus pictor et prepositus ceteris, ad illam pinniculo formandam, ingenium omne artisque uires exposuit; et cum, preter Homeri carmen et magnam undique famam, nullum aliud haberet exemplum, ut per hec duo de facie et cetero persone statu potuerat mente concipere, excogitauit se ex aliis plurium pulcherrimis formis diuinam illam Helene effigiem posse percipere et aliis poscentibus designatam ostendere; et ostensis postulanti a Crotoniatibus, primo formosissimis pueris et inde sororibus, ex formosioribus quinque precipuo decore spectabiles selegit; et collecta secum ex pulchritudine omnium forma una, totis ex ingenio celebri emunctis uiribus, uix creditum est satis plene quod optabat arte potuisse percipere. Nec ego miror: quis enim picture uel statue pinniculo aut celo potuerit inscribere letitiam oculorum, totius oris placidam affabilitatem, celestem risum motusque faciei uarios et decoros secundum uerborum et actuum qualitates? Cum solius hoc nature officium sit. Fecit ergo quod potuit; et quod pinxerat, tanquam celeste simulacri decus, posteritati reliquit. Hinc acutiores finxere fabulam eamque ob sydereum oculorum fulgorem, ob inuisam mortalibus lucem, ob insignem faciei candorem aureamque come uolatilis copiam, hinc inde per humeros petulantibus recidentem cincinnulis, et lepidam sonoramque uocis suauitatem nec non et gestus quosdam, tam cinnamei roseique oris quam splendide frontis et eburnei gucturis ac ex inuisis delitiis pectoris assurgentis, non nisi ex aspirantis concipiendis aspectu, Iouis in cignum uersi descripsere filiam, ut, preter quam a matre suscepisse poterat formositatem, intelligeretur ex infuso numine quod pinniculis coloribusque ingenio suo imprimere nequibant artifices. Ab hac tam spectanda pulcritudine in Laconas Theseus ab Athenis euocatus ante alios, uirginem et etate tenellam, in palestra patrio ludentem more, audax rapuit; et etsi preter oscula pauca eidem auferre nequiuerit, aliqualem tamen labefactate uirginitatis iniecit notam. Que fratribus ab Eletra Thesei matre, seu - ut uolunt alii - a Protheo rege egyptio, absente Theseo, repetentibus restituta; et tandem matura uiro Menelao, Lacedemonum regi, coniugio iuncta est, cui Hermionam filiam peperit unicam. Post hec, fluentibus annis, cum redisset Ylionem Paris, qui ob somnium pregnantis matris in Yda fuerat expositus, et in lucta Hectorem fratrem superasset non cognitus, mortem, crepundiis ostensis et a matre cognitis, euitasset, memor sponsionis spetiosissime coniugis sibi a Uenere, ob latam a se apud Ydam sententiam, seu - ut alii uolunt - postulaturus Hesyonam, fabrefactis ex Yda nauibus, regio comitatu sotiatus, transfretauit in Greciam et a Menelao fuit susceptus hospitio. Ibi cum uidisset Helenam celesti decore conspicuam atque regio in cultu lasciuientem seque intueri cupientem, captus illico et ex moribus spe sumpta, captatis temporibus, scintillantibus feruore oculis, furtim impudico pectori ignem sue dilectionis ingessit. Ceptisque fortuna fauit: nam, exigente oportunitate, eo relicto, Cretam Menelaus perrexerat. Quam ob rem placet aliquibus, eis equis flammis urentibus, ex composito factum esse ut Paris ignem, per quietem uisum ab Hecuba, portaret in patriam et uaticinia adimpleret; maxima cum parte thesaurorum Menelai, noctu, ex laconico litore, seu - ut aliis placet - ex Citharea, ibidem uicina insula, dum in templo quodam, patrio ritu, ob sacrum conficiendum, Helenam uigilantem raperet parateque classi imponeret; et cum ea post multa pericula deueniret in Troiam: ubi cum precipuo honore a Priamo suscepta est, eo extimante potius notam iniurie abstersisse ob detentam a Thelamone Hesionam, quam postremam regni sui desolationem suscepisse in patria. Hac huius illecebra mulieris uniuersa Grecia commota est; et cum gray principes omnes Paridis potius iniuriam ponderarent quam Helene lasciuiam, ea frustra repetita sepius, in Troie excidium coniurarunt unanimes; collectisque uiribus, cum mille uel amplius nauibus, armatorum honustis, litus inter Sygeum et Retheum, promontoria Frigie, occupauere et Ylionem obsederunt, frustra obsistentibus Frigiis. Helena quidem quanti foret sua formositas ex muris obsesse ciuitatis uidisse potuit, cernens litus omne completum hostibus et igne ferroque circumdesolari omnia, populos inire certamina ac per mutua uulnera in mortem iri et tam troiano quam greco sanguine Cuncta fedari. Que quidem tam pertinaci proposito repetita est atque detenta, ut, dum non redderetur, per decennium cede multorum nobilium cruenta perseueraret obsidio. Qua stante, Hectore iam mortuo et Achille, atque a Pyrro, acerrimo iuuene, trucidato Paride, quasi paruum sibi uisum sit peccasse semel, Helena secundas iniuit nuptias nupsitque Deyphebo iuniori. Tandem cum proditione tentaretur quod armis obtineri non posse uidebatur, hec, que obsidioni causam dederat, ut opus daret excidio et ad uiri primi gratiam promerendam, in eandem uolens sciensque deuenit; et cum dolo simulassent Greci discessum, Troianis preteritis fessis laboribus et noua letitia festisque epulis uictis somnoque sepultis, Helena choream simulans accensa face in tempore ex arce reuocauit intentos. Qui redeuntes, cum tacite semisopitam urbem reseratis ianuis intrassent, ea incensa et Deyphebo fede ceso, Helenam post uigesimum a raptu annum Menelao restituere coniugi.
+
+Alii uero asserunt Helenam non sponte sua a Paride raptam et ob id a uiro meruisse suscipi. Qui cum ea Greciam repetens, a tempestate et aduerso uento agitatus plurimum, in Egyptum cursum uertere coactus, a Polibo rege susceptus est. Post hoc sedatis procellis in Lacedemona cum reacquisita coniuge fere post octauum annum a desolato Ylione susceptus est. Ipsa autem quam diu post hec uixerit, aut quid egerit, seu quo sub celo mortua sit, nusquam legisse recordor.
+
+Circes, cantationibus suis in hodiernum usque famosissima mulier, ut poetarum testantur carmina, filia fuit Solis et Perse nynphe, Occeani filie, sororque Oethe Colcorum regis: Solis, ut arbitror, ideo filia dicta, quia singulari floruerit pulchritudine, seu quia circa notitiam herbarum fuerit eruditissima, uel potius quia prudentissima in agendis: que omnia solem, uariis habitis respectibus, dare nascentibus mathematici arbitrantur. Quo autem pacto, relictis Colcis, Italiam petierit, minime legisse memini. Eam Etheum Uolscorum montem, quem de suo nomine dicimus in hodiernum usque Circeum, incoluisse omnes testantur historie; et cum nil preter poeticum legatur ex hac tam celebri mulieres recitatis succincte poeticis, quo prestabitur ingenio mentem excutiemus credentium. Uolunt igitur ante alia quoscunque nautas, seu ex proposito, seu tempestatis inpulsu, ad dicti montis, olim insule, litora applicantes, huius artibus cantatis carminibus, seu infectis ueneno poculis, in feras diuersarum specierum fuisse conuersos; et hos inter uagi Ulixis fuisse sotios, eo, Mercurii mediante consilio, seruato. Qui cum euaginato gladio mortem minaretur uenefice, socios reassumpsisse in formam redactos pristinam et per annum conturbernio usus eiusdem, ex ea Thelegonum suscepisse filium dicunt; et ab ea plenum consilii discessisse. Quo sub cortice hos existimo latere sensus. Sunt qui dicant hanc feminam haud longe a Caieta, Campanie oppido, potentissimam fuisse uiribus et sermone, nec magni facientem, dum modo aliquid consequeretur optatum, a nota illesam seruasse pudicitiam; et sic multos ex applicantibus litori suo blanditiis et ornatu sermonis non solum in suas illecebras traxisse, uerum alios in rapinam et pyrraticam inpulisse, non nullos, omni honestate postposita, ad exercenda negotia et mercimonia dolis incitasse, et plures ob sui singularem dilectionem in superbiam extulisse. Et sic hi, quibus infauste mulieris opera humana subtracta uidebatur ratio, eos ab eadem in sui facinoris feras merito crederetur fuisse conuersos. Ex quibus satis comprehendere possumus, hominum mulierumque conspectis moribus, multas ubique Cyrces esse et longe plures homines lasciuia et crimine suo uersos in beluas. Ulixes autem, Mercurii consilio predoctus, prudentem uirum satis euidenter ostendit, quem adulantium nequeunt laqueare decipule, quin imo et documentis suis laqueatos persepe soluit a uinculo. Reliquum satis patet ad hystoriam pertinere: qua constat Ulixem aliquandiu permansisse cum Circe. Fertur preterea hanc eandem feminam Pici, Saturni filii, Latinorum regis, fuisse coniugem eumque augurandi docuisse scientiam, et ob zelum, quia Pomonam nynpham adamaret, eum in auem sui transformasse nominis. Erat enim illi domesticus picus auis, ex cantu cuius et motibus summebat de futuris augurium; et, quia secundum actus pici uitam duceret, in picum uersus dictus est. Quando, seu quo mortis genere aut ubi hec defuncta sit Circes, compertum non habeo.
+
+Camilla insignis et memoratu dignissima uirgo fuit et Uolscorum regina. Hec ex Methabo Uolscorum rege antiquissimo et Casmilla coniuge genita, nascens matri mortis causa fuit; nam cum enixa paruulam moreretur, a Methabo patre, una tantum ex materno nomine dempta litera, Camillam filiam nuncupauit in sui solatium. Huius quidem uirginis a natali suo die seuera fortuna fuit; nam paululum post matris funus, Methabus, Priuernatum ciuium suorum repentina seditione regno pulsus, nil, fugam arripiens, preter paruulam hanc filiam suam, sibi pre ceteris rebus dilectam, asportasse in exilium potuit. In quod cum solus pedesque miser effugeret et in ulnis sociam deportaret Camillam, ad Amasenum fluuium, pridiano imbre tumentem, deuenit; nec cum, onere infantule prepeditus, posset enare, in oportunum deuenit consilium, porrigente Deo qui celebrem futuram uirginem ignobili assummi fato nolebat. Illam igitur suberis cortice inuolutam iaculo, quod forte ferebat, alligauit atque Dyane deuouit, si seruasset incolumem; et uibratum totis uiribus brachio iaculum, cum filia, in ripam transiecit aduersam, quam euestigio nando secutus est; et cum illam Dei munere comperisset illesam, in miseria letus, siluarum petiit latebras nec absque labore plurimo paruulam educauit lacte ferino. Que cum in ualidiorem euasisset etatem, tegere ferarum corpus cepit exuuiis et tela uibrare lacertis fundasque circumagere, arcus tendere, gestare pharetras, cursu ceruos capreasque siluestres insequi atque superare, labores femineos omnes despicere, uirginitatem pre ceteris inuiolatam seruare, iuuenum amores ludere et connubia potentum procerum omnino respuere ac sese totam Dyane obsequio, cui pater deuouerat, exhibere. Quibus exercitiis durata uirgo, in patrium reuocata regnum, seruauit robore inflexo propositum. Tandem cum a Troia ueniens Eneas Lauinam sumpsisset in coniugem, et ob id bellum inter eum Turnumque rutulum esset exortum, congregantibus eis undique copias, Camilla, Turni para tibus fauens, cum grandi Uolscorum agmine uenit auxiliatrix eidem; et cum sepius armata irruisset in Teucros et die una acriter pugnans multos occidisset ex eis, et nouissime Corebum quendam, Cybelis sacerdotem, armorum eius auida, sequeretur, ab Arrunte quodam ex hostibus, sagitta sub papilla letaliter percussa, maximo Rutulorum damno moribunda collapsa est; et sic inter amata exercitia expirauit.
+
+Hanc intueantur uelim puellule hodierne; et dum sui iuris uirginem adultam et pro libito nunc latos agros, nunc siluas et lustra ferarum accintam faretra discurrentem, labore assiduo lasciuias illecebris appetitus prementem, delitias atque molliciem accuratas offas et elaborata pocula fugientem et constantissimo animo coeuorum iuuenum, non dicam amplexus, sed uerba etiam respuentem uiderint, monite discant quid eas in domo patria, quid in templis, quid in theatris, in quibus spectantium multitudo et seuerissimi morum censores conueniunt, deceat; minus quidem honestis negare aures, os taciturnitate frenare, oculos grauitate compescere, mores componere et gestus omnes suos honestatis mole comprimere, ocia, commesationes, lautitias nimias, choreas et iuuenum uitare consortia; sentiantque quoniam nec optare quod libet, nec quod licet agere sanctum sit aut castitati cono forme; ut prudentiores facte et laudabili uirginitate florentes in sacras nuptias mature, maioribus obtemperantes suis, deueniant.
+
+Penelopes Ycari regis filia fuit et Ulixis strenuissimi uiri coniunx: illibati decoris atque intemerate pudicitie matronis exemplum sanctissimum et eternum. Huius quidem pudoris uires a fortuna acriter agitate, sed frustra, sunt; nam cum iuuencula uirgo, et ob uenustatem forme plurimum diligenda, a patre iuncta fuisset Ulixi peperissetque ex eo Thelemacum; et ecce in expeditionem troiani belli uocatus, imo ui fere tractus, Ulixes, ab eo cum Laerte patre iam sene et Anthyclia matre et paruo filio relicta est. Sane, perseuerante bello, nullam preter decennalem uiduitatis iniuriam passa est. Attamen, Ylione deiecto, cum repetentes domum proceres aut in scopulos tempestate maris illisos, aut in peregrinum litus inpulsos aut undis absortos, seu paucos in patriam receptos, fama monstraret, solius Ulixis erat incertum quo cursum tenuissent naues. Quam ob rem cum expectatus diu non reuerteretur in patriam, nec appareret ab ullo usquam uisum, mortuus existimatus est; qua credulitate Anthyclia genitrix miseranda, ad leniendum dolorem, uitam terminauit laqueo. Penelopes autem, etsi egre plurimum ferret uiri absentiam, longe tulit egrius sinistram mortis eius suspitionem. Sed post multas lacrimas et Ulixem frustra uocatum sepissime, inter senem Laertem et Thelemacum puerum in castissimam et perpetuam uiduitatem senescere firmato animo disposuit. Uerum cum et forma decens moresque probabiles et egregium genus ad se diligendam atque concupiscendam quorundam nobilium ex Ythachia atque Cephalania et Etholia prouocasset animos, plurimum instigationibus eorum uexata est. Nam cum in dies spes uite Ulixis aut reditus eiusdem continuo uideretur minui, eo uentum est ut, abeunte rus ob fastidium procatorum Laerte, procatores ipsi Ulixis occuparent regiam et Penelopem precibus atque suasionibus pro uiribus, et sepissime, in suum prouocarent coniugium. Ast mulier, metuens ne forte sacri pectoris uiolaretur propositum, cum iam cerneret uiam negationibus auferri, diuino profecto illustrata lumine, terminis et astutia infestos, saltem ad tempus, fallendos esse arbitrata est; petiit instantibus sibi tam diu liceret expectare uirum donec telam, quam more regalium mulierum ceperat, perfecisse posset. Quod cum facile concessissent competitores egregii, ipsa femineo astu quicquid in die solerti studio texens uidebatur operi iungere, clam reuocatis filis, subtrahebat in nocte. Qua arte cum eos in regia Ulixis bona assiduis conuiuiis consumentes aliquandiu lusisset, nec iam amplius uideretur locum fraudi posse prestari, Dei pietate factum est ut ex Pheycum regno nauigans, post uigesimum sui discessus annum, solus et incognitus Ulixes Ythachiam ueniret pastoresque suos scitaturus rerum suarum statum adiret; et cum ex astutia pauper incessisset habitu, a Sybote iam sene porcario suo comiter susceptus, ab eodem referente fere omnem rerum suarum comprehendit seriem et Thelemacum a Menelao redeuntem uidit seque clam illi cognitum fecit et consilium suum aperuit omne; factumque est ut a Sybote incognitus deduceretur in patriam. Quo cum uidisset quo pacto rem suam traherent procatores atque pudicam Penelopem eorum renuentem coniugium, irritatus, cum Sybote subulco et Phylitia opilione suo atque Thelemaco Elio, clausis regie ianuis, in procatores conuiuantes insurgens, Eurimacum, Polibi filium, et Anthinoum, Anphinonem atque Clisippum samium, Agelaum aliosque, frustra ueniam exorantes, una cum Melantheo caprario suo, hostibus arma ministrante, atque mulieribus domesticis, quas nouerat cum procatoribus contubernium habuisse, occidit; suamque Penelopem ab insidiis procantium liberauit. Que tandem, cum uix eum recognoscere potuisset, summo perfusa gaudio, diu desideratum suscepit. Uult tamen Lycophron quidam, nouissimus poetarum ex Grecis, hanc suasionibus Nauplii senis, ob uindictam occisi Palamedis filii sui, fere omnes Grecorum coniuges lenocinio in meretricium deducentis, Penelopem cum aliquo ex procatoribus in amplexus et concubitum uenisse. Quod absit ut credam, celebrem castimonia multorum autorum literis mulierem, unius in contrarium asserentis, Penelopem preter castissimam extitisse. Cuius quidem uirtus tanto clarior atque commendabilior quanto rarior inuenitur et, maiori inpulsa certamine, perseuerauit constantior inconcussa.
+
+Lauinia Laurentum regina, genus a Saturno cretensi ducens, Latini regis et Amate coniugis eius filia fuit unica; et tandem Enee, strenuissimi Troianorum ducis, coniunx, magis belli Enee Turnique rutuli causa clara quam alio facinore suo. Hec equidem ob insigne formositatis sue decus et patrium regnum, cui successura uidebatur, a Turno Rutulorum rege ardentissimo iuuene in coniugium instantissime petebatur eique ex eo spem fecerat Amata mater, que, auia, desiderio nepotis fauebat inpense. Sane Latinus augurandi peritus, cum ab oraculo suscepisset filiam extero duci tradendam coniugio, tardius ibat in uotum; quin imo cum a Troia profugus aduenisset Eneas, Latinus, tam ob generis claritatem quam ob oraculi monitus, eidem poscenti amicitiam spopondit et filiam. Quam ob rem inter Eneam Turnumque bellum suscitatum est; et post multa certamina obtinentibus Troianis per uulnera et sanguinem mortemque plurium nobilium, ab Enea in Lauinie nuptias itum est, mortua iam ob indignationem Amata laqueo.
+
+Sunt tamen qui uelint bellum post nuptias exortum, sed, qualitercunque gestum sit, constat Lauiniam ex Enea clarissimo principe concepisse filium et, eo ante diem partus apud Numicum fluuium rebus humanis subtracto, cum Ascanium priuignum regnantem timeret, secessisse in siluas et ibi postumum peperisse atque - ut uolunt aliqui - Iulium nominasse Siluium. Sane cum mitior credito esset in nouercam Ascanius et sibi Albam ciuitatem condidisset, ultro secedens Lauinie regnum patrium liquit, quod Lauinia, ueterem pectori generositatem gerens, honeste atque pudice uiuens summa cum diligentia tenuit illudque tam diu seruauit donec Siluio pubescenti resignaret in nichilo diminutum. Uolunt tamen aliqui eam a siluis reuocatam Melampodi cuidam nupsisse et Siluium ab Ascanio fraterna beniuolentia educatum.
+
+Dido, cui prius Elyssa nomen, Cartaginis eque conditrix et regina fuit. Huius quidem in ueras laudes, paululum ampliatis fimbriis, ire libet, si forte paucis literulis meis saltem pro parte notam, indigne obiectam decori sue uiduitatis, abstergere queam. Et ut altius in suam gloriam aliquantisper assummam, Phenices, ut satis uulgatum est, populi industria preclarissimi, ab extrema fere Egypti plaga in syrium uenientes litus, plurimas et preclaras ibidem condidere urbes. Quibus inter alios rex fuit Agenor, nostro, nedum suo, euo prefulgidus fama, a quo genus Didonis inclitum manasse creditum est. Cuius pater Belus Phenicum rex cum, Cypro insula subacta, clausisset diem, eam uirgunculam cum Pygmaleone fratre grandiusculo Phenicum reliquit fidei. Qui Pygmaleonem constituentes genitoris in solium, Elyssam, puellulam et forma eximiam, Acerbe seu Syceo uel Sycarbe - ut dicunt alii - Herculis sacerdoti, qui primus erat post regem apud Tyrios honor, coniugio iunxere. Hi autem inuicem sanctissime se amarunt. Erat pre ceteris mortalibus cupidissimus et inexplebilis Pygmalion auri, sic et Acerba ditissimus; esto, regis auaritia cognita, illud occultasset latebris. Uerum cum famam occultasse nequiuerit, in auiditatem tractus, Pygmalion, spe potiundi, per fraudem occidit incautum. Quod cum cognouisset Elyssa, adeo inpatienter tulit ut uix abstineret a morte. Sane cum multum temporis consumpsisset in lacrimis et frustra sepius dilectissimum sibi uocasset Acerbam atque in fratrem diras omnes execrationes expetisset, seu in somniis monita - ut placet aliquibus - Seu ex proprio mentis sue consilio, fugam capessere deliberauit, ne forsan et ipsa auaritia fratris traheretur in necem; et posita feminea mollicie et firmato in uirile robur animo, ex quo postea Didonis nomen meruit, Phenicum lingua sonans quod uirago latina, ante alia non nullos ex principibus ciuitatum, quibus uariis ex causis Pygmalionem sciebat exosum, in suam deduxit sententiam; et sumpta fratris classe, ad eam transferendam, seu in aliud, preparata, confestim naualibus compleri sotiis iussit et nocte, sumptis thesauris omnibusquosuiri nouerat et quos fratri subtraxisse potuit, clam nauibus imponi fecit et excogitata astutia, pluribus inuolucris harena repletis, sub figmento thesaurorum Sycei, uidentibus omnibus, easdem honerauit; et cum iam altum teneret pelagi, mirantibus ignaris, in mari proici inuolucra iussit; et lacrimis se mortem, quam diu desiderauerat, thesaurorum Acerbe summersione adinuenisse testata est, sed sotiis compati, quos non dubitabat, si ad Pygmalionem irent, diris suppliciis una secum ab auarissimo atque truci rege scarnificari; sane si secum fugam arripere uellent, non se illis et eorum oportunitatibus defuturam asseruit. Quod miseri audientes naute, etsi egre natale solum patriosque penates linquerent, timore tamen seue mortis exterriti, in consensum exilii uenere faciles; et, flexis proris, ea duce, in Cyprum uentum est, ubi uirgines Ueneri in litore libamenta, suorum more, soluentes, ad solatium iuuentutis et prolem procreandam rapuit; et Jouis antistitem cum omni familia premonitum, et magna huic fuge subsecutura uaticinantem, socium peregrinationis suscepit. Et iam Creta post tergum et Sycilia a dextris relicta, litus flexit in affrum et, Massuliorum oram radens, sinum intrauit, postea satis notum, quo tutam nauibus stationem arbitrata, dare pausillum quietis fatigatis remigio statuit; ubi aduenientibus uicinis desiderio uisendi forenses et aliis comeatus et mercimonia portantibus, ut moris est, collocutiones et amicitie iniri cepte; et cum gratum appareret incolis eos ibidem mansuros esse et ab Uticensibus, olim a Tyro eque profectis, legatio suasisset sedes; confestim, esto audisset fratrem bella minantem, nullo territa metu, ne iniuriam inferre cuiquam uideretur, et ne quis eam magnum aliquid suspicaretur facturam, non amplius quam quantum quis posset bouis occupare corio, ad sedem sibi constituendam, ab accolis telluris in litore mercata est.
+
+O mulieris astutia! In frusta iussu suo concisum bouis corium fracturisque iunctis, longe amplius quam arbitrari potuerint uenditores amplexa est et auspicio equini capitis bellicosam ciuitatem condidit, quam Cartaginem nuncupauit; et arcem a corio bouis Byrsam; et cum, quos fraude texerat, ostendisset thesauros, et ingenti spe fuge animasset socios, surrexere illico menia, templa, forum et edificia publica et priuata. Ipsa autem, datis populo legibus et norma uiuendi, cum repente ciuitas euasisset egregia et ipsa inclita fama pulchritudinis inuise et inaudite uirtutis atque castimonie per omnem Affricam delata est. Quam ob rem, cum in libidinem pronissimi homines Affri sint, factum est ut Musitanorum rex in concupiscentiam ueniret eiusdem eamque quibusdam ex principibus ciuitatis sub belli atque desolationis surgentis ciuitatis denunciatione, ni daretur, in coniugium postulauit. Qui cum nouissent uidue regine sacrum atque inflexibile castitatis propositum et sibi timerent plurimum ne, petitoris frustrato desiderio, bello absorberentur, non ausi Didoni interroganti quod poscebatur exponere uerbis, reginam fallere et in optatum deducere sua sententia cogitarunt, eique dixere regem cupere eorum doctrina efferatam barbariem suam in mores humaniores redigere; et ob id, sub belli interminatione, preceptores ex eis poscere; uerum eos ambigere quisnam ex eis tam grande uellet onus assummere ut, relicta patria, apud tam immanem regem moraturus iret. Non sensit regina dolos, quin imo in eos uersa: - Egregii ciues - inquit - que segnities hec, que socordia? An ignoratis quia patri nascamur et patrie? nec eum rite ciuem dici posse qui pro salute publica mortem, si casus expostulet, nedum incomodum aliud renuat? Ite igitur alacres et paruo periculo uestro a patria ingens belli incendium remouete -. His regine redargutionibus uisum est principibus obtinuisse quod uellent et uera regis detexere iussa. Quibus auditis, satis regine uisum est se sua sententia petitum approbasse coniugium ingemuitque secum, non ausa suorum aduersari dolo. Staate tamen proposito, repente in consilium iuit quod sue pudicitie oportunum uisum est dixitque se, si terminus adeundi uirum detur, ituram. Quo concesso atque adueniente Enea troiano nunquam uiso, mori potius quam infringendam fore castimoniam rata, in sublimiori patrie parte, opinione ciuium manes placatura Sicei, rogum construxit ingentem et pulla tecta ueste et cerimoniis seruatis uariis, ac hostiis cesis plurimis, illum conscendit, ciuibus frequenti multitudine spectantibus quidnam factura esset. Que cum omnia pro uotis egisset, cultro, quem sub uestibus gesserat, exerto ac castissimo apposito pectori uocatoque Syceo inquit: - Prout uultis ciues optimi, ad uirum uado -. Et uix uerbis tam paucis finitis, summa omnium intuentium mestitia, in cultrum sese precipitem dedit et auxiliis frustra admotis, cum perfodisset uitalia, pudicissimum effundens sanguinem, iuit in mortem.
+
+O pudicitie inuiolatum decus! O uiduitatis infracte uenerandum eternumque specimen, Dido! In te uelim ingerant oculos uidue mulieres et potissime christiane tuum robar inspiciant; te, si possunt, castissimum effundentem sanguinem, tota mente considerent, et he potissime quibus fuit, ne ad secunda solum dicam, sed ad tertia et ulteriora etiam uota transuolasse leuissimum! Quid inquient, queso, spectantes, Christi insignite caractere, exteram mulierem gentilem, infidelem, cui omnino Christus incognitus, ad consequendam perituram laudem tam perseueranti animo, tam forti pectore in mortem usque pergere, non aliena sed sua illatam manu, antequam in secundas nuptias iret? antequam uenerandissimum obseruantie propositum uiolari permicteret? Dicet arbitror aliqua, cum perspicacissime ad excusationes nostre sint femine: - Sic faciendum fuit; destituta eram, in mortem parentes et fratres abierant, instabant blanditiis procatores, nequibam obsistere, carnea, non ferrea sum -.
+
+O ridiculum! Dido quorum subsidio confidebat, cui exuli frater unicus erat hostis? Nonne et Didoni procatores fuere plurimi? Imo, et ipsa Dido eratne saxea aut lignea magis quam bodierne sint? Non equidem. Ergo mente saltem ualens, cuius non arbitrabatur posse uiribus euitare illecebras, moriens, ea uia qua potuit euitauit. Sed nobis, qui nos tam desertos dicimus, nonne Christus refugium est? Ipse quidem Redemptor pius in se sperantibus semper adest. An putas, qui pueros de camino ignis eripuit, qui Susannam de falso crimine liberauit, te de manibus aduersantium non possit auferre, si uelis? Flecte in terram oculos et aures obsera atque ad instar scopuli undas uenientes expelle et immota uentos efflare sine: saluaberis.
+
+Insurget forsan et altera dicens: - Erant michi longe lateque protensus ager, domus splendida, supellectilis regia et diuitiarum ampla possessio; cupiebam effici materne tam grandis substantia ad exteros deferretur -. O insanum desiderium! Nonne et Didoni absque filiis regnum erat? nonne diuitie regie? Erant equidem. Quid et ipsa mater effici recusauit? Quia sapientissime arbitrata est nil stolidius fore quam tibi destruere ut edifices alteri. Ergo castimoniam maculabo ut agris, ut splendide domui, ut supellectili pariam possessorem? Sino, quod contigit sepissime, destructorem. Nonne, etsi tibi diuitie ingentes, que profecto expendende, non abiciende sunt, et Christi pauperes multi sunt? Quibus dum exhibes, tibi eterna palatia construis, quibus dum exhibes, castimoniam alio fulgore illustras. Preterea et amici sunt, quorum nulli aptiores heredes, cum tales habeas quales ipsa quesitos probaueris; filios autem, non quales uolueris, sed quales natura concedet, habebis.
+
+Ueniet et tertia asserens quia sic illi fuerit agendum, cum parentes iusserint, consanguinei coegerint et affines suaserint; quasi ignoremus, ni sua concupiscentia suasisset, imo effrenata iussisset, predicta omnia frustrasset negatione unica. Potuit mori Dido ne uiueret impudica; hec, ut pudica uiueret, connubium negare non potuit.
+
+Aderit, suo iudicio, astutior ceteris una que dicat: - Iuuenis eram; feruet, ut nosti, iuuentus; continere non poteram; doctoris gentium aientis sum secuta consilium -. O quam bene dictum! Quasi ego aniculis imperem castitatem, uel non fuerit, dum firmauit animo castimoniam, iuuencula Dido! O scelestum facinus! Non a Paulo tam sancte consilium illud datur quin in defensionem facinoris persepe turpius alligetur. Exhaustas uires sensim cibis restaurare possumus: superfluas abstinentia minorare non possumus! Gentilis femina ob inanem gloriam feruori suo imperare potuit et leges imponere; christiana, ut consequatur eternam, imperare non potest! Hei michi! Dum fallere Deum talibus arbitramur, nos ipsos et honori caduco - ut eternum sinam - subtrahimus et in precipitium eterne damnationis inpellimus. Erubescant igitur intuentes Didonis cadauer exanime; et dum causam mortis eius excogitant, uultus deiciant, dolentes quod a membro dyaboli christicole pudicitia superentur; nec putent, dum lacrimas dederint et pullas assumpserint uestes, defuncto peregisse omnia. In finem usque seruandus est amor, si adimplere uelint uiduitatis officium. Nec existiment ad ulteriora uota transire; quod non nulle persepe faciunt, potius ut sue prurigini, sub ficto coniugii nomine, satisfaciant, quam ut sacro obsequantur connubio, impudicitie labe. Quid enim aliud est tot hominum amplexus exposcere, tot inire, quam, post Ualeriam Messalinam, caueas et fornices intrare? Sed de hoc alias. Fateor enim laboris incepti nimium excessisse terminos; sed quis adeo sui compos est quin aliquando ultra propositum efferatur ab impetu? Ignoscant queso qui legerint et nos unde diuertimus reuertamur.
+
+Didonem igitur exanguem cum lacrimis publicis et merore ciues, non solum humanis, sed diuinis etiam honoribus funus exercentes magnificum, extulere pro uiribus; nec tantum publice matris et regine loco, sed deitatis inclite eisque fauentis assidue, dum stetit Cartago, aris templisque excogitatis sacrificiis coluere.
+
+Nicaulam extrema - ut percipi potest - Ethyopum produxit barbaries; que quidem tanto memoratu dignior est quanto, inter incultiores exorta, moribus effulsit splendidior. Constat enim - si fides datur antiquis - hanc, deficientibus Pharaonibus, seu eorum prolem seu alteram, Ethyopum atque Egyptiorum et - ut non nulli asserunt - Arabum clarissimam fuisse reginam et in Meroe, insula Nyli permaxima, habuisse regiam ibique tam grandi diuitiarum habundasse copia ut credatur in hac fere mortales excessisse ceteros. Quas inter diuitiarum delitias, non ocio et molliciei feminee deditam legimus, quin imo, etsi preceptorem ignoremus, tanta eam rerum periturarum scientia preditam sensimus, ut mirabile uisum sit; quod etiam sacre testari uidentur litere, quarum autoritate monstratur. Hanc, quam Sabam uocant, audita scientie Salomonis, suo euo florentis, fama, que celebris totum iam compleuerat orbem, dicunt fuisse miratam, cum consueuerint stolidi seu ignari floccifacere talia, non mirari. Et, quod longe magis, non solum mirata est, quin imo a Meroe, fere altero orbis ex angulo, insigni relicto regno, per Ethyopes Egyptiosque et Rubri maris litora atque Arabum solitudines, tam splendido comitatu tanque magnifico sumptu regioque permaximo famulatu uenit illum auditura Ierusalem, ut ipse Salomon, regum omnium ditissimus, mulieris magnificentiam miratus sit. Que summo cum honore ab eo suscepta, cum enigmata exposuisset quedam, et eorum solutiones cum diligentia audiuisset, ultro confessa est Salomonis sapientiam longe famam atque humanorum ingeniorum capacitatem excedere; nec dubium Dei dono, non studio quesitam fuisse. Inde dona exhibuit illi magnifica, inter que fuisse creduntur balsama sudantes arbuscule, quas postmodum Salomon haud longe ab Asfaltidis lacu plantari iussit et coli. Demum uersa uice susceptis muneribus, summa cum laude in patriam abiit. Sunt qui credant hanc eandem illam celsam Meroe reginam fuisse Candacem, a qua in posterum, ut Pharaones ante, sic Egyptii reges diu cognominati Candaces sunt.
+
+Panphylem quandam grecam fuisse feminam comperio; et, cum ex qua patria uetustas abstulerit, patris tamen nomen benigna reliquit; nam cuiusdam Platee fuisse filiam reperitur. Que, etsi amplissimis titulis decorari non possit, quoniam aliquid reipublice addidit boni, sua laudis portione taciturnitate fraudari non debet. Nil enim noui, quantumcunque post factum uideatur facile, ab aliquo compertum est, quod non sit ingentis ingenii argumentum et pro rei qualitate aliquali gloria munerandum.
+
+Hanc igitur uolunt autores, quibus fides prestatur aliqua, primam ex arbusculis uolitantem bombicem collegisse et illam a superfluis purgasse pectine et purgatam apposuisse colo ac etiam ex ea filum trahere et inde texere docuisse et sic eius usum, eousque incognitum, induxisse. Cuius rei excogitata ratio ostendet facile quantum in reliquis agendis debuerit Panphiles ualuisse.
+
+Rhea Ylia generosi sanguinis precipua claritate inter Ytalos emicuit olim; nam per Siluios, Albanorum reges, successiue regnantes atque descendentes ab Enea, inclito Troianorum duce, traxit originem, Numitore ex dictis Albanorum rege prestante. Ea quippe adhuc existente uirguncula, factum est ut Amulius, Numitoris frater iunior, inpulsus regni cupidine, iure gentium paruipenso, Numitorem ui regno priuaret; in quem ne seuiret, fraterna intercessit pietas: contentus ut ruri relegatus priuato uacaret ocio. In Lausum uero adolescentulum, Numitoris filium, ut regni amoueret emulum, animo truci deseuit eoque ceso Yliam, Lausi sororem, adhuc puellulam seruauit. Uerum ut illi auferretur connubii spes omnis et prolis, uestalibus uirginibus addidit eamque perpetuam uirginitatem profiteri coegit. Que cum in pleniorem deuenisset etatem, stimulis acta uenereis, quo pacto nescitur, eam tamen in amplexus deuenisse uiri turgidus patefecit uterus; nam pregnans effecta Romulum Remumque, romane urbis parentes uno et eodem partu enixa est. Quod ob crimen, quantumcunque regia fuerit femina, instituto ueteri regioque iussu expositi sunt filii et ipsa uiua infossa est. Sane etsi eius corpus terra obrutum sit, natorum opus egregium in sublime culmen ipsius nomen euexit egitque ut id posteritati uenerabile foret quod tyramnus lege sacra abolesse conatus est.
+
+Hanc dum mente intueor uideoque sacras uestes et sanctimonialium uelamentaUeneris aliquandiu tegere furta, quin quorundam insaniam rideam continere nequeo. Sunt quidam qui, ut auari portiunculam dotis natis subtrahant, sub pretextu deuotionis paruulas filias aut quandoque puberes sed coactas monasticis claustris, nescio utrum dicam, claudunt aut perdunt: aientes se Deo dicasse uirginem que intenta precibus rem suam deducet in melius morientique piorum lucrabitur sedes. O ridiculum stolidum! Ignorant ociosam feminam Ueneri militare et summe publicis inuidere meretriculis earumque cellas suis preponere claustris; et dum secularia coniugia spectant, uestes ornatusque uarios, choreas et festos dies, se, nulla coniugii habita experientia, uere et ab ipso uite huius ingressu uiduas deflent, fortunam suam, parentum animas, uictas et claustra tota execrantur mente, nec alibi solature mesta precordia recurrunt quam in meditationem quo pacto in fugam carcerem erumpere possint aut saltem intromictere mechos, incestum querentes agere furtim quod palam illis sublatum est fecisse coniugio. He sunt, non dicam omnium, sed plurimarum, contemplationes in Deum precesque trascendentes ethera, quibus aucti saluique fient qui illas intrusere carceri. Heu miseri parentes et necessarii quicunque alii, dum alias posse perpeti quod ipsi nequirent et fugiunt miseri! Persepe flentur stupra turpissima, infames partus, nepotes expositi aut infanda morte necati, exclusiones ignominiose fugeque; et postremo dehonestatas oportet alere quas honestas potuisset auarus coniugibus iungere. Sentiant ergo dementes, si alienas uires suis metiri non uolunt, quoniam non inscie, non paruule, non coacte, Deo dicande sint uirgines, quin imo persancte ab infantia patria in domo nutrite, honestate et probandis moribus imbute, etate prouecte; et quid agant integra mente noscentes, sponte sua, non coacte, iugum subeuntes uirginitatis perpetue. Quas rarissimas inueniri arbitror; sed longe melius est talium paruum esse numerum quam multitudine illecebri Dei sanctuarium prophanare.
+
+Gaia Cirilla, etsi eius originis nullam stare memoriam compererim, romanam tamen aut etruscam fuisse mulierem reor, et ueterum constat autoritate quoniam Tarquinii Prisci Romanorum regis fuerit gratissima coniunx. Hec cum esset prestantissimi ingenii femina, quantumcunque regia coniunx et in regia esset domo, ocio torpere passa non est, quin imo cum se lanificio dedisset (quod credam eo tempore apud Latinos honorabile) adeo erga illud egregiam opificem atque solertem fecit ut in hodiernum usque nominis sui fama protensa sit; nec euo suo publico caruit munere. Nam cum apud Romanos mirabilis et amantissima femina haberetur, nondum eis marcentibus deliciis asyaticis, instituto publico cautum est ut ab intrantibus nouis nuptiis primitus sponsorum suorum domos unaqueque rogaretur quo uocaretur nomine, rogataque se euestigio Gaiam uocari profiteretur, quasi ex hoc sumpture essent future frugalitatis omen. Quod quantumcunque apud insolentes modernorum animos uideatur perminimum, non dubitem quin apud prudentiores, illius seculi simplicitate pensata, optime et plurimum laudande mulieris uideatur inditium.
+
+Saphos lesbia ex Mitilena urbe puella fuit, nec amplius sue originis posteritati relictum est. Sane, si studium inspexerimus, quod annositas abstulit pro parte restitutum uidebimus, eam scilicet ex honestis atque claris parentibus genitam; non enim illud unquam degener animus potuit desiderasse uel actigisse plebeius. Hec etenim, etsi quibus temporibus claruerit ignoremus, adeo generose fuit mentis ut, etate florens et forma, non contenta solum literas iungere nouisse, ampliori feruore animi et ingenii suasa uiuacitate, conscenso studio uigili per abruta Parnasi uertice celso, se felici ausu, Musis non renuentibus, immiscuit; et laureo peruagato nemore in antrum usque Apollinis euasit et, Castalio proluta latice, Phebi sumpto plectro, sacris nynphis choream traentibus, sonore eithare fides tangere et expromere modulos puella non dubitauit; que quidem etiam studiosissimis uiris difficilia plurimum uisa sunt.
+
+Quid multa? Eo studio deuenit suo ut usque in hodiernum clarissimum suum carmen testimonio ueterum lucens sit, et erecta illi fuerit statua enea et suo dicata nomini, et ipsa inter poetas celebres numerata; quo splendore profecto, non clariora sunt regum dyademata, non pontificum infule, nec etiam triunghantium lauree. Uerum - si danda fides est - uti feliciter studuit, sic infelici amore capta est. Nam, seu facetia seu decore seu alia gratia, cuiusdam iuuenis dilectione, imo intolerabili occupata peste, cum ille desiderio suo non esset accomodus, ingemiseens in eius obstinatam duritiem, dicunt uersus flebiles cecinisse; quos ego elegos fuisse putassem, cum tali sint elegi attributi materie, ni legissem ab ea, quasi preteritorum carminum formis spretis, nouum adinuentum genus, diuersis a ceteris incedens pedibus, quod adhuc ex eius nomine saphycum appellatur. Sed quid? Accusande uidentur Pyerides que, tangente Anphyone lyram, ogygia saxa mouisse potuerunt et adolescentis cor. Sapho canente, mollisse noluerunt.
+
+Lucretia romane pudicitie dux egregia atque sanctissimum uetuste parsimonie decus, filia fuit Lucretii Spurii Tricipitini, clarissimi inter Romanos uiri, et coniunx Tarquinii Collatini, olim Egerii fratris Tarquinii Prisci filii; incertum utrum oris formositate an honestate morum inter romanas matronas speciosior uisa sit. Que, cum, obsidente Tarquinio Superbo Ardeam ciuitatem, apud Collatii oppidum haud longe ab Urbe, in uiri edes secessisset, actum est ut in castris, cum obsidio traheretur in longum, cenantibus regiis iuuenibus, inter quos et Collatinus erat, et forte nimio calentibus uino, caderet sermo de coniugum honestate. Et cum suam ceteris - ut moris est - unusquisque preferret, in consilium itum est ut, conscensis citatis equis uisisque quibus noctu, eis bella gerentibus, ignare coniuges exercerentur offitiis, probabiliorem oculata fide perciperent. Sane cum iuuenes regias Romam inter coequales ludentes inuenissent, uersis equis deuenere Collatium; ubi cum mulieribus suis lanificio uacantem et nullo exornatam cultu inuenere Lucretiam; quam ob rem iudicio omnium laudabilior uisa est. Collatinus autem reliquos iuuenes benigne suscepit in domum, in qua, dum honorantur, Sextus, Superbi filius, impudicos oculos in honestatem atque formositatem caste mulieris iniecit; et nephasto succensus igne, per uim potiundam, si aliter non detur, eiusdern uenustatem tacito secum consilio disponit. Nec multis interpositis diebus, urgente insania, clam castris relictis, nocte uenit Collatium. Ubi, eo quod uiri consanguineus esset, a Lucretia comiter susceptus et honoratus, postquam domum omnem tacitam sensit et sic omnes sopitos arbitratus, exerto gladio, cubiculum intrauit Lucretie, quis esset aperuit minatusque illi mortem si uocem emicteret aut sue non acquiesceret uoluntati. Quam cum reluctantem desiderio suo et mortis impauidam cerneret, ad damnandam recurrens astutiam, inquit se illam secus seruum ex suis occisurum; et cunctis eam a se ob adulterium cum adultero cesam dicere. Substitit his auditis tremebunda mulier et a tam obscena infamia terrefacta, timens, si eo occideretur pacto, purgatorem sue innocentie defuturum; et ob id aspernanti animo corpus permisit adultero. Qui cum illecebri uoluptati sue satisfecisset et abiisset, iudicio suo, uictor, egra tam scelesti facinoris, Lucretia, elocescente die, Tricipitinum patrem et Brutum, Collatini affinem, amentem usque in diem illam existimatum, aliosque necessarios confestim accersiri iussit, et uirum. Quibus aduenientibus, que a Sexto nocte intempesta in eam gesta sint, cum lacrimis et ordine retulit; et cum eam flentem misere solarentur affines, cultrum, quem sub ueste texerat, educens inquit: - Ego me, si peccato absoluo, supplicio non libero; nec ulla deinceps impudica, Lucretie uiuet exemplo -. Hisque dictis illum in pectus impegit innocuum et uulneri incumbens, uidente uiro ac patre, moribunda collapsa est; nec diu et animam cum sanguine fudit.
+
+Infelix equidem pulcritudo eius et tanto clarius, nunquam satis laudata, pudicitia sua dignis preconiis extollenda est, quanto acrius ingesta ui ignominia expiata; cum ex eadem non solum reintegratum sit decus, quod feditate facinoris iuuenis labefactarat ineptus, sed consecuta sit romana libertas.
+
+Tamiris Scitharum regina fuit. Qui quidem Scythe, cum in sterili solo et sub gelida celi plaga Ripheis Yperboreisque annexi montibus sint et inde sibi tantum fere cogniti, ex quibus Thamiris sit orta parentibus, seu cui iuncta connubio, incognitum est; et ideo hac tantum, quantum ad insigne nobilitatis, nota conspicua est, quod feris et indomitis populis imperarit, Cyro iam Asye regna tenente. Qui cum - forsan ut clarius nosceretur Thamiris - in cupidinem regni scythici deueniret, magis ad suam gloriam extollendam quam imperium augendum (audierat quippe pauperes et siluestres homines Scythas fore, sed a maximis regibus eousque fuisse inuictos); hac ergo tractus auiditate, in Thamirim reginam uiduam egit exercitum. Cuius cum prenouisset aduentum Thamiris, esto toti Asye et fere orbi, gestorum amplitudine, formidabilis foret, non tamen, ut femina, territa, latebras petiit, seu leges pacis caduceatore postulauit medio; quin imo congregatis copiis et belli dux facta, cum posset nauato opere obsistere, eum cum omni exercitu Araxem transire passa est et suos intrare fines, arbitrata sagax femina longe melius expugnari Cyri rabiem infra terminos suos posse quam extra. Et certior facta eum ad interiora penetrasse regni, adolescentulo filio unico tercia copiarum parte concessa, iussit ut Cyro obuiam pugnaturus procederet. Cyrus uero, tam qualitate locorum et gentium moribus pensatis quam auditis, sentiens uenientem cum exercitu iuuenem, fraude quam armis uincere statuit; castrisque uino, quod nondum nouerant Scythe, epulisque et deliciis ceteris confertis relictis, fugam finxit. Que uacua cum intrasset iuuenis, quasi uictor hosteque fugato letus cum Scythis, non ad bellum, sed ad epulas inuitatus, ample cibos et pocula incognita ingurgitare cepere. Ex quo, soluta disciplina militari, somnus affuit; quo sepulti, superueniens Cyrus, illum cum reliquis dedit in mortem; et quasi certus uictorie ad ulteriora processit. Tamiris autem cum audisset suorum cedem, etsi plurimum ob unici filii necem uidua moueretur, non tamen femineo more se dedit in lacrimas, quin imo, illis ira et uindicte cupiditate sedatis, cum residuo copiarum, ea arte qua captum filium audierat, etiamsi non omicterentur referta poculis castra, hostem, etsi astutissimus esset, capi posse existimauit; et locorum gnara, fugam simulans, auidum secutorem inter steriles geluque horridos montes, non longo uiarum tractu, deduxit atque conclusit et inopem oportunitatum fere omnium, inter aspreta saltusque montium conuersa, cum omni exercitu, fere deleuit; nec ipse Cyrus euasit quin cruenta morte uidue satiaret iram. Thamiris autem efferato animo iussit inter cadauera Cyri corpus exquiri; cui comperto auferri caput et in utrem, sanguine suorum plenum, immicti mandauit; et quasi superbo regi dignum exhibuisset tumulum, dixit: - Satiare sanguine quem sitisti -. Sed quid tandem? Nil preter hoc facinus Thamiris habemus, tanto clarius quanto Cyri maius fuerat imperium.
+
+Leenam grecam arbitror fuisse feminam; quam, etsi minus fuerit pudica, bona tamen honestarum matronarum atque reginarum illustrium pace, inter claras feminas descripsisse uelim. Nam - ut in superioribus dictum est - claras ob quodcunque facinus mulieres, non pudicas tantum apponere pollicitus sum. Insuper, adeo uirtuti obnoxii sumus ut, non solum quam insigni loco consitam cernimus, eleuemus, sed et obrutam tegmine turpi in lucem meritam conari debemus educere; est enim ubique preciosa, nec aliter fedatur, scelerum contagione, quam solaris radius ceno inficiatur immixtus. Si ergo aliquando pectori, detestabili offitio dedito, eam infixam uiderimus, ita detestari debemus offitium, ut sue laudes non minuantur uirtuti, cum tanto mirabilior die gniorque in tali sit, quanto ab eadem putabatur remotior. Quam ob rem non semper meretricum aspernanda memoria est, quin imo, dum ob aliquod uirtutis meritum se fecerint memoratu dignas, latiori letiorique sunt preconio extollende, cum in eis hoc agat comperta uirtus, ut lasciuientibus reginis ruborem incutiat, cum earum lubricos luxus excuset reginarum ignauia; preterea, ut appareat non semper ingentes animos solum titulis illustribus connexos esse et uirtutem neminem dedignari uolentem se, tam celebri mulierum cetui adnectenda est Leena, ut etiam in ea parte in qua strenue egit, tanquam bene merita laudetur.
+
+Leena igitur turpi meretricio dedita, detestabili obsequio fecit ut eius origo ignoretur et patria. Hec tamen, regnante apud Macedones Aminta, cum Armonius et Ariston egregii iuuenes, seu ob liberandam patriam turpi subiectam tyramnidi, seu ob aliam inpulsi causam, Hyparcum immanem tyramnum occidissent, inter alios, a successore, tanquam gestorum conscia, eo quod corum conturbenio uteretur, capta est; et cum ad prodendos coniurationis conscios diris cogeretur suppliciis, secum lubrica mulier, quantum esset sanctum atque uenerabile nomen amicitie, pia uoluens consideratione, ne illi, ut sibi parceret, in aliquo uiolentiam inferret, primo diu, ne diceret quod querebatur, mira constantia animo imperauit suo; tandem, conualescentibus cruciatibus et corporeis deficientibus uiribus, timens, uirilis femina, ne, debilitata uirtute corporea, etiam eneruaretur propositum, in robur maius excessit egitque ut eque cum uiribus et dicendi potestas auferretur; et acri morsu linguam precidit suam et expuit; et sic actu unico, sed clarissimo, spem omnem a se noscendi quod exquirebatur tortoribus abstulit.
+
+Quis dicet Leenam, nisi fortune crimine, fornices inhabitasse? Profecto non eam norat qui feminas dixit id tacere quod nesciunt. Hei michi! Non nunquam lasciuiens opulentia domus et parentum indulgentia nimia uirgines deduxit in lubricum; quarum petulca facilitas, ni austerulis coherceatur frenis et a matribus potissime obseruantia retrahatur uigili, aliquando, etiam non inpulsa, labitur; et si lapsus a desperatione decoris honestatis pristine calcetur, a nullis demum uiribus reuocatur. Hac ego puto Leenam desidia corruisse, non nature malitia; et potissime dum uirile eius robur circa cruciatus intueor. Quo equidem non minus, et muta prius et inde precisa eius lingua, splendoris consecuta est, quam florida persepe oratione apud suos ualens meruerit forsitan Demosthenes.
+
+Atalie efferata mens notiorem illam fecit Syris Egyptiisque quam oportunum fuerit dauitico generi; esto domus eius, undique cruore suorum ac multiplici cede feda, non minus nomini suo infauste claritatis addiderit quam fulgoris dyademata regum. Hec igitur Achab, regis Israelitarum, et Iezabelis regine, nequissime mulieris, filia fuit et nupta Ioram, filio Iosaphat regis Ierusalem. Et tandem Iosaphat atque Ozia filio natu maiore, in quem morte patris deuenerat regni successio, de medio sublatis, Ioram uir eius preter opinionem rex Ierusalem coronatus est; qui et hanc coniugem suam uoluit esse reginam. Cui splendori, Achab genitore defuncto, foram frater eius patri suffectus suo solio non modicum lucis iniunxit. Temporis uero successu, multis ante infortuniis agitata, uiro diem functo, Ocoziam filium suum uidit patris in throno sedentem, ut undique mulier regiis coruscaret honoribus. Sane cum et Ocozias sagitta ictus iuisset in mortem, trux mulier, in desiderium regni accensa, cum memorabile excogitasset facinus et animi satis ad perpetrandum collegisset, pulsa feminea pietate, non solum dare lacrimas exanimi filio omisit, quin imo in ampliores fletus, si femineum illi cor fuisset, progressa, madente adhuc nati terra cruore, in omnem dauitice prolis posteritatem expediuit gladios; ettamdiu in illam debachata est, donec ex masculis nullum omicteret quin per uulnera in necem compelleret. Solus quidem immanitati sue Ioas, Ocozie regis paruulus filius, subtractus est, ea minime aduertente. Nam Iosabe eiusdem filia et Ocozie olim soror, furtiue subtractum paruulum in domum Ioadam pontificis uiri sui, seruandum nutriendumque tulerat. Et sic per tot impie occisorum sanguinem mulier audax, tanquam in uacuam, suo opere, possessionem, regium conscendere solium ausa est et regalia disponere cuncta.
+
+Quid Atreum, quid Dyonisium, quid Iugurtam mirabimur, homines acris ingenii, si, regni cupidine tractos, per uulnera quorundam suorum imperii conscendisse apicem audiamus, postquam, ut eo perueniret, sobolem omnem regiam confodisse nec suis propriis pepercisse mulierem cernimus? Fulsit igitur dyademate regio Athalia, equidem magis purpureo respersa cruore spectabilis, quam regia nota. Sane sicuti ultro in innocuas dauitice stirpis animas gladio truculenta seuierat, sic in suos exasperatos alienos sensisse potuit. Ioram quidem Israel regem fratrem suum in agro Nabaoth iacentem et sanguinem per mille uulnera canibus exhibentem uidisse cupiens potuisset facile; sic et Iezabelem matrem regiis ornatam e turri celsa deiectam et discurrentium calcatam pedibus atque adeo calcibus et rotarum orbitis attritam, ut in cenum uersa nullum infausti corporis remaneret uestigium; sic et septuaginta fratres suos, una hora apud Samariam uictoris iussu percussos et circa Iezraelam ciuitatem, eorum palis infixa capita, egregii facinoris argumenta prestantia; sic et ceteros quoscunque cognatos ne unus euaderet quin eiusdem percussoris ferro confoderetur. Et postremo ne sanguinum scelesta mulier pertransiret impune, se, cum septem regnasset annis, opera Ioadam pontificis eleuato Ioas nepote suo in regem, quem ipsa cum reliquis arbitrabatur occisum, e regia sede ui detrahi uidit et, clamante in eam populo, seruorum atque lurconum manibus dedecorose ad portam usque mulorum frustra clamitantem atque minantem deduci ibique pro meritis trucidari, ut non alio tramite ad inferos pergeret nocua quam ire coegisset innocuos.
+
+Sic agit diuina iustitia, que, etsi differat, non obliuiscitur; agitque supplicio seueriori in quos diu expectatos mores mutari non uidet. Quod dum cogitare negligimus, credere nolumus nec emendari curamus et nos ipsos amplioribus flagitiis illigamus, dum minime arbitramur, absorti procella, dum non prodest, miseri commissa deflemus. Dira quippe preter ius regni concupiscentia est et, ut plurimum, occupatio truculenta. In quam raro itur ex casu, per fraudem aut per uiolentiam conscendas necesse est; si per fraudem, dolis insidiis periuriis proditionibus similibusque agiteris meditatione conueniet; si uiolentia, iactationibus tumultu rumoribus seuitia rabieque uexeris incumbit; et per quam mauis iturus uiam es, preparasse uires oportet. Que omnes scelestorum hominum habentur opere, quibus, nisi seruus efficiaris, regni dominus esse non possis. Quid tandem? Itur in thronum: obtures necesse est querelis aures, lacrimis sceleribus cedibusque auertas oculos, in saxum dures precordia, armetur crudelitas, pietas excludatur, negligatur ratio, colatur iniuria, potestas sacris legibus auferatur, prestetur libidini, accersatur malitia, simplicitas ludatur, rapacitas luxuria ingluuies commendentur, incliti regis prenuntie, diuinis nec humanis parcatur, sacra atque profana misceantur, et, misericordia pressa, per summum nephas eatur in sanguinem, sternantur pii homines, impii sublimentur, stuprentur uirgines, in abusum pueri trahantur ingenui, damnetur uirtus et ignoscatur uitio; et ubique pulsa pace triunphos agat discordia. O spectabilis regis accessus! Sed quid? In thronum per sanguinem et indigna facinora itum est: utinam, in quocunque modo quesitum, innocue uiueretur! Illico, urgente suspicione, primores pelluntur exilio, in pauperiem rediguntur diuites, relegantur amici ueteres, fratres filii nepotes parentesque, tanquam emuli, carcerantur, occiduntur; nulla fides, nulla sanctitas, iustitia nulla seruatur, anxie uigilatur, cum difficultate dormitur, nec cibus absque timore gustatur; pulsisque fidelibus, scelestis omnis uita commictitur. O pulchra, o appetenda, o laudanda, quesita curis possessio! Erat equidem satius gurgustiolum intrasse pauperis, pace plenum, securitate ualidum et sollicitudine uacuum. Hec ardua, quanto cum cruore queruntur, tanto cum timore tenentur; et qui fidos suspicantes emisimus, dum infidis, procurante crimine, nos ipsos commictimus, fit persepe ut, eorum opere, quales habuimus introitus, tales aut detestabiliores exitus habeamua et una, nostro cum interitu, subtrahatur hora, quod per multos infaustos dies nequiter fuerat congestum. Quod sero cognouisse potuit Athalia..
+
+Cloelia insignis uirgo romana, a quibus parentibus originem traxerit, aut posteris non reliquere priores, aut uetustate abolitum est; sed eam ex claris natam satis arbitrari potest, cum generositas testetur animi et quia pacis obses inter alios nobiles Romanorum, Porsenne Etruscorum regi, tempore belli Tarquinii Superbi, data sit. Cuius ut laudandam audaciam uerbis amplioribus explicem, aduertendum est quoniam, pulso Tarquinio Superbo ob scelus enorme in Lucretiam patratum, nec succederent temptanti reditum fraudes, in bellum patens uentum est. In quod cum uenisset Porsenna rex clusinus, precibus Tarquinii accitus et, probitate Oratii Coclitis pontem Sublicium defendentis, Etrusci amouerentur a transitu et, Mutii Sceuole audacia atque commento territus, uenisset in concordiam Romanorum et ad seruandam suscepisset obsides plures, factum est ut cum aliis uirginibus pluribus micteretur Cloelia. Cui cum forsan uideretur minus de republica apud exterum regem tot detineri uirgines, in audaciam uirilem uirgineum pectus armauit et, deceptis custodibus, equum, quem forte non ante conscenderat, pascentem secus Tiberim, nocte, cum multas eduxisset in ripam, conscendit, nec exterrita profunditate fluminis aut aquarum uertiginibus sospites in aduersam partem omnes eduxit suisque restituit. Quod a Porsenna mane compertum conquestus est; frequentique senatu iussum est ut transfugarum dux regi restitueretur poscenti, adiecto ut inuiolata suis in tempore redderetur a rege. Rex autem uirginis miratus uirtutem et delectatus audacia, non solum ad suos illi concessit reditum, sed potestatem fecit ut quos uellet ex obsidibus reliquis posset educere. Que ex omnibus solos sumpsit impuberes; quod et honestati uirginee commendabile uisum est et urbi fuit acceptissimum; eo quod eam potissime etatem liberasset que aptior uideretur iniurie. Quam ob causam a gratis ciuibus inusitati honoris genere decorata est eique concessa equestris statua fuit que, in summo uie Sacre apposita, diu permansit intacta.
+
+Hyppo greca fuit mulier, ut ex codicibus ueterum satis percipitur; quam uix credam unico tantum optimo ualuisse opere, cum ad altiora conscendamus gradibus, eo quod nemo summus repente fiat. Sed postquam uetustatis malignitate et genus et patria ac cetera eius facinora sublata sunt, quod ad nos usque uenit ne pereat, aut illi meritum subtrahatur decus, in medium deducere mens est.
+
+Accepimus igitur Hypponem hanc casu a nautis hostibus captam. Que cum forte forma ualeret sentiretque predonum in se pudicitiamque suam teneri consilium, tanti castitatis decus existimauit, ut cum, nisi per mortem seruari posse cerneret, non expectata uiolentia, in undas se dedit precipitem; a quibus sublata uita et pudicitia seruata est.
+
+Quis tam seuerum mulieris consilium non laudet? Paucis quidem annis, quibus forsan uita protendi poterat, castitatem redemit et immatura morte sibi perenne decus quesiuit. Quod uirtutis opus procellosum nequiuit mare contegere nec desertum auferre litus quin literarum perpetuis monimentis suo cum honore seruaretur in luce. Corpus autem postquam ab undis aliquandiu ludibrii more uolutatum est, ab eisdem in eritreum litus inpulsum, a litoranis naufragi ritu sepultum est. Tandem cum ferret ab hostibus exorta fama quenam foret et mortis causam, ab Eritreis summa cum ueneratione sepulcri locus in litore ingenti tumulo atque diu mansuro, in seruati decoris testimonium, exornatus est, ut noscamus quoniam nullis aduerse fortune tenebris lux possit obfuscari uirtutis.
+
+Meguliam, quam Romani ueteres cognominauere Dotatam, romanam fuisse feminam atque nobilem reor: rudi illo atque - ut ita dixerim - sancto euo, quo nondum ex ulnis paupertatis, altricis optime, Quirites in splendores asyaticos et magnorum regum gazas, ea neglecta, proruperant, illustrem habitam. Que quidem hoc Dotate consecuta cognomen est - ut arbitror - magis maiorum suorum prodigalitate quam aliquo sui operis merito. Nam, datis in dotem uiro quingentis milibus eris, adeo monstruosum illo seculo uisum est, ut danti sit Dotate cognomen inditum et per multa perseueratum tempora in tantum ut, si quid preter consuetum ciuium morem doti superadderetur cuiquam uirgini, confestim et ipsa Dotata Megulia diceretur.
+
+O bona simplicitas, o laudanda paupertas! Quod tu monstruosum, et merito, arbitrari faciebas, ridiculum uideretur lasciuie hodierne. In tantum enim mensuram undique rerum excessimus, ut uix cerdo, uix lignarius faber, uix mercennarius lixa uel uillicus ob tam paruam stipem comperies qui domum uelit uxorem inducere. Nec mirum; etiam plebeie muliercule reginarum coronas, aureas fibulas et armillas et insignia reliqua ascripsere sibi: eis non dicam inuerecunde, sed superbe utuntur. Hei michi! Nescio utrum dixerim: - Sic ampliati sunt animi dum nobis inuicem nimium cedimus -; an potius (quod uerissimum arbitror): - Nostro crimine sic exculta uitia sunt, ambitiones et inexplebilia mortalium uota -.
+
+Ueturia nobilis et romana mulier iam senex laudabili opere annos suos in uiriditatem traxit perpetuam. Erat huic adolescens Gneus Martius, strenue uirtutis filius, consilio et manu promptus; et cum, oppugnantibus Romanis, Coriolos, oppidum Uolscorum, eius inclita probitate captum uideretur, Coriolani cognomen adeptus est; et tam grandem nobilitatis fauorem ut omnia uerbis et opere auderet. Quam ob rem, laborante Urbe annone penuria et opere patrum plurima ex Sycilia delata foret, seuera oratione prohibuit ne plebi partiretur prius quam, quos paulo ante in Sacro monte secedens, honores propter reditum nobilitati abstulerat, dimisisset. In quem infesta plebs, ut erat famelica, manus profecto iniecisset, ni illi a tribuno peroportune dies ad dicendam causam indicta fuisset. Qui cum non paruisset indignans, exilio damnatus est; et in Uolscos, paulo ante Romanorum hostes, secessit. A quibus benigne et honorifice susceptus, ubique enim uirtus in pretio est, hos iste tam sua quam Accii Tullii uolsci fraude in bellum aduersus Romanos redegit et belli dux ab eisdem factus, ad fossas Cluillas, ad quartum a Roma lapidem, deduxit exercitum; eoque rem romanam redegit, ut a senatu qui pacem equis legibus impetrarent ad eum exulem micterentur. Quos Martius atroci cum responso dimisit in patriam. Ob quod iterum missi, sed minime recepti sunt. Iuere tertio cum infulis uelati pontifices et suis cum insignibus supplices, sed frustrati rediere; et ideo undique desperatio Romanorum intrauerat animos, cum ad Ueturiam Coriolani matrem et Uolumniam coniugem frequentes et querule uenientes matrone obtinuere ut magno iam natu mulier in castra hostium precibus lacrimisque placatura filium, postquam armis ab hominibus non posse respublica totari uideretur, iret cum coniuge; neque ex eis ingens prosequentium caterua defuit. Cuius aduentum cum cognouisset Coriolanus, etsi animo turgidos esset, consternatus tamen matris aduentu, e sella consurgens exiuit tabernaculum et suscepturus illam obuius factus est. Sane Ueturia, hine coniugem, inde liberos Coriolani tenens, non ante filium uidit quam, pietate patria posita, se succendit in iram; et ubi supplex exiuerat urbem, in hostium castra ueniens obiurgatrix effecta est; et suscitatis in effeto pectore uiribus inquit: - Siste gradum, infeste iuuenis; scire uelim, antequam in amplexus ueniam tuos, an matrem an captiuam hostem suscepturus aduenias; hostem puto. Me miseram! In hoc exoptata mortalibus eui longitudo deduxisse me debuit ut te damnatum exilio et inde reipublice hostem cernerem? Cognoscis queso quo armatus hostis consistas in solo? Cognoscis quam habeas in conspectu patriam? Cognoscis equidem, et si nescis, hec est in quo genitus, in quo natus, in quo labore meo educatus es. Quo igitur animo, qua mente, quo inpulsu hostilia potuisti inferre arma? Non intranti tibi parenti debitus honos, dulcis uxoris amor, filiorum pietas et natiue patrie reuerentia obuii facti sunt? Non acre pectus mouerunt, non iras, quantumcunque iuste susceptas, obruisse potuerunt? Non, dum primo illa spectares menia, in memoriam uenit? Uenere patres, uenere pontifices, nec saxeum pectus mouisse potuere tuum ut id rogatus ageres quod sponte fecisse tua debueras. Satis, me miseram, aduerto fecunditatem meam patrie michique fuisse aduersam; ubi filium et ciuem peperisse arbitrabar, hostem et infestissimum atque inflexibilem peperisse me uideo. Satius quippe non concepisse fuerat: potuerat sterilitate mea Roma absque oppugnatione consistere et ego misella anus in libera mori patria. Sed ego nil iam pati michi miserius quam tibi turpius possum, nec ut sim miserrima diu futura sum; de his natis tuis uideris, quos, si pergis, aut immatura mors aut longa seruitus manet - Uerba lacrime secute sunt; et inde coniugis preces atque natorum et amplexus mutui clamoresque flentium et orantium matronarum. Quibus uerbis et gemitibus precibusque actum est ut, quod legatorum maiestas et sacerdotum reuerentia nequiuerant, matris ueneratione ducis acerrimi frangeretur ira et propositum uerteretur et, suis complexis atque dimissis, retro ab urbe castra hostium mouerentur. Ex quo secutum est, ne glorie mulieris ingratitudine detraheretur, ut ex consulto eo in loco in quo Ueturia filii iram molliuerat, templum ad eius rei perpetuam memoriam et ara Fortune muliebri ex cocto construeretur lapide (quod quidem, etsi uetustissimum sit, in nullo fere deminutum, in nostrum usque perdurat euum) sanxitque ut, pretereuntibus mulieribus, quibus nullus uel minimus usque ad illam etatem a uiris prestabatur honor, et assurgerent homines et uia cederent; quod nostra in patria ritu ueteri seruatur bue usque; et quod eis liceret uti aurium uetusto orientalium mulierum insigni et purpurea ueste aureisque fibulis et armillis. Nec desunt qui asserant eodem senatus consulto adiectum ut, quod ante non licebat, possent hereditates consequi quorumcunque.
+
+Huius igitur meritum, uirisne exosum esse magis debeat an mulieribus gratum, putant quidam pendere sententiam; quam ego certissimam reor. Nam, ornamentis agentibus, uirorum exhauriuntur substantie et mulieres incedunt cultu insignite regio, depauperantur uiri, maiorum hereditatibus demptis, ditantur femine consequentes, honorantur insignes, honorantur etiam non illustres; multa his incommoda et illis commoda inde secuta sunt. Maledictis in Ueturiam irem ob ex his consecutam superbiam feminis, ni suis precibus stetisset romana libertas. Sed liberalitatem illam senatus nimiam et perseueratum per tot secula damnosum morem laudare non possum. Minori fuissent contente munere; permaximum uidebatur muliebri Fortune dicatum templum. Sed quid? Muliebris est mundus, sic et homines muliebres. Quod autem aduersum fuit hominibus, etas, que multa consumpsit utilia, consumpsisse non potuit nec minorasse mulieribus ius suum tenaci perseueratione seruantibus. Ueturie igitur applaudant, eius colant nomen et meritum quotiens caris lapillis purpura et aureis ornantur fibulis et incedentibus a uiris assurgitur ociosisque morientium substancie numerantur.
+
+Thamaris mulier euo suo pictrix egregia fuit; cuius uirtus, etsi forsan ueternositas plurimum abstulerit, nomen tamen egregium nec artificium adhuc abstulisse potuit. Uolunt igitur hanc nonagesima olympiade filiam fuisse Myconis pictoris; uerum cuius, cum duos fuisse Mycones et ambo pictores et eodem tempore Athenis floruisse legamus, non distinguunt, nisi his paucis uerbis eam filiam fuisse Myconis cui minoris cognomen additum ferunt. Sane cuiuscunque fuerit, tam miro ingenio, despectis muliebribus officiis, paternam artem imitata est ut, regnante apud Macedonas Archelao, singularem picture gloriam adepta sit, in tantum ut Ephesi, apud quos honore precipuo Dyana colebatur, eiusdem Dyane effigiem, in tabula quadam mano eius pictam, tanquam celebrem seruauerint diu. Que cum in longissimam etatem perseuerasset, artificii huius testimonium tam grande prebuit, ut in hodiernum usque memorabile uideatur: equidem laudabile plurimum, si prospectemus fusos et calathos aliarum.
+
+Arthemisia Carie regina fuit ingentis animi femina et sanctissimi amoris atque perrarissimi et integre uiduitatis exemplum posteris sempiternum. Hec, esto a quibus progressa parentibus nec ex qua fuerit patria in dies nostros uenerit, satis ad eius nobilitatis laudem est nouisse eam Mausoli, tum potentissimi regis Carie, fuisse coniugem. Quem adeo dilexit in uita, ut superstes mortuum obliuisci non posset. Cuius rei stetere diu insignia monumenta. Nam, si fides claris scriptoribus prestanda est, cum primum uir amantissimus clausisset diem, exquisitis eius cadauer honoribus extulit; nec passa est, post funebres ignes, collectos diligenter cineres aurea in urna seruandos condi, existimans tam amati coniugis omne aliud uas incongruum esse preter id pectus in quo ueteris amoris flamme longe plus solito, eo defuncto, flagrabant. Quam ob rem ut ibi quod terreum supererat consisteret, quo perpetua preterite uite memoria consistebat, collectos, donec explerentur, immixtos paulatim poculis exhauxit omnes, uita residua perpetuis dicata lacrimis, Et sic humore consumpto, se ad uirum ituram credens, leta deuenit in mortem; uerum uidua ingentia peregit facinora. Uetus fuit consuetudo uiris egregiis insignia sepulcra erigi; quod ut amori conforme appareret, opus Arthemisia mirabile nimis et sumptuosum, auaritia omni seposita, excogitauit; nec uno nec populari contenta artifice, Scopam Briaxem Thimotheum atque Leocarem, quos eo seculo totius orbis conspectiores predicabat Grecia, accersiri iussit fecitque iuxta eorum iudicium Mausolo magnificum designari mausoleum et paratis marmoribus construi, ut ob mirabile opus illud, si aliter non daretur, dilecti uiri nomen efficeretur eternum. Cuius quidem, eo quod tam arte quam inpensa omnia fere orbis edificia excesserit, et inter septem mundi miracula unum diu memoratum sit, singularem fecisse mentionem non erit absurdum; nam uirebit artificum fama et mulieris inclite flet magnificentia clarior. Architecti igitur apud Alicarnasum, precipuam Carie ciuitatem, regine iussu quadrata in forma firmauere bustum; et que austrum et arthos prospectant facies, sexaginta trium pedum in longitudinem deduxere; breuiores relique fuere; et illud in altitudinem centum quadraginta pedum extulere et ut omne cingeretur triginta sex columnis marmoreis uoluere. Ceterum eam partem que spectat Eoum Scopam sculpsisse dicunt; eam uero que in Boream uergitur Briaxem, cum eam que in occiduum uersa est celandam sumpsisset Leocares; quarta Thimoteo relicta; qui in sculpendis statuis et hystoriis aliisque operi contingentibus, tanta solertia uires ingenii expressere, cupientes singuli anteire magisterio reliquos, ut uiuos e marmore uultus eduxisse non nunquam a prospectantibus creditum; ac nedum tunc, sed multa post secula uisum sit pro gloria manus ibidem decertasse artificum. Nec contigit Arthemisiam opus tam celebre perfectum uidisse, morte subtractam. Tamen ob regine obitum non reliquere opus artifices, quin imo arbitrantes illud futurum suorum ingeniorum posteritati documentum certissimum, in finem usque quod ceperant deduxerunt. Sed et accessit et Yteron quintus artifex, qui altitudinem superioris pyramidis per uiginti quatuor gradus equauit; et his superadditus sculptor sextus Pithis, cuius opus fuit quadriga marmorea fastigio totius edificii superaddita. Huic tam eximio operi perfecto, a Mausolo rege pro quo factum fuit, Mausoleum nomen impositum est, a quo tanquam a digniori, sequentium regum sepulera mausolea denominata sunt.
+
+Clarus ergo Arthemisie coniugii amor, clariores perseueratio uiduitatis et lacrime, nec minus sepulcrum spectabile, seu sculptum uelis, seu Arthemisie pectus in quo poti uiri mortui cineres quieuere. Ceterum non his tantum extollendis laudibus Arthemisie uirtus inclusa permansit; nam et uirili robore et audacia ac militari disciplina plurimum ualuit femina et triunphis maiestatem sui nominis exornauit. Hanc quidem, etsi forte sepius, saltem post uiri mortem, positis ad tempus lacrimis, his arma sumpsisse legimus; primo ut salutem patrie tutaretur, secundo ut socialem fidem requisita seruaret. Nam mortuo Mausolo, cum indignarentur haud longe ab Alicarnaso Rhodii mulierem regno Carie preesse, armata classe, quasi certa spe potiundi, frequentes ad occupandum illud uenere. Sane Alicarnasus ciuitas, mari iminens ycaro, in loco natura munito sita est, geminos habens portus: quorum unus, qui minor dicitur, intra urbem arto introitu quasi absconditus sic iacet ut in illum, ex regia illi iminente, oportuna omnia parari atque deferri, nemine ciuium, nedum exterorum, uidente, possint qui regiam seruant; alter, qui maior est, secus urbis menia, aperte mari continuus est. In quem cum Arthemisia nouisset hostes accessuros rhodios, suos iussit esse in armis et assumptis nauticis sociis et epypatis, quos oportunos ad peragendum iam conceptum animo facinus in regiam, imperauit ciuibus, dum signum ipsa daret, applauderent Rhodiis eosque e muris uocarent eisque spem deditionis facerent et, si possent, in forum usque contraherent. Demum euestigio, quomodocunque factum sit, minime aduertentibus hostibus, a minori portu in amplum mare erupit et, cum uideret signo dato iam Rhodios, a ciuibus euocatos, relicta classe, tanquam uictores cursim in forum tendere, infestis nauibus et maximo nautarum conatu Rhodiorum occupata uacua classe et clamore sublato, in Rhodios undique ciues suos iussit irruere; quam ob causam actum est, cum non esset fuge locus Rhodiis, ut ab Alicharnasiis cederentur omnes. Hoc peracto Arthemisia, laureata Rhodiorum classe, proras direxit in Rhodum. Rhodii autem e speculis uidentes laureas classi, suos obtinuisse credentes, patefacto portu portisque ciuitatis, non aduertentes uictricem hostem loco ciuium suscepere; et sic eorum repente ab Arthemisia ciuitas occupata est; iussique a uictrice Rhodiorum principes cedi. Ast hinc tropheum parte uictorie signum in foro Rhodiorum mandauit erigi; actumque est ut due enee statue leuarentur in publico, quarum altera uictricis Arthemisie representabat effigiem, reliqua uicte rhodie ciuitatis. In qua stematibus positis, quod ab ea actum erat significantibus, uectigalem sibi, domum rediens, insulam liquit. Preterea cum aduersus Lacedemonas Xerxes, Persarum rex potentissimus, terras pedestribus exercitibus complesset, et litus omne occupasset classibus, omnem suo iudicio non capturus sed absorturus Greciam, requisita Arthemisia, cum armatis nauibus uenit in bellum; fractisque iam terrestribus Xerxis copiis, cum in conspectu Salamine in nauale prelium Xerxis classis et Atheniensium sub Themistode duce conuenissent, spectante ex tuto Xerxe, Arthemisia inter primos principes suos exhortans atque acriter pugnans, quasi cum Xerxe sexum mutasset, uisa est adeo ut, si tam audax robustusque Xerxi fuisset animus, non de facili classis eius proras uertisset in fugam. Sunt tamen qui uelint non Arthemisiam hanc fuisse, sed Arthemidoram, eque Alicharnasi reginam, asserentes, in testimonium sue credulitatis, nauale bellum Xerxis apud Salaminam olympiade septuagesima quarta fuisse commissum, cum centesima constet mausoleum ab Arthemisia fuisse constructum. Ego quidem his adhereo qui unam eandem fuisse Arthemisiam et Arthemidoram putant, cum que de Arthemisia certa narrantur plurimum fidei incertis de se exhibeant et auferant alienis. Quicunque tamen legerit, quod maluerit id credat: seu una seu due fuerint, opus quippe fuit femineum unumquodque. Sed quid, Arthemisie acta spectantes, arbitrari possumus, nisi nature laborantis errore factum ut corpori, cui Deus uirilem et magnificam infuderat animam, sexus femineus datus sit?
+
+Uirginea nomine et facto romana uirgo pia est recolenda memoria: fuit enim insignis decoris conspicua et Auli Uirginii, plebei hominis sed honesti, filia. Que esto optime esset indolis, non tantum tamen sua constantia clara quantum scelere amantis infausti et seueri nimium patris facinore, ac ex illo Romanorum libertate secuta, facta est. Hec equidem, imperantibus iam anno secundo romane urbi decemuiris, a genitore Lucilio Icilio tribunitio et acri iuueni desponsata est; eiusque forte distulerat nuptias expeditio a Romanis in Algidum aduersus Equos sumpta, eo quod in eadem Uirginius militaret. Quibus sic se habentibus, infortunio Uirginie factum est ut Appio Claudio decemuiro, qui ad urbem tutandam cum Spurio Appio ex sociis militantibus solus remanserat, eius adeo formositas placeret ut ab eo amaretur perdite. Cuius adliuc tenella uirgo cum frustrasset blanditias, nec illis nec donis ingentibus neque precibus aut minis flecteretur imbutum sanctitate pectus, tanto insano furore succensus est Appius ut, cum in uaria labantem uoluisset animum, nec satis tutum uim publice inferre arbitraretur, in fraudem ingenium uerteret egitque ex composito ut Marcus Claudius eiusdem libertus, homo audacie prime, transeuntem aliquando uirginem secus for rum, quam primo daretur occasio, tanquam suum mancipium fugitiuum arriperet et in suam deduceret domum; et si quid forsan obstaret incepto, confestim se coram in causam traheret. Quam cum paucos post dies ausu temerario transeuntem cepisset libertus et suam diceret, proclamante uirgine atque pro uiribus impuro homini obsistente, iuuantibus matronis, cum quibus una incedebat, factus est repente hominum concursus. Inter quos et aduenit Icilius; et multis hinc inde dictis, eo uentum est ut in pretorium coram amante iudice ducta, uix ab ardente Appio ut usque in diem futuram differretur iudicium obtentum est. In qua, nil proficiente Claudii fraude, qua itum erat in castra ne uenire Romam, si uocaretur, Uirginius permicteretur a ducibus, euocatus affuit presto pater et cum filia et reliquis amicis et Icilio sordidatus uenit in curiam, ubi econtrario Marco Claudio mancipium petenti, non audito Uirginio a libidinoso preside, Uirginia tanquam fugitiua serua adiudicata est. Quam cum capere uoluisset Marcus et multa in Appium dixisset Uirginius, ab eo tandem ira frendente obtentum est ut sibi saltem paululum et nutrici loqui fas esset, ut forte, erroris ueteris comperta ueritate, mancipium minori cum noxa sui concederet. Cumque cum eis apud Cloatinas tabernas in conspectu tamen curie euasisset, sumpto lanii cultro, inquit: - Qua possum uia, dilecta filia, libertatem tuam uendico -; et omnemuirgineo infixit pectori, maximo dolore spectantium. Ex quo infelix uirgo concidens, cernentibus cunctis astantibus, sanguinem cum anima fudit; et sic libidinosi Appii per innocentis cedem spes turpissima exinanita est et opere Uirginii ac Icilii facta secunda plebis secessione, actum est ut decemuiri coacti abdicarent imperium et romano populo quam occupauerant libertatem linquerent. Nec multo post, Uirginio plebis tribuno procurante, Appio Claudio dies dicta est. Qui cum causam dicturus accederet, in carcerem iussu Uirginii tractus et cathenis implicitus, ut meritum ellugeret dedecus, nocuus manes innocue piauit Uirginie, laqueo seu gladio uel ueneno ibidem uitam eiecit. Temerarius autem cliens Marcus Claudius crimen, non qua debuit uia, nam fuga tutatus, defleuit exilio, bonis tam patroni quam suis redactis in publicum.
+
+Nil pernitiosius iniquo iudice. Hic quotiens sceleste mentis imperium sequitur, omnis iuris ordo peruertatur necesse est, legum potestas soluatur, uirtutis eneruetur opus, sceleri laxentur habene et breuiter omne bonum publicum in ruinam trahatur. Quod si non satis alias apparet, nepharium Appii ceptum et que inde secuta sunt in lucem deducunt. Nam dum male libidini sue potens homo frenum poneret, ex libera seruam, ex uirgine adulteram, ex desponsata pelicem, per imbutum fraude libertum fere peregit suoque detestabili decreto factum est ut armaretur pater in filiam, uerteretur pietas in seuitiam et, ne uoto fraude quesito gauderet incestus homo, occideretur innocua, clamaretur in urbe, tumultuaretur in castris, separatio plebis a patribus oriretur et fere in discrimine res omnis poneretur romana.
+
+O preses inclitus et legum lator egregius! Quod in alios diro supplicio punisse debuerat, ipse perpetrare ueritus non est. Hei michi! Quotiens hac periclitamur peste mortales, quotiens in exitium immeriti trahimur et turpi premimur iugo, agimur spoliamur et occidimur, urgente nequitia! Quid hoc mali est? Non uerentur prefecti, quod in temperamentum libidinum adinuentum est, id nullo Dei timore territi, in licentiam uertere scelerum; et cum oporteat presidem oculos et animum eque pudicos habere, eloquium mite, graues sanctosque mores et manus a muneribus omnino immunes, non oculis tantum, sed insana mente lasciuiunt, nec legum sed lenonum secuntur iudicia; superbiunt nec mitescunt nisi meretricula imperet, aut iras leniat aurum; nec solum dona suscipiunt, sed exposcunt mercantur et subtrahunt et in uiolentiam usque, si aliter nequit fieri quod cupiunt, furore succensi prorumpunt. Et sic optime legum interpretes facte, hinc luxuria inde pecunia, incassum pro rostris ius poscitur, nisi ab his uel ab earum altera suffragia inpendantur.
+
+Yrenes utrum fuerit greca mulier, aut qua floruerit etate, non satis certum est; greca tamen creditur constatque eam Cratini cuiusdam pictoris fuisse filiam atque discipulam. Quam tantum laudabiliorem existimo quantum arte et fama uidetur superasse magistrum, cum eius adhuc in pluribus nomen uigeat, existente patre nisi per eam fere innominato, excepto si is fuit de quo legitur qui frondes atque radices herbarum omnium, ad earum prestandam notitiam, in forma descripsit propria, esto hic Cratinax non Cratinus ab aliquibus nuncupetur. Huius autem Yrene celebre fuit ingenium et artificium memorabile; cuius quidem magisterii in longum argumenta fuere: puella quedam apud Eleusinam ciuitatem diu tabula uisa est; sic et senex Calipso, preterea et gladiator Theodorus neenon et Abstitenes, suo tempore saltator egregius. Que, ideo quod officium est a femina, ut plurimum, alienum nec absque ui maxima ingenii consecutum, quod in eis tardissimum esse consueuit, dignum aliqua celebrari laude ratus sum.
+
+Leuntium, si satis bene arbitror, greca fuit mulier et forsan Alexandri magni, macedonici regis, euo conspicua. Cuius, si matronalem pudicitiam seruasset, cum ingenii eius permaxime fuerint uires, longe fulgidior nominis fuisset gloria. Ueterum enim testimonio tantum in studiis literarum ualuit, ut aut inuidia percita, aut muliebri temeritate inpulsa, in Theophrastum, celeberrimum ea tempestate phylosophum, scribere inuehendo ausa sit: quid, ego non uidi. Sane postquam per tot secula in etatem usque nostram fama deuenit, non minimum fuisse nec etiam parue facultatis inditium existimare possumus, esto inuidi animi sit certissimum argumentum. Et si adeo studiis tam splendidis ualuit, non facile credam eam ex plebeia fece duxisse originem; raro quippe ex ea sorde ingenium surgit; nam etsi quandoque e celo infundatur, caligine extreme sortis claritas eius opprimitur. Sed quid progenitorum generosus sanguis, si morum indecentia sit, ueri possunt fulgoris inpendere? Si amplissimis fidem prestemus uiris, hec seposito pudore femineo meretrix, imo meretricula, fuit. Heu facinus indignum! Inter lenones impurosque mechos et scorta atque fornices uersata, potuit magistram rerum phylosophiam inhonestis in cellulis et ignominiosis deturpare notis atque impudicis calcare uestigiis et cloacis immergere fetidis, si phylosophie splendor obfuscari potest impudici pectoris labe. Dolendum equidem est ingenium tam celebre, sacro superumque munere datum, adeo spurcide exercitio subigi potuisse. Edepol nescio utrum illam fortiorem dixerim, in tam scelestum locum phylosophiam trahendo, an phylosophiam ipsam remissiorem, doctum pectus subigi lasciuiis permictendo.
+
+Olympias Macedonum regina titulorum multiplicium fuit illustris. Primo quidem, si possunt stemata aliquid claritatis afferre mortalibus, ex Eacidarum sanguine, qui tunc pre ceteris totius Grecie seu orbis terrarum habebatur splendidior, Neoptholemi, regis Molossorum, filia traxit originem; et cum illi ab infantia Mistilis nomen esset, nupta Phylippo, serenissimo ea tempestate Macedonum regi, Olympias - ut placet aliquibus - primo uocata est. Preterea et Alexandrum Epyri regem fratrem habuit et Macedonie, Phylippo mortuo, filium Alexandrum; cuius tam ingentia fuere facinora, ut qui superaret illum gloria, inani tamen, nec audiretur natus, nec nasceretur in posterum. Quod Olympiadi non modicum fulgoris adiunxit, si matribus fulgor est prestantes peperisse filios. Sed non omnino iubar hoc euasisse potuit quin notis aliquando iniectis fuscaretur, esto ex illis Olympias euasisset notior. Nam adulterii illecebra, eius etate florente, Olympias labefactata est, qua nil fere dedecorosius regine contigisse potuit; et, quod turpius fuit, suspicatum est Alexandrum adulterio genitum. Que quidem suspicio adeo commouit Phylippum ut, non solum aliquando palam diceret, ex se scilicet non genitum Alexandrum, uerum et Olympiadem ignominia notaret repudii et Cleopatram, Alexandri epyrote filiam, in uxorem duceret. Quod quantum Olyrnpias egre tulerit, dissimulare non potuit. Nam que usque in diem illam, hac excepta labe, regiis tantum fulgoribus clara erat, enormitatibus uariis sese fecit insignem. Creditum quidem est a se agitatum atque inpulsum Pausaniam iuuenem, ex splendido Horestis sanguine natum, in Phylippi uiri sui necem, conscio etiam Alexandro. Nam Pausanie, ob occisum Phylippum, in cruce pendentis, caput, opere Olympie, mane sequenti a die qua cruci affixus fuerat, aurea insignitum corona compertum est; et, paucis interpositis diebus, Olympiade iubente, eius cadauer depositum super reliquiis Phylippi honorifice macedonico ritu exustum est et funebri cum pompa sepultum. Gladium preterea, quo Phylippum Pausanias occiderat, regina sub nomine Mistilis in templo Apollinis iussit apponi et Cleopatram sibi superinductam, post illisam saxo filiam, in tantum exasperauit uerbis et ignominia ut miseram ad laqueum induendum compelleret. Aucto tandem maximis uictoriis filio Alexandro, eoque apud Babiloniam ueneno assumpto, et Alexandro fratre apud Lucanos ceso, ac Arideo Macedonie rege et Euridice coniuge, eam Macedoniam ab Epyro uenientem intrare prohibentibus, fauore ueterum Macedonum datis in mortem, Macedonum regnum sola obtinuit uidua et regina; uerum cum passim in cruorem tam nobilium quam plebeiorum Macedonum quasi belua bacharetur, a Cassandro in Epydua ciuitate obsessa est adeoque coacta ut una cum oppidanis, rerum omnium inopia, deueniret in famem; qua cogente actum est ut, conditionibus appositis, se in fidem Cassandri commicteret. Qui fraude exornatis occisorum amicis, post deditionem in mortem postulata est. Ad quam occidendam cum Cassander ubi detinebatur scelerum ministros intromisisset, ea iam aduertente se manu uenientium morituram, duabus innixa ancillis imperterrita surrexit et uestimentis crinibusque compositis, ne quid cadens uideratur inhonestum, nec orare passa est nec audita uoces aut ululatus femineos emictere, quin imo percussoribus obuia facta paratum in uulnera corpus obtulit ultro, quasi pauci penderet quod robustissimi etiam homines consueuere, ut plurimum, expauescere: actu illo confessa se uere extitisse imperatoris tam egregii genitricem.
+
+Claudiam uestalem uirginem, digne ex Romanorum generoso sanguine procreatam crediderim, dum intueor insignem pietatem eius in patrem. Pompa quippe spectabili pre se ex senatus consulto triunphum pater agebat, frequenti Romanorum spectante plebe, cum se tribunorum plebis unus, ob priuatam simultatem in eum non aliter quam in male meritum prorumpens, dedit in medium; et insolenti, more tribunitio, audacia uiolentas manus in triunphantem iniciens, eum de curru euoluere conatus est. Quod cum inter spectantes Claudia uirgo conspiceret, illico urgente pietate commota, tristis et oblita sexus honestatisque uictarum, quibus obtecta erat, pati non potuit, quin imo, repente medias inter cateruas impetuosa prorumpens, et sibi audaci niso cedere turbam cogens, inter tribuni arrogantiam et patris gloriam se indefesso robore immiscuit et, quibuscunque ausis factum sit, amoto tribuno, liberum in Capitolium patri concessit ascensum.
+
+O dulcis amor! o infracta pietas! Quid credemus uires imbecilli corpori prestitisse uirginis, quid religionis obliuionem iniecisse, preter eum cernere iniuria opprimi quem meminerat infantie sue educatorem et piis delenitorem blanditiis, uotorum in suam salutem exhibitorem, noxiorum amotorem omnium et prouectioris etatis instructorem? Sed, ut de hoc satis dictum sit, queso: quis hoc tumultuantibus hominibus sanctimonialem immixtam uirginem de inhonestate redarguet? Quis temerariam dicet? Quis tanquam in tribunitiam potestatem ausam iure damnabit, cum adeo pulchrum atque memorabile pietatis opus in tutandum patrium decus egerit, ut etiam robustissimus iuuenis acriori animo fecisse nequiuerit? Equidem non immerito dubitem quis spectabiliorem triunphum: an pater in Capitolium traxerit, an nata in edem reportauerit Ueste.
+
+Uirginea apud Romanos equidem clara matrona fuit, altera tamen a superiori, esto eque Auli cuiusdam, sed patritii uiri, fuerit genita. Hec enim, preter nobilitatis insignia, suo euo castimonie meritis ceteris fuit preferenda Romanis. Cuius actum unicum sed laudandissimum retulisse, ad eius omnem uitam cognoscendam, eique ad claritatem meritam inpendendam, sat erit. Ut satis igitur constat, fuit olim in urbe Roma in foro boario ad rotundam Herculis edem sacellum celebre patritie Pudicitie dudum a nobilibus mulieribus persancte dicatum. In quo, Q. Fabio, quinto, et P. Decio Mure, quarto, consulibus, cum senatus iussu, uti et in ceteris templis, supplicationes ad expianda prodigia fierent, et ibidem patritie tantum femine sacra ritu ueteri castissime peragerent, contigit ut Uirginea cum ceteris peractura sacrum accederet; a quo cum, matronis patritiis imperantibus, superbe semota esset, eo quod Lucio Uolumnio, plebeio homini, anno tamen preterito consuli, nupta foret, breuis apud sacram edem feminea altercatio orta est; que tandem muliebri indignatione in maius animorum incendium sese extulit. Ceterum cum se dixisset Uirginea et pudicam esse et patritiam, et ex templo patritie Pudicitie arceri minime deberi eo quod plebeio homini uirgo nupsisset, et gesta uiri miris extulisset laudibus, relictis patritiis, domum indignans repetiit uerbisque opus superadiecit egregium. Nam cum sibi multum edium esset in uico longo, in quibus tunc una cum uiro habitabat, quantum ex eis ex parte una sufficere sacello modico arbitrata est, seclusit a ceteris et ibidem aram instituit accersitisque matronis plebeis arrogantiam patritiarum exposuit et questa ex suscepta ab illis iniuria subdidit: - Uos ergo deprecor hortorque ut, uti cernitis huius urbis uiros habere continuum de uirtute certamen, sic et inter uos solius decoris pudicitie matronalis certamen summatis, operam dantes ut hec ara, quam ego plebeie Pudicitie presentibus uobis dico, si in aliquo potest, sanctius illa et a castioribus coli credatur appareatque, agentibus uobis, non solum celestes animas pectoribus patritiarum infundi -.
+
+O digna atque sanctissima matrone uerba! O indignatio laudanda et inuentum in astra leto plausu extollendum! Non in uirorum substantias, non ad ornamenta lasciuie capessenda a Uirginea coniuratum est, quin imo in lasciuos petulantesque iuuenum oculos atque concupiscentias et ad suam promerendam castimonie gloriam optimo instituto sanctisque uiribus itum est, adeo ut tunc inceptum et diu post hec actum sit ut, cum nulla, nisi spectate pudicitie et que uni tantum uiro nupsisset, sacrificandi ius eo prestaretur in templo, et, spectantium incestuosis oculis fracta libidinosa spe, sanctitate patritie equaretur are. Nec dubitem multis ob glorie cupidinem et effugiendam ignominiam, si a sacrificio arcerentur, seruande castimonie causam atque studium iniecisse.
+
+Floram romanam fuisse mulierem testari uidetur antiquitas: cui quantum decoris ignominiosus questus subtraxit, tantum fame fortuna fautrix ausit.
+
+Hec autem, ut omnes asserunt, ditissima fuit mulier. sed de questu diuitiarum discrepant. Nam alii dicunt hanc omnem iuuentutis sue ac formositatis corporee florem, inter fornices et lenones scelestosque iuuenes, meretricio publico consumpsisse; et nunc hos, nunc illos stolidos lasciuiis blanditiisque - ut talium moris est - substantiarum denudans et undique corradens et excerpens, in eas tam amplissimas deuenisse diuitias.
+
+Alii uero, honestius arbitrati, lepidam et ridiculam ex ea referunt hystoriam, asserentes Rome edituum Herculis ociosum tesseris ludum inchoasse manibus alternis, quarum cum Herculi dextram statuisset, et sinistram sibi, dicunt fecisse periculum ut, si uinceretur Hercules, ipse sibi de stipe templi cenam et amicam pararet; si uero Hercules uictor euaderet, tune illi de pecunia propria illud idem facturum se dixit. Uerum cum uicisset Hercules, monstra etiam solitus superare, ei cenam et nobilem meretricem Floram preparasse confirmant. Cui dormienti in templo uisum aiunt cum Hercule concubuisse eique ab eodem dictum se suscepturam mercedem concubitus ab eo quem, primo mane, templum exiens, inueniret. Que cum Fanitio, ditissimo iuueni, templum exiens occurrisset, ab eo amata atque deducta est; et, cum secum fuisset diu, ab eodem moriente heres relicta; et sic ditata.
+
+Uerum sunt qui dicant hanc non Floram, sed Accam Laurentiam fuisse, que Romulum Remumque seu nutriuerat, seu nutriuit postea. Sane huius discordantie ego non coro, dum modo constet Floram meretricem et diuitem extitisse.
+
+Hec autem, ut eo tendam quo cupio, adueniente mortalis uite termino, cum nullus illi filius esset et nominis perpetuandi cupido, ut reor, femineo astu, in futuram sui nominis gloriam, romanum populum substantiarum suarum sibi dixit heredem; in hoc tamen parte diuitiarum seruata, ut, quod ex ea annuum susciperetur fenus, in anniuersarium natalis sui, ludis publice factis, erogaretur omne. Nec eam fefellit opinio. Nam cum gratiam romane plebis ex hereditate suscepta captasset, annuos in memoriam sui nominis fieri ludos obtinuit facile: in quibus, spectante uulgo, ad eius puto questum posteris ostendendum, inter alia turpia, nude meretrices mimorum officium, summa cum inspicientium uoluptate, gesticulationibus impudicis et uariis exercebant. Qua illecebri ostentatione actum est ut, seu ex fenore suscepto, seu ex ere publico, annis singulis cum instantia ludi huiusmodi, tanquam sanctissimi, a plebe, in libidinem prona, peterentur; et florales ab institutrice etiam dicerentur.
+
+Sane tractu temporis cum senatus, originis eorum conscius, erubesceret, urbem, iam rerum dominam, tam obscena maculari nota, ut in meretricis laudes concurreret omnis, aduerteretque illam facile deleri non posse, ad ignominiam subtrahendam, turpitudini detestabilem atque ridiculum superiniunxit errorem.
+
+Finxit quippe in splendorem Flore, inclite testatricis, fabulam, et ignaro iam populo recitauit: illam asserens iam dudum mire pulchritudinis indigenam fuisse nynpham, nomine Cloram, et a zephyro uento, quem latine fauonium dicimus, ardentissime amatam et postremo in coniugem sumptam; eique, ab eodem quem, stultitia sua, inter deos nominabant, dotalitio quodam munere, seu propter nuptias, ut fit, deitatem fuisse concessam: hoc cum officio, ut uere primo arbores colles et prata floribus exornaret eisque preesset; et inde ex Clora, Flora etiam diceretur; et quoniam fructus ex floribus sequerentur, ut, deitate eius placata ludis, illos ampla quadam liberalitate concederet et in fructum deduceret, eidem dee sacrum aras ludosque a uetustate fuisse concessos.
+
+Qua seducti fallacia, eam, que uiuens fornices coluerat, a quibuscunque etiam pro minima stipe prostrata, quasi suis alis zephyrus illam in celum detulerit, cum Iunone regina deabusque aliis sedere arbitrati sunt. Et sic ingenio suo Flora et fortune munere ex male quesita pecunia, ex meretrice nynpha facta est zephyrique lucrata coniugium et deitatis numen, apud mortales, in templis residens, diuinis honoribus celebrata, adeo ut, non solum ex Clora Flora, sed clara ubique locorum, ex insigni sui temporis scorto, facta sit.
+
+Romana fuit iuuencula, nec ex fece plebeia, ni fallor, traxit originem; cuius deperditum malignitate fortune nomen et parentum coniugisque notitia forsan aliquantulum meriti decoris surripuisse uidebitur. Sed, ne per me subtractum uideatur, si illi inter claras locum non dedero, apponere mens est et innominate mulieris pietatem inclitam referre.
+
+Fuit ergo iuuencule huic honesti generis mater, sed infelix; nam Rome apud pretoris tribunal, ob quod demeritum nescio, capitali supplicio damnata; et a pretore triumuiro, ut illi iam indictam sententia penam inferret, tradita; a triumuiro autem, in hoc idem, publici carceris custodi exhibita. Uerum, quoniam nobilis esset, ut nocte necaretur iniunctum est. Custos autem, humanitate quadam inpulsus, dum ingenuitati mulieris compateretur, in eam seuire manibus noluit, sed uiuam clausamque, ut inedia consumeretur, omisit.
+
+Ad quam uisendam filia uenit et excussa prius egregie, ne quid cibi deferret introrsum, intrare carcerem a custode obtinuit esurientique iam matri lacte, quo recenti habundabat partu, opitulata est; demum, continuatis diebus plusculis, cepit mirari custos quod tam diu damnata mulier absque cibo traxisset spiritum; et clam quid cum matre ageret nata prospectans, aduertit quoniam, eductis mammis, illas sugiendas ori matris admoueret; miratusque pietatem et inusitatum nutriendi matrem nate compertum, triumuiro retulit; triumuir autem pretori; pretor publico nuntiauit consilio. Ex quo comuni consensu factum est ut pietati filie dono daretur meritum matri supplicium.
+
+Si seruanti in pugna uiribus ciuem, querneam coronam largiebatur antiquitas, qua, lacte seruantem in carcere matrem, genitam decorabimus? Non equidem tam pio facinori satis dignum sertum comperies inter frondes. Hec pietas non solum sancta, sed admirabilis fuit; nec tantum equanda, quinimo preferenda nature muneri, quo docemur paruulos natos lacte in firmiorem etatem deducere ac parentes morti subtrahere.
+
+Mirabiles ergo pietatis sunt uires; nam nedum feminea corda, que facile in compassionem trahuntur et lacrimas, sed non nunquam in efferata et adamantina, obstinatione durata, penetrat pectora; et, posita circa precordia sede, primo humanitate flexibili durum emollit omne, et oportunitatum indagatrix atque compertrix optima, agit ut lacrimas cum infelicibus misceant, egritudines atque pericula saltem desiderio subeant et non nunquam, si desint remedia, uicarias subeant mortes. Qui tam grandes effectus agunt ut minus miremur si quid pium filii in parentes agamus, cum eo potius uideamur uices reddere et quod alias sumpsimus debita restitutione persoluere.
+
+Martia Uarronis perpetua uirgo Rome iam dudum reperta est; cuius tamen Uarronis inuenisse non memini, nec etiam qua etate. Hanc ego, ob seruatam uirginitatem, tanto egregiori laude extollendam puto, quanto sui iuris femina, sua sponte, non superioris coactione, integriorem seruauerit. Non enim aut Ueste sacerdotio alligatam aut Dyane uoto obnoxiam seu alterius professionis implicitam, quibus plurime aut cohercentur aut retinentur, inuenio; sed sola mentis integritate, superato carnis aculeo, cui etiam prestantissimi non nunquam succubuere uiri, illibatum a contagione hominis corpus in mortem usque seruasse. Uerum etsi hac tam commendabili constantia plurimum hec laudanda sit Martia, non minus tamen ingenii uiribus et artificio manuum commendanda est.
+
+Hec equidem, seu sub magistro didicerit, seu monstrante natura habuerit, nobis incertum est, cum hoc uideatur esse certissimum, quod, aspernatis muliebribus ministeriis, ne ocio tabesceret, in studium se picture atque sculpture dederit omnem; et tandem tam artificiose tanque polite pinniculo pinxisse atque ex ebore sculpsisse ymagines, ut Sopolim et Dyonisium, sue etatis pictores famosissimos, superarit; eiusque rei fuit notissimum argumentum, tabulas a se pictas ceteris preciosiores fuisse. Et, quod longe mirabilius, asserunt eam non tantum eximie pinxisse, quod et non nullis contigit aliquando, uerum adeo ueloces ad pingendum habuisse manus, ut nemo usquam similes habuerit. Fuerunt insuper diu eius artis insignia, sed, inter alia, eius effigies, quam adeo integre, lineaturis coloribusque seruatis et oris habitu, in tabula, speculo consulente, protraxit, ut nemini coetaneo quenam foret, ea uisa, uerteretur in dubium.
+
+Et inter ceteras, ut ad singulares eius mores deueniamus, ei fuisse mos precipue asserunt, seu pinniculo pingeret seu sculperet celte, mulierum ymagines sepissime facere, cum raro uel nunquam, homines designaret. Arbitror huic mori pudicus robur causam dederit; nam, cum antiquitas, ut plurimum, nudas aut seminudas effigiaretur ymagines, uisum illi sit oportunum aut imperfectos uiros facere, aut, si perfectos fecerit, uirginei uideatur oblita pudoris. Que, ne in alterum incideret, ab utroque abstinuisse satius arbitrata est.
+
+Sulpitia, olim uenerandissima mulier, non minus, matronarum romanarum testimonio, laudis ob seruatam castimoniam quam cultro se perimens Lucretia consecuta est.
+
+Hec enim Seruii Patriculi filia et Fuluii Flacci coniunx fuit, nobiles ambo uiri. Et cum senatus, uisis a decemuiris more ueteri sybillinis libris, decreuisset ut Ueneris Uerticordie simulacrum consacraretur in urbe, ut uirgines cetereque mulieres non solum a libidine abstinerent, sed etiam facilius in laudabilem pudicitiam uerterentur, petiuissetque, iuxta decemuirorum mandatum, quo cauebatur ut castior ex romanis matronis dedicaret illud, ex ingenti multitudine qua tunc habundabat Roma, castiorem, feminarum iudicio, actum est ut, primo, eis agentibus, centum ex omni cetu que pudicitia clariores existimate essent selecte traderentur; inter quas una Sulpitia sumpta est. Demum, senatus iussu, earundem mulierum iudicio, ex centum decem etiam lucidiores subtracte; quas inter et Sulpitia numerata. Postremo, cum ex decem peteretur una, summo omnium consensu Sulpitia data est. Cui etsi pulchrum fuit ea tempestate Ueneris Uerticordie dicasse simulacrum, longe tamen pulchrius, tam ingentis multitudinis existimatione fuit quod castimonia prelata sit ceteris, eo quod non tantum assistentium oculis, tanquam quoddam celeste pudicitie numen, omnium admiratione conspecta sit, sed futurorum omni euo etiam ueneratione fere in inmarcescibilem gloriam nomen eius uideatur esse delatum.
+
+Sed queso, inquiet aliqua, si centum pudice electe sunt, quid huic uni aliarum magis pudicitie superaddi potuit ut ceteris merito preferatur? Palam est: hi uel he uideant que arbitrantur solum ab alieno quam uiri concubitu abstinuisse pudicitiam. Que quidem, si intueri saniori uelimus oculo, non solum consistit ab amplexibus exterorum uirorum abstinere, quod multe, etiam inuite, faciunt. Equidem oportet matronam, ut pudica integre dici possit, ante alia cupidos uagosque frenare oculos eosque intra uestimentorum suorum fimbrias coercere, uerba non solum honesta, sed pauca et pro tempore effundere, ocium, tanquam certissimum et perniciosissimum pudicitie hostem, effugere, a comesationibus abstinere, cum absque Libero et Cerere frigeat Uenus, cantus atque saltationes, tanquam luxurie spicula, euitare, parsimonie ac sobrietati uacare, domesticam rem curare, aures obscenis confabulationibus obturatas habere, a circuitionibus abstinere, pigmenta et superuacaneos odores abicere, ornatos superfluos respuere, cogitationes appetitusque noxios totis calcare uiribus, meditationibus sacris insistere atque uigilare; et, ne per cuncta discurram pudoris integri testimonia, uirum solum summa dilectione colere, ceteros, nisi fraterna diligas caritate, negligere et uiri etiam, non absque frontis animique rubore, in amplexus ad prolem suscipiendam accedere.
+
+Que cum forsan omnia in ceteris non inuenirentur explicita, et in sola Sulpitia comperta, merito eam ceteris pretulere.
+
+Armonia sycula iuuenis, Gelonis, fratris Yeronis, regis Syragusarum, fuit filia. Que, quanquam regio genere fuerit insignis, longe tamen magis pietate sua digna memoratu facta est. Hanc quidam, uirginem occubuisse uolunt; alii uero Themistii cuiusdam coniugem. Utrum horum magis placet summatur, cum nil ob diuersitatem opinionum ex eius pia fortitudine subtrahatur.
+
+Cum igitur, Syragusanorum ceca atque repentina seditione, in omnem regiam prolem seuiretur a populo, et iam, trucidato leronimo rege adolescentulo, atque Andronodoro et Themistio regiis generibus, et in Damaratam et Heracliam, Yeronis filias, et Armoniam Gelonis, multitudinis, expeditis gladiis, fieret incursus, actum est sagacitate nutricis Armonie ut, regio exornata cultu, uirgo quedam Armonie coeua pro Armonia interfectoribus pararetur. Que quidem uoto preparantis in nullo fuit aduersa, quin imo, cum in se infestis mucronum cuspidibus irruere multitudinem cerneret, nec illam exterrita aufugit, nec conditionem suam ferientibus professa est, nec latitantem etiam Armoniam, loco cuius occidebatur, accusauit, uerum tacita et immota, suscipiens letiferos ictus, occubuit.
+
+Felix pariter et infelix Armonia: felix fide, infelix perditione fidelis. Attamen cum ex oculto innocue puelle perseuerantiam et fortem in mortem animum ac manantem ex uulneribus uirgineum sanguinem cerneret Armonia stupens, cum, uirgine cesa iamque abeuntibus percussoribus, posset euadere, toto pectore admirari fidem cepit et, inclita pietate capta, effusis lacrimis, passa non est impune cruorem innocuum prospectare et uitam, tantopere ac aliena fide seruatam, in euum protelare longius, satius ducens ad inferos cum tam fida iuuene immatura morte descendere, quam canos cum infidis ciuibus expectare.
+
+O pietas, o prisca fides! Que euaserat, in medium prodiens, reuocatis in se cruentis gladiis, fraudem nutricis et occise fidem suamque conditionem confessa, sanguinem suum ultro inferias occise concessit et crebris lacessita uulneribus, in quantum potuit, secus cadauer premortue corruit. Cui quod pietas eui abstulit, dignissimum literis restituisse fuit; uerum difficile cernere cuius maior, an premortue fides an superuiuentis pietas fuerit: illa uirtutem prime, hec secunde nomen facit eternum.
+
+Busa quam, quasi Busa cognationis sit nomen, quidam Paulinam uocant, mulier fuit apula, origine canusina, quam ut ex generoso sanguine natam credam et aliis meritis pluribus splendidam, facit magnificum illud facinus quod unicum de ea posteritati reliquit antiquitas.
+
+Aiunt enim, Hanibale peno infesto bello aduersus Romanos agente, atque igne ferroque omnem Ytaliam populante et sanguine plurimo fedante, cum apud Cannas, apulum uicum, magno certamine non solum hostes superasset, sed fere ytalicas omnes confregisset uires, actum est ut ex eo conflictu cedeque ingenti noctu per deuia ex multis dispersis uagisque circa decem milia Canusium deuenirent, que tunc ciuitas fidem romane societatis seruabat. Quos omnes exangues fessos inopes inermes nudos affectosque uulneribus, non exterrita casu nec uictoris potentia, comiter propriis in edibus Busa suscepit hospitio, eosque ante alia bono esse animo iussit et, adhibitis medicis, uulneratos materna affectione curari fecit, nudis uestimenta, imo cunctis, mira liberalitate concessit et inde inermibus arma, cotidianos omnibus sumptus ex bonis exhibuit suis refocillatisque comi pietate miseris et in spem reuocatis abire uolentibus, ultro uiaticum cunctis concessit, nec ulla ex parte circa oportunitates continue affluentium manum retraxit: equidem mirabile dictu et in muliere longe laudabilius quam si homini contigisset.
+
+Alexandrum enim Macedonum regem et uniuersi orbis inuasorem, inter alia eius decora precipua, magnificentia extollere prisci consueuere, asserentes eum, nedum iocalia pretiosa, pecunias ingentes et munera huiusmodi permaxima munificentiis aliorum principum fere largiri consuetum, uerum principatus eximios regna splendida et amplissima imperia amicis et non nunquam uictis regibus exhibere. Pulchrum quidem et magnificum et totis extollendum preconiis est, sed minime - ut reor Buse magnificentie adequandum. Nam Alexander uir fuit, femina Busa, quibus familiaris, imo innata tenacitas est et animositatis perminimum; rex ille, et maximus, hec priuata mulier; ille, quod uiolentia sorripuerat sua, hec, quod iure hereditario, possidebat; ille, quod sibi forsan commode seruare nequibat, hec quod diu seruauerat et seruasse uolens adhuc poterat; ille bene meritis et amicis, hec extraneis et incognitis; ille rebus florentibus suis, hec suis autantibus, et periclitantibus amicorum; ille apud exteras nationes, hec sub patrio celo in presentia inter suos; ille ut gloriam manificentie lucraretur, hec ut indigentibus auxilium inpenderet. Quid multum? Si mentem, si sexum, si qualitatem prospectemus amborum, non dubitem quin sub equo iudice longe plus Busa ex liberalitate sua quam Alexander ex sua munificentia glorie consequatur.
+
+Sed cui uult candidior cedat laus; mea sententia, Busa suis substantiis optime usa est. Non enim natura parens e penetralibus terre in publicum eduxit aurum, ut ex matris utero deferretur in tumulum, quod auari faciunt dum archiuo sepeliunt et custodia nimia incubant, quasi iterum nascituro; uerum, ante omnia ut communi exhiberetur comodo, inde honesto fulgori nostro et amicorum conuictui, et, si supersit, prostratis fortune iniuria, ira celi fatigatis, paupertate minus digne pressis, carceri alieno crimine clausis et quibuscunque attritis egestate anxia, ministremus suffragia liberali animo; non equidem ut appareamus, uerum ut proficiamus; non ut lucremur, sed ut largiamur, huiusmodi inpendenda sunt comoda, eo adhibito rationis moderamine, ne, dum aliis opitulamur, nobis procuremus inopiam, qua cogamur alienis, nedum dicam manus uiolentas inicere, sed nec etiam oculis inhiare.
+
+Sophonisba quidem, posito splendens Numidarum regina incesserit, austeritate mortis intrepide a se sumpte longe luculentior facta est.
+
+Hec enim filia fuit Hasdrubalis, Gisgonis filii maximique Cartaginensium principis, Hanibale uexante Ytaliam. Que cum esset etate florens et forma satis egregia, a patre, Syphaci, potentissimo Numidie regi, in coniugium uirgo copulata est; nec equidem desiderio regie affinitatis tantum; sed optabat uir sagax, instante Romanorum bello, non solum barbarum regem Romanis subtrahere, sed opere filie blandientis in partes Cartaginensium aduersus Romanos conuertere; nec a precogitata fallacia deceptus est. Nam cum nuptias Syfax celebrasset, a premonita adolescentula, formositate fauente, in tantum sue dilectionis ardorem tractus est, ut nil preter illam sibi carum aut delectabile arbitraretur Syphax; et sic, dum ureretur infelix et appareret Cornelium Scipionem ex Sycilia in Affricam cum exercitibus traiecturum, Hasdrubalis monitu, Sophonisba blanditiis precibusque adeo Syphacis animum in desiderium suum traxit, ut, non solum Romanos relinqueret, quibus amicitie fidem prestiterat, et Cartaginensibus iungeretur, uerum ultro alieni belli principatum assummeret; quam ob rem perfidia calcata fide, quam pridie Scipioni hospiti suo promiserat, ei per literas, nondum transfretanti, in Affricam interdixit ingressum. Ceterum Scipio, ingentis animi iuuenis, damnata barbari regis nequitia, depositis haud longe a Cartagine copiis, illum ante alia expugnauit per Massinissam regem sotium et Lelium legatum suum; per quos, exercitu fuso, captus uinctusque deductus est Cyrtam, regiam Numidie ciuitatem, nec ante catenis onustus ciuibus ostensus est quam Massinisse ciuitatis deditio facta. Qui, cum nondum Lelius appulisset, eam intrans, motu rerum repentino tumultuantibus omnibus, regiam, ut erat armatus, intrans, obuiam habuit Sophonisbam; que fortunarum suarum conscia, cum eum intrantem uestibulum ultra alios armis insignem cerneret, ut erat, regem auspicata, ad eius procliuis genua, pristine fortune animum retinens, inquit: - Sic, rex inclite, deo uisum est et felicitati tue ut in nos, qui paulo ante reges eramus, que uelis possis omnia. Uerum si permissum est captiue ut coram uictore et uite mortisque sue domino supplices uoces emictere possit eiusque genua atque dexteram uictricem contingere, deiecta precor per maiestatem tuam, in qua et ego paulo ante eram, perque genus regium et comune numidicum nomen, etsi meliori suscipiaris omine, quam hine abierit Syphax, in me, quam tui iuris nouiter aduersa fecit fortuna, agas quod in oculis tuis pium bonumque uisum sit, dum modo insolenti et fastidioso, potissime Penis, Romanorum arbitrio uiua non tradar. Facile enim potes aduertere quid romana hostis, cartaginensis et Hasdrubalis filia - sino quod Syphacis coniunx - timere possim; et, si omnis in hoc alius tollitur modus, ut tua manu potius moriar facito, quam hostium in potestatem uiua deueniam, precor et obsecro -.
+
+Massinissa qui et ipse numida erat et, uti omnes sunt, in libidinem pronus, uenustatem oris orantis inspiciens - addiderat quippe infortunium, pium quoddam et insolitum decus suplici - motus et humanitate et libidine tractus, cum nondum aduentasset Lelius, uti erat in armis, dextera data, inter feminarum querulos ululatus et tumultum discurrentium undique militum, leuauit orantem eamque sibi extemplo iunxit in coniugem, medio in strepitu armorum nuptiis celebratis; puto hac uia arbitratus et libidinis sue et precibus Sophonisbe inuenisse modum. Die demum sequenti Lelium uenientem suscepit et, eo sic iubente, cum omni ornatu regio et preda cetera ac noua coniuge redeuntes in castra, primo a Scipione ob rem bene gestam comiter suscepti sunt; deinde cum ab eo, ob celebratas cum captiua romani populi nuptias, amicabiliter redargutus esset et in tabernaculum secessisset arbitrisque remotis suspiriis lacrimisque oppletus diu ingemuisset, adeo ut a circumstantibus audiretur, urgente Sophonisbe fato, accersiri ad se iussit quem ex seruis fidelissimum habebat, cui commiserat seruandum uenenum ad incertos fortune casus, eique precepit ut illud, poculo dilutum, Sophonisbe deferret diceretque libenter se illi, quam sponte dederat fidem. seruaturum si posset; uerum, quoniam a quibus poterat arbitrium subtrahebatur suum, quam ipsa petierat, non absque merore suo, prestabat fidem, si uti uelit, scilicet ne in potestatem uiua ueniat Romanorum; ipsa tamen patris patrieque et duorum regum, quibus paulo ante nupserit, memor, sibi quod uideretur consilium summeret. Que quidem audito, constanti uultu, nuntio dixit: - Accipio nuptiale munus et, si nil aliud a uiro coniugi dari poterat, gratum habeo; sed refer satius me morituram fuisse si non in funere meo nupsissem -. Nec acrius dicta dedit quam poculum sumpserit et, nullo signo trepidationis ostenso, confestim hauxit omne; nec diu tumescens in mortem, quam petierat, miserabunda collapsa est.
+
+Edepol annoso homini, cui iam uita tedium, nec spes alia preter mortem, nedum puellule regie, tune, habito ad notitiam rerum respectu, uitam intranti et quid in ea dulcedinis sit percipere incipienti, magnum et admirabile fuisset, et nota dignum, morti certe adeo impauide occurrisse.
+
+Theosena thessala ac nobilis origine mulier, hinc dulci pietate inde atrocitate seuera inclitum de se futuris testimonium liquit.
+
+Hec enim Herodici Thessalorum principis, Phylippo, Demetrii filio, Macedonibus imperante, filia fuit eique soror ex eisdem parentibus extitit, Archo nomine; quibus cum primo eiusdem Phylippi nequitia pater occisus esset, temporis tractu, eadem suadente perfidia, ab eodem nepharia morte uiris priuate sunt, unicuique ex uiro filio unico relicto superstite. Eis igitur uiduis, Archo primo Poridi cuidam, gentis eorum principi, nupsit multosque ex eo filios peperit. Theosena autem constantiori animo a multis proceribus frustra in coniugium expetita, longius uiduitatem seruauit. Uerum cum morte subtracta fuisset Archo, compassa nepotibus ne ad manus nouerce alterius uenirent, seu alias minus accurate alerentur a patre, ut eos tanquam proprios educaret, eidem Poridi sese connubio ionxit, nulla lege illis temporibus prohibente, cepitque, non aliter quam si ipsa foret enixa, pia cum diligentia illos alere, ut satis appareret eorum magis obsequio quam suum ob comodum nupsisse Poridi. Quibus sic se habentibus, contigit ut Phylippus Macedonum rex, eo quod inquieti esset ingenii, iterum aduersus Romanos, tune orbe clara felicitate florentes, bellum moliretur animo; et ob id cum euacuasset, maximo regni sui motu, ueteribus colonis fere omnes Thessalie maritimas ciuitates eosque in Peoniam, que postea Emathia dicta est, mediterraneam regionem turmatim transmigrare iussisset Tracibusque eius ore, tanquam futuro bello aptioribus atque fidelibus, oppida concessisset uacua audissetque abeuntium execrationes in se, ratus est nil sibi tutum fore ni filios eorum, quos dudum truculentos occiderat, eque perimeret omnes; quos cum capi iussisset et in custodiam seruari, ut non uno cunctos ictu occideret, sed uicissim successo temporum aboleret, actum est ut Theosena scelesti regis edictum audiret et, memor sui sororisque uirorum necis, filium nepotesque peti arbitrata est; et existimans, si in regis deuenirent manus, non solum seuitie eius eos ludibrio futuros, sed etiam custodum, necessitate cogente, libidinem et fastidia subituros; ad quod euitandum, confestim in atrox fitcinus iniecit animum ausaque dicere uiro patrique eorum est se potius, si aliter non daretur, occisuram omnes propria manu quam pateretur in Phylippi potestatem deduci. Poris autem execratus tam scelestum crimen, in solatium uxoris natorumque salutem deportaturum se eos et apud fidos hospites positurum fugeque futurum comitem spopondit. Nec mora; nam cum finxisset se a Thessalonica Eneam ad statutum quotannis Enee conditori sacrificium profecturum ibique inter solemnes cerimonias epulasque diem consumpsisset, una cum natis et coniuge, clam, soporatis omnibus, noctis uigilia tertia, tanquam in patriam rediturus, preparatam nauem conscendit, eo proposito ut Euboeam, non Thessalonicam peteret. Ceterum longe illi aliter contigit. Uixdum litus Enee reliquerat, et ecce per noctis tenebras uentus ex aduerso surrexit, eum non quo cupiebat, sed unde discesserat inuitum retrahens. Cui cum frustra remis in contrarium niterentur nauales sotii, dies eluxit litorique propinquos ostendit; regii uero custodes ex portu laborantem nauem cernentes eamque fugam moliri existimantes, ad eam retrahendam confestim armatum misere lembum, graui imperantes edicto ne qui mictebantur absque naui reuerterentur in portum. Poris quidem, instantis periculi conscius, dum lembum cernit uenientem, nunc remiges nautasque, ut totis insisterent uiribus, nunc deos, ut periclitantibus prestarent suffragium, intentus orabat. Quod Theosena conspiciens, nec ignara periculi, quasi sibi a superis tempus prestitum foret, dum Poridem orantem cernit, ad precogitatum reuoluta facinus, euestigio uenenum poculo diluit et expediuit gladios et filio atque nepotibus in conspectu ponit et ait: - Mors sola uindictam salutemque nobis omnibus prestare potest. Ad mortem poculum gladiusque sont uie; qua quenque delectat, regia superbia fugienda est. Mei ergo iuuenes generosos excitate animos et qui maiores estis uiriliter agite: capite ferrum, aut poculum haurite, si mors seuior fortasse delectat, et in eam liberam confugite, postquam in uitam tendere estuosi maris impetus prohibet -.
+
+Aderant iam hostes et atrox femina mortis autor instabat urgebatque iuuenes hesitantes. Quam ob rem alii alio leto absumpti semianimes et palpitantes adhuc, Theosena iubente, precipitantur e naui. Que cum, quos pie educauerat ob libertatem egisset in mortem, ne sibi, quam dissuaserat aliis, seruitutem seruasse uideretur, egregio animo uirum adhuc orantem in mortis comitem complexa est secumque in procellosum mare precipitem traxit, satius libere mori rata quam uiuens feda seruitute tabescere, et sic, hostibus naue relicta uacua, solatium seuitie sue Phylippo abstulit et sibi dignum memoria mulier austera monimentum peperit.
+
+Beronices pontica, cui et Laodices nomen fuit, etsi sanguinis fulgore locum inter claras mulieres quesisse forsitan uideatur, longe magis non ob feruidum amorem in filium - quo, ut plurimum, matres uruntur - sed ob meritum insignis eius audacie in uindictam eius summendam, occupasse censetur. Quod, ne uideatur a calamo surreptum, paucis explicandum est. Hec Mitridatis, regis Ponti, eius, qui aduersus Aristonicum cum Romanis paulo ante bellum gesserat et repentina demumsubtractus morte fuerat, filia fuit et Mitridatis, superioris Mitridatis filii, et hostis diuturno bello Romanorum, soror, Ariaracti Capadocie regi nupsit. Cui, per insidias agente Mitridate, Beronicis fratre, a Gordio quodam occiso, filii duo fuere superstites. Uerum cum Nicomedes, ea tempestate Bithinie rex, Capadociam occupasset, quasi cede regis uacuam, regni auidus Mitridates pietatem finxit seque recuperaturum nepotibus regnum aiens arma sumpsit in Nicomedem. Sane cum comperisset Laodicem uiduam, Nicomedi nuptam, ficta pietas in ueram conuersa: pulso armorum uiribus ex Capadocia Nicomede, Ariaracti, nato ex fratribus grandiori, patrium restituit regnum. Quem cum postea, facti penitens, per fraudem occidisset, et iunior alter, cui et Ariaractes nomen erat, ex Asya ab amicis reuocatus regnare uideretur, ut placet aliquibus, opere Mitridatis eiusdem per insidias etiam trucidatus est. Quod adeo egre tulit infelix genitrix, gemina orbata prole, ut dolore coercita, sexus oblita, furens arma corriperet et, iunctis iugalibus equis, currum conscenderet, nec fugientem cursu precipiti Ceneum satellitem regium, scelesti facinoris executorem, sequi primo desisteret quam eum, cum hasta nequisset, saxo ictum prostrasset superque iacentis cadauer indignabunda corrum ageret et inter hostilia tela, nullo fratris, tune hostis, pauore perculsa, domum usque, in qua cesi pueri corpus seruari existimabat, perueniret eique maternas lacrimas miseranda concederet et officium persolueret funerale.
+
+O bone deus, o inexpugnabiles nature uires et amoris inuicti fortitudo, quid maius, quid mirabilius egisse potuistis? Quos omnis Asya et forsan iam Ytalia tremebat exercitus, egistis ut impauida mulier et armis induta, inpulsu penetraret uestro et, formidabilis regis despectis uiribus odioque, ad eum perimendum, cui uictoris munus et gratia seruabatur, audaciam ingenium prestitistis et robur.
+
+Attamen hunc alii egritudine fatigatum puerum nature soluisse debitum uolunt et eum, quem a Mitridate cesum diximus, fuisse quem mater, eo quo potuit conatu, ulta est.
+
+Orgiagontis Gallogrecorum reguli coniugis meritum decus et claritatis precipue premium uidebatur posse subtrahere ignoratum nomen quod barbaries, ydiomatis incogniti inuidia, nostris laudibus, reor, inter mediterraneos Asye saltus et speleas obruit Latinisque clausum subtraxit. Sed absit ut hoc infortunii crimen egisse potuerit quin illi, sub mariti titulo, quod nostre possunt literule splendoris meriti inpendatur.
+
+Superato igitur a Romanis, sub duce Scipione Asyatico, Anthioco magno, Syrie Asyeque rege, Gneus Manlius Torquatus consul, Asyam sortitus prouinciam, ne frustra transtulisse uideretur copias, seu ociosum haberet militem, purgatis hostium reliquiis circa maritimas oras, suo ex arbitrio in montanas abditasque regiones euectus Asye, aduersus Gallogrecos, efferatos barbarie populos, quoniam Anthiocum aduersus romana arma subsidiis iuuissent et non nunquam omnem turbarent discursionibus Asyam, acre bellum intulit. Uerum cum iam diffiderent Gallogreci, oppidis relictis, in uertices montium, natura loci munitos, cum coniugibus filiisque et reliquis fortunis suis abiere et se armis a circumsidentibus hostibus, quibus poterant, tutabantur et uiribus. Attamen, duro militum romanorum robore superati ac per decliua montium deiecti cesique, qui superfuerant, deditione facta, uictoriam Manlii confessi sunt.
+
+Erat captiuorum utriusque sexus et etatis multitudo ingens; custodie quorum prepositus centurio, cum Orgiagontis reguli coniugem uidisset, etate ualentem et corporis formositate conspicuam, in eius lapsus concupiscentiam, romane honestatis immemor, aspernanti quibus poterat uiribus stuprum intulit.
+
+Quod mulier adeo grandi pertulit indignatione, ut non magis libertatem cuperet quam uindictam; sed cauta in tempus uotum silentio texit. Cum autem uenisset pro redimendis captiuis, pecunia pacta, excanduit innouata ira caste sub pectore mulieris; que, premeditata quid sibi faciendum instaret, soluta uinculis, cum suis se traxit in partem iussitque centurioni poscenti ponderari aurum. Cui operi dum centurio intentos animum tenebat et oculos, hec, ydiomate suo, Romanis incognito, seruis imperauit ut centurionem percuterent et caput euestigio preciderent mortuo; quod sinu seruatum illesa remeauit ad suos. Et cum in conspectu peruenisset uiri recitassetque quid captiue illatum sit, quod detulerat ad pedes eius deiecit, quasi pretium illati dedecoris et ruboris feminei, quod potuerat, purgamentum tulisset.
+
+Quis hanc, non dicam solum romanam, sed ex acie Lucretie unam, potius quam barbaram mulierem, non dicat? Stabant adhuc in conspectu carcer cathene et circumstrepebant uictricia arma et seui uindicis superimminebant secures, necdum satis erat mulieris libertas reddita, cum labefactati corporis indignatio in tam grandes uires honestum pectus inpelleret ut nec iterum, si oportuerit, subire cathenas, tetrum intrare carcerem et ceruicem prebere securibus expauerit animosa femina, inclita scelesti facinoris ultrix, quin seruorum gladios constanti iussu in caput infausti stupratoris adigeret.
+
+Quonam acriorem hominem, animosiorem ducem, seueriorem in male meritos imperatorem comperies? Quonam sagaciorem audacioremque mulierem adeas, aut matronalis honestatis magis peruigilem seruatricem? Uidebat mirabili mentis perspicacia femina hec quoniam satius foret in mortem ire certam quam cum incerto dedecore domum uiri repetere nec, nisi per maximos ausus et discrimen, posse testari in corpore uiolato illibatam fuisse mentem. Sic ergo decus seruatur femineum, sic sublatum recuperatur, sic pudici cordis testimonium redditur. Et ideo prospectent, quibus inclite pudicitie cura insidet animo, quoniam non satis sit, ad cordis sinceritatem testandam, lacrimis et querelis se uiolentiam passam dicere nisi, dum possit, quis in uindictam egregio processerit opere.
+
+Tertia Emilia, etsi tam ex claritate familie Emiliorum, ex qua splendidam originem duxerat, quam ex coniugio strenuissimi uiri Scipionis primi Affricani perlucida sit, longe tamen ampliori lumine facinore emicuit suo. Nam cum is qui iunior quondam Luteio principi sponsam uirginem, primo iuuentutis flore ac spetiosissimi decoris spectabilem, cum thesauris a parentibus pro eiusdem uirginis redemptione oblatis, intactam restituit, senior factus se ipsum a damnate concupiscentie illecebris nequisset surripere, sed in dilectionem ancillule sue et concubitum incidisset; quod cum difficillimum sit honesti amoris animaduertentiam fallere, Tertiam latere non potuit; quinimo temporis tractu cuncta cognouit. Et quis dubitet quin egerrime tulerit? Asserunt enim non nulle, omni oris rubore seposito, nil iniuriosius, nil intolerabilius nupte mulieri fieri posse quam quod iure thori suum dicunt a uiro extere concedi femine; et ego edepol facile credam. Nam seu fragilitate sexus eueniat, seu minus bona de se opinione faciente, suspitiosissimum animal est femina. Arbitrantur enim euestigio, si quid in alteram uiro agitur, in detrimentum amoris sibi debiti operetur. Sed quantumeunque difficile uisum sit, constanti tamen pectore mulier inclita tulit tantoque cognitum uiri crimen oppressit silentio ut, nedum alter, sed nec uir ipse perpenderit eam sensisse quid ageret. Existimabat autem discreta uxor indecens nimium in propatulo sciri quod is qui uirtute inclita reges nationesque ualidas subegerat, ipse amori ancillule subiaceret. Nec sanctissime mulieri satis uisum hoc, Scipione uiuente, archanum seruasse; quin imo, eo iam defuncto, ad auferendam a uiri memoria illecebrem notam, si, quomodo crimen, alicunde expirasse potuisset et causa, ne ea que tam celebris uiri fuerat usa concubitu, aut a quoquam seruitutis improperio deturpari posset, aut minus decenti lasciuia cuiquam misceretur de cetero, qua labefactari uideretur amplissimi uiri concupiscentia, primo illam manumisit liberali animo, deinde liberto suo in coniugem dedit.
+
+O sacris in celum extollenda laudibus mulier, hinc equo atque tacito patiens iniurias animo, inde liberali in riualem sibi ancillulam defuncti uiri persoluens debita! Quod quanto rarius contigisse uidimus, tanto debemus arbitrari splendidius. Conclamasset altera et in concilium uocasset affines uicinas et quascunque cognitas mulieres easque longa dicacitate complesset onerassetque querelis innumeris se omissam, se relictam, se uilipensam, se in nullo pretio a uiro habitam eoque uiuente uiduam et ancillule seruule et deiecte sortis meretricule postpositam; abiecisset extemplo, imo sub corona uendidisset ancillam, uirum etiam publice infestasset lacrimis et questibus, nec curasset, dum ius suum garrulitate defenderet, numquid, honestissimi alias uiri, famam inclitam macularet.
+
+Dripetruam Laodocie fuisse reginam et magni Mitridatis filiam legimus. Quam etsi commendabilem fecerit ea fides qua parentibus sumus obnoxii, plus satis, me iudice, illam inaudito goodam opere memorabilem fecit natura parens. Nam, si codicibus ueterum adhibenda fides est, hec, cum gemino dentium ordine nata, monstruosum de se spectaculum Asyaticis omnibus tribuit euo suo. Que etsi nullum in mandendo a tam inusitata dentium quantitate susceperit impedimentum, insigni tamen deformitate non caruit quam, ut iam pertactum est, laudabili fide compescuit. Nam superatum a Pompeo magno Mitridatem genitorem suum, nullis periculis aut laboribus indulgendo, semper secuta est et obsequio tam fideli testata nature crimina imputari parentibus non deberi.
+
+Sempronia filia fuit Titi Sempronii Gracci, suo tempore clarissimi uiri, suscepta ex Cornelia, olim maioris Scipionis Africani filia. Fuit et insuper coniunx splendidi uiri Scipionis Emiliani qui et aui cognomen ob deletam Cartaginem postea consecutus est, et soror insuper Tyberii et Gaii Graccorum, amplitudine et constantia animi a maioribus non degenerans suis. Huic enim post cesos fratres ob seditiones suas aiunt contigisse ut a tribuno plebis coram populo in iudicium traheretur, non quidem absque maxima consternatione mentis. Ibi autem, far uente multitudine et potestate tribunitia omni instante, ut deoscularetur Equitium, ex Firmo piceno hominem, tanquam nepotem suum et Tyberii Gracci fratris sui filium, eumque ex Sempronia familia susciperet cogebatur. Que quidem, etsi eo in loco consisteret in quo etiam principes tremere consueuerant, et hine inde dissonis clamoribus imperite multitudinis ageretur minareturue, ex aduerso torua facie sublimis tribunorum autoritas, in nichilo muliebris constantia fracta est; quinimo memor Tyberio fratri preter tres filios non fuisse, quorum alter iuuenis, dum in Sardinia stipendia mereretur, obierat et alter adolescentulus paulo ante patris ruinam Rome diem clauserat, et tertius infantulus, post genitoris cedem postumus natus, apud nutricem aleretur adhuc, constantissimo pectore et acri uultu nulla ex parte territa, extraneum temerariumque Equitium, clarum genus Graccorum mendaci demonstratione fedare conantem, a se ignominiose reiecit, nec ad id agendum quod iubebatur ullis imperiis aut minis induci potuit aut flecti. Qua tam animose Equitio data repulsa, et insani hominis proteruia frustrata, et a tribunis, accuratius exquisito negocio, cognita et generosi animi mulieris perseuerantia laudata est.
+
+Erunt forte qui dicant, esto iure maiorum suorum Sempronia meruerit, non tamen hanc ob constantiam inter claras fuisse ponendam, eo quod, quodam innato sibi more, mulieres in quocunque proposito obstinate opinionis atque inflexibilis pertinacie sint. Ego autem, dato non inficiar, eas tamen, si ueritati innitantur, arbitror laudandas; cui profecto Sempronia insistebat.
+
+Sunt preterea qui uelint hanc tam indomite fuisse ceruicis ut nil aduersus iudicium suum factum quod reliquerit, si daretur facultas, inultum; et ob id arbitrantur eam in mortem Scipionis uiri sui prestitisse consensum eo quod, diruta Numantia, rogatus sententiam dicere numquid iuste cesum existimaret Tyberium, nullo habito ad affinitatem respectu, seditiosi hominis truculentam laudauerit mortem.
+
+Claudia Quinta romana fuit mulier; quibus tamen orta parentibus, non satis patet; uerum insigni quadam audacia perpetuam sibi claritatem peperit.
+
+Hec cum assiduo ac uario et accurate plurimum uteretur ornatu ac oris cultu nimio incederet splendida, a grauioribus matronis non tantum minus honesta, uerum et minus pudica arbitrata est.
+
+Sane, Marco Cornelio et Publio Sempronio consulibus, anno scilicet quintodecimo belli punici secundi, factum est ut e Pesimunte deum mater Romam in faucibus Tyberis applicaret. Ad quam suscipiendam e naui, cum iuxta responsum oraculi Nausica, ab uniuerso senatu totius urbis uir optimus iudicatus, cum matronis omnibus eo usque concederet ubi propinqua nauis, contigit ut, uolentibus nautis litori propinquare, hereret uado fluminis ratis qua uehebatur simulacrum. Et cum nec trahente iuuenum multitudine posse moueri uideretur, Claudia aliis matronis immixta sue uirtutis conscia palam summissis genibus deam supplex deprecata est ut, si se castam arbitraretur, cingulum sequeretur suum. Et illico fidenter consurgens, id futurum sperans quod prece quesiuerat, nauim alligari cingulo iussit et ab ea iuuenes amoueri omnes; nec ante factum est quam, trahente Claudia, facillime nauem a uado euelleret et, mirantibus cunctis, eam in partem quam cupiebat traheret; ex quo tam mirabili successu secutum est euestigio ut omnium de minus seruata pudicitia, maxima Claudie laude, in contrarium uerteretor opinio. Et sic que ad litus turpi lasciuie nota maculata processerat, decorata insigni pudicitie splendore, patriam reintrauit.
+
+Uerum etsi pro uoto Claudie cesserit, absit ut existimem sane mentis esse, quantumcunque innocue, similia audere. Uelle enim, ut se quis ostendat insontem, id agere quod preter naturam sit, Deum potius temptare est quam obiecti criminis purgare labem. Sancte nobis agendum est, sancte uiuendum; et si minus boni existimemur, non absque bono nostro patitur Deus; uult quippe nostra firmetur patientia, auferatur elatio, exerceatur uirtus et ut nobiscum ipsi letemur, dum alios noscit indignos. Satis nobis est, multum est, imo permaximum, si Deo teste bene uiuimus; et idcirco, si minus bene de nobis sentiunt homines, dum bene fecerimus, non curemus, dum male, ut emendemur totis uiribus instandum est, ut eos potius male opinantes sinamus quam male agentes simus.
+
+Hypsicrathea, quamuis eius originem ignoremus, magni tamen Mitridatis coniunx et Ponti grandis regina fuit, forma spectabilis et inuicti amoris in uirum adeo commendanda ut ex eo suo nomini fulgorem perpetuum meruerit. Mitridati quippe, diuturno atque sumptuoso et discriminibus uariis pendulo aduersus Romanos bello laboranti, esto illi barbarico more coniuges alie et concubine plurime forent, amoris eximii facibus incensa, seu regiones amplissimas peragranti, seu certamina ineunti, seu transfretationes paranti, semper fuit fidissima et inseparata comes. Hec equidem, egre ipsius absentiam patiens atque existimans neminem posse preter se rite obsequia inpendere uiro et, ut plurimum, infida ministeria fore seruorum, ut ipsa dilectissimo sibi posset oportuna prestare, etsi difficillimum uideretur, sumpsit tamen prosequendi consilium; et quoniam tanto operi muliebris habitus uidebatur incongruus et indecens lateri bellicosissimi regis incedere feminam, ut marem fingeret, ante alia aureos crines, quibus plurimum gloriantur mulieres, forcipibus secuit et syderei uultus sui precipuum decus, non solum una cum crinibus galea tegere passa est, uerum puluere et sudoribus ac armorum deturpare rubigine, armillas aureas et iocalia uestesque purpureas et in pedes fluxas ponere aut genutenus resecare et eburneum pectus lorica tegere atque tibias ocreis deuincire, abicere anulos et digitorum preciosissima ornamenta et eorum uice parmam hastasque gestare fraxineas et parthicos arcus et pharetras, loco monilium, cingere et adeo apte omnia, ut ex petulanti regina ueteranum factum militem credas. Sed forsan facilia hec. Assueta quidem regiis in thalamis ocio et molliciei et celum spectare perraro cum, eis omissis, animo uirili predita, equis insidere didicisset inuicta et armorum onusta, post uirum per aspreta montium et lubrica uallium die nocteque algores estusque superans, citato discurrere cursu persepe comperta est regalisque thori loco nudum quandoque solum et lustra ferarum, corpore durato, cogente somno, premebat impauida, uictori uiro seu profugo semper comes adiutrixque laborum et consiliorum particeps incedens ubique. Quid multa? Pios oculos uulnera cedes sanguinem, quem et ipsa pugnans spiculis fundebat, aliquando posse absque horrore conspicere docuit, et aures, cantibus assuetas, equorum fremitum militares tumultus et classica audire absque mentis obstupefactione coegit. Tandem cum multa pertulisset, etiam robusto militi grauia, Mitridatem, a Gneo Pompeio superatum atque fatigatum, per Armenos saltus Pontique latebras et efferatas quascunque nationes cum paucis ex amicis secuta est, nunc afflictum spe meliori recreans, nunc solatiis, quorum cupidum nouerat, demulcens adeo ut illi tantum consolationis attulerit ut, in quascunque solitudines ageretur, coniugali sibi uideretur in thalamo refoueri.
+
+O pectus coniugalis dulcedinis sacrarium, o inexhausta amicitie uirtus, quibus quamque sanctis uiribus muliebrem animum roborastis! Nulla profecto usquam uxor pro uiro similia, nedum grauiora, pertulit. Quo merito, si in eius perpetuam laudem antiquitas uersata est, minimum admirari iure posteritas poterit.
+
+Ceterum ex tot laboribus tantaque tanque inclita fide benemerita mulier a uiro non satis dignum retulit premium. Nam cum is senex iam filium ex ea susceptum iratus occidisset et, urgentibus Romanorum uiribus, non solum in regnum sed in regiam se recepisset, esto animo moliretur ingentia et legationibus uarias atque longinquas nationes in bellum aduersus Romanos suscitare conaretur, a Pharnace filio, ob eius seuitiam in filios amicosque rebellante, obsessus est. Quod cum cerneret et eum inexorabilem inuenisset, postremam rerum suarum arbitratus ruinam, cum reliquis tam coniugibus quam pellicibus ac filiabus, Hypsicratheam, que tot uite sue subsidia laborando prestiterat, ne illi superuiueret, ueneno assumpsit.
+
+Sane ingratum Mitridatis opus Hypsicrathee meritam gloriam minuisse non potuit; corpus mortale ueneno immatura morte sublatum est, nomen eius monimentis uenerandarum literarum ad nos usque et in perpetuum fama celebri uiuet et longa quidem posteritate fraudari non poterit.
+
+Semproniam, alteram a superiori, fuisse celebris ingenii feminam sepius legisse meminimus, sed, ut plurimum, ad nephanda procliuem. Hec, maiorum testimonio, genere inter romanas et formositate splendida fuit et tam uiro quam liberis fortunata satis. Quorum cum nomina minime teneam, in id ueniamos ut que in femina, laudari forte possunt seu ex quibus nomen eius effulsit. locum primum occupent.
+
+Fuit igitur hec ingenii tam prompti atque uersatilis ut et intelligeret illico et exequeretur etiam imitando quicquid aliquem dicentem aut facientem uidisset aliquando. Hinc cum non solum latinas sed et grecas literas didicisset, ausa est, nec muliebriter, quinimo adeo perspicaciter, uersus, dum uellet, componere, ut in admirationem etiam traheret qui legissent: egregium quippe et laudabile docto uiro. Fuit insuper tante tanque elegantis facundie ut modestiam suadere, iocos mouere, risum elicere, molliciem atque procacitatem excitare uolens posset et, quod maius est, tam lepidi moris in loquendo fuit, ut in quocunque sermonis genere uerteretur, illud facetie atque leporis plenum audientium auribus inferret. Preterea psallere eleganter et eque etiam saltare nouit: que quidem, si sane utantur, forsan commendande plurimum in femina dotes sunt. Ceterum pessimis imbuta facinoribus longe aliter usa est. Nam audacia nimia percita, non nunquam in uiriles damnandos nimium ausus euasit; et dum psallere et saltare, instrumenta profecto luxurie, in lasciuiam uteretur, urens libidine, ad eam exaturandam, fama pudoris matronalis omnino neglecta, homines sepius requisiuit quam requireretur ab eis.
+
+Cuius huius mali, quod in non nullis tam ualidum cernimus, existimes fuisse radices? Ego naturam absit ut damnem cuius, quantumcunque magne sint uires, circa rerum principia flexibiles adeo sont, ut eo fere quo uelis paruo labore ducas quod natum est; et sic, neglectum, semper uergit in peius. Nimia enim, ut arbitror, in adolescentulas maiorum indulgentia, uirginum sepe deprauata sont ingenia; quibus licentiose, ut sepius fit, declinantibus in lasciuiam, paulatim feminea cedit tepiditas et insurgit illico audacia, aucta a stolida quadam opinione qua asserunt id decere quod libet; et postquam semel eo itum est ut infectum sit uirginale decus et frontis rubor abiectus, ut retrahamus labantes in uacuum labores inpendimus. Hinc non solum libidini hominum mulieres occurrunt, sed prouocant.
+
+Post hec Sempronie fuit auri cupido permaxima et, uti ad adipiscendum turpi questui se auida ingerebat, sic in quibuscunque sceleribus erat in expendendo profusa, in tantum ut nullus illi esset in auaritia et prodigalitate modus.
+
+Exitiale malum est auri desiderium in femina et manifestissimum uitiati pectoris testimonium. sic et detestanda prodigalitas que, quotiens mentem sibi natura aduersam intrat, uti muliebris est, cui infixa tenacitas, nulla preter inopiam salutis spes haberi de cetero potest; de honestate eius deque suis substantiis actum est.
+
+Non enim ante subsistunt quam in extremum dedecus et in miseriam uenerint. Mulierum, parsimonia est: ad eas spectat intra limen cum fide seruare quod quesitum defertur a uiris. Hec, quantum auri damnanda cupido et immoderata profusio, tantum laudanda est, cum ipsa sit sensim substantiarum auctrix egregia, domestice rei salus, integre mentis testis, laborum solatium et inconcussa splendide posteritatis basis.
+
+Porro, ut in unum eius et extremum, ut arbitror, facinus omnia eius concludamus scelera, flagrante illa per stifera face seditiosissimi hominis Lucii Catiline et se iniquis consiliis et coniuratorum numero ad desolationem perpetuam romane reipublice in ampliores uires assidue extollente, facinorosa mulier ad pleniorem suarum libidinum captandam licentiam, id appetens quod etiam perditis hominibus fuisset horrori, coniuratis se immiscuit ultro, domus etiam sue penetralia seuis colloquiis patuere semper. Uerum nequitiis obsistente Deo, et Ciceronis studio coniuratorum detectis insidiis, cum iam Catilina Fesulas secessisset, in aliorum excidium frustratam arbitror corruisse.
+
+Ex quo, esto eius ingenium laudare possimus et ob id illam extollere, turpe exercitium ut damnemus necesse est. Nam matronalis stola labefactata lasciuiis pluribus egit ut in suum dedecus euaderet nota Sempronia, ubi, si conseruasset, euasisse poterat gloriosa.
+
+Cymbrorum a Gaio Mario acri certamine superatorum pregrandis coniugum fuit numerus, pudicitie sacro et constanti proposito laudandus quin imo extollendus precipue. Nam quanto fuit quantitas amplior, tanto uidetur honoribus sublimanda maioribus; et hoc ideo, quia in castitatis obseruantiam deuenisse paucas persepe legimus, multas conuenisse nunquam audiuimus, aut rarissime.
+
+Romanis ergo rebus florentibus, Theotones Cymbrique et quedam alie barbare nationes ab Arthoo in romanum coniurauerunt nomen et in unum primo conuenientes, ut eos in fugam uerti posse nemo speraret, coniuges natos et supellectilem omnem secum magno agmine traxere uehiculis. Inde, ut omnem Ytaliam uno et eodem concuterent impetu, tripartito illam intrare agmine triplici itinere statuere. Quibus a consternatis tumultu Romanis, Gaius Marius consul, in quem inniti omnis reipublice spes ea tempestate uidebatur, obuius missus, primos obiectos habuit Theutonum insolentes duces; aduersus quos in nichilo declinantes, certamen cum conseruisset et longa pugna partium aliquandiu nutasset fortuna, postremo multo sanguine fuso terga dedere Theutones. Deinde in Cymbros itum est et, ut Theutones apud Aquas Sextias, sic illos in campo Raudio duplici fudit certamine, facta hominum strage permaxima. Quod aduertentes cum ceteris impedimentis seposite coniuges, non uirorum secute sont fugam, sed plaustris, quorum pregrandis erat illis copia, in formam ualli redactis, stulto sed animoso consilio, preustis fustibus lapidibus gladiisque libertatem suam castimoniamque tutare quam longius possent disposuere. Sed acie facta, aduenientibus marianis militibus, cum non diu obstitissent, sensere quoniam in uacuum conatus disponerent et ob id, si possent, inire cum imperatore concordiam petiere. Erat enim illis infixum animo si uires, si sedes auitas, si substantias omnes pugna perdidissent, una saltem, qua possent uia, libertatem et pudicitiam seruare suam. Et idcirco postulauere unanimes non fugientium uirorum pacem, non in patriam redire suam, non ut sua resarcirentur auro damna, sed ut omnes Romam uirginibus Uestalibus iungerentur. Quod cum honestissimum uisum foret et sincere mentis testimonium, nec impetrassent, succense furore in obstinatam uoti sui perseuerantiam per seuum iuere facinus. Nam ante omnia, collisis in terram paruis filiis atque peremptis, ut illos, qua poterant uia, turpi seruitati subtraherent, nocte eadem intra uallum a se confectum, ne et ipse in dedecus sue castitatis et uictorum ludibrium traherentur, laqueis omnes lorisque mortem consciuere sibi nec prede aliud ex se preter pendentia cadauera, auidis liquere militibus.
+
+Iuissent fractis hominum uiribus alie, non nulle supplices uictoribus obuiam soluto crine, tensis manibus precibus et ululato complentes omnia, et - quod fuisset obscenius - non nulle blanditiis et amplexibus impetrassent, si potuissent, supellectilis conseruationem, reditum in patriam, nulla honestatis femmee habita mentione, aut se permisissent a quocunque, more pecadum, trahi. Ast Cymbre constanti pectore meliori fortune seruauere animos nec ulla passe sunt ignominia maiestatis gentis sue gloriam fedare; dumque seruitutem et turpitudinem laqueo obstinate fugerent, non uiribus, sed fortune crimine suos homines superatos ostendunt et castimonie sue, paucis abiectis annis, quibus suspendio superuiuere potuissent, uitam longissimam quesiuerunt, et unde miraretur posteritati liquerunt, tam grandem scilicet mulierum multitudinem, non ex conuentione, non ex consulto publico, infra noctis unice spatium, non aliter quam si spiritus idem omnibus fuisset, in eandem mortis sententiam deuenisse.
+
+Iulia et genere et coniugio forsan totius orbis fuit clarissima mulierum; sed longe clarior amore sanctissimo et fato repentino.
+
+Nam a Gaio Iulio Cesare ex Cornelia coniuge, Cynne quater consulis filia, unica progenita est. Qui Iulius ab Enea, inclito Troianorum duce, per multos reges et alios medios paternam duxit originem, maternam uero ab Anco, quondam Romanorum rege; gloria bellorum atque triunphorum et dictatura perpetua insignis plurimum homo fuit. Nupsit preterea Pompeio magno, ea tempestate Romanorum clarissimo uiro, qui in uincendis regibus, deponendis eisque de nouo faciendis, nationibus subigendis, pyrratis extinguendis, fauorem romane plebis obtinendo, et regum orbis totius clientelas acquirendo, non terras tantum, sed celum omne fatigauit diu. Quem adeo illustris mulier, esto iuuencula et ille prouectus etate, ardenter amauit, ut ob id immaturam mortem quesierit. Nam cum Pompeius in comitiis edilitiis sacrificaturus ab hostia, quam tenebat, ex suscepto uulnere se in uaria agitante, plurimo respergeretur sanguine, et ob id, uestibus illis exutus, domum alias induturus remicteret, contigit ut deferens ante alios Iuliam pregnantem haberet obuiam. Que cum uidisset uiri cruentas uestes, ante quam causam exquireret, suspicata non forsan Pompeio fuisset uiolenta manus iniecta, quasi non illi dilectissimo sibi uiro occiso superuiuendum foret, in sinistrum repente delapsa timorem, oculis in tenebras reuolutis, manibus clausis, concidit et euestigio expirauit: non solum uiri atque ciuium romanorum, sed maximo totius orbis ea etate incomodo.
+
+Portia eius Marci Catonis fuit filia qui, post eductas ex Egypto per ardentes solitudines Lybie in Affricam pompeiani exercitus reliquias, uictorie Cesaris inpatiens, apud Uticam se occidit. Nec equidem insignis mulier a patria fortitudine atque perseuerantia degenerasse in aliquo uisa est.
+
+Hec autem - ut alia eius uirtutis preclare postponamus - cum, etiam uiuente patre, Decio Bruto nupsisset, adeo eum dilexit integre atque caste ut, inter ceteras muliebres curas, is esset longe prima atque precipua; nec oportuno tempore potuit honestas amoris flammas casto occuluisse pectore.
+
+Que, quoniam eius in perpetuam euasere laudem, ad eius ampliandam claritatem se offerunt ultro.
+
+Quieuerat iam pestifer tumultus bellorum ciuilium, oppressis a Cesare ubique pompeianis, cum in eum dictatorem perpetuum - ut satis animaduersum est - regnum affectantem senatus pars sanior coniurauit; quos inter fuit et ipse Brutus. Qui integritatis Portie conscius, cum eidem scelesti facinoris aperuisset archanum, factum est ut, ea nocte cui dies illuxit qua Cesar humanis rebus coniuratorum opere subtractus est, exeunte Bruto cubiculum, Portia tonsoris nouaculam summeret, quasi um guium superflua resectura; fingensque illam sibi caso cecidisse, se ex animo uulnerauit. Sane astantes ancillule cum manare uidissent sanguinem, suspicate aliquid grauius, clamore sublato, abiens Brutus in cubiculum reuocatus est et ab eo obiurgata Portia quoniam tonsoris precipuisset officium. Portia autem, semotis ancillulis, inquit: - Minime temerarie factum quod putas est; tentatura autem quo animo me ipsam gladio perimere et mortem perpeti possem, si minus tibi pro uotis cepta succederent, feci -.
+
+O inexhausti uigoris amor et uir tali coniuge felix! Sed quid ultra? In scelus a coniuratis itum est et occisores, occiso Cesare, euasere. Non tamen impone; sed cum preter extimatum omnia responderent, a senatu reliquo damnati patricide in diuersa abierunt. Brutus autem et Cassius in orientem tendentes non paruas copias aduersus Octauianum Cesarem et Antonium, Cesaris heredes, collegere. Aduersus quos cum Octauianus et Antonius exercitum, apud Phylippos pugnatum est; et cum uicte fugateque Cassii Brutique partes essent, et ipse Brutus etiam occisus est. Quod cum audisset Portia nil sibi, subtracto uiro, letum futurum existimans, arbitrata non alio animo mortem passuram quam olim cultri tonsorii uulnus, confestim in uetus propositum uenit; et cum ad uoluntariam necem nullum sibi adeo cito, ut impetus exposcebat, prestari uidebatur instrumentum, ignitos carbones, quos forte propinquos habebat, indubitanter manibus gucturi iniectos exhauxit; a quibus precordia exurentibus spiritus uitalis abire in mortem coactus est. Nec dubium quin, quanto magis inusitatum mortis genus intulere, tanto occumbenti plus fulgoris coniugalis diligentie ingessere. Cuius etiam fortitudini patris reseratum manibus uulnus nil merite laudis potuit auferre.
+
+Curia romana fuit mulier et, si nomini fidem dabimus, ex prosapia Curionum, si operibus, mire constantie atque integerrime fidei uetustatis splendidum specimen. Nam eo in turbine rerum, quo triumuirorum iussu noue proscriptorum in urbe apposite tabule sunt, Quintus Lucretius eiusdem coniunx inueniretur proscriptus una cum pluribus, ceteris fuga celeri patrium solum linquentibus, et uix tutam, inter ferarum speleas et solitudines montium, seu apud hostes romani nominis, latebram inuenientibus, solus ipse, amantissime uxoris usus consilio, intra romana menia, intra domestici laris parietes, intra coniugalis cubiculi secretum, in sino coniugis intrepidus latuit; et tanta uxoris solertia, tanta sagaci industria, tanta fidei integritate seruatus est ut, preter ancillam unam consciam, nemo etiam ex necessariis arbitrari, nedum scire, potuerit.
+
+Quotiens ad contegendum facinus arte credere possumus mulierem hanc, exoleta ueste, habitu sordido, mesta facie, flentibus oculis, neglecto crine, nullis comptam de more uelamentis, anxio suspiriis pectore, ficto quodam amentis stupore, in medium prodiisse et, quasi sui inscia, discurrisse patriam, intrasse templa, plateas ambisse et tremula ac fracta uoce, dum uideretur deos precibus uotisque onerasse, percontasse obuios amicosque numquid Lucretium uidissent suum, an scirent numquid uiueret, quorsum fugam ceperit, quibus sociis, qua spe; preterea se summopere desiderare fuge exiliique et incommodorum comitem fieri; et huiusmodi plura factitasse que infelices consueuere facere, latebris quidem uiri integumenta preualida; quibus insuper blanditiis, quibus delinimentis, quibus suggestionibus ancillule secreti conscie firmasse animum saxeumque fecisse? quibus demum consolationibus spem erexisse uiri trepidantis, pectus anxium animasse et mestum in aliqualem traxisse letitiam? Et sic, reliquis eadem peste laborantibus, et inter aspreta montium, maris estus, celi procellas, barbarorum perfidias, odia hostium infesta et manus quandoque persequentium misere periclitantibus, solus Lucretius, in gremio piissime coniugis tutus, seruatus est. Quo sanctissimo opere Curia non immeritam sibi claritatem quesiuit eternam.
+
+Hortensia Quinti Hortensii egregii oratoris filia dignis extollenda laudibus est, cum non solum Hortensii patris facundiam uiuaci pectore amplexa sit, sed eum etiam pronuntiandi uigorem seruauerit quem oportunitas exquisiuit, et qui sepissime in uiris doctissimis deficere consueuit. Hec autem triumuirorum tempore, cum matronarum multitudo, exigente reipublice necessitate, intolerabili fere onere pecunie exsoluende grauata uideretur, nec hominum inueniretur aliquis qui in rem tam incongruam prestare patrocinium auderet, sola ausa est constanti animo coram triumuiris rem feminarum assummere eamque perorando tam efficaciter inexhausta facundia agere, ut maxima audientium admiratione mutato sexu rediuiuus Hortensius crederetur.
+
+Nec infeliciter opus tam egregium a femina sumptum aut executum est; nam, uti nulla in parte fracta oratione aut laudabili sui iuris demonstratione defecerat, sic nec exoptato aliquid a triumuiris diminutum est, quin imo concessum libere ut longe amplior pars iniuncte pecunie demeretur, arbitrati quantum sub matronali stola in publicum taciturnitas laudanda uideatur, tantum, oportunitate exigente, ornato suo decora sit extollenda loquacitas. Quo tandem facto, non absque maximo Hortensie fulgore, reliquum, quod minimum erat, a matronis facile exactum est.
+
+Quid dicam uidisse tantum ueteris prosapie spiritus in Hortensia afflauisse femina, nisi eam merito nomen Hortensie consecutam?
+
+Sulpitia Lentuli Truscellionis coniunx equa fere beniuolentia sibi adinuenit indelebilem famam. Fuit enim hac eadem, qua supra, procella proscriptus a triumuiris Lentulus. Qui cum esset uolucri fuga tutatus in Syciliam et ibidem exul moraretur et inops, facta eius rei Sulpitia certior, in sententiam iuit labores una uelle cum coniuge pati, rata indecens esse letos honores et fortunam candidam ferre cum uiris has que eorundem erumnas, si oportunum ferre sit, fuga renuerent. Uerum nec ad uirum pergere facile Sulpitia consecuta est: summa quippe diligentia, ne exilium sequeretur uiri, seruabatur a matre Iulia. Sed quas non ludit uerus amor custodias? Captato igitur tempore, seruili sumpta ueste, matre custodiisque deceptis reliquis, duabus tantum ancillulis et seruulis totidem sociata splendida mulier, natale solum patriosque penates linquens, exulem uirum secuta est: cum posset, lege non prohibente, infelici abdicato marito, nouas celebrare nuptias. Nec expauit, mulier inclita, per subterfugia et maris estus atque montana ytala incerta uiri sequi uestigia eumque per incognitas regiones exquirere, donec comperto seiunxerit: honestius rata per mille discrimina uite uirum sequi a fortuna deiectum, quam, eo exule laborante, in patria uacare delitiis et quiete.
+
+Inclite profecto mentis et prudentem uirum potius quam feminam redolentis, tale iudicium est. Non enim semper auro et gemmis splendendum, non semper indulgendum cultui, non semper estiuus fugiendus est sol, aut hyemis pluuie, non semper colendi sont thalami, non semper sibi parcendum; sed cum uiris, exigente fatorum serie, subeundi labores, exilia perpeti, pauperiem tolerare, pericula forti ferre animo: que hec renuit, coniugem esse non nouit. Hec uxorum spectanda militia, hec sunt bella, he uictorie et uictoriarum triunphi conspicui. Molliciem luxumque et angustias domesticas honestate et constantia ac pudica mente superasse, hinc illis est fama perennis et gloria.
+
+Erubescant igitur, non que solum felicitatis umbreculam totis sequuntur pedibus, sed et he magis que pro comuni coniugii commodo, nauseam timent, leui soluuntur labore, nationes exteras horrent et expauent bouis forsan audito mugitu, cum in sectandis mechis fugam laudent, maria placeant fortemque animum quibuscunque oportunitatibus scelestissime prestent.
+
+Cornificia, utrum romana fuerit mulier, an potius extera, comperisse non memini; uerum, testimonio ueterum, memoratu fuit dignissima. Imperante autem Octauiano Cesare, tanto poetico effulsit dogmate, ut non ytalico lacte nutrita, sed Castalio uideretur latice et Cornificio germano fratri, eiusdem eui poete insigni, eque esset illustris in gloria. Nec contenta tantum tam fulgida facultate ualuisse uerbis, reor sacris inpellentibus musis, ad describendum heliconicum carmen sepissime calamo doctas apposuit manus, colo reiecto, et plurima ac insignia descripsit epygramata que Ieronimi presbiteri, uiri sanctissimi, temporibus - ut ipse testatur - stabant in pretio. Numquid autem in posteriora deuenerint secula, non satis certum habeo.
+
+O femineum decus neglexisse muliebria et studiis maximorum uatum applicuisse ingenium! Uerecundentur segnes et de se ipsis misere diffidentes; que, quasi in ocium et thalamis nate sint, sibi ipsis suadent se, nisi ad amplexus hominum et filios concipiendos alendosque utiles esse, cum omnia que gloriosos homines faciunt, si studiis insudare uelint, habeant cum eis comunia. Potuit hec nature non abiectis uiribus, ingenio et uigiliis femineum superasse sexum, et sibi honesto labore perpetuum quesisse nomen: nec quippe gregarium, sed quod estat paucis etiam uiris rarissimum et excellens.
+
+Mariannes hebrea femina, genere quam uiro felicior, Aristoboli Iudeorum regis, ex Alexandra regina, Hyrcani regis filia, genita fuit, tante tanque inuise pulchritudinis clara ut, non solum eo tempore ceteras formositate feminas anteire crederetur, sed celestis arbitraretur ymago potius quam mortalis. Nec credulitati huic Marci Antonii triumuiri testimonium defuit. Erat autem Marianni frater ex eisdem parentibus, nomine Aristobolus, eque secum pulchritudinis et etatis. Cui cum Alexandra mater, defuncto Aristobolo genitore, principatum dari sacerdotii ab Herode, Mariannis uiro atque rege, summopere cuperet atque procuraret, Gellii amici suasione, amborum effigies optimi pictoris artificio in tabula delinitas, ad Antonium triumuirum, extreme luxurie hominem, ad eius in se excitandam libidinem et per consequens in desiderium suum trahendum, in Egyptom usque transmissas aiunt. Quam cum uidisset Antonius, primo in admirationem longiusculam constitit, deinde dixisse asserunt hos, quantum ad formositatem, profecto dei filios esse et subsequenter iuramento firmasse, se nunquam aut usquam, nedom pulchriores, sed nec similes aspexisse.
+
+Sed ad Mariannem solam redeandum. Hec quidem, etsi inaudita pulchritudine fuerit insignis, animi tamen ingenti fortitudine longe magis emicuit. Que cum ad nubilem deuenisset etatem, infausto omine Herodi Antipatris Iudeorum regi nupta est; et maximo infortunio suo, summe ob eius uenustatem ab eodem dilecta. Qui cum gloriaretur plurimum se solum orbe toto possessorem pulchritudinis diuine, in tam grandem animi curam lapsus est, ne quis alter in hoc sibi posset equari, ut timere ceperit ne sibi superstes euaderet Mariannes. Ad quod euitandum, primo dum uocatus in Egyptum ad Antonium esset iturus, causam dicturus super morte Aristoboli, fratris Mariannis a se occisi, et demum, Antonio mortuo, accessurus ad Octauianum Cesarem et purgaturus, si posset, quod amicus Antonii aduersus eum auxilia prestitisset, Cyprinne matri amicisque liquit ut, si quid in eum quod in mortem tenderet ab Antonio uel Cesare seu casu alie ageretur, Mariannem confestim occiderent.
+
+O ridenda, alias sagacissimi, regis insania ob alienum incertumque commodum ante uexari et inuidere post fatum! Quod occultissime factum fuerat resciuit tractu temporis Mariannes et cum iam ob Aristoboli indignam cedem in Herodem concepisset execrabile odium, arbitrata se ab Herode non, nisi propter pulchritudinis usum, diligi, comulauit iras, uitam suam his immerito ab eo damnatam egerrime ferens; et quamuis Alexandrum et Aristobolum, conspicuos pulchritudine pueros, ex eo enixa foret, in nullo potuit moderasse conceptom eoque, ferente impetu, delapsa est ut amanti uiro suum negaret concubitum et dum sperneret, quasi ueteris regie prosapie omnis in se resurgeret indoles, gesto quodam elato illius calcare conabatur potentiam, non uerita persepe dicere palam Herodem alienigenam non iudeum, nec regie prolis hominem; quin imo ignobilem et ydumeum, nec regia coniuge dignum, trucem insolentem infidum scelestumque et immanem beluam. Que etsi Herodes cum difficultate pateretur, tamen, amore prohibente, nil seuum audebat in illam. Tandem in peius procedentibus rebus, ut placet aliquibus, a Cyprinna Herodis matre et Salomine sorore, quibus summe grauis erat Mariannes, actum est ut a subornato ab eisdem pincerna Herodi accusaretur, quod eum conata sit exorare ut illi amatorium poculum, quod ipsa parauerat, propinaret, seu - ut uolunt alii - quod effigiem suam speciosissimam, non eo tempore quo premonstratum est, nec matris opere, sed motu suo, post conceptum in Herodem odium, ad Antonium, ut illum in sui desiderium prouocaret, et in Herodis odium transmisisset. Que cum crederet Herodes et Mariannis in se maliuolentia fidem faceret, irritatus et anxio furore succensus, cum amicis longa oratione conquestus est; eoque, eis suadentibus et Alexandra, Mariannis matre, ad eius gratiam promerendam, deductus est ut eam, tanquam in regiam maiestatem excidium molientem, capitali damnatam supplicio iuberet occidi. Que quidem tantum in se excitauit generosi animi ut, uilipensa morte, integro uultus sui seruato decore, nec ulla ex parte femineo ritu flexa et obiurgantem matrem tacita audiret et flentes ceteros, genis siccis, aspiceret et uti in triunphum letissimum non solum intrepida sed aspectu alacri, nullis pro salute sua porrectis precibus, iret in mortem eamque a carnifice, ut optatam, susciperet. Qua quidem tam immota securitate non solum efferati regis tristauit inuidiam, sed et plura suo nomini secula ausit quam mortalitati sue menses concessisse, lacrimis precibusque suis flexus, potuisset Herodes.
+
+Cleopatra egyptia femina, totius orbis fabula, etsi per multos medios reges a Ptholomeo macedone rege et Lagi filio, originem traheret et Ptholomei Dyonisii seu - ut aliis placet - Minei regis filia, ad imperandum, per nephas tamen, ipsi regno peruenerit, nulla fere, nisi hac et oris formositate uere claritatis nota, refulsit, cum e contrario auaritia crudelitate atque luxuria omni mundo conspicua facta sit. Nam, ut placet aliquibus, ut ab eiusdem dominii initio summamus exordium, Dyonisius seu Mineus, romani populi amicissimus, Iulii Cesaris consulato primo in mortem ueniens, signatis tabulis liquit ut filiorum natu maior, quem aliqui Lysaniam nominatum arbitrantur, sumpta in coniuge Cleopatra, ex filiabus etiam natu maiore, una, se mortuo, regnarent. Quod, eo quod familiarissima esset apud Egyptios turpitudo matres filiasque tantum a coniugiis exclusisse, executum est. Porro exurente Cleopatra regni libidine, ut non nullis uisum est, innocuum adolescentulum eundemque fratrem et uirum suum, quindecimum etatis annum agentem, ueneno assumpsit et sola regno potita est. Hinc asserunt, cum iam Pompeius magnus Asyam fere omnem occupasset armis, in Egyptum tendens, superstitem puerum mortuo subrogasse fratri eumque regem fecisse Egypti. Ex quo indignata Cleopatra aduersus eum arma corripuit et, sic se rebus habentibus, fuso apud Thesaliam Pompeio et a puero, rege a se facto, litore in egyptiaco ceso, adueniente post eum Cesare, ibidem bellum inter se gerentes inuenit. Quos dum ad causam dicendam se coram accersiri iussisset - ut de Ptholomeo iuuene sileamus - ultro erenata malitiis mulier Cleopatra, de se plurimum fidens, regiis insignita notis, accessit et auspicata sibi regnum si in suam lasciuiam domitorem orbis contraheret, cum formosissima esset et oculorum scintillantium arte atque oris facundia fere quos uellet caperet, paruo labore suo libidinosum principem in suum contubernium traxit pluresque noctes, medio Alexandrinorum in tumultu, cum eo comunes habuit, concepitque - ut fere omnibus placet - filium quem postmodum ex patris nomine Cesareonem nuncupauit.
+
+Tandem cum et Ptholomeus puer a Cesare dimissus in liberatorem suum inpulso suorum bella uertisset et ad Deltam Mitridati pergameno, in auxilium Cesaris uenienti, cum exercitu occurrisset ibique a Cesare, qui itinere alio illum preuenerat, superatus, fugam scapha temptaret et plurium irruentium pressa pondere mergeretur; et sic pacatis rebus, facta Alexandrinorum deditione, cum Cesar esset iturus in Pharnacem Ponti regem, qui Pompeio fauerat, quasi noctium exhibiturus Cleopatre premium ac eo etiam quod in fide mansisset, eidem nil aliud optanti regnum concessit Egypti, Arsinoe sorore deducta, ne forsan, ea duce, noui aliquid moliretur in eum. Sic iam scelere gemino adepta regnum Cleopatra, in uoluptates effusa suas, quasi scortum orientalium regum facta, auri et iocalium auida, non solum contubernales suos talium nudos arte sua liquit, uerum et templa sacrasque Egyptiorum edes uasis statuis thesaurisque to ceteris uacuas liquisse traditum est. Hinc occiso iam Cesare, et Bruto et Cassio superatis, eunti in Syriam Antonio obuia facta, impurum hominem pulchritudine sua et lasciuientibus oculis facile cepit et in amorem suum detinuit misere eoque deduxit ut, que fratrem ueneno necauerat, Antonii manu Arsinoem sororem, ad suspitionem regiminis amouendam omnem, in templo Dyane ephesie, quo salutem queritans infelix aufugerat, trucidari faceret, id adulteriorum suorum a nouo amasio loco primi muneris assumptura. Et cum iam scelesta mulier Antonii mores nouisset, uerita non est eidem postulare Syrie regnum et Arabie. Sane cum permaximum uideretur illi et incongruum nimis, ad satisfaciendum tamen desiderio amate mulieris, sortionculas ei ex utroque dedit, superadditis etiam ciuitatibus omnibus que intra Eleuterum flumen et Egyptum syriaco litori apposite sunt, Sydone et Tyro retentis. Que cum obtinuisset, Antonium in Armenos seu, ut uolunt alii, in Parthos euntem, ad Eufratem usque prosecuta, dum Egyptum per Syriam repeteret, ab Herode Antipatris, tunc Iudeorum rege, magnifice suscepta, non erubuit eidem per intermedios suum suadere concubitum, sibi, si annuisset, muneris loco, ludee subtractura regnum, quod ipse, Antonii opere, non diu ante susceperat. Uerum Herodes aduertens non solum ob Antonii reuerentiam abstinuit, quin imo ut illum a nota tam incestuose femine liberaret, ni dissuasissent amici, eam gladio occidere disposuerat. Cleopatra autem frustrata, quasi ob hoc moram traxisset, eidem locauit redditus Iericuntis, quo balsamum nascebatur, quod et ipsa postmodum in Babiloniam egyptiam transtulit, quo uiget usque in hodiernum, et inde, amplis ab Herode susceptis muneribus, in Egyptum rediit. Inde uero in fugam ex Parthis redeonti Antonio accersita occurrit. Qui quidem Antonius cum fraude Arthabazanem Armenie regem olim Tygranis filium cum filiis et satrapibus cepisset et thesauris permaximis spoliasset atque argentea catena uinctum traheret, ut auidam in suos amplexus prouocaret, effeminatus uenienti captiuum regem cum omni regio ornatu atque preda deiecit in gremium. Quo leta munere cupidissima mulier adeo blande flagrantem complexa est, ut, repudiata Octauia, Octauiani Cesaris sorore, illam totis affectibus sibi uxorem iungeret. Et ut arabicas unctiones et odoratos Sabee fumos et crapulas sinam, cum magnificis assidue saginaretur ingluuiosus homo epulis, in uerba uenit, quasi Cleopatre conuiuia extollere uellet, quid magnificentie cotidianis cenis posset apponi. Cui respondit lasciua mulier se cena una centies, si uelit, sextertium absumpturam. Quod cum minime fieri posse arbitraretur Antonius, tamen uidendi auidus atque ligurriendi, fecere periculum, sumpto Lucio Planco iudicis loco. Que postero die dum non excessisset eduliorum consuetudinem et iam sponsionem irrideret Antonius, iussit Cleopatra ministris ut secundam mensam afferrent illico. Qui premoniti nil aliud quam uas unum aceti acerrimi attulere. Ipsa autem confestim ex altera aurium unionem inexcogitati pretii, quem, ornamenti loco, orientalium more, gestabat, summens, aceto dissoluit et liquefactum absorbuit; et cum ad alium, quem altera in auricula eque carum gerebat, iam manus apponeret, illud idem factura, extemplo Lucius Plancus uictum esse Antonium protulit; et sic secundus seruatus est, uictrice regina. Qui quidem postea diuisus Romam in Pantheonem delatus, auribus Ueneris appositus est, diu postmodum dimidie Cleopatre cene perhibens testimonium prospectantibus.
+
+Ceterum cum insatiabilis mulieris in dies regnorum auiditas augeretur, ut omnia complecterentur in unum, temulento Antonio, et forsan a tam egregia cena surgenti, romanum postulauit imperium, quasi in manibus posse concedere fuisset Antonii; quod ipse, minime sui compos, minus oportune, suis romanisque pensatis uiribus, se daturum spopondit.
+
+O bone Deus, quam grandis poscentis audacia nec minor spondentis stultitia! O liberalis homo! Tot seculis, tanta cum difficultate, sanguine fuso et in morte tot insignium uirorum, tot etiam populorum, tot egregiis operibus, tot bellis uixdum quesitum imperium, postulanti mulieri, non aliter quam domuncule unius dominium, inconsulte, quasi euestigio daturus, concessit.
+
+Sed quid? Iam ob repudium Octauie belli seminarium inter Octauianum et Antonium uidebatur iniectum et ob id actum est ut, congregatis ex utraque parte copus, iretur in illud. Uerum Antonius cum Cleopatra, ornata purpureis uelis et auro classe, processere in Epyrum, ubi, cum obuiis hostibus inita pugna terrestri, cessere uicti et in classem se recipientes Antoniani in Actium rediere, experturi naualis belli fortunam. Aduersus quos Octauianus, cum Agrippa genero factus obuius, ingenti cum classe mira audacia eos aggressus est et susceptus acriter tenuit aliquandiu mars dubius pugnam in pendulo. Tandem cum subcumbere uiderentur Antoniani, prima omnium insolens Cleopatra, cum aurea qua uehebatur naui et sexaginta aliis fugam cepit. Quam extemplo Antonius, deiectis e pretoriana insignibus, secutus est; et in Egyptum redeuntes incassum uires suas ad defensionem regni, transmissis comunibus filiis ad Rubrum mare, disposuerunt. Nam uictor Octauianus secutus eos pluribus secundis preliis uires exinaniuit eorum. A quibus cum sere pacis conditiones peterentur nec obtinerentur, desperans Antonius, ut non nulli uolunt, mausoleum regum intrans, sese gladio interemit. Capta uero Alexandria, cum Cleopatra ingenio ueteri in uanum tentasset, uti iam dudum Cesarem et Antonium illexerat in concupiscentiam suam, sic et iuuenem Octauianum illicere, indignans cum audisset se seruari triunpho atque de salute desperans, regiis ornata, Antonium suum secuta est; et secus eum posita, adapertis brachiorum uenis ypnales serpentes uulneribus moritura apposuit. Aiunt quidem hos somno mortem inferre. In quo resoluta, auaritie lasciuie atque uite finem sumpsit infelix, Octauiano conante, Psillis uulneribus uenenatis admotis, illam in uitam reseruare si posset.
+
+Sunt tamen alii eam ante premortuam et alio mortis genere dicentes. Aiunt enim Antonium timuisse apparatu attici belli gratificationem Cleopatre et ob id nec pocula nec cibos, nisi pregustatos, assummere assueuisse. Quod cum aduertisset Cleopatra, ad fidem suam erga eum purgandam pridianis floribus, quibus coronas ornauerat, ueneno perlitis capitique suo impositis, in ludum traxit Antonium et procedente hilaritate inuitauit eundem ut coronas biberent; et in sciphum dimissis floribus cum haurire uoluisset Antooius, manu a Cleopatra prohibitus est, ea dicente: - Antoni dilectissime, ego illa sum Cleopatra quam nouis et insuetis pregustationibus tibi suspectam ostendis; et ob id, si pati possem, ut biberes et occasio data et ratio est -. Tandem cum fraudem, ea monstrante, nouisset Antonius, eam in custodiam deductam, poculum, quod ne biberet prohibuerat, exhaurire coegit et sic illam exanimatam uolunt.
+
+Prior uulgatior est opinio, cui additur ab Octauiano compleri iussum monumentum quod Antonius incipi fecerat et Cleopatra, eosque simul in eodem tumulari.
+
+Antonia minor clarissime uiduitatis exemplum indelebile posteritati reliquit. Hec etenim Marci Antonii triumuiri ex Octauia - ut creditur - filia fuit et ideo minor cognominata quia illi soror esset natu maior et eodem nomine nuncupata. Nupsit quidem Druso (Tyberii Neronis fratri et Octauiani Augusti priuigno, et ex eo peperit Germanicum atque Claudium, postea Augustum, et Liuillam), qui dum germanice expeditioni uacaret - ut quidam arbitrantur - Tyberii fratris sui opere ueneno periit. Cuius post mortem cum etate florida atque conspicua formositate uireret, rata satis honeste mulieri nupsisse semel, a nemine potuit ad secundas nuptias prouocari, quin imo reliquum uite spatium sub Liuia socru intra limites cubiculi uiri sui adeo caste, adeo sancte transegit, ut preteritarum omnium matronarum laudes uiduitate celebri superaret.
+
+Equidem inter Cincinnatos Fabritios Curiosque et Lucretias atque Sulpitias sanctissimum splendidumque est, etiam prouectis etate mulieribus et Catonum filiabus, absque lasciuie nota duxisse uitam et laude plurima extollendam. Quod si sic est, quibus prosequemur preconiis iuuenem pulcritudine insignem et Marci Antonii, spurcissimi hominis filiam, non in siluis et solitudinibus, sed inter imperialia ocia atque delicias, inter Iuliam Octauiani filiam et Iuliam Marci Agrippe, libidinis et lasciuie feruentissimos ignes, inter Marci Antonii genitoris sui atque Tyberii, postea principis, obscenitates et dedecora in patria, olim frugi, nunc turpitudinibus omnibus dedita, inter mille concupiscientiarum exempla, constanti animo et forti pectore castimoniam, non per tempusculum et in spem futuri coniugii, sed uirtuti obsequentem, in senectutem et mortem usque, seruantem? Edepol nil dignum satis relictum est uerbis, considerationi forsan aliquid superextat; quod quidem, quia uires excedit scribentium, considerandum et merita consideratione extollendum satis sit sacris ingeniis reliquisse.
+
+Agrippina Marci Agrippe ex Iulia, Octauiani Cesaris filia, genita fuit, esto Gaius Caligula, eiusdem Agrippine filius, iam orbis princeps, abhorrens Agrippe aui materni rusticitatem, diceret eam non ex Agrippa, sed ex stupro Octauiani, in Iuliam filiam perpetrato, fuisse progenitam; stolide credi cupiens se nobiliorem ex tam incestuose concepta matre natum, quam ex ignobili patre, sacrata lege suscepta. Sed cuiuscunque fuerit filia, Germanico sue etati insigni iuueni et plurimum rei publice oportuno ac Tyberii Cesaris Augusti filio adoptiuo, nupta est; satis ob hoc fulgida, sed fulgidior quod insolentissimi principis obstinato proposito retudisset perfidiam. Hec cum ex Germanico uiro suo tres iam enixa fuisset mares, ex quibus unus Gaius Caligula, qui postmodum rebus prefuit, et totidem eque femellas, ex quibus Agrippina Neronis Cesaris mater, cum opere Tyberii patris - ut pro comperto habitum est - ueneno sublatum egre ferret et femineo ritu plangore plurimo celeberrimi iuuenis uiri sui necem defleret, in Tyberii odium incidit adeo ut ab eodem, eam brachio tenente et obiurgationibus in fletum usque infestante, quod nimium ferret inpatienter se rebus principari non posse, et pluribus deinde in processu lacessitam apud senatum criminationibus custodiri iussit insontem. Porro egregia mulier indignum rata quod in se agebatur a Cesare, morte fastidia stomachosi principis effugere aut finire disposuit. Que cum aliter satis commode non daretur, fame generoso animo accersire statuit et confestim a quocunque cibo abstinere cepit. Quod cum esset relatum Tyberio et aduertisset ignauus homo quo ieiunium tenderet mulieris, ne tam certa uia tanque breui spatio sese suis subtraheret iniuriis, nil proficientibus minis aut uerberibus ut cibum caperet, eousque, ne sibi auferretur seuiendi in eam materia, deductus est ut cibum gucturi eius uiolenter impingi faceret, ut quocunque modo stomacho fuisset iniectus, alimenta nolenti prestaret. Agrippina uero, quanto magis exacerbabatur iniuriis, tanto acrioris efficiebatur propositi; et incepto perseuerans scelesti principis insolentiam moriens superauit, ostendens, cum multos posset facile, dum uellet, occidere, unum solum mori uolentem totis sui dominii uiribus uiuum seruare non posse. Qua quidem morte, etsi plurimum glorie sibi apud suos quesiuerit Agrippina, Tyberio tamen longe amplius ignominie liquit.
+
+Paulina romana mulier quadam ridicula simplicitate sua fere indelebile nomen consecuta est. Hec, Tyberio Cesare Augusto imperante, uti pre ceteris matronis formositate oris et corporis uenustate habebatur insignis, sic nupta inclite pudicitie specimen reputabatur a cunctis nec aliud, preter uirum, studio curabat precipuo, quam ut Anubi Egyptiorum deo, quem tota ueneratione colebat, obsequi posset et eius promereri gratiam. Sane cum ubique a iuuenibus speciose amentur et he potissime quibus est solers castimonie cura, pulchritudinis huius iuuenis unus romanus, cui Mundus nomen erat, eam inpense, nune oculis gestibus facetiis, nunc promissionibus atque muneribus, nunc precibus et blanditiis sollicitare ceperat, si forte posset obtinere quod ardenter optabat. Sed omnia frustra: castissima mulier soli uiro dicata, amantis cuncta sinebat in auras. Qui dum ceptis insisteret aduerteretque aperto calle sibi mulieris constantia uiam prerigi, in fraudes uertit ingenium. Consueuerat autem Paulina Ysidis templum singulis diebus uisitare sacrisque continuis placare Anubem. Quod cum nouisset iuuenis, amore ostendente, dolum inauditum excogitauit; et ratus Anubis sacerdotes uotis suis plurimum posse conferre, eos adiuit illosque amplissimis donis in suam deduxit sententiam; actumque est, eo premonstrante, ut ex eis senectute uenerabilior, uenienti more solito Pauline placida uoce diceret noctu ad se uenisse Anubem eique iussisse ut eidem diceret se deuotione sua delectatum plurimum seque eo in templo per quietem eius desiderare colloquium. Que cum audisset Paulina ob sanctitatem suam hoc contingere arbitrata, in immensum ex dictis gloriata secum est; adeoque uera credidit uti a deo Anube auribus suis percepisset ipsa mandata uiroque suo retulit omnia. Qui stolidior coniuge, annuit petenti ut pernoctaret in templo. Stratur ergo ede in sacra, ignaris omnibus, preter eam et sacerdotes, lectus deo dignus; et tenebris in terram obumbrantibus, intrat Paulina locum arbitrisque remotis, post orationem et sacra, deum expectatura lectum adit. Cui iam soporate Mundus, a sacerdotibus intromissus et ex composito ornato Anubis tectus, affuit; et cupidus amate a se mulieris ruit in oscula iubetque excusse somno atque obstupescenti bono animo esse; se Anubem a se tam diu ueneratum fore, e celo suis precibus atque deuotione lapsum et in eius uenisse concubitum ut ex se eaque similis gigneretur deus. Que ante alia petiit ab amasio deo numquid superi aut possent aut consueuissent misceri mortalibus. Cuieuestigio Mundus respondit posse, Iouemque per tegulas in gremium Danis lapsum, dedit exemplum, et ex eo accubitu genuisse Perseum, qui postmodum in celum assumptus est. Quibus auditis Paulina letabunda petito annuit: intrat Mundus nudus pro Anube lectum et amplexu coituque fruitur optato. Sed cum iam nox iret in diem, abiens luse dixit eam filium concepisse. Mane autem facto, sublato e templo a sacerdotibus lecto, Paulina uiro que acta sunt retulit. Credidit insulsus homo et applausit coniugi enixure deum; nec dubium quin ab ambobus fuisset expectatum pariendi tempus, ni iuuenis ardens nimium minus caute dolum aperuisset. Is quidem forte conscius eam auide in amplexus et coitum uenisse, arbitratus, si prostratam a se ingenio suo eius ostendisset pudicitiam, flexibilem magis et auidam eque noctis futuram; et sic faciliori uia iterum et sepius in concupitos posse redire amplexus, eunti ad templum Pauline factus est obuius dixitque uoce submissa: - Beata, inquam, es Paulina, cum ex me Anube deo conceperis -. Uerum longe aliter quam arbitraretur successit ex uerbo. Nam cum obstupuisset Paulina et in mentem ex gestis auditisque reuocasset plurima, confestim fraudem sensit et turbata se ad uirum retulit eique Mundi atque sacerdotum dolum, ut ipsa percipiebat, aperuit. Ex quo subsecutum est ut uir conquereretur Tyberio; a quo, comperta fraude, actum est ut sacerdotes afficerentur supplicio et Mundus multaretur exilio et lusa Paulina in romani uulgi uerteretur fabulam: clarior simplicitate sua et Mundi fraude facta, quam ex Anubis deuotione et seruata castimonia tam solerter.
+
+Agrippina Neronis Cesaris mater genere, consanguinitate, imperio et monstruositate filii ac sua non minus quam claris facinoribus emicuit.
+
+Hec etenim Germanici Cesaris, optimi atque laudande indolis iuuenis, ex Agrippina superiori filia fuit, uocata Iulia Agrippina et Gaii Caligule principis soror nupsitque Gneo Domitio, homini ex Enobardorum familia fastidiosissimo atque graui, ex quo Neronem, insignem toto orbi beluam, premissis ex utero pedibus, peperit. Uerum Domitio intercutis morbo assumpto, Nerone adhuc paruulo, cum formossima esset, Gaius frater eius, homo spurcissimus, turpi stupro ea abusus est; et sublimatus in principem, seu minus eius mores approbans, eo quod se Lepido dominii spe miscuerit, seu emuli alicuius inpulsu, eam fere bonis omnibus priuatam, relegauit in insulam. Quo tandem a militibus suis trucidato eique Claudio substituto, ab eodem reuocata est. Que tractu temporis, cum audisset Ualeriam Messalinam, uariis agentibus meritis, confossam, spem euestigio intrauit sibi natoque potiundi orbis imperii; et celibem principem, esto Germanici patris sui fuisset frater, decora pulchritudine sua, aduersus Lolliam Paulinam, opitulante Calixto liberto, et Eliam Petinam, Narcisso fauente, opere Pallantis, Claudium in pregrande nuptiarum suarum desiderium traxit. Sed obstare uoto uidebatur honestas eo quod illi neptis esset ex fratre. Uerum oratione Uitellii subornati, actum est ut in desiderium suum cogeretur precibus senatorum, eoque orante fieret a senatu decretum quo prestaretur patruos posse neptes inducere. Et sic Agrippina, uolente Claudio et orante senatu, eius uenit in nuptias. Que tandem Augusta dicta est et carpento in Capitolium ferebatur, solis sacerdotibus ante concessum, et in aduersos sibi seuire cepit suppliciis. Demum cum astutissima esset mulier, tempore captato, quanquam utriusque sexus filii essent Claudio, eum induxit, suadente illi Memmio Pollione, tune consule, et urgente plurimum Pallante liberto, qui ob stuprum Agrippine summe fautor erat, ut Neronem priuignum in filium adoptaret, quod ante in familia Claudiorum factum nemo meminerat; eique Octauiam, quam ex Messalina susceperat, et que Lucio Sylano nobili iuueni desponsata fuerat, sponderet in coniugem. Quibus obtentis, rata in casses beluam incidisse, non tantum Claudii assiduarum ingurgitationum affecta tedio, quantum ne ante patris mortem Britannicus Claudii filius in etatem solidam deueniret exterrita, Narcisso etiam pro Britannico multa perorante, quasi proposito suo futurum obicem arbitrata, in mortem Claudii facinus exitiale commenta est.
+
+Delectabatur quidem Claudius boletis plurimum illosque cibum dicebat deorum et ideo absque semine sua nasci sponte. Quod cum aduertisset Agrippina, studiose coctos infecit ueneno eosque, secundum quosdam, ipsa apposuit temulento. Alii uero dicunt epulanti in arce cum sacerdotibus per Alotum spadonem pregustatorem suum ab Agrippina corruptum appositos. Uerum cum uomitu et alui solutione uideretur salus Claudii secutura, opere Xenophontis medici illitis ueneno pennis ad uomitum continuandum porrectis, eo itum est quo cupiebat uxor. Ipse tandem in cubiculum reductus, ignaris omnibus preter Agrippinam, mortuus est. Cuius quidem mors non ante ab Agrippina palam nuntiata est quam, amicorum suffragio, omisso Britannico tanquam iuniore, Nero iam pubescens sublimaretur in principem. Quod adeo gratum fuit Neroni ut matrem illico, tanquam bene meritam, in cunctis, tam publicis quam priuatis, preponeret uidereturque sibi titulum, matri uero principatum sumpsisse. Et sic especula romani principatus Agrippina toto effulsit orbi. Ceterum splendor iste tam grandis turpi macula labefactatus est; nam cede plurium atque exiliis aliquandiu debachata est. Preterea creditum fuit, ea patiente, preter naturalem et debitam dilectionem in matrem, amore illecebri a filio fuisse dilectam, cum is meretricem ei persimilem inter pellices assumpsisset et concubitum testarentur persepe macule uestibus iniecte, quotiens cum eo lectica delata est; dato uelint alii eam in facinus hoc filium attraxisse, desiderio recuperandi dominii a quo deiecta uidebatur, eo quod in Neronem quibusdam ex causis multum oblocuta fuerat; quod firmari uolunt ob id quod de cetero Nero sit assuetus fugere eius contubernium et solitudines collocutionum.
+
+Attamen que patruum in coniugium suum allexerat, boleto peremerat, ineptum iuuenem fraudibus et uiolentia sublimarat imperio, in detestabilem, quanquam meritam, mortem deducta est. Nam cum in multis filio grauis esset, eius meruit odium ex quo omni honore et augustali maiestate ab eo priuata est. Que indignans et femineo irritata furore, eidem, uti procurauerat, sic se subrepturam imperium minata est. Quibus exterritus Nero, cum eam et oculatam nimium nosceret et ob memoriam Germanici patris amicorum subsidiis plenam, ueneno ter illam surripere conatus est. Sed discreta mulier antidotis offensam uitauit. Demum cum et laqueos ceteros, quos in necem eius tetenderat, uitasset, intellexit Nero cautiori fraude agendum fore eique exposcenti ab Aniceto prefecto classis apud Misenum olim a pueritia nutritore suo, ostensum est nauim posse componi fragilem in qua suscepta Agrippina doli ignara periclitari posset.
+
+Quod cum Neroni placuisset, eam ab Antio uenientem, quasi preteritorum odiorum penitens, ficta filiali affectione, suscepit in ulnis et usque domum prosecutus est. Inde apparata naui in suam pernitiem, ad cenam itura illam conscendit, comitantibus Creperio Gallo et Acerronia libertis; eisque per noctem nauigantibus dato signo a consciis, cecidit tectum nauis plurimo plumbo graue et oppressit Creperium. Deinde nautis agentibus ut tranquillo mari nauis uerteretur in latus, auxilia Acerronia inuocante, contis remisque occisa est et Agrippina, humero saucia et in mare tandem deiecta, a litoralibus suffragantibus in Lucrinum lacum uillamque suam deducta est. Inde, ea iubente, ab Agerino liberto Neroni quoniam euasisset nuntiatum est; qui detineri illum iussit, quasi saluti sue insidiaturus uenisset, missique sont Anicetus et Herculius tetrarcus et Obarius centurio classiarius ut illam perimerent. Et cum esset ab Aniceto circundata domus et ancillula, qua sola sotiata erat, Agrippina fugisset, introgressi ministri ad eam, primus Herculeus caput eius fuste percussit; inde cum ipsa cerneret centurionem ferrum in mortem eius expedientem, protenso utero clamauit ut uentrem ferirent. Et sic occisa nocte eadem cremata est et uilibus obsequiis terra contecta, leuem demum tumulum in uia prope Misenum et Cesaris Iulii uillam eidem apponentibus.
+
+Alii uolunt a Nerone conspectam post cedem et ex membris aliqua ab eodem damnata, aliqua laudata, et demum sepultam.
+
+Epycaris extera potius quam romana creditur femina, nec tantum ullo generis fulgore conspicua, sed a liberto genita patre libertina mulier fuit; et, quod longe turpius est, nullis delectata bonis artibus; circa tamen uite exitum, sibi generosum fuisse animum patefecit uirili robore. Crescentibus quidem apud Romanos et Ytalos omnes Neronis, Romanorum principis, insolentiis lasciuiisque, eo itum est ut, Lucio Pisone principe, in eum non nulli senatorum aliorumque ciuium conspirarent, dumque rem in finem trahere uariis temptarent colloquiis, quo pacto nescio, sed in notitiam Epycaris predicte deuenere omnia et coniuratorum nomina.
+
+Uerum cum iudicio suo nimium protraheretur opus, quasi tedio affecta, in Campaniam secessit; et dum apud Puteolos forte resideret, ne tempus sineret abire uacuum, Uolusium Proculum chynolarcem classisque romane prefectum et olim Agrippine interfectorem conuenit, rata multum emolumenti addere coniurationi si eum trahere posset in partes; et ostensis longo ordine Neronis flagitiis fastidiis ineptisque moribus et insolentiis et inde eius in eum ingratitudine, quod ob tam grande facinus, Agrippine scilicet cedis, in re nulla, tanquam bene de se meritum promouisset, coniurationem aperuit totisque uiribus conata est eum coniuratis addere sotium. Sed longe aliter quam arbitraretur Epycaris secutum est. Nam Uolusius experturus numquid obsequiis in se principis gratiam Rectere posset, quam cito illi Cesaris copia concessa est, Epycaris dicta reserauit omnia, esto non egerit quod rebatur; nam ambiguo adhuc homini astuta mulier nullum cospirantium nomen ediderat. Ea autem accita, fieri non potuit ut ex rogatis quicquam aperiret rogantibus. Tandem cum seruaretur sub custode, coniuratione per coniuratos ipsos casu patefacta, iterum in examen reuocata, quasi suppliciorum hominibus inpatientior, facilius ab ea quod optabatur extorqueri posset, post longos cruciatus, carnificibus etiam inferentibus ultro, ne superari uiderentur a femina, nullum constantissimi pectoris reserauit archanum. Tandem in diem reseruata posterum, cum pedibus ire non posset, timens si tertio uocaretur non posse subsistere, solutam pectori fasciam arcui selle, qua uehebatur, implicuit et facto laqueo gucturi iniecit suo et, cum omnem illi corporis dimisisset molem, ne conspiratis obesset, uiolentam sibi mortem consciuit, ueteri frustrato prouerbio, quo docemur tacere quod nesciunt mulieres; et sic Neronem uacuum trepidumque reliquit.
+
+Quod quidem, etsi maximum uideatur in femina, longe tamen spectabilius est, si spectetur eiusdem coniurationis egregiorum hominum inconstantia, quorum, aliunde quam ab Epycari cognitorum, nemo tam robuste iuuentutis fuit qui, nedum pati pro salute propria, quod pro aliena femina passa est, sed nec audire tormentorum nomina pateretur, quin imo percontanti confestim que nouerat de conspiratione narraret. Et sic nemo sibi amicisque pepercit, cum cunctis, nisi sibi, femina pepercisset inclita.
+
+Oberrare crederem naturam rerum aliquando, dum mentem mortalium corporibus nectit, illam scilicet pectori infundendo femineo quam uirili immisisse crediderat. Sed cum Deus ipse dator talium sit, eum circa opus suum dormitari nephas est credere. Summamus ergo perfectas omnes arbitrandum est; numquid tamen seruemus, ipsum indicat opus. Erubescendum nempe hominibus reor dum, nedum a lasciua femina, sed etiam a constantissima quacunque laborum tolerantia uincuntur. Nam si preualemus sexu, cur non ut et fortitudine preualeamus decens est? Quod si non sit, cum ipsis effeminati, iure de moribus transegisse uidemur.
+
+Pompeia Paulina Lucii Annei Senece, preceptoris Neronis, inclita fuit coniunx; utrum autem romana an alienigena fuerit, legisse non recolo. Attamen, dum spiritus eius generositatem intueor, credidisse malim romanam fuisse potius quam forensem. Cuius etsi certa careamus origine, certissimo tamen piissimi eius amoris in uirum exemplo illustrium uirorum testimonio non caremus. Credidere quidem ex honestissimis illius eui hominibus quam plurimi seuitia Neronis potius quam crimine Senece eum Senecam, senem atque celeberrimum uirum, pisoniane coniurationis labe notatum, si labes iure dici potest in tyramnum agere quid aduersum. Qua sub umbra, ob uetus, imo ob innatum in uirtutes odium, ab ipso Nerone seuiendi in Senecam uia comperta est; esto arbitrati quidam sint, inpulso Poppee atque Tigillini, unicum imperatori crudelitatis consilium, eo itum sit ut indiceretur per centurionem Senece ut sibi mortem deligeret. Quem, cum se ad executionem accingentem uidisset Paulina, sepositis consolatoriis uiri ad uitam blanditiis, quibus hortabatur, castissimi amoris inpulsu mortem, et illud idem mortis genus, forti animo capessere una cum coniuge disposuit, ut quos iunctos honesta uita tenuerat, iunctos mors una dissolueret. Et cum impauida tepentem intrasset aquam, et eadem hora cum uiro, ad effundendum spiritum, uenas aperuisset, iussu principis, cuius in eam nullum erat particulare odium, ad opprimendam paululum infamiam innate crudelitatis, renitens a seruis morti subtracta est. Uerum non adeo cito sanguis consistere coactus est, quin pallore perpetuo testaretur mulier optima plurimum uitalis spiritus emisisse cum uiro. Tandem, cum paucis annis uiri memoriam laudabili uiduitate seruasset, cum aliter non posset, nomine saltem Senece coniunx clausit diem.
+
+Quid, preter amoris dulcedinem et conspicuum pietatis insigne ac uenerabile sacrum coniugii, suasisse potuisset mulieri optime malle honeste, si potuisset, cum sene coniuge mori, quam uitam, ut plurimum faciunt femine, secundis nuptiis non absque erubescentia ineundis, seruare?
+
+Etenim, in maximum matronalis pudicitie dedecus, non nullis his diebus, non dicam secundum aut tertium quod omnibus fere comune est - sed sextum, septimum et octauum, si casus emerserit, inire connubium adeo familiare est et nouorum uirorum thalamis inferre faces, ut uideantur morem meretriculis abstulisse, quibus consuetudo est nouos sepissime mutare concubitus, nec alio subeunt uultu iugalia sepius iterata iura, quam si persanctissimum honestati prestarent obsequium.
+
+Equidem non satis certum est an ex lupanari cellula an ex premortui uiri thalamo tales exire dicende sint; nec dubitem suspicandum quis agat aut inhonestius intrans, aut stultius introducens. Heu miseri, quo nostri corruere mores? Consueuere ueteres, quibus erat pronus in sanctitatem animus, ignominiosum arbitrari, nedum septimas, sed secundas inisse nuptias; nec posse de cetero tales honestis iure misceri matronis. Hodierne longe aliter; nam libidinosam pruriginem reticentes suam, formosiores carioresque se existimantes quoniam crebris sponsalitiis, uiduitatis superata fortuna, totiens placuerint maritis uariis.
+
+Sabina Poppea romana et illustris fuit femina, T.Ollii, non equidem extreme nobilitatis uiri, filia, quanquam non ex eo nomen sumpserit, sed a materno auo Poppeo Sabino uiro inclito, atque triunphalis decoris et consolatu insigni; nec ille cetere muliebres defuissent dotes si honestos affuisset animus.
+
+Fuit enim formositatis inuise et matri, suis annis ceteras Romanas pulchritudine excedenti, persimilis. Preterea erat illi sermo blandus et laudabili sonorus dulcedine, ingenium egregium atque uersatile, si eo honestis artibus fuisset usa; mosque illi fuit assiduus palam modestiam preferre, clam autem uti lasciuia, comune mulierum crimen; et cum illi rarus esset in publicum egressus, arte tamen non caruit. Nam, cum intellexisset callida mulier intuitu oris sui multitudinem et primores potissime delectari, semper eius parte uelata egressa est, non quidem ut absconderet quod concupisci desiderabat, uerum ne intuentium oculos liberali nimium demonstratione satiaret, sed potius quod occultauerat uelo uidendi desiderium linqueret. Et ne per mores omnes suos discurram, cum nunquam fame parceret, eo libidinem flectebat suam quo paratior ostendebatur utilitas, nullum faciens inter maritos mechosque discrimen. His insignita notis femina obsequentem satis fortunam habuit. Nam, cum sibi abunde facultates ad gloriam generis sustinendam suppeterent, primo Rufo Crispo romano equiti nupsit. Et cum iam ex eo peperisset filium, suggestu Othonis, iuuentute luxuque ualentis, potentisque Neronis contubernio, eidem adhesit adultera, nec diu et coniunx effecta est. Sane is, seu amoris feruore minus cautus, seu iam nequiens petulce mulieris tolerare mores et ob id eam in Neronis concupiscentiam trahere conaretur, seu, sic exigente fortuna Poppee, ex conuiuio Cesaris surgens auditus dictitare consueuerat se ad illam rediturum cui a superis omnis penitus fuisset concessa nobilitas elegantia morum et diuina formositas, in qua consisterent omnium uota mortalium atque gaudia uoluptatesque felicium. Quibus facile irritata Neronis libido, adinuenta non longa cunctatione per intermedios adeundi uia, in amplexus principis uolens cupiensque deuenit. Nec multum distulit, et artificiosis femine delinimentis adeo irretitus est Nero, ut arbitraretur ea esse uerissima que dictitare consueuerat Otho. Quod cum nosceret sagacissima mulier, dissimulans quod optabat, captato tempore, fictis perfusa lacrimis, aiebat aliquando se amorem suum omnino quo cupiebat inferre non posse, cum et ipsa Othoni coniugali iure obnoxia esset et principem teneri gratia Attis ancillule pelicis aduertebat. Ex quibus secutum est ut Otho, sub specie honoris amotus, prefectus Lusitanie prouincie micteretur et Attis excluderetur omnino. Inde in Agrippinam principis matrem inuehi cepit Poppea, dicens aliquando principem, nedum imperio, sed nec libertate gaudere, eum esse pupillum, et tutricis arbitrio trahi. Quibus obstante nemine, ob odium fere omnium in superbiam Agrippine, actum est ut Neronis iussu misera mater uiolenta morte subtraheretur et paulatim subtraherentur emuli plures, Tigillino opitulante castrorum prefecto. Tandem cum principem in sui dilectionem ardentissimum cerneret, et obstacula desiderii sui cuncta fore sublata, in coniugium Neronis explicare retia cepit; et cum illi iam peperisset filiam unicam, Memmio Regulo et Uirginio Rufo consulibus, quam summo cum gaudio Nero susceperat, eamque Augustam Poppeam nuncuparat, iam audaci oratione instare cepit, dicens nemini geminam concessisse noctem quin euestigio sequeretur connubium, neque se fore degenerem, et fecunditate uteri atque formositate corporis imperatoris mereri nuptias; et cum iam flagrantem principem in desiderium traxisset connubii, primo Octauia coniunx, olim Claudii Cesaris filia, in Pandateriam insulam innocua relegata est; et demum, uigesimo etatis sue anno, inpulsu Poppee, Nerone mandante, occisa, et Poppea Cesari iuncta coniugio. Sed non diu longis artibus quesito atque potito culmine gauisa est. Nam, pregnans iterum facta, fortuita Neronis ira calce percussa, diem obiit. Cuius aboleri corpus igne romano more Nero prohibuit, sed exterorum regum ritu magnifica exequiarum pompa deferri publice iussit, illudque refertum odoribus Iuliorum tumulo condi. Ipse autem pro rostris illam, et potissime formositatis precipue, longa et accurata oratione laudauit, non nulla fortune seu nature dona, quibus insignita erat, loco clarissimarum uirtutum illi attribuens.
+
+Erat michi inter has Poppee fortunas quid dicerem in molliciem nimiam, in blanditias petulantiam lacrimasque mulierum, certissimum atque perniciosissimum uirus credentium animorum. Sed ne uiderer satyram potius quam hystoriam recitasse, omictendum censui.
+
+Triaria, mulier nullo alio sui generis splendore cognita, nisi quia Lucii Uitellii, fratris Auli Uitellii, Romanorum principis, coniunx fuit: Cuius seu ob feruidum in uirum amorem, seu ob insitam animo natura atrocitatem, tanta fuit ferocitas, quod ob aduersum muliebribus morem memoratu digna uisa sit.
+
+Discordantibus igitur ob principatum Uitellio Cesare atque Uespasiano, actum est ut, cum intrassent Tarracinam, Uolscorum oppidum, non nulli gladiatores sub Iuliano quodam duce, et remiges etiam plures romane classis, haud longe a Circeo monte sub Apollenario prefecto morantis, et ab his, cum Uespasiano sentientibus, per negligentiam et socordiam teneretur, serui cuiusdam indicio factum est ut nocte illam Lucius intraret. Qui dum in semisopitos arma arripientes hostes atque oppidanos infestos ferro seuiret, Triaria, que per noctem secuta uirum ciuitatem intrauerat, in coniugis uictoriam auida, accinta gladio et uitellianis immixta militibus, nunc huc nunc illuc, per medias noctis tenebras, inter clamores dissonos et discurrentia tela sanguinem morientiumque singultus extremos, nil militaris seueritatis omictendo, irruebat in miseros adeo ut, recuperato oppido, crudeliter nimium atque superbe in hostes egisse relatum sit.
+
+Ingentes in sano pectore coniugalis amoris sunt uires: nulla illis, dum modo uiri gloria extollatur, formido, nulla pietatis memoria, nulla feminei sexus erubescem tia, nulla temporum qualitatis existimatio. Potuit Triaria in decus uiri, omnia facili labore subire, que, nedum feminas, quibus, ut plurimum, mos est etiam diurno muris murmure in sinu coniugis exanimari, sed robustos iuuenes atque bellicosos horrore quandoque corripere. Et si tanto cum impetu se tulit hec in arma nocturna mulier, quis credet eam hoc tantum facinore fuisse conspicuam, cum non consueuerint, seu exitiose sint seu celebres, sole mortalium pectora subire uirtutes?
+
+Ego quidem reor, quanquam a memoria sublata sint, longe aliis meritis spectabilem fuisse Triariam.
+
+Proba, facto et nomine, literarum notitia, memoratu dignissima fuit femina; et, cum eius ignoretur nobilitas et origo, placet non nullis - et ex coniectura, credo - eam fuisse romanam (alii uero clarissimi uiri asserunt eam ex oppido Orti oriundam) et cuiusdam Adelphi coniugem et christianam religione.
+
+Hec igitur - sub quocunque preceptore factum sit - liberalibus artibus ualuisse liquido potest percipi. Uerum, inter alia eius studia, adeo peruigili cura uirgiliani carminis docta atque familiaris effecta est, ut, fere omne opere a se confecto teste, in conspectu et memoria semper habuisse uideatur. Que dum forsan aliquando perspicaciori animaduertentia legeret, in existimationem incidit ex illis omnem Testamenti Ueteris hystoriam et Noui seriem placido atque expedito et succipleno uersu posse describi. Non equidem admiratione caret tam sublimem considerationem muliebre subintrasse cerebrum, sed longe mirabile fuit executioni mandasse. Operam igitur pio conceptui prestans, nunc huc nunc illuc per buccolicum georgicumque atque eneidum saltim discurrendo carmen, nunc hac ex parte uersus integros, nunc ex illa metrorum particulas carpens, miro artificio in suum redegit propositum, adeo apte integros collocans et fragmenta connectens, seruata lege pedum et carminis dignitate, ut, nisi expertissimus, compages possit aduertere; et his ab orbis exordio principium faciens, quicquid hystorie in ueteribus atque nouis legitur literis, usque ad immissionem Sacri Spiritus tam compte composuit, ut huius compositi ignarus homo prophetam pariter et euangelistam facile credat fuisse Uirgilium. Ex quibus non minus commendabile summitur, huic scilicet mulieri sacrorum uoluminum integram, seu satis plenam fuisse notitiam; quod quam raris etiam hominibus nostro contingat euo dolentes nouimus.
+
+Uoluit insuper egregia femina labore suo compositum opus uocari Centonam; quod ipsi persepe uidimus. Et quanto magis illud memoratu perpetuo dignum putamus, tanto minus credimus tam celebre mulieris huius huic tantum acquieuisse labori; quin imo reor, si in annos ampliores uite protracta est, eam alia insuper condidisse laudabilia, que librariorum desidia, nostro tamen incommodo, ad nos usque deuenisse nequiuere.
+
+Que inter - ut non nullis placet - fuit Omeri centona, eadem arte et ex eadem materia quam ex Uirgilio sumpserat, ex Omero sumptis carminibus edita. Ex quo, si sic est, summitur, eius cum ampliori laude, eam doctissime grecas nouisse literas ut latinas.
+
+Sed queso nunc: quid optabilius audisse feminam Maronis et Homeri scandentem carmina, et apta suo operi seponentem? Selecta artificioso contextu nectentem eruditissimi prospectent uiri, quibus, cum sit sacrarum literarum insignis professio, arduum tamen est et difficile ex amplissimo sacri uoluminis gremio, nunc hinc nunc inde, partes elicere et ad seriem uite Christi passis uerbis prosaque cogere, ut hec fecit ex gentilitio carmine.
+
+Erat huic satis - si femineos consideremus mores - colus et acus atque textrina, si, more plurium, torpere uoluisset; sed quoniam sedula studiis sacris ab ingenio segniciei rubiginem absterxit omnem, in lumen euasit eternum. Quod utinam bono intuerentur animo uoluptatibus obsequentes et ocio, quibus pregrande est cubiculo insidere, fabellis friuolis irreparabile tempus terere et a summo diei mane in noctem usque totam persepe sermones aut nocuos aut inanes blaterando deducere, seu sibi tantum lasciuiendo uacare! Aduerterent edepol quantum differentie sit inter famam laudandis operibus querere, et nomen una cum cadauere sepelire, et, tanquam non uixerint, e uita discedere.
+
+Faustina Augusta, que et inter diuos postea relata est, glorie plurimum uiuens moriensque, uiri sui magis benignitate quam opere suo, consecuta est. Fuit quippe Antonini Pii Cesaris Augusti, ex Faustina coniuge, filia et Marco Antonino, iam ab Antonino Pio adoptato in filium, connubio iuncta; eoque, patre mortuo, imperauit una cum uiro et consulto senatus Augusta appellata est, non parua eo tempore gloria mulieri. Nam etsi precedentibus ab Augustis uiris Augustarum cognomen esset, nulli ante hanc senatus consulto fuisse concessum inuenio. Fuit preterea tam exquisiti decoris ut aliquid diuinum mortalitati eius crederetur admixtum quod, ne consumeretur senio aut morte, actum est ut iuuencula et etate prouectior aureis argenteisque ac ereis numis eius effigies sculperetur; et in hodiernum usque perdurat. In quibus etsi oris habitus, oculorum motus, color uiuidus et hilaritas faciei desint, illud tamen lineamenta testantur permaximum. Sane quantum totius orbis fama celebratum est tantum turpi impudicitie nota pollutum.
+
+Creditum quidem est hanc non uno, preter uirum, contentam fuisse amasio, quin imo in amplexus plurium deuenisse ex quibus quorundam nomina detexit infamia. Nam Uetilus quidam inter eius adulteros habitus est; sic et Orphitus et post hunc Moderatius; sed qui ceteros anteiuit, Tertullus nominatus est, quem etiam aiunt ab secum in cena compertum. Et his superadditus Marcus Uerus, non obstante quod eius esset ex Lucilla filia gener. Et, quod omnium horum turpius est, aiunt eam gladiatorem quendam adeo amasse ut ob desiderium eius incurreret egritudinem fere letalem et sanitatis desiderio Antonino concupiscentiam detexisse suam eumque, medici consilio usum, ad feruorem sedandum languentis gladiatorem occidi fecisse et eius adhuc tepenti sanguine omne delinisse corpus egrote et sic ab impetuoso amoris esto ac etiam morbo liberasse coniugem. Quod quidem remedium fictum credidere prudentes, cum temporis in processu Commodus Antoninus ea tempestate conceptus, non definiti sanguinis, sed habiti potius cum gladiatore concubitus, scelestis operibus suis, quibus potius gladiatoris quam Antonini credebatur filius, testimonium ueritati prestaret. Quibus in Faustine ignominiam personantibus, Antonino ab amicis suasum est ut illam occideret seu saltem, quod humanius uidebatur, abdicaret. Uerum Antoninus cum esset mitis ingenii homo, esto egre ferret adulteria coniugis, recusauit in consilium ire et ne in maius euaderet dedecus perpeti maluit. Nec aliud suadentibus respondit amicis quam oportere repudiatis dotes restitui, uolens et ob id intelligi quod ob Faustinam teneret imperium. Sed ista sinenda sunt (sepissime quidem etiam intuito minimo, minus etiam aduertenter facto, labefactari honestiores consueuere) et e nebulis redeamus in lucem.
+
+Antonino autem apud orientales reges magnifice rem publicam curante, actum est ut Faustina in uico Alalee, in radicibus Tauri montis, egritudine diem clauderet extremum. Quam Antonini precibus senatus inter diuos extulit et de cetero diua Faustina appellata est: quod apud Romanos mulieri nulle ante contigerat. Et cum eam iam castrorum matrem appellasset Antoninus, ei templum eo in loco in quo decesserat construi fecit insigne et eidem statuas iussit apponi sui nominis conspicuas instituitque puellas sacerdotes templo quas faustinianas uocitari precepit; et sic loco dee per tempus ibidem celebris habita est Faustina ut quod subtraxisse claritatis uidebatur luxuria, deitas resarciret.
+
+Semiamira greca fuit mulier, ex ciuitate Messana; quo tamen patre genita, non constat, cum clarum sit Uariam quandam messanam, Iulie stiline, coniugis olim Seueri Pertinacis imperatoris, feminam, eius fuisse matrem. Inhonesta quidem aliquandiu fuit mulier, sed post hec, filii claritate et senatus etiam principatu, conspicua facta est. Hec, ut prisca sinamus probra, mater fuit Uarii Helyogabali primo Phebi sacerdotis, inde romani principis. Quem ex Antonino Caracalla imperatore, cuius aliquando contubernio usa fuerat, affirmabat genitum, tantaque uulgati corporis laborauit infamia, ut Helyogabalus adhuc puer, non ab auia Uaria, ut putauerunt aliqui, sed eo a condiscipulis uocaretur Uarius, quia ex uariorum hominum concubitu, quibus continue miscebatur mater, uideretur genitus. Ceterum cum is esset spectabilis forma et ob sacerdotium plurimum cognitus et creditus assertione matris a militibus prouincialibus Caracalle filius, factum est, auie pecunia, quam plurimam penes Iuliam imperatricem sagacitate cumulauerat sua, ut, conquerentibus de Macrino imperatore militibus, eorum in eum, si quid in Macrinum attentaretur, deueniret consensus. Nec difficulter: erat enim eo tempore tante autoritatis apud romanos exercitus Antoninorum nomen atque familia, ut nil magis quam ut ex eis aliquis principatum teneret optaretur a cunctis. Nec diu, cum in Macrinum coniurassent, Helyogabalus haud longe Antiochiam imperator salutatus est et Antoninus nominatus. Quod cum in Antiochia audisset Macrinus, miratus Uarie mulieris audaciam, cuius opus hoc, ut erat, ratus est, dum Helyogabalum obsideri curat, Iulianus, in hoc missus, occiditur et eius milites in fidem Helyogabali transitum fecere et cum ipse Macrinus aduersus Helyogabalum descendisset in pugnam, uictus atque fugatus est; et post paululum in Bithinie uico, una cum Dyadumeno filio, occisus. Ex quo Helyogabalus, quasi Caracalle patris mortem ultus, opere Uarie auie sue indubitanter principatum adeptus est; et Romam ueniens a cuncto senatu, maximo cum desiderio expectatus atque susceptus est. Ex qua repentina prouectione Semiamira usque ad astra fere delata est et, Augusta nuncupata, ex fornicibus, romani principis aule dominium consecuta refulsit, hac una fulgidior causa. Nam dato scelestus esset Helyogabalus, cognoscens se auie facto principem et per consequens filie genitricis sue, in tantum illam, quasi loco retributionis, honoribus pretulit, ut nil fere, nisi ea disponente, perageret; et cum eadem die, qua Romam intrauerat, senatum habuisset, iussit matrem rogari ut in senatum accederet. Que a console rogata concessit; eique, ibidem ubi reliquis senatoribus, apparato subsellio, more ceterorum, de agendis sententiam dixit; quod mulieri alteri contigisse, memoria nulla est.
+
+O ignominiosum spectaculum, inter grauissimos uiros uidisse, e lupanari pridie euulsam, meretriculam sedisse; et ubi de regibus agebatur, inter lenones assuetam, dicentem audisse sententiam! O libertas uetus, o prisca sanctitas, o marorum indignatio ueneranda, qua minus graues homines ex tam celebri collegio pellebantur, nota deturpati censoria, ubi es? Spectasne infamem mulierculam Curionum Fabritiorum Scipionum Catonumque loca fedantem?
+
+Sed quid mulierem senatoriam queror, cum hostes reipublice et illecebres iuuenes exteri atque incogniti urbis et orbis teneant principatum? Quid tandem? Nunquam postea senatum Helyogabalus intrauit quin una secum intraret sanctissima mater. Cui hoc insuper fecit ceca felicitas ut tam grandis existimationis haberetur uulgo et Sybillis etiam preponeretur omnibus. Preterea, cum fastidienda sint dicta, quod sequitur ridiculum est. Tante enim fuit hec mulier apud ignauum filium dignationis, ut in Quirinali colle, facto ab eo loco quem senaculum appellauit, ubi iam dudum solemnibus diebus matronarum quandoque consueuerat esse conuentus, ordinatis mulieribus que eum conuenirent statutis diebus in locum, iussit eas senatorio more de moribus et agendis circa statum matronarum consulta facerent legesque instituerent; et huic tam discreto senatui Semiamiram principissam constituit, a qua senatus consulta plurima, quanquam ridenda, manasse compertum est. Sancitum quippe eo in collegio fuit quo uestitu uti et quibus ornamentis fas esset unicuique; cui etiam cedere, cui assurgere, cuius etiam ad osculum uenire unaqueque matrona deberet; insuper et que pilento et que equo aut carpento mulari seu sella uehi deberet; et huiusmodi. Que etsi potius, uti erant, uiderentur inania et ludo quam ueritati similia, et potissime muliebri uanitate pensata, et inepto uulgi iudicio, eo tamen tempore permaxima uisa sunt.
+
+Sane cum nil uiolentum durabile, hec facile dissoluta periere in auras. Nam cum potius meretricio quam matronali ritu in principis aula sese haberet Semiamira, uacante etiam filio, obscenis atque profusis libidinibus eo usque itum est ut Helyogabalus pro meritis occideretur a suis et cum eo Semiamira, umbratili splendore relicto, cesa in cloaca iaceretur et inde una cum cadauere filii traheretur in Tyberim, ne cursus iuuentutis eius differre uideretur ab exitu, quod et nos, uiuentes misere. minime cogitamus.
+
+Zenobia Palmirenorum fuit regina, tam eximie uirtutis femina, priscis testantibus literis, ut ceteris gentilibus inclita fama preponenda sit. Hec ante alia genere fuit insignis. Nam a Ptholomeis Egyptiorum regibus claram uolunt originem habuisse, parentibus tamen memorie non concessis. Dicunt autem hanc a pueritia sua, spretis omnino muliebribus offitiis, cum iam corpusculum eduxisset in robur, siluas et nemora coluisse plurimum et accinctam pharetra, ceruis capriisque cursu atque sagittis fuisse infestam. Inde cum in acriores deuenisset uires, ursos amplecti ausam, pardos leonesque insequi, obuios expectare, capere et occidere ac in predam trahere; et impauidam, none hos nunc illos saltus et prerupta montium discurrere, lustra perscrutari ferarum et sub diuo somnos etiam per noctem capere, imbres, estus et frigora mira tolerantia superare, assuetam et uirginitatem summopere colere. Quibus fugata muliebri mollicie adeo eam in uirile robur duratam aiunt ut coetaneos iuuenes luctis palestricisque ludis omnibus uiribus superaret.
+
+Tandem, instante etate nubili, amicorum consilio, Odenato, iuueni equis studiis durato et longe Palmirenorum nobiliori prmcipi, nuptam uolunt. Erat hec speciosa corpore, esto paululum fusca colore; sic enim, urente sole, regionis illius omnes sunt incole; preterea nigris oculis niueisque dentibus decora. Que cum cerneret Odenatum, capto a Sapore rege Persarum Ualeriano Augusto turpique seruitio damnato et Galieno filio effeminate torpescente, ad orientale occupandum imperium intentum, non immemor duriciei pristine armis formositatem tegere et sub uiro militare disposuit; et cum eo, sumpto regio nomine et ornatu, atque cum Herode priuigno, collectis copiis, in Saporem, late iam Mesopotamiam occupantem, animose progressa est; et, nullis parcens laboribus, nunc ducis, nunc militis officia peragens, non solum acerrimum uirum et bellorum expertum uirtute armorum superauit, sed creditum eius opere Mesopotamiam in iurisdictionem uenisse et Saporem, castris eius cum concubinis et ingenti preda captis, usque Thesiphontem pulsum atque secutum. Nec molto post Quietum, Macriani filium, qui patrio sub nomine orientis imperium intrauerat, ut opprimeretur curauit uigilanti studio. Et cum iam omnem orientem ad Romanos spectantem una cum uiro pacatum obtineret, et ecce a Meonio consobrino suo Odenatus una cum Herode filio occisus est; et, ut quidam asserunt, ob inuidiam, existimantibus aliis, Zenobiam in mortem Herodis prestitisse consensum, eo quod sepius eius damnasset molliciem et ut filiis Herenniano et Thimolao, quos ex Odenato susceperat, successio cederet regni. Et imperante Meonio aliquandiu quieuit. Uerum Meonio breui a militibus suis trucidato, quasi possessione uacua derelicta, generosi animi mulier in predesideratum imperium intrauit continuo et, filiis eius adhuc paruulis, imperiali sagulo humeris perfusa et regiis ornata comparuit, filiorumque nomine, longe magis quam sexui conueniret, gubernauit iraperium. Nec segniter; nam in eam nec Galienus, nec post illum Claudius imperator aliquid attemptare ausi sunt. Similiter nec orientales Egyptii neque Arabes aut Saraceni, uel etiam Armeni populi, quin imo eius timentes potentiam suos posse seruare terminos fuere contenti.
+
+Fuit enim illi tanta bellorum industria et adeo acris militie disciplina, ut eque illam magni penderent sui exercitus et timerent. Apud quos nunquam concionata est nisi galeata; et in expeditionibus uehiculo carpentario perrarissime utebatur, equo sepius incedebat et non nunquam tribus uel quattuor milibus passuum cum militibus pedes signa precedebat: nec fastidiuit cum ducibus suis quandoque bibisse, cum esset alias sobria; sic cum persis et armenis principibus ut illos urbanitate et facetia superaret. Fuit tamen adeo pudicitie seuera seruatrix ut nedum ab aliis abstineret omnino, sed etiam Odenato uiro suo, dum uiueret, se nunquam exhibere, preter ad filios procreandos, uoluisse legimus; hac in hoc semper habita diligentia, ut post concubitum unum, tam diu abstineret ab altero, donec aduerteret utrum concepisset ex illo; quod si contigerat, nunquam preter post partus purgationes a uiro tangi patiebatur ulterius; si autem non concepisse perceperat, se ultro poscenti uiro consentiebat.
+
+O laudabile iudicium mulieris! Satis quidem apparet arbitratam nil ob aliud a natura mortalibus immissam libidinem quam ut prolis innouatione continua conseruetur posteritas et reliquum, tanquam superuacaneum, uiciosum.
+
+Perrarissimas quidem buiuscemodi moris comperies mulieres. Hec tarnen ne a mente differrent ministeria, ad oportuna domestica preter eunuchos, etate atque moribus graues, neminem unquam, uel perraro, admicti uoluit. Uixit preterea ritu regio et magnifico sumptu usa, ea qua reges utuntur pompa; persicoque more uoluit adorari et ad instar romanorum imperatorum conuiuia celebrauit, in eis uasis usa aureis gemmatisque quibus olim usam Cleopatram acceperat; et quanquam seruatrix thesaurorum permaxima esset, nemo, ubi oportunum uisum est, ea magnificentior aut profusior uisus est. Et si plurimum uenationibus armisque uacasset, non obstitere hec quin literas egyptias nosceret et sub Longino philosopho preceptore grecas etiam disceret. Quarum suffragio hystorias omnes latinas grecas et barbaras summo cum studio uidit et memorie commendauit. Nec hoc tantum; quin imo creditum est illas etiam sub epythomatis breuitate traxisse et preter suum ydioma nouit egyptium eoque, cum syriacum sciret, usa est.
+
+Quid multa? Tanti profecto fuit hec ut, Gallieno atque Aureolo et Claudio Augusto sublatis, et Aureliano, integre uirtutis homine, in principatu suffecto, ad ignominiam romani nominis expiandam et ad ingentem gloriam consequendam, in se traxerit. Nam, marcomannico bello peracto, et Rome rebus compositis, Aurelianus cum omni cura zenobianam expeditionem assumpsit, et multis egregie, aduersus barbaras nationes eundo, confectis, cum legionibus tandem haud longe Emessam ciuitatem deuenit, quam penes Zenobia, in nullo perterrita, una cum Zaba quodam, quem belli susceperat sotium, cum exercitu suo consederat. Ibi inter et Zenobiam de summa rerum acriter et diu pugnatum est. Ad ultimum, cum romana uirtus uideretur superior, Zenobia cum suis in fugam uersa Palmira sese recepit. In qua euestigio a uictore obsessa est. Quam cum aliquandiu, nullas uolens conditiones deditionis audire, mira solertia defendisset, in penuriam oportunarum rerum deducta est. Hinc nequeuntibus Palmirenis Aurelianorum obsistere uiribus, interceptis etiam ab eodem Persis Armenisque et Saracenis auxilio Zenobie uenientibus, armorum ui ciuitas a Romanis capta est. Ex qua cum Zenobia uecta dromonibus cum filiis in Persas aufugeret, ab aurelianis militibus secuta et capta cum filiis, Aureliano uiua presentata est. Ex quo non aliter quam si maximum superasset ducem et acerrimum reipublice hostem, Aurelianus gloriatus est eamque triunpho seruauit et adduxit cum filiis Romam. Inde ab Aureliano celebratus, spectaculo Zenobie admirandus, in quo, inter alia egregia et memoratu dignissima, currum duxit, quem sibi ex auro gemmisque preciosissimum Zenobia fabricari fecerat, sperans se Romam uenturam, non quidem captiuam, sed rerum dominam atque triunphaturam et romanum possessuram imperium; quem et ipsa cum filiis precessit. Uerum ipsa catenis aureis collo manibus pedibusque iniectis corona et uestimentis regiis ac margaritis et lapidibus pretiosis honusta, adeo ut, cum roboris inexhausti esset, pondere fessa persepe subsisteret. Sane consumato triunpho thesauro et uirtute spectabili, aiunt illam priuato in habitu inter romanas matronas cum filiis senuisse, concessa sibi a senatu possessione apud Tiburtum, que zenobiana diu postmodum ab ea denominata est, haud longe a diui Adriani palatio, quodeo in loco est cui Conche ab incolis dicebatur.
+
+Iohannes, esto uir nomine uideatur, sexu tamen femina fuit. Cuius inaudita temeritas ut orbi toto notissima fieret et in posterum nosceretur effecit. Huius etsi patriam Maguntium quidam fuisse dicant, quod proprium fuerit nomen uix cognitum est, esto sint qui dicant, ante pontificatus assumptionem, fuisse Gilibertum. Hoc constat, assertione quorundam, eam uirginem a scolastico iuuene dilectam, quem adeo dilexisse ferunt ut, posita uerecundia uirginali atque pauore femineo, clam e domo patris effugeret, et amasium adolescentis in habitu et mutato sequeretur nomine; apud quem, in Anglia studentem, clericus existimatus ab omnibus et Ueneri et literarum militauit studiis. Inde iuuene morte subtracto, cum se cognosceret ingenio ualere et dulcedine traheretur scienties, retento habitu nec adherere uoluit alteri, nec se feminam profiteri, quin imo studiis uigilanter insistens, adeo in liberalibus et sacris literis profecit ut pre Ceteris excellens haberetur. Et sic, scientia mirabili predita, iam etate prouecta, ex Anglia se Romam contulit; et ibidem aliquibus annis in triuio legens insignes habuit auditores; et cum, preter scientiam, singulari honestate ac sanctitate polleret, homo ab omnibus creditus. Et ideo notus a multis, soluente Leone quinto pontifice summo carnis debitum, a uenerandissimis patribus comuni consensu premortuo in papatu suffectus est nominatusque Iohannes; cui, si uir fuisset, ut octauus esset in numero contigisset. Que tamen non uerita ascendere Piscatoris cathedram et sacra ministeria omnia, nulli mulierum a christiana religione concessum, tractare agere et aliis exhibere apostolatus culmen aliquibus annis obtinuit Christique uicariatum femina gessit in terris.
+
+Sane ex alto Deus, plebi sue misertus, tam insignem locum teneri, tanto presideri populo tanque infausto ercore decipi a femina passus non est et illam indebita audentem nec sinentem suis in manibus liquit. Quam ob rem suadente dyabolo qui eam in tam scelestam deduxerat atque detinebat audaciam, ut, que priuata precipuam honestatem seruauerat, in tam sublimi euecta pontificatu in ardorem deueniret libidinis. Nec ei, que sexum diu fingere nouerat, artes ad explendam defuere lasciuiam. Nam adinuento qui clam Petri successorem conscenderet et exurentem pruriginem defricaret, actum est ut papa conciperet.
+
+O scelus indignum, o inuicta patientia Dei! Quid tandem? Ei que fascinare diu oculos potuerat hominum, ad incestuosum partum occultandum defecit ingenium. Nam cum is preter spem propinquior esset termino, dum ex laniculo, amburbale sacrum celebrans, Lateranum peteret inter Coloseum et Clementis pontificis edem, obstetrice non uocata, enixa publice patuit qua fraude tam diu, preter amasium, ceteros decepisset homines. Et hinc a patribus in tenebras exteriores abiecta, cum fetu misella abiit. Ad cuius detestandam spurcitiem et nominis continuandam memoriam, in hodiernum usque summi pontifices rogationum cum clero et populo sacrum agentes, cum locum partus, medio eius in itinere positum, abominentur, eo omisso, declinant per diuerticula uicosque et sic, loco detestabili postergato, reintrantes iter perficiunt quod cepere.
+CII. De Yrene costantinopolitana imperatrice.
+
+Yrenes atheniensis nobilissima mulier fuit et insignis decoris conspicua; quam cum a patria Constantinopolim Constantinus imperator uocasset, eam Leoni, seu Leocazario, filio dedit in coniugem et, post dicti Constantini mortem, Romanorum imperatrix effecta, ex uiro filium peperit Constantinum nomine. Demum, rebus romanis Leone subtracto, cum Constantino paruulo admodum adolescentulo per decennium egregie imperio presedit. Sed eo iam grandiusculo asserenteque sibi dominium soli deberi, eam octo annis - ut placet aliquibust - a societate remouit. Tandem ingentis animi mulier et imperandi auida, cum in discordiam deuenisset cum filio, femineo quodam astu iuuenem, uiribus fidentem suis, cepit et depositum ab imperio seruari iussit in carcere; soliumque a quo uniuersus orbis olim iura susceperat sola cone scendit et pre ceteris mortalibus clara imperatrix annis quinque ingenti cum gloria imperauit.
+
+Porro amicorum Constantini opere actum est ut, Armeniorum auxiliis, e culmine deponeretur Yrenes et Constantinus, solutus a uinculis, patrio reassumeretur in throno; qui in matrem mitior, quam eam in se comperisset, et plurimum in amicorum uiribus spei habens, non illam carceri tradidit, sed in palatio Eleutherii, quod ipsamet construi fecerat, cum omni rerum copia fuit seposuisse contentus, amicis eius omnibus inde relegatis exilio. Attamen cum is infeliciter aduersus Bulgaros bellum inisset temptassentque ob id primates eum ab imperio mouere eiusque loco Nycephorum quendam patruum suum substituere, exasperatus ira in turpem prorupit seuitiam: nam Nycephoro et Christophoro fratribus linguas euulsit. Hinc Alexium Armenie patritium orbauit luminibus et Mariam coniugem suam monasticum habitum summere coegit, superinducta Theodote cubicularia quam euestigio coronauit. Quibus enormitatibus oculata mulier Yrenes que, esto coacta fortunam deposuisset imperii, egregium tamen seruauerat animum, spe sumpta reassummendi principatus, si aurum largiretur optimatibus, profuse reseratis thesauris quos, dum imperaret, eo in palatio, in quo seposita habitabat, absconderat, clam animos principum imperii sibi fecit accommodos; cumque eos amplis muneribus in suam deduxisset sententiam, egit ut qui illam deposuerant filium caperent luminibusque priuarent; et sic animosa mulier sublatum olim sibi reassumpsit imperium; Constantinus autem morbo correptus interiit. Tandem cum quinque iterum imperasset annis, a Nycephoro rebellante in palatio Eleuterii obsessa est. Qui cum ab Acharisio patriarcha constantinopolitano dyadema suscepisset imperii, fauentibus Leone et Triphylo patritiis atque Synopeo sacellario, nuper ab Yrene ditatis, actum est ad Yrenem cum humilitate intraret blanditiisque ageret, ea tamen aduertente nec aliud preter id palatium in quo erat ex imperio postulante, ut, obtenta petitorum promissione, aperiret omnes illi thesauros. Quibus obtentis nepharius homo, fide fraudata, illam Lesbos relegauit in exilium, in qua iam senex uitam clara terminauit mulier.
+
+Alii tamen de fine huius aliter sentire uidentur. Dicunt quidem, matre et filio discordantibus, et uicissim sese imperio priuantibus, Romanos ab eis desciuisse et in Karolum magnum, Francorum tunc regem, suum imperium transtulisse eumque temptasse ut in unum, quod diuidi uidebatur, imperium redigeret Yrenis nuptiis eique Yrenes hesisse. Quod cum aduertisset Eutitius patritius, confestim sublimauit Nycephorum et obsidione Yrenem ad intrandum monasterium, dimisso imperio. coegisse et in eodem demum eam consenuisse.
+CIII. De Enguldrada florentina uirgme.
+
+Enguldrada ex Rauennatum olim clarissima ciuitatis nostre familia duxit originem. Quam ego, nec immerito, ob insignem eius coram principe Romanorum, ad defendendam animi sui sinceritatem, audaciam, inter claras ponendam censui.
+
+Hec enim cum in templo, olim Marti, postea uero Deo sub Iohannis Baptiste uocabulo dicato, cum pluribus ex florentinis matronis diem celebrem ageret, contigit ut Octo quartus Romanorum imperator, qui tunc forte Florentiam uenerat, ad exhilarandum festum et sua presentia augendum, maxima cum procerum comitiua templum intraret et cum e sublimiore loci sede et ornatum templi et ciuium concursum et circumsedentes matronas inspiceret, ut in Enguldradam oculos forte defigeret factum est. Cuius cum aliquandio formositatem et habitum nulla uarietate distinctum honestatemque eius et grauitatem puellarem admiratus laudasset, in Bilicionem quendam, unum ex ciuibus etate atque nobilitate uenerabilem uirum et militia eo tunc forsan insignem, ei assistentem uerba conuertit inquiens: - Quenam queso uirgo hec econtra sedens, nostro iudicio honestate et oris decore Ceteras antecedens? -. Cui Bilicio subridens, faceta quadam urbanitate respondit: - Serenissime princeps, qualiscunque sit, talis est ut, dum uelis, te deosculetur, si iussero -. Que uerba dum percepisset auribus uirgo, confestim indignata est, egre ferens patrem tam facile de constantia sua et uirginei pudoris custodia opinionem ostendisse, nec diu tulisse noxam potuit, quin imo nil adhuc respondente principe, surgens purpureo respersa colore, eleuatis paululum in patrem oculis et inde deiectis in terram, uoce infracta, humili tamen dixit: - Siste queso, mi pater, ne dixeris; nam si uiolentia absit, nemo ecastor, eum preter quem tu michi legitimo sanctoque coniugio iuncturus es, quod offers tam profuse habiturus est -.
+
+O Deus bone! Nusquam quod ex animo bene eleganterque dictum est ab ingentis animi uiro cecidisse permissum est. Stetit Cesar aliquantulum mirabundus; demum, germanica non obsistente barbarie, ea iam cognita, collegit ex uerbis animo uirginei pectoris sanctum castumque propositum; et cum longa dicacitate uirginis indignationem laudasset et uerba, Guidonem quendam nobilem iuuenem accersiri iussit et, ne diu careret uirgo cui posset honestum, si uellet, exhibere osculum, presente atque gratias agente patre, Enguldradam, uiro maturam, a se dotatam egregie, antequam moueretur, Guidoni dedit in coniugem; arbitratus quod dixerat iusti bonique non solum uirginis in archano consistere, sed ab ampliori uirtutis fomite ui merite indignationis emissum et ob id eam cesareo munere fuisse dignissimam.
+
+Sic igitur que uirgo templum intrauerat, ob integritatem pudice mentis in domum patriam, maxima genitoris et suorum alacritate, desponsata rediit; et in processu, fecundos enixa partus, ornatam generosa et in hodiernum usque amplo uirorum numero perseuerante prosapia, diem claudens, uiri splendidam domum liquit.
+
+Hec dixisse placuit in dedecus modernarum, quarum tanta animi leuitas est et effrenati sunt mores, ut oculis gestibusque irruere in quorumcunque intuentium uideantur amplexus.
+CIU. De Constantia Romanorum imperatrice et regina Sycilie.
+
+Constantia e summo orbis cardine terris Romanorum imperatrix effulsit. Uerum, quoniam iam multis comune decus admirationem intuentium minuisse uidetur, alia claritatis causa nostro euo apparere uolentibus querenda est; que huic non defuit. Nam si ullo alio non detur merito, unico saltem partu undique conspicua facta est.
+
+Fuit hec Guilielmi, optimi quondam Syculorum regis, filia. Cuius in ortu cum adesset, ut aiunt plurimi, Ioachin quidam calaber abbas, prophetico dotatus spiritu, Guilielmo dixit natam regni Sycilie desolationem futuram. Qua prefatione stupefactus rex atque perterritus, cum prestitisset uaticinio fidem, secum cepit anxia meditatione reuoluere quo pacto posset contingere istud a femina; nec aliter uidens quam a coniuge uel a filio, regno compatiens suo, auertere, si posset, istud consilio statuit; eamque, ut connubii atque prolis auferretur spes, uirgunculam monasticis clausam claustris egit ut Deo perpetuam uirginitatem uoto promicteret. Nec aspernandum, si profuisset consilium. Sed quid aduersus Deum, iuste mortalium scelesta facinora expiantem, stolidi imbecillesque conatus exponimus? Minimo equidem et unico frustramur inpulsu. Hec autem cum, sanctissimo patre Eratreque extinctis, nemine, se preter, legitimo regni herede superstite, iuuentutem omnem peregisset iamque facta uideretur anus, sumpsissetque post obitum Guilielmi regni dyadema Tancredus regulus, et post eum Guilielmus filius, iuuenculus adhuc, eoque itum esset, seu crebra seu minus digna regum innouatione, ut, factionibus procerum undique bellis scaturientibus, ferro igneque regnum omne in exterminium trahi uideretur; quam ob rem quibusdam compatientibus infortunio menti incidit quod postmodum subsecutum est, Constantiam scilicet alicui insigni principi in coniugem dari, ut eius opere et potentia pestiferi sedarentur tumultus. Nec absque dolo atque labore ingenti obtentum est, summo consentiente pontifice, ut in eam Constantia deueniret sententiam, scilicet ut nuberet, cum immobilis staret in professionis sue proposito, et annosa etiam uideretur etas obsistere. Sed cum, ea etiam renuente, res adeo processissent ut commode nequirent retrahi, Henrico Romanorum imperatori, olim Frederici primi filio, desponsata est. Et sic rugosa anus, sacris omissis claustris positisque sanctimonialium uictis, cultu ornata regio, nuptaque et imperatrix deuenit in medium; et que Deo uirginitatem dicarat perpetuam, thalamum principis intrans nuptialemque conscendens thorum, eam inuita deposuit. Ex quo factum est, non absque audientium admiratione, ut quinquagesimum et quintum etatis sue annum agens, annosa conciperet. Et cum tarda penes omnes conceptionis huiusmodi fides esset dolusque crederetur a pluribus, ad auferendam suspitionem prouide actum est ut, propinquante partus tempore, edicto Cesaris matrone regni Sycilie uocarentur omnes uolentes futuro partui interesse. Quibus conuenientibus etiam ex longinquo, positis in pratis extra ciuitatem Panormi tentoriis et, secundum alios, intra urbem, percipientibus cunctis, imperatrix decrepita infantem enixa est, Fredericum scilicet, qui postea in monstruosum euasit hominem et Ytalie totius, nedum regni Sycilie, pestem, ut non euacuaret calabri abbatis uaticinium.
+
+Quis ergo non conceptum partumque Constantie arbitrabitur monstruosum? Cum, preter hunc, nullus sit nostris auditus temporibus. Quid nostris dico temporibus? Non ab aduento Enee ad Ytalos, unum preter, tam annose mulieris compertus, Helisabeth scilicet coniugis Zacharie, ex qua, Dei singulari opere, Iohannes natus est cui, inter natos mulierum, secundus non erat in posterum surrecturus.
+
+Cammiola uidua mulier decore corporeo, moribus magnificentia ac honestate et laudabili pudicitia splendida, senensis origine fuit, Laurentii de Toringo, hominis equestris ordinis, filia; uitam autem apud Messanam, Sycilie uetustissimam ciuitatem, non minus commendabilem quam egregiam, cum parentibus et uiro unico, dum uixere, deduxit, Frederico III rege insule imperante. Quibus diem claudentibus, heres fere regias diuitias consecuta est; eaque honestatis seruante, Frederico iam dicto rebus humanis subtracto, eique Petro filio suffecto, factum est ut Messane, regis iussu, pregrandis pararetur classis sub ducatu Iohannis Clarimontis comitis, ea tempestate bellicosissimi hominis, Liparitanis obsessis et extrema fere inedia laborantibus, latura subsidium. Quam non solum mercede conductus miles, sed et auxiliarii plures, et tam litorani quam mediterranei uoluntarii, ad armorum gloriam consequendam, proceres. Obsederat enim oppidum strenuus uir Goffredus de Squilacio, Roberti Ierusalem et Sycilie regis, tunc naualis prefectus, qui oppidanos oppugnationibus et bellicis machinis atque frequenti circundatione adeo debilitauerat ut proxima speraretur deditio. Sane cum nouisset, exploratoriis referentibus lembis, classem hostium longe sua ampliorem propinquari, reuocatis in unum nauibus, ex tuto cepit rei expectare fortunam. Hostes autem, occupatis euestigio locis omissis, impediente nemine, que Eerebant oppidanis intulere sussidia. Quo rerum successu Iohannes elatus, Goffredum in dimicationem euocauit; quod cum ardentissimi uir ingenii non detrectasset et nocte tabulatis ac turribus roborasset classem, ordinassetque naues et cetera et, apparente aurora, oratione feruenti suos animasset in pugnam, sublatis ancoris et signo dato proras uertit in Syculos. Iohannes uero, cui non erat animus Goffredum sumpturum, sed nec expectaturum Syculorum nauigiorum molem, non in certamen, sed ad insequendas fugientium suas composuerat naues; ardorem et apparatum uenientium hostium uidens, fere destitutus animo timuit penituitque eum petiisse quod minime se obtenturum putarat. Et secum iam rebus diffidens, animo satis tepenti ne omnino uideretur exanguis, reuoluto rerum repente in prelium ordine, quantum scilicet pro tempore concessum est, signum et ipse dedit certaminis. Aderant iam hostes qui, sublato clamore ingenti, lente uenienti Syculorum classi miscuere proras et iniecere ferreas manus, tormentis telisque primo impetu inchoantes certamen; et hesitantibus atque fere torpentibus ob repentinam consilii mutationem Syculis, premoniti atque irruentes ultro goffrediani milites sese hostium intulere nauigiis et gladiis manibusque rem agere cepere et sanguine cuncta fedare. Syculi uero iam diffidentes, qui potuere, reuolutis proris terga dedere. Attamen cum appareret uictoriam Goffredianis cedere, plurime sunt Syeulorum demerse naues, plurime capte, pauce tantum et remigio faciles remigantium uirtute incolumes abiere. Eo uero in conflictu cecidere pauci, uulnerati plures: Iohannes classis prefectus captus est et cum eo fere proceres omnes, qui uoluntarii classem conscenderant, capti et milites atque remiges plurimi militaria atque naualia signa et regium pregrande uexillum, quod in pretoria uehebatur naui; et cum in deditionem uenisset oppidum post longos errores, maris tempestatibus circumacti, Neapolim catenis honusti tracti sunt et seruati carceribus.
+
+Erat hos inter Rolandus quidam, Frederigi regis ex concubina filius, iuuenis forma ualens et probitate corporea; qui, cum captiuorum ceterorum redemptio pararetur, solus inrepetitus, abeuntibus aliis redemptione soluta, tristis seruabatur captiuos. Nam Petrus rex, ad quem fratris spectabat opus, ob rem male gestam et preter preceptum, tam eum quam ceteros omnes qui in acie nauali fuerant habebat exosos. Eo igitur sic captiuo et ab omni libertatis spe fere destituto ac in compedibus marcescente, contigit ut Cammiole ueniret in mentem. Que cum illum a fratribus uideret neglectum, infortunio eius compassa est secumque disposuit, si cum honestate posset, uelle eum in libertatem educere; et cum, decore honestatis sue seruato, nulla alia monstraretur uia, ni in maritum summeret, missis qui clam percontarentur numquid hoc pacto uellet catenas exuere, facile obtinuere. Et sic, omni seruata iuris celebritate, eam in personam procuratoris consensu et anuli sub arratione desponsauit in coniugem. Nec mora: mictente Cammiola duobus milibus unciarum argenti solutisque carcere liber Messanam rediit. Nec aliter apud sponsam diuertit quam si nullum ex connubio factum uerbum. Mirata primum Cammiola, demum cum sensisset hominis ingratitudinem, indignata est. Uerum ne uideretur ira inpulsa potius quam iure agere, ante alia illum placide requiri fecit ut nuptiale sacrum perficeret; quem, cum omnino nil tale secum esse negasset, apud ecclesiasticum iudicem conuenit; atque signatis tabulis et testimonio probatorum uirorum conuicit in coniugem. Quod postquam erubescens confessus est et benefitium mulieris in eum cognitum, obiurgatus a fratribus et amicorum inpulso, eo deductus est ut petitioni annueret mulieris et nuptias postularet. Ast ingentis animi femina petentem, astantibus multis, fere his uerbis allocuta est: - Habeo, Rolande, unde Deo gratias agam; nam antequam, sub pretestu coniugii, integritatem castitatis delibares mee, tue iniquitatis ostendisti perfidiam; et, eodem fauente, cuius sanctissimum nomen nephasto periurio ludere conatus es, iure mendacium retudi tuum, quod miehi de te deque tuo coniugio permaximum est. Putasti, reor, adhuc clausus, me mee conditionis oblitam, temerarie regium optasse sponsum et tuam formositatem muliebri ardere concupiscem tia easque, meo ere suscepta libertate, negatione unica purgare ridere atque comprimere et te, pristinis restitutum honoribus, splendidiori seruare coniugio; et, quantum in te fuit, obnixe fecisti. Uerum qui ex alto humilia respicit nec sperantes in se deserit, mentis mee sinceritate cognita, egit ut paruo labore meo tuas infringerem fraudes, ingratitudinem tuam detegerem et perfidiam demonstrarem. Nec hoc tantum in detestationem impietatis tue meo feci facinore. Possunt enim de cetero uidere fratres, possunt et reliqui quid tue commictendum sit fidei, quid de te amici sperare, quid hostes timere. Ego aux rum perdidi, tu famam; ego spem, tu regis et amicorum gratiam. Sycule matrone magnificentiam mirantur meam et laudibus efferunt, tu ignominiosum ridiculum notis omnibus et incognitis factus est. In hoc tamen aliquandiu decepta sum: rebar stolide, pro terre fece, regium atque illustrem uinculis eripuisse iuuenem, ubi mendacem lixam, infidum ganeonem, immanem beluam liberasse me uideo. Nec uelim tanti te arbitreris ut credas me scelus in hoc traxisse; mouit memoria benefitiorum ueterum genitoris tui in patrem meum, si genitor tibi fuit sacre recordationis Fredericus rex; quod ego uix credere queo ex tam celebri principe adeo inhonestum filium fuisse progenitum. Indignum existimasti non regii sanguinis uiduam regium habere uirum, robustum iuuenem atque oris decore prefulgidum; quod ego confitebor ultro. Uerum uelim, si iure potes, respondeas. Seque his dictis e conspectu subtraxit suo, nec de cetero potuit precibus aut monitis a laudabili amoueri proposito.
+
+Rolandus autem confusus et sero ignauie sue penitens, ab omnibus paruipensus, deiecto uultu non solum fratrum, sed etiam plebeiorum hominum faciem fugiens, in miseram fortunam abiit, non ausus quam fraude renuerat iure repetere.
+
+Generosum autem mulieris animum miratus est rex et proceres ceteri illumque miris extulere laudibus, incerti quid commendabile magis: an quod aduersus tenacitatem femineam Cammiola tam grandi pecunia redemerit iuuenem, an quod redemptum atque conuictum. tanquam immeritum animosa spreuerit atque deiecerit.
+
+Iohanna Ierusalem et Sycilie regina preter ceteras mulieres origine potentia et moribus euo nostro illustris est femina. De qua, ni uideretur omisisse odium, satius erat tacuisse quam scripsisse pauca.
+
+Fuit ergo hec serenissimi principis Karoli Calabrie ducis incliti et primogeniti celebris memorie Roberti, Ierusalem et Sycilie regis, ac Marie, Phylippi regis Francorum sororis, filia prima. Cuius parentum, si uelimus auos proauosque in finem usque exquirere, non subsistemus antequam per innumeros ascendentes reges in Dardanum, primum Ylionis auctorem, uenerimus, cuius patrem Iouem dixere ueteres. Ex qua tam antiqua tanque generosa prosapia tot hinc inde preclari manauere principes ut nullus christianorum regum sit qui huic non ueniat consanguineus uel affinis; et sic nulla diebus patrum nostrorum nec nostris orbe effulsit nobilior. Hec etiam, Karolo patre, ea adhuc infantula, immatura morte subtracto, cum nulla esset Roberto auo melioris sexus proles altera, iure factum est, eo etiam sic mandante, ut eidem morienti superstes regnorum efficeretur heres. Nec equidem ultra torridam zonam aut inter Sauromatas sub glaciali polo illi pregrandis cessit hereditas, quin imo inter Adriaticum et Tyrrenum mare ab Umbria et Piceno ac ueteri Uolscorum patria in syculum usque fretum sub miti celo; quos inter fines eius parent imperio Campani ueteres, Lucani Bruttii Sallentini Calabri Daunique et Uestales ac Samnii Peligni Marsique et alii plures, ut maiora sinam, ut puta ierosolimitanum regnum, Sycilie insulam et in Cisalpina Gallia Pedimontis territorium, que illi ab usurpantium quorundam occupantur iniuria; sic et qui septimanam prouinciam inter narbonensem Galliam Rhodanum Alpesque incolunt et Focalcherii comitatum, suis eque iussis parent eamque sibi fatentur dominam et reginam.
+
+O quot his in regionibus ciuitates inclite, quot insignia oppida, quot maris sinus et refugia nautarum, quot naualia, quot lacus, quot medici fontes, quot silue nemora saltus amenique recessus et pinguia arua! Necnon quot numerosi populi, quot ingentes sunt proceres! Quam grandis insuper opulentia et rerum omnium, ad uictum spectantium, copia, equidem non esset explicare facile.
+
+Quod cum permaximum sit dominium nec id sit a mulieribus possideri consuetum, non minus miraculi quam claritatis affert, si satis inspicimus. Et, quod longe mirabilius est, sufficit illi ad imperium animus: tam perlucidam adhuc auorum indolem seruat. Ea enim, posto quam regio dyademate insignita est, uirtute insurgens ualida, adeo purgauit, nedum ciuitates et domestica loca, uerum Alpes, saltus deuios, nemora et ferarum lustra scelesta hominum manu, ut aufugeret omnis terrefacta aut se celsis clauderet arcibus; quos, agmine armatorum emisso sub egregio duce, non ante locorum talium obsidionem solueret, quam, captis munitionibus, infandos homines affecisset supplicio, quod precedentium regum aliquis aut noluit aut fecisse nequiuit; eoque redegit terras quas possidet, ut non solum inops, sed et opulentus cantando nocte dieque possit quo uelit tutus iter arripere; et - quod non minus salubre - insignes uiros Regnique proceres tanta frenauit modestia et eorum mores solutos retraxit in melius, ut, posita superbia ueteri, qui reges olim paruipendebant, bodie faciem irate mulieris horrescant. Est insuper oculata femina tantum, ut fraude potius quam ingenio illam decipere queas. Est et magnifica, regio potius quam femineo more; sic et grata memorque obsequiorum; longanimis est et constans, ut sacrum propositum eius non leuiter flectas in uacuum: quod satis monstrauere iam dudumin eam fortune seuientis insultus, quibus persepe acri concussa motu et agitata est atque turbine circunducta uario. Nam perpessa est intestina regulorum fratrum discordia et extera bella, non nunquam intra regni gremium debachata, sic et alieno crimine fugam exilium et coniugum austeros mores, liuores nobilium, sinistram nec meritam famam, pontificum minas et alia, que omnia forte pertulit pectore; et tandem erecto inuictoque omnia superauit animo: edepol grandia, nedum mulieri, sed robusto ac preualido regi! Est illi preterea spectabile ac letum decus oris, eloquium mite et cunctis grata facundia. Et ut illi regalis et inflexa maiestas est, ubi oportunitas exigit, sic et familiaris humanitas, pietas, mansuetudo atque benignitas, ut non reginam suis dicas esse, sed sotiam. Que maiora petas in prudentissimo rege? Esset necnon, si quis de integritate mentis sue omnia expÎicare uelit, sermo longissimus. Quibus agentibus, ego non solum illam reor egregiam et splendida claritate conspicuam, sed singulare decus ytalicum, nullis hactenus nationibus simile uisum.
+Conclusio.
+
+In nostras usque feminas, ut satis apparet, deuenimus, quas inter adeo perrarus rutilantium numerus est, ut dare ceptis finem honestius credam quam, his ducentibus hodiernis, ad ulteriora progredi; et potissime dum tam preclara regina concluserit quod Eua, prima omnium parens, inchoauit.
+
+Scio tamen non defuturos qui dicant multas obmissas fore; et hos super, alios qui alia obiciant, que forsan merito redargui possint. Ego autem - ut primis cum humilitate respondeam - omisisse multas fateor ultro; non enim ante alia omnes attigisse poteram, quia plurimas fame triunphator tempus assumpsit. Nec michi, ex superstitibus, omnes uidere potuisse datum est; et ex cognitis, non semper omnes uolenti ministrat memoria. Sane, ne me omnino immemorem putent, credant uolo quia non me inaduertenter plurime, tam barbare quam grece atque latine et Augustorum coniuges atque regum, preterierint. Uidi equidem innumeras et earum facinora noui, sed non michi, arripienti in hoc calamum, animus fuit omnes uelle describere; quin imo - ut ab initio opusculi huius testatus sum - ex multitudine quasdam elicere et apponere. Quod cum satis congrue factum rear, superuacanea restat obiectio.
+
+Reliquis uero sic dictum sit: possibile esse et contigisse facile credam non nulla minus recte consistere. Decipit enim persepe non solum ignorantia rerum, sed circa opus suum nimia laborantis affectio. Quod si factum sit, doleo quesoque, per uenerabile honestorum studiorum decus, equo animo quod minus bene factum est prudentiores ferant; et si quis illis pie caritatis spiritus est, minus debite scripta augentes minuentesque corrigant et emendent, ut potius alicuius in bonum uigeat opus, quam in nullius commodum laceratum dentibus inuidorum depereat.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt b/testi_2_NoCommenti/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt
new file mode 100644
index 0000000..b23c596
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt
@@ -0,0 +1,1304 @@
+Quoniam uniuscuiusque poete finis sit mentes hominum moribus informare, unde in principio huius libri alibi est dictum quod ethice idest morali philosophie supponitur, ideoque unaqueque transmutatio in hoc libro descripta merito ad mores est penitus reducenda.
+
+Prima igitur transmutatio est de chaos in quatuor elementa, que sic uersibus est descripta: 
+*Nature dominus cupiens adesse misertus
+quatuor in species traxit inane chaos
+cunctaque formauit summe pietatis amore
+ut sibi complaudant participentque bonum.*
+Reducitur ergo hec transmutatio ad hoc morale, scilicet quod homines debent complaudere deo, qui sic totam naturam reformauit.
+
+Secunda transmutatio est terre in hominem, qui uel creatus fuit diuino semine uel creatus fuit ex terra a Prometheo. Prima sic est descripta:
+*Quod dicatur homo diuino semine creatus
+comunis ratio uult hominique deo.*
+Sed per Prometheum intelligo unum philosophum, qui philosophatus est, hominem factum fuisse ex terra et inspiratum esse anima de celis orta. Unde sic dictum est:
+*Prometheus hominem limo plasmasse refertur
+nam primum dixit est homo factus humo
+de rota solis animam traxisse putatur
+de celis ortam philosophatus eam.*
+Et nota quod Prometheus sic interpretatur: pro idest prouisio, me idest mentis theos, idest diuine. Unde Prometheus idest prouisio diuine mentis. Unde dictum est:
+*Est quoque diuine mentis prouisio dictus
+qua fuit in uerbo uiuificatus homo.*
+
+Tertia transmutatio est mundi in quatuor etates. Nam prima etas fuit aurea, per quam debemus intelligere quod homines tunc temporis fuerunt iusti. Secunda fuit argentea, in qua homines fuerunt minus iusti tanto quanto preualet aurum argento. Tertia fuit enea, in qua homines fuerunt litigiosi, per es quod facit magnum stridorem in percutiendo. Quarta fuit ferrea, in qua homines fuerunt sanguinolenti. Unde dictum est:
+*Aurea prima fuit, quia iustos rettulit etas
+cepit in argentum degenerare sequens
+tertia litigiis iam declinauit in era
+ultima par ferro sanguinolenta fuit.*
+
+Quarta transmutatio fuit temporis in quatuor partes, scilicet in uer, estatem, autumnum et yemen. Unde dictum est:
+*Quod deus in partes uariauit quatuor annum
+hoc uegetabilium temperat omne genus.*
+
+Quinta transmutatio est Gigantum in simias. Nam per Gigantes uolentes Iouem aggredi intelligo homines superbos per diuitias non credentes deum esse fere. Ita sunt superbi. Per ipsos fulminatos et conseruos in simias intelligo quod mali homines conuertuntur in bestias, qui suum creatorem non cognoscunt, et solum faciem retinent. Unde dictum est: 
+*Non deus est aiunt tumidi telluris alumni.
+Pellere sic celo uelle uidentur eum. 
+Ac temere elatos subito confulminat illos
+precipites discant sceptra tenere deum.
+Hinc sata progenies scelerati sanguinis heres
+fert hominis faciem, nil rationis habens.*
+
+Sexta transmutatio est Licaonis in lupum, cuius allegoria est quod Licaon fuit quidam rex Arcadie, qui dum regnaret homines interficiebat et depredabatur. Clam tamen. Sed dum deus satis sustulisset, uoluit eum punire, et fecit totum populum concurrere ad domum suam et eum expulerunt de ciuitate, et tunc palam cepit predari et interficere homines. Et exinde habita fabula quod mutatus est in lupum, qui est animal rapax. Unde dictum est:
+*Hospitis insidians domino clam cede Licaon
+teste deo pulsus fit lupus inde palam.*
+
+Septima transmutatio est de lapidibus in homines. Allegoria talis est. Nam legitur quod quodam tempore totus mundus periit aqua tempore, sed postmodum adhuc deus misit diluuium propter peccata hominum. Non tamen fuit generale, sed in quadam parte mundi, et non euaserunt in quam pluribus ciuitatibus nisi duo, scilicet Deucalion et Pirra. Isti ergo iuerunt ad montes, ubi erant montanarii qui erant sicut lapides, et eos traxerunt ad ciuitatem et instruxerunt eos. Et sic conuersi sunt in homines. Unde dictum est:
+*Deucalion homines montanos traxit in urbes 
+hosque monens lapides post dedit esse uiros.
+Pirra modo simili duris mulieribus egit
+sicque reformatum constat utrumque genus.*
+Alii sunt qui dicunt quod per Deucalion transmutantem lapides in uiros debemus intelligere hominem qui generat si plus emittat de semine et a simili de Pirra. Unde dictum est:
+*Uir generare uiros mulieres femina fertur
+si plus in coitu seminis alter habet.
+Diluuio uasto purgans deus atra nocentum
+sustulit insontes pro reparando genus.*
+
+Octaua transmutatio est terre in Phytonem. Nam per Phytonem intelligo quamcumque fallaciam et quodcumque scelus mundanum. Per Phebum intelligo hominem sapientem, qui scit omnes fallacias mundanas interimere. Sed per hoc quod amor transfixit Phebum intelligo quodlibet homo sapiens possit fallacias huius mundi interimere. Non tamen debet nimis spernere alios, quia alii punguntur stimulo luxurie et uulnerantur. Unde dictum est: 
+*Horrida de terris serpit fallacia Phyton
+celesti sapiens quam ratione domat. 
+Cum tamen elatas uires contemnit amoris
+magna reluctanti uulnera figit amor.*
+
+Nona transmutatio est de Daphne conuersa in laurum. Allegoria est hec. Per Phebum intelligo pudicam personam et castam. Per Daphnem ipsam pudicitiam, quam insequitur casta persona. Per Daphnem conuerti in arborem intelligo quod pudicitia radicatur in corpore illius qui eam insequitur. Laurus designat uirginitatem, eo quod semper est uirens et redolens. Unde dictum est:
+*Ille pudicitiam sequitur pro posse fugacem.
+Qua tandem pressa rara corona datur.
+Laurus odora uirens designat uirginitatem
+nam uiret et redolet uirginitatis odor,
+lubrica uirginitas fertur de flumine nata
+nam dilapsa semel non reuocanda fuit.
+At si continuis seruet quis passibus illam
+tandem radicata se uiridente corona.*
+
+Decima transmutatio est de Io conuersa in uacam. Per Io intelligimus feminam et hominem aliquem, quia dum est castus deus iungitur sibi, quando uero non est castus mutatur in uacam. Fuit tamen uerum de ista Io quod iuit multum per mundum meretricando. Tandem deus misertus eius. Abstinuit se ab illo peccato, sed facta est uaga quod ibat querendo totum mundum, sed tandem iuit in Egiptum et ingressa est religionem. Et facta est bona et per consequens habita fuit dea et uocata est dea et data est deo Osiri in uxorem. Unde dictum est:
+*Uirgo pudens umbrante deo coniungitur illi
+brutescit mundo quando soluta datur.
+Ille uoluptati uariis affectibus use
+seruandam tradidit. Condolet inde pater.
+Sed cantu domini sibi cetera uana secante
+mundo cantandam se dedit esse uagam.
+Mox uite stabilis, mox religionis honeste,
+de boue fit mulier, de muliere dea.
+Forma pedis faciunt scissuraque policis *io*
+a pede dicta suo sunt elementa duo.*
+
+Undecima transmutatio est de Siringa in canellas. Nam per Pan intelligo illum qui primo adinuenit musicam, scientiam de consonantiis dictam a moys quod est aqua. Sed per Siringam filiam fluminis intelligo ipsam musicam que est filia fluminis, quia inuenta est iuxta aquas. Unde dictum est:
+*Pan tenus exagitans inuentam flumine musam
+primus arundineum iunxit ab amne melos.*
+
+Duodecima transmutatio est de oculis Argi in pauonem. Nam per Argum intelligo uanitatem huius mundi uel hominem uanum, qui solum curat de mundanis. Similiter per pauonem intelligo hominem uanum qui non curat de anima, sed solum de corpore, sicut facit pauo, qui cum cauda sua adornat totum corpus suum et caput. Sed posteriora remanent detecta, quia tenet culum detectum. Unde dictum est:
+*Illecebras mundi gemmatus pauo figurat
+cui preponuntur deteriora bonis.*
+
+
+Prima transmutatio est Phetontis fulminati a Ioue. In ista fabula multa interponuntur. Primo per Meropem maritum Climene intelligo purum praticum siue praticam scientiam. Sed per Phebum intelligo scientiam speculatiuam. Per Phetontem, qui filius putabatur Meropis, intelligo magistrum praticum sine speculatione. Nam Pheton idem est quod apparens. Sed per Epaphum intelligo magistrum speculatiuum. Nam dicitur ab epi quod est supra et paphos quod est apparentia, inde Epaphus idest super apparens. Per Epaphum ergo iniurari Phetonti intelligo magistrum speculatiuum, qui despicit praticum et non dimittit appellari filium Phebi, immo dicit ipsum filium Meropis. Per Climenem intelligo uanagloriam. Dicitur enim a cleos quod est gloria et mene defectus, inde uanagloria. Cuius filius fuit Pheton, qui fuit uanagloriosus. Per hoc ergo quod Pheton petebat currum solis intelligo magistrum praticum, qui uult speculari et ascendere magisterium nec potest. Per Phebum sibi dissuadente intelligo scientiam speculatiuam, que dissuadet homini pratico ne intromittat se in speculationibus. Non tamen negat eam sibi, quia scientia numquam se negat aliqui. Sed per ipsum Phetontem ascendisse currum et incendisse totum mundum intelligo quod praticus, qui uult speculari, seminat errores in mundo. Potest tamen ad speciale adaptari, quia bene fuit uerum quod Pheton fuit quidam praticus, qui uoluit determinare de cursu solis, et inde dixit quod faciebat ipsum ascendere et descendere. Per incendia intelligo errores quos seminauit et uerum est quod fulminatus est. Sed per sorores esse mutatas in arbores intelligo quod Pheton de arboribus bene determinauit et uera, scilicet qualiter electra habentur ex gummis, et ideo dicuntur plorasse de autore suo. Et bene uerum fuit quod Cignus fuit rex ligurum, idest lombardorum, scilicet ultra Placentiam. Appellatur enim ligures legumina legentes. Sed citra Placentiam usque in Ymolam uocatur Emilia. Iste Cignus doluit de morte Phetontis et uoluit describere uitam et gesta eius. Sed uox est attenuata in cignum, quia non debuit ipsum laudare in hiis que laudauit, sed in multis sic. Unde dictum est:
+*Preceptor nouus est Pheton. Sapientia Phebus.
+Reddat magistrum gloria uana Climen.
+Est Epaphus super apparens operatio pura
+cui Pheton metuit filius esse Merops.
+Natus humo Pheton et Phebo uiuificante
+stultius humanis deserit alta poli.
+Seminat errores qui sunt incendia mundo
+quem super Eridanum fulminat ira dei.
+Uertitur in plantas lacrimantum turba sororum
+quas fore gummiferas ille locutus erat.
+Rex ligurum Cignus casum Phetontis amici
+descripsit querulo carmine factus olor.*
+
+Quarta transmutatio est de Calistone in ursam. Nam per Iouem intelligo, quia ita fuit, regem cretensem, qui philocaptus erat in quadam nomine Calisto, que erat uirgo. Sed Iupiter transformauit se in uirginem et ita iuit in locum eius et uiolauit eam. Et sic facta est ursa quia uirgo, dum amisit uirginitatem, est sicut ursa. Genuit ergo filium, qui cum esset XU annorum fuit sibi dictum quod erat filius meretricis, quapropter uoluit matrem interficere. Sed deus admouit illud peccatum et ad signum, scilicet quod nullus umquam deberet offendere patrem nec matrem, dato quod mali essent, deus transtulit eos in signa celestia. Ideo dictum est:
+*Uirginis in specie quam Crete rex uiolauit
+uirgo fuit pugnans uirginitate frui.
+Infamis partu mox deformatur in ursam,
+natus ob hoc ferro perdere temptat eam.
+Sed manus alma dei uetuit miserantis utrumque
+signa polo fulgent ad monimenta rei.*
+
+Quinta transmutatio est de coruo albo in nigrum. Nam per coruum intelligo garrulum, qui delectatur solum in alios accusando, qui prius non erat garrulus. Unde dictum est:
+*Gratus erat domino lingue tam docte minister
+displicuit factus garulitate niger.*
+
+Sexta transmutatio est de Uulcano. Nam per Uulcanum intelligo hominem sapientem. Per Palladem intelligo sapientiam. Per Uulcanum uelle concubere cum ea intelligo hominem sapientem aliquando affligi luxuria, ubi multa est pugna et rara uictoria. Sed per Eritonium genitum intelligo peccatum quod Pallas idest sapientia abscondit. Nam homo sapiens, dato quod non possit se aliquando abstinere a luxuria, tamen debet se celare. Pandrasos idest totum damnans, eo quod sapiens homo damnat se. Erse idest afflictio. Sed Aglauros est memoria preteriti quia, dato quod sapiens damnet se et affligat, tamen post tempus adhuc pungitur stimulo et sic reminiscitur. Per cornicem garulam intelligo uirginitatem que accusat memoriam peccati. Unde dictum est:
+*Flamma uoluptatis sapienti certat. At inde
+exoritur terre noxa biforme genus.
+Hanc sapiens cordi cum solicitudine claudit
+celandamque tribus commodat inde modis.
+Damnat et affligit: tandem obliuiscitur eius
+Pandrasos atque Erse; seruat Aglauros eam.
+Quando recordatur secretum spectat Aglauros.
+Publicat inspectam garulitatis aues.*
+
+Septima transmutatio est de Cornice. Nam per Cornicem intelligo uirginem, que mutata fuit et data comes castitati. Et expellitur ab ea quando homo sapiens pungitur stimulo carnis et assumit uocamina, hoc est incestuositatem taciturnam, quia tenet se celatum. Unde dictum est:
+*Facta procum nautam uirgo fugiendo uolucris,
+sumpta dee caste uirginitate comes.
+Qua dea mox est pro garrulitate repulsa,
+incestam tacite noctis amicat auem.*
+
+Octaua transmutatio est de noctua. Nam in Lesbo insula uerum fuit quod una puella, que tenebatur casta, tamen fecit quod iacuit cum patre, ipso ignaro. Sed postmodum scitum fuit, quapropter dicitur quod non audebat apparere coram aliis propter uerecundiam. Et ideo in noctuam est conuersa. Unde dictum est:
+*Nictimene ignaro noctu commixta parenti
+obsequio noctis, noctua nomen habet.*
+
+Nona transmutatio est de Esculapio. Nam uerum fuit quod Apollo fuit quidam homo, et habuit filium Esculapium et dedit Chironi, qui fuit magnus magister et factus est summus in medicina. Uerum etiam fuit quod fuit mortuus fulmine celesti. Unde post mortem eius latuit medicina quingentis annis. Unde dictum est:
+*Fulmine celesti et terrena carne creatus,
+est Esculapius quo medicina nitet.
+Matris adulterium patria uirtute feritur,
+non sinit hunc genitor cum genitrice mori.*
+
+Decima transmutatio est de Chirone, unde dicitur quod Chiron fuit medius homo et medius equus, quod sic debet intelligi. Nam Chiron fuit quidam bonus medicus, quo ad medicinam humanam et quo ad medicinam equinam. Unde dictum est:
+*Humane medicus nature ac doctus equine
+Chiron parte uirum parte figurat equum.*
+Sed dicitur quod erat immortalis, idest quod sapiens immortalis est, quo ad sapientiam suam. Per hoc quod transmutatus est in signum celeste intelligo quod quilibet sapiens transmutatur in signum celeste, quod immortale est, quia fama sapientis immortalis est. Unde dictum est:
+*Qui uirtute nitet claris inscribitur astris
+sic homo fit fama non moriente deus.*
+
+Undecima transmutatio est de filia Chironis. Et fuit uerum quod filia Chironis fuit quodam tempore optima, in tantum quod sciebat que futura erant enarrare. Sed tamen incepit deuiare per luxuriam sicut equa. Unde propter hoc habet fabula quod conuersa est in equam et hoc possumus applicare ad quemcumque huiusmodi. Unde dictum est:
+*Cum promissa deo Chironis nata fuisset
+trans hominem nouit que deitatis erant.
+Eius abusa fuit mores induta ferinos
+luxuria nimia dum similatur eque.*
+
+Duodecima transmutatio est de Phebo. Nam per Phebum intelligitur homo sapiens, qui aliquando delirat a sapientia et dat se uitiis terrestribus. Sed per hoc quod ipse percussit Ciclopides Iouis intelligo predicatores qui magis infestantur a talibus quam ab aliis. Nam Ciclopides dicuntur habere unum oculum, eo quod predicatores debent solum habere unam cogitationem, scilicet ad deum solum. Per hoc quod factus est pastor uaccarum intelligo quod sapiens ita deuians fit sicut pastor, quia sequitur uitia. Sed per Mercurium qui aufert sibi uaccas intelligo uerbum dei, qui aufert tandem uitia de cordibus eorum, et reducit ad bonum statum. Sed per Batum qui accusat Mercurium sibi ipsi intelligo hominem simplicem et fatuum, qui non cognoscit talia furta, sed pro tanto dicitur mutari in saxum. Unde dictum est:
+*Delirans sapiens cedit diuina loquentes,
+fit ductor uitiis ex deitate cadens.
+His argumento sibi mos rationis abactis,
+saxeus hoc furtum non putat esse dei.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Mercurio qui transmutauit Aglauros. Per Mercurium intelligo hominem bone fame docentem alios. Per dominam Ersem intelligo personam aptam ad doctrinam recipiendam. Sed per Aglauron intelligo inuidos, qui semper derogant bonis. Unde dictum est:
+*Dogma dat ingratis fame facundus amore
+quam tamen inuidia perstimulante negat.*
+Sed per dominam Palladem intelligo sapientiam et uirtutem boni hominis, qui uadit ad domum inuidie et imponit in cordibus inuidorum, ut magis fiant inuidi. Unde dictum est:
+*Inuidiam ingratis addit non inuida uirtus
+ut pene capiant hinc alimenta sue.*
+Sed per dominam Aglauron uolentem excludere Mercurium intelligo inuidos, qui uolunt disputare cum sapientibus, ut accipiant sibi famam. Sed tandem succumbunt eis et sic mutantur in saxa. Unde dictum est:
+*Inuidus a fama nitens abolere disertum
+non ualet. In niueam uertitur inde petram.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Ioue in taurum. Nam uerum fuit quod Iupiter erat rex Crete et incalescebat in filiam regis Agenoris et misit illuc lenonem. Et fecit pactum cum Europa, quod ueniret ad mare et illic esset Iupiter in naui et exportaret eam. Et ita fuit. Sed forte nauis habebat signum taurinum et ideo dicitur conuerti in taurum. Unde dictum est:
+*Iupiter Europam blando lenone rogatam
+in rate qua tauri stabat imago tulit.*
+Sed quantum ad mores notum est, sicut ipse Ouidius tangit cum dicit *Non bene conueniunt* etc., quod per Iouem regem intelligo quemcumque rectorem qui, dum debet esse in maiestate, aliquando pro una meretrice induitur uestes serui et ibit de nocte, ut possit eam habere. Et tunc dicitur conuerti in taurum, quia subicit se mulieri. Unde dictum est:
+*Maiestatis honor, lasciuo uictus amore,
+uilet, taurino subiciturque modo.*
+
+Prima transmutatio tertii libri est de Cadmo. Nam Cadmus fuit quidam maximus philosophus in Thebis, hoc fuit uerum, qui suos discipulos misit Athenas, ut disputarent cum quodam alio doctore qui derogabat ei, quem intelligo per serpentem. Sed per hoc quod mortui sunt intelligo quod succubuerunt illi in disputatione. Quod sciens Cadmus iuit illuc et primo percussit eum saxo, quia fecit sibi grossam questionem, et ideo nichil fecit illi. Deinde percussit eum iaculo, idest quod fecit fortiorem questionem, que ualde illum implicauit. Sed quodammodo se defendebat. Deinde percussit eum lancea et interfecit eum, idest quod fecit sibi fortissimam questionem, in qua eum uicit. Sed per homines armatos natos ex dentibus illius intelligo errores, quos ille seminauit per mundum propter ignorantiam suam, et per hoc quod ipsi interfecerunt se precepto Palladis intelligo quod per sapientiam ipsius Cadmi omnes errores remoti sunt. Sed per hoc quod quinque remanserunt pro sociis Cadmi intelligo quinque uocales, quas retinuit Cadmus ad edificandum Thebas, idest ad principium scientiarum. Et hoc dictum est:
+*Discipuli Cadmi gimnasii greca petentes
+altius edocto succubuere uiro.
+Arte sua Cadmus fidens ut pelle leonis 
+pulsat eum saxo. Questio cassa fuit.
+Impetit hunc ferro, uiua ratione subegit.
+Dissipat et dictis dicta perempta suis.
+Non tamen extincte uocales quinque fuerunt
+a quibus incipiens condidit artis opus.*
+
+Secunda transmutatio est de Actheone. Et dicitur quod fuit uerum quod Actheon fuit quidam dominus qui erat deditus uenationi. Dum autem ipsum cederet uenari, quia uidebat quod erat inane opus, reliquit officium illud. Tamen multitudinem canum quos habebat retinuit, qui consumpserunt eum, eo quod nichil lucrabatur. Unde dictum est quod uidit Dianam nudam, eo quod Diana est dea uenationis et nullius utilitatis, quapropter conuersus est in ceruum, idest quod propter paupertatem uel propter uenationem, quam timebat eo quod multa pericula insunt, factus est ita timidus sicut ceruus. Unde dictum est:
+*Dicitur Actheon nudam uidisse Dianam
+uenandi studium dum quid inane uocat.
+Abstinuit timidus effectus imagine cerui
+sed consumpsit eum cura retenta canum.*
+Sed hoc morale potest haberi, quod per Actheon, qui consumpsit opes retentione canum, possumus intelligere hominem miserum, qui consumpsit sua inaniter et fit seruus de domino. Unde dictum est:
+*Actheon ceruus dominus prius et modo seruus.
+Diues erat primum, descendit pauper ad imum.
+Iste notat miserum: cui dum substantia rerum
+sumitur in uanum, fit fera preda canum.*
+
+Tertia transmutatio est de Semele. Nam per Semelem intelligo uitem. Per Iouem concubuisse cum ea et impregnasse eam Baccho intelligo influentiam supercelestem, que impregnat uites uino. Sed per Iunonem persuadentem ei quod petat Iouem in propria forma intelligo influentiam aeream, que nutrit ipsas uites usque ad augustum. Sed per Iouem fulminare Semelem intelligo ardorem ethereum, qui consumit totum humorem qui est in terra. Per hoc quod Iupiter assumpsit Bacchum femori suo intelligo quod, consumpto humido terrestri in uite, uue nutriuntur ab influentia superiori. Sed per hoc quod dedit nutriendum ninphis aquarum intelligo quod uinum debet nutriri per aquam, ita quod apposita aqua temperet uinum. Unde dictum est:
+*Impletam Baccho Semelem exterminat ardor
+que uetule credens ebria facta fuit.
+At calor aquarum ninphis commisit alendum
+nam furias Bacchi temperat haustus aque.*
+
+Quarta transmutatio est de Tiresia. Nam per Tiresiam, qui fuit quodam tempore homo postea mulier, possumus intelligere motum nature generatiue agendo et patiendo. Per ipsum percutere angues connexos intelligo influentiam lune, qui commouet generantia ad inuicem. Sed dum post UII annos adhuc percussit eos intelligo cursum lune, qui finitur in octo annis, et tunc adhuc percurrit. Sed per Tiresiam dedisse sententiam quod Iuno habet in duplo de luxuria quam Iupiter intelligo quod aer habeat tria operari in terra, quia producit, uegetat et luxuriat. Sed ether solum unam, quia habet maturare fetus productos. Unde dictum est:
+*Tiresias motus nature dicitur yme.
+Est uir dum generat femina quando parit.
+Octenni spatio dum nexos uerberat angues
+luna suum cursum dum generamus agit.
+Influit in terra tribus aer. Nempe maritat
+producit, uegetat, luxuriante sinu.
+Ether maturat solum, sed fetibus aer
+orbat humum clausus prouidet ignis ei.*
+Sed moraliter potest haberi hoc, quod per Tiresiam possumus intelligere hominem peccato sodomie subditum, qui est nunc uir nunc femina et multa alia. Unde dictum est moraliter:
+*Pro re feminea dum sexum pensat utrumque
+Tiresias mutat cum muliere uirum.
+Post lune cursum dum sexos querit eosdem
+factus homo lites inter utrumque secat.
+Cuius iudicio uero uaga femina fertur
+luxurie triplo compar habenda uiro.
+Iurgia iudicium dicunt muliebria cecum,
+quod fore diuinum turba uirilis habet.*
+
+Quinta transmutatio est de Echo. Nam per dominam Echo intelligo sonum, qui causatur ex repercussione aeris in aliquem locum. Per ipsam ire per siluas intelligo quod in siluis et montibus precipue generatur talis uox. Unde dictum est:
+*Montibus et siluis Echo respondet opacis
+aere nam clauso uerba remissa sonant.*
+
+Sexta transmutatio est de Narciso. Nam per Narcisum intelligo quemcumque hominem famosum. Per ipsum capi amore umbre sue intelligo illum qui nimis confidit in fama sua, que est sicut quedam umbra. Per ipsum esse conuersum in florem intelligo quod fama huius mundi est sicut flos, quia sicut flos cito uanescit, ita fama huius mundi. Unde dictum est:
+*Uanuit in flore fame candore repulso
+que nimis illexit corporis umbra fugax.*
+
+Septima transmutatio est de illis que se necuerunt cum Aceste. Nam per Bacchum, quem ceperunt in Chia insula, intelligo uinum quod emerunt, ut traducerent ultra mare ad uendendum. Per Naxon ad quam uolebat ire Bacchus intelligo insulam in qua est optimum uinum. Per Delon intelligo insulam que etiam abundabat uino. Per puppem non moueri et per uela transmutari in herbas intelligo quod illi biberunt totum uinum quod debebant uendere, quapropter ipsi ebrii erant. Unde uidebatur eis quod totus mundus esset herba. Per ipsos mutatos in pisces intelligo quod ipsi ita ebrii erant quod ceciderunt in mare et se necuerunt. Unde dictum est:
+*Egregio Baccho iuuenes quem puppe ferebant
+in furias acti se necuere freto.*
+
+Octaua transmutatio est de Aceste, qui ductus fuit ad Pentheum. Nam per Pentheum intelligo hominem bonum et discretum, qui nolebat quod Bacchus ueniret Thebas, idest quod uolebat corrigere eos de potu. Sed per Acestem intelligo quemlibet dissolutum. Nam Acestes idest dissolutus. Per ipsum carcerari et catenari est intelligendum quod ipse est ebrius. Per ipsum dissolui a cathenis intelligo quando furia uini recessit. Unde dictum est:
+*Est homo morosus Pentheus seu religiosus
+qui docet et redocet Bacchus ut ipse nocet.*
+
+Nona transmutatio est de Pentheo interfecto. Nam per Pentheum intelligo hominem morosum qui, dum castigaret illos ab ebrietate, mortuus est et interfectus. Nam sua mater et matertera, dum essent bene ebrie, furia uini mote, interfecerunt Pentheum, eo quod ipsas corrigebat. Unde dictum est:
+*Penthea morosum damnantem uina peremit
+rapta parens furiis ebria turba domus.*
+
+Prima transmutatio quarti libri est de domina Dirce que conuersa est in piscem. Per Dircem intelligo personam superbam in hoc mundo. Per ipsam conuerti in piscem intelligo quod superba persona huius mundi non potest durare, immo submergitur ut piscis in aqua.
+
+Secunda trasmutatio est de domina Semiramis conuersa in columbam. Per Semiramin intelligo personam humilem in hoc mundo. Per ipsam conuerti in columbam dolore matris conuerse in piscem intelligo humilem dolentem de superbia alterius proximi sui. Et sic talis eleuatur super alios quemadmodum columba, nam *Qui se exaltat humiliabitur et qui se humiliat exaltabitur*. Unde dictum est simul de hiis duabus sic:
+*Mergitur ut piscis confusa superbia mundi
+ast humiles nati desuper alta uolant.*
+
+Tertia transmutatio est de Almone conuertente alios in pisces, donec ipsa conuersa fuit. Nam ista fuit quedam meretrix, que stabat in uno portu et homines alliciebat ad se et denudabat eos bonis suis. Quemadmodum pisces nudi sunt. Sed uenit unus qui mutauit eam in piscem, quia denudauit eam. Unde et cetera:
+*Allicit ut pisces meretrix et nudat amantes
+dum tamen ex ipsis unus inhamat eam.*
+
+Quarta transmutatio est de moris que transmutata sunt in colore. Nam uerum est quod morus prius producit mora alba, deinde cum sunt matura efficiuntur nigra. Tamen potest haberi hoc morale, quia per hoc possumus notare quod in amore qui est dulcis in principio et albus aliquando latet mors, quia ad ipsum sepe consequitur mors sicut consecutum fuit in istis duobus. Unde dictum est:
+*Alba prius morus nigredine mora colorans
+signat quod dulci mors in amore latet.
+Tincta suos fetus de sanguine mortis amantum,
+principio candet fine nigrescit arbor.*
+
+Quinta transmutatio est de Marte et Uenere, qui ad inuicem coibant clam. Nam per Martem et Uenerem intelligo homines uirtuosos, qui tamen aliquando decipiuntur per luxuriam, quia in hac pugna rara est uictoria. Tamen clam faciebant sicut sapientes. Per solem intelligo mentem et rationem hominis, que manifestauit eos Uulcano. Nam per Uulcanum intelligo deum uel personam loco dei, cui fit confessio peccatorum. Nam Uulcanus idest uolens candorem. Unde dictum est:
+*Iudicio ueri corrupta libidine uirtus
+dum patet, illicito prensa furore rubet.*
+
+Sexta transmutatio est de Leuchotoe. Nam per Leucothoem intelligo personam castitati deditam. Per solem intelligo spiritum diuinum, qui illuminat mentes hominum bonorum. Per ipsam esse sepultam et mortuam a patre intelligo quod aliquando caste persone detrahuntur a proposito. Sed per solem mutantem ipsam in thus intelligo odorem castitatis et uirginitatis magnum, quemadmodum in thure. Unde dictum est:
+*Thurea uirga bonum mundo spirauit odorem
+candida Leucotoe lucis amata deo.*
+
+Septima transmutatio est de Clicie. Nam per Cliciem inuidentem sorori intelligo hominem libidinosum et stultum, qui inuidet sapientiori se. Si quam sapientiam habet in se statim amittit illam et hoc intelligo per hoc quod sol, qui est ipsa sapientia, de cetero noluit plus ire ad eam. Sed per ipsam inspicere solem intelligo talem uelle, postmodum imbui sapientia, quam prius habebat, sed non potest. Ideo amissa ea euanescit sicut flos et hoc est quod dicit ipsam mutatam in florem. Unde dictum est:
+*Perturbans Clicie plus se sapientis honorem
+perspicit amissum flore nigrante iubar.*
+
+Octaua transmutatio est de Daphnide pastore. Nam fuit uerum quod ille pastor habebat quandam pelicem, qua spreta, cepit aliam. Quapropter illa timens, ne etiam eam sperneret, mactauit eum saxo et ideo dicitur fabula quod conuertit eum in saxum. Unde hoc morale potest haberi, quia nemo debet confidere in meretricibus. Unde dictum est:
+*Contulit in saxum que saxis obruit illum
+cui placuit primum, pelice spreta dolens.*
+
+Nona transmutatio est de Sythone, qui aliter erat masculini sexus aliter feminini. Per quem debet intelligi quilibet deturpatus illo pessimo peccato sodomie, quia tales dicuntur nunc esse generis masculini, cum supponunt, aliter dicuntur generis feminini, cum faciunt se supponi. Unde dictum est:
+*Qui modo femineos mores quandoque uiriles
+egerit, ambiguum fertur habere genus.*
+
+Decima transmutatio est de Celmo conuerso in adamantem. Per Celmum intelligo hominem qui in iuuentute est bonus et catholicus, sed in senectute efficitur malus uel deuiat a fide, quia non credit deum sicut prius. Et talis dicitur mutari in adamantem propter duritiam suam. Unde dictum est:
+*Durior est adamante senex incredulus illi
+quem pubescentem credidit esse deum.*
+
+Undecima transmutatio est de Curetibus natis ex imbre, quod debet sic intelligi. Nam Curetes sunt quidam populi in longiquis partibus, qui semel fuerunt ita obsessi fame propter tempestates quod oportuit eos uti fungis, qui nascuntur in instanti ex aliquo imbre humectante terram. Et ideo dicuntur nati ex imbre quia pasti sunt ex fungis qui nascuntur ex imbre.
+
+Duodecima transmutatio est de Croco et Milace conuersis in flores, quod debet sic intelligi. Nam per Croconem et Milacem intelligo quemlibet iuuenem sicut ipsi erant. Per ipsos conuerti in flores intelligo quod iuuentus in homine est sicut flos, quia sicut flos parum durat et cito euanescit, ita a simili iuuentus hominis parum durat et cito preteriit. Unde dictum est sic de hiis duabus similiter:
+*Sunt ex imbre sati fungis pro pane cibati.
+Florentes pueri cras hodie uelut heri.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Hermafrodito, quod naturaliter potest sic intelligi. Nam Salmacis est quedam cellula in matrice in qua, si mulier recipiat sperma hominis, nascitur hermafroditus, idest homo habens utrumque sexum. Unde dictum est:
+*Cellula matricis que concipit hermafroditum
+Salmacis est medio cum sit usa Uenus.*
+Uel potest aliter intelligi ad mores retrahendo, ita quod per Salmacem intelligamus uoluptatem que, dum unitur sermoni idest dum homo habet hoc in cogitatione et uerbis, fit libidinosus, quod importatur per Hermafroditum. Et dum ita est uellet quod omnes alii ita facerent. Unde dictum est:
+*Sermo uoluptati coniungitur Hermafroditus
+nascitur excurrens plurima sermo uagus.
+Luxuria tandem capitur concretus, at illi
+pareat ut eneruet Salmacis illa uaga.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Mineidibus in uespertiliones, quod debet sic intelligi. Nam ipse erant bone potatrices. Unde per telam et stamina et fila mutata in uites intelligo quod uendebant illud quod filabant, ut possent bibere. Sic quod, tandem ebriate, uidebatur sibi quod domus esset plena timpanis et feris, sicut sepe contingit ebriis. Unde tandem, consumptis omnibus bonis, recesserunt de nocte propter uerecundiam et hoc habet fabula, quia mutate sunt in uespertiliones. Unde dictum est:
+*Dum consumpsissent Mineides omnia uino
+stamina, de patria nocte uolasse ferunt.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Ticio. Per Ticium uolentem concubere cum Latona intelligo hominem deditum ad uaticinandum futura, qui semper desiderio sciendi futura in hoc exardet. Quapropter uultur, que est auis uaticinio dedicata, dicitur corrodere precordia sua, quia tota dicit super hoc cogitat. Unde dictum est:
+*Qui trahit in pastus Ticii precordia uultur
+cura futurorum semper inhausta fuit.*
+
+Sexta decima transmutatio est de Tantalo, quod debet sic intelligi. Nam Tantalus representat quemlibet auarum et fuit bene uerum quod interfecit filium suum propter auaritiam. Quapropter dicitur permanere in inferno, sic quod poma et aqua fugiant ipsum et sic est intelligendum debet quod fiet de quocumque auaro. Unde dictum est:
+*Tantale, quod linphas et quod tibi poma releges?
+Inter diuitias diues auarus eget.*
+
+Decima septima transmutatio est de Sisipho. Nam uerum est quod Sisiphus fuit quidam hospes qui omnes suos hospites mactabat uel irruebat saxa in eos. Quapropter dicitur habere illam penam, scilicet quod uoluit saxa per montem et ita intelligendum est quod fiet de quocumque simili. Unde dictum est:
+*Sisiphus ille latro qui multos fraude necabat
+obrutus in baratro saxa ferendo labat.*
+
+Decima octaua transmutatio est de Yxione. Nam Yxion fuit quidam rex qui, dum uellet facere exercitum supra regnum alterius, accepit centum armatos ad equum et iuit illuc in modum nubis idest uelociter. Quemadmodum et pro tanto dicitur quod iacuit cum nube, et genuit centauros idest centum armatos, uel genitos ex aura. Sed per Iunonem, que est regina celi, cum qua Yxion uoluit concubere, intelligo alium regem a quo Yxion petebat auxilium. Dedit ergo Iuno ei nubem idest centum armatos, et noluit dare se ipsam sicut apparet in fabula quod Iuno noluit consentire. Unde dictum est quod est super rota per quam intelligo fortunam, in qua este confidebat, que ducit homines ad modum rote. Ideo dictum est:
+*Qui regale forum per nubem cepit equorum
+Yxion mota uergit ad ima rota.*
+
+Decima nona transmutatio est de Belidibus. Nam per illas Belides intelligo quemcumque luxuriosum. Per hoc quod posite sunt in inferno, ut auriant aquam et numquam deueniant ad finem, intelligo quod luxuria numquam habet finem, quia quanto plus homo operatur in luxuria, tanto plus uellet adhuc operari. Unde dictum est:
+*Non explentur aquis rimosis Belide uasis.
+Sic dum se reparet fine libido caret.*
+
+Uigesima transmutatio est de Athamante et Inone. Nam uerum fuit quod Athamas et Ino reges Thebarum, dum colerent Bacchum, inebriati sunt. Quapropter Iuno idest uoluntas dei et actio uoluit eos punire, unde Athamas existens ebrius occidit unum ex filiis, Ino dum esset ebria necuit se cum alio. Sed quod sint mutati in deos intelligi quod fama fuit et est et erit de eis, eo quod existentes in tam magno honore se necuerunt. Et quia fama immortalis est sicut deus ideo dicuntur conuersi in deos. Unde dictum est:
+*Spernebant superos Athamas Inoque. Furores
+misit eis stigios actio digna dei.
+Ebrius occidit genitum; perterrita mater
+ebria cum reliquo est precipitata mari.
+Sed regale decus uulgi mirata libido
+in mare demersos fert maris esse deos.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de comitibus ipsius Ino, quarum quedam mutate sunt in saxa, quedam in uolucres. Quod debet sic intelligi, quod alique illarum dum essent bene ebrie precipitabant se de saxis alique dum consumpsissent omnia recedebant, et sic conuertebantur in aues. Unde dictum est: 
+*Saxa fuisse ferunt que monstro diriguerunt,
+fugerunt comites que referuntur aues.*
+
+Uigesima secunda transmutatio est de Cadmo et uxore, qui conuersi sunt in serpentes, quod debet sic intelligi. Nam Cadmus et uxor fuerunt quodam tempore in magno statu in Thebis, unde intendebant magnis operibus. Sed tandem deuenerunt ad hoc, dum essent senes, quod non curabant de regimine, sed solum de terrestribus. Quapropter dicitur quod conuersi in serpentes, qui sunt animalia terrestria ualde, eo quod serpunt per terram. Unde dictum est:
+*Cadmus et Hermione dum non sublimia querunt
+serpentes in humum pectora prona ferunt.*
+
+Uigesima tertia transmutatio est de Ioue conuerso in aurum pluuium, quod debet sic intelligi. Nam Iupiter fuit rex Crete, qui audiuit quod rex Acrisius habebat Danem filiam pulcerrimam et clauserat eam in turri. Quapropter Iupiter tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum et etiam puelle quod habuit eam. Quapropter dicitur in aurum conuersus. Ex quo potest haberi quod nulla femina est que non decipiatur per aurum. Nam dicitur moraliter: *Si dederis dona femina nulla bona*. Quapropter ita dictum est metrice:
+*Iupiter ut Danem, sic tu quamcumque requires.
+Aurea si plueris munera, uictor eris.*
+
+Uigesima quarta est de guttis Gorgonis. Nam gorgon quasi georgon a geos quod est terra. Interpretatur opus terre Per guttas cadentes intelligo prouentus qui habentur ex terra. Sed per serpentes natos ex guttis intelligo auiditates que inferuntur homini ex prouentibus terre, quia plura cupit habere. Unde dictum est:
+*Gorgon opus terre. Gutte prouentus habentur.
+Serpentes auidi qui generantur eis.*
+
+Uigesima quinta transmutatio de Athlante conuerso in montem. Nam quidam dicunt esse istoriam talem, quia Athlas fuit quidam rex magnus ad quem iuit Perseus ut obsideret eum. Et obsedit eum in monte et eum depulit siue intefecit. Quapropter dicitur conuertisse eum in montem. Sed moraliter sic debet intelligi. Nam Athlas fuit quidam magnus astrologus, quapropter dicitur substinuisse celum, eo quod per scientiam suam considerabat motum siderum. Unde dicitur quod Hercules semel substinuit pro eo, quod potest intelligi quia forte substinuit unam questionem sub eo. Et iterum aptabat sidera, quia forte mouebat errores qui erant in se de illa scientia per reprehensionem Herculis. Et dicitur quod habebat ortum idest studium, quia regebat scolas. Et habebat poma aurea in ipso idest pretiosissima dogmata, et erat serpens in custodia, per quem serpentem intelligo suum ingenium, quod erat custos dogmatum. Et habebat mille greges per hoc intelligo discipulos. Et habebat septem filias que Pleiades appellantur, que conuerse sunt in signum celeste, per hoc intelligo septem artes liberales, que immortales sunt sicut sidera. Sed uenit adhuc Perseus idest homo uirtuosus per se et simpliciter cum capite Gorgonis. Nam Gorgon idest terror a terra, quia dictum quod est opus terre. Et disputauit cum eo et subcubuit ei, quapropter cessit de illis partibus ipsi Perseo. Sed quod sit mutatus in montem debet intelligi quod ille mons semper denominatus fuit ab eo. Unde dictum est:
+*Gessit Athlas celum, nam de celestibus egit.
+Ortum gimnasium, dogmata poma putes.
+Peruigil est serpens animus speculator operti.
+Discipulos gregibus equiparare potes.
+Illius genitas septenas arbitror artes.
+In qua regnabat parte magister erat.
+Perseo uirtus signatur Gorgone terror
+territus huic cessit montificatus Athlas.
+Athlas astrologus Perseo philosophanti
+subcubuit. Uicti nomina collis habet.*
+
+Uigesima sexta transmutatio est de gramine mutato in lapidem, quod debet sic intelligi. Nam Gorgon idest opus terre. Sed quia ea que proueniunt ex terra, ut puta diuitie, aggrauant animam, ita gramina terre super que posita est Gorgon fiunt lapides, non ergo aliud dicere est nisi quod per gramina mutata in lapides intelligimus grauedinem prouentuum terre in anima. Unde dictum est:
+*Ut telluris opes animas onerare putamus,
+gramina sic lapides Gorgone tacta damus.*
+
+Uigesima septima transmutatio est de multiplicatione illorum corallium, quod debet intelligi. Nam per multiplicationem corallium intelligo multiplicationem uitiorum, que si tegantur, multiplicantur sicut multiplicati sunt corallii tecti in mari. Sed si manifestantur, euanescunt et non ulterius procedunt, sicut nec corallia extra mare. Unde dictum est:
+*Graminis in motum, passim radicibus actis,
+uimina corallii multiplicantur aquis.
+Sic nisi depromas que serpunt cordibus imis
+crimina criminibus multiplicare sinis.*
+Potest insuper haberi alia allegoria. Nam per corallium intelligo quodcumque uitium, unde sicut corallium si sit in aere fit lapis, si sit in aqua fit uimen, ita uitium si sit coram sapiente fit lapis. Sed absconditum fit uimen. Unde dictum est:
+*Aere corallium lapidescit, uimen in undis,
+sic uitium coram fit sapiente lapis.*
+
+Uigesima octaua transmutatio est de illis sororibus. Nam per sorores illas intelligimus tres terrores qui inferuntur animis nostris. Una est Stenio idest debilitas, alia est Euriale idest fluctuans. Inter has est unus oculus discurrens, quia, posita fluctuatione, causatur debilitatio. Sed hunc oculum capit Perseus idest homo uirtuosus. Sed tertia est Medusa que saxificat. Homo igitur uirtuosus uult hanc occidere et accipit scutum sapientie et gladium uirtutis scilicet eloquium et eam superat. Qua superata, nascitur equus alatus idest fama que uolitat per mundum, qui edificat fontem dedicatum poetis, eo quod poete semper sunt in acquirendo famam. Unde dictum est:
+*Sunt Forco genite Steno Eurialeque Medusa
+terrores animis parturit orchus yans.
+Terror inest animis conspecta Gorgone triplex
+Steno debilitat fluctuat Euriale
+has inter geminas unus discurrit ocellus
+quem sibi uirtutis inuolat apta manus.
+Tertia saxificat mentes horrenda Medusa
+nam se spectantes et memorare facit.
+Hec uoluit condam coram sapiente uagari
+horruit anguicomum saxificumque caput.
+Ista duas superat magno terrore sorores
+hanc animi uirtus exuperare petit.
+Reddit eum tutum cui dat sapientia scutum
+porrigit eloquium quo feriat gladium. 
+Nascitur ex monstris deuictis fama uolucris
+que uehit ad celos more uolantis equi.
+Cuius ab incursu Parnasius emicat amnis
+nam uates fame scribere pulsat amor.*
+Sed de interfectione bellue intelligo quod Perseus habetur pro uirtuoso in quo sunt penne angelice. Per belluam intellige diabolum, et quodlibet uicium progrediens ex eo. Unde dictum est:
+*Angelicis pennis uirtus humana leuata
+et maris et terre monstra maligna domat.*
+
+Prima allegoria quinti libri est de Perseo iterum. Nam per Casiopem intelligo superbiam. Per Andromaden religatam intelligo mentem rationalem, que propter superbiam remouetur a deo et datur deuoranda diabolo. Sed per Perseum intelligo uirtutem, que accipit mentem rationalem in suam uxorem et liberat eam a diabolo cum pulcris uerbis. Sed per Phineum intelligo superbiam, que est caput aliorum uitiorum, que insurrexit contra uirtutem cum omnibus aliis uitiis. Sed Perseus omnia interemit et saxificauit. Unde dictum est:
+*Mens rationalis elate crimine carnis
+rapta deo monstris dilaceranda datur.
+Ac sibi nubentem euigilat illam
+demone confecto faminis ense sacri
+tempore sed leto uirtutem frangere mentis
+crimina consurgunt principe ducta suo.
+Hec secat eloquio uirtus protecta sophya
+sed domat omne malum cognita causa mali.*
+
+Secunda transmutatio est de Protheo saxificato. Nam Protheus dicitur a procul et theos quod est deus, per quem intelligo quemlibet tyrannum. Per Perseum cum capite Gorgonis intelligo hominem uirtuosum, qui cum suo eloquio et uirtute saxificat malos idest quod confundit eos in tantum quod assimilantur saxis. Unde dictum est:
+*Quemlibet exterret uirtus inspecta tyrannum,
+Protheus namque procul dicitur esse theos.*
+
+Tertia transmutatio est de Polidecte saxificato, per quem intelligo hominem plenum peccatis uariis et diuersis. Sed per Perseum intelligo uirtuosum, qui confundit omnia talia crimina ex suo eloquio et sapientia. Unde dictum est:
+*Crimina designat Polidectus plura tenentem
+que uirtute probi saxificata silent.*
+
+Quarta transmutatio est de Pireneo, per quem intelligimus doctorem uilem, tamen conantem se exaltare uocando Musas ad se. Et cum ipse uocauit eas, ipse Muse non possunt manere cum eo, quia ignorat eas, ergo recedunt. Sed ille uult eas sequi et tunc precipitatur, quia tandem cognoscitur rudis. Unde dictum est:
+*Doctor sepe nouus Musas arcere laborans,
+dogmate peruerso decidit arte rudis.*
+
+Quinta transmutatio est de Tipheo, qui depulit deos in Egyptum. Per Tipheum intelligo homines huius mundi, qui ita dediti sunt terrenis quod dicunt deum non esse, sicut dicit psalmus: *Dixit insipiens in corde suo non est deus*. Sed quod depulerit in Egyptum intelligo quod Egyptii fuerunt primi qui coluerunt deos in ydolis suis, ideo dicuntur dei ibi latuisse lagis quam alibi. Unde dictum est:
+*Exclusere deos populi terrena sequentes
+prima sed Egyptus ydola fecit eis.*
+
+Sexta transmutatio est de Ioue conuerso in arietem. Nam dicitur latuisse in ariete eo quod aries est dux gregis et quia apparuit filio scilicet Dionisio in forma arietis. Nam uerum est de illo Dionisio quod apparuit sibi aries et quod fecit ideo fieri templum, quia cogitauit esse deum qui appareret sibi. Unde dictum est:
+*Uisa Dionisio linphas monstrantis ymago
+est data ueruecis assimilare Iouem.*
+
+Septima transmutatio est de Apolline, qui latuit in coruo, hoc pro tanto quia Apollo deus est uaticinii et quia coruus est quedam auis apta ad uaticinium. Ideo dicitur quod Apollo latuit in coruo. Unde dictum est:
+*Pingitur in specie corui diuinus Apollo
+ista quod auguriis aptior extat auis.*
+
+Octaua transmutatio est de Baccho qui dicitur latuisse in yrco, hoc pro tanto quia Bacchus elegit sibi yrcum ut ex ipso sibi fieret sacrificium, eo quod yrcus est multum animal nociuum uitibus. Nam semper uadit corrodendo uites. Et ideo uoluit quod de suo inimico fieret sibi sacrificium. Ideo in capro dicitur latuisse. Unde dictum est:
+*Pingitur ore capri Bacchus nam uitibus hostis
+mactatur Baccho uictima grata caper.*
+
+Nona transmutatio est de luna que latuit in cerua. Hoc dicitur pro tanto quia luna est uelocior planeta omni alio. Et quia cerca est animal uelocius ceteris ideo depingitur ut cerua.
+
+Decima transmutatio est de Iunone que dicitur latuisse in iuuenca, hoc pro tanto per Iunonem aerem intelligo qui est fecundus, eo quod productiuus est omnium rerum. Et quia iuuenca dicitur fecundum animal inter cetera, ideo dicitur latuisse in iuuenca. Et non, ut dicunt quidam, propter Io que, dum conuersa est in uacam, data est Iunoni, eo quod illam uacam habebat odio sibi. Unde dictum est de his duobus:
+*Et Lunam celerem pre cunctis cerua figurat.
+Aera fecumdum Iuno iuuenca notat.*
+
+Undecima transmutatio est de Uenere que latuit in pisce, hoc pro tanto quia piscis multum abundat fetibus. Nam unus piscis facit mille oua, simul postea dicitur quod masculus spermatizat supra ea et generantur infiniti pisces. Et quia Uenere est illud per quod generantur fetus ideo dicitur latere in pisce, uel quia dicitur nata mari ideo dicitur latere in pisce. Sed in mari dicitur nata pro tanto quia Uenus nullum aliud est quam quidam humor salsus. Et quia mare salsum est, ideo in mari dicitur esse nata, uel quia Uenus est quedam spuma, que nichil aliud est quam sanguis exagitatus. Et quia etiam in mari exagitatione aquarum causatur spuma ideo in mari dicitur esse nata. Unde dictum est:
+*Pisce Uenus gaudet, nam fetibus omnia replet
+corpora dum luxu cuncta natare facit.*
+
+Duodecima transmutatio est de Mercurio, qui latuit in ciconia, pro tanto quia Mercurius dicitur uerbum dei uel eloquium, ex quo eloquio fiunt concordie et paces ubi erat guerra. Et quia ciconia est auis humilis et paci dedicata, quod patet quia semper alludit pacem nido suo, ideo pingitur Mercurius in ciconia et non in alia aue. Unde dictum est:
+*Ibide signatur concordia Mercurialis
+que plaudit nido pacis amica suo.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Tipheo fulminato. Nam fuit uerum quod Tipheus fuit quidam magnus usurarius ditissimus et terrenis deditus, in tantum quod amicos dei et deum spernebat. Quapropter fulminatus fuit. Sed quod sit sub Ethna, hoc est solum similitudinarie, quia Ethna est quidam locus emittens ignem et ideo dicunt ibi esse Tipheum. Eodem modo intelligo de similibus. Unde dictum est:
+*Religionis opem nitens lacerare Tipheus
+mollibus oppressus euomit ore focum.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Plutone rapiente Proserpinam. Et allegoria istius naturalis est nec hoc est inconueniens in hoc loco, eo quod hic Ouidius introducit has Musas loqui, quarum interest inquirere entitatem. Unde per Plutonem hoc intelligo solum terre quod est infra corticem. Nam Pluto idest polutorum receptor. Sed per dominam Cererem intelligo corticem terre que habet producere omnia. Nam Ceres idest creans res. Sed per Proserpinam intelligo humores ipsius terre, uel per ipsam potest intelligi luna secundum aliam proprietatem. Nam Proserpina idest prope terra serpens. Modo luna serpit propius terram omnibus planetis. Modo in estate humor ipsius terre capitur a solo terre, quia terra tunc remanet arida. Et hoc est quod Pluto rapit Proserpinam. Sed de Ciane dico quod bene est uerum quod est quidam fons in longinquis partibus, qui habet hanc proprietatem quod in estate, quando humor terre descendit, ad solum tunc decrescit aqua. Sed quia ununquodque appetit perfectionem suam et perfectio fontis est esse plenum aqua, ideo tunc uidetur flere raptum Proserpine. Unde dictum est:
+*Pluto solum terre. Proserpina luna uel humor.
+Cortex exterior dicitur esse Ceres.
+Proxima telluri pre cunctis luna planetis
+filia dicatur quam prope serpit humi.
+Tempus in estiuum flammas ructante Tipheo
+humor ad externis pergit ad antra soli
+Cinthia dum rapitur, Ciane fons excidit undis
+inde dolet casum deficientis aque.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Cerere, Messie et filio conuerso in stellionem. Et est naturalis alegoria. Nam Ceres idest cortex terre, que amisit Proserpinam idest humorem propter calorem. Sed Messie importat autumnum. Nam Messie idest medium, sicut autumnus medius est inter yemen et estatem. Modo Ceres uadit ad Messiem ut bibat, idest quod terra uadit ad autumnus ut bibat. Messie dat sibi polentam idest potum turbidum idest quod in autumno humectatur terra aquis, tamen tunc sunt turbide aque. Per filium Messies intelligo tales fructus acerbos qui tunc nascuntur in autumno, qui arrident ipsi terre bibenti. Quapropter terra conuertit eos in uermes, quia superuenit yems cum frigore et nimbis, et tunc illi fructus conuertuntur in uermes usque ad uer. Unde dictum est:
+*Queritat humorem tellus, sitiensque subintrat
+Messies tectum turbida mulsa bibens.
+Irrigat autumni tellurem turbidus aer
+frigoris atque estus inter utrumque tepens.
+Autumni fetus terram deridet, et inde
+fit uermis latitans frigore uere parens.*
+
+Sexta decima transmutatio est de Ciane ostendente zonam. Nam uerum est quod Cianes est quidam fons in Sicilia qui habet hanc proprietatem, quod in estate, quando terra desiccatur, scilicet quando Proserpina rapitur, ipse decrescit. Unde tunc decreuerat, sed sicut parem ad sensum quando aqua decrescit apparet signum circa fontem quousque aqua fuerat. Et istud signum est zona quam Ciane ostendit Cereri idest terre, de Proserpina rapta idest de humore sibi rapto. Unde dictum est:
+*Dum Ciane rapti demonstrat signa liquoris
+cernitur in ripe mergine lapsus aque.*
+
+Decima septima transmutatio est de Ascalapho qui mutatus est in bubonem. Ascalaphus fuit quidam magnus astrologus, hoc est uerum, et dicitur accusasse lunam comedisse septem grana. Hoc est quod in determinando tota sua scientia erat contra lunam et quia ordinem habet ad alios planetas dixit ipsam esse in septimo gradu. Ideo septem grana dicitur comedisse. Quapropter luna conuertit eum in bubonem. Hoc est quod maxime intendebat contra lunam et luna est luminare noctis, ideo dicitur conuersum in bubonem que est auis nocturna, et non etiam quamcumque auem nocturnam, sed in bubonem, qui est magnus inter alias aues nocturnas, ad denotandum quod ipse erat magnus in scientia lune. Et dicitur filius Acherontis qui est fluuius terrestris, ut denotetur quod ipse solus contrariabat de luna ut habet influentiam suam in terra. Et ideo dictum est sicut:
+*Dixerat Ascalaphus terrestria pabula lunam
+mandere, septeno cum petat ima gradu.
+Hic fuit astrologus lune ratione laborans
+ex hoc nocturne consimilatur aui.*
+
+Decima octaua transmutatio est de filiabus Acheloi. Per tres filias intelligimus tres modos quibus omnis melodia perficitur, qui sunt uox, flatus et tactus. Uox quoad cantum, flatus quoad fistulas, tactus quoad citharam. Et hoc per ipsas esse filias Acheloi fluuii intelligo quod omnis modus melodie fit in humido. Nam si non esset de humido in gutture, male exiret uox, et si flatus non esset humidus non caneret melodiam, similiter tactus non causaret melodiam nisi fieret in humido, puta in aere. Sed per ipsas esse partim aues partim uirgines intelligo quod omnis melodia que fit ex cantu est in his duobus et non in aliis. Sed per caput esse uirgineum et aliam partem auem intelligo quod tanta differentia est inter melodiam que fit ex uoce hominis et illam que fit ex uoce auis quanta est inter caput et membra. Unde dictum est:
+*Uoce tuba cithara decantat musa triformis.
+Hec tres sirenes corda canore trahunt.
+Mater Calliope pater est Achelous amnis.
+Ex humore bonum prodit et arte melos.
+Hec mare peruolitant dum cantu queritur humor.
+Uox hominis cantat prima, secundat auis.*
+
+Decima nona transmutatio est de Proserpina, que manet sex mensibus cum marito et sex cum matre. Per ipsam manere medio tempore cum marito intelligo quando fugit ab aspectu nostro, quia tunc uidetur ire ad infernum. Sed per ipsam manere totidem cum matre idest cum terra intelligo quando apparet nobis. Unde dictum est:
+*Luna planetarum terra demissior ambit
+hinc regit imperiis inferiora suis.
+Plenior adlucens mediato tempore nobis
+et per tantumdem deficiendo latens.*
+
+Uigesima transmutatio est de Arethusa. Nam uerum est quod Arethusa est quidam fons in Elide regione in ciuitate Pise, a qua denominata est ciuitas Pisarum que constructa fuit ab illis. Iste fons est prope uoraginem unam, et ibi est Alpheus fluuius et ambo subintrant uoraginem, et ponunt caput in Siciliam, prope Cianem. Unde dictum est metrice:
+*Alpheum fugiens terras Arethusa subintrat,
+mixtaque Siccaniam flumina grata rigant.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Linco conuerso in lincem. Nam uerum fuit quod Tritolemus fuit primus qui adinuenit in partibus istis usum terre et frugum. Sicut Osiris maritus Ysidis fuit primus qui inuenit in Egypto. Quapropter dicitur esse legatus Cereris idest terre. Similiter fuit uerum quod Lincus fuit quidam tyrannus in partibus septentrionis. Et delectabatur in occisione hominum, unde omnes agricolas interficiebat. Ideo dicitur uoluisse interficere Tritolemum, sed mutatus est in lincem. Hoc est quod sicut linx est animal bibulum et ferum contra sanguinem humanum, ita ille Lincus, et ideo in lincem dicitur conuersus. Et dicit quod illa regio est postea habitata a predonibus et feris, hoc est uerum quia illi non nascuntur fruges, eo quod est prope niues perpetuas et ideo terra non potest producere quapropter omnes habitantes ibi sunt latrones. Unde dato quod sunt cristiani illi, Ungari, adhuc depredantur latinos. Unde dictum est:
+*Dum petit agricolas sitiens mactare tyrannus
+sanguineus, bibuli nomina lincis habet.
+Hi fugiunt ea terra feris inculta relicta est.
+Quot sunt predones barbara terra tenet.*
+
+Ultima transmutatio huius libri est de Pieridibus conuersis in picas, propter quod sciendum est quod de Musis diuersa est opinio. Nam dicunt musici, sub quibus poete comprenduntur, quod Muse dicuntur a moyson quod est querere. Unde nouem Muse dicuntur nouem modi uel nouem uie, quibus mediantibus octo principales toni dicuntur reperiri. Quomodo ergo erit de nona musa? Dicunt quod per ipsam habetur tonus qui generaliter se habet ad illos octo. Et ideo Calliope dicitur regina illarum aliarum. Sed naturales aliter dicunt. Nam dicit Robertus quod per nouem Musas intelligimus nouem instrumenta necessaria ad uocem formandam. Nam cum per uocem fiat cantus et melodia, ideo Muse cantatrices dicuntur nouem instrumenta formandi uocem scilicet quatuor dentes, duo labia, summitas lingue, concauatio palati superioris et canna pulmonis. Ita dicit Robertus super summulis. Sed Macrobius dicit aliter. Dicit enim quod in ordine planetarum est quedam corea pulcerrimam melodiam conferens, nec sentimus eam propter longam consuetudinem que fuit in anima priusque ad corpus deueniret. Unde per nouem Musas cantatrices intelligimus septem planetas in ordine melodiam facientes et circulum celestem et circulum terrestrem inter quos planete situati sunt. Similiter Grecismus de his Musis uult gracitare quod omicto ad presens quia omnibus potest patere. Sed Fulgentius aliter dicit et sic dicit enim quod per nouem Musas intelligimus nouem proprietates administratiuas, cuiuslibet ad perfectionem alicuius scientie cupientis deuenire, quos apparet per eorum nomina et interpretationem. Prima enim uocatur Clio, quod idem est quod gloria, eo quod primum quod nos inducit ad scientiam est ex inde famam acquirere. Secunda uocatur Euterpe, quod interpretatur grande iuuamen, eo quod illud quod nos secundo inducit ad scientiam est, quod ea mediante grande iuuamen habemus. Tertia est Melpomene, que interpretatur super oblectatrix, eo quod nisi ipsa scientia oblectet hominem numquam deueniet ad culmem. Quarta uocatur Talia, que interpretatur capacitas, eo quod necesse est homini scientiam cupienti multorum capacitatem habere. Quinta uocatur Polimia, que interpretatur multa memoria, eo quod quinto est homini necessarium, eorum que apprendit longam memoriam habere. Sexta uocatur Erato, que interpretatur similium inuentio, eo quod sexto necessarium est homini, qui multa apprendit et in longa memoria tenuit aliquid simile inuenire his que didicit, aliter enim numquam diceretur perfectus. Septima uocatur Tersicore, que interpretatur diiudicans, eo quod homini est necessarium scire diiudicare inter ea que adinuenit et didicit. Aliter enim non diceretur inuenisse. Octaua est Urania, que interpretatur celestis, eo quod homini est necessarium octauo quod inter diiudicata eligat quod probabilius est. Ille autem qui hoc scit facere dicitur habere Uraniam, idest esse celestis ingenii. Nona uocatur Calliope, que interpretatur optimus sonus, a calon quod est bonum et phonos sonus. Et ista est regina aliarum. Sed in ista corea Musarum introducitur Apollo, unde Apollo est decacordo idest decima corda, et hoc pro tanto quia nouem Muse moraliter accipiendo ad eloquentiam ordinantur. Apollo autem deus est sapientie. Sed quia eloquentia sine sapientia parum prodest imo nocet ideo introducitur Apollo. Unde dictum est:
+*Primum scire petit fame dulcedine Clio
+Euterpe uocis grande iuuamen habet.
+Instat Melpomene super oblectans meditando
+Ipsa Talia sinu premeditata capit.
+Ne concepta fluant memorat Polimia multum
+inuenit hinc Erato que similantur eis.
+Tersicore super inuentis diiudicat ipsa
+eligit Uranie que meliora probat.
+Calliope regina sonat decreta sorori.
+His est uirginibus facta corea nouembre
+Castalios circum latices, ubi pulcer Apollo
+spirat ouans medio plectra mouere choro.*
+Sed quod nichil dictum est de transmutatione ideo dicamus. Dico ergo quod per nouem musas superius nominatas intelligo nouem consonantias, sed quia unicuique est suum oppositum ideo per nouem Pierides intelligo nouem dissonantias. Et dicuntur Pierides filie Pieri idest filie Pierantis a peiero peieras, as idest iuro contra uerum, eo quod iste iurabant contra uerum. Et ideo Calliope uertit eas in picas, hoc est quod illas dissonantias assimilat picis. Posset etiam bene dici quod per Musas intelligimus sapientes et discretos uerum loquentes. Sed per rides intelligimus garulos. Et dicuntur mutari in picas, quia comuniter tales a uulgaribus appellantur pice. Unde illud: garula pica tace. Unde dictum est:
+*Musa nouem flectit concordia semina uocum
+et totidem uitiis peierat artis opus.
+Ergo Calliope docti uox optima cantus
+picas discordes arguit esse sonos.*
+
+Prima transmutatio sexti libri est de Neptuno et Pallade debentibus nomen imponere ciuitati. Nam uerum fuit quod Cicrops edificauit Athenas et dum edificasset dubitauit utrum deberet nomen imponere ciuitati a portu ciuitatis uel a studio quod ibi fuit in principio. Sed considerauit quod portus ciuitatis afferebat sibi diuitias, quibus mediantibus ipsi superbibant et stipendiabant equites ut alios subiugarent, quod non erat bonum signum hominibus. Sed studium afferebat sibi pacem et tranquillitatem. Quapropter nomen imposuit a studio, unde dicta est Athene ab athanatos, quod est immortale, eo quod scientia immortalis est. Per Neptunum intelligo portum ciuitatis, per ipsum emittere equum intelligo illud quod sequebatur ex diuitiis. Per Palladem deam sapientie intelligo studium, per ipsam emittere oliuam, que est signum pacis, intelligo quod ex studio progreditur pax et concordia. Unde dictum est:
+*Immortale dedit sapientia nomen Athenis
+postponens paci bellica signa maris.*
+
+Secunda transmutatio est de Hemo et Rodope conuersis in montes. Nam uerum fuit quod Hemus et Rodopes fuerunt domini cuiusdam ciuitatis uel regionis et propter diuitias suas uolebant quod populus adoraret eos sicut deos. Quapropter diuino miraculo accidit quod ipsi, facti tumidi sicut montes, deuenerunt ad miseriam maximam. Unde dicuntur mutati in montes propter superbiam. Unde dictum est:
+*Qui se a subiectis diuos iussere uocari
+in montes gelidos intumuisse dantur.*
+
+Tertia transmutatio est de Pigmea matre Indorum, que conuersa est in gruem. Nam uerum est quod Indi sunt quidam populi cubitales, qui in quinque anni pariunt et in octo senescunt. Sed per ipsos, eo quod parui sunt, intelligimus superbos. Nam ut dicit Salomon: *Si uideris paruum humilem da laudem deo*. Sed per Pigmeam matrem suam intelligo superbiam que est mater superborum. Et per ipsam conuersam in gruem et persequentem suos populos intelligo superbiam, que persequitur homines superbos quorum est mater, quemadmodum grues persecuntur illos paruulos, qui satis habent contendere cum gruibus quia aliquando rapiuntur ab eis in ethera. Unde dictum est:
+*Ne mage presumant minuit natura superbos
+et iubet infestet ut sua mater eos.*
+
+Quarta transmutatio est de Antigone mutata in ciconiam. Nam uerum fuit quod Antigone fuit pulcerrima, in tantum quod omnes despiciebat in tantum confidebat in pulcritudine sua et per hanc ergo debemus intelligere quamlibet ei similem. Quapropter domina Iuno idest dispositio diuina dicitur eam mutasse in ciconiam, quia ciconia est fetidissimum animal. Nam omnia fetida comedit. Et est auis que multum applaudit sibi cum suo rostro. Et quia illa Antigone delectabatur in pulcritudine corporis, quod est fetidissimum, et quia etiam applaudebat sibi propter pulcritudinem, ideo dicitur conuersa in ciconiam quia est sicut ciconia. Unde dictum est:
+*Que se corporea iactabat in ethera forma
+est auis immunda concrepitatque sibi.*
+
+Quinta transmutatio est de filiabus Cinare regis conuersis in gradus templorum. Nam uerum fuit quod Cinara habuit septem filias que, dum essent in prosperitate, contemnebant deum et ecclesias, ideo contemnabent et irridebant euntes ad ecclesias. Quapropter uoluntate diuina deuenerunt ad tantam miseriam et paupertatem quod oportuit eas stare super ianuis ecclesiarum ut peterent elimosina, ideo dicuntur conuerse in gradus templorum, quia quasi homines ibant super ipsas tamquam super gradus templi. Unde dictum est:
+*Templa recusantes Cynare per prospera nate
+templorum misere procubuere gradus.*
+
+Sexta transmutatio est de Ioue in taurum. Nam fuit uerum, ut dictum est alibi, quod Iupiter, qui fuit filius Saturni regis cretensis – quia de eo semper hic loquimur – rapuit Europam in ymaginem tauri et ipsam exportauit in naui, in qua erat signum tauri. Sed moraliter possumus intelligere per Iouem quemcumque potentem, qui cum subicit se mulieri dicitur conuerti in taurum, quia dimittit se equitari a muliere sicut taurus.
+
+Septima transmutatio est de Ioue conuerso in aquilam. Nam uerum fuit quod Iupiter habebat aquilam in uexillis suis. Ideo quia, dum expulisset Saturnum de regno, et Titanus eius frater uenit contra Iouem ut introduceret Saturnum, tunc Iupiter dicitur exiuisse ciuitatem et apparuit sibi aquila et debellauit inimicos suos. Quapropter accepit aquilam in uexillis suis et ideo romani etiam portant aquilam, ut profiteantur se descendisse a Ioue. Quapropter, dum esset captus amore cuiusdam scilicet Asteries, dicitur iuisse armata manu et cum uexillis apertis et eam rapuisse et pro tanto dicitur esse conuersus in aquilam. Unde de his duabus dictum est:
+*Maiestas uilet dum se subicit mulieri.
+Fit quoque nobilitas pro muliere rapax.*
+
+Octaua transmutatio est de Ioue conuerso in cignum. Per Iouem intelligo potentem. Per cignum, qui est auis obiurgiosa, in tantum quod dum ipsa canit alie non audent canere, intelligo iurgia que, si insint domino potenti, tunc potens dicitur coniungi Lede idest lesioni, quasi dicat quod homo potens, si sit obiurgator, tunc de facili ledit alios. Unde dictum est:
+*Iurgia dat cignus in quem conuersa potestas
+miscetur Lede. Lesio damna parit.*
+
+Nona transmutatio est de Ioue conuerso in satirum idest pastorem quendam, hoc debet intelligi quia Iupiter mediante quodam rustico sibi lenone habuit Antiopem, cuius amore captus erat et ideo dicitur conuersus in satirum pastorem.
+
+Decima transmutatio est de Ioue conuerso in Amphitrionem, hoc debet intelligi quod Iupiter captus erat amore uxoris Amphitrionis. Quapropter tantam pecuniam dedit Amphitrioni quod permisit eum concubere cum uxore, unde fuit leno sue uxoris. Ideo dicitur conuersus in Amphitrionem. Unde dictum est de hiis simul:
+*Expletur regalis amor per ruris alumnum
+perque uirum nuptam diues adulter habet.*
+
+Undecima transmutatio est de Ioue mutato in aurum. Hoc intelligo quod, dum audiret Danem clausam in turri, tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum quod habuit eam.
+
+Duodecima transmutatio est de Ioue mutato in ignem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam mulieris, tantum sciuit operari cum coquo quod habuit eam et ideo dicitur conuersus in ignem, eo quod coquus operatur ignem.
+
+Tertia decima est de Ioue conuerso in pastorem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nomine Menosies, fecit tantum cum pastore quodam illius quod habuit eam et ideo dicitur conuersus in pastorem.
+
+Quarta decima est de Ioue mutato in serpentem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nec posset eam habere, accepit quamdam uetulam pro lenone et tantum fecit quod habuit eam. Et ideo dicitur conuersus in serpentem, eo quod uetule sunt magis sagaces quam serpentes. Et iste quatuor mutationes comprehenduntur in duobus uersibus, unde dictum est:
+*Hanc et custodes auro sibi placat amator
+hanc coquus, hanc pastor, hans sibi lenit anus.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Neptuno conuerso in iuuencum. Nam debemus intelligere quod Neptunus rapuit quamdam cuius amore captus erat in puppe, que habebat signum iuuenci in ipsa.
+
+Sexta decima transmutatio est de Neptuno conuerso in Enipheum. Nam uerum fuit quod Neptunus erat captus amore cuiusdam que habebat maritum et amicum. Quapropter Neptunus accepto habitu amici, qui uocabatur Enipheus, iuit ad illam et iacuit cum ea. Ideo dicitur mutatus in ipsum. Unde dictum est:
+*Dux maris hanc rapuit signata puppe iuuenco,
+hanc adit ut solitus alter adulter erat.*
+
+Decima septima transmutatio est de Neptuno conuerso in arietem. Hoc debet intelligi quod dum Neptunus esset captus amore Bisalpide iuit ad eam cum puppe in qua erat uerues idest aries in signum. Et ideo dicitur conuersus in arietem.
+
+Decima octaua transmutatio est de Neptuno conuerso in equum. Hoc debet intelligi quod Neptunus captus fuit amore cuiusdam mulieris de rure, quod interpretatur per Cererem. Quapropter iuit cum puppe que habebat signum unius equi.
+
+Decima nona transmutatio est de Neptuno similiter conuerso in equum, quod debet intelligi sic. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam Meduse que fuit filia Forci, iuit ad eam cum puppe in qua erat signum equi et ideo dicitur conuersus in equum.
+
+Uigesima transmutatio est de Neptuno conuerso in delphynum. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam que uocabatur Melanthus, iuit ad eam in puppe que habebat signum delphynis et rapuit eam. Et huc usque semper locutus est de Neptuno et Ioue ut homines fuerunt. Unde de hiis quatuor simul dictum est sic:
+*Hanc rate qua ueruex fulgebat cepit. Et idem
+hanc rate ruricolam qua retinebat equus.
+Et rate consimili petiit te flaua Medusa.
+Qua nituit delphyn puppe Melanton adit.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Apolline conuerso in hominem robustum, hoc est quod aliquando fingebat se robustum ut posset uacare amatis suis.
+
+Uigesima secunda est de Apoline conuerso in accipitrem. Hoc est quod Apollo, per quem quemlibet sapientem intelligimus, aliquando conuertit se in accipitrem idest in raptorem, quia aliquando uiolenter rapit aliquam cuius amore sit captus.
+
+Uigesima tertia transmutatio est de Apolline conuerso in leonem. Nam per Apollinem intelligimus sapientem qui aliquando, amore captus, sit seuus. Ideo dicitur conuerti in leonem.
+
+Uigesima quarta transmutatio est de Apolline conuerso in pastorem. Nam per Apollinem intelligimus quendam sapientem, qui captus erat amore cuiusdam Yses filia Macharei et, ut posset eam habere, fecit se simplicem et ideo dicitur conuersus in pastorem. Unde de hiis quatuor dictum est simul per antiteton, que est quedam figura quando redduntur singula singulis:
+*Fit sapiens durus raptor seuus quoque simplex
+rusticus accipiter ut leo pastor amans.*
+
+Uigesima quinta trasmutatio est de Baccho conuerso in uuam. Nam Bacchus fuit quidam filius Iouis regis qui alio nomine dictus fuit Dionisius qui, captus amore Erigones, fecit ergo eam inebriari uino et sic cum ea concubuit et ideo conuersus in uuam.
+
+Uigesima sexta transmutatio est de Saturno conuerso in equum. Nam Saturnus fuit quidam miles antiquus et senex, qui captus erat amore cuiusdam que uocatur Phylara. Iuit ergo iste super optimo equo et eam superposuit et exportauit et ideo dicitur conuersus in equum. Unde de hiis duabus dictum est simul:
+*Hanc corrupit amans madefacta pectora uino
+hanc tulit antiquus miles amator equo.*
+
+Uigesima septima transmutatio est de Arachne conuersa in araneam que, quamuis sit ultima in ordine, est tamen prima in intentione. Per Palladem intelligo sapientem. Per ipsam texere telam de laudibus et uictoriis deorum intelligo quod homo sapiens continue studet in laudando et predicando deum. Sed per Arachnem intelligo iuuenem nolentem deum laudare et contendem cum sapiente. Per ipsam texere telam in qua posuit crimina deorum intelligo illos iuuenes qui, quando audiunt laudes dei a sapientibus, despiciunt eos et irrident de ipsis et hoc est quia nimis confidunt in uoluptatibus terrenis. Quapropter dicuntur mutari in araneam, que est animal terrestre ualde fragile que facit telam ualde mutabilem et corruptibilem. Ita dicuntur homines qui confidunt in terrestribus esse fragiles et sua opera cito deficiunt sicut tela aranea. Unde dictum est:
+*De superis ualidam texit sapientia laudem
+matura iuuenem cum grauitate mouens.
+Mens tamen insipiens contra iuueniliter ausa
+contemnit superos cum monitrice sua.
+Uanaque de sanctis ludens deludia texit.
+Fit tamen hec uermis et sua tela cadit.*
+
+Uigesima octaua transmutatio est de Niobe conuersa in saxum. Nam per Niobem intelligo superbiam carnis. Sed per ipsam habere septem filios in quibus delectatur precipue intelligo septem organa corporis, scilicet pedes, manus, pectus, linguam, nasum, oculos et supercilia, in quibus delectatur caro. Sed per septem suas filias intelligo septem operationes ex istis organis procedentes, scilicet successum pedum, gestum manuum, resupinationem pectoris superbi, obiurgationem lingue, contorsionem nasi, crudelitatem oculorum et indignationem superciliorum. In istis enim organis et in istis operationibus delectatur superbia carnis uel caro superba. Sed per Amphionem eius maritum intelligo delectationem carnis progredientem ex ipsis organis uel causam passionum ex organis illis. Sed per Latonam intelligo religionem, in qua latent religiosi, unde Latona quasi latitona. Per Phebum suum filium intelligo sapientiam, per Dianam castitatem, nam sapientia et castitas sunt filie religionis. Per Niobem obiurgantem Latonam intelligo superbiam carnis, que despicit religionem et hominem retrahit a cultu eius. Unde Latona idest religio conuocat filios suos, scilicet sapientiam et castitatem in adiutorium suum. Contra superbiam uenit ergo sapientia et impugnat organa illa et deprimit. Deinde uenit castitas et interemit omnes operationes eorum. Sed statim depressis organis Amphion idest delectatio carnis occidit. Postmodum Niobe mutatur in saxum, quia caro ipsa tunc desistit ab illis. Sed tunc Niobe deflet, quia reducitur ad contritionem suorum peccatorum. Sed uentus idest spiritus diuinus, qui omnia eleuat et portat ad cacumen montis in patria sua idest ad cacumen patrie paradisi. Unde dictum est:
+*Pes, manus, os, pectus, oculi, cilium, quoque nasus
+organa sunt septem carne tumente sata.
+Concreat his operas totidem uanissima mater
+cum quibus intexit religionis opem.
+At sua progenies sapientia castaque uirtus
+organa cum uitiis comminuere suis
+occidit Amphion mulcens testudine carnem
+quam flentem celsa spiritus arce locat.*
+
+Uigesima nona transmutatio est de rusticis conuersis in ranas. Nam per Latonam intelligimus religionem. Per ipsam peperisse Phebum et Dianam intelligimus quod religio bona parit castitatem et sapientiam. Sed per ipsam concipere sitim intelligo quod religiosi aliquando egent istis mundanis ad sustentationem sui. Sed per ipsam uelle bibere aquam fontis mediocris intelligo quod religiosi aliquando uolunt uti mundanis sustentationibus que sunt communia omnibus, quia deus dedit. Sed per rusticos despicientes eam et uetantes intelligo malos qui nolunt subuenire fratribus de suis bonis. Immo obiurgant et contemnunt eos. Quapropter religio conuertit eos in ranas, quia sicut rane sunt animalia que non possunt trahi de lucto, ita tales qui religionem despiciunt numquam trahuntur de lucto. Et aliter potest intelligi. Nam per Latonam sitientem intelligo religionem sitientem salutem hominum. Unde per ipsam uelle bibere de aqua comuni ut substentaretur intelligo quod uult homines ad se attrahere, quia dimittit eos in lucto huius mundi. Sed per rusticos contemnentes intelligo homines contemnentes religionem. Unde tales ipsa mutat in ranas, quia eos in huius mundi lucto demittit. Unde dictum est:
+*Religio sitiens laicis humere latinis
+ut ualeat cultus in reparando suos.
+De comune datis prohibetur sumere supplex
+lite profanatum turbinibusque suis.
+Religio sanctas tollens ad sidera palmas
+hos anathematos luctea monstra facit.*
+
+Trigesima transmutatio est de Marsia excoriato. Nam per Palladem intelligo artem rationis que aliquando inducit sophistam. Per ipsam sonare tibiam coram diis intelligo ipsam uti sophismatibus coram sapientibus. Nam sicut tibia solum consistit in uoce, ita etiam sophista est solum uocalis. Et per ipsam dilatare genas intelligo boatus quos faciunt sophiste. Sed superi risere idest sapientes despiciunt tales. Sed ipsa descendit super Tritonem idest quod ars rationis ita spreta a sapientibus reuertitur ad trinam cognitionem philosophye naturalis scilicet phisice, et philosophye moralis scilicet ethice, et philosophye rationalis scilicet logice. Et ibi uidet deformitatem sophismatum, tunc deicit ea. Sed Marsia accipiens tibiam et utens ea est homo sophista qui solum utitur in fallaciis. Uult ergo disputare cum Apolline idest cum sapientie. Sed Apollo deuicit eum cum cithara idest ueris argumentis a corde procedentibus et non cum uocibus, quod denotatur per citharam, que non consistit in uoce, sed tenetur a latere sinistro super cor. Et excoriauit eum idest detexit fallacias suas per distintiones, unde sibi apparuerunt uiscera, quia tales dum sunt ita excoriati apparent quales sunt. Et tunc conuertitur in fluuium, quia uerba illorum fluunt in modum aque. Possumus etiam intelligere per Marsiam contemnentem Apollinem illos qui utuntur alienis uerbis et questionibus, et quando accipiuntur illa uerba ab eo tunc remanent excoriati. Quapropter dictum est sic metrice:
+*Uentosos calamos ars se speculata refutat
+dum rubet elusas intumuisse genas.
+Excipit hos fatuus contra doctumque tumescit
+cui cithara cordis consonat apta manus.
+Disputat ore sonans non est ratione sophista,
+at sapiens imo pectore uera canit.
+Doctor indocti clamantis uiscera nudat
+fit fluuius cuius uerba repulsa fluunt.*
+
+Trigesima prima transmutatio est de Pelope habente humerum eburneum. Nam per Tantalum, qui erat pincerna Iouis, intelligo hominem auarum. Unde per ipsum occidere filium debes intelligere quod auarus, dum expendit aliquos denarios, occidit filium, quia denarii sunt sui filii, uel dicitur filius occidi quia expendit substantiam filiis scilicet denarios qui sunt substantia sui filii. Sed per superos nolle comestione de illo intelligo sapientes, qui cauent sibi a comedendo cum auaris, sed Ceres bene comedit. Per Cererem intelligo terram que recipit omnia. Nam tales auari semper remanent in terra aliquando sine sepultura remanent ossa super terram. Et hoc intelligo per hoc quod Pelops detexit sibi humerum, quia ossa auarorum deteguntur in terra. Unde dictum est:
+*Dat mandi genitum quotiens expendit auarus
+terra uorat carnes, ossa detecta nitent.*
+
+Trigesima secunda transmutatio est de Tereo, Progne, Philomena qui mutati fuerunt in aues. Nam Ouidius hanc istoriam describit, que uera fuit tamen, modo poetico idest fictitio. Pro ut potest ad mores adaptari. Unde per hoc quod Prognes conuersa fuit in auem et Philomena etiam intelligo uelocitatem quem habuerunt in fugiendo a manibus Terei. Sed in speciali Prognes conuersa dicitur in irundinem propter duo primo, quia irundo habet rubicundum pectus ad modum sanguinis et quia Prognes etiam rubiconda erat cede fili sui. Ideo in talem auem dicitur conuersa propter aliud etiam, quia Prognes non fuit extra tecta ciuitatis, sed intus latuit et quia irundo etiam manet in tectis. Ideo dicitur conuersa in irundinem. Sed quia Philomena fugit extra ciuitatem in nemora et quia non habebat linguam ideo dicitur conuersa in Philomenam auem, que non habet linguam et que tantum manet in nemoribus, etiam propter aliud, quia ipsa toto tempore conquesta fuit de uirginitate amissa, quemadmodum Philomena auis nititur conquerelari. Sed Thereus ita fetidissimum peccatum commisit. Ideo dicitur conuersus in upupam, que est auis fetidissima, eo quod uiuit dentino stercore et quia etiam terreus tyrannus superbus erat. Ideo dicitur conuersus in upupam, que habet crestam de pennis in capite, que denotat superbiam. Unde dictum est:
+*Naso per istoriam incestum condemnat amorem
+et notat obscenus quam male finit amor.
+Pectore rubra trucem matrem designat yrundo
+ampia uelut quondam nunc quoque tecta colens.
+Et ueterem renouat cantu Philomena querelam
+quodque latens coluit pergemit illa nemus.
+Tereus incesto turpi fit spurca uolucris
+upupa, quod signat crista tyrannis erat.*
+
+Trigesima tertia transmutatio est de Borea qui rapuit filiam Erictei. Nam uerum fuit quod Erictheus habuit filiam nomine Orithiam, quam dicitur rapuisse Boreas idest quidam rex in septentrionalibus partibus, qui ita nominabatur ab illo uento ibi dominante, qui uenit per mare in naui armata manu in adiutorio Boree, et rapuit Orithiam. Et genuit ex ipsa duos filios, qui tempore pueritie fuerunt similes matri, idest quod usque a duodecim annos fuerunt pigri propter humidum in capite existens. Sed adueniente adolescentia exposuerunt alas ad similitudinem patris, idest quod post tempus pueritie effecti sunt agiles ualde. Et hoc est naturale. Nam tunc humidum consumitur et superuenit humor colericus qui est calidus. Et quia illud quod est de natura calidi est leue, ideo tunc homines dicuntur agiliores quam in aliis etatibus. Unde dictum est:
+*Quam rapuit Boreas rapuit rex tracius illam
+nauigiis uento per mare uectus eo.
+Crure fuit celeris tamquam pennata propago
+cum pubertatis cepit inesse calor.*
+
+Prima transmutatio septimi libri est de Arpiis stercorantibus mensas Phynei. Nam per Phyneum intelligo hominem auarissimum et per tres Arpias intelligo tres species auaritie. Prima species est cupiditas alieni, et ista uocatur Aelo, dicta ab aueo, es. Secunda species est occupatio alieni, et ad hoc nititur auarus uel per furtum uel per usuram uel per uiolentiam, et ista uocatur Occipite, dicta ab occupo, as. Tertia species est cellatio acquisiti, quia auari celant ut possunt diuitias suas, et ista uocatur Celeno, dicta a celo, as. Et dicuntur hee Arpie esse uirgines, eo quod auaritia uirgo est, in hoc quod sterilis est, et nil boni pariens. Sed dicitur quod fedabant epulas Finei, eo quod auarus nichil comedit quod non sit fedatum auaritia. Sed Iason et socii superuenerunt et fugauerunt illas Arpias, quia auarus homo, dum aliqui nobiles superueniunt, certe tunc depellunt auaritiam propter uerecundiam. Sed per Zethum et Calaym alatos intelligo dilectionem dei et proximi, unde dicit Prosper. Unde istis geminis uirtutum qui caret alis celorum ad regnum non habet unde uolet. Isti ergo duo fugant auaritiam a cordibus hominum. Sed dum Zethus et Calays recedunt Arpie adhuc redeunt idest ille species auaritie. Unde dictum est:
+*In tribus Arpiis rapidi signantur auari
+primus auens Aelo uult aliena furor,
+occupat Occipite furto, uel fenore, uel ui,
+celat anelanti rapta Celeno sinu.
+Uirginis ora gerunt quando nil gignitur illis
+quas miseras condit raptor auarus opes.
+Hee rapiunt ceco mensas et fercula fedant
+quas dum suscipitur, turba superna fugat.*
+
+Secunda transmutatio est de uellere aureo. Nam Ouidius sub quadam fictione ueritatem istorie exprimit in hunc modum. Nam uerum fuit quod Frixus et Heles fictione nouerce exulauerunt a patre et dum exularent apparuit sibi mater, que dedit sibi arietem cum uellere aureo. Idest quod, accepta dote matris que mortua erat, recesserunt in naui, que uocabatur aries propter signum arietis quod habebat, et forte Heles propter aliquod accidens cecidit in mari de naui et submersa est. Sed Frixus transiuit mare et uellus dedicauit Marti, idest aurum quod habebat imposuit turri in regno Oetes, ut custodiretur in prelio. Sed ibi erat draco peruigil idest quidam custos ad hoc deputatus ut custodiret serpens. Ibi duo tauri indomiti idest duo comites illius custodis, qui emitebant flamas de ore idest qui erant deputati ad consulendum illi principali. Per dentes intelligo stipendiarios quod habebant. Sed uenit Iason armata manu ut raperet. Sed quia non poterat, domuit tauros idest quod illos duos remunerauit cum denariis et postea seminauit dentes, idest cum denariis etiam decepit stipendiarios. Sed ipsi irruerunt in eum, quia non habuerant quantum uolebant. Ideo proiecit lapidem idest aceruum auri inter eos, in cuius diuisionem se ipsos interfecerunt. Sed postea sopiuit idest cum ueneno aspidis uenenauit principalem custodem, et hoc cum auxilio Medea. Et postea rapuit quod erat in turri et recessit cum Medea filia regis Oetes. Unde dictum est:
+*Martia turris erat pretiosi uelleris arbor
+quas posuit uectas per mare Frixus opes.
+Nauis erat ueruex ueruecis imagine picta
+diuitie nauis aurea lana fuit.
+Est draco prefectus cui stat custodia turris
+dentes armigeri qui comitantur eum.
+Indomiti tauro college sunt duo fortes
+armati ferro corpora, corda foco.
+Prefectum magico sommo deuicit Iason
+collegas donis conciliando sibi.
+Is quoque prefecti famulos placauit ad horam
+sed subitis armis mox petiere uirum.
+Ille sed inter eos graue pondus contulit auri
+pro quo gesserunt bella cruenta simul.
+Turris Iason opes, et te, Medea, reportat
+officio cuius uincit amantis amans.*
+
+Tertia transmutatio est de Esone iuuene facto, quod debet sic intelligi. Nam, dum Eson uideret filium uenisse cum tam magnis diuitiis et cum pulcra uxore, ita gauisus est quod uidebatur iuuenis factus esse, uel potest esse quod Medea, quia magica erat, sciebat facere aliquas medicinas cum quibus. Ipse Eson manebat in bona etate. Nam hoc sciunt facere medici. Unde dictum est:
+*Arte nurus magice uixit iocundior Eson,
+et redit in iuuenem prosperitate senex.*
+
+Quarta transmutatio est de Pelia. Nam credo quod uerum fuit quod Medea, dum uideret Peliam odire Iasonem, cogitauit eum interficere. Sed non est credendum quod fecerit quod filie ita percussissent eum, sed forte cum quibusdam uenenis loco potationum uenenauit eum et hoc mediantibus filiis, quia dicebat quod teneret eum in bona etate. Unde dictum est:
+*Medee fertur Pelias obiisse uenenis
+grandia sacrilega monstra gerentis ope.*
+
+Quinta transmutatio est de Cerambo mutato in auem. Nam Cerambus fuit quidam maximus lecator, qui omnia cum diluuio uentris consumebat, in tantum quod factus est pauper et recessit de terra. Ideo dicitur conuersus in auem. Unde dictum est:
+*Diluuio uentris consumens cuncta Cerambus
+deseruit patriam luxibus ille uagis.*
+
+Sexta transmutatio est draconis in saxum. Per draconem iuisse super arborem et comedisse aues, sed tandem mutatus est in saxum, intelligo Troia que consumpsit multos grecos, sed tandem capta fuit ab eis. Sed quo ad aliam expositionem littere dico quod per Orpheum ego intelligo hominem eloquentem, sed per draconem intelligo inuidum, qui aliquando uult mordere caput sapientis idest uult reprehendere. Sed tunc sapiens saxificat eum, quia fit eum mutum. Unde dictum est:
+*Saxeus hic serpens est immutabile fatum,
+liuidus aut docto non nocuisse rigens.*
+
+Septima transmutatio est iuuenci in ceruum. Nam per filium Bacchi intelligo quemdam bene ebriosum qui, dum semel esset ebrius, furatus fuit unum iuuencum. Sed illi cuius erat insecuti sunt eum. Ipse autem iens inuenit quosdam cum uno ceruo et dixit eis si uolebant cambire et libenter fecerunt. Et quia hoc fecit propter ebrietatem ideo Bacchus dicitur mutasse. Unde dictum est:
+*Bacchatus potuit ceruo mutare iuuencum
+sic furtum Bacchus occuluisse datur.*
+
+Octaua transmutatio fuit de Coritho. Nam Corithus fuit quidam magicus uel sacrilegus, qui dum mortuus esset non dimittebatur sepeliri. Sed filius uolens eum sepelire fulminatus fuit a Deo uel a casu uel diuino iudicio. Unde dictum est:
+*Sacrilegus fuerat priuatus honore sepulcri,
+quod dantem genitum perculit ipse Deus.*
+
+Nona transmutatio est de Mera conuersa in canem, per quam intelligo quamcumque mulierem que, dum delectatur in male dicendo et latrando, dicitur conuerti in canem.
+
+Decima est de filiabus Euripili mutatis in ceruas. Nam per Herculem furari sibi uacas intelligo sapientem reprehendente insipientes. Sed per illas obiurgare Iunonem intelligo stolidas feminas, que ignorant quid fiant. Unde dictum est:
+*Facta canis fertur mulier per iurgia lingue,
+ac stolide matres cornua fronte ferunt.*
+
+Undecima transmutatio est de Telchinis. Nam per ipsos intelligimus inuidos, qui aspectu suo dicuntur deturpare omnia prospera. Et ideo dicuntur habere proprietatem Meduse.
+
+Duodecima transmutatio est de filia Alchidame. Nam uerum fuit quod habuit unam filiam que grauida est facta ex uno. Sed uicine uolentes eam occultare patri dixerunt quando peperit quod peperit unam columbam, quia loco filii posuerunt columbam. Unde dictum est:
+*Mergitur inuidie corrumpens prospera uisus.
+Se peperisse patri filia finxit auem.*
+
+Tertia decima transmutatio est de puero in cignum. Nam uerum fuit quod Yries habuit unum filium, qui optime sciebat canere, unde multum diligebatur a Philo, in tantum quod faciebat sibi quecumque uolebat. Sed semel cum peteret unum seruitium et ille noluit sibi facere, ipse proiecit se de monte et mortuus est. Et dicitur autem conuersus in cignum, quia semper mansit fama de cantu suo. Nam cignus est auis optime canens.
+
+Quarta decima transmutatio est de matre eius. Nam cum mater audiret quod filius mortuus erat, tantum plorauit quod mortua est, et propter maximum fletum dicitur conuersa in fluuium. Unde dictum est:
+*Factus olor puer est cantu delapsus amanti.
+que sunt mersa dedit nomina mater aquis.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Combe filia Olphie, que dicitur conuersa in auem. Hoc non uult aliud dicere nisi quod, dum reperta esset in adulterio, fugit a priuignis uelut auis.
+
+Sexta decima transmutatio est de Progne et Tereo et aliis, qui dicuntur conuersi in aues, hoc est dicere quod propter peccata sua depulsi fuerunt a populo et fugerunt ut aues. Unde dictum est:
+*Edita fertur auis que fugit uulnera uelox.
+Exilio regum multiplicantur aues.*
+
+Decima septima transmutatio est de Lampo conuerso in feram, hoc est quod unusquisque qui concubuit cum matre sicut ille est sicut fera, que non cognoscit in coytu matrem. Quod nichil aliud est dicere nisi quod similia attemptantes fiunt sicut fere, que non discernunt in coytu matrem ab aliis.
+
+Decima octaua transmutatio est de Foco. Per Focum intelligo fatuum qui uult contendere cum Apolline idest cum sapiente. Sed conuertitur in piscem, quia tacet sicut piscis, qui est animal taciturnum, et precipue in focam que est piscis tumidus. Hoc notat superbiam talium. Unde dictum est:
+*Est fera qui uenerem maternos uertit in ortus
+confusus fatuus a sapiente silet.*
+
+Decima nona est de Eumeli. Nam fuit quidam qui uoluit cum filia concubere, quapropter rapta fuit sibi. Ideo dicitur conuersa fuisse in auem.
+
+Uigesima transmutatio est de Phineo et de Peripha et de nepte, qui dicuntur conuersi in aues, hoc est quod fuerunt fugitiui in modum auium et sic omnes similes dicuntur aues. Unde dictum est:
+*Ingemit ablatam cupidus corrumpere natam.
+Sic omnes profugos fabula fingit aues.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Aconitis. Nam per Cerberum debemus intelligere curam terrenorum. Nam Cerberus est idem quod terra. Sed per spumam eius generari Aconita intelligo quod per anxietatem terrenorum generantur peccata, mortalia odia, inimicitie, guerre et omnes pestes. Sed per Herculem trahentem intelligo hominem uirtuosum, qui pessundat et dissipat curas terrenorum. Unde dictum est:
+*Uirtus terrenam rabiem manifestat et angit
+illa sed in cautis dira uenena creat.*
+
+Uigesima secunda transmutatio est de Medea, que uoluit toxicare Theseum. Nam per Theseum intelligo hominem uirtuosum. Per Medeam nouercam intelligo malas personas, que odiunt uirtuosos et decipere conantur, sed quando uirtuosus homo cauet sibi ab illis dolis et permanet in uirtutibus, tunc populus decantat eius laudes, quia habetur in magna fama. Unde dictum est:
+*Cantatur probitas multo spectata labore
+quando nouercales non bibit illa dolos.*
+
+Uigesima tertia transmutatio est de illa Sithoni muliere conuersa in auem. Nam uerum fuit quod Sithonis prodidit ciuitatem Minoi. Nam Minos promisit sibi aurum maximum et dedit sibi unam ianuam. Sed dum intrasset depulit eam tamquam proditricem et ideo dicitur conuersa in auem, quia obfuit uelut auis. Sed dicitur conuersa in monedula, quia monedula est auis nigerrima que designat proditionem, nam proditores nigri sunt interni. Secus etiam propter aliud quia monedula habet hanc proprietatem, quod si inuenit aurum furatur ipsum, et quia ista poposcerat aurum, ideo et cetera. Unde dictum est:
+*Nigra moneda notat speciem mulieris auare
+que fit ab infami proditione fugax.*
+
+Uigesima quarta transmutatio est de formicis conuersis in homines. Hoc debet sic intelligi. Nam in insula Etiopie sunt homines habentes proprietates formice. Nam formice in maxima quantitate pullulant, ita illi etiam sunt multum pullulantes forte propter ragionem, quia infiniti nascutur. Et sicut formice sunt paruule respectu aliorum animalium et nigre, ita illi sunt parui et nigri. Similiter formice sunt ualde laboriose, ita et illi. Nam probant philosophi quod formica sit fortius animal de toto mundo habitu respectu ad quantitatem, quia ipsa portat tantum plumbi quantum ipsa est, quod nullum animal de mondo facit. Et habet hanc proprietatem, quod si elongetur a spelunca sua ipsa statim sentit tramitem aliarum nec umquam deuiat. Quod est mirum, cum ipsa sit ita depressa ita quod quodlibet granum deberet sibi uideri mons. Et nota quod Mirmidon idest formica. Unde dictum est:
+*Mirmidon in greco fertur formica latine
+unde et Mirmidonum nomina uulgus habet.
+Corpore namque breues nigri sunt et macilenti
+parca laboratrix prolificansque cohors.*
+
+Uigesima quinta transmutatio est de bellua Themis et de cane Cephali conuersis in saxa. Nam uerum fuit quod bellua apparuit in illis partibus et quod multi canes uenabantur eam. Sed inter alios, canis Cephali mirifice insequebatur eam. Tandem quod deuenerunt super unum montem et de illo monte precipitati unus post alteram et confracti saxis. Ideo dicuntur conuersi in saxa. Unde dictum est:
+*In saxum canis est uelox et bellua uersus
+quo nimio cursu lapsus uterque fuit.*
+
+Prima transmutatio octaui libri est de rege Niso et Silla filia sua. Nam uerum fuit quod Minos obsedit ciuitatem Nisi et quod filia sua prodidit patrem propter amorem. Sed per Sillam abstulisse capillum purpureum intelligo quod abscidit caput patris, in quo erat fiducia totius regni. Et quia hoc fuit magnum monstruum, ideo poete describunt ipsam conuersam in alaudam et regem conuersum in nisum. Et hoc pro tanto quia fugerunt extra ciuitatem. Sed in nisum precipue propter conuenientiam nominis et propter superbiam et uelocitatem illius auis, nam ipse superbus et astutus erat. Sed illa conuersa est in alaudam pro tanto quia solum de nocte uadit, quemadmodum Silla post proditionem patris non audebat apparere, etiam quia Nisus nimis persequitur illam. Ideo ad denotandum quod pater debet persequi filias proditrices, ideo et cetera. Etiam quia habet cirrum in capite unde cirris dicitur, et pro tanto in ipsam dicitur conuersa. Unde dictum est metrice:
+*Purpureus crinis caput est quod filia Nisso
+Silla suo secuit sanguinolenta patri.
+Ne tamen huic monstro desint monimenta poete
+aptant ad metrice proprietatis aues.*
+
+Secunda transmutatio est de Minotauro. Nam Pasiphe uxor fuit Minois, qui habebat unum notarium nomine Taurum, cuius amore ipsa capta erat. Unde Dedalus construxit sibi uacam, hoc est quod in domo Dedali magistri lignaminis ipsa coiuit cum eo, et grauida fuit. Sed Minos etiam illa die coiuit cum ea et concepit ex utroque, unde peperit simul unum qui assimilabatur illi notario et alium qui assimilabatur Minoi. Unde dictum fuit quod peperit Minotaurum. Unde Minos uolens hoc latere misit illum qui assimilabatur notario ad quamdam arcem ubi erat carcer, in quo reponebantur capti, et precipue illi de Athenis. Et pro tanto dicitur quod pascebat corpora hominum. Unde dictum est:
+*Riualis Minois eratque tabellio Taurus
+Pasiphe peperit de quibus una duos.
+Unus erat regi, Tauro simillimus alter.
+Hinc Minotaurum progenuisse datur.
+Taurigenam Minos atre prefecerat arci
+in qua pascebant corpora capta ferum.
+In lare dedaleo Pasiphe subdita Tauro
+tegimen quo latuit lignea uaca fuit.*
+
+Tertia transmutatio est de Adriana rapta a Baccho. Nam hoc uerum fuit quod Dionisius Bacchus adinuenit eam et desponsauit. Sed quod mutauerit eam in signum celeste debes scire quod est quoddam signum stellarum in modum corone, unde appellatur corona. Quod signum Bacchus uoluit appropriare uxori sue. Unde dictum conuersa in ipsam. Unde dictum est:
+*Suscipiens Bacchus stellas de more corone
+serta mee dixit coniugis esse uolo.*
+
+Quarta transmutatio est de Dedalo et Ycaro qui, dum essent capti a rege Minoe, iuerunt et recesserunt per mare. Et hoc est quod dicitur quod iuerunt cum aliis, quia cum remis et forte filius manebat super puppim et cecidit in mare. Unde dictum est:
+*Dedalus et natus uelorum fugerat alis
+sed mersus puer est dum petit alta ratis.
+Ycarei nati memores estote parati
+iussa paterna pati, medium tenuere beati.
+Credite dicenti, nati, tam sepe parenti
+ut medium pariter contineatis iter.*
+
+Quinta transmutatio est de Perdice. Nam Perdix fuit quidam homo qui erat optimi ingenii. Unde per Dedalum intelligo ingenium cuiuscumque. Iste ergo Perdix ex ingenio suo multa adinuenit. Unde factus est ita superbus ex ingenio quod cepit deuiare, et factus est quidam ebriator et lecator in tantum, quod amisit ingenium suum et artes suas quas habebat. Et tandem precipitauit se de quadam arce, confidens ingenio suo. Et ideo dicitur conuersus in perdicem tum propter conuenientiam nominis, tum proprietate talis uocis. Nam homo cum deuiat efficitur perdix, tum etiam propter proprietatem talis auis que uolat semper iuxta terram. Unde dictum est:
+*Dedalus ingenium est quo Perdix precipitatur
+uanior effectus artis ab arce cadens.*
+
+Sexta transmutatio fuit de morte Meleagri. Nam dum interfecisset aprum et patruos suos propter unam meretricem, mater interfecit eum arte magica. Nam cum quodam torre accenso fecit artes magicas, ut possibile est, et consumpsit eum. Et pro tanto dicitur quod sic fatatum erat. Unde dictum est:
+*Torre puerperii quo sacrum accenderat ignem
+heu natum magica perdidit arte parens.*
+
+Septima transmutatio est de sororibus Meleagri que conuerse fuerunt in uolucres, hoc est quod propter dolorem fratris fugerunt extra ciuitatem. Unde dictum est:
+*Quas fecit profugas Meleagri pena soreres
+in uolucres uersas Naso poeta canit.*
+
+Octaua transmutatio est de ninphis conuersis in insulas. Nam ille ninphe, que mulieres erant, habitabant iuxta Acheloum fluuium et dum essent in littore fluuius creuit in tantum quod eas absorbuit et necuerunt. Sed deuenerunt ad quasdam insulas et ibi sepulte fuerunt. Unde ille insule nominate sunt ab illis Echinades, quia forte ibi regnant Echinii idest Aricii, uel quia filie fuerant Echinii secundum fabulam. Unde dictum est:
+*Amnicole spreto germane flumine rapte
+nomina dant terris quas subiere maris.*
+
+Nona transmutatio est de Perimele. Nam per fluuium corrupisse eam intelligo quod aliquis corrupit eam in fluuio in aliqua naui. Unde pater eam submersit in aqua et deuenit ad quamdam insulam, ubi sepulta fuit, et insula nomen accepit ab ea. Unde dictum est:
+*Corruptam tenus amne pater natam equore mersit
+unde sepulcralis insula nomen habet.*
+
+Decima transmutatio est de Philemone et Baucide. Nam Philemon et Baucis fuerunt iustissimi et caritatiui homines, unde omnes pauperes suscipiebant in domo sua. Unde per Iouem et Mercurium intelligo pauperes dei. Nam qui recipit unum pauperem in nomine dei recipit deum. Unde casa sua conuersa est in templum, eo quod in fama fuit quemadmodum templa, uel quia edificatum fuit ab eis. Et ipsi conuersi sunt in arbores propter duo: primo quia post mortem fama sua uiruit quemadmodum uirent arbores, etiam quia in illo templo erant due arbores scilicet quercus et tilia, a quibus ipsi denominati fuerunt post mortem. Unde dictum est:
+*Tollitur in templum casa numina suscipientum
+sed contemnentum tecta ruina grauat.
+Cultores superum pro sanctis rite coluntur
+arboris in morem dum sua fama uiret.*
+
+Undecima transmutatio est de Proteo. Nam per Proteum manentem in mari egiptiaco intelligo animum nostrum, qui manet in mari egiptiaco, quia in isto mundo qui plenus est amaritudine sicut mare. Sed per Proteum mutari in uarias formas intelligo nostrum animum clausum in corpore et oppressum ab ipso mutari in diuersas formas, eo quod omnes formas in se apprendit. Unde dictum est:
+*Protheus est animus tenebroso in carcere clausus
+cuncta uidens formas concipiensque nouas.*
+
+Duodecima transmutatio est de Mestre filia Erisictonis. Nam uerum fuit quod Erisicton fuit homo ditissimus, sed propter superbiam suam cepit dissipare bona et ideo dicitur contempsisse Cererem. Similiter propter gulam suam consumpsit omnia, in tantum quod nichil habebat nisi filiam, sed illam postea uendidit pretio. Sed quod ipsa transmutata fuit in pastorem potest intelligi quod ipsa fugit in habitu pastorali et postmodum adhuc uendita fuit et forte cum equo iterum ad patrem rediit, et ideo dicitur conuersa in equam. Aliquando fugiit currendo et ideo dicitur conuersa in auem et sic de aliis. Unde dictum est:
+*Ut pia nata patrem frustra nutriret edacem
+uendendam uariis se dedit illa modis.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Acheloo. Nam uerum fuit quod Achelous est quidam fluuius in partibus Calidonie, qui tempore Herculis suffocabat omnes illas terras. Unde missum fuit per Herculem, qui omnia monstra domabat. Uenit ergo Hercules et ipsum reduxit in alueum. Sed adhuc ipse cepit ire nunc istorsum nunc illorsum oblique in modum serpentis. Unde dicitur quod conuersus est in serpentem, quapropter Hercules eum rectificauit. Cum autem Achelous diuisisset se in duos ramos, iterum Hercules deuicit eum, quia rectificauit. Sed postmodum conuersus est in taurum, quia dum rectificasset eum cepit ire per duo loca. Unde duo cornua fecit in modum tauri, quapropter Hercules abstulit sibi unum cornu et reduxit in unum alueum per quem intrat mare et dicitur quod illud cornu datum est domine Copie, hoc est quod reducto ita illo fluuio illa terra fuit postmodum copiosa. Unde dictum est:
+*Dictus ab obliquo est Achelous flumine serpens
+sed tamen Alcides rectificauit eum.
+Quem duo fecerunt fluuialia cornua taurum
+alterius raptu est terra relicta ferax.*
+
+Prima allegoria est de Hercule et Iunone. Nam per Herculem intelligimus hominem uirtuosum. Sed per Iunonem nouercam intelligimus uitam actiuam. Nam tres sunt uite scilicet uita actiua, que designatur nobis per Iunonem, que est dea regnorum; contemplatiua, que designatur nobis per Dianam uel Palladem; et uita uoluptuosa, que designatur nobis per Uenerem. Modo uita actiua dicitur esse nouerca hominis uirtuosi et parat sibi infinitos labores. Nam qui ponit delectationes suas in uita actiua multos labores sustinet, sed homo uirtuosus omnes illos superat. Unde dictum est:
+*Uirtutis ualide uita est actiua nouerca
+Herculis ut Iuno quem superare nequit.*
+
+Secunda transmutatio est de Antheo et Hercule, quia de Busiride istoria fuit. Nam per Antheum possumus intelligere philosophum in istis terrenis. Sed per Herculem intelligimus philosophum in altioribus. Unde Hercules, disputans cum Antheo penes terram, in infimis non poterat Antheum uincere, sed postea cum eleuauit de terra uicit eum. Uel aliter per Antheum natum terre intelligimus libidinem, que nascitur ex terra, quia ex carne nostra que terra est. Nam libido soluis carnis est uitium. Sed per Herculem intelligimus uirtutem contra quam surgit libido. Sed uirtuosus homo tunc separat se a terra et illam libidinem elleuat in altum et statim eam deuicit. Unde dictum est:
+*Contra uirtutem pugnans terrea libido
+deperit a tactu si separetur humi.*
+
+Tertia transmutatio est de Gerione. Nam Gerion fuit quidam tyrannus hiberus, qui habebat tria capita idest tria regna. Et quia multa armenta habebat, dicitur quod erat pastor. Unde et cetera:
+*Gerion est dictus triplex tria regna gubernans
+pastor ab armentis dictus et ipse suis.*
+
+Quarta transmutatio est de Cerbero. Nam consueuit dici quod per Cerberum intelligimus terram, que est os inferni. Sed per tria capita intelligimus tres partes mundi scilicet Asiam, Africam et Europam et cetera. Sed aliter nunc dico quod per Cerberum qui habet tria capita intelligo ortum triplicis ire, de qua dicit Seneca quod est peius uitium aliis quod sic probat. Nam illud est peius uitium aliis quod corrumpit illud quo homo est homo. Sed ira est huius quia per iram corrumpitur ratio in homine per quam homo est homo. Sed per alia uitia non sic, quare ira est peior. Sed triplex est ira, nam quedam est in nobis a natura. Nam sunt aliqui qui semper irascuntur propter aliquod accidens existens in eis. Quedam est ira que in nobis causatur per aliquod nobis illatum, ut si aliquis offendat alium ex hoc irascitur contra illum. Quedam est ira que est in nobis a casu et a fortuna, sicut si unus amicus aliquando cum aliquo loquatur a casu propter aliqua uerba irascuntur simul et ideo per Cerberum intelligimus hanc iram triplicem. Unde dictum est:
+*Cerberus in nobis uim signat triplicis ire
+nate, causate, casibus atque date.*
+
+Quinta transmutatio est de Tauro. Nam iste Taurus fuit ille qui concubuit cum Pasiphe et genuit Minotaurum, qui ita superbiuit eo quod concubuerat cum regina, quod cepit ire per mare et factus est magnus predo. Et depredabatur omnes quos reperiebat. Unde Hercules iuit et interfecit eum. Unde dictum est:
+*Per mare delatus post uictus ab Hercule Taurus
+uir ferus et Crete depopulator erat.*
+
+Sexta transmutatio est de cerua quam deuicit Hercules. Nam per ceruam illam intelligo quandam ciuitatem in Elide regione que uocabatur Cerua, que edificata erat in figuram cerue, quia habebat duos colles in modum cornuum cerue et quia forte quando edificata fuit fuit edificata sub augurio cerue. Unde dictum est:
+*Elidis urbs fuerat fundata sub omine cerue
+Cerua per Herculeas spicula passa manus.*
+
+Septima transmutatio est de Arpiis, que Stimphalides dicuntur a fluuio, que stercorabant mensas Phinei, per quas intelligimus tres species auaritie, ut dictum fuit. Sed Hercules, dum iuisset illuc cum Iasone, deuicit eas cum suis sagittis.
+
+Octaua transmutatio est de leone, quem interfecit Hercules. Nam per Leonem intelligimus superbiam, sicut per Arpias auaritiam et per Cerberum iram. Unde sicut Hercules iram deuicit et auaritiam, ita deuicit superbiam. Unde dictum est de hiis duabus simul:
+*Arpias uirtus furias transfigit auaras
+dat leo uirtuti terga superba lues.
+Nescio si nostis quod triplex nos grauat hostis
+mundus et immundus spiritus atque caro.*
+Unde notabiliter dictum fuit hic deuitiis quom ortum habent:
+*A se producit caro luxuriamque gulam.
+Mundus auaritiam tristitiamque parit.
+A Sathana tria sunt elatio liuor et ira
+ex hiis nascuntur singula queque mala.*
+
+Nona transmutatio est de Amazonibus que non conuersantur cum hominibus, que erant ita superbe quod omnes homines deuincebant. Sed Hercules eas deuicit. Unde dictum est:
+*Hec eadem uirtus muliebrem uincere fastum
+nouit qui reges expoliare solet.*
+
+Decima transmutatio fuit de pomis aureis. Nam Athlas fuit quidam maximus philosophus et astrologus, qui uiguit magno tempore. Per poma aurea intelligo dogmata sua que ipse dabat. Sed Hercules fuit adhuc solemnior, unde cepit sibi poma aurea idest quod pretulit eum in ingenio et cepit destruere et contradicere dogmatibus suis. Unde et cetera:
+*Dogmata sollicitus cepit Alcides Athlanti
+cum dormitaret ingeniosus homo.*
+
+Undecima transmutatio est de Centauris, quod uicit Hercules. Nam per Centauros intelligo homines armatos ad equum. Nam ille qui primo uidit homines equites cogitauit ipsos esse unum corpus. Unde Centauros uocauit, qui secundum fabulam nati sunt ex Ysione et nube specie Iunonis, quia Ysion fuit primus qui adinuenit eos, eo quod erat captus amore Iunonis idest regnorum. Unde cum centum equitibus ibat superando omnia regna. Sed tandem superati sunt a Laphytis cum Hercule. Unde dictum est:
+*Centauros equites superauit plebs Laphytharum
+Herculis auxilio conficientis eos.*
+
+Duodecima transmutatio est de apro. Nam per Herculem intelligo ueritatem. Per per aprum intelligo iram que multum pugnat contra ueritatem. Sed homo uirtuosus eam deuicit.
+
+Tertia decima transmutatio est de Ydra. Quidam dicunt quod per Ydram intelligimus unam questionem, quam sustinuit Hercules sub Athlante, que habebat septem capita idest septem dubia, quorum uno succiso nascebantur duo per replicationem. Uel aliter per Ydram intelligimus quoddam stagnum aquarum, nam Ydros enim grece, aqua latine dicitur. Sed istud stagnum occupabat multa arua unde multum nocebat. Iuit ergo Hercules ut consumaret illud, unde circumcirca posuit infinita ligna et imposuit ignem et desiccauit aquas.
+*Uincit aprum uirtus horrendam cum domat iram
+et desiccat aquas ingeminantis Ydre.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Diomede traco, qui interficiebat homines et dabat equis. Et hoc potuit esse quia forte expoliabat homines et ex substantia eorum pascebat equos. Unde uersus:
+*Qui pascebat equos humana carne tyrannus
+Hercule mactatur cum feritate sua.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Caco. Per Cacum intelligo demonem qui subuertit homines quos uirtus acquisiuit. Unde Hercules idest uirtus strangulat illum ejecentem fumum de cauerna idest de inferno ad quem ducit homines. Unde dictum est:
+*Uirtus alma suos subtractos demone uersim
+ut redimat tetrum strangulat ante malum.*
+
+Sexta decima transmutatio est de leone nemeo, de quo dic sicut dicitur de alio leone, sed alia est de hoc quod substulit celum. Nam Hercules fuit quidam maximus philosophus qui multum instabat superioribus, unde dicebatur substinere celum, hoc est quod per scientiam suam ipse substinebat scentiam astrorum, que in celo sunt. Unde dictum est:
+*Et celum gessisse datur celestibus instans
+terrarum uirtus omnia monstra domans.*
+
+Decima septima transmutatio est de camisia uenenata que Herculem interfecit. Nam per Herculem intelligo uirtuosum. Per Nessum intelligo sensum carnalem, qui dedit camisiam uenenatam idest libidinem carnalem Deianire. Per Licam qui est nuntius carnis, scilicet per diabolum ipsi herculi idest uirtuoso et ipsam induit, quia homines libidinosi sunt. Sed Hercules tendit ad superiora eleuans spiritum ad alta et dimittit carnem consumi. Unde dictum est:
+*Consumit tandemque uirtum muliebre uenenum
+sed tamen hoc superat spiritus astra petens.*
+Et nota quod per Licam tu potes intelligere gulam, que est latrix ueneni, que mittitur a Deianira idest a carne et hoc dico decipiente Nesso idest sensu carnali. Unde dictum est:
+*Si gula durescat latrix ignaua ueneni
+quod tulit a sensu decipiente caro.*
+
+Decima octaua transmutatio est de Galantide conuersa in mustellam. Nam Galantis fuit quedam femina que sciebat optime ministrare parientibus, unde omnes eam uolebant. Et si non poterant parere, ipsa sciebat dicere incantationes tales quod statim pariebant. Unde eam uocauit Alcmena cum parere non posset. 
+Et quia ipsa cum ore suo faciebat alias parere ideo etc. Et propter conuenientiam uocabuli, quia in greco Galantis tantum ualet quam mustella in latino. Similiter propter flauedinem mustelle et agilitatem. Unde et cetera:
+*Que satis in partu leuiabat carmine matres
+mustelle speciem que parit ore tulit.*
+
+Decima nona transmutatio est de Lotho conuersa in arborem. Nam fuit quedam mulier nomine Lothos que cepit fugere ueretrum Priapi. Hoc est quia cepit respuere omnes homines et castitatem obseruare. Et ideo dicitur conuersa in arborem, quia fama eius uiruit quemadmodum arbor uiret. Sed in talem arborem, quia communicabat nomine illius arboris. Unde et cetera:
+*Uirgo uiret fama fugiens obscena Priapi
+nominis hic eius planta liquore rubet.*
+
+Uigesima transmutatio est de Driope, que etiam fuit conuersa in eandem arborem. Nam illa Driope habebat unum filium. Et dum iret sub illa arbore cepit unum ramum et statim stillauit liquor in modum sanguinis. Unde cogitauit quod esset sanguis et quod illa Lothos, de qua dictum est, esset in illa arbore. Ideo ad similitudinem illius Driope petiuit omnes amicos et respuit maritum et deuouit castitatem. Et ideo dicitur conuersa in arborem, quia eius fama uiruit, et in eandem quia ad similitudinem et exemplum illius Lothos hoc fecit. Unde dictum est:
+*Quod ramis admirans simplex et credula mater
+in simili fama continuisse datur.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Iolao filio Herculis, qui mutatus fuit de sene in iuuenem et debet intelligi quod aliquis mutatus de sene in iuuenem uel de iuuene in senem. Quo ad mores, sicut uidemus sepe fieri quod isti barones dum sunt senes uidentur lasciuire ac si essent iuuenes ut obliuiscantur senectutis. Ut puta in uestibus et in aliis huiusmodi. Similiter sicut uidemus quod aliqui iuuenes dum promouentur ad aliquam dignitatem, ipsi demostrant se maturos in moribus ac si essent senes, sicut fuit de Octauiano. Unde per Heben que iuuenem fecit Iolaum intelligo moralem habitum, qui habetur ex uita actiua. Et ideo dicitur quod fuit filia Iunonis, per quam intelligimus uitam actiuam. Et ideo de Iolao et filiis Phebea regi, qui etiam mutati fuerunt, dictum est sic:
+*Ad iuuenile senem reuocat lasciuia uite
+de pueris iuuenes fortia facta leuant.*
+Uel aliter per Eben intelligo filiam Iunonis idest ethicam, que est moralis philosophya, in qua student isti regentes, sed ipsa est desponsata Herculi idest uirtuti. Ista autem Hebes, desponsata uirtuti que erat in Iolao, facit eum apparere iuuenem de sene. Unde uersus:
+*Nata potestatis uirtuti nupta regentes
+ethica defectos non sinit esse probos.
+Pro quibus exorat contemplatoria uirtus
+aut quibus est summi gratia parta dei.*
+
+Uigesima secunda transmutatio est de Cimera. Nam per Cimeram, qui est mons quidam, intelligo meretricem que in principio est superba et fastigians quemadmodum lea. Sed in medio dum tu cois cum ea est sicut ircus idest quod fetet quemadmodum ircus. Sed in fine est sicut ydra que te uenenat, quia spoliat te denariis. Sed dicitur fabulose quod Bellorofon uoluit superare hoc monstrum, per hunc debemus intelligere sapientem. Sed Pallas idest sapientia sua prestitit sibi Pegaseum equum uolantem idest mentem ad celestia uolantem, cum qua superauit hoc monstrum. Unde dictum est:
+*Omnis reuera meretrix est dicta Cimera
+que prius est forma fastigiante lea,
+ad medium sapit hircino fetore capellam
+fine uenenatis mordet ut ydra dolis.*
+Uel sic:
+*Est lea per fastus, capra sordibus, ydra per haustus
+Thais imaginibus dicta Cimera tribus.
+Sed tamen hoc monstrum sapientis Bellorofontis
+mens domat auxilio celiuolantis equi.*
+
+Uigesima tertia transmutatio est de Biblide conuersa in fontem. Nam uerum fuit quod Biblis dilexit fratrem Caunum et insecuta est eum per totum mundum. Sed tandem deuenit ad quandam arborem que pendebat super uno fonte, et propter dolorem suspendit se ad illam arborem et per putredinem paulatine stillauit in illum fontem. Quapropter fons ille denominatus est Biblis a nomine illius et ideo dicitur fabulose quod conuersa est in fontem. Unde dictum est:
+*Biblidis ardentis fratrem fons nomina gessit.
+Qua se suspendit quem super arbor erat.*
+
+Uigesima quarta et ultima transmutatio est de Yphide conuersa de femina in masculum. Nam Yphis fuit quidam iuuenis qui, dum esset XIIII annorum uel pauciorum, patiebatur se supponi ab aliis, unde sicut mulier erat. Sed post XIIII annos sensit uenerem in se ipso et noluit amplius supponi, sed supponere, et accepit uxorem. Unde dictum est:
+*Ante fuit mulier Yphis muliebria passus
+conubio sumpto se dedit esse uirum.*
+
+Prima transmutatio est de Orpheo. Orpheus sapientissimus homo fuit et eloquentissimus. Et ideo dicitur filium Apollinis dei sapientie et Caliopes muse eloquentie. Iste accepit Euridicem uxorem. Euridices idest profunda diiudicatio, quam desponsauit Orpheus, quia profunde diiudicabat. Sed dum ista profunda diiudicatio iret uagando per prata idest dum delectaretur in mundanis et Aristeus idest mens diuina ab aristos et theos, quod est deus, insequeretur eum, tunc serpens idest diabolus momordit eam et occidit idest quod diabolus traxit eum de bona uia. Sed Orpheus, uidens se amisisse profundam mentem, cepit rogare deum humiliter et reddita est sibi sub hac lege ne retrospiceret idest ne dimitteret se temptari. Sed fregit legem et ideo adhuc rapta est, quapropter Orpheus dimittens inferos idest temptatores reuersus est ad Deum et cepit spernere mulieres, dans animam suam Deo. Et cepit amare uiros idest uiriliter agere unde mortuus est mundo. Nam tales moriuntur mundo et sic rehabuit Euridicem. Unde dictum est:
+*Orpheus est sapiens cuius mouet omnia cantus
+iudicium penetrans deuorat Euridicem.
+Hec inferna petit morsu serpentis iniqui
+dum fugit hec inter orbis amena deum.
+At sapiens reuocat sanctis rationibus illam
+que respecta sibi mersus ad ima ruit.
+Manibus exclusus sese ad celestia tollens
+per Mercurii opus se probat esse uirum.
+Et mundo moritur mundi muliebria damnans
+Euridicemque suam post modum tutus habet.*
+
+Secunda transmutatio est de quodam conuerso in saxum. Nam dicitur quod Hercules attraxit Cerberum de inferno. Hercules fuit quidam maximus philosophus, qui traxit Cerberum idest determinauit de triplici manerie ire scilicet nate, causate et fortuite, ut homines sibi cauerent. Quod cum uideret unus philosophus in tantum obstupuit quod nunquam uoluit de illa materia tangere tantum subtiliter, determinauerat Hercules. Et ideo dicitur conuersus in saxum. Unde et cetera:
+*Dum Stige monstraret Alcide nascier iram
+philosophus quidam perstupuisse datur.*
+
+Tertia transmutatio est de Oleno et Lethea conuersis in saxa. Nam isti fuerunt coniuges et collaudabant se. Ideo reputabant se meliores et iustiores omnibus aliis uicinis. Unde unus fauebat alii in presumptione sua. Unde dicuntur conuersi in saxa propter talem presumptionem. Unde dictum est:
+*Uxoremque uirum durans presumptio fecit
+saxa. Suos uultus hec probat ille fauet.*
+
+Quarta transmutatio est de Athi conuerso in pinum. Nam per dominam Cererem hic intelligo gloriam, que est frequens fama cum laude. Per Athim intelligo iuuenem in florem iuuentutis. Quando ergo iuuenis cauet sibi a luxuria, tunc dicitur amari a gloria, quia gloriosus est. Sed per Sagarim ninpham cuius amore captus est intelligo molitiem carnis que aliquando facit iuuenem deuiare. Sed tunc uenit gloria et detruncat illam molitiem, que truncata conuertitur Athis in pinum quia ascendit in altum gloria sua sicut pinus et uiret sicut pinus, unde detruncauit sibi testiculos et genitalia. Unde dictum est:
+*Gloria mollitiem truncat cum mollibus actis
+qua iuuenis rapta surgit in alta uirens.*
+
+Quinta transmutatio est de Ciparisso in cipressum conuerso. Nam Ciparissus fuit iuuenis bone indolis, unde diligebatur ab Apolline idest a sapientibus, quia sperabant de ipso bonum. Sed accidit casus quod habebat unum ceruum quem diligebat et interfecit eum ignare. Quo interfecto statuit mori. Unde suspendit se ad unam cipressum et sic arbor accepit nomen ab eo. Nam cipressus in greco idem quod cipressus. Et si tu diceres quare poeta describit mortem istius et non multorum aliorum, ratio est quia ex morte huius resultabat nomen eternum illius arboris. Unde poete solum describunt actiones que sunt notabilia et miranda. Unde dictum est:
+*Extinctum deflens ignaro nomine ceruum
+dat nomen ligno quo Ciparissus obit.
+Indolis ante bone dilectus Apolline dictus
+mox de se lacrimas per sua fata dedit.*
+
+Sexta transmutatio est de Ganimede conuerso in signum quod est Aquarius. Ista mutatio posset ad bonum reduci. Sed quia Augustinus dicit ad litteram de hoc in libro De Ciuitate Dei, ideo ne uidear dicere contra eum, dico sicut ipse. Dicit enim quod Iupiter fuit rex crentensis, qui captus erat amore Ganimedis filii Trois. Iuit ergo circa ciuitatem in qua erat cum exercitu et cum aquilis depictis. Ideo dicitur conuersus in aquilam et rapuit eum ui et conuertit eum ad malos usus. Unde Augustinus appellat eum stupratorem puerorum, ut increpet adorantes tales deos et fecit ipsum seruitorem sciphi ut delectaretur in eo. Unde dictum est:
+*Iupiter in bellis aquilarum signa ferendo
+arripuit puerum cuius amator erat.*
+
+Septima transmutatio est de Iacinto in florem conuerso. Nam Iacintus fuit quidam iuuenis bone indolis et ideo diligebatur ab Apolline idest a sapientibus. Sed accidit quod ludendo mortuus est. Sed dicitur conuersus in florem Iacintum, quia assimilabatur ei in colore purpureo, etiam propter litteras insculptas in illo flore scilicet i. a. Ia. quod est prima sillaba sui nominis. Unde dictum est:
+*Iacinti pueri splendente sub indole rapti
+flos similis simili gramate nomen habet.*
+
+Octaua transmutatio est de Cerastis qui mutati fuerunt in tauros. Nam ceros grece est cornu latine. Isti autem fuerunt pessimi in tantum quod sacrificabant de sanguine humano suis ydolis. Sed domina Uenus que hic accipitur pro iure nature mutauit eos in tauros, quia facti sunt feri ut tauri. Unde dictum est:
+*Qui male libabant humano sanguine templis
+dat ius nature cornibus esse feros.*
+
+Nona transmutatio est de filiabus Propeti que conuerse fuerunt in uacas deinde in silices. Nam ille in principio ceperunt spernere Uenerem et despicere utentes ea. Sed tandem dum gustassent dulcedinem libidinis facte sunt publice meretrices et pro tanto dicuntur conuerse in uacas. Sed tandem expulso pudore ostendebant genitalia. Ideo dicuntur conuerse in silices, quia erant immobiles et dure quemadmodum silices, quia sanguis faciei induruerat. Unde dictum est:
+*Que mage damnabant Uenerem mox fronte bouina
+saxifica demum concubuere palam.*
+
+Decima transmutatio est de statua eburnea Pigmalionis conuersa in unam feminam. Dicunt quidam quod ille despiciebat omnes feminas propter turpitudinem. Unde fecit unam statuam eburneam femineam, cum qua cepit dormire et ita spermatizabat in ea ac si esset femina. Unde dicitur conuersa in feminam.
+*Pigmalion statue se commiscebat eburne
+quam dedit huic uiuam pro muliere Uenus.*
+Sed quia littera Ouidii reclamat, eo quod dicit expresse quod genuit ex illa Epaphum, ideo dicamus aliter, quod Pigmalion habebat quandam uxorem pulcerrimam ut ebur. Sed erat immobilis et sine blanditiis et nesciebat operari sicut alie in coytu et ideo dicebatur statua esse. Sed Pigmalion rogauit deam Uenerem ut conuerteret eam. Hoc est quod per consuetudinem coeundi ipsa didicit se plicare et blandiri sicut alie. Et ideo dicitur conuersa de statua in feminam. Unde et cetera:
+*Absque iocis mulier statue similatur eburne
+edoctam fertur uiuificare Uenus.*
+
+Undecima transmutatio est de Mirra conuersa in arborem sui nominis. Nam uerum fuit quod Mirra iacuit cum patre per modum contentum in fabula. Quod dum pater sciuisset, uoluit eam interficere, sed illa recessit. Et cum iam esset in tempore partus, se suspendit ad quandam arborem que uocata est mirra propter istam. Sed dum esset suspensa, quedam mulier uidit quod erat pregnans, eam scindit per medium et filium attraxit, qui uocatus fuit Adonis. Unde dictum est:
+*Mirra suum nomen plante suspensa reliquit
+conscia decepto concubuisse patri.
+Cuius ab execta tractus puer extitit aluo
+quem scit amorosum fertur amasse Uenus.*
+Sed Fulgentius allegorizat eam naturaliter, dicens quod Mirra est quedam arbor in Arabia, cuius pater est sol. Nam sol generat omnia. Dicit enim philosophus: *Homo hominem generat et sol*. Multo ergo fortius generat plantas. Et dicitur precipue Mirra filia solis, quia ex beneficio solis magis nascitur in una parte quam in alia. Et dicitur iacere cum patre, quia sol in uere ingrauidat eam quodam succo, deinde in estate desiccat ita eam quod scinditur cortex et stilat quoddam gummi, quod uocatur adonis. Adon enim grece idest suauitas latine. Sed domina Uenus capitur amore eius, quia ex isto adone quod latine dicitur mirra fit quedam confectio que concitat hominem ad uenerem. Et introducit Fulgentius Petronium expertum fuisse hoc, qui etiam scripsit super hoc libro. Unde dictum est:
+*Plantarum pater est sol cuius texta calore
+exudat succi mirra suaue genus
+nomen adonis habens. Ueneri quod fertur amatum
+Pigmentum uenerem concitat illud enim.*
+
+Duodecima transmutatio est de Ypomane et Athalanta conuersis in leones. Nam Athalanta fuit pulcerrima et uerum est quod spernebat coniugem propter castitatem suam. Sed quod illi qui uincebantur amputarentur caput, hoc debet intelligi quod multi petebant eam, sed quia spernebat omnes uidebatur sibi quod perderent caput. Tandem uenit Ypomanes, qui uicit eam cum tribus pomis aureis, que dederat sibi Uenus, hoc est cum tribus gratiis quas habebat que uenerem inducunt scilicet eloquentia, pulchritudo et nobilitas. Sed quod coyrent in templo Cibeles hoc fuit uerum et pro tanto dicuntur conuersi in leones, quod feri fuerunt reputati sicut leones. Unde dictum est:
+*Casta petitorum fugiens connubia uirgo
+fertur ut abiectis execuisse caput.
+Hanc iuuenis uicit Ueneris cui gratia triplex
+eloquium, forma, nobilitatis honor.
+Sed dum concubitu Cibeleia templa profanant
+rebus abhorrendis extat uterque leo.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Adoni conuerso in florem. Nam Adonis erat quidam luxuriosus et ideo dicitur quod diligebatur a dea Uenere. Sed uolens Uenerem euitare fatigabat se immensis laboribus. Et tandem dicitur quod Uenus conuertit eum in florem caducum, hoc est quod dulcedo Ueneris est sicut quidam flos caducus, quia parum durat illa dulcedo. Et fecit dolorem mortis eius haberi in memoria omni anno, hoc est quod peccatum Ueneris et contritio eius deberet haberi omni anno. Unde dictum est:
+*Fortibus officiis Ueneris dulcedo perempta
+flos breuis ac longi causa doloris adest.*
+
+Quarta decima transmutatio est de sociabus Proserpine conuersis in mentas, nam per Proserpinam intelligo humorem lune qui magis deposcitur a quibusdam herbis quam ab aliis. Et ille que magis appetunt eum dicuntur magis redolere. Per socias ergo Proserpine intelligo herbas que multum appetunt humorem lune et tales dicuntur conuerti in mentas, quia sunt herbe olentes. Unde dictum est:
+*Lunaris socius herbis deplangitur humor
+que mage gliscentes plus redolere putem.*
+
+Prima allegoria undecimi libri est de serpente conuerso in saxum. Nam per serpentem intelligo inuidiosum sapientibus. Per caput Orphei intelligo hominem bone fame. Uult ergo serpens deuorare caput Orphei idest uult reuocare bonam famam. Sed tandem obmutescit, quia bona fama preualet inuidie, et ideo dicitur conuerti in saxum. Unde dictum est:
+*Serpens inuidie famam corrumpere docti
+nititur, at nequiens saxificatus obit.*
+
+Secunda transmutatio est de mulieribus que Orpheum interfecerunt conuersis in arbores. Nam per Orpheum intelligo uirtuosum. Sed per Euridicem uxorem intelligo profundam mentem, quam amisit aliquantulum per aliquam punitionem peccati. Sed ut possit eam inuenire despicit mulieres idest muliebriter uiuentes et sequitur uiros idest uirtuosos, et ideo dicitur mortuus ab eis idest mortuus eis, sicut homo dicitur mortuus mundo quando non agit mundana. Tunc inuenit Euridicem idest mentem profundam. Et ille dicuntur conuerti in siluas idest in uarios errores. Unde uersus:
+*Luxuriosa cohors perimens uirtutis amicum
+fertur in errorum se uariasse nemus.*
+
+Tertia transmutatio est de Mida, qui omnia conuertebat in aurum. Nam per Midam intelligo auarum, qui conuertit omnia in aurum, idest quod per usuras et rapinas omnia conuertit in aurum. Et ideo dicitur non posse comedere, quia isti auari comedunt parum comedunt. Sed per ipsum lauare se in Patolum et spernere omnes diuitias intelligo quod si auarus lauerit se in fonte pietatis efficitur largus et distribuit sua pauperibus. Unde dictum est:
+*Exemplo Mide nobis signatur auarus
+qui cum plus habeat plus eget ipse miser.
+Si tamen hec labes pietatis fonte lauetur
+sanior efficitur cum sua gaza fluit.*
+
+Quarta transmutatio est de auribus Mide conuersis in auricolas asininas. Nam per Apollinem intelligo sapientem. Per Pan intelligo aliquem sophistam qui uult contendere cum Apolline. Sed deuincitur iudicio sapientum. Sed per Midam qui iudicabat Pan melius cantasse quam Apollo intelligo hominem qui solum considerat uoces et non medullam intrinsecam. Et talis dicitur ob audire, quemadmodum asinus. Et ideo habet fabula quod aures sue conuerse sunt in auriculas asininas. Unde dictum est:
+*Qui magis ore probat factos quam pectore cantus
+auricolas asini rite tenere datur.*
+
+Quinta transmutatio est de edificatione Troie. Nam Laumedon dicitur inuocasse Neptunum et Apollinem, hoc est proprietatem marinam et proprietatem menium. Sed propter suam auaritiam noluit dare aurum quod spoponderat Neptuno, hoc est quod noluit expendere denarios in custodia maris. Neptunus idest mare indignatus est et immisit aquas, hoc est quod per mare multi aggressi fuerunt eum et perdidit dominium maris. Et quod plus data est ad deuorandum belluis marinis idest quod per mare accipiebant terram siue ciuitatem. Sed tunc petiuit Herculem in subsidium idest fortes milites. Sed Hercules petiuit equos. Ille tunc propter auaritiam denegauit et ideo ciuitatem amisit. Unde dictum est:
+*Menibus et ponto mansissent Pergama tuta
+si rex tutele non uetuisset opes.
+Nec sua nata foret belluis decreta marinis
+si daret Alcide rector auarus opes.*
+
+Sexta transmutatio est de Peleo et Tetide uariante se in uarias formas. Nam Peleus fuit filius Eaci regis. Iste uoluit uiolare Tetim deam maris idest uoluit dominium maris habere. Sed Tetis uariabat se nunc in arborem, nunc in auem, nunc in tigridem, idest quod mare se uariabat, quia nunc erat procelosum propter uentos, nunc montuosum, nunc asperum ut tigris. Et sic ab ea Peleus est deuictus. Sed alias ipse cum nauibus ualde bene ordinatis intrauit mare et tandem dominus fuit. Tamen in mari dicitur filium genuisse scilicet Achillem, qui patri preualuit. Unde dictum est:
+*Tamquam coniugio Peleus sibi subdere pontum
+dum cuperet, uario turbine uictus erat.
+Tandem propositum ratibus tulit ordine uinctis
+fertur in hoc natus preualuisse patri.*
+
+Septima transmutatio est de Dedalione fratre Ceicis conuerso in accipitrem, cuius allegoria istorialis est talis. Nam uerum fuit quod iste habuit unam filiam pulcerrimam, que mortua est. Pro cuius morte fuit passus tantum dolorem quod recessit de terra et factus est predo. Et quia accipitres uiuunt ex rapina, ideo datus est locus fabule quod sit conuersus in accipitrem. Unde dictum est:
+*Dedalion patriam nate pro morte reliquit
+uersus in accipitrem, nam populator erat.*
+Sed allegoria moralis hec est. Nam iste Dedalion fuit maximus philosophus, qui dicitur conuersus in accipitrem propter ingenium suum intensum. Nam accipiter est animal ualde solers et prouidum. Qui philosophus ex ingenio suo parit sibi filiam, quia gloriam maximam et honorem. Sed ista filia dicit se sapientiorem Diana uel pulcriorem, quapropter Diana abscidit linguam. Hoc est quod aliquando homo propter sapientiam et eloquentiam iactat se et quia hoc est contra mores et ideo dicitur abscindi linguam. Sed quod cum ipsa coiuerit Mercurius et Apollo idest quod in ipso erat eloquentia et sapientia. Per filios natos ex ea intelligo proprietates sapientie et eloquentie, que ex ipsis consequuntur. Unde uersus:
+*Ingenium accipitri rapido simulatur acutum
+de quo sepe solet gloria magna sequi.
+Que parit eloquio furentem corda disertum.
+philosophum clara post ratione parit.
+Sed contra morale decus dum gloria surgit
+fingitur et lingua commoriente silet.*
+
+Octaua transmutatio est de Ceice et Alcione conuersis in aues, que alciones nominantur. Nam uerum fuit quod Ceix fuit rex qui submersus fuit in mari eundo per mare quapropter uxor sua dolore mortua est. Sed quod sint conuersi in aues tales est propter conuenientiam nominis et propter proprietatem auium illarum, que semper manent in littore maris et faciunt uocem multum querulam, quemadmodum isti faciebant dum moriebantur. Et pro tanto datus est locus fabule quod conuersi sunt in aues tales. Unde dictum est: 
+*Quam breuis est requies mundi longumque periclum
+designant querule proprietatis aues.*
+
+Nona transmutatio est de Esaco filio regis Priami in mergum conuerso, cuius allegoria est. Nam Esacus raptus amore designat nobis hominem luxuriosum luxuria gule uel coitus. Iste talis dicitur se submersisse in mari hoc est in Uenere, que est sicut quoddam mare periculosum. Et quia Uenus dicitur nata in mari pro tanto dicitur conuerti in mergum propter proprietates eius, quia mergus est macer, ita homines capti amore sunt macri, etiam quia tota die se submergit in mari quemadmodum homo libidinosus se submergit in libidine. Unde et cetera:
+*Esacus in specie mergi fert luxuriosum
+quem gula consumit, quem male uexat amor.*
+
+Prima transmutatio duodecimi libri est de serpente conuerso in saxum. Nam dicitur quod apparuit serpens comedens nouem aues idest consumens nouem annos circa Troiam. Per hunc serpentem intelligo fatalem dispositionem. Nam fatatum erat a deo quod in X° anno Troia caperetur. Et quia fatum immutabile est quemadmodum saxum, ideo dicitur serpens conuerti in saxum. Unde dictum est:
+*Saxeus hic serpens est immutabile fatum
+depopulans annis Pergama capta nouem.*
+
+Secunda transmutatio est de Cigno conuerso in auem sui nominis. Nam iste Cignus erat quidam rex qui dominabatur mari, ideo dicebatur filius Neptuni qui est deus maris. Et uenit in adiutorium troianorum, ut habent istorie. Et magnam stragem dabat grecis, quapropter Achilles aggressus est eum. Sed de eo non poterat incidere hoc est quod fortissimus erat. Sed tandem Achilles insequens eum et ipso fugiente submersit eum in quodam lacu. Et quia ipse nominabatur Cignus et etiam quia cignus est auis aquatica, ideo habet fabula quod conuersus est in cignum. Unde dictum est:
+*Rex fuit equoreus Cignus quem uicit Achilles
+ex quo Neptuni filius esse datur.
+Submersumque lacu cigni sumpsisse figuram
+consona uox facto rite uocauit eum.*
+
+Tertia transmutatio est de Ceneo conuerso de femina in masculum, postea in auem fenicem. Nam Ceneus fuit pulcerrimus puer qui, dum iret per littus maris, unus nauta marinus supposuit eum et quia hoc est proprium mulierum, ideo dicebatur femina, quam deflorauerat Neptunus. Sed postmodum dum fuit magnus numquam dimisit se occurrere in illo peccato et ideo dicitur conuersus in masculum. Sed quod haberet hanc proprietatem scilicet quod esset inuincibilis, hoc est dicere quod fuit probissimum in bello, sicut apparuit in bello centaurorum. Sed quod sic conuersus in fenicem post mortem, hoc est quod post mortem habita fuit fama specialis quemadmodum unica est fenix, uel propter proprietatem fenicis que uolat in altum, sicut fama sua uolauit in altum. Unde dictum est:
+*Cenis quem puerum corrumpit nauta marinus
+dicitur equoreo uirgo subacta deo.
+Inde uiri speciem sumpsisse uirilibus actis
+fertur at hic fenix unicus alta petens.*
+
+Quarta transmutatio est de Periclimeno in auem conuerso. Nam Periclimenus fuit quidam rex, quem aggressus est Hercules, qui habebat a Neptuno quod trasmutabat se in uarias formas, hoc est quod habebat proprietatem multorum animalium. Sed tandem conuersus est in aquilam, hoc est quod propter insecutionem Herculis ipse fugit in altum sicut aquila super unam turrim, et ibi Hercules sagittauit eum. Unde dictum est:
+*Alitis altiuole bellum de morte gerenti
+abstulit altiuagam tecta sagitta fugam.*
+
+Quinta transmutatio est de Achille conuerso in cinerem. Nam Achilles occisus fuit a Paride, ut dictum est in summa textus, qui talis et tantus combustus fuit. Et conuersus in cinerem paucum ad ostendendum quod uita huius mundi nichil est et nostrum corpus est sicut cinis. Unde dictum est: *Memento quod cinis es et in cinerem reuerteris*. Sed fama eius semper erit, propter quod apparet quod quam bona opera et bona fama numquam pereunt, quemadmodum perit corpus. Unde dictum est:
+*Soluitur in tenuem corpus terrestre fauillam
+effugiunt auidos inclita facta rogos.*
+
+Prima transmutatio tertii decimi est de Aiace conuerso in iacinctum. Nam uerum fuit quod Aiax interfecit se propter nequitiam et iram quam habuit de armis Achillis. Sed dicitur conuersus in florem ad ostendendum quod gloria militie huius mundi uanescit quemadmodum flos. Sed magis in Iacinctum, quia in illo flore est descripta littera querele scilicet ia uel ai, que etiam conuenit nomini ipsius Aiacis. Unde dictum est:
+*Gloria militie uanescit imagine floris
+cui sua pro fructu scripta querela manet.*
+
+Secunda transmutatio est de Ecuba conuersa in canem. Nam Ecuba fuit uxor regis Priami et dum Troia esset destructa et filii Priami omnes essent mortui deuenit ad regem Polimestorem, qui Polidorum eius filium interfecerat. Et effodit sibi lumina, quapropter ipsa fuit lapidata et dilacerata in modum canis. Unde dictum est:
+*Facta canis fertur Ecuba nam strage suorum
+concipiens rabiem dilacerata fuit.*
+
+Tertia transmutatio est de fauillis corporis Menonis filii Aurore in menonides. Nam dicitur quod Menon fuit filius Aurore, pro tanto quia regnabat in Ethiopia orientali, ubi prius apparet Aurora. Et uerum est quod iuit in exercitum ut iuuaret troianos et mortuus fuit ab Achille et combustus. Sed quod fauille sint conuerse in uolucres, dicit Plinius De naturalibus quod sunt quedam uolucres que habent hanc proprietatem, quod si uident ignem in tantum eum affectant quod preliantur donec proiiciunt se in ignem et comburuntur et postmodum ex fauillis suis adhuc renascuntur sicut facit fenix. Et forte quando Menon comburebatur, ille uolucres proiecerunt se in rogum et postmodum ex fauillis renate sunt, et ideo dictum fuit quod nate erant ex Menone. Sed quod omni anno uadant ad sepulcrum Menonis dicit Augustinus quod hoc est paganum, sed quod Aurora defleat non est propter aliud nisi quod de mane terra balneatur propter rorem. Ideo datur locus fabule quod ipsa plorat filium. Unde dictum est:
+*Partibus aurore Menon regnauit. Et inde
+fertur ab Aurora proximitate satus.
+Plinius est auctor uolucres in partibus illis
+circiter accensos bella mouere rogos.
+In quos delapse pereunt. Mox uda fauilla
+rore leui similes edere fertur aues.
+Quod quia Menonio prius est in funere uisum
+menonides dici constituere senes.
+Dicitur Aurora nato lacrimare perempto
+nam similes lacrimis luctea rorat aquas.*
+
+Quarta transmutatio est de filiabus Anii regis in columbas. Nam uerum fuit quod Anius habuit quatuor filias. Sed quod haberent hanc proprietatem, scilicet quod omnia que ipse tangebant conuerterentur in fruges, uinum et oleum, debet intelligi quod ipse erant cupide habendi ista. Unde omnes denarii quod habebant impendebant in agris, unde facte sunt ditissime agrorum, quod cum sciuisset Agamenon coegit eas ut pascerent exercitum. Unde facte sunt pauperes, quapropter fugerunt. Et ideo dicit fabula quod conuerse sunt in uolucres. Sed quod in columbas magis quam in alias ratio est quia columbe sunt aues nimis luxuriose, et ideo iste per meretricium ceperunt prostituere pauperiem suam. Ideo dicuntur conuerse in columbas. Unde dictum est:
+*Ex quarum tactu fiebant omnia fruges
+agrorum dites crede fuisse bonis
+que nutrire diu grecorum castra coacte
+pauperiem profuge prostituere suam.*
+
+Quinta transmutatio est de fauillis filiarum Orionis in iuuenes duos, qui Coroni sunt dicti, quod sic debet intelligi. Nam uerum fuit quod filie Oronis uoluerunt immolari pro populo. Et dum immolate essent, ordinatum fuit quod ibi fierent ludi funebres apud rogum scilicet quod pugiles astiluderent, sicut factum fuit Hectori, Anchise et aliis probissimis. Dum ergo ita fierent ludi, duo iuuenes inter alios obtinuerunt, et ideo secundum consuetudinem coronati sunt et pro tanto Coroni uocati sunt. Et quia denominationem habuerunt ab istis mulieribus, ideo datus est locus fabule quod sint nati ex fauillis corporum suorum et pro tanto dictum est:
+*Ad quarum tumulos pugiles cepere coronas
+uirgineus fertur hos genuisse cinis.*
+
+Sexta transmutatio est de Galathea, Poliphemo et Achide. Nam Galathea idem est quod candida deitas. Nam Galathos grece idest album uel candidum latine. Inde Galli dicti sunt quia albi. Inde Galassia idest uia alba lactea que est in celo. Sed theos idest deus, inde Galathea candida deitas. Sed Poliphemus idest plurima corruptio a poli quod est pluralitas et phemos quod est corruptio, inde femina quia plurimum corrupta. Sed Achis idem est quod cura, inde Achates idest curiosi. Et inde monachus a monos quod est unum et Achis cura idest cura unius. Igitur Poliphemus amat Galatheam idest quod plurima corruptio impugnat pudicitiam, que dicitur candida deitas. Sed illa candida deitas spernit corruptionem et amat Achim idest curas, ut euitet libidinem. Sed Poliphemus obruit Achim et conuertit in fluuium, idest quod corruptio aliquando aufert curas a pudicitia et possit inferre libidinem. Et tunc fugiunt cure in modum fluuii. Unde dictum est:
+*Forma pudicitie uitat contagia carnis
+sic Galathea fugit quod Poliphemus agit
+Hec tamen Achim amat, nam curas denotat Achis
+sed curas fugere multa libido facit.*
+
+Septima transmutatio est de Glauco conuerso in deum marinum. Uolunt quidam dicere quod uerum fuit quod dum piscaretur ipse, comedit de quadam herba que habuit illam proprietatem, quod fecit illum submergere in mare. Et quia illud mare denominatum est ab ipso, ideo dictum est quod conuersus sit in deum maris. Sed moraliter intelligendum est aliter. Nam Glaucus designat nobis hominem luxuriosum, ut patebit in sequenti allegoria, qui dicitur submergi in mare et conuerti in piscem, quia per luxuriam homo fluit et natat quemadmodum piscis. Ideo dicitur quod Uenus nata fuit in mari et equitat pisces. Unde dictum est:
+*Ille sed equorei signatur imagine monstri
+cui uaga pro luxu posteriora natant.*
+
+Prima allegoria quarti decimi libri est de Glauco, Silla et Circe. Nam Glaucus idem est quod luscus uel cecus, et dicitur filius Antedonis, nam Antedon idest spectans in obliquum. Silla uero idest confusio, unde dicitur in poetria *confusio Sille*. Sed Circes idest manuum operatio. Glaucus igitur amat Sillam idest cecus amator amat confusionem libidinis, sed despicit Circem idest operationem manuum. Circes igitur conuertit inguina Sille in ora canina, quia sicut canes sunt uoraces, in tantum quod numquam satiantur, immo reuertuntur super id quod uomunt, ita femina libidinosa dicitur uorare cuncta. Sed tandem conuertitur in saxum nauifragum, quia amor meretricis est sicut quoddam naufragium. Unde dictum est:
+*Glaucus in obliquum spectans, confusio Silla
+dicitur, ast illam cecus amator amat.
+Spreta canum huic Circe manuum labor inguina replet
+nam data delitiis femina cuncta uorat.
+Mox in naufragum conuertitur horrida saxum.
+naufragium quoniam fert meretricis amor.*
+
+Secunda transmutatio est de hominibus in simias. Nam in quibusdam partibus Grece sunt quedam generationes hominum fallacium et periurorum, qui dicuntur esse conuersi a summo Ioue in simias. Hoc est quod nec ipsi nec sui pares sunt appellandi homines sed simie. Unde dictum est:
+*Non homo sed potius dicatur simia quisquis
+ridiculus mendax et simulator erit.*
+
+Tertia transmutatio est de Sibilla. Nam Sibilla non est nomen proprium, sed est nomen officiale sicut poeta. Nam Sibilla idest diuinator uel diuinatrix, unde quecumque erat diuinatrix dicebatur Sibilla. Sed quod uixerit mille annis debet intelligi quod in mille annis fuerunt reperte X Sibille idest diuinatrices. Sed quod fuerit dilecta ab Apolline debet intelligi sic, quod Apollo est deus diuinationis et claritatis, ideo quicumque dicebatur a poetis dilecta ab Apolline. Unde dictum est:
+*Intra mille annos bis quinque Sibillas
+que diuinarunt una Sibilla notat.
+Que quia cuncta uidet Phebo dilecta refertur
+hoc quia prophetizans femina nomen habet.*
+
+Quarta transmutatio est de Poliphemo quem excecauit Ulixes. Nam hic Poliphemus idem est quod prudens solum quoad mundum, sicut sunt superbi ex luxuria magna, et ideo dicitur habere unum solum oculum, quia solum respicit mundana ille qui superbit per luxuriam. Sed Ulixes idem est quod sapiens omnium. Nam dicitur ab olon quod est totum, unde olor idest cignus, quia totus albus et xenos quod est sensus, inde omnium sapiens scilicet mundanorum et celestium. Uel dicitur ab olon quod est totum et xenos quod est peregrinus, quasi omnium peregrinus. Iste igitur cecat Poliphemum quia reprehendit uitia et commendat uirtutes. Et sic ulciscitur illos quos Poliphemus detrahit, quia retrahit eos a uitiis illius Poliphemi commendando sibi uirtutes. Unde dictum est:
+*Monoculus Poliphemus hic est elatio carnis
+lumineque grandi deteriora capit.
+Hanc sapiens cecat mundo peregrinus in isto
+ulciscens praua quos trahit ille uia.*
+
+Quinta transmutatio est de uentis inclusis in corio datis Ulixi ab Eolo. Nam Eolus pro tanto dicitur rex uentorum, quia ipse fuit quidam rex in partibus Sicilie ubi plurimum regnant uenti. Sed quod coerceret ipsos potest esse hoc modo, quia ipse didicit ueneficia magica, per que ipse inducebat uentos et eos coercebat. Unde cum quibusdam incantationibus ipse constrinxit uentos in corio, quod ipse dedit Ulixi. Unde dictum est:
+*Rex fuit equoreus compescens flamina sacris
+Eolus, hinc uentis imperitasse datur.
+Cuius ab officio patriam remeabat Ulixes.
+Sacra tamen comitum soluit auara manus.*
+
+Sexta transmutatio est de Antiphate. Nam dicitur quod Ulixes misit ambaxiatores ad Antiphatem, quos Antiphates comedit. Nam Antiphates fuit quidam tyrannus, qui omnes forenses depredabatur et sic uorabat omnia sua. Et ideo dicebatur comedere homines, quia omnia eorum bona comedebat. Sic fecit de sociis Ulixis. Unde dictum est:
+*Dicitur Antiphates faciens obliqua tyrannus
+dum uorat insontes immeritosque fugit.*
+
+Septima transmutatio est de sociis Ulixis conuersis a Circe. Hanc conuersionem poete diuersimode allegorizant. Nam uidetur dicere Horatius quod Circes fuit quedam meretrix pulcerrima, amore cuius omnes desensabantur. Et ideo dicebatur filia Solis, cuius radii desensant uisum nostrum. Ista autem alliciebat homines et exspoliabat bonis suis, dans eis concubitum, et ideo dicebatur conuertere eos in sues. Nam secundum quod dicit Boetium, qui uiuit more alicuius bestie conuertitur in illam. Unde qui nimis iracundus est dicitur conuerti in leonem, qui nimis timidus uertitur in ceruum, qui nimis uoluptuosus est uertitur in suem, sicut conuersi fuerunt socii Ulixis. Sed Ulixes qui habetur pro sapiente, uidens socios conuersos, accepit florem Mercurialem idest eloquentiam, qui dicitur caduceus idest faciens lites cadere, et bene flos dicitur ipsa eloquentia, quia floret et quia per se accepta idest sine sapientia corruit sicut flos. Sed accepto ense idest acumine rationis et sapientie, cum ipsa eloquentia deterruit Circem et liberauit suos socios. Sed Boetius uidetur intelligere hanc mutationem corporalem esse quod apparet in quarto, cum ipse probat quod mutatio animalis plus noceat quam mutatio corporalis solum, sicut fuit mutatio sociorum Ulixis et hoc ipse prosequitur in carminibus. Et bene est possibilis talis mutatio corporum et quo ad obiectum et etiam quo ad radios uisuales. Quo ad obiectum est possibile per uirtutem herbarum. Nam ex succo quarundam herbarum cum incantationibus superponitis transmutantur membra hominum, sicut faciunt isti pulcrones, quia ostendunt se infirmos ut lucrentur. Et ita faciebat Circe. Est etiam possibile quo ad uisum, quia magici cum diabolicis illusionibus faciunt apparere hominem capram. Licet non sit sicut fecit quidam cuidam Cardinali, qui fecit apparere in yeme uuas pulcerrimas et dixit circumstantibus ut inciderent cum gladiis. Sed ablatis illusionibus inuenerunt se habere cultellos super genitalibus. Et ita faciebat Circes, quia cum suis incantationibus faciebat homines apparere sues et etiam cum herbis suis aliquo modo eos transmutabat. Unde dictum est:
+*Filia solis erat meretrix pulcerrima Circe
+desensabantur cuius amore uiri.
+Qui pauet est ceruus, leo qui non temperat iram
+sorde uoluptatum uir capit esse suem
+cuiuscumque fere uiuit de moribus ullus
+illa potest dici bestia factus homo.
+Floret qui eloquii et rationis acumine tutus.
+Subicit hanc sapiens liberat atque suos.
+Arte tamen magica fiunt miracula quedam
+que fallunt sensus effigiemque mouent.*
+
+Octaua transmutatio est de Pico a Circe in auem conuerso. Uolunt quidam dicere quod conuersus est in auem picum propter superbiam sue forme, eo quod habet mores pici. Tamen aliter potest intelligi. Nam uerum fuit quod Picus rex dilectus fuit a Circe, que erat magistra magice artis et auguriorum. Unde Picus uoluit adiscere ab ea scire facere auguria. Sed quia maximus uenator erat, uoluit adiscere facere auguria per aues et per auem picum precipue, et didicit. Unde semper cum iret uenatum faciebat auguria per auem picum, ut sciret quid futurum esset sibi in uenatione. Et ideo dicitur quod conuersus est in picum per Circem. Unde dictum est:
+*Dogmate Circeo picus mutatus in illam
+fertur in auguriis qua fuit usus auem.*
+
+Nona transmutatio est de comitibus Pici qui conuersi fuerunt a Circe in uaria monstra ferarum. Nam, dum ipsi uidissent regem scire ita bene augurari, uoluerunt etiam adiscere a Circe augurari. Unde aliqui didicerunt auguriari per unum modum, alii per alium modum, et ideo dicuntur conuersi in uaria monstra ferarum, secundum quod auguriabantur per uaria monstra. Unde et cetera:
+*Sunt comites Pici conuersi in monstra ferarum
+augurium uariis quod didicere modis.*
+
+Decima transmutatio est de canente uxore Pici conuersa in auras. Nam quidam uolunt dicere quod ipsa submersit se in Tiberi et ideo uocatus fuit ille locus canens. Sed hoc ego non affirmo. Primo quia auctor non facit mentionem de Tiberi, sed solum de ripa, etiam quia sic non haberet ordinem ad supradicta. Dico ergo quod ista optime canebat et ideo uocabatur Canens et manebat in ripa Tiberis et pro tanto ille locus uocabatur Canens ab ea. Sed quod sit conuersa in auras intelligo quia uox cantantis non potest teneri nec habere ex uoce tali preter delectationem nisi aura. Ideo dicitur conuersa in auram. Unde dictum est:
+*Femina dicta Canens uocales cessit in auras
+nam locus ex illa nil nisi nomen habet.*
+
+Undecima transmutatio est de sociis Diomedis conuersis in aues a Uenere. Nam quod Uenus esset inimica Diomedis et persequeretur eum hoc non est nisi quod ipse caste uiuebat. Sed socii uidentes ipsum odiosum Ueneri eum reliquerunt in mari et dati libidini facti sunt profugi. Unde ceperunt ire de portu in portum cum meretricibus. Unde datur locus fabule quod sint conuersi in aues a Uenere. Unde dictum est:
+*Quod Uenus indigenas in aues conuertit aquosas
+portibus hos uariis uana libido tulit.*
+
+Duodecima transmutatio est de Apulo pastore reprehendente uel obiurgante ninphas, qui conuersus est in oleastrum. Nam per ipsum intelligimus garrulum et sussurratorem qui tota die obiurgat ninphas idest bonas personas blasfemando eas, et sic uerba amara proferebat. Talis autem assimilatur oleastro idest oliue siluestri, que nullum fructum producit, et si producat producit baccas amarissimas et habet folia amarissima. Et ideo datus est locus fabule quod sit conuersus in oleastrum. Unde dictum est:
+*Rusticus est tamquam foliis oleaster amaris
+Iurgia uerborum quisquis amara mouet.*
+
+Tertia decima transmutatio est de nauibus Enee conuersis in ninphas. Istoriale fuit quod, dum Eneas inciperet bellum contra Turnum, ipse iuit ad Euandrum pro auxilio. Interim Turnus Troiam nouam quam Eneas condiderat in Ytalia obsedit. Sed cum non posset habere ciuitatem, uoluit incendere nauilium Enee super quo uenerat Eneas. Sed intrinseci habito consilio a domina Cibele, que dabat consilia, submerserunt in aquas sic quod ignis non potuit nocere. Unde datur locus fabule quod conuerse sunt in ninphas. Unde dictum est:
+*Responso Cibeles classis submersa timore
+ignis in equoreas fertur adapta deas.*
+
+Quarta decima transmutatio est de naui Alcionis conuersa in saxum. Nam dum Alcion iret per mare, qui fuit quidam grecus, incidit in quoddam saxum, quod fecit nauem submergi, ita quod nauis abscondita est sub saxo. Et quia solum saxum repertum est, ideo dicitur conuersa in saxum. Unde dictum est:
+*Dicitur in saxum nauis mutata sub undis
+que fuit in saxum dilacerata latens.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Ardea ciuitate Turni conuersa in auem sui nominis. Nam uerum fuit quod Eneas dum debellasset Turnum et interfecisset, iuit ad ciuitatem Ardeam et eam combussit. Sed quia prius edificata fuerat sub auspicio uolucris Ardee, ideo in combustione ciuitatis illa uolucris ibi apparuit. Et postmodum in illo loco ceperunt habitare ille uolucres et pro tanto datur locus fabule, tum propter hoc quod dictum est, tum propter conuenientiam nominis, tum propter querulam uocem quam faciunt, quod conuersa sit in uolucrem. Unde dictum est:
+*Ardea fit uolucris urbs quam absumpserat ardor
+maxime cui luctus nomen idemque manet.*
+
+Sexta decima transmutatio est de Enea deificato. Nam istoriale est quod, cum Eneas transiret per Numicum fluuium, submersus est ibi et nunquam fuit repertus. Et quia sui comites nunquam repperierunt eum, dixerunt quod erat deificatus. Et ideo gentes que ex ipso descenderunt sicut romani ipsum adorabant pro deo et uocabant eum indiges. Nam indiges idest ex inde geniti, nam romani geniti erant ex eo, uel indiges idest in deis agens uel indiges idest nullo egens. Et ideo datur locus fabule quod Numicus exuit ipsum mortalitate et deificauit eum, quid homo qui moritur exuitur mortalitate et remanet sola anima que est similis deo, eo quod rationalis et immortalis est, unde pro meliori cuiuscumque hominis mortalis est mori, quia deificatur. Unde legitur quod quidam iuit ad Iouem et petiuit ab eo quod sibi tribueret aliquod munus quod esset pro meliori mortalitatis sue, quod cum petiuisset statim cecidit mortuus ad pedes eius. Ideo patet quod pro meliori est mori. Unde dictum est:
+*Nusquam repertus quem merserat unda Numici
+creditur Eneas indiges esse deus.*
+
+Decima septima transmutatio est de Uertumno qui se conuertebat in uarias formas animalium et arborum. Nam Uertumnus dicitur a uertotis et annus, et inde Uertumnus accipitur pro anno qui scilicet annus habet se uariare in uarias formas, secundum quod sunt uarie conditiones temporis. Sed Pomona idest influentia celestis, que influitur tempore ueris in arboribus ex qua producuntur fructus arborei. Annus igitur prediligit Pomonam pre aliis, hoc est tempus ueris et estatis quando producuntur fetus arborei, ex eo quod arbores adornant magis mundum quam omnia alia. Unde Uertumnus conuertit se in annum. Per annum intelligo yemen, que figurata est in forma annus quia frigida est et cana propter niues. Sed ut sic non potest habere Pomonam, quia in illo tempore non producit fructus, et ideo postea conuertit se in iuuenem pulcerrimum idest in tempus ueris, quod figuratur in modum iuuenis propter pulcritudinem rerum et temporis. Et tunc habuit Pomonam idest influentiam illam, ex qua producuntur fructus et postea maturantur in estate et colliguntur in autumno. Unde dictum est:
+*Sit tibi Uertumnus uarie qui uertitur annus
+cui magis pomorum natio pulcra placet
+hanc sibi lenit yems ut annus pre fuga sed illam
+solibus estiuis annua forma capit.*
+
+Decima octaua transmutatio est de Anaxarete conuersa in saxum. Nam uerum fuit quod illa diligebatur ab Yphi qui, dum non posset potiri ea, se suspendit. Et dum portaretur ad ecclesiam illa uidit eum et dicitur conuersa in saxum, quia forte ex terrore deperdita est sicut de multis accidit qui dum obuiant alicui spiritu deperduntur. Uel dicitur conuersa in saxum sicut allegorizat ipse Ouidius, quia ipsa fuit dura sicut saxum, eo quod non mota est precibus illius. Immo permisit prius eum mori. Unde dictum est:
+*Mansit Anaxaretes stupefacto corpore cernens
+funus amatoris conscia facta sui.*
+
+Decima nona transmutatio est de Romulo et Hersilia uxore sua deificatis. Quod Romulus fuerit filius Martis debet intelligi quod ipse natus fuit sub constellatione Martis. Et quia semper martialis fuit et in preliis delectatus, ideo dicitur filius Martis, quemadmodum Eneas filius Ueneris dicebatur quia sub tali constellatione natus fuit et in uenere delectabatur. Sed quod ipse sit deificatus debet intelligi per hunc modum. Nam semel ipse exiuerat ciuitatem cum omnibus iuuenibus et iuerunt iuxta paludem capree et ibi faciebant certamina. Sed tandem orto dissidio inter eos, Romulus fuit ibi mortuus in prelio, et cum esset mortuus superuenit maxima tempestas, uel hoc esset quia multa mala fecerat et ita raptus est a diabolis, uel hoc esset propter aliud. Corpus suum numquam fuit repertum, et quia illi qui eum interfecerunt non ausi fuerunt dicere quod interfecissent, quia rex erat, ideo romani adulantes origini sue cogitauerunt et dixerunt quod raptus erat in celum. Et ei statuerunt templum quod uocabatur templum Quirini et ideo, quia mortuus erat in Marte, datus est locus fabule quod Mars rapuit eum in celum. Sed quod Hersilia uxor sua sit deificata sic debet intelligi quod, dum sciret maritum suum mortuum in colle Palatino, iuit illuc et ascendit super collem et se precipitauit. Romani autem adulantes origine sue dixerunt quod Romulus rapuerat eam in celum, unde mutato nomine statuerunt sibi templum quod dicebatur templum Hore. Et ideo datus est locus fabule quod deificata fuit. Sed de fonte ex quo excaturiuit aqua calida hoc fuerit ut describunt istoriales. Nam multa talia miracula apparuerunt Rome, uel hoc esset diuina potentia que hoc facere uolebat, quia uolebat ibi esset principium mundi, uel nescio qua uirtute nature que presaga est. Sicut dicitur quod tempore Augusti regis scaturiuit ex uno fonte oleum in tanta quantitate quod tota Roma abundabat. Et ideo de hiis nulla allegoria est. Sed de Romulo et uxore sic dictum est:
+*Fertur Marte satus quoniam per bella leuatus
+Romulus, et cesus fertus in astra datus.
+Hersiliamque deam statuit sibi Roma quod esset
+colle Quirinali lapsa dolore uiri.*
+
+Prima allegoria quinti decimi est de lapillis nigris conuersis in albos per Herculem. Nam dicunt quidam quod fuit uerum quod Micillus iussus fuit diuino spiritu quod ipse iret edificatum ciuitatem in Ytalia. Sed dum uellet ire condemnatus est ad mortem, quia discedebat a patria, per lapides albos et nigros, quod cum uideret Hercules idest deus qui non permittit bonos perire sine causa, conuertit lapillos nigros in albos. Unde hoc est exemplum omnibus ut bene faciant et ueridice loquantur sicut fecit ille, quia si sic fecerint, deus ostendet miracula per eum sicut fecit per istum. Unde uersus:
+*Liberat insontes uirtus altissima mire
+cui facile est lapides albificasse nigros.*
+
+Secunda transmutatio est de Euforbo qui dicitur conuersus in Pictagoran. Nam dum esset in exercitu troiano ipse interfectus fuit a Menelao. Ho fuit uerum. Sed quod anima eius transiuerit in corpus alterum et factus sit Pictagoras non uult aliud dicere nisi quod ille Euforbus, qui uates erat in Troia, habebat eandem opinionem cum Pictagora et ideo, cum mortuus esset, dictum fuit quod anima eius transiuerit in corpus Pictagore. Unde dictum est:
+*Factus Pictagoras Euforbus dicitur esse
+nam fuit ambobus unica secta uiris.*
+
+Tertia transmutatio est de secta Pictagore. Nam Pictagoras adducit ad probandum quod anima transmutaretur de corpore in corpus, quod est falsum et erroneum. Dicebat omnia entia de mundo transmutabilia scilicet que sunt sub celo, quod quamuis sit uerum possumus tamen sensum allegoricum habere scilicet quod cum ita sit quod omnia sub celo existentia sint transmutabilia et caduca, solus deus est immutabilis. Et quia immutabilibus non est habenda fides, ideo nos debemus spernere omnia que sub celo sunt cum mutabilia et adherere ipsi deo qui immutabilis est, ut nostra mutabilitas possit perfici ex immutabilitate dei. Ideo dictum est:
+*Omnia mutantur deus immutabilis extat
+sic proprie solus dicitur esse deus.
+Nam cum mobilibus non sit perfectio rebus
+perfectus stabili culmine cuncta mouet
+ut tamen huic firmo connexi perficiamur
+rebus in occiduis non sit habenda fides.*
+Quarta transmutatio est de Egeria uxore Nume in fontem. Nam dicunt quidam quod Numa imperator in silua Aricie extra Romam habebat quemdam spiritum qui sibi responsa dabat, et hoc potest esse uerum. Nam secundum quod legitur in cronicis multi spiritus apparebant Rome et habebant tantam familiaritatem cum eo quantam cum sua uxore, unde nominabat eum Egeriam nomine uxoris sue. Et ideo quando Numa fuit mortuus uxor sua inconsolabiter deflens eum, iuit ad locum ubi erat spiritus, eo quod ibi solebat ut plurimum conuersari Numa, unde imaginabatur quod adhuc ibi esset anima eius. Sed cum non cessaret ibi petere animam Nume, forte spiritus ille submersit eam in fontem qui ibi erat. Et ideo dicitur conuersa in fontem, qui nomine illius uocatus est fons Egeria. Unde dictum est:
+*Fons erat unde Nume quondam responsa dabantur
+demone qui regi consocialis erat.
+Egeria at coniunx dum luget funera regis
+fonte tenus fonti nomina mersa dedit.*
+
+Quinta transmutatio est de Yppolito conuerso de mortuo in uiuum, de iuuene in senem, de Yppolito in Uirbium. Iste Yppolitus fuit filius Thesei et fuit castissimus homo, in tantum quod omnes feminas odiebat. Unde cum mortua esset sua mater, dixit quod ex morte sue matris tantum solamen habebat quod ex illa hora poterat omnes mulieres despicere. Et pro tanto dicitur conuersus de iuuene in senem, quia licet iuuenis in tempore, senex tamen moribus et uirtute erat. Similiter dicitur conuersus de mortuo in uiuum, quia dum ipse esset mortuus fama sua fecit eum diutius uiuere. Similiter mutatum est nomen de Yppolito in Uirbium, quia dum esset mortuus dixerunt homines quod non erat dignum quod uocaretur Yppolitus, quasi equorum rector, ab ypos quod est equus. Sed Uirbius quasi bis uir idest bis uirtuosus scilicet in uita et post mortem. Unde dictum est:
+*Yppolitus iuuenis casta uirtute senescit
+mortuus et mundo uiuit in arce dei.
+Dignior in melius nomen mutasse ferinum
+qui bis discretus nomen habebat eques.*
+
+Sexta transmutatio est de Tage qui natus est ex gleba terre. Nam dicitur iste natus ex terra, quia fuit primus qui adinuenit artem uaticinii per terram. Nam quinque sunt artes uaticinandi sicut quatuor sunt elementa et umbre infernales pro quinto. Nam quedam est que fit in terra et ista uocatur geomantia a geos quod est terra et mantos diuinatio. Quedam est que fit per aquam et ista uocatur ydromantia. Quedam uocatur aeromantia et ista fit per aerem. Quedam est que fit per ignem et ista uocatur piromantia. Quedam est que fit per umbras infernales et ista uocatur nigromantia, quia igitur Tages primo adinuenerat geomantiam, que fit in terra. Sicut dicit Lucanus: *conditor artis finxerit ista Tages*. Et ideo dicitur natus ex terra. Unde dictum est:
+*Ex tellure Tages primus geomanticus exit
+qui per aruspicium nosse futura dedit.*
+
+Septima allegoria est de mutatione haste Romuli in arborem. Nam dicunt quidam quod dum exiret extra ciuitatem cum hasta sua quam semper portabat deiecit eam, et cum deiecisset numquam reperta, est ideo comites uolentes applaudere dixerunt ipsam conuersam in arborem. Uel quia forte cum deiceret eam abscondita est in trunco arboreo ideo dicitur conuersa in arborem. Uel aliter est melius quod hasta sua dicitur conuersa in arborem, quia sibi apparuit in somno quod hasta sua uirebat, quod indicabat quod ex probitatibus suis Roma dominaretur. Unde dictum est:
+*Hastam romuleam iactam nec ab inde repertam
+in frutecta sibi delituisse ferunt.
+Aut hinc frondescens apparuit hasta Quirino
+quod uiruit bellis inclita Roma suis.*
+
+Octaua transmutatio est de Cippo, cui nata fuerunt cornua in capite, hoc debet intelligi sic. Nam iste fuit maximus romanus, qui exulauerat et somniauerat quod sibi nascebantur cornua. Quapropter misit pro Tage, qui indiuinauit quod debebat esse rex romanus si ipse intrabat ciuitatem, quod cum audiuisset nolens quod Roma efficeretur de libera serua per eum. Conuocauit senatores et populum et dixit: *Ego habui in uaticiniis quod debeo esse rex romanus et quia hoc ego nolo, interficiatis uel faciatis de me quicquid placet uobis*. Sed romani uidentes tantam humilitatem et fidelitatem constituerunt ipsum dominum multorum extra ciuitatem. Unde dictum est:
+*Cornua per somnum Cippus sibi nata reuelans
+que pretendebant regna latina sibi
+si Romam intraret. Populo mirandus habetur.
+Sponte quoque exclusus premia digna tulit.*
+
+Nona transmutatio est de Esculapio conuerso in serpentem, quem duxerunt romani Romam propter epidemiam qua urgebantur sedanda. Nam sciendum est quod fuerunt tres autores medicine. Primus auctor fuit quidam uocatus Apollo et iste solum medebatur cum uerbis, unde tota sua medicina erat in prolatione quorundam uerborum. Sed post istum uenit alter qui uocabatur Esculapius filius Apollinis, cuius medicina erat melior quia medebatur cum uerbis et cum experimentis. Nam cognoscebat quasdam herbas cum quibus ipse liberabat homines et ne dum liberaret immo suscitabat mortuos. Dicitur enim quod semel obuiauit duobus serpentibus ad inuicem preliantibus et tandem unus alterum interfecit et dum interfecisset statim iuit et accepit quandam herbam et imposuit ori illius et suscitatus est. Unde Esculapius notauit illam herbam et cepit et cum ea suscitauit tres mortuos scilicet filium Minois regis et Yppolitum filium Thesei et alium, sed tandem mortuus est fulmine. Unde fabulose dictum est quod Iupiter fulminauit eum. Unde latuit medicina per multos annos quousque uenit Yppocras, cuius medicina fuit melior, quia ille adinuenit medicinam respiciendo humores, qualitates et naturas hominum, et adinueniendo remedia uniuscuiusque morbi. Sed Esculapius dum uiuus esset in Grecia et teneretur pro deo, romani miserunt pro eo propter epidimiam qua habebant. Ille autem uenit cum eis in forma serpentis, hoc est dicere quod ipse erat callidus ut serpens uel quia didicerat medicinam a serpente. Unde dictum est:
+*Est Esculapius medicine callidus auctor
+serpens et mira pene salute deus.*
+
+Decima et ultima transmutatio totius Ouidii est de Cesare Iulio conuerso in sidus uel deificato. Nam quod Cesar Iulius deificatus esset debet intelligi quod ipse Cesar fuit ualentissimus et probissimus et uirtuosissimus in istis mundanis. Unde opera et acta sua reluxerunt quemadmodum sidus per totum mundum, eo quod totum mundum subiugauit Rome. Ideo habet fabula quod conuersus sit in sidus. Sed quod apparuerit sidus Augusto sacrificanti hoc bene fuit uerum. Unde ipse cogitauit quod esset sidus patris sui et ita fecit dici per totum mundum. Sed catholici tenent quod fuerit sidus annunciationis Christi quod apparuit Magis et duxit eos usque in orientem. Nam Christus uera conuersione et sancta conuertit se in hominem ut lauaret et purgaret nostra crimina. Quibus purgatis nos a simili conuertemur in Deum, hoc est participaremus diuinitatem. Nam participatione omnes beati sunt dei. Unde dictum est:
+*Iulius est sidus quoniam pre signibus actis
+preditus est mundo solus in orbe nitens.
+Stella diuina fuit ortus prenuntia Christi
+Quam putat Augusti Cesaris esse iubar.
+Illa prophetat regem per secula regum,
+qui splendore suo preterit omne iubar.
+sordibus obscuro laturum lumina mundo
+atque lauaturum crimen edacis Ade.
+Rex igitur uite forme mortalis amictu
+subiectis dominus sustulit esse parem.
+Ut nos a simili quod sit conuersio facta
+nitamur formam participare Dei.*
+Et quod hoc fuerit uerum apparet. Nam dum Augustus esset in tanta prosperitate, totus populus uolebat eum adorare pro deo. Ipse autem noluit, sed inuit ad Sibillam profetissam ut consuleret eam. Dixit illa: *Non permittas te adorari quia uenturus est ille qui uerus est deus et rex totius mundi*. Dixit Augustus: *Ostende michi eum*. Dixit illa: *Ascende super pedes meos ne contingas terram et respice speram solis*. Tunc ille respexit: *Et uidit beatam Uirginem cum Filio suo*. Et tunc dixit ei: *Uide ille uerus deus et uerus rex est*. Tunc Augustus reuersus est Romam et prohibuit ne populus adoraret ipsum pro deo.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/GiovanniDelVirgilio_ArsDictaminis.txt b/testi_2_NoCommenti/GiovanniDelVirgilio_ArsDictaminis.txt
new file mode 100644
index 0000000..4049028
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/GiovanniDelVirgilio_ArsDictaminis.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Adolescentibus placidis animi claritate doctoris ad eloquentie collustrata fastigia per dictaminum gradus peruenire nitentibus Johannes de Uirgilio Dei gratia satis notus salubris desiderii complementum. Cum tanta sit rhethorice dignitas, ut totius eloquentie cuius ipsa est species per antonomasiam Cicerone testante absoluto nomine sepius nuncupetur et inter ceteras liberales artes tamquam Salamonis amica mirabilis altius enitescat, adeo ut nedum complexa totaliter uerum quadam solum eius particula que uocatur epistola rusticanos ad regum consilia prouocet, diuitiis locupletet egenos et indecores honoribus condecoret, idcirco charitatis nostre specimina ego idem presentibus antefatus apicibus, aurei fluminis ad undas alacriter quam. ut puto fructuose committo, ut exinde cuiuscumque dictaminis scilicet epistolaris prosaici primitus inhaletis aureum licorem et sitim uestram dulcis aque saliente riuulo ad uotuin anime restringatis. Ad dictamen epistolare prosaicum uia recta et facili comprehendendum hoc ordine procedatur: primo siquidem est uidendum quid sit dictamen in generali et quot eius partes ut exinde posita eius species nocior habeatur; secundo de cursibus et puntis agatur, sine quibus nullum dictamen prosaicum et epistolare precipue mulcet aures auditoris; tertio de uitiis est agendum dictionum contextione uitandis; quarto ad quosdam colores qui ad compositionem cursuum atque uocum maxime faciunt inferemus; quinto ad doctrinam compositionis epistole adcedemus, et erit finis. Rethorice est scientia proferendi condicta cum ornatu uerborum et pondere sententiarum. Dictamen est de una quaque materia et congrua et decora locutio. Congrua dicitur presuppositione gracie, sine qua uituperabilis est ornatus. Decora dicitur presuppositione rhethorice, sine cuius ministerio nullum rite dictamen excolitur. Et dicitur dictamen a dicto, as, quod est frequentatiuum huius uerbi dico, is. Nam qui dicit frequenter dictat. Dictaminis species sunt quatuor: metricum, ritimicum, prosaicum, permistum. Metricum est quod constat ex metris, et dicitur a metron, mensura, quoniam metra quantitate sillabarum et pedum numero mensurantur. Ritimicum a ritimos, quod est numerus, quia in ritimicis sillabarum tantum numerus et consonantia finalis actenditur. Prosaicum dicitur a proson, quod est longum, quia in prosa licet latius et liberius euagari, accentu solo sensibili circa finales dictiones in cursibus obseruato. Permistum, ut dictamen Boetii, Marciani et talium, dicitur quod ex illis uel illarum manerierum aliquibus constat. De prosaico uero tantummodo circa presens intendimus. Prosaici dictaminis aliud epistolare, aliud non epistolare. Epistolare dictamen est quod per epistolas ordinatur, sed hoc duobus modis: aut antiquo modo, sub confectione partium epistolarium et cursuum ornatu neglecto, sed solum congruitate in sententia custodita, sicut epistole Senece, Pauli et consimilium; moderno modo, secundum distintionem partium et cursuum uenustatem, sicut epistole Petri de Uineis et aliorum. Non epistolare dictamen est quod non per epistolas ordinatur, sicut istorialium et artificum scripta, quales Tituliuii Salustii et Ciceronis libri leguntur. De epistolari autem dictamine iuxta consuetudinem modernorum ad presens contendimus, hoc ante admonito quod quicumque huius dictaminis habuerit cognitionem, prosaici totius habebat. Nam istud strictius et policius ex hoc gradu percipitur. Quia igitur epistolare dictamen prosaicum sine cursibus hodie reputatur incultum, qualiter cursuum melodia conficitur uideatur hoc ordine: primo quidem uidendum est quid sit cursus et a qua proprietate nomen assumpserit; secundo, quot et qui sint cursus quibus moderni utuntur; tertio, in quibus locis clausule uel epistole unus quisque cursus actius collocetur; quarto de puntis dicetur. Cursus est finalium dictionum, in distintionibus et clausulis maxime, prolatio regularis, ex longitudine uel breuitate proueniens et condelectationem faciens in animo auditoris; et dicitur a currendo, quia per cursus discurritur clausula, sicut metra pedibus scandi solent. Cursuum maneries quibus moderni utuntur sunt quatuor: scilicet uelox, contrarius, scaber et planus; uel alio nomine: uelox quatrisillabus, contrarius siue planus quatrisillabus, uelox trisillabus, contrarius siue planus trisillabus. Uelox quatrisillabus, qui antonomasia uelox simpliciter dici solet, constat ex duabus dictionibus tetrasillabis, idest quatrisillabis siue quatuor sillabarum, ita quod antecedentis dictionis penultima breuietur, sequentis uero dictionis penultima producatur; ut in hoc exemplo: * diuine clementie pietatem. * Potest tamen precedens dictio uel esse maior ad libitum. Ad minus uero debet esse trisillaba; nam accentus breuis infra dictionem trisillabam non sentitur. Exemplum tale: * magnitudinis inuenitur *; et hoc exemplum: * habeas prauitatis *. Dictio uero ultima unius cursus proprie debet esse quatuor sillabarum, ut in supradictis patet exemplis. Si autem talis dictio interdum, ut accidit, uocabulorum inopia non occurrat, tribus modis supplendum conceditur: primo, per duas dictiones bisillabas, ut in hoc exemplo: * diuina clementia produxerit omne bonum *; secundo, per unam monosillabam precedentem et trisillabam sequentem, ut in hoc exemplo: * diuina pietas nos erigit ad superna *; tertio modo, per duas monosillabas precedentes et unam bisillabam sequentem, ut in hoc exemplo: * diuina pietas dignetur erigere nos ad celum. * Aliis modis proprie tale supplementum non constat. Nam uitiosus est cursus qui in monosillabam desinit. Si tamen reperitur interdum, duabus monosillabis uel una monosillaba ultima monosillaba societur. Nam finalis monosillaba uicem duarum adimplet per finalem. adcentum, ut in hoc exemplo: * diuina clementia dignetur erigere nos ad se *; et in hoc alio: * dic, amice, dirigis aliquem preter te? * Et hoc modo in interrogatibus actius collocatur propter suspensionem interrogationis in fine. Et nota quod quando bisillaba dictio finit cursum, licet penultima eius naturaliter fuerit breuis, semper tamen optinet uicem longe. Nam, ut superius dictum est, accentus breuis infra trisillabam dictionem non percipitur, nec etiam solis metris. Cursus contrarius siue planus quatrisillabus, qui etiam a quibusdam dicitur semiuelox, cum quia est superiori contrarius, tum quia non cum celeritate profertur, immo cum quadam considentia moderata deducitur , constat ex duabus dictionibus quatrisillabis, quarum precedentis penultima producatur, sequentis uero penultima breuietur, ut in hoc exemplo: * diuine maiestatis imperium. * Potest tamen precedens dictio, ut de superiori cursu dictum est et de ceteris est dicendum, esse maior ad libitum; minor uero esse potest usque ad bisillabam dictionem. Nam, ut superius dictum est, monosillaba in cursibus finalibus indecenter admictitur. Exemplum hoc: * maioritate accipias, minoritas uero istud habebitur. * Si uero finalis dictio quatrisillaba non occurrat, uno modo, non pluribus supplementum. admictitur, uidelicet per monosillabam precedentem et trisillabam sequentem, ut in hoc exemplo: * sapientis animus eleuatur ad ethera. * Scaber, qui et uelox trisillabus dicitur, constat ex duabus dictionibus trisillabis quarum utriusque penultima breuietur, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria sapientum suscipit animas. * Potest tamen precedens dictio esse maior ad libitum, minor uero trium sillabarum esse non potest propter antedictam causam, nec etiam ualet recipere supplementum. Ultima uero trium tantum sillabarum integraliter debet esse, cuius cause colliguntur ex dictis, ut in hoc exemplo: * cum tanta sit rhethorice dignitas. * Dicitur autem iste cursus scaber, quia minus leuigat aures quam alii cursus, propter cadentiam duplicis breuitatis. Planus trisillabus, scabro contrarius, constat ex duabus dictionibus trisillabis quarum utriusque penultima producatur, hoc modo: *sapientis animus occulta rimatur et in spiritu futura cognoscit. * Precedens tamen dictio potest esse maior, ut sepe dictum est; ad minus uero debet esse bisillaba. Exemplum tale: * maioritatis habebis, minoritate uero istud adsumas. * Nec refert utrum bisillabe dictioni que in cursu tali ponitur ex duabus cursiuis monosillaba uel bisillaba ponatur aut maior, dummodo illius maioris penultima non sit breuis, quia ut plurimum curreret sono metri; quod, quamuis ibidem non seruaretur pedum numerus et quantitas sillabarum iuxta legem, nilominus in dictamine prosaico est uitandum, uerbi gratia: * fabulas iste dicebat et superflua multa ponebat. * Si autem talis dictionis penultima non sit breuis, bene potest assumi, et de hoc exemplum tale concedo. Finalis uero dictio in hoc cursu per monosillabam precedentem et bisillabam sequentem solummodo uariari conceditur, hoc modo: *sapientis animus leuatus ad astra omnia manifestat in lucem. * De situatione autem cursuum hec doctrina prestatur. Cursus maioris pause, cuiusmodi sunt planus trisillabus et uelox quatrisillabus, actius collocatur in finibus distintionum et clausularum, ubi puntus planus uel periodalis ponatur, de quibus mox sub frequenter dicetur. Cursus uero maioris cadentie, cuiusmodi sunt scaber siue uelox trisillabus et quatrisillabus contrarius siue planus, in distintionibus et subdistintionibus suspensiuis, ubi uirgula siue coma ponatur, actius collocatur. Et huius causa est quod per morosiores cursus finales clausularum cadentiam cursuum morositas temperet, per cursus uero celeres suspensiua partium morositas temperetur, et e conuerso. Sic igitur collige quod ubicumque est maior locutionis suspensio, sicut in subdistintionibus que interdum solum supplementum uel appositum capiunt cum uirgula sursum ducta, cursus scaber aptissime collocatur, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria. * Ubi autem utrumque scilicet supplementum et appositum, tamen oratione precedente cum comate, quatrisillabus planus siue contrarius ponitur condecenter, ut in hoc exemplo: *celestis curie gloria que beatis est illustrata spiritibus. * Ubi autem finita magis fit locutionis puntatio sicut in periodis, uelox quatrisillabus conuenientissime collocatur. In quibus locis planus trisillabus interdum decenter ammictitur. Ubi autem non est totaliter finita puntatio sicut in puntis planis, cursus planus trisillabus sedet actissime, quamuis in omni parte satis acte locetur. Exemplum de omnibus: * celestis curie gloria, que beatis est illustrata spiritibus, animas sapientum libenter admictit et eas cetibus interserit angelorum *. Decentior tamen erit ornatus, si uno cursu celeri interposito ex cadentiis aliis consequatur et e conuerso ex uarietate distintionis et dictionis pulchrior melodia resultet, hoc modo: * celestis curie gloria, que beatis est illustrata spiritibus, sapientum animas libenter ammictit et eas cetibus interserit angelorum. * Qui ordo quamuis non inspiciatur a multis, tamen eis contendendum qui modulationem sentire non uidentur. Supradicta uero compositio et ordinatio cursuum ut facilius commendetur memorie, infrascriptis carminibus precedentia comprehendenda. Cauendum est quoque ne multe dictiones longe, nec multe breues in medietate ponantur. Circa puntorum notitiam est notandum quod omnis rhethorica siue epistola est quoddam totum plurium clausularum tam integraliter quani materialiter comprensiuum. Clausula est distintionum comprensio perfectam conclusionem et sententiam continens, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria, que beatis est illustrata spiritibus, animas sapientum libenter ammictit et eas cetibus interserit angelorum. * Et ita concludenda est punto finali, qui uocatur periodus. Dicitur autem periodus a per, quod est circum, et oda, quod est cantus: quasi circularis et clusiuus cantus. Et iste puntus habet fieri in fine clausule ubi sit perfecta sententia, licet modernorum usus non pertineat, ut in hoc exemplo epistole uel orationis: * tantummodo opponatur. * Et pronuntiari debet cum depressione uocis et labiis clausis, quod significat formam punti: que talis est. Distintio est subdistintionum comprensio, quasi conclusio sit perfecta, necdum tamen sententia sit completa. Ubi quamuis quiescere possit auditor, dictatio tamen aliud subrogare intendit, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria etc. * Et ista est puntanda eo punto qui uocatur colum, quod interpretatur membrum. Est autem puntus planus hoc modo figuratus. Et pronuntiari debet cum puntatione quasi finali. Subdistintio est pars distintionis nec conclusionem perfectam nec sententiam continens, que interdum solum suppositum, interdum solum appositum, interdum utrumque, conclusione tamen pendente, comprehendit. Exemplum de supposito solo: * celestis curie gloria. * Exemplum de utroque: * que beatis est illustrata spiritibus. * Quando autem utrumque comprehendit, puntanda est punto qui uocatur coma, quod latine interpretatur incisio. Nam orationem in partes intersecat et habet fieri per puntum planum et uirgulam sursum ductam ad dextram hoc modo: nisi oratio fuerit interrogatiua, ubi ponitur puntus planus cum uirgula circumlata sursum ducta hoc modo? Quando uero subdistintio suppositum solum uel appositum continet, contenta est solum uirgula sursum ducta ad destram hoc modo. Est autem quedam alia uirgula que deorsum tendit ad leuam. Hec consueuit apponi quibusdam coniuntionibus abprobatiuis aut aduerbiis affirmandi, ubi pausatio quedam cum depressione uocis exprimitur: cuiusmodi sunt sane, uerum, cum, equidem, quatenus et profecto et similia; presertim cum clausula uel distintione incipiunt, exempla quorum ultro se offerunt perquirenti. Sicut igitur subdistintio est pars distintionis, ita distintio est pars clausule, et clausula est pars orationis siue epistole, et quicquid est pars partis est pars totius. Sed partium integralium alie principales, alie secundarie; principales clausule, secundarie sunt distintio et subdistintio. Quot autem clausulas continere uelit oratio aut quot distintiones clausula aut quot subdistintiones distintio comprehendat, determinatus numerus non habetur, etsi quidam in aliquibus id audacter assignare conentur. Hoc tantum exprimere possumus quod omne quod diuiditur, siue totum, saltem ex duobus conficitur. Orario uerum infinitas fere potest includere clausula, pari modo clausula distintiones, distintio uero non multas debet habere subdistintiones, ne irmos, idest suspensiue nimium seriei actum, incurramus, quod accideret, imperfectas orationes quod subdistintiones conficiunt. Paucas igitur subdistintiones in distintiones ponamus, quot scilicet committi memorie posse respondere credamus. Et nota quod non agitur de partibus formalibus epistole siue orationis, sed de naturalibus solum in presenti partium mentione. Summaria uero doctrina in sequentibus carminibus continetur. Nunc de uitiis locutionis agendum est. Ut autem uitia in dictionum contextione uitemus, sciendum est quid elocutio sit. Sicut Tulius ipse dicit rhethorice noue quarto, tria in se debet habere ad hoc ut sit comoda et pertecta: elegantiam et compositionem, contra quas elocutionis particularia uitia peccant, et hoc etiam tertio huius libelli capitulo desideramus; de reliquo uero, idest dignitate, circa quam elocutionis ornatus per colores ostenditur, quantum supra promisimus in quarto capitulo exequemur. Elegantia est que facit ut unum quodque pure et aperte dicatur. Hoc autem diuiditur in duo, scilicet in latinitatem et explanationem. Latinitas est que sermonem purum conseruat ab omni uitio remotum. Uitia uero latinitatis sunt duo, scilicet barbarisimus et solocisimus. Barbarisimus est uitium in unica dictione, uel quantum ad pronuntiationem, ut si producam longius cum debeam breuiare, uel quantum ad scripturam, ut si in dictione addam uel minuam uel transferam literam uel sillabas non concessa licentia ex necessaria causa, que licentia in dictamine prosaico ualde raro concessa est. Exempla de facili colliguntur, hoc tamen in libro Donati qui uocatur Barbarisimus plenissime monstratur. Solocisimus est uitium contextu partium orationis ex disproportione modorum significandi proueniens, utpote * alba currunt *, de quo in predicto Donati libro in grammaticalibus legitur. Explanatio est que reddit dilucidam et apertam orationem et constat et ex usitatis uerbis et propriis. Usitata uocabula sunt que uersantur in sermone et consuetudine cotidiana. Propria uero sunt que sunt uel esse possunt eius rei de qua loquitur. Uitanda sunt itaque peregrina et abolita et noua uocabula ut * iste facundus est: per Lucanu Neptumas oblucanda non fuit. * Sunt dure translationes, ut * montes belli et campos pacis colit, * idest superbia armatorum et pacificorum suauitate. Compositio est dictionum contextio equaliter perpolita. Hec autem seruabitur si uitemus crebras uocalium contextiones uastam et hiantem reddentes orationem, quod uitium appellatur hiatus. Est autem duplex hiatus, unus qui fit ex iisdem uocalibus, quando scilicet mia dictio desinit in uocali et sequens incipit ab cadem; ut in hoc exemplo: * amo omnia *, * amabilia habundant *; et iste magis cauendus est. Alter qui fit ex uocalibus dissimilibus, scilicet quando una dictio desinit in uocalem et sequens incipit a uocali dissimili, ut * seruiui amico *, * ancille illius *, et iste tollerandus est tantum, potius est uitandus quam sepe faciendus. Item si fugiemus eiusdem consonantis nimiam assiduitatem, ut * sol et luna luce lucent *, * loca leui lactra. * Item si eiusdem dictionis nimiam. assiduitatem fugiemus, ut * qui puer est et iuuenis puer et puer ultra de puero num*. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/GiovanniDelVirgilio_Diaffonus.txt b/testi_2_NoCommenti/GiovanniDelVirgilio_Diaffonus.txt
new file mode 100644
index 0000000..28e6dd8
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/GiovanniDelVirgilio_Diaffonus.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Nutius hos sumat uersus, mandante Iohanne. Sicut aquosus olor, qui dissotiatus in undis permanet, obmutit; alium si spectet olorem, gaudia uoce sonat limphasque reuerberat alis et comitem uersus festinat triplice motu: currit, nat, uolitat, pede, toto corpore, pennis; sic ego, non solus, sed qui deiectus ab alto agmine eram uatum, melius cessare putabam; sed postquam uidi te blanda fronte petentem me comitem, sodes, effudi gaudia uoce carminaque hec scripsi. Tibi tota mente cucurri, sed mediocre modo, nec nando nec uolitando. Nare quidem pressum, sed tendit ad alta uolatus. At si digneris mandare quod ardua queram uel quod in ima cadam, committam cetera fatis: est michi parendi maior quam posse uoluntas. Primus olor cecinit: debet drensare secundus. Nutius ista petit tradatur carta Iohanni. Concordi modulo didicit citharam citharedus uoce sonare suam subtili, cantica mira fundere mellifluo pro poto iure, fluento de cuius magni gustasse Elicone uidentur uates. Obstupeo qua stillet uena profunda et qua parte maris cecinit syrena suauis. Dumque palude tuus olor ille maneret aquosus, consotium creuit siccum per deuia campi; quem mirans auidum sitibundum quemque procella, dulcisono rostro clamans produxit in undas piscosas, pauit et pisce refecit eundem. Metra petita tua scripsit prudentia gratis, que delectarunt animum gliscentis amici. Surgitur ad grates presenti gramate dandas; sed precor ut rursus facias cantare uiellam, si libet, omnino quo neruo uis digitato. Ars ex arte capit robur, dilectio crescit: tunc dicam uatem uenerabor teque magistrum. Doctrinale tuum, si uis, dilecte Iohannes, ante per exemplum, uel si quis, dirige, queso. Si responsiuam nimium dilatio torpens detinuit, parcas, quoniam superesse nequiui; ista, licet tetra sint, carpas dissona metra, de crossa pasta crossoque lignamine facta. Imparibus modulos pedibus tibi sume nouellos, paruula quos, Nuti, carta nigrata refert. Iussisti nostram rursus resonare uiellam, contentus neruo quem digitare uelim. Illa quidem tenero nimium concordat amori: hoc est cur cantem carmen amoris ego; uel quia, cum fuerit permissa licentia nobis, labor ut Anteus uiribus auctus humi; uel quia materiam de qua plus tangitur auctor, si celare uelit, ora coacta sonant. Nuper amore cremor, quadam faciente puella; nolo tibi lateant hora, locusque modus. Festa dies fuerat sancto celebrata Iohanni Baptiste; supplex limina sacra peto. Et domine ueniunt; iuuenes, uaga turba, secuntur: Bononie sanctis plus celebratur Amor. Ingredior templum, uaria de gente repletum; intus et exterius peruolitabat Amor. Offero denarium; post hinc, altaria linquens, in pratum redeo, lumina quaque ferens. Hic glomerata cohors dominarum ex parte sedebat; hereo, que ueneri sit magis apta notans. Una puella uagos in me defixit ocellos; illico flammauit me face seuus Amor. Dumque morarer ibi, domine cepere coream, in qua se iuuenes inseruere mares; e quibus ignifero quidam conflatus amore talia de querulo protulit ore canens: *Ornate iuueni, que me sine iure peremptat murmure multorum, funde, Cupido, preces*. Iste recantus erat, resonis quem uocibus omnes disiunctis manibus et pede stante canunt: *Ornate iuueni, que me sine iure peremptat murmure multorum, funde, Cupido, preces*. *O Amor, hec illi mea dans suspiria coram, ante necem clames: *Ha, miserere uiri!*; nam de martirio si sit compassio nostro post, tuus hortatus totus inanis erit. Ergo age ne iusti, dum uiuo, causa laboret: namque insons morerer gentis ab ore leuis*. Tunc simul, adiuncti digitos uocemque sequentes et pede mutato, cantica prima canunt: *Ornate iuueni, que me sine iure peremptat murmure multorum, funde, Cupido, preces*. Rursus amans: *Amor o, nisi me tueare repente, iam tibi monstrabo uulnera dira necis; per que si moriar, leto culpabere nostro, cum michi tu possis addere solus opem. Ergo age, pene potes finem spectare cruentum. Heu, insons morior gentis ab ore nigre!*. Dicta prius recinunt paribus de uocibus omnes, uoce sequente manus et comitante pedes: *Ornate iuueni, que me sine iure peremptat murmure multorum, funde, Cupido, preces*. *Heus, Amor, equus erus seruo non deficit unquam, quando de uenia uel pietate rogat. Nam solum famulo uitam non liberat ille, sed domino crescit inde cupitus honor. Ergo, age, ne moriar per quos infamia nostra est. Funeris expleti nil piguisse ualet*. Et domine et modulator amans cecinere recantum. Carmine completo, rupta corea fuit. Ast ego, qui fueram precaptus amore puelle, omnia signabam que faciebat ea. Qualiter illa latus et brachia lenta mouebat, quales de tenero concinit ore sonos! Sed satis insignem fuerat uidisse puellam preter lasciuis lumina ferre iocis. Tunc michi totius ueneris occurrit ymago: qualia sint labiis oscula danda suis, qualiter a nudis esset stringenda lacertis, qualiter a leua colla tenenda manu, qualiter in lecto sese resupina uoueret, qualiter in medio luderet illa thoro. Uror et interno liquefiunt ure medulle; liquor more niuis sole, uel igne picis. Nec contentus Amor quod me combusserit igne, exuit e pharetris spicula multa suis; eligit ex illis quod cernit acutius unum imposuitque arcu sicque tetendit eum. Impulit et nostrum penetrauit arundine pectus; *Hey michi* clam dixi, *uulnera corde gero! Seue puer Ueneris, quid me transfigis et uris? Nonne tuus fueram semper amicus ego? Numquid amicitie das premia talia nobis? Altera te potius munera danda rogo. Scilicet hos demas saltem michi morte dolores, uel tribuas famulo uota cupita tuo, quamuis uirgo fores nec amoris senseris ignes et nichil offuerint arcus et arma tibi. O non festa tua petiissem, sancte Iohannes! Sanus eram, redii saucius inde domum*. His ita cantatis, est nostra uiella reposta. Tu modulare tua num tibi parcat Amor. Eloquio nitens capiat sibi metra Iohannes, que sibi transmittit Nutius ipse suus. Suscipe, ne sileam, tibi quam transmitto salutem et que rescribo metra resume mea. Auribus in propriis sua cantica fudit amoris oblectans animum uestra uiella meum, sed dicam uiolam potius, de fronde creatam florigeri ueris fiabilitate sua, quam digitis auidis astrinxi, naribus actam, ore salutifero basia cuique dedi. Dicebam: *Quanto flos hic aspirat odore! Illum que legit sit benedicta manus*. Illa quidem cantus, hec autem mittit odorem; arridet tener his et puerilis Amor. Et gauisa satis, tanto dulcore repleta, carmine sub tali nostra recantat auis. Et locus atque iocus, modus et res atque corea et cantus placuit et tua musa michi. Si capiunt lamie quid mirum bononienses te? Quem non caperent actibus atque iocis? In sacris cellis sanctos caperent heremitas, fratres in normis ordinibusque sacris. Non for funiclis caperent ueneris, sed amore; non gladio penetrent, ritibus imo uagis. Castus Aristotiles, non Guido pudicus earum sciret amore nimis se clipeare quidem. Illarum, sodes, die, qui uitaret amorem? Nemo, ni reliquis ut michi fecit agat. O deus, o festiua dies! O sancte Iohannes, cessisses famulo talia dona tuo! O Uenus, o pratum felix, o grata corea, presto fuissem tunc talibus ipse iocis, et magis ornate digitum digito tetigissem et labiis utinam, dico labella, meis, suxissemque gulam et mammas et cetera! Noli, eya, Ranuti, turpia uerba loqui! Esse libenter ego uellem seruitor Amoris offerre et statue munera nostra sue; sed tamen hoc pacto, quod telum ponat et arma, ne faciat sicut hactenus ipse michi. Anno preterito, uestigia dum celebrarem eius, me studuit tradere uelle neci. Nam pedibus falconis equum residens sine freno me fuit aggressus fronte superbus Amor. Sollicitus, timidus, ferus et iaculo super instans, austerus, contra me ueniebat atrox. Uerba silens, nudus, priuato lumine, surda aure. Mille subire iubens me mortes milleque penas optabat finem uelle uidere meam. Clamaui magna tunc uoce: *Occidere noli me! Famuli noli cor penetrare tui!*. *O pretiose puer* dicebam, *dulcis amice, audi tantillum me, rogo, dulcis Amor. Aram uisebam reuerens, holocausta dicabam, post numen celi te uenerabar ego. Obsequio iugi placui pro uiribus ipse, subposui totum corpus et ossa tibi. Si sum deuotus, purus, si fidus amicus, cur ergo uenas uis resecare meas? Postulat hoc ratio? Die, est retributio digna? Si bona, cur mala tu reddis, amice, michi? Cum cesset causa, cum iuris non patiatur ordo, ne moriar te mediante modo! Queso, remitte michi, me noli tradere morti; morti ne tradas, queso, remitte michi! O bone Christe pater, michi mi succurre, tuere, hic me ne perimat; miserere cito!*. Ast ego tantisper, armis colludere gnauus, texi me clipeo, sollicitante manu. Pene meam potui uitam defendere. Caui; ex quo post uixi cautus ubique michi. Qui sua colla iugo submittit Amoris, amati hamis hamatur concutiturque satis; ergo caueto tibi quod non hameris Amore sicut ego: tibi sit uita magistra mea. At dabit ille tibi fortassis dona cupita, ipso non habitu forte uidebis eum, audiui quoniam nuper mutasse figuram, Bononie solitos deposuisse modos. Si foret ut loquor hoc, mores mutasseque uultum, et pacem mecum uellet habere, scias; arcanus postquam suus es, pro sode procura discutias, data sunt si sua bampna michi. Me de uelle suo certum tua pagina reddat, pax uel guerra sibi si libet atque uelit. Qualiter in causa tuus et processus habetur scribas, si uictor credis et esse rei. Musa diserta tua rimetur carmina nostra, carmina rimetur musa diserta tua. U Uir facunde, legas refero quod Epistola, Nuti; nuntia sum missi carminis, ecce, tibi. Sit tibi uera salus, Nuti, cupiente Iohanne et ueniant uotis consona cuncta tuis. Quis michi concepti fuerit subcessus amoris nosse sitis; igitur continuando canam. Dimisso festo repetiui saucius edem. Hei michi, quam uisa est decolor illa dies! Non michi sumende cereris, non cura liei. Sol ruit; imposui languida membra thoro. Ante tamen Uenerem submissa uoce rogaui: *Alma Uenus, qua nec sanctior ulla dea est nec te nobilior nec te fulgentior ulla nec que plus humiles audiat ulla preces; mutasti statuam tu Pigmaleonis eburnam, unde frui molli corpore posset amans. Non ego te statuam nec te conuertere petram, uertere sed domine corda tenella rogo. Tironis miserere tui, precordia cuius ille tuus telo fixit ephebus Amor. Diua, sagittiferum pro me complectere natum, hunc michi uel matris more fauere iube. Nec iussu frustra nec tu potiere rogatu: credidit ut condam, nunc quoque credet Amor. Te suadente libens adiit Didona Cupido et sibi commissum matre peregit opus; arsurus fac uadat heram: comburor ut igne ipse suo, sic exardeat illa meo*. Inde cupidineas refouebam pectore curas, stabat et ante oculos dicta corea meos, quos nimis insomnes retinebat ymago puelle, tunc placitura magis quam michi uisa die. Nectebar uacuo iactans mea membra cubili: plus feritatis habet tempore noctis amor. Interea fessos irrepsit sompnus ocellos taliaque in sompnis uisa fuere michi. Colle tenus quodam uiridaria pulcra uidebam, insita pene quibus quelibet arbor erat. Umbra locum condensa nimis faciebat amenum nataque cum uariis floribus herba uirens. Ros maris hic redolens folio crescebat acuto, lata comas corilus granaque mirtus habens. Leuis buxus erat, pingendis apta tabellis; arbute, non aberas, roscida poma ferens. Fissilis hic abies, altum directa cacumen, hispida iuniperus et tenere tilie, fraxinus hastarum surgebat mater equestrum et fagus, de qua longior hasta uenit; et pirus et ficus et nux et punica malus et que de misera Phyllide nomen habet; Mirra, socrus Ueneris, formosi mater Adonis, et quamcumque suus fecerat arbor amor; palma triumphatrix et pinus longa capillos: forsitan hanc hominem credo fuisse prius. Cedrus odora, nitens et pandis apta carinis, alnus et irsutis noxia cornus apris; tincta suos fetus de sanguine morus amantum, multicolor prunus queque politur acer. Inde racemifere texebant pulpita uites; riuus erat, prope quem stabat amara salix. Dant quoque repentes edere uelamina saxis, nequa parte loci posset abesse uiror. Uos quoque glandifere fueratis quercus et ylex, fertilis et pomis, fulua uoleme, tuis. Escule, sera parens, et male cidonia pallens, et fueras uite, persice, pianta breuis. Te quoque mobilium foliorum, popule, uidi, teque grauem longis uitibus, ulme tenax. Forsitan et plures; aliquas et abesse notaui: credo quod illarum non sit amica Uenus. Non erat ex illis folii pallentis oliua; et dolui, dicens: *Uatica laurus abest*. Sum memor: inter eas aberat funesta cupressus, nec stigiam taxum nouerat ille locus. Si rear herbarum, si nomina tangere florum, posse putem conchas enumerare maris. Tempora mixta simul uiolas duxere rosasque, candida cum rubris lilia mixta crocis. Anni temporibus deerat de quatuor unum, nam tria conspexi: sola uacabat yemps. Quelibet arbor ibi flores fructusque legendos, semina cum teneris floribus herba dabat; et phylomena dabat residens modulamina ramis, psittacus arguto concinit ore loquens. Letus erat ramis cantare calandrius illis atque niger merulus, punica rostra ferens. Tereus incestus canit et fera mater yrundo, dat bicolor rauco gutture pica sonos. Decantabat ibi uariato carmine turdus et, nimium Ueneri gratus, aquosus olor. Illic iocundo manabant murmure riui; nescio, sed credo quod paradisus erat. Ingredior pauitans, si quis deus esset in illis; conspicio: nullus tam cito uisus erat, dumque pererrarrem tuererque, sub arbore mirre fons erat et intro clarior unda mero, quam neque stillarat Neptunus rector aquarum nec dedit e nebulis Yris aquosa cauis. Rorida Naiadum lacrimis et odoriferarum plantarum guttis nectaris unda fuit; forte Uenus lacrimas fudit cum fleret Adonim, forsan amatorum fons lacrimosus erat. Hunc secus alma Uenus et Amor ludebat in herbis; splendebat geminis area tota deis. Ille sinu matris niueas nunc tangere mammas, nunc sua uult circum brachia ferre gule. Illa suo puero colludens oscula figit et modo dat capiti florea serta suo. Aurea uestis erat uirides insuta smaragdos et radians gemmis alta corona dee; sed mage lasciui radiabant lumina uultus. Quid mirum, cupido si placuere Ioui? Ut Uenerem agnoui (nec enim et dea notior ulla est), sternor humi flexo poplite, iungo manus: *Salue, sancta Uenus, miserorum mater amantum, te precor, heu, supplex; auxiliare michi. Uota tibi soluam, tibi meque uouere decebit donec erit nostri corporis aura capax*. Inquit uoce pia: *Iuuenis michi care, propinqua. Ne timeas: ego sum; uulnera nulla feres, ymo hec que pateris (tua me querimonia tangit) sanabo, solita teque medebor ope. Nonne mei Enee rutulis que sumpserat aruis sanauit subito uulnera nostra manus? Illius illa tuis etiam maiora fuerunt, qui de sumenda coniuge bella dabat. Perculit Enee corpus animumque sagitta, tu solum cupida uulnera mente geris. Conciliabo tibi natum per cuncta uolantem et nostris precibus consotiabo tuas*. Utque propinquabam, manibus me diua prehendit et confidenti se prope iussa dedit. Mirabar puerum presignem corpore, dicens: *Pulcra parens pueri, pulcer et ipse puer*. Erugat puero translucida serica mater; nec penitus nudus nec coopertus erat. Aurea cesaries et ad instar capreolorum crispa resultabat, nil operante manu. Clara nimis pueri facies fulgebat et ultra quam sol inspectis ingeminatus aquis. Sed de luminibus miracula magna gerebat: nunc oculis Argus, nunc uelut orbus erat, et nunc humanos oculos communis habebat, nunc aquile, nunc et nicticoracis auis; nunc lippus, nunc petus erat strabo, et modo luscus et modo spectabat rectus ut alter homo, et nunc talpa uelut uisiua luce carebat, lincea nunc eius lux penetrabat humum. Pauo cupidineas, ut ego, si uiderit alas, rarius extendet cauda superba rotam. Arcus erat collo, lateri pendente pharetra. Hic michi per signa est ultima notus Amor. His ubi cognoui qui me penetrarat Amorem et memini uinci quod patienter habet, numen adoraui, contracto corpore toto; complectens nudos osculor ore pedes, qui lacrimis maduere meis, fundendo querelas; mouit et interius taliter ora dolor: *Hostibus esto ferus, saltem miserator amicos! Heu, ego sum, semper qui tua signa tuli. Pro dolor! Aduerso non cepi uulnus ab hoste; a solo patior hec mala rege meo. Nobilis es, facias de nobilitate leonis: pugnat in elatis, parcit et ipse piis. Qui tibi se obiciunt, pulsa pietate, ferito; sed qui subiciunt se tibi parce, precor. Non ego pretendo contra tua spicula plectam; ecce, paro gladiis pectora nuda tuis. Hos potius perimas qui se defendere temptant, ne, sibi cum parcis, se clipeasse ferant. En, ad te fugio, cum me percusseris ipse: me percussisti, me medicare potes. Eiacides hasta, tu medearis amica, atque ita quod fecit demat utrumque malum. Tu scis quod cupio, scis quod facis esse cupitum: seu fac ne cupiam, siue cupita dato*. Sic ego. Sed uoluit pro me Citherea rogare et dixit nato blandior ipsa parens: *Nate, meum sceptrum, mea uis, mea gloria; solus, nate, potens homines et superare deos, nate, tue matris debens pietate moueri, istius ut nostras accipe, nate, preces. Forsitan in terris non est michi carior ullus; extollit Uenerem nemo Iohanne magis. Uaticuli miserere tui nostrumque sacrorum: ipse suis de te uocibus alta canet. Amplexare uirum tibi tota mente fidelem, da tua constanti signa ferenda uiro. Uincat, et illa tue ueniat uictoria laudi: si uincet famulus, uicerit eius herus. Uincere non posset nisi te mediante; sed ergo alleuies humeros, sit mora parua, precor. Eius adi dominam nocturno tempore, quando peruigil in molli cogitat ipsa thoro. Huius, ut ipse uides, sed te prius indue formam, omnia signa gerens que faciebat ei et gestus, quando ipsa prius se sensit amari; et sic te geminis noctibus offer ei atque medullosis tunc ossibus inice flammam, uulneribus parcens, ne moreretur amans*. Aliger, exutis alis, arcuque pharetris, matris ad obsequium tam cito cepit iter; ante tamen teneris ulnis me amplexus, et inquit: *Non ultra timeas. Est michi cura tui, et semper fuerat; tamen experiebar amicum, ad bona si scires et mala posse pati. Est etiam modus iste meus: piagare, mederi. Gaudia mestitie, do mala mixta bonis. Sunt qui lucra uolunt nullo comitante labore, nolunt poma, nisi cortice nuda suo. Hos ego cum uidi, michi nausea uenit et illos indignor castris sub reperire meis. Qui formidat apes non mandet dulcia mella, causa relinquende est spina timenda rose. Et quidam ignaui, qui se profitentur amantes, ut mea tela uident, dant sua terga fuge; quos ego si uellem iussis compellere nostris, aut alis careo, uel sua uana fuga est. Rideo cum fugiunt: *Fugite, io, non redituri; non bene pro timidis regia nostra facit*. At tu, cum fueris per me percussus et ustus, non fugis, ymo uenis: quod petis ergo dabo. Et quidam fragiles clipeos iuuisse putarunt, hos quia dimisi simplicitate sua. Ignorant illi quam magna potentia nostra est, ignorant illi quid mea tela ualent. Arcifer arcifero michi condam Phebus Amori insurgens, a me uulnera seua tulit. Quid sua scuta meum uel quid suus arcus in arcum? Fixit apollineum nostra sagitta iecur. Belliger a nobis Mars est compulsus amare nec sua quiuerunt arma ualere meis. Serior hora foret, si sic hominesque deosque curarem uictos enumerare meos. Nec clamare iuuat contra mea numina numen: numinibus nostris numina nulla nocent. Iuppiter ipse pater nostra se lege gubernat; subiacet imperio machina tota meo. Hec tibi monstrarem uiua ratione; sed ecce me uocat obsequiis aptior hora meis. Plurima spirabo mea facta in te, licet absens*. Dixit, et ex oculis uanuit ille meis. Tunc Uenus, alma parens: *Nunc, nunc est hora medendi*, et michi *curandum detege uulnus* ait. Pectora detexi, que sint pigmenta requirens. *Nulla. Putas herbis, ememor, esse locum? Corpoream Enee plagam sanauimus herbis; tu uero* dixit *uulnera mentis habes. Non opus est herbis ad opacum uulnus amoris, quod mea iam poterit tollere sola manus*. Admotaque manu demulsit corda iecurque. Excitor et dico: *Num michi sompnus erat? Et si sompnus erat, sensi cessare dolores*. Erigor et Ueneri gratulor inde dee. Nola diurna sonat, signum de luce propinqua; induor et properam deprecor esse diem. *Sancte Cupido, michi faueas, et sancta Dione, ne uidear uane uos coluisse diu. Nunc ceptisque fauere meis promissio uera uestra sit et non sit uisio uana mea. Alba dies nituit, tenebris Titane fugatis: est michi nunc almus excipiendus amor*. Afferor ante mee spatiando tecta puelle atque his porticibus ante retroque uagor. Limine marmoreo sodata sedebat herabus: si compte fuerant, comptior illa tamen. Hanc inter reliquas sic prefulgere notaui ut superat lune sidera cuncta nitor. Dumque satis fixos oculos spectando tenerem, illa repercussit lumina nostra suis. Risit et ex oculis fecit signacula quedam, que michi non paruam uisa dedere fidem. Taliter illius consumpto tempore lucis, altera lux oritur non placitura minus. Per domine uicum spatior de more procantum; nunc ego, nunc sotius uerba sonora damus. Nunc eo, nunc redeo, requiei nescius, inde; nunc latet interius, nunc sedet illa foris. Est ubi parua duas dirimunt confinia turres, Bononie speculum, pulcra platea, forum. Una forat bibulas erecto uertice nubes, spectat in eoos altera flexa sinus. Hue me duxit Amor (quia nolo dicere *casus*): ille puer nostros condocet ire pedes. Uenerat hue emptum teneros ancilla columbos pro domina nostra pro pariterque sua. Hanc ego prenoscens, dulci sermone coegi auscultare mei cordis amantis onus. Non ego blanditias sum compilare suetus, sed mea dictabat uerba disertus Amor. *Numina te saluent, nam tu saluare potes me, uiuere te possum teque uolente mori. Tu retines clauim nostre uiteque necisque; non caperes nostre grandia lucra necis. Utilior tibi uiuus ero. Dona michi uitam: ad tua dum uiuam iussa paratus ero. Me tibi non celo penitus: nil te sine possum; ergo eris arcani conscia sola mei. Pro domina morior; te fido. Parce fatenti: sola nocere michi meque iuuare potes. Apta iuuare magis, nostros narrabis amores ornate et queres mene perire uelit. Cetera non doceo: tua namque industria maior addat ut optatum perficiatur opus. Non ingratus ero subscepto munere tanto: excipies meritis premia magna tuis*. Rettulit in promptu: *Tua dudum uulnera sensi et tibi, si uellem, sum rata posse satis. Sed tibi cur, meriti sumpturo obliuia nostri? Seruiat ingratis femina stulta uiris! Me post seruitium uidisse uidebere nunquam; sepe mali faciunt que nocuere bonis*. Tunc ego: *Per celi sanctissima numina iuro et per quod possim uiuus adire domum et per quod domine furtus sumatur amate: non cadet ex animo grana tanta meo! Dic, age, quo facto aut dicto prodesse ualerem. Si modo non credis, experiare, precor. Heu michi, si meriti multos obliuia dampnant, crimina prauorum qua ratione luam?*. Tunc ea: *Ne dubites, domina podere cupita; uade uiam et cure cetera linque mee. Siquid nosco, tua est accensa cupidine dudum, unde ego securo perfruar ore magis*. Dixit. At ut rediit, domine responsa reportans sat bona, plus actum quam semel illud iter. Nam media luna durauit, uera fatendo, cepit quindenam uel labor ille diem. Sed tandem letas adduxit nuntia uoces: *Hac* ait *ad dominam nocte uenire para*. Nocte paratus ii, mucronem cinctus acutum, solus ego, nisi quod me sotiabat Amor. Est securus Amor, nec eum dampnato timoris, qui facit ut sit homo nulla pericla timens. Et mage tutus eram quia nec custodia noctis nec tibi pendebat gratia danda michi, qualem forte soles sotiis de nocte repertis, quos sinis et tollis, siqua dedisset Amor. uel michi latrantes si nocuere canes, uel quas tunc ageret regiones aduena coniux; sospes ii, blande sumque receptus ego. Qualia felicis fuerint solatia noctis pretereo: non sunt cuncta canenda palam. Bononie numerum possem numerare domorum, noctis ut illius gaudia sumpta michi. Nunc etiam uentis agitur mea cimba secundis, quam melior Typhy nauta gubernat Amor. Fauit Amor, uici; uidear ne ingratus Amori, ecce cano, Nuti, cantica laudis ei: *Uiue, triumphator celi, terreque profundi, cuius in arbitrio machina tota manet. Te sine, uix una mundus consisteret hora, iret in horrendum natio mesta chaos; te sine sideream tererent elementa catenam subcessusque suos perderet omne genus; te sine, dulcis Amor, non esset amicus amico nec sotius sotio nec sua sponsa uiro. Federa cessarent, pietas et iura perirent et quodcumque bonum, ni foret almus Amor. Unde notatur Amor nature triplicis idem: mente deus, pennis angelus, ore puer. Non ego dedignor domino succumbere tanto; glorior et domini dico suaue iugum*. Heus igitur, iuuenis nostri dissuasor amoris, peccasti et sceleris crederis esse reus. Unius exemplum quia non concludit in omnes, non igitur michi sit uita magistra tua. Quem non tangit Amor, uel non est aptus amori, uel non est talis dignus amoris homo. Tangere te uoluit, sed tu clipeatus abisti; experiens dixit: *Non facit iste michi*. Qui sapienter amant, nec Amor disperdit amantes; qui stolide, digno funere perdit eos. Pangere cum domino sub conditione uolebas: regnat et obsequiis non eget ille tuis. Pacta sibi fieri faciant in lite potentes, flagitet hic pacem quem mage guerra grauat. Exilium pateris, nisi te peccasse fateris; cum uidearis adhuc esse rebellis ei, illius exilii nec procurator habebor, nec meus est sotius qui foret hostis ei. Ymo, quisquis erit sic contradictor Amoris, pro domino capiam seua duella cliens!
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/GuidoDeColumnis_HistoriaDestructionisTroiae.txt b/testi_2_NoCommenti/GuidoDeColumnis_HistoriaDestructionisTroiae.txt
new file mode 100644
index 0000000..f03d6de
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/GuidoDeColumnis_HistoriaDestructionisTroiae.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Licet cotidie uetera recentibus obruant, nonnulla tamen iam dudum uetera precesserunt que sic sui magnitudine uiuaci sunt digna memoria ut nec ea cecis morsibus uetustas abolere preualeat nec exacti temporis antiqua curricula sopita taciturnitate concludant. Uigent enim in illis pro gestorum magnitudine continuata recordia dum preteritorum in posteros sermo dirigitur. Et antiquorum scripta, fidelia conseruatricia premissorum, preterite uelud presentia representant, et uiris strenuis quos longa mundi etas iam dudum per mortem absorbuit per librorum uigiles lectiones, ac si uiuerent, spiritum ymaginarie uirtutis infundunt. Troyane igitur urbis excidium nulla dignum est longeui temporis uetustate detergi. Ut continuis recordiis successorum floreret in mentibus, multorum scribentium calamus fideli scriptura depinxit. Nonnulli enim iam eius ystorie poetice alludendo ueritatem ipsius in figurata commenta quibusdam fictionibus transsumpserunt, ut non uera que scripserunt uiderentur audientibus perscripsisse sed pocius fabulosa. Inter quos suis diebus maxime auctoritatis Homerus apud Grecos eius ystorie puram et simplicem ueritatem in uersuta uestigia uariauit, fingens multa que non fuerunt aliter transformando. Introduxit enim deos quos coluit antiqua gentilitas impugnasse Troyanos et cum eis fuisse uelut uiuentes homines debellatos. Cuius errorem postmodum poete curiosius insecuti, ut darent intelligi non solum Homerum fuisse uitiorum auctorem, multa deludia in libris eorum scribere presumpserunt. Unde Ouidius Sulmonensis prodigo stilo in multis libris suis utrumque contexuit. Addidit enim multa commenta commentis, intermixtim etiam ueritatem non obmittens. Uirgilius etiam in opere suo Eneydos, si pro maiori parte gesta Troum, cum de eis tetigit, sub ueritatis luce narrauit, ab Homeri tamen fictionibus noluit in aliquibus abstinere. Sed ut fidelium ipsius ystorie uera scribentium scripta apud occidentales omni tempore futuro uigeant successiue, in utilitatem eorum precipue qui gramaticam legunt, ut separare sciant uerum a falso de hiis que de dicta ystoria in libris gramaticalibus sunt descripta, ea que per Dytem Grecum et Frigium Daretem, qui tempore Troyani belli continue in eorum exercitibus fuere presentes et horum que uiderunt fuerunt fidelissimi relatores, in presentem libellum per me iudicem Guidonem de Columpna de Messana transsumpta legentur, prout in duobus libris eorum inscriptum quasi una uocis consonantia inuentum est in Athenis. Quamquam autem hos libellos quidam Romanus, Cornelius nomine, Salustii magni nepos, in Latinam lingua transferre curauerit, tamen, dum laboraret nimium esse breuis, particularia ystorie ipsius que magis possunt allicere animos auditorum pro nimia breuitate indecenter obmisit. In hac igitur serie libelli totum inuenietur inscriptum quod de tota ystoria uniuersaliter et particulariter gestum fuit:que fuit origo inimicitiarum et scandali que aduersus Frigios Greciam concitauit (ut appelatione Grecie non Magna Grecia, Ytalia uidelicet, ut uolerunt nonnulli, debeat comprehendi, dicentes aduersus Troyanos et Magnam Greciam, id est Ytaliam, quam appellamus hodie Romaniam, confluxisse, cum parua scilicet sola, licet paucis aliis sibi adiunctis, uenerit expugnatura Troyanos, prout ipsius ystorie series per ea que infra legentur apertius demonstrabit). Sic ergo successiue describetur in ipsa qui reges et qui duces Grecorum armata manu et quot nauibus se in predictum exercitum contulerunt, quibus armorum insigniis usi sunt, qui reges et qui duces in Troyane urbis defensionem aduenerunt, quanto tempore fuit protracta uictoria, quotiens bellatum extitit et quo anno, quis in bello ceciderit et cuius ictu (de quibus omnibus pro maiori parte Cornelius nihil dixit). Superest ergo ut ad eius narrationis seriem accedatur. Explicit prologus. In regno Thesalie, de predicte scilicet prouinciis Romanie cuius incole Mirmidones dicti sunt, quod nos hodie uulgari denominatione Salonicium appellamus, regnabat tunc temporis rex quidam iustus et nobilis nomine Pelleus cum eius consorte Thetide noncupata. Ex quorum matrimonio processit uir ille tam fortis tam animosus tam strenuus denominatus Acchilles. Hos Mirmidones illi qui dicere uoluerunt Magnam Greciam, id est Ytaliam, in Troyanorum excidium aduenisse Aprutinos esse dixerunt, gens quedam uidelicet que in regni Sicilie finibus habitat constituta. Unde prouincia illa Aprucium dicta est et ciuitatem Thetim que in ipsa prouincia sita est a predicta Thetide nomen asserunt assumpsisse. Sed sic dicentes perhibentur errare, cum Mirmidones habitatores Thesalie nuncupentur, quorum dominium, post obitum regis Pellei patris sui nactus, Acchilles in Troyano bello multa cum eis miracula bellicosa peregit. Sicut de eis testatur Ouidius, eorum originem fabulose commentans. Dixit enim hos Mirmidones in uiio Methamorphoseos fuisse formicas, ad preces regis Thesalie diis porrectas in homines transformatas, dum diebus illis totum uulgus regni Thesalie, incumbente cuiusdam letifere infirmitatis peste, finaliter decessisset, solo illo rege superstite. Qui dum in quodam nemore iuxta radices cuiusdam arboris adhesisset, inspectis ibidem innumerabilium formicarum discurrentibus aciebus, in homines redigi suppliciter postulauit. Et in legenda beati Mathey apostoli Mirmidones esse habitatores Thesalie, in qua idem apostolus aliquamdiu moram traxit, aperte monstratur. Hunc autem regem Pelleum describit ystoria habuisse quendam fratrem Hesonem nomine, sibi ex utroque parente coniunctum et eius in etate maiorem. Qui dum longeue etatis senio grauaretur, seipsum uix regere poterat. Et ideo regni Thesalie gubernaculis multo minus longa sibi senectute confracto renunciauit et cessit moderamina regni Pelleo fratri suo. Post cuius Pellei regimen Heson legitur per tempora longa uixisse, ita ut, eo multa senectute defecto, eius occuli caligarent et eius corporeus uigor pre nimia tabesceret senectute. Quem dixit idem Ouidius in eodem libro Methamorphoseos postmodum in iuuentutis flores et iuueniles potentias renouatum, ita quod de senili umbra factus est anniculus medicabili cura et artifiosa uirtute Medee, de qua Medea infra proxime habendus est sermo. Ex hoc igitur Hesone supererat quidam natus, Iason nomine, uir fortis et strenuus et iuuenis, nimium speciosus, modestus, largus, affabilis, tractabilis, pius, et omni morum uenustatem corruscus. Hunc Thesalie primates et nobiles, hunc plebei tenere dilectionis affectu pro suarum uirtutum excellentia sunt amplexi, non minus quam regem Pelleum uenerantes eundem. Erat et idem Iason non minus obediens regi patruo quam esset patri si regeret, nec erat molestus illi sed omni subiectione deuotus, licet Pelleus sceptro Thesalie potiretur. Eadem igitur relatione non sibi rex Pelleus respondebat, quod licet signis extrinsecis eum sibi carum esse monstraret, ardebat tamen et fluctuabat intrinsecus ne in uirtute sua et in tanta affectione suorum quam sui erga ipsum habebant Iason eum Thesalie regni dominio spoliaret. Longe igitur in mente secum seruauit ardorem, quem sagaci studio tegere ne actu aliquo publicatus euagari posset extrinsecus diu per fatigabilem tollerantiam est conatus. Quare disquisiuit in corde suo uiarum ymaginata proposita quibus posset Iasonem perdere absque sui sugillatione pudoris. Tandem de re mirabili diebus illis per plurima mundi loca loquax fama auribus plurimorum intonuit quod in quadam insula dicta Colcos ultra regni Troyani confinia uersus orientalem plagam quidam aries habebatur, cuius uellus erat aureum, ut fame preconium perhibebat. In hac igitur insula regnare dicebatur rex quidam Oetes nomine, uir potens et diues sed etate prouectus. Hunc aurei ueleris arietem describit ystoria custoditum fuisse mirabili cura et studio dei Martis, cum in eius custodia deputati fuissent quidam boues urentes flammas ex ore uomentes. si quis igitur hunc aurei uelleris arietem optaret habere, cum hiis bobus necesse habebat inire certamen et si eorum uictoria potiretur, opportebat eum boues ipsos deuictos iugo subicere et eos compellere aratro terram uertere in qua erant. Item, deuictis bobus ipsis et arare coactis, iterum necesse habebat in quendam draconem squamis orridum et flammas igneas exalantem irruere, ipsumque, bello cum ipso commisso, perimere et, eo perempto, dentes a faucibus eius euellere et euulsos serere in predictam terram a bobus aratam. Ex huius agri semine seges mirabilis pullulabat. Nam ex satis dentibus statim quidam armati milites nascebantur, fraternum bellum inter se illico committentes, qui se per mutua uulnera perimebant. Per hec ergo periculosa discrimina et non per alios tramites poterat predictum aureum uelus haberi ac omnibus uolentibus predicta subire certamina rex Oetes faciebat liberum aditum exhiberi. Quamquam enim sic de aurei uelleris ariete dictaret ystoria, asserentes tamen uera de eo aliter sunt testati. Dixerunt enim regem Oetem cumulum thesauri magni possedisse et possessum custodie traditum memorate per incantationum tamen figmenta et artes mathamaticas constitutas. Huius enim thesauri cumulum per mundanam ingluuiem et auaricie cupiditatem, que omnium malorum est mater, multi strenui sibi querere uoluerunt, sed, impugnantibus incantationum noxiis, non thesauri compendia sed finalis sibi necis dispendia quesierunt. Ut igitur de aureo uellere fama peruenit ad regem Pelleum tanto discrimine quesituro, statim curiosum ad illud erexit animum, diligenter attendens quod tutiori uia et sine pudoris labe sui non posset tradere Iasonem facilius ad perdendum. Assumpsit ergo propositum qualiter Iasonem ortaretur ut in sue uirtutis strenuitate iuueniliter confidentem ad aurei uelleris questum uoluntarie se conferret. Decreuit ergo in celebriori ciuitate Thesalie solempnem curiam celebrare, in qua, multitudine baronum et militum non modica confluente, curia ipsa triduo perdurauit. Tertia die rex Pelleus uocatum ad se Iasonem in presencia dictorum nobilium sic alloquutus est dicens: Satis quidem glorior, care nepos, de dominio regni Thesalie tam excelsi sed multo potius reputo me gloriosum de tanti strenuitate et habilitate nepotis, cum tue uirtutis excellentiam uicine prouincie ipsius facti testificatione cognoscant et ea fama ueriloqua relacione continua predicet in remotis. Es enim Thesalonicensis regni et mei potius honor et gloria, cum te saluo regnum Thesalie timeatur ab omnibus et te uigente nullus audeat inimicus. Porro uirtutis tue gloria in sublimi me poneret, si aureum uellus quod Oetis regis potentia tenet inclusum te potentem in regni mei claustra posset adduci, quod per te non ambigo satis de facili fieri posse, si laboris animum animosus assumeres et orationis mee precepta non obduceres exequenda. Que si perficienda decreueris, tibi singula ad predicta peragenda necessaria ipsius uiatici parabuntur in apparatu maximo et comitiua multorum quos de regni melioribus duxeris eligendos. Acquiesce ergo uerbis meis et horum mandatorum meorum operarium te exhibeas gloriosum, ut in conspectu meo de cetero maioris dilectionis appareas et de tue strenuitatis fama leteris in maiores apices sublimari. Nec erit expers a magne tue utilitatis compendio efficax labor tuus. Nam ueris pollicitationibus et non fictis te certum efficio quod me deficiente te futurum heredem in regno Thesalie statuam et me uiuente non minus me ipsius regni dominio potieris. Intellectis igitur a Iasone singulis que in tantorum presencia circumstantium rex Pelleus protulit, gaudio exillaratus est multo, non attendens insidiosas regis austutias et eius dolositatis latebras non aduertens, ratus que dixerat de pure regis consciencie cellulla processisse potius in sui honoris incrementa sublimia quam in sue detrimenta persone . Confisus ergo de sue strenuit at is audacia nec reputans impossibile sibi esse quod regis fallax auiditas exposcebat, regis mandatis se pronum gratanter exhibuit et se infallibiliter inpleturum exposita cum omni deuocine promisit. Letificatus igitur Pelleus ad grata sui responsa nepotis indicte curie finem imposuit, appetens exequi uota sua post promissa predicta, quibus fortunam alludere iam presensit. Considerans ergo quod Colcos insula mari circumdata adiri non poterat nisi cum nauigalibus aptis ad maris discrimina substinenda, iussit ad se uocari de regno Thesalie quendam fabrum, Argum nomine, lignorum artificii multa discretione uigentem. Qui ad regis iussum mire magnitudinis quandam nauim in multa congerie lignorum extruxit, que de sui actoris nomine proprio uocata est Argon. Hanc quidam asserere uoluerunt primam fuisse nauim que primo uelis institutis adire loca remota presumpsit, et ideo quamlibet nauim magnam que transmeare maria uelis dicitur eleuatis Argon gramatici uocauerunt. Parata igitur naui predicta et immissis in eam singulis habundanter que causa nauigationis exposcit, multi nobiles de Thesalia, multa strenuitate conspicui, cum eodem Iasone ingrediuntur in ipsam. Inter quos fuit ille uir uere fortissimus et fortis Hercules nuncupatus, natus, ut scripsere poete, ex Ioue et Alcmena, Amphitrionis uxore. Hic est ille Hercules de cuius incredibilibus actibus per multas mundi partes sermo dirigitur. Qui sua potentia infinitos gigantes suis temporibus interemit et in ulnis propriis eleuatum, intollerabili strictura factum exanimem, fortissimum confregit Antheum. Hic, si credere dignum est, intrepidus portas adiuit inferni et custodem earum, canem Tricerberum, uiolenta manu ab illis extraxit. Quem tanta pulsione perdomuit ut madefactus totus sui ueneni spuma digesta per uomitum multas mundi partes infecerit letiferis acchonitis. Sed quia suorum actuum longa narratio poetarum longa expectatione animos auditorum astraheret, ista de eo sufficiant tetigisse, cum et rei ueritas in tantum de sua uictoria acta per mundum miraculose diuulget quod usque in hodiernum diem usquequo uictor apparuit columpne Herculis testentur ad Gades. Ad has columpnas magnus Macedonius Allexander, regis Philippi filius, qui et ipse de stirpe regum Thesalie, que Macedonia similiter dicitur, fuit productus, subiugando sibi mundum in manu forti legitur peruenisse. Ultra quas non est locus adhibilis, cum sit mare magnum, occeani uidelicet, quod per angustum locum ibidem per medium gremium terre nostre seipsum infundens Mediterraneum nobis mare constituit, per intrinsecas mundi partes a nobis nauigabile, ut uidemus. Quod licet ab ipso loco infusionem recipiat, effusum litoribus Siriis clauditur, in quibus ciuitas Acon nostros potissime recipit nauigantes. Hunc locum angustum a quo primum hoc Mediterraneum mare dilabitur nostri hodie nauigantes Strictum Sibile nominant siue Secte, et locus ille in quo predicte columpne Herculis sunt affixe dicitur Sarracenica lingua Saphy, quidam locus a quo sufficit ultra non ire. Obtenta ergo a rege Pelleo Iason nauigandi licentia noua sulcat maria cum Hercule et suis complicibus. Nauis noua, cuius uela dum secundus uentus inbuit et eius inflat afflatus, loca Thesalie cognita deserit ualde cito et ad incognita maris loca citius dissilit uelocissimuo curso suo. Multis itaque diebus ac noctibus nauigantibus illis sub ductu Thesalici Philotetis, discrete notantibus stellarum cursum uisibilium existencium iuxta polum, Maioris Urse scilicet et Minoris, que numquam occidunt, cum Angue uicino, secundum posita poetarum, cum stellam illam quam nauigantes Tramontanam appellant poete dixerunt esse stellam extremam positam in cauda Urse Minoris, et Maiorem Ursam nauigantes ipsi Grecum nominant et Anguem dicunt esse magistrum - De quibus Ursis, Maiori scilicet et Minori, Ouidius in secundo libro Methamorphoseos fabulose commentans dixit Calistonam et Archadem filium suum has mutatos in ursas. Uocantur eciam hee stelle Septentrionales stelle, cum sint uii iuxta axem. De quibus Iuno sic dixit: Nuper honoratas summo, mea uiscera, celo Uiderits stellas illuc ubi circulus axem Ultimus inuoluit spatioque breuissimus ambit. At uos si tangit lese contemptus alumne, Gurgite ceruleo septem prohibete triones. Nouerat enim Philotetes stellarum cursus et motum, si aliquis est in illis tamquam ille, qui nauigationis erat multum expertus. Et ideo, aura secunda perflante, tandiu recto remige nauigauit donec ad horas Frigias, regni Troyani uidelicet pertinencias, noua nauis applicuit, in portum scilicet qui tunc dicebatur ab incolis Simeonta. Greci autem, maris fatigatione lassati, ut peruenerunt in terram, in ipsam descendere quietis causa sitienti animo moliuntur. Et descendentes ibidem recentes aquas a fontibus auriunt et ibidem maioris refrigerationis gratia moram per dies aliquos statuerunt, non ut incolis molestiam inferre disponerent nec nociuis dispendiis eos ledere aliquatenus attemptarent. Sed inuida fatorum series, que semper quiete uiuentibus est molesta, ab inopinatis insidiis sine causa inimicitiarum et scandali causas traxit. Propter quas tante cladis diffusa lues orbem terrarum infecerit ut tot reges et principes bellicosa nece succumberent, et tanta et talis ciuitatis qualis extitit magna Troya uersa fuisset in cinerem, tot uiduatis mulieribus uiris suis, orbatis parentibus tot puellis et demum iugo seruitutis adductis. Quamuis enim Grecia inter tot grandes angustias potita fuisset uictoria, eius tamen uictorie pretium per tempora longa deleuit iniuria scilicet sue gentis et nece et suorum exterminio meliorum. Sane si diis tot mala grata fuerunt, primordialis causa tamen eorum, tam nulla tam leuis, animos non immerito perturbat humanos ut pro culpa tam leui tante acerbitatis pena meruisset infligi, nisi benigne forsitan diceretur ut procedentis mali congeries esset boni hedificatio subsequentis, cum ab hiis malis per Troye casum tanta bona processerunt ut ipsa Troya deleta insurexerit, causa per quam Romana urbs, que caput est urbium, per Troyanos exules facta extitit uel promota, per Heneam scilicet et Ascanium natum eius, dictum Iulium. Et nonnulle alie propterea prouincie perpetuum ex Troyanis receperunt incolatum. Qualis est Anglia, que a Bruto Troyano, unde Britania dicta est, legitur habitata. Item qualis Francia, que post Troye casum a Franco rege, Henee socio, qui iuxta Renum magnam condidit urbem quam Franciam ex suo nomine necnon et totam eius prouinciam appellauit, habitata narratur. Et Ueneciarum urbem inhabitauerit ille Troyanus Anthenor. Habitationis eciam huius Siciliam legimus non expertem, que primo a rege Sicano, qui in Siciliam a Troya peruenit, habitata describitur, unde Sicania dicta fuit. Et eo postmodum a Sicilia recedente, relicto in Sicilia Siculo fratre suo, unde postmodum Sicilia dicta est, transmeauit in Tusciam, quam multarum gentium habitatione repleuit. Et in regno Sicilie per marina confinia supradictus Heneas ciuitates multas legitur condidisse. Qualis est Neapolis tanta ciuitas et gentis indomite terra Gayeta. Dyomedes etiam, licet fuerit de Grecia oriundus, qui in Troyano bello tanta de se miraculosa commisit, Troya deleta, dum in regnum suum recipi minime potuisset, inhabitabuit Calabriam. Cuius socios narrauit Ouidius Circem, Solis filiam, in uolucres transformasse, in Calabriam a Dyomede delatas. De quarum auium genere dicit Ysidorus multas fuisse productas que aues Diomedee sunt dicte, eam naturam habentes ut cognoscant hominem Latinum a Greco discernere. Quare Grecos Calabrie incolas colunt et Latinos fugiunt, si qui sunt. Sed si tante proditionis causa fuerit subsequentis boni causa finalis humana mens habet in dubio. Nam subsequenter describit ystoria quod, Iasone et Hercule cum suis in portu quiescentibus Simeonte, de eis ad Laumedontem, Troyanum regem, fama peruenit quod gens quedam Troyanis incognita, scilicet gens Grecorum, nouo remige Frigias partes intrauit exploratura forte archana regnilo Troyani uel potius Troye prouinciam uastatura. Erat autem diebus illis Troya non tante magnitudinis qualis fuit postmodum de nouo firmata, et in ea regnabat tunc rex predictus Laumedon nomine, qui, sumpto dampnoso consilio (quod utinam non fuisset!), legatum suum in comitiua multorum ad Iasonem destinauit. Quo ad Iasonem ueniente legationem suam explicat in hec uerba: Rex Laumedon, huius regni dominus, de aduentu uestro ualde miratur quare terram suam intrauistis ab eo licentia non obtenta, cuius est intencio sub tranquilla pace eam tenere. Hoc instantissime mandat uobis ut incontinenti debeatis terram eius exire ita quod adueniente die sequenti sciat uos ab omnibus terre sue finibus recessisse. Quod si mandatorum suorum uos sentiat contemptores, pro certo noueritis ipsum iubere suis in offensionem uestram irruere in depopulationem rerum et finae uestrarum dispendium personarum. Postquam uero Iason totam seriem legationis audiuit, in ira et dolore cordis exacerbatus intrinsecus, antequam ad legationis dicta uerba mutua retorqueret, conuersus ad suos sic loqutus est eis: Laumedon rex, huius regni dominus, mirabilis dedecoris iniuriam nobis infert cum absque alicuius offensionis causa nos eici a sua terra mandauit. Itaque si eum regia nobilitas animasset, nos mandare debuit honorari. Nam si casus similis illum in Greciam adduxisset, sciuisset sibi illatum a Grecis non dedecus sed honorem. Sed ex quo magis sibi dedecus quam honor applausit, nos etiam applaudamus et illi ut ab eius regni finibus recedamus, cum posset contingere et leue sit quod eius enorme consilium sit carissimo pretio redempturus. Deinde continuatis uerbis conuersus ad nuncium dixit: Amice, legacionis tue uerba diligenter audiuimus et dona que per regem tuum nobis more nobilium sunt transmissa recepimus sicut decet. Deos nostros in Dei ueritate testamur non ex proposito terram tui regis intrasse ut offensam ingeremus in aliquem more predonio uiolentiam illaturi, sed cum ad remotiores partes conferre nos nuperius intendamus, necessitas in hunc locum diuertere nos coegit. Dic ergo regi tuo nos de sua terra recedere, scituro pro certo quod etsi non per nos, poterit forte per alios, qui presentem iniuriam nobis illatam audierint, concedentem gratiam obtinere. Hercules uero uerbis Iasonis non contentus regis nuncio refudit hec uerba: Amice, quisquis es, regi tuo secure referras quod ad plus die crastino de terre sue statione penitus discedemus, sed sequentis tercii anni dies non erit exitura, dic illi, qua nos uidebit, si uiuet, in terram suam, uelit nolit, ancoras iniecisse et de danda nobis tunc recedendi licentia non erit sibi plena libertas, cum talis litis adpresens inchoauerit questionem quod priusquam de ea possit sperare uictoriam, ignominiosi dedecoris pondere deprimetur. Cui regis nuncius respondendo sic dixit: Turpe satis est nobili et precipue strenuo minarum sagittas emittere nec michi qui sum missus est commissum a rege ut erga uos litigiosis uerbis insistam. Dixi uobis que michi commissa fuerunt; si sapienter agere placet uobis, do consilium bonum ut ab hac terra recedere non sit graue priusquam possitis incurrere grauiora, cum leue non sit personas perdere que se possunt consilio salubri tueri. Et post, a Grecis petita licentia, suum remeauit ad regem. Iason uero et Hercules, nulla mora protracta, Phylotete uocato, iubent ancoras a mari subtrahi et omnia colligere que in terram adduxerant causa quietis. Sciebant enim, si uoluissent in Frigios insultare, non esse eis in congressu pares, in uiribus nec in potentia fortiores. Arghon ascendunt et, eleuatis uelis, diis ducibus, Frigia deserunt litora. Et sulcantes maria, uentis afflantibus prosperis, non post multos dies in Colcos insulam salui perueniunt et desideratum feliciter portum intrant. In insulam igitur Colcos erat tunc temporis quedam ciuitas, Iaconites nomine, caput regni pro sua magnitudine constituta, urbs ualde pulcra, muris et turribus circumdata, fabricatis multis insignita palatiis, plena populo copioso, et insignis multorum nobilium incolatu. In hac igitur urbe degebat regaliter rex Oetes in multorum comitiua suorum, cum non longe a ciuitate ipsa nemora multa uirescerent apta quidem uenationibus ob multarum ferarum copiam iugis uescentium nemorosis. In cuius urbis ambitu longa patebat distensa planities frigidariis et uiridariis illustrata, dum aquarum fontes in ea innumerabiles scaturirent et quam plures fluuii continuis fluctibus prolabentes riuulis eandem planitiem irrigarent. Quare multarum uenatricium auium copia uigebat in illa, multarum uolucrum cantilene incessanter ibidem dulci modulamine personabant. U Ad hanc igitur ciuitatem Iason et Hercules cum eorum comitibus regaliter et decenter induti tramite recto se conferunt. Qui dum per plateas ciuitatis ipsius dyametro longo patentes moderatos gressus laudabili compositione maturant, miratur uulgus in eis illucescere tot regios apparatus, tam speciosam inflorescere iuuentutem, sic modestos in eorum incessibus et in apparentia tot moribus prepollere. Sitienti ergo animo disquirit uulgus qui sint, unde sint, et que causa sit aduentus ipsorum. Sciscitantibus ergo illis nullus est qui causam eorum aduentus aperiat donec portas palatii regii attingunt. Rex autem Oetes, innate sibi nobilitatis gratie non oblitus, statim sibi ex quo Grecorum aduentus innotuit, solio consurgens a regio, Grecis ob uiam in multorum comitiua suorum exiuit. Quos fronte illari et facie leta recipiens fouet amplexibus, signis salutationis exillarat, et in dulcium uerborum primitiis placidas amicitias illis spondet. Qui postmodum per gradus marmoreos loca sublimia conscenderunt, palatii intrant cameras, picturis uariis illustratas et appositi auri mirifico fulgore micantes. Postquam uero eis est sedendi concessa facultas, Iason, multa animositate repletus, in modesta pronuntiatione uerborum aduentus sui causam Oeti regi exprimit, et aurei uelleris ordinata discrimina secundum statuta legis imposite humiliter temptare deposcit. Eius autem rex benigne petitis obtemperans se impleturum uota Iasonis non negauit. Paratis igitur in multa rerum ubertate cibariis, sternuntur mense, superappositis ciphys aureis multis in illis. Et imminente commoditate uescendi, rex, cupiens omnem sui nobilitatis gratiam Grecis ostendere, pro quadam filia sua mittit ut ueniat iocunda celebratura conuiuium cum nouis hospitibus, quos ipse rex cum multa iocunditate recepit. Erat enim Oetis regis filia, Medea nomine, uirgo nimium speciosa, patri unica et sola futura heres in regno. Que quamquam iam ad annos nubiles peruenisset et facta iam thori matura, a puerilibus tamen annis se totam exhibuit liberalium artium studiose doctrinis, sic totum cordis auiditate scientie inbibens Elycona ut nullus uel nulla ea doctior posset illis temporibus reperiri. Set eius margarite scientia ex qua potius prepollebat erat illa ars mathematica, que per uires et modos exorcizationum nigromanticos lucem uertebat in tenebras, subito uentos inducebat et pluuias, corruscationes et grandines, et timidos terremotus. Fluuiorum autem decursus per decliuia loca labentes ad superiores partes influere et redundare cogebat. Hyemali etiam impugnatione frondibus arbores spoliatas compellebat in ipsa turbinis tempestate florescere, iuuenes faciendo senescere et senes ad iuuentutis gloriam prouocando. Hanc credere uoluit antiqua gentilitas luminaria magna, scilicet solem et lunam, sepius coegisse contra naturalium ordinem eclipsari. Nam secundum astrologie ueritatem, de qua ipsa doctissima fuisse describitur, sol decurrens sub ecliptico cursu continuo eclipsari non habet, nisi cum fuerit in coniunctione lune, existente in coniunctione ipsa cauda uel capite (que sunt quedam intersecationes cuiusdam circuli celi) et aliquo alio ex planetis. Nam tunc opponente se luna inter aspectum nostrum et solem, corpus solis nos uidere uisione solita non permittit, secundum quod de hoc perhibuit magne discretionis Egiptius Ptholemeus. Ipsa tamen pro sue incantationis uiribus hoc accidere fecisse narratur non cum sol erat in lune coniunctione (quam nos uulgariter dicimus cum luna se uoluit) sed cum erat in eius opposito, ab eo ea per uii signa continue existente remota (tunc cum lunam uulgariter quintamdecimam appellamus). Sed ille fabularis Sulmonensis Ouidius sic de Medea, Oetis regis filia, de ipsa fabulose commentans, tradidit esse credendum (quod absit a catholicis Cristi fidelibus credi debere nisi quatenus ab Ouidio fabulose narratur). Nam ille summus et eternus Deus, qui in sapientia, id est in Filio, cuncta creauit, celestia corpora planetarum propria sub lege disposuit, et ea statuens in eternum preceptum imposuit eis quod non preteribunt. Hinc est quod solis eclipsis contra naturalium instituta numquam legitur accidisse nisi cum incarnatus Dei Filius seipsum pro nobis humiliter exposuit passioni. Qui cum in crucis patibulo tradidit spiritum, eclipsatus est sol, luna tunc non existente in coniunctione sua. Tunc uelum templi scissum est, facti sunt terremotus horribiles, et multa tunc sanctorum corpora surrexerunt. Unde cum diebus illis Dionisius Ariopagita, summus phylosophus in naturis, uiueret apud Athenas, et esset in gignasiis studiosus, licet esset infectus gentilitatis errore, uidens tamen in Christi passione solem eclipsatum, stupefactus sic dixit: Aut deus nature patitur aut machina mundi dissoluitur. Hic est uerus et eternus Deus, cuius est posse naturalia queque dissoluere, et cogere in lege nature peccare, qui sola unius sui fidelis prece cursum solis mundanum contra naturalem institutionem ipsius ad Sabaoth figi et stari mandauit. Hoc autem de Medea secundum fabulas ideo ponitur quoniam sic de ea fabulose fuisse presens ystoria non obmittit, cum et ipsam fuisse in astronomia et nigromantia peritissima non negetur. Medea autem, audito patris precepto, quamquam esset uirgo nimium speciosa, conata est, ut mulierum est moris, speciem addere speciei per speciosa uidelicet ornamenta. Quare compta pretiosis ornatibus et regio apparatu, decora cuncto gradu, non obesse familiaritate, ad discumbentium mensas accessit. Quam sedere iuxta Iasonem illico iussit pater. Sed O misera et infatuata nobilitas, quid urbanitati debes in honoris tui precipitium et tui decoris pro curialitate iactura? Numquid est sapientis se credere constancie puellari aut sexui muliebri, qui nullis annorum circulis nouit captare constantiam? Cuius animus semper consistit in motu et precipue inter pubescentes uacillationes antequam mulier uiro facta uiripotens misceatur. Scimus enim mulieris animum semper uirum appetere, sicut appetit materia semper formam. O utinam materia transiens semel in formam posset dici suo contenta formato! Set sicut de forma ad formam procedere materie notum est, sic mulieris concupiscentia dissoluta procedere de uiro ad uirum, uti esse creditur sine fine, cum sit quedam profunditas sine fundo, nisi forte pudoris labe aliqua abstinencia laudanda concluserit sub terminis honestatis. Qua ergo, O rex Oetes, ductus audacia tenere puelle latus extranei uiri lateri consuisti? Si sexus fragilitatem ex animo discusso librasses, heredem unicam regni tui ignominioso nauigio in extranea regna delatam sub tanto dispendio non fleuisses ut filia simul et semel et thesauri tui inaudito cumulo priuareris. Quid tibi profuit Martis custodia aduersus fraudes mulieris et dolos? Sane quia quod futurum erat, forte dixeris, nullatenus potuisti uitare, iussisti filiam tuam cum Iasone communicare conuiuium et Iasonem statuisti partecipem nate tue in cellebratione ciborum. Nam quid tibi proinde reuera successerit ecce subiungit ystoria, successus congruos et incongruos non obmittens. Existente igitur Medea inter patrem et Iasonem, licet multo esset rubore perfusa, tamen temperare non potuit suorum acies oculorum quin, cum poterat, eorum intuitum uersus Iasonem dulcibus aspectibus retorqueret, sic eius faciem et circumstantias faciei, flauos crines, corpus, et membra corporis intentis ymaginationibus contemplando quod repente in concupiscentia eius exarsit et feruentis amoris in animo cecum concepit ardorem. Non illi est cura ciborum uesci dulcedine nec gustare pocula melliflue potionis. Est enim sibi tunc cibus et potus Iasonis dulcis aspectus, quem totum clausum gestat in corde et in cuius amore libidinis repletus est stomachus saturatus. Cum igitur inspiciebatur ab aliis qui intuebantur eam ciborum gustibus sic cessasse, attribuebant eidem non amoris causa hoc in ipsa procedere sed sola forte ratione ruboris. Medea ergo tanti feruoris exasperata cupidine conceptum crimen satis conatur obtegere ut non solum ab hiis a quibus inspicitur percipi forte posset, sed etiam a seipsa probabilis excusationis argumenta producit quibus illud quod esse posset nefas in uirgine excusabile conuertat in fas. Inde est quod tenui sono suos eburneos infra dentes collidit hec uerba: O utinam iste barbarus tam speciosus tam nobilis michi maritali copula iungeretur, ut sibi ipsa daret intelligi inculpabili affectione illud appetere quod culpa et crimine non carebat. Omnium enim mulierum semper est moris ut cum inhonesto desiderio uirum aliquem appetunt, sub alicuius honestatis uelamine suas excusationes intendant. Conuiuii igitur fine facto, Medea de sui patris licentia camerarum suarum intrat archana, et Iason et Hercules quadam eius palatii recipiuntur in camera iussu regis. Medea autem in sui secreto cubiculo sola persistens, ex concepti amoris flama uexata, anxietate multa torquetur et multis fatigata suspiriis satis sollicite cogitat in seipsa qualiter sui ardoris flammis posset occurrere per satisfactionem proprie uoluptatis. Set uirginei pudoris pusillanimitate deuicta cedit audacie, cum in ea pugnet amor et pudor. Instat amor ut audeat sed per ignominiam pudor uetat. Et sic duplici uexata conflictu sui laboris dispendia per totam hebdomadam sub taciturnitate defleuit. Factumque est autem quod a fortuna, miseriis que finem accelerat, ex seipsa processit pro Medee uotis illud acceptum quod quadam die, circa eius diei medium, dum rex Oetes in secretariorum comitiua suorum cum Iasone et Hercule de multis multa sua conferret in aula, pro Medea filia sua misit ut ueniret ad illum. Qua in apparatu regio ueniente in sui ueneratione ruboris iuxta patrem ipso iubente consedit. Cui pater blando sermone licentiam explicauit ut cum Iasone et Hercule more uirgineo uerba solatiosa conferret. Que pudibunda quodammodo patris surgens a latere iuxta Iasonem sibi sedere elegit. Iason ut uidit Medeam iuxta se consedisse, factus est illaris et, modico relicto spatio sessionis, secedens parum ab Hercule, magis Medee lateri fit propinquus. Rex autem Oetes et astantes ceteri multe confabulationis amenitate diem eludunt, et Hercules cum astantibus coram eo multa sermocinatione de pluribus conferrebat. Sicque inter Iasonem et Medeam nullus medium erat cuius posset obice, si uicissim ad loquendum erat, aliquid impediri. Medea igitur, quasi in solitudinis habilitate alloquendi Iasonem apta commoditate captata, uidens ceteros inter se circa alia colloquia diuersa uacare, timorosi pudoris sarcina honeste deposita, in primis uerborum congressibus sic est Iasonem alloquta: Amice Iason, non reputet tua nobilitas inhonestum nec uicio feminee dissolucionis ascribat si forte tecum uelut ignota conferre presumo et me inhonesta intentione uerborum affecto ad tui notitiam prouocare. Dignum est equidem ut extraneo nobili et negotioso salutis consilium tribuatur a nobili. Nam prodesse nobilis nobili ex quadam mutua urbanitate tenetur. Scio enim te nobilem et ductum audacia iuuenili regnum istud pro obtinendo aureo uellere petiisti, pro cuius questu scias te discrimini manifesto submittere et infallibilis mortis periculo subicere uitam tuam. Ergo tue nobilitati et iuuenili calori compatior et tibi desidero salutis consilium et auxilium utile ministrare propter quod illesus a tantis periculis eruaris et ad optatos tue patrie lares incolumis ualeas grata sospitate redire. Et hec tibi de leui profutura cognoscas si perceptibili corde meos monitus amplecteris et efficaci studio duxeris exequendos. In prono sibi uultu et plicatis brachiis Iason ad offerentis uerba sic humili uoce respondit: Ha nobilissima domina, uobis deuotissimo corde meo humiles grates fundo que laboribus meis compati nobili expositione monstratis. Cuius rei causa beneplacitis uestris me totum expono, cum multo magis sint munera gratiosa que nec petita nec precedentibus beneficiorum meritis tribuuntur. Cui Medea: Amice Iason, nosti quanta sunt in aureo uellere querendo constituta discrimina an forte fama, ueritatis ignara, tibi causam ipsorum ueram non prodidit in aperto?Sane eius facultas obtentus uix aut nullo modo mortali cadit in homine, cum diuina sit eius custodia et non sit in homine plus posse quam potest uirtus inexpugnanda deorum. Quis enim illesus euasit a bobus flamas eructuantibus igneas quem fortune casus aduersos ipsos irruere stimulo presumptionis induxit, cum aduersus illos insultans subito conuertatur in cinerem et exustus fumosa pereat in fauilla? Quod si tam leui animo attemptare iuueniliter presumpsisti, magna fatuitate deduceris, cum pretium tante rei mors sola consistat. Abstrahe ergo, Iason, si petis agere sapienter, a tam infausto limine pedem tuum et ne accedas ad letifera limina, que tue sunt uite lumina finaliter ablatura. Iason autem uelut impatiens ad Medee uerba, commotus ne plura similia uerba diffundat, eius sermonem intersecat et, eius serie interrupta, sic intulit: Ha nobilissima domina, numquid uestrorum terrore sermonum exanimare me creditis ut duris incussionibus stupefactus ab incepto desistam? Numquid, si fieret, uti posset aliqua gloria uita mea? Sane uiuus uiuaci uituperio tabescerem inter gentes et omnis exutus honoris laude perpetui dedecoris uilescerem ubertate. Est ergo propositi mei certum morti me tradere, si mors est pretium tante rei. Nam prudentis uiri proprium esse debet, ex quo alicuius cepti propositum publicauit in actu, preponere necem uite priusquam a cepto ignominiose desistat. Cui Medea: Est ergo, Iason, illa tui propositi certitudo ut mortem affectes preponere uite tue in tam uicini discriminis interitu manifesto. Reuera tue fatuitati compatior et erga te presumentem nimium indiscrete commoueor uisceribus pietatis. Quare propono tibi compatiendo benigne tue salutis antidotum reuerentie preponere patris mei et meo pudori non parcere nec saluti. Sed huius ita demum a me beneficii gratiam consequeris, si monitis meis pure spondes et in exequendis que dixero fallaciis non utaris. Ad hec Iason: Nobilissima domina, quecumque decreueritis me facturum infallibiliter adimplere uobis spondeo deosque contestor. Cui Medea: Si me tibi copulaueris in uxorem, si me ab hoc paterno regno, Iason, abduxeris in tuam patriam delaturus, si me fidelis non deseres quoad uiuam, pro certo faciam et tractabo quod aurei uelleris obtentu finaliter tuum uotum implebis, totis imminentibus malis periculis anullatis. Sum enim inter mortales alias sola que possum uirtutes Martis eludere et eius potentialiter institutis per contrariam artis potentiam obuiare. Ad que Iason: O quam magna et inextimabilia reuera sunt illa que michi, nobilis uirgo, promittis daturam michi te, uidelicet que inter alias preciosas sponsas electe pulcritudinis prerogatiua refulges uelut rosa punicea, que ueris temporibus flores ceteros quos in aruis campestribus sponte natura produxit suorum titulorum insigniis antecellit! Et me liberare preterea a tantorum malorum noxiis, aureo ariete quesito! Scio tamen me iustum esse non posse pretium tante rei. Et qui dona tam cara grata offerente fortuna renueret merito dici posset summa fatuitatis insania penitus agitari. Quare, nobilissima mulierum, et me in uirum uobis humiliter et deuotum sponsum expono et me facturum singula que uestra discernet electio pura et intemerata fide promitto. Medea uero talis oblationis exilarata sermonibus, sic ad offerentis uerba respondit iterato: Amice Iason, de tuis pollicitationibus certam effici et omnino securam non uano corde desidero et ut in hiis mentem meam tutioris assecurationis facias firmiorem, peto per te quecumque dixisti tuo sacramento firmari. Sed cum ad presens se nobis locus habilis non presentet, differendum hoc puto dum operiatur terra noctis caligine, que ad committendum oculta se prebet desiderantibus habilem et a scientia hominum multos excusat. Et ea igitur nobis commoda se prebente, per mei secretarii nuntium requisitus ad meam cameram tutus accedes, in qua securam me facies de premissis per sacramenta deorum. Nam et me assecuratam hoc modo habere deinceps poteris sicut tuam et ibi de tuorum factorum processibus et ipsorum executione finali per me plenius instrueris. Cui Iason statim huius compendii breuiloquio sic conclusit: Nobilissima domina, sicut dicitis fiat uobis et michi. Ambobus ergo cedentibus pluralitati sermonum, Medea, ab Hercule petita licentia, rege patre etiam salutato, multis asociata comitibus in propriam cameram se reduxit. Iam diei medium sol post terga reliquerat et suorum flexis habenis equorum ad partes iam uergebat occasus cum Medea sola persistens in aula que dixerat Iasoni et que responsa fuerunt per eum multa intra se cogitatione reuoluit. Et dum condicta inter se diligenter examinat, dilatato gaudio sed mixto desiderio inualente gaudium eius obducitur, dum inuidenda noctis hora per multam cupiditatem suescit. Quare utpote feruoris impatiens dum desiderio fluctuat anheloso, intentis metitur aspectibus cursum solis. Tanta enim auiditate torquetur in solis occasum quod illud diei residuum quod erat medium inter lucem et tenebras sibi pro certissimo uisum fuit tractum duorum habuisse dierum. Sed eo demum uergente ad uesperas, sub emisperio factus occiduus certas noctis induxit tenebras, dum inter aspectus humanos et ipsum solem se interposuit umbra terre. Insurgente ergo illius noctis crepusculo, multa uarietate subuertitur fluctuans animus in Medea, qui, iam erectus ad notandum singulos gradus solis donec occideret solicitudine grauiori notat et appetit lapsus noctis et sic per consequens ortum lune, cum nocte illa circa primi sompni horam eleuatura esset ab ortu, et sic, eius noctis ab existentibus in palatio consumata uigilia, dormitionis singuli quietem appeterent, per quam complendi sui uoti desiderata libertas plena pateret eidem. Set O quam desideranti animo nichil satis festinatur! Quantis enim torquetur cruciatibus anxiis tunc Medea cum sentit patris famulos in palatio longa uigilia noctem eludere et inuigilantibus signa cadentia sompnos nullatenus suadere! Longe igitur expectationis uelut impatiens nunc huc nunc illuc fertur per cameram inquieta; nunc ad eius se dirigit hostium exploratura si forte uigilantes ineant de dormitione tractatum, nunc conuersas ualuas aperit fenestrarum inspectura per illas quantus effluxerit de nocte ea decursus. Sed tamdiu talibus uexatur angustiis donec gallorum cantus, dormitionis preco, undique inualescit, ad quorum monitus uigilantes instantem quietem appetunt dormiendi. Recubante igitur uniuersa familia regis et sub noctis tacito circumquaque diffuso silentio, Medea, exillarata non modicum, quandam anum sibi domesticam et nimis astutam ad Iasonem caute mittit. Quam ut presentit Iason, subito surgit a thalamo et, anu comite, lentis incessibus per obscura palatii gradiens Medee peruenit ad aulam. In cuius introitu astante Medea, Iason affectuosis uerbis salutis pandit oraculum in ingressu. At illi simili responso reddito per Medeam, gratabundus ualuas intrauit. Confestim igitur secessit anus, Iasone et Medea solis in camera derelictis et firmatis aule ianuis per Medeam, iuxta stratum mirabili apparatu triclinium Iason, Medea dictante, consedit. Apertis igitur thesauris suis, quandam ymaginem auream consecratam in nomine summi Iouis, ut gentilium erat moris, Medea eduxit ab illis et ea ostensa Iasoni in multo lumine ardentium cereorum, quibus tota camera fulgore maximo perlucebat, hiis uerbis illum allocuta est dicens: Peto a te, Iason, super hanc ymaginem summi Iouis sacramentum a te michi fidele prestari ut, cum me totam tue uoluntatis exponam arbitrio et impletura sum omnia que tibi promisi, intemerate fidei puritate te michi perpetuo seruaturum puro corde iurabis, diuini et humani iuris ab hac hora me in tuam consortem accipies, et nullo tempore uite tue me deserere aliqua machinacione presumes. Ad quod Iason, deuoto uultu se offerens et ymagine corporaliter manu tacta, Medee seruare singula et adimplere predicta iurauit. Sed O deceptiua uiri falacia! Dic, Iason, quid tibi Medea demum fecisse plus potuit, que, sui decoris omni honore posposito, tibisuum corpus et spiritus unanimiter tradidit, solius promissionis tue potius lapsa fide, non attendens sue nobilitatis insignia nec sue magnalia regie dignitatis aduertens, cum tui amoris causa seipsam hereditario septro priuauerit, et senem patrem irreuerenda reliquerit, thesauri sui cumulo spoliatum, et paternas sedes deserens propter te elegit exilium, preponendo natalis soli dulcedini prouincias alienas? Nonne teipsum a mortis interitu saluauit incolumem et perpetui uituperii labe detraxit, qui saltem si sospes a casu discriminis euasisses, aureo uellere non quesito, redire in Thesaliam pro pudoris angustia audacia tibi secuta non erat? Destituit enim seipsam sibi et suis et te restituit tibi et tuis. Quo ergo pudore depulso iuramenti tui fedus eludere presumpsisti ut ingratitudinis labe pollutus credentem deceperis uirginem? Ea laribus paternis abstracta et deorum timore posposito, quos elegisti periurando contempnere, ei fidem fallere ueritus non fuisti a qua tanti boni magnalia te certum est suscepisse. Sane te inuerecundum demum decepisse Medeam narrat ystoria. Sed hoc processit ex tua deceptione flagitium, ut eiusdem ystorie series non obmittit, quod in tui penam periurii et in odium fidei rupte tue, diis uigentibus , uitam tuam turpi casu diceris finuisse, de qua hic plura refferre ad presens omittitur pro eo quod presentis tractatus materiam non contingit. Set tu, Medea, que tantarum diceris scientiarum illustratione decora, dic, tibi quid profuit notitia legis astrorum, per quam dicitur futura posse presciri? Si presciencia futurorum uiget in illis, unde tibi tam enormiter tam impie prospexisti? Forte dixeris te multo baccatam amore futuri tui mali scrutari dispendia in astrorum legibus per negligentiam obmisisse. Sed certum est astronomie iudicia super incerto firmata, de quo manifestum exemplum potenter et patenter in te elicitur, que tibi prouidere per ea nullatenus potuisti. Hec enim sunt illa incerta que faciles ad credendum pro certo decipiunt et aperto conuoluunt falsitatis errore. In quibus nullus deprehenditur futurorum effectus, nisi a casu forte contingat, cum solius Dei sit, in cuius manu sunt posita scire tempora temporum et momenta. Quid ultra? Recepto Medea a Iasone periurabili iuramento, ambo ingrediuntur in thalamum, incredibili uenustate decorum, reiectisque uestibus et existentibus ambobus nudis, uirginitatis claustra Iason aperuit in Medea. Sicque tota nocte illa consumpta in iocundis solatiis uoluptatis, Medea licet sui uoti satisfactionem impleuerit per uiriles amplexus et optatos actus uenereos a Iasone, propterea non euanuit scintilla cupidinis in eadem; immo per expertos actos postea grauiora concepit incendia quam per facinus ante commissum. Hic est ille gustus tanta seducens amenitate miseros amatores, qui cum ab eis plus recepitur magis appetitur, quem odire non potest stomachus saturatus, cum cordis auiditas et cupiditas uoluptatis continuum in eo, dum eius feruet dulcis anxietas, nutriat appetitum. Iam illius noctis aurore uicine sidus illuxerat matutinum cum Medeam hiis uerbis alloqutus est Iason: Hora est, dulcis domina, nos a lecto debere consurgere ne forte repente nos intercipiat lux diei. Sed ignoro, karissima, si de meo negotio disposuisti aliquid me facturum. Si per te igitur est aliquid ordinatum, rogo deuote ut tui secreti consilii michi seras aperias ut per te instructus hoc exequar. Nam in educenda te ab hac insula in qua es et deducenda te in meam patriam in qua possum omnis est celeritas michi mora. Cui Medea sic dixit: Amice, carior michi me, super tuo negotio, quod meum proprium factum est, plenum iam sumpsi consilium electionis fornace recoctum et agnitum in meipsa. Hoc ergo surgamus a thalamo ut michi ei tibi copia sit habilior exercendi super hec omnia que tibi uisa sunt expedire. Surgentibus ipsis a thoro et uestibus in multa celeritate resumptis, Medea, suorum apertis scriniis thesaurorum, multa ab illis excepit, que Iasoni hoc ordine tradidit obseruanda. Inprimis tradidit ei ymaginem argenteam quandam, quam dixit esse per incantationum nodos multique artificii uirtute constructam, que aduersus incantationes iam factas est ualde potissima, cassans uidelicet que facta iam sunt et eorum nociua expulsione finali repellens. De hac igitur Iasonem sic instruxit ut eam caute supra se deferat. Nam aduersus incantationes quaslibet preualere se sciet, nociuarum incantationum uiribus annullatis. secundo sibi tradidit cuiusdam unguenti odoriferi medicamen, quo ipsum linire suasit, asserens in eo uirtutem inesse ut aduersus flamas ualde preualeat, extinguat incendia, et omne quod habet potentiam comburrendi in cassa fumositate resoluat. Deinde quendam annullum sibi dedit, in quo talis uirtutis lapis erat inclusus ut, quecumque uenena corriperet, eorum nocumenta repelleret et, quem ueneni rabies infusa forsan inficeret, uelut ab aquis infusum innocuum sua uirtute salutaret. Erat et in eodem lapide alia uirtus intensa ut, siquis hunc lapidem clausum gereret in pugillo ita quod lapis ipse gerentis carni inhereret, inuisibilis statim fieret ita quod, dum ipse gestaret in pugno eius, nemini pateret copia uisionis. Hunc lapidem sapientes achatem appellant, in insula Sicilie primo repertum. Et hunc Heneam scripsit Uirgilius gestauisse cum primum inuisibiliter Cartaginis peruenit ad horas, de quo sic dixit: Graditur fido comitatus Achate. Subsequenter sibi quoddam scriptum exhibuit litterature legibilis et notissimi etiam intellectus, de quo Medea Iasonem satis diligenter amonuit ut quam primum ad uellus aureum perueniret, impedimentis preambulis annullatis, non repente in ipsum irrueret sed supplex diis in oratione perfusus saltem ter legeret scriptum illud ut, ea lectura instar sacrificii uelut habente, placatos deos per eam mereretur habere. Postremo et ultimo quandam fiolam liquore mirabili tradidit sibi plenam, de qua illum instruxit ut quam primum perueniret ad boues, liquore illo eorum hora perfunderet et crebris aspersionibus irroraret. In liquore enim illo hanc inesse uirtutem asseruit ut quam primum ora boum infunderentur ex illo, uelut quodam uiscoso glutino sic compacta constringerentur in unum quod eorum apertura non tam difficilis quam impossibilis esset in illis. Et sic de singulis successiue Medea Iasonem diligenter instruxit quibus processibus siue modis possit ad optate ictorie gloriam peruenire. Medea igitur suis instructionibus et doctrinis sic demum finem imposuit et, data Iasoni licentia recedendi, ante diei cominantis lucis aduentum Iason in decretam sibi cameram furtiuis passibus se recepit. Insurgente igitur roseis aurora splendoribus et sole aureo luce modica cacumina montium illustrante, Iason fictituo surgit a thalamo, et in comitiua uidelicet Herculis et suorum Oetis regis adiuit solium, in quo ipse rex iam se receperat, multorum adstantium circumdante corona. Quem ut uidit rex, illari uultu suscepit et ab eo causam aduentussui est gestis honorificis sciscitatus. Cui Iason sic intulit: Queso, domine, ut cum mora sit michi amodo nimium tediosa, uellem, si placet, de uestre uoluntatis licentia ad aurei uelleris bellicosa discrimina me conferre. Cui rex: Amice Iason, timeo ne tue iuuentutis animositas inconsulta appetere te inducat ea que tibi mortem accelerent et michi generent loquacem infamiam de discrimine casus tui. Moneo igitur te deuote ut sospes repatriare uelis antequam tot malis te subicias periturum. Cui Iason: Nobilissime rex, non est michi animositas sine dispensatione consilii. Et uos sine dubio in conspectu omnium eritis innocens si de me -quod absit!- aliquid sinistrum accidat cui uoluntarie me suppono. Cui rex: Amice Iason, inuitus uolo tua uota perficere. Dii faueant ut a tanto discrimine incolumis eruaris. Et sic Iason, a rege uotiua obtenta licentia, premissum se accinxit ad iter. Erat autem iuxta insulam Colcos quedam modica insula, modico freto distans ab ipsa, in qua predictum aureum uellus erat in custodia discriminis iam narrati et ad quam parua cimba et breui remige consueuerat transmeari. Ad uicinum igitur litus Iason adueniens cimbam intrat, armis munitoriis intromissis, et solus, pro spe uictorie feruens, insertorum remorum ductu ab ipso in iam dictam modicam insulam transfretauit. In qua simul cum terram attingit, confestim a cimba prosiliens et, ab ipsa dispositis armis et rebus a Medea sibi prestitis ad salutem, confestim arma induit et securis passibus uersus aurei uelleris se dirigit arietem. Medea uero trepidantis animi excussa suspiriis sui conscendit alta palatii et ad eminentiora loca se dirigens summa speculatur a turri, a qua dilecti sui diligenter metitur transitum sed diligentius eius descensum in terram. Quem ut uidit arma sumpsisse et meticulosum, ut putat, accinctum ad iter, fluuiales prorupit in lacrimas, quibus signa produntur amoris. Nec ualens obtemperare singultibus atque uerbis, in has uoces tenues ora sua, lacrimis irrigata circumfluis, languida sonoritate resoluit: O amicus Iason, quantis pro te uexor angustiis, quantis doloribus crucior intus et extra, dum timeo ne tu terroribus stupefactus monitus meos obliuioni tradideris et tue salutis obmiseris datas a me tibi necessarias disciplinas! Quod si feceris, non immerito uereor ne quid tibi et michi, potius illud suppremum sinistrum possit accidere quare a tuis amplexibus fiam perpetim aliena. Diis tamen humiliter supplico ut te redeuntem incolumem occuli mei reuera prospiciant et de tuis processibus me totam exhilarent secundi processus. Inter hec autem Iason circumspectis incessibus uersus arietis custodias iter arripuit. Qui postquam uenit ad locum Martis, primo boues inspexit tam urentes flamas et in aere diffusas emittere quod celum adiacens totum ignis flagrancia rutilabat. Estus etiam et caloris feruor sic totum occupauerat locum ipsum quod Iasoni nulla poterat patere facultas ut ad boues ipsos posset accedere pre nimio caloris terrore. Sed dilecte sue factus non immemor salubrium monitorum, faciem suam, collum, et manus, et eas partes quas potuit corporis dato sibi a Medea unguento linuit. Ymaginem etiam sibi prestitam ab eadem, collo pendentem, flammis opposuit et, perlecto scripto tot uicibus quot iam prediximus esse relegendum, ausus est ad boues ipsos accedere et cum eis prestitit inire certamen. Sicque ipsis aduersus Iasonem flamas euomentibus incessanter, exustum est scutum eius a flammis et eius lancea, crepitantes digesta per ignes, nebulosum exalauit in fumum. Et uere Iason uitam mediis finuisset in ignibus nisi datum liquorem in ora boum crebris aspersionibus infudisset, quo perfuso uaporancium ora boum quasi ferreis catenantur ex seris et uelut uiscosi glutinis compagine indiuidue sunt astricta. Tunc cessauit illico flammarum emissio et boum letifer igneus uomitus illico fuit digestus. Reducto igitur aere, euanescentibus flammis, ad sue humiditatis nature descensum, inualescit Iason et multa animositate repletus ualidas ad stupefactorum boum cornua manus extendit. Sicque areptis cornibus huc illuc temptat transducere boues ipsos ut sentiat si calcitrosi repugnent uel si, eius imperio facti flexibiles, humiliter obsecundent. Qui uelud exanimes, eius parentes arbitrio ad recalcitrationis ceruicosa rebellia insurgere non attemptant. Quare Iason iugum et aratrum iugo iugaliter sociatum eorum humeris secura diligentia imponit et nectit et urgentibus stimulis boues ipsos arare coegit, non contendentes ad imperium aratoris. Sicque, uersata gleba, latus campus crebris concauatur in cellulis, crebris sulcis sursum uersum describentibus cellas ipsas. Et bobus ipsis uersato derelictis in campo, Iason festinus et audax se dirigit ad draconem. Quem postquam draco ad se uenientem inspexit, multiplicatis sibilis in sonoritate uocis horribilis, repercussum aerem similes echonizare coegit in uoces et crebris ictibus fumosas flamas emittens uicinum aerem calida et estuanti rubricatione colorat et dum linguam leuibus reuolutionibus trahit et retrahit, pluuialibus aspersionibus letifera uenena diffundit. Iason autem intrepidus ad ordinatas Medee se uertens protinus disciplinas, uiridis lapidis anulum quem susceperat a Medea in lumina draconis obiecit. Cuius fulgore stupefactus draco cessauit flamas emittere et circumgirando caput et collum huc illuc, uellut factus exanimis, fulgorem lapidis pre multa stupefactione uitare contendit. Hic lapis reperitur in Yndia, ut scripsit Ysidorus, quem nos smaragdum uulgariter appellamus. Huius uirtus lapidis sine dubio talis est ut obiectus in lumina cuiuslibet ueneniferi animalis, serpentis uel eius similis uel eius qui bufo in Sicilia uulgariter nuncupatur, si eius aspectui cum aliquo fuste uel calamo incommutabiliter opponatur, non per longam horam poterit uenenosum animal tollerare quod in eius aspectu non deficiat iam extinctum. Sed lapis ipse non eximitur impunis a dampno, cum, extincto uenenoso cui opponitur animali, totus minimas confringatur in rimas. Huius radio uiridanti drachonem ipsum letifere stupefactum animosus Iason confestim appetit ense nudo, crebris ictibus ictus accumulat, quos ueluti innocuos dure draconis squame colidunt. Infatigabilis igitur Iason propterea non cessat ab ictibus, uelut durus malleus in incude, et tamdiu renouatis ictibus ipsum impugnat quod draco , tollerare non ualens crebras et duras impugnationes ipsorum, longe distensus in campo letiferum emittit spiritum, qui super adiacentem aerem letiferis aconitis infecit. Quem postquam Iason uidit extinctum, Medee magisteria ad propriam iam reducens memoriam, impiger appetit et caput eius a collo trucidanti mucrone diuisit. A cuius faucibus euulsis dentibus, ipsos continuo per sulcos factos inseruit in arato campo dudum a bobus. Ex quorum semine nascuntur statim milites inauditi, dum ex tali segete milites prodeunt, confestim ad arma sequentes, qui irruentes protinus in seipsos letiferis uulneribus se impugnant. Durum ergo committitur prelium inter fratres terrigenas et obscurum, cum distinctis ad bellum non irruant acciebus nec se petant utpote diuisi per partes, sed turbulentis aspectibus alter alterum trucidare contendat, cum nec demum eorum fuerit aliquis qui uictor extiterit, cum multis et mutuis uulneribus inter se deciderint interempti. Mathematice igitur artis incantationibus contrariis artificiorum ministeriis omnino detersis, dracone predicto morti tradito, necnon ex eius dentium semine natis fratribus morte sublatis, bobus ipsis factis ueluti semiuiuis, Iason , a discrimine periculorum eorum auulsus, curiosa solicitudine sua scrutatur in mente que facta sunt et siqua facienda sibi supersint in consumatione ipsius negocii studiosus contemplatur. Et cum omnia percipit iam esse consumpta, animosus et ilaris lentis passibus ad aurei uelleris se dirigit arietem. In quo dum nullam inuenisset rebellionis audaciam, arreptum cornibus iugulo morti tradidit et suo aureo spoliat uestimento, grates exinde diis reddens, per quos cum uictorie gloria et absque sue detrimento persone est predictum uellus aureum consequtus. Ditatus igitur Iason aureis spoliis, ad insule litus letus accelerat, cymbam intrat, et remorum ductu se contulit ad maiorem insulam. In cuius litore ipsum Hercules predictus et eius socii desiderabiliter expectabant. Hunc igitur postquam descendit in terram cum multa ilaritate suscipiunt et de eius incolumitate diis humiles grates reddunt, cum eum sospitem numquam habere putassent. Iason autem cum eisdem ad regis Oetis regiam se contulit. Et ut peruenit ad eum, rex Oetes eum fictitia iocunditate recepit. Nam inuidit sibi de tanta uictoria et doluit de seipso tantis diuitiis spoliato. Quem iuxta se sedere iussit Oetes quod uelit uulgus monstrum aurei uelleris inspecturum. Miratur in ipsius uelleris aspectu uulgus sed potius admiratur de tanta uictoria Iasonis quomodo potuisset statuta deuincere dei Martis. Medea uero gratis exillarata successibus uisura Iasonem demum accedit. Cui, si licuisset, in aspectu multorum multa per oscula blandimenta dedisset, et rege mandante iuxta Iasonem quasi pudibunda consedit. Quem Medea tenui sono uocis furtiuis uerbis alloquitur ut ueniente noctis umbraculo securus ad eam accedat. Quod Iason se desiderabiliter impleturum humili et submissa uoce respondit. Noctis igitur tenebris toto orbe diffusis, Iason Medee peruenit ad cameram, ea mediante thalamum intrat, et ambobus in thalamo uoluntarie constitutis, post multa uoluptatis solatia tandem de recessu comuni et preparatione ad recessum multa inter se unanimiter contulerunt. Sicque ad Medee suasum Iason in Colcos per unius mensis spatium moram traxit. Demum uero temporis opportunitate captata, Iason et socii cum Medea ab eadem insula furtiue recedunt, a rege Oete licentia non petita. Set, O Medea, uentorum secundorum auram multum diceris peroptasse ut tuam desereres patriam et paterna septra diffugeres, mare transires intrepida, amare luis tua discrimina non aduertens. Sane diceris peruenisse in Thesaliam, ubi per Thesalum Iasonem, ciuibus inueneranda Thesalicis, occulta nece post multa detestanda discrimina uitam legeris finiuisse. Sed quamuis ultione deorum Iason martirio multo fuisset expositus antequam et ipse decederet et eius decessus, tamquam dampnatus a diis, fuisset dampnabili morte conclusus, dic, tibi quid profuit Iasonem enormia incurrisse dispendia, dic, tibi quid profuit in Iasonem grauis ultio et uindicta deorum postea subsequuta?Sane uulgariter dici solet, animali mortuo inutiliter proficit medicinalium herbarum naribus adhibere medelas. Nisi forte diis placeat non imperasse recompensationem iniurie sed ut a mortalibus cognoscatur deos nolle graues culpas etiam in facie uiuentium absque pene talione transire. Quid ultra? Applicuit Iason cum Hercule et aliis eorum comitibus cum Medea in portu Thesalie sanus et hilaris. Quod omnes rex Pelleus, de Iasonis incolumitate turbatus intrinsecus, sui tamen cordis celans angustias, ylari uultu suscepit, et preponere Iasonem regno suo iuxta promissa sibi dudum ab eo, licet inuitus, prodigaliter non negauit. Iason uero suscepti uituperii a Laumedonte rege memoriter non oblitus, habitam de aureo uellere tam gloriosam uictoriam parum curans, postponens etiam tamquam ingratus qiucquid promissione agere debuit in Medea, nec regni Thesalie prepositione contentus, in uindictam et ultionem Laumedontis regis animum curiosum erexit. Quare de ea re multo cum Hercule communicato consilio, Hercules quasi tocius negocii pondus assumpsit. Inde est quod idem Iason et Hercules regi Pelleo et aliis Grecie regibus a Troyano rege eis iniuriam in mente illatam exponunt, nec tantum eis uerum etiam primatibus Grecie fuisse communem. Et ideo in ultionem iniurie predicte audeant se conferre petierunt ab eis, ut in tanti consumatione negocii quodcumque possunt auxilium et iuuamen impendant. Non ergo defuit petentibus a Grecorum regibus et ducibus iuuatiua promissio, qui uindictam appetere de commissis a predicto rege Troyano unanimiter omnes probant. Hercules autem qui ipsius negocii, ut dictum est, totum onus assumpsit, cupiens ipsius negocii fidelis esse minister et solicitus executor, uersus Spartem impiger iter accelerat, non quiescans. Erat enim Spartem quedam prouincia de pertinentiis Romanie regnum effecta. Et duo reges fratres regnabant in illa, quorum unus Castor et alius Pollux denominacionibus propriis uocabantur. Hos fratres dogmatizauerunt poete fuisse filios Iouis, susceptos sibi ex Dampne, speciosissima mulierum, a qua etiam Helenam finxerunt conceptam, sororem uidelicet regum ipsorum. In cuius Helene conceptione testati sunt fabulose poete Iouem in oui similitudine concubuisse cum predicta Dampne. Unde quidam: Iupiter inquit ouo quia Tyndaris exit ab ouo, uocans Tyndarim ipsam Helenam a quodam loco dicto Tyndare. Hunc locum dicunt quidam esse in Sicilia ex parte septentrionalis plage, in facie Eolicarum insularum, non longe multum a ciuitate Messana. In quem locum dicti poete dixerunt Theseum predictam Helenam asportasse, a patria sua raptam dum adhuc flore uirescit puellari. Unde Ouidius in epistola Canace sic improperauit Paridi: Tyndaris infestis et cetera. Et subsequenter adiecit: A iuuene et cupido credatur reddita uirgo? et cetera. Ad hos igitur fratres reges Castorem et Pollucem accessit Hercules, deuote rogans illos et monens ut in potenti brachio in Troyani regis dampna secum potenter accedere non postponant. Qui reges in multa affectione uerborum et in uoluntate non ficta ipsi Herculi predicta unanimiter annuerunt. Eodem igitur Hercule ab eisdem regibus fratribus iocunda obtenta licentia accelerat Saleminam. Erat enim Salemina quedam prouincia, regnum effecta de continantiis ipsius Grecie seu partibus Romanie, in qua regnabat tunc rex Thelamon, uir utique multe strenuitatis et animositatis in bello. Ad quem dum peruenit Hercules, cum multa iocunditate fuit receptus ab eo. Hercules igitur ipsum uerbis amonet precatiuis ut secum et cum aliis regibus Grecie qui secum apud Troyam accedere promiserunt ad regis excidium Laumedontis uenire dignetur. Thelamon autem rex uerbis annuens Herculis cum eo et aliis ducibus Troyam etiam in instanti uenire promisit. Et ab eo Hercule discedente reuersus peruenit ad Pelleum, quem monet precibus et ortatur ut quoscumque poterit de maioribus regni sui moneat Troyam accedere cum iam dictis regibus et seipso. A quo Hercules satis ilariter impetrato auxilio mox discessit ab ipso et apud Pilon cum festinancia declinauit. Erat et Pilon quedam prouincia de ipsius continentiis Grecie, in qua tunc dux Nestor dominium potenter agebat. Cui dum Hercules explicasset sui causam aduentus, annuit Nestor cum eo se uidelicet gratanter iturum in multa suiorum militium comitiua. Erat igitur dux Nestor ipsi Herculi longe intime amicitie dulci caritate coniunctus et ideo graciosus et facilius anuit uerbis eius. A quo Hercule discedente iterum peruenit ad Pelleum, qui cum uiginti nauibus onustis militibus iam accinserat se ad iter, predictis regibus tunc conuenientibus cum eodem in portu Thesalie ut deinde simul apud Troyam se, diis fauentibus, salubri nauigatione conferrent. U Tempus erat quod sol maturans sub obliquo zodiaci circulo cursum suum sub signo iam intrauerat arietis, in quo noctium spatio equato diebus celebratur equinoctium primi ueris, tunc cum incipit tempus blandiri mortalibus in aeris serenitate intentis, tunc cum dissolutis niuibus molliter flantes zephiri crispant aquas, tunc cum fontes in ampullulas tenues scaturizant, tunc cum ad summitates arborum et ramorum humiditates ex terre gremio exhalantes extolluntur in eis, quare insultant semina, crescunt segetes, uirent prata uariorum colorum floribus illustrata, tunc cum induuntur renouatis frondibus arbores circumquaque, tunc cum ornatur terra graminibus, cantat uolucres et in dulcis armonie modulamine citarizant. Tunc quasi medium mensis Aprilis effluxerat, cum mare, ceruicosa fluctuatione laxata, iam undas equauerat factum equor. Tunc predicti reges Iason et Hercules cum eorum nauibus portum intrant, scindunt maria uelis extensis in afflactibus zephyrorum, et tamdiu continuatis diebus et noctibus nauigant donec ad optatas horas Troyaniregni perueniunt. Portum intrant dictum propria appellatione Sigeum. Cum igitur ad portum applicuere predictum, iam sol uergebat ad uesperas, uicinas noctis tenebras suadendo. Tenacibus ergo anchoris in profundum maris iniectis, quiescunt naues, ex eis fortiter religate, et de futuris processibus quo possunt salubriori consilio disponunt nauigantes in illis. Diffusis igitur noctis umbraculis in orbe terrarum in primo conticinio noctis illius, luna luce modica surrexit ab ortu, que supra terre faciem suis cursibus eleuata adulterino lumine noctis medio fingit diem. Hinc est quod ab eius lucis lumine animati Greci commoda ordinacione descendunt in terram, quod ualde facile fuit illis, cum Troyana reperissent litora sine custodia, non expectante rege Troye hostium aliquorum insultus. Educunt itaque de nauibus equos suos, arma deponunt in terram, tentoria fingunt et eleuant, uigilias statuunt et excubias necessarias circumquaque. Priusquam igitur sol in faciem terre effunderet uerum diem, rex Pelleus reges alios, Iasonem et Herculem necnon et alios maiores exercitus, ad tentorium suum uenire mandauit. Quibus uenientibus et in eorum sessionibus collocatis, rex Pelleus eos hiis uerbis alloquitur indicto manu silentio et ore dictato: O uiri nimia strenuitate conspicui, terrarum orbis nouit uirtutis uestre potencias per plurima mundi loca iam agnitas ab experto. Nusquam auditum extitit aut relatum ut in quoscunque inieceritis uires uestras de uictoria non reportassetis triumphum. Iniuste enim Laumedontis regis iniurie iustam nobis parauere causam intrandi terminos terre sue. Sed ex quo placuit diis nos in hanc descendisse terram in excidium dicti regis , expedit nobis circa tria principaliter apponere nostras curas. Primum est ut in defensionem nostrarum personarum ab hostibus nostris simus omnimode curiosi ut saluationem ex eis omnimodam consequamur. Secundum est quod in offensionem ipsorum hostium nostrorum t destructionem eorundem uiriliter insurgamus. Tercium est ut uiribus totis nitamur de hostibus nostris ad uictoriam peruenire. Ex qua illa duo extrema felicia procedent pro nobis, diis fauentibus, manifeste satisfacionis, uidelicet, plenitudinem nos consequi de comissis et innumerabilium diuitiarum utilitates, que, deuictis ipsis hostibus, nos expectant. Notum est enim omnibus urbem Troye innumerabilibus habundare diuitiis, quam si nobis per uictorie palmam poterimus, fortuna fauente, subicere, capaces non reputo naues nostras ad tantam copiam et onus earum. Superest ergo ut de cetero singula metiamur per que possimus ad obtinenda uota nostra celeriter et salubriter peruenire (quod dii pii fauorabiliter annuant et iuuando concedant!) Postquam igitur rex Pelleus uerbis suis finem fecit, primus inter alios dicendi uices anticipans aliorum Hercules sic ad regis dicta respondit: Laudande rex, laudanda sunt dicta que per uos in nostra communi audiencia sunt prolata. Et si laudabile est circa presens negocium nostrum laudabilia aduenire consilia, laudabilius tamen est adinuenta effectui cum instancia delegare. Saluo igitur consilio saniori pro salute nostra et nostrorum hostium obtinenda uictoria, michi uidetur acceptum ut incontinenti, antequam dies ueniat, qui sua luce nostrum aduentum accuset, de omnibus nostris et tota gente nostra fiat istribucio in duas partes equales. In una igitur parte de partibus ipsis sit rex Thelamon cum tota gente sua, item et uos ipse, domine rex, cum tota uestra, item Iason et ego cum nostris complicibus nobis iunctis ut statim nos sub noctis silentio conferamus circa urbis Troye uicina, latibula, uiridaria, et uineas adiacentes. Ibique nobis furtiue latentibus expectabimus diei lucem, quo, ad regem Laumedontem de aduentu nostro delata notitia, cum milicia sua ad naues nostras disponet irruere, ignarus nos circa sue urbis muros esse latentes. Eo igitur ad naues cum suis milicibus accedente, ut ut potentis defensionis sibi a nobis repagula opponantur, de alia medietate gentis nostre tres acies ordinentur. Quarum prime presit dux Nestor in comitia suorum, secunde rex Castor, et tertie rex Pollux, qui contra regem Laumedontem in hoc loco litoris ubi nunc sumus uiriliter se opponant. Nos autem qui erimus in furtiuis latibulis, ut iam dixi, aggrediemur urbem et sic, Laumedonte rege cum sua milicia in medio nostrorum exposito, facilius penam luet. Nam ad optata uotorum nostrorum pertingere per salubriorem uiam non credo uelocius fieri posse. Placuit igitur consilium Herculis astantibus uniuersis, et quod celeriter executioni mandetur uniuersaliter omnes probant. Mox igitur rex Thelamon, rex Pelleus, Iason, et Hercules in comitiua suorum equos ascendunt et armorum suffulti presidio bellicoso sub noctis taciturnitate circa muros urbis Troye per loca latentia tacitis insidiis se reponunt, reliquis aliis in litore remanentibus, qui contra uenientem regem Laumedontem obice uirtuoso ad arma consurgant. Solis igitur radiis terram illustrantibus, mane facto aurora surgente, que noctis tenebras a facie terre deleuit, de Grecorum aduentu tumultuosis relatibus Laumedontis regis aures implentur. Quam ob rem uniuersos suos milites ortatur arma capescere et alios ciues suos qui iuuentutis in flore bellicosis armis intendere non pauescunt. Ordinatis igitur per regem ipsum cuneis armatorum, uenit et diuidit multos in ordinatione belli manipulos. Sicque non aduertens hostium cecas et urbi uicinas insidias cum omni expeditione suorum festinat ad litus. Greci uero qui in litore morabantur, uidentes armatorum exercitus multo impetu confluentes in ipsos, parantur ad prelium animosi, nulla stupefactione confusi. Quare dux Nestor primus cum suis se offerens in conflictum bellum aggreditur. Et prelio commisso asperimo inter utrosque, certatim irruit unus in alium et odioso impetu alter in alterum aggreditur intermixtim. Ex lancearum fractura fragor fit maximus. Perforantur scuta et cassides auellunter; sonat in aere multus ensium ex crebra collisione tinnitus; sternuntur milites, alii uulnerati, alii interempti. Cedes fit maxima ultro citroque. Rubricatur tellus multo distincta cruore. Sed preualescit tandem multitudo Troiana, dum solus dux Nestor cum sola turma sua dispendia certaminis sustineret. At rex Castor, ille uir strenuus, mox cum multitudine armatorum bellum ingreditur, uiriliter Troyanos aggreditur. In cuius congressu bellum instauratur. Clamor fit maximus; Troyani ruunt, substinere recentium impetum non ualentes. Sed Laumedon rex more rugientis leonis festinus occurrit, qui de sue strenuitate persone multa committens hos sternit, hos uulnerat, hos trucidat, et in Grecorum offensionem pro defensione suorum totus anhelat. Troiani uero in Grecorum excidium irruentes prodigaliter, eorumuite prodigi, Grecos letiferis uulneribus insequuntur, multos ex eis morti explicant, et dum alios dissolute conantur occidere nonnulli eorum nece occidunt festinata. Tunc rex Pollux, dum belli metitur ambigua, duma longe prospicit aduersus suos Grecos preualere Troyanos, furibundus cum suorum acie bellum intrat, in Troyanos acriter irruit, et multos interimit et uulneratos prosternit ab equis. Rex uero Laumedon, parum a bello secedens, quia uidit suos dissolute bellantes et quod ex suis in bello multi defecerant, timuit maioris dispendii sui casum et ideo minis et precibus uniuersos suos fecit paululum retroire et omnes quasi coadunatos redegit in unum. Interea uero dux Nestor in Laumedontem regem fixit intuitum et percepit esse illum regem et principem Troianorum. Omni ergo alia cura postposita, contra ipsum regem dirigit equum suum et ueloci cursu aduersos eundem regem se impetuosum iniecit. At rex Laumedon illum ex quo in seipsum irruere presensit, factus intrepidus statim aduersus Nestorem equi sui declinauit habenas, et ambobus calcaribus urgentibus equos suos ambo conueniunt concurrentes. Laumedon autem rex lancee quam gerebat in manu in Nestorem astam fregit, cuius aste ictu fuisset Nestor indubitanter letifere uulneratus nisi fidelium armorum tuitio illum conseruasset illesum. Sed non sic Laumedontem regem Nestor petiit asta sua. Nam ipsam in regem ipsum uiriliter impellendo scutum eius binas disiunxit in partes. Cuius impulsu rex acriter uulneratus equum deserit et prostratus peruenit in terram. Rex igitur Laumedon nec stupefactus casu nec uulnere timidus statim seipsum erexit a terra et euaginato ense pedes Nestorem audacia petiit animosa. Sed quidam adolescens miles nomine Cedar, qui eodem anno factus extiterat nonuus miles, ut uidit Laumedontem regem suum peditem in tanto discrimine preliantem, tamquam de suo dominio subditus fidelis erubuit et ideo uersus Nestorem equum suum coegit in cursum. Quem dum lancea petiit animosus, ipsum percussit in pectore ac eum uiriliter impellendo prostrauit ab equo coram pedibus regis sui. Rex uero ut uidit illum coram se prostratum in terra, in multo uigoris impetu illum impetit, ense nudo crebris ictibus cassidem eius impugnat. Cassidis frangit circulum et totum nasale disrumpit et in eius faciem graue uulnus infixit. Profecto succubuisset Nestor Laumedontis dextera interemptus dum ebilitatus uulneribus et fluentis incessanter emissione cruoris sui esset impotens ad tutelam, sed Grecorum in eius subsidium concurrentium multitudo regem impetit Laumedontem. Et quamuis tunc multi ex Grecis ceciderint interfecti, tamen, ipsis renitentibus, Nestor, equorum euulsus a pedibus et Laumedontis subtractus manibus, equum ascendit. Castor autem rex dum certantium in medio debellaret, uidit Nestorem ab equo deici per Cedar. Cupiens tamen de illo uindicatam assumere, laxatis habenis ueluti furiosus se dirigit uersus illum. Sed antequam ad Cedar Castor posset pertingere cursu suo, quidam Troyanus, nomine Seguridan, eidem Cedar linea consanguinitatis astrictus, in medio amborum se totum opposuit, et facto impetu per eum uersus Castorem, Seguridan in eum fregit lanceam sine aliqua alia lesione Castoris. Uerum idem rex Castor eumdem Seguridan impellens fortiter asta sua in eius latus letale uulnus infixit. Cedar autem, dum Seguridan consobrinum suum perciperet uulneratum, in eius uindicatam furibundus aspirans nudo ense prosiliit in Castorem, potenter ipsum impugnat, et per uiolentiam ab eo clipeum eius extorsit. Quare, cassidis laqueis extirpatis, letaliter Castorem percussit in uultu, sic quod eum potenter impellens deiecit ab equo. Equum eius uiolenter arripuit et cuidam suo armigero tradidit conseruandum et obprobriosis uerbis aduersus Castorem insultans sui sibi uulnus exprobat consobrini. Castor uero, dum esset pedes et ipsum Troiani intercipere molirentur, aduersus Troyanos multa se animositate defendit. Sed cum solus inter tot bellum ingereret, ad resistentiam factus impotens, captus ab hostibus iam fuisset nisi rex Pollux cum maxima festinantia in eius adiutorium occurrisset, septigentis strenuis Grecorum militibus sociatus, qui faciens impetum cum militibus ipsis in illos qui regem Castorem intercipere conabantur disrumpit accies in multa uirtute bellandi, fratrem liberat, et equo restituit alieno. Pollux itaque igne furoris accensus in quedam Troyanum, Elyacum nomine, quem ante se primum inuenit, se uiribus totis iniecit. Erat autem hic Elyacus filius regis Carthaginis, nepos regis Laumedontis, ex sua sorore primogenitus. Quem dum Pollux odioso persequitur appetitu, letaliter ipsum uulnerat sic quod ex eo uulnere cecidit interfectus, Laumedonte rege uidente. Tunc Laumedon rex fluuiales prorupit in lacrimas, nepotis sui miserabiliter deflens casum. Et duris uexatus angustiis suos conuocat uniuersos, quos flebilibus monet in lacrimis ut in ultionem necis sui nepotis potenter insurgant. Et tunc emisso per eum cuiusdam cornu sonitu, quasi septem milia militum erga regem ipsum ad cornu sonitum accesserunt. Et facto impetu uersus Grecos uiriliter ipsos expugnant, sternunt, sauciant, et eos perimunt in ore gladii seuientis sic quod turpiter uertuntur in fugam. Quos Troyani usque ad extrema litora eorum nauium insequuntur. Tunc cessisset Laumedontis regis uictorie finis et belli sed quidam ex Troyanis, nomine Dotes, letaliter uulneratus, uix seipsum regens, ab urbe Troye peruenit ad regem. Cui in uerbis flebilibus et singultibus anxiosis exponit excidium urbis sue, asserens urbem suam Troie a suis hostibus interceptam. Quod Laumedon rex audiens anxiosa suspiria pectoris eduxit ab ymis et eiusdem cornu sonitu ad se prouocans gentem suam, dimissis Grecis in litore iam deuictis, gressus suos accelerat uersus urbem. Nondum igitur rex Laumedon multum perrexerat in armatorum comitia suorum et respiciens a longe uidit magnam partem hostium suorum egressam ab urbe et aduersus eum in armatis cuneis festinare. Item aspiciendo post se uidit Grecos quos in litore quasi iam deuicerat animositate resumpta accelerare se cum maxima festinantia aduersus ipsum. Quid faciat inter hec stupefactus ignorat, cum in medio suorum hostium circumquaque se cernat inclusum. Quid ultra? Committitur bellum asperimum inter utrosque, inter quos feruet et estuat prelium inequale, nam Greci in multo magis numero Troyanos excedunt. Sternuntur Troyani et ex crebris ictibus ensium perimuntur. Nec mora, ille uir strenuus tam fortis tam audax Hercules superuenit, qui forti sedens in equo, letiferis uulneribus coartans disrumpit acies et cuneos, disgregat aduersantes, et in eius potentia hostes, dum ipsum nequeunt tollerare nec uiribus preualere, iter sibi per turmas aperiunt, cum circumquaque ante eum cadant et deficiant interfecti. Demum uersus Laumedontem regem, quem indubitanter ipse presentit, impetu se dirigit furioso. Quem agressum uiolenter intercipit et interceptum interficit et ab eius corpore capite truncato in medio suorum rabie uiolenta proiecit. Quod postquam inspexere Troyani, deflent se sui regis regimine destitutos, quos ad se recipiendum in urbem eorum spes nulla reducit nec alibi posse diffugere causa presidii aliqua spes expectat. Ruunt ergo Troyanorum hinc inde cadauera et deuicti Troyani campum deserunt, ad fuge subsidium anhelantes. Et eorum, si qui sunt, quos tueri potuit longe fuge subsidium, potuerunt forsan manus Grecorum effugere, cum cetero letifero bello succumbant et per ictus ensium fit letifero finis bello. Greci uero uictores desideratam urbem uictricibus armis intrant, quam solis mulieribus, paruulis, et senibus semiplenam inueniunt pre timore mortis confugientibus ad templa deorum. Sed multe ex eis mulieres miserabiliter stupefacte hinc inde diffugiunt, earum paruulos tremulis deferentes in ulnis. Trepideque puelle errantes hinc inde aditum earum salutionis ignorant, relictis earum domibus, innumerabilibus gazis plenis, quas omnes uictores Greci preoccupant, spoliant, et predantur, maxima etiam per eos habilitate captata, cum per unius continui mensis spatium Greci uacauerunt ad predam ipsarum. Demum uero urbis ipsius altis depositis menniis per eosdem, summa palacia diruunt et indiferenter tradunt sublimia hedificia precipitem in ruinam, funditus cuncta subuertunt, et uniuersis templis urbis ipsius more predonio spoliatis, quoscumque in eis confugientes inueniunt senes et paruulos indifferenter crudelissime morti tradunt, et templorum hedificiis traditis in ruinam, puellas pubescentes et formosas quas adinueniunt mulieres captiuas educunt et deducunt ad naues eorum, adducentes eas perpetue seruituti. In Laumedontis igitur regis palatium irruentes, antequam funditus fuisset euersum, in ipso limine captionis inuenerunt Exionam, puellam mirabilis pulcritudinis, filiam dicti regis - que inuenta uel nata utinam non fuisset! Quam Hercules in uictorie premium regi tradidit Thelamoni pro eo quod idem rex Thelamon in urbem ipsam primus uictor intrauit. Sed O mirabilis ingratitudo uictoris, si tibi palma uictorie sociauit Exionam! Hanc tibi sociare debuit nobilis gratitudo ut tam nobilissimam uirginem tante pulcritudinis, forma decoram, tam nobilissimis moribus informatam, maritalis tede tibi copula sociasses, non ut ignominiose libidinis uoluptate eam improbe deturpasses, ut eam, que tibi uix cedere poterat coniugio sociata, indignam tibi meretricali contubernio statuisti. Ex hac enim Exiona processit estuantis tota materia rabiei, de qua postmodum maxima scandala processerunt, longis nutrita temporibus, et de qua dampna postmodum irreparabilia sunt secuta. Euersa igitur funditus urbe Troie, ut proxime dictum est, Greci cum omnibus bonis ablatis ab ipsa naues eorum ascendunt, Troyano recedunt a litore, et committentes se pellago uelis extensis felici remige salui et uictores in Greciam sunt reuersi. Exultat ergo Grecia nimio tota pre gaudio in Grecorum ipsorum uictoria et in tantorum acquisitione bonorum, pro quibus omnibus grates, uictimas, et grata pacifica diis reddunt. De Troyanorum igitur spoliis Grecia plena tota fit diues. Quibus etiam ditatis uictoribus, qui tunc illo fuerunt in tempore successores eorum per multa tempora post modum successiue abinde fuerunt indeficientibus diuitiis opulenti. Destructa igitur et euersa funditus urbe Troie, Laumedonte rege suo nequiter interfecto, tot militibus et nobilibus ciuibus neci traditis, tot mulieribus et puellis iugo seruitutis adductis, nobili Exiona, ipsius regis filia, meretricio more sub Thelamonis libidine constituta, uiri prouidi diligenter aduertant quales sunt in hoc mundo ceci rerum euentus. Quare necessario deceat homines a friuolis etiam et leuibus iniuriis abstinere. Habent enim in se sepius leues iniurie ad instar ignis, cuius modica scintilla, cecis alimentis nutrita, sub cinere subito in maximas et adurentes flamas exalat. Discant etiam reges et principes alienigenis non obesse qui ad eorum regna se conferunt non ex maliuoli propositi fomite ut eorum regnorum scrutentur archana. Nam inuida fatorum series, felicium inimica, summa in summitate manere diutius semper negat, et ut status hominum deducat habilius in ruinam, per insensibiles et cecas insidias potentiores immittit et inducit ad casum, a friuola et inopinabili materia causam trahens ne prouisione prehabita per cautele subsidium ualeant se tueri. Sub hoc igitur inuolucro fatis ingerentibus, prima Troya destructa, talis nobilissimi regis Laumedontis infelicissimus finis fuit. Sed O utinam finis eius fuisset finis et extremus introitus tante cladis ut ob tam facilis occasionis causam qualis fuit Laumedontem regem in nudo litore terre sue Grecis alio nauigantibus repentinum hospitium denegasse in tanti facinoris tallionem (si facinus dici potest) mortis dispendium incurrisset, morti etiam traditis sui regni primatibus, eius transducta filia in extraneas regiones sub labe meretricie uilitatis! Sed illa mundanorum fatorum inuida dispensatrix a leuissimo radicis fomite zizanie causam trahit. Que dum incipit latenter obrepere, fit postea maxima mali congeries succedentis, dum fine succedente nequissimo, per intemporalia dampna eius extremus exitus concludatur. Hinc est quod ex premissis malis quanta fuerit postmodum malorum congeries subsequta nostra tempora non effugiunt memoriter recensenda, dum durante captione uiuentis Exione uiuaci memoria illa nobilissima et mirabilis magna Troya, que post euersionem predicte Troye prime postea fuit fundata, funditus postmodum fuisset euersa, tot regibus, tot principibus, tot milibus hominum bellicosa morte consumptis. Ad cuius et quorum narrandos euentus suo ordine sigillatim dirigitur stilus noster. Laumedon itaque rex quendam habebat filium, nomine Priamum, ex regina uxore sua sibi susceptum, multe strenuitatis uirum et multe sapientie consilio prepollentem. Hic tempore casus patris presens non extitit apud Troyam, cum longis dierum curriculis iam exactis uersus quosdam paternos hostes et proprios in bellicoso exercitu in remotis partibus prelia confoueret. Hic eo tempore quo Greci irruerunt in Troyam quoddam castrum sibi rebelle diuturna obsidione concluserat, et in ea obsidione, sub spe uictorie moram trahens, cum uxore sua et filiis circa eius castri captionem solicita intentione uacabat. Hic habebat in uxorem quandam nobilissimam mulierem, nomine Heccubam, ex qua sibi susceperat procreatos quinque filios et tres filias. De quibus filiis eius primogenitus uocabatur Hector, inaudite strenuitatis miles, uirtute maxima bellicosus, cuius gesta uirtutum multa uigent in longa memoria, longum non sine causa recensura per euum. Secundus autem filius uocabatur Paris, qui et ipse dictus erat alio nomine Alexander, omnium iuuenum speciosissimus, doctus pre ceteris in arcus magisterio et sagittis. Tertius uocabatur Deyfebus, uir strenuus et multa consiliorum discretione conspicuus. Quartus uocabatur Helenus, uir scientie multe, nam omnium erat doctrinis scientiarum liberalium eruditus. Quintus et ultimus uocabatur Troylus, iuuenis quam plurimum uirtuosus in bello, de cuius strenuitate multa sunt gesta, que deinceps presens ystoria non obmittit. Filiarum autem prima uocabatur Creusa. Hec asseritur Henee fuisse coniugem. Quem Heneam in Uenere concepit Anchises, de quo multa presens narrabit ystoria et de quo Uirgilius post magne Troye casum in suorum opere Heneydorum multa describit. Secunda uero uocabatur Cassandra, que, licet uirginea honestate polleret, in liberalibus artibus plus pollebat, habens notitiam earundem et scientiam futurorum. Tercia autem et ultima uocabatur Pollixena, puella mire pulcritudinis et speciositatis immense. Preterea idem rex Priamus xxx filios naturales habebat ex diuersis mulieribus sibi quesitos, equestri dignitate conspicuos et fortissimos bellatores. Qui sunt hii:Odinal, Anthonius, Exdron, Deluris, Sinsilenus, Quintilienus, Modenius, Cassibilans, Dinadaron, Dorascarus, Pytagoras, Cicinalor, Eliastras, Menelaus, Ysidorus, Carras, Celidomas, Emargoras, Madian, Sardus, Margariton, Achilles, Fanuel, Brunus, Mathan, Almadian, Dulces, Godelaus, Duglas, Cador de Insulis. Uacante igitur rege Priamo cum consorte sua et eius omnibus Filiis circa bella et castri obsidionem ipsius, ad eum orribilis illa fama peruenit quod eius pater Laumedon a Recisa extiterat interfectus, Troya et funditus diruta, occisis nobilibus et eius sorore Exiona in et seruitute deducta. Obstupuit Priamus in talium relatione rumorum et dolore pro nimio factus est anxius, et in continuis lacrimis flebilem uitam trahens querulis uocibus anxiosa lamenta prodit et cumulat mestuosus; et illico omnem dissoluit exercitum, belli finem imposuit, obsessi castri castra deseruit, et gressus festinos accelerat uersus Troyam. Quam ut uidit funditus sic euersam et in aream conculcatam, sua et suorum irreparabilia dampna prospiciens multas produxit lacrimas, continuando per triduum suos luctus. Sed demum lacrimarum imbribus fluuialibus excollatis, amaro corde satisfactionis quasi recepta quiete, post depositos gemitus et lamenta, longo examinato consilio, placuit Troyam euersam iterum instaurare. Quam in ea magnitudine et fortitudine fabricare decreuit quod nullos hostiles timere posset insultus et in suorum offensionem hostium uere posset erigi ceruicosa. Hinc est quod quesitis undique fabris et peritis in hedificandis artibus et marmoreis celaturis, lapidariis, et doctissimis architectis omnis generis, marmora natiuis diuersimode insignita coloribus mirabiliter coegit instruere. Et sic amotis ruderibus et ruinosis locis purgatis in quibus consedit prima Troya, mirabilis longitudinis et latitudinis sub dei Neptuni nomine ciuitatem erexit quam eodem nomine Troyam uidelicit censuit appellari. Fuit autem huius secunde Troye ambitus longitudinis trium dierum et latitudinis coequalis. Nec ante fundationem eius aut postea nunquam legitur condita ciuitas tante magnitudinis, tante pulcritudinis, aut similis speciei. Fuerunt etenim fundamenta eius in terre gremio constituta, multum profunda facta scissura et latitudine spatiosa. A terre igitur superficie usque ad summum eius superhedificata sunt menia in mirabili compositione murorum circumquaque cubitorum altitudine ducentorum, quorum superficies erat marmoreis incrustata lapidibus in uariorum diuersitate colorum ut intuentium aspectibus blandirentur. In murorum itaque ipsorum circumgiratione corone non multum una turris distabat ab alia que supra muros eosdem excrescenti altitudine imminebant. Introitus autem et exitus ciuitatis ipsius fuit in sex ianuis institutus, quarum una Dardanides, secunda Tymbrea, tercia Helias, quarta seca, quinta Troyana, et sexta Anthenorides uocabantur. Quelibet portarum ipsarum bellicosis fuerat firmata turribus per latera et in celaturis marmorearum imaginum circumquaque decora. Quarum quelibet amicis intrare uolentibus placidos permittebat ingressus et superbe resistentie quibuslibet inimicis duros et fortes minabatur accessus. Erant etiam ipsi muri ex exteriori parte per ambitus circumquaque obscuris hyatibus profundo uallo firmati, cuius ualli distantia inter se et muros eosdem longa planicies extendebat. Infra uero ciuitatem eandem instructa fuerunt infinita palatia et in ea infinite domus ciuium formosis hedificiis fabricate, que ciuitatem eandem ornabant in multarum latitudine platearum. Pro certo enim asserunt nullam domum, nullum hospicium in ciuitate Troye fuisse constructum cuius illud quod minoris depressionis extiterat supra terram saltem erectum in lx cubitorum altitudine non fuisset, totum etiam marmoreis firmatum lapidibus in mirificis ymaginum ferarum et hominum celaturis. Erant et eius platee longo et recto distense dyametro, in quarum medio discoopertus aer uegetabilis aurore dulces et uarios refundebat afflatus. In ipsarum uero lateribus platearum innumerabilibus super columpnis marmoreis arcubus circumuolutis erectis, sub ipsorum hedificiis eleuatis, liber et cotidianus gradientibus patebat incessus ut nec a uentorum rabie nec ab ymbrium rore celesti uexarentur inuitis aspersionibus gradientes. Per plateas enim ipsas mechanicarum artium locate fuerunt proprie stationes, in quibus earum operarii, per certa loca distincti, cotidianis operibus et uenalibus artificiis insudabant. Hic enim architecti manebant, hic pictores, hic statuarii, hic marmorarii, hic lecticarii manebant; hic canicularii, hic quadrigarii, hic lignarii, hic mularii, hic deauratores albini, qui statuas et ymagines in auro pingebant, hic argentarii, hic dyatretarii, qui calices conficiebant ex uitro, hic errarii, hic fusores, qui campanas ex metallo fundebant, hic signarii, qui sigilla formabant, hic fabricarii, qui camiscias suebant et bracas, hic fusarii, qui ferreo inferro fusos extenuant muliebres, hic perticarii, hic libratores, hic figuli, hic aurifices, hic plumbarii, hic specularii, hic pelliparii, hic fulones, hic carpentarii, hic tignarii, qui uehicula scilicet rotis uolubilibus sociabant, hic dealbatores armorum, hic balthearii, seu pantalarge qui opus deaurati eris in frenis apponunt, hic classicularii, hic fabricenses, hic gineciarii, qui textores appellantur, hic geometre, qui iugera rusticarum terrarum numero diuidebant, hic baphi, qui pannos lineos et laneos in multo colore tingebant, hic pistores, hic tabernarii, hic cerarii, hic arilatores, quos mercatores uulgariter appellamus, hic argiroprate, id est distractores argenti, hic et alii plures qui uenales artes mechanicas exercebant. Per medium autem ciuitatis ipsius quidam fluuius, Xantus nomine, decurrebat, qui, diuidendo ciuitatem ipsam in geminas partes equales, perhenni cursu habitantibus in ciuitate ipsa multa commoda conferrebat. Nam constructis iuxta ripam ipsius innumerabilibus molendinis, molendina ipsa ad uitam habitantium frumenta concussa in farine puluerem cotidianis usibus conuertebat. Hic etiam fluuius per meatus artificiose compositos et subterraneas catharactas per latentes ductus aquarum neccessaria fecunditate decurrens ciuitatem ipsam ordinatis incursionibus mundabat, per quarum lauacrum congeste immunditie purgabantur. Ad huius itaque fluminis instar ordinatus extitit Tyber Rome, qui, per medium Rome erumpens, per Troyarum Heneam ad similitudinem Troye factam urbem Rome geminas distincxit in partes. In hanc igitur urbem Troye totius adiacentis regni gentes per urbes alias et loca dispersas colligi Priamus et inhabitare decreuit. Quarum multitudine facta est nimium populosa, multis decorata nobilibus et undique tota plena in multorum incollatu uario plebeiorum. Huius autem ciuitatis diuersorum ludorum diuersa genera diuersis in ea adinuentionibus statuerunt. In ipsa primo adinuenta fuerunt scaccorum solatia curiosa, ibi ludi subito irascibiles alearum, hic repentina dampna et lucra momentanea taxillorum. Ibi tragedie et comedie dicuntur primitus institute, quamuis quidam asserant in insula Sicilie inuenutam fuisse primitus comediam. Ibi inuenti leguntur ludi circenses et maiuma, que primo uidelicet ueris tempore, arboribus in multa fronde uirentibus et floribus in prima pubescentibus iuuentute, fieri primo mensis Maii consueuit. Ibi multorum aliorum ludorum genera adinuenta fuerunt, que consueuerant hominum animos demulcere et humanis aspectibus solatia delectationis ingerrere ad exillarandas intuentium uoluntates. Sed et rex Priamus pro sue habitationis hospitio et proprie receptaculo mansionis in eminentiori loco urbis ipsius cuiusdam natiue rupis excelse magnum et famosum Ylion formari constituit, quod magnum eius palatium appellatur. Et magne magistra fortilicia firmitatis hac in rupe natiua uiolenter abscissa firmatum extitit inclitum Ylion, ab ymo usque ad summum sperica forma conclusum, cuius altitudo summitatem quingentorum passuum attingebat preter cacumina turrium in circuitu suo non multa distantia , que in multo magis eandem altitudinem excedebant. Quarum turrium summitates pre altitudine nimia nubium ueste continuis infusionibus tegebantur, et ex quarum summitate tam ardua uniuersa totius prouincie adiacentia loca et remotos etiam situs commode poterant intueri. Huius Ylion murorum superficies que se intuentium presentabat aspectibus non ex lactee calcis nitida forte dealbatura uiuebat, cum tota esset lapidibus incrustata marmoreis, in multorum uarietate distincta colorum et in diuersarum ymaginum celaturis, que intuentium aspectibus alludebant. Sic et eius fenestras non insignierat opus forte marmoreum, cum maior pars earum extructa fuisset ex quadris fulgentium cristallorum. Sic fenestrarum ipsarum columpne, sic capitella et bases earum. Ex interiori uero parte predicti palatii, inter alia hedificia concamerata mirifice, rex Priamus quandam salam instituit prolixe longitudinis et latitudinis consonantis, cuius extrinseca superficies erat tabulis uestita marmoreis, et ex lignis cedrinis et ebani eius tabulata testudo, cuius pauimentumusaici operis diuersificata materia diuersos distincxerat in colores. In huius sale capite regium erat solium institutum, ubi mensa regia longa proceritate distensa locata extiterat, tota composita eboris et ebani subtilibus ex iuncturis. Sic et ab utroque latere mensarum ordo distensus comodas dabat discumbentibus sessiones. In alio uero capite sale ipsius mirabilis operis gemmis auroque contexti erat quoddam hedificatum altare in nomine summi Iouis, ad quod per xx gradus musaici operis institutione coruscos infatigabilis dabatur ascensus. In huius altaris igitur sumitate radiabat apposita ymago quedam aurea dei Iouis in longitudine xu cubitorum, tota ex auro electo composita, in maximi extimatione ualoris, quam uariarum gemmarum uenustabat impressio, et eius nobilitabant aurei substantiam hinc inde appositi in diuersis operibus uniones. Huius dei Iouis erat Priami regis summa et inconcussa fiducia, dum putaret per hanc longa felicitate uigere regni sui solium et potentiam sui sceptri per infinitam perpetuitatem temporibus perdurare. Postquam uero rex Priamus secundum sui animi destinationem Troyanam urbem proposito fine perfecit, perceptibili corde metitus est uniuersa, et animo diligenti considerans ciuitatem a se conditam tanta uigere fortitudine in potentia firmitatis, tanto se potenti populo circumfultum, tanta pollere multitudine strenuorum, tantis habundare diuitiis, fluctuantem animum ad graues iniurias sibi dudum illatas a Grecis dura cogitatione retorsit, et factus quietis impatiens in eadem ciuitate suam solempnem curiam curiosus celebrari mandauit. Quare conuenientibus in curia ipsa suis ciuibus uniuersis et eius filiis omnibus preter Hectorem, qui tunc in Panonie partibus, Troyano sceptro subiecte, de mandato patris agebat, necnon et aliis sibi coniunctis, idem rex, regio decorus sedens in solio, uniuersam plebem ab eius ore pendentem, facto silentio, taliter alloquutus est dicens: O uiri fideles et dilecti michi, iniuriarum mearum ex ipsius mali participatione consortes, reuera nostis et facto qualiter tam friuola tam inepta precedente rationis causa instigati Greci superbia ceruicosa in patriam nostram irruerint et michi meos et uobis uestros in tanta crudelitatis seuicia interemerit genitores, sororem meam Exionam, ex tam nobili stirpe progenitam, sub tante ignominie nube traductam et more meretricio deturpatam sub uili iugo detinent seruitutis, sorores uestras, filias, et uxores laribus paternis abstractas, uilibus ministeriis sibi seruire sub seruitute compellunt, quondam urbem nostram Troye, pacifice possessam a progenitoribus dudum meis, ab eis nequiter interceptam, dederunt exterminiis et ruinis, domos uestras et maiorum uestrorum hospitia funditus euertentes maiorum meorum thesaurizatas diuitias exposuerunt prede, et facultates uestras et bona in spolia diuiserunt. Esset igitur iuris ratio ut, fauentibus diis (qui superbis consueuerunt resistere), de communi assensu omnium uestrum communis exigeretur ultio de tot malis. Scitis enim habere nos ciuitatem magnam et tutam et in multa defensione firmatam. Scitis nos multa uirorum pugnantim animositate suffultos. Scitis nos multum potentes in milicie, multis armis uberes bellicosis, multis nos abundare diuitiis et multarum rerum uescibilium opulentos, multa nobis competere potentum auxilia, et multa nobis iminere suffragia coniunctorium. Tempus itaque sic nobis esse uidetur acceptum ut contra hostes et hoffensores nostros manus et arma uertamus in ultionem nostram, et eorum excidium uiriliter anhelemus. Sed quia bellorum euentus est semper ambiguus et dubia sunt fama pugnantium, a preliorum temperare conflictibus esse tutius uideretur, nisi tam grauis iniuria, tam ignominiosa iactura dedecoris meum animum perurgeret. An abstinere ualeo rationabiliter a dolore cordis eximio, sciens sororem meam Exionam, deiectam exilio, ab extraneo detineri non in federis unione iugalis sed in turpis adulterii continua pollutione uexari? Placeat igitur saltem, in istis aggressionum nostrarum initiis, monitis et suasionibus requirere Grecos ipsos ut, si mihi restituere uelint sororem meam Exionam, nulla eis a nobis querula dirigetur in posterum set sub silentio de cetero compellemur inuiti dissimulare factas nobis iniuras ut a quietis nostre securitate perpetua fatorum inuida series repellatur. Et contentus uerbis hiis rex Priamus suo colloquio finem fecit. Astantes igitur uniuersi discretum regis consilium uniuersaliter simul probant. Quare Priamus, suorum fidelium approbatione percepta, pro ipsius exequtione negocii Anthenorem, hominem multe discretionis, industrium, et legalibus institutionibus eruditum suum elegit in nuntium et legatum. Quem ipse rex precibus solicitat et mandatis ut ad sumendum huius legationis onus et exercicium tante rei se uoluntarium offerat et in eius executione deuotum. Anthenor igitur deuotum se mandatis regis exhibuit et ad exequendum predicta deuotis nullas moras obiecit. Parata igitur classe et singulis ad causas facientibus nauigandi, Anthenor classem solicitus statim intrat et, sibilante malo pro uelis extensis in uentorum afflactibus secundorum, tamdiu per spacia dierum et noctium nauigat quod apud Menusium, quandam uidelicet ciuitatem de partibus Thesalie, sospes applicuit, ubi rex Pelleus moram casualiter protrahebat. Quo a rege Peleo in honoris uultu primo recepto, causam sui aduentus rex Pelleus sciscitatur ab illo. cui Anthenor per hec uerba respondit:A rege Priamo sum missus ad uos. Hec enim rex Priamus per me nuncium mandat uobis. Graues quidem et inmerenter sibi a uobis illatas iniurias non putat a uestre memorie recordiis excidisse, cum absque grauis offensionis causa sui genitoris irruissetis in regnum, quem neci nequiter tradistis, euertendum funditus terram suam, et peremptis eius ciuibus, miseros quos fata uiuere uoluerunt in seruitatem et exilium deduxistis. Amplius sororem eius Exionam, puellam regiam (utinam matrimonio collocatam!), turpiter asportatis. Nam meretricio more pollutam turpiter contractat eandem detentor ipsius. Cum igitur sitis multe discretionis rex, uos idem rex Priamus rogat et monet, ut exinde cesset belli rabies et futura scandala non resultent, que detestabilia esse debent apud bonos et graues, operam, si placet, uellitis impendere ut saltem sibi soror sua restitui mandaretur, omnibus aliis dampnis et iniuriis quietatis ab ipso. Que omnia postquam audiuit rex Pelleus, subito excanduit in furorem, et impetui non obtemperans ire sue ampullosis uerbis insultauit in Priamum, facilitatem ei exprobrans sensus sui, et minacibus iniuriis Anthenori recessum indixit, asserens quod si etiam per momentum moram in sua terra protraheret, hunc faceret nequiter neci tradi. Quod Anthenor audiens a rege Pelleo, licentia non petita, festinus classem intrauit et recedens a portu alto pellago se committit. Qui nauigans ignota per maria competentibus diebus et noctibus peruenit incolumis Saleminam. In ciuitate igitur Salemine tunc rex Thelamon presens erat, ad quem, a classe descendens, Anthenor se contulit loquturum. Quem ut uidit rex Thelamon uultu quodammodo non recepit amico, cum obtentu Exione aduersus omnes Troyanos continuum odium enutriret. Tandem aduentus sui ab Anthenore causam querit. Cui Anthenor, regis Priami asserens se legatum, legationis sue seriem sibi explicat in hec uerba: Rex Priamus, Troyani regni dominus, nobilitatem uestram requirit affectuose ut sororem suam Exionam, quam in aula uestra indecenti tractatis obsequio, restituatis eidem, cum non multum uestram cedat ad gloriam regis filiam et sororem inhonesto contractare consortio, que fuit a pari nobili uel etiam a maiori relatione debita ueneranda. Nec tamen de hiis que a uobis erga eum detestabili modo sunt gesta multo dolore uexabitur, si restituendam eam sibi benignitas uestra prouiderit, quam adhuc rex Priamus poterit decenti forte matrimonio collocare. Finitis igitur ab Anthenore uerbis ipsis et a Thelamone grauiter intellectis, grauem et subitam Thelamon exhalauit in iram et risibili uulto uerba profundens sic intulit per responsionis obiectum: amice, quicumque sis, de tui leuitate regis admiratione multa commoueor, cum nec ipse michi nec ego sibi alicuius amicicie noticia sim coniunctus, et ideo eius exaudire precamina non michi cedit ad uotum. Nouit enim ipse rex tuus me in ultionem cuiusdam facinoris cum quibusdam aliis Grecie nobilibus aduersus Laumedontem regem, eiusdem criminis patratorem, cum exercitu contulisse, et in mei cruoris effusione non modica bellicis armis Troyanam urbem primum intrasse, propter quod, ex militie tocius assensu, in mee uictorie premium michi tradita fuit Exiona ad faciendum de ea mee arbitrium uoluntatis. Quod non leue munus michi datum arbitror extitisse, cum et nimia speciositate sit ipsa decora, multis insignita doctrinis, et laudabilium morum compositione uenusta. Non est ergo michi tam leue rem tam reddere preciosam et in tanto mee uite discrimine quesitam. Dic ergo regi tuo Exionam obtinere non posse nisi per acumen gladii trucidantis et teipsum reputo fatuum ualde factum quando de tali legatione pondus assumere uoluisti, cum scire deberes manifesto discrimini te proinde subicere et in eorum potentia qui te et tui similes prosequuntur stimulis hodiosis. Recede igitur ab hac terra festinus. Quod nisi instanter feceris, scias te sine dubio mortis periculum incursurum. U Quod Anthenor audiens illico festinauit ad nauim et intrans in ipsam statim uentorum ductibus se commisit et ipso nauigante feliciter peruenit Achayam, ubi reges Castor et pollux, de quibus supradictum est, moram insimul protrahebant. Ad hos Anthenor, de naui descendens, accessit, et eis exposita sue legationis forma sibi date per Priamum de sue restititione sororis et illatis ab ipsis iniuriis sine causa, de suorum morte parentum, sue urbis excidio, et de rerum depopulatione suarum, ad predicta exposita per Anthenorem sic Castor irato sermone respondit: Amice, quisquis es, nec credimus nec putamus Priamum offendisse indebite, cum Laumedon rex, eius genitor, causam prestiterit mali sui, qui tamquam incautus inconsulte prorumpens offensam primus intulerit in quosdam terre nostre maiores. Eius igitur odium magis appetimus quam querere pacem ipsius, cum tam per premissa quam sequentia premissorum aduersus ipsum et suos hostilitatis spiritum assumpserimus. Nec te multum, credo, dilexit qui te fuit ad huius legationis tractatum ortatus, cum et tu uitam tuam tibi parum caram esse monstraueris qui ob talem rem fines nostros presumpseris attigisse. Nulla igitur mora te teneat in hac terra, quia nisi discesseris festinanter, tue uite discrimen te senties subiturum. Anthenor autem hiis uerbis auditis illicentiatus recessit ab ipsis, ad nauim accelerat, et anchoris subductis a mari statim cum Anthenore uelificat ipsa nauis et recte nauigans uersus Pilon, ibi sanus applicuit, ubi dux Nestor in multorum suorum comitiua nobilium morabatur. Ad quem Anthenor, de naui descendens, se contulit et ei, legatum se asserens regis Priami, legationis sue formam, prout ante Castori et Polluci, per omnia explicuit. Nestor autem, ut uerba percepit Anthenoris, in iram totus exardens, factus ob furoris rabiem discolor, Anthenorem rigido uultu respicit ab obliquo et ei talia uerba dictans impetuose respondit: Serue nequam, unde te tanta deducere presumpsit audacia ut talium prolatione sermonum inficere presumpseris aures meas? Nisi me mea profecto frenaret nobilitas, mandarem a tuis faucibus linguam euelli, que tales prodiit in sermones et in dedecus regis tui, te tracto per terram ab equis membratim disiungi facerem membra tua. Discedas igitur a meo conspectu celeriter, quod si statim non feceris, que dixi tibi reuera tibi succedent. At Anthenor talium stupefactus horrore sermonum, dubitans tiranidem Nestoris et immanitatem ipsius, illico recedens ab ipso, suam peruenit ad nauim et incontinenti uelis extensis litora deserit piratarum. Et eo alta maria scindente pro reditu, odiosa cuiusdam rabies tempestatis obduxit aerem tenebrosa caligine, et contrariis uentis aflantibus funduntur ymbres in tonitruorum rugitu mirabili et corruscationum fulgoribus odiosis. Concitati fluctus a uentis excelsos tolluntur in montes. Nunc puppis abstracta maris hyatibus periculosa petit yma profundi, nunc undarum inflationibus eleuata per fluctus montuosa petit cacumina procellarum. Instat ergo euidens nauigantibus in ipsa uite discrimen et pro liberatione periculi effunduntur uaria diis uota. Sic ergo nauis illa per triduum patentibus subiecta periculis, quarto die cessauit tempestatis angustia et uentorum furor destitit mitigatus. Placantur maria, quiescunt fluctus, et nauigantes ipsi a mortis laqueis iam erepti spiritum confortationis assumunt, sic quod nauigantibus ipsis recto dyametro subsequenter ad oras Troyani portus adueniunt. Et eis descendentibus in terram optatam passu celeri ante omnia se conferunt ad templa deorum, ubi eorum uota supplices diis soluunt, sic quod Anthenor, post uictimas diis oblatas et post sacrificia de more libata, ad magnam Priami regis regiam in comitiua multorum de suo redditu ualde letantium incolumis et sospes accessit. Consedente igitur rege Priamo cum suorum comitiua maiorum, astantibus etiam quam pluribus aliis et eius filiis antedicitis, Anthenor refert et recitat quicquid sibi in Grecia successerat seriatim. Narrat enim graue sibi responsum factum a Pelleo, minaces iniuras a Thelamone sibi datas, Castoris et Polucis obprobriosa responsa, duros et asperos a Nestore sibi timores incussos. Que omnia postquam audiuit rex Priamus, turbatus est ualde et dolore torquetur inmodice, senciens legatum suum in Grecia sic obprobriose receptum, et de recuperatione sororis sue factus est quodammodo desperatus. Postquam uero rex Priamus per legationem Anthenoris factus est certus de Grecorum odio quod Greci tot continuatis temporibus aduersus eum et suos adhuc feruoribus uiuacibus confouebant, et quod ad restitutionem sororis sue Exione Grecorum animos non potuit demulcere, in suorum propositorum exordiis magis totus ardenter incaluit, et ad mittendum in Greciam gentem suam, multo nauigio conquisito, in offensionem Grecorum uiuacibus curis totaliter anhelauit. Set dic, rex Priame, quis fatorum casus infelix ad tante infelicitatis audaciam tue quietis animum instigauit ut frenare proprios animi motus tui, licet non sint in hominis potestate, per matura consilia minime potuisses, ut, dum licebat, abstraheres ab iniquis consiliis pedem tuum, et dum licebat, sciuisses tuas preteritas dissimulare iacturas, que per tot annorum curricula forte poterant obliuione deleri? Sane non aduertisti quod uulgariter dici solet et quod plerisque hominibus dicitur accidisse, qui dum sua contendunt uindicare dedecora, excrescentibus malis, maioris dedecoris inuoluuntur augmento?Tutius ergo fuit ei quod uulgariter dicitur similiter adherere: Qui bene stat, non festinet ad motum; nam qui sedet in plano, non habet unde cadat. Uoluisti enim te submittere ambiguis ut de infelici casu tuo et finali tuorum excidio, de tante urbis ruinosa iterata iactura, dares futuris gentibus longam materiam _uelut delectabiles fabulas_ recensendi, cum de sinistris successibus aliorum libenter hominum mulceantur auditus. Set quid postea tibi et tuis inde successit presens narrationis ystorie series manifestat. Rex igitur Priamus, conuocatis omnibus Troye maioribus et in regio Ylion eis coactis in unum, sic alloquutus est illos: Ecce prout de consilio uestro processit Anthenor, missus in Greciam pro a Grecis mea recuperanda sorore ut odium quod gerimus apud eos pro bellorum scandalis euitandis sedari posset in posterum, rediit, sicut scitis, et qualia obtinuit ab ipsis sinistra et obprobriosa responsa notum est uobis, non considerantibus eis dampna tam grauia que nobis intulerunt et tam graues iniurias non uerentur. Et O utinam penitentia ducti saltem uerbo cognoscerent quod male gesserunt! Sed in maioris elationis superbiam eleuati nobis grauiora minantur. Absit ergo quod sinistrante fortuna nobis acciderent que minantur. Absit etiam ut de tot sine causa grauiter commissis ab eis penam debitam non exoluant per nos eis diis fauentibus infligendam. Credimus enim eis esse in uiribus potentiores, munitam et tutam ciuitatem habere ab omnium hostium insidiis profecto securam, etiam si maior pars hominum nobis constitueretur aduersa. Multa enim et nos multorum strenuitate uigemus militum et peditum, pugnandi duritiis expertorum, plena quidem uictualium copia et indeficientium in omnibus futuris necessitatibus habundamus, diuitiis exhuberamus eximiis, et nichil nobis ad offendendi molestias ingerendas nec ad defendendi subsidia deesse uidemus. Gratum michi ergo uidetur, si uobis uidetur acceptum, ut aduersus Grecos ipsos, tam impios hostes nostros, exerceamus saltem in aliquo uires nostras, ut saltem in istis aggressionis initiis in terras et partes eorum gentem nostram bellicosis insultibus transmittamus, que in terras eorum et homines eorundem, insidiarum nostrarum ignaros, repente irruat, maxima eis dampna et detrimenta depopulatiua illaturi priusquam ad eorum defensiones arma excogitata ualeant eleuare. Est enim hic casus ut quilibet nostrum personas et res proprias debeat fortune committere ad instaurationem dampnorum nostrorum et ad nostre grauis iniurie ultionem. Nec nos terreat si Greci ipsi aduersus nos et predecessores nostros obtinuere uictoriam. Nam non nouum est uictor a uictis multociens superetur. U Uerbis igitur regis et monitis omnes astantes unanimiter annuentes deuoto corde se offerunt in omnibus eorum facultatibus et personis. Propter quod rex Priamus ad eorum oblationes, tam grato corde uulgatas, in maioris appetitus audaciam et animositatis feruentiam suam aperuit uoluntatem. Sicque rex ipse, in oblationibus ipsis exillaratus inmodice, recedendi licentiam affectuosis uerbis tribuit unicuique, remanente rege in suo palatio cum omnibus filiis suis tam ueris quam naturalibus tunc existentibus cum eodem. Erat enim et tunc Hector presens cum eis qui iam a Panonie partibus redierat ad ipsius regis imperium patris sui. Quos omnes sic rex facto silentio est uerbis talibus alloquutus. Set antequam ad uerba ipsa prorumperet, lacrimis ora rigauit et inter medios singultus et lacrimas taliter sua uerba profudit:Nunquid in memoria uestra non uoluitis auorum uestrorum necem et seruitutem Exione, que meretricio more tractatur uobis uiuentibus et in tanta potentia constitutis? Dignum ergo erit et iustum ut ad uindictam tanti pudoris debeatis assurgere et totis uiribus anhelare et si non in ultionem auorum uestrorum saltem in satisfactionem uoluntatis mee, qui tanta exinde uexor angustia et innumerabilibus doloribus incessanter, cum uos ab annis teneris educauerim et dolorum meorum debetis esse partecipes naturali et probabili ratione. Et conuersus ad Hectorem dixit illi: Et tu, karissime fili Hector, omnium fratrum tuorum primogenitus, qui et armorum excellentia et uirtutis strenuitate precedis ceteros fratres tuos, hos meos amplectere monitus et preceptorum meorum animosus executionem assumas. Sis ergo tu solus dux et princeps huius negocii et uniuersi tui fratres tibi prorsus obediant et omnes alii regno nostro subiecti, qui in potentia tuarum uirium nosti domare superbos et in tue animositatis audacia cogis flectere ceruicosos. Ego enim ab hodie in antea de eo quod de presenti negocio sit futurum me totum ex spolio et tuis humeris fortioribus totum impono, quia in tua iuuenili duritia potens es bella committere et bellis strenuis preualere, quod me natura debilis posse non patitur, cum ad senium iam declinem. Et uerbis suis rege Priamo fine facto, Hector in uultu quasi pudoris et honestorum prolatione uerborum ad regis patris sui uerba respondit: Karissime mi domine rex, nunquid est hominum inhumanum et humana dissidens a natura de illatis iniuriis passos non appetere ultionem ? Et si nos, qui tanta nobilitate uigemus quorum iniuria minima pudoris est magni (cum personarum qualitas iniuriarum qualitatem minuat et augmentet), si uindictam appetimus de iniuriis nobis illatis, non sumus degeneres hominum a natura, cum etiam animalia irrationabilia uideamus hoc uoto potiri. Nullus est ergo inter uestros filios, care pater, qui de nece nostrorum auorum magis teneatur uindictam appetere sicut ego, qui sum primus in eorum ordine geniture et ideo primus esse debeo in ulciscendi feruore. Pre ceteris ergo cum omni auiditate desidero uindictam eorum appetere, ut etiam in cruore meo mea dextera cruentatos interimat qui crudeliter meorum auorum et ciuium effudere cruorem. Unum tamen, rex discrete, ad uestram reduci peto memoriam ut huius aggressionis nostre, tamquam prudens et sagax, consideretis non solum inchoandi principia uerum eciam sequentia media et exitum qui succedit in fine. Non est enim discretionis laudande consilium singullari scrutatione non rimari, negociorum initia tantum appetere nec aduertere finem ipsorum. Quid enim prodest alicui bene forte in principiis agere que demum terminari contingunt fine sinistro? Laudabilius ergo est ab illis iniciis abstinere que euentus dubios in se habent et que magis ad infelicia quam felicia se declinant. Illud enim felix potest dici principium cuius exitus felix fuit. Hec enim uerba, discrete rex, hic ideo in dicendi audacia iam prorupti ut ultionis auiditas non eripiat inconsulte spiritum uoti uestri in eo cuius finis est dubius an succedat prospere uel aduerse. Nostis enim, pater karissime, totam Africam et Europam hodie Grecis esse subiectam, quanta Greci multitudine militum sint suffulti, quanta sint strenuitate pugnaces, quantis sint pleni diuiciis, et quante potestatis uigeant dictione. Non est equalis hodie potentia Asye potentatui tot uirorum, cum, etsi in Asya multi uigeant homines, non tamen sunt impugnandi exercicio nimium bellicosi. Certum ergo magis apud nos potest esse quam dubium, si arma contra potentiores nobis in discusso consilio ingeramus, uix aut nunquam nos posse finem attingere peroptatum. Statum ergo nostrarum, qui hodie tanta quiete molitur, tanta felicitate refulget, ad quid uexationibus grauibus appetimus perturbare et de iocunditatis requie uenire ad uictimas nostrarum miserabiliter personarum? Sane non est Exiona tam caro precio redimenda pro qua forte (quod absit!) de melioribus nobis et forte de omnibus est comutatio facienda. Conniuentibus igitur occulis non est incongruum Exione dissimulare fortunam, que iam tot annis suis est aptata dispendiis et quam mors in breui potest ab aura uiuaci diuellere, ut nobis omnibus sit parata causa quietis. Nec uestra, care pater, credat oppinio me ista bellorum timore aut cordis pusillanimitate proferre sed dubito fortune sinistros euentus et ne tui sceptri dignitas sub insidiosis casibus fortune uacillet. A quibus, dum licet, liceat abstinere, nam licita est et salubris dissuasionis ratio inicia dissuadere que placeant, antequam, infelicibus mediis subsequtis, eorum exitus dampnis et doloribus continuari cogantur. Tacuit ergo post hec uerba discretus et strenuus Hector. Sed Paris, qui uerba Hectoris diligenter audiuit, statim se errigens stans hec uerba profudit: Audi, rex, karissime pater, de fine prospero prosequendo quis nostrum potest probabiliter formidare, si contra hostes nostros arma bellicosa ingeramus? Nonne sumus tot strenui, tot potentes, tot diuites, et in tam forti ciuitate locati? Quis probabiliter oppinari potest nos sic feliciter et secure compositos in nostris laribus posse confundi? Fiat igitur audacter, karissime domine, quod per uos dictum est, ut mittantur scilicet nauigia depopulatura Greciam, que gentem nostram enormibus afflixit iniuriis et dampnis irrecuperabilibus est predata. Me etiam, si placet, karissime pater, iubeas cum illis proficisci nauigiis, quia pro certo sum certus deos uelle grauiter me Greciam posse confundere et grauiter depredari necnon, et de optimatibus Grecie mulierem nobiliorem eripere et in Troyanum regnum a me captam posse transferre, que pro redemptione uestre sororis Exione de facili poterit commutari. Quod si a uobis querendum est qualiter istud sciam, dabo de hoc uestre conscientie certum signum quod a diis ipsis pro certo recepi. Nondum enim sunt multi dies elapsi, dum agerem in Minori India iusso uestro, celebrante sole solsticium estuale, dum sol sub principio Cancri ageret cursum suum, quodam die Ueneris, uenationis causa, placuit michi adire nemora in multorum collegio uenatorum. Que dum diluculo fuissem ingressus, multis laboribus eis hinc inde uenatorie perquisitis, nichil inuenire potui michi gratum ad predam. Solr iam constituente meridiem et quasi circa uesperarum confinia declinante, demum, ingerente fortuna, quidam ceruus apparuit in ipsorum locis nemorum solitariis uagabundus, quem cursu meo appetens peruenire putaui. Propter quod deserui socios, qui me sequi non poterant in celeritate currendi, et elongatus ab eis in ipsius nemoris solitudine quod Ida uocatur perueni solus tenebrosas ad umbras, in quibus ab aspectibus meis ille ceruus euanuit, forte ob frondosas ipsius nemoris arbores uel ob multam celerem fugam eius. Lassatus ergo ego necnon etiam equus meus, ab ipso persequendo amplius destiti, cum equs meus totus esset madidus pre sudore et uelud ymbres aquosos effundens diffundebat cumulando subitas guttas guttis. Quid ultra? Descendi fessus ab equo et ipsum in ramo cuiusdam arboris michi propinque cum habenis freni sui studui colligare; deinde stratui me solo, quod adhuc multo uirebat in gramine (arborum umbraculis eius prohibentibus siccitatem), et depositis arcu et Pharetra quam gestabam, fictitium michi ex eis constitui iacenti puluinar. Nec mora, me lentus sopor inuasit, tanta me rapida preoccuppans grauitate quod uisum fuit michi nullo preterito tempore dormiuisse. Soporatus igitur tam grauiter uidi in ipso sompno meo mirabilem uisionem _ quod deus, scilicet Mercurius, tres deas in suo comitatu ducebat, Uenerem uidelicet, Palladem, et Iunonem. Qui ad me statim accedens, predictis deabus parum a se distantibus, michi dixit: Audi, Paris, ecce adduxi has tres deas ad te propterea quod inter eas quoddam nunc litigium est exortum, de quo disposuere se committere arbitrio tuo soli, ut lis ipsa inter eas tuo iudicio dirimatur. Uescentibus enim eis in quodam solempni conuiuio, quoddam pomum mirabile et formose cellature, de materia preciosa, iniectum extitit inter eas, in quo Grecis litteris continetur inscriptum ut pulcriori detur ex eis. Cum igitur quelibet earum precedere aliam de forma contendat et exinde putet ipsius pomi premium promereri, tuo de hoc iudicio se submittunt et quelibet earum tibi per me promittit premium pro tui remuneratione arbitrii ab ea infallibiliter consequendum quam in pulchritudine et pomi questu putaueris anteponi. Si Iunonem enim preferre decreueris, inter alios mundi magnificos illa constituet te maiorem; si uero Palladem, omnem ab ea humanam scientiam pro premio consequeris; quod si Uenerem, pulchriorem se et de Grecia nobiliorem feminam ab ea in tuum premium reportabis. Ego autem, talibus a Mercurio auditis promissis et donis, sic sibi respondi quod uerum de hoc iudicium non darem nisi se omnes nudas meo conspectui presentarent, ut per inspectionem meam singulas earum corporis pro uero iudicio ualeam contemplari. Et statim Mercurius dixit michi: Fiat ut dicis. Depositis ergo uestibus predictarum trium dearum sigillatim qualibet earum nuda meo conspectui presentata, uisum fuit michi prosequendo iudicium ueritatis quod Uenus sua forma patenter predictas duas alias excederet, et ideo decreui eam dominam esse pomi. Uenus autem ex predicta pomi uictoria facta congaudens submissa uoce michi promissum a Mercurio infallibiliter confirmauit. Et recedentibus illis a me statim sompno et sompnio sum solutus. Putas ergo, care pater, deorum promissa frustatoria posse censeri? Sane certus penitus esse puto quod, si me in Greciam miseris, indubitanter mecum deferam mulierem iuxta promissa diuina. Mitte me ergo, pie pater, quia mei missio pro certo uestrum animum iocunditate replebit. Et hiis dictis Paris suis sermonibus finem fecit. Finita igitur ipsius Paridis responsione predicta, surrexit Deyfebus, tercius natus regis, et ad eius eloquium dato silentio, intencionis sue conceptum retinere non ualens in hec uerba resoluit: Karissime rex, si in omni negocio quod est aliquis aggressurus uellet singula que possent esse futura particulari deliberatione rimari, nunquam esset aliquis qui alicuius rei oneri se subiceret animosus. Nam si semper agricole diligenti deliberatione pensarent quanta a raptu uolucrum auferenda sunt semina, nunquam forte semina sulcis darent. Parentur ergo, pater carissime, nauigia in Greciam profectura, quoniam consilio Paridis non potest probabiliter contradici. Nam si contingat eum aliquam nobilem de Grecia educere mulierem, de facili poterit euenire quod eius commutatione recuperare possemus Exionam, ob quam totius nostri generis diffamata prosapia loquacis opprobrii squalore sordescit. Helenus uero, quartus filius regis in ordine geniture, postquam dictis suis Deyfebus finem fecit, a propria sessione consurgens animi sui motum aperuit in hec uerba: Magnanime rex, pro deo uota uestra ceca non eripiat auiditas ulciscendi. Scitis enim, diis fauentibus et eciam uobis ipsis, me instructum et totaliter eruditum in sciencia futurorum, quod ex preteritis uestra iam cognouit industria nunquam ex ore meo aliqua uaticinia processisse que ipsam puram ueritatem non extiterint assecuta. Absit ergo ut Paris in Greciam se conferre presumat. Nam pro certo teneat uestra scientia quod, si Paris in Greciam se duxerit conferendum terram aliquam inuasurum, hanc nobilem ciuitatem uestram funditus euertendam a Grecis, ciues uestros morti tradendos et nos omnes a uestris renibus descendentes. Abstineatis ergo ab hiis quorum finis est dolor et execucio mortis amare, ne proinde teipsum doleas truncum et Heccubam, carissimam consortem tuam, excidio traditam et omnes tuos gladio seuiente truncatos, cum hec omnia sint futura reuera si Paris Greciam cum exercitu presumat adire. Et hiis dictis quasi dolens se in propria restituit sessione. Ad hec igitur uerba Heleni sapientis uacillauit regis animus et titubacione repletus extitit non modicum stupefactus. Propter quod factum est inter astantes tacitum ex omni parti silencium nec erat aliquis inter eos qui presumeret in uocem sermonis erumpere. Tunc ille Troylus, ex regis filiis iunior postremo susceptus, ut uidit omnes pre multa turbacione silere, rupto silencio in hec uerba prorupit: O uiri nobiles et nimium animosi, ad quid turbamini circa plurima ad uocem unius pusillanimis sacerdotis? Nonne est timere proprium sacerdotum bella, uitare aggressus, quos sola pusillanimitas facit amare delicias et in sola uescendi ciborum et potus saturitate tumescere? Quis enim sapiens pro certo tenere potest hominum consciencias ignorantes futura posse prescire deorum? Non hoc sapientis est credere, cum hoc ex sola procedat stulticie leuitate. Pergat igitur Helenus, si timore concutitur, in templum celebrare diuina et sinat alios qui labe uerecundie obducuntur debitas in armorum conflictu exposcere ultiones. Ad quid circa eius uerba tam uana tam friuola, rex inclite, perturbaris? Iube nauigia soluere et exercitum ad iter accingere bellicosum, cum non sit ferendus de cetero tantus pudor nobis a Grecis illatus absque tallione uindicte. Et hiis dictis tacuit Troylus. Cuius animositatem et dictum astantes ceteri laudauerunt et omnes consilium eius probant, sic quod, mandante rege, consilio ipso soluto, predicti regis filii cum eodem rege paratas mensas appetunt discumbentes. Postquam uero rex Priamus, prandio celebrato, suo sedit in solio in suis propositis estuans et in execucione ipsorum importune totus anhelans filios suos, Paridem et Deyfebum, uocauit ad se et expressim mandauit eisdem ut in Pannonie prouiuciam se conferant festinanter delaturos secum milites strennuos quos in Greciam cum nauigiis secum ferant. Et eodem die idem rex Priamus predictos Paridem et Deyfebum coegit ad iter, qui statim, a rege ipso obtenta licencia, recesserunt. Sequenti uero die idem rex Priamus uniuersos ciues ciuitatis Troye ad generale colloquium conuocauit et conuenientibus illis hiis est eos sermonibus allocutus. O fideles et dilecti ciues, satis est notum uobis quantis fuerimus per Grecorum superbias iniuriis opprobriosis et dampnis innumerabilibus lacessiti nec uos latet passos iniuriam, cum etiam alienis fabula facti sumus. Nec mee sororis Exione permittit seruitus manifesta quiescere uota mea, cum in eius memoria dolore constringar, quem continuata recordia nullatenus abolere permittunt. Scitis enim me pro recuperatione ipsius in Greciam discretum Anthenorem destinasse, qui, cum non fuerit exauditus a Grecis, doloris mei materias duplicauit. Sed quia ferro curanda sunt uulnera que beneficia non senciunt medicine, proposui Paridem in armata manu et marino exercitu, multo completo milicie, in Greciam destinare ut hostes nostros potenter inuadat, dampnis afficiat quibus potest, forte de eis aliquam nobilem mulierem hostiliter interceptam ad ciuitatem nostram adducat, per quam commutationem sororis mee diis fauentibus ualeam promereri. Quod quia exequi non decreui absque uestri approbacione consilii, proposui hoc uestre propalare noticie, ut, si uobis uideretur esse salubre, perseueretur instancius in incepto. Licet enim hec omnia satis intime tangant me, tangunt communiter et uos omnes. Et quod omnes tangit, sapiente dicente, debet ab omnibus comprobari. U Regis igitur eloquio fine facto, dum lata paterent undecunque silencia, quidam miles de circumstantibus Pertheus nomine, filius quondam Euforbii, magni philosophi, in quem narrat Ouidius animam magni Pictagore fuisse transfusam, surgens in hec uerba prorupit: O nobilissime rex, cum sim totus erga maiestatem uestram zelo fidelitatis accensus, que memorie uestre reducere non omitto maiestas uestra benigne recipiat, tamquam prolata ab intencione fideli. Nouit enim uestra serenitas me patrem Euforbium habuisse, qui plus quam centum octuaginta annos uitali potitus est aura, qui cum omnis philosophye fuerit imbutus scientiis, plenam prescientiam habuit futurorum. Hic multociens dixit michi et pro certo firmauit quod si filius uester Paris sit iturus in Greciam ut ex Argiuis more predonio ducat uxorem, quod hec uestra nobilis ciuitas magna Troya in cinerem sit reuersura per Grecos, uobis et omnibus uestris crudeliter et nequiter interfectis. Quare, sapientissime rex, non horreat uestra nobilitas acquiescere uerbis meis, cum non sit tutum uerba sapientum contempnere et in hiis precipue in quorum abstinencia dignitas uestra non leditur et in eorum perseuerancia potest inesse causa -quod absit!- perpetue uestre ruine. Cur appetitis insidias apponere uestre quieti et tranquillitatem uestram submittere casibus qui omnium periculorum genera in se habent? Abstineatis ergo, si placet, ut dies uestros felices absque uexacionis molestia feliciter protrahatis, ut filius uester Paris Grecie terminos non attingat uel saltem alius quam ipse in Greciam dirigitur. Ad Perthei uerba talia proferentis rumor fit maximus inter astantes, cum et eius paterna uaticinia reprobent et Perthei suasiones uiolenter impugnent. Quibus O utinam annuissent, nam que postea sequta sunt scandala futura forsitan non fuissent! Sed quia futura discrimina ineuitabilia fata constituunt, placuit communiter omnibus Paridem in Greciam cum nauali exercitu se conferre. Et sic, colloquio fine facto, unusquisque recessit. Quod postquam peruenit ad Cassandre noticiam, regis filie, consilium fuisse pro certo firmatum Paridem debere in Greciam se conferre, uelut infatuata, prorupit in maximos ullulatus et uocibus altis exclamans prosiliit in hec uerba: Ha nobilissima Troye ciuitas, unde tam dira et tam dura fata te detrahunt ut grauibus in breui sis subuertenda periculis et tuarum turrium alta cacumina dissoluantur et dentur precipitem in ruinam? Ha infelix rex Priame, quod crimen diceris commisisse ut tui et tuorum mortem defleas hominum et perpetuas seruitutes? Et tu, regina Heccuba, cuius sceleris es inuoluta contagio ut omnes uideas partus tuos crudeli nece succumbere? Cur non prohibes Paridem adire Greciam, qui tante pestis futurus est causa? Et suis clamoribus fine facto, surgens ad regem patrem se contulit et ymbribus lacrimarum flebiliter regem patrem amonuit ut desisteret ab inceptis, tanquam illa que in sue scientie celebribus documentis futura mala preuiderat et preuisa uocibus flebilibus diuulgabat. Sed fortune aduersitas, que iam dederat suo cursui uoluntarios instinctus et motus infelices, accelerabat ad exitus, processus exinde auidos ordinando. Sane si dissuasiones Hectoris, Cassandre monitus, suasiones Heleni, subiecciones Perthei fuissent efficaciter exaudite, perpetuis duratura temporibus, O nobilis et sublimis Troya, uigeres. Sed inexorabilia fata malorum postquam infelicia prouentura decernunt, contraria et aduersa hominum mentibus representant et insinuant pro acceptis. Tempus erat quod iam sol inter Iades et Pleiades perfecerat cursum suum, qui dum esset in signo Thauri, mensis ille Maius diuersis floribus planicies aruorum ornauerat et nouis uirentes frondibus arbores in fecunditate florum fructus proximos promittebant, cum Paris et Deyfebus a Pannonie partibus redeuntes tria milia militum secum adduxerunt, qui in armorum exercitio multa strennuitate uigebant. Et paratis nauibus xxiiibus numero magnis et omni plenitudine necessariorum honustis, rex Priamus Anthenori et Henee, de quibus supra relatum est, necnon et Polidamas, ipsius Anthenoris filio, mandat et precipit ut cum Paride in Greciam cum ipso nauali exercitu se accigant. Quibus deuote annuentibus, idem rex Priamus, omnibus conuocatis in unum qui deputati fuerunt per eum in predictum nauigium proficisci, sic allocutus est illos dicens: Non est opus ammodo uobis super suscepto negocio multos replicare sermones, cum uobis plene sit cognita que urgens causa meum anxiat animum, quare in Greciam decreuerim uos conferre. Etsi illa ratio debuit esse potissima, illatarum scilicet iniuriarum uobis et michi uindictam appetere, tamen preponderans causa magis est illa ut meam possim exinde recuperare sororem, que sub multo dedecore et anxiosa infelicitate uilescit. Ad quam obtinendam omni debetis animositate consurgere, cum pro ea recuperanda iuste uideamur arma mouere contra detentores ipsius. Scitis enim et uos iniuste Danaos nos offendisse et per iniustas offensas nos arma iuste capescere, cum ei sit secundum iusticiam ignoscendum qui prouocatus appetit se ulcisci. Moneo igitur ut quantumcumque potestatis detis operam uirtuose in ipsa mea recuperanda sorore. Nam nunc est tempus acceptum ut per hostes uestros uestra probitas diuulgetur et strennuitas uestra patenter appareat, que uirtuose uiget in uobis. Me igitur scitote paratum, si casus se ingerat ad obtinenda diis fauentibus uota nostra, ad requisitionem uestram me in multo uobis ministrando subsidio prodigaliter processurum, ut uniuersos Danaos potentia nostra perterreat et grauia eorum dispendia in forti uirtutis nostre brachio deflere cogantur. Super huiusmodi igitur execucione negocii Paridem habebitis in principem et ductorem et Deyfebum secundum a Paride in consilio sapientum Anthenoris et Henee, qui uobiscum sunt in presenci negocio profecturi. Et finito colloquio uniuersus exercitus naues asscendit et Paris et Deyfebus in lacrimis a rege obtenta licencia naues intrant. Solutis itaque funibus, subductis anchoris, et uelis eleuatis, in altum naues ipse in nomine deorum Iouis et Ueneris in altum pelagus se impingunt, et eis felici nauigatione potitis, ad sparsas Ciclades applicunt, insulas uidelicet Romanie. Quas dum uelut ignotas robusto remige transire contendunt, nauigantes in ipsis circa Grecie finitima littora striccius inherendo, casus eis obuiam obtulit quandam nauim. In hac igitur naui rex quidam de maioribus Grecie, Menelaus nomine, nauigabat, qui a duce Nestore tunc temporis euocatus apud Piram ciuitatem se cum ipso nauigio dirigebat. Erat autem iste Menelaus Agamenonis regis frater, habens Helenam in uxorem. Hec enim Helena diebus illis mirabili speciositate uigebat, soror Castoris et Pollucis regum, qui tunc in Cunestar ciuitate de eorum regno insimul morabantur, educentes cum eis eorum neptem Hermionam, natam ex Helenam supradicta. Troiani uero dum nauium ipsam inspicerent, uiderunt eam ab eorum obuiacione flexo remige declinare et ideo nec illi illos nec illi eos agnoscere potuerunt. Quare Troyani naues, secundis uentis afflantibus, salubri cursu diuertunt et ueniunt in quandam insulam nomine Cythaream de districtu Grecorum, que insula Citrius hodie a nauigantibus appellatur. In hanc igitur insulam Cythaream nauibus Troyanis applicatis, Troes eius desiderabiliter portum intrant, et anchoris in profundum maris iniectis, duris funibus religant naues ipsas, et eis tuta statione locatis, in scaphis eorum securis accessibus descendunt in terram. Erat autem in hec insula Cytharea quoddam templum in honorem Ueneris ex antiquo constructum, mire pulchritudinis et diuiciis multum plenum, cum habitatores prouinciarum circunadiacencium gentili ritu in dictam Uenerem, que tunc principaliter colebatur in ipso, maximam fiduciam gererent et haberent et in ueneracione maxima annualia colerent eius festa, cum ibidem a dea ipsa sepius responsa reciperent de petitis ab ea. Celebrabatur itaque diebus illis in templo ipso tunc festum ipsius Ueneris principale, propter quod infiniti de finitimis partibus in illam insulam se contulerant mulieres et uiri ob eorum uota in templo ipso cum gaudio multo soluenda. Quod postquam innotuit Paridi, in comitiua multorum decenter ornatus accessit ad templum, et more Dardanico in templo ipso simplici uulto in presentia populi tunc astantis ibidem deuotis orationibus oblaciones suas in multa auri et argenti copia immensa prodigalitate profudit. Fuerat enim Paris pulchritudine multa decorus, omnes suos et etiam alios in forma precellens. Quem ut aspexerunt astantes in templo, de eius pulchritudine mirati sunt ualde et de regiis apparatibus quibus ipse inclitus apparebat. Quare sciscitandi feruore ipsum agnoscere gestiunt omnes astantes - qui sint eius comites, unde sint, et specialiter quis sit Paris. Tandem sciscitantibus illis non eis occultas est materia per Troyanos. Dicunt enim eis Paridem esse filium regis Troye et uenisse in Greciam in comitiua multorum suorum nobilium iussu patris ut a regibus Grecie repetat quandam sui patris sororem, Exionam nomine, quam dicti reges regi Thelamoni tradiderunt, qui sub Laumedonte rege Troyanam depopulati sunt urbem. Uaria igitur de auditis dicta sunt inter eos. Sed loquax fama, que multas uires aquirit eundo, uicinas iam dispersa per partes ad aures Helene de pulcritudine Paridis ad templum Ueneris accedentis multa relacione peruenit. Quod postquam eidem innotuit Helene, uarie uoluntatis desiderabilis appetitus, qui mulierum animum consueuit subita leuitate corripere, Helene animum inconsulta flagrancia concitauit ut optaret ad ipsius festiuitatis sollempnia se conferre gaudia uisura festiua et inspectura ducem Frigie nacionis. Sed O quam multas impudicissimas mulieres ad impudicos subito traxere collapsus ludorum spectacula et iocorum huiusmodi uisiones, ubi iuuenes confluentes suas exercent illecebras et raptos animos muliereum ex dissolucionibus gaudiorum ad sui pudoris crimen subita rapacitate seducunt, cum habentes iuuenes habilitatem commodam uidendi puellas et multo forcius alias ad mundana deliramenta promotas, nunc oculis, nunc tacitis blandiciarum sermonibus, nunc tactu manuum, nunc signorum instinctu milierum animos se de facile mouentes cecis sophismatibus et dulcium fallaciarum argumentacione concludunt. Pereat ille qui primus inuenit inter mulieres iuuenes et adolescentes ignotos instituisse coreas, que manifesta sunt causa multi perpetrati pudoris. Propter quas multe eciam iam pudice ad proditorias infestaciones hominum enormiter corruerunt, unde multociens orta sunt scandala et multorum necis causa sequta. Cateruatim ergo adire templa deorum et eorum celebrare festiua quamquam sit fas, nefas tamen euidenter apparet cum sit in dissolucionibus animorum, qui moti ad instrumentorum sonitus et ad diuersas modulaminis cantilenas facilius corruunt in seipsis. Sed tu Helena, speciosissima mulierum, quis te rapuit spiritus ut in absencia uiri tui tua desereres tam leui relacione palacia, exires eius claustra ignotum uisura hominem, que te compescere habena freni facili potuisti ut seruares pudica ieiunia intra regia sceptri tui? O quam multas adduxit ad labem iter et reditus et facilis ad uulgaria loca discursus! O quam grati feminis esse debent earum domorum termini et honestatis earum fines et limites conseruare! Numquam enim nauis sentiret dissuta naufragium si continuo suo staret in portu, in partes non nauigans alienas. Optasti ergo tu, Helena, tuam exire regiam et uisere Cythaream ut sub pretextu uoti soluendi uirum posses uidere barbaricum et ut pretextu liciti ad illicita declinares. Nam eius uiri uisio uirus fuit quo infecta per te Grecia tota fiut, propter quod tot demum occubuere Danay et duris morsibus tot Frigii uenenati. Quid ultra? Ad consummacionem sui desiderii iam concepti Helena, quibusdam suis familiaribus conuocatis, iubet eis parare necessaria, equos, et comites, cum apud Cithaream ad templum Ueneris appetat se conferre, ubi eius festum colitur tam sollempne et ubi soluere quedam desiderat uota sua. Non enim a Menelay regno extiterat Cytharea remota, cum uelut in eius opposito constituta ab ipsius finibus modico freto distaret. Nec mora, equi parantur et comites et Helena cum suis comitibus in regio apparatu equos ascendens peruenit ad litus et a litore in insulam Cythaream breui remige nauigauit, ubi tam ab incolis quam ab aliis uelud regina ipsius insule fuit in multo honore recepta. Ipsa demum causa sui soluendi uoti Ueneris templum adiuit ibique suas oblaciones dee Ueneri in multis et preciosis muneribus presentauit. Quod postquam Paridi notum factum est reginam uidelicet Helenam, Menelay regis uxorem, ad templum ipsum Ueneris accessisse in multa comitiua suorum apparatu mirabili, Paris excellenter ornatus peruenit ad templum. Audiuerat enim, fama predicante iam diu, Helenam, Castoris et Pollucis regum sororem, incredibili speciositate uigere. Quam ut uidit, inuidit, dum de facili facibus accensus Ueneris in Ueneris templo desiderio fluctuat anxioso. Et diligenter in Helenam figens intuitum siggilatim eius membra tanto decore respersa subtiliter contemplatur. Miratur enim tam in ea rutilanti fulgore flauescere crines multos, quos niuei candoris protractus in medio crine dyametris equalibus diuidebat et aurea fila hinc inde serpencia sub certi lege federis coegerant inuolutos. Sub quibus subsidebat frontis lactea et niuosa planicies ad eius fulgencia tempora usque distensa ubi crinium aureorum cumulus prolucida uisione turgebat. Cuius frontis detestabilis nulla rugositas planiciem sulcauerat adequatam. Miratur etenim in tam nitide frontis extremis conuallibus gemina supercilia, que manufacta sic decenter eleuata flauescere ut geminos exemplata uelud in arcus non in multa nube pilorum tenebrositatis horrende nigrescerent, sed ducta moderato libramine geminas distinguebant in maiori fulgore circumferencias oculorum. Miratur eciam oculos duorum syderum radios describentes, quorum orbes, quasi gemmarum iuncturis artificiose compositi, uaga uolubilitate non prodige aspectibus frenati modestis stabilem animi constanciam promittebant. Quos pilorum eciam in proceritate modesta frenabant palpebrarum habene. Miratur eciam in illa mire pulchritudinis nasi sui lineam regularem, qui maxillas diuidens in geminas partes equales nec multa longitudine uergebat ad ymum nec nimia breuitate correptus superioris labii sedem indecenter suspendebat in altum. Sic nec nimia grossicie tumefactus se in multa latitudine diffundebat, dum compositarum narium termini non multa uaccacione se iungerent nec se in multe aperture patefacione uulgarent. Miratur eciam tantam pulchritudinem faciei tanti nitoris, lacteo candore perfusam, cuius genas rose uestiuerant mixte rosis, cum nulla temporis uarietate roseus color in illis exhausto uigore languescere uideretur. Sic intermixto colore niueo linearum inter genas et labia, rursus figurare labia uidebantur roseam surgentem auroram, que nec multa tenuitate uideri poterant dulcia basea refutare sed eorum dura decenter eleuacione tumentes intuentes ad oscula auidis affectibus inuitabant. Sic miratur dentes eburneos pusillos et in ordine positos, alterum nullatenus alterum excedentem, quorum ordine gingiue rosee linealiter amplectentes uere describere uidebantur lylia mixta rosis. Sicque totus ambitus faciei mentum, modica in medio concauitate sulcatum, forma sperica concludebat, dum thorus sub menti ualle modice duplicatus fulgorem uidebatur effundere cristallinum. Sic miratur eciam in ipsa colli columpnulam niueum presentare nitorem, quem niuei splendoris candor tenui massa pinguedinis eleuatum prodigalitate lactea dealbabat, dum candentem gulam ipsius linealis ordo depingeret murenarum. Sic miratur in iila equales scapulas humili planicie subsidentes terga plana promittere, a quibus sulcus decliuus in medio utrunque latus gracili iocunditate iungebat. Sic miratur in illa brachia decenti proceritate distensa amplexus suadere dulcissimus, dum eius manus modica eleuacione pinguescerent et digitorum extrema tenui producta libramine ungues eburneos presentarent, que brachia, manus, et digiti sereni candoris lacteo fulgore nitebant. Sic miratur in illa lati pectoris equalitatem extensam, in cuius planicie duo urbera (sic) ueluti duo poma surgencia aeris natura quasi geminas cacuminauit in pilas. Et demum staturam eius eque proceritatis attendens prestanciori forma putat et concipit esse membra latencia, dum uere putet et patenter inspiciat in eius composicione persone naturam in aliquo nullatenus delirasse. Summo igitur studio Paris iuxta Helenam, modestie finibus non omissis, fit propior et dum in eius lumina figit intuitum, Helena intuentis aspectus ex suorum aspectibus mutua relatione repensat. Placuit enim Helene forma Paridis plus quam de eo perambula predixere preconia, cum de eius forma sibi sit ipsa iudex et testis, asserens in corde suo nusquam uidisse hominem similis speciei nec qui tantum suo affectui conueniret. Nunquid ergo Helena ad festiua solacia que fiebant in templo flectit intuitus aut ad aliena colloquia uertit caput. Sane inspiciendi Paridem auiditate correpta curis tota deprimitur, ad alid inspectura sua lumina non retorquens. Quam dum Paris percipit sibi suis luminibus blandientem, gaudet suos radios uisalues uisualibus Helene radiis commisceri, et sic per mutuas et placidas uisiones sibi inuicem consonantes communis amoris uehementiam manifestant, et dum ambo cogitant in seipsis qualiter eorum unusquisque alteri sue intencionis archana reuelet, ausus est Paris per intersigna uocis uicaria primicias exsoluere uoti sui. Sed Helena, tamquam ardore tunc excussa consimili, sentit Paridis appetitum et signa similia rependit eidem. Monet eciam nutu eum ut inter tumultus ludencium fiat sibi magis propinqus. Ad quod Paris, omni pudoris omissa caligine, sessioni Helene uinicius appropinquat, et quod signis latenter commiserat latenti tamen et submissa uoce uulgauit. Et sic uacantibus aliis ad ea que iocose fiebant in templo nec aduertentibus illorum insidias amatorum, unus alteri quicquid gestierat in animo resolutis in suspiria uocibus propalauit, et quicquid de optatis eorum fieri deberet inter se breui perstrinxere sermone. Quo facto, Paris, ab Helena humili obtenta licencia, in comitiua suorum templum exiuit, quem exeuntem Helena, dum potuit eundem uidere, dulcibus est aspectibus insequta. Procedente ergo Paride, letus sed amore uexatus, suas peruenit ad naues, ubi confestim omnes sui maiores exercitus ad se uocari mandauit, et ipsis cohactis in unum, sic est eos animosis uocibus alloqutus: O uiri fortissimi, omnibus est notum uobis qua de causa Priamo regi nostro placuerit nos in Greciam transmisisse. Fuit enim totalis eius intentio ut Exionam sororem suam nostro studio rehaberet. Cuius obtentus si uobis impossibilis uideretur, saltem damnificare Grecos quocunque modo possemus deberemus studium adhibere. Ecce enim nobis Exione recuperacio impossibilis facta est, cum sciamus eam a rege Thelamone detineri, uiro utique fortiori, qui nobis eam restituere non sine grauis belli conflictu concederet, eius amore bachatus. Nec nos sumus in tanta quantitate potentes ut ipsi regi Thelamoni preualere possemus in uiribus. Nec in nobis est tanta potencia ut ciuitatem aliquam in Grecia nobis subiugare possemus, tanta est in istis partibus gentis Danae plenitudo. Superest ergo ut laudabile donum quod, sicut puto, nobis dii offerunt in hoc loco non pretermittamus ingrati. Uidemus enim in hac insula, in quam nos fata diis fauentibus appulere, de maioribus Grecie ciuibus, festo suadente Ueneris, et de melioribus mulieribus prouincie adiacentis templum Ueneris esse repletum, cum inter alias sit istius regni regina, uxor regis uidelicet Menelay. Templum eciam est multis diuiciis opulentum. Si irruerimus in illud et illos qui morantur in illo, si eos poterimus captiuos educere, maximus erit nobis et ditissimus prede questus, non solum personarum ex preda captarum uerum eciam rerum, cum in templo ipso multa sint uasa aurea, magna sit argenti copia, et pannorum deauratorum multa protendatur ubertas. Quid alibi potius disponimus querere quod magis se prebeat nobis acceptum? Dico quod, si laudabile uobis apparet, ueniente noctis umbraculo, omnes in arma furtiue surgamus et irruamus in templum ad depopulacionem ipsius, uiros et eciam mulieres existentes in illo captos nostras deducamus ad naues et precipue Helenam, quam si captam deducere poterimus apud Troyam, ex eius capcione spes certa resultat quod ob commutacionemn ipsius de facili poterit rex Priamus suam recuperare sororem. Uideat ergo unusquisque uestrum quid de hoc facturi simus antequam eius quod faciendum putamus nobis habilitas subtrahatur. Et demum suo colloquio fine facto, multi de astantibus faciendum improbant et nichilominus plures probant. Sed postremo, multo examinato consilio, ad id communiter est deuentum ut, adueniente nocte et luna sue lucis radios occultante, armata manu in templum irruant et exponant prede que potuerunt uniuersa. Factum est autem quod, nocte sidera publicante et ad occasum luna uergente, Troyani sub ipsius silencio arma capiunt, et armati, relictis nauibus in tuta custodia armatorum, subito templum intrant, et irruentes in illos quos inuenerunt in illo, ab hostili suspicione securos, in ore gladii inermes capiunt et captos adducunt ad naues, bona eorum queque diripiunt, templum spoliant, et uniuersa predantur. Reginam Helenam et omnes eius comites Paris propria manu cepit, in qua nullius resistencie contraddicionem inuenit, dum animasset eam consensus pocius quam dissensus. Ducitur ergo per Paridem cum omnibus suis ad naues, et in eis ipsa dimissa sub fida custodia, Paris iterum rediit ad predam. Clamor itaque maximus ex captorum uociferatione rupit noctis silencia et horum precipue qui malunt neci tradi quam duci captiui. Ex multo igitur tumultu clamoris inpelluntur incolarum aures, qui in quodam castro in eminenciori loco supra templum ipsum firmato degebant, et, expergefacti in uocibus occisorum et aliorum qui fuge subsidio in castrum se recipere sunt conati, stupefacti surgunt a stratis, arma capiunt, et armati rapido cursu descendentes a castro irruunt in Troyanos. Erat enim in castro ipso multorum quedam bellicosa iuuentus, qui armorum magisterio uelut edocti acriter insultant in Troyanos et dura resistencia ipsos impellunt, putantes eos neci tradere et captas posse recuperare personas. Conflictus ergo fit maximus, ex quo sequitur magna cedes. Sed Troyani demum, qui eos multo pocius quam in quadruplo excedebant pre multorum armatorum copia, facto in ipsos impetu, ipsos uertunt in fugam et eos usque ad radices montis castri predicti in ore gladii persequuntur. Fit igitur finis bello et Troyani, obtenta uictoria, gaudentes reuertuntur ad naues, nichil preciosum relinquentes in templo, ex cuius preda multas et innumerabiles diuicias quesierunt. Ascendunt ergo naues predictis plenas diuiciis et multitudine captiuorum, et uelis ad uentorum afflatus erectis, nauigacione prospera potiuntur ita quod, per dies aliquos secundo remige nauigantes, die septimo ad oras Troyani regni perueniunt, et cuiusdam castri per ui miliaria a Troya distantis, quod Thenedon ab incolis dicebatur, feliciter portum intrant. Ubi iniectis anchoris et nauibus ipsis securis funibus religatis, gaudentes descendunt in terram, in qua ab habitatoribus ipsis, tamquam a suis, in honore maximo sunt recepti. Paris itaque illico postquam descendit in terram, suum ad regem Priamum nuncium destinauit, qui statim postquam peruenit ad regem, refert illi Paridem incolumem cum suis apud Thenedon salubriter aduenisse et ei singula que per Paridem gesta sunt, tamquam ille qui predictis interfuit, recitat seriatim. Ad horum igitur relacionem rex Priamus magno pre gaudio exultauit, et patefactis singulis aliis Troye maioribus et uniuerse plebi, sollempne festum instruunt uniuersi. Existente uero Paride apud Thenedon, prout ibi felix applicuit, regina Helena inter captiuos alios luctuosos multa, ut uidebatur astantibus, torquetur angustia, dum pectus et faciem continuis luctualibus lacrimis irrigaret et singultuosis uocibus regem uirum regesque fratres, filiam, et patriam natosque defleret, que crebris ululatibus inquieta nullo cibo aut potu potitur. Quod Paris pro molesto gerens et graui solari Helenam humilibus et piis uerbis accedit. Et quia dolores eximios Helena producebat nec eam ad consolationis spiritum Paris reducere poterat aut solamen, uelut iracundia motus, aduersus Helenam prosiliit in hec uerba: Quid est hoc, domina, quod tam cotidiano dolore concuteris nec quiescis? Quis est ille qui tot dolorosas uoces audire per tolleranciam diu posset, cum die nocteque lamentis uaces et lacrimis? An putas quod tibi ipsi non obsit et tue persone non inferat detrimentum? Sane saturata esse debes tantis ex lacrimis; si tot gustasses continuos potus aque quot lacrimas diceris sorbuisse, uelud superuacue pleno de pectore iam manarent. Lacrimis ergo tuis, si placet, finem impone et confortacionis amodo resume quietem, cum in regno patris mei nullus te possit occupare defectus nec eciam eos captiuos quos tu mandaueris habundare. Tu enim in tua magnitudine honoraberis uelut maior, omnibus suffulta deliciis et in sublimacione maxima ueneranda, et captiui tui, quos mandaueris a uinculis liberari, in patris mei regno secure uiuere poterunt, uelud in propriis laribus habundanter. Ad hec Helena, detersis lacrimis, Paridi sic respondit: Scio, domine, uelim nolim, habere necesse tuas exequi uoluntates, cum femina non possit potencie preualere uiriliet precipue in captiuitate detenta. Si quid ergo michi captiue et aliis captiuis mecum boni conferetur a quoquam, sperare poterit talia conferens a diis gratiam, cum afflictis compati humanitas suggerat et diis placeant pietates humane. Cui Paris: Nobilissima domina, quecunque mandaueris, infallibiliter implebuntur. Et ea statim per manum accepta, modica uiolencia intermixta, a propria sessione ipsam, secum ad locum adducens ubi in maximo apparatu multa ordinata fuere ut ibi secrecius inter se de singulis conferre liceret. Cui statim Paris sic dixit: Putasne, domina, si te dii a tuis et fata traxerunt et te uoluerunt in meam peruenisse prouinciam, quod talis tibi commutacio sit dampnosa ut maioribus diuiciis et carioribus deliciis non habundes? An putas Troyanam prouinciam Achaye non excedere ubertates, que sola est omnibus preciosissimis opulenta? Putasne me, regina, dignitatem tuam libidinoso cultu uelle fedare? Sane maioribus diuiciis afflues et honorabilioribus deliciis uitam duces, et me, quem dedignari non debes equalis dignitatis uel pocioris eciam uiro tuo, matrimonialis thori habebis consortem. In caram enim uxorem te michi copulare propono et tecum perpetuo uiuere in sacrarum federe nuptiarum, nec putare tibi debes horrendum si pusillum regnum in quo fuisti hactenus in ampla regna commutes, cum Troyano regno multa sint Asye regna subiecta, que tibi cum omnis subiectionis deuocione parebunt. Nec amissi tui uiri te debet iactura compungere, cum michi non sit in nobilitate similis, in strennuitate par, nec in diligenti feruore prorsus equalis. Ex amoris enim tui flamma totis affectibus incalesco, et ab eo qui te plus diligit sperare debes firmiter plus honoris. Cessa igitur ammodo plus dolere, lacrimis tempera et murmuri querelarum, et in hiis rogo ut exaudias humiles preces meas. At illa respondit: A lacrimis abstinere quis potest qui tanti doloris aculeis angitur sicut ego? Mallem deos de meis successibus aliter statuisse. Sed ex quo aliud esse non potest, inuita tuas preces admittam, cum tue resistere uoluntati nulla sit potencia penes me. Et statim subitas prorupit in lacrimas et singultus, quos iterum sedare sermonibus nisus est Paris. Et ea tandem a lacrimis desistente, Paris ab ipsa poscit in humili uoce licenciam. Et adueniente sero Paris eidem studuit deseruire non minus blandiciis quam preciosis cibariis habundanter. Decurso igitur noctis silencio et adueniente diluculo, Paris Helenam, regiis uestibus a rege Priamo sibi traditis exornatam, equum mire pulchritudinis, in aurea sella et aureo freno decorum, fecit ascendere, ordinatisque captiuis aliis in equorum multitudine iuxta gradus eorum, iubet eos precedere in multa militum comitiua. Et demum ipse Paris et Deyfebus, Anthenor, Heneas, et Pollidamas necnon et quam plures alii nobiles equos strennuos ascendentes reginam Helenam in apparatu et honore maximo comearunt. Et recedentes a Thenedon lentis passibus se dirigunt uersus Troyam, et eis uenientibus iuxta ciuitatem eandem, rex Priamus in multorum nobilium comitiua exiuit obuiam illis, et salutatis suis et ylari uultu receptis, accedit ad Helenam, quam deuotis affectibus et leta fronte suscipiens ipsi in uerbis placidis humiliter se submisit. Peruenientibus ergo eis ad ciuitatis portam ubi multitudo populi infinita confluxerat gaudia celebrans et inmensa tripudia in omni genere musicorum, rex Priamus primo descendit ab equo et reginam Helenam pedes habenis aureis equi sui in multitudine maiorum Troye et multa ueneracione deducit quoousque ipsam in suam regiam excelsam introduxit. Quid ultra? Magna sunt gaudia que ducuntur ab homnibus de ciuitate Troyana. Magna sunt festa que ob aduentum Paridis et suorum sunt gesta qui cum eo incolumes redierunt. Illucescente uero die sequenti, rege Priamo acceptante gratanter, Paris Helenam in templo Palladis duxit uxorem. Ob cuius rei causam uniuersi Troyani implicant festa festis, gaudia gaudiis aggregant, et per dies uiii continuos ludis et exilaracionibus uacauerunt. Quod postquam Cassandre, filie regis Priami, innotuit Paridem Helenam sibi matrimonio nexuisse, duras prorupit in uoces et querulos ullulatus, potenter exclamans et dicens: Ad quid, infelices , gaudia ducitis de nupciis Paridis, ex quibus uobis tanta futura sunt mala, et per quas necem uestram et uestrorum deflebitis filiorum, quos in conspectu patrum uidebitis trucidatos, et maritorum crudelia funera uiduate intuebuntur uxores? Ha sublimis Troya, diris precipitatura ruinis, quam impie subuersa peribis! Ha misere matres, quanto dolore uestrorum cordium claustra serabitis, cum de parubus uestris uiscera auelli uidebitis et membratim membra disiungi! Ha misera Heccuba, unde tot poteris educere lacrimas in natorum tuorum excidio, quos secabit et incidet cruentatus gladius impiorum? Ha gens ceca et dire mortis ignara, cur in uiolenta manu ab iniusto uiro non euellitis Helenam, et eam non acceleratis restitui iusto uiro antequam durus ensis acceleret et gladius acutus uestro deferueat in cruore? Putatisne furtum Paridis sine graui pena et acerba uindicta posse transire, per quam uobis est finale excidium prouenturum? Ha infelix Helena, ymo dira lena, quot nobis es paritura dolores! Pellite igitur, ciues miseri, impium funus a laribus et, dum licet, mortem pro uita uitate. Dum hec igitur et alia duriora continuis querelis predicta Cassandra diffunderet et ad regis Priami monitus nullo modo desisteret inquieta, rex Priamus ipsam capi mandauit et in compedibus ferreis in claustro firmari. In quo dicitur Cassandram ipsam per multos fuisse detentam, cuius querimoniarum lamenta si fuissent Troyanis animis exaudibiliter inculcata, Troya forte minime defleuisset perpetuos casus suos, qui usque nunc hominum flebiliter demulcent auditus, nullo futuro tempore per obliuionis silencia deleturi. Cum hec itaque in urbe Troyana feliciter (ymo cecis insidiis infeliciter) gererentur, nondum Troyanis applicantibus in insulam Thenedon, fama loquax et euolans tumultuosis relatibus Menelay regis in multa stupefactione aure sinuadit, qui nondum a Pyra discesserat nec a ducis Nestoris comitiua. Cui postquam patefacta sunt singula de disrobacione templi uidelicet in insula Cytharea, dominio suo subiecta, de nece suorum interfectorum ibi nequiter a Troianis, de captiuitate mulierum et aliorum deductorum in Troiam, et demum de raptu sue Helene, quam plus quam seipsum amore tenerrimo diligebat, tantorum dolorum aculeis factus est anxius. Qui pronus cadens in terram, debilitatus est spiritum et factus est deficiens in loquela. Sed dum post longam horam uires resumpsit, in multa doloris anxietate corporea suorum deflet excidium, captiuorum abduccionem, et Helene sue absenciam sub tanti uituperii siggilatione transducte. Deflet eius pulchritudinem alienis manibus contractandam. Deflet eius delicias quas habituram non estimat in nacionibus barbarorum. Nullus est finis lamentis eius et lacrimis. Et demum hoc Nestori nunciato, Nestor ad ipsum ueniens, quem sibi carum astrinxerat in amicum, factus suarum lacrimarum particeps, blandis sermonibus et piis affatibus solari mestum intendit. Qui dum nullis monitis, lacrimis, et fletibus finem daret, celer se accingit ad reditum regni sui. Quem Nestor non deserens ipsum in comitiua multorum militum flebiliter commeauit. Qui suum postquam peruenit in regnum, pro rege Agamenone, fratre suo, ut ad ipsum accederet, fideli nuncio demandauit, sic regibus Castori et Polluci similiter, qui eius audito nuncio, statim ad eum omnes predicti tres reges cursu celeri peruenerunt. Agamenon autem, ut uidit Menelaum fratrem suum tanto dolore torqueri, ipsum est hiis uerbis consolatoriis allocutus: Ad quid, frater, tanto dolore deprimeris? Etsi te iusta causa dolendi moueat, non tamen est prudentis uiri animi sui motum extrinseca demonstratione uulgare. Dolor enim patefactus extrinsecus in aduersis ad dolendum amicos plus prouocat et maiora gaudia generat inimicis. Finge ergo propalare leticiam, cum dolor habundat, et finge te non curare de hiis in quibus te debet rationabilis cura mordere. Curis anxiis aut fluuiis lacrimarum honor non queritur nec uindicta. Ense igitur petenda est ulcio, non murmure querelarum. Nam sapientis probitas tunc apparet cum casibus examinata contrariis aduersa nouit sustinere certamina et malorum ponderibus animum non submittit. Excita ergo tue strennuitatis animum ad hec mala, ut ubi iustus dolor te prouocat rigidum assumas animum ulciscendi, ut iniuria tibi et nobis illata dura non transeat sine pena, que non lacrimis est querenda sed in magna offendendi uirtute. Nosti enim nos habundare uiribus et in hac ulciscendi cura nos multos habere consortes, cum in hoc tocius Grecie assurgat imperium et a nobis moniti reges singuli arma Troyanis ingerere non negabunt. In brachio fortissimo et multa classe apud Troyam nos unanimiter conferemus, in cuius litus si nostra figere tentoria nos contingat, durum erit et impossibile Frigiis nos a litore posse deicere. Ante erunt maiores eorum neci traditi et seruituti durissime populares eorum, cum Troyana urbs in nostra potencia funditus euerteretur, et ille Paris, tot malorum actor, si contingat intercipi, uelud nequam latro furca suspensus amarissimas penas luet. Cessandum est ergo ab omni dolendi tristicia et ad omnes reges Grecie, duces et comites, maiores et nobiles, nostra scripta mittemus ut in huius ulciscendi causa dedecoris nobis potenter assistant. Sicque uerbis et sermonibus fine facto, acquieuit humiliter Menelaus, et sic incontinenti per uniuersos Grecie principes litteris destinatis, inter alios accesserunt primi illi uiri nobiles, Achilles strennuus et Patroclus necnon et fortissimus Dyomedes. Statimque eis tocius negocii materia declarata, omnes disponunt unanimes in maximo exercitu et in multo nauigio cumulari ut pro recuperanda Helena et illicite iniurie obtinenda uindicta se potenter conferant apud Troyam. Pro huiusmodi autem executione negocii ante omnia statuerunt eligere aliquem in ducem et principem, cui totus exercitus pareat et sub cuius ductu regali exercitus ipse salubriter gubernetur. Et sic de communi assensu omnium presencium tunc ibidem Agamenonem regem, multe strennuitatis uirum, omnis sani consilii discretione uigentem, in imperatorem eorum assumpserunt et ducem. Et data ei omnis plenitudinis potestate, dicti fratres Castor et Pollux, putantes Troyanos nondum in Frigiam peruenisse, cum quibusdam eorum nauibus se inmittunt in mare, si forte predictam Helenam recuperare possent antequam Troyam contingeret applicare. Nonnulli uero dixerunt quod dicti fratres, uocacione Menelay nullatenus expectata, statim postquam de raptu Helene ad eos fama peruenit, se in mare cum multo nauigio inmiserunt. Sed quicquid de hoc contigerit, fratribus ipsis mare intrantibus Troyanos uolentibus persequi, nondum per duos dies feliciter nauigauerant cum subito celum obductum nubibus obscuras induxit tenebras circumquaque, et uariis coruscacionibus tumida et interpollata luce micantibus, ruptis nubibus, mugiunt clamosa tonitrua, mentes nauigancium excitancia pre timore. In pluuiam igitur coacte nubes aquosos imbres effundunt, et inualescente uentorum rabie procellosa, tumet pelagus in fluctus maximos eleuatum. Cuius area aeris obscuritate facta nimium tenebrosa, exasperantibus nimbis aduersis, uaria cacumina fluctuum extolluntur, spumas eructancia crebras hinc inde, ex quibus nigrum pelagus, uelud ebulliens, conuertebatur in album. Nec mora, franguntur arbores, lacerantur uela, rumpuntur funes, sternuntur antenne, et omnia nauium earundem depereunt armamenta, disperguntur naues multa uentorum exacerbacione, una ab alia separata. Nauis autem illa in qua predicti fratres insimul nauigabant in potentia tempestatis aduerse fractis themonibus et eius arboribus multo stridore collisis proprio remige destituta fertur per pelagus incerto itinere nunc huc et aduersis fluctibus nunc illuc, que dum multa fatigacione nunc recta nunc obliqua per mare discurreret, demum exausta maris hiatibus, propriis dissuta carinis, auulsis tabulis, nullo alio uidente, demergitur inter fluctus, inter quos predicti duo fratres et ceteri nauigantes in ipsa, prout uere putatur periere submersi. Sic et alie naues sequaces ipsius, simili tempestate correpte, in diuersis locis pelagi perierunt. Horum autem fratrum mors dum gentibus esset incognita et de eorum morte nullus esset qui causam certitudinis perhiberet, quidam credere uoluerunt eos diuino munere factos deos et uiuos, ut uoluit antiqua gentilitas, translatos in celum. Hinc est quod poete dixerunt eos in celum assumptos constituisse signum in zodiaci circulo quod usque in hodiernum diem signum dicitur geminorum quia ex hiis geminis fratribus constitutum, licet antiqui philosophi dixerunt ideo geminorum signum appellari quia geminis diebus plus quam in aliis signis sol sub zodiaco decurrens moratur in illo. Et sic quicquid dictum sit, duo fratres predicti pro eorum Helene recuperatione sororis necis eorum tales primicias exsoluerunt. Et quia Frigius Dares uoluit in hoc loco quorundam Grecorum et Troyanorum colores et formas describere, qui, etsi non omnium, saltem describere uoluit famosiorum. Asseruit enim in codice sui operis, Greca lingua composito, omnes illos suis oculis inspexisse. Nam sepius inter treguas factas inter exercitus ipse se ad Grecorum tentoria conferebat, uniuscuiusque maioris formam inspiciens et contemplans ut ipsorum in suo opere sciret describere qualitates. Dixit enim primo Helenam speciositate nimia refulsisse, de cuius statura et forma satis aperte supra retulimus, hoc addito quod ipse dixit Helenam ipsam inter duo supercilia quandam habuisse modicam et tenuem cicatricem, que miro modo decebat eandem. Agamenon autem, rex multa proceritate, submissus, lacteo candore fulgebat. Fortis erat in uiribus, dum membris esset fortibus conformatus. Laboris erat amicus, dum esset quietis impatiens, discretus, audax, et multo loquendi lepore facundus. Menelaus autem, frater eius, non erat tanta proceritate distensus, sed eius forma inter longitudinem et terminos breuitatis medium decenti statura seruabat. In armis erat strenuus et in bellandi desiderio nimium animosus. Achilles uero mira pulchritudine fuit decorus, flauis crinibus sed crispatis, oculis glaucis et grossis sed amorosi aspectus, amplum habuit pectus et scapulas, brachia grossa, renes largos, et in statura longitudinis competentis. Hic in fortitudine multa preualuit. Nullus Grecorum tunc fortior ipso fuit, bellandi cupidus, largus in donis, et prodigus in expensis. Tantalus uero corpore grandis fuit, fortis multum, uariis oculis, candidus rubore permixto, ueridicus, humilis, lites fugiens sed prelia iusta peroptans. Ayax Oileus corpore grossus fuit, amplis scapulis, grossis brachiis, longus multum, et semper uestibus caris comptus. Multum uero fuit pusillanimis et facilis ad loquendum. Thelamonius Ayax multa pulchritudine fuit decorus, nigris tamen crinibus sed circulatis. Delectabatur in cantu, dum uocem commodam haberet, cantionum et sonorum in multa copiositate repertor. Hic fuit multe strennuitatis uir, bellicosus multum, et qui pompas in suis uirtutibus non dilexit. Ullixes uero omnes alios Grecos speciositate precessit, strennuus quidem fuit sed omni astucia et dolositate plenus, mendaciorum maximus comentator, multa diffundens uerba iocosa sed leporis tanta disertus facundia quod neminem sibi parem habuit in composicione sermonum. Dyomedes multa fuit proceritate distensus, amplo pectore, robustus scapulis, aspectu ferox, in promissis fallax, in armis strennuus, uictorie cupidus, timendus a multis, cum multum esset iniuriosus, seruiencium sibi nimis impaciens, cum molestus seruientibus nimis esset, libidinosus quidem multum, et qui multas traxit angustias ob feruorem amoris. Dux Nestor longe stature fuit, latis membris, brachiis grossis, facundus nimium in loquela, discretus ac utilis et fidelia consilia semper prebens, ad irascendum facilis et prouocatus ad iram nulla poterat frenari temperie, licet esset in eo breui spacio duratura. Huic nullus equari potuit in tanta sinceritate fidelitatis amicus. Prothesilaus pulcher fuit et decenti statura decorus, strennuus quidem multum, nullus eo celerior, et in armis nimium animosus. Neptholomus statura grandis fuit, nigris crinibus, grossis oculis sed rotundis, latus pectore, largus scapulis, superciliis iunctis, in loquela balbutiens. Sed doctus erat in legibus et exercicio multo causarum. Palamides autem, filius regi Nauli, forma pulcherrimus, longus et gracilis sed moderata fuit proceritate distensus, animosus ad prelia, affabilis, tractabilis, urbanus, et multa dona diffundens. Pollidarius multa erat plenus grossicie et tanta pinguedine tumefactus quod uix seipsum ducere poterat aut stare multum erectus, animosus multum sed multa superbia ceruicosus, letari non nouit, et semper erat ex nimiis cogitacionibus curiosus. Machaon uero fuit equali forma compositus, dum non esset multum longus nec multa breuitate correptus, superbus tamen, animosus multum, nudatus fronte caluicie, et qui nunquam de die dormiuit. Briseyda autem, filia Calcas, multa fuit speciositate decora, nec longa nec breuis nec nimium macillenta, lacteo perfusa candore, genis roseis, flauis crinibus, sed superciliis iunctis, quorum iunctura, dum multa pilositate tumesceret, modicam incouenienciam presentabat. Multa fulgebat loquele facundia; multa fuit pietate tractabilis. Multos traxit propter suas illecebras amatores multosque dilexit, dum suis amatoribus animi constantiam non seruasset. Preter hos et alios maiores scripsit idem Dares in Grecorum auxilium Persarum regem in multa uenisse militum comitia, cuius colorem et formam inter ceteros non omisit. Scripsit enim eum fuisse magne stature, uultum habuisse pinguissimum, faciem lentiginosam, capillos et barbam uelud igneam rubicundam. De illis autem qui fuerunt in Troia idem Dares formas suo stilo descripsit. Scripsit enim regem Priamum longe fuisse stature, gracilem et decorum, uocem habuisse depressam, hominem strennuitatis multe et cibos ualde diluculo affectantem, uirum intrepidum et absque timore et blandicias hominum habentem exosas. Fuit enim in suis sermonibus omnino ueridicus; iusticiam coluit. Sonos musicos et canciones amoris libenter audiuit. Nec fuit rex alius qui maiori honore suos commilitones amasset et maiorum donorum affluencia ditasset eosdem. De filiis itaque regis Priami nullus fuit qui tanta animositate uigeret sicut primogenitus eius Hector. Hic fuit ille qui suo tempore omnes alios in uirtutis potencia superauit. Parum uero erat balbuciens in loquela. Habuit membra durissima, sustinencia pondera magna laborum. Magnus erat in forma. Nunquam tanti uigoris uirum Troya produxit neque magnanimum, multa repletum nube pilorum. Nunquam uerbum iniuriosum aut indecens ab ore eius exiuit. Nunquam sibi extitit tediosum laboribus incumbere preliorum. Nullis enim sudoribus bellicis lassabatur. Nunquam legitur aliquis in aliquo regno fuisse qui tantum a suis regnicolis amaretur. Deyfebus, secundus filius regis Priami, et, sequens, Helenus, eius frater, ita fuerunt unius forme et similitudinis coequales quod nulla discrepancia erat in illis. Uix enim unus ab alio dignosci poterat, siquis eos subito inspexisset. Eorum enim forma proprie talis erat qualis erat eorum regis Priami genitoris. Illa enim sola eos tres dissimilitudo distinxit quod rex Priamus erat etate prouectus et illi duo iuuentutis gloria pubescebant. Item illorum duorum alter, uidelicet Deyfebus, in armorum multa strennuitate uigebat, et alius, scilicet Helenus, multis erat edoctus liberalium arcium disciplinis. Troylus uero, licet fuerit corpore magnus, magis fuit tamen corde magnanimus, animosus multum sed multam habuit in sua animositate temperiem, dilectus plurimum a puellis, cum ipse aliqualem eruando modestiam delectaretur in illis. In uiribus uero et strennuitate bellandi uel fuit alius Hector uel secundus ab ipso. In toto eciam regno Troye iuuenis nullus fuit tantis uiribus nec tanta audacia gloriosus. Paris uero fuit pulchritudine multa uenustus, flauus coma ita quod tota eius cesaries nitorem aureum presentaret, arcus magisterio excellenter edoctus et in uirtute uenandi, multa fuit in armorum strennuitate securus et rigidus miles in bellis. Heneas autem fuit grossus pectore, paruus uero corpore, mirabiliter discretus in factis et temperatus in dictis. Eloquentia multa refulsit, sanis consiliis satis plenus, mirabiliter sapiens, et multa litteratura peritus. Uultum habuit multa alacritate iocundum, dum eius oculi essent uarii et multa speciositate fulgentes. Inter alios Troye maiores nullus extitit qui tantarum rerum immobilium possessionibus habundaret, locuples in castris et diues in uillis. Anthenor autem fuit longus et gracilis, multis habundans sermonibus sed discretus. Uir fuit industrie maxime, circumspectus multum, a rege Priamo affectuose dilectus, et cum se prestabat occasio, iocose multum suos socios deridebat. Absolute tamen erat omni grauitate maturus. Pollidamas uero, ipsius Anthenoris filius, iuuenis speciosus, multa fuit strennuitate conspicuus, laudandus moribus, corpore longus et gracilis, sicut pater, sed parum fusco colore respersus. Multum fuit hic fortis in uiribus et ualde potens in armis; ad irascendum tamen uelox sed moderamine multo frenatus. Rex uero Menon pulcher in forma sed grandis, latis s capulis, grossis brachiis, pectore durus, crinibus autem crispatis et flauis. Oculorum uero eius orbes nigro fuerunt colore perlucidi. Mire strennuitatis miles et qui in Troyano bello multa uirtuosa et laudanda peregit. Regina uero Heccuba corporea proceritate distensa, magis declinauit ad uirilem formam quam ad speciem muliebrem. Mulier fuit mirabilis sagacitatis, illustris, multis erudita doctrinis, pia nimis, honesta multum et opera diligens caritatis. Andromacha uero, uxor Hectoris, nimia fuit speciositate decora, longa corpore, lacteo candore refulgens. Oculos habuit multo fulgore lucifluos, rubicunda maxillis, roseis labiis, et cesarie deaurata. Inter omnes mulieres honestissima uere fuit, in omnibus suis actibus moderata. Cassandra autem fuit stature decentis, candida multum, lentiginosa facie, oculis uariis, uirginitatem appetens et omnes quasi actus fugiens muliebres. Multa nouit predicere de futuris, cum in astrorum scientia et aliis liberalibus disciplinis esset potenter et patenter edocta. Pollixena uero, regis Priami filia, uirgo tenerrima, multa fuit speciositate decora. Hec fuit uere uerus pulchritudinis radius, quam natura studio multo depinxit et in qua natura rerum nichil errauerat nisi quod mortalem eam statuerat. Cuius speciem particularibus explicare sermonibus labor esset inutilis, cum eius forma quasi omnium aliarum procelleret speciem mulierum. Intelligitur ergo omnem in ea membrorum pulchritudinem habundasse et ea floruisse uirtute quod omnis generis exosas habuit uanitates. De hiis tantum Dares Frigius uoluit formas et colores describere tam Grecorum quam eciam Troyanorum, cum in utroque exercitu multi fuerunt multa uirtute conspicui, quorum nomina et uirtutes, hinc inde puagnacium, seriatim per sequencia narrabuntur. Superest ergo quod ad ipsius hystorie seriem explicandam per suos actus continuos successiue stilus noster deinceps ueridicus acuatur. Tempus erat quod, iam bruma suis exuta pruinis et gelu suo tempore soluto, glacies iam liquerat, cum iam, niuibus liquefactis, uarii fluuii per uallium concaua uarios iam tumescerent in decursus, et pigra hyems, ignei mendica caloris, ultima terga daret ob uicinum primi ueris aduentum, sole sub extremo signo Piscium decurrente, dum extremi dies et ultimi Februarii mensis instarent, et mensis ille Marcius succederet iam uicinus, cum uniuersus Grecorum exercitus, in multa classe fecundus, in Athenarum ciuitatis portum totus insimul conuenisset. Sciant igitur presentis hystorie lectores ab ipsa mundi institucione nunquam tot nauigia insimul confluxisse, tanto plena milite nec tantorum cumulo pugnatorum, que, ut descriptibili sermone patefacta, legentur. Sciendum est Agamenonem, regem et Danathorum ductorem exercitus, ex ciuitate sua, scilicet Mecenarum, c naues militibus onustas pugnantibus adduxisse; Menelaum autem, uirum Helene et ipsius Agamenonis fratrem, ex regno suo quod est dictum Spartem lx naues plenas militibus adduxisse. De regno uero Boecie Archelaus et Prothenor, ipsius regni domini, naues l duxere. Ascalafus uero dux et comes Helimus de prouincia Cythomenie naues duxere xxx. Rex uero Epistrophus et rex Tedius de regno Forcidis l naues adduxerunt in multa militum comitiua. Thelamonius autem Ayax de regno suo et de sua ciuitate nobili Salemina l naues adduxit. In cuius comitiua fuerunt multi duces et comites et sunt hii: dux Teucer, dux Amphiacus, comes Dorion et comes Theseus. Senex autem dux Nestor cum l nauibus ex Pilon aduenit. Rex uero Thoas de regno suo Tholie l naues adduxit. Rex autem Deximais de regno suo naues secum detulit l. De regno autem suo, quod Demenium dicebatur, Ayax Oyleus xxxui naues adduxit. Polibetes uero et Amphymacus, de prouincia Calcidonie domini, naues adduxere xxx. Rex autem Ydumeneus et rex Merion de Creta naues lxxx duxerunt. De regno Tracie ille facundissimus rex Ulixes l naues adduxit. Dux uero Melius de ciuitate sua dicta Pigris detulit naues x. Prothotacus autem et Prothesilaus, duces prouincie que Phylarca communiter dicebatur, duxerunt naues numero l. De regno uero Tricionico rex Machaon et rex Polidus fratres, filii quondam regis Colephis, adduxerunt naues xxii. De nobili uero ciuitate sua que dicebatur Phites l naues adduxit Achilles. rex autem Thelephalus de insula regni sui que dicta est Rodon xxii naues adduxit. Euripilus uero rex de regno suo quod dicitur Ortomenie l naues adduxit. Dum autem Anthipus et dux Amphimacus, domini cuiusdam rusticane prouincie que dicta est Hesida, naues xi adduxerunt. Rex uero Polipetes de regno suo quod dicebatur Richa et dux Losius, sobrinus eius, adduci fecerunt nauigia lx. Strennuus uero Dyomedes et in eius comitiua Thelenus et Eurialus de terra sua Argis naues detulit lxxx. rex uero Poliphebus de regno suo quod nondum multa fama pollebat, detulit naues uii. Rex Fineus de regno suo, quod tenebat a Grecis, xi naues adduxit. Rex autem Prothoylus e regno suo quod dictum est Demenesa naues detulit l. Et totidem rex Capenor de sua prouincia Capadie. Treorius uero rex de regno suo quod Beisa dicebatur xxii naues secum adduxit. Et sic facta summa de predictis regibus et ducibus fuerunt numero lxuiiii. Naues uero Grecorum illorum mccxxii, preter Palamidem, filium regis Nauli, qui ultimus cum suis nauibus, ut infra proximo refertur, aduenit. Homerus uero dixit in temporibus suis fuisse naues mclxxxui, sed forte pre tedio numerum integrum non descripsit. Et factum est, postquam predicti reges, duces, et principes Grecorum in portum Athenarum cum eorum nauibus conuenerunt, Agamenon, uir ille tam strennuus, qui, ductor ac principes, tocius Grecorum exercitus curam gerebat uigilem curiosus, attente deliberans quid deinceps esset super predicto negocio feliciter aggressurus, in quadam planicie extra menia ciuitatis ipsius, paratis sedilibus, predictos reges Grecorum, duces, et principes ad se ibidem mandauit uenire. Et eis omnibus illico uenientibus coram ipso et consedentibus seriatim, indicto manu ab Agamenone predicto silencio, omni tumultuose uocis murmure circumscripto, Agamenon ipse inter eos talia uerba profudit: O uiri nobiles qui in uestrarum uirtutum uiribus in hoc ordine iuncti estis, aperte cognoscitis et uidetis quanta sit ipsarum uirium uestrarum potentia, quanta sit uirorum in uestra confluencium comitiua pugnancium multitudo. Quis unquam uidit temporibus retroactis tot reges, duces, et principes insimul in unam uoluntatis consonanciam aggregatos, tot iuuenes armorum bellicositate conspicuos coniunctos in unum ad bellicosa arma ingerenda uiriliter contra hostes? Nonne manifesta dementia ducitur et spiritu cecitatis obducitur qui contra nos presumit eleuare calcaneum et uires nostras ad prelia irritare? Sane de nobis omnibus qui sumus in hoc exercitu cumulati tales centum potenciores agnosco, quorum unus dumtaxat reuera sufficeret ad exequendum illud et feliciter terminandum ad quod nos omnes insimul anhelamus. Nemini enim nostrum uenit in dubium quanto simus ad presens pulsati dedecore, quantis pro dampnis nobis illatis et nostris nuper prouocati simus contra Troianos arma iusta capescere et duros contra eos inire conflictus. Ut autem ardentibus animis ad nostras consequendas omnino uindictas unanimes insurgamus, et hoc rationabilis necessitas ingerit et nos ad hoc iustus dolor inpellit ut primo obloquentium ora frenemus et nostrorum uituperia detergamus sic ut Troyani de cetero ad committendum similia non insultent. Et de commissis contra nos eorum excessibus, si penis debitis non uexentur, ad duriora (quod absit!) procedere postmodum non timebunt. Neque enim maiores nostri assueci fuerunt aliquid dedecoris sub silentio pertransire quod per obloquencium diffamacionem eis opprobriose posset asscribi, nec nos ergo, simili modo, conniuentibus oculis dissimulare debemus quod opprobriose nobis et nostris possit successoribus exprobari, maxime cum tot simus in unius uoluntatis desiderio concurrentes et in tanta simus potencie latitudine constituti. Quis enim est hodie qui nostras metiretur potentias? Et de facto nullus uidetur qui ad offensionem nostram intrepidus auderet insurgere, excepta gente fatua Troyanorum, qui, ceco et stollido ducti consilio, se in offensionem nostram indiscussis et fatuis propositis iniecerunt. Nonne hoc nouit mundi pars maxima qualiter quidam ex nostris in Laumedontem regem, patrem huius regis Priami, armis bellicis irruerunt et tradiderunt eum neci et infinitos ex suis, urbem suam Troye, ab ipso Laumedonte rege possessam, funditus euertentes? Nonne apud nos adhuc hodie sunt plures ex illis in Grecia qui, in prouinciis nostris a nostris adducti uiolento iure predonio, deflent perpetuas seruitutes? Sane non est inpossibile neque dissimile mille potentioribus facere quod quatuor minus potentes fecerunt aut quinque. Scio quidem eos scire nos esse aduersos ipsos accinctos et ideo multa sibi mendicasse suffragia et multa subsidia quesiuisse ut aduersus nos potenter obsistant et se contra nos uiriliter tueantur. Quare mihi uidetur acceptum, si hoc uobis cedat ad gratum, ut antequam ab hoc portu salubriter dissolutis anchoris discedamus, apud Delphos insulam ad deum Appollinem speciales deuotos nostros nuncios dirigamus recepturos a deo ipso et ab aliis deis nostris certa responsa quid nos de cetero facere deceat et liceat de hiis que sumus eis fauentibus aggressuri. Et sic Agamenon rex sermoni suo finem fecit. Et hiis dictis, uniuersi itaque predicti reges, duces, et principes, Agamenonis regis audito colloquiolaudant illud et sic faciendum esse ut ipse decreuit unanimiter omnes probant. Quare super huius execucione negocii omnes in una uocis consonancia Achillem eligunt et Patroclum ut ipsi pro tam communi bono, quod seipsos et alios communiter et principaliter omnes tangit, apud Delphos insulam se conferant responsum a deo Appolline humiliter petituros. Nec mora, predictus Achilles et Patroclus pro predictis fideliter exequendis securo remige portum intrant, et diis fauentibus cursu celerrimo, felici nauigatione potiti in insulam Delphos salubriter peruenerunt. Erat autem predicta insula Delphos mari undique circumfusa, que pro certo creditur quod fuerit insula Delos, que scriptorum orte uicio fuit adiuncta. Que insula in medio insularum Cicladum sita est, in mari scilicet Elespontico constituta. Quare de predictis insulis in medio Cicladum principalis est una. In hac enim insula, ut narrat Ysidorus, Latona enixa est Appollinem et Dyanam et ideo in ea, hedificato templo in mirabilem murorum congeriem, colebatur Appollo. Et dicta est Delos pro eo quod sedato diluuio ante omnes terras radiis solis primum illuminata est et luna uisa. Dicitur enim Delos quasi manifestacio, nam Delon grece manifestum latine dicitur. Et quia ab insula primo fuerunt inspecti sol et luna, ideo gentiles dicere uoluerunt hanc insulam fuisse patriam solis et lune et ideo eos in ea fuisse natos, cum Appollo dicatur sol et Dyana luna. Ipsa etiam dicta est Ortigia eo quod ibi primum nate sunt coturnices, quas Greci ortigias uocant. Hunc gentiles Appollinem deum esse dixerunt. Dixerunt eum esse solem, ipsumque Tytan, quasi unum ex Tytanis qui aduersus Iouem non fecit, eundemque Febum, quasi effebum, hoc est adolescentem, eo quod sol cotidie oritur. Item eundem Appollinem Phytum uocauerunt a Phytona serpente ab eo interfecto. Inde phytonisse dicte sunt quedam mulieres scientes predicere de futuris, ut idem Appollo petentibus predicebat. De hac fitonissa quidem scriptum est in Ueteri Testamento, in primo libro Regum, que fecit excitare dudum mortuum Samuelem ad petitionem regis Saul. In hoc igitur templo erat maxima ymago tota ex auro composita in honore predicti dei Appollinis. Que licet fuisset ex auro composita et in ueritate fuisset surda et muta, tamen secundum gentilium errores colencium ydolatriam (que principaliter apud ipsos inualuit, cum omisissent uerum cultum Dei ueri, qui in sapientia, id est in filio Dei, domino nostro Ihesu Chisto, ex nichilo cuncta creauit) adheserunt diis surdis et mutis, qui pro certo homines mortales fuerunt, credentes et putantes eos esse deos, quorum potencia nulla erat. Sed responsa que dabantur ab eis non ipsi sed qui ingrediebantur in eorum ymagines dabant, qui spiritus immundi pro certo erant, ut per eorum responsa homines in perpetuis errorum cecitatibus conseruarent. Qualiter autem ydolatria creuerit et inicium iniquum habuerit, et qualiter per spiritus immundos responsa dabantur, cum sit locus, prouidimus hic compendiose describere et qualiter predicte ydolatrie finis fuit, cum per gloriosum aduentum domini nostri Ihesu Christi ubique terrarum ydolatria tota cessauerit et suo penitus euanuerit exhausto uigore. Certum est enim in scripturis ecclesiasticis, secundum sancti euangelii ueritatem, in quo lux sinceritatis assistit, quod cum Herodes rex illusus esset a Magis et ideo quereret perdere puerum, uidelicet dominum nostrum Ihesum Christum, saluatorem mundi, angelus apparuit in sompnis Ioseph ut educeret matrem et filium in Egyptum. Quo perueniente puero cum matre, omnia ydola Egypti insimul corruerunt, nec inuentum est ydolum in omni Egypto quod non esset minutatim abcisum. Iuxta illud Ysaie: Ascendit dominus nubem leuem et ingredietur Egyptum et mouebantur simulachra Egypti ad demonstrandum quod per aduentum domini nostri Ihesu Christi, saluatoris, omnis ydolatria funditus euerti et cessare debet. Unde Iudei dicunt quod Ismael primo simulachrum luto confinxit; gentiles autem primum Prometheum simulachrum de luto fecisse dogmatizauerunt atque ab eo ars simulachra et statuas fingendi processit. Dicuntur autem gentiles quia semper sine lege fuerunt, et ita semper fuerunt, ut geniti fuisse perhibentur, ydolis principaliter seruientes. Ydolatrie uero principium a Bello, Assyriorum rege, primo dicitur processisse. Nam iste Bellus rex fuit pater Nini regis, qui morte preoccupatus per Ninum filium eius preciose est traditus sepulture. In cuius memoriam Ninus, filius eius, mirabiliter simulachrum quasi simile patri suo configere mandauit ex auro ut in consolacionem suam et memoriam patris sui uiso simulachro uidere fingeret patrem suum. Hoc ergo simulachrum rex Ninus coluit tamquam deum et coli mandauit a suis et in celum esse deificatum omnibus Assiriis tradidit esse credendum. Et sic, non multo postmodum tempore procedente, spiritus immundus in hoc ydolum Belli regis ingressus responsa petentibus exhibebat. Unde apud Assyrios illud ydolum dictum est Bellus. Alii dixerunt Bel, alii Beel, alii Baal, alii Belphegor, alii Belzabuch, alii Beelzebub. Et huius ydoli exemplo gentiles processerunt ad ydolorum cultum, fingentes homines mortuos esse deos et pro diis adorabant eos. Unde dixerunt primum deum fuisse Saturnum. Qui Saturnus fuit rex Crete, nato nomine ab illo planeta qui dicitur Saturnus. Quo mortuo deum esse dixerunt, non habentem neque patrem neque matrem. De eo fabulose dictum est quod cum ipse esset sapientissimus in arte mathematica, preuidit quod debebat de eo filius nasci, de quo erat grauida eius uxor, qui debebat eum a suo regno deicere et cogere miserabiliter exulare. Unde precepit uxori sue ut filium quem ipsa pareret daret ei ad deuorandum. Quo filio edito, occultans illum patri quendam lapillum ostendit, dicens lapillum illum et nichil aliud peperisse. Quem pater illico deglutiuit. Ex quo dicitur tres filios genuisse et unam filiam, scilicet Iouem, Neptunum, et Plutonem, et Iunonem filiam. Hos omnes gentiles deos esse dixerunt. Unde Iupiter seu Iouis adeptus est nomen planete Iouis et illum gentiles coluerunt pro nomine summi dei. Deinde Martem summum deum belli esse perhibuerunt. Deinde solem, quem Appollinem uocauerunt, qui in predicta, ut dictum est, Delos insula principaliter colebatur. Deinde Uenerem, a Ueneris planeta nuncupatam. Deinde Mercurium, dictum ab ipso planeta Mercurii, quem ipsius Iouis filium asserere uoluerunt. Deinde Lunam, que et Dyana dicta est, ut est supra relatum, Latone filiam. Sicque per diuersas hominum naciones gentiles diuersa ydola coluerunt. Unde apud Egyptum Ysim, apud Cretam Iouem, apud Mauros Iubam, apud Latinos Faunum, apud Romanos Querinum, apud Athenas Mineruam, apud Pafon Uenerem, apud Lemnos Uulcanum, apud Naxos Bacum, apud Delos seu Delphos Apollinem, ut dictum est. Constiterunt eciam sibi multa aliorum ydolorum nomina, in que unusquisque suos gerebat affectus. Sed iam constat secundum sacrosancte Romane ecclesie tradicionem quod quam primum creator mundi in empyreo celo creauit angelos, quod ille angelus qui omnibus aliis fuit prelatus, de quo propheta dixit: Cedri non fuerunt alciores illo in paradiso; abietes non adequauerunt summitatem eius; platani non fuerunt equales frondibus illius; omne lignum paradisi preciosum non est assimilatum pulchritudini eius. Ideo speciosum fecit eum Deus et prefecit multorum legionibus angelorum. Hic elatus superbie pondere cum dixit Ponam sedem meam ab Aquilone et ero similis altissimo, statim ab eterna benediccione cecidit cum legionibus suis et dyabolus et dyaboli facti sunt. Unde dyabolus, id est deorsum fluens. De hoc dictum est, Quomodo cecedisti, stella matutina, de medio lapidum ignitorum? Et cecidit Lucifer, qui in paradyso deliciarum nutritus est, et uulneratus a Morte ad inferiora descendit. Unde et Christus in euangelio sancto suo, Uidi, inquit, Sathanam quasi fulgur de celo cadentem. Hic fuit ille Leuiathan. Et quia plerisque materia non est nota, ideo sub compendio de eo dicere decreuimus in hoc loco. Scripsit enim Ysidorus Ethimologiarum quod Hebrei Hebrea uoce uocant illum Bemoth, quod Latina lingua sonat animal brutum. Est enim spiritus malus immundicie et spurcicie plenus, et ideo Deus ab ipso principio deieccionis eius conuertit ipsum in animal brutum, id est in serpentem tortuosum, et cum sit immense magnitudinis dictus est draco. Et de hoc sentit Dauid, Hoc mare magnum et spaciosum et cetera; deinde subiunxit, Draco iste quem formasti ad illudendum ei et cetera. Dictus est autem Leuiathan secundum Ysidorum serpens de aquis. Unde legitur in Apographia beati Brandani, dum nauigaret per occeanum, idem sanctus uidisse eum mire longitudinis, et spaciositatis in profundum occeani deiectum et inclusum in eo usque ad diem iudicii iussu Dei. Ideo enim dicitur tortuosus et esse in hoc mari quia in huius seculi mari dyaboli uolubili uersatur astucia ad decipiendum animas miserorum. Hic est ille Leuiathan qui factus serpens, a sue deieccionis principio inuidens glorie primorum parentum nostrorum, ausus est uoluptatis paradisum intrare, et erectus gradiens sicut homo primos parentes nostros cecis temptacionibus, uicio preuaricacionis, affecit, ut facti mandati Dei intrepidi transgressores deici meruerunt ab ipsius gloria paradisi sicut ille deici meruit a celesti gloria culpa sui. Licet illud quod legitur in principio Genesis secundum Mosaycam tradicionem, ubi dicitur: Sed serpens erat calidior omnibus animantibus que fecerat Deus, qui dixit ad mulierem, cur precepit uobis Deus? et cetera, secundum tamen traditionem sacrarum scripturam catholice uniuersalis ecclesie ratum est, ut scripsit Beda, quod dyabolus elegit quendam serpentem tunc de quodam genere serpencium uirgineum habentem (sic da habencem) uultum et mouit ad loquendum linguam eius quid loqueretur nescientis, sicut et cotidie adhuc loquitur dyabolus per fanaticos et energuminos nescientes, id est, per homines quorum corpora ab ipsis demonibus sunt obsessa, ut de hoc scriptum est in libro Hystoriarum Scolasticarum, circa principium, ubi prosequitur auctor hystoriam et exposicionem libri Genesis. Unde quicquid nobis catholicis per has sacras scripturas notum est, certum est quod ille Leuiathan, id est, dyabolorum princeps, a culmine celesti deiectus, uel per seipsum corporaliter factus serpens uel per serpentem animal, ingressus in ipsum, callidis temptacionibus suis miseros parentes nostros et successores eorum perpetuam deiecerat in ruinam. Et hec de ydolatria et de noticia Leuiathan dixisse sufficiant. Nunc ad prosequendum nostre intencionis propositum stilum nostrum ad narracionem presentis hystorie conuertamus. Per demonum igitur ingressum in ydola surda et muta eliciebantur ab eis petita responsa que tunc gentilitas excolebat. Unde Dauid: Quoniam omnes dii gencium demonia; dominus autem celos fecit. Et per hanc dyabolice decepcionis astuciam deus Appollo responsa sua in dicta insula Delos petentibus exhibebat. Ad quam postquam Achilles et Patroclus, Grecorum nuncii, peruenerunt, de intrando in templum Appollinis congrua hora captata cum consilio sacerdotum in ipso templo seruiencium ipsi deo qui colebatur in ipso, templum ipsium deuoto corde humiliter intrauerunt. Et factis eorum oblacionibus in multorum donorum prodiga quantitate, petentibus ab eo de Grecorum negociis habere responsum, sic eis predictus Appollo submissa uoce respondit: Achilles, Achilles, reuertere ad Grecos tuos a quibus missus es, et dic eis quod pro certo futurum se salubriter ad Troyam ituros ibique prelia multo committere, sed infallibiliter erunt decimo anno uictores, Troyanam urbem dabunt funditus in ruinam, regem Priamum, eius consortem, eiusque filios morti tradent et omnes maiores eorum, illos tantum uiuere permittendo quos elegerit ipsorum Grecorum sola uoluntas. Quo ab Achille percepto et facto exinde ualde leto, adhuc eo in ipso templo morante, mirabilis casus emersit. Nam quidam Troianus antistes nomine Calcas, Testoris filius, multa peritus scientia, de mandato Priami regis, utpote nuncius eius, templum ipsum intrauit ut a deo Appolline similiter responsum eliceret quid de bello Grecorum Troyanis esset reuera futurum. Cui, post oblaciones ab eo factas multimode ipsi deo, deus ille respondit: Calcas, Calcas, caueas ne ad tuos redire presumas sed statim ad Grecorum classem, que nunc est in hac insula cum Achille, securus accedas, cum qua Grecorum exercitum festinus adeas, nunquam discessurus a Grecis. Futurum est enim Grecos obtinere uictoriam contra Troyanos uoluntate deorum. Eris enim et tu ualde necessarius Grecis ipsis in tuis consiliis et doctrina donec ipsi predicta uictoria potiantur. Calcas uero dum sciscitando cognosceret quod ille erat Achilles qui erat in templo, confestim ad ipsum accelerat, et conuenientibus ipsis in unum, sese in amicitie fedus accipiunt, patefacta inter se de predictis omnibus ueritate. Quare idem Achilles predictum Calcas antistitem multis commoditatibus lenta fronte honorare curauit. Sicque anchoris extractis a mari et eis cum eorum nauibus in pelagus se immissis, incolumes salubriter peruenerunt Athenas. Descendentibus eis igitur a nauibus ipsis, Achilles predictum Calcas antistitem Agamenoni regi et aliis regibus Grecorum, ducibus, et principibus presentauit. Et ab Achille narrato responso deorum de futura eorum uictoria contra Troianos, et qualiter idem Calcas, nuncius regis Priami, in contrarium responsum obtinuit, et de mandato sibi ut ad Troyanos non rediret et cum Grecis durante preliorum turbine moraretur, uniuersi Greci facti sunt hylares et pre multo gaudio celebrant diem festum, predictum Calcas antistitem in eorum fidelem accipiunt et recipiunt in sinceritatis amore, promittentes ei in omnibus placide prosequi uota sua. Et sic illi diei festo finis feliciter factus est. Greci, responsis acceptis a diis propositis, iam exsoluerunt dies festos. Sequenti die, post predicta festa deposita, Calcas, ille Troyanus antistes, in comitiua Achillis et Patrocli ad tentorium Agamenonis regis se contulit mane facto, ubi iam multi reges Grecorum, duces, et principes ante conuenerant, qui coram rege Agamenone residebant. Quibus per Achillem, Patroclum, et Calcas salutis oraculo resoluto ac eis ab eis debite relacionis obtento responso, se inter alios comodis sessionibus collocarunt. Et statim ab eodem Calcas impetrato silencio, in communi audiencia predictorum dixit hec uerba: O nobilissimi reges, duces, et principes qui in presentis congregacionis ordine iuncti estis, nonne uestra fuit principalis intencio contra Troyanos, publicos hostes uestros, arma capescere, qui sub tanto facinore ab eis commisso contra se uestrarum uirtutum potencias excitarunt? Cur ergo ceptis moras annectitis, cum semper nocuerit differre paratis? Nonne creditis aut putatis regem Priamum inter uos exploratores suos habere furtiue, qui per eorum uicarios singula de uestra desidia illi mittunt? Nichil enim aliud est ita peragere quam ei competencia indulgere spacia libertatis ut per eum quesita presidia cumulet et sibi cotidie multa subsidia coaceruet, cum tanti temporis sint iam exacta curricula quod in potenti manu debueritis iam inuadere regnum eius. Nonne presentis estatis plures iam euoluti sunt menses in quibus nauigacionis tempus se uobis dedit acceptum, cum omnino placata sint maria, que nauigare uolentibus blandiuntur et dulci sibilo zephiri aspirantes per equoreas planicies nauigare uolentes in dulcedine temporis et serenitatis inuitant? Cur iam in estatis estu uester non estuat animus per maria dissilire ut dulci nauigacionis aura potiti felici remige uestrorum hostium perueniatis ad oras, ut eorum aures fama perterreat, de uestra sollicitudine curiosa, non ut de uestra morosa desidia gaudeant, per quam in tantum uestra desideria procelantur? Nunquid in uobis frustratoria creditis promissa deorum, qui forte propter uicium ingratitudinis possunt in contrarium commutari? Rumpite igitur moras uestras, soluite naues, ei uela earum eleuatis in altum, ut festinanter contra hostes uestros iter uestrum diis fauentibus maturetis, ut ad promissa deorum uelociter et feliciter pertingatis. Et sic uerbis suis idem Calcas tacitus finem fecit. Uerbis igitur Calcas ab omnibus intellectis, dum omnes communiter probant illa, Agamenon statim mandauit ut uniuersi de exercitu per tubete sonitum moueantur quod illico naues ascendant, ab Athenarum portu feliciter discessuri. Nec mora, ad tubete sonitum uniuersi naues ascendunt, nodatos funes exsoluunt quibus erant naues ipse firmiter colligate, et a mari subductis anchoris et receptis in naues, uela erigunt, que dum uentorum spiramina imbuunt et extendunt, alto pelago se committunt. Nondum enim se per maris spacia nauigando per xu stadia elongauerant a partibus Athenarum, cum subito serenus aer qui nauigantibus arridebat cecis obducitur nubibus, noctem ficticiam inducendo. Quare mugit aer tonitruorum crebrorum in querelis, et crebre coruscaciones noctem ficticiam repentinis suis fulgoribus conuertunt in diem, et excolatis nubibus, immense pluuie diffunduntur. Cuius rei causa exasperati uenti tumefacta maria montuosas erigunt in procellas. Quare nauigantes ipsos maximus timor et tremor inuadit, dum se uideant in mortis discrimine constitutos. Sed ille Calcas Troyanus antistes, factis suis exorcizationibus ut erat peritus in eis, dixit se causam percipere tante cladis. Dixit enim Dyanam deam iracundia multa commotam pro eo quod de recessu uestro ab Athenarum portu sibi sacrificium oblatum non extiterat a uolentibus proficisci. Suasit ergo Agamenoni regi ut omnes naues in Aulidem siluam flexis uelis incontinenti diuertant, ubi in templo quo colitur predicta Dyana ipse Agamenon sacrificium ipsi dee offerat manu sua. Nam sedata Dyana imminentem tempestatem euanescere faciet et tempus nauigacionis uobis prestabit acceptum. Nec mora, iuxta consilium predicti Calcas, Agamenone mandante, naues omnes, mutatis uelis et temonibus coaptatis, in Aulidem siluam salue perueniunt, que non multum remota erat ab ipsis. Agamenon itaque rex festinus descendit in terram; Dyane templum adiuit. Cui deuoto corde propriis manibus quedam oblata per eum in sacrificium dedicauit. Confestim igitur marina tempestas euanuit et aer undique serenatus uestes exuit et deposuit nubilosas. Quiescunt maria et nauigare uolentibus in dulci eorum planicie blandiuntur. Ex hoc loco quidam sapientes dicere uoluerunt, qui in astronomie operositate laborant, quod Dyana, que et ipsa est luna, sit domina itinerum et uiarum. Circulo constituunt fortunatam ut sit in domo x uel xi confortata a bonis aspectibus aliorum felicium planetarum. Et hac ratione utuntur astronomi usque in hodiernam diem. Maris itaque tempestate sedata post sacrificium ab Agamenone Dyane oblatum, statim uniuersus Grecorum exercitus, sonitu tubete dictante, naues ascendit, et felici nauigacione potitus ad Troianas pertinencias cum incolumitate perueniens cuiusdam castri portum felicitur intrauit, ubi, nauibus eorum secure receptis, cum portus ille fuisset capax ipsarum, Greci naues ipsas in eo tuta statione consignant. Huius autem castri nomen et portus Frigius Dares in suo codice omisit, forte pro eo quod Grecorum exercitus fuit paucis diebus moratus in illo. Sed hoc est ratum, ut in aliis codicibus inuenitur, quod Sarronabo ab incolis uocabatur. Huius uero castri incole et habitatores in armata manu cursu precipiti uenerunt ad litus, putantes Grecos arcere ne in terram descenderent, fatuis in eos et inconsultis propositis conspirantes. Cuius rei causa fatue in Grecos irruunt, qui iam in terram descenderant, maris fatigacione lassati; bellum fatuum constituunt contra eos. Sed Greci, innumerabili quantitate armati, descendentes in terram eis sue fatuitatis penas exsoluunt. Nam et eos in ore gladii persequuntur, qui pre multitudine Grecos sustinere aliquatenus non ualentes fuge subsidio se committunt. Propter quod ad ipsius castri cacumina festinanter anhelant, se ante Grecorum faciem dispergentes. Greci uero, insequentes miseros qui fuga precipiti ante eos se eripere minime ualuerunt, eos captos morti emancipant, singulos quos intercipiunt morti tradunt, uiolenter castrum ascendunt, quod apertis ianuis ob receptionem fugiencium incolarum inueniunt, intrant in illud, et in miseros ibi repertos, qui iam defecerant uiribus dissolutis, crudeliter irruunt, ferro interimunt, castrum capiunt et predantur et, facta preda, muros castri ipsius et queque forcia subitam excuciunt in ruinam. Nec mora, direptis omnibus inuentis ibidem et singulis ruina deiectis, Greci uictores eorum redeunt ad naues et ascendunt in ipsas, illico intrant maria, et recto remige apud portum Thenedon ueniunt, ibique eis salubriter applicantibus, iniectis anchoris eorum nauium in profundo uelisque depositis, intrant ylariter portum ipsum. Erat autem apud predictum Thenedon castrum quoddam in fortitudine magna firmatum, habitatoribus multis circumcirca repletum, multis diuiciis opulentum, cum locus ille satis esset amenus deliciis terrestribus et marinis, quod per ui miliaria tantum, ut supra relatum est, distabat a Troya. Habitatores uero castri ipsius, timentes excidium de seipsis, statim ad arma prosiliunt, castrum ipsum muniunt bellicosis uiris et armis, et se defensioni opponere contra Grecos potenter instituunt animosi. Greci autem, eorum nauibus comode colligatis in portu et eis ibi stacione tuta receptis, armati descendunt in terram in glomerosa multitudine pugnatorum, quecumque inueniunt rapaci prede uiolenter exponunt, et in eos qui se contra eos totis uiribus sathagebant infestis conatibus duras aggressiones exercent. Et ideo inter eos et Troyanos castri ipsius crudeliter bellum feruet et durum prelium estuat inter eos. Cuius rei causa multi cadunt ex Troyanis, gladiis interfecti, sed plures ex Grecis. Ad quorum excidium et uindictam Greci, arcius anhelantes morti et uulneribus animosius se presentant. Multi ex Grecis intereunt inter ista necnon et de Troyanis quam plures. Sed demum Troyani, sustinere Grecorum multitudinem innumerabilem non ualentes, fuge subsidio se committunt, et quibus fugere licuit non fuit alia causa suffragii quam lapsu fuge ad Troye alta menia peruenire. Illi uero quibus fuga non profuit ferro intereunt et acerba morte crudeliter uitam soluunt. Sicque a Grecis ipsis castri ipsius toto ambitu intercepto, in predictum castrum irruunt, ipsum in magna potencia debellantes. Troyani uero, ordinatis bellis eorum in summitate murorum, aduersus Grecos duram et diram defensionem opponunt, nunc eos iactis lapidibus obruunt, nunc eos interimunt in uibramine lancearum, nunc ipsos iaculis acutis afficiunt, nunc balistarum crebris emissis sagittis ipsos letaliter uulnerant et extreme morti tradunt. Greci uero, diuersorum generum machinis ordinatis ac diuersis arietibus institutis in diuersis locis, quam pluribus bellicis scalis appositis, letaliter impetunt dura debellacione Troyanos. In quorum debellacione multi ex Grecis sternuntur a scalis, et uolubiliter ruinosi peruenientes in terram, fractis ceruicibus, uitam exalant. Greci uero passim intereunt. Sed demum Troyani, multo labore lassati, se quasi languida et effeminata defensione tuentur. Ad quod Greci intollerabili copia pugnatorum glomerose insistencium contra Troyanos per scalas ipsas castrum ascendunt, alii per fenestras, alii per murorum liberas summitates et eorum per muros uexillis appositis, in recompensacione suorum interfectorum ab eis, quotquot ex ipsis inueniunt aut gladio perimunt aut ruina. Nemini parcunt et, etatis discrecione non habita, uniuersos mucrone truncatos occidunt. Et dum nullus Troyanorum uiueret inter eos, Greci latibula castri scrutantur, quicquid inueniunt utile rapaci preda subripiunt et asportant, et omnibus locis de rerum ablatione penitus uacuatis, demum castrum ipsum euertere decreuerunt. Prostratisque meniis altis ipsius, totum scinditur ex ruina, murisque solutis et in facie terre deiectis tam deiciencium studio quam ignium flammis uoracibus submissorum, altum Thenedon ymum tenet. Et sic, uastatis omnibus et arreptis, Greci uictores cum preda maxima eorum reuertuntur ad naues. Greci itaque, de predictis duobus castris et eorum incolis absoluta obtenta uictoria, dum in portu Thenedon et eius planicie uitam ducerent laxiorem, Agamenon rex circa sui regiminis curam diligentiam studiosam exercens uniuersos Grecos ad quos preda capta peruenerat de rebus et spoliis Troyanorum ex duobus castris ipsis ad se uenire mandauit et ut omnia que ceperant ex predicta preda secum afferrent. Qui statim, audito ducis eorum precepto, omnem obedienciam obseruantes cum omnibus rebus captis ab eis coram ipso sceleriter accesserunt, secum ex predicta preda uniuersa capta fideliter in presencia dicti regis Agamenonis deferentes. De quibus per eundem regem distributionibus factis equis, ea unicuique distribuit secundum merita et qualitates eorum qui ad obtinendam uictoriam castrorum ipsorum mortem et uulnera non uitarunt. Peractis igitur predictis equis portionibus, ut dictum est, inter homines bellicosos, idem rex uoce preconia iussit mandari ut uniuersi reges, duces Grecorum, et principes, sequentis diei aurora surgente, cum aliis maioribus exercitus ipsorum in eadem planicie conuenirent, ubi idem rex celebrare generale colloquium intendebat. Diei sequentis igitur mane facto, omnes reges Grecorum, principes, duces, et maiores exercitus eorundem in predicta planicie satis ylariter conuenerunt et, eis commodis sessionibus collocatis, Agamenon predictus rex, sua dextra et oris iussu taciturnitatis dictato silencio, inter eos talis prorupit in uerba sermonis: Amici reges, duces, et principes, et quicunque maiores qui in presentis congregacionis circulo conuenimus necessaria causa dictante, satis est per longas et uniuersas mundi partes potencie nostre fortitudo precognita, cum magnitudinem uirium nostrarum mundus passim predicet uniuersus. Grata tamen et accepta est diis nostris illa potencia que superbia caret et ceruicose elacionis uicia non cognouit. Notum est enim omnibus quanta mala ex superbie elatione perueniunt et ipsi dii mirabili resistunt oppositione superbis. Superbi enim amicos non habent et undecunque sibi aggregant inimicos. Nam et si superbo quis efficiatur amicus, multis oportet quod inimicus existat. Superbie igitur uicium in nostris negociis et specialiter in presenti, quantuncunque possumus, execremur, ut sola rectitudinis et iusticie linea facta nostra perfulgeant et contra nos aliquis de superbie uicio non inpingat. Nostis enim nos in magna parte nostre potencie ad obtinendam uindictam de iniuriis nobis illatis per Priamum regem hucusque uenisse, et regni sui terminos in potenti brachio inuasisse, et tanta sibi nos iam intulisse detrimenta dampnorum quod, si primo Troyani nobis extiterant inimici, nunc nobis facti sunt duriores. Scimus enim eos iam multa premunitos in potencia, et ipsi patenter agnoscunt nos esse sibi uicinos, et si ipsi possent, de dampnis factis eis recenter a nobis recentem assumerent crudeliter ulcionem. Ciuitatem itaque potentem habent et potenter undecumque muratam et ideo uires eorum aduersus nos credimus duplicasse, item, quia magna prerogatiua dicitur preualere qui in sui hospicio inter suos cognitos et amicos uel in sua prouincia se defendit. Nonne cornix suo quiescens in nido, licet sit uiribus ipso debilior, duros conflictus ingerit in falconem antequam capiatur ab ipso, et ab ipsa recedit sepius uulneratus? Sane ego inter uos hec uerba profundo non ut dubitabile nobis sit Troyanos nos non posse confundere, urbem eorum, quantuncunque sit fortis, non posse destruere, et omnes Troyanos finali excidio posse consumere, sed quia laude multa merebimur commendari si omnia que sumus de isto negocio nostro facturi discretione ductrice, uitata superbia, moliamur. Multos enim consueuit in profundum necis inmergere inconsulta facilitas et illius aggressura negocii que multo examine consilii non decocta per superbie impetum ad actus subito deducitur repentinos. Scimus preterea non esse diu Priamum regem qui nos per suos nuncios speciales requisiuit ut Exionam, sororem suam, sibi restituere deberemus. Sed nos multa superbie elacione tumentes requisitionem eius audire improuida responsione negauimus, que si a nobis exaudita fuisset, dampna grauia in Cytharea nobis illata sic enormiter non fuissent, et regina Helena, que de melioribus Grecie sua et suorum uirtute censetur, a patrie sue magnifica stacione non fuisset abducta. Nec nos qui pro recuperacione ipsius et illatis nobis iniuriis appetimus ulcionem essemus in tantis laboribus et expensis, in tantum a nostre patrie laribus elongati, quid sit proinde nobis pro certo futurum prosperum uel aduersum penitus ignorantes. Et ideo si de beneplacitis uestris et pro sano consilio uideretur acceptum ut labores laboribus addere deuitemus et quod in honoris nostri gloria redire ad propria mereamur, ad eundem regem Priamum nostros speciales nuncios destinemus ut nobis uoluntarie Helenam raptam restituat et nobis satisfaciat de hiis qui contra nos per Paridem sunt commissa. Quod si rex Priamus, uelut sapiens, hoc duxerit acceptandum, honorabilis erit reditus noster ad propria, nec a Troyanis amplius de iure exigere debemus. Si uero duxerit recusandum, duo laudabilia pro nostro iure pugnabunt, iusticia scilicet et nostra potencia excusata. Et cum per mundi partes hoc a nobis processisse uulgabitur, increpabitur ab audientibus demencia Troyanorum, et noster commendabitur ubique processus ab omni superbie uicio excusatus. Nam et si postmodum in uindictam nostram in Troyanos penas durissimas infligamus, eos passim in ore gladii perimendo, euertendo funditus terram eorum, mulieres eorum perhenni uituperio et seruituti perpetue contradendo, nullus erit qui nos exinde possit rationabiliter increpare. Attendatur ergo, si placet, si iuxta uerborum meorum monitus hoc sit a uobis efficaciter exequendum. Hiis igitur dictis, ex circumstantibus multi fuerunt qui premissa uerba dixerunt exequenda non esse; alii laudauerunt expedire sic fieri ut rex ipse decreuit. Et dum ad hoc omnes postremo unanimiter conuenissent, Dyomedem et Ullixem in eorum nuncios elegerunt. Qui statim se accingentes ad iter, sole celi tenente iam medium, ad Troyane urbis menia peruenerunt, et intrantes in ipsam, ad magnam regis Priami se regiam conferentes, descendentes ab equis marmoreos gradus scandunt. Cumque peruenissent ad atrii spaciosi uestibulum, mirati sunt ipsius pallacii hedificia tam miro artificii opere circumfulta, sed pocius sunt mirati dum in medio ipsius atrii inspexerunt quandam arborem manufactam mathematice artis subtili ingenio constitutam, dum eius stipes esset ex auro et gracilior lancea in xii altitudine cubitorum, in cuius stipitis summitate arbor ipsa mirabilis latitudinis se diffundebat in ramos qui totum ipsum atrium longa circumfusione tegebant. Erant enim rami ipsi partim ex auro et partim ex argento compositi, sic eorum folia, sic f lores eorum, dum in multa diuersitate gemmarum eorum fructus editi radiarent. Longa igitur ipsi duces eius inspeccione contenti, ductu multorum, portas camerarum ascendunt et peruenientes in locum ubi rex ipse Priamus in multa suorum nobilium comitiua sedebat, non sunt regem ipsum alicuius salutacionis oraculo uenerati. Sed eis uelut in eius opposito consedentibus, sic illi est affatus Ulixes: Rex Priame, si te primo salutacionis uerbis non exquisiuimus, non mireris, cum te capitalem habeamus in hostem et hostis sui hostis non debet orare salutem. Agamenon rex, cuius nos ad te legati sumus, per nos mittit tibi ut reginam Helenam, de sui regni terminis uiolenter ablatam, restitui facias regi suo, et dampna grauia Grecis illata per Paridem, natum tuum, iuxta uoluntatem eorum ad presens studeas resarcire. Quod si feceris, salute sani consilii pocieris. Si autem implere hoc forte contempnes, ipse respice quanta mala tibi et tuis sint finaliter prouentura. Nam tu infelici morte succumbes, uniuersi tui crudeli nece peribunt et hec tua nobilis ciuitas tota cassabitur ex ruina. Rex itaque Priamus, intellectis uerbis Ulixis, nullius expectata deliberacione consilii, sic respondit Ulixi: De narracione uerborum uestrorum admiracione multa commoueor, cum a me talia requiratis que regem uictum et hostem in exterminio positum uix decerent. Nec puto Grecos uestros aduersus me tantis uiribus preualere quod ad faciendum que dicitis cogi deberem. Ipsi enim petunt a me sibi satisfieri, cum et ipsi sint causa, etsi forte fuit aliqua per quam immerenter interfecerunt michi patrem et fratres et quoscumque coniunctos, urbem meam funditus euerterunt, ciues meos morti et exilio tradiderunt, et abduxerunt sororem meam Exionam (que utinam more regio tractaretur! sed uili more meretricio deturpatur) et petunt me sibi ad satisfaccionem urgeri. Ego autem nichilominus uolui sub silencio tanti mali uitam educere nec anxiari strepitu preliorum, et ideo misi ad eos legatum meum Anthenorem ut ipsi saltem sororem meam restituere dignarentur, nichil aliud de commissis iniuriis postulando. Quanto uero dedecore, quantis minis legatum meum affecerint satis patet uobis et michi. Non est ergo locus ut uerba uestre legationis exaudiam; certe perire turpius prius uellem. Quare Agamenon rex per omnia sit securus nunquam me cum Grecis pacem appetere, qui me tantis doloribus afflixerunt et uos eciam qui sermonibus talibus usi fuistis, nisi esset quod legacionis officium uos defendit, morte uilissima uos facerem interire. Redeatis ergo ad uestros, quia donec uos uideo absque magne ire fluctuacione esse non possum. Ad quod statim Dyomedes, prorumpens in risum, sic dixit: O rex, si solis nobis inspectis sine ira non estis, toto ergo tempore uite uestre non eritis absque ira, cum Greci in tanta potencia uicini uobis existant. Et non est tempus ulterius differendi quin uideas nos et eos coram ciuitate tua aduersus te et tuos in armis continuis insultantes. Et si de solis nobis inermibus tanto dolore conpungeris, quanto pocius condolebis cum plus quam centum milia Grecorum contra te inspicies armatorum, aduersus quos nulla te potuerunt conseruare tutamina quin tu et tui crudelis mortis sencias interitus infelices. Et antequam tibi hec mala succedant, secura libertate uerba potes effundere uelut uana. Multi ergo de astantibus ad Dyomedis uerba commoti in ipsum irruere subito uoluerunt et ei iniurias graues inferre, aduersus ipsum eciam nudatis ensibus insurgentes. Sed rex Priamus suo eleuatus a solio aduersus illos potenter exclamat ne iniuriam aliquam illi inferre presumant, cum non sit sapientis stulto secundum suam stulticiam respondere. Et proprium stulti sit suas stulticias demonstrare et sapientis in sua sapiencia tolerare stultorum errores. Sicut enim stulto liberum est stulta uerba diffundere, sic sapientis cedit ad laudem auscultare que dixerit et auscultata ridere. In uerbis igitur stultis cognoscitur stulticia proferentis. Et ego prius mallem in persona pati quam legatus aliquis in curia mea aliquam iniuriam pateretur. Pro modico enim et uili excessu potest se aliquis uituperare de leui. Sedete igitur, uniuersi, nec presumat amodo aliquis uestrum amplius inhonesta uerba proferre. Et sic cessantibus eis, Eneas, qui tunc iuxta regem Priamum, nullo alio mediante, sedebat, uerbis obtemperare non ualens sic dixit: O domine rex, non est iustum ut stulto debeat quis secundum suam stulticiam respondere. Nam qui stulta profundit, ius est ut de sua stulticia condignam accipiat disciplinam. Ego enim in conspectu uestro tanta et talia possem dicere inhonesta quod me occidi de iure mandare possetis. Et nisi esset uestra presencia, ille qui tamquam fatuus est locutus iam ut mortem incurreret non esset indignum, qui tam audacter ampullosis et mordacibus uerbis uestram lacerare non horruit maiestatem et uos uerbis eisdem turpiter exagitare presumpsit. Moneo ergo eum ut ab hoc loco discedat si presumptuosam nolit stulticiam in sapienciam commutare. Dyomedes uero ad predicta nullatenus stupefactus sic ad Henee uerba respondit: O tu, quisquis es, in sermonibus tuis bene cognosco te rectum non esse iudicem sed oblocutorem acutum. Ualde desidero ut te possem apto inuenire in loco in quo tibi grates condignas quas meruisti redderem de uerbis que tam grato protulisti sermone. Bene uideo quod beatus est ille rex qui te in consiliarium suum tenet, qui tam bene nosti consulere regi tuo ut tuus rex iniuriarum actor existat et sic de facili labilis ad pudorem. Ulixes autem Dyomedis uerba sagaciter interrumpens monet eum ne uerbis pluribus utatur. Et illico idem Ulixes regi Priamo sic dixit: O rex, intelleximus plene singula que dixisti. Amodo recedemus a te et regi Agamenoni que per te dicta sunt singula fideliter referemus. Et sic statim ambo a pallacio descendentes equos ascendunt et in sceleribus gressibus ad eorum exercitum peruenerunt. Qui continuo descendentes ab equis Agamenonis tentorium simul intrant ubi maiores exercitus cum Agamenone morabantur. Et referentibus eis illis cuncta que didicerant a Priamo rege predicto, de ipsius Priami responsione ualde mirati sunt Greci et qualiter s it amodo contra Troyanos in talibus procedendum orditi sunt consilii multas uias de quibus infra proxime seriatim suo ordine referemus. Uerum tamen antequam ad narracionis seriem accedamus de predicto Henea aliqua sunt dicenda. Hic est enim ille Heneas qui, conceptus et natus ex dea Uenere et Anchise, post Troyane urbis excidium profugus cum reliquis Troyanorum per mare, cum quibusdam suis nauibus Tirenum nauigando per pelagus, post multos successus Romane urbis et Romanorum rei publice factus est princeps, de cuius stirpe inclitus ille magnus Cesar Augustus in magna felicitate processit. Hic est eciam ille de quo Imperator Iustinianus in libris legum suarum, uidelicet in libro Autenticorum in rubrica, ut preponatur nomen imperatoris legitimis documentis, fecit inclitam mencionem, dicendo quod si a magno Cesare Augusto imperatores ceteri dicendi sunt Cesares, multo forcius secundum primeua tempora omnes imperatores ab Henea Heneades sunt dicendi, qui primus rem publicam Romanorum imperiali quasi sceptro imperialiter gubernauit. Huius autem Henee successus continuos et processus necnon et pro maiori parte gesta Uirgilius in suo opere Eneydorum dum uixit multa descripsit, licet morte preuentus complere non potuisset integraliter opus suum. Cum hec itaque gererentur, prout superius sunt relata, Agamenon rex uniuersos reges, duces, et principes ad generale consilium in planicie Thenedon uoce preconia uenire mandauit. Quibus statim conuenientibus in loco predicto, idem Agamenon intencionis sue propositum in hec sub compendio uerba resoluit: Inter alia necessaria que exercitui nostro potenter incumbunt est illud precipuum ut curam sollicitam habeamus qualiter exercitus noster, dum est in conflictu bellorum, debeat uictualibus habundare, nam sine multo uictualium presidio exercitus noster uix posset proficere. Quare, si uobis uidetur acceptum, apud Messam pro uictualibus continue rehabendis, in qua maxima fertilitas uiget eorum, speciales nostros nuncios, uiros strennuos et fideles, absque mora mittamus, ut taliter predicti nostri nuncii predicta statuant et salubriter ordinent quod indeficienter predicta uictualia continuis succursibus exercitum nostrum in multa excrescenti copia faciant habundare. Agamenone uero predicto suo colloquio finem faciente, omnes astantes consilium suum probant, et incontinenti strennuum Achillem et Thelefum, filium quondam Herculis, super execucione predicti negocii communiter elegerunt, ut ad exequendum predicta /in multa comitiua militum pugnatorum apud Messam dirigere se deberent. In hac igitur prouincia regnabat rex quidam, nomine Theutran, qui regnum ipsum longa pace tenuerat, dum in ipso multorum militum copia et uirorum pugnancium iuuentus bellicosa uigeret. Plerique enim dicere uoluerunt hanc fuisse Siciliam, que in multorum uictualium fertilitate fuit semper habundans, dicta Messa a ciuitate Messana existente in ipsa, que sita in introitu ipsius insule ex parte litorum regnorum, mirabilis salutis portu potitur, in quo naues in multa classium quantitate omni tempore tuta stacione tuentur. Et proinde quidem dicere uoluerunt quod predicta ciuitas Messana ideo dicta est quia ratione portus ipsius messes edite, in adiacencium locorum terminis coacte, deferuntur in ipsam, que per nauigantes postmodum per diuersas mundi partes delate questus gratia deuehuntur, licet nonnulli dixerint ciuitatem ipsam Messe a cuiusdam regis dicti Messani titulis insignitam, qui, dum regnaret in insula, ciuitatem illam ex suo nomine uoluit appellari. Sed Frigius Dares nichil de hiis in opere suo descripsit, simpliciter ponens Achillem et Thelefum apud Messanam gratia querendorum uictualium aduenisse. Que, cum forte sit alia a Sicilia, potuit esse Grecis magis propinqua quam insula Sicilie, que erat eis ualde remota, licet hoc ratum sit quod Sicilia subiecta fuerit dicioni Grecorum. In hanc igitur prouinciam Messe Achilles et Thelefus in copia trium milium militum strennuorum cum multo nauigio peruenerunt. Quibus cum eorum nauibus applicantibus ad litora terre predicte et eis in terram descendentibus, rex Theutran cum multis militibus et multis cateruis peditum constipatis peruenit ad litus, ubi Achilles et Thelefus descenderant in comitiua suorum. Qui statim insurgentes ad arma, dum regem et suos contra se uenire sunt infallibiliter suspicati nec pati uelle eos in sua terra aliquo modo esse, animosis uirtutibus contra eos prelio se presentant. Quid ultra? Bellum feruet asperrimum inter utrosque; hinc inde cadauera cadunt gladio trucidata. Multi cadunt ex Grecis sed plures ex inimicis eorum. Licet enim Greci multa uirtute uigerent, tamen resistere aduersariorum numero triplo maiori uix poterant. Et reuera omnes Greci ibi fuissent nequiter interfecti nisi fuisset ille mirabilis in operibus armorum Achilles, qui, multo studio contemplatus quantitatem pugnancium et qualitatem ipsorum, percepit et uidit regem Theutran in medio conflictu bellancium contra hostes suos dampna mirabilia infligentem. Quare idem Achilles impetuose dissiluit in conflictum, frangit et disrumpit acies, uniuersos interficit qui eius conspectui se opponunt et qui ad sui transitum non aperiunt sibi uiam. Ad regem ergo Theutran uelut leo rugiens applicat, ipsum impetit ense nudo, crebis uexat ictibus, uulneribus sauciat, et eius galee laqueis uiriliter extirpatis, arreptum regem per uiolentiam prostrauit in terram, eleuatoque mucrone ipsum interficere furibundus intendit. Sed Thelefus, qui secundus ab Achille pugnabat, ut sentit Achillem sic in regem Theutran crudeliter inseruire et eleuata dextera uelle ab eo eximere caput eius, in medio utriusque se ingerens descendentem ictum excipit scuto suo et pia uoce humiliter deprecatur Achillem ut regi Theutran, letaliter uulnerato quasi mortuo et deuicto, mortem ultimam pro sua benignitate remittat et uite spacium uicto uictor indulgeat, qui se sibi quasi uictum uinctis manibus offerebat. Ad Thelefum igitur illico respondens dixit Achilles: Que nam causa te mouet contra publicum hostem nostrum exercere gratiam pietatis, qui tam crudeli requisicione in sua sola armorum confidencia nos primo uexauit? Iustum est ut cadat ipse in foueam quam parabat. Cui Thelefus: Domine, iste rex fuit quondam patri meo multa familiaritate coniunctus. Et ego dum quadam uice in hanc terram suam casualiter diuertissem, infiniti honoris michi aperuit gratiam et utilium seruiciorum copiam in me in maxima quantitate profudit, propter quod eius uite dispendium totus abhominor et abhorreo mortem eius. Cui Achilles: Ecce eum tibi recipe et de eo consequaris finaliter uelle tuum. Rege itaque Theutran sic a manibus Achillis auulso et ab eo instantis necis exicio liberato, bello est finis impositus. Secedunt turme; Greci redeunt uictores ad naues. Rex autem Theutran ad suam regiam deducitur semiuiuus. Ad cuius preces cum multa humilitatis deuocione porrectas Thelefus et Achilles incedunt cum ipso, in cuius regia recipiuntur hospites in honore maximo et rerum affluencium ubertate. Non post multos uero dies rex Theutran, letalibus uulneribus sibi ab Achille potenter inflictis atteritus, pre multa eorum ualitudine factus exanimis, uidens uite sue extrema sibi accelerare dispendia, Achillem et Thelefum ad se uenire mandauit. Quibus ad eum uenientibus et inuenientibus ipsum in regio strato iacere, idem rex Theutra sic locutus est illis: Incliti duces, salus longa sit uobis. Dico tamen uobis, Thelefo karissimo meo, quod iam uite mee ad extrema deueni, mortis interitum amplius deuitare non ualens. Cum igitur heredem michi legitimum ex me progenitum fata prestare noluerint, ne presens regnum meum remaneat in caduco, quod multo labore quesiui et labore nimio manutenui usque nunc inconcusse, quod iam quesitum infallibiliter amisissem nisi ille uir strennuus, qui omnibus aliis uiris strennuis suis uirtutibus fuit prelatus, uictoriosissimus Hercules, pater tuus, in auditorium meum ad preces meas festinancius occurrisset, dum in magna multitudine hostium meorum regnum istud iam preoccupatum existeret et recuperandi aditum iam michi spes certa defecerat, et ipse solus in sola sue uirtutis potencia uniuersos hostes meos in duricia belli confregit, ex eis innumerabilius interemptis, propter quod regnum istud ab omni hostili congressu tunc et postmodum liberauit et michi illud in quietis pace restituit liberatum. Unde non meis meritis nec mee uirtutis potencia usque nunc sum huius regni sceptro in pace potitus sed sola tui benigni patris affectuosa uirtute. (Ex hoc itaque loco illi qui putauerunt prouinciam Messe esse Siciliam oppinionem eorum multa firmitate corroborant, asserentes Herculem in Siciliam uenisse. Unde dictum est in una parte Sicilie, ex parte barbarorum, Herculem ex causa memorie suas fixisse columpnas. Qui locus adhuc dicitur Columpnarum et terra dudum existens in ea Herculea uocabatur, licet quidam uoluerunt, corrupto nomine Herculis, Heracliam nominari. Sed hec rata non sunt. In hac igitur terra, dudum a barbaris exarata et data penitus in ruinam, adhuc supersunt quedam columpne, que uulgo columpne nuncupantur, et in ea quondam Fredericus Secundus, princeps rei publice Romanorum et rex Sicilie, fecit construi quandam terram, considerans locum ipsum habitantibus utilem propter situm, quamuis in facie pelagi situs sit, carens omni stacione salubri. Que tamen terra, propter situs bonitatem plena populo, usque in hodiernum diem dicitur Terra Noua. ) Rex autem Theutran, sua trahens extrema dispendii, intercepto sermone suo, uersus Thelefum continuauit hec uerba: Cum igitur, fili Thelefe, ille uictoriosissimus pater tuus regnum istud sibi sua uirtute quesierit (et ego michi ab eo illud non reputauerim restitutum sed michi pocius ab ipso commissum), quod sibi fata uiuenti concedere noluerunt, ut proprium habituro tibi, loco eius cuius es heres et filius, fata tibi rationabiliter concesserunt. Quare te, animo testandi, in hoc meo presenti elogio heredem instituo tam in regno isto quam in omnibus aliis bonis meis, ut huius regni sceptro et dyademate pociaris et gubernes. Me autem honore regio regie tradere sepulture curabis, celebratis meis obsequiis more regali. Et hiis dictis et scriptis, rex Theutran continuo uitam morte superueniente finiuit. Quo mortuo, Thelefus, de sua morte tristatus, cum regni sui proceribus corpus eius honorabili tradidit sepulture, et lapide marmoreo nimium precioso est tumba constructa eius, in qua statuit condi cadauer. In cuius tumbe superficie hoc epitaffium sculptum iussit apponi: Rex Theutran iacet hic, quem morte peremit Achilles, Qui Thelefo regni sceptra tenere dedit. Hoc igitur facto, uniuersi maiores regni et per suas urbes singuli populares Thelefo, qui dudum ducis nomine iure suo in paternis fuerat titulis insignitus, nouo facto rege, tamquam eorum regi et domino, sacramenta fidelitatis et homagii prestiterunt. Et deinceps rex ipse Thelefus regni ipsius gubernacula moderaturus assumpsit. Achilles autem, omni uictualium copia nauibus oneratis et aliis necessariis ad uite regimina deputatis, Thelefum regem, uolentem cum eo in Grecorum exercitum proficisci et profecto redire, in regno ipso in quo ipse rex erat assumptus quasi inuitum residere et remanere mandauit, monens illum et monitis precepta subiungens ut circa continuos succursus uictualium et aliarum rerum edibilium in Grecorum exercitum mittendarum curam debeat incessantem et uigilem adhibere. Qui omni deuocione et affeccione subiecta se predicta perpetim obtulit impleturum. Et sic Achilles a rege Thelefo discedente cum suis nauibus alta petit maria, et recto remige nauigante sospes et incolumis peruenit in Thenedon, ubi adhuc Grecorum exercitus morabatur. Qui statim descendens in terram in comitiua multorum ad tentorium Agamenonis regis se contulit, ubi confestim reges, duces, et ipsius maiores exercitus confluxerunt. Et Achillem in magna leticia suscipientes in gaudio maximo fouent amplexibus, et amicis osculis blandiuntur tamquam eum quem pre ceteris carum habebant et in omnibus pociorem. Narratis itaque per eum singulis que gesta sunt in Messe prouincia, et de Thelefo facto rege et de nauibus inde adductis onustis et de indeficienti uictualium quantitate per tempora eciam succesiue a Thelefo rege promissa, propter quod certum erat amodo Grecorum exercitum nullam posse penuriam uictualium trepidare, omnes excrescenti gaudio letati sunt ualde, et Achillis processus probabili ratione laudabiles undecumque commendant. Et sic, uerbis omnibus fine facto, Achilles ad tentorium suum rediit, ubi cum multo gaudio a suis Mirmidonibus leta mente recipitur, gratificantibus sibi multum. Uerum quoniam in hoc loco Frigius Dares dicendi materiam fuit digressus, antequam de Grecorum processibus successiue sequentibus aliquid enarraret seriatim, et nominatim decreuit describere in hoc loco qui reges et quot, qui duces et principes in defensionem Troyane urbis aduenerunt, sicut supra de regibus, ducibus, et aliis uenientibus in Grecorum exercitum descripsimus, dignum est enim ut et nos in hac parte de eis faciamus, etsi non omnium, saltem de maioribus, mencionem. Sciendum est ergo quod, de regnis eorum licet Dares Frigius nichil dixerit, uenere tres reges cum plus quam tribus milibus militum armatorum, rex uidelicit Pandarus, rex Thabor, et rex Andastrus. Item de quadam prouincia que dicitur Colofon, quam quidam dixerunt esse insulam multe speciositatis et plenitudine urbium circumfultam, uenerunt quatuor reges in comitiua u milium militum, quorum unus uocabatur rex Caras, alius rex Ymasius, tercius Nestor fortis, et quartus rex Amphimacus. Item de regno Licie cum tribus milibus militum uenit rex Glaucon cum eius fortissimo filio Sarpedone, qui regi Priamo fuerat uinculo necessitatis astrictus. Item de regno Lycaonie uenit rex Euphemus cum mille militibus expertis in bello. Item de regno uod dicitur Larisse uenerunt duo reges cum militibus mille quingentis, scilicet Hupon grandis et rex Eupedus. Item de regno quod dicitur Thabaria uenit rex Remus cum tribus milibus militum, et in eius comitiua uenerunt comites uii et duces quattuor, qui regi Remo fideles erant de iure uasalli. Hii autem omnes portabant arma coloris hyalini siue flaui absque aliquo intersigno, ut inter bellorum acies rex Remus et sui de facili possent agnosci, licet essent alii qui eadem arma gestassent. Item de regno quod Tracia dicitur (illa Tracia uidelicet que in orientali plaga sita est) uenit rex Pilex et Alchamus dux, secum mille et centum milites adducentes. Item de regno Pannonie uenit rex Pretemessus et quidam consobrinus eius, dux Stupex, cum mille militibus tantum, quoniam huius regni prouincia tota constitit in montibus obscuris, nemoribus, et siluis umbrosis. Rare enim sunt in ea uille et quasi nulle planicies. Et ideo dicitur in ea multos satyros faunosque bicornes quam plurimum habundare et ideo eciam multa in ea miraculosa uisa fuisse. Nam et in illa terra sunt diuersa genera uolucrum et ferarum et eius milicia pre ceteris est experta in uirtutibus lancearum, arcuum, et eciam sagittarum. Item de prouincia Boecie uenerunt tres duces cum militibus mcc, dux uidelicet Ausimus, dux Fortinus, et dux Sanius. Item de regno Beotino, quod est ualde suppositum orientali plage, plenum omni genere aromatum, uenerunt duo fratres reges cum mille militibus, rex uidelicet Boetes et rex Epystrus. Item de regno Paffagonie, quod est nimis propinquum uersus orientem solem, quasi regnum inuisibile propter multam remocionem ipsius, uenit ille ditissimus auro et gemmis, que in flumine Tigris et Eufratem crebrius inueniuntur, in cuius ripis regnum ipsum Paffagonium situm est scilicet Philimenis cum duobus milibus militum habentium scuta quorum materia non erat ex ligno constructa sed tantum ex coriis decoctis, multo tamen auro fulgencia et diuersis gemmis ornata. Hic rex Philimenis erat statura ualde grandis, non minor statura gigantis. Item de regno Ethyopie uenit rex Perses et in eius comitiua stennuus rex Menon cum militibus, ducibus, et comitibus sibi subyectis et cum iii milibus militum et in eorum comitiua uenit Sigamon, frater regis Menonis supradicti. Item de regno Thereo uenit rex Theseus et Archilogus filius eius cum mille militibus, cum ipse rex Theseus esset ipsi regi Priamo stricta consanguinitate coniunctus. Item de insula que dicitur Agresta uenerunt duo reges cum militibus mille cc, quorum nomina hic expressa non sunt. Item de regno Delissinie, quod est ultra regnum Amazonum, uenit quidam rex senex multum sed multa discrecione conspicuus, nomine rex Epistropus, septem liberalibus artibus eruditus. Hic duxit secum mille milites et quendam sagittarium uisu mirabilem, cuius una medietas ab umbilico superius erat homo et ab umbilico deorsum erat equus et illa medietas que erat humana tota erat corio cooperta piloso, sicut corio equi. Oculos tamen habebat flammeos uelut igne rubentes, doctus in arcu, timorosi tamen erat aspectus, qui aduersus Grecos pugnantes multos timores incussit et dampna quam plurima dedit eis, dum multos ex Grecis letiferis uulneribus peremisset. Fuerunt autem milites qui cum hiis regibus aduenerunt preter milites ipsius regis Priami et Minoris Indie regis numero xxxii milia. Nunquam enim ab ipsius mundi constitucione legitur tot milites tot iuuenes bellicosos coactos in unum, ubi tocius mundi milicie flos tam ex parte Troyanorum quam ex parte Grecorum conuenit in unum. Attendant ergo lectores presentis hystorie quam leui causa et quam debili ratione tot fortium et tot maiorum processit interitus. Sane abhominanda sunt scandala quantumcumque debili sint ratione subnixa. Nondum enim Greci a Thenedon loco discesserant, cum inclitus ille Palamides, filius regi Nauli, cum xxx nauibus militibus onustis ibidem applicuit. De cuius aduentu Greci letati sunt ualde, quamuis de mora ipsius multum impingerent contra eum quare maturius non uenisset et precipue apud Athenas. Qui asserens fuisse se morbo graui detentum suam absenciam rationabiliter excusauit. Hic autem Palamides inter Grecos in honore maximo gerebatur, cum apud maiores Grecorum primus existeret uel secundus, potens scilicet in uirtute bellandi, discretus in omni consilio et specialiter preliorum, diuitiis plenus, et militibus opulentus. Rogant ergo eum Greci ut unus de consiliariis statuatur. Quod Palamides gratanter annuit ad postulacionem ipsorum. Multis ergo diebus ac noctibus Greci conuenerunt in unum et precipue maiores eorum ut certa consilia scrutarentur per que ad obsidendam Troyanam urbem possent utilius et commodius peruenire. Prouiderunt enim primo ut sub noctis tenebris exequerentur predictum opus eorum. Sed timore ducti de recessu nauium a loco ubi tunc erant et accessu ad litora urbis Troye ne noctis obscuritas et precipue locorum incognita uera noticia nauibus et nauigantibus posset inferre discrimen, propter quod ab huius proposito destiterunt, et adhuc ex integro eis refricantibus multa consilia, solius Dyomedis consilium ratum fuit, qui inter Grecorum consiliarios tunc hec uerba profudit: Audite, uniuersi reges et principes qui nunc presentes potestis aduertere uerba mea, et attendite sensum eorum. Multum enim uereri debemus et multi dedecoris pudore confundi quia iam est annus unus elapsus et plus quod in hanc terram uenimus nec ab ea recedere nos aliqua audacia potuit animare ut Troyam adire uel uidere possemus. Quid interim peregimus? Nichil aliud reuera quam inimicis nostris habilitatem prestitimus, ingenium et sensum acuimus in nos adinueniendi materiam ut facilius et potencius ualeant nos deducere in ruinam. Ecce enim iam postquam huc uenimus nec inde discessimus, pro certo notissimum est nobis Troyanis esse superaddita multa subsidia, urbem eorum in defensionem ipsorum nouis muris, uallis, et cauis parauisse in multa compositione pallorum. Facilem enim habilitatem interim habuerunt predicta omnia faciendi et causas et materias eorum uictorie procurandi cum ipsi iam conceperint et pro certo teneant nos aduersus eos procedendi audaciam non habere. Et ideo quanto magis negocium hoc differtur tanto magis nobis dampna et dedecora procuramus. Puto enim quod, si tanta olim potuissemus animositate feruere quod recta uia, continuato remige Troyane urbis peruenissemus ad litora et repente precipue, quod facilior nobis prestasset in terram descensus, cum Troyanis improuisis descendissemus in ipsis, et nunc nos descendere sit necesse illis prouidis et munitis. Moneo ergo, si placet, ut statim, nauibus preparatis, mane diluculo nos accingamus ad iter, et apparatibus bellicis institutis, cursu celeri nos ad Troye litora conferamus, et in potenti uirtute bellandi descendamus in terram, obsidionem optatam contra urbem ipsam omni celeritate firmantes. Scire enim debemus quod, Troyanis uolentibus, numquam poterit a nobis hoc fieri nisi per bellorum discrimina et per magnam uirium nostrarum congeriem appositam undecumque. Rumpamus ergo moras, omni alia deliberacione postposita, et quicquid in contrarium posset dici (quicquid sit nobis futurum prosperum uel aduersum) post terga laxemus, cum ita fieri sit reuera necesse et per aliam uiam uenire ad effectus propositorum nostrorum commodius non possimus. Placuit igitur omnibus absolute datum a Dyomede consilium. Quare sequentis diei aurora surgente, cum multa discrecione, solutis nauibus, portum exeunt, et lato spaciantur in mari, ibique, pleno sumpto consilio que naues debeant primo precedere et que postea sint sequaces, alto pelago se committunt. Primo igitur statuerunt precedere naues c, extensis uelis, signis uentilantibus et uexillis bellicis, eciam in eis castellis erectis, et multo armorum tumultu munitas. Subsequenter uero faciunt insequi alias naues c. Deinde relique per pelagus insequentes et per ordinem procedentes recto cursu nauigant uersus Troyam. Nec mora, nauigantes in eis Troyana litora uicina conspiciunt et suburbanas undique staciones, mox inspiciunt ipsam Troyam. Quare flexa gubernacione themonum, ipsius Troyane urbis litoribus appropinquant, in terram descendere sathagentes. Troyani uero uidentes naues ipsas iam eorum litus et litora in tanta multitudine attigisse, subito in arma prosiliunt, armati armatos equos ascendunt, et, non expectata ducis seu regis eorum licencia, inordinato cursu festinant ad litus. Greci uero uidentes tantam militum copiam armatorum ad defensionem itoris aduenisse eorum multitudinem sunt admirati. Pociori tamen admiracione sunt moti uidentes illos tam strennue tam docte se gerere sub tegumentis armorum. Nullus enim fuit inter eos tam audax tam animosus tam fortis qui ad inspeccionem multitudinis Troyanorum uacillantem animum et trepidum non sumpsisset. Sed quia Greci aliter in terram habere non poterant descensum quam per ictus ensium nudatorum et letalis belli conflictum, uniuersi arma capiunt, multa animositate resumpta. quare Prothesilaus, Phylardorum rex, qui primus extiterat in ordine nauium ueniencium, cum primis centum nauibus primus, in multa animositate securus terram attingere uiriliter est conatus. Sed multe ex nauibus ipsis, uentorum multa rabie inpellente, uelis extensis, in terram ueniunt. Quare multe franguntur ex illis, propter quod multos ex nauigantibus in illis mare uiuos absorbuit. Et qui uiui ex eis peruenire potuerunt in terram a Troyanis in multo martyrio perimuntur, multorum flagellorum acerbitate concussi. Tinnit ether in ferientium ictibus, densantur nubes in aere ex emissione continua sagittarum, uicine aque litoris interfectorum cruore rubescunt, ex quorum nece patenter datur intelligi quantus fuerit letalis descensus Grecorum in terram. Numquam legitur exercitum aliquem tanta infelicitate, tanto discrimine in terram hostium descendisse. Sed post predictas centum naues alie centum insequentes easdem in eundem locum adueniunt. Non tamen repente in terram feriunt sicut prime, sed uelis earum multa commoditate depositis, terram preuia discrecione attingere sunt conate. Quare nauigantes in illis in terram descendere iam anhelant. Quos Troyani in armata manu recipiunt uiriliter, prohibentes eorum accessum in terram. Greci uero in predictis nauibus existentes, paratis balistis innumerabili quantitate, in crebris ictibus sagittarum Troyanos arcent a litore. Ex quarum letiferis ictibus mortui multi cadunt. Secedentibus ergo parum pre balistarum timore Troyanis, Greci prosilientes a nauibus in terram ueniunt, et nauigantibus in primis nauibus, si qui sunt, succurrere moliuntur. Unde dirum et letale bellum contra Troyanos instituerunt. Illic Prothesilaus rex, qui iam in terram descenderat, mirabilia contra hostes de sue strennuitate persone commisit. Infinitos ergo ex Troyanis suo ense peremit et mirabilis adiutorii subsidia tunc prestitit Grecis suis. Nisi enim solus ipse fuisset, omnes Greci qui terram attigerant et descenderant in ipsam sine dubio mortis exicia finaliter incurrissent. Sed quid profuit Prothesilai animosa defensio, cum forte tantum uii milia Grecorum pugnam foueant aduersus c milia Troyanorum? Committitur ergo mortale prelium inter eos. Sed uidentes Greci nullum eis posse ad naues fauere fuge subsidium, cum illis naues ascendere non sit tutum et commendare se fluctibus et profundi maris hyatibus sibi non uideant esse salubre, malunt in terra eorum uitas extinguere quam in fluctuum ceca profunditate demergi. Instaurant ergo bellum in ea animositate qua possunt. Multi tamen ex eis ferro trucidante depereunt et harene bibule ex ferro cadencium sanguinis riuos absorbant, Troyanis pre eorum multitudine seuientibus crudeliter contra eos. Igitur Greci in angustia se defendunt et in multo interitu personarum usque ad extrema litoris retrocedere sunt coacti. Qui omnes amara nece subito periissent, nisi Archelaus et Prothenor statim terram cum eorum nauibus attigissent. Qui in multa uirtute bellandi, uelint nolint hostes eorum, descendunt a nauibus et in multa potencia preliancium succurrunt suis, occurrunt etiam hostibus, et maxima uiolencia se defendunt. Instauratoque bello cum ceteris, qui animositate resumpta, in bello durius se presentant, acriter bellum fouent, et in multo sine dubio eorum personarum discrimine preliantur. Tunc superuenit dux Nestor, qui cum suis nauibus terram applicuit, et sitienti animo succurrendi suis salui descendunt in terram, prelio subito se inmiscent. Franguntur lancee, sibilant per aera multe sagitte uolantes, tinniunt enses, cadunt occisi, et aer clamore multo confunditur deficiencium ad ruinas, Archelao et Prothenore, uiris strennuis, multos interficientibus ex Troyanis. Tunc rex Ascalus et rex Alacus cum eorum nauibus ad litus applicant et cum eorum uiris pugnantibus descendunt in terram, in bellum prosiliunt animosi, et in Troyanos uiriliter irruunt sic dure sic acriter quod eos retrocedere coegerunt. Sed Troyanorum innumerabilis multitudo que nondum bellum attigerat in Grecos impetuose se dirigit, et exasperato bello in maiori feruore, Greci retrocedere sunt coacti, qui iam ulterius resistere non ualentes, retrocedendo extremum peruenerunt ad litus. Tunc Ulixes rex cum suo nauigio in terram applicuit, qui celeri cursu cum multa caterua pugnancium descendit et uenit ad bellum. Committitur ergo bellum durissimum. Resumunt Greci uires in Ulixis aduentu et facientes impetum in Troyanos uiriliter ipsos expugnant. Ulixes autem, uelut leo rugiens in medio acierum, insignis armis et lancea quam gestabat in manu, multos interficit ex Troyanis, nunc alios uulnerat, nunc alios prosternit ab equis. Quem dum Philimenis, rex Paffagonie, uidit in tanta strennuitate bellantem, tanta damnificantem clade Troyanos, eques irruit in Ulixem, et ab equo deiecit, et Ulixes necesse habuit pedes bellare. Sed Philimenis, uibrata in Ulixem lancea quam gerebat, pulsu durissimo percussit Ulixem tam grauiter et tam dure quod, eius scuto confracto, fulgentis lorice peruenit ad squamas. Quibus discissis et apertis in ictu, Ullixes inpellentis ictum sustinere non ualens in terram cecidit resupinus. Nec tamen multo ex inflicto sibi uulnere stupefactus insurgit celer, et uibrata aduersus Philimenem lancea quam gerebat in multis uiribus lacertorum, ex summitate scuti uersus gulam Philimenis uulnere letali percussit. Nam eius confractis armis et lorica disrupta, inpellentis Ulixis acuta et secabilis lancea eius gule organicas uenas intercidit. Qua de causa Philimenis letaliter uulneratus ab equo decidit semiuiuus. Quem Troyani putantes extinctum in multa uirtute bellandi ipsum a manibus Grecorum eripiunt, et in scuto positum, uelut exanimem, transmiserunt in Troyam. De putatiua igitur morte Philimenis Troyani turbati sunt ualde, et nisi fuisset ille casus qui tunc intercidit de uulnerato Philimene, totus Grecorum exercitus qui descenderat et debellabat in terra deuictus infallibiliter uite sue ultima dispendia defleuisset. Sed ad hec Thoas, rex Tholie, cum suis nauibus et Agamenon rex, totius exercitus imperator, cum suis, Menelaus rex, cum suis, et nobilis Thelamonius Ayax cum suis ad litus applicant, subito descendunt in terram, Troyanis intendentibus circa bellum asperrimum contra Grecos alios qui parum ante descenderant et inuicem cum Troyanis prelium confouebant. Uniuersos ergo equos eorum a nauibus extrahunt, et eis ascendentibus in eosdem, in multa pugnandi uirtute prelio se inmiscent, aduersusque Troyanos impetum facientes, frangunt lanceas et in ipsarum fragore innumerabiles Troyanos prosternunt ab equis, quosdam mortuos et quosdam letaliter uulneratos. Instauratoque bello, multi intereunt de Troyanis. Tunc Prothesilaus, rex Phylardorum, multo labore lassatus, qui tot labores armorum passus extiterat illo die, parum a bello secessit, et ut respiracionis auram assumeret ad litoris extrema peruenit, ubi bellum fuerat primitus inchoatum. Ibique percepit quasi omnes suos in bello premortuos, in quorum morte latentes multas produxit lacrimas et multum exinde commotus ad iram spiritum reassumpsit ut ad bellum iterum se conferret, sperans de suorum nece uindictam consequi in multorum interitu Troyanorum. Sicque suis equis et aliorum suorum extractis a nauibus que a uentorum rabie salue demum euaserant, equum suum potenter ascendit, suorum necem cupidus uindicare. Furens igitur ense nudo multos ex Troyanis interficit, multos ab equis prosternit, et multos uulnerat ex eisdem. Tunc rex Perses Ethyopie cum multa militum comitiua a Troyana urbe ueniens furibundo animo bellum intrat et in aduentu Ethiopum prelium durius instauratur. Tantam igitur Troyani in eorum aduentu sumpsere uirtutis audaciam quod, quasi facti recentes in uiribus, Grecos impetuose disrumpunt, duris uulneribus eos ledunt, ipsos opprimunt, et oppressos per uiolentiam retrocedere cogunt ad litus. Ibique Greci fuissent reuera deuicti, nisi strennuus Palamides cum suis nauibus applicuisset in terram. Qui statim cum suis militibus, equis abstractis a nauibus, in bellandi desiderio et succurrendi suis equum ascendit, irruensque in bellum letale certamen instaurat. In eius enim aduentu insultant Greci, animositate resumpta, et ipse Palamides ad exterminium Troyanorum furibundus intendens in Sigamon, fratrem regis Mennonis et nepotem regis Persei, qui tunc in armorum strennuitate de se mirabilia faciebat, irruit in uirtute bellandi, et inpacta in eum sua secabili lancea per medias costas eius, ipsum exenterat et ab equo prosternit extinctum. Eoque dimisso, se dirigit in crebras acies Troyanorum, disrumpit turmas, infinitos ex Troyanis interficit, qui eum uelut mortem undique metuentes, in eius congressu faciunt sibi uiam. Clamor ergo fit maximus in occisorum excidio. Nam et Troyani Palamidis sustinere impetum non ualentes per longum terre spacium retrocedere compelluntur. Erant iam per fuge subsidium Troyani dare terga coacti. Tunc ille strenuissimus militum fortissimus Hector, quasi ad uoces clamancium excitatus, ab urbe Troyana in comitiua multorum egreditur, bellum ingreditur, flammis furens accensis et micantibus fulgens in armis et incisoria lancea, scutum gerebat auri fulgore compositum, depictum ad ymagines trium leonum. Grecos igitur potenter inuadit, et diuisis aciebus circumquaque per medium, irrefragabili uirtute bellandi Prothesilao regi uenit obuius, qui Troianos in ore sui gladii perimere non cessabat. Sicque in eum irruens ense nudo, cum in Grecos longe ante lanceam confregisset, eleuato brachio, in sue uirtutis potencia Prothesilaum percutit sic quod a summo uertice ipsum scindit per medium usque ad iacencias umbilici, non obstantibus armis eius. Cadit ergo nobilis et strennuus rex Prothesilaus extinctus, et Hector, ipso dimisso, ruit in alios et quoscumque sui mucronis ictu contingit certum est eos dies ultimos terminare. Non multum iam per turmas discurrerat et tantos iam morte peremerat quod ceteri timore preterriti, quasi mortis interitum, uitant illum. Et interrogante uno ab alio quisnam esset in multi doloris excidio, antonomastice noscunt illum esse uidelicet Hectorem, omnium forciorem. A facie igitur eius Greci fugiunt, eius ictus tollerare letiferos non ualentes, et sic dum persistit in bello Greci deficiunt. Sed lassatus secedit a bello. Campum et uires Greci resumunt - quod occies uel decies contigit illo die. Sol iam uergebat ad uesperas cum Hector, quodammodo armorum fatigacione lassatus, urbem intrauit, relictis ceteris qui prelium acerrimum committebant. Et Troyanis uiriliter aduersus Grecos insistentibus, iam Greci quasi deuicti terga dare parabant, cum ille fortissimus Achilles cum suis nauibus et Mirmidonibus terram applicuit. Qui descendens in eam cum suis omnibus bellum intrat, ruit acriter in Troyanos. Resurgunt Greci in Achillis aduentu, in cuius comitiua uenerunt plus quam tria milia pugnatorum. Bellum committitur maximum, multa fit cedes et strages maxima, ruunt hinc inde interfectorum cadauera et pocius ex Troyanis. Nam ille fortis Achilles in ore gladii ipsos insequitur, qui ex ipsis interficit infinitos, sternit, et uulnerat in multa effusione cruoris. Iam omnes alie naues litus attigerant, iam omnes existentes pugnantes in illis in terram uenerant, et se ingesserant in conflictum. Quorum Troyani potenciam sustinere pre multitudine non ualentes, Achille ipsos letaliter opprimente, terga sunt dare coacti et fuge subsidio se in Troyanam urbem recipere moliuntur. Illic magnus clamor exuberat et uociferaciones intonant anxiose in moriencium casu et doloribus percussorum. Illic Achilles interfectorum cruore undique madefactus infinita post se cadauera deserit et multa de fugientibus addit illis. Iam fugaces Troyani ciuitatis eorum portas attigerant, ipsas intrare tumultu maximo sathagentes. Illic strages fit maxima. Illic Troyani ab insequentibus intercepti, qui in eam intrare non potuerant, morientes cadunt in limine et ante oram patrum filii trucidati uitam exhalant. Magna et innumerabilis committitur cedes in introitu, et fuisset amplius ualde maior, nisi ille uirtuosus Troylus, Paris, et Deyfebus cum multis militibus intrare uolentibus ocurrissent. In quorum occasu cessauit cedes, et superueniente noctis umbraculo, prelium est direptum. Troyani ergo ciuitatis portas duris firmant repagulis et Achilles cum Grecis in multa gloria rediit ad litus. Tunc Agamenon rex, explorato loco decenti, mandauit in eo figi tentoria, uniuersos monet commode se locari et, distinctis locis unicuique maiorum tentoriis et papilionibus eleuatis, uniuersi collocauerunt se commoda qua poterant stacione, et qui tentoria non habebant, tuguriis nouis instructis, noua parant hospitia et receptacula mansionum. Equis autem eorum, prout melius possunt, commoda stabula statuunt, et rebus omnibus necessariis eductis a nauibus, ipsisque nauibus in fortibus funibus colligatis firmiter et tucius institutis in multarum ponderibus anchorarum iniectarum in mari, eadem nocte obsidionem in multa commoditate, decernente Agamenone, firmauerunt, cum in multis ignibus et ardentibus facibus noctis tenebras elusissent. Et non minus in exercitu fulgor fictitius apparet quam si diei claritas radiaret, institutis in eorum tuitionem multis licciis, precedentibus altera alteram tam in propinquis eis quam eciam locis spaciis in remotis, Troyanis ipsis nulla eis nocte ipsa impedimenta prestantibus, quia clausis portis, nullus ex eis nocte illa exiuit ab illis. Post obsidionem uero firmatam, prout melius potuit, nocte illa ille peruigil Agamenon, qui nulla poterat sompni occupari quiete, uigiles ordinauit excubias circumquaque in multo modulamine fistularum et maxima multitudine armatorum, qui totum exercitum a cecis insidiis tuerentur et in eorum uigiliis reliqui fida securitate iacerent. Sicque sub noctis superstitis portione nonnulli qui marina nauigacione fuere lassati et qui multo fuerunt prelio depressi ad quietis requiem assumendam absque armorum suorum deposicione se sternunt donec aduenientis diei serena pandatur aurora. Et hoc fuit primum bellum inter Troyanos et Grecos cum Greci descenderent in terram. Exclusis itaque tenebris noctis illius, quas mane facto fugauit aurora consurgens, sole suis radiis terre faciem illustrante, ille strennuus bellicosus uir Hector, actor et dux Troyani exercitus, circa ducatum ipsius curiosus existens, facto diluculo uniuersos bellatores suos mandauit armari, et eos in cuiusdam campi planicie in medio ciuitatis Troye gremio constituti, ubi templum Dyane dee constructum extiterat, statuit conuenire, et distributis eis bellicosa prouisione per turmas et cuneos et aciebus ex eis sufficientibus ad illius diei prelium ordinatis, unam de portis ciuitatis Troye que Dardanides dicebatur aperiri mandauit. Et conuocatis ad se duobus de consanguineis suis, Glaucone scilicet, filio regis Licie, et Cycinalor, fratre suo naturali, ductum prime aciei concessit et delegauit eisdem. In qua prima acie mille milites statuit bellatores, uiros utique fortes et bellorum expertos, tam de regno Licie quam de Troya. Et eis in nomine deorum ab ipso Hectore data licentia, in uictorie signo predictam portam Dardanidem exeunt, et eundo sagacibus et lentis incessibus ad Grecorum exercitum appropinquant. Predicte prime igitur aciei predictus Hector alios mille milites prudentes adiecit, quos sub ductu Thesei, regis Tracie, et Archilogi, filii regis ipsius, uirorum non sine magna strennuitate, commisit, et dedit eis in nomine deorum benigne licentiam ut prime aciei pariter iungerentur. Secundam uero aciem statuit, in qua iii milia militum forcium et pugnancium deputauit, quam sub ductu commisit bellicosi regis Frigie, regis Xantipi, et regis Alcani, uirorum magne uirtutis. Et ad mandatum Hectoris sub uictorie signo per predictam portam exeunt ciuitatem, ad Grecorum exercitum sagaciter procedentes. Terciam autem aciem, ex tribus milibus militum constitutam, sub ductu bellicosi Troyli Hector ipse commisit, et monens eundem affectuosis sermonibus in eum hec uerba profudit: Carissime frater mi, summa leticia cordis mei, ualde dubitare me cogit inmoderata animositas tui cordis ne inconsulte et prodigaliter exerceas te in bello. Rogo te ut serues omni custodia corpus tuum et a stulciis declines inmensis, ne totum tue stennuitati te committas inprouide, sed bellis sic sagaciter pociaris, ne inimici nostri, affectantes quam plurimum casus nostros, de tua facilitate letentur. Uade igitur feliciter in nomine deorum nobis fauencium et uictor incolumis ad ciuitatem tuam redeas, sicut opto. Cui Troylus: Carissime domine, fauentibus diis uereri aliquatenus non oportet, quoniam a mandatis tuis, tamquam karissimi fratris et domini, numquam infallibiliter declinabo. Et hiis dictis cum comitiua predictorum trium milium militum per portam feliciter egreditur ciuitatis in signis armigeris. In cuius scuto campus erat totus azureus, depictis in eo tribus leonibus deauratis, et ad Grecorum exercitum animosus accessit. Hector uero quartam aciem ordinauit, in qua posuit tria milia militum et milites septingentos, quos sub dictu disposuit regis Larisse dicti Hupon. Grandis erat enim iste Hupon, homo fortissimus, bellicosus multum, et prelia multum affectans, adeo quod in toto exercitu Troyanorum nullus preter Hectorem forcior putabatur. In cuius comitiua extitit copiosus uir, ualde strennuus, Ardeleus de predicto regno Larisse. Qui ad predictum exercitum Grecorum unanimiter anhelantes, ab Hectore obtenta licencia, per eandem portam exeunt ciuitatis. Huic etiam quarte aciei Hector ducem fore constituit, cum predicto rege Larisse, Dinadaron naturalem et dilectissimum fratrem sibi, propter strennuitatem ipsius. Quintam autem aciem constituit Hector sub ductu regis Cisonie cum gente sua de Cisonia. Hii autem Cisones erant fortissimi et statura grandes ualde nimis ut gigantibus similes putarentur. Et huius regis arma erant hyalina siue flaua sine aliquo intersigno. Et huic aciei Hector ducem constituit Polidamam, fratrem suum, qui, ab Hectore obtenta licencia, in comitiua suorum festinat ad hostes. Sextam uero aciem Hector, de gente Poenia, stabiliuit sub ductu regis eius Pretemessi et ducis eius Serepes, uirorum utique strennuorum. Sed huius gens ad bellum procedebat inermis, lorica non indigens, casside, siue scuto. Eius autem gentis studium arcus erat et longas pennis cauda tenus uestire sagittas dum eorum capitum ex acutis ferris superimmissis cacumina coronarent, cum quibus letalia uulnera eorum hostibus infligebant, equis fugacibus et fortibus insedentes. Huic eciam aciei Hector Deifebum, naturalem et legitimum fratrem suum, prefecit in ducem, qui, ab eo obtenta licencia, ad eius hostes in comitiua suorum se contulit animosus. Uerum huic aciei Hector innumerabilium militum multitudinem armatorum adiecit et specialiter illos qui de regno dicebantur Agreste, sub ductu regis Hesdras et regis Phylon. Hic autem rex Phylon mirabilem currum habebat, totum ex heboris integritate constructum, dum eius rote tantum essent ex hebano, uestite desuper auro puro. Cuius testudo superinposita tota erat gemmis et lapidibus preciosis, auro et argento contexta. Hic currus a duobus fortibus et pugnacibus militibus constipatus erat. Hiis autem duobus regibus, scilicet Hesdras et regi Phylon, Hector preposuit Pithagoram, fratrem suum, qui celeriter cum eisdem ad hostes se dirigit, Hectoris licencia iam obtenta. Hector uero circa sue propositionis intentum uiriliter perseuerans inclitum Heneam, de quo supra sepe retulimus, septime preposuit aciei. In cuius comitiua omnes milites et equites de districtu Cunii deputauit, qui a quodam nobili amirato Eufremio nomine regebantur. Qui omnes, ab Hectore obtenta licencia, ciuitatem exeunt, debita festinancia se iungentes supradictis aliis aciebus. Octauam autem aciem Hector esse constituit de Xerses, rege Persarum, et eius gente, cui preposuit Paridem, fratrem suum, et ipsum ammonuit quod, quamuis ad alias acies festinanter accederet, non tamen bello se ingerat, nisi se presente, quem proxime subsequi intendit festinus. Cui Paris omnibus mandatis eius deuotissime se parere respondit, et sic ab eo affectuosa obtenta licencia, in comitiua gentis sibi deputate ciuitatis Troye feliciter portam exit. Nonam uero aciem ipse Hector moderari statuit ductu suo, constituens eam ex oriundis nobilibus et fortibus equitibus urbis Troye, ducens in ea secum decem de fratribus suis naturalibus, quos animosiores et in bello pocius expertos agnouit, ordinatis in ea quinque milibus militum pugnatorum, qui in eius comitiua cum eo egrederentur ad bellum. Ipse autem Hector, necessariis et fidelibus armis circumquaque munitus, equum suum ascendit nomine Galateam, de cuius magnitudine, fortitudine, pulchritudine, et suis aliis uirtutibus mirabilia scripsit Dares. Eques uero Hector, in eo armatos ut erat, ad regem Priamum patrem suum loquturus accedit, cui dixit hec uerba: Karissime pater, habeto tecum mille quingentos milites, quos in tua deputo comitiua, cum quibus et omnibus peditibus pugnancibus huius urbis sitis circa licias Grecorum, illas scilicet que plus ab aliis liciis sunt remote, cautus existens ne quis ultra predictas licias exire presumat, nisi tum cum ego mandauero, ut, cum necessitas ingruerit, habeamus uos in tutum refugium firmitatis, subsidium etiam, et castellum. Ego habebo autem mecum certos internuncios, qui de me ad te uadant et ueniant, ferant et referant continuum statum belli et quid te facere oporteat secundum belli successus. Tu etiam eris cum comitiua tuorum in uigili et circumspecta custodia ne aliquo dolo, astucia, siue fraude hostes nostri nobis bellantibus ciuitatem nostram inuadant, intercipiant, aut predentur, et tu sis eis murus semper oppositus, letaliter ledens illos, et nobis sis in columpna regiminis et securitatis auxilium. Cui rex Priamus: Fient omnia, karissime fili, ut disponis. Non enim est michi, post deorum auxilium, spes alia neque fides nisi in tue uirtutis brachio et in tui prouidi sensus gubernacione discreta. Diis humiliter supplico ut te michi seruent incolumem et ab omnibus tueantur aduersis. Et sic Hector, a patre licencia postulata, discessit et aciei sue quam sibi parauerat se coniunxit. Erat enim Hector in multa uirtute magnanimus, in bellis inuictissimus, et fortissimus preliator et regiminis exercitus sapientissimus dux et principes. Signa autem eius armigera, que in scuto gestabat, talia pingebatur in armis ipsius. Erat enim eius campus totus aureus siue flauus et in medio eius unus leo tantum rubeo colore depictus. Hic in nomine deorum portam egreditur ciuitatis in comitiua suorum, uexillis expansis, et licet fuerit in exeundo ultimus, omnes precedentes acies sua uirtute trascendens peruenit ad primam et, preponendo se prime, factus est primus. Mulieres autem nobiles que in ciuitate remanserat, omnes ciuitatis muros ascendunt ut ex eis uidere ualeant belli conflictus. Illic filie regis Priami cum magna Helena coadscendunt, que dum de multis in corde suo nimium trepidaret, timor et dubitacio in ea ymaginaciones diuersas et uarias generabant. Licet enim Hector suas acies sic ordinasset, numquid Agamenon negligens extitit uel remissus in ordinacione suarum? Sane de gente sua xxui acies ordinauit. In quarum prima Patroclum ductorem constituit, qui secum in ipsa duxit totam gentem suam necnon et totam gentem Achillis, Mirmidones uidelicet bellicosos. Achilles enim eo die non processit ad bellum, cum in tentorio suo maneret, faciens de quibusdam suis uulneribus se curare. Erat enim iste Patroclus uir nobilis et dux a suorum progenitorum stirpe productus, clarus moribus et multis diuiciis opulentus, quem Achilles in tanta sibi amicitie confederacione constrinxerat quod amborum anima et spiritus unus erat, et quod erat unius eorum alterius totum erat. Secunde autem preposuit aciei regem Merionem et regem Ydumeneum, in qua constituit tria milia militum et Menesteum, Athenarum ducem, cum uniuersa gente sua bellicosa de Athenis. Terciam autem aciem concessit regi Ascalafo et eius filio Phylimeno, sub qua constituit uniuersam gentem Cumanorum, bellorum expertam. Quartem uero aciem statuit sub ductu regis Archelai et regis Prothenoris, et cum eis fuit fortissimus Seguridan cum tota gente Boecie sub hac acie deputata. Quintam autem aciem duxit Menelaus cum Spartencium gente sua, qui sui regni regimini subiacebant. Sextam uero aciem rex Epistropus et rex Celidis cum gente sua de prouincia Fodisis sub eorum ductu duxerunt. Septimam autem aciem Thelamonius Ayax duxit cum gente de sua prouincia Salemina, in cuius comitiua fuerunt iiiior comites, Theseus uidelicet, Amphimacus, Dorius, et Polisarius. Octauam uero aciem duxit Thoas. Nonam autem duxit Ayax Oleus. Decimam uero duxit rex Philotois. Undecimam autam duxerunt rex Ydumeneus et rex Merion. Duodecimam uero duxit dux Nestor. Terciam decimam duxit rex Henes, filius Mabentis. Xiiiiam duxit Ulixes. Xuam duxit rex Umelius. In xuia fuit gens quondam Prothesilai, uindicare sui mortem domini sitibunda. Xuiiam uero duxerunt rex Polidarius et rex Machaon. Xuiiiam duxit rex Rodi. Xuiiiiam duxit Euripulus, rex Octomeniorum. Xxam duxerunt Xantipus, rex Lidorum, et rex Amphimacus. Xxiam duxit rex Phylotetes, dominus Larisse. Xxiiam Dyomedes et Stelenus duxerunt. Xxiiiam duxit Eneus, rex Cypri. Xxiiiiam duxit rex Prothailus. Xxuam duxit rex Capenor de Capedia. Xxuiam et ultimam duxit rex ipse Agamenon, utpote tocius exercitus imperator. Aciebus igitur omnibus ex utraque parte sic sollempniter institutis, utraque pars in liberum campum egreditur causa belli. Sed ille fortissimus Hector, quietis impaciens primus, ante omnes alios potenter equum suum coegit in cursum, contra Grecorum primam aciem quasi furibundus anhelans. Quem ut presentit Patroclus, qui prime aciei Grecorum, ut dictum est, ductor erat, contra Hectorem in equi sui cursu uelociter dyametro recto procedens Hectorem acuta lancea sua petit, et cum ea uiriliter ipsum inpellens scutum quod sibi Hector opposuit uiriliter perforauit, sic eciam quod ad arma interiora perueniens aliquid disrupit ex eis, non tamen ad nude carnis intima usque transiuit. Hector uero in uiolencia ictus ipsius non trepidans neque nutans, multo ardore furoris accensus, non in ictu lancee petiit simili relacione Patroclum, sed nudato ense in ipsum irruit et ex ictu ensis crudeliter sic percussit in capite quod eius caput per medium duas diuisit in partes. Quare Patroclus se in equo sustinere non ualens, utpote qui peruenerat ad ultima spiramina uite sue, mortuus in terram decidit in medio pugnatorum. Sed Hector, qui eum precipitem mortuum uidit ab equo prosterni, arma quibus Patroclus erat armatus intuens et contemplans, raptus desiderio habendi ipsa, a suo equo descendit et per unam habenam retinens equum suum ad corpus Patrocli peruenit, uolens exspoliare ipsum fulgentibus armis suis. Sed rex Merion cum tribus milibus armatorum militum in defensionem cadaueris appropinquat, et ad corpus ipsum cum tota gente sua perueniens Hectori se opposuit in predicta multitudine pugnatorum ne Hector corpus ipsum armis ipsis expoliare ualeret. Et irato animo contra Hectorem dixit hec uerba: Lupe rapax et insaturabilis, certe de hoc cibo gustare non poteris. Alibi oportet te querere cibum, quia statim uidebis contra te plus quam quinquaginta milia pugnatorum, qui ad destruccionem solius tui capitis molientur. Et sic per eundem regem et alios facto unanimiter impetu contra Hectorem, precipitare ipsum in terram uirtuose contendunt, eius equum a suis eripere manibus sathagentes, adeo quod Hector ad instanciam tot insistencium contra eum in terram flectere genua fuit coactus. Sed ipse in uirtute sue potencie seipsum seipsum illico erigens, uelint nolint Greci, equum suum potenter ascendit, et properans contra regem Merionem de eo appetit furibundus ulcisci. Sed rex Glaucon et Theseus rex cum Archilogo, filio suo, cum aliis tribus milibus armatorum Merioni succurrunt, se contra Hectorem uiriliter opponentes. Sed Hector illum qui primus Grecorum sibi occurrit appetens ense nudo morti tradidit et peremit; sic eciam multos de reliquis qui sibi occurrere non timebant. Interea bellum feruet asperrimum. Et ad corpus Patrocli iterum Hector rediit, adhuc ipsum expoliare lanceas rigidasproponens. Quare descendere ab equo non curans, quod Ydumeneus, rex Crete, cum duobus milibus pugnatorum contra eum peruenit ad bellum, et dum circa corpus expoliandum Hector insisteret, rex Merion iterum in maxima caterua militum in Hectorem irruit, sic eum fortiter expugnando quod nullo modo suum peruenire permisit ad uotum; ymo crebris et multis ictibus ipse et sui percusserunt eundem. Qui cum se uideret peditem et contra tot equites bellum letale feruere, uires uiribus cumulat, Grecos acriter inpetit ense nudo, equos interficiendo quam plures, crura, brachia, et pedes mutilando multorum, sic quod breui hora xu interfecit ex illis qui ipsum intercipere conabantur. Merion uero rex interim corpus Patrocli, eleuatum a terra coram se, recipit equo suo et asportando illud secum ad Grecorum tentoria duxit illud. Greci uero nichilominus insistentes uel ipsum intercipere uel ab eo equum eripere in multa caterua pugnancium moliuntur, sic quod ipsum equum suum ascendere nulla facultate permittunt. Inter quos erat quidam miles fortissimus nomine Carion de Petra, qui contra Hectorem instancius anhelabat. Sed quidam famulus Hectoris uidens Hectorem in tanto discrimine constitutum, dum duas haberet lanceas rigidas et acuto ferro munitas, contra predictum Carion de Petra, qui cum centum militibus aliis contra Hectorem plus aliis insistebat, unam ex lanceis ipsis in potenti uirtute uibrauit, sic quod ex eo ictu Carion letaliter percussus mortuus expirauit. Deinde idem famulus aliam lanceam uibrauit in alium qui Hectorem similiter opprimere conabatur, et ex eo ictu percussus simili modo mortuus decidit preceps in terram. Et exclamans idem famulus fortiter aduersus Troyanos ut festinanter occurrerent Hectori in tanto discrimine constituto. Cui Cicinalor, unus ex fratribus Hectoris, ut uocem clamantis audiuit, primus cum tota acie in qua erat in maxima uirtute bellandi in Grecos irruit, et a Grecis facta per uiolenciam sibi uia, peruenit ad illos c milites qui sic acriter Hectorem infestabant. Quare illico xxx ex eis crudeliter interfecti mortui defecerunt. Propter quod Troyani, animositate resumpta, campum recuperant et Greci retrocedere sunt coacti. Ad quod Hector exhileratus non modice equum ascendit, et furibundus se ingerit in certamen, et aduersus Grecos immoderate se laxans in ictibus nudi ensis, de Patrocli spoliis desperatus, multos ex Grecis interficit sibi uenientibus in occursum, et tot quot ueniunt obuiam coram eo aut omnes interficit aut prosternit letaliter uulneratos, cum Greci mortem uitare uolentes a facie eius omnes aufugiunt et patentem aperiunt sibi uiam, sic quod transcendens multitudinem acierum, totus in occisorum sanguine cruentatus, quinque uix reperit in quem exercere ualeat uires suas. Tunc Menesteus, dux Athenarum, uenit ad bellum cum tribus milibus armatorum, et eundo cum tota gente illa ex parte sinistra peruenit ad aciem illorum de Frigia, in qua erat Troylus, qui Grecos mirabiliter opprimebat, et in qua erat rex Anthipus, rex Macaon, et rex Alcanus, qui aciem ipsam cum ipso Troylo ducebant. Et facta commixtione ipsarum acierum, letale bellum potenter committitur inter eos. Tunc Menesteus dux bellantem Troilum potenter agreditur cum lancea sua, sic uiriliter ipsum impellens quod, uelit nolit, Troylum ab equo prosternit. Qui in medio tot pugnancium peruenit in terram in locum mirabiliter impeditum, cum decidisset inter pedes innumerabilium equorum et assessorum ipsorum, qui letale bellum sub mortis dubio tota intencione tractabant. Menesteus uero circa capcionem Troyli totus anhelans, ut ipsum suum habere ualeat in captiuum, cumulando uires uiribus, cum omnibus suis tantum studii adhibuit et laboris quod Troilum a pedibus equorum abstraxit, cepit eum, et captiuum ducere in multa militum phalangia festinat. Sed quidam miles, nomine Miseres, aduersus illos de Frigia potenter exclamat dicens: O uiri fortes, ad quid uenistis ad bellum? Nunquid pro honore uel uerecundia acquirenda? Nonne percipitis et uidetis Troilum, filium regis Priami et fratrem Hectoris, duci captiuum? Sane si permittitis eum duci, perpetui pudoris labe uos et heredes uestros poteritis tenere fedatos. in recuperacione igitur ipsius conuertite uires uestras et hoc facere cum celeritate curetis antequam a potencia uestrarum uirium eruatur. Tunc rex Alcamus excandescens totus in iram, accepta quadam lancea, contra Grecos, qui Troilum captiuum ducere festinabant, festinanter irruit, et sic uiriliter percutit cum eadem unum ex eis quod ipsum subita morte prostrauit. Deinde prosiliens in alium, ipsum letaliter uulnerat. Quare factum est cum auditorio suorum occurrencium cateruatim quod Troilus a manibus ipsum ducere uolencium extitit liberatus et in maxima uirtute bellandi equum ascendit, auxilio precipue regis Xantipi, qui cum acie sua in deliberacionem ipsius Troili festinus occurrit. Hic rex Xantipus Menesteum ducem furibundus inuadit et eum uiriliter ex transuerso percussit, et nisi fuisset armorum tutela fidelium, indubitanter interfecisset eundem. Dolens itaque Menesteus ex sui amissione captiui suos acriter ortatur ad bellum, et superuenientibus Grecis in succursum ipsius, in multitudine pugnancium copiosa bellum letale committitur. Quare de interfectis ex utraque parte sequitur magna strages. Interea Hector, qui belli labore laxari non poterat, in furore suo multos Grecos interficit, sternit, et uulnerat. Sed Menesteus, qui multo dolore deprimitur de eo quod captiuum suum amiserat et partem maximam gentis sue, discurrit per acies ueluti furibundus. Et dum ita discurreret opprimendo Troyanos, ille Miseres per quem suum captiuum amiserat obuius uenit ei. Quem Menesteus in armorum suorum gestamine recognouit. Quare dirigendo se uiriliter contra eum in equi sui cursu et in sue lancee forti potenter impulsu ipsum ab equo prosternit et deiecit bellancium intra pedes. Quem amplius uexare non ualens deserit et in alium irruit, quem similiter ab equo prosternit. Ad hec ex parte Troyanorum superuenit Hupon et in eius comitiua Eripisus cum duobus milibus pugnatorum et cum omnibus de regno Larisse. Contra quos rex Prothenor et rex Archelaus cum gente sua de regno Boecie exiuerunt. Durum bellum committitur inter eos. Sed non longe ex parte Troyanorum superuenit Polidamas, Anthenoris filius, in maxima multitudine pugnatorum, qui uidens tot acies Troyanorum in uno loco insimul aggregatas statuit ut eius acies cum qua uenerat separaretur ab aliis et ex alia parte se dirigeret contra Grecos. Quare factum est quod, predicta acie se contra Grecorum exercitum ex parte alia dirigente, superuenit rex Remus, a Troyana ciuitate progressus, cum tribus milibus militum armatorum. Contra quem statim irruit Menelaus cum uniuersis Spartensibus equitibus gentis sue. Et sic rex Menelaus et rex Remus insimul preliantur, qui ex potentibus lancearum eorum impulsibus ambo se sternunt ab equis. Polidamas uero irruit in Mereum, nepotem Helene et ducem xxti tantum annos agentem, qui iam in flore sue adolescencie miles strennuus habebatur. Hunc Polidamas in graui ictu sue lancee sic impulit uiolenter quod, lesis et disruptis armis quibus se tueri Mereus confidebat, letaliter uulneratus, ab equo deicitur et mortuus peruenit in terram. Quem ut uidit Menelaus mortuum decidisse, dolore multo torquetur, quoniam eum tenerrime diligebat. Et contra Troyanos eius mortem cupiens uindicare, regem Remum percuciens ense suo et fracta casside et disruptis armis, durus ictus regis Remi peruenit ad carnem et sic illum grauiter lesit in capite quod ab equo decidit semiuiuus. Quem sui putantes extinctum succurrendi sibi curam aliquam non dederunt; ymo proposuerunt a bello discedere, quod effectui tradidissent nisi Polidamas eos detinuisset inuitos. Qui postmodum in recuperacionem regis eorum uim et studium adhibentes eum ab equorum pedibus quasi mortuum extraxerunt, ducentes eum quasi ad eorum presidia semiuiuum. Rex uero Celidis, qui diebus suis omnibus aliis in forma pulchritudinis fuit prelatus (de quo scripsit Dares quod eius formam nullus describere potuisset, quem regina de Feminea tanti amoris ardore precordialiter diligebat quod magis eum carum habebat quam seipsam), hic rex Celidis irruens in Polidamam nisus est eum in ictu sue lancee ab equo deicere. Quem Pollidamas multo dolore furoris accensus congreditur ense nudo, et in sue uirtutis potencia sic grauiter percussit ipsum in capite quod eum mortuum prostrauit ab equo. Interea Hector in subsidio suorum retrocedere Grecos de necessitate coegit, et inter acies se immiscens disrupit eas, multos ex Grecis letaliter uulnerando, donec peruenit ad aciem in qua gens de Salemina uiriliter debellabat sub ductu Thesali regis sui. Hic rex Thesalus in multa strennuitate conspicuus multos ex Troyanis letaliter uulnerat et multos occidit ex eis, cum rex Theucer ex parte Grecorum aduenit, qui contra Hectorum irruens cum lancea sua sic uiriliter eum percussit quod ipsum grauiter uulnerauit. Contra quem dum Hector in sui uindictam habenas dirigeret equi sui, ille fuga lapsus multum est factus ab aspectu Hectoris prolongatus, ita quod ab Hectore eius copia penitus est subtracta. Sed Hector iracundiam sui cordis retinere non ualens in quendam amiratum Grecorum, qui primus sibi occurrit, suo irruit in furore et in ensis sui ictu ipsum statim crudeliter interemit. Magna igitur pars acierum Grecorum circundat Hectorem ut ipsum Greci capiant uel occidant. Inter quos dum esset, Theseus Hectorem est affectuosis sermonibus allocutus, humiliter monens eum ut a bello exeat ne inconsulte pereat inter tantos, quod in dampnum quasi succederet toti mundo tantum militem deperire. Hector igitur affectuosas ei grates exinde reddit. Ad hec igitur dum bellum ferueret asperrimum, Troyanis insistentibus contra Grecos, et parum longe ab Hectore Pollidamas pugnaret uiriliter contra eos, Menelaus et Thelamonius in Pollidamam irruunt. Quem Thelamonius, qui eum primus inuasit, cum lancea potenter inpellens deiecit ab equo, et uiribus cumulatis, Menelaus et Thelamonius Pollidamam capiunt, qui, fracto ense, pedes erat in bello, et ab eis eius cassidis laqueis iam disruptis, caput eius erat inerme. Quare captum festinant mittere ad Grecos. Sed Hector, qui non erat multum ab ipsis remotus, partem respexit in illam et uidit eundem Pollidamam circundatum multis Grecis, et ad uoces clamancium mox eum audiuit esse prostratum et captum et duci captiuum. Qui statim iratus irruit contra illos qui eum circundederant, et multos ex ipsis interfecit, letaliter uulnerat, et prosternit. Quare uia sibi necessario patefacta, quoscumque occurrentes letaliter uulnerando dum peruenisset ad illos qui Pollidamam captiuum ducere intendebant, furibunde sic irruit contra eos, qui triginta interfecit ex eis, aliis Pollidamam dimittentibus conuersis in fugam, et sic in Hectoris miraculosa uirtute Pollidamas extitit liberatus. Tunc rex Epistropus, rex Menelaus, et rex Thelamonius cum eorum aciebus omnibus conuenientes in unum contra Troyanos sic potenter insistunt quod eos per uiolentiam conuertunt in fugam, et quasi campum necessario deserere compelluntur, non obstante quod Hector tunc erat inter eos, qui de se mirabilia faciebat, cum aduersus tot resistere nequisset. Et quia equum suum sub eo interfecerant, pedes ab eis ita uiriliter se defendit quod nullus ex Grecis tam audax extitit aut securus qui in eum manus inicere presumpsisset. Naturales quidem fratres sui uidentes Troyanorum exercitum quasi deuictum et Hectorem non uidentes conuenerunt in unum, querentes eum sollicite inter turmas sic quod ad ipsum uirtuose perueniunt. Thelamonium letaliter uulnerant, et Dindaron, unus ex fratribus ipsis, irruit in Polixenon, quendam Grecorum nobilem amiratum, qui quendam potentem et fortem dextrarium equitabat, et ipsum potenter inpellens dextrario proiecit ab ipso, et eo per habenas arrepto, ipsum Hectori pugnanti pedes obtulit. Quem statim Hector ascendit. Illic omnes predicti fratres Hectoris naturales contra Grecos fecerunt miracula in armorum uirtutibus de seipsis. Tunc superuenit Deyfebus cum tota acie sua quam deputauerat sibi Hector cum illis uidelicet de Poenia arcus habentibus et sagittas, cum quibus uulnerauerunt multos ex Grecis. Et ipse Deyfebus Teucrum regem in facie grauiter uulnerauit. Troyani itaque qui iam fugam arripuerant, animositate resumpta, ad pugnam redeunt. Quare bellum durius instauratur. Theseus predictus dum contra Troyanos multum insisteret, Quintilienus, unus ex filiis naturalibus regis Priami, et rex Modernus cum eo in Theseum irruunt, ipsum capiunt, et captum interficere moliuntur. Aduersus quos Hector exclamans ne ipsum offendant, dimittunt illum et iussu Hectoris eum liberum permiserunt. Qui Hectori humiles grates reddit et liberatus accessit ad Grecos. Tunc ex parte Grecorum uenit ad bellum rex Thoas cum illis de Calcidonia et Philitoas cum eo, qui se ingerunt in certamen. Rex autem Thoas irruit in Cassibilans, unum ex filiis naturalibus regis Priami, et uidente Hectore fratre suo, sic grauiter eum percussit quod eum mortuum deiecit ab equo. De cuius morte Hector nimium exacerbatus et dolore commotus in confusionem Grecorum durius aspirauit. Nam multos interfecit ex eis, nunc alios uulnerat, nunc alios prosternit ab equis, sic quod in uirtute sue potencie et animositate suorum Greci sunt dare terga coacti. Interim ex parte Grecorum superuenit Nestor cum quinque milibus pugnatorum. contra quem uenit obuiam rex Hesdras et rex Philon in curru suo cum illis qui erant de Agresta sub ductu Ieconias, filii regis gentis illius. Bellum ergo commititur inter utrosque, ex quo occisorum sequitur magna strages. Rex uero Philon uiriliter preliatur, multos ex Grecis interficit. Demum circundant eum greci, ipsum interficere festinantes. Tunc Ieconias dixit regi Hesdras: Nonne uides quoniam Philon iam est captus a Grecis? Si placet, ei cum festinancia succurramus. Tunc Troyani facientes impetum contra Grecos, uelint nolint Greci, succurrerunt Troyani regi Philon, ipsum a Grecorum manibus liberantes. Interea Hector bellum ingreditur cum fratribus suis naturalibus, Deyfebo etiam et Pollidama, qui mirabilia de se facientes in armis cum eorum Troyanis Grecos intendunt ad hoc deducere in uirtutibus et uiribus suis quod Greci campum deserant et deuicti fugiant a facie troyanorum. Sed Menelaus et Thelamon uiriliter sic resistunt quod eorum uotis Troyani frustrantur. Tunc superuenit Heneas cum illis de Como sub ductu Eufrecii, ductoris eorum, cum quibus et aliis Hector contra Grecos sic durius et potenter insistit quod Greci bellantes sunt dare terga coacti. Sed Aiax, qui pro Grecis uiriliter debellabat, uidens suos in fugam uelle conuerti multo dolore deprimitur. Uerum aspiciens post se uidit plures acies Grecorum qui nondum fuerant bellum ingresse et uexillis extensis ad prelium festinare, in quibus aciebus omnis flos militum Grecorum sine dubio ueniebat. Ortatur ergo Grecos ut a fuga desistant et bello insistant, cum uicinus sit eis succursus eorum. Ad hoc bellum durius instauratur. Heneas et Ayax simul conueniunt animis hodiosis, et in forti cursu equorum eorum unus impingit in alium sic uiriliter et potenter quod ambo se sternunt ab equis, inter pedes equorum pugnantes. Sed ex parte Grecorum Philitoas de Calcidonia predictus cum tribus milibus militum succurrit Aiaci, cum usque nunc Troyanis belli pars melior arrideret, qui in uirtute belli sathagebant Grecos ut a bello discederent fuga lapsi. Sed ille due acies que cum Philitoas uenerunt ad bellum Troyanorum uota contendunt et preualere non sinunt. Quare prelio sic feruente, Philitoas in Hectorem irruit, lanceam suam fregit in illum. Sed Hector sua lancea illum in sua uirtute percussit sic quod ipsum letaliter uulnerauit et deiecit ab equo, qui semiuiuus preceps peruenit inter pedes equorum. Tunc superuenit ex parte Grecorum Huners cum acie sua in copiosa multitudine pugnatorum et Ulixes cum suis, qui de Turcia bella gerere didicerunt, item et rex Humelinus. Qui omnes reges Grecorum secum x milia militum ad prelium adduxerunt. Quid potuerunt ergo Troyani, cum quasi die illo omnes conuenissent eorum acies in conflictu et qui multo labore lassati uix alios offendere et uix se defendere facultatem integram non habebant? Sed Paris interim cum illis de Persia superuenit ex parte dextera, se in bellum inmisit, et irruens in regem Frisie, sobrinum Ulixis, ipsum in suis uiribus interemit. De cuius morte ualde tristati sunt Greci. Ulixes autem, cupiens sobrini sui mortem ulcisci, in Paridem irruit furibundus, et nitens ipsum cum lancea sua percutere sic potenter equum Paridis uulnerauit quod mortuus in terram cecidit et per consequens Paris, eius assessor. Uerum Troylus, qui insistentem contra Paridem uidit Ulixem, statim irruit in eundem, et nudato ense sic potenter percussit eundem in capite quod, fracta eius casside uiriliter et disrupta, squame lorice sue sic in eius fronte grauiter inheserunt quod infixe fronti totam eius faciem sanguineis riuulis cruentarunt. Ulixes uero firmus in equo persistit et Troylum, qui iuxta ipsum eum offendere nitebatur, cum ense suo in facie uulnerauit. Tunc fuissent reuera Troyani terga dare coacti nisi ille fortissimus Hector cum fratribus suis, Troilo, Paride, Deyfebo, necnon et aliis suis fratribus naturalibus uiriliter restitissent. Toto enim illo die Hector hinc inde discurrens a propria acie sua quam sibi deputauerat ex Troyanis bellando discesserat, aciem ipsam sine ductore relinquens. Sed deinde uidens Grecos inualescere contra Troyanos ad propriam aciem suam rediit et se coniunxit eidem. Gaudent ergo Troyani qui erant in predicta acie constituti suum recuperasse dominum et ductorem. Et sic Hector ipsos sermonibus affectuosis alloquitur, reducens eis ad memoriam preteritas iniurias eis a Grecis illatas, et eorum reducit ad mentem quid Greci eis facerent si eorum (quod absit!) essent forte uictores. Monet ergo eos et ortatur eosdem ut in bello fortiter inualescant et ad uictoriam toto corde prorsus anhelent. Tunc omnibus ei in deuota uoluntate fauentibus, Hector ex parte dextera eos per quandam uallem contra Grecos duxit ad bellum. Illic fit cedes maxima, multi ex Grecis intereunt. Nam et Hector eos sine fine confundit. Rex uero Thoas, qui Cassibilans, filium regis Priami, occiderat, discurrendo per acies contra Troyanos multa committit dispendia. Quem naturales filii regis Priami certissime cognoscentes in uindictam mortis fratris eorum omnes unanimiter conuenerunt. Et sic omnes unanimiter in regem Thoas irruunt, ipsum ab equo deiciunt. Qui, fracto sibi ense, ab eis non poterat se tueri, et sui cassidis ruptis laqueis et eis ab eo uiriliter extirpatis, caput eius inerme sibi intercidere omnes intendunt. Quod de facili potuissent nisi Athenarum dux irruisset acriter super eos et Quintilienum, qui regem Thoas durius opprimebat, grauiter uulneratum ab equo deiecit. Deinde dum contra alium potenter insisteret, Paris cum quadam sagitta, tenso arcu, percussit ipsum in costis. Sed Athenarum dux de hiis nichil curans sua potencia et uirtute regem Thoas, in locis tamen pluribus uulneratum, ab eorum manibus liberauit. Et ipse dux in multorum adiutorio qui sibi uiriliter succurrerunt ab eorum manibus liber euasit. Hector autem dum in deuiccionem Grecorum cum suis firmiter anhelaret, rex Humerus ex parte Grecorum, tenso arcu et emissa sagitta, Hectorem in facie uulnerauit. Contra quem Hector statim irruit, et nudato ense sic grauiter ipsum percussit in capite quod caput eius duas diuisit in partes. Quare mortuus rex Humerus nec amplius tendet arcum nec sagittam emittet. Greci uero in sonitu cuiusdam cornu uii milia pugnatorum contra Hectorem faciunt conuenire, qui cum suis mirabiliter se defendit. Interim uero Hector a bello discedens ad regem patrem properat, monens illum quod ei cum sua gente succurrat. Qui cum iii milibus pugnatorum in eorum uirtute recentium accessit ad bellum. Illic conflictus fit maximus et ex Grecis potissime magna cedes. Ayax et Hector in bello conueniunt, ambo deiciunt se ab equis. Menelaus interfecit quendam amiratum Troyanorum. Celidonas autem interfecit Moles de Orep, nepotem regis Thoas. Madon uero de Clara irruit in regem Cedium, quem tam dire percussit in facie quod oculum eius euulsit. Sardellus autem quendam alium Grecorum amiratum interfecit. Margariton uero in Thelamonem irruit sed Thelamon ipsum grauiter uulnerauit. Fanuel autem regem Prothenorem deiecit ab equo. Sic et ceteri fratres naturales filii regis Priami contra Grecos letaliter offendendo uiriliter se gesserunt. Inter hec autem rex Duglas irruit in Menesteum, Athenarum ducem, et cum forti lancea ipsum inpellere uiriliter est conatus. Sed Menesteus, dum careret lancea, ipsum inpetit ense nudo, et tam potenter super cassidem eius ipsum percussit in facie quod, cassidis nasali disrupto, ipsum uulnerauit in naso. Deamor autem uidens fratrem suum sic lesum in facie et in naso irruit in Menesteum, sic potenter ipsum inpellens quod ipsum deiecit ab equo. Sed Menesteus statim in animi sui uirtute surrexit. Uerum alius frater eorum ipsum agrediens, sicut erat pedes, crudeliter uexat eum, et sic omnes tres fratres contra Menesteum crudeliter insistentes aut ipsum occidere aut ipsum capere tota intencione festinant. Sed Menesteus a predictis tribus fratribus uiriliter se defendit. Uerum quia semper plures contra unum consueuerunt pocius preualere, tres fratres in ictibus ensium disrumpunt eius arma, frangunt eius scutum, et cassidem cassant eius, et specialiter Thoras, maior frater eorum, qui Menesteum mirabiliter opprimit et infestat. Tunc rex Theucer, qui uidit Menesteum in tanto discrimine constitum, in audiutorium eius festinus accelerat. Sed Hector ibi occurrit, appetens ducem Menesteum et regem Theucrum uiolenter opprimere, et male sine dubio cessisset ambobus nisi ille fortissimus Ayax cum mille militibus in Hectorem irruisset, quos secum in sua duxerat comitiua. Ad hoc ex parte Troyanorum superuenit Persarum rex cum u milia militum sub ductu Paridis. Et pulsante Paride quoddam cornu contra Grecos uiriliter se inmittit, superuenientibus etiam aciebus aliis Troyanorum. Quare bellum interim feruet asperrimum, et Troyani aduersus Grecos nimium preualentes in uirtute Hectoris Grecos dare terga compellunt. Qui Hector tunc, ut scripsit Dares, mille milites interfecit ex Grecis. Interea Hector dum per turmas bellando discurreret, Merion obuius sibi occurrit coram quodam tentorio inter Grecos. Quem ut uidit Hector, dixit ei: Nequam proditor, ecce nunc uenit hora tua ut condignam mercedem accipias de eo quod a me auferre temere Patroclum presumpsisti. Et facto impetu contra eum, ipsum deiecit ab equo. Et statim Hector descendens in ipsum pedes insiluit et nudato ense caput eius ab eo uelociter amputauit. Armis tamen eius quibus erat indutus ipsum nichilominus spoliare festinat. Sed Menesteus, Athenarum dux, qui hoc repente percepit, accepta quadam lancea, in Hectorem irruit ex transuerso, Hectore non aduertente motum illius. Quare ipsum grauiter percussit et uulnerauit eundem. Et timens furorem Hectoris statim ab ipso recessit. Hector uero, se sentiens uulneratum, bellum egreditur, uulnus sibi factum fecit sic sagaciter alligare quod sanguinis ab eo emanare non posset, et confestim iterum redit ad bellum. Tunc impetu ire sue plures Grecos interfecit. Nam, ut Daretis liber pro ueritate testatur, post uulnus ipsum eo die plus quam mille milites Grecorum interfecit. Quare Grecorum exercitum in tanta debilitate et pusillanimitate deduxit quod nullus Grecorum habebat in se animum defendendi, nec Agamenoni facultas libera competebat quod ad bellum accedere potuisset. Quare Troyanorum exercitus in magna uirtute procedens fugientes Grecos usque ad eorum tentoria sunt sequti. Quorum tentoria Troyani quasi uictores inuadunt uiriliter et predantur, arreptis ab eis armis multis, auri et argenti copia magna nimis quam in scrineis inuenerunt eorum, et omnem eorum suppellectilem asportantes ad eorum presidia detulerunt. Hic fuit ille dies in quo ipsi bello perpetuus potuit esse finis et Troyani tunc fuissent in totum absolute uictores. Sed fata, que statuunt aduersa futura contingere, omnia cecis insidiis tollunt de medio, per que aduersa que futura disponunt finaliter compleantur. O quam fuit fragilis et debilis causa que Troyanorum oculos excecauit et specialiter Hectoris, qui persone sue cladem et suorum omnium futuros interitus non potuit euitare, cum eo die Troyani fuissent in tanta potencia quod omnes Grecos qui uenerant contra eos morti tradere finaliter potuissent et se ab imminentibus et futuris periculis liberare. Sane non est illa laudabilis in aliquo sapiente discrecio qui, cum est aliquo graui et mortali periculo prepeditus et fortuna sibi arrideret quod per subitos et felices euentus se potest ab eo subito liberare, felicem successum quem sibi repente fortuna ministrat grata manu non recipit ut ingratus, et finaliter non prosequitur, apprehendendo illud quod una hora sibi exhibet felix euentus. Nam si ea hora illud non recipit et admittit sed differendo dimittit, nunquam ad illud quod uno puncto potuit obtinere poterit postea peruenire. Nam fata, si bonum quod ingerunt statim non recipitur ab ingrato, tamquam ille qui per ingratitudinis uicium illud amisit, exhibere postea sibi negant. Sic successit infelici Hectori illo die, in quo cum potuisset de suis hostibus in multa gloria obtinere triumphum, dum per acies discurreret persequendo hostes suos, qui, tamquam deuicti, ab eius et aliorum Troyanorum facie fugiebant_ Ex parte Grecorum obuius sibi uenit Exione filius, sobrinus eius, filius Thelamonis, qui Thelamonius Aiax proprio nomine dicebatur et qui in uirtute bellandi ipsum hostiliter est aggressus, cum fuerit uir in uiribus multum potens et fortissimus preliator. Committitur ergo durum prelium inter duos tam fortes, sed dum inter se bellando mutuo loquerentur, agnouit Hector illum esse filium amite sue et sibi linea sanguinis esse coniunctum. Quare Hector multum exinde factus letus, depositis armis, in multa sibi est affeccione blanditus, placere sibi in omnibus spondet, et monet ipsum et rogat ut ad Troyam ueniat inspecturus amplam sui generis parentelam. At ille negans et saluacionem suorum Grecorum et sue patrie non obmittens rogat Hectorem ut, si tanta affeccione ducitur erga eum, faciat et procuret quod Troyani amplius eo die bellare desistant et quod Grecos fugientes amplius non sequantur sed ut Troyani ad urbem redeant, Grecis eo die in pace dimissis. Annuit infelix Hector. Quare incontinenti, emisso tubete sonitu, omnes Troyanos retrocedere et a bello desistere facit et mandat. Iam Troyani in Grecorum naues ignem inmiserant, iam omnes naues finaliter excussissent, sed ad uocem et mandatum ducis eorum omnes totaliter destiterunt et multo dolore commoti ad ciuitatem redeunt et ingrediuntur in ipsam. Et ista fuit tam leuis causa quare Troyani illo die ab obtentu eorum uictorie cessauerunt, ad quam postea nunquam potuerunt, fatis contradicentibus, peruenire. Portis igitur ciuitatis securis seris et repagulis ueniente nocte firmatis, parum ante surgentem auroram Troyani uiri pugnantes et qui sani erant arma capiunt, armantur ex eis, expectantes diei lucem, ut ad iussum Hectoris ducis eorum ad bellum exeant contra Grecos. Sed die facto Greci ad regem Priamum nuncios transmiserunt, petentes mensium duorum inducias, treuga firmata. Quod rex Priamus et Hector ex maiorum eorum exercitus consilio concesserunt. Greci uero interim mortuos eorum quos uoluerunt tradiderunt funerarie sepulture; ceterorum autem corpora mortuorum statuerunt igne consumi. Achilles uero, qui de morte Patrocli solari non poterat, de morte ipsius mestis et flebilibus uocibus in multo flumine lacrimarum diucius lamentatur. Demum, constructa Patroclo ex insignibus marmoreis lapidibus sepultura, Patrocli corpus in ea in multo honore fecit Achilles humari et secura firmitate recondi. Sic Grecorum maiores corpus Prothesilai in quodam cenothaphio marmoreo in opere nimium precioso statuerunt in honore maximo, ut moris tunc erat maiorum nobilium sepeliri. Interim Troyani uero, treuga ipsa durante, eorum uulneratos in bello in peritorum consilio medicorum curari faciunt et mederi, ita quod in fine duorum mensium predictorum restituti sunt qui uulnerarati fuerunt integre sanitati. Sed rex Priamus, qui de morte Cassibilantis, naturalis filii sui, solari non poterat, pro eo quod eum magis quam capiat paternus affectus tenerrime diligebat, in lacrimis uacauit diucius et lamentis. Sed demum ipsum in templo Ueneris plurimum precioso recondidit in sepulcro. Cassandra autem plorancium audiens gemitus et lamenta furiosas exclamat in uoces dicens: O miseri Troyani, quare uestrorum excidia substinetis, que de uobis omnibus similia sunt futura? Cur pacem Grecorum non queritis antequam gladio trucidante omnes nequiter pereatis, et nobilis ciuitas Troie detur in preceps et funditus in ruinam, et antequam paruulis matres eorum orbate perpetuas ipse et ipsi defleant seruitutes? Sane non fuit Helena tam doloroso tam exicioso precio comparanda ut omnes usque ad unum sub tanto martirio pereamus. Quam dum Cassandra talibus clamoribus nullum finem inponeret, rex Priamus capi mandauit et sub firmi claustri custodia tempore multo detrudi. Interim igitur Palamides multum conqueritur inter Grecos de dominio Agamenonis sic prelati. Dicit enim eum indignum tanti dominii potestate super tot reges et duces, et se asserit digniorem nec eum habere in prepositum suum uelle, cum ipse eum sibi non elegerit, nec ab omnibus regibus, qui sunt numero plus quam xxx, fuerit electus, sed a tribus tantum, preter conscienciam omnium aliorum. Sed circa hoc tunc non fuit ultra processum. Elepsis uero induciis treuge date, Agamenon, in sue potestatis officio peruigil et cura debite sollicitudinis incalescens, omnes acies suas studio uigili ordinauit qualiter ordinate et composite procedere deberent ad bellum. Primam igitur aciem conmisit Achilli, secundam Dyomedi, terciam Menelao, quartam Menesteo, Athenarum duci, et omnes alias acies subsequentes idem Agamenon satis disposuit circumspecte. Hector autem suas acies in multa discrecione disposuit. In prima posuit Troilum et in ceteris ductores uiros multa strennuitate conspicuos, prout fuit uigili sibi cure. Nec mora, Hector cum aciebus omnibus in multa animositate portam ciuitatis exiuit, et Grecorum licias transcendendo cum eis in campum liberum se recepit. Hector igitur primus contra Achillem, quem bene cognouit, se ingerit in conflictum, et dum uterque eorum, unus uidelicet contra alium, equum suum coegit in cursum, ambo in se uiriliter concurrentes, dum alter eorum impingit in alterum, ambo sternuntur ab equis. Iuxta illud fortis inpingit in fortem et ambo pariter corruerunt. Sed Hector primus insurgit, equum suum uiolenter ascendit, Achillem deserit, et se uelociter ingerit inter turmas. Maiorem partem sibi occurrentium interfecit, alios uulnerat, alios crudeliter prosternit ab equis, et in uirtute sue potencie omnes Grecorum acies fortiter debellando diuidit et perforat, et ubicunque uult, Grecorum sanguine madefactus, incedit, percuciendo quoscunque crudeliter ense nudo. Achilles uero non post magnam horam insurgens equum ascendit, et faciens impetum in Troyanos multos occidit ex eis, et tamdiu per turmas uulnerando discurrit quod Hectori uenit obuius in uirtute bellandi. Insiliit igitur statim alter in alterum in fortitudine lancearum sed Hector Achillem sic potenter impulit quod, licet lancea sua plures se confregisset in truncos, Achilles se in equo sustinere non ualens, ab equo sternitur et preceps peruenit in terram, Hectore capere intendente equum Achillis. Sed cum contradictores multi contra Hectorem insultarent, Achilles equum suum festinus ascendit, Hectorem impetit ense nudo, et sic potenter ipsum percussit in casside supra caput quod Hector necessario nutans in suorum uiribus lacertorum, uix se tenuit firmum in sella. Hector tamen propterea multo doloris furore accensus irruit in Achillem et ipsum impetens in multa potencia ense nudo, ictus ictibus cumulando, supra cassidem percussit Achillem sic quod per eius faciem riuuli sanguinis defluxerunt. Mortale igitur certamen insimul ambo fouent ita quod si diucius ambo in eodem simul bello perstitissent, uel alter interfecisset alterum uel ambo se mutuo forte peremissent. Superuenientibus ergo notis eorum de aciebus scilicet partis utriusque, uix sunt ambo abinuicem separati. Tunc Dyomedes bellum intrauit cum maxima acie pugnatorum et ex aduerso Troilus eciam cum maiori. Dyomedes et Troilus ambo bellando conueniunt, ab equis se sternunt. Sed Dyomedes primus insurgit, equum ascendit, Troilum stantem pedes sic uiolenter percussit in casside quod circulum cassidis eius fregit. Uerum Troilus in uirtute uirium suarum Dyomedis equum interfecit, ita quod ambo pedes insimul preliantur. Greci uero Dyomedem et Troyani Troilum ascendere faciunt equos suos et ambo repetunt certamen ipsorum. Sed Dyomedes in multa uiolencia preualente cepit Troilum et captiuum eum ducere ad presidia sua conatur. Troyani uero contra Dyomedem acriter insistentes Troilum a manibus suis eripiunt in multo discrimine personarum. Tunc discurrendo per acies superuenit Menelaus; ex parte Troyanorum Paris accessit. Bellum durius instauratur. Hector autem in bello quasi furibundus anhelans quoscunque sibi occurrentes interficit. Et dum uenisset obuius contra eum, quidam miles nouus nomine Boetes in uirtute sua animose Hectorem est aggressus. Sed Hector tam grauiter percussit ipsum in capite quod ipsum a uertice usque ad umbilicum duas diuisit in partes, qui statim mortuus expirauit. Hector autem equum eius accipiens ipsum fecit per quendam suum famulum asportari. Rege Archilogo, Boetis consanguineo, hoc uidente, qui dum consanguinei sui mortem moliretur ulcisci, dure Hectorem est aggressus. Contra quem Hector potenter irruens ipsum non obstantibus eius armis per medium ense scindit, qui statim mortuus spiritum inter pugnantes emisit. Rex uero Prothenor ausu temerario ductus ex transuerso inuadit Hectorem, et tam potenter ipsum inpulit, Hectore non aduertente eius insidias, quod Hectorem deiecit ab equo. Sed Hector incontinenti consurgens equum ascendit, in Prothenorem irruit, et tam dire in suarum uirium predictum uirtute percussit quod corpus eius duas dimidiauit in partes. Achilles autem, postquam uidit Prothenorem sic extinctum, qui sibi in linea sanguinis attinebat, de morte illius grauiter fuit tristatus. Sed rex Archilogus de morte Prothenoris in simili dolore concurrit, cum sibi esset satis propinqua consanguinitate coniunctus. Achilles ergo et Archilogus simul cum eo corpus Prothenoris recuperare intendunt, quod facere minime potuerunt. Inualescentibus enim in multa uirtute Troyanis, Greci necessario sunt dare terga coacti, quos Troyani precipitem coegerunt in fugam. Ipsi eos fugientes usque ad eorum tentoria persequntur, occidendo eos et ipsos letaliter uulnerando. Die tunc ad noctis tenebras iam uergente, quare superueniente noctis umbraculo, prelium est dimissum. Aspectibus igitur hominum crepusculo succedente, stellis per celi spacium undique patefactis, quas nox, que nocet oculis intuentium in aspectibus ceterorum, propter sue tenebras cecitatis aperte uulgauit, omnes reges Grecorum, duces, et principes in ipsius noctis conticinio in regis Agamenonis tentorio conuenerunt, ubi tantummodo de morte Hectoris, qualiter ipsum interficerent, multa consilia sunt scrutati. Dixerunt enim nisi Hector ab hac uita deficiat et semper insistat in bellis, Troyani nunquam potuerunt sic offendi quod Greci de eis possint ad uictoriam peruenire. Ipse enim solus omnium Troianorum est defensor et Grecorum mortalis offensor. Sed demum omnes ipsi se in hoc consilio firmauerunt quod effectum talis negocii Achilles reciperet supra se, non tantum suis uiribus quam suo sagaci ingenio terminandum. Quod Achilles suscepit sollicito animo exequendum, cum pocius eius intersit ex eo uidelicet quod Hector multum affectat mortem Achillis, et nisi Achilles sibi preuideat, de facili poterit per manus Hectoris, fortuna sinistrante, perire. Cuius rei causa eorum de hoc finito consilio, singuli eorum ad tentoria sua tendunt eius nocturne causa quietis. Adueniente uero sequentis diei diluculo, mane facto, Greci cateruatim ad arma concurrunt. Nam ille fortissimus omnium Hector quietis impatiens portum iam exiuerat ciuitatis et in campum peruenerat causa belli cum sua acie, quam sibi instituerat de Troye pugnantibus specialiter oriundis. Quem sequtus Heneas cum acie sua post eum properauit uelociter; sic Paris, sic Deyfebus, sic Troilus, sic ceteri cum aciebus eorum dudum per Hectorem ordinatis. Primus igitur ante omnes Hector ingerit se ad bellum cum Troyanorum omnibus aciebus, in quibus fuerunt, ut scripsit Dares, ex ipsorum Troyanorum parte cl milia pugnatorum. Inter utramque partem bellum letale committitur. Paris cum illis de Persia pugnantibus cum arcubus et sagittis bellum ingrediens innumerabiles Grecos interfecit et letalia uulnera figit in illos. Interim rex Agamenon bellum ingreditur, quem statim Hector agreditur. Ipsum ab equo prosternit grauiter uulneratum. Achilles uero tunc inuadit Hectorem, cassidem eius in eius capite in ictuum multorum uirtute confregit. Sed illico Heneas et Troilus irruunt in Achillem in multitudine pugnatorum. Tunc ille fortissimus Dyomedes irruit in Heneam, quem grauiter uulnerauit. Qui inproperando dixit Henee: Aue, bone consiliarie, qui regi Priamo dedisti fidele consilium de me in sua presencia offendendo. Sed pro certo scias, si huiusmodi prelia sepius frequentabis et in manus meas te contingat incidere, pro certo de meis manibus morieris. Et tunc facto impetu contra eum, ipsum deiecit ab equo. Ad hoc Hector inuadit Achillem, mirabiliter eum grauat. Iam cassidem sibi confregerat, capere nitens illum, sed filius Thidey, qui sic interceptum uidit Achillem, in Hectorem irruit furibundus, et eleuato ense in suorum fortitudine brachiorum percussit illum et ei graue uulnus infixit. Hector autem ad ictum uulneris nullatenus stupefactus accepto ense in multa furoris rabie in Dyomedem, qui contra eum tam uiriliter insistebat, potenter irruit, sic quod ipsum deiecit ab equo. Troilus autem uidens Dyomedem in terra deiectum proprio descendit ab equo, pedes contra Diomedem se dirigit ense nudo. Contra ipsum Troilum Dyomedes uiriliter se defendit. Achilles et Hector mutuo preliantur. Interim uero Menelaus, Ulixes, Polimites, Neptolomus, Palamides, Stellenus, Menesteus, dux Nestor, rex Thoas, Eurialus, Philitoas, et Theseus ex parte Grecorum ueniunt in conflictum. Sed ex parte Troyanorum ueniunt omnes reges qui in adiutorium uenerant eorum cum multitudine gentis ipsorum necnon et omnes acies dudum per Hectorem ordinate. Mirabile bellum committitur inter utrosque. Rex Agamenon et rex Pandalus inter se insimul concurrentes ambo se sternunt ab equis. Rex Menelaus uenit obuius Paridi, qui ambo se tunc ueraciter cognouerunt. Et dum ambo se offendere conarentur, Menelaus inpulsu sue lancee Paridem uulnerauit. Sed in armorum suorum tutela fidelium Paris non est grauiter lesus. Et nichilominus dum ad ictus potenciam Paris se sustinere non posset, deiectus ab equo peruenit in terram. Qui multo pudore confusus erubuit propter Helenam, cum sic ipsum dehonestasset enormiter Menelaus. Inter regem Arastrum et Ulixem maxima fit bellandi contencio. Ulixes ipsum ab equo deiecit et equum eius captum ab eo ad tentorium suum mandat. Polimedes irruit in Ampon senem, letaliter ipsum uulnerauit, qui eo uulnere mortuus expirauit. Neptolomus Archilogum regem aggreditur, ambo se sternunt ab equis. Polidamas irruit in Palamidem, ipsum ab equo uulneratum prosternit, et turpibus uerbis debilitatem eius improperauit eidem. Rex Stelenus et rex Caras inter se certando conueniunt. Sed rex Stelenus regem Garas uulneratum ab equo prosternit. Philimenis irruit in ducem Athenarum, quem ab equo deiecit, equum ab eo aufert, et ipsum adduxit ad suos. Philitoas irruit in regem Remum, ambo sternunt se ab equis. Rex Theseus et rex Eurialus ambo bellando conueniunt, mutuo se uulnerant, et se ab equis deiciunt uirtuose. Naturales filii regis Priami fecerunt mirabilia de eorum strennuitate illo die, multos interficiendo Grecos et multos ex eorum regibus uulnerando. Rex Thelamon regem Sarpedonem aggreditur, ambo in ualido impulsu fortium lancearum grauiter uulneratos se sternunt, sic quod quasi semiuiui in medio bellancium deciderunt. Rex Thoas et Achilles, qui consanguinei simul erant, ambo simul aggrediuntur Hectorem, duris ictibus et frequentibus ipsum impugnant, ab Hectoris capite eius cassidem extirpant, in multis locis percusserunt eundem, a quibus multi riuuli sanguinis defluebant. Sed Hector in regem Thoas uiriliter insistendo percussit ipsum in facie sic quod medietatem nasi detruncauit eidem. Tunc fratres Hectoris naturales in Hectoris succursum festinanter accelerant, mirabiliter Grecos premunt, regem Thoas capiunt, regem Thelamonem letaliter uulnerant, deicientes ipsum a equo ita quod quasi mortuus ad Grecorum tentoria fuit delatus, et regem Thoas captiuum ad ciuitatem Troyanam per Deyfebum et Anthenorem transmiserunt. Menelaus Paridem offendere multum intendit, sed Paris, qui hoc bene percepit, tenso arcu in Menelaum sagittam emisit, letali toxico delinitam, et sic eum grauiter uulnerauit quod eum sui quasi mortuum ad sua tentoria pertulerunt. Sed illico auxilio medicorum ligato uulnere Menelay et uulnere in unguentorum medicamine dulcorato, Menelaus redit ad bellum, Paridem querit, de eo cupiens furibundus ulcisci. Paridem inuenit et impulsu sue lancee Menelaus in Paridem irruit, uolens eum letaliter uulnerare, quod reuera fecisset nisi Heneas inter utrumque se in scuti sui tutamine medium inmisisset. Paris autem tunc erat inermis, cum ipse tunc suis armis se uoluntate spontanea exuisset, quod quia presenserat Menelaus, morti tradere facilius eum putauit. Heneas uero in maxima militum comitiua, pro eo quod Paris non erat armatus, ipsum ad ciuitatis presidia commeauit, ne forte tunc eum offenderet Menelaus. Sed Hector Menelaum aggreditur, capere nitens eum. Sed eius uoto frustratus est pro eo quod statim in eius succursum accessit innumerabilis quantitas pugnatorum. Quare, ipso dimisso, cum suis in turmas Grecorum irruit, ipsos interficit, et in sua et suorum potencia Greci sunt dare terga coacti, Troianis Grecos insequentibus fugientes. Sed uergente die ad solis occasum, bellum dirimitur et utriusque partis acies mutuo separantur. Troyanis igitur intrantibus ciuitatem et portis necessaria firmitate conclusis, sufficientibus excubiis ordinatis, qui fuerunt bello lassati nocturne quieti commode se dederunt. Mane uero facto rex Priamus statuit eo die non esse bellandum, sed pro quibusdam secretariis suis misit, Hectore uidelicet, Paride, Troilo, Deyfebo, Pollidama, Anthenore, et Henea, ut ad ipsum accedant. quibus uenientibus et existentibus coram eo, rex Priamus dixit eis hec uerba: Noscitis qualiter regem Thoas carcer noster tenet inclusum, qui multa furoris audacia, non offensus a nobis, in nostre ciuitatis exterminium et nostrarum personarum excidium inmerenter accessit. Quare iustum michi uidetur ut per nos iniqua morte periret qui uoluit nos perire, ut uel sit furca suspensus uel alio modo nequiter detruncatus. Quid inde uobis uidetur per uos michi consilio salubri pandatur. Heneas autem, qui primus ad regis uerba respondit, humiliter dixit regi: Absit a uobis, domine mi rex, ut ad tantum facinus uestra nobilitas protrahatur, cum rex Thoas sit de melioribus Grecie, multis suffultus consanguineis et amicis. Et uos cum habeatis multos qui cari sunt uobis, posset eorum aliquis a Grecis intercipi, quem Greci simili pena afficerent carum uobis, quod forte pro maxima mundi parte sic esse factum aliquatenus non uelletis. Et sic magis reuera salubre sit regem Thoas captum salubriter conseruare, qui pro aliquo uestrorum in bello similiter intercepto posset recuperacionis beneficio commutari. Hector autem Henee consilium utpote laudabile satis probat. Sed rex Priamus adhuc in uerborum suorum intencione persistens iterum dixit eis: Si sic decreueritis faciendum, iam Greci putabunt et dicent nos esse repente timore concussos qui de offendentibus nos non habeamus audaciam faciendi iusticiam nec ulcisci, quamuis de hoc totus in uestri consilii iudicio conquiescam. Et sic consilio fine facto, Heneas ad uidendum Helenam se uelle dixit accedere, quare Troilum et Anthenorem secum ducit. Et eis intrantibus aulam pulchritudinis, ubi tunc regina Heccuba cum Helena residebat in comitiua multarum nobilium mulierum, Heneas et Troilus Helenam nisi sunt multis affectuosis sermonibus confortare. Quare regina Heccuba, utpote sapiens et discreta, eos ad tuicionem personarum eorum, ciuitatis Troye, et regis Priami satis deuotis eloquiis fuit ortata. Greci uero inter se de dampnis eorum et suorum nece a Troyanis nequiter occisorum nimium tacito murmure conquerentur, et dicunt se fuisse maxima fatuitate detentos qui ad tam grauia dispendia personarum et rerum eorum se submittere uoluerunt a quibus potuerunt tunc se salubriter abstinere. Eadem autem nocte aer abductus multa caligine tenebrarum multas aquosas diffundit pluuias in multorum ymbrium tempestate, ueluti si nunquam pluuias effudisset uel quasi forte dii uellent terris effundere, Deucalionis diluuio iterato. Et (quod fuit ipso grauius) ea nocte uentorum rabies tanta et tam grauis inualuit quod omnia Grecorum tentoria uiolenter a soli stacione defixit, propter que Grecis magna doloris et laboris superuenit anxietas. Sed demum nocte fugata fugierunt tenebre et predicte earum socie tempestates, cum aduenientis diei splendor serenus apparuit, qui totam terre faciem illustrauit. Tunc Greci armis eorum protinus induuntur, ad bellum procedere festinantes. Achilles primus inter Grecorum acies campum petit; deinde Dyomedes, Agamenon, Menelaus, et Athenarum dux. Achilles autem primus in Hupon, grandem giganti similem regem de Larissa, impetuose irruit, et sic eum sua lancea Achilles inpulit et percussit quod ipsum mortuum prostrauit ab equo. Rex Ortomenus aggreditur Hectorem, quem Hector protinus interfecit. Dyomedes regem Antipum, contra eum bellantem, in multa uirtute peremit. Tunc duo reges, quorum unus uocabatur Epistrofus et alter Cedius, in bello se ingerunt, in Hectorem irruunt. Sed rex Epistrofus contra Hectorem, quam bene cognouit, multis contumeliosis uerbis insultat, et post uerba in eum impetum faciens ipsum cum lancea sua uiriliter impulit, sed a sella ipsum non potuit remouere. Quare iratus Hector uerbis eius et factis ipsum agreditur, et eum crudeliter interemit et dixit aduersus eum: Contumeliosa uerba que diffundebas enormiter inter uiuos uade et ammodo inter mortuos, si potes, effundas. Cedius uero uidens mortuum regem Epistrofum, fratrem suum, multo dolore torquetur et inter sui doloris angustias mille suos milites, quos cum multis aliis in adiutorium Grecorum adduxerat, statim conuocat et mandat eisdem quod cum eo Hectorem insequantur ut ipsum interficiant, ut de morte fratris sui optatam consequi ualeat ulcionem. Nec mora, predicti milites cum rege Cedio Hectorem insequuntur, ipsum inueniunt inter turmas, et in eum irruunt et ab equo deiciunt. Sed rex Cedius dum extenso brachio cum ense suo putat ipsum letaliter uulnerare, Hector, qui uidit ictum ab extenso brachio uenientem, regem Cedium in ipso brachio percutit sic quod ipsum brachium ab humero diuidens regi Cedio detruncauit, et ad ipsum regem appropinquans, qui iam ab equo ruebat, ipsum protinus interfecit. Eneas uero regem Amphimacum bellantem interfecit. Menelaus autem rex, item dux Athenarum, rex Thelamon, rex Ulixes, rex Dyomedes, rex Archelaus, rex Macaon, et rex Agamenon cum eorum aciebus omnibus bellum intrant. Ingens bellum committitur et letale, ex utroque latere multi decidunt interfecti. Iam sol diei medium constituerat cum omnes Greci conuenientes in unum simul irruunt in Troyanos, et in eorum tunc uirtutis audacia sic Troyanos grauiter oppresserunt quod eos, urgente necessitate, conuertunt in fugam. Tunc Achilles regem Philis, bellantem cum eo, in suarum potestate uirium interfecit. Sed Hector exinde multo furore bachatus duos de Grecorum regibus interfecit, uidelicet regem Alpinorem et regem Dorium. Tunc Troyani in uirtute Hectoris sic acriter debellantis campum recuperant et durius Grecos premunt. Sed rex Epistropus tunc a ciuitate Troyana animosus exiuit cum iii milibus pugnatorum, qui omnes bello uiriliter se inmiscent, Grecos impetunt crudeliter, et confundunt, et multo forcius ex eo quod idem rex Epistropus quendam sagittarium secum duxit. Hic autem sagittarius ab umbilico superius erat homo, inferius erat equus, et in omni sua parte, tam superius quam inferius, coopertus erat ex innatis in eo pilis equinis. Facies autem eius, licet similis esset humane, tota erat rubea, igneum colorem habens, ac si carbo esset accensus, et equinos ex ore producebat hinnitus. Oculi autem eius erant splendidiores facie in ignis ardore, cum duas ardentes flammas igneas presentarent, propter quod intuentes horrore maximo deterrebat. Hic nulla armorum tutela uestitus cum quodam arcu in manu et quadam faretra plena sagittis bellum intrauit. In cuius ingressu equi bellantium ualde perterriti, non obstante quod assessores eorum multis eos stimulis calcarium peruergebant, retrogradi facti subitam quasi rapiebantur in fugam. Sed cum magno labore bellantes ipsos detinuerunt in bello, non minus ipsi bellantes ipsius sagittarii impetum dubitantes quia in arcu et sagittis suis Grecos plurimos interemit. Hector autem interim ducem Salemine, Polixenart, qui aduersus eum plurimum insistebat, occidit et ita dux mortuus expirauit. Dum igitur sagittarius interficiendo Grecos per turmas discurreret et Troyani crudelius insisterent contra Grecos, in fugam de necessitate conuersi ad tentoria sua festinat, quos Troyani usque ad ipsa tentoria sunt sequti. Ibi mirabilis casus emersit. Nam dum sagittarius Grecos fugientes coram eo acriter infestaret et Troyani Grecos in tentoriis eorum opprimerent, Dyomedes, qui fugiens ad tentoria properabat, coram uno de papilionibus sagittarium inuadit, quem nullo modo uitare potuit propter Troyanos, qui contra eum a tergo uiriliter anhelabant. Necessarium ergo fuit plurimum Dyomedi ut, inuitus et dubitans, in sagittarium irruisset, qui si uoluisset retrocedere, cum ipse esset grauiter uulneratus, in manibus hostium incidebat, quem uiuere nullatenus permisissent. Sagittarius ergo dum Dyomedem in sua sagitta percutteret, Dyomedes cum ense suo uiriliter percussit ipsum inermem sic quod mortuum ipsum deiecit in terram. Interim Greci campum recuperant et Troyani necessario retrocedunt. Hector uero in Achillem irruit in equi sui cursu nomine Galathea. Contra quem dum occurrisset Achilles, in eorum ictibus lancearum se ab equis ambo deiciunt. Sed Achilles equum suum primo celer ascendit et in equum Hectoris Galatheam manus extendens cepit eum, ipsum sathagens asportare. Hector autem iratus ad suos potenter exclamat ne equum suum abire permittant. Propter quod infiniti milites ad ipsius recuperationem uiriliter intendentes irruunt in Achillem et graue bellum committitur inter utrosque. Sed fratres Hectoris naturales in multa uirtute bellantes uiolenter extirpant a manibus detinencium Galatheam et illum Hectori restituunt, exinde facto leto. Uerum dum hec inter utrosque in multorum excidio gererentur et Anthenor inter Grecorum acies bellando discurreret, Greci in multitudine pugnatorum contra Anthenorem irruunt, ipsum capiunt, et captum ad tentoria mittunt eorum. Sed cum iam dies declinasset ad uesperas, sole iam uergente interim ad occasum, non obstante quod Polidamas, Anthenoris filius, qui sui patris non interfuit capcioni, pro recuperacione ipsius multa commisisset in bello, tamen eo die, propter superuenientis noctis tenebras, prelium est diuisum. Sequentis igitur diei aurora surgente, solis splendore circunquaque diffuso, utriusque partis aciebus in campum egressis, bellum letale committitur et tota illa die usque ad noctis tenebras est pugnatum. Multi fuerant eo die interfecti de Grecis sed plures de Troyanis; nam Grecis tunc melior pars successit in bello. Sed illius diei superueniente nocte, non fuit amplius preliatum. Sequenti uero die Greci Dyomedem et Ulixem ad regem Priamum transmiserunt legatos ut, treugua firmata, trium mensium per regem Priamum inducie largirentur. Hiis autem legatis obuiauit Dolon, quidam miles satis diues et nobilis et oriundus de ciuitate Troyana. Qui legatis ipsis obuians et eos commeans regis Priami conspectui presentauit. Legati uero legacionis sue causam regi Priamo sinceriter explicarunt, rege tunc Priamo ad mensam diuersis repletam cibariis existente in suorum innumerabilium nobilium comitiua. Sed rex Priamus respondit eis in multa urbanitate uerborum se statim exinde consilium habiturum. Et confestim, suis consiliariis conuocatis, omnes in dandis predictis induciis conuenerunt, excepto Hectore, qui de indulgendis eisdem omnino dissensit, asserens Grecos ex dolo et astucia petere predictas inducias, sumpta occasione fallaci quod uelint scilicet eorum mortuos interim sepelire, cum ipsi uictualibus careant et pro acquirendis eisdem commodam interim habeant facultatem, et nos interim nostra uictualia consumemus, que tamen nobis necessaria pro sustinenda tanta gente in hac ciuitate nobiscum inclusa prorsus existant. Sed ex quo omnibus fuit acceptum, Hector noluit tantorum in iddem concurrencia consilia refricare. Quilibet enim discretus, interpellatus ad consilium inter multos, licet omnes in unam concurrant sentenciam, si sibi aliud uideatur, non propterea consensus omnium debet inducere silencium ori suo quin ipse dicat quid sibi uidetur, cum multociens contigerit et contingat quod unius sentencia etiam minoris multos sapienciores ad sentenciam suam trahat utpote consilii sanioris, quamuis semper aut frequenter obtineat quod multorum sentencia soleat preualere, licet alius salubrius et melius consilium subministret. Et ideo Hector a dato tunc ab omnibus consilio non discessit, licet sibi aliud exinde uideretur, uitans uelle tantorum iudicium reuocare consilium. Quare trium mensium inducie sunt concesse. Quod tam omnibus Grecis quam Troyanis pugnantibus gratum extitit, ut a bello quiescerent infra tempus induciarum ipsarum. Et durante treuga predicta in commutacione unius pro altero rex Thoas a Troyanis et Anthenor liberatur a Grecis. Calcas autem, Troyanorum antistes, qui, mandatibus diis, relictis Troyanis, Grecis adheserat, quandam filiam suam habebat, multe pulchritudinis et morum uenustate conspicuam; Briseyda communi nomine uocabatur. Hic Calcas pro predicta filia sua Briseyda regem Agamenonem et alios Grecos reges sollicite deprecatur ut predictam filiam suam a rege Priamo, si placet, exposcant ut eam restituat patri suo. Qui eidem regi Priamo preces plurimas obtulerunt. Sed Troyani contra Calcantem antistitem multum inpingunt, asserentes eum esse nequissimum proditorem et ideo morte dignum. Sed Priamus ad petitionem Grecorum inter commutacionem Anthenoris et regis Thoas Briseydam uoluntarie relaxauit. Treugua igitur ipsa durante Hector ad Grecorum castra se contulit, quem Achilles libenter inspicit, cum nunquam uiderit eum inermem, et in eius tentorio Hector in multorum suorum nobilium comitiua Achille petente descendit. Dum inter se de aliquibus multa conferrent, Achilles Hectori dixit hec uerba: Hector, Hector, gratum est michi quod uideo te inermem pro eo quod sine armis nunquam potui te uidere, sed gracius michi esset si de manu mea mortem festinanter subeas, sicut opto. Ego enim in tua uirtute bellandi sensi tuarum uirium potenciam multam esse, cum eam senserim in mei effusione cruoris in grauibus ictibus ensis tui. Et licet de hoc animus meus semper anxietur, maiori tamen anxietate concutitur de eo quod Patroclum intimum meum michi morti tradideris, quem non minus quam me sinceriter diligebam. Separasti me ab eo, quem michi uera dileccio indissolubilis affectionis uinculo copulauit. Sed tu pro certo teneas quod antequam elabetur annus mors Patrocli acerbe uindicabitur in teipso. Nam necesse est ut de mea manu crudeliter moriaris, et eo pocius quod ego pro certo cognosco te in necem meam totaliter aspirare. Cui Hector hec uerba respondit: Domine Achilles, si in tuam mortem anhelo et te odio habeo in toto corde meo, iniuste miraris, cum scire te credam ex iusticia non posse procedere ut eum diligere debeam qui me prosequitur odio capitali et qui in terram meam meos et me in tante guerre strepitu inpugnare presumpsit. Ex guerra enim procedere amor nunquam potest nec ex odio dileccio karitatis. Amor enim ex dulci animorum conueniencia ducit originem et ex odio procedit hostilitas, cuius precipue mater est guerra. Sane uolo te scire quod me tua uerba non terrent; ymo si hinc ad duos annos, uita comite, uigeat ensis meus, spero pro certo me tantum in mee uirtutis potencia preualere quod non solum tu uerum omnes maiores Grecorum exercitus, qui contra me continua bella fouent, manibus meis amara morte succumbetis crudeliter. Scio enim te et omnes maiores presentis Grecorum exercitus fatuitate maxima circumductos. Nam tale honus assumere presumpsistis quod eius oppressi pondere nichil aliud quam mortis excidium incurretis. Securus enim sum quod tu prius morte uinceris quam contra me preualeat ensis tuus. Sed si te tanta ortatur uigoris audacia ut contra me putes in uiribus preualere, fac quod omnes reges Grecorum et principes in hoc sincera mente consenciant et manuteneant inconcusse quod, constituto bello inter nos duos tantum, si contingat me te posse deuincere, ego et parentes mei ab hoc regno et aliis regnis nostris perpetuo curabimus exulare et regna ipsa in dominio Grecorum reliquemus. Faciam enim uis de hoc sufficienti cautela securos per sufficientem numerum obsidum et deorum corporalia sacramenta. Quod si feceris, non solum tibi prodesse poteris uerum aliis, qui per belli abstinenciam incurrent cum integritate salutem. Et si me te forte uincere contingat, fac ut uniuersus Grecorum exercitus ab hac terra discedat et nos in quiete dimittat, ab omni inquietudine liberatos. Achilles autem ad Hectoris uerba ira totus incaluit et quasi madefactus totus in sui rore sudoris bello se offert. Bellum recipit animosus et iuxta Hectorem appropinquans in firmitatis signum gagium sibi offert. Quod Hector plus quam dici potest animo desideranti recepit. Sed Agamenon, multorum inde loquencium audito tumultu, cum multis Grecorum regibus ad Achillis tentorium properauit, ubi, facta statim omnium maiorum congregacione Grecorum, omnes unanimiter contradicunt, nolentes id ratum habere ad quod Achilles se obtulit inconsulte. Nec enim placet eis se uelle insidiis fortune subicere ut ab uno milite tot regum et principum pendeat mors et uita. Sic et Troyani ex eorum parte ne id fiat expresso dissensu recusant, excepto rege Priamo, cui tali casui se submittere placet ex eo quod uires Hectoris et potenciam bene nouit, cui facile nimis erat de unius tanti militis uictoria gloriari. Sed quia tantorum consensibus quorum intererat non potuit contraire, duorum belli dissensum cum ceteris est sequtus. Et sic Hector, a Grecis obtenta licencia, in Troyam rediit et intrauit in ipsam. Troilus uero, postquam nouit de sui patris procedere uoluntate de Briseyda relaxanda et restituenda Grecis, quam multo amoris ardore diligebat iuueniliter, nimio calore ductus amoris in desideratiua uirtute ignee uoluptatis multo dolore deprimitur et torquetur funditus, quasi totus in lacrimis, anxiosis suspiriis, et lamentis. Nec est qui ex caris eius eum ualeat consolari. Briseyda uero, que Troilum non minoris amore ardore diligere uidebatur, non minus in uoces querulas prodiit suos dolores, cum tota sit fluuialibus lacrimis madefacta. Sic continuis aquosis ymbribus ab oculorum suorum fonte stillantibus uestes suas, faciem, et pectus aspersit quod eius uestes tanto erant lacrimarum perfuse liquore ut si prementis alicuius manibus stringerentur, aquarum multitudinem effunderent in strictura. Unguibus etiam suis sua tenerrima ora dilacerat et aureos crines suos, a lege ligaminis absolutos, a lactea sui capitis cute diuellit, et dum rigidis unguibus suas maxillas exarat rubeo colore pertinctas, lacerata lilia laceratis rosis inmisceri similitudinarie uidebantur. Que dum queratur de sua separaccione a dilecto suo Troilo, sepius intermoritur inter brachia eam uolencium sustinere, dicens se malle mortem appetere quam uita potiri ex quo eam ab eo separari necesse est a cuius uita sue uite solacia dependebant. Noctis igitur superueniente calligine, Troilus se contulit ad Briseidam, eam similibus monens in lacrimis ut a tanto se debeat temperare dolore. Et dum sic eam solari Troilus anelat, Briseida inter brachia Troili labitur sepius semiuiua. Quam inter dulcia basia lacrimis irrorata flebilibus ad uires sui sensus ea nocte reducere sepius est conatus. Sed diei hora quasi superueniente uicina, Troilus a Briseida in multis anxietatibus et doloribus discessit, et ea relicta ad sui palacii regiam properauit. Sed, O Troile, que te tam iuuenilis coegit errare credulitas ut Briseyde lacrimis crederes et eius blanditiis deceptiuis? Sane omnibus mulieribus est insitum a natura ut in eis non sit aliqua firma constancia, quarum si unus oculus lacrimatur, ridet alius ex ransuerso, quarum mutabilitas et uarietas eas ad illudendos uiros semper adducit, et cum magis amoris signa uiris ostendunt, statim sollicitate per alium amoris sui demostranciam instabilem repente uariant et commutant. Et si forte nullus solicitator earum appareat, ipsum ipse, dum incedunt, uel dum uagantur sepius in fenestris, uel dum resident in plateis, furtiuis aspectibus clandestine sibi querunt. Nulla spes ergo est reuera tam fallax quam ea que in mulieribus residet et procedit ab eis. Unde fatuus ille iuuenis merito censeri potest et multo fortius etate prouectus qui in mulierum blanditiis fidem gerit et earum demonstracionibus sic fallacibus se committit. Briseida igitur de mandato regis Priami in magno apparatu se accingit ad iter, quam Troilus et multi alii nobiles de Troyanis per magnum uie spacium commearunt. Sed Grecis aduenientibus ad recipiendum eandem, Troilus et Troyani redeunt et Greci eam recipiunt in suo commeatu. Inter quos dum esset Dyomedes et illam Dyomedes inspiceret, in flammam statim uenerei ardoris exarsit et eam uehementi desiderio concupiuit. Qui cum collateralis associando Briseidam cum ea insimul equitaret, sui ardoris flammam continere non ualens Briseide reuelat sui estuantis cordis amorem, quam in multis affectuosis sermonibus et blandiciis necnon promissionibus reuera magnificis allicere satis humiliter est conatus. Sed Briseida in ipsis primis motibus, ut mulierum est moris, suum prestare recusauit assensum, nec tamen passa est quin post multa Dyomedis uerba, ipsum nolens a spe sua deicere, uerbis humilibus dixit ei: Amoris tui oblaciones ad presens nec repudio nec admitto, cum cor meum non sit ita dispositum quod tibi possim aliter respondere. Ad cuius uerba Dyomedes satis factus est ylaris, cum ex eis presenserit de spe gerenda in ea se non esse priuatum in totum. Quare associauit eam usque quo Briseida recipere se debebat, et ea perueniente ibidem, ipse eam ab equo descendentem promptus adiuit et unam de cyrotecis quam Briseida gerebat in manu ab ea nullo percipiente furtiue subtraxit. Sed cum ipsa sola persenserit, placitum furtum dissimulauit amantis. Tunc antistes Calcas in filie occursum aduenit, et eam in uultu et animo satis ylari in tentorium suum recepit. Et Dyomedes amore Briseide licet nimium fluctuareet, tamen amor et spes eum in multo labore sui cordis impugnant. Briseida uero sola existens cum antistite patre suo ipsum duris uerbis aggreditur in multitudine lacrimarum, dicens ei: Quomodo, pater karissime, infatuatus extitit sensus tuus, qui tanta uigere sapientia consueuit, ut tu, qui tantum inter Troyanos magnificatus extiteras et elatus, cum fuisses factus eorum quasi dominus et solus eorum in omnibus gubernator, qui tantis inter eos diuitiis habundabas, tantarum possessionum multiplicacione suffultus, et eorum nunc factus es proditor et tuam negasti patriam, cuius esse defensor in omnibus debuisti, et nunc elegisti melius tibi placere abiurando patriam in paupertate et exilio uiuere et specialiter inter capitales tue patrie inimicos, qui ad debellandum tuos et tuam patriam sic hostiliter accesserunt? O quanta inter homines pudoris labe confunderis qui tam gloriose a tuis consueueras honorari! Nunquam tanta dedecoris a te detergentur infamia quanta es uiscose turpitudinis ignominia denigratus. An putas, etsi inter uiuos uituperatos existis, quin etiam post mortem apud inferos ob tante prodicionis culpam non lugeas penas dignas? Melius ergo tibi esset et etiam nobis tuis in quodam loco sollitudinis et deserti, uel in nemoribus deuiis uel in aliqua insula longe ab incolis, ducere uitam nostram quam inter homines tanta labe nigrescere diffamati. An putas quod Greci reputent te fidelem qui es tue patrie publicus infidelis? Sane deceperunt te Appollinis friuola responsa, a quo te dicis suscepisse mandatum ut tuos paternos lares desereres et tuos in tanta acerbitate penates et ut sic tuis specialiter hostibus adhereres. Sane non fuit ille deus Appollo sed pocius puto fuit comitiua infernalium furiarum a quibus responsa talia suscepisti. Ad hec Briseyda, multis deuicta singultibus lacrimarum, suo flebili colloquio finem fecit. Cui Calcas sub quadam uerborum breuitate respondit. Dixit enim ei: Ha, dulcis filia, an tutum esse reputas aut securum iussa deorum spernere et specialiter ea non sequi in quibus possimus cum integritate saluari? Scio enim pro certo per infallibilium promissa deorum presentem guerram protendi non posse tempore diuturno et quod ciuitas Troye breui tempore destruatur et ruat, destructis enim omnibus nobilibus et uniuersis plebeis eius in ore gladii trucidantis. Quare, karissima filia, satis est nobis melius hic esse quam hostili gladio seuiente perire. In aduentu igitur Briseide Grecis placuit uniuersis ipsius Briseide tam formosus aspectus, cum ad eius tam placidam uisionem omnes maiores Grecorum exercitus accessissent, querentes ab ea de Troyana ciuitate rumores et eius ciuium continenciam necnon et regis eorum, quod Briseida uerborum in multa facundia pandit eis. Quare omnes maiores ipsam in filiali affectione recipiunt, promittentes ei eam habere caram ut filiam et ipsam in omnibus honorare. Et eis ab ea recedentibus multis donis et muneribus replent illam. Nondum dies illa ad horas declinauerat uespertinas cum iam Briseyda suas recentes mutauerat uoluntates et uetera proposita sui cordis, et iam magis sibi succedit ad uotum esse cum Grecis quam fuisse hactenus cum Troyanis. Iam nobilis Troili amor cepit in sua mente tempescere, et tam breui hora, sic repente, sic subito facta uolubilis ceperat in omnibus uariare. Quid est ergo quod dicatur de constancia mulierum, quarum sexus proprium in se habet ut repentina fragilitate earum proposita dissoluantur et hora breuissima mutabiliter uariantur? Non enim cadit in homine uarietates et dolos earum posse describere, cum magis quam dici possint sint earum uolubilia proposita nequiora. Post igitur trium mensium emersas inducias, adueniente die sequenti, Troyani accinguntur ad bellum et, ordinatis per Hectorem Troianorum acciebus, ipse Hector cum aciebus ipsis ad bellum primum exiuit, ducens secum xu milia militum, quos sue deputauit tantummodo aciei. Quem cum aliis x milibus militum est Troilus illico insequtus. Deinde Paris ciuitatem egreditur, existentibus secum uiris pugnantibus in arcubus et sagittis, illis de Persia, trium milium numero in equis fortibus et bene munitis; deinde Deyfebus ad bellum exiuit cum aliis iii milibus pugnatorum; deinde Heneas cum aliis ceteris paratis ad pugnam. Qui omnes fuerunt tunc ex parte Troyanorum centum milia militum strenuorum in multa uirtute bellandi, prout Dares in codice suo scripsit. Ex parte uero Grecorum accessit ad bellum rex Menelaus cum uii milibus armatorum. Deinde proximo Dyomedes cum totidem; deinde Achilles cum totidem; deinde rex Antipus in trium milium militum comitiua; deinde rex Agamenon cum magnitudine magna nimis. De Grecis autem rex Filis cum acie sua primus Troyanos aggreditur. Cui statim Hector uenit obuius incunctanter, quem sic potenter sue lancee percussit in ictu quod ipsum mortuum prostrauit ab equo. De morte igitur regis Filis clamor fit maximus. Bellum letale committitur, ex quo sequitur magna strages. Ex parte uero Grecorum dum rex Xantipus accessisset, regis Filis uolens sui mortem auunculi uindicare, multos Troyanos interfecit. Hectorem insequitur, ipsum inuadit. Sed Hector conuersus in iram in ipsum irruit, sic ipsum grauiter uulnerauit quod ad terram dilabitur interfectus. Tunc Greci de morte regis Xantipi condolentes uires uiribus accumulant, Troyanos grauiter opprimunt. Quare multi ex eis deficiunt et Achilles, qui eos multum deprimit, multos ex eis nobiles interemit. Inter quos ducem Lychaon et Euforbium, uiros multa uirtute conspicuos, interfecit, qui in Troye subsidium, cum in eius uenissent auxilium, uiriliter anhelabant. Hector autem eo die fuit in facie uulneratus, ignarus a quo. Ex cuius uulnere inmensa sanguinis copia defluebat, propter quod Troyani retrocedere de necessitate coguntur. Sed Hector tunc eleuatis oculis ad muros ciuitatis direxit intuitum. Uidit Helenam necnon et eius uxorem et sorores suas stantes in muris, utriusque partis prelia contemplantes. Et iam Grecis Troyanos in tantum repulerant quod eos quasi inpulerant iuxta Troye menia ciuitatis. Propter quod Hector multum erubuit, et ideo in furorem pudoris accensus in regem Merionem iurruit, sobrinum Achillis, quem percussit grauiter ense nudo in eius casside, cumulatis ictibus feriendo quod in suis uiribus cassidis circulum disrupit, in casside facta scissura, per quam Hectoris ensis peruenit ad cutem, et eius capitis ossa confringens sibi letale uulnus infixit, sic quod rex Merion mortuus expirauit. Quem dum cernit Achilles, accepta quadam lancea ualde grossa, in Hectorem irruit sic quod eius loricam offendit nec tamen ipsum a sella remouit. Hector autem Achillem aggreditur ense nudo, cassidem eius uiolenter impugnat, disrumpit cassidem, et ensis dilabitur sic quod lacerat interioris lorice squamas affixas et tamen eius ictus carnis intima non leserunt. Non enim Achilles ad tam graues ictus se potuit tanta firmitate tenere quin tremebundus nutaret in equo. Cui illico dixit Hector: Achilles, Achilles, multum inniteris iuxta me accedere sed tu proximum accessum queris ad ignem, ut sine dubio ad tue mortis exitum accedas. Achilles igitur dum uellet ad uerba Hectoris mutua relacione respondere, ecce superuenit Troilus in maxima multitudine pugnatorum. Qui factus medius inter Hectorem et Achillem ipsos inuicem separauit, cupiens tamen Achillem letaliter offendere et Grecos precipiti dare fuge, sic quod tunc ex Grecis plus quam ugenti milites in ore gladii perierunt. Cuius rei causa Greci retrocedere sunt coacti. Ad hec autem in Grecorum succursum superuenit Menelaus in comitiua iii milium militum armatorum, qui bello se ingerunt. Propter quod Greci recuperare campum in uirium eorum audacia presumpserunt. Sed ex parte Troyanorum superuenit rex Odemon cum magna acie gentis sue, in regem Menelaum irruit, ipsum ab equo deiecit, et in facie uulnerauit. Troilus ergo et rex Odemon conantur intercipere Menelaum, illum capiunt, et captum ad ciuitatem deducere moliuntur. Sed impedientibus turmis tumultuosis bellancium, ipsum longe a bello transducere minime potuerunt. Tunc ille Dyomedes superuenit bellicosus, multa gente suffultus, qui repente in Troilum irruit, ipsum ab equo prosternit, ab eo auferens equum suum. Quem per suum nuncium specialem ad Briseidam in exenium destinauit, mandans nuncio suo predicto ut Briseide nunciet equum ipsum eius Troili fuisse dilecti, a quo Troilum ipse deiecit in suorum bellicosa fortitudine brachiorum, et eam deprecetur humiliter quod Dyomedem seruum suum a sua memoria non repellat. Nuncius igitur statim cum ipsius equi dono ad Briseidam celeriter. festinauit, equum sibi obtulit a Dyomede transmissum, et uerba que sibi dixerat Dyomedes fideliter narrat illi. Briseida uero recepit ylariter equum ipsum et ipsi nuncio dixit hec uerba: Dic secure domino tuo quod illum odio habere non possum qui me tanta puritate sui cordis affectat. Ad hec nuncius recedit ab ipsa et ad suum dominum properauit, adhuc conflictu belli durante. Exhylaratus igitur Dyomedes ad uerba nuncii inter acies bellicosas discurrit. Troyanis insistentibus contra Grecos, Troyani Grecos uertunt in fugam et eos usque ad eorum tentoria in ore gladii persequntur. Et nisi tunc Agamenon Grecis succurrisset in bellancium plenitudine multa nimis, Greci fuissent tunc omnino deuicti et totum finaliter amisissent. Instauratur ergo bellum durissimum inter eos, Greci campum recuperant, et Troyani necessario retrocedunt. Sed Pollidamas tunc occurrit cum pugnatorum multitudine glomerosa, succurrens in magna uirtute Troyanis, quos iam Greci usque ad eorum fossata in armata manu repulerant uiolenter. Dyomedes uero dum Pollidamam in Grecos sic uiolenter inspicit irruentem, in Pollidamam irruit, sathagens ipsum letaliter offendere in uiribus sue tense lancee ferientis. Sed Pollidamas sic Dyomedem impulit uirtuose quod Dyomedem et eius equum deiecit et inculcauit ad terram. Ex cuius ictu Dyomedes grauiter fuit lesus. Pollidamas uero Dyomedis equum a sua prostracione surgentem suas intercipit per habenas et Troilo pedes bellanti presentat, in quem Troilus festinanter ascendit. Sed Troilum tunc festinancius Achilles inuadit. quem Troilus in sua uirtute suscepit et uiriliter irruit in Achillem, sic quod Achillem ab equo deiecit et ipsum grauiter uulnerauit. Achilles autem nec suo casu precipiti stupefactus nec curans de tanti ictus quasi letifera lesione cum maxima celeritate surrexit et equum conatur ascendere. Sed Troyani ei resistunt uiriliter. Tunc Hector ad locum ipsum accessit et, ut scripsit Dares, fere tunc Hector mille milites interfecit qui Achillem defendere conabantur. A quo Achilles sic grauiter fuit oppressus quod sibi, multa fatigacione lassato, uix erat defendendi facultas. Qui tunc captus indubitabiliter extitisset, nisi Thelamon et dux Athenarum celeriter occurrissent, qui Achillem equum ascendere cum multo labore fecerunt. Superueniente igitur noctis crepusculo, non fuit amplius tunc preliatum, et utraque pars bellancium, bello ipso diuiso, sua in presidia se recepit. Per xxxa autem dies continuos acriter fuit pugnatum. Propter quod ex utraque parte multi sunt cesi sed plures ex Grecis. De filiis uero naturalibus regis Priami infra dies illos fuerunt sex interfecti et Hector iterum in facie uulneratus. Quare rex Priamus regi Agamenoni nuncios suos mittit, ui mensium petit inducias, que sibi concesse fuerunt, treugua firmata. Firmatis igitur sex mensibus datis ad treugam, infra hos sibi Hector de uulneribus suis medetur, iacens tunc in aula pulchritudinis nobilis Ylion, de qua mirabilia scripsit Dares. Dixit enim eam fuisse totaliter institutam de xii lapidibus alabastri, cum ipsa esset longitudinis forte passuum xxti. Eius pauimentum fuisse dixit de cristallo firmatum et parietes eius pariter incrustatos ex diuersis lapidibus preciosis, in cuius quatuor angulis columpne quatuor de onichino erant extense proceritatis affixe. Sic erant eiusdem generis capitella, sic et bases ipsarum. In sumitate uero columpnarum ipsarum erant de auro quatuor ymagines collocate, mirabili arte mathematica institute. De quibus Dares et earum aspectibus multa descripsit, que magis instar habent inanium sompniorum quam certitudinem ueritatis, licet dictus Dares fuerit professus ea uera fuisse, et ideo de eis obmissum est in hac parte. Interim rex Priamus naturales filios suos mortuos fecit inter alios fratres eorum honorifice sepeliri, facta eorum semotim cuiuslibet sepultura nimium preciosa. Dyomedes uero, qui totus erat in amore Briseide calescens, quid faciat ignorat. Et eius animus, ut moris erat amatorum desiderancium amatrices eorum quas habere non possunt, diuersis funditur totus in curis. Cibo et potu male uesci desiderat. Et dum uigilis continuis maceretur, in solacium sui doloris sepius uidere Briseidam accedit, et eam supplex ortatur ut sibi consenciat in multitudine lacrimarum. Sed illa, que multum uigebat sagacitatis astucia, spem Dyomedi sagacibus machinacionibus differre procurat, ut ipsum afflictum amoris incendio magis affligat et eius amoris uehementer in amoris ardoris augmentum extollat. Unde sua calliditate se nolle non negat et uelle in expectacionis fiduciam conatur ponere Dyomedem. Elapsis igitur sex mensibus datis ad treugam, xii diebus sequentibus fuit pugnatum continue. Infra quos multi de nobilibus utriusque partis interfecti fuerunt, cum tunc, feruentis estatis nimio inualescente calore, magna mortalitas Grecos inuadit degentes in campis. Quare Agamenon a rege Priamo pro treuga xxx dierum inducias postulauit. Quas rex Priamus concessit eidem. Elapsis uero xxx diebus predictis, utraque pars paratur ad bellum. Uerum ea nocte qua erat primus dies belli futurus post predictas decursas inducias Andromacha, uxor Hectoris, de qua Hector iam sustulerat duos filios, unum nomine Laumedontam et alium nomine Astionacam, qui minor primo adhuc a matris ubere dependebat, de predicto Hectore uidit in sompnis satis terribilem uisionem - quia si Hector eo die egrederetur ad bellum, euadere non poterat quin interficeretur in ipso bello. Andromacha igitur, ex tali uisione perterrita, fluuiales prorupit in lacrimas, et ausa est eadem nocte in lecto ubi iacebat cum Hectore sibi illam pandere uisionem. Piis itaque precibus ipsum deprecatur in lacrimis ut sensum uisionis attendat et quod ire non presumat ad prelium eo die. Hector uero, ad uxoris uerba nimium indignatus, uxorem increpat et eam in multa acerbitate uerborum castigat, asserens sapientis non esse uanitatibus credere sompniorum que sompniantibus semper illudunt. Mane autem, facto diluculo, Andromacha regi Priamo et Heccube, eius uxori, mandat et pandit sue oraculum uisionis, humiliter rogans eos ut Hectorem eo die ad bellum exire aliquatenus non permittant. Mane igitur facto, aciebus omnibus Troyanorum per Hectorem ordinatis, Troilus ad bellum primus egreditur, deinde Paris, deinde Heneas, subsequenter Pollidamas, deinde rex Sarpedon, deinde rex Epistrophus, deinde rex Ethoas, item rex Forcius, item rex Philimenis, deinde ceteri reges qui in Troye subsidium aduenerunt. Rex autem Priamus omnibus predictis regibus et aciebus eorum licenciam tribuit ad bellum exeundi, cum iam Greci exiuissent ab eorum castris ad bellum. Et Hector mandauit expresse ut eo die se non deberet preliis immiscere. Hector uero totus propterea exarsit ad iram. Propter quod multas iniurias et exprobaciones uxori sue dixit, per quam, ad suggestionem eius, presensit esse tractatum ne ad bellum exiret. Tamen, mandato patris omisso, arma petit a famulis. Et ea famuli sibi tradunt; armatur ex eis. Sed dum hoc uidit Andromacha, eius uxor, multo dolore commota, cum paruulo filio suo, quem gerebat in brachio, cum multitudine lacrimarum se eius prosternit ad pedes et multiplicatis singultibus humiliter supplicauit ut arma ipsa deponat. Et dum Hector acquiescere denegat, Andromacha sepius intermoritur ante pedes ipsius, dicens: Si mei denegas misereri, miserearis saltem huius paruuli nati tui ne mater ipsius et filii tui ipsi amara morte depereant aut per mundum exules paupertate nimia in maxima uerecundia deprimantur. Regina autem Heccuba, mater ipsius, Cassandra, et Pollixena, sorores eiusdem, et Helena, prostrate ante pedes eius, in lacrimis ipsum rogant ut, depositis ipsis armis, tutus in sua regia conquiescat. At ille earum nec mouetur ad lacrimas nec ad preces. Armatus ergo a pallacio suo descendit, dum ire ad bellum omnino festinus intendit. Sed Andromacha, facta ueluti ex multo dolore mente capta, ad regem Priamum, scissis uestibus, laceratis genis, et sparsis sine lege capillis, exclamans accessit. Sic enim faciem suam unguibus lacerauerat, sanguine undique defluente, quod uix agnosci poterat a notis suis. Et se ante regis pedes in multo dolore prosternens ipsum monet et lacrimose precatur ut ad Hectorem festinus acceleret et ut ipsum ad pallacium reuocet et reducat antequam inmisceri se bello contingat. Rex ergo Priamus, nulla mora protracta, equum ascendit, Hectorem festinus insequitur, qui, antequam plurimum elongasset, peruenit ad eum, et eius equi habena uelut irrato animo intercepta, Hectorem monet et rogat in lacrimis et per numina deorum ipsum adiurat ut redeat et ulterius non procedat. Qui demum in multa contradiccione iussui patris obtemperans redit inuitus et in pallacium suum ascendit nec tamen arma quibus erat indutus deponere procurauit. Bellum autem interim letale committitur. Dyomedes et Troilus bello conueniunt ambo, in eorum equorum cursibus se grauiter impetunt in duris ictibus lancearum, et indubitanter alter tunc alterum peremisset, nisi Menelaus cum sua acie peruenisset ad illos, qui certamen amborum inuicem separauit. Menelaus autem in regem Miserem, regem Frigie, irruit animose et ipsum ab equo deiecit. Greci regem Miserem capiunt et captum asportare nituntur, nisi tunc uelociter occurrisset Polidamas, qui in suis uiribus et sue potencia aciei regem Frigie ne duceretur captiuus uiriliter impediuit. Greci uero uidentes quod eum captiuum ducere non poterant, proposuerunt incidere sibi caput. Sed tunc superuenit ille fortissimus Troilus, qui, multis tunc per eum interfectis ex Grecis, ipsum ab eorum manibus liberauit. Tunc Thelamonius Aiax cum iii milibus pugnatorum bellum intrauit, in Pollidamam irruit, ipsum prosternit ab equo. Sed Troilus festinus occurrit, qui Pollidamam in equum suum fecit ascendere, multo labore depressum. Tunc Paris bellum intrauit et ex parte Grecorum Acilles, qui cum suis sic potenter irruit in Troyanos quod Greci in uirtute Achillis Troyanos uertunt in fugam et Troyani sunt dare terga coacti. In ciuitatem se recipere festinabant. Interim dum Margariton, unum ex filiis regis Priami, intercipere conatur Achilles, dum ille sibi uiriliter restitisset, Achilles interfecit eundem. Tunc clamor fit maximus de morte Margariton crudeliter interfecti. Thelamonius autem Troianos potenter insequitur sed Paris uiriliter eosdem defendit necnon et alii filii regis Priami naturales. Non tamen in tantum in uiribus preualuerunt eorum quin Troiani coacti precipiti fuga ciuitatem non intrassent eorum et corpus Margariton ad ciuitatem mortuum detulerunt. Quem ut mortuum Hector audiuit, multo dolore torquetur, diligenter querit quis eum interfecerit. Quem Achillem fuisse relatum est ei. Tunc Hector quasi furibundus, in ira ligata casside, rege patre inscio, bellum ingreditur et statim in furore suo duos magnos duces interfecit, Euripolum scilicet et ducem Astidum. Grecos deinde uiriliter impetit, diruit, uulnerat, et occidit, quem Greci illico cognouerunt in letalibus ictibus ensis sui. A facie eius aufugiunt et Troyani Grecos inuadunt et potenter ipsos expugnant. Greci uero Pollidamam capiunt et captum educere conabantur a bello. Sed Hector ipsum liberat, qui ducentes eum in suis uiribus interfecit. Quod dum inspexisset, quidam Grecorum maximus amiratus, nomine Leochides, in Hectorem irruit, morti tradere putans eum. Sed Hector totus exardens in iram in ipsum irruit et in furore ire sue interfecit eundem. Achilles uero, ut uidit Hectorem tot nobiles Grecorum et infinitos alios morti sic uelociter tradidisse, suo concepit in animo quod, nisi uelociter Hector morti traderetur, nunquam Greci aduersus Troyanos potuerunt preualere. Diligenter igitur sciscitatus est in sue mentis archano qualiter incontinenti illud ualeat perficere et complere. Et dum meditaretur Achilles diligenter in hiis et Policenes dux, qui ob amorem Achillis in Grecorum subsidium se contulerat, sperans eciam quandam Achillis sororem ducere in uxorem, qui a superiori India ualde diues aduenerat, dum inter turmas Hectori obuiasset, Hector in ipsum irruens interfecit eundem, Achille uidente. Achilles autem furibundus irruit in Hectorem, uindicare Policenes necem intendens. Sed Hector quoddam iaculum cuius ferrum erat in eius acumine ualde secans uibrauit uiriliter in Achillem, et dum ipsum percussisset in inguine, graue sibi uulnus inflixit. Achilles autem a bello uulneratus egreditur, sed uulnere ipso ligato redit ad bellum, eo proposito quod Hectorem morti tradat, eciam si eum exinde morti tradi contingat. Hector uero interim in quendam Grecorum regem irruerat, ipsum ceperat, et captum conabatur ipsum a turmis extrahere, scuto sibi suo post terga reiecto ut habilius regem ipsum a turmis eripere potuisset. Quare pectus suum discoopertum tunc gerebat in bello, scuti sui defensione destitutus. Achilles dum persensit Hectorem ante pectus scuti sui subsidium non habere, accepta quadam lancea ualde forti, non aduertente Hectore, in ipsum irruit et letaliter uulnerauit in uentre sic quod eum mortuum deiecit ab equo. Rex uero Menon statim, ut uidit Hectorem mortuum, Achillem aggreditur, ipsum ab equo deiecit, et letaliter uulnerat, sic quod sui Mirmidones eum quasi mortuum ad sua deducunt in quodam scuto tentoria. Troyani uero quasi deuicti campum deserunt, ciuitatem intrant, in quam corpus Hectoris mortuum, Grecis non resistentibus, detulerunt. Mortuo igitur Hectore et in ciuitate Troye eius corpore introducto, planctus fuit maximus uniuersaliter inter ciues. Non enim est aliquis ciuium qui non maluisset filium suum morti tradere pro uita Hectoris, si hoc fata uel dii pro eorum uotis salubriter statuissent. Mulieres eciam Troyane, tam uirgines quam matrone, in earum domibus satis lugubres dies ducunt, et in querulis earum clamoribus produnt flebiles uoces suas, dicentes se ammodo cum earum filiis et maritis indubitanter respirare non posse, cum eis, Hectore deficiente, defecerit earum firma securitas, que ab insidiis hostium eas faciebat respirare securas, cum et earum hostes sollicite in earum et maritorum ipsarum uenerint insidiis, uel ut eas et eos intercipiant et occidant uel ut eas et earum liberos perpetue adiciant seruituti. Et sic in tanti fletus et doloris angustiis longis diebus continue uacauerunt. Corpus autem Hectoris uniuersi reges et nobiles qui erant in Troya ad regis Priami regiam, scissi uestibus et nudatis capitibus, in maximo ullulatu deferunt et deponunt. Quod postquam uidit rex Priamus, ineffabili dolore concutitur. Super corpus Hectoris sepius intermoritur. Et id sibi per breuia momenta sepius accidisset, nisi fuisset sepius a corpore Hectoris uiolenter extractus, et proinde sine dubio sue mortis exitum incurrisset. Sic et dolentes fratres eiusdem doloris casu uniuersaliter torquebantur, cum mori magis quam uiuere protinus affectarent. Quid dicetur ergo de regina Heccuba, matre sua, de eius sororibus, Polixena uidelicet et Cassandra, quid de Andromacha, eius uxore, quarum sexus fragilitas ad doloris angustias et lacrimas fluuiales facit ad longam querelarum seriem proniores? Sane lamentaciones earum particularibus explicare sermonibus cum minime necessarium uideretur in hoc loco, utpote inutiles sunt obmisse, cum certum sit apud omnes quod quanto hee affectuosis diligebant, maiorum dolorum aculeis uexabantur. Et mulieribus sit insitum a natura quod dolores earum non nisi in multarum uocum clamore propalent et impiis et dolorosis sermonibus eos diuulgent. Uerum quia corpus Hectoris, cadauer effectum, sicut est fragilitatis humane, diu non poterat supra terram sine corrupcione seruari, in multorum consilio magistrorum rex Priamus subtiliter perqisiuit si corpus ipsum absque sepulture clausura posset in aspectibus hominem semper esse sic quod absque alicuius horribilitatis odore corpus mortuum ficticie quasi uiuum uideretur. Quare factum est per magistros eosdem ualde artificiose discretos quod corpus ipsum mandante Priamo in templo Appollinis locaretur, quod iuxta portam Timbream ciuitatis Troye antiqitus fuit fundatum. Statuerunt enim predicti magistri iuxta magnum altare templi predicti quoddam thabernaculum constitui spacii condecentis, quod super iiiior columpnas ex auro purissimo fusiles regeretur. In quarum qualibet columpnarum firmata erat quendam ymago aspectum angelicum representans, ab ymo usque ad summum ex ipsarum substancia columpnarum, sic quod in columpnis ipsis erant ymagines et columpne habentes bases et capitella in mirabilibus celaturis. Testudo uero ipsius tabernaculi licet tota fuisset ex auro, incrustaciones eius tamen omnes erant ex lapidibus preciosis cuiuslibet generis et in mirabilis copie quantitate, quorum splendor claritatis et lucis de nocte diem et de die solis radios effundere uidebatur. Tabernaculum autem ipsum ab infima soli superficie extitit eleuatum, et suppositis quibusdam gradibus cristallinis, per ipsos gradus ad ipsum tabernaculum erat ascensus. In excelso uero testudinis ipsius tabernaculi supra culmen predicti magistri constituerunt quandam auream statuam, similitudinem Hectoris describentem, habentem ensem nudum in manu, cuius aspectus et facies erat ex ea parte in qua Grecorum exercitus in eorum tentoriis morabatur, qui cum eius ense Grecis minas imprimere uidebatur. Corpus uero ipsius Hectoris in mirabilis magisterii eorum artificio statuerunt in medio, ipsius solii subnixa firmitate, sedere, sic artificiose locatum ut quasi uiuum se in sua regeret sessione, propriis indutum uestibus preter pedum extrema. Apposuerunt enim in eius uertice, quodam artificioso foramine constituto, quoddam uas, plenum puro et precioso balsamo, quibusdam aliis mixturis rerum uirtutem conseruacionis habencium intermixtis. Cuius balsami et rerum liquor primo deriuabatur ad frontis ambitum per partes intrinsecas, deinde ad oculos et nares, necnon recto decursu descendendo per easdem partes intrinsecas perueniebat ad genas, per quas gingiuas et dentes conseruabat ipsius, sic quod tota eius facies cum suorum multitudine capillorum in sua conseruacione uigebat. Deinde liquor ipse per guttur eius et ipsius gule catenas descendendo eius deriuabatur ad pectus et per ossa brachiorum intrinseca perueniebat ad manus et usque ad digitorum extrema. Sic et liquor ipse descendens per utrunque latus, copiose diffusus, latera ipsa sic conseruabat in statu ut quasi uiui latera uiderentur. Qui continuis instillacionibus ad continencias pectoris emanabat et per eas perueniebat ad crura, a quibus continuo cursu perueniebat ad pedes. In cuius pedibus erat quoddam aliud uas balsamo puro plenum. Et sic per has apposiciones cadauer Hectoris quasi corpus uiui ficticie presentabat, in multa durabilitatis custodia conseruatum. Constituerunt predicti sapientes artifices iiiior lampades, ex auro compositas, ignem inextinguibilem continentes. Et sic, completo opere tabernaculi ipsius, circa ipsius ambitum statuerunt quandam clausuram ex lignis ebani, que clausa poterat esse quandoque et quandoque poterat aperiri ut corpus Hectoris sit locatum aspicere uolentibus apertius pateret aspectus. Rex igitur Priamus preterea in templo ipso magnam familiam constituit sacerdotum, ut continue in deorum oracionibus sollicitudine indefessa uacarent et ipsius tabernaculi continue custodia imminerent, dispositis per eundem regem Priamum redditibus copiosis ad sustencacionem uite predictorum diis famulancium sacerdotum. Agamenon autem inter hec, Hectore mortuo et Achille, ut dictum est, letaliter uulnerato, conuocatis regibus et maioribus Grecorum exercitus et eis uenientibus coram eo, sic ipsos allocutus est dicens: Amici reges et principes, humiles grates diis nostris debemus deuoto corde referre, qui durum hostem nostrum, uidelicet Hectorem, dignati sunt interfici per Achillem, cum, Hectore ipso uiuente, nullam de inimicis nostris poteramus sperare uictoriam, qui tot reges nostros sic crudeliter interemit, cum ex nostris maioribus interfecerit in sua bellicosa uirtute regem Prothesilaum, regem Patroclum, regem Merionem, regem Cedium, regem Polixenem, regem Prothenorem, regem Xantipum, regem Alpinorem, regem Archilogum regem Dorium, regem Polixenart, regem Ysidum, regem Pollibetem, et regem Leochidem, et alios multos nobiles gentis nostre. Quid ergo, eo mortuo, possunt sperare Troyani, nisi ultimum eorum excidium, et nos, quid ultra sperare debemus, nisi quod de eis simus absque longi temporis mora uictores? Uerum quia bellum aliquid in spe certa uictorie inire non possumus absque ipsius Achillis presencia uirtuosi, bonum esset et utile, si uobis uidetur acceptum, ut donec Achilles in suis uiribus conualescat, ad regem Priamum nostros nuncios destinemus ut, obtentis induciis sub treuge duorum mensium firmitate, cadauera mortuorum, quorum fetore confundimur, ualeant interim igne cremari, et ut interim uulnerati nostri ad sanitatis beneficium reducantur. Et sic Agamenon suo colloquio finem fecit. Astantes igitur uniuersi consilium et dictum Agamenonis unanimiter conprobant et sic esse f aciendum ortantur. Mittuntur ergo de hoc legati ad regem Priamum et petite duorum mensium inducie conceduntur. Inter uero istas inducias Palamides ualde conqueritur inter reges de dominio Agamenonis. Et cum quodam die dicti reges in tentorio Agamenonis conuenissent et Palamides sua consueta uerba contra regem Agamenonem effudisset, Agamenon in sui discretione respondens, utpote qui erat in omnibus multa sapiencia moderatus, in communi audiencia tunc presencium uerbis Palamidis respondendo sic dixit: Amice Palamides, de potestate mei regiminis hucusque michi concessa an putas me exinde multa iocunditate letari, cum ab ipso principio nec eam exquisiuerim nec eam procurauerim michi dari, cum in ipsius prelacione nulla michi emolumenta quesierim sed exinde meo spiritui et persone mee continuas curas addiderim et labores ut reges et principes et ceteri sub mea gubernacione salui in omnibus ducerentur? Et si ea me contigisset potestate carere, potuisset michi abunde sufficere esse sub alterius ducis regimine, secundum quod sufficit et suffecit cuilibet aliorum regum et principum meo esse sub ductu. Et satis puto me in meo regimine non peccasse nec aliquid dolo uel negligencia commisisse quod michi sinistre posset ascribi. Si uero in eleccione mei regiminis tuus non fuit requisitus assensus, mirari non debes, cum tunc tu presens in mee eleccionis negocio non fuisses nec tu postmodum ad exercitum accessisses prius duo anni elapsi fuissent, in quibus si tuus fuisset expectatus assensus, adhuc forte in Athenarum portu noster exercitus resideret. Et ne forte putetur quod talis regiminis sim multum auidus et forsitan concupiscens, gratum est michi quod alius eligatur, in eleccione cuius paratus sun una cum aliis regibus laborare et affeccione maxima consentire. Nec potes dicere, domine Palamedes, quod exercitus noster sine tuo consilio duci non ualeat, cum te absente et absque tuorum consiliorum dictamine multa in hoc exercitu acta et gesta fuerunt que satis salubriter omnibus communiter successerunt. Et cum Agamenon suo colloquio finem adhibuisset, eo die non fuit de hoc ultra dispositum nec tractatum. agamenon igitur circa ipsius diei uesperas per totum exercitum preconia uoce mandauit ut omnes ipsius exercitus in mane sequentis diei ad tentorium Agamenonis pro colloquio generali accederent incunctanter. Factumque est quod mane facto uniuersi maiores exercitus et ceteri ad colloquium accesserunt. Quare Agamenon inter eos sic dixit: Amici fratres, hucusque gessi regiminis uestri sarcinam, sub cuius pondere satis laboriose multipliciter insudaui, omnes salubres uias mente sollicita perscrutando per quas tam maiores quam ceteri sub mei cura regiminis salubriter ducerentur. Sed factum est permissione deorum quod sub mee gubernacionis cura per multos felices successus ad portum salubris status sumus feliciter iam deducti. Sed cum equum sit ut uniuersitas non debeat uni tantum incumbere sed equa distribucione ceteros de uniuersitate grauare qui iniuncto honeri pares existant et qui sub eius pondere non succumbant, cum iam tempus sit me ab ipsius honere regiminis releuare quod super humeris meis tot annis incubuit inconcusse, et ut aliquem de regibus et principibus eligamus, qui, per debitas uicissitudines distribucione facta, nos salubriter regat et sua discretione gubernet. Agamenonis igitur colloquio fine facto, placuit astantibus uniuersis, cum hominum sit uicium naturale frequenter de nouo dominio gratulari et de noua mutacione gaudere, ut eorum eligeretur alius gubernator. Et ideo, eleccionis celebrato scrutinio, Palamidem eorum elegerunt in ducem, regendi totum exercitum sibi potestate concessa. Inde est quod, colloquio dissoluto, uniuersi ad eorum se tentoria reduxerunt. Quod postquam Achilli de Agamenonis mutacione et subrogacione Palamidis per referentes innotuit, ualde sibi displicuit et irato animo inter astantes asseruit quod Agamenonis non fuit necessaria nec bona mutacio, cum nec sit ei similis nec par in discrecione regiminis subrogatus, cum mutaciones semper fieri habeant ad commoda meliora. Sed quia per tot fuerat communis eleccio celebrata, tunc inconcussa remansit. Duobus igitur mensibus datis ad treugam cum integritate decursis, rex Priamus, cupiens filii sui mortem in ictibus ensium uindicare, ipse de persona sua omnes acies ordinauit. Et constitutis ductoribus super eis, ipse personaliter statuit bellum intrare, electis xx milibus militum in sue cuneo aciei. Et sic, ut scripsit Dares, cl milia equitum eo die ex parte Troyanorum ad prelium sunt egressci. Egreditur primo Deifebus, deinde Troilus, deinde Paris, deinde rex Priamus, subsequenter Heneas, deinde rex Menon, deinde Pollidamas, qui usque ad Grecorum licias cum celeritate festinant. Palamides uero iam acies suas ordinauerat, qui et que contra Troyanos ueniunt in occursum. Bellum letale committitur, ex quo deficiencium magna sequitur multitudo. Rex autem Priamus in Palamidem irruit, ipsum ab equo uiolenter prosternit, et eo prostrato dimisso, furibundus se ingerit inter Grecos. Multos ex Grecis interficit, multos uulnerat et prosternit. Multa fecit eo die rex Priamus de persona sua que quasi incredibilia facta sunt, ut homo tam senilis etatis potuisset tam bellicose sic uiriliter commisisse. Deyfebus uero Grecos comprimit incessanter, dum ad hoc rex Sarpedon ex parte Troyanorum bellum ingreditur, qui in Neptolomum, omnium Grecorum fortissimum, irruit animose. Sed Neptolomus in equi sui cursu regem excipit Sarpedonem, et in robusto ictu sue lance ab equo prostrauit illum in terram. Rex igitur Sarpedon prostratus a terra uiolenter exurgit, et pedes ut erat in Neptholomum irruit ense nudo, ipsum sic potenter percutit ense suo circa femur ipsius quod ei letale uulnus infixit. Tunc rex Persarum cum sua acie bellum intrat, et regem Sarpedonem equum fecit ascendere in aliorum auxilio Troyanorum. In quem dux Athenarum et Menelaus in multitudine pugnatorum uiolenter irruunt, et aciebus eorum circunquaque diffuisis, in medio eorum Troyanos includunt. Regem Persarum Greci tunc interficiunt, et in multitudine bellancium Troyani retrocedere compelluntur, in defensionem quorum rex Sarpedon multa in sua bellicosa uirtute commisit. Ad hec autem rex Priamus cum filiis suis naturalibus, qui ubique sequntur eundem, uirtuose succurrendo Troyanis, in Grecos furibundus anhelat, eos uiriliter opprimit, et in multa strage confundit. Nullus itaque fuit ex parte Troyanorum tam strennuus eo die qui tantum in armorum uiribus commisisset quantum rex Priamus ipse solus commisit, cui dolor et ira uires undique subministrant. Sed Greci, consilio inito, in eum locum unde Troyani poterant reditum ad eorum ciuitatem habere in multa militum glomeracione conueniunt, locum ipsum ab eis obsessum occupant. Ad quem dum Troyani retrocedentes accedere compelluntur, in multitudine pugnatorum loci ipsius transitum obsessum inueniunt, ubi durissimum prelium est commissum. Et nisi fuisset rex Priamus, qui ex superiori parte ad ipsum locum accessit in pugnancium multitudine glomerosa, innumerabiles de gente sua tunc crudeliter amisisset. Paris autem superueniens ex transuerso in multa copia gentis nimium bellicose in Grecos se ingerit cum eadem, qui in arcubus et sagittis letaliter Grecos primunt, uulnerant, et sepissime morti tradunt, sic quod Greci sustinere non ualentes ictus letiferos sagittarum, ex quibus iam multi defecerant, retrocedentes ad eorum tentoria redire festinant. Quos dum Troyani inspiciunt redeuntes, eos insequi nullatenus sunt conati sed ciuitatem eorum lentis passibus intrauerunt. Propter quod eo die prelium fuit diuisum, laude belli tocius illius diei regi Priamo totaliter attributa. Sed illucescente mane Troyani mittunt ad Grecos, inducias postulant. Treuga petita et postulate inducie conceduntur a Grecis, quarum induciarum tempus in libro non inuenitur expressum. Inter has igitur inducias corpus regis Persarum in ciuitatem Troye flebiliter fuit deductum. Luctus fit inde maximus inter ciues et specialiter a Paride, qui regem ipsum dilexerat integro sinceritatis affectu. Quare per Paridem extitit ordinatum quod corpus ipsius regis per terram in regnum Persye fuit transductum, ut rex ipse sepeliretur ibidem ubi reges antecessores ipsius consueuerunt honore regio sepeliri et in suorum duorum presencia filiorum qui regi superstites erant eidem. Durantibus autem ipsius treuge concessis induciis, iam tempus aduenerat in quo debebat defuncti Hectoris in ciuitate Troye anniuersarium celebrari. In quo Troyani constituerunt seruari sollempniter xu dies luctus et post eos dies celebranda quedam festa funeraria statuerunt, prout tunc regum et maiorum nobilium gencium moris erat. Inter has igitur inducias secure Greci intrabant ciuitatem et Troyani securi se conferebant ad Grecorum castra. Tunc Achillem quidam inconsultus rapuit appetitus ut Troyam uellet adire uisurus urbem et sollempnitatem anniuersari supradicti. Inermis igitur ad ciuitatem se contulit et Appollinis templum intrauit, ubi corpus Hectoris collocatum extiterat, ut est supra relatum. Ibi enim multitudo uirorum et nobilium mulierum anxiosos gemitus coram Hectoris corpore protrahebant. Erat enim tabernaculum Hectoris, ex omni parte uulgatum, sic quod aperte cuilibet illud uidere uolenti publicus patebat aspectus. Erat equidem effigies Hectoris in ea scilicet qualitate in fuit cum primum in sede solii extitit collocata. Adhuc uirtus aromatum et liquor balsami totum corpus Hectoris firmauerunt immutatum. Coram uero eodem corpore ante pedes ipsius erat regina Heccuba et formosa eius filia Polixena in multarum mulierum nobilium comitiua, que, sparsis per earum pectora et terga capillis, flebiles gemitus in multa cordis amaritudine ab ymis pectoribus producebant. Nunquid igitur Polixena in tantis angustiarum anxietatibus sue immutauerat pulchritudinem faciei. Nunquid color uiuidus suarum maxillarum, qui rosarum rubedine colorauerat genas suas, propter sui doloris angustias a sui uigoris uiuida claritate fuerat exhaustus, aut natiuus eius color roseus labiorum ablatus, uel forte lacrime fluuiales ab eius oculis decurrentes splendorem suorum offuscauerant oculorum. Sane sic reuera uidebatur intuentibus ut eius defluentes lacrime per maxillas instar illud proprie uiderentur habere ueluti siquis tabulam recentis eboris, in suo lacteo candore nitentem, ex guttis aque lucide et preclare desuper irroraret; sic eius aurea et flaua cesaries in multis dispersa capillis auri similitudinem presentabat ut quasi non uiderentur capilli esse sed coniuncta pocius auri fila. Quos dum Polixene manus ad disrumpendum insurgerent, manibus tangi non uidebantur humanis sed nimia effusione lactis aspergi. Achilles igitur ut Polixenam inspexit et eius est pulchritudinem contemplatus, uere suo concepit in animo nunquam se uidisse puellam nec aliquam aliam mulierem tante pulchritudinis forma uigere. Et dum in eius persona concurrerent ista duo, tam generosa nobilitas et tam excellentis copie pulchritudo, et dum desiderabili animo in eam Achilles suum defixisset intuitum, sagitta cupidinis fortem Achillem subito uulnerauit et ad interiora pertransiens cordis eius ipsum multo ardore amoris obsessum bachari coegit. Qui dum in eam frequentius intuendo sibi ipsi placere putaret et lenire graue desiderium cordis sui, maioris scissure uulneris seipsum sibi reddebat actorem. Qui dum Polixene pulchritudinem notat et concipit, destruit ipse suam, que ex multo amoris desiderio subitum labitur in squalorem. Quid ultra? Amore Polixene nimium illaqueatus Achilles nescit ipse quid faciat. Omnibus aliis curis exuitur et sola illa superest sibi cura, Polixenam tantum intueri dum potest. Propter quod dilatat amplius plagas suas et sui amoris uulnera magis sui cordis attrahit in profundum. Uerum cum iam dies declinaret ad uesperas et regina Heccuba cum eius filia Polixena a templo discederent, lacrimis fine facto, Achilles dum potuit ipsam est dulcibus aspectibus insequtus qui fuerunt causa et principium sui morbi. Stupefactus igitur et multi desiderii languoris factus impaciens ad hospicium suum declinat, stratum petit, et in ipso se prostrat. Et eo in multarum curarum aggregacionibus inuoluto, eius animus exacerbatur intrinsecus, sentit et percipit quod Polixene amor immensus est causa efficiens sui languoris. Tunc tacito murmure intra se hec uerba collidit: Ue michi, quia me, quem uiri fortissimi et robusti uincere minime potuerunt, quem nec etiam ille fortissimus Hector, qui fortissimos omnes excessit, unius fragilis puelle deuicit et prostrauit intuitus! Et si ea est causa efficiens mali mei, cuius sapientis medici possum sperare medelam, cum ipsa sit que sola michi potest esse medicus et medela salutis, quam nec preces mee nec multarum precia facultatum nec mearum uirium fortitudo nec mea generosa nobilitas mouere poterunt ad lubricum pietatis? Quis enim furor sic meum animum occupauit ut illam diligat et affectem que me habet odio capitali, cum ego in regnum suum aduenerim eam suis orbare parentibus et iam orbauerim inclito fratre suo? Qua igitur fronte, ut amantes ceteri, ipsam allicere potero ad motum flexibilis uoluntatis, cum ipsa in nobilitate et diuiciarum potencia me penitus antecellat et tanto uigore pulchritudinis uigeat super alias mulieres, que omnia animum eius in elaccione conseruant? Sane omnis uia michi uidetur esse preclusa per quam michi prouidere ualeam in salute. Et conuersus ad parietem funditur totus furtiuis in lacrimis ne aliquis percipiat suos dolores. Et demum suas lacrimas astringendo eas in suspiria crebra commutat. Et sic deliberacione multa correptus, tacitus in mente sua uias plures exquirit quibus ad sue salutis beneficium ualeat peruenire. A strato igitur surgit, et a famulis suis aqua petita, faciem suam lauat ut suarum signa lacrimarum abstergat. Adueniente igitur nocte diei ipsius, cum adhuc treuga duraret, Achilles suo iacens in lecto totam noctem preteriuit insompnem, cogitans qualiter ad Heccubam suum dirigat nuncium in secreto tractaturum cum ea ut si eius filiam Polixenam sibi uellet concedere iugalis teda matrimonii collocandam quod eam sibi tribuat in uxorem, ipse faciet et curabit quod totus Grecorum exercitus a Troyane ciuitatis obsidione discederet et sine Troyanorum lesione in Greciam reuertetur, omni scandalo quietato absque alicuius alterius condicionis euentu. Quare ipsius mane aurora surgente quendam suum secretarium et sibi ualde fidelem uelociter ad se uocat. Cui patefactis sui cordis archanis et iniuncto sibi de eorum tacita occultacione fideli, firmiter mandat illi ut ad reginam Heccubam se dirigat in secreto cum dati sibi forma mandati. Qui statim iussui sui domini fideliter obsecundans se protinus accinxit ad iter, et ad reginam Heccubam ueniens in secreto legacionem sui domini fideliter pandit illi. Regina uero Heccuba, que multa discrecione uigebat, uerbis ipsius nuncii placido animo intellectis, licet multa suspiria a pectore resoluisset, nuncio sic ad eius uerba respondit: Amice, ad dominum tuum redeas et illi ex mea parte secure promittas quod, quantum in me est, leto animo sum parata uota eius implere. Sed ut res ipsa finem debitum consequatur, necesse est me uoluntatem regis Priami uiri mei et filii mei Paridis explorare. De quorum cum fuero certiorata responsis, die tercia ad me redire curabis responsum a me, ut fieri poterit, recepturus. Auditis ergo Heccube uerbis, redit nuncius ad Achillem. Et nuncii sui audito responso, in suis doloribus respirauit Achilles, dum uerborum spes eius exhylerauit animum et sub ipsius spei fiducia requieuit quodammodo. Regina uero Heccuba, regis et Paridis habilitate captata, in secreto refert illis uerba que sibi Achilles per nuncium suum misit. Quibus auditis, rex Priamus, per magnam horam inclinato capite, nichil dixit, diuersimode cogitando super uerbis eiusdem. Demum regine Heccube sic respondit: O quam durum animo meo uidetur illum in amicum recipere qui tante inimicicie odio sic grauiter me offendit ut ab oculis meis michi lumen erueret, Hectore interfecto, ob cuius mortem Greci presumpserunt audaciam contra me, in meorum exterminium anhelantes! Sed ut deinceps, si qua sunt forte, futura grauiora uitemus, ut saltem alii filii mei michi seruentur incolumes, et ut ego in meo senio a belli laboribus conquiescam, inuitus assencio uotis suis, ita tamen quod ipse prius perficiat quod promittit, ne forte sub alicuius dolositatis machina decipere nos intendat. Paris uero, regis uerbis auditis, consilium regis probat et suum forte sic de facili acomodauit assensum pro eo quod inter promissa ipsius Achillis Helena, consors sua, priori non erat restituenda marito sed penes eum debebat perpetuo remanere. Die uero tercio succedente, Achilles ad reginam Heccubam suum predictum nuncium misit. Qui cum accessisset ad eam, in secreto regina Heccuba sibi dixit se a rege Priamo uiro suo et Paride nato suo super uerbis ab Achille transmissis habuisse responsum, per quod placet ambobus et michi similiter implere uotum Achillis, si tamen ipse primo sue promissionis debitum finaliter exequatur. Est ergo in eius potestate presentis negocii uelle consequi uotum suum, dum tamen interim, donec res ipsa perfici ualeat, secrete et caute geratur. Et sic, nuncio data licencia, rediit nuncius ad Achillem, cui cuncta que sibi dixerat regina Heccuba fideliter patefecit. Achilles autem feruentis amoris nexibus alligatus, dum per aliam uiam de Pollixena percipit non posse satisfacere uotis suis, multarum exagitatur infestacione curarum, dum in mente sua anxiose reuoluit se regi Priamo grauia promisisse, que absolute non erant in sue plenitudine potestatis. Etenim mos est et proprium uicium omnium amatorum ut, eorum concupiscencie desiderio estuante, magna sibi et impossibilia inconsulto calore promittant. Putat tamen Achilles, de suorum confisus gloria meritorum, quod si amplius Grecorum iuuare negauerit, quod Greci sibi consenciant de recessu et quod, Troye obsidione deserta, ad propria remeabunt. Propter quod reges et principes Grecorum, consenciente Palamide, Achilles ad colloqium conuocauit. Quibus conuenientibus, Achilles hec uerba proposuit inter eos: Amici reges, duces, et principes, uos omnes qui mecum una presentis guerre sarcinam tamquam communes principes insimul supportamus, unde nos tam inconsulte deliberacionis spiritus instigauit ut pro unius hominis, scilicet domini Menelay, recuperanda uxore, uidelicit domina Helena, dimissis regnis nostris ab aliis lacerandis, nostra eciam patria, uxoribus nostris et filiis, in terram accesserimus alienam, pro cuius recuperacione iam fecerimus prodigaliter tot graues expensas, personas nostras morti subiecerimus et laboribus infinitis, cum iam de nobilibus nostris et militibus fortibus et robustis multi sint morti traditi qui forte nobiscum adhuc hodie in eorum incolumitate uigerent, et ego in multis uulneribus iam receptis a me multum cruoris mei amiserim, et non sint multi dies quod in morte Hectoris receperim tale uulnus ex quo nunquam amplius posse uiuere confidebam? Nunquid Helena tanti pretii est quod pro eius recuperacione mori nobiles tot contingat? Sane sunt in diuersis mundi partibus multe nobiles mulieres de quibus non tantum unam uerum duas uel plures potest rex Menelaus sibi eligere in uxorem pro qua tot subire labores totam Greciam necesse non esset. Nec enim leue est Troyanos sic de leui posse deuinci, cum ipsi fortissimam habeant ciuitatem et infinitis pugnantibus militibus et peditibus communitam. Et cum iam ex eis fortissimum Hectorem morti dederimus et nobiles multos ex eis, potest nobis amodo abunde reuera sufficere ut in honoris nostri laude ad propria redeamus. Nec si dimittimus Helenam irrecuperatam, non multum graue uideri nobis potest, cum de Troyanis sororem regis Priami apud nos habeamus Exionam, cui Helena in nobilitate preferri non potest. Et sic Achilles suo colloquio finem fecit. Sed rex Thoas et Menesteus, dux Athenarum, in multa uerborum exprobacionis affluencia contradicunt Achilli. Sic maior pars regum et principum Achillis consilium reprobant, nolentes Achillis consilio consentire. Quare Achilles iracundia multa motus Myrmidonibus suis mandat ut contra Troyanos amplius arma non eleuent nec Grecis presumant amodo auxilium exhibere. Interea autem in Grecorum exercitu uictualia defecerunt, unde fames inter eos maxima est extorta. Quare Palamides, consilio celebrato cum omnibus proceribus et maioribus Grecorum exercitus - omnes conuenerunt in hoc ut Agamenonem regem apud Messam ad regem Thelephum cum multis nauibus mitterent, et ut, nauibus ipsis onustis redeuntibus cum eorum maxima uictualium quantitate, a Grecorum exercitu omnis depellatur inopia et ipsi Greci magna gaudere ualeant ubertate. Agamenon uero iussa sui ducis gratanter acceptans apud Messam cum predictis nauibus se contulit incunctanter, et eo ibi feliciter applicante, rex Thelephus Agamenonem in multa iocunditate recepit. Et demum, honeratis nauibus ipsis in multa uictualium quantitate et aliis rebus edibilibus et ad usum humanum, felici nauigio in Grecorum exercitum remeauit, ubi in maximo gaudio fuit receptus. Palamides sui regiminis curam habens omnes Grecorum naues que cum exercitu Troyam ad aduenerant intueri et reparari mandauit, ut in refeccionis earum opere possent salubrius conseruari, et ut eas habilius in eorum occurrentibus necessitatibus paratas haberent. Induciis igitur datis ad treugam finaliter euolutis, ambo exercitus ad bellum conueniunt, et durum bellum committitur inter utrosque. Deyfebus uero tunc in regem Creseum de Agresta irruit animose, quem rex Creseus potenter excepit in ueloci cursu scilicet sui equi, incussa forti lancea contra eum. Sed Deifebus in ictu sue lancee ipsum sic potenter impulit et percussit quod Creseum regem mortuum prostrauit ab equo. Et sic rex Creseus finiuit ultimos dies suos. De morte igitur regis Cresei multum dehortati sunt Greci, et insistentibus Troyanis uiriliter contra eos, Greci sunt dare terga coacti, qui ad fugam precipites se dederunt. Sed Palamides et Dyomedes cum xx milibus pugnatorum succurrunt Grecis, Troyanis occurrunt, necnon et cum eis strennuus Thelamonius Ayax. Qui Thelamonius irruens statim in Sinsilenium, naturalem filium regis Priami, sic ipsum grauiter in brachio uulnerauit quod ex tunc Sinsilenius factus fuit inhabilis ad bellandum. Quod ut uidit Deyfebus, totus motus est in furore. In Thelamonium tunc irruit furibunde sic quod ipsum uulneratum deiecit ab equo. Quem Palamides appetens uindicare, accepta quadam lancea, in Deyfebum irruit, sic grauiter ipsum impulit quod, fracto scuto et lorice squamis in multa uirtute disruptis, lanceam suam in Deyfebi pectus inmisit, et lancea ipsa fracta, truncus cum ferro in Deyfebi pectore remansit affixus. Paris autem, frater Deyfebi, qui tunc erat in eo belli loco, ut uidit Deyfebum sic letaliter uulneratum, in labore maximo necnon et copia lacrimarum ipsum bellicis extraxit a turmis et illum iuxta ciuitatem deferre curauit. Ubi postquam fuit delatus Deyfebus, apertis oculis inspexit Paridem, fratrem suum, et dixit ei: Nunquid, frater mi, descendere ad infernos me permittis? Multum rogo te ut antequam iste truncus a uulnere mei pectoris eruatur, contra interfectorem meum festinanter acceleres et sic laboriose procures quod, antequam moriar, tuis manibus deficiat interfector. Paris autem, uerbis uulnerati fratris auditis, in multa doloris angustia, moribundo fratre relicto, festinat ad bellum totus aspersus in lacrimis pre dolore, dum post mortem Deyfebi fratris sui amplius uiuere non affectet. Palamidem igitur studiose querit inter acies bellatorum, Palamidem inuenit contra regem Sarpedonem uiriliter preliantem. Rex enim Sarpedon Palamidem inuaserat, et dum ipsum interficere conaretur, Palamides in ipsum regem Sarpedonem furibunde irruit ense nudo, cum quo sic grauiter uulnerauit ipsum in femore quod femur eius diuisit ab inguine. Et statim rex Sarpedon cecidit interfectus. Paris autem, uidens tam graue mortalitatis exitium quod Palamides in Troyanos sic crudeliter committebat, adeo quod iam eos ad fugam de necessitate compulerat in multis dispendiis occisorum, tenso arcu suo in suorum fortitudine brachiorum, Palamidem acutis aspectibus intuendo in quo loco sue persone posset ipsum letaliter magis offendere, quadam in ipsum uenenata emissa sagitta, transiens ipsum protinus interfecit. Quare Palamides preceps mortuus peruenit in terram. Exclamant Greci, anxiantur, et dolent in tanti morte ducis eorum. Et stupefacti illico campum deserunt, et fuge precipiti se committunt, et usque ad eorum castra fugiendo perueniunt. Quos Troyani in ore gladii letaliter persequntur. Sed Greci ante eorum tentoria se uertunt hostiliter contra Troyanos in uirtute nimium belllicosa, et opponentes se eis resistunt uiriliter contra eos. Troyani uero resistenciam attendentes illico ibidem descendunt ab equis, et durum contra Grecos iniere certamen, sic pedes uiriliter contra eos insistentes quod, irruentibus eis in eorum tentoriis, tentoria ipsa exponunt ad predam. Multa ex eis argentea uasa diripiunt et multa auri et argenti copiam, quam in repositoriis inuenerunt eorum. Tunc Paris et Troilus ad litus maris adueniunt cum xxx milibus pugnatorum, qui statim mandant in Grecorum naues ignem inmitti. Nec mora, multa in multis Grecorum nauibus incendia submittuntur. Unde uicinus aer eorum nigrescit ex fumo, qui protinus incalescit, dum incendia ipsa in maiores flammas eructant crepitantibus in fauillis. Illuminatur igitur aer ex splendore flammarum, et loca eis uicina relucescunt, sic quod flamme ipse ab existentibus in muris ciuitatis libere uidebantur. Sed ad hec cum maxima comitiua pugnancium ex parte Grecorum Thelamonius Aiax aduenit, qui contra Troyanos durissime resistencie defensionem iniecit. Letiferum igitur prelium committitur inter eos. Strages fit maxima, cum multa ex utraque parte occisorum cadant cadauera circumquaque. Tunc etiam tota nauium Grecorum congesta congeries sine dubio exusta fuisset, nisi ille Thelamonius Aiax, qui tunc mirabilia de sua persona commisit, uiriliter restitisset. Et tamen plus quam uiginta ex nauibus ipsis igne consumpte fuerunt. Illic in tanta uirtute preualere Troyani quod preter occisos ex Grecis ipsis sunt innumerabiles uulnerati. Ex quibus plures, qui propter uulnera doloris angustias non poterant tollerare, a prelii conflictu se in multis debilitatis periculis abstraxerunt. Ex quibus Eber, filius regis Tracie, ex quadam lancea letaliter uulneratus, dum truncum gestaret in corpore, ad Achillis tentorium properauit, qui tunc in ipso tentorio morabatur et eo die propter amorem Pollixene ad bellum exire negauit. Heber autem sic letaliter uulneratus multum inproperauit Achilli se crudeli modo contra patriotarum excidium exercere, cum eos turpiter mori permittat et eos in bello deficere in multa crudelitate sustineat et permittat qui in sue uirtutis presidio ipsos iuuare poterat et tueri. Trunco igitur ab Heber uulnere uiolenter abstracto, Heber coram Achille languentibus oculis protinus expirauit. Et non post multam horam quidam Achillis famulus a bello ueniens ad Achillis tentorium properauit, qui, interrogatus ab Achille quid esset de Grecorum exercitu, ille suus famulus dixit illi: Domine, Grecis nostris O quam hodie male successit propter immensam multitudinem Troyanorum interficiencium in ore gladii Grecos ipsos! Non enim creditur quod de Troyanis omnibus bellicosis qui erant in Troya unus remanserit in eadem, cum omnes ad bellum ipsum uenerint et Grecos sic oppresserint uiolenter. Quare reuera, mi domine, cum Troyani ipsi multo iam sint labore lassati, si animi uobis esset nunc bellumn ingredi contra eos, eterne fame memoriam inde uobis possetis acquirere. Nam per solum ingressum uestre uirtutis in bello omnes essent statim Troyani deuicti, qui propter eorum lassitudinem contra uires uestras manus erigere non auderent. Achilles igitur nec ad uerba sui famuli applicat animum, nec ad Heber mortuum sua lumina saltem ex humanitate retorquet, sed omnia que uidet et audit tamquam inaudita dissimulat, uelut ille qui est amoris uinculis alligatus omnia pretermittit. Est enim mos omnium amatorum ut amoris uulneribus excecati honoris laudes effugiant, putantes eorum amatricibus displicere, eciam si cum magna ignominia a bonorum operum laudibus contingeret abstinere. Bellum igitur interim feruet asperrimum inter Troyanos et Grecos, sed cum dies iam uergeret ad solis occasum, bellum dimittitur. Et Troilus et Paris cum Troyanis eorum a prelio discedentes ad ciuitatem propriam redierunt. Nondum autem Deyfebus, qui sua protrahebat extrema, mortuus fuerat cum Paris et Troilus ante eum uenientes insimul Deyfebum in multis angustiis et clamoribus ululant ante eum; mori cum eo finaliter cupiunt, tamquam illi qui primuntur nimium pre dolore. Deyfebus autem palpantibus oculis et in uoce quasi deficiens querit a Paride si sit eius mortuus interfector. Qui de morte eius per Paridem factus certus mandat ab eius uulnere truncum euelli. Quo euulso illico Deyfebus expirauit. De morte uero Deifebi uniuersi Troyani dolore nimio comprimuntur. Dolores tamen regis Priami, regine Heccube, sororum et fratrum Deiphebi, cum sit enarrare superfluum, necnon planctus et lacrime que pro rege Sarpedone diffuse fuerunt, obmissum est in hac parte. Rex tamen Priamus in precioso monumento corpus Deifebi statuit sepeliri, sic et corpus incliti Sarpedonis regis. In castris uero Grecis de morte Palamidis planctus fit maximus, et eius corpore tradito sepulture, Greci conueniunt, et cum sine ducis industria esse non possent, de consilio Nestoris communiter acceptato regem Agamenonem in eorum ducem exercitus et principem iterum elegerunt. Sequenti uero die Troyani cum aciebus eorum bellicis ordinatis egrediuntur ad bellum. Contra quos Greci statim irruunt animose. Propter quod bellum durum committitur inter eos, ex quo mortuorum sequitur magna cedes. Sed cum eo die nebulosus et obscurus aer multas pluuias effudisset, nichilominus bello feruente multorum mortuorum sanguis effunditur. Et in crebris ictibus ensium multi deficiunt de Grecis amplius quam Troyanis. Tunc Troilus in armatorum comitiua maxima bellum ingreditur. Quem Greci sustinere aliquatenus non ualentes fugiunt ante eum. Et fugientes in multa affluencia pluuiarum diuertunt ad castra, quos Troyani usque ad eorum tentoria insequntur, et demum, eis dimissis, ibidem propter turbati temporis tempestatem, ad ciuitatem eorum redeunt et se recipiunt in eadem. Sequenti uero die inter eos letale bellum instauratur, et bello commisso, Troilo ad prelium ueniente, multos ex Grecis interficit, plures eorum nobiles, comites et barones ac maiores, et sic eo die usque ad noctis tenebras fuit pugnatum, et sic sine intermissione per xii dies proximos subsequentes. Et dum Greci amplius sustinere non ualerent propter multorum corpora mortuorum, duorum mensium inducias in firmitate treuge a rege Priamo per eorum nuncios petierunt. Que concesse fuerunt ab eo, treugua firmata et iurata. Infra uero tempus treugue predicte Agamenon ad Achillem nuncios suos misit, ducem uidelicet Nestorem, Ulixem, et Dyomedem, ut Achillem moueant et inducant quod ad bellum cum aliis Grecis ueniant, et suos Grecos sic interimi ab eorum hostibus crudeliter non permittat. Qui dum ad Achillem ueniunt, eos Achilles in maxima iocunditate recepit. Et consedentibus eis insimul, Ulixes primo Achillem alloqutus est dicens: Domine Achilles, nonne intencionis uestre et omnium nostrorum fuit, tot regum uidelicet et principum, regna nostra deserere et in regnum regis Priami in forti brachio nos conferre ut regem Priamum et suos morti tradere ualeremus et ciuitatem suam Troye perpetuam euertere in ruinam? Unde uobis nunc animus aduenit nouus ut, uoluntate mutata in contrarium, declinaueritis motus uestros post tot dampna nobis a Troyanis in hac terra illata, post tot angustias et dolores, cum Troyani tot reges ex nostris et nobiles neci tradiderint, tentoria nostra spoliauerint et exposuerint ad predam, et tot incendio exusserint naues nostras? Nonne in uirtute uestri brachii ad spem iam uictorie nostre peruenimus, qui fortissimum Hectorem morti tradideritis interemptum, a quo Troyanorum spes salutis et eorum uictorie dependebat, et nunc Deyfebo mortuo, fratre ipsius Hectoris, omnis salutis spes a Troyanis penitus est sublata? Et nunc uos, qui in uestrarum uirium potencia tante fame gloriam quesiuistis, uultis ut nunc tante glorie fama uestra per actus contrarios extinguatur, ut sustineatis eciam gentem uestram amara morte succumbere quam tanto tempore in effusione uestri proprii sanguinis defendistis? Placeat amodo ergo uobis ipsius uestre fame gloriam manutenere uiuacem et tueri uestros, qui sine potencie uestre subsidio nichil possunt, ad hoc ut in bello de cetero contra hostes uestros dirigatis arma uictricia, ut de ipsis celerem possimus obtinere uictoriam, quam per uos pro certo speramus. Et ad hec Ulixis predicto suo colloquio finem fecit. Achilles uero sic tunc ad Ulixis uerba respondit: Domine Ulixes, si, ut dixisti, in terram istam accessimus eo proposito quod in sermone uestro uobis placuit declarare, secure dicere possumus quod magne fatuitatis aura nos impulit et maxime stulticie spiritus rapuit sensus nostros, ut propter unius dumtaxat regis uxorem, uidelicet domini Menelai, tot reges et principes se morti subicerent et quod nos per Troyanos crudeliter moriamur in regionibus alienis. Nonne melius fuisset inclito Palamidi in nobili suo regno morari quam fuisse morti traditum in prouincia aliena, et aliis regibus nostris qui perempti in bello uitam extra regna propria finierunt? Sane cum maior pars mundi quasi nobilium sit in hoc exercitu congregata, si omnes eos contingat deficere in hac terra, reficietur et propagabitur mundus, tot deficientibus nobilibus, ex uili progenie rusticorum. Nonne ille fortissimus Hector uitam miserabiliter in hoc bello finiuit? Sic de facili possem et ego, qui tante fortitudinis non existo. Requirere me igitur uel rogare quod contra Troyanos procedam ad bellum est labor amissus. Nec enim propositi mei est me amplius mortalibus bellis ingerere. Nam malo meam strennuitatis famam e xtingui pocius quam personam. Probitas enim etsi quandoque laudetur, repente obliuio eam submergit. et exposuerint ad predam, et tot incendio exusserint naues nostras? Nonne in uirtute uestri brachii ad spem iam uictorie nostre peruenimus, qui fortissimum Hectorem morti tradideritis interemptum, a quo Troyanorum spes salutis et eorum uictorie dependebat, et nunc Deyfebo mortuo, fratre ipsius Hectoris, omnis salutis spes a Troyanis penitus est sublata? Et nunc uos, qui in uestrarum uirium potencia tante fame gloriam quesiuistis, uultis ut nunc tante glorie fama uestra per actus contrarios extinguatur, ut sustineatis eciam gentem uestram amara morte succumbere quam tanto tempore in effusione uestri proprii sanguinis defendistis? Placeat amodo ergo uobis ipsius uestre fame gloriam manutenere uiuacem et tueri uestros, qui sine potencie uestre subsidio nichil possunt, ad hoc ut in bello de cetero contra hostes uestros dirigatis arma uictricia, ut de ipsis celerem possimus obtinere uictoriam, quam per uos pro certo speramus. Et ad hec Ulixis predicto suo colloquio finem fecit. Achilles uero sic tunc ad Ulixis uerba respondit: Domine Ulixes, si, ut dixisti, in terram istam accessimus eo proposito quod in sermone uestro uobis placuit declarare, secure dicere possumus quod magne fatuitatis aura nos impulit et maxime stulticie spiritus rapuit sensus nostros, ut propter unius dumtaxat regis uxorem, uidelicet domini Menelai, tot reges et principes se morti subicerent et quod nos per Troyanos crudeliter moriamur in regionibus alienis. Nonne melius fuisset inclito Palamidi in nobili suo regno morari quam fuisse morti traditum in prouincia aliena, et aliis regibus nostris qui perempti in bello uitam extra regna propria finierunt? Sane cum maior pars mundi quasi nobilium sit in hoc exercitu congregata, si omnes eos contingat deficere in hac terra, reficietur et propagabitur mundus, tot deficientibus nobilibus, ex uili progenie rusticorum. Nonne ille fortissimus Hector uitam miserabiliter in hoc bello finiuit? Sic de facili possem et ego, qui tante fortitudinis non existo. Requirere me igitur uel rogare quod contra Troyanos procedam ad bellum est labor amissus. Nec enim propositi mei est me amplius mortalibus bellis ingerere. Nam malo meam strennuitatis famam e xtingui pocius quam personam. Probitas enim etsi quandoque laudetur, repente obliuio eam submergit. ualeatis, quam dii uos consequi irrefragabiliter statuerunt. Ad uerba igitur Calcantis antistitis uniuersi Greci contra Troyanos uigorem et durum animum assumpserunt, nec curantes de Achillis subsidio ac si ipse non esset aliquatenus inter eos. Induciis igitur duorum mensium iam exactis datis ad treuguam, Greci, ordinatis eorum aciebus ad bellum, egrediuntur uiriliter causa pugne. Contra quos Troyani, qui tunc fuerunt ad bellum egressi, festinanter occurrunt, et bellum asperrimum committitur inter eos. Multa cadunt hinc inde cadauera mortuorum. Tunc Troilus bellum ingreditur in maxima pugnancium comitiua, Grecos interficit, dum mortem sui fratris deproperat uindicare. Scripsit Dares quod eo die Troilus mille milites interfecit ex Grecis. Greci fugiunt ante eum. Quare Greci sunt dare terga coacti, quos Troyani usque ad eorum tentoria in ore gladii persequntur. Sed nox superuenit et prelium separatur. Sequenti uero die xiium bellum durum et multum asperrimum est commissum, cum Greci ad uindictam suorum uiriliter anhelantes duro marte contra Troyanos insistunt. Illic enim Dyomedes contra Troyanos mirabiliter inseuit, multos ex Troyanis interficit, uulnerat, et prosternit. Sed Troilus, qui uidit Dyomedem, quem bene agnouit, contra Troyanos sic acriter insistentem, in ueloci cursu sui equi et lancea sua protensa in Dyomedem irruit, quem animose Dyomedes excipit. Dyomedes autem in Troilum lanceam suam fregit, non tamen offendit eum aliqua lesione. Sed Troilus sic fortiter in Dyomedem inpegit quod ipsum precipitem deiecit ab equo et mortaliter uulnerauit, adeo quod quasi mortuus peruenit in terram. Troilus autem tunc amorem Bryseide Dyomedi obpropriosis uerbis improperat. Sed Greci cum multo labore Dyomedem quasi mortuum ab equorum pedibus abstraxerunt, ipsum in scuto ad sua tentoria deferentes. Menelaus autem ut uidit Dyomedem sic grauiter uulneratum et ab equo deiectum, equum suum coegit in cursu, et contra Troilum irruens Troilum ab equo deicere fuit nisus. Sed Troilus cum eadem lancea qua uulnerauerat Dyomedem, cum nondum sensisset uicium fraccionis, Menelaum percutit sic quod ipsum deiecit ab equo et letaliter uulnerauit, quem sui a pedibus equorum uiolenter abstractum in scuto ad sua tentoria detulerunt. Agamenon igitur uidens suos in bello quasi deficere, coactis multis aliis, ipse cum suis irruit in Troyanos. Ipsos uiriliter grauant et multos interfecerunt ex eis. Sed Troilus in Agamenonem irruit, ipsum ab equo prosternit, non sine uulnere, licet non letaliter uulneratum. Agamenon autem suorum adiutorio equm ascendit, et maiorum suorum timendo iacturam eo die, bello finito, a rege Priamo sex mensium inducias per nuncios suos exposcit. Sed rege Priamo habito consilio super eo, rex ipse inducias indulsit, cum multis de suis fidelibus non fuisset acceptum tam longas debuisse inducias indulgere. Interim Bryseida contra uoluntatem patris sui uidere Dyomedem in lecto iacentem ex uulnere sibi facto frequenter accedit, quod, licet sciuisset ipsum a Troilo dudum dilecto suo sic grauiter uulneratum, multa tamen in sua mente reuoluit. que dum diligenter attendit de se iungenda cum Troilo nullam sibi superesse fiduciam, totum suum animum, tamquam uaria et mutabilis, sicut est proprium mulierum, in Dyomedis declinat et conuertit amorem, proponens in corde suo amplioribus expectacionibus nolle Dyomedem abstrahere, sed quam primum conualescenciam fuerit adeptus, absolute facere uelle suum, cum in eius amore tota deferueat et flagranti desiderio penitus incalescat. Rex uero Agamenon infra tempus induciarum ipsarum se contulit ad Achillem in ducis Nestoris comitiua, quem Achilles uultu iocundo recepit. Tunc Agamenon ipsum alloquitur ut ad bellum amodo ueniat et Grecos suos perire amplius non permittat. Satis erga Achillem tunc institit Agamenon, sed Achilles indurato corde noluit aliqua prece moueri. Uerum pro eo quod Achilles Agamenonem sinceriter diligebat, omnes Myrmidones suos absque se in bello habere concessit, de quo Agamenon et Nestor multas sibi assurgunt ad grates. Demum Agamenon et Nestor, ab Achille quesita licencia, ad eorum tentoria redierunt. Elapsis uero predictis induciis, Agamenon cum suis ad prelium se accingit. Achilles autem uniuersos Myrmidones suos armari mandauit. Quos ipse ad armandum adiuit, assignans unicuique ipsorum quedam rubea intersigna, et in rore lacrimarum egrediendi ad bellum licenciam eis dedit. Tunc Mirmidones lento passu ad bellum accedunt, quod iam extiterat inchoatum. Quare in bello ipso Troyani Grecos mirabiliter opprimunt, sed dux Athenarum uiriliter eos defendit. In quem superueniens Troilus irruit, ipsum ab equo prosternit, et de Mirmidonibus multos letaliter uulnerauit. Eo igitur die usque ad noctis tenebras extitit preliatum, sed superueniente noctis umbraculo a prelio fuit cessatum. Sequenti uero die ambo partes ad prelium accinguntur. Bellum committitur multum asperrimum. Rex autem Philimenis et Pollidamas regem Thoas capiunt et captiuum ducere conantur. Sed Mirmidones uiriliter eis resistunt, ipsum a manibus eorum eripiunt. Tunc Troilus se ingerit inter eos, ex Mirmidonibus multos uulnerat, multosque prosternit. Qui facientes durum impetum contra eum equm sibi interficiunt et ipsum intercipere moliuntur. Tunc Paris cum suis fratribus naturalibus in medio Mirmidonum uiriliter se ingerit, eos opprimit, uulnerat, et disrumpit. Troilum liberat, qui statim alium equum ascendit. Pro liberacione uero Troili tunc letale prelium fuit commissum, ubi tunc Mirmidones Margariton unum ex filiis regis Priami naturalibus occiderunt. Troilus uero suam iniuriam et fratris sui mortem cupiens uindicare in Mirmidones acriter irruit, multos ex eis uulnerat, et in subsidio Paridis et naturalium fratrum suorum nimium eos infestat. Sed nec leue erat Mirmidones posse confundi, cum inter se multa strennuitate uigerent et essent in preliis ualde docti. Quare ipsi Troyanorum multitudinem metuentes de seipsis presidium constituunt et castellum, eis omnibus coactis in unum, qui nec ita poterant se tueri quin Troilus, qui uere erat stimulus nociuus eorum, ipsos non lederet, uulneraret, et eorum aliquos ab eorum globo non cogeret sepius separare. Tunc rex Agamenon, Menelaus, rex Thelamon, Ulixes, et Dyomedes, qui tunc plena sanitate uigebant, cum aciebus eorum bellum intrarunt. Quare durum committitur bellum inter utrosque. Mirabiliter ergo Greci Troyanos opprimunt, plures ex eis occidunt. Sed Troilus tunc se ingerit in partem illam in qua Troyani durius uexabantur. Grecos igitur interficit, uulnerat, et confundit, sic quod quasi sola uirtute Troili Greci conuertuntur in fugam et ad eorum tentoria quasi precipites cum multa celeritate festinant. Sed Thelamonius Aiax bellum ingreditur, Troyanos aggreditur in dura et aspera uirtute bellandi. Tunc Greci campum recuperant. Sed hoc fuit xuium bellum ualde letale, cum ex utraque parte in maxima quantitate ceciderint interfecti. Troilus uero, qui in suis uiribus non cessat Mirmidones opprimere et Grecos alios uniuersos, in tanta duricia eos affligit quod in uirtute sue potencie fortiores Grecorum contra eum preualere non possunt. Propter quod Greci iterum uertuntur in fugam, quos Troyani usque ad eorum tentoria persequntur. Ibi Troilus mirabiliter est eos aggressus, in uirtute nimia preliandi de Grecorum nobilibus centum cepit, quos captiuos ad ciuitatem adduxit. Bellumque dirimitur et ambo exercitus separantur. Mirmidones autem ad Achillem ad castra redeunt uulnerati. Plures ex eis et sibi referunt quod multi ex eis eo die ceciderunt in bello, sic quod, perquisitis eorum cadaueribus mortuorum, inuenti sunt de eis plus quam c numero defecisse. De morte suorum igitur dolet Achilles inmodice, et in multis doloribus superueniente nocte anxius lectum intrat, ubi factus penitus inquietus sua non appetit lumina claudere in dormicionis consueta quiete. Nam multis insurgentibus cogitacionibus occupatus pro uindicta suorum suo disposuit in animo bellum intrare. Sed Polixene amor infestus sibi duro marte resistit, dum cogitat quod, cum Pollixenam diligat plus quam se, contra se est efficax argumentum quod, si forte ad arma prosiliat, Pollixene uoto frustrabitur et speratis gaudiis ex ea priuari continget, cum iam regi Priamo et eius uxori irreuerenter illuserit, contra sua ueniendo promissa, per que pollicitus fuit eis Grecos ulterius non iuuare, et eis totiens tradiderit subsidium gentis sue. Multis igitur diebus fuit Achilles talium cogitationum inuolucione conclusus, cum demum Troyanorum et Grecorum exercitus ad letale bellum xuiium se accingunt. Feruet ergo bellum durum inter eos, quod per uii dies continuos non quieuit. Quibus diebus, amore uetante, Achilles continuit motus suos, dum ad prelium se nullatenus ingessisset. Infra quos multi de Grecis interfecti fuerunt. Quod dum Agamenon uideret tantorum suorum excidium, a Troyanis inducias postulauit. Sed Troyani sibi eas concedere negauerunt, nisi tot dierum tantum infra quos Greci possent eorum mortuos sepelire. Hiis igitur diebus elapsis, letale bellum xuiiium factum est inter Troyanos et Grecos. Nam ordinatis aciebus eorum, durum bellum committitur inter ipsos. Quare Menelaus et Paris in prelio se coniungunt, ambo se sternunt ab equis in eorum potencia lancearum. Pollidamas in Ulixem irruit ense nudo et Ulixes in ense nudo similiter ab eo uiriliter se defendit. Menesteus dux Athenarum Anthenorem aggreditur, ipsum impugnat sic quod eum ab equo deiecit. Rex Philimenis Agamenonem inuadit, quem tunc grauiter offendisset, sed rex Thelamonius succurrit ei, qui regem Philimenem uulneratum prostrauit ab equo. Anthilocus autem, Nestoris filius, irruit in unum ex filiis naturalibus regis Priami, nomine Brunum de Gemellis, sic cum lancea sua potenter ipsum inpellens et letaliter uulnerans quod ipsum mortuum prostrauit in terram. De morte uero Bruni Troyani ualde facti sunt anxii. Cuius rumor dum peruenisset ad Troilum, de eius morte Troilus multas prorupit in lacrimas, et in Grecos multo irruit in furore, sic quod eos sine dubio coegisset in fugam, nisi Mirmidones uiriliter restitissent. Propter quod Troilus dimissis aliis in Mirmidones se conuertit, contra eos se ingerit uirtuose, ipsos uulnerat et prosternit et multos occidit ex eis, sic quod Mirmidones sustinere Troili impetum non ualentes nec alii Greci multitudinem Troyanorum, fuge precipites se committunt. Quos Troilus et ceteri Troyani usque ad eorum tentoria persequntur. Ibique Troyani duris uulneribus Grecos offendunt, et ab equis descendentes eorum ipsos in eorum tentoriis prostrant, uulnerant, et crudeliter morti tradunt. Clamor ergo fit maximus in tentoriis ipsis et uoces ululancium in uicino aere multipliciter echonizant. Quare uocum ipsarum confusiones ad Achillem tumultuose perueniunt in tentorio suo stantem. Querit Achilles que sit iam tam causa turbida clamoris. Fugientes ergo a bello ipso dicunt ei Grecos a Troyanis esse deuictos et esse in tentoria eorum uitande necis causa necessario sic depulsos, a quibus etiam sic se tueri non possunt quin a Troyanis interficiantur ibidem. Et uos qui sic stare creditis in tentorio uestro securi iam super uos confestim uidebitis plus quam quinquaginta milia Troyanorum, qui uos inermem uiuere non permittent et qui nunc tantos ex Mirmidonibus uestris morti crudeliter tradiderunt et adhuc morti tradere non cessant, et qui mortui possunt se pro certo tenere, nisi in iuuamine eorum aliqui potenter insurgant. Ad hec igitur Achilles quasi furibundus exurgit, fremit spiritus eius, ex multo furore dum excandescit in iram, amore Polixene postposito arma petit, armatur instanter, et cum festinancia ascendit equm, et uelut lupus famelicus inter agnos auidus se ingerit in Troyanos. In eos irruit, eos diruit, uulnerat, et occidit, sic quod in breui hora inter preliantes notus est eius ensis, qui totus interfectorum ab eo madidus ex cruore terram implet et uelat cadaueribus mortuorum. Quod postquam uidit Troilus, durum ensem cognouit Achillis et ideo uersus eum dirigit equm suum. Quem similiter ut persensit Achilles, ipsum potenter excipit, et dum unus inpegit in alium, Troilus Achillem sic grauiter uulnerauit quod Achilles pluribus diebus necessario cessauit a bello, et oportuit eum multis diebus ex ipso uulnere in suo lecto iacere. Troilus uero, etsi non fuit sic grauiter ab Achille uulneratus, non tamen sine uulnere ictum persensit Achillis. Demum ex amborum inpulsibus ambo ab equis eorum insimul corruerunt. Preliatum fuit ergo eo die continue a mane usque ad noctem, et superueniente noctis umbraculo prelium fuit diuisum. Sex diebus continuis itaque fuit pugnatum, infra quos utriusque partis multi ceciderunt in bello. Rex uero Priamus multo dolore deprimitur de eo quod Achilles contra promissa sua bellum intrauit. Putat eum magis decipiendi causa dixisse. Regine, consorti sue, multum improperat, quia si uerbis eius fidem adhibuisset, maximo fuisset uituperio inuolutus. Dolet etiam Polixena, cui iam placuerat Achillem ipsum in maritum habere. Achilles uero infra predictos sex menses de uulneribus sibi factis a Troilo ope salubris medicine restitutus est sanitati. Feruentem tamen contra Trolium concepit ardorem, qui eum sic grauiter uulnerauit. Dicit enim necessario euenturum ut per manus suas Troilus turpiter moriatur. Temous belli, hiis gestis, superuenit in quo xuiiiium letale prelium est commissum. Nam ambobus exercitibus simul iunctis et mutuo dimicantibus inter se, ex utraque parte committitur magna cedes. Achilles uero antequam bellum intraret, coram se suis Mirmidonibus conuocatis, de Troilo eis grauem querelam exposuit, et ideo mandatis et precibus monet eos qualiter contra Troilum in bello debeant procedere, et eis omnibus simul iunctis, ad nichil aliud cor apponant quam ut Troilum in medio eorum includere studeant, sic quod eum firmiter ualeant detinere, et detentum non ipsum interficiant sed tamdiu ipsum impediant debellando donec ipse ad eos perueniat, qui non longe semper in bello erit remotus ab eis. Et Achilles tunc, suo colloquio fine facto, bellum ingreditur, quem sui Mirmidones insecuntur. Interea Troilus in maxima militum comitiua et in magna uirtutis audacia bellum intrat, in Grecos irruit, eos sternit, uulnerat, et occidit, sic quod in breui hora factum est in sue uirtutis potencia quod Greci sunt dare terga coacti et a facie fugere Troyanorum, constituente sole meridiem ea hora, sic quod Greci quasi deuicti fugiendo precipites ad tentoria sua festinant. Tunc Mirmidones, qui erant numero duo milia pugnatorum, in bello se ingerunt animosi, simul tamen iuncti et mandati eorum domini non obliti. In Troyanos igitur in ore gladii se inmittunt et Greci campum recuperant et durum prelium committitur inter utrosque. Mirmidones autem Troilum inter bellantes sollicita mente querunt, ipsum animose bellantem inter turmas inueniunt. Tunc ipsum ex omni parte circumdant, in medio eorum ipsum constituunt. Sed ipse ex eis plurimos interfecit et infinitos ex eis letaliter uulnerauit. Uerum dum nullus esset ex suis qui tunc ipsi Troilo succureret. Mirmidones interficiunt eius equum, in eorum lanceis ipsum multipliciter uulnerant. Cassidem eius ab eius capite uiolenter extirpant, capucium lorice sue sibi per uiolenciam disrumpendo. Propter quod Troilus, nudato capite, exterminatis uiribus se defendit a Grecis. Tunc superuenit Achilles, qui postquam uidit Troilum habentem caput inerme et omni defensionis auxilio destitutum, in eum irruit furibundus, et nudato ense ictus ictibus cumulando caput eius crudeliter amputauit, caput ipsum proiciendo inter pedes equorum. Corpus autem eius suis manibus interceptum ad caudam equi sui firmiter alligauit, et per totum exercitum inuerecunde post equum suum crudeliter ipsum traxit. Sed O Homere, qui in libris tuis Achillem tot laudibus, tot preconiis extulisti, que probabilis ratio te induxit ut Achillem tantis probitatis titulis extaltasses, ex eo precipue quod dixeris Achillem ipsum in suis uiribus duos Hectores peremisse, ipsum uidelicet et Troilum, fratrem eius fortissimum? Sane si te induxit Grecorum affeccio, a quibus originem diceris produxisse, uerum non motus diceris racione sed pocius ex furore. Nonne Achilles fortissimum Hectorem, cui nullus in strennuitate fuit similis neque erit, proditorie morti dedit, cum Hector tunc regem quem in bello ceperat ipsum a bello extrahere tota intencione uacabat, scuto suo tunc post terga reiecto, quo quasi factus inermis tunc ad nihil aliud intendebat quam regem captum a turmis extrahere ut ipsum captiuum suis bellancibus assignaret? Nonne si Hector tunc Achillis insidias persensisset, in defensionem suam scuto suo uelociter se opposuisset eidem, qui Achillem multis grauare dispendiis consueuit? Sic et fortissimum Troilum, quem non ipse in sua uirtute peremit sed ab aliis mille militibus expugnatum et uictum interficere non erubuit, in quo resistenciam nullius defensionis inuenit et ideo non uiuum sed quasi mortuum hominem interfecit amplius. Nunquid Achilles dignus est laude, quem scripsisti multa nobilitate decorum, qui nobilissimi regis filium, uirum tanta nobilitate et strennuitate uigentem, non captum neque deuictum ab eo, ad caudam sui equi, dimisso pudore, detraxit? Sane si nobilitas eum mouisset, si strennuitas eum duxisset, compassione motus nunquam ad tam uilia crudeliter declinasset. Sed ipse ad ea moueri non potuit que uere non erant in ipso. Achille uero corpus Troili sic sine pudore trahente, postquam innotuit Paridi, Pollidame, et Henee de morte Troili, intermoritur Paris et anxiose factus est semiuiuus. Troyani uero in recuperacione corporis Troyli multum adhibuere laborem, sed illud minime rehabere potuerunt propter Grecorum multitudinem, qui pro eius recuperacione nimium restiterunt. Rex autem Menon, de morte Troili multo dolore commotus, Achillem animosus inuadit, primo obpropriosis uerbis dicens eidem: O nequam proditor, unde te tanta potuit exacerbare crudelitas quod tam nobilissimum, tam strennuum nobilissimi regis filium equi tui ligares ad caudam et tamquam uilissimum per terram trahere nullatenus horruisses? Sane illud amodo non sine tue persone dampno poteris amplius amouere. Et statim in eum irruens cursu sceleri equi sui sic ipsum in sue ictu lancee grauiter in pectore uulnerauit quod Achilles uix se potuit sustinere, et statim extracto ense Achillem super cassidem quam gerebat in capite ictibus duris inpugnat adeo quod Achilles, grauiter uulneratus, ab equo corruit semiuiuus in terram. Propter quod Troyani corpus Troili recuperauerunt sed non sine maximo belli labore. Mirmidones uero Achillem a terra releuant, et ipsum in equum suum ascendere faciunt, qui non post magnam horam uiribus resumptis bellum ingreditur, et regem Menonem agreditur furiose. Rex tamen Menon ipsum excipit et graue prelium committitur inter eos. Sed rex Menon durius et magis grauauit Achillem. Et superueniente multitudine acierum hinc inde pugnancium, ambo inuicem separantur. Et uergente die ad solis occasum, a prelio fuit cessatum. Septum igitur diebus continuis feruidum bellum Troyani et Greci fouent, cum Achilles, ex suis uulneribus confortatus et ad regis Menonis uindictam anhelans, die uiio bellum intrat. Mirmidones suos alloquitur, firmiter mandat illis quod regem Menonem in eorum medio circumcludant et inclusum detineant donec ad eos Achilles ipse perueniat uindictam de eo finaliter recepturus. Bellum itaque graue committitur, multi deficiunt interfecti. Achilles et rex menon mutuo se inuadunt, ab equis ambo se sternunt, et ambo pedes uiriliter preliantur, cum Mirmidones in regem Menonem irruunt, ipsum ex omni parte circumdant, ipsum omni suorum auxilio capiunt destitutum, cum nullus sit qui contra Mirmidonibus succurrat eidem. Quem ut uidit Achilles sic a suis Mirmidones interceptum, in eum irruit et innumerabilibus uulneribus eum peremit. Uerum Achilles sine graui suo periculo hoc non potuit commisisse, cum rex Menon ipsum pluries grauibus uulneribus afflixisset, per que ab eo sanguis in nimia quantitate eius deriuabatur ad talos, propter quod de morte eius sperabatur pocius quam de uita. Attende, miser Homere, quod nunquam Achilles uirum strennuum nisi proditorie interfecit, unde merito dignus est laude si prodicio est laudis titulis extollenda. Interea igitur, feruente bello, Menelaus, Menesteus, Dyomedes, Thelamonius Ayax cum aciebus eorum in Troyanos impetum facientes ipsos a campo repellunt, sic quod subito fuge dati ad ciuitatem accelerant et in maximo discrimine in illam intrare contendunt, cum Greci eos in maxima duricia persequentes infinitos ex eis uulnerant et occidunt. Sed Troyani qui fugere potuerunt eorum urbem ingressi ciuitatis portas firmis repagulis muniunt et clausuris. Corpore igitur Troili in regiam Priami regis adducto, dolet Priamus inmodice, dolet Heccuba, dolet nimium Polixena, dolet Helena, dolet Paris, et in multis lamentacionibus anxiosis flebiles dies ducunt. Dolet uniuersi Troyani, qui dum se senciunt Hectoris, Deyfebi, et Troili auxilio destitutos, uere putant ultra uiuere se non posse. Rex tamen Priamus a Grecis petit inducias, treuga firmata, que conceduntur a Grecis. Infra quas rex Priamus corpus Troili in preciosissima sepultura constituit sepeliri, necnon et corpus regis Menonis fecit precioso sepulchro recondi. Regina uero Heccuba, de morte filiorum suorum nimium anxiosa, multiplices uias exquirit per quas posset de eorum interfectore finaliter uindicari, ut tirannum Achillem, qui sic non horruit in filios suos inseuire, morti tradere potuisset. Demum accersito ad se Paride, secreto ipsum alloquitur et in multa lacrimarum affluencia dixit illi: Karissime fili, tu nosti qualiter ille infelix Achilles fratres tuos, karissimos natos meos, proditorie morti tradiderit, orbando me miseram genitricem Hectore et Troilo, qui soli una tecum erant integrum solacium uite mee. Propter quod dignum esset et iustum quod, sicut ipse proditorie orbat parentes interficiendo filios alienos, sic et ipse proditorie interfectus penam similiter paciatur. Hic enim infelix Achilles fecit sepius me requiri de Polixena filia mea tradenda sibi legitimam in uxorem, quem dum de ea sibi tradenda in spe certa posuerim, propono ad eum nuncium destinare ut ad me in templum Apollinis mecum ueniat locuturus, ubi uolo quod tu, fili, cum fideli nostrorum militum comitiua secreto debeas latere, et eo ueniente ibidem, uobis irruentibus in eundem, euadere non ualeat manus uestras quin interficiatur ibidem. Quod Paris, pias matris motus ad lacrimas, matri similiter lacrimando deuote concessit. Factumque est quod Paris, iuxta condictum matris, cum xxti sibi fidelibus et nimium animosis in templo Appollinis latenter occubuit. et statim, misso per Heccubam nuncio ad Achillem, infelix Achilles amoris inconsulto calore deceptus, qui ualde sapientibus sensum aufert, una cum Antilogo, Nestoris filio, ad Appollinis templum accessit. Quibus ibi peruenientibus, Paris cum eius fidelibus ab eorum latibulis exeuntibus extractis ensibus irruit in Achillem. Achilles uero excepto ense tunc erat inermis. Contra quem Paris tria iacula in suorum brachiorum uirtute uibrauit, cum quibus letaliter percussit eundem, aliis suis militibus insurgentibus contra eum. Achilles autem, extracto ense et suo pallio in suo brachio inuoluto, irruens in irruentes in eum uii interfecit ex eis. Sed demum Achilles et Antilogus mortui sunt in eodem templo Appollinis, a Paride nequiter interfecti Paris uero corpus Achillis iubet et Antilogi coruis et canibus exhiberi, sed precibus et monitu Helene a templo tantum Appollinis eiecti sunt in platea, ut ob omnibus Troyanis uidere uolentibus possent liquide intueri. Gaudent itaque Troyani de morte Achillis, inter se mutuo conferentes quod de Grecis non poterant amodo aliquatenus dubitare. Agamenon uero rex ad regem Priamum nuncios suos mittit ut Grecis iubeat exhiberi corpus Achillis et Nestori corpus Antilogi in triste solamen sui patris inmodice condolentis. Concessit Priamus et Greci ad eorum castra transducunt amborum corpora mortuorum. De morte itaque Achillis planctus fit maximus inter Grecos, qui putant et conferunt inter se amodo eis de capiendo ciuitatem nullam superesse fiduciam Achille sublato. Ibique Achilli constituunt magni precii sepulturam, rogantes regem Priamum ut sepulturam Achillis in ciuitate Troye locari permittat, qui in introitu porte Tymbree sepulturam ipsam hedificari concessit. Eius autem sepulture preciosam formam et modum describere superfluum uisum est. Agamenon uero rex post hec reges Grecorum et principes ad colloquium conuocari mandauit. Quibus uenientibus et in eius presencia constitutis, Agamenon illis in suo sermone significat qualiter pro morte Achillis maior pars exercitus uidetur nimium dehortari. Querit ergo quid sit melius eligendum, an a bello desistere, an adhuc in bello ipso persistere uiribus cumulatis, an ad propria remeare. Audiencium autem iudicium in diuersa uota diuiditur; alii bellum probant; alii reditum gratum dicunt. Demum omnes eorum in unam sentenciam concurrentes bello insistere approbant et hortantur, dicentes, etsi Achilles eis defecerit, non eis deficient uera promissa deorum quin contra Troyanos Greci non gaudeant optata uictoria et ciuitatem Troye funditus non euertant. Ayax tamen in medio regum assurgens regibus persuasit ut, etsi Achilles de medio sit sublatus, mittatur pro eius filio, qui apud regem Licomedem auum suum in armis iuuenilibus educatur, cum ipse pro certo didicerit Grecos sine eo contra Troyanos non posse uictoriam obtinere. Greci itaque, huius audito consilio, fauent omnes, regem Menelaum eligunt ut pro filio Achillis, qui Neptholomus uocabatur, ad regem se conferat Licomedem. Tempus erat quod iam sol in tantum sub zodiaci circulo celesti maturauerat cursum suum quod eo anno intrauerat signum Cancri, in quo secundum diuinam disposicionem astrorum celebratur solsticium estiuale. Tunc enim sunt dies maiores in anno. Xuio igitur die mensis Iunii, tunc cum dies sunt in anno maiores, ut dictum est, xxum et letale bellum Troiani et Greci simul instituunt, et ambobus exercitubus simul iunctis, bellum asperrimum committitur inter eos. Tunc Ayax quodam stimulo fatuitatis abstractus, capite disco operto, inermis bellum ingreditur, solum ensem portat in manu, sicuti etiam subsidio destitutus. Ceteri uero principes grecorum, Dyomedes, Menesteus, Menelaus, Ulixes, et agamenon, aciebus eorum bene dispositis, usque ad passum perueniunt Troyanorum. Rex uero Priamus, ordinatis sagaciter suis turmis et cuneis, exire contra Grecos ad bellum statuit et mandauit. Sed O quanto terrore concutitur Troyanorum gens cum uidet se bellum ingredi sine ductu fortissimi Hectoris, sapientis Deyfebi, et Troili nimium animosi! Sed quia necesse est ut Troyani uitas tueantur eorum, suas in belli discrimine uitas ponunt. Paris uero ob defectum fratrum suorum exiuit ad bellum in multitudine lacrimarum sub eius casside defluencium latentibus riuulis et inperceptibili murmure sociorum. Deinde Pollidamas, rex Philimenis, rex Esdras, et Heneas cursu celeri contra Grecos prelio se inmiscent. Paris autem cum acie sua de gente Persarum cum eorum arcubus et sagittis multos Grecos uulnerant et multos occidunt. Dyomedes autem in regem Philimenem irruit, cui potenter ipse rex resistit. Uerum Paffagonienses, uasalli regis ipsius, multos ex Grecis interficiunt, uulnerant, et prosternunt, sic quod Dyomedes et Greci sustinere eorum impetum non ualentes retrocedere magno terre spacio sunt coacti. Menesteus itaque, Athenarum dux, irruit in Pollidamam, sic eum hasta sua potenter impellens quod ipsum prostrauit ab equo. Et ipsum uiriliter impetit ense nudo, duris ictibus ipsum affligit, ipsum conatur occidere, quod fecisset nisi rex Philimenis potencia et succursu ipsum a manibus Menestei liberasset. Item Paris multos ex Grecis uulnerat et multos occidit ex eis. Tunc ille Aiax in gentem Paridis irruit ense suo. De quo quoddam mirabile dici potest: cum tunc tot Troyanorum interfecisset inermis in bello, ab omni uulnere euaserat iam illesus. Uerum cum ad gentem Paridis peruenit, ense nudo dissiluit inter Persas, infinitos interfecit ex eis, sic quod omnes fugiunt ante eum. Uerum Paris hoc sustinere non ualens tenso fortissimo arcu suo in Aiacem quandam sagittam uenenatam emisit, cum qua letaliter ipsum inter splen percussit et costas, sic quod Aiax bene persensit quod erat ex eo uulnere infallibiliter moriturus. ante ergo quam moriendo deficiat, querit Paridem inter turmas, Paridem inuenit, et se coniungit eidem, et dixit ei: Paris, Paris, tu me in ictu sagitte tue crudeliter peremisti, sed antequam mortuus descendam ad inferos, tu eris michi preuius et precursor. Necesse enim est ut ab iniusto amore Helene, pro qua sunt tot nobiles interempti, illico separeris. Et statim ense suo sic ipsum letaliter percussit in facie quod maxillas eius geminas diuisit in partes et a cerebro separauit. Et confestim cecidit mortuus inter pedes equorum. Et Aiax non longe progressus mortuus expirauit. Troyani uero uidentes Paridem mortuum corpus eius cum multo labore recuperant et ad ciuitatem cum multarum effusione inferunt lacrimarum. Sed Dyomedes et Menesteus cum multitudine Grecorum insistencium contra Troyanos eos dare terga compellunt, cum iam sol quasi declinasset ad noctem, et cum personarum discrimine intrant in urbem et in firmis clausuris et seris portas corroborant ciuitatis. Agamenon uero, adueniente nocte, non multum longe a ciuitate sed ualde prope obsidionem statuit esse firmandam, institutis tentoriis et pampilionibus circumquaque. Troyani uero etsi inmensam altitudinem ciuitatis haberent, tamen circa muros adhibuerunt custodes qui in continua custodia essent cum illis. Eadem uero nocte corpore Paridis in regiam patris sui in multarum lacrimarum effusione deducto, planctus fit maximus inter ciues, qui amodo omnis desperacionis uiam sibi estimant patenter apertam, ex quo omnes regis filii, a quibus defensionis eorum spes tota tendebat, defecerunt interfecti. Nunquid ipsius regis patris et multo forcius infelicis Heccube matris sue necnon et sororum suarum et multo forcius longe Helene dolores et lamenta facile esset explicari posse sermone, et specialiter ipsius Helene, que fere mortua plus quam uiginti uicibus nocta illa a corpore Paridis fuit abstracta, cupiens mori cum mortuo et amplius uiuere non affectans? Cuius uerba lamentacionis, etsi contineant multorum dolorum angustias et que possent hominem ualde impium ad pietatis dulcedinem lacessire et ad dolentis conpassionis affectum, hic tamen ea describere in magnitudine operis fuit obmissum. Adeo quod rex Priamus et Heccuba in tantum sunt in anxietatis Helene excedenti dolore mirati quod, quasi dolorum eorum propriorum obliti, dolores eorum a doloribus Helene anxiosa fomenta trahebant. Et cum uiderint Helenam ob mortem Paridis tantis doloribus cruciari, ipsam caram de cetero plus quam filiam habuerunt. Quid ultra? Paratur Paridi in templo Iunonis preciosa nimium sepultura, cuius forma et serie in narrandi modo postpositis. Corpus Paridis in ea reconditum extitit et humatum. Duobus mensibus integraliter euolutis, rex Priamus portas ciuitatis noluit aperiri. Quare Troyanis existentibus clausis portis ad nichil aliud uacauerunt nisi ad continuos gemitus et lamenta. Agamenon uero regem Priamum interim multociens per nuncios requisiuit ut ad bellum gentem suam exire mandaret. Quod rex Priamus omnino negauit, timens suppremum excidium gentis sue, et eo amplius quod rex Priamus indubitabilem spem habebat de quodam succursu infallibiliter obtinendo ab Amazonum regina, que iam accinxerat se ad iter. Erat enim in partibus orientalibus tunc quedam prouincia que Amazonum dicebatur, in qua sole femine sine masculis habitabant. Quarum adolescencium feminarum cura potissima illa erat armis bellicis insudare et bella committere, unde strennuitatis famam et bellandi gloriam sibi querere potuissent. In facie uero ipsius prouincie erat quedam magna insula ualde fertilis et amena, in qua soli masculi continua habitacione degebant. Erat enim mos feminarum ipsarum tribus mensibus anni, scilicet Aprilis, Maii, et Iunii, ad predictam insulam se transferre et cum masculis ipsius insule commorari. Propter quod multe inpregnabantur ex eis et pregnantes ad propria remeabant. Partu tamen edito, si contingebat filiam nasci, eam secum in prouincia detinebant; si masculum, factum triennio maiorem ad ipsam insulam transmittebant. Huius autem prouincie erat tunc regina quedam uirgo nobilis et nimium bellicosa Penthesilea nomine, que Hectorem sibi nimium astrinxerat in amicum propter sue strennuitatis nimiam probitatem. Sed audito quod Greci contra regem Priamum in magno exercitu ueniebant, ipsa in auxilio regis Priami cum mille puellis in multa strennuitate pugnantibus apud Troyam ob amorem Hectoris se contulit pugnaturam. Propter quod in ciuitatem Troye cum suarum comitiua puellarum intrauit, ignara tamen hectorem mortuum extitisse. De cuius morte postquam sibi innotuit, facta est nimium anxiosa et pluribus diebus uacauit in lacrimis. Demum regem Priamum affectuosis est sermonibus allocuta, requirens eum ut sequenti die, omnibus suis paratis ad bellum, unam ex portis ciuitatis iubeat aperiri. Nam et ipsa cum puellis suis intendit congredi contra Grecos ad bellum, ut Greci proinde ualeant experiri quid in bello ualeant detexere puellarum. Ad iussum igitur regis Priami rex Philimenis cum Paffagoniis, Heneas, Pollidamas, et ceteri cum aciebus eorum, et Penthesilea cum suis puellis per portam Dardanidem, quam rex Priamus aperiri mandauit, egrediuntur ad bellum. Contra quos Greci uiriliter occurrentes eos potenter recipiunt in ictibus lancearum. Durum ergo prelium committitur inter utrosque. Propter quod Menelaus irruit in Penthesileam. Sed Penthesilea sic potenter impulit Menelaum quod ipsum ab equo deiecit. Equum ipsum ab eo aufert et puellis suis assignauit. Dyomedes autem Penthesileam in cursu equi sui et in ictu lancee sue uiolenter agreditur. Illum Panthasilea excipit uirtuose. Ambo in lancearum ictibus se inpellunt sed Penthesilea firma suo stetit in equo. Dyomedes uero ad impellentis ictum totus est nutare coactus; similiter et equs ipsius. Penthesilea itaque a collo Dyomedis scutum uiolenter extirpat et uni puellarum suarum illud assignat. Thelamon itaque tollerare non ualens que per Penthesileam committebantur in bello contra eam equm suum coegit in cursum. Sed Penthesilea uiriliter illum excipiens ipsum ab equo prostrauit in terram, et irruens inter Grecos ipsos acriter debellabat. Quare Greci breui hora cognoscunt Penthesilee potenciam et uirtutem. Que in ictibus ensis sui sic Thelamonem potenter inuasit quod adiutorio Philimenis cepit eum et captum mittere intendit in urbem. Quod postquamuidit Dyomedes, multa ira commotus, in detinentes Thelamonem se ingerit animose, sic quod ipsum ab eorum manibus liberauit. Tunc Penthesilea contra suas puellas exclamans ipsas coegit in unum, et faciens impetum contra Grecos sic uiriliter insistit contra ipsos quod eos necessario coegit in fugam, fugientes a facie puellarum, que incredibiliter premunt eos. Penthesilea autem occidendo Grecos ipsos insequitur fugientes, qui usque ad litus maris fugiendo perueniunt. Ibique omnes Greci finaliter defecissent nisi fuisset ille inclitus Dyomedes, qui mirabilem iniecit resistenciam contra eas. Et tamdiu preliatum est ibi donec superueniente nocte ab ipso prelio fuit cessatum. Tunc Penthesilea cum puellis suis, que tam miraculose se gesserant debellando, et rex Philimenis cum Paffagoniis suis se in urbem Troye commode receperunt. Ibi rex Priamus Penthesilee de commissis ab ea affectuosas grates exhibuit, munera multa et enxenia sibi fecit, omnia sua sibi liberaliter offerendo, cum per eam rex Priamus credat a suis doloribus respirare. Sequentibus autem diebus plurimis continue fuit bellatum donec Menelaus infra duos menses iuit et rediit a Licomede rege, qui Neptholomum filium Achillis, qui eciam Pirrus alio nomine (cum esset binomius) uocabatur, in exercitum Grecorum adduxit. Quem reges Grecorum et ceteri in honore maximo receperunt et Mirmidones in eorum dominum, de cuius aduentu letantes nimium facti sunt. Greci igitur statim Neptholomo decus milicie tradiderunt, quem Thelamonius Ayax ensis cingulo decorauit, uerbotenus addens illi ut eo signo honore milicie decoretur quod ad uindictam necis quondam incliti sui patris uirtuosus assurgat. Cui duo de Grecorum principibus propriis manibus deposuerunt calcaria deaurata. Et Agamenon rex omnia arma patris sui, tentoria, et res alias sibi protinus assignauit. De cuius milicia Greci letantes duxerunt plures sollempniter dies festos. Interim dies belli superuenit. Utriusque partis acies ordinantur, ad bellum exeunt, et durum prelium committitur inter eos. Tunc Pirrus in paternis armis bellum ingreditur, in Pollidamam irruit, et inpetendo eum in ictibus ensis sui ipsum morti tradere prorsus intendit. Sed rex Philimenis in potencia gentis sue uiriliter ei succurrit. Quare Pirrus offendendi eum tunc non habuit potestatem. Pirrus itaque, eo dimisso, Philimenem aggreditur, ipsum prostrauit ab equo, et ut ipsum intercipiat uires addit. Pafagonienses autem se morti subiciunt manifeste pro eorum domino liberando, sed Mirmidones non permittunt. Polidamas uero cum Troyanis occurrit, recuperare Philimenem potenter intendens, sed minime potuit propter resistenciam partis aduerse. Interim Penthesilea cum suis puellis ad bellum aduenit intersignis armorum candidis sicut niue, in Mirmidones se ingessit, eos uulnerat, et prosternit ab equis. Uerum Thelamonius Aiax Penthesileam aggreditur, ipsam ab equo deiecit. Sed illa animose consurgens Thelamonium pedes inuadit. Quem sic percussit grauiter ense nudo quod Thelamonius preceps peruenit in terram, in plantis suarum manuum terram attingens. Puelle uero Penthesileam earum dominam equum ascendere faciunt in multa uirtute bellandi. Que, sibi postquam innotuit quod Philimenis a Mirmidonibus captus erat, statim cum puellis suis contra Mirmidones properat animose. Quuos in ore gladii uulnerat et occidit, sic quod per eam Mirmidones retrocedere sunt coacti. Pirrus itaque, uidens Mirmidonum suorum excidium, Philymenem quem ceperat absque lesione dimittit, exclamans fortiter contra suos, quibus tunc dixit sic: Nonne uereri debetis quod sic turpiter interficiamini a manibus mulierum? Anhelate ergo mecum ut eas subito in ore gladii morti tradamus. Penthesilea uero Pirri minas audiuit, uerum de eis aliquatenus non curauit. Et dum ad Pirrum propinquius accessisset ita quod Pirrus liquide poterat intelligere uerba eius, Penthesilea mortem Hectoris in uerbis suis sibi multum inproperat proditorie ab eius patre commissam, ad cuius uindictam non solum mulieres habiles ad pugnandum uerum totus mundus deberet assurgere, et nos quas mulieres asserunt esse_ Greci subito sencient letaliter ictus nostros. Pirrus uero ad hec uerba in multam iram exarsit, propter quod contra Penthesileam coegit uelociter equm suum. Quem dum Penthesilea persensit, in cursu sui equi uelociter obuiam uenit illi,et ictibus lancearum ambo inuicem se impellunt. Pirrus in Penthesileam lanceam suam fregit sed eam ab equi sui sessione non potuit remouere. Penthesilea tamen sic Pirrum impulit grauiter hasta sua quod ipsum ab equo prostrauit in terram. Pirrus autem celer a terra consurgens in Penthesileam se ingerit ense nudo, eam petens et repetens in pluribus ictibus ensis sui. Contra quem Penthesilea plures ictus in sui furore mucronis non minori relacione retorsit. Sed Mirmidones Pirrum eorum dominum in uirtute bellandi ascendere faciunt equum suum. Tunc Agamenon in maxima militum comitiua, Dyomedes cum acie sua, Athenarum dux cum multitudine pugnatorum, et alii reges et duces Grecorum cum aciebus eorum ueniunt in conflictum. Rex Philimenis uero a Pirri manibus liberatus Penthesilee multiplices grates exhibuit, asserens sibi uitam eius beneficio conseruatam. Tunc gentem suam coegit in unum et Penthesilea similiter suas puellas. Pollidamas autem, qui post deieccionem suam ab equo cum multo labore a pedibus equorum euasit, in maxima multitudine armatorum ad bellum accessit; sic Heneas, sic rex Remus. Et ambobus exercitubus simul iunctis, bellum letale committitur inter eos. Pirrus autem contra Troyanos multum insistit sed Penthesilea durius contra Grecos. Pirrus uero in Glauconem, filium Anthenoris et fratrem Pollidamas ex alia matre natum, sic irruit furibunde quod ipsum in sui ensis ictibus interfecit. Penthesilea itaque Pirrum aggreditur. Pirrus eam potenter excipit. Ambo in equorum cursu conueniunt, ambo se sternunt ab equis, sed ambo uiriliter reascendunt et ambo inuicem preliantur. Et superuenientibus turmis, ambo sunt inuicem separati. Pollidamas uero de morte fratris sui factus nimium anxiosus in uindictam necis sui fratris crudeliter Grecos premit. Multos ex eis interficit et multis uulneribus ledit eos. Unde factum est quod in uirtute Pollidamas et Penthesilee plurimum insistencium Greci sunt dare terga coacti. Quos Pollidamas et Penthesilea in ore gladii persequntur. Quibus Pirrus, Thelamonius, et Dyomedes resistenter unanimiter uirtuose fecerunt Grecos a fuga cessare, cum iam longo uie spacio aufugissent. Et cum iam dies declinasset ad solis occasum, a prelio fuit cessatum. Per totum igitur continuum mensem unum bellum efferbuit inter eos, infra quem plus quam x milia pugnatorum ex utraque parte finaliter deciderunt et Penthesilea interim multas de suis puellis amisit. Superuenientibus autem diebus sequentibus post unius mensis lapsum, bellum durius instauratur et ex utroque latere acies conuenerunt et letale bellum committitur inter eos. Pirrus bellum ingreditur et Penthesilea similiter ex aduerso. Ambo se letali odio persequntur, ambo in letalis belli furore conueniunt. Pirrus in cursu equi sui in Penthesileam lanceam suam fregit, sed eam ab equi sui sella non ualuit remouere. Penthesilea tamen tunc Pirrum durius impulit hasta sua. Quem licet non deiecisset ab equo, fregit tamen suam lanceam in eundem sic quod ipsum grauiter uulnerauit, trunco sue lancee in eius persona dimisso. Propter quod clamor fit maximus et in uindictam eius contra Penthesileam Greci plures insurgunt adeo quod laqueos cassidis Penthesilee nimia uirtute disrumpunt. Pirrus uero in sue animositatis furore cum toto trunco quem gestabat in corpore, non considerans quid sibi inde contingeret, Penthesileam aggreditur, cum tunc Penthesilea casside sua careret, ex uiribus contra eam insurgencium tota quassata. Penthesilea autem cum uidit Pirrum contra se uelociter uenientem, prius credidit illum percutere. Sed Pirrus in percuciendo eam uelocius peruenit, et in uirtute brachiorum suorum cum ense suo sic grauiter eam percussit inter humerum et pennam scuti quod per uiolenciam ictus sui sibi brachium amputauit et ab eius humeri naturali iunctura disiunxit. Penthesilea itaque mortua preceps peruenit in terram. Et Pirrus in sue uindicte satisfaccionem totum corpus eius per frustra truncauit. Et ipse ob multam effusionem sui sanguinis ex suo uulnere defluentis se sustinere non ualens in medio bellancium cecidit semiuiuus. Quem sui in eius scuto ad sua tentoria detulerunt. Puelle uero Penthesilee de morte eius nimium sunt turbate, mori penitus affectantes. Quare in uindictam necis eius totis animis anhelant. In Mirmidones igitur irruunt, eorum protectore carentes, infinitos ex ipsis occidunt, et de aliis Grecis tunc morti plus quam ii milia tradiderunt. Sed quid Troyanis profuit tot Grecorum excidium, cum Greci infinita multitudine glomerati in Troyanos irruunt et ex eis innumerabiles occiderunt? Scripsit enim Dares quod x milia Troyanorum tunc in furore gladii perierunt. Quare tam reliquie puellarum quam reliquie Troyanorum qui aufugere potuerunt in ciuitatem se recipiunt, et durissimis repagulis portas in multa clausura confirmant, cum non sit eis uoluntas amodo neque posse ab eis egredi causa belli. Troyani igitur clausis ciuitatis ianuis existentes inclusi multo dolore torquentur, cum amodo eos spes nulla reficiat de succursu aliquo rehabendo de quo eorum in aliquo possent sperare salutem. Ad nichil aliud ergo uacant preter quam ad custodiam ciuitatis fideles ac uirtuosos adhibere custodes per quos ciuitas tueatur. Sciunt enim quod inmensa altitudo murorum ciuitatis ipsius omnes ab eis congressus exteriores excludit, et quod per infinita secula sic inclusi possent esse securi si uictualia eis non deficerent ad sustentacionem eorum. De morte eciam Penthesilee, que sic uiriliter dum potuit eos defendit et tot hostes eorum ipsa morte consumpsit, in anxietate nimia satis dolent, et multo forcius ex eo quod corpus eius habere non possunt ut ei funeraria debita dolentes exsoluerunt que defunctis nobilibus consueuerunt exsolui. Greci uero portas ciuitatis exterius muniunt circumquaque in glomerosa multitudine armatorum ne quis ex hiis qui interius commorantur libere per eas possit exire. Corpus autem Penthesilee aliqui ex Grecis decreuerunt dandum canibus ad deuorandum. Pirrus tamen resistit et dixit illud tradendum esse debite sepulture. Sed Dyomedes dixit, cum per Penthesileam tot Grecorum nobiles perierunt, esse sepultura corpus eius indignum. Demum ad hoc deuentum est quod corpus Penthesilee in quodam magno stagno aquarum uicino ciuitati Troye proici deberet. Troyanis igitur existentibus tantis doloribus anxiosis et inclusis in urbe, Anchises cum eius filio Henea, Anthenor etiam cum eius filio Pollidamas consilium inierunt qualiter uitas eorum possent saluas facere ne perderentur a Grecis, et si aliud facere non possent, prodere ciuitatem. Propter quod statuerunt intra se loqui cum rege Priamo ut ipse rex Grecorum pacem appetat restituendo Helenam Menelao et dampnum datum per Paridem in insula Cytharea integraliter sarciendo. Sed O quam Priamo feliciter successisset, si Greci uellent talem concordiam acceptare! Licet enim Priamus tante strennuitatis uiros filios amisisset, tanta fuisset dampna perpessus, si talis fuisset acceptata concordia, poterat se, uxorem suam Heccubam, eius filiam Polixenam, suos eciam qui supererant filios naturales, ciuitatem Troye, et eius ciues qui tunc erant perpetue commendare saluti. Quod Priamus fecisse potuit iam est diu tunc cum, Grecorum exercitu apud Thenedon existente, fuit exinde per Agamenonem requisitus. Unde apud quosdam uulgares in prouerbio dictum est quod iuueniles tantum concordie bone sunt, id est que fiunt in ipsis principiis, antequam partes sint dampnis, expensis, et laboribus fatigate. Post dampna enim et personarum dispendia quis potest ad concordiam illum pocius declinare qui pocior est in obtinendo de discordia uoto suo? Sane quis posset pro certo tenere Grecos uelle tali concordie consentire post tanta eorum dampna, tot eorum nobilibus interfectis, tanta subiisse propterea dispendia et iacturas, et nunc precipue qui in spe manifesta sunt positi eos esse debere de presenti bello uictores, ut secundum eorum intentum credant uniuersos Troyanos morti tradere et ciuitatem Troye funditus in ruinam? Quare manifeste conicitur consilium predictorum ex solo dolo procedere, ut sub ipsius pacis tractatus uelamine habilitatem captent et habeant proditores prodendi ciuitatem eorum, si se alio more saluare non possunt. Cupientibus ergo eis in consilio cepto persistere, Anthenor et Heneas cum Grecis de pace regem Priamum querenda insimul alloquntur, presente Amphimaco, ex suis filiis naturalibus iuniore, et presentibus multis nobilibus ciuitatis ipsius. Rex uero Priamus, audito quod Anthenor et Heneas sibi persuadebant de concordia tractanda cum Grecis, statim suo concepit in animo quod non ex fidelitatis zelo aut dileccionis affectu procederet quod ipsi sollicite suggerebant. Sed post multa ab eo protracta suspiria eis in sua sagacitate respondit, occultando tamen exinde sui animi cogitatum. Dixit enim eis se uelle habere consilium per dies aliquos super hoc. Qui dixerunt: Si dicis te consilium exinde scrutaturum, audias ergo nostrum, et si tibi displicere putaueris, aliorum consilio poteris adherere. Quibus rex sic dixit: Consilium uestrum non reprobo; audire enim illud gratum est michi et ei credere si sit bonum. Sed si a bono discrepare uidebitur, uobis displicere non debet si adherere ualeo meliori. Tunc surrexit Anthenor et stans dixit hec uerba: Domine rex, dissimulare non potest uestra sagacitas quanto uos et uestri sitis discrimine inuoluti. Hostes enim uestri, qui perdere uestram animam et uestrorum affectant, uestre portas obsident ciuitatis. Inter quos sunt plus quam quinquaginta reges qui nichil aliud appetunt quam hanc nobilem ciuitatem uestram euertere funditus et quod de uobis et uestris reliquie non supersint. Nec in uobis est tanta potencia quod de eis possitis esse uictores nec eciam eis posse resistere, cum ad tantam deueneritis inpotenciam quod aperiendi ciuitatis uestre portas nulla sit uobis permissa libertas, nec uobis aliqui nunc suppetant defensores qui uos et terram uestram in eorum interesse defendant, cum omnes filii, uiri tanta strennuitate conspicui in bello, defecerint et pars pocior gentis uestre. Nunquid ergo nos et uos sic moriemur inclusi? Bonum est ergo ut de duobus malis eligi debeat minus malum. Quare expedire pocius uidetur uobis et nobis pacem querere a Grecis ut restituatur Helena Menelao, pro qua tot sunt interfecti nobiles, cum Paris, qui eam pro uxore tenebat, clauserit diem extremum, et quod restituantur omnia Grecis que per Paridem ablata sunt in insula Cytharea. Tunc Amphimacus regis filius naturalis exsurgens multum dictis Anthenoris contradixit, et ei exprobans que dixerat dixit Anthenori: Quam spem de te rex et nos amodo gerere possumus, quod, cum deberes erga regem tuum et ciuitatem tuam animum firmum habere et pedes omni firmitate subnixos, nunc te penitus uacillare uidemus et ad lapsum dirigere pedes tuos, et qui mori nobiscum et uiuere deberes affectione firmissima, nunc reuoluto mantello persuadere nobis irreuerenter intendis quod rex noster Grecorum pacem appetat in tante sue declinacionis obprobrio, quem deberes tue probitatis uirtute in sua debilitate fulcire? Sane quia durus est hic sermo quem proponere studuisti, prius uiginti milia hominum anime destruentur quam contingat perfici sermo tuus, cum non ex fidelitatis zelo processerit sed detestabilis prodicionis errore. Multa igitur alia obprobriosa uerba contra Anthenorem protulit Amphimacus. Sed Heneas nisus est multum uerbis dulcibus Amphimacum refrenare dicens: Postremo nobis amodo aliqua spes non est contra Grecos inire congressus nec audere ciuitatis nostre portas hostiliter aperire contra eos.Alia igitur deinceps uia a nobis est utilior exquirenda, que non nisi per pacem potest salubrius procurari. Rex uero Priamus ad hec animi sui motus temperare non ualens, multum alias promptus ad iram contra Anthenorem et Heneam, eos increpando sic dixit: Quomodo potestis erga me in tante crudelitatis audacia et infidelitatis sine pudore uersari? Uere per uos stimulo desperacionis anxior et inuoluor, cum quidquid ego hactenus usque nunc fecerim aut gesserim contra Grecos non nisi instinctu uestri consilii sum aggressus. Nonne cum tu, domine Anthenor, a Grecia rediisti pro querenda a Grecis Exiona, persuasisti michi ut Paridem in Greciam destinarem Grecos hostiliter predaturum? Nunquam a mea processisset audacia guerram contra Grecos in tanta mee pacis tranquillitate mouere. Sed tui falsi consilii monitus et continui stimuli tui sermonis me ad tante presumpcionis audaciam commouerunt. Et tu, domine Henea, quando te cum Paride contulisti, nonne fuisti auctor consilii principalis ut Paris Helenam raperet et duceret in hoc regnum? Et tu eciam fuisti personaliter adiutor ipsius, qui si tunc Paridi dissuadere uoluisses, nunquam uidisset Helena muros Troye. Et nunc post omnium filiorum meorum necem et post tanta mea dispendia et iacturas in consilium irreuerenter assurgitis ut Grecorum pacem exquiram, qui me sic impie sic crudeliter finaliter destruxerunt. Sane non est tale consilium exequendum propter quod michi laqueus preparetur ut finiam in tanti obprobrio dedecoris uitam meam. Heneas uero nimium commotus ad iram multa uerba contra regem Priamum protulit ampulosa, propter quod tunc Anthenor et Heneas recesserunt a rege in uerbis nimium iracundis. Priamus itaque multo dolore confusus multas prorupit in lacrimas, dum aperte percepit et probabiliter timere potest ne Anthenor et Heneas in Grecorum manus tradant et prodeant ciuitatem ut Greci ipsum exinde nequiter morti tradant. Cuius rei causa cupiens ipsos in eorum proditoriis operibus preuenire, Amphimacum filium suum ad se secreto uocauit, quem hiis uerbis allocutus est dicens: Kare fili, nonne ego sum tuus genitor et tu a me genitus? Cum sic sumus sanguinis iuncturis uniti, ne per mortis discidium inuicem separemus, dum possumus occurramus. Scio enim quod isti duo, Anthenor uidelicet et Heneas, tractare intendunt quod Greci nos interficiant et eis prodeant ciuitatem, et ideo non est iniquum ut ipsi cadant in foueam quam intendunt aliis preparare. Proposui enim eos ambos interfici antequam per eos interficiamur a Grecis. Quod si fieri potest comode, cras in sero, cum ad consilium uenient, consilio celebrato, uolo in hoc pallacio cum aliquibus nostris secretis fidelibus te latere, ubi statim tu et alii irruatis in eos et ambos morti crudeliter contradatis. Quod Amphimacus fideliter exequi regi spondet necnon et quod condictum est nimium inter eos occulte tenere. Sed cum nichil occultum sit quod reuelari non ualeat, et rustici asserunt quod terra uomit et propalat archana, ignoratur qualiter ad Henee peruenit noticiam consilium regis Priami quod habitum extiterat de morte duorum. Statim Heneas et Anthenor prodicionem ciuitatis insimul cum quibusdam eorum complicibus iurauerunt, proponentes, ad consilium regis Priami si eos euocari contingat, non ire nisi cum magna multitudine armatorum. Erat enim tunc Heneas ualde potens in ciuitate Troye in consanguineis et amicis et nullus de ciuibus dicior erat eo, adeo quod regis potencie poterat coequari; similiter et Anthenor. Qui in multa consanguineorum parentela confisi inter se firmauerunt de Troya prodenda, habita a Grecis securitate sincera quod ipsi de personis eorum et rebus necnon et consanguineorum suorum penitus salui fiant. Interea rex Priamus Anthenorem et Heneam ad se uenire mandauit pro habendo consilio quid de factis incumbentibus sint facturi, cupiens sue intencionis propositum finaliter percomplere. Sed Anthenor et Heneas, ut inter se condixerant, ad regem Priamum in multitudine se conferunt armatorum. Quod rex ipse uidens mandauit Amphimaco ut a precepto sibi facto desistat. Sequenti uero die rex Priamus mandauit omnes Troyanos ad colloquium conuenire, et eis uenientibus, Heneas assurgens monet et suadet cum Grecis pacem esse tractandam. Cui omnes Troyani unanimiter consenserunt. Ad quod dum rex ipse resisteret, Heneas dixit ei: Ad quid reniteris, domine rex? Uelis nolis, de pace tractabitur et fiet, eciam te inuito. Quod postquam uidit rex quod sua contradiccio non ualeret, maluit consentire quam sub contradiccionis errore ciues suos ad scandala prouocare. Propter quod dixit Henee: Quicquid uobis faciendum uidetur de presenti negocio facite, cum et michi quicquid inde feceritis uideatur acceptum. Communicato igitur consilio, Anthenor eligitur in legatum ut uadat ad Grecos pacem cum eis omnimode tractaturus. Et colloquio dissoluto, Troyani in signum pacis muros ciuitatis cum ramis oliuarum ascendunt. Quod percipientes Greci Troyanis reddunt perceptibilia signa consensus. Propter quod Anthenorem per murum descendere faciunt ciuitatis. Et eo a Grecis recepto et Agamenoni presentato, rex Agamenon cum Grecis regi Crete, Dyomedi, et Ulixi totum ipsum negocium commiserunt. Et quicquid dicti tres cum quarto, eis Anthenore adiuncto, de predicto sint facturi negocio omnes Greci ratum habere perpetuo promiserunt. Et eis ordinatis pro parte omnium Grecorum ipsorum, ad seruandum omnia supradicta corporali sacramento firmarunt. Quare predictis tribus cum Anthenore prefato segregatis in partem, Anthenor dolositate repletus promisit eis prodere ciuitatem sic quod de ea libere faciant uelle eorum, dummodo ipsum et Heneam firmiter assecurent de personis eorum et consanguineorum omnium eorundem, quos ipsi duxerint eligendos, et quod sibi et Henee omnes possessiones suas et cetera bona sua salua faciant, sic quod libera eis et sine dampnorum lesione dimittant. Et hoc predicti tres firmiter attendere eidem Anthenori iurauerunt. Uerum eciam res ipsa teneri debeat in secreto donec suum sorciatur effectum, ne forte, ipso negocio propallato, contingat ipsius effectus exitus impediri. Monet eos Anthenor attente ut quod dictum est inter eos ipsi sub sigilli taciturnitate consignent. Et ut res ipsa sit melius in secreto et aliquo colore quesito melius propagetur, petiit Anthenor a Grecis ut rex Talcibius, senectute grauatus, cui facilius sit credendum, cum eo se dirigat apud Troyam, qui ficticie uoluntatem Troyanorum exquirat si pax communiter grata sit eis et quid Grecis facere uelint pro predicta pace firmanda. Et nichilominus Anthenor postulauit a Grecis Penthesilee corpus sibi concedi. Quod Greci sibi cum difficultate maxima et multarum precum laboribus concesserunt. Obtenta igitur a Grecis licencia, Anthenor et rex Talcibus ad ciuitatem ueniunt, intrant in eam, et regi Priamo notificant aduentum eorum. Sequenti uero die rex Priamus, ciuibus ciuitatis Troye ad colloquium conuocatis pro legacione Anthenoris audienda, mandauit Anthenori ut quod ipse cum Grecis tractauerat in communi omnium audiencia explicaret. Anthenor uero uolens sue dolositatis commenta callide paliare longum contexuit in sua uerborum prolacione sermonem, asserens in uerbis suis de multa Grecorum potencia, de eorum legalitate et firmitate habita in promissis, propter quod pro Grecis callidum argumentum induxit de firmitate treugarum, quarum aliqua per eos non extitit uiciata. Item adiecit de nimia debilitate Troyanorum et qualiter ad nichil aliud sunt deducti nisi ut in continuis lacrimis et multa anxietate dolorum eorum continue flebilem uitam ducunt, et ideo astruere per uerba sua nimium est innisus quod amodo esset utile et salubre uiam diligenter exquirere et inuentam diligencius eam sequi per quam posset eorum lamentis et lacrimis finis imponi. Addidit eciam quod ad hoc cum Grecis perueniri non potest nisi per auri et argenti maximas quantitates in restaurationem grauium dampnorum eorum que propterea sunt perpessi. Propter quod omnibus in suo sermone suasit habentibus pecuniam et specialiter ipsi regi ut ad releuacionem tantorum dolorum eorum manus apperiant, cum secundum uulgare prouerbium dictum sit melius est marsupiis pecuniariis acomodare dolores quam cordis continuis doloribus anxiari. Uerum cum nondum a Grecis potuerit finalem cognoscere uoluntatem, petiit et laudauit ut Heneas cum eo ad Grecos se conferat, ut ambo simul a Grecis uoluntatem eorum finalem eliciant et de obseruandis promissis per Anthenorem sint Greci in maioris roboris firmitate. Dictum uero Anthenoris communiter omnes probant. Quare Anthenor et Heneas se ad Grecos cum redeunte Talcibio contulerunt. Rex uero Priamus, colloquio dissoluto, suam se secreto recepit in aulam, ubi multas lacrimas pre dolore in nimia anxietate profudit, conferens in corde suo proditorias dolositates Anthenoris et Henee, et quod omnes filios suos amiserat, tanta strennuitate conspicuos, et tanta fuerit dampna perpessus. Et nunc, quod deterius est, necesse michi est ut me redimam ab eorum manibus qui michi tanta dispendia intulerunt, et quod pretextu redempcionis ipsius a me totum aurum exhauriant quod multo tempore cumulaui, ut demum spoliatus omnibus bonis meis in profundum paupertatis inmergar. Et O utinam esse possem de mea uita securus! Et sic rex Priamus quid faciat ignorat, cum necessitate coactus illorum habeat prosequi uoluntates qui totis eorum uiribus ad suam animam delendam penitus et perdendam prorsus anhelant. Helena uero sciens quod pax erat tractanda cum Grecis et quod Heneas cum Anthenore erat iturus legatus ad Grecos, sub noctis tenebris ad Anthenorem se contulit in secreto, et eum rogauit attente ut cum Menelao, dudum uiro suo, de ea pacem et reconciliacionem tractare deberet, ut ex sola sue misericordia pietatis ab eo pacis graciam ualeat obtinere. Quod Anthenor gratanter pro ea se obtulit tractaturum. Et sic Helena recessit ab eo et in regium pallacium se recepit. Interim autem Glaucus, regis Priami filius, honorifice sepellitur, et de corpore Penthesilee fuit tunc per regem Philimenem, Troianis acceptantibus, ordinatum quod inhumatum interim remaneret donec, tractata pace, rex Philimenis deferet in regnum Amazonum corpus ipsum, ubi deberet in regno suo, tamquam corpus regine, more regio sepeliri. Anthenor autem et Heneas se conferunt ad castra Grecorum, ubi cum illis tribus quos Greci elegerant de prodenda ciuitate firmius tractauerunt. Et de reconciliacione Hellene cum Menelao sunt ab eo firmam gratiam consequti. Propter quod Greci statuerunt Ulixem et Dyomedem cum Anthenore et Henea apud Troyam ire legatos. Quibus intrantibus ciuitatem gaudet uulgus. Nam cum ambo sint reges et ualde discreti, per eos putant pacem facilius percompleri. Sequenti uero die in mane omnes Troyani in regis pallacio conuenerunt, rege mandante, pro colloquio celebrando, ubi tunc surrexit Ulixes et in suorum sermone uerborum dixit illis Grecos uidelicet duo petere, restauracionem dampnorum in auri et argenti maxima quantitate, et Amphimacus perpetuo relegetur ab urbe sine spe aliqua redeundi, quod totum Anthenor dolose procurauit de Amphimaco pro eo quod restitit uerbis eius quando ipse primum cum Henea dixit Priamo pacem cum Grecis esse querendam. O quantum expedit sapienti illam cautelam de se habere ne turbacionis et sediccionis tempore sit ante alios proloqutor et quod ipsemet ponat ori suo custodiam! Proloqucio enim Amphimaco dampnum fuit. Non enim Anthenor sibi alias relegationis exilium procurasset. Sed deus, qui semper iniustas ulciscitur iras, punit hominem pena quam alii procurauit. Nam eciam ipse Anthenor, Henea tractante, fuit a Troya perpetuo relegatus, prout sequencia presentis hystorie declarabunt. Existentibus igitur Ulixe et Dyomede inter Troyanos in regis pallacio pro colloquio simul iunctis, repente factus est mirabilis sonitus inter eos et uociferaciones multe quasi clamancium audite sunt in ingressu loci ubi predictum colloquium tractabatur. Propter quod Ulixes et Dyomedes ualde perterriti timuerunt ne tumultus populi irrueret in ipsos, ad mortem eorum scilicet aut offensam. Alii putauerunt filios regis esse, qui ad capcionem ipsorum duorum regum legatorum, Dyomedis scilicet et Ulixis, propter relegacionem Amphimaci anhelarent. Sed diligenter exquisita causa ipsius sonitus et clamoris, nullo modo percipi potuit quidnam esset. Quare colloquio dissoluto omnes qui uenerant in regium pallacium recesserunt ab eo. Anthenor uero Ulixem et Dyomedem secretum traxit in locum ubi satis secure loqui poterant de dolosis archanis eorum. Et solis tantum consedentibus illis tribus, Ulixes dixit Anthenori: Ad quid trahis tantis expectacionibus uota nostra ut res nobis a te promissa suum non consequatur effectum? Dixit Anthenor: Sciunt dii uoluntatem meam quia ad nichil aliud uigilo cum Henea nisi quod promissa uobis per nos celeriter compleantur. Sed impedimentum uotorum nostrorum est quedam mirabilis structura deorum, quam meo, si placet uobis, explicabo sermone. Cui dixit Dyomedes: Placet et gratum est nobis. Quibus Anthenor sic ait: Certum et indubitatum est in hac urbe quod rex Ylius, qui Ylion fundauit primo in Troia, unde Ylion ex suo nomine dictum est, statuit in honorem Palladis magnum templum in hac urbe esse constructum. Quod cum totum esset perfectum in muris et non superesset nisi construi solum tectum, ex celo quoddam mirabile signum et quedam res nimium uirtuosa descendit, et iuxta magnum altare diuino ministerio seipsum affixit in muro, ubi ex tunc semper stetit ibidem et a nemine se baiulari permittit a loco scilicet ubi est, nisi a custodibus suis tantum, et nunc a solo suo custode uidelicet sacerdote tantum, qui illud in diligencia magna custodit. Eius tamen materia, ut ab ipsis custodibus narratur, pro maiori parte consistit ex ligno. Cuius autem generis lignum sit a nemine nosci potest, nec eciam sciri qualiter in sua forma in qua est potuit esse factum. Dea uero Pallas, cuius beneficio Troyanis dicitur attributum, edixit qualis uirtus in ipso signo consistat, que talis est ut donec ipsum signum sit intus in templo uel infra menia ciuitatis, Troyani nunquam ipsam ciuitatem amittent nec Troyani reges nec herededs eorum. Hec est enim spes certissima Troyanorum, propter quam securi uiuunt Troyani, non timentes urbis excidium aut ruinam. Huius autem signi nomen, pro eo quod a dea Pallade creditur esse datum, Palladium communiter appellatur. Ad hec Dyomedes dixit Anthenori: Amice, si ita est de Palladio ut dicis tu, superstitiosus est penitus labor noster, cum ciuitas propter Palladium capi non ualeat nec haberi. Anthenor uero respondit: Si de mora nostra miramini quare promissa uobis non sunt complemento mandata, hec est sola causa quare dilata sunt usque modo. Sed cum ego hucusque tractauerim cum sacerdote custode de Palladio uobis dando furtiue, de quo certam iam habemus fiduciam pro quadam auri maxima quantitate a me sacerdoti ipsi promissa, unde infallibiliter certi sumus, quando primo erit Palladium extra menia ciuitatis, ad uos illud destinare curabo, et tunc pro certo perficietur in omnibus uotum uestrum. Et sic inter eos fuit predictum consilium dissolutum. Quibus ante recessum iterum dixit Anthenor: Carissimi, ne nostrum presens consilium sit suspectum et eius mora, oportet me ad regem Priamum accedere et ficticie sibi dicere ut negocium nostrum uere in suo esse sit latens, quod uobiscum tractauerim de habenda a uobis certitudine quantitatis quam ab ipso rege et eius ciuibus intenditis habere. Et sic mutuo inter se data licencia, Anthenor ad regem Priamum accessit. Ulixe igitur et Dyomede ad eorum castra reuersis, Anthenor dixit regi Priamo ut mandaret omnes ciues ad colloquium conuenire. Quibus conuenientibus, Anthenor in serie sui sermonis significat eis tractatum esse cum Grecis quod pro pace firme tenenda cum eis dentur eis xx milia marcarum auri et totidem de argento et honera c milia de frumento. Propter quod ordinatum fuit inter eos quod infra certorum dierum spacium predicte quantitates deberent colligi et haberi. Quibus habitis in assignacione eorum, de firmitate pacis a Grecis inuiolabiliter obseruanda securitatis cautele firmiter exponentur. Donec autem dabatur opera per Troyanos ad quantitates ipsas studiose colligendas, Anthenor ad sacerdotem Thoantem, Palladii custodem, sub noctis taciturnitate se contulit, maximam quantitatem auri in magno pondere secum ferens. Quam obtulit sacerdoti Thoanti, et ambobus existentibus in secreto, ei dixit Anthenor: Ecce quantitatis auri tam maxima, qua dum uixeris tu et heredes tui poteritis semper diuiciis habundare. Accipe tibi eam et da michi Palladium quod custodis, ut illud michi liceat asportare; a nemine enim sciri poterit quod a nobis duobus solummodo committetur. Sane sicut tu intendis uitare Troyanorum infamiam, sic et ego, prius etenim mallem mori quam a Troyanis contra me posset inpingi me fuisse scilicet huius commissi facinoris participem uel auctorem. Propono itaque, si feceris, illud statim Ulixi transmittere ualde secreto, penes quem dum postea esse scietur, soli Ulixi poterit culpa eius ascribi. Dicetur enim Ulixem a templo Palladium subtraxisse, et nos duo erimus ab omni nocencie crimine penitus excusati. Thoans uero sacerdos quasi pro maiori parte noctis illius uiolenter resistit uerbis Anthenoris. Sed demum antequam Anthenori subtraheretur de nocte libera recedendi facultas, Thoans, illaqueatus in auri cupidine, Palladii subtraccionem Anthenori sponte concessit. Quod Anthenor statim asportauit a templo, et statim eadem nocte per nuncium suum illud transmisit ad Grecos, quod Ulixi fuit protinus assignatum. Postea uero, fama dictante, publice dictum est quod Ulixes sua sagacitate illud interceperat a Troyanis. Sed, O dii, ex quo Thoans sacerdos elegit ciuitatem suam proditorie malle perire quam aurum perdere sibi datum, quis locus tutus esse poterit aut securus si sanctitas in corrumpenda corrumpitur? Sane non est in sacerdotibus nouum istud, in quibus ex antiquo auaricia, omnium uiciorum mater, suas radices affixit et ingluuiosa cupiditas suas medullas. Nullum enim scelus potest esse tam graue quod ad committendum illud sacerdotes in fulgore auri subitam non recipiant cecitatem. Sunt enim auaricie templum et cupiditatis auxilium. Dum Troyani uero promissam quantitatem auri et argenti et frumenti colligerent et eam in templo Minerue ponerent conseruandam donec integra possent haberi, placuit eis deo Appollini in templo ipso sollempne sacrificium celebrare in multitudine animalium occisorum. Que dum animalia ipsa super altare fuissent apposita et inmitteretur ignis ad comburendum ea ad sacrificium deputata, duo inter eos subito miracula contigerunt. Primum itaque fuit illud quod ad sacrificium nullo modo potuit ignis accendi, et cum fuisset fere decies attemptatum, ignis statim extinctus resoluebatur in fumum, sic quod nullo modo potuerunt ad sacrificium Troyani ignem accensum habere. Secundum uero miraculum fuit illud quod, dum interiora animalium ipsorum ad sacrificandum parata essent, super altare quedam aquila uolans ex aere in sue uocis clamore descendit, et irruens super altare rapacibus unguibus suis omnia interiora predicta sustulit ab altari et ea in naues Grecorum aduexit. Troyani autem stupefacti sunt ualde ad ea que sic eis uidentibus acciderunt, et in similitudine uere percipiunt per signum primi miraculi deos esse contra eos ad iracundiam prouocatos. Sed pro utroque miraculo ad significacionem eorum habendam Cassandre consilium diligenter exposcunt. Que pro primo dixit signo eis Appollinem indignatum ex eo quod templum eius per uos in effusione sanguinis humani extitit uiolatum, cum in eo fuerit interfectus Achilles. Sed expedit propter hoc uos ire ad sepulchrum Achillis et ibi lumen accendere. De quo lumine accendetur in eorum sacrificio tale lumen quod nullatenus extinguetur. Quod et factum est. De secundo uero miraculo Cassandra Troyanis asseruit prodicionem ciuitatis apud Grecos sine dubio esse tractatam. Sacerdos autem Calcas de hiis miraculis interrogatus a Grecis secundum signum dixit significare capcionem ciuitatis ab eis tempore ualde breui. Inter hec autem Calcas cum Crisis sacerdote persuaserunt Grecis quod deo Appollini sacrificia eorum offerrent. Quod statim factum est. Post sacrificium uero factum sacerdos Crisis maioribus Grecorum exercitus consuluit in secreto ut fieri faciant in similitudine equi quendam magnum equum ereum ut in eo possent saltem mille milites constipari. Qui equs fiet secundum quod ego decreuero; nam est hec omnium deorum uere uoluntas. Hic autem equs fiet magisterio et arte Apii sapientis artificis. In quo construentur quedam clausure sic artificiose composite quod ab exteriori parte aspectibus hominum non patebunt, per quas, cum locus erit et tempus, ab eo exire ualeant predicti milites constipati. Quo facto et in equo ipso perfecto occulte mille militibus introductis, petitis a rege Priamo ut equum ipsum in honorem Palladis in ciuitatem et in templum suum permittat intrare, uobis eam occasionem pretendentibus quod causa cuiusdam uoti nostri soluendi uoueritis ipsi dee propter subtraccionem Palladii quam fecistis a templo eius. Ad Crisis autem consilium sacerdotis et prouisionem ipsius cum maximo labore artificum sine intermissione aliqua factus extitit equs ipse, perfectus tamen et completus ultimo anno capcionis ciuitatis ipsius. Reges autem qui uenerant apud Troyam in auxilium regis Troye, de quibus superius dictum est, percipientes tam uile pactum quod rex Priamus cum Grecis inierat, omnes cum suis recesserunt a Troya, ad eorum regna, Priamo dimisso, tendentes. Propter quod rex Philimenis, qui cum duobus milibus militum Troyam aduenerat, cum ccl superstitibus tantum sibi recessit a Troya in comitiua uidelicet puellarum et corpore Penthesilee. De quibus mille puellis non supererant nisi tantummodo cccc, earum excepta regina, et tamdiu festinauerunt per dietas earum quod ad earum optatas prouincias peruenerunt. Sequenti uero mane, ut ficticie condictum extiterat de pace iuranda, in medio camporum extra muros ciuitatis sanctuariis ordinatis a Grecis, rex Priamus, extra ciuitatem egressus in suorum maxima comitiua, tam ipse quam Greci iuxta formam sacramenti tenere pacem firmiter iurauerunt. Quare Dyomedes primo iurauit pacem ipsam inuiolabiliter obseruare secundum quod Anthenor disposuit inter eos. Et cum Greci postea fregerint ipsam pacem, dicunt se non fuisse periuros pro eo quod cum Anthenore proditionem ciuitatis et pacem ficticie tractauerunt. Quod uerum est, licet in prouerbio dictum sit: Qui artificiose iurat, artificiose periurat. Sic enim ut iurauit Dyomedes, maiores Grecorum ceteri iurauerunt. Rex itaque Priamus cum omnibus Troyanis suis deceptus et ignarus pacem ipsam non ficticie sed absolute iurauit. Quibus prestitis iuramentis, dum rex Priamus pro certo putaret iuramenta a Grecis facta dolo carere, Helenam Grecorum regibus restituit, et eis eam in humilibus precibus commendauit ne paterentur quod aliqua fortassis iniuria sibi posset inferri. Quod Greci ficticie letis uultibus annuerunt. Greci uero cupientes exequi dolose fraudis eorum insidias, rogant Priamum ut equm ereum, quem in Palladis honorem se dixerunt fecisse ut sit eis propicia in recessu, in ciuitatem Troye iubeat intromitti et coram templo Minerue locari, ut dea Pallas in talis enxenii oblacione sedata pro furto Palladii in eorum reuersione cum nauibus eorum ad propria absque maris periculis eos salue nauigare permittat. Licet enim rex Priamus ad petita nullatenus respondisset, Heneas tamen et Anthenor faciendum esse dixerunt, asserentes quod tale enxenium ad ciuitatis decus perpetuo sit mansurum. Inuitus itaque rex Priamus annuit quod Heneas et Anthenor dolosis fraudibus concesserunt. Et interim Greci promissum aurum et argentum a Priamo rege percipiunt et honera frumentaria eis pacta eorum deducunt ad naues et honerant in eisdem. Uniuersi uero Greci conuenientibus in unum cum maximo deuocionis affectu cum eorum processionibus sacerdotum cum funibus et aliis necessariis trahunt equm et usque ad portam ciuitatis deducunt. Non enim porta fuit tante latitudinis et altitudinis spaciosa quod per eam potuisset equs ipse commode introduci. Propter quod necessarium extitit quod ex muro et porta in tantum demoliri deberet quod fieret ad introduccionem equi ipsius altitudinis et latitudinis spaciose. Quo facto, equm ipsum in ciuitatem Troyam ciues cum multo gaudio introducunt. Sed non est nouum ut extrema gaudii luctus occupet, cum Troyani ciues et maiores eorum ex cecis insidiis facti ceci non equm, licet equm fata statuerunt, sed mortem pocius eorum uisceribus inpresissent. Inmiserunt enim Greci in predictum equmn quendam nomine Syononem, cui Greci claues assignauerunt ut, oportuno captato tempore, aperiret clausuras constructas in equo, et quam primum perciperet Troyanos per eorum hospicia dormiendo quiescere, ipsis foris existentibus signum daret in flamma ignis accensi ut Greci ciuitatem commodius possent intrare et habilius possent morti tradere dormientes. Eadem autem die Greci, insidioso quesito colore, miserunt ad Priamum se a Troya uelle recedere et apud Thenedon se primo conferre, ubi Helenam occulte recipere statuerunt, timentes si ipsam in Troya reciperent ne forte tumultus in exercitu Grecorum insurgeret contra eam ut ipsam exinde morti traderent, nec esset tunc qui posset eam sua defensione tueri. Placuerunt igitur Priamo uelut ignaro ficticia uerba Grecorum, ea reputans esse uera. Unde Grecis ipsis ascendentibus naues eorum et uelificantibus a litoribus Troyanorum, Troyanis eos uidentibus et exinde factis letis, Greci apud Thenedon applicant parum ante solis occasum. Ibique eis in multa iocunditate cenantibus, superueniente noctis umbraculo, omnes se armis bellicis munierunt et ad ciuitatem Troye se in magno silencio contulerunt. Sinon uero postquam percepit Troyanos inisse dormitum, egressus ab equo, reseratis clausuris, iam ignem accenderat et Grecis aduenientibus signum dedit. Quibus incontinenti per murum porte discissum ingredientibus ciuitatem et egredientibus militibus qui in equo extiterant constipati, in Troyanos uiriliter irruunt, qui secure in eorum domibus dormientes, nulla formidinis titillacione compuncti, sine spe aliqua hostilis insultus secure in eorum hospitiis morabantur. Et per Grecos eorum fractis ianuis et undique conquassatis, Greci ascendunt hostiliter domos ipsas, quoscunque de eis inueniunt, discrecione sexus non habita uel etatis, uiolenter occidunt, exponentes preciosas eorum diuicias prede rapaci, cum eorum omne preciosum ab eis rapiant et expolient, sic quod antequam illucesceret dies illa, plus quam xx milia hominum gladio peremerunt, ciuitatis ipsius templa crudeliter spoliantes. Clamor igitur maximus exuberauerat undecunque in funestis uocibus occisorum, et rex Priamus, tam turbido clamore audito, statim agnouit se proditum ab Anthenore et Henea, et in multa lacrimarum copia anxiosus surgit a strato et indutus uestibus quibus potuit subito quasi preceps sua descendit ab aula et et in templum Appollinis se recepit, quod in pallacio suo erat, putans statim se ab hostibus morti tradendum et nullam se posse amodo spem habere uiuendi. Quare pronus coram magno altari occubuit, indubitanter mortem expectans. Cassandra uero, quasi demens effecta, sola fugit et Minerue templum intrauit, ubi suorum omnium excidium grauiter lamentatur. Cetere uero regie mulieres in regis pallacio in multis lacrimis et doloribus remanserunt. Mane autem facto, in ipso lucis diluculo Greci sub ductu Anthenoris et Henee, publicorum sue patrie proditorum, in magnum Ylion irruerunt, nulla ibi defensione per Troyanos inuenta. Propter quod uniuersos quos ibi reperiunt morti tradunt. Pirrus uero in predictum Appollinis templum ingressus, ubi rex Priamus mortem propriam expectabat, in eum irruit ense nudo, et in conspectu impiorum Anthenoris et Henee ductorum ipsius regem Priamum coram altari nequiter interfecit, sic quod in multa sui effusione cruoris maior pars altaris extitit madefacta. Heccuba uero et sua filia Polixena se fuge dederunt, et quo fugiant prorsus ignorant. Eis tamen fugientibus obuiauit Heneas. Cui Heccuba sic dixit in multo sui furoris ardore: Ha nequam proditor, unde a te procedere potuit tante crudelitatis impietas ut regem Priamum, a quo tanta magnalia suscepisti, tanto ab eo magnificatus honore, passus fueris interfectores eius ad eum ducere quem debuisti tua proteccione saluare? Prodidisti patriam tuam et urbem in qua natus fuisti et in qua fuisti tanto tempore gloriosus, ut eius ruinam aspicias et eius incendia uidere non horreas quibus fumat. Saltem istius misere Polixene tuus impius animus misereri dignetur et nequam tuus oculus ei parcat, ut inter tot mala que feceris tibi saltem possit attribui hoc modicum bonum egisse ut eam saluare, si potes, omnino procures antequam in manus Grecorum incidat, qui eam interficiant uel turpiter dehonestent. Ad Heccube igitur uerba motus Heneas Polixenam suscipit et eam incognite secum ducit, quam in secreto loco consignat. Thelamonius uero Ayax de templo Minerue Andromacham, quondam uxorem Hectoris, abstrahit et Cassandram et secum ducit utramque. Et Menelaus Helenam abstractam ab aula regia in qua erat letus aduxit. Sed Greci in eorum seuicia persistentes totum Ylion funditus euertere studuerunt, et, in ciuitatem Troye submissis crebris incendiis, eam flammis rapacibus exposuerunt omnino cremandam, propter quod tota Neptunia fumat Troya. Ex quibus magna pallacia corruunt et exusta subitis pereunt in fauillis, exceptis domibus proditorum, que signo dato illese ab incendiis sunt seruate. Euersa igitur tota quasi funditus ciuitate, rex Agamenon in magno templo Minerue omnes maiores exercitus statuit conuenire. Quibus conuenientibus, statim ibidem Agamenon de duobus eos solicite requisiuit: uno scilicet, si seruanda sit fides illis quorum opere Greci facti sunt uictores et domini ciuitatis, uidelicet Anthenori et Enee; alio, quis modus sit et forma seruanda in diuidendis spoliis, diuiciis, et thesauris ex ciuitate quesitis. Sed Grecorum responsio fuit illa, ut Troyanis, uidelicet Anthenori et Henee principalibus faccionum, seruanda sit fides, per quos Greci facti sunt domini urbis, et omnes opes a ciuitate quesite in publicum ueniant communiter distribuende per omnes, secundum uniuscuiusque status, merita, et labores. Sed Thelamonius Aiax adiecit Helenam nichilominus morti tradendam, per quam Greci tot mala tantis temporibus subierunt. Cuius consilio multi ex ipsis regibus adheserunt, et uix Agamenon et Menelaus tunc Helenam defendere potuerunt, cum maior pars regum in exterminium Helene unanimiter conuenissent. Uerum rex Ulixes in contrariam declinando sentenciam in tantum suis sermonibus et ordinato modo loquendi predictos reges induxit quod, eorum mutata sentencia, in liberacionem Helene omnes concorditer consenserunt. Et Agamenon penes reges ipsos tunc in tantum institit et curauit quod sibi Cassandram, regis Priami filiam, reges ipsi in sui laboris premium concesserunt. Nondum tamen ipsorum regum colloquio dissoluto, Anthenor et Heneas accesserunt ad eos, exponentes eisdem qualiter Andromacha et Helenus, filius regis Priami, semper dissuaserunt Troyanis Grecorum scandala et eorum inimicicias detestari, quorum tractatu fuit liberum corpus Achillis et funerarie traditum sepulture. Quare petierunt eos utpote dignos a custodia liberari, quod a regibus liberaliter fuit concessum. Helenus autem pro duobus filiis Hectoris et Andromacha similiter pro eisdem, utpote patruus pro nepotibus et mater pro filiis, reges ipsos humiliter deprecantur de liberacione ipsorum. Quod et reges similiter annuerunt necnon et Pirrus, qui detinebat eosdem, qui satis primo institit eos morti tradendos. Statuerunt eciam ex tunc quod omnes nobiles mulieres que a mortis laqueis euaserant libere permittantur abire et standi uel eundi liberam pro uelle eorum habeant facultatem. Disposuerunt preterea et ipsi a Troya recedere, sed tanta maris tempestas inualuit quod non ualuerunt per mensem integrum nauigare. Et cum nondum tempestas marina quiesceret, Greci super hoc ab antistite Calcas diligenter explorant impedimenti causam eorum, unde tam grauis culpe causa processit sic perdurans. Quibus Calcas sic dixit: hoc eis accidere propter furias infernales pro eo quod nondum est Achillis anime satisfactum in templo Appollinis interfecti. Immolandum est ergo diis ipsis de ea per quam mortem subiit, que usque nunc remansit inulta. Pirrus igitur diligenter exquirit quidnam de Polixena sit factum, que de Achillis nece fuit causa penitus inpulsiua, cum constet eam non esse mortuam neque captam. Hanc omnes uiuere communiter asserunt. Et proinde Agamenon scrutatur Anthenorem. Quod cum ipse negauerit, contra eum de uita Pollixene et ubi sit uehementer impingit. Anthenor autem uidens se in tantum ab Agamenone et aliis Grecorum regibus pregrauari, tanquam iniquitatis filius, uolens omnes proditiones suas finaliter percomplere, in tantum per dies plures cure adhibuit et laboris quod demum agnouit Polixenam in profundo camere cuiusdam ueteris turris occulte latere. Ad quam accedens Anthenor a predicta turri per brachia eam uiolenter abstraxit, quam incontinenti captam Agamenoni presentauit. Sed Agamenon eam statim Pirro transmisit. Qui Pirrus statim in sepulchro sui patris eam mandauit occidi. Dum igitur Polixena duceretur ad uictimam, concurrunt reges, concurrit et uulgus, et in tanta perdenda pulchritudinis forma sue absque ab ea commissi causa criminis, omnes dolent communiter et pie compaciuntur eidem. A manibus ergo Pirri ualde uelociter ipsam liberassent, nisi iuxta dictum Calcantis omnium interesset ad propria posse redire, qua uiuente redeundi facultas libera non poterat eis patere. Pollixena autem ante Achillis tumulum constituta de morte Achillis uerbis humilibus se plurimum excusauit; ymo de morte eius dixit se nimium doluisse, et quod reges et principes Grecorum uirginem innocentem contra iusticiam patiuntur sine culpa perire_ non quod mortem abhorreat, cum uita eius esset satis durior morte sua ut tante nobilitatis uirgo sue uirginitatis claustra illicite disrumpi permitteret et sui pudoris integram puritatem pateretur per manus minus se nobilium deturpari et specialiter ab eis qui hostili animo regem patrem suum et inclitos fratres suos crudeliter peremerunt. Quare dixit melius sibi succedere in patria sua mori quam per exilium in paupertatis angustiis uitam ducens anxiose abire per prouincias alienas. Ueniat igitur mors, quam se dixit gratanter admittere, dum est uirgo, et uirginitatem suam diis omnibus et ipsi morti grata uoluntate libare. Ad hec dum tacuit Polixena, statim Pirrus in gladio coram sui patris sepulchro, uidente Heccuba matre sua, impie Polixenam occidit, et eius corpore per frusta truncato per eum, patris monumentum in multa circunquaque copia uirginei sanguinis irrigauit. Heccuba uero cum uidit coram se interfici Polixenam, dolore pre nimio sui sexus protinus exuta memoria, facta est furiosa. Quare in furore suo penitus dissoluta uaga discurrit, quoscunque potest mordet more canino, et proiectis ab ea lapidibus, nunc istum obruit nunc illum, Grecos multimode lapidibus offendendo. Propter quod nimium infesta est facta Grecis. Et ideo Greci eam capi faciunt et eam mandant in Aulidem insulam Troye uicinam ab hominibus lapidari. Que ibidem lapidibus obruta diem clausit extremum. Greci uero Heccube corpori monumentum arduum et insigne fieri mandauerunt, ubi corpus Heccube fuit sepultum. Cuius monumenti fabrica usque in hodiernum diem loco apparet in ipso. Et nomen quod tunc fuit inpositum ipsi loco propter memoriam Heccube uocatus est locus infestus, quod nomen usque nunc uiget communiter ipsi loco. Post Troye urbis in tanto suorum ciuium et eorum facultatum discrimine capcionem, nondum Grecis ualentibus a Troya recedere proper nimiam maris et temporis tempestatem, Thelamonius Ayax coram Agamenone et aliis Grecorum principibus contra Ulixem querelam exposuit, dicens quod cum in distribuendis bonis et facultatibus in Troyane ciuitatis capcione quesitis debuerit ea forma seruari ut secundum dignitatem, meritum, et laborem deberet unicunque prerogatiua seruari, in Palladio concedendo non fuit tamen equa forma seruata, cum Palladium concessum fuerit Ulixi, qui tanto premio non fuit dignus, et ego eo caream, qui multo magis eo dignus existo, cum propter mee strennuitatis sudores inmodicos multociens Grecorum exercitum, fame nimium laborantem, multa saturitate repleuerim in multarum rerum uictualium ubertate, quem multociens a Troyanis quasi deuictum in mee fortitudinis robore illesum perdurare et conseruari fecerim contra hostes, cum et ego regem Pollimestorem interfecerim, in cuius custodiam rex Priamus commiserat eius filium Pollidorum cum infinita quantitate thesauri. Quo Pollidoro a me eciam interfecto, thesaurum suum ad exercitum Grecorum totum adduxerim, ex quo fuit exercitus semper in suis expensis habundans. Interfecerim eciam regem Frigie, omnibus bonis eius Grecis adductis. Et eo amplius quod dominio Grecorum adiecerim meo studio et in meis uiribus multa regna, Gargaros scilicet, Crepesim, Arisdiam, et Larissam, necnon et circumadiacencia regna Troye et loca sibi finitima usque ad muros ciuitatis ipsius, cum nullus esset tunc qui Troyanis in nullo succurreret et in fori copia subueniret. Cum et ego cum Achille multa uictoriosa perfecerim _que licet ipse in suo sermone uniuersa distinxerit, hic tamen tamquam superflua sunt obmissa. At ipse Ulixes carens omni strennuitate milicie sola sui sermonis facundia uigere et superesse uidetur, que non preualet nisi in blandiciis tantum et fallaci arte uerborum. Qui si dixerit nos dominos per eum Troyane ciuitatis effectos, hoc non a sue strennuitatis uirtute processit sed a proditoriis et fallacibus uerbis suis, propter quod perpetue labis laboramus infamia inter gentes, ut Troyanos, quos debuimus in potencia uestra deuincere, uincerimus per machinacionis fallaciam et per dolum. Postquam uero suis uerbis Thelamonius finem fecit, Ulixes contra eius uerba animose respondens dixit se Troyanorum exercitum ex sua strennuitate uicisse et sapienti consilio sensus sui, qui si non fuisset in Grecorum exercitu et multa industria sensus sui, adhuc Troya in sua firmitate et gloria maneret et eius ciues adhuc essent in fortitudine status eorum. Sane inter cetera non uirtute tua, domine Thelamon, Grecis Palladium fuit quesitum sed pocius studii mei cura. Grecis enim nunquam quid esset Palladium notum fuit nec eis nota eius uirtutis potencia qualis esset. Sed ego per solius mei scrutinium adinueni quod per solum Palladium retardabatur nobis capcio ciuitatis, cum in Palladii uirtute consisteret Troyam capi non posse donec Palladium esset inter menia ciuitatis ipsius. Quare Troyam accessi furtiue et in tantum studiose tractaui quod, Palladio ipso habito, nobis fuit ciuitatis ipsius dominium acquisitum. Et ad hec inter cetera Ulixes suo tunc colloquio finem fecit. Sed Thelamonius Aiax multis obprobriosis uerbis insultauit acriter in Ulixem et Ulixes nichilominus contra eum. Propter quod capitales facti sunt inuicem inimici, Thelamonio publice asserente necesse esse quod suis manibus moriatur Ulixes. Et dum placuisset regibus Agamenonis et Menelai standum esse iudicio quis eorum alter Palladium habere deberet, Thelamonius uel Ulixes, ipsi eorum arbitrio decreuerunt Palladium penes Ulixem residere debere, tamquam dominio eius addictum, moti forte ex eo quod Ulixes eorum contemplacione Helenam a mortis periculo de manibus ipsius Thelamonii et aliorum regum Grecorum suis sermonibus liberauit. Dolet igitur Thelamonius ex tali prouisione facta per Agamenonem et Menelaum de Palladio irracionabiliter contra eum, cum omnes quasi maiores exercitus constanter assererent in obtinendo Palladio Thelamonium digniorem Ulixe. Propter quod Thelamonius contra Agamenonem et Menelaum egrum gerens animum multa uerborum diffudit obprobria contra eos, asserens se eorum capitalem de cetero inimicum. Cuius rei causa predicti duo reges fratres et Ulixes cum eis in maxima militum comitiua procurabant se cum cauthela maxima custodire. Postquam uero dies ille transiuit, ueniente eius nocte sequente et diei proximi aurora surgente, per quam dies sequens effudit orbi summo diluculo lucem suam, inuentum est quod ea nocte fuerat in lecto suo Thelamonius interfectus, multis confossus uulneribus et eius corpore multimode detruncato. Clamor igitur per totum exercitum magnus exhuberat et de morte Thelamonii communiter omnes dolent, et quasi credulitate uera in Agamenonem et Menelaum culpam impingunt sed pocius in Ulixem. Pirrus uero, qui Thelamonium affeccione sincera dilexerat, contra Ulixem et alios Thelamonii necis participes multa comminatoria uerba diffudit. Quare Ulixes de uita sua dubitans quadam nocte sub ipsius noctis cecitate nimis obscure cum suis nauibus recessit a Troya furtiue et alto pelago se commisit, Dyomedi amico suo Palladio ipso dimisso. Sed Pirrus Thelamonii corpus cremari mandauit, et ex eo facto cinere, in quodam uase aureo deponi et consignari disposuit cynerem ipsum, multi sagacis artificii munimine sigillatum, ad ipsius Thelamonii regis regnum proprium deferendum. Agamenon uero et Menelaus cum quibusdam regibus sibi fauentibus contra Pirrum et quosdam reges qui Pirro fauebant faciebant se caucius custodire, cum Pirrus insidiaretur eisdem et ipsi similiter ipsi Pirro. Sed Anthenor suo tractatu inter eos pacem stabilem reformauit, et uniuersos maiores Grecorum ad conuiuium in magna sollempnitate studuit inuitare. Quos in magna diuersitate ciborum pauit et refecit eosdem, et preterea eos in multorum exhibicione donorum honorare curauit. Greci uero contra Heneam eorum assercionibus impingebant, contra eos scilicet fregisse fidem, rupto sui uinculo iuramenti ex eo quod Polixenam celauerat, ream mortis, cuius occasione magnus Achilles extiterat interfectus. Et ideo, communicato consilio, Henee exilium indixerunt ut perpetuo relegaretur a Troya. Qui cum non ualeret eorum iusssionibus contraire, Grecis humiliter supplicauit ut saltem xxii naues cum quibus Paris apud Greciam se contulit sibi concedere dignarentur, et cum refeccione nimia indigerent, reficiendi eas spacium sibi deberent indulgere. Quod Greci sibi liberaliter concesserunt, quatuor mensium spacio sibi dato ad refeccionem ipsarum. Interea Anthenor nolens in Troya manere, quibusdam nauibus sibi quesitis, uoluntarius recessit a Troya cum quantitate plurima Troyanorum. Sed quo iuerit, quo diuerterit presens hystoria non declarat. Heneas uero, contra Anthenorem gerens animum odiosum pro eo quod facto suo factum est quod ipse relegaretur a Troya et Anthenori patebat plena libertas eundi et redeundi a Troya pro sue arbitrio uoluntatis, latentes parauit insidias Anthenori qualiter a Troya posset perpetuo relegari et quod facultas ei eundi et redeundi a Troya penitus tolleretur. Quapropter Heneas, Troyanis omnibus qui superstites erant in Troya ad consilium conuocatis, sic eos alloquitur dicens: Amici fratres, ex quo sinistrante fortuna ad presentem statum in quo estis nuperius deuenistis, aperte uidetis quia sine alicuius consilio protectoris salubriter non poteritis ducere dies uestros. Est ergo uobis salubre ut, me recedente, de aliquo uestro rectore salubriter cogitetis. si enim uicini uestri habitantes per uillas et castra et eciam alibi scient uos sine protectore manere, passim in uos irruent et continuis prede laceracionibus uos exponent. Expedit ergo uobis, ut michi uidetur, mittere pro Anthenore ut eum uobis constituatis in regem, ut cum eius consilio contra emulos uestros possitis salubriter uos tueri. Placuit itaque Henee consilium uniuersis. Propterea per eorum nuncios Anthenore perquisito, inuentus ad Troyam festinus accessit. In offensionem cuius statim Heneas in armata manu uoluit prosilire, cum adhuc Heneas in Troya potencior esset eo. Quare reliqui Troyani existentes apud Troyam Eneam humiliter deprecantur ut a suis desistat inceptis, et mala eorum omnia, que iam finem in bellis aliquem sunt sortita, per ciuilia et intestina bella inter eos non debeant innouari. Ad eorum igitur uerba Heneas sic dixit: Quis homo potest tanta pietatis dulcedine demulceri ut tanto uiro nequissimo et continuo prodicionis auctori parcere pie posset, cuius proditoriis artibus factum est quod Polixena, inclita filia regis, uirgo innocens, mactari coram sepulchro Achillis sic crudeliter meruisset? Et ego sum a uestro consorcio perpetuo relegatus, qui uobiscum affectaueram in communibus lacrimis tanquam earum particeps condolere et communium anxietatum uias consolacionis exquirere per quas possemus in tantis nostris doloribus respirare. Ad uerba igitur Henee Troyani tunc, communi deliberato consilio, Anthenorem decreuerunt a Troya perpetuo relegandum et quod nunquam Troyam sibi liceret redire, data sibi licencia a Troya continuo recedendi. Quod statim factum est. Anthenor autem statim cum suis nauibus et multis de reliquiis Troyanorum se inmisit in mare, et tamdiu per peregrina equora nauigauit donec in quorundam manus incidit pirratarum, qui irruentes in eum et suos quosdam interfecerunt ex eis, alios uulneribus afflixerunt, et demum predati sunt eos. Tandem ab eorum manibus liberati tamdiu per maris equora deuehuntur donec aura prospera inspirante iuxta litora cuiusdam prouincie applicant que Gerbondia uocabatur. In qua tunc regnabat rex quidam ualde iustus et pius Oecides nomine, qui prouinciam ipsam in multa tranquillitate regebat. In terram igitur huius regis descendit Anthenor in comitiua paucorum iuxta litus cuiusdam rupis excelse que ipsi litori inminebat. Quare ipsius loci scrutata planicie, que a radice rupis ipsius longe lateque per arua distendebatur et nemora in multis aquarum fontibus circunquaque, Anthenor, ipsius loci amenitate captatus, in supercilio rupis ipsius quandam ciuitatem fundare disposuit, et fundauit cum reliquiis Troyanorum qui nauigauerant cum eodem, et eam Corchire Menelaon statuit appellari. Quam in breui tempore forcium murorum ambitu circuncinxit, institutis in eis per girum multis turribus bellicosis. Quod postquam Troyanis innotuit qui remanserant apud Troyam de ciuitate ipsa in loco tuto firmata, fertili, et ameno, maxima pars eorum sponte peruenit ad eam. Ex quibus ciuitas ipsa necnon et multis aliis facta est nimium populosa. Predicto autem regi Oecide, cuius erat dominio prouincia ipsa subiecta, sic se subicere in multa sagacitate nouit Anthenor quod rex ipsum magnam recipit in graciam et ciuitatem ipsam et omnes Troyanos eosdem. Quare magnificatus est ualde ex dileccione regis Anthenor propter sue probitatis industriam, et in regno ipso per regem factus est secundus ab eo. Cassandra uero, que remanserat apud Troyam, multis exacerbata doloribus ex lapidacione matris et morte Polixene sue sororis, multos dies duxit in lacrimis, anxietatibus, et lamentis. Sed demum lacrimarum ymbribus exsiccatis et ea parum a suis doloribus respirante, Greci qui intendebant a Troya recedere ab ea multum exquirunt de futuris eorum. Quibus Cassandra dixit multa mala eis debere succedere antequam in patriam recipiantur eorum. Agamenoni uero dixit ipsum interficiendum ab hiis qui sunt de domo sua. Et prout unicuique eorum accidit sicut Cassandra uaticinata est illis presens hystoria per sequencia declarabit. De Thelamonio uero clandestine interfecto supererant duo filii, quos ipse de duabus uxoribus reginis sibi susceperat. Quorum antegenitus uocabatur Eantides, de regina Clausca, et alius, de regina Ethimissa, qui Antissacus uocabatur. Hii duo, dum etatem agerent puerilem, dati sunt sub tutela et cura regis Theucri ut eos donec pubescerent educaret et donec fierent apti ad miliciam assumendam. Agamenon uero et Menelaus a Grecis licenciam postulant recedendi. Quam ipsi maiores Grecorum adhuc existencium apud Troyam uix concedere uoluerunt, habentes eos de clandestina Thelamonii nece suspectos. Dum de Ulixis fuga furtiua, per quam accusatorem seipsum esse constituit, Agamenonem et Menelaum in aliquo releuarent, sibi recedendi licenciam inuitis animis tribuerunt. Ipsi autem recedentes a Troya alto pelago se committunt. Tempus erat quo, calcatis uuis, autumpnus in orbe iam suos menses exsoluerat inequales, et uicina hyems in suo pigro rigore iam ueniens propriis frondibus spoliarat arbores et dulcibus auium iam indixerat silencium cantilenis. Tunc cum robusta uentorum austeritas in multo flatus spiramine suis prosilit a cauernis, tunc cum, ab aere liquido serenitate depulsa, nubium obscura congeries uestit illum, que in pluuiarum copiis dissolute noua dant incrementa fluminibus et ab estiuis ramorum frustis et truncis decidentibus inter ualles in suis decursibus ualles ipsas undecunque mundificant et extergunt, tunc Grecorum inconsulta facilitas ceco auiditatis ardore corda commouit (qui ad propria repatriare uolentes peregrinancium animos feruenti calore febricitate compellit) ut non aduertentes uiarum discrimina nec temporum qualitates se desideratum accingant ad iter. Propter quod plerisque contingit quod, dum ad propria inconsulte redire festinant, uiarum impedimentis emergentibus inoppinatis aggressibus, in medio uiarum deficiunt et nunquam ad propria superest illis perueniendi facultas. Hoc enim desiderio dum Grecorum capta sunt uota ad propria redeundi, recedentes a Troya cum eorum nauibus diuiciis multis honustis quas ab opulenta Troyanorum preda sibi multipliciter quesierunt, in profundo hyemis quodam die sereno captato, se posuerunt in mari, et eleuatis uelis et in afflatibus uentorum expansis, per quatuor dies et totidem noctes quasi feliciter nauigarunt. Quinto uero die circa nonam, dum per Egeum mare maris equora plena securitate sulcarent, serenus aer subito factus est ater, dum obductis nubibus imbres euomeret in multa copia pluuiarum. Mugit ether in tonitruorum aggregacionibus sonos emittentibus terribundos, et choruscationes repentinis et falsis ignibus translucentes inter tenebras tempestatis instabilem lucem prestant. Eurus, uero, Nothus, et Africus ab antris Eoliis relaxati maris ymma subuertunt, et nunc in tumentes montes nunc in profundis hyatibus maris undas eleuant et discindunt uehementes spiritus procellarum. Sic ergo Grecorum naues, maris nimia tempestate quassate, nunc huc nunc illus incerto remige transferuntur. Scinduntur uela, multas dilacerata per pecias; magno franguntur arbores in stridore, et antenne a suis malis uiolento diuorcio separate uarias colliduntur in partes. Themonum uero suorum ab ipsis nauibus auulsorum excusso regimine, naues ipse, dum uage perclitantur uarios inter fluctus, superuenientis noctis tenebris duplicatis, inuicem segregantur, et a fulminibus a summo celo in triplici flamma ruentibus in medio fluctuum exuruntur, et exuste spumosas pereunt inter undas, dum eas celestis ignis exurit et maris aqua submergit. Pereunt ergo Greci nauigantes in ipsis, et innumerabiles diuicias Troyanorum que uehebantur in eis uorax pontus absorbet. Oyleus uero Ayax, qui xxxii nauibus suis in predictam incidit tempestatem, omnibus nauibus suis exustis et submersis in mari, in suis uiribus brachiorum nando semiuiuus peruenit ad terram. Et inflatus pre nimio potu aque uix se nudum recepit in litore, ubi usque ad superuenientis diei lucem quasi mortuus iacuit in arena, de morte sua sperans potius quam de uita. Sed cum quidam ex suis nando similiter a maris ingluuie iam erepti nudi peruenissent ad litus, dominum eorum querunt in littore si forsitan euasisset. Quem in arena iacentem inueniunt, dulcibus uerborum fouent affatibus, cum nec in uestibus ipsum nec alio possunt subsidio refouere. Sic ergo, ut dictum est, Grecis perclitantibus contigit et Aiaci uirtute dee Minerue, que conceptam iram atrocissimam in Aiacem in eum et alios uoluit uindicare ex eo quod Cassandram a templo suo uiolenter abstraxit. Quamuis enim dictum sit quod pena suos debet tenere actores, non est est nouum ut ob unius culpam dumtaxat mille non culpantes sepius arceantur. De aliis uero Grecis et Grecorum ducibus a Troya tunc recedentibus et ad propria redire festinantibus qui presentis cladis periculum minime subierunt - qualiter eis successerit sequenti libro apertius enarratur. Eo autem tempore quidam rex erat in Grecia nomine Naulus, qui regnum in Grecia magne latitudinis et longitudinis possidebat. Cuius regni situs ex latere septentrionalis plage longo maris pelago iungebatur, dum ex eodem latere haberet rupes excelsas, quarum radices ambiebat pelagus inporrectum, et multos ex eodem latere iuxta se haberet scopulos montuosus. Hic rex Naulus tempore Troyani belli habebat duos filios, quorum antegenitus Palamides in suo nomine uocabatur, alius minor eo uocabatur Oectus. Hic Palamides multa sui strennuitate uigebat, dum esset uir fortissimus et animosus in bello et equestris milicie multa fama preclarus. Hic ad Grecorum exercitum in multarum nauium copia et suorum multorum militum comitiua in apparatu maximo potenter accessit, cum nullus rex in Grecia maius regnum haberet nec tantis diuiciis opulentum. Hunc Palamidem Greci in imperatorem tocius exercitus statuerunt, Agamenone ab eius cura principatus amoto. Qui Palamides demum in conflictu belli mortuus expirauit, ut de hiis omnibus et de eo satis est supra loco suo relatum. Sed quidam, quibus aliorum placet interitus et qui semper in eorum maliciis gloriantur, regi Naulo et eius filio Oecto de morte Palamidis falsis adinuencionibus et subornatis in multa ficcione commentis aliter sunt testati. Dixerunt enim Palamidem non in bello peremptum sed clandestine et furtiue per Ulixem et eius socium Dyomedem de consilio Grecorum fuisse nequiter interfectum. Et ut ex eorum commentis resultaret firma credulitas, de eius interfeccione commentati sunt ficticiam formam et modum, astruentes in dictis eorum Ulixem, Dyomedem, Agamenonem, et Menelaum duas falsas litteras confinxisse, in quibus continebatur Palamidem cum Troyanis prodicionem exercitus tractauisse, pacta sibi a Troyanis quadam auri maxima quantitate, et has litteras fecerunt ad latus cuiusdam interfecti hominis colligari. Cum autem finxissent eos scire promissam pecunie quantitatem, procurauit Ulixes cum quodam secretario Palamidis, pecunia sibi data, ut illam pecuniam quam Troyani promiserant Palamidi pro prodicione exercitus se daturos sub caputio lecti Palamidis se latenter abscondere procuraret. Quam cum Ulixes eidem assignasset, idem secretarius Palamidis sub caputio lecti ipsius latenter abscondit. Cum idem secretarius se ad Ulixem postea contulisset et relatum sibi extiterat in secreto qualiter perfecerat mandatum Ulixis, Ulixes in eodem loco ipsum clandestine fecit occidi. Quibus litteris postea per Grecos inuentis et lectis, Grecos contra Palamidem suspicionis animum concepisse dixerunt. Et cum Greci se postmodum ad tentorium Palamidis contulissent perquisituri si sic de auro rei ueritas se haberet, perquisito eius lecti capucio, inuenerunt aurum ipsum in ipso et in eo pondere quod predicte littere continebant. Quare cum Greci fidem adhibuissent hiis que continebantur in litteris postea firmiorem, in Palamidem irruere uoluerunt tamquam prodicionis actorem. Sed Palamides animose resistens contra predicta obtulit se exinde defendere per duellum equestre qualiter ipsius sceleris erat inscius et se paratum innocenciam suam bello ipso purgare. Et cum nullus Grecorum fuisset qui tunc contra eum pugnandi causa congredi uoluisset, uidentibus eius emulis predictis quod per eam uiam offendere ipsum nullatenus potuerunt, Ulixes in suis sermonibus sedauit populum et curauit in tantum quod, de hiis que contra Palamidem suggesta fuerunt falsa credulitate depulsa, ut eius uideretur adiutor, Palamides fuit adhuc per eum in imperio exercitus reformatus. Addierunt eciam predicti commentatores adinuencionibus suis quod non post multos dies Ulixes et Dyomedes secreto sunt Palamidem alloquti, asserentes sibi quod ipsi certificati sunt quod in quodam ueteri puteo erat quidam maximus thesaurus absconsus, qui indubitanter poterat ab eis obtineri, de quo eum cum eis uellent esse participem, et sequenti nocte disposuerant ad predictum puteum se conferre; si placet ei ire cum eis ad ipsum thesaurum habendum, gratum et acceptum habebant. Palamides uero eorum fraudium uelud ignarus et sola fide deceptus, ueniente nocte, cum eis ad predictum se contulit puteum, ubi collacione facta inter eos quis eorum primo descenderet, Palamides in eum se obtulit descensurum. Qui, discalciatis pedibus et superfluis uestibus reiectis a se, in puteum ipsum animose descendit. Quem ut presenserunt ad yma putei peruenisse, statim eum cum lapidibus obruunt et interfecerunt eundem et ipsum mortuum in puteo dimiserunt, ad eorum tentoria sub eiusdem noctis silencio properantes. Et talis fuit falsi commenti globus qui de morte Palamidis Nauli regis animum patris sui et Oecti fratris sui ad credendum inuoluit. Propter quod rex Naulus et eius filius Oectus diligentissime sunt scrutati qualiter ad uindictam necis filii et fratris eorum potenter insurgerent contra Grecos qui in ipso exercitu tunc fuerunt. Audiuerunt enim pro certo quod Greci ipsi hyemali tempore se posuerunt in mari causa ad eorum propria redeundi, qui necesse habebant transire per confinia regni sui. Mandauerunt ergo eorum hominibus ut qualibet nocte in cacumine montium existencium iuxta pelagus ignem accenderent, ut decepti Greci per noctis tenebras transeuntes, putantes se esse secus terram in qua secure se recipere possent, ibi diuerterent incauti et uelis expansis in montes ipsos et scopulos cum eorum nauibus irruerent, ubi naues ipsi subirent dissute naufragium et irrecuperabiliter deperirent. Quod et factum est. Nam in ipsis rupibus et scopulis plus quam cc Grecorum naues cum nauigantibus in eis naufragio sunt submerse. Cetere uero naues que has precedentes proxime sequebantur, cum ad locum ipsum sub eiusdem noctis tenebris peruenerunt, audito fragore nauium que inter scopulos frangebantur et eorum letali clamore qui moriebantur in mari, locum ipsum exicialem uitantes ab eo fugiunt et se inmittunt in pelagus spaciosum. Cum quibus Agamenon, Dyomedes, Menelaus, et quidam alii, de quibus infra dicetur, predictum naufragium uitauerunt. Predictus autem Oectus siue Peleus (cum esset binomius), predicti regis filius Nauli, Agamenonis et Dyomedis curiose mortem affectans uel ipsorum grauia detrimenta, suo disquirit in animo qualiter eis obesse ualeat, si contingat eos salue ad propria remeare. Propter quod per speciales litteras suas et nuncium sapientem Clitemestre regine, Agamenonis uxori, pro uero et certo firmauit quod Agamenon maritus eius unam de filiabus regis Priami duxerat in uxorem, quam diligens uehementer suum secum ducit in regnum, ut regni sui sibi eam constituat in reginam, et Clitemestram eius ueram uxorem regno priuet et infallibiliter morti tradat. Unde cum sibi expediat ante tempus occurrere, monet eam ut sibi caute prouideat ne suam incidat in ruinam. Credidit ergo Clitemestra uerbis Oecti et ei humiles grates reddens tacito suo conseruauit in animo qualiter se a sibi dictis insidiis uiri sui salubriter tueretur. Factumque est quod Agamenon a periculis maris saluus euasit, perueniens in regnum suum, et Clitemestra eius uxor, que iam sibi parauerat sue necis insidias, eum ficticie leto uultu recepit. Hec autem Clitemestra in predicti sui mariti absencia matrimonii federis ipsius peccauit in legem. Nam, eius pudore postposito, matrimonialem thorum cum quodam Egisto nomine uiolauit. In cuius amore Clitemestra in tantum exarserat quod ex eo quandam susceperat filiam, que Erigona uocabatur, cui dare promiserat pro certo regnum suum, licet Egistus regie non esset originis nec ducis aut comitis nobilitate decorus, sed hoc certum est inter femineas uoluptates quod cum in sui corporis deliramenta labuntur, numquam appetunt cum aliquo commisceri qui marito suo sit melior nec equalis, semper enim ad uiliora declinant. Et cum ipse honoris earum prodige facte sint, in personis suis non horrent committere uilitates, sed non nisi cum uilibus eas committunt, quamuis si cum melioribus uiris suis eciam et seipsis aut mundi maioribus committerent, scelus esse putarent. Nobilitas eciam et diuicie committentis eas non excusarent a crimine quod adulterii non fedarentur infamia et quod innocentem maritum turpi non afficiant nota riualis. In tantum igitur Clitemestra cum suo Egisto dilecto tractauit quod prima nocte qua uenerat Agamenon, dum suo soporatus dormiret in lecto, Egistus in eum irruens ipsum iugulo interemit. Quo mortuo et eius corpore tradito sepulture, non post multos dies Clitemestra Egistum duxit in uirum et illum sui regni regem constituit Macenarum. Agamenoni uero supererat quidam filius ex eadem Clitemestra sibi susceptus Horrestes nomine, qui adhuc annos nondum attigerat pubertatis. Hunc rex Talcibius consanguineis eius, timens ne Egistus furtiue ipsum perimeret, clam ipsum eripuit et ad Ydumeneum, regem Crete, consanguineum eius similiter, transmisit eundem. Qui licet esset Horresti remota proximitate coniunctus, hunc tamen Ydumeneus rex et eius uxor regina Tarrassis gratanti animo susceperunt, quem non minori affeccione carnis obseruabant quam quandam eorum filiam nomine Climenam futuram heredem ipsorum in regno, que nondum effecta thori matura annos pueriles agebat. Ille idem Oectus Nauli regis filius ad Egeam Dyomedis uxorem se contulit, et eodem modo quo induxit animum Clitemestre ad credendum de uiro suo ducente secum unam ex filiabus Priami, eodem modo induxit Egeam. Hec Egea fuit filia Pollinicis regis Argiuorum. Cui mortuo superfuit Egea predicta et quidam filius uocatus Assandrus. Quare post mortem patris Polinicis Egea et Assandrus diuiserunt regnum inter se inuicem Argiuorum, cuius regni una medietas peruenit Egee et alia medietas Assandro fratri suo. Egea uero cum medietate sua regni predicti duxit in uirum Dyomedem eundem. Uerum dum frater suus Assandrus in Grecorum exercitum se conferret contra Troyanos cum predicto Dyomede sororio suo, antequam applicarent ad Grecorum exercitum, apud Breciam peruenerunt, ibi remanere causa recreandi per dies aliquos disponentes. Sed rex Thelephus, illius prouincie dominus, egre ferens moram illorum, in multitudine suorum militum, armatorum irruit in eosdem. Cuius rei causa cum haberent se necesse defendere, Assandrus multos ex militibus regis Thelephi interfecit. Quod rex Thelephus tollerare non ualens tot suorum excidium, accepta quadam lancea in qua erat ferrum ualde secabile, Assandrum cum ea letaliter uulnerauit et mortuum ab equo deiecit. Dyomedes uero, agnita morte Assandri cognati sui, furibundus se ingerit inter homines regis Thelephi, multos ex eis interficit, et demum corpus Assandri a pedibus equorum uiolenter abstraxit et in multis lacrimis inter suos illud adduxit. Et hec fuit rei ueritas de morte Assandri fratris Egee. Sed non sic fuit Egee suasum; ymo pro certo sibi assertum extitit quod Assandrus interfectus extiterat studio Dyomedis, ut eo mortuo medietas regni cederet Egee eius uxori, per quam ipse fieret integer dominus Argiuorum. Egea uero, cum non minus se diligeret Assandrum fratrem suum, que maluisset sui regni medietate carere quam suo fratre priuari, egrum concepit animum contra Dyomedem maritum suum. Propter quod, tam ob predictam causam quam ob Oecti uerba filii regis Nauli, procurauit cum Argiuis hominibus suis quod nullo modo reciperet Dyomedem, cui Egea ex tunc indixit exilium, recusans ipsum amplius in suo regno manere. Quare dictus Dyomedes coactus est exulare, qui quo declinet ignorat. Demum fortuna dictante Salaminam accessit, ubi tunc rex Theucer frater, quondam Thelamonii, illius prouincie dominus residebat. Sed audito iam dudum quod in morte Thelamonii fratris sui Dyomedes conspirauerat cum Ulixe, ipsum capi mandauit. Sed Dyomedes tunc furtiua fuga lapsus euasit a manibus regis Theucri. Rex autem Demofon et rex Athamas peruenientes in eorum regna simili modo a regnis eorum sunt exulare coacti. Qui Carthacium ueniunt, ubi dux Nestor ylariter recepit eosdem. Hii duo reges proposuerunt ibi in eorum regna se in armata manu conferre, et eorum regnicolas in potenti brachio debellare et omnes interficere fortuna fauente, illos specialiter crudelissime morti tradere qui faccionis ipsius fuerunt actores. Uerum Nestor eorum consilia non commendat; ymo persuadet illis ut nuncios eorum ad eorum regna transmittant in blandiciis et multarum prouisionibus libertatum. Unde factum est quod non post multos dies eorum regnicole reconciliacionis animum assumentes predictos eorum reges in eorum regna gratis animis receperunt. Heneas uero, qui remanserat apud Troyam ut refici faceret naues suas, dum fuit ibidem passus est multos bellicosos congressus ab adiacencium locorum incolis, qui Troyanorum reliquias prede exponere nitebantur. Consuluit ergo eis Heneas quod, cum ipse ad eorum defensionem diu cum eis esse non possit, mittant pro Dyomede, uiro tam strennuo, qui, cum exilium pateretur adhuc ex eo quod recipi non potuit inter suos, ad regimen et subsidium eorum libenter accederet. Miserunt itaque Troyani pro Dyomede, qui, auxilio undecunque quo potuit conquisito, cum multa celeritate se contulit apud Troyam. Qui cum inuenisset quasi Troyanos obsessos et adhuc Heneam ibidem, qui inter se gauisi sunt ualde, ambo ad bellum se parant, et ordinatis Troyanis aptis ad bellum, in armatu manu ad prelium egrediuntur cum eisdem. Diebus igitur septem continuis est pugnatum. Inter quos Dyomedes multa commisit de sue strennuitate persone, multos interfecit ex aduersariis Troyanorum, multos cepit ex eis, et quoscunque per eum capi contingeret faciebat statim furca suspendi tamquam fures pessimos et predones. Octauo uero die in multa bellandi astucia sic uiriliter irruit contra eos quod ipsos undique circuncinxit, sic quod manus eius effugere non ualerent. Quare omnes furca suspendi mandauit et eos more furum patibulis diuersis affixit. Reliqui autem uicini de adiacentibus uillis et castris, audito de insultantibus in Troyanos sic amara morte consumptis, perterriti nimium cessauerunt omnino uexare Troyanos. Unde quies est maxima parata Troyanis, si quies in eorum tribulacionibus dici potest. Heneas uero interim, suis refectis nauibus, cum multis de reliquis Troyanorum et patre eius Anchise naues ipsas ascendit, profecturus in exilium sibi a Grecis indictum. Propter quod cum ipsis nauibus alto pelago se committit, et cum prorsus ignoret quo sibi sedem fata statuerunt ubi suos possit locare penates, multis maris exagitatus periculis multis locis adhesit. Sed uoluntate deorum cum suis nauibus pontum intrat, et tamdiu per peregrina maria nauigauit quod peruenit in Ytaliam et in Thusciam se recepit. De processibus autem Henee particularibus, qualiter sibi successerit post recessum eius a Troya, et qualiter sibi contigerit postquam peregrinari desiit ex quo uenit in Thusciam, presens hystoriam non describit. Sed qui eorum uoluerit habere noticiam legat Uirgilium in Eneydos. Egea uero uxor Dyomedis, postquam ad eius peruenit noticiam Dyomedem receptum a Troyanis et hostes suos sic uiriliter debellasse, timuit ne Dyomedes forte uiribus conquisitis in eam irrueret et suos et eam offenderet tamquam lesus ab eis. Unde habito consilio cum Argiuis, statuit pro Dyomede mittere ut ad regnum suum secure debeat remeare. Qui, habito nuncio sue uxoris, gauisus est ualde et festinus ad propria remeauit, ubi ab Egea uxore sua et omnibus Argiuis sinceris animis et cum maximo gaudio fuit receptus. Ceteri uero Grecorum qui reges eorum redeuntes a Troya recipere recusauerant, penitencia ducti, humiliter querunt eos et ipsos regnorum suorum restituunt dignitati. Qui postquam ad regna peruenerunt eorum, urbes et loca collapsa in eorum absencia sollicita mente reformant et in meliorem statum instaurare procurant. Horrestes igitur Agamenonis filius, quem rex Ydumeneus susceperat nutriendum ob timorem Egisti, iam adoleuerat et xxiiii annorum iam erat maior effectus cum rex Ydumeneus ipsum honore milicie decorauit in multa iocunditate festiua. Quo facto milite, Ydumeneum regem deuote rogauit Horrestes ut, cum etas eius et tempus appeterent circa regni sui recuperacionem et in ulcionem necis patris sui intenderet, de militibus regni sui sibi deberet subsidium exhibere. Qui libenter annuens sibi mille milites ualde strennuos assignauit. Ubi multorum requisiuit et expectauit auxilium, sic quod breui tempore alios mille milites sibi quesiuit et cum predictis duobus milibus militum ciuitatem Trozen animosus intrauit. Erat autem huius ciuitatis dominus rex Forensis, sic suo nomine nuncupatus, qui dudum fuerat intimus Agamenonis et multum odiosus Egisto. Causa uero ipsius odii propter quam rex Forensis contra Egistum capitales inimicicias confouebat precipue fuit illa. Nam cum idem rex Forensis de quadam filia sua cum eodem Egisto matrimonium contraxisset, dictus Egistus ob amorem Clitemestre a filia regis Forensis diuertebat, libello repudii sibi misso. Propter quod gratanti animo se obtulit et rogauit Horrestem quod in sua comitiua contra Egistum ipsum duceret, qui in seruiciis Horrestis et destruccione Egisti uenire cum trecentis militibus intendebat. De quo Horrestes satis regraciatus est illi. Tempus erat quo iam sol Thauri signum intrauerat. Tunc cum prata uirent et uernant flores in arboribus redolentes, rubent rose in uiridibus rubis earum, et in dulcibus cantibus philomene dulci modulamine cytharizant, tunc cun esset mensis Maius ille, qui horum ductor est omnium et blandus alumpnus ipsorum, Horrestes cum rege Forensi et eorum exercitu a ciuitate Trozen ambo feliciter discedentes Micenas accelerant. Et cum eos nollent recipere Micenates, Horrestis exercitus ciuitatem ipsam dura obsidione conclusit. Receperat enim Horrestes responsum a diis ut contra Egistum secure procederet. Nam sibi contra eum est concessa uictoria, et acceptum est diis quod de matre sua ipse idem assumat suis manibus ulcionem. Quamuis enim Clitemestra in ciuitate ipsa esset inclusa, iuerat Egistus pro succursu ciuitatis milites coadunare pugnaces, cum quibus ciuitatem ipsam se sperabat pro certo tueri. Sed Horrestes, agnita ueritate per quam uiam posset redire Egistus in comitiua sua, ordinatis suia exploratoribus, circunquaque per passus uiarum per quos Egistus redire poterat multos milites constipari decreuit qui Egistum possent intercipere redeuntem. Ipse uero quolibet die ciuitatem ipsam continuis uexabat insultibus, que a suis ciuibus poterat male defendi, cum non fuisset ciuitas ipsa contra insilientes in eam ante tempus pro sua defensione munita. Quare factum est quod ciues eius non ualentes sustinere nocturnos stimulos et diurnos quinto decimo die obsidionis ipsorum cessauerunt omnino bellare, et ciuitas ipsa ab Horrestis exercitu capta est. Intrauit igitur ciuitatem Horrestes in multa militum comitiua. Et ordinatis militibus in portarum custodia ne quis ingredi uel egredi forte posset ab eis, ad regium quondam patris sui pallacium properat, ubi Clitemestram matrem suam inuenit. Quam statim capi mandauit et fida custodia detineri, sic et omnes qui patris sui regis Agamenonis conspirauerant in mortem et qui contra rebellionem eius fuerant principes faccionum. Eodem eciam die dum Egistus celeraret ad succursum cum quibusdam suis militibus ciuitatis, incidit in manus militum Horrestis Egistum expectancium redeuntem. Qui irruentes in eum et eius socios, bello commisso, ceperunt Egistum, omnibus eius militibus interfectis, et Egistum ad Horrestem adducunt, manibus eius post terga ligatis. Sequenti uero die Horrestes mandauit Clitemestram matrem suam ligatis manibus nudam aduci. Contra quam Horrestes nudato ense illico irruit et ubera eius ab eius pectore propriis manibus extirpauit, et in multis ictibus ensis sui interfecit eandem. Quam interfectam et nudam extra ciuitatem per terram trahi mandauit et canibus et uolucribus eam statuit deuorandam. Propter quod tamdiu insepulta remansit donec canes et uolucres totum corpus eius exceptis ossibus consumpserunt. Egistum uero nudum per totam ciuitatem tractum furca suspendi mandauit; sic et omnes alios quos ceperat tractos per ciuitatem et furca suspensos necari decreuit. Quid ultra? Ex omnibus impiis, infidelibus, et peruersis per Horrestem Micenarum ciuitatem purgata, uere dici potuit Agamenonis mortem per tantorum mortes ultam plene fuisse necnon et de Clitemestra propter obprobrium a se turpiter uiro factum necnon et illatam iniuriam per eam nato suo in multis in quibus Clitemestra peccauit. Fuit enim homicidii rea, que talem et tantum regem qualis fuit inclitus Agamenon, sub eius securitate cubantem, fecit occidi, uirum et filium turpis adulterii affecit iniuria, et seipsam naturam et morem mulierum nobilium non obseruans. Quare iustum fuit ut de tot malis incurreret multa mala per eum precipue quem in nota dedecoris tot malis affecit. Interea Menelaus, qui a multis periculis maris euasit, cum Helena uxore eius Cretam applicuit, ubi de morte Agamenonis fratris sui et uindicta per Horrestem assumpta rumorem audiuit. Contra Horrestem igitur Menelaus grauem concepit animum de tam dira uindicta quam exercuit contra matrem. Et ibi tam maiores quam uulgus pro maiori parte ciuitatis ipsius uenerunt ut uiderent Helenam, pro qua Greci tot mala sunt passi. Demum uero uentis secundis afflantibus Menelaus cum Helena recessit a Creta, et felici nauigacione potitus in portum applicat Macenarum, ubi odiosum animum demonstrauit Horresti, dicens ei eum in regno patris non debere succedere ex eo quod in matrem tam diram exercuit ulcionem que magis impietas dici potuit quam uindicta. Quare factum est quod, congregatis omnibus Grecorum regibus in Athenis, quibus pro maiori parte eorum communiter uidetur Horrestem Agamenonis filium fore regno patris indignum, qui contra matrem fuit tanta impietate crudelis, et ideo exilio magis dignum. In defensionem suam allegante tunc Horreste quod quicquid de matre fecerat exercuerat de iussu et uoluntate deorum. Dux autem Athenarum se obtulit pro parte Horrestis contra quemlibet probaturum quod Horrestes regni Macenarum dominio dignus erat, et quicquid de matre fecerat deorum peregerat uoluntate. Contra quem dum nullus fuisset qui predicto bello se uellet offerre, predicti reges, sollempni communicato consilio, absoluerunt predictum Horrestem ab omni querela, ipsum de regno patris sollempniter coronantes. Qui licenciatus ab eis, cum Athenarum duce, qui affectione associauit eundem, Macenas applicuit, ubi cum maximo gaudio fuit receptus. Horrestes igitur in patris solio sedit dyademate coronatus, egrum gerens animum contra suum patruum Menelaum. Sed recedente duce Athenarum ab Horreste, rex Ydumeneus rex Crete apud Micenas se conferens inter Menelaum et Horrestem concordiam tractauit et pacem, sic quod Horrestes Hermionam regis filiam Menelai et Helene in uxorem duxit, suam uidelicet consobrinam, festiuitate nupciarum inter eos sollempniter celebrata. Erigona uero filia Clitemestre et Egisti, turpi coytu suscepta, ex quo nouit Horrestem uterinum fratrem suum in regni solio confirmatum, nimio dolore commota laqueo se suspendit. Non post multos uero dies Ulixes cum duabus nauibus negociatorum quas precio conduxerat Cretam uenit. Suas enim naues amiserat, et quicquid habuerat ablatum sibi extitit ab incursibus piratorum, et eo pocius quod in manus gentis Thelamonii Aiacis incidit, que ipsum cepit et quecunque penes ipsum inuenit abstulit e t ipsum furca suspendere intendebat. Sed Ulixes industria sensus sui euasit a laqueo gentis ipsius, pauper tamen et egenus et penes se nichil habens. Licet enim sic euasisset a manibus gentis Aiacis et dum securus eripi ab infortuniis credidisset, incidit subsequenter in manibus regis Nauli, qui propter Palamidis filii sui mortem capitali odio persequebatur Ulixem. Ulixis igitur sagacitas magna fuit, per quam a manibus regis Nauli de persona saluus euasit. Quo uero ingenio uel quo sagacitatis tenui argumento a captura gentis Aiacis et manibus regis Nauli Ulixes euaserit presens hystoria non declarat, nisi quod Ulixes ex predictis causis ad Ydumeneum regem pauper et inops accessit. Rex autem Ydumeneus de tanta Ulixis paupertate miratus nichilominus hylariter eum suscepit et casus suos et sue infelicitatis accidencia explorat ab ipso et petit ea sibi seriatim et particulariter enarrari. Quod Ulixes gratanter admittens, ut regis peticionem impleret, suorum casuum fata reuoluens in sui narracione sermonis ea per ordinem explicauit. De quibus sic dixit: Uerum est, domine rex, quod post capcionem Troie, cuius capcionis ego pars infallibiliter magna fui, cum nauibus meis multis onustis diuiciis de opibus Troyanorum in multa auri et argenti copia et multorum meorum michi famulantium comitiua pelago me commisi, et me per plures dies prospere nauigante, in quendam portum, qui Mirna communiter nuncupatur, primo saluus applicui, ubi cum meis pro terre recreacione descendi et ibi tutus per dies aliquos moram traxi, cum ibi nullus michi et meis molestiam intulisset. Deinde a predicto portu discessi, et aura michi blandiente secunda, in portum qui dicitur Calastofagos salue perueni, ubi similiter cum meis per dies aliquos sum moratus. Cunque fallaces uenti michi tempus prosperum suaderent, a predicto portu discessi et fere per tres dies proxime subsequentes feliciter nauigaui. Tunc subito uentorum tempestas inualuit et aer de sereno factus est repente obscurus incerta nauigacione nunc huc nunc illuc me sub nimia tempestatis clade uexauit. Demum tempestas ipsa me compulit in Siciliam diuertere nimis inuitum, ubi uexaciones sum passus plurimas et labores. Erant enim in Sicilia duo reges fratres, quorum unus uocabatur Strigona et alius Ciclopa. Hii autem duo reges irruerunt in me et meos. Uidentes naues meas diuiciis tantis plenas exposuerunt per uiolenciam eas prede, et quicquid inuenerunt in eis exportauerunt ex eis in multitudine eorum militum armatorum. Et eo deterius quod superuenerunt duo eorum filii, milites ualde strennui et nimium bellicosi, quorum unus uocabatur Allifan et alius Pollifemus. Hii irruerunt in milites meos, qui centum interfecerunt ex eis, ceperunt me et Alfenorem unum ex sociis meis, et me et eum in quondam castro in carcerem detruserunt. Hic Pollifemus habebat quandam sororem, uirginem speciosam, quam postquam uidit Alfenor, in concupiscentia eius exarsit, et eius illaqueatus amore factus est ualde amens. Per sex igitur menses me captiuum in Siciliam detinuit Pollifemus. Sed demum misertus est mei et me cum Alfenore liberauit. Qui Pollifemus postea multum michi contulit commodi et honoris. Sed Alfenor circa sui amoris uehemenciam in tantum operam suam dedit quod sororem Pollifemi quam diligebat noctis tempore a secretario patris eripuit et ipsam secum aduxit. Quod ut peruenit ad suorum notitiam, sui contristati sunt ualde. Propter quod idem Pollifemus iterum in me et meos eadem nocte ad arma prorupit cum maxima militum comitiua, et facto impetu contra meos, sui recuperauerunt Pollifemi sororem. Qui Pollifemus in me demum irruit, et dum ab eo insisterem me tueri, unum sibi ex oculis eius euulsi, et cum sociis meis qui uiui supererant in naues proprias me recepi, et cum eis a Sicilia eadem nocte discessi. Deinde recta nauigacione potitus in Aulidem insulam me uentus appulit quamuis inuitum. In hac igitur insula erant due puelle sorores nimium speciose, ipsius insule domine, que in arte nigromancie et exorzizacionibus docte nimium habebantur. Quoscumque igitur nauigantes in hanc insulam fortuna trahebat predicte sorores non tam earum pulchritudine quam earum magicis incantationibus sic tenaciter capiebant quod nulla spes erat intrantibus ab insula posse recedere, omnium aliarum curarum oblitis, adeo quod si quos inueniebant ad earum mandata rebelles, statim eos in bestias transformabant. Harum igitur una, illa uidelicet que magis docta in hac sciencia erat, Circes suo nomine uocabatur, et alia suo nomine Calipsa. In potestatem igitur harum duarum me fortuna deduxit, quarum una, uidelicet Circes, meo quasi amore bachata, suas inmiscuit pociones, et suarum incantacionum insidiis sic fatue me allexit quod per annuum integrum non fuit michi ab ea recedendi facultas. Infra quem annuum Circes grauida est facta et concepit ex me filium, qui postea natus ex ea creuit et factus est uir nimium bellicosus. Ego autem circa propositum mei recessus curam adhibui. Sed Circes irata persensit, et suis magicis artibus me credidit detinere. Sed ego, qui de arte eram similiter ualde instructus, contrariis operacionibus omnia sua figmenta destruxi et penitus annullaui. Et quia sic ars deluditur arte, contrariis commentis Circes in tantum preualuerunt efficacius artes mee quod cum omnibus sociis meis qui tunc erant mecum a Circe nimium anxiosa recessi. Sed quid michi profuit ille recessurus? Nam committente me mari, uentus me appulit in terram regine Calipse, que suis artibus sic me illaqueauit et meos quod maiori tempore quam uoluerim me detinuit penes se. Mora tamen ipsa michi non fuit nimium tediosa propter ipsius regine pulchritudinem, in qua miro modo uigebat, et propter affectus placidos quos penes ipsam inueni, que placere michi et meis nimium est conata. Tandem per mei sensus industriam factum est quod ab ipsa salue recessi, in maxima tamen mei pena laboris, cum artes mee artes suas uix repellere potuissent. Deinde nauigando cum meis perueni ad quandam aliam insulam, in qua quoddam oraculum sacrum habebatur, quod diuine concessione potencie certa et uera responsa petentibus exhibebat. Ab hoc oraculo multa petii curiosus, inter que affectuose ab eo quesiui quidnam de nostris contingeret animabus postquam a nostris corporibus sunt egresse. De omnibus igitur per me tunc quesitis ab eo certum responsum obtinui preterquam de animarum articulo, de quo ab eo nullum certum responsum potui obtinere. Cum igitur ab ipso oraculo discesissem, aura, ut credidi, perflante secunda, uentus me conpulit pertransire per quendam locum periculis multis plenum. Perueni enim in illud mare in quo Syrenes, que sunt maxima monstra marina, pelago spaciantur. Sunt enim ab umbilico superius forme feminee, uirgineum uultum habentes, ab umbilico uero citra omnem formam piscis obseruant. Hec autem mirabiles uoces mirabili sonoritate resoluunt in cantu in tam dulci modulamine cantilene quod celestem putares excedere in sonis musicis armoniam, adeo quod miseri nauigantes, cum ad eas perueniunt, tanta earum cantus dulcedine capiuntur quod eorum nauium uela deponunt, ramos reponunt in altum, nauigacione penitus abstinentes. Sic enim animos miserorum ille cantus inebriat quod miseri audientes omnium aliarum curarum grauaminibus exuuntur, et in tantum earum dulcedo ipsorum demulcet auditus quod quasi sui ipsius prorsus obliti nec esum appetunt neque cibum, dum eorum quidam animis sopor illabitur, per quem efficiuntur penitus dormientes. Quos dum Syrenes dormire persenciunt, naues eorum gubernatorum regimine destitutas statim euertunt et naufragio subruunt, sic quod nauigantes in eis dormiendo infelici naufragio submerguntur. In has igitur Syrenes incidi, et ne socii mei mecum inuoluerentur simili soporis errore, meis artibus et mei et eorum auditum sic tenaciter obturaui quod de earum cantu ego et socii mei nichil penitus audientes ipsas debellauimus, et plus quam mille ex eis interfecimus, sic quod salui earum loca transiuimus, ab earum periculis liberati. Deinde naufragio infelix casus nos appulit inter Sillam et Caribdim, et cum xu stadia eorum ingluuiosa pericula protendatur, ibi ab ipsa maris ingluuie plus quam medietas mearum nauium fuit absorta. Propter quod socii mei nauigantes in eis ingluuie ipsius maris naufragio perierunt. Ego autem cum alia medietate nauium mearum ab ipsius ingluuie maris auulsus Pheniciam nauigando perueni, ubi inueni mirabilis gentis tyranidem, qui in me et meos irruens maiorem partem meorum gladio interemit, paucis relictis ex eis. Bona omnia que tunc mecum habebam in nauibus abstulerunt a me homines gentis ipsius, ceperunt me, et qui superfuerunt ex meis mecum duris carceribus incluserunt. Tandem, uolentibus diis, liberauerunt me et illos quos mecum incluserant, nichil michi restituto ab eis de rebus meis. Quare in summa paupertate deductus circuiui meridiem et demum in terram istam applicui, factus pauper et egenus, ut uides. Ecce narraui tibi omnes casus meos postquam a Troya recessi et in paupertatem quare sunt deductus. Et sic Ulixes narrationibus suis finem fecit. Rex uero Ydumeneus, auditis uerbis Ulixis, racione sue nobilitatis et eius industrie ualde compassus est sibi, et ideo quantum placuit Ulixi in Creta morari in multa rerum habundancia rex honorauit eundem. Demum cum Ulixi placuit a Creta recedere, rex donauit Ulixi duas naues, necessariis omnibus bene munitas, cum quibus posset in regnum suum commode nauigare. Donauit etiam sibi dona plurima, argentum et aurum, que sibi possent habunde sufficere dum ad propria perueniret. In recessu tamen suo rogauit eundem ut ad regem Anthenorem se conferret, qui eum uidere plurimum affectabat. Ulixes igitur, a rege Ydumeneo obtenta recedendi licencia, naues ascendit et ad regem Anthenorem se contulit, qui eum in uultu ylari cum multa iocunditate recepit. Cui multum grata fuit Ulixis multa facundia et nimia industria sensus eius. Ibi autem Ulixes certos rumores didicit de uxore sua Penelope, tot infestata proceribus, et eius pudicicia ab ea illesa seruata, necnon et de quibusdam aliis qui inuaserant terram suam et eam temere detinebant contra eius uoluntatem uxoris. Ibi Thelemacus filius eius, cognito patris aduentu, accessit ad eum, qui omnes rumores quos pater didicerat certa sibi assercione firmauit. Quare Ulixes regem rogauit Anthenorem ut eum in regnum suum associare deberet in suorum militum comitiua. Quod Anthenor libenter annuens cum suis militibus associauit eundem. Et eis de felici nauigacione potitis, in tantum procurauit Ulixes quod de nocte in suam applicuit ciuitatem, et depositis in terram militibus, de nocte suorum proditorum domos inuadit, ubi ipsos inueniens dormientes omnes interficit ita qod nullus euasit ex eis. Adueniente uero die in sui folgoris lucida claritate, in suum pallacium cum rege Anthenore se recepit. Et ibi rege ipso cum multa iocunditate recepto, O quam facta est hylaris Penelope in aspectu sui domini, quem tanto uidere tempore anxia peroptauit! Concurrunt igitur ciues, reges eorum tantis temporibus expectatum cum multo gaudio uidere festinant, multa dona sibi offerunt et exenia magna nimis, et exaltatus est Ulixes multum in regno suo. Et in tantum cum rege tractauit Anthenore quod Thelemacus Nausicam, filiam regis Anthenoris, duxit in uxorem. Celebrantur igitur nupcie Thelemachi in multorum sollempnitatibus gaudiorum. Et rex Anthenor suum feliciter remeauit in regnum. Et Ulixes in inclito statu regni sui demum sub nimia pacis tranquillitate quieuit. Quia uero usque nunc de Pirro Achillis filio postquam a Troya recessit, presens hystoria nichil dixit, nunc ad narrandum eius aduentum dirigitur stilus noster. Pirrus enim ex parte patris sui habuit regem Pelleum auum suum, cum ex predicto Pelleo et Thetide eius uxore fuisset susceptus et natus Achilles pater ipsius Pirri, quem Achilles suscepit ex Deidamia regis filia Licomedis. Et sic habuerat Pirrus duos auos, regem Pelleum ex parte patris et regem Licomedem ex parte nobilis matris sue. Qui rex Licomedes filius regis Achasti fuit, proaui dicti Pirri, adhuc uiuentis, licet esset in senio constitutus. Hic Acchastus habebat odio Pirrum et omnes de genere patris eius. Causam autem huius odii presens hystoria non describit. Rex igitur Acchastus Pirri proauus expulit regem Pelleum auum Pirri de regno Thesalie, sic quod ipsum Acchastus exulare coegit et pro interficiendo Pirro suas posuerat insidias ne euaderet manus eius. Pirrus uero, postquam a Troya recessit et maris se subiecit insidiis, multa maris pericula passus est, et maiorem partem rerum quas secum detulerat proiecit in mare, et quasi eius nauibus conquassatis, Molosam applicuit, ubi naues suas pro temporis tempestate quassatas necessaria fecit refeccione fulciri. Ibi eciam didicit qualiter rex Acchastus proauus eius regem Pelleum auum suum a Thesalie regno deiecerat et qualiter contra Pirrum fuerat insidias machinatus. Doluit igitur Pirrus de tam enormi dispendio aui sui sed pocius de seipso, cum predictus rex Licomedes, auus maternus ipsius Pirri, regis Acchasti filius, ipsum a suis annis teneris educasset. Interea rex Pelleus, per regem Acchastum a regno deiectus, qui timore regis Achasti et filiorum suorum (cum rex Achastus haberet duos alios filios et unam filiam nomine Thetidem, quorum filiorum unus uocabatur Philistenes et alius Menalipus) securus in publicum non poterat apparere, prouidit ubi posset melius delitere donec Pirrus nepos eius rediret a Troya, qui opem suo discrimini ferre posset. Sciebat enim per mare a Troya eum cum suis nauibus rediturum. Erat enim longe a ciuitate Thesallie per uiii forte stadia quoddam antiquum hedificium iuxta mare, inter ciuitatem ipsam et hedificium ipsum quibusdam nemoribus interiectis, ad que sepius uenandi causa reges Thesallie uenire solebant, cum in eis uenatorie fere plurimum habundarent. Hoc autem antiquum hedificium pro temporis uetustate erat penitus derelictum, cum situs eius esset in sollitudine constitutus et nulla ex eo appareret fabrica super terram. Erant enim in eo sub terra recondite multe lacune, in quibus poterat quis secure latere, cum foramen descensus eius esset incognitum, multis spinetis siluestribus et rubis agrestibus circumclusum. Sed ab ipso foramine facilis erat ad inferiora descensus, per gradus scilicet constructos in ipso, quamuis in summitate foraminis esset quedam latens fouea pro spinetis, in medio cuius os foraminis habebatur. In hoc igitur hedificio Pelleus latere disposuit. Qui dum lateret in ipso, sepius egrediebatur ab eo, et perueniens ad litus maris equora suo meciebatur intuitu si forte Pirrum uidere posset cum suis nauibus redeuntem. Pirrus uero, suis refectis nauibus in Molosa, nauigare uersus Thesalliam prorsus intendit uindicaturus, si posset, contra regem Achastum, maternum proauum suum, deieccionem Pellei aui sui paterni et seipsum a se tueri, si posset eum in offensionis obstaculo preuenire. Ut igitur caucius faciat que intendit, duos secretarios suos, Crispum uidelicet et Adrastum, sagaces exploratores, apud Thesalliam mittere procurauit ad Assandrum, ciuem Thesallie dudum, Pellei et ipsius Pirri fidelem, ut per eum posset de omnibus informari. Quibus uenientibus apud Thesalliam, per Assandrum omnibus diligenter edoctis, ad Pirrum celeriter redeuntes sibi fideliter referunt singula que uiderunt et que didicerunt ab Assandro referente. Pirrus igitur statim suas naues ascendit in Thesalliam profecturus. Sed dum putaret feliciter nauigare, marina tempestas in naues suas irruit, que fere triduo perdurauit. Demum diis fauentibus factum est quod cum nauibus ipsis, adhuc uentorum rabie non sedata, in quendam portum applicuit uocatum Speliadim. Hic autem portus distabat a ciuitate Thesallie fere per octo stadia, et erat uicinus illi antiquo hedificio in quo rex Pelleus delitebat. Pirrus itaque, maris fatigacione laxatus, descendit in terram, et dum ire pedes ad uicina nemora properaret, mirabilis fortune casus ad predicti foraminis foueam hedificii supradicti ipsum adduxit. Quam preuidere non ualens propter herbarum adiacencium uelamenta in eam irruit, et ad superiorem et primum gradum de gradibus ipsis per quos descendebatur inferius fixit pedes, et dum inspiceret gradus ipsos, uidere quid sit inferius diligenter affectat. Dum igitur ad loci ipsius yma peruenit, ecce quod a suis latibulis rex Pelleus prosilit, nepotem agnouit, in cuius uisione uidere putat Achillem, tanta patri suo Pirrus similitudine respondebat. Affectuose ergo ipsum amplectitur et in lacrimis ipsum flebiliter osculatur. Sua sibi discrimina tandem exponit de rege Acchasto, suas sibi reserando querelas. Dolet Pirrus, tacitus tamen omnia in mente conseruat. Ascendunt ergo superius auus, et nepos et ad Pirrum accedit tunc comitiua suorum. Pirro uero statim innotuit quod Philistenes et Menalipus, filii regis Acchasti, ad nemora ipsa peruenerant causa uenandi. Quo audito, statim Pirrus exuit uestas suas, et quadam uili et ueteri ueste sibi quesita, lacerata multas in partes, se induit, et accinctus quodam ense, sociis suis data licencia, solus properauit ad nemus. Nondum igitur Pirrus multum per nemus uagauerat cum regis Acchasti filiis obuiauit, qui a Pirro querunt quis sit, unde sit, unde uenerit, et quo uadat. Pirrus autem respondit eis se esse de Grecia et a Troya cum suis sociis cum quadam naui ad patriam suam se uoluisse redire. Sed tanta maris tempestas contra ipsos inualuit quod post multa discrimina et labores non multum longe a litoribus naufragium sunt perpessi, sic quod quingente persone nauigantes in eis subito naufragio perierunt. Ego tamen solus euasi, quem excellentes fluctus quasi mortuum ad litora proiecerunt. In quorum spuma, dum frangit in terra et in facie terre descendit circa litus, perueni a tumefaccione fluctuum frangentium circa terram quasi mortuus inebriatus ad litus. Ubi post multum uomitum aque salse quam ex mari sorbueram, in aliquo respiraui, et demum post multas angustias uix bene restitutus sum mee pristine sanitati, et in naufragio ipso cum amiserim omnia que ferebam, pauper effectus mendico panem hostiatim dum ueniam ad proprios lares meos. Uos autem, si nondum comedistis et detulistis aliquid in hoc nemus ad uescendum, estote michi de eo in aliquo graciosi. Qui sibi dixerunt, Morare nobiscum. Interim quidam ceruus lentis passibus dum uagaretur, coram ipsis apparuit, quem statim Menalipus a fratre suo segregatus insequitur, eo solo cum Pirro dimisso. Qui dum multum esset elongatus ab eis, dum multum insisteret ceruum prosequi fugientem, Philistenes frater eius causa quietis descendit ab equo, et statim Pirrus in eum irruens ipsum protinus interfecit. Deinde cum frater eius Menalipus a cerui prosecutione rediret, Pirrus euaginato ense in eum irruens ipsum protinus interemit. Et sic Pirrus duos suos auunculos fratres Thetidis auie sue crudeliter interfecit. Qui dum ab eorum rediret cede, obuiauit ei Cynaras de familia regis Acchasti. Quem Pirrus interrogauit ubi esset Acchastus. Qui dixit ei Acchastum prope esse. Et statim Pirrus Cynaram euaginato ense crudeliter morti dedit. Et confestim properauit ad naues, ubi pulchris uestibus seriose se induit, et ab eis recedens Acchasto regi obuiauit. Qui dixit Pirro: Quis es tu? Pirrus autem regi Acchasto sic respondit: Unus sum ex filiis regis Priami qui ductus in captiuitatem sub dominio Pirri sum. Rex uero Acchastus, ignorans eum esse Pirrum, dixit ei: Ubi est Pirrus? Qui dixit: Ualde a maris uexacionibus fatigatus descendit in terram et causa quietis accessit ad illam foueam, quam extensa dextera sibi monstrauit. Et statim euaginato ense ipsum uoluit interficere. Tunc ei statim ibi apparuit Thetis uxor regis Pellei, que et ipsa erat regis Acchasti filia mater Achillis et auia Pirri, que dixit ei: Kare nepos, quidnam intendis facere? Nonne auia tua sum? Orbasti me enim duobus fratribus meis auunculis tuis, et nunc intendis orbare me rege Acchasto, meo patre, proauo tuo? Et statim Thetis, Pirrum fortiter amplectendo, cepit brachium eius quo ensem tenebat in manu ne ipsum contra regem Achastum eleuaret ad ictum. Cui dixit Pirrus: Rex Acchastus pater tuus regem Pelleum uirum tuum a suo regno deiecit. Nonne in hoc teipsam offendit? Sed ueniat Pelleus, qui si sibi uelit parcere, parco ego. Ueniens igitur Pelleus rogauit Pirrum ne regem Acchastum morti traderet, cum de morte duorum filiorum suorum sit rex Acchastus satis afflictus et deterior morte sit pocius sibi uita. Quare reformata est pax et bona uoluntas inter Acchastum et Pelleum, dudum inuicem discordantes. Et consedentibus omnibus eis, Thetide uidelicet, rege Acchasto, Pelleo, et Pirro, inceperunt hii tractare de regno. Rex autem Acchastus, qui tunc regni ipsius moderamina gerebat ut rex, dixit illis: Ego autem sum nimia senectute confractus et de regni laboribus amodo michi modica cura est. Filios meos amisi, qui de regno ipso potuissent habuisse dominium. Nullus alius ergo est ad quem regnum ipsum debeat de iure deuolui quam ad Pirrum, karissimum nepotem meum, et ideo ex nunc me spolio regno ipso et ipsi Pirro sponte concedo. Quem ex eo statim per sue uestis fimbriam inuestiuit. Cui Pelleus: Et ego omne ius quod in eo habeo cedo et transfero in eundem, quia semper hec fuit summa cupiditas uoti mei ut Pirrus ceptro regni Thesallie potiretur. Insurgunt ergo omnes ipsi a loco illo et ascendentes equos eorum Thesalliam peruenerunt. Quare Pirrus mandauit ut omnes naues sue in Thesalliam nauigarent. Uenientibus ergo eis apud Thesalliam, rex Acchastus mandauit omnibus de Thesallia ut sacramentum fidelitatis et homagii Pirro prestare deberent. Qui de Pirri dominio facti sunt leti, propter quod sacramentum ipsum Pirro cum magno gaudio prestiterunt. Et sequenti die rex Achastus et Pelleus Pirrum de regno Thesallie coronauerunt in regem. In cuius regni solio Pirrus sedit dyademate coronatus. Et factum est postea quod regis Pirri fauore exaltatum est regnum Thesallie super omnia regna Grecie, et Pirrus rex ipsum in maxima pace seruauit usque ad extremum exitum uite sue. Ydumeneus uero rex Crete mortuus est, superstitibus sibi duobus filiis, Merion, uidelicet, et Laorta. Sed Merion post mortem patris sui parum uixit et mortuus est et regnum Laorte fratri suo dimisit, qui satis honorifice in Creta feliciter est sepultus. Thelemacus autem, Ulixis filius ex Nausica uxore sua, regis Anthenoris filia, suscepit filium Deyfebum nominatum. Sed ad Pirrum iterum redit hystoria ad narrandum suos deinde processus et qualiter et quando Pirrus dies suos clausit extremos. Rex igitur Acchastus de morte filiorum suorum exacerbatus inmodice filiorum suorum corpora mortuorum Thesalliam deferri mandauit, ibique sepulti sunt, mandante rege Pirro, in monumentis eorum nimium preciosis. Fata uero, que in summa felicitate hominibus constitutis cecas parant insidias per quas a felicitatis fastigio decidere eos subitam faciant in ruinam, ostendunt ea eis ualde placere que ruinosa postea pariunt detrimenta. Pirrus itaque in regni sui fastigio constitutus Hermione, Helene et Menelai filie et uxoris Horrestis, feruentis amoris cupidine captus fuit. Propter quod data opera ut sue satisfaciat uoluntati, Hermionam furtiue rapuit ab Horreste, et a regno dudum Agamenonis Micenarum, in quo regnabat Horrestes, in regnum Thesallie furtiue adduxit eam. Quam sibi matrimonio copulauit. Dolet ergo Horrestes de tanta uerecundia sibi facta, sed in regnum suum inuadere Pirrum non est sibi tanta potestas. Tacitus tamen reseruat in mente futuros euentus per quos sibi possit plene parari uindicte facultas. Factumque est quod Pirrus proposuit in Delfon insulam se conferre ad regratiandum Appollini deo et aliis diis de multa uictoria mortis Achillis patris eius sumpta de Paride crudeliter interfecto. Propter quod Pirrus in apparatu suo se accinxit ad iter, et in Delfon insulam se contulit, relictis in pallacio suo Andromacha, Hectoris dudum uxore, cum paruulo suo filio et eiusdem Hectoris nomine Laumedonta, cum et ipsa pregnans esset ex Pirro, necnon et Hermiona eius uxore, que post recessum Pirri misit Menelao, patri suo, sibi grauiter successisse de Pirro marito suo, qui solus Andromache amore bachatus de ea parum curabat aut nichil, ut acceleraret uenire Thesaliam quod Andromacham morti tradat cum eius filio Laumedonte. Menelaus itaque ad uerba Hermione filie sue Thesalliam properat, ubi, sui nobilitatis omisso pudore, in Andromacham irruit. Sed Andromacha subito puerum suum Laumedontem suas recepit in ulnas, et precipiti fuga lapsa se dirigit in plateas, ibique fortiter exclamans auxilium populi contra Menelaum implorat in lacrimis ne populus paciatur ipsam interfici cum paruulo nato suo. Populus autem incontinenti ad arma decurrit, et armata manu insequitur Menelaum, sic quod Menelaus timore populi stupefactus ad propria remeauit. Horrestes autem, audiens Pirrum in Delfon insulam peruenisse, ibi in multa militum comitiua se contulit, et in potenci manu aggressus est Pirrum, et manu propria ibi interfecit eundem. Et Pirrus mortuus est, qui statim in eadem insula fuit sepultus. Uxorem autem suam recuperauit Horrestes et in regnum suum ipsam adduxit. Pelleus uero et Thetis Andromacham ex Pirro pregnantem et Laumedontam eius filium a Thesallia recedentes in Molosam deferunt ciuitatem, ibique Andromacha peperit filium quem ex Pirro sustulerat et nomen eius Achilleydes est uocatum. Hic Achilleides creuit, et Laumedontam fratrem suum Thesallie coronauit in regem, seipso postposito, ad quem regnum ipsum racionabiliter pertinebat, et nichilominus ipsius sui fratris amore uoluit et mandauit quod omnes Troiani qui capti erant in Grecia libertate plenaria potirentur. Preterea hic subiungit hystoria sic enarrans. Dictum est in libro xxiiiio et xxuo qualiter Achilles, mortuo Troilo, corpus Troili ad caudam equi sui ligauit et per totum exercitum uituperabiliter traxit illud, ad cuius recuperacionem rex Menon uiriliter institit, ipsum prostrauit ab equo et letaliter uulnerauit, sic quod quasi mortuus fuit delatus ad castra; qualiter Achilles ipsum, a suis omnibus Mirmidonibus interceptum, non sua uirtute bellica sed proditorie interfecit; qualiter postea rex Priamus ipsum iuxta Troilum fecit magnifice sepeliri. Nunc presens narrat hystoria quod predictus rex Menon quandam mire pulchritudinis habebat sororem suam, que manifeste uenit coram omnibus ad Menonis monumentum, illud aperiri mandauit, ossa Menonis extraxit ab ipso, et ea in quodam uase aureo reposuit conseruanda, que statim cum predicto uase de medio astancium ab oculis sic prorsus euanuit uelud umbra quod nunquam in loco ipso postea uisa fuit. Hanc nonnulli dixerunt fuisse deam uel dee filiam uel unam ex illis quam gentes fatam appellant. De narranda igitur morte Ulixis, obmissis ad presens aliis, presentis hystorie stilus acuitur. Quare narrat et dicit quod Ulixes quadam nocte dormiebat in lecto suo et soporatus talem de se uidit in suo sompno uisionem. Uidebatur enim sibi uidere quandam ymaginem iuuenilis forme tante mirabilis speciei quod ymago non putaretur humana sed pocius diuina pre nimia pulchritudine forme sue. Uidebatur eciam sibi ultra modum appetere ymaginem illam posse tangere et eam suo cogi tenaciter in amplexu, sed illa suos uitabat amplexus et eum uidebatur a longe intueri. Deinde uero ad eum sibi propinqius uidebatur accedere et interrogabat ab eo quidnam uellet. Sed ille dicebat: Uolo ut insimul coniungamus ut te forte cognoscam. At illa dicebat Ulixi: O quantum in hoc est tua grauis et amara peticio! Tu enim petis a me ut tibi coniungar. Sed O quantum illa coniunccio erit infelix! Nam ex tali coniunccione necesse est quod unus nostrum exinde moriatur. Deinde uidebatur sibi quod ymago illa eadem ferebat in manu quandam lanceam, in cuius lancee summitate uidebatur haberi quedam turricula tota ex piscibus artificiose composita. Deinde uidebatur sibi quod illa ymago recedere uellet ab eo. Que dicebat sibi: Hoc est signum impie disiunccionis que inter nos duos est postremo futura. Ulixes autem tunc sompno solutus ualde miratus est de ipsius sompni uisione; multum sui disquirit in animo ad quid sompnum ipsum tendat. Demum illucescente die perquirit augurios et diuinos et eos ad se uenire mandauit. Quibus uenientibus et recitata eis ipsius sompnii qualitate, ipsi dixerunt quod per significacionem ipsius sompnii aperte conicitur Ulixem per filium exilio uel morti tradendum. Cuius rei causa Ulixes ualde perterritus Thelemacum filium suum capi fecit et eum mandauit fideli custodia detineri. Ipse uero elegit sibi locum in quo posset secure manere in quorundam suorum secretariorum fidelissima comitiua. Uallauit enim locum ipsum muris altis et fortibus, ad quem non nisi per pontem quendam uolticium haberi poterat accessus. Statuit eciam quod ad eum nullus accederet nisi esset aliquis de suis secretariis supradictis. Factumque est quod cum Ulixes dudum ex Circe quendam filium suscepisset, Thelagonum nominatum, qui cuius esset filius a nemine sciebatur preterquam a Cyrce sua tantummodo genitrice. Factus est Thelagonus annorum xu, qui studiose querit a matre cuius fuerit filius et si uiuit pater et in quo loco moretur. Diu negauit mater eum certificare de patre. Demum cum Thelagonus matrem super inquisicione patris diuicis stimulasset, affecta tedio stimuli filialis filio pandit et reserat regem Ulixem esse patrem ipsium et eum de loco regni sui ubi moratur Ulixes diligenter instruxit. Thelagonus autem in relacione matris est nimium factus letus. Desiderio tamen nimio in uno fluctuat patrem suum uidere uelle, et ad eum accedere desideranti animo exardescit. A matre igitur sua obtenta licencia, que de celeri reditu rogat illum, Thelagonus se accinxit ad iter, et tantum per dietas suas laboriose processit quod peruenit Acayam, ubi factus certus de loco ubi morabatur Ulixes ad ipsum locum accedit. Cunque quadam die lune in mane applicuisset ibidem, in introitu pontis inuenit custodes Ulixis, quos affectuose rogat ut eum ad Ulixem accedere sponte permittant. Negant illi, mandatum domini seruare uolentes. Instat Thelagonus humilibus precibus, at illi uiribus utentes repellunt eum et iniuriose et uiolenter impellunt. Quare Thelagonus, dum illatas sibi pati nollet iniurias, in unum ex predictis custodibus iurruit, et pugno clauso sic potenter in cathena colli percussit quod, eius fracta cathena colli, protinus expirauit. Alios uero custodes eius socios impellendo uiriliter a ponte deiecit et precipitauit in uallo. Fit ergo clamor maximus. Quare multi irruentes ad arma in Thelagonum irruunt, ipsum interficere sathagens. Sed Thelagonus, facto impetu in unum eorum qui aggressi sunt eum, ensem quem habebat in manu ab eo uiolenter extirpat, et in alios irruens ense nudo quindecim interfecit ex eis et ipse ab eis est grauiter uulneratus. Deinde cum clamor fortius inualesceret, ad uoces clamoris surgit Ulixes, putans ne aliquis de familia Thelemaci detenti per domesticos suos inuaserit illos ut pro sui liberatione eos uulneret aut occidat. Quare iratus cum quodam iaculo quod ferebat in manu ad locum clamoris accelerat, ubi suos uidit ab illo adolescente sibi incognito interfectos. Cernit eum et in uindictam necis occisorum iaculum ipsum uibrauit in ipsum sic quod eum percussit. Ex eo non tamen multum lesit eundem. Sed Thelagonus contra Ulixem iaculum impetuose uibrantem, cum non cognosceret si esset Ulixes, arrepto illo eodem iaculo quod ipse uibrauerat et in terram ceciderat, ipsum impetu duriori retorsit sic quod ipsum ex eo letaliter uulnerauit, costas eius ex ipso uulnere perforando. Quare Ulixes ex ipso ictu uulneratus in terram decidit, seipsum sustinere non ualens, utpote qui morti sentit se esse uicinum. Corporee itaque uires in ipso deficiunt, et cum ipse quasi defecerit in sermone, balbucientibus uerbis querit a Thelagono quisnam esset. Dum Ulixes tunc ad memoriam suam reducit letalem sui sompnii uisionem, Thelagonus uero ad interrogacionem Ulixis a circumstantibus querit quis ille sit qui ipsum interrogat. Dicunt ei Ulixem esse. Quo audito, Thelagonus anxius exclamat dicens: Ue michi! Ueni uidere patrem meum ut eo uiuente letarer cum eo, et nunc factus sum occasio mortis eius. et statim pre dolore nimio in terram cecidit ueluti semiuiuus. Demum a terra consurgens, laniatis uestibus, cum esset inermis, faciem suam pugnis contundit in lacrimis et a suo uertice flauos capillos euellit. Prostratus itaque ad pedes Ulixis s e dirigit, in singultibus lacrimarum dicit se esse Thelagonum infelicem Circes filium, quem tu, Ulixes pater mi, ex ea infeliciter suscepisti. Si morieris, kare pater, dii faueant ut tecum moriar et post te me uiuere non permittant. Ulixes uero agnouit eum suum esse filium ex Circe, blanditus est ei in sui corporis debilitate maxima in qua erat, et mandat fractis eloquiis ut a lacrimis abstineat et a dolore. Pro Thelamaco filio suo mittit, qui ueniens in Thelagonum querit irruere, quasi necem patris auidus uindicare. Sed Ulixes uerbis et nutu ut potuit Thelamaco inhibet ne insurgat in ipsum, ymo ut eum carum habeat utpote fratrem suum. Ducitur ergo Ulixes in Acayam fere mortuus, ubi triduo tantum uixit et post triduum expirauit, qui in Achaya honore regio sepelitur. Post cuius mortem statim Thelamacus paterni regni fuit assumptus in regem. Thelagonum fratrem suum multo fouet honore, per annum unum et dimidium detinuit eum secum, in honore maximo fecit eum militem. Retinere uoluit eum magis, sed Thelagonus matris sollicitatus ad litteras, ut matri satisfaciat, inuitus recedit a fratre. In cuius recessu Thelamacus multum eum donis et muneribus honorauit et omni eo quod faceret ad apparatum recessus ipsius. Recessit ergo Thelagonus a fratre suo Thelemaco in multis lacrimis defluentibus ab utroque. Qui post recessum eius in Aulidem insulam ad matrem sanus applicuit. De cuius reditu et aduentu ultra modum mater facta est ylaris, que multum fuerat de filio curiosa propter tanta fatorum discrimina que sic infeliciter emerserunt, prout ipsa preuiderat in arte sua. Non post multos autem dies Circes letaliter egrotauit. De qua egritudine uiolenter oppressa diem clausit extremum. Thelagonus igitur in regem assumitur et uixit in regno suo annis feliciter lx. Thelamacus uero regnauit in Achaya annis lxx et multiplicatum est regnum Achaie sub eius gubernacione ualde nimis. Ulixes autem uixit annis lxxxxiii et feliciter mortuus est in regno suo. Et in hoc loco Dares presenti operi finem fecit, sic et Cornelius. Reliqua ergo sunt de libro Ditis. Licet Dares Troyanus in capcione Troye suo operi finem fecerit, qui postea in libro suo ulterius non processit, reliqua uero sunt de libro Ditis ipsius usque ad finem, qui integre facere uoluit opus suum. Et ideo si quid huic operi superadditum inueniatur, credendum est non esse de ueritate operis ipsius sed de operis ficcione. Uerum tamen Dares et Ditis, qui tempore ipsius Troyani belli in ipso bello fuere presentes, in composicione operum eorum inuenti sunt pro maiori parte concordes et in paucis inuenti sunt discordantes. Quod autem Anthenor et Heneas fuerunt actores prodicionis ipsius bene conueniunt. Dixit tamen Dares quod Pollidamas Anthenoris filius de nocte accessit ad Grecos, qui de modo capcionis ciuitatis cum Grecis ea nocte tractauit, ut signo dato per eum Ylion aggredi procurarent. Dixit eciam quod Greci de nocte Troyam intrauerunt, nec intrasse per murum ruptum occasione equi erei facti per Grecos (cum de equo ipso nullam fecerit mencionem), sed fuisse dixit ingressus per portam Sceam, unam de portis ciuitatis Troye. In cuius porte summitate erat fabricatum et infixum de marmore quoddam magnum caput equi, licet Uirgilius de equo ereo cum Dite concordet. Et in hanc portam Sceam dixit Dares Anthenorem et heneam cum Pollidama recepisse Grecos et eis exinde aditum prestitisse et per eos fuisse ea nocte magnum Ylion interceptum et in illud primo Neptolomum filium Nestoris introductum. Dixit eciam idem Dares Heneam non solum Polixenam occultasse uerum eciam eius matrem Heccubam cum eadem et hac de causa exilio fuisse dampnatum. De morte uero ipsius Heccube nichil dixit. In fine tamen sui operis hoc addidit: pugnatum est annis x, mensibus ui, et diebus xii; et de Grecis apud Troyam octigenta sex milia pugnatorum iuerunt; Troyani uero pugnantes qui pro ciuitate ipsa defendenda pugnauerunt fuerunt ui centa septuaginta sex milia. Dixit eciam naues cum quibus exulauit Heneas fuisse ccas et cum quibus Paris in Greciam fuit profectus. Troyani uero qui sequti sunt Anthenorem fuerunt duo milia quingenti. Ceteri sequti sunt Heneam. Troyani autem et Greci utriusque partis maiores, qui et a quibus interfecti fuerunt, sunt hii, ut scripsit idem Dares. Hector uero interfecit regem Archilogum, regem Prothesilaum, regem Humerum, regem Patroclum, regem Orchimenum, regem Pallamonem, regem Pheypum, regem Prothenorem, regem Dorium, regem Xantipum, regem Leontum, regem Merionem, regem Polixenum, regem Pollibetem, regem Cedium, regem Fannum, regem Epistrophum, et regem Alpinorem. Paris uero interfecit regem Pallamidem, regem Anthilogum, Achillem, et Ayacem. Ayax uero ipsum Paridem interfecit, cum ambo se mutuis uulneribus occidissent. Heneas uero interfecit regem Amphimacum et regem Nereum. Achilles uero interfecit regem Euphenium, regem Ligonium, Troilum, regem Yponeum, regem Euforbium, regem Menonem, regem Austerum, regem Plebeum, Hectorem, et regem Neptholonum. Sed Pirrus interfecit Penthesileam, regem Priamum, et eius filiam Polixenam. Dyomedes uero interfecit regem Anthipum, regem Esterion, regem Protenorem, et regem Optonemum. Epytaphia uero Hectoris et Achillis sunt ista. Hectoris enim sunt hec et sufficisset primus uersus, qui ualde compendiosus est et omnia comprehendens, qui talis est. EPYTHAPHIUM HECTORIS Troum protector, Danaum metus, hic iacet Hector, Defensor patrie, iuuenum fortissimus, Hector, Qui murus miseris ciuibus alter erat. Occubuit telo uiolenti uictus Achillis, Occubuere simul spesque salusque Frigium. Hunc ferus Eacides circum sua menia traxit, Que iuuenis manibus texerat ante suis. O quantos Priamo lux attulit illa dolores, Quos fletus Heccube, quos dedit Andromache! Sed raptum pater infelix auroque repensum Condidit et merens accumulauit humo. EPHITAPHIUM ACHILLIS Pellides ego sum, Thetidis notissima proles, Cui uirtus clarum nomen habere dedit, Qui straui tociens armis uictricibus hostes, Inque fugam solus milia multa dedi. Hectore sed magno summa est michi gloria cesso, Qui sepe Argolicas debilitauit opes. Ille interemptus subiit, me uindice, penas. Pergama tunc ferro succubuere meo. Laudibus immensis uictor super astra ferebar, Cum pressi hostilem, fraude peremptus, humum. Ego autem Guido de Columpnis predictum Ditem Grecum in omnibus sum sequtus, pro eo quod ipse Ditis perfectum et completum fecit in omnibus suum opus ad litteratorum uidelicet solacium, ut ueram noticiam habeant presentis hystorie et ut magis delectentur in ipsa. Et ego hystoriam ipsam ornassem dictamine pulchriori per ampliores metaphoras et colores et per transgressiones occurrentes, que ipsius dictaminis sunt picture; sed territus ex magnitudine operis, ne dum occasione magis ornati dictaminis opus ipsum longa narracione protraherem, infra cuius temporis longitudinem aliqua michi superuenissent incomoda, prout est fragilitatis humane uel mutacio uoluntatis, propter quod cessassem ab opere et opus ipsum summ non peruenisset ad finem, utpote sui carens beneficio complementi_ in tantum institi, Spiritus Sancti gracia ministrante, quod infra tres menses, a xua uidelicet mensis Septembris prime indiccionis usque ad xxu mensis Nouembris proxime subsequentis, opus ipsum in totum per me perfectum extitit et completum; licet longe ante ad instanciam domini Mathei de Porta, uenerabilis Salernitani archiepiscopi, magne sciencie uiri, de presenti opere composuerim primum librum tantum et non plus. Nam ipso postmodum sublato de medio qui condendi a me presens opus erat michi stimulus et instinctus, ab ipsius prosequcione cessaui, cum non esset cui de hoc placere merito potuissem. Consideraui tamen defectum magnorum auctorum, Uirgilii, Ouidii, et Homeri, qui in exprimenda ueritate Troyani casus nimium defecerunt, quamuis eorum opera contexuerint siue tractauerint secundum fabulas antiquorum siue secundum apologos in stilo nimium glorioso, et specialiter ille summus poetarum Uirgilius, quem nichil latuit. Ne eius ueritas incognita remaneret ad presentis operis perfeccionem efficaciter laboraui. Factum est autem presens opus anno dominice incarnacionis millenio duecentesimo lxxxuii eiusdem prime indiccionis feliciter. Explicit liber de casu Troye. Deo gracias.
diff --git a/testi_2_NoCommenti/GuidoFaba_DictaminaRhetorica.txt b/testi_2_NoCommenti/GuidoFaba_DictaminaRhetorica.txt
new file mode 100644
index 0000000..2132fe3
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/GuidoFaba_DictaminaRhetorica.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Incipiunt dictamina rethorica magistri Guidonis Fabe que celesti quasi oraculo super omni materia suauitatis odorem exihibent litteratis, quia de paradisi fonte diuina gratia processerunt. Reuerendis parentibus A. et B., C. eorum deuotissimus filius salutem cum reuerentia filiali. Cum uictualia cariora solito Bononie nunc existent, in rebus necessariis et uestra pecunia citius quam putaueram consumata, nihil possum in duodena ponere sociorum. Eapropter dominationem uestram duxi litteris presentibus deposcendam, quatenus indigentie mee sic in proximo dignemini prouidere, quod, incohato studio laudabiliter, sicut expedit, terminato, ad propria redeam cum honore. A. et B. parentes suo carissimo filio C. cum paterna beneditione salutem. Quoniam filiationem tuam cognoscimus laudabiliter operam dedisse scientie capessende, benedicimus expensas quas in te fecimus, et grates gerimus faciendas. Quocirca dilectioni tue per latorem presentium B. tantam pecuniam destinamus, de qua in scholis esse possis competenter et cum tuis sociis laudabiliter commorari; tibi sub obtentu nostre benedictionis et gratie demandantes, ut sic finem studii bono principio facias respondere, quod de te parentes gaudeant et amici. A. et B. parentes C. utinam meritis uocando filio salutem quam meruit. Turbauit nos dolor et angustia multiplici nostra uiscera sunt commota, quia cognouimus tam fama publica quam relatione multorum, quod tu relicto studio litterarum, de quo magnum exspectabamus gaudium cum honore, in prostibulo die noctuque cum meretricibus turpiter conuersaris. Reuerte igitur ad studium fili, reuerte festinanter si nostram subuentionem et gratiam unquam habere desideras uel expectas, purgando taliter infamiam precedentem bonis moribus ac uita laudabili subsequente, quod cithara nostra que ad luctum deuenit in gaudium conuertatur, et nostri consanguinei pariter et amici de te, rubore deposito, consolentur. Metuendis parentibus A. et B., C. eorum deuotissimus filius salutem cum filiali subiectione. Admiratur meus animus uehementer, et tristitia cor meum et mentem grauiter occupauit, quia mendaciis inimicorum fidem, sicut uera dicerent, adhibetis. Qua de causa dominationi uestre cupio fieri manifestum, quod Bononie, diuina gratia largiente, nomen bonum et testimonium commendabile sum adeptus, et cum honesta societate sic uiuo laudabiliter et insisto scientie litterarum, quod uobis et amicis nostris honor et utilitas apparebit, et erubescere poterunt detractores, qui de me falsa dicere non pauescunt. Peramando fratri A., B. cum fraterna dilectione salutem. Dilectioni uestre presentibus litteris innotescat, quod nuper, gratia Sancti Spiritus illustratus, relicto fallaci seculo, seruire proposui Creatori, uenerabilem fratrum minorum habitum assumendo. Unde uestram exoro fraternitatem affectione qua possum, quatenus meum, si placet, uelitis propositum commendare, cum seruire Deo nihil aliud sit quam regnare; scientes quod super hoc uestrum decreui habere responsum, nolens aliquid sine uestro consilio terminare. Carissimo fratri B. A. salutem cum dilectione sincera. Si diligenter uelles inspicere magnitudinem libertatis et quam sit grauis religio penitentis, nostrorum maiorum uita per te merito comprobata, numquam peteres alienam. Quare tue fraternitati firmiter duximus consulendum, quatenus in domo nostra cum mansuetudine Deo placere studeas et timore, pro certo sciens quod, non locus hominem sed homo locum sanctificare bonis operibus consueuit. Si fratris uelles naturam et cor hominis imitari et mundi honorem diligeres et per te contrarium timeretur. Cum in studio Bononie paupertate laborem, etsi non de tuo, de meo saltem mihi in aliquo debuisti prouide subuenire. Eapropter dilectionem tuam duxi propensius rogitandam, quatenus in proximo sic mihi succuras de mea parte fructuum communis patrimonii quod habemus, ut occasione discordie procul mota, honorem de mea scientia, cum reuertar, simul recipias et profectum. Excusari non possum, sed incusatione debita inculpari; quoniam, etsi diuersa me negotia conturbarent, tamen omittere debui omnia, ut uestre persone solummodo prouiderem. Quamobrem a discretione uestra postulo ueniam de commissis, et uobis mitto per latorem presentium C. lib., quibus omnem uestram indigentiam repellatis. Intellexi, de quo meus animus multiplici doloris aculeo conturbatur, quod in scholis grauis infirmitas uos detinuit his diebus; quod tanto uehementius me afflixit, quanto uestram personam reputo cariorem pre cunctis aliis huius mundi. Cum itaque post morbum quies et cautela querantur, ne recidiua consurgat, priorum deterior innouatrix, uestram non desino prudentiam deprecari, quatenus, confortatione recepta, sic litterali scientie insistatis, ne per qualitatem substantia corrumpatur uel subiectum accidentibus uitietur. Uisitauit me Dominus in persona, ut eum cognoscerem creatorem, a cuius mandatis temere deuiabam preuaricationis filios imitando. Cum illius sim misericordia liberatus, qui non mortem sed conuersionem desiderat peccatoris, et ab anima tua tibi conuenit molestiam remouere, nostraque te decet procurare negotia more solito diligenter. Sane tua fraternalis dilectio non incuset, si de infirmitate mea te non reddidi certiorem, quia hoc non fecit obliuio uel minor dilectionis affectus, sed tue nature qualitas causam dedit: scio enim quod homo talis condicionis existis, quem prospera multum subleuant et aduersa de facili deprimunt et conturbant. Dilectissime sorori sue Marie, Berta salutem et uisione mutua gratulari. Non est admiratione uacuum, sed repletum dolore multiplici ac diuerso, quod postquam terram propriam reliquisti magnis adulationibus circumuenta, te non potui amplius reuidere, eo nequaquam prospecto quod penitentibus minime uenia denegatur, sed illis tantummodo qui post lapsum non assumunt officium resurgendi. Rogo itaque discretionem tuam, dulcissima soror, ut ad bonam conscientiam reuertaris; et cum sis nunc in inuio et non in uia, per semitam rectam incedas et uiam repetas ueritatis, domum nostram que desolata sedet presentialiter redeundo: quia nostre ciuitatis diues et honorata persona tecum uult matrimonium consumare. Sorori sue carissime ac domine metuende B., M. salutem et in omnibus prosperari. Scio certissime nec dubitare possum aliqua ratione, facti experientia declarante, quod persone mee statum diligitis et honorem, et quod per me factum est minus prouide uel discrete uos libenter, si fieri posset, ad bonum modum et excusationis materiam duceretis. Uerum, quia non potest occultari uulnus medico uel egritudo curanda, nec illud uerbis cuiusquam dissimulari potest quod euidentia se demonstrat, numquam reuertar ad propria: tantus inest mihi rubor infamie, quam contraxi. Cum sapientia, diuitiarum omnium quasi mater, sublimet ignobiles, pauperes, et mendicos, ad ipsius habendam notitiam studere debet quilibet diligenter, et facere suos filios erudiri. Cuius rei causa discretionem uestram affectione rogito quanta possum, quatenus amore meo uelitis et intuitu pietatis P. meum filium ad legendum Bononie cum uestris filiis retinere, scientes quod uobis integraliter satisfaciam de expensis. Cum P. nepotem meum sicut filium diligam specialem, cum mecum habere cupio et tenere. Quare bonitati uestre respondendo, consulo, supplico, suadeo incessanter, ut ad me dictum puerum, mora postposita, transmittatis; scientes quod ipsum doceri faciam diligenter, et eidem sicut mee persone libenter in necessariis prouidebo. Fratri quam plurimum diligendo magistro B., M. eius deuotissima et unica soror salutem et dierum longitudinem cum honore. Quamuis magna conturbemur tristitia, et damna futura non modica sentiamus pro nostro patre, qui nouiter, sicut scitis, de hac uita migrauit; necessario nobis expedit consolari, quia pater celestis etiam mortem suo filio non pepercit. Quapropter uestram exoro prudentiam quatenus ad propria, more postposita, redeatis, ut hereditas paterna, que iam uacillare cepit manu feminea dispensante, per uos decenter manuteneri ualeat et defendi. Dilectissime sorori sue M., magister B. salutem et omne bonum. Uisis litteris uestre dilectionis, et tam assertione quorumdam quam uostra relatione de morte nostri patris cognita ueritate, sic grauis angustia meam mentem et cor grauiter occupauit, ut a corpore peteret anima segregari; nisi discretio, que uirtutum est mater, sue consolationis remedia preparasset. Qua de re uestram exoro probitatem affectione qua possum, quatenus me in Domino uelitis eiusque potentia confortari, cum nullus debeat uel possit eius resistere uoluntati; nostra tractando negotia diligenter quousque, facturus moram continuam, diuina fauente clementia, ueniam in estate proxime nunc uenture. Reuerende matri sue B., A. salutem cum reuerentia filiali. Quamuis tristitia magna de obitu patris mei secundum carnem turbauerit uehementer, spirituali tamen iucunditate gaudere possumus et nos decet merito consolari, quia, diuina gratia condonante, miseriam huius seculi taliter pertransiuit, quod in celesti gloria cum angelis letabitur in eternum. Qua de re uestram dominationem deprecor multipliciter et exoro, quatenus confortationem super his, prout expedit, assumatis, mecum referendo gratias Creatori, qui dedit et abstulit et fecit quod sibi placuit in hac parte; cui sit eius anima et spiritus commendatus, et corpus in beatitudine requiescat. Suo peramabili consobrino B., A. salutem et presentia mala fugere et futuris utilitatibus prouidere. Dicitur, et utinam uerba non consonent ueritati, quod auunculus noster cui de iure, legitimis filiis non exististentibus, succedere debemus, hereditatem suam ad alienos uertere nunc intendit, religionis habitum assumendo. Quare instanter uos rogo, qui scientia non modica prepolletis, quatenus in seruitiis et confortationibus sic eidem per uos et alios cum multa cautela et diligentia insistatis, ne motus contrarie uoluntatis effectum aliquem sortiatur; sed nos qui filiorum loco remansimus, necessarium suscipiamus auxilium, quod nobis Dominus uoluerit preparare. Preces uestras nos decet totis uiribus exaudire, cum utilitatem communem respiciant et honorem. Ideoque noueritis quod sic de nostrorum procedemus consilio amicorum cum diligentia et cautela, quod auunculi nostri uoluntate mutata, nostrum mediante Domino poterit desiderium adimpleri. Consobrino carissimo A. B. salutem et omne bonum. Intime dilectionis affectus, qui procedit a linea parentele, nobis timorem incutit et tremorem, ne persona uestra, quod absit, mortem incurrat, uel sub specie proditionis capiatur; quod de facili posset accidere, quia de uestra consueuistis nimium confidere probitate. Eapropter uos pro Deo suppliciter exoramus, ut circa uestre persone custodiam studeatis habere tantam diligentiam et cautelam, quod inimici uestri numquam, ut optant, uestro sanguine satientur. Experientia longa probat, quod etiam litterarum uestrarum continentia manifestat, quantum uos meam personam diligatis cordis et animi puritate, cum me sepius admonetis ut cautelam habeam diligenter; pro quo uestre prudentie refero gratiarum uberrimas actiones. Nouerit itaque uestre consanguinitatis ac dilectionis sinceritas, quod taliter incedo sagaciter ac custodio me prudenter, quod diuina misericordia simulque uestra gratia suffragante, meam personam nec de die nec de nocte ledere poterunt inimici. Uiro discreto domino G. consanguineo propriis meritis peramando, C. scholaris salutem et plenitudinem gaudiorum. Gratiam uestram quam semper inueni beniuolam, fauorabilem et in omnibus liberalem, exoro prece qua ualeo et instantia quanta possum, ut sic instare uelitis uestris intercessionibus meo patri, quod, faciente Dei consilio atque uestro, in scholis ad eo subuentionem recipiam consuetam. Conturbata sunt uiscera tui patris et ipsius cordis duritia non potuit nostris precibus mitigari pro subuentionis dextera tibi danda, quia te, lumen oculorum suorum, quibusdam referentibus, intellexit scientiam non capere, sed malorum consortia imitari. Quare dilectionem tuam deprecor, et tibi suadeo sicut possum, quatenus taliter preterita cum presentibus per futuram satisfactionem corrigas et emendes, quod tibi porrigat paterna pietas necessaria gratulanter. Commendabili uiro et propinquo plurimum peramando C., B. salutem quam sibi. In cogitationibus et in litteris deficit spiritus meus, et cor meum non sufficit admirari, quod paterna pietas in scholis iam longo tempore mihi solitum beneficium denegauit. Qua de causa uestre dilectioni supplico multa prece, quatenus sic uestris petitionibus inducere uelitis eumdem, qui semper amicitie uestre consiliis acquiescere consueuit, quod intercessione uestra per ipsum meis necessitatibus consulatur. Serpentina lingua plurimum te momordit et multi detractores sic tuam personam grauiter diffamarunt, quod animus tui patris nullis potest precibus uel suasionibus mitigari. Unde tue dilectioni consulimus, ut in studio taliter uigiles, uitam et infamiam preteritam expurgando, quod instantia nostra quandoque ratione munita patris duritiam ualeat superare. Consobrino suo carissimo et propriis meritis diligendo B., C. salutem cum sincere dilectionis feruore. Considerare tibi conuenit statum tuum, ut possis uitam et honorem proprium conseruare. Nosti enim quantos et quales habeas inimicos, qui pre omnibus huius mundi tuo desiderant sanguine satiari pro redentione sanguinis parentum suorum, quem fudisti enormiter super terris. Quapropter dilectionem tuam deprecor et exoro, quatenus circa persone tue custodiam omnem cautelam quam potes habere debeas diligenter, ita quod te de die uel nocte offendere non ualeant inimici. Etsi nescirem aliter, ex eo manifesta possum colligere ueritate, quanta dilectione quantoque puro cordis affectu sim uestre fraternitatis brachiis commendatus, qui uigili cura et admonitione sollicita me sepius excitatis ne dormire debeam, sed apertis oculis custodiam uitam meam. Noueritis itaque quod, sicut requirit necessitas et uestra prudentia persuadet, sic me diebus singulis custodiam diligenter, non confidens multum de aliquo homine uel persona, quod inimici mei, uolente Domino, me non poterunt offendere prout optant. Amico suo domino P. mercatori Senensi pre cunctis mortalibus diligendo, G. ciuis Uenetus salutem et uisione mutua gratulari. Desiderio magno desiderauit cor meum uestra continentia recreari, cum uos, nouit Dominus, diligam atque uestra. Eapropter dilectionem uestram exoro, quatenus de statu uestro uelitis me reddere certiorem quam citius uobis apparebit commoditas nuntiorum, scientes quod mihi per Dei gratiam atque uestram cuncta sunt tam prospera quam iocunda. Amicorum sinceritas tanto robore firmitatis constringitur, quod nec locorum uel temporum spatio separatur. Inde est quod letari cepi de uestra continentia, cum audiui uestram prosperitatem quam meam reputo specialem. Unde, quia de me scire cupitis ueritatem, uestra dilectio non ignoret quod, secunda nunc arridente fortuna, cuncta mihi pro beneplacito famulantur. De uestra continentia et salute tanto libentius audire desidero pectore sitibundo, quanto sincera dilectio inter amicitie nodos suis uinculis indissolubiliter nos constringit. Ideoque uestram deprecor bonitatem, ut super hoc uelitis meum animum recreare, quam primo uobis fuerit copia nuntiorum, scientes quod sanus et incolumis perseuero ad Dei seruitium atque uestrum. Magno fui repletus gaudio, cum per uestre bonitatis litteras intellexi de uestra prosperitate, letitia et salute; quoniam hoc dilectionis puritas exposcebat, et amicitie sincerus affectus suum prestolatum desiderium adimpleuit. Cum autem indubitanter cognoscam, sicut ex dictarum litterarum significationibus intellexi, quod de meo statu bono uestrum animum recreare cupitis sitibundum; noueritis quod, Dei misericordia faciente, numquam fuit mihi melius in persona. De rebus uero non possum dicere que uelletis, quia in domo mea bona more solito non abundant. Harum serie uestram instanter amicitiam rogitamus, quatenus P. latorem presentium nostrum consanguineum et amicum nostris precibus et amore habere uelitis in suis iustis petitionibus commendatum, ita quod gaudeat se uobis litteras nostras apportasse, et nos ob id teneamur uestre bonitati grata uicissitudine respondere. Lecta uestrarum serie litterarum, sic P. qui nobis presentauit easdem amore uestri exaudire curauimus in omnibus et honorare, quod uestra sibi precamina utilia fore cognouit et multipliciter fructuosa; pro quibus uobis tenetur grates reddere et seruitia exhibere. Intellexi, de quo sum tristis ad mortem, quod in uestra persona et rebus uos Dominus grauiter uisitauit; super quo amicitie uestre condoleo sicut possum, cum uestros profectus, gaudia et sinistra, cum accidunt, specialia reputem, sicut decet. Eapropter uos non desino deprecari, uestre prudentie suadendo ut illi grates in aduersitate reddatis, qui potens est prestare letitiam post merorem. Uestrarum descriptio litterarum quam nuper suscepi, uestra beniuolentia procurante, post passionem amorem ostendit; et consolando gratum remedium preparauit, pro quo grates uestre bonitati refero, quantum possum humiliter supplicando Deo celi, ut uos conseruare dignetur et omnia que sunt uobis, in prosperitate, letitia et salute. G. Dei gratia comes talis loci A. solo nomine comiti talis loci pro salute merorem. Intelleximus relatione quorumdam excelsam armorum resonantiam te fecisse, ut contra nos exercitum congregares; de quo noster animus ineffabiliter gratulatur, sperans tam de persona tua quam tuorum sequentium debitam sumere ultionem. Quare, si quid potes et uales, te presenti facto rogamus ostendere, quia nostre fortitudinis potentiam tibi, dante Domino, senties dominari. Non est nostre consuetudinis, quod etiam nostrorum maiorum probitas, ut decuit, recusauit, quod hominum aliquorum uiuentium uerba friuola timeamus; quia per gratiam Creatoris inimicos nostros usque ad hec tempora subiugauimus uniuersos. Unde tibi, qui te commendare nosti, presentibus litteris intimamus et mandamus firmiter suadendo, quatenus ad defendendum te cum tua gente prepares quanta potes, sciens quod in tali die in tuo districtu erimus tam magnifice quam potenter, te simul cum tuis nostro dominio supponendo. Socio carissimo domino C. scholari Neapoli commoranti, B. olim socius eius, nunc scholaris Bononie salutem et scientie capere documenta. Superabundauit gratia, sed malitia non defecit: quia ciues Bononienses copiam quam Deus contulit ita celant et uoluntariam caritudinem adeo in naturalem conuertunt, quod scholares studere non possunt nec morari cum eis ordine consueto. Quare uestre sociali dilectioni porrigo multas preces, quatenus mihi uestris litteris intimetis quale studium quantaque rerum abundantia Neapoli habeatur; quoniam, si de uestro consilio fuerit, illuc ueniam ad legendum. Si uestra socialis dilectio maiora quam fecerit postulasset, tanto per nos forent libentius exaudita, quanto uestre prudentie seruiendi pleniorem gerimus uoluntatem; nil enim carius in mundo socius reputat, quam si faciat socio quod allectat. Nouerit igitur uestra discretio de Neapolitana ciuitate, de qua scire cupitis et audire. Terra spectabilis est, apta studio, fertilis et amena, in qua celi, terre, marisque diuitie possidentur, et homo delectatur pro sanitate longeua, tanquam esset in paradisi deliciis constitutus. Ueniatis itaque de meo consilio ad locum huiuscemodi confidenter, scientes quod in omni scientia uiget ibi et studium et doctrina. Magna caritudo que Bononie fuit anno preterito, sicut scitis, necessario me coegit ut dimitterem studium inchoatum. Quare sociali uestre dilectioni supplico incessanter, ut de condicione rerum uictualium ciuitatis predicte nec non et studii qualitate mihi uestris litteris intimetis, scientes quod, si de consilio sapientie uestre processerit, ad scholas propositum habeo reuertendi. Uestre dilectionis puritas affectate dulcedinis responsione letetur, quod ciuitas Bononie sic facta est in uictualibus copiosa, quod in ea pro modico pauperes esse possunt et commode sustentari. Quam ob rem amicitie uestre consulo et scio firmiter suadere, quod si unquam habetis uoluntatem legendi, ad scholas hoc tempore in tempore ueniatis ad acquirendam scientie margaritam. Reuerendo domino G. suis meritis diligendo, A. eius deuotissima uxor cum omnimoda dilectione salutem. Corde sum tristis et animo dolorosa, quia non copulata uel absoluta dici possum, de uestra uita uel morte, quinquennio iam elapso, nulla cognita ueritate. Unde uestram exoro probitatem, affectione qua possum, quatenus tam uestre salutis quam honoris memores existentes, ad propria redeatis me tenendo uobiscum ad omnia communia sicut decet. Honeste ac sapientissime domine A., multa uenustate et bonis moribus redimite, G. salutem et omne bonum. Nobili mulieri domine B., cum qua nunc moror, coniugali federe copulatus, uobiscum, ipsa uiuente quam mortuam reputabam, matrimonium non potui consumare, prohibente diuina lege pariter et humana. Quare tenore presentium uos esse scientes in omnibus absolutam, dubitatione qualibet procul mota, uestram potestis libere facere uoluntatem. Peramabili uicino suo C., D. salutem quam potest. Uicini longo tempore fuimus et amici, nec credo quod aliquis de domo mea in personis uel rebus uobis uel alicui uestrum offensam dicto uel facto intulerit, aut aliquid fecerit quod debeat displicere; quia si, quod absit, per me uel ex parte mea talia processissent, non esset mirabile, si uos, me absente, familie mee faceretis iniuriam uel guerram. Quare uestram bonitatem exoro, quatenus pro honore uestre persone, familie mee sic bonam uiciniam faciatis, quod in mea reuersione uobis grates referre tenear, et facere seruitia et honores. Postquam a ciuitate nostra pro uestris negotiis recessistis, uxor uestra cum filiis tanta mihi obbrobria intulit, quod, si non esset amore uestro, et restitissem fortiter et iniuriis respondissem. Sed quicquid uoluerint dicere, dicant et faciant confidenter, quia pro bona uicinia quam mihi dilectio uestra fecit, patienter omnia tolerabo, quousque uenietis ad propria, super hoc facturi quod uidebitis expedire. Uiro laudabili et discreto P., Q. notus eius salutem quam sibi. Cum uestram notitiam acquisiui, tantum mihi creuit prosperitatis, gratie, et honoris, quod nullum possem fecisse lucrum, quod tam carum et pretiosum putarem, cuius comparatione cuncta uilescunt, sicut res que diebus singulis augmentatur. Ut autem notitia que precessit uirescat et suis frondibus umbram cultoribus prebeat gratitudinis et quietis, littere uestre tamdiu necessitudine mutua uos commendent, quousque in dilectionem sinceram notitia se conuertat et familiaritas transeat in amorem. Tanta est uestra bonitas commendata, discretio magna et prudentia circumspecta, quod nedum persona mea, que mediocris est et scientia quasi nulla, uerum etiam regalis dignitas de uestra notitia congauderet. Ad hanc igitur obtinendam cupio laborare, sic acquisitam conseruans, quod nomen notitie simpliciter euanescat, et inter nos amicitia grata consurgat, que pura dilectio censeatur. Rogamus probitatem uestram, de qua multum confidimus et in nostris negotiis uere utilem sensimus et in omnibus gratiosam, quatenus de meritis bonitatis domine B. et de fama quam in uestra quesiuit uicinia, nos certiorare uestris litteris debeatis; quia, si Deo placuerit et uestra prudentia suadebit, ipsam accipiemus in dominam et uxorem. Gaudemus super eo quod uestrarum litterarum series demonstrauit, quod talem habere potestis dominam in uxorem, que sic diues est, curialis, nobilis et formosa, quod uestre multum congruet probitati. Quare dilectioni uestre consulimus et firmiter suademus, quatenus cum ea fiducialiter in Christi nomine matrimonium contrahatis, scientes quod non solum in uicinia rostra, sed per totam terram adeo magnum pretium et nomen laudabile acquisiuit, quod ex ea quilibet honorabilis uir et potens esset magnifice uxoratus. Peramando fratri, consanguineo, amico et uicino super omnia honorando domino B. Mutine commoranti, S. et U. fratres cum omnibus consanguineis et amicis salutem cum desiderio reuidendi. Respexit Dominus preces nostras de sede glorie sue, que sine intermissione pro uestra persona fiebant ei; et, ipsius prestante gratia, taliter in rebus laborauimus et personis, quod nostrum est gaudium et desiderium adimpletum. Nam ab inimicis uestris, tam uestro quam nostro nomine pacis osculo nunc recepto, de banno in quo eratis communitas Florentie uos extraxit. Quapropter uos propensius rogitamus, quatenus uisis litteris presentibus, curetis ad propria festinare, scientes quod de uestra reuersione gloriabitur populus uniuersus. Parcit Deus peccantibus et non continuo properat ad uindictam: quia si statim puniret, cui parceret postea non haberet. Ipsius quidem reuelatione latentes inimicorum insidias recognoui, qui sub uestris nominibus ex parte uestra mihi suas litteras destinarunt, ut domum reuerterer sine mora, quia de banno communis extractus, pace facta, redire poteram confidenter. Quare, si uerum est quod dicitur, unus uestrum pro me ueniat, quia reuerti aliter dubitarem mortis pericula expauescens. Glorificamus, ut tenemur, unanimiter Deum celi, qui nunc pissime sua misericordia nos respexit, non sinendo inimicos nostros falsas litteras et suos cogitatus malignos in tuam perniciem ducere ad effectum. Quare tuam dilectionem rogamus modis omnibus et monemus, quatenus, pro uerbis huiusmodi te non remoueas ullo modo; sed diebus singulis tibi studeas taliter precauere, quod qui tuum sanguinem sitiunt, satiari non ualeant, ut affectant: pro certo sciens quod, cum redire poteris, pro te personaliter ueniemus. Presbiter Albertus cappellanus ecclesie Sancti Petri, B. et C. parentes, D. et E. fratres, F. et G. sorores, H. et I. consobrini, K. et L. consobrine, M. et N. nepotes, O. et P. pater spiritualis et mater, Q. et R. cognati, S. nutrix, T. et U. amici, X. et Y. uicini, et Ç. notus, A. scolari Bononie salutem cum dilectione. Cum nunc ad obsidionem terre nostre uenire debeat cum infinita multitudine dominus imperator, te sicut decet, ad propria reuocamus, ut sicut alii ciues absentes faciunt, mora postposita reuertaris ad defendendum ciuitatem nostram et res proprias et personas. Quamuis uerba uestra proueniant ab intentione laudabili et pura cordis affectione, continentia superficialiter equitatem, non tamen exaudienda sunt uel effectui demandanda; quia non esset utile, conueniens uel honestum, quod scholastica relicta militia, arma temere quererem laicorum. Ideoque, rationabili excusatione premissa, insisto laudabiliter studio incohato, de uestra ciuitate securus existens, quod tanta fortitudine roboratur, ut hostium incursus non trepidet nec inimicorum insidias expauescat. Multe sapiente ac discretionis uiro domino B., perito et facundo iudici Florentino, A. iudex ciuitatis Bononie salutem et honoris debiti incrementum. Harum serie uestram prudentiam instanter et affectuose rogamus pro nobili uiro domino B. ciue Florentie nostro carissimo et speciali amico, ut in causa quam habet in uestri presentia cum Martino, tam bonitate uestra quam nostris precibus et amore, quicquid boni potestis et gratie faciatis eidem, omni honore debito reseruato uobis et auctoritate iudiciali prospecta; firmiter attendentes quod nostra persona recipiet omnia que sibi duxeritis facienda. Affectantes omni tempore facere que dilectioni uestre placere debeant et sint grata, domino P. amico uestro, pro quo nobis multa precamina porrexistis, amore uestro fecimus tantam gratiam et honorem, quantam licet unquam iudici alicui litiganti exhibere; ita quod de uestris litteris quas nobis attulit potest non immerito gratulari, et pro his semper uobis semper remanet obligatus ad gratiarum exsoluendas uberes actiones. Cum in nostri presentia causa quedam inter A. et B. ciues Bononie uentiletur, et circa examinationem ipsius intenderemus debita sollicitudine diligenter, ut in libra rationis sedentes cognita ueritate pronunciare possimus iudicium equitatis, idem B. proposuit et firmauit, quod ad suam intentionem probandam testes de uestro districtu producere intendebat. Quocirca uestram prudentiam insinuatione presentium exoramus, quatenus testes quos dictus B. uobis duxerit nominandos amore nostro cogere uelitis ferre testimonium ueritatis, eisdem interrogationes fieri facientes, secundum quod forma negotii postulat et interclusa ceduta manifestat; quorum dicta nobis per eumdem mittatis qui uobis nostras apportabit litteras, tam manu publica quam uestri sigilli munimine insignita, ut ad similia pariter et maiora uestre dilectioni teneamur omni tempore obligati. Postquam uestrarum seriem uidimus litterarum, continuo testes, quos B. uester ciuis inducere uoluit, recipi fecimus coram nobis et examinari per nostrum notarium diligenter; quorum depositiones uestre prudentie mittimus sigillo proprio et subscriptione publica communitas, in his et aliis cupientes uestre dilectioni seruire et modis omnibus complacere. Uiro prouido et discreto domino G. multa probitate ornato, B. salutem et plenitudinem gaudiorum. Scitis qualiter de nostra uoluntate processit et consilio amicorum, ut pro bono pacis inter nos consanguinitas firmaretur. Quare uos rogamus ut, sicut tenemini et pro nostra parte nos fecimus, detis operam toto posse quod sponsalia que C. frater noster cum domina D. sorore uestra contraxit, cum in tempore sint quo ualeant consentire, subsequente matrimonio roborentur. Alioquin, uestris captis pignoribus, iusta pacti tenorem, de sacramento poteritis reprehendi. Redarguere me posset iuramenti religio non seruata, preter pignorum captionem, si meum studium non adesset ut sponsalia mee sororis ac fratris uestri effectum debitum sortirentur. Sed cum inspici debeat in talibus non coactio sed uoluntas, et ipsa mulier noluerit factis sponsalibus consentire, quod factum est pro nullo habetur; et huius rei me ualeo rationabiliter excusare. Honorabili ac metuendo patruo, immo patri et domino, C. post solum Deum refugio singulari, B. scholaris Bononie promptum semper et deuotum in omnibus famulatum. Cum in hoc anno in grammatica profecerim competenter, leges audire desidero in futuro. Quapropter uestram dominationem exoro quatenus de liberalitate uestre gratie mihi taliter dignemini subuenire, quod per Dei gratiam atque uestram ad fructum scientie ueniam peroptatum. Licet sis boni studii et in te reuigeat etatis maturitas et memoria retinendi, ut que didiceris in sede sapientie collocentur, tamen in grammatica que sublimis est, difficilis et profunda, te posse non credimus sufficienter anni spatio profecisse. Quare tibi mandamus, ut in hoc anno debeas adhuc dicte scientie inherere, que liberalium artium dicitur fundamentum; sciens quod in futuro tue dilectioni conabimur taliter, dante Domino, prouidere quod audire poteris honorifice ius ciuile. Specialissimo tanquam domino et amico P., G. scolaris Mutine salutem et plenitudinem gaudiorum. Nescio qua de causa mihi auunculus meus beneficium nunc subtraxit, quod in scholis annuatim indigentie mee cum multa prouidentia conferebat; de quo doleo uehementer et cogito, nec scire possum cur hoc poterit accidisse, quia nec culpabilem in aliquo me sentio, uel offensum. Unde uestre bonitati supplico incessanter, quatenus apud auunculum meum, qui uestris consiliis credere consueuit, sic intercedere dignemini et efficaciter laborare, quod mihi uestris precibus suam gratiam restituat, et subuentionem porrigat consuetam. Cupiens tue dilectioni placere modis omnibus et seruire, apud tuum auunculum cum multis exhortationibus laboraui ut tibi gratiam restituat et subuentionem porrigat consuetam, sed mea nihil precamina ualuerunt. Nam quicquid tibi dedit se asserit amisisse, quoniam non in studio sed in postribulo, non in litteris sed potius in tabernis, dicitur quod omnia consumsisti. Unde, cum pro talibus que audiuit sit fortiter indignatus, ad presens mea precamina noluit exaudire. Multe discretionis ac probitatis uiro domino Io. campsori Mutine A. campsor ciuitatis Bononie salutem et omne bonum. Uestra prudentia bene nouit qualiter cambium tenere non possumus nisi pecuniam habeamus; et cum nostra non sufficiat, mutuo recepimus alienam. Unde uestram amicitiam deprecamur, ut nobis argentum per securum nuncium transmittatis, quod uobis mutuauimus in nundinis apud Renum, ita quod uestre bonitati alia uice gratiam facere teneamur. Si tam cito prout decuit argentum non misimus, quod nobis in foro Reni Bononie mutuastis, uestra discretio non iniuriosum reputet uel molestum, quia hoc non processit ex obliuione aliqua uel defectu, cum parata esset pecunia ad soluendum; sed pro eo quod nobis apparuit impedimentum in persona socii nostri Petri, qui ueniendo a fora Prouini, captus fuit a Mediolanensibus et detentus. Nunc autem per latorem presentium, nuntium nostrum securum et specialem, argentum uestrum bonum et legale ad marchum Colonie, sicut accepimus, uobis misimus optime ponderatum, uestre probitati grates quas possumus referentes, pro tanta gratia quam fecistis; pro qua sumus amicitie uestre futuris temporibus obligati ad similia et maiora. Uiro commendabili multa discretione, et dilecto propria bonitate, P. honorato mercatori Florentie, P. mercator Senensis salutem et prosperitatem. Credo, nec dubito experientia declarante, quod sicut libenter tracto de uestro commodo et honore, uos ex parte uestra cupitis suo loco et tempore meis utilitatibus prouidere. Inde est quod latorem presentium cum C. libris imperialium ad uos mitto, quos in pannis de uestro consilio debeat inuestire, dilectionem uestram attentius deprecans, ut, super his uelitis quod sit utile respicere diligenter, scientes quod brachium staminis fortis et petia talis panni in terra nostra pro tanta pecunia inuenitur. Circa preces uestras, quas semper cupio exaudire, sollicitus existens pro uiribus et attentus, stationes mercatorum terre nostre cum uestro nuntio circuiui, affectans aliquid emere uel mercari quod dilectionis uestre utilitatibus responderet. Sed cum nihil apparuerit unde lucrum ualeat reportari, eumdem nuntium uestrum ad uos mitto cum pecunia quam misistis. Curiali uiro et bono ac perito sartori Alberto Mutinensi, Iohannes sartor ciuis Bononiensis salutem, et cuncta obtinere que desiderat gratie et honoris. Appropinquat forum uestrum, in quo, si placeret uobis, associari uellem et de arte nostra communiter laborare, diuidendo per medium quicquid nobis Dominus dederit ad lucrandum; super quo mihi uestra bonitas debeat respondere. Multum gratum reputans quod uestris litteris postulastis, uos instanter deprecor et exoro quod, sicut dixistis, ad nostras nundinas ueniatis; quia bene simul esse poterimus et gaudere et lucrari plurimum, Domino concedente. Honorando ac metuendo domino P. facundo iudici ac perito, suis meritis plurimum diligendo, G. deuota uxor salutem quam sibi. Publice dicitur, et utinam non sit uerum, quod Albertus amicus uester quicquid pro custodia turrium a communi recipit Taruisino, inhoneste dissipat et consumit. Super quo eius pater Iohannes egrotus et pauper mihi lacrimosus aduenit, supplicans ut intuitu pietatis uobis litteras destinarem. Quare uestram dominationem exoro, ut pro uestre salutis remedio dictum A. uelitis iuramento prestito a semita pessima reuocare, cum potestate misericorditer faciendo, quod nihil ei detur de cetero ad perdendum; sed de pecunia quem deberet habere paterne potius indigentie consulatur. Petrus iudex potestatis Taruisine dilectissime uxori sue G. salutem cum indissolubili amoris uinculo. Statim cum ad nos uestre littere peruenerunt, una cum potestate Albertum compulimus iuramentum prestare, quod a ludis et taberni, et aliis inhonestis et illicitis abstineret; et sic de feudo suo de cetero eidem dabitur moderate, quod de residuo aliquam subuentionem habere poterit indigentia parternalis. Nobili et sapienti domine B. Forliuii morum elegantia decorate, A. salutem et quicquid fidelitatis et seruitii potest. Sic me cepit uestre claritatis amor, uirgo splendida, rosea et serena, quod diebus ac noctibus non possum aliud nisi de uestra pulcritudine cogitare; quam cum uidere ualeo, in tantum meus animus gloriatur, quasi essem intra paradisi gaudiis constitutus. Cum autem sitis spes mea que mihi sola potestis in terris conferre letitiam et salutem, gratiam suam mihi pereunti uestra curialitas misericorditer largiatur, sine qua mea mors uita creditur et uita mortua reputatur. In celis delinquerem et peccarem grauiter super terris, si tue desiderabili uoluntati spem iucunditatis auferrem et denegarem gratiam uirginalem. Ideoque noscat tua curialitas commendata, quod intra castrum pudoris nostri tuus assidue uiget amor; cui, si loci et temporis qualitas non obessent, grata responderent solatia floride iuuentutis. Uiro nobili et utinam sapienti R., B. salutem et scientie maturitatem. In corde, primo quam ore proferantur, sunt uerba consideranda; quia dum proposita fuerint, reuocari non possum aliqua ratione. Quod si per te fieret ut deberet, tua dicta cogitatione et facta cum sapientia refrenares. Quocirca te rogamus modis omnibus et hortamur, quatenus de nobis nullam per te presumas uel per alium aut per litteras tuas de cetero facere mentionem. Alioquin a fratribus nostris, consanguineis et amicis, si hoc scire poterint, honorem recipies quem requiris. Anime sue dimidio et oculorum suorum lumini domine M. claritate generis, forma decoris, uenustate morum et multa curialitate fulgenti, P. salutem et illud gaudium quod uoce uel actu exprimi numquam potest. Cum ad uiridarium uestrum accessi ut poma colligerem affectata, ante pomerium erat custos qui claustra retinens firmitatis, quod dare non consueuerat denegauit; sed adpropinquans paulisper, et ecce meum gaudium adimpleui multis temporibus prestolatum. Uerum quia non possum de uestra presentia satiari, libenter in absentia de splendore uestre gratie facio mentionem; quia propter eam spiritus nutritur, corpus mouetur, et bona spes me retinet semiuiuum. Sed quis posset dicere, ubi deficit animus cogitare? Quanta sit dulcedo suauitatis uestre persone ac inestimabilis pulcritudo, in quantum ualet, humanus referat intellectus; certe non existimo quod Deus ita pretiosam fecerit creaturam. Nam capilli gloriosi uestri capitis rutilant sicut aurum, coma est multum curialis et plana, oculi quoque claritatis uestre solis radiis comparantur, facies est rosea et serena, labia uero sicut aromata redolent pretiosa, dentes sunt quasi eburnei, et gula candida. Pectus niuis albedinem superat, et quod in sinu conditur, duo sunt pomula paradisi: iuxta locum est delectatio ineffabilis et habentur solatia inaudita. Infra non licet descendere, ubi per felicem unionem nectar mellis dulcedini adunatur, et fit ibi tranquillitas et elementa omnia sociantur. Respiciat itaque uestra dominatio, quam super omnes uiuentes amo toto dilectionis ardore, et mihi seruo suo gratiam conseruet prestitam, et beniuolentiam tribuat salutarem, sine qua nec letus esse possum nec uiuere in hoc mundo. Dilexi tuam personam amplius quam deberem, et hoc tua blanda uerba fecerunt, que uidentur melliflua, et sunt felle plena, uenonosa interius et exterius multa pulcritudine deaurata. Quibus seducta fui, ut contra honorem meum tibi donarem osculum et amplexum. Sed tu, uelut cupidus et ingratus mandati fines excedens, rosam quam non plantaueras collegisti, florem abstulisti primeuum, et ludendo lilium deportasti. Sis ergo contentus tantis denariis iam receptis, sciens quod tuus remus ultra nauem non ducet ad portum; quoniam, si corporis uirginitatem amisi, tamen communis fame uirginitatem habeo, et nomen adhuc retineo publice honestatis. Uiro nobili, domino suo G. de Rolandino, talis eius subditus et fidelis seipsum ad beneplacita et mandata. Dominatio uestra litteris presentibus recognoscat, quod terra Martini que uestre brayde continuatur uult uendi, et credo quod inde habere poteritis bonum forum. Quare uestra prudentia super hoc prouideat in presentia, ante quam alii distrahatur. De bona fide laudari potes et de magna legalitate merito commendari, tamquam persona diligens et multipliciter studiosa circa dominorum profectum et negotia promouenda. Cum itaque terram quam dixisti uenalem sic nobis bene iaceat et opportuna sedeat et uicina, pro minori pretio quam poteris eam facias nos habere. Magne laudis uiro, domino Rambertino potestati Sauigni A. massarius eiusdem loci salutem et seruitii promtitudinem. Noscat uestra nobilitas et prudentia circumspecta, quod in terra Sauigni nuper inter tales maleficium est commissum, occasione cuius magna turbatio et dissensio est exorta, et de futuro periculo dubitatur. Quare uestra dominatio redire festinet ad refrenandam audaciam improborum et excessus debite corrigendos. Infirmitate corporis non modica pregrauatus, constringor sub custodia medicorum, ita quod negotiis quibus debeo non possum intendere sicut uellem. Quare presentibus litteris tibi mando, ut utramque partem iurare facias nostris preceptis obedire, sic eosdem pignoribus adgrauando quod metu pene quiescere compellantur. Uenerabili in Christo patri, Henrico Dei gratia Bononiensi episcopo, consules terre Maximatici et uniuersitas ipsius loci se ipsos in omni genere famulatus. Cum post solum Dominum uos nostrum benefactorem, patrem, dominum et consilium habeamus, ad uos fiducialiter recurrimus subsidium implorando, necessitatis articulo imminente, ut uestra prudentia defensante nobis importabilia onera non ponantur. Quocirca dominationi uestre affectuosissime supplicamus, ut talibus officialibus communis Bononie loqui dignemini et eos taliter deprecari, ut nos a tali grauamine publico alleuiare debeant uestris precibus et amore. Uestre fidelitatis merita nos inuitant ut uestris honoribus et utilitatibus tanto studiosius intendamus, quanto uestra maior deuotio exigit et exhibita seruitia persuadent. Ideoque sciatis nos taliter precibus laborasse, quod ex impositione publice factionis nulla grauamina sentietis. Hugolinus Dei gratia episcopus Mutinensis, dilecto in Christo filio B. capellano talis loci salutem in Domino. Non est decens uel consentaneum rationi, sed saluti proprie noscitur inimicum, ut clericus aliquis, maxime competenter instructus, ecclesiam suam quasi uiduam occasione studii derelinquat, non inspecto quod ad sobrietatem scire debemus, et non plus quam oporteat, apostolo premonente quod caritas edificat, sed hominem facit scientia superbire. Quare tibi mandamus ut ad tuam ecclesiam mora postposita reuertaris, alioquin tuum beneficium, exigente iustitia, curabimus alteri designare. Ex responsione timerem uitium presumptionis incurrere, si uestris dictis in aliquo forsitan obuiarem. Sed, petita uenia et licentia consecuta conqueri possum et de uestra prudentia merito admirari, quia cum accesserim ad studium nouiter de uestra licentia et mandato, ad propria nunc uoluntate mutata me tam subito reuocatis. Unde uestram dominationem deprecor affectione qua possum, quatenus, pietatis intuitu, me uestrum per omnia sinatis in studio saltem hac hieme commorari, scientes quod postea reuertar uestris preceptis in omnibus pariturus. Reuerendissimo in Christo patri, unico refugio, portui tutissimo, et domino speciali H. Dei gratia Albanensi episcopo multa sapientia et honestate fulgenti, magister Guido Bononiensis se totum in omni genere famulandi. Me uestre benignitati litteris presentibus recommendans, loco muneris et in signum beneuolentie a uestra gratia postulo incessanter, ut me inter uestros clericos, subditos et fideles dignemini computare, mee deuotioni fiducialiter iniungendo, si uestre dominationi seruire possum in aliquo uel placere. Uobis qui post solum Deum mihi pater estis, unicus portus salutis, benefactor et dominus, supplico prout possum, ut solo diuino intuitu et amore mihi manum uestram extendere dignemini adiutricem. Sub uestra tamquam pastoris et domini positus potestate ad studium ire non debui sine uestra licentia et mandato. Petens siquidem a uobis ueniam de excessu, dominationi uestre, supplico humiliter et deuote, ut pietatis intuitu mihi per biennium concedatis quod in scholis possim legere ac studere. Ad Dei honorem et uestrum studens in iure canonico et ciuili, necessitate urguente, uestrum cogor auxilium et consilium postulare. Cum itaque alias non teneamini, uos de gratia tantum rogo, quatenus in aliquo de partet beneficii quam presens reciperem, in absentia succurratis, ut fructus quem de scientia reportabo uobis assistat utilis et appareat glotiosus. Henricus diuina miseratione Bononiensis episcopus dilecto in Christo filio presbitero Alberto talis loci salutem in Domino. Presbiter Rolandus ecclesie Sancti Petri sue nobis conquestione monstrauit, quod tu non respiciens quod nulli manum extendere licet in segetem alienam, non sine proprie salutis dispendio, tales parrochianos suos ad officia recipis et ad alia ecclesiastica sacramenta. Quare tibi presentium tenore mandamus, quatenus sic uelis, ut debes, tuo iure contentus existero dicis parochianos ad officia et sepulturam uel ad alia sacramenta nullatenus admittendo, ne iniuria tua grauetur iustitia proximi uel ledatur. Multe sapientie ac probitatis uiro domino Tancredo Bononiensi archidiacono, G. licet immeritus Parmensis episcopus salutem in bonorum omnium conditore. Cum matrimonialis causa nuper sit nobis a sede apostolica delegata, que inter dominam Dianam filiam domini Andalotti uertitur et dominum Salimguerram ciues Bononienses nobiles et potentes, uolentes ipsorum parcere laboribus et expensis, eamdem prudentie uestre examinandam committimus de procuratorum utriusque partis consensu et unanimi uoluntate, uobis auctoritatem qua fungimur demandantes ut, uocatis partibus et auditis hinc inde propositis, nostra uice in omnibus ut possemus legitime procedatis, pro utraque parte iustitia obseruata. Causam matrimonialem que uertitur inter tales, uestre discretioni examinandam de consensu partium committimus fine debito terminandam. Causam que inter tales sindicos pro talibus monasteriis super possessionibus et rebus aliis uertitur, nobis a domino papa commissam, in qua facta est contestatio litis et positiones ac responsiones hinc inde, de communi partium assensu experientie uestre committimus; uobis auctoritatem qua fungimur demandantes, quatenus, auditis que partes proponere uoluerint coram uobis, et testibus sollemniter receptis qui sint omni exceptione maiores, nobis causam sufficienter instructam sub uestri sigilli munimine et manu publica transmittatis in termino quem partibus duxeritis assignandum; scientes quad eis precepimus ut tali die uestris se conspectibus representent. Si uero de partium uoluntate processerit, ad definitiuam sententiam nostra uice legitime procedatis. Uenerabili in Christo patri, unico domino ac refugio speciali G. Dei gratia dignissimo Tarabiensi episcopo ubique terrarum magnificato dignis laudibus et honorato meritis proprie bonitatis, M. scolaris Bononie eius minimus clericus, humilis, fidelis pariter et deuotus se ipsum totum ad pedes cum omni qua potest promptitudine seruiendi et sincera cordis et animi puritate. Non sunt loquele neque sermones per quos mentis mee magnum gaudium exprimatur, quod tunc ueraciter habui et suscepi magnifice, cum de uestre promotionis honore cognoui; quia post solum Deum mee paruitatis estis reuerendus pater, pius pastor, benignus iudex, iustus rector, clemens artistes, honestatis exemplum, prudentie speculum, misericors dominus, benefactor precipuus, portus tutissimus, et refugium singulare; sub cuius umbra respirare cupio, proficere, uiuere ac studere; a quo recognosco uitam post solius gratiam creatoris, et quam in mundo possum habere scientiam et honorem. Recommendo itaque benignitati uestre meam deuotionem, uestre supplicans bonitati affectione qua possum, quatenus me inter uestros seruulos dignemini computare, mihi secure precipientes si qua ualeo facere uobis grata, in uero scientes quod uestre paternitati seruire cupio cunctis temporibus et placere. Cum autem paupertate coactus non possim perficere inchoatum studium prout uellem, mihi uestra succurrat pietas, et me non deserat in tempore opportuno, ut pro tempore alta beneficia spiritualia recipiat et eterna. Illud quoque quod Dominus inspirabit uobis mihi dare pro elemosina, fratri meo mittere dignemini diuino intuitu et amore, ex parte uestra mihi postmodum resignandum. Finaliter autem preces porrigo altissimo Creatori, ut uos de excelso habitaculo glorie sancte sue respiciat diutissime, ac conseruet ad suum seruitium et propinquorum et amicorum statum, gloriam et honorem. Ecce nunc tempus prestolatum aduenit, et iam est hora promissa in qua mei potest uestra dominatio recordari, et effectui tradere que promisit. Rogo itaque uestram clementiam ut sic dignemini laborare, quod per uos prebendam uacantem habeam ecclesie Taruisine. Promissio quam tibi de prima uacante prebenda fecimus a mera uoluntate processit et intima cordis et animi puritate, que nos inuitat multipliciter et inducit ut semper tuis profectibus et honoribus intendamus. Nam preter commune debitum officii pastoralis, prerogatiuam dilectionis exigit linea parentele. Cum autem canonici fratrem ad uacantem prebendam elegerint, tamdiu condecet expectare, quousque tibi possimus prout desideras prouidere. Uenerabili in Christo patri et domino A. Dei gratia dignissimo Parisiensi episcopo, et reuerendis fratribus domino B. decano et capitulo uniuerso tam sapientia quam honestate morum et omnimoda bonitate laudandis, Ubertus potestas et consilium ciuitatis Bononie salutem et promptum et deuotum in omnibus famulatum. A. et B., uiri honorabiles et discreti, scolares Bononie commorantes sua nobis proposita querimonia monstrauerunt, qualiter pro magistro P. uestro clerico, dum esset Bononie in studio litterarum, in C. lib. parisiens. se principaliter obligarunt, quas in iudicio nunc coacti pro eo nostris mercatoribus persoluerunt. Cum autem indignum sit et omni rationi contrarium, quod aliquis pro bonis mala recipiat, uel pro liberalitate iacturam, offensam pro gratia, uel iniuriam pro honore, uestram prudentiam multiplicatis precibus exoramus, quatenus prefatum clericum uestrum nostris scolaribus antedictis cogere uelitis integraliter soluere pecuniam prelibatam; alioquin, cum scolares gratia studiorum pro ciuibus habeamus, ipsos curabimus indemnes per omnia conseruare super rebus hominum terre uestre, quam cito poterunt in nostris partibus inueniri. Quanta sapientia fulgeatis, quanta bonitate possitis merito commendari ex eo colligitur manifeste, quondam forenses qui ad uestram terram concurrunt de diuersis nationibus huius mundi ut ciues in omnibus defensatis, eosdem laudabiliter et prudenter ut uestras personas proprias honorantes; et ideo quisquis discretus homo et honestatis amator et uestras petitiones et preces debet libenter admittere, et uobis facere que debeant complacere. Quamobrem firmiter cognoscatis, quod statim cum recepimus scripta uestra, sic magistrum P. nostrum clericum uestra gratia coegimus et amore, quod suos nuntios ad uestram ciuitatem transmitteret cum tanta pecunie quantitate, quod creditorum instantiam remouebunt et onera debitorum in quibus Bononie remanserat obligatus, scolares uestros a quolibet fideiussionis uinculo aggrauatos penitus absoluentes. Singulari post Dominum spei, patri et Domino uenerando I. Dei gratia Nonantulano abbati multa sapientia et honestate fulgenti B. monachus eius se ipsum et totius deuotionis et fidelitatis obsequium. Excusabilem non possum exceptionem proponere, cum me culpa reddat multipliciter incusatum, quia temerario ausu monasterium dereliqui, uenire presumens ad studium litterarum uestra licentia nec habita nec petita. Ne igitur tanquam preuaricationis filius possim de inobedientia condemnari, lugere uolo preterita et de satisfactione futura debite cogitare, ita quod sic macula criminosa purgetur, quod non remaneat aliquid ad lauandum. Eapropter benignitati uestre affectuosissime supplico et instanter, ut diuino intuitu et amore mei dignemini misereri; scientes, quod si de uestro fuerit beneplacito et mandato, redire desidero ad monasterium, desolatum habitum reassumens ac Domino et uobis perpetuo famulari. Martinus abbas talis monasterii, licet immeritus et indignus, tali solo nomine monacho quicquid debet et potest. Si tuis dictis ueritas suffragatur, et a corde procedit intentio laudabilis et uoluntas, prout nobis litterali descriptione monstrasti, misericordiam tibi non possumus denegare, quam predicamus subditis obseruandam. Unde pietate moti, gratiam, et indulgentiam tibi concedimus postulatam, licentiam liberam conferentes ut ad nostrum reuertaris monasterium, prout optas. Speramus enim quod, sicut uelle uideris, sub iugo monastice regule tuo de cetero seruies creatori. Unice post Deum spei benefactori precipuo, portui salutis et refugio singulari, domino P. Dei gratia uenerabili ac dignissimo archiepiscopo Mediolanensi, ubique propriis meritis commendando, A. et B. fratres, mercatores Bononie se ipsos ad beneplacita et mandata. Clementie uestre sepe ac sepius litteras nostre misimus paruitatis, quas non credimus ad uos ullatenus peruenisse, cum ex parte uestra nulla responsio fuerit subsecuta. Quare dominationi uestre iterato scribimus et humiliter supplicamus, quatenus antique deuotionis ac fidelitatis memores existentes, erga nos per compassionis affectum uestra mouere dignemini uiscera pietatis, qui de magnis diuitiis prout altissimo placuit creatori ad nimiam deuenimus paupertatem; certissimo dignoscentes, quod si de uestro mandato processerit, ad uestros pedes uenire magno desiderio affectamus, uobis tanquam domino atque patri perpetuo seruituri. Quando nos uestra docuit serios litterarum quod fortuna uobis contraria multipliciter existebat, dolore cepimus non modico perturbari, quia libenter uellemus quod omnia prospera uobis essent. Ne igitur uideamur obliuioni mandare seruitia gratiosa, que deuotione laudabili nobis fideliter contulistis, interioris hominis iusta compunctione mouemur ad uestram indigentiam subleuandam. Quapropter uestram prudentiam deprecamur, quod in signum dilectionis, beniuolentie pariter et amoris ad nos uenire fiducialiter non tardetis, in uero scientes, quod nostris rebus dilectioni uestre subuenire cupimus et facere gratiam et honorem: nam superueniens officium dignitatis, affectum non minuit, sed auget debitum pietatis. Uenerabili patruo, immo in Christo patri et domino metuendo, I. Dei gratia dignissimo plebano Sancte Marie in Balneis, B. nepos eius literali studio Bononie mancipatus se ipsum totum. In scholis publice dicitur et indubitabili credulitate firmatur, quod uestre largitatis manus mihi necessaria porrigit abundanter; quod leto animo non desino confiteri, ut persona uestra honorificentia debita extollatur. Quare uestram benignitatem exoro suppliciter ac deuote, quatenus mei recordari uelitis intuitu pietatis, uestre bonitatis prouidentia faciendo, quod saltem in aliquo fama respondeat ueritati et dicta cum factis conueniant et non sint penitus aliena. Non licet nobis ministris ecclesiarum dare consanguineis patrimonium Ihesu Christi, quod distribui debet fideliter inter pauperes et egenos, et erogari prudenter orphanis et pupillis. Unde cum tua substantia non sit tenuis, sed sufficiens ad expensas, dignum est ut de ipsa tibi procures in necessariis prouidere et elemosynas debilium non appetas, nec pecuniam uelis comedere populorum; attendens firmiter et cognoscens quod nihil curamus de uariis uocibus laycorum nec de seculari pompa uel laude mundana; sed dicant homines quidquid uelint, dum tamen nos conscientia propria non accuset. Uenerabili patruo immo patri ubique suis meritis commendando T. Dei gratia Sancti Angeli dignissimo diacono cardinali, B. nepos eius scolaris Bononie se ipsum ad pedes. Cum magister P. lator presentium, meus socius et amicus ad Dei fiduciam atque uestram et sub spe notitie quam mecum habet ad curiam nunc accedat, pro ipso benignitati uestre multiplicatis precibus affectiosissime supplico et instanter, quatenus sic eidem fauorem uestre potentie, mee deuotionis intuitu, dignemini misericorditer impertiri, quod uestra gratia mediante literas apostolicas impetrare ualeat, pro beneficio quod desiderat obtinere. Harum significatione tue deuotioni plenius innotescat, quod magistro P., qui nobis ex tua parte litteras supplicatorias presentauit, sic tuis intercessionibus nostrum dedimus consilium et fauorem, quod in curia fuit uelociter expeditus, et letus reuertitur habens quecumque uoluit impetrare; super quo tibi merito grates referre tenetur et facere seruitia gratiosa. Uiro nobili et excelso domino .... potestati Bononie multa laude et honore digno T. potestas Mutine salutem et sui regiminis exitum gloriosum. Accedens ad presentiam nostram P. lator presentium, ciuis noster honorabilis, et dilectus sua nobis querimonia monstrauit qualiter Martinus ciuis uester sibi causa mutui tenetur soluere C. libras, ut patet per pubblicum instrumentum; de quibus nondum ualuit rationem habere, quamuis sepe, ut dicitur, conquestus fuerit coram uobis et iamdiu solutionis terminus sit elapsus: de quo miramur cum uestra ciuitas sit terra iustitie, a qua emanare fons sapientie consueuit. Quare nobilitatem uestram propensius rogitamus, quatenus tam honore persone uestre quam nostrarum precum intuitu et amore, prefatum nostrum ciuem cogere uelitis soluere pecuniam memoratam, ita quod noster ciuis non cogatur diutius laborare, et nos ob id teneamur uestra precamina exaudire. Alberto nostro ciue diutius conquerente, quod dum uestrum ciuem A. coram uobis multotiens conueniret super centum libris quas ei Bononie, sicut testatur publicum instrumentum, in nostris nundinis mutuauit, nullam, quod uix credere possumus, potuit consequi rationem. Unde prudentiam uestram attentius deprecamur quatenus, quod uobis ciuis noster probare poterite legitimis documentis uestrum ciuem prelibatum sibi teneri, eum ut iuri pareat compellendo, integraliter uelitis cogere ad soluendum, nos ad similia, cum opus fuerit, obligantes. Rogamus nobilitatem uestram per A. latorem presentium, ciuem nostrum, ut super tanta summa pecunie quam a talibus uestris ciuibus debet recipere, sicut dixit, eidem amore nostro plenitudinem iustitie faciatis, ut cum similis se casus obtulerit, uos exaudire merito teneamur. Alberti ciuis nostri honorabilis et potentis querimoniam recepimus continentem quod nuper, dum a foro Mantuano rediret, per uestrum districtum transitum faciendo, suis rebus fuit contra iustitiam nequiter spoliatus. Unde nobilitatem uestram, de qua gerimus fiduciam pleniorem, duximus presentibus litteris rogitandam, quatenus sic nostro ciui predicto que sua sunt sibi restitui faciatis, malefactores ipsos debite puniendo, ita quod uos pro uestris ciuibus teneamur suo loco et tempore merito exaudire. Alioquin nostrum ciuem prefatum, ut tenemur ex nostre ciuitatis statuto uinculo iuramenti, curabimus indemnem per omnia conseruare. Uisis litteris probitatis uestre, quas nobis pro A. uestro ciue nouiter direxistis qui dicit se fuisse in nostris partibus spoliatum, toto posse dedimus operam diligentem, ut huius facti notitiam haberemus, cupientes ipsos predones cum animaduersione debita castigare. Cum autem inueniri non possint qui talia perpetrauerunt, sicut uestro ciui diximus, ita uestre prudentie nuntiamus, quod quantum probauerit de suo in nostra fortia perdidisse, per homines illius loci in quo damnum sustinuit, amore uestro satisfieri plenarie faciemus. Gerardus et B. fratres, ciues nostri honorabiles, cum suis consanguineis et amicis ad nostram presentiam accedentes, graui querimonia demonstrarunt qualiter fratrem eorum A. detineri facitis pro communi cum suis mercibus quas portabat, occasionem friuolam pretendentes, quod de uestris sit talibus inimicis. Cum autem ex parte nostra iniuria nulla processerit, pro qua debeatis nostre ciuitatis homines impedire, nobilitatem uestram rogamus, ut dictum A. nostrum ciuem cum suis rebus uelitis dimittere absolutum, ne inter nos ob hanc causam aliqua occasio, quod absit, maleuolentie oriatur. Quam graue facinus et enorme B. et A. habitatores castri uestri Plumatii nuper ausu temerario in nostro districtu presumpserint exercere uos ignorare non credimus, quod fama publica declarauit. Nam U. patrem et G. filium eius caros comitatinos nostros nobiles et potentes sub proditionis specie nequiter occiderunt, nulla causa procedente rationabili; quod nostros ciues dolore nouo sic accendit; ut non que fieri deberent, sed que possent citius prouidentes, ad uindictam tanti sceleris singuli properarent, nisi uestri amor uoluntatem nostram debite retardasset. Eapropter discretionem uestram litteris presentibus deprecamur, quod sic tantum maleficium animaduersione que conuenit puniatis, ne nos, ad quod ueniremus inuiti, tam de dictis homicidis quam rebus eorum sufficientem uindictam sumere compellamur. Super maleficio, pro quo nobis uestras litteras demandastis in personis A. et B., uestrorum ciuium defunctorum in nostris partibus nunc commisso, quod iuris rigor exposcit et amplius si possemus, de officio nostro facere cupientes U. et B. castellanos nostros qui dicebantur hoc facinus perpetrasse, sicut homicidas capi fecimus et carcerali custodie mancipari: sed contra eos omnia diffitentes procedere non potuimus ad uindictam. Unde significamus uestre prudentie circumspecte, quod iuxta beneplacitum uestre uoluntatis prefatos castellanos nostros, si culpabiles poterunt edoceri, sine misericordia tam in rebus punire uolumus quam in personis, ut ipsorum pena ceteris terrorem incutiat similia presumendi. Grauis querela multorum exposuit coram nobis qualiter dum Petrus, ciuis noster honorabilis et dilectus, ueniret de partibus Lombardie, prope ciuitatem uestram percussus fuit et taliter uulneratus quod inuentus mortuus est ea die. De quo dolemus pariter et turbamur, quia scimus quod tantum maleficium remanere non poterit impunitum. Unde uestram prudentiam deprecamur quatenus super hoc uelitis diligenter inquirere ueritatem, ad uindictam taliter properantes, ne quid de iure uel de facto remaneat corrigendum. Quotiens in nostris partibus aliquid accidit quod pro sui qualitate correctionem exigat uel iudicium postulet ultionis, etsi generaliter pro omnibus condolemus, speciali tamen turbatione mouemur, si uestri ciues, quos uolumus honorare in quantum noster districtus extenditur, offendantur. Unde sciatis quod super talis ciuis uestri morte, inquisitione habita diligenti, et domus illorum qui hoc perpetrarunt destrui fecimus et sua bona omnia confiscari; et ut nil impunitum remaneret, eosdem sub banno communis nostri posuimus, de quo exire de cetero non ualebunt, eo seruato, quod si aliquando ad manus nostras deuenerint ipsos in personis grauiter puniemus. Quare uestram dilectionem rogamus, ne ob id erga nos uel terram nostram maleuolentiam aliquam habeatis; quia, si quid est quod adbuc fieri possit, pro uestre uoluntatis arbitrio procedemus. Uniuersis potestatibus ciuitatum, castrorum et omnium locorum rectoribus et consulibus presentes litteras inspecturis U. potestas, consilium, et commune ciuitatis Bononie, salutem et prosperis successibus abundare. Rem grauem non modicum et enormem in ciuitate nostra notitie uestre reducimus nouiter euenisse, que merito debet singulis audientibus displicere. Nam quidam scutifer P. Domini Lambertini, nobilis ciuis nostri, sicut nobis ipsius querimonia patefecit, medio silentio noctis, opportunitate captata, dextrarium suum, pannos, multos denarios et res alias ei furtiue surripuit, et ad quem locum aufugerit uel ubi latitet, ignoratur. Cuius rei causa uestram uniuersitatem rogamus quatenus, si fur predictus pene uos poterit inueniri, tam eum quam res furtiuas amore nostro designetis presentium portitori, quem ad hoc serio duximus destinandum, scientes quod propter hoc uos habebitis ad nostra seruitia uestra promptiores, uel sic ad nos sub fida custodia transmittatis, ut per hec semper ad uestra seruitia teneamur. Nobilis uir dominus P. honorabilis ciuis noster suam grauem querelam exposuit coram nobis de quodam homine suo nequam scutifero, qui dum equum suum duceret ad aquandum, cum ipso latenter aufugit, et ubi sit aut quo iuerit ignoramus. Unde uestram uniuersitatem duximus deprecandam quatenus, si dictus fur in uestris partibus poterit inueniri cum re furtiua, designare uelitis B. nuntio nostro, presentium portitori: sic eidem amore nostro prebendo uestrum consilium et fauorem, quod malefactorem ipsum ad nostram presentiam conducere ualeat puniendum. Pateat omnibus hanc paginam inspecturis quod nos Ubertus Uicecomes potestas Bononie, A. et B. procuratoribus, C. et D. iudicibus, E. et F. iustitie militibus et quibusdam aliis de curia nostra presentibus, uice, loco et nomine communitatis ipsius, B. portitorem litterarum istarum in curia romani pontificis, uel romani principis nostrum procuratorem constituimus et nuntium specialem ad contradicendum et resistendum aduersariis omnibus, si aliqui apparerent, et litteras et iudices impetrandos; promittentes quod ratum habebimus et tenebimus illibatum quicquid in his utiliter duxerit faciendum. Ad notitiam cuius rei hoc nostro sigillo fecimus communiri. Nos Spinus de Surisino potestas Bononie, damus licentiam et liberam concedimus potestatem P. ciui Cremonensi harum portitori, ut sine contradictione cuiusquam de nostro districtu libere possit extrahere decem uaccas, quas se comparasse in comitatu Imole iuramento proprio declarauit: eidem nihilominus adicientes sacramentum, quod nullum mercatum cum eisdem mercibus uel earum occasione portabit aut deduci faciet uel portari extra ciuitatem Bononie uel districtus. Data in palatio dicti communis tali die, hinc ad diem Iouis et non amplius ualitura. Egregio uiro et strenuo militi domino Io. comiti Romaniole multa laude et honore digno U. potestas Bononie et consilium uniuersum salute et robore accingi fortitudinis et uirtutis. Quamuis merita et seruitia nulla processerint pro quibus uos rogandi fiduciam habeamus, tamen de uestra probitate confisi, que se multis exibet liberalem, a nostre uoluntatis affectu nihilominus inuitati que circa hec facienda totum dispositum dignoscatis pro uobis et amicis uestris et subditis, ad uos secure confugimus, cum oportet. Inde est quod uestram nobilitatem sicut possumus deprecamur, quatenus ciuibus nostris dilectis U. et A. presentium portitoribus amore nostro licentiam uelitis impendere ut C. corbes frumenti quos habent in comitatu ciuitatis Imole ad nostram deferant ciuitatem, ad maiora nos in posterum obligantes. Egregio uiro domino U. potestati Bononie multa sapientia et honestate fulgenti et consilio ac populo uniuerso eiusdem ciuitatis, amicis et uicinis carissimis et propriis meritis honorandis, G. potestas Florentie, consilium, ac totus populus salutem et felicia felicibus cumulare. Quoniam ciuitatem Bononie nec non et personam uestram ad gloriam diligimus, et honorem, libenter de uestris prosperitatibus audiremus sicut uobis nostra superuenientia gaudia nuntiamus. Noueritis ergo quod tale nostros inimicos qui contra nos suas presumebant ceruices erigere, in manu forti et brachio excelso mirabiliter deuicimus uniuersos, ita quod sicut puluis ante faciem uenti, omnes fuerunt in precipitem fugam conuersi, qui ab ore nostri gladii remaserunt. Quare uos saltem amici nostri gaudete nobiscum de tanta uictoria et triumpho, sicut nos uelletis de uestris exultationibus gloriari. Non sunt loquele neque sermones quibus exprimere ualeamus quanta letitia repleti fuimus uniuersi, cum per uestras litteras intelleximus euidenter, quod tamquam uiri prudentes, fortes et strenui excelsam habueratis uictoriam de uestris talibus inimicis. Unde nos super dictis uelut de nostris exultationibus penitus gloriantes, rogamus suppliciter Deum celi, ut sua gratia dignetur concedere quod uobis omnia bona crescant, et accedant semper felices successus, concupita merito sequantur gaudia et totius prosperitatis augmentum: quoniam Florentini estis et inter altos recte florere debetis et triumphali diademate decorari. Magne laudis, probitatis ac sapiente uiro, domino C. quem ubique merita propria, clara nobilitas, decus et gloria militaris recommendant, G. potestas Mediolani, et consilium uniuersum salutem et prospera prosperis, et felicia felicibus cumulare. Presenti pagina uestre magnificentie facimus manifestum, quod dum nouiter iremus ad breuia ut ciuitati nostre prouideremus secundum antiquam consuetudinem de rectore, inuocato Christi nomine, de uestra laudabili fama et glorioso nomine confidentes, uos unanimiter pro anno futuro ad nostrum elegimus regimen ciuitatis. Quod in contione cum fuit postea promulgatum, omnes et singuli tam magnum gaudium habuerunt, ut quod uocibus exprimere non ualebant, continuatis clamoribus demonstrarent, sperantes firmiter et credentes, quod per uestram personam statum et profectum et honorem recipient et augmentum. Unde nobilitatem uestram rogamus, ut hoc uelitis assumere et uos taliter preparare, ut cum ambaxiatores nostros pro uobis miserimus, honorifice, sicut decet uel expedit, ueniatis; scientes quod sumus et erimus parati uestram personam sequi in omnibus et honorare. Pro feudo autem uestro duo millia librarum nostre monete habebitis et fenum et paleam a communi. Dominationi uestre grates quas possumus referentes, pro eo quod nostram personam non sua bonitate sed uestra uoluistis potius honorificentia sublimare, tam de nostrorum amicorum consilio quam fidelium singulorum, magnificentie uestre seruire promittimus et ad regimen ciuitatis uestre que super alias uere potest omni bonitate ac scientia commendari, si uestro communi placuerit, honorifice ueniemus, illa semper facere cupientes, que uniuersitati uestre utilia sint et grata. Cum uestre prudentie uirum nobilem G., summe potentie ciuem nostrum, in potestatem, ut petiistis, concesserimus, miramur quomodo, nostre tam antique quam noue dilectionis immemores existentes, eum licentiastis non uelut decuit sed prout uobis placuit, indecenter sequimentum sibi debitum subtrahendo. Cuius rei causa uestram uniuersitatem attentius deprecamur, quatenus quod factum est uelitis amore nostro taliter reuocare, quod ipse suum officium regendi uos per annum exequi ualeat sicut decet, et nos amicitie uestre non ad aliud quam ad seruitia teneamur. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei uenerabili in Christo fratri G., totius Dalmatie et Croatie primati et apostolice sedis legato, salutem et apostolicam benedictionem. Cura pastoralis officii, quod Deo uolente suscepimus, nos cogit ad prouisionem intendere singulorum, in his maxime in quibus corporum uersatur dispendium et periculum uertitur animarum. Ideoque tue fraternitati mandamus ut talibus, inter quos armauit discordia partes suas, uerbum pacis annunties et salutis. Sanctissimo patri et domino G. Dei gratia summo pontifici, talis patriarcha pedum oscula beatorum. Cum ad talem locum accedere non ualeam propte inimicitias quas ibidem habeo capitales, in quo me seminare uerbum Dei et pacis uestris litteris mandauistis, meam deuotionem habere dignetur uestra sanctitas excusatam. Ad deuotionem uestre clementie harum serie duxi necessario declarandum, qualiter P. lator presentium, ciuis nobilis Paduanus, pro uiolenta manuum inectione in clericum in canonem late sententie noscitur incidisse; qui licet ad pacem peruenerit cum offenso, nondum tamen est absolutionis beneficium consecutus. Ideoque beatitudini uestre humillima prece supplico incessanter, quatenus erga dictum P. dignemini misericorditer uos habere, munus eidem absolutionis prebendo ex benignitate sedis apostolice consueta. Uenerabili in Christo fratri et amico speciali atque carissimo G., Dei gratia reuerendo ac dignissimo patriarche Gradensi, I. eadem gratia patriarcha Iherusalem in uero salutari salutem. Hostilitatis adeo magna persecutio superuenit, et corporis angustia sic iugiter coartamur, quod nec uobis uel aliis ut uellemus adesse possumus nec prodesse. Ideoque uestram deposcimus bonitatem ut interna compassione pulsetur, ita quod uiscera caritatis ad dilectionem et subuentionem proximi extendant. Recepimus uestras litteras dolore non uacuas et dilectione repletas, in quibus uestre fraternitati compatimur et uestris et uestrorum doloribus condolemus, parati pro uiribus existentes uobis et uestris clericis in spiritu et corpore deseruire. Reuerendo in Christo fratri I. diuina miseratione Mediolanensi archiepiscopo S. Dei gratia Rauennas archiepiscopus salutem et sinceram in Domino caritatem. Ardua negotia nostre prouincie requirunt generale concilium celebrari, ut super multis excessibus post inquisitionem factam in capite pariter et in membris correctio et reformatio debita subsequatur, et auctoritate Romane ecclesie fiant canones generales. Unde uestram benignitatem deprecamur, ut tali loco et die uelitis cum uestris ac nostris episcopis interesse. Inuitati per uestras litteras, citatis nostri episcopis ad concilium, prefixo termino ueniemus, una uobiscum illa, uolente Domino, tractaturi, que spectabunt ad honorem corporum et salutem pariter animarum. Fratri carissimo, reuerendo in Christo et plurimum diligendo T. apostolice sedis dignatione Ferrariensi episcopo G. Dei gratia episcopus Cremonensis salutem in eo qui dat salutem omnibus et conseruat. Implicati multis negotiis, ordinationibus clericorum intendere non possumus, ut uellemus. Quare uestram prudentiam deprecamur quatenus, si consecrationem feceritis, U. et T. presentium portitores amore nostro uelitis ad tales ordines promouere. Nouerit uestra prudentia circumspecta quod tales uestros clericos, qui nobis ex parte uestra litteras deprecatorias attulerunt, ad ordines promouimus postulatos, parati semper facere que caritati uestre debeant complacere. Reuerendo patri et domino plurimum honorando S. Dei gratia archiepiscopo Rauennati, prepositus et capitulum Mutinense salutem et promptum deuotionis intime famulatum. Pastore nostro A. bone memorie uiam uniuerse carnis ingresso, inter nos de successione tractantes, de communi uoluntate T. Bononie archidiaconum in nostrum elegimus dominum, episcopum et prelatum. Cuius electionem a uobis humiliter petimus confirmari, uestre benignitati deuotissime supplicantes, ut confirmationem ipsam nobis uelitis mittere uestri sigilli robore insignitam. Electionem quam de tali persona fecistis, et ratione ipsius electi qui multa scientia et honestate prefulget, et gratia uestri qui semper deuoti et obedientes Rauennati ecclesie extitistis, utpote dignam et canonice prout expedit celebratam, merito confirmamus, dilectioni et caritati uestre confirmationem ipsam sub nostri sigilli munimine transmittentes. Serenissimo domino F. Dei gratia Romanorum imperatori et semper augusto talis prelatus, subditus et fidelis promptum fidelitatis obsequium. Omnis gratia est a Deo, et honor et potestas ab illo procedit, qui uestram excellentiam sua prouidentia ad culmen imperii preelegit, ut non imbecilles opprimat iniquitas impiorum, sed per uos pax regnet et tranquillitas sit in terris; imperialis quoque uestra gloria religiosos diligat, et defendat iustitia innocentes, ut omnes qui de uestre sublimitatis magnificentia temporali exultatione letantur, spirituali possint iucunditate gaudere. Referentes quidem gratias Deo celi, qui humano generi sic prouidit, ipsi pro uestra salute preces assiduas porrigo et instantes, et sub uestre protectionis umbra cupiens respirare, me et ecclesiam meam dominationi uestre deuotissime recommendo, uestre maiestati affectuosissime offerens quicquid umquam facere possum seruitii uel honoris. Dilecto in Domino fratri I. archidiacono Parmensi multa sapientia et honestate fulgenti, D. archidiaconus Uicentinus salutem et puram in Domino caritatem. Recordor quod uestra gratia eam petitionem promissione liberali preuenit, ut Sermones fratris Antonii et Summam beati Bernardi, quando uellem facerem exemplari. Unde uestram prudentiam precibus multiplicatis exoro, ut mihi per latorem presentium de predictis rationibus copiam faciatis. Gratum gerimus et acceptum quod de nostris rebus, cum expedit, postulatis, quia per hoc augmentatur dilectio et integra familiaritas conseruatur. Mittimus itaque uobis per uestrum nuntium quod petistis, parati semper uestris mandatis in omnibus obedire. Multe discretionis, honestatis ac sapientie uiro, domino C. archipresbistero Taruisino, amico plurimum diligendo, A archipresbiter Paduanus quamquam immeritus et indignus, salutem et cuncta que desiderat obtinere. Eructauit cor meum uerbum bonum; dico ego opera mea uobis; quia dum a fratribus nuper mihi fuerit collata potestas, ut de persona idonea uiduate Paduane deberem ecclesie prouidere, inuocata Spiritus Sancti gratia, uestram elegi personam ad nostrorum regimem corporum, et in episcopum et pastorem pariter animarum. De quo fratres mei et populus Paduanus hymnum canunt Gloria in excelsis et pre nimio gaudio silere non possunt publice predicantes: Benedictus dominus Israel qui facit mirabilia magna solus. Quapropter uestram duxi benignitatem suppliciter exorandam, ut quod feci columba nuntia confirmetis, et semper uestra dignitas mee precedentis amicitie recordetur. Magnificat anima mea Dominum et exultauit spiritus meus in Deo salutari meo; quia respexit humilitatem serui sui et erga me fecit excelsa, qui facit mirabilia magna solus. Non quidem me propriis meritis elegistis ad regimen ecclesie Paduane, cum in me cognoscam uitia, non uirtutes, et insufficientem modis omnibus et indignum; sed illius misericordia potius est processum, qui peccata penitentium delet ignoscens multotiens peccatori. Faciam itaque quod uestra dilectio suadebit, si uota cunctorum uidero uestris litteris consonare. Carissimo in Christo fratri et amico speciali, D. abbati Sancti Felicis multa sapientia et honestate fulgenti, G. abbas Sancti Petri Mutine salutem et illi seruire cui celestia et terrestria famulantur. Nuper intelleximus a quibusdam quod oratorium uestrum Sancte Marie de Monte distrahere uultis pro uestris debitis persoluendis, quod uix credere possumus, cum idem locus uobis sit utilis et in magna reuerentia habeatur. Corde itaque puro et fide recta uestre caritati consulimus et firmiter suademus, ne dictam alienetis ecclesiam nisi grauis et ineuitabilis necessitas uos compellat; quod si forte permutare intenditis uel uendere uultis, nobis potius quam aliis gratum faciatis. Uerum est quod dicitur et audistis; quia pro magnis debitis oportet quod talem ecclesiam distrahamus; quam si uultis, paratis sumus uobis facere quicquid possumus gratie uel honoris. Uiro discreto, honesto et litterato omni bonitate repleto, R. Sancti Geruasii plebano dignissimo, G. plebanus de Monte Sancti Donnini salutem et siquid melius est salute. Retulit mihi uir nobilis T., meus consanguineus et amicus, quod de me querelam iniuste proponitis, quod de uobis publice mala dicam et uestram diffamare personam studeam incessanter. De quo tanto admiratione stupeo uehementi, quanto sincera dilectio non deberet talia suspicari, attendens quod dicitur: In corde sapientis non affigit radices quod ad aurem pertulit audacia mentientis. Quapropter coram Deo et angelis eius, quod talia non dixi nec cogitaui, excuso me ueraciter sicut possum. Recitabant mihi diebus singulis transeuntes: Domine talem nouis plebanum? Et cum illis dicerem: Noui, et bene noui, taliter iterato querebant: Numquid eidem iniurias arrogasti? Et cum hoc nonquam me fecisse firmarem, in suis sermonibus procedebant, qualiter mei nominis famam uestris detractionibus conabamini denigrare; quod uix credere poteram, cum ex parte mea culpa nulla precesserit uel offensa. Nunc autem excusatione uestra recepta, de corde meo dubitationem remoui, nec de cetero mendaces audiam uel discordiam seminantes. Dominis et fratribus plurimum reuerendis, A. Dei gratia abbati et capitulo Sancti Stephani Bononie, G. eorum monachus et confrater salutem et deuotionis intime famulatum. Quidam maleuoli et improbi detractores murmurando recitant et referre publice non desistunt, quod excommunicationis sim uinculo innodatus pro eo, quod non possum ostendere quod cum uestra licentia sim in scholis, quam dicunt quod non potui obtinere. Eapropter uestre dominationi supplico humiliter ac deuote, ut ad precludendam uiam mendaciis, et ut ianua pateat ueritatis, mihi licentiam, quam uestri gratia contulistis, mittere dignemini per uestras litteras sigillatas. Notum sit omnibus hanc paginam inspecturis, quod nos abbas et capitulum talis loci, G. nostro monacho et confratri, sicut dedimus, ita damus licentiam et mandatum ut in scholis Padue commoretur et scientie capiat documenta. Ad cuius rei notitiam hanc epistolam conscribi fecimus et nostri sigilli robore insigniri. Sorori in Christo dilecte ac plurimum reuerende domine A. Sancti Gregorii abbatisse multa honestate et sapientia renitenti, D. Sancti Columbani abbatissa, quamuis non suis meritis, et indigna, salutem et illam quem mundus dare non potest pacem. Etsi nos precedentia seruitia non inuitent ut pro quantitate meritorum aliquid postulemus, tamen quod in actu deest bone uoluntatis propositum persuadet. Eapropter caritatem uestram in domino fiducialiter exoramus, quatenus dominam Dianam filiam nobilis uiri Andalotis recipere uelitis nostri amoris intuitu in monacham et sororem; que sacro suscepto uelamine in ecclesia uestra cupit creatori nostro sub lenitatis ac mansuetudinis spiritu deseruire; scientes quod per eius consanguineos et amicos, qui sunt de maioribus ciuitatis, uestrum monasterium ualde poterit subleuari. Dilecte in Christo sorori ac domine reuerende, D. Sancti Columbani abbatisse uita laudabili, morum uenustate ac multa sapientia ubilibet commendate, A. Sancti Gregorii abbatissa, femina peccatrix et multum fragilis et indigna, salutem et Deum facie ad faciem contemplari. Quanto sincero cordis affectu uestram in Domino diligam caritatem et ille nouit qui nihil ignorat et uos per exteriora potestis presumere de internis. Cum autem mee sorores dissentiant et nolint dominam Dianam in monacham recipere ut rogastis, et sola non possim facere que uelitis, uoluntas affectum approbet, sed effectum non secutum impotentia non incuset. Dilecto in Christo fratri, amico speciali et domino reuerendo I. heremite Camaldulensi, sanctitate uite probato et meritis ac corporis honestate, G. heremita Sancti Michaelis de Nemore salutem et usque ad ueram perseuerare coronam. Quamuis celestis dispensatio conditoris locorum habitacula nobis assignauerit diuersorum, in quibus reclusi nos intueri corporaliter non ualemus, tamen ipsius gratia tanto caritatis uinculo nos constringit, ut corporalis absentia mentis presentia gratuletur, et quod exterioris hominis oculi nequeunt contemplari per interioris hominis affectus debite adimpletur. Cum itaque Deo seruire nihil sit aliud quam regnare, uestre caritati supplico multa prece quatenus perseuerantiam, auctore Domino, in bonis operibus habeatis, expectantes beatam spem et aduentum glorie magni Dei, quem uidere facie ad faciem mereamur. Gaudens gaudebo in Domino quia exultauit anima mea in Deo salutari meo, cum legi uestrarum seriem litterarum, que fidei magnam puritatem et dilectionis continet affectuosissimam caritatem. Rogo itaque sanctitatem uestram ut me sepius uisitetis uestris litteris, pro me peccatore creatoris potentiam exorando, ut quod incepi, perficiam, et augmentet dono sue gratie salutaris. Amico carissimo et fratri plurimum diligendo I. Fauentino canonico, A. canonicus Imolensis salutem et dierum longitudinem cum honore. A. et B. nostre terre uiri nobiles et potentes, pro multis seruitiis que contulistis eisdem nostris precibus et amore, nobis laudes immensas ad honorem uestri nominis publice retulerunt. Quare uobis gratiarum actione exhibita qua tenemur, uestre dilectioni promittimus quicquid possumus et habemus. Si carum habetis seruitium quod amicis uestris fecimus et honorem, hoc acceptabilius reputamus, quanto sincera dilectio maiora gerit propositum faciendi. Rogamus itaque uestram prudentiam affectione qua possumus, quatenus nostram personam uelitis in uestris obsequiis operari. Fratri utinam in Christo suis meritis diligendo A. monacho Sancti Felicis Bononie, U. monachus Sancti Proculi spiritum consilii sanioris. Beati omnes qui timent Dominum et qui ambulant in uiis eius. Hec uerba uos tangunt, a quibus per preuaricationis uitium recessistis; quia nec admonitio profuit, nec abbatis comminatio uel excommunicatio subsecuta uos potuit ad monasterium reuocare; immo, quod est grauius et terribile dictu, apostatare uos faciunt lasciuie infinite. Nam oratorium fecistis nouum, in quo uostri monachi leccatores existunt et histriones conuersi, psalmos uestros in postribulis decantatis, et orationes uestras funditis in caupona; uina commendant regulam et uoluunt meretrices cuculam taxilli, claustrum uisitant et silentium tenent fabule truffatorum. Que tanto uindicte subiacent grauiori, quanto diutius infelicem animam detinent alligatam, non solum in proprie salutis periculum, sed etiam in scandalum plurimorum. Eapropter uos rogo ut solo diuino intuitu et mei precibus et amore ad conscientiam redeatis. Repetite monasterium quod temere dimisistis, et sic recuperate famam et habitum derelictum, ut per fructus penitentie preterita delicta purgentur et satisfactio sequens uitam mereatur consequi sempiternam. Tristis est anima mea usque ad mortem pro eo quod, sicut per uestras litteras intellexi, grandis apud uos infamia grauiter me accusat, que falsitatem continet, iniquitatem recitat, et uiam deserit honestatis: cui si ueritatis suffragia prestarentur, et hominum timerem iudicium et Dei sententiam expectarem. Cum autem meus abbas fratrum consilio et unanimi uoluntate mihi licentiam dederit in studio per triennium commorandi, sicut ipsius littere protestantur, nec excommunicare me potuit uoluntate mutata, nec sine causa factum proprium reuocare, maxime cum episcopus diocesanus consenserit, et hoc fecerit ad cautelam per summum pontificem confirmare. Qua de re caritati uestre duxi prece humillima supplicandum, ut antique dilectionis et beneuolentie memores existentes, laboretis fratrum iracundiam mitigare; scientes quod meum studium et scientie fructum et utilitatis augmentum, dante Domino, singulis apportabit. Dilecto in domino fratri et amico carissimo G. cappellano Sancte Marie de Bagnarola, presbyter Albertus, Sancti Ambrosii cappellanus, salutem et dilectionem. Quibusdam referentibus, intellexi quod quemdam habetis sacerdotem uobiscum, quem non uultis diutius retinere; cuius persona mihi necessaria multum foret, si ad ecclesie mee uellet seruitia commorari. Qua de re amicitiam uestram deprecor incessanter, quatenus eumdem presbyterum uelitis inducere pariter et hortari, ut ad me uenire debeat, pro suis laboribus congruam mercedem recepturus. Cum pro posse cupiam uestre dilectioni facere que sint grata, iuxta uestrarum continentiam litterarum laboraui talem inducere sacerdotem ut ad uestra seruitia properaret, ei uestram personam commendans et mansionem laudabilem ciuitatis. Cuius responsio talis fait, quod alicui domino libenter seruiret, a quo acciperet uictum et uestitum. Qua de re uestras eidem litteras transmittatis, si uultis in omnibus ei necessariis prouidere; scientes quod in officiis multum ualet, et satis est bonis moribus exornatus. Cum talis clericus meus consanguineus et amicus in bona gratia sui episcopi non existat, de quo tristatur ad mortem, uestram exoro prudentiam, que sufficiens creditur in hac parte, ut diuino intuitu et amore pro reconciliatione ipsius efficaciter laboretis. Exaudire me noluit dominus episcopus Mutinensis, cum eidem cepi pro T. clerico uestro consanguineo supplicare, dicens quod tam grauis offensionis precessit iniuria, quod non posses sic de facili relaxari. Quare non moleste feratis, si exequi non potui quod uolebam, in uero scientes quod semper uobis in omnibus seruire desidero et placere. Amico suo P. clerico, G. clericus salutem. Licet cantare nouerim secundum consuetudinem competenter, tamen quia de melodiis uel musica nihil noui, libenter uellem dare operam ad discendum. Unde, si placet, in Tusciam parites accedamus, ubi cum bonis utendo cantoribus discere poterimus quod optamus. Si musicam nescio uel cantus multiplices uariare, gregoriane mihi note sufficiant, aliis spretis penitus cantilenis, que dissolutionis prestant materiam et uiam aperiunt delinquendi. Sane, licet consilium non petieris, tamen insinuatione presentium impendere non desisto ut, cum asininum habeas instrumentum, in cantu non debeas laborare, sed potius addiscere litteras; de quibus honorem accipies et profectum. Uiro discreto, honesto, prudenti, nobili et facundo magistro Petro Hispano doctori decretorum Bononie commoranti Magister Guillelmus Guascus doctor decretorum Padue ad uota successus properos cum salute. Cum uiolentia mihi fiat pro meritis peccatorum, ut ad nauem gubernandam recedam qui remum ducere nondum noui; si uobis placeret, de meis scholis uestre prudentie libenter gratiam facerem et honorem. Uerum quia hec dilationem non capiunt, in presenti mihi curetis exponere uestre beneplacitum uoluntatis, ante quam alii quod offero derelinquam; scientes quod Padue multitudinem hebebitis auditorum, ubi loci uiget amenitas et uenalium magna copia reperitur. Gaudemus in Domino, et in potentia uirtutis eius sicut possumus gloriamur eo, quod uestrarum nos docuit series litterarum, quod, diuina prudentia dispensante, uestra persona nuper electa fuerat et uocata ad officium regiminis pastoralis. Cui deuotione plurima supplicamus, ut sic digne uos faciat preesse commissis ouibus et prodesse, quod stolam glorie et coronam immarcescibilem acquiratis. Super eo uero quod ad scholas uestras recipiendas nos amicabiliter inuitastis, actione uobis exhibita gratiarum, de nostrorum amicorum consilio respondemus, quod nec congruum uidetur uel utile reputatur ut debeam panem sumere filiorum et alienis discipulis ministrare. Fratri dilecto et amico speciali D. conuerso Sancti Proculi, B. conuersus Sancti Stephani salutem et per bonum obedientie ad premium celestis magnificentie peruenire. Uisitauit uos Dominus in persona, ut filium quem diligit dimitteret emendatum; propter que etsi dolor corporeus me conturbet, spiritualis tamen iocunditas meum animum consolatur; quia non ad mortem fuit infirmitas, sed, uolente Domino, potius ad salutem. Pro eo uero quod non uos sepius uisitaui, excuso me uestre dilectioni ueraciter sicut possum, tum per ignorantiam facti cum per impotentiam ueniendi; quia quod nesciui non potui, et egrotus existens quod debui non ualui adimplere. Confortemini siquidem in Domino, et illi soli seruire totis uiribus studeatis, qui secundum opera sue cuilibet respondebit, ut per bonorum perseuerantiam operum, consequamur merita premiorum. Post longam egritudinem me cibus coporis corfortauit et admonitio uestra superueniens mihi solatium prestitit et medelam; que uestram excusationem afferens, et dilectionis et sospitatis indicia demonstrauit. Sane quia debilis sum multum, et sic loqui non ualeo ut deberem, meam responsionem breui sermone concludo, creatoris potentiam humili prece deposcens, ut uestram personam dignetur ad sue seruitia longo tempore conseruare. Dilecte in Christo sorori domine G. honeste uidue, Antonius frater minor, indignus presbyter et peccator, salutem et ad salutis gaudia peruenire. Transit mundus et omnia que sunt eius, et sola Dei seruitia perseuerant, in quibus consistit uiduitas, patientia, humilitas et honestas; ad que uos, auxiliante Domino, inuitamus, ut per ipsorum imitationem et beneficia caritatis, mereamini choris angelicis sociari. Semen diuini uerbi multum proficit a quocumque prolatum; nam audienti contritionem confert et spem salutis, et maxime quod a uobis quasi celesti oraculo editur, qui dicta studetis operibus adimplere. Dominus itaque uestre retribuat bonitati, cuius intuitu, me sepius uestris litteris uisitastis; quia per hoc semper confortor ad bonum, et peccandi materia resecatur. Si patrum antiquorum exempla legantur, quos in personis et rebus Dominus uisitauit, patientia requiritur ad coronam ut afflictio illum aduersitate non opprimat, quem aliquando prosperitas exaltauit. Condolens equidem uestre dilectioni super talis amici morte, ad consolationem uos rogito et inuito, uestre prudentie suadendo, ut illi mecum gratias referatis, qui potens est omnibus prestare letitiam post dolorem. Uiris nobilibus et discretis G. potestati et consilio Bononie magister Guido salutem in Domino. Noueritis dominum papam mihi misisse pro uenerabili patre domino M. episcopo Imolensi litteras in hac forma: “Gregorius episcopus seruus seruorum Dei” et cet. Et de uerbo ad uerbum posito tenore litterarum, sic conclude: Uerum, quia mandatis apostolicis non debemus sicut nec possumus obuiare, auctoritate ipsius cuius uicem gerimus in hac parte uobis mandamus, ut tali die per uestrum syndicum legitime constitutum ad nostram presentiam ueniatis, dicto domino episcopo uel eius syndico de iustitia responsuri; nisi cum eo interim ad concordiam ueniatis. Miramur quod in termino quem aliis nostris litteris uobis statuimus, ad nostram presentiam per uestrum syndicum non uenistis, ad respondendum de iure domino episcopo Imolensi, qui contra uos litteras a sede apostolica impetrauit, quarum formam uobis misimus nostris litteris interclusam. Quapropter iterato, auctoritate ipsius qua fungimur in hac parte uobis districte precipiendo, mandamus ut die tali in causa proposita uos nostris conspectibus presentetis per legitimum responsalem, pro ratione facienda domino episcopo prelibato. Alioquin ex tunc, uestra non obstante absentia, faciemus quod iustitia suadebit. Multum de uobis miramur, et merito possumus admirari, quia per nos primo et secundo citati pro domino episcopo Imolensi, nullus pro uobis apparuit qui de iustitia responderet, licet ad uos peruenerint citationis edicta et elapsi iam sint termini litterarum. Quapropter libenter prudentie uestre in quantum possumus deferentes, nunc tertio edicto sub multa districtione uobis precipimus, ut die tali pro termino peremptorio, mora et occasione postposita, coram nobis per sufficientem nuntium ueniatis rationem facturi domino episcopo prelibato; ut saltem hac uice causa debitum sumat initium et processum. Alioquin, quantumcumque uniuersitati uestre uelimus placere pariter et seruire, tamen, quia iuri deesse non possumus nec debemus; ex tunc mandatum apostolicum quod uidemini plurimum contempsisse, contra uos, in quantum poterimus, curabimus exercere. Noueritis nos tales litteras a summo pontifice recepisse: Gregorius et cet. Unde auctoritate domini pape uobis mandamus, ut die tali per uestrum syndicum legitime constitutum ad nostram presentiam ueniatis pro ratione facienda domino Imolensi episcopo. Quod si non ueneritis, die tali pro secundo termino ueniatis. Quod si tunc non uenietis, die tali quem uobis pro termino peremptorio assignamus, uenire postposita mora non tardetis. Alioquin ex tunc contra uos, in quantum de iure poterimus, procedemus. Uenerabili in Christo patri et domino B. Dei gratia episcopo talis loci, magister Guido cum deuotione salutem. Presenti pagina uestra benignitas recognoscat, quod litteras a domino papa recepimus in hunc modum: Gregorius et cet. Cum autem dicti ciues per nos citati legitime apostolici mandati extiterint contemptores, eos tamquam contumaces excommunicauimus, iustitia exigente; quam sententiam auctoritate qua fungimur uobis mandamus ut seruetis, et nuntiari ac seruari per uestram ciuitatem et diocesin faciatis, quousque super his mandatis Ecclesie satisferint competenter. Henricus diuina miseratione Bononiensis episcopus dilecto in Christo filio presbytero Alberto, talis loci cappellano, salutem et benedictionem a Domino. Mandamus tibi ut die tali uenias coram nobis rationem facturus Martino, nisi cum eo interim duxeris componendum. Miramur quod per alias nostras litteras non uenisti rationem facturus M., qui de te querelam proposuit coram nobis. Unde tibi districte iterato mandamus ut die tali uenias sine more. Alioquin de inobedientia posses redargui et pro contumacia de merito condemnari. Quia semel et secundo citatus ad nostram presentiam non uenisti, ut Martino de te conquerenti secundum iustitiam responderes, de mansuetudine pastoralis beneuolentie, non de rigore iuris, tibi diem talem pro termino peremptorio assignamus; in quo si uenire tardaueris, ex tunc diuino officio te priuamus. Intelleximus quod tu, contra sanctorum patrum decreta et salutem propriam et honorem, tenes concubinam; de quo in ecclesia Dei magnum scandalum generatur. Ne igitur infirmorum corda turbentur, et ne uituperetur ministerium nostrum, tibi sub multa districtione precipimus, ut usque ad talem diem a te penitus abicias quam detines mulierem, ne pollutis manibus conficias corpus Christi, sed mundo corde et corpore seruire studeas creatori. Alioquin ex tunc te officio beneficioque priuamus, parati, crescente contumacia, penam adiungere delinquenti. Albertus Dei gratia episcopus Fauentinus dilectis in Christo fratribus abbati et priori et capitulo talis loci salutem in domino. Harum serie uobis denuntiando mandamus, ut die Iouis proximo ueniente apud Planorium per idoneos nuntios et ministros uenire aliquatenus non tardetis, parati die Ueneris tunc sequenti talem cardinalem sedis apostolice honorifice, sicut expedit, procurare. Gerardus Dei gratia Bononiensis episcopus dilectis in Christo fratribus, omnibus ecclesiarum prelatis et clericis et aliis fidelibus per Bononie ciuitatem et diocesin constitutis presentes litteras inspecturis salutem et illam quam mundus dare non potest pacem. Cum tales fratres talis hospitalis uel domus religionis in tali strata publica et loco positi ad opera pietatis totis uiribus elaborent et inde confluentium egenorum pariter et egrorum necessitatibus se exponant, pascant esurientes, sitientibus potum conferant, colligant hospites, nudos uestiant; et non solum infirmos uisitent, sed eorum in se infirmitatem assumant, ministrantes in carcere positis et quibus infirmitate participant, communicant in sepultura defunctis; illa omnia exequentes propter quod Dominus in ultimo districtionis examine remuneraturum se bonos et malos asserit puniturum; et hoc non possint sine uestro et aliorum Christi fidelium auxilio exercere; uniuersitatem uestram monemus et hortamur in Domino, in remissionem uobis peccaminum iniungentes, quatenus cooperatores sitis operum pietatis; et accedentes ad uos eorum nuntios benigne recipere ac honeste tractare uelitis, ipsis grata subsidia et pias elemosynas conferentes, ut quod pauperibus contuleritis in terris, uobis per manus ipsorum thesaurizetis in celo. Nos uero de Christi misericordia et omnium sanctorum meritis confidentes, omnibus qui dicto loco suas elemosynas ex caritate prebuerint, unum annum pro criminalibus et quartam partem uenialium, auctore Domino, relaxamus. Dat. tali die hinc ad biennium et non amplius ualiture. Federicus diuina miseratione archiepiscopus ecclesie Rauennatis uniuersis prelatis et clericis ac laicis Deum timentibus in archiepiscopatu positis Rauennati salutem in Domino. Cum leprosorum infirmitas, que ad terrorem nostre fragilitatis incutitur, cunctas hominum afflictiones excellat, per quam tanquam per mortis discrimen filius a parentibus separatur, tanto fortius nos decet prouisionibus eorum intendere, quanto in miserabili miseria constituti hominum consortium desolantur, et propter horribilitatem morbi et defectum membrorum nec substentationem possum adquirere, nec corporum necessitatibus subuenire. Cum itaque magna multitudo talium, languentium sit in hospitali Sancti Lazari in strata publica iuxta ciuitatem Bononie congregata, et ad regendos eos facultates ipsius non sufficiant hospitalis, fraternitatem uestram exoramus in Domino, ut cum ad uos nuntius eorum accesserit, elemosynas eis uelitis conferre; et uos prelati ecclesiarum nuntios ipsos benigne recipientes honeste tractetis, populos uestros ad benefaciendum eis pro uiribus inducentes. Nos uero et cet ut supra. Istud quodque in quibusdam litteris addi consuerit pariter et subiungi eisdem: nihilominus condonantes quicquid de suis penitentiis obliuione uel negligentia omiserunt. Quicumque pontem studet edificare super aquis uiam beatitudinis sibi parat in celis, ubi pro terreno transitu et labore quietem accipit et perpectuam mansionem: ad quam nos possunt inducere opera caritatis, que inter alias uirtutes obtinent principatum. Cum itaque tales fratres in strata publica super talem fluuium pontem ceperint edificare, in quo propter magnum acquarum impetum multa millia hominum perierunt, et hec tanta pietatis opera sine uestro auxilio non ualeant exercere, fraternitatem uestram rogitamus et hortamur in Domino, ut cum nuntii dicti loci ad uos uenerint elemosynas petituri, ad dictum opus uestra beneficia transmittatis uos prelati et cet. Nos uero et cet. Talis episcopus dilectis clericis et laicis talis plebatus salutem in eo qui est uera salus et uirtus. Officii suscepti debitum nos compellit ut illis operibus intendamus, et inducamus subditos ad hec, que pietatem respiciunt et ad salutem pertinent animarum. Ideoque consuetudinem uestram laudabilem approbantes, quam usque ad hec tempora Deo propitio seruauistis, ueniendo ad plebes uestras annis singulis una dierum in quadragesima cum letaniis et uestris oblationibus reuerenter, uos ad imitationem ipsius inducimus et rogamus, unum annum pro criminalibus singulis auctore Domino remittentes, qui ad locum ipsum duxerint die tali pro Dei reuerentia et sanctorum sue beneficia transmittenda. Talis episcopus, dilectis in Domino filiis Sancti Antonii fratribus tam presentibus quam futuris, salutem et illam quam mundus dare non potest pacem. Multa genera sunt peccatorum pro quorum uarietate celestis Dominus, medicus et magister diuersa remedia tribuit populo christiano, inter que uos elegistis ad curandum egrotum consilia potiora, sociando uos ipsius pauperibus per opera caritatis. Quocirca uestram societatem, immo uerius Ihesu Christi, benigno fauore laudantes, uniuersitatem uestram rogamus in Domino et monemus, ut tante pietatis et misericordie operibus intendentes, inducatis etiam alios ad intrandum, ut uestra caritas non frigescat, sed per dilectionis amplitudinem extendatur. Nos uero de misericordia Ihesu Christi et sanctorum meritis confidentes, uobis omnibus qui estis in societate predicta et illis qui pro remissione peccatorum suorum intrauerint in eamdem, unum annum pro criminalibus et quartam partem uenialium in Domino condonamus. Uniuersis hanc paginam inspecturis talis episcopus in uero salutari salutem. Super conuersione peccatoris Dei filium collaudemus, in terris cum omnibus gloriantes, quia gaudium est angelis in excelsis: nam ouis que perierat est inuenta. P. lator presentium qui mortuus fuerat per peccatum per satisfactionem congruam resurrexit. Nam, inspirante Domino deuotus ad lamenta penitentie nunc recurrens, nostri prepositi pedibus aduolutus, cum multa contritione cordis lacrimabiliter est confessus se, diabolo instigante, multa crimina commisisse; pro quibus, mensura canonum mitigata, recepit XXX annorum penitentiam in hunc modum: ut quadragesimam maiorem et Sancti Martini debeat ieiunare, et secundam, quartam et sextam feriam earumdem, et uigilias apostolorum et Sancte Marie et Sancti Laurentii cum ieiuniis quatuor temporum in pane et aqua. In quadragesima uero Pentecostes quartam et sextam ferias ieiunet, et infra spatium huius penitentie faciat tres carinas; limina quoque Santi Iacobi apostoli uisitare teneatur sine propria pecunia cum cilicio et baculo cubitali; a mane usque ad tertiam non loquatur sine licentia prelatorum, nec ullam intret ecclesiam nisi sanctorum ibidem corpora requiescant; a corpore et sanguine Christi usque ad dictum tempus abstineat reuerenter, nisi mortis periculum immineret, sextam feriam quamdiu uixerit ieiunando. Cum autem dictam penitentiam non possit ut difficilem adimplere, nisi gratia diuina precedat et uestra misericordia subsequatur, fraternitatem uestram rogamus, ut solo diuino intuitu et amore sic ei dignemini in temporalibus et spiritualibus prouidere, quod impositum onus supportare ualeat, et ad uomitum non redeat uel peccatum. Cum Parmensis ecclesia mater uestra de iure canonico censeatur, eam tamquam deuoti filii tenemini reuereri, a qua honores uestros recipitis et ecclesiastica sacramenta. Cum itaque pro libertate uestra nuper ad curiam accedendo non modicas expensas sustinuerimus et labores, uos, tamquam membra suo capiti, nobis libenter debetis succurrere et nostra onera supportare. Ideoque discretionem uestram, de qua bene confidimus, deprecamur, ut caritatiuo affectu pro reuerentia Dei et Parmensis ecclesie uestra nobis auxilia porrigatis, imponentes collectam inferius adnotatam per uestras ecclesias, prout uideritis expedire. Quod si quispiam subditorum ad hec prestanda contumax fuerit uel rebellis, eos ad id seruandum auctoritate nostra per censuram ecclesiasticam compellatis, uos nostre petitioni offerentes taliter in hac parte, quod deuotionem uestram possimus dignis in Domino laudibus commendare. Dominis et fratribus reuerendis, talibus diocesis prelatis et clericis, ad quos hec scriptura peruenerit Alatrinus, domini pape cappellanus cum dilectione salutem. Uniuersitati uestre P. latorem presentium nostrum nuntium commendamus, quem in Angliam mittimus pro nostris negotiis faciendis; discretionem uestram obnixis precibus exorantes, ut eum amore nostro sic uelitis recipere et, ipsi in necessariis prouidere, quod propterea futuris temporibus obligemur ad uestra seruitia et honores. Pateat omnibus tam presentibus quam futuris quod ego Iacobus Guidonis de Lambertino Bononiensis canonicus facio et constituo magistrum G. eiusdem ecclesie canonicum meum procuratorem et nuntium specialem, ad prebendam meam ipsius loci mea uice, loco, et nomine procurandam. Ad euidentiam cuius rei manu mea propria litteras has conscripsi, faciens eas nihilominus sigillo proprio confirmari. Uniuersis sancte matris Ecclesie filiis ad quorum audientiam littere presentes aduenerint, talis episcopus salutem in Domino Ihesu Christo. Sanctorum patrum statute seruantes, B. presentium portitori quem ad ordinem sacerdotalem promouimus, litteras dimissorias concessimus postulanti, pro ipso testimonium perhibentes, quod litteratus sit, discretus et honestus et in fide Christi catholicus et deuotus. Unde caritatem uestram rogamus et in Domino exhortamur, ut cum dictus B. ad uos uenerit, eum uti officio suo libere permittatis, super impetitione ordinis sibi nullum obstaculum imponentes. Uniuersitati uestre G. latorem presentium uirum litteratum, prouidum et honestum, quem ad subdiaconatus ordinem promouimus commendantes, uos pro eo rogamus, ut ipsum ad ministrandum in ordine suo uelitis recipere, et ad maiores, uel beneficia, si uoluerit, ecclesiastica de nostra licentia promouere. Ad cuius rei notitiam et cet. Fredericus Dei gratia Romanorum imperator et semper augustus uniuersis suis fidelibus de Romaniola salutem et suam gratiam et bonam uoluntatem. Dilectionis uestre tamquam nostrorum fidelium memores existentes, ut sub imperialis protectionis postitis beniuolentia pacifice gubernari, A. fidelem nostrum per totam Romaniolam nostrum duximus uicarium ordinandum, de quo uestra potest deuotio gloriari ex eo, quod propter ipsius merita bonitatis uestris honoribus et utilitatibus prouidetur. Quapropter uestre fidelitati mandamus, quod dominum A. curetis recipere sicut expedit reuerenter, et in his que ad suum officium pertinere noscuntur eidem obedire sic in omnibus studeatis, quod in ipsius persona quanta sit uestra fidelitas nostra gloria recognoscat. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei, dilectis in Domino filiis canonicis Bononiensibus salutem et apostolicam benedictionem. Deuotionem uestram per apostolica scripta rogandam duximus et monendam, ut magistrum G. recipiatis in canonicum et fratrem, attendentes quantum profectus et honoris ecclesie uestre crescat propter ipsius receptionem, tamquam pro persona que scientia promeruit et bonis operibus commendari. Sanctissimo in Christo patri Gregorio Dei gratia summo pontifici, Fredericus eadem gratia Romanorum imperator et semper augustus salutem et omnimodam reuerentiam. Affectantes ut tenemur, celesti domino famulari, laborare disposuimus totis uiribus reuerenter ad eripiendam terram sanctam de manibus paganorum, quam saluator noster proprio sanguine consecrauit. Ut autem effectus tam gloriosi operis, opitulante domino, subsequatur, uestre beatitudini supplicamus ut sic ubique terrarum apostolica indulgentia se extendat, quod in magna fortitudine transeuntes palmam uictoria celitus reportemus. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei dilecto in Christo fratri Frederico illustri Romanorum imperatori et semper augusto salutem et apostolicam benedictionem. Sancta sunt desideria principis et salubris uestra cogitatio meruit apostolico robore sublimari . Et ideo uestra gloria recognoscat, nos predicatores trasmittere ac litteras cohortationis et indulgentie destinare longe lateque, ubicumque fides uiges catholica et nomen diffunditur christianum, ita quod auxiliante Domino populus eius et oues pascue eius, suscepto signaculo sancte crucis, imperialia sequentur uestigia et sub uestra fortitudine et uirtute debellabunt barbaricas nationes. Inclyto et preclaro uiro domino C. Dei gratia illustri regi Anglie B. eadem gratia rex Hungarie salutem et totius felicitatis augmentum. Excellentia uestri nominis et laudes et preconia uestre magnifice bonitatis nos inducunt multipliciter et hortantur, ut serenitati uestre desiderabili amicitie uinculo copulemur, nostrum filium P. uestre filie domine B. matrimoniali federe copulando. Ideoque uestra, si placet, altitudo rescribat, ut sciamus si uestra descriptio nostre consonat uoluntati. Tam ex preambulo uestre salutationis eloquio, quam ex laudabili narratione sequenti, amicitie connectende uidimus qualitatem; de qua si prescii fuissemus, non essemus ultimi in quo debuimus anteire. Ne igitur nos mora prepediat, quandocumque placuerit, parati sumus nostrum commune desiderium adimplere. Preclaro ac magnifico uiro domino P. Ziani, Uenetie, Dalmatie, Croatie, dimidie nec non et quarte partis Romani imperii duci felicissimo, dignis et magnis laudibus decorato, B. illustris dux Austrie salutem et optata semper felicitate beari. Uolentes ad Romanam curiam pro quibusdam nostris negotiis proficisci, a uestra gratia postulamus per uestras partes cum nostra familia fiduciam transeundi. Serenitatis uestre magnificentia bene nouit qualiter nos oportet locis proximis et uicinis ciuitatibus deseruire; quia, si contraria faceremus, ipsi nobis uictualia denegerent. Cum autem contra Lombardos in seruitium Romani principis uelitis accedere, sicut fertur, fiduciam uobis non ualemus concedere quam petistis, licet in aliis cupiamus excellentiam uestram pro uiribus honorare. Excelso ac magnifico uiro domino C., illustri marchioni Montisferrati cui decus et fama laudes plurimas acquisiuit, D. Estensis et Anconitanus marchio salutem et prospera prosperis cumulare. Cum uos oporteat contra tales inimicos nostros exercitus congregare, qui nobis offensiones plurimas intulerunt, uestram nobilitatem de qua plene confidimus deprecamur, quatenus in nostrum, si placet, auxilium ueniatis tam magnifice quam potenter. Serenitatis ac magnificentie uestre negotia propria reputantes, et amicos uestros diligimus et reputamus alios inimicos. Quare uestra nobilitas recognoscat quod, quando uobis placuerit, ad uestrum seruitium cum multa fortitudine ueniemus. Clarissimo uiro domino G. Dei gratia comiti Tuscie palatino, quem fama laudis magnifice per mundum totum gubernat, B. eadem gratia comes Rainerius de Manente salutem cum desiderabili prosperitatis augmento. Respiciens creator omnium de sancto habitaculo regni sui proditionem quam de nostra persona fecerat dominus imperator, dignatus est me nouiter ab ipsius manibus misericorditer liberare: pro qua re uestra excellentia glorietur, quia bonus amicus uester qui iam mortuus putabatur ad propria est reuersus. Gloria sit Deo in excelsis et exultatio magna hominibus super terris, quoniam honoratissima uestra persona, que inique capta fuerat et detenta, nunc a uinculis imperialibus est soluta. De quo repleti sumus ineffabili gaudio, affectantes non modicum solatio uestre presentie satiari. Uiris nobilibus et discretis, potestatibus, consiliis et populis uniuersis societatis Lombardie, rectores salutem et accingi robore fortitudinis et uirtutis. Quia non est sani consilii prebere aliqua inimicis, per que offensionum iacula preparentur, uniuersitatem uestram rogamus, uobis sub ea districtione qua possumus iniungentes, ut sic uestras ciuitates et districtus faciatis custodire, officialibus appositis, diligenter, ne uictualia seu arma extrahi ualeant uel portari, uos ad inuicem et in omnes a factis et uerbis illicitis taliter abstinentes, ne maleuolentia inde proueniat, sed amicitia potius acquiratur. Ad uestram memoriam reducere non oportet, quod temporis ostendit breuitas et facti nouitas manifestat, qualiter societas Lombardie pro reuerentia Dei sancteque Romane ecclesie nec non et pro totius societatis statu, commodo et honore, multa deliberatione preuia et liberali promissione prestita, se adstrinxit ad quingentos milites in seruitium sedis apostolice transmittendos; quod, licet usque ad hec tempora occasione guerre fuerit prolongatum, iam ultra differri non potest, cum necessitas imminens et summus pontifex instanter et instantius hoc exposcat. Cum autem per omnes ciuitates sit numerus distributus et debita quantitas assignata, et a singulis ciuitatibus milites sint electi qui debeant proficisci, uestram ciuitatem rogamus et uobis sub multa districtione precipimus, ut uestros milites equis et armis faciatis continuo preparari, ita quod in medio ianuario proximo, qualibet occasione remota cum aliis militibus Lombardie feliciter accedant et honorifice, sicut decet, uos ad hec taliter offerentes, quod laudes et gratias acquiratis, et quod necessitas uirtutem parere uideatur. Uiris nobilibus et discretis domino A. potestati, et consilio ciuitatis Bononie dignis et magnis laudibus decoratis B. et C. eiusdem ciuitatis rectores salutem et totius prosperitatis augmentum. Ad notitiam uestre prudentie presentium insinuatione reducimus, qualiter rectores Lombardie Padue constituti de communi consensu et unanimi uoluntate talia statuere nunc intendunt, de quibus faciendis a suis ciuitatibus habent singuli potestatem. Unde quicquid super his uobis placet quod facere debeamus, nobis quam citius uestris litteris declaretis, et si uestra uoluntas fuerit quod talia exsequamur, nobis per instrumentum publicum auctoritatem plenariam concedatis. Nuper litteras uestre suscepimus bonitatis quedam continentes statuta que rectores Lombardie nunc facere disponebant; super quo potestis de multa prudentia commendari ex hoc, quod circa nostra commoda et honores esse uidemini solliciti pariter et attenti. Quia igitur omnis pars turpis esse censetur que suo non congruit uniuerso, quod aliis placet uolumus, in hac parte presentium tenore potestatem hoc exsequendi liberam concedentes. Preclaro ac strenuo militi domino Salinguerre Ferrariensi militari gloria decorato, Prendiparte Bononie salutem et successibus abundare. Pro honore militie quam nuper suscepimus diuina gratia suffragante, per nostros amicos remunerare nos conuenit histriones. Unde Mainettum, doctorem curialem, laudabilem atque notum ad uestram excellentiam mittimus, sicut petit, munerandum, uestram dilectionem rogantes ut circa ipsum amore nostro uelitis curialiter uos habere. De honore uestre persone sicut proprio gratulantes, talem doctorem, quem ad nos munerandum misistis, sic licentiare curauimus magnis donis, quod cantando ubique glorificat nomen uestrum. Cum equi sint et arma nostre terre hominibus imposita pro communi, de necessitate cogimur ad gratiam recurrere amicorum. Quapropter dilectionem uestram, que nobis consueuit in necessitatibus subuenire, propensius rogitamus, quatenus unum dextrarium et loricam nobis commodare uelitis et mittere per presentium portitorem, scientes quod nihil hoc tempore carius haberemus, quam si fiat quod petimus in presenti. Cum trecenti milites ciuitatis nostre ad Mantuanam ciuitatem ire debeant pro communi, nos qui cum eis electi sumus, oportet arma habere propria et alia nihilominus inuenire. Unde si uestre nobilitatis preces exaudire non possumus ut uellemus, uestra dilectio uelit prout decet equanimiter sustinere: quia, si hoc non esset, nedum res petitas, uerum etiam et personam haberetis ad uestrum seruitium et honorem. Amicabilem uestram dilectionem et curialitatem multipliciter approbabam deposcimus incessanter, quatenus sparuerium uestrum et canem pro rete et unum bonum leporarium, si haberetis, nobis uelitis de dono uestre gratie commodare et mittere per eundem qui nobis uestras litteras apportabit; scientes quod nihil hoc tempore carius haberemus, cum aues et lepores in nostris partibus magis solito nunc abundent. Militie uestre desiderabili gestientes placere pro uiribus et seruire, uobis sparuerium nostrum mittimus postulatum parati similia facere de cane et leporario quam primo ipsos poterimus inuenire. A. Dei gratia Romanorum imperatrix et semper augusta G. eadem gratia illustrissime regine Francorum salutem cum desiderabili prosperitatis augmento. Gratum gerimus super omnia et acceptum, cum nostre serenitati sepius recitatur de uestre dilectionis continentia et salute, quia dum familiaritatem ad memoriam reducimus tenere iuuentutis, semper noster animus ad ampliorem beneuolentiam laudabiliter excitatur. Inde est quod altitudini nostre excellentia uestra scribat, quomodo fortuna leta rideat et omnia sint iocunda, quia nostra magnificentia, que multipliciter prestante domino gloriatur, uos suis affectat gaudiis sociari. Celsitudo uestre glorie super gratulatione uisitationis nouissime nos preuenit, annuntians nobis uestre magnificentie prestolatum gaudium et salutem, que sic exultatione multiplici nos repleuit, quod uix lingua carnis sufficeret ad dicendum. Quia uero de nostra continentia scire cupitis et audire, actione uobis exhibita gratiarum pro litteris quas misistis, noueritis quod per Dei gratiam et uestram, omnia sunt nobis tam prospera quam iocunda. Preclare ac magnifice domine A. Dei gratia marchiane Estensi, decorate multa sapientia, curialitate, pulcritudine ac uirtute, B. eadem gratia talis duchessa uel talis ducis uxor aut filia, salutem et uite longitudinem cum gloria et honore. Audiuimus nuper auditum bonum, et desiderabilem suscepimus intellectum, quod, illius gratia dispensante qui Elisabeth uterum fecit sterilitatis fecundum, puer natus est uobis, filius letitie et exultationis, consanguineorum magnum gaudium et omnium amicorum, quem Dominus crescere faciat scientia et etate, ut domum Estensem que desolata uidetur nullo stipite remanente, diu regnare possit et feliciter gubernare. Excellentie uestre sollicitudo laudabilis nostre dilectionis litteras antecessit, in quibus quod audistis uobis gaudium nuntiamus, de magna gratia quam nobis contulit rex celestis; qui non peccantis merita sed ancille humilitatem considerans, ex utero senectutis misericorditer uoluit quod filius nasceretur, de cuius ortu letantur parentes et exultant omnes consanuinei et amici, magnificantes nobiscum omnipotentiam creatoris, qui seruis suis tam benigno fauore uoluit prouidere. Et quia super hoc uestram exellentiam multipliciter cognouimus gratulari, omni tempore uobis tenemur ad grates, seruitia, et honores; pro quibus ille qui uere dicitur gloriosus uestre bonitati respondere dignetur et omne uestrum desiderium adimplere. Nobili et sapienti domine B. honorabili catanee talis loci multis dignis laudibus renitenti, M. Dei gratia illustris Panici comitissa, salutem et semper salutis gaudia, prosperitatis consilia, et iocunditatis solatia inuenire. Cum inter alia uiuentes dominas, que in amicitie nostre numero computantur, uestram personam pura dilectio constituat principalem, ad uos tanto securius mittimus preces nostras, quanto uestra rogamina recipere cupimus, et nostra per uos credimus exaudiri. Ideoque uestre curialitatis prudentiam exoramus, ut de tali ancilla uestra nobis gratiam faciatis, eidem amore nostro libertatis premium conferentes, ut, cum catena soluta fuerit seruitutis ad honorem et laudem uestram eam cuidam nostro militi copulemus, qui ratione sue bonitatis et pulcritudinis ipsam absque dotis suffragio recipiet in uxorem; et pro certo sciatis quod hoc donum reputabimus pretiosum super omnia magna dona. Quamuis ancilla nostra, quam postulatis per uestras litteras manumitti, postea cuidam uestro militi matrimonialiter copulanda, nobis sit carior aliis quas habemus, que sua bonitate domum nostram mirifice decorabat; tamen quia nihil est in mundo adeo pretiosium quod uestre prudentie negaremus, eam sicut ancillam uestre dilectioni donandam duximus et mittendam, ut dum in uestra fuerit potestate, quicquid uobis de ipsa placuerit faciatis. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei dilectis filiis omnibus Lombardis presentibus et futuris salutem et apostolicam benedictionem. Aures apostolice dignitatis tanto nos decet inclinare benignius ad audiendas supplicantium uoluntates, quanto id quod suadetur et queritur peramplius conuenit exaudiri. Ideoque iustis precibus uestris annuentes, uobis presenti priuilegio licentiam damus, et concedimus liberam potestatem, ut quotiescumque intrare uoluerit imperator Italicam regionem, sicut in concordia illustrissime filie bone memorie regine Constantie continetur, possitis societatem facere et iuramentis et promissionibus uos ligare pro uestris rationibus conseruandis, saluis honoribus et seruitiis uniuersis que Romanis principibus qui pro tempore fuerint prestare debetis de pacto uel consuetudine approbata, quibus per hoc priuilegium nolumus in aliquo derogari. Siquis uero hoc attemptare presumpserit, iram omnipotentis Dei et beatorum apostolorum Petri et Pauli se nouerit incursurum. In nomine sancte et indiuidue trinitatis Fredericus diuina clementia Romanorum imperator et semper augustus omnibus salutem. Fideles nostros diligimus et eis gratiam nostram impendimus cum profectu. Notum igitur facimus uniuersis Romani imperii fidelibus, tam presentibus quam futuris, quod inspecta summa deuotione ac fidelitate sincera nec non preclara seruitia que illustris comes palatinus G. Tuscie fame laudabilis, suique maiores nostre maiestati magnifice simulque Romano imperio prestiterunt et sunt prestituri, annuente Domino in futurum, de gratia imperatorie maiestatis in recto et legali feudo tale castrum ei damus atque concedimus cum omni iure, honore, ac iurisdictione que noscuntur ad illud modo quolibet pertinere, cum omnibus placitis, bannis atque seruitiis, in pace pariter et quiete habendum perpetuo et tenendum, sub interminatione gratie nostre districtius iniungentes nequis eidem super isto iure contradictionem aliquam uel iniuriam interponat. Siquis uero contra facere presumpserit, imperatorie maiestatis gratia careat, et nomine pene l. libras auri puri componat, medietatem nostre camere designandam et reliquam dicto militi super hoc iniuriam patienti. Huius rei sunt testes et cet. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/IacobusDeVaragine_ChronicaCivitatisIanuensis.txt b/testi_2_NoCommenti/IacobusDeVaragine_ChronicaCivitatisIanuensis.txt
new file mode 100644
index 0000000..50d7a0f
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/IacobusDeVaragine_ChronicaCivitatisIanuensis.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Euangelica eruditione instruimur ne talentum intelligentie nobis a Deo creditum sub torpore uel otio abscondamus, sed ad mensam sacre Scripture illud ponentes, lucrum multiplicati fenoris Domino reportemus. siquidem Dominus talenta sua multiplicantes remunerat, seruum uero ab opere torpentem dampnat. quamuis igitur, Domino uolente uel saltem ipso permittente, de secreto claustri reducti simus ad publicum palatij, non debemus tamen publicis actibus semper intendere, nec nos causis forensibus iugiter inmiscere; nec enim conuenit rebus semper incombere perituris, sed illa potius agere in terris quorum fructus perseueret in celis, dicente Domino: Operamini non cibum qui perit, sed qui permanet in uitam eternam. expedit igitur interdum ad quietem mentis recurrere et quam dulcis sit Dominus occulo mentis uidere. nonnunquam etiam utile est aliqua scripto mandare, que ad instructionem legentium et ad hedificationem perueniant auditorum. cogitantes igitur et sedula meditatione uoluentes quod multe ciuitates in Ytalia sunt de quibus antiqui ystoriographi magnam faciunt mentionem, mirati sumus quod de ciuitate Ianuensi tam inclita, tam nobili, tam potenti, satis modica ab ipsis inueniuntur expressa. causam huius esse credimus, quia ciuitas Ianuensis, licet sit modo potens et maxima, ab antiquo fuit satis parua et modica. ystoriographi autem, qui ab antiquo scripserunt, non curarunt de castris uel paruis terris magnam facere mentionem, sed tan tum ciuitates magnas et famosas describere sunt conati. nos igitur ystorias communis Ianue legentes, et diuersas cronicas reuoluentes nec non et aliquorum auctorum dicta scrutantes, de ciuitate Ianue inuenimus aliqua, que presenti stillo iudicauimus adnotanda. in quibus quidem ciuitatis Ianue auctor et tempus exprimitur, ratio nominis exponitur et multa utilia explicantur. et quoniam mentionem fecimus de regimine quo regitur et gubernatur Ianua, ideo de regimine et rectoribus quedam posuimus generalia documenta, ubi etiam quedam generalis exortatio ponitur, per quam ciues utiliter instruuntur. in fine autem huius operis nomina et tempora episcoporum et archiepiscoporum posuimus, qui in ciuitate Ianue usque ad nostra tempora prefuerunt. et ut quilibet quod uoluerit facilius inuenire possit, presentem cronicam in partes .XII. et capitula plura duximus distinguendam. capitula prime partis. Prima pars continet a quo ciuitas Ianue fuit hedificata et constructa, et ista pars habet .IIIIor. capitula. in primo capitulo ostenditur qui fuerunt primi fundatores et hedificatores ciuitatum. in secundo capitulo dicitur quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam construxit et hedificauit. in tertio capitulo dicitur quod Ianus, ciuis Troie, ipsam iam hedificatam ampliauit et meliorauit. in .IIIIo. capitulo dicitur quod Ianus, qui erat deus et simulacrum Romanorum, olim in Ianua colebatur. capitula secunde partis. Secunda pars continet tempus et antiquitatem constructionis Ianue, et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ponitur tempus in quo fuit constructa. in secundo ponitur tempus in quo fuit ampliata. in tertio ponitur quod fuit a Carthaginensibus siue Affricanis destructa, sed a Romanis rehedificata, et quo tempore fuit hoc. capitula tertie partis. tertia pars continet quare tali nomine fuit insignita. et ista pars habet. .IIIIor. capitula. in primo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua tam a Iano rege Ytalie, qui ipsam edificauit, quam a Iano ciue Troie, qui ipsam ampliauit. in secundo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua a Iano, simulacro Romanorum, quod antiquitus in Ianua colebatur. in tertio capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua, ex eo quod est porta et introitus in Lombardiam. in quarto capitulo ponitur ratio quare fere in omnibus libris antiquis Genua uocatur. capitula quarte partis. quarta pars continet quo tempore ciuitas Ianue ad fidem Christi fuit conuersa. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod totus mundus ydolatrie seruiebat. in secundo capitulo ostenditur quod Ianua fuit prima uel una de prioribus ciuitatibus Ytalie, que ad fidem Christi fuit conuersa. in tertio capitulo ostenditur illud idem per rationem. capitula quinte partis. Quinta pars continet statum triplicem, quem secundum uarieatem temporis habuit ciuitas Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo agitur qualis et quanta fuit in statu sue inchoationis. in secundo qualis et quanta fuit in statu sue progressionis. in tertio quanta et qualis fuit et est in statu sue perfectionis. capitula sexte partis. Sexta pars continet et tractat de seculari regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo dicitur quod ciuitas Ianuensis fuit diuerso regimine gubernata. in secundo dicitur quod tutius est regi ab uno quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. in tertio ponitur periculum quod prouenit ex regimine malo, et utilitas que prouenit ex regimine bono. capitula septime partis. Septima pars continet quales debent esse rectores ciuitatum. et hec pars habet .IIII.or capitula. in primo capitulo ponitur quod ipsi rectores debent esse potentes et magnanimes, ut sine timore iudicent. in secundo quod debent esse Deum timentes. in tertio quod debent habere omnem ueritatem. in .IIIIo. quod debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitula .UIIIe. partis. Octaua pars continet quales debent esse ipsi ciues et habitatores ciuitatum. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod ipsi ciues debent esse in consulendo discreti et maturi. in secundo quod non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. in tertio quod debent rei publice esse çelatores maximi. capitula .UIIIIe. partis. Nona pars continet de re familiari et domestica. et ista pars habet sex capitula. in primo capitulo ponitur qualis uxor sit ducenda et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. in secundo qualiter sit custodienda. in tercio qualiter ambo se mutuo debent diligere. in quarto quod debent pacifice habitare. in quinto qualiter parentes debent se habere ad filios et filii ad parentes. in sexto qualiter domini debent se habere ad famulos siue seruos et serui ad dominos. capitula decime partis. Decima pars continet et tractat de spirituali regimine Ianue ciuitatis. et ista pars habet duo capitula. in primo capitulo ostenditur quando fuit episcopali honore decorata. in secundo capitulo ostenditur quando fuit archiepiscopali dignitate sublimata. capitula .XIe. partis. Undecima pars continet tempora, nomina et ordines omnium episcoporum, qui in ciuitate Ianue fuisse leguntur. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur episcoporum nomina. capitula .XIIe. partis. Duodecima pars continet tempora, nomina et ordines omnium archiepiscoporum, qui in ciuitate Ianue usque ad nostra tempora prefuerunt. et ista pars tot habet capitula quot ibi nomina archiepiscoporum ponuntur. Istis premissis et prelibatis, tota istius cronice continentia patens est et manifesta. dicitur autem cronica a cronicon grece, quod latine dicitur tempus . unde cronica uocatur liber in quo acta diuersorum temporum continentur. capitula prime partis. Prima igitur pars, ut dictum est supra, continet a quo ciuitas Ianue fuit edificata et constructa. et ista pars continet .IIIIor. capitula. in primo capitulo ostenditur qui fuerunt primi fundatores et edificatores ciuitatum. in secundo capitulo dicitur quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam construxit et edificauit. in tertio capitulo dicitur quod Ianus, ciuis Troie, iam edificatam ampliauit et meliorauit. in .IIIIo. capitulo dicitur quod Ianus, qui erat deus Romanorum, olim Ianue colebatur. incipit cronica de ciuitate Ianue, quam compilauit uenerabilis pater dominus frater Iacobus de ordine Predicatorum Ianuensis archiepiscopus. qui fuerunt primi fundatores ciuitatum. capitulum primum. DEUS, qui de nichilo cuncta creauit, cotidie nouas ciuitates construit ministerio hominum, et constructas custodit ministerio spiritum supernorum. nam personas singulares custodit ministerio angelorum. ciuitates et loca singula custodit ministerio archangelorum. regna et prouincias custodit ministerio principatuum, iuxta uerbum prophete dicentis: Nisi Dominus custodierit ciuitatem, frustra uigilat qui custodit eam. nisi Dominus edificauerit domum, in uanum laborauerunt qui edificant eam. habet igitur ciuitas quelibet duplicem constructorem: unum principalem, scilicet ipsum Deum; alium secundarium scilicet aliquem hominem terrenum. primus autem homo, qui ante diluuium ciuitatem construxit, fuit Caym filius Ade, qui ciuitatem quandam edificauit, quam a nomine filij sui Enoch appellauit, sicut in Genesi habetur. ex quo manifeste patet quod iam multi erant homines super terram, quamuis eorum generatio non legatur. alias autem non potuisset Caym ciuitatem edificare, nisi multi fuissent qui eum adiuuissent et qui ciuitatem inhabitassent. iste enim Caym de rapinis hominum diuitias congregabat et filios suos rapere docebat. iste Caym ex inuidia fratrem suum occidit, cuius mortem Adam, pater eius, per .C. annos fleuisse legitur. et quoniam Caym omnibus erat odiosus, quia fratrem suum malitiose occiderat, tum quia rapinas exercebat, et ideo, ut esset securus, ciuitatem construxit et muris ipsam uallauit. post diluuium autem primus, qui ciuitatem edifficauit fuit Nemroth pronepos Noe, qui fuit gigas. .C. cubitos in longitudine habens, sicut dicitur in Ystoria Scolastica. iste post diluuium cepit primus uelle hominibus dominari. iste docebat filios suos ne Deum colerent, sed ignem adorarent, dicens felicitatem hominum non prouenire ex Deo, sed homo potest eam acquirere propria uirtute. iste primo edificauit Babiloniam et ibi cepit regnare. iste consuluit illis de genere suo ut turrem altissimam usque ad celum edificarent, ut sic ab omni diluuio securi essent. sed Deus, cum tunc esset una lingua, eorum linguas confudit et in .LXXXII. linguas diuisit et ideo, cum se mutuo non intelligerent, hedificationem illius turris penitus dimiserunt. omnes enim homines prius loquebantur una lingua Ade, que fuit lingua hebraica, et istam linguam tenuit Habraam, Ysaac et Iacob et ceteri qui de sua stirpe geniti sunt, scilicet populus Iudeorum; et sicut fuit prima lingua, ita erit ultima, secundum enim dictum Apostoli: Post Iudicium omnes lingue cessabunt. dicit tamen sanctus Ysidorus quod post Iudicium cessabunt omnes lingue, sola hebrayca remanebit, ut sicut prima, ita remaneat ultima. unde etiam quidam dicunt quod ista lingua est homini naturalis, quia Adam in sua creatione eam accepit. et ideo dicunt quod si aliquis infans in aliquo loco nutriretur, ubi nullos loquentes audiret, ille, cum creuisset, lingua hebraica loqueretur. sed illud fabulosum est, quia talis puer nulla lingua loqueretur, ex eo quod loqui aliqua lingua non est a natura, sed ab humana arte. per processum autem temporis, hedificata Babilonia, plures alii ciuitates construxerunt, sicut Ninus, qui construxit Niniuem, et plures alii post ipsum. plures tamen de ipsis ad Ytaliam nauigando uenerunt et ibi ciuitates quam plurimas construxerunt, de quorum numero fuit Ianus. sed notandum est quod tres fuisse Iani dicuntur. primus est Ianus, qui de partibus Orientis in Ytaliam uenit et ibi primo regnauit. secundus est quidam princeps, qui fuit ciuis Troie, qui post destrutionem Troie ad Ytaliam uenit. tertius est rex Epyrotarum, qui Romam uenit et post mortem suam Romani ipsum deificauerunt et tanquam deum coluerunt. de hiis tribus Ianis per ordinem breuiter ystorias prosequamur. quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam edificauit. capitulum secundum. Primus igitur Ianus fuit quidam princeps, qui de partibus Orientis ad Ytaliam uenit. siquidem in orientali plaga post diluuium, hominibus multiplicatis et ciuitatibus edificatis, multi de ipsis in Ytaliam uenerunt, inter quos .III. principes aduenisse dicuntur. primus fuit Nemroth, secundus fuit Ianus, .III. fuit Saturnus. Nemroth quidem fuit pronepos Noe. quia Noe genuit Cham, Cham genuit Chus, Chus genuit Nemroth, sicut dicitur in libro Genesis. iste autem Nemroth erat ualde cupidus et auidus ad dominandum. et ideo dixit filiis suis ut in Ytaliam pergerent et ipsam in dominium possiderent. quapropter filij eius et plures alij cum ratibus et nauibus in Ytaliam aduenerunt, et sicut in quadam cronica legitur, quandam ciuitatem ibi edificauerunt, quam Rauenam uocauerunt. in ipso autem nomine ciuitatis tres sillabas posuerunt, quarum quelibet pro una dictione supponit. prima enim sillaba, scilicet Ra, supponit pro ratibus. secunda, scilicet Ue, supponit pro uenerunt. ultima, scilicet Na, supponit pro nauibus. tanquam si dicatur: Illi, qui hanc ciuitatem, que dicitur Rauena, edificauerunt, cum ratibus et nauibus uenerunt. alius princeps, qui de Oriente in Ytaliam uenit, fuit Ianus, qui tempore Moysi uenit in Ytaliam et ibi primus omnium regnauit, quamuis alique ystorie dicere uideantur quod iste Ianus regnauerit tempore Habrae. tandem ad partes nostras accedens, Ianuensem ciuitatem construxit, quam de suo nomine Ianiculam appellauit. istud manifeste ostendit Solinus in libro De Mirabilibus Mundi, ubi sic dicit: Quis ignorat uel dictam uel conditam a Iano Ianiculam, a Saturno Saturniam?. ecce quia Solinus non tantum hoc aserit, sed etiam dicit quod nullus debet hoc ignorare quin Ianus Ianiculam construxerit et quin a suo nomine eam appellauerit. uocauit autem non Ianuam, sed Ianiculam in diminuto propter eius paruitatem, sicut enim Roma a principio sue constructionis, quando adhuc erat parua, uocabatur Romula; postquam autem creuit, dicta est Roma. sic ciuitas nostra a principio sue edificationis fuit multum parua et uocabatur Ianicula; postquam autem creuit, dicta est Ianua. et si forte aliqui uellent dicere quod Solinus loquitur de quadam alia Ianicula, quam edificauit Ianus rex Ytalie, et non de nostra, istud stare non potest, quia in tota Ytalia nulla alia ciuitas siue terra reperitur, que Ianua uel Ianicula nominetur, et ideo oportet ut de nostra terra intelligatur. uerum est tamen quod Rome fuit quoddam templum, quod uocabatur Ianiculum, quod Romani in honorem Iani, dei ipsorum, edificauerunt, sicut dicit sanctus Ysidorus et sicut dicetur infra. si igitur aliqui uellent dicere quod istud Ianiculum sit illa Ianicula, de qua dicit Solinus, quam Ianus, rex Ytalie, edificauit, istud stare non potest. quia Ianus, rex Ytalie, per annos .DC. et amplius fuit antequam Roma edificaretur, sicut ex cronicis manifeste habetur, et ideo impossibile est quod ipsum templum edificare potuerit. preterea non dicit Solinus quod Ianus Ianiculum edificauerit, sed Ianiculam. Ianiculum supponit pro templo, Ianicula uero supponit pro ciuitate. tertius princeps, qui uenit de partibus Orientis fuit Saturnus. iste Saturnus primus regnauit in Creta ed in alijs insulis circumadiacentibus. et habuit .III. filios, scilicet Iouem, Neptunum et Plutonem. diuisit autem filiis suis regnum, ita quod Ioui dedit montem Olimpum et circumadiacentem regionem. unde post mortem deus Olimpi uocatus est. alteri filio, scilicet Neptuno, dedit loca maritima. unde post mortem appellatus est deus aquarum. tertio filio, scilicet Plutoni, dedit omnia loca siluarum. unde post mortem appellatus est deus inferni primus autem filius, scilicet Iupiter, timens ne Saturnus, pater eius, alios filios generaret, eunuchum fecit; postmodum autem ipsum occidere procurabat. quapropter Saturnus, inde fugiens, in Ytaliam uenit et in partibus Tuscie apud Subtrium latuit. unde et pars illa Ytalie Latium a latendo nomen accepit. tandem Saturnus post mortem Iani in Ytalia regnauit. iste Saturnus primo docuit homines illos domos edificare, terras colere, uineas plantare. unde et de Gretia semina furmenti fecit portari et uites afferri. prius enim homines in criptis et casellis de frondibus factis habitabant, et more bestiarum glandes et radices edebant. iste Saturnus monetam, naues, uela et clipeos fieri primo docuit in Ytalia. quapropter post mortem suam Gentiles eum deum suum fecerunt. et ipsi tanquam deo cultus diuinos exibuerunt. quod Ianus, ciuis Troie, Ianuam ampliauit. capitulum tertium. Secundus Ianus fuit quidam ciuis troieanus, qui post destructionem Troie in Ytaliam uenit. sicut enim dicunt ystorie antique et ipsi etiam poete testantur, fuit quidam uir in Troia, nomine Paris, qui fuit filius Priami, regis Troie. quem cum Ecuba mater eius in utero haberet, uidit per sompnium quod de utero suo flama exibat, que totam Troiam incendebat. quod cum illa pontifici templi indicasset, ille respondit quod de ea filius nasceretur per quem Troia destrueretur. cum ergo natus fuisset, parentes eius nimium formidantes, miserunt in siluam ipsum puerum cum pastoribus educandum. qui cum creuisset, erat iuuenis ualde ingeniosus, ita quod omnes suos coetaneos in omnibus ludis uincebat. illo autem tempore Peleus, pater Achillis, Tetidem duxit uxorem, sicut narrat Ouidius. ad cuius nuptias inuitauit Iouem, Neptunum, Appolinem et Mercurium, quos deos uocabant et tres puellas formosissimas, scilicet Iunonem, Paladem et Uenerern, quas deas appellabant. deam autem litis et discordie inuitare noluit. illa autem indignata, pomum aureum fecit, in quo scripsit: Pulcriori detur. et illud pomum proiecit in earum medium. quelibet autem illarum attribuere sibi uolebat. Iupiter autem consuluit ut ad Paridem sapientem, qui erat cum pastoribus, pergerent, et ipse inter eas iustum iudicium iudicaret. cum ergo uenissent, Iuno, que fuerat filia Saturni, promisit Paridi quod, si pro ea iudicaret, regnum Cretense sibi daret. Pallas, que erat dea sapientie, promisit sibi dare magnam sapientiam. Uenus, que erat dea amoris, promisit sibi dare Helenam, pulcerimam feminam, Menelay uxorem et sponsam. tunc Paris pro Uenere dedit sententiam. post hoc autem dictus Paris, uolens Helenam sibi promissam acquirere, iuit in Gretiam, et supradictam Helenam rapuit et Troiam deduxit. erat autem dicta Helena uxor Menelay, regis Lacedemoniorum, propter quod tota Grecia commota est et contra Troiam uniuersaliter conspirauit. congregantes igitur se Greci, .M.CC. naues armauerunt et Troiam potenter obsederunt, et per .X. annos in eius obsidione manserunt. uerum cum dicta Helena Troiam fuisset deducta, philosophi, qui erant ibidem, ad ipsam uidendam perrexerunt. cum ergo tantam eius pulcritudinem conspexissent, facies suas cum clamidibus cooperierunt, dicentes: Fugiamus, fugiamus. sciebant enim quod pulcritudo uisa prouocat ad illicita. sciebant enim quod temptatio luxurie melius uincitur fugiendo, quam resistendo. quamuis enim milites hostes uincant resistendo. sunt tamen quidam milites, qui dicuntur Parthi, qui hostes suos uincunt fugiendo. sunt enim peritissimi in arte sagittandi. quando ergo hostes suos fugiunt, ad eos se uertunt et in eos sagittas emittunt, et sic iaciendo fugiunt et fugiendo iaciunt et sic uictores existunt. eodem modo tenptationes ceterorum peccatorum uincuntur resistendo, iuxta illud quod beatus Iacobus dicit: Resistite dyabolo, et fugiet a uobis. tentatio autem luxurie melius uincitur fugiendo, iuxta illud quod Apostolus ait: Fugite fornicationem. Greci igitur Troiam, ciuitatem famosissimam et potentissimam, manu ualida obsederunt, et obsessam ceperunt, et captam funditus destruxerunt. unde Greci ob gloriam sue uictorie annos suos ex tunc a captione Troie annotare ceperunt. sicut enim Iudei annos suos annotant a liberatione egiptiaca siue a lege data. et Romani annotabant ab Urbe condita. et Christiani annotant ab incarnatione Dominica. sic et Greci annotabant a capta Troia. destructa igitur Troia, multi euaserunt, qui ad diuersas mundi partes profecti sunt. inter ceteros autem exierunt inde tres magnates, scilicet Anthenor, Eneas et Ianus, qui ad Ytaliam nauigando uenerunt ut ibi proprias quererent masiones. inter se tamen taliter diuiserunt, quod Anthenor ad partes Uenetiarum nauigando perrexit; Eneas ad partes Tuscie peruenit; Ianus autem ad partes nostras accessit nauigando. Anthenor igitur, cum ad partes Uenetiarum uenisset et loca paludosa reperisset, non sibi placuit habitare ibidem, sed per quendam fluuium, qui uocatur Brenta, nauigans infra terram, quandam gratam planiciem inuenit, et ibi mansionem suam habitare deliberans, quandam ciuitatem ibi construxit, quam Paduam appellauit. unde et in ciuitate Paduana eius sepulcrum conspicitur, ubi eciam taliter inscriptum habetur: Hic iacet Anthenor, Paduane conditor urbis. proditor ipse fuit hiique secuntur eum. secundus, qui de Troia exiuit, fuit Eneas. istum autem Eneam genuit Achises de Uenere, quam in silua cognouit. exierunt igitur de Troia Eneas et Achises, pater eius, et Ascanius, filius suus, et habuerunt naues .XX. . cumque uenissent in Siciliam, pater eius ibi defunctus est, apparuitque sibi uir in sompnis, dicens: Noli timere, sed uade in Italiam, quia regnum ibi tibi debetur. et hoc tibi signum. cum illuc perueneris, inuenies sub arbore illice porcam albam .XXX. porcellos albos habentem. cum igitur Eneas illuc uenisset et porcellos illos albos inuenisset, illic per filium ciuitatem edificauit. tunc autem in Ytalia regnabat Turnus, qui quidem Turnus acceperat in uxorem filiam Latini, qui ibi regnauerat ante eum. ipse enim Latinus linguam latinam correxit et de nomine suo latinam uocari instituit. huius mater, nomine Carmentis, latinas literas inuenit; prius Latini grecis literis utebantur. Eneas igitur Turno, regi Ytalie, bellum indixit et eum in omnibus superauit. ipsoque interfecto, uxorem suam, que fuerat Latini filia, in uxorem accepit. filius quoque Enee, ut dictum est, ciuitatem Albanam edificauit et ex tunc omnes reges de stirpe Enee progeniti dicti sunt reges Albani. postmodum dicti sunt reges Silui a quodam rege, qui in siluis dicitur fuisse natus. postmodum autem uocati reges Romani a Romulo, qui urbem edificauit. tertius, qui de Troia exiuit, fuit Ianus, qui dum ad partes Ianuenses accederet nauigando, prosperum uentum semper habuit et semper prospere nauigauit. sed cum uenisset ad quendam locum, qui dicitur Albarium, uentus omnino cessauit, et albasia maxima facta fuit. ideo locus ille Albarium ab albasia nomen accepit. per hoc Ianus intellexit quod Deus uult ut de partibus illis non recedat, sed sibi mansionem suam faciat. cum ergo paululum ulterius processisset, situm terre considerans diligenter, multum sibi placuit, et ideo uela deponenda mandauit. propter hoc locus ille dictus est Caluignanum, ex eo quod ibi calauit Ianus. ad terram igitur aplicuit et in loco, qui dicitur Sarçanum, gaudens et letus et saltans, in terram descendit. ideo locus ille dictus est Sarçanum, quasi Saltus Iani. inuenit igitur Ianus Ianiculam ualde paruam et ideo, uolens ipsam ampliare et augumentare, castrum hedificauit in loco, qui nunc dicitur Castellum. fecit quoque turres et fortilitias in loco ubi nunc est palatium archiepiscopale, et muris fortissimis omnia communiuit. postmodum autem multi habitatores hinc inde uenerunt et circumquaque domos edificauerunt, et paulatim crescere cepit Ianicula. istud autem quod diximus de isto Iano, ciue Troie, scimus tantum per famam publicam et antiquam. nos enim filii didicimus a patribus nostris, et patres nostri a suis patribus ista similiter didicerunt; et sic generatio hec omnia nota fecit generationi et natio nationi, ut possimus dicere cum Propheta: Quanta mandauit Dominus patribus nostris nota facere ea filiis suis, ut cognoscat generatio altera; filii, qui nascentur, exurgent et narrabunt filiis suis. Moyses etiam dicit: Interroga patrem tuum, et annuntiabit tibi; maiores tuos, et dicent tibi. ista igitur, etsi non inueniantur in aliqua antiqua ystoria, inueniuntur uera esse ex fama publica et antiqua. ubi deest auctoritas, suplet fame celebritas; fama, que non habet ortum a leuibus, sed a grauibus, que non est particularis sed generalis, que non est noua sed antiqua, talis in quantum fama non solum inducit presumptionem, non solum facit probabilitatem, sed etiam inducit et facit probationem. quod Ianus deus et ydolum Romanorum antiquitus in Ianua colebatur. capitulum quartum. Tertius Ianus fuit quidam quem Romani pro deo colebant, quem et Ianuenses olim, dum essent pagani et gentiles similiter coluerunt. quis autem fuerit iste Ianus,uel unde uenerit, uel qualiter Romani eum pro deo coluerunt, sanctus Ysidorus hoc ostendit in libro De Astris. dicit enim quod quidam, nomine Ianus, fuit rex Epirotarum, qui cum esset odiosus omnibus, de regno et terra sua cum iniuria est eiectus. qui, cum uenisset Romam, inuenit ipsam a barbaris multis obsessam. dixitque Romanis quod, si post mortem suam uellent ipsum pro deo colere, urbem ab obsidione hostium liberaret. quibus promittendibus, fecit sibi linteamina .XI. portari et ea in ceram liquefactam inmergi, et postea oleo perungi et in aqua pingui inuolui. quibus peractis, precepit ut illa .XI. linteamina sic parata circa eum inuoluerent et duos gladios ignitos in manibus sibi darent. postmodum ipsum sic inuolutum super murum ciuitatis eleuarent et ignem sibi supponerent. cum uero ipse fortissime ad hostes clamaret se esse deum et gladios igneos contra hostes uibraret, tunc Romani armati cum clamore maximo in hostes impetum facerent et sic uictoriam obtinerent. cum igitur ista omnia fuissent completa, uidentes hostes ignem tam ualidum super murum eleuari et de igne uoces humanas emitti et gladios ignitos uibrari, et audientes ipsum se deum esse protestari, in tantum sunt territi et tremefacti, quod in fugam protinus sunt conuersi. sciebant enim quod alique gentes ignem pro deo colebant. nouerant insuper quod Romani omnium gentium deos habebant. et uidentes illum ignem sic terribilem et loquentem, putauerunt esse deum ignis, qui pro Romanis pugnaret. Romani igitur, hostes fugientes insecuti, multos occiderunt et magnam uictoriam habuerunt. ille autem Ianus penitus fuit extinctus et conbustus. deinde subdit Ysidorus quod Romani, uolentes promissionem seruare illi Iano, quoddam templum maximum cum .C. portis ad honorem populi edificauerunt et ipsum templum Ianiculum uocauerunt. deinde quandam statuam maximam eneam fabricauerunt, facies duas habentem, unam ante et aliam retro, ita quod uiri ad unam faciem et mulieres ad aliam adorabant. mensem quoque ianuarium illi deo Iano consecrauerunt, depingentes illum mensem cum duabus similiter faciebus, quarum una est ante, cum qua respicit tempus futurum, alia est retro, cum qua respicit tempus preteritum. Ianuenses igitur, cum essent tunc Romanis subiecti, uolentes Romanis placere et eorum fauorem habere, ipsum Ianum, qui erat Romanorum deus, sibi deum fecerunt et ipsum multo tempore coluerunt. sicut Ugo in libro Deriuationum aperte testatur, fecerunt igitur Ianuenses magnam statuam eneam ipsius Iani, duas facies protendentem, ad unam quarum adorabant uiri, ad aliam mulieres. demon quoque statuam intrabat et per ipsam statuam interrogantibus sepe responsa dabat. capitula .II.e partis. Sequitur secunda pars, in qua agitur de tempore constructionis ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quo tempore fuit condita. in secundo capitulo ponitur tempus quo fuit ampliata. in tertio capitulo ostenditur quod Ianua fuit a Carthaginensibus siue Affricanis desctructa, sed a Romanis reparata, et quo tempore fuit hoc. quo tempore Ianua fuit constructa. capitulum primum. Quoniam multi tempus constructionis ciuitatis Ianue et eius antiquitatem ignorare noscuntur, ideo necessarium iudicamus tempus sue constructionis ostendere et eius antiquitatem, in quantum inuenire potuimus, demonstrare. fuit enim edificata per annos .DCCC. antequam Roma edificaretur. fuit iterum edificata per annos mille .D.XL.UI. antequam Christus in mundo nasceretur. fuit etiam edificata in tertia mundi etate. sed parum ualet ista dicere, nisi possimus ista, que dicimus, cumprobare. constat enim per superiora ex uerbis Solini in libro De Mirabilibus Mundi quod Ianus, primus rex Ytalie, nostram Ianiculam edificauit. constat etiam per cronicas autenticas quod supradictus Ianus regnabat tempore Moysi, eo scilicet tempore quo Moyses ducatum populi Dei in deserto tenebat, quamuis alique cronice dicant quod iste Ianus regnabat tempore Habrae. constat autem per omnes cronicas autenticas quod Roma edificata fuit tempore Acham, regis Iudeorum. si igitur tempora computamus, inueniemus per cronicas quod a Moyse usque ad Acham fluxerunt anni .D.CCC.UII.. si ergo tempore Moysi regnabat Ianus, ut dicunt cronice, et iste edificauit Ianiculam, ut dicit Solinus, et tempore Achaç, regis Iudeorum, edificata est Roma ut dicunt cronice, inueniemus quod per annos .D.CC.UII. edificata fuit Ianua ante Romam, tot enim anni fluxerunt a Moyse usque ad Acham. rursum, si computamus tempora a Moyse, sub quo edificata fuit Ianua, usque ad aduentum Christi, inuenimus fluxisse annos .M.D.XL.UI.. istam autem computationem facimus secundum assignationem beati Ieronimi, qui minorem numerum est secutus. Beda enim et Metodius martir maiorem numerum ponunt et plures annos fluxisse dicunt. ex ista ergo uerissima et infallibili computatione manifeste habetur quod a prima edificatione ciuitatis Ianue usque ad presens tempus, in quo currunt anni Domini .M.CC.LXXXXU. fluxerunt anni .M.M.D.CCC.XLI. . fuit etiam Ianua edificata in tertia etate mundi. distingunt enim sancti doctores .UI. mundi etates. prima fuit ab Adam usque ad Noe, et ista etas secundum computationem Bede et Eusebii habuit annos duo .M.CC.XLII.. secunda etas fuit a Noe usque ad Abraam, et ista etas secundum computationem supradictorum Bede et Eusebii habuit annos .D.CCCC.XLII. . tertia etas fuit ab Habraam usque ad Dauid, et ista etas habuit annos .D.CCCC.XL. et in ista .IIIa. etate fuit Moyses. quarta etas fuit a Dauid usque ad transmutationem populi Iudeorum in Babillonem, et ista etas habuit annos .CCCC.LXXXU. quinta etas fuit a transmigratione Babillonis usque ad aduentum Domini, et ista etas habuit annos .D.XC. . et sic a principio mundi usque ad aduentum Christi fluxerunt anni quinque milia .CIC. , et istum numerum communiter tenet Ecclesia. sexta etas est ab aduentu Christi usque ad finem mundi, et ista etas iam habet annos .M.CC.LXXXXU. quot autem annos sit habitura ulterius nouit solus Deus. si igitur Ianua edificata fuit tempore Moysi et ipse Moyses fuit in tertia mundi etate, manifestum est quod Ianua in tertia edificata fuit. quo tempore Ianua fuit ampliata. capitulum secundum. Quo autem tempore Ianua fuit ampliata de facili scire possumus, si ea que supra dicta sunt ad memoriam reuocemus. diximus enim supra quod, destructa Troia, .III. magnates inde exierunt, qui ad Ytaliam uenerunt, scilicet Anthenor, qui ciuitatem Paduanam fecit, Eneas, qui ciuitatem Albanam construxit, et Ianus qui ciuitatem Ianue, adhuc paruam et modicam, ampliauit. secundum hoc igitur eo tempore, quo fuit destructio Troie, fuit facta per Ianum ampliatio et augmentatio Ianue. per cronicas autem habemus quod tempore Sansonis, uiri fortissimi, destructa fuit Troia, et ideo tunc temporis fuit Ianua ampliata si igitur secundum cronicas tempora computamus, inueniemus quod a Sansone usque ad edificationem Rome fluxerunt anni .CCCCXX., et a Sansone usque ad Christum fluxerunt anni .M.XIX. . et sic patet quod Ianua ante Romam fuit per annos .CCCC.XX. et ante aduentum Christi per annos .M.XIX. a Iano Troiano non quidem edificata, quia iam ab alio Iano edificata fuerat, sed ampliata et meliorata. sed pro tanto ab aliquibus dicitur quod Ianus, ciuis Troie, eam edificauit, quia ipsam de paruula satis magnam fecit. quod ciuitas Ianue a Cartaginensibus siue Affricanis fuit destructa, sed a Romanis rehedificata et quo tempore fuit hoc. capitulum tertium. Romani, uniuerso orbi sua potentia dominantes, ad hostes conuersos clementes erant, rebelles potenter expugnabant, amicos tanquam fratres fouebant, amicis et inimicis fidem seruabant. et dicit Augustinus de Romanis in libro De Ciuitate Dei quod acceptas iniurias potius uolebant parcere, quam uindicare. et dicit ibidem quod in laudem Romanorum dictus est ille uersus poete: Parcere subiectis et debellare superbos. illis autem temporibus Ianuenses cum Romanis erant confederati, et sub eorum umbra uiuebant securi. Carthaginenses autem et Affricani Romanis rebelles erant et eis sepe multa dampna et dispendia inferebant. erant autem tunc apud Carthaginem duo uiri magnanimes et famosi, scilicet Anibal, qui erat rex Carthaginensium, et Mago, frater eiusdem. isti contra Romanos per mare et per terram copiosum exercitum congregarunt; ita quod Mago prefuit exercitui nauali, Anibal autem exercitui equestri. uenit ergo Mago in Ytaliam habens secum, preter multa alia ligna oneraria, naues .XXX., in quibus erant duo milia equitum et .XII. milia peditum. audiens autem dictus Mago quod Ianuenses erant cum Romanis federati et eorum amici, subito in odium Romanorum, Ianuensibus improuisis, ad terram descendit et ciuitatem cum armis inuasit, et multos occidens et ciuitatem capiens, ipsam fere destruxit totam. quo tempore autem istud factum fuerit, Titus Liuius, qui inter latinos ystoriographos magis preclarus fuit, ostendit dicens quod anno ab Urbe condita .D.XXXIIII. Mago cum .XXX. nauibus rostratis et multis honerarijs, in quibus erant .XII. milia peditum et ferme duomilia equitum, Genuam uenit eamque nullis presidijs munitam repentino aduentu cepit et pene destruxit. illud quod dicit Titus Liuius, quod ista captio et destructio facta fuit anno ab Urbe condita .D.XXXIIII. inuenitur secundum cronicas hoc fuisse per annos .CC.XXX. ante Christi aduentum. si igitur antiquitatem ciuitatis Ianue, quam supra posuimus, aliqui credere nollent, cum secundum ueritatem negare non possint, saltem ex uerbis Titi Liuii habetur quod ad minus per annos .CC.XXX. ante Christi aduentum iam erat Ianua constructa et edificata. uerum quando Rome scitum fuit quod Mago Ianuam sic ceperat atque destruxerat, senatus et totus populus Romanus nimium doluerunt, tum quia Ianuenses erant eorum amici ac eis subiecti, tum quia ciuitas Ianue erat quodammodo portus Romanorum. quando enim Romani classem in Africam uel in Yspaniam mittere uolebant, ad portum Ianue conueniebant. unde idem Titus Liuius in secunda parte, ubi agit de secundo bello Punico inter Romanos et Carthaginenses, dicit sic: Anno ab Urbe condita .D.XXXIIII., Publius Cornelius Scipio, existens in Marsilia cum nauibus, audito quod Anibal pergebat ad Ytaliam, misit fratrem suum Scipionem in Yspaniam aduersu Asdrubalem cum magna parte copiarum. ipse uero, naues ascendens, peruenit Ianuam cum eximiis copiis, ut esset in occursum Anibali, quando ad Alpes transgrederetur. ex quo uidetur quod Ianua quodammodo erat portus Romanorum, ad quam ipsi Romani naues bellicas mittebant, quando in Yspaniam pergere uolebant. tandem Romani Lucretium, nobilem uirum, miserunt ut Ianuam reedificaret et ad statum pristinum reuocaret. istud ostendit supradictus Titus Liuius in libro .X. circa principium, dicens: Existente consule Cornelio Seruilio, anno .XUI. belli Punici, ab Urbe autem condita .D.XLU., Lucretio est inperium prorogatum ut Genuam opidum, a Magone pene diruptum, reedificaret. ex supradictis igitur uerbis Titi Liuii patet quod ciuitas Ianue usque ad undecimum annum deuastata stetit. si enim anno .D.XXXIIII. ab Urbe condita fuit a Magone destructa et anno ab Urbe condita .D.XLU. fuit a Cornelio reparata, manifestum est quod usque ad annum .XI. stetit taliter deuastata. supradictus igitur Cornelius, Ianuam ueniens, ipsam reparauit et ad pristinum statum reduxit. Anibal igitur, qui exercitum equestrem tenebat, Romam uenit et in tantum Romanos perdomuit, quod ipsam Urbem obsedit. at Scipio Romanus, qui postea dictus est Africanus, existente Anibale in obsidione Rome, classem parauit, et in Affricam pergens, ferro et igne omnia deuastabat. quod cum Anibal didicisset, dimissa obsidione, in Africam perrexit, ut suis ciuibus subueniret. tandem Romani Carthaginem et totam Affricam capientes, suo dominio subiugarunt. habitum est igitur Rome consilium in senatu, ut dicit sanctus Augustinus il libro De Ciuitate Dei, quid sit de Carthagine faciendum. tunc Cato contionatus est, dicens quod iudicabat utile esse rei publice ut Carthago funditus destruatur. Cum enim, inquit, totus mundus nobis obediat et Carthago sepe rebellis existat, si Carthago destruitur, totus mundus pacis solatio perfruetur. post istum Scipio contionatus est dicens: Non mihi placet consilium Catonis. ego enim reputo utile esse rei publice aliquos hostes nos habere, quia istud nos tenebit in timore et timor nos tenebit in unitate. sed si non habuerimus hostes exteriores, nascentur nobis interiores, quia si ex omni parte defecerit nobis bellum extrinsecum, procul dubio bellum habebimus intestinum. quia ipsa securitas et otium erit in nobis causa multorum malorum. sententia tamen Catonis optinuit. preceperunt igitur Romani Carthaginensibus ut omnes naues traderent. quibus traditis, preceperunt ut omnia arma darent. quibus datis, preceperunt ut omnes, tam uiri quam mulieres, tam magni quam parui, de urbe recederent. quod cum audissent Carthaginenses, ad desperationem se dederunt, dicentes se uelle aut urbem defendere aut omnes ibi perire. et quoniam arma et omne ferrum Romanis tradiderant, ex auro et argento arma fabricant et Romanis rebellant, cunctis Romanis, qui erant in Cartagine, interfectis. tandem Romani iterum Carthaginem obsident, et cum hinc inde preliatum fuisset, uidentes Carthaginenses se non posse defendere, petunt a Romanis ut eos in seruos possideant. Romani autem preceperunt ut omnes, salua uita, de urbe egrediantur. quibus egressis, Carthago penitus est destructa. illud autem uerbum, quod superius dixit Scipio, quante fuerit ueritatis probat experientia temporis subsequentis. nam, bellis omnibus superatis, bellum in Roma natum est ciuile et intestinum, quod ipsam Urbem deduxit ad nichilum. unde dicit sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei: Probatum est quam uerum dixit Scipio. deleta quippe Carthagine, que erat magnus terror Romanis, mala omnia sunt secuta, scilicet seditiones, bella ciuilia, cupiditates et ambitio dominandi. et subdit idem Augustinus: Nolebat igitur Scipio ciuitatem destrui, ut timore libido premeretur, libido pressa non luxuriaretur, luxuria prohibita non crassaretur. capitula tertie partis. Sequitur tertia pars, in qua agitur quare Ianua tali nomine sit uocata. et ista pars habet quatuor capitula. in primo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua, tam a Iano, qui ipsam edificauit, quam a Iano, qui eam ampliauit. in secundo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua a Iano, ydolo Romanorum, quod olim in Ianua colebatur. in tertio capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua, ex eo quod introitur in Lombardiam. in .IIII.o capitulo ponitur ratio quare fere in omnibus libris antiquis Genua nuncupatur. opinio illorum, qui dicunt quod Ianua est uocata a Iano, qui eam edificauit, et a Iano, qui eam ampliauit. capitulum primum. Nomen ciuitatis nostre, quod est Ianua, est nomen dulce ad meditatum, delectabile ad proferendum, iocundum ad audiendum et celebre ad diuulgandum. est etiam illud nomen in ore mel, in aure melox, in corde iubilus. quare autem ciuitas nostra sit tali nomine insignita, diuersi diuersa senserunt. quidam enim dixerunt quod istud nomen sibi imposuit Ianus, qui eam construxit. impositum autem confirmauit Ianus, qui eam ampliauit. et ista est opinio siue sententia Solini in libro De Mirabilibus Mundi: quod scilicet dicta sit Ianua siue Ianicula a Iano, primo rege Ytalie, qui eam edificauit. solebant enim antiqui ciuitates, quas edificabant, a suo nomine appellare. sicut Ninus, qui edificauit Niniuem, et Cres, qui edificauit Cretam, et Romulus, qui Romam edificauit, et Mathys regina, que Mantuam edificauit, eas a suis nominibus uocauerunt. eodem modo Ianus Ianuam a suo nomine nuncupauit. desiderabant enim antiqui ut sua nomina perpetuarentur et sui memoria per secula recoleretur. et ideo ciuitates edificabant et nomina sua eis imponebant, ut quia ipsi perpetui esse non poterant, saltem perpetui in ciuitatibus suis essent, quas edificabant et quas suis nominibus appellabant. si enim Romulus Romam non edificasset, uel de suo nomine eam non appellasset, nemo hodie sciret quis esset Romulus. eodem modo, si Ianus Ianuam non construxisset et de suo nomine eam non appellasset, nemo hodie sciret quis esset Ianus. de talibus dicit Propheta: Uocauerunt nomina sua in terris suis. sed parum prodest ponere nomina sua in terra, si de libro uite sit deletum et cum iustis non sit scriptum. de quibus dicit Propheta: Deleantur de libro uiuentium et cum iustis non scribantur. quid enim prodest Romulo habere celebre nomen in mundo, si eius anima cruciatur in inferno? et quid obest aliquibus sanctis uiris, si eorum nomina non nominentur in terris et coram Deo sint scripta in celis? de talibus Dominus dicit in Euangelio: Gaudete, quia nomina uestra scripta sunt in celis. hinc est quod Dominus in Euangelio, agens de quodam diuite splendido et de quodam paupere ulceroso, nomen diuitis nominare noluit, sed tantum dixit: Erat quidam diues, qui induebatur purpura et cetera. nomen uero pauperis nominauit, dicens: et erat quidam mendicus, nomine Lazarus. ad innuendum quod nomina malorum deleta sunt de libro uite, nomina uero bonorum ibi sunt scripta. utilius est igitur quod nomina nostra scribantur in libro uite, quam quod nominentur in aliqua ciuitate; quia illud habet beatitudinem, istud habet uanitatem quandam. opinio illorum, qui dicunt quod Ianua est uocata a Iano, ydolo Romanorum quod antiquitus in Ianua collebatur. capitulum secundum. Alii dicunt quod Ianua isto nomine sit uocata propter Ianum, ydolum Romanorum quod antiquitus in Ianua colebatur et ista est opinio et sententia Ugutionis in libro Deriuationum. nec est aliqua infamia ciuitatis nostre, si dicimus quod ydola adorabat. excepto enim populo Iudeorum, qui unum solum uerum Deum colebat, totus alius mundus ante Christi aduentum ydolis seruiebat. quidam enim adorabant sydera, alij elementa, alij simulacra siue statuas. sydera quippe multe prouincie adorabant. nam Saraceni adorabant Uenerem. pars Ytalie, que est uersus Romam, adorabat Saturnum, alia pars Ytalie adorabat Mercurium. multe nationes etiam adorabant elementa. primus autem, qui cepit elementa adorare, fuit Nenroth qui adorabat ignem et ceteros adorare cogebat. Unde dicitur in Ystoria Scolastica quod ipse Nenroth uixit usque ad tempora Habrae, et cum Habraam nollet ignem adorare, in ignem ipsum proiecit. sed Deus ipsum illesum seruauit. unde dixit Dominus ipsi Habrae, sicut legitur in Genesi: Ego sum Dominus Deus tuus, qui eduxi te de Ur, idest de igne Caldeorum. Caldei igitur ipsius Nemproth doctrinam sequentes, ignem pro deo adorabant. Egiptii uero statuas colebant. et sicut dicitur in Ystoria Scolastica, deus Caldeorum, scilicet ignis, omnes alios deos, idest statuas omnes, consumebat et liquefaciebat. tandem sacerdos Egipti magnum uas fictile, plenum foraminibus, fieri fecit et foramina illa cum cera clausit. uase igitur illo aqua inpleto, super caput statue illud uas, tanquam coronam, poni fecit. congregati sunt igitur Egiptij et Caldei, ordinantes ut dii ipsorum simul ponerentur, et quorum deus uinceret, illi de inimicis uictoriam optinerent. producunt igitur Egyptii statuam suam. accenderunt Caldei circa statuam ignem suum, sed cera liquefacta ab igne et foraminibus apertis, aqua prosiliuit et ignem extinxit et sic Egiptii uictoriam habuerunt. fuerunt autem multe alie nationes, que simulacra coluerunt. et sicut dicitur in Ystoria Scolatica, ista simulacra sub Nino rege Asiriorum ortum habuerunt. dictus enim Ninus de morte patris sui, nomine Belli, in tantum doluit, quod in solatium sui meroris ad similitudinem patris sui statuam fieri fecit. quam in tanta reuerentia habuit, quod si aliquando serui fugitiui uel aliqui facinorosi ad illam statuam confugerent, omnes offensas eis totaliter remittebat. homines autem, qui ob gratiam illius ymaginis tanta beneficia assequebantur, ei turificabant et diuinos honores exibebant. ceteri autem homines, ut Nino regi placerent, eadem sacrificia similiter exibebant. tali igitur exemplo, ceteri de locis adiacentibus statuas aureas in honore parentum suorum fieri faciebant, et a suis populis similiter adorari faciebant, et per talem modum cultus ydolatrie creuit. alij uero adorabant animalia; unde dicitur in libro Sapientie: Animalia miserrima colunt. Romani etiam adorabant anserem aureum, sicut enim legitur in ystoriis Romanorum, et Augustinus in libro De Ciuitate Dei et Orosius in parte tangunt. centum milia Theotonicorum de partibus Sueuie et centum milia Gallicorum de partibus Senonensium, attracti dulcedine uini, in Ytaliam uenerunt, et Medialanum, Papiam, Pergamum, Brisiam et Ueronam edificauerunt. edificate fuerunt predicte ciuitates per annos .CCC.L. ante Christi aduentum, in quinta mundi etate, circa tempora Assueri regis et Hester regine, prout ex ystoriis antiquis et cronicis potest colligi manifeste. postmodum autem dicti Assueui et Senones, Romam profecti, ipsam usque ad Capitolium obsederunt. Romani igitur sagittas in exercitum iaciebant. sed, deficientibus cordis, caudas equis amputauerunt et de ipsis setis cordas arcubus suis fecerunt. quibus deficientibus, mulieres crines suos anputauerunt et de ipsis crinibus cordas faciebant, quas uiris suis dabant. quadam igitur nocte, dormientibus custodibus, hostes cum scalis super muros ascendebant. erat autem ibi grex anserum magnus, qui ascensum hostium sentientes, ceperunt alta uoce insimul crocitare. custodes igitur ad eorum sonitum excitati, hostes fugarunt. dixerunt igitur Romani quod, ceteris diis Romanorum dormientibus, solus deus anser uigilabat, qui Romam ab hostibus liberauit. et ideo Romani anserem aureum fabricarunt, quem per annos multos tanquam deum adorauerunt, et thura sibi sacrificauerunt. Adorabant etiam Romani omnium gentium deos et omnium prouinciarum, ciuitatum atque locorum; et eis aras edificauerunt et statuas fabricauerunt. habebant tamen Romani duos speciales deos tanquam singulares patronos, scilicet Romulum, qui eam construxerat et Ianum, qui urbem suam ab hostibus liberauit. et ideo istis duobus semper magnam reuerentiam exibebant, et multum eis placebat et pro bono multum habebant, quando aliqua prouincia uel ciuitas aliquem de istis duobus pro suo deo accipiebat et sacrificia offerebat. Ianuenses igitur, cum fauore Romanorum multum indigerent, tunc temporis Ianum pro suo deo acceperunt et ipsum multo tempore coluerunt. et ideo ab isto Iano, ut supra dictum est, Ianua est uocata propter illius ydoli, scilicet Iani, adorationem, et etiam propter illius ydoli quandam similitudinem. illud enim ydolum Iani cum duabus faciebus Gentiles depingebant; unam ante et aliam retro, et attribuebant ei principia et exitus omnium rerum. ideo dabant sibi duas facies; unam ante, cum qua respiciebat principia, et aliam retro, cum qua respiciebat fines. unde quando Romani uolebant aliquod opus incipere, scrificabant faciei Iani, que erat ex parte anteriori, ut daret bene incipere. et quando finierant, sacrificabant faciei, que erat ex parte posteriori, quia dederat bene finire. propter istam igitur talem similitudinem Ianua est uocata. habet etenim duas facies, unam ante se, cum qua respicit mare, et aliam post se, cum qua respicit terram. et sic quodammodo, quantum ad istas duas facies, illi Iano Ianua similis uidebatur. Ianuenses igitur ante aduentum Christi adorabant Ianum et magnam statuam sibi fecerunt, que duas facies habebat; unam ante et aliam retro, ita quod uiri adorabant ad faciem, que erat ante, et mulieres adorabant ad faciem, que erat retro; et quoniam illi deo Iano attribuebantur principia et exitus rerum, ideo quando Ianuenses uolebant aliquod opus incipere, offerebant Iano sacrificia de animalibus uel de auibus ex parte faciei, que erat ante, ut ille Ianus daret eis bene incipere. quando illud opus iuxta suam uoluntatem finierant, sacrificabant Iano ex parte faciei, que erat retro, ex eo quod sibi dederat bene finire. oppinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua ex eo quod est introitus in Lombardiam. capitulum tertium. Alii dicunt quod uocata est Ianua ex eo quod est introitus in Lonbardiam, in Tusciam et in Prouinciam. hic tamen notanda est differentia inter portam, fores, ualuam, ianuam et ostium. nam porta dicitur a portando, et est proprie ciuitatum. antiqui enim, quando uolebant aliquam ciuitatem construere, totum ambitum cum aratro designabant. et cum uentum fuisset ad locum illum, ubi debebat porta ciuitatis fieri, aratrum suspendebant, et inde illud portabant. unde a tali portatione porta nuncupata fuit. fores uero sunt porte que a foris aperiuntur. ualue autem sunt porte, que interius aperiuntur. et dicuntur ualue, siue a uoluendo, quia in cardine uoluuntur, siue a uelando, quia uelant nobis ea, que intus latent. Ianua uero est porta cançelata perforata, per quam uidemus intus et extra, sicut in celariis fieri consueuit. ostium uero commune est ad omnia supradicta. et dicitur ostium ab ostando, quia obstat ne illuc intret, nisi qui debet. ciuitas ergo nostra non est uocata porta nec fores nec ualue nec ostium, sed Ianua, quia est porta siue cancelata, per quam intus et extra conspicimus. per ipsam enim in Lombardiam ingredimur, tanquam ad intra. per ipsam mare transimus tanquam ad extra. istam autem rationem, scilicet quare uocata Ianua, quia est introitus in Lonbardiam, dicit Ugutio in libro Deriuationum. ait enim quod dicitur Ianua non tantum quia ibi Iani ydoli cultus, sed etiam quia est in Lonbardiam introitus. notandum autem quod ianua in qualibet domo est ad decorem et est ad utilitatem, quia sine ianua nichil in domum posset inferri nec efferri. est etiam ad sanitatem, quia si in aliqua domo non esset ianua nec fenestre per quas aer subintrare posset, domus scaturiens feteret. eodem modo ciuitas Ianue est decor et decus non tantum Lonbardie, sed etiam totius Ytalie. est etiam eis ad utilitatem maximam, quia de partibus ultramarinis ciues eius merces deportant, quas aliis ciuitatibus communicant. est etiam habitatoribus suis ad sanitatem magnam. in pluribus alijs ciuitatibus sunt paludes fetentes, scaturientes fumositates aerem corrumpentes; flant in estate chori et uenti calore pestifero poros aperientes et humana corpora corrumpentes. in ciuitate autem nostra non sunt loca paludosa, sed uiridaria amena; non sunt fumositates, sed aeris puritates. et quamuis ibi flare consueuerunt uenti australes in estate, tamen non transeunt per loca sulphurea nec paludosa nec torrida, sed per mare. et ideo illi uenti ex mari purificationem accipiunt et frigiditatem inducunt, ita quod aliquo calore noxio non uitiant, sed aliqua grata frigiditate delectant. Ratio quare ciuitas Ianue in multis libris Genua nuncupatur. capitulum quartum. Illud autem sub silentio non est pretereundum quod in omnibus fere libris antiquis ciuitas nostra non Ianua, sed Genua nominatur. et tunc a genibus nomen accepit. sunt autem genua commissiones femorum et crurum. et secundum antiquos genua ipsa erant misericordie dedicata. sicut enim dicunt philosophi, omnes partes corporis Gentiles aliquibus diis consecrauerant. aures autem consecrauerant memorie, frontem ingenio, genua autem misericordie. quando autem aliquem ad misericordiam uolumus prouocare, genua incuruamus. naturaliter etiam quando aliquis oculos uel genas ad genua flectit, oculi lacrimis balneantur. et ratio est quia puer in utero matris existens stat ibi curuus, tenens genas super genua. unde et a genibus gene sunt nuncupate. et ideo quando aliquis genas uel oculos ad genua deponit, naturaliter lacrimatur, quia natura memor est sue miserie et miserabilis status, quo in matris utero morabatur. congrue igitur per genas designatur misericordia, tum quia ipsa genua sunt dedicata misericordie, tum quia flectimus genua quando aliquem uolumus prouocare ad misericordiam, tum quando genas et oculos ad genua flectimus, ad fletum et compassionem prouocamur. recte igitur ciuitas nostra Genua, idest misericordia, appellatur, quia in ipsa omnia misericordie opera exibentur. nam ibi reficiuntur esurientes, ibi potantur scicientes, ibi uestiuntur nudi, ibi hospicio recipiuntur peregrini, ibi uisitantur et recreantur infirmi, ibi beneficiis et elemosinis recreantur incarcerati. uel potest dici quod genua sunt corpori neccessaria ad ambulationem. sicut enim pedes sunt corpori neccessarii ad sustentandum, sic genua sunt eidem corpori neccessaria ad anbulandum. sed notandum quod aliud est retrocedere, aliud subsistere, aliud ambulare. Genua autem non sunt deputata ad retrocedendum nec ad subsistendum, sed ad ambulandum. sunt quedam ciuitates que retrocesserunt, quia olim fuerunt maxime, sed modo parue. sicut patet in Roma et Babillonia, in Constantinopoli, in Rauenna, in Aquilegia et in aliis pluribus ciuitatibus. iste non possunt dici Genua, quia retrocesserunt. alie sunt que in ea paruitate, siue quantitate, in qua inceperunt, consistunt. nec iste possunt dici Genua, quia in uno et eodem statu perstiterunt. ciuitas autem Ianuensis non retrocessit nec in sua paruitate subsistit. sed semper ambulauit, quia de parua facta est magna et de magna facta est maxima. et quia sic ambulauit, idest profecit, ideo merito Genua uocari promeruit. capitula .IIIIe. partis. Sequitur quarta pars, in qua agitur quo tempore ciuitas Ianue ad fidem Christi fuit conuersa. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod totus mundus culture ydolatrie seruiebat. in secundo capitulo ostenditur quod Ianua fuit prima uel una de prioribus ciuitatibus Ytalie, que ad fidem Christi fuit conuersa. in .IIIo. capitulo ostenditur illud idem per rationem. Quod totus mundus ante Christi aduentum culture ydolatrie seruiebat. capitulum primum. Ante Christi aduentum genus humanum ita erat errorum tenebris excecatum, quod, relicto uero Deo, fere omnes ydola uana et multa colebant, et statuas aureas et argenteas fabricantes, eis honores diuinos et sacrificia offerebant. demones quoque ipsa simulacra subintrabant et per ipsa simulacra multa occulta et futura predicere hominibus uidebantur. sicut enim dicit sanctus Ysidorus, demones tribus modis occulta et uentura scire possunt. primo per subtilitatem sue nature. uidemus enim quod quando est aliquis homo multum subtilis, qui habet acutum ingenium et subtilem intellectum, ipse per subtilitatem ingenij sui et acutam rationem suam multa sciet uidere, que postea euenient in rei ueritate. sicut enim speculatores aliquando uident remota oculis corporis, sic et sapientes uiri et sancti uentura aliquando et occulta uident oculis mentis. unde dicitur in Ecclesiastico: Anima uiri sancti enuntiat aliquando uera quam .UII. circumspectores sedentes in excelsum ad speculandum. demones igitur habent naturam subtilissimam et intellectum acutissimum, et ideo per nature sue subtilitatem multa uentura et occulta conspiciunt, que postea ita eueniunt. Secundo demones oculta et uentura cognoscere possunt, sicut dicit sanctus Ysidorus, per experientiam temporum. uidemus enim quod quando sunt aliqui homines longeui et antiqui, qui multa uiderunt et plurima sunt experti, isti utique multa sciunt et de euentibus preterritis similia iudicant de futuris. unde dicitur in Ecclesiastico: Uir in multis expertus cogitabit multa, et qui multa didicit, enarrabit intellectum. qui non est expertus, pauca recognoscit. demones igitur sunt multum antiqui, quia plus sunt quam .UI. milia annorum quod sunt creati. multa etiam et quasi infinita sunt experti. et ideo ex euentibus preteritorum conitiunt simile iudicium futurorum. tertio demones uentura cognoscere possunt, ut dicit idem Ysidorus, reuelatione spirituum supernorum. quando enim Deus uult aliqua oculta exercere, reuelat interdum per suos angelos ipsis demonibus, ut ipsi tanquam iustitiarij Dei, ministratum sibi exibeant et obsequium inpendant. istud ostenditur in libro Regum, ubi dicitur quod Deus, uolens ut Achab, rex Israelis, propter scelera sua in exercitu caderet et occideretur, manifestauit hoc spiritui malo, precipiens sibi ut Achab deciperet, consulendo sibi ut in prelium pergeret, ut sic ibi interiret, quod et factum est. demones igitur, subintrantes simulacra oculta, aliqua et uentura predicebant, que scire potuerunt uel ex subtilitate sue nature uel experientia et longo tempore uel ex reuelatione angelica. et sic fere totum mundum ita excecauerant, quod omnes homines illa ydola talia deos esse credebant. fuerunt autem .IIIIor. cause, propter quas totus mundus fuit deceptus circa ydola et simulacra adoranda, quarum .III. cause ponuntur in libro Sapientie. prima causa fuit indiscreta dilectio. pater enim, nimis et indiscrete diligens filium, quando filius moriebatur, dicebat ipsum inter deos esse raptum. et ideo statuam auream sibi faciebat et sacrificia eidem offerebat. unde dicitur in eodem libre Sapientie: Acerbo enim luctu pater dolens, rapti filij facit ymaginem et illum, qui mortuus fuerat, tanquam deum colere cepit et constituit inter seruos suos sacra et sacrificia. secunda causa fuit uana adulatio. homines enim, uolentes regibus et principibus adulari, ymagines eorum fabricabant et eis thura et sacrificia offerebant, ut, quos non poterant habere presentes, colerent et adorarent absentes. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Euidentem ymaginem regis, quem honorare uolebant, fecerunt ut illum, qui aberat, tanquam presentem colerent sua sollicitudine. tertia causa fuit nimia cupido. artifices enim et pictores et argentarij pulcerimas ymagines deauratas et pictas fabricabant, et illas deos esse dicebant. et sic propter ymaginum illam nimiam pulcritudinem, animos simplicium decipiebant et multam ex hoc pecuniam acquirebant. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Prouexit autem ad horum culturam artificis eximia diligentia. multitudo autem hominum, decepta per speciem operis, eum, qui ante tempus tanquam homo honoratus fuerat, nunc deum existimauerunt. quarta causa fuit demonum fallax deceptio. demones enim illa simulacra subintrabant et responsa dabant, et ex hoc simplices homines illas ymagines deos esse credebant. uerum Christus per mundum apostolos misit qui ueram fidem predicantes, cultum ydolorum euacuarunt et fidem Christi docuerunt. noluit autem Christus facere ista per reges ne uideretur mundus credidisse per timorem et mundanam potentiam; nec uoluit facere per philosophos ne uideretur mundus credidisse per humanam sapientiam, nec per diuites ne uideretur mundus credidisse per diuitiarum sparsam habundantiam. sed hoc fecit per piscatores illiteratos et pauperes, in quibus non erat mundana potentia nec humana sapientia, nec rerum temporalium afluentia. ita quod per piscatores conuertit imperatores, per illiteratos conuertit philosophos, per pauperes conuertit locupletes, ut sic cognoscatur quod fidem Christi mundus non recepit, nec per sapientiam humanam deceptus, nec munerum datione seductus, sed Dei inspiratione commonitus, Dei sapientia illustratus et miraculorum prodigiis prouocatus. Quod prima ciuitas Ytalie uel una de prioribus, que fidem Christi recepit, fuit ciuitas Ianuensis. capitulum secundum. Post gloriosam Christi ascensionem et Spiritus sancti misionem apostoli insimul conuenerunt ut fidem Christi insimul exponerent et prouincias predicandas sibi condiuiderent. exponentes igitur fidem Christi, sinbolum composuerunt .XII. articulos fidei ponentes ibidem. dicitur autem simbolus a 'sim', quod est simul, et 'bolus', quia quilibet apostolus ibi posuit suum bolum, idest suum articulum. siquidem doctores, theologi, tam antiqui quam moderni, dixerunt et in suis scriptis et summis reliquerunt quod Petrus apostolus primum articulum posuit dicens: Credo in Deum patrem omnipotentem, creatorem celi et terre. Iohannes posuit secundum dicens: et in Ihesum Christum filium eius unicum, dominum nostrum. Iacobus Çebedei tertium posuit dicens: qui conceptus est de Spiritu sancto, natus ex Maria Uirgine. Andreas .IIIIm. posuit dicens: passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus. Thomas .Um. posuit dicens: descendit ad inferna. Bartholomeus .UIm. posuit dicens: tertia die resurrexit a mortuis. Phylilpus .UIIm. posuit dicens: ascendit ad celum, sedet ad dexteram Dei patris omnipotentis. Matheus .UIIIm. posuit dicens: inde uenturus iudicare uiuos et mortuos. Iacobus Alphei .UIIIIm. posuit dicens: credo in Spiritum sanctum. Symon .X. posuit dicens: sanctam Ecclesiam catholicam. Thadeus .XIm. posuit dicens: Sanctorum communionem, remissionem peccatorum. Mathyas .XIIm. posuit dicens: carnis resurrectionem, uitam eternam. et tunc omnes apostoli responderunt: Amen. Paulus autem nullum articulum posuit, quia nundum ad fidem conuersus erat. hiis peractis, mundi prouincias diuiserunt ad quas gratia predicationis esset quilibet profecturus iuxta quod Dominus preceperat eis dicens: Euntes in mundum uniuersum predicate euangelium omni creature. in illa autem diuisione prouinciarum Petrus accepit ad predicandum Iudeam. Andreas Achayam. Iacobus Çebedei Yspaniam. Iohannes Asiam. Thomas Indiam. Matheus Ethiopiam. Bartholomeus Armeniam. Symon et Thadeus Persidam. Phylippus Asyam et ciuitatem Gerapolis et Siriam. Mathias cum Petro Iudeam. Iacobus autem, frater Domini, remansit in Ierusalem, quia ibi fuit ab apostolis episcopus ordinatus. alij autem discipuli ad diuersas prouincias sunt profecti. horum autem quidam ad Ytaliam peruenerunt. uenit enim Barnabas, qui fidem Christi Rome et postea Mediolani predicauit. uenit et sanctus Marchus euangelista, qui Euangelium suum Rome et Aquilegie conscripsit. uenerunt et principes apostolorum Petrus et Paulus, qui diuersos discipulos per Ytaliam miserunt ut cultum ydolatrie euacuarent, prestigia dyabolica abolerent et ueram fidem Christi plantarent. horum quidam uenerunt Ianuam, uerbum fidei predicantes ibidem. tantam autem gratiam ibidem est Dominus operatus, quod ciuitas Ianue confregit ydolum Iani et recepit salutiferam fidem Christi. ita quod in tota Ytalia prima ciuitas extitit, uel una de prioribus, que fidem Christi publice recepit et publice confessa fuit. istud intendimus probare per auctoritates et rationem. auctoritates autem uocamus in hac parte ystorias et legendas sanctorum. quedam enim ystoria, que de ciuitatibus Ytalie tractat, inter alias ciuitates mentionem facit de Ianua, asserens quod fuit prima ciuitas Ytalie, uel una de prioribus, in qua fides Christi fuit publice predicata et publice recepta, in qua fuerunt primo Dei sacrificia celebrata. credimus quidem quod fides Christi fuit primo predicata Rome et forte alibi, sed non publice sed occulte. nec illi publice sed occulte Christum confitebantur, nec ibi publice sed oculte Dei sacrificia celebrabantur. quia si aliquod istorum trium aliquando publice ab aliquibus fieret, mox diuersis suppliciis occidebantur. si enim aliqui Christum publice predicabant, uel Christi fidem publice confitebantur, uel Christi sacrificia celebrabant, mox sine aliqua audientia interficiebantur. et ideo ciuitas Ianue prima fuisse dicitur, in qua fides Christi publice predicata fuit, in qua Christum omnes publice confitebantur et in qua diuina sacrificia publice agebantur. in legenda quoque sanctorum Naçarij et Celsi legitur quod Nero imperator beatum Naçarium et Celsum, fidem Christi predicantes, naui imponi fecit precipiens ut in profundum pelagi mergerentur. qui, cum fuissent demersi, mox angelus Dei eos excepit et circa nauem illam tempestas maxima orta fuit. cumque naute periclitari timerent, rogauerunt sanctos ut nauem ascenderent et pro eis orarent, promittentes se fidem Christi recepturos. quod cum sancti fecissent et tranquillitas rediuisset, Ianuam incolumes aduenerunt. deinde in ipsa legenda de uerbo ad uerbum taliter continetur. tunc in ciuitatem Ianue, prosperante Domino, ut uoluerunt, deducti sunt. Naçarius uero et puer Celsus, ingressi in ciuitatem Ianue, non cessabant die ac nocte predicare uerbum Dei, annuntiantes remissionem peccatorum per baptismum salutis in nomine domini nostri Iesu Christi et credentes baptiçabantur. in alia autem legenda sancti Naçarij sic legitur: Et deposuerunt sanctum Naçarium et Celsum in loco ab urbe Ianue ad passus fere sexcentos, ubi ipsorum meritis orantes exaudiuntur et uota soluuntur. et uocatur ille locus ‘‘ad Sanctos Peregrinos’’. istum locum credimus esse illum ubi modo est ecclesia Sancti Naçarij de Albario. deinde ingressi sunt in ciuitatem Ianue, et cum diutius predicassent, tandem Mediolanum uenerunt. per istam legendam sancti Naçarij unum oportet concedere de duobus: aut quod ciuitas Ianue antequam ibi predicaret iam erat fidelis, quod uerius credimus, et Naçarius Ianuenses iam conuersos in fide confirmauit et quosdam, qui adhuc non fuerant baptiçati, sacro fonte regenerauit; aut quod saltem sanctus Naçarius ciuitatem Ianue tunc ad fidem Christi conuertit. si enim neutrum istorum duorum fuisset, tunc Ianuenses non permisissent beatum Naçarium tot diebus tam publice in Ianua predicare. sed aut ipsum cum iniuria expulissent aut diuersis supplicijs occidissent sicut Mediolanenses fecerunt. cum autem predictus Naçarius de Ianua Mediolanum iuisset et Christum ibi predicaret, fuit cum beato Celso a Mediolanensibus, qui tunc erant infideles, capite truncatus. sicut namque Mediolanenses Naçarium fidem Christi predicantem interfecerunt, quia adhuc erant infideles, sic et Ianuenses supradictum Naçarium fidem Christi Ianue predicantem occidissent, si non fuissent fideles. si uero queritur quo tempore Ianua fuit ad fidem Christi conuersa, dicimus quod, si tunc fidem Christi recepit quando Naçarius ibi predicauit, oportebit dicere quod .XXXUo. anno annorum post Christi passionem ciuitas Ianue recepit fidem Christi. et istud taliter ostendimus et probamus. constat enim per cronicas auctenticas quod Nero imperator mortuus est .XXXUI. anno post Christi passionem, et iste Nero, sicut dicit beatus Ieronimus in libro de Uiris illustribus, ultimo anno imperij sui sanctos apostolos Petrum et Paulum occidit. et eodem anno sanctum Naçarium similiter interfecit. et sic Naçarius .XXXUIo. anno post Christi passionem fuit martirio coronatus. ante autem mortem suam ad minus per annum apud Ianuam predicauit et sic manifeste coligitur quod .xxxu. anno post Christi passionem Naçarius fidem Christi in Ianua predicauit et ipsam ciuitatem ad fidem Christi conuertit. secundum hoc igitur ciuitas Ianue ad fidem Christi conuersa fuit anno a natiuitate Domini .LXUIIIo., a passione uero Domini anno .XXXU. si uero dicimus, quod magis credibile est, quod antequam Naçarius predicaret in Ianua, erat ad fidem conuersa, tunc oportebit dicere quod adhuc minus quam per annos .XXXUo. post Christi passionem ciuitas Ianue fuit ad fidem Christi conuersa. per ea igitur, que dicta sunt supra, et per hoc quod ciuitas Ianue tam cito post Christi passionem ad fidem Christi uenit, manifestum omnibus esse debet uerum esse quod supra diximus, scilicet quod ciuitas Ianue prima aut una de prioribus ciuitatibus Ytalie extitit, in qua fides Christi fuit publice predicata et publice recepta, et in qua Dei sacrificia fuerunt publice celebrata. hic ostenditur per rationem quod ciuitas Ianuensis fuit prima in Ytalia, uel una de prioribus, que fidem Christi recepit. capitulum tertium. Postquam ostendimus per auctoritates quod ciuitas nostra Ianue fuit prima in tota Ytalia, uel una de prioribus, que fidem Christi recepit, restat ut per rationem istud idem similiter ostendamus. constat enim per omnes cronicas et ystorias auctenticas quod Nero fuit primus inperator, qui persecutionem intulit Christianis. secundus fuit Domitianus, tertius fuit Traianus, quartus fuit Adrianus, .Us. fuit Antoninus Uerus, .UI. fuit Aurelius Comodus. et sic fere omnes alij imperatores usque ad Constantinum persecuti sunt crudeliter fidem Christi. a Nerone autem imperatore usque ad Constantinum, secundum cronicas, fluxerunt anni .CC.LIX.. siquidem Nero cepit imperare anno Domini .LUIIo., Constantinus uero anno Domini .CCCo.LXo. . in isto autem toto tempore imperatores per uniuersum mundum edictum miserunt ut Christiani ubique inquirerentur. in istis autem annis, in quibus durauit persecutio Christianorum, multa Christianorum milia fuerunt occisa, tam in Syria quam in Grecia, quam etiam in Ytalia et maxime Rome, Mediolani, Rauenne et in alijs partibus Ytalie. in omnibus autem istis annis nunquam aliquis Christianus in Ianua fuit occisus. ex quo uidetur quod iam tempore Neronis imperatoris, sub quo incepit Christianorum prima persecutio, erat ad fidem Christi conuersa. si enim infideles fuissent, certum est quod multos Christianos occidissent, quemadmodum ciuitates alie occidebant. sed forte aliquis nobis dicet quod ideo Ianuenses Christianos non occidebant, quia per Ianuam transitum non faciebant, istud autem stare non potest. constat enim quod fides Christianorum ortum habuit in Syria Palestine, quia omnes apostoli et primitiui Christiani de regno Ierosolimitano fuisse noscuntur. deinde de Syria Palestine fides Christi in Greciam uenit, de Grecia uenit in Ytaliam. maxime autem fides Christi per beatum Petrum apostolum fuit predicata Rome, ubi ipse beatus Petrus per annos .XXU. cathedram pontificalem tenuit. quis igitur ignorat quod multi Christiani infra istos .xxu. annos, quibus sanctus Petrus Rome stetit, tam de Syria quam de Gretia in Ytaliam ueniebant ut ad sanctum Petrum pergerent et eum, qui erat uicarius Christi, uisitarent? quis ignorat quod infra annos .CCLII., in quibus durauit persecutio, multa milia Christianorum, tam de Syria quam de Grcia, in Ytaliam uenerunt et de Ytalia in Greciam siue in Syriam profecti fuerunt? et cum Ianuenses semper naues habuerint, cum quibus ad partes ultramarinas et in Greciam pergebant, non est aliquod dubium quod multi tunc temporis per Ianuam transibant; siue qui uolebant de Ytalia ire in Syriam uel in Greciam, siue de Syria uel Grecia ad Ytaliam uenire cupiebant. et tamen, sicut dictum est, nullus unquam Christianus fuit ibi aliquo tempore interfectus. ex quo manifeste constat quod iam erant catholici et fideles Christiani. sed forte aliqui dicent: nos quidem negare non possumus propter rationem superius asignatam, quin multi Christiani per Ianuam transirent; sed tamen ita occulte transibant, quod cognosci non poterant. istud autem non habet apparentiam ueritatis. quomodo enim uerisimile est quod tot milia Chritianorum per annos .CC.LII. per Ianuam transirent et aliqui eorum cogniti non fuerint? preterea imperatores preceperant ut Christiani per omnes terras diligenter inquirerentur et occiderentur. Ianuenses, si tunc erant infideles, inquirere tenebantur et si inquisiuissent, et certum est quod multos inuenissent, quos occidere debuissent. nullus tamen christianus unquam ibi fuit occisus, ex quo manifeste habetur, ut supra dictum est, quod ex tunc ipsi Ianuenses iam erant fideles et ideo Christianos et fideles non persequebantur. sicut enim dicit sanctus Augustinus, boni non persequuntur bonos nec mali malos, sed boni malos et mali bonos. Ianuenses igitur, Christiani effecti, non persequebantur alios Christianos, quia boni non persecuntur bonos. Ianuenses uero, dum essent ydolatrie dediti, non persequebantur alios ydolatras, quia mali non persequuntur malos. Ianuenses igitur, facti Christiani, persequuntur hereticos, quia boni persequuntur malos. heretici autem persecuntur Catholicos, quia mali persecuntur bonos istam autem fidem Christi, quam ciuitas Ianue habuit, tam cito post passionem Christi recepit sic integram, sic illibatam seruauit, quod nullus hereticus unquam aliquod semen erroris ibi potuit spargere, nulla unquam heresis ibi potuit pululare. quamuis enim multe ciuitates Lombardie, que ciuitati Ianuensi sunt ualde uicine, fuerint heretica prauitate corupte, ciuitas tamen Ianue puritatem fidei illibatam tenuit et incorruptam seruauit. nulla utique ibi esse potuit errori admixtio, sed semper fundamentum tenuit catholice ueritatis. a seculo enim non est auditum quod aliquis natione Ianuensis unquam fuerit heretica prauitate corruptus; ymo, si aliquando aliquos hereticos de Lonbardia uel aliunde uenire Ianuam contingat, mox ut sciri possunt, capiuntur et ignibus comburuntur. et quoniam Ianuenses sic tempestiue fuerunt in fide Christi consolidati et fundati, ideo hodie inueniuntur esse et circa fidei sacramenta constantes et firmi, et circa officia ecclesiastica asidui et circa uerba Dei audienda deuoti. capitula .Ue. partis. Sequitur quinta pars, in qua agitur de triplici statu, quem secundum uarietatem temporis habuit ciuitas Ianue. et illa pars habet tria capitula. in primo capitulo agitur qualis et quanta fuit in statu sue inchoationis. in secundo qualis et quanta fuit in statu sue progressionis. in tertio qualis et quanta fuit et est in statu sue perfectionis. qualis et quanta fuit ciuitas Ianue in statu sue inchoationis. capitulum primum. Quoniam nemo repente fit summus et omnia magna incipiuntur a paruis et summa ab infimis, ideo ciuitas Ianue a paruis incepit et de paruis ad magna profecit et de magnis ad maxima peruenit. fuit enim in triplici statu, scilicet in statu inchoationis, progressionis et perfectionis. in statu inchoationis fuit multum parua. in statu progressionis fuit satis magna. in statu sue perfectionis fuit et est potens et maxima. iste est enim modus et gradus proficiendi, scilicet a paruis incipere, ad magna procedere et ad maxima peruenire. de hoc exemplum habemus in naturalibus, in corporalibus et in spiritualibus. in naturalibus quidem exemplum habemus, quod lux in sua perfectione non statim diffundit se, sed in modica luce aurore; postea procedit in maiorem lucem, tandem crescit in perfectam diem. et hoc est quod dicit sapientissimus Salomon: Semita iusti, quasi lux splendens, procedit et crescit usque ad perfectam diem. de hoc etiam exemplum habemus in corporalibus, quia quando homo nascitur, non nascitur semper in corpore uel etate perfectus, sed de pueritia uenit ad iuuentutem, de iuuentute ad uirilem etatem. habemus etiam de hoc exemplum in spiritualibus, quia nemo statim in gratia fit perfectus; sed de gratia incipiente progreditur ad gratiam proficientem, et de gratia proficiente peruenit ad gratiam confirmatam et perfectam. ciuitas igitur Ianue in statu sue inchoationis fuit tanquam aurora, idest lux modica, in statu sue progressionis fuit tanquam lux satis magna, in statu sue perfectionis fuit et est tanquam dies perfecta. similiter in statu sue inchoationis fuit quasi in pueritia, in statu sue progressionis fuit quasi in iuuentute firma, in statu perfectionis fuit et est quasi in uirili etate robusta. similiter in statu sue inchoationis habuit gratiam incipientem per quam sapienter incepit; in statu progressionis habuit gratiam proficientem, per quam laudabiliter profecit; in statu sue perfectionis habuit gratiam perfectam, per quam perfectionem in potentia et gloria apprehendit. qualis autem et quanta ciuitas Ianue in statu inchoationis fuerit, uel quid tunc egerit, hoc ad nostram notitiam non peruenit. aliqua tamen de ipsa leguntur, per que eius paruitas ab initio demonstratur. Solinus non uocat eam Ianuam, sed Ianiculam, uolens ex hoc eius innuere paruitatem. Titus Liuius non uocat eam ciuitatem, sed oppidum. est autem oppidum quodlibet castrum, quod dicitur oppidum, uel ab oppositione murorum uel ab opibus, idest diuitiis, que tempore guerre propter securitatem ibidem reponuntur. idem quoque Titus Liuius dicit quod quidam Affricanus, nomine Mago, Ianuam subito cepit et destruxit. si enim tunc magna et munita fuisset, ipsam tam subito capere non potuisset. in registro quoque palatij Ianuensis archiepiscopatus et in legenda sancti Romuli legitur quod Saraceni cum galeis et lignis ad partes nostras sepe ueniebant et maximas strages dabant. in istoriis autem antiquis nulla aut modica mentio de Ianua habetur, et hoc propter duas, ut credimus, causas. una est quia tam parua erat, quod ystoriagraphi de ipsa agere non curabant. alia causa est quia propter suam paruitatem non erat cognita nisi in locis uicinis, et ideo ystoriographi de ipsa notitiam non habebant. ista autem omnia, que prediximus, indicant quod ciuitas Ianue a principio fuit parua. sed uideamus quomodo ista, que tunc indicabant suam paruitatem, modo in maxima sunt conuersa et suam indicant dignitatem. que enim dicebatur Ianicula, modo uocari potest non solum Ianua siue porta, sed etiam Ianitrix siue portonaria. ipsa enim est Ianitrix siue portonaria maris, quia si claudit, nemo aperit, si aperit, nemo claudit. si enim ipsa claudit mare, non est aliqua gens usque in Suriam et Gretiam et usque ad ultimos Yspaniarum fines, que audeat nauigare secura. si uero mare apperit et ipsum custodit, omnes possunt nauigare secure. que prius dicebatur oppidum siue castrum, modo potest uocari regnum et quoddam imperium. que olim capta et destructa fuit ab Affricanis, modo facilius esset ut Ianua caperet et destrueret totam Africam, quam Africa Ianuam. que olim a Saracenis infestabatur, modo ad ciuitates Saracenorum potenter accedit, eas audacter inuadit et triumphaliter capit. que olim propter suam paruitatem non nominabatur in aliqua antiqua ystoria, modo propter sui sublimitatem nominatur per omnia mundi regna et imperia. cuius nomen olim non erat cognitum, nisi per uicinitates locorum, modo est diuulgatum usque in omnes fines orbis terrarum. ecce quomodo ciuitas Ianue a paruis incepit et de paruis ad magna processit et de magnis ad maxima peruenit. qualis et quanta ciuitas Ianue fuit et est in statu sue progressionis. capitulum secundum. Postquam uidimus de statu inchoationis ciuitatis nostre, in quo statu fuit satis parua, uideamus nunc de statu sue progressionis, in quo statu fuit multum magna. ciuitas autem Ianue, postquam crescere incepit, ad magnum statum peruenit et magna et magnifica et uictoriosissima opera fecit. et si uellemus omnia magnifica et uictoriosa opera enarrare, que fecit postquam crescere incepit, que quidem in cronica communis Ianue continentur, hoc esset nobis laboriosum et oporteret nos scribere magnum librum. et ideo tantum .IIIIor. opera magnifica et uictoriosa ponemus, que in cronica communis Ianue sunt scripta. quelibet enim ciuitas tenetur Deo, sibi, amicis et inimicis; nam Deo tenetur exibere honorem, sibi procurare comunem utilitatem, amicis exibere consolationem, inimicis secundum regulam euangelicam dare amorem. sed homines mundi magis desiderant de suis inimicis habere uictoriam, quam eis inpendere caritatem operosam. ideoque ponemus hic ad presens unum opus uictoriosum, quod fecit ciuitas Ianue in statu sue progressionis, quod quidem fuit ad Dei honorem. aliud, quod fuit ad ipsius ciuitatis magnam utilitatem. tertium, quod fuit ad amicorum et Christianorum magnam consolationem .IIIIm., quod fuit ad magnam ciuitatis uictoriam et exaltationem. primo ergo ponamus factum uictoriosum, quod fuit ad magnum Dei honorem. siquidem inimici crucis Christi, scilicet Saraceni, Ierusalem detinebant et ubi fuit crucifixus Christus, ibi adorabatur Machometus. terra illa, que consecrata erat sanguine Christi, fedabatur immundis operibus filiorum dyaboli. sepulcrum, in quo pretiosum corpus Christi iacuerat, in manibus porcorum et canum deditum erat. quocirca Ianuenses, animati ut Christi tantam iniuriam uindicarent et sepulcrum Christi de manibus Saracenorum eriperent, galeas .XL. fortiter armauerunt et Ierusalem ceperunt et Godofredum de Bugnono regem constituerunt. ceperunt tunc Acharon et Gibelletum minorem. Cersonam quoque et Açotum et Tortosam. capta autem fuit Ierusalem anno Domini .M.LXXXXIXo. cum uero ad sepulcrum Domini accessissent, rogauerunt Christum ut lumen de celo eis mitteret, quod mitti alijs temporibus consueuit. cum igitur sic orarent, uisibiliter uiderunt quod lumen de celo descendit, et lanpades .XUI., que ibi pendebant extincte, illo igne diuinitus sunt accense, et sic Deo omnes gratias retulerunt. Capharus autem, qui fuit primus gestorum communis Ianue cronographus, dicit se predicte captioni interfuisse et supra dictum lumen de celo descendere et lampades accensas conspexisse. anno quoque sequenti armauerunt galeas .XXUI. et naues .UI. et in Siriam perriexerunt, et mortuo Godofredo rege Ierosolimitano, Balduinum, ducem Lotoringie, fratrem ipsius Godofredi, regem loco ipsius constituerunt. et Cesaream et multas ciuitates Sarracenorum preliando ceperunt, in quibus ecclesias Christi erexerunt. anno uero Domini .M.CUI. Ianuenses, .XL. galeas armantes, in Siriam sunt profecti, et Tripolim et Gibellum maiorem ceperunt, et ciuitates illas Christi ecclesiis repleuerunt. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis quoddam aliud factum uictoriosum, quod cessit ad ipsius ciuitatis magnam utilitatem. nam circa annos Domini .D.CCCC.XXXIII. cum Ianuenses cum galeis armatis ad quedam loca, ut dicitur, processissent, ecce galee plures Saracenorum, de Affrica uenientes, ciuitatem Ianue hostiliter intrauerunt et ciuitatem cum armis percurrentes, magnam hominum cedem fecerunt. ipsam quoque ciuitatem thesauris et diuitijs spoliarunt. insuper paruulos et mulieres captiuas et captiuos duxerunt ad suam patriam. dum igitur recessissent, galee Ianuensium applicuerunt et audientes casum tam tristem et tam dolorosum, inimicos, accensis animis, tamquam leones feroces sunt protinus insecuti. Sarraceni autem in quadam insula Sardinee de Buxinarijs, que Insclamontor dicitur, residebant ut spolia diuiderent et comessationibus uacarent. Ianuenses hostes uiriliter sunt agressi et omnes gladio trucidarunt, unde usque hodie, sicut dicunt illi qui uiderunt, ibidem ostenditur, aceruus ossium occisorum in testimonium tante occisionis facte. quocirca Ianuenses, recuperatis uxoribus et filijs et thesauris, Ianuam cum inmenso gaudio redierunt. ista autem tanta strages hominum, a Sarracenis in Ianua facta, permonstrata fuit Ianue in quodam fonte conuerso in sanguinem, qui uno die largissime emanauit in loco, qui hodie dicitur Fontanella, sicut infra dicetur in titulo de Theodolfo, episcopo nono. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis aliud factum uictoriosum, quod cessit in magnam Christianorum consolationem. siquidem Antiochena ciuitas a Saracenis fuerat capta et a Christianis ablata, de quo inmenso dolore Ecclesia et tota Christianitas fuit afflicta, tum quia erat ciuitas nobilis, tum quia nomen Christianitatis primo ortum habuit, tum quia beatus Petrus apostolus primam cathedram pontificalem ibi tenuit et per septem annos ibi sedit, tum quia corona et tunsura clericorum ibi primo incepit. quocirca summus pontifex Ianuenses requisiuit ut ad recuperationem ciuitatis Antiochie exercitum mitterent galearum. Ianuenses igitur summo pontifici obedientes, galeas .XL., ut supra dictum est, armatas strenue in Siriam direxerunt. anno autem Domini .Mo.LXXXXIXo. cum magno exercitu Galicorum et aliorum peregrinorum sub duce Godofredo de Bugnono, Antiochiam uenientes, ipsam potenter ceperunt, Deo gratias magnas referentes. Sarraceni uero, magno exercitu congregato, Antiochiam redierunt, ipsam recuperare uolentes. sed Ianuenses cum ceteris Christianis ipsos penitus fugauerunt, et sic Ianuenses cum uictoria magna et immenso gaudio ad propria sunt reuersi. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis aliud factum magnificum, quod ad magnam uictoriam de hostibus eis cessit. nam circa Domini annos .M.CXX. Ianuenses contra Pisanos galeas .LXXX. et gatas multas et alia ligna potenter armauerunt, et per Arnum fluuium pergentes et in terram descendentes, stantarium et uexilla in terra fixerunt et exercitum Pisanorum fugarunt, et sic Pisani territi cum eis composuerunt, promittentes quicquid Ianuenses peterent se facturos. et quoniam Pisani multos Ianuenses in carcere detinebant, Ianuenses illuc accesserunt et eos inde eduxerunt, et sic omnia, que uoluerunt, ad libitum asecuti, Ianuam cum magna redierunt gloria. qualis et quanta ciuitas Ianue fuit et est in statu sue perfectionis. capitulum tertium.  Postquam uidimus qualis et quanta fuit ciuitas Ianue in statu sue inchoationis et progressionis, nunc restat uidere qualis et quanta fuit et est in statu sue perfectionis. in quo quidem statu fuit et est potens et maxima. istum autem statum credimus incepisse ab illo tempore circa, quo fuit archiepiscopali honore sublimata, quod quidem fuit anno Domini .M.CXXXIII. et tunc ciuitas Ianue multum cepit crescere et nomen suum ubique terrarum plurimum dilatare. dignum enim fuit ut tunc inciperet amplius sublimari quando honore archiepiscopali meruit exaltari ut, sicut in ea crescere cepit spiritualis autoritas, sic et cresceret secularis potestas, ut diuitiis et potentia inciperet esse gloriosior, que facta fuerat archiepiscopali dignitate sublimior. ab illo igitur tempore diuitiis et gloria multum creuit et multum potentiam, et dominium ampliauit. in tantum quidem creuit, quod eius potentiam experta est magnificentia regum, gens Saracenorum et etiam ciuitas Uenetorum nec non et ciuitas Pisanorum. ista autem ostendamus per pauca exempla, que in cronica communis Ianue inuenimus ueraci, ut credimus, stillo conscripta. si omnia, que ibi sunt scripta de ista materia, uellemus hic scribere, posset nimia prolixitas auditorum animos honerare. ostendamus igitur quomodo potentiam ciuitatis Ianue imperialis magnificentia est experta. si enim aliquando reges uel principes uel imperatores Ecclesie contradicere uoluerunt, Ianuenses semper, fide inconcussa deuotione sedula, Ecclesie adheserunt non timentes potentias regum, non formidantes animositates principum, paruipendentes minas et precepta imperatorum. anno Domini .M.oC.LU. Fredericus imperator Ianuam misit ut solempnes ambasiatores, cum pleno mandato faciendi quicquid preciperet, ad suam presentiam mitterentur. missi sunt igitur ambasiatores, non tamen, ut petebat, mandatum portantes plenum. cum igitur uenissent, petijt imperator ut sibi Ianuenses homagium facerent, fidelitatem iurarent, obsides sibi darent, tributa persoluerent. et multa alia grauia postulabat. que cum ambasiatores audissent, insalutato hospite, Ianuam redierunt et omnia in consilio retulerunt. diffinitum est in consilio ut omnia, que imperator postulabat, denegentur. sola tamen sibi fidelitas offeratur. quod cum imperator audisset, in iram et furorem est maximum excitatus, minans quod ad ciuitatem ueniret potenter et sue dominationi subiciet. Ianuenses igitur ad defendendum se uiriliter parauerunt, ciuitatem muro cingentes et alias fortilitias erigentes. sed cum imperator tantam eorum constantiam audiuisset, a suo proposito destitit et sola fidelitate contentus fuit. anno quoque Domini .Mo.C.LXIIo., cum Alexander IIIs canonice in papam fuisset electus, Fredericus imperator .IIIIor. alios in summos pontifices successiue per tyrampnidem fieri procurauit, dicto Alexandro totis uiribus se opponens. qui tamen omnes electi mala morte perierunt. sicut enim male intrauerunt, ita male exiuerunt. cuius rei causa sisma inter papam et imperatorem longo tempore perdurauit. sed cum Alexander timore imperatoris non posset in Urbe consistere, misit Ianuensibus ut ipsum de manu pharaonis eriperent et ipsum Ianuam deportarent. quocirca Ianuenses galeas armauerunt et ipsum papam Alexandrum Ianuam deportauerunt, minas imperatoris paruipendentes dummodo Ecclesie seruirent. postmodum autem ipsum in Franciam portauerunt. qualiter autem Frederico primo et Octoni et Conrado et Frederico secundo imperatoribus ab Ecclesia excommunicatis et sismaticis Ianuenses totis uiribus in fauorem Ecclesie restiterunt, sufficienter in cronicis et in ystorijs omnia reperiuntur expressa. anno quoque Domini .Mo.CCo.XLIIII., cum alius Fredericus imperator dominum Innocentium papam IIIIm in Subtrio teneret obsessum Ianuenses galeas .XXIIIIor. armauerunt et de Ciuitate Uetula accipientes ipsum papam, eum Ianuam deduxerunt; quod quidem imperatori displicuit uehementer, maxime cum sciret quod ipse Innocentius Lugdunum pergeret, ut contra se consilium celebraret et ipsum ab imperio deponeret, sicut iuit et ipsum ibi deposuit. sed Ianuenses penitus de ipsa indignatione non curauerunt. potentiam Ianuensium sepe enim gens Saracenorum experta est. nam magnas et famosas ciuitates obsederunt atque ceperunt, scilicet Armariam atque Tortosam cum stolo maximo galearum, quas ceperunt anno Domini .M.C.XLUIII. in captione enim Armarie habuerunt Ianuenses .LXIIII. galeas et multas naues. capientes dictam ciuitatem, ceperunt in ea uiginti .Ma. hominum, exceptis illis, qui fuerunt in prelio interfecti. sequenti uero anno Tortosam accedentes, eam potenter ceperunt. Septam quoque, ciuitatem Saracenorum famosam et populosam, potenter obsederunt anno scilicet Domini .M.CC.XXXII., ubi fuerunt magne naues .LXX., minores uero .XXX., galee quoque .XX. et multa alia ligna armata. Damiatam quoque anno Domini .M.CC.XX., adiuuantibus Francis, potenter ceperunt. potentiam etiam Ianue sepe experta est ciuitas Pisanorum. nam Ianuenses sepe portum Pisanum intrauerunt et turres funditus destruxerunt. Plumbinum quoque penitus destruentes, mulieres et paruulos Ianuam deduxerunt. quid plura? si uellemus omnes uictorias enarrare, quas Ianuenses de Pisanis diuersis temporibus habuerunt, fatigaremus calamum et forte legentibus faceremus fastidium et auditorum grauaremus auditum. et ideo qui ista scire desiderat, cronicas communis Ianue legat et ibi inueniet omnia diligentius exarata. unum tamen opus uictoriosum, quod nostris temporibus accidit, nolumus sub silentio preterire. anno quidem Domini .Mo.CCo. .LXXXIIIo. Pisani galeas .LXXII. et alia ligna plura armauerunt ut Riperiam Ianue percurrerent et dampna multa inferrent. Ianuenses uero contra eos galeas .LXXXXUI. uiriliter armauerunt, in quibus dominus Obertus Aurie, qui tunc erat capitaneus communis Ianue, fuit admiratus constitutus. triginta autem .UI. istarum galearum per dies plures iam armate fuerant, in quibus dominus Benedictus fuerat admiratus constitutus, qui contra Pisanos in Sardiniam fuerat profectus. et ecce cum suo stolo superuenit et stolo domini capitanei se coniunxit et cum galee Ianuensium galeas Pisanorum super portum inuenissent Pisanum, eas potenter inuadunt, ita quod .XXXIII. galeas acceperunt, quibusdam alijs in mari demersis. quanta autem strages et occisio hominum Pisanorum ibi fuerit, compassio esset referre et stupor audire. numerus autem captiuorum et occisorum ad .x. milia et ultra dicitur ascendisse. Ianuenses igitur ex tali uictoria nullam pompam nec uanagloriam ostenderunt, Dei magnalia laudauerunt, qui fecit mirabilia magna solus. de ciuitate Uenetorum hoc dicendum est, quod olim ipsi Ueneti Ianuensibus dampna plurima intulerunt. causa autem fuit quia ciues nostri, qui tunc temporis erant minus considerantes prouide, super galeas suas ponebant gentem Lombardicam, artis nautice insciam et marinis prelijs inexpertam. et ideo, sicut ad remigandum indocti erant, sic ad pugnandum erant inutiles et ad omnia opera exequenda inexperti et rudes. tales enim melius sciunt terram scindere quam equoreas undas sulcare, melius ducere uehicula quam uasa gubernare marina. tales languente stomaco et dolore capite circumuento, malunt gemitus querulosos emittere, quam ad hostes uiuaciter proclamare, malunt ymis prostrati incombere, quam planctis tremulis languentia corpora sustentare. tales igitur homines circa bella pedestria occupentur et ad prelia classica nullatenus proficiscantur. unusquisque enim homo in illo opere amplius ualet in quo maius exercitium habet, propter quod ciues nostri moderni, salubriori utentes consilio, super galeas et naues suas gentem non ponunt Lombardicam nec alienigenam, sed propriam atque domesticam. et ideo postmodum de Uenetis et Pisanis et eorum galeis plures uictorias habuerunt. unum autem opus uictoriosum hic ponimus, quod moderno tempore nouimus accidisse. anno quidem Domini .M.CC.LXXXXIIIIo., dum quidarn merchatores de Ianua ad partes Romanie pergerent, intellexerunt quod quedam galee Uenetorum naues .III. Ianuensium, pretiosis mercibus honustas, ceperunt et multa alia grauamina in diuersis locis Ianuensibus intulerunt. erant autem galee Uenetorum numero .XXUIII. et .IIII.or . ligna, que erant .LXXX. remigum. galee uero mercatorum de Ianua erant numero .XUIII. et duo ligna .LXXX. remigum. dicti etiam mercatores de Ianua, çelo patrie animati, onera sua apud Peram deposuerunt et nobilem uirum dominum Nicholinum Spinulam, qui ad imperatorem Grecorum a communi Ianue sollempnis nuntius fuerat destinatus, in suum admiratum eligentes, ad ferendum auxilium fratribus suis profecti sunt. prius tamen per duos fratres Minores ad capitaneum galearum Uenetorum miserunt, rogantes quod cum inter eos treuga esset, fratres suos, quos ceperant, cum nauibus et rebus libere dimitterent. illi superbe nimium respondentes et de sua multitudine confidentes, ad expugnandas galeas Ianuensium totis uiribus properabant. Ianuenses igitur prelium declinabant, maxime quia illi in maiori numero satis erant. cum igitur Ianuenses cum suis galeis in portu Layacij se recepissent et uiderent stolum galearum Uenetorum contra se ad prelium preparare, a portu se elongauerunt et ad se defendendum uiriliter parauerunt. et ecce accidit incredibilis uictoria et nostris temporibus inaudita et de Celo, ut credimus, preparata, quia tam pauce galee Ianue contra tantam galearum multitudinem Uenetorum, fortiter preliantes, omnes debellauerunt et .XXU. uictoriose ceperunt, que omnes erant onuste mercibus pretiosis. relique autem fuge presidio euaserunt. in isto autem facto impletum et quod dixit Iudas Machabeus prout in libro Machabeorum habetur. cum enim illi qui erant ex parte Iude essent pauci et hostes essent multi, uolens Iudas supradictos suos adiuuare, dixit eis: Facile est concludi multos in manibus paucorum nec est differentia in conspectu Dei celi liberare in multis uel in paucis, quia non in multitudine exercitus uictoria belli, sed de celo est fortitudo. ipsi ueniunt ad nos in multitudine contumaci et superba ut disperdant nos; nos uero pugnabimus pro animabus nostris, et ipse Dominus conteret eos ante faciem nostram. ista autem uerba, que dicta fuerunt de illo prelio antiquo, dici possunt omnia per ordinem de isto prelio moderno. illi erant multi, nostri uero pauci. illi ueniebant cum contumacia et superbia, nostri stabant pro iustitia. illi ueniebant ut disperderent et spoliarent, nostri fortiter stabant ut se defenderent. et ideo facile fuit Deo multos in manibus paucorum concludere, quia non est differentia in conspectu Dei celi in multis uel in paucis liberare. ceterum ipsi Ueneti ex supradicta strage tam miserabili, nimio dolore ac rubore perfusi, conati sunt tantam suam uerecundiam uerbis et factis tegere et quibusdam fictis coloribus paliare. uerbis quidem tegere uoluerunt, quia ad diuersas prouincias propinquas et remotas scripsisse dicuntur quod iam nolebant in partibus Armenie seu Syrie cum Ianuensibus confligere, sed uolebant eorum fines potenter inuadere, portum uiolenter intrare et ipsos triumphaliter debellare. factis autem tegere uoluerunt, quia nulli Ueneti nauigare debeant, sed omnes ad impugnationem Ianuensium se disponant. insuper conati sunt Cathalanos et Siculos precibus et promissis contra Ianuenses sibi facere federatos. Triuisinos quoque et Paduanos ac Ferrarienses et Cremonenses et ceteros iuxta ripam Padi habitantes ceperunt in sui auxilium inuocare, et nautas et bellatores inde conducere. ceperunt quoque multas galeas de nouo construere, arma et cetera neccessaria preparare. uidisses tunc totam ciuitatem Uenetiarum rebus nauticis occupari, repleri tumultibus, uociferationibus agitari. nam hic erat strepitus artificum, ibi fragor armorum, ibi clamor irrationabilium populorum. at Ianuenses, talia audientes tonitrua, ad defensionem uiriliter se accingunt, galeas construunt, arma preparant et omnia rebus bellicis neccessaria diligenti studio subministrant, non curantes cum aliquibus confederationem facere, nec bellatores siue nautas aliunde conducere, nec auxilium ab aliquibus mendicare, scientes quod per se ipsos sufficientes sunt hostibus resistere, imo de ipsis nobiliter triumphare. fecerunt igitur Ianuenses deuetum ne aliqui nauigent, fecerunt et edictum ut omnes Ianuenses, ubicumque sint, Ianuam reuertantur, quamuis Satis pauci dicuntur fuisse reuersi. anno igitur Domini .M.CC.LXXXXU. de mense ianuarij nobilem uirum dominum Ubertum Aurie admiratum generalem constituunt et ei ordinandi et tractandi omnia huic operi expedientia de consilio credentie plenam potestatem committunt. et quamuis commune et aliqui ciues plures haberent galeas, dictus tamen dominus admiratus de consilio credentie multas alias galeas de nouo statuit construendas, ita quod in uniuerso habuerunt .CC. et amplius corpora galearum. Dum ista sic fierent, ecce ad aures summi pontificis domini Bonifatij .UIII., fama celebri deferente, peruenit quod Ianuenses et Ueneti grandes faciunt apparatus, ut mutuo se in mari inueniant, uires suas alternatim exerceant et mutua decertatione confligant. summus autem pontifex predictus, uidens istarum duarum ciuitatum discordiam ad magnam totius Christianitatis cedere posse iacturam et maxime ad impedimentum negotij Terre sancte, uolens tantis obuiare periculis, ad utramque ciuitatem legatos sollempnes transmisit, mandans per litteras apostolicas ut sollempnes ambaxatores, habentes plenum mandatum, ad suam presentiam mittere non postponant. nam Ianuam episcopum Messanensem misit, archiepiscopum uero Reginum Uenetias, destinauit. qui utique ad ciuitates sibi iniunctas de mense martij peruenerunt, michi quoque mandauit ut pro ipso negotio ad suam presentiam festinarem. episcopum uero Uenetorum, qui ad curiam iuerat alia de causa, summus pontifex ista de causa retinuit. per eosdem etiam legatos inter utramque X ciuitatem treugas indixit, quas usque ad festum sancti Iohannis Baptiste proximum uenturum obseruandas mandauit sub pena scilicet excommunicationis, quam ipso facto incurrere uoluit transgressores. electi sunt igitur in ambaxatores duo nobiles, scilicet dominus Luchetus Gattiluxius et dominus Porchettus Saluaticus et duo iurisperiti, scilicet dominus Manuel Osbergerius et dominus Petrus de Ugolino. cum igitur ad summi pontificis uenissemus presentiam, longus de pace seu treuga hinc inde habitus est tractatus. ibi enim moram .c. dierum et amplius contraximus, tum quia summus pontifex circa pacem illustris regis Sicilie et Siculorum fuerat utiliter occupatus, tum quia duo de ambaxiatoribus Uenetorum Uenetias sunt reuersi, qui tandem post expectationem diutinam ad curiam redierunt. et quoniam dicti ambaxatores sciebant de armamento tam inclito, tam nobili, tam potenti, quod uidebantur facere Ianuenses, ideo per quosdam modos latebrosos et occultos totis uiribus laborabant ut ipsum armamentum per summum pontificem deberet totaliter impediri, modo summum pontificem inducendo ut tam Uenetis quam Ianuensibus deberet sub pena excommunicationis precipere quod armamentum dimitterent et sibi mutuo cum galeis obuiam non exirent, modo ipsi summo pontifici suadendo ut treugas iam finitas usque ad festum sancti Michaelis auctoritas Apostolica prolongaret, ut sic armamentum Ianuensium impediret. sed quoniam dicit Salomon frustra iacitur rete ante oculos pennatorum, ideo ambaxatores Ianuensium oculati et pennati, idest sapientes et cauti eorum latebras detegebant et eorum conatus ad nichilum redigebant. at Ianuenses uidentes tam diu negotium in curia Romana differri et nichil ad effectum deduci; considerantes etiam quod treugue terminus per summum pontificem assignatus iam erat elapsus, ideo ad complendum et perficiendum suum armamentum uiriliter processerunt, comitarias assignantes, uexilla destribuentes, stantarium erigentes et supersigna fieri facientes, ita quod octo milia supersigna, tam serica quam deaurata, fuisse dicuntur in breui tempore preparata. uidisses tunc totam ciuitatem Ianue iubilo inmenso repleri et totam Riperiam ad gaudium et letitiam commoueri. nam alij incedebant sericis floreis insigniti, alij supersignis deauratis et sericis decorati, alij armis fulgentibus adornati, omnes autem nimia exultatione repleti. sic enim omnes ad istam pugnam properabant, tanquam si ad spolia diuidenda pergerent uel ad thesauros inueniendos currerent uel ad nuptias properarent. multi quoque, qui remanere poterant, ultro se offerebant ac spontanei ibant, imo retineri non poterant. sicut enim homines consueuerunt cogi ire ad prelium, sic istos quodammodo cogi oportebat ut remanerent, a prelio magis freno trahendi indigentes quam stimulo prouocandi. et, quod erat mirabile, filius non erat contentus de patre, nec pater de filio, nec frater de fratre. sed filius patrem, pater filium, frater fratrem alacritate mirabili sequebantur. in illo quoque stolo siue armamento tam inclito fuit tota nobilitas ciuitatis, totus flos iuuentutis, tota electio popularis, tota Riperie fortitudo. utinam sic essemus prompti ad Christi uindicandas iniurias, sicut sumus ad nostras. utinam tam gloriosum armamentum fuisset in recuperationem Terre sancte conuersum, quia omnes hostes fidei Christiane, qui tam magnificum stolum conspicerent, uires perderent, territi fugerent et colla submitterent. sed spero in Domino quod alias faciemus pro Christo quod modo fecisse uidemur pro mundo. quid multis moror? a die .xu. iulij usque ad diem .xum. augusti galee .cc. fuerunt armate cum magna gloria, letitia et triumpho. placuit tamen domino admirato et sapientibus ut ad galeas .CLXU. reducerentur, quod et factum est, ita tamen quod nulla galea fuit, que ad minus .ccxx. armatos homines, ut communiter dicitur, non haberet; alique tamen .CCL., aliquando uero .CCC. habuisse dicuntur. quicumque autem nobilis uiros de ciuitate uel de Riperia super suam galeam habere poterat, expensis et sumptibus non parcebat. in illo igitur stolo tam magnifico fuisse dicuntur .XLU. milia hominum bellatorum. tot etiam homines in ciuitate et Riperia remanserunt, quod, si oportuisset, adhuc .XL. galeas armare nobiliter potuissent, custodibus sufficientibus in ciuitate et Riperia derelictis. uerum quoniam Ianuenses intellexerunt quod Ueneti multa uerba ampulosa et iactantie plena protulerant et per diuersas regiones tam propinquas quam longinquas scripserant, se scilicet usque ad portum Ianue uenturos esse cum magno exercitu galearum ut ibi potentiam suam ostenderent et iura pariter demonstrarent, ideo ex parte potestatis et capitanei et sapientum Credentie duci Uenitiarum littere fuerunt directe, inter cetera continentes quod indecens uideretur si Ianuenses permitterent exercitum galearum Uenetorum tam longas semitas marinas percurrere, tantas equoreas undas sulcare, tantam in nauigando fatigationem assumere ut scilicet usque ad portum Ianuensem nauigando uenirent. et ideo notum eis faciunt quod dominus Obertus Aurie admiratus cum stolo suo galearum usque in Siciliam obuiam eis uenit ut ibi eos aut inueniat presentes aut expectet absentes et tunc ipsi Ueneti iura sua proferrent, et Ianuenses similiter iura sua producerent, et Deus, qui est secretorum cognitor et uirium omnium sapientissimus ponderator, utriusque partis iura in iudicij sui statera uibrabit et unicuique ius suum tribuet, prout iustum esse prospexerit, et iustitia flagitabit. missis igitur litteris supradictis, recessit de partibus Ianue cum suo stolo dominus admiratus ad partes Sicilie profecturus, habens secum salutis nostre signum salutiferum triumphale, scilicet uere Crucis uexillum. intra hec de curia, infecto negotio, rediuimus et totum stolum galearum iam de Ianua et de finibus recessisse inuenimus. cum igitur dominus admiratus ad partes Sicilie aduenisset, uehementer cum toto suo exercitu doluit quod ibi Uenetos non inuenit. quocirca tam in portu Messano, quam alibi per dies .XUIII. eos expectauit, omnibus Siculis admirantibus et pre admiratione stupentibus et pre stupore quodammodo a se ipsis deficientibus de stolo galearum tam magnifico, tam inclito, tam potenti. Sed certe satis et diu expectare potuisset, quia de stolo Uenetorum non erat uox aliqua neque sensus. qui enim iactauerant se uenturos esse usque ad partes remotas Ianuensium, uenire noluerunt usque ad partes uiciniores Siculorum. et qui dixerant quod portum Ianue potenter intrarent, ipsi intra suum portum se uiliter incluserunt. Ianuenses autem adhuc ulterius processissent et gulfum Uenetorum intrassent, nisi quia iam tempus uenerat autumpnale. et quoniam tunc sepe fieri consueuit temporis mutatio, ideo periculosa fuisset tam longa nauigatio, propter quod dominus admiratus cum stolo ad propria cum gloria multa reuersus est et a toto populo et clero et a nobis gloriose susceptus, precedente salutifero Crucis uexillo, cum immenso gaudio et triumpho. ideoque ipsis Uenetis conuenire potest uerbum sapientissimum Salomonis dicentis: Nubes, uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus et promissa non implens. sepe enim uidemus quod nubes, magna emittentes tonitrua, magnas pluuias comminantur et tamen sepe non faciunt quod minantur. sepe etiam aliqui uenti minantur se pluuias uelle adducere et tamen sepius non adducunt. eodem modo sunt multi uanagloriosi, qui habent uerba magnifica, sed opera fere nulla. ideo de talibus bene dicitur: nubes, uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus, idest uanagloriosus, et promissa non implens. istud per omnia in ipsis Uenetis uerificatum esse uidemus. fecerunt quidem multa tonitrua, idest uerba comminatoria, emiserunt uentos, idest uerba uentosa, habuerunt quoque ampla promissa, sed tamen non emiserunt pluuias, quia non habuerunt aliqua opera uirtuosa. et ideo de eis bene dicitur: Nubes et uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus, idest uanagloriosus, et promissa non implens. capitula .UIe. partis. Sequitur sexta pars, in qua agitur de seculari regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo dicitur quod Ianuensis ciuitas fuit diuerso regimine gubernata. in secundo dicitur quod tutius est regi ab uno, quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. in tertio ponitur periculum quod prouenit ex regimine malo et utilitas que prouenit ex regimine bono. quod ciuitas Ianue fuit diuerso regimine gubernata. capitulum primum. Ciuitas Ianuensis secundum temporum uarietatem habuit rectorum diuersitatem. nam primo eam rexerunt consules, qui de ipsa ciuitate annis singulis eligebantur et multa facta uirtuosa eorum temporibus fuerunt peracta. durauit autem regimen consulum usque ad annos Domini .M.C.LXXXX., uerumtamen adhuc interpollatim regebatur ciuitas modo per consules modo per potestates, et hoc usque ad annos Domini .M.CC.XUIo. ab illo enim tempore citra non fuerunt aliqui consules de communi, sed semper fuerunt de foris potestates; postea uero recta fuit ciuitas per potestates et primus potestas fuit Manegoldus ciuis Brisiensis. eligebantur etiam annis singulis .UIII. nobiles ut potestati assisterent et de eorum consilio potestas se regeret. durauit autem regimen potestatum usque ad annos Domini .M.CC.LXX. . ponere autem nomina potestatum et consulum nimis esset prolixum, sed qui hoc scire desiderat, in cronica Communis ista requirat. post hec autem electi sunt capitanei, uidelicet nobiles uiri dominus Obertus Spinula et dominus Obertus Aurie. electus quoque est abbas et antiani. quamuis enim annis singulis potestas aliquis eligeretur, penes tamen capitaneos merum et mixtum imperium residebat. durauit autem regimen capitaneorum usque ad annos Domini .M.CC.LXXXXI. . tandem rediit regimen ad potestates. capitaneus tamen de foris eligitur, abbas uero et antiani in suo gradu et regimine perseuerant, et istud regimen modo currit. utrum autem regimen ipsum mutandum sit ignoramus; rogamus tamen Deum ut, si aliquando mutari debuerit, semper in melius permutetur. sed nichil obest regi per consules uel per potestates uel capitaneos uel abbates, dummodo res publica bene regatur. super hoc autem ponere possumus tale exemplum, quod etiam sanctus Augustinus in parte tangit. si enim aliquis homo habet tres claues alicuius porte siue ianue, una quarum est aurea, alia argentea, tertia lignea, respiciendo quidem ad pretiositatem materie, melius ualet clauis aurea et argentea, quam lignea; sed si lignea melius aperit ianuam, melius ualebit lignea, quam aurea et argentea, quantum scilicet ad officium aperiendi. ponamus igitur tres homines, quorum unus multum est potens, iste est quasi clauis aurea; alius multum est diues uel sapiens, iste est quasi clauis argentea; alius est pauper et conditionis infime, iste est quasi clauis lignea. certum est autem quod, quantum ad extimationem mundi, plus ualent et plus extimantur potentes et diuites, quam pauperes. sed si pauper melius et iustius rempublicam regit quam potens uel diues, iste debet melior reputari, quantum scilicet ad officium presidendi. de hoc habemus exemplum in ueteri Testamento. ibi quidem duo erant, unus potens et diues et rex, scilicet Saul, qui erat quasi clauis aurea; alius pauper et pastor ouium, scilicet Dauid, qui erat quasi clauis lignea. et tamen Deus, uidens quod Saul rempublicam non bene regebat et sciens quod Dauid, pauper et pastor melius rempublicam gubernaturus erat, Saulem regem abiecit et Dauid pauperem in regimine collocauit. per quod datur intelligi quod nichil obest qualis conditionis sit rector, dummodo rempublicam iuste et laudabiliter regat. eodem modo dicimus quod nichil obest per quoscumque ciuitas nostra regatur, dummodo bene et iuste regatur. si enim melius regitur per consules quam per potestates, meliores sunt consules. si uero melius regitur per potestates quam per consules, melius ualent potestates. si uero melius et iustius per capitaneos regitur et abbates, melius ualent isti quam illi. ille enim semper ad regimen magis est preficiendus, qui ad regendum magis inuenitur ydoneus. in rectore non est attendenda persone qualitas, sed uirtutum probitas, iustitie equitas, matura discretio cordis et animi magnitudo. quod tutius est regi ab uno quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. capitulum .2. Rectores et magistratus sunt utiles et neccessarij ad rempublicam gubernandam. sicut enim dicit beatus Petrus apostolus, positi sunt a Deo ad uindictam malefactorum, laudem uero bonorum. tutius tamen est regi ab uno quam a multis, ex eo quod multi rectores sepe fiunt discordes et discordia rectorum est ad conturbationem maximam subditorum. sicut enim uentis contrariantibus mare concutitur, sic rectoribus discordantibus populus dissipatur. ideo conqueritur Dominus per Prophetam, dicens: Pastores multi demoliti sunt uineam meam. tutius est igitur regimen unius quam multorum. ideo Dominus pro magno munere per Prophetam populo suo promisit, dicens quod ponetur sibi caput unum et quod princeps unus erit in medio eorum. istud autem per multa exempla in naturalibus ostendere possumus. de hoc enim habemus exemplum in mundo, quia totus mundus regitur ab uno opifice. sicut enim solus Deus omnia creauit, sic et ipse solus omnia gubernat et regit. de hoc etiam exemplum habemus in corpore humano, quia omnia membra corporis reguntur ab uno capite. si enim in corpore essent duo capita, tunc esset magnum scisma et diuisio inter membra. de hoc iterum exemplum habemus in anima, quia omnes uires et potentie anime ab una ratione reguntur. omnes enim cogitationes, intentiones et uoluntates ratio tanquam rex aduocat et prout expedit ordinat. de hoc etiam exemplum habemus in apibus, que reguntur ab uno rege. omnes enim uni regi obediunt. nam ipso egrediente egrediuntur, ipso redeunte redeunt et ipso stante quiescunt. iterum exemplum habemus in numeris, omnes enim numeri deriuantur ab uno. cum igitur in naturalibus inueniamus quod omnia disponuntur ab uno, debet etiam esse in hominibus ut scilicet omnes regantur ab uno, maxime cum ars naturam debeat imitari. uerum est tamen quod, quando sunt multi rectores, qui sunt concordes et in iustitia uniti et in republica conseruanda uoluntarij, per tales quidem, quamuis sint multi, potest respublica salubriter gubernari. et ideo optandum est quod ubi sunt multi rectores, semper ad inuicem sint concordes, nisi forte ad iniustitiam declinarent, tunc enim potius esset optandum quod inueniantur discordes. sicut enim bonum unitum est fortius, sic malum diuisum est debilius. uidemus enim quod, quando sunt multi qui nauem uel aliquam rem ponderosam trahunt, si uires eorum uniuntur, sunt ad trahendum fortiores; si uero uires eorum diuiduntur, sunt debiliores. per istum modum etiam est dicendum quod, quando alicubi sunt multi boni rectores, si uniuntur, erunt ad conseruandam rempublicam fortiores; si uero sunt mali et diuiduntur, erunt ad exercendas iniustitias debiliores. et ideo, ut predictum est, sicut preferendum est ut boni rectores sint uniti, sic optandum est ut mali rectores sint diuisi. inter bonos igitur rectores et quoscumque alios homines bonos concordia est bona, discordia mala. inter malos uero, e conuerso, concordia mala et discordia est bona. ista autem, que diximus, per testimonia sancte Scripture comprobemus. quod enim concordia inter bonos sit bona dicitur in Ecclesiastico: In tribus bene placitum est spiritui meo, que sunt probata coram Deo et hominibus: concordia fratrum, amor proximorum et uir et mulier bene sibi consentientes. multum enim placet Deo et hominibus quando aliqui habent concordiam exterius in opere et amorem interius in corde. et ideo dicit: concordia fratrum et amor proximorum. et quando etiam in rebus domesticis bene conueniunt in pacifica conuersatione, et ideo subdit: et uir et mulier bene sibi consentientes. quod uero discordia inter bonos sit mala, habetur ex uerbis Apostoli in epistola Ad Corinthios, ubi suos discipulos reprehendit de quadam contentione, quam habebant ad inuicem occasione baptismi. quidam enim dicebant quod baptismus suus erat melior, quia baptiçati, erant a Petro. alij quod suus erat melior, quia baptiçati erant a Paulo. alij quod suus erat melior, quia baptiçati erant ab Appollo. Apostolus autem eos reprehendit de tali contentione, ostendens quod Petrus et Paulus poterant lauare exterius, sed Christus solus baptiçat interius, dum culpam remittit et gratiam infundit. unde Apostolus de tali contentione eos reprehendit dicens: Significatum est mihi de uobis, fratres mei, quod contentiones sunt inter uos. hoc autem dico quod unusquisque uestrum dicit: ‘‘Ego quidem sum Pauli, ego autem Appolli, ego uero Cephe idest Petri’’. nunquid Paulus crucifixus est pro uobis? aut in nomine Pauli baptiçati estis?. multum igitur displicet Deo quando discordia ponitur inter bonos. unde in Ecclesiastico dicitur quod Deus odit illum qui seminat inter fratres discordiam. istud est officium dyaboli, qui in medio tritici super seminat çiçaniam, dum inter bonos ponit diuisiones et scandala. concordia uero inter malos est mala. malum est enim quando aliqui fures sunt concordes ad furandum, raptores ad rapiendum, occisores ad occidendum. talium concordiam et pacem Propheta detestatur dicens: Çelaui super iniquos, pacem peccatorum uidens. discordia uero inter malos est bona sicut patet ex libro Actuum Apostolorum, ubi dicitur quod inter eos Iudeos due erant secte: una Phariseorum, qui confitebantur resurrectionem, alia Saduceorum, qui negabant resurrectionem. quamuis autem isti in hoc essent diuisi, in persecutionem tamen Pauli omnes erant uniti. isti igitur omnes Paulum ceperunt, eum occidere cupientes. Paulus uero, uolens inter eos diuisiones ponere, ut sic euadere posset, dixit magna uoce quod ipse resurrectionem credebat et predicabat et pro tali fide captus erat. quod audientes Pharysei, qui resurrectionem credebant, dixerunt quod nolebant ut Paulus mali aliquid pateretur. Saducei autem dicebant quod moreretur. unde inter eos magna diuisio est exorta, et sic Paulus de manibus eorum euasit. ista diuisio fuit bona, quia nisi Paulus eos taliter diuisisset, ipsum morti tradidissent. utile est igitur quando rectores mali sunt diuisi, quia tunc ad inuicem in malis processibus se impediunt et sibi mutuo contradicunt et ex tali contraditione multa mala intermittuntur, que quidem fierent si ipsi essent in malo concordes. quod magnum periculum prouenit ex regimine malo et magna utilitas ex regimine bono. capitulum tertium. Tirannus, non rector, est dicendus qui propriam utilitatem semper appetit et communem utilitatem populi non requirit, qui rempublicam non procurat. iste secundum diuersas passiones uitiorum, quibus subiacet, populum sibi subiectum affliget. si enim faucibus auaritie inardescit, bona subditorum rapiet. unde dicit Salomon: Rex iustus erigit terram, uir auarus destruit eam. si ignibus iracundie estuat, pro nichilo innocentum sanguinem fundet. unde Dominus per Eçechielem dicit: Principes eius in medio eius, quasi lupi rapientes predam ad effundendum sanguinem. si uero liuore inuidie torquetur, subditorum uirtutibus emulatur. non enim patiuntur tyranni ut sub eis sint aliqui uirtuosi, suspicantes omnes subditorum excellentiam uel uirtutem ad suam posse cedere deiectionem. Ideo, si sunt aliqui homines uirtuosi, uirtutes suas celant, ne ipsi tyranni de ipsis malam suspitionem concipiant. ideo dixit Salomon: Cum surrexerint impij, abscondentur homines. abscondunt quidem suas uirtutes homines uirtuosi, ne habeantur suspecti. tales tyranni non sunt rectores, sed bestie feroces; bestia enim dicitur, quasi uastia a uastando. sic et tales sunt bestie, idest uastie, quia subditos suos uastant. nam uastant eos in fama, quia famam ipsorum polluunt, uastant in terrena substantia, quia omnia bona sua rapiunt; uastant in persona, quia sepe eos personaliter opprimunt, uulnerant et occidunt. de crudelitate istarum bestiarum dicit Salomon: Leo rugiens et ursus esuriens, princeps impius super populum pauperem. ne igitur rector in superbiam et tyrannidem conuertatur, debet recognoscere se esse hominem mortalem, cuius pena tanto erit grauior, quanto ad irrogandas iniurias fuerit crudelior. unde dicitur in libro Sapientie: Fortioribus fortior instat cruciatio et potentes potenter tormenta patientur. talis igitur consideratio rectorem tenebit in timore et conseruabit in humilitate. unde Romani, quando aliqui consules redibant uictores, tria eis faciebant, que erant in honorem et tria que erant ad humilitatis conseruationem. sicut refert Tulius, primus honor erat quia totus populus Romanus sibi cum magna letitia occurrebat. secundus quia omnes captiui, quos ipse uictor ceperat, eius currum, uinctis post tergum manibus, sequebantur. tertius erat quia ipsum uictorem tunica Iouis induebant et .IIIIor. equi albi currum usque ad Capitolium reducebant. ne uero ex acquisita uictoria et impenso honore supra se nimis eleuaretur, ideo eius uictoriam et honorem tripliciter temperabant. primo, quia unus homo infime conditionis precisa ueste indutus secum in curru ponebatur, ut cuilibet, quantumcumque infimo, spes daretur perueniendi ad talem honorem, si probitas mereretur. secundo, quia ille homo ipsum uictorem colaphis cedebat dicens: Cognosce te ipsum et scito te esse mortalem. tertio, quia quilibet illo die dicere sibi poterat obprobria, que uolebat, ut sic humiliatus non efficiatur elatus. ex regimine uero boni rectoris magna utilitas prouenit. talis enim rector iustitiam fouet, rem publicam promouet, propria bona negligit, bona comunia semper intendit. ideo talis rector potest stomaco merito comparari. stomacus enim cibum receptum et digestum sibi non retinet, sed ad membra uegetanda transmittit. sic etiam bonus rector, si aliquando aliqua bona procuranda emergunt, ea sibi non attribuit, sed ad comunem utilitatem subditorum ea conuertit. sed notandum est quod, si stomacus bene fuerit ordinatus, tunc cibos receptos bene digerit et digestos ad singula menbra uegetanda transmittit et sic tota massa corporis uegetatur et regitur. si uero stomacus fuerit languidus, tunc nec cibos receptos digerit, nec ad menbra transmittit, et corpus totum debilitatur et cadit. eodem modo, si magistratus et ceteri consiliarij bene fuerint ordinati, tunc omnia, que agenda sunt, digerunt, idest diligenti discussione inquirunt, et sic digesta et discussa ad subditos seruanda transmittunt et per talem modum tota res publica in suo statu seruatur et regitur. si autem ipsi rectores fuerint languidi et uitijs resoluti et proprijs utilitatibus tantum intenti, tunc nec aliqua bona comunia agenda discutiunt nec discussa statuunt, sed omnia communia negligunt et paruipendunt. et sic tota res publica destruitur, dum ab ipsis rectoribus non çelatur, quod autem per stomacum siue uentrem intelligantur ipsi rectores urbium et per menbra subditi ostendit Titus Liuius in libro primo. dicit enim quod inter populum Romanum et patres Urbis, idest senatores, maxima dissensio est exorta. dicebat enim populus quod ipsi pondus diei et estus sustinebant, laboribus et periculis expositi erant, per mundum bellando discurrebant, rem publicam defendebant. patres autem domi stabant quieti, nullis laboribus expositi, delitijs uacantes, prelia nulla gerentes. in tantum autem creuit ipsa turbatio, quod populus de Urbe exiuit et in quodam monte se collocauit. tunc missus est ad eos Menenius Agripa ut eos reconciliaret. dictus igitur Menenius, inter eos contionatus, dixit quod eo tempore, quo menbra loquebantur, contra uentrem conspirauerunt. dicebant enim menbra quod omnia uictualia, que cum labore maximo acquirebant, uenter consumebat et nullum laborem in acquirendo sustinebat, sed in requie semper stabat et cibis et uoluptatibus uacabat. ideoque preceperunt manibus ne aliquem cibum in os mitterent, preceperunt ori ne aliquem cibum sibi datum reciperet, preceperunt dentibus ne aliquem cibum masticarent. cum igitur per aliquos dies corpus sine cibo mansisset, ceperunt menbra debilitari et totum corpus ad extremam tabem duci. quod uidentes, menbra reuocauerunt edictum, uidentes quod uenter sibi, cibum non retinet; sed ipsum digestum transmittit ad uenas, unde sanguis gignitur; transmittit ad menbra, unde uegetantur; transmittit ad totum corpus, unde sustentatur et regitur. postmodum autem supradictus Menenius istam parabolam adaptauit, dicens quod senatus erat uenter siue stomacus, populus autem sunt menbra; negotia enim rei publice et cetera utilia senatus mature discutit et quodammodo digerit, et ea sic discussa et digesta ad populum transmittit, et sic membra dissoluuntur, si a stomaco cibus non deriuatur. sic res publica tota destruitur, si maturo consilio senatorum non confouetur. et sic per talem methaphoram supradictus Menenius populum Romanum pacificauit et ad Urbem reduxit. capitula septime partis. Sequitur .UIIa. pars, in qua agitur quales debent esse rectores. et ista pars habet .IIIIor. capitula. in primo capitulo dicitur quod ipsi rectores debent esse potentes et magnanimes, ut sine timore iudicent. in secundo capitulo dicitur quod debent esse Deum timentes. in tertio capitulo dicitur quod debent habere omnem ueritatem. in .IIII. capitulo dicitur quod debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. quod rectores debent esse potentes et magnanimes ut sine timore iudicent. capitulum primum. Sacra Scriptura est omnium scientiarum regina, cui cetere scientie tanquam famule et pediseque famulantur, ita ut quelibet scientia in tantum approbatur, in quantum ipsius Sacre Scripture uestigia imitatur. est etiam omnium regum, principum et rectorum magistra, dans omnibus certas regulas, per quas ad sua officia dirigantur. ideoque rectores ciuitatum et populorum informat quales debent esse in officio presidendi. istud autem notatur in Exodo, ubi cognatus Moysi sibi consuluit dicens: Elige uiros potentes et timentes Deum, in quibus sit ueritas et qui oderint auaritiam, et constitue ex quibus eis tribunos et centuriones et quinquagenarios et decanos, qui iudicent populum omni tempore. ex quibus uerbis habetur quod ipsi rectores .IIIIor. debent seruare, si uolunt iuste et modo debito iudicare. debent enim esse potentes, Deum timentes, habere omnem ueritatem et odire omnem auaritiam et cupiditatem. debent igitur esse potentes et magnanimes, ut sine aliquo timore iudicent et in suo iudicio nullius personam formident. ideo dicitur in Ecclesiastico: Noli uelle fieri iudex, nisi uirtute ualeas irrumpere iniquitates, ne forte extimescas faciem potentis. et in eodem libro dicitur de quodam magno iudice Dei. in diebus suis non pertimuit principem, et potentia nemo uicit illum. hoc est contra multos iudices et rectores pusillanimes et timidos, qui non audent iudicare nec punire potentes nec diuites, sed tantum simplices et pauperes. ideo Dominus dicit in Iohanne: Nolite iudicare secundum faciem, sed iustum iudicium iudicate. ille iudicat secundum faciem, qui iudicat non respiciendo ad merita cause, sed ad faciem persone. tales Propheta reprehendit dicens: Facies peccatorum sumitis. contra tales dicit Salomon: Pondus et pondus abhominatio est apud Deum. tales enim rectores et iudices timidi et iniusti habent pondus et pondus, idest sententiam leuem et grauem, ita quod leuem sententiam dant contra diuites et potentes, qui plus offenderunt, et grauiorem contra pauperes, qui minus deliquerunt. unde dicit Ualerius quod Anacharsius philosophus leges et statuta hominum assimilabat telis aranearum. sicut enim parua animalia per illas telas transeuntia capiuntur et occiduntur, animalia uero grossiora illas telas frangunt et libere transeunt; sic etiam humanis legibus pauperes astringuntur et puniuntur, diuites uero et potentes illis legibus non alligantur, et tamen tam parui quam magni deberent legibus equaliter subiacere. ideo dicitur in Ecclesiastico: Iustifica pusillum et magnum similiter. et in libro Sapientie dicitur de uniuersali Iudice: Quoniam pusillum et magnum ipse fecit, et equaliter est sibi cura de omnibus. debent igitur esse rectores magnanimes, non molles nec pusillanimes circa uitia ulciscenda. quia, sicut dicit Salomon, qui mollis et dissolutus est in suo opere frater est sua opera dissipantis, differentia uero est inter molle et durum; nam molle est quod statim cedit, durum uero est quod nunquam cedit. quidam rectores sunt nimis molles, quia ad quodlibet uerbum durum mox rectitudinem iustitie deserunt. alij sunt nimis duri, quia ad nullam compassionem flecti uolunt. utrumque igitur uitium est in rectore et nimis esse mollem et nimis esse durum. et ideo rector nec debet esse mollis nec durus, sed medie temperatus. ille est mollis, qui nimis est remissus. ille est durus, qui nimis est seuerus. ille est medie temperatus, qui cum rigore iustitie miscet dulcedinem misericordie. in huius significationem, quando Salomon debuit inungi in regem, Dauid, pater suus, non fecit eum poni super equum nec super asinum, sed super mulum. nam in equo ferocitas, in asino mansuetudo designatur. mulus autem cum ferocitate equina habet mansuetudinem asininam. per quod datur intelligi quod rector nec debet habere nimiam ferocitatem nec nimiam lenitatem, sed cum seueritate iustitie debet miscere lenitatem misericordie. ipse enim uirtutes, quando declinant ad extrema, uertuntur in uitia. iustitia quidem habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet nimia seueritas, aliud per modum defectus, scilicet nimia remissio. quando igitur iustitia declinat uel ad nimiam seueritatem uel ad nimiam remissionem, est uitium; quando uero tenet medium, est uirtus. similiter etiam prudentia habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet dolositas, aliud per modum defectus, scilicet simplicitas. quando igitur prudentia declinat uel ad dolositatem uel ad nimiam simplicitatem, tunc est uicium; quando uero tenet medium, tunc est uirtus. similiter temperantia siue abstinentia habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet gulositas, aliud per modum defectus, scilicet attenuatio nimia. quando igitur temperantia siue abstinentia declinat uel ad gulositatem uel ad nimiam extenuationem, est uitium. quando uero tenet medium, est uirtus. similiter fortitudo habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet crudelitas, aliud est per modum defectus, scilicet pusillanimitas. quando igitur fortitudo declinat uel ad crudelitatem uel ad pusillanimitatem, tunc est uitium. quando uero tenet medium, est uirtus. quod rectores debent esse Deum timentes. capitulum .II. Oportet ut rector siue iudex Dei timorem obseruet ad hoc ut recte et iuste iudicet. si enim timorem Dei non habuerit, sepe ad iniustitiam declinabit. unde legitur in libro Paralipomenon quod sanctus Iosaphat rex constituit iudices terre per singula loca, precipiens eis et dicens: Uidete quid faciatis. non enim hominis exercetis iudicium, sed Dei et quodcumque iudicaueritis, in uos redundabit. sit timor Domini uobiscum et cum diligentia cuncta facite. non est enim apud Dominum nostrum iniquitas nec acceptio personarum nec cupido munerum. ecce quam salubriter iste rex sanctus iudices suos exortabatur. ut scilicet in omnibus iudicijs, que facerent, semper Dei timorem haberent. timor enim Dei est quoddam uinculum, quo ligantur iudices orbis terrarum ne effluant ad aliquod illicitum. qui igitur non habet hoc uinculum, preceps est ad omne prohibitum. iudex namque siue rector, si uult causas iuste et debite iudicare, oportet quod in principio cause habeat magnam sapientiam ad inquirendum. in medio cause habeat discretionem maturam ad ponderandum. in fine cause habeat magnam constantiam ad sententiandum. ista autem omnia timor Domini administrat. debet namque iudex a principio cause habere magnam sapientiam ad examinandum, quia omnes culpas sapienter debet inquirere et examinare, ut possit ueritatem inuenire, sicut fecit Daniel propheta, qui illos senes malitiosos, qui Susannam infamauerant, sapienter examinauit et quia in loco discordauerant, sapienter eos conuicit. istam autem sapientiam timor Domini administrat. quia, sicut dicit Salomon, principium sapientie est timor Domini. talem sapientiam ad examinandum habebat sanctus Iob, qui dicebat: Causam quam nesciebam, diligentissime inuestigabam. ille diligentissime examinat, qui sollicite inquirit et nichil negligit neque omittit. istam etiam talem sollicitudinem timor Dei facit. quia, sicut dicitur in Ecclesiastico, qui timet Dominum, nichil negligit. debet etiam iudex in medio cause habere discretionem maturam ad ponderandum. quia postquam culpas inquisiuit et inuenit, debet eas in statera sue discretionis et iudicii ponderare et uidere que sint grauiores et que sint leuiores. grauiores debet punire grauiter et leuiores leuiter, sicut dicit Propheta: Mendaces filij hominum in stateris, ut decipiant ipsi de uanitate in id ipsum. illi iudices sunt mendaces in stateris, qui sunt inequales in iudiciis ponderandis, sed timor Domini super quamlibet partem statere debet se superponere. et tunc statera, prout debet, leuiter uel grauiter ponderabit. quia ubi erunt maiora pondera, idest maiora delicta, grauius; ubi uero erunt leuiora, leuius ponderabit. ideo dicitur in Ecclesiastico: Timor Domini super omnia se superposuit. quando enim timor Dei non superponit se in tali statera, tunc ista statera efficitur dolosa. de qua dicit Salomon: Statera dolosa abhominatio est apud Dominum, pondus equum uoluntas eius. tunc statera est dolosa quando ea, que sunt leuia, extimantur grauia et ea, que sunt grauia, extimantur leuia. tunc pondus est equum quando est rectum et iustum iudicium. ab isto autem doloso et malo pondere timor Domini facit nos declinare. unde dicit Salomon: Per timorem Domini declinat omnis homo a malo. iudex etiam in fine cause debet habere magnam constantiam ad sententiandum, quia non debet dimittere propter aliquorum timorem quin ipse sententiam proferat et executioni demandet, et istam talem constantiam facit timor Dei, unde dicit Salomon: Iustus, quasi leo confidens, absque timore erit. quantumcumque enim iudex sapienter inquisiuisset et mature ponderasset, si tamen in sententiando timidus esset, omnia precedentia pro nichilo haberentur. et ideo, si timor Dei non affuerit, totum iudicium subuersum erit. unde dicitur in Ecclesiastico: Nisi in timore Domini tenueris te instanter, cito subuertetur domus tua idest tota operacio tua. si igitur rector siue iudex sine timore Dei existens aut non sapienter inuestigat aut non mature ponderat aut non constanter sententiat, sepe iudicium suum peruertet et reum absoluet et innocentem puniet. quibus sermo diuinus per Ysaiam prophetam maledictionem suam imprecatur dicens: Ue uobis qui iustificatis impium pro muneribus et iustitiam iusti aufertis ab eo. tales enim, qui impios iustificant et iustos condempnant, non debent appellari iudices uel rectores, sed tyrampni et crudeles. dicit enim beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei: Remota iustitia, quid sunt regna nisi magna latrocinia?. et ponit exemplum de quodam pirata, qui Dyonides uocabatur, qui cum fuisset captus et ad imperatorem Alexandrum ductus, dixit ei Alexander: Quid tibi uidetur quod mare habes infestum?. et ille respondit: Et tibi quid uidetur quod totum mundum habes infestum? sed quia ego parua nauicula hoc facio, latro uocor; quia tu uero magna classe hoc agis, diceris imperator. me paupertas, te uero fastus et inexplebilis auaritia furem facit. tanquam si diceret: ego et tu sumus similes et dissimiles. nam in hoc sumus similes, quia ego sum latro et tu latro. in hoc uero sumus dissimiles, quia ego sum paruus latro et tu magnus latro. ego enim predor mare et tu totum mundum. ego hoc facio cum parua nauicula et tu cum classe maxima. me furem fecit inopia, te furem facit superbia et auaritia. delectatus Alexander super eius responsa, eum militie ascribi fecit et sibi sufficientia stipendia assignari iussit, ne de cetero haberet materiam uel causam predandi. rectores igitur mali non habent frontem puniendi malos. unde, cum iudices Athenienses quendam furem ad suspendium duci facerent, dixit Senocrates philosophus: Magni fures minorem furem puniunt. quod iudices et rectores debent habere in se omnem ueritatem. capitulum tertium. Sapientes et doctores distinxerunt et assignauerunt tres ueritates, scilicet ueritatem iustitie, doctrine et uite. et ista triplex uerius est tante auctoritatis et uirtutis, quod propter nullum scandalum est dimittenda. si enim aliquis scandaliçaretur de eo quod recte iudico et rectum iudicium facio, istud scandalum esset contra ueritatem iustitie. item si aliquis scandaliçaretur de eo quod ueritatem fidei predico et ea, que sunt ad ueram salutem, doceo, istud scandalum esset contra ueritatem doctrine. rursus, si aliquis scandaliçaretur de eo quod ego iustam uitam habeo et mandata Dei seruo, istud scandalum esset contra ueritatem uite. talis igitur ueritas, siue iustitie siue doctrine siue uite, non est dimittenda nec relinquenda, quantumcumque aliqui ex his scandalum uiderentur habere. unde Dominus, cum quadam uice predicaret quandam ueritatem doctrine, dixerunt ei discipuli: Scis quia, audito hoc uerbo, Pharisei scandaliçati sunt?. et Dominus respondit: Omnis plantatio, quam non plantauit Pater meus celestis, eradicabitur. sinite illos; ceci sunt duces cecorum. istam triplicem ueritatem quidam falsificare noscuntur. nam ueritatem iustitie falsificant mali aduocati, qui propter cupiditatem sue auaritie sepe peruertunt ueritatem iustitie. contra quos dicit Apostolus: Commutauerunt ueriatem Dei in mendatium et seruierunt creature potius quam Creatori. ille ueriutem Dei in mendatium commutat, qui, cupiditate deprauatus terrena, iuditij ueritatem falsificat. ille seruit creature potius quam Creatori, qui propter nummum deserit Deum. ueritatem doctrine falsificant heretici, qui contra ueritatem fidei multos seminauerunt errores, de quibus dicit Apostolus: In nouissimis diebus discedent quidam a fide, attendentes spiritibus erroris et doctrinis demoniorum in ypocrisi loquentium mendatium, prohibentium nubere et abstinere a cibis quos Deus creauit. ueritatem uite falsificant ypocrite, qui simulant uitam sanctam et habent animam iniquam, simulant conuersationem ouinam et abent mentem lupinam. dicit autem sanctus Iohannes Crisostomus quod ueritas tribus modis falsificatur: aut ipsam uendendo, aut eam tacendo, aut eam non defendendo. primo igitur ueritas falsificatur, ipsam ueritatem uendendo, sicut faciunt iudices auari. unde dicit sanctus Augustinus: Usque adeo cupiditatis inoleuit malum, ut iam ex consuetudine uendantur leges, corrumpantur iura, sententia ipsa uenalis sit et nulla iam causa possit esse sine causa. secundo falsificatur ueritas, ipsam ueritatem tacendo, sicut faciunt timidi et pusillanimes, de quibus dicit sanctus Ysidorus: Qui metu potentis ueritatem occultat, eiusdem ueritatis iram sibi prouocat, quia plus pertimescit hominem, quam diuinam trepidet maiestatem. tertio falsificatur ueritas, ipsam non defendendo, sicut faciunt iniusti rectores, cum tamen dicatur in Ecclesiastico: Pro iustitia agoniçare pro anima tua et usque ad mortem certa pro iustitia. ad hoc autem quod iudex siue rector iudicet secundum ueritatem, debet habere et seruare tria uerba, que ponuntur in Daniele. cum enim Balthasar rex in talamo suo consisteret, ecce manus quedam de celo uenit, que in pariete thalami sui hec tria uerba conscripsit: Numerauit, appendit et diuisit. per hec tria uerba instruuntur iudices et rectores qualiter se debeant habere si uolunt iustum iudicium iudicare. debent enim reorum et malefactorum culpas dinumerare, idest numeratim inquirere ut nulla pertranseat indiscussa. postmodum debent culpas numeratas, idest numeratim quesitas, in statera sui iudicij ponderare ut sciant que culpe sint leues, que mediocres et que graues. tandem debent diuidere, idest diuisim punire. non enim debent omnes culpas punire equaliter, sed leues debent punire leuiter, mediocres mediocriter et graues grauiter. multi tamen sunt, qui quantumcumque secundum ueritatem iustitie puniantur et condempnentur, ista tamen ueritas iustitie est eis nimium odiosa. quia, sicut dicit Tullius, obsequium amicos, ueritas uero odium parit. ita enim est de ueritate sicut de luce et de sapore et de odore. lux enim est odiosa oculis lippis, sapor dulcis uidetur amarus palato non sano atque insipido, odor est serpentibus odiosus. lippi sunt superbi; superbia enim est quedam lippitudo anime, que non permittit agnoscere lucem ueritatis diuine. ueritas igitur est odiosa superbis, sicut lux est odiosa oculis lippis, quia nolunt de suis uanitatibus reprehendi. illi qui sunt in palato insipidi, sunt homines delitiosi et uoluptuosi. tales enim ita sunt insipidi, quod omnia bona spiritualia, quantumcumque sint dulcia, eis desipiunt, sola uero carnalia eis sapiunt. quia, sicut dicit Apostolus, animalis homo non percipit que sunt spiritus Dei. talibus enim est odiosa ueritas iustitie sicut sapor est amarus palato insipido, quia nolunt de suis immunditiis reprehendi. homines serpentini sunt auari, qui ad modum serpentum terram comedunt, quia terrena semper concupiscunt. istis igitur est odiosa ueritas iustitie sicut odor est odiosus serpentibus, quia nolunt de suis cupiditatibus, rapinis et auaritiis iudicari. sed quantumcumque sit eis ueritas iustitie odiosa, tamen iudices et rectores debent constanter eos arguere, sicut dicit Apostolus cuidam suo rectori: Argue cum omni imperio. sed multi sunt rectores et prelati negligentes et tepidi, qui non audent nec curant arguere nec reprehendere homines lippos, idest superbos, nec homines insipidos, idest delitiosos, nec homines serpentinos, idest auaros. propter quod dicit Dominus in Euangelio: Habundauit iniquitas et refrigescet caritas multorum. hodie siquidem habundat iniquitas in subditis et refrigescit caritas in prelatis. et bene dixit Dominus refrigescet. sunt enim multi rectores et prelati, qui in principio sui regiminis sunt multum calidi, in medio sunt tepidi, in fine uero efficiuntur frigidi. multi namque sunt, qui in principio sui regiminis sunt ualde magnanimes et constantes ad uitia ulciscenda. in medio autem sui regiminis sunt tepidi et negligentes, ita quod multa mala dissimulant et impunita transire dimittunt. in fine autem sui regiminis omnino sunt frigidi et de regimine nichil curant. tales non possunt dici rectores et prelati, sed Cimere. Cimera enim secundum philosophos et poetas non est animal uerum, sed ymaginatum. ymaginati sunt enim philosophi et poete quoddam animal, quod in prima parte sui habebat similitudinem leonis, in media parte habebat similitudinem capre, in ultima parte habebat similitudinem serpentis. et tale animal appellauerunt Cimeram. leo autem est animal calidum, capra est animal temperatum, serpens est animal frigidum. illi igitur rectores et prelati sunt Cimere, qui in principio sui regiminis tanquam leones sunt magnanimes et feroces. in medio, tanquam capre, efficiuntur temperati, idest tepidi et negligentes. in fine, tanquam serpentes, efficiuntur frigidi et nichil curantes. propter hoc dixit Dominus in Apocalipsi cuidam prelato, qui prius erat multum feruens, sed postea factus erat multum tepidus et remissus: Habeo, inquit Dominus, aduersum te, quia caritatem tuam primam reliquisti. memor esto igitur unde excideris et age penitentiam et prima opera fac. quod iudices et rectores debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitulum quartum. Sicut dicit Apostolus: Radix omnium malorum est cupiditas. istud experimento uidemus maxime in iudicibus et rectoribus terrarum, in quibus ipsa cupiditas est radix precipue trium malorum. rectores enim et iudices auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et non curant de republica. ista autem tria aliquantulum latius uideamus. quandoquidem iudices et rectores sunt auari et munera libenter accipiunt, tunc iudicia peruertunt. ideo dicitur in Ecclesiastico: Exenia et dona excecant oculos iudicum, et quasi mutus auertunt correptionem. dicit autem ibi expositor quod mutus est quedam ranuncula, que dicitur mutus ab effectu quia, si in os canis latrantis prohicitur, statim mutus efficitur. exenia ergo et dona sunt tanquam illa ranuncula, quia in os auari iudicis uel rectoris proiecta, statim ipsi latrare desinunt contra iniquitates, quia ulterius non audent redarguere multum tepidus et remissus: Habeo, inquit Dominus, aduersum te, quia caritatem tuam primam reliquisti. memor esto igitur unde excideris et age penitentiam et prima opera fac. quod iudices et rectores debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitulum quartum. Sicut dicit Apostolus: Radix omnium malorum est cupiditas. istud experimento uidemus maxime in iudicibus et rectoribus terrarum, in quibus ipsa cupiditas est radix precipue trium malorum. rectores enim et iudices auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et non curant de republica. ista autem tria aliquantulum latius uideamus. quandoquidem iudices et rectores sunt auari et munera libenter accipiunt, tunc iudicia peruertunt. ideo dicitur in Ecclesiastico: Exenia et dona excecant oculos iudicum, et quasi mutus auertunt correptionem. dicit autem ibi expositor quod mutus est quedam ranuncula, que dicitur mutus ab effectu quia, si in os canis latrantis prohicitur, statim mutus efficitur. exenia ergo et dona sunt tanquam illa ranuncula, quia in os auari iudicis uel rectoris proiecta, statim ipsi latrare desinunt contra iniquitates, quia ulterius non audent redarguere malignantes. boni autem iudices et rectores sunt tanquam canes Dei, qui latrant contra lupos, idest contra homines impios et iniustos, et ideo gregi Dei sunt ualde neccessarij. reffert Petrus Manducator, maximus doctor, quod cum Philippus, rex Macedo, qui fuit pater magni Alexandri, obsideret Athenas, quidam mediatores uoluerunt componere inter eos. rex autem Phylippus dixit Atheniensibus: Tota causa discordie inter me et uos sunt uestri iudices et aduocati. sed si uultis ut a uobis recedam, date mihi .UI. de sapientioribus iudicibus et aduocatis, qui sunt inter uos, quos ego eligam et ipsos mecum obsides ducam, et uos in pace dimittam. cum audisset Demostenes, sapientissimus perorator, in populo concionatus est dicens: Inter lupos et pastores longo tempore discordia magna fuit. tandem dixerunt lupi pastoribus: Tota causa discordie inter nos et uos sunt isti canes. sed date nobis canes et uos dimittemus in pace. pastores autem fuerunt simplices et dederunt eis canes et ipsi eos continuo occiderunt. tandem, dormientibus pastoribus et deficientibus canibus, lupi in gregem intrauerunt et oues occiderunt. ita uult facere nobis iste Phylippus. scit enim quod sapientes, qui sunt in Athenis, sua sapientia terram regunt, populos custodiunt, malos arguunt et reprehendunt. et ideo, si istos sapientes de Athenis remouerit, ad nos redibit et, deficiente consilio sapientum, omnes nos sibi totaliter subiugabit. tunc populus unanimiter acclamauit: Petitio regis Phylippi penitus repellatur et quod sapientes de Athenis nullatenus remoueantur. ex quo patet quod boni iudices sunt ualde neccessarij et utiles, quia sunt tanquam boni canes Dei, qui latratu sue lingue lupos, idest homines impios, arguunt et oues, idest simplices et innocentes, custodiunt. iudices autem et rectores auari Iude Scariothi sunt similes. Iudas enim ex auaritia uendidit Christum. Christus autem erat ueritas, sicut ipse dicit: Ego sum uia, ueritas et uita. Iudas igitur, uendendo Christum, uendidit ueritatem. eodem modo mali iudices et rectores propter cupiditatem uendunt iudicij ueritatem. et ideo possunt Iudas non immerito appellari. de hoc ita dicit beatus Ieronimus: Uis scire quam periculosus sit amor habendi pecuniam? per hanc enim Iudas uendidit Saluatorem. quod scelus quando audimus, omnes horremus et impium discipulum condempnamus et nos proprio mucrone confodimus. postea subdit Ieronimus: O quanti Iude Iudam dampnant! Iude igitur sunt omnes, qui ueritatem iustitie uendunt et tamen tales Iude Iudam proditorem uerbis condempnant, sed operibus imitantur. auari etiam iudices et rectores non desinunt rapere aliena. unde reffert Ualerius quod, dum in Yspaniam unus consul de Roma esset mittendus et de duobus mentio haberetur, Scipio, sciens quod unus eorum erat auarus et alter mendicus, dixit in publica contione: Neuter mihi placet. unus quia nihil habet, alius quia nihil satis est ei. quasi dicat: pauper non faceret nisi rapere propter suam indigentiam, et auarus non faceret nisi rapere propter suam inexplebilem auaritiam, et sic neuter missus fuit. tales igitur iudices et rectores auari peiores demonibus sunt dicendi. quod tali ratione potest ostendi. homo quidem tria habet, scilicet res temporales, corpus et animam. dyabolus autem non curat de rebus, quia nihil terrenum possidet, nec curat de corpore, quia corpus sine anima nihil ualet; sed tantum curat de anima, ut eam ad peccatum trahat. unde dicit sanctus Gregorius quod diabolus nihil se fecisse extimat, nisi quando animam uulnerat. uerum est tamen quod dyabolus aliquando auffert bona temporalia, aliquando ledit corpora, sicut patet in sancto Iob, cui etiam omnia bona temporalia abstulit et corpus eius grauiter uulnerauit. sed dyabolus non facit ista nisi propter animam, ut scilicet per talem rerum ablationem et corporis uulnerationem inducat animam ad impatientiam seu blasphemiam et desperationem. quamuis igitur dyabolus non curet de rebus nec de corpore, sed tantum de anima, iudices tamen et rectores auari de omnibus curant. nam bona temporalia a subditis rapiunt, corpora eorum opprimendo affligunt, ut per talem oppressionem possint ab eis pecuniam extorquere. insuper animas eorum malo exemplo corrumpunt et ad desperationem pertrahunt, et sic demonibus sunt peiores. auari etiam iudices et rectores non curant de re publica, sed tantum de propria. e contrario autem Romani iudices et consules plus rem publicam quam propriam çelabant. et ideo ipsam splendidam faciebant, unde dicit Augustinus quod Romani consules habebant rem publicam opulentissimam, domesticam uero pauperrimam. nolebant enim Romani, in consulatibus sublimati, magis inueniri diuites in consulatu, quam ante consulatum fuissent. unde reffert idem Augustinus in libro De Ciuitate Dei quod quidam consul repulsus est a senatu ex eo quod .X. pondera argenti plus inuentus est habere, quam ante consulatum habuisset. hanc autem magnanimitatem habuerunt Romani, quod potius uoluerunt ut res publica nobilitaretur dominando hominibus habentibus aurum, quam quod ipsi possiderent aurum. unde reffert Uegetius in libro De re militari quod legati Epirotarum cum magno pondere auri et argenti Romam uenerunt ut sibi acquirerent libertatem, et cum intrassent in sero ad Fabritium consulem Romanorum, inuenerunt ipsum m mensa rusticana cum uasis ligneis cenantem. cumque sibi magna auri et argenti pondera obtulissent, ille eis respondit: Abite et aurum et argentum uestrum asportate, quia Romani malunt dominari hominibus habentibus aurum, quam auro. et scitote Fabritium nec auro nec hostibus uinci posse. quia igitur iudices et rectores auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et nihil curant de re publica, ideo cum malis et auaris iudicibus et rectoribus demergentur ad inferni supplicia. reffert enim quidam philosophus quod Nero imperator, qui fuit crudelissimus et auarus, uisus est post mortem suam in auro liquefacto bullienti apud inferos balneari, et cum uidisset magnum cetum iudicum et aduocatorum, dixit eis: Uenite ad me, uenale genus hominum, et mecum hic balneamini, quia uobis partem optimam reseruaui. tunc etiam in auaris iudicibus et rectoribus complebitur quod cuidam alteri dictum fuit, sicut reffert Orosius, qui cum aurum semper sitiret et satiari non posset, tandem ab inimicis captus fuit. illi autem aurum liquefactum et bulliens in os suum miserunt dicentes: Aurum sitisti, aurum bibe. istud etiam demones cuilibet auaro dicere poterunt: Aurum sitisti, aurum bibe. et sic patet quod auari iudices et rectores in auro liquefacto et bullienti balneabuntur et auro liquefacto et bullienti potabuntur. sanctus autem Ambrosius reffert quod quidam rex auarus, nomine Mida, petiit ab Apolline deo suo ut quidquid tangeret aurum fieret. cum igitur sua petitio fuisset impleta, omnia, que tangebat, in aurum protinus uertebantur. uenit igitur ad mensam et panis et cetera comestibilia, que tangebat, uertebantur in aurum, ita quod comedere non ualebat. ordinauit igitur quod famuli sui cibos tangerent et in os suum ponerent; sed cum illos cibos labia sua tangerent, in aurum protinus uertebantur, et sic fame mortuus est. quia enim iste aurum nimis ardenter concupiuit, ideo aurum et uitam amisit. eodem modo auari, qui nimis ardenter aurum concupiscunt, ideo et aurum amittunt et uitam eternam perdunt. capitula .UIIIe. partis. Sequitur .UIIIa. pars, in qua ponitur quales debentesse ciues et habitatores ciuitatum. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod ipsi ciues debent esse in consulendo discreti et maturi. in secundo, quod non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. in tertio, quod debent esse rei publice çelatores maximi. quod consiliarii ciuitatum debent esse sapientes et maturi. capitulum primum. Scriptum est in libro Tobie: Consilium semper a sapiente perquire. et contra in Ecclesiastico legitur: Cum fatuis non habeas consilium, non enim poterunt diligere nisi ea que sibi placent. debent igitur consiliarij esse discreti et maturi; non enim debent esse pueri nec decrepiti nec iuuenes, sed maturi et senes. et ratio est quia, sicut dicit sanctus Ysidorus, sanguis calidus est causa scientie acute. sanguis minus calidus est causa scientie parue. sanguis frigidus est causa insipientie. sanguis uero temperatus est causa scientie mature. pueri igitur nundum sapiunt, quia nundum in eis sanguis incaluit. decrepiti desipiunt, quia sanguis in eis iam friguit. iuuenes accute cognoscunt, quia sanguis in eis incalescit. antiqui mature cognoscunt, quia eorum sanguis nec est calidus nec frigidus, sed temperatus. consiliarij igitur non debent esse pueri, quia pueri nondum habent scientiam nec possunt bene diiudicare, nec discernere, nec que agenda sunt cognoscere uel uidere. nec debent esse decrepiti, quia illi admodum desipiunt et delirant. nec debent esse iuuenes, quia iuuenes habent animum nimis feruidum et cor nimis acutum. sed debent esse antiqui et senes, quia illi habent sensum maturum et animum temperatum. nam, sicut dicitur in Iob in antiquis est sapientia et in multo tempore prudentia inueniuntur autem aliqui iuuenes, qui habent sensum canum et animum maturum, de quibus dicitur in libro Sapientie: Cani sunt sensus hominis et etas senectutis uita immaculata. tales, inquam, iuuenes sunt ad consulendum ualde ydonei, et ideo inter consiliarios sunt per omnia ascribendi. talis fuit Daniel, qui licet esset iuuenis in corpore, erat tamen maturus et antiquus in sensu; unde dixerunt ei iudices Israelis: Ueni et sede in medio nostrum, quia tibi dedit Deus honorem senectutis. debent igitur consiliarij esse sapientes et maturi. illi autem sunt maturi, qui non sunt precipites nec festini, qui non sunt improuidi sed ualde circumspecti, qui non sunt iracundi sed mente tranquilli, qui non sunt moribus lasciui sed uita preclari, qui non diligunt crudelitatem sed amant equitatem. illi igitur, qui tales sunt possunt appellari maturi et in consiliarios eligendi. ista autem omnia latius persequamur. primo igitur consiliarij non debent esse precipites nec festini, sed in hiis, que habent consulere, debent multam deliberationem habere. quia, sicut dicit Salomon, qui festinus est pedibus offendet et in Ecclesiastico dicitur: Uerba sapientium statera ponderabuntur. sapientes nam uerba sua in statera sui iudicii ponderant et examinant antequam ea proferant. ista est enim differentia inter sapientem et fatuum, quia sapiens habet os suum in corde suo, quia uerba apud se ipsum examinat priusquam ea proferat. fatuus autem habet cor suum in ore suo, quia quicquid habet in corde, statim habet in ore. unde dicitur in Ecclesiastico: In ore fatuorum cor illorum, et in corde sapientium os illorum. et quia multi in consulendo sunt nimis precipites, ideo sepe in consilijs inueniuntur errantes. ideo dixit Socrates: Uelox consilium sequitur penitentia, idest penitudo. propter hoc legitur in libro De duodecim Cesaribus quod Augustus Cesar dicere consueuit quod festinatio et temeritas male in duce conueniunt. et addebat dicens: Satis celeriter fit quicquid bene fit. ideo etiam dixit Uarro philosophus: Imperitie signum est quod difficillimum est exigere cito fieri. secundo consiliarij non debent esse improuidi, sed ualde circumspecti, quia non tantum debent considerare ad rerum et negotiorum principia, sed etiam ad fines et ad ea que faciunt ad finem. istud ostendit Deus in Euangelio per duo exempla. primum exemplum est quia si aliquis uult hedi ficare turrem, non debet statim ipsam incipere, sed prius debet uidere et considerare si habet sumptus unde ipsam turrem possit ad finem perducere, ne, postquam inceperit et complere non poterit, omnes sibi irrideant et dicant: Iste homo cepit hedificare et non potuit consumare. aliud exemplum est quia si aliquis rex uult cum alio rege pugnare, non debet statim pugnam incipere, sed prius debet uidere si sufficienter habet arma et milites quibus possit ad finem uictorie peruenire. legitur quod cum quidam philosophus in platea cuiusdam ciuitatis consisteret, dixit se uendere sensum omnibus qui indigerent. quidam igitur princeps, hoc audito, sibi per nuntium aurum et argentum misit ut de sensu suo sibi uenderet. ille autem in cedula scripsit dicens: In omnibus, que acturus es, semper cogita quid tibi possit accidere. cum igitur princeps illam cedulam recepisset, uerba illa super portam sui palatii licteris aureis scribi fecit. post aliquos dies quidam eius inimici cum barbario principis ordinauerunt ut quando eum raderet, ipsum cum rasorio iugularet. cum ergo barbarius ad radendum principem accederet et aliquo modo licteras sciret, suspiciens litteras illas legit. quibus lectis, cepit cogitare quid de hoc posset sibi accidere et tunc cepit tremere et pauere et color uultus eius in pallorem mutatus est. quod cum princeps uidisset, ipsum capi fecit et ueritatem extorquens, sibi pepercit, sed actores sceleris interfecit. ex quo manifeste colligitur quod non tantum debemus respicere ad operis principium, sed maxime ad finem et exitum. tertio consiliarij non debent esse iracundi, sed mente tranquilli. ex corde enim pleno iracundia non possunt procedere consilia recta, quia ira impedit animum ne possit cernere uerum. unde dicit Crisostomus: Non potest pacifice loqui, qui cor habet turbatum. propter quod dicit Socrates: Pro consilio duo maxime sunt contraria, scilicet festinatio et ira. sed notandum quod est quedam ira mala, que odium nuncupatur; quedam bona, qua homo contra uitia et peccata irascitur; quedam nec bona nec mala, scilicet subbitus ire motus, sine qua presens uita non ducitur. prima igitur ira consilio est contraria, quia intellectum obnubilat ne consilium rectum discernat. due autem sequentes ire consilio non sunt contrarie, quia intellectum non habent obnubilare. querit autem sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei si ira et perturbatio cadunt in animum sapientis et dicit quod de hoc aliter senserunt stoici et aliter perypatetici, aliter christiani. stoyci enim philosophi dixerunt quod ira et perturbatio non cadunt in sapientem, quia in omnibus aduersis habet firmum animum et constantem, ita quod nulla perturbatione mouetur. perypatetici autem philosophi dicunt quod sapientes aliquando ad iram et turbationem mouentur, sed tamen ipsam iram et turbationem habent rationi subiectas et freno discretionis moderatas. christiani autem philosophi non querunt utrum iste irascatur uel non irascatur, sed utrum ex causa uel sine causa irascatur. ideo dixit Dominus in Euangelio: Omnis qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio. et aliqui libri ibi habent: Omnis qui irascitur fratri suo sine causa et cetera. qui enim irascitur uitio fratris, talis ira est ex causa et est bona et debet cadere in quemlibet sapientem. qui enim irascitur fratri non uitio fratris, talis ira est sine causa et est mala et non debet cadere in aliquem sapientem. quarto ipsi consiliarij non debent esse moribus lasciui, sed uita preclari. de hoc ita dicit sanctus Ambrosius in libro De Officijs: Aduertimus quod in querendis consilijs plerumque adiungat uite probitas, uirtutum prerogatiua, beniuolentie usus. postea subdit: Quis enim in ceno fontem requirat? quis ex turbida aqua potum petat? itaque ubi luxuria est, ibi intemperantia. ubi confusio uitiorum, quid inde sibi aliquis auriendum extimet? quis utilem cause anime sue iudicet, quem uidet inutilem uite sue? quomodo potest eum aliquis iudicare consilio superiorem, quem uidet inferiorem moribus? super me debet esse cui me committere paro. an uero eum ydoneum putabo, qui mihi det consilium qui non dat sibi, et mihi uacare credam, qui sibi non uacat? idem in eodem. illi uiro salutem nostram committimus, qui sit iustus et prudens: facit iustitiam ut nullus sit fraudis metus; facit prudentiam ut nulla sit erroris suspicio. promptius tamen uiro iusto quam prudenti nos committimus, quia consilium uiri iusti frequenter ingenio sapientissimi uiri preponderat. quinto consiliarij debent odire crudelitatem et diligere equitatem. sepe autem contingit quod illi, qui dant consilia crudelia, ex iuditio diuino incurrunt in illa, sicut legitur in libro Hester. nam cum Aman princeps altissimum lignum parasset, ut in ipsum Mardocheum iudeum suspenderet, suasit regi Assuero ut dictum Mardocheum tanquam malefactorem sibi suspendere et punire liceret. cum igitur rex causam examinasset, inuenit Mardocheum innocentem et laude dignum; Aman uero inuenit malefactorem et puniendum, et ideo in illo ligno, quod Mardocheo parauerat, eum suspendi fecit. nam, sicut dicit Salomon, qui fodit foueam incidet in eam. reffert etiam Orosius, magnus ystoriographus, quod dum quidam tyrannus, nomine Fallaris, multum esset crudelis ad supplicia irroganda, quidam argentarius, nomine Perilus, crudelitatem illius uoluit adiuuare; uolensque sibi placere, taurum eneum fecit, cui ex latere portam composuit, per quam puniendi possent includi. ipsum igitur tyranno presentauit dicens ut quos odiosos haberet, ignibus suppositis, intus includeret, ut cum illi pre doloribus gemitus emitterent, non gemitus hominis sed potius gemitus tauri esse uiderentur. quod tamen factum tyrannus abhorruit dixitque ei ut primus intraret, ut sic eius mugitum audiret. ipsum igitur uiolenter includi fecit et genus mortis horibilis, quod alijs parauerat, ipse primus expertus fuit. et sic completum fuit illud quod dicitur in Ecclesiastico: Facienti nequissimum consilium, super eum deuoluetur, et non cognoscet unde adueniat illi. hoc etiam patet in Chaypha, qui consilium dedit Iudeis ut Christus occideretur, ne Romani ueniant et locum et gentem tollant. sed istud consilium, tam nequissimum, fuit super eorum capita deuolutum, quia enim Iudei Christum occiderunt, ideo Romani principes, scilicet Tytus et Uespaxianus, locum destruxerunt et gentes disperxerunt et occiderunt. quod ciues non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. capitulum .IIm. . Ciues nobiles et famosi non debent uitiis subici, sed in uirtutibus exercitari. illi enim, qui uitiis subiciuntur, non possunt dici rationales sed brutales, non sunt liberi sed sunt serui, non sunt uiriles sed effeminati et molles. primo igitur non sunt racionales sed brutales, unde dicit Propheta: Homo, cum in honore esset, non intellexit; comparatus est iumentis insipientibus et similis factus est illis. secundum enim diuersitatem uitiorum homo similis est diuersitatibus bestiarum. istud autem, qualiter sit, ostendit Boetius eleganter in libro De Consolatione, dicens: Euenit ut quem transformatum uitiis uideas, hominem existimare non possis: auaritia feruet, alienarum opum uiolentus ereptor, lupo similem dixeris; ferox atque inquietus linguam litigiis exercet, canibus comparabis; insidiator occultus, subripuisse fraudibus gaudet, uulpeculis exequetur. ira intemperans fremit, leonis animum gestare credetur; pauidus ac fugax non metuenda formidat, ceruis similis habeatur. segnis ac stupidus torpet, asinus uiuit, leuis ac inconstans studia permutat. nichil auibus differt, fedis inmundisque libidinibus inmergitur, sordide suis uoluptate detinetur. ita fit ut qui, probitate deserta, homo esse desierit, cum in diuinam conditionem transire non possit, uertitur in beluinam. secundo illi, qui sunt uitijs subiecti, non sunt liberi sed serui. ideo dicit Dominus in Euangelio: Omnis, qui facit peccatum, seruus est peccati. et beatus Petrus apostolus dicit: A quo enim quis superatus est, huius et senus est. nam, sicut dicit Augustinus, peccator est seruus tot dominorum quot uitiorum. istud ostendit Dyogenes philosophus loquens cum Alexandro. supradictus enim philosophus nolebat cum hominibus conuersari, sed in heremo in quadam uegete morabatur et ita quod in estate uoluebat fundum soli, et sic semper umbram habebat; in yeme uero os uertebat ad solem, et sic semper solem habebat. cum igitur Alexander imperator yemali tempore ad eum accessisset et ante eum stans umbram sibi faceret, dixit philosopho si uolebat ut aliquam gratiam sibi concederet. cui ille respondit: Uellem ut mihi non auferres quod dare non potes. cum igitur Alexander ad partem aliam deuiasset, interrogauit philosophum si ipsum cognosceret. cui philosophus respondit: Cognosco te, quia tu es seruus seruorum meorum. cum ergo Alexander huius dicti rationem quereret, ille ait: Superbia est domina tua, quia ipsa quocumque uult te ducit; est autem ancilla mea, quia eam suppeditaui. luxuria est domina tua, quia ab ipsa te duci permittis; est autem ancilla mea, quia eam penitus subiugaui. ira et auaritia sunt domine tue, quia te ducunt sicut uolunt; sunt autem ancille mee, quia eas duco sicut uolo, et sub pedibus eas teneo. et ideo tu es seruus seruorum meorum et ancillarum mearum. cum igitur Alexander sibi diceret se mirari quia non uidebatur suam dominationem timere ex eo quod tam audacter sibi loqueretur, ille respondit: Ego dominium tuum non timeo, quia dominium tuum aut est preteritum et illud iam non est, aut est futurum et illud dubium et incertum est, aut est presens et illud breue et momentaneum est. uerum, cum milites Alexandri ex talibus uerbis indignati uellent in philosophum irruere et ipsum grauiter uerberare, prohibuit Alexander dicens: Cauete ne ipsum aliquantum contingatis. iste enim uere seruus Dei est et uera sunt omnia que testatur et dicit. tertio illi, qui sunt uitijs subiecti, non sunt uiriles, sed effeminati et molles. effeminati sunt illi, qui ad modum feminarum ornant se aureis frixijs et pretiosis ac mollibus uestimentis. contra quos dicit poeta: Sint procul a nobis iuuenes, ut femina, compti. legitur in ystoriis Romanorum quod Tulius Hostilius, qui fuit tertius rex Romanorum, primus usus est apud Romanos ueste purpurea, qui cum tota domo sua a fulmine fuit combustus, sicut etiam testatur sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei. multum autem auxit humana uanitas ad uestium uanitatem. materia enim prime uestis fuit multum uilis, quia fuit de simplici lana. nam, sicut legitur in Genesi, cum Adam et Eua essent nudi, Deus fecit eis tunicas pelliceas. deinde processum est ad lanam diuersis coloribus uariatam; deinde processum est ad sericum unde fiunt purpure. postmodum processum est ad aurum simul et sericum, unde fiunt panni deaurati. tandem processum est ad auri frixia et lapides pretiosos. ecce uanitas uanitatum et omnia uanitas. sunt etiam effeminati illi, qui sunt delitiis et uoluptatibus subiecti. tales enim de nulla alia re curant, nisi de suis delitiis et uoluptatibus explendis. ideo olim in castris non audebant aliqui stare, nisi casti. unde et a castis castra sunt appellata. unde reffert Ualerius quod, cum Cornelius Scipio in Yspaniam cum grandi exercitu missus fuisset, omnia, que erant causa uoluptatis et incentiua libidinis, iussit de suo exercitu penitus remoueri. propter quod duo milia scorta de suo exercitu recesserunt. nouerat enim uir industrius quod uoluptas uiriles mentes effeminat et uires ferreas emollit atque eneruat. unde cum Alexander, cum adhuc esset adolescens cum cythara caneret, Antigonus, eius pedagogus, eam sibi abstulit et cum indignatione fregit, dicens: Etati tue regnare iam conuenit, et ideo turpe est in regis pectore uoluptatem et luxuriam dominari. ipse enim Alexander, licet fuerit magnanimis et uirtuosus, tamen aliquibus uitiis fuit plenus. dicitur enim in Pollicrate quod, licet Alexander fuerit orbis uictor, ab ira tamen et uiolentia et concupiscentia uincebatur. maxime autem concupiscentia carnalis facit hominem effeminatum et mollem. unde cum quidam effeminatus diceret Pictagore philosopho quod libentius staret cum mulieribus, quam cum philosophis, ille respondit: Et porci libentius in luto, quam in aqua pura morantur. nam concupiscentia eneruat homines fortissimos, homines sapientissimos et, quod magis gemendum est, eneruat etiam homines uirtuosos. quis enim Sansone fortior? quis Salomone sapientior? quis Dauid uirtuosior? et tamen omnes isti fuerunt a mulieribus eneruati. legitur in libro Esdre quod coram rege potentissimo Assuero per quosdam sapientes questio mota fuit quid esset fortius in hoc mundo. unus autem dixit quod uinum erat fortius, quia uinum sensum et rationem ab homine tollit, per omnia debita soluit, inter hostes securos reddit. alius dixit quod rex siue imperator erat fortior, quia suo uerbo omnes obediunt, ad eius imperium omnes tremunt, occiduntur omnes ut iubet, uiuunt et conseruantur omnes ut placet. tertius dixit quod mulieres sunt fortiores, quia mentes ferreas et uiriles emolliunt, effeminant et eneruant, et posuit exemplum de ipso Assuero rege, qui quandam amasiam habebat, que sic eum eneruauerat et emollierat, ut in faciem suam irata aliquando alapam daret et rex sibi arrideret. si quando uidebatur irata, rex se iratum similiter simulabat; quando apparebat leta, et rex similiter letum se ostendebat; si apparebat tribulata, rex ipsam blanditijs demulcebat. et iste iudicatus est melius dixisse. ex quo manifeste patet quod ipsa carnalis concupiscentia ferreas mentes emollit, animos uiriles effeminat et homines fortes eneruat. tales igitur, qui sic sunt effeminati, non sunt rebus bellicis apti nec militie ascribendi, nec sunt dicendi uiri sed feminei. legitur in Prouerbiis Philosophorum quod cum quidam homo ingenti odore fragraret, Democritus philosophus dixit: In quo uiro mulier redolet?. cumque illum uidisset, ait: Penitet me te uirum uocasse et falsum in te odorem cognoui. non debent igitur ciues et lasciuitatibus subici, sed in rebus uirtuosis et bellicis exercitari. ars enim preliandi melius adiscitur per experientiam, quam per scientiam, melius per consuetudinem, quam per artem. legitur in libro Iudicum quod Dominus uoluit dimittere filijs Israelis quosdam hostes ut in ipsis exercitarentur et artem discerent bellandi, unde dicitur ibidem: Hee sunt gentes, quas Dominus dereliquit, ut erudiret in eis Israelem et omnes, qui non nouerant bella Cananeorum, ut postea discerent filij exercitare cum hostibus et habere consuetudinem preliandi. oportet igitur se circa fortia exercitare et non lasciue nec molliter nec segniter se habere, qui uult de hostibus triumphare. hinc est quod, sicut legitur in libro Iudicum, cum uellet Dominus populum suum de manu Madianitarum eripere et Gedeon, qui erat dux populi Domini, haberet secum exercitum copiosum, noluit Deus ut cum eo pergeret tanta populi multitudo. et ideo dixit Deus Gedeoni ut populum ad fluuium duceret et ibidem ei demonstraret qui secum ad prelium profecturi essent. inmisit igitur Deus in populo magnam sitim. cum igitur uenissent ad aquam, quidam eorum terre incumbentes bibebant, alij uero stantes aquam ad os prohiciebant. Dominus autem noluit quod illi qui quiescentes biberant sed tantum illi qui stantes aquam ad os proiecerant ad prelium proficiscerentur, per quod significabatur quod illi non sunt militie ascribendi nec rebus bellicis anumerandi qui dant se quieti et delitijs, sed tantum illi qui exercent se in operibus fortissimis et uirtuosis. ideo enim Romani toties triumphauerunt quia circa opera uirtuosa et fortia semper se exercitauerunt. unde dicitur in Pollicrate quod tria fecerunt Romanos esse uictores, scilicet exercitatio, fides et scientia. primum igitur quod fecit Romanos esse uictores fuit exercitatio. exercitabant enim se circa arma bellica et opera uirtuosa, ideo gaudebant uictoria. dicit enim Uegetius in libro De re militari quod exercitata paucitas promptior est ad uictoriam, quam rudis et indocta multitudo. dicit autem sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei, ubi querit qualiter Romanum imperium sic fuit dilatatum, quod Romani primo exercitauerunt se circa opera uirtuosa pro libertate habenda, ut scilicet nulli genti subicerentur sed libere regnarent, multe enim ciuitates et reges eos sibi subicere conabantur. postquam igitur libertatem per multa prelia fuerunt assecuti, ceperunt exercitare se circa opera uirtuosa et arma bellica pro gloria dilatanda, ita quod gloriam suam et nomen per totum mundum dilatauerunt. ita quod ipsi Romani, quamuis a principio non dominarentur nisi usque ad quintum lapidem, idest ad quintum miliare sicut dicit idem Augustinus, postmodum suum dominium in tantum dilatauerunt, quod toti mundo dominati fuerunt. tandem ceperunt exercitare ad inuidiam et auaritiam et ex hoc orta sunt inter eos bella ciuilia per que se mutuo destruxerunt. fides etiam fecit Romanos esse uictores. ipsi enim non tantum amicis, sed etiam inimicis fidem seruabant, propter quod omnes de eis confidebant. unde legitur in gestis Romanorum quod, dum quidam ciuis Romanus ab Anibale captus fuisset, sub iuramento Romam dimissus est, ut pretium sibi redemptionis acquireret. sed cum pretium inuenire non posset et redire nollet, senatus eum ligari fecit et ad Anibalem misit. noluerunt enim quod fidem frangeret, quam sibi sub iuramento promiserat, maxime quia fides etiam hostibus est seruanda. scientia etiam Romanos fecit esse uictores. unde etiam Romulus, postea Numa Pompilius centum sapientes de populo elegit, quorum consilio res publica regebatur, qui quidem dicebantur senatores et patres conscripti. senatores dicebantur propter sensum et uite et etatis maturitatem quasi seniores; patres uero dicti sunt propter affectum, quia tanquam patres debebant habere curam et sollicitudinem rei publice et ipsam fouere et defendere. patres autem conscripti dicebantur propter dignitates, quia omnes erant mitrati et in singulis mitris, quas gerebant, propria nomina scripta habebant. Constantinus autem imperator mitram suam domino pape dedit. mitras uero senatorum cardinalibus tribuit, unde senatores sic tunc mitrati incedebant, sic modo cardinales mitrati incedunt. uel ideo dicebantur patres conscripti, quia eorum nomina et acta in gestis publicis annotabantur. quod autem scientia sit necessaria ad prelia contra hostes, narrat Trogus Ponpeius quod, dum Alexander ad bellum periculosissimum pergeret, non elegit robustos sed ueteranos, qui cum patre suo militauerant. unde factum est quod eorum consilio et sapientia de hostibus triumphauit. sicut enim dicit Salomon, uir sapiens fortis est et uir doctus robustus, quia cum dispositione initur bellum et erit salus ubi multa consilia sunt. quod ciues debent çelare rem publicam. capitulum tertium. Rem publicam in tantum ciues debent çelare quod utilitati proprie ipsam debent preponere, quod pro ipsa conseruanda interdum morti se debent exponere, quod pro ipsa defendenda licet patri contra filium et filio contra patrem arma leuare. ista autem tria per aliqua ostendamus exempla. quod enim res publica utilitati proprie sit preponenda ostendit Augustinus in libro De Ciuitate Dei et Tullius in libro De Officijs. dicunt enim quod cum Marchus Regulus, maximus consul romanus a Carthaginensibus fuisset captus et Romani multos iuuenes Carthaginenses cepissent, missus est Romam dictus Regulus pro commutatione captiuorum sub iuramento redeundi, si forte dicta commutatio fieri non liceret. dum igitur Romam uenisset, contionatus est in senatu quod illa talis commutatio nullo modo ad utilitatem rei publice proueniret, ex eo quod ipse esset senectute confectus ec cito moriturus, illi autem essent adolescentes in bello fortes et multam adhuc possent mollestiam Romanis inferre. et ideo non consulebat quod ista talis commutatio fieret. dixit etiam quod nolebat ut propter se decretum Romanorum infringeretur, quod ordinatum et firmatum erat, ut quicumque Romanus de prelio fugeret, capite puniretur et quicumque se in prelio uiuum et armatum capi permitteret, nunquam redimeretur. et ideo, cum ipse captus fuerit uiuus, non erat redimendus. et cum ab amicis rogaretur ne illuc rediret, ipse tamen propter iuramentum redire uoluit, qui crudelissima morte ab eis interfectus fuit. ecce quia iste utilitatem suam propriam utilitati communi postposuit. utile quidem sibi fuisset redimi et de carcere liberari, sed rei publice fuisset dampnosum, quia iuuenes Carthaginenses, qui dimissi fuissent, multa Romanis incomoda intullissent. ideo dicit Tullius in libro De Officijs quod Plato dedit tuo precepta ad rem publicam conseruandam. unum est ut utilitati communi sint omnes intenti, propriorum comodorum obliti. secundum ut totum corpus rei publice curent ne unam partem foueant et aliam deserant. quod uero pro re publica conseruanda quis interdum se morti debeat exponere, ostendit Augustinus in libro De Ciuitate Dei, et Ualerius Maximus. dicunt enim quod cum instaret bellum inter Athenienses et Pollopenses et accepissent responsum a dijs suis quod illi essent uictores, quorum rex in prelio occideretur, audiens hoc Codrus, rex Atheniensium, transiuit ad hostes in habitu pauperis ferens sarmenta humeris et falcem ad cingulum. cum igitur quendam militem de hostibus cum falce prouocasset, ille in eum insurrexit et protinus interfecit. cumque aduersarij corpus Codri regis cognouissent, memores responsi quod dij fecerant, territi fugerunt et sic Athenienses uictoriam habuerunt. ideo Tulius in libro De Officijs querit: Si duo sapientes naufragium passi in tabula una consistant, que utrumque deferre non potest, quid facere debemus?. et respondit quod minus sapiens debet cedere magis sapienti, ex eo quod rei publice utilior inuenitur. legitur quoque in ystorijs Romanorum, et Augustinus in libro De Ciuitate Dei idem tangit, quod quodam tempore per duos annos magna pestilentia Rome fuit. tandem in medio Urbis terra se apperuit, uorago magna facta fuit, ita ut quodammodo infernalia loca paterent. cumque omnes subuersionem Urbis formidarent, ecce quedam uox de illa uoragine insonuit, dicens quod si Romani uolebant ut Urbs sanaretur, precipiebant dij ut aliquis nobilis Romanorum in illam uoraginem mitteretur ad eos. ordinatum est igitur in senatu ut quicumque pro salute Urbis in illam foueam precipitem se daret, statuam eneam in foro haberet. cum igitur nullus inueniretur, ecce quidam miles nobilissimus, nomine Mercurius, optimis armis munitus, equum ascendens in illam foueam precipitem se dedit, statimque illa fouea clausa fuit et pestilentia tota cessauit. ecce quia isti duo pro salute patrie morti se dederunt. quod autem pro re publica defendenda liceat patri contra fines et filio contra patrem arma leuare dicit Tullius in libro De Officijs, ubi querit si pater conatur patriam scindere uel hostibus tradere, utrum filius debeat silere. et respondit Tulius quod filius primo debet patrem rogare quod desistat, et si non ualent preces, debet addere minas, quod scilicet ipsum principi accusabit; et si nec per preces nec per minas pater uult desistere, debet filius se patri opponere et pro defensione patrie debet contra patrem arma leuare. iste tamen çelus, quod ciues rem publicam debent çelare, debet esse discretus ut scilicet pro re publica nunquam faciant aliqua iniusta uel inhonesta, quantumcumque uideantur esse utilia. olim quidem inter sapientes et phylosophos questio magna fuit, utrum scilicet utile debeat preponi honesto uel honestum utili, et diffinierunt quod semper honestum est omni utili preponendum et super hoc .IIIIor. adducebant exempla. primum narrat Ambrosius in libro De Officijs dicens quod cum Macedones contra Athenienses classem maximam nauium direxissent, uenit quidam nuntius de exercitu ad Athenienses dicens quod duos sapientes sibi darent, quibus rem manifestaret, que ipsis multum utilis esset. cum igitur sapientes electi fuissent, dixit eis quod Macedones in tali loco classem suam posuerunt et ideo, si nocte et clanculo illuc pergerent, totam illam classem nauium comburere possent. tunc illi duo sapientes ad conctionem expectantem intrauerunt dicentes: Illud quod nobis homo iste dixit est quidem utile, sed non est honestum. si igitur uultis quod utile uincat, faciendum est quod dicit; si uero uultis quod uincat honestum, non est faciendum. statimque omnes una uoce clamant dicentes: Uincat honestum, uincat honestum. et sic repudiata fuit illa uictoria, quia non fuisset cum uirtute acquisita. et subdit Ambrosius: Maluerunt enim minus posse honeste quam plus turpiter. aliud exemplum narrat idem Ambrosius in eodem libro et Annetus Florius in Ystorijs Romanorum. dicunt enim quod cum Pirrus rex et Fabricius consul Romanorum, magno exercitu congregato, ad inuicem pugnaturi essent, uenit medicus Pirri regis ad Fabritium et dixit ei quod regi medicinam uenenatam daret, et sic, rege mortuo, ipse uictoriam optineret. quod audiens Fabritius talem uictoriam detestatus est, quia non honeste sed proditorie eam fuisset assecutus. quocirca dictum medicum, tanquam proditorem domini sui, fecit ligari et ad dominum suum mitti. et subdit Ambrosius: Reuera preclarum ut qui uirtutis certamen susceperat, nollet fraude uincere. quod cum rex cognouisset, medicum illum occidit, et ait: Iste est Fabritius, qui sicut sol non potest retrahi a cursu suo, sic nec ipse a legalitate sua. et ideo cum Fabritio ad suam uoluntatem composuit. tertium exemplum est de Regulo, maximo consule Romanorum, qui iurauerat ad carcerem redire, prout in presenti titulo dictum est. utile quidem sibi fuisset ad carcerem non redire, sed non fuisset honestum propter iuramentum. quartum exemplum ponit Ualerius de Camilo duce romano, qui cum quandam ciuitatem obsideret, quidam magister artis gramatice, docens filios nobilium, extra urbem causa spatiandi deduxit et in manus hostium tradidit. quod cum Camilus audisset, factum abhorruit dicens: Nos Romani uirtute et armis uincere cupimus et belli sicut et pacis iura seruamus, nec contra puerilem etatem, quibus etiam captis urbibus parcitur, sed contra rebelles arma leuamus. iussit igitur ipsum ligatum pueris tradi et ad parentes suos deduci. quod cum illi audissent, Romanis portas aperuerunt et cum eis composuerunt. ista autem res publica melius augmentatur, promouetur et regitur probitate morum et magnanimitate uirtutum, quam copia diuitiarum, multitudine populorum, habundantia equorum siue armorum. istud ostendit Cato eleganter atque diserte. non ille Cato, qui libellum composuit puerorum, sed ille Cato famosissimus, qui inter latinos philosophos fere optinet principatum. iste Cato partes Pompei contra Cesarem adiuuabat, ex eo quod Cesarem hostem rei publice reputabat. cum igitur audisset quod dictus Cesar de Pompeio optinuisset uictoriam, tante fuit magnanimitatis, quod uenenum et gladium sibi petijt. qui, austo ueneno, gladium sibi infixit et uulnus dilatauit ne Cesarem rei publice hostem uideret regnantem. hic igitur Cato, agens de re publica, ita dicit et uerba eius beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei recitat, dicens: Nolite, inquit Cato, existimare maiores nostros armis rem publicam ex paruis magnam fecisse. quippe, si ita esset, multo pulcherrimam eam nos haberemus. quippe sotiorum atque ciuium, preterea armorum et equorum maior copia nobis quam illis est. sed alia fuerunt, que ipsos magnos fecerunt, que nobis nulla sunt, uidelicet domi industria, foris iustum imperium, animus in consulendo liber, nec delicto nec libidini obnoxius. hec igitur Catonis uerba quam sint uerissima docet nos ipsa experientia, que ueritatum omnium est magistra. constat enim quod nostri ciues moderni magis habundant in armis, equis, personis et diuitijs, quam habundarent antiqui. et tamen nostri ciues antiqui rem publicam melius sepe gubernabant quam nostri moderni, qui tot diuitijs modo habundant. sepe enim inter nimias diuitias et rerum opulentias res publica periclitatur. unde dicit Augustinus: Qui prudenter attendunt, plus dolent paupertatem quam opulentiam perisse Romanam. in paupertate enim morum integritas seruabatur; per opulentiam uero non muros urbis, sed mentes hominum ipsius ciuitatis dira nequitia, omni peior hoste, corrupit. unde poeta: Nullum crimen abest facinusque libidinis ex quo paupertas Romana perit. patet igitur ex uerbis Catonis quod ista .IIII.or., scilicet habundantia armorum et equorum, personarum et diuitiarum, non sunt causa quare res publica strenue administretur, sed alia .IIIIor., que ipse sub infert. primum est ut ipsi ciues sint industrij circa domestica, ut scilicet domum suam bene sciant componere et ordinare. quia, sicut dicit Apostolus, qui suorum et maxime domesticorum curam non habet, fidem negauit et est infideli deterior. sepe autem contingit quod, quando dominus domus est in se inordinatus, totam familiam habet inordinatam. unde dicitur in Ecclesiastico: Secundum iudicem populi sic et ministri eius, et, qualis est rector ciuitatis, tales et inhabitantes in ea. ille enim, qui in domo sua non est ordinatus, non potest alios ordinare. unde refert sanctus Ieronimus quod Gorgias, magnus philosophus, habebat uxorem turpem et ancillam formosam, et quamuis ille esset castissimus, uxor tamen, eius çelotipa, eum de ancilla suspectum habebat et eum cotidianis iurgiis molestabat, ita quod in domo sua pacem habere non poterat. dictus autem Gorgias fecit librum pulcherrimum, qualiter Greci, inter se discordes, ad inuicem pacificari possent. cum igitur librum illum coram alijs philosophis et sapientibus recitaret, quidam famulus suus dixit: Iste homo uult concordare totam Greciam, qui tamen non potest concordare domum suam. quia, cum tantum sint tres in una domo, ipse scilicet, uxor et ancilla, tamen ad inuicem pacificari non possunt. secundo debent habere et seruare quo ad omnes alios iustitiam. est autem iustitia uirtus, que reddit unicuique ius suum. ille igitur est iustus, qui superiori dat reuerentiam, equali concordiam, inferiori instructionem et disciplinam, amicis beniuolentiam, inimicis patientiam, miseris et afflictis compassionem operosam. tertio non debent esse uitiis subiecti, parum enim prodesset rei publice si hedificia starent et mores corruerent. unde dicit Augustinus quod Scipio non censebat rem publicam esse felicem stantibus menibus et ruentibus moribus. quarto debent esse liberi in consulendo, quia libere debent dicere et consulere ueritatem. sed multi sunt qui aut propter timorem aut propter munerum acceptionem tacent ueritatem. refert Elinandus, qui fuit doctor magnus, quod dum Philippus, rex macedo, Atheniensibus multas iniurias et molestias inferret et inter eos lis maxima uerteretur, tandem de communi consensu ordinatum est ut quelibet pars unum acciperet aduocatum. Athenienses igitur pro suo aduocato acceperunt Demostenem, qui erat sapientissimus et facundus, cuius eloquentiam omnes aduocati et iudices formidabant. quod cum audisset rex Phylippus, timuit uehementer ne propter suam facundiam ipse suam perderet causam, propter quod magnum pondus argenti ad Demostenem destinauit, rogans ut nec pro se nec pro Atheniensibus allegaret, sed solum taceret. ille uero, auaritia deprauatus, argentum accepit et se taciturum esse promisit. apropinquante igitur termino, miserunt Athenienses ad Demostenem, ut ad locum ordinatum pergeret et causam ipsorum defenderet. quod cum ipse presensisset, simulans langorem, in lectum se proiecit et cepit fortiter exclamare se pati scinatem. tunc unus ex nuntijs Ateniensium, qui audiuerat de accepto argento, sibi respondit dicens: Ecce, Demostenes, non pateris scinatem, sed argentinatem. et sic ille, deprauatus cupiditate pecunie, tacuit ueritatem iustitie. dicit idem Elinandus quod, si lingua iudicis funiculis argenteis fuerit ligata, statim efficitur muta et tamen, sicut peccatum est mendacium dicere, ita et ueritatem tacere. unde dicit beatus Augustinus: Uterque reus est apud Deum et qui ueritatem occultat et qui mendacium dicit. ille, quia prodesse non uult; iste, quia nocere desiderat. capitula none partis. Sequitur nona pars, in qua agitur de re familiari et domestica, et ista pars habet sex capitula. in primo capitulo ponitur qualis uxor sit ducenda et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. in secundo qualiter sit custodienda. in tertio qualiter mutuo se debent diligere. in quarto quod debent pacifice habitare. in quinto qualiter parentes debent se habere ad filios, et filij ad parentes. in sexto qualiter domini se debent habere ad famulos siue seruos, et serui ad dominos. qualem uxorem debent ducere uiri et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. capitulum primum. Non tantum ciues debent habere ordinatam rem publicam, sed etiam rem familiarem et domesticam. que quidem tunc est ordinata quando ipsi coniuges inter se sunt ordinati et habent familiam ordinatam. ordinatio autem rei familiaris et domestice multum dependet a bona et sapiente uxore, iuxta illud quod dicit Salomon: Sapiens mulier edificat domum suam, insipiens manibus suis eam destruet. et ideo uir multum laborare debet ut uxorem bonam et sapientem habere possit. et quamuis uxor sapiens detur a Deo, quia, sicut dicit Salomon, domus et diuitie dantur a parentibus, a Domino autem proprie uxor prudens, debet tamen uir accepturus uxorem diligenter requirere de eius moribus et conditione. istud autem qualiter fieri debeat ostendit sanctus Iohannes Crisostomus, dicens quod ille qui uult uxorem accipere, debet considerare si illa puella, quam uult accipere, habet ambos parentes bonos uel ambos malos, uel unum bonum et alterum malum. si ambo parentes sunt boni, secure eam accipiet, quia bona arbor fructus bonos facit. si ambo sunt mali, omnino eam dimittat, quia non potest arbor mala fructus bonos facere. si uero alter est bonos et alter malus, quid facturus sit timeat et uideat diligenter. uerumtamen, si pater est malus et mater bona, minus debet timere eam accipere. si uero, e contrario, pater est bonus et mater mala, magis debet timere eam accipere, et ratio est quia puelle magis conuersantur cum matribus, quam cum patribus, et ideo magis consueuerunt imitari mores maternos, quam paternos. uir igitur accepturus uxorem non debet tantum respicere ad eius diuitias sicut faciunt auari, nec ad eius pulcritudinem sicut faciunt iuuenes lasciui, sed ad morum ipsius honestatem sicut faciunt sapientes et discreti. non debet igitur uir tantum respicere ad eius diuitias, unde dicit sanctus Iohannes Crisostomus: Tu, iuuenis, quando uxorem ducere uis, noli querere diuitem, sed bene morigeratam, quia boni mores diuitias semper acquirunt, diuitie autem bonos mores nunquam fecerunt et gloriosior est paupertas fidelium quam diuitie peccatorum. quidam philosophus, nomine Aureolus Teophastus, querit utrum homo debeat potius ducere uxorem diuitem quam pauperem, et dicit quod ille, qui ducit uxorem diuitem, ponit in domo sua tempestatem, quia uxor diues uult esse domina uiri et ipsum die ac nocte iurgijs molestabit et suas diuitias sibi improperabit. propter hoc dicit Salomon: Melius est sedere in angulo domatis, quam cum muliere letigiosa in domo communi. doma proprie est tectum domus, ubi passeres et yrundines nidificare consueuerunt. uult ergo dicere Salomon quod melius est habitare in tecto domus cum passeribus et yrundinibus, quam in medio domus cum litigiosa muliere; quia peius est letigium mulieris, quam garritus yrundinis. et sicut uir non debet respicere ad diuitias in uxore, sic et uxor potius debet habere uirum bene morigeratum et sapientem, quam diuitem. unde quidam interrogauit Themistidem phylosophum, cuinam libentius filiam suam traderet in uxorem, an homini pauperi sed etiam moribus ornato, an homini diuiti et parum probato, qui respondit: Malo filiam meam tradere uiro indigenti peccunia quam peccunie indigenti uiro. non debet enim uir accepturus uxorem respicere de eius pulcritudinem sicut faciunt iuuenes lasciui, quia ipsa pulcritudo in muliere est periculosa intuenti et habenti. intuenti quidem, quia sepe decipit hominem intuentem. unde dixit Salomon: Fallax gratia et uana est pulcritudo. mulier timens Dominum ipsa laudabitur. est etiam periculosa mulieri habenti, quia, sicut dicit Salomon: Circulus aureus in naribus suis, mulier pulcra et fatua. quando mulier est fatua et turpis, non est periculum, quia nemo eam sollicitat. quando etiam est pulcra et sapiens, similiter non est periculum, quia sapienter se custodit. sed quando est pulcra et fatua, tunc est periculum, quia, sicut sus habens circulum aureum in naribus uel in collo, cum illo auro in lutum se proicit, sic mulier fatua, habens pulcritudinem, se cum illa pulcritudine in fetorem immunditie se immergit. querit supradictus philosophus Aureolus si uir potius debet ducere uxorem pulcram, quam turpem, et respondit quod pulcra ab omnibus adamatur, turpis uero ab omnibus despicitur. et ideo difficile est custodire pulcram, quam omnes habere desiderant; molestum est autem turpem tenere, quam nullus uult uidere. et ideo ille, qui habet uxorem pulcram, semper erit in timore, et ille, qui habet turpem, semper erit in dolore. propter hoc medium est tenendum, ut nec nimis pulcra nec nimis turpis uxor ducatur, ne aut timor nimis sollicitet propter pulcram, aut dolor nimis excruciet propter fedam. non igitur attendendum in uxore ad diuitias uel ad pulcritudinem, sed ad morum honestatem, ut scilicet mulier sit honesta et pacifica, non litigiosa et clamosas, quia, sicut dicit Salomon, tecta perstillantia in die frigoris et litigiosa mulier comparantur. quando uir est in lecto et est magnum frigus, si tectum perstillaret et stillicidia super eum caderent, plurimum molestaretur. ita uult dicere Salomon quod mulier litigiosa est uiro sicut stillicidia, que in die frigoris cadunt de tecto, que inquietant hominem existentem in lecto. refert sanctus Ieronimus et Seneca quod Socrates philosophus, licet esset sapientissimus, erat tamen corpore turpis et fedus. iste habebat duas uxores, que de ipso çelotipe multum erant. dum igitur quadam die Socrates eas reprehenderet quod de se tam turpi çelotipe essent, ille indignate in eum impetum fecerunt et per capillos ad terram trahentes, ipsum uerberibus affecerunt. quadam etiam die, dum una illarum magnas intonationes super eum fecisset, ille nichil sibi respondere uoluit, sed de domo recedens, super quandam trabem, muro domus sue adherentem, sedere cepit. tunc illa caldariam aqua plenam accipiens, totam illam aquam super caput uiri effudit. Socrates uero, caput extergens et ad eam respiciens, dixit: Ego bene sciebam quod post tonitrua pluuia sequeretur. cum igitur amici sibi consulerent ut illas uxores, que eum sic molestabant, a se expelleret, dixit: Nequaquam faciam, quia mihi faciunt magnam utilitatem, ex eo quod me faciunt patientem. nam disco in domo patientiam ut ipsam in foro exibeam. qualiter uiri debent uxores suas custodire. capitulum secundum. Quia mulier est magis fragilis quam uir, ideo mulieri est maior custodia adhibenda quam uiro. nam, sicut dicit sanctus Iohannes Crisostomus, mulieres sunt magis incaute quam uiri et ideo citius decipiuntur. sunt magis molles et ideo ad bonum et ad malum citius flectuntur. sunt magis fragiles et citius superantur. et propter hoc dyabolus, uolens decipere primos parentes, non est agressus uirum sed mulierem, sciens quod mulier facilius deciperetur quam uir, ex eo quod est sexus incautior et citius flecteretur, ex eo quod est sexus mollior et facilius uinceretur, ex eo quod est in libro De decem cordis: mulieri adhibite sunt .IIIIor. custodie, uiro autem tantum una. prima custodia est timor Dei, qui ipsam debet retrahere a peccato, quia, sicut dicit Salomon, per timorem Domini declinat omnis homo a malo. secunda est custodia uiri, quia uir uxorem suam custodire debet, nam, sicut dicitur in Ecclesiastico: *Si uxor non ambulauerit ad manum tuam, confundet te in conspectu inimicorum tuorum. tertia est uerecundia mundi, quia magna uerecundia et confusio est mulieri quando in adulterio deprehenditur*. ideo dicit Salomon: Mulier diligens corona est uiro suo, et putredo in ossibus eius que confusione res dignas gerit. quarta est terror legum publicarum, que uxores fornicarias dampnant. unde dixerunt Iudei Christo: Magister, hec mulier modo deprehensa est in adulterio. in lege autem mandauit nobis Moyses huiusmodi lapidare. uir autem habet tantum super se unam custodiam, scilicet timorem Dei, per quem debet retrahi a peccato. non enim habet custodiam uxoris, quia de illius custodia non curat, nec timet uercundiam mundi, ymo aliquando de hoc se iactat. unde dicit Augustinus: Tanta est peruersitas humani generis, ut aliquando metuendum sit ne castus erubescat apparere inter impudicos. non timet etiam penam legum, quia leges non dampnant uiros fornicarios sicut uxores fornicarias. querit autem supradictus Aureolus philosophus utrum mulier a uiro sit custodienda, et dicit et respondet quod nichil prodest uiri custodia, quia uxor aut est bona aut est mala. si est bona non debet custodiri, si est mala non poterit custodiri. quamuis autem iste philosophus sic dicat, nos tamen dicimus quod sunt quedam uxores que sunt probate, quedam que sunt suspecte, quedam que sunt medie. ille, que sunt probate, non sunt custodiende, sed sunt sue libertati per omnia relinquende. reffert sanctus Ieronimus in libro Contra Iouinianum quod, cum quidam magnus consul romanus, nomine Diuelius, quandam nobilem puellam in uxorem iuuenis accepisset et ipse os fetidum multum haberet, quadam uice, dum iam esset senex, fuit sibi improperatum quod ipse habebat os fetidum. rediens igitur domum, conquestus est uxori sue quare hoc sibi aliquando non dixerit, ut ipse remedium et medicinas adibuisset. que respondit: Fecissem, domine, nisi quia credebam quod omnes homines talem flatum haberent. ista igitur, que sic erat probata, non erat custodienda. alie sunt suspecte, et iste sunt custodiende et legibus artande. et quamuis totaliter non possint custodiri, possunt tamen sepe a multis malitijs impediri. unde dicit Dominus per Oseam prophetam de muliere fornicaria: Ecce ego sepiam uias suas spinis, et semitas suas non inueniet et sequetur amatores suos et non apprehendet eos. tunc uir uias impudice mulieris cum spinis sepit, quando multas cautelas et impedimenta sibi opponit. quedam autem uxores sunt medie, que nec adhuc sunt bene probate nec omnino suspecte. iste nec sunt nimis artande nec nimis relaxande, sed prius sunt probande. si enim amicus, antequam homo confidat de eo, est probandus, multo fortius uxor. ideo dicitur in Ecclesiastico: Si possides amicum, in temptatione idest in probatione posside eum et ne facile credas ei te ipsum. quod uiri et uxores debent se mutuo diligere. capitulum tertium Dilectio mutua inter uirum et uxorem neccessaria est. nam uiri debent diligere uxores suas. ideo dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uiri, diligite uxores uestras, sicut et Christus Ecclesiam. non enim uir debet uxorem suam timere tanquam dominam nec sibi eam subicere tanquam ancillam, sed eam diligere tanquam sororem et sotiam. ideo prima mulier non est facta de capite uiri, quia non debebat esse eius domina; nec de pede uiri, quia non debebat esse eius ancilla; sed de latere uiri, quia debebat esse sibi equalis et sotia. similiter uxor debet diligere uirum, unde dicitur in Tobia quod parentes monuerunt filiam suam ut honoraret soceros et diligeret maritum et regeret familiam et gubernaret domum. iste autem amor debet esse discretus ex parte uiri et perfectus ex parte uxoris et precordialis ex parte utriusque. primo quidem iste amor debet esse discretus ex parte uiri, quia uir debet diligere uxorem suam discrete et ordinate, quod est contra multos, qui uxores suas nimis ardenter et inordinate amant. contra quos dicit Seneca: Amor forme mulieris rationis obliuio est et insanie proximus, turbat consilia, altos et generosos spiritus frangit, a magnis cogitationibus ad humilimas retrahit. origo quidem amoris honesta, sed magnitudo deformis. ideo dicit Sistus philosophus: Adulter quidem est in suam uxorem amator ardentior. ille igitur ordinate uxorem diligit, qui ab opere coniugali scit tempore debito abstinere et qui scit ibi culpam mortalem cauere. nam secundum Crisostomum in quatuor temporibus est a coniugali opere abstinendum. primo in tempore menstrui ex eo quod tunc sepe generantur filij ceci, claudi et leprosi sicut dicit sanctus Ieronimus, et istud est in precepto. secundo est abstinendum tempore pregnationis et partus. tertio, in temporibus sollempnitatum. quarto in temporibus ieiuniorum, et ista omnia non credimus esse in precepto, sed in consilio. ille etiam uxorem suam ordinate diligit, qui in opere coniugali mortalem culpam cauere nouit. nam commixtio coniugalis aliquando nullam habet culpam, aliquando uero uenialem, aliquando mortalem, aliquando mortalissimam. tunc enim nullam habet culpam quando fit intentione prolis procreande, unde dicit sanctus Gregorius: Tunc coniuges in commixtione sine culpa sunt quando pro percipienda prole miscentur. habet autem culpam uenialem quando fit causa concupiscentie explende, que causa concupiscentie ita est rationi subiecta, quod eam non expleret nisi cum propria uxore. unde dicit quedam glosa super epistulam sancti Pauli Ad Corinthios: Coniugalis concubitus, qui fit gratia generandi prolem, non habet culpam; quando autem fit causa concupiscentie satiande, sed tamen cum propria coniuge, habet culpam uenialem. nichilominus autem potest habere culpam mortalem quando scilicet concupiscentia sic est immoderata, quod cum quacumque muliere siue cum propria siue cum aliena ipsam expleret. unde dicit Augustinus in libro Contra Iulianum: Intemperatus in coniugio quid aliud nisi quidam adulter est?. tunc autem habet culpam mortalissimam quando uir abutitur uxore sua, unde dicit Augustinus in libro De Bono coniugali: Ille usus, qui est contra naturam, execrabilis fit in meretrice, sed execrabilior in uxore. secundo iste amor debet esse perfectus ex parte uxoris, quia uxor debet diligere uirum amore perfecto. istud autem sic ostendit sanctus Iohannes Crisostomus dicens: Si uir habeat uxorem, hoc modo agnoscetur plena uxoris dilectio, quia uxor neminem debet putare sapientiorem, quam uirum suum; etsi alter sit sapientior, tamen illa sapientiorem esse intelligere non debet. uxor neminem fortiorem debet putare, quam uirum suum; etsi alter sit fortior, illa tamen intelligere non debet alterum fortiorem. uxor neminem debet putare formosiorem, quam uirum suum; etsi alter sit formosior, tamen non debet sibi apparere; perfectum enim odium et perfectus amor rerum iudicia non cognoscunt. nam si perfecte hodias aliquem, qualiacumque fuerint apud illum, omnia tibi mala uidentur. si uero aliquem perfecte amas, quecumque sunt apud eum tibi placent, siue que loquitur, siue que agit. nam etsi mala sint, tamen tibi bona esse uidentur. tertio iste amor debet esse precordialis ex parte utriusque, scilicet uiri et uxoris. ideo uxor formata est de carne uiri iuxta cor, ad innuendum quod uir debet uxorem suam amore precordiali diligere, et uir desponsat uxorem suam ponendo anulum in quarto digito, ubi est quedam uena, que a corde usque ad digitum illum se extendit, ad innuendum quod uxor debet uirum suum ex uero corde amare. quod uir et uxor debent pacifice uiuere et concorditer habitare. capitulum quartum . Multum est Deo acceptum quando uir et uxor pacifice et concorditer uiuunt. ideo dicit sepe sanctus in Ecclesiastico: In tribus beneplacitum est spiritui meo, que sunt probata coram Deo et hominibus: concordia fratrum, amor proximorum et uir et mulier sibi bene consentientes. dicit autem sanctus Augustinus super Psalterium quod quando uir et mulier ad inuicem dissentiunt, tunc in domo est turbatio multa. quando uero uir subicitur et uxor dominatur, tunc in domo est pax peruersa. quando autem uir dominatur et uxor subicitur, tunc in domo est pax recta. potest etiam addi quartum: quando scilicet uir et uxor bene conueniunt, quia tunc est pax Deo et hominibus grata. quando autem uir et uxor male conueniunt, hoc aliquando est ex culpa uiri, aliquando ex culpa uxoris, aliquando ex culpa utriusque. est enim aliquando ex culpa uiri, quando scilicet uir est uxori nimis austerus. ideo dicit Apostolus: Uiri, diligite uxores uestras et nolite amari esse ad illas. aliquando est ex culpa uxoris, quando scilicet est nimis rixosa et nimis çelotipa. unde reffert sanctus Ieronimus in libro Contra Iouinianum quod quidam nobilis Romanus habebat uxorem a foris gratiosam, sed intus cum uiro nimis litigiosam et çelotipam, quam uir tandem se expulit et eiecit. et cum a uicinis reprehenderetur quod uxorem sic gratiosam expulisset, ille pedem protendit dicens: Uidetis hoc calciamentum, a foris quidem multum est pulcrum et tamen intus me premit. uidetis quidem calciamenti formositatem exteriorem, sed non uidetis meum dolorem interiorem. ita est etiam de uxore mea, que a foris coram uobis uidetur esse pacifica, sed intus mecum est nimis molesta. aliquando uero ista turbatio causatur ex culpa utriusque, quando scilicet et uir est nimis seuerus et uxor nimis rixosa. tunc est in domo turbatio magna. istud autem quod diximus per exemplum sensibilem demonstremus. si quis enim uult ferrurn coniungere et unire alteri ferro, oportet quod utrumque per ignis exustionem mollescat. si enim utrumque fuerit durum uel alterum ipsorum, tunc coniunctio uel unio fieri non ualebit. eodem modo dicendum quod, quando uir et uxor sunt ambo duri, quia uir est seuerus et uxor mansueta uel e conuerso quando uxor est superba et uir mansuetus, tunc non poterunt conuenire. oportet igitur quod utrique mollescant, ut scilicet uir habeat benignitatem et uxor mansuetudinem, et tunc fiet quod dicit Scriptura; quia multum placent Deo uir et uxor bene sibi consentientes. est attamen unus casus, in quo licet uxori iurgium facere contra uirum, quando scilicet sciret uirum suum esse fornicarium. tunc enim ipsum .IIIIor. modis a tali crimine debet retrahere, sicut dicit sanctus Augustinus in libro Quinquaginta omeliarum. primo ipsum caritatiue et dulciter admonendo; ostendendo scilicet pericula anime et corporis et rerum ad que tam inprouide se immittit. si enim uxor omnino taceret, tunc uideretur consentire, unde dicit Augustinus ibidem: Omnino ego moneo, ego precipio, ego iubeo, ymo Christus in me iubet: nolite uiros uestros permittere fornicari. secundo debet eum retrahere ipsum grauiter obiurgando, quia, si non ualent caritatiue admonitiones, debet facere graues obiurgationes.in ceteris quidem que facit uir, et uxor pacientiam habere debet, unde dicit Augustinus ibidem: Aurum tuum uendit maritus? a ferto, femina, patienter. sed castum ipsum opta, pro castitate litiga. pereat uilla tua, non anima ipsius te tacente pereat. tertio debet eum retrahere, Ecclesiam, idest episcopum, interpellando; quia, si non ualent admonitiones, si non ualent obiurgationes et tamen factum est publicum et notorium, debet uxor recurrere ad episcopum ciuitatis, ut uirum suum terreat et sua auctoritate compescat. unde dicit Augustinus ibidem: Nolite, pudicissime mulieres, uiros uestros permittere fornicari. interpellate contra illos Ecclesiam, idest episcopum et prelatos Ecclesie, ad quos spectat publicos maritos fornicarios per excommunicationis sententiam cohercere. quarto debet ipsum retrahere ad Deum recurrendo, quia si supradicta non ualent, debet ad Deum pro ipso preces effundere. debet etiam ad uiros spirituales recurrere, ut pro uiro suo ad Deum preces effundant. unde dicit Augustinus ibidem: Non dico ut interpelletis contra uiros uestros fornicarios iudices publicos nec proconsulem nec comitem nec imperatorem, sed Deum patrem et Ihesum Christum, filium eius, et Spiritum sanctum. et quoniam possent alique uxores dicere: et quo uir meus fidem mihi non seruat nec ego sibi seruabo, ideo subdit sanctus Augustinus: Nolite, castissime femine, imitari uiros uestros impudicos, aut uobiscum uiuant aut sine uobis pereant. inpudico marito non debet mulier pudicitiam, sed Christo; non propter maritum hoc faciat, qui non meretur, sed propter Christum hoc faciat. qualiter parentes se debent habere ad filios et filij ad parentes. capitulum quintum. Quia res domestica est bene ordinata quando pater familias habet familiam ordinatam, ideo a filijs suis debet incipere et eos bonis moribus informare. debent quidem parentes filios suos diligere, debent ipsos in sua pueritia bonis moribus informare, debent ipsos delinquentes corrigere. primo quidem debent ipsos discrete diligere. sed notandum est quod ipse amor aliquando est bonus et meritorius, aliquando malus, aliquando indifferens. bonus quidem et meritorius est quando pater diligit filium, qui est bonus et iustus, uel ut sit bonus et iustus. tunc enim non diligit filium tantum quia filium, sed diligit Deum in filio. et tunc reducitur ad illud preceptum: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. aliquando ille amor potest esse malus, quando scilicet parentes propter amorem filiorum usuras faciunt, aliena rapiunt, que postea filiis causa perditionis existunt. unde ipsi filij de tali patre in inferno conquerentur, unde dicitur in Ecclesiastico: De patre impio conquerentur filij, quia propter illum sunt in obprobrium. aliquando uero ille amor potest esse indifferens, idest nec bonus siue meritorius, nec malus, quando scilicet pater non habet respectum ad filij malitiam, si est malus; nec ad filij gratiam, si est bonus; sed tantum ad naturam, quia scilicet diligit filium ex eo quod est filius. et iste amor est ita naturalis, quod etiam communis est bestijs. unde dicit Augustinus in libro La Omeliarum: Si serpentes et lupi amant filios suos, non est laudandus qui filios amat, sed est detestandus qui non amat. si filios amas, serpentibus compararis; si filios non amas, a serpentibus uinceris. ipse autem amor naturalis est maior in parentibus respectu filij, quam sit in filio respectu parentum. et ratio est quia parentes de natura sua propria dederunt filijs corpus suum, filij autem parentibus in generatione sua nichil dederunt. et ideo parentes diligunt filios suos ut rem suam, ut carnem suam, ut membra sua. uidemus etiam quod humor arboris fluit a radice in ramos, non a ramis ad radicem. radix est pater, ramus est filius. et ideo amor a patre, qui est radix, magis fluit in filium, qui est ramus, quam a filio in patrem. iste etiam amor naturalis respectu filij maior est in matre, quam in patre; et una causa est quia illam rem plus diligimus, in qua maius ius habere nos scimus. quamuis enim filius quantum ad corpus, sit res propria patris et matris, tamen mater plus habet ibi de sua substantia, sicut dicit Philosophus, quam uir. et ideo maius ius in corpore filij habet, quam uir. secunda causa est quia illam rem plus diligimus, circa quam plus laboramus. mater autem plus laborat circa filios quam pater, tam in portando quam in pariendo, quam etiam in nutriendo. tertia causa est quia illam rem plus diligimus, quam certitudinaliter nostram esse scimus. mater autem pro certo scit quod filium talem de se generauit; uir autem, etsi credat, tamen certus non est quod sit de suo semine generatus. in hoc tamen differunt amor patris et matris erga filium, quia mater plus dolet de filij aduersitate et pater plus gaudet de filij prosperitate. mulier enim naturaliter magis patitur et compatitur quam uir, ex eo quod habet animum magis mollem, unde mulier dicitur quasi mollier. nam secundum Philosophum in libro De Animalibus, in omni genere animalium femine sunt molliores quam masculi, preter ursam et leopardam. quando igitur inuenitur aliqua mulier seuera et dura non potest dici femina, sed ursa uel leoparda. mulier enim naturaliter est frigida et humida et ideo de facile est passibilis. uir autem naturaliter est calidus et siccus, et ideo non sic de facili patitur et compatitur, et ideo in morte filij naturaliter plus dolet mater quam pater, quia homo habet cor magis magnanimum et ideo magnalia et sublimia magis appetit et amat. istud aperte ostendit Salomon dicens: Filius sapiens letificat patrem, filius uero stultus mestitia est matris sue. ecce quia aperte dicit quod pater de filio sapiente habet letitiam, mater uero de filio stulto habet tristitiam. secundo ipsi parentes debent filios suos a sua pueritia bonis moribus informare. nam illam formam, quam induerunt in pueritia sua, semper retinent etiam in senectute sua. unde dixit Salomon: Adolescens iuxta uiam suam, etiam cum senuerit, non recedet ab ea. sunt enim ipsi pueri sicut mollis cera, quia de facili ad quodlibet bonum ducuntur. ideo in persona talium dicit Propheta: Factum est cor meum sicut cera liquescens in medio uentris mei. sunt sicut recens testa, quia bonum odorem semper conseruant, iuxta illud quod noua testa capit, inueterata sapit. sunt etiam sicut gracilis uirgula, quia de facili ad bonum flectuntur. de quibus dicit Propheta: Quorum filij sicut nouelle plantationes in iuuentute sua. tertio debent parentes filios suos delinquentes arguere, memores Hely sacerdotis, qui filios suos corripere noluit, et ideo ipse cum filijs suis mala morte perijt. sunt autem quidam filij obedientes et boni. isti sunt de bono in melius promouendi, tales enim faciunt patri magnam consolationem et cordis delectationem. de quibus dicit Salomon: Erudi filium tuum, et refrigerabit te et dabit delitias anime tue. alij sunt filij, qui, si aliquando offendunt, statim ad leuem correctionem patris se corrigunt et patri obediunt. isti non sunt grauiter obiurgandi, sed dulciter admonendi. de quibus dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uos, patres, nolite ad iracundiam prouocare filios uestros, sed educate illos in disciplina et in correctione Domini. non enim tales sunt prouocandi, sed in disciplina, idest in morum honestate, sunt educandi. alij filij sunt duri et superbi et parentibus inobedientes. tales sunt uerberibus flagellandi. de talibus dicit Salomon: Qui parcit uirge, odit filium suum. qui autem diligit, illum instanter erudit. et in Ecclesiastico dicitur: Qui diligit filium suum, assiduat illi flagella. filij autem erga parentes humiliter se debent habere, quia debent eos honorare, eis seruire et subministrare; et ad hoc induci debent propter preceptum, propter debitum et propter nature instinctum. primo quidem propter preceptum, quia Deus precepit dicens: Honora patrem tuum et matrem tuam ut sis longeuus super terram, et qui maledixerit patri suo uel matri, morte moriatur. in nullo alio precepto Decalogi inuenitur facta fuisse promissio seruanti, uel comminatio non seruanti, nisi in precepto parentum, ad significandum quod multum placet Deo quando parentes honorantur, et multum sibi displicet quando sibi honor non impenditur; et intelligitur ille honor non tantum malos urgendo, sed etiam in seruiendo et subministrando. secundo filij debent induci ad seruiendum parentibus propter debitum. ipsi enim a parentibus receperunt tria, scilicet esse et nutrimentum et documentum. quia igitur ab eis receperunt esse, debent eis magnam reuerentiam. unde dicitur in Ecclesiastico: Honora patrem tuum et gemitus matris tue ne obliuiscaris; memento quod nisi per illos natus non fuisses. iterum, quia ab ipsis receperunt nutrimentum, debent eis in subueniendo magnam diligentiam, ut, sicut parentes nutrierunt filios in iuuentute, sic et ipsi nutriant parentes in senectute. unde dicitur in Ecclesiastico: Fili, suscipe senectam patris tui. insuper, quia ab ipsis receperunt documentum, debent eis magnam obedientiam. unde dicit Apostolus: Filij, obedite parentibus uestris in Domino, hoc enim iustum est. tertio filij debent induci ad subministrandum parentibus per nature instinctum. natura enim omnes docet et instruit quod filij debent parentibus subuenire et quando sunt in necessitate positi et quando sunt senectute confecti et quando sunt mortui. et ad ista tria ostendenda ponit Ualerius Maximus tria exempla. nam ad ostendendum quod filij debent parentibus subuenire quando sunt in necessitate positi, narrat quod cum quidam nobilis uir et potens et iam senex quoddam flagitium commisisset, noluit iudex propter honorem parentum ipsum publica morte punire, sed carceri ipsum inclusit ut ibi fame moreretur. filia uero eius, que erat nupta, de licentia iudicis eum cotidie in carcere uisitabat. prius tamen ea diligenter prescrutari faciebat ne aliquid comestibile sibi deferret. illa uero, extracto ubere, singulis diebus de lacte proprio patrem nutriebat. cum uero iudex miraretur quod ille tanto tempore uiueret, precepit ut custodes respicerent per rimas hostij quando filia cum patre erat. et uidentes quod patri lac propinabat, hoc iudici nuntiarunt. ille autem, pietate commotus, patrem filie condonauit. ad ostendendum autem quod filij debent parentibus subuenire quando sunt senectute confecti, ostendit idem Ualerius per exemplum ciconie, dicens quod quando ciconie senescunt, filij ponunt parentes in nido et uelut infantes iuxta pectus suum collocant, fouent et nutriunt. soli autem uultures parentes suos fame mori permittunt. ad ostendendum autem quod filij de parentibus mortuis debent curam agere et eis sepulturam debitam preparare, ostendit hoc dictus Ualerius exemplo Scitarum, dicens enim quod cum Darius rex fines Scitarum inuasisset et sepulcra parentum suorum inuadere uellet, miserunt ei Scite quod depopulationem agrorum et uinearum equanimiter ferrent, sed si sepulcra parentum contingeret, tunc potentiam Scitarum et uires sentiret, quia pro ipsis defendendis mori parati essent. quod audiens Darius, sepulcra parentum illorum inuadere uel infringere ausus non fuit. qualiter domini se debeant habere ad famulos siue seruos et serui ad dominos. capitulum .UIm. Postquam pater familias rem domesticam ordinauit quantum ad uxorem et filìos, debet etiam ipsam ordinare quantum ad seruos. dicunt autem doctores quod sunt .IIIIor. genera seruorum. quidam enim sunt de ancilla nati, quidam in prelio acquisiti, quia, sicut dicit beatus Petrus: A quo quis superatus est, huius et seruus est. unde tales dicebantur serui a seruando, quia ab hostibus seruabantur ne occiderentur. alij sunt serui conductitij, qui sub pensione annua conducuntur; alij sunt emptitij, qui pecunia emuntur. omnes istos seruos Paulus in epistola Ad Ephesios instruit dicens: Serui, obedite dominis carnalibus cum timore et tremore, in simplicitate cordis uestri, non ad oculum seruientes quasi hominibus placentes, sed sicut serui Christi facientes uoluntatem Dei ex animo. sed notandum quod sunt quidam serui sensati, quidam pigri et otiosi, quidam uero malitiosi. serui sensati sunt ualde diligendi, unde dicitur in Ecclesiastico: Seruus sensatus sit tibi dilectus sicut anima tua. de talibus dicit Salomon: Seruus sapiens dominabitur filijs stultis et inter fratres hereditatem diuidet. serui uero pigri et otiosi sunt continuis laboribus exercendi. unde dicitur in Ecclesiastico: Operatur in disciplina et querit requiescere, laxa manus illi, et querit libertatem. iugum et lorum curuant collum durum, et seruum inclinant operationes assidue. mitte illum in operationem, ne uacet; multam enim malitiam docuit otiositas. serui uero maliuoli et malitiosi sunt duris abstinentijs, compedibus et uerberibus cohercendi, unde dicitur in Ecclesiastico qualiter autem sint per abstinentiam macerandi. dicitur in Ecclesiastico: Cibaria et uirga et onus asino, panis et disciplina et opus seruo. quod sint cumpedibus astringendi dicitur ibidem: Seruo maliuolo tortura et compedes. quod uero sint uerberibus flagellandi dicitur in eodem libro: Non confundaris, idest non timeas ne uerearis seruo pessimo latus sanguinare, idest usque ad sanguinem uerberare. quamuis autem serui, quocumque nomine censeantur, siue de ancilla nati, siue in prelio acquisiti, siue conductitij, siue emptitij, sint dominis suis inferiores, tamen quantum ad quinque inueniuntur equales. prima equalitas attenditur ex parte principij, quia omnes, tam serui quam liberi, de terra sunt creati et nudi et plorando nati. unde dicitur in libro Sapientie: Sum quidem et ego mortalis homo similis omnibus et ex genere terreno illius, qui prius factus est, et in uentre matris figuratus sum caro et primam uocem similem omnibus emisi plorans. nemo enim ex regibus aliud habuit natiuitatis initium. secunda equalitas attenditur ex parte medij, quia omnes, tam liberi quam serui, eundem locum habent scilicet eundem mundum, eandem terram, eundem aerem. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Ego natus accepi communem aerem et in similiter factam decidi terram. tertia equalitas attenditur ex parte finis, quia omnes, tam liberi quam serui, moriuntur, in cinerem resoluuntur et putrescunt. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Unus ergo introitus est omnibus ad uitam et similis exitus. unde dicit sanctus Ciprianus: Uobis dominis atque senis est eadem sors nascendi, conditio una moriendj, corporum maceries similis, animarum ratio communis, equali iure, equali lege uenitur in istum mundum et de mundo postea receditur. quarta equalitas attenditur ex parte dominij, quia omnes, tam liberi quam serui, habent unum Dominum. unde dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uos, domini, seruis uestris remittite minas, scientes quia illorum et uester Dominus est in celis, et personarum acceptio non est apud Deum. ideo dicit sanctus Iob: Magnus et paruus ibi sunt, scilicet sub dominio Dei, et seruus liber a domino suo. quinta equalitas attenditur ex parte iudicij extremi, quia omnes, tam liberi quam serui, ad iudicium Dei uenient et de omnibus factis suis rationem reddent, et ibi gloriam uel penam recipient. unde dicit Apostolus in epistola Ad Chorinthios: Omnes nos manifestari oportet ante tribunal Domini nostri Ihesu Christi, ut refferat unusquisque propria corporis prout gessit, siue bonum siue malum sit. et in epistola Ad Ephesios dicit idem Apostolus: Unusquisque, quodcumque fecerit bonum, hoc recipiet a Domino, siue seruus siue liber. capitula decime partis. Sequitur decima pars, in qua agitur de spirituali regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet duo capitula. in primo capitulo ostenditur quo tempore fuit episcopali honore decorata. in secundo ostenditur quo tempore fuit archiepiscopali honore sublimata. quando et quo tempore ciuitas Ianuensium fuit episcopali honore decorata. capitulum primum. Quamuis per aliquam ystoriam tempus non inueniamus expressum quando ciuitas Ianuensis habere meruit episcopatum, credimus tamen quod quando principes Apostolorum, scilicet Petrus et Paulus, Rome presidebant, tunc dignitate episcopali meruit decorari. ratio autem, que nos mouet ad hoc credendum, est ista. constat enim Apostolos istam consuetudinem habuisse, quod quando alique ciuitates uel aliqui de ipsis ciuitatibus ad fidem Christi ueniebant, mox ipsi Apostoli eis episcopos destinabant. unde beatus Petrus illis, qui fuerant conuersi in ciuitate Rauenne, statim sanctum Appollinarem in episcopum dedit. Marchus euangelista illis, quos conuerterat apud Aquileiam, sanctum Hermagoram episcopum ordinauit. illis autem, quos conuerterat apud Alexandriam, sanctum Anianum in episcopum assignauit. sanctus quoque Paulus apostolus per omnes ciuitates, quas conuertebat, episcopos ordinabat. unde et Thimotheum fecit episcopum apud Ephesim et Titum apud Cretam. ostendimus autem supra per auctoritates et rationes quod prima ciuitas Ytalie, uel una de prioribus in qua fides Christi fuit publice recepta et in qua fuerunt Dei sacrificia primo publice celebrata, fuit ciuitas Ianue. fuit autem ad fidem Christi conuersa, ut supra dictum est, circa annos Domini .XXXU. post Christi passionem. et illo tempore principes Apostolorum, scilicet Petrus et Paulus, Rome adhuc in carne uiuebant. et ideo satis credendum est quod beatus Petrus, qui erat papa quando audiuit ciuitatem Ianue ad fidem Christi esse conuersam, ad ipsam ciuitatem aliquem episcopum destinauit. si enim Apostoli ad ciuitates conuersas et remotas episcopos mittebant, uerisimile et probabile est quod ipsi principes Apostolorum, qui erant Rome, ad ciuitatem Ianue ad fidem conuersam et satis uicinam episcopum transmiserunt. ista autem ratio fulcitur et roboratur per aliam rationem. constat enim quod omnes ystoriographi antiqui, qui ante Christi aduentum scripserunt, quando uolunt de Ianua facere mentionem, non appellant ipsam ciuitatem, sed uocant ipsam oppidum sicut Titus Liuius. postquam autem fuit conuersa, ciuitas est appellata sicut patet in legenda sancti Naçarii, in qua urbs siue ciuitas nuncupatur. Naçarius uero anno .XXXU. uel circa post Christi passionem in Ianua predicauit et ipsam ciuitatem aut tunc ad fidem Christi conuertit aut iam conuersam in fide confirmauit, sicut superius est ostensum. ex tunc autem ciuitas est uocata, et ideo uidetur quod ex tunc fuit episcopali honore insignita. nam loquendo proprie ciuitas non dicitur nisi que episcopali honore decoratur. nomina tamen illorum episcoporum primitiuorum non inueniuntur expressa. primus autem episcopus, cuius nomen exprimitur, fuit sanctus Ualentinus, quem credimus extitisse circa annos Domini .DXL. sicut infra dicetur. ante tamen Ualentinum credimus alios episcopos extitisse. dicitur in legenda sancti Ualentini quod, mortuo episcopo Ianue, electus est in episcopum Ualentinus, ex quo manifeste habetur quod ante Ualentinum iam erat in Ianua episcopatus. quot autem episcopi, uel qui istum Ualentinum precesserint, ignoramus, quia nusquam hoc scriptum inuenire potuimus. quando et quo tempore ciuitas Ianuensis fuit archiepiscopali dignitate sublimata. capitulum secundum. Mutatio dextere Excelsi facta fuit quando episcopatus Ianue in archiepiscopatum mutari promeruit, hoc quidem fuit satis dignum, iuris consonum et consentaneum rationi. sicut enim ciuitas Ianuensis multis ciuitatibus imperat, multis populis principatur et nulli nisi Deo quo ad omnia, et imperatori quo ad aliqua est subiecta, sic etiam decebat ut eius archiepiscopus nullius primatis esset suffraganeus, nulli nisi summo pontifici subiectus, sed ipse in alios episcopos suam iurisdictionem transfunderet, suam auctoritatem extenderet, multisque pontificibus presideret. uideamus igitur quo tempore et qua de causa ciuitas Ianue archiepiscopali dignitate meruit sublimari. eo quidem tempore electus est canonice in summum pontificem Innocentius secundus, uir per omnia reuerendus, contra quem quedam pars cardinalium quendam Romanum, nomine Petrum Leonis, scismatice elegit et Anacletum appellauit, cui etiam populus Romanus fauorem et auxilium impendebat. ipse quidem Anacletus totum thesaurum Ecclesie rapuit et fautoribus suis dedit. quapropter dictus Innocentius propter potentiam illius Anacleti non ualens in Urbe morari, super galeas Ianuensium Ianuam est deductus, anno scilicet Domini .Mo.Co. XXXo. iste igitur Innocentius papa inter ceteros cardinales habebat quendam cardinalem magne prudentie et honeste uite, nomine Syrus. et cum sedes Ianuensis tunc uacaret, ipsum Ianuensi ecclesie in episcopum ordinauit, nec alicui incredibile uideatur quod aliquis cardinalis factus sit episcopus Ianuensis, quia legimus pluries alibi simile factum fuisse. tunc enim cardinales non erant in tanto culmine sicut modo cernuntur, sed quilibet episcopus preferebatur cuilibet presbitero uel dyacono cardinali. cum igitur dictus papa Innocentius moram aliquam in Ianua contraxisset, Ianuenses galeas armauerunt et ipsum usque in Franciam deduxerunt, ubi circa duorum annorum spatium moratus, tandem Ianuam est reuersus. anno autem Domini .M.C.XXXII., ad preces ipsius pape, Ianuenses stolum galearum armauerunt et ipsum papam Romam portauerunt, ubi fauore et auxilio Lotarii imperatoris turres et fortilitias in Urbe ceperunt, et Anacletum tirampnice intrusum de Urbe penitus expellentes, Innocentium in sede sua restituerunt. Romani autem, hoc uidentes, ad mandatum domini pape humiliter redierunt. Ianuenses autem cum suo stolo galearum prospere Ianuam sunt reuersi. et quoniam tunc temporis erat guerra et discordia magna inter Ianuenses et Pisanos, dictus papa Cornetum iuit, mandans Ianuensibus et Pisanis ut suos ambaxatores sollempnes ad se mitterent, qui plenam potestatem haberent. cum igitur ambaxatores Cornetum uenissent, dictus papa eos ad inuicem concordauit. misit etiam Syro episcopo Ianuensi ut ad suam presentiam apud Cornetum accederet, intendens ipsum et ciuitatem Ianue multipliciter honorare propter multa et magna seruitia et beneficia que a Ianuensibus fuerat assecutus. cum igitur dictus Syrus episcopus Cornetum uenisset, dominus papa archiepiscopatum concessit anno Domini .Mo.C.XXXIII., crucem quoque et pallium supradicto Syro dedit. insuper medietatem totius insule Corsice dedit in feudum communi Ianue pro una libra auri annis singulis Romane Ecclesie persoluenda. quem tamen censum Lucius papa postmodum communi Ianue remisit de gratia speciali tres quoque episcopatus, qui erant in Corsica et erant suffraganei archiepiscopi Pisani, archiepiscopo Ianuensi dedit et suffraganeos eos fecit, scilicet episcopum Maranensem, episcopum Nebiensem et episcopum Acciensem. dedit quoque archiepiscopo Ianuensi alios suffraganeos, scilicet episcopum Bobiensem et episcopum Bruniacensem. Alexander uero tertius propter multa seruitia, que a Ianuensibus receperat, Albiganensem episcopum fecit Ianuensi episcopo suffraganeum. Innocentius autem quartus Naulum in ciuitatem conuertit et episcopum sibi dedit et ipsum episcopum, ut esset suffraganeus Ianuensi archiepiscopo, ordinauit. ex tunc igitur uocata est prouincia Ianuensis. olim quidem, sicut habetur in ystoria Longobardorum, Ianua erat scilicet de prouincia illa que Alpes Chotie dicebatur. fuit enim quidam rex, qui Chochia nomen habuit et in partibus istis regnauit, et ab illo rege tota illa prouincia Alpes Chochie nomen accepit. Plinius autem Secundus dicit quod Ianua fuit de prouincia Ligurie. iste Plinius fuit magnus recthor et ystoriographus, et fuit tempore Traiani imperatoris, qui imperauit anno Domini .C. iste Plinius, cum quandam prouinciam regeret, multos Christianos occidebat, ex eo quod Christum colerent et ydola adorare nollent. sed tamen eorum innocentiam uidens, scripsit Traiano epistolam in qua Christianos excusabat et eorum innocentiam commendabat. propter quod Traianus sibi rescripsit quod Christiani non inquirantur, sed tamen, si apparuerint, puniantur. dicit igitur iste Plinius quod prouincia Ligurie ex parte ore maritime protendebatur et a Uintimilio et flumine Merula usque ad Sigestrum et flumen Magre, et dicit quod in ista prouincia Ligurie est Ianua et flumen Pulcifere. fecit etiam mentionem ibidem de portu egregio ciuitatis Lunensis, qui modo dicitur portus Uenerij, sed tunc portus Lune uocabatur. ibi etiam mentionem fecit de portu Dalphini et de portu Uadi. de Saona autem nullam mentionem facit, quia credimus quod tunc temporis adhuc non erat hedificata, sed de destructione Uadi fuit constructa. sic igitur ciuitas Ianuensis, que olim erat de prouincia que dicebatur Alpes Chochie uel de prouincia Ligurie, postquam archiepiscopatum habere meruit, de nulla prouincia extitit; sed ipsa pro se cum sua diocesi, suffraganeis et districtu una prouincia facta fuit et dicta est prouincia Ianuensis. capitula undecime partis. Sequitur undecima pars, in qua ponuntur tempora, nomina et ordines omnium episcoporum, qui in ciuitate Ianuensi fuisse leguntur. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur episcoporum nomina. Quo autem tempore ciuitas Ianuensis primo episcopatum habere ceperit, in superioribus nostram opinionem expressimus, quod scilicet dum Rome Petrus et Paulus Apostolorum principes presiderent, Ianuensis ciuitas episcopali honore meruit decorari. nomina tamen illorum primitiuorum episcoporum, qui fuerunt usque ad Ualentinum, ad nostram notitiam minime peruenerunt. et ideo, illis dimissis, solummodo episcopos illos describemus, quorum nomina precedentium patrum ad nos scriptura mandauit. unum tamen obmittendum non est quod de omnibus episcopis, qui fuerunt a Ualentino usque ad Theodulphum, inuenimus quidem nomina, sed tempora non potuimus inuenire. istud autem pro certo scimus quod sanctus Syrus, qui fuit episcopus tertius, ante tempora sancti Gregorij pape extitit, quia ipse Gregorius in libro Dyalogorum de ecclesia Sancti Syri episcopi Ianuensis expressam mentionem facit. Gregorius autem florebat circa annos Domini .D.C.; per quantum autem temporis Sirus precesserit Gregorium ignoratur. supponamus tamen quod saltem per annos .xx. eum precesserit. tunc igitur oportebit dicere quod Ualentinus, qui fuit episcopus primus de illis quorum nomina reperiuntur, cepit circa annos Domini .DXL.; et Felix, qui fuit episcopus secundus, cepit circa annos Domini .DLX.; et Syrus, qui fuit episcopus tertius, cepit circa annos Domini .D.LXXX., Romulus autem, qui fuit episcopus quartus, cepit circa annos Domini .DC. et secundum istam computationem Gregorius et Romulus eodem tempore floruerunt. ille Rome, iste Ianue. et sicut diximus de predecessoribus sancti Romuli, ita et de successoribus est dicendum. nam a sancto Romulo usque ad Theodulfum non est de aliquo episcopo tempus expressum. Theodulphus autem cepit circa annos Domini .D.CCCC.XXX.; et sic inter Romulum, quem supposuimus incepisse circa annos Domini .D.C. et Theodulphum, qui incepit circa annos Domini .D.CCCC.XXX., inueniuntur fluxisse anni .CCC.XXX., et tamen a Romulo usque ad Theodulphum exclusiue non nisi quinque episcopi reperiuntur. diuidendo igitur equaliter annos .CCC.XXX. inter quinque episcopos, cuilibet ipsorum saltem annos .LX.UI. dare oportebit. sed certe non est credendum quod quilibet ipsorum per tot annos in episcopatum uixerit, et ideo est supponendum uel quod multi episcopi a Romulo usque ad Theodulphum sunt pretermissi, quorum nomina ex quadam negligentia non fuerunt annotata, uel quod ecclesia Ianuensis diuersis temporibus per annos plures uacauerit et anni uacationis non fuerunt annotati, uel forte utrumque uertum fuit. sed siue hoc siue illud siue utrumque uerum fuerit, hoc tamen constat, quod secundum computationem superius factam, a Romulo usque ad Theodulphum anni. CCC.XXX. fluxerunt, et ideo oportet quod illi anni inter illos quinque episcopos condiuidantur, ut scilicet anni .LX.UI. cuilibet dentur. incipientes igitur a sancto Ualentino, ceteros episcopos subsequentes per ordinem describamus. de sancto Ualentino episcopo primo. Ualentinus fuit episcopus primus de hiis, quorum nomina leguntur. cepit autem circa annos Domini .D.XL.; hoc autem dicimus supponendo quod Syrus per annos .XX. precesserit Gregorium. si enim per annos plures quam per .XX. ipsum precesserit, tunc Ualentinus antiquior erit quam hic eum describamus. uixit uero Ualentinus in etate, ut in legenda habetur, annis .LXXU., de quo inter cetera legitur quod, dum quidam comederet, in eius gutture os carnium sic inhesit, ut illud nec reicere nec glutire posset. qui, dum mortis timeret periculum, ad sanctum Ualentinum tota deuotione cucurrit, et facto inter se uoto, protinus os illud proiecit et plenam sanitatem secutus fuit. puella etiam quedam, dum esset clauda et incedere non ualeret, sancto Ualentino cum deuotione maxima se recommendauit, et ecce in nocte sanctus Ualentinus sibi apparuit et eam consolans et confortans, ipsam erexit et integre sanitati restituit. circa hec tempora duo fratres gemelli in Gallia claruerunt, scilicet sanctus Medardus et sanctus Girtaldus, qui una die gemelli fuerunt nati, una die pontifices consecrati, una die mortui, una die a Christo assumpti. Nec sunt ista fato siue constellationibus attribuenda, sed diuine ordinationi potius ascribenda. stelle enim, siue constellationes, homini necessitatem inferre non possunt, quia, si hoc esset, multa ex hoc inconuenientia sequerentur, sicut dicit sanctus Gregorius Nissensis. tunc enim superflue essent leges, superflua essent iudicia, irrationabiles uituperationes et laudes, insipientes et superflue essent orationes, diuina prouidentia tolleretur, liberum arbitrium aufferetur. ex hoc etiam sequitur quod Deus aut non est bonus aut est impotens aut est iniustus. si enim stelle cogunt hominem ad furandum uel ad adulterandum, istam tam iniquam uirtutem stellarum si Deus ab eis aufferre potest sed non uult, tunc non est bonus; si uero uult et non potest, tunc non est omnipotens; si autem punit hominem de eo quod de neccessitate fecit, tunc non est iustus. circa hec tempora in prouincia Sicilie Theophilus quidam, cuiusdam episcopi uicedominus, ab ipso officio depositus, in tantam desperationem deuenit, quod dyabolo homagium fecit et de ipso homagio manu propria cirographum scripsit et ipsum cirographum dyabolo dedit. dyabolus autem sibi promisit quod in suum officium eum restitueret et bonis omnibus eum faceret habundare, que omnia fuit ad libitum assecutus. procedente autem tempore dictus Theophilus ad cor suum redijt et dolens et merens ad Reginam celi confugit. beata autem Uirgo sibi ueniam et gratiam impetrauit, precipiens dyabolo ut cirographum Theophilo restitueret nec ipsum ulterius molestaret. unde ipse dyabolus tristis et dolens Theophilo apparuit et cirographum sibi restituit et sic ueniam et gratiam assecutus fuit. circa hec tempora, cum quidam puer iudeus cum ceteris Christianis Eucharistiam recepisset, pater eius indignatus in clibanum ardentem filium suum proiecit. uerum cum Christiani hoc audientes nimium turbarentur, in clibanum respexerunt et ibi eum sanum et incolumem et gaudentem uiderunt. quem inde extrahentes, interrogauerunt puerum quis eum sic conseruasset illesum. quibus ille dixit quod illa domina picta, que est in ecclesia et tenet puerum in brachiis, flammas cum pallio suo a se reiecit et ipsum conseruauit. tunc Christiani patrem illius in clibanum proiecerunt, qui protinus fuit combustus. circa hec tempora Theodoricus rex Ytalie, arriana heresi deprauatus, Boetium philosophum consularem et patritium, dum rem publicam contra ipsum Theodoricum defenderet, Papiam in exilium destinauit, ubi librum De Consolatione scripsisse reffertur. uxor supradicti Boetij, nomine Elpes, composuit in honorem Apostolorum Petri et Pauli hymnum, qui incipit: Felix per omnes, Roma, mundi cardines et cetera. epitaphium quoque suum supra tumulum eius scribendum ipsa composuit, dicens: Helpes dicta fui, Sicule regionis alumna, quam procul a patria coniugis egret amor. porticibus sacris iam nunc peregrina quiesco, Iudicis eterni testificata tronum. procedente autem in tempore dictus Theodoricus supradictum Boetium occidi fecit. idem quoque Theodoricus Iohannem papam in carcere posuit et ibi eum fame perire permisit. uerum cum dictus Theodoricus fuisset mortuus, quidam heremita uidit quod Iohannes papa eum nudum et discalciatum et inchatenatum in ollam Uulcani proiecit, sicut reffert Gregorius in libro Dyalogorum. circa hec tempora cum Clodoueus, rex Francorum, adhuc esset gentilis, uxor eius christianissima, que uocabatur Rotillidis, fidem Christi sepe predicabat eidem. sed cum ille nollet eam audire, contigit quod cum Alamanis graue bellum habuit, et cum ille in bello deficeret, uotum uouit dicens: Deus uxoris mee, adiuua me, et ego pro Deo te colam. facto igitur uoto, uires contra hostes resumpsit et uictoriam optinuit, et sic postmodum sacrum baptisma suscepit. unde uerificatum est quod dicit Apostolus: Saluabitur autem uir infidelis per mulierem fidelem. ex tunc autem tota gens Francorum ad fidem Christi conuersa fuit. circa hec tempora Machumettus morbum caducum patiebatur. cum autem caderet, dicebat quod Angelus Gabriel sibi apparebat, qui eum instruebat leges, quas populo dabat. et quia eius splendorem ferre non poterat, ideo in faciem suam cadebat. de sancto Felice episcopo secundo. Felix, episcopus secundus, cepit circa annos Domini .D.LX. uixit autem in etate, sicut in legenda habetur, annis .LXXUII. fuit autem Felix magister sancti Syri. dum uero quadam uice missam celebraret et Sirus sibi ministraret, uidit Syrus super caput Felicis flammam ignis descendere. in qua etiam flamma dexteram Dei uidit radiare. illa autem flamma erat Spiritus sanctus, qui in specie ignis super Felicem descenderat, sicut olim super Apostolos descendisse constat. dextera autem Dei significabat uirtutem et potentiam Dei, qui illam hostiam, quam Felix sacrificabat, celesti benedictione consecrabat. circa ista tempora uise fuerunt in celo accies ignee, que bellum Longobardorum et sanguinem in Ytaliam fundendum representabant, sicut dicit Gregorius in Omelia. Albuinus enim, qui erat rex Longobardorum, regem quendam Gelibaldorum, cum adhuc esset in Panonia, occiderat et de osse capitis sui cupam sibi parauerat, quam argento et auro incluserat; filiam quoque illius nomine Rosimundam, in uxorem acceperat. cum igitur Ytaliam fere totam cepisset et apud Ueronam conuiuium celebraret, in illa cupa uxorem suam bibere fecit. quod cum illa cognouisset, quod scilicet in capite patris sui biberat, furore concitata femineo, a quodam armigero regem, dum in lecto in meridie recumberet, interfici procurauit. siquidem mulieris ira nimis est periculosa. ideo dicitur in Ecclesiastico: Non est caput nequius super caput colubri et non est ira super iram mulieris. sicut enim proprium uicium hominis est superbia, sic proprium uicium mulieris est iracundia. mulieres quidem ad irascendum sunt multum faciles, ad reconciliandum sunt ualde difficiles, ad uindictam expectandam sunt nimis crudeles. et loquimur de illis mulieribus, que abiecerunt timorem Dei et uerecundiam mundi. ista Rosimunda iacet apud Rauennam, in cuius tumulo uersus scriptus est: Hac iacet in tumba Rosimunda, non rosa munda. circa hec tempora, prout legitur in gestis Longobardorum, cum Albuinus Mediolanum et ceteras ciuitates Lombardie cepisset, Honoratus archiepiscopus Mediolani Ianuam fugit ut a facie Longobardorum, qui adhuc erant pagani, securus consisteret. Longobardi enim infra breue spatium temporis quinque prouincias ceperunt, quarum prima dicebatur Uenetia, que modo Marchia Triuisina dicitur, cuius caput erat Aquilegia. secunda prouincia dicebatur Flaminea, que modo dicitur Romagnola, cuius caput erat Rauenna. tertia dicebatur Liguria,cuius caput erat Mediolanum. quarta dicebatur Emilia, cuius caput erat Ticinum siue Papia. quinta dicebatur Alpes Chochie, a quodam rege sic uocata, cuius nomen erat Chochia; et ista prouincia comprehendebat totum Pedemontem et ciuitatem Ianuensem cum tota Riparia sua. omnes istas quinque prouincias Longobardi ceperunt, habitatoribus interfectis, preter terras maritimas scilicet Ianuam et Ripariam suam. quia illuc accedere ausi non fuerunt propter quod multi christiani fugientes a facie Longobardorum, qui tunc erant pagani, Ianuam ueniebant ut ibidem saluarentur. de ipsis autem Lonbardis hoc sciendum est quod prius in insula Scandinaria, que est in partibus Datie, a principio morabantur. et quoniam terra illa eos capere non poterat, ideo in Panoniam ueherunt. deinde ad Ytaliam accesserunt et fere totam Ytaliam, preter terras maritimas, ceperunt. dicebantur autem prius Uinuli, sed postmodum Longobardi a longis barbis sunt appellati, ex eo quod longas barbas defferebant. modo autem, ablata una silaba de medio, Lombardi uocantur. uenerunt autem in Ytaliam circa annos Domini .D.LX. sub rege Albuino. erant omnes Ytalici christiani et ipsi Longobardi erant pagani, et ideo omnes Christianos occiderunt, preter illos, qui in terris maritimis morabantur. steterunt autem dicti Lombardi pagani, postquam scilicet uenerunt in Lonbardiam, per annos .XL., usque scilicet ad tempus Theodolinde, ducis Bauarie filie et christianissime, que Agilulpho regi Longobardorum in uxorem tradita, ipsum uirum suum ad fidem Christi conuertit, et sic tota gens fidem Christi ceperunt. ecce quot bona sepe secuntur ex muliere bona. nam una mulier, nomine Rotildis regina, fuit causa conuersionis ad fidem Christi totius gentis Francorum, sicut dictum est supra in precedenti titulo. fuerunt autem ipsi Gallici conuersi ad fidem Christi circa annos Domini .D.XL. alia mulier, scilicet Galla regina, fuit causa conuersionis totius gentis Ungarorum, sicut dicetur infra in titulo de Iohane episcopo .XIIo. fuerunt autem Hungari ad fidem Christi conuersi circa annos Domini .Mo.XU. alia mulier, scilicet Theodolinda regina, fuit causa conuersionis totius gentis Lombardorum, sicut dictum est supra. fuerunt autem Lonbardi ad fidem Christi conuersi circa annos Domini .DC. una alia mulier nomine Ysides, que fuit tempore Habrae, inuenit litteras grecas et egyptiacas. alia mulier nomine Carmentis regina, que fuit mater Latini regis Ytalie, inuenit litteras latinas. ecce quam sapientes et deuote olim mulieres erant, que populos ad fidem Christi conuertebant et que litteras latinas, grecas et egyptiacas inueniebant. mulieres autem nostri temporis potius student circa uanitates seculi, quam circa ea que sint ad honorem Dei uel edificationem populi. de sancto Syro episcopo tertio. Syrus, episcopus tertius, cepit circa annos Domini .D.LXXX. iste fuit oriundus de Mulazana, et in loco sue natiuitatis nobilis ecclesia est constructa. iste in sua pueritia sancte uiuere incepit, quod patet per auiculam, quam suscitauit, in sua iuuentute et reliqua sui etate sanctius uixit, quod patet per basiliscum quem interfecit. in sua morte sanctissime finiuit, quod patet per pannum sanguine tinctum, per quem multos infirmos sanauit. iste suis meritis acquisiuit palatio Ianue terram sancti Romuli et Ciliane cum omnibus pertinentijs et redditibus suis. item acquisiuit decimam Bisanijs usque ad fiumen Sturle et desuper per stratam usque ad mare. item decimam de Calignano, tam de dominicatis, quam de alijs locis. item decimam de Rauecha a flumine usque ad mare per uiam que uenit a Bisane ante Sanctum Martinum et ante hospitale Sancti Stephani usque ad portam ciuitatis. huius corpus positum fuit in basilica .XII. Apostolorum, que modo dicitur monasterium Sancti Syri, quia ibidem erat, ut creditur, sedes episcopalis. mansit autem ibidem corpus predictum usque ad tempora Landulfi episcopi undecimi. translata enim sede episcopali ad ecclesiam Sancti Laurentii, uoluit dictus episcopus ut corpus sancti Syri illuc transferretur et repositum fuit in choro ubi modo est introitus cancellarum. facta autem fuit hec translatio circa annos Domini .D.CCCC.LXXXU. procedente autem tempore cum ecclesia Sancti Laurentij per Gelasium papam debuisset consecrari, Octo, episcopus .XUIII., corpus sancti Syri de loco cancellarum substulit et subtus altare ipsius martiris uenerabiliter collocauit. ista translatio facta fuit circa annos Domini .Mo.XUIII. tempore quoque procedente, Bonifacius archiepiscopus tertius corpus sancti Syri de subtus altare substulit et ipsum super altare Sancti Laurentij in archa marmorea reuerenter reposuit. ista translatio facta fuit anno Domini .Mo.CLXXXUIII. nos quoque, presente prouinciali concilio, ad omnem ambiguitatem remouendam capsam ipsam apperuimus et omnia ossa sancti Syri ibidem inuenimus, prout infra in titulo nostro dicetur. ista reuelatio facta fuit anno Domini .Mo.CC.LXXXXIII. de mense iunij. eius quoque legendam diligenti studio compilauimus, in qua miracula multa sunt posita, que a fide dignis audiuimus, que quidem in ueteri legenda non erant conscripta. circa hec tempora sancti Syri apparuit Antiochie senex quidam, alba ueste indutus, qui sudarium, quod manu tenebat, super medietatem ciuitatis excussit. et statim tota illa medietas cum habitaculis et habitatoribus suis corruit. duo autem sotij sui eum instanter rogabant ut parceret relique parti ciuitatis. quod illi cum difficultate maxima obtinuerunt et statim ille disparuit et ultra uisus non fuit. quis autem iste homo fuerit ignoratur; credimus autem quod fuerit angelus Dei bonus uel malus. Deus enim aliquando punit homines malos per angelos bonos, sicut puniuit Sodomitas. aliquando punit homines malos per angelos malos. aliquando uero punit homines bonos per angelos malos, sicut puniuit sanctum Iob, ut per patientiam acquireret sibi maiorem gloriam, et sicut puniuit Paulum apostolum, cui ob humilitatis custodiam datus fuit angelus Sathane, ut eum colaphiçaret, idest corporaliter affligeret. quod autem Deus puniat homines bonos per angelos bonos, non memini me legisse. circa hec tempora Leuingildus, rex Gothorum ariana fece pollutus, filium suum Eminigildum, ad fidem catholicam per uxorem suam conuersum, in carcere reclusit et tandem in nocte Pasche eum cum securi occidit, pro eo quod arriane heresi sibi assentire noluit. ea autem que sanctus Syrus in episcopatu laudabiliter fecit et miracula, que per eum Dominus operatus fuit, si quis scire uoluerit, in legenda sua inquirat et ibi sufficienter omnia inueniet exarata. de sancto Romulo episcopo quarto. Romulus, episcopus quartus, cepit circa annos Domini .DC. iste fuit homo magne sanctitatis quo ad Deum, magne honestatis quo ad se ipsum, et magne pietatis quo ad pauperes. erat autem tunc uilla quedam iuxta litus maris, que dicebatur Matuciana. que beato Syro data fuerat pleno iure. ad hanc uillam cum sanctus Romulus quadam uice uenisset et ibi infirmatus fuisset, beato fine requieuit ibidem. cuius corpus fuit ibi uenerabiliter tumulatum, ad cuius sepulcrum crebra miracula fiebant. nam ceci uisum, claudi gressum, leprosi mundacionem et alii infirmi curacionem recipiebant, propter quod incole regionis illius dictam uillam Sanctum Romulum uocauerunt. post multa uero tempora Sarraceni affricani terras maritimas inuadentes, ipsam uillam funditus destruxerunt; propter quod habitatores ad montana se reducentes, ut ab hostibus tuti essent, castrum, quod nunc dicitur Sanctus Romulus, edificauerunt; nondum tamen opportunitas occurrerat, per quam possent sancto Romulo ecclesiam fabricare et corpus suum transferre. et ideo corpus eius ibi in uilla Matuciana remansit, donec per Sabbatinum episcopum ad ecclesiam Ianuensem fuit translatum. circa hec tempora, cum Sigebertus infans, filius Dagoberti regis, a sancto Amando baptiçaretur, cum circumstantes episcopo non responderent, infans miraculose respondit: Amen. circa hec tempora sanctus Columbanus de Francia ueniens, monasterium apud Bobium construxit et multos ibi monachos congregans, sanctam et laudabilem uitam duxit et multa miracula per eum Deus operatus fuit. circa hec tempora Bonifacius papa templum Panteon a Foca Cesare impetrauit et ipsum in honorem beate Marie et omnium Martyrum consecrauit, nondum enim festiuitates confessorum ab Ecclesia agebantur. post autem hec alius papa, nomine Gregorius, statuit ut dictum festum in honorem omnium Sanctorum in kalendis nouembris annis singulis per uniuersum orbem sollempniter celebretur, ut quia de quolibet sancto non possumus festum agere in singulari, saltem omnes honoremus in comuni. non enim possemus de quolibet sancto festum agere, quia tempus ad hoc non sufficeret. exceptis enim confessoribus, qui quasi sunt infiniti, ipsi martires tot sunt quod, sicut dicit sanctus Ieronimus, non est aliqua dies in anno, preter diem primam ianuarii, in qua ultra quinque milia martyrum non fuerint pro Christi fide occisa. in kalendis ianuarii enim preceperant Romani ne aliqui occiderentur, sed dies illa cum leticia ageretur, ex eo quod erat prima dies anni et ex eo quod dedicata erat Iano, qui erat maximum et precipuum ydolum Romanorum. de Sabbatino episcopo quinto. Sabbatinus, episcopus quintus, cepit circa annos Domini .DC.LXUI. iste transtulit corpus sancti Romuli de uilla Matuciana ad ecclesiam Ianuensem. nam, cum Sarraceni uillam illam destruxissent, dictus Sabbatinus episcopus illuc perrexit et corpus sancti Romuli honorifice Ianuam detulit et sub altare sancti Laurentii in capsa marmorea uenerabiliter collocauit. conueniens quidem fuit ut sanctus Romulus non nisi in ciuitate sua requiesceret ut ubi tres sui predecessores, scilicet sanctus Ualentinus, sanctus Felix et sanctus Syrus, quiescebant, ipse quoque ibidem requiesceret cum eisdem. isti .IIIIor. sancti sunt quadriga Dei super quam ciuitas Ianue exemplis rigatur, doctrinis compluitur et meritis fecundatur. isti sunt .IIIIor. uenti celi, qui nos per mare huius seculi nauigantes a fluctibus protegunt, a scopulis improuisis defendunt et ad portum quietis eterne perducunt. isti sunt .IIIIor. gemme Dei in corona Ianuensis ecclesie collocate, quarum una ornat ab anteriori ut de futuris habeat preuidenciam; alia ornat a posteriori ut de preteritis satisfaciat per iusticiam; tercia ornat a dextris ut inter prospera seruet temperanciam; quarta ornat a sinistris ut inter aduersa et difficilia magnam habeat constanciam. circa hec tempora floruit in Anglia Beda, doctor eximius et monachus perfectus et omeliarum declamator egregius. qui quidem licet sit sanctus, tamen uenerabilis appellatur, et hoc duplici de causa. una est quod cum eius oculi calligassent et in quadam ualle lapidibus plena predicaret, dicentibus sibi sociis, dissolucionis et leuitatis causa, quod magna populi multitudo ibi suam predicacionem expectaret, cum ille predicacionem suam finisset et dixisset: Per omnia secula seculorum, diuino nutu angeli sibi et lapides responderunt: Amen, uenerabilis pater. quia igitur sic fuit uenerabilis appellatus, ideo ab Ecclesia uenerabilis dicitur. alia causa est quia post mortem suam quidam clericus sibi deuotus uersum facere cupiebat, quem in suo sepulcro facere sculpi uolebat, incipiens tali modo: Hac sunt in fossa, uolens taliter finire, Bede sancti ossa. sed quoniam uersus congruitas hoc non paciebatur, sequenti die causa deuocionis ad tumulum perrexit et ibi uersum taliter finitum et manibus angelicis sculptum inuenit: Hac sunt in fossa Bede uenerabilis ossa. eius corpus et ossa uenerabilia post multum temporis Ianuam fuerunt delata et in monasterio Sancti Benigni de Capite Fari sunt uenerabiliter tumulata, ubi festum sollempne agitur et in deuocione multa habentur. De Uiatore episcopo .UI. Uiator, episcopus sextus, cepit circa annos Domini .D.CC.XXXII. huius tempore ossa beati Augustini episcopi, procurante rege Longobardorum nomine Aliprando, christianissimo, de Sardinea usque Ianuam sunt delata. quod cum audisset dictus rex, sibi de Papia usque Ianuam obuiauit. dum uero rex ipsa ossa uellet Papiam facere deportari, in tantum ponderauerunt, quod nullo modo leuari a uectoribus, potuerunt. tunc rex beato Augustino uotum uouit quod, si permitteret se eleuari et Papiam deduci, ecclesiam in honorem suum, in loco scilicet illo ubi apud Ianuam fuerat hospitatus, hedificari faceret. facto igitur uoto, statim illi, qui corpus deportabant, leuiter eleuauerunt et rex uotum suum fideliter adimpleuit. ubi autem modo sit ista ecclesia nescitur. quidam tamen dicunt quod est ecclesia Sancti Thome, alij quod est Sancti Theodori, alij dicunt quod est palacium archiepiscopi, quod est apud Sanctum Siluestrum, ubi supradictus rex fuerat hospitatus. et ideo palacium illud construxit et capellam Sancti Augustini ibidem edificauit, que ibidem usque hodie perseuerat. circa hec tempora Leo imperator ymagines Christi, beate Uirginis et aliorum Sanctorum ubique comburi et frangi faciebat, dicens ydolatriam esse ymagines adorare. propter quod quidam papa, nomine Gregorius, ipsum ne hoc faceret admonuit, et cum nollet desistere, eum excommunicauit. cum uero adhuc in sua duricia permaneret, eum deposuit. insipienter enim et impie iste Leo imperator faciebat quando Christi et Sanctorum ymagines comburebat. hoc enim non est ydolatrare, sicut ille dicebat, quia nichil diuinitatis in eis esse credimus, quemadmodum Gentiles ydolatre supponebant; sed tantum ymagines facimus ut per eas in rememoracione eorum, quorum sunt ymagines, reducamur. honorem autem, quem ymaginibus impendimus, non impendimus eis in quantum ipse ymagines sunt diuersis coloribus figurate, sed impendimus illis, quorum ipse sunt significatiue. uerum quidem est quod in ueteri Testamento non fiebat aliqua ymago Dei, quia Deus tunc inuisibilis esset, et ideo aliqua ymago sibi fieri non ualebat. sed Deus, qui tunc erat inuisibilis in natura Diuina, modo factus est uisibilis in natura humana. et ideo ea que Christus fecit in humana carne, sicut sunt natiuitas, passio, ressurreccio, ascensio et cetera miracula que fecit, possumus ymaginibus figurare, ea autem, que Christus fecit, fuerunt conscripta ad nostram informacionem et doctrinam. sed quoniam multi sunt, qui licteras nesciunt, ideo sancti Patres ordinauerunt ut gesta Christi et aliorum Sanctorum per ymagines figurarentur, ut ipsi layci in ipsis ymaginibus tanquam in libro instruantur. debet autem pingi ymago Christi et beate Marie prout a sanctis doctoribus traditum reperitur. Iohannes enim Damascenus dicit quod Christus fuit consuperciliatus, idest habuit supercilia coniuncta, et quod fuit bene oculatus, et quod habuit longum uultum, et quod fuit aclinis, quod erat signum humilitatis et maturitatis. sanctus autem Epiphanius dicit quod statura corporis Christi fuit sex pedum, et quod habuit capillos lungos et flauos, et quod habuit supercilia nigra et aliquantulum circumflexa, et quod habuit oculos flauentes, leticiam conferentes, et quod habuit longas nares et barbam flauam, et quod fuit coloris frumenticij, et quod non habuit ceruicem erectam, sed aliquantulum inclinatam et subrubeam. de matre autem eius dicit idem Epiphanius quod fuit ipsa stature medie et quod fuit coloris frumenticij et habuit capillos flauos et bonos oculos et nigra supercilia et nasum oblungum et manus oblungas digitosque prolixos et faciem longam. ex his igitur, que dicuntur de Christo et de eius matre, manifeste constat quod filius multum fuit similis matri eius. per idem tempus in campania Ytalie frumentum, ordeum et legumina de celo quasi pluuia descenderunt., prout in cronicis legitur. circa enim hec tempora studium generale Parisios est translatum; nam olim generale studium in Grecia florebat, sed de Grecia traslatum fuit Romam. tandem Alcuinus, magister Karoli, uir in omni scientia eruditus, ipsum Parisios transtulit, ubi usque odie floret. circa hec tempora apud Syriam Iudei quandam ymaginem Christi in latere cum lancea perforauerunt, de cuius uulnere sanguis copiosissime emanauit; propter quod Iudei stupefacti uas supposuerunt, quod de illo sanguine statim fuit impletum. iste autem sanguis per diuersas ecclesias fuit dispersus et diuisus, qui usque hodie in multis ecclesijs reseruatur et ostenditur, et ab illo tempore ecclesie in honore sancti Saluatoris edificari ceperunt. Romam quoque magna pars illius sanguinis fuit delata et ecclesia Sancti Saluatoris ibidem constructa et consecrata, ubi ampula plena de illo sanguine reseruatur. Iudei igitur, tantum uidentes miraculum, ad fidem catholicam sunt conuersi. de Dionisio episcopo .UII. Dionisius, episcopus septimus, cepit circa annos Domini septingentos nonaginta .UIIIo. huius episcopi tempore Carolus imperator in ciuitate Ianue synodum celebrauit, sicut in gestis legitur eiusdem imperatoris. cum enim tunc temporis Desiderius, rex Longobardorum, imperium molestaret et Sarraceni affricani Ianuam et terras maritimas plurimum deuastarent, supradictus imperator exercitum suum in duas partes diuisit. unam partem dedit Barnardo auunculo suo, ut contra Desiderium pergeret, qui erat in partibus Longobardie. pergens igitur dictus Bernardus, ipsum Desiderium fugauit et ultra Papiam reduxit; tandem fuit captus et Lugdunum cum uxore et filijs in exilium destinatus. reliquam autem partem exercitus rex Carolus Ianuam dimisit ut terras maritimas a Sarracenis defenderet. circa hec tempora fuit in Romana sede Leo papa, uir sanctitate conspicuus et scientia preclarus. iste dum ad letanias maiores pergeret, Romani de sua promocione turbati, diabolica uesania instigati, ei oculos eruerunt et linguam similiter preciderunt. sed Deus miraculose et uisum sibi et linguam restituit. iste tamen ad Carolum confugit et ea, que sibi Romani fecerunt, indicauit. Carolus igitur, Romam ueniens, ipsum uindicauit et in sede sua restituit. eodem tempore, cum Romanorum et Grecorum idem esset imperium, ab inuicem fuit diuisum, ita quod Greci imperatorem suum retinuerunt et Latini Carolum auctoritate Ecclesie imperatorem creauerunt. iste imperator Carolus procurauit quod officium Ambrosianum, quod tunc per omnes ecclesias cantabatur, dimitteretur, et officium Gregorianum ab omnibus ecclesiis assumeretur. sed quoniam difficile est assueta relinquere, de hoc in tota Ecclesia scandalum magnum fuit, quibusdam uolentibus quod Ambrosianum officium deberet retineri, alijs uero uolentibus quod Gregorianum deberet assumi. ideoque sancti Patres missale Ambrosianum et missale Gregorianum accipientes, super altare posuerunt, rogantes Deum ut per aliquod indicium ostenderet quod officium magis sibi placeret. claudentes igitur hostia, dum mane redissent, inuenerunt missale Ambrosianum super altare apertum. Gregorianum uero inuenerunt totaliter dissolutum et per ecclesiam huc illucque dispersum. quo signo edocti sunt ut officium Ambrosianum in sua tantum ecclesia decantaretur, Gregorianum uero per totum mundum dispergeretur. Ambrosius quidem primitus in Ytalia officium decantandum instituit et hynnos primus inuenit, sicut dicit sanctus Augustinus in libro Confessionum. dicit enim quod Iustina imperatrix, que erat fautrix Arrianorum, conclusit Ambrosium et Catholicos intra ecclesiam, nec ipsos permittebat exire. propter hoc ne populus tedio ac merore contabesceret, Ambrosius ympnos composuit, quos in ecclesia decantari fecit. quia uero officium Ambrosianum nimis uidebatur esse prolixum, ideo Gregorius post longa tempora ueniens, ipsum abreuiauit et melius ordinauit et ad meliorem consonanciam ipsum reduxit. concessum est tamen ut ecclesia Mediolanensis Ambrosiano officio possit uti. circa hec tempora apud Constantinopolim inuenta est sub terra archa marmorea, ubi erat homo grandeuus iacens suppinus, in qua quidem archa tales littere sunt inuente: Christus nascetur de Uirgine et credo in eum; o sol, adhuc me uidebis. ex quo patet quod iste homo ante Christi natiuitatem fuit mortuus et sepultus, et quod de ipsa natiuitate Christi prophetauit. quis autem fuerit ignoratur. de Sigeberto episcopo octauo. Sigebertus, episcopus octauus, cepit circa annos Domini .DCCC.LXIIII. circa tempora istius episcopi fuit quedam mulier, sciencia multa predita et eloquencia preclara, que in habitu uirili ad curiam Romanam accessit, ubi degens, propter suam probitatem et sapientiam multa est officia assecuta, tandem cardinalis est effecta, postremo in papam eligitur et graciosa coram omnibus uidebatur. hec antequam ad papatum assumeretur, uirum, ut dicitur, habebat, sed occultum, de quo tempore precedente, concepit. quadam igitur die, dum per Romam cum cardinalibus et clero et populo processionaliter pergeret, dolores partus in eam subito irruerunt. in quandam igitur domumculam in uia positam intrans, et ibi peperit et pre dolore partus expirans, ibidem sepulta fuit. ideo usque hodie consuetudo in Romana curia inoleuit ut papa per illam uiam nunquam transit, sed girando diuertit. ibidem etiam ymago marmorea habetur, que istud factum declarat. ista mulier presumptuose incepit, fallaciter et stulte prosecuta fuit et ignominiose finiuit hec est enim natura mulieris, quod circa opus aliquod faciendum, in principio habet presumpcionem et audaciam, in medio stulticiam, in fine incurrit uerecundiam. presumptuose quidem et audacter mulier incipit et ad finem et ad ea que sunt ad finem non respicit, sed reputat se magna fecisse. si potest aliquod magnum incipere, postquam autem inceperit et ad medium peruenerit, nescit sapienter prosequi quod incepit, et hoc propter defectum discrecionis. et ideo oportet ut cum uerecundia et ignominia finiat quod cum presumpcione et audacia incepit et quod cum stulticia prosecuta fuit. et sic patet quod mulier presumptuose incipit, futue procedit et ignominiose finit. circa hec tempora electus est in papam cardinalis quidam, qui Os Porchi dicebatur, sed, mutato nomine, Sergius est uocatus. ab illo tempore ordinatum est ut omnes pape propria nomina mutent ut, si forte aliquo indecoro nomine turparentur, nomine decoro debeant insigniri. in hoc etiam a Christo exemplum habuerunt, qui Symoni, quando in principem et pastorem ceterorum eum elegit, nomen mutauit et Petrum appellauit. per hoc etiam datur intelligi ut sicut mutantur in nomine, sic mutari debent in uite perfectione. circa etiam hec tempora Theodulfus, Aurelianensis episcopus, apud imperatorem falso accusatus, in quadam turri est carceri mancipatus, ubi illos uersus, qui cantantur in ramis Palmarum, scilicet: Gloria, laus et honor tibi sit et cetera composuit. et cum processio cum imperatore in die transiret, uersus illos decantauit et ad processionem ipsos proiecit. qui in tantum imperatori et omnibus qui erant in processione placuerunt, quod imperator ipsum a carcere extraxit et in sede sua collocauit. quia uero uersus illi in turri et ianuis clausis decantati fuerunt, ideo in aliquibus locis est consuetudo quod pueri turrem ascendunt et illos uersus ibi decantant et totus clerus respondet. alicubi uero turris non ascenditur, sed clausis ecclesie ianuis, decantantur. circa hec tempora apud Brixiam tribus diebus et noctibus sanguis de celo pluisse narratur, prout in cronicis multis habetur. de Theodulfo episcopo .IX. Teodulfus fuit episcopus nonus. ab isto autem episcopo usque ad tempora nostra inuenimus de omnibus episcopis et archiepiscopis annos et tempora quibus prefuerunt. inuenimus autem ista partim per cronicas communis Ianue, partim ex registro quod in nostro palacio reseruatur. cepit igitur dictus episcopus circa annos Domini .DCCCC.XXX. et uixit in episcopatu annis .XXXUIII. tercio autem anno sui episcopatus, scilicet anno Domini .DCCCC.XXXIII., accidit in ciuitate Ianue quoddam terribile monstrum et infortunium dolorosum. nam, sicut refert Filibertus in sua cronica et Uincencius in sua, in urbe Ianue fons sanguinis largissime emanauit precedens ipsius ciuitatis futuram cedem pariter et ruinam. nam eodem anno a Sarracenis affricanis ciuitas fuit capta et thesauris omnibus expoliata et occisorum sanguine cruentata. omnes enim preter mulieres et paruulos et quosdam, qui ad montana se receperunt, interfecerunt, ipsis paruulis et mulieribus in captiuitatem deductis. iste fons sanguinis emanauit in loco, qui nunc dicitur Fontanella; locus enim ille ab illo tali fonte sanguinis Fontanella nomen accepit. qualiter autem Ianuenses mulieres et paruulos et thesauros postea recuperauerunt, dictum est supra in parte .Ua., capitulo .IIo. circa hec tempora, cum Lodouicus, qui erat de genero Francorum, teneret imperium nec contra Longobardos Ecclesiam adiuuaret, ius imperii de Francis ad Theotonicos est translatum. primo enim ius imperij fuit apud Romanos, deinde translatum est ad Grecos, inde ad Gallicos, inde ad Theotonicos. circa hec tempora papa Sergius, de quo supra dictum est, a quodam, nomine Formoso, fuit expulsus et Formosus electus. sed mortuo Formoso, cum Sergius papatum recuperasset, Formosum fecit extumulari et pontificaliter indutum in sede pontificali fecit decollari et corpus in Tiberim iactari. sed a piscatoribus inuentum, in ecclesia Sancti Petri fuit sepultum. tunc autem quedam ymagines sanctorum uise sunt ipsum Formosum adorare et uenerabiliter salutare. creditur enim quod ille Formosus, de eo quod Sergium expulerat, in morte multum penituit et ueniam consecutus fuit. Deo quoque et omnibus hominibus multum displicuit de tam seuera ulcione, quam dictus Sergius erga eum exercuit. caueat autem ipse Sergius ne Deus fuerit sibi nimis seuerus, quia, sicut dicit beatus Iacobus: Iudicium sine misericordia fiet ei, qui non fecit misericordiam. de Ramperto episcopo decimo. Rampertus. episcopus decimus, cepit circa annos Domini .DCCCC.LXUIII. et uixit in episcopatu annis .XUII. circa hec tempora fuit papa quidam, nomine Siluester, qui dum adhuc esset iuuenis et in laycali habitu constitutus, arte magica diabolum aduocauit et homagium sibi fecit. dyabolus autem sibi promisit quod magnos et multos sibi daret honores. ipse igitur primo Remensis, postea Rauennas archiepiscopus est effectus, tandem in summum pontificem est sublimatus. deinde a dyabolo quesiuit quamdiu uiueret in hoc mundo. dyabolus autem sibi respondit quod tandiu uiueret donec in Ierusalem missam celebraret. de cuius responsione ualde fuit gauisus, sperans se longe a morte esse, sicut longe erat a peregrinandi uoluntate. in urbe autem Rome est quedam ecclesia, que ad Ierusalem dicitur, in qua cum ille in quadragesima celebraret, dyabolo reuelante, mortem suam uicinam esse cognouit. et cum ille conquereretur quod dyabolus promissionem suam non seruauerat, dixit sibi quod suam promissionem utique sibi seruauit, quia mori non debebat donec in Ierusalem celebraret. et ideo cum in Ierusalem missam diceret, tempus erat ut admodum moreretur. ille uero, licet fuerit sceleratissimus, tamen de Dei misericordia non desperans, peccatum suum coram omnibus est confessus. et ut compleatur uerbum, quod scribitur in libro Sapientie: Per que peccat quis, per hec et torquetur, omnia membra quibus dyabolo obsequium prestiterat, sibi precepit incidi, mandans ut postquam corpus suum sic membratim fuerit detruncatum, super currum ponatur et ubicumque animalia subsisterent, ibidem sepeliatur. iussitque sibi igitur precidi pedes cum quibus ad dyabolum consulendum iuerat, linguam cum qua dyabolum aduocauerat, manus cum quibus dyabolo homagium fecerat; tandem oculos erui, quia ipsi ad ista conficienda lumen prebuerant. positum est igitur corpus truncatum super currum cum uero animalia ipsum ducerent et iuxta ecclesiam Latteranensem essent, ibi penitus substiterunt, propter quod in dicta ecclesia ipsum cum honore debito sepelierunt. ex quo patet quod non est aliquis ita sceleratus, qui non possit a Deo misericordiam consequi, si cum uero corde ad Deum uoluerit conuerti. parcere enim et misereri est Deo proprium et naturale, punire uero est sibi alienum et contra naturam. istud autem, quod est nobis secundum naturam, libenter facimus et cito facimus. istud uero, quod est nobis contra naturam, inuite facimus et tarde facimus. ideo Deus libenter parcit et inuite punit et est promptus ad miserendum et tardus ad puniendum. ideo quamuis Adam peccauerit in meridie, Deus tamen iuit ad puniendum eum post meridiem, sicut legitur in Genesi, ut daret sibi spacium penitendi. quando uero filius prodigus ad patrem rediit, pater ad ipsum cucurrit et osculum sibi dedit, sicut dicitur in Euangelio. in hoc quod cucurrit ostenditur quod Deus cito et uelociter parcit; in hoc quod osculum sibi dedit ostenditur quod libenter parcit. de Landulfo episcopo undecimo. Landulfus, episcopus undecimus, cepit circa annos Domini .DCCCC.LXXXU. et uixit in episcopatu annis .XXX. iste transtulit corpus sancti Syri de basilica Duodecim Apostolorum, que hodie monasterium Sancti Syri dicitur, ad ecclesiam cathedralem Sancti Laurencij, cuius corpus repositum fuit in choro eiusdem ecclesie, ubi modo est introitus cancellarum. causa autem quare ipsum corpus transferre uoluit fuit duplex; una est ut ipsum corpus preciosum securius in ecclesia Sancti Laurencij seruaretur. tunc enim temporis monasterium Sancti Syri erat extra muros ciuitatis et Sarraceni affricani sepe cum galeis ueniebant et ecclesias spoliabant. et ideo ad ecclesiam Sancti Laurencij tantus thesaurus fuit translatus ut ibi magis esset securus. secunda causa est cum sanctus Syrus fuerit Ianue episcopus, dignius erat et conueniencius ut requiesceret in ecclesia episcopali, quam in ecclesia monachali. circa hec tempora fuit quidam rex Francorum, nomine Robertus, Deo ualde deuotus et sciencia et uita preclarus. iste multas sequencias et responsoria ad honorem sanctorum composuit. nam, ut quidam dicunt, fecit sequenciam que incipit: Sancti Spiritus adsit nobis gratia. iste etiam rex tante deuocionis fuit, quod sepe capam sericam in choro deferebat et chorum regebat. cum uero quodam tempore quoddam castrum suum, quod sibi rebellauerat, obsideret et quoddam magnum festum aduenisset, dimisso exercitu, ad ecclesiam uenit et officium deuote peregit, rogans Deum ut castrum suum in pace recuperaret. cum ergo, capa serica indutus, Agnus Dei alta uoce ter genua flectendo incepisset, dicto Dona nobis pacem, muri illius castri funditus corruerunt, et sic castrum illud in pace et sine sanguinis effusione recuperauit. ex quo patet quod ad habendam uictoriam de inimicis sepe plus ualent oraciones sanctorum uirorum, quam arma militum. unde legitur de Moyse quod, dum quedam gens, que dicebatur Amalech, pugnaret contra populum Israelis, Moyses manus ad celum leuauit et pro populo suo Israelis orare cepit. quando igitur Moyses manus ad celum leuabat, populus Israelis uincebat. si quando uero manus fatigatus deponeret, hostes uincebant. propter quod duo uiri fortes manus et brachia Moysi substentabant et sic uictoriam de hostibus habuerunt. legitur eciam de Iosue, discipulo Moysi, quod cum quandam ciuitatem, que dicebatur Iericho, obsideret, precepit sacerdotibus ut tubis clangerent et ad Deum clamarent. quibus clamantibus, muri ciuitatis corruerunt et sic ciuitatem ceperunt. quod autem dictum est supra quod Robertus rex Francorum fecerit sequenciam Sancti Spiritus adsit nobis gratia, quidam dicunt quod Hermannus Theotonicus contractus eam composuit. iste Hermannus, dum esset contractus et beate Uirgini multum deuotus, apparuit sibi Uirgo beata, dicens quod eligeret unum ex duobus quod sibi magis placeret: aut corporis sanitatem aut gratiam inueniendi cantus deuotos ad Dei honorem. ille uero hoc ultimum pre elegit. post hec igitur per omnes ecclesias duci se faciebat et in honorem illorum sanctorum antiphonas uel sequencias uel responsoria componebat, de quibus multa in diuersis ecclesiis decantantur. inter cetera autem composuit ad honorem beate Marie illam pulcherrimam antiphonam, que incipit: Alma Redemptoris Mater et cetera. tempore istius episcopi Landulfi, scilicet anno Domini .DCCCC.LXXXXI., dicitur hedificata fuisse ecclesia Sancte Marie de Uineis per Obertum Uicecomitem et Idonem de Carmadino. de Iohanne episcopo duodecimo. Iohannes, episcopus duodecimus, cepit circa annos Domini .Mo.XU. et uixit in episcopatu annis .XXX. huius episcopi tempore Ungari ad fidem Christi sunt conuersi per Gallam, sororem Henrici imperatoris, Sthephano regi Ungarie in uxorem traditam. illa enim sancta femina, cum esset christianissima, uirum suum ad fidem Christi conuertit et baptiçari fecit. ceteri autem Hungari, postquam audierunt regem ad fidem Christi conuersum et baptiçatum, ipsi similiter ad baptisimi gratiam confugerunt. dictus autem rex Stephanus tante fuit sanctitatis, quod Deus per ipsum multa miracula est operatus, ita quod ab Ecclesia fuit canoniçatus et eius festum apud Hungaros sollempniter agitur et in deuocione et reuerentia multa habetur. ideo in laudem istius sancte femine potest dici illud quod dixit Salomon: Mulierem fortem quis inueniet?. certe multe mulieres inueniuntur debiles, pauce fortes. una tantum fuit fortissima. debiles sunt que aut temptacionibus succumbunt aut peccatis non resistunt aut Deo debiliter seruiunt. fortes sunt que mundum et carnales delicias pro Christi nomine despexerunt, sicut fuerunt sancte uirgines, que pro Christi fide martirium sunt passe, in numero autem forcium possumus predictam sanctam Gallam numerare, que, etsi non sit passa martirium, tamen fecit maius bonum commune, quando scilicet unam gentem conuertit ad Christum. sola autem Uirgo beata fuit fortissima, que inuincibilem uicit et omnipotentem superauit, quando scilicet per suam humilitatem et uirginitatem Deum in uterum suum descendere fecit. circa hec tempora, cum quidam predones omnes peregrinos ad Apostolorum limina pergentes spoliarent, Gregorius papa .UIs. eos excommunicauit et cum nollent desistere, manu armata eos fugauit et multos occidi fecit. cum autem ille ad mortem deuenisset et cardinales propter tantam cedem eum sepultura indignum adiudicarent, ille ait: Cum mortuus fuero, corpus meum extra fores ecclesie ponite et fores diligencius obfirmate et si uoluntate Dei aperte fuerint, corpus meum intra ecclesiam sepelite. alioquin de eo facite quicquid placet. quod cum factum fuisset, porte subito sunt aperte et sic corpus eius ibi honorabiliter fuit tumulatum. ex quo manifeste patet quod illa talia omicidia non liuore uindicte, sed zelo iusticie fieri procurauit. et si dicitur quod ipse fuit irregularis, dicendum est quod papa non potest incurrere irregularitatem, uel potest dici quod sepe irregularitas sine peccato contrahitur, sicut patet in bigamo, et in iudice iusto, qui iuste furem tradit suspendio. per idem tempus, cum imperator Conradus per quandam siluam uenando discurreret, nocte superueniente, in domo cuiusdam mulieris pauperis hospitatus fuit. in qua nocte mulier illa filium parturiuit, et ecce uox ad imperatorem uenit, dicens quod illum puerum habebit generum et sui imperij successorem. ille autem surgens, duobus militibus precepit ut illum puerum rapiant et occidant. sed illi, misericordia moti, eum in quodam transitu posuerunt, quem quidam dux inuentum nutriri fecit et Henricum uocauit. qui cum creuisset et esset omnibus graciosus, imperator de sua familia eum fecit, et cum esset fama et oppinio apud omnes quod si imperator decederet, iste pro eo regnaret, eo quod imperator filium non haberet, scripsit imperator per ipsum litteras imperatrici, que tunc Aquisgrani morabatur, quod ipsum ipsa die qua perueniret occidi faceret. uerum cum in quadam ecclesia hospitatus fuisset, sacerdos, ipso dormiente, litteras ex quadam curiositate de bursa illius accepit et eas aperiens, scelus abhorruit scripsitque alias litteras sub imperatoris nomine ad reginam, ut ipsa die qua Henricus perueniret, filiam suam in coniugem sibi daret. sigillum igitur imperatoris diligenter apponens, illas litteras, unde acceperat, reposuit. pergens igitur Henricus ad reginam, litteras obtulit et illa die filiam, imperatoris in uxorem accepit. quod dum imperator audiuisset, uehementer obstupuit et omnia de illo puero a die sue natiuitatis usque ad diem illam diligenter inquirens, diuine disposicioni obuiare stultum esse cognouit, et ideo matrimonium approbauit et ipsum post se regnaturum esse instituit. ille autem Henricus post mortem Conradi imperator effectus, in loco illo ubi natus fuit nobile monasterium construxit. de Conrado episcopo tercio decimo. Conradus, episcopus tercius decimus, cepit circa annos Domini .Mo.XLU. et uixit in episcopatu annis .XX. isti Conrado episcopo confirmatum fuit castrum Sancti Romuli et Ciliane cum omnibus pertinencijs suis per nobilem uirum Conradum comitem Uintimilij, sicut patet per instrumentum publicum quod in archiepiscopali palacio reseruatur. tempore huius episcopi electus fuit in papam Alexander nacione Mediolanensis, contra quem episcopi Lombardie Parmensem episcopum in papam eligere sunt conati. Pisani autem illi Parmensi episcopo intruso auxilium magnum dabant. Ianuenses uero Alexandro fideliter adheserunt. qui Alexander postmodum pacifice papatum obtinuit et possedit. circa hec tempora fuit comitissa Matildis, que filiam beati Petri se uocans, Ecclesie contra imperatorem semper adhesit et sine liberis decedens, patrimonium suum super altare Sancti Petri obtulit, unde usque hodie patrimonium sancti Petri uocatur. in ista sancta femina completum est illud quod dicitur in Ecclesiastico, quia est mulier melior uiro. quamuis enim fuerit mulier, tamen uiriles animos semper habuit et Ecclesie deuotissima fuit et filium imperatoris in maritum accipere recusauit, pro eo quod imperator contrarius Ecclesie uidebatur. si quis autem eius genealogiam scire desiderat, scire debet quod Sigefredus fuit de partibus Tuscie magnus princeps. iste in Lombardiam uenit et castra et terras multas ibi acquisiuit. iste Sigefredus genuit Attonem. Atto genuit Thealdum. Thealdus genuit Bonifacium. Bonifacius genuit comitissam Matildam. ista autem cum de uiro suo filium genuisset, propter dolores partus, quos ibi sensit, noluit postea uiro suo coniungi et sic, illo puero mortuo, tota sua progenies finita fuit. ista comitissa multas ciuitates in Lombardia habuit, scilicet Mantuam, Ferariam, Mutinam, Regium et Parmam. que sine herede decedens, Ecclesiam Dei fecit heredem. circa hec tempora fioruit Lanfranchus nacione Papiensis, doctor eximius et magister Anselmi doctoris precipui. iste Lanfranchus, cum Parisios regeret, scolis abrenunciauit et ad ignotam regionem accedens, in humilitate maxima Deo seruiebat. eo autem tempore Berengarius, quidam doctor sollempnis, qui Parisios in theologia regebat, uenenum diffudit quod timore Lanfranchi effundere non audebat, asserens corpus Christi non esse in altari secundum ueritatem, sed secundum quandam representacionem. cum igitur ad curiam fuisset citatus et contra istum errorem fuisset concilium conuocatum, audiens hoc Lanfranchus, illuc perrexit in habitu peregrini, ita quod a nemine cognoscebatur. et cum eleganter contra Berengarium disputasset, ille obstupuit et ait: Aut tu es dyabolus aut tu es Lanfranchus. et sic ille confusus heresim abiurauit. Lanfranchus postmodum factus est archiepiscopus Cantuariensis, cui Anselmus in archiepiscopatu successit. circa hec tempora, prout in cronicis legitur, in Apulia erat quedam statua marmorea, que circa caput suum ab antiquo scriptum habebat: Kalendis maii, oriente sole, caput habebo aureum. quidam igitur Sarracenus astrologus mane in loco, ubi statua umbram capitis iaciebat, fodi fecit et magnum thesaurum ibi reperit. statua uero illa umbram capitis super aurum tenuit et sic caput aureum habuit. de Alberto siue Oberto episcopo quarto decimo. Albertus siue Obertus, episcopus quartus decimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXU. et uixit in episcopatu annis .XIX. huius episcopi tempore Ildebrandus, prior Cruniacensis, factus est cardinalis et postmodum legatus in Franciam est directus. iste tanti zeli fuit, maxime contra symoniacos, quod eos ubique persequebatur. uerum cum archiepiscopus Ebredunensis simonie uicio deprauatus esset et per symoniam intrasset, uolens sibi sagaciter prouidere, omnes accusatores suos pecunie datione corrupit. et cum dictus legatus, fama clamante, inquireret, contra eum testes ydoneos non poterat inuenire ex eo quod omnes erant pecunia deprauati. propter quod concilium conuocans contra eum, ipsum in medium surgere fecit dicens: Ex quo non possum habere humanum iudicium, recurro ad Dei auxilium. cum igitur episcopalis gratia sit Spiritus sancti donum, si istam gratiam emisti peccunia, rogo Spiritum sanctum ut ipsum non ualeas nominare. dicas igitur uersiculum illum, qui toties in ecclesia decantatur, scilicet ‘‘Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto’’. cum igitur ille intrepidus incepisset, Gloria Patri et Filio distincte dixit. cum uero ad Spiritum sanctum peruenit, sibi loquela deficit et mutus effectus, balbuciens loquebatur. cum autem iterum reinciperet, cum ad Spiritum sanctum deueniebat, loquela sibi protinus deficiebat. quod ille uidens, ingemuit et peccatum suum coram omnibus confitens, in manibus legati archiepiscopatum abrenunciauit. cum autem magnam compunctionem ostenderet, dixit ei legatus: In hoc cognoscemus quod non ficte, sed uere penites et quod Spiritus sancti gratiam recuperasti, si ipsum poteris nominare. nunc igitur dicas iterato illum uersiculum benedictum. quem ille quidem cum timore incepit, sed cum deuocione et alacritate finiuit, et sic omnibus notum fuit quod ille ueram contriccionem et confessionem habuit, et quod gratiam Spiritus sancti, quam perdiderat, recuperauit. sancti enim Patres symoniacos ualde persecuntur, et racio est quia symonia est peccatum quod proprie committitur in Spiritum sanctum, quia symoniacus uendit uel emit ecclesiastica beneficia, uel Ecclesie sacramenta, que sunt Spiritus sancti dona. ideo cum Symon Magus uellet peccuniam dare Apostolis, sicut legitur in Actibus Apostolorum, ut ipsi sibi darent potestatem dandi alijs Spiritum sanctum sicut Apostoli dabant, imponendo scilicet manus super illos, dixit ei Petrus: Pecunia tua tecum sit in perdicionem, quoniam existimasti donum Dei peccunia possideri. est etiam symonia, prout dicit sanctus Ambrosius, malum usitatum et ideo seueriori mucrone est succidendum; est iterum, ut idem dicit, malum cancerosum et ideo ferrum ignitum est sibi adhibendum. nam, sicut dicitur in Decreto, omnia crimina ad comparacionem symoniace heresis pro nichilo reputantur. istud autem ad terrorem et in detestacionem criminis illius dictum est. de Conrado episcopo quinto decimo. Conradus, episcopus quintus decimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXXXIIII. et uixit in episcopatu annis sex. huius episcopi tempore Ildebrandus, de quo supra dictum est, factus est papa et Gregorius appellatus. iste, synodo celebrata, excommunicauit omnes clericos occidentalis Ecclesie uxoratos et concubinarios, et eorum missas audiri penitus interdixit; de quo tantum scandalum exortum est, ut nullius heresis tempore sancta Ecclesia grauiori scismate sit concussa, ita quod, fauore Henrici imperatoris, Guibertum archiepiscopum Rauenatem papam scismatice creauerunt et Gregorium deposuerunt. Pisani quoque Guiberto scismatico totis uiribus adheserunt, Ianuenses uero Gregorio auxilium fideliter prebuerunt. dictus uero Gregorius Henricum imperatorem excommunicauit et Guibertum perpetuo anathemate dampnauit. circa hec tempora fuit quidam uir potens et diues, quem subito comedentem innumerabilis murium multitudo uallauit et ipsum rodere et comedere cepit. quocumque autem ille ibat, semper ipsum multitudo murium sequebatur et nullum alium contingebant. ille igitur barcham ascendens, mare intrauit, sed mures in mare precipites se dabant, ipsum similiter insequentes. tandem ad terram rediens, ab ipsis muribus penitus est comestus. que autem sit causa quare mures istum hominem tam crudeliter persequebantur ignoramus, quia Dei iudicia sunt nimis profunda. iudicia quidem Dei aliquando sunt manifesta, aliquando oculta, semper tamen sunt iusta. forte iste homo potens et diues multos alios corroserat uel famam eorum lacerando, uel bona ipsorum rapiendo, uel personales iniurias inferendo. et ideo sicut alios uiuos corroserat, iustum fuit ut ipse uiuus a muribus corroderetur, ut compleatur quod dicitur in libro Sapiencie: Per que peccat quis, per hec torquetur. legitur quoque in Ueteri Testamento quod Deus Egiptios superbos per uilissima animalia uoluit punire, sicut per multitudinem ranarum, per sinifes et per muscas caninas; ut ipsi, uidentes se tam uilissimis animalibus non posse resistere, suam agnoscerent uilitatem. eodem modo forte iste superbus extiterat et ideo Deus eius superbiam per tam uilissima animalia humiliare uoluit. et, sicut dicitur in Libro Sapientie, poterat Deus in Egyptios immittere leones uel ursos, qui ipsos deuorarent, sed paulatim per ista animalia uilissima eos uoluit punire ut ipsi haberent spacium penitendi. eodem modo Deus potuisset in istum hominem immittere leonem uel ursum, qui ipsum subito deuorarent, sed uoluit ut mures paulatim eum comederent, ut ipse spacium penitendi haberet. legitur quoque in libro Regum quod quedam gens, que dicebatur Philistei, archam Dei a filijs Israelis abstulerant, propter quod Deus in eos commisit multitudinem murium, qui ipsos et omnia corrodebant, ita quod ipsi Philistei, coacti, archam reddiderunt. ideo enim non per leones, sed per mures, qui sunt animalia uilissima, illos et istum Deus punire uoluit, ut ipsi suam uilitatem agnoscerent et ut spacium penitendi haberent. sanctus quoque Augustinus reffert quod quidam Romanus credebat esse malum augurium quando mures in domo aliquod corrodebant. quadam igitur nocte mures caligas suas corroserunt. mane igitur facto, iuit ad Catonem sapientissimum, ut sibi indicaret quid hoc significaret. Cato autem derisiue sibi respondit dicens: Non est mirum si mures corroserunt caligas, sed hoc fuisset ualde mirum et malum indicium si ipse calige corrosissent mures. forte igitur iste homo, de quo supradictum est, sicut et ille romanus auguria murium obseruabat, et ideo conueniens fuit ut tanquam augur murium a muribus puniretur. per idem tempus, sicut in cronicis legitur, omnes pisces in aquis mortui sunt et galine et cetere aues domestice, a domibus fugientes, facte sunt siluestres, et multa alia portenta illis temporibus acciderunt. nec mirum si tunc talia monstra accidebant, quia tunc Guibertus scismaticus defendebatur et Gregorius, uir sanctissimus, fugabatur. de Ciriaco episcopo sexto decimo. Ciriacus, episcopus sextus decimus, cepit circa annos Domini .MoLXXXX. et uixit in episcopatu annis nouem. huius episcopi tempore mortuus est supradictus papa Gregorius et successit ei papa Urbanus. iste Urbanus Guibertum archiepiscopum Rauenatem, qui papatum usurpauerat, et Henricum imperatorem, qui sibi fauebat, excommunicauit et in Franciam timore imperatoris fugit. inde autem Ianuensibus scripsit et legatum Ianuam destinauit, rogans, tanquam Ecclesie filios et deuotos, ut Terre sancte subuenirent. cum alie communitates auxilium denegassent, Ianuenses igitur armauerunt tam nauium quam galearum exercitum copiosum et in Syriam sunt profecti habentes secum galeas .XL., ubi erant multi peregrini cruce signati et multi nobiles et barones sub Gofredo de Bugnono, duce Lotoringie, qui omnes Anthiochiam perrexerunt, eam a Sarracenis recuperare uolentes. sanctus autem Andreas apostolus, cuidam uiro fideli et deuoto apparuit dicens: Ueni, ostendam tibi lanceam cum qua perforatum fuit latus Domini nostri Yhesu Christi. istam lanceam ante exercitum portabitis et uictoriam obtinebitis. cum igitur dictus uir locum ab apostolo ostensum inuenisset, duci exercitus alijsque principibus hoc studuit intimare. ipsi igitur in loco fodientes, ipsam lanceam inuenerunt. qua inuenta, tanquam certi de uictoria, ipsam lanceam ante exercitum cum reuerencia deportabant et sic ad Anthiochiam uiriliter accedentes, ipsam de manibus Sarracenorum recuperauerunt. exercitum quoque maximum Sarracenorum, qui Anthiochiam redierat et ipsam obsidebat, debellauerunt. Ianuenses cum ceteris peregrinis Saracenos penitus fugauerunt et sic ad propria redierunt, anno scilicet Domini .Mo.LXXXXo.IX. dum uero quedam naues Ianuensium ab expedicione Anthiochie redirent et portui Patere applicuissent, iuerunt Mirream, que uulgariter dicitur Stramirra, ubi corpus sancti Nicolay olim quiescebat, ubi etiam reliquie sancti Iohannis Baptiste seruabantur. Ianuenses igitur dictas reliquias sancti Iohannis Baptiste accipientes, Ianuam deportauerunt. et quoniam dicitur in Ystoria translacionis, dictarum reliquiarum quod tunc sedes pontificalis Ianuensis uacabat, uidetur quod deportate fuerunt mortuo Ciriaco et nundum electo uel confirmato Ayrardo, scilicet anno Domini millesimo .LXXXXIXo. quia uero, annuente Deo, specialem tractatum de translacione predictarum reliquiarum sancti Iohannis Baptiste facere intendimus, ideo hic sub compendio pertransiuimus ut ostendere intendimus. Ad presens autem istud dicere sufficiat quod .IIIIor. modis ostenditur quod ille reliquie, quas Ianuenses de Stramirra detulerunt, fuerunt reliquie Iohannis Baptiste. et primo ostenditur scripturis. nam in multis legendis antiquis sancti Nicolai legitur quod supradicte reliquie seruabantur ibidem. secundo hoc ostenditur iuramentis. monachi enim dicte ecclesie coram Ianuensibus iurauerunt quod a patribus suis, qui precesserunt, pro certo habebant quod ille reliquie sancti Iohannis Baptiste erant. tercio hoc ostenditur miraculis, que quidem fuerunt et dum portarentur et postquam deportate fuerunt. quarto hoc ostenditur priuilegijs Apostolice sedis. nam Alexander papa .IIIs. et Innocencius .IIIIs. hoc suis priuilegijs approbarunt, scribentes per diuersas prouincias quomodo reliquie sancti Iohannis sunt Ianue, et hortantes ut omnes illuc accedant, et indulgenciam accedentibus largirentur. de ipsa autem translacione uel reuelacione ystoriam et ymnos metrice composuimus, que omnia in ecclesia Sancti Laurentij sollempniter decantantur, de Ayraldo episcopo decimo septimo. Ayrardus Guarachus, episcopus decimus septimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXXXXIXo. et uixit in episcopatu annis .XUII. anno uero huius episcopi electionis Ianuenses iam armauerunt galeas .XL., cum quibus in Siriam profecti sunt. ceperuntque cum exercitu peregrinorum Ierusalem et Acharon et Gibeletum Minorem; Anthiochiam quoque illis temporibus, ut supradictum est, ceperunt; insuper ceperunt Cersonam, Arzotum et Tortosam, et Godofredum de Bugnono regem Ierusalem creauerunt. ipse tamen ob humilitatem nunquam uoluit portare coronam auream ubi Christus portauit coronam spineam. his etiam temporibus Ianuenses ceperunt Baruthi et Sydonem. qualiter autem Ianuenses predictis captionibus semper interfuerunt et auxilium prebuerunt, scriptum erat litteris aureis in troina sancti Sepulcri, in quibus etiam ciuitatibus Ianuenses multa iura et regalia habere consueuerant, huius episcopi tempore, scilicet anno Domini .M.CI. uas smaragdinum, quod uulgariter dicitur scutella sancti Laurentii, fuit Ianuam deportatum. uideamus igitur qualiter dictum uas fuit habitum et ad ciuitatem Ianue delatum. Anno quidem Domini .M.C. Ianuenses galeas .XXUI. et naues .UI. in Syriam direxerunt, ubi eciam per totum illum annum moram fecerunt. inuento autem quod Godofredus, rex Ierosolimitanus, mortuus esset, elegerunt omnes Christiani Balduinum, fratrem eius, in regem. dictus igitur Balduinus et exercitus Ianuensium et Gallicorum et ceterorum Christianorum, qui in partibus illis erant, ad Cesaream, ciuitatem Sarracenorum, audacter accesserunt, potenter ipsam obsederunt et triumphaliter eam ceperunt. Ianuenses quidem ad portum Iopem uenientes et galeas ad terram trahentes, cum ipso rege Balduino et cum Daberto, patriarcha Ierosolimitano, et uniuerso exercitu Christianorum Cesariam uenerunt. dictus autem patriarcha admonuit ut sequenti die omnes communicarent, confessione premissa, et sic ad muros ciuitatis ascenderent quod cum fuisset factum, consul Ianuensis, nomine Guillielmus Malij, scalam galee sue muro adhibuit et cum suis de galea sua ascendere cepit. sed subito scala fracta fuit et dictus consul solus in muro remansit. Sarraceni autem fere omnes iam primum murum reliquerant et ad secundum confugerant. tunc ille consul quandam turrim, que erat in muro, intrauit et fortiter exclamauit: Ascendite, ascendite, quia nostra est ciuitas. quidam ascendentes ad secundum murum cucurrerunt et Ianuenses per quandam palmam, que in muro adherebat, murum ascenderunt et sic ciuitatem ceperunt. Patriarcha autem et quidam alius Apostolice sedis legatus, qui ibi erat, muscetam maiorem in honorem sancti Petri apostoli, aliam uero in honorem sancti Laurencij consecrauerunt. erat autem in predicta ciuitate uas quoddam smaragdinum et inextimabiliter preciosum. capta igitur ciuitate predicta a predictis, de communi consensu tres partes omnium, que ceperant, facere uoluerunt. in prima igitur parte supradictum uas smaragdinum assignauerunt. pro secunda parte corpus ciuitatis cum omnibus rebus immobilibus posuerunt. pro tercia parte totum thesaurum ciuitatis et omnia mobilia statuerunt, ordinantes ut Ianuenses, qui in captione supradicte ciuitatis fuerant principales, partem illam acciperent quam magis uellent. reliquam partem haberet rex Balduinus. aliam partem haberet totus alius exercitus. Ianuenses igitur, ceteris alijs partibus ommissis, uas illud smaragdinum pro sua parte acceperunt et Ianuam cum multo gaudio ipsum deportauerunt. quod autem illud uas sit uerissimus lapis smaragdinus testantur omnes gemmarij, qui illud uident, dicentes se nunquam uidisse tam preciosum smaragdinum. istud etiam manifestum est per hoc quod apud Cesaream tanti precij extimabatur, quod cum tota ciuitate, uel cum toto thesauro ciuitatis fuit equaliter extimatum. quomodo enim uerisimile est quod supradictam lapidem smaragdinam ad ualorem tocius ciuitatis uel tocius thesauri ciuitatis pro una parte equaliter posuissent, nisi eis pro certo constitisset quod uerissimus smaragdinus esset? est autem supradictus lapis smaragdinus tanti fulgoris et tam mirabilis claritatis, quod omnes alij smaragdi et ceteri lapides preciosi, iuxta illum positi, a suo fulgore deficiunt et pre nimio illius splendore a sua claritate pallescunt. sicut enim, adueniente luce solis, omnia celi luminaria obumbrantur, sic in presentia illius lapidis ceteri lapides preciosi a suo fulgore destituuntur. est uero uas illud factum ad instar chatini, unde uulgariter dicitur quod fuit ille chatinus in quo Christus cum suis discipulis in cena comedit, de quo dixit Christus: Qui intingit mecum manum in chatino, hic me tradet. utrum autem hoc uerum sit ignoramus; sed quoniam Deo nichil est impossibile, ideo istud nec constanter asserimus nec pertinaciter denegamus. qui igitur hoc uoluerit credere non est arguendus de leuitate, et qui noluerit credere non est reprehendendus de temeritate. sed forte aliqui obicient et dicent quod Christus in omnibus factis suis semper exemplum exibuit maxime humilitatis. in chatino autem smaragdino tam precioso comedere non fuisset exemplum humilitatis prebere, sed cuiusdam uanitatis exemplum dare. sed ad istam questionem potest de facili responderi. certum est enim quod cibos communes in chatino smaragdino comedere esset quedam uanitas siue ponpa. sed agnum paschalem et sacramentalem, quem Christus in cena cum discipulis suis comedit, talem inquam agnum sacramentalem in chatino aureo siue smaragdino comedere non fuisset pompa, sed deuocio et reuerencia magna. ille enim agnus in igne assatus representabat Christum, qui fuit agnus per innocentiam et assatus in cruce per acerrimam penam. sicut igitur modo sacramentum corporis et sanguinis Christi in calice aureo uel smaragdino sumere non esset pompa aliqua, sed deuocio et reuerencia magna, sic agnum illum paschalem et sacramentalem in chatino aureo uel smaragdino comedere non fuisset nota uanitatis,sed exemplum diuine reuerencie et deuocionis. illud autem sub silencio pretereundum non est quod in quibusdam libris Anglorum reperitur quod quando Nicodemus corpus Christi de cruce deposuit, eius sanguinem, qui adhuc recens erat et ignominiose dispersus fuerat, recolegit in quodam uase smaragdino, sibi a Deo diuinitus preparato. et illud uas dicti Anglici in libris suis Sangraal appellant. illud autem uas Nicodemus cum multa reuerencia multo tempore custodiuit. tempore autem procedente, Cesaream fuit translatum et tandem Ianuam est deductum. dignum igitur fuit ut illud uas esset preciosum, in quo reponi debebat preciosus thesaurus sanguinis Ihesu Christi. sicut enim precioso sanguini Christi nichil uisibile uel creatum potest aliqualiter comparari, sic fuit conueniens ut in uase tam precioso poneretur, quod nunquam posset alicubi tam preciosum uel simile reperiri. quod autem ipsum uas non fuit arte humana factum, sed Diuina uirtute productum, intendimus ostendere duplici racione. una racio est quia, si factum fuisset aliqua arte humana, uideretur quod plura alia similia debuissent in orbe fuisse aliquando fabricata. sed a principio mundi usque nunc simile opus non est inuentum in toto orbe terrarum. aliam racionem ad hoc probandum inducimus forciorem. constat enim quod illud quod producit natura perfectius est quam illud quod producit ars humana. illud uero quod miraculose producit uirtus Diuina perfectius est quam illud quod producit ars humana, uel natura. dicamus igitur exempli gratia quod lapides, qui dicuntur preciosi, tribus modis possunt fieri. primo ab arte humana, peritissimi enim gemmarij suo artificio uitrum siue cristallum tam subtiliter et artificiose depingere sciunt, quod uidentur esse lapides preciosi. illi tamen lapides preciosi non habent aliquam perfectionem nec aliquam ueritatem, sed tantum apparentiam ueritatis. secundo lapides preciosi fieri possunt a natura quemadmodum uidemus in terre uisceribus et uirtute solaris radij preciosos lapides generari, et illi tales lapides habent quandam ueritatem, sed non habent totalem perfectionem. quia non est aliquis lapis preciosus ita fulgidus uel decorus, qui non posset adhuc maiorem habere fulgorem et decorem. tercio possunt fieri lapides preciosi miraculose et uirtute Diuina, sicut legimus de sancto Iohanne euangelista, qui lapides de litore maris coram se adduci fecit et eos in gemmas et lapides preciosos conuertit, et illi lapides preciosi habuerunt ueritatem et totalem perfectionem; nullus enim gemmarius sciuisset dicere quod fulgori et pulcritudini illorum lapidum aliquid defuisset. dicimus ergo quod si omnes gemmarij de mundo insimul consisterent et istud uas smaragdinum coram haberent, in tantum est perfectum et in sui materia et in sui forma et in suo fulgore et decore, quod nullus sciret dicere quod eius fulgori uel decori aliquid posset addi, nec quod posset ibi aliquid meliorari. ex quo uidetur quod non fuit opus nature nec artis humane, quia illa opera non sunt perfecta, sed uidetur quod sit inductum a uirtute Diuina, quia illa opera totaliter sunt perfecta, ita quod ad perfectionem illam nichil conferre potest natura, nichil meliorare potest ars humana. tempore etiam istius episcopi, scilicet anno Domini .Mo.C.XIII., Ianuenses castrum Portus Uenerij edificauerunt. scribitur autem corrupte et profertur improprie quando scilicet Portus Ueneris uocatur. deberet enim dici Portus Uenerij a quodam sancto, qui dicitur Uenerius, cuius corpus ibi prope, scilicet in insula Tini, requiescit. olim enim dicebatur Portus Lune, ex eo quod erat portus ciuitatis Lunensis, que modo funditus est destructa. sed, portato illuc corpore supradicti sancti, Portus Uenerij est appellatus. hoc tempore etiam inuenta est moneta denariorum, qui bruni dicebantur; prius enim ciues Ianuenses papiensibus utebantur. tempore etiam huius episcopi Ianuenses Callarim ceperunt et domino suo, qui dicebatur Marianus, restituerunt, qui communi Ianue fidelitatem fecit et ecclesie Ianuensi omni anno in signum feudi libram unam auri dare promisit. et Paschalis papa hoc per suum priuilegium roborauit. tempore istius episcopi sanctus Bernardus, abbas Clareuallensis, uir nobilis genere et scientia preclarus et sanctitate conspicuus, florebat. iste Bernardus, doctor precipuus, mortuo Ayrardo, in Ianuensem episcopum est electus. cum igitur nuncij sollempnes, missi de Ianua, decretum electionis sibi presentassent, ipse nec consensit nec renuit, dicens se non esse sui iuris, sed ordinis sui et summi pontificis. cum igitur Ianuenses ad summum pontificem pro confirmacione misissent, noluit summus pontifex assentire, ex eo quod Ecclesie generali utilis et necessarius nimis erat. iste Bernardus epistolam pulcram et dilectione plenam Ianuensibus destinauit, in qua eos commendat de magna fide, de multa ad Ecclesiam deuocione et de operibus pietatis, hortans eos ut in istis usque ad finem debeant perseuerare, taliter concludens: Tolle perseueranciam, nec obsequium mercedem habet, nec beneficium gratiam, nec laudem fortitudo. de Octone episcopo decimo octauo. Octo, episcopus decimus octauus, cepit circa annos Domini .Mo.C.XUII. et uixit in episcopatu annis tribus, et post mortem suam episcopatus annis tribus uacauit iste fuit abbas sancti Uictoris de Marsilia, de regali prosapia Francie generatus. iste secundo anno sui episcopatus corpus sancti Syri de loco cancellarum chori Sancti Laurentij substulit et ipsum reuerenter subtus altare eiusdem martiris collocauit. eodem quoque anno papa Gelasius, Ianue consistens, ecclesiam Sancti Laurencij, presentibus episcopis Placentino, Astensi, Aquensi et pluribus alijs prelatis, sollempniter consecrauit, multis autem indulgencijs supradictus papa ecclesiam ipsam dotauit et priuilegijs comuniuit. quo autem tempore ipsa ecclesia Sancti Laurencij constructa fuerit, uel quis eam primo edificauerit, in nulla scriptura hoc potuimus inuenire. scimus autem pro certo quod tempore Sabbatini episcopi, qui fuit episcopus tercius a sancto Syro, iam erat constructa, quia legitur in legenda sancti Romuli et in registro nostri palacij quod ipse Sabbatinus corpus sancti Romuli de Uilla Matuciana substulit et subtus altare sancti Laurentij uenerabiliter collocauit. si igitur tempore Sabbatini ecclesia Sancti Laurentij iam erat edificata, satis probabile est quod tempore sancti Syri iam erat constructa, maxime cum inter Sabbatinum et sanctum Syrum non fuerit nisi sanctus Romulus. sed ideo corpus sancti Syri non fuit in ecclesia Sancti Laurentij sepultum, quia sedes pontificalis adhuc ibi non erat, sed erat in basilica Duodecim Apostolorum, que modo dicitur monasterium Sancti Syri. credimus autem quod opus tam sumptuosum et nobile ecclesie Sancti Laurentij fecit commune Ianue et non persona aliqua specialis. est autem ecclesia ipsa Sancti Laurentij multe sanctitatis, dignitstis et auctoritatis. tante quidem sanctitatis est quod multa sanctorum corpora ibi seruantur, scilicet corpus sancti Iohannis Baptiste, sanctorum Syri, Felicis et Romuli. sunt etiam ibi tres cruces, in quibus de ligno uere Crucis magna porcio habetur. sunt etiam ibi alie multe reliquie preciose, quas enumerare longum esset. est etiam Ecclesia ipsa tante dignitatis, quod de ipsa multi cardinales et summi pontifices prodierunt, scilicet dominus Innocentius .IIII.s et dominus Adrianus, qui ambo de comitibus Lauanie extiterunt. est etiam tante auctoritaris, quod tanquam metropolitana in tota sua prouincia optinet principatum. causa autem quare dictus Gelasius papa Ianuam uenit fuit ista. ipse namque Gelasius sine consciencia imperatoris electus fuerat nec ab ipso aliquem consensum uoluerat postulare, propter quod imperator indignatus quendam Yspanum, nomine Burdinum, in papali sede constituit et Benedictum ipsum uocauit. Gelasius autem papa, timore imperatoris, cum suis cardinalibus Gayetam perrexit et inde Ianuam legatum misit, rogans Ianuenses ut galeas sibi mitterent, cum quibus Ianuam uenire posset et inde in Franciam proficisci ualeret. propter quod Ianuenses continuo galeas armauerunt et dictum papam Gelasium Ianuam cum gaudio deduxerunt. Pisani uero, e contrario, imperatori fauebant et Gelasio pape per omnia contrarij erant. iniuste autem et irrationabiliter iste imperator contra papam Gelasium motus fuit, quia imperator supra summum pontificem ius aliquod non habet, sed pocius, e conuerso, summus pontifex supra imperatorem iurisdicionem multam exercet, quia electum examinat, examinatum confirmat. coronatur autem imperator tribus coronis. primo enim coronatur corona argentea Aquis Grani in regem Alamanie. secundo coronatur corona ferrea apud Modoetiam, que est in comitatu Mediolanensi, in regem Ytalie. tercio coronatur corona aurea Rome per summum pontificem, in Romanorum imperatorem. papa igitur de imperatore habet iudicare, non imperator de papa. fecit enim Deus in firmamento celi duo magna luminaria. luminare maius ut preesset diei et luminare minus ut preesset nocti. nam in firmamento celi, hoc est in Ecclesia uniuersali, Deus fecit duo magna luminaria, quia ibi duas instituit dignatates, que sunt pontificalis dignitas et regalis seu imperialis potestas. sed illa, que preest diebus, idest spiritualibus, maior est. illa uero, que preest noctibus, idest carnalibus, minor. ut quanta est inter lunam et solem, tanta est inter summum pontificem et imperatorem differencia cognoscatur. sicut igitur luna soli nichil tribuit, sed sol lune totam lucem infundit, sic imperator supra summum pontificem nullam habet auctoritatem, sed summus pontifex super imperatorem multam exercet iurisdicionem, dicente Apostolo: Spiritualis omnia diiudicat et ipse a nemine iudicatur. non solum autem papa electionem imperatoris habet examinare, confirmare et ipsum coronare, sed etiam, exigente sua culpa et contumacia, potest ipsum ab imperio deponere, quemadmodum quidam papa nomine Gregorius deposuit Leonem imperatorem, qui Christi ymagines et omnium sanctorum ubique comburi faciebat. Innocentius etiam tercius deposuit Octonem, qui iura Ecclesie uiolabat. Innocentius quoque .IIII.s deposuit Fredericum, qui contra Ecclesiam tyrannidem exercebat. et quoniam de imperio facta est mencio, ideo sciendum est quod sedes imperialis et ius imperij primo fuit apud Romanos et mansit inter eos per annos .CCCLI., a tempore scilicet Octauiani, primi imperatoris, usque ad tempora Constantini Constantinus enim, a beato Siluestro baptizatus et curatus, sedem imperij occidentalis cum omnibus insignijs imperialibus sancto Siluestro et successoribus suis concessit et Constantinopolim ad similitudinem Rome edificauit et in Greciam profectus fuit et Romaniam, quasi noua Roma esset, appellauit et ibi sedem imperij sibi elegit. mansit autem sedes et ius imperij apud Grecos per annos .CCCCLX., a primo scilicet Constantino usque ad Karolum Magnum. tunc enim primo imperium fuit diuisum, Grecorum scilicet et Latinorum, et facti sunt imperatores: unus Grecorum, qui uocatus est imperator Constantinopolitanus, et alius Latinorum, qui uocatus est imperator Romanus. et sic in Karolo ius imperij translatum est ad Francos, et tenuerunt ipsum per annos centum, tandem fuit quidam imperator de gente Francorum et de genere Karoli, nomine Lodouicus, qui sine liberis mortuus est. et ideo Theotonici quendam Theotonicum, nomine Conradum, in regem Alamanie elegerunt, qui postmodum a papa coronatus fuit in imperatorem et sic ius imperij translatum est ad Theotonicos circa annos Domini nongento triginta, quod etiam usque hodie tenent. huius Ottonis episcopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.XX. incepta fuit grauis guerra inter Ianuenses et Pisanos. Ianuenses autem armauerunt galeas .LXXX. et gatas .XXXU. et naues portantes machinas, in quo exercitu uiginti duo milia hominum fuisse dicuntur. euntes igitur Pisas per Arnum fluuium, sic terruerunt exercitum Pisanorum, quod Pisani de mense septembris, in festo scilicet sanctorum Corneli et Cipriani, de lite Corsice pacem in uoluntatem communis Ianue iurauerunt; sed postmodum infideliter seruauerunt, Plumbinum quoque Ianuenses destruxerunt. sequenti autem anno Ianuenses Iugum cum magno exercitu militum et peditum transeuntes, Flaconem, Petram Bixariam et quedam alia castra preliando ceperunt. castrum uero Uultabij ab Alberto, marchione Gauij, emerunt. de Sigefredo episcopo decimo nono. Sigefredus, episcopus decimus nonus, cepit circa annos Domini millesimo centesimo uigesimo .IIIo. et uixit in episcopatu annis .UI. et uacauit episcopatus anno uno. tempore huius episcopi fuit papa Calixtus, qui Pisanos tanquam Ecclesie rebelles excommunicauit. insuper et synodum conuocauit, ubi sententialiter diffiniuit quod archiepiscopus Pisanus de consecrationibus episcoporum Corsice se nullatenus intromittat, et omnes ecclesias insule Corsice ab eius iurisdicione remouit. anno autem Domini .Mo.C.XXIIII., cum naues .XXII. Pisanorum de Sardinea onuste multis mercibus uenirent et galeas .IX. pro sui securitate haberent, septem galee Ianuensium ad eas properabant. galee autem Pisanorum, hoc uidentes, protinus territe aufugerunt. galee uero Ianuensium naues illas ceperunt et Ianuam deduxerunt, de tali captione et inaudita uictoria mirantibus et stupentibus uniuersis. tempore huius episcopi, scilicet anno Domini .MoC.XXU., incepta est iterum guerra dura inter Ianuenses et Pisanos, quocirca Ianuenses armauerunt galeas .LXXX. et gatas .XXXU., naues .IIIIor. machinas deferentes, et potenter Portum Pisanum intrauerunt. deinde ad ciuitatem per Arnum pergentes, uexilla et tentoria in terra posuerunt et exercitum Pisanorum, qui erat in terra, fregerunt. Pisani igitur omnia, que Ianuenses uoluerunt, se facere promiserunt; quocirca Ianuenses, ad carceres properantes et incarceratos suos accipientes, eos secum duxerunt. castrum quoque Plumbinum ceperunt et funditus destruxerunt, uiros et mulieres et pueros Ianuam deducentes. predictus autem Calixtus papa tandem cum imperatore pacem fecit et Burdinum Yspanum, qui papatum usurpauerat, in Subtrio obsedit et captum, uersa facie a tergo, camelo imposuit habentem caudam cameli in manu pro freno et ueruecis pelle indutum pro manto. et sic ante se usque ad Romam fecit ire et in carcere reclusit, ubi etiam uitam finiuit. tam seueram autem iusticiam Deo non credimus placuisse. ue enim nobis si Deus tam seuere nostra crimina uindicaret! iudex enim debet crimina punire, sed tamen in ipsa punitione debet misericordie memor esse, iuxta illud quod dixit Propheta de Deo: Cum iratus fueris, misericordie recordaberis. quamuis enim nimia misericordia habeat fatuitatem et nimis seuera iusticia habeat crudelitatem, tucius est tamen de nimia misericordia, quam de nimis seuera iusticia Deo reddere rationem. tempore istius episcopi Sigefredi, scilicet anno Domini .M.oC.XXU., edificata fuit ecclesia sancti Mathei per nobilem uirum Martinum Aurie, auctoritate et licencia domini Honorij pape, qui Calixto successerat. moderno autem tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCo.LXXUIIIo., nobiles uiri de Auria ecclesiam illam antiquam destruxerunt et pulchriorem in loco ulteriori edificauerunt. cum uero in troina ecclesie ymago pulcherrima Christi ab antiquo depicta esset, dolentes si talis ymago debeat destrui, taliter sunt ingeniati, quod illam troynam saluam et integram cum illa ymagine per brachia .XXU. traxerunt et eam in fundamento, ubi modo est, stabiliter collocauerunt. anno autem Domini .Mo.C.XXIXo. Ianuenses galeas .XUIII. contra Pisanos armantes, usque Messanam ad eos inquirendos iuerunt et, cum burgenses illi Pisanos adiuuarent, Ianuenses ipsos Pisanos et burgenses extra burgum Messane usque ad palacium regis expulerunt, et ibi nauem unam mercibus preciosis onustam ceperunt et Ianuam deduxerunt. capitula duodecime partis. Sequitur pars duodecima, in qua ponuntur nomina, tempora et ordines archiepiscoporum, qui in ciuitate Ianuensi usque ad nostra tempora extiterunt. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur archiepiscoporum nomina. ipsorum igitur archiepiscoporum nomina et tempora per ordinem explicemus. de Syro episcopo ultimo et archiepiscopo primo. Syrus, episcopus ultimus et archiepiscopus primus, cepit anno Domini .Mo.C.XXX. et uixit in episcopatu et archiepiscopatu annis .XXXIII. iste Syrus prius fuit cardinalis quem Innocentius papa secundus, Ianue consistens, cum sedes episcopalis uacaret, in Ianuensem episcopum consecrauit cum autem dictus Innocentius a Ianuensibus in Franciam deductus fuisset et inde Ianuam rediuisset, pro magnis seruicijs, que a Ianuensibus receperat, archiepiscopatum eis dare promisit, et quia dictus Innocentius a Rornanis fuerat expulsus, auxilio tamen Ianuensium in suam fuit cathedram restitutus. qui etiam, dum Romam pergeret, ecclesiam Portus Uenerij consecrauit. restitutus igitur in sua sede, Innocencius Cornetum iuit et ibi inter Ianuenses et Pisanos pacem fecit, ubi consistens pro Syro episcopo Ianuensi misit et ibi eum archiepiscopum fecit et insignia archiepiscopalia sibi dedit, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIII. tres quoque episcopatus in insula Corsice, scilicet Maranenses, Nebiensem et Acciensem sibi supposuit. duos autem episcopos in partibus istis, scilicet Bobiensem et Bruniacensem, in suffraganeos ei dedit. nam episcopum Albinganensem archiepiscopo Ianuensi supposuit Alexander tercius. Naulensem uero supposit Innocencius. .IIIIs. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIIII., facte sunt in Ianua compagnie octo, cum primitus non essent nisi septem. iste archiepiscopus Syrus dedit monasterio sancti Benigni de Frutera ecclesiam Sancti Benigni de Capite Fari, que olim ecclesia Sancti Pauli dicebatur, ita tamen quod abbas semper de consilio et assensu archiepiscopi eligatur et destituatur, et quod archiepiscopus monachos possit corrigere et transferre. et ista omnia per priuilegium domini Innocentij pape secundi confirmata fuerunt. anno quoque Domini .Mo.C.XXXU. galee .XII. Ianuensium Buzeam iuerunt et multos Sarracenos ibi ceperunt. nauem quoque unam magnam et diuitem ibi ceperunt et Ianuam duxerunt. de peccunia autem et thesauro ibi inuentis quelibet illarum galeareum libras .DCC. habuisse dicitur. anno uero Domini .Mo.C.XLIII. galee .IIIIor. Ianuensium Montem Pesulanum ceperunt et Guilielmo de Monte Pesulano, ad quem de iure spectabat, reddiderunt. ipse autem Guilielmus Ianuenses in tota terra sua liberos fecit et omnia uectigalia eis remisit et fundicum Bruni de Tholosia eis dedit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIXo., moneta que dicebatur brunetorum, que tunc Ianue fiebat, cassata fuit, et rex Conradus Theotonicus, in imperatorem electus, monetam ianuinorum, que usque modo expenditur, Ianuensibus concessit et priuilegium super hoc cum bulla aurea eis dedit. primo enim in Ianua expendebantur papienses, deinde bruni, postea bruneti, qui erant minores quam primi, ultimo expenduntur ianuini. anno Domini .Mo.C.XL., cum Uintimilienses rebellassent, iuerunt illuc Ianuenses cum magno exercitu pedestri, equestri et nauali, et ipsam ciuitatem per mare ac terram obsidentes, potenter eam ceperunt et fidelitatem Ianuensibus tam illos de ciuitate quam illos de comitatu in perpetuum iurare fecerunt. anno Domini .Mo.C.XLUI. Ianuenses armauerunt galeas .XXUI. et naues plures, machinas portantes, et habentes milites centum cum equis ad prelium preparatis. et sic Minoricam perrexerunt et per dies .XXII. in eius obsidione steterunt. sed superueniente yeme Ianuam cum multis spolijs redierunt. totam autem illam insulam percurrerunt, terras capiendo, Sarracenos occidendo et spolia auferendo. anno autem Domini .Mo.C.XLUIII., cum Sarraceni de Armaria Christianis multas molestias inferrent, Ianuenses ad preces summi pontificis armauerunt galeas .LXIIII. et naues cum alijs lignis .CLXIII. et omnia ad bellum neccessaria preparantes, Armariam profecti sunt. ad quorum auxilium comes Barcelone cum multis suis uenit. tunc Ianuenses galeas suas in plagia de Armaria traxerunt, et sic machinas et gathas et castella erigentes, ad ciuitatem perrexerunt, et multiplici conflictu facto et multo sanguine hinc inde effuso, Ianuenses tandem uictoriam habuerunt; ita quod illa die uiginti milia Sarracenorum occisa fuerunt et decem milia inter paruos et magnos et mulieres Ianuam deducta fuerunt. et sic, peracta uictoria, Ianuenses cum galeis et nauibus Barcilonam uenerunt, et galeas et naues ad terram trahentes, ibidem yemauerunt. ubi galeas et naues reficientes et omnia ad bellum necessaria preparantes, cum comite Barcelone Tortosam iuerunt et in kalendis iulij flumen Tortose cum toto exercitu intrauerunt. tentoria igitur in terram figentes et uexilla elleuantes et machinas et gathas et castella erigentes, ad ciuitatem accesserunt, et multis prelijs hinc inde congestis, tandem de mense decembri ciuitatem ceperunt. omnium autem bonorum, que ibi inuenta sunt, Ianuenses terciam partem habuerunt. duas autem partes comes cum suo exercitu asportauit, et sic Ianuenses post triumphum duarum ciuitatum cum multa gloria Ianuam redierunt. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LU. Fredericus imperator fidelitatem et obsides et multa alia grauia a Ianuensibus postulabat. que cum sibi denegata fuissent, in furorem magnum acensus est, propter quod uiri et mulieres, parui et magni, die ac nocte ad faciendum muros et fortilicia insistebant. et tantum infra octo dies de muro fecerunt, quantum infra unum anni spacium alia ciuitas uix fecisset. quod audiens imperator, a suo proposito destitit et sola fidelitate contentus fuit. ipsi autem muri ciuitatis fuerunt postmodum anno Domini .Mo.CLIXo. feliciter consumati et infra spacium dierum. .LIII. in Dei digito perfecti. est autem dictus murus ciuitatis supra totum quinque milia quingenti et uiginti duo pedes, in quibus etiam muris sunt merli mille septuaginta, qui sunt et ad decorem et ad murorum fortitudinem et ad ciuitatis et ciuium tuicionem. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LU., Ianuenses cum imperatore Constantinopolitano pacem taliter firmauerunt, quod imperator promisit dare annis singulis communi Ianue quingenta yperpera et duo pallia preciosa. archiepiscopo uero Ianue promisit dare annis singulis sexaginta yperpera et unum pallium deauratum, quod quidem multo tempore fuit ab imperatoribus seruatum. isto tempore tercie ab uxoribus fuerunt ablate. consuetudo enim erat Ianue quod, mortuo marito, uxor habebat terciam partem omnium bonorum uiri sui, siue haberet prolem, siue non haberet; et illud tale ius tercie, siue tercia dicebatur. quocirca iste tercie ab uxoribus fuerunt ablate, et quoniam mulieres de hoc grauiter murmurabant et grauatas se nimium reputabant, ideo, ut placarentur, ordinatum fuit quod habeant antifactum. anno Domini .Mo.C.LUIII., cum Mediolanenses Frederico imperatori resisterent, imperator, congregato magno exercitu tam Theotonicorum quam Ytalicorum, Mediolanum obsedit. Mediolanenses autem territi ad mandatum imperatoris uenerunt et nouem milia marcharum argenti sibi dederunt et trecentos obsides sibi dare ad constitutum terminum iurauerunt, et sic imperator ab eorum obsidione recessit. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXI., magnum scisma in Ecclesia fuit, quod per annos .XIX. durauit. nam maior et sanior pars cardinalium elegit Alexandrum, uirum per omnia reuerendum; tres uero ex cardinalibus quendam ex se ipsis, nomine Octauianum, elegerunt et Uictorem ipsum uocauerunt. quo in breui defuncto, alium elegerunt, quem Pascalem appellauerunt. quo subito mortuo, alium creauerunt, quem Calixtum dixerunt. quo similiter defuncto, elegerunt alium, quem Innocencium uocauerunt. omnes isti .IIIIor., a papa Alexandro excommunicati, mala morte perierunt. Ianuenses autem domino Alexandro semper adheserunt, Pisani uero semper contrarij extiterunt. imperator quoque Fredericus illis .IIIIor. scismaticis adhesit et Alexandro contrarius semper fuit. tandem, dum longa concertatio inter papam et imperatorem fieret, diuino nutu ad pacem et concordiam apud Uenecias deuenerunt. cum autem imperator ad pedes pape se humiliter prostrasset ut de tantis iniurijs ueniam peteret, papa super collum imperatoris pedem posuit dicens: Super aspidem et basiliscum ambulabis et conculcabis leonem et draconem. cui imperator dicitur respondisse: Non tibi, sed Petro; hoc est, istam humiliacionem non facio tibi racione tui, sed racione Petri apostoli. hoc eciam tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXII., cum Mediolanenses Frederico imperatori iterum rebellassent, dictus imperator, maximo exercitu congregato, Mediolanum per tres fere annos obsedit et fame ac bello sic eos atriuit, quod in misericordia imperatoris se totaliter posuerunt, ciuitatem et omnia mobilia et personas in sua potestate ponentes. imperator autem eis uitam pepercit et mobilia et immobilia eis restituit. ciuitatem tamen totam destruxit et in .IIIIor. burgos eam diuisit et quemlibet burgum per duo miliaria a se ipsis distare fecit. de Ugone archiepiscopo secundo. Ugo, archiepiscopus secundus, cepit anno Domini .Mo.C.LXIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XXU. iste prius fuit archidiaconus et postea in archiepiscopum est electus. iste fuit homo magne sapiencie, et quandam magnam discordiam, de qua multa homicidia secuta fuerant, que erant inter Aduocatos et illos de Castro, per suam sapientiam ad pacem reduxit. iste dedit capitulo Sancti Laurentij ecclesiam Sancti Marchi de Modulo et ecclesiam Sancti Saluatoris de Sarzano. ad procuracionem istius archiepiscopi monasterium de insula Gallinaria suppositum fuit archiepiscopo Ianuensi. huius etiam archiepiscopi tempore Clemens papa .IIIs. concessit, et post eum plures alij summi pontifices concesserunt, ut archiepiscopus Ianuensis habeat perpetuam legacionem ultramarinam, quando illuc de octauo in octauum annum accedere uellet cum aliquo cardinali uel episcopo. ita tamen quod habeat ibi plenam auctoritatem sicut cardinalis legatus haberet, et de hoc plura priuilegia bullata in archiepiscopali palatio reseruantur. huius etiam archiepiscopi tempore diffinitum fuit per iudices delegatos quod monasterium Sancti Bartholomei de Fossato obediat archiepiscopo in omnibus collacionibus Ianuensi ecclesie et in processionibus et consecracionibus abbatum siue episcoporum. ista omnia supradicta in archiepiscopali scrinio reseruantur. anno quoque Domini .Mo.C.LXIIII. Fredericus imperator Barisonum, iudicem Arboree, ad peticionem Ianuensium regem tocius insule Sardinee fecit et ipsum, Pisanis contradicentibus, in regem apud Papiam coronauit. qui communi Ianue fidelitatem iurauit et in signum fidelitatis omni anno communi Ianue libras centum et archiepiscopo unam libram puri argenti dare promisit. anno uero Domini .Mo.C.LXU. Pisani, galeas .XXU. armantes, Albinganum iuerunt et ciuitatem capientes destruxerunt et igne combusserunt. quod cum audissent, Ianuenses nimium doluerunt et infra .IIIIor. dies galeas .XLU. armantes, ad persequendum galeas Pisanorum iuuerunt; sed ille altum mare petentes, aufugerunt. uerumtamen seua tempestas eos inuasit, ita quod galee. .XIII. cum omnibus hominibus perierunt. sequenti anno iudex Sardinee de Kalari communi Ianue et archiepiscopo fidelitatem iurauit, et communi Ianue annuatim libras centum, archiepiscopo uero unam libram optimi argenti dare promisit. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXUIII., Alexandria de nouo in Lombardia construitur, que prius Cesarea dicebatur, sed postea, mutato nomine, in honorem Alexandri pape est uocata. dictus enim Alexander papa, in partibus illis tunc consistens, fauorem dedit ut illa ciuitas edificaretur. unde cum primo in honorem imperatoris eam Cesaream appellassent, postmodum in honorem pape ipsam Alexandriam uocauerunt. dictus etiam Alexander episcopum eis dedit, quo mortuo, episcopum non habuerunt postmodum; sed illa ecclesia subest episcopo Aquensi. quia uero Papienses Romane Ecclesie erant rebelles, ideo dictus Alexander papa episcopum Papiensem pallij et crucis dignitate, quibus antea utebatur, sententialiter spoliauit. anno uero Domini .Mo.C.LXX. Pisani abstulerunt a Lucanis castrum Mutronis, sed auxilio Ianuensium ipsum sequenti anno recuperauerunt et ipsum a Pisanis multum destructum tam Lucani quam Ianuenses reedificauerunt. anno Domini .Mo.C.LXXII. Opizo Malaspina, qui erat uasallus archiepiscopi Ianuensis, et Murruel, filius suus, qui erat uasallus communis Ianue, congregauerunt circa .CCCL. milites et tria milia peditum, et burgum Clauari et portum Sigestri intrauerunt. quod cum Ianue scitum fuisset, terra marique omnes unanimiter cucurrerunt. quod cum dictus marchio audiuisset, fugere uoluit; sed tamen uulneratus et mortuus fuit, et multi capti et detenti. reliqui uero fuge presidio euaserunt. anno Domini .M.C.LXXUI., cum Medilolanenses, qui fuerant per burgos dispersi, ad ciuitatem suam redissent et fossatis et muris ac portis eam murassent, imperatori Frederico, qui eos disperserat, displicuit uehementer. ad hoc autem opus faciendum adiuuerunt eos Brixienses, Cumani et multe alie ciuitates Lombardie. imperator quoque Grecorum Manuel multos yperperos et multa marmora eis misit. tunc imperator, magno exercitu congregato, uenit Lagnanum. Mediolanenses autem et Brixienses et Cumani contra eum pergentes, ipsum de campo turpiter eiecerunt. hoc etiam anno Pisani pacem factam cum Ianuensibus fregerunt. ipsi enim cum exercitu Sardineam ascendentes, omnes Ianuenses de toto iudicatu Kalari eiecerunt et bonis omnibus eos expoliauerunt, propter quod Ianuenses contra eos galeas .XX. armauerunt et multa incommoda Pisanis intulerunt. castrum quoque Bonifacij, quod Pisani construxerant, ceperunt et ipsum funditus destruxerunt. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXUII., Fredericus imperator inter Ianuenses et Pisanos pacem fecit et medietatem tocius insule Sardinee communi Ianue dedit. qui etiam imperator eum Beatrice uxore sua et Henrico filio suo Ianuam uenit et ibi honorabiliter sunt recepti, anno scilicet Domini .Mo.C.LXXUIII. hijs temporibus filia regis Anglie, data in uxorem regi Sicilie, Ianuam uenit, que super galeas Ianuensium ad uirum suum honorabiliter est deducta. postmodum uenit Ianuam filia regis Francorum, filio Manuelis imperatoris Grecorum in coniugem copulata, que similiter a galeis Ianuensium ad uirum suum honorabiliter deducta fuit. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXIXo celebratum est a domino Alexandro papa tertio in ecclesia Lateranensi concilium generale ad quod concilium supradictus archiepiscopus Hugo accessit, quem associauerunt prepositus Sancti Laurentij, magister scolarum et nobiles uiri Enricus Aurie, Niuellonus de Camilla, Ansaldus Golia et Arduinus de Lauania, qui omnes plenam fidem et sufficientem probacionem fecerunt domino pape et cardinalibus qualiter reliquie sancti Iohannis Baptiste fuerunt de Mirrea Ianuam deportate. propter quod papa statuit et approbauit quod in ciuitate Ianue corpus sancti Iohannis Baptiste habetur, mandans quod eius reuelatio sollempniter celebretur. scripsit etiam per diuersas prouincias quod ad dictum festum omnes conueniant et uenientibus indulgentiam magnam fecit. dictus etiam Alexander papa concessit magistro scolarum de Ianua et successoribus suis ut mitra in magnis sollempnitatibus possit uti. Albinganensem quoque episcopum Ianuensi archiepiscopo supposuit et suffraganeum suum fecit. istius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXUII. Crux sancta, que dicitur Crux hospitalis Sancti Lazari, Ianuam est delata. eo quidem tempore Saladinus Ierusalem et totum regnum Syrie cepit, excepta ciuitate Tyri, regem quoque Guidonem, qui tunc ibi regnabat, et Guilielmum marchionem Montisferrati, iam senem, cum alijs multis baronibus in Damascum duxit captiuos: ueram etiam Crucem, que dicitur crux hospitalis Sancti Laçari cepit. quod cum audisset Conradus marchio Montisferrati, qui erat apud Constantinopolim, in quadam naue Ianuensium in Syriam iuit, ut ciuitatem Tyri defenderet. quam quidem ciuitatem dictus Conradus marchio, adiuuantibus Ianuensibus, potenter defendit, propter quod ipse Conradus marchio supradictam crucem, quam a Saladino predicto recuperauerat, communi Ianue pro magno munere destinauit. de Bonifacio archiepiscopo tercio. Bonifacius, archiepiscopus tercius, cepit anno Domini .Mo.C.LXXXUIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XU. iste fuit primo archidiaconus et postea in archiepiscopum est electus. iste archiepiscopus primo anno sui archiepiscopatus, presente domino Petro Placentino, titulo Sancte Cecilie, presbitero cardinali apostolice sedis legato, eleuari fecit corpus sancti Syri de subtus altare sancti Laurentij et ipsum super altare in archa marmorea uenerabiliter collocauit, ubi etiam ossa sancti Felicis et sancti Romuli in alia archa fuerunt inuenta. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXIXo., imperator Fredericus, dum ad partes ultramarinas cum ingenti exercitu pro Terre sancte recuperatione per terram pergeret et in partibus Anthiochie consistens, fluuium Fari, satis paruum, transiret, de equo cecidit et ibi submersus fuit. anno quoque Domini .Mo.C.LXXXX. uenerunt Ianuam Filipus, rex Francorum, et Richardus, rex Anglie, et dux Burgundie et in subcursum Terre sancte sunt profecti, cum quibus naues octoginta Ianuensium, onuste peregrinis, de portu Ianue in Syriam perrexerunt. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXX., desierunt esse consules in ciuitate Ianue, pro eo quod omnes ad consulatum aspirabant et ex hoc multe inuidie et odia in ciuitate crescebant, propter quod uoluerunt ciues regi pocius per potestates. et ideo quendam ciuem Brixiensem, nomine Manegoldum, in potestatem Ianue primitus elegerunt. circa principium autem regiminis istius potestatis illi de Castro Lanfranchum Piperem maliciose occiderunt. propter quod dictus potestas, rubore et dolore perfusus, parlamentum maximum congregauit et armis militaribus indutus, equum ualenter ascendit et ad domus malefactorum uiriliter expugnandas accedens, potenter eas cepit et funditus destruxit. tempore istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXXIo., cum quidam, nomine Tancredus, fecisset se regem Sicilie, Ianuenses in seruicium Henrici imperatoris galeas. .XXXIII. contra illum armauerunt. anno quoque sequenti et alio sequenti fuerunt in ciuitate Ianue multa bella ciuilia ita quod homicide et fures in ciuitate dominabantur. propter quod consules, qui regimen reassumpserant, ipsum regimen dimiserunt, ideoque electus est in potestatem Obertus de Oleuano, nobilis ciuis Papiensis, qui per suam sapientiam et industriam omnes sedicciones et scandala remouit et omnes discordias ad pacem reduxit. hoc anno Henricus imperator Ianuam uenit, petens a Ianuensibus auxilium ut posset recuperare Sicilie regnum, multa et magna Ianuensibus promittens. Ianuenses igitur magnum stolum galearum in suum seruicium armauerunt et ipsum uiriliter adiuuerunt. in quo stolo fuit admiratus supradictus Obertus potestas, qui tamen illo anno obiit. predictus igitur Henricus imperator confirmauit communi Ianue ciuitatem Siracusanam cum omnibus suis pertinencijs per priuilegium aurea bulla munitum. castrum quoque Gauij eis confirmauit et podium Monachi eis dedit. tempore quoque istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .M.C.LXXXXU., uera Crux Christi, que sancta Christi antonomastice dicitur, Ianuam est delata. ipsam quidem sanctam Crucem patriarcha Ierosolimitanus semper in preliis deferebat et uictoriam obtinebat. accidit autem, peccatis exigentibus, quod Saladinus Ierusalem cum patriarcha et sancta Cruce cepit. tempore autem procedente, cum imperator Grecorum cum Saladino composuisset, remittebat dictus Saladinus ipsi imperatori Grecorum in quadam naue Crucem predictam. quedam autem galee Ianuensium et Pisanorum supradictam nauem manu armata ceperunt. dum uero spolia diuiderent, quidam Pisanus, nomine Fortis, Crucem illam latenter subripuit et in castro Bonifacij, quod olim Ianuenses destruxerant, sed Pisani reedificauerant, seruandam reposuit. tres naues et quedam galee Ianuensium dictum castrum ceperunt. quod cernens dictus Fortis, de uirtute sancte Crucis confidens, ipsam pectori suo apposuit et per medios hostes secure transiens, de castro exiuit et in quadam silua se abscondit. sed tandem ad castrum rediit et ipsam Crucem communi Ianue dedit et ciuis Ianuensis effectus est. dicitur etiam quod dictus Fortis, supradictam Crucem accipiens et de eius uirtute confidens, super mare tanquam super terram solidam ire cepit, et dum putaret se fugere et castro se elongare, nutu Dei, in castro subito se inuenit, et sic Ianuenses Crucem illam accipientes Ianuam transmiserunt. circa etiam hec tempora, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXXUII., Drudus Marcellinus, ciuis Mediolanensis, potestas Ianue, turres altiores fecit deprimi et ad mensuram .LXXX. pedum redigi. tempore huius potestatis ordinatum fuit ut nobiles octo semper eligerentur, qui potestati assisterent, quod usque ad tempora capitaneorum obseruatum fuit, quamuis alibi legatur quod dicti octo nobiles primo fuerunt electi sub domino Rambertino de Bouarello, ciue Bononiensi et tunc potestate Ianue, anno scilicet Domini .Mo.CC.X.UIII. iste potestas, scilicet dominus Drudus, sequenti anno confirmatus fuit. et quia deuetum erat ne aliqui in Siciliam irent, et quidam nobiles cum galeis suis illuc iuerunt, ideo dictus potestas domos eorum destrui fecit. cum autem illi redissent, magna discordia inter ipsos et potestatem exorta est, ita quod ausi sunt nocte ad domum potestatis pontem erigere. quod cum potestas didicisset, statim summo mane parlamentum conuocauit et totum populum armari fecit. illi autem territi ad mandata potestatis redierunt. huius archiepiscopi tempore, anno scilicet ultimo, commune Ianue emit castrum de Gauio a marchionibus, dans eis pro omnibus iuribus, que ibi habebant, libras tria milia et ducentas. ipsi enim marchiones facti sunt ciues. de Octone archiepiscopo quarto. Octo, nacione Alexandrinus, archiepiscopus quartus, cepit anno Domini .Mo.CC.III. et uixit in archiepiscopatu annis .XXXUI. iste fuit prius episcopus Bobiensis, qui, dum fama et uirtutibus polleret et reuerenda canicie et maturitate preditus esset, ad archiepiscopalem cathedram est translatus. huius archiepiscopi anno secundo comes Frandensis et Bonifacius, marchio Montisferrati, cum duce Uenetiarum Constantinopolim obsederunt et tandem ipsam urbem ceperunt. dictus autem marchio imperatorem cum uxore et filijs ad Montemferratum misit, ubi in custodia reseruentur. post capcionem autem ciuitatis Constantinopolitane sancta Crux, que dicitur Crux sancte Helene, fuit Ianuam deportata. dicitur autem Crux sancte Helene, quia, cum ipsa sancta Helena Crucem Domini reperisset, partem eius laminis argenteis et aureis et margaritis ornauit et Constantinopolim ad Constantinum, suum filium, deportauit. uerum, cum Ueneti Crucem illam cum multis alijs reliquijs Uenecias transmitterent, contigit quod quidam ciuis Ianuensis, qui fuit de Fornarijs, nomine Dondedeus Bos, galeas duas contra Uenetos armauerat, ex eo quod inter Ianuenses et Uenetos tunc discordia erat. dictus igitur Dondedeus Bos nauem illam cepit et sanctam illam Crucem cum ceteris reliquijs Ianuam deportauit. quam quidem Crucem communi Ianue et ecclesie Sancti Laurentij pro magno munere dedit. ceteras autem reliquias sibi retinuit, sperans aliquo tempore ab aliquo principe pro ipsis se thesaurum non modicum habiturum. sed quia Deus noluit quod tanto thesauro Ianuensis ciuitas spoliaretur, ideo post multum temporis ad fratres Predicatores predicte relilquie, nobis procurantibus, deuenerunt, que in ecclesia ipsorum fratrum cum multa reuerencia reseruantur. quas etiam nos fecimus in duabus tabulis cum laminis argenteis uenerabiliter collocari. anno quoque Domini .M.CCU. electus est in potestatem Ianue nobilis uir dominus Fulco de Castro, qui fuit primus et ultimus potestas qui de gremio ciuitatis eligeretur. tempore istius archiepiscopi, mortuo Henrico imperatore, Octo, dux Saxonie, in imperatorem est electus et ab Innocencio tercio sollempniter coronatus, anno scilicet Domini .Mo.CCUIII. qui, cum iura Ecclesie se defensurum iurasset, totum contrarium postmodum fecit. insuper Campaniam intrauit et inde Capuam, deinde Neapolim iuit, uolens contra Ecclesie uoluntatem regnum Apulie a Frederico, filio Henrici imperatoris, aufferre. propter quod Innocentius .IIIs. ipsum cum omnibus fautoribus suis excommunicauit et, crescente eius contumacia, eum deposuit et Fredericum, Henrici filium, eligi procurauit. Pisani uero in seruicium dicti Octonis galeas .XL. armauerunt, quas usque Neapolim miserunt. Ianuenses uero, timore excommunicacionis, nullum sibi auxilium inpendere uoluerunt. hoc etiam anno comes Alamannus, comes Henricus de Malta, nacione Ianuenses, cum nauibus .XX. Ianuensium, que de ultramari ueniebant et cum galeis quibusdam Siracusam iuerunt et eam potenter obsederunt et triumphaliter ceperunt. dictus autem Alamanus factus est ibi comes et iurauit ciuitatem ipsam ad honorem communis Ianue tenere et singulis annis pallium unum super altare sancti Laurentij offerre. sequenti anno idem comes Henricus insulam Crete preliando cepit, postmodum Ianuam uenit et auxilium postulauit. commune autem Ianue dedit sibi galeas .UIII. et naues tres cum omnibus armamentis et tria milia librarum et milites centum, et sic de Ianua gaudens recessit et multa prelia gessit. ipse enim Cretam preliando cepit, ubi etiam Raynerium Dandal, ducem Ueneciarum, cepit et ipsum carceri mancipauit. et quoniam dictus Fredericus metu Pisanorum, qui Octoni fauebant, exire de Sicilia non audebat, Ianuenses ad preces Innocentij pape galeas armauerunt et ipsum Ianuam deduxerunt, ubi ad expensas communis per menses tres moram contraxit. et quoniam Pisani Ecclesie rebelles extiterant, ideo dictus Innocencius ipsos omnibus feudis, priuilegijs et dignitatibus spoliauit. archiepiscopum quoque Pisanum primatu, quem habebat in insula Sardinee, sententialiter priuauit. tempore istius Ottonis archiepiscopi celebratum est sub Innocencio papa tercio concillium generale, anno scilicet Domini .Mo.CCXUI., ubi dicuntur interfuisse cum patriarchis, archiepiscopis et episcopis et alijs prelatis ultra mille trecentos. ad illud quoque concilium supradictus archiepiscopus Otto perrexit et rediens suum prouinciale concilium celebrauit, ubi illa, que fuerant ordinata, exposuit et ea seruanda mandauit. tempore istius archiepiscopi duo ordines inceperunt, scilicet ordo Predicatorum et Minorum. ordinem Minorum confirmauit Innocencius. ordinem uero Predicatorum confirmauit eius successor Honorius, anno scilicet Domini .Mo.CCXUI., Innocencius quidem se confirmaturum promiserat, sed eodem anno, morte preuentus, implere non potuit quod promisit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXI., uenit Ianuam quidam sagacissimus latro, qui, ignorantibus custodibus, in ecclesia Sancti Laurentij intra crates, ubi sunt reposite cruces Dominice, se abscondit. qui capsam, in qua dicte Cruces seruabantur, cum uerrinis perforauit et eas de ciuitate Ianue asportauit. cum autem hoc scitum fuit, magnus dolor cunctos inuasit et magna tristicia omnes absorbuit. missis tamen nuncijs per loca diuersa, predictus latro fuit captus et sic cruces recuperate fuerunt, gratias Deo agentibus uniuersis. predictus uero latro ipsas cruces cuidam Alexandrino, nomine Nigro, tradiderat reseruandas, quas commune Ianue ultra libras quingentas ab eo redemit. anno Domini .Mo.CCXIIII. Octo, marchio de Carreto, dedit libere communi Ianue castrum Cairi cum omnibus pertinencijs suis. commune autem Ianue illud sibi in feudum restituit et fidelitatem communi Ianue inde iurauit. sequenti uero anno Ianuenses edificauerunt castrum Monachi et muris et turribus firmissimis munierunt. anno Domini .Mo.CCXUIII. homines de Capriata dederunt se communi Ianue et Commune castrum illud accepit et muniuit. anno Domini .Mo.CCXX. capta fuit Damiata, ciuitas Sarracenorum, ab exercitu Christianorum, ad quem exercitum Ianuenses galeas .X. miserunt. circa hec tempora, anno Domini .Mo.CCXXI., orta est satis grauis controuersia inter archiepiscopum et commune Ianue, quia commune uidebatur in Sancto Romulo iura archiepiscopatus indebite usurpare, propter quod archiepiscopus terram interdixit et Papiam perrexit. sed postmodum papa episcopo Parmensi et abbati de Tilieto causam commisit. qua diffinita, archiepiscopus ad sedem suam rediit et iura sua recuperauit. hoc anno Uintimilienses, qui communi Ianue rebellauerant, discalciati et cum funibus ad colla ad mercedem communis Ianue uenerunt. anno Domini .Mo.CC.XXII., de mense augusti, uenit Ianuam quidam puer Theotonicus, nomine Nicolaus, in habitu peregrini, quem sequebatur multitudo maxima peregrinorum, tam magnorum quam paruorum, quam etiam infantium. et erat numerus eorum ultra septem milia et omnes habebant sclauinas crucibus insignitas et burdonos atque scarsellas, dicentes quod mare debebat apud Ianuam siccari et sic ipsi debebant in Ierusalem proficisci. multi autem inter eos erant filij nobilium, quos ipsi etiam cum nutricibus destinauerunt. placuit autem Ianuensibus ut de ciuitate recederent, tum quia credebant illos pocius duci leuitate quam ueritate, tum quia timebant ne caristiam in ciuitatem inducerent, tum quia propter tantam multitudinem timebant periculum ciuitatis, maxime quia imperator tunc Ecclesie rebellis erat et Ianuenses contra imperatorem Ecclesie adherebant. post modicum autem tempus totum illud negocium in nichilum est redactum, quia super nichilum erat fundatum. anno autem Domini .Mo.CCXXII., in die scilicet natalis Domini, fuit Ianue et in tota fere Ytalia tam uehemens terremotus, ut hedificia caderent et terra in multis partibus scinderetur, propter quod homines ciuitates deserebant et in campestribus habitabant. mortuo Honorio, successit Gregorius nonus, qui Librum Decretalium per fratrem Raymondum de ordine Predicatorum, cappellanum suum, utiliter compilauit. beatum quoque Dominicum et beatum Franciscum et sanctam Helyçabeth supradictus Gregorius canonicauit. anno Domini .Mo.CCXXUII., cum Saonenses et Albinganenses communi Ianue rebellassent, et Ianuenses contra eos magnum exercitum fecissent, uenerunt tandem Albinganenses et Saonenses cum crucibus in manibus ad mandata Communis. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXXX., capti fuerunt .IIIIor. pirate, scilicet Recuperus de Portu Ueneris, Guilielmus de Uintimilio, Durandus de Portu Uenerij et Rubeus de Morinello, qui omnes fuerunt suspendio adiudicati per dominum Spinum potestatem Ianue. tanta autem multitudo, maxime dominarum ad plateam Sancti Laurentij conuenit, que uolebant dictos piratas liberare, quod duci ad patibulum non ualebant. quocirca dictus potestas, equum ascendens, cum huc et illuc discurreret, equus suus expauefactus super lapides iuxta hostium Sancti Laurentij eum portauit, et ibi cadens, crus et coxam sibi fregit, de quo dolore mortuus est. tandem illi .IIII.or pirate fuerunt suspensi; duo autem ex illis, scilicet Recuperus et Guilielmus, reliquiis sancti Iohannis Baptiste, que in ecclesia Sancti Laurentij reseruantur, se recommendauerunt, qui, alijs duobus iam defunctis, mori per magnam horam non potuerunt, quousque nuncius ad ciuitatem uenit et hec potestati, qui, adhuc non obierat, et consilio nunciauit. cumque nuncius redisset, adhuc uiui sunt reperti. depositi, igitur, narrauerunt qualiter beato Iohanni Baptiste se recomendauerunt, qui eos uiuos conseruauit, et sic libere et totaliter sunt dimissi. anno Domini .Mo.CC.XXXII., cum Ianuenses elegissent in potestatem dominum Paganum de Petra sancta, Mediolanensem, contra mandatum imperatoris, in tantum imperator turbatus est, quod omnes Ianuenses, qui erant in regno, capi fecit. insuper marescalco suo, qui erat in partibus ultramaris, mandauit ut Ianuenses omnes ibi caperentur. sed Ianuenses galeas decem et naues duas illuc miserunt et totum maris dominium habuerunt. imperator autem postmodum omnes, qui capti in regno fuerant, abire dimisit. anno Domini .Mo.CC.XXXUII. Mediolanenses apud Curtam nouam fuerunt per Fredericum secundum imperatorem debellati atque deuicti, et multi nobiles in Apuliam in captiuitate deducti, ubi etiam suum carrocium amiserunt sequenti anno Uintimilienses et Albinganenses et Saonenses communi Ianue rebellauerunt. Ianuenses autem, galeas .XIIII. armantes, Uintimilium iuerunt et in terram descendentes ciuitatem ceperunt. hoc anno imperator Fredericus misit Ianuam suos ambaxatores cum litteris, petens sacramentum fidelitatis et homagium. sed Ianuenses tale sacramentum facere penitus renuerunt et nuncios imperatoris uacuos remiserunt. tempore quoque istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CCXXXIXo., fuit tanta eclipsis solis, ut nulla etas meminerit tam magnam et tam tenebrosam aliquo tempore extitisse. stelle enim in celo apparebant quemadmodum consueuerunt nocte in sereno aere apparere. nos etiam, licet tunc annos pueriles ageremus, ipsas tamen stellas in celo radiantes conspeximus. isto eodem anno supradictus archiepiscopus Octo, reuerende memorie et fame preclare, fuit similiter eclipsatus, quia lucem temporalem perdidit, sed lucem celestem inuenit. de Iohanne archiepiscopo quinto. Iohannes de Cucurno, archiepiscopus quintus, cepit anno Domini .Mo.CCXXXIXo. et uixit in archiepiscopatu annis duodecim. iste erat archidiaconus Ianuensis et unanimiter in archiepiscopum fuit electus. qui post suam electionem super galeam armatam cum duobus ambaxatoribus communis Ianue ad curiam est profectus ut munus consecracionis a summo pontifice optineret. qui tantam gratiam in conspectu pape et cardinalium reperit, quod propter honorem communis Ianue a Gregorio papa nono infra tres dies fuit totaliter expeditus. iste archiepiscopus fuit homo multum litteratus et maxime in arte medicine fuit ualde peritus. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CC.XLI., pars imperialis, que erat Ianue, que dicebatur Mascarati, de ciuitate recessit, et dominus Ansaldus de Mari factus est admiratus generalis Frederici imperatoris. supradictus autem papa Gregorius contra Fredericum imperatorem, Ecclesie persecutorem, concilium conuocabat, et dum prelati Romam super galeas Ianuensium ducerentur, supradictus Fredericus latenter in regno et Pisis armari fecit multitudinem galearum, et ipsos prelatos cepit et in carcere mancipauit. quod cum Ianuenses audiuissent, infra paucos dies .XLUIII. galeas potenter armauerunt et ad inimicos inquirendos et persequendos uiuaciter profecti fuerunt. deinde dictus Fredericus Romanos peccunia sic corrupit, quod ipsi papam de Urbe uolebant expellere et imperatorem introducere. quod cernens papa capita Apostolorum in gremio cepit et nudis pedibus cum cardinalibus ea ad ecclesiam Sancti Petri apostoli deportauit et illuc populum Romanum conuocauit. ibique capita Apostolorum nuda populo cum lacrimis multis ostendens, in tantum eos uerbis feruentibus animauit, quod fere omnes contra imperatorem cruce signati fuerunt. cumque imperator circa Romam cum exercitu consisteret et se in breui intraturum esse speraret, audiens tantam populi mutationem, inde recessit. post capcionem autem supradictorum prelatorum galee imperatoris et Pisanorum sepe in Riperiam Ianuensem ueniebant et plures molestias inferebant. propter quod Ianuenses galeas .LXXXXUI. potenter armantes, omnes illas galeas taliter fugauerunt, quod ultra accedere non presumpserunt. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXLIII. electus est in papam dominus Sigembaldus de comitibus Lauanie et Innocentius quartus appellatus. uerum cum a dicto Frederico et eius militibus apud Sutrium nimium artaretur, Ianuenses galeas .XXII. armauerunt et ipsum Ianuam cum gaudio deduxerunt, anno scilicet Domini .Mo.CCXLIIII. qui postmodum Lugdunum per terram perrexit et ibi supradictum Fredericum ab imperio deposuit. iste Innocencius prius ordinauit ut cardinales pileos rubeos deferant. isto eodem anno quo predictus papa Innocencius Ianuam uenit, ordinem Predicatorum, inspirante gratia Saluatoris, intraui, ubi a nostra adolescencia usque ad etatem senilem fui enutritus et maternis uberibus educatus. supradictus autem Fredericus ciuitatem Parmensem tam potenter obsedit, anno scilicet Domini .M.CCXLUIII., quod quandam ciuitatem iuxta illam edificauit, quam Uictoriam appellauit. Ianuenses autem in adiutorium Parmensium multos balistarios destinauerunt. tandem dictus Fredericus inde turpiter fuit expulsus et thesauris omnibus spoliatus. milites enim Parmenses et Placentini et Mediolanenses et balistarij Ianuensium, qui in ciuitate Parmensi conuenerunt, in Uictoriam insultum fecerunt, ita quod imperator cum toto suo exercitu fugit et Cremone se recepit. ibi autem inuente fuerunt corone imperiales et thesauri magni et preciosi, de quibus multi fuerunt ualde ditati. ciuitas autem, quam fecerat et Uictoriam uocauerat, fuit totaliter dissipata. imperator autem in Apuliam uadens, miserabili morte uitam finiuit. eodem anno dominus Lodouicus, rex Francorum, ad partes ultramarinas transfretauit super naues et galeas Ianuensium, habens in suo exercitu duos nobiles Ianuenses admiratos, scilicet dominum Hugonem Lercarium et dominum Iacobum de Leuanto. quamuis igitur Damiatam cepissent, fuit tamen postmodum dictus rex a Sarracenis captus et multi de Christianis capti et uulnerati. propter quod regina et ceteri Christiani, qui remanserant, Damiatam restituerunt et regem recuperauerunt. anno Domini .Mo.CCXLIXo. rex Encius, filius imperatoris, a Bononiensibus fuit captus et carceri mancipatus, ubi per multos annos permanens, uitam ibi finiuit. anno Domini .Mo.CCLI. Saonenses, qui rebellauerant, ad mandata Communis uenerunt, et Ianuenses, qui dicebantur Mascarati, restituti fuerunt et dominus Innocencius papa .IIIIs., de Lugduno rediens, Ianuam est reuersus et cum multa gloria susceptus. qui per Lombardiam transiens, ecclesiam Beati Dominici de Bononia consecrauit. deinde in Apuliam est profectus et ibidem defunctus. de Gualterio archiepiscopo sexto. Gualterius de Uezano, archiepiscopus sextus, cepit anno Domini .Mo.CCLIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XXI. et post mortem suam uacauit archiepiscopatus annis duobus. fuit factus archiepiscopus per dominum Innocencium papam IIIIm., cui multa erat familiaritate coniunctus. nam, cum esset prius archidiaconus Lunensis, fecit eum predictus papa in Anchonitana marchia marchionem et postmodum de archiepiscopatu Ianuensi prouidit eidem. iste fuit homo magne honestatis, pietatis et gratie. et licet esset nobilis genere, maiorem tamen nobilitatem moribus preferebat. fuit eciam in iure peritus et in omni bonitate et uirtute conspicuus. tante etiam fame in Romana curia fuit, quod aliquando, uacante sede Apostolica, magnus tractatus inter cardinales est habitus ut in summum pontificem eligeretur. anno Domini .Mo.CCLUI. marchio de Calari communi Ianue misit ut galeas mitterent et castrum Kalari armarent, quia communi Ianue ipsum dare uolebat. misse sunt igitur galee .UI. et nauis una cum multis bellatoribus et balestarijs et ipsum castrum munierunt. et quoniam Pisani ipsum castrum Kalari molestabant, ideo Ianuenses galeas .XXIIII. armauerunt et galeas .UIII. Pisanorum, que ibi erant, ceperunt. eodem anno Ianuenses galeas .LXXXIIII. armauerunt et multos milites habuerunt et castrum Ylicis obsidentes, ipsum ceperunt. eodem etiam anno galee Ianuensium ceperunt naues .UI. Pisanorum. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLUII., Guillermus Bocanigra factus est capitaneus populi Ianuensis et tenuit capitaniam per annos .U. anno autem secundo sue capitanie naues .IIIIor. et galeas .XL. contra Uenetos et Pisanos armauit et in Achon eas transmisit, in quibus dominus Rubeus de la Turcha fuit admiratus. sed quoniam improuide fuerunt annate, quia gente lombardica erant replete, ideo quod improuide fuit factum, improuidum habuit exitum, quia galee .XXUI. Ianuensium ibi fuerunt amisse. tandem post longam discordiam compromiserunt partes in dominum Alexandrum papam .IIIIm., qui inter eos treugam indixit. sed durante treuga Ueneti et Pisani turrem nobilissimam atque pulcherrimam, quam Ianuenses in Achon edificauerant, funditus destruxerunt. iste archiepiscopus a sede Apostolica impetrauit quod nullus clericus Ianuensis diocesis, maxime tempore guerre, de districtu Ianue, obtentu aliquarum literarum, pro aliqua causa extrahi possit, et super hoc priuilegium in archiepiscopali palacio reseruatur. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CCLXI., per totam Ytaliam fere est facta uerberacio generalis. nam magni et parui, nobiles et ignobiles, depositis uestibus, nudi a cingulo supra, per ciuitates et uillas et castella processionaliter se uerberantes ibant, Uirginem gloriosam et ceteros sanctos cantilenis angelicis implorantes. horum quidam nobiles et populares de Terdona Ianuam uenerunt. et cum se per ciuitatem uerberantes incederent, tanquam fatui et deliri deridebantur a cunctis. subito autem, nutu Dei, tota ciuitas est commota, ita quod magni et parui, nobiles et ignobiles, die ac nocte, de ecclesia ad ecclesiam se uerberantes incederent et canciones celestes et angelicas decantarent. et qui fuerant principaliores in deridendo, fuerunt postmodum priores in se iugiter uerberando. multe quoque inimicicie et guerre noue et antique in ciuitate Ianue et in tota fere Ytalia ad pacem et concordiam fuerunt reducte. ista tanta deuocio a quibusdam pauperibus et simplicibus in Tuscia fuit inuenta et per totam Ytaliam difusa et tam a pueris quam a magnis, tam a nobilibus quam ab ignobilibus obseruata. ibant igitur in societate bini et bini se uerberantes, precedentibus religiosis et clericis cum crucibus et uexillis. multi quoque, qui homicidia commiserant, cum gladijs denudatis ad hostes ibant et in eorum manibus gladios nudos inponebant, ut de ipsis uindictam acciperent sicut uellent. sed illi gladios in terram proiciebant et se inimicorum pedibus prosternebant, flentibus et lacrimantibus cunctis qui adherebant pro deuocione et cordis exultatione. aliqui quoque uerberabant se cum corrigijs ad hoc factis, aliqui cum spinis, aliqui cum manicis ferreis. et quod fuit mirabile, quamuis ipsa talis uerberacio in media yeme fieret et homines, nudi a cingulo supra, a mane usque ad horam terciam pergerent, non est tamen inuentum quod aliquis frigori fuerit affectus. sed, si prima die se allacriter uerberauerat, sequenti die se allacrius et fortius uerberabat. nec mirum si frigus exterius non sentiebant, quia uehemens ardor amoris, qui intus ardebat in mente, omne frigus exterius arcebat a corpore. huius etiam archiepiscopi tempore, anno Domini .M.CCLXIIII., stella commeta splendens apparuit trahens post se caudam maximam et ignitam, surgens a plaga aquilonari et pergens ad plagam orientalem. incepit autem apparere prima die mensis augusti et per quadraginta fere dies continue surgens apparuit. istam cometam sepe conspeximus et mirabamur quidnam Deus per tam insolitum et inauditum portentum uellet innuere et an per ipsum uellet grande aliquod futurum significare. in ipso autem anno datum est ab Ecclesia Carulo, comiti Prouincie, regnum Sicilie et Apulie. qui, Romam uadens, coronam accepit, et intrans Apuliam, Manfredum, natum quondam Frederici imperatoris, qui se regem fecerat et Ecclesie rebellauerat, in omnibus superauit. per processum autem temporis Conradinus, nepos quondam Frederici imperatoris, adiuuantibus Pisanis et fere omnibus Gibelinis, cum magno exercitu uenit Pisas uolens Apuliam uiolenter intrare et de manu Caroli regnum auferre. cum uero omnes timerent, dominus Clemens papa, dum apud Uiterbium in ecclesia fratrum Predicatorum in festo Pentecostes sollempniter celebraret et predicaret, et ego cum essem tunc prior prouincialis fratrum Predicatorum Lombardie, ibidem occasione nostri capituli Generalis presens essem, dixit publice coram nobis: Ne timeatis, quia scimus quod iste iuuenis a malis hominibus, sicut ouis, ducitur ad mortem. et tali sciencia hoc scimus, qualis post articulos fidei maior non est. quod quidem uerbum in admirationem nos adduxit maximam. sed quod illud uerbum fuerit spiritu prolatum, patuit per effectum. dum enim dictus Conradinus Apuliam intrasset, fuit a rege Carolo cum toto suo exercitu superatus et omnino contritus, et dictus Conradinus sententia capitali punitus. anno Domini .Mo.CC.LXUIII. Ianuenses armauerunt galeas .XXUII., ut irent in Achon contra Uenetos et Pisanos, in quibus Lanfranchus Borborinus fuit constitutus admiratus. Ueneti autem habebant galeas .XXIIII. erat autem predictus Borborinus corde pauidus et in rebus bellicis inexpertus, et ideo magna improuidencia fuit talem facere admiratum; ducem enim exercitus oportet esse corde magnanimem, animo prouidum, corpore et corde robustum. ille igitur, galeis uisis Uenetorum apud Trapenam, mox fuit corde confractus et uiribus resolutus, et ideo super quandam uachetam ascendens, aufugit et exercitum dereliquit. et sic fugato duce, galee fuerunt disperse et capte. et quamuis imposita sibi fuerit prodicio, nos tamen magis credimus in ipso fuisse cordis uilitatem quam aliquam prodicionem. istud autem cum Ianue scitum fuit, sine mora galeas .XXU. armauerunt, in quibus dominum Obertum Aurie admiratum constituerunt. ille igitur, hostes ubicumque perquirens, tandem quandam ciuitatem Uenetorum, que est in insula Crete, nomine Terram nouam, bellando cepit, et totam ferro, igne et sanguine deuastauit, et homines, quos ibi cepit, Ianuam captiuos deduxit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLXX., facti sunt capitanei populi Ianue nobiles uiri dominus Obertus Spinula et dominus Obertus Aurie, et per annos .XXII. capitaniam et regimen tenuerunt. excepto quod dominus Obertus Aurie contra uoluntatem populi Ianue in anno .XU. resignauit, sed loco sui dominus Conradus, eius filius, institutus fuit, qui per annos septem offitium capitanie gessit. post hec autem supradictus dominus Gualterius, Deo amabilis et hominibus graciosus, plenus dierum, uirtutum et bonorum operum ac bona senectute confectus, beato fine quieuit. cuius fama odorifera remansit in mundo et anima beata regnat in celo. de Bernardo archiepiscopo septimo Bernardus, natione Parmensis, archiepiscopus septimus, cepit anno Domini .Mo.CCLXXUI. et uixit in archiepiscopatu annis decem, et post eius mortem uacauit archiepiscopatus annis duobus. hic primo fuit Narbonensis archidiaconus, deinde in marchia Anchonitana fuit marchio constitutus. tandem per dominum Innocentium papam quintum fuit in ecclesia Ianuensi in archiepiscopalem honorem promotus. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXUIII., Pisani contra Ianuenses armauerunt galeas .LXXII., non credentes quod Ianuenses tot armare possent. transierunt igitur per mare Ianuense, uolentes Riperiam deuastare, sed tamen non fuerunt ausi ad terram alicubi descendere nec aliquod dampnum inferre. at Ianuenses, cum hoc cognouissent, galeas .LXXXXUI. uiriliter armauerunt et ad hostes persequendos et inueniendos tam alacriter quam potenter profecti sunt. cumque galeas Pisanorum super portum inuenissent Pisanum, audacter eas inuadunt, ita quod galeas .XXXIII. ceperunt, quibusdam earum in mare demersis, quibusdam uero turpiter effugatis. et sic cum multo triumpho ad sua propria redierunt. ab illo tempore Ianuenses Pisanos sic contriuerunt et domuerunt, quod usque nunc galeas super portum eorum tenent, que ligna aliqua illuc intrare prohibent. iste archiepiscopus fuit in iure canonico multum peritus et in omnibus operibus suis ualde sollicitus et discretus. circa res quoque archiepiscopatus promouendas fuit multum assiduus et intentus. nam apud Ianuam palacium archiepiscopatus multum meliorauit, apud Mulazanam palacium magnum et pulcrum construxit, apud Sanctum Romulum palacium nobile per dominum Gualterium inceptum ampliauit et meliorauit et multa alia opera utilia fecit. hic a domino Gerardo, Sabinensi episcopo, qui sibi attinebat, ad Romanam curiam fuit uocatus, et dum sperarù etur quod deberet fieri cardinalis et per ciuitatem Parmensem transiret, sensit se ibi grauiter infirmari, ideoque, itinere illo dimisso, Ianuam non sine magno corporis dispendio est reuersus, mallens in ciuitate illa mori, ubi fuerat spiritualis pater effectus, quam in illa ubi fuerat carnaliter generatus. cum igitur Ianuam aduenisset, inuallescente morbo, per mortem mundi de medio est sublatus et honorabiliter tumulatus. circa hec tempora electi fuerunt successiue tres cardinales in summos pontifices, quorum uita breuis extitit et infra dies paucissimos finita fuit. primus fuit Innocencius quintus, de ordine Predicatorum, qui sedit mensibus quinque. iste fuit homo ualde famosus et in theologia ualde summus, qui eciam rexit Parisiis in theologia annis multis. iste specialem amorem ad ciuitatem Ianue habuit et pacem inter regem Carolum et ciuitatem ipsam fecit. alius, Adrianus de comitibus Lauanie, qui sedit mense uno et diebus paucis. iste, licet esset magne sapientie et experientie, tamen propter breuitatem temporis nichil insigne uel notabile facere potuit. gaudentibus autem de sua sublimacione parentibus et amicis, dixit eis: Quare gaudetis? melius erat uobis habere unum cardinalem uiuum, quam papam mortuum. post modicum uero temporis infirmitatem incurrit et in pace quieuit. aìlius, Iohannes, nacione Yspanus, qui sedit mensibus octo. cum enim quandam domum edificari faceret, subito, domo cadente, cum ea cecidit et sic uitam finiuit. de cuius morte modicum Ecclesie dampnum fuit, quia, licet scientia physicali et naturali multum esset repletus, tamen discrecione et sensu naturali multum erat uacuus. de Opizone patriarcha Anthiocheno. Opizo de Flisco, de comitibus Lauanie, cepit regere ecclesiam Ianuensem anno Domini .Mo.CCLXXXUIII. et rexit eam annis tribus et dimidio. iste fuit nepos domini Innocencij pape .IIIIti. et domini Adriani pape. est autem magni honoris grande preconium quod infra spacium .XXXUI. annorum, uel circa, de domo sua duo supradicti summi pontifices prodierunt. plures etiam cardinales de eadem domo similiter extiterunt. supradictus igitur dominus Innocencius predictum dominum Opizonem patriarcham Anthiochenum fecit, quem patriarchatum multo tempore tenuit et rexit et in maxima dignitate et culmine ibi fuit. tandem, peccatis exigentibus, Anthiochena ciuitas, tam nobilis et famosa, a Sarracenis fuit capta et omnia bona patriarchatus ocupata atque uastata. et ideo oportuit dictum patriarcham ad partes citra marinas redire. Ecclesia igitur Romana sibi compatiens et ei prouidere uolens, dedit sibi in cura ecclesiam Tranensem. post multos autem annos commisit sibi in cura, tam in temporalibus quam in spiritualibus, ecclesiam Ianuensem. post hec autem commune Ianue ad dominum Nicolaum papam .IIIItum. sollempnes ambaxatores pro quibusdam negocijs communis Ianue destinauit. supradicti autem ambaxatores a summo pontifice humiliter postularunt ut, more solito, eis archiepiscopum concedere dignaretur. summus igitur pontifex, peticioni ipsorum condescendere uolens, supradicto patriarche sufficienter et honorabiliter prouidit, et ciuitati Ianue archiepiscopum concessit. de frate Iacobo archiepiscopo octauo. Frater Iacobus de Uaragine de ordine Predicatorum, archiepiscopus octauus, cepit anno Domini .Mo.CCoLXXXXII. et uiuet quantum Deo placebit. iste per dominum Nicolaum papam quartum, qui fuit de ordine fratrum Minorum, archiepiscopus est creatus, qui quidem papa ipsum per suas literas ad suam presentiam uocauerat ut sibi munus consecrationis impenderet et pallium sibi daret. sed cum ille Romam in dominica de Ramis palmarum intrasset, reperit ipsum summum pontificem graui et periculosa egritudine laborantem, ita quod in Parasceue animam Deo reddidit et, sicut credimus, in celeste palacium introiuit. collegium autem uenerabile cardinalium infra octauas Pasche, consistorium faciens, ordinauit ut propter honorem communis Ianue archiepiscopus suus debeat in breui totaliter expediri. propter quod in octaua Pasche per uenerabilem patrem dominum Latinum, episcopum Ostiensem, fuit consecratus et in ipsa ebdomada palliatus, et sic ad ciuitatem suam cum gaudio est reuersus et a populo reuerenter exceptus. hic, dum adhuc esset in ordine suo et postquam in archiepiscopatu, opera plura fecit. nam Legendas Sanctorum in uno uolumine compilauit, multa adiciens in eisdem de Ystoria Ecclesiastica, de Ystoria Tripartita et de Ystoria Scolastica et de Cronicis diuersorum auctorum. istud opus post prologum sic incipit: Aduentus Domini et cetera. fecit etiam duo uolumina Sermonum de omnibus sanctis, quorum festiuitates per anni circulum ab Ecclesia celebrantur. unum uolumen est multum diffusum, aliud est magis breue et angustum. utrumque uolumen sic incipit: Uestigia eius secutus est pes meus. fecit etiam Sermones de omnibus Euangeliis dominicalibus, que per anni circulum in ecclesia leguntur, de quolibet Euangelio faciens tres sermones ad honorem indiuidue Trinitatis. istud opus post prologum sic incipit: Preparare in ocursum Dei tui, Israel. fecit etiam Sermones de omnibus Euangelijs, que in singulis feriis in Quadragesima leguntur, scilicet in quarta feria Cinerum usque ad terciam feriam post Pasca, de quolibet Euangelio faciens duos sermones. istud opus sic incipit: Filia populi mei, induere cilicio et cetera. fecit eciam librum, qui dicitur Marialis, qui totus est de beata Maria compositus et secundum ordinem litterarum alphabeti distinctus. iste liber post prologum incipit: Abstinencia multiplex. presentem insuper Cronicam compilauit. hic secundo anno sui pontificatus, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXXIII., in ecclesia Sancti Laurentij prouinciale concilium celebrauit, ubi interfuerunt episcopus Albinganensis, episcopus Bruniacensis, episcopus Naulensis, episcopus Maranensis, episcopus Nebiensis. episcopus autem Bobiensis se excusauit infirmitate et senectute grauatus; suum tamen procuratorem et sindicum destinauit. episcopatus uero Aciensis tunc uacabat. interfuerunt etiam abbates mitrati quam plures, scilicet abbas Sancti Syri, abbas Sancti Stephani, abbas Sancti Fructuosi, abbas de Tyno. abbas de Brosono et abbas de insula Gallinaria se excusauerunt infirmitate et senectute grauati; suos tamen procuratores et sindicos destinauerunt. interfuerunt etiam prepositi et archipresbiteri et ecclesiarum ministri in multitudine copiosa. in ipso autem concilio multa utilia fuerunt statuta et multe constituciones edite, que usque hodie obseruantur. ceterum, quia inter aliquos dubitacio uidebatur oriri si corpus sancti Syri esset in archa marmorea, que est super altare sancti Laurentij collocata, uoluimus super hoc scire plenariam ueritatem. quocirca, presente concilio et presentibus potestate, capitaneo, abbate populi et multis aliis nobilibus ciuitatis Ianue, archam illam fecimus aperiri, ubi inuenimus archam ligneam inclusam et diligenter firmatam. quam aperientes, ibi inuenimus laminam plumbeam et tabulam marmoream et cedulam in piscide quadam repositam. et utrobique erat litteris exaratum quod in illa capsa ossa sancti Syri erant reposita. nos etiam illam capsam super altare sancti Laurentij deduci fecimus et ibi nostris manibus inquirentes, omnia ossa inuenimus, que ad composicionem corporis humani requiruntur. insuper, post paucos dies, adueniente eiusdem sancti Syri festiuitate, ipsam capsam cum ossibus super magnum pulpitum ecclesie Sancti Laurentij deportari fecimus et ibi epitaphia et ossa populo ostendimus euidenter, que ab omnibus fuerunt cum maxima deuocione uisa et suppliciter adorata. ordinauimus autem ut caput sancti Syri in secrestia seruetur et ibi thecis argenteis includatur. temporibus quoque nostris, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXXIIII., fuit quidam heremita de partibus Abrucij, nomine frater Petrus de Morono, qui per quadraginta annos heremiticam uitam duxit, et erat homo magne abstinentie et sanctitatis fame. cum igitur sedes Apostolica per annos duos et amplius iam uacasset, et cardinales concordare non possent, quodam die, dum pro quodam alio magno negocio essent insimul congregati, istius fratris Petri heremite fama uenit in medium. tunc unus ex cardinalibus tale uerbum dicitur protulisse: Quare non facimus istum heremitam papam?. statimque in ipsum uota omnia sunt unita, et ipsum unanimiter elegerunt et Celestinum uocauerunt. iste per unam diem, dum Aquilam pergeret in exemplum humilitatis, scilicet postquam fuit summus pontifex creatus, asinum equitauit. deinde de Aquila uadens Neapolim, noluit uti palafredo, sed humili asello. iste papa primo anno sue creacionis duodecim cardinales fecit de plenitudine potestatis. postmodum fecit alium cardinalem, tempore et modo debito non seruato, de plenitudine simplicitatis, scilicet archiepiscopum Beneuentanum; quem fecit presbiterum cardinalem non in temporibus institutis nec de consilio cardinalium, sed ad suggestionem aliquorum. dabat etiam dignitates, prelaturas, odicia et beneficia, in quibus non sequebatur curie consuetudinem, sed pocius quorundam sugestionem et suam rudem simplicitatem. multa quoque alia faciebat in quibus non sequebatur precedencium patrum uestigia nec eorum statuta. et quamuis non ex malicia, sed pocius ex quadam simplicitate ista ageret, tamen in magnum Ecclesie preiudicium redundabant. quocirca ipse, uidens suam insufficienciam et inexperientiam, salubri ductus consilio, constitucionem fecit quod, si aliquis papa insufficiens inueniretur, possit papatui libere resignare. quo facto, cum papatum per sex menses uel circa tenuisset, in festo sancte Lucie libere resignauit et habitum heremiticum reassumens, ad suam solitudinem est reuersus. post cuius resignacionem, scilicet in uigilia natiuitatis Domini, dominus Benedictus de Agnania, uir utique magne sciencie et experiencie, in summum pontificem est electus et Bonifacius .UIIIs. nominatus. qualiter autem isto anno galee .XUIII. et duo ligna quorundam mercatorum de Ianua debellauerunt galeas .XXUIII. et .IIIIor. ligna Uenetorum, dictum est supra, in parte .Ua., capitulo .IIIo. anno Domini .Mo.CC.LXXXXU., de mense ianuarij, facta est pax generalis et uniuersalis in ciuitate Ianue inter illos qui dicebantur Mascarati, siue Gibelini, et illos qui dicebantur Rampini, siue Guelfi. inter quos quidem fuerant longo tempore grandes animositates, multe diuisiones et periculose dissentiones. que quidem dissentiones, diuisiones et parcialitates per annos .LU. et amplius durauerunt. sed, faciente gratia Saluatoris, omnes ad pacem et concordiam sunt reducti, ita quod facta est inter eos una societas, una fraternitas, unum corpus. de quo tanta leticia est secuta, quod tota ciuitas fuit plena iubilo, plena tripudio, plena gaudio immenso. nos quoque in pubblico parlamento, in quo pax fuit iurata, pontificalibus induti, proposuimus uerbum Dei et ibidem cum clero nostro Te Deum laudamus cantauimus alta uoce, habentes nobiscum .IIIIor. mitratos, inter episcopos et abbates. sumpto uero prandio, tota milicia nos sequente, pontificalibus induti, super palafredum sindone coopertum per totam ciuitatem nostram leti et gaudentes equitauimus, Dei benediccionem et nostram omnibus largiendo, et Deo gratias referendo. in signum quoque leticie de tam nobili et inclita pace, commune Ianue nobilem uirum dominum Iacobum de Carcano, ciuem Mediolanensem, tunc potestatem Ianue, militem accinctum fecit et ipsum multis honoribus et muneribus cumulauit. sed quoniam in presenti uita nulla bona sunt pura, quia pura bona sunt in celo, pura mala sunt in inferno, bona uero et mala sunt mixta in hoc mundo, ideo - proh dolor! - cithara nostra cito uersa est in luctum et organum nostrum in uocem flencium est mutatum. eodem siquidem anno, de mense decembris, quinta scilicet die post natalem Domini, ciuibus nostris supradicta pace gaudentibus, pacis emulus, humani generis inimicus, in tantam discordiam et turbationem ciues nostros commouit, ut per uicos et plateas manu armata confligerent et diebus multis ad inuicem hostiliter dimicarent. ex quo secute sunt neces hominum, uulnerationes multorum, domorum incendia, rerum exspoliacio et rapina. et quoniam furor hostilis frenum non recipit rationis, in tantum processit uesana turbacio, quod quidam, ut turrem Sancti Laurentij habere possent, ausi sunt in ecclesia ipsius Sancti Laurentij ignem apponere et eius tectum totaliter concremare. durauit autem tam periculosa sedicio a quinta die post natalem Domini usque ad diem septimum februarij. tandem creati sunt duo capitanei, scilicet dominus Conradus Spinula et dominus Conradus Aurie, et sic ciuitas a prelijs conquieuit, et capitaneus, qui de foris eligebatur, fuit deinceps intermissus. de stolo autem glorioso et magnifico, quem Ianuenses anno Domini .Mo.CCLXXXXU. contra Uenetos armauerunt, dictum est supra, in parte quinta capitulo tercio. sequenti uero anno Ueneti stolum galearum armauerunt, et Romaniam. pergentes, quandam terram Ianuensem, nomine Peyram, que erat iuxta Constantinopolim, omnino immunitam, necnon etiam quandam terram dominorum Benedicti et Emanuelis de Zachariis, nomine Fogiam, destruxerunt. anno quoque Domini .Mo.CCLXXXXUII. Ueneti armauerunt galeas .LXU., Ianuenses uero galeas .LXXU. ueruntamen galeas Uenetorum minime inuenire potuerunt. et cum galee Ianuensium falso audissent quod galee Uenetorum Uenecias rediuissent, ipsi quoque cum suis galeis Ianuam sunt reuersi. quod cum audissent galee Uenetorum, que latuerant, in Siciliam sunt profecte et plures naues Ianuensium, que ibi erant, ceperunt et ignibus combusserunt; de quo fuit Ianue turbatio ualde magna. eodem anno supradictus dominus Bonifacius papa, propter quosdam graues excessus, fecit contra illos de Columpna, tam clericos quam laycos, quosdam graues processus et duos cardinales de ipsis de Columpna cardinalatibus spoliauit. ipsi uero se in quibusdam ciuitatibus recluserunt, Ecclesie rebellantes; sed exercitus Ecclesie duas de ipsis ciuitatibus cepit, ita quod illi in ciuitate Penestrina, que dicitur esse fortissima, se receperunt. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/IohannesDeAppia_ConstitutionesRomandiolae.txt b/testi_2_NoCommenti/IohannesDeAppia_ConstitutionesRomandiolae.txt
new file mode 100644
index 0000000..8b962ae
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/IohannesDeAppia_ConstitutionesRomandiolae.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In nomine Domine amen. Hec sunt constitutiones et ordinamenta facta, edita et firmata per nos Ioannem de Appia per Sanctam Romanam Ecclesiam totius prouintie Romaniole ciuitatis bononiensis comitatus Bretenorii uel pertinentiarum eorundem comitem et rectorem generalem ad honorem et reuerentiam omnipotentis Dei et beate Marie semper Uirginis et beatorum appostolorum Petri et Pauli ac omnium Sanctorum atque Sanctarum Dei et ad honorem et reuerentiam et exaltationem Romane Ecclesie ac sanctissimi patris domini Martini pape quarti et quorum fratrum et statum pacificum et tranquillum totius prouincie Romaniole et iurisdictionis nobis comisse et ipsius Ecclesie fidelium deuoctorum. In anno domini millesimo ducentesimo octuagesimo tertio, indicione undecima. In primis nos Ioannes comes et rector predictus et presenti scripto sancimus, ut Ecclesie et clerici et persone et res ecclesiastice illa gaudeant libertate ac inmunitate, que a latis canonibus et legibus sunt eis concesse uel per specialia priuilegia sunt indulte. Item easdem ecclesias clericos et personas ecclesiasticas, a quibuscumque angariis et perangariis et sordidis muneribus et indebitis executionibus exemptas et liberas esse iubemus; omnes constitutiones, statuta et reformationes secularia contra eas editas penitus irritamus. Item hereticos, patarenos credentes fauctores et receptatores eorum et cuiuslibet condicionis et secte ebxanimus, et diffidamus omnia bona ipsorum Camare Romane Ecclesie perpetuo applicantes fauctores insuper eorum omni pubblico officio et honore priuantes, reseruato nobis preterea arbitrio animauertendi grauius in eosdem. Item ad tollendam omnem maliciam scandali statuimus quod nulla comunitas siue uniuersitas, baro, uel nobilis faciat uel concedat uel permittat seu fieri uel concedi aliquam represaliam contra aliquas personas uel uniuersitates prouintie et iurisdictionis nobis commisse per se uel per allium absque nostra uel nostre Curie licentia specialia. Et qui contrafecerit comune ciuitas in U libr. usualis monete; castrum, comes et baro in CCC uilla et quelibet specialis persona in C. libr. puniatur et nichilominus ablata restituat et dampnum emandat. Item statuimus et mandamus quod nullus auctoritate propria audeat auferre siue aprehendere seu intrare uel molestare possessionem alicuius aliquorum de re mobili uel immobili; et si quis contrafecerit, si comes uel baro in CCC libris, et si nobilis in CC usualis monete, si pedes in C libris puniatur et plus et minus nostro arbitrio, considerata qualitate rei et possessionis et personarum et possessionem restituat et a turbatione et molestatione desistat. Ciuitatem autem aut comunitatem et uniuersitatem quamlibet in hoc delinquentem puniendam nostro arbitrio reseruamus. Item statuimus, mandamus et precipimus quod quelibet uniuersitas ciuitatum castrorum et uillarum quilibet etiam comes baro et dominus alicuius castri et roche uel uille stratas uel loca singula in suo territorio et districtu diligenter custodire et faciat custodiri, ita quod in eis rapine uel derobationes seu homicidia aliaque maleficia nullatenus comittantur alioquin ad emendationem dampni et robarie et ad tantumdem pro pena soluenda camere domini pape teneatur; penam autem pro homicidiis et spoliationibus infringendam eisdem nostro arbitrio reseruamus, nisi malefactores infra octo dierum spatium a tempore comissi facinoris nobis uel nostre Curie fuerint assignati, et de robaria et spoliatione stetur sacramento derobati si exqualitate et fide persone et quantitate rerum ablatarum et circumstanciis negocii nobis seu nostre Curie uidebitur expedire; et pro predictis seruandis a predictis habentibus loca iusta stratas ydonea fideiussoria cautio exigetur. Item precipimus et ordinamus quod locus ad quem aliqua robaria duceretur uel malefactores se reducerent nostre iurisdictioni subiectus teneatur ad restitutionem rerum aportatarum uel ductarum ad ipsum locum per malefactores uel alios uel de extimatione, de quibus stetur iuramento dampnum passi uel heredis, et ad tantumdem Camare domini pape soluendum similiter teneatur. Item statuimus, precipimus et mandamus quod nulla ciuitas, comunitas seu uniuersitas, comes seu baro, seu aliquis alius teneat, defendat uel receptet rebelles prodictores et publicos inimicos Romane Ecclesie atque nostros latrones publicos et robatores stratarum uel falsarios in rocha aut in domo sua seu aliena seu in alio loco tribuat eis auxilium uel fauorem; et qui contrafecerit, si Comune ciuitatis in CC, comes et baro et Comune castri in C, nobilis in XXU, uilla in quinquaginta et pedes in decem marchis argenti puniatur et nichilominus in destructione domus in qua fuerint recepti siue retenti et aliorum bonorum et aliter secundum nostrum et nostre Curie arbitrium. Si uero receptauerit uel tenuerit exbanditos Romane Ecclesie, atque nostros pro aliquo malefitio, uel eis tribuerit auxilium uel fauorem, ciuitas in U libr., comes et baro et castrum in CCC, uilla et nobilis in C, pedes in quinquaginta libris usualis monete puniatur. Item cum iuris preceptum sit unicuique ius suum tribuere, precipimus, statuimus et firmiter ordinamus quod quelibet comunitas et uniuersitas ciuitatum, castrorum aliorumque locorum et quecumque alia persona habens et retinens de rebus mobilibus uel immobilibus aut iuribus ad Romanam Ecclesiam spectantibus et que condam ipsa Romana Ecclesia aut Romanum Imperium aliquo tempore habuit tenuit et possedit per se uel aliquos nuncios et officiales suos uel alios quoscumque nomine eorum et pro eis in tota prouintia et iurisdictione nobis commissa teneatur et debeat infra unum mensem post puplicationem presentum constitutionum ea relaxare, et Camare domini pape resignare, mandare et denunciare in scriptis, nisi forte aliquem iustum titulum habuerit, et eum hostenderit infra terminum sibi datum; et qui contrafecerit uel premissa facere obmiserit, teneatur ad restitutionem rerum habitarum et receptarum seu occupatarum et fructum perceptorum ex eis; et nichilominus comune, ciuitas teneatur soluere pro pena Camere domini pape mille marches argenti. Comune uero castri quingentas, uilla et specialis persone CCC, et plus et minus nostro arbitrio secundum qualitatem rei habite, retente seu occupate, et habitis seu detentis etiam occupatis. Item statuimus, precipimus et mandamus quod omnia statuta, constitutiones, capitularia, ordinamenta, reformationes quelibet que in ciuitatibus castris et quibuslibet comitatibus et uniuersitatibus facta sunt, uel in futurum fient contra libertatem Ecclesie Romane uel etiam aliarum ecclesiarum seu religiosorum locorum uel iura ipsorum uel contra has constitutiones uel contra iurisdictionem nostram directe uel indirecte, sint cassa et irrita et nullius ualoris uel momenti existant; nec aliquis ea obseruare teneatur; et ex nunc decernimus non tenere, precipientes ea de statutis et capitulariis extrahi seu deleri usque ad XX dies a die publicationis presencium constitutionum computandos. Et qui contrafecerit, uel predicta adimplere neglexerit, si ciuitas U marcharum argenti, castrum uero CC, uilla et alia qualibet comunitas C penam incurrat Camare Romane Ecclesie applicandarum, sententias uero latas et processus habitas, auctoritate predictorum statutorum, capitulorum, ordinamentorum seu reformationum exnunc cassas et irritas nuntiamus. Item statuimus quod nulla ciuitas aut alia qualibet uniuersitas siue potestas uel officialis alicuius ciuitatis seu uniuersitatis seu persona ecclesiastica uel secularis impediat uel impediri faciat uel concedat aliquos uel aliquem defferentes seu deferre uolentes uictualia, fodrum, seu grassiam ad locum, ubi nostra Curia morabitur, uel exercitus Ecclesie fuerit, et si quis contrafecerit, nostro arbitrio puniatur; statuta et ordinamenta cuiuscumque loci in contrarium edita uel edenda, nullius decernimus esse momenti; quelibet etiam persona possit ad dictum locum impune ac libere talia deportare. Et quod aliqua ciuitas uel comunitas uel locus uel singularis persona ecclesiastica uel secularis audeat uel presumat per se uel per interpositas personas exigere, capere uel extorquere aliquod pedagium, telloneum, gabellam, datium uel aliquam exactionem quocumque nomine censeatur de aliquibus uictualibus, que ad ciuitatem uel locum, ubi fuerimus, uel ad exercitum Ecclesie portarentur; et per quamcumque personam portarentur, siue transducerentur cum bestiis uel alio modo, sub pena ciuitati mille marcharum argenti, uniuersitati uel loco U, singulari persone CCC Camare Romane Ecclesie applicandarum, et plus et minus nostro arbitrio auferenda. Et hec constitutio locum habeat pro tempore, quo presens guerra durabit. Item statuimus, precipimus et mandamus quod si qua comunitas uel quelibet persona resistere temptauerit, iudicibus, notariis, uel baiulis siue plaçariis Curie nostre uel aliis officialibus iura redentibus, uel sententias seu precepta Curie executioni mandantibus, uel aliis suum officium exercentibus; si comunitas ciuitatis fuerit, CC marcharum argenti penam incurrat, si comes baro uel castrum C, nobilis et uilla quinquaginta, et si pedes XXU, et nichilominus, si iniuriam intullerit dictis nostris oficialibus, iniurias (sic) pro qualitate pacientis et personarum nostro arbitrio puniatur. Item statuimus quod nulla ciuitas uel comunitas cuiuscumque loci, uel potestas seu quiuis alius offitialis ciuitatis aut uniuersitatis alicuius, seu alia quacumque persona prohibeat uel impediat uel prohibi uel impediri faciat uel concedat occasione alicuius statuti seu ordinamenti uel reformationis publici uel occulti seu aliqua alia occasione aliquem uolentem prosequi ius suum in Curia Romane Ecclesie uel nostra siue nostrorum officialium in causis appellationum nec appellantem seu appellare uolentem, nec notarius qui de appellatione uocatus fuerit, facere instrumentum directe uel indirecte audeant in aliquo agrauare, nec predicti presumant se aliquo modo intromittere uel cognoscere de appellationibus ad Romanam Curiam et nos uel nostram Curiam factis uel faciendis, sed eas defferant reuerenter. Ciuitas, que contra predicta uel aliquod predictorum fecerit uel fieri concesserit, in U marchis argenteis et quelibet alia uniuersitas in C. comes uel baro in C. et quilibet alius in XXU; officialis uero qui contrauenerit in L marchis argenti puniatur et officio suo priuetur; quam penam Camare Romane Ecclesie uolumus applicari. Item statuimus quod in causis appellationum ille qui appellatur ad nos seu Curiam nostram infra XX dies continuos a die appellationis interposite computandos dictam appellationem coram nobis seu nostra Curia prosequi teneatur; alioquin sententia rata maneat, et processus et mandatum siue preceptum factum habeatur, perinde ac si appellatum non esset; intelligimus autem in hoc casu aliquam prosequi appellationem, ita demum si infra dictum terminum super causa appellationis fecerit partem aduersam ad iudicium euocari et se coram nostra Curia presentauerit in termino cytationis predicto. Item decernimus et iubemus quod nulla ciuitas, uniuersitas, nullus comes uel baro in iurisdictione nobis commissa habeat aliquem officialem, qui cognoscat de appellatione per uiam appellationis uel exgrauamenti seu alio quocumque modo, et si quem habeat infra X dies a publicatione constitutionis huiusmodi cessare et licentiare debeat sub pena nostro arbitrio auferendi, et nos ipsum ex nunc ab offitio remouemus et cassamus et quicquid per ipsum factum fuerit, exnunc pronunciamus esse ipso iure irritum et inanem. Item statuimus quod potestates, uicarii, iudices, notarii ceterique officiales terrarum iurisdictionis nobis commisse teneantur et debeant appellantibus uel eorum procuratoribus requixiti ab ipsis uel ipsorum altero infra tercium diem post requisitionem huiusmodi omnia acta processuum et sententiam habitum et lectam contra eos in formam publicam exibere et facere exiberi pro sallario competentiet omni malitia, subtilitate et fraude remotis; officiales uero qui contrafecerint et predicta neglexerint adimplere puniendos nostro arbitrio et nostre Curie reseruamus. Item statuimus quod quelibet persona ad Curiam nostram uocata uel ueniens ad eamdem pro quacumque causa secure in persona et rebus accedat, moretur et redeat, et nullus audeat uel atemptet eum in persona uel rebus offendere per se uel per alium; et qui contrafecerit nostro arbitrio puniatur in personis et rebus, hoc autem de illis intelligi uolumus, qui non essent per nostras constitutiones uel per nostram Curiam exbaniti, uel alias propter sua facinora diffidati, nisi et securitatem a nobis et nostra Curia receperint specialem. Item statuimus quod nullus tabellio scienter conficiat instrumentum uel scripturam aliquam, nec intersit contractui, per que inferri posset aliquod preiuditium iurisdictioni seu libertati Romane Ecclesie siue nostre; et si quis contrafecerit ipso facto, perpetuo sit priuatus offitio notarie et nichilominus penam centum libr. usualis monete incurrat. Item statuimus quod nullus potestas, uicarius uel iudex seu alius offitialis in quocumque offitio existens seu etiam aduocatus et quis alius intersit aliquibus consiliis parlamentis aut congregationibus, per que et quorum occasione posset uerisimiliter detrimentum uel preiudicium aliquod fieri iurisdictioni uel libertati Romane Ecclesie. Si quis uero contrafecerit, ipso facto ab ipso offitio sit priuatus, nec presumat in posterum uti eo absque sedis Apostolice licentia speciali uel nostra; et nichilominus penam centum marcharum argenti incurrat. Item statuimus quod omnia exaudimenta et diffidationes bandimenta seu refidationes scribantur et ponantur in quaternis nostre Curie per notarios nostros; et si in cedulis et non in quaternis reperta fuerint, pro nichillo habeantur. Item statuimus quod si quis maledixerit aut blasfemauerit Deum uel Beatam Uirginem Mariam in. X. libr. usualis monete condempnetur; si uero Beatum Petrum uel alios Sanctos et Sanctas Dei, in. C. solid. usualis monete puniatur. Et quilibet possit accusare eum, et accusator habeat dimidium dicte pene, et secreto teneatur; quam penam nisi infra tertiam diem post condempnationem factam soluerit, quarto die publice fustigetur, pena constitutionis felicis recordationis domini Gregorii pape noni nichilominus in suo robore ualitura. Item statuimus quod quilibet notarius requisitus a quibuscumque personis teneatur conficere instrumentum super representationibus quarumlibet litterarum, nec non de protestationibus et appellationibus coram quibuscumque personis seu officialibus faciendi seu interponendi; quod si facere denegauerit iusto impedimento cessante proqualibet uice in XXU libr. usualis monete puniatur; et ab offitio notarie per annum nouerit se suspensum. Si uero de representatione litterarum appellationis editis uel nostrarum presertim super propriis negociis Ecclesie Romane aut Curie nostre ad aliqem transmissarum instrumentum requisitionis conficere denegauerit siue neglexerit, offitio notarius biennio sit priuatus, et in quinquaginta libr. usualis monete puniatur; si quis autem notarius aliqua huiusmodi instrumenta conficere prohibere presumpserit sibi ne id faciat, grauamen aliquid inferens uel terrorem si comes uel baro fuerit in CC libr. usualis monete ei potestas uicarius uel aliquis alius officialis uel cuiuscumque loci in C puniatur et ipso facto exnunc offitio cuius occasione auctoritate id perhibuerit sit priuatus. Item statuimus quod si aliquis comiserit aliquod malefitium in conspectu nostro uel nostre Curie nostro arbitrio puniatur. Item statuimus quod si alicui data fuerit possessio uel tenuta per nos uel nostram Curiam de re mobili uel immobili pro aliquo debito uel ex alia causa ille contra quem data fuerit infra duos menses recolligere teneatur alioquin exnunc detur sibi res ipsa per nostram Curiam insolutum uel licentia uendendi eam pro modo debiti declarati et pro expensis legittimis prius tamen debitore utrum eam recuperare uoluerit requisito. Item statuimus quod hii quibus per bagolum seu plaçarium uel quemcumque executorem rerum quarumlibet possessio per nostram Curiam fuerit assignata licet eam propter resistencium potentiam aprehendere non potuerit uel aprehensam nequiuerit retinere nichilominus eo iure utatur quo usi fuissent si potencia retinuissent eandem. Item statuimus et ordinamus quod si quis insultum fecerit contra aliquam personam hense uel cultello euaginato uel cum aliis armis offendibilibus, si non percusserit et sanguis non exiuerit in libr. XXU. puniatur; si autem sanguis exiuerit in libr. centum multetur; si in alia parte quam in fatie facta fuerit percussio et sic in facie fuerit, puniatur in CC libr. et plus nostro arbitrio, inspectis condictione personarum et qualitate et forma delicti siue percussionis modo; si uero ex percussione sine uulneribus membrum aliquod debillitetur, ita quod non posset se iuuare, percussas soluat comittens libr. CC. et in eis puniatur; et pro emenda dampni illati in persona percussi libr. C., quas ipsi percusso soluere teneatur, et plus nostro arbitrio, personarum qualitate inspecta et atrocitate delicti; si autem ex ipsis uulneribus mortuus fuerit, tunc malefactor ultimo supplicio dampnetur; ita quod caput ei amputetur, si in forciam nostram uel nostre Curie peruenerit malefactor, siue unus fuerit, siue plures, si uero personaliter comprehendi non poterit, tunc si requisitus fuerit, ipse delinquens in persona uel ad domum quam habitabat tempore perpetrati maleficii per unum nuncium ex parte nostra uel alterius ex nostris iudicibus siue plurium quod infra terminum nostro arbitrio uel nostre Curie uel alterius ex iudicibus ordinandis, personaliter compareat coram nobis uel nostra Curia ad respondendum, deffendendum et excusandum se de perpetratis per ipsum et non uenerit, baniatur a dicto termino inantea et in banno ponatur CC. libr. et plus nostro arbitrio et nostre Curie, inspecta qualitate personarum adiecto in ipso bauno terminus (sic) arbitrio nostre Curie ordinandi, infra quem se debeat presentare pro predictis; quod si neglexerit comparere, de banno postea exire non possit, nisi soluerit Camere domini pape penam predictam. Item statuimus et ordinamus quod quicumque positus fuerit in banno pro homicidio per nos uel nostram Curiam, impune a quoque possit offendi. Item statuimus et ordinamus quod in predictis malelefitiis et quibuscumque aliis publicis criminalibus uel priuatis per nostram Curiam et nostros offitiales possit procedi et inquiri per modum accuse uel denuntiationis, si porecta fuerit, siue uiam inquisitionis ex offitio nostre Curie et nostrorum officialium; et si accusa uel denuntiatio porrecta fuerit, et porrigens non prosequatur, nichilominus per nostram Curiam possit in predictis procedi et procedatur. Item statuimus et ordinamus quod quicumque furtum comiserit a quinque solid. supra usque in X. libr. pro primo facto fustigetur, a decem supra auricula ei amputetur, pro secundo uero furto occulus uel pes uel manus amputetur, si duas habuerit et furtum restituat uel extimetur, pro tertio autem furto fur laqueo suspendatur, ita quod moriatur. Item statuimus et ordinamus quod porecta accusa uel denuntiatione super aliquo malefictio, iuramento recepto a porigente uera esse que in accusa uel denuntiatione continentur, siue simpliciter recepta denuntiatioue, uel si per modum suspicitionis processum fuerit, per nostram Curiam procedatur contra malefactores assignato termino pro arbitrio nostro uel nostrorum iudicum uel alterius eorum reo ad comparendum et respondendum et deffendendum. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona uel persone, uniuersitas seu uniuersitates iurisdictionis nobis commisse non debeant, audeant uel presumant facere aliquod monopolium uel aliquam coniurationem, conspirationem, adunanciam, coligationem, societatem seu legam quocumque nomine censeantur, cum aliquibus aliis personis uel uniuersitatibus eiusdem iurisdictionis uel etiam aliunde absque speciali licentia domini nostri pape uel nostra, sub pena mille marcharum argenti pro qualibet uniuersitate et plus et minus nostro arbitrio auferendi, et pro singulari persona, pena personarum et publicationes bonorum, que bona ex nunc prout extunc si per singularem personam contra presentem constitutionem factum fuerit, Camare Romane Ecclesie publicauimus et decernimus ipso iure ad ipsam Camaram pertinere; et si que facte sunt uel fuerint in futurum exnunc prout extunc eas cassamus et decernimus inutiles et inanes. Item statuimus et ordinamus quod si aliqui de hiis qui fuerunt actenus in rebellione Ecclesie et postmodum uenerunt uel uenient in futurum ad mandata domini Summi Pontificis Ecclesie Romane et nostra inuenientur posmodum dicto seu facto auxilium prebuisse rebellibus Ecclesie uel ad ipsos rediisse uel posmodum cum eis absque licentia uicarii domini pape uel nostra coloquium uel tractatum habuisse tamquam prodictores manifesti et comitentes crimen lese maiestatis, capite puniantur; et ipsorum bona ipso facto Camare Romane Ecclesie publicentur. Et nos exnunc prout extunc bona ipsorum qui contra presentem constitutionem uenerint seu fecerint, publicamus et decernimus ad Camaram Romane Ecclesie deuenire presertim cum omnibus quibus cum ad mandata recepti sunt premissa specialiter ferint interdicta. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona non habeat coloquium, parlamentum uel tractatum cum aliquibus rebellibus Romane Ecclesie sub pena capitis et publicatione bonorum Camare domini pape applicandorum absque licentia speciali domini uicarii domini pape uel nostra. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona religiosa uel secularis non debeat, audeat uel presumat per se uel per interpositam personam emere uel aliquo alio titulo aquirere seu deffendere possessiones aliquas uel iura que fuerint aliquorum Lambertaciorum uel aliorum, qui sunt in rebellione Romane Ecclesie, sub pena nostro arbitrio auferendorum, et si aliqua persona religiosa uel secularis ab illo tempore citra, quo in rebellione fuerint, emptionem aliquam fecit uel aliquo titulo acquisiuit de possessionibus bonis et iuribus predictorum infra. XX. dies a publicatione presentis constitutionis numerandos nobis et nostre Curie debeat in scriptis deferre, alioquin a dicto termino inantea dicte uenditiones alienationes et acquisitiones pro nullis habeantur et nullius sint momenti et exnunc prout extunc eas iam factas et que fient in futurum cassamus et irritamus et eas esse decernimus inutiles et inhanes. Item statuimus, ordinamus et precipimus quod Peppus Çuffolli, Benatus Rodulfi, dominus Balduinus Nicholay Balduini, Arnolfucius domini Mathei, Palmerius domine Fusce, Bartholinus de Palatio, Iohannes Soldaderius, Gregorius de Aldrouandis, Iacobus Raynerii, dominus Girardus domini Aycardi, Guelfus de Açardis, Anthonius domini Açardi, Ugolinus et Almericus de Rustigellis, dominus Paucantra Raynerii, Milonçus de Milonçis Franciscus comitis Rodulfi, Albertus Bassanus, Caualerius eius frater, Petrus Stulti, Ardolus Milonçolus, Leonardus domine Guglesche, Petrus Nouellus, Gauçolus Uallis, Sanctus condam Marcucci, Andreas Tachus, Amaçabò notarius, Bonauentura Petri Blachi, Çambonus Diuiti, Petrus Bonensegne et Tassonus de Perfelixiis omnes de ciuitate Çesene confinati et singulariter omnes et singuli confinati et etiam alii quicumque tam de ciuitate Forliuii, Çesene quam de aliis terris in rebellione Ecclesie existentibus, si infra festum Pascati Resurectionis Domini proxime non uenerint et steterint ad mandata domini pape Romane Ecclesie et nostra et a confinibus sibi datis per comunitates rebellium recesserint ab inde in antea habeantur pro perfidis bannitis et rebellibus Ecclesie et licite et impune possint a quibuscumque offendi ubique et eos exnunc prout extunc infideles et rebelles Ecclesie decernimus et eorum bona Camare Ecclesie Romane publicamus; et insuper omnibus penis contra rebelles promulgatis eos decernimus subiacere. Item statuimus et ordinamus quod possessiones uel iura illorum qui ad mandata domini pape Ecclesie Romane, et nostra uenerint et uenient in futurum, non uendantur nec alienentur per aliquas comunitates siue rectores ciuitatis uel locorum uel aliquam singularem personam de predictis ciuitatibus uel locis, que sunt in rebellione Romane Ecclesie; et quod aliqua persona que sit in rebellione Romane Ecclesie de possessionibus et iuribus predictorum, qui ad mandata uenerunt et uenient in futurum, non debeant emere nec alio modo uel forma acquirere, nec aliquis rector siue comunitas siue aliqua persona rebellis uel in dictis ciuitatibus et locis rebellium existens in bonis predictis uel iuribus ullum dampnum, iniuriam inferrat uel grauamen, sub pena nostro arbitrio auferenda; et omnes uenditiones et alienationes et occupationes facte se predictis bonis et iuribus predictorum postquam ad mandate Romane Ecclesie et nostra uenerint exnunc casse sint et irrite et exnunc prout extunc cassamus et irritamus; et eas ipso iure decernimus inutiles et inhanes. Item statuimus et ordinamus quod si bona eorum qui sunt, uenerunt et perseuerauerunt et perseuerabunt, uel qui uenient ad mandata Ecclesie Romane et nostra, qui fuerunt uel sunt de terris que in rebellione sunt, per potestates uel rectores seu uniuersitates uel suas generales personas lesa sunt uel fuerint uel destructa, uel ille uniuersitates in cuius iurisdictione bona predicta fuerint sunt uel erunt uel persona singularis destruens uel que destrueret dicta bona emendare debeat et ad emendationem integram teneatur; hoc adito et cum hoc intellectu quod si per uniuersitatem emenda fiet, prefati quorum bona essent lesa et illi qui sunt et perseuerabunt uel erunt in deuocione Ecclesie ad collationem predictarum emendarum minime teneantur, nec personis uel bonis eorum collecta aliqua imponatur predictarum occasionum emendationem. Item statuimus et ordinamus quod omnia uassallagia et homagia facta per quascumque personas in ciuitate Forliuii et aliis terris in rebellione existentibus a tempore quo in rebellione fuerint, et que fierent in futurum, sint ipso iure cassa et uana et nullius momenti; et ipsa exnunc, prout extunc, cassamus et cassas esse decernimus. Et hec constitutio locum habeat in hiis personis que uenerunt ad mandata Romana Ecclesie et nostra uel infra duos menses uenient. Item statuimus et ordinamus quod uniuersitas seu comunitas ciuitatis castrorum et aliorumque locorum eorumque potestates et alii officiales has nostras constitutiones a notario nostro infra unum mensem a presenti publicatione recolligant et eas inter alia eorum capitularia et ordinamenta inseri et scribi faciant et in publicum promulgari; alioquin ciuitas centum marcharum argentarum, castrum quinquaginta, uilla uero et quelibet alia uniuersitas XXU penam incurrant. Item statuimus precipimus et mandamus quod omnia et singula statuta et ordinamenta predicta et constitutiones ab omnibus uniuersitatibus et singularibus personis nostre iurisdictionis integre obseruentur; salua et reseruata domino legato et nobis et nostre Curie potestate dictis constitutionibus et ordinamentis addendi, minuendi et ea corrigendi, interpretandi et declarandi et grauius et minus puniendi, inspecta qualitate personarum, locorum et delictorum, sicut nobis et nostre Curie in posterum uidebitur expedire pro honore et reuerentia Romane Ecclesie et statu paciffico prouincie et iurisdictionis nobis commisse; super penis autem malefitiorum, de quibus in presentibus constitutionibus mentio non habetur statuendi et disponendi puniendi deliberationi et prouuidentie ad presens congruo loco et tempore duximus reseruandum. Premisse constitutiones fuerunt promulgate et publicate in pleno et generali parlamento prelatorum, comitum, baronum, potestatum ambaxatorum ciuitatum et locorum et nobilium prouintie Romagnole et pleno arengo congregato in ciuitate Imole, in pallatio Comunis, per magnificum et nobilem uirum dominum Iohannem de Appia totius prouincie Romagnole, ciuitatis Bononie et comittatus Bretenorii et pertinentiarum eorundem per Sanctam Romanam Ecclesiam comitem et generalem rectorem; et presentibus uenerabili patre domino fratre Bonefatio archiepiscopo rauenatensi, domino Guillelmo Duranti domini pape uicario, domino Guidone episcopo ariminensi, domino Symbaldo episcopo imolensi, domino Malatesta de Ueruclo potestate ariminensi, domino Nicholutio domini Balugani potestate bononiensi, domino Staldo Iacop de Florentia, domino Guidone condam domini Lamberti de Polenta, domino Forrexio de Aldemariis potestate Imole, domino Comacio de Galluciis potestate Fauentie et multis aliis prelatis, potestatibus et nobilibus; sub annis Domini millesimo ducentesimo octuagesimo tertio, die tertiodecimo februarii. Indicione undecima; pontificatus domini Martini pape quarti. Ego Guido Aldreuandini de Rauenna, imperiali auctoritate et nunc Curie dicti domini Comitis notarius et cancellarius, mandato ipsius domini comitis predictas constitutiones legi et uulgariçaui in predicto parlamento et arengo, et in presentia predictorum omnium et eas in publicam formam redegi; et istas constitutiones exibui ad petitionem singularis persone.
diff --git a/testi_2_NoCommenti/IohannesDePlanoCarpini_HistoriaMongalorum.txt b/testi_2_NoCommenti/IohannesDePlanoCarpini_HistoriaMongalorum.txt
new file mode 100644
index 0000000..6e248e9
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/IohannesDePlanoCarpini_HistoriaMongalorum.txt
@@ -0,0 +1,19 @@
+Omnibus Christi fidelibus, ad quos presens scriptum peruenerit, frater Iohannes de Plano Carpini, Ordinis fratrum Minorum, sedis apostolice nuntius ad Tartaros et ad nationes alias Orientis, Dei gratiam in presenti et gloriam in futuro et de inimicis Dei et domini nostri Iesu Christi uictoriam triumphalem. Cum ex mandato sedis apostolice iremus ad Tartaros et ad nationes alias Orientis et sciremus domini pape ac uenerabilium cardinalium uoluntatem, elegimus prius ad Tartaros proficisci. Timebamus enim ne per eos in proximo Ecclesie Dei periculum immineret. Et quamuis a Tartaris uel ab aliis nationibus timeremus occidi uel perpetuo captiuari, uel fame, siti, algore, estu, contumeliis et laboribus nimiis quasi ultra uires affligi, que omnia multo plus quam prius crediderimus, excepta morte uel captiuitate perpetua, nobis multipliciter euenerunt, non tamen pepercimus nobis ipsis ut uoluntatem Dei secundum domini pape mandatum adimplere possemus, et ut proficeremus in aliquo Christianis uel saltem, scita ueraciter uoluntate et intentione ipsorum, possemus illam patefacere Christianis ne, forte subito irruentes, inuenirent eos impreparatos, sicut peccatis hominum exigentibus alia uice contigit et facerent magnam stragem in populo christiano. Unde quecumque pro uestra utilitate uobis scribimus ad cautelam, tanto securius credere debetis, quanto nos cuncta uel ipsi uidimus oculis nostris, quia per annum et quatuor menses et amplius ambulauimus per ipsos, pariter et cum ipsis ac fuimus inter eos, uel audiuimus a christianis, qui sunt inter eos captiui et, ut credimus, fide dignis. Mandatum enim a summo pontifice habebamus, ut cuncta perscrutaremur et uideremus omnia diligenter. Quod tam nos quam frater Benedictus Polonus eiusdem Ordinis, qui nostre tribulationis fuit socius et interpres, fecimus studiose. Sed si aliqua scribimus propter notitiam legentium, que in uestris partibus nesciuntur, non debetis propter hoc nos appellare mendaces, quia uobis referimus illa que ipsi uidimus uel ab aliis pro certo audiuimus, quos esse credimus fide dignos; immo est ualde crudele ut homo, propter bonum quod facit, ab aliis infametur.
+De terra Tartarorum et situ et qualitate ipsius et dispositione aeris in eadem.
+Uolentes igitur facta scribere Tartarorum, ut lectores ualeant facilius inuenire, hoc modo per capitula describemus. Primo quidem dicemus de terra, secundo de hominibus, tertio de ritu, quarto de moribus, quinto de ipsorum imperio, sexto de bellis, septimo de terris quas eorum dominio subiugarunt, octauo quomodo bello occurratur eisdem, ultimo de uia quam fecimus et curia imperatoris et testibus qui in terra Tartarorum nos inuenerunt. De terra proposuimus hoc modo tractare: in principio quidem dicemus de situ ipsius, secundo de qualitate, tertio de dispositione aeris in eadem. Terra quidem predicta est in ea parte posita orientis, in qua oriens, sicut credimus, coniungitur aquiloni. Ab oriente autem est terra posita Kytaorum et etiam Solangorum; a meridie terra Sarracenorum; inter occidentem et meridiem terra est posita Huyrorum; ab occidente prouincia Naimanorum; ab aquilone mari oceano circumdatur. Hec uero in parte aliqua nimium est montuosa et in aliqua est campestris, sed fere tota est admixta glarea plurimum arenosa. In aliqua parte terre sunt alique modice silue, alia uero est sine lignis omnino. Cibaria autem sua decoquunt, et sedent tam imperator quam principes et alii omnes ad ignem, factum de boum stercoribus et equorum. Terra etiam predicta non est nisi in parte centesima fructuosa, nec etiam illa potest fructum portare nisi aquis fluuialibus irrigetur, sed aque ac riui ibidem sunt pauci, flumina uero rarissima. Unde ibidem uille non sunt nec alique ciuitates, excepta una, que dicitur esse satis bona, que Caracoron nominatur. Nos autem non uidimus illam, sed fuimus prope ad dimidium diem cum apud syram ordam essemus, que curia maior est imperatoris eorum. Et licet alias infructifera sit, quamuis non multum, tamen competenter est alendis pecoribus apta. Aer in ipsa est mirabiliter inordinatus. In media enim estate, quando in aliis partibus solet calor maximus habundare, ibi sunt tonitrua magna et fulgura, ex quibus homines plurimi occiduntur; cadunt etiam ibi eodem tempore maxime niues. Ibi etiam sunt frigidissimorum uentorum tam maxime tempestates, quod cum labore aliquando possunt homines equitare. Unde cum essemus ante ordam, sic enim stationes imperatoris apud eos et principum appellantur, iacebamus in terra pre magnitudine uenti prostrati et propter pulueris multitudinem uidere minime poteramus. In ea etiam in hyeme nunquam pluit, sed in estate sepe et tam modicum quod uix potest aliquando puluerem et radices graminum madidare. Grando etiam ibi sepe maxima cadit. Unde eo tempore quando fuit electus et in sede regni poni debuit imperator, nobis in curia existentibus, tanta cecidit grando, quod ex subita resolutione, sicut plenius intelleximus, plus quam centum et sexaginta homines in eadem curia fuerint submersi; res etiam et habitacula plura deducta fuerunt. Ibi est etiam in estate subito magnus calor, et repente maximum frigus. In hyeme uero in aliqua parte cadunt maxime niues, in aliqua autem parue. Et ut breuiter de terra ipsa concludam: magna est, sed aliter, sicut uidimus oculis nostris, quia per ipsam circumeundo quinque mensibus et dimidio ambulauimus, multo uilior est quam dicere ualeamus.
+De personis, de uestibus, de habitaculis, de rebus, de ipsorum coniugio.
+Dicto de terra, de hominibus dicendum est. Primo quidem formas describemus personarum, secundo de ipsorum coniugio supponemus, tertio de uestibus, quarto de habitaculis, quinto de rebus eorum. Forma personarum ab omnibus aliis hominibus est remota. Inter oculos enim et inter genas plus quam alii homines sunt lati. Gene etiam satis prominent a maxillis; nasum habent planum et modicum, oculos habent paruos et palpebras usque ad supercilia eleuatas. Graciles sunt generaliter in cingulo, exceptis quibusdam paucis; pene omnes mediocris sunt stature. Barba fere omnibus minime crescit: aliqui tamen in superiori labio et in barba modicos habent crines, quos minime tondent. Super uerticem capitis, in modum clericorum, habent coronas et ab aure una usque ad aliam ad latitudinem trium digitorum generaliter omnes radunt; que rasure corone predicte iunguntur. Super frontem etiam, ad latitudinem duorum digitorum, similiter omnes radunt; illos autem capillos, qui sunt inter coronam et pretaxatam rasuram, crescere usque ad supercilia sinunt et, ex utraque parte frontis tondendo plus quam in medio, medio crines faciunt longos; reliquos uero crines permittunt crescere ut mulieres, de quibus faciunt duas cordas et ligant unamquamque post aurem. Pedes etiam modicos habent. Uxores uero habet unusquisque quot potest tenere: aliquis centum, aliquis quinquaginta, aliquis decem, aliquis plures, aliquis pauciores. Et omnibus parentibus generaliter coniunguntur, excepta matre, filia et sorore ex eadem matre; sororibus autem ex patre tantum; et uxores etiam patris post mortem ducere possunt; uxorem etiam fratris alter frater iunior post mortem uel alius de parentela iunior, ducere tenetur. Reliquas mulieres omnes sine ulla differentia ducunt uxores et emunt eas ualde pretiose a parentibus suis. Post mortem maritorum de facili ad coniugia secunda non migrant, nisi quis uelit suam nouercam ducere in uxorem. Uestes autem, tam uirorum quam mulierum, sunt uno modo formate: palliis, cappis uel caputiis uel pellibus non utuntur, tunicas uero portant de bucarano purpura uel baldachino in hunc modum formatas: a summo usque deorsum sunt scisse et ante pectus duplicantur, a latere uero sinistro una et in dextro tribus ligaturis nectuntur, in latere etiam sinistro usque ad bracale sunt scisse. Pellicia cuiuscumque sunt generis, in eumdem modum formantur: superius tamen pellicium exterius habet pilos, sed a posterioribus est apertum; habet tamen caudulam unam usque ad genua retro. Mulieres uero que sunt maritate habent unam tunicam ualde amplam et usque ad terram ante scissam. Super caput habent unum quid rotundum de uiminibus uel de cortice factum, quod in longum protenditur ad unam ulnam, et in summitate desinit in quadrum, et ab imo usque ad summum in amplitudine semper crescit, et in summitate habet uirgulam unam longam et gracilem de auro uel de argento seu de ligno, uel etiam pennam, et est assutum super unum pilleolum quod protenditur usque ad humeros. Et tam pilleolum quam instrumentum predictum est tectum de bucarano seu purpura uel baldachino, sine quo instrumento coram hominibus nunquam uadunt, et per hoc ab aliis mulieribus cognoscuntur. Uirgines autem et iuuenes mulieres cum magna difficultate a uiris possunt discerni, quoniam per omnia uestiuntur ut uiri. Pilleola habent alia quam alie nationes, quorum formam intelligibiliter describere non ualemus. Stationes habent rotundas in modum tentorii preparatas, de uirgis et baculis subtilibus factas. Supra uero in medio rotundam habent fenestram, unde lumen ingreditur et ut possit fumus exire, quia in medio faciunt ignem semper. Parietes autem et tecta filtro sunt cooperta, hostia etiam de filtro sunt facta. Quedam stationes sunt magne et quedam parue, secundum dignitatem uel hominum paruitatem; quedam soluuntur subito et reparantur et super summarios deferuntur; quedam dissolui non possunt sed in curribus deferuntur. Minoribus autem in curru ad deferendum unus bos, maioribus tres uel quatuor uel etiam plures, secundum quod magna est, sufficiunt ad portandum. Quocumque uadunt siue ad bellum siue alias semper illas deferunt secum. In animalibus sunt diuites ualde, in camelis, bobus, ouibus, capris; de equis et iumentis tantam multitudinem habent, quantam non credimus habere alium totum mundum; porcos et bestias alias minime habent. Imperator, duces et alii magnates in auro et argento et serico et lapidibus pretiosis et gemmis multum abundant.
+De cultu, de iis que credunt esse peccata, de diuinationibus et purgationibus et ritu funeris.
+Dicto de hominibus supponendum est de ritu, de quo tractabimus in hunc modum: primo dicemus de cultu, secundo de iis que credunt esse peccata, tertio de diuinationibus et purgationibus peccatorum, quarto de ritu funeris. Unum Deum credunt, quem credunt esse factorem omnium uisibilium et inuisibilium, et credunt ipsum tam bonorum, in hoc mundo, quam penarum esse datorem; non tamen orationibus uel laudibus aut ritu aliquo ipsum colunt. Nichilominus habent idola quedam de filtro ad imaginem hominis facta, et illa ponunt ex utraque parte ostii stationis, et subtus illa ponunt quiddam de filtro in modum uberum factum, et illa credunt esse pecorum custodes, ac eis beneficium lactis et pullorum prestare. Alia uero faciunt de pannis sericis et illa multum honorant. Quidam ponunt illa in pulchro curru tecto ante ostium stationis, et quicumque in illo curru aliquid furatur, sine ulla miseratione occiditur. Sed quando uolunt illa idola facere, omnes maiores domine conueniunt, que sunt in stationibus illis, et cum reuerentia faciunt illa; et cum fecerint interficiunt ouem et illam manducant, et ossa eius igne comburunt. Et cum etiam puer aliquis infirmatur predicto modo faciunt idolum, et ligant super lectum ipsius. Duces, millenarii et centenarii hyrcum semper habent in medio stationis. Predictis uero idolis offerunt primum lac omnis pecoris et iumenti. Et quando primo comedere uel bibere incipiunt, primo eis offerunt de cibariis uel de potu. Et quando aliquam bestiam interficiunt, offerunt cor idolo, quod est in curru, in aliquo cipho, et usque mane dimittunt, et tunc auferunt de presentia eius et decoquunt et manducant. Primo etiam imperatori fecerunt idolum quod ponunt in curru ante stationem honorifice, sicut uidimus ante ordam imperatoris istius, cui offerunt munera multa; equos etiam offerunt ei, quos nullus audet ascendere usque ad mortem. Alia etiam animalia eidem offerunt; que si occidunt ad manducandum, nullum os confringunt ex eis sed igni comburunt. Ei etiam ad meridiem tamquam Deo inclinant, et inclinare faciunt aliquos nobiles qui se reddunt eisdem. Unde nuper contigit quod Michael, qui fuit unus de magnis ducibus Ruscie, cum iuisset ad reddendum se Bati, fecerunt eum prius inter duos ignes transire. Post hec dixerunt ei quod ad meridiem Chingiscan inclinaret; qui respondit quod Bati et seruis suis inclinaret libenter sed imagini hominis mortui non inclinaret, quia non liceret hoc facere Christianis. Et cum sepe diceretur ei quod inclinaret, et nollet, mandauit ei dux predictus per filium Ierozlai quod occideretur si non inclinaret. Qui respondit quod potius uellet mori, quam facere quod non licet. Ac ipse satellitem unum misit, qui tam diu contra cor eum in uentre calce percussit, quousque deficeret. Tunc quidam de suis militibus qui astabat, confortauit eum dicens: Esto constans, quia pena hec non diu tibi durabit, et statim sequetur gaudium sempiternum. Post hec fuit ei caput cutello precisum. Militi uero predicto fuit caput etiam cutello amputatum. Solem insuper lunam, ignem et aquam uenerantur et adorant et terram, eis ciborum et potus primitias offerentes, et mane potissime antequam comedant uel etiam bibant. Et quia de cultu Dei nullam legem obseruant, neminem adhuc, quod intelleximus, coegerunt suam fidem uel legem negare, excepto Michaele, de quo dictum est supra. Quid ulterius faciant ignoramus; presumitur tamen a quibusdam quod si monarchiam haberent, quod Deus auertat, facerent quod omnes isti idolo inclinarent. Accidit etiam, dum adhuc essemus in terra eorum, quod Andreas dux de Chernegloue, quod est in Ruscia, fuit apud Bati accusatus quod educeret equos Tartarorum de terra et uenderet alias, et cum tamen non esset probatum, fuit occisus. Quod audiens iunior frater eius, uenit cum uxore occisi ad ducem predictum Bati, uolentes supplicare ne terra tolleretur eisdem; qui dixit puero quod uxorem fratris carnalis predicti duceret in uxorem, et mulieri precepit ducere illum in uirum, secundum consuetudinem Tartarorum; qui respondit dicens quod prius uellet occidi quam facere contra legem. At ille nichilominus tradidit eam illi, quamuis renuerent quantum possent; et duxerunt eos ambos in lecto et posuerunt puerum super illam clamantem et plorantem et coegerunt eos commisceri, coatione non conditionali sed absoluta. Quamuis de iusticia facienda uel peccato cauendo nullam habeant legem, nichilominus tamen habent aliquas traditiones, quas dicunt esse peccata, quas confixerunt ipsi uel antecessores eorum. Unum est figere cutellum in igne, uel etiam quocumque modo tangere ignem cutello, uel cum cutello extraere de caldario carnes, iuxta ignem etiam ligna incidere cum securi: credunt enim quod sic auferri debeat caput igni. Item appodiare se ad flagellum cum quo percutitur equus: ipsi enim calcaribus non utuntur; item tangere flagello sagittas; item iuuenes aues occidere uel accipere; item cum freno equum percutere; item os cum alio osse frangere; item lac, uel aliquem potum uel cibum, super terram effundere; in statione mingere: sed si uoluntarie facit, occiditur; si autem aliter, oportet quod pecuniam multam soluat incantatori qui purificet eos, et faciat et stationem et ea que in ipsa sunt, inter duos ignes transire, sed antequam sic purificetur nullus audet intrare nec de ipsa aliquid exportare. Item si alicui morsellus imponitur et deglutire non potest, et de ore suo eicit eum, fit foramen sub statione et extrahitur per illud foramen, et sine ulla miseratione occiditur; item si quis calcat limen stationis alicuius ducis, interficitur eodem modo. Et multa habent his similia, de quibus longum esset enarrare. Sed homines occidere, aliorum terras inuadere, res aliorum accipere quocumque iniusto modo, fornicari, aliis hominibus iniuriari, facere contra prohibitiones et Dei precepta, nullum peccatum est apud eos. De uita eterna et damnatione perpetua nichil sciunt. Credunt tamen quod post mortem in alio seculo uiuant, greges multiplicent, comedant, bibant et alia faciant que in hoc seculo a uiuentibus hominibus fiunt. Diuinationibus, auguriis, aruspiciis, ueneficiis, incantationibus multum intendunt, et cum a demonibus eis respondetur, credunt quod Deus ipsis loquatur; quem Deum nominant Utoga, sed Comani Kam ipsum appellant, quem mirabiliter timent et reuerentur ac ei oblationes offerunt multas et primitias ciborum et potus, et secundum responsum ipsius faciunt uniuersa. In principio lunationis uel in plenilunio incipiunt quicquid noui agere uolunt, unde illam magnum imperatorem appellant, eique genua flectunt et deprecantur. Solem etiam dicunt esse matrem lune, eo quod lumen a sole recipiat. Et, ut breuiter dicam, per ignem credunt omnia purificari. Unde quando nuntii ueniunt ad eos uel principes, uel qualescumque persone, oportet ipsos, et munera que portant, per duos ignes transire ut purificentur, ne forte ueneficia fecerint, aut uenenum uel aliquid mali portauerint. Item si cadit ignis de celo super pecora uel super homines, quod ibidem sepe contingit, siue aliquid talium eueniat eis, per quod immundos seu infortunatos se reputent, oportet simili modo per incantatores mundari: et quasi omnem spem suam in talibus posuerunt. Quando aliquis eorum infirmatur ad mortem, ponitur una hasta, et circa illam filtrum circumuoluitur nigrum, et ex tunc nullus audet alienus terminos stationum eius intrare. Et quando incipit agonizare, quasi omnes recedunt ab eo, quoniam nullus de iis qui morti eius assistunt potest ordam alicuius ducis uel imperatoris usque ad nouam lunationem intrare. Cum autem mortuus est, si est de maioribus, sepelitur occulte in campo ubi placuerit eis. Sepelitur autem cum una de stationibus suis sedendo in medio eius, et ponunt mensam ante eum, et alueolum carnibus plenum et ciphum lactis iumentini. Sepelitur etiam cum eo unum iumentum cum pullo et equus cum freno et sella, et alium equum comedunt et stramine corium implent, et super duo ligna uel quatuor altius ponunt, ut habeat in alio mundo stationem ubi moretur, et iumentum de quo habeat lac et possit sibi etiam equos multiplicare et equos in quibus ualeat equitare. Et ossa illius equi quem comedunt pro anima eius comburunt; et sepe etiam conueniunt mulieres ad comburendum ossa pro animabus hominum, ut nostris uidimus oculis et ab aliis intelleximus ibidem. Uidimus etiam quod Occodaican, pater istius imperatoris, dimisit unum uirgultum crescere pro anima sua. Unde precepit quod nullus incideret ibi, et quicumque incidit ibi aliquam uirgam, ut ipsi uidimus, uerberatur, expoliatur et male tractatur. Et cum nos multum indigeremus ad equum percutiendum, non fuimus ibi ausi incidere unam uirgam. Aurum et argentum sepeliunt eodem modo cum ipso; currus in quo ducitur frangitur, nec nomen proprium eius usque ad tertiam generationem audet aliquis nominare. Alius est etiam modus sepeliendi quosdam maiores. Uadunt in campo occulte et ibi gramina remouent cum radicibus, et faciunt foueam magnam et in latere illius fouee faciunt unam foueam sub terra, et illum seruum quem habet dilectum ponunt sub eo; qui iacet tam diu sub ipso quod incipit quasi agonizare; deinde extrahunt eum ut ualeat respirare, et sic faciunt ter; et si euadit, est postea liber et facit quicquid placuerit ei et est magnus in statione ac inter parentes illius. Mortuum autem ponunt in fouea, que est in latere facta, cum iis que superius dicta sunt. Deinde replent foueam que est ante foueam suam, et desuper gramina ponunt ut fuerant prius, ad hoc ne locus ulterius ualeat inueniri. Alia etiam faciunt ut superius dictum est, sed tentorium suum exterius relinquunt in campo. In terra eorum sunt cimiteria duo. Unum in quo sepeliuntur imperatores, duces et nobiles omnes, et ubicumque moriuntur, si congrue fieri potest, illuc deferuntur. Sepelitur autem cum eis aurum et argentum multum. Aliud est in quo sepulti sunt illi qui in Hungaria interfecti fuerunt; multi enim ibidem fuerunt occisi. Ad illa cimiteria nullus audet accedere preter custodes, qui ad custodiendum positi sunt ibidem. Et si aliquis accesserit, capitur, expoliatur, uerberatur et ualde male tractatur. Unde nos ipsi inscienter intrauimus terminos cimiterii eorum qui in Hungaria fuerunt occisi, et uenerunt super nos, nos sagittare uolentes. Sed quia eramus nuntii et nesciebamus consuetudinem terre, nos liberos dimiserunt abire. Parentes autem et omnes alios qui morantur in stationibus suis oportet purificati per ignem. Que purificatio fit hoc modo: faciunt duos ignes, et duas hastas ponunt iuxta ignes et unam cordam in summitate hastarum, et ligant super cordam illam quasdam scissuras de bucarano; sub qua corda et ligaturis inter illos duos ignes transeunt homines, bestie ac stationes. Et sunt due mulieres, una hinc et alia inde, aquam proicientes et quedam carmina recitantes. Et si aliqui currus ibi franguntur, uel etiam res ibidem alique cadunt, incantatores accipiunt. Et si aliquis occiditur a tonitruo, omnes illos homines qui morantur in stationibus illis oportet predicto modo per ignes transire; statio, lectus, currus, filtra et uestes et quicquid talium habuit a nullo tanguntur, sed tamquam immunda ab omnibus respuuntur.
+De moribus bonis et malis, et cibis et consuetudinibus eorum.
+Dicto de ritu, dicendum est de moribus, de quibus tractabimus isto modo: primo dicemus de bonis, secundo de malis, tertio de cibis, quarto de consuetudinibus. Predicti homines, uidelicet Tartari, sunt magis obedientes dominis suis quam aliqui homines qui sunt in mundo, siue religiosi siue seculares, et magis reuerentur eosdem, neque de facili mentiuntur eis. Uerbis ad inuicem raro aut nunquam contendunt, factis uero nunquam; bella, rixe, uulnera, homicidia inter eos nunquam contingunt. Predones etiam et fures rerum magnarum non inueniuntur ibidem: unde stationes et currus eorum ubi habent thesaurum suum, seris aut uectibus non firmantur. Si alique bestie perduntur, quicumque inuenit eas, uel dimittit sic esse, uel ducit eas ad homines illos qui positi sunt ad hoc: homines autem quorum sunt bestie, apud eosdem illas requirunt, et absque ulla difficultate recipiunt eas. Unus alium satis honorat et ad inuicem sibi satis sunt familiares; et cibaria, quamuis sint apud eos pauca, tamen satis inter se competenter communicant illa. Et etiam satis sunt sufferentes: unde cum ieiunant una die uel duobus nichil comedentes omnino, de facili non uidentur impatientes sed cantant, ludunt quasi comederint bene. In equitando multum sustinent frigus, etiam et calorem nimium patiuntur. Nec sunt homines delicati; inuidiosi ad inuicem non uidentur, inter eos quasi nulla placita sunt; nullus alium spernit, sed iuuat et promouet quantum congrue potest. Mulieres eorum sunt caste, nec de impudicitia ipsarum aliquid inter eos auditur; uerba tamen quedam ex eis in ioco satis habent turpia et impudica. Seditiones inter eos raro uel nunquam habere uidentur. Et quamuis multum inebrientur, in ebrietate tamen sua uerbis uel factis nunquam contendunt. Descriptis eorum moribus bonis, de malis est supponendum. Superbissimi sunt aliis hominibus et despiciunt omnes, immo quasi pro nichilo reputant eos, siue nobiles siue ignobiles sint. Uidimus enim in curia imperatoris nobilem uirum Ierozlaum, sibi satis sunt familiares; et cibaria, quamuis sint apud eos pauca, tamen satis inter se competenter communicant illa. Et etiam satis sunt sufferentes: unde cum ieiunant una die uel duobus nichil comedentes omnino, de facili non uidentur impatientes sed cantant, ludunt quasi comederint bene. In equitando multum sustinent frigus, etiam et calorem nimium patiuntur. Nec sunt homines delicati; inuidiosi ad inuicem non uidentur, inter eos quasi nulla placita sunt; nullus alium spernit, sed iuuat et promouet quantum congrue potest. Mulieres eorum sunt caste, nec de impudicitia ipsarum aliquid inter eos auditur; uerba tamen quedam ex eis in ioco satis habent turpia et impudica. Seditiones inter eos raro uel nunquam habere uidentur. Et quamuis multum inebrientur, in ebrietate tamen sua uerbis uel factis nunquam contendunt. Descriptis eorum moribus bonis, de malis est supponendum. Superbissimi sunt aliis hominibus et despiciunt omnes, immo quasi pro nichilo reputant eos, siue nobiles siue ignobiles sint. Uidimus enim in curia imperatoris nobilem uirum Ierozlaum, magnum ducem Ruscie, filium etiam regis et regine Georgianie, et soldanos multos et magnos, ducem etiam Solangorum nullum honorem debitum recipere apud eos; sed Tartari qui erant eis assignati, quantumcumque erant uiles, antecedebant eos et semper primum locum et summum tenebant; immo sepe oportebat eos post eorum posteriora sedere. Iracundi sunt hominibus aliis multum et indignantis nature, et etiam aliis hominibus sunt mendaces, et fere nulla ueritas inuenitur in eis. In principio quidem sunt blandi, sed ultimo pungunt ut scorpio. Subdoli sunt et fraudulenti et, si possunt, astutia circumueniunt omnes. Homines sunt immundi in sumendo cibum et potum et in aliis factis suis. Quicquid uolunt facere hominibus aliis mali, miro modo occultant, ut sibi prouidere non possint, uel contra eorum astutias remedium inuenire. Ebrietas honorabilis est apud eos, et cum aliquis multum biberit, ibidem reicit, nec propter hoc dimittit quin iterum bibat. Ualde sunt cupidi et auari, exactores maximi ad petendum et tenacissimi retentores et parcissimi donatores. Aliorum hominum occisio pro nichilo est apud eos. Et ut breuiter dicam, omnes mali mores eorum propter prolixitatem in scripto redigi minime possunt. Cibi eorum sunt omnia que mandi possunt: comedunt enim canes, lupos, uulpes et equos, et in necessitate carnes humanas manducant. Unde quando pugnauerunt contra quamdam ciuitatem Kytaorum, ubi morabatur imperator ipsorum, quam obsederunt tam diu quod defecerunt ipsis Tartaris omnino expense, et quia non habebant quid manducarent omnino, tunc accipiebatur de decem hominibus unus ad manducandum. Alluuiones etiam que egrediuntur a iumentis cum pullis manducant. Immo uidimus etiam eos pediculos manducare. Dicebant enim: Nunquid eos non debeo manducare, cum mei filii carnes manducent et ipsius sanguinem bibant?. Uidimus etiam eos comedere mures. Mensalibus et manutergiis non utuntur. Panem non habent nec olera nec legumina nec aliquid aliud, nisi carnes, de quibus etiam tam paucas manducant, quod alie nationes uix inde uiuere possent. Cum pinguedine carnium polluunt multum manus, quando uero comedunt, eas ad ocreas suas uel ad gramina uel ad aliquid talium tergunt; solent etiam honestiores habere aliquos panniculos paruos cum quibus ultimo tergunt manus quando carnes manducant. Unus eorum incidit et alius accipit cum puncta cutelli morsellos, et unicuique prebet, quibusdam plus, quibusdam minus, secundum quod eos magis et minus cupiunt honorare. Scutellas non lauant, et si aliquando cum brodio carnium lauant, iterum brodium cum carnibus in ollam reponunt. Ollas etiam uel coclearia uel alia uasa ad hoc deputata si abluunt, simili modo lauant. Apud eos magnum peccatum est si aliquid de potu uel de cibo perire aliquo modo permittitur; unde ossa, nisi prius extrahatur medulla, dare canibus non permittunt. Uestes suas etiam non lauant nec lauari permittunt, et maxime ab illo tempore quando tonitrua incipiunt, usque quo desinat illud tempus. Lac iumentinum bibunt in maxima quantitate; si habent, bibunt et ouinum etiam et uaccinum, caprinum et etiam camelorum. Uinum, ceruisiam, medonem non habent, nisi ab aliis nationibus mittatur uel donetur eisdem. In hyeme quoque, nisi diuites sint, lac iumentinum non habent. Milium cum aqua decoquunt, quod tam tenue faciunt, quod non comedere sed bibere possunt. Et unusquisque ex eis bibit ciphum unum uel duos in mane, et nichil plus in die manducant; in sero autem unicuique parum de carnibus datur, et brodium de carnibus bibunt. In estate autem, quia habent satis de lacte iumentino, carnes raro manducant, nisi forte donentur eisdem, aut uenatione aliquam bestiam ceperint siue auem. Legem etiam siue consuetudinem habent occidendi uirum et mulierem quos in adulterio inueniunt manifeste; similiter et uirginem: si fornicata fuerit cum aliquo, uirum et mulierem occidunt. Si aliquis inuenitur in preda uel in furto manifeste in terra potestatis eorum, sine ulla miseratione occiditur. Item si aliquis eorum denudat consilia, maxime quando uolunt ire ad bellum, centum plage ei dantur super posteriora, quanto maiores dare cum baculo magno unus rusticus potest. Item quando aliqui de minoribus offendunt in aliquo, a suis maioribus non parcitur eis, sed uerberibus grauiter affliguntur. Inter filium concubine et uxoris nulla est differentia, sed dat pater eorum unicuique quod uult; et si est de genere ducum, ita est dux filius concubine sicut est filius uxoris legitime. Et cum unus Tartarus habet multas uxores, unaqueque per se suam stationem et familiam habet, et cum una comedit et bibit et dormit una die, et altera die cum alia. Una tamen ex ipsis maior inter alias est, et frequentius cum illa quam cum aliis commoratur. Et cum tamen multe sint, inter se de facili nunquam contendunt. Uiri nichil operantur omnino exceptis sagittis, et etiam aliquantulum de gregibus habent curam; sed uenantur et se exercitant ad sagittandum. Omnes enim a paruo usque ad magnum sagittarii sunt boni; et statim pueri eorum, quando sunt duorum uel trium annorum, incipiunt equitare, equos regunt et currunt in eis, et dantur eis arcus secundum suam etatem, et instruuntur ad sagittandum: agiles enim sunt ualde, necnon et audaces. Uirgines et mulieres equitant et agiliter currunt in equis, ut uiri. Uidimus etiam eas pharetras et arcus portare. Et tam uiri quam mulieres diu in equitando possunt durare; breuissimas habent strepas, equos bene ualde custodiunt, immo rerum omnium sunt maximi conseruatores. Mulieres eorum omnia operantur: pellicia uestes, calceos, ocreas et omnia opera que de corio fiunt; currus etiam ducunt et reparant, camelos onerant, et uelocissime sunt et strenue in omnibus operibus suis; femoralibus omnes utuntur, et alique sicut uiri sagittant.
+De principio imperii Tartarorum et principibus eius et dominio imperatoris et principum eius.
+Dicto de consuetudinibus, de ipsorum est imperio subnectendum; et primo dicemus de ipsius principio, secundo de principibus eius, tertio de dominio imperatoris et principum. Terra quedam est in partibus orientis, de qua dictum est supra, que Mongal nominatur. Hec terra quondam populos quatuor habuit: unus Yeka Mongal, id est magni Mongali, uocabatur; secundus Sumongal, id est aquatici Mongali; ipsi autem se ipsos Tartaros appellabant, a quodam fluuio qui currit per terram eorum qui Tartar nominatur; alius appellabatur Merkit; quartus Mecrit. Hi populi omnes unam formam personarum et unam linguam habebant, quamuis inter se per prouincias et principes essent diuisi. In terra Yeka Mongal fuit quidam qui uocabatur Chingis. Iste incepit esse robustus uenator coram Domino, didicit enim homines furari, capere predam. Ibat autem ad alias terras, et quoscumque poterat capere et sibi associare non dimittebat. Homines autem sue gentis ad se inclinauit, qui tamquam ducem ipsum sequebantur ad omnia malefacta. Hic autem incepit pugnare cum Sumongal siue Tartaris, postquam homines aggregauerat sibi, et interfecit ducem eorum, et multo bello sibi omnes Tartaros subiugauit et in suam seruitutem redegit. Post hec cum omnibus istis pugnauit: cum Merkitis qui erant positi iuxta terram Tartarorum, quos etiam bello sibi subiecit; inde procedens pugnauit contra Mecritas et etiam illos deuicit. Audientes Naimani quod Chingis erat taliter eleuatus, indignati fuerunt; ipsi enim habuerant imperatorem qui fuerat strenuus ualde, cui dabant tributum omnes nationes predicte. Quo debitum uniuerse carnis exsoluente, filii eius successerunt loco illius; sed iuuenes erant et stulti, et populum nesciebant tenere, sed ab inuicem diuisi erant et scissi; unde medio tempore Chingis predictus erat taliter exaltatus, nichilominus tamen faciebant insultum in terras superius annotatas, uiros et mulieres et pueros occidebant et capiebant predam eorum. Chingis hoc audiens, omnes sibi subiectos homines congregauit. Naimani etiam et Karakytai, id est nigri Kytai, ex aduerso in quamdam uallem strictam inter duos montes, per quam nos euntes ad imperatorem eorum transiuimus, similiter conuenerunt: et commissum est prelium, in quo Naimani et Karakytai a Mongalis sunt deuicti. Et maior pars eorum fuit occisa, et alii qui euadere non potuerunt in seruitutem redacti fuerunt. In terra autem predictorum Karakytaorum, Occodaican filius Chingiscan, postquam positus fuit imperator, quamdam ciuitatem edificauit, quam Emil appellauit, prope quam ad meridiem est quoddam desertum magnum, in quo siluestres homines pro certo habitare dicuntur; qui nullo modo loquuntur, nec in cruribus habent iuncturas; et si quandoque cadunt, per se surgere sine aliorum adiutorio minime possunt; sed tantam habent discretionem, quod faciunt filtra de lana camelorum quibus uestiuntur, et ponunt etiam contra uentum. Et si aliquando Tartari uadunt ad eos et uulnerant eos sagittis, ponunt gramina in uulnus et fortiter fugiunt ante eos. Mongali autem, in terram eorum reuertentes, se contra Kytaos ad prelium preparauerunt; qui, castra mouentes, terram Kytaorum intrauerunt. Imperator autem Kytaorum hoc audiens uenit cum suo exercitu contra eos, et commissum est prelium durum, in quo prelio Mongali fuerunt deuicti, et omnes nobiles Mongalorum qui erant in predicto exercitu fuerunt occisi, usque ad septem. Unde adhuc quando aliquis eos minatur dicens: Occidemini si in illam iueritis terram, quoniam populi multitudo ibidem moratur et sunt homines ad prelium apti, respondent: Quondam etiam fuimus occisi et non remansimus nisi septem, et modo creuimus in multitudinem magnam, quare de talibus non terremur. Chingis uero et alii qui remanserunt in terram suam fugerunt, et cum aliquantulum quieuisset Chingis predictus, preparauit se rursum ad prelium et contra terram Huyrorum processit ad bellum. Isti homines sunt christiani et de secta Nestorianorum erant, quos etiam bello deuicit, et eorum litteram acceperunt; nam prius scripturam non habebant, nunc autem eamdem appellant litteram Mongalorum. Inde procedens contra terram Sarruyur et contra terram Karanitarum, et contra terram Uoyrat, et contra terram Canana, quas terras omnes bello deuicit. Inde est in terram suam reuersus. Et cum aliquantulum quieuisset, conuocatis omnibus hominibus suis, contra Kytaos pariter processerunt ad bellum. Et cum diu contra ipsos pugnassent, magnam partem terre Kytaorum interemerunt; imperatorem autem eorum concluserunt in suam ciuitatem maiorem, quam tam longo tempore obsederunt quod exercitui omnino defecerunt expense; et cum non haberent omnino quid manducarent, precepit ille Chingiscan quod de decem hominibus unum darent ad manducandum. Illi autem de ciuitate pugnabant uiriliter contra istos machinis et sagittis; et cum deficerent lapides, pro lapidibus argentum proiciebant, et maxime liquefactum: ciuitas enim hec multis diuitiis erat plena. Et cum diu pugnassent, et eam bello minime uincere possent, fecerunt unam magnam uiam sub terra ab exercitu usque ad medium ciuitatis et prosilierunt in medio ciuitatis et pugnauerunt cum hominibus ciuitatis; et ilii qui erant extra, eodem modo etiam contra eos pugnabant et, concidentes portas, intrauerunt ciuitatem et, occidentes imperatorem et homines plures, ciuitatem possederunt, et aurum et argentum et omnes diuitias eius abstulerunt; et cum predicte terre Kytaorum suos homines prefecissent, in terram propriam sunt reuersi. Et tunc primo, imperatore Kytaorum deuicto, factus est predictus Chingiscan imperator. Quamdam tamen partem terre Kytaorum, quia posita erat in mari, usque in hodiernum diem, nullatenus deuicerunt. Kytai autem, de quibus superius diximus, homines sunt pagani qui habent litteram specialem, et habent nouum et uetus testamentum, et habent uitas patrum et eremitas et domos quasi ecclesias factas, in quibus ipsi orant temporibus suis, et dicunt se quosdam sanctos habere. Deum unum colunt, dominum Iesum Christum honorant, et credunt uitam eternam; sed minime baptizantur. Scripturam nostram honorant et reuerentur, christianos diligunt et elemosinas faciunt plures. Homines benigni et humani satis esse uidetur. Barbam non habent et in dispositione faciei satis concordant cum Mongalis, non tamen sunt in facie ita lati. Linguam propriam habent. Meliores artifices non inueniuntur in mundo in omnibus operibus, in quibus homines solent exercitari. Terra eorum est opulenta ualde in frumento, uino, auro, argento et serico, et omnibus rebus ex quibus solet sustentari humana natura. Et cum aliquantulum quieuisset, suos exercitus diuisit. Unum de filiis suis Tossu nomine, quem etiam Can appellabant, id est imperatorem, misit cum exercitu contra Comanos, quos multo bello deuicit. Et postquam deuicerat eos, in terram suam est reuersus. Alium etiam filium misit cum exercitu contra Indos; qui Minorem Indiam deuicit. Hi autem nigri sunt Sarraceni, qui Ethiopes nominantur. Hic autem exercitus contra christianos, qui sunt in India Maiori, ad pugnam processit. Hoc autem audiens, rex terre illius, qui uulgo Iohannes Presbyter appellatur, uenit contra eos exercitu congregato, et faciens imagines hominum cupreas, in sella posuit super equos, ponens ignem interius, et posuit hominem cum folle post imaginem cupream super equum; et cum multis imaginibus talibus et equis taliter preparatis uenerunt contra predictos Tartaros ad pugnandum. Et cum ad locum prelii peruenissent, istos equos unum iuxta alium premiserunt; uiri autem qui erant retro posuerunt, nescio quid, super ignem, qui erat in predicta imagine et cum follibus fortiter sufflauerunt. Unde factum est quod ex igne greco homines comburebantur et equi, et ex fumo aer est denigratus; et tunc super Tartaros iecerunt sagittas, ex quibus multi homines uulnerati fuerunt et interfecti, et sic cum confusione eos de suis finibus eiecerunt, nec unquam audiuimus quod ultra ad ipsos redierint. Cum autem per deserta redirent, in quamdam terram uenerunt in qua, ut nobis ad curiam imperatoris, per clericos rutenos et alios qui diu fuerunt inter ipsos, firmiter dicebatur, quedam monstra imaginem femineam habentia repererunt. Et cum interrogassent ea per multos interpretes ubi essent uiri illius terre, responderunt quod in illa terra quecumque femine nascebantur habebant formam humanam, masculi autem speciem habebant caninam. Et dum moram protraherent in terra predicta, canes in alia fluuii parte conuenerunt in unum, et dum esset hiems asperrima, se omnes proiecerunt in aquam, et post hoc incontinenti in puluerem uoluebantur, et ita puluis admixtus aque super eos congelabatur. Et dum sepe ita fecissent, glacies densa facta est super eos, et cum magno impetu cum Tartaris conuenerunt ad pugnam. At illi cum sagittas iactabant super eos, ac si super lapides sagittassent, retro sagitte redibant; alia etiam arma eorum in nullo ledere poterant ipsos. Canes uero insultum facientes in eos, morsibus uulnerauerunt multos et occiderunt, et ita eiecerunt eos de finibus suis. Et de hoc adhuc est prouerbium inter eos: Pater tuus, uel frater, a canibus fuit occisus. Mulieres autem eorum, quas ceperant, duxerunt in terram eorum et usque ad diem mortis earum ibidem fuerunt. Et dum reuerteretur exercitus ille, uidelicet Mongalorum, uenit ad terram Burithabet quos bello uicerunt; qui sunt pagani; qui consuetudinem mirabilem immo potius miserabilem habent, quia cum alicuius pater humane nature debitum soluit, omnem congregant parentelam et comedunt eum, sicut nobis dicebatur pro certo. Isti pilos in barba non habent, immo quoddam ferrum in manibus portant, sicut uidimus, cum quo semper barbam depilant si forte aliquis crinis crescit in ipsa, et multum etiam sunt deformes. Inde exercitus ille in terram suam est reuersus. Chingiscan etiam eo tempore quo diuisit alios exercitus, iuit cum expeditione contra orientem per terram Kergis, quos bello non uicit et, ut nobis dicebatur ibidem, usque ad Caspios montes peruenit. Montes autem illi in ea parte ad quam applicuerunt sunt de lapide adamantino, unde eorum sagittas et arma ferrea attraxerunt. Homines inter Caspios montes conclusi clamorem exercitus, ut creditur, audientes, montem frangere inceperunt. Et cum alio tempore post decem annos reuerterentur, montem inuenerunt confractum. Sed cum ad illos Tartari accedere attentassent, potuerunt minime, quia nubes quedam erat posita ante ipsos, ultra quam accedere non poterant ullo modo, quia uisum amittebant omnino statim cum perueniebant ad illam. Illi autem ex aduerso credentes quod Tartari ad illos accedere formidarent, insultum contra eos fecerunt, sed statim, cum peruenerunt ad nubem, procedere non potuerunt, propter causam superius pretaxatam. Sed antequam peruenirent ad montes predictos, plus quam per mensem per uastam solitudinem transierunt. Inde procedentes adhuc contra orientem, plus quam per mensem per magnum desertum iuerunt, et peruenerunt ad quamdam terram, ut nobis certissime dicebatur, ubi uidebant uias tritas, sed nullum hominem poterant inuenire; sed tantum quesiuerunt per terram quod inuenerunt unum hominem cum sua uxore, quos ante Chingiscan adduxerunt. Et cum interrogasset eos, ubi essent homines terre illius, responderunt quod in terra sub montibus habitarent. At Chingiscan predictus, retenta uxore, misit uirum illum mandans hominibus illis quod uenirent ad mandatum ipsius. Ille autem uadens ad eos, narrauit omnia que Chingiscan mandauerat eis. Qui respondentes dixerunt quod tali die uenirent ad ipsum, ad faciendum mandatum ipsius. Ipsi autem medio tempore congregauerunt se per uias occultas sub terra, et uenerunt contra istos ad pugnam, et irruentes subito super eos, plurimos occiderunt. At illi, Chingiscan uidelicet et sui, uidentes quod nichil proficerent, sed potius perderent homines suos, et quia etiam solis sonitum sustinere non poterant (immo eo tempore quo sol oriebatur, oportebat eos ponere unam aurem ad terram et superiorem obturare fortiter ne terribilem illum sonum audirent, nec sic tamen cauere poterant, quin propter hoc ex eis plurimi necarentur), fugerunt et terram exierunt predictam. Illos tamen homines, uirum uidelicet cum uxore, secum duxerunt; qui usque ad mortem in terra Tartarorum fuerunt. Interrogati uero quare habitarent sub terra, dixerunt quod uno tempore anni, cum sol oritur, tantus sonitus erat quod homines nulla ratione poterant sustinere, ut superius de Tartaris dictum est. Immo etiam tunc percutiebant in organis et timpanis et in aliis instrumentis, ut illum sonitum non audirent. Et dum Chingiscan et sui de terra illa reuerterentur, defecerunt eis uictualia et habebant maximam famem. Et tunc recentia interiora unius bestie eos contigit inuenire; que accipientes, depositis tantum stercoribus, decoxerunt, et coram Chingiscan portantes, cum suis illa comedit. Et ex hoc statutum fuit a Chingiscan, ut nec sanguis nec interiora nec aliquid de bestia quod manducari potest, exceptis stercoribus, proiciatur. Et inde in terram propriam est reuersus et ibidem leges et statuta multiplicia fecit, que Tartari inuiolabiliter obseruant; ex quibus tantum duo dicemus. Unum est quod quicumque in superbiam erectus, propria auctoritate, sine electione principum, uoluerit esse imperator, sine ulla miseratione debet occidi. Unde, ante electionem istius Cuyuccan, propter hoc unus de principibus, nepos ipsius Chingiscan, fuit occisus. Uolebat enim sine electione regnare. Aliud statutum est quod sibi subiugare debeant omnem terram, nec cum aliqua gente pacem habere debeant, nisi subdatur eis, quousque ueniat tempus interfectionis eorum. Quadraginta duobus quidem annis pugnauerunt; et ante decem et octo annis debent regnare; post hec, ut dicunt, ab alia natione, tamen nesciunt que sit illa, debent deuinci, ut uaticinatum est eis. Et illi qui euadere poterunt, ut dicunt, debent illam legem tenere quam tenent illi, qui eos bello deuincunt. Statuit etiam quod per millenarios et centenarios et decanos et tenebras, id est decem milia, debeat eorum exercitus ordinari. Multa etiam alia statuit de quibus longum est enarrare, et nos etiam ignoramus. Post hec ab ictu tonitrui est occisus, peractis suis ordinationibus et statutis. Hic autem habuit quatuor filios: unus uocabatur Occodai, secundus uocabatur Tossucan, alter uocabatur Chiaadai et nomen quarti ignoramus. Ab his quatuor omnes duces Mongalorum descenderunt. Primus, uicelicet Occodaican, hos filios habuit: primus est Cuyuc, qui nunc est imperator, Cocten et Sirenen, et si plures habuit filios ignoramus. Filii uero Tossucan: Bati, iste est ditior et potentior post imperatorem; Ordu, iste est senior omnium ducum; Siban, Bora, Berca, Tanuht; aliorum filiorum Tossucan nomina ignoramus. Filii Chiaadai sunt: Burin, Cadan; nomina aliorum filiorum eius ignoramus. Alterius autem filii Chingiscan, cuius nomen nescimus, filiorum nomina sunt hec: unus uocatur Mengu cuius mater est Seroctan; ista domina inter omnes Tartaros, excepta matre imperatoris, magis est nominata et potentior omnibus, excepto Bati; alius uocatur Bechac; alios filios habuit plures, sed eorum nomina ignoramus. Hec sunt nomina ducum: Ordu - iste fuit in Polonia et in Hungaria -, Bati, Burin, Cadan, Siban, Buyget - isti omnes fuerunt in Hungaria -, Chirpodan - iste est adhuc ultra mare contra soldanum Damasci - et alios qui sunt ultra mare. Isti alii remanserunt in terra: Mengu, Cocten, Sirenen, Hubilai, Sirenum, Sinocur, Thuatemyr, Caragai, Sibedei senex, qui dicitur inter eos miles, Bora, Berca, Moucy, Choranca, sed iste inter alios minimus est. Alii uero duces sunt plures, sed eorum nomina ignoramus. Imperator autem Tartarorum habet mirabile dominium super omnes. Nullus audet in aliqua parte morari, nisi ubi ipse assignet. Ipse autem assignat ubi maneant duces, duces uero assignant millenariis loca, millenarii centenariis, centenarii uero decanis. Insuper quicquid precipitur eis quocumque tempore, quocumque loco, siue ad bellum, siue ad mortem, siue ad uitam, sine ulla contradictione obediunt. Etiam si petit filiam uirginem uel sororem, sine contradictione dant ei. Immo singulis annis aut intermissis aliquibus annis uirgines colligit ex omnibus finibus Tartarorum, et si ipse uult sibi aliquas retinere, retinet; alias dat suis hominibus, sicut uidetur ei expedire. Nuntios quoscumque et quotcumque et ubicumque transmittit; oportet quod dent eis sine mora equos subducticios et expensas. Undecumque etiam ueniunt ei tributa uel nuntii, oportet quod equi, currus et expense similiter dentur. Sed nuntii qui ueniunt aliunde, in magna miseria sunt in uictu pariter et uestitu, quia expense eorum uiles sunt et pauce; et maxime cum ueniunt ad principes, et ibi debent moram contrahere: tunc ita parum datur decem hominibus, quod uix inde possunt uiuere duo. Nec etiam in curiis principum nec in uia datur eis comedere, nisi semel in die et satis parum. Insuper si alique sibi iniurie fiunt, conqueri de facili minime possunt; unde oportet eos illa patienter portare. Insuper multa munera tam a principibus quam ab aliis maioribus et minoribus petuntur ab eis, et si non dantur uilipendunt eos, immo quasi pro nichilo habent ipsos; et si a magnis uiris mittuntur, nolunt ab eis modicum munus habere, sed dicunt: A magno homine uenitis et tam modicum datis?. Unde accipere dedignantur, et si nuntii bene uolunt facere facta sua, oportet eos dare maiora. Iccirco magnam partem rerum, que nobis pro expensis a fidelibus erant donate, oportuit nos de necessitate in muneribus dare. Et hoc sciendum est, quod ita omnia sunt in manu imperatoris, quod nemo audet dicere hoc meum est uel illius, sed omnia sunt imperatoris, res scilicet homines et iumenta; et super hoc etiam nuper emanauit imperatoris statutum. Idem dominium habent duces per omnia super homines suos; diuisi enim sunt homines, Tartari scilicet et alii, inter duces. Nuntiis etiam ducum, quocumque eos transmittant, homines tam imperatoris quam alii omnes, equos subducticios et expensas et qui equos custodiunt et etiam nuntiis seruant, sine contradictione dare tenentur. Imperatori autem iumenta, ut habeat lac ex eis ad annum, uel ad duos uel ad tres sicut placuerit ei, tam duces quam alii, pro redditu, dare tenentur; et homines ducum idem tenentur facere dominis suis; inter eos enim nullus est liber. Et ut breuiter dicam, quicquid imperator et duces uolunt, et quantum uolunt, de rebus eorum accipiunt; de personis etiam eorum disponunt per omnia, secundum beneplacitum suum. Mortuo imperatore, ut superius dictum est, conuenerunt duces et elegerunt Occodai, filium Chingiscan predicti in imperatorem. Qui habito consilio principum eius diuisit exercitus. Bati, qui in secundo gradu attinebat eidem, misit contra terram Altisoldani et contra terram Biserminorum; hi enim Sarraceni erant, sed comanicum loquebantur. Et cum intrasset terram eorum, pugnauit cum eis et bello eos sibi subiecit. Quedam autem ciuitas, nomine Barchin, diu restitit ei; fecerant enim foueas multas in circuitu ciuitatis et operuerant illas, et quando illi ueniebant ad ciuitatem, cadebant in foueas; unde non potuerunt illam ciuitatem habere antequam predictas foueas impleuissent. Homines autem de quadam ciuitate, que uocatur Ianikint, hoc audientes exierunt obuiam eis, sponte se in manu eorum tradentes; unde ciuitate eorum non fuit destructa, sed plures eorum occiderunt et alios transtulerunt. Et acceptis spoliis ciuitatis, ipsam aliis hominibus repleuerunt, et iuerunt contra ciuitatem Ornas. Ista ciuitas erat nimium populosa; erant enim ibi Christiani plures, Gazari uidelicet et Ruteni et Alani et alii, necnon et Sarraceni; Sarracenorum tamen erat dominium ciuitatis. Hec autem ciuitas erat diuitiis multum plena; est enim posita super fluuium quemdam, qui currit per Ianikint et terram Biserminorum, qui intrat mare; unde est quasi portus, et forum maximum habebant de illa ciuitate alii Sarraceni. Et cum non possent eos aliter deuincere, preciderunt fluuium qui currebat per ciuitatem, et illam cum rebus et hominibus submerserunt. Quo facto, postea intrauerunt terram Turcorum, qui sunt pagani. Quam deuincentes, iuerunt contra Rusciam, et fecerunt magnam stragem in terra Ruscie, ciuitates et casta destruxerunt et homines occiderunt, et Kiouiam, que est metropolis Ruscie, obsederunt; et cum diu obsedissent illam ceperunt et occiderunt homines ciuitatis. Unde quando per terram illam ibamus, inueniebamus innumerabilia capita et ossa hominum mortuorum super campum iacere. Fuerat enim ciuitas ualde magna et nimium populosa, et nunc quasi in nichilum redacta est. Uix enim ducente domus sunt ibi modo, et illi homines tenentur in maxima seruitute. Inde procedentes pugnando, destruxerunt totam Rusciam. De Ruscia autem et de Comania processerunt duces predicti, et pugnauerunt contra Hungaros et Polonos, ex quibus Tartari in Polonia et in Hungaria plures interfecti fuerunt; et si non fugissent, et uiriliter restitissent Hungari, exiuissent Tartari de finibus suis, quia Tartari habuerunt talem timorem, quod omnes fugere attentabant. Sed Bati, euaginato gladio, in faciem restitit eis dicens: Nolite fugere, quia si fugitis nullus euadet, et si debemus mori moriamur omnes, quia futurum est, ut Chingiscan predixit, quod interfici debeamus; et si nunc tempus est, sustineamus. Et sic animati sunt, et remanserunt et Hungariam destruxerunt. Inde reuertentes, uenerunt in terram Morduanorum, qui sunt pagani, et eos bello uicerunt. Inde procedentes contra Byleros, id est Bulgariam Magnam, et ipsam destruxerunt omnino. Inde procedentes ad aquilonem adhuc contra Bascart, id est Hungariam Magnam, eos etiam deuicerunt. Inde egredientes, iuerunt amplius ad aquilonem, et uenerunt ad Parossitas, qui habent paruos stomachos et os paruulum, ut nobis dicebatur, nec manducant, sed decoquunt carnes; quibus decoctis, ponunt se super ollam et fumum recipiunt, et de hoc solo reficiuntur. Sed si aliquid manducant, hoc ualde modicum est. Inde procedentes, uenerunt ad Samogedos. Hi autem homines, ut dicitur, tantum de uenationibus uiuunt; tabernacula etiam et uestes habent tantummodo de pellibus bestiarum. Inde ultra procedentes, uenerunt ad quamdam terram super oceanum, ubi inuenerunt quedam monstra, ut nobis firmiter dicebatur, que per omnia formam humanam habebant, sed pedes desinebant in pedes bouinos, et humanum caput habebant, sed faciem habebant ut canis. Duo uerba loquebantur more humano et tertio latrabant ut canis, et sic, per interualla temporum, latratum interponebant, tamen ad naturam suam redibant, et sic intelligi poterat quid dicebant. Inde redierunt in Comaniam, et usque nunc quidam ex eis morantur ibidem. Chirpodan uero eodem tempore misit Occodaican cum exercitu ad meridiem contra Kergis, quos in bello deuicit. Hi autem homines sunt pagani, qui pilos in barba non habent; quorum consuetudo talis est: cum pater alicuius moritur, pre dolore quasi unam corrigiam, in signum lamenti, ab aure usque ad aurem de facie sua leuant. Quibus deuictis, ad meridiem iuit contra Armenos. Sed cum per deserta transierunt, quedam etiam monstra, ut nobis dicebatur pro certo, effigiem humanam habentia, inuenerunt, sed nonnisi unum brachium cum manu in medio pectoris et unum pedem habebant, et duo sagittabant cum uno arcu; et isti ita fortiter currebant, quod equi eos inuestigare non poterant: currebant enim saltando super illum unum pedem, et cum essent fessi taliter eundo, ibant super manum et pedem reuoluendo se quasi in circulo. Istos autem homines Isidorus ciclopedes appellauit. Et cum essent sic fessi, iterum currebant secundum modum priorem. Aliquos tamen occiderunt ex eis et, sicut nobis apud imperatoris curiam a rutenis clericis dicebatur, qui cum imperatore predicto morantur, uenerunt plures ex eis nuntii in legatione ad curiam imperatoris superius annotati, ut pacem habere possent cum eo. Inde procedentes, uenerunt in Armeniam, quam bello uicerunt, et partem Georgianie, et alia pars uenit ad mandatum eorum. Et quadraginta milia yperperorum singulis annis dederunt pro tributo et adhuc faciunt illud idem. Inde procedentes ad terram soldani de Urum, qui erat satis magnus et potens, cum quo pugnauerunt et deuicerunt. Et processerunt ultra, debellando et uincendo, usque ad terram soldani Damasci et nunc etiam terram illam optinent, et alias terras ultra illas proponunt impugnare; nec postea usque ad presentem diem in terram suam fuerunt reuersi. Alius exercitus iuit contra terram calif de Baldac, quam etiam sibi subdiderunt; et quadringenta bisantia, exceptis baldachinis et aliis muneribus, omni die dant pro tributo. Et omni anno pro calif, ut ad eos ueniat, nuntios mittunt; qui cum tributo munera magna mittit, rogans ut eum supportent. Ipse uero imperator munera accipit, et nichilominus ut ueniat mittit pro eo.
+De bello, et ordinatione acierum, et armis, et astutiis in congressione, et crudelitate captiuorum, et oppugnatione munitionum, et perfidia eorum in iis qui se reddunt eisdem.
+Dicto de imperio, dicendum est hoc modo de bello: primo de ordinatione acierum, secundo de armis, tertio de astutiis in congressione, quarto de crudelitate quam faciunt de captiuis, quinto de oppugnatione castrorum et ciuitatum, sexto de perfidia quam exercent cum iis qui se reddunt eisdem. De ordinatione acierum, hoc modo Chingiscan ordinauit, ut decem hominibus preponeretur unus, et ille secundum nos appellatur decanus; decem autem decanis preponeretur unus, qui centenarius nominatur; decem uero centenariis preponeretur unus, qui millenarius appellatur; decem millenariis preponeretur unus, et ille numerus uocatur tenebre apud eos. Cuncto uero exercitui preponuntur duo duces uel tres, ita tamen quod habeant respectum ad unum. Cum acies sunt in bello, si de decem hominibus fugit unus uel duo uel tres etiam plures, omnes occiduntur; et si omnes decem fugiunt, nisi fugiant alii centum, omnes occiduntur. Et ut breuiter dicam, nisi comuniter cedant, omnes qui fugiunt occiduntur. Item si unus uel duo aut plures audacter accedunt ad pugnam et decem alii non sequuntur, occiduntur etiam; et si unus de decem uel plures capiuntur, et alii socii sui non liberant eos, etiam occiduntur. Arma autem ista ad minus omnes debent habere: duos arcus uel tres, uel unum bonum ad minus, et tres pharetras magnas plenas sagittis, et unam securim, et funes ad machinas trahendas. Diuites autem habent gladios acutos in fine, ex una parte tantum incidentes, et aliquantulum curuos; et habent equum armatum, crura etiam tecta, galeas et lorica. Quidam loricas et etiam cooperturam equorum habent de corio, in hunc modum formatas: habent quasdam corrigias de boue uel alio animali ad latitudinem unius manus, et bituminant tres uel quattuor simul, et ligant illas corrigiolis siue cordulis; in corrigia superiori ponunt cordulas in fine, in inferiori ponunt in medio, et sic faciunt usque ad finem. Unde quando se inclinant, inferiores corrigie superiores ascendunt, et sic duplicantur super corpus uel etiam triplicantur. De coopertura equi faciunt quinque partes, ex una parte equi unam, et ex alia parte aliam, que protenduntur a cauda usque ad caput, que ligantur ad sellam, et post sellam in dorso et etiam in collo; super renes etiam aliam partem ponunt, ubi duarum partium ligature iunguntur, in qua pecia faciunt unum foramen per quod caudam exponunt; et ante pectus ponunt etiam unam; que omnes protenduntur usque ad genua uel usque ad crurum coniuncturas. Et ante frontem laminam ferream ponunt, que ex utraque parte colli partibus predictis ligatur. Lorica uero etiam quatuor habet partes: una pars protenditur a femore usque ad collum, sed est facta secundum dispositionem humani corporis, quia ante pectus est stricta et a brachiis inferius, in rotundum obuoluitur circa corpus; retro autem ad renes habent aliam peciam, que protenditur a collo usque ad aliam peciam que reuoluitur circa corpus; super humeros autem iste due pecie, anterior uidelicet et posterior, ad duas laminas ferreas, que sunt in utroque humero, fibulis conectuntur; et in utroque brachio unam habent peciam. Que ab humeris protenduntur usque ad manus, que etiam inferius sunt aperte; et in unoquoque crure unam peciam habent; que pecie omnes fibulis coniunguntur. Galea autem est superius ferrea uel de chalybe, sed illud quod protegit in circuitu collum et gulam de corio est; et omnes iste pecie de corio sunt formate, secundum modum superius annotatum. Quidam autem omnia illa, que superius diximus, habent de ferro in hunc modum formata: unam laminam tenuem ad latitudinem unius digiti faciunt et ad longitudinem palme unius, et in hunc modum faciunt laminas multas; et in unaquaque lamina octo foramina paruula faciunt, et interius tres corrigias strictas et fortes ponunt; et laminas unam super aliam ponunt quasi ascendendo per gradus, et ligant laminas predictas ad corrigias tenuibus corrigiolis, quas mittunt per foramina superius annotata, et in superiori parte consuunt corrigiolam unam, ut lamine predicte bene et firmiter cohereant simul; et faciunt ex laminis quasi corrigiam unam, et postea ligant per pecias, per omnia, sicut superius dictum est; et ista faciunt tam ad equorum quam ad hominum armaturas, et faciunt ita illa lucere quod potest homo faciem suam in eis uidere. Aliqui eorum lanceas habent, et in collo ferri lancee habent unum uncum, cum quo detrahunt hominem de sella si possunt. Longitudo sagittarum suarum est duorum pedum et unius palme et duorum digitorum. Et quia diuersi sunt pedes, mensuram pedis geometrici ponimus: duo grana hordei pollicis transuersio est, sexdecim pollices transuersi faciunt unum geometricum pedem. Ferramenta sagittarum sunt acutissima, et ex utraque parte incidentia quasi gladius biceps, et semper portant limas iuxta pharetram ad acuendum sagittas. Ferramenta predicta caudam habent acutam ad longitudinem digiti, quam imponunt in lignum. Scutum habent de uiminibus uel de uirgulis factum, sed non credimus quod portant nisi ad castra et ad custodiam imperatoris et principum, sed hoc tantum de nocte. Sagittas etiam alias habent ad sagittandum aues et bestias et homines inermes, ad trium digitorum latitudinem; sagittas autem alias habent diuersimodas ad aues et bestias sagittandas. Cum ad bellum procedere uolunt, precursores premittunt, qui nichil secum portant preter filtra sua et equos et arma. Isti nichil rapiunt, domos non comburunt, bestias non occidunt, sed tantum homines uulnerant et mortificant et, si non possunt aliud, mittunt in fugam. Multo libentius tamen occidunt quam fugant. Post istos sequitur exercitus, qui cuncta que inuenit accipit; et homines etiam, si inueniri possunt, capiunt uel occidunt. Nichilominus tamen principes exercitus ex omni parte mittunt predones post hoc ad inueniendum homines et iumenta, qui ualde sagaces sunt ad querendum. Quando autem ad flumina perueniunt, hoc modo transeunt illa, etiam si sunt magna. Maiores unum rotundum et leue corium habent, in quo in summitate per circuitum crebas faciunt ansas, in quibus funem imponunt et stringunt, ita quod in circuitu faciunt quemdam uentrem quem replent uestibus et aliis rebus, et fortissime ad inuicem comprimunt; post hec in medio ponunt sellas et alias res duriores. Homines etiam in medio sedent, et ligant ad caudam equi nauem hanc taliter preparatam. Et unum hominem, qui equum regat, faciunt pariter cum equo ante natare; uel habent aliquando duos remos et cum illis remigant ultra aquam, et sic transeunt flumen. Equos uero pellunt in aquam, et unus homo iuxta unum equum quem regit natat, et alii equi omnes illum sequuntur; et sic transeunt aquas et flumina magna. Alii uero pauperiores unam bursam habent de corio bene consutam (unusquisque tenetur habere), in qua bursa uel in quo sacco, uestes et omnes res suas imponunt, et in summitate saccum fortissime ligant, et suspendunt ad caudam equi et transeunt, ut superius dictum est. Sciendum est quod quando uident hostes, tunc uadunt ad eos, et unusquisque iacit tres sagittas uel quatuor contra aduersarios suos; et si uident quod eos superare non possunt, retro regrediuntur ad suos. Et hoc faciunt in fraudem, ut aduersarii eos sequantur ad loca ubi insidias parauerunt. Et si eorum inimici sequuntur ipsos ad predictas insidias, circumdant eos et sic uulnerant et occidunt. Item si uident quod magnus exercitus sit contra eos, aliquando diuertunt ab eo per unam dietam uel per duas, et aliam partem terre inuadunt et expoliant et interficiunt homines et terram destruunt et deuastant. Et si uident etiam quod hoc facere non possint, cedunt retro ad decem uel ad duodecim dietas aliquando, et morantur in loco tuto, quousque aduersariorum exercitus separetur, et tunc furtim ueniunt et depopulant totam terram. In bellis enim astutissimi sunt, quia iam per quadraginta annos et amplius cum aliis gentibus dimicarunt. Cum autem uolunt ad pugnam accedere, omnes acies ordinant sicut debent pugnare. Duces siue principes exercitus bellum non intrant, sed stant a longe contra inimicorum exercitum, et iuxta se habent pueros in equis et mulieres et equos; et faciunt aliquando imagines hominum et ponunt super equos. Hec ideo faciunt ut multitudo bellantium magna esse credatur. Contra faciem inimicorum unam aciem captiuorum et aliarum gentium, qui sunt inter eos, transmittunt et forsitan aliqui Tartari uadunt cum eis. Alias acies fortiorum hominum mittunt a dextris et a sinistris, ut non uideantur ab aduersariis suis, et sic circumdant aduersarios et colligunt in medium, et pugnare incipiunt ex omni parte. Et cum sint aliquando pauci, putantur ab aduersariis, qui circumdati sunt, esse multi, et maxime cum uideant illos qui sunt cum duce uel principe exercitus pueros et mulieres et equos et homines ficticios, ut dictum est supra, quos credunt esse pugnatores, et per hoc terrentur et confunduntur. Et si forte aduersarii bene pugnant, faciunt eis uiam ut fugiant; et statim cum fugere incipiunt et ab inuicem separari, insequuntur eos, et plures tunc occidunt in fuga quam mortificare possint in bello. Sciendum est tamen quod, si aliud possunt, non libenter congrediuntur, sed homines et equos sagittis uulnerant et occidunt. Et cum iam homines et equi sunt debilitati sagittis, tunc congrediuntur cum eis. Munitiones in hunc modum expugnant. Si est talis munitio, ipsam circumdant, immo aliquando sepiunt, ut nullus possit ingredi uel exire. Et pugnant fortissime machinis et sagittis, et nec die nec nocte cessant a prelio, ut illi qui sunt in munitionibus non quiescant; ipsi tamen Tartari quiescunt, quia acies diuidunt et una succedit alteri in pugna, ut non nimium fatigentur. Et si eam taliter habere non possunt, grecum prohiciunt ignem; immo solent aliquando accipere aruinam hominum quos occidunt, et liquefactam proiciunt super domos. Et ubicumque uenit ignis super pinguedinem illam, quasi inextinguibiliter ardet. Extingui tamen potest, ut dicitur, cum uino uel ceruisia superfusa. Et si super carnem ceciderit, confricatione palme manus potest extingui. Et si ita non preualent, et ciuitas illa uel castrum habeat flumen, obstruunt illud, uel faciunt alium alueum et submergunt illam munitionem si possunt. Si autem non possunt, suffodiunt illam, et sub terra armati in ipsam ingrediuntur. Et cum iam intrauerint, una pars ignem imponit ut comburatur, et alia pars cum illius munitionis hominibus pugnat. Si autem nec sic illam uincere possunt, castrum uel munitionem suam faciunt contra illam, ut ab inimicorum iaculis non grauentur; et contra illam multo tempore iacent, nisi forte exterius adiutorium habeat exercitus qui pugnet cum eis et ui remoueat ipsos. Sed cum iacent ante munitionem, blande eis loquuntur et multa eis promittunt, ad hoc ut se eorum manibus tradant. Et si illi se eis reddiderint dicunt: Exite ut secundum morem nostrum uos numeremus. Et cum illi ad eos exeunt, querunt qui sunt artifices inter eos et illos reseruant; alios autem, exceptis illis quos uolunt habere pro seruis, cum securi occidunt. Et si aliquibus aliis parcunt, ut dictum est, nobilibus et honestis hominibus nunquam parcunt. Et si forte aliquo casu contingente reseruant aliquos nobiles, nec prece nec pretio ultra de captiuitate possunt exire. In bellis autem quoscumque capiunt occidunt, nisi forte uelint aliquos reseruare, ut habeant eos pro seruis. Occidendos autem diuidunt per centenarios, ut cum bipenni interficiantur ab eis; ipsi uero post hec diuidunt per captiuos, et unicuique seruo ad interficiendum dant decem aut plures aut pauciores secundum quod maioribus placet.
+Quomodo faciunt cum hominibus pacem, et de terrarum nominibus quas subiugauerunt, et de terris que eis uiriliter restiterunt, et de tirannide quam exercent in hominibus suis.
+Descripto quomodo pugnant, dicendum est de terris quas eorum dominio subiugarunt, de quo isto modo scribemus: primo dicemus quomodo faciunt cum hominibus pacem, secundo de terrarum nominibus quas subdiderunt, tertio de terris que eis uiriliter restiterunt, quarto de tirannide quam exercent in eos. Sciendum est quod cum nullis hominibus faciunt pacem nisi subdantur eis, quia, ut dictum est supra, a Chingiscan habent mandatum et cunctas, si possunt, sibi subiciant nationes. Et hec sunt illa que petunt ab eis: ut uadant in exercitu cum eis contra omnem hominem quando placet, et ut dent decimam de omnibus, tam de hominibus quam de rebus. Computant enim decem pueros et unum accipiunt, et de puellis faciunt iilud idem, quos in terram ipsorum deducunt et tenent eos pro seruis; reliquos numerant et ordinant secundum morem eorum. Sed quando plene dominium habent super eos, si aliquid promiserunt eis, nichil obseruant, sed quascumque congrue, possunt, occasiones inueniunt contra eos. Nam cum essemus in Ruscia, missus fuit unus sarracenus ex parte Cuyuccan, ut dicebatur, et Bati; et ille prefectus a quolibet homine qui habebat tres pueros unum accipiebat, ut postea nobis dicebatur; et quicumque uiri non habebant uxores, illos deducebat; et faciebat de mulieribus etiam illud idem, que uiros legitimos non habebant. Pauperes etiam, qui mendicando suum uictum querebant, simiiiter deportabat. Reliquos autem, secundum eorum cosuetudinem, numerauit, precipiens ut unusquisque, tam paruus quam magnus, etiam infans unius diei, siue pauper esset siue diues, tale tributum preberet: ut scilicet daret unam peliem albi ursi et unum nigrum castorem et unum nigrum zabulum et unam nigram pellem cuiusdam animalis, quod in terra latibulum habet, cuius nomen in latinum transferre nescimus (Poloni autem et Ruteni illam bestiam appellant dochori), et unam nigram pellem uulpinam. Et quicumque ista non dat, inter Tartaros debet duci et in eorum redigi seruitutem. Mittunt etiam pro principibus terrarum, ut ad eos ueniant sine mora. Et cum uenerint, ibi debitum honorem nullum recipiunt, sed habentur ut alie uiles persone, et oportet ut eis munera magna presentent tam ducibus quam uxoribus eorum et officialibus millenariis et centenariis; immo omnes generaliter, et ipsi etiam serui, ab eis cum magna importunitate munera petunt, et non solum ab ipsis, sed etiam a nuntiis eorum cum mittuntur ad ipsos. Aliquibus etiam inueniunt occasiones ut eos occidant, sicut de Michaele et aliis dictum est; aliquos uero, ut alliciant alios, permittunt redire; alios etiam potionibus perimunt uel ueneno. Eorum enim intentio est ut ipsi soli dominentur in terra. Iccirco querunt occasiones contra nobiles ut eos occidant. Ab illis uero quos redire permittunt, petunt eorum filios aut fratres, quos ulterius nunquam dimittunt, sicut actum est de filio Ierozlai et de quodam alio duce Alanorum et aliis pluribus. Et si moritur pater uel frater sine herede, filium uel fratrem nunquam dimittunt, immo illius principatum totaliter accipiunt sibi, sicut de quodam duce Solangorum uidimus esse factum. Bascakos siue prefectos suos ponunt in terris illorum quos redire permittunt, quibus oportet ut ad nutum tam duces quam alii debeant obedire. Et si homines alicuius ciuitatis uel terre non faciunt quod uolunt, isti bascaki opponunt eis quod sint Tartaris infideles, et sic ciuitatem illam uel terram destruunt et homines qui sunt in ea occidunt per manum ualidam Tartarorum, qui ex mandato principis illius cui obedit terra illa ueniunt, eis nescientibus, et subito irruunt super eos; sicut nuper contigit, cum adhuc in terra Tartarorum essemus, de quadam ciuitate quam ipsimet de Rutenis in terra fecerant Comanorum. Et non solum princeps Tartarorum, qui terram usurpauit, uel prefectus ipsius, sed quicumque Tartarus nobilis per ciuitatem siue terram illam transit quasi dominatur eidem, et maxime qui maior est apud eos. Insuper aurum et argentum et alia que uolunt, et quando libet, et quantum placet, absque ulla contradictione petunt et accipiunt. Insuper si sunt aliqua placita inter illos principes qui reddiderunt se ipsis, oportet ut ad imperatorem Tartarorum uadant ad placitandum, sicut nuper contigit de duobus filiis regis Georgianie. Unus enim erat legitimus et alter de adulterio natus, qui uocabatur Dauid; legitimus autem Melic nominabatur. Filio autem adultere, terre partem reliquerat pater; alius uero qui iunior erat, ueniebat una cum matre ad Tartarorum imperatorem, pro eo quod Dauid predictus ad ipsum iter arripuerat ueniendi. Mater alterius scilicet Melic, regina uidelicet Georgianie, per quam maritus regnum tenebat, quoniam regnum illud per feminas tenebatur, mortua fuit in uia. Illi autem cum uenerunt dederunt maxima munera, et maxime legitimus filius qui repetebat terram quam reliquerat pater filio suo Dauid, cum non deberet habere quia adultere filius erat; ille uero respondebat: Licet sim filius concubine, peto tamen ut fiat michi iustitia secundum consuetudinem Tartarorum, qui nullam differentiam faciunt inter filios legitime ac ancille. Unde fuit data sententia contra filium legitimum, ut illi Dauid, qui maior erat, subesset et terram haberet quiete ac pacifice quam dederat ei pater. Et sic donaria que dederat, et causam quam contra fratrem suum Dauid habuerat, amisit. Ab illis etiam nationibus, que longe sunt ab eis et sunt coniuncte aliis nationibus, quas aliquo modo timent, que non sunt eis subiecte, tributum accipiunt, et quasi misericorditer agunt cum eis, ut non adducant exercitum super eos, uel etiam ut alii non terreantur se tradere ipsis; sicut factum est de Obesis siue Georgianis, a quibus quinquaginta uel quadraginta milia yperperorum siue bisantium accipiunt pro tributo. Alias adhuc eos in pace esse permittunt; tamen, secundum quod intelleximus ab eis, rebellare proponunt. Terrarum nomina quas uicerunt sunt hec: Kytai, Naimani, Solangi, Karakytai siue nigri Kytai, Canana, Tumat, Uoyrat, Karaniti, Huyur, Sumoal, Merkiti, Mecriti, Sarihuyur, Bascart id est Magna Hungaria, Kergis, Cosmir, Sarraceni, Bisermini, Turcomani, Byleri id est Magna Bulgaria, Corola, Comuchi, Burithabet, Parossiti, Cassi, Alani siue Assi, Obesi siue Georgiani, Nestoriani, Armeni, Kangit, Comani, Brutachi, qui sunt Iudei, Mordui, Torci, Gazari, Samogedi, Perses, Tati, India Minor siue Ethiopia, Circassi, Ruteni, Baldac, Sarti. Alie terre sunt plures, sed earum nomina ignoramus. Uidimus etiam uiros et mulieres fere de omnibus terris superius nominatis. Hec autem sunt nomina terrarum que eis uiriliter restiterunt, nec sunt adhuc subdite eis: India Magna, Mangia, quedam pars Alanorum, quedam pars Kytaorum, Saxi. Quamdam enim ciuitatem Saxorum predictorum, ut nobis dicebatur ibidem, obsederunt et debellare temptauerunt. At ipsi fecerunt machinas contra machinas eorum, et Tartarorum machinas omnes fregerunt; nec ciuitati appropinquare poterant ad pugnam propter machinas et balistas; tandem unam uiam sub terra fecerunt, et prosilierunt in ciuitatem, et alii temptabant incendere ciuitatem, et alii pugnabant. Homines autem ciuitatis unam partem ad extinguendum ignem posuerunt, et alia pars fortiter pugnabat cum iis qui intrauerant ciuitatem, et multos occiderunt ex eis, alios uulnerauerunt, compellentes eos ad suos redire. Ac ipsi, uidentes quod nichil possent eis facere et quod multi homines morerentur, recesserunt ab eis. In terra Sarracenorum et aliorum, qui quasi sunt inter eos domini, accipiunt omnes artifices meliores et in omnibus operibus suis ponunt. Alii autem artifices dant eis de opere suo tributum; segetes omnes condunt in horreis dominorum suorum, dimittunt tamen eis semina, et quantum ipsis competenter sufficit pro expensis; aliis autem unicuique unum pondus de pane satis modicum dant in die, et nichil aliud nisi ter in septimana modicum quid de carnibus eis prebent; et illis tantum hoc artificibus faciunt qui in ciuitatibus commorantur. Insuper quando dominis placet, cum uxoribus et filiis iuuenes omnes accipiunt, et post se cum omnibus famulis suis faciunt ire, qui de cetero sunt de numero Tartarorum, immo potius de numero captiuorum, quia, etsi inter ipsos sunt numerati, non tamen habentur in reuerentia sicut Tartari, sed habentur pro seruis, et ad omnia pericula ut alii captiui mittuntur. Ipsi enim in bellis sunt primi, et etiam si debet palus uel aqua periculosa transiri, eos oportet primo uadum templare. Ipsos etiam est necesse operari omnia que sunt facienda. Ipsi etiam si in aliquo offendunt uel non obediunt ad nutum, ut asini uerberantur. Et ut breuiter dicam, modicum quid manducant et modicum bibunt et pessime induuntur, nisi forte aliquid possint lucrari ut aurifabri et alii artifices boni. Sed aliqui tam malos dominos habent quod nichil eis dimittunt, nec habent tempus, pre multitudine operum dominorum, ut sibi aliquid operentur, nisi furentur si tempus, quando forsan debent quiescere uel dormire, et hoc si uxores uel propriam stationem permittuntur habere. Alii autem qui tenentur in domo pro seruis, omni miseria sunt repleti. Uidimus enim eos ire in bracis pelliceis sepissime et toto corpore nudos in maximo solis ardore, et in hyeme patiuntur maximum frigus; uidimus etiam aliquos pedicas et digitos manuum de magno frigore perdidisse; audiuimus etiam aliquos esse mortuos, uel etiam de magno algore quasi in omnibus membris inutiles esse factos.
+Quomodo bello Tartaris occurratur, et quid attendunt, et de armis et ordinatione acierum, et quomodo occurratur eorum astutiis in pugna, et munitione castrorum et ciuitatum, et quid faciendum est de captiuis.
+Dicto de terris que obediunt eis, supponendum est quomodo bello occurratur eisdem, quod uidetur nobis hoc modo dicendum: primo quidem scribendum est quid intendunt, secundo de armis et ordinatione acierum, tertio quomodo occurratur eorum astutiis in congressione, quarto de munitione castrorum et ciuitatum, quinto quid faciendum est de captiuis. Intentio Tartarorum est sibi subicere totum mundum si possunt, et de hoc a Chingiscan habent mandatum, sicut superius dictum est. Iccirco eorum imperator sic in litteris suis scribit: Dei fortitudo, omnium hominum imperator, et in superscriptione sigilli sui est hoc: Deus in celo et Cuyuccan super terram, Dei fortitudo, omnium hominum imperatoris sigillum. Et ideo cum nullis hominibus faciunt pacem, ut dictum est, nisi forte se in manibus eorum tradant. Et quia, excepta christianitate, nulla est terra in orbe quam ipsi non teneant, iccirco ad pugnam se preparant contra nos. Unde nouerint uniuersi quod, nobis existentibus in terra Tartarorum, in solemni curia, que iam ex pluribus annis indicta erat, fuimus, ubi elegerunt Cuyuc in imperatorem in presentia nostra, qui in lingua eorum dicitur Can. Qui Cuyuccan predictus erexit cum omnibus principibus uexillum contra Ecclesiam Dei et romanum Imperium, et contra omnia regna Christianorum et populos Occidentis, nisi forsan facerent ea que mandat domino pape et potentioribus ac omnibus Christianorum populis Occidentis. Quod nulla ratione faciendum est, nobis uidetur: tum propter nimiam seruitutem etiam intollerabilem que est hactenus inaudita, quam uidimus oculis nostris, in quam redigunt omnes gentes sibi subiectas; tum propterea quia in eis nulla est fides, nec aliqua gens potest confidere in uerbis eorum, quia quicquid promittunt non obseruant, quando uident tempora sibi fauere; et subdoli sunt in omnibus factis et promissis eorum; intendunt etiam delere omnes principes, omnes nobiles, omnes milites et honestos uiros de terra, ut superius dictum est, et hoc faciunt sub dolo et artificiose in subditos suos; tum quia indignum est ut christiani subdantur eisdem, propter abominationes eorum, et quia in nichilum redigitur cultus Dei, et anime pereunt, et corpora ultra quam credi possit multimode affliguntur: in principio quidem sunt blandi, sed postea ut scorpio cruciant et affligunt; tum quia pauciores sunt numero, et corpore debiliores quam populi christiani. In predicta autem curia sunt bellatores et principes exercitus assignati. De decem hominibus mittunt tres cum famulis eorum, de omni terra potestatis eorum. Unus exercitus debet intrare per Hungariam, secundus per Poloniam, ut nobis dicebatur. Uenient autem pugnaturi continue decem et octo annis: tempus est eis assignatum procedendi. In martio preterito exercitum inuenimus indictum per omnes Tartaros per quos transiuimus ad terram Ruscie. Uenient autem in tribus uel in quatuor annis usque in Comaniam. De Comania autem insultum facient in terras superius annotatas: ignoramus tamen utrum incontinenti post tertiam hyemem ueniant, uel ad tempus adhuc exspectent, ut melius uenire possint ex improuiso. Hec omnia firma sunt et uera, nisi Dominus aliquod impedimentum pro sua gratia faciat eis, sicut fecit quando uenerunt in Hungariam et Poloniam. Debebant enim procedere pugnando triginta annis, sed interfectus fuit tunc imperator eorum ueneno, et propter hoc quieuerunt a preliis usque nunc. Sed modo, quia positus est imperator de nouo, iterum ad pugnam se incipiunt preparare. Sciendum quod imperator proprio ore dixit quod uellet mittere exercitum in Liuoniam et Prusciam. Et quoniam intendit omnem terram delere uel in seruitutem redigere, - que seruitus est quasi intollerabilis nostre genti, ut superius dictum est -, occurrendum igitur est eis bello. Et si una prouincia non uult alteri opem ferre, terra illa de lebitur contra quam pugnant, et cum illis hominibus quos capiunt pugnabunt contra aliam terram, et in acie erunt primi. Si male pugnant occidentur ab eis; si autem bene, ipsos cum promissis et adulationibus tenent, et etiam, ut ab eis non fugiant, promittunt eos facere dominos magnos. Sed post hec, quando securi possunt esse de ipsis ut non recedant, faciunt eos infelicissimos seruos; ac de mulieribus, quas uolunt pro seruitiis et concubinis tenere, faciunt illud idem. Et ita cum hominibus deuicte prouincie destruunt aliam terram. Nec est aliqua prouincia que per se possit eis resistere, sicut nobis uidetur, nisi Deus uelit pugnare pro ipsis, quia de omni terra potestatis eorum, ut superius dictum est, homines congregantur ad bellum. Unde si christiani se ipsos et suam terram et christianitatem uolunt seruare, oportet quod in unum conueniant reges, principes et barones et terrarum rectores, et mittant de communi consilio homines contra eos ad pugnam, antequam ipsi incipiant per terram diffundi; quoniam, postquam incipiunt spergi per terram, nullus congrue auxilium alteri potest prebere, quoniam ipsi cateruatim undique homines querunt ac occidunt. Et si se claudunt in castris, ponunt tria uel quatuor milia hominum aut plures circa castrum uel ciuitatem qui obsideant eam; et ipsi nichilominus diffunduntur per terram homines occidentes. Quicumque autem uolunt pugnare cum eis, hec arma debent habere: arcus bonos et fortes balistas quas multum timent intendit omnem terram delere uel in seruitutem redigere, - que seruitus est quasi intollerabilis nostre genti, ut superius dictum est -, occurrendum igitur est eis bello. Et si una prouincia non uult alteri opem ferre, terra illa de lebitur contra quam pugnant, et cum illis hominibus quos capiunt pugnabunt contra aliam terram, et in acie erunt primi. Si male pugnant occidentur ab eis; si autem bene, ipsos cum promissis et adulationibus tenent, et etiam, ut ab eis non fugiant, promittunt eos facere dominos magnos. Sed post hec, quando securi possunt esse de ipsis ut non recedant, faciunt eos infelicissimos seruos; ac de mulieribus, quas uolunt pro seruitiis et concubinis tenere, faciunt illud idem. Et ita cum hominibus deuicte prouincie destruunt aliam terram. Nec est aliqua prouincia que per se possit eis resistere, sicut nobis uidetur, nisi Deus uelit pugnare pro ipsis, quia de omni terra potestatis eorum, ut superius dictum est, homines congregantur ad bellum. Unde si christiani se ipsos et suam terram et christianitatem uolunt seruare, oportet quod in unum conueniant reges, principes et barones et terrarum rectores, et mittant de communi consilio homines contra eos ad pugnam, antequam ipsi incipiant per terram diffundi; quoniam, postquam incipiunt spergi per terram, nullus congrue auxilium alteri potest prebere, quoniam ipsi cateruatim undique homines querunt ac occidunt. Et si se claudunt in castris, ponunt tria uel quatuor milia hominum aut plures circa castrum uel ciuitatem qui obsideant eam; et ipsi nichilominus diffunduntur per terram homines occidentes. Quicumque autem uolunt pugnare cum eis, hec arma debent habere: arcus bonos et fortes balistas quas multum timent et sagittas sufficientes et bonum dolabrum de bono ferro uel securim cum longo manubrio; ferramenta sagittarum de arcu uel de balista debent, ut Tartari, quando sunt calida temperari in aqua cum sale mixta, ut fortia sint ad penetrandum arma eorum; gladios etiam lances cum unco, qui ualent ad detrahendum eos de sella, quia de ipsa facillime cadunt; ac cutellos, loricas duplicatas, quia illas de facili eorum sagitte non penetrant; et galeam et arma et alia ad protegendum corpus et equum ab armis et sagittis eorum. Et si aliqui non sint ita bene armati, ut diximus, debent ire post alios ut faciunt Tartari, et trahere contra eos arcubus uel balistis. Nec deberent parcere pecunie quando comparant arma, ut possint animas et corpora et libertatem et res alias obseruare. Acies deberent ordinare ut ipsi, per millenarios ac centenarios, decanos et duces exercitus. Qui duces nequaquam prelium debent intrare, sicut non intrant duces eorum, sed debent de exercitu uidere et ordinare. Legem etiam ponere debent ut simul incedant ad bellum siue alias, sunt ordinati. Et quicumque reliquerit alium siue ad bellum procedentem siue pugnantem, uel quicumque fugerit, nisi communiter cedant, grauiter debet puniri; quia tunc pars bellantium sequitur fugientes et sagittis eos occidunt, et pars cum iis qui remanent pugnat, et sic confunduntur ac occiduntur remanentes ac fugientes. Et similiter quicumque fuerit conuersus ad predam collectam, antequam omnino sit exercitus contrariorum deuictus, maxima pena debet multari; talis enim apud Tartaros sine ulla miseratione occiditur. Locus ad prelium est eligendus, si fieri potest, ut campus sit planus, et ut possint undique uidere. Et debent habere, si possunt, siluam magnam a tergo uel a latere, ita tamen quod non possunt intrare inter ipsos et siluam. Nec debent omnes conuenire in unum, sed facere acies multas et diuisas ab inuicem, non tamen nimis distantes. Et contra illos qui primo ueniunt, debent unam aciem mittere que eis occurrat; et si Tartari simulant fugam, non multum uadant post eos, nisi forte quantum possunt uidere, ne forte ipsos ad paratas insidias trahant, sicut ferre solent. Et alia sit parata ad iuuandum ipsam aciem si fuerit oportunum. Insuper habeant speculatores ex omni parte, ut uideant quando ueniunt alie acies Tartarorum retro a dextris et a sinistris; et semper debent mittere aciem contra aciem que eis occurrat. Ipsi enim semper nituntur concludere aduersarios suos in medio; unde magnam cautelam debent habere, ne hoc facere possint, quia sic exercitus facillime debellatur. Acies autem debent hoc cauere, ne diu currant post eos propter insidias quas solent parare; plus enim fraudulentia quam fortitudine pugnant. Duces exercitus semper esse debent parati ad mittendum adiutorium si necessarium est, illis qui sunt in pugna; et propter hoc etiam debent uitare nimium cursum post eos, ne forte fatigentur equi eorum; quoniam nostri multitudinem equorum non habem. Sed Tartari illum equum quem equitant uno die, illum non ascendunt in tribus uel in quatuor diebus post hoc; unde non curant si fatigentur equi, propter multitudinem equorum quam habent. Et si Tartari cedunt, non tamen nostri deberent recedere uel ab inuicem separari, quia simulando faciunt hoc, ut exercitus diuidatur, ut post hoc libere ingrediantur et destruant omnem terram. Debent etiam cauere, ne faciant nimias expensas ut solent, ne propter penuriam redire cogantur et dent Tartaris uiam ut ipsos et alios occidant et destruant totam terram, et propter eorum superfluitatem nomen Domini blasphemetur. Sed hoc debent facere diligenter ut, si contingat aliquos pugnatores redire, alii loco eorum succedant. Duces etiam nostri debent die noctuque facere exercitum custodire, ne repente et subito irruant super eos, quia Tartari, ut demones, multas excogitant artes nocendi; immo tam de nocte quam de die semper debent esse parati, neque exspoliati debent iacere, nec delitiose ad mensam sedere, ut imparati non ualeant inueniri, quia Tartari uigilant semper ut uideant quomodo possint nocere. Homines uero terre qui Tartaros expectant uel super se timent uenire, occultas foueas debent habere, in quibus tam segetes quam alia reponere debent, propter duo: ut uidelicet Tartari non possint illa habere et ut, si eis Dominus propitius fuerit, ualeant ea postea inuenire. Eis fugientibus de terra, debent fenum et stramina comburere uel fortiter occultare, ut equi Tartarorum minus inueniant ad comedendum. Ciuitates autem et castra si uolunt munire uideant prius qualia sint in situ: situs enim talis debet esse castrorum, quod machinis et sagittis expugnari non possint, et aquam habeant sufficientem et ligna et, si fieri potest, quod introitus et exitus eorum tolli non possit, et quod habeant homines sufficientes qui possint uicissim pugnare. Et debent uigilare diligenter ne aliqua astutia possint Tartari castrum furari. Expensas ad multos annos debent habere sufficientes; custodiant tamen diligenter expensas et illas in mensura manducent, qui nesciunt quanto tempore ipsos in castris oporteat esse inclusos; quia quando ipsi incipiunt, multis annis obsident unum castrum, sicut fit hodierna die in terra Alanorum de quodam monte quem, ut credimus, iam obsederunt per duodecim annos; qui uiriliter restiterunt et multos Tartaros et nobiles occiderunt. Alia autem castra et ciuitates, que talem situm non habent, debent fortiter uallari foueis profundis muratis et muris bene paratis; et arcus et sagittas sufficientes et lapides ac fundas debent habere. Et debent diligenter cauere quod non permittant Tartaros ponere machinas suas, sed suis machinis debent eos repellere. Et si forte aliquo ingenio uel aliqua arte Tartari erigant machinas suas debent eas destruere machinis suis si possint; balistis etiam et fundis et machinis debent resistere ut ciuitati non appropinquent. Alias etiam debent esse parati, ut superius dictum est. De castris etiam et ciuitatibus, que sunt in fluminibus posite, debent diligenter uidere ne possint submergi. Sed ad hoc sciendum est quod Tartari plus diligunt quod homines se in ciuitatibus et castris claudant, quam quod pugnent cum eis in campo. Dicunt enim illos suos esse porcellos in ara conclusos, unde ponunt custodes, ut superius dictum est. Si autem aliqui Tartari de equis suis in bello proiciantur, statim sunt capiendi, quia cum sunt in terra, fortier sagittant et equos ac homines uulnerant et occidunt. Et si seruarentur, tales possunt esse quod haberetur per eos quasi perpetuo pax, aut pecunia magna daretur pro eis, quoniam se ad inuicem diligunt satis. Tunc quando capiuntur, si debent seruari, ne fugiant, diligens custodia est habenda. Sed quomodo Tartari cognoscantur, superius dictum est, ubi de forma eorum est expressum. Sunt et alie multe gentes cum eis, que per formam superius annotatam possunt ab ipsis cognosci. Est autem hoc sciendum quod multi in exercitu sunt cum eis qui, si uiderent tempus et haberent fiduciam quod nostri non occiderent eos, ex omni parte exercitus, sicut ipsimet nobis dixerunt, pugnarent cum ipsis, et peiora mala facerent eis quam alii qui sunt eorum aduersarii manifesti. Hec autem, que superius scripta sunt, ut illi qui uiderunt et audierunt, tantum diximus referendo, non ut instruamus discretos qui, per exercitium pugne, bellorum nouerunt astutias; credimus enim quod nulla meliora et utiliora cogitabunt et facient illi qui ad hoc prudentes sunt et instructi; poterunt attamen, per illa que superius dicta sunt, habere de eis occasionem et materiam cogitandi; scriptum est enim: Audiens sapiens sapientior erit et intelligens gubernacula possidebit.
+De prouinciis et situ earum per quas transiuimus, et de curia imperatoris Tartarorum et principum eius, et de testibus qui nos inuenerunt ibidem.
+Dicto quomodo bello occuratur eisdem, ultimo dicemus de uia quam fecimus, et de situ terrarum per quas transiuimus, et ordinatione curie imperatoris et principum eius, et testibus qui in terra Tartarorum nos inuenerunt. Cum iam proposuissemus, ut dictum est prius alias, ad Tartaros proficisci, ad regem peruenimus Boemorum. Requisito consilio eius, cum esset nobis familiaris dominus ab antiquo, que uia esset nobis melior ad eundum, respondit quod esset melius, prout ei uidebatur, ire per Poloniam et Rusciam. Habebat enim consanguineos in Polonia, quorum adiutorio Rusciam intrare possemus; et datis litteris suis et bono conductu, iter arripuimus ut per Poloniam transiremus; fecit etiam nobis expensas dari per terras et ciuitates eius, quousque ad ducem Slesie Boleslaum ueniremus, nepotem ipsius, qui nobis etiam erat familiaris et notus. Ipse etiam dedit nobis litteras suas et conductum securum et expensas per uillas et ciuitates, usquequo ueniremus ad Lanciscie ducem Conradum. Quo tempore, nobis gratia Dei fauente, uenerat ibi dominus Uasilico dux Ruscie, a quo intelleximus de facto plenius Tartarorum. Miserat enim ibi nuntios suos, qui ad ipsum et fratrem suum Danielem redierant, portantes securitatem de transeundo ad Bati domino Danieli; qui dixit nobis quod si nos uellemus ire ad ipsos, oporteret nos habere munera magna ad dandum eis, quia illa cum importunitate maxima requirebant; et si non debantur, sicut etiam uerum est, non poterat nuntius cum eis congrue facta sua facere, immo etiam quasi pro nichilo reputatur. Nos autem nolentes quod negotium domini pape et Ecclesie propter hoc impediretur, de hoc quod datum nobis fuerat causa elemosine ne deficeremus ad subsidium uie nostre, emi fecimus quasdam castorum pelles et quorumdam etiam aliorum animalium. Dux Conradus et ducissa Cracouie et quidam milites et episcopus Cracouie, hoc scientes, plures etiam huiusmodi nobis pelles donarunt. Dux etiam Conradus et filius eius et dux Cracouie et episcopus et barones Cracouie rogauerunt multum attente ducem Uasiliconem predictum, ut nos ad transeundum ad Tartaros iuuaret in quantum posset; qui respondit quod faceret hoc libenter. Unde nos secum duxit in terram suam; et cum detinuisset nos aliquot dies in expensis suis, ut aliquantulum quiesceremus, et fecisset nobis uenire episcopos suos de nostro rogatu, legimus eis litteras domini pape, in quibus monebat eos quod deberent redire ad Ecclesie unitatem sancte matris. Nos etiam monuimus eos et etiam induximus, in quantum potuimus, tam ducem quam episcopos et alios omnes qui conuenerant ad illud idem. Sed quia eodem tempore quo dux predictus in Poloniam uenit, frater eius dux Daniel iuerat ad Bati et presens non erat, finaliter respondere non potuerunt, sed ad plenariam responsionem oportebat suum reditum expectare. Post hec dux predictus usque in Kiouiam nobiscum unum seruientem transmisit; nichilominus tamen ibamus semper sub periculo capitis propter Luthuanos, qui sepe insultum faciebant occulte quantum poterant super terram Ruscie, et maxime in locis illis per que debebamus transire. Et quia maior pars hominum Ruscie a Tartaris fuit occisa uel in captiuitatem deducta, iccirco eis resistere potenter minime possent; a Rutenis tamen per seruientem predictum eramus securi. Unde, gratia Dei fauente et ab inimicis crucis Christi nos eripiente, peruenimus in Kiouiam, que metropolis est Ruscie. Et cum peruenissemus illuc, habuimus de uia nostra consilium cum millenario et aliis nobilibus qui erant ibidem. Qui responderunt nobis quod si duceremus in Tartariam equos illos quos habebamus, cum niues essent magne et nescirent fodere erbam sub niue, sicut equi Tartarorum, nec inueniri posset aliquid aliud ad manducandum pro ipsis, cum Tartari nec stramina nec fenum nec pabulum habeant, morerentur omnes. Unde nos, habito consilio, decreuimus cum duobus pueris qui custodirent illos dimittere ipsos ibidem. Quare oportuit nos millenario munera dare, ut ipsum haberemus propitium ad dandum nobis equos subducticios et conductum. Antequam tamen in Kiouiam ueniremus, in Daniloue usque ad mortem fuimus infirmati; nichilominus tamen in uehiculo, in magno frigore, per niuem fecimus nos trahi, ne domini pape et christianitatis posset negotium impediri. Dispositis ergo omnibus istis negotiis in Kiouia, secundo die post festum purificationis Domine nostre, cum equis millenarii et conductu de Kiouia iter arripuimus ad illas barbaras nationes. Peruenimus ad quamdam uillam, que erat immediate sub Tartaris, que Canoue appellatur. Prefectus autem uille nobis dedit equos et conductum usque ad aliam uillam, in qua erat quidam alanus prefectus, qui uocabatur Micheas, qui omni malitia et nequitia erat plenus. Ipse enim miserat contra nos in Kiouiam quosdam satellites suos, mendaciter qui nobis dicerent, ex parte Corenze, quod si essemus nuntii, ueniremus ad ipsum. Et hoc ideo faciebat, quamuis non esset uerum, ut posset a nobis munera extorquere. Cum autem perueniremus ad ipsum, reddidit se ualde difficilem nobis, et nisi munera promisissemus eidem, nullo modo conducere nos uolebat. Nos autem uidentes quod aliter ultra procedere non poteramus, promisimus ei aliqua donaria dare; et cum daremus ei ea que nobis uidebantur, nolebat recipere, nisi plura daremus eidem. Unde oportuit nos addere secundum uoluntatem ipsius; et quedam nobis subdole et furtiue et malitiose subtraxit. Post hec recessimus secunda feria quinquagesime cum ipso, et duxit nos usque ad primam custodiam Tartarorum. Et cum in prima sexta feria post diem cinerum hospitaremur, dum sol accederet ad occasum, Tartari super nos armati horribiliter irruerunt, querentes quales homines essemus. Et cum respondissemus quod nuntii essemus domini pape, quibusdam cibariis a nobis acceptis, continuo discesserunt. Mane facto surgentes, cum aliquantulum processissemus, nobis maiores eorum qui erant in custodia occurrerunt, interrogantes quare ueniremus ad eos quod negotium haberemus. Quibus respondimus quod eramus nuntii domini pape, qui Christianorum dominus erat et pater, qui nos idcirco mittebat, tam ad regem quam ad principes et Tartaros omnes, quia placebat eidem quod Christiani omnes Tartarorum essent amici, et pacem haberent cum eis; insuper quod desiderabat quod essent magni apud Deum in celo. Iccirco monebat eos, tam per nos quam per litteras suas, dominus papa quod Christiani efficerentur et fidem reciperent Dei et domini nostri Iesu Christi, quia aliter saluari non possent; mandabat preterea quod mirabatur de tanta occisione hominum, et maxime Christianorum et potissime Hungarorum, Morauorum, Polonorum qui sunt ei subditi, que per Tartaros facta est, cum eos in nullo lesissent nec ledere attemptassent; et quia dominus Deus erat grauiter offensus super hoc, monebat eos quod de cetero cauerent a talibus et penitentiam agerent de commissis. Adhuc diximus quod dominus papa rogabat quod rescriberent ei quid de cetero facere uellent, et que sit eorum intentio, et quod de omnibus supradictis eidem per suas litteras responderent. Auditis causis et intellectis superius annotatis, dixerunt quod super ista uerba uellent consulere et subducticios equos usque ad Corenzam et ducatum prebere, et statim munera petiuerunt, et quod fecimus: oportebat enim nos de necessitate facere uirtutem. Datis ergo muneribus, et subducticiis equis acceptis, de quibus ipsi descenderant, cum eorum ducatu ad Corenzam arripuimus iter eundi. Ipsi tamen uelociter equitantem, cum iis uerbis que dixeramus eisdem, ad ducem predictum unum nuntium premiserunt. Dux autem iste dominus est omnium qui sunt in custodia positi contra omnes homines occidentis, ne forte subito et improuise irruant super eos. Iste dux habet sub se, ut audiuimus, sex milia hominum armatorum. Cum autem peruenissemus ad ipsum, fecit longe a se nobis ponere stationes, et misit ad nos seruos suos procuratores, qui quererent a nobis cum quo eidem inclinare uellemus, hoc est dicere: Que uultis ei munera dare?. Nos respondimus quod dominus papa aliqua munera non mittebat, quia non erat certus quod ad eum peruenire possemus. Insuper iueramus per loca ualde periculosa, propter Luthuanorum timorem, qui frequenter discurrunt per uias a Polonia usque fere ad Tartaros, per quas transitum feceramus. Uerumtamen de iis que habemus ad uictum nostrum de gratia Dei et domini nostri pape, sicut poterimus, honorabimus eum. Et cum plura dedissemus eidem, non sufficerunt ei, nisi per interpositas personas peteret plura, promittens quod faceret nos duci honeste, si admitteremus petitionem ipsius; quod oportebat nos facere, si uolebamus uiuere et mandatum domini pape congrue ducere ad effectum. Acceptis muneribus, duxerunt nos ad ordam siue ad tentorium ipsius et fuimus instructi ut inclinaremus ter cum genu sinistro ante ostium stationis, et caueremus attente ne pedem super limen ostii poneremus; quod fecimus diligenter, quia sententia mortis est super illos qui scienter limen stationis ducis alicuius conculcant. Postquam intrauimus, oportuit nos, coram duce et aliis maioribus omnibus qui specialiter erant ad hoc aduocati, dicere flexis genibus ea que superius dixeramus. Obtulimus ei etiam litteras domini pape. Sed quia noster interpres, quem de Kiouia dato pretio duxeramus, non erat sufficiens ut per eum littere possent interpretari, nec ad hoc aliquis alius idoneus habebatur, iccirco non potuerunt interpretari. Quo facto, equi nobis dati fuerunt et tres tartari, duo qui erant decani et alius erat homo Bati, qui nos ducerent cum magna festinatione ad ducem predictum. Iste autem Bati est potentior, excepto imperatore cui obedire tenetur, pre cunctis principibus Tartarorum. Secunda autem feria, que est post primam dominicam quadragesime, arripuimus iter ad ipsum; et equitando quantum equi poterant ire trotando, quia habebamus equos recentes fere omni die ter uel quater et equitabamus de mane usque ad noctem, immo de nocte sepissime, ante quartam feriam maioris ebdomade ad ipsum non potuimus peruenire. Iuimus autem per totam terram Comanorum, que tota est plana, et habet quatuor flumina magna: primum Neper appellatur, iuxta quod ex parte Ruscie ambulabat Corenza, et ex parte altera, per illa campestria, Mouci, qui maior est quam Corenza; secundum Don, super quod ambulat quidam princeps, qui habet sororem Bati in uxorem, qui Carbon appellatur; tertium Uolga, istud flumen est ualde magnum, super quod uadit Bati; quartum Iaec appellatur, super quod millenarii duo, unus ex una parte fluminis et alter ex altera parte, uadunt. Omnes isti in hyeme ad mare descendunt, et in estate super ripam eorumdem fluminum ascendunt ad montes. Mare autem istud est Mare Magnum, de quo exit Brachium Sancti Georgii quod Constantinopolim uadit. Super Neper autem fuimus per glaciem multis diebus. Ista flumina sunt magna, piscibus multum plena et maxime Uolga. Que flumina intrant mare Grecie, quod dicitur Mare Magnum, super cuius maris litora satis periculose per glaciem in pluribus iocis iuimus multis diebus; congelatur enim circa litora bene ad tres leucas interius. Sed antequam ad Bati ueniremus, duo ex nostris Tartaris processerunt ad indicandum ei omnia uerba que apud Corenzam dixeramus. Cum autem perueniremus ad Bati, in terre finibus Comanorum, fuimus bene positi per unam leucam longe a stationibus suis. Quando autem debebamus duci ad curiam eius, fuit nobis dictum quod debebamus inter duos ignes transire, quod nos aliqua ratione facere nolebamus. Sed dixerunt nobis: Secure ite, quia pro nulla causa facimus uos inter istos duos ignes transire, nisi propter hoc quod si uos aliquod malum cogitatis domino nostro, uel si forte uenenum portatis, ignis auferat omne malum. Quibus respondimus: Propter hoc transibimus, ne de tali re nos reddamus suspectos. Et cum peruenissemus ad ordam, fuimus interrogati a procuratore suo qui Eldegai uocatur, cum quo uellemus inclinare, id est que uellemus ei munera dare. Cui respondimus ut prius Corenze dixeramus, scilicet quod dominus Papa non miserat munera, sed nos de iis que habebamus, de gratia Dei et domini nostri Pape pro expensis, ipsum, sicut poteramus, uolebamus honorare. Datis muneribus et acceptis, interrogauit nos procurator ipsius, qui Eldegai appellatur, causam aduentus nostri. Cui diximus easdem causas quas Corenze superius dixeramus. Auditis causis, introduxit nos in stationem, facta prius inclinatione et audita admonitione de limine, ut dictum est. Intrantes autem, flexis genibus diximus uerba nostra; dictis uerbis, litteras obtulimus, et rogauimus ut darentur nobis interpretes qui litteras ualerent transferre; qui in die parasceue nobis dati fuerunt; et diligenter transtulimus eas cum ipsis in littera rutenica, sarracenica et lingua Tartarorum. Que interpretatio fuit Bati presentata, quam legit et notauit attente. Tandem ad nostram reducti fuimus stationem, sed nulla cibaria nobis dederunt, nisi una uice aliquantulum milii in una scutella, quando uenimus in prima nocte. Iste autem Bati satis se magnifice tenet, habens ostiarios et omnes officiales sicut et imperator eorum. Sedet etiam in eminentiori loco, quasi in trono, cum una de uxoribus suis; alii autem, tam fratres quam filii sui et etiam alii maiores, sedent inferius in medio super bancum; alii uero homines post eos in terra, sed uiri a dextris et femine a sinistris. Tentoria autem de panno lineo habet magna et satis pulchra, que regis Hungarie fuerunt. Nec aliquis extraneus ad tentorium audet accedere, preter familiam, nisi uocatus, quantumcumque sit magnus et potens, nisi forsan sciatur quod sit uoluntas ipsius. Nos autem, dicta causa, sedimus a sinistris, et sic faciunt omnes nuntii in eundo; sed in redeundo ab imperatore, ponebamur semper a dextris. In medio prope ostium stationis ponitur mensa, super quam ponitur potus in aureis et argenteis uasis. Nec unquam bibit Bati nec aliquis principes Tartarorum, maxime cum in publico sunt, nisi cantetur uel citarizetur eidem. Et cum equitat, semper portatur solinum uel tentoriolum super caput eius in hasta, et sic faciunt cuncti maiores principes Tartarorum, et etiam uxores eorum. Predictus etiam Bati hominibus suis est satis benignus, timetur tamen ualde ab eis; sed crudelissimus est in pugna, sagax est multum et etiam astutissimus in bello, quia longo tempore iam pugnauit. In die autem sabbati sancti uocati fuimus ad stationem, et exiuit ad nos procurator Bati predictus dicens, ex parte eius, quod iremus ad imperatorem Cuyuc. In terram ipsorum retentis quibusdam ex nostris sub hac specie quod uellent eos remittere ad dominum papam. quibus litteras dedimus de omnibus factis, quas referrent eidem; sed cum rediissent usque ad Mouci, ibidem retenti fuerunt usque ad reditum nostrum. Nos autem, in die Resurrectionis Domini, dicto officio et facta qualicumque comestione, cum duobus Tartaris qui nobis apud Corenzam erant assignati, recessimus cum multis lacrimis, nescientes utrum ad mortem uel ad uitam iremus. Eramus tamen ita infirmi quod poteramus uix equitare. In tota illa quadragesima fuit cibus noster milium cum aqua et sale tantum, et in aliis diebus ieiuniorum similiter, nec habebamus aliquid bibere preter niuem in caldario liquefactam. Comania uero habet ab aquilone, immediate post Rusciam Morduinos, Byleros, id est magnam Bulgariam, Bascartos, id est magnam Hungariam; post Bascartos, Parossitas et Samogedos; post Samogedos, illos qui dicuntur habere faciem caninam, in oceani litoribus in desertis. A meridie autem habet Alanos, Circassos, Gazaros, Greciam, Constantinopolim, et terram Hiberorum, Tatos, Brutachios qui dicuntur esse iudei, hi caput radunt, et terram Siccorum, et Georgianorum, et Armenorum, et terram Turcorum. Ab occidente habet Hungariam et Rusciam. Terra predicta maxima est et longa. Iuimus autem per eam fortissime equitando, quoniam habebamus omni die equos recentes, quinquies in die aut septies, non quando per deserta ibamus, ut superius dictum est, et tunc accipiebamus equos meliores et fortiores, qui possent continuum sustinere laborem, ab initio quadragesime usque ad octo dies post Pascha. Istos autem Comanos Tartari occiderunt; quidam etiam a facie ipsorum fugerunt, et alii sunt in eorum seruitutem redacti; plurimi tamen ex eis qui fugerunt, reuertuntur ad ipsos. Post hoc, terram intrauimus Kangitarum, que magnam penuriam in locis plurimis habet aquarum, in qua propter penuriam aque homines pauci morantur. Unde homines Ierozlai ducis Ruscie, qui in terram Tartarorum ibant ad ipsum, fuerunt propter sitim plures mortui in illo deserto. In qua terra et etiam in Comania, multa inuenimus capita et ossa hominum mortuorum iacere tamquam sterquilinium super terram; per quam terram iuimus ab octo diebus post Pascha usque fere ad Ascensionem Domini nostri. Isti homines erant pagani, et tam Comani quam Kangite non laborabant, sed tantum de animalibus uiuebant, nec edificabant domos sed in tabernaculis habitabant. Istos etiam Tartari deleuerunt et habitant in terra ipsorum, et illi qui remanserunt redacti sunt in seruitutem eorum. De terra Kangitarum intrauimus terram Biserminorum. Isti homines linguam comanicam loquebantur et adhuc loquuntur, sed legem sarracenicam tenent. In hac terra inuenimus urbes innumeras subuersas et castra diruta et uillas multas desertas. In hac terra est quidam fluuius magnus, cuius nomen ignoramus, super quem est ciuitas quedam que uocatur Ianikint, et alia que uocatur Barchin, et alia que uocatur Ornas, et alie plures, quarum nomina ignoramus. Hec terra habebat dominum qui dicebatur Altisoldan, qui destructus est a Tartaris cum omni progenie sua, cuius nomen proprium ignoramus. Terra autem habet montes maximos; a meridie autem habet Hierusalem, Baldac et totam terram Sarracenorum; in finibus illis propinquis morantur duces Burin et Cadan, qui sunt fratres carnales; ab aquilone partem terre nigrorum Kytaorum et oceanum habet; in illa moratur Siban, qui est frater Bati. Per quam iuimus a festo Ascensionis fere ad octo dies ante festum beati Iohannis Baptiste. Deinde terram nigrorum Kytaorum fuimus ingressi, in qua tantum de nouo unam ciuitatem edificauerunt, que Emil appellatur, ubi imperator domum edificauit, in qua uocati fuimus ad bibendum. Et ille qui erat ex parte imperatoris ibidem, fecit plaudere coram nobis maiores ciuitatis et etiam duos filios eius. Inde exeuntes inuenimus quoddam mare, non multum magnum, cuius nomen, quia non interrogauimus, ignoramus. In litore autem illius maris est quidam mons paruus in quo est quoddam foramen, ut dicitur, unde in hyeme exeunt tam magne tempestates uentorum, quod homines uix et cum magno periculo possunt transire. In estate ibi semper auditur sonitus uentorum sed tenuiter de foramine exit, sicut nobis incole referebant. Per litora illius maris iuimus per plures dies. Quod mare plures insulas habet; et illud dimisimus a sinistris. Terra autem hec abundat fluminibus multis, non magnis tamen; in ripis fluminum ex utraque parte sunt silue, sed in latitudine parum habent. In terra illa habitat Ordu qui est senior frater Bati, immo est omnium ducum Tartarorum antiquior; et est orda siue curia patris ipsius, in qua est una de uxoribus eius que ipsam regit. Consuetudo enim est apud Tartaros quod principium et maiorum curie non delentur, sed semper ordinantur alique mulieres que ipsas regant, et eis partes denariorum dantur, sicut dominus earum dare solebat. Post hec uenimus ad primam ordam imperatoris, in qua erat una de uxoribus suis; et quia nondum uideramus imperatorem, noluerunt nos uocare nec intromittere ad ordam ipsius, sed fecerunt nobis in tentorio nostro secundum Tartaros ualde bene seruiri et, ut quiesceremus, nos per unam diem retinuerunt ibidem. Inde procedentes in uigilia beati Petri, terram intrauimus Naimanorum, qui sunt pagani. In die autem apostolorum Petri et Pauli cecidit ibidem magna nix, et habuimus maximum frigus. Hec autem terra supra modum est montuosa et frigida et de planitie ibi modicum inuenitur (et iste due nationes non laborant, sed sicut Tartari in tentoriis habitabant, quas etiam ipsi deleuerunt) per quam iuimus multis diebus. Deinde terram intrauimus Mongalorum, quos nos Tartaros appellamus. Per quam terram, sicut credimus, iuimus per tres septimanas fortiter equitando, et in die beate Marie Magdalene uenimus ad Cuyuc, qui nunc est imperator. Per omnem istam uiam ualde uenimus festinanter, quia preceptum erat Tartaris nostris ut cito nos ducerent ad curiam solemnem, iam ex pluribus annis indictam propter electionem imperatoris, ut mature uenire possemus. Iccirco surgebamus de mane et ibamus usque ad noctem sine comestione, et sepius ueniebamus tam tarde quod non comedebamus in sero, sed illud quod debebamus manducare in uespere dabatur nobis in mane. Et quantumcumque poterant equi trotare ibamus: equis enim nullo modo parcebatur, quia in die sepius habebamus equos recentes; et illi qui lassi erant redibant, ut superius dictum est, et sic absque ulla intermissione equitabamus uelociter. Quando autem peruenimus, Cuyuc fecit nobis dari tentorium et expensas, quales Tartari solent dare; nobis tamen melius quam aliis nuntiis faciebant. Ad ipsum tamen uocati non fuimus, pro eo quod adhuc electus non erat, nec se de imperio intromittebat. Interpretationem tamen litterarum domini pape et uerba que dixeramus a Bati predicto erant ei mandata. Et cum stetissemus per quinque uel sex dies ibidem, ad matrem suam nos transmisit, ubi curia solemnis adunabatur. Et cum peruenissemus ibidem, iam extensum erat tentorium magnum, quod erat de alba purpura preparatum, et nostro iudicio erat tam grande quod plus quam duo milia hominum poterant esse sub illo. Et in circuitu erat factum ligneum tabulatum, quod uariis imaginibus erat depictum. In secundo uel tertio die iuimus illuc cum Tartaris, qui nobis erant ad custodiam assignati, et ibi conuenerunt omnes duces, et unusquisque cum hominibus suis equitabat per colles et planitiem in circuitu. In prima die omnes albis purpuris fuerunt uestiti in secunda rubeis, et tunc uenit Cuyuc ad tentorium illud, tertia die omnes in blaueis purpuris, quarta die in optimis baldachinis. In tabulato illo iuxta tentorium erant due porte maiores, per unam solus imperator debebat intrare, et ad illam nulla erat custodia quamuis esset aperta, quia per illam nullus audebat ingredi uel exire; per aliam omnes qui admittebantur intrabant, et ad illam erant custodes cum gladiis, arcubus et sagittis; et si aliquis appropinquabat tentorio ultra terminos qui positi erant, si capiebatur uerberabatur, si fugiebat sagittabatur, tamen sine ferro erat sagitta. Equi erant longe quantum bis, ut credimus, poterat sagittare. Duces undique cum pluribus ex hominibus suis ibant armati, sed nulli, nisi essent decem, usque ad equos poterant ire, immo grauiter percutiebantur qui ambulare aliter attemptabant. Et multi erant qui in frenis pectoralibus, sellis et postellis, iudicio nostro, auri circa uiginti marchas habebant. Et sic duces infra tentorium colloquebantur et, ut credimus, de electione tractabant. Alius autem uniuersus populus longe extra tabulatum erat predictum. Et ita fere usque ad meridiem morabantur, et tunc incipiebant lac bibere iumentinum, et usque ad uesperas tantum bibebant, quod mirabile uisu erat. Nos autem uocauerunt interius et dederunt nobis ceruisiam, quia lac iumentinum minime habebamus; et hoc fecerunt nobis pro magno honore. Sed tantum compellebant nos ad bibendum, quod sustinere propter dissuetudinem nullo modo poteramus; unde ostendimus eis quod nos grauabat, et ideo nos compellere dimiserunt. Foris autem erat dux Ierozlaus de Susdal Ruscie et duces plures Kytaorum et Solangorum, duo quoque filii regis Georgianie, nuntius calif de Baldac qui erat soldanus, et plus quam decem alii soldani Sarracenorum, ut credimus et ut a procuratoribus nobis dicebatur. Erant enim ibi plus quam quatuor milia nuntiorum inter illos qui portabant tributa et illos qui munera deferebant, et soldanos et duces alios qui ueniebant ad tradendum se ipsos, et illos pro quibus ipsi miserant, et illos qui erant terrarum prefecti. Hi omnes simul ponebantur extra tabulatum, et eis simul bibere prebebatur; nobis autem et duci Ierozlao semper dabant locum superiorem, quando exterius eramus cum ipsis. Putamus, si bene meminimus, quod ibi fuimus bene per quatuor septimanas; et credimus quod ibi fuit electio celebrata, non tamen publicata fuit ibidem: et propter hoc maxime credebatur quod ibi semper, quando Cuyuc de tentorio exibat, cantabatur eidem et cum quibusdam uirgis pulchris, que in summitate lanam habebant coccineam, inclinabant ei, quod nulli alii duci fiebat, quousque exterius morabatur. Hec autem sira orda nominatur ab eis. Inde exeuntes, equitauimus ad alium locum, omnes unanimiter, per tres aut quatuor leucas, ubi erat in quadam pulchra planitie, iuxta quemdam riuum inter montes, aliud tentorium preparatum, quod apud ipsos orda aurea appellatur, ubi Cuyuc debebat poni in sede in die Assumptionis Domine nostre; sed propter grandinem que cecidit, de qua dictum est supra, fuit dilatum. Tentorium autem illud erat positum in columnis, que aureis laminis erant tecte, et clauis aureis cum aliis lignis erant affixe et de baldachino erat tectum superius et interius parietum, sed exterius alii erant panni. Ibi fuimus usque ad festum beati Bartholomei, in quo conuenit maxima multitudo. Et contra meridiem uersis uultibus stabant, et quidam erant qui ad iactum lapidis longe erant ab aliis, et semper procedebant longius et longius facientes orationes, flectendo genua contra meridiem. Nos autem, utrum facerent incantationes uel flecterent genua deo uel alteri nescientes, genuflexones facere nolebamus. Et cum diu ita fecissent, reuersi sunt ad tentorium, et posuerunt Cuyuc in sede imperiali, et flexerunt duces genua coram eo et, post hoc, uniuersus populus, exceptis nobis qui non eramus eis subiecti. Deinde bibere inceperunt et, ut moris eorum est, usque ad uesperas continue potauerunt. Post hec uenerunt carnes cocte in curribus sine sale, et inter quatuor uel quinque unum membrum dederunt. Interius autem dederunt carnes et brodium cum sale pro salsa, et sic cunctis diebus quando conuiuia faciebant. In loco illo fuimus coram imperatore uocati, et cum Cingai protonotarius scripsisset nomina nostra et illorum a quibus eramus missi et ducis Solangorum et aliorum, alta uoce clamauit, recitans illa coram imperatore et ducibus uniuersis. Quo facto, flexit unusquisque nostrum genu sinistrum quater et monuerunt nos ne limen inferius tangeremus. Et cum nos pro cutellis diligentissime quesiuissent et nullatenus inuenirent, intrauimus ostium a parte orientali, quoniam ab occidente nullus, nisi imperator solus, audet intrare, uel etiam dux si tentorium eius est; minores autem de talibus non multum curant. Et istud fuit primum quod in presentia eius suam intrauimus stationem, postquam factus fuit imperator. Ibidem etiam omnes nuntios recepit, sed tentorium suum paucissimi intrauerunt. Ibi etiam tanta donaria a nuntiis fuerunt data, in serico, in samitis, purpuris et baldachinis et cingulis sericis cum auro preparatis, pellibus nobilibus et aliis donariis, quod mirabile erat uidere. Ibi etiam quoddam soliolum siue tentoriolum, quod portatur super caput imperatoris, fuit presentatum eidem, quod totum erat preparatum cum gemmis. Ibi etiam quidam prefectus unius prouincie duxit ei camelos multos, tectos cum baldachinis, et selle erant posite super eos cum quibusdam instrumentis, in quibus homines interius sedere ualebant (et sicut credimus fuerunt quadraginta uel quinquaginta), et equos multos et mulos phaleratos siue armatos, quosdam de corio, quosdam de ferro. Et nos etiam si uellemus dare donaria fuimus requisiti, sed iam consumpseramus omnia fere, quod ei dare minime habebamus. Ibidem longe a stationibus super montem erant positi plus quam quingenti currus, qui omnes auro et argento et sericis uestibus erant pleni, qui cuncti inter imperatorem et duces diuisi fuerunt. Et singuili duces partes suas diuiserunt inter homines suos, tamen sicut placuit eis. Inde recedentes, uenimus ad alium locum, ubi erat positum unum tentorium mirabile, totum de purpura ruffa, quod dederunt Kytai; ibi etiam interius introducti fuimus. Et semper quando intrabamus, dabatur nobis bibere ceruisia uel uinum; prebebantur etiam nobis carnes cocte, si uolebamus habere. Solariulum unum de tabulis erat alte preparatum, ubi tronus imperatoris erat positus. Tronus autem erat de ebore, mirabiliter sculptus. Ibi etiam erat aurum et lapides pretiosi, si bene meminimus, et margarite. Et per gradus ascendebatur illud quod rotundum erat parte posteriori. Banci etiam erant positi in circuitu sedis, ubi domine sedebant in scamnis a parte sinistra, a dextris autem nemo sedebat superius, sed duces sedebant in bancis inferius, in medio, et alii sedebant post eos. Et omni die ueniebat multitudo maxima dominarum. Ista tria tentoria, de quibus superius diximus, erant ualde magna. Alia autem tentoria habebant sue uxores de filtro albo, que satis erant magna et pulchra. Ibidem diuisi fuerunt ab inuicem imperator et mater eius: et mater imperatoris iuit in unam partem et imperator in aliam, ad iudicia facienda. Capta enim erat amita imperatoris istius que ueneno interfecerat patrem eius, tempore eo quo exercitus eorum in Hungaria fuit, unde propter hoc exercitus, qui erat in predictis partibus, retrocessit; de qua cum aliis pluribus fuit factum iudicium, et fuerunt occisi. Eodem tempore mortuus fuit Ierozlaus, dux magnus in quadam parte Ruscie que Susdal nominatur. Hic modo fuit uocatus ad matrem imperatoris, que dedit ei manducare et bibere, quasi pro honore de manu ipsius; et reuersus est ad hospitium, incontinenti est infirmatus, et fuit mortuus post septem dies, et totum corpus eius miro modo factum est glaucum. Quare credebatur ab omnibus quod potionatus esset ibidem, ut suam terram libere et plenarie possiderent. Et ad hoc est argumentum quod incontinenti, nescientibus hominibus suis qui erant ibi, imperator misit nuntium festinanter in Rusciam ad Alexandrum filium eius ut ueniret ad ipsum, quia uellet ei terram patris donare; qui ire uoluit, sed remansit. Et medio tempore dabat litteras ut ipse ueniret et terram patris sui haberet. Credebatur tamen ab omnibus quod eum occideret si ueniret, uel etiam perpetuo captiuaret. Quo mortuo, duxerunt nos Tartari nostri ad imperatorem, si bene memores fuimus de tempore; et cum audiuisset imperator per Tartaros nostros quod uenissemus ad eum, iussit nos redire ad matrem, pro eo quod uolebat secundo die erigere uexillum contra omnem terram occidentis, sicut nobis ab illis qui sciebant firmiter dicebatur, ut superius dictum est; uolebat enim quod nos nesciremus. Et cum reuersi fuimus, stetimus paucis diebus, et iterum fuimus reuersi ad ipsum, cum quo stetimus bene per mensem, in tanta fame et siti, quod uix poteramus uiuere, quia expense que dabantur pro quatuor uix uni sufficiebant; nec inuenire poteramus aliquid ad emendum, quia forum erat nimis remotum. Et nisi Dominus preparasset nobis quemdam rutenum qui uocabatur Cosmas, qui erat aurifaber imperatoris satis dilectus, qui nos in aliquo sustentauit, ut credimus, mortui fuissemus, uel nisi Dominus in aliquo alio nos iuuasset. Hic autem ostendit nobis tronum imperatoris, quod ipse fecerat, antequam poneretur in sede, et sigillum eius quod fabricauerat ipse, et etiam nobis dixit superscriptionem eiusdem sigilli, et etiam alia multa secreta que nobis erant necessaria ad sciendum. Inuenimus etiam in curia imperatoris predicti qui cum ducibus aliis uenerant: Rutenos plures, Hungaros, et scientes latinum et gallicum, et clericos rutenos et alios qui fuerant cum eis, aliqui triginta annis, in bellis et aliis factis et sciebant omnia facta eorum, quia sciebant linguam et cum eis assidue morabantur, aliqui uiginti, aliqui decem, aliqui plus, aliqui minus, a quibus poteramus perscrutari omnia. Et ipsi nobis uoluntarie et aliquando sine interrogatione, quia sciebant nostram uoluntatem, omnia referebant. Post hec misit imperator pro nobis dici per Cingai protonotarium suum, quod nostra uerba et negotia scriberemus et daremus eidem: quod et fecimus, et scripsimus ei omnia uerba que apud Bati antea dixeramus, sicut superius dictum est. Et transactis pluribus diebus, fecit nos iterum uocari, et dixit nobis per Kadac procuratorem totius imperii, coram Bala et Cingai protonotariis et allis scriptoribus multis, quod omnia uerba diceremus; quod fecimus uoluptarie et libenter. Interpres autem noster fuit, tam ista uice quam alia, Temer miles Ierozlai, presente clerico qui erat cum eo, et etiam alio clerico qui erat cum imperatore; et interrogauit nos tunc temporis si erant apud dominum papam, qui intelligerent litteram Rutenorum uei Sarracenorum aut etiam Tartarorum; cui respondimus quod nec rutenam nec tartaricam nec sarracenam litteram habebamus, uerumtamen Sarraceni erant in terra, sed a domino papa erant remoti. Diximus tamen quod nobis uidebatur expedire quod scriberent in tartarico et nobis interpretarentur, et nos scriberemus in nostra littera diligenter, et portaremus tam litteram quam interpretationem ad dominum papam. Et tunc recesserunt a nobis ad imperatorem. In die autem beati Martini iterum fuimus uocati, et uenerunt ad nos Kadac, Cingai et Bala et scriptores predicti, et nobis litteram de uerbo ad uerbum interpretati fuerunt. Et cum scripsissemus in latino, faciebant sibi per singulas orationes interpretari, uolentes scire si nos in uerbo aliquo erraremus. Et cum ambe littere fuerunt scripte, fecerunt nos legere semel et secundo, ne forte minus aliquod haberemus, et dixerunt nobis: Uidete quod omnia bene intelligatis, quia non expediret quod non intelligeretis omnia, quoniam debetis ad tam remotas prouincias proficisci. Et cum respondissemus: Intelligimus omnia bene, litteras in sarracenico rescripserunt, ut posset aliquis inueniri in partibus istis qui legeret eas si dominus papa uellet. Mos est imperatoris Tartarorum ut nunquam extraneo nisi per interpositam personam loquatur, quantumcumque sit magnus, sed audit et respondet per interpositam personam, ut dictum est. Quandocumque tamen negotium coram Kadac proponunt, uel audiunt responsionem imperatoris, illi qui sunt sub eo stant flexis genibus usque ad finem uerborum, quantumcumque sint magni. Non potest, nec etiam est consuetudo, quod aliquis loquatur aliquid supra aliquam rem, postquam ab imperatore est diffinitum. Imperator autem predictus sicut habet procuratorem et protonotarios et scriptores, sic habet omnes officiales in negotiis tam publicis quam priuatis, exceptis aduocatis, quia sine strepitu iudiciorum, secundum arbitrium imperatoris, omnia fiunt. Alii etiam principes Tartorum de iis que ad eos pertinent faciunt illud idem. Iste autem imperator potest esse quadraginta uel quadragintaquinque annorum aut plus, mediocris est stature, prudens est ualde, et astutus nimium et multum seriosus, et grauis in moribus; nec unquam uidet homo eum de facili ridere uel facere aliquam leuitatem, sicut nobis christiani dicebant qui assidue morantur cum eo. Dicebant etiam nobis christiani qui erant de familia eius quod credebant firmiter quod deberet fieri christianus, et de hoc habent signum apertum, quoniam ipse tenet clericos christianos et dat eis expensas; christianorum etiam capellam semper habet ante maius tentorium eius, et cantant publice et aperte, et pulsant ad horas secundum morem Grecorum, ut alii christiani, quantacumque sit ibi multitudo Tartarorum uel etiam hominum aliorum; quod non faciunt alii duces. Proposuit imperator mittere nobiscum nuntios suos, sicut nobis Tartari nostri dixerunt, qui nobiscum uenire debebant. Uolebant tamen, ut credimus, quod nos hoc peteremus ab eo, quia ad hoc unus de Tartaris nostris, qui senior erat, nos monuit ad petendum. Sed quoniam ut uenirent nobis bonum non uidebatur, respondimus ei quod nostrum non erat petere, sed si ipse imperator de sua uoluntate mitteret eos, nos uellemus eos ducere secure, Domino adiuuante. Nobis autem, propter plures causas, ut uenirent expedire non uidebatur. Prima est quod timuimus ne, uisis dissentionibus ac guerris que sunt inter nos, magis contra nos animarentur ad ueniendum. Secunda causa fuit quia pauorem habebamus quod terre exploratores esse deberent. Tertia causa fuit quia uerebamur ne interficerentur, quoniam gentes nostre pro magna parte arrogantes sunt et superbe: quando seruientes, qui erant nobiscum, ex rogatu cardinalis qui est legatus Alemannie, in habitu tartarico ibant ad ipsum, fere a Teutonicis lapidati fuerunt in uia et coacti sunt deponere habitum illum; consuetudo enim est Tartarorum nunquam facere pacem cum hominibus illis qui nuntios eorum occidunt, quin de ipsis sumant uindictam. Quarta causa est quia pauebamus quod ui deberent nobis auferri, sicut de quodam principe Sarracenorum, qui adhuc est in captiuitate nisi mortuus sit, aliquando factum fuit. Quinta causa est quia de aduentu eorum nulla erat utilitas, cum nullum haberent mandatum aliud uel protestatem, nisi quod afferre litteras imperatoris ad dominum papam et ad alios principes quas adhuc non habebamus; et malum credebamus quod inde posset contingere. Iccirco nobis non placuit quod uenirent. Tertia die post hec, scilicet in festo beati Britii, dederunt nobis licentiam et litteram imperatoris sigillo signatam, mittentes non ad matrem imperatoris, que dedit unicuique nostrum unum pelliceum uulpinum, quod habebat de foris pilos et intus erat cum sindaco subductum, et purpuram unam, de quibus Tartari nostri furati sunt unum passum de unaquaque, et de illa que dabatur seruienti sunt meliorem medietatem furati. Quod nos non latuit, sed noluimus inde facere uerba. Tunc arripuimus iter ad reuertendum, et uenimus per totam hyemem, iacentes sepius in desertis in niue, nisi quando poteramus nobis cum pede facere locum ubi non erant arbores sed planus campus; et sepe inueniebamus nos totos coopertos de niue, quando uentus ipsam pellebat. Et sic uenimus ad Ascensionem Domini ad Bati, cui diximus quod responderet domino pape; qui respondit quod nollet aliquid demandare, nisi quod scripserat imperator; dixit tamen quod diceremus domino pape et aliis maioribus omnino que scripserat imperator diligenter. Et datis nobis litteris de conductu, recessimus ab eo, et uenimus usque ad Mouci in sabbato infra octauam Pentecostes, ubi erant nostri socii et seruientes, qui erant retenti, quos ad nos reduci fecimus. Et inde iuimus usque ad Corenzam, qui etiam petiuit iterum a nobis donaria; et non dedimus, quia non habebamus. Qui dedit nobis duos Comanos, qui erant de numero Tartarorum, usque ad Kiouiam Ruscie. Tartarus tamen noster non dimisit nos, usque exiremus ultimam custodiam Tartarorum. Isti autem alii qui nobis a Corenza erant dati, in sex diebus ad ultima custodia usque Kiouiam nos duxerunt. Uenimus autem ibi quindecim diebus ante festum beati Iohannis Baptiste. Kiouienses autem, quando aduentum nostrum perceperunt, omnes occurrerunt nobis letanter. Congratulabantur enim nobis, quasi nos a mortuis surgeremus. Sic fecerunt nobis per totam Poloniam, Boemiam et Rusciam. Daniel et Uasilico, frater eius, fecerunt nobis magnum festum, et tenuerunt nos contra uoluntatem nostram bene octo dies. Medio tempore inter se et cum episcopis et aliis probis uiris consilium habentes super iis que locuti fueramus eisdem, quando ad Tartaros procedebamus, nobis responderunt communiter dicentes quod dominum papam uellent habere in dominum specialem et in patrem, et sanctam romanam Ecclesiam in dominam et magistram, confirmantes etiam omnia que de hac materia prius per suum abbatem transmiserant. Et super hoc nobiscum ad dominum papam suas litteras et nuntios transmiserunt. Et ne aliqua dubitatio quin fuerimus ad Tartaros apud aliquos oriatur, nomina illorum scribimus qui ibidem nos inuenerunt. Rex Daniel Ruscie cum omnibus militibus et hominibus suis, qui uenerant secum, nos inuenerunt, prope stationes Carbon, qui habet sororem Bati in uxorem>; apud Corenzam inuenimus Hongrot centurionem Kiouie et socios eius, qui etiam nos per quamdam partem uie duxerunt; et isti post nos uenerunt usque ad Bati. Apud Bati inuenimus filium ducis Ierozlai, qui habebat secum militem unum de Ruscia qui uocatur Sangor, qui fuit natione comanus sed nunc est christianus, ut alter rutenus qui apud Bati noster fuit interpres, de terra susdaliensi. Apud imperatorum Tartarorum inuenimus ducem Ierozlaum qui mortuus est ibidem, et militem suum qui uocatur Temer, qui fuit interpres noster apud Cuyccari, imperatorem scilicet Tartarorum, tam in translatione litterarum imperatoris ad dominum papam, quam in uerbis dicendis et respondendis. Ibi etiam erat Dubazlaus clericus ducis predicti, Iacobus, Michael et iterum Iacobus seruientes ipsius. In reuersione in terram Biserminorum, in ciuitate Ianikint, inuenimus Coligneum qui de mandato uxoris Ierozlai et Bati ibat ad predictum Ierozlaum, et Cocceleban et omnem societatem eius. Isti omnes reuersi sunt in terram susdaliensem in Ruscia, a quibus poterit, si oportuerit, ueritas inueniri. Apud Mouci inuenerunt socios nostros qui remanserunt, dux Ierozlaus et societas eius, dux etiam quidam in Ruscia, Santopolcus nomine, et societas eius. Et in exitu Comanie inuenimus ducem Romanum qui intrabat ad Tartaros et societatem ipsius, et ducem Olaha qui exibat et societatem ipsius. Nuntius etiam ducis de Chernegloue exiuit nobiscum de Comania, et diu per Rusciam uenit nobiscum; et omnes isti sunt duces ruteni. Ciuitas omnis Kiouie testis est, que nobis dedit conductum et equos usque ad primam custodiam Tartarorum, et in reuersione recepit nos cum conductu Tartarorum et equis eorum, qui reuertebantur ad ipsos. Et omnes homines Ruscie per quos nos transitum fecimus, qui receperunt litteras sigillatas Bati et mandatum, quod nobis equos et expensas preberent, quod si non facerent, occiderentur ab eo. Insuper testes sunt mercatores Wratislauie, qui usque in Kiouiam uenerunt nobiscum et sciuerunt quod nos manus intrauimus Tartarorum; et multi alii mercatores, tam de Polonia quam de Austria, qui uenerunt in Kiouiam postquam ad Tartaros ieramus. Sunt et testes mercatores de Constantinopoli qui per Tartaros in Rusciam uenerunt, et erant in Kiouia cum de terra reuersi sumus Tartarorum. Nomina autem mercatorum illorum sunt hec: Michael genuensis et Bartholomeus, Manuel ueneticus, Iacobus Renerius Acre, Nicholaus pisanus, isti sunt maiores; alii minores sunt: Marchus, Henricus, Iohannes, Uasius, iterum Henricus Bonadies, Petrus Paschaini. Alii plures fuerunt, sed eorum nomina nescimus. Rogamus cunctos qui legunt predicta, ut nichil minuant nec apponant, quia nos omnia que uidimus uel audiuimus ab aliis, quos credebamus fide dignos, sicut Deus testis est, nichil scienter addentes, scripsimus preuia ueritate. Sed quia illi per quos transitum fecimus, qui sunt in Polonia, Boemia et Teutonia et in Leodio et Campania, suprascriptam historiam libenter habebant, iccirco eam rescripserunt antequam esset completa et etiam plene contracta, quia neque dum tempus habueramus quietis, ut eam possemus plene complere. Ideo nemo miretur quia in ista plura sunt et melius correcta quam sint in illa, quoniam istam, postquam habuimus qualecumque otium, correximus ad plenum et perfectum, siue perfectius illa que nondum erat completa. Explicit historia Mongalorum quos nos Tartaros appellamus.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/IulianusDeSpira_VitaSanctiFrancisci.txt b/testi_2_NoCommenti/IulianusDeSpira_VitaSanctiFrancisci.txt
new file mode 100644
index 0000000..454465e
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/IulianusDeSpira_VitaSanctiFrancisci.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Prologus. In Nomine Domini. Introitus in uitam sancti Francisci. Ad hoc quorumdam, quos speciali meritorum praerogatiua Dominus priuilegiare disposuit, priora quaedam in diuinis eloquiis commemorantur infirma sanctorum, quatenus inscrutabilem diuini consilii profunditatem mirantes pariter et laudantes, quo lapsi quidam excellentioribus super plerosque iustorum meritis sublimantur, nec innocentes quasi de sua confisi iustitia in imo uitiorum prostratos despiciant, nec tamen de suis impii flagitiis desperantes pro uenia postulanda propinquare ad fontem misericordiae Dominum pertimescant. Sic nimirum pia iustorum humilitas Domini iudicis iustitiam metuit, ne ruinosus eos praesumptionis tumor extollat; sic tam firma quam discreta lapsorum spes de pii patris benignitate praesumit, ne horrenda ipsos uorago desperationis absorbeat; sic quoque stupenda in omnibus et laudanda magnificentiae Domini gloria praedicatur, quae et gratuito diligens sustentat iustos ne corruant , et benigne commiserans erigit elisos ne pereant. Hinc Christum negasse primum eiusdem uicarium; hinc et ipsum uas electionis Christi legimus Ecclesiam persecutum ; ob hoc etiam publicanus ille, qui et apostolus et euangelista uocatur; sed et illa specialis Christi discipula septem daemoniis obsessa narratur. Hinc gloriosi confessoris et leuitae Christi Francisci breuiter utcumque gesta scripturi, priora quaedam ipsius infirma praemittimus, ut conuersationis eius ultimis quae plene uel digne explicare non possumus, ad prima collatis, conuersionis illius auctor magnifice ab omnibus collaudetur, pia innocentibus humilitas augeatur, firmiorque prolapsis de uenia spes donetur. Explicit prologus. Quo ordine sit conuersus ac sua uendiderit, et quanta a patre eum persequente sustinuit. Fuit igitur in uallis Spoletanae finibus, ciuitate Assisio, uir quidam nomine Franciscus, negotiator officio, praediues transitoriis opibus, sed iustitiae pauper operibus . Nam a primaeuo aetatis suae tempore in mundi uanitatibus indecenter nutritus, suis etiam nutritoribus insolentior est effectus. Quid multa? Hic saeculi miserrimae felicitati et gloriae penitus intendebat; caeterosque in his praeire conatus, cordis inquieti lasciuiam iocis et lusibus, gestu et habitu, uerbis impudicis et cantibus ostentabat. Et cum esset pecuniarum cautissimus conquisitor, etsi in dispensando uel retinendo largitatis medium non tenebat, plus tamen in partem prodigalitatis quam auaritiae declinabat. Unde cum propter inanem suorum dissipationem uideretur affabilis et humanus, multorum ob hoc sibi cohaerentium caudam post se traxit iniquam, qui ipsum ueluti caput et ducem sequebantur praecipites ad ruinam. Sic, suorum complicum stipatus agminibus, usque ad annum aetatis suae fere uigesimum quintum in uia perditionis incessit; donec ad declarandam mirabilium suorum gloriam Domino complacuit, ut miranda in illo dexterae Excelsi mutatio et in stuporis exemplum posteris fieret, respirandique in gratiam peccatoribus spem praeberet. Aggreditur itaque primum diuina miseratio, ad illius multorumque salutem, corporalibus molestiis erroneum reuocare, et diutinis attritum languoribus coëgit iam solitis dissimilia cogitare; sicque factum est ut inciperet, etsi non plene, mansuescere sub flagellis, quod antea nesciebat in prosperis. Tandem namque tantillo uirium resumpto, ut baculi adminiculo sustentatus incederet, totam ei circumiacentem contemplanti prouinciam quodam modo taedium generabat quidquid uisu pulchrum in desiderio prius habuerat; sed et talium amatores stultissimos reputabat. Sed quoniam prosperitas post periculum facile consueuit incautos decipere, coepit uir iste, arridentibus iterum prosperis, adhuc sibi maiora prioribus de saeculi uanitate promittere, qui plene necdum peruersae seruitutis iugum excusserat de ceruice . Nam quodam nobili ciuitatis Assisii uanis laudibus augendisque pecuniis inhiante et ob hoc militaribus ornamentis ad eundum in Apuliam se parante, Franciscus, iam pristino corporis recuperato uigore, non minus diuitiarum et gloriae cupidus, eidem nobili sociare se studuit, ueluti qui leuis animo iam iam paternae correctionis non meminit. Sed in hoc satis est diuini dispositio miranda consilii, quod is, qui iam pridem mansuescere coeperat per languores meritoque ad plenum corrigi flagellatus debuerat, iam nunc secundo coepit inde mirabilius a suo proposito reuocari, unde rationabiliter uidebatur ad hoc debuisse potius animari. Nam nocte, cum ad iter Apuliae consummandum tota se dedisset, ostensa est ei per uisionem domus sua militaribus apparatibus plena, quae uenalium esse consueuerat pannorum cumulis occupata. Stupenti igitur ad euentum rei insolitum responsum est, haec omnia fore sua militumque suorum. Euigilans autem, quamuis huiusmodi uisionem suo proposito uideret applaudere et ad illud exsequendum prosperitatis eam praesagium reputaret, subito tamen et mirabiliter circa haec eadem quae conceperat coepit tepescere, ita ut ad haec explenda iam a seipso uim fieri sibimet oporteret; donec tandem, non multo post, ire in Apuliam penitus recusaret. Sic nouae militiae dux futurus ex hac ipsa sui mutatione perpendit, iam dictam uisionem longe aliud quam crediderat importare; sic armis caelestibus, quibus postmodum contra omnes tentationes uiriliter utebatur, acceptis, coepit ex tunc mores pristinos ad plenum mutare. Franciscus itaque iam a publicae negotiationis tumultu se subtrahens, euangelicus negotiator efficitur, et quasi bonas margaritas , donec unam pretiosam inueniat, quaerit , dum ad uidendum quid Deo placentius inchoet, diuersarum meditando uirtutum officinas ingreditur. Cumque sic in agrum dominicum meditari secedit, thesaurum illic absconditum inuenit et recondit, eumque cum agro, uenditis omnibus , comparare proponit. Iam noui propositi nouum consiliarium quaerit: Deum, quid agat, unicum consulit, nullique mortalium quid intendat exponit. Solum tamen quemdam sibi prae caeteris familiarem gaudii sui participem esse desiderans, quin potius occasionem, ut uerbis aliquando laetitiam mentis exprimeret, quaerens, ipsum ad loca secretiora saepius euocabat; et quidem sub aenigmate loquens, sed omnino propositi sui secreta non reserans, magnum se pretiosumque thesaurum reperisse dicebat. Congratulabatur sibi uir ille non modicum, laetanter cum ipso, quotiescumque uocabatur, egrediens et de thesauro utcumque loquenti libentissime colloquens. Intrabat autem crebro uir nouo perfusus spiritu quamdam cryptam, socio deforis exspectante et quid intus ageret penitus ignorante; ibique cum lacrimis caelestem exorabat in abscondtto Patrem , ut, uiam ipsius dirigens, suam ei plenius ostenderet uoluntatem. Sic iugiter in oratione persistens, semetipsum grauiter affligebat, et donec diuinitus qualiter inchoandum cognosceret, affectionum sibi uicissim succedentium importunitas ipsum quiescere non sinebat. Alternabantur namque in illo gaudium pro gustati dulcedine spiritus, dolor grauissimus pro peccatis praeteriti temporis, timor non modicus de futuris, feruensque desiderium super iis quae conceperat consummandis. Tandem, miseratione diuina plenius inuocata, pro optato meruit exaudiri, caelicoque infallibiliter indicio quid ageret edoceri. Tantoque deinceps perfusus est gaudio, ut, iam se continere non ualens, quaedam etiam nolens in publicum uerbotenus depromeret: ire quidem in Apuliam recusaret, sed grandia se facturum in propriae nationis terra promitteret. Mirantibus igitur cunctis et sciscitantibus an ducere uellet uxorem, sponsam se ducturum respondit plus sapientem, plus nobilem, plus omnibus, quam umquam uiderint, amabilem et decoram. Iam uir diuino munere confirmatus pium mentis desiderium complere non distulit; sed facultate se temporis offerente, laetus exsurgens confidenter se crucis signo muniuit, assumptisque secum pannis uenalibus pretiosis, ad uicinam, quae Fulgineum dicitur, ciuitatem perrexit. Quibus ibidem cum equo cui insederat, uenditis, onustus pecunia repedauit; cum statim in opere Dei feruens, piis illam pauperum usibus, piis aliarum necessitatum obsequiis mancipare disposuit. Iam tam grauiter ipsa pecunia cor, a curis liberum esse procurans, offendit, quod et eius, quam uelut arenam reputabat, grauamen non sustinens, quantocius illam deponere festinauit. Inuenit itaque prope Assisium quamdam ecclesiam, olim in honore sancti Damiani constructam, sed iam ruinae prae nimia uetustate propinquam. Cuius ipse continuo necessitatem commiserans, reuerenter introiuit in illam. Ubi inuento quodam paupere presbytero, primum illi reuerentiam, manibus deosculatis, exhibuit; deinde pecuniam pro resarciendis ecclesiae parietibus obtulit. Uidens autem sacerdos uirum, quem totaliter paulo ante saeculo deditum nouerat, uehementer in facto illius obstupuit; et ab eo sibi illudi existimans, pecuniam non recepit. Denique propositum suum plenius exponenti uix credens, ad ultimum ut secum morari posset instanter roganti consensit, pecuniam tamen metu parentum illius omnino recipere renuit. Quam ut refutari uerus ille pecuniarum contemptor aspexit, in quadam fenestra deiectam ueluti puluerem uilipendit. Igitur pater illius, quidnam de ipso factum esset ignorans, quam plurimum sollicitus esse non destitit, donec ei tandem post longam inquisitionem innotuit, qualiter in loco praefato filius eius misere degendo delituit. Turbatus itaque non mediocriter ad subitum rei euentum, conuocatis amicis et notis, sine mora cucurrit ad locum. Sed nouo Christi militi, aduentum minasque persequentium audienti, irae locum dare complacuit; et ne uideretur a patre, cuidam caueae, quam ad hoc ante prouiderat, se immersit. In hac ergo quasi per mensem integrum latitanti ab uno solo forsitan locum sciente clandestinum impendebatur obsequium; et inde raro uix aliqua necessitate compulsus egrediens, diuinam illic clementiam in ieiuniis et fletu non desiit implorare, ut a persequentium manibus ipsum dignaretur eripere . Infusa est proinde in tenebris exoranti mira quaedam et inexperta laetitia, ex qua subito in tantam mentis animatur constantiam, ut non solum, persecutoribus spretis, in publicum prodeat, uerum etiam, quia segniter latuerit, torporis et ignauiae se grauiter arguat. Uidentes itaque noti eius uirum a statu pristino penitus alteratum macieque et squalore confectum, non id supernae gratiae sed dementiae potius imputabant; et eidem miserabiliter insultantes insultantes, luto eum et lapidibus impetebant. Sed uir Dei nulla fractus iniuria, uelut aure surda transibat et gratias illi, a quo desuper confortabatur, agebat.Tandem rumor auribus patris insonuit, suum taliter filium comparuisse; qui, non paterno sed ferali modo festinus accurrens, coepit in illum plus caeteris omnibus insanire Domi namque satis inhoneste pertractum, putans ab incepto per aduersa reflectere, primo quidem contumeliis uerberibusque crudeliter afficit; sed demum uinculatum in carcerem, omni miseratione subtracta, detrudit. Quanto autem in Christi militem tribulationis pressura desaeuit, tanto amplius ualidum reddit et firmum; nec ualet a statu rectitudinis per aduersa deflecti, cui est Dominus in tribulatione refugium . Accidit autem die quadam patrem eius a domo causa rei familiaris abscedere, cum mater illius factum mariti non approbans, blandis filium allocuta sermonibus, sic illum a suo attentabat proposito reuocare. Quod cum se non posse conspiceret materna pietate commota latenter uincula rupit, filioque soluto liberum abire permisit. At ille ueluti iam in tentatione probatus, solito securior est effectus, et gratias omnipotenti Domino referens, in magna animi libertate ad locum, in quo prius steterat, est reuersus. Quod factum ut domum rediens pater agnouit, iratus uxorem contumeliis lacessiuit; nec adhuc cessans, animo post filium effrenato cucurrit. Nitebatur enim ut eum saltem ab illius terrae confinio penitus elongaret, si illum a suo proposito flectere non ualeret. Cuius aduentui se filius liber et intrepidus offerens, iam patris furiae non cedebat, ut antea fecerat; sed adhuc maiora pati pro Christo gratanter se uelle clamabat. Uidens igitur pater inflexibilem eius constantiam, demum ad pecuniam conuertitur extorquendam; qua ubi uir sanctus illam proiecerat inuenta pariter et sublata, iam erga filium mitius agere coepit, quia auaritiae sitis paulisper exstincta furorem simul animi temperauit. Post haec illum ad episcopum loci perduxit, ut ei cuncta coram illo quae habuit redderet, omnesque facultates suas in ipsius manibus resignaret. At ille promptus et hilaris ad hoc ipsum, prius etiam quam postularetur, se offerens, omnia quae habuit indumenta, nec femoralibus quidem retentis, deponens, ea patri restituit; sicque omnino nudus corarm omnibus remanens, in mundo se exsulem designauit. Episcopus uero, tantum uiri feruorem admirans, nequaquam haec sine nutu diuino fieri posse cognouit; et ex tunc illi paternae caritatis affectu paratus assistere, inter brachia sua collectum pallio quo induebatur obtexit. Iam se uir Dei nudus in cruce nudato conformat, iam perfecte consilium de omnibus renuntiandis impleuerat, quem a diuino contuitu iam nil terrenum, nisi solus carnis paries, separabat. De iis quae de manibus patris ereptus primum passus est, et quae fecit in habitu saeculari, et de prima habitus sui mutatione. 0 Postquam ergo beatus Franciscus immanitatem paternae persecutionis euaserat, accidit die quadam ut ipse nouae legis zelator in quodam nemore seminudus incederet, et sic Domino laudes in gallica lingua decantans, subito in latrones incideret . Quibus ferali modo quisnam esset quaerentibus, nil trepidans prophetice sic respon dit: Praeco sum magni Regis! Quid ad uos?. At illi indignantes seruum Dei in foueam niuibus plenam post uerbera proiecerunt, et futuro dominici gregis pastori taliter insultando dixerunt: Iace, rustice praeco Dei!. Ipse uero, recedentibus illis nefariis, de fouea laetus exsiliit, et omnium Creatori laudes alacriore uoce personuit. Tandem qui pretiosis uti consueuerat indumentis, in sola uili camisia uenit ad quoddam coenobium monachorum, ubi nimirum nec agnitus nec reputatus, cum uictus penuria uiliter in coquina permissus est; donec, uiso quod nuditatem eius miserationis oculis nemo respiceret, post plures dies sola necessitate compulsus abiret. Postea tamen, cum sanctitatis eius circumquaque fama crebresceret, prior loci, grauiter ob curam tanti uiri neglectam compunctus, usque ad illum dolens peruenit et humiliter ab eo pro se suisque ueniam postulauit.Progressus igitur a monasterio supradicto pauperculus Iesu Christi, ueniensque in ciuitatem cui nomen Eugubium, illic quemdam suum, quem nouerat, amicum pristinum requisiuit, qui ob ueterem amicitiam tunicula nuditatem illius obtexit. Post haec humilis sui contemptor, et iam se ab hominibus contemni contemnens, ad leprosos se transtulit. Quibus deuotissime seruiens, et eorum humiliter ulcera lauit, saniemque detergere non abhorruit. Antea tamen huiusmodi in tantum despexerat, quod non solum illos e uicino, sed et eorum domos e longinquo prospiciens, nares manibus obturare consueuerat. At ubi sua illum Dominus gratia uisitauit, adhuc in saeculari habitu constituto quidam fortuito leprosus occurrit; quo etsi solito more horreret aspecto, uim tamen sibimet faciens uicit seipsum, et constanter accedens osculatus est illum. Ex hoc itaque ad sui contemptum feruentius inardescens, bella sibi ipsi continua coepit ingerere, donec desuper ei daretur perfectam de se uictoriam obtinere. Fecit igitur, sicut ipse postmodum testatus est, misericordiam cum leprosis, quos etiam uidere non poterat, cum adhuc uiueret in peccatis. Alios uero pauperes et afflictos, cum adhuc saeculo deditus esset, pio semper compassionis affectu respexit, et libentissime se pro Deo petentibus misericordiae manum porrexit. Exprobrans autem praeter morem quadam uice pauperi se pro Deo roganti, mox super hoc compunctus grauissime doluit; et nimis arbitrabatur indignum denegare quidquam pro tanti Regis nomine postulanti. Itaque ex hoc a se pro Deo pauperibus aliquid petituris statuit repulsam non facere; quod et pro posse suo sollicite studuit adimplere. Quo autem post conuersionem erga pauperes compassionis spiritu moueretur, etsi satis perpendi ualeat ex praesenti, postmodum tamen aliquantulum plenius exprimetur. Uerum, cum uir sanctus adhuc, quae sibi uentura forent, penitus ignoraret, primam post haec, inter alia quae fecit, operam pietatis impendit ut ecclesiam Sancti Damiani, apud quam primitus moram fecerat, resarciret. Quod utique opus, sicut imminentis ruinae necessitati compassus incepit, sic et in breui, Domino cooperante , compleuit. Hic est ille locus celebri memoria dignus, in quo illa tantarum uirtutum plenitudine praedita, pauperum uidelicet Dominarum uirginumque sanctarum religio, ab eodem sancto uiro quasi post sextum suae conuersionis annum felix exordium sumpsit; quam non modicae perfectionis praerogatiua laudabilem hodie Dominus per diuersas Italiae partes magnifice dilatauit. Interea Dei seruus habitum mutans, ad alium non longe ab Assisio locum migrauit, ubi et quamdam ecclesiam similiter ruinosam reaedificare incipiens, donec coeptum perficeret non cessauit. Post haec ad locum tertium, qui Portiuncula dicitur, haud longe a praedicta ciuitate se transtulit, ubi quondam ecclesia fuerat in honore gloriosissimae Genitricis Dei Mariae constructa, sed tunc desolata pariter et euulsa. Cuius ruinae misertus, sed et deuotione quam in Beata Uirgine specialiter habebat inductus, ibidem assiduus morabatur, donec annus conuersionis suae tertius, reparata iam dicta ecclesia, uoluebatur. Non hoc arbitror absque dignioris rei mysterio gestum, quod uidelicet iste sanctus tres ecclesias supradictas erexit; at illud nimirum nutu Dei praeuio per hoc existimo figuratum, quod et ipse uir simplex mirabiliter adimpleuit, qui tres celebres Ordines, de quibus suo loco uel breuiter tangendum est, inchoans, ipsos ad perfectionis statum uita uerboque prouexit. Qualiter euangelicam perfectionem aggrediens habitum secundo mutauit, praedicauit et socios fratres habere coepit; et quomodo sui et illorum exitum praecognouit, binos per mundum diuisit et iterum congregare obtinuit. l Beatus itaque Franciscus trium, ut dictum est, ecclesiarum opere consummato, habitum adhuc eremiticum tunc temporis habuit, baculumque manu gestans, pedibus calceatis et corrigia cinctus incessit. - Audiens autem die quadam inter missarum solemnia ea quae Christus in Euangelio missis ad praedicandum discipulis loquitur, ne uidelicet aurum uel argentum possideant , ne peram in uia uel sacculum , ne uirgam uel panem portent , ne calceamenta uel duas tunicas habeant ; intelligensque haec eadem postmodum plenius ab ipso presbytero, indicibili gaudio mox repletus: Hoc , inquit, est quod quaero; hoc est quod totis praecordiis concupisco! . Igitur cunctis, quae audierat, tenaci memoriae commendatis, laetanter his adimplendis innititur, duplicibusque sine mora depositis, ex hoc iam uirga, calceamentis, sacculoque uel pera non utitur. Fecit proinde tunicam plurimum contemptibilem et incultam, reiectaque corrigia funiculo cinxit illam. Omnem quoque sollicitudinem cordis apponens qualiter au ditus nouae gratiae uerba perficeret, coepit instinctu diuino euange licae perfectionis annuntiator exsistere, coepit poenitentiae in publicum simpliciter uerba proponere. Erant autem ipsius eloquia non inania nec risu digna, erant uirtute sancti Spiritus plena , erant medullas cordis penetrantia et in uehementem audientes stuporem prouocantia. Sed et sicuti postmodum ipse testatus est quod huius modi salutationem, Domino reuelante, didicerat ut diceret: Dominus det tibi pacem , sic in omni praedicatione sua, pacem annun tians, populum in sermonis exordio salutabat. Subito ergo spiritu prophetarum perfusus, iuxta sermonem propheticum annuntiabat pa cem, praedicabat salutem ; factumque est ut salutaribus monitis foederaret plurimos uerae paci, qui discordes a Christo prius exstite rant a salute longinqui. Innotescente igitur apud multos beati Francisci tam doctrinae simplicis ueritate quam uitae, coeperunt post modicum uiri quidam ipsius exemplo ad poenitentiam animari et eidem, relictis omnibus , habitu uitaque coniungi. Ut autem nouis filiis sancti iam merita remunerari coeperunt, coepit et amplius ipse noua spiritus consolatione repleri, coepit et illorum diligentius inuigilare saluti. Hinc paterno eos affectu demulcens et fouens, nouis non destitit monitis informare, docens ipsos sanctae paupertatis et uerae simplicitatis uiam indeclinabiliter ambulare. Iam sex fratrum septimus ipse pater iucunda societate gaudebat, qui inter minores in omnibus non ut maior sed ut minimus se gerebat, cum adhuc sui suorumque processum prorsus ignorans, scire pusilli gregis exitum uehementer optabat. Cum ergo se quadam die deuotius, uti consueuerat, orationi dedisset, et super impensis sibi diuinitus beneficiis gratias agens annosque male transactos in amaritudine animae suae recogitans, Domino tremebundus assisteret, coepit passim menti ipsius mira quaedam suauitas et laetitia superfundi, in tantum ut etiam a seipso deficeret; donec tandem de peccatis concreta caligo penitus fugaretur, sibique usque ad quadrantem nouissimum remissionis debiti culparum certitudo daretur. Dehinc supra se raptus et in quadam mirandi luminis claritate totus absorptus est; ubi, dilatato mentis sinu, certificari de iis quae desiderauerat meruit, et ex omni natione suorum moltiplicationem luculente prospexit. Non solum autem haec, sed et alia plura de futuris arcana contemplans, tandem ad se reuersus cuncta per ordinem fratribus enarrauit, spiritu que nimirum totaliter innouatus , nec de ipsorum nec de sua eos simplicitate diffidere monuit, sed ueluti usque ad fines orbis multipliciter dilatandos in Domino confortauit . Eo tempore appositus est eis quidam uir alius, et sic octonarius ipsorum completus est numerus. Tunc sanctus, ad se conuocans uniuersos et ad mittendum in diuersas mundi partes binos binosque confoederans, plura illis de regno Dei , de mundi suique contemptu dulciter et intente proposuit, et inter alia praecipue de patientia et humilitate praecepit. Gaudet igitur grex humilis ad uocem pastoris, et ad recipiendum salutaris obedientiae mandatum gratanter obtemperans, ad pedes eius humiliter se prouoluit. Quos ipse pastor benignissimus erigens et affectuose ueluti filios mater amplectens, singulos ad oscula suscipit, singulos illo prophetico sermone communit: Iacta cogitatum tuum in Domino, et ipse te enutriet ; hoc uerbum frequenter, quoscumque mittebat pronuntians. Sic omnem fratrum sollicitudinem in Deum dirigere uoluit, sic erroneam illis et interminam cupiditatis uiam praecludere procurauit, sic et in zonis aes pro crastino cor prorsus a curis extraneum non prouidit. 0 Igitur sex illorum binis in diuersas regiones ad pacem cum poenitentia nuntiandam diuisis, ipse quoque in aliam mundi partem, uno secum retento, secessit. Sed paternus affectus absentiam nouae prolis non sustinens prorogari, coepit ad uidendum eos non multo post affici desiderio uehementi. Quaesiuit ergo, ad obtinendum quod concupierat, orationis consuetae refugium; et sic a Domino meruit exaudiri, ut in breui omnes improuise et mirabiliter congregarentur in unum . Quibus taliter adunatis, non mirum si pius pater iucundabatur in filiis. Congratulabantur quoque filii gaudio patris, mirantesque pariter et laetantes glorificabant unanimiter magnificentiam Saluatoris. Referebat ille quo ordine desiderium suum Dominus adimpleuerat ; illi quoque beneficia sibi diuinitus impensa narrabant, et humiliter de omnibus semetipsos ingratitudinis arguebant. Factum est autem post haec ut eidem pusillo gregi quatuor alii uiri idonei iungerentur, et sic duodenarius fratrum numerus impleretur. Coepit itaque sancti uiri suorumque iam latius fama diffundi; sed et quo super peccatorum conuersione sine personaram acceptione gaudebant, illorum in Domino quotidie gaudium augmentari.  Qualiter a Papa regulam et praedicandi auctoritatem accepit; in solitudine refectus est; perpetuo pauper esse et proximis proficere statuit; et quam districta se et suos uigilantia custodiuit . Cernens igitur beatus Franciscus passim accrescere numerum fratrum, plenius illis exposuit cordis sui propositum, necnon et diuinae reuelationis arcanum. Breui ergo regulam sermone conscripsit, interpositis in illa sacris Euangelii uerbis, ad cuius perfectionem, quantum poterat, anhelauit. Desiderans autem quae scripserat a summo Pontifice confirmari, undecim quos habuit secum fratres assumpsit et Romam cum illis duodecimus ipse perrexit. Quo perueniens, ad quemdam ex episcopis cardinalibus, uirum probatum et discretum, accessit, eique per ordinem aduentus sui causam plenius explanauit. Qui, diligenter audito pauperum Christi negotio etsi propositum tam laudabile non immerito commendaret, in primis tamen illi suggessit, ut ad uitam eremiticam siue monasticam se transferret. Sed famuli Christi constantia coepto perseueranter insistens, persuasiones huiusmodi quanto poterat humilius non admisit Qui et usque adeo tandem Domino cooperante praeualuit, donec eodem episcopo fideliter procurante, ad summi Pontificis audientiam res peruenit. Concomitabatur quoque beatum uirum diuina prouidentia in omnibus quae agebat, et securum per crebras reuelationes uisionesque reddebat. Uidit etiam tunc temporis uisionem, suo domini Papae consensum proposito pollicentem: quamdam uidelicet arborem magnam miraeque proceritatis cuius ipse cacumen manibus leuiter ad terram usque deflexit. Quod utique rei exitus euidenter postmodum comprobauit, dum se ad condescendendum uiro pauperi uir excellentissimus et magnanimus, dominus uidelicet Innocentius papa tertius, qui tunc Ecclesiae praeerat, inclinauit. Dans igitur duodenario fratrum pium summus Pontifex de regula confirmanda consensum, dans et eisdem de poenitentia praedicanda mandatum, cum gaudio illos data benedictione dimisit; sed et eisdem adhuc ampliora multiplicatis in posterum compromisit. Beatus igitur Franciscus magnum non immerito reputans tanta se a Christi uicario beneficia consecutum, diuinae super omnibus clementiae gratias egit; et uisitatis principis Apostolorum liminibus et oratione completa, gaudenter cum suis ab Urbe recessit. Mouebat eum protinus dati ratio, ne forsitan remaneret ingratus, piaque cum fratribus incepit tractare consilia, qualiter in obseruando regulam primum in semetipsis per uirtutum incrementa proficerent, dehinc qualiter aedificando proximos in mna sibi credita Domino foenerarent. Haec et his similia pie conferentibus illis, accidit ut in quemdam locum desertum, iam hora diei progrediente, uenirent, ubi humano destituti uidebantur auxilio, cum refectione corporis prae labore itineris indigerent. Sed pauperibus suis prouidentia diuina non defuit, quae mirabiliter illis panem per quemdam inopinate uenientem et subito disparentem porrexit. Comedentes itaque pariter et mirantes, gratias Domino retulerunt; et non modicum confortati in coepto itinere processerunt. Uenerunt ergo ad locum quemdam solitarium prope ciuitatem Ortensem, ubi quibusdam eorum in eadem ciuitate mendicantibus, in magna necessariorum penuria fere per dies quadraginta manserunt, ibique cum ingenti gaudio sanctae paupertatis initia renouantes, pacto illam perpetuo firmauerunt. Post haec uallem Spoletanam intrantes, pium nouae iustitiae zelatores habuere tractatum, utrum in locis solitariis an potius inter homines foret illis morandum. At uero sanctus uir Dei, ueluti de sua diffisus industria, deuotis orationum studiis negotia cuncta praeueniens, ibi quid ageret infallibiliter didicit, zeloque ductus diuino proximorum lucris intendere quam sibi soli uiuere praeelegit. Tunc sanctus Franciscus, in Domino confortatus, ex auctoritate apostolica fiducialius agere coepit, et per ciuitates uillasque castella circuiens , poenitentiam constantissime praedicauit. Curabat praecipue semetipsum irreprehensibilem in omnibus exhibere , ne ueritatem cogeretur uerbis adulatoriis palliare. Mirabantur uiri litterati eius, quem non homo docuerat, uerborum uirtutem, uidentes ad ipsum nobiles et ignobiles diuites et egenos turmatim confluere, eique, ueluti nouo sideri in tenebris orienti sollerter intendere. Omni namque ordini, conditioni, aetati et sexui congruenter documenta salutis impendit; omnibus uiuendi regulam tribuit, cuius hodie felicem ducatum in utroque sexu sequentium triumphare se gaudet Ecclesia triplici militia saluandorum.Tres enim, ut supra tetigimus, Ordines ordinauit; quorum primum ipse professione simul et habitu super omnes excellentissime tenuit, quem et Ordinem Fratrum Minorum, sicut in Regula scripserat, appellauit. Secundus etiam, qui supra memoratus est, pauperum Dominarum et uirginum felix ab eo sumpsit exordium. Tertius quoque non mediocris perfectionis Ordo Poenitentium dicitur, qui clericis et laicis, uirginibus, continentibus coniugatisque communis, sexum salubriter utrumque complectitur. Uerum qualiter ipse beatus Franciscus Ordinem Fratrum Minorum in omni uirtutum culmine magnifice supererogando seruauerit, qualiterue ad omnia, quae sunt uerae religionis, suos fratres et filios informauerit, quis enarrare per singula poterit? Nam in omnibus, quae perfecta sunt doctrice Spiritus sancti gratia sufficienter in structus, omnem in semetipso perfectionem uoluit experientia teste cognoscere; et sic fratres omnia primum factis edocuit, quae et postmodum ipsos frequentia melliflui sermonis admonuit. Qualiter autem et fratres, sub tanto duce personaliter militantes, ad illius exemplum et doctrinam in omni perfectione profecerint, potius arbitror subticendum, quam diminute etiam cum sermonis prolixitate dicendum. Summa namque uigilantia uir beatus super suam suorumque custodiam stabat ; summa continue diligentia praecauebat, ne non solum forsitan aliquem manifestum peccati paterentur incursum, uerum etiam ne qua latens cogitatio germinaret in uitium, sed et ne quis sub uirtutis specie uel necessitatis occasione se dolus ingereret, aut per incautas exteriorum sensuum aperturas ad interiorem forsitan hominem mors intraret. Non est passus in se uel in aliis, ut quidquam disciplina plectendum impune transiret, ne forte remissa manus negligentiae torporem induceret. Tantum quippe in seipso iustitiae rigorem exercuit, quod, si quando, ut assolet, tentatio carnis surreperet, hiemali tempore in locum glacie uel niuibus plenum usque ad illiciti motus abscessum se mergeret. Prouocabantur quoque fratres alii similia facere, uidentes illum sub tanta se districtione tenere. Tanto itaque, ut dictum est, uir Dei non solum carnis incentiua rigore repressit, uerum etiam corporis sensus, ne quidquam uanitatis haurirent, summae cautelae repagulis obfirmauit. Nam, cum moram in loco qui dicitur Rigus Tortus prope Assisium faceret, accidit ut Romae coronandus imperator Otto cum magno illac comitatu et pompa transiret. Beatus uero Franciscus, cum secus uiam cum suis fratribus moraretur, ad uidendum imperatorem nec ipse nec aliquis suorum egredi saltem uel aspicere de tugurio uoluit, praeter unum solum ex ipsis, cui huiusmodi gloriam modicum duraturam eidem imperatori constanter nuntiare praecepit. Recollegerat autem se uerissimus ille paupertatis zelator cum fratribus suis in quoddam praedicti loci domicilium derelictum, ut ibidem se utcumque ab aestu pluuiaque defenderent; quod uidelicet adeo strictum fuit, ut etiam commode in illo requiescere non ualerent. Sed tamen loci angustia cordis latitudinem non artauit, quin ibidem laetanter in summa penuria uiuerent et in continua gratiarum actione et laude persisterent. Scribebat quoque uir sanctus per tigna domunculae nomina fratrum, ne quis alterum quiescere uel orare uolentem inquietare uel modicum posset, sed locum sibi deputatum unusquisque cognosceret.Quadam uero die uir quidam cum asino uenit ad locum; et ad umbram fortasse quaerendam uolens introire tugurium, ut sine repulsa liberius intraret sic allocutus est asinum: Ingredere, quia loco huic benefaciemus adhuc. Sed homo Dei uerbum uiri et intentionem grauiter ferens (qui uidelicet eos illic pro domibus aedificandis et dilatando uel appropriando sibi locello credidit adunatos), domicilium mox reliquit et ad locum, qui Portiuncula dicitur, ubi gloriosae Uirginis ecclesiam reaedificauerat, transmigrauit. Qualiter fratres orare, quae etiam credere docuit et seruare; de obedientia et simplicitate fratrum, et de consolationibus quas habuerunt per ipsum; et de ipsius transfiguratione et spiritu prophetico. Rogatus a fratribus eo tempore beatus Franciscus ut eos orare doceret, simpliciter illis huiusmodi formam tradidit dicens: Cum orabitis dicite: Pater noster , et Adoramus te, Domine Iesu Christe, ad omnes ecclesias tuas, quae sunt in toto mundo, et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum. Quod ipsi fratres humiliter exsequentes et uerbum simplex pro mandato obedientiae reputantes, se etiam ad ecclesias quas e longinquo prospicere poterant inclinabant, et proni in terra, prout instructi fuerant, adorabant. Fratres quoque, tunc sacerdotes Ordinis non habentes, confitebantur saecularibus sacerdotibus indifferenter bonis et malis; nec peccatum in aliquo considerabant, sed ad exemplum et doctrinam sancti patris maximam omnibus reuerentiam exhibebant. Hoc enim ipse uir catholicus et totus apostolicus in praedicatione sua principaliter monuit, ut Romanae Ecclesiae fides inuiolabiliter seruaretur, et ob Dominici sacramenti quod ministerio sacerdotum conficitur, dignitatem, in summa sacerdotalis ordo reuerentia teneretur. Sed et diuinae legis doctores et omnes ecclesiasticos ordines docebat summopere reuerendos.Erat autem tanta fratrum simplicitas, quod cum quidam sacerdos, qui non ignorabatur infamis, uni e fratribus diceret: Uide, ne sis hypocrita!, ipse frater se esse hypocritam certissime crederet, eo quod sacerdotem mentiri non posse putaret. Cumque diu super hoc dictus frater grauissime turbaretur, ad sancti patris ignitum eloquium ,quo frequenter omne nubilum a fratrum cordibus fugabatur, tandem consolationem recepit, qui uerbum sacerdotis et intentionem sagaciter excusauit. Crebris quoque reuelationibus fratrum simplicitas consolabatur tunc temporis, quas utique meruerunt recipere ex praesentia tanti patris. Nam cum nocte quadam se beatus Franciscus a fratribus absentasset, ecce circa mediam noctis horam, quibusdam fratrum quiescentibus, aliis autem orantibus, currus igneus per ostiolum domus introiens huc illucque per domunculam pluries se conuertit, super quem globus non modicus, speciem solis habens, ipsas quoque sua claritate noctis tenebras effugauit. Conuenientibus ergo cunctis, et inuicem quid hoc esset cum magno stupore quaerentibus, celebri memoria digna res accidit, quod uidelicet ex uirtute mirandi luminis alterius alteri conscientia nuda fuit. Intellexerunt igitur hanc animam esse patris sanctissimi, quam ob praecipuam sui puritatem in filiorum solatium ipse sic meruerat transfiguratam ostendi. Uere hic sanctus triplicis militiae, de qua supra dictum est, currus et auriga digne dici promeruit, qui in solari specie, quadriga uectus ignea, adhuc uiuens in carne mortali praerogatiuam transfigurationis obtinuit.Reuersus itaque corporaliter ad fratres suos uir Dei, coepit conscientiarum illorum subtiliter arcana rimari, quae et ipsum non latere fuerant crebro non inexperti. Res utique nostris temporibus stuporis et gaudii plena, infirmum scilicet hominem alienarum mentium diiudicare secreta! Multis namque cordium suorum occulta uir iste gloriosus aperuit; absentium quoque fratrum multoties acta cognouit, aliis quidem in somnis, ne hoc uel hoc facerent prohibens, aliis autem istud uel illud agendum praecipiens. Multorum etiam, qui boni in facie uidebantur, mala damnabilia praeuidens nuntiauit; sed et eorum, qui mali, dona gratiarum futura praedixit. Uere duplex in ipso prophetarum spiritus requieuit, qui et tantis, ut in parte patebit, in uita miraculis claruit, et de futuris, quorum pauca prosequimur, tanta praeuidit. 0 Saepius quoque fratribus suis uir Dei solatia gaudii spiritualis impendit, quibus ipse, corpore quidem absens , sed spiritu praesens fuit. Referam breuiter unum de multis. Nam tempore quodam, fratre Iohanne de Florentia capitulum in Prouincia celebrante, ubi a beato Francisco minister fuerat constitutus, intererat eidem capitulo uenerabilis ille frater, qui nunc sanctus et gloriosus Christi confessor, Antonius. Ubi dum sanctus iste, in exponendis diuinarum Paginarum eloquiis sapientiae spiritu plenus super hac materia: Iesus Nazarenus, Rex Iudaeorum fratribus adunatis uerbum exhortationis affectuose proponeret, frater quidam, Monaldus nomine, sacerdos, uir simplex et multarum uirtutum ornatu praeclarus, faciem suam ad ostium domus conuertit, uiditque corporeis oculis qualiter beatus Franciscus in aere subleuatus, ueluti manibus in cruce protensis, fratres qui aderant benedixit. Tantumque subito singulis et uniuersis gaudium spiritus est infusum, ut, quod idem sacerdos postea de ipsa uisione narrabat, cunctis mirantibus ipsa faceret experientia fide dignum. Qualiter autem alienorum cordium saepius occulta pandebat, unum de plurimis enarrare sufficiat. Frater quidam Richerius nomine, tam moribus quam genere nobilis, in tantum de beati Francisci meritis praesumebat, ut diuinam profecto mereri gratiam crederet, si quis ipsius sancti dono beneuolentiae potiretur, aut, si quis illa careret, Dei nihilominus iracundiam mereretur. Cumque ad obtinendum familiaritatis ipsius beneficium uehementius aspiraret, timuit ualde ne quid in ipso uitii uir sanctus occulte forsitan deprehenderet, cuius occasione se ab illius gratia magis elongari contingeret. Igitur huiusmodi timore iam dictum fratrem continue et grauiter affligente, nec illo cogitationem suam cuiquam hominum reuelante, accidit ipsum die quadam solito more turbatum ad cellulam, in qua beatus Franciscus orabat, accedere. Cuius aduentum simul et animum uir Dei cognouit, et benigne ad se uocato sic ait: Nullus te timor de caetero, nulla te, fili, conturbet tentatio, quoniam carissimus mihi es et inter praecipue caros speciali caritate te diligo. Securus ad me, cum tibi placuerit, uenias, et a me libere pro tua uoluntate recedas. Obstupuit non modicum et laetatus est frater in sermonibus sancti patris; et deinceps, de ipsius dilectione securus creuit etiam, sicut crediderat, in gratia Saluatoris . De paupertatis custodia, et abstinentia, et uitae illius mirando rigore; et qualiter laudem hominum fugiens se uilissimum uoluit reputari. Sanctus Christi confessor Franciscus omni studio praecauebat, ne, sanctae summaeque paupertatis metas transiliens, ad superflua quoquo modo difflueret, ita ut, magis semper ad indigentiam quam ad abundantem sufficientiam uel excessum declinans, usque ad maximae necessitatis exigentiam, uix uasculum saltem in domo relinqueret. Quid de cibariis delicatis aut uini potu, quidue de aliorum etiam uilium superfluitate dicamus, cum et rarissime coctis utens, ea cineribus uel aqua frigida commisceret, et de ipsa sufficienter aqua non biberet? Difficillimum enim asserebat necessitati satisfacere et uoluptati non obedire. Saepius quoque, cum poenitentiam praedicans circuiret et inuitatus refectionem in domibus saecularium sumeret, uisus quidem comedere carnes, ad os manum ducebat, sed tantum propter Euangelii uerbum, quo dicitur: Edentes et bibentes quae apud illos sunt , minimum quid perraro degustans, reliquas in sinum subtili cautela mittebat. Nuda humus dormire coacto, tunicula tantum interposita, lectus erat; et saepius sedens, non iacens, inclinato ad lignum uel lapidem capite, dormitabat.Accidit quoque ut, infirmitatis necessitate de pullo quadam uice manducans, uiribus postmodum utcumque resumptis, cuidam fratrum districte praeciperet ut, collo ipsius fune ligato, eum tamquam latronem per medium ciuitatis Assisii duceret et praeconia nihilominus uoce clamaret: Ecce, uidete glutonem, qui se gallinarum carnibus impinguauit, quas secreto uobis ignorantibus manducauit. Factumque est ut multi, ad tam mirandum compuncti spectaculum lacrimabili nimirum uoce lugerent, seseque miserrimos, ueluti quotidianis uoluptatibus deditos, proclamarent. Multa quoque in hunc modum saepius faciebat, ut et semetipsum perfecte contemneret, et ad sui contemptum caeteros prouocaret. Sed et hic uerissimus sui contemptor, cum non immerito magnificaretur ab omnibus , mirabiliter fauorem hominum, solus se uilissimum reputans, arcebat pro foribus. Cum enim extolli se laudibus humanis audiret, alicui fratrum per obedientiam, grauiter hoc ferens, iniunxit ut uiliter ipsum a latere uerbis contumeliosis afficeret, et aduersus laudantium mendacia ueritatis uerba proferret. Quem dum frater inuitus rusticum et mercenarium inutilem appellaret, sanctissimus ille iucundo applausu subrisit et sic exprobranti respondit: Benedicat tibi Dominus , fili carissime, quia uerissima loqueris, et talia filium Petri de Bernardone decet audire! Cupiens quoque se perfecte uilem ab omnibus reputari, peccata sua non erubuit in praedicatione publica confiteri; sed et, si quid sinistri surreperet leui cogitatione de aliquo, id ipsum eidem de quo cogitauerat confitens, humiliter ueniam postulauit ab illo. Ex hoc ipso etiam leuiter aduertenti patebit, qualiter uir iste murmurationis et detractionis uerba uitauit. Quid plura? In omni genere perfectionis usque ad summum apicem pertingere cupiens, fauorem summopere deuitabat humanum, et ut conscientia teste uas sanctificationis interius possideret, factus est sibimetipsi exterius tamquam uas perditum . Quomodo martyr esse desiderabat; nautas a maris periculo liberauit; et qualiter coram Soldano comparuit. Ardentissimo martyrii desiderio feruens, beatus Franciscus sexto conuersionis suae anno ad partes Syriae uoluit proficisci, ut ibidem Saracenis annuntiaret Euangelium Iesu Christi. Igitur ad eundum quidem in Syriam iter arripuit; sed, uentis contrariis flantibus, in Sclauoniae partes nauis, in qua ducebatur, applicuit. Audiens autem a nautis eo anno nauem illam in Syriam transire non posse, uoto suo fraudatus in aliam, quae Anconam tendebat, a nautis expensarum defectum timentibus uix permissus intrauit; in qua et Dominus per eum mirabilium suorum memoriam fecit . Graui namque et diutina maris tempestate suborta, iam demum post longos labores ipsis nautis cibaria deerant, dum, cui prius introitum nauis defectus uictualium timore negauerant, illius tunc subsidio mortis euasere iacturam. Nam quaedam, etsi non tanta ut multis quoquo modo sufficerent, beatus Franciscus, Domino sibi prouidente, latenter intulerat; quae tunc ad ipsius merita tantum sumpsere diuinitus incrementum, ut abundanter usque ad portum Anconae necessitatibus omnium subuenirent, quamuis plures adhuc dies itineris superessent. Quod nautae uidentes, immensas agebant omnium Saluatoris clementiae gratias, qui de mortis eos per famulum suum Franciscum periculo liberarat. Ut autem uir sanctus in terram a mari descendit, diuini rursum uerbi semina iacere coepit, fructumque ex illis de sequentibus ipsum pluribus uiris idoneis recollegit. Uerum adhuc in ipso martyrii feruor non tepuit, quin ad fidem Christi Miramamolino suisque complicibus praedicandam uersus Marrochium non multo post iter arripiens, tanto ad hoc aliquoties impetu festinaret, ut etiam peregrinationis suae comitem, prae spiritus ebrietate solus praecurrendo, desereret. Sed cum iam usque in Hispaniam feruentissime processisset, Domino ad aliorum multorum salutem aliud ordinante eique per grauissimas corporis aegritudines occursante, rursus in Italiam rediit. Ueniensque, aliquantulam apud Sanctam Mariam de Portiuncula moram fecit. Eo quoque tempore quosdam litteratos ad Ordinem nobilesque recepit, quibus discretione praecipua, qua in alios mirabiliter ipse pollebat, curam digne et decenter adhibuit.Porro uir sanctus, quamuis suum cogeretur uel inuitus protelare propositum, tamen a coepto martyrii feruore non destitit, donec tandem tertiodecimo conuersionis suae anno ad partes Syriae transmeauit. Et licet quotidiana tunc inter christianos et infideles praelia gererentur, ipse tamen in Domino confisus adire Soldanum nec cum euidenti periculo uerebatur. Unde et multis grauibusque uerberibus et iniuriis, antequam perueniret, affectus, tandem ipsius Soldani conspectu personaliter est potitus. Sed narratui longum foret, in quanta mentis constantia coram illo perstiterit, quantaque facundia fidei christianae oblatrantium uerba retuderit. Soldanus uero cum ingenti illum honore suscepit, pluraque sibi et pretiosa ualde donaria protulit. Quae sancto Dei ueluti quasdam immunditias uilipendente, ipse Soldanus tamquam de uiro cunctis dissimili magis obstupuit, et illius eo diligentius uerbis intendit. Sed nimirum in his omnibus suum uir beatus desiderium non impleuit ; cui mirabilius in singularis gratiae praerogatiuam gerenda suorum Dominus insignia stigmatum reseruauit. Quomodo uolucribus praedicauit; et qualiter bruta sibi animalia obediebant et ad ipsum secure confugiebant; et de aqua in uinum sibi conuersa. Beatus Franciscus, uir columbina simplicitate plenissimus, dum more solito quadam uice per uallem Spoletanam transitum faceret, accidit ut non longe a castello, cui nomen Meuanium, multitudinem magnam diuersi generis auium conuolasse uideret. Et quoniam ob praecipuum Creatoris amorem miro in omnes etiam creaturas ducebatur affectu, sociis in uia relictis, alacriter contra locum ubi stabant adunatae cucurrit, easque, prout ei consuetudinis erat, ueluti rationis humanae participes salutauit. Uidens autem quod propter ipsum loco non cederent, admirans usque ad illas accessit; sed nec tunc una quidem illarum, dum adueniret, abscessit. Repletus itaque gaudio magno, uir Dei sollicite illas ad audiendum Domini uerbum intendere monuit, et his similia simpliciter eis inter alia plura proposuit: Fratres mei uolucres, multum tenemini uestrum laudare et diligere Creatorem, qui plumis uos induit, qui pennis a terra uos subuehit, qui uobis inter creaturas nobilibus in puriore mansiones aëre tribuit; qui nec serentes nec metentes , nec in horrea congregantes , absque uestra sollicitudine uos enutrit et abundanter in omnibus quae uobis sunt opportuna prouidit. Ipsae uero auiculae, rostris apertis, alis collisque protensis, suo modo mirabiliter gestientes, sanctum Dei talia proponentem intuebantur, et uerbis suis diligenter intendere uidebantur. Sanctus uero Franciscus, per medium illarum transiens et reuertens, tunica eas tangebat ut uoluit; nec illis quidem se prius a loco mouentibus, donec benedictione cum signo crucis et licentia eis data, similiter ipse recessit.Tunc coepit se magnae negligentiae coram fratribus incusare, eo quod hactenus omiserat auibus praedicare. Igitur ab illo tempore uir Dei, cuius ori semper laus affuit, laus utique Saluatoris, non solum homines ut laudarent ipse laudans admonuit, sed et aues et bestias et quaslibet creaturas alias, fratrum uel sororum nominibus nuncupans ad omnium Conditoris laudem sollicitus inuitauit. Sed et hic qui totum se nutui Creatoris subiecerat, non immerito creaturis sibi inferioribus, Altissimi nomen inuocans imperabat, quarum etiam obedientiam ipsa frequenter experientia cognoscebat. Et ut referam pauca de multis, accidit die quadam apud castrum quod dicitur Albianum, ut cum Dei uerbum populo illic adunato proponere uellet, prae nimio strepitu et multitudine hirundinum ibidem nidificantium audiri non posset. Quibus ita garrientibus taliter est locutus: Sorores meae hirundines, iam tempus est ut et ego loquar, quia uos quidem satis usque nunc estis locutae; sed deinceps, usque dum sermo Domini compleatur loqui omnino cessate!. At illae, ueluti rationis capaces, continuo tacuerunt, nec ab ipso loco, donec consummaretur praedicatio, se mouerunt. Quo uiso miraculo, cuncti qui aderant Deum glorificabant et beati uiri saltem uestimenta contingere cupiebant. Confugiebant quoque saepius ad beatum Franciscum bestiae siluestres, ueluti ad portum tutissimum, ac si ratione ductae ipsius erga se cognoscerent pietatis affectum. - Nam cum moram faceret apud castellum nomine Graecium, quemdam lepusculum laqueo captum uiuum a quodam fratre uidit adductum; ad quem pietate magna permotus, sic ait uir ille mitissimus: Frater lepuscule, ueni ad me! Quare sic te decipi permisisti?. Qui dimissus a fratre, statim ueluti securus ad uirum Dei cucurrit et in sinu eius, domiti animalis more, quieuit. Quoties autem a beato uiro super terram depositus est ut abiret, toties ad illum, non aliam libertatem quaerendo, recurrit, donec tandem ad uicinum nemus ipsum a fratribus asportari praecepit. De cuniculo quoque, quod animal ualde indomabile est, huic simile quiddam fecit, quando in insula laci Perusini tempore quodam mansit. 0 Similiter quadam uice, cum in lacu Reatino resideret in naui, piscis quidam non paruus, qui uulgo tinca uocatur, uiuus oblatus est ei. Quem ipse uir sanctus non manducandum sed libertati restituendum hilariter et benigne recipiens, ipsum fratrem piscem uocauit, oransque et nomen Domini benedicens, in aquam reposuit. Persistente autem ipso in oratione et laudibus, piscis in aqua ludens a nauicula non recessit, donec ei licentiam beatus Franciscus, oratione completa, concessit. Sic igitur gloriosus Christi confessor non solum sensibilibus, de quibus perlongum esset narrare per singula, bestiis uidelicet et auibus imperauit, sed ad illius obsequium in alteram naturam insensibilia etiam Dominus elementa conuertit. De quorum similibus unum quoque libet ut breuiter enarremus. Nam cum ipse uir sanctus apud eremum Sancti Urbani quadam uice grauiter aegrotaret, aqua sibi mirabiliter in uinum mutata est; factumque est ut ad gustum illius tam facile sanitatem reciperet, quod diuinum hoc esse miraculum nullus ambigeret. De affectu ipsius ad omnes creaturas propter amorem Creatoris; et quantam reuerentiam nomini Domini et uerbis exhibuit; et de compassione pauperum. Tanta beati Francisci mentem diuini amoris dulcedo repleuerat, ut in omnibus opera Creatoris miranda considerans, maxima etiam erga cunctas afflueret pietatis teneritudine creaturas. Inter alias tamen illas praecipue diligebat, quas, ut puta ouiculas, simplicioris et mansuetioris naturae uidebat, quarum etiam nominibus Christum ob aliquam similitudinem figurari in Scripturis audierat. Nam tempore quodam per Marchiam Anconae cum fratre Paulo, quem ibidem ministrum constituerat , transiens, quemdam hircorum et caprarum uidit in pascuis non modicum gregem, et unicam inter omnes iam dicti gregis pecudes ouiculam depascentem. Ad cuius intuitum grauiter ingemiscens, dixit ad fratrem: Nonne uides hanc solam ouiculam inter hircos et capras simpliciter ambulantem? Sic utique Dominus noster Iesus Christus innocens, mansuetus et humilis inter scribas et pharisaeos et sacerdotum principes ambulauit. Soluamus ergo, fili carissime, pretium, et educamus illam de medio gregis caprarum.  Cumque nihil aliud praeterquam uiles tunicas habentes de oue redimenda solliciti starent, ecce quidam mercator transiens se ad hoc uoluntarius obtulit, pretioque soluto ipsam ouem sancto uiro reliquit. Qui gaudens illam secum in ciuitatem quae dicitur Auximum, quo tendebat, adduxit, et ad eiusdem loci episcopum hospitandi gratia declinauit. Miranti igitur primum episcopo quare sic ouiculam duceret, longam de illa parabolam coepit retexere, donec et ipse episcopus Altissimo gratias ageret, non modicum de tanta hominis Dei compunctus simplici puritate.Sequenti autem die per quoddam claustrum Dominarum apud Sanctum Seuerinum uir Dei transitum fecit, ubi eisdem Christi famulabus ouiculam commendauit; quam illae ob sancti reuerentiam deuotissime suscipientes, diligenter eam longo tempore nutrierunt, donec tunicam de ipsius tandem lana texentes, illam beato uiro munus acceptissimum de fratre ouicula transmiserunt. Alio quoque tempore per eamdem Marchiam, iam dicto fratre comite, transiens, inuenit in itinere quemdam uirum, qui duos in humeris portabat agniculos ad uendendum. Quos ut pius pater balantes audiuit, commota sunt ex intimis uiscera eius et accedens benigne eos ueluti mater plorantes filios attrectauit. Dixit autem ad uirum: Quare fratres meos agniculos sic ligatos et suspensos excrucias?. Qui cum respondisset quod eos ad forum pretii necessitate deferret, quaerentique quid de illis postea fieret uir eos mactandos assereret, ait sanctus: Absit ut hoc fiat! Quin potius mantellum hunc, quo contegor, accipe, et fratres meos agniculos mihi relinque!. Acquieuit uoluntarius homo ille; multo enim maioris pretii erat mantellus, quem uir Dei frigoris necessitate compulsus a quodam fideli mutuauerat ipsa die. Igitur acceptis agniculis, quid de ipsis ageret sollicitus exstitit; tandem cum socio fratre deliberans, gubernandos eidem uiro commisit, et ne uel eos uenderet ullo tempore laederetue districte praecepit. Non solum autem huiusmodi bestiis et dignioribus creaturis, sed et alus uilibus et minimis simili affectu compassionis adhaesit. Nam quia de Saluatore legitur: Ego sum uermis et non homo , uermiculos etiam, ne contererentur multoties de uia legebat; sed et apibus, ne deficerent, forte uinum uel mel in hieme ministrabat. Diligenter enim, non tam illarum, quam et aliarum creaturarum efficaciam attendebat, et quidquid admirationis, delectamenti seu cuiuscumque ualoris in unaquaque perpendere poterat, id totum in omnium Factoris gloriam regerebat. Quid putas, in sole, luna firmamentoque et stellis; quid in elementis et eorum effectibus siue ornatibus; quid, inquam, in omnibus omnium Creatoris potentiam, sapientiam bonitatemque contemplans, uerae cognitionis, dulcedinis hausit et gratiae? Utique quempiam mortalium non arbitror hoc posse uerbis exprimere.Et quoniam ad unum principium omnia retorquebat, propter hoc omnia fraterno nomine nuncupabat, omnia ad unius Conditoris laudem continuus ipse in laudibus inuitabat. Ipse uero, nomen Domini nominans , totus supra hominis intellectum afficiebatur, totus in iubilo, totusque alterius saeculi uidebatur. Propterea et tantam nomini Saluatoris reuerentiam exhibebat, quod et qualecumque scriptum inueniret inhoneste locatum, reuerenter illud recolligens, in loco reponebat honesto, ne forte uerba diuina uel nomina, uel etiam litterae quibus illa scribuntur, continerentur in illo. Quanto autem, putas, erga pauperes homines compassionis ardore feruebat, qui tanta non solum ad animalia bruta, uerum etiam ad insensibiles et infimas affluebat pietatis dulcedine creaturas? Nam hic uere pauperum patriarcha omnium pauperrimus esse desiderans, etsi supra uilem tunicam nihil possessionis appeteret, noluit tamen in hac unica necessitate parcere sibi ipsi, quin et illam pluries indigenti cuiquam promptissime cuperet impertiri.Uestes quoque diuersas a diuitibus in hieme postulabat, quas, illis libentissime dantibus, ita ut nec ad restitutionem teneretur, accipiens, eas egenis, quos prius habere contingeret obuios, in frigore porrigebat. Grauissimum erat illi, si alicui pauperum uerbo uel facto perciperet quidquam molestiae fieri. Audiens enim tempore quodam unum e fratribus pauperi cuidam huiusmodi uerbum inuectionis inferre: Uide ne forsitan falso simules paupertatem!, durius increpatum fecit coram eodem paupere nudum procidere et, pedibus eius deosculatis humiliter ab ipso ueniam postulare. Ait enim: Qui pauperi maledicit, Christo facit iniuriam, cuius nobile signum gerit, qui uoluntarie pauperem pro nobis in hoc mundo se fecit. Ipse quoque, etsi minimum quid haberet corporalium uirium, humeros tamen proprios saepius ad subleuanda supposuit onera pauperum. Quorum etiam pio zelo multa alia faciebat frequentius in hunc modum, quae, nisi breuitati studeremus, scribere non fuisset indignum. De fructu praedicationis illius, et de deuotione populi circa ipsum; et de quibusdam miraculis eius, et de solemnitate praesaepii et uisione. Sanctus uir Dei Franciscus, eo tempore quo, ut dictum est, uolucribus praedicauit, per ciuitates et castella longe lateque circuiens , tantorum diuina uirtute ad poenitentiam corda commouit, quod et aliquoties ad religionis habitum simul triginta recepit. Tanto namque desiderio turmatim populus confluebat ad ipsum, ut si quis uel eius uestimenta contingere posset, felicem se prae deuotione permaxima reputaret. Introeunte ipso ciuitatem aliquam uel castellum, pulsatis illum campanis solemniter exceperunt, et cum ingenti gaudio aduentui eius unanimiter applaudentes, obuiam sibi quandoque cum ramis arborum processerunt. Confundebatur haeretica prauitas, fides extollebatur catholica, quam non solum hic sanctus uita magnificauit et uerbis, sed et plurimis extulit miraculorum prodigiis. Nam et omnem languorem, diuini nominis inuocata uirtute curauit, uerbo magnifice daemones effugauit, nullaque oranti necessitatis seu periculi difficultas obsistere potuit. Cuius miracula etsi prolixiori tractatui reseruemus, pauca tamen huic opuscolo breuiter inseremus. In ciuitate Tuscanella miles quidam beatum Franciscum hospitio deuote collegerat; cuius unicus filius etsi iam annos ablactationis transierat, adhuc tamen in cunabulis claudus et toto corpore debilis decubabat. Hic beati uiri pedibus humiliter se prostrauit, eumque flebiliter pro filii sui sanitate rogauit. Sed Dei famulus, ad talia indignum se reputans, nequaquam primitus acquieuit, donec ad ultimum uictus instantia deprecantis ad orationem se contulit, factoque deinde signo crucis, in nomine Domini puerum alleuauit . Puer autem, cunctis uidentibus, incontinenti surrexit, et sanus per domum huc atque illuc, prout uoluit, ambulauit. Alio tempore quidam uir Petrus nomine, in ciuitate quae Narnium dicitur, sic omnium membrorum fuerat officio destitutus, ut per quinque mensium spatium quasi truncus immobilis iacens, linguam saltem utcumque moueret et oculos miserabiliter aperiret. Hic, audito quod beatus Franciscus illic applicuisset, mox ad episcopum loci suppliciter rogans misit, ut ad se diuinae pietatis intuitu seruum Dei uenire rogaret, eo quod ex ipsius praesentia sanitati restituendum se crederet. Ad quem uir Dei pietate commotus accedens, signum crucis super eum a capite usque ad pedes protraxit; et mox, omni morbo fugato, in uirtute Altissimi sanum erexit. In eadem ciuitate quaedam mulier oculorum lumen amiserat, quae et a beato Francisco illuminari cum gaudio meruit, statim ut ab eo super oculos signum crucis accepit.Quaedam mulier ciuitatis Eugubii sic ambas habebat manus contractas, ut ad omne opus agendum penitus essent inutiles. Quae cum beatum Franciscum illic aduenisse cognosceret, moestitiae plena cucurrit ad illum, ut suam ei miserandam necessitatem ostenderet. Quam uisam uir Dei commiserans tetigit ac sanauit, ita ut illa propriis manibus caseatam continuo praepararet, eamque famulo Dei, de qua et ipse paulisper ob deuotionem mulieris accepit, offerret. Frater quidam miseranda nescio cuius infirmitatis angustia torquebatur, nisi quod pessimum a plerisque daemonium fuisse putatur. Nam nunc allisus uolutabatur spumans et aspectu horribilis, nunc autem rigidus et extensus, nunc curuus iacuit et contractus, nunc uero ad staturam hominis a terra, pedibus aequatis capiti, leuabatur, miserabiliter illico relapsurus. Ad quem infirmitate illius agnita, pater sanctus accessit; primo quidem orationem pro eo fundens ad Dominum, ac deinde signum crucis exprimens super illum. Ad quod subito mirabiliter factum est, ut frater ille sic immunis a passione huiusmodi pessima fieret, ne uel motum prorsus ex tunc exiguum de illa sentiret. 0 Apud castellum Sancti Gemini quodam tempore beatus Franciscus praedicans regnum Dei , cum tribus fratribus domum cuiusdam uiri deuote receptus intrauit; cuius uxorem, sicut omnibus loci illius incolis notum fuit, daemonium male uexauit . Pro qua uir sanctus, eo quod hominum timeret applausum, diu antequam acquiesceret exoratus, tandem uictus prece, tres fratres suos in tribus angulis domus ad orandum pro illa constituit, et in quartum similiter oraturus ipse secessit. Post haec ad mulierem miserabiliter se gerentem confidenter accessit, et in Christi nomine daemoni ut exiret per obedientiam imperauit. Qui, Domino id ad humilitatem famuli sui conseruandam agente, tam subito horrende stridens egressus est, ut uir Dei sibi fuisse illusum certissime crederet, statimque a loco cum uultus suffusione recederet.Unde et alia uice per idem castellum transitum faciens, ipsam mulierem post se, ut ei loqueretur, deuote currentem et uestigia pedum eius deosculantem uidere uel alloqui noluit, donec uere illam daemoniacam fuisse, cunctis hoc attestantibus, tandem uix credidit.Erat quoque in Ciuitate de Castello quaedam mulier habens daemonium , quae, adueniente illuc beato Francisco, perducta uenit ad ipsum. Aderat autem multitudo populi ciuitatis ad rogandum pro illa, quae se crebra ipsius daemoniacae grauatam conquerebatur insania. Quam ut audiuit beatus Franciscus clamantem pro foribus et furentem, scire uolens an esset uere daemonium, emisit ad illam primitus quemdam fratrem. o Quem illa uidens, nouit non esse beatum Franciscum et nequiter subridens quasi pro modico duxit illum. Interim autem uir Dei in oratione prostratus, ea tandem completa, ad mulierem fiducialiter est egressus. cuius illa sustinere non ualens praesentiam, uolutabatur coram illo cum fremitu super terram. Ipse uero per obedientiam imperauit exire spiritui; qui egrediens nec ad momentum resistere ualuit imperanti. Haec et his similia plura per beati Francisci non solum corporalem praesentiam gesta sunt, uerum etiam, si qua fortasse uel manu contingeret, erant in eius absentia contra diuersas clades salubre remedium. Nam in finibus ciuitatis Aretii supra modum quaedam mulier grauida torquebatur, eo quod uirtutem pariendi parturiens non haberet, ita ut omnino spes de ipsius salute non esset. Accidit autem tunc temporis beatum Franciscum propter infirmitatem corporis et debilitatem ad eremum quamdam in equo fuisse deductum, et eumdem equum reduci a quodam fratre per illum locum. Uidentes autem homines loci fratrem, ipsum esse beatum Franciscum sperabant, quem qui iam aliunde transierat, illac transiturum audierant. Cumque non sine graui dolore comperissent ipsum non esse, non tamen adhuc penitus desperantes, coeperunt rem aliquam a sancti uiri manibus attrectatam diligenter inquirere. Inuenientes autem freni habenas, quas manu uir Dei tenuerat, ipsum frenum ab equi ore uelociter extrahebant, ponentes id super mulierem quam periclitari uidebant; factumque est ut statim illa cum gaudio pareret et ultra periculum penitus non sentiret. Uir quidam religiosus Gaufreducius nomine, Castrum Plebis inhabitans, quemdam penes se deuote funiculum conseruabat, quo se beatus Franciscus quandoque praecinxerat. Accidit autem in eodem castello plurimos utriusque sexus grauiter infirmari, cum iam dictus uir aegrotantium loca circuiens ipsius funiculi partem in aqua tinxit uel eidem aquae minimum quid de illo immiscuit, et sic in aegritudinis lecto decubantibus potum dedit. Sicque mirabiliter factum est ut, si qui languentium ex huiusmodi potione gustarent, optatam continuo sanitatem reciperent.Panes etiam ad benedicendum beato Francisco saepius offerebant, de quibus aegri gustantes a diuerso languoris incommodo resurgebant. Crebro quoque pius pater quasi seminudus a populo derelictus est, eo quod tunicam illius per particulas cum cultellis inciderent, easque deuote contra diuersa pericula pro salutis remedio conseruarent. Accidit praeterea res quaedam mirabilis anno ante felicem beati Francisci transitum tertio, quam, multis aliis praetermissis, digne recolendam existimo. Ipse namque uir sanctus ea praecipue quae circa Christum gesta sunt assidua meditatione reuoluens,noluit eorum quae sacris Euangelii uoluminibus enarrantur pro sua possibilitate uel unicum iota uel apicem transgredi; quin in omnibus, quae de Christo scripta perpendit, super omnia quae in huius uitae uolubilitate geruntur, iugum ipsius Domini suauis simum onus que leuis simumt cuperet experiri. Igitur solemnitate quadam dominicae natiuitatis instante, humilem nascentis in Bethlehem Saluatoris infantiae paupertatem, similitudine qua poterat, uir Dei repraesentare desiderans, ad castellum de Graecio quemdam uirum religiosum et nobilem nomine Iohannem praemisit; qui ad hoc bouem sibi et asinum cum praesaepio contra uenturae festiuitatis gaudia praeparauit. Aduenit denique nox solemnis, aderatque beatus Franciscus, pluribus illic secum fratribus adunatis. Praeparato itaque praesaepio foenum imponitur, adducti bos et asinus ad praesaepium collocantur, et sic cum gaudio uigiliae celebres inchoantur. Confluente igitur e diuersis locis multitudine populi, facta est nox illa iucunditatis insolitae plena, facta est cereis et facibus luminosa, nouoque ritu celebrantur Bethlehem nouae solemnia. Fratres quoque laudes Domino debitas exsoluebant; sed et cuncti qui aderant nouis laetitiae canticis applaudebant. Stabat autem coram praesaepio beatus Franciscus; stabat, inquam, suspiriis prae gaudio plenus; stabat indicibili suauitate perfusus. Tandem super ipsum praesaepe sacra missarum aguntur solemnia, cum et ipse sanctus Dei leuita, solemnibus ornamentis indutus, Euangelium uoce sonora pronuntiat, ac deinde populo de nato in Bethlehem Rege paupere melliflua praedicat. Tanta uero pietatis dulcedine circa iam dicti Regis afficiebatur infantiam, ut, si quando Iesum Christum nominare deberet, ipsum ueluti balbutiens puerum de Bethlehem prae nimia amoris teneritudine nuncuparet. Sed et ne facta putentur haec omnia sine nutu diuino, miranda talis ibidem cuidam uiro uirtutis ostensa est uisio. Uidit namque ad saepedictum praesaepe beatum Franciscum accedere et quemdam, qui in illo iacere uidebatur exanimis, uelut a somni sopore puerulum excitare. Creditur itaque non immerito suam Dominus Iesus Christus infantiam recolenti in huiusmodi formula non absurde monstratus; quippe qui in multorum cordibus per obliuionem quasi sopitus et mortuus, ueluti per beati Francisci doctrinam et exemplum euigilans ad memoriam est reductus. Finitis igitur tantis cum exsultatione solemniis, unusquisque laetus ad propria remeauit. At uero de foeno praesaepii conseruato plura diuersimode postmodum ab utriusque sexus hominibus sunt remota pericula, necnon et brutis animalibus morbidis sanitatis collata remedia.Porro locus praesaepii templum Domino consecratur, et altare super ipsum praesaepe constructum ad sancti patris honorem et facti memoriam dedicatur. Tot et tantis refulsit beatus Franciscus, tum adhuc uiuens in carne, tum post excessum uitae, miraculis, quod ea plenius explicare multo prolixioris est operis. Nam praeter alia quasi innumera, quae in diuersis aegritudinum, necessitatum seu periculorum generibus gessit, multos etiam mirifice mortuos suscitauit; quorum, etsi de pluribus non sumus incerti, numerum tamen ad praesens certum non ponimus, nisi quod undecim esse a uiris fide dignis accepimus.Haec igitur de miraculis eius in praesentiarum utcumque tetigisse sufficiat, ne cursum uitae eius breuiter audire uolentes taedio miraculorum narratus afficiat. Quid enim miraculis, quae sanctitatem magis ostentant quam faciunt, immoremur, cum etiam miraculosae conuersationis eius insignia, quorum pauca perstringimus, plurima propter breuitatem subticere cogamur? Paucissimas enim arbitror esse uirtutes, in quarum exercitiis uir iste beatus notabilia multa non gesserit, quae ad narrandum forent utique potiora miraculis.  De studio orationis et conflictu eius cum diabolo; de constantia praedicationis; de apertione libri et uisione Seraph crucifixi, et de apparentibus in ipso Christi stigmatibus. Ad omnia uero quae gloriosus pater Franciscus intendit et fecit tutissimum eius refugium oratio crebra fuit. Nam etsi ardentissimo zelo proximorum lucris intenderet, studuit tamen summopere, ne sui ipsius curam in omni perfectionis experimento negligeret. Ad hoc solitaria loca quaesiuit, ad hoc in eremi uastitate resedit; sed et inter homines habitans, ad ecclesias domosue desertas solus nocte perrexit. O quantos in huiusmodi locis terrores, quantaque diaboli machinamenta deuicit! Cui non solum intus malignus ille pestifera saepe suggessit, sed et in aliqua horrenda effigie manu ad manum cum illo conflixit.Talia, inquam, loca intrepidus, ut in oratione sibimet inuigilaret, elegit; ibi prius didicit, quae postmodum alios docuit. Didicit autem non ut curiose quae loqueretur uerba confingeret, sed sic supra modulum eruditionis humanae ex affluentia doctrinae caelestis uberrime bibens, ut non tam uerbis quam uirtute Spiritus ad eructandum proximis opportuno tempore plenus esset. Nam, etsi quando haec uel illa dicere cogitasset, accidit ut ad praedicandum ueniens omnium illorum quae praecogitarat oblitus, omnino quid diceret non haberet; sed nec tunc quidem defectum suum confiteri coram cunctis erubuit, et sic subito mira uerborum eloquentia affluere coepit. Sic spe tota iugiter in solius Domini prouida largitate suspensus, de propria penitus diffidebat industria, eademque mentis constantia multis loquebatur ut paucis, eadem diligentia uni soli praedicauit ut multis. Nullius quoque uerebatur personam, quin aequanimiter sapientibus et indoctis, magnisque loqueretur et paruis. Nam et cardinalibus coram domino papa Honorio congregatis constantissime praedicauit, non utique tam uerborum simplicitate mouens ad risum, quam mirando spiritus feruore compunctionis extorquens suspirium. Igitur uir iste sanctissimus, qui sibi et proximis utiliter diuidere tempora nouit, quadam uice relictis ex more saecularium turbis, locum solitudinis petiit, paucosque, qui suam ab omni incursantium tumultu quietem defenderent, secum duxit. Cupiebat enim ad tempus soli Deo uacare, et si quid pulueris ex hominum conuersatione forsitan contraxisset, extergere. Cumque, mentis aliquantulum continuata quiete, contemplationis fructum sapidius degustasset, totis praecordiis desiderabat agnoscere, quid agendo sacrificium de se Domino magis gratum posset offerre. Iam uir mirandae uirtutis consummauerat, cum se adhuc uix incepisse credebat. Summum eius studium fuerat ad anteriora se semper extendere, et retroacta quasi in nihilum computare. Cupiebat igitur adhuc de nouo omnes corporis passiones cunctasque mentis pati angustias, quo perfectius compleretur in ipso beneplaciti diuini uoluntas. 0 Cumque huic desiderio quanto diutius tanto feruentius anhelaret die quadam in eremitorio quo manebat ad altare deuotus accessit; super quod Euangeliorum librum cum reuerentia et timore deposuit. Post haec humiliter se coram altari in oratione prosternens, quanta poterat deuotione clamauit ad Dominum , ut in prima libri apertione sui de ipso beneplaciti dare dignaretur indicium. Tandem corde contrito ab oratione consurgens se crucis simo muniuit, librumque de altari reuerenter acceptum aperuit. Cui cum Domini nostri Iesu Christi passio primum occurreret, suspicatus est ne casu hoc forsitan accidisset. Unde et rursus librum claudens, rursus aperuit, pluriesque hoc ipsum reiterans, idem quod prius uel simile prorsus inuenit. Ad hoc Christi miles intrepidus non expauit; et qui iam dudum martyr desiderio fuit, etiam tunc se ad omne, quod pro Christo sustineri poterat, flagrantius animauit.Et quoniam pro his omnibus Domino laetitiae cantica corde iucundo deprompsit, propterea non multo post maioris reuelatione mysterii dignus fuit. Nam duobus annis antequam uir ille beatus felicem Domino spiritum redderet, moram in eremitorio quod Aluerna dicitur faciens, uidit in uisione quasi Seraph unum in aëre sex alas habentem, cruci manibus extensis pedibusque coniunctis affixum. Alarum uero duas super caput erectas et duas ad uolandum extensas habebat; porro duabus totum corpus tegebat. 0bstupuit uehementer uir sanctus ad uisum, et alternabantur in ipso timor et gaudium. Delectabat eum speciei illius mirabilis pulchritudo; deterrebat plurimum horrenda crucis affixio; sed et hoc laetificabat, quod gratiose se respici uidebat ab illo. Cumque diutius anxio spiritu cogitaret quid huiusmodi uisionis nouitas importaret, nihil de illa liquido intelligere poterat, donec in se ipso tandem uidit gloriosissimum illud miraculum: miraculum, inquam, omnibus, ut arbitror, retroactis saeculis inauditum. Apparebant namque in manibus eius et pedibus quasi fixurae clauorum , latusque ipsius dextrum ueluti lancea perforatum. Manuum uidelicet interior et pars pedum superior supereminentia quaedam ex ipsa carne ueluti clauorum capita protendebat; manus autem exterius et pedes inferius signa quaedam oblonga gerebant, ueluti retorta clauorum acumina, quae et ipsa carnem similiter reliquam excedebant. In latere uero dextro cicatrice obductum uulnus apparuit, quod et sacrum sanguinem saepius euaporans tunicam ipsius necnon et aliquoties femoralia tinxit. Talibus igitur uir Dei in se resultantibus margaritis, studuit summopere pretiosissimum illum thesaurum, quo speciali eum Dominus praerogatiua ditauerat, ab omnium omnino uiuentium oculis conseruare reconditum, ne quod uel minimum conscii cuiusquam familiaritatis occasione fortassis incurreret detrimentum. Unde et quia rarissime perpaucis praecipua consueuerat reuelare mysteria, ea quoque, quae tam gloriose parebant in ipso, maxime sibi familiaribus diu erant incognita. Periculosum enim existimans inclitum apparere in oculis hominum, sed et pro magno non reputans occulta quorumlibet bona non esse maiora iis quae proferuntur in publicum, ruminabat multoties illud in ore propheticum: In corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi . Fratribus quoque circa ipsum conuersantibus dederat tale signum, ut si quando eum cum extraneis occupatum praedictum uersiculum recitare perciperent, illum, ne forsitan in uerba sibi nociua difflueret, curialiter ab eorumdem colloquiis expedirent.Itaque uulnus lateris, quoadusque uixit in corpore, diligenter uiro Dei celante, solus hoc frater Helias casu utcumque prospicere meruit. Frater uero Rufinus, ad eum scalpendum admissus, manu illud sensibiliter, sed fortuito, contrectauit ; Sad cuius contactum uir sanctus remurmurans grauissime doluit, et iam dictum fratrem inculpans, ut hoc sibi Dominus indulgeret adiunxit. De iis quae ante mortem sustinuit, fecit et dixit; de feruore ipsius et patientia; et de transitu eius et exsequiis. Iam beatissimus pater Franciscus, annis a conuersione sua decem et octo peractis, nullam uel modicam carni requiem dederat, sed per diuersas mundi partes praedicando laboriose circuiens, inusitatis eam et noui generis disciplinis affligere non cessarat; et quamuis ei in multis languoribus effluxissent dies praeteriti, duobus tamen annis, qui adhuc uitae eius erant residui, grauioribus coepit et magis continuis infirmitatibus perurgeri.Sed et licet caro naturali corruptelae necessarioque se praesentiret propinquare defectui, non tamen adhuc dissensit, quantum poterat, sub assueti rigoris lege teneri. In tantum enim uir reuerendus se sibi subiecerat, tantaque corpus harmonia spiritui concordarat, ut etiam carnis repugnantiam uix sentiret in omnibus quae spiritus agenda dictabat. Igitur uir sanctus spiritu ad omne bonum promptissimus, qui tanto hactenus animarum zelo feruebat, adhuc in praedicatione non desistens intendere proximorum saluti, corpus emortuum fecit in asino per ciuitates et castella circumuehi. Suadebant autem fratres eique cum omni precum instantia supplicabant, ut infirmitatibus suis medicorum auxilio subueniri permitteret: uidentes utique quod de die in diem magis magisque deficeret. Ipse uero consentire in hoc fratribus penitus recusabat, ueluti qui hactenus carnis curam non egerat, iamque dissolui et esse cum Christo multo melius anhelabat. Uerum quamuis stigmata Domini Iesu in corpore suo portaret quia tamen in ipso oportuit ea quae passionum Christi deerant adhuc amplius adimpleri , coepit et aliis languoribus infirmitas oculorum grauissima superaddi. Tunc supradictus frater Helias, quem ueluti loco matris elegerat et adhuc uiuens gregi suo pastorem praefecerat, compulit eum et rationibus induxit, ut sibi mederi permitteret, timens ne forte per incuriam penitus oculorum lumen amitteret. Cui uir sanctus humiliter obtemperans tamquam patri, plura suis ex tunc oculis medicamina patiebatur apponi, quamuis ingrauescente malo, nullius essent remedii. Tandem Reatam curandae iam dictae infirmitatis occasione perductus est, ubi, et domino Honorio papa tertio moram tunc temporis faciente, honorifice a curia Romana deuoteque susceptus est. Familiarius tamen ei prae caeteris dominus Hugo, tunc Ostiensis episcopus, affuit, quem uir sanctus eodem domino annuente Honorio, in patrem ac dominum prae cunctis elegerat, cuius se cum uniuerso Ordine suo tutelae commiserat, necnon et obedientiae mandato subiecerat, sed et eumdem, prophetico spiritu ductus, apostolico honori prouisum fore non solum uerbis praedixerat, sed et factis multimode praesignarat. Hic igitur erga uirum sanctum mirando dilectionis affectu flagrabat; hic pauperculo Iesu Christi, tamquam famulus domino, ministrabat. Contestabatur idem ipse postmodum ad apostolicam dignitatem prouectus, se numquam in tanta perturbatione fuisse, quin omne mentis nubilum in solo uiri Dei intuitu uel affatu discederet, subitaque serenitatis suauitas et iucunditatis dulcedo rediret. Unde et quoties ipsum uidebat, ei tamquam Christi apostolo reuerentiam exhibebat. Hic itaque beatum Franciscum, ut curam sui gereret, instanter admonuit; cui et ipse sanctus in hoc humiliter, sicut et in aliis omnibus, obediuit. Factis igitur cocturis in capite, uenis incisis, collyriis et emplastris adhibitis, nihil penitus ad sanitatem profecit ; quin potius ipsum malum medicaminibus multiplicatis accreuit. Ipse uero tot incommoda corporis in omni patientia et gratiarum actione sustinuit; despectisque corporalium membrorum molestiis, totam ad Deum intentionem, spiritu confortato, direxit. Et ut internae consolationi liberius posset intendere, quatuor fratrum, uirorum uirtutis , deputabatur custodiae, qui et omni sollicitudine insistebant ipsius non solum necessitudini corporis procurandae, uerum etiam quietudini spiritus obseruandae. Iam gloriosus pater, in tantarum non mediocriter uirtutum gratia consummatus, transegisse se dies uacuos reputauit; et quamuis esset ad exteriora corporis exercitia prorsus inutilis, semetipsum tamen adhuc ad triumphos noui certaminis incitauit. Dicebat enim: Incipiamus, fratres, Deo seruire. Incipiamus, inquit, et proficiamus, quoniam parum hucusque profecimus. Uolebat rursus ad simplicitatis redire primordia; uolebat leprosis contemptibiliter de nouo seruire, et ab hominum conuersatione ad loca remotissima se transferre. Ab omni quoque se cura regiminis cupiebat eximere, eo quod multis de causis periculosum assereret, maxime in hoc tempore, praelationis locum tenere; esse uero plurimis utile magis regi quam regere. Cumque moram faceret apud Senas, quasi mense sexto ante obitum suum, toto corpore grauius quam solebat attritus, propinquare uidebatur ad exitum. Festinato itaque de longinquo frater Helias accurrit, eumque in aduentu suo paululum respirantem secum ad Cellam de Cortona perduxit. Ubi dum stetisset per modicum, acrius inualescente morbo, deduci se rogauit Assisium. Quo postquam peruenit, facta est non modica totius exsultatio ciuitatis; et gratias agentes laudauerunt unanimiter Dominum, quod tantum penes se recondi sperauere thesaurum . Adductus igitur in palatium Assisiani episcopi, coepit non multo post totius corporis uirtute destitui et tam atrociter per singula membra torqueri, ut interrogatus an potius martyrium a carnifice sustineret, triduanam huiusmodi passionem, etsi pro uoluntate diuina sibi placitam et acceptam, grauiorem tamen quouis martyrio responderet. Cernens itaque proximare diem uitae nouissimum, quem per reuelationem iam biennio ante didicerat, conuocauit ad se fratres quos uoluit , singulosque, prout sibi dabatur desuper , benedixit. Cumque caligantibus oculis uidere non posset, sicut quondam patriarcha Iacob, manibus cancellatis, dexteram fratri, qui a sinistris eius sedebat, imposuit ; interrogansque quis esset et intelligens esse fratrem Heliam (quem, ut dictum est, substituerat loco sui), sic se uelle respondit. Primum igitur illi, ac deinceps uniuersis in eius persona fratribus benedixit, et bona illi plurima imprecatus, benedictiones in eo multimodas confirmauit. Quibus completis, adiecit: Ualete, filii, omnes in timore Domini et permanete semper in ipso, quoniam tribulatio uobis approximat et maxima super uos est futura tentatio. Felices autem illi sunt qui in bonis perseuerauerint , quae coeperunt. Tunc sine mora ad Sanctam Mariam de Portiuncula se transferri poscebat, uolens illic animam reddere Domino, ubi primo, ut dictum est, perfecte uiam ueritatis agnouerat. Illum quoque locum in omni reuerentia et honore fratribus custodire praeceperat; hunc specialiter asserebat diuinis obsequiis et orationibus congruum; hunc supernorum dicebat spirituum frequentia uisitatum. Igitur in loco sibi desiderato paucis diebus quieuit, donec tandem mortis horam instare cognoscens, duos ad se fratres uocauit, quibus de transitu eius uicino Laudes alacriter Domino decantare praecepit. Ipse uero, prout potuit, in hunc psalmum prorupit: Uoce mea ad Dominum clamaui, uoce mea ad Dominum deprecatus sums . Unus autem e fratribus qui adstabant, pro cunctis sollicitus, dixit ad eum: Heu, pater benigne, ecce filii tui remanent sine patre! Recordare igitur orphanorum quos deseris, et, omnibus culpis remissis, tam praesentes quam absentes tua sancta benedictione consolari digneris. Cui piissimus pater respondit: Ecce ego quidem iam uocor a Domino, fili! Fratribus uero meis tam absentibus quam praesentibus omnes offensas et culpas remitto, et eos sicut possum absoluo; quibus tu haec, fili, denuntians, ex parte mea omnibus benedicas. Porro Euangelium secundum Iohannem ab eo loco ubi incipit: Ante diem festum paschae sibi legi poposcit; deinde se cilicio superponi cinereque conspergi praecepit. Et sic, filiis circumstantibus et lugentibus, pater sanctus in Domino feliciter obdormiuit . 0 Unus autem ex illis, specialis eius discipulus, uir fama non modicum celeber, cuius nomen ideo subticetur eo quod tanto nollet praeconio gloriari dum uiueret, uidit illam gloriosam animam carne solutam in stellae grandis et radiantis effigie; uidit, inquam, ueluti super aquas multas, candida subuectam nubecula in caelum directe conscendere . Sic nimirum, qui contemptibilter in area uitae huius laboriosae spicam carnis terrena terendo confregerat , iam excussa palea , granum purum in horrea summi Regis ingreditur; sic mortali uita defunctus, aeternaliter uicturus, uiuo pani coniungitur, qui turbam Christi famelicam, ne in uia deficeret , de paupertatis horreo satiarat. Et bene super aquas multas in specie stellae, candida sub uectae nubecula , uidebatur ascendere; quippe qui mundus ex aquis terrenae delectationis assumptus multitudini populorum tam miraculis quam uita splenduerat et doctrina; quibus in lata perditionis uia quasi caecis errantibus luminosum iter pandens ad gloriam, eam, quae prius stricta paucis in illa gradientibus timebatur, ampliauerat se turmatim sequentibus uitae uiam . Regnat ergo diues in patria pro paupertatis transitoriae copia; regnat, inquam, sibi regibus huius mundi substratis, quos hic misera rerum pereuntium ditat inopia. Factus est itaque concursus populorum ciuitatis Assisii Deum unanimi iucunditate laudantium , eo quod tantum illis dignaretur commendare depositum. Erat autem primitus pro tanti patris subtractione planctus filiorum non modicus, qui non multo post in laetitiae canticum est conuersus. Uidebant namque nouum illud, quod fecerat Dominus super terram ; uidebant, inquam, non planctu sed plausu dignum miraculum, sacrum uidelicet corpus, Christi stigmatibus decoratum. Aspiciebant membra eius, morbida prius et rigida, iam tractabiliter pro tangentis se uoluntate flectentia; carnem quoque, duram prius et liuidam, ueluti pueruli teneritudine iam resumpta, mirando candore nitentem, et quasi carnis glorificatae speciem prae decoris magnitudine praetendentem. Gloriosum tunc erat in carne tam candida uidere similitudinem fixurae clauorum immo, nigros ut ferrum clauos ex ipsa carne formatos in medio pedum et manuum, dextrumque latus sacro sanguine rubricatum. Lacrimabantur itaque filii prae gaudio cordis , et osculabantur in patre signacula summi Regis. Facta est igitur nox illa, in qua sanctus decessit, in diuinis laudibus, in multitudine populi et luminarium claritate solemnis, donec, mane facto , cum uniuersis qui ex circumiacentibus locis copiose confluxerant, illic ciuitatis Assisii communitas tota conuenit. Sublatum ergo sacrum corpus cum hymnis et laudibus tubarumque clangoribus honorifice detulerunt, et sacras exsequias solemniter exsequentes, ramos arborum nihilominus in manibus acceperunt . Portantes autem filii pium patrem, ad ecclesiam Sancti Damiani, quam primam, ut dictum est, ipse construxerat, substiterunt; eumque filiabus ipsius, quas ibidem plantauerat, pauperibus uidelicet Dominabus et sacris uirginibus, ostenderunt. Et ecce pia mater illarum, prima scilicet illius religionis planta, re Clara et nomine, ad uidendum corpus dilectissimi patris cum filiabus admissa, coepit miserande nimium plangere super illum , nimirum cui ex cunctis mortalibus tam irrecuperabile subtrahebatur solatium. Sed et caeterae, quantum pudori uirgineo licuit, complanxerunt; tandemque singulae manus illius pretiosissimis gemmis ornatas deosculatae sunt; et sic efferendum, prout oportuit, cum dolore permaximo dimiserunt. Tunc perlatum est in ciuitatem corpus sanctissimum et in loco, ubi primum litteras puerulus ipse didicerat, ubique postmodum primitus praedicauerat, est sepultum, ut conuenienter felix initium mediumque felicius ac felicissimam consummationem per hoc sibi confluxisse pateret in unum gloriae cumulum. Quot annis post conuersionem uixit, qua die transiit, et sub quibus Romanae Sedis Pontificibus cursum suum peregit; de modo et temporibus canonizationis et translationis illius. Iam uiginti annorum spatium erat elapsum, ex quo primum gloriosus Christi confessor et leuita Franciscus consiliis euangelicae perfectionis adhaeserat et in uita mandatorum diuinae legis inoffenso pede cucurrerat. Transiit autem uenerabilis idem pater ex huius mundi naufragio anno Dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo uicesimo sexto, quarto nonas Octobris, die dominico, sepultus, ut dictum est, in ciuitate Assisio. Coeperat autem cursum suum uir iste beatus sub illustri uiro domino papa Innocentio tertio, quem feliciter sub eiusdem successore consummat Honorio. Quorum prior, sicut in omnibus uiro Dei, ut supra dictum est, de Ordinis institutione consensit, sic et alter, ut in Regula tangitur, omnia eidem sancto benigne postmodum confirmauit. Quibus salubriter dominus Gregorius papa succedens, qui uidelicet in minore officio constitutus nouellam eiusdem religionis plantationem ab euellentium importuno impulsu defenderat et, donec firmius radicaret nutrierat, ac ueluti fidelissimus hortulanus ad multimodum cum Dei adiutorio fructum prouexerat, ipsum patrem sanctissimum, non solum innumeris et probatis famosum miraculis, uerum etiam cuius miraculosam conuersationem sensibiliter ipse cognouerat, amplius magnificandum duxit in terris, quem glorificatum iam nemo dubitabat in caelis. Nam anno Dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo uigesimo octauo, habito cum cardinalibus et aliis quam plurimis ecclesiarum praelatis super ipsius sancti canonizatione tractatu, cum totius curiae Romanae frequentia et omnium praelatorum qui tunc penes curiam residebant, necnon et principum terrae et infinita populi multitudine, personaliter a ciuitate Perusina ad sepulcrum illius accessit, eumque glorifice cum missarum mysteriis, exhortatione sermonis, miraculorum recitatione, indumentorum gloria, luminarium rutilatione, campanarum sonitu, tubarum clangoribus, laudantium concentu et iubilo, laetantium applausu et tripudio, necnon et maximis, quae longum foret enarrare, solemniis, de communi uniuersorum consensu catalogo Sanctorum adscripsit, eiusque festiuitatem die obitus sui, id est quarto nonas Octobris, uniuersaliter per totius mundi partes solemniter celebrandam instituit ac mandauit, sicut et ipse suis postmodum litteris declarauit. Facta est autem haec ipsa beati Francisci canonizationis praeclara solemnitas die dominico, die kalendarum augusti septimo decimo. Anno uero Domini millesimo ducentesimo trigesimo, non modica fratrum multitudine pro ipsius sancti translatione, necnon et generali Capitulo celebrandis ad saepedictam ciuitatem e diuersis mundi partibus adunata, iam praefatus eorumdem specialissimus pater, dominus papa Gregorius, cuius certa sperabatur ad hanc translationis solemnitatem praesentia personalis, sed tunc temporis aliis quibusdam urgentibus Ecclesiae praepediebatur negotiis, solemnes illuc cum suis litteris nuntios destinauit, quibus suae non solum insperatae causam absentiae necessariam declarauit, sed et filiis, quos paterno consolabatur affectu, de quodam mortuo per beatum Franciscum resuscitato certius intimauit. Ad haec per eosdem nuntios crucem auream, opere quidem gemmario pretiosam, sed omni auro et gemmis pretiosius lignum Crucis Dominicae complectentem; insuper ornamenta et uasa quaeque ad altaris ministerium pertinentia, necnon et decentissima solemnibus usibus indumenta transmisit. Quae omnia pretiosissima basilicae beati Francisci, quae ab omni iurisdictione inferiore exempta sua construebatur auctoritate, cuius et ipse primarium lapidem fundamenti posuerat, assignauit; sed et alia non modica tam ad eiusdem fabricae quam ad instantis solemnitatis impensas donaria deputauit. Translatum est igitur corpus sanctissimum ad eamdem constructam foris prope muros ciuitatis ecclesiam, sabbato, kalendarum iunii die octauo, cum tanto uidelicet apparatu solemni, qui breui sermone describi non posset; tantaque, quae ad ipsius translationis festa confluxerat, multitudine populi, ut, ciuitate illum capere non ualente, gregum more turmatim circumquaque per campos accumberet. Porro, sicuti gloriosus hic sanctus multis in uita claruerat miraculorum prodigiis, sic et a die transitus sui usque in praesens ad ipsius patrocinia, non solum in loco ubi pretiosus ossium suorum thesaurus reconditur, uerum etiam quacumque parte terrarum pie et fideliter implorata, innumeris miraculis coruscare se gaudet Ecclesia. Nam caecis et surdis, mutis et claudis, hydropicis et paralyticis, daemoniacis et leprosis, naufragis et captiuis, omnium ipsius meritis aegritudinum, necessitatum seu periculorum remedia conferuntur. Sed et multi mirifice mortui suscitantur, operante haec omnia uirtutis Altissimi magnificentia, cui soli est omnis honor et gloria per infinita saeculorum saecula. Amen. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/NicolaTrevet_Agamemnonis.txt b/testi_2_NoCommenti/NicolaTrevet_Agamemnonis.txt
new file mode 100644
index 0000000..82d84ed
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/NicolaTrevet_Agamemnonis.txt
@@ -0,0 +1,19 @@
+Octaue tragedie, que Agamenon dicitur, pro argumento premittere possumus quod Thiestes et Atreus fratres fuerunt. Atreus autem genuit Agamenonem et Menelaum, qui acceperunt in uxores duas sorores filias Tindari et Lede. Uxor Agamenonis dicta est Clitemestra, uxor uero Menelai Helena. Habuit autem Agamenon ex uxore sua Clitemestra filium Horestem et filiam Electram nomine. Agamenon autem rex et dux Grecorum erat contra Troianos. Cum autem profectus esset ad bellum Troianum, Clitemestra adamauit Egistum, quem Thiestes ex filia sua genuerat. Agamenon etiam alias mulieres adamauit, et, finito bello Troiano, Cassandram filiam Priami in coniugem accepit. Unde indignata Clitemestra et concitante eam Egisto, machinata est in mortem Agamenonis; quem, dum exueret se uestibus, Egistus, uocatus in adiutorium cedis, gladio perfodit. Cumque nondum mortuus in uindictam anhelaret, Clitemestra, securi arrepta, caput eius amputauit. Uolebat etiam filium Horestem occidere, sed Electra ipsum subtraxit et cuidam Strophio custodiendum tradidit. Clitemestra filiam Electram carceri mancipauit et Cassandram interfici iussit.
+
+Continet ergo hec tragedia actus octo, quorum primus est planctus Thiestis emissi de inferno super sceleribus domus Pelopee, de qua fuerunt tam ipse quam Agamenon. Et circa hoc duo facit, quia primo inducitur Thiestes tamquam emissus ab inferno domum Pelopeam, de qua fuit Agamenon, propter scelera detestans; secundo inducitur chorus magnorum regum infortunatos euentus deplorans carmine secundo, ibi: *regnorum*. In carmine ergo primo, quod scribitur metro archilochico, inducitur Thiestes emersus ab inferno detestans scelera domus sue, de qua fuit Agamenon. Et diuiditur hec pars in tres, quia primo scelera preterita detestatur; secundo iam instancia scelera prenunciat et comminatur, ibi: *sed sera*; tercio Egistum filium suum ad scelus exhortatur, ibi: *parantur epule*. Quantum ad primum dicit: adsum Thiestes linquens, id est relinquens, opaca loca Ditis, id est Plutonis, inferni, id est infernalis; adsum inquam emissus profundo, id est de profundo, specu Tartari, incertus, scilicet existens, utras oderim magis, scilicet uestras sedes, qui hic in superis habitatis, an sedes inferas: fugio inferos, scilicet propter horrorem penalem qui ibi est, fugo superos, scilicet qui me in tantum horrent quod me fugiunt. En horret animus, scilicet meus, et pauor excutit membra mea, scilicet horrendo que uideo; et que sunt illa docet dicens: uideo lares paternos, immo fraternos, id est habitationem et locum quem incoluit pater et frater. Hoc est limen uetustum domus Pelopee, id est uideo habitationem stirpis Pelopis, qui fuit filius Tantali, qui fuerunt antiqui progenitores Thiestis et Atrei fratris sui; hinc, id est ab isto loco, mos est Pelasgis, id est Grecis, auspicari, id est incipere, regium decus, id est in hoc loco solent habere reges, hic, id est in hoc loco, sedent alti thoro, id est in alto thoro, illi quibus, id est a quibus, sceptra gestantur manu superba, hic, scilicet locus habende aule, id est domus regie, hic locus epulis, id est conuiuiis. Et quasi abhorrens conuiuium ibi factum sibi a fratre Atreo, qui tres filios suos apposuit ei ad comedendum, dicit: libet, id est uoluntatis mee est, reuerti, scilicet ad infernum. Quia nonne sacius, scilicet est, uel, id est saltem, incolere lacus tristes, scilicet inferni, scilicet quam locum talis conuiuii, nonne, scilicet sacius est incolere, custodem Stigis, id est paludis infernalis, id est Cerberum canem inferni, iactantem colla tergemina, scilicet quia habet tria capita, nigris iubis?, id est ceruicibus. Ubi ille euinctus corpus celeri rote, scilicet Yxion qui habet corpus euinctum, id est alligatum celeri rote, in se refertur, scilicet mouendo in circuitu, ubi labor irritus, scilicet Sisiphi, tociens luditur, id est deluditur et frustratur, redeunte saxo per aduersum, id est ad oppositam partem ab illa ad quam uoluitur, ubi ales auida, scilicet uultur, tondet iecur, scilicet Ticii, fecundum, scilicet quia numquam consumitur, et, scilicet ubi, exustus, scilicet Tantalus, siti feruida inter undas appetit aquas Stigias decepto ore, quia scilicet quando applicat os ad bibendum aque subterfugiunt, daturus graues penas dapibus celitum, id est deorum, id est punitur propter dapes deorum. Tangit quatuor penas, que in inferno describi solent, quarum prima est Yxionis, qui, cum uoluisset concumbere cum Iunone, effudit semen in nube, de quo geniti sunt centauri, qui Nubigene dicuntur. Yxion autem punitur in inferno circumuolutus continue in rota cui alligatus est. Secunda est Sisiphi, filii Eoli regis uentorum, qui hospites suos precipitauit de turri, et ideo dampnatus in inferno continue uoluit lapidem, qui continue reuoluitur super eum. Tercia est Ticii, qui uoluit concumbere cum Latona, matre Apollinis, quem Apollo dampnauit in inferno et apposuit ei uultures, qui assidue lacerant iecur eius, quod dilaceratum semper reparatur ut iterum dilaceretur. Quarta est pena Tantali, qui coram diis filium suum Pelopem apposuit ad comedendum, unde dii irati dampnauerunt eum in inferno, ubi stat in aqua usque ad mentum et poma pulcherrima pendent ad os eius. Quociens autem uult capere poma uel haurire aquam, tociens fugit utrumque, et ideo manet in continua fame et siti. Sed ille senex, scilicet Tantalus, quota pars est nostre culpe? Quasi dicat: ualde modica. Repetamus omnis, scilicet de stirpe et domo nostra, quos reos ob manus infandas, id est nephanda opera manuum suarum, Gnosius, id est Minos Cretensis, quesitor, id est auctor et prepositus iudiciorum in inferno, uersat urna, id est examinat per sortes missas in urna; si, inquam, omnes isti repetantur, Thiestes, scilicet ego, uincam cunctos sceleribus meis: uincar a fratre, scilicet Atreo. Quasi dicat: ego sum scelerosior omnibus excepto fratre, qui est scelerosior me. Enumerans autem scelera sua dicit: plenus, scilicet ego Thiestes, liberis tribus sepultis in me, scilicet quos michi comedendos apposuit frater, exedi, id est comedi, uiscera mea, id est filios quos de uisceribus meis genui. Nec Fortuna, michi aduersa, hactenus, id est usque ad hoc scelus tantum stetit, sed maculauit patrem, scilicet me, ausa aliud scelus maius commisso, id est maius hoc quod comedi filios meos, quia hoc feci ignoranter, sed aliud quod dicam feci scienter, iubet, scilicet fortuna me, petere concubitus nephandos nate, id est filie mee. Hausi dicta, id est impleui iussa fortune, non pauidus, sed cepi nephas, id est admisi ut facerem. Ergo ut irem parens, scilicet scelerosus, per omnis liberos, nata, id est filia mea, coacta fatis fert uterum grauem, dignum me patre, id est ne transirem aliquem de liberis meis sine scelere, qui tres filios comedi, filiam incestaui et impregnaui. Uersa est natura, id est naturalis cognationis lex euersa est et confusa: miscuit, scilicet natura sic euersa, auo, scilicet michi, nepotem, ex filia, patri uirum, quia ego qui sum pater filie factus sum uir eius, natis nepotes, quia qui sunt michi nepotes ex filia sunt naturales filii mei, nocti diem, scilicet miscuit, id est honestatem turpitudini; quia uocabula que conueniunt honestati nature, ut puta quod hic dicatur pater, ille filius, hic uir, illa uxor, commixta sunt turpitudini dum nata fit uxor et pater uir. Uel alludit ei quod in scelere fraterno contigit, quando propter horrorem sol, reuersus ad orientem, induxit noctem medio die; uel hoc additum est non ad complementum sentencie, sed ad complementum coloris sine sentencia, ut perficeretur tetracolum, quod quandoque fieri Seneca docet in libro Declamationum, ponens exemplum cuiusdam declamatoris nomine Mirridii, qui uolens tetracolum, id est sentenciam quatuor membrorum facere, dixit sic: *seruiebat forum cubiculo, pretor meretrici, carcer conuiuio, dies nocti*; quod autem additum est *dies nocti*, sine sensu est. Et eodem modo hic completur tetracolum, simili modo dum dicitur: miscuit auo nepotes, patri uirum, natis nepotes, nocti diem. Deinde cum dicit: sed sera, denunciat scelus iam committendum. Unde dicit: sed tandem post fata, scilicet mea, id est mortem meam, sera fides, id est tarda fides, sortis inceste, id est illius quod quasi sorte et fortuna dispositum et preordinatum erat de Egisto, qui natus est de incestu, respicit demum, id est in fine, fessos malis, id est Troianos quos Greci iam bello oppresserant et lassauerant. Quasi dicat: iam post mortem meam Egistus, natus de incestu, uindicabit Troianos diu afflictos, scilicet interficiendo Agamenonem. Unde subdit: rex ille regum, scilicet Agamenon ductor ducum, scilicet Grecorum contra Troianos, cuius uexillum mille rates secute texerunt suis uelis maria Yliaca, id est Troiana, post dena lustra, id est decem circuitus Phebi, id est solis - hoc est post decem annos - deuicto Ylio, id est deuicta Troia, adest, daturus iugulum coniugi sue. Iam iam natabit domus alterno sanguine, scilicet Agamenonis et coniugis, quia Horestes in uindictam patris interfecit postea matrem, quamuis de hoc non agatur in hac tragedia. Et nota quod dicit: domus natabit sanguine, per yperbolem significans copiam effusi sanguinis. Uideo enses, secures, tela, caput regium, scilicet Agamenonis, diuisum ictu bipennis, id est securis que et duas pennas habet - hec et dolabra dicitur; iam prope sunt scelera, iam dolus, cedes, cruor, scilicet prope sunt. Deinde cum dicit: parantur epule, tamquam scelus committi desideret, ipsum Egistum concitat dicens: parantur epule, quia conuiuium instruebatur ad dolum, ut procuraretur mors Agamenonis. O Egiste uenit causa natalis tui, scilicet mors Agamenonis. Quasi dicat: ideo natus es ut Agamenonem occidas. Et animans eum ad hoc scelus perpetrandum, dicit: quid pudor grauat uultus?, scilicet tuos. Quasi dicat: ne pudeat te hoc facere. Quid dextra trepida labat, id est titubat, dubio consilio? Quasi dicat: ne dubites. Quid ipse consulis temet, scilicet deliberando, torques, rogas?, scilicet ne hoc facias. Respice an deceat te an decet matrem. Quasi dicat: te, qui natus es ex scelere, et matrem, que scelus commisit, satis decet hoc scelus facere. Sed cur hyberna spacia, id est hyemalia spacia, producunt longa mora repente uices noctis estiue? Quasi dicat: uidetur michi quod quamuis sit nox estiua, tamen nimis prolongatur tamquam esset nox hyemalis. Loquitur tamquam desiderans scelus consummari, et ideo uidetur ei tempus prolixum, quousque perfectum fuerit. Quid detinet polo stellas cadentes?, id est tendentes ad occasum. Quasi dicat: nimis morantur in celo, id est nimis diu apparent tardante die. Unde subdit: quid moratur, id est retardat, Phebum?, id est solem ne oriatur. Et alloquens Phebum uel solem dicit: redde iam mundo diem, scilicet ut expleatur scelus quod desidero.
+
+In carmine secundo, quod scribitur metro pindarico, inducitur chorus casus infortunatos magnorum regum deplorans. In libro meo quem habui scribitur primus uersus sic: regnorum magnis fallax, et deest una syllaba ad perfectionem metri. Unde ad suplecionem metri et melioris sentencie erit si preponatur o; sic: o regnorum magnis fallax. Dicit ergo: o Fortuna fallax magnis bonis regnorum, id est que fallis in magnis bonis, cuiusmodi sunt regna; quomodo autem fallat docet dicens: sceptra excelsa in loco precipiti nimis et dubio numquam tenuere placidam quietem certumue diem, scilicet quia ex insperato fallunt; alia cura ex aliis, id est diuersa cura, id est sollicitudo ex diuersis causis, fatigat, scilicet reges, nouaque tempestas, scilicet ex casu inopinato surgens, uexat animos, scilicet regum. Quomodo autem uexentur animi regum sollicitudine, docet similitudine quadam, dicens: equor, id est mare, non furit sic sirtibus Libicis - sirtes sunt tractus aquarum rapaces, uel scopuli supra mare, uel loca arenosa que accedunt et recedunt in mari iuxta Libiam. Unde dicit: furit alternos fluctus uoluere, non Euxini - nomen est periculi in mari aquilonari -, commota ab imis uadis niuali unda turget, id est inflatur; Euxini, inquam, uicina polo, scilicet septentrionali, ubi Boetes, id est sydus illud quod uocatur custos plaustri uel Boetes, siue Artophilax, immunis aquis ceruleis, scilicet quia numquam occidit, uersat lucida plaustra - hoc dicit quia stelle in plaustro sunt multum lucide et clare. Non sic, inquam, furit ut, id est sicut, Fortuna rotat precipites casus regum. Cupiunt metui, scilicet a subditis quandoque, timentque metui, scilicet ab eis aliquando, quia propter metum aliquando interficiuntur; alma nox non prebet tutos recessus, id est tuta receptacula, id est non quiescunt secure de nocte, non sompnus domitor curarum, scilicet quia expellit curas de mente, soluit pectora, scilicet regum a metu. Scelus alternum, id est mutuum inter reges et reges, uel inter reges et subditos, quales arces, id est municiones, non dedit in preceps?, scilicet subuertendo eas. Quasi dicat: omnes dedit. Impia arma quas, scilicet arces, non fatigant? Quasi dicat: non est dicere, quia omnes fatigant. Iura pudorque et sacrata fides coniugii fugiunt aulas, id est domos regias; Bellona tristis, id est dea belli, sanguinolenta manu sequitur, scilicet aulas, Erinisque, id est furia infernalis, que urit superbos, id est accendit cupiditatem superborum, comitata semper tumidas, id est superbas, domos hora qualibet, id est omni tempore indifferenter, quas, scilicet domos, tulit ex alto in planum? Quasi dicat: ualde multas. Et non solum per arma deiciuntur fortunati, sed licet arma uacent cessentque doli, magna sidunt, id est subsidunt et ad imum tendunt, ipso pondere, scilicet magnitudinis sue, ceditque Fortuna oneri. Sicut enim aliquis, oneratus ultra quod potest ferre, cadit sub onere, sic Fortuna, nimia prosperitate quasi onerata, subsidit et cadit. Et hoc manifestat similitudine quadam, dicens: uela inflata secundis, id est prosperis, Nothis, uentis scilicet Australibus, nimium timuere uentos suos, ne nimis impetuoso flatu submergant; turris inserta caput - synodochica constructio -, id est habens caput insertum, nubibus ipsis uapulat, id est uerberatur, Austro pluuio, id est Australi et pluuiali uento, nemusque spargens densas umbras uidit annosa, id est antiqua, robora frangi, scilicet uento; fulmina feriunt celsos colles, et eodem modo aduersitas fortune celsos homines, corpora maiora patent morbis, scilicet plus quam minora, et cum uilia armenta currant in pastus uagos, id est uagantur in pascuis, maxima ceruix placet in uulnus, id est uolens uulnerare aliquod animal, de illis eligit quod est maximum. Quicquid Fortuna tulit in altum, ruitura leuat, id est leuat ut postea ruat. Longius euum est modicis rebus: felix, scilicet est ille, quisquis parte medie turbe, id est mediocriter uiuentis, quietus aura tuta stringit litora, scilicet non elongando se ab eis, timidusque credere, id est et timet committere, cymbam mari alto, legit terram remo propiore, id est remigando propius trahit se ad terram uitando fluctus in profundo mari.
+
+Secundus actus huius tragedie est deliberacio Clitemestre in mortem Agamenonis. Et diuiditur hec pars in duas, quia primo inducitur Clitemestra propositum suum indicans et nutrix dissuadens; secundo Egistus Clitemestram in mortem Agamenonis concitans, et Clitemestra Egistum finaliter ad suum consilium admittens, ibi: *quod tempus*. Prima pars in modum dyalogi continet sermones decem et octo. Primo ergo inducitur sermo Clitemestre, que primo secum loquens concitat animum suum ad scelus perpetrandum, dicens: o segnis anime, quid, id est ad quid, expetis, id est desideras et inquiris, tuta consilia? Quid fluctuaris?, scilicet deliberando inter opposita. Melior uia, scilicet per quam speres dilectionem uiri tui, clausa est, scilicet tibi. Licuit quondam tutari, id est tueri et defendere, fide casta pudicos thoros coniugis et sceptra iuncta, scilicet Agamenonis qui est rex et coniunx meus que sum regina; periere mores, scilicet coniugis mei, ius, decus, pietas, fides, quia alienas amat et superinducit concubinas et pelices, et pudor, scilicet qui redire nescit cum perit - pudicitia enim coniugalis reparari non poterit sicut nec uirginitas. Da frena, scilicet malicie, id est permitte fieri quicquid malicia excogitat, et prona, scilicet existens ad malum, incita omnem nequiciam: semper tutum est sceleribus ire per scelera, quia scelera non nisi scelere defenduntur. Euolue nunc tecum, o Clitemestra, omnes femineos dolos, ut scilicet de illis eligas, uel per illos instruaris quid tibi faciendum sit, quod ulla, id est euolue et ad mentem reduc quicquid est quod ulla coniunx perfida atque sui impos, id est non potens se ratione regere pre feruore ire et zelo uindicte, amore ceco, scilicet ausa est, quod manus nouercales ause sunt, quod uirgo, scilicet Medea - uirgo enim hic non integritatis, sed etatis uel sexus nomen est -, Phasiaca, id est Colchica, ubi currit Phasis fluuius, ardens impia face trabes - hoc dicit quia palacium regis combussit cum rege et filia -, uirgo inquam fugiens Thessalica regna, id est quando fugit de Grecia acta in exilium per regem Creontem, ut ex precedenti tragedia patet, ferrum, uenena, scilicet euolue ut de istis eligas ad prosequendum scelus; uel profuge domo, id est de domo, Micena - Micena ciuitas fuit in qua regnauit Agamenon - coniuncta socio, scilicet Egisto, sicut Medea fugit de domo Colchica coniuncta Iasoni, furtiua rate. Et quasi hoc modicum sit et insufficiens ire sue, contempnit illud dicens: quid loqueris timida furta, scilicet cogitando furtiue recedere sicut fecit Medea, et exilium, scilicet Medee de Grecia, et fugas?, scilicet de patria propria. Sors, id est fortuna, dedit ista; te, scilicet que regina es Micenarum et filia Lede, decet maius nephas. Secundo cum dicit: regina, ponitur sermo nutricis scelus dissuadentis; unde dicit: o regina Danaum, id est Grecorum, et inclitum, id est nobile, genus Lede, scilicet quia filia fuit Lede uxoris Tindari, matris Castoris, Pollucis et Helene, quid uersas, scilicet in cogitatione, tacita, scilicet michi non indicando, quidue impotens consilii, id est non potens tibi consulere quia ira oppressit rationem ut non ualeat sane consulere, geris feroces, id est crudeles, impetus, id est motus impetuosos, tumido, id est irato, animo? Licet ipsa sileas, scilicet uolendo celare quod cogitas, totus, id est perfectus, dolor est in uultu. Proinde quicquid est, scilicet quod cogitas, da spacium ac tempus tibi, id est ne subito in actum prorumpas, sed spaciose et diu delibera; quod non quit, id est non potest, ratio, scilicet in tempore paruo et subito, sepe sanauit mora, scilicet quia per moram transit passio et tunc ratio libera melius consulit. Tercio cum dicit: maiora, ponitur sermo Clitemestre indicans in generali agitationem mentis sue. Unde excusans se de mora quam suasit nutrix, dicit: maiora, scilicet mala, cruciant, id est torquent et affligunt me, quam ut possim moras pati, id est intensa mentis afflictio non permittit me morari; flamme, scilicet irarum, exurunt medullas et cor meum, id est nimis inflammata sum ira, timor, scilicet de reditu mariti, mixtus dolori, scilicet quo angor propter concubinas quas diligit, subdidit stimulos, id est stimulat et exacuit iram meam, inuidia, scilicet quam habeo de pelicibus quas plus me diligit, pulsat pectus, scilicet meum; hinc, id est ex alia parte, cupido turpis, scilicet qua cupio concubitum Egisti, premit animum, scilicet meum, iugo, scilicet suo libidinoso, et uetat uinci, id est tam fortis est cupido quod prohibet se uinci ab animo meo: et inter istas faces, id est ardores ire et concupiscentie, mentis obsesse, rebellat pudor, id est pudicus amor, fessus quidem et deuinctus et pessumdatus, ita scilicet, ut non possim preualere inter passiones ire et libidinis que obsident mentem meam. Fluctibus, id est motibus dubiis tamquam fluctibus, agor, id est agitor et moueor; unde motum et instabilitatem mentis sue manifestat per similitudinem, dicens: ut, cum uentus hinc, id est ex una parte, rapit profundam, id est mare, hinc, id est ex alia parte, estus, id est fluxus maris, unda incerta dubitat cui malo, scilicet uento uel estui, cedat. Quasi dicat: sic est de mente mea. Proinde omisi regimen, id est gubernaculum rationis, e manibus meis - loquitur per similitudinem gubernatoris nauis qui, omisso gubernaculo, dimittit nauem ut sequatur impetum uenti uel aque; quocumque me ira, quo dolor, quo spes feret, huc ire pergam. Quasi dicat: exponam me totaliter passionibus meis sequendo impetum earum. Unde, rediens ad similitudinem inductam, dicit: dedam, id est subdam et committam, ratem, id est mentem meam, fluctibus, id est motibus passionum: ubi animus errat, scilicet non ualens iudicare quod rectum est propter obnubilacionem rationis, optimum est casum sequi. Uulgaris est ista sentencia et non secundum iudicium rationis dicta. Quarto nutrix hanc sentenciam redarguit dicens: ceca est temeritas, id est excecata presumptio, sequi casum ducem, quia scilicet casus frequenter ad periculum impellit. Quinto respondens Clitemestra dicit quod non est de periculo cura, quia cui fortuna est ultima, id est qui in ultimo prosperitatis sue constitutus est ut nichil speret ultra, quid timet? Quasi dicat: nichil, sicut apparet de desperatis quia nullum periculum timent. Sexto nutrix consolans Clitemestram dicit: tuta est, scilicet fortuna tua et non constituta in ultimo, latetque culpa tua, scilicet pro qua times perdere prosperitatem tuam, si pateris, id est si permittis. Quasi dicat: si uolueris latebit culpa adulterii tui cum Egisto, ita quod maritus nichil sciet, et sic erit prosperitas fortune tue secura. Septimo contra dictum nutricis obicit Clitemestra dicens: omne uicium domus regie perlucet, id est ualde lucet et perspicuum est quasi omnibus; et ideo culpa mea, que sum de regia domo, latere non poterit ut tu promittis. Octauo arguit eam nutrix dicens: piget prioris, scilicet tu doles de priori culpa, scilicet qua adulterata es cum Egisto, et nouum struis, id est et iam uis committere et facere, crimen nouum? Quasi dicat: multum te exhibes in hoc reprehensibilem. Nono respondet Clitemestra dicens: profecto, id est certe, stulta res est nequicie modus, id est mensura: qui semel commisit scelus non potest illud defendere nisi scelere, sicut supra dixit; unde cessare a scelere est quodam modo se ream manifestare, quod stultum est. Sentencia hec uulgaris est et contra rationem. Decimo nutrix hanc sentenciam redarguit dicens: auget quod metuit, id est augmentat metum suum, qui obruit, id est occultat, scelus scelere. Undecimo Clitemestra contra hoc respondet dicens: et ferrum et ignis sepe loco medicine est. Quasi dicat: dicis quod augmentum sceleris augmentat metum, tamen non propter hoc nunc uidetur omittendum, quia grauibus malis utitur homo aliquando loco medicine ut euitet maius malum; et ideo dicit: sepe loco medicine est et ferrum et ignis. Duodecimo instruens Clitemestram nutrix dicit quod tam grauia remedia non sunt primo attemptanda, sed postquam leuiora remedia desperantur. Unde dicit: nemo temptauit extrema, scilicet remedia, primo loco. Terciodecimo respondens Clitemestra dicit: in rebus malis preceps uia, id est indeliberata, capienda est. Sentencia hec non rationis sed passionis est. Quartodecimo nutrix uidens eam non admittere rationem, alio modo reducere eam satagit, dicens: at sacrum nomen coniugii; quasi dicat: si non detestacio sceleris te reuocat, at, id est tamen, sacrum nomen coniugii, scilicet quia es et diceris coniunx Agamenonis, reflectat te, scilicet a committendo scelere. Quintodecimo hoc euacuat Clitemestra dicens: uidua, scilicet ego, per decem annos, scilicet quibus occupatus erat Agamenon in bello Troiano, respiciam uirum?, id est habebo nunc ad eum respectum tamquam ad uirum? Quasi dicat: non. Sextodecimo adhuc nutrix alio modo uolens reducere eam, dicit: meminisse; quasi dicat: si non est tibi cura de uiro, qui tanto tempore absentauit se a te, saltem meminisse debes sobolis tue ex illo, et saltem ratione sobolis reflectere animum tuum a scelere quod cogitas. Decimoseptimo Clitemestra adhuc hunc respectum euacuat, multa enumerans crimina Agamenonis. Et quia dixit nutrix quod debuit meminisse sobolis, primo obicit Agamenoni malam tractacionem sobolis, dicens: equidem et iugales. Ubi nota quod Agamenon ex Clitemestra filiam habuit nomine Effigeniam quam, ut redimeret prosperitatem uentorum de insula Aulide in litus Troianum, uaticinio Calcantis oportuit immolare Diane. Misit ergo Agamenon Ulixem ad uxorem Clitemestram, rogans ut mitteret ei filiam suam Effigeniam, quia daturus erat eam Achilli uxorem. Facta ergo fide matri super hoc, tradidit eam Ulixi; quam Agamenon, ad se adductam, immolauit Diane. Unde dicit: equidem memini et iugales, id est matrimoniales, faces, id est nupcias, filie, scilicet Effigenie, et generum Achillem: prestitit, scilicet Agamenon, fidem matri, scilicet michi quod ista fierent, id est fecit quod ego credidi ista, sed decepta fui, quia illa, scilicet filia, redemit, scilicet per mortem suam, moras classis, id est multitudinis nauium, immote, quia scilicet defuit uentus et ideo quieuerunt in insula Aulide, et impulit maria, id est fecit quod classis impulit maria motu suo, maria dico fixa langore pigro, scilicet propter defectum uenti. Piget et pudet, scilicet me super hoc, Tindaris, id est Clitemestra filia Tindari - de se loquitur tamquam de alia -, genus celi, id est de stirpe et genere celesti - soror enim erat Castoris et Pollucis, qui fuerunt filii Iouis et stellificati sunt in celo -, peperit caput lustrale Dorice classi, id est Effigeniam cuius capite lustrata, id est purgata est culpa ratione cuius detinebatur classis Dorica, id est Greca, ne proficisceretur in Troiam. Dorica dicitur uel a Doricon ciuitate Thessalie, uel a parte Grecie que a Doro, filio Neptuni ex Elipi, nomen et originem traxit. Reuoluit animus thalamos uirginis mee, id est promissos filie mee, quos ille, scilicet Agamenon, dignos fecit domo Pelopea. Domus enim Pelopea semper assueta fuit sceleribus et fraudibus, de qua erat Agamenon; et ideo fecit filie mee thalamos dignos tali domo, id est fraudulentos et sceleratos, cum pater stetit quasi ad nupciales aras ore sacrilego, scilicet inuocans deos dum immolat filiam. Horruit Calcas, scilicet uates, responsa uocis sue, scilicet quibus predixerat filiam meam immolandam, et focos, id est ignes sacrificos, recedentes, id est abnuentes recipere sanguinem sacrificii immolati, scilicet horruit Calcas. O domus, scilicet Agamenonis, uincens semper scelera sceleribus, emimus uentos cruore, scilicet Effigenie immolate, bellum, scilicet emimus, nece, id est morte filie mee. Sed mille rates fecerunt, id est parauerunt, pariter, id est simul, uela?, redemptis iam uentis. Non est classis soluta, scilicet ut proficisceretur, prospero deo, immo magis aduerso, pro quo placando oportuit patrem immolare filiam: Aulis, id est insula illa in qua steterant naues, eiecit portu, id est de portu, rates impias, id est per impietatem iam purgatas. Sic auspicatus, scilicet Agamenon, bella, id est isto modo incipiens bellum, non melius gerit, scilicet quia sicut cum scelere incepit, sic cum scelere continuat. Nota: Achilles transiens uersus Troiam uenit ad opidum Lernesium, et expugnans illud cepit Briseidam, et patrem, uirum ac tres fratres eius interfecit. Agamenon autem ueniens in Lesbon insulam rapuit Criseidam. Et dum ibi moram faceret, pestis uexauit populum, qua corrupti et mortui sunt. Calcas uero, consulens Phebum, accepit responsum quod numquam cessaret pestis nisi Criseida restitueretur patri suo. Quo audito Achilles compulit Agamenonem eam restituere patri, unde iratus Agamenon rapuit Achilli Briseidam. Iste tamen raptus alibi ascribitur Menelao, et forte factum utriusque fuit. Dicit ergo: captus, scilicet Agamenon, amore capte, scilicet Criseide, immotus prece Zminthe, scilicet patris eius regis Lesbon, Zminthe dico Phebei ducis, scilicet quia gens illius insule specialiter colit Phebum, tenuit spolia, id est Criseidam raptam, iam tunc ferens ardorem, id est ardentem amorem, sacre uirginis; sacram uocat quia deorum protectione custoditam, unde propter eius raptum fuit populus punitus. Non illum, scilicet Agamenonem, flexit Achilles indomitus, id est fortis et inuictus, minis, id est per minas, non ille qui solus uidet fata mundi, id est sol uel Phebus, quia nec propter oraculum Phebi uolebat eam restituere, fidelis augur in nos, quia augurium Calcantis de immolanda Effigenia fideliter seruauit, leuis in captas, id est leuiter portans augurium de captis dum dissimulat reddere quod augur precepit; non populus eger, scilicet propter pestem inductam, et rogi relucentes, id est ignes parati ad comburendum cadauera mortuorum et ex peste assidue moriencium, scilicet flexerunt Agamenonem ut restitueret uirginem raptam; inter stragem ultimam Grecie ruentis marcet uictus sine hoste, scilicet trahendo moram in Lesbon cum adire deberet bellum, ac Ueneri uacat reparatque amores, quia tandem compulsus fuit per Achillem restituere patri Criseidam, et iratus rapuit Briseidam Achilli. Et ideo subdit dicens: neue umquam foret desertus, scilicet Agamenon, a pelice uel thorus, scilicet eius, celebs, id est castus, diligit Briseidam ablatam Achilli, nec puduit, scilicet Agamenonem, rapere uulsam uxorem de sinu uiri. Quasi dicat: tam peculans et impudens est quod rapit uxores de sinu uirorum suorum. En Paridis hostem - uerbum magne indignationis est. Quasi dicat: uidete et considerate qualem hostem habet Paris, qui dum deberet bellare contra Paridem et repetere Helenam, uacat amoribus et uenereis. Furit gerens uulnus nouum succensus amore Frigie uatis, scilicet Cassandre filie Priami, et post trophea Troica, id est uictorias Troianas, ac uersum, id est destructum et euersum, Ylium, remeat maritus capte, id est Cassandre capte et captiuate, et gener Priami, scilicet redit, quia duxit filiam eius. Et conuertens ad se sermonem tamquam nouo uulnere concitata, se ipsam in uindictam animat dicens: o anime accingere, scilicet ad uindicandum, non apparas leuia bella, id est non modicum bellum paras, que intendis aggredi Agamenonem. Scelus occupandum est, scilicet in aggrediendo, quia alia uia bona non patet. O pigra, quem expectas diem? An uirgines uidue domi, scilicet existentes, morantur, id est faciunt morari, te, et Horestes, scilicet filius meus, similis patri? Quasi dicat: numquid filie tue nondum desponsate et iuuenis filius tuus tardant te ne facias quod intendis? Quasi dicat: non debent te ista tardare, quia magis pro hiis debes aggredi quod intendis, ne superducta nouerca affligantur. Unde subdit: horum, scilicet filiorum et filiarum, mala uentura, scilicet ex nouerca superinducta, te moueant, scilicet ut facias scelus intentum, quis turbo, id est impetuosa turbacio, rerum imminet?, scilicet si nouerca superinducatur. Quasi dicat: nimis erit magna. Quid misera cessas?, scilicet ab intento. En adest natis tuis nouerca furens, scilicet quam superinducet uobis Agamenon. Si aliud nequit, scilicet fieri in remedium contra ista, ensis exigatur per latus tuum et perimat duos, scilicet te et uirum. Quasi dicat: nisi melius possit fieri, interime primo maritum et postea te ipsam ne uideas ista mala. Misce cruorem, scilicet tuum cum cruore uiri, perde uirum pereundo, id est sic occide uirum ut cum eo pereas: non est misera mors commori, cum eo cum quo uelis, scilicet mori. Decimoctauo ponitur sermo nutricis efficaciter dissuadentis Clitemestre intentionem et propositum suum. Unde dicit: o regina frena temet, id est cohibe temet, et siste impetus, id est impetuosos motus animi tui, et cogita quanta, id est quam magna scelera sunt que temptas: uenit, id est in ueniendo est, uictor ferocis Asye, scilicet Agamenon qui uicit Troiam que est in Asya - Frigia enim, cuius metropolis est Troia, quedam regio est Asye -, ultor Europe - Grecia enim, pro cuius iniuria illata pro raptu Helene uindicanda et ulciscenda Troiam adiit, est in Europa -, trahit captiua Pergama, id est Troiam captiuam, et Frigas diu, id est diutino bello, uictos; conaris nunc o insana hunc aggredi fraude - quasi dicat: detestabile est hoc -, quem Achilles non uiolauit ense fero, quamuis toruus, id est iratus, manum procacem, id est importunam, armasset, scilicet contra Agamenonem, scilicet ut compelleret reddere Criseidam, ut supra tactum est, uel ut repeteret Briseidam quam abstulerat; non Aiax melior, id est forcior, scilicet Aiax Telamonius - fuerunt enim duo, quorum alius dictus est Aiax Oleius -, furens morte decreta, id est quando furibundus decreuit sibi ipsi mortem quia Ulixes contra eum obtinuit arma Achillis; non Hector, scilicet uiolauit Agamenonem, Hector inquam sola mora, id est sola causa more existens, Danais, id est Grecis, et bello, scilicet quia nisi ipse fuisset, cito fuisset bellum terminatum et Danai ad propria reuersi; non certa tela Paridis, scilicet uiolauerunt Agamenonem. Et dicit certa tela, quia cum Achilles tinctus fuisset a matre in aquis Stigiis, per quas factus est inuulnerabilis preter quam in planta pedis, tam certe direxit in eum Paris tela, quod in loco uulnerabili ad mortem percussit eum. Non Mennon niger, scilicet uiolauit Agamenonem. Mennon filius fuit Aurore et in bello Troiano interfectus est ab Achille; qui niger dicitur quia, cum corpus eius rogo comburendum esset impositum, uersum est in fauillam nigram et fumum, de quo genite sunt aues nigre que Mennonides dicuntur. Non Xantus, id est fluuius ille uiolauit Agamenonem, Xantus inquam gerens corpora immixta armis, propter multitudinem interfectorum qui proiecti sunt in fluuium, Symoisque, id est alter fluuius Troianus non uiolauit eum; Symois inquam agens, id est mouens uel ducens, fluctus purpureos, id est sanguineos, cede, id est occisione hominum; non Cignus proles equorei dei, scilicet uiolauit Agamenonem. Cignus filius fuit Neptuni, qui inuulnerabilis erat ferro, quem Achilles suffocando interfecit, cuius corpus pater conuertit in auem que Cignus dicitur. Non phalanx Cressa, id est Cretensis, cum Theseo bellicoso, scilicet uiolauit Agamenonem; non Amazon, id est femina bellicosa, peltata, id est gerens peltas, id est scuta, scilicet formata ad modum lune, et picta pharetras - synodoches est -, id est habens pharetras pictas, et manu securifera?, id est ferente secures, scilicet uiolauit Agamenonem. Hunc, scilicet tantum et tam clarum uirum, reducem domi, id est iam redeuntem ad domum suam, paras mactare et cede impia maculare aras? Quasi dicat: crudele et horribile est hoc. Ultrix Grecia non feret, id est non permittet, hoc facinus inultum. Prepone, id est pone ante mentem tuam, equos et arma et fretum horrens classibus et solum exundans alto, id est nobili, sanguine Troianorum, et tota fata domus Dardanie, id est Troiane, capte, regesta, id est reportata et reducta, Danais, id est Grecis, id est ad honorem Grecorum per Agamenonem. Comprime truces, id est crudeles, affectus ipsaque, id est tu, pacifica tibi mentem tuam, scilicet dimittendo hanc iram.
+
+In secunda parte carminis tercii inducitur Egistus cum Clitemestra tractans de morte Agamenonis et eam ad occidendum eum concitans. Ponuntur autem in modum dyalogi sermones uiginti, quorum primus est Egisti aduentum Agamenonis timentis et plangentis. Unde dicit: tempus quod semper horrui animo ac mente adest extremum rebus meis, id est uite et prosperitati mee. Et quasi animus eius ex timore cogitaret fugam, reuocat eum dicens: o anime quid, id est quare, uertis terga?, id est disponis fugere. Quid, id est quare, deponis arma primo impetu? Crede deos seuos, id est crudeles, moliri, id est ordinare et disponere, tibi perniciem, id est mortem, et dira fata, id est crudeles euentus fortune. Oppone uile caput, scilicet tuum, suppliciis meritis, id est que meruisti adulterando uxorem Agamenonis, excipe aduerso pectore ferrum et ignes, id est ad hoc dispone te quia hoc eueniet tibi. Secundo Clitemestra quasi deridens et despiciens planctum Egisti, dicit: o Egiste: non est pena sic nato, scilicet sicut tu natus es, mori. Quasi dicat: si considerares quam turpes sunt natales tui, mors esset tibi optanda tamquam beneficium et non reputanda pena. Tercio cum dicit: tu nos, inducitur Egistus Clitemestram in odium Agamenonis excitans. Unde dicit: tu socia periculi, scilicet quod timeo, quia scilicet comitas mecum in culpa pro qua periculum timeo, tu sata, id est genita, Leda, scilicet uxore Tindari, comitare nos, id est sequere nostrum consilium: ille, scilicet Agamenon, ductor ignauus, id est quia dum debuit ducere exercitum in Greciam tamquam ignauus indulsit Ueneri, sicut supra tactum fuit, fortis, id est durus, pater, quia immolauit filiam propriam, reddet tibi tantum sanguinem, id est satisfaciet tibi pro tanto sanguine filie effuso? Quasi dicat: non poterit tibi umquam satisfacere. Sed quid, id est quare, pallor circuit genas trementes et optutus iacens, id est torpens, uultu languido stupet? Quasi dicat: quare stupes et tremis tu habens uultum pallidum et aspectum languidum? Quarto cum dicit: amor, inducitur Clitemestra ostendens se penitere de eo quod cogitauerat contra uirum suum Agamenonem, dicens: amor iugalis, id est coniugalis, uincit, scilicet impetum nostrum, ac flectit retro, scilicet ab intento; unde in hoc uolens sibi sociare Egistum, dicit: remeemus, scilicet ab illo scelere quod facere proposuimus, illuc, id est ad illum statum mentis quiete, unde non decuit nos abire, scilicet ab amore et fide coniugis; sed repetatur nunc fides casta, scilicet erga coniugem, nec dicendum est quod hoc est modo nimis tarde, nam uia ad bonos mores numquam est sera, id est tarda: pene, id est fere, innocens est quem penitet peccasse. Quinto cum dicit: quo raperis, inducitur Egistus Clitemestram de penitencia arguens et ad scelus exhortans et dicens: o amens, scilicet Clitemestra, quo raperis?, id est subito ab intento tuo auerteris. Credis aut speras coniugium Agamenonis fidele tibi?, scilicet fore in posterum. Quasi dicat: si hoc credis aut speras decepta es. Ut nichil subesset animo, scilicet tuo, quod faceret graues metus, id est magnos timores - quasi dicat: etsi nichil sit in animo tuo propter quod timere debeas Agamenonem -, tamen Fortuna superba, scilicet que Agamenoni iam contigit ex Troia deuicta, et impotens, scilicet regi ratione propter superbiam, daret spiritus tumidos, id est animos inflatos, flatu nimis magno, scilicet ire et doloris appetentis uindicari de iniuriis. Quod autem nunc graues uindictas uelit expetere, ex hoc apparet quod stante adhuc Troia fuit ille grauis sociis - quod patet quia ausus lacessere Achillem et multo magis alios -, quid rere, id est quid opinaris, Troiam, scilicet deuictam, addidisse ad animum trucem, id est crudelem, suapte natura?, id est propria natura. Quasi dicat: ex quo crudelis fuit ante Troiam deuictam, multo erit modo crudelior. Rex fuit Micenarum, scilicet prius, ueniet tyrannus, scilicet Micenarum nunc: prospera efferunt, id est extollunt, animos. Turba pelicum, id est concubinarum quas superinduxit tibi, effusa circa, scilicet Agamenonem, quanto apparatu uenit! Quasi dicat: magno ualde. Sed sola famula ueridici dei, id est Phebi predicentis uera, id est Cassandra prophetissa Phebi, longe eminet, scilicet ceteris pelicibus, tenetque regem, scilicet Agamenonem: o Clitemestra feresne, id est sustinebis, uicta consortem thalami tui? Quasi dicat: non credo. Et quamuis tu uelles sustinere: at illa, scilicet Cassandra, nolet, scilicet sustinere sociam thalami. Ultimum, id est maximum et summum, malum est nupte, pelex possidens palam domum mariti. Nec regna possunt habere socium, nec tede, id est nupcie, sciunt. Sexto cum dicit: Egiste, inducitur Clitemestra arguens Egistum de eo quod prouocat eam contra maritum suum. Unde dicit: o Egiste quid, id est quare, me rursus rapis in preceps, id est impellis ut precipitanter agam, iramque, scilicet meam, iam residentem, id est ab impetu suo quiescentem, incitas flammis? Quasi dicat: nolo quod hoc facias. Uictor, scilicet Agamenon, permisit sibi aliquid in captas, id est concessit sibi ipsi libertatem cognoscendi captas: nec coniugem nec dominam, scilicet me, decet hoc respicere, id est non debeo curare de hoc. Lex alia est socio, scilicet thoro, alia in thoro priuato. Quasi dicat: quod acciperet aliquam tamquam michi sociam in thoro, contra legem coniugalem esset, sed quod ad priuatum thorum aliquam accipiat, michi non derogat. Quid - quasi dicat: adde ad hoc - quod animus, scilicet meus, memor turpis commissi, scilicet quod commisi tecum, non patitur me ferre, id est dare et imponere, uiro, scilicet meo, leges seueras?, scilicet ut coherceam eum uel penitenciam et uindictam queram de eo, pro eo cuius simile ego commisi. Ille cui opus est uenia, scilicet sicut est michi, det ueniam facile, id est faciliter. Septimo cum dicit: ita est, inducitur Egistus inculcans austeritatem et rigorem Agamenonis ut concitet Clitemestram. Et primo quodam modo condescendit dicto Clitemestre, dicens: ita est, scilicet sicut tu dicis, et ita deberet esse, licet pacisci mutuam ueniam?, scilicet dum uterque alteri culpam remittit. Secundo docet quod non erit ita de Agamenone; unde dicit: iura regnorum sunt tibi ignota, haud noua?, id est non noua sed consueta. Et qualia sunt illa docet dicens: iudices maligni sunt nobis, scilicet reges, equi sibi, scilicet sunt iudices; quasi dicat: pro eodem casu quo sibi parcunt et quodammodo equi sunt, pro eodem sunt nobis maliciosi et iniqui, putant id esse maximum pignus, id est maximam certitudinem, regni, si solis, id est eis, licet quicquid non licet aliis. Octauo cum dicit: ignouit, inducitur Clitemestra arguens per exemplum quod Agamenon ignoscet sibi, quia Menelaus ignouit Helene adulterium Paridis. Unde dicit: ignouit, scilicet Menelaus, Helene, scilicet sorori mee que adulterata est cum Paride, quod patet quia redit, scilicet Helena, iuncta Menelao, scilicet fratri Agamenonis qui fuerat primo uir eius, que, scilicet Helena, afflixit malis paribus Asyam et Europam, scilicet quia propter eam commissum est prelium inter Greciam, que est in Europa, et Troiam, que est in Asya. Nono cum dicit: sed nulla, inducitur Egistus ostendens exemplum non esse sufficiens quod adductum est. Unde dicit: sed nulla - quasi dicat: uerum est quod Helena adulterata est cum Paride sicut tu mecum -, sed nulla, scilicet pelex, abstulit Atridem, id est Menelaum filium Atrei, furtiua Uenere - sicut multe pelices et precipue Cassandra abstulit tibi furtiua Uenere Agamenonem -, nec cepit, scilicet aliqua pelex, animum, scilicet Menelai per amorem, animum dico obstructum, id est clausum, coniugi sue, hoc est auersum ab amore coniugis sue; sed sic est de Agamenone, quia alie ceperunt animum eius, quarum amore ardet, sed tibi, que es coniunx eius, obstructus est animus eius, quia te non diligit. Iam querit ille crimen, scilicet ut inueniat occasionem contra te, et parat causas, scilicet contra te. Nichil crede esse commissum, scilicet quod sit turpe tibi, id est quamuis ita esset et ita crederes, nichil tamen prodesset tibi ad optinendum amorem Agamenonis, quia: quid prodest honesta, scilicet coniunx, carens flagitio, ubi dominus, id est maritus, odit? Quasi dicat: nichil, quia talis maritus fit nocens, scilicet sine causa, non queritur, id est non habet causam unde queratur, id est conqueratur; uel sic: sit nocens, scilicet uxor, imponente ei marito nocenciam quamuis sit honesta, non queritur, id est non inuestigatur utrum sit nocens uel non. Spreta, scilicet tu, a tanto uiro et profuga num repetes Spartem, scilicet ciuitatem Lacedemonie ubi nata fuisti, patriasque sedes? Quasi dicat: credis tu quod euades fugiendo ad patriam tuam? Quasi dicat: non erit ita, quia repudia regum non dant exitum, id est euasionem a pena. Leuas, id est confortas, metum, scilicet tuum, falsa spe, scilicet falso sperando quod euades. Decimo inducitur Clitemestra se consolans per hoc, quod accusari non poterit apud maritum quia nemo conscius est culpe sue. Unde dicit: nemo nisi fidus, id est de quo satis possum confidere quod non accusabit me, nouit delicta mea. Undecimo Egistus hoc excludit dicens: fides non intrauit umquam limen regium, id est in domo regia numquam est fidelitas. Duodecimo Clitemestra contra hoc uolens adhibere remedium, dicit: merebor opibus, id est dando opes et diuitias, ut obligem fidem precio, id est dabo dona ut fides michi seruetur. Terciodecimo hoc remedium excludit Egistus dicens: fides parata precio uincitur precio, scilicet maiori. Quartodecimo Clitemestra Egistum redarguit de malo consilio, dicens: pudor pristine mentis, scilicet quem habui antequam tecum adulterium committerem, surgit residuus, id est renouatur pro residuo uite mee; quid obstrepis?, id est obloqueris. Quid, id est quare, blandiloqua uoce dictas mala consilia?, scilicet michi contra uirum meum. Scilicet - despectiue legendum est -, quasi dicat: ideo sic loqueris mecum quasi generosa, scilicet talis qualis sum ego, nubet tibi exuli, relicto rege regum?, scilicet Agamenone. Quintodecimo Egistus docet quod sue nupcie non sunt despiciende; unde dicit: et cur ego natus Thieste uideor Atrida, id est Agamenone, inferior? Decimosexto Clitemestra tamquam despiciens dictum suum, in natales suos inuehit dicens: si parum est, scilicet tibi ad laudem, adde et nepos, scilicet quia genuit te ex filia sua. Decimoseptimo Egistus natales suos excusans dicit: gignor auctore Phebo. Quasi dicat: quod natus sum ex incestu filie, auctore Phebo factum est, qui hoc precepit fieri, et ideo haud, id est non, pudet generis, id est generationis mee. Decimoctauo Clitemestra Egistum redarguit quod in patrocinium turpitudinis generis sui deos inuocat, dicens: uocas Phebum auctorem nephande stirpis, scilicet tue, quem, scilicet Phebum, reuocantem frena sua expulistis celo nocte subita. Hoc dicit quia patruus Egisti, scilicet Atreus, dedit Thiesti filios suos epulandos; pro cuius sceleris detestacione sol a meridie reuersus est ad ortum suum et inducta est nox media die. Quid aduocas probro, id est uicio, deos? Tu doctus surripe geniales, id est nupciales, thoros fraude, quia me, que nupta sum fraudolenter, oppressisti dissuadendo spem reditus uiri mei; tu inquam quem scimus, id est experte sumus, uirum esse tantum illicita Uenere, secede propere, id est celeriter, asporta ab oculis meis dedecus domus clare, scilicet Agamenonis: hec regia, id est hoc palacium regis, uacat uiro, id est uacare debet ad opus uiri mei Agamenonis. Decimonono Egistus se humilians, affectum suum in Clitemestram ostendit, dicens: exilia haud, id est non, sunt michi noua, scilicet quia a magno tempore assueui eis; unde subdit: assueui, id est assuetus sum, malis, scilicet tolerandis. O regina si tu imperas non tantum cedo, id est abscedo, domo, scilicet regia, Argisue, id est ciuitate regia: non moror, id est in nullo differam, aperire ferro pectus, scilicet meum, graue erumpnis iussu tuo, id est ad iussum tuum non differam interficere me ipsum. Uicesimo Clitemestra aliquantum reducta ad Egisti uoluntatem, ipsum, ut de agendis secum deliberet, aduocat dicens: siquidem cruenta Tindaris, scilicet ego, inuita sinam hoc, scilicet ut te ipsum interficias. Que peccat, sicut ego, debet et fidem, id est fidelitatem, culpe, scilicet ut illam celet et defendat et saluet participem. Secede pocius mecum, id est eamus simul seorsum, ut iuncta consilia, scilicet tua et mea, explicent statum rerum dubium ac minacem, id est ut euoluamus et remedium adhibeamus statui dubio rerum qui nobis minatur malum.
+
+Tercius actus huius tragedie est applausus chori de reditu Agamenonis. Et scribitur metro pindarico, in quo primo hunc applausum ponit; secundo Euribaten nuncium Agamenonis inducit, ibi: *sed ecce*. Applaudit autem aduentui Agamenonis primo inuocando Phebum; unde dicit: o pubes inclita, id est iuuenes nobiles, canite Phebum!, id est canendo laudate Phebum. Et exequendo quod hortatur conuertit sermonem ad Phebum dicens: tibi, o Phebe, festa turba coronat caput, scilicet serto laureo, tibi, scilicet o Phebe, stirps Inachia, id est Argolica - sic dicta a rege Inaco, a quo et fluuius eiusdem nominis a Thessalia trahens originem per Argolicos transit -, innuba, id est turba uirginum de stirpe Inachi nondum nupciis tradita, fundit de more, id est sicut moris est, comas uirgineas quaciens laurum, scilicet portando ramos lauri ad honorem Phebi; tu quoque, o manus Thebana, comitare choros nostros, queque bibis fontes gelidos Erasini, id est illius fluuii, queque Eurotan, id est fluuium illum, queque Ysmenon, id est fluuium illum bibis, Ysmenon inquam tacitum, id est tacite currentem, ripa uirenti: quam, scilicet manum Thebanam et inhabitantem terram iuxta predictos fluuios, Mantho sata Tyresia, id est Mantho filia Tyresie, prescia, scilicet futurorum, monuit celebrare, id est celebriter colere, deos Latonigenas, id est genitos Latona, scilicet Phebum et Dianam. O Phebe relaxa arcus uinclo, id est corda uinciente et curuante, id est relaxa arcus tensos, poneque, id est depone, humero pharetras graues leuibus telis, id est sagittis leuibus ad uolandum, chelisque, id est cythara, pulsa manu citata, id est ueloci, resonet uocale, id est ad uocis cantum moduletur: nichil acre magnumque uelim intonet altis modis, id est nichil magnificum aut terribile intonet, sed quale soles flectere leuiore lyra, scilicet quando non ad bellum, sed ad iocunditatem canis, cum musa docta recenset tuos usus, id est tuas modulaciones quibus assuetus es, recenset simplex carmen, id est aliquam simplicem modulacionem de mediocribus uel paruis rebus, sicut de amoribus et aliis similibus. Et licet, id est licitum est, scilicet ut sones corda grauiore, scilicet tale carmen quale canebas, scilicet ad iocunditatem et uictoriam, cum dei, id est dii, fregere Titanas, id est destruxerunt gigantes uolentes eos impugnare, fulmine misso, uel cum montes sunt impositi montibus altis. Gigantes, dum uellent impugnare deos, construxerunt sibi gradus ut ascenderent in celum ponendo unum montem super alium. Unde sequitur: struxere, scilicet gigantes, gradus, ut ascenderent in celum, trucibus monstris, id est sibi qui erant truces, id est crudeles et monstruosi; stetit Ossa imposita Pelion, id est super Pelion, Olimpus pinifer, id est qui fert pinus, pressit ambos, scilicet Ossam et Pelion. Nota: Ossa nomen est montis Thessalie et ponitur a poetis frequenter in feminino genere ut hic. Pelion similiter mons est in Thessalia. Olimpus etiam mons est Macedonie tante altitudinis, ut in eius cacumine nec uentus senciatur, nec nubes se colligant, quia excedit istum aerem humidum in quo aues celi uolant. Dicitur Olimpus ab olon, quod est totum, et phos, lux; quasi: totus lucens, quia propter altitudinem est quasi celum, et ideo sepe pro celo ponitur. Hic mons diuidit Macedoniam uel Achaiam a Tracia. Et nota quod ab illo loco: arcus uinclo Phebe relaxa, usque huc, sensus est: petit Phebum dimittere exercitium arcus et sagittarum et canere cythara propter reditum Agamenonis, et petit quod non moduletur in cythara aliquid terribile et bellicum, sed quod faciat uel mediocrem et delectabilem modulacionem, uel, si uelit aliquid grauius facere, faciat talem modulacionem iocundam, qualem fecit quando gigantes, uolentes expugnare deos, deuicti sunt. Post inuocationem Phebi inuocat Iunonem que fouit specialiter Grecos contra Troianos. Unde dicit: o regia Iuno coniunx et soror magni, scilicet Iouis, consors sceptri ades, scilicet nobis cum fauore: nos Micene, scilicet quibus presidet rex Agamenon, tua turba te colimus. Tu sola tueris Argos, id est ciuitatem que dicitur Argos, sollicitum suplexque tui numinis, id est supliciter et sollicite colens tuum numen - ponitur hic Argos indeclinabile et neutri generis. Tu regis manu, scilicet tua, bella pacem; tu nunc uictrix, scilicet quia uicisti Troiam quam propter Paridem, qui pretulit tibi Uenerem, persecuta es, accipe claros Agamenonios, scilicet triumphos; uel accipe, id est in fauorem tuum ad nos, Agamenonios, id est milites et comites Agamenonis claros propter uictoriam de Troia optentam. Tibi, o Iuno, tibia multifora, id est multis locis forata, canit buxo, scilicet quia solebat fieri de buxo, canit inquam solempne, id est solempnem modulacionem, uel canit solempniter ut ponatur nomen pro aduerbio, tibi puelle mouent docta fila, scilicet cytarizando, carmine molli, tibi matres Graie iactant uotiuam lampada - accusatiuus grecus -, id est flammam ex uoto tibi promissam. Portabant ad honorem Iunonis uel faces uel candelas facientes magnas flammas. Cadit ad tua delubra, id est templa - sic dicta quia fontes habebant quibus diluebantur homines ante templi ingressum -, candida coniunx tauri, quia sacrificabatur ei uacca alba, nescia aratri, nullo iugo signata collum - synodoches est. Tercio cum dicit: tuque o magni, inuocat Palladem dicens: tuque o Pallas, inclita nata, id est nobilis filia, magni Tonantis, scilicet Iouis, que sepe petisti Dardanias, id est Troianas, turres cuspide, scilicet ut prosterneres eas propter odium Paridis, qui non solum Iunoni, sed etiam tibi pretulit Uenerem, te colit matrona maior minorque, id est socrus et nurus, permixto choro, id est mixtim et indifferenter, et ueniente dea, scilicet te nunc de uictoria Troiana, sacerdos reserat templa, scilicet ut in eis admittaris et ibi colaris laudibus et sacrificiis. Tibi, id est ad tuum cultum o Pallas, turba redimita, id est ornata et coronata, coronis nexilibus uenit, tibi reddunt grates grandeui lassique senes compote uoto, id est uoto possidente quod desiderant, libantque, scilicet senes, trementi manu uina, scilicet in sacrificium. Quarto cum dicit: et te Triuia, inuocat Dianam dicens: et memores, scilicet nos beneficiorum tuorum, o Triuia, id est Diana, precamur uoce grata, scilicet ut faueas nobis: tu Lucina, id est Diana - luna enim in siluis Diana, in celo Lucina, in terra Proserpina dicitur -, iubes maternam Delon. Nota: fingitur quod Iuno, irata contra Latonam impregnatam a Ioue, interdixit ei orbem; sed recepta est in Delo, insula tunc natante et separata, scilicet a residuo orbe: agitabatur uentis nunc ad unam partem, nunc ad aliam. Cum autem peperisset gemellos, scilicet Phebum et Dianam, facta est insula stabilis precepto Phebi et Diane. Et hoc est quod dicit: iubes maternam Delon sistere, Delon inquam existentem Cyclada, id est insulam - ponitur enim species pro genere, uel forte Delos una est de Cycladibus -, errantem prius uentis huc atque illuc; nunc iam stabilis, scilicet facta, tenet terras fixa radice, respuit auras, id est non amplius cedit auris, assuetaque sequi rates religat, scilicet eas firmiter tenendo. Tu uictrix. Nota: Niobe, filia Tantali, septem habuit filios et totidem filias; unde, inuidens Latone, prohibuit cultum eius. Que conquesta est Phebo et Diane, unde Phebus, assenciente Diana, omnem prolem eius interfecit transfigendo sagittis, ipsamque in saxum marmoreum conuertit, quod stat in supremo culmine montis qui Sisiphus dicitur. Unde dicit: tu, o Diana, uictrix numeras funera, id est prolem datam funeri, matris Tantalidos, id est Niobes filie Tantali: stat nunc, scilicet Niobe, flebile saxum summo uertice Sisiphi, id est illius montis, et adhuc antiqua marmora fundunt nouas lacrimas. Colit impense, id est attente, uir feminaque numen geminum, scilicet Phebi et Diane, uisa uindicta de Niobe que cultum eorum despexit. Quinto cum dicit: omnis, inuocat Iouem dicens: teque, o pater ac rector pollens fulmine, ante omnis, scilicet inuocamus et colimus, cuius nutu tremuere simul extremi poli, o Iupiter auctor nostri generis libens cape dona, scilicet sacrificiorum, abauusque, scilicet quia Agamenon secundum lineam paterne generationis quintus erat a Ioue - fuit enim filius Atrei, filii Pelopis, filii Tantali, filii Iouis -, respice tuam prolem non degenerem, scilicet Agamenonem. Deinde cum dicit: sed ecce uasto, annunciat aduentum Euribatis qui fuit miles Agamenonis, dicens: sed ecce miles concitus, id est festinus, gradu uasto, id est gressu magno, properatque gerens signa manifesta leticie, namque gerit lauream hasta summo ferro, id est in ferro quod est in summitate haste. Et quasi ex appropiacione melius discernens, ostendit in speciali quis sit miles, dicens: Euribatesque semper fidus regi, scilicet Agamenoni, adest.
+
+Quartus actus huius tragedie est narracio de reditu Agamenonis et Grecorum. Et scribitur metro archilochico. Continet autem hec pars decem sermones in modum dyalogi inter Euribaten et Clitemestram; in quorum primo inducitur Euribates, miles Agamenonis, nuncians eiusdem reditum ad propria. Unde exhortando Micenas, quorum rex erat Agamenon, ad leticiam et sacrificia, dicit: adoro suplex delubra et aras celitum, id est deorum, et patrios lares, fessus post longa spacia, uix concredens michi, scilicet de iocundo nuncio quod uobis apporto. Soluite uota superis, id est diis, scilicet pre gaudio et leticia: uictor Agamenon decus altum telluris Argolice, scilicet existens, remeat tandem ad penates suos, id est deos proprios et domum propriam. Secundo Clitemestra huic nuncio congratulans, dicit: felix nuncius uenit ad aures meas, coniunx, scilicet meus Agamenon, petitus, id est desideratus, michi per annos decem, ubi moratur? Pelagus premit an terras? Tercio respondens Euribates dicit: incolumis, scilicet coniunx tuus, auctus gloria, laude inclitus, impressit reducem pedem expetito, id est desiderato, litori, id est iam de nauibus exiuit ad terram. Quarto Clitemestra applaudens nuncio dicit: colamus in diem, id est per totum diem, deos etsi, id est quamuis, propicios, attamen lentos. Quasi dicat: colamus deos pro reditu uiri mei, qui etsi propicii sint ipsum reducendo, tamen lenti fuerunt, in quantum tarde reduxerunt eum. Tu pande iuuat, id est utile est ut pandas, frater coniugis mei, scilicet Menelaus, quas sedes teneat, et pande soror mea, scilicet Helena, quas sedes teneat. Quinto Euribates insinuat quod infortunia passi sunt in mari, dicens: uotis posco meliora et obtestor deos, scilicet ut eueniant meliora quam sciam dicere: nam fari certa, id est dicere certos rumores de fratre et sorore tua, sors dubii maris uetat. Ut sparsa classis excepit mare tumidum - ypallage est -, id est ut mare tumidum excepit classem sparsam, ratis socia non potuit uidere ratem, et ideo scilicet nichil scio dicere de fratre et sorore; quin ipse Atrides uagus equore immenso tulit grauiora dampna pelago quam bello, remeatque, scilicet ad propria, similis uicto, trahens uictor de tanta classe exiguas et laceras, id est paucas et dilaceratas, rates. Sexto Clitemestra curiosior facta inquirit diligentius de uexatione classis in mari: fare, id est dic, quis casus hauserit rates nostras, scilicet dispergendo eas, aut que Fortuna maris dispulerit duces, scilicet ab inuicem. Septimo Euribates se ab hoc excusat dicens: poscis acerba fatu, id est quod acerbum est narrare, iubes nuncium infaustum, id est infelix, miscere leto. Mens egra, scilicet mea cogitando ea que interrogas, refugit loqui atque inhorrescit tantis malis. Octauo Clitemestra instat amplius ut referat Euribates casus maris; unde dicit: exprome, scilicet quod quero, et hoc ideo quia qui refugit scire clades suas grauat, id est aggrauat, timorem, quia dubia mala plus torquent, id est affligunt. Nono Euribates prosequitur narrationem de infortunato casu maris. Unde dicit: ut omne Pergamum, id est tota Troia, cecidit Dorica face, id est Greca flamma, preda diuisa est, properantes, scilicet Greci, petunt maria. iramque miles exonerat latus fessum ense, scuta neglecta iacent per summas puppes, scilicet omisso exercicio bellico, remus aptatur ad manus militares, omnisque mora est nimium longa properanti, scilicet redire domum. Ut, id est postquam, regia rate signum recursus, id est reditus, fulsit et clara tuba emouit regimen lentum, id est dedit signum mouendi naues de portu lento regimine, prora signauit primas uias, auroraque aperit cursus quos secent mille rates. Hinc, id est exinde, aura lenis allapsa uelis primo impellit rates; unda tactu leuis uix tremit afflatu tranquillo zephiri mollis splendetque pelagus classe et latet pariter; splendet, scilicet pulcritudine apparatus nauium, sed latet quo ad superficiem aque. Iuuat, id est delectabile uidetur nauigantibus, uidere nuda litora Troie, iuuat, scilicet uidere, loca sola, id est solitaria, Sigei relicti - Sigeum est promunctorium in mari Ellesponto iuxta Troiam. Omnis iuuentus simul properat lentare, id est tardare, remos, quia dum obiciuntur, aque tardius mouentur et forcius impellunt nauem, adiuuat, scilicet iuuentus, uentos manu et mouet brachia ualida nisu alterno, id est alternando fortitudinem. Equora sulcata uibrant, id est tremunt, et latera, scilicet nauium, increpant, scilicet cum sonitu percuciendo, caneque spume, scilicet que causantur ex sulcacione nauium et percussione remorum, dirimunt, id est diuidunt, mare cerulum, id est diuisum ostendunt per naues. Ut, id est postquam, forcior aura plenos sinus, scilicet uelorum, tendit, posuere, id est deposuerunt, tonsas, id est remos - a tundendis et decuciendis fluctibus sic dictos -, ratis credita, id est commissa, scilicet est, uento, scilicet omisso remigio, nauitaque fusus transtris, id est multitudo nautarum residens in transtris, id est lignis transuersalibus in quibus sedent nauigantes, aut notat quantum uela procul fugiunt terras recedentes, aut narrat bella: minas Hectoris fortis, currusque, scilicet narrat unus, et corpus empto rogo redditum, id est redemptum ad comburendum, Iouem Herculeum, id est simulacrum Iouis Herculei quod erat in templo ubi occisus est Priamus, sparsum cruore regis Priami, scilicet narrat alius. Tum, id est tandem dum sic narrant, Tirrenus piscis, id est porcus marinus siue delphines qui abundant in mari Tirreno, qui, scilicet piscis, reciprocus ludit iacente salo, id est tranquillo mari, transilitque tumidum mare dorso pando, id est recuruo - quale dorsum habent delphines qui in serenitate, si immineat tempestas, solent saltus super mare facere -, hic inquam piscis exultat cum freto, id est toto mari, agitque gyros, id est circuitus, et adnatat comes lateri, scilicet nauis, letus anteire, id est precedere, naues et sequi cursus, scilicet nauium. Nunc chorus, id est multitudo talium piscium adunata, lasciuit tangens prima rostra, scilicet nauium, nunc ambit et lustrat, id est circuit, millesimam ratem, id est classem mille nauium. Iam tegitur omne litus, id est latet turbato aere tamquam tectum esset, et campi latent, quia iam aspici non possunt aere incipiente inspissari et turbari, et iuga, id est dorsa summa, montis Idei, patent dubia, id est non clare discernuntur; et iam quod acies peruicax, id est uisus perseuerans et immobilis, uidet unum, id est solum, fumus Yliacus, id est Troianus, apparet nota atra, id est signo nigro, scilicet tantum distat quod non discernitur, sed apparet esse quiddam nigrum. Iam releuabat Titan, id est sol, lassa colla, scilicet equorum suorum, iugo, scilicet tendendo ad occasum parabat auferre iugum currus sui de collis equorum, iam lux prona in astra, id est appropinquabat ad noctem in qua apparent astra, iam dies preceps erat, scilicet ad occasum. Nubes exigua crescens sordido globo inquinat iubar Phebi nondum occidentis, scilicet ex toto, sed iam ad occasum tendentis; occidens uarius, scilicet in colore nubium, fecit freta suspecta, quia scilicet suspicabamur tempestatem futuram in mari ex talibus signis. Nox prima, id est principium noctis, sparserat celum stellis, scilicet quia prima pars noctis erat serena, iacent uela deserta uento. Tum, id est tandem, murmur graue minitans maiora, scilicet mala, cadit summis collibus, id est auditur tamquam cadens a summis collibus, litusque et petre longo tractu gemunt, id est murmur faciunt ad similitudinem gemitus; unda agitata uentis nocituris, id est nocumentum illaturis, tumet: cum subito luna conditur, id est absconditur, nubibus scilicet interpositis, stelle cadunt, id est cadere uidentur - uel propter fulgura, uel propter assub descendencia et discurrencia hoc dicit -, pontus tollitur, id est attollitur, in astra, id est ualde in altum tamquam ad astra - est enim yperbole -, celum perit, scilicet a conspectu. Nec est nox una, scilicet sola ex occasu solis, sed duplicatur ex absencia solis et adductione nubium; unde sequitur: densa caligo obruit tenebras, et subducta omni luce, scilicet lune et stellarum que solent confortare noctem, fretum, id est mare, celumque miscent: hoc dicit propter magnitudinem undarum que in altum eleuate quasi celo miscentur. Zephirus aduersus, id est contrarius, Euro et Nothus, scilicet contrarius, Boree, undique, id est ex omni parte, simul incumbunt, scilicet mari, rapiuntque pelagus euersum infimo solo. Quisque, scilicet uenti, mittunt sua tela et infesti emoliuntur fretum, id est extra suam disposicionem ponunt mare, turbo, id est impetus, conuoluit mare: Strimonius Aquilo, id est flans a Tracia - que Strimonia a fluuio qui Strimon dicitur nuncupatur -, contorquet altas niues, id est ab alto uenientes, Austerque Libicus arenas, scilicet contorquet, et Sirtes agit, id est facit loca periculosa ex arena congesta; nec manet in Austro, scilicet stabilis, sed nunc hinc nunc inde flat: fit Nothus, scilicet transeundo ad illam partem unde flat Nothus, grauis nimbis, id est impetuosis pluuiis, auget, scilicet Nothus, undas imbre, Eurus orientem mouet quaciens regna Nabathea - Nabathea regio a Nabaioth filio Ysmael nuncupata, iacet inter Iudeam et Arabiam, et, surgens ab Eufrate, usque in mare Rubrum porrigitur -, et sinus Eoos, id est orientales. Quid Chorus. Secundum Uegetium, De re militari, Chorus est collateralis Austro a parte orientali; secundum alios uero flat inter occidentem et Aquilonem. Est autem Chorus uentus tempestuosus in Italia. Unde dicit: quid Chorus rapidus, id est impetuosus, exerens Occeano ora?, id est faciem. Quasi dicat: multum aggrauat tempestatem. Ad similitudinem bestiarum loquitur, que dicuntur exerere ora quando parant se ad nocendum, et sic Chorus exerit ora Occeano, reddens eum dispositum ad nocendum. Crederes, scilicet in tempestate tanta, mundum totum sedibus suis reuelli, ipsosque deos rupto celo decidere, scilicet in mare uel in terram, et atrum chaos induci rebus, scilicet crederes. Uenit estus, scilicet nunc ad naues, resistit, scilicet renitente uento; uel uenit estus, id est fluxus maris, resistit, scilicet nauibus ne procedant, et uentus reuoluit estum retro; mare non recipit sese, scilicet propter contrarios impetus uenti et fluxus, imberque et fluctus miscent undas suas. Nec datum est denique erumpnis, scilicet nostris, id est nobis inter erumpnas, hoc leuamen, id est solacium, uidere saltem et nosse que pereant malo, scilicet naues socie uel illi qui pereunt: tenebre premunt lumina, id est oculos ne uideant, et nox inferna, id est infernalis, dire Stigis, id est tam tenebrosa est nox ac si sit infernalis et dire Stigis, id est paludis infernalis. Excidunt tum ignes, scilicet coruscationum, et dirum fulmen micat elisa nube, tantaque dulcedo male lucis, scilicet que prouenit ex fulmine et coruscatione, est miserisque: hoc lumen optant. Ipsa classis, id est multitudo nauium, premit se, et prora nocuit prore et latus lateri, quia propter talem compressionem minus potest quelibet nauis se ipsam iuuare. Pontus dehiscens, id est quasi hyatum faciens ex diuisione undarum, rapit illam, scilicet nauem, in preceps, hauritque, id est sorbet, mare et reuomit alto redditam, que scilicet dum prius tenderet in preceps uidebatur absorta; hec, scilicet nauis, sedit onere, id est descendit et submergitur, illa submittit undis latus conuulsum, scilicet ex collisione mutua, hanc fluctus decimus tegit, id est operit; hec, scilicet nauis, lacera, id est dilacerata, et populata, id est spoliata, omni decore fluitat leuis, nec manent illi uela nec tonse, id est remi, nec rectus malus ferens antempnas, id est ligna in quibus uela dependent, sed structa, id est fabricata, turpis natat toto Ionio, id est mari sic dicto a terra quam alluit, scilicet Ionia que est una pars Grecie. Ratio et usus nil audet in magnis malis, qualia scilicet tunc paciebamur; horror tenet artus, id est membra nostra, omnis nauita relicto officio, scilicet suo, stupet, scilicet tamquam desperatus de remedio, remus effugit, scilicet abstractus uehemencia fluctuum. Ultimus timor cogit miseros in uota, scilicet diis facienda, Troes, scilicet qui captiui abducebantur, et Danai, id est Greci, eadem rogant superos, scilicet deos. Quid fata possunt! Quasi dicat: multa et mira, sicut est istud quod Troes et Danai in uotis conueniunt, qui semper contrariorum erant uotorum, Pyrrus inuidet patri, scilicet Achilli, quia uellet fuisse mortuus sicut ille fuit, Ulixes Aiaci, scilicet inuidet, reputando quod feliciter contigit Aiaci quod mortuus est in terra, Atrides minor, scilicet Menelaus filius Atrei, qui dictus est minor respectu Agamenonis qui fuit frater eius maior, Hectori, scilicet inuidet, optans fuisse mortuus loco eius, Agamenon Priamo, scilicet inuidet, iudicans felicius ei contigisse quam sibi; quisquis iacet, scilicet mortuus, ad Troiam, felix uocatur, qui meruit cadere manu, scilicet hostis, quem seruat fama, scilicet adquisita exercicio bellico, quem tellus uicta, id est tegit, scilicet tamquam sepultos, felix uocatur. Pontus atque unde ferent, scilicet nos, ausos nil nobile? Ignaua freta, id est maria, consument uiros feroces?, id est militares et bellicosos. Perdenda mors est?, scilicet nostra, quia nichil lucrabimur per eam, nec uictoriam de hoste, nec famam aut laudem, sicut illi qui ad Troiam mortui sunt. Saciate tantis malis quisquis celitum, id est deorum, nondum es, scilicet saciatus, tandem, scilicet cum saciatus fueris, id est cum suffecerint tibi mala que patimur ad uindictam, serena numen tuum, scilicet faciendo serenitatem aeris et tranquillitatem maris; et unde debes hoc facere quia Troia, scilicet cuius hostes sumus, uel, id est saltem, daret lacrimas cladibus nostris, scilicet compaciendo nobis. Si durant odia tua, scilicet adhuc quisquis es celitum, placetque, scilicet tibi, genus Doricum, id est Grecum, mitti exicio, id est morti, quid iuuat, id est quid utile est, hos, scilicet Troianos, quibus perimus, id est propter quos perimus, perire simul nobiscum? O celites sistite mare infestum, scilicet classi nostre: uehit ista classis Danaos, id est Grecos, simul et Troas, scilicet quos ducimus captiuos. Nec plura possunt, scilicet loqui; quasi dicat: siluerunt post ista non potentes plura dicere: mare occupat uocem, id est aufert uocem nimium incuciendo terrorem. Ecce alia clades, scilicet que superuenit. Pallas, scilicet dea belli filia Iouis, armata fulmine Iouis irati, id est quo utitur Iupiter quando iratus est, temptat minax, scilicet nobis, quicquid aut hasta aut egide, id est scuto, aut furore Gorgoneo, scilicet qui conuertit homines in monstra, aut igne patrio, scilicet fulmine, potest - quasi dicat: per omnem uiam qua potest temptat nocere nobis -, et noue procelle spirant celo. Solus Aiax, scilicet Oleius - Aiax enim Telamonius mortuus erat Troie -, luctatur malis, id est reluctatur contra ista mala. Hunc, scilicet Aiacem, tenso rudente, id est fune nauis, cogentem, id est cum ui trahentem, uela sua, cadens flamma, scilicet de celo, perstrinxit, scilicet leuiter tangendo. Libratur aliud fulmen, scilicet in eundem Aiacem: hoc certum, scilicet fulmen, Pallas reducta manu, scilicet ad fortiter mittendum, toto impetu excussit, imitata patrem, scilicet Iouem in iaciendo fulmina; transit, scilicet hoc fulmen, Aiacem et ratem et tulit secum partem ratis et Aiacis. Ille, scilicet Aiax, nichil motus extat ambustus, id est totus in circuitu incensus, ut ardua cautes, id est rupis, salo, id est mari, dirimit insanum mare, scilicet cadendo in ipsum, rumpitque pectore fluctus, scilicet natando contra ipsos, et complexus nauem, scilicet suam, manu traxit in se et mari ceco, id est tenebroso, collucet Aiax, ardens scilicet in mari et inflammatus fulmine; omne fretum resplendet, scilicet ex flamma Aiacis ardentis. Tandem occupata rupe, scilicet ab ipso Aiace, intonat, id est impetuoso sono eloquitur, furibundum, id est uerba ex furore proueniencia, dicendo: iuuat, id est utile est, se superasse nunc pelagus atque ignes, uicisse celum, Palladem, fulmen, mare, id est iactabat se contra hec omnia preualuisse. Et adiecit: non me fugauit terror dei bellici, id est Martis, solus tuli, id est sustinui, et Martem una, id est simul, et Hectorem. Hector enim habuit deos comitantes eum in prelium et pugnantes cum eo, de quibus fuit Mars; unde XIII Ouidii de Transformatis dicitur: *Hector adest, secumque deos in prelia ducit*. Nec tela Phebea, scilicet que mittebantur manu Paridis et quibus interfecit Achillem, pepulerunt me gradu, id est de gradu et loco meo, uicimus istos cum Frigibus, scilicet aliis. Ex istis tandem accensus furore contempnit Palladem, dicens: tandem horream, id est debeo horrere nunc, aliena tela, scilicet Iouis, mitti dextera inherti?, scilicet Palladis. Quid si ipse, scilicet Iupiter, mittat? Quasi dicat: nec sic horrebo. Cum auderet furens plura, id est cum ausu furibundo plura diceret, pater Neptunus exerens caput undis imis subruit rupem, id est super quam sedit Aiax hec loquens, pulsam, id est depulsam, tridente - fingitur Neptunus portare tridentem propter triplicem aquarum potestatem, a qua humectat et infrigidat et inundat - soluit, id est dissoluit, montem; quem cadens, scilicet Aiax, secum trahit, iacetque uictus terra et igne et pelago. Alia pestis maior uocat nos naufragos. Est unda humilis, id est bassa respectu terre adiacentis, mendax uadis scrupeis, id est propter uada scrupea mentitur et decipit nautas qui putant ibi transire et pereunt - scrupea sunt saxa aspera acuminata que ibi latent -, ubi fallax Caphareus, promunctorium scilicet insule Euboe, tegit saxa clausa rapidis uerticibus, scilicet aquarum; estuat fretum scopulis feruetque fluctus semper alterna uice, alternando scilicet uices ex estu ad hanc partem et ad illam. Arx, id est turris alta et munita, prerupta imminet, scilicet illi loco, que utrimque, id est ex utraque parte, spectat geminum mare, scilicet Ionium et Frixeum: hinc, id est ex una parte, scilicet spectat oras, id est fines terre uel regni, Pelopis tui, id est qui est progenitor tuus, et Isthmon, id est promunctorium in quo sita est ciuitas Argos, qui, scilicet Isthmon, recuruatus alto solo - est enim mons stans recuruatus in mari - uetat, id est prohibet, maria Ionia iungi Frixeis, scilicet quia separat inter ea, hinc, id est ex alia parte spectat Lemnon, id est insulam illam, nobilem, id est famosam, scelere, scilicet Uulcani qui, cum pararet inferre stuprum Minerue et illa uirginitatem suam defenderet, effudit semen in pauimentum, de quo genitus est Erictonius qui primo usum quadrige adinuenit; hinc, id est ex alia parte spectat Calcedonam - nomen est regionis uel ciuitatis - Aulidaque, id est insulam illam, tardam ratibus, quia ibi tardata est classis Grecorum: hanc arcem occupat ille genitor Palamedis, scilicet quem, conuictum prodicionis ab Ulixe, Greci apud Troiam condempnauerunt, unde pater eius Nauplius iratus fecit Grecos hic naufragare, ducendo eos preuio igne et lumine in saxa. Unde dicit: et efferens ex summo uertice, scilicet de arce sua, clarum lumen manu, nephanda face, scilicet lumen prebente, ducit classem in saxa perfida. Rates fixe herent rupibus acutis; uada breuia unde inopis, quia deficit ibi copia aque ad portandum naues, comminuant has, scilicet rates, pars, scilicet nauium, uehitur, scilicet habens copiam aque, huius, scilicet alterius nauis, pars prima sedet scopulo; hanc, id est aliam nauem, relegentem alia spacia, id est uolentem per aliam transire uiam, ferit retro, scilicet scopulus, et fracta, scilicet nauis, frangit alias, collidendo cum eis. Iam timent rates terram - uel propter Nauplium patrem Palamedis qui eos duxit ad naufragium, uel ne tempestate colliderentur ad litus - uoluntque maria, id est eligunt profundum maris. Furor, scilicet Grecorum, cecidit in lucem, id est in Nauplium qui dolose prebuit eis lucem, quem precipitantes submerserunt offerentes eum sacrificium Neptuno: postquam litatum, id est sacrificatum, est, Phebus redit in lucem, id est claruit dies, et dies ostendit dampna tristis noctis, quia multa dampna passi sunt de nocte que propter tenebras uidere non potuerunt, sed clarescente die patuerunt eis. Decimo inducitur Clitemestra primo dubitans utrum dolendum sit uel gaudendum. Unde dicit: utrumne doleam, scilicet pro hiis que narrasti, an leter uirum reducem? Leter, id est letabor, remeasse, scilicet uirum, at cogor lugere uulnus graue regni. O pater, scilicet Iupiter, quaciens regna altisona, redde iam deos placatos Grais, id est Grecis. Secundo applaudit reuersioni, exhortans alios ad gaudendum et sacrificandum. Unde dicit: nunc ueletur omne caput fronde, id est faciant sibi serta de frondibus in signum leticie, tibia sacrifica, id est que solet modulari in sacrificiis, effundat modos, id est modulaciones, dulces, et niuea, id est candida, uictima cadat ante aras. Tercio uidens Cassandram notat et indignatur eius aduentum. Unde dicit: sed ecce tristes adsunt Yliades, id est mulieres Troiane, incompte comas, id est non habentes comas comptas, super quas excelso gradu Phebas, id est sacerdotissa Phebi, scilicet Cassandra, effrena, id est non frenans se propter furorem uaticinii, quatit lauros entheas, id est aptas furentibus.
+
+Quintus actus huius tragedie est furor et uaticinium Cassandre. Circa primum duo facit, quia primo ostenditur quomodo Cassandra furiam uaticinandi concepit; secundo quomodo Agamenon cum ea colloquium habuit, ibi: *tandem reuertor*. Prima pars continet sermones septem, quorum primus est chori Troianorum deflentis ruinas Troie. Et scribitur planctus hic metro dactilico tetrametro. Plangens ergo chorus Yliadum ruinam Troie duo facit, quia primo plangit ruinam Troie; secundo ostendit Priamum inter alias clades plus plangendum, ibi: *quid nunc*. Circa primum duo facit, quia primo commendat mortem per quam effugiuntur mala presencia; secundo plangit Troie ruinam, ibi: *uidimus*. Quantum ad primum, dicit: heu quam dulce malum additum, scilicet est, mortalibus; et specificans quid sit istud malum, dicit: durus, id est stabilis et firmus, amor uite, quo scilicet quisque nititur saluare uitam propriam et uitare mortem, cum pateat effugium malis, scilicet per mortem; unde sequitur: et libera mors, scilicet que liberat ab aduersitatibus, uocet miseros, id est uidetur uocare eos ad mortem per aduersitates, portus placidus, scilicet est mors, quiete eterna, quia scilicet mortui sunt extra tumultum et sollicitudinem uiuorum. Hunc, scilicet portum, nullus terror mouet, scilicet amouet, quin scilicet possint omnes refugere ad ipsum, nec impotens procella Fortune, id est nec impetuosa aduersitas fortune que impotens dicitur quia cedentes sibi impotentes ad bene uiuendum facit, aut flamma, scilicet fulminis, iniqui Tonantis, id est Iouis, quem iniquum dicit quia sic uidetur illis in quos uindicat. Pax alta, scilicet est in morte, nullos metus ciuium timet, scilicet qui mortuus est, nec maria insana Choris asperis, id est propter Choros - uentos scilicet illos aspere flantes -, non acies feras, id est exercitus feros, scilicet timet, nubemque pulueream motam, id est causatam, barbaricis cateruis equitum - solet enim ex pedibus equorum in exercitu eleuari magnus puluis; non muros cadentes, scilicet timet sicut nos Troiani, flamma hostica populante, id est destruente, populos cum tota urbe. Quasi dicat: non timebit quod muri urbis sue cadent, uel quod urbs et habitatores destruentur igne immisso ab hostibus, sicut contigit Troie. Solus contemptor leuium deorum, id est mutabilium, qui nunc dant prospera nunc aduersa, qualis est ille qui uitam presentem contempnit, perrumpet omne indomitum bellum, quod uinci non potest quia dum mortem non timet, sed eam sponte amplectitur, non poterit ei nocere uictoria partis aduerse; et ideo perrumpit bellum quantumcumque forte, quia dum se per mortem subtrahit, facit ut non sit contra quem bellum geratur; ille par regi superisque, id est diis par est, qui non tristis uidet uultus atri, id est nigri, Acherontis, id est fluuii infernalis, qui Stiga tristem, id est paludem infernalem, scilicet uidet, audetque ponere finem uite, id est qui audet mori et ire ad habitacionem mortuorum. O quam miserum est nescire mori, scilicet ex quo per mortem tot mala euaduntur, ut predictum est. Deinde cum dicit: uidimus, plangit ruinam Troie. Ubi notandum quod, sicut narratur II Eneydos, Greci post decennale bellum, desperati uincere Troiam armis, ingentem equum fecerunt de ligno, quem compleuerunt militibus armatis, tamquam in honorem Palladis que est dea belli, ut impetrarent reditum prosperum. Sicque intrantes naues et simulantes reditum in Greciam, latuerunt cum tota classe iuxta locum qui Tenedos dicitur. Interim Troiani exeuntes, putantes Grecos rediisse, contemplantur equum ligneum. Quidam autem Grecus dictus Sinon, inuentus a pastoribus et ductus ad Troianos, finxit se a Grecis debuisse immolari pro redimendo uento prospero ad reditum; sed habita opportunitate effugit et latuit inter uluas limosas. Et cum quereretur cur Greci fecerint equum illum, dixit quod ad placandum Palladem quam offenderant; et ideo ita magnum fecerunt ne posset introduci in uillam, quia si introductus esset, secundum uaticinium Calcantis, non solum Troia staret inuicta, sed etiam deuincerent Greciam et subicerent Troianis. Hiis uerbis credentes Troiani Sinonem admiserunt ad pacem et effractis portis ciuitatis Troiane introduxerunt equum. Quo facto duxerunt choreas et tripudiauit iuuentus Troiana. Cum uero nocte sequenti soporati essent, Sinon claustra equi aperuit; et exeuntes milites cede et incendio uastauerunt ciuitatem. Sicque capta est Troia dolo que armis uinci non poterat. Dicit ergo: uidimus patriam, id est Troiam que erat caput patrie, ruentem funesta nocte, cum uos, o ignes Dorici, id est Greci, quia a Grecis accensi et immissi, raperetis Dardana tecta, id est domos Troianas. Non illa, scilicet Troia, bello uicta, scilicet fuit, nec armis, ut quondam cecidit pharetra Herculea, id est sicut uicta fuit armis ab Hercule. Quam, scilicet Troiam, non uicit Pelei Thetidisque natus, scilicet Achilles uerus, aut falsus Achilles, scilicet Prothesilaus, qui fuit amicus Achillis et pugnauit in armis eius; unde dicit: nimiumque carus feroci Pelide, id est Achilli filio Pelei, cum fulsit acceptis armis, scilicet Achillis, strauitque Troas, id est Troianos, aut cum, id est nec uicit Troiam, Pelides ipse, id est Achilles, cum luctu, scilicet quo defleuit Prothesilaum interfectum ab Hectore, sustulit animos feroces, id est animosior et ferocior effectus est contra Troianos, Troadesque summis muris, id est existentes in summis muris, timuere celerem saltu, id est Achillem celeriter saltantem ad inuadendum Troianos uel ad dandum insultum muris; sed quid perdidit, scilicet Troia, extremum, id est illud quod est extremum, decus, id est maximum decus, in malis; et quid sit illud specificat dicens: fortiter uinci - non enim uicta est Troia fortiter pugnando, sed dolo capta est, ut dictum est. Troia restitit, scilicet bellando contra Grecos, annis bis quinis, id est decem, peritura fato, id est infelici euentu, unius noctis. Uidimus dona simulata, id est equum qui simulabatur esse factus ut esset donum Palladis, dona inquam molis immense, id est magnitudinis eximie, credulique, scilicet nos uerbis Sinonis, duximus dextra nostra, scilicet in ciuitatem Troianam, munus Danaum, id est Grecorum, fatale, id est ad fatum et mortem nostram factum, sepe sonipes, id est equus ille ligneus, gestans reges conditos, id est absconditos, cauernis, bellumque, scilicet absconditum gestans, tremuit in primo limine, scilicet porte quando introducebatur in ciuitatem; et licuit, id est licitum erat nobis, uersare, id est reuersare, dolos, scilicet in Grecos, ut ipsi Pelasgi, id est Greci, caderent capti fraude sua. Sepe parme, id est scuta rotunda, commote, scilicet ex motu equi, sonuere, id est sonuerunt, tacitumque murmur, quod erat infra uterum equi, percussit aures, id est auditum est, et Pyrrus male parens, id est obediens, Ulixi subdolo fremuit, scilicet existens infra equum cum Ulixe; cui dum Ulixes precepit ut tacite se haberet, Pyrrus male obediuit fremendo ex ira et desiderio uindicte. Troica pubes, id est iuuentus, secura metus, id est a metu, quia iam nichil timuit inducto in ciuitatem equo et Grecis nusquam comparentibus, gaudet tangere funes, scilicet quibus equus tractus est in ciuitatem. Hinc, id est ex una parte, Astianax, scilicet filius Hectoris, uel desponsura, id est Polixena nuptura, rogo Hemonio, id est sepulcro uel cineribus combusti Achillis qui fuit dux Hemonie, ducunt turmas, scilicet faciendo choreas, gregis equeui, id est equalis etatis secum, hec, scilicet Polixena, femineas, ille, scilicet Astianax, uiriles. Matres feste, id est festiue et gaudentes, ferunt diuis, id est diis, uotiua munera; patres festi, id est festiui et gaudentes, adeunt aras, unus uultus, scilicet est in tota urbe, quia omnes gaudebant; et quod numquam uidimus post ignes Hectoreos, scilicet quibus corpus Hectoris combustum est, leta est Hecube, scilicet regina mater Hectoris et uxor Priami. Deinde cum dicit: quid nunc, mouet questionem luctuosam et soluit. Querit autem, cum multa sint dolenda in tanta clade, quid magis dolendum sit. Unde dicit: o dolor infelix, quid nunc primum, quidue extremum paras deflere? Menia nostra fabricata manu diuum, id est deorum, an templa usta super deos suos? Et respondens questioni dicit: non uacat lacrimare istis malis, sed deflendus est nobilis rex Priamus; unde dicit: o magne parens, Yliades, id est Troiani, flent te. Uidi, uidi - hoc ex persona ducentis chorum dicitur, et ingeminat ex certitudine et dolore - telum Pyrri in iugulo senis, scilicet Priami, uix tingi exiguo sanguine, quia scilicet senes parum habent de sanguine. Secundo cum dicit: cohibete, inducitur Cassandra prohibens turbam a deploracione sui suorumque, quia sufficit eis lugere funera propria. Unde dicit: o Troades cohibete lacrimas quas omne tempus petit, cuiusmodi sunt lacrime quibus deplorantur ruine Troiane et casus Priami, et ipse, id est uos, lugete lamentabili gemitu uestra funera, scilicet propria; remouete questus, id est planctus, cladibus, id est a cladibus meis: erumpne, id est miserie, mee recusant, id est renuunt, socium. Ipsa, scilicet ego, sufficiam malis nostris, id est ad deplorandum mala nostra. Tercio cum dicit: lacrimas, inducitur chorus ostendens se non sufficere nec etiam Cassandram ad deflendum casus suos. Et circa hoc duo facit, quia primo se ad flendum insufficientem ostendit; secundo Cassandram incipientem iam furere arguit, ibi: *sed cur*. Quantum ad primum, dicit: iuuat, id est utile est o Cassandra, miscere lacrimis lacrimas, quia magis affligitur qui secreto dolet et fletum cohibet quam qui in publicum fletum prorumpit. Unde dicit: secrete cure, id est sollicitudines, magis lacerant, scilicet et affligunt, quos exurunt, iuuat, id est utile est, deflere suos in medium, id est in publicum; quamuis enim dura uirago, scilicet sis o Cassandra, paciensque mali, nec poteris flere duras ruinas, tamen iuuat nos flere; non ales Hedonis, id est Tracia, scilicet Philomena, que cantat nobile carmen uerno ramo, tristis modulata Itin in uarios sonos, id est sua modulacione uaria plangens Itin, scilicet poterit sufficere ad deflendum ruinas nostras; nec ales Bistonis, id est Tracia, id est Prognes uxor Therei regis Tracie, que uersa est in hirundinem, que residens in tectis garrula deflet impia furta siluis, id est facta in siluis, diri mariti, scilicet Therei. Nota: Pandion, rex Atheniensium, habuit duas filias, Prognem et Philomenam. Thereus autem rex Tracie duxit Prognem, que desiderans uidere Philomenam, rogauit quod posset adire ut uideret sororem, uel quod maritus quereret eam apud patrem et adduceret ad Prognem. Quam cum Thereus maritus a patre optinuisset uoluit ei uim inferre; sed Philomena restitit, propter quod Thereus abscidit ei linguam et ducens secum constituit ei habitaculum in silua, ubi frequenter oppressit eam. Tandem illa, per descriptionem facti intextam tele, certificauit Prognem que, dum Bachanalia exerceret, uenit ad locum ubi soror erat et reduxit eam secum domi. Et uolens uindicari de marito apposuit ei Itin filium suum ad comedendum; quem cum comedisset misit ei caput per sororem Philomenam. Qui dum extracto gladio persequeretur eas, miseracione deorum Thereus in upupam, Prognes in hirundinem que colit tecta, Philomena in auem sui nominis, que nunc sua modula- cione dicitur flere Itin, mutati sunt. Nulla inquam istarum auium poterit lugere condigne domum tuam, id est ruinam domus tue, scilicet Priami et aliorum, licet ipse Cignus clarus inter olores niueos colens Hystrum Tanaymque, id est fluuios illos, uelit extrema loqui, id est facere planctum quem solet facere in extremis instante morte, scilicet poterit condigne lugere domum tuam; licet Alciones. Nota quod Ceix, filius Luciferi, rex Tracie, uxorem habuit Alcionem, que, uirum submersum in mari dolens, conuersa est in auem que Alcion dicitur, que nidificat in litore maris. De hac aue mira narrat Ambrosius in Hexameron: habet autem uocem plangentis et dicitur deflere mortem uiri sui. Dicit ergo: licet Alciones sonent fluctu plangente leuiter Ceica, scilicet qui fuit uir Alciones, cum male confise, scilicet de mari quod submersit Ceicam, iterum audaces credunt pelago tranquillo, scilicet nidificando iuxta pelagus. Et dicit Ambrosius: *ubi undosum fuerit mare, positis ouis subito mitescit et cadunt omnes uentorum procelle*. Pauideque fouent fetus suos nido titubante, scilicet fluctu allidente cum nido; quamuis inquam Alciones sic sonent plangente fluctu, non poterit condigne flere domum tuam, nec si turba tristis imitata uiros molles, id est castratos, que turrite parenti, scilicet Cibele uel Berecinthie, rauco pectore ferit buxum concita, id est festina uel accelerata, laceret tecum, o Cassandra, brachia ut lugeat Atin Frigium, id est de Frigia, non poterit condigne lugere domum tuam. Nota quod Cibele siue Berecinthia uxor Saturni et mater deorum dicitur; ipsa autem signat terram, que turrita fingitur propter ciuitates et castra que fundantur in terra. Hec Atin iuuenem Frigium dilexit et ex zelotipia castrauit, propter quod sacerdotes eius castrantur et in festo eius faciunt sonitum et tinnitum, scilicet clamando ita quod redduntur rauci. Et canunt tuba et percuciunt cymbala et tympana in memoriam quod, nato Ioue, Cibeles, ne Saturnus deuoraret eum, abscondit eum in Ida silua; et ne pater audiret uagitum pueri, fiebant soni et tinnitus in Idea silua. Sacerdotes autem lacerant brachia in signum quod Claudia, uirgo uestalis, infamata crimine, furioso gestu uisa est inuocare deam, que purgauit eam a crimine, dum secuta est eam solam trahentem nauem quam nec trahere poterat tota multitudo. O Cassandra, non est modus, id est mensura, lacrimis, quia que patimur, scilicet in ruina Troie et domus regie, uicere modum, id est excedunt mensuram. Deinde cum dicit: sed cur, arguit Cassandram iam furentem concepto spiritu uaticinandi. Unde dicit: sed cur, o Cassandra, diripis capiti, scilicet tuo, sacratas infulas? Infula uitta sacerdotis alba in modum diadematis a qua uitte ab utraque parte dependent que infulam uinciunt. Quarto cum dicit: uicere, inducitur Cassandra concedens quod sua mala tanta sunt quod plangi non possunt condigne. Unde dicit: iam mala nostra uicere metus omnis, quia plura sunt et maiora quam umquam timuimus. Equidem nec placo celites ulla prece, quia frustra rogarem quod cohiberent se ab ulteriori uindicta cum fecerint quicquid possunt; unde sequitur: nec habent quo, id est in quo, noceant si uelint seuire. Ipsa Fortuna consumpsit uires suas, scilicet in nocendo, et hoc declarat in se quia nec patriam habet nec cognatos. Que patria restat, scilicet michi hic uel alibi, quis pater, que iam soror? Tumuli atque are bibere sanguinem meum, quia scilicet pater meus interfectus fuit ad aras et soror mea ad Achillis tumulum. Quid illa felix turba gregis fraterni? Quasi dicat: nonne occisa est ut ex dictis patet? Nempe, id est certe, exhausta est regia, id est domus palacii, miseri senis, scilicet Priami, relicti, id est superstites de hiis qui non sunt occisi, uident uacuam, scilicet regiam, ceterasque nurus uiduas, id est uiduatas, uident per tot thalamos, preter Lacenam, id est Helenam Lacedemoniam - illa enim non fuit uidua quia, interfecto Paride, rediit ad Menelaum uirum priorem. Hecuba illa mater tot nurum, id est nuruum - est enim syneresis -, regum, quia desponsate erant filiis regum, et regimen Frigum, fecunda in ignes, scilicet quia multi filii eius occisi fuerunt, quorum corpora ignibus funeralibus incinerata erant secundum consuetudinem antiquorum; experta nouas leges fatorum, id est nouorum euentuum leges, quia non est auditum prius de tali euentu, scilicet quod tam nobilis regina uersa est in canem, sicut factum est de Hecuba. Unde dicit: induit uultus feros, scilicet caninos: rabida latrauit circa suas ruinas, Troie scilicet et liberorum suorum, superstes Troie, Hectori, Priamo, sibi, id est uiuens post Troiam, Hectorem, Priamum et se ipsam, quia scilicet postquam exuit uitam humanam induit caninam. Quinto inducitur chorus docens quomodo Cassandra concepit spiritum uaticinii cum furia. Unde dicit: repente, id est subito, silet Phebas, id est sacerdotissa Phebi, et pallor genas possidet tremorque creber, id est frequens, totum corpus, scilicet possidet; stetere uitte, scilicet capitis ex horrore, capillis erectis; unde sequitur: horrescit coma mollis, anhela, id est frequenter anhelitum trahencia, corda fremunt incluso murmure, lumina incerta, id est oculi incerti, nutant, id est titubant, et oculi uersi retro torquentur, rursus rigent immites, scilicet oculi. Nunc alcior solito, scilicet existens, leuat caput in auras graditurque celsa, nunc parat reserare fauces reluctantes - quasi dicat: parat se ad loquendum et tamen loqui non potest -, nunc custodit male uerba ore clauso Menas, id est sacerdotissa, impaciens dei, id est non potens pati deum. Sexto cum dicit: quid me furoris, inducitur Cassandra furens, et in furia quodammodo uaticinans futuram cedem Agamenonis. Unde primo quasi indigna ad uaticinandum, cum sit captiua, dicit: quid me noui incitam, id est exagitatam, stimulis furoris - quasi dicat: doleo hoc ita esse quia non decet me captiuam -, o sacra iuga Parnasi, quid me rapitis inopem mentis?, id est me cui iam deficit mens propter furorem conceptum. Parnasus mons est biceps in quo solebant dormire qui uaticinandi spiritum conceperunt; unde hoc dicit quasi displiceat sibi quod uaticinari debeat. O Phebe recede, scilicet a me, extingue flammas, scilicet furoris et uaticinii, infixas pectori meo. Cui, id est ad opus cuius, uagor nunc uesana?, id est furibunda. Cui bachor, id est discurro, furens? Iam Troia cecidit, quid ago uates falsa? Quasi dicat: ex hoc quod Troia cecidit, uidetur michi quod uaticinatura sum falsa dum preuideo mala uentura Agamenoni. Secundo uaticinando furiosa quedam interserit. Unde dicit: ubi sum?, scilicet ego. Lux alma, scilicet diei, fugit et nox alta, id est profunda, obscurat genas, id est obtenebrat et obnubilat uultum meum, et ether, id est calor ethereus, hoc est quem solent haurire uaticinantes, latet membris abditis, id est membris meis occultis, scilicet interioribus, hoc est in precordiis. Sed ecce dies prefulget sole gemino Argosque geminum, id est ciuitas gemina, attollit domos duplices: hoc delirando et furendo dictum est. Tercio uaticinando narrat que uiderit. Unde dicit: cerno, id est uideo, nemora Idea? - Ide nomen est montis nemorosi iuxta Troiam. Pastor, id est Paris - qui cognominatus est pastor quia more pastorum coluit agros et nemora -, sedet arbiter, id est iudex, fatalis inter deas potentes. Alludit ei quod fingitur tres deas, id est Iunonem, Palladem et Uenerem, sedere iuxta fontem in Idea silua, in quem dea discordie proiecit pomum aureum in quo scriptum erat: *detur pulcriori*. Certantes autem dee de pulcritudine, elegerunt iudicem Paridem, qui adiudicauit pomum Ueneri que promisit ei Helenam pro munere. O reges, scilicet Agamenon et Menelae, timete genus furtiuum, id est uxores uestras que furtiue uacant adulterio: ille agrestis alumpnus - hoc uel de Paride qui supra dictus est pastor, uel de Egisto intelligi potest, qui adulterabatur cum uxore Agamenonis; qui agrestis alumpnus dicitur quia non rebus militaribus et bellicosis datus erat, sed rudis et agrestis erat tamquam desidie et libidini deditus. Unde, De remedio amoris dicitur: *Queritur Egistus quare sit factus adulter? In promptu causa est: desidiosus erat* - euertet domum, scilicet rapiendo uxorem si de Paride exponitur, uel insidiando morti Agamenonis si de Egisto legitur. Et quasi uideat quomodo Clitemestra parat se ad occidendum uirum, dicit: quid ista uecors, scilicet Clitemestra, prefert tela districta, scilicet ad percuciendum, manu feminea? Quem uirum petit, scilicet ad occidendum, Lacena, id est Clitemestra - dicta Lacena sicut et Helena soror sua, quia de Lacedemonia erant -, cultu, id est pro cultu, gerens dextra ferrum Amazonium?, id est securim cum qua solent pugnare Amazones. Et sub metaphora leonis subdit descriptionem mortis Agamenonis, quem primo ab Egisto uulnere confossum, Clitemestra cum securi decollauit. Unde dicit: que nunc alia facies, scilicet rerum uisarum, hoc dicit quia predicta uidet aperte in se; sequencia autem sub metaphora leonis: uersat oculos meos?, scilicet mentales. Marmaricus leo, id est Agamenon, quem comparat leoni Marmarico, quia leones Marmarici sunt ferocissimi - est autem Marmaria regio Libie -, audacis dee, id est Palladis que est dea belli, cuius obsequio deditus erat Agamenon, quia militaris et bellicosus erat, uictor ferarum, id est Troianorum, passus morsus cruentos sub dente ignobili, id est passus uulnera cruenta ab Egisto ignobili, iacet, scilicet mortuus, uexatus colla, scilicet propter percussiones Clitemestre amputantis caput eius cum securi. Quarto conuertens sermonem ad suos arguit eos quod eam solam reputabant saluam, quia dilecta fuit ab Agamenone, quia post mortem Agamenonis Clitemestra precepit Cassandram interfici, ut infra dicetur. Unde dicit: o umbre meorum, id est simulacra mortuorum Troianorum, quid me solam e meis, scilicet Troianis, uocatis sospitem?, id est saluatam. O pater, scilicet Priame, sepulte tota Troia, quia scilicet ubique in Troia iacent funera tua propter filios et filias ubique interfectos, te sequor, scilicet occidenda sicut tu occisus fuisti; o frater, scilicet Hector, auxilium unicum frigum, id est Troianorum, terrorque Danaum, id est Grecorum, non ego amplius uideo, scilicet in te, antiquum decus, scilicet armorum et milicie, aut calentes manus tuas exustis ratibus - hoc dicit quia Hector portauit ignes ut combureret naues Grecorum -, sed, scilicet uideo, membra, scilicet tua, lacera, id est lacerata, et fortes lacertos saucios uinclo graui. O Troile congresse Achilli nimium cito, quia nimis iuuenis; o Deiphebe munus noue coniugis, id est qui occisus es in munus noue coniugis, scilicet Helene que fuit noua coniunx Paridis, geris uultus incertos, scilicet quia dilaceratum uulneribus ut uix per illum possit certitudinaliter cognosci. Quinto ex consideracione predictorum optat accedere ad infernum. Unde dicit: iuuat, id est utile michi iudico, uidere seuum canem Tartari, regnaque auidi Ditis, scilicet Plutonis qui est deus inferni. Hec ratis atri Phlegetontis, id est fluuii infernalis in quo est nauis quam regit Caron transuehens animas ad inferna descendentes, hodie uehet regias animas, uictamque, scilicet Priami, uictricemque, scilicet Agamenonis. Precor uos o umbre, id est simulacra mortuorum, precor te pariter o unda iurata superis, id est per quam superi, hoc est dii, solent iurare: reserate paulum, id est modicum, terga migrantis poli, id est celi relicti a tergo et quasi transeuntis a nobis, ut leuis, scilicet propter paucitatem, turba Frigum, id est Troianorum, prospiciat Micenas, scilicet et uideat interfectionem Agamenonis. Et conuertens sermonem ad Troianos, dicit: spectate, miseri: fata, id est fatales euentus, uertunt se retro, quia iam uertuntur in uindictam de hostibus nostris. Instant sorores, id est furie tres infernales que dicuntur sorores, squalide, id est sordide, iactant sanguinea uerba, id est hortancia ad effusionem sanguinis; iuuat, id est utile eis uidetur, ingredi per Stigios lacus, id est infernales lacus, leua, id est sinistra manus predictarum sororum, fert faces semiustas, ardentque pallentes gene et uestis atri funeris, id est uestis funeralis et nigra, cingit ylia exesa, id est macilenta, metusque, id est terrores, nocturni strepunt, id est tumultuant, et ossa uasti corporis, id est gigantis qui uoluit expugnare celum, corrupta situ longinquo iacent limosa palude, scilicet inferni. Et ecce senex defessus, scilicet Tantalus, non captat, id est non satagit capere, aquas ludentes, id est deludentes et decipientes, ora: et hoc quia dolet mortem Agamenonis cuius progenitor erat. Unde sequitur: oblitus sitis, mestus futuro funere, scilicet Agamenonis; Dardanus pater, scilicet Troianorum, exultat, scilicet quia uidet uindictam de hoste generis sui, ponitque gradus decoros, id est ambulat decorus et hylaris. Septimo cum dicit: iam peruagatus, inducitur chorus Troianorum ostendens quomodo Cassandra furendo cecidit quasi in extasim, et Agamenon ad ipsam consolandum accessit. Unde dicit: iam ipse furor peruagatus fregit se, caditque flexo gradu ante aras, qualis taurus gerens uulnus incisa ceruice. Releuemus tandem artus suos entheos, id est furiosos: Agamenon cinctus uictrice lauro adit, scilicet Cassandram sic cadentem, coniunxque pariter tulit illi, scilicet Agamenoni, gressus obuios; redit, scilicet cum coniuge ad Cassandram, iuncta, scilicet concordi gradu, id est equali passu. In secunda parte huius carminis ostenditur quomodo Agamenon alloquitur Cassandram. Ubi primo inducitur Agamenon de reditu suo gaudens et dicens: reuertor tandem sospes, id est sanus et saluus, ad lares patrios, id est ad deos patrios uel ad domum meam et patriam; o cara terra, scilicet Micenarum, salue. Tot, id est multe, barbare gentes dedere, id est dederunt, tibi spolia, scilicet per me deuicta, tibi Troia potentis Asye, id est que est regio potens in Asya, Troia inquam, felix diu submisit, id est subdidit se iam uicta. Et conuersus ad Cassandram dicit: cur ista uates, scilicet Cassandra, effusa corpus, id est habens corpus effusum ad terram, ac tremens, labat, id est titubat, ceruice dubia?, quia scilicet non tenet caput in certo situ. Et conuersus precipit famulis ut curent de ea; unde dicit: o famuli attollite, scilicet iacentem Cassandram, refouete latice gelido, id est frigida aqua, sicut solet fieri cadentibus ex defectu cordis pre dolore. Iam recipit diem, id est recuperat statum suum, marcente uisu, id est deficiente aliquo modo, quia nondum ex toto ad statum suum rediit. Et alloquens eam per se consolando, dicit: suscita sensus tuos, id est expergiscere a grauitate in qua es: ille portus, scilicet Grecie, optatus, id est quem in erumpnis optauimus, adest, id est uenit. Festus, scilicet dies, in quo scilicet letari decet et non grauari sicut tu grauaris; estimabat enim Agamenon eam sincopasse ex tristicia et dolore. Secundo inducitur Cassandra respondens; et tamquam desiderio patrie suspirans, dicit: et Troie festus fuit, scilicet et tamen nunc euersa est. Tercio Agamenon inuitat eam ad cultum deorum, dicens: ueneremur aras. Quarto Cassandra hoc renuit dicens: cecidit ante aras pater, scilicet meus Priamus. Quinto exhortatur specialiter ad cultum Iouis, dicens: precemur pariter Iouem. Sexto et hoc renuit Cassandra dicens: Iouem Herculeum?, id est precabor ego Iouem Herculeum? Quasi dicat: non faciam. Nota: Iupiter Herculeus dicitur ymago Iouis cum pictura historie de generatione Herculis, cuiusmodi ymago erat in templo in quo Priamus occisus erat. Et ideo hunc Iouem precari aut uenerari renuit. Septimo arguit Cassandram ex eo quod loquebatur tamquam ad Troiam esset. Unde dicit: credis te uidere Ylium?, id est Troiam. Quasi dicat: si hoc credis decepta es. Octauo respondet Cassandra dicens quod non solum credit uidere Troiam, sed et Priamum, scilicet quia uidit hic imminere mortem principis et regis, sicut ibi uidit mortem Priami. Nono Agamenon uolens delirantem reducere, dicit: hic Troia non est, scilicet ubi tu modo es apud Argos et Micenas. Decimo respondet Cassandra dicens: ubi Helena est, ibi Troiam puto, id est cladem similem cladi Troiane. Undecimo Agamenon eam consolans dicit: ne metue dominam famula, id est quamuis sis famula, ne metuas dominam, scilicet Clitemestram, quia ego protegam te. Duodecimo respondet Cassandra oblique ad dictum Agamenonis, dicens: libertas adest. Quasi dicat: bene dicis quod non debeo metuere oppressionem domine, quia cito moriar et ita ero libera. Terciodecimo Agamenon, uolens excludere a Cassandra timorem mortis, dicit: secure uiue, scilicet quia tuebor te ne moriaris. Quartodecimo respondet huic Cassandra, dicens: mors michi est securitas, id est non spero aliam securitatem nisi illam quam per mortem assequar. Quintodecimo Agamenon timorem mortis ab ea excludit dicens: nullum est, id est instat, tibimet periculum, scilicet mortis. Sextodecimo Cassandra Agamenoni periculum suum predicit, dicens: at, pro sed, magnum, scilicet periculum, tibi est, id est tibi instat. Decimoseptimo Agamenon hoc uelut contempnens, dicit: quid potest timere uictor?, scilicet talis qualis ego sum. Decimoctauo respondet Cassandra dicens: quod non timet, id est id quod non reputat timendum potest uictor timere. Decimonono Agamenon ad famulos suos conuersus, precipit ut Cassandram custodiant quousque furor eius transierit, reputans quod omnia premissa delirando dixerit. Unde dicit: o famuli, qui estis michi fida turba, retinete hanc, scilicet Cassandram, dum, id est donec, excuciat deum, id est furorem a deo uaticinante per eam immissum, ne quid, id est ne aliquid, peccet furor impotens, scilicet ad se regendum. Et exinde Agamenon uota reddens diis, scilicet Ioui et Iunoni, dicit: at te, o pater, scilicet Iupiter, qui torques seua fulmina, pellisque, id est depellis, nubes et regis sydera et terras, ad quem uictores, scilicet de quorum numero ego sum, ferunt spolia triumphi, id est uictorie sue, et o Argolica Iuno, te sororem uiri pollentis, id est excellentis, cuncta, scilicet Iouis, libens colam pecore uotiuo donisque Arabum, id est thure, et suplice fibra, id est humili sacrificio animalium, in quo tractantur et considerantur fibre animalium; et ideo sacrificium tale uocat hic fibram.
+
+Sextus actus huius tragedie, scilicet laus ciuitatis Argos, ponitur hoc carmine octauo, quod scribitur metro uario, nunc asclepiadeo, nunc saphico, nunc alio. Laudat autem chorus ciuitatem Argos in qua regnauit et occisus est Agamenon, eo quod Hercules fortissimus ibi natus est. Unde dicit: Argos nobile nobilibus ciuibus, Argos carum nouerce irate, id est Iunoni que fuit nouerca Herculis, semper ingentes, id est magnos et nobiles, alumpnos educas, equasti imparem numerum deorum, quia ante Herculem deificatum numerus deorum fuit impar, sed post ipsum deificatum factus est par: ille tuus Alcides, id est Hercules qui in te natus et educatus fuit, magnus, scilicet in laboribus et factis eximiis, meruit adlegi celo, id est deificari, labore bis seno, id est duodeno. Cuius natiuitatem describens docet quomodo Iupiter extendit noctem in duplum quando generauit eum. Unde dicit: cui, scilicet Herculi, Iupiter rupta lege mundi geminauit, id est duplicauit, horas noctis roscide, id est rorem infundentis; quomodo autem in hoc rupit legem mundi docet dicens: iussitque, scilicet Iupiter, Phebum tardius agitare currus celeres, id est iussit solem oriri tardius quam solebat communi lege, et o candida Phebe, id est luna, tuas bigas remeare lente, scilicet iussit Iupiter, ut scilicet lento motu protraheres noctem; stellaque que mutat nomen alternis, scilicet uicibus, quia modo dicitur matutina modo uespertina, retulit pedem, scilicet non tendendo ad occasum, mirataque est se dici Hesperum, id est tam diu manere noctem antequam mutato nomine diceretur stella matutina; Aurora mouit caput ad solitas uices, scilicet uolens more solito fugare noctem, et relabens, id est retrahens se, imposuit caput humero senis mariti, scilicet Occeani. Sensit ortus, sensit occasus Herculem nasci: ille, scilicet Hercules, uiolentus non poterat creari una nocte, scilicet solita, et ideo geminata fuit. Tibi, o Hercules, mundus concitatus, id est a suo cursu turbatus, substitit, o puer, scilicet Hercules, subiture celum, id est qui transferendus es in celum. Te sensit leo Nemeus, scilicet quem tu occidisti et pellem eius pro spolio tulisti, leo inquam pressus arto lacerto, id est stricto brachio, ceruaque Parrasis, id est Calixtonis filie regis Arcadie cuius cornua aurea abstulit Hercules, scilicet sensit te; sensit horridus taurus populator, id est uastator, agri Arcadii, linquens, id est relinquens, arua Dictea, id est Cretensia; de hiis sepe dictum est supra. Domuit, Hercules, draconem fecundum morte, quia scilicet dum unum caput auferretur ut sic moreretur, excreuerunt capita tria; propter quod Hercules postea igne combussit eum et sic non creuerunt ei amplius capita. Unde subdit: uetuitque, id est prohibuit, nasci collo pereunte, scilicet quo ad fecunditatem suam, fratresque natos geminos, id est Trigerionem regem Hispanie, fratres dico existentes tria monstra, id est tres monstruosi homines, ab uno pectore fregit, id est domuit et deuicit, incusso stipite insultans, scilicet eis; duxitque pecus Hesperium, id est occidentale, ad ortus, id est ad orientem, pecus inquam spolium Gerionei triformis. Egit, id est fugauit, gregem Treicium, id est equicium regis Tracie, quod improprie uocat gregem, quem, scilicet gregem, non pauit tyrannus, scilicet Diomedes rex Tracie, gramine fluminis Strimonii ripisue Hebri, scilicet alterius fluminis, sed ipse dirus, id est crudelis, prebuit cruorem hospitum seuis stabulis, scilicet quia interfecit hospites et apposuit suis equis ad comedendum, quem Hercules interfecit et apposuit eum deuorandum equis propriis. Unde dicit: ultimusque sanguis aurige, scilicet Diomedis, tinxit cruentos rictus, scilicet equorum quia ipsum dominum suum ultimo comederunt. Uidit Hypolite ferox, id est uirgo de gente Amazonum quam Theseus uxorem duxit et de ea genuit Hypolitum, rapi e medio pectore, scilicet regine Amazonum, spolium et sagittas - abstulit enim Hercules arma eius iussus a rege Euristeo, sicut in prima tragedia tactum est; Stimphalis, auis scilicet cuius ala espansa obnubilat solem, percussa nube, id est in nube, decidit celo, id est cecidit e celo, quia ipsas in nubibus existentes sagittis defixit Hercules; arborque fertilis aureis pomis insueta carpi extimuit manus, scilicet Herculis: hoc dicit propter pomerium filiarum Athlantis, cuius arbores portauerunt poma aurea ad que custodienda deputatus est draco peruigil, fugitque, scilicet arbor, in auras, que prius inclinata erat ut Hercules facilius colligeret poma eius, leuiore ramo, quia scilicet ablatis pomis erat ramus leuior. Frigidus custos, scilicet draco, nescius sompni audiuit sonitum, scilicet Herculis, crepitante, id est sonante, flamma, scilicet ignis quem fecerat Hercules ad sopiendum draconem, cum iam Alcides, id est Hercules, plenus, id est onustus, fuluo metallo, id est auro, linqueret, id est relinqueret, omne nemus uacuum. Canis inferorum, scilicet Cerberus, triplici cathena tractus ad celum, id est ad superos, tacuit, scilicet a latratu, nec ullo ore, cum tamen haberet tria capita, latrauit metuens colorem ignote lucis, scilicet que est apud superos et qua carent inferi. O Hercules, mendax domus Dardanie, id est Troie que mentita est Apollini et Neptuno de mercede quam promiserant pro muris eius edificandis, succidit, id est succubuit, te duce - Hercules enim Troiam deuicit et regem eius Laomedontem occidit et Priamum filium eius captiuauit -, et sensit arcus, scilicet Troia, iterum timendos, quia scilicet in hoc ultimo bello timebantur eo quod uaticinatum erat quod numquam Troia caperetur sine sagittis Herculis; te duce, o Hercules, concidit Troia totidem diebus quot annis, scilicet concidit nunc.
+
+Septimus actus huius tragedie, qui est de occisione Agamenonis et persecucione prolis eius et interfectione Cassandre, ponitur in hoc carmine nono et ultimo, quod scribitur metro archilochico. Et diuiditur in tres, quia primo agitur de occisione Agamenonis; secundo de persecucione prolis eius, ibi: *fuge*; tercio de nece Cassandre, ibi, parum ante finem: ast ista. Primo ergo inducitur Cassandra describens et narrans mortem Agamenonis, dicens: res magna agitur intus, scilicet in palacio regio, par annis decem, id est ei quod factum est per annos decem. Eheu quid hoc est? Consurge anime et cape precium furoris, id est uide illud factum quod est tamquam merces et precium furoris tui: uicti Friges, id est Troiani, uicimus, quia iam occidetur uictor noster. Bene est Troia resurgis, scilicet dum hostis tuus occiditur; iacens, scilicet uicta et prostrata, traxisti Micenas pares, scilicet tibi, uictor tuus, scilicet Agamenon, dat terga, scilicet uincitur. Pudor prouide mentis numquam tam clara ostendit, id est nichil quod umquam cum pudore et cum prouidencia erat faciendum tam euidenter apparuit, oculis meis; quod patet quia uideo et intersum et fruor; ymago dubia non fallit uisus meos: spectamus, scilicet certitudinaliter. Epule instructe celebrantur domo regia quales fuerunt dapes ultime Frigibus. Quasi dicat: tale epulum paratur nunc in domo regia quale erat apud Troianos ultimum, antequam ciuitas esset capta. Lectus nitet ostro Yliaco, id est purpura Troiana, id est uestibus purpureis quas attulerunt uictores de Troia, trahuntque merum, id est uinum, in auro Assaraci ueteris, id est in poculis aureis regis Troianorum, que Assaracus pater Laomedontis parauerat. Et ipse, scilicet Agamenon, iacet sublimis, id est in sublimiori lecto, picta ueste, id est indutus ueste picta, gerens corpore exuuias superbas Priami, scilicet regis Troianorum. Iubet uxor, scilicet Clitemestra, detrahere cultus hostiles, id est deponere et exuere uestes quas habuit de spoliis hostium, induere pocius amictus textos manu coniugis fide, scilicet Clitemestre, id est iubet induere uestes quas ipsa manu propria parauit. Cerno, scilicet hec que narro, animo atque horreo: regem, scilicet Agamenonem, perimetne exul, scilicet Egistus, et adulter, scilicet Egistus, uirum, scilicet perimet? Quasi dicat: horrendum est hoc. Uenere fata, id est iam instat mors. Dapes extreme uidebunt sanguinem domini, scilicet Agamenonis, et cruor, scilicet eiusdem domini, incidet Bacho, id est uino, quia dum esset uacandum conuiuio et dapibus effundetur sanguis et cruor Agamenonis. Mortifera, scilicet Clitemestra, uinctum, scilicet Agamenonem, tradet neci perfide, et hoc quomodo factum sit narrat dicens: uestis induta, qua indui deberet et quam optulit sibi Clitemestra: negat manibus exitum, scilicet propter strictitudinem manicarum, laxique sinus et inuii claudunt, id est inuoluunt, caput. Et dum sic erat implicatus ueste semiuir, scilicet Egistus, dextra trementi haurit latus, scilicet confodiens illud ferro, nec penitus agit, id est non totaliter cogit ferrum intus: stupet, id est stupidus et tremidus efficitur, in medio uulnere. At ille, scilicet Agamenon, ut aper hyspidus, id est spinosus et pilosus, altis siluis, cum uinctus casse, id est rethi, tamen temptat egressus, motuque, id est dum mouet se, artat uincula et furit in cassum, id est frustra, et cupit dissicere, id est dissipare, undique fluentes sinus cecos, id est excecantes, et implicitus querit hostem suum; scilicet: sic fuit de Agamenone. Tyndaris, id est Clitemestra filia Tyndari, furens, scilicet ira, armat dexteram, scilicet manum, bipenni, qualisque colla taurorum ad aras, prius oculis designat, scilicet ut dirigat ictum ad locum ubi uult percutere, antequam petat ferro, id est antequam percuciat, sic huc et illuc librat impiam manum. Habet, id est percussus est, peractum est, scilicet scelus. Pendet caput amputatum exigua parte male, id est maxille, et hinc, id est ex hac parte ubi corpus iacet, cruor exundat trunco, id est de corpore truncato, illinc, id est ex illa parte ubi caput iacet, ora iacent cum fremitu, scilicet exprimencia habitum faciei quando homo fremit propter iram et appetitum uindicte. Nondum recedunt, scilicet post hoc factum Egistus et Clitemestra, sed ille, scilicet Egistus, petit, scilicet uulnerando, iam exanimem laceratque corpus, scilicet uulneribus, illa iuuat fodientem. Uterque, scilicet Egistus et Clitemestra, tanto scelere respondet suis, scilicet propinquis, id est proportionaliter agunt ad propinquos suos; quod patet quia hic, scilicet Egistus, est Thieste natus, qui cum uxore fratris sui adulterium et cum filia propria incestum commisit, hec, scilicet Clitemestra, Helene soror, scilicet est, que relicto uiro suo Menelao adulterum Paridem secuta est. Ecce Titan, scilicet sol, stat, scilicet propter tantum scelus, emerito die, id est quia ualde meruit dies in quo tale facinus commissum est, dubius curratne sua, id est propria, uia, an Thiestea, id est redeat ad ortum suum, sicut fecit quando Thiestes in conuiuio fratris sui comedit tres liberos suos. In secunda parte huius carminis ostenditur quomodo Clitemestra persecuta est prolem Agamenonis et suam: habuit enim filium Horestem et filiam Electram. Et primo agitur de occultacione Horestis ne comprehenderetur a matre; secundo de persecucione Electre, ibi: *hostis parentis*. Circa primum duo facit, quia primo Electra hortatur Horestem ut fugiat; secundo eum occultandum cuidam Strophio dicto commendat, ibi: *Phocide relicta*. Circa primum tria facit, quia primo hortatur Horestem ut fugiat, dicens: o auxilium unicum paterne mortis, fuge, scilicet matrem que te querit ad mortem, fuge, euita manus scelestas, id est sceleratas, hostium, scilicet matris Clitemestre et Egisti adulteri. Domus est euersa funditus, regna occidunt, id est cadunt in morte patris tui. Secundo quasi territa aduentu Strophii dicit se uelle occultare Horestem, dicens: quis iste concitus, id est festinus, agit currus celeres? Uenit enim iste Strophius ad salutandum Agamenonem amicum suum post reditum de bello Troiano. O germane, scilicet Horestes, furabor uultus tuos ueste, id est occultabo te sub ueste. Tercio redarguit se quod timet extraneos, cum tamen domus propria sit timenda. Unde alloquens animum suum, dicit: o anime quos demens refugis?, id est quare times extraneos. Unde dicit: externos fugis? Quasi dicat: non oportet. Domus, scilicet propria, timenda est. Pone, id est depone, iam o Horesta, metus trepidos, id est noli timere: intueor fida presidia amici, scilicet Strophii. In tercia parte huius carminis octaui ostenditur quomodo Electra commendauit Horestem occultandum Strophio amico Agamenonis. Et primo Horestem Strophio tradit; secundo ipsa ad Cassandram confugit, ibi: *excessit*. Prima pars continet sermones quinque, in quorum primo Strophius inducitur duo faciens: primo causam aduentus sui reddens; unde dicit: Strophius, scilicet ego, inclitus, id est gloriosus et famosus, palma, id est uictoria, Elea - nota: Elides ciuitas erat ubi Olimpiades constituebantur, in quibus uicerat Strophius iste, et ideo dicitur inclitus palma Elea ab Elida ciuitate - reuertor, scilicet ad ciuitatem Argos, relicta Phocide, id est patria mea - fuit enim de Phocide ciuitate Grecie. Causa ueniendi fuit gratari amico, scilicet Agamenoni, cuius manu impulsum Ylium cecidit Marte decenni, id est bello decennali, concussum. Secundo inducitur Strophius causam luctus inquirens; unde uidens Electram lugentem, dicit: quenam ista rigat uultum lugubrem lacrimis, pauetque mesta? Et quasi propius discernens que sit, dicit: agnosco genus regium. Et ad Electram sermonem dirigens, dicit: o Electra, que causa luctus est in domo leta?, id est que leta esse deberet propter reditum prosperum Agamenonis. Secundo inducitur Electra respondens et dicens: pater, scilicet meus Agamenon, peremptus iacet materno scelere, natus, scilicet Horestes, queritur comes neci paterne, quia scilicet mater mea uellet eum occidere cum patre, Egistus tenet arces, id est loca munita regni et ciuitatis, quesitas, id est conquesitas, Uenere, id est adulterio quod commisit cum matre. Tercio inducitur Strophius compaciendo plangens et dicens: o nulla felicitas longi temporis, scilicet est, quia scilicet prosperitates presentes cito transeunt. Quarto Electra fratrem suum Horestem Strophio occultandum commendat, dicens: obtestor te, o Strophi, per piam memoriam parentis, scilicet mei, per sceptra, id est regna patris mei, nota, id est famosa, terris, scilicet omnibus, per deos dubios, scilicet incertos, qui nunc prosperitatem nunc aduersitatem absque certitudine dant: recipe hunc Horestem, scilicet fratrem, et pium furtum, scilicet quem pietate mota furto sustuli ne mater eum apprehendisset, occule, id est occulta et cela. Quinto inducitur Strophius Horestem admittens ad occultandum. Unde dicit: etsi, id est quamuis, Agamenon cesus, scilicet ab uxore et adultero, docet timendum, scilicet occultare Horestem, tamen aggrediar et libens furabor te, Horesta. Secunda, id est prospera, fidem poscunt, id est rogant, aduersa exigunt, scilicet tamquam debitam inter amicos. Ut autem melius occultaretur Horestes, uestiuit eum insignibus cum quibus rediit a uictoria Olimpiadum. Unde dicit: o Horesta cape hoc decorum insigne frontis, scilicet quod ego tamquam uictor porto, insigne dico decorum ludicri certaminis, id est propter certamen ludicre quod deuici, scilicet certamen Olimpiadum; tenens, scilicet Horestes, frondem uictricem leua protegat caput uirenti ramo - mutat hic personam loquens de Horeste in tercia persona, et iterum mutans personam loquitur ei in secunda persona, dicens: et ista demum palma, id est hoc insigne palme et uictorie, Pisei Iouis, quia hoc certamen institutum erat ad honorem Iouis - quem uocat Piseum a Pisa ciuitate Elidis, apud quam currule certamen fiebat -, prestet tibi, o Horeste, uelamen, scilicet ne agnoscaris, atque eadem prestet tibi omen, id est bonum euentum: fuge. Et ad socium qui cum eo uenerat conuersus, dicit: tuque o comes, scilicet qui me huc comitatus es, assidens frenis paternis, scilicet in curru paterno frena moderans, condisce fidem, id est sis fidelis celando hanc occultacionem, exemplo patris Pilade, scilicet qui fuit fidelissimus. Uos ueloces equi nunc teste Grecia, quia scilicet uestra uelocitate uici in certamine curruli, que uictoria nota est per totam Greciam, fugite loca infida, id est in quibus non est confidendum, sed pocius diffidendum, precipiti, id est ueloci et accelerato cursu. Deinde cum dicit: excessit, inducitur Electra ad Cassandram fugiens. Et facit tria, quia primo letatur de fuga Horestis, dicens: currus, scilicet Strophii abducens Horestem, excessit, scilicet fines nostros, abiit, effreno, id est non tardato, impetu effugit aciem, id est aspectum. Iam operiar, id est expectabo, hostes meos et opponam ultro, id est spontanee, caput uulneri. Secundo describit matris gestum recenter de cede mariti uenientem. Unde dicit: adest uictrix cruenta, id est cruore polluta, coniugis sui et gerit signa cedis, id est occisionis uiri, ueste maculata, scilicet ex respersione sanguinis. Manus etiam madent nunc recenti sanguine uultusque truculenti, id est crudeles, ferunt pre se, id est gerunt ante se et pretendunt, scelera. Tercio Electra timens matrem ad Cassandram confugit. Unde dicit: concedam ad aras, id est simul cum Cassandra cedendo ire uadam ad aras. Et ad ipsam Cassandram sermonem dirigens, dicit: o Cassandra patere me metuentem paria tibi, iungi uittis tuis, id est ornamentis tuis sacerdotalibus. In ultima parte huius carminis agitur de persecucione matris Clitemestre in Electram. Et habet tres, quia primo agitur quomodo Clitemestra Electram corripuit; secundo quomodo Egistus matri respondentem acrius redarguit, ibi: *furibunda*; tercio quomodo mater eam custodie penali addixit, ibi: *Egiste*. Prima pars continet sermones uiginti unum in modum dyalogi; quorum primus est Clitemestre filiam corripientis super egressu de domo matris et dicentis: o uirgo hostis parentis, scilicet matris, impium atque audax caput, quo more petis publicos cetus? Secundo respondet Electra mordaciter dicens: uirgo, scilicet ego, deserui domum adulterorum, scilicet tui et Egisti. Tercio mordaciter redarguit mater filiam dicens: quis credat esse uirginem?, scilicet te que sic egressa es de domo materna. Quarto Electra respondens dicit, interrogando: gnatam tuam? Quasi dicat: ex quo sum gnata tua quis non credet me esse uirginem? Hoc dicit occulte arguendo matris adulterium. Quinto mater hortatur ut modestius loquatur. Unde dicit: modestius cum matre, scilicet loquere. Sexto Electra irridens matrem, dicit: eia tandem doces, quod non decet talem qualis tu es, scilicet pollutam adulterio. Septimo mater comminatur dicens: geris animos uiriles tumefacto corde, id est superbo, sed disces agere feminam, scilicet habendo humiliorem et molliorem animum, domita, id est castigata, malo, scilicet pene. Octauo Electra matri mordaciter respondens, dicit: ni fallor forte ferrum decet feminas - yronice hoc dicit propter matrem que ferro aggressa est patrem. Nono mater filiam redarguens, dicit: et o demens reputas te esse parem nobis?, scilicet quia tam proterue respondes nobis. Decimo Electra in hoc, quod mater pluraliter dixit nobis, indignata, primo resumit hoc uerbum et querit pro quo sic pluraliter loquitur, dicens: nobis? - materialiter. Quis iste est alter, scilicet pro quo loqueris pluraliter, Agamenon tuus? Quasi dicat: non. Undecimo mater comminatur filie, dicens: post hec, id est postquam Agamenon mortuus est, cicius frangam uerba indomita uirginis impie, interea regina michi, scilicet existens, hoc est reputacione mea, sed non tua. Duodecimo arguit filia matrem quod se reginam uocat, dicens: tu uidua loquere, scilicet et non ut regina, uir tuus, scilicet per quem fuisti regina, caret uita. Terciodecimo Clitemestra petit sibi reddi Horestem filium suum, dicens: edissere, id est expone michi, ubi sit gnatus, scilicet meus, frater tuus. Quartodecimo respondet Electra dicens: exiit, scilicet frater meus, Micenas, id est recessit nec est in dominio tuo, scilicet in regno Micenarum. Quintodecimo exhortatur iterum mater ut reddat filium, dicens: redde michi nunc natum. Sextodecimo Electra a matre petit patrem, dicens: et tu redde parentem, id est patrem michi. Decimoseptimo querit mater de filio, dicens: quo loco latitat?, id est filius meus. Decimoctauo respondet Electra dicens: tuto, scilicet loco latitat, quietus, non metuens regna noua, id est nouum regem Egistum, scilicet quem fecisti regem quantum in te est: iuste parenti, id est matri, satis, est scilicet scire quod filius est in loco tuto absque determinacione, irate, scilicet matri, parum, est hoc scire, quia nisi plus sciat non poterit peruenire ad eum occidendum. Decimonono comminatur mater filie, dicens: morieris hodie, scilicet nisi reddas filium. Uicesimo respondet filia dicens: recedo ab aris, scilicet que sunt michi in refugium, dum moriar hac manu, scilicet tua. Et hoc quacumque morte uolueris: siue iuuat te, id est placeat tibi, mersisse ferrum iugulo, scilicet meo, seu placet resecari colla, scilicet mea, more pecudum, intenta ceruix, scilicet mea, expectat uulnus, scilicet tuum. Scelus peractum est. Quasi dicat: non parcas hoc propter scelus uitandum, quia iam commisisti scelus in patre; et ideo subdit: ablue hoc sanguine, scilicet meo, dextram, scilicet tuam, respersam cede, id est occisione mariti, atque obsoletam, id est sordidatam. Uicesimo primo Clitemestra ad Egistum conuersa de filia conqueritur, rogans ut eam interficiat. Unde dicit: o consors pericli pariter ac regni mei, Egiste gaudes, scilicet quod filia mea sic maledicit michi. Nata, id est filia mea, lacessit, id est prouocat, impie genitricem probris, id est conuiciis, occulit, id est occultat, fratrem, scilicet suum, abditum, id est absconditum. Deinde cum dicit: furibunda, inducitur Egistus arguens primo Electram, et dicens: o uirgo furibunda, opprime sonum uocis infande, id est nephande, et uerba indigna aure materna. Secundo Electra Egistum despiciens, natales ei improperat dicens: artifex etiam sceleris infandi, id est nephandi, monebit, scilicet me - indignatiue legendum est -, natus per scelera, scilicet quia pater genuit eum de filia propria, suis, scilicet parentibus - patri uidelicet et matri -, nomen ambiguum - ambigit enim mater utrum filium uel fratrem debeat eum uocare, et pater ambigit utrum filium aut nepotem debeat eum uocare: utrumque enim est; et ideo subdit: idem, scilicet Egistus, sororis, scilicet sue, natus et patris nepos. Deinde cum dicit: Egiste, agit quomodo Clitemestra filiam pene et carceri addicit. Et primo mater eam pene addicit; secundo Electra mortem petit, ibi: *concede*. Circa primum duo facit, quia primo Egistum arguit quod eam non statim interficit, dicens: o Egiste cessas, id est negligis, demetere, id est abscindere, caput impium, scilicet Electre, ferro?, id est gladio. Statim reddat animam, scilicet moriendo, aut fratrem, scilicet quem abscondit. Secundo Electram carceri et pene addicit, dicens: abstrusa, scilicet Electra, ceco, id est obscuro, carcere et saxo exigat euum, id est transigat tempus uite sue, torta per omnes modos penarum forsan uolet referre, scilicet ad nos, quem nunc occulit, id est abscondit. Inops, egens, inclusa, obsita pedore, id est fetore, uidua ante thalamos, id est ante nupcias separata ab omni uiro, exul, inuisa, id est odiosa, omnibus, sero, id est tarde, negato ethere, scilicet libero, succumbet malis, id est morietur afflicta penalitatibus. Deinde cum dicit: concede, Electra petit mortem. Et ponuntur hic uerba quatuor. Primo enim Electra abhorrens hanc penam, petit mortem dicens: concede mortem, scilicet michi antequam sic affligar. Secundo Clitemestra hanc peticionem recusans exaudire, dicit: si recusares, scilicet mortem, darem, quia sic foret afflictiua magis, sed quia optas non do. Rudis tyrannus est qui penam exigit morte, quia scilicet mors est nimis breuis pena. Tercio obicit Electra dicens: ultra mortem aliquid est?, id est numquid est aliquid magis penale quam mors. Quarto respondet Clitemestra dicens: uita, scilicet aliquid est penalius ultra mortem, si, id est dummodo, cupias mori. Et conuertens sermonem ad famulos precipit eam addici pene carcerali, dicens: o famuli abripite monstrum, scilicet Electram quam tamquam monstrum contempno, et auectam, scilicet eam, ultra Micenas, ut sic sit exul ut supra comminata est, in ultimo angulo regni uincite, id est ligate, septam, id est circumdatam, nocte specus tenebrosi, id est in carcere tenebroso uinculate eam, ut carcer domet, id est castiget, inquietam uirginem. Deinde cum dicit: ast ista, precipit interfici Cassandram. Et continet hic actus sermones quatuor, quorum primus est Clitemestre comminantis mortem Cassandre. Unde dicit: ast ista captiua coniunx, scilicet Cassandra, pelex, id est concubina superducta uxori, regii thori, persoluet penas capite suo. Trahite, scilicet illam ad mortem, ut sequatur coniugem ereptum michi, id est quem ipsa eripuit michi. Secundo inducitur Cassandra prompto animo admittens mortem; et ad famulos uolentes eam trahere ex precepto Clitemestre, dicit: ne trahite, scilicet quia non uado uobiscum inuita, sed ultronea, cuius signum est quia ipsa, scilicet ego, precedam uestros gradus. Propero perferre prima nuncium, scilicet de morte Agamenonis, Frigibus meis, quia scilicet mortua apparebo eis et nunciabo que facta sunt: mare repletum ratibus euersis, id est submersis in redeundo, nunciabo eis Micenas, scilicet regionem Agamenonis, captas, scilicet ab Egisto, nunciabo etiam ut, id est quomodo, fata paria malis Troicis, id est Troianis, tulerint, id est abstulerint, scilicet de medio, ductorem mille ducum, id est Agamenonem, et nunciabo eum periisse dono femine: stupro, dolo. Nichil moramur, id est in nullo tardamus aut moram petimus, rapite, scilicet me, grates ago, scilicet interficientibus me. Iam iam iuuat uixisse, id est ut uiderem istam ulcionem in hostes Troianorum, iuuat, id est placet, post Troiam, scilicet uixisse. Tercio precipit Clitemestra ut moriatur, dicens: o furibunda morere. Quarto Cassandra respondet dicens: ueniet et uobis furor, scilicet quando Horestes in ulcionem patris occidet te matrem suam.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/NicolaTrevet_HerculisFurentis.txt b/testi_2_NoCommenti/NicolaTrevet_HerculisFurentis.txt
new file mode 100644
index 0000000..41ff27e
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/NicolaTrevet_HerculisFurentis.txt
@@ -0,0 +1,21 @@
+Sunt autem in hoc libro tragedie decem, quarum prima est de Hercule furente. Ubi notandum quod in comediis et tragediis premitti solent argumenta. Et est argumentum, secundum quod hic accipitur, fabula uerisimilis, uel quod in principio libri breuiter causam pandit. Sed hiis non est usus Seneca. Ut tamen facilius sequens tragedia intelligatur, possumus loco argumenti hic premittere quod Hercules filius fuit Alcmene uxoris Amphitrionis, ut fingitur, ex Ioue, quem Iuno multis uexatum periculis tandem iussit adire cum Theseo infernum. Hercules autem duxerat, preter alias uxores, Megeram uel Meram, ut alibi dicitur, de qua habuit plures filios. Hercule autem existente in inferno, Licus, quem quondam Hercules in exilium egerat, Thebas cepit et regem Creontem patrem Megere interfecit et fratres eius, et ipsam Megeram petiuit in coniugium, quam, dum reniteretur, cum filiis disposuit occidere. Hercules uero emergens ab inferis interfecit Licum et suos. Iuno non bene ferens reditum Herculis ab inferis, dum post sacrificium oraret, egit eum in furiam, in qua tam filios quam uxorem propriam occidit, super quo, ad se reuersus, inconsolabiliter doluit. Hoc consonat multum huic tragedie. Tamen alii dicunt quod, Hercule absente, filii sui prostituerunt matrem; unde Hercules rediens iratus interfecit eos; super quo indignata Megera et irata in uirum, conuersa est in canem. Unde UII Methamorphoseon dicitur: *et quos Mera nouo latratu terruit urbes*, quamuis aliqui, ut credo, minus bene hoc exponant de Heccuba uxore Priami. Sed quomodocumque sit de hoc, notandum est quod Megera secundum quod est nomen Furie producit mediam, secundum uero quod est nomen uxoris Herculis corripit mediam, ut metrum infra docet. Ex dictis autem patent quatuor cause huius tragedie, quia causa efficiens fuit Seneca, causa materialis est furia Herculis in qua interfecit filios et uxorem; causa formalis consistit in modo scribendi, qui est dragmaticus, ut dictum est, et ordine partium, qui patebit in expositione; causa finalis est delectatio populi audientis; uel in quantum hic narrantur quedam laude digna, quedam uituperio, potest aliquo modo liber hic supponi ethice, et tunc finis eius est correctio morum per exempla hic posita. Et hec sufficiant ad prohemium.
+
+In prima tragedia Senece, cuius materia est furia Herculis, sunt quinque actus, quorum primus est querimonia Iunonis de Hercule; secundus est de Lico Megeram destitutam persequente et incipit ibi: *o magne*; tercius est reuersio Herculis et incipit ibi: *o lucis*; quartus est de furia Herculis qui incipit ibi: ultrice; quintus est de reuersione Herculis ad sensum suum et incipit ibi: *quis hic locus*. Circa primum duo facit, quia primo inducit Iunonem conquerentem et in ultionem de Hercule infernales Furias inuitantem; secundo chorum de gestis Herculis uulgariter concinentem, ibi: *turbine*. Et nota quod tragedie et comedie solebant in theatro hoc modo recitari: theatrum erat area semicircularis, in cuius medio erat parua domuncula, que scena dicebatur, in qua erat pulpitum super quod poeta carmina pronunciabat; extra uero erant mimi, qui carminum pronunciationem gestu corporis effigiabant per adaptationem ad quemlibet ex cuius persona loquebatur. Unde cum hoc primum carmen legebatur mimus effigiabat Iunonem conquerentem et inuitantem Furias infernales ad infestandum Herculem. Scribitur autem hoc carmen metro archilochico, quod constat trimetro iambico; et nota quod in metris iambicis et anapesticis duo pedes computantur pro uno metro. Et diuiditur carmen hoc in duas, quia primo fauorem Iouis in Herculem conquerendo deplorat; secundo contra Herculem Furias concitat, ibi: perge, ira. Circa primum duo facit: quia enim Iupiter adulterando cum Alcmena genuit Herculem tamquam de pelice, primo conqueritur pelices honoratas et se habitam contemptui, secundo plangit fauorem exhibitum Herculi, ibi: que bella. Circa primum duo facit, quia primo plangit se contemptam et pelices honoratas in generali; secundo ponit exempla in speciali, ibi: hinc Artos. Quantum ad primum nota quod Saturnus genuit Iouem et Iunonem et ita Iuno fuit soror Iouis. Iupiter etiam accepit uxorem Iunonem et ita erat soror et coniunx; unde dicit in primo Eneydos: *ast ego que diuum incedo regina Iouisque et soror et coniunx*. Sed nomen coniugis uidebatur amisisse eo quod Iupiter, ea relicta, adulterabatur cum diuersis pelicibus; unde dicit Iuno: soror Tonantis, supple: dicor ego et nominor; hoc enim solum nomen relictum est michi, quia nomen coniugis per adulteria Iouis uidetur periisse. Unde subdit: uidua, id est ego uiduata, deserui Iouem alienum, id est alienatum, semper a me ac templa summi etheris, id est celum, in quo tamquam in templo solebam coli, pulsaque, id est et ego depulsa, celo locum dedi pelicibus, id est concubinis Iouis, qui deberet esse coniunx meus; tellus colenda est michi, id est inhabitanda; pelices celum tenent. Deinde cum dicit: hinc Artos, exemplificat de pelicibus in speciali; et primo de antiquioribus; secundo de matre Herculis, que fuit, respectu aliarum, noua, ibi: sed uetera. Circa primum ponit exempla septem, quorum primum est de Cinosura puella Sidonia, quam Iuno oppressam a Ioue conuertit in ursam. Iupiter autem eam ad celestia transtulit et iuxta polum aquilonarem collocauit; unde polus ille ab Ursa, que grece Artos dicitur, polus articus appellatur. Lucet autem octo stellis, quarum illa que est in cauda in tantum uicina est polo mundi, ut quasi immobilis uideatur; et ideo secundum eam dirigunt naute uias suas et cursus nauium suarum, propter quod et stella maris appellatur. Huius descriptio talis est. Quantum ergo ad hoc dicit: hinc, id est ex hoc, quod pelices tenent celum, contingit quod Artos, id est Ursa, in quam conuersa est Cinosura, sidus sublime, scilicet existens, alta parte, id est in alta parte, glacialis poli, id est septemtrionalis, sub quo est continue gelu et glacies, agit, id est ducit et regit, Argolicas, id est Grecas, classes: classis multitudo nauium est. Secundum exemplum est de Europa filia regis Agenoris, cuius amore Iupiter conuersus est in taurum pulcherrimum, cuius pulcritudinem mirata Europa et delectata mansuetudine, dorso eius insedit. Qui transportauit eam ultra mare in Cretam insulam ibique formam tauri deposuit, quem inter sidera collocauit; et est secundum signum zodiaci in quo sol peragit medium ueris. Splendet autem in celo XXIIII stellis, ut patet in subiecta descriptione. Unde quantum ad hoc dicit: hinc, id est ex alia parte, qua laxatur, id est prolongatur, dies uere tepente, scilicet quia neque est calidus excessiue neque frigidus, sed inter utrumque, nitet, id est fulget, uector, scilicet taurus, Europe Tyrie: Tyrus est ciuitas in Sidonia, de qua erat Europa. Tercium exemplum est de filiabus Athlantis, quarum tres, scilicet Mayan, que pulcherrima erat, et Electram et Taigeten, Iupiter oppressit. Fuerunt autem adhuc quatuor sorores, que, omnes translate in celum, lucent septem stellis ad genu Tauri, que Pleiades dicuntur a matre Pleione, que fuit filia Occeani et Tetidis. Dicuntur et Athlantides a patre. Cum autem sol per istas transit, fiunt pluuie et tempestates; et ideo dicuntur terribiles et timende nautis. Dicit ergo: illinc, id est ex illa parte celi ubi lucet Taurus, Athlantides uagantes - dicuntur uagantes quia non semper in una plaga celi apparent sicut Ursa, sed quandoque in oriente, quandoque in occidente, quandoque etiam non apparent, sicut cum fuerint in radiis solis; uel uagantes dicuntur, quia hiis, qui iactantur undis maris, uidentur uagari et incertum locum tenere -, passim, id est frequenter, exerunt, id est ostendunt, gregem timendum, id est suam multitudinem timendam, ratibus, id est nauibus, et ponto, id est mari: hoc dicit quia tempestuose sunt, ut dictum est. Quartum exemplum est de Orione, cuius origo talis fingitur: Iupiter et frater eius Neptunus, cum filio Mercurio simul ambulantes, hospitati sunt in domo Ylei, qui cum petisset a Ioue filium sine hoc, quod haberet coniugem, annuit. Et nocte tres alii, stantes super corium iuuenci cum minxissent, terram madefactam operuerunt; et post decem menses natus est puer, quem Yleus uocauit Orion ab urina; qui postea stellificatus est a Latona, ut patet U de Fastis. Cuius aspectus propter fulgorem stellarum apparet terribilis, qui splendet in celo XXXII stellis; cuius sic describitur ymago. Unde dicit: hinc, id est ex alia parte celi, Orion exterret deos fera coma, quia caput, in quo est coma, apparet ferum et terribile propter causam dictam. Quintum exemplum est de Perseo, quem genuit Iupiter ex Dane filia Acrisii, descendens in gremium eius in similitudine ymbris aurei; unde Perseo stellificato stelle eius auree appellantur. Cuius ymago lucet stellis XXIIII, ut patet in subscripta figura. Dicit ergo: Perseusque suas stellas habet aureas. Sextum exemplum de Latona est, quam cum impregnasset Iupiter, Iuno ei orbem interdixit; unde uix recepta est in insula Delo, que tunc mobilis natabat, tamquam separata a residuo orbe; que postea peperit gemellos Phebum et Dianam, in quorum natiuitate insula, que prius mobilis nabat, fixa et immobilis facta est. Unde dicit: hinc, id est ex alia parte celi, gemini Titanide, id est duo filii Latone, scilicet Phebus et Diana, hoc est sol et luna, clara signa, scilicet existentes, micant; quibusque natis mobilis tellus, scilicet insula Delos que mobilis natabat, stetit, scilicet fixa et immobilis in eorum natiuitate facta. Nota quod filii Latone dicuntur Titanide, quia Latona fuit filia Cei, qui fuit filius Titani cuiusdam gigantis, a quo Latona Titania dicta fuit et filii eius Titanide; unde Ouidius, de Latona, UI Methamorphoseon: *accessit positoque genu Titania terram pressit*. Uel si littera sit: Tindaride, tunc sunt hic duo exempla, quorum unum est de Leda, cum qua concubuit Iupiter in specie cigni et genuit ex ea Castorem et Pollucem gemellos; qui stellificati dicuntur Gemini, quod est tercium signum zodiaci, et dicuntur Tindaride a marito Lede Tindaro nomine. Horum Geminorum ymago splendet in celo stellis XXIII, ut in subiecta descriptione patet. Unde quantum ad hoc exemplum dicit: hinc, id est ex alia parte celi, gemini Tindaride, id est Castor et Pollux, clara signa micant; et tunc est aliud exemplum de Latona, que peperit Phebum et Dianam, et resume sic: et hinc micant illi quibus natis mobilis tellus stetit, scilicet Delos. Septimum exemplum est de Bacho, quem genuit Iupiter de Semele; ad quam ueniens Iuno in specie Beroe nutricis eiusdem, suasit quod rogaret Iouem uenire ad se in specie qua solebat concumbere cum Iunone, ne forte fraus esset, quia multi sub specie deorum oppresserunt mulieres pudicas. Que petens a Ioue munus innominatum, cum ille iuramento annuisset, petiit ut ea specie ueniret ad eam, in qua cum Iunone solebat concumbere. Qui, ueniens ad eam cum tonitruo et fulmine, combussit eam licet inuitus. Puerum uero nondum perfectum alligauit femori suo Iupiter, ubi et materna tempora compleuit. Bachus uero, cum adultus esset, adamauit Adriagnem filiam regis Cretensis, que prius nupta fuerat Theseo. Dedit etiam Bachus huic Adriagne coronam nouem gemmarum, quam fecerat Uulcanus et dederat Ueneri; Uenus autem dedit illam Bacho. Iupiter autem Semelem stellificauit et Bachus Adriagnem cum corona, que nouem stellis lucet, in celum sustulit. Ymagines Bachi, Semele uel Adriagne non uidi inter alias ymagines, sed tantum coronam sub hac forma. De hiis ergo conqueritur Iuno quod celum occupent dicens: nec ipse tantum Bachus, scilicet priuignus meus, aut Bachi parens, scilicet Semele, que fuit pelex Iouis, adiere superos, scilicet ut sint stelle in celo, ne qua pars, scilicet celi, probro, id est crimine, uacet; quasi dicat: totum celum plenum est criminibus et adulteriis Iouis, sed adhuc, quod plus grauat, etiam amasia priuigni mei celum occupat cum corona sua. Unde subit: mundus, id est celum, gerit serta, id est coronam - ponitur plurale pro singulari -, puelle Gnosiace, id est Cretensis, scilicet Adriagnes, quia Gnosia idem quod Creta. Deinde cum dicit: sed uetera, addit exemplum nouum. Dicta enim antiquiora fuerunt. Et circa hoc duo facit, quia primo de matre Herculis exemplum ponit, quo ostendit se contemptam; secundo contra Herculem se ipsam concitat in iram, ibi: *non sic abibunt*. Quantum ad primum dicit: sed uetera, supple: qualia sunt que dicta sunt, sero querimur; quasi dicat: nimis est modo tardum conqueri de istis antiquis, sed ecce de nouo Alcmena mater Herculis ultra me efficitur. Unde dicit: licet Alcmene, id est licitum est, Ioue fauente, ut ascendat uictrix, scilicet existens, teneatque, id est obtineat, locum meum, pariterque natus, id est filius eius Hercules, occupet, id est licitum est ut occupet, astra promissa, scilicet sibi a patre Ioue. Lucet enim stellis XXIX, ut in subiecta figura patet. In cuius, scilicet Herculis, ortus mundus impendit diem, id est multos dies - ponitur singulare pro plurali -; septem enim diebus laborauit mater in partu eius. Iupiter etiam in generatione eius impendit duas noctes, id est spacium duarum noctium, que ut essent prolixiores, precepit soli ut tardaret surgere in oriente. Et hoc est quod dicit: Phebus tardus effulsit Eoo mari, scilicet orientali mari, iussus, scilicet a Ioue, retinere iubar mersum Occeano; fingunt enim poete solem descendere uespere in mari et in eodem manere mersum quousque oriatur in mane. Deinde cum dicit: non sic, concitat Iuno se ipsam in iram contra Herculem dicens: non sic abibunt odia, id est non permittam odia mea in Herculem sine uindicta; animus, scilicet meus, uiolentus, id est uiolenciam cogitans, aget, id est agitabit, minaces, id est plenas minarum, iras et dolor seuus, id est meditans seuiciam in Herculem, geret eterna bella pace sublata; quasi dicat: pugnabo cum Hercule nec umquam pacificabor cum eo. Deinde cum dicit: que bella?, conqueritur de fauore Iouis in Herculem, quia omnia pericula, que parauit ad expugnandum Herculem, ipse, fauente ei Ioue, superauit. Et circa hoc duo facit: primo enim ostendit quomodo omnia pericula deuicit in generali; secundo hoc manifestat in speciali, ibi: *nempe pro telis*. Circa primum tria facit: primo docet quod omnia pericula ei parata deuicit; secundo conqueritur quod ex hiis laus eius creuit, ibi: *superat et crescit*; tercio conqueritur quod in nocendo preualere non potuit, ibi: *monstra iam*. Quantum ad primum dicit: *que bella?*; quasi dicat: dixi quod uolui parare Herculi bella, sed que sunt bella mea? Id est quasi nichil sunt, ex quo omnia fauore patris sui deuicit. Unde subdit: quicquid tellus inimica, scilicet Herculi, creat, id est producit, horridum, quicquid pontus aut aer tulit terribile, dirum, pestilens, atrox, ferum, fractum atque domitum est, scilicet per uirtutem eius. Deinde cum dicit: superat, conqueritur quod laus eius ex huiusmodi periculis creuit. Unde dicit: superat, intransitiue, id est superior efficitur, et crescit, id est prosperatur, malis fruiturque ira nostra; in laudes suas uicit odia mea. Quomodo autem ex hoc crescat eius laus declarat dicens quod per hoc probat se esse filium Iouis et ubique predicatur et laudatur, quod omnia deuincit, que ego tamquam nimis crudelis impono. Unde dicit: dum nimis seua, id est nimis crudelia, impero, inde, id est ex hoc quod talia deuicit, patrem probauit, scilicet Iouem. Nemo enim talia deuincere posset, nisi filius Iouis esset; et ex hoc euenit quod eius uirtus indomita, id est inuicta, colitur, id est honoratur et laudatur in illa parte, qua Tetis, id est mare, lucem premit, id est abscondit, hoc est in occidente, aperitque, id est in ea parte, qua Tetis, id est mare, de quo uidetur sol oriri, aperit lucem, id est in oriente, et in ea parte, qua Titan, id est sol, ferens diem propinqua face, id est uicino ardore, tangit binos Ethiopas, scilicet orientales et occidentales. *Due* enim *sunt Ethiopie: una circa ortum solis, altera circa occasum*, ut dicit Ysidorus, Ethymologiarum libro XIIII, capitulo de Libia. Per hoc significare uult plagam mundi meridianam; de plaga uero aquilonari nichil dicit, sed subdit generaliter: et toto orbe narratur, id est narrando laudatur, deus. Deinde cum dicit: monstra, conqueritur quod non potest preualere uirtuti Herculis. Unde dicit: monstra, id est monstruosa pericula ad parandum Herculi, iam desunt michi; tante enim uirtutis est, quod minor labor est Herculi iussa exequi, quam michi iubere, quia plus affligor, dum non inuento quo eum deuincam, quam ipse affligitur deuincendo monstra, que preparo; letus imperia, scilicet mea, excipit, id est recipit, quia scilicet ex eis laudem assequitur. Et nota quod Hercules famulabatur cuidam regi, qui dictus est Euristeus, qui erat executor uoluntatis Iunonis mittendo Herculem ad pericula per Iunonem preparata; de quo subdit: quo, id est in quo, quasi dicat: in nullo, queunt fera iussa, id est crudelia precepta, tyranni, scilicet Euristei, nocere iuueni uiolento?, id est uiribus pleno, hoc est Herculi. Deinde cum dicit: nempe, manifestat qualia pericula deuicit in speciali. Et circa hoc tria facit, quia primo ponit uictoriam periculorum terrestrium; secundo infernalium, ibi: nec satis; tercio timorem suum de inuasione celestium, ibi: *leuia sed*. Quantum ad primum notandum quod tangit duo pericula terrestria, quorum primum est de leone, qui, a Iunone positus in Nemea silua, crudelissime deseuit in homines et bestias alias; ad quem missus Hercules interfecit eum et pellem eius tulit, qua quasi armatus erat contra iacula. Secundum est de monstruoso serpente in Lernea palude, qui erat multorum capitum, quorum uno absciso succreuerunt tria. Contra hunc missus Hercules uulnerauit eum sagittis, que fluente ueneno toxicate sunt. Cum autem, consumptis sagittis, adhuc inualesceret, combussit eum et sic periit. Collegit autem sagittas toxicatas et secum pro armis portauit, quibus quemcumque uulneraret statim moriebatur propter toxicum. Dicit ergo: nempe, id est certe, ea que timuit, scilicet primo in aggrediendo, et que fudit, id est uicit et occidit, gerit pro telis; quod manifestat subdens: uenit armatus leone, id est pelle leonis, et ydra, id est ueneno ydre, quo sagitte sue toxicate erant. Deinde cum dicit: nec satis, docet quomodo infernalia deuicit. Et circa hoc duo facit, quia primo ostendit quomodo inferna deuicit; secundo quomodo hoc in preiudicium et contemptum sui cessit, ibi: *at ille*. Quantum ad primum dicit: nec satis patent terre, id est non sufficit quod terre patent ei, ut scilicet faciat in eis quod uult et procedat quo uoluerit sine timore monstrorum: ecce limen Iouis inferni effregit. Nota quod Piritous adamauit Proserpinam reginam inferni et uoluit eam rapere; unde, associatis sibi uiris fortibus, scilicet Theseo et Hercule, descendit ad infernum. Cum autem uenisset ad ianuam inferni, Cerberus, canis inferni, efferens tria capita deuorasset Theseum, si non fuisset ei Hercules presidio, qui collum canis cathena adamantina triplici strinxit et ipsum secum reduxit ad superos. Dum uero Hercules canem constrinxit, Theseus circa raptum Proserpine instabat; unde dicitur UI Eneydos: *Tartareum ille manu custodem in uincula petiuit, ipsius a solio regis, traxitque trementem; hii dominam Ditis thalamo deducere adorti*. Dicit ergo: ecce limen Iouis inferni, id est infernalis, id est Plutonis, qui alibi dicitur niger, ut Statius Thebaydos libro II: *nigrique Iouis uacua atria ditat*, effregit, scilicet Hercules, et refert ad superos opima, id est copiosa spolia, uicti regis, id est Orci uel Ditis uel Plutonis. Parum est, scilicet Herculi, reuerti, scilicet ab inferis, quod tamen paucissimis contigit; unde UI Eneydos dicitur: *facilis descensus Auerni - noctes atque dies patet atri ianua Ditis - sed reuocare gradum superasque euadere ad auras, hic opus, hic labor est. Pauci, quos equs amauit Iupiter aut ardens euexit in ethera uirtus, diis geniti potuere*. Fedus umbrarum petit, id est Proserpinam federatam regi umbrarum: uidi ipsa, scilicet ego Iuno, infernum, uidi nocte discussa, quia per ingressum Herculis patuit infernus et recepta luce discussa est nox eius, et Dite, scilicet rege inferni, domito, id est deuicto, uidi Herculem iactantem patri, scilicet Ioui, spolia fraterna, scilicet Ditis, qui fuit frater Iouis. Iupiter enim et Neptunus et Pluto, siue Ditis, fuerunt filii Saturni, qui sorte diuiserunt sibi regna mundi ita, quod Ioui cessit celum, Neptuno mare, Plutoni, siue Diti, infernus. Sed ex quo sic potenter infernum intrauit, cur non manet ibi et regnat expulso Dite? Quasi dicat: hoc uellem. Unde dicit: cur ipsum, scilicet Ditem, sortitum paria Ioui, quia regnat in tercia parte mundi, non trahit oppressum et uinctum cathenis? Et cur non potitur Erebo capto?, id est inferno, scilicet ibi regnando et manendo. Et cur non retegit, id est operit, Stiga?, id est paludem infernalem, de qua exit fluuius, qui dicitur Cochitus. Quasi dicat: detexit infernum et fregit; quare non iterum tegit et operit ipsum, ut ibi maneat? Sed, quod doleo, noluit ibi manere, sed reuersus est. Unde dicit: uia retro patefacta est ab imis manibus, id est a diis infernalibus, qui dicuntur manes, et in aperto, id est in patulo, iacent sacra, id est execrabilia, dire mortis, id est crudelis inferni. Deinde cum dicit: at ille, ostendit Iuno quod hec uictoria in suum cessit preiudicium. Unde dicit: at ille ferox, scilicet Hercules, triumphat de me, rupto carcere umbrarum, id est animarum; quasi dicat: non tantum displicet michi quod sic reliquit infernum fractum et detectum, sed quia per hoc uidetur triumphasse de me et in contemptum mei. Superbifica manu ducit canem atrum, scilicet Cerberum, per urbes Argolicas, id est Grecas. Cuius terror tantus est, quod ego uidi diem labantem, id est trepidantem, uiso Cerbero pauidumque solem, scilicet ex terrore eius; me quoque inuasit tremor, et intuens, id est dum intueor, tetra colla deuicti monstri, scilicet Cerberi, timui imperasse, scilicet Herculi talia pericula. Deinde cum dicit: leuia sed, ponit Iuno timorem suum de inuasione celestium. Et primo timorem suum exprimit; secundo quod rationabiliter timeat ostendit, ibi: *robore expenso*. Quantum ad primum dicit: sed leuia nimium queror, id est illa, de quibus nunc conquesta sum, leuia et parua sunt nimis respectu eorum que timeo, quia timeo celo. Unde dicit: celo timendum est, scilicet ne uiolenter occupetur; unde subdit: ne qui uicit ima, puta terrestria et infernalia regna, summa occupet: sceptra preripiet patri, scilicet Ioui. Nec ueniet lenta uia, scilicet pacifice ascendendo, in astra ut Bachus, sed queret iter ruina, id est uiolenter et per pugnam in aliorum ruinam ascendet, quia nec parem nec superiorem uolet habere, sed deiciet omnes, et uolet regnare mundo uacuo, id est celo ab aliis euacuato. Deinde cum dicit: robore, docet se rationabiliter timere, quia Hercules de actibus suis fortibus superbit et sperat uincere ex hoc, quod alias ipsum celum tulit. Unde dicit: tumet, id est superbit, scilicet Hercules, robore expenso, id est de factis in quibus expendit robur suum, et didicit ferendo celum posse, scilicet ipsum, uinci uiribus suis. Quomodo autem tulerit celum docet subdens: subdidit mundo, id est celo, caput. Fingunt poete quod Athlas gigas celum portat; cum autem in gigantomachia uellet iuuare gigantes contra deos, rogauit Herculem quod interim portaret celum pro eo, qui, supponens celo caput, irreflexibiliter portauit illud. Et ideo dicit: nec labor immense molis, scilicet quam portauit, flexit humeros, seditque, id est quieuit, polus medius Herculeo collo. Immota ceruix tulit celum et sidera et me prementem. Iuno enim se fecit ponderosam ut Herculem fortius premeret et opprimeret; et ex quo Hercules talia fecit, patet quod querit ad superos uiam. Deinde cum dicit: perge, ira, concitat Furias infernales in Herculem. Et circa hoc duo facit, quia primo iram suam in Herculem concitat; secundo quod furia agitandus sit determinat, ibi: *iam Stiga*. Quantum ad primum dicit: perge, ira, perge et opprime, scilicet Herculem, meditantem magna, iam ipsa lacera, id est tu ira que laceras animos hominum, congredere manibus tuis; quasi dicat: noli sicut hactenus habere mediatorem ad exequendum odia tua, sed tu ipsa prosequere ea. Unde subdit: quid tanta mandas odia? scilicet aliis exequenda. Discedant fere, scilicet quibus solebas infestare Herculem, uacet ipse Euristeus fessus imperando, supple: et tu ipsa aggredere Herculem persecutionibus maioribus. Et tangit maiores persecutiones quas potest ei facere dicens: emitte Titanas, id est gigantes, ausos rumpere imperium Iouis - qui enim ausi sunt aggredi Iouem, possunt forte preualere contra Herculem -, laxa specum Siculi uerticis, id est ubi ignis Ethneus erumpit, ut ibi absorbeatur, tellus Doris, a qua lingua tercia Grecie dorica dicitur - sed hic ponitur pro Sicilia, ut docet fabula, que talis est: fuit quidam gigas Tiphoeus nomine terra genitus, qui uelut principalis fuit inter illos, qui deos expugnare uolebant. Quem Iupiter deiectum oppressit insula Sicilie, in qua sunt tres montes magni, scilicet Pelorus, quo premitur dextera huius gigantis, Pachinus, quo premitur eius sinistra, Lilibeus, quo premuntur eius crura. Caput uero est sub Ethna. Cuius expiratione et respiratione incenditur flamma; qui frequenter conatur, resurgere uolens, excutere montes istos, et ex hoc contingit ibi saepius terre motus. Alloquens ergo Iuno iram suam optat ut leuetur iste gigas a superposita terra, ut possit inuadere Herculem; unde dicit: tellus Doris tremens gigante excusso, quia quociens ille gigas uolens resurgere nititur excutere montes quibus opprimitur, tociens est ibi tremor terre, leuet colla supposita, scilicet predictis montibus, colla dico terrifici monstri, scilicet Tiphoei gigantis. Mouenda iam sunt bella, quasi dicat: non differam, quia iam instat tempus bellandi contra Herculem: dies clarescit. Humana tempne, quasi dicat: talibus auxiliis utendum est contra Herculem, que sunt supra homines. Nichil enim humanum poterit contra eum, et ideo humana tempne, id est contempne, et quere maiora contra eum. Deinde cum dicit: iam Stiga, concitat Furias infernales contra Herculem. Et circa hoc duo facit, quia primo, conuertendo se ad Herculem, Furias ei infernales intentat; secundo Furias ipsas ad infestandum Herculem inuitat, ibi: *incipite*. Dicit ergo: *o Hercules, ferox credis iam Stiga, accusatiuus grecus est, id est fluuium infernalem, et manes, id est deos mortuorum, fugisse?*, supple: *sed non erit ita, quia hic, id est in hoc, tibi ostendam inferos*. Reuocabo discordem deam - nota quod, cum tres sint Furie, que dicuntur Eumenides dee, scilicet Allecto, Thesiphone et Megera, tamen a diuersis diuersimode distinguntur. Fulgentius enim primo libro Mithologie sue distinguit secundum interpretationes nominum, dicens quod *Allecto grece impausabilis dicitur; Thesiphone quasi titophane, id est istarum uox; Megera autem quasi megaleris, id est magna contentio. Primum est ergo non pausando furiam concipere, secundum est in uocem erumpere, tercium iurgium protelare*. Ysidorus uero Ethymologiarum libro UIII capitulo ultimo dicit sic: *aiunt et tres Furias feminas crinitas serpentibus, propter tres affectus, qui in animis hominum multas perturbationes gignunt, et interdum cogunt ita delinquere, ut nec fame nec periculi sui respectum habere permittant. Ira, que uindictam cupit; cupiditas, que desiderat opes; libido, que appetit uoluptates*. Quamuis autem quelibet istarum sit causa discordie, precipue tamen ira; et ideo, quia secundum distinctionem Fulgentii omnes Furie ad iram uidentur reduci, secundum diuersos gradus ita, quod maximus gradus ire uidetur attribui Megere, potest dici quod hic uocat discordem deam Megeram; unde et in sequentibus eam specialiter euocat. Dicit ergo: reuocabo, scilicet ad te infestandum, discordem deam, id est Megeram, conditam alta, id est profunda, caligine, ultra exilia nocentum, qui scilicet tamquam exules dampnati sunt ad penam, quam, scilicet deam discordem uel Megeram, caligine munit ingens specus, id est antrum, montis oppositi; unde non est ad eam facilis accessus. Educam et extraham e regno imo Ditis, scilicet regis inferni, quicquid relictum est, scilicet ut possit tibi nocere, uel ueniet, scilicet sponte sua, et, - utinam scilicet ita sit -, ueniet inquam, Scelus inuisum, id est odiosum, quo scilicet aliquis deseuit in se uel in suos; unde, magis explanans se, subdit: feroxque Impietas suum semper lambens sanguinem, id est talis impietas agitet Herculem, qua gaudeat effundere suum et suorum sanguinem, Errorque, scilicet ueniet, ut alienet a uera cognitione mentem eius, et Furor semper armatus in se, id est contra se. Hoc, scilicet furore, hoc, ut ministro, scilicet ad infestandum Herculem, utetur dolor noster. Deinde cum dicit: incipite, inuitat Furias infernales ad infestationem Herculis. Et circa hoc duo facit, quia primo istas Furias concitat; secundo quod sibi in reprehensionem obici posset despicit et condempnat. Quantum ad primum dicit: o famule, id est o Furie, que estis famule, Ditis, id est regis inferni, incite, id est uocate, id est que estis uocate et prouocate a me, concutite ardentem pinum, id est facem ardentem de pinu concitate. Loquitur Furie ad modum alicuius, qui exhortatur alium portantem facem ad accendendum alicubi ignem, quia, ne fax extinguatur, oportet eam mouere et quasi concutere; sic sorores accensure ignem ire uel furie in mente hominum dicuntur portare faces ignitas, quas ne extinguantur antequam ignem accenderint, dicuntur eas mouere et concutere. Et Megera, scilicet quam supra uocitat deam discordie, ducat agmen, scilicet Furiarum, agmen dico horridum anguibus, quia, ut supra dictum est, finguntur Furie esse crinite anguibus, atque manu luctifica, id est faciente et causante luctum, corripiat uastam trabem rogo flagrante, id est de rogo flagrante; quasi dicat: accipiat magnam facem, tamquam trabem uehementer ardentem, tamquam extractam de magno igne. Et ad quid uult hoc fieri docet subdens: hoc agite, scilicet o Furie, petite, scilicet ab Hercule, penas uiolate Stigis; quasi dicat: non puniatis eum tantum propter me, sed quia uiolauit clausuram inferni et detexit Stigem, que deberet esse latens tamquam operta; concutite pectus, scilicet uestrum ad iram, acrior ignis mentem, scilicet uestram, excoquat, id est sollicitet, scilicet ad uehementer puniendum, quam, scilicet ille ignis, qui furit Ethneis caminis, ut percitus, id est motus, magno furore Alcides, id est Hercules, possit agi, id est agitari, captus animum - synodochica constructio est, ut nudus pedes -, id est ut in animo capiatur per alienationem mentis. Deinde cum dicit: nobis prius, euacuat illud quod in reprehensionem huius facti possit ei obici. Et circa hoc tria facit: primo ponit illud quod a fautoribus Herculis possit ei obici, scilicet quod magis digna esset insanire et furere Iuno, quam tam uirtuosus homo sicut est Hercules; unde dicit: nobis prius insaniendum est, scilicet quam Herculi. Iuno cur non furit?; quasi dicat: digna esset furere, que tali uiro tanta mala parat. Secundo cum dicit: me, me, hanc insultationem, tamquam non iustam, sub yronia quadam euacuat; unde dicit: o sorores - tres Furias alloquitur, que inter se sorores dicuntur -, uersate me, me primam deiectam, id est alienatam, mente mea, si apparo, id est diligenter paro, quicquam facere dignum nouerca; quasi dicat: non debetis hoc facere, quia si ego facio aliquid quod dignum est nouerca facere priuigno, non propter hoc debeo agitari insania, maxime cum odium inter nouercam et priuignum sit famosum. Tercio cum dicit: iam odia, deridet Herculem furentem et fautores eius dicens: iam, scilicet cum Hercules furiosus fuerit, mutentur odia mea. Que enim prius uolui filios eius fuisse mortuos, nunc opto ut uiuant, ut ipse furiosus possit eos interficere manu propria; unde dicit: precor, scilicet cum iam furiosus fuerit, reuersus, scilicet domum, natos uideat incolumes, et precor ut redeat manu fortis, scilicet ne quis a furialibus actibus possit eum impedire. Inueni diem, scilicet postquam furens factus est, quo uirtus Herculis inuisa, id est odiosa, nos iuuet, scilicet ad persequendum ipsum et suos. Me uincat, scilicet plus nocendo sibi quam ego potui, pariter et se, scilicet uincat, ut qui cetera monstra deuicit a se furente uincatur, et cupiat mori reuersus ab inferis, scilicet propter mala, que sibi in furia illaturus est. Hic, id est in hoc, quod uincit se, prosit michi, scilicet ipsum Ioue esse genitum, quia propter hoc nullus poterit eum impedire a perficiendo illud quod furiosus uoluerit. Stabo, scilicet ego, ut iuuem eum in mala sua, et librabo manum, eius scilicet ad rectum situm, ut certo neruo exeant emissa tela, scilicet dum uult deseuire in suos, regam furentis arma, scilicet ne deficiat in petendo se et suos, pugnanti Herculi, scilicet contra se et suos, tandem fauebo - scelere perfecto licet, id est licitum est ut, genitor, scilicet Iupiter, admittat in celum illas manus; quasi dicat: cum me iuuante tantum scelus perfecerit, ut suos interficiat et in eos deseuiat, tunc ponat eum pater suus in celo sicut promisit; et est derisio super eo quod Iupiter promisit quod Herculem deificaret.
+
+Quia, ut prius dictum est, ad poetam tragicum pertinet describere luctuosos casus magnorum uirorum, solent autem de talibus multi esse rumores in populo et diuersa ferri iudicia, ideo Seneca in suis tragediis, ad representandum tales rumores et talia iudicia populi, interpolatim introducit chorum de talibus canentem. Et accipitur hic chorus pro chorea, cuius carmen describitur metro pindarico dimetro anapestico, et sicut mos est poetis liricis interponit quandoque uersus precisos, id est non completos, qui compleant sensum uersus longioris. Scribit enim Seneca tragedias uariatis metris, quod est proprium poetarum liricorum. In hoc autem cantu chori duo facit: primo enim, occasione factorum Herculis, uaria iudicia hominum de uita humana ponit; secundo, ut faciat locum sequenti carmini, personas in eo loquentes introducit, ibi: *sed mesta*. Circa primum duo facit: primo enim, occasione illa qua Hercules iuit ad infernum, docet quod omnes homines naturaliter tendunt illuc; secundo, quia Hercules a tanta excellentia glorie cecidit in furiam, docet quod securius est uiuere in parua fortuna quam in magna, ibi: *alium multis*. Circa primum tria facit, quia primo ostendit quod pauci bene utuntur tempore uite sue; secundo interponit consilium populare de uita presenti, ibi: *dum fata*; tercio ostendit quod omnes homines naturaliter tendunt et accelerant ad infernum, ibi: *properat cursu*. Circa primum facit tria, quia primo tangit affectus, secundum quos homines disponunt uitam suam; secundo ostendit quomodo secundum hos affectus diuersi diuersimode uiuunt, ibi: *ille superbos*; tercio quod pauci bene utuntur tempore uite sue recogitando breuitatem eius, ibi: *nouit paucos*. Ponit ergo primo duos affectus, quibus omnes homines agitantur, cuiusmodi sunt spes de futuro bono et timor de futuro malo; unde dicit: spes sollicite, id est que faciunt homines sollicitos in dispositione uite sue, metusque trepidi, id est qui faciunt homines trepidos de malo futuro, turbine magno urbibus errant, quia fere omnes, qui urbes inhabitant, agitantur hiis affectibus. Non facit autem mentionem de aliis duobus affectibus, scilicet gaudio et tristicia, quia opera hominum ordinantur ad aliquid futurum, de quo est spes uel timor; gaudium autem et tristicia de presentibus sunt. Deinde cum dicit: ille superbos, docet quomodo secundum hos affectus diuersi diuersimode uiuunt. Quidam enim timore paupertatis nimis auare custodiunt diuicias, quidam omnia, que faciunt, spe laudis et glorie faciunt, quidam semper in litibus fori et iurgiis spe lucri conuersantur. Quantum ergo ad primum dicit: ille, id est aliquis de populo urbis, expers sompni, scilicet propter sollicitudinem circa diuicias custodiendas, colit aditus superbos, id est introitus uel uias pulcre et superbe paratas, regum - hoc pro tanto dicit, quia non libenter admittunt nisi diuites et potentes, cuiusmodi sunt reges -, et duras fores, id est portas, quas dicit duras, quia pauperibus sic apparent, quod nec ibi eis aliquid datur nec ipsi ingredi permittuntur; quasi dicat: quidam sunt studiosi ad faciendum pulcras portas et fortes, ut ibi potentes admittant et pauperes arceant; ac opes nullo fine beatas, quia ad nullum bonum ordinat eas, uel ipse nullo fine beatus, quia nullum habet finem in quo quiescat appetitus eius, et ideo non habet quicquid uult et per consequens non est beatus, quia beatus est qui habet quicquid uult, componit, id est congregat, et gazis inhians in auro congesto pauper, scilicet est, quia non sufficiunt uoluntati sue diuicie, quantumcumque multiplicentur. Quantum uero ad secundum dicit: fauor populi et uulgus attonitum mobile magis fluctu, id est quam fluctus, illum, scilicet qui facit largas expensas spe laudis et glorie, tumidum, id est superbum, tollit, id est extollit, aura inani, id est inutili fama. Quantum uero ad tercium dicit: hic, id est alius, uendens rabiosa, id est impetuosa, iurgia clamosi fori improbus, supple: existens, locat iras et uerba, ut scilicet sic adquirat uictum: tales sunt aduocati, qui in foro placitant et interdum ad iras et iurgia commouentur. Deinde cum dicit: nouit paucos, ostendit quod pauci bene utuntur tempore uite sue deputato. Unde dicit: secura quies, scilicet ab exterioribus negociis, nouit paucos, qui memores uelocis eui, id est etatis uelociter transeuntis, tenent, id est in usum sui retinent, tempora numquam reditura. Ille tenet tempus in usum suum, qui omni tempore cogitat quomodo sibi et uiuendum et moriendum est; propter quod ad Paulinum de breuitate uite scribit Seneca sic: *uiuere tota uita discendum est et, quod magis forte miraberis, tota uita discendum est mori*; et cito post: *magni, michi crede, et supra humanos errores eminentis uiri est nichil ex suo tempore dilabi sinere, et ideo eius uita longissima est, quia, quantumcumque patuit, totum sibi uacaui*. Deinde cum dicit: dum fata, ponit populare consilium. Unde dicit: dum fata, id est fatalis dispositio uite humane, sinunt, id est permittunt, uiuite leti, id est in leticia et iocunditate. Hoc si ad leticiam corporalem, que accenditur in delectationibus corporalibus, refertur, popularis suasio est, que, ut multum, sensum sequitur; si uero ad leticiam animi, qui, bene dispositus, non tristatur aduersis nec frangitur infortuniis, consilium philosophicum est. Deinde cum dicit: properat, docet quod omnes homines naturaliter ad infernum properant. Infernus apud poetas mors intelligitur. Et circa hoc duo facit: primo enim docet quod omnes naturaliter tendunt ad inferos; secundo, conuertens sermonem ad Herculem, arguit eum quod tantum accelerauit adire infernum, ibi: *nimium*. Quantum ad primum dicit: uita, scilicet humana, properat, id est festinat, cursu citato, id est accelerato: rota precipitis anni uersatur die uolucri, id est ueloci. Sorores: nota quod sorores tres Parcas dicit, de quibus dicit Ysidorus Ethymologiarum libro UIII capitulo ultimo: *Parcas per antifrasim appellatas, quod minime parcant. Quas tres esse uoluerunt: unam, que uitam hominis ordiatur; alteram, que contexat; terciam, que rumpat*. Uel per sorores intelligit tria fata, de quibus dicit Ysidorus ibidem: *Tria fata fingunt esse in colo et in fuso digitisque fila ex lana torquentibus, propter tria tempora: preteritum, quod iam in fuso netum atque inuolutum est; presens, quod inter digitos nentis trahitur; futurum, in lana que colo implicata est, et quod adhuc per digitos nentis ad fusum tamquam presens ad preteritum trahendum est*. Et quamuis Ysidorus inter Parcas et fata uideatur distinguere secundum rationes nominum, tamen secundum rem idem sunt; unde Fulgentius Mithologie libro I: *Tria etiam ipsi Plutoni destinant fata, quarum prima Cloto, secunda Lachesis, tercia Attropos - clotos enim grece euocatio dicitur, Lachesis uero sors nuncupatur, Attropos quoque sine ordine dicitur -, hoc uidelicet sentire uolentes quod prima sit natiuitatis euocatio, secunda uite sors, quemadmodum quis uiuere possit, tercia mortis condicio, quando sine lege uenit*. Dicit ergo: sorores, scilicet Parce uel fata que humanam uitam disponunt, peragunt dura pensa, id est consilia, uel quia pensum dicitur illud quod datur uel liberatur sub certa quantitate uel pondere de lino uel lana ad opus mulieris, possunt hic pensa dici tempora certa data cuilibet ad uiuendum, nec reuoluunt retro fila sua, id est tempora iam transita non reducunt. At, pro sed, gens hominum fertur obuia rapidis, id est uelocibus, fatis, id est fertur uelociter obuia morti, incerta sui, quia nullus potest esse certus quando debet mori: ultro, id est sponte ex condicione nature, Stigias, id est infernales, querimus undas, id est spontanea condicione nature tendimus ad mortem. Deinde cum dicit: nimium, arguit Herculem quod ante diem mortis uoluit adire infernales domos, cum ipse et omnes homines necessitate nature illuc tendant. Unde dicit: *o Alcide, id est Hercules nepos Alcei, forti pectore nimium properas uisere mestos manes, id est deos infernales*. Ysidorus Ethymologiarum libro UIII capitulo ultimo: *Manes deos mortuorum dicunt, quorum potestatem inter lunam et terram asserunt; a quibus et mane dictum existimant; quos putant ab aere, qui manus uel manes est, id est rarus, manes dictos, uel quia late maneant per auras, siue quia mites sunt, immanibus contrario hoc nomine appellantur. Apuleius autem ait eos per antifrasim dici manes, hoc est mites ac modestos, cum sint terribiles et immanes, ut Parcas et Eumenida*. Certo ueniunt; quasi dicat: non oportet ita properare, quia Parce, id est sorores ille que humanam uitam dispensant, certo ueniunt ordine, et bene dico certo, quia nulli licet cessare iusso, id est ab eo quod iussum est et stabilitum per eas, nulli, scilicet licet, proferre, id est porro ferre, id est procul ultra terminum, scriptum, id est diffinitum, diem: citatos, id est uocatos secundum legem nature, populos recipit urna, id est sepulcrum. Uel hoc dicit quia solebant antiquitus mortuorum corpora comburere et cinerem recondere in urna; unde de cinere corporis Achillis combusti dicit Naso XII de Transformatis: *et de tam magno restat Achille nescio quid paruum, quod non bene compleat urnam*. Deinde cum dicit: alium multis, docet securius esse uiuere priuatim et in parua fortuna, quam in magna fortuna gloriosum esse, quia tales quandoque cadunt nimis grauiter et profunde, sicut fuit de Hercule. Unde dicit: gloria tradat alium multis terris, id est gloriosus habeatur in multis terris, et fama garrula laudet, scilicet eum, per omnes urbes tollatque, id est efferat, parem celo et astris, sicut fuit de Hercule; alius eat sublimis curru, scilicet propter gloriam et diuicias uel propter uictorias et triumphos: sed me tegat, id est protegat uel abscondat, mea tellus secreto lare, id est in domo, tutoque; quasi dicat: sint alii ita gloriosi, sed utinam ego latitem in terra mea, in aliqua domo paruula, tuta et secura. Quare autem hoc optet, subdit dicens: cana senectus uenit ad pigros; quasi dicat: qui tamquam pigri manent in domo nec exponunt se laboribus et periculis, ubi frequenter iuuenes moriuntur, uiuunt usque ad canam senectutem; et fortuna sordida, que scilicet caret fama magnorum factorum, parue domus, id est pauperis familie, sedet humili loco sed certa, hoc est secura; sed animosa uirtus, qualis erat uirtus Herculis, alte, id est profunde, cadit, hoc est grauiter. Deinde cum dicit: sed mesta, ut faciat locum sequenti carmini, inducit personas quibus attribuitur, cuiusmodi sunt coniunx Herculis et pater Amphitrion; de tercia, scilicet Lico, non facit mentionem. Unde dicit: sed Megera, scilicet uxor Herculis, mesta uenit crine soluto parensque Alcide, id est Amphitrion parens Herculis, graditur tardus senio.
+
+In carmine tercio continetur actus secundus huius tragedie, qui est de persecutione Lici in Megeram uxorem Herculis. Et habet hec pars tres partes, in quarum prima Megera absentiam Herculis uiri sui deplorat; in secunda ostenditur quomodo Licus Megeram infestat, ibi: *non uetera*; in tercia chorus hanc infestationem deplorat, ibi: *o Fortuna*. Prima habet duas, quia primo Megera absentiam Herculis et eius infortunia deplorat; secundo Amphitrion pater Herculis ipsam consolatur et confortat, ibi: *o socia*. Prima pars habet duas, quia primo finem infortuniorum suorum implorat; secundo ipsa infortunia narrando deplorat, ibi: *nulla*. Scribitur autem hoc carmen metro archilochico trimetro iambico sicut et primum. Orat ergo primo deum ut infortuniis suis finem imponat dicens: o magne rector Olimpi, id est celi, et arbiter, id est iudex, mundi, statue iam tandem, id est finaliter, modum, id est mensuram, tam grauibus erumpnis finemque cladi, scilicet nostre. Deinde cum dicit: nulla lux, deplorat infortunia primo uiri sui; secundo domus sue, ibi: *prosperum ac felix*. Circa primum nota quod iste planctus fit pro tempore illo, quo Hercules cum Theseo adierat infernum. Duo ergo facit: primo enim plangit laborem et infortuniorum assiduam et continuam uexationem; secundo indignam remunerationem, ibi: *quid ista prosunt?*. Circa primum duo facit, quia primo continuam laborum uexationem deplorat; secundo eam exemplis declarat, ibi: *numquid immunis*. Quantum ad primum dicit: nulla lux, id est dies, umquam secura, scilicet a periculo et molestia, fulsit michi: finis alterius mali gradus, id est principium, est futuri. Quod patet, quia reduci, id est Herculi reuertenti ab uno periculo deuicto, protinus paratur nouus hostis; antequam contingat domum letam, scilicet pro reditu suo, exeat iussus, id est exire iubetur, ad aliud bellum; nec datur ulla requies aut ullum tempus, scilicet quietum a labore et periculo, nisi dum iubetur. Et facta iussione, statim sequitur Iuno a prima infesta, id est ualde infesta, quia ipsum in aggrediendis, quantum potest, impedit et hostes et monstra iuuat. Deinde cum dicit: numquid immunis, exemplis declarat continuam uexationem Herculis. Et est primum exemplum de duobus serpentibus, quos Iuno immisit ad Herculem, dum adhuc in cunis esset, ut ipsum occiderent; quos ipse manibus apprehensos strangulauit. Unde dicit: numquid etas infantis immunis fuit?, scilicet a periculo; quasi dicat: non. Monstra superauit ante quam nosse posset, quia nondum etatem habuit ad discernendum. Angues cristati caput - synodoches est -, ferebant ora gemina, id est ad mordendum puerum, contra quos obuius infans reptauit, scilicet super manus et pedes, quia nondum illius etatis erat ut super pedes tantum ambulare posset, intuens igneos oculos serpentum remisso ac placido pectore, quasi nichil horrens aut timens; et tumida, id est inflata, guttura elidens tenera manu, artos, id est strictos, nodos tulit, id est intulit, serenis uultibus, scilicet et sic strangulauit serpentes; prolusit ydre, id est in hoc facto fuit quasi preludium ei quod postea fecit de ydra. Secundum exemplum est de ceruo habente cornua aurea, quem cum esset uelocissimus, tamen uelocitate superauit eum Hercules et currendo cepit. Unde dicit: pernix, id est uelox, fera Menali - nomen silue est -, referens caput decorum multo auro, cursu deprensa est, scilicet ab Hercule. Tercium exemplum est de leone crudelissimo, quem in Nemea silua interfecit et pellem pro spolio abstulit. Unde dicit: leo maximus timor, scilicet existens propter seuiciam et crudelitatem, pressus Herculeis lacertis gemuit. Quartum exemplum est de Diomede, qui pauit equos suos humanis carnibus, quem Hercules occisum tradidit equis suis deuorandum. Dicit ergo: quid memorem dira, id est crudelia, stabula Bistonii gregis, id est equicii Tracii - Bistonia enim idem est quod Tracia -, regemque datum, scilicet Diomedem, pabulum armentis suis?, id est equicio suo. Multitudo enim equorum proprie dicitur equicium; unde armentum et gregem improprie accipit: grex enim est ouium uel caprarum, armentum autem boum. Quintum exemplum est de apro Archadie, qui infestabat homines et bestias et in Menalia silua et in monte Archadie, qui dicitur Herimantus. Unde dicit: solitum - resume sic: et quid memorem suem Menalium, id est illius silue, hispidum solitum densis iugis Herimanti, id est illius montis, quatere, id est concutere, nemora Archadia?, quem tamen occidit Hercules. Consimiliter in Creta horribilem populis deuicit taurum; unde pro sexto exemplo subiungit: taurumque. Resume: et quid memorem taurum non leuem metum, id est non paruum, immo magnum metum - est enim liptote, id est diminutio grauis, ubi minus dicitur et plus intelligitur -, centum populis? - hoc dicit quia Creta olim erat decorata centum ciuitatibus -, et tamen a solo Hercule deuictus est. Septimum exemplum est de eo quod Gerionem regem Hispanie diuitem armenti interfecit et armentum eius abduxit. Unde dicit: pastor triformis - fingitur fuisse triformis, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum libro XI, quia *fuerunt tres fratres tante concordie, ut in tribus corporibus quasi anima una esset* -, litoris Carchesii, id est illius fluuii, peremptus, scilicet est, inter remotos greges Hesperie, id est Hispanie, acta, id est ducta, est preda ab occasu ultimo; Citheron, scilicet mons pascualis in Grecia iuxta Thebas, pauit pecus notum Occeano. Hispania enim, de qua abductum est, est iuxta Occeanum, et ideo dicit pecus notum Occeano et quia iuxta illum solebat pasci. Octauum exemplum est de eo quod ingressus torridam zonam fecit uiam, ut ingrederetur mare Occeani, amouendo montes qui obstabant. Unde dicit: iussus, scilicet ab Euristeo rege, qui ad omnia periculosa et laboriosa misit eum, penetrare plagas estiui solis, id est torridam zonam, et, pro id est, adusta regna que medius dies torret, id est urit - sol enim in meridie directe fertur super terram illam -, utrimque, id est ab utraque parte, dextra scilicet et sinistra, uoluit montes, scilicet amouendo eos a loco suo, et abrupto obice et Occeano ruenti fecit uiam. Nonum exemplum ponit de dracone, quem Athlas orti sui custodem fecerat propter poma aurea, que in eo erant, que postea Hercules, sopito dracone, abstulit. Unde dicit: post hec, scilicet facta, que iam dicta sunt, adortus, id est aggressus est, domos nemoris opulenti, scilicet propter poma aurea, tulit, id est abstulit, spolia aurea uigilis serpentis. Decimum exemplum est de ydra, que fuit serpens multorum capitum in Lernea palude, cuius uno exciso capite excreuerunt tria, quam combussit Hercules. Unde dicit: quid?, scilicet memorem. Seua monstra Lerne, id est illius paludis, numerosum malum - hoc dicit propter multiplicationem capitum -, non igne demum uicit et docuit mori?; quasi dicat: sic. Undecimum exemplum est de auibus, que Stimphalides dicuntur, quarum ale tante quantitatis erant, quod uidebantur obscurare solem, et incolebant fluuium Stimphalim, a quo et dicte sunt Stimphalides. Unde dicit: petiit, id est impetiuit figendo sagittis, ab ipsis nubibus Stimphalidas diem, id est solem, obductis pennis, id est ad obducendum expansis alis. Duodecimum exemplum est de baltheo, quem regina Amazonum abstulit, sed Hercules regina deuicta illum reportauit; unde IX Methamorphoseon: *uestra uirtute relatus Termodonciaco celatus balteus auro*. Dicit ergo: regina uidua, scilicet quia caret marito, semper celibis thori, id est casti - regina dico gentis Termodoncie, id est inhabitantis terram iuxta fluuium Termodontem, non uicit illum, scilicet Herculem, immo pocius uicta est ab eo; est enim hic diminutio grauis, quia minus dicitur et plus intelligitur. Hanc uictoriam Herculis non fabulosam, sed ueram, sic texit Orosius de Ormesta mundi libro I dicens quod inter CCCCLXXX et CCCXXX annum ante urbem conditam fama uirtutis Amazonum *excitatas gentes tanta admiratio et formido inuaserat, ut Hercules quoque cum iussus fuisset a domino suo exhibere arma regine quasi ad ineuitabile periculum destinatus, uniuersam Grecie lectam ac nobilem iuuentutem contraxerit, nouem longas naues preparans, nec tamen contentus exagmine uirium ex improuiso aggredi atque insperatas circumuenire maluit. Due tunc sorores preerant, Antiope et Orithia. Hercules mari aduectus incautas inermesque et pacis incuria desides oppressit. Inter cesas captasque quam plurimas due sorores Antiope, Menalippes ab Hercule, Hipolite a Theseo retente sunt. Sed Theseus Hipoliten matrimonio asciuit, Hercules Menalippen sorori reddidit et arma regine precio redemptionis accepit*. Nec turpis labor, scilicet quem sustinuit Hercules pascendo armentum regis Augis, qui et Euristeus, unde dicit: stabuli Augei fugauit manus, scilicet Herculis, audaces ad omne clarum facinus, id est ad omne factum gloriosum et famosum. Facinus enim in bono olim accipi solebat; unde Salustius in prologo Catilinarii: *is michi uiuere atque frui anima uidetur, qui aliquo negocio intentus preclari facinoris aut bone artis famam querit*. Deinde cum dicit: quid ista prosunt?, indignam plangit remunerationem Herculis pro tot factis nobilibus. Unde dicit: quid prosunt ista?, scilicet Herculi, id est quam utilitatem pro hiis consecutus est? Quasi dicat: nullam, immo pocius dampnum et malum, quia orbe defenso caret, quia iam est in inferno. Terre sensere auctorem pacis sue abesse terris. Deinde cum dicit: prosperum, deplorat casum domus proprie. Et circa hoc duo facit: primo enim hunc casum deplorat; secundo Herculem ad huius uindictam inuitat, ibi: *sed non tenebit*. Circa primum notandum quod Megera fuit filia Creontis regis Thebanorum, quem quidam Licus nomine occidit una cum filiis et regnum Thebanorum occupauit et istam Megeram uxorem habere uoluit; fuit autem iste Licus quondam ab Hercule actus in exilium. Deplorans ergo Megera domus sue infortunia, primo ponit peruersitatem uulgarium iudiciorum dicens: scelus prosperum ac felix, id est prospere et feliciter gestum, uirtus uocatur, scilicet a uulgo. Secundo cum dicit: sontibus, deplorat aduersitatem fortune dicens: boni parent, id est obediunt, sontibus, id est malis, scilicet dum eis subiciuntur aduersitate fortune, ius est in armis, id est quod quis adquirit ui armorum reputat ad ius suum pertinere, opprimit leges, id est legum iusticiam, timor, scilicet armorum. Tercio cum dicit: ante, plangit specialiter infortunium domus sue dicens: uidi gnatos uindices, id est fratres meos, qui grati existentes patri uoluerunt uindicare paternum regnum ab inuasore; et hoc est quod dicit: uidi gnatos uindices paterni regni truculenta manu, scilicet Lici inuasoris, cadere ante ora nostra, id est in conspectu nostro, ipsumque, scilicet Licum, occidere stirpem ultimam nobilis Cadmi, scilicet filii Agenoris regis, qui fundauit Thebas et regnauit in eis primus, uidi regium decus capitis, id est coronam, que est decus capitis regalis, raptum cum capite, scilicet regis Creontis patris mei. Quis fleat fatis, id est fatalibus casibus, Thebis?, id est apud Thebas, id est quis est apud Thebas, cui uacet fletum impendere fatis suis? Ferax terra deorum, quia multi dii sicut Bachus et alii nati fuerunt Thebis, quem dominum tremit? - despectiue legendum; quasi dicat: uilem dominum habet, scilicet Licum exulem Herculis -, terra dico e cuius aruis eque fecundo sinu orta iuuentus stetit cum stricto ferro. Tangit hic fabulam de Cadmo, qui, cum interfecisset serpentem martium iuxta locum ubi conditurus erat ciuitatem, audiuit Palladem precipientem quod dentes illius serpentis tamquam semina commendaret terre; quod cum fecisset, creuerunt de terra milites armati, qui statim pugnauerunt et ceciderunt mutuis uulneribus, exceptis quinque, qui erant socii Cadmi ad condendum Thebas. Cuiusque muros Amphion natus Ioue struxit, id est construxit, trahens saxa modulatu canoro - fingitur quod Amphion citharizando attraxit lapides et coegit conuenire et coaptare se in muros -, in cuius urbem parens diuum, scilicet Iupiter pater deorum, non semel, scilicet sed frequenter, uenit celo relicto, puta quando de Semele genuit Bachum et de Dane Perseum, hec, scilicet terra, que celites, id est deos, recepit et que fecit, quia ibi nati sunt illi qui postea dii facti sunt sicut Bachus et Perseus, et - fas sit loqui - fortasse faciet, quia scilicet adhuc recuperabit statum suum, sordido premitur iugo. Cadmea proles, id est o plebs Thebana, que es proles Cadmea, et cinis Ophionius, id est serpentinus, quia de dentibus serpentis nati sunt Thebani, ut dictum est - ophi enim grece serpens uel coluber dicitur -, quo recidistis?, id est in cuius dominium et subiectionem. Tremitis ignauum exulem, scilicet Licum, carentem finibus suis, quia in exilium actus erat, grauem nostris, scilicet finibus. Qui persequitur, scilicet Hercules uir meus, qui persequitur scelera terra, id est in terra, quique persequitur scelera mari, id est in mari, ac manu iusta confregit seua sceptra, quia multos tyrannos deuicit, nunc absens seruit, quia ego et proles, quam de eo habeo, ad seruitutem petimur interfecto patre et fratribus, fertque, id est patitur in suis, que fieri ueta, id est prohibet, scilicet seruitutem et tyrannidem, quod patet quia Licus exul Herculis tenet Thebas, scilicet in dominio. Deinde cum dicit: sed non tenebit, inuitat Herculem ad uindicandum Thebanos de Lico. Et circa hoc tria facit, quia primo Lico minas intentat; secundo ad uindicandum Herculem inuitat, ibi: *assis hospes*; tercio propter difficultatem redeundi ab inferno et dilationem uindicte plorando desperat, ibi: *si qua te*. Quantum ad primum dicit: sed non tenebit; quasi dicat: ita dixi, quod Licus tenet Thebas, sed non tenebit sic diu. Aderit, scilicet Hercules, et penas petet, scilicet a Lico, subitusque, id est ex improuiso, emerget ad astra, id est ad mundum, qui illustratur lumine astrorum; inueniet uiam, scilicet ut emergat de inferno, aut facies, scilicet uiam, si non est. Deinde cum dicit: assis hospes, inuitat Herculem ut ueniat ad uindicandum. Et circa hoc tria facit, quia primo inuitando Herculem etiam infernum spoliari mortuis petit; secundo se de hoc, quod tanta petiit, reprehendit, ibi: *magna sed*; tercio, ut exaudiatur, sacrificia promittit, ibi: *tibi, o*. Quantum ad primum dicit: assis hospes, id est qui hospitaris in locis extraneis, et remees tuis, id est redeas ad tuos, ueniasque tandem uictor ad uictam domum, scilicet meam. Emerge, coniunx, scilicet de inferno, atque manu abrumpe tenebras depulsas, id est depellendo eas abrumpe; si uetito, id est tibi prohibito, nulla uia iterque clausum est, redi diducto orbe, id est diuiso et dirupto orbe, et emitte quicquid possessum latet atra nocte, scilicet inferni. Qualis quondam stetisti querens iter flumini citato, id est ueloci, dirutis iugis, id est coniunctionibus montium. *Iuga* enim *montium eo appellata sunt quod propinquitate sui iungantur*, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum libro XIII. Tangit quomodo Hercules torrenti Thessalie inundanti fecit nouam uiam diuidendo obsistentes montes, ne agri submergerentur. Quomodo autem per Herculem iuga diruta sunt manifestat, cum subdit: cum mons impulsus pectore huc et illuc cecidit uasto, id est magno, impetu; patuere Tempe scissa, id est uisa sunt loca umbrosa siluarum ab inuicem diuisa, et rupto aggere, scilicet montium, torrens Thessalus cucurrit noua uia. Qualis, inquam, eras tunc, cum ista faciebas, talis erumpe, nunc, petens patriam parentes et liberos et efferens, id est ad superiora ferens, tecum quicquid etas auida abscondit per tot annorum gradus, id est omnes homines, qui a magno tempore consumpti etate ad inferos descenderunt, educens tecum, redde, scilicet nobis, terminos rerum, id est possessionum quas possederunt parentes et ius est ut nos possideamus, et age ante te populos oblitos sui lucisque pauidos, quales sunt illi qui ab olim mortui sunt. Et bene dico quod debes hoc facere, quia spolia sunt indigna te, si tantum quantum imperatum est refers, scilicet et non plus. Deinde cum dicit: magna sed, de eo quod tam magna petiit se ipsam reprehendit. Unde dicit: sed nimium magna, id est nimis sunt illa magna que, ignara nostre sortis, id est dum ignoro que sit nobis sors destinata. Unum illum michi diem, scilicet redde, quo te tuamque dexteram amplectar, querarque, scilicet tantum, lentos reditus nec mei memores, id est de hoc tantum conquerar, quod lente redis, tamquam non sis memor mei. Deinde cum dicit: tibi, o deorum, ut sua petitio exaudiatur sacrificia offerre promittit. Et circa hoc duo facit, quia primo sacrificium promittit; secundo quantum ualeat sibi reditus Herculis ostendit, ibi: *tum restitutas*. Quantum ad primum dicit: o ductor deorum, scilicet Iupiter, indomiti tauri tibi ferent centena colla, scilicet ad immolandum, et o potens frugum, scilicet Ceres dea frugum, tibi reddam sacra secreta - dicit secreta quia sacra Cereris solebant fieri de nocte, quod est tempus secretum -, et, o Ceres, ego tacita, id est silens et quieta, iactabo tibi multa fide longas faces Eleusis, id est illius ciuitatis, in qua colebatur specialiter; unde Ouidius IU de Fastis: *qua nunc Cerealis Eleusis*, ubi in honore Cereris iactabantur faces accense, quia cum face accensa quesiuit filiam suam Proserpinam. Deinde cum dicit: tum restitutas, ostendit quantum ualeat sibi reditus Herculis, docens quod per reditum opinabatur fratres suos reuixisse et patrem regno restitutum esse. Unde dicit: tum, id est tandem, scilicet redeunte Hercule, rebor, id est opinabor, animas restitutas fratribus meis et ipsum patrem moderantem regna sua florere. Deinde cum dicit: si qua te, conuertens sermonem ad Herculem, de adiutorio eius propter difficilem reditum desperat. Unde dicit: si qua te, quasi dicat: ita rogaui te, quod emergeres de inferno in subsidium nostri, sed si qua maior potestas tenet te clausum, scilicet ut erumpere non ualeas, sequimur, scilicet te ad mortem; aut enim sospes omnes defende, scilicet contra Licum, tuo reditu aut omnes trahe, scilicet tecum ad mortem. Et uelut desperans hanc ultimam partem confirmat dicens: trahes, scilicet nos ad te in mortem, nec ullus deus eriget fractos, scilicet Thebanos, qui fracti sunt et bello destructi. Deinde cum dicit: o socia, inducitur Amphitrion pater Herculis consolans nurum suam; et continet ista pars dialogum inter Amphitrionem et Megeram uxorem Herculis. Et primo Amphitrion consolans Megeram promittit reditum Herculis prosperum dicens: o socia nostri sanguinis, id est uxor filii, qui est de sanguine meo, thorum natosque Herculis magnanimi seruans casta fide, concipe meliora mente, id est spera meliora de Hercule, quam dixisti, atque excita animum, scilicet ad meliora sperandum. Profecto, id est certe, aderit, scilicet Hercules ad iuuandum, maior, id est fortior, quam fuit, qualis solet ex omni labore, scilicet adesse - post omnem enim laborem expletum solebat redire fortior. Secundo Megera uelut desperata dicit hanc consolationem procedere ex opinione miserorum, qui quod multum desiderant credunt fieri; unde dicit: miseri credunt facile, id est faciliter fieri, quod nimis, id est ualde, uolunt, id est desiderant. Tercio Amphitrion sententiam istam de miserorum opinione quadam commutatione corrigit; unde dicit: immo quod metuunt nimis, scilicet miseri, numquam putant amoueri posse nec tolli. Quarto Megera hanc sententiam correctam ostendit consonam passioni miserorum, cuiusmodi est timor; et primo docet quod hoc dictum est conueniens timenti dicens: prona est; quasi dicat: dicis bene quod metuentes non putant amoueri malum quod timent, quia timori, id est timenti - est enim emphasis -, fides semper prona est in peius, id est prona est ad credendum mala; secundo cum dicit: dimersus, docet quod ipsa rationabiliter ex desperatione timet dicens: dimersus, scilicet Hercules in inferno, ac defossus et oppressus insuper toto orbe quam uiam habet ad superos?; quasi dicat: nullam. Quinto Amphitrion docet non esse desperandum quin inueniat uiam ad superos per similitudinem duorum periculorum, que euasit. Dicitur enim iuxta torridam zonam esse mare arenosum, quod ad modum maris nostri fluit et refluit, quod Hercules, ut faceret uiam Occeano, transiuit. Unde, sicut inuenit uiam transeundi illud mare, in quo naues nauigare non possunt, ita poterit inuertire uiam emergendi de inferno. Unde dicit: quam tunc; quasi dicat: queris quam uiam habebit Hercules, ut ascendat ad superos, et ego respondeo quod habebit uiam, quam habebat tunc, cum abiit per arentem plagam, id est torridam zonam, et arenas fluctuantes more turbati maris, fretum bis discedens et bis recurrens; et nota quod hoc quam facit hic relationem simplicem: non enim eamdem uiam numero habebit, sed similem in difficultate. De tali mari arenoso fluente et refluente fit mentio in epistula Iohannis presbyteri. Secundum exemplum ponit de eo quod Hercules appulsus in Sirtes, ubi defixa naui, ipse uadauit et ad terram euasit; unde dicit: cumque; quasi dicat: et habebit uiam quam habebat cum deprensus hesit breuibus uadis Sirtium et puppe fixa, deserta rate, maria superauit pedes, quia uacando euasit. *Sirtes* autem secundum Ysidorum libro XIII *sunt arenosa in mari loca. Sirtes autem Salustius a tractu uocari dicit, quod omnia ad se trahant et appropinquanti uadoso mari inhereant*. Sexto cum dicit: iniqua, Megera docet quod hec exempla suam desperationem non tollunt. Et circa hoc duo facit, quia primo ostendit quod hec desperationem suam non tollunt; secundo Licum inuasorem Thebarum ad se uenientem describit, ibi: *sed ecce*. Quantum ad primum dicit: iniqua raro; quasi dicat: licet Hercules tanta pericula, ut tu dicis, euaserit, tamen hoc considero, quod fortuna iniqua raro parcit maximis, id est uiris maxime uirtuosis, qualis est Hercules; nec potest diu se tuto offerre periculis tam crebris. Et huius rationem assignat, quia qui una uice uel duabus euadit, tamen in fine deprehenditur; unde dicit: casus aliquando inuenit, scilicet perdendo illum, quem sepe transit, scilicet dimittendo illesum. Deinde cum dicit: sed ecce, describit Licum inuasorem Thebarum ad se uenientem. Unde dicit: sed ecce Licus concutiens dextra, scilicet sua, aliena sceptra, scilicet patris mei, uenit seuus ac gerens uultu minas et talis et incessu, qualis animo; quasi dicat: tam crudelem se exhibet in gestu, quam est in animo; Licus dico regens opulenta loca urbis Thebane et omne quicquid uberi solo cingit obliqua Focis, id est illa ciuitas in obliquo sita, quicquid Hismenos, id est fluuius ille, rigat, quicquid uidet Citheron, id est mons ille, excelso uertice, id est quicquid uideri potest in excelso uertice illius montis, et quicquid uidet exilis Isthmos, id est promunctorium illud uel insula, findens bina freta, id est duo maria. Deinde cum dicit: non uetera, inducit Licum infestantem Megeram uxorem Herculis. Et circa hoc duo facit, quia primo pro coniugio Megere instat; secundo neganti mortem intentat, ibi: *coniugia*. Circa primum duo facit, quia primo Licus de hoc coniugio deliberat; secundo illud postulat, ibi: *o clarum*. Circa primum duo facit, quia primo ponitur Lici deliberatio; secundo super hoc Megere contemptus uel admiratio, ibi: *quidnam*. Circa primum sic procedit: primo enim inducitur Licus de coniugio Megere uxoris Herculis deliberans; unde primo iactando suam uirtutem, licet ignobilis fuerit, dicit: non possideo ignauus heres, scilicet existens, uetera iura patrie, id est paterne, domus; non sunt michi nobiles aui nec genus inclitum, id est gloriosum, altis titulis, scilicet est michi, sed clara uirtus, scilicet est michi; et quasi paruipendens nobilitatem generis subdit: qui iactat, id est iactando extollit, genus suum, aliena laudat, scilicet facta et non sua. Secundo docet quod, licet per uirtutem alienum regnum occupauerit, tamen non erit regnum stabile, quod sic acquisitum est; unde dicit: sceptra rapta, scilicet nostra uirtute, obtinentur sed trepida manu, quia uiolenta non sunt stabilia; omnis salus, scilicet mea, est in ferro, scilicet quia non habeo amicos et parentes: scias - loquitur secum tamquam cum alio -, quod tenetur ciuibus inuitis, strictus tuetur ensis; unde, quia uiolenter teneo regnum, non ex beniuolentia ciuium, haut, id est non, est stabile regnum, scilicet meum, in alieno loco. Tercio deliberat quomodo regnum stabiliri possit per coniugium contractum cum uxore Herculis; unde dicit: una, id est sola, Megera iuncta thalamis et regali face, id est accepta a me in uxorem et reginam, potest fundare, id est firmare, nostras uires, scilicet ne expugnentur a ciuibus, quibus inuitis regnamus: ducet et nouitas nostra colorem, scilicet regnandi, in genere inclito; quasi dicat: nos qui sumus noui et extranei efficiemur nobiles et clari ducendo talem uxorem, que est de genere claro et inclito. Quarto deliberat quod nisi uelit ei sponte nubere, quod ipse destruet eam et filios, quos habet de Hercule; unde dicit: non reor, id est non opinor, equidem fore, id est contingere, ut recuset ac spernat thoros meos, id est coniugium meum; quod si pertinax impotenti animo abnuit, id est renuit coniugium meum, stat, scilicet decretum in corde meo, tollere penitus omnem Herculeam domum. Quinto, quasi sibi obiciens, ponit unam sententiam contra se: fastus enim et ambitio frequenter premitur odio et obloquio populari; unde dicit: inuidia, scilicet qua alii pro uirtute mea concitantur in odium mei, ac sermo popularis premet, id est opprimet, fastum?, scilicet quem habeo, dum ambio uxorem Herculis et aliena regna. Sexto sibi respondens stat in deliberatione priori; unde dicit: ars prima regni, id est regnandi, est posse pati, scilicet obloquia popularia, ad inuidiam, id est concitantia ad inuidiam; et ideo, si uolumus regnare, oportet pati talia. Temptemus igitur, scilicet explere quod deliberauimus de coniugio uxoris Herculis; et merito debemus temptare: sors dedit nobis locum, id est opportunitatem. Namque ipsa, scilicet uxor Herculis, uelata caput obtentu tristis uestis, id est pretendens tristiciam sub tali ueste, stat iuxta presides deos, id est deos, quorum presidium pro reditu mariti implorat, laterique, scilicet eius, adheret uerus sator, id est genitor uel pater, Alcide, id est Herculis; dicit autem uerus sator despiciens tamquam falsum quod fingitur Iupiter pater Herculis fuisse. Deinde cum dicit: quidnam, inducitur Megera Licum deliberantem contempnens et admirans. Unde dicit: iste, scilicet Licus, lues ac exicium, scilicet existens, nostri generis, id est nostre domus uel familie, quid noui parat? Quid temptat?, scilicet facere; quasi dicat: admiror quid intendat. Deinde cum dicit: o clarum, inducit Licum postulantem coniugium uxoris Herculis. Et continet hec postulatio dialogos tres, quorum primus est Lici et Megere; secundus Amphitrionis et Lici, ibi: *miseranda*; tercius Lici et Megere, ibi: *quod Ioui*. Circa primum sic procedit: primo enim inducitur Licus postulans Megere coniugium; unde dicit: o, scilicet Megera, facilis mea, id est quam faciliter habere potero tamquam meam, si uoluero adhibere uiolenciam; Megera, inquam, trahens clarum nomen a stirpe regia, scilicet quia fuit filia Creontis regis Thebarum, excipe parumper patienti aure uerba, scilicet que ego dicam. Si mortales, id est numquid mortales, agent semper eterna odia nec umquam furor ceptus, id est inceptus, cedat, id est recedat, ex animis, sed arma felix, id est ille cui feliciter euenit, teneat, infelix, id est ille cui infeliciter bellando euenit, paret, id est preparet, scilicet arma ad recuperandum perdita; quasi dicat: non expedit ut ista semper maneant, quia bella nil relinquent; quia bellando, tum, id est tandem, ager squalebit, id est sordebit, scilicet incultus et infructuosus, uastis, id est uastatis, aruis, cinis altus obruet gentes sepultas face subdita tectis, scilicet comburendis; quasi dicat: dum incendia exercentur, cadent domus et obruentur homines et iacebunt sepulti inter cineres. Unde, ad uitandum huiusmodi mala, expedit uictori uelle pacem reduci, uicto necesse est, scilicet pacem reduci, quia alias peribit. Ueni particeps regno, uolens scilicet tecum esse particeps in regno; sociemus animos; et quod geram tibi fidelem societatem, cape hoc fidei pignus: dexteram continge - hoc enim signum pacis et federis erat apud antiquos; unde Latinus de Enea dixit libro UII Eneydos: *pars michi pacis erit dexteram tetigisse tyranni* -; quid truci uultu siles?, scilicet quasi contempnas petitionem meam. Deinde cum dicit: egone, inducitur Megera oblationem Lici contempnens. Et circa hoc duo facit, quia primo despiciendo petitionem eius denegat; secundo ei infortunium in regnando optat, ibi: *dominare*. Quantum ad primum dicit: egone; quasi dicat: non mirum si ostendo uultum trucem, quia egone ut contingam manum aspersam sanguine parentis geminaque cede fratrum?, scilicet quos occidisti; supple: debeo facere uultum letum; quasi dicat: non; et est hic aposiopesis, id est defectiua oratio, sicut solet esse irati et indignantis. Prius ortus extinguet diem, occasus referat, id est prius orietur dies in occidente et deficiet in oriente, pax ante fida erit niuibus et flammis, id est ante erit concordia inter ignem et aquam, et Scilla, id est ille scopulus marinus, latus Siculum, id est partem illam qua respicit Siciliam, iunget Ausonio, scilicet lateri, id est illi parti que est uersus Ausoniam, hoc est Italiam, multoque Euripus fugax alternis uicibus - uelociter enim currit et recurrit; dicitur enim esse mare ualde tempestuosum iuxta Athenas -, stabit piger unda, id est in unda, Euboica - Euboa est prouincia Grecie, iuxta quam est mare strictum et quietum, tamquam aptum pro portu. Omnia ergo ista, que sunt impossibilia, prius fient, quam ego contingam manum tuam in signum pacis et federis; et uelut huius rationem assignans subdit: patrem, scilicet meum, abstulisti, regna, germanos, larem, id est domum, patriam - quid ultra est?, scilicet quod auferre possis. Una res michi superest carior fratre ac parente, regno ac lare, et specificans que est ista res subdit: odium tui, quod doleo michi esse commune cum populo, id est doleo de hoc, quod populus habet causam odiendi sicut ego et maiorem causam quam ego, quia pars mea ex ista, scilicet re, quota est mea? Quasi dicat: tanta est, quod respectu populi ualde modica est. Deinde cum dicit: dominare, optat Lico infortunium dominii et regni. Unde dicit: dominare tumidus, id est superbus, gere spiritus altos, id est eleuatos per superbiam et tumorem. Ideo autem hoc opto, quia deus uictor sequitur a tergo superbos, scilicet ut eos conterat et in eos uindicet; et bene dicit a tergo, quia superbi non preuident casum suum. Quod autem ita eueniet, sicut opto, ex hoc confido, quia noui, hoc est cognoui, Thebana regna, que scilicet semper fuerunt infortunata, et ad hoc probandum possem adducere multa exempla; sed quid loquar matres passas et ausas scelera?; quasi dicat: non oportet eas loqui quia notoria sunt. Innuit hic fabulas de Agaue et Auctonoe et Inoo, que fuerunt filie Cadmi fundatoris Thebarum. Agaue enim habuit filium Pentheum, qui despexit orgia Bachi, quem mater putans esse aprum, aduocatis sororibus, membratim dilacerauit; Acteon uero, filius Auctonoe, uersus est in ceruum a Diana et a canibus propriis dilaceratus nescia matre; terciam duxerat Athamas, qui fuit rex Thebanorum, quos Iuno fecit infestari Furiis, unde Athamas filium suum Learcum de sinu matris abstractum et ad saxum allidens occidit, Inoo uero cum alio filio Melicerta furiosa currens se et filium in mari precipitauit; unde merito iste tres matres dicuntur ause et passe scelera. Quid geminum nephas, scilicet paricidii et incesti, nomenque coniugis, nati, patris mixtum?, scilicet loquar; quasi dicat: non oportet, quia notorium est. Edippus quippe, qui fuit rex Thebarum, patrem interfecit et matrem coniugio accipiens, de ea genuit filios Polinicem et Ethioclem; et ita in ipso commisso duplici crimine coniuncta sunt ista tria, quod erat pater filiorum matris sue et coniunx eiusdem et filius. Quid bina fratrum castra?, scilicet Polinicis et Ethioclis, qui bellantes contra inuicem occisi sunt et rogis impositi, sicut tunc moris erat de corporibus mortuorum; unde dicit: quid bina fratrum castra, totidem rogos?, scilicet loquar; quasi dicat: non oportet. Superba Tantalis, id est Niobe filia Tantali, parens, id est mater existens, riget, id est torpet uel sensu caret, luctu mestusque lapis manat in Frigio Siphilo, id est in insula Frigia, que uocatur Siphilus. Nota quod Niobe, habens septem filios et totidem filias ex uiro Amphione, filio Iouis, nimis superbiuit et inuidit Latone et despexit eam, quia non habuit nisi geminam prolem, scilicet Apollinem et Dianam, et ob hoc impediuit ne Latona ut dea coleretur; super quo Latona conquesta est filio Apollini, qui interfecit primo septem filios, quorum dolore mortuus est pater Amphion, deinde interfecit septem filias eius et ipsam conuertit in lapidem marmoreum, qui stat in Siphilo loco, scilicet sic dicto forte ab uno filiorum suorum, qui uocabatur Siphilus, et manat adhuc quasi lacrimis. Quin ipse Cadmus, scilicet qui primo construxit Thebas et ibi regnauit, fuga, id est fugiendo, regna permensus Illirica, id est Greca - rapta enim Europa sorore Cadmi a Ioue, Agenor pater eius misit eum ad querendum sororem, data lege quod numquam rediret, nisi inuenta sorore -, subrigens, id est erigens, caput toruum crista - Cadmus enim et uxor eius Hermio mutati fuerunt in serpentes cristatos -, reliquit longas notas, id est longa uestigia, corporis tracti; serpens enim trahit corpus suum post se et relinquit uestigium longum precipue in terra sabulosa uel lutosa. Hec te, o Lice, manent exempla, id est secundum exemplum istorum eueniet de te; dominare ut libet, id est pro libitu tuo, dum solita fata regni nostri te uocent, id est dum tales exitus habeas, quales solent habere reges Thebarum. Deinde cum dicit: agedum, inducitur Licus persuadens coniugium suum Megere. Unde dicit: agedum - aduerbium exhortandi est -, o Megera, rabida, id est insana, amoue efferatas uoces, id est crudeles et ferinas, et disce Alcidem, id est Herculem, qui maior te et fortior te est, pati imperia regum; exequebatur enim imperia regis Euristei, qui ad omnia pericula misit eum. Quamuis ego geram uictrici dextra sceptra rapta, id est cum uiolencia obtenta, geramque, id est faciam omnia, sine metu legum quas, scilicet leges, arma uincunt, tamen pauca loquar pro causa nostra, scilicet que uertitur inter me et te de coniugio contrahendo. Pater, scilicet tuus, cecidit in cruento bello? Fratres, scilicet tui, cecidere? Arma, scilicet ad que confugerunt, non seruant domum; ira stricti ensis, scilicet quo ego sum usus, nec facile temperari potest, scilicet quando plus deseuiat, nec facile reprimi, quia iam deuicti sunt qui resistere uolebant; bella delectat cruor, scilicet partis aduerse. Sed ille, mouit scilicet bella, pro regno suo, scilicet defendendo, nos, scilicet mouimus bella, acti, id est moti, improba cupidine?, scilicet regnandi. Queritur belli exitus, non causa; quasi dicat: de causa belli parum curatur, sed de exitu multum. Sed nunc pereat omnis memoria, scilicet belli; quasi dicat: omne quod in bello factum est a memoria recedat; cum uictor, scilicet qualis sum ego, deposuit arma, scilicet uolens parcere, ne ulterius noceat, et uictum decet deponere odia. Non petimus ut inflexo genu regnantem, scilicet me, adores, quia non curamus te tantum humiliare; immo hoc ipsum placet quod capis ruinas tuas magno animo, id est geris magnum animum inter infortunia tua; es coniunx digna rege: sociemus thoros, id est connubia. Deinde cum dicit: gelidus per artus, inducit Megeram iterum coniugium Lici abnuentem. Unde dicit: gelidus tremor uadit per artus exangues. Quod facinus, scilicet hoc, quod me uelles habere coniugio, pepulit aures?, scilicet meas; quasi dicat: tremens et exanguis facta sum ex quo coniugium meum petisti. Haut equidem horrui, id est nichil horrui, cum fragor bellicus rupta pace circumsonaret muros, scilicet ciuitatis, pertuli omnia intrepide: thalamos, scilicet coniugales, tremisco; nunc, scilicet dum postulor ad coniugium, uideor michi capta. Grauent cathene corpus, id est ponas me in carcere et in uinculis, mors lenta protrahatur longa fame: non ulla uis, id est nulla uiolencia, fidem nostram, scilicet qua alligata sum Herculi, uincet; unde apostrophando ad Herculem subdit: o Alcide, id est Hercules, moriar tua, scilicet uxor et non alterius. Deinde cum dicit: animos, ponit altercationem breuem et litigiosam Lici et Megere. Licus enim quasi indignans ait Megere: animosne facit coniunx mersus inferis?, id est numquid hoc, quod Hercules coniunx tuus mersus est in inferno, facit te ita animosam et superbam? Cui respondet Megera: inferna tetigit, scilicet sponte et non uiolenter mersus, ut posset assequi superna. Cui quasi deridens obicit Licus dicens: pondus telluris immense premit illum, non ergo ascendere poterit. Cui respondet Megera: nullo premetur, id est opprimetur, onere, scilicet quin resurgere possit, qui celum tulit, scilicet Hercules, ut supra tactum est. Cui quasi comminando ait Licus: cogere, scilicet ad coniugium nostrum, scilicet ex quo non uis illud inire sponte. Cui respondet Megera dicens: qui potest cogi mori nescit; quasi dicat: qui uult mori et scit sicut ego, cogi non poterit. Cui quasi blandiens Licus ait: *effare, o Megera, quod munus regale parem, id est preparem, pocius nouis thalamis*. Cui Megera respondet: aut tuam mortem aut meam. Super quo indignatus Licus ait: demens moriere. Cui Megera hanc comminationem in suam consolationem uertens ait: coniugi occurram meo; quasi dicat: si moriar occurram Herculi coniugi meo reuertenti ab inferis. Cui Licus uelut indignans ait: estque famulus, scilicet Hercules, famulus regis Euristei, tibi pocior sceptro nostro?, id est quam ego qui sceptro pocior. Cui Megera: quot reges iste famulus tradidit neci; quasi dicat: iste famulus talis est, quod potest reges interficere, et ideo rege dignior est. Cui obiciens Licus ait: cur ergo regi seruit et patitur iugum?, scilicet seruitutis, ex quo potest reges occidere. Respondet Megera quod propter exercitium et manifestationem uirtutis; unde dicit: tolle dura imperia: quid erit uirtus?; quasi dicat: aut nichil erit aut latebit. Cui obiciendo ait Licus: putas, scilicet o Megera, uirtutem obici feris et monstris?; quasi dicat: non est hoc putandum, sed ille coniunx tuus Hercules feris et monstris obiectus fuit, sicut patet ex laboribus suis. Cui respondet Megera dicens: domare illa, que cuncti pauent, id est timent, uirtutis est, sed hoc fecit coniunx meus. Contra quam Licus ait: tenebre Tartaree, id est infernales, premunt, id est opprimunt, magna loquentem, scilicet Herculem. Cui respondet Megera quod uia e terris ad astra non est mollis, id est delicata, sed laboriosa, et ideo laborat descendendo ad infernum, ut tandem possit redire ad celum. Sed quia ascendere ad celum non conuenit nisi paucis, qui geniti sunt de diis, ut dicitur UI Eneydos, ideo querit Licus de progenie Herculis dicens: *quo patre genitus, scilicet Hercules, penetrat domos celitum?, id est deorum qui celum incolunt*. Deinde cum dicit: miseranda, ponitur dialogus Amphitrionis et Lici, in quo primo inducitur Amphitrion ad respondendum ei, quod ultimo quesiuit Licus. Et circa hoc duo facit: primo enim Amphitrion alloquens Megeram docet conueniencius esse quod ipse in hac ultima questione Lico respondeat, quam ipsa; secundo conuertens sermonem ad Licum respondet ad questionem Lici, ibi: *post tot*. Quantum ad primum dicit: o miseranda coniunx magni Herculis, sile, id est ne respondeas ad hanc questionem: partes mee sunt hee, id est ad me pertinet reddere Alcide, id est Herculi, patrem genusque uerum. Deinde cum dicit: post tot, soluit questionem. Et circa hoc duo facit: primo indignatur quod de tanti uiri genere dubitatur dicens: post tot memoranda facta manu ingentis uiri postque pacatum, id est ad pacem redactum, quodcumque Titan, id est sol, ortus et labens uidet, id est post pacem factam in toto mundo ab oriente ad occidentem, post tot monstra perdomita, de quibus scilicet supra, cito post principium huius carminis, habitum est, postque Phlegram sparsum impio cruore - Phlegra gigas fuit qui impugnare uoluit deos, quem interfecit Hercules, et ita defensi sunt dii; unde subdit: post defensos deos - hoc attribuitur alibi Phebo, unde Statius Thebaydos primo ad Phebum dicit: *ieiunum Phlegram subter caua saxa iacentem eterno premis accubitu*; sed, sicut alias in exponendo Boetium dictum est, multa que alii fecerunt attribuuntur Herculi; cuius causa ibidem est assignata, et ideo hic transeo -, nondum liquet de patre?; quasi dicat: indigne hoc est ferendum. Secundo cum dicit: mentimur, sub yronia innuit quis sit pater dicens: mentimur Iouem, scilicet esse patrem; quasi dicat: non mentimur hoc dicendo, quia nemo posset talia facere sicut Hercules, nisi esset filius Iouis; crede odio Iunonis, id est Iunoni odienti; quasi dicat: non credas - yronia enim est et debet exponi per oppositum. Deinde cum dicit: quid uiolas, inducit Licum reprobantem hanc responsionem. Unde dicit Licus: quid uiolas, id est uiolenter infamas, Iouem? Mortale genus, scilicet de quo est Hercules, non potest iungi celo. Et respondet Amphitrion quod ista causa, scilicet qua disputatur utrum mortale genus celo societur, est communis pluribus diis; quasi dicat: plures dii quam Iupiter uel Hercules habent defendere causam istam, quia multi qui prius fuerunt mortales deificati sunt. Deinde querit Licus dicens: fueruntne famuli antequam fierent dei?; quasi dicat: non uidetur hoc possibile, sed Hercules est famulus. Cui respondet Amphitrion innuens quod sic, per exemplum de Phebo, qui dum amauit Yssen, filiam Macharei, factus est pastor et in similitudine pastoris cum ea concubuit. Unde dicit: pastor Delius, scilicet Phebus a Delo insula, in qua natus fuit, pauit greges Phereos, sic dictos uel ab eo cuius erant greges uel a terra in qua pascebantur. Sed adhuc obicit Licus quod licet Phebus sic famularetur alicui regi, sed non errauit exul per omnes plagas, scilicet mundi, sicut Hercules. Cui respondet Amphitrion quod maior erat error Phebi, quam Herculis; unde dicit: quem mater profuga, scilicet de loco ad locum, quia Latone, que erat mater Phebi, Iuno interdixerat orbem, propter quod confugit ad insulam Delos, que tunc natabat et erat quasi errans, dedit, id est edidit, errantem matri, scilicet terre, que post natiuitatem Phebi fixa est. Adhuc obicit ultra Licus quod etsi mater Phebi errauit et ipse in terra errante natus sit, tamen Phebus non timuit monstra aut seuas feras, scilicet sicut Hercules. Sed huic respondet Amphitrion per exempla trium deorum: primo Phebi, qui aggressus est Phitonem serpentem, qui primus apparuit post diluuium Deucalionis; unde dicit: draco, scilicet Phiton, primus imbuit sagittas Phebi, occisus scilicet per eas. Secundo ponit exemplum de Bacho, qui in ortu suo magnam habuit difficultatem, eo quod Iupiter uenit ad matrem suam cum tonitruo et fulgure, quo fulminata est antequam puer perfectus esset; unde dicit: ignoras, o Lice, quam grauia mala paruus, puer scilicet Bachus, tulerit? Fulmine eiectus est matris utero, et tamen mox stetit proximus fulminanti patri, scilicet Ioui, quia colitur deus, sicut pater eius Iupiter. Tercio ponit exemplum de ipso Ioue, quem paruulum a patre deiectum capra in quodam specu aluit lacte suo, unde postea translata est ad sidera et est decimum signum zodiaci. Unde dicit: quid?, scilicet dices de hoc. Ipse qui gubernat astra, qui quatit nubes, scilicet tonando, non latuit infans in specu rupis exese?, id est cauate; quasi dicat: sic; tanti natales, id est tam laboriosi, habent pretia sollicita, id est magna sollicitudine preparata, semperque nasci deum constitit magno, id est magna difficultas semper fuit in natiuitate deorum. Sed adhuc obicit Licus contra Herculem dicens: quemcumque miserum uideris, scilicet qualem ego iudico Herculem, dum tot laboribus exponitur, hominem scias, scilicet non deum. Cui Amphitrion respondens sententiam eius commutatione corrigit dicens: quemcumque fortem uideris, miserum neges, sed fortitudo Herculis manifesta est, miser ergo non est. Sed contra fortitudinem Herculis obicit Licus. Ubi nota quod cum Hercules amaret Yolen filiam regis Etholie, eius amore captus se muliebri ueste induit et ei uestes suas et arma tradidit, quia iurauerat illa se numquam ei nupturam, nisi habitum permutarent; per eius etiam amorem inter alias puellas neuit, dato ei penso ad filandum, sicut aliis puellis. Super quo reprehendit eum Deianira in epistula quam ponit Ouidius in libro Epistularum; simile dicit Fulgentius libro II Mithologie de Hercule et uxore eius Omphale. Dicit ergo Licus quasi deridendo fortitudinem Herculis: fortem uocemus ex cuius humeris leo factus est donum puelle, id est spolium leonis, quo utebatur pro armis, deposuit de humeris et dedit Yole, et claua excidit, scilicet de manu eius tradita puelle, fulsitque latus, scilicet Herculis, pictum ueste Sidonia?, id est ueste muliebri uaria, qualis solet fieri apud Sidonios. Fortem uocemus cuius come horrentes maduere nardo, unguento scilicet nardi, quo solent mulieres caput ungere, ut bene oleant et capilli splendeant, qui manus notas laude, scilicet gestorum, mouit ad sonum non uirilem tympani?, quod est muliebre instrumentum - unde non immerito Exodi XU dicitur de Maria sorore Moysi quod sumpsit tympanum et quod omnes mulieres egresse sunt post eam cum tympanis -; et dico quod Hercules mouit manum ad tympanum, frontem ferocem mitra barbara premens, quod mitram uxoris capiti suo imposuit. Respondet huic Amphitrion excusans Herculem per exemplum de Bacho, qui licet uirtute sua domaret Indos, tamen exhibuit se quandoque mollem et delicatum puerum; unde dicit: tener Bachus non erubescit sparsisse crines effusos nec, scilicet erubescit, uibrare molli manu tyrsum leuem - tyrsus est medius frutex herbarum uel olerum -, et dico quod tunc non erubescit hoc facere, cum trahit syrma barbaricum - syrma inuolutio uestis dicitur, unde dicit syrma barbaricum, id est uestem barbaro modo inuolutam -, syrma dico decorum auro; trahit inquam talem uestem parum forti gradu, id est non fortiter gradiendo, sed ad lasciuiam fracto gradu ambulando; nec debet propter hoc Bachus culpari aut Hercules, quia solet uirtus laxari, scilicet a suo rigore, post opera multa. Sed adhuc obicit ei Licus quod Hercules non fortis, sed mollis et libidinosus semper fuit; unde dicit: hoc, scilicet quod dico Herculem non esse fortem, sed mollem, fatetur domus Eantis euersi, scilicet a suo regno per Herculem, gregesque uirginum oppressi ritu pecorum. Eantes, qui in Epistulis Ouidii Teutantis dicitur, rex potens erat habens multas filias ualde cum quibus omnibus concubuit Hercules debellato patre; unde Ouidius Epistularum dicit: *non tibi crimen erunt Teutantia turba sorores, quarum de populo nulla relicta tibi est*. Quia ergo cum tanta multitudine concubuit et non pepercit propter affinitatem sororiam, dicit quod ritu pecorum oppresse sunt. Hoc, id est hanc turpitudinem, nulla Iuno, nullus Euristeus, scilicet precepit, et ideo per eorum imperia excusari non potest; ipsius, scilicet Herculis et non alterius, sunt hec opera. Cui respondet Amphitrion quod non sunt hec omnia opera eius, sed sunt alia fortia, de quibus exemplificat. Et circa hoc duo facit, quia primo ponit hec exempla dicens: non nosti, o Lice, omnia, scilicet opera Herculis; ipsius opus est hoc quod dicam, Erix fractus, id est uictus, suis cestibus - cestus -tus -tui est baculus corio et corrigiis circumdatus; Erix fuit filius Ueneris et Bute, qui in ludo cestuum deuictus est ab Hercule et interfectus et sepultus in quodam monte Sicilie, cui et nomen dedit -, et Antheus Libis, id est de Libia, iunctus Erici, quia uictus fuit sicut Erix - dicitur quod Antheus fuit filius terre et quociens tangebat terram uirtuosior et fortior erat; quod perpendens Hercules in luctando cum eo, eleuauit eum a terra et sic eleuatum constrinxit ad mortem -, et foci qui manantes inospitali cede bibere iustum sanguinem Busiridis est ipsius opus, id est Herculis - tangit fabulam de Busiride, qui hospites suos immolauit et fudit eorum sanguinem in focis sacrificii, ad quem ueniens Hercules ipsum immolauit sanguinem eius fundens in focis sacrificii -; ipsius opus est, scilicet hoc quod dicam, obuius, scilicet Hercules, ferro et uulneri coactus est pati mortem aut Geriones, id est pugnam cum Gerionibus, nec unus Gerion una manu uictus, est scilicet, sed omnes tres una manu Herculis uicti erant. Tres Geriones uocat tres formas in uno corpore, quas deuicit solus Hercules, non primo unam per se et postea aliam, sed omnes simul; et nota quod, sicut dicit Ysidorus Ethymologiarum libro XI, tres erant fratres tanta concordia regnantes in Hispania, ut uiderentur habere animam unam in tribus corporibus: hos uocat hic Geriones. Secundo cum dicit: eris inter, conuertens sermonem ad Licum comminatur ei dicens: eris inter istos, scilicet qui sic deuicti sunt ab Hercule et interfecti, cum tamen nullius fuerit tanta culpa sicut tua, quia nullus interpellauit uxorem suam de stupro nisi tu; unde sequitur: qui tamen nullo stupro lesere thalamos, scilicet sicut tu. Licus uero, quia Amphitrion imponit ei quod lesit thalamos Herculis, docet quod non. Et circa hoc tria facit, quia primo docet quod licitum est ei ut utatur coniugio Megere dicens: quod Ioui licet, hoc regi, scilicet licet, sed ego sum rex, ergo sicut Ioui licet uti alieno coniugio, ita et michi. Secundo docet ex hoc quod Amphitrion debet concedere hoc coniugium, quia ipse concessit uxorem suam Ioui, cum asserat Herculem esse filium Iouis; unde dicit: Ioui dedisti coniugem, scilicet tuam, regi, scilicet michi, dabis, scilicet coniugem non tuam, sed filii tui, scilicet Herculis, et nurus, scilicet tua, discet te magistro, scilicet qui dedisti uxorem tuam Ioui, hoc non nouum, scilicet esse, sequi meliorem, scilicet me, uiro probante, id est approbante. Tercio cum dicit: sin autem, docet quod nisi sponte Megera suo coniugio assentiat, coget eam; unde dicit: sin negat, scilicet Megera, pertinax copulari tedis nostris, id est nupciis nostris, uel, id est saltem, ex coacta feram, id est habebo, partum nobilem, id est generabo ex ea inuita nobilem prolem. Deinde cum dicit: umbre, inducitur Megera execrans connubium Lici et imprecans ei mala. Unde dicit: umbre Creontis, id est anima eius a corpore exuta - iste Creon pater fuit Megere et frater Iocaste, que nupsit filio suo Edipo; Edipus iacuit cum matre sua -, et penates, id est dii familiares, Lapdaci, scilicet qui aliquando fuit rex Thebarum et pater Creontis et Iocaste - istos inuocat, quia in domibus istorum infeliciter euenit, scilicet uel quo ad se ipsos uel quo ad prolem -, et nupciales faces impii Edispode, qui interfecto patre desponsauit matrem propriam, date nunc coniugio nostro fata solita, id est euentus infortunatos, quales soliti estis habere. Nunc, nunc, nurus cruente regis Egypti, scilicet que maritos uestros interfecistis, manus infecte multo sanguine, scilicet uirorum uestrorum, adeste, scilicet nupciis nostris. Deest Danais una numero, scilicet que nupta deberet esse Lico, ut ipsum interficeret. Nota quod secundum Orosium libro I anno ante urbem conditam DCCLXXU Danaus habuit filias quinquaginta et Egyptus filios quinquaginta et nupserunt simul et occiderunt filie Danai filios Egypti; unde istas filias dicit nurus Egypti, que et Danaides dicuntur, id est filie Danai, quibus unam plangit deesse que nuberet Lico. Dicit ergo quia una Danais deest numero, scilicet Danaidum, quia deest una que dampnetur pro simili scelere, quia ego sum illa et propter hoc, ut suppleam numerum Danaidum interficiendo maritum meum, explebo nephas, scilicet per me nisi aliunde possim. Deinde cum dicit: coniugia, inducitur Licus comminans Megere mortem, quia nupcias eius renuit. Et circa hoc facit quatuor: primo enim Licus comminationem ponit; secundo Amphitrion pro nuru sua se exponit, ibi: *hoc munus*; tercio Licus oblationem Amphitrionis renuit, ibi: *qui morte*; quarto Amphitrion contra Licum auxilium deorum petit, ibi: *pro numinum*. Quo ad primum dicit: quoniam peruicax, id est contumax, abnuis coniugia nostra terresque regem, scilicet per imprecationes et execrationes, scies quid possint sceptra, id est potestates regie. Complectere aras, scilicet ut ibi moriaris; nullus deus, scilicet nec Hercules, quem tu dicis deum, nec alius, eripiet te michi, nec si Alcides, id est Hercules, uictor orbe remolito, id est frequenter disposito uel scrutato, queat, id est possit, uehi ad numina supera, id est ad deos superos. Et secundo conuertens sermonem ad seruos suos precipit comburi templa, ut ibi incendatur Megera cum omnibus suis; unde dicit: congerite siluas, id est ligna siluarum; templa uicta cum supplicibus suis, id est cum hiis, qui in eis supplicant et preces faciunt, flagrent, id est ardeant, unus locus, scilicet templum, coniugem et totum gregem consumat igne subiecto, id est igne consumantur omnes in eodem loco. Deinde cum dicit: hoc munus, Amphitrion inducitur petens mortem antequam moriatur nurus. Unde dicit: genitor Alcide, id est ego pater Herculis, peto a te, o Lice, hoc munus, quod me rogare deceat, et est hoc ut primus cadam, id est primus inter meos occidar. Deinde cum dicit: qui morte, inducitur Licus hanc petitionem negans. Et facit duo: primo enim negat sub specie pietatis dicens: qui iubet cunctos luere supplicium morte nescit tyrannus esse; quasi dicat: ad tyrannum spectat primo punire unum et postea alium, quia hec est causa maioris pene, dum quilibet non solum in se, sed in se et in alio punitur; diuersa irroga, id est si uis tyrannus esse diuersas infer penas, scilicet aliquorum mortem protelando et aliquorum accelerando; unde subdit: miserum, id est illum qui in miseria est sicut tu, ueta, id est prohibe, perire, quia sic magis affligetur, quia tales desiderant mori, felicem, id est illum qui est in felicitate, iube, scilicet mori, quod magis affliget eum, quia felicem delectat uiuere. Secundum hanc sententiam loquitur Boetius, quando dicit in primo Consolationis: *mors hominum felix, que se nec dulcibus annis inserit et mestis sepe uocata uenit*. Secundo mortem Megere sub dissimulatione differt; unde dicit: ego rogem, id est rogabo - ponitur modus pro modo per antithesim -, regentem maria, scilicet Neptunum, sacro uotiuo, id est propter sacrum quod ei deuoui, dum rogus accrescit, id est augetur, cremandis trabibus, scilicet templi; quasi dicat: ego differam mortem Megere quousque sacrificauero, ut ignis augeatur. Deinde cum dicit: pro numinum, inducitur Amphitrion inuocans dei adiutorium contra Licum; et primo inuocat adiutorium Iouis; secundo Herculis, ibi: *quid deos*. Quantum ad primum dicit: o rector parensque, scilicet Iupiter, cuius telis excussis, scilicet per tonitrua et fulgura, humana tremunt ora, pro summa ui, id est potestate, celestium numinum, compesce impiam dexteram regis feri!, id est crudelis, scilicet Lici, ne occidat nurum meam. Deinde cum dicit: quid deos, inuocat adiutorium Herculis. Et primo ponit hanc inuocationem dicens: quid deos, scilicet alios magis extraneos, precor frustra? Ubicumque es, audi, nate, scilicet Hercules, qui es michi deus magis familiaris. Secundo cum dicit: cur subito, innuit se exauditum per quedam signa aduentus Herculis, scilicet terre motum et mugitum terre, que uidentur pretendere ascensum alicuius de inferno; unde dicit: cur templa agitata motu subito labant?, id est titubant. Cur mugit solum? Fragor infernus, id est infernalis, e fundo imo, id est profundo inferni, sonuit. Tercio docet se certitudinaliter exauditum dicens: audimur!, id est exauditi sumus; en est sonitus, iste scilicet, quem audio, Herculei gradus, id est Herculis gradientis et ascendentis de inferno.
+
+In carmine quarto, quod est chori, ponitur uulgaris querimonia de iniquitate Fortune, et scribitur metro coriambico asclepiadeo, quod constat spondeo, duobus coriambis et pirrichio. Et diuiditur in duas, quia primo conqueritur de iniquitate Fortune; secundo eius iniquitatem manifestat exemplo Euristei et Herculis, ibi: *Euristeus*. Quantum ad primum dicit: o Fortuna inuida uiris fortibus - sicut enim qui inuidet alii nititur diminuere bonum illius cui inuidet, sic Fortuna diminuit bona facta uirorum fortium, dum non reddit eis premia debita; unde dicit: quam, id est ualde, non equa premia diuidis bonis. Deinde cum dicit: Euristeus, manifestat quod dixit exemplo de Euristeo et Hercule. Et hoc habet duas, quia primo exemplificat de Euristeo et Hercule; secundo prosequitur in speciali de Hercule, ibi: *serpentis*. Quantum ad primum dicit: Euristeus - continuo bene dixi quod non eque diuidis: sic enim diuisisti inter Euristeum et Herculem, ut Euristeus regnet in ocio facili, id est sine difficultate laboris, Alcmena genitus, id est Hercules filius Alcmene, que fuit uxor Amphitrionis, manum celiferam, id est qua portauit celum, per omnia bella, id est omni genere bellorum, exagitet monstris. Deinde cum dicit: serpentis, prosequitur de Hercule, quomodo exagitatus est bellis et monstris. Et circa hoc duo facit, quia primo facit quod dictum est; secundo inuitat eum, ut ascendat de inferno, ibi: *euincas*. Ponit autem multa exempla, quorum primum est de serpente Lerneo uel ydra, de quo habitum est supra carmine secundo; unde dicit: resecet, id est o Fortuna sic diuisisti, ut Hercules resecet colla ferocia serpentis, scilicet ydre Lernee. Secundum est de pomis aureis ablatis orto, quem Athlas filiabus suis, que septem erant, dederat, ad quem custodiendum uigilem draconem preposuit, quem soporauit Hercules; unde dicit: deceptis referat - resume: et sic diuidis, ut Hercules referat mala, id est poma, deceptis sororibus, scilicet filiabus Athlantis, cum draco prepositus diuitibus pomis, scilicet aureis, dederit sompno genas peruigiles, id est soporatus per Herculem. Tercium est exemplum de uictoria habita de regina Amazonum, quando reportauit baltheum celatum auro; unde dicit: intrauit, scilicet Hercules, domos multiuagas, id est tabernacula, que sunt sicut domus uage propter hoc, quod transportantur de loco ad locum, Scithie, id est illius terre in qua pauce uel nulle sunt domus preter tentoria, et gentes hospitas propriis sedibus, scilicet Amazones, que sine uiris habitant, sed generantur a uiris aliarum terrarum, et ita sunt quasi hospites patrie, quam inhabitant, calcauitque terga rigentia freti, quia mare quandoque ibi congelatur ita, ut possit calcari, et mare tacitum, id est quietum propter gelu, multis litoribus, quia dum gelatur non facit collisionem tumultuosam cum litoribus. Unde subdit: illic equora dura, id est durata per gelu, carent fluctibus, et semita, qua piena carbasa, id est uela, tenderant rates, scilicet in estate, quando magno calore gelu liquefactum est, teritur, id est deambulatur alias in hyeme, quando propter frigus magnum congelatur, Sarmatis intonsis - Sarmate sunt quedam gens Scithie, que ob studium armorum sic appellatur: solet enim armata equitare; qui dicuntur intonsi, quia tamquam inculti capillos non tondebant. Stat pontus, mobilis annuis uicibus, quia aliqua uice anni habet fluctus et aliqua non, nunc, id est quando propter calorem non congelatur, facilis pati nauem, nunc, id est quando propter frigus congelatur, facilis pati equitem. Illic, id est in Scithia, cuius unam partem solebant inhabitare Amazones, detraxit corpori, scilicet illius, que suscipiens uictorem, scilicet Herculem, genu posito, id est flexo, imperat gentibus uiduis, id est mulieribus carentibus uiris, nobile spolium; quod specificans dicit: et peltam, id est scutum, et uincula pectoris niuei - hoc dicit propter baltheum auro celatum, quem reportauit. De istis Amazonibus dicit Ysidorus Ethymologiarum IX quod *iam non esse* dicuntur eo *quod partim ab Hercule, partim ab Achille uel Alexandro usque ad interemptionem delete sunt*. Quartum exemplum est de eo quod audacter descendit ad inferos; unde conuertendo sermonem ad Herculem dicit: qua spe, scilicet concepta ex uictoriis iam dictis, actus, id est ire iussus, ad inferos precipites, scilicet quia precipiti uia illuc descenditur, audax ire uias irremeabiles, scilicet aliis, uidisti regna Proserpine Sicule? - Proserpina fuit filia Cereris, que precipue fingitur incolere Siciliam propter hoc, quod ibi habundant frumenta, et ideo Proserpina dicitur Sicula; ubi etiam rapta a Plutone, facta est regina inferni. Illic, scilicet in inferno, qui est regnum Proserpine, nulla consurgunt notho, id est uento australi, nulla fauonio, id est uento occidentali, consurgunt equora tumidis fluctibus; non illic geminum genus Tindaride, id est Castor et Pollux filii Lede uxoris Tindari, geminum dico genus existens, sidera, quia hii duo fratres stellificati sunt in signo, quod dicitur Gemini, succurrunt timidis nauibus, scilicet ut regantur per aspectum siderum, sicut fit in mari nostro. Stat pelagus, scilicet infernale, languidum, scilicet sine motu, nigro gurgite: *gurges proprie locus altus est in flumine*, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum XIII; et cum pallida mors auidis dentibus gentes innumeras intulit manibus, id est diis infernalibus, tot populi transeunt, scilicet fluuium infernalem, qui Cochitus dicitur, uno remige, scilicet Caronte, de quo Uirgilius UI Eneydos: *portitor ille Caron; hii, quos uehit unda, sepulti*. Deinde cum dicit: euincas, inuitat Herculem, ut de inferno ascendat; et primo ad hoc inuitat; secundo quod hoc poterit per exempla probat, ibi: *hic qui rex*. Quantum ad primum dicit: utinam euincas iura, id est leges, fere, id est crudelis, Stigis, id est paludis infernalis, de qua procedit fluuius, qui Cochitus dicitur, cuius lex est ut qui ad illam descenderint non redeant, et utinam euincas, scilicet redeundo, colos irreuocabiles, id est ordinationes et dispositiones immutabiles, Parcarum, id est trium sororum, que humana fata ordinant et disponunt, de quibus habitum est supra. Deinde cum dicit: hic rex, probat quod potest et debet hoc facere per exempla; et primo ponit exemplum de facto proprio; secundo de alieno, ibi: *immites potuit*. Circa primum duo facit, quia primo ponit exemplum; secundo hortatur Herculem ad ascendendum, ibi: *fatum*. Circa primum notandum quod Hercules bellum habuit cum ciuitate Pilo, de qua fuit Nestor, cuius fratres XI interfecit; unde dicit Nestor XII Ouidii Methamorphoseon: *bis sex Neleide fuimus conspecta iuuentus, bis sex Herculeis ceciderunt, me minus uno, uiribus*. In hoc autem bello affuit Pluto rex inferni, ut iuuaret partes Nestoris contra Herculem, quem uulnerauit Hercules licet tenuiter; unde fugit, quia timuit mori, licet mori non posset. Ex hoc ergo, quod tunc deuicit Plutonem, uidetur quod etiam nunc possit ipso inuito infernum dirumpere et ascendere; unde dicit: cum Pilon Nestorias, id est ciuitas illa Nestoris, peteret bella, uel sic: cum bella, scilicet tua, o Hercules, peterent Nestoriam Pilon, id est illam ciuitatem Nestoris ad impugnandum, hic rex, scilicet Pluto, qui imperat pluribus populis, tecum conseruit manus pestiferas preferens telum tergemina cuspide, id est habens triplicatam cuspidem; effugit saucius, id est uulneratus, tenui uulnere et mortis dominus, quia scilicet rex inferni, timuit mori. Deinde cum dicit: fatum rumpe, hortatur Herculem ut ascendat de inferno, tamquam ex dictis conclusum sit quod possit. Unde dicit: rumpe manu, scilicet tua, fatum, id est dispositionem Parcarum, id est sororum fatalium, et tristis prospectus pateat inferis: hoc dicit quia triste est inferis posse prospicere supera; uel si littera est inferi, legatur sic: tristis prospectus, id est aspectus, inferi pateat, scilicet superis; et limes inuius lucis, id est uia ad infernum, que luce caret, det, scilicet tibi, faciles uias ad superos. Deinde cum dicit: immites, ponit aliud exemplum de Orpheo, qui melodia cithare sue uicit infernales iudices. Et circa hoc duo facit, quia primo ponit exemplum; secundo ex hoc arguit ad propositum, ibi: *que uinci*. Quantum ad exemplum notandum quod Orpheus uxorem habuit Eurudicem, que calcauit serpentem, cuius morsu mortua est; pro qua reuocanda ad uitam Orpheus ad infernum descendit, cuius dominos ita demulsit cantu, quod uxor sua concessa est ei, certa tamen lege quod non respiceret eam ante exitum de inferno, sed uictus amore legem non tenuit, propter quod uxorem perdidit. Dicit ergo: Orpheus potuit flectere cantibus et supplici prece dominos immites umbrarum, id est animarum exutarum de corpore, dum recipit Eurudicen suam, scilicet uxorem. Ars: hic nominatiuus stat absolute, ut sequens relatio habeat locum, cum dicit: ad cuius; unde dicit: ars, scilicet citharizandi, que siluas et aues saxaque traxerat, que fluminibus moras prebuerat, quia destiterunt a cursu propter dulcedinem cithare, ad cuius sonitum fere, id est siluestres bestie, constiterant, scilicet capte dulcedine cantus, et difficiles, id est inexorabiles, dei, scilicet Eumenides, deflent lacrimis, et qui fronte tetrica, id est austera, querunt, id est requirunt, crimina minis, id est per minas, ut cogant fateri requisita, ac excutiunt, id est examinant, reos ueteres, id est qui in ueteri uita fuerunt rei criminum - quod officium in inferno dicitur habere principaliter Radamantus -, nurus Treicie, id est ille que fuerunt nupte filiis Orphei, qui fuit Treicius, deflent Eurudicen, scilicet socrum suam, iuridici, id est dantes et dicentes iura in inferno, ut puta Eacus, qui dicitur esse iudex inferni, flentes Eurudicen, scilicet uxorem Orphei, sedent. Tandem arbiter mortis, scilicet Pluto rex inferni, ait: *uincimur*, id est dulcedine cantus Orphei; et conuertens sermonem ad uxorem Orphei dicit: *et uade ad superos, data tamen lege*, et subdit legem: *tu*, scilicet Eurudices, *perge comes post terga uiri tui, tu*, scilicet Orphee, *non ante respice coniugem tuam, quam cum dies clara obtulerit deos*, scilicet aspiciendos, scilicet solem et sidera, que dicuntur dii, *aderitque ianua Tenari Spartani*. Tenarus est mons, in quo est descensus ad infernum, et est iuxta Spartem ciuitatem Lacedemonie, a qua et Lacedemones Spartani dicuntur; et nota quod Hugucio dicit Trenarus et reprobat illos qui dicunt Tenarus: tamen in omnibus auctoribus antiquis magis scribitur Tenarus quam Trenarus. Sed istam legem non tenuit Orpheus; unde dicit: uerus amor odit moras, et non solum odit, sed nec patitur; dum properat, scilicet Orpheus, cernere munus, id est uxorem, quam pro munere acceperat, perdidit. Deinde cum dicit: que uinci, ex hoc arguit ad propositum, scilicet quod Hercules potest ascendere de inferno, quia regia, id est rex - methonomia est: ponitur enim continens pro contento; regia enim domus, in qua rex stat -, que potest uinci cantibus, sicut per hoc exemplum apparet de rege inferni, hec regia poterit uinci uiribus, quibus scilicet tu habundas, ut ex dictis patet.
+
+In metro quinto, quod scribitur trimetro iambico, incipit actus tercius huius tragedie, qui est reuersio Herculis ab inferno. Et primo agit de hac reuersione; secundo inducit chorum laudantem Herculem super reuersione sua, ibi: *natus Euristeus*. Circa primum tria facit: primo enim Hercules reuersus deos ne offendantur orat; secundo de Lico et suis se uindicat, ibi: *utrumne*; tercio Amphitrion a Theseo que in inferno gesta sunt interrogat, ibi: *uotum secundet*. In hoc ergo carmine primo petit ne suus ascensus in offensam deorum cedat; secundo Iunoni ipsum infestanti insultat, ibi: *hoc nephas*; tercio specialiter, quasi admirans de factis Lici, interrogat, ibi: *sed templa*. Circa primum duo facit: quia enim Phebus omnia uidet primus - unde Ouidius Methamorphoseon: *uidet hic deus omnia primus* -, primo eum ne offendatur rogat quod infernum ei patefecit; secundo Iouem et alios deos ne infernum uideant commonefacit, ibi: *tuque, celestum*. Quantum ad primum dicit: *o Phebe, rector lucis alme et deus celi, qui ambiens, id est circuiens, flammifero curru - fingitur enim quod sol in curru defertur aureo propter claritatem eius -, alterna spacia, scilicet superiora de die et inferiora de nocte, exeris, scilicet mane in ortu, terris letis, quia omnia instante die letiora sunt, illustre caput - hoc dicit propter radios luminosos, quos in mane emittit super terram -, da ueniam, scilicet michi, si uultus tui quid, id est aliquid, illicitum uidere, id est uiderunt*. Et quod debeat dare ueniam docet, quia non propria uoluntate, sed iussus ad inferna iuit; unde dicit: iussus, scilicet a Iunone et Euristeo adire infernum, extuli secreta mundi in lucem, quia non potui aliter redire. Deinde cum dicit: tuque, celestum, hortatur Iouem et alios deos, ut auertant uultus suos, ne uideant inferna. Et primo Iouem quod ponat fulmen, quo solet uti, ante faciem ad prohibendum aspectum inferni; unde dicit: tuque, scilicet Iupiter, arbiter parensque, id est iudex et pater, celestum, scilicet deorum, tege uisus, scilicet tuos, fulmine opposito, ut scilicet sic non uideas infernum. Secundo rogat Neptunum deum maris, ut abscondat caput suum in profundo maris, ne uideat inferna; unde dicit: et tu, scilicet Neptune, qui secundo sceptro - Iupiter enim habet primum sceptrum, quia regit digniorem partem mundi, scilicet celum, Pluto tercium, quia regit indigniorem partem mundi, scilicet infernum, Neptunus secundum, quia regit mediam partem, scilicet aquas; unde dicit: qui secundo sceptro regis maria, pete imas undas, scilicet ut ibi latens non uideas inferna. Tercio hortatur generaliter omnes deos ut uultus suos auertant; unde dicit: quisquis, scilicet deus, ex alto aspicit terrena, metuens pollui noua facie, id est nouo et insueto aspectu monstrorum infernalium, reflectat, scilicet ad celum, aciem, scilicet uisus sui, oraque, id est faciem, erigat in celum fugiens portenta, id est monstra infernalia. Deinde cum dicit: hoc nephas, insultat Iunoni sibi infeste; et primo ut ipsa cum eo monstra infernalia uideat optat; secundo mala que ei intulit improperat, ibi: *in penas*; tercio quod istud maximum periculum a Iunone paratum deuicerit monstrat, ibi: *et, si placerent*; quarto, uelut irritando Iunonem, ut pericula uincenda paret rogat, ibi: *da si quid*. Quantum ad primum dicit: duo cernant hoc nephas, scilicet infernum patefactum, qui aduexit, scilicet monstra infernalia ad superos, ut puta ego qui adduxi Cerberum, et que uexit, scilicet Iuno, que uexit, id est duxit, me ad infernum. Deinde cum dicit: in penas, improperat Iunoni mala que ei intulit. Unde dicit: terre, id est terrena pericula, non satis patent in penas meas atque in labores, id est non sufficit Iunoni punire me per monstra ista terre; odio Iunonis, scilicet compellente, uidi inaccessa omnibus, id est loca, ad que nullus ausus est accedere, ignota Phebo, scilicet uidi, quia sol non penetrat ad loca infernalia, quamuis omnia alia illustret et uideat, spaciaque obscura, scilicet uidi, que polus deterior, scilicet polus antarticus, qui a nobis non uidetur, sed fingitur esse sub inferno - unde Uirgilius in Georgicis de illo polo dicit: *at illum sub pedibus Stix atra tenet manesque profundi*, et ideo dicitur deterior -, concessit diro Ioui, id est Plutoni, qui supra carmine primo dictus est Iupiter uel Iouis infernus. Deinde cum dicit: et, si placerent, docet quod istud periculum maximum fortiter deuicit et euasit. Unde dicit: et, si loca tercie sortis, scilicet inferni, placerent, scilicet michi, regnare potui, scilicet in inferno; nec mirum si potui regnare, quia uici chaos eterne noctis - hoc dicit propter perpetuas tenebras -, et quiddam grauius, quia tenebre infernales sunt maiores, quam tenebre noctis, que aliquo modo attenuantur et illustrantur lumine stellarum, et tristes deos, scilicet Eumenides, que sunt tres Furie, de quibus supra habitum est, et fata, id est tres sorores que dicuntur Parce, que fatalem ordinem uite humane disponunt; et ita hiis deuictis regnare potui, si placuisset michi, sed nolui, immo morte contempta redii. Deinde cum dicit: da si quid, quasi irritando Iunonem tamquam non potentem ultra parare pericula, petit ut ei pericula uincenda proponat. Unde dicit: da, scilicet o Iuno, si quid ultra est, scilicet quod possis michi facere. O Iuno, pateris tam diu manus nostras cessare?, scilicet a periculis deuincendis; quasi dicat: mirum est quod hoc facis. Quid uinci iubes?; quasi dicat: nec scis nec potes ulterius uincenda iubere. Deinde cum dicit: sed templa, Hercules, quasi conuertens se ad familiarem curam domus sue post reditum de inferno, querit de inuasione Lici dicens: sed quare miles infestus, scilicet Licus, templa tenet sacrumque limen terror armorum obsidet? - Licus enim uolens incendere templum inclusit Megeram et suos, apposita custodia ne exirent, dum apportarentur ligna, ut simul cum templo omnes conflagrarent, ut patet ex fine carminis tercii.
+
+In carmine sexto, quod scribitur trimetro iambico, introducuntur tres persone: prima est Amphitrion, secunda Hercules, tercia Theseus, qui fuit amicus et socius Herculis, qui est persona septima de illis, qui in hac tragedia introducuntur. Et continet hoc carmen duas partes, ut dictum est: prima est ultio accepta de Lico et suis; secunda est inquisitio Amphitrionis de infernalibus gestis, ibi: *uotum secundet*. Prima in duas, quia primo Hercules de inuasione Lici inquirit; secundo de eo uindictam accipit, ibi: *hanc ferat*. Quantum ad primum quatuor facit: primo inducitur Amphitrion admirans et congaudens aduentui Herculis; secundo inducitur Hercules inquirens de luctu suorum, ibi: *unde iste*; tercio Amphitrion exponens tyrannidem Lici, ibi: *socer est*; quarto Hercules plangens ingratitudinem populi per eum alias defensi, ibi: *ingrata*. Primo ergo inducitur Amphitrion stupens et congaudens aduentui Herculis; unde dicit: utrumne uota, id est desideria, decipiunt uisus meos, an ille domitor orbis et Graium, id est Grecorum, decus, scilicet Hercules, liquit, id est dereliquit, domum silentem tristi nubilo?, id est infernum tristem et obscurum, in quo siletur ab omni gaudio; quasi dicat: an sum ego deceptus ex nimio desiderio uel uideo iam Herculem reliquisse infernum et uenisse ad nos? Estne ille, scilicet quem uideo, natus?, id est filius meus Hercules. Membra, scilicet mea, stupent leticia. Et quasi ex leticia conuertens sermonem ad ipsum Herculem dicit: o nate, certa salus et sera Thebarum, scilicet existens certa, quia tibi Licus resistere non poterit, sed sera, quia tarde ad subsidium nostrum uenisti, uerumne corpus, scilicet tuum, cerno an uidens fallor deceptus tua umbra?, id est tuo fantasmate. Tune es?, scilicet Hercules. Agnosco thoros, id est pectora tua, humerosque et nobilem manum alto trunco, id est corpore. Deinde cum dicit: unde iste, inducitur Hercules inquirens de luctu suorum. Unde dicit: o genitor, scilicet Amphitrion, unde iste squalor, id est sordes luctuosa, et coniunx, scilicet mea, lugubribus amicta?, scilicet unde et quare est hoc? Unde nati, id est filii mei, obsiti, id est circumdati scilicet sunt, tam fedo pedore?, id est fetore - pedor proprie fetor pedum est. Que clades grauat domum?, id est familiam meam. Deinde cum dicit: socer, inducitur Amphitrion respondens tyrannidem per Licum factam. Unde dicit: socer, id est pater uxoris, scilicet Creon rex Thebarum, est peremptus regnaque, scilicet Thebarum, possidet Licus, quondam exul tuus, petit leto, id est ad letum, scilicet ad mortem, natos, scilicet tuos, parentem, scilicet me, coniugem, scilicet tuam. Deinde cum dicit: ingrata, plangit ingratitudinem populi terre de eo quod non uindicauit Herculem de Lico. Unde dicit: ingrata tellus, scilicet est michi, nemo uenit ad auxilia domus Herculee?, scilicet contra Licum. Uidet orbis defensus, scilicet per me a monstris et periculis, hoc tantum nephas?, scilicet et non iuuat, quod est magna ingratitudo. Sed cur tero diem questu?, id est querimonia; quasi dicat: ad quid consumo diem conquerendo? Mactetur hostis, scilicet Licus. Deinde cum dicit: hanc ferat, ostenditur quomodo Hercules de Lico uindictam accepit. Et circa hoc tria facit: primo enim inducitur Theseus se ad uindictam de Lico accipiendum offerens; secundo Hercules sibi ipsi uindictam hanc reseruans, ibi: *Theseu*; tercio Theseus ultionem iam factam patri Herculis et uxori annuncians, ibi: *flebilem*. Primo ergo inducitur Theseus se ad uindictam capiendam offerens; unde dicit: uirtus, id est fortitudo tua uel mea, ferat, id est patiatur, hanc notam, id est notabilem uerecundiam, et fiat Licus, id est permittatur fieri Licus, summus, id est maximus, hostis Alcide?, id est Herculis; quasi dicat: non sic erit nec sic faciendum est. Feror, id est moueor, ad hauriendum sanguinem inimicum, id est ad interficiendum. Deinde cum dicit: Theseu, inducitur Hercules Theseum compescens et se ad uindicandum disponens. Unde dicit: Theseu, resiste, id est remane nec procedas, ne qua uis, id est uiolencia, subita, id est improuisa, ingruat, scilicet tibi. Me bella, scilicet ista, poscunt, et non te; et conuertens sermonem ad patrem et coniugem, uolentes eum propter nouitatem aduentus sui amplecti, dicit: parens, scilicet Amphitrion, differ amplexus coniunxque differ, scilicet quousque uos et me uindicauero. Nunciet Licus Diti, id est Plutoni regi inferni, me redisse Ioui, id est ad superos, ubi regnat Iupiter, quasi dicat: occidatur Licus et, cum mortuus fuerit, poterit nunciare inferno quod ego iam redii. Deinde cum dicit: flebilem, primo inducitur Theseus mortem Lici annuncians et consolans Amphitrionem et Megeram. Unde primo alloquens Megeram uxorem Herculis dicit: o regina, fuga flebilem uultum ex oculis; quasi dicat: ne mesta sis; secundo conuertens sermonem ad Amphitrionem dicit: tuque, scilicet Amphitrion, sospite nato, scilicet tuo, reprime cadentes lacrimas; et merito debetis hoc facere, quia ecce iam uindicati estis per Herculem de Lico; unde dicit: si noui Herculem, scilicet sicut uerum est quod nosco Herculem, ita uerum est quod Licus Creonti, scilicet patri Megere, dabit, id est soluet, debitas penas, pro eo quod fecit contra nos. Et quasi corrigens se, quia promisit hoc de futuro, quod posset impediri, dicit: lentum est, id est quod de futuro promittitur tardum est: dat, scilicet in presenti; sed et hoc quoque lentum est, scilicet quia quod est in fieri non est perfectum; et ideo subdit preteritum, quod complementum rei designat, dicens: dedit; ymaginandum est quod, dum loquebatur Theseus, Hercules Licum interfecit et suos. Deinde cum dicit: uotum, inquirit Amphitrion a Theseo que per Herculem et ipsum gesta sunt in inferno. Et continet hec pars sermones quatuor, quorum primus est Amphitrionis, in quo facit duo, quia primo inducitur Amphitrion, qui optat prosperari dictum Thesei dicens: deus qui potest uotum nostrum, id est uoluntatem nostram, fecundet, id est prosperum faciat, assitque rebus lassis, id est nobis uexatis et lassatis. Secundo rogat Theseum, ut pandat ei facta Herculis et sua in inferno; unde dicit: o comes magnanime nati magni, scilicet Herculis, pande ordinem uirtutum, scilicet tuarum et Herculis, et pande quam longa uia ducit ad mestos manes, id est deos infernales, et pande ut, id est quomodo, canis Tartareus tulerit uincula dura, scilicet adamantina. Deinde cum dicit: memorare, ponitur secundus sermo, in quo inducitur Theseus excusans se per hoc, quod horridum est hoc ad memoriam reducere. Unde dicit: cogis memorare acta horrenda mentique secure. Uix adhuc, scilicet cum illa recordor, est certa fides uitalis aure, id est uix credo me uiuere quando illa cogito, uixque uisus hebetes, id est hebetati aspectu infernali, ferunt, id est tolerant, insuetum diem, id est lucem insuetam inferno. Tercio cum dicit: peruince, introducitur Amphitrion importune rogans Theseum pandere narrationem de inferno. Unde dicit: *o Theseu, peruince quicquid pauoris remanet alto pectore neue te fraudare, id est non fraudes te, fructu optimo laborum: dulce est meminisse, scilicet illa, que pati durum fuit*; et ideo quasi concludendo hortatur dicens: fare, id est loquere, casus horridos. Quarto cum dicit: fas omne, inducitur Theseus narrans casum de inferno, et diuiditur hec pars in duas, quia primo describit infernum; secundo facta Herculis in inferno, ibi: *nunc ede*. Circa primum duo facit, quia primo describit descensum ad infernum; secundo soluit quasdam questiones Amphitrionis de inferno, ibi: *estne*. Circa primum duo facit, quia primo inuocationem ponit, in qua licentiam narrandi petit; secundo narrationem subiungit, ibi: *Spartana*. Quantum ad primum dicit: precor omne fas mundi, id est omne quod iuste licitum est mundo, teque, scilicet o Pluto, dominantem regno capaci, id est in inferno, qui capit omnia, teque mater, scilicet Proserpina, quam quesiuit, scilicet Pluto, rota eruta Ethna, id est per Ethnam, quia per uoraginem Ethne eduxit Pluto currum suum, in quo rapuit Proserpinam; uos ergo precor, ut liceat impune, id est absque hoc, quod propter hoc puniar, eloqui dura abdita et operta terris, id est iura infernalia. Deinde cum dicit: Spartana, narrat de descensu ad infernum. Et primo describit locum ubi est descensus ad infernum; secundo ipsum descensum, ibi: *non ceca*; tercio ipsum infernum, ibi: *intus immenso*. Quantum ad primum dicit: tellus Spartana, id est Lacedemonia, attollit, id est erigit, nobile iugum, id est montes coniunctos nobiliter, ubi Tenarus, id est mons ille, in quo est uia ad inferna, premit equor densis siluis, id est ubi Tenarus nemorosus imminet equori. Domus inuicti Ditis, scilicet infernus, soluit ora, id est aperit os suum, ut prebeat uiam intrare uolentibus; unde subdit: hyatque rupes alta, id est hyatum et uoraginem prebet, et immenso specu patens ingens uastis faucibus; quasi dicat: uastum, id est magnum, prebet ingressum; unde sequitur: panditque omnibus iter latum. Deinde cum dicit: non ceca, describit uiam et descensum ad infernum dicens: uia incipit primo non ceca tenebris, id est non ex toto obscura; nitor tenuis lucis relicte a tergo, scilicet intrantis, fulgorque dubius solis afflicti, id est impediti a suo effectu - loquitur ad similitudinem hominis, qui quando nititur aliquid facere et impeditur affligitur -, talis ergo fulgor diminutus cadit, scilicet in uia illa, et ludit, scilicet deludit, aciem, quia non sufficienter seruit ei; tale lumen, scilicet sicut illud est, solet prebere non dubie, id est certe, dies primus, id est cum primo diescit, aut serus, id est quando uesperascit. Hinc, id est post ingressum, laxantur ampia spacia locis uacuis, in que, scilicet loca uel spacia, omne genus humanum mersum pereat; quasi dicat: tam lata sunt loca, quod omne genus humanum posset in eis perdi et perire. Nec ire, scilicet descendendo, labor est; ipsa uia deducit, scilicet ambulantem sine labore; ut estus, id est fluxus maris, puppes inuitas, sic aer, scilicet qui est in illa uia, pronus, scilicet ad ima, urget, scilicet ambulantem deorsum, atque chaos auidum, gradumque flectere retro, scilicet ut homo reuertatur ad superos, haut umquam, id est numquam, sinunt umbre tenaces, id est anime infernales. Deinde cum dicit: intus immenso, describit infernum dicens: intus, id est intra infernum, immenso sinu labitur quieta Lethes, id est fluuius infernalis, et interpretatur obliuio, quia gustantes de eo anime superorum obliuiscuntur; labitur dico placido uado demitque curas, scilicet propter obliuionem quam infert, neue pateat facultas remeandi, inuoluit amnem grauem, scilicet propter fetorem, multis flexibus: qualis Meander uagus, scilicet qui est amnis Asie inde dictus, quod sit flexuosus - ipse etiam flexus quandoque dicitur meander, sicut ibi: *o tortuose serpens, qui mille per meandros* -, ludit incerta unda et cedit sibi, scilicet dum in se flexa reuertitur, instatque dubius, id est uidetur quasi dubitare propter crebros flexus, litus petat an fontem, id est canale ubi est profunditas aque. Iacet feda palus inhertis Cochiti, id est de qua exit Cochitus, id est fluuius ille inhers, id est hebes et tardus; hic uultur gemit, scilicet anelans cadauera, illic luctifer bubo, scilicet gemit, et dicitur luctifer bubo, quia auis feralis est prenosticans mortem; et ideo subdit: omenque triste resonat. Horrent nigrantes come strigis infauste, id est infelicis, opaca, id est in opaca, fronde, opaca dico, imminente, id est altiore existente, taxo, que est arbor uenefica - strix est auis nocturna dicta a stridore uocis -, quam, scilicet arborem, tenet Sopor segnis Famesque mesta iacens tabido rictu - hoc dicit quia talis rictus, id est apertio oris, solet esse in famelicis, qui tabidi sunt et macilenti -, Pudorque serus, id est tardus - talis autem pudor est confusibilis -, tegit uultus conscios, scilicet criminis. Metus Pauorque, Funus, id est mors, et frendens Dolor sequiturque Luctus ater, scilicet quia atrum et obscurum facit uultum, et Bella cincta ferro, scilicet sequntur; in extremo, scilicet inferni, Senectus inhers abdita adiuuat gradum baculo: proprium enim senum est ambulare cum baculo. Deinde cum dicit: estne aliqua, soluit quasdam questiones Amphitrionis de inferno. Et diuiditur in quatuor, secundum quatuor questiones quas fecit: secunda, ibi: *quid ille*; tercia, ibi: *uerane*; quarta, ibi: *certus inclusos*. Circa primum primo mouet questionem dicens: estne, scilicet in inferno, aliqua tellus tenax Cereris, id est frumenti, aut Bachi?, id est uini; secundo cum dicit: non prata, soluit istam questionem dicens: non germinant leta prata uiridi facie nec seges adulta fluctuat, id est more fluctus mouetur hinc inde, leui Zephiro, id est uento occidentali, qui habet leuem flatum, non ulla silua habet ramos pomiferos; et bene dico quod talia bona et delicata non sunt ibi, sed ista que dicam: sterilis uastitas soli profundi, scilicet inferni, squalet, id est sordet, et feda tellus torpet eterno situ, id est in eterno torpore sita est, finis mestus rerum et ultima mundi, scilicet torpent eterno situ, quia numquam mutantur a situ et dispositione mala quam habent; et hoc declarat subdens: aer immotus heret et nox atra, id est nigra, sedet, scilicet continue manens, pigro mundo, id est inferno, in quo omnia sunt pigra et quasi mortua, cuncta horrida merore, scilicet sunt ibi, locusque mortis, scilicet infernus, peior ipsa morte est. Deinde cum dicit: quid ille, soluit secundam questionem. Et primo inducitur Amphitrion questionem mouens; unde dicit: quid ille, scilicet Pluto, qui regit loca opaca sceptro, qua sede positus temperat populos leues?, scilicet sine corporibus existentes, que faciunt grauitatem. Secundo cum dicit: est in secessu, soluit hanc questionem describens locum ubi Pluto habitat; unde dicit: in secessu obscuro Tartari est locus, quem spissa caligo alligat grauibus umbris, id est tenebris. Hinc a fonte uno manat latex, id est aqua, discors, scilicet tum quia in diuersos separatur fluuios, tum quia in fluuios oppositarum conditionum, unde alter, scilicet fluuius qui Lethes dicitur, quieto similis deuehens sacram Stiga, id est aquam Stigie paludis, tacente fluuio, id est tacito decursu, quia, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum XIII, *proprie flumen est aqua ipsa, fluuius cursus aque* - hunc iurant dei, id est per hunc fluuium iurant dii confirmando dicta sua, sicut poete fingunt -; at hic, scilicet alius fluuius, ferox rapitur ingenti tumultu et Acheron - sic enim uocatur fluuius iste -, inuius remigari, id est ad remigandum, uoluit saxa fluctu. Regia Ditis, id est Plutonis, aduersa, id est ex opposito, scilicet accedentibus ad hunc fluuium, cingitur duplici uado - uada sunt loca in flumine uel in mari, ubi homines et animalia transeunt; significat ergo quod, licet Acheron sit irremigabilis, est tamen duobus locis uadabilis -, atque domus ingens, scilicet Ditis uel Plutonis, tegitur luco umbrante: *lucus*, secundum Ysidorum Ethymologiarum XUII *est densitas arborum solo lucem detrahens, tropo antifrasi, eo quod non luceat; siue a luce, quod in eo lucebant funalia siue cerei propter nemorum tenebras*. Hic pendent limina tyranni uasto specu, hoc iter umbris, hec porta regni, scilicet infernalis. Circa hanc, scilicet regiam portam, iacet campus, in quo sedens, scilicet Pluto, uultu superbo digerit, id est disponit uel collocat, animas recentes. Dira, id est crudelis, maiestas deo, frons torua, que tamen gerat specimen, id est indicium, fratrum tanteque gentis, id est indicat eum esse regem, sicut fratres sui sunt Iupiter et Neptunus et sicut tanta gens cui preest requirit, uultus est illi Iouis, id est uultum habet similem Ioui, qui est frater suus; et quia Iupiter aliquando habet uultum placidum, aliquando iratum, ne credatur assimilari in uultu placido Ioui, subdit: sed fulminantis, id est assimilatur Ioui irato et fulminanti. Tam terribilis enim est uultus eius et tanta apparet in eo crudelitas, quod magna pars regni trucis, id est crudelis, est ipse dominus, cuius aspectus timet quicquid timetur; quasi dicat: licet ita sit crudelis, tamen est maxime timidus; et sic aspectus est nominatiuus casus singularis numeri, uel potest esse accusatiuus pluralis numeri, et tunc est sensus quod omne, quod timetur ab aliis, timet ipsum Plutonem et aspectum eius. Deinde cum dicit: uerane est, soluit terciam questionem. Et primo inducitur Amphitrion mouens eam; unde dicit: estne fama, scilicet quam audiuimus de inferno, uera, scilicet iura tam sera reddi inferis, id est quod ius et iusticia fiat ibi in puniendo malos, licet sero, id est tarde, et nocentes oblitos sui sceleris dare, id est soluere, penas debitas?, scilicet sceleribus suis. Quis, scilicet est, iste rector ueri atque arbiter, id est iudex, equi?, id est equitatis. Secundo cum dicit: non unus, soluit istam questionem. Et primo soluit secundam partem de iudice inferni, docens ibi esse tres iudices; unde dicit: non unus quesitor uel questor, scilicet qui est auctor uel prepositus iudiciorum - olim enim iudicium inquisitio dicebatur -, sedens alta sede, ut mos est questori, sortitur, id est sorte diuidit, sera, id est ultima, iudicia trepidis reis. Sed sunt tres iudices, quorum unus est Minos, qui fuit Cretensium rex et in inferno audit lites; unde dicit: illo foro auditur Minos Gnosius, id est Cretensis, illo, id est alio foro, Radamantus, de quo UI Eneydos *Gnosius hec Radamantus habet durissima regna castigatque auditque dolos subigitque fateri, que quis apud superos, furto letatus inani, distulit in seram commissa piacula mortem*; hic, id est in alio loco, socer Thetidis, id est Eacus, cuius filius, scilicet Peleus, concubuit cum Thetide et genuit Achillem, audit, scilicet reos, unde Ouidii XIII Methamorphoseon dicitur: *Eacus huic pater est, qui iura silentibus illic reddit*. Secundo cum dicit: quod quisque, soluit primam partem questionis, docens quod nocentes in inferno puniuntur talibus penis, quales intulerunt aliis; unde dicit: quod quisque fecit, scilicet de malo alteri in presenti, illud patitur; scelus, scilicet commissum hic, repetit auctorem, id est redundat in auctorem ibi, nocensque suo premitur exemplo, id est pena, quam nocens alteri intulit hic, est ibi exemplum puniendi eum: uidi duces cruentos carcere includi, scilicet sicut solebant alios incarcerare hic, et terga tyranni impotentis, quia ibi factus est impotens ad resistendum, scindi, scilicet propter plura uerbera, manu plebeia, quia dum erant hic sic uerberabant alios. Quisquis placide potens est, scilicet hic, dominusque uite, id est habens uitam alterius in potestate sua, seruat manus innocuas, scilicet a cede, et mitis regit imperium incruentum, id est sine crudelitate, parcitque animo, scilicet non prosequendo impetum ire sue, talis permensus diu longa spacia eui felicis, id est post longam et felicem uitam in presenti, uel celum petit felix uel leta loca nemoris Elisii. Elisii campi sunt apud inferos, ubi piorum anime post corporis animeque discretionem habitant; immo, secundum poetas, ad quos anime post scelera purgata infernalibus penis transferuntur; unde Uirgilius UI Eneydos: *quisque suos patimur manes; exinde per amplum mittimur Elisium et pauci leta arua tenemus*. Deinde conuertens sermonem hac occasione ad reges, qui adhuc uiuunt, instruit eos cauere penam in futuro; unde dicit: quicumque regnas iudex futurus, scilicet in inferno, abstine sanguine humano, et hoc ideo quia scelera nostra taxantur modo maiore, scilicet quia pene maiores sunt ibi, quam ille que hic infliguntur. Deinde cum dicit: certus, soluit quartam questionem. Et primo inducitur Amphitrion mouens eam; unde dicit: certus locus tenet nocentes? Utque, id est et sicut, fert, id est dicit, fama, seua supplicia domant, scilicet nocentes, perpetuis uinculis? Secundo cum dicit: rapitur, soluit hanc questionem per determinata exempla, docens quod nocentes perpetuo puniuntur. Et ponit septem exempla: primum est de Yxione, qui uoluit concumbere cum Iunone, propter quod perpetua rotatione punitur in inferno; unde dicit: Yxion tortus rapitur uolucri, id est ueloci, rota. Secundum est de Sisipho, qui hostes suos precipitauit de turri et ideo perpetuo uoluit saxum in inferno; unde quantum ad hoc dicit: grande saxum sedet ceruice Sisiphea, scilicet grauiter premens eum. Tercium exemplum est de Tantalo, qui filium suum Pelopem dilacerauit offerens diis ad comedendum, mentitus alias carnes esse, propter quod dampnatus in inferno sedet in aqua usque ad mentum sitibundus, pendentibus pomis ad os eius, que, dum pre nimia fame uult carpere, fugiunt, et similiter aqua, dum uult bibere; unde dicit: senex, scilicet Tantalus, in medio amne faucibus siccis sectatur undas, latex abluit mentum, deditque fidem, id est fecit eum credere quod potuit eam sorbere et tamen decipit eum, cum iam sepe unda perit in ore, scilicet applicato ad sorbendum; poma destituunt famem, id est ipsum Tantalum famelicum: est enim emphasis. Quartum exemplum est de Ticio, qui uoluit inferre stuprum Latone, propter quod Apollo dampnauit eum in inferno, cuius iecur continue uultur depascitur; unde dicit: Ticius prebet uolucri, scilicet uulturi, eternas dapes. Quintum exemplum est de filiabus Danai et Egypti, que patruelibus suis parauerunt mortem et ideo puniuntur in inferno deputate ad implendum dolium sine fundo, unde continue laborant ad portandum aquam frustra; unde dicit: Danaidesque, id est filie Danai, frustra ferunt plenas urnas, scilicet ad implendum dolium sine fundo. Sextum exemplum est de filiabus Cadmi, que interfecerunt filios suos, de quibus habitum est supra carmine tercio, et ideo errant furiose in inferno; unde dicit: errant furentes impie Cadmeides, id est filie Cadmi. Septimum exemplum est de Phineo, qui filios suos accusatos de stupro a nouerca excecauit, propter quod dii excecauerunt eum et ipsi ceco apposite sunt Arpie, que sunt uolucres uirgineum habentes uultum, que cibum eius rapiebant et mensam eius fedabant; unde dicit: auisque auida, id est rapax, scilicet Arpia, terret mensas Phineas, id est terribiles facit. Deinde cum dicit: nunc ede, prosequitur Theseus gesta Herculis in inferno. Et circa hoc duo facit, quia primo inducitur Amphitrion ipsum ad hoc prouocans; unde dicit: o Theseu, nunc ede, id est profer, nobilem pugnam nati mei, scilicet Herculis; an refert, scilicet ab inferno, munus patrui, scilicet sui, uolentis an spolium?; quasi dicat: illud quod Hercules retulit de inferno, puta canem tricipitem, utrum uiolenter inuito Plutone adduxit eum tamquam spolium, an sponte sibi datus fuit a patruo tamquam munus? Pluto dicitur patruus Herculis, quia Iupiter, qui fingitur pater Herculis, et Pluto fuerunt fratres. Secundo cum dicit: ferale, inducit Theseum narrantem gesta Herculis in inferno. Et continet partes quinque, quia primo docet quomodo Carontem uectorem animarum perdomuit dicens: saxum ferale, id est triste et mortiferum, imminet tardis uadis, ubi fretum segne, scilicet Letheum, torpescit unda stupente, id est que facit intuentes tarditatem suam stupere. Hunc amnem, scilicet Letheum, seruat senex horridus cultu et aspectu squalidus, id est sordidus, gestat, scilicet in cimba, pauidos manes, scilicet animas mortuorum. Et quia dixit quod erat horridus uultu et aspectu, manifestat hoc dicens: pendet barba impexa, id est non culta pectine, nodus, id est uestis nodata, cohercet deformem sinum, gene concaue lucent, scilicet propter famem et maciem; ipse portitor regit ratem, id est cimbam, in qua transportat animas, longo conto: contus longus est ad modum haste, sed caret ferro, cuspidem tamen acutam habet. Hic onere uacuus, id est uacuatus, repetebat undas applicans puppim litori, scilicet ad onerandum se iterum animabus, que debebant transfretare; Alcides, id est Hercules, turba, scilicet animarum, que parata erat ad intrandum cimbam, cedente, id est dante locum Herculi, poscit uiam, id est transitum ab illo remige; exclamat dirus, id est crudelis, Caron, scilicet qui fuit rector cimbe: *audax, quo pergis?*, id est quo intendis pergere? *Siste properantem*, id est festinantem, *gradum*, ne scilicet ulterius procedas. Natus Alcmena, id est Hercules, non passus illas moras, ipso conto, scilicet quo regebat cimbam, domat nauitam, scilicet Carontem. Secundo cum dicit: scandit, docet quomodo transiens fluuium Letheum peruenit ad regiam Ditis uel Plutonis; unde dicit: scanditque puppem: cimba capax populorum, scilicet animarum carentium corporibus, succumbit uni, scilicet propter corporis grauitatem; et ratis grauior sedit titubato latere, utrimque bibit Lethea, id est propter pondus subsidens cimba ex utroque latere aquam suscepit. Tunc uasta monstra trepidant, scilicet propter Herculem, qui in terra deuicit ea, Centauri truces, id est crudeles - Centauri monstra sunt ex media parte homines et ex media parte equi, quos dicitur genuisse Yxion, quia, cum uellet concumbere cum Iunone, effudit semen in nube, de quo geniti sunt Centauri, qui et nubigene dicuntur -, Laphiteque, scilicet trepidant, multo mero, id est uino, bella, id est ad bella, succensi - *Laphite gentes Thessalie perhibentur iuxta Femon montem; a Laphita Apollinis filio dicti inde Laphite Centauri sunt*, sic Papias; hii cum aliis Centauris pugnauerunt: inuitati enim ad nupcias Piritoi et Ypodames cum inebriati essent, uolente quodam Laphita rapere nouam sponsam, commissa est grauissima pugna inter Laphitas et Centauros -; labor Lerneus, id est serpens Lerneus labore Herculis interfectus, querens ultimos sinus Stigie paludis, scilicet ut ibi timore Herculis lateret, fecunda capita - multa enim capita habebat, quorum uno exciso succreuerunt plura -, mergit, scilicet sub aqua, ne uideatur ab Hercule. Post hec apparet domus auari Ditis, id est Plutonis. Tercio cum dicit: hic seuus, docet quomodo Hercules domuit Cerberum canem infernalem; unde dicit: hic, scilicet ubi apparet domus Plutonis, seuus canis Stigius, qui tuetur regnum concutiens tria capita uasto sono, territat umbras, id est animas mortuorum. Caput, scilicet illius canis, sordidum tabo, id est putredine cadauerum, lambunt colubri, uiperis, id est serpentibus, horrent iube, id est ceruices, longusque draco torta cauda, scilicet existens, sibilat. Ira par forme - quam terribilis enim est in forma, tam terribilis est in ira -: ut sensit motus pedum, scilicet Herculis, attollit comas hirtas, id est hirsutas et asperatas, uibrato angue, id est multitudine anguium, que a collo dependent, captatque, id est explorat, sonum missum, id est emissum ex strepitu Herculis deambulantis, subiecta aure, scilicet ad audiendum melius. Et canis solitus sentire umbras, id est animas mortuorum, ut propior stetit Ioue natus, scilicet Hercules, antro, scilicet suo, sedit incertus, id est dubius quis esset, qui tam audacter accederet, et timuit uterque, scilicet canis Herculem et Hercules canem. Ecce, scilicet post hoc, latratu graui terret loca muta, scilicet infernalia; serpens minax sibilat per totos armos, scilicet Cerberi. Fragor uocis horrende per terna ora missus umbras quoque felices exterret. Tunc ipse, scilicet Hercules, ferox rictus, scilicet canis, soluit a leua, scilicet detrahendo fauces eius, et opponit, scilicet cani, caput Cleoneum, id est caput pellis leonis Cleonei, qua utebatur pro tegmine armorum - et dicebatur leo Cleoneus a loco, qui Cleones dicitur, de quo UI Methamorphoseon: *humilisque Cleones* -, ac se clepit, id est furatur a morsu canis, ingenti tegmine, scilicet leonis, gerens magnum robur uictrice dextera. Rotat, scilicet canem, assiduo uerbere huc nunc et illuc, ingeminat ictus. Domitus canis, scilicet per hunc modum, infregit minas et lassus submisit cuncta capita, scilicet tria, cessitque toto antro, scilicet dans locum Herculi. Quarto cum dicit: extimuit, docet quomodo canis iste datus est Herculi pro munere dicens: extimuit uterque, scilicet Herculem et canem uel Herculem et me, dominus sedens solio, id est Pluto, et duci iubet, scilicet canem; me quoque petente munus dedit Alcide, id est Herculi, scilicet canem pro munere. Quinto cum dicit: tunc grauia, ostendit quomodo Hercules canem datum duxit ad superos. Et diuiditur hec pars in duas, quia primo docet quomodo canem ad superos duxit; secundo quomodo turba hominum cum gaudio ei obuiam uenit, ibi: *densa sed leto*. Quantum ad primum dicit: tunc, scilicet dato sibi cane, permulcens, scilicet Hercules, manu uincit, id est ligat, grauia colla monstri, id est canis, adamante texto, id est cathena adamantina; canis peruigil custos opaci regni, scilicet inferni, oblitus sui timidus componit aures, scilicet sicut faciunt canes quando timent uel blandiuntur, et patiens trahi, scilicet se ab Hercule, obsequens, id est obediens, ore submisso fassusque herum, id est dominum, scilicet suum, esse Herculem, pulsat utrumque latus cauda anguifera. Postquam est ad oras Tenari, id est fines Tenari, uentum et nitor lucis ignote, scilicet solis, percussit oculos, uinctus, scilicet canis, bonos animos, id est fortes animos, resumit et furens quassat cathenas uastas, id est magnas et grossas; uictorem, scilicet Herculem, pene abstulit, scilicet retrahendo uersus infernum; unde sequitur: et pronum, id est inclinatum, retro uexit et mouit gradu, id est amouit Herculem de gradu suo. Tunc et Alcides, id est Hercules, meas respexit manus, scilicet innuendo ut iuuarem eum in trahendo canem; uterque, scilicet ego et Hercules, uiribus geminis, id est geminatis, tractum canem intulimus orbi, canem dico, ira furentem et temptantem bella irrita, id est inania, quia non potuit nobis resistere. Ut uidit, scilicet canis, clarum ethera et pura spacia poli nitidi, scilicet nostri, nox, id est obscuritas inferni, orbata est, id est ablata, in terram dedit, id est deiecit, lumina, quia non potuerunt ferre lumen mundi; unde sequitur: compressit oculos et expulit, id est exclusit ab oculis suis, diem inuisum, id est odiosum sibi, aciemque, scilicet uisus, flexit retro, scilicet ne uideret lumen, atque omni, id est tota, ceruice petit terram, cum cupit, id est quia uel dum cupit, abscondi sub Herculea umbra. Deinde cum dicit: densa sed leto, ostendit quomodo turba hominum ei cum gaudio obuiauit. Et circa hoc duo facit, quia primo turbam gaudentem inducit; secundo carmen quod cantabant ponit, ibi: *natus*. Quantum ad primum dicit: sed, scilicet dum hec aguntur, turba densa gerens frontibus lauream, in signum leticie, uenit magnique Herculis canit leto clamore laudes meritas, id est quas meruit.
+
+Carmen septimum continens tripudium turbe occurrentis, quod ex persona chori inducitur, scribitur duplici metro, quorum primum est saphicum, quod constat trocheo spondeo dactilo et duobus trocheis; secundum est gliconium, quod constat spondeo coriambo pirrichio, et hoc metrum incipit ibi: *Thebis leta*. Prima pars describit descensum Herculis ad inferos, secunda reditum. Circa primum duo facit: primo describit descensum Herculis ad infernum; secundo optat se sero uenire ad illum, ibi: *sera nos*. Circa primum duo facit, quia primo docet quod iussus infernum adiit; secundo quid ibi inuenit, ibi: *sed frequens*. Circa primum duo facit, quia primo docet quod adire infernum iussum ei fuit; secundo quod adiit, ibi: *ausus*. Quantum ad primum dicit: Euristeus, id est rex ille cui famulabatur Hercules, natus properante partu - quasi dicat: non fuit natiuitas eius in partu impedita sicut natiuitas Herculis -, iusserat, scilicet Herculem, penetrare fundum mundi, id est infernum; et spoliare regem, scilicet Plutonem, tercie sortis - tercius enim frater erat Pluto et regere debuit terciam partem mundi, scilicet infernum -, hoc solum, scilicet spoliare infernum, deerat numero laborum; quasi dicat: hoc oportuit facere ad complendum numerum laborum sibi impositorum. Deinde cum dicit: ausus, docet quod audacter adiit infernum dicens: ausus est, scilicet Hercules, inire cecos, id est obscuros, aditus, uia, id est per uiam, qua tristis et nigra silua ducit ad remotos manes, id est deos infernales. Deinde cum dicit: sed frequens, docet quid in inferno inuenit, quia maximam multitudinem mortuorum. Unde dicit: sed tanta turba, scilicet mortuorum, agitur, id est agitatur, per campos silentes, scilicet inferni, quantus frequens populus, comitante magna turba, incedit per urbes auidus ad ludos noui theatri; et resume iterum: tanta turba agitur per campos silentes, qualis, id est quanta, currit ad Eleum Tonantem, id est Iouem dictum Eleum ab Elide ciuitate, in qua in honore eius celebrabantur Olimpia de quinto in quintum annum; et tunc confluebat ad certamina maximus populus, unde subdit: cum quinta estas reuocauit sacrum, scilicet Iouis. Et nota quod, computato anno in quo fuerunt ultima Olimpia preterita cum annis interpositis et anno in quo sunt Olimpia futura, fiunt quinque anni, et ideo dicit hic: quinta estas; si uero non computetur annus preteritorum uel futurorum Olimpiorum, sed tantum unus eorum cum tribus mediis, erunt quatuor, et ideo unus Olimpias continet tantum quatuor annos: in quinque enim annis possunt esse duo Olimpia. Et adhuc resume: tanta turba agitur per campos silentes, quanta turba frequentat secretam Cererem, cum hora redit longe noctis et libra equa - hoc dicit quia tunc equantur dies nocti -, libra inquam, tenens currus Phebeos, id est cum sol est in libra, cupiens sompnos quietos crescere, quia ab illo equinoctio incipit dies breuiari et nox elongari - unde festum Cereris celebratur in equinoctio autumpnali, ad quod solet confluere maximus populus, et dicit Cererem secretam, quia de nocte et in silentio agitur festum eius -, et cum Sciti, id est gentes Scithie, properant relictis tectis celebrare noctem Attici myste: mysta grece est mysterii auctor Atticus, id est Atheniensis. Celebrant ergo Scithe noctem ad honorem Cereris, sicut instituit quidam Atheniensis, qui erat huius mysterii auctor. Pars, scilicet istius multitudinis, gradiens tarda senecta tristis et satiata uita longa; quasi dicat: huius multitudinis quidam sunt senes et quidam iuuenes; de quibus subdit: pars, scilicet istius multitudinis, adhuc currit melioris eui, quia in iuuenili etate, que dicitur melior, mortui sunti unde subdit: uirgines nondum iugate thalamis, id est nondum tradite nuptui propter minorem etatem, et ephebi, id est iuuenes, nondum comis positis, quia propter minorem etatem nondum nutriebant comam, et infans doctus modo, id est recenter, nomen matris: tales enim moriuntur sicut et senes. Sed isti, qui ante senectutem moriuntur, habent hoc priuilegium in inferno, quod ante eos, ubi ambulant, portatur lumen, quod minime habent senes; unde dicit: hiis solis, scilicet qui infra etatem iuuenilem moriuntur, datum, id est concessum est, ut minus timerent, releuare noctem, id est obscuritatem inferni, prelato igne, id est portato ante eos lumine; ceteri uadunt tristes per opaca. Qualis animus est nobis remota luce, scilicet talis animus est eis, dubius scilicet et timidus - naturaliter enim homo in tenebris est timidus -, et talis est eis animus, qualis cum quisque mestus sibi sensit tota terra, id est ubique in terra, caput obrutum, id est deiectum dolore et mesticia; quasi dicat: sunt animo lugubres, tristes et timidi. Stat chaos, id est infernus, in quo omnia inordinata et confusa sunt - chaos enim confusio interpretatur -, densum, scilicet propter spissam caliginem, que est in inferno; unde sequitur: tenebreque et color malus noctis, quia nulla luce stellarum uel alterius luminaris diminutus, ac ocium mundi silentis, quia anime nichil utile operantur ibi, nubesque uacue: que faciunt tenebras nubes sunt, sed uacue, quia nullum prestant refrigerium. Deinde cum dicit: sera, docet quod non est illuc festinandum. Unde dicit: senectus sera, id est tarda, nos referat illo, id est ad locum illum; ideo autem hoc opto, quia nemo uenit sero ad id, unde, cum semel uenit, numquam reuerti potuit, et ideo quandocumque uenerimus, nimis cito erit. Quid ergo iuuat, id est prodest, properare, id est accelerare, durum fatum?, id est mortem; quasi dicat: nichil. Omnis hec turba uaga magnis terris ibit ad manes, id est omnes morientur, facietque uela, scilicet ad transfretandum, Cochito, id est fluuio infernali, inherti, id est tardo. Et conuertens sermonem ad mortem dicit: tibi, o mors, crescit omne quod uidet occasus et quod ortus, id est quicquid est in oriente uel in occidente crescit morti, quia, cum augmentum compleuerit, tendit ad mortem. Parce, o mors, uenturis, ad te scilicet, ut non ante tempus occupes eos: o mors, tibi paramur. Sis licet segnis, id est tarda uel negligens, ipsi, scilicet per nos, properamus, scilicet ad te: prima hora que dedit uitam, carpsit, id est consumpsit eam, quia continue diminuitur. Deinde cum dicit: Thebis, applaudit reuersioni Herculis de inferno. Et circa hoc tria facit: primo enim hortatur populum ad gaudium et leticiam; secundo laudat uirtutem Herculis et potentiam, ibi: *pax est*; tercio hortatur Megeram, ut Herculi uolenti sacrificare dirigat comam, scilicet ibi: *stantes*. Quantum ad primum dicit: dies leta adest Thebis. Supplices tangite aras, scilicet gratias agendo pro reuersione Herculis, cedite pingues uictimas; nurus, id est uxores filiorum, permixte maribus agitent sollempnes choros, id est choreas; cessent incole fertilis arui, id est boues, qui colunt arua, cessent scilicet ab arando, deposito iugo; quasi dicat: cessate ab operibus et applaudite Herculi. Deinde cum dicit: pax est Herculea, laudat gesta Herculis dicens: pax est manu Herculea, id est per manum et potentiam Herculis, inter Auroram, id est orientem, et Hesperum, id est occidentem, ubi apparet hora uespertina Hesperus, id est stella uespertina, et qua sol tenens medium diem negat corporibus umbras, id est in austro, ubi, sole existente in meridie, corpora nullam faciunt umbram, sicut apparet in ciuitate Cyene, secundum quod dicit Lucanus libro II: *umbras numquam flectente Cyene*; labor Alcide, id est Herculis, domuit quodcumque solum, id est omnem terram, que alluitur longo ambitu Thetios, id est maris - Thetios enim genitiuus grecus est de Thetis. Transuectus, scilicet Hercules, uada, id est ultra uada, Tartari redit pacatis, id est pacificatis, inferis, scilicet cum ipso. Iam nullus timor superest, quia nil iacet ultra inferos, scilicet quod pacari debeat. Deinde cum dicit: stantes, hortatur Herculem ordinare et disponere comam suam, ut sit aptus ad sacrificandum. Unde dicit: rege, scilicet tu Hercules, sacrificus, id est qui paras te ad sacrificandum, comas, scilicet tuas, stantes, scilicet extra debitum ordinem, populo dilecta, id est populo alba, que dicitur dilecta eo quod sit apta sacrificiis: solebant enim sacrificantes uti sertis de tali arbore ad colligandum crines.
+
+Quartus actus huius tragedie est quomodo Hercules sacrificando pro uictoria habita de Lico et orando uersus est in furiam. Et diuiditur hec pars in duas, quia primo agitur de furia Herculis et de hiis que gessit in furia; secundo ponitur carmen chori deplorantis infortunium Herculis, ibi: *lugeat ether*. Continet hoc carmen tria, quia primo disponit sacrificium pro uictoria Lici; secundo agit de furia, quam orando incurrit, ibi: *finiat genitor*; tercio de furia et actis in furia, ibi: *quod subitum*. Inducuntur in hoc carmine quatuor persone, quas effigiabant quatuor mimi, scilicet Hercules, amicus Theseus, pater Amphitrion, uxor Megera. Primo uero inducitur Hercules, qui primo nuncians Licum et suos interfectos, secundo hortatur suos ad sacrificandum, ibi: *nunc*. Quantum ad primum dicit: Licus fusus, id est uictus et occisus, ultrice dextera, scilicet mea, cecidit, id est uerberauit, ore, id est facie, terram aduersam. Nota quod supinus cecidit ad terram et facie percussit terram moribundus. Tum, id est tandem post mortem Lici, quisquis fuerat comes tyrannide, id est socius in tyrannide, iacuit et comes, id est socius, pene, quia mortui sunt sicut ipse. Deinde cum dicit: nunc sacra, hortatur suos ad sacrificandum. Et circa hoc tria facit: primo enim se uelle sacrificare promittit Ioui dicens: nunc uictor, scilicet ego, feram, id est faciam, sacra, id est sacrificia, patri et superis, scilicet diis, colamque aras meritas, id est quia meruerunt pro uictoria michi concessa, uictimis cesis. Secundo inuocat cum Ioue deos alios dicens: o belligera Pallas adiutrix et socia laborum, in cuius leua egis, id est scutum, ciet, id est mouet, feroces minas, te deprecor ore sacrifico, id est promente uerba apta sacrificio, assit Ligurgi et rubri maris domitor, scilicet Bachus, qui Ligurgum regem Tracie contempnentem Bachum, dum uellet uites eius amputare, fecit incidere crura sua et mare rubrum transfretauit, ut domaret Indos, gerens cuspidem tectam uiridi tyrso - sic depingitur ad significandum quod uinum, cum appareat dulce et iocundum, quod pretendit tyrsus uiridis, tamen latenter pungit et ledit, quod significat cuspis tecta -, geminumque numen, scilicet assit, Phebus et Phebi soror, scilicet Diana: soror sagittis aptior, unde fingitur habere arcum et sagittas siluasque incolere, Phebus, id est Apollo, lire, scilicet aptior, et ideo cum lira solet depingi; et quisquis frater meus, id est filius Iouis sicut ego sum, celum incolit, assit michi; et quasi hoc corrigens dictum suum subdit: frater non ex nouerca; quasi dicat: omnes fratres meos filios Iouis inuoco, excepto illo qui est frater meus ex nouerca, scilicet Iunone, sicut fuit Uulcanus: illum enim non inuoco. Tercio hortatur suos parare necessaria ad sacrificium dicens: huc appellite, id est adducite, greges; quicquid maius, id est preciosius, Indorum seges, scilicet profert, et quicquid legunt Arabes arboribus, id est de arboribus, odoris, id est odoriferis, conferte, scilicet in sacrificium, pinguis uapor exundet, scilicet de sacrificio. Arbor populea exornet comas nostras, sicut mos est sacrificantium, et o Theseu, tegat te ramus olee fronde gentili, id est naturali et non in serto. Secundo cum dicit: dii conditores, inducitur Theseus commemorans quosdam specialiter colendos deos; unde dicit: dii conditores urbis, scilicet Thebarum. Et est oratio imperfecta, qualis decet sacrificantes, qui solum aliquid commemorare debent absque multo sermone, et debet suppleri sic: scilicet debent inuocari cum aliis. Et hoc probat, quia solet eos colere; unde subdit: colis, id est soles colere, siluestria antra trucis, id est crudelis, Theti, id est belue illius siue serpentis, quem interfecit Cadmus, nobiles aquas, id est nobilia numina aquarum, Dirces - Dirce fons est apud Thebas; dicuntur et Dirce dee penarum ultrices -, laremque Tyrium, id est ignem Tyrium, regis aduene, id est Cadmi, qui fuit natione Tyrius uel Sidonius et condidit Thebas. Solebant antiquitus dii patrii iuxta ignem coli; et ideo dicit: colis larem Tyrium, id est solebas colere deos patrios Cadmi iuxta ignem, scilicet quia uxor sua fuit de genere Cadmi. Tercio cum dicit: date, inducitur Hercules accelerans sacrificium; unde dicit: date thura flammis, scilicet ad sacrificandum. Quarto, quia, ut supra patuit, Hercules uenit recenter ab interfectione Lici et aliorum hostium, inducitur Amphitrion pater admonens ut mundet manus sanguine hostium. Unde dicit: nate, id est fili Hercules, expia, id est munda, prius, scilicet quam sacrifices, manus manantes, id est fluentes, cruenta cede, id est hostili. Quinto inducitur Hercules hoc renuens; unde dicit: utinam cruorem capitis inuisi, id est odiosi, scilicet Lici, possem libare, id est offerre, deis! Nullus liquor gratior, id est magis gratus diis, tinxisset aras; haut ulla, id est nulla, uictima amplior, id est melior, magisque opima, id est pinguis et grata, potest mactari Ioui, quam rex iniqus, scilicet qualis fuit Licus. Deinde cum dicit: finiat, agitur de furia, quam orando incurrit. Et circa hoc duo facit, quia primo inducitur Amphitrion Herculem ad orandum instruens; secundo Hercules in media oratione furens, ibi: *ipse concipiam*. Quantum ad primum dicit: opta, o Hercules hoc, scilicet quod genitor tuus, id est Iupiter, finiat labores, scilicet tuos; detur, id est et opta ut detur, aliquando ocium quiesque fessis. Deinde cum dicit: ipse concipiam, inducitur Hercules in media oratione furens, et primo proponit eius orationem, secundo ex furia delirationem, ibi: *sed quid hoc?*. Circa primum duo facit, quia primo loquens ad patrem dicit se uelle per se concipere suam orationem; unde dicit: ipse, id est ego per me, concipiam preces dignas Ioue, scilicet ad exaudiendum, meque, scilicet ad petendum. Secundo cum dicit: stet, orat, et primo pro statu generali mundi; unde dicit: stet celum loco suo tellusque et ether, scilicet maneant in loco suo; astra eterna agant inoffensos, id est non impeditos, cursus. Secundo orat pro pace hominum dicens: pax alta, id est summa, alat gentes; labor ruris innocui teneat omne ferrum, ut scilicet nullum habeatur ad usum belli; unde sequitur: ensesque lateant, scilicet cessante bello. Tercio petit quietem maris dicens: nulla tempestas uiolenta turbet fretum, id est mare. Quarto petit cessationem a tonitruo et fulgure; unde dicit: nullus ignis exiliat irato Ioue. Quinto petit remoueri inundationes submergentes agros; unde dicit: nullus amnis nutritus hiberna, id est hyemali, niue trahat euersos agros. Sexto petit amoueri uenena dicens: cessent, scilicet a suo effectu, nulla grauis herba, id est uenenosa, tumescat succo nocituro. Septimo petit amoueri tyrannica dominia; unde dicit: non regnent tyranni seui ac truces, id est crudeles. Octauo orat pro se et petit duo: unum est ut, si facturus est aliquod scelus in terra, quod illud cito fiat et terminetur, unde quo ad hoc dicit: si tellus latura, id est passura, aliquod scelus mei, properet, id est acceleretur; secundum est quod si terra sit aliquod monstrum productura, quod illud sit suum ad debellandum, unde quo ad hoc dicit: et si quod parat, scilicet terra, monstrum, meum sit. Deinde cum dicit: sed quid hoc?, ponit furiosam eius delirationem. Ubi nota quod iam quasi immediate petiit quod, si esset facturus aliquod scelus, acceleraretur: secundum uero dispositionem Iunonis, ut primo carmine patet, furiosus interfecturus erat uxorem et liberos. Ideo, quasi exaudita sit petitio sua, statim actus est in furiam, cuius furiosam delirationem ponit dicens: sed quid hoc?, scilicet quod michi apparet, quia uisum fuit sibi quod dies uersus fuit in noctem. Unde dicit: tenebre cinxere diem. Phebus obscuro uultu meat sine nube; quasi dicat: sol obscuratur et obscuritas ista non causatur ex aliqua nube. Quis fugat diem retro - uidebatur ei quod sol mouebatur motu retrogrado ad orientem - agitque, id est cogit ire, in ortus? Unde profert nox ignota atrum, id est obscurum, caput? Unde tot stelle diurne, scilicet que deberent esse diurne et latere propter presentiam solis, implent polum? En leo, scilicet quem interfeci, primus noster labor refulget non minima parte celi, quia leo ille stellificatus magnam partem celi occupat, iraque totus feruet, id est uidetur feruere, et morsus parat, id est uidetur ac si paret se ad mordendum. Iam rapiet aliquod sidus, scilicet ut deuoret: stat minax ore ingenti, id est cum rictu magno, et efflat, id est uidetur michi efflare, ignes et iactans iubam ceruice rutilat, id est rubore igneo splendet; quicquid grauis autumpnus et gelida hyemps refert frigido spacio transiliet uno impetu, id est transiliet tantum spacium, quantum interiacet Leonem et Taurum a parte illa, qua sol transiens facit autumpnum et hyemem; quod quidem spacium continet octo signa zodiaci, scilicet Uirginem, Libram, Scorpionem, Sagittarium, Capricornum, Aquarium, Piscem, Arietem, que sunt partes due celestis circuli diuisi in tres. Ad quid autem tantum spacium transiliet subdit dicens: et petet iterum et franget tauri colla, scilicet sicut alias fecit, antequam ambo essent stellificati. De stellis Tauri habitum est carmine primo; Leo uero stellis XXXIIII lucet, ut in subiecta patet figura. Hec omnia delirando locutus est. Deinde cum dicit: quod malum subitum, docet que gesta sunt ab Hercule in furia ista. Et diuiditur in tres, quia primo inducitur Amphitrion admirans furorem Herculis subitum; secundo docet quid ab Hercule in furia sit gestum, ibi: *perdomita*; tercio admiratur Amphitrion post furiam Herculis casum, ibi: *nondum*. Quantum ad primum dicit: quod malum subitum est hoc?, scilicet quod agitat Herculem sic loquendo delirantem. Et alloquens Herculem, tamquam uolens eum reducere ad se, dicit: o nate, quo, id est quare, refers uultus acres huc et illuc, scilicet sicut solent amentes facere, acieque turbida, id est turbato uisu, uides falsum celum?, scilicet quia quod putas te uidere in celo falsum est. Deinde cum dicit: perdomita tellus, docet quid Hercules in furia sua fecit. Et primo ostendit quomodo celum et Iouem expugnare uoluit; secundo quomodo in suos deseuit, ibi: *quid hoc?*. Circa primum duo facit, quia primo ostendit quomodo in celum et Iouem deseuire disposuit; secundo quomodo Amphitrion ipsum ab impetu furioso compescere uoluit, ibi: *infandos*. Quantum ad primum sic delirando loquitur Hercules: tellus perdomita, scilicet est, tumida freta cesserunt, scilicet quando expugnaui Amazones, ut supra carmine quarto patuit, inferna regna nostros sensere impetus: celum immune est, scilicet a nobis, dignus labor Alcide, id est Herculi, scilicet inuadere celum. Ferar sublimis in alta spacia mundi, petatur ether, id est celum a nobis: pater, id est Iupiter, promittit astra: igitur licite ascendere poterimus. Quid, si negaret?, scilicet Iupiter nobis astra. Terra non capit Herculem redditque tandem superis, scilicet terra me. En omnis cetus deorum ultro, id est spontanee, uocat, scilicet me ad celum, et laxat, id est aperit, fores, scilicet michi, una uetante, id est prohibente, scilicet Iunone. Recipis, o Iupiter, et reseras polum?, scilicet michi. An traho, id est debeo trahere, scilicet uiolenter, ianuam mundi contumacis? Dubitatur?, id est estne dubium apud te, utrum debeas me sponte in celum recipere uel ego illud uiolenter rapere? Etiam, id est certe, exuam uincula Saturno et resoluam auum, scilicet meum Saturnum, contra impotens, scilicet ad resistendum michi, regnum patris impii, scilicet Iouis, qui est michi pater impius et fuit impius in patrem suum, quia expulit patrem suum Saturnum de celo et uinxit in inferno; Titanes, id est Gigantes, qui olim uolebant expugnare celum, parent bella furentes, scilicet contra Iouem, me duce, id est et ego ero dux eorum; feram saxa cum siluis, id est apportabo ad expugnandum celum, rapiamque dextra iuga plena Centauris, id est accumulabo montes quos inhabitant Centauri, scilicet ut faciam uiam ad celum, sicut olim fecerunt Gigantes. Unde subdit: Chiron, id est centaurus ille, uideat, id est uidebit, Pelion suum, id est montem illum, quem solet inhabitare, sub Ossa, alio scilicet monte, qui Ossa dicitur, Olimpus, id est mons ille, positus gradu tercio, scilicet super Ossa, perueniet in celum aut mittetur, id est si non perueniat in celum, ut sic ascendere possimus in celum per ipsum, mittetur, id est iacietur contra celum ad deiciendum ipsum. Deinde cum dicit: infandos, ostendit quomodo Amphitrion ipsum ab hoc impetu furioso compescere uoluit. Unde dicit: auerte procul sensus infandos, id est nepharios conceptus, pectoris parum sani, magni tamen, quia magnum fuit quod uoluit expugnare celum. Deinde cum dicit: quid hoc?, docet quomodo Hercules deseuit in suos. Et circa hoc duo facit, quia primo docet quomodo in suos deseuit; secundo quomodo Iunonem, quasi alienos occidisset, derisit, ibi: *bene habet*. Circa primum tria facit, quia primo ostendit quomodo delirando dicit celum expugnari; secundo quomodo uidit Furias se persequi, ibi: *seuit*; tercio quomodo in suos quasi in alienos deseuire cepit, ibi: *sed ecce*. Quantum ad primum dicit: quid hoc?, scilicet est quod uideo. Gigantes mouent arma pestifera, scilicet ad expugnandum celum. Ticius, id est gigas ille, cuius iecur extenditur ad tria iugera, profugit umbras, id est euasit de inferno, scilicet ut iuuet Gigantes contra celum, ac gerens lacerum et inane pectus, scilicet quoniam uultures in inferno lacerauerunt iecur eius, quam prope a celo stetit! Labat, id est titubat, Citheron, id est mons iuxta Thebas, alta Pallene, id est silua illa, tremit marcentque Tempe, id est loca siluarum umbrosa: hoc dicit quasi Gigantes robora auellant ad expugnandum celum. Rapuit hic, scilicet gigas, iuga Pindi, id est illius montis, hic, id est alius gigas, rapuit Ethen, scilicet alium montem, ut scilicet ex eis faciant ascensum in celum. Deinde cum dicit: seuit horrendum, ostendit quomodo uidit Furias ad se impugnandum aduenientes. Unde dicit: Erinis, id est Furia infernalis, flammifera, quia fingitur quod Furie portant faces inflammatas, seuit minans, scilicet michi, horrendum, scilicet aliquid, sonat excusso uerbere, quia excutiendo se uerberat se anguibus a collo dependentibus, sudesque adustas rogis, id est ignibus, in quibus mortui solent comburi, tendit propius ac propius in ora, scilicet mea; seua Thesiphone, scilicet que est una de numero Furiarum, uallata caput serpentibus, portam uacantem, id est carentem custodia, post raptum canem clausit opposita face, scilicet loco repaguli, ne possit aperiri. Deinde cum dicit: sed ecce, docet quomodo in suos quasi in alienos deseuit, primo docens quomodo interfecit unum filium; secundo quomodo alium, ibi: *ceteram*; tercio quomodo tercium, ibi: *parce iam*; quarto quomodo coniugem, ibi: *renuo*; quinto quomodo pater monitus est ut aufugeret, ibi: *quo te*. Circa primum duo facit, quia primo ponuntur uerba Herculis parantis arcum ad occidendum filium proprium, tamquam esset filius Lici; secundo inducitur Amphitrion ipsum arguens et mortem pueri describens, ibi: *quo se*. Quantum ad primum dicit: sed ecce proles regis inimici Lici latet, nephandum semen - hoc dicit uidens filios proprios, putans eos esse filios Lici -: hec dextera, scilicet mea, reddet uos, scilicet o filii, patri inuiso, id est odioso; quasi dicat: moriemini, sicut ipse mortuus est. Neruus, id est corda arcus, excutiat sagittas leues, scilicet propter uolatum. Sic decet mitti, scilicet ad occidendum, tela Herculea. Deinde cum dicit: quo se, inducitur Amphitrion Herculem arguens et interfectionem pueri describens. Unde corripiendo dicit: cecus furor, scilicet Herculis, quia non cognouit filios, quo se inuergit?, id est declinat. Flexit uastum arcum coactis cornibus soluitque pharetram, arundo impetu emissa, scilicet ab arcu, stridit - fugit spiculum medio collo, id est per medium collum, scilicet filii sui, relicto uulnere, scilicet mortali. Deinde cum dicit: ceteram, insequitur Hercules alium filium, similiter reputans eum filium Lici. Et primo ponitur insecutio Herculis; secundo inducuntur de morte filii uerba Amphitrionis, ibi: *en blandas*. Quantum ad primum dicit uelut insultando Lico: ceteram prolem eruat; quasi dicat: istum filium perdidit, saluet ceteros si poterit; et quasi insequens et querens alios ad occidendum dicit: quid moror omnes latebras?, scilicet perscrutari. Maius michi bellum Micenis, id est cum hominibus Lici, qui fuit de gente Micena, restat, scilicet quam sit hoc, quod interficio filios Lici. In quo autem sibi restat maius bellum docet, scilicet ut destruat edificia et ciuitatem Micenorum, sub quorum ymagine destruxit et euertit edificia et domum propriam. Unde dicit: ut Cyclopea saxa, quia Cyclopes dicuntur edificasse ciuitatem illam, euersa manibus nostris concidant. Aula, id est domus regia, disiecto, id est rupto, obice eat huc et illuc rumpatque postes, scilicet ruendo; columen, id est firmitas et rectitudo columpnarum, impulsum, scilicet a me, labet, id est titubet; procumbat, id est ad terram cadat, omnis regia. Hic uideo gnatum scelesti, id est scelerati, patris, scilicet Lici. Deinde cum dicit: en blandas, inducitur Amphitrion describens mortem secundi filii. Ubi primo temptat Herculem emollire ad parcendum; unde dicit: en tendens, scilicet filius tuus, o Hercules, blandas manus ad genua, scilicet tua, miseranda uoce rogat, scilicet ut parcas. Secundo describit interfectionem pueri dicens: scelus nephandum, triste et aspectu horridum!, scilicet fuit quod dicam. Rapuit, scilicet Hercules, dextram precantis, scilicet pueri, et furens bis ter, id est sexies, rotatum circa, id est in circuitu, misit, id est iecit; at illi, scilicet puero, caput sonuit, madent tecta cerebro disperso. Tercio docet quomodo coniunx Herculis cum tercio paruulo nato uoluit fugere dicens: at misera Megera similis furenti fugit e latebris, protegens sinu natum paruum. Quarto Amphitrion consulendo reuocat fugientem dicens: quo misera pergis? Licet profuga condaris, id est abscondaris, sinu Tonantis, scilicet Iouis, hec dextera, scilicet que filium interfecit, petet temet undecumque et feret, scilicet quo uoluerit. Quam fugam latebrasque petis? Nullus locus salutis est Hercule infesto. Amplectere ipsum pocius et tempta lenire blanda prece, quia non est aliud refugium. Deinde cum dicit: , agit de interfectione tercii filii. Et hoc habet quatuor partes, quia primo inducitur Megera misericordiam petens; secundo Hercules furibunda loquens, ibi: *renuo*; tercio Megera furiosum arguens, ibi: *quo tendis*; quarto Amphitrion interfectionem filii describens, ibi: *pauefactus*. Quantum ad primum Megera, consilio soceri reuocantis, misericordiam implorat dicens: o coniunx, scilicet Hercules, iam parce, precor, agnosce Megeram, scilicet me coniugem tuam. Hic natus uultus habitusque tuos reddit, id est assimilatur tibi; cernis, ut tendat manus?, scilicet petens misericordiam. Deinde cum dicit: renuo, inducitur Hercules furibunda loquens: uisum enim sibi est ratione furie quod coniunx fuit Iuno nouerca, que persequebatur eum. Unde dicit: renuo nouercam, id est non exaudio eam. Sequere, scilicet alios qui occisi sunt, da penas michi, id est puniam te pro delictis tuis in me, libera, id est liberabis, Iouemque pressum turpi iugo; sed ante matrem, id est priusquam interficiam matrem, hoc monstrum paruulum, id est filium, quem portas, auferam, scilicet de medio. Deinde cum dicit: quo tendis, Megera Herculem tamquam furiosum et uolentem interficere puerum, quem gestabat, arguit dicens: o amens, quo tendis, id est quid uis facere - sic solet exclamari super aggredientes scelerosa queque -, fundens sanguinem tuum?, id est occidens filium, qui est sanguis tuus. Deinde cum dicit: pauefactus, inducitur Amphitrion mortem unius filii describens. Unde dicit: infans pauefactus igneo, id est rubente ad modum ignis, uultu patris perit ante uulnus, scilicet solo timore, rapuit spiritum puer, scilicet raptim et subito emisit spiritum. Deinde cum dicit: in coniugem, describit interfectionem Megere coniugis. Et circa hoc duo facit: primo enim mortem Megere describit; secundo in se quod talia uidit inuehit, ibi: *cernere*. Quantum ad primum dicit: grauis claua, scilicet qua solebat domare monstra, nunc libratur in coniugem: perfregit ossa, scilicet eius, caput abest corpori trunco: conquassatum enim caput claua uidebatur non caput esse; unde subdit: nec usquam est, scilicet caput. Deinde cum dicit: cernere, Amphitrion in se ipsum, eo quod tam crudelia uidit, inuehit loquens ad se ipsum et dicens: o nimis uiuax senectus - quasi dicat: nimis uiuis, qui nurui et nepotibus superuixisti -, si piget luctus, id est tedio est tibi luctus tuorum, habes mortem paratam, quia potes te ipsum in mortem agere; unde subdit: indue, id est infer, tela in pectus, quibus moriaris, uel istum, scilicet Herculem, stipitem, id est in modum stipitis inflexibilem a crudelitate, cede monstrorum illitum, id est undique litum, conuerte, scilicet a furia sua. Falsum ac turpem parentem nomini tuo, id est quod falso et turpiter diceris parens talis paricide, remoue, scilicet blandiendo, ut talia furiosa dimittat, ne tue laudi obstrepat, id est ne in impedimentum laudis tue obiciatur quod talem filium habuisti. Deinde cum dicit: quo te, inducitur Theseus patrem Amphitrionem uolentem adire filium, ut reducat a furia et compescat a furiosis actibus, consulendo reuocans. Unde dicit: o genitor, scilicet Herculis, ipse, scilicet Amphitrion, quo, id est qua ratione, ingeris te obuium morti?, scilicet dum uadis ad compescendum Herculem. Quo amens pergis? Profuge et obtectus late, scilicet ne te inueniat, unumque scelus, id est mortem tuam, aufer manibus Herculeis. Deinde cum dicit: bene habet, inducitur Hercules ex furia factis suis congratulans et irridens Iunonem. Unde dicit: bene habet, scilicet quod factum est, excisa, id est destructa, est domus regis pudendi, scilicet Lici - sic enim ex furia putabat. Et irridendo Iunonem subdit: o coniunx Iouis maximi, hunc gregem, scilicet filios et uxorem, dicatum tibi cecidi, id est occidi - uerum dixit, quia placuit in hoc Iunoni, sicut ipsa predixit carmine primo, tamen Hercules non putauit uerum dicere, sed irridendo insultare -; uota te digna persolui libens - sed et hoc uerum est, quamuis furiosus aliter putaret -, et alias uictimas Argos, id est Grecos illos, qui et Argiui dicuntur, dabimus: hoc ad ueram irrisionem dictum est, quia Iuno specialiter fouebat Argos, sicut patet primo Thebaydos. Deinde cum dicit: nondum, inducitur Amphitrion post ista facta admirans casum Herculis. Et circa hoc duo facit: primo enim hortatur Herculem ad consummandum sacrificium, quod ante furiam fuerat inchoatum, dicens: o nate, nondum litasti, id est perfecisti sacrificium: consumma sacrum, id est sacrificium. Ecce hostia stat ad aras, prona ceruice expectat manum, scilicet sacrificantis; prebeo, scilicet uictimas sufficienter, occurro, scilicet in officium sacrificandi, insequor, id est te sacrificare uolentem: macta, scilicet immolando sacrificium. Secundo cum dicit: quid hoc est?, miratur et stupet casum Herculis, quia post ista furiose gesta subito decidit in sompnum, tamquam subito mortuus caderet. Primo ergo istum casum miratur; unde dicit stupendo: quid hoc est?, scilicet quod uideo de Hercule. Errat acies luminum, scilicet meorum, merorque hebetat uisus; an uideo manus Herculis trementes?; quasi dicat: dubito utrum istorum sit uerum. Uultus, scilicet Herculis, in sompnum cadit et fessa ceruice labat, id est titubat, demisso capite, scilicet sicut solent dormitantes facere; iam flexo genu totus ruit ad terram, ut ornus cesa siluis - orni sunt arbores steriles in montibus saxosis crescentes -, aut moles uiuis, scilicet cadens in mari datura portus, id est quietans mare ad stationem nauium. Secundo cum dicit: an leto, dubitat an casus ille fuerit ad mortem; unde dicit: an idem furor qui misit tuos ad mortem leto dedit?, scilicet te. Tercio cum dicit: sopor, arguit non esse mortem, sed soporem; unde dicit: sopor est, scilicet qui fecit hunc casum, cuius signum est: reciprocos motus agit spiritus, id est aspirat et respirat, quod non conuenit mortuis. Quarto cum dicit: detur, hortatur ne quis impediat eum a sompno; unde dicit: detur quieti tempus, ut uis morbi grauis uicta sompno leuet, id est releuet et sanet, pectus oppressum, scilicet furia. Quinto hortatur famulos ut interim arma sua amoueant; unde dicit: o famuli, remouete tela, ne furens repetat, ea scilicet cum euigilauerit.
+
+Carmen nonum, quod scribitur metro pindarico dimetro anapestico, continet planctum super furia Herculis. Et diuiditur in duas, quia primo plangit furiam Herculis; secundo conuertens sermonem ad filios interfectos plangit eos, ibi: *non uos*. Circa primum notandum quod, ut dictum est, carmen chori exprimit iudicia et uota uulgi, que non solum sunt uaria, sed quandoque inuicem opposita. Quam uarietatem exprimens in hoc carmine, primo plangit Herculem optando ut ad se redeat; secundo quasi mutando uotum optat ut sic maneat, ibi: *uel pocius*; tercio ut de commisso dolens se ipsum puniat et affligat, ibi: *nunc Herculeis*. Circa primum duo facit, quia primo omnia numina inuitat et precipue solem ad plangendum Herculem; secundo optat ei sanam mentem, ibi: *soluite*. Quantum ad primum dicit: lugeat ether, id est celum, magnusque parens etheris alti, id est Iupiter, et unda uaga ponti mobilis, scilicet lugeat, tuque, o feruide Titan, id est sol, qui fundis radios per terras tractusque maris fugasque noctem ore decoro, id est splendido, ante omnes, scilicet lugeas. Et quare sol ante omnes lugere debeat docet subdens: Alcides, id est Hercules, tecum, o sol, uidit obitus, id est occidentem, pariter et ortus, id est orientem, nouitque utrasque domus tuas, scilicet orientem et occidentem: utrumque enim cardinem terre adiit pro domandis monstris. Deinde cum dicit: soluite, optat ut Hercules ad mentem suam redeat. Et primo super hoc rogat deos generaliter; secundo deum sompni specialiter, ibi: *tuque, o domitor*. Quantum ad primum dicit: soluite, o superi, soluite, id est liberate, animum, scilicet Herculis, tantis monstris, flectite mentem rectam in melius. Deinde cum dicit: tuque, o domitor, specialiter super hoc rogat deum sompni. Unde dicit: tuque, o Sompne domitor malorum, quia homo dormiendo obliuiscitur mala sua, requies animi, quia per sompnum aufertur sollicitudo cogitationum, pars melior humane uite, quia per medietatem uite dormit et dum dormit minus grauatur malo, genus uolucre, id est aptum ad uolandum, matris Astree - Sompnus fingitur filius Astrei regis, cuius uxor peperit filios et filias alatas, et ideo uirgo Astrea, que tenet libram in celo, fingitur habere ales -; et o Sompne, frater languide dure Mortis, quia qui dormit uidetur similis mortuo propter ligationem sensuum, unde Secundus philosophus diffiniens sompnum dicit quod est ymago mortis, miscens falsa ueris, scilicet in sompniis, auctor certus futuri, quia per sompnia prenunciantur certitudinaliter futura, ut patuit in sompnio Ioseph. Et quandoque pessime decipit, sicut narrat Girardus in descriptione Wallie, quia quidam sompniando per tres noctes monitus est quod adiret fontem sancti Bernaci et ibi sub lapide inueniret thesaurum magnum; qui credens sompniis tociens sub eadem forma repetitis adiit predictum fontem et eleuato lapide, quem iuxta sompnium inuenit in fonte, momordit eum serpens, qui sub lapide latebat, et mortuus est, sicque per sompnum pessime deceptus fuit. Et ideo dicit: idemque pessimus, scilicet auctor futuri. O rerum pater, portus uite - sompnus enim fouet uitam in animalibus -, requies lucis comesque noctis - dies enim terminatur ad requiem sompni, cui deputatur nox -, qui uenis par regi famuloque, quia equaliter et indifferenter se habet ad omnes, placidus leuisque foue fessum, scilicet Herculem. Et o Sompne, qui cogis genus humanum pauidum leti, id est timidum mortis, discere, scilicet per similitudinem sompni, longam mortem, preme deuinctum, scilicet Herculem, torpore graui, id est detine eum in sompno. Unde sequitur: sopor alliget artus indomitos nec linquat, id est relinquat, prius torua pectora, quam pristina mens, scilicet sana, repetat cursum; quasi dicat: non euigilet quousque redeat ei mens sana. En fusus humi, id est prostratus ad terram, uolutat seua sompnia, id est crudelia, feroci corde: nondum superata est pestis tanti mali, id est non adhuc est extra furiam; solitusque mandare caput graui, id est ponderose, claue, quia utebatur claua pro puluinari, dextera uacua, quia nichil habebat in manu, querit pondera, id est clauam ponderosam, iactans brachia motu uano, quia iam pater Amphitrion, quando cecidit in sompnum, fecit asportari et abscondi arma sua. Nec adhuc omnes expulit, scilicet a mente, estus, id est motus furiosos, sed ut unda uexata ingenti notho, id est magno uento australi, seruat longos tumultus et tumet iam cessante uento; supple: sic adhuc Hercules retinet aliquos motus furie, qua agitatus est. Pelle, id est depelle, o Sompne, insanos fluctus, id est motus, animi, pietas uirtusque redeat uiro, scilicet Herculi. Deinde cum dicit: uel sit pocius, mutat uotum ad ymaginem uulgi dicens: uel sit pocius mens concita, id est agitata, motu uesano, id est furioso: eat error cecus qua cepit, scilicet uia; quasi dicat: maneat in errore et furia, ne scienter committat scelera, quia magis excusatur qui furore agitatus errat et delinquit, quam qui scienter et sana mente committit scelus. Unde subdit: solus furor, o Hercules, te insontem, id est innocentem facit; proxima sors est puris manibus, id est innocentibus et mundis a scelere, nescire nephas, quia peccatum ignorantie ex genere suo minus habet de culpa ceteris peccatis. Deinde cum dicit: nunc Herculeis, optat ut doleat et se ipsum affligat propter scelera commissa. Unde dicit: nunc sonent pectora percussa Herculeis manibus; quasi dicat: more dolentium percutiat pectus suum manibus suis; uerbera uictrice manu pulsent lacertos solitos ferre mundum, id est celum; quasi dicat: brachia sua percutiantur uerberibus; audiat ether uastos, id est magnos, gemitus, audiat regina atri, id est nigri, poli, id est inferni, quem fingunt poete habere sub se polum antarticum, ut supra tactum est carmine quinto, feroxque Cerberus latitans imo antro qui gerit colla uincta uastis, id est magnis, cathenis, supple: audiat uastos gemitus Herculis. Resonet chaos, id est infernus, mesto clamore, scilicet propter gemitus Herculis, undaque patens lati profundi, scilicet fluminis inferni; et ether, scilicet resonet, qui tamen senserat melius tua tela: o Hercules, ether, id est superior mundus, melius sensit tela Herculis quam infernus, quia ad maiorem utilitatem domata sunt monstra, quam canis infernus raptus. Pectora obsessa tantis malis, o Hercules, sicut tua sunt, non sunt ferienda leui ictu: uno planctu, scilicet tuo, sonent tria regna, scilicet etheris, in quo est regnum Iouis, maris, in quo est regnum Neptuni, terre, in qua est regnum Plutonis. Et optans ut puniatur armis propriis subdit: et tu, arundo fortis, collo suspensa decus ac telum - hoc dicit quia Hercules portauit hanc arundinem et ad decorem et ut uteretur ea pro telo -, leuesque pharetre, date sera uerbera tergo fero, scilicet Herculis, quia uobis usus est ad perpetrandum scelus quod fecit; cedant robora fortes humeros stipesque potens oneret nodis, scilicet suis, duris pectora, scilicet Herculis; et isto modo omnia que solebant esse Herculis arma plangant tantos dolores, quantos scilicet meruerunt scelera sua. Deinde cum dicit: non uos, plangit filios Herculis occisos, dirigens sermonem ad eos et dicens: non uos, o pueri, comites patrie laudis ulti reges seuo uulnere, id est non fuistis socii patris uestri in laude ad ultionem capiendam de regibus, non fortesque manu flectere membra Argiua, id est Greca, palestra, id est lucta, id est non fuistis fortes ad luctandum cum Antheo libico, sicut fuit pater uester, ut supra habitum est carmine tercio; et dicit Argiua palestra, quia ludus ille, scilicet lucta, apud Argos, id est Grecos, fuit primo inuentus. Et resume: non fortes manu, scilicet fuistis, flectere fortes forti cestu, scilicet sicut Hercules flexit et deuicit cestibus Ericem, ut patuit supra carmine tercio, tamen ausi iam; quasi dicat: etsi non fuistis comites patris in talibus magnis, tamen tales eratis quando pater uos occidit, quod eratis ausi leue telum Scithici Coriti - Coritus nomen ciuitatis est in Scithia, ubi fiebant talia tela leuia -, missum librare certa manu figereque ceruos tutos fuga, id est qui se tuentur fugiendo, nondumque terga fere iubate, scilicet ausi figere - cuiusmodi fera fuit leo, quem pater interfecit -, ite, umbre, id est anime corporibus exute, ad portus Stigios, ite, innocue, id est innocentes, quas scelus, scilicet paternum, patriusque furor oppressit, id est opprimendo corpora uulneribus expulit, in primo limine uite, id est in etate iuuenili. Ite, o pueri, genus infaustum, id est generatio infelix, per iter triste noti laboris, id est famosi laboris - descensus enim Herculis ad infernum fuit labor inter alios famosus -; ite, uisite reges iratos, scilicet qui sunt iudices in inferno, sicut Eacus, Radamantus et Minos.
+
+In carmine decimo, quod est ultimum et scribitur metro iambico archilochico, ponitur actus quintus huius tragedie, et est reuersio Herculis ad sensum suum, dolentis super commissis. Et primo inducitur Hercules inquirens de cede facta et ad uindicandum inardescens; secundo cognoscens se reum et se occidere uolens, ibi: *miserere*; tercio a sua morte desistens, fugam tamen et latibulum querens, ibi: *iam parce*. Circa primum tria facit, quia primo uelut ignorans querit ubi sit; secundo cedem suorum iam factam animaduertit, ibi: *certe redimus*; tercio de hiis que acta sunt inquirit, ibi: *ubi est parens?*. Quantum ad primum dicit: quis hic locus, scilicet est ubi ego sum, que regio, scilicet est ista, que plaga mundi?, scilicet est ista. Ubi sum? Sub ortu solis, id est sum ego in oriente, an sub cardine, id est polo, glacialis Urse?, id est sub polo in quo est Ursa, sub qua est continua glacies: iste est polus septemtrionalis; quasi dicat: sum ego in aquilone? Numquid extrema tellus maris Hesperii, id est occidentalis, dat hunc modum Occeano?, id est numquid ista terra, in qua sum, est terminus occidentalis Occeani, id est numquid sum ego in occidente? Quas trahimus auras?, id est cuius terre aerem respiramus? Quod solum, id est que terra, subest fesso?, scilicet michi. Deinde cum dicit: certe redimus, aduertit Hercules cedem suorum iam factam. Unde dicit: certe redimus, id est rediuimus, scilicet de inferno, sed unde uideo prostrata domo, scilicet mea, cruenta, id est sanguinolenta et cruore infecta, corpora?, scilicet meorum. An nondum mens, scilicet mea, exuit inferna, id est infernalia, simulacra? Post reditus quoque feralis turba, id est mortifera turba, oberrat oculos meos?; quasi dicat: an est ita, quod uideo domum meam prostratam, filios et coniugem interemptos, uel adhuc errat uisus propter ymagines simulacraque monstrorum, que uidi in inferno? Pudet fateri: paueo, scilicet ex uisis; et nescio quod malum, nescio quod grande animus presagit michi; quasi dicat: cor meum dictat aliquod magnum malum michi futurum. Deinde cum dicit: ubi est parens?, inquirit ut certior reddatur de hiis que acta sunt. Et circa hoc tria facit: primo admiratur et inquirit auctorem eorum, que gesta sunt circa se ipsum; secundo auctorem cladis suorum, ibi: *quod nephas*; tercio patris sui et Thesei admiratur gestum et uultum, ibi: *cur meos*. Quantum ad primum dicit: ubi est parens?, meus scilicet Amphitrion. Ubi illa coniunx animosa grege tot natorum?, id est Megera uxor mea, que de multitudine filiorum superbire solebat. Cur latus leuum, scilicet meum, uacat spolio leonis? Quonam abiit tegmen meum idemque thorus mollis Herculeo sompno? Pelle enim leonis utebatur de die pro tegmine contra arma impetentia et de nocte pro strato. Ubi tela? Ubi arcus? Quis potuit detrahere arma michi uiuo? Quis tanta spolia, scilicet sicut sunt arma mea, abstulit, et quia dici poterat, sicut et uerum fuit, quod ipso dormiente fuerunt ablata, hoc quasi euacuans subdit: ipsumque sompnum Herculis quis non horruit?; quasi dicat: tam horrendus fui dormiendo, quod nullus auderet michi appropinquare. Unde ex hoc arguit quod Iupiter aliquem de nouo genuerit, qui talia ausus fuit facere: libet, libet meum uictorem uidere. Exurge, uictor, scilicet meus, et ostende michi quem nouum, scilicet filium, genuit pater, scilicet Iupiter, celo relicto; quasi dicat: non potest hoc esse, quod aliquis hoc fecerit, nisi aliquis genitus nouiter a Ioue; cuius incestu, id est illicita generatione, stetit nox longior quam nostra, ratione cuius scilicet ille sit me fortior et possit me uincere. Deinde cum dicit: quod cerno nephas?, inquirit auctorem cladis suorum. Et circa hoc duo facit: primo quis fuerit auctor cladis inuestigat, unde dicit: quod cerno nephas?, id est quam crudele. Nati, scilicet mei, iacent confecti cruenta cede, id est crudeli morte, perempta coniunx, scilicet est. Quis Licus regnum obtinet?; quasi dicat: ubi est ille Licus qui regnat? Quis ausus est moliri, id est machinari, Thebis tanta scelera reuerso, scilicet de inferno, Hercule?, scilicet me. Quisquis colis loca Hismeni, id est illius fluuii, quisquis Actea, id est Greca, arua, scilicet colis, qui colis regna Pelopis Dardanii, id est Frigii, regna dico pulsata gemino mari, Ionio et Frixeo - Isthmos est mons uel promunctorium distinguens duo maria predicta et spectat ad regnum Thebanorum, quod tenuit Pelops post patrem suum Tantalum, qui ex parte matris Frigius erat -, quisquis ergo colis loca predicta, succurre michi et indica auctorem seue cladis, que michi contigit. Et nisi michi indicaueritis, ruat ira, scilicet mea, in omnes, id est in omnes deseuiam, nisi indicaueritis quis fecerit hoc; unde subdit: quisquis michi non monstrat hostem hostis est michi. Secundo cum dicit: uictor, hostem quasi latentem ad pugnam prouocat. Unde dicit: o uictor Alcide, id est Herculis, lates? Procede, scilicet in publicum, seu, scilicet tu talis es, quod uindicas currus truces, id est crudeles, Tracis cruenti, scilicet sicut ego feci - Tracem cruentum uocat Diomedem regem Tracie, qui equos currum pauit humanis carnibus, quem Hercules interfectum posuit pabulum equis suis -, siue Gerionis pecus, scilicet sicut ego qui Gerionem regem Hispanie triformem interfeci et armentum eius abduxi, ue, id est uel, Libie dominos, scilicet uindicas tibi, scilicet Antheum et tales, quos ego deuici; quasi dicat: tu, uictor, etiam si talis et tam fortis sis, quod audes tibi uindicare quod possis talia facere, qualia iam tacta sunt, procede ad congrediendum mecum; nulla mora pugnandi est, scilicet a parte mea. En nudus asto, scilicet paratus ad excipiendum hostem; uel, id est saltem, licet, id est licitum sit, scilicet tibi, petas inermem, scilicet armis meis, que michi abstulisti et habes penes te. Deinde cum dicit: cur meos, miratur et stupescit de gestu et uultu Amphitrionis et Thesei. Et circa hoc duo facit: primo enim hanc admirationem ponit; secundo auctorem cladis huius sibi indicari ab Amphitrione et Theseo petit, ibi: *quis meos*. Quantum ad primum dicit: cur Theseus paterque fugit uultus meos? Cur condunt, id est abscondunt, ora sua? Differte fletus. Deinde cum dicit: quis meos, auctorem necis requirit. Et primo a patre dicens: genitor, profare quis omnes meos dederit simul neci; quid siles? Secundo petit idem a Theseo dicens: at tu, Theseu, ede, id est profer auctorem cladis, et hoc fideliter, unde subdit: sed tua fide, Theseu, supple: ede quis sit auctor cladis. Tercio utriusque taciturnitatem et uultum arguit; unde dicit: uterque, scilicet uestrum, tacitus ora pudibunda obtegit furtimque fundit lacrimas in tantis malis, cum tamen manifeste magis esset flendus uel indicandus auctor, ut haberetur uindicta; quod est pudendum, scilicet propter quod obtegitis uultus uestros. Numquid potens dominator urbis Argiue, id est Grece, scilicet est nobis pudendus, numquid agmen infestum michi tanta clade obruit uos pereuntes?, scilicet ut debeatis sic flere. Quarto cum dicit: per te meorum, adiurat patrem ut indicet auctorem cladis. Et circa hoc duo facit, quia primo adiurat; secundo subdit de hoc breuem dialogum inter patrem et Herculem, ibi: *tacita*. Quantum ad primum dicit: o genitor, precor te per laudem facinorum, id est factorum, meorum numenque nominis tui semper michi secundum, id est prosperum, fare, id est dic. Quis domum, scilicet meam, fudit? Cui preda iacui?, id est quis me depredauit auferens arma mea? Deinde cum dicit: tacita, subdit dialogum Amphitrionis et Herculis. Et primo respondet Amphitrion adiuratus, quasi consulendo dicens: tacita sic abeant mala; quasi dicat: peiora erunt si dicantur. Secundo obicit Hercules dicens: ut ego sim inultus?; quasi dicat: debent mala sic taceri, quod ego non possim uindicari? Tercio respondet Amphitrion dicens: sepe uindicta obfuit, id est nocuit, et ita noceret michi et etiam tibi, si uindicares. Quarto obicit Hercules dicens: quisquisne segnis tanta tolerauit mala?; quasi dicat: ista mala sunt ita magna, quod unus homo segnis non toleraret ea sine ultione. Quinto respondet Amphitrion dicens: maiora quisquis timuit, scilicet et timendo ne maiora euenirent mala, destitit ab ultione. Sexto obicit Hercules dicens: o pater, etiam quicquam timeri potest maius aut grauius hiis?; quasi dicat: non uidetur. Septimo respondet Amphitrion et docet quod sic; unde dicit: ista pars cladis quam nosti quotane est?; quasi dicat: uel modica respectu illius quod nescis; latet enim te quod tu ipse furiosus hoc fecisti; unde patet quod potest esse quod sit aliquid grauius illo quod tu scis. Deinde cum dicit: miserere, Hercules se ipsum reum cladis facit et cognoscit et in se ipsum seuire incipit. Et circa hoc duo facit, quia primo se reum cognoscendo a patre ueniam petit; secundo in se ipsum deseuire incipit, ibi: *nunc parte*. Circa primum duo facit: primo enim genitori suo, ut auctorem cladis indicet, humiliat dicens: o genitor, miserere, scilicet mei, ut non plus celes quod peto scire, tendo supplices manus, scilicet rogando ut petitioni mee annuas. Secundo cum dicit: quid hoc?, se reum cladis cognoscit; unde dicit: quid hoc?, scilicet est quod in manu mea apparet. Manus refugit, scilicet ne extendatur, quia infecta est sanguine - hic, id est in manu mea, errat scelus, id est apparet error sceleris mei. Unde hic cruor?, scilicet qui apparet in manu mea. Et quasi respiciens circa se et uidens arma sua ait: quid illa arundo, id est sagitta, tincta Lernea nece, scilicet quando interfeci ydram in Lerna, madens leto, id est morte, puerili? Iam uideo tela nostra. Non quero manum, scilicet que hoc fecit, quia ego reus sum et non alius, quia quis potuit arcum tendere - quasi dicat: nullus alius a me -, aut que dextra sinuare, scilicet trahendo ad se, neruum, scilicet potuit, uix michi cedentem. Tercio cum dicit: ad uos, se reum exclamat dicens: ad uos reuertor, o genitor, scilicet ut me reum cognoscam; nostrum scelus est, scilicet quod factum est; iacuere, scilicet filii et uxor mortui: scelus nostrum, scilicet illud, est. Deinde cum dicit: luctus, pater Amphitrion scelus Herculis attenuat et excusat dicens: istic, id est in hoc, luctus est tuus, scilicet pro coniuge et filiis; crimen nouerce, scilicet Iunonis, que te in furiam egit et furentem ad hoc compulit: hic casus culpa caret, scilicet a parte tua. Deinde cum dicit: nunc parte, inducitur Hercules in se ipsum deseuiens. Et circa hoc tria facit, quia primo deos ut ipsum puniant exorat; secundo arma exigit, ut illa comburat, ibi: *dira Furiarum*; tercio exigit arma, ut se interficiat, ibi: *non sic*. Circa primum duo facit, quia primo deos ut ipsum puniant exorat; secundo pater ipsum tamquam iterum furentem deplorat, ibi: *nondum*. Quantum ad primum dicit Hercules: o genitor, scilicet Iupiter, oblite nostri, nunc tona ex omni parte iratus, scilicet contra me, uindica nepotes, scilicet filios meos occisos, saltem sera manu. Sonet mundus stelliger, per tonitrua tua, hic polus et ille iaculetur flammas, id est fulgurando; Caspie rupes, scilicet que sunt multum scopulose uersus Indiam, trahant corpus, scilicet meum, ligatum atque auida ales, scilicet ad cadauere, id est uultur uel Arpia, de qua supra habitum est, uel aquila, que posita est ad cor Promethei, qui dicitur homines de luto finxisse et in celum ascendisse ignemque inde furto sublatum hominibus dedisse; unde dii irati ipsum in monte Caucaso ligauerunt ad saxum et cordi eius apposuerunt aquilam. Ideo subdit: cur uacant scopuli Promethei?; quasi dicat: utinam non uacent, sed alligetur eis corpus meum. Paretur uertice immenso latus abruptum Caucasi nudumque siluis pascens feras uolucresque - supple: ut ego ibi alliger -, et illa Simplegas: Simplegas nomen indeclinabile est et est nomen periculi marini; est enim locus ubi apparent quasi rupes uage, que nunc mouentur ad litus, nunc ad inuicem colliduntur, ex quarum collisione aqua exprimitur in altum; unde dicit: Simplegas illa, scilicet parte, qua artat pontum Scithen, id est Scithie, distendat alto, scilicet mari, manus, scilicet meas, uinctas hinc et hinc, cumque reuocata uice in se coibunt actisque, id est motis, utrimque rupibus inquieta mora montium, id est rupium magnarum ad modum montium, saxa expriment in celum, id est in aerem, mare medium, scilicet per collisionem, ego iaceam, scilicet in medio; quasi dicat: uinciantur manus mee ad istas rupes et cum ab inuicem mouentur distrahant me, quando coeunt ut inuicem collidantur, iaceam in medio, ut conterant me. Quin, id est cur non, aceruans congesto nemore aggerem structum corpus, scilicet meum, sparsum cruore impio, scilicet coniugis et filiorum, cremo?, id est comburo. Deinde cum dicit: nondum, pater Amphitrion deplorat Herculem, tamquam iterum furentem. Unde dicit: pectus, scilicet Herculis, attonitum nondum tumultu, scilicet furioso, caret, mutauit iras, scilicet conuertendo eas in se ipsum; unde dicit: quodque furor habet proprium, in se deseuit. Deinde cum dicit: dira Furiarum, poscit Hercules arma ut comburantur in mortuorum exequias. Et circa hoc duo facit, quia primo sibi ultimam penam optat; secundo arma, ut comburantur, postulat, ibi: *huc ensem*. Quantum ad primum dicit: dira loca Furiarum et inferorum carcer et plaga decreta turbe sonti, id est nocenti - isti nominatiui stant absolute -, et si quod exilium latet ulterius Erebo, id est inferno, ignotum Cerbero et michi, huc, id est in hoc exilium et in hec loca, abde, id est absconde, me, o Tellus; ibo mansurus ad ultimum finem Tartari. O pectus, scilicet meum, nimium ferum!, id est crudele. O liberi, quis uos sparsos per omnem domum deflere digne poterit? Nescit hic durus uultus, scilicet meus, lacrimari malis. Deinde cum dicit: huc ensem, postulat arma, ut comburantur in exequiis mortuorum. Et circa hoc duo facit, quia primo facit quod dictum est; secundo supponit breuem dialogum inter Theseum et Herculem, ibi: *quis nomen*. Quantum ad primum dicit: huc date ensem, huc date sagittas, huc date uastum stipitem. O puer, tibi frangam, id est in exequias tuas, tela nostra, tibi rumpemus arcus nostros; at grauis stipes ardebit tuis umbris; ipsa pharetra frequens, id est plena, telis Lerneis, id est quibus uulneraui ydram Lerneam, ibit in rogos tuos, id est comburetur cum corpore tuo; dent arma infausta, id est infelicia, penas, id est puniantur arma. Uos quoque, o pueri, quos interfeci, cremabo telis meis. In fine autem Iunoni, que eum ad hec mala impulerat, insultans execrando dicit: o nouercales manus, scilicet execror. Deinde cum dicit: quis nomen, breuem dialogum Thesei et Herculis ponit. Primo enim Theseus Herculem arguit de eo quod factum suum tamquam sceleratum plangit, cum non ex malicia culpe, sed ex errore ignorantie processerit; unde dicit: quis umquam addidit errori nomen sceleris? Et respondens Hercules ait quod etsi non sit scelus, tamen magnitudo erroris tenet locum sceleris; unde dicit: sepe error ingens sceleris locum obtinet. Tercio Theseus Herculi patientiam in tanto malo suadet; unde dicit: nunc Hercule opus est, id est ut sis Hercules, id est nunc indiges esse uir fortis ut uere dicaris Hercules; perfer, id est patienter et fortiter sustine, hanc molem mali. Deinde cum dicit: non sic, exigit arma Hercules, ut se interficiat. Et circa hoc duo facit, quia primo arma exigit; secundo docet quomodo ea obtinuit, ibi: *si uiuo*. Circa primum duo facit, quia primo instantiam Herculis in petendo arma ponit; secundo inter Theseum et Herculem dialogum subdit, ibi: *perimes*. Circa primum tria facit, quia primo inducitur Hercules arma ad se occidendum instanter petens; secundo Amphitrion scelus hoc obsecratione dissuadens, ibi: *per sancta*; tercio Hercules propositum suum defendens, ibi: *cur animam*. Quantum ad primum dicit: pudor furore extinctus, scilicet in me, non sic cessit, id est recessit, ut fugem omnes populos aspectu impio; quasi dicat: non ita ex furia totaliter pudorem perdidi, ut tam terribilis appaream, quod omnes homines fugiant me. O Theseu, flagito arma, arma subtracta redde michi propere, id est statim. Si mens est michi sana, reuerte, id est reporta, tela manibus, id est restitue manibus meis tela: potest enim hoc secure fieri; si furor remanet, pater, scilicet qui impedis ne arma reddantur, recede, scilicet ne pereas mecum: mortis inueniam uiam, scilicet quia occidam me. Deinde cum dicit: per sancta, Amphitrion obsecrando dissuadet Herculi, ne se occidat. Unde dicit: *o Hercules, precor per sancta sacra generis, id est per iura sanguinis ueneranda, perque utrumque ius nominis mei, scilicet quia dicor pater tuus, uel quia matrem uxorem habeo, uel quia auctor sum tui*; unde subdit: siue me auctorem uocas siue tu parentem, scilicet quia sum uir matris et educator tuus; perque canos, scilicet meos, uenerandos piis, scilicet filiis, parce deserte senecte, scilicet mee, annisque fessis, id est michi fesso multitudine annorum; reserua temet, scilicet in uita, unicum, scilicet existens, firmamentum domus lapse, unum lumen, scilicet tu existens, afflicto, scilicet michi, malis. Nullus fructus laborum, scilicet tuorum, ex te contigit, scilicet michi, scilicet quia numquam te in quiete frui potui; semper aut dubium mare aut monstrum timui, scilicet quia pro remedio contra talia oportuit mittere Herculem; quisquis rex seuus toto orbe nocens furit manibus, id est agitatus diis infernalibus, qui manes dicuntur, aut aris, id est agitatus sacris penetralibus, a me timetur, scilicet quia ad eum domandum oportet mitti Herculem; semper absentis pater, scilicet sum, peto fructum tui aspectumque et tactum. Deinde cum dicit: cur animam, inducitur Hercules intentionem suam de se ipso occidendo defendens. Unde dicit: nichil est, id est nulla ratio est, cur detineam morerque amplius animam, scilicet meam, in luce ista, id est in ista uita: cuncta iam amisi bona, mentem, arma, famam, coniugem, natos, manus, etiam furorem, qui saltem, dum affuit, dolorem, quem habeo, exclusit. Nemo mederi queat, id est poterit, animo polluto, scilicet scelere, qualis est animus meus: scelus morte sanandum est. Deinde cum dicit: perimes, ponit dialogum Thesei et Herculis. Primo ergo obicit Theseus dicens: perimes, id est occides, parentem, scilicet si perstiteris in hac ira. Respondet Hercules: ne possim facere, scilicet occidere parentem, occidam, id est occumbam, scilicet interficiendo me ipsum. Tercio obicit Theseus dicens: genitore coram?, id est uis tu occidere te in presentia patris? Quarto respondet Hercules quod non debet patri esse horrori, quia tam crudelia fecit alia coram patre; unde dicit: hunc, scilicet patrem, docui cernere nephas, scilicet quando in presentia eius interfeci coniugem meam et nepotes suos. Quinto Theseus ut sibi indulgeat rogat dicens: intuens pocius facta, scilicet tua, memoranda omnibus peto a te ueniam unius criminis, scilicet ut indulgeas tibi hoc unum crimen. Sexto arguit Hercules hoc non esse faciendum; unde dicit: ipse dabit sibi ueniam, qui nulli dedit?, quasi dicat: non est hoc iustum. Laudanda feci iussus, scilicet ab alio; hoc unum, scilicet crimen, meum est, id est a me ipso feci. Et conuertens sermonem ad patrem obsecrando petit arma dicens: succurre, genitor; siue te pietas mouet, scilicet quam debes habere erga nurum et nepotes, seu triste fatum, scilicet quod nunc euenit de morte eorum, siue decus uirtutis, scilicet mee, uiolate, scilicet nunc per scelus commissum; effer arma; uincatur fortuna, scilicet michi aduersa, dextera mea. Septimo inducitur Theseus adhuc instans ut Hercules sibi parcat; unde dicit: patrie quidem preces sunt satis efficaces, scilicet quantum in ipso est, sed tamen, o Hercules, mouere quoque nostro fletu, scilicet ut parcas tibi. Surge et solito impetu perfringe aduersa. Resume nunc tuum animum nulli malo imparem, nunc agendum est tibi magna uirtute, scilicet ut tuum impetum compescas: ueta Herculem irasci, scilicet quia non decet hoc uirum tante uirtutis. Deinde cum dicit: si uiuo, ostendit quomodo Hercules arma obtinuerat. Et diuiditur hec pars in quatuor, quia primo inducitur Hercules sibi, nisi arma reddantur, peiora comminans; secundo Amphitrion arma Herculi restituens, ibi: *uox est*; tercio Hercules ad se occidendum telum applicans, ibi: *hoc nunc*; quarto Amphitrion Theseo conquerens et ab eo auxilium postulans, ibi: *ecce quam*. Circa primum tria facit: primo enim mortem sibi preeligendam demonstrat dicens: si uiuo, feci scelera, et ita erat uita mea scelerata; si morior, tuli, id est passus sum scelera; quanto ergo melius est pati scelus quam facere - sicut probat Boetius IIII Consolationis; cui consonat illud Epistularum Ouidii: *estque pati penam quam meruisse minus* -, tanto magis est mors mea melior quam uita. Secundo cum dicit: purgare, animat se ipsum in mortem propriam dicens: purgare terras, scilicet monstris, propero; quasi dicat: hoc est officium meum. Sed iamdudum oberrat michi monstrum impium, seuum et immite ac ferum, scilicet ego ipse, qui tamquam impius et seuus filios interfeci et coniugem; agedum, aduerbium exhortandi est, conare aggredi, scilicet illud monstrum, dextera, scilicet tua; ingens opus, scilicet erit illud, amplius, id est plus ualens, bis seno labore, id est duodecim laboribus meis. Tercio cum dicit: ignaue, tarditatem suam in aggrediendo se ipsum arguit, improperando ferocitatem in coniugem et prolem; unde dicit: ignaue, cessas, scilicet aggredi te ipsum, in pueros modo pauidasque matres fortis?, scilicet fuisti. Quarto cum dicit: arma nisi, Hercules sibi peiora comminatur, nisi arma reddantur; unde dicit: nisi arma dentur michi, aut excidam omne nemus Tracis Pindi - Pindus est nomen montis nemorosi in Thessalia, que est pars Tracie, ubi nimphe habitabant -, lucosque Bachi, id est qui consecrantur Bacho et in quibus celebrantur orgia eius, et iuga Citheronis - Citheron mons est iuxta Thebas -, mecum cremabo, aut tota tecta cum domibus, id est familiis, suis dominisque, templa Thebana cum omnibus deis supra corpus meum excipiam atque uersa urbe condar, id est sepeliar, et, si media, id est ea que sunt in medio ciuitatis, immissa, super me, incident humeris fortibus leue pondus, id est si omnia posita super humeros meos sint pondus leue fortibus humeris, septemque portis, scilicet ciuitatis Thebane, non satis premar, omne onus quo mundus sedet media parte uertam in caput meum dirimamque, id est scindam uel frangam, superos, id est superiorem partem mundi. Redde arma, scilicet si uis quod iste non faciam. Deinde cum dicit: uox est digna, inducitur Amphitrion hiis permotus ostendens arma. Unde primo sub yronia loquens dicit: uox est digna, scilicet ista, qua indicabo ubi sunt arma, genitore Herculis; quasi dicat: non est digna, quia magis debet uelle genitor Herculis quod Hercules non habeat arma, quam quod habeat, et ideo inuitus dico quod sequitur: en puer cecidit peremptus hoc spiculo, scilicet quod tibi ostendo et trado, Iuno emisit hoc telum manibus tuis. Deinde cum dicit: hoc nunc, inducitur Hercules ad occidendum se telum acceptum applicans. Unde dicit: ego nunc utar hoc, scilicet telo contra me ipsum. Deinde cum dicit: ecce quam, inducitur Amphitrion Theseo conquerens et ab eo auxilium postulans. Et hec pars habet duas: primo enim conquerens a Theseo auxilium postulat; secundo conuersus ad Herculem comminatur se uelle se ipsum occidere, nisi Hercules a se occidendo desistat, ibi: *sic statue*. Quantum ad primum conquerendo de Hercule dicit: ecce quam miserum cor, scilicet meum, palpitat metu, scilicet ne Hercules se occidat; ferit, id est percutit cor palpitans, corpus, scilicet meum, sollicitum, scilicet circa Herculem. Arundo est aptata, scilicet ab Hercule ad se occidendum. Ecce iam facies, scilicet Herculis, uolens scelus sciensque, dum uult scilicet se occidere. Pande, o Theseu, quid fieri iubes?, id est quod das consilium? Nichil rogamus, scilicet Herculem, quia rogando non proficimus: dolor in tuto est, id est securi sumus de dolore nostro. Tu, o Theseu, natum potes seruare michi, tu solus, necdum euasi ipse, scilicet ego, maximum metum: haut potes, id est non potes, me miserum facere, quia iam miserrimus sum, felicem potes, scilicet facere, seruando scilicet Herculem. Deinde cum dicit: sic statue, conuersus ad Herculem minatur sibi mortem, si Hercules se occidat. Unde dicit: o Hercules, sic statue, quicquid statuis, id est quicquid in proposito tuo firmas, ut scias, id est consideres, causam tuam, scilicet pro qua te uis occidere, famamque in arto, id est in stricto, et in ancipiti, id est in dubio, stare; quasi dicat: dubium est ualde et artum utrum causa tua, pro qua te occidis, et fama tua sit approbanda apud posteros uel non, et si approbetur, ualde arte, id est inter ualde paucos erit approbata; et ideo tu, qui ad laudem et gloriam uis occidere te, bene debes hoc scire et considerare: aut uiuis aut occidis, scilicet me, quia tecum moriar. Teneo in primo ore, id est in primo uerbo oris tui, quia si dixeris te uelle mori, moriar, si dixeris te uelle uiuere, uiuam - in primo ergo ore teneo hanc animam, scilicet meam, leuem, quia faciliter expelletur a corpore, fessamque senio nec minus quassam malis, scilicet quam senio. Tam tarde dat aliquis uitam patri?, scilicet sicut tu, qui differs dicere unum uerbum, quo consolatus uiuam; quasi dicat: numquam aliquis sic. Non feram ulterius moram, scilicet quin moriar; unde subdit: pectus letale, id est mortale, induam ferro impresso: hic, hic iacebit, scilicet me mortuo, scelus Herculis sani; quasi dicat: dicetur quod Hercules in sana mente existens occidit patrem, quod est maior insania quam interficere aliquem in furia. Deinde cum dicit: iam parce, inducitur Hercules a se occidendo desistens et patri ne moriatur suadens. Et circa hoc duo facit: primo enim suadet patri ne se occidat, promittens se uelle uiuere; unde ait: parce, genitor, iam parce, scilicet ne occidas te, iam reuoca manum. Succumbe, uirtus, id est fortitudo Herculis, succumbe, id est obedi patri; unde uelut exponens subdit: perfer imperium patris. Eat hic labor, scilicet quo resisto proposito meo pro saluando patre, ad labores Herculeos, scilicet alios, id est computetur hic labor inter alios labores: uiuamus, o pater. Secundo Hercules conuersus rogat Theseum ut patrem leuet. Et circa hoc duo facit: primo enim rogat Theseum ut patrem leuet, manum suam pollutam allegans; secundo inducitur Amphitrion illam manum specialiter apprecians, ibi: hanc ego. Quantum ad primum dicit: o Theseu, alleua solo, id est a terra, artus parentis afflictos. Dextera, scilicet mea, scelerata refugit contactus pios, scilicet quales sunt contactus paterni. Deinde cum dicit: hanc ego, inducitur Amphitrion manum Herculis apprecians. Unde dicit: hanc ego manum, scilicet quam tu sceleratam dicis, amplector libens, hac nisus, id est appodiatus, ibo, pectori, scilicet meo, ego hanc admouens dolores pellam, id est expellam. Deinde cum dicit: quem locum, inducitur Hercules pro pudore sceleris fugam et latibulum querens. Et circa hoc duo facit: primo enim inducitur Hercules fugam querens; secundo Theseus dissuadens, ibi: nostra te. Quantum ad primum dicit: quem locum profugus petam? Ubi me recondam, id est abscondam, quaue tellure obruam?, me scilicet, ne cognoscar. Quis Tanais - Tanais secundum Ysidorum Ethymologiarum XIII fluuius est a Ripheis montibus descendens, diuidens Europam ab Asia et intermedius duarum partium mundi currens -, aut quis Nilus, qui est fluuius Egypti, aut quis Tigris unda Persica uiolentus - est enim ualde preceps et uelox, unde a uelocitate dicitur Tigris, et est fluuius diuidens Mesopotamiam a Persida -, aut Renus ferox, fluuius Germanie, Tagusue turbidus fluens gaza Hybera, id est Hispana - Tagus est fluuius Hispanie trahens arenas aureas -, quis ergo istorum fluuiorum poterit abluere dexteram?, scilicet meam; quasi dicat: nullus. Et hoc probat dicens: licet Meotis gelida - palus est in Scithia -, artoum, id est aquilonare, mare in me transfundat et tota Thetis, id est mare Occeanum, per meas currat manus, nichilominus altum facinus herebit. In quas terras tu, impius existens, recedes?: ad se loquitur tamquam ad alium. Ortum, id est orientem, an occasum, id est occidentem, petes? Ubique notus perdidi locum exilio, id est non inuenio locum ubi exulare ualeam. Orbis me refugit, astra obliqua, scilicet michi, agunt cursus transuersos, scilicet in odium et detestationem mei, Titan, id est sol, meliore uultu uidit Cerberum, scilicet canem infernalem, quando traxeram eum ad superos, quam modo uidet me. O fidum caput, Theseu, quere latebram longinquam, abditam, scilicet ut in illa abscondar; et o arbiter, id est iudex, alieni sceleris, qui semper amas nocentes, id est Pluto rex inferni, refer gratiam uicemque meritis nostris. Et specificans quam gratiam uult sibi fieri subdit: precor, redde me reductum infernis umbris, id est infernalibus spiritibus, restitueque me subiectum uinculis tuis: ille me abscondet locus. Et quasi nec illud latibulum sufficiat subdit: sed et ille, scilicet locus, nouit me, et ita non possum latere ibi ignotus. Deinde cum dicit: nostra te, inducitur Theseus dissuadens omnem talem fugam. Unde dicit: nostra tellus te manet, id est expectat. Illuc Gradiuus, id est Mars sic dictus, quia gradatim incedatur ad bellum - Mars enim est deus belli -, manum solutam, id est absolutam a cede restituet armis: o Alcide, illa terra que superos facit, id est ubi dii nascuntur, cuiusmodi est ista, uocat te facere innocentes, id est ut facias innocentes destruendo homines crudeles et uiciis monstruosos.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/RaimundusLullus_ArsAmativaBoni.txt b/testi_2_NoCommenti/RaimundusLullus_ArsAmativaBoni.txt
new file mode 100644
index 0000000..bdd1a91
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/RaimundusLullus_ArsAmativaBoni.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Deus gloriosissime, totius ueri amoris fons et origo, In uirtute, gratia et benedictione tua Incipit Ars amatiua boni , Ad te cognoscendum et diligendum a tuo populo, Qui uiuis et regnas aeternaliter et infinite bonus, amabilis Deus, Per omnia saecula saeculorum. Amen. De prologo Deus benedictus mundum creauit, ut ipse superexcellenti cognitione et amore cognosceretur et diligeretur super omnia summus finis. Mundo igitur, in peruerso statu consistente, uehemens est ignominium et ingratitudo maxima, quoniam mundus ipsum finem, ad quem stat conditus, non sectatur. Adest autem ipsius deuiatio finis, nam ardentius diliguntur et diligentius cognoscuntur in mundo creaturae quam creator earum, dominus Deus noster, multoque desiderabilius utilitas propria quam publica procuratur; quocirca, quanto melius possumus, auxilio diuino mediante, ad hoc nitimur, quod dominus et Deus noster gloriosus cognoscatur et ametur uehementius creaturis et res publica fiat super cetera specialis, compilantes hanc Artem amatiuam boni , per quam amantia quemadmodum per Artem inuentiuam scientia demonstratur. Nam, sicut sub intellectu suum sumit scientia titulum, sic intitulatur amantia sub uoluntate; amantia quidem sine scientia, et e contrario, defectiua consistit. Propter hoc ad hanc Artem amatiuam principia et modum Artis inuentiuae sumimus, similem modum amandi sicut sciendi de scientia in amantiam transferentes, ut artificialiter per scientiam amantiam cognoscere et per amantiam scientiam diligere ualeamus. Quoniam, quanto plus amantiam scientifice cognoscemus, tanto quidem ad amandum illam in gradum portabimus altiorem et tanto efficacius inuentiua scientia, per quam cognoscemus eam, intelligetur, magisque delectabilis fiet nobis et insuper tutius ad propositum nostrum accedemus, quod est ad ligandum uoluntatem diligere bonum et ad rerum uerarum scientiam obtinendam. Per hanc enim Artem utrumque istorum haberi potest, uidelicet ut per amantiam scientia et per scientiam amantia consequatur, alia mixta in alia secundum huius amantiae processum. Subiectum igitur huius amantiae scientifice consistit hominem per uiam scientiae diligere Deum et se ipsum et proximum suum et ea, quae gradatim diligibilia sub istis ordinantur, ac etiam odire gradatim illorum trium contraria, cum suis consequentibus malis. Cum ergo, ut plurimum, in mundo diligantur odibilia et odiantur amabilia, dirigitur quidem ad hunc finem haec amantia, qui est cogere uoluntatem naturaliter amandum et odiri per consequens odiendum; quocirca studere desiderantibus in hac Arte uiam aperimus, qua ligare sciant, et naturae ui et artificio, ad amandum amabilia et odiendum odibilia cogere uoluntatem et deducere ad magis amandum amabilia et magis odiendum odienda. In his igitur, quae nunc dicta sunt, significauimus huius amantiae subiectum, quod in toto huius Artis processu est necessarium conseruari. In Arte quidem inuentiua regulas dedimus et modum ostendimus sciendi ligare intellectum ad ueri cognitionem. Est autem intellectus ligatus ad ueri cognitionem, cum certa et necessaria principia regulant illum et ordinant ad attingendum necessario obiectum uerum, affirmando illud, in quantum illius intelligit uera, sicut est cum intelligit Deum esse bonum et hominem esse animal et cetera huiusmodi. Nec ad intelligendum obiectorum uerorum contraria fore uera cogitur intellectus, sicut est ad intelligendum Deum esse malum et hominem esse lapidem, cum coerceatur necessario ista, cum sint falsa, intelligere negatiue. Cum enim intelligit necessario Deum esse bonum et impossibile hominem esse lapidem, non potest intelligere Deum malum nec hominem lapidem esse, sed consistit intellectus liber in omnibus his, quae uel affirmatiue uel negatiue propendit, quamuis, se cogendo, ad rerum intrauerit cognitionem per ordinationem et regulationem principiorum, quorum necessitas coegit eum suorum obiectorum cognitionem sumere manifestam. Uerumtamen haec coactio neque intellectus naturam neque illius libertatem neque principia inuentiuae Artis impugnat, quoniam naturale est eidem et liberum intelligere necessario uerum, cum sit obiectum illius, et naturale est necessitatem principiorum regulariter deducere intellectum ad illum finem, ad quem creatus consistit. Solum ergo intellectus coactio consistit in modo, quem artifex infert intellectui, dum artificiose inducit eum et ordinat ad attingendum rerum intelligibilium ueritatem. Consimili modo etiam, sicut de ligatione et coactione intellectus dictum est, datur uia et cognitio ligaminis uoluntatis, ad quam ligandum uia consilii artificiale scrutinium praeparauimus, ut ad amandum amabilia et odiendum odibilia illam coercere possimus. Nam, sicut sub propria ratione affirmationis consistit uerum intellectus obiectum, sic bonum sub propria ratione dilectionis consistit uoluntatis obiectum, atque malum sub oditionis propria ratione consistit obiectum uoluntati, sicut falsum constat intellectui obiectum sub negationis propria ratione. Et oportet necessario has duas proprietates scientiae et amantiae, sub intellectu et uoluntate comprehensas, aequales esse, quoniam Deus a populo suo dignus est aequaliter cognosci et amari. Unde sequitur cetera, sub Deo similia, aequaliter affirmari et diligi, et eorum contraria negari aequaliter et odiri. Est ergo uoluntas in tantum ligabilis ad assumendum obiectum suum per regulam et necessitatem principiorum, ad idem obiectum uoluntatis confluentium, ut uoluntas accipiat illud, quantum etiam intellectus, existente ipsa uoluntate in tantum libera ad obiectum, quantum intellectus ad illud liber existit, ut dictum est. Ad alligandum igitur uoluntatem ad amandum bonitatem amoris et amantis et amati, hanc Artem intendimus applicare, explicantes huius doctrinam, uelut in ipsamet etiam Arte per sua principia propria continetur. Cum haec amantia sit excellens ualde, quia de principiis excellentissimis naturae et primis consistit, ea posita in uulgari, aliquibus latinis uocabulis, praeter uulgaris consuetudinem, oportet uti, necnon etiam quia plura realitatis praedictorum principiorum attingit intellectus, quam sint impositae uoces. Ad ea denotandum, uerba quidem aliquando fingere nos oportet et inusitatis sermonibus mentis habitum reseruare, quoniam praeter ista hanc amantiam ad illum bonitatis gradum, qui competit illi, extollere non possemus nec ad optatum peruenire propositum, cum ipsae realitates, quas intelligendo diligi necesse est, non possent uerbotenus reuelari. Hac intentione hanc amantiam tradimus etiam in uulgari, ut hi, qui latino nesciunt uti, artem habeant et doctrinam alligandi uoluntates suas ad amore bono diligendum, acquirentes scientiam, qua sciant rerum intelligere ueritatem, et ut etiam uiri periti latino utentes, uiam et modum inueniant descendendi ad expressam locutionem in uulgari, utentes uulgariter uocabulis propriis huius Artis. Plura namque continet aliquotiens latina sententia rerum, quae uulgari idiomate non possunt exprimi, propter uocabulorum carentiam, quae haberi poterunt per hanc Artem. Quemadmodum etiam Ars ex uulgari nostro in latinum translata est, sic, Dei gratia mediante, si ad laudandum et honorandum nomen suum dignetur nobis Deus praesentem uitam tanto tempore sustinere, proponimus eandem in arabicum transferre, ad sectam Saracenorum erroneam confundendum, ostendendo illis errorem suum in manifestatione nostrae sanctae fidei Christianae. Ex qua huius Artis correctionem suppliciter petimus, necnon etiam omnium aliarum quascumque fecimus compilationum, in quibus, si errauerimus in aliquo, hoc quidem nostrae ignorantiae est uitium impendendum. Si autem haec Ars in idiomata barbara, uidelicet Saracenorum, Iudaeorum et paganorum ac etiam numerosorum schismaticorum et aliorum infidelium transferatur, poterunt quidem Christiani Arte soluere obiectiones, quas contra fidem catholicam ponunt, et ipsi Christiani eisdem obiectiones inferre, quas per uiam intellectus et amoris soluere non ualebunt; unde, per gratiam Dei, poterunt suum errorem cognoscere et ad uiam se dirigere ueritatis. Quare uehementer bono animo concupimus hanc Artem in eorum idiomata esse translatam. Uerumtamen, ut ipsa Ars in infidelium non cadat contemptum, nec de trinitate diuina nec de incarnatione Dei nec de ceteris articulis nostris explicite loquimur in eadem, quia prima fronte attentio et beniuolentia ipsius Artis ab eorum cordibus auferetur. Istum autem paragraphum, quoniam non decet, nolumus in aliquod infidelium idioma esse translatum. Utilissima est haec Ars, uelut processus ipsius manifestat; per ipsam etiam mores optimi et uirtutum potest acquiri claritas et priuatio uitiorum. Per ipsam insuper quaecumque scientia breui tempore potest nancisci, sectando principia ipsius Artis, secundum applicationem principiorum cuiusuis scientiae, obtinere ad ipsa principia huius Artis amandi , quae scilicet applicatio fit temptando et examinando illa per principia uniuersalia huius Artis, secundum amabilitatem et odibilitatem, affirmabilitatem et negabilitatem, artificialiter traditas in hac Arte. Quoniam, si aliarum scientiarum principia et processus ueritati concordant, oportet necessario, iuxta processum huius Artis, ea fore affirmabilia et amabilia; si uero, ratione alicuius falsitatis, deuient a ueritate, unde falsum et malum procedat, oportet iuxta illud ea esse negabilia et odibilia per hanc Artem, cum huius Artis principia et eius processus uniuersalia sint omnibus principiis aliarum scientiarum, uelut in hac amantia manifeste patet. Sed, quid dicemus per singula, utique inenarrabilia sint huius Artis commoda; quapropter ego, exigentibus meis peccatis, miser et indignus hoc opus siue aliud intitulari nomine meo, exoro suppliciter boni amoris amatores adesse multiplicationis huius operis adiutores, ut per hanc amantiam, auxiliante Deo, mundus in statu possit diuinae gratiae conseruari. De diuisione huius operis Diuiditur praesens opus in quinque distinctiones, quarum prima est de figuris, secunda de regulis, tertia de definitionibus, quarta de conditionibus, quinta uero et ultima de quaestionibus. Ratio quidem, quare figuras tradimus in hac Arte consistit, ut in eis fiat principiorum huius Artis speculatio; sensuali namque speculatione extollitur intellectus ad speculandum intellectualia, et inde uoluntas ad ea diligendum. Per eas etiam figuras, ars et doctrina traditur correspondendi principia principiis, consistente quolibet eorum in alio in se ipso, quod fit ad inquirendum et inueniendum multiplicitatem modorum et rationum, per quas amicus se alligat et intendit ad diligendum, bono et magno et durabili amore, suum bonum et magnum et durabilem amatum. Regulae ponuntur in hac Arte ad regulandum ipsius Artis principia et eorum definitiones et conditiones, et ad quaestiones etiam soluendum, ut eorum regularitate propendat amicus ordinare et regulare suum amorem ad amandum, prout amabilia decet amari et odiri odibilia, dilectione indigna. Ad hoc traduntur in hac Arte definitiones, ut per eas amoris et cuiuslibet principii sui natura et proprietates perquirantur; habita namque istorum cognitione, miscendo aliud principiorum in aliis, iuxta processum huius Artis, inueniet quidem uoluntas modum et naturam ad amandum secundum naturam et proprietates, quae amorem et principia sua reuelant. Unde informatur amor et incenditur ad amandum; et unde etiam eminebit doctrina sciendi concludere, secundum ipsorum principiorum definitiones, applicando ipsas definitiones ad quaesita. Conditiones etiam editae sunt in hac Arte ad perquirendum in eis responsiones, quae quaestionibus amoris conueniunt. In illis enim conditionibus, compositis ex principiorum definitionibus, attingitur amor scientificus, intelligendo et diligendo ipsas conditiones esse ueras et amabiles, et oppositas earum negabiles et odibiles, cum sint malae. Quaestiones similiter in hac Arte traduntur, ad inquirendum et soluendum quaestiones, perquirendo amoris ueritatem per sua principia conclusiue, quoniam hac inquisitione acquiritur amoris scientia, lucrando amorem, uelut in processu huius amantiae continetur. Omnes autem rationes ante dictas finaliter habemus ad cognoscendum et diligendum dominum Deum nostrum. Prima distinctio in quattuor figuras diuisa consistit. Quarum prima ex nouem principiis istis constituta est, quae sunt: Bonitas, magnitudo, aeternitas siue duratio, potestas, sapientia, uoluntas siue amor, uirtus, ueritas, gloria. Secunda etiam ex aliis nouem principiis generalibus constituta est, quae sunt haec, scilicet: Differentia, concordantia et contrarietas, principium, medium et finis, maioritas, aequalitas et minoritas. Tertia composita est ex triginta sex cameris, in quibus praedicta decem octo principia per litteras denotantur. Quarta uero et ultima ex tribus circulis est coniuncta, continente quolibet easdem nouem litteras, significantes principia huius Artis; et istorum trium circulorum sunt duo inferiores uolubiles ad habendum multiplicationem conditionum, inuentionum, solutionum et quaestionum huius Artis. In prima figura denotat B bonitatem, C magnitudinem, D aeternitatem uel durationem, E potestatem, F sapientiam, G uoluntatem uel amorem, H uirtutem, I ueritatem, K gloriam. In hac autem figura circulari describuntur seu figurantur per litteras ante dicta principia, ad utendum tertia et quarta figura huius Artis; aliter enim nemo illis uti posset. Et consistit haec prima figura circularis, ut eius circularitas circularem suorum principiorum significet mixtionem, miscendo principia in principiis circulariter, ad inquirendum et alligandum amorem ad amandum, secundum eorum naturam et proprietatem. Principia huius Artis generalia sunt, nec alia principia istis altiora possunt esse, nec per se ipsa magis manifesta; et ratio, quare ista adeo generalia et altissima et manifesta sumpsimus consistit, quoniam hanc Artem amatiuam, ad amandum quaeque amabilia et odiendum quaeque odibilia, generalem esse oportet, ut amicus uoluntatem suam alligare possit ad amandum generalia et ea specialia, quae ab eis indiuiduata descendunt. Super bonitatem siue ultra uel extra bonitatem, nullum est bonum principium, quoniam, praeter bonitatem, nihil potest esse bonum, quia sic suum esse bonum illius principii esset esse malum, ex hoc, quod malum esset esse bonum praeter bonitatem; etiam extra magnitudinem nullum potest esse principium magnum, quoniam sic oporteret simpliciter illud esse paruum et magnum sine contradictione, quod est impossibile; nec extra aeternitatem siue durationem potest existere siue durare aliquod principium, cum omne, quod est praeter aeternitatem siue durationem, in priuatione consistat. Si quod enim principium praeter durationem uel aeternitatem existeret, ipsum quidem esset et non esset, quod est contradictio manifesta; et hoc idem sequeretur de aliis huius figurae principiis eo modo. Ad haec quidem principia huius figurae praedicta possunt applicari cetera principia, quae sub istis implicite consistunt, sicut Deus, cum sit bonus, magnus, aeternus et cetera, et sicut perfectio, iustitia, largitas, simplicitas, nobilitas, misericordia, dominium, et huiusmodi alia, cum haec principia sunt bona, magna et cetera. Quocirca, innuit haec Ars amatiua ea principia, quae implicite sub explicitis huius Artis principiis continentur, cum necesse fuerit, oportere reduci ad illum modum, per quem ipsa explicita principia ordinantur in hac Arte et per eundem modum de illis iudicium in quaesitis fieri conclusiue. Secunda figura, sicut patet, ex tribus triangulis composita est, in quibus consistunt omnia et in quibus omne quaesitum scrutari potest. Triangulus enim uiridis de differentia, concordantia et contrarietate constat, supra quemlibet angulum cuius scriptum est, scilicet: Sensuale et sensuale, sensuale et intellectuale, intellectuale et intellectuale, ad denotandum differentiam, concordantiam et contrarietatem consistere inter ista. Est autem differentia et concordantia inter sensuale et sensuale, quemadmodum inter ignem et aerem; similiter et contrarietas, quemadmodum inter ignem et aquam, aerem et terram et sic in ceteris sensualibus. Differentia uero et concordantia sensualis et intellectualis est, sicut corporis et animae et sic de similibus. Sed contrarietas sensualis et intellectualis habet esse, sicut inter animam et corpus, illa existente incorruptibili et isto corruptibili, et sic de consimilibus istis. Similiter differentia et concordantia intellectualis et intellectualis consistit, sicut Dei et animae, intellectus et uoluntatis, et sic de aliis huiusmodi. Contrarietas uero intellectualis et intellectualis existit, sicut Dei et daemonis, uoluntatis bonae et uoluntatis malae, et sic de aliis similibus istis. Ratio quidem proportionis huius iam dicti trianguli in hac Arte est, quia constat subiectum perquirendi amabilia et odibilia, affirmabilia et negabilia sub ratione differentiae, concordantiae et contrarietatis. Triangulus rubeus de principio, medio et fine constat, ut sit instrumentum et subiectum perquirendi omnia persistentia sub ratione principii, medii et finis. In illo enim angulo, ubi scriptum est principium, super scriptum est, scilicet: Temporis, quantitatis, causae. Tempus quidem et quantitas, ad denotandum perquiri ea, quae principiata sunt et principianda sub accidentium ratione; tempus enim principium habet et consistit principium eis, qui in tempore sunt principiata. Similiter et quantitas consistit principium, per quod quantitate certa terminantur finita. Hoc idem etiam suo modo sequitur de reliquis accidentibus, sicut de qualitate et cetera; qualitas etenim est principium, per quod sunt qualia et per quod maxime quaedam, praeter ea, quae sunt, alia non existunt. Significat autem causa principia substantialia, scilicet: Finem, efficiens, formam et materiam. Finem quidem, sicut uiuere esse finem comedendi et hominem amare et cognoscere Deum esse finem uiuendi et substantiam esse finem accidentis; efficiens uero, sicut hominem generantem hominem seu agentem bonum, malum uel etiam quodcumque aliud agens; formam etiam, sicut animam hominis esse formam corporis humani, quod consistit materia sub ipsa anima, et sic de similibus istis. Super angulum medii scripta sunt coniunctio, mensuratio, extremitates. Coniunctio quidem ad denotandum id, quod est medium diuersa coniungens, sicut proportio coniungens formam et materiam in uno esse, et sicut calor coniungens ignem et aerem in elementato; mensuratio uero ad denotandum medium aeque distans inter diuersos terminos, sicut punctum in medio circuli et sicut aerem inter ignem et aquam; extremitates etiam ad significandum medium continuum inter extrema, sicut lineam inter duo puncta aut sicut corpus inter sua extrema; et sic de aliis huiusmodi. In angulo finis similiter super scripta sunt priuatio, terminatio, causa finalis. Priuatio quidem ad denotandum ea, quae finiunt in non esse sui, sicut homo, cum moritur, aut planta, cum corrumpitur; terminatio uero, sicut meta corporis, ultra quam corpus non extenditur, aut sicut meta uidendi, ultra quam uisus non transit; causa finalis etiam ad significandum id, ad quod res principaliter se habet, sicut Deum, ad quem se habent omnia, quia est causa finalis omnium, et homo diuitiarum et totum suarum partium; et cetera huiusmodi. Triangulus croceus de maioritate, aequalitate et minoritate compositus est. Et super istos tres angulos scriptum est: Inter substantiam et substantiam, inter substantiam et accidens, inter accidens et accidens, ad significandum maioritatem, aequalitatem et minoritatem esse substantialium et accidentalium. Maioritatem substantialium quidem, sicut maioritatem Dei, quoniam Deus maior est in bonitate, magnitudine et cetera, quam cetera, quae non sunt Deus, et sicut maioritatem firmamenti, quia firmamentum maius est igne, et anima maior in bonitate et cetera, corpore; accidentalium uero, sicut maioritatem accidentium animae in bonitate et cetera, respectu accidentium corporis, et sicut maioritatem hominis in bonitate et cetera, respectu accidentium aliorum animalium et plantarum; et sic de aliis huiusmodi. Hoc idem necessario patet in opposito de minoritate, cum maioritas et minoritas recte opponantur. Aequalitas autem substantialiter in ipso angulo secundo designatur, sicut aequalitas in existere et agere intrinseco Dei, aut sicut in anima uel in corpore aequalitas bonitatis, magnitudinis et cetera, quae sunt substantialia principia aequalia, secundum proportionem uel comparationem. Aequalitas uero substantialium et accidentalium in eodem angulo denotatur, sicut aequalitas subiecti caloris ignis et quantitatis eiusdem caloris in extensitate, et haec eadem aequalitas similiter est coloris et colorati, et sic de aliis huiusmodi; aequalitas etiam accidentalium in eodem angulo sumitur, sicut aequalitas alterius qualitatis existentis in alia qualitate, hac et illa, sub ratione extensitatis, existentibus aequaliter per totam substantiam, sicut calor ignis per totam humiditatem aeris et e contrario in elementato; et hoc idem sequitur de similibus istis. Omnes isti tres trianguli similiter, et quilibet per se et mixtus cum alio, sunt instrumenta perquirendi amorem et alligandi uoluntatem ad diligendum bonum, sub istorum forma triangulorum et cuiuslibet partis eorum, uelut in processu huius amantiae continetur. Nam, intelligente humano intellectu praedictos triangulos et ea, quae de illorum mixtionibus sub ueritatis forma sequuntur, alligatur quidem uoluntas et subicitur ad amandum illa uera, sub forma bonitatis; itaque per connexionem ambarum formarum obiectabilium adhaeret uoluntas ad amandum amatum suum, sub ratione ueritatis et bonitatis in omnibus, quae de pernotatis triangulis praedicari possunt. Tertia figura ex triginta sex cameris composita est. Sumitur enim `camera acceptio duarum litterarum ad inuicem, uelut in ipsa figura patet, sicut B C sunt una camera, et B D alia, et sic de aliis consequentibus istis. In hac etiam figura quaelibet littera duo portat significata, sicut B, quod habet unum significatum secundum primam figuram et aliud secundum secundam figuram. Intentio, quare haec tertia figura in hac amantia posita est, constat ut prima et secunda figura in ea misceantur, alio principio illarum mixto cum alio, ut per illam mixtionem attingat intellectus id, quod sub ratione ueritatis inquirit, et ut uoluntas diligat illam ueritatem per ipsam mixtionem principiorum huius scientiae designatam, ipso intellectu alligante uoluntatem ad amandum ueritatem, illa mixtione reuelatam, illuminando et uestiendo ipsam uoluntatem ueritate amabili in bonitate magnitudinis, durationis et cetera. Quaelibet huius figurae camera subiectum est generale perquirendi particularia, quae sub illa generalitate consistunt. Intellectus enim haec inquirit particularia, ut ostendat ea uoluntati ad diligendum ea, si sint diligibilia, uel odiendum illa, si sint odibilia. Prout intellectus recipit illa sub forma ueri, affirmando illa, quae sunt affirmabilia et negando illa, quae sunt negabilia; quorum affirmabilitas et negabilitas, secundum generalitatem principiorum et secundum ipsorum principiorum definitiones, explanationes, regulas et conditiones, consistunt in huius processu ita, uidelicet quod non corrumpatur ipse processus: Quoniam, si affirmatione corrumpatur, sumatur eius contradictoria negatio, et e contrario, si negatione similiter corrumpatur; et hoc in ista compilatione consistit regula generalis. Tribus modis fit particularium scibilium et amabilium inquisitio existentium, sub uniuersalibus componentibus hanc figuram: Primus enim modus est inquirere illa, descendendo ex superioribus cameris ad inferiores, sicut ex B C ad B D, et ex B D ad B E, et sic de aliis consequentibus istis. Secundus est inquirere illa, ascendendo de inferioribus cameris ad superiores, ut de B K ad C K, et de C K ad D K, et sic de aliis consequentibus cameris, usque ad B C. Tertius uero est in latum inquirere, procedendo de B C ad C D, et de C D ad D E, et sic de aliis cameris huius figurae. In inuestigationibus ante dictis oportet cuilibet camerae conseruari illas conditiones, quae secundum definitiones et regulas attribuuntur eidem, nec aliqua camerarum fit contra aliam, nec aliqua illarum, per conditiones alterius, eas proprias conditiones amittat. Immo potius concordent omnes ad inuicem; quoniam, cum tangitur aliqua illarum, omnes tanguntur, ratione mutuae mixtionis earum, uelut ipsa figura in semet repraesentat. Cum igitur omnes ipsae camerae, per naturam sciendi, consonent deductibiles cuiuis conclusioni, constat haec figura subiectum et instrumentum multiplicandi rationes et inueniendi quaestionum media solutiua, et secundum uiam amantiae ligatur uoluntas ad diligendum illam rationum multiplicationem, quam ueris conclusionibus aggregat intellectus. In praesenti figura, ac etiam in ceteris tribus figuris, potest quaelibet camera antecedens esse cuilibet aliarum. Nam, B C ceteris cameris consistit antecedens, secundum illa, in quibus conueniunt; nam, prout B C conditionatur simpliciter in se ipso, sunt ceterae camerae consequentia illius conditionis camerae de B C, quod est quia B conditionatur cum D, E et cetera; similiter et C, quare innuit haec amantia ligari uoluntatem ad amandum ipsa antecedentia et consequentia, quae per uiam scientiae in hac figura inueniri possunt. Quarta figura ex tribus circulis composita est, superiore illorum continente in se ipso duos inferiores mobiles; et in quolibet istorum, ut etiam supra dictum est, continentur nouem litterae, denotantes huius Artis principia et regulas et nouem modos inquirendi. Ratio, quare circuli sunt mobiles constat ut per eorum motum multiplicentur modi ligandi uoluntatem ad bonum amandum, et argumentatiuae rationes et oppositiones quaestionum solutiuae, secundum praedictarum significata litterarum. Nam, quot possunt fieri diuersificationes ex cameris huius figurae, tot sunt inquisitionis et responsionis modi. Et quoniam tali multiplicatione multiplicatur uoluntas ad amandum, consistit haec figura ceteris figuris generalior ad acquirendum amorem in inuentione particularium desiderabilium, cognoscendo amari et amando cognosci. Modi inquirendi per hanc figuram sunt octo numero: Primus enim est, cum ex tribus litteris diuersis fiat una camera, existens antecedens ceteris octo cameris consequentibus, sicut B C D, quae componentia unam cameram sunt antecedens camerae ipsorum C D E et camerae D E F et aliarum camerarum, aut e contrario, quia etiam D E F et quaecumque alia camera potest esse antecedens ipsis B C D et C D E, et aliis consequentibus cameris ipsius figurae. Secundus modus est poni D medii circuli sub B supremi circuli et E inferioris circuli sub D medii circuli, et ueniet F inferioris circuli sub E medii circuli, et sic de aliis, usque ad cameram de B D K. Tertius modus est poni E medii circuli sub B supremi circuli, et F inferioris circuli sub E medii circuli. Deinde tot modis moueatur inferior circulus, donec formetur B E K, et ita per ordinem, donec uentum sit ad quartum et quintum modum et ad alios consequentes, usque ad cameram B I K. Sic igitur, discurrendo per octo modos ante dictos, multiplicari possunt omnes conditiones quartae distinctionis et ad huius Artis subiectum et propositum applicari. In hac quarta figura et ultima comprehenditur haec Ars tota, et in ea summatim speculari potest et habituari, nam, in litteris illius significantur distinctiones, in quas haec Ars tota consistit diuisa, et huius Artis processum significat ista mixtio litterarum. Quocirca multum utilis est haec figura et necessaria in hac Arte, quam scilicet `figuram amatiuam appellamus. Regula est utile compendium ordinationis principiorum constitutorum, ut ea, quae desiderantur sciri et amari, inueniri possint per ipsum compendium et attingi. Sed huius Artis regulae multae sunt, quoniam quicquid constituitur in hac Arte, regula est ueniendi ad propositum obiecti sui. Uerumtamen, ut ad discretas regulas huius Artis principia regulemus, eligimus decem octo regulas, per quas et in quibus artem dare proponimus sciendi ligare uoluntatem ad diligendum bonum et intellectum ad intelligendum uerum, per applicationem mutuam istarum regularum atque definitionum, conditionum et quaestionum huius Artis. Unde notandum est quoniam, sicut per has decem octo regulas doctrinam huius Artis exemplificamus, sic uia consimili poterit artista uti aliis regulis consimilibus istis. Prima igitur istarum regularum est de simplicitate et compositione. Secunda de intentione et fine. Tertia de definitione. Quarta de generatione. Quinta de realitate et ratione. Sexta de punctis transcendentibus. Septima de substantia et accidente. Octaua de motu et alligatione. Nona de inquisitione et inuentione particularis in uniuersali. Decima de contemplatione. Undecima de abstractione et concretione. Duodecima de audacia et timore. Tertia decima de spe. Quarta decima de consolatione. Quinta decima de conscientia et contritione. Sexta decima de patientia. Septima decima de satisfactione. Decima octaua et ultima de consideratione. Ut autem in tertia et quarta figura ex his regulis practicari possimus et eas in memoria conseruari, significamus eas per easdem litteras in eisdem figuris contentas. Harum itaque regularum prima et decima ponuntur esse B. Secunda et undecima C. Tertia et duodecima D. Quarta et tertia decima E. Quinta et quarta decima F. Sexta et quinta decima G. Septima et sexta decima H. Octaua et septima decima I. Nona et octaua decima K. In prima igitur regula consideramus rerum simplicitatem et compositionem, secundum huius amantiae principia, sicut in generabilibus et corruptibilibus ac etiam in his, quae sunt intellectualia, corruptioni non subiecta. Considerationem autem istam habemus ad dandam simplicitatis et compositionis principiorum huius Artis cognitionem, per quam ars habeatur perquirendi haec, per quae, sub ratione simplicitatis et compositionis, possit intellectus deduci ad intelligendum uera et uoluntas ad amandum bona. In corporeis generabilibus et corruptibilibus simplicitatem et compositionem isto modo consideramus: Bonitas, in quantum consideramus eam esse uniuersale principium, constat principium simplex, sub quo elementalia bona consistunt; et in hac bonitate constant simplex bonificatiuum et simplex bonificabile, existentia partes essentiales simplices bonitatis, quae naturaliter ex suis partibus apta nata est composita esse. Sed, quoniam ipsa bonitas per se composita nequit esse, ne per se ipsam sit suppositum absque magnitudine, duratione et cetera, quod est impossibile, consistit ideo ipsa bonitas principium in se ipsa et in suis partibus sustentatum, et hoc in substantia, ex ipsa bonitate et aliis principiis simplicibus composita. De bonificatiuo, magnificatiuo, duratiuo et cetera, constat una uniuersalis forma de suis simplicibus partibus, quae diximus, composita; et quoniam ex partibus simplicibus composita constat, et quaelibet pars eius simplex uenit ad eam constituendam, permanet ideo haec forma uniuersalis forma simplex. Sub hac quidem consistit uniuersalis materia simplex, de simplicibus principiis seu partibus constans, uidelicet de bonificabili, magnificabili et cetera, ea permanente simplici, quoniam ea de principiis simplicibus constat. Si enim simplex non permaneret, suarum quidem partium simplicitas in ea perderetur, quod est impossibile. Et quod dictum est de simplicitate uniuersalis materiae, idem est de simplicitate uniuersalis formae. Sunt ergo forma et materia uniuersalia principia, quoniam ex uniuersalibus principiis simplicibus constant; et nihilominus sunt principia composita, quoniam quodlibet eorum ex multis aliis partibus constat unitum. Haec siquidem duo uniuersalia principia sunt partes essentiales cuiusdam tertii, uidelicet ipsius chaos, ex eisdem compositi per totum, quod est sub Luna, diffusi. Istud autem chaos compositum est, per quanto ex pluribus partibus coniunctum existit; sed est simplex, per quanto constat unum numero, in quo ipsae simplicitates, de quibus ipsum est compositum, restaurantur. In isto chaos consistunt simplices species in eo seminatae et sustentatae, quae de simplicibus principiis huius Artis descendunt; et consistunt etiam in eo quattuor elementa simplicia, existentia potentiae illius, de quibus elementa composita constant, componentia specierum indiuidua, quae simplicia permanent quoad esse illorum cuiuslibet numerale, ueluti quoad hunc hominem, ad hunc leonem, ad hunc pomum et cetera huiusmodi, quodlibet quorum, prout est substantia indiuidua, simplex existit. Secundum ea, quae de simplicitate et compositione rerum corporalium dictum est, significatae sunt simplicitas et compositio rerum intellectualium, sicut magnitudinis, bonitatis et cetera, animae cuiuslibet hominis. Nam illa bonitas consistit simplex principium animae humanae, constitutae de illa bonitate et de illa magnitudine et cetera. In hac autem bonitate est bonificatiuum simplex et bonificabile simplex; et in hac magnitudine magnificatiuum simplex et magnificabile simplex, et sic de aliis, de quibus scilicet bonificatiuo, magnificatiuo et cetera, constat una forma simplex animae et de quibus scilicet bonificabili, magnificabili et cetera, constat una materia simplex animae. Uerumtamen, quoniam ipsa forma et ipsa materia de pluribus partibus essentialibus unitae sunt, permanent ambae compositae ex partibus suis. Ex his uero duobus principiis constat una anima rationalis, in qua potentiae essentiales consistunt, quae sunt memoria, intellectus et uoluntas, de quibus operatur anima, sub ratione principiorum. Istae tres potentiae sunt simplices, ut suorum principiorum simplicitas in eis restauretur. Sunt uero compositae, quoniam constant ex pluribus partibus constitutae et sub rationibus diuersarum proprietatum essentialium existunt indiuiduae. Nam bonitas, magnitudo et cetera, concurrunt ad constituendum memoriam, sub ratione durationis, et intellectum, sub ratione sapientiae, et uoluntatem, sub ratione amoris, existente quolibet praedictorum principiorum simplici et distincto in ipsarum potentiarum diuersitate, sicut eadem numero bonitas et quodlibet aliorum principiorum alio modo existit sub ratione memoriae, et alio modo sub ratione intellectus, et alio modo sub ratione uoluntatis. Hic tamen aduertendum est, cum dicimus `bonitatem, magnitudinem et cetera, quia `cetera aliquotiens accipitur pro `ceteris, aliquotiens non, sicut hic, cum dicimus: `Nam bonitas, magnitudo et cetera, concurrunt ad constituendum memoriam et cetera, quia contrarietas ad hoc non concurrit; et hoc suo modo ita intelligendum est per totam Artem. Haec anima rationalis et corpus humanum sunt essentiales partes, de quibus homo compositus est, existens indiuiduum simplex, cum sit unum numero; ad cuius unitatem numeralem concurrunt omnia principia et eorum unitas, quae ita restauratur in numerali unitate subiectiue, sicut ipsorum principiorum simplicitas in indiuidua simplicitate, ut praedictum est. In isto homine consistunt substantialiter una potentia elementatiua et una uegetatiua, et una sensitiua et una imaginatiua, et una rationatiua. Omnes autem istae potentiae alio modo sunt simplices, quia quaelibet earundem de simplicibus principiis constat, habens numerum suum specificum, et alio modo sunt compositae, quoniam quaelibet earum de multis partibus constat unita. Insimul autem unitae constant unus homo simplex, in quantum indiuiduus, unus compositus uero, in quantum ex pluribus essentiis diuersis constat. In potentia elementatiua sunt simplices potentiae, existentes partes specificae et ipsae et indiuiduae duorum principiorum, scilicet formae et materiae, chaos componentium, uidelicet quattuor elementa existentia potentiae illius chaos compositi et indiuiduati, quod est humanum corpus elementatum. In uegetatiua potentia sunt quattuor simplices potentiae, uidelicet: Appetitiua, retentiua, digestiua et expulsiua. Sunt autem compositae pro eo, quod earum quaelibet existit ex suis primis principiis constituta. In potentia uero sensitiua sunt similiter quinque potentiae simplices, uidelicet quinque sensus, qui etiam sunt compositi, cum sint ex primis principiis uniti. Hoc idem etiam sequitur de potentia imaginatiua. Secundum ea, quae de simplicitate et compositione rerum substantialium dictum est, potest haberi cognitio simplicitatis et compositionis rerum accidentalium, sicut quantitatis superioris, in bonificatiuo existentis simpliciter, sub ratione bonitatis bonificatiuae sub certa quantitate, et bonificabilis sub certa quantitate. Ambae quidem istae duae quantitates existunt natura simplices, inuisibiles et intellectae, unam quantitatem cum ceteris extensis quantitatibus componentes, sicut cum quantitatibus aliis magnitudinis, durationis et cetera. Unde una quantitas extensa multiplicatur, composita ex multis quantitatibus intensis, alia partium substantiae in alia consistente, unde sequitur una quantitas simplex et composita; simplex quidem, quoniam de multis partibus quantitatum simplicium est unita; composita uero, quoniam sub ratione multarum diuersarum quantitatum unita consistit. In his ergo, quae de simplicitate et compositione dicta sunt, significatur simplicitas et compositio subiecti huius Artis, quod sub ratione simplicitatis et compositionis praedictarum inquirimus. Habita namque cognitione simplicitatis et compositionis substantiae et eius partium essentialium ac accidentalium, potest quidem haberi cognitio simplicitatis et compositionis similitudinum, quae ex illis partibus influuntur. His igitur ante dictis, potest artista doctrinam et artem acquirere ligandi semet ipsum ad intelligendum uerum et diligendum bonum, sequens huius Artis processum et applicans illud ad haec, quae de praesenti regula dicta sunt, regulans per eam, sub forma simplicitatis et compositionis, principia huius Artis. Nam, ex hoc, quod sapientia et amor sunt principia simplicia et composita, sicut dictum est, agentia et patientia naturaliter, naturalis quidem est eis inclinatio et dispositio seu habilitas mouendi artificialiter ad huius Artis obiectum, per ordinatam regulationem simplicitatis et compositionis praedictam et per earum applicationem ad propositum conclusiue. Definitio in hac Arte est propria et expressa existentiae et proprietatum cuiuslibet principii notificatio. Definitiones autem huius Artis duobus modis consistunt. Primus enim est de decem octo definitionibus Artis inuentiuae , quibus haec Artis principia manifestantur, quolibet eorum sua definitione propria definito. Secundus est de decem octo definitionibus, sub forma primarum definitionum ad amorem attributas. Tribus modis in hac distinctione tertia prosequimur. In primo namque primas definitiones accipimus et eas explanamus. In secundo uero definitiones secundarias tradimus, eas etiam explanantes. In tertio et ultimo doctrinam damus colligandi, per concordantiam cum regulis, definitiones primas et secundas. Intentio quidem, quare hunc talem processum hic in hac Arte tenemus stat in hoc, ut ars pateat et doctrina ligandi definitionem cum definitione regulariter et illud ligamen ad propositum applicandi, ut ad illud ligamen, cum sit amabile et intelligibile, possimus adducere uoluntatem et intellectum ad amandum bona et intelligendum uera. Processum autem cuiuslibet rubricae in his definitionibus diuidimus in tres partes, primam earum primum paragraphum et secundam secundum et tertiam tertium appellantes. Hoc siquidem habet ita fieri, ut ipsas partes, cum utile fuerit, alligare possimus in solutionibus quaestionum, quas cum definitionibus et regulis determinare intendimus ita, uidelicet ut quaeuis ipsarum quaestionum conclusio aut amabiliter et intelligibiliter affirmatiue, aut odibiliter et ignorabiliter negatiue, cum qualibet ipsarum partium ante dictarum concordet, existente unaquaque illarum uniuersali, cum quibus et in quibus particularia desiderabilia amari et intelligi perquiruntur. Bonitas est ens, ratione cuius bonum agit bonum, et sic bonum est esse et malum est non esse. Est autem bonitas uniuersale principium, super quod ullum aliud est genus bonitatis; immo potius est generale omnibus, quae sub ratione bonitatis existunt. Multae tamen sunt bonitates, quarum aliae non sunt aliae, cum diuersorum generum omnia bona sint diuersa, sicut alia est bonitas Dei a bonitate angeli et e contrario, et alia est bonitas intellectualis a bonitate sensuali et e contrario. Sunt quidem in bonitate duo essentialiter principia, uidelicet bonificatiuum et bonificabile; sub ratione namque bonificatiuae proprietatis consistit bonitas forma et sub ratione bonificabilis proprietatis consistit bonitas materia, unde bonum actiuum, uidelicet agens naturale bonitatis, formaliter agit bonuum, quod materialiter constat bonificabile bonitatis. Nam, ex hoc, quod bonitas existit ratio, ut bonum agat bonum, sic existit eidem ratio, ut agat illud de essentia et proprietate et natura bonitatis, quod est ut ipsum agens sit essentialiter bonum et bonificatum essentialiter bonum et bonificare essentialiter bonum. Idcirco esse talis boni est bonum et eius priuatio mala consistit. Et tota haec operatio substantialis existit, sicut patet in homine, quia sub ratione bonitatis generat hominem naturaliter bonum, eo quod homo; hoc idem est suo modo in ceteris animalibus et in plantis et metallis. Sed alia est bonitas uidelicet accidentalis, sicut in homine, qui uirtualiter bonum est agens, sub forma bonitatis, opera bona, diligendo et intelligendo Deum et se ipsum et proximum suum. Sunt autem eius operationes bonae diligere, intelligere, orare Deum, erogare, aedificare et cetera his similia; sunt autem haec omnia bona et eorum priuatio mala. Haec quidem accidentalis bonitas est huius Artis subiectum, quod secundum essentiam, proprietatem et naturam bonitatis inquirimus ante dictae, cui substat bonitatis substantia essentialiter bona. Bonus amor est ipse, per quem bonum amorosum agit amorosum bonum. Bonum igitur amorosum duobus modis considerari oportet, nam istorum aliud est substantia, aliud uero accidens. Bonum amorosum existens substantia est sicut in homine filio, qui de bonitate et ceteris amoris principiis a suo agente naturali homine patre genitus constat. Bonum igitur amorosum, sub ratione bonitatis et amoris eidem essentialium, naturalium, specificorum et numeralium, bonum generat amorosum. In hac quidem propria bonitate et proprio amore conuertit agens in suam speciem et essentiam ea, quae sibi ab extrinseco ueniunt. In homine comedendo, bibendo, odorando et tangendo fit haec conuersio per uiam nutrimenti, de quo generat filium suum, permanente in ipso patre sua specie radicali et numerali; propter ista ergo constat in agente et agibili bonus amor, de quo bonum amorosum, quod est suppositum, uestitum est. Sub isto uero bono amoroso substantiali considerandum est bonum amorosum accidentale, quod est huius Artis subiectum, scilicet bonum uelle amorosum, quod homo bonus concipit in amando sub ratione boni amoris, tunc cum amabilia bona diligit et eorum opposita odit. Hoc autem bonum amorosum, quod est accidens, uestitum est et figuratum sub habitu boni amoris accidentaliter, qui in humana ratione consistit figura et similitudo boni amoris substantialis praedictae, sicut bonum amorosum accidentale similitudo et figura boni amoris substantialis. Esse uero huius boni amorosi, quod est obiectum inquirentis in hac Arte, bonum est et diligibile et odibilis eius priuatio, cum sit mala. His duobus ante dictis paragraphis, ad inuicem mixtis et missis ad primam regulam et etiam ad alias, colorem et illuminationem sub habitu simplicitatis et compositionis assumunt, ita sicut aqua in uino mixta, sub uini colore coloratur. Per hunc quidem colorem et illuminationem in prima regula designatos, habetur modus et materia deducendi uoluntatem ad bonum amandum, considerando bonitatem et bonum, amorem et amorosum, secundum hos duos paragraphos ante dictos et regulam primam permixtim. Quare requirit haec Ars secundum processum suum ea, quae de bonitate et amore dicta sunt, sub simplicitatis et compositionis habitu considerari, ut ea, quae in simplicitate et compositione consistunt, considerentur illa consideratione sub habitu bonitatis et amoris. Tali namque consideratione sunt ea, quae consistunt in maiori bonitate, magnitudine et cetera, simplicitatis et compositionis magis diligibilia, quam ea, quae consistunt in minoritate bonitatis, magnitudinis et cetera, simplicitatis et compositionis. In hac autem maiori amabilitate amatiuum uoluntatis ligabile est ad amandum et dissolubile in amabilitate minori. His igitur praedictis innuit Ars amatum tangi cum omnibus his, quae in paragraphis regulae continentur sic, ut modo cum ista simplicitate aut compositione huius principii, modo cum illa illius, attingatur. Nam quemadmodum ignis fauilla, dum excutitur ex silice citius magis, quam minus sibi proportionatam escam incendit, sic amatum a uoluntate procedens illud obiectum, quod sibi magis, quam illud, quod minus proportionatum est, naturalius comprehendit; hunc eundem modum etiam sequitur intellectiuum ab intellectu procedens. Magnitudo est id, ratione cuius bonitas, duratio et cetera, sunt magnae, ambiens omnes extremitates essendi. Magnitudo quidem constat generale principium ultra quod nihil magnum esse potest; immo, quaecumque magna sunt, magna sunt ratione magnitudinis, sicut bonitas, duratio, potestas et cetera; nam sine magnitudine non possunt haec principia esse magna, sicut nihil sine bonitate bonum esse potest. Ex hoc ergo, quod magnitudo diffusiue comprehendendo per omnia se extendit, necesse est magnitudinem habere in se ipsa essentialiter magnificatiuum, magnificans, magnificare, magnificabile, magnificatum; nam sine his terminis omnes extremitates essendi comprehendendo ambire non posset; adhuc etiam oportet magnitudinem esse id, per quod bonitatem sub ratione bonificatiui, bonificantis, bonificare, bonificabilis et bonificati oportet esse magnam. Nam sine his terminis non potest esse magna nec sine illis posset esse magnitudo ratio bonitatis essendi magnae. Existens magnitudo id, quod ipsa est, existit ratio bonitati ad essendum ipsam bonitatem rationem bono agenti, ad agendum bonum sub ratione bonitatis, ut ipsum bonum agens possit de bonitate magnum operari bonum et bonitas se illius magni boni sufficere rationem. Hoc idem etiam suo modo est de duratione et cetera, duratione existente magna ratione bonitatis et cetera, ut ipsa bonitas durare possit ratio illi agenti, quod de bonitate bonum producit. Has igitur omnes proprietates oportet quod magnitudo habeat, ut principiis uniuersalibus ac accidentalibus possit sufficere semet ipsam; accidentalibus quidem, sicut eis bonis, quae artificialiter acta sunt uelut aedificia, eleemosynae, bonus amor et intellectio ueri et cetera istis similia; sunt enim ista subiectum huius Artis. Magnus amor est ille, qui distat ab amandi paruitate; paruitas quidem amandi est actionis paruitas amatiui et paruitas passionis amabilis; magnitudinem ergo amandi oportet esse magnitudinem actionis amatiui et magnitudinem passionis amabilis. Ex his namque, scilicet actione et passione, constat in amare magnus amor, qui ratione praedictae magnae actionis amatiui et magnae passionis amabilis in amare, a paruitate distat amandi, hac actione et hac passione distantibus a paruitate amandi per magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, et per bonitatem magnitudinis et cetera. Ergo magnus amor in amare magno ab amare paruo distat, secundum ea, quae de magnitudine et amore dicta sunt. Istud autem amare magnum, in quo magnus amor a paruitate distat amandi, est ipsum subiectum, quod quaerimus in hac Arte, in quo et per quod amor ligabilis est ad amare bonum, quia magnum amare assumptibile est cum natura magnitudinis et amoris et cetera; hoc idem etiam est de magnitudine intelligendi, in qua magnitudo sapientiae ab intelligendi paruitate distat. Has ambas definitiones cum earum explanatione, innuit haec Ars ad regulam secundam transmitti, ad illud uniuersale ex eis formandum, in quo particulare quaesitum inueniri possit et per quod amor ligabilis est cum amare, alia istarum definitionum respondente alii secundum regulam, sub forma magnitudinis et amoris in intentione et fine. Nam, tali mixtione illarum et correspondentia, elicitur ab uniuersali particulare, per quod uoluntas ad amandum poterit coerceri, cum intentione et fine rerum clarificatum intelligere generetur, in quo desiderabile particulare, quod quaeritur, illucescit. Illud etiam particulare naturaliter est amabile, quia sub forma magnitudinis amoris et sub regula, in qua est inuentibile, quaesitum est; cuius amabilitate et artificio huius Artis, ligabilis est uoluntas ad illum amorem, qui a paruitate distat amandi, desiderante uoluntate magnitudinem esse id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, sunt magnae sic, ut magnus amor ab amandi paruitate distet cum magnitudine et in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Haec igitur omnia et cetera his similia iuuant ligare uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, quod est, quia magnitudo amandi stat intentione prima et amandi paruitas intentione secunda et quia magnus amor finis parui amoris existit; iuuamen ergo naturale sequitur ad propositum huius Artis artificiose deductum, obiectando illa, quae in duabus definitionibus et in assumpta regula dicta sunt, sicut patet in fine, qui plus iuuat bonitatem mulieris diligi, quam eius pulchritudinem et plus bonitatem, magnitudinem et cetera, diligendi et intelligendi, quam pecuniae, possessionum, delectationum et honorum et plus Deum diligi, quam quaecumque creata. Duratio est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, durant. Est autem duratio uniuersale principium, in quo omnia, ratione durationis durantia, similitudines durationis assumunt, sicut bonitas, quae durat, existens ratio bono agenti, cum ipsum agit bonum sub ratione bonitatis et sic de aliis principiis suo modo. Duratio uero bonitatis in creatis est per accidens, quia ipsa bonitas per se simpliciter non durat, quoniam sic esset idem numero, quod ipsamet duratio, quod est impossibile in omnibus creaturis. Haec autem duratio bonitatis, quae inest bonitati per accidens, est habitus, in quo bonitas durat; qui tamen relatus ad essentiam suam simplicem est ipsa duratio, quae pars existit accidentalis substantialis durationis, de qua procedunt omnes habitus, quos ceterae partes essentiales habent ad durandum. Est ergo duratio substantialis pars substantialis substantiae subiectae habitibus ante dictis. Haec quidem duratio in multis habitibus subsistens, diffusim permanens pars substantialis, naturaliter est amabilis, cum sit ratio durandi bonitati, magnitudini et cetera; nam, praeter eam, durare non possent. Cum enim ipsa in rebus corruptibilibus deficit, cetera principia substantialia, in quibus ipsa debet esse, cadunt in priuationem sub ratione priuationis totius substantiae suae. Et ideo in amabilitate ipsius durationis et in amatiuitate substantiae humanae, ligabilis est uoluntas ad bonum amandum, cum in illa duratione amabilitas et amatiuitas sint naturaliter bonae et naturaliter magnae et cetera. Durabilis amor est ipse, in quo duratio durare facit bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. Nam ex hoc, quod bonitatem, magnitudinem et cetera, duratio durare facit in amore, facit amorem durare durantibus bonitate, magnitudine et cetera; et quoniam amabilis est amoris duratio et duratio bonitatis, magnitudinis et cetera, in amore, ligabilis est amor ad amare bonum, cum his, quibus bonitas, magnitudo et cetera, sunt durabiles in amore. Et istamet sunt principia huius amantiae donabilia pro obiecto amatiuitati amoris, qui est essentialis pars uoluntatis, ita quod diligat ea secundum naturam essentialis amabilitatis, quae essentialis pars uoluntatis existit, deducendo post ea ipsas ambas naturas essentiales ad id, quod sub forma durationis dictum est, scilicet ad amabilitatem durationis, quae amori est ratio durandi, durantibus in eo bonitate, magnitudine et cetera. Ex his, quae de istis duabus definitionibus dicta sunt et de processu tertiae regulae, constat uniuersale formatum ad manifestandum ea, per quae uoluntas inductibilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum, discurrendo cum ipsis duabus definitionibus per definita, secundum proprietates substantiales et accidentales; nam in eorum definitionibus, quae per proprietates substantiales definiuntur, illucescunt uehementius amabilitas et intelligibilitas bonitatis, magnitudinis et cetera, quam in definitionibus eorum, quae per accidentales proprietates definiuntur. Et in hac uehementiori amabilitatis illucescentia, uehementius illucescit amatiuum sub forma essentialis proprietatis, quam accidentalis. Ita, sicut in igne uehementiores sunt sub forma igneitatis quam caliditatis, appetitiuitas et appetibilitas, per quas ignis magis inductibilis est ad durationem bonitatis, magnitudinis et aliarum substantialium quam accidentalium, hoc idem etiam suo modo est de homine, quoniam maiorem habet appetitum ad hominificandum, quam ad ridendum, et maiorem ad ridendum, quam ad scribendum. His igitur praedictis sic manifestis patet, quoniam Ars edocet uoluntatem ligari ad bonum amandum magis per ea, quae sunt propria et essentialia, quam per accidentalia, dando illa uoluntatis amatiuo pro obiectis sub durationis forma, prout sunt amabilia; ita quod ambae definitiones et regula sint concordes. Potestas est id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere et agere. Est autem potestas uniuersale principium, sub quo possunt esse illa, quae sunt et agere illa, quae agunt, sicut bonitas similiter et cetera, quoniam bonitas, ratione potestatis, esse potest id, quod ipsa est, et esse ratio agenti bono sub ipsius bonitatis ratione. Hanc etiam potestatem uniuersalem considerare uolumus tribus modis, uidelicet secundum potentiam, habitum et actum. Per potentiam enim est ipsa potestas possibilis et per habitum possitiua et per actum est id, quod ex possitiuitate et possibilitate constat; et quoniam potestas est magna, est ratione potentiae extensibilis et ratione habitus extensiua, unde in rebus corporeis constat corpus. Et quoniam potestas per semet existit simpliciter id, quod ipsa est, consistit extensa in sua propria et essentiali actualitate, in qua sub ratione magnitudinis magna consistit. Et quoniam ipsa est sub ratione durationis durans, est durans potentialiter, habitualiter et actualiter; similiter et est bona potentialiter, habitualiter et actualiter, et sic suo modo de ceteris principiis ad ipsam potestatem suo modo relatis. Haec igitur potestas, sic cum ceteris principiis naturaliter mixta, similitudines eorum, prout dictum est, recipit in se, ipsa refluens eisdem principiis eas similitudines, quas ipsa principia ab ea recipiunt, sub ratione potentiae, habitus et actus; et sic potest potestas sub ratione potentiae, habitus et actus et de se ipsa et de ceteris principiis, cum quibus est annexa; similiter et unumquodque aliorum principiorum, sub ratione potestatis, potest de se ipso et de ceteris potentialiter, habitualiter et actualiter suo modo; ergo potestas, sic considerata secundum suam essentiam et entitatem ceterorum principiorum, lux est et clarificatio sciendi ligare uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, utendo ipsa potestate in ceteris principiis et e contrario, secundum ea, quae dicta sunt de naturis et proprietatibus et terminis praeassumptis. Potens amor est ipse, per quem bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare; nam ex hoc, quod bonitas, magnitudo et cetera, per amorem possunt existere in amare, sortitur amor in similitudinem potestatis; quoniam, nisi amor potestatis similitudinem sortiretur, non posset esse potens in tantum, quod ipse foret ratio, per quam bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare; est ergo amor potestatis similitudo, cum sit hoc, per quod bonitas et cetera, possunt existere in amare. Et quoniam potestas in amore est id, per quod bonitas et cetera, possunt existere in amare, oportet potestatem sortiri similitudinem amoris in amare, ut ipsa possit esse ratio bonitati et cetera, existendi et agendi in amare. Et eodem modo secundum se, quodlibet ipsorum principiorum ab alio similitudine sibi sortitur, permanens simpliciter id, quod ipsum existit; et pro eo, quod unumquodque principiorum permanet simpliciter id, quod ipsum existit, conseruat ei duratio suam entitatem et naturam et proprietatem naturalem; et ex eo, quod quodlibet ipsorum similitudines a quolibet alio sortitur, multiplicat magnitudo de quolibet eorum tertium, uidelicet substantiam compositam ex se ipsis, in qua illucescentes apparent entitates, naturae et proprietates principiorum amantiae. Et patet ibi manifeste artificialis modus huius Artis, per quem uoluntas ligabilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. His itaque definitionibus consideratis, oportet ad quartam regulam eas mitti, ita quod, sicut cristallum super colorem rubeum uel uiridem uel cetera positum, recipit in diaphanitatem suam similitudinem illius coloris, sic istae duae definitiones cum regula, colorem et similitudinem alia istarum ex alia recipiant, ut in illo colore et similitudine uniuersali amoris et intellectus uinculum illucescat. Harum quidem similitudines perquiri oportet successiue in regula, de paragrapho in paragraphum, secundum materiam, quae necessaria est ad amorem et intellectum ligandum. Deinde similitudinem cuiuslibet earum oportet multiplicari in ipsis definitionibus cum regula, ut ex totis tribus similitudinibus, scilicet duarum definitionum et regulae, unum uniuersale constituatur, in quo particulare quaesitum relucescat, sicut relucet in ultimo paragrapho ipsius quartae regulae, ubi doctrina datur, quomodo uoluntas generat uelle suum. Illa igitur doctrina generationis, ad primam et secundam definitionem praedictas applicata, manifestat, quomodo generatio intensa est et extensa, possibilis et actiua, durabilis et possitiua atque recolibilis, intelligibilis, amabilis et ex similitudinibus generabilis, existente quolibet ipsorum principiorum in quolibet alio; ita quod permanet per se simpliciter id, quod ipsummet existit. Applicatis ergo omnibus praedictis ad propositum, traditur ars et doctrina habendi desiderium et appetitum amandi bona et intelligendi uera, sequendo processum huius Artis. Conditio est regulatus processus, fundatus super proprietates rerum per se apparentium, naturas rerum significans et earum definitiones. In praesenti distinctione multiplicantur conditiones, aliis principiis huius Artis mutue mixtis in aliis, secundum illam mixtionem, quae in quarta huius Artis figura patet. Sumimus enim ipsa principia huius Artis ternatim, procedendo de quolibet ternario principiorum, unam elicientes conditionem, ueluti de bonitate, magnitudine, aeternitate unam et de bonitate, magnitudine, potestate aliam, et sic deinceps; deinde de bonitate, aeternitate, potestate aliam, et sic de gradu in gradum, artificialiter et ordinate, procedimus per singula principia ternantes et elicimus inde summatim in uniuerso octingentas triginta tres conditiones, uelut in processu distinctionis apparet. Quaelibet harum conditionum est uniuersale, in quo multa possunt inueniri particularia, sic de illis aut affirmatiue aut negatiue concludendo, quod ab uniuersali suo non discrepent, per se patente et in suis principiis fortificato, de quibus ipsum constat, quae sunt istius Artis. Ex definitionibus enim eorum, secundum suas explanationes in secunda distinctione huius Artis, singulae conditiones per se stant et apparent; quare, si particulare ipsis conditionibus affirmatiue uel negatiue contradicit, eius quidem oppositum contradictorium in conclusione necessarium est. Et haec est regula generalis per totam practicam huius Artis. Cuilibet conditioni sex substant definitiones, tres sub ratione scientiae et tres sub ratione amantiae, sicut patet in prima conditione rubricae `bonitatis magnitudinis, cui substant definitio bonitatis et definitio magnitudinis et definitio aeternitatis sub ratione scientiae; sub ratione uero amantiae substant eidem definitio boni amoris et definitio magni amoris atque definitio aeterni amoris. Et sicut substant istae definitiones huic conditioni, sic considerandae sunt; tali namque consideratione potest fortificari conditio et ad eam applicari illa particularia, quae substant eidem affirmatiue uel negatiue, sub ratione illarum definitionum; et quod dictum est de ista, idem intelligendum est suo modo de qualibet aliarum. Quaedam uero sunt istarum conditionum ad aliquod particulare contractae pro eo quod, secundum illius proprietates, eidem conueniunt, ita quod non alii particulari; nihilominus quandam retinent uniuersalitatem, in eo quod applicari possunt ad eas omnia, quae de illo particulari praedicari uel quaeri possunt, et in eo quod de istis particularibus conditionibus aliae possunt generales conditiones explicari, applicabiles omni enti uniuersali, deducendo eas ad uniuersales definitiones principiorum, cum quibus et de quibus uult artista multiplicare conditiones. Hoc autem edocet Ars, uidelicet sumendo dissimiles proprietates proprietatum particularis, ad quod ipsae proprietates particulares sunt contractae, et eas sumptas ordinando, sub sua forma debita generali; ut si ratione quarundam proprietatum Dei contrahatur ad Deum aliqua conditio particulando, sumantur proprietates dissimiles proprietatibus Dei, quae generaliter ad omnes pertinent creaturas. In qualibet conditione discernenda sunt particularia, quae sub habitu scientifico uel amantifico, maxime uero sub amantifico, ipsi conditioni conueniunt; maxime quidem praesens opus ad amantiam stat contractum. Et sicut ad amantiam contractum est, sic etiam suo modo ad scientiam potest induci. Quoniam igitur istae conditiones sunt uniuersalia, in quibus singula particularia, quae quaeruntur, apparent; et quoniam ad has conditiones sibi subiacentes, quaestiones intendimus applicare, euitantes huius applicationis impedimentum, tradimus cuilibet conditioni ac etiam sibi subiacenti quaestioni suum certum numerum; ut, cum fiet applicatio, numerus quaestionum habeat conditionum numero respondere; prout quaestio quaelibet suam debitam exigit conditionem sub rubrica determinata, secundum quod in ipsarum conditionum et quaestionum processibus patet: Ad primam enim conditionem `bonitatis magnitudinis mittitur prima quaestio `bonitatis magnitudinis et ad secundam secunda; et sic de aliis ordine recto. Aduertendum est autem in processu tam quaestionum, quam etiam conditionum, cum dicimus: Amans, amicus, amatus, amatiuum, amabile et cetera. Nam, aliquotiens per hos terminos Deum accipimus, maxime tamen per `amantem, amatiuum et amicum intelligimus illum fidelem, qui dominum Deum nostrum diligit; aliquotiens quare in praeterito ui maioris desiderii fit ex utroque sermo; aliquando uero sumuntur isti termini inter ipsum loquentem et proximum suum, aut etiam ad loquentem et ad dominum et ad proximum aliquotiens attribui possunt. Huius autem rei notificatio in dispositione quaestionum et conditionum propendi potest. Per quamlibet ipsarum conditionum est uoluntas annexibilis bonum diligere et intellectus uerum intelligere, cum considerantur et desiderantur ea, quae conditio, secundum processum suorum principiorum et totius Artis, denotat per se ipsam, sicut patet in prima conditione et in pluribus aliis consequentibus, in quibus Deum esse significatur; cuius significatio, scilicet esse Deum, nectit uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum apprehendere, processu Artis huius secreta naturasque principiorum per multa necessaria reuelante. Amicus amando tantum desiderabat bonitatem, magnitudinem et aeternitatem amati sui quod, prae uehementi amore, concordabant bonitas, magnitudo et aeternitas se esse unammet essentiam et naturam et unam eandem rem numero in amico et amato. Quoniam bonum est esse et malum est non esse, desiderat amicus esse maxime quidem, ut esse amati sui posset amare, cum magnitudine et potestate bonitatis. Quoniam amici sapientiae scibilior erat infinitas bonitatis et magnitudinis amati sui, diligebat amor amici plus infinita in bonitate, magnitudine et sapientia, quam finita. Infirmabatur amor amici, quoniam amicus non poterat in ratione sua tantum amare magnam bonitatem amati sui, quantum ipsa realiter existit magna. Si uirtus amoris maiorem haberet bonitatem et magnitudinem in potentia et habitu, quam in actu, abessent amato nobili amatores in uirtute amoris bonitatis et magnitudinis. Nisi foret uerum id, per quod amicus plus amare potest magnitudinem bonitatis amati sui, abundaret magnitudo malitia falsitati et abesset bonitatis magnitudo ueritati. Adeo uehemens est amati gloria in magnitudine bonitatis super gloriam amici, quod amicus intentione prima diligit gloriam amati sui et suam gloriam intentione secunda. Amante et amato distinctis existentibus et inconfusis in amare, amant se ad inuicem in una indistincta et inconfusa essentia et natura bonitatis, magnitudinis et amoris. Nisi plus esset concordantiae, quam contrarietatis, magnitudo bonitatis non sufficeret amori amici, diligentis suum amabile dilectum, sed sufficeret magnitudo malitiae inimico, amabile dilectum odienti. 0. Si maior contrarietas esset in amore, quam concordantia, foret unumquodque contrarium occasio contrario suo in magnitudine boni amoris, et in magnitudine malitiae diligeret amicus amatum suum. Si amoris materia maior esset in magnitudine bonitatis, quam amoris forma, plus posset amicus amatum suum diligere passiue, quam actiue ac amatus plus esset diligibilis, quam dilectus. Sine amoris medio, quod existit inter amantem et amabilem, bonitas et magnitudo forent amore uacuae. Nisi finis amoris esset, nihil esset, cui bonitas et magnitudo amici et amati acquiescere posset; itaque plus esset laboris, quam quietis et plus inordinationis, quam ordinationis. Quoniam amans diligit in amato suo maiorem bonitatis et amoris magnitudinem, quam in eo diligere potest, desiderat amans bonitatem, magnitudinem et cetera, esse maiores substantialiter, quam accidentaliter. Nisi amicus in magnitudine bonitatis diligeret amatum suum, non diligeret aequaliter existentiam et apparentiam amoris in amato suo. Bonitas et magnitudo amici infirmae iacent in amore, qui minor est in fine, quam in medio; sanat autem eas amatus, cum amorem in fine, quam in medio, maiorem existere facit. Adeo diligebat amicus bonitatem, aeternitatem et potestatem amati sui, quod desiderabat eas maiores esse in causa, quam in effectu. Sapientem habet amicus amorem in bonitate et duratione, cum scit et desiderat maioritatem finis inter amatum suum et se ipsum. Numquam desideraret amicus habere quietem in diligendo amatum suum, si maior et nobilior esset finis in aeternitate, quam in bonitate, magnitudine et amore. Si finis amoris non se haberet ad amorem et per amorem, non pertineret ad eam ipsam esse in bonitate neque in aeternitate neque in uirtute, quibus conueniret esse de non fine amoris. Adeo ueraciter diligit amicus amatum suum, quod omnia opera sui amati sunt ei bona, durabilia et amabilia et eorum priuatio odibilis. Nisi in amato esset amor bonitatis in aeternitate et aeternitatis in bonitate, non haberet amicus, in quo glorificari posset in amore amati et esset maior finis amoris in specie, quam in indiuiduis suis. Amoris differentia numquam esset inconfusio bonitatis et aeternitatis, quae sunt idem, si esse summi amati foret odibile et eius priuatio desiderabilis. Ad hoc concordant bonitas et aeternitas amati et amor amici: Maiorem esse finem amoris in esse, quam non finem amoris in priuatione. Cum tanto amore diligit amicus concordantiam amati sui, quod nulla contrarietas impedire potest plus diligi necessitatem finis in bonitate et aeternitate, quam finis impossibilitatem. 0. Cum amoris principio diligebat amicus bonitatem aeternitatis, ut nobilior esset in amare, quam animalia irrationalia in appetere. Numquam diligeret amicus bonitatem durationis, nisi amatus eius esset; nam, absente amato suo, abesset medium, per quod esse existit id, quod existit. Amatus in tantum desiderabilis est amico, quod omnes fines bonitatis et durationis diligit amicus, diligendo finem amati sui. Si non esset amatus in illa bonitate, in qua plus potest amicus diligere, foret aeternitas in maiori maioritate minoritatis et non aeternitas in infinita minoritate. Si amans et amatus amare non possent se coaequare in bonitate et aeternitate, affirmatio et non esse concordarent et negatio et esse. Quanto plus potest, remouet amicus amare suum a minoritate bonitatis et durationis, ut amatum suum plus possit amare in esse, quam in priuatione. Non posset amor bonitate sufficere sapientiae, si non amaret in bonitate bonificantem et bonificabilem, existentes obiectos sapientiae. Potabat amicus amorem in fonte bonitatis et potestatis, ut amoroso diligere diligeret suum bonum et potentem amatum. Non posset amicus amatum suum diligere uirtuose, si bonitas et potestas in amato existerent otiosae. Cum potestate bonitatis et bonitate potestatis distat uerus amor ab amore falso, qui suos amatores malificat et constringit. Bonitas, gloria et potestas sunt amoris habitus in amico diligente suum bonum, gloriosum et potentem amatum. In abyssum amoris descendit amicus recolere, intelligere et diligere amatum suum, qui in abyssu bonitatis et potestatis existit inconfusus. In concordantia amoris bonitatis et potestatis stabat et habituabat amicus, ut amato suo concordaret, resistens omnibus inimicis suis. Cum potestate bonitatis et amoris resistebat amicus potestati malitiae et falsi amoris. Amplexabatur et recolligebat amicus in amare suo principia bonitatis, potestatis et amoris, ut amare suum sibi sufficere posset ad amandum suum bonum, potentem et amabilem amatum. 0. In medio bonitatis et potestatis posuit amicus uoluntatem suam, ut eam coercerent diligere suum bonum et potentem et amantem amatum. Absentauit se amatus amico suo in fine potestatis, bonitatis et amoris, ut amicus in illo fine inquireret eum, ambulans in uiis potestatis, bonitatis et amoris. Quia multiplicabat amicus amare suum maioritate potestatis, bonitatis et amoris, non poterat se abstinere diligere amatum suum nec amatus se abstinere ostendere amico suo omnes suas amabilitates. Adaequabat amicus potestatem suam cum amore et bonitate, ut haberet sufficientiam et tempus ad amandum amatum suum. In tantum impleuit amicus amorem suum potestate et bonitate, quod in amore suo distitit ab omni minoritate amoris, auferente amatores amato suo. In tantum diligit amicus maximam bonitatem amati sui, quod in tantum diligit opus bonitatis, quantum sapientiae et uoluntatis. Sicut praeter omnem fictionem existit uirtuosa sapientia amici in scire bonitatem amati sui, sic existit uirtuosa uoluntas amici in diligere, praeter omnem fictionem, bonitatem amati sui. Non posset bonitas sufficere ueritati amoris, si ipsa foret magis obiectabilis ipsi diligere amati, quam suo intelligere. Quanto magis subtiliabatur amicus intelligere bonificantem et bonificatum in gloria sui amati, tanto maiorem sentiebat delectationem, et quanto magis delectabatur, tanto magis subtilis fiebat. Nisi amicus et amatus distinguerentur in amore sapientia et bonitate, impossibile esset amicum odire et ignorare amatum suum. Bonitas et sapientia concordarunt se rogare amorem de amico, quod diligeret eas in amore amati. Quoniam bonitas amati bonificando contradicit malitiae, contradicit amicus ignorantiae et odio, sciendo et diligendo amatum suum. Ut amicus possit uehementer similari amato suo in principio sapientiae et bonitatis, incepit diligere amatum in principio sapientiae et bonitatis. In medio loco abundantiae amoris, bonitas et sapientia amabiles existebant; diligebat eas amicus, cum omnibus principiis et finibus amoris sui. 0. Finis amandi indutus est bonificare et intelligere, et finem amandi bonificare et intelligere sunt induta. In maiori bonitate et sapientia, quas amatus potuit inuenire, submisit amorem amici sui, ut amare suum esset bonificare et intelligere indutum. Bonitas et sapientia se coaequarunt de amore et bonificare et intelligere de amare; et ideo habebat amicus amandi abundantiam et amatus amici sufficientiam. In amandi minoritate non potest amicus amare suum perficere et ideo amicus per bonitatem amandi et intelligendi deiecit minoritatem amoris. Ut uoluntas posset amare bonitatem amati sui, dilexit uirtutes et odiuit uitia. Cum ueritate bonitatis et amoris perfecit amicus amare suum, cum quo desiderauit amatum. Adeo diligebat amicus bonam gloriam amati sui, quod amare suum colorabat et induebat gloriosam bonitatem. Quanto differentia amici et amati maior est in bonitate et uoluntate, tanto significat et ostendit amatum suum amico. Quoniam bonitas uirtutem habet concordabilem et uoluntas concordatiuam, existit concordantia inter amicum et amatum. Amicus a cunctis prauis uoluntatibus, ad amandum amatum suum resistentibus, se remouet, ut amato suo possit adhaerere. Bonificabilitas et amabilitas, cum se unierunt, se coniunxerunt, ut essent principia ipsi amare amici diligentis amatum suum. In bonificare, quod consistit in medio bonificatiui et bonificabilis, ortum est amare de amatiuo et amabili, cum quo diligit amicus amatum suum. Inuenit bonitas finem suum in amare et uoluntas finem suum in bonificare. Idcirco uestiuit bonitas uoluntatem finem suum bonificandi et uoluntas e contrario bonitatem finem suum diligendi. 0. Obuiauerunt sibi ad inuicem bonitas et uoluntas in amico. Remouit bonitas amicum a maioritate malitiae et onerauit uoluntas amicum amandi maioritate. Consecutus est amicus amatum suum in aequalitate amoris et bonitatis, cum operari bono et diligere magno. Bonitas et uoluntas se bono uacuabant, cum appropinquabant minoritatem; replebant autem se bono, cum a maioritate malitiae se remouebant. Tanta ueritate constabant bonitas et uirtus alia ipsarum in alia, quod ueritas conuertebat eas esse unum et eundem amorem. In gloria, quae est amor et amoris et per amorem, consistunt bonitas et uirtus amor. Amoris differentia rogauit bonum amorem, ut diceret uirtuoso amori, quia multiplicantur uitia et pereunt uirtutes; unde ipsa, scilicet amoris differentia, rogabat eam oriri et exire in suum amorem. Ut amicus posset amatum suum diligere de concordantia, concordauit uirtutem et bonitatem in amore suo. Inter amantem et amatum bonitas et uirtus consistebant eicientes contrarietatem ex amore, introducentes concordantiam in amare. Amor in principio bonitatis et uirtutis se posuit, ut amans amatum suum amaret ibidem. Stabat amare in medio bonitatis et uirtutis, ut bonitas et uirtus essent amoris et in amore. Bonitas et uirtus multos congregauerunt amatores ad finem amoris amandum. Concurrerunt bonitas et uirtus ad amoris maioritatem, ut in amatoribus suis uirtutem et bona opera multiplicaret. 0. In amoris aequalitate bonitas et uirtus elongabant se ab inaequalitate amici et amati. Periclitabantur bonitas et uirtus in amoris minoritate, in qua perirent, nisi amicus ex amore suum amare multiplicasset. Dum amans amorificabat ex amore suum amatum, bonitas bonificabat eum et gloria glorificabat eum et ueritas elongabat eum ab odibili amore falso. Differentiat amans amatum suum amoris differentia; nihilominus bonitas et ueritas amantem et amatum faciunt esse unum idemmet amorem. Tantae auctoritatis est amor, quod ueritas et bonitas oboedire concordant amato suo. Amoris contrarietas et amoris concordantia super ueritatem et bonitatem amoris se ad inuicem impugnabant; uincebat contrarietas, plorabat concordantia et plangebat amatus. Sperauit amicus in ueritate et bonitate, ut ueritas et bonitas de se ipsis et de amore illi suum principiarent amare. Quoniam ueritas et bonitas sunt amabiles, sunt amico media ligandi cum illis uoluntatem suam ad amandum bonum et intellectum suum ad intelligendum uerum. Per accidentalem bonitatem, ueritatem et amorem ligabat amicus finem sui amare ad substantialem bonitatem, ueritatem et amorem. Quoniam bonitas et ueritas amandi sunt maiores amico, existit amicus prope malitiam et falsitatem, elongantes eum ab amato suo. Oritur de bonitate bonitas procedens in uas amoris, in quo bibit ueritas amare amici, ut suo bono amato sit aequalis. 0. Tunc, cum amicus amatum suum non diligit, procedunt malitia et falsitas de paruitate bonitatis et ueritatis. Quaestio est intellectus et amoris excitatio, ut hic intelligere suum quiescat, illa uero in suum diligere delectetur. Diuiditur autem praesens distinctio in duas partes, quarum prima est de tot quaestionibus, quot sunt antedictae numero conditiones; quo significatur, iuxta similitudinem, quam ipsae conditiones et istae quaestiones habent in numero et rubricis, has quaestiones ad ipsas conditiones esse mittendas. Sunt enim solubiles per ipsas conditiones sibi debitas, affirmando siue negando, ipsis conditionibus illaesis permanentibus, ut in processu conditionum dictum est. Secunda uero pars uiginti continet quaestiones, in quibus exemplum et doctrinam tradimus mittendi quaestiones ad figuras, regulas, definitiones et conditiones. Hunc autem processum quaestionum sic dispositum esse oportet quod, sicut intellectus ueritatem conditionum earum intelligendo ligatur, sic etiam uoluntati ligamen inferat ad amare. Est ideo qualibet harum quaestionum subiectum duplex, uidelicet scientiae et amantiae. Ad quamlibet etiam istarum quaestionum rationes multiplicari possunt, secundum modum et doctrinam, quae tradetur in uiginti quaestionibus ultimo terminandis, et cuilibet quaestioni multae fieri possunt obiectiones, sequendo processum huius Artis oppositum, quae solubiles sunt sequendo doctrinaliter processum propositum huius Artis. Aliquae tamen sunt in hoc casu quaestiones, quae magnam habent parere intelligendi difficultatem, sed melius est quia, quanto sunt intellectui difficiliores, tanto uehementius exaltatur intellectus, cum eas intelligit, et uoluntas ad bonum amandum in gradum uehitur altiorem. Nouem modis generaliter possunt quaestiones formari, quos tenere proponimus in hoc processu, quorum quemlibet ordinatim, secundum processum principiorum huius Artis, debita littera significamus esse descriptum, ut in figuris Artis sumantur ipsi nouem modi generales, per quos in genere possunt diuersae fieri quaestiones. Primus istorum modorum et generalior est `utrum et describitur per B. Secundus est `quid, cum quaeritur quod est esse rei et significatur per C. Tertius est `ex quo, cum quaeritur ex quo est esse rei et denotatur per D. Quartus est `quare, cum quaeritur de fine seu de intentione rei, propter quam res habet esse et scribitur per E. Quintus modus est `quantum, cum quaeritur de quantitate rei et assignatur per F. Sextus est `quale, cum quaeritur de qualitate rei et describitur per G. Septimus est `quando, cum quaeritur de tempore rei et denotatur per H. Octauus est `ubi, cum quaeritur de loco rei et accipitur per I. Nonus est `quomodo, cum quaeritur de modo rei et habet per K significari. Isti quidem modi sunt necessarii ad ueritatem rerum inquirendam et ad philocapiendum uoluntatem amore bono; et sicut per figurarum litteras describuntur, sic per consequens in principiis, regulis et definitionibus complectuntur; et prout in omnibus istis habent esse, possunt ad quaestiones mitti et de quaestionibus ad terminos praedictos remitti et sic iterum circulariter mitti et remitti, donec necessitas scientiae et amantiae in conclusione luceat manifesta. Quaesiuit amor a bonitate, magnitudine et aeternitate, utrum Deus esset. Multum enim desiderabat Deum esse, ut uehementius eum posset amare. Quaesiuerunt bonitas, magnitudo et potestas ab amore bono, magno et potente, qua natura diligit esse et odit non esse. Quaesiuerunt bonitas et magnitudo a sapientia, qua natura diligit plus amor infinita, quam finita. Quaerebat bonitas a magnitudine, utrum tantum esset amare amoris, quantum amatus, quem diligit amor. Magnitudo quaerebat a bonitate, utrum uirtus amoris melior esset et maior actu, quam habitu et potentia. Interrogabat amor ueritatem, utrum sit uerum id, per quod bonitas et magnitudo sunt magis desiderabiles. Mirabatur amicus, qua natura et qua proprietate amoris plus diligebat bonitatem, magnitudinem et gloriam amati sui, quam suammet bonitatem, magnitudinem et gloriam. Quaesiuit bonitas a magnitudine, utrum sit amoris bonitas et magnitudo diligi distinctionem inter amatum et amicum, et odiri distinctionem in natura et essentia amati et amici. Interrogabat amor bonitatem, qua natura sentiebat se maiorem, cum diligebat concordantiam, quam cum diligebat contrarietatem. 0. Quaerebat amor a bonitate et magnitudine, utrum poterant esse tantae et tam bonae in contrarietate sicut in concordantia. Scire uolebat amor, quare bonitas et magnitudo sunt nobiliora principia ratione formae, quam ratione materiae. Bonitas interrogabat magnitudinem, qua natura medium amoris pertinet ad amores. Interrogabat amicus amatum suum, utrum finis amoris sit in magnitudine bonitatis. Amor quaerebat a magnitudine, qua natura faciebat ei maius amare suum, cum diligebat bona substantialia, quam cum diligebat accidentalia bona. Quaerebat aequalitas amoris a bonitate et magnitudine amoris, utrum essent tam bonae et tam magnae in apparentia, quam in existentia. Quaesiuit bonitas a magnitudine, utrum amor habet maius et minus amare. Aeternitas a bonitate quaesiuit, utrum potestas sit melior in amare, quam in amore. Rogauit bonitas sapientiam, ut diceret ei, si sit aliquis amor aeternus. Bonitas dixit amori, si tantum diligit eam, quantum durationem et magnitudinem. Quaesiuit amicus ab amato suo, qua uirtute pertinet ad amorem suum amare esse in bonitate et duratione. Dicebat amicus ueritati, quare opera sui amati uidebantur ei bona, durabilia et uera et quare diligebat minus oppositum earum. Scire uolebat amicus modum, per quem bonitates et durationes amantium acquiescebant gloriae sui amati. Bonitas et aeternitas interrogabant amorem, quomodo ipsae poterant esse inconfusae in amare, cum numero sint unum idem. Quaerebat amicus a bonitate et aeternitate, quare suus amor maiorem habet concordantiam cum esse, quam cum non esse. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum tot haberet contraria in amare, tunc cum diligebat finem suae bonitatis et durationis, quam tunc cum diligebat finem suae impossibilitatis. 0. Incepit amicus dubitare, utrum amatus suus esset aliquid et quaesiuit hoc a bonitate aeternitatis. Interrogabat amicus bonitatem et aeternitatem, quid erat amatus suus in amoris medio. Bonitas et aeternitas interrogabant amorem, quare finis est ei amabilis. Interrogabat bonitas maioritatem, quare maior est aeternitas, quam minoritas. Amicus quaerebat ab amato suo, si posset illi esse aequalis in bonitate et aeternitate. Quaesiuit bonitas ab aeternitate, utrum sit amoris minoritas amare a priuatione remoueri. Sapientia quaerebat ab amore, si potestatem habebat sufficiendi illi de bonitate. Interrogabat amicus amatum suum, quomodo posset eum amare bono, potente et amoroso amare. Interrogauit bonitas potestatem, qua uirtute poterat amicus tantum amare suum amatum. Uerus amor interrogabat bonitatem, quomodo se posset ab amore falso odibili remouere. Amicus quaesiuit ab amore suo, qui essent habitus amoris, quia multum desiderabat eos scire, ut eos in gloria posset habere. Interrogabat amor differentiam, qua natura poterat amare inconfuse bonitatem et potestatem amati sui. Bonitas quaerebat a potestate, de quo erat concordantia, quam amatus et amicus habent in amare. Quaerebat certificari amor a bonitate, qua potestate posset melius resistere inimicis amati sui. Desiderabat amicus scire, quomodo principiare posset unum bonum et potens amare, quo posset amare suum bonum et potentem amatum, qui de amore et amare principiauit eum. 0. Interrogabat amicus amorem, quomodo constringere posset medium amoris non discedere amare suum bonum et potentem amatum. Amoris bonitas quaesiuit a fine amoris, utrum sciret uias, per quas amicus uadit uisum amatum suum. Interrogabat amor maioritatem, quomodo multiplicare posset amare suum in bonitate. Amicus quaesiuit ab aequalitate amoris, si posset esse ad sufficiens tempus ad amandum suum bonum et potentem amatum. Quaerebatur ab amico, quid erat, per quod remouebat amorem suum a debilitate et malitia diligendi. Amicus sapientiam interrogauit, quare tantum diligebat operationem bonitatis, quantum uoluntatis. Quaesiuit bonitas a uirtute, utrum poterat esse tam uirtuosa diligendo amatum suum, quam sciendo eum. Quaesiuit amor a sapientia, de quo sufficit bonitas ueritati sciendi et intelligendi. Amicus interrogauit sapientiam, quae sunt ea, per quae posset esse subtilior ad intelligendum bonitatem et gloriam amati sui. Interrogabant amoris bonitas et amoris differentia sapientiam amoris, qua natura non potest amicus odire nec ignorare suum amatum. Bonitas quaesiuit a sapientia, si tunc tantam haberet concordantiam cum amore, cum sciebat amicum, quam tunc cum sciebat amatum. Interrogabat amicus sapientiam, quomodo posset resistere malitiae et ignorantiae. Quaerebat amicus a sapientia, ubi posset inuenire bonitatem amati sui. Rogauit amicus amatum suum, ut significaret ei, ubi existunt amabiles eius bonitas et eius sapientia, quoniam affectabat ire dilectum eas. 0. Quaerebat amicus ab amato suo, quid posset uestire finem amoris, quia mittere uolebat eum ad bonitatem et ad sapientiam amandi. Interrogabat amor bonitatem et sapientiam, quomodo posset uestire amare suum bonificare et intelligere. Quaesiuit bonitas a sapientia, de quo fit aequalitas amandi et intelligendi. Rogauit amicus amatum suum, ut id ostenderet ei, per quod posset eicere minoritatem ex suo intelligere et amare. Uoluntas amici quaesiuit a bonitate amati, quae sunt ea, per quae posset amare suum amatum. Scire uolebat amatus, si amicus suus sciret ueritatem bonitatis et amoris et quaesiuit ab eo, quae perfectio sit amandi. Quaerebat amatus ab amico suo, quid uestiebat ipse amare suum. Quaerebat uoluntas a bonitate, utrum ipsa bonitas sit in differentia amici et amati. Uoluntas quaesiuit a bonitate, cum quo existit concordantia amici et amati in uirtute amandi. Amicus quaesiuit a bonitate et uoluntate, quae sunt ea, per quae ipsae approximant eum ad amatum suum. Quaesiuit bonitas ab amore, quae sunt ea principia, quibus ipse amatores constringit amare. Bonitas amoris quaesiuit ab amore, unde oriebatur amare. Bonitas ab amore bono quaesiuit, si finem inueniret sui bonificare in fine boni sui amare. 0. Interrogabat bonitas amorem, quare onerauerat amicum amandi maioritate. Quaerebat amicus ab amato suo, cum quo posset facere aequalitatem bonitatis et amoris. Amor quaerebat a minoritate, cum quo remouebat eum a bonitate sui amati. Bonitas et uirtus quaesiuerunt a ueritate, si posset eas conuertere esse unum idemmet amorem. Interrogabat amicus amorem, ubi permanent bonitas, uirtus et gloria sui amati. Interrogabat uirtus differentiam, quomodo multiplicare posset bonitatem et minuere malitiam. Interrogabat amicus amatum suum, quomodo posset eum diligere cum concordantia bonitatis amoris et uirtutis amoris. Bonitas et uirtus quaesiuerunt ab amico, utrum sciret modum, secundum quod existebant amatus suus et ipse. A uirtute quaerebat bonitas, utrum sciret, in quo loco amoris habebat amicus amatum suum. Bonitas et uirtus ab amoris medio quaesiuerunt, si sciret modum, quo ipsae possent esse amor et de amore. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret ea, quae coniungunt amatores ad finem amandi. Interrogabat amicus amatum suum, per quid posset amoris opera multiplicare, quoniam per amorem suum ea multiplicare desiderabat. 0. Bonitas et uirtus ab amoris aequalitate quaesiuerunt, utrum scirent modum, quo existere possent in ea. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret ea, quibus bonitas et uirtus tendunt, periclitantes in amore. Amatus ab amico suo quaesiuit, si remouebat eum ab amore falso et a malitia et a poena. Intrauit differentia in amorem, quaerens ab eo, utrum posset esse amicus et amatus. Bonitas et ueritas quaesiuerunt ab amore, utrum sciret ea, quibus erant oboedientes suo amato. Quaesitum fuit ab amato, quare de suo conquerebatur amico. Bonitas et ueritas amorem rogauerunt, ut diceret eis, ex quibus principiatur amare suum. Quaesiuerunt bonitas et ueritas a uoluntate, si per amabilitatem suam se ligare possent ad uerum amare. Amicus quaesiuit ab amato suo, quibus posset ligare suum amorem ad finem amandi. Interrogabat amicus bonitatem et ueritatem, quae sunt illa, quae remouent illum ab amato suo. Quaesiuit bonitas a ueritate, de quo sit aequalitas amici et amati. 0. Tunc cum amicus non diligebat amatum suum, quaerebat minoritas ab amico, utrum sciret, quomodo procedit malitia de bonitate et falsitas de ueritate. Bonitas quaerebat ab amore, utrum posset in gloria quiescere et habere bonum amare, sine differentia amantis et amati. Amorem bonitas et gloria rogauerunt, ut diceret eis, ubi ipsam concordantiam inuenire possent, quae in amare concordat amatum et amicum. Quaerebant bonitas et gloria ab amore, de quo suum amare uiuebat. Scire uoluit amicus ab amore, cum quo ipsum ceperat in amare. Bonitas et gloria quaesiuerunt ab amore, cum quo ligabat amicum ad amatum. Interrogabat amicus amatum suum, quare bonitas et gloria deiecerant non finem amoris ex amare. Quaesiuit amicus ab amore, cum quo poterat eum remouere a malo et a poena et ab amandi minoritate. Scire uolebat amatus ab amico suo, cum quo requiescebat amicus in amare. Interrogabat amatus amicum, quare est bonitas amabilis in amandi minoritate. Scire uoluit bonitas, quare differentia amantis et amati est amabilis in amare. Interrogabat bonitas differentiam, quare maior erat in concordantia amandi, quam in contrarietate amandi. Interrogabat bonitas differentiam, qua natura poterat ipsa differentia esse inter amantem et amatum, qui sunt unus idem amor. Bonitas et differentia scire uoluerunt ab amore, cum quo faciebat existere suum amare in medio amantis et amati. Rogabat amicus amatum suum, ut diceret ei, cum quo finem bonitatis inuenire posset. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret, unde amandi maioritas oriatur. Quaesiuit amor a differentia, in quo existit indiuisibilitas amati et amici. Ab amore bono quaesiuit minoritas, utrum amici et amati differentia indiuisibilis esse possit. Amicus bonitatem et concordantiam deprecatus est, ut dicerent ei, ubi reuelat amatus suus amoris secreta. Dicebat amicus amori: – Quare principias amare meum de bonitate et concordantia? – Amare – dixit amor –, quid est, cum quo me remoues a malitia et a contrarietate amandi? Dixerunt bonitas et concordantia: – Amice, quare desideras finem amoris? Maioritas et minoritas bonitatis et concordantiae cucurrerunt ad amorem; est autem quaestio: – Quae illarum fuit citius ad amare? Quaesiuit amicus ab amato suo, in quo consistit bonitas amabilis et concordantia bonificabilis. – Amice – dixit amor –, quare me rogas, ut te remoueam ab amandi minoritate? Quaesiuit amoris contrarietas ab amore bono, cum quo amicus suum rogabat amatum. – Amice – dixit contrarietas –, quare ponis concordantiam in medio bonitatis et amoris? Dum amicus concordantiam amabat, quaesiuit a contrarietate, quare plangebat et plorabat. – Amice – dixit bonitas –, quare in contrarietatem me ponis amandi? Interrogabat amicus aequalitatem, quare resistebant sibi ad inuicem amor et contrarietas. Dixit amoris bonitas: – Amice, cum quo uincis contrarietatem et minoritatem in amare? – Bonitas – dixit amicus –, sciresne dicere mihi, cum quo ligabilis est mea uoluntas ad amandum et quare meus me tormentat amatus? Uoluntas et bonitas quaesiuerunt ab amico, ubi et cum quo ligauerat eas. – Bonitas – dixit amicus –, quare magis es amabilis ratione maioris similitudinis, quam minoris? Bonitas et principium quaesiuerunt ab amico, de quo facit aequalitatem amandi et bonificandi, dum suum amat amatum. – Principium – dixit amicus –, cum quo est uoluntas mea dissolubilis ab amare bono? Quaesitum fuit ab amico, cur incluserat finem bonitatis et amoris in amoris medio. Interrogabat bonitas amicum, qua ratione posuerat eam in amoris maioritatem. – Amice – uoluntas ait –, qua natura existis ligabilis ad desiderandum? Quaesitum fuit ab amato, cur eiecerat minoritatem ex amici bonitate, et cur posuerat in eum maioritatem. Quaesitum fuit a uoluntate, qua natura ligabilis erat in bonitate et amore ad maioritatem et finem amandi. – Amice – dixit amatus –, quare scrutaris aequalitatem finis et bonitatis? Quaesitum fuit ab amico, utrum adhuc mortuum esset amare suum in minoritate bonitatis et finis. – Amice – dixit amatus –, cum quo facis aequalitatem in amore tuo de bonificatiuo et amabili et de amatiuo et bonificabili? Quaesitum fuit ab amico, utrum adhuc esset incarceratum amare suum in amoris minoritate. Interrogauit amor aequalitatem, quare concordabat cum esse in bonitate et cum non esse in minoritate. Stabat amicus in laboribus et languoribus propter amatum suum et quaesiuit, quis iecerat amare suum in magnitudinem amoris. Magnitudo quaesiuit ab amore, utrum tantum diligeret agere aeternitatis, quantum eius existere. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius esset tantus in scibilitate, quantus in amabilitate. Quaesiuit amor ab amico, utrum sciret, quid esset eius amatus. Quaesiuit amicus a magnitudine et aeternitate, utrum in amato suo essent ea, per quae amicus magis posset adhaerere uirtutibus et a uitiis distare. – Amor – ait amicus –, quae sunt ea, per quae melius ligare possum uoluntatem meam ad bonum amandum et intellectum meum ad uerum intelligendum? Quaesiuit amicus ab amare, utrum posset ei sufficere ad diligendum suum amatum. Dixit amicus: – O uos, magnitudo et aeternitas amati mei, numquid estis sic inconfusae et reales in amato meo sicut similitudo uestra in amare meo et intelligere meo? – Magnitudo – dixit amicus –, cum quo consistis magna in amare et tu, aeternitas, in aeternare? Quaesiuit magnitudo ab aeternitate, utrum in ea consisterent omnia, per quae plus est a contrarietate disparata. 0. Interrogabant magnitudo et aeternitas amorem, ubi erat amatus et amicus. – Amor – dixit amicus –, qua ratione est amare meum magnificabile et durabile? Quaesiuit ab amato amicus, utrum tantum obligatus esset ad amandum bonificare et magnificare, quantum ad amandum amare. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum deberet eum tantum diligere ratione durandi, quantum ratione magnificandi et amandi. – Amor – dixit amicus –, uisne ut diligam in amato meo aequalitatem magnificandi et aeternandi et amandi? Interrogabat amicus magnitudinem et aeternitatem, cum quo distabant ab amandi minoritate. Quaesiuit amicus ab amore, utrum amatus suus haberet tantam potestatem et tantam sapientiam intra se ipsum, quantam in rebus extrinsecis. Magnitudo et potestas quaesiuerunt ab amore, utrum tantum haberet amare, quantum ipse est. Quaerebat amor a magnitudine, utrum sciret potestatem amati sui tantum esse id, quod ipsa est, per agere, quantum per existere. Magnitudo amati quaesiuit a potestate amici, utrum tantum posset amare uerificare, quantum ueritatem. Quaesitum fuit ab amico, utrum magnam haberet potestatem amandi gloriam amati sui. Amicus quaesiuit a magnitudine et potestate, qua natura tantam habebat potestatem amandi suum amatum. – Amice – dixit amatus –, numquid tanta est tibi potestas amandi amando in me unire, quanta est amando in me unitatem? Tantum habet amorem amicus ad amatum suum, quod unamet essentia et natura uult esse cum amato suo. Quaesitum fuit ab amico, utrum tantam haberet potestatem amandi, quod semper principiare posset amare suum. 0. Quaesitum fuit ab amico, utrum tantum habere posset amare, quod esset de essentia et natura sui amati. Quaesitum fuit ab amato, utrum tantam haberet amandi potestatem, quod tantum diligeret amicum suum, quantum se ipsum. Magnus amatus quaesiuit a magno amico, utrum magnum haberet amare. Quaesiuit amatus a magnitudine et potestate sui amici, utrum aequales essent in amare. Amoris magnitudo quaesiuit ab amoris potestate, utrum amor amare posset sine largiri. Quaesitum fuit ab amico, utrum operationem sui amati diligeret tanta magnitudine, quanta eum scire poterat et amare. A sapientia et uirtute amati quaesiuit amor amici, utrum tantam haberent concordantiam actualiter, quantam potentialiter. – Amate mi – dixit amicus –, estne uerum te uelle esse magnitudinem mei scire et mei amare? Quaesitum fuit ab amico, utrum magnam haberet sapientiam sciendo gloriam sui amati. – Amice mi – dixit amatus –, habesne sapientiam magnam sciendo et amando entitatem tuam et meam? Amor quaesiuit a sapientia, utrum sciret maiorem magnitudinem amantis et amati. Quaesiuit amor a sapientia, utrum sciret maiorem concordantiam amatiui et amabilis. Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret magnam unitatem sapientiae sui amati. – Sapientia – dixit amor –, esne tanta, quod aliquid scias medium esse amicum et amatum? 0. – Amate – dixit amicus –, creasti mundum ad finem maioritatis uel ad finem minoritatis? Amor et sapientia quaesiuerunt a magnitudine amati, utrum posset eas facere sufficientes magnitudini de scire et de amare. – Amate mi – dixit amicus –, quae sunt ea, quibus melius coaequari potes meo scire et meo amari? Amor amici quaesiuit a magnitudine et a sapientia amati, utrum Deus tantam haberet sapientiam, quod unam sciret creare creaturam meliorem et nobiliorem omnibus creaturis. – Amate mi – dixit amicus –, habesne tantum magnitudinis in uoluntate, quantum in uirtute et sapientia? Quaesiuit magnitudo a ueritate, utrum poneret eam tantum in uero, quantum amor ponit eam in amare. – Amate – dixit amicus –, esne tanta uoluntas et gloria, quod possint esse de magnitudinis entitate? Magnitudo et uoluntas quaesiuerunt a differentia, utrum in maioritate sua poterat esse maior concordantia amici et amati. Amor quaesiuit ab amico et amato, utrum essent concordes in maiori concordantia magnitudinis et uoluntatis. Magnitudo et uoluntas amici quaesiuerunt ab amato, utrum in se ipso plus posset amicum remouere a contrarietate, quam in aliquo alio ente. – Uoluntas – dixit magnitudo –, in quo potest amatus maiorem principiare amabilitatem? Quaesitum fuit ab amico, cur amabat amatum suum tanta uoluntate. – Amor mi – dixit amicus –, cur me facis amare amatum meum in fine tantae uoluntatis? 0. – Amice – dixit amor –, quare desideras idem esse cum amato tuo? – Amate mi – dixit amicus –, in quo potest maior fieri aequalitas magnitudinis et uoluntatis? Quaesiuit amatus ab amore, utrum remouisset amicum a maiori minoritate amandi. Quaesiuit amicus a magnitudine et uirtute amoris, utrum amare actu sit de entitate potentiae et habitus. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus suus complete dedisset ei similitudines suas. – Amice mi – dixit amatus –, qua proprietate et natura tantam habes in amare uirtutem? – Amate mi – dixit amicus –, estne tantum et tam uirtuosum amatiuum, quantus et quam uirtuosus tu es amabilis? Uirtus quaesiuit a magnitudine, de quo fit magna concordantia amici et amati. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius principiauerat eum de magnitudine, uirtute et amore. Magnitudo et uirtus quaesiuerunt ab amore, utrum amicus et amatus uniti essent in amare. – Amate mi – dixit amicus –, qua ratione posuisti finem amandi in tuam magnitudinem et uirtutem? Ait uirtus: – Amice, cum propter amorem affligaris, quare magnitudinem amati optas amare? 0. – Amor – dixit uirtus –, cum quo possunt coaequari magnificare et amare? – Amare – dixit amor –, cum quo remoues magis esse a non esse? Magnitudo et ueritas quaesiuerunt ab amore, cum quo sentiebat amicus maiorem gloriam in amare. Ab amato suo quaesiuit amicus, utrum ipsi ambo possent esse una unitas amoris. Magnitudo, ueritas et amor quaesiuerunt ab amico, utrum aliquibus indigeret sui amati. – Ueritas – dixit magnitudo –, cum quo plus distas a contrario tuo in amare? – Amice – dixit amor –, quare tuus amatus magnitudinem tuam posuit in ueritate sua? Quaesitum fuit ab amato, quibus mensuris mensurabat amicum suum. – Amice – dixit amor –, numquid ingressus es in magnitudinem et ueritatem ad uidendum amatum tuum? Magnitudo et ueritas quaesiuerunt ab amore, cur amicus ingressus erat maioritatem ad uidendum amatum suum. – Amice – dixit amor –, scisne cur habes aequalitatem in magnificare, uerificare et amare? 0. Quaesitum fuit ab amato, utrum abesset ei amicus in magnitudine ueritatis. – Amor, sciresne dicere mihi, quare coniunctae sunt et unitae differentia amici et differentia amati? Quaesitum fuit ab amoris magnitudine, utrum sciret, quare gloria amici et amati in magnam concordantiam existebat amoris. – Amice – dixit magnitudo –, numquid amatus tuus tantam tibi gloriam largitus est, quod te remouerit ab omni contrarietate? Magnitudo et gloria quaesiuerunt ab amico utrum, quam cito principiatus fuit ad amandum, amauit amatum suum. Magnitudo et gloria quaesiuerunt ab amore, utrum amicus posset esse suus amatus et e contrario. Magnitudo, gloria et amor quaesiuerunt ab amico, quare suum diligebat amatum. – Amate – dixerunt magnitudo et gloria et amor –, numquid aliquem habes amicum maiorem, gloriosiorem et amorosiorem omnibus aliis amicis? Quaesiuit amor a magnitudine et gloria, utrum aequalitas amici et amati camera sit amoris. Quaesitum fuit ab amico, utrum ex parte sui aut ex parte sui amati oportebat eum esse in maioritate magnitudinis amoris et gloriae amoris. Ut aliquatenus ad huius Artis practicam explicite transeamus, sumimus in hac secunda parte, ex praeiacentibus quaestionibus, uiginti quaestiones soluendas per huius Artis theoricam ante datam, ut modo solutionis istarum uia pateat et regula soluendi alias quaestiones. Nam isto modo, quem tenemus ad soluendum istas, docet Ars ceteras praedictas esse soluendas. Harum quidem uiginti quaestionum ad primam figuram nouem et ad secundam figuram nouem alias applicamus, super quodlibet principium huius amantiae quaestionem unam portantes; decimam nonam autem quaestionem ad tertiam figuram et uigesimam ad quartam figuram tantum intendimus applicare. Cuilibet primarum decem octo quaestionum quattuor paragraphos tradimus, quorum primus ex primis definitionibus est sumptus, secundus uero ex secundis et tertius ex regulis, ad definitiones applicatis; quartus autem ex conditionibus est acceptus. Sed ad decimam nonam quaestionem quattuor paragraphos applicamus super quattuor conditiones, quibus ipsam soluimus quaestionem, designatas super cameram tertiae figurae, quam sumimus ad ipsam decimam nonam quaestionem per hos ultimos quattuor paragraphos dissoluendam. Similiter uigesimae quaestionis quattuor paragraphos subdimus super quattuor conditiones, per eam cameram quartae figurae, quam ad ipsam quaestionem uigesimam soluendam eligimus, designatas. Et quoniam, quanto possumus, prolixitatem minimam euitamus, non mittimus has duas ultimas quaestiones ad definitiones, quamuis tamen adeo bene possint solui per definitiones, sicut etiam decem octo quaestiones praedictae. Primam igitur harum uiginti quaestionum deducimus ad bonitatem; secundam ad magnitudinem et sic de aliis ad singula huius Artis principia successiue. Fit autem haec deductio sic, quod per processum harum uiginti quaestionum doctrina traditur, alligandi intellectum ad uerum discernendum et uoluntatem ad bonum amandum. Posita ergo quauis harum uiginti quaestionum, innuit haec Ars eas poni definitiones et regulam siue regulas et conditiones, quae pertinent ad eandem. Deinde, quemadmodum dictum est, qualiscumque conclusio eas destruat, falsa est et impossibilis et multum odienda, et qualiscumque ad cuius destructionem sequitur earum destructio, uera est et necessaria et multum insuper diligenda. Quaesiuit amor a bonitate, magnitudine et aeternitate, utrum esset Deus. Multum enim desiderabat Deum esse, ut uehementius eum posset amare. Solutio: Bonitas est ens, ratione cuius bonum agit bonum, et sic bonum est esse et malum est non esse. – Amor – ait bonitas –, si Deus est, ex eius quidem esse sequitur nullum malum, quoniam ex infinito bono, infinito magno et aeterno impossibile est sequi malum. Immo, si Deus est, sequitur infinitum bonum et infinita magnitudo et aeternitas. Et ideo, sicut oportet necessario esse infinitatem boni, magni et aeterni et cetera, si Deus est, sic oportet necessario, si Deus nihil est, infinitatem mali et parui esse et priuationem aeternitatis et minoritatem magnitudinis. Sed quoniam hoc est manifeste impossibile, quia sic numquam fuit aliquid nec est nec numquam erit, cuius oppositum necessarium necessaria experientia scimus, uidelicet aliquid fuisse et aliquid nunc esse et futurum esse; quare manifesta necessitate constat Deum esse quem tu, amor, desideras, habens de ipso quicquid habes. – Adhuc tibi dico, amor – ait bonitas –, si Deus nihil est, multa mala, falsa et odibilia sequuntur, sicut destructio meae definitionis, quoniam si Deus nihil est, bonum est eum non esse, ex quo non est. Et ex hoc, quod bonum est eum non esse, sequeretur impossibilia in natura, si ipse esset aliquid, quae scilicet impossibilia natura non pateretur; et sic Deus non est aliquid nec esse potest aliquid et sic bonum est eius non esse, cuius esse malum esset. Et ex hoc concluditur necessario quod bonum est non esse et malum est esse, cum bonum sit esse finitum bonum et malum esse infinitum bonum, sed hoc est summe impossibile. Quare... et cetera. – Iterum, si Deus nihil est, sequitur necessario malum esse diligibile et bonum esse odibile, et maiora mala plus esse amabilia quam minora mala, et minus bonum quam maius bonum; magisque esset amabilis tristitia quam gaudium, et mors quam uita, et non esse quam esse, et sic de consimilibus. – Adhuc amor – inquit bonitas –, si Deus nihil est, sequitur contradictio, quoniam, ut dictum est, hoc est necessarium semper, scilicet bonum est Deum esse et malum est Deum non esse. Ergo, si Deus non est, ex quo non est, bonum est eum non esse; et sic concluditur necessario bonum et malum esse Deum esse, et bonum et malum eum non esse; et sic conuertuntur necessario bonum et malum et esse et non esse, et per consequens magnitudo et paruitas, aeternitas et priuatio et per consequens ceteri contrarii termini, et sic multiplicantur necessario contradictiones in esse; quare necessario oportet Deum, quem quaerimus, esse. Multum delectabiles et iocundi fuerunt amori sermones isti, quos bonitas sibi dixit, et sensit sibi crescere uirtutem et fortitudinem ad amandum bonitatem, magnitudinem et aeternitatem in amato suo; et dixit: – Ha, amare mi, amare mi, totum sis in amato meo, ex quo es! Ecce quam bonum et quam magnum est tam excellentissimum et nobilissimum amari amatum! Bonus amor est ipse, per quod bonum amorosum agit bonum amorosum. – Heu, bonitas, magnitudo et aeternitas – inquit amor –, quid ualeret id quod est, si Deus non esset? Quoniam, si Deus non est, omne, quod est, finitum est et terminatum, nec est aliquid infinitum, unde sequitur quod bonum est amari bonum finitum et odiri bonum infinitum. Nam, ex quo Deus non est, secundum naturam rationis non est amabilis sed potius odibilis; id enim, quod non est nec esse potest, amari non conuenit. Et inde sequitur quod amare in me sit ad amandum finita et quod odire sit in me ad odiendum esse in bonitate, magnitudine et aeternitate infinitum. Unde sequeretur quod ego essem malus amor, agendo malum odiosum, et quod non essem bonus amor, quo bonum amorosum agit bonum amorosum. – Haec autem – inquit amor –, non possem ego sustinere, uidelicet odire meum plus esse quam amare meum, quia meus inimicus maior esset quam meus amatus; nec tibi, bonitati, concordare possem nec tu, magnitudo, ista conditione posses agere magnum in amare nec in odire; nam, quanto ageres me maiorem, tanto me faceres plus odiri quam amari. Et tu, aeternitas, non me sustineas, si Deus non est, quoniam nolo esse nec amare nec odire; plus enim diligo quod non essem quam quia sum; et inde neque te neque bonitatem neque magnitudinem neque memet amare uolo, sed omne quod est odire et uiuere quamdiu fuero in tristitia et angustifero dolore.  Flendo suspirabat et tristando plangebat amicus, cum supposuit Deum non esse, excitans hos sermones: – Heu me, quam summum malum est Deum nihil esse, quia sic omne, quod existit, est bonum et malum simpliciter, ita quod bonum est malum et e contrario. Nam, ex quo Deus non est, utique bonum est eum non esse, quia in rei ueritate ad quod non est et esse non potest, non potest supponi esse bonum nec etiam supponi potest quin sit bonum esse Deum, ex quo infinitus esset in bonitate, magnitudine et aeternitate et cetera, neque uerum iudicium rationis consentire potest priuationem Dei non esse malam, quoniam multa et maxima mala sequerentur. Non enim est uita aeterna, si Deus nihil est, neque bonus homo ex bonitate sua, quam fecit, praemium consequitur, sed potius tendit in perditionem omne bonum factum simpliciter ad aliquod bonum, magnum et durabilem finem. – Haec tamen omnia sunt mala, si Deus est; sunt autem bona et eorum opposita mala, si Deus non est. Nam, sic non est Deus, ut ista sint bona et ut eorum opposita sint mala; itaque malum est bonum et e contrario. Et quoniam ita est quod bonum est malum, et e contrario, et bonum esset Deum esse et malum esset Deum esse, non possunt recipi duae definitiones in prima regula nec e contrario, quod est impossibile, per quod patet necessario Deum esse. Cui ego – dixit amicus –, omni tempore uitae meae seruire desidero et honorem et reuerentiam exhiberi, ita et uos similiter faciatis, bonitas, magnitudo et aeternitas – ait amicus – . Nam, ex hoc quod ipse Deus est, es tu, bonitas, disparata a malitia et tu, magnitudo, a paruitate et tu, duratio, a priuatione et ego spem habeo pertingendi ad gloriam sempiternam. Amicus amando tantum desiderabat bonitatem, magnitudinem et aeternitatem amati sui quod, prae uehementi amore, concordabant bonitas, magnitudo et aeternitas se esse unammet essentiam et naturam et unam eandem rem numero in amico et amato. Considerabat amicus unitatem bonitatis, magnitudinis et aeternitatis, ita quod totae tres istae sunt una eadem essentia et natura et una eadem res numero in amico et amato. Tunc dixit amicus: – Haec quidem unitas tanta existit in amato meo, si Deus est; quoniam ipse Deus, si est amatus meus, est uidelicet ipse quod tantum desidero cognoscere et amare et eidem impendere seruitium et honorem. Haec autem unitas tanta nihil est, si Deus non est, quoniam nullum ens eam habere potest, nisi ipsum sit infinitum unitate bonitatis, magnitudinis et aeternitatis; et hoc est necessario infinitas bonitatis, magnitudinis et aeternitatis et unitatis amici et amati. – Ergo, si priuatio istius unitatis est, ipsa est maius malum quam sit bonum omnium quotquot sunt unitatum, et est maior magnitudo priuationis quam sint omnes magnitudines esse omnium, et maior aeternitatis priuatio quam sit ipsius aeternitatis esse quo ipsa est. Nam istius unitatis priuatio infinita est et huius priuationis oppositum esse est finitum; et inde est infinitus defectus bonitati, magnitudini et aeternitati aliam earum non esse aliam. Est siquidem uilitas maxima bonitati eam per semet non esse magnam et aeternam; similiter et cuilibet aliarum eam non esse bonam, magnam et sic de aliis. – Et hoc est ipsarum trium magnum malum et magnus defectus magnitudinis et durationis; atque bonitas maiorem infert defectum magnitudini et aeternitati, quia ipsa non est ratio quod magnitudo et aeternitas sint ipsamet bonitas et e contrario, quam sit tota ipsa perfectio, quam magnitudo et duratio habent accidentaliter per ipsam bonitatem, in hoc quia per bonitatem sunt ipsae accidentaliter bonae. Hoc idem etiam suo modo est de magnitudine et aeternitate. Adhuc etiam sequeretur unitatem bonitatis, magnitudinis et aeternitatis magis esse amabilem disparate, alia illarum existente essentialiter et uniuersaliter ab alia disparata, quam ipsis existentibus una eademmet essentia et natura. Nam id quod est, magis est amabile quam id quod non est; et ex quo magis est amabile, oportet naturam consentire illud esse magis amatum. – Hoc autem ego non sentio in mea natura amandi, sed potius oppositum – ait amicus –, itaque consistit in me natura plus diligendi unitatem illam bonitatis, magnitudinis et aeternitatis, quae non est, quam illam, quae est. Itaque iuxta cursum naturae, si Deus non est, oporteret me plus diligere propter ipsum, quod non est, quam propter ipsum, quod est; hoc autem est impossibile et contra cursum naturae et contra esse et perfectionem, priuationem et defectum; et hoc cum bonitas et magnitudo et aeternitas cum esse concordent et perfectione et earum opposita cum priuatione et defectu. – His ergo omnibus supra dictis et multis etiam aliis probatur et manifestatur Deum esse de necessitate, ut non sequatur praedicta impossibilia et ut prima conditio `bonitatis et magnitudinis integra permaneat et illaesa, quae destructa permanet, si Deus nihil est. Est ergo Deus – ait amicus –. Quare tu, amor, amare coneris, quoniam, propter eius esse, tanto plus amare potes quanto minus amares, si ipse nihil esset. Existit autem iste Deus unamet bonitas, magnitudo et aeternitas, quae sunt ipse Deus unus, et quaelibet existit alia; ideo existit ipse Deus bonus, magnus et aeternus infinite, cuius est tantum una simplex et sola essentia bonitatis, magnitudinis, aeternitatis, potestatis et cetera. Et quoniam iste Deus est, adest quidem amatoribus suis gaudium et consolatio et sempiternae uitae spes beata et amor amici et amati. Ab amore quaesiuit magnitudo, utrum tantum diligat agere aeternitatis, quantum existere eius. Solutio: Magnitudo est id, ratione cuius bonitas, aeternitas seu duratio sunt magnae, ambiens omnes extremitates essendi. – Eia, magnitudo – dixit amor –, nisi ego in tantum amarem agentiam, quam habet aeternitas in se ipsa, quantum eius existentiam, nonne sequeretur tuae definitionis et meae destructio? Utique sic, quoniam tu non esses id, ratione cuius ipsa aeternitas esset magna in agere suo, sed in existere tantum; nec esses id, ratione cuius amare meum esset magnum, quoniam defectus amandi est plus amari rei existentiam quam eius agentiam. Et hoc maxime in aeternitate, cum in ea sint aequales sua existentia et agentia, eo quod conuertibiliter sunt unum idem numero. Ergo, si tu non es ratio tanti amabilis aeternare quantae aeternitatis, ita quod aeternitatem et aeternare non me facias aequaliter amare, abest quidem tibi bonitas, quia malum est in te priuatio magnificandi; et e contrario abes bonitati, quia non magnificas eius bonificare; similiter et potestati et magnitudini et sapientiae et cetera. – Itaque nulla nostrum suam substantialem similitudinem alteri largitur, unde sequitur defectus infinitus, ita sicut per oppositum sequeretur infinita perfectio, si tantum tribues de te ipsa amare meo quantum existere meo, et sic cuilibet aliarum nostrum, cum sumus omnes aequales essentia et natura in amato; quare dico tibi: Me multum de te mirari, cur talem mihi fecisti quaestionem, nec amplius eam mihi facias, quoniam ego sum ipse amor adeo perfectus in amare, quod tantum amo agere aeternitatis quantum existere illius.  Magnus amor est ille, qui a paruitate distat amandi. Conquestus est amor potestati amoris et magnitudini amoris quia talem sibi fecerat quaestionem. – Potestas amica – dixit amor –, et quomodo excogitare potest magnitudo me non diligere tantum in amato meo suam aeternitatem propter aeternare, quantum ipsum aeternare propter ipsam aeternitatem? Nam, adeo bonum est aeternitatem esse propter aeternare, quantum per existere id, quod ipsa est. Et quicquid dicat magnitudo, oportet eam facere suum aeternare tantum, quanta est aeternitas, quod, si non, non esset utique ipse magnus amor qui a paruitate distat amandi. Nam, ex quo plus amarem aeternitatem quam eius aeternare, oporteret in amare meo paruitatem esse, ex quo in amato diligerem plus aliquid quam aliud. – Immo etiam dico: Si diligerem plus aeternitatem quam aeternare, quod absit! quanto plus magnitudo me faceret amare aeternitatem quam aeternare, tanto me faceret odire magnitudinem aeternandi. Quoniam, sicut ipsa magnitudo me faciat amare infinitam aeternitatem in bonitate et in ipsa magnitudine, sic me faceret amare finitum et paruum aeternare; et hoc in tantum quod nollem aliquod durare creatum minus in bonitate, magnitudine et cetera, quam aeternare. Hoc nolo aliquo modo nec tu, potestas, consentire debes hoc, quoniam sic esset definitio tua destructa, nisi posses tantum, quod magnitudo me tantum magnificaret in amare quantum in existere, diligendo tantum aeternare aeternitatis quantum ipsam aeternitatem.  – Sapientia – dixit amor –, scisne quam quaestionem magnitudo mihi fecit? Secundum hoc, quod quaerit a me de aeternitate, quaerit utrum diligam eius agere tantum, quantum eius existere. Nihil enim alius intendit quaerere nisi utrum diligam tantum eius similitudinem, quam mihi dat, quantum ipsammet. Et quomodo dubitare potest magnitudo quod diligam eam intentione secunda et suam similitudinem, quam mihi dat, diligam intentione prima? Si enim ita diligerem, amare quidem meum non esset magnum in bonitate neque iustum neque te, sapientiam, diligerem tantum, quantum intelligere tuum; et sequeretur quod tuus finis esset, ut dares similitudinem tuam, non autem ut existeres id, quod ipsa es. Itaque foret intelligere tuum intentione prima et existere tuum intentione secunda. – Hoc etiam esset de meo amare et de me ipso – ait amor –, et sic quicquid est in nobis esset perditum totum atque secunda regula omnino destructa, ita quod quicquid de ea dicitur et de definitione magnitudinis et misericordiae, totum esset falsum. Quare respondeo magnitudini dicens tibi, sapientiae, et ceteris principiis nostrae Artis, quod tantum diligo agere ipsius aeternitatis, quantum eius existere et e contrario; similiter et tui, sapientiae, et bonitatis et cetera. Et numquam fraudem desiderare potui, sed odiui potius semper, aduersus magnitudinem et aeternitatem; immo potius ita sanum et legale conseruo illis amare meum, sicut mihi ipsi.  Amoris magnitudo sufficere non posset amoris aeternitati, si aeternitas magis esset diligibilis ratione existendi, quam ratione agendi. – Amor – ait sapientia –, secundum quod uult ista prima conditio `magnitudinis aeternitatis, tantum est agentia aeternitatis amabilis quantum eius existentia; aliter amare tuum ad amandum aeternitatem sufficere non posset, sicut nec meum scire sufficere posset ad intelligendum aeternitatem et aeternare, ex quo aeternitas scibilior esset quam eius aeternare. Quemadmodum igitur tu diligeres plus aeternitatem quam eius aeternare, ita me oporteret plus intelligere aeternitatem quam eius aeternare, unde sequeretur quod intelligerem eam in parte otiosam et in parte agentem. Hoc autem esset tam magnum malum et tam magnus defectus in intelligere meo, quod sufficere non possem intelligere infinitatem aeternitatis, quae in intelligere meo non esset infinita. – Iterum dico tibi, amor, si existentia aeternitatis scibilior esset quam eius agentia, non esset quidem infinita in se nec in bonitate, magnitudine et cetera, quia sic eius agentia seu operatio limitationem haberet et per consequens eius otiositas esset priuatio bonitatis et malum et paruitas, et sic existeret finita in bonitate, magnitudine et cetera. Similiter et tu et ego et quaecumque sunt in amato tuo et in intellecto meo; quare dico te rationabiliter conqueri de magnitudine, quia talem tibi fecit quaestionem. De fine De fine huius Artis In hoc huius Artis processu comprehendere potest amicus et habituare modum mixtionis, quae habet fieri principiorum, et artem inde consequi et doctrinam principiis huius Artis utendi. Hac autem processus his sermonibus traditur in hunc modum: Loquebatur ad inuicem amatus et amicus. Conquerebatur amatus amico, quia tam modice cognoscebatur et diligebatur a suo populo, cui tanta donauit. Plorauit amicus et apud amatum suum accusauit amorem, quia non urgebat homines ad plus amandum amatum, quam alia quaecumque. Amor autem se excusauit, conuertens super sapientiam hos sermones: – In principio, cum homines uia intellectus mei amati opera scrutarentur, artes et doctrinas sapientiae praeteriti philosophantes ediderunt. Tunc illis temporibus sapientia multos acquisiuit sibi seruitores, eam multiplici uarietate artium dedicantes. De me quidem minime curauerunt: Artem enim amandi meum amatum in se et in operibus suis nullam gentibus tradiderunt; arte quidem habent homines sapientiam, me autem arte non utuntur. Quare, cum plus intelligant quam ament amatum, utique culpa mea non est in causa, ex quo illi, qui praeterierunt, dudum dereliquerunt me, suis suffragiis minuentes. – Immo ualde conqueror, amice, de bonitate, magnitudine et cetera, quoniam, cum in tantum sim bona, quantum sapientia, quare defecerunt aduersum me bonitas, magnitudo et cetera? Quare non me bonificauerunt et magnificauerunt doctrina et arte amandi meum amatum et se ipsas in tantum, quantum sapientiam arte intelligendi? Sapientia respondit amori dicens: – Antiqui opera sua sapienter egerunt: Cum arte me disposuerunt, ut homines modum haberent intelligendi et intelligendo uiuendi, eo quod ego, sapientia, essem lux te, amorem, antecedens, te illuminans ad amatum et eius opera diligendum. Sed tu, amor, homines amorificasti bonis mundanis, cogens eos plus diligere semet ipsos et opera sua, quam tuum amatum et eius operationem. De me quidem non diligis illuminationem sumere, quae tibi nobilitatem, perfectionem, altitudinem et cetera, miranda tui amati et eius operum manifesto, detegens mundi mundanaque diligentium uilitatem. Quare non est mirandum si de te conqueror, amor; immo quidem offensa sum a bonitate, quia non te bonificat, et a magnitudine, quia non te magnificat in amare secundum artem et doctrinam, quam de me potes habere. Sed excusauit se bonitas incusans magnitudinem, quia non magnificauerat eam in sapientiam et amorem. Similiter incusauit durationem et alias; etiam durationem quidem, quia non fecerat eam perseuerantem in magnitudine sic, ut posset amorem et sapientiam bonificasse, ita quod sapientia sciret et amor diligeret bonitatem amati plus quam aliam bonitatem. – Si enim magnitudo duratioque mihi similitudines suas complete dedissent – ait bonitas –, in tantum utique sapientiam et amorem bonificassem, quod amatus esset super omnia cognitus et dilectus. Magnitudini displicuit quoniam bonitas inculpauerat eam similiter et durationem; commotaque magnitudo bonitati sermones istos obiecit dicens: – Si tu, bonitas, tantum me bonificasses quantum bonificare me potuisti, ego quidem secundum posse meum te magnificassem. Sed quomodo cogitare potes tu, bonitas, me posse magnificare te, otiosam atque pigram, multiplicare tuas similitudines in me et in duratione et cetera, quae tuo defectu malitiam in tantum multiplicare permittis, reluctantem totis uiribus, quantum potes, tuas auferre similitudines et suas tibi dare? Unde tu, bonitas, non bene agis – ait magnitudo –, quia me et alia principia inculpas; quare, his offensis, accidiosa iniuriosaque mihi uideris, immo similis malitiae, quae tibi et nobis omnibus aduersatur. Turbata fuit duratio super bonitatem, quia coram amico et amato et coram principia substantiae accusauerat eam et ait illi: – Et quomodo tu, bonitas, opinari potes quod durare faciam bonificare tuum, quod ad artem sciendi et ad artem amandi deduxisti? Nec est tibi cura nec desideras artem recolendi bonificare? Numquid adeo bonum esset Artem edere memoratiuam , qua praeteritorum memoria fulciretur, sicut Artem inuentiuam et amatiuam ad inueniendum et amandum ea, quae sunt et erunt? Numquid tantus honor est amato ipsum recoli quantus eum intelligi et amari? Numquid ego sum in tantam aeternitatis eius similitudo, quantam sapientia amici similitudo sapientiae illius et quantum amor amici similitudo amoris ipsius amati? Utique sic. Tu autem, bonitas, diligentiam adhibuisti ut Ars inuentiua et amatiua praesint; numquam audiui te adhuc aliquem hominem concitasse compilare illam ad recordandum amatum in se et in operibus eius. Heu, bonitas, cur amatum meum et eius opera pateris in gentibus obliuisci? Si tamen ausa foret, potestas libenter siluisset; sed quoniam alia principia se excusabant, conuersa est ad amatum dicens: – Amate mi, super criminibus, quae bonitas, magnitudo mihi imponunt partim iuste, mereor excusari. Dicunt enim me non possificare tantum aliud eorum in alio, quod secundum cuilibet proprietatem et naturam unumquodque ipsorum te faciat honorari et tibi seruitium impartiri. Uerumtamen aliquam excusationem affero pro tanto, quia neque bonitas neque magnitudo nec aliquod aliorum principiorum perfecte consentiunt me officio proprio in eis uti posse. Itaque, cum mihi deficiunt, bene quidem confiteor me ipsis eisdem abesse. – Quare nec in totum me excuso nec in totum etiam me incuso; immo miror unde accidit, quoniam quasi ad hoc modernis temporibus deuenimus, quod omnes nobis ipsis aliud alii ad inuicem aduersamur. Quare arbitror esse bonum nos omnia similiter exorare te quatinus digneris parcere nobis et in penitus per quem sumus finem exspectes. – Sed auxiliare nobis, amate benigne! Dirige nos super uires nostras ad honorandum te et seruiendum tibi. Nam, ex hoc quod partim totum pondus ipsi, quod dedisti nobis, commendes libertati, corruimus propter defectum nostrum et propter prauos usus, in quibus mundus diu iacuit deuiatus. – Uirtus – ait amatus –, et tu quid dicis? Respondit uirtus dicens: – Amate mi, tantum multiplicantur in mundo uitia et tantum tibi sum culpabilis, quia non uehementius exorta sum in unitatem bonitatis, magnitudinis et cetera, ut te facerem laudare et honorari, quod neque fortitudo mihi sufficit neque modum habeo pro uenia te precandi, quoniam nec ego nec aliquod nostrum excusari potest. Immo coram facie tua iacentes in tristitia et lacrimis, prae uerecundia obmutescimus, de te sperantes gratiam et benedictionem; immo etiam iudicium secundum placitum tuae sanctissimae iustitiae, cui culpabilis nimis assisto. Cum uirtus diceret ista, ueritas flendo plangebat; cui amatus ait: – Ut quid ploras? Respondit ueritas dicens: – Fleo siquidem; neque mirum, etenim pauca et modica de bonificare, magnificare, durare et cetera, in uerum posui; et desolata sum, quia falsitas tot et tanta de malificare, paruificare posuit in falsum. – Tu autem, amate mi, cum existas in tanta ueritate bonitatis, magnitudinis et cetera, cur me permittis falsitati sic superari, sic male tractari, sic occidi? Cur etiam ueritas tua non mihi tantas similitudines suas elargitur, ut mundi falsitatem uincere possim et incarcerare atque necare? Cum ueritas flendo loqueretur amato suo, considerabat gloria de qua materia suo amato loqui posse; et suspirans cum lacrimis dixit ei: – Cum homines considero, qui ab hoc saeculo migrauerunt; cum considero, amate mi, quam pauci sunt eorum in gloria tua respectu illorum, qui cruciantur in poenis blasphemantes, maledicentes tibi digno amari, tibi uero cognosci, tibi iusto honorari; haec siquidem consideratio aufert a me uirtutem et fortitudinem, quare non possum dare quietem et consolationem bonitati, magnitudini et cetera. Sic ego, gloria, contristor, desolata iacens propter te. – Unde, amate mi, uide ergo et considera, quos sustineo labores et cruciatus; intuere, carissime, quomodo principia substantiae uehementer in meis laboribus affliguntur et respice quanta priuatio quietis est in poena, qua uexor. Ubi est, amate mi, gloria tua, cuius similitudinem mihi donasti? Ubi est misericordia tua? Ubi est pietas tua? Quare non desideras multos homines esse in gloria tua et paucos in poena, et hi, qui sunt in gloria tua, pleni maxima magnitudine bonitatis et cetera, ut fiant maximae gloriae possessores? – Amate mi – ait differentia –, alius quidem es tu et alius est amicus tuus. Quanto magis igitur distinctus es ab amico tuo, tanto ipsa differentia tui et amici maiorem dare mihi potest similitudinem de se ipsa et in principiis substantiae magis possum a confusione distare. Sed ualde miror quid esse potest, amate mi, quoniam homines huius mundi in tanta confusione consistunt, quibusdam eorum existentibus alio modo bonis et alio modo malis et quibusdam eorum existentibus magnis in posse, paruis uero in uirtute et uelle et sic de aliis principiis huiusmodi. Igitur ego existens in confusione, sum confuse inter gentes; inconfusa quidem existo intra substantiam; confusa uero moror extra, per opera mala regentium male. – Unde tibi de concordantia conqueror, quia non me remouet a contrarietate, quae in mundo me cogit esse confusam: Non distat, amate mi, concordantia a contrarietate quantum potest; multum quidem offendit concordantia in tanta sui contrarii participatione. Indignata fuit concordantia quia differentia talia aduersus eam dixit. Et ait: – Amate mi, de his me accusat differentia, de quibus se ipsam potius inculpare deberet, quoniam bene scis differentiam habere naturaliter maiorem proportionem et naturam essendi in me, quam in contrarietate, cum ego et ipsa principia substantialia simus, contrarietas uero principium accidentale tantum; sed ipsa differentia in tantum dilatatur, extendens se in contrarietatem et tantum similitudines acceptat contrarietatis, quod quasi tota coloratur et induitur contrarietatem, resistens quantum potest, ne recipiat similitudines meas secundum bonitatem, magnitudinem et cetera et secundum magnitudinem malitiae et cetera, similitudinibus contrarietatis adhaeret. – Ecce, amate mi, ferant oculi tui tibi testimonium huius rei: Nonne manifesta uides experientia differentiam in hominibus mundi plus assistere contrarietati bonitatis et cetera, quam mihi, concordantiae bonificatiui et bonificabilis, magnificatiui et magnificabilis et bonitatis, magnitudinis et cetera? Cum enim proportionaliter ordino ordinaliterque naturo me esse unius et multorum in bonitate, magnitudine et cetera, ecce differentiam in contrarietate et contrarietatem in differentia, quicquid ego naturaliter concordo et ordino, dissipantes. Quare tibi, amate mi, de differentia et de contrarietate non immerito tibi conqueror pro tantis offensis. – Amate – dixit contrarietas –, cur de me concordantia tibi conqueritur? Numquid ego sum contrarietas sibi opposita? Cur igitur similitudines meas recipit, cum eas sibi mitto? Cur credit ipsa mihi? Officium quidem meum exerceo et si male suum exerceat, quid ad me? Immo dico tibi, amate, quod concordantia mihi iniuriatur; et non solum mihi, immo etiam principiis substantiae. Mihi quidem, eo quod de officio meo se intromittit; nam ego sum ipsum ens, cuius naturae est resistere fini rerum; habeo namque res a fine deuiare, eas applicans ad non finem. Hoc idem audet facere concordantia et enim uehementius, cum minori fine quam cum maiori facit homines concordare. Iniuriatur etiam bonitati quia plus in malis quam in bonis delectatur; similiter offendit magnitudinem et cetera, quia minor est in magnitudine boni quam in magnitudine mali. – Ergo, amate, ex quo concordantia malum sibi meretur et naturaliter sit me fortior, cur de me conqueritur? Quare ergo sustinet me dare resistentiam inter ipsam et cetera substantiae principia, cum in tantum sit fortis et potens, quod me capere potest et ligare et agere de me ad placitum? Nonne ipsa est ens substantiale et accidentale, ego uero ens accidentale tantum? Principium accusabat medium apud amatum dicens: – Amate, medium me perturbat et deuiat, quia improportionaliter et indebite principia similiter coniungit, aggregans insuper contrarietatem et minoritatem, dissipantes quasi omnia principiare sua. Et ideo, cum per ipsum medium ad finem desidero per uenire, inuenio quidem ipsum medium totum alteratum totumque a sua propria natura transmutatum, itaque non possum ipsum, quem desidero, finem obtinere. – Cum enim principiare meum educo cum bonitate, magnitudine, duratione et cetera, medium quidem, quod est ipsum principiare meum, de meo principiatiuo et principiabili procedens, induit se contrarietate et contrariari et minoritate et minorificare. Itaque facit me per contrarietatem et minoritatem transire, quarum mihi tradit similitudines, auferens a me similitudinem bonitatis, magnitudinis, concordantiae, maioritatis, finis et cetera; quare minime possum acquiescere fini. Excusauit se medium apud amatum, incusauitque principium et finem in hunc modum: – Amate dilectissime, in quo est ueritas, ratio et iustitia. Principium de me conqueritur, prout audis; et tu, domine mi, scis quomodo de ipso conquerebatur amor dicens quoniam in principio philosophi, qui dudum praeterierunt, non artem amandi sed sciendi potius tradiderunt. Adhuc etiam de ipso duratio conqueritur, quoniam apud ipsum impetrare non potest artem tradi memoratiuam seu memorandi, quemadmodum intelligendi et amandi. – Et propter ista, amate mi, principium et finis, grauiter peccantes, agunt iniuriam mihi. Ego enim nihil aliud sum nisi id ipsum solum, quod ex influentia finis et refluentia principii resultat, quoniam ex ambobus procedo id, quod sum, naturam sapiens utriusque. Sed cum tanta confusione sum influxus a fine et refluxus a principio, bonitate cum malitia, magnitudine cum paruitate et duratione cum priuatione et cetera, mixtis ad inuicem in ipsa fluentia et refluentia, quod prae confusione me faciunt inter homines existere destitutum. – Quare tibi, domine, de ipsis conqueror, qui nisi mihi iustitiam sustineas, amodo quam mihi donasti uolo libertatem, ex quo principium et finis a propria natura me deiciunt; quaere tibi, si uis, aliud medium, quo ipsa libertas ualeat sustentari. Non audebat finis excusare se nec incusare medium apud amatum, sed de maioritate conquerebatur dicens: – Amate mi, tu uis me esse principium, cui principium acquiescat. Scis equidem maioritatem per mundum in meam contrarietatem uehementius, quam in meam concordantiam extendi. Plus enim sibi placet non finem maiorificare quam me, finem, tamque perseuerauit in non fine quod quasi uix inclinare possum eam et inducere ad aliud meae similitudinis et naturae. – Quare scias, amate, si maioritas in mundo diu talem huius usus exercuerit potestatem, totum mundum in deprauationem suam deducet; et uidetur, amate, mihi, quoniam uis uideri a gentibus te parum appretiari finem, ad quem creasti mundum, et maioritatem posse mundum a me deuiare et ad meum contrarium applicare. Plorauit finis similiter et bonitas, magnitudo et cetera, maioritatem apud amatum omnes pariter accusantes. Mirabatur maioritas cur cetera principia substantiae amici illam accusabant apud amatum et ait: – Domine amate, tu in fine rerum intellectualium me creasti maiorem, quam in fine rerum sensualium. Tu uis me esse imaginem immensitatis tuae bonitatis, magnitudinis et cetera, ut tua principia principiis omnibus in me repraesententur esse maiora. Amate, ualeat mihi tecum sapientia, caritas et ratio, quoniam tu scis me esse materiam bonitati, magnitudini et cetera, ut unumquodque illorum, similitudines meas assumens, possit suas similitudines et opera minorificare. – Cur ergo malum mereor ex bonitate, si de me uult uehementius maiorificare suum finem sensualem, quam suum finem intellectualem similiter et ex magnitudine et cetera? Noli ergo, amate mi, dictis earum consentire et si iniuriantur me, accusando meque dando minori fini potius quam maiori, fac mihi iustum iudicium et uindictam. Si autem iniuriam fecerim, a te supplico ueniam, uolens oboedire tuae iustitiae et uoluntati et de tua misericordia spem habere. – Amate mi – ait aequalitas –, ecce quam blandiloqua est maioritas, quomodo, sub pulchriloquio suo se ipsam excusans, nos omnes satagit accusare! Dic ergo maioritas – ait aequalitas –, nonne bene scis me substantialiter esse in amici substantia inter bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera, et hoc intellectualiter et sensualiter? Ergo, prout sum intra substantiam subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera acquiescit, ita deberet sequi in operibus extra. – Sed tu, maioritas, cum contrarietate et minoritate iuuantibus te, hoc niteris perturbare, quia me et minoritatem superare affectas, ut adsis in mundo magna et ego et minoritas in minima quantitate. Et cum de bonificatiuo et bonificabili coaequare sequi deberet, facis inde discoaequare sequi, in quo maior existis quam minoritas. Quare mihi perpetras iniuriam et peccatum, agisque contra te ipsam, offendens etiam cetera principia et contraria facta es amori amati et amici. Omnia principia uoluerunt, ut coram amato minoritas loqueretur. Stabant autem parata reprehensionibus confestim confundere minoritatem, si accusans quicquam aduersus ea loqueretur amato; nam amando, cognoscendo, seruiendo et honorando amatum ministrat eis minoritas similitudines suas, unde minus amatur minusque cognoscitur et minus honoratur amatus. Loquebatur ergo minoritas et dicebat: – Ego quidem sum ens circa nihilum, non ergo sum ipsa, quae digna sum quicquam pro suis imperfectionibus accusare. Cum ego sim defectibus plena, quid possum accusare potius memet ipsam? Nonne aduersus amatum trado ceteris principiis similitudines meas? Nonne per similitudines meas omnia principia et quicquid possum, quantum ualeo, ad nihilum redigo? Nonne quicquid possum, remoueo ab amato? Utique omnis aliorum culpa mea est potius, quam eorum, quoniam ex me, propter meas similitudines eis datas, mala quaecumque faciant sortiuntur. Quid dicam aut quid faciam ego misera? Utique nescio. – Solum hoc adest mihi remedium – ait minoritas omnibus principiis –, quantum possum puris affectibus supplico uobis omnibus, quatinus nos omnia pariter clamemus ad amatum dominum nostrum: Ueniam, ueniam, amate, prae uenia, noli nobiscum in iudicium introire! Cum ergo prospicerent cetera principia minoritatem inter se et illam, quantum poterat, repellere contrarietatem et uiderent eius deuotam et affectuosam contritionem et humilitatem, mirabili compassione commota sunt omnia clamantia et dicentia: – Miserere, miserere, amate misericors, miserere nostri. Explicit Ars amatiua, quae hac intentione nouiter est inuenta, ut per uniuersum orbem cognoscatur et ametur dominus Deus noster, in cuius protectione et custodia ac beatorum angelorum et sanctorum omnium commendamus eam ac etiam omnium eorum, qui obnegantes semet ipsos sequuntur ipsum, qui uiuit et regnat per infinita saeculorum saecula, uerus Deus. Secunda distinctio De fine et intentione Ea, per quae, sub ratione finis et intentionis, consistunt uoluntas et intellectus alligabiles, haec ad amandum bonum et hic ad uerum intelligendum, praesenti regula intendimus indagare. Consistit autem intentio duplex, uidelicet prima et secunda: Prima quidem est, ad quam se habet secunda, et secunda, quae dirigitur ad primam; sicut Deus et omne creatum, homo et cetera sub homine, et sic de consimilibus: Deus enim est per primam intentionem, et omne creatum per secundam; atque homo per primam intentionem, et cetera sub homine per secundam, et sic de consimilibus istis. Finis uero est perfectio rerum, sicut Deus, qui est omnium finis, et sicut homo, qui est omnium corporalium finis, cum propter hominem Deus creauit ea. Finis ergo prima intentione consistit, et id, quod se habet ad finem, consistit secunda; sicut comedere, indui, habitare et cetera huiusmodi, sunt secunda intentione, et uiuere prima intentione, cum comedendi, uestiendi, habitandi et cetera, sit uiuere finis. In rebus creatis, secundum earum multitudinem et diuersitatem, multae sunt intentiones et fines; et secundum maioritatem nobilitatis in bonitate, magnitudine et cetera, quarundam illarum super alias, sunt aliae intentiones et fines super alias, sicut in homine intellectualia seu spiritualia sunt prima intentione et corporalia secunda intentione, cum anima sit finis corporis et sicut in corpore potentia elementatiua existit per secundam intentionem et uegetatiua per primam, atque uegetatiua per secundam et sensitiua per primam. Et sic de gradu in gradum usque ad potentiam rationatiuam, quae est finis et intentio prima potentiarum, sub ea consistentium, ac etiam omnium pertinentium sub eisdem. Homo consistit prima intentione; anima uero et corpus eius consistunt intentione secunda. Similiter et bonitas, magnitudo et cetera principia, de quibus homo compositus constat, sunt intentione secunda et ipse homo prima, cum totum maius sit et nobilius, quam partes eius. Recolere, intelligere et diligere hominis sunt intentione prima; sed eius uidere, audire et cetera, sunt intentione secunda. Atque bonitas, magnitudo et cetera, recolendi, intelligendi et diligendi sunt intentione prima; bonitas uero et magnitudo et cetera, temporalium diuitiarum, honorum et prosperitatum sunt intentione secunda. Bonum recolere, bonum intelligere et bonum diligere sunt intentione prima; bonitas uero illius recolere, intelligere et amare sunt intentione secunda. Ergo uirtutes intentione secunda sunt desiderabiles, ut sint habitus bonus, magnus et cetera, memoriae, intellectus et uoluntatis. Actus quidem potentiarum consistunt intentione secunda, sed ipsae potentiae intentione prima, quemadmodum intellectus intentione prima consistit et eius intelligere secunda, et sicut uisus intentione prima et uidere secunda; et sic de aliis huiusmodi potentiis. In aliquibus autem ratione obiecti sic est, quod actus potentiarum sunt intentione prima et ipsae potentiae secunda; sicut intelligere directum ad Deum melius est, quam intellectus ipsius intelligere, et sicut uidere directum ad colorem melius est secundum finem, quam sensus, cum intellectus per uidere colorem intelligat eum. Orbis et omnia, quae in eo sunt, secunda intentione consistunt; uita uero perpetua est intentione prima, cum praesens uita sit propter futuram uitam aeternam et non e contrario; et ideo mundus iste intentione secunda diligibilis est, et uita perpetua intentione prima. Cum Deus sit summus omnibus et omnium finis, debet unusquisque semet ipsum diligere intentione secunda, et Deum prima; obligatus est ergo quisque diligere uelle suum, ratione amoris domini Dei nostri, et desiderare magis intelligere Dei, quam suummet intelligere, et bonitatem, magnitudinem et cetera, Dei magis, quam suam bonitatem, magnitudinem et cetera, et magis ea, quae Deus intra et extra se operatur, quam ea, quae homo in se ipso uel in alio agit. Deus intentione prima diligit semet ipsum, intentione uero secunda diligit omne creatum, cum amor illius in tantum nequeat extendi ad amandum alia, quantum se ipsum. Hac igitur ratione creauit Deus omnia ad se ipsum, et haec est finalis intentio, quare cuncta creata sunt ad esse deducta. Unde constat Deum creasse omnia ad se diligendum et amandum ab angelis et hominibus, cum omni, quod existit. In Deo nulla est intentio secunda, cum quicquid in Deo est, sit intentio prima et finis; Deus enim est sui ipsius finis et suamet intentio. Idcirco diligit Deus tantum suam bonitatem seu magnitudinem et cetera, quantum se ipsum. Unde sequitur hominem obligatum esse diligere Deum secundum quod Deus diligit semet ipsum; cum autem Deus diligat plus semet ipsum, quam hominem, obligatus est homo totus plus Deum diligere, quam se ipsum. Secundum ea, quae de intentione et fine dicta sunt, innuit amantia praesens de suis principiis discursum fieri per regulam iam expletam; quoniam, sicut ipsa principia magis diffuse partibus essentialibus substantiae, quam accidentalibus eius traduntur, cum partes essentiales sint finis et intentio prima partium accidentalium, sic applicatis ipsis principiis ad amandum et intelligendum sub forma intentionis et finis, magis applicabuntur ipsa ad amandum et intelligendum ea, quae sunt intentione prima, quam ea, quae sunt intentione secunda. In ipsa namque maiori applicatione existunt naturaliter ea, quae sunt finis amabilia intentione prima et ea, quae se habent ad finem intentione secunda. Super hoc igitur in deductione naturali et artificiali doctrina traditur alligandi uoluntatem ad amandum bonum et intellectum ad ueri discretionem. De definitione Modus definiendi praesenti regula traditur, ut rerum definitione alligetur uoluntas ad eas amandum, secundum earum definitionem. Ipsas autem definitiones duobus modis fieri oportet, uidelicet secundum proprietates essentiales et proprietates accidentales, sub definiendorum generibus et speciebus. Subiectum uero ipsarum definitionum quadripartitum est generaliter, uidelicet: In finem, in agens, in formam et in materiam. Definitio quidem essentialis fit, sicut cum definitur ignis per ignectiuitatem et ignibilitatem, et substantiam eius; solius ignis est substantia ignectiua et ignibilis et ignire. Definitio uero accidentalis datur, cum definitur ignis per suas qualitates proprias, quae sunt caliditas et diffusio et cetera huiusmodi, quoniam talia proprie sunt solius ignis, uidelicet immediate. Quamuis autem ignis et cetera elementa sint una corporalis bonitas, magnitudo et cetera, nihilominus bonitas, magnitudo et cetera ignis distinctae sunt a bonitate, magnitudine et cetera aliorum elementorum; et quoniam praedictae proprietates innatae sunt naturaliter in bonitate, magnitudine et cetera ignis, retinet ipse ignis esse specificum indiuiduum definitum. Hoc idem suo modo sequitur de ceteris elementis. Omnes plantae de una generali bonitate, magnitudine et cetera, uegetatiuis et uegetabilibus constant. Sed sub ratione uegetationis, quaelibet earum secundum proprietates substantiales et accidentales definitur, sicut dactylus, qui proprietatem habet essentialem generandi dactylos et multiplicandi speciem suam; habetque dactylus mas proprietatem in dactylum femineam generandi dactylos, semine maris attingente semen femineae. Haec autem proprietas solius est dactyli specialis. Definitio sensuum corporalium fit per essentialem proprietatem, sicut uisus, qui per uidere definitur, quoniam solius est uisus uidere; fitque per accidentalem proprietatem, cum definitur sensus ratione determinationis proprii obiecti, sicut uisus per colorem; ad solum namque uisum color determinatur. Uoluntas etiam definitur per suam essentialem proprietatem, quae est uelle; soli namque uoluntati uelle creatum est. Sed definitur per accidentalem proprietatem ratione obiecti sui, sicut per amabilitatem et odibilitatem obiecti uoluntatis, quae sunt accidentales proprietates solius uoluntatis. Definitur quidem homo per essentialem proprietatem suam, cum animalitate, sicut per hominificandi proprietatem. Nullius enim animalis est generari hominem, nisi solius hominis, nec aliquod animal, praeter hominem solum, utitur ratione. Sed definitur per proprietatem accidentalem homo, sicut per risibilitatem aut per locutionem aut per scribere, uendere, emere et cetera, quae solius sunt hominis tantum. Sol similiter definitur per proprietatem essentialem sibi numeralem, quae solius est Solis, sicut per solifactionem et soleitatem, cum quibus bonitas, magnitudo, duratio, potestas, instinctus, appetitus et cetera principia, quae innata sunt caelestibus corporibus, constituunt substantiam indiuiduam Solis, existentia ratione essentialis proprietatis, in ea solificata. Hoc idem est de Luna et de quibuscumque aliis caelestibus corporibus suo modo. Definitur uero Sol accidentaliter per accidentalem proprietatem, quam habet ratione suae extrinsecitatis, sicut generare diem per sui praesentiam et per sui absentiam noctificare. Definitio etiam firmamenti fit per essentialem proprietatem firmamenti, cum suis primis principiis, sicut est per summam corporis extensitatem et summum motum corporis, ad quas bonitas, magnitudo et cetera, firmamenti contractae, constituunt firmamentum; et fit eius definitio accidentalis per proprietatem accidentalem, quae est summa continentia corporalis et prima motio corporalis; et habent istae esse accidentales proprietates firmamenti, quoniam ad alia dependent, quae non sunt substantia firmamenti. Continentia namque octauae sphaerae, quae est ipsum firmamentum, sub ambitu suo continet septem alias sphaeras inferiores, existens primus corporalis motor earum. Definitio essentialis angeli est per essentialem angeli proprietatem, quae est summa entitas bonitatis, magnitudinis et cetera, extra Deum et summa Dei extrinseca similitudo. Nam angelus est ipsum, quod constat ex ipsis similitudinibus Dei, uidelicet ex bonitate, magnitudine, duratione et cetera, quae magis habent entitatis in angelo, quam in aliqua alia creatura. Est autem accidentalis definitio angeli per accidentales proprietates, quae est uerorum tam sensualium, quam non sensualium attinctio non sensualis. Est enim angelus creatura attingens ueritatem, non existente sensitiuitate et sensibilitate ei necessaria, quemadmodum homini. Definitur autem essentialiter bonitas et suo modo unumquodque aliorum principiorum uniuersalium huius Artis, per essentialem sibi proprietatem, sicut per bonificatiuitatem et bonificabilitatem et bonificare bonum. Est autem accidentalis definitio bonitatis aliam rem a bonitate, ratione bonitatis, esse bonam, ut magnitudine, ratione bonitatis, esse bonam et sic de aliis principiis huius Artis suo modo. Essentialis definitio Dei fit similiter per diuinas proprietates essentiales, sicut per conuersionem Dei et suae bonitatis et magnitudinis et cetera, quae est eademmet numero conuersio suae bonitatis et suae magnitudinis et cetera, et sui existere et agere, uidelicet suae bonitatis et cetera, et sui bonificare et cetera. Est enim Deus bonitas, magnitudo, aeternitas, potestas, sapientia, uoluntas et cetera; solius Dei tantum est eum esse istas. Est etiam Deus existere quod est agere et e contrario, quoniam sicut Deus est ipsa suamet deitas, sic etiam est suummet intelligere et amare suam deitatem, unitatem, bonitatem et cetera, et actus earum. Hoc autem est solius Dei proprium nec potest hoc habere aliqua creatura, quoniam sic esset Deus, quod est impossibile. Nec possunt conuerti existere et agere creaturae et solius etiam Dei est proprium, ita quod non alicuius entis creati, scilicet: `Bonitatem esse in magnitudine esse `bonitatem esse magnitudinem et e contrario et sic de ceteris dignitatibus Dei, ita quod `esse in et `conuerti in Deo conuertuntur. Sunt autem proprietates Dei accidentales rerum creatio et mortuorum suscitatio et miraculorum actio et cetera similia istis. Secundum ea, quae de definitione dicta sunt, doctrina patet obiectata humano intellectui sub obiecti ueri ratione, quod necessario est bonum amabile propter ipsius bonitatem, cuius oppositum odibile consistit. Hac enim amabilitate et hac odibilitate est uoluntas alligabilis ad amandum ipsum obiectum uerum, hac regula de definitionibus definitum: Amabilitas enim et odibilitas sunt proportionabiles uoluntati. Consistit igitur haec regula de definitionibus instrumentum et aptitudo habendi doctrinam et modum alligandi uoluntatem ad multum diligendum bonum et ad illum amorem in durabilitate boni amoris conseruandum, diligendo magis quaecumque, secundum eorum definitiones essentiales, quam secundum eorum definitiones accidentales; prout praedicatum maiorem habet naturam et similitudinem sui subiecti, sicut homo magis necessitatur esse animal ratione animalitatis, quam risibile ratione risibilitatis et sic de similibus istis. De generatione Manifestando generationem, uidelicet modum, per quem generabilia generantur, manifestatur generationis amoris doctrina, per quam habetur cognitio ligandi amorem, quoniam simili modo, quo generatur, ligabilis est ad bonum amandum. In obuiatione, quae mutua fit simplicium elementorum, attingente quolibet eorum, et agendo et patiendo, mouente quodlibet aliud, elementa composita de ipsis simplicibus generantur. Nam ex hoc, quod ignis simplex non augeri potest nec corrumpi, nec ab ignis simplicis specie etiam alterari, cum iam perfectione sua perfectum existat, habens omnes ipsas circumstantias, quae ad ignis essentiam pertinent, oportet, ut de ipso igne simplici et de ceteris tribus elementis simplicibus, habentibus easdem conditiones similes praedictis conditionibus ignis, sequatur elementum compositum, de illis quattuor multiplicatum, ut ignis compositus uel aliquod aliorum. Iste siquidem ignis compositus in se, simplicia continet elementa; sed, quoniam plus est in eo ignis simplicis, quam alicuius aliorum simplicium, ob hoc nomen sortitus est a maioritate suae partis simplicis nominatum, sicut aqua composita sensibilibus `aqua dicitur, quoniam plus est in ea aqua simplicis, quam aliorum simplicium elementorum. Hoc idem est similiter de terra, quam uidemus et habitamus, et de aere, quo respiramus; generata sunt ergo haec elementa composita per mixtionem simplicium, existentia corruptibilia et alterabilia in quantitates, qualitates et cetera, secundum simplicium mixtionem. Hoc idem est de quibuscumque rebus compositis de ipsis simplicibus elementis, ut de animalibus, plantis et metallis. Planta plantam generat, conuertens in speciem suam ipsa elementa composita, cum quibus ab extra participat intra se ipsam. Fit autem haec generatio, quoniam agens planta id elementorum compositorum, quod in speciem suam conuertit, non potest conuerti in esse proprio numerali, quod per se complementum habet. Quare conuertit illud per uiam uegetationis aut in nutrimentum aut in generationem, generans plantam aliam numero, dando speciem suam eidem in alio numero indiuiduato, eademmet specie substantiato. Suum autem numerum ei dare nequit, quoniam permanet agens generans, substantia per se stans; alia uero planta permanet passibile genitum, quod ipsum agens generans, in suo numero specifico, retinere nequit, cum unitate numerali specifica iam plenum consistat, nec illa influentia, quam transmittit specifica unitate in numerali, uacua fore potest. Unde necesse est illam influentiam in alium specificum et indiuiduum unitatis numerum genitum pertransire. Haec eadem etiam generatio fit similiter in animalibus; modus tamen diuersus est, cuius diuersitatis est manifesta. Quemadmodum homo, cum agit bonum, agit illud sub ratione bonitatis; et, cum agit magnum, agit illud sub ratione magnitudinis, sicut homo sub ratione uisus uidere generat et sub ratione auditus audire, et sic de ceteris sensibus humanis. Fit autem haec generatio ab homine deducente ad actum ea, quae secundum materiam continet in potentia, et quae secundum formam continet in habitu, sicut uidere, quod est in potentia, quia uisus de uisibili bonitate, magnitudine et cetera, materialiter constat, et quod est in habitu, quia uisus de uisiua bonitate, magnitudine et cetera, formaliter constat. Mouens igitur homo uisum suum, generat secundum modum et naturam ipsius uisus uidere, deducens per uiam potentiae et habitus illud in actum. Haec autem generatio fit intra sensum; sed ad hoc auxiliantur exteriora, quoniam eorum uisibilitas in propinquam et essentialem sensus uisibilitatem conuertibilis est, operantibus ad hanc conuertibilitatem luce, diaphanitate, colore et cetera huiusmodi, et oculo, qui est organum sensatum sensus, formando sensantis illum organum de se ipso, habens suam naturam in sensus natura sustentatam, utraque natura, scilicet et sensus et organi, existentibus coniunctis, et existente una linea continua per illud organum totum extensa. Haec siquidem linea ex quattuor elementis composita est, participans continue, cum illa linea, quae consistit inter oculum et substantiam coloris obiecti, apprehendentis uidendo illud obiectum subiectatum colori uisibili, quam sensus assumit; et propter hoc uidere generatur, quoniam ipsa linea, cum sit una intra et extra oculum et sensata intra ipsum organum, repraesentat intra in parte sensata obiectum, uidelicet coloratum, quod est extra uisibile remotum, conuertibile uideri per conuertibilitatem uisibilis interioris, de sensu et organo constantis. Secundum igitur ea, quae dicta sunt, generatur uidere per lineam continuam compositam ex multis partibus, quarum alia in alia continue existit; et hoc idem est de ceteris sensibus suo modo. In homine consistit imaginatio constituta ex elementali linea sensata, existente ipsa imaginatione alia linea, in qua similitudines ipsius lineae sensatae, uegetatae et elementatae sic apparent, quemadmodum similitudines elementorum simplicium in compositis elementis. Haec autem imaginatio de principiis constat, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera, constituta de imaginatiuo et imaginabili, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quia quodlibet ipsorum principiorum tendit actiue et passiue ad eam componendam. In illo quidem imaginabili principio, quod est de ipsius imaginationis essentia, conuertit homo imaginabile remotum eo modo, quo de uisu dictum est; et ideo consimili modo attingit in imaginatione sua similitudines sensuum, imaginando tunc cum sensibilia non ad praesens sensibus obiectantur; et inde generatur imaginari, ut absentia sensibus obiecta restaurentur in imaginatione, in qua homo sensualium figuras assumit. Humana uoluntas ex intellectuali bonitate, magnitudine et cetera, constat; quodlibet enim horum principiorum sub ratione formae et materiae tendit constituere illam. Nam bonitas tendit ad eam bonificatiua et bonificabilis, et magnitudo magnificatiua et magnificabilis, et sic de aliis principiis; unde constat ipsa uoluntas amatiua et amabilis, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et propter hoc homo uelle de uoluntate sua generat, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Uerumtamen, huic generationi sunt multa necessaria, uidelicet memoria et intellectus et potentiae istis coniunctae, de quibus corpus compositum est; ac etiam disparata, quod est quia uoluntas coniuncta est memoriae et intellectui, de quibus tribus constat anima rationalis; et quia ipsa uoluntas et intellectus et memoria coniunctae sunt corpori una anima rationalis, uolificat uoluntas omnes potentias corporis sibi coniunctas ita, sicut de uisu dictum est, atque memoria memorificat et intellectus intellectuificat uoluntatem et easdem. Et propter hanc influentiam ex una potentia ad alteram, generatur de uoluntate uelle, cum quo uoluntas amabilia uel odibilia sumit obiecta, prout ipsa sunt memorabilia, retentibilia aut labilia et prout sunt intelligibilia, affirmabilia uel negabilia. Per haec igitur, quae de generatione praesenti regula dicta sunt, data est doctrina ligandi artificialiter uoluntatem ad bonum, magnum et cetera, amare conceptum, secundum ea principia, de quibus homo compositus est et unitus, ut dictum est. Nam, modus et natura huius compositionis et unionis adsunt ad bonum amandum naturalis operatio uoluntati, et oppositum huius est ei innaturalis operatio suis principiis opposita, et eisdem etiam, cum quibus est coniuncta et cum quibus habet participare. De realitate et ratione Realitatem et rationem considerantes, intelligimus per realitatem rei entitatem intellectae, per rationem uero accipimus rei similitudinem in conceptu, quem generat anima rationalis, tunc quando considerat realitates rerum per earum similitudines. Et quoniam ipse amor, quem hac Arte inquirimus et de quo doctrinam damus ligandi illum ad bonum amandum, est mentis conceptus rationabilis, propter diligere aggregatus ex rerum realium similitudinibus et unitus; idcirco, dando doctrinam regularem ex realitatibus rerum et ex ratione ab eisdem sumpta, datur doctrina regularis ligandi amorem ad bonum amandum, quod fit tractando amorem secundum rerum realium entitatem per conseruantiam concordantiae rerum et suarum rationum in bonitate, magnitudine et cetera, iuxta huius Artis processum. Bonitas, sub cuius esse bonificantur omnia, consistit ens reale, eiusque similitudo est bonificatio, existens ens reale, ut de substantiali bonitate substantiale bonum generetur, quod fit, cum agens naturale generat bonum productum ens reale substantiatum; et quod dictum est de bonitate, idem est de magnitudine et cetera. In substantia composita de bonitate, magnitudine et cetera, consistit realiter bonitas magna et magnitudo bona, et sic de ceteris principiis; et est ipsa bonitas magnitudinis similitudo bonitatis et magnitudo bonitatis similitudo magnitudinis. Haec autem similitudines sunt entia realia accidentalia, sustentata in partibus subiectiue realiter substantialibus, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera. Ignis simplex in elementato consistit ens reale; ignis uero compositus est simplicis ignis figura. Haec autem figura est ens substantiale realiter, et hoc idem est de ceteris elementis et qualitatibus eorum. Ignis enim existens substantialiter ens reale, habens proprie realem calorem, subiectus est calori aliorum elementorum, qui scilicet calor similitudo permanet et figura caloris ignis, in ceteris elementis sumentibus caloris habitum ex ignis proprio calore, ipsa elementa calefacientis. Cristallum positum supra subiectum coloratum similitudinem coloris ipsius subiecti recipit, existentem reale accidens, quod in cristallo figura coloris subiecti consistit. Hoc idem etiam est de ceteris similibus istis, sicut patet in speculo, quoniam propter eius diaphanitatem maximam similitudines rerum ab extra receptat existentes accidentia. Hoc idem est similiter de quinque sensibus corporalibus, sicut de uisu in oculo, qui scilicet uisus recipit in oculo figuras substantiarum et eas similitudines rerum, quas speculum sumit ab extra. Cum oculi ab obliquo speculo similitudines in obiecti dispositione contraria recipiunt, tunc attingit uisus reales dissimilitudines. Anima uero ipsas dissimilitudines intelligens, accidentalem concipit rationem, in qua dissimilitudines illas attingit. Haec autem ratio est ens reale accidentale, quod est figura et similitudo realis rationis substantialis animae rationantis. Et haec ratio, quae figura est et similitudo rationis substantialis animae, est ipsa ratio, quam inquirimus ad alligandum amorem ad rationabiliter amandum. Haec siquidem ratio, quam scrutamur, est intellectuale speculum, in quo praedicta tunc illucescunt, cum ipsa ratio illa recipit obiectiue. Hoc autem speculum ex similitudinibus intellectualibus constat, quae sunt recolere, intelligere et amare. Istae etiam similitudines sunt interiorum formarum figurae; recolere namque figura est et operatio memoriae et intelligere intellectus et diligere uoluntatis. Istis etiam talibus figuris utitur anima, ratione sumens et attingens in eis obiecta, prout ipsa sunt recolibilia et intelligibilia ad amandum uel odiendum, secundum influentiam animae naturalem, quam habet a suis propriis principiis, de quibus ipsa constat, uidelicet ex bonitate, magnitudine et cetera, constituentibus memoriam, intellectum et uoluntatem, animae potentias essentiales. Hoc itaque habito, sicut dictum est, ligatur igitur uoluntas per uiam rationis ad amandum, cum proportio fit et concordantia inter realitates et similitudines obiectorum ante dictas, cum realitate et ratione animae, ut ipsa anima, exteriora sumens, secundum eorum bonitatem, magnitudinem et cetera, significet et demonstret, in ratione sua, suorum principiorum interiorum similitudines ac etiam exteriorum; et quoniam haec ita tractabilia, ut dictum est, sunt naturaliter recolibilia, intelligibilia et amabilia et contrarium sit in odio animae naturali, consistit utique uoluntas naturaliter ligabilis ad amandum interiora et exteriora. Cum humana ratio per interiora principia peccat, in contrarias similitudines exteriora recipiens, sicut gustus infirmus dulcedinem pomi in amaritudinem, tunc peccant interiora principia transmittere suas reales similitudines rationi; sicut peccator, qui, licet esse suum de bonitate, magnitudine et cetera, realiter constet, agit tamen malum, sub ratione bonitatis, et paruum, sub ratione magnitudinis, habetque sub ratione sapientiae ignorantiam et sub ratione amantiae odientiam. Hoc idem etiam contingit similiter, cum interiora principia peccant ratione exteriorum obiectorum, quemadmodum uisus ad uidendum ueras similitudines in obliquo speculo, quod contra realitatem et rationem rerum earum quidem dissimilitudines repraesentat. His ergo sic existentibus, ut dictum est, ligabilis est uoluntas ad amandum similitudines et odiendum dissimilitudines ante dictas. De punctis transcendentibus Puncta transcendentia duobus modis consideramus, quorum primus est ascensus intellectus ad intelligendum uera super potentias eidem subiectas; illa quidem uera secundum naturam suam attingit in se ipso. Potentiae uero, quae intellectui subiectae sunt, sunt haec, scilicet: Elementatiua, uegetatiua, sensitiua, imaginatiua, quae potentiae sunt corporis, cum quo humanus intellectus constat unitus. Secundus modus est transcensus intellectus ultra uel super naturam propriam, attingens rei ueritatem in natura et uirtute obiecti. Per hanc regulam intellectus illuminat uoluntatem ad amandum uera diligibilia et odiendum falsa odibilia. Hac siquidem illuminatione consuescit uoluntas et incenditur diligere altissima uera, in amandi natura et super naturam et potestatem, quam habet ad amandum, sequendo modum intellectus in transcensione potentiarum subiectarum et in dilectione super se ipsam altissimorum obiectorum. Transit intellectus sensus corporales, intelligens potentiam elementatiuam insensibilem ipsis sensibus, nequeuntibus attingere elementa simplicia; attingunt autem elementa composita, cum sint sensibilia; et ideo attingit intellectus elementa composita in simplicibus elementis. Ascendit iterum superius intellectus, attingens in potentia uegetatiua elementa composita et simplicia, quae in uegetatis sustentantur, eisdem subiecta; sustentantur quidem in eis, cum in ipsis uegetatis habeant suum esse; sunt uero subiecta illis, cum de ipsis uniantur et uiuant, et de ipsis nutrimentum recipiant et augmentum. Prout intellectus ascendit, intelligens sensitiuam in uegetatiua, ascendit, intelligens uegetatiuam in sensitiua et sensitiuam in imaginatiua. Et iterum ex imaginatiua ascendit, intelligens in se ipso sua principia, de quibus ipse constat, quae sunt intellectualis bonitas, magnitudo et cetera. Ista quidem principia, de quibus constat intellectus, sunt ei magis intelligibilia principiis, de quibus potentiae subiectae constant, cum de intellectiuitate et intelligibilitate suorum principiorum compositus existat. Sic igitur ascendente uoluntate ad amandum, ut de intellectu dictum est, magis apta est diligere naturaliter sua principia principiis potentiarum ei subiectarum, cum de amatiuitate et amabilitate suorum principiorum essentialium constat unita. Per haec igitur, quae dicta sunt, dando regulam et doctrinam uoluntati ad exaltandum diligere suum, quemadmodum intellectus intelligere suum exaltat, traditur regula ad ligandum uoluntatem ad magis amandum principia sua, quam principia corporis. Hoc enim amare est amare bonum, magnum et cetera. Iterum ascendit intellectus sursum, cum super suam propriam naturam Deum attingit; quoniam, ex hoc, quod intelligit Deum esse infinitum intellectuali extensitate, per totam infinitam bonitatem, magnitudinem et cetera, et per totum bonificare, magnificare et cetera, et aeternali duratione, per totas ipsas dignitates et actus earum, tunc in huius obiecti uirtute intelligendo attingit super se ipsum, superans uires suas. Eodem etiam modo transcendit, cum intelligit Dei bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera, esse unum idem numero, uidelicet unica essentia, una numero, permanente qualibet ipsarum dignitatum ratione reali. Et hoc idem est de intrinsecis actibus earum. Et quoniam ista, per uirtutem obiecti, sunt intellectui intelligibilia existentia uera, oportet quidem ea magis esse intelligibilia, quam ipsamet principia intellectus, quia magis intelligit sumens infinita et aeternalia, quam finita et principiata. Secundum haec, quae in praesenti regula dicta sunt, data est doctrina ligandi uoluntatem ad magis amandum Deum dominum nostrum, quam cetera, quae non sunt Deus. Nam, quemadmodum Deus magis intelligibilis est, quam cetera, adeo cum sub ratione infinitae et aeternae bonitatis, magnitudinis et cetera, sit intelligibilis, ut dictum est, ita est magis amabilis, quam omnia alia ab ipso Deo, cum sub ratione infinitae et aeternae bonitatis, magnitudinis et cetera, amabilis consistat. Haec autem maior amabilitas est ligatiua, uoluntas uero ligabilis; et hoc ad magis amandum uoluntatem Dei, quam semet ipsam et quam quaecumque alia creata. Est autem haec regula transcensionis instrumentum et subiectum, per qua propendit artista suam extollere uoluntatem de amabilitate in amabilitatem, prout quaedam sunt magis amabilia aliis, uoluntate sequente lumen intellectus illuminantis uoluntati amabilitates praedictas, ut secundum eas diligere consuescat. Quinta distinctio, secunda pars Tertia quaestio  Quaerebat amicus ab amore, qua proprietate et natura durare poterat sufficere ad principiandum amare. Solutio. Duratio est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, durant. – Amice – dixit amor –, secundum definitionem aeternitatis, potes intelligere naturam et proprietatem, qua durare potest sufficere ad principiandum amare. Nam, in eo quod aeternitas est id, per quod bonitas, magnitudo et potestas et cetera durant, est quidem durare bonitatis, magnitudinis et potestatis aeternitatis agere, quoniam ita durant sub ratione aeternitatis, sicut magnitudo, potestas et cetera sub ratione bonitatis bonificantur et sub ratione sapientiae sciuntur et sub ratione mei diliguntur. Quoniam quaelibet nostrum dat mutuo alteri similitudinem suam substantialem, et ideo durare potest sufficere ad principiandum amare, ipso durare existente actu aeternitatis in bonitate et cetera. – Adhuc etiam ego diligo quod amare meum duret in principiare, ut non cesset amare, quoniam, nisi duraret in principiare, ex quo ipsum amare se haberet ad aliquid, statim desineret se habere ad illud. Sed quoniam ita est quod amare meum durat in bonitate, magnitudine et aeternitate, ego amare meum habeo in principiare, nec cessare possum amare; cessarem utique amare, si meum amare non duraret in principiare. Quare, cum aliquid amo, illud quidem amo ea natura quam tibi dixi; et tu, amice mi, coneris amare, ut amare tuum in principiare possit durare.  Durabilis amor est ipse, in quo duratio durare facit bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. – Amice mi – dixit amor –, in hac definitione durabilis amoris cognoscere potes durare sufficere posse ad principiandum amare. Nam, ex quo duratio durare facit in amore bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera, durare quidem facit bonificare, magnificare, durare, possificare et cetera in amare et per consequens bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. Haec autem operatio intra amorem durare non posset sine principiare amare, quod siquidem amare duret in principiare eo quod amatus est amabilis et amicus amatiuus; itaque de his duobus oportet amare procedere in instanti continue, absque aliqua successione. – Et quoniam ipsum amare est actus simpliciter, quod oportet esse influxionem amatiui ad amabilem et e contrario, oportet principiare et durare esse in ipso amare, ut possit existere id, quod ipse existit absque alteratione et absque cremento et detrimento. Hanc autem agentiam seu operationem perficiant bonificare, magnificare et possificare similiter et principiare, quoniam in tantum tradit ad hoc principium similitudinem suam, quantum bonitas, magnitudo, potestas et cetera. Ualde iocundi fuerunt amico hi sermones amoris et dixit: – His utique sermonibus alligare possum uoluntatem meam ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum.  – Amice – dixit amor –, in tertio paragrapho de aeternitate, ubi de duabus definitionibus et de tertia regula compositum est uniuersale, significatum est quod durare sufficit ad principiandum amare in summo amato, in quo aeternitas, magnitudo, bonitas, potestas et cetera, sunt una eadem numero, essentia et natura substantialiter, sine aliquo accidente. Quare, definito Deo ista proprietate, scilicet in eo esse bonitatem, magnitudinem et cetera, ita quod alia illarum est alia et e contrario, existentes unummet esse numero et una eademmet essentia amici et amati, sequitur quod durare sufficere potest ad principiandum amare, existentibus durare, amare, principiare et cetera unum idem numero. In alio igitur ente, in quo non sunt unum idem numero, durare non potest sufficere ad principiandum unum idem amare numero existente aeterno et infinito. – Uerumtamen, prout sub eodem genere multae consistunt species et sub eadem specie multa indiuidua, utique aliquod uniuersale durare potest sufficere ad multa amare particularia principiandum. Sed haec tamen in tempore et quantitate, ita quod, postquam amare principiatum est, non potest eodem numero iterum principiari, cum principiatum sit in tempore, successione, quantitate et in ceteris accidentibus, quae sunt similitudines accidentales de principiis substantialibus influxae, ut in distinctione tertia huius amantiae continetur.  Recoluit amor amico hanc secundam conditionem `aeternitatis et principii: Nisi foret in duratione de duratiuo et durabili durare, durare non posset sufficere ad principiandum in amandi fine. Considerauit amicus hanc conditionem in obiectando eius significationem, intelligendo et amando, dicens amori sermones istos: – Quoniam duratiuum et durabile sunt de ipsamet essentia durationis, durantis de duratiuo et durabili, perseuerat durare. Quare, si in hoc durare sustentatur principiare et amare, durantibus principiare et amare, et durare existente aeternare, magnificare, bonificare et possificare, oportet ipsum sufficere posse ad principiandum amare et fini amandi. Nam, ex quo durare est suummet quod, quid est substantialiter, et est bonificare bonitatis et magnificare magnitudinis et possificare potestatis, est quidem amor ipsum durare tuum amare et finis etiam tui amare et, ex quo existit, non potest abesse hinc quod existit. Ergo sua propria ratione sufficit ad principiandum amare et sui amoris et in hoc, quod ipsum est de bonitate, sufficit bonificare; et in hoc, quod ipsum est de magnificare, sufficit magnificare; et in hoc, quod est de principio, sufficit principiare; atque in hoc, quod ipsummet est de te, amor, sufficit amare. Multum exsultauit amor, cum audiuit tam subtiles sermones ab amico et desiderauit amatum suum multos tales habere amatores. Quarta quaestio  – Amate mi – dixit amicus –, numquid in tantum potest tuus amor de amare, quantum tua potestas de posse? Solutio. Potestas est id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere et agere. – Amice mi – dixit amatus –, plus potest in homine potestas de potestate quam amor de amare, eo quod potestas est id, per quod amor potest existere et agere, sicut etiam amor est id, per quod potestas similitudinem habet amandi; alia namque principia aliis principiis ad inuicem dant similitudines suas, ut in tertia distinctione dictum est. Et quoniam potestas similitudinem suam dat amori, potest quidem amor, sub ratione potestatis, habere amare, quod siquidem amare habet simpliciter per se ipsam, sub ratione tamen potestatis; et sic habet potestatem generandi amare, potestas uero posse non habet ab amore, sed a se ipsa; est tamen amor illi subiectum, quo possit in amore et amare. Quare tuae respondeo quaestioni dicens quod plus potest potestas de posse, quam amor de amare. – Haec etenim potestas, quae de posse potest, est ipsa substantialis potestas, quae est pars substantiae potentis de sua accidentali potestate, qua potest in omnibus partibus substantiae, prout illa potestas proportionata est cum illis partibus, et prout ipsae partes proportionatae sunt recipere similitudinem a potestate. Et inde, secundum cursum naturae, constat potentia habitus et actus; nam, prout ipsae partes praeparatae sunt recipere similitudinem a potestate, existit in ipsis partibus similitudo potestatis in potentia; et in ipsa potestate substantiali, quae ad illas partes similitudinem suam transmittit, existit eius potestas accidentalis habitualiter, atque de habitu et de potentia procedit actus in agere et existere, cum amor habet actu amare. – In hoc igitur opere, amice – dixit amatus –, ita est sicut dixi tibi, uidelicet in te et in me, qui sumus homines, ac etiam in angelis. Alio uero modo habet in Deo esse, quoniam in Deo nullum est accidens, et quoniam in eo sunt potestas et amor unamet essentia et natura, et idem numerus est in Deo: Numerus potestatis et numerus amoris atque numerus bonitatis et numerus magnitudinis et cetera. Ideoque tantum potest eius potestas de posse, quantum eius amor de amare et e contrario; adeo namque proprium est potestati amare sicut amori et possificare ipsi amori, sicut potestati, ex quo essentia et natura cuiuslibet earum idem est numero. Ideoque non est in Deo quantitas neque tempus neque locus nec aliquid aliorum accidentium; immo potius omne, quod in Deo est, existit actu. Quare, secundum Deum, tuae respondeo quaestioni dicens quod tantum potest potestas de posse quantum amor de amare et e contrario. Haec autem potestas, quae in Deo potest de posse, est ipsa potestas quam Deus habet in sua substantia, quae dat amori et amare suo ita similitudinem suam, quod secum facit ipsum amorem esse unam potestatem, essentiam, naturam, deitatem et Deum unum; hoc eodem modo etiam se habet ad bonitatem, magnitudinem et cetera. – Et quod dictum est de potestate, idem etiam est de amore ad alias dignitates similiter et de bonitate, magnitudine et cetera, qualibet ipsarum dignitatum dante alteri suam propriam rationem, sic quod facit eam esse unum numero secum. Hoc autem opus tam altissimum et mirabile in nullo alio ente potest esse, nisi in solo Deo, et isto tali opere definitur Deus super suum effectum.  Potens amor est ipse, per quem bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare. – Amice mi – dixit amatus –, ex quo te intromittis amare, scire debes naturam amoris et potestatem amoris atque bonitatem amoris et cetera; tali namque scire ligare potes uoluntatem tuam ad bonum amandum. Amice, potens amor, qui facit existere bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo, potest potestate, quam sumit de substantiali potestate, Deo tamen auxiliante, de bonitate, magnitudine, duratione et cetera. Facit autem eas existere in amare suo ex quo bonum, magnum, durabile et cetera amare concipit, in quo scilicet amare coniunguntur omnes accidentales potestates a substantiali potestate influxae, quae sunt potestas bonitatis, potestas magnitudinis, potestas durationis et potestas amoris et cetera. – Et quoniam omnes istae potestates insimul sunt sub una specie potestatis, concordant ad inuicem esse in uno amare, in qua est alia potestas sub ratione amoris et alia sub ratione bonitatis et cetera; ideo est potens amor, per quanto facit existere in amare suo bonitatem, magnitudinem et cetera. Iste quidem amor non est tantum potens potestate bonitatis et potestate magnitudinis et cetera, quantum substantiali potestate, quae omnes illas potestates influit, quoniam ipsa est fons unde procedunt omnes istae similitudines, in amare diffusae. Ualde delectabilia fuerunt amico uerba sui amati et quanto magis intelligebat ea, tanto magis capi sentiebat et ligari uoluntatem suam ad amandum; et iterum rogauit eum ut adhuc plures narraret ei potestatis et amoris sermones, quoniam ex eis sibi delectatio maxima nascebatur.  – Amice mi – dixit amatus –, in quarta regula doctrina data est de generatione et in tertio paragrapho de potestate iam dictum est, quomodo duae definitiones de potestate sunt ad regulam applicandae; quare, secundum illum processum, potes quaestionem intelligere, quam fecisti. – Amor enim, sub ratione potestatis et sub ratione sui et aliorum principiorum, potest amare suum generare. Sub ratione quidem potestatis, per quanto potest amor existere et agere sub ratione potestatis; sub ratione uero bonitatis, per quanto potestatem, quam bonitas habet bonificando, potest amor habere suae actioni, diligendo illam potestatem et concordando eam suaemet potestati sic, ut ipsa potestas remaneat bona et id, quod ipsa est. Et sic de ceteris principiis, sicut etiam de potestate principii, quam amor habere non potest principiando amare sine potestate principii, sicut sine potestate bonitatis non posset amor facere bonum amare nec sine potestate magnitudinis magnum amare. – Et quoniam principium dat amori potestatem principiandi, potest quidem amor illam potestatem sumere principii et principiare suum amare; et inde principiatur et descendit libertas amandi et principiandi amare et bonum amare et cetera, ex hoc quod amor sumere potest cuiuslibet principii potestatem et eam ad amare suum applicare. Idcirco potest amare suum existere et ipse amor agere; et fit amor potens ad extendendum bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo. Hoc autem esse non posset, nisi generaretur amare, quam scilicet generationem facit amor de sua similitudine et de similitudinibus aliorum principiorum, quos ponit amor in similitudinem suam. – Amor autem hanc generationem amandi facere potest sub ratione potestatis, et potest ipsum amare suum principiare sub ratione principii et illud ad finem applicare sub ratione finis ac in ipso amare potest facere concordes omnes similitudines principiorum sub ratione concordantiae, permanentibus illis similitudinibus eae, quae ipsae sunt, distinctis sub ratione differentiae; et existit ipsum amare unum sub ratione medii et sic de aliis; ideoque transit ipsum amare in alium numerum distinctum a numero amoris et aliorum substantiae principiorum. In hoc igitur opere generandi amare plus potest simpliciter potestas quam amor, ut dictum est; aliter destruerentur regula et duae definitiones sibi annexae, quod est impossibile.  Numquam acquiesceret amicus gloriae sui amati, si non posset in ea potestas tantum de posse, quantum uoluntas de uelle. – Amate mi – dixit amicus –, in hac tertia conditione de potestate et uoluntate significatur potestatem tantum posse de posse quantum uoluntatem de uelle. Respondit amatus dicens: – Amice, uerum est in Deo tantum, ut supra dictum est; in eo quidem tantum potest potestas de posse quantum uoluntas de uelle, quod est propter identitatem numeri simplicem, quae tota conuertitur et cum potestate et cum uoluntate Dei. Amicus enim gloriae sui amati acquiescere non posset, si potestas ipsius amati non haberet adeo proprie posse, sicut eius uoluntas uelle et eius sapientia intelligere et eius gloria gloriari et cetera, quia sic esset potestas in agere defectiua, nisi in tantum haberet posse proprium quantum uoluntas uelle. Itaque potestas propter ipsum defectum existeret otiosa et passiua et sumerent ex ea uoluntas et sapientia similitudines, in quanto posset uoluntas uelle et sapientia intelligere et aeternitas durare et cetera huiusmodi, quae isto modo essent formae et potestas materia et sic ceterae dignitates essent accidentaliter potestates. – Sed quoniam in Deo nulla est materia neque accidens, nec aliqua dignitatum eius nobilior est alia, est in Deo necessario eius potestas tantum potens de posse quantum eius uoluntas de uelle. Haec ergo potestas de se dare potest posse uoluntati, ut habeat posse uolendi, similiter et sapientiae, ut habeat posse intelligendi, sine cuius datione nec uoluntas uelle posset nec sapientia intelligere et sic de ceteris dignitatibus Dei. Quinta quaestio  Ab amati potestate quaerebat sapientia, quare scibilis erat in scire suo, et amor quaerebat ab eadem, quare amabilis erat in amare suo. Solutio: Sapientia est proprietas, ratione cuius sapiens intelligit. Est autem sapientia uniuersale principium, in intellectiuo et intelligibili et intellecto et intelligere extensum. – Sapientia – dixit potestas –, quae est natura et unde sequitur quod in intellectiuo, intelligibili, intellecto et intelligere sis extensa nec ego sim intelligibilis in te? Nonne sub ratione mei potens existis esse id, quod ipsa es, et intelligere? Sine me quidem nec esse nec intelligere posses, aut definitio mea falsa esset; adhuc iuxta petitionem tuam apparet te non habere mihi grates pro ipso, quod de me sumis bonificatum. Excusauit autem se sapientia potestati, dicens se non quaesiuisse quicquam intentione peruersa: – Sed ad suscitandum te facere omne bonum, quod ego scio te facere posse; nam, ex quo scio te potentem agere bonum multum, sequitur hanc scibilitatem meam non esse frustra, sed potius aliquid significare, quod est ratio deducendi te ad actum. – Nam, quemadmodum haec mea scibilitas existit in me, cum magnitudine bonitatis, durationis et cetera, sic oportet ut in magnitudine tui et mei et aliarum existat in te possibilitas agendi bonum magnum. Quare, ut illud bonum, adeo magnum, adeo nobile producas in actum, feci ego tibi hanc quaestionem; nam, defectus maximus esset tui et mei et ceterorum principiorum, si illud bonum existeret habitu et potentia, nec perueniret in actum, quoniam sic esset maius ipsum bonum, quod est in potentia et habitu, quam quod est actu, nisi tu perducas ad actum omne illud bonum, quod est meum scibile, secundum magnitudinem durationis et aliorum principiorum.  Sapiens amor est ille, in quo amans scit amati sui bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. – Potestas – ait amor –, et quomodo potuisti reprehendere sororem meam sapientiam de quaestione quam tibi fecit? Quomodo ergo putas te esse in me amabilem et in sapientia scibilem, existente in me tua amabilitate et in sorore mea tua scibilitate, cum magnitudine, duratione, uirtute et ueritate et in te existat otiositas seu paruitas operandi et possibilitas agentiae magnae? Hoc autem est nobis impossibile, quod tu etiam consentire non potes, quoniam maximum malum de te et de nobis sequi posset. – Et tu, potestas, cum sis magna in scibilitate et amabilitate: Fac quod sis magnum scitum et amatum. Age illud bonum, quod potes, quod tibi consentit bonitas, magnitudo, duratio, sapientia. Et ego atque uirtus, ueritas, gloria, differentia, concordantia, principium, medium, finis, maioritas et aequalitas nec contrarietas nec minoritas poterit resistere tibi, ex quo nos omnes tibi consentimus et rogamus te agere illud, ut non peruertatur contra nos definitio haec iam dicta. Quoniam, si totum bonum ipsum non agis, quod agere potes et teneris, numquam sapiens amor sciet te amabilem nec amatum.  Hos quidem sermones et quam plures alios obiecit amor potestati, et de reprehensione potestas exstitit uerecunda. Non potuit abstinere sapientia quin amori diceret hos sermones: – Aduerte – sapientia dixit –, amor, in tertio paragrapho definitionis meae continetur, quomodo de rebus realibus per se stantibus, tu et ego similitudines accepimus ad concipiendum unum sapientem amorosum conceptum: Tu quidem, amor, amando, et ego, sapientia, intelligendo aliquod obiectum amatum et intellectum, quem scilicet conceptum fieri conuenit cum similitudine bonitatis, magnitudinis, durationis, potestatis et cetera. Quare, si potestas, soror tua, cum sit ens reale, non agit illud bonum, quod agere potest, realiter actu et putet mihi satisfacere in quantum potest agere illud, quomodo ergo tibi satisfaciet, si non agat illud quod uis ut ipsum agatur et quomodo tibi remunerabitur, quae tamen amas eam et mihi, quae tantum scio illam? Immo, quomodo cogitare potest quod ego possim scire et tu amare eam tantum phantastice quantum realiter? Desolata quidem ac conturbata exstitisset sapientia contra potestatem; amor autem consolans pacificauit eam, introducens eam in spem potestatis, quae faceret omne bonum, quod posset, secundum bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera.  Quoniam sapientia et uoluntas, ratione potestatis, possunt existere et agere, est potestas scibilis et amabilis in suo existere et agere et in scire et amare. In hac conditione prima `potestatis et sapientiae studuit diu potestas, considerans quod in tantum oportet amicum scire et amare amatum et eius operationem, quantus ipse amatus scibilis et amabilis est in existere et agere; quod si non, scibilitas quidem et amabilitas amati consisterent defectiuae. Idcirco potestas sermones istos recitat sapientiae et amori: – Bene propendo – inquit – me scibilem et amabilem esse in quanto sum id, quod sum, et in quanto ago id, quod ago uel id, quod feci uel sum factura. Et in quanto, sapientia, tu naturam habes sciendi, et tu, amor, amandi id, quod estis essendo et agendo, hoc autem totum mihi traditum est ex praemissa conditione, super quam diu studium adieci. – Uerumtamen ego multum considerosa miror me tantum boni ad actum ducere posse quantum tu, sapientia, scire et tu, amor, potes amare. Nihilominus ex quo tu scis, sapientia, et tu, amor, amas, hoc idem oportet omnino quod agam illud, ne cuilibet nostrum et bonitati, magnitudini et cetera atque meaemet scibilitati et amabilitati fiam iniuriosa. Oportet ergo, ut hoc tam magnum bonum et excellentissimum agam in unitate bonitatis, magnitudinis et cetera, ut amatus sit in tantum scitus et amatus quantum ipse est scibilis et amabilis, ipso habente amicum tantum scientem et amantem quantum ipse amatus scibilis est et amabilis, ut magnitudo scitiuitatis et amatiuitatis, scibilitatis et amabilitatis non pereat et ne honor et reuerentia amici et amati sint in priuatione. – Ad hanc ergo agentiam – ait potestas –, bene mihi sentio proprietatem et naturam, quantum ad me pertinet. Uerumtamen uos, sapientiam et amorem et bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, oportet auxilium mihi praeparare, quoniam, cum hoc opus tantum sit, utique sine uobis per me solam ad actum non potest adduci perfectum. Amor et sapientia ualde fuerunt gaudentes super his, quae dixit potestas, promittentes se omnes pariter et singillatim auxilium eidem conferre de toto, quod existunt et agunt. Quanto igitur ipsum opus nobilius erat eis et altius, tanto magis aptum magisque proportionatum erat eis, quam aliud opus minus altum et minus nobile, quod manifeste patet consideranti in magnitudine bonitatis et cetera et in bonitate magnitudinis et cetera et sic in qualibet aliarum. Sexta quaestio  Quaesitum fuit ab amico, utrum operationem sui amati diligeret tanta magnitudine, quanta poterat eum scire et amare. Solutio: Uoluntas est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles. Rogauit amicus magnitudinem, potestatem, sapientiam et uoluntatem pro se falsis amatoribus respondere, fatuas facientibus quaestiones. Et primo locuta est magnitudo dicens illis: – Indignatus est amicus uobis nec mirum, quia talem fecistis ei quaestionem. Quoniam, secundum definitionem uoluntatis, uidetur ei quod tantum me debeat amare in operatione sui amati et ipsam operationem in me, quantum potestatem in ipsa operatione et e contrario; ex quo per me tantam habet influentiam ad amandum, quantam habet per potestatem. Et hoc insuper ratione operationis sui amati, qui aequaliter existit magnus potens et desiderabilis in me et in potestate, sapientia et cetera. Ergo, si amicus non tantum diligeret operationem sui amati in me, quae sum magnitudo, quantum eam in me scire potest et amare, sequeretur eius amorem esse defectiuum in amare, in hoc quod, quantum posset, non amaret, sed esset eius amor otiosus in amare et eius sapientia in intelligere. – Quare uobis respondeo pro amico dicens quod ipse tanta magnitudine operationem sui amati diligit, quanta potest eam scire et amare; nam aliter antedicta sequerentur inconuenientia. Immo, potius egomet agerem contra memet ipsam et contra suum amatum et contra etiam ipsum amicum, nisi tantum magnificarem eius amorem in amare quantum possificat eius amorem potestas et clarificat eum sapientia et quantum omnes sunt in me desiderabiles ad amandum magnam operationem amati, qui tantum in me et in ceteris desiderabilis existit.  Desiderosus amor est ipse, in quo sunt amabiles bonitas, magnitudo et cetera. Diu considerauit potestas quaestionem iuxta philosophiam respondere, explanando definitionem desiderosi amoris, conferens his sermonibus: – Non turbetur quidem amicus, quoniam, iuxta cursum naturae, tantum amare non potest actu operationem amati sui in magnitudine, quantum potest eam scire et amare, secundum potentiam et habitum amoris. Amicus enim nihil amare potest, nisi quantum per me posse habet ad amandum. Ego autem maior sum in scire et amare, quam in amare solum, quoniam plus ad duo similitudinem meam influo, quam ad unum solum; et ideo amari potest quod non intelligitur et intelligi quod non amatur, secundum quod ego magis uel minus similitudinem meam influo in aliam potentiam quam in aliam. Et ex hoc constat habitus scientiae et caritatis, plusque sciendi et amandi remanet habitu et potentia, quam sit intelligere et amare, existentia actu. – Hoc autem ita est secundum praesentem uitam; uerumtamen in perpetua uita habet alio modo esse. Nam, ratione uirtutis et praesentiae et clarificationis amati, potest amicus tantum amare actu operationem amati sui in magnitudine, quantum eam scire potest et amare. Nam in alia uita sempiterna totum est actu. In quantum igitur in uita praesenti amabat et amare potest amicus operationem sui amati in magnitudine mecum et cum bonitate, duratione et cetera, tantum amabit actu in uita sempiterna et plus etiam secundum quod amatus eius uoluerit illi gratiam ampliari. – Haec omnia – dixit potestas –, secundum definitionem amoris desiderosi, quoniam desiderosus amor, in praesenti uita desiderat bonitatem, magnitudinem, durationem et in uita sempiterna gloriam maximam ualeat adipisci. Hanc autem successiue oportet acquiri in praesenti uita, quod tamen esse non potest propter potentiam, habitum et actum, ut iam in praehabitis sermonibus significatum est.  Ex altera parte respondit sapientia dicens quod amicus, quantum est extra se, non poterat tantum scire operationem amati sui in magnitudine, quantum ipsa existit magna: – Sed potius oportebat eum, secundum regulam sextam de punctis transcendentibus, amicum ad intelligendum magnitudinem sui amati ascendere super omnia, quae naturalis potestas ministrat ei ad intelligendum. In uirtute ergo sui amati amicum ascendere oportet super uires proprias naturales; eodem etiam modo oportet eum ascendere secundum naturam amandi, amando maximam sui amati operationem supra uires proprias naturales. Talis enim amor desiderosus est in magnitudine bonitatis, aeternitatis et cetera. Quare ego, sapientia, dico, prout mihi uidetur, quod amicus operationem sui amici diligit in tantum, quantum potest eam intelligere et amare in bonitate, magnitudine, aeternitate, potestate et cetera; et haec etiam ultra proprias uires, aliter esset contrarius huic, quod potest de bonitate, magnitudine, duratione et cetera et contrarius etiam influentiae quam ei transmittit eius amatus.  Quoniam amatus operationem suam diligit in tanta magnitudine, in quanta scit eam sapientia, diligit amicus operationem amati sui in tanta magnitudine, in quanta potest eam intelligere et amare. – Amor – ait amicus –, et tu quid dicis? – Amice – respondit amor –, secundum primam conditionem `magnitudinis et sapientiae dico ad quaestionem propositam, cuius solutio in ipsa conditione praesenti significatur. Hoc modo manifestum est quoniam amatus, in operatione sua, magnitudinem diligit; quod si non, ipse quidem et eius operatio non essent amabiles, cum magnitudo operationis bonae, durabilis et cetera sit amabilis; amat ergo amatus magnitudinem in operatione sua. Et prout eam amat magnam, oportet quod sciat eam magnam, aliter non posset eam amare magnam, cum in summo amato amor et sapientia sint unum idem numero, uidelicet eadem essentia. Amatus ergo scit eam magnam, ex quo diligit eam magnam, et diligit eam magnam, ex quo scit eam magnam. – Secundum igitur quod amatus naturam habet sciendi et amandi operationem suam in magnitudine, oportet eum habere amicum, qui talem habeat naturam qualem habet amatus sic, ut operationem sui amati diligat et sciat sub ratione magnitudinis in tantum, quod ipsa operatio potest esse magna sub ratione bonitatis, aeternitatis, potestatis et cetera. Quare, si amatus talem non haberet amicum ita magnum, pateretur quidem indigentiam amici in magnitudine bonitatis et cetera; siquidem indigentia esset malum primum et cetera, neque sciret amatus neque diligeret in eius operatione magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, quoniam in ipsa operatione abesset magnitudo amici et bonitas amici et cetera. Sed, quoniam hoc est manifeste impossibile, oportet te, amice, in tantum diligere operationem amati tui in magnitudine quantum potes eam scire et amare; ita quod totam diligas et scias eam et totam possis eam scire et amare, cum tu sis magnus amicus. – Uerumtamen non sequitur, ut ceteri amici te minores tantum possint scire et amare operationem sui amati quantum ipsemet, quoniam oportet eum superare illos; aliquem tamen oportet esse amicum specialem, uidelicet te, qui tantum sciat et diligat in operatione sui amati quanta ipsa est, ut amatus non sit inuidus et ut etiam tantum diligat in operatione sua amare et intelligere, quantum magnitudinem suae operationis, quae scilicet amare et intelligere non amaret amatus tantum in operatione sua, quantum ipsius operationis magnitudinem, si a nullo suorum amicorum intelligeretur tota et amaretur. Quarta distinctio Bonitas gloria Numquam amor, praeter amantis et amati differentiam, posset acquiescere gloriae nec amicus habere bonum amare. Concordantia gloriantis et gloriati per bonitatem transiuit et uenit esse concordantia amici et amati in amore. Ipsi amare amici, qui de gloria et bonitate uiuit in amore, non potest resistere poena neque malitia neque uoluntas otiosa. De gloria et bonitate principiauit amor amare suum in se ipso, ut captus esset et ligatus amicus in amare. Bonitas et gloria medium amoris scrutabantur, per quod amicum ad amatum ligare possent. Finis amoris accusauit non finem amoris ad gloriam et bonitatem; bonitas autem et gloria diffidauerunt non finem amoris in amare. Bonitas et gloria in maioritatem amoris procedere consuescebant, ut amicum dissuescerent ab amandi minoritate, elongantes eum a malo et a poena. Gloria et bonitas amare amatiui et amabilis in amore coaequarunt, ut bonam haberet amicus quietem in amare. Ut amor amicum elonget ab amandi paruitate, est amabilis bonitas in gloria, quae est delectatio et requies amandi. Bonitas differentia Quoniam amicus amare suum de bonitate et amore nec concordare nec perficere potest, absque differentia sui ipsius et amati sui, est amabilis differentia in concordantia bonitatis et amoris. Quoniam concordantia sine differentia nequit esse, bonum est in amare differentiam esse maiorem in concordantia, quam in contrarietate. Differentia est principium, in quo et de quo et per quod amicus et amatus distincti sunt in bonitate et amore, absque distinctione bonitatis et amoris et differentiae. Existit amor in medio bonitatis et differentiae amici et amati, ut ibidem existere faciat amare suum. Cum differentia perquirit amicus finem bonitatis, in quo ipsa differentia amici et amati delectata fuit. Ut amicus maiorem differentiam bonitatis contemplari possit, oritur maioritas de maioritate in differentiam bonitatis. In indistinctione differentiae consistit indistincta bonitas amici et amati, quae coaequantur in amare. In bonitate et amore consistit amici et amati differentia indistincta, ut a confusione et a paruitate distet amandi. 0. Bonitas concordantia Amandi secreta in amoris concordantia bonitas reuelabat amico, ut eorum amaret amabilitates; resistebant autem contrarietas et malitia bonitati, sub forma odibilitatis amabilia praesentantes amico. Principiauit amicus amare suum de bonitate et concordantia, ut contrarietas et malitia in amare suo non adsint. Amare, quod est medium inter amicum et amatum, elongat amorem a malitia in bonitate et a contrarietate in concordantia. Bonitas et concordantia finem amoris inquirebant amico; desiderabat autem amicus eum inuenire, ut in eo quiescerent bonitas et concordantia. Antecedebat bonus amor cum maioritate concordantiae; retrocedebat autem cum minoritate concordantiae. Idcirco fuit prius ad amare cum maioritate concordantiae, quam cum minoritate. In aequalitate amantis et amati consistunt bonitas amabilis et concordantia bonificabilis. Ideoque in illa aequalitate est uoluntas ligabilis ad bonum amare concordabile. Rogabat amicus amatum suum, ut ab amandi minoritate elongaret eum, quoniam per minoritatem amandi appropinquat bonitas malitiam et concordantia contrarietatem. Bonitas contrarietas Orationibus, contemplatione, deuotione et amore incepit amicus exorare suum amatum, ut amatus amicum suum elongaret a contrarietate, per concordantiam bonitatis et amoris. In medio bonitatis et amoris posuit amicus concordantiam, ut ibidem amare contrarietas impedire non posset. Rogauit uoluntas amici bonitatem amati, ut secreta sua reuelaret ei, quae, cum sint amabilia, sunt finis illius; rogante uoluntate, exaudiebat bonitas, plorabat malitia, plangebat contrarietas et amabat amicus. Posuit amicus bonitatem in amandi maioritate cum concordantia, ut amoris contrarietas esset in minoritate. Amor et contrarietas mutuam habent repugnantiam super aequalitate; desiderat enim amor in aequalitate amabilia bona et contrarietas odibilia mala. Contrarietati resistebat bonitas cum maioritate concordantiae et malitia concordantiae cum minoritate contrarietatis; et ideo cum maioritate in amare uincebat amicus minoritatem. Bonitas principium Adeo bonum est amare, quod bonitas facit ipsum esse in suo principio, medio et fine et amor eodem modo, quare huic amare alligabilis est uoluntas. Ligauit amicus uoluntatem suam ad amare bonum cum principio et fine bonitatis, qui sunt amabiles; ligauit quidem amicus bonitatem suam ad bonificandum cum principio et fine uoluntatis suae, qui bonificabiles existunt. Quoniam bonitas substantialis, sub ratione maioritatis principii, principiauit de se ipsa similitudinem suam, quae est bonitas accidentalis, ligabilis est uoluntas ad amandum bonitatem, sub ratione maioris similitudinis. Quoniam principium facit bonitatem et amorem esse principia substantiae, incipit amicus ligare uoluntatem suam ad aequalitatem bonitatis et amoris, de quibus aequalitatem bonificandi et amandi producit. Quanto principium facit esse principia in bonitate, bonificatiuo et bonificabili sub ratione minoritatis, tanto uoluntas dissolubilis est ab amare bonum. Bonitas medium In amoris medio conclusit amicus finem bonitatis et amoris, ut esset subiectum, in quo amor et bonitas influerent ad principia sua et ut ipsa principia illam influentiam refluerent ad finem bonitatis et amoris, per omnes similitudines suas. Posuit amicus bonitatem in amoris maioritatem, ut amoris medium in maioritatem poneret bonitatis. Quoniam amoris medium desiderabile est in aequalitate principii et finis bonitatis, stat uoluntas ligabilis ad illam desiderabilitatem. Inuenit amicus in amoris medio minoritatem bonitatis; tantum fleuit amicus, donec ex bonitate minoritatem eiecit, constituens in loco suo maioritatem amandi. Bonitas finis Quoniam, sub ratione finis, bonitas substantialis est finis suae bonitatis accidentalis et quoniam bonitas substantialis est, sub ratione maioritatis, maior quam eius bonitas accidentalis, ligabilis est et uoluntas cum maioritate et fine ad bonitatem et amorem. Inquirebat amicus aequalitatem bonitatis et finis, ut per eam ligaret amare suum ad aequalitatem bonitatis et finis amati sui. Amare moriebatur amici in minoritate finis et bonitatis, donec amicus resumpsit amare bonitatem et finem amati sui. Bonitas maioritas Cum maioritate bonitatis et aequalitatis coaequauit amicus amare suum de bonificatiuo et amabili et de amatiuo et bonificabili. Longo tempore exstitit incarceratum amare amici in amoris minoritate, donec amatus extraxit illum ab illo carcere, uinciens ipsum in carcerem maioritatis amoris et bonitatis. Bonitas aequalitas Super aequalitatem amantis et amati habent resistentiam mutuam bonitas et minoritas. Bonitas autem contradicit minoritati cum esse, minoritas uero bonitati cum non esse; ob haec aequalitas concordat cum esse in bonitate et cum non esse in minoritate. Bonitas minoritas Bonitas et maioritas in amore amici resistebant malitiae et minoritati, et quoniam uoluntas tendebat ex hoc ad partem bonitatis et maioritatis, uincebant eas bonitas et maioritas, amare amici in amoris magnitudine iacientes. Magnitudo aeternitas Amoris magnitudo sufficere non posset amoris aeternitati, si aeternitas magis esset diligibilis ratione essendi, quam agendi. Desiderat amicus magnitudinem, aeternitatem, sapientiam et amorem esse in amato suo infinitas, cum in eo sint scibiles et amabiles infinite. Amor amici desiderat omnia existere in amato suo, per quae magnitudo et aeternitas et uoluntas amati magis inalterabiles existunt. Quoniam in amato sunt haec omnia, per quae sua magnitudo et aeternitas in uirtute magis a uitio distant, amicus, quantum potuit, in uirtute magnitudinem et durationem suam a uitio separauit. Cum reali conuersione et unitate naturali, quae in magnitudine, aeternitate et ueritate amati existit, ligauit amicus uoluntatem suam amare bonum et intellectum suum intelligere uerum. Numquam esset amatus amabilis ratione magnitudinis et aeternitatis sine gloriante et gloriabili, neque magnitudo neque aeternitas amati sufficeret umquam amico ad amandum gloriam amati sui. Cum inconfusione et realitate magnitudinis et aeternitatis amati ligabat amicus uoluntatem diligere bonum et intellectum suum intelligere uerum in inconfusione reali suaemet magnitudinis et durationis. Praeter concordantiam amantis et amati in amore et amoris, non esset amando magnitudo magna nec aeternitas aeternando. Adeo diligit amicus magnitudinem et aeternitatem sui infiniti et aeternalis amati, quod haec omnia diligit, per quae magnitudo et aeternitas magis a contrarietate distent. 0. Numquam in aeternali amore posset magnitudo fore magna, nisi in amore et amoris essent principia amantia et amabilia. Nisi magnitudo foret ratio aeternitatis essendi magnae et aeternitas magnitudinis essendi aeternae, amoris medium neque magnificabile neque durabile esset. Laetabatur amicus dum considerabat in tantum oportere infinire et aeternare in magnitudine et aeternitate amati, quantum amare in amore ipsius amati. Non consentit natura uehementis amoris in amico eum diligere maiorem durationem amati sui, quam infinitatem magnitudinis, potestatis, sapientiae et amoris amati sui. In amoris magnitudine et aeternitate desiderabilis est aequalitas magnitudinis et aeternitatis, magni et aeterni, magnitudinis et magnificandi, aeternitatis et aeternandi, magnificandi et aeternandi. In aequalitate infiniendi et aeternandi distant magnitudo et aeternitas ab amoris minoritate. Magnitudo potestas Nisi potestas amici potentior esset in se ipsa, quam extra se ipsam, non esset scibilis nec amabilis in magnitudine scitiuitatis et amatiuitatis. Introierunt magnitudo et potestas in amore, ut tantum esset magnus et potens agendo, quantum existendo, et ut tantum diligeret agere magnitudinis et potestatis, quantum existere illarum. Quoniam amatus in tantum existit magnus et in tantum potens et tantum habet uirtutis existendo id, quod ipse est, per suum agere, quantum per suum existere, existit amicus in tanta potestate et uirtute essendo id, quod ipse est, quia diligit amatum suum, quantum essendo id, quod ipse existit per se ipsum. Tantam habet amicus potestatem ad diligendum ueritatem amati sui, quod tantum diligit in ueritate uerificare, quantum ipsam ueritatem. Non haberet amicus magnam potestatem amandi gloriam amati sui, nisi tantum diligeret gloriari amati, quantum gloriam eius. Ut amans magnam habeat potestatem diligendi suum amatum, existit in ipso amato magnitudo potestatis et potestas magnitudinis sine differentia magnitudinis et potestatis, sic existente differentia magnitudinis et potestatis sicut existit magnitudo potestatis et potestas magnitudinis. Magnitudo et potestas adeo magnam et potentem habent concordantiam in amato, quod in tanto concordant in unire amati, quantum in eius unitate; et ex hoc habet amicus tantam concordantiam amato suo diligendo eius unire, quantam diligendo ipsius unitatem. Quoniam absque aliqua contrarietate existit in amato magnitudo potestatis et potestas magnitudinis, desiderat amicus suum esse fore concordantiae amati sui. Cum magnitudinis et potestatis principio principiauit amicus amare suum in amore, ut semper amare suum principiaret. 0. Non haberet amicus magnam potestatem amandi suum amatum, si diligeret eum per aliquam mediam similitudinem, quae non esset essentia et natura amati. Si amatus plus diligeret se ipsum, quam diligeret se diligi ab amante suo, non haberet amans magnam potestatem diligendi finem amandi. In maiori simplicitate magnitudinis et potestatis habet amicus amare simplex, quo diligit amatum suum. Si amatus non diligeret amicum suum, quantum se ipsum, potestas et magnitudo non haberent aequalitatem in amore nec in amari. Ne magnitudo et potestas existant in amore cum amandi minoritate, sunt amans et amicus largitas amoris et amandi. 0. Magnitudo sapientia Quoniam amatus operationem suam diligit in tanta magnitudine, in quanta scit eam sapientia, diligit amicus operationem amati sui in tanta magnitudine, in quanta potest eam intelligere et amare. Uehementius concordant sapientia et uirtus magnitudini amoris in ente actu, quam in ente potentia. Nisi amatus diligeret se esse magnitudinem sapientiae amici, deficeret in ueritate sciendi et diligendi amicum suum et amicus in ueritate sciendi et diligendi amatum suum. Nisi amicus cum amato suo se sciret unitum, non haberet magnam sapientiam, sciendo gloriam amati sui. Sine magna sapientia nescirent amicus et amatus se distinctos in amare. Si sapientia nesciret maiorem concordantiam amici et amati, nesciret maiorem magnitudinem eorum. Si sapientia nesciret maiorem magnitudinem contrarietatis amabilitatis et odibilitatis, nesciret maiorem magnitudinem concordantiae amatiuitatis et amabilitatis. Nesciret amicus magnam unitatem sapientiae amati sui, nisi amatus proprie produxisset eum in magnitudine unitatis et sapientiae. Nisi medium amoris sic existeret inter amicum et amatum, ita quod ipsum medium non esset amicus nec amatus, amicus et amatus non diligerent se nec amarent cum magnitudine sapientiae et amoris. 0. Si finis amoris, quo diligit amicus amatum suum, magis esset amabilis in minoritate magnitudinis et sapientiae, quam in earum maioritate, abessent magnitudo, sapientia et amor fini amandi et finis amandi magnitudini, sapientiae et amori. Amati magnitudo et sapientia coniunxerunt et uniuerunt sibimet magnitudinem et sapientiam amici, ut abundarent eas magno scire et amare. In aequalitate magnitudinis et sapientiae uniuit amatus amicum suum, ut haberet amicus in amare suo sapientiae et magnitudinis aequalitatem. Tanta est sapientia, quam habet amatus sciendo suum amicum quod, quanto potest, elongat amatus amicum suum a paruitate ignorantiae, adiungens eum ad amorem et amare. Magnitudo uoluntas Nisi uoluntas et uirtus tantae forent, quantae per magnitudinem possunt esse, abesset magnitudo uoluntati et sapientiae et e contrario. Si ueritas non poneret in uerum tantum, quantum uoluntas diligit in magnitudine, abesset ueritas magno et amabili uero. Quanto uult amatus magnam actionem in amico, tanto delectatur amicus in magnitudine gloriae amati sui. Quanto maior esse potest amici et amati differentia, tanto maior esse potest concordantia magnitudinis et uoluntatis eorum. In maiori concordantia magnitudinis et uoluntatis sunt concordes amicus et amatus. In magnitudine concordantiae amici et amati distat uoluntas ab eorum contrarietate. Magnitudo et uoluntas amati principiauerunt amicum in concordantia amati. In medio magnitudinis et uoluntatis existit amici medium unitum, ut uoluntate magna diligat amatum suum. Nisi amatus amicum suum creasset in fine magnae uoluntatis, non diligeret eum amicus in fine magnae uoluntatis. 0. Quoniam amatus maiorem habet potestatem magnitudinis et uoluntatis intra unitatem suam, quam extra, desiderat amicus se esse idem cum amato suo. In aequalitate magnitudinis et uoluntatis amati, potest fieri maior aequalitas magnitudinis et uoluntatis amici. Si potestas et magnitudo et uoluntas amati non concordarent aequaliter in magnitudine et uoluntate amici, non elongarent amicum a minoritate potestatis, magnitudinis et uoluntatis. Magnitudo uirtus Ad magnitudinem uirtutis et ueritatis uenit amor cum suis scilicet amatiuo et amabili, ut essent magna uirtuosa, uera in amare. Amati magnitudo, uirtus et gloria transmiserunt per amorem similitudines suas ad amicum, ut amicus haberet eas in amare. Praeter differentiam amati et amici non posset amor habere magnam uirtutem in amare. In tantum est amatus amabilis et in tantum decet ei magnus et uirtuosus amatiuus, quod magnitudo, uirtus et concordantia uenerunt esse in unitate amici et amati. Non esset magna uirtutis et amoris concordantia inter amicum et amatum, nisi amatus amicum suum elongaret a contrarietate, in magnitudine uirtutis amoris et concordantiae. Ut in amandi magnitudine non posset initiari uitium, principiauit amatus amicum suum de magnitudine uirtutis et amoris. Magnitudo, uirtus et amor sunt media, cum quibus et per quae coniuncti sunt et uniti amicus et amatus in amare. Posuit amatus in magnitudine et uirtute sui finem amandi, ut ei acquiescerent magnitudo et uirtus amici. Quoniam maior uirtus, quam amicus habere potest in amare, in amati existit magnitudine, desiderat amicus amatum ire in magnitudinem amati sui. 0. Adeo aequaliter oritur uirtus de magnitudine et amore, quod in uno amare amati et amici existunt aequaliter magnificare, uirtutizare et coaequare. Ut amatus a maiori minoritate non essendi elongaret minorem minoritatem essendi, posuit amatus amicum in magnitudine et uirtute sui esse. Tertia distinctio De sapientia  Sapientia est proprietas, ratione cuius sapiens intelligit. Est autem sapientia principium uniuersale in intellectiuo, intelligente, intelligere, intelligibile et intellecto extensum, nec praeter eos aliquid intelligi potest, nec ultra terminos istos potest extendi sapientia nec praeter istos complementum habere; et cum deficit in aliquo, contingit eam deficere ratione alicuius istorum. Sub sapientia humanum intellectum consideramus de intellectiuo et intelligibili constantem. Habet autem esse intelligibile duobus modis, uidelicet intelligibile propinquum et intelligibile remotum; propinquum quidem est ipsum, quod est de essentia et natura ipsiusmet intellectus; remotus uero duobus modis existit, uidelicet ipsum, quod cum ipso intellectu per coniunctionem unitum est, scilicet potentiae humani corporis, quae sunt elementatiua, uegetatiua et sensitiua et imaginatiua; sunt enim istae intelligibiles, cum intellectu coniunctae, cum de illis et de anima rationali constet homo et attingatur hoc intelligibile ab intellectu in proprio seu propinquo intelligibili ipsius intellectus, cum eo coniunctus. Sed est aliud intelligibile magis ad hoc remotum, uidelicet illud, cum quo intellectus non est coniunctus sed potius disparatus; et istud est earum rerum, quae intelligi possunt, sicut elementorum, plantarum, animalium, metallorum, caelorum, angelorum et Dei. Hoc siquidem intelligibile attingit intellectus in suo proprio intelligibili, conuertendo similitudines exteriores in similitudines interiores; sed ad hoc concurrunt cetera principia huius Artis, sine quibus intellectus intelligibilitatem rerum attingere non potest. Et ideo, quoniam sub ratione bonitatis, bonum est intelligere et quoniam magnitudo existit ratio, quare sapientia est magna, et sub ratione durationis est intelligere durabile, et sub ratione potestatis possibile et sic de aliis, extendit se simpliciter intellectus per suam propriam intellectiuitatem et intelligibilitatem et per propriam aliorum principiorum naturam in intelligere, intellectiuo, intelligente et intelligibili et intellecto. Unde considerando haec omnia, quae de principiis dicta sunt, potest regulari et ordinari uoluntas ad bonum amandum et intellectus ad uerum intelligendum.  Sapiens amor est ille, in quo amans scit amati sui bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera; sed in hoc amore non posset amans ista scire, nisi in ipso amore esset essentiale amatiuum, essentiale amatum et amabile et essentiale amare, constantia de essentia et natura amoris et bonitatis, magnitudinis et cetera. Iste quidem amor, de cuius essentia amatiuum, amabile, amatum et amare constant, est amor sapiens iste, termini cuius per totam intensionem et extensionem essentiae sapientiae consistunt. His igitur sic de necessitate existentibus, posito definitionem amoris esse ueram, doctrina traditur per ista, quae nunc dicta sunt, quomodo amor ligabilis est ad bonum et intellectus ad uerum, eo quod ipse amor, in quo scit amans amati sui bonitatem et cetera, amabilis est in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Similiter et ipsa sapientia, in qua diligit amans sui amati bonitatem et cetera.  Ad inquirendum uinculum amandi bonum et intelligendi uerum et ad attingendum amabilitatem huius uinculi, requirit Ars amatiua deduci istas duas definitiones ad quintam regulam, discurrendo cum illis per ipsam regulam de paragrapho in paragraphum continue, donec istae duae definitiones et regulae correspondeant ad inuicem in similitudinibus et concordent intellectu et uoluntate, sumentibus similitudines rerum realium in humana ratione; ita quod ex eis aedificant unum amorosum et scientiosum conceptum, in quo res reales amabiles consistunt et intelligibiles, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, uelut in ipsa regula cum ipsis definitionibus patet. Est ergo hic amorosus et sapidus conceptus, uinculum amandi bonum et intelligendi uerum, quod est huius amantiae subiectum. De uoluntate  Uoluntas est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles. Est quidem uoluntas uniuersale principium, quod naturalem habet inclinationem ad amandum amabilia et ad odibilia odiendum. Sed ipsa uoluntas, quae est animae rationalis potentia, de bonitate et cetera, constat, quoniam haec omnia principia ad uoluntatem constituendum influunt de se ipsis, ut ea, quae desiderabilia sunt, amet. Ad constituendum etiam uoluntatem consistit amor unum de illis substantialibus principiis, de quibus uoluntas ipsa constat; et ex ipso amore maiorem assumit uoluntas similitudinem et proprietatem, quam ex aliquo aliorum principiorum, cum sub ratione amandi sit ex eis constituta. Et quod est de amore ad uoluntatem, idem est de sapientia ad intellectum, constitutum ex eis sub ratione sciendi, et de duratione ad memoriam, ex eis constitutam sub ratione memorandi. Amor autem est duobus modis considerabilis, uidelicet substantialis et accidentalis. Amor quidem substantialis consistit una pars substantialis animae rationalis, ex substantialibus principiis persistentis, sed accidentalis amor similitudo est et figura substantialis amor, cum quo scilicet accidentali res amabiles uoluntas assumit. Amor uero substantialis de duobus, scilicet de amatiuo et amabili, constat, quae sunt amoris essentiae, de quibus substantiale et insensibile naturaliter procedit amare, intra totam ipsam animam rationalem consistens. Ex hoc siquidem amare substantiali, amare influitur accidentale, similitudo illius, concurrentibus in hoc influxu ceteris substantialibus principiis ipsius uoluntatis; et secundum coadiuuantiam mutuam ipsorum principiorum ad illam influentiam et secundum humani corporis dispositionem et disparatorum proportionem ad eandem, sequitur ipsa similitudo, quae est amare accidentale. Hoc igitur amare accidentale est ipsum amare, quod inquirimus et quod ad amabilia bona ligare cupimus; ad alligandum uero illud necesse est memoriam et intellectum cum omnibus suis principiis adiuuare. Nam, ex hoc, quod memoria recolit amabilia et intellectus intelligit illa, concurrunt in illa attinctione bonitas, magnitudo et cetera, ligantes memoriam ad recordandum et intellectum ad intelligendum illa amabilia; et imponit ibidem bonitas, sub ratione sui, nodum unum et magnitudo, sub ratione sui, alium nodum et duratio, sub ratione sui, nodum alium et sic de aliis principiis, cum sit bonum, magnum, perseuerabile et cetera, recordari et intelligere ipsa amabilia ueritatis; et ideo amatiuum ad amabile de necessitate ligatur, cum de principiis substantialibus habet fieri, quod dictum est. Hoc autem amatiuum est ipsum, quod inquirimus et ad quod ligandum ad amare bonum doctrinam tradimus per haec iam dicta.  Desiderosus amor est ipse, in quo sunt amabiles bonitas, magnitudo et cetera. Est autem desiderosus amor, quia bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles in amore; aliter deficeret bonitas sibi ipsi et magnitudini et cetera, et e contrario, et implicarentur in hoc defectu malitia, paruitas et cetera contraria principiis huius Artis; sunt ergo bonitas, magnitudo et cetera, desiderabiles in amore, quod tamen esset impossibile nisi in amore essent essentialia amabundosum, amorosum, amatiuum, amans, amabile, amatum et amare et in bonitate bonibundosum, bonosum et cetera, et sic in ceteris principiis huius Artis. Quoniam, praeter hos terminos essentiales, non possunt ipsorum principiorum definitiones esse uerae, nec eorum desiderabilitas esset essentialis sed potius accidentalis; et sequeretur inde ipsa principia fore nobiliora in suis accidentalibus partibus, quam in substantialibus, quod esset malum, paruum et cetera. Recolligendo igitur in memoria et intellectu haec omnia, quae dicta sunt et discurrendo per huius Artis principia, ut dictum est, innodantur ad inuicem alia principia cum aliis, ad alligandum amatiuum ad amabile et intellectiuum ad intelligibile et unum quodque illorum suum nodum et suam propriam actionem naturalem ibidem imponit.  Secundum ea, quae ex duabus praemissis definitionibus dicta sunt, innuit haec amantia deductionem fieri ad sextam regulam, concordando illa cum ipsa regula; ita uidelicet ut, sicut intellectus suas amabiles potentias inferiores transcendit, attingens in uirtute sua id, quod intelligere secundum ipsas potentias non potest, sic amatiuum sua amabilia inferiora transcendat et in uirtute et natura sui diligat eas super illam amabilitatem, quam ea, quae substant uoluntati, per se habent. Deinde innuit Ars quod, sicut intellectus ascendit ad intelligendum Deum supra se ipsum, sic ascendit amatiuum supra se ipsum ad amandum Deum et super id, quod de illo intelligit intellectus, ipso amante desiderante plus amare Deum, quam amet eum et plus etiam, quam intellectus intelligat illum. Et ad hanc quidem necessitatem attingendam potest induci uoluntas, desiderans ipsam Dei entitatem, quam intellectus in praesenti uita nequaquam attingere potest, sed in obiecti similitudine attingit eam. Consimili modo potest induci uoluntas ad cetera realia, sicut ad bonitatem, magnitudinem et cetera, quas intellectus attingere non potest, sed eas in earum similitudinibus apprehendit. Itaque superascendente uoluntate ad amabilitatem realem, transcendit amatiuum ad similitudines amabiles existentes, figura amabilitatis realiter formalis; et in hoc transcensu annectit se uoluntas ad amandum bonitatem, magnitudinem et cetera, similitudinum existentium in ratione, in qua res reales desiderat amatiuum. De uirtute  Uirtus est origo unionis bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno bono, magno et cetera. Est etiam uirtus uniuersale principium dupliciter acceptum, quoniam alia est uirtus substantialis et alia est uirtus accidentalis. Substantialis quidem est illa, quae substantialis pars substantiae consistit, habens in se agens substantiale et agibile substantiale, de quibus substantialis exitus nascitur, existens de ipsamet essentia substantiae, de quo nascitur accidens relatum ad bonitatem, magnitudinem et cetera, cum ipsa sit accidentalis uirtus bonitatis et cetera, in quantum de uirtute substantiali habituatus est. Haec autem accidentalis uirtus est exitus de unione bonitatis, magnitudinis et cetera, procedens in uno bono, magno et cetera, quod est ipsa substantia, de suis partibus substantialibus et accidentalibus unita. In hac ergo substantia creata existit uirtus id, quod ipsa est, prout est pars substantialis; et nihilominus est ipsamet uirtus bonitatis, magnitudinis et cetera, pro eo quod, extendendo se per principia in constitutione substantiae ex eis constante, consistit habitus eorum procedens in eis, sub ratione habitus, qui est uirtus accidentalis, existente uirtute substantiali in se ipsa parte substantiali. Uirtus igitur, existens id, quod ipsa est, et multiplicans se ipsam, per quanto cuiuslibet aliorum principiorum uirtus existit, procedit substantialiter et accidentaliter in constitutionem substantiae de omnibus principiis productae sub agente naturali, quod sub generationis ratione producit eam, multiplicans speciem suam. Haec autem substantia, ex substantiali et accidentali uirtute genita seu producta, naturalem habet inclinationem ad uirtutis operationem secundum illam uirtutem, de qua constat; sicut homo, qui naturaliter aptus est uti uirtute, cum substantialiter et accidentaliter, ut dictum est, de uirtute sit unitus, qua naturaliter in suis principiis interioribus utitur uiuendo, uidelicet recolendo, intelligendo et diligendo, uidendo et audiendo, odorando, gustando, palpando, mouendo et cetera. Ideoque naturalem habet homo inclinationem ad utendum uirtute in operibus exterioribus, quae scilicet uirtus est moralis existens figura intrinsecae uirtutis; et haec est illa, quam hic artificialiter indagamus. Nec tamen haec uirtus de necessitate constat; est enim uoluntaria, ut uoluntas sit libera diligere bona opera et eorum odire contraria; data est quidem libertas uoluntati, quoniam Deus dignus est amari libere et ut etiam uoluntas possit meritum adipisci. Et quod est de libertate uoluntatis, idem est suo modo de libertate intellectus. Et licet uoluntas sit libera diligere, nihilominus ligabilis est et cogibilis uirtutes morales diligere, secundum intrinsecam uirtutem supra dictam, agente naturali mouente se ipsam ad uirtutes morales, amandum secundum sua naturalia principia uirtuosa. Hanc autem alligandi coactionem ostendit Ars, dans de uirtute intrinseca cognitionem per mutuam mixtionem principiorum ad inuicem, secundum huius Artis processum, recipiendo concordantiam operum extrinsecorum ad intrinseca opera, sicut intrinseca opera ad extrinseca similitudines suas influant, sicut in intrinseca substantiae uirtute consistunt.  Uirtuosus amor est ille, de quo uirtuosum oritur amare. De uirtuoso quidem amore oritur amare uirtuosum, quoniam amare nascitur de amatiuo uirtuoso et amabili uirtuoso, de quibus est amor existens pars animae, ut supra in definitione uoluntatis dictum est; et habituatus est hic amor de uirtute in suo proprio amatiuo et amabili, de quibus amare interius oritur uirtuosum et fit ex hoc amor interior naturaliter uirtuosus. Hic autem amor in interioribus consideratus, naturalem infert appetitum considerandi uirtuosum amorem, unde uirtuosum amare ex amatiuo uirtuoso procedit, uidelicet ex homine uirtuoso, qui diligens considerat illa uirtuosa exteriora, quae uirtuose sunt amabilia, ut ipse amatiuus uirtuosum amare concipiat de similitudinibus interioribus et exterioribus uirtuose amabilibus unitum, ad quas uoluntas ita est artificialiter alligabilis, secundum huius Artis processum, miscendo principia secundum huius Artis distinctiones, sicut in arte musicae nota interior ad exteriorem.  Ea igitur, quae de praesentibus definitionibus dicta sunt, sunt cum septima regula ad propositum applicanda ita quod de totis tribus uniuersale formetur, in quo particularis inuestigatio fiat secundum naturam regulae et ipsarum definitionum, amando et intelligendo concordantiam inter ipsum particulare et uniuersale suum, in concordantia regulae et definitionum; ut sic uirtus accidentalis oritur quanta, qualis, relata et cetera, de uirtute substantiali in substantialem bonitatem, magnitudinem et cetera, in unum uirtuosum amare bonum, magnum et cetera, per quod amor est uirtuosus et ratione cuius etiam particulare est amabile, si cum eo concordet, cum ipsum uirtuosum amare sit amabile et affirmabile, sed odibile est ipsum particulare et negabile, si contrarietur eidem. Et propter hanc amabilitatem, affirmabilitatem seu odibilitatem et negabilitatem, est amor annexibilis ad bonum amare et intellectus ad intelligere uerum, in applicatione praedicta, sicut alicuius particularis amor magis annexibilis est ad amare bonum sub ratione substantialis amoris quam accidentalis; et magis sub ratione relationis quam quantitatis, et quantitatis quam qualitatis, et actionis quam passionis, et situs et habitus quam temporis et quam loci. De ueritate  Ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera; et uerificare est id, quod est uerum de bonificare, magnificare et cetera. Est autem in substantia ueritas substantiale principium, ut substantia de substantiali ueritate constet et ut bonitas, magnitudo et cetera, habeant uerum subiectum, quod sit essentialiter ueritas, in quo distent a falsificare et non esse. Ipsam etiam ueritatem, quae est uerum de bonitate, magnitudine et cetera, duobus modis habet esse, uidelicet substantialis et accidentalis; substantialis est illa, quae est pars substantiae ceteris partibus substantialibus substantiae subiecta, ut uerum sit ipsam substantiam et partes eius esse. Aliter nec substantia neque partes eius essent uerae, nec aliquid opus de ueritate fieret; neque substantialis Dei ueritas similitudinem suam influeret substantialiter in creatis; neque partes substantiales substantiae non possent continue consistere extensae aliae in aliis; neque posset esse ipsa substantia sub ratione ueritatis actiua, quoniam suamet ueritas in proprio uerificatiuo subesset passiua, cui nequaquam uerificabile proprium conueniret, unde sequeretur priuatio ueri et uerificandi necnon esset definitio ueritatis impossibilis sed potius oppositum eius necessitaretur: Quod est manifeste impossibile, quare ueritatem necessarium est partem substantialem esse. Ex hac siquidem ueritate substantiali ueritas oritur accidentalis in principiis substantiae; nam ex hoc, quod bonitas, magnitudo et cetera, non possunt esse sine ueritate, procedit ueritas accidentalis de substantiali in bonitatem, magnitudinem et cetera, ut existant bonitas, magnitudo et cetera; quoniam, si ueritas nihil esset, non possent existere nec e contrario; haec autem ueritas accidentalis de bonitate, magnitudine et cetera, constat in hoc, quod ipsa bonitas et cetera, de ueritate uerificantur, eo modo etiam sicut ueritas et cetera, de bonitate bonificantur et sic de aliis consimili modo. Haec igitur ueritas, de qua bonitas et cetera, uerificantur, substantialis est et accidentalis, sicut patet in igne et aere: Ignis namque calefaciens substantiam aeris infundit suum accidens, quod est calor, in substantiam aeris, quia substantiam caloris, quod est substantia ignis, ignit aerem, et sic est ignis uerificatus substantialiter, quia ignitus, et uerificatus accidentaliter, quia calefactus; et sic constat substantia composita substantialiter et accidentaliter ex elementis eodem modo. Substantialis ueritas, uerificans accidentaliter bonitatem et cetera, infundit ueritatem suam accidentalem in bonitatem, magnitudinem et cetera, quae sunt partes substantiae, quia uerificat eas substantialiter; nam etiam ex hoc, quod accidentalis ueritas infunditur per omnia ipsa principia et quod non potest dimittere subiectum suum proprium, transit substantialis ueritas ipsa substantialia principia substantialiter uerificatum; et sequitur substantiale uerum, bonum, magnum et cetera, quod est substantia substantialiter et accidentaliter de ipsis principiis constituta. Ex hac etiam ueritate intrinseca substantiae, de qua partes ipsius substantiae uerificantur et per quam existunt in uero, procedit extrinseca ueritas in uirtutes morales. Et haec est obiectum nostrum, quod inquirimus, ad quod sunt alligabiles intellectus, cum sit uerum et uoluntas, cum sit bonum; nam ex hoc, quod obiectum intellectus est bonum, est ad illud alligabilis uoluntas; et quoniam obiectum uoluntatis uerum est, fit ad illud alligabilis intellectus. Ad istud autem obiectum alligantur intellectus et uoluntas, cum homo intelligit et diligit ueritatem intrinsecae substantiae et ipsam substantiam ueram.  Uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat. Ex hoc enim, quia ueritas bonitatem, magnitudinem et cetera, uerificat amari et e contrario, distat a falso amore uerus amor in se ipso et in bonitate et cetera, uerificatus. Est autem falsus amor cum in bonitatem, magnitudinem, amorem et cetera, ueritas moraliter non procedit, sed potius influit intrinseca ueritas substantiae exterius ad uitia dissimilitudinem suam, quae est falsus, malus, paruus et priuatus amor, existente quolibet ipsorum principiorum otioso mittere similitudinem suam extra. Hic igitur falsus amor odibilis est, a quo distat uerus amor, tunc cum ueritas et amor procedunt in cetera principia, transmittentia similitudines suas exterius contra dissimilitudines suas. Et ob hoc in odibilitate falsi amoris et in distantia ueri amoris ab amore falso, connexibilis est uoluntas ad bonum amandum, sequendo modum ante dicti processus.  Secundum ea, quae de his duabus definitionibus dicta sunt et secundum processum octauae regulae, potest ars haberi ligandi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, uelut in ipsis definitionibus cum praedicta regula patet. Nam eo quod ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera, et eo quod uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat, et quia regula octaua existit clarificatio motus et alligationis, repraesentatur ordo uel processus, per quem naturaliter procedi potest ad mouendum uoluntatem se ligare ad amorem boni et intellectum ad intellectionem ueri, considerando mobilitatem et ligabilitatem naturales, quae in regula continentur, et uerum, quod de ueritate in bonitate et bonum, quod de bonitate in ueritate consistit; et considerando etiam ipsum uerum, quod de ueritate in magnitudine et ipsum magnum, quod de magnitudine in ueritate consistit; et sic de ueritate in duratione et cetera. Et ex his omnibus ueris, existentibus distinctis sub ratione distinctionis principiorum substantialium in substantia, constat unum uerum, quod est ipsa substantia, in quo naturaliter distat uerus amor ab odibili amore falso. Ex hoc ergo, quod interiora sunt opera mobilia ligabiliaque ad substantiam constituendam, sunt mobiles similitudines ad extra, ut moraliter uerum constituant conceptum habituatum et compositum de uero constante de bonitate, magnitudine et cetera, aliis similitudinibus ligatis cum aliis, quemadmodum elementa in elementato cum suis qualitatibus ad inuicem alligata consistunt; uirtute igitur huius cognitionis possunt, scientes hanc amantiam, suam ueritatem artificiose mouere ad bonum amandum et suam ueritatem ad uerum intelligendum. Quinta distinctio, prima pars Magnitudo differentia – Amice – dixit amatus –, scisne quid est magnitudo differentiae et concordantiae in amare? Quaesitum fuit a differentia amici et amati, utrum esset tanta, quod ipsa sit sine aliqua contrarietate. Quaesitum fuit a principio, quid erat magnitudo differentiae in amare. – Differentia – dixit magnitudo –, scisne de quo est medium amoris? Quaesitum fuit ab amore, quid est differentia magnitudinis et amoris. Quaesiuit amor ab amato et amico, utrum magnitudo sit in maiori differentia et differentia in maiori magnitudine, ut ipse sit in amandi maioritate. Quaesitum fuit ab amoris aequalitate, utrum ipsa esset in magnitudine et in differentia amoris. Quaesiuit amor a magnitudine et a differentia amati, utrum ex earum conditionibus esset minoritas amandi. Magnitudo concordantia – Amate – contrarietas inquit amoris –, et cur ex amare amici tui me deiecisti? – Amor – dixit amicus –, in quibus cameris amare meum principiasti? Magnitudo et concordantia quaesiuerunt ab amare, de quo infirmitas eius erat. – Amor – dixit magnitudo –, quare uexas et occidis amicum, ex quo cum amato suo concordat? – Maioritas – dixit minoritas –, et quare stat amicus in te, cum diligit amatum suum? Magnitudo et concordantia quaesiuerunt ab amato et ab amico, ubi existebat amor. Interrogabat amatus amicum suum, quomodo fugerat ab amandi minoritate. Magnitudo contrarietas Mirabatur amatus, quare amicus diligebat modica et contraria amoris. – Amice – dixit amatus –, scisne tantum diligere, quod scias, ubi concordantia consistit amoris? Rogauit amicus amorem, ut diceret ei, de quo uiuebat et moriebatur amare suum. – Amor – amicus ait –, cum quo potero eicere ex amare meo minoritatem et paruitatem? Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum sit alia uita, ubi multum possit eum amare. – Amice – dixit amatus –, et qui multiplicauit in amare tuo minoritatem? Magnitudo principium – Amor – amicus ait –, responde mihi: Istud amare meum estne in facto esse uel in fieri uel adhuc faciendum? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo ligare posset uoluntatem suam ad amandum amatum suum. Rogauit amicus amatum suum, ut diceret ei, si amoris accidentia de essentia essent amoris. – Amor – inquit amicus –, meus amatus estne primum et ultimum amabile? Amoris paruitas quaesiuit ab amoris magnitudine, utrum a minoritate possit eam remouere. Magnitudo medium – Amate – dixit amor –, quid tuum occidit amicum, te tantum diligentem? Amicus uexatus, cruciatus et languens uenit uisum amatum suum. – Amice – dixit amatus –, et qui sunt, qui tot tribulationes propter meum amorem tibi dederunt? – Magnitudo – dixit amatus –, numquid scis, ubi detinetur captus amicus meus, qui propter meum laborat amorem? – Amoris magnitudo – dixit amatus –, quo fugit amicus, qui in te me solebat amare? 0. Magnitudo finis – Amor – amatus ait –, et quare plorat amicus meus et cur clamat: Amare, amare? – Magnitudo amoris et finis amoris – inquit amatus –, quis est, qui uult occidere meum amicum, qui me desiderat in uobis amare? Quaesiuit amatus ab amore, utrum magnitudo et finis ei proportionassent amicum dignum amare ipsum amatum. Magnitudo maioritas – Maioritas – inquit magnitudo –, quis remouit amicum ab aequalitate amoris et amandi? Amandi paruitate amabat amicus amatum suum, unde quaesiuit amatus ab amore, quid ex amico suo deiecerat amandi maioritatem. Magnitudo aequalitas – Amor – inquit aequalitas –, cur facit amatus existere in me amare? Magnitudo minoritas Amoris paruitas quaesiuit ab amoris magnitudine, utrum eam eleuare posset ad amandi maioritatem. Aeternitas potestas Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius sciret labores et cruciatus, quos ipse amicus sustinet propter eius amorem. – Amice, quid te sustinet in amore, cum sis tantum uexatus, tormentatus et inhonoratus propter amare? Quaesitum fuit ab amato, quare sustinebat suum amicum adeo uehementer esse afflictum propter eius amorem. – Amate mi – dixit amicus –, quid scribis in libro amoris? – Amate – dixit amor –, potesne quiescere in amare tui amici? Aeternitas quaesiuit a potestate, utrum amatus tantum posset sibi suum adhaerere amicum per concordantiam, quantum eum de se per differentiam remouere. Quaesiuit amor ab amico, utrum posset effugere suum amatum. – Amare – dixit contrarietas –, quomodo durare potes prae meo contrariari? Potestas ab aeternitate et principio quaesiuit, utrum amare principiatum erat in amico aut in amato. 0. Quaerebat amicus ab amato suo, utrum duratio, potestas et amor agebant ei proditionem, eo quod a falsis amatoribus permittebant eum tormentari propter honorificationem ipsius amati. Mirabatur amicus de amore, quare tanto uehementius cruciabat eum, quanto magis eum faciebat amare. – Amare – dixit amor –, quare duratio et potestas amare meum captum detinent in maioritate? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo sufficiebat sibi de amare. – Minoritas – inquit amatus –, scisne per quid et quare meus amicus remouet a te suum amare? Aeternitas sapientia Ab amato suo quaesiuit amicus, utrum ab eo similitudines recipere uellet, quia amicus similitudines illius recipiebat. – Uirtus – dixit amicus –, unde et quo per amorem orta es? Interrogauit amicus ueritatem, qui erant nuntii, quos misit ad eum amatus eius. – Sapientia – dixit amor –, scis, utrum amicus requiem habeat et consolationem, eo quod propter amatum suum agit quicquid agit? – Sapientia – dixit amicus –, scisne tantum amatum meum, quantum per me dilectus est? – Sapientia – dixit duratio –, scis, utrum amatus langueat afflictus sciendo tormenta, quae sustinet amicus propter eius amorem? Mirabantur labores, aduersitates, pericula et uituperia, quomodo poterat fieri, quoniam amicum ab amare suum amatum non poterant separare. – Amice – amor ait –, scisne quare tuus amatus amare tuum de duratione et sapientia principiauit? Interrogabat amicus amare suum, quare ligatum erat in medio amatiui et amabilis. 0. – Amice – dixit amor –, scisne quare finis amandi existit in scire et durare? Durare quaesiuit a scire et amare, utrum ascendisse poterant ad maioritatem sapientiae et amoris. Quaesiuit aeternitas a sapientia, utrum sciret durare aliquid gessisse defectum contra scire et amare. – Amor – dixit sapientia –, in quo remoues a minoritate tuum amare? Aeternitas uoluntas – Uirtus – inquit aeternitas –, scis, utrum uoluntas aliam diligat aeternitatem? – Amice – dixit amatus –, scis quae sunt falsi amoris conditiones? – Amor – amicus ait –, quare me uexat amare? – Uoluntas – inquit aeternitas –, quare desideras amici et amati distinctionem? – Amor – ait concordantia –, numquid posses me conuertere in amare? Uoluit amoris concordantia destruere contrarium amorem et quaesiuit ab aeternitate et uoluntate, ubi posset eum inuenire. Amor cruciabat amicum per continuationem nimiae dilectionis. – Amor – amicus ait –, numquid permanere potes sine principiare amare? – Aeternitas – dixit uoluntas –, de quo loquuntur amatus et amicus? – Amor – amicus ait –, sciresne dicere mihi, quare est meus amatus? 0. Aeternitas dixit maioritati: – Scis de quo est uoluntas amati? Inquirebat amicus aequalitatem amoris et amandi, quaerens ab aeternitate, ubi posset eam inuenire. Durare et uelle distabant ab inuicem in amare; quaesiuit amicus, qui eos ab inuicem distare faciebat. Aeternitas uirtus – Aeternitas – dixit ueritas –, quare indutum est amare talia uestimenta? Quaesitum fuit ab amico, quae sunt ea, cum quibus ibat quietum in gloriam amati sui. Amicus interrogauit uirtutem: – Quid te facit durare in amare meo? Duratio et uirtus quaesiuerunt ab amore, ubi inuenire possent amare. – Amor – amatus ait –, quid remouit amicum meum ab amandi contrarietate? – Amice – dixit amor –, cum quo piscaris amare? – Uirtus – inquit aeternitas –, quare orta es de bonitate et magnitudine procedens in amare? – Aeternitas – ait uirtus –, ubi exspectat amicus suum amatum? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo posset amare suum amatum amandi maioritate. 0. – Amice – dixit amor –, quomodo gerere potes tantum amare? Quaesitum fuit ab amore, quare plorabat amicus et plangebat amatum. Aeternitas ueritas – Amor – amicus ait –, quare me uexant et cruciant aeternitas et ueritas amati mei, postquam meum habent amare? – Differentia – dixit amor –, numquid habes, quomodo amare sufficere possis? – Amice – dixit amor –, quid uestiuit uerum amare? – Amor – ueritas ait –, quid uestiuit falsum amare? – Amice – dixit amor –, quomodo recipi possunt uerificare et durare in amare tuum? Dixit amatus amico suo: – Ego sumne thesaurus tuus? Et, si sum thesaurus tuus, ubi me tenes? Ubi me possides? Ubi me custodis? Et de quibus me congregas, multiplicas et augmentas? – Amor – ait ueritas –, quale est capitale, quod amicus habet lucrando suum amatum? – Amor – dixit ueritas –, de quo facit amicus durare suum maius amare? – Amice – dixit amor –, de quo, in quo, cum quo et per quod coaequas amare tuum? 0. – Amice – dixit amatus –, cum quo prohibes falsitatem ingredi posse tuum amare? Aeternitas gloria Quaesiuit amicus ab amore, utrum in gloria sui amati cessaret amare. – Amice – dixit amatus –, quare permanere facis amare tuum in concordantia gloriandi et durandi? – Contrarietas – ait amor –, quare ponis resistentiam inter amicum et amatum? – Amor – dixit amicus –, quare principiatus sum et de quo meus me principiauit amatus? Amice – dixit amor –, scisne media, quae consistunt inter te et amatum tuum? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, cum quo consequitur finis amandi. – Amate mi – dixit amicus –, cur ad te diligendum me collaqueasti? Quaesiuit amor ab amico et amato, cum quo et de quo et per quid coaequati sunt in amare. – Amice – dixit aeternitas –, scisne modicum amorem, quem gentes habent erga tuum amatum? 0. Aeternitas differentia – Amice – dixit amor –, cum quo ligasti tuum recolere, intelligere et amare? – Contrarietas – inquit amor –, quid detinet captum contrariari tuum? – Principium – ait amor –, potestne deesse tibi amandi principiare? Aeternitas et differentia quaesiuerunt ab amico, quare plorabat et languebat propter amorem. – Durabilis amor – amicus ait –, potesne permanere in differentia et in fine amandi? – Maioritas amoris – dixit amicus –, cum quo duras in amare? – Recolere et intelligere – dixit amare –, numquid in me potestis aequalia esse in durare? – Amice – minoritas ait –, quare de me conquereris, cum non sis tantus, quantus tuus amatus? Aeternitas concordantia Quaesiuit contrarietas a concordantia, si permitteret eam intrare in durationem amati et amici. – Amor – amicus ait –, uis amare procedere de amare? Et si sic, ubi uis amare posse permanere? – Amoris medium – inquit amicus –, esne tale, quod concordare et durare de te procedere possint in te permanentia? Cum amicus diligeret amatum suum tanto amore, mirabatur, cur concordare et durare rogabant eum amare. Multi amatores ab amato quaesiuerunt, cur morte sui amici laetabantur mortui propter eius amorem. – Aequalitas amoris – ait amicus –, ut quid concordare et durare coaequari permittis postquam me occidunt in amare? – Amor – amicus ait –, ubi perdidisti tuum amare? Aeternitas contrarietas Quaesitum fuit ab amico, cur odiebat resistentiam inter amare et durare. – Amice – dixit amor –, scisne quae sunt puncta transcendentia durando, possificando, sciendo, amando, contrariando, principiando, mediando et cetera? – Aeternitas – amor ait –, existit in te aliqua contrarietatis natura? – Concordantia – dixit aeternitas –, qua natura potest amatus habere suum amicum in amandi maioritate? – Amice – dixit amor –, quaere ab amato tuo, utrum initium dederit mundo. – Amor – amicus inquit –, qua natura est aeternitas amabilis amandi maioritate? Aeternitas principium Amicus ab aeternitate quaesiuit, utrum esset in aliquo nisi tantum in amato suo. Quaerebat amicus ab amore, qua proprietate et natura durare poterat sufficere ad principiandum amare. – Amor – dixit amicus –, numquid desideras in principio esse principiare in durare? Ueniebat amicus de amare et alius amicus ibat ad amare. Quaeritur, quis amborum propinquior esset ipsi amare. – Amice – dixit amor –, scis adhuc, quae sunt principia substantiae tui amati? Aeternitas medium – Amice mi – dixit amatus –, quid te facit perseuerare amando me? – Amor – amicus ait –, habetne meus amatus aliquid amicum in amandi maioritate? – Amor – dixit aeternitas –, ubi manet amare tuum? Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum in aeternitate de aeternare sit amare. Aeternitas finis Quoniam amicus multum desiderabat amare, quaesiuit ab amore, utrum esset in maioritate durandi. Ab aeternitate et fine quaerebat amicus, utrum essent in aequalitate amici et amati. Multi uenerunt amatores ante amorem, quaerentes ab eo, quare permanebat in eo minoritas amandi. Aeternitas maioritas Coram amico et amato faciebant ab inuicem amor et aeternitas quaestiones. Quaerebat amor ab aeternitate, in quo suam habebat aequalitatem, et aeternitas ab amore, de quo erat aequalitas, in qua suum habebat amare. Quaerebat amatus ab amico suo, per quid distabat ab amandi minoritate, et amicus ab amato suo, per quid approximabat amicum suum ad amandi maioritatem. Aeternitas aequalitas – Aeternitas et amor – ait aequalitas –, et qui uos extra minoritatem amici et amati consistere facit? Aeternitas minoritas Quaerebat amicus ab amato suo, utrum aeternitas et minoritas participare possent in amare. Quarta distinctio Magnitudo ueritas Quanto magis magnitudo, ueritas et amor amati et magnitudo, ueritas et amor amici existebant proximae in gloria, tanto magis in amare repraesentabat amicus amatum suum. Tanta ueritate se diligunt amatus et amicus, quod ex amborum differentia facta est unitas. Magnitudo et ueritas concordauerunt de multis amoribus fieri unum amorem amati et amici. Quantum potest, distat ueritas a contrario suo in magnitudine amoris amici et amati. Posuit amati magnitudo magnitudinem amici in ueritate sua et in principio suo, ut ueritatem et principium indueret eam. Tantis et tam ueris mensuris amoris mensurat amatus amorem amici sui, quod facit eam esse magnificare, uerificare et amare. Nisi amicus introisset in magnitudinem et ueritatem uidere et amare suum amatum, non posset acquiescere fini intelligendi et amandi. Magnitudo et ueritas amicum sociauerunt, cum introiuit uisum et dilectum amatum suum in amoris maioritate, ut neque paruitas neque falsus amor introisset cum amico. Posuit amati magnitudo amici magnitudinem in aequalitate uerificatiui et uerificabilis, ut amicus inde haberet aequalitatem magnificandi, uerificandi et amandi. 0. Nisi amicus existeret in amati magnitudine et ueritate, existeret eius amare in amoris paruitate et abesset amato amator in magnitudine ueritatis et amandi. Magnitudo gloria Ut amati gloria et amici gloria consisterent in magnitudine, uniuerunt se differentia amati et differentia amici. Nisi amicus esset substantia sui amati et e contrario, non esset utriusque gloria in magnitudine concordantiae amoris. In tanta gloria posuit amatus amicum suum, quod ab omni contrarietate gloriae et amoris remouit eum. Nisi quam cito principiatus fuit, amicus inciperet amare suum amatum, non principiasset eum amatus in magna gloria amoris et amandi. Magnosum, gloriosum et amorosum fecit amatus amicum suum, ut amare amici fieret medium praedictorum, quo se coniungerent amicus et amatus. In fonte magnitudinis et gloriae bibebat amicus amorem amati sui, ut in amato suo finem inueniret amoris. Nisi amatus unum amicum haberet maiorem magnitudine gloriae amoris ceteris amicis, non exaltasset maioritatem amati et amici in magnitudine gloriae et amoris. Ut aequalitas amici in aequalitate amati existeret, posuerunt magnitudo et gloria amicum in amato. Sicut oportet amatum remouere amicum suum a maioritate poenae et a maiori minoritate magnitudinis, sic oportet ut maiori maioritati magnitudinis et gloriae illum coniungat. Magnitudo differentia Magnitudo differentiae et concordantiae est amicum et amatum esse distinctos et concordes, ipsis permanentibus una differentia, una concordantia in amare. Differentia magnitudinis est in differentia amati et amici nullam esse contrarietatem. Magnitudo differentiae est amorem amati et amici incipere in eorum differentia et magnitudine amandi. Magnitudo differentiae est medium amoris esse differentiam et de differentia et per differentiam et in differentia. Differentia magnitudinis est finem amoris esse finem differentiae et magnitudinis. Si magnitudo non esset in maiori differentia et differentia in maiori magnitudine, non esset amoris maioritas in amare. Si non esset aequalitas in magnitudine et in differentia, magnitudo et differentia non essent in aequalitate amoris amici et amati. Tantae sunt magnitudo et differentia amati et amici, quod non potest in eis esse minoritas neque paruitas diligendi. Magnitudo concordantia Amoris concordantia et amoris contrarietas super amare amici sibi ad inuicem resistebant. Recurrit concordantia ad amati magnitudinem et contrarietatem ex amare amici deiecit amatus. Principiauit amor amare suum in magnitudinem et concordantiam, ut ipse amabilitatibus sui amati amabilis non abesset. Quoniam erat modica concordantia inter amatum et amicum, infirmabatur amandi medium et amor in absentia magnae concordantiae amati et amici peribat. Finis amoris sine fine concordantiae non poterat esse magnus. Affligebat igitur amor amicum, ut in magnitudine amati sui inquireret concordantiae finem. Quanto magnitudo et concordantia in amandi maioritate consistunt, tanto facit amor amicum existere in amandi maioritate. Amicus et amatus in magnitudinis aequalitate fuere concordes, ut amor in aequalitate foret amandi. Cum concordantia magnitudinis et amoris fugit amicus minoritatem amandi. Magnitudo contrarietas Paruitas et contrarietas amoris amare falsi amoris principiauerunt, ut amicus odiret amabilia uera et diligeret odibilia falsa. In medio magnitudinis et contrarietatis se posuit amoris concordantia, ut in magnitudine non implicaretur contrarius amor. Amare amici uiuebat et moriebatur; uiuebat quidem in fine magnitudinis sed in contrarietatis fine moriebatur. Tantum clamauit, tantum probauit et rogauit amicus maioritatem amoris, donec amoris magnitudo contrarietatem et paruitatem amoris ex amare amici deiecit. Nisi foret aequalitas magnitudinis et concordantiae, peruerteretur amoris contrarietas in magnitudine aduersus amoris concordantiam. Quanto magis adunantur magnitudo et contrarietas, tanto magis multiplicatur minoritas in amore et amare. Magnitudo principium Principiauit principium medium amoris in magnitudine, ut inde principiare magnum et amorosum oriretur. De magnitudine substantiali principiauit substantiale principium amare substantiale, de quo principiauit amare accidentale, cum quo ligauit amici uoluntatem amare substantialem amatum, qui est finis amandi. Nisi principium principiaret de magnitudine principiare, non principiaret principium in amoris maioritate principiare suum nec amor amare. Principium amoris magnitudinis et amati coaequat principiare suum, ut amoris amare non sit sine principiare. De magnitudine et paruitate amoris principiauit principium principiare, magnire et amare, ut amandi paruitas distaret ab amoris minoritate in magnitudine principiandi et amandi. Magnitudo medium Amoris magnitudo et amoris medium in amoris fine se inuenerunt, in quo occiderunt amicum diligentem amatum suum. Amoris magnitudo et amandi maioritas inuenerunt amicum in amoris medio, quo cruciauerunt amicum propter amorem. Amoris magnitudo et amoris medium amicum incarcerauerunt in amoris aequalitate, ut non effugeret labores, quos amor infert amatoribus suis. Quoniam amicus non poterat amoris sufferre labores, fugere uoluit ab amoris magnitudine in amoris paruitatem. Sed magnitudo et medium amoris ligauerunt illum amore, qui languores induit eum et lauit cum fletu, elongans eum ab amandi minoritate. 0. Magnitudo finis Magnitudo amoris introiuit in finem amoris, ubi adinuenit amicum flentem et clamantem ad maioritatem amoris: Amare, amare! Si non esset amoris aequalitas, magnitudo quidem et finis amandi prae amore occidissent amicum. Amicus, qui cum amandi minoritate diligebat, ascendit ad amandum amatum suum cum magnitudine et fine amoris, ut proportionaretur uehementius amare suum amatum. Magnitudo maioritas Ab inaequalitate amoris et amandi remouit amatus amicum suum, cum amoris magnitudine et amandi maioritate. Ex paruitate et minoritate amoris proiecerunt magnitudo et maioritas amare amici, desiderantis amare suum amatum amandi maioritate. Magnitudo aequalitas Ut amatus magnum haberet amatorem, eiecit amatus amare amici ex amoris minoritate, adunans ipsum cum amoris aequalitate. Magnitudo minoritas Durabilis amor minoritatem amoris extulit, ut eam conuerteret in amare completo. Aeternitas potestas Durare faciebat aeternitas in amico labores et languores, quos prae amore sustinebat amicus. Potestas autem faciebat amicum superare ad amandum amatum. Amati uero sapientia hoc sciebat. Potestas et uoluntas amandi amare amoris occidissent, si non sustinuisset aeternitas amicum in amare. Quanto magis in amico durat amare, tanto magis durare facit aeternitas potestatem amandi in amici cruciatu, et quanto magis potestas languere facit amicum, tanto magis ex amore uirtus oritur in amare. Omnes labores et languores, quos amicus propter amorem sustinebat, scripsit amatus in ueritate, duratione et potestate amandi. Quoniam amatus talem habet amicum, qualis ipse est, in durare, posse et gloriari requieuit amatus in amare amici. Quanto magis amatus per differentiam a se remouebat amicum, tanto magis per durationem et potestatem sibi approximabat eum. In concordantia possendi et durandi stabat amicus ligatus, ut non fugeret ab amato. Amoris contrarietas temptauit amicum; consentisset amicus temptationi, nisi amati duratio potestatem amandi sustinuisset in amico. Potestas et duratio amare amici principiarunt in amato, ut amicus ille fieret principium omnium amantium, qui principiatum amare non habent in amato. 0. Durabilis amor, potens amor et amoris medium conueniunt dimitti amicum opprobriis, tormentis et occisioni a falsis amatoribus; mortuus autem esset amicus, si non fuisset amatus eius. Esto quod durabilis amor et potens amor in amoris fine quiescant, non est mirum, si labores propter amorem suffert amicus. Ut amicus non iret dilectum in amoris minoritatem, potestas et duratio eum detinebant in amoris maioritate. Ut amare non deficeret amori, coaequauerunt se in amare amici duratio et potestas amati. Quanto ratione potestatis duratio amici poterat in amare et quanto potestas, ratione durationis, in illo durabat amare, tanto remouebat amicus amare suum ab amandi minoritate. Aeternitas sapientia Sustinebat aeternitas scire amici, ut ipsas scibilitates repraesentaret ei, quae uoluntati diligibiles sunt amici. De uirtute uirtus oritur in durationem et sapientiam, ut amicus amare uirtuosum habeat, quo diligat suum sapientem, uirtuosum, amorosum amatum. Misit duratio sapientiam ad ueritatem, ut uerificaret amare amici, quod est in rebus durabilibus et scibilibus amati sui. Duratio et sapientia consolari uoluerunt amicum, qui desolabatur, quoniam a gentibus impetrare non poterat de amato suo gloriam dari. Si enim consolaretur amicus, duratio quidem et sapientia sapienti amori et durabili defecissent. In duratione, de duratione, per durationem durabat differentia scientis et scibilis, ut amatiuus amare scibile et amabile non cessaret. De substantiali duratione et substantiali sapientia accidentales procedebant similitudines, quibus amicus et amatus in amare concordabant. Adeo durabat in amico suo scire in amare et e contrario, quod contrarietas calidi et frigidi, famis, sitis, uituperiorum, laborum, amaritudinum, paupertatum, infirmitatum et mortis amicum suum ab amato non poterat separare. De duratione et de sapientia principiauit amatus amare amici, quoniam amatus scibilis est et amabilis in aeternum. In medio sciendi posuit duratio durare suum; sapientia uero in medio durandi et amandi scire suum posuit. Ideo durare et scire ligauerunt amare amoris in medio amatiui et amabilis. 0. Tantum est amatus durans et scibilis, quod finis amandi in scire et durare consistit. Tamdiu duratione durauerunt scire et amare amici, donec ad maioritatem ascenderunt sapientiae et amoris. Amare et scire amici in duratione se coaequarunt, ut alterum alteri non deficeret, honorando et seruiendo amatum. Quoniam durabilis est amati scibilitas, remouit amor amare suum ab amoris minoritate, in duratione sui amati. Aeternitas uoluntas Aeternitas amabilis existit; sed deficit uirtuosus amor in amare. Aeternitas et ueritas conqueruntur de amore, quia non diligit plus durabilia et uera, quam falsa et transitoria. Si duratio in amoris amare non sustentaret labores et grauamina, quos sustinet amicus, quia uidet amatum suum a populo suo uituperatum, requiesceret amare amoris in gloria sui amati. Quanto magis uoluntas distincta durabat inter amatum et amicum, tanto magis uelle suum in uolentis et uolibilis distinctione durabat. In tantum durabat amor in amante et amabili, quod in utriusque concordantia amare suum conuertebatur. In duratione et uoluntate existit contrarius amor contra concordantiam aeternitatis et amoris. Ut principium sine principiare non existat, principium in amare et durare principiauit principiare suum. In medio durandi et amandi loquuntur amicus et amatus de amore et amare. Nisi in fine foret infinire durandi et amandi, nec duratio nec uoluntas in fine quiescere posset. 0. Si foret amor de duratione et durare, numquam deficeret in amandi maioritate. In aequalitate durationis et durandi consistit aequalitas amoris et amandi. Ratione minoritatis amandi et durandi distant ab inuicem amor et duratio nec habent amicos, qui eos coadunent cum maioritate amoris in durare et amare. Aeternitas uirtus Amare amici cum durare et uerificare uirtutes se uestit, ut suo uirtuoso, duroso, ueroso amato gratus fiat. Fide, spe, caritate, iustitia, prudentia, fortitudine et temperantia adornauit se et uestiuit amicus, ut in amati sui gloria quiesceret in aeternum. Sine differentia amici et amati uirtus durandi in amare durare non posset. In regiones concordantiae amici et amati uenerunt duratio et uirtus inquisitum amare. A regionibus contrarietatis amoris elongauerunt uirtus et duratio amare amici. In amoris hamum posuit amatus escam uirtutis durabilis et in amico amoris principia piscatus est. Ex unitate durationis et magnitudinis et bonitatis orta est uirtus, in amoris medium procedens, ut amicus cum amato suo iungeretur. In fine uirtutis et aeternitatis desiderauit et sperauit amicus amatum suum. Nisi duratio et uirtus essent, numquam amicus amatum cum amoris maioritate posset amare. 0. In duratione et uirtute facit amicus aequalitatem beneplacitorum et aduersitatum, quae sibi accidunt propter amorem. In duratione, qua durat minoritas uirtutis, plangit amatus amare amici, et amicus uituperia amato suo plorat illata. Aeternitas ueritas Aeternitas et ueritas cruciauerunt amicum, ut requiesceret in gloria sui amati. Duratio et ueritas uisitantes examinauerunt amoris differentiam, ut sufficeret in amare. De ueritate processit ueritas, quae transiens per durationem et concordantiam uestiuit se amorem in amare. Amoris contrarietas ex dissimilitudinibus durationis et ueritatis processit, induens se falsum amorem in amare. Ut amoris principia in duratione et ueritate recipi possent, duratiuum et durabile, uerificatiuum et uerificabile in duratione et ueritate consistebant. In amoris medio congregauit amicus thesaurum ueritatis et durationis. Capitale amici est finis durandi, uerificandi et amandi. Cum maiori ueritate facit amicus sui amare maioritatem durare. In aequalitate durandi et uerificandi coaequat amicus amare suum. 0. In alio capite sui amare posuit amicus durationem et in alio ueritatem, ut minoritas in ipso amare intrare non posset. Aeternitas gloria Ut amicus non cesset amare, consistunt in gloria amabilia duratiuum et durabile, et in duratione gloriatiuum et gloriabile et in distinctione distinctiuum et distingibile. In tantum est amatus amabilis amico suo, quod in durationis et gloriae concordantia facit amico ipsius amici amare existere. Contrarius amor, quantum poterat, conabatur ponere resistentiam inter amicum et amatum, ut amare amici in amati gloria durare non posset. Quoniam amatus existit gloriabilis et durabilis, principiatus est amicus ad durandum et gloriandum, amando suum amatum. Durare et gloriari et amare sunt media consistentia inter amatum et amicum. Numquam amicus consequeretur finem amandi, nisi glorificatiuum de durabili, gloriabili et duratiuum de durabili, gloriabili uiuerent. Cum maioritate durandi et gloriandi ligauit amatus amicum suum ad suum amare. Amare amati et amare amici cum durare et gloriari in amare se coaequauerunt. Amatus et amicus de amare et de modica huius mundi gloria cito praetereunte ad inuicem loquebantur; mirabatur autem amicus gentes tam modice diligentes gloriam amati sui durabilem in aeternum. 0. Aeternitas differentia Cum durare, differentiare et concordare ligauit amicus amare suum in recolendo et intelligendo amorem. Amoris duratio et amoris differentia ceperunt ligaueruntque contrarietatem amoris, ut non resisteret bono amori. Quoniam in duratione differentiandi non potest abesse principiare, consistunt duratio et differentia amabiles in principiare amandi. Duratio et differentia uenerunt collectum medium amoris in durare et differentiare, ut amicus ploraret, suspiraret et langueret propter amorem. In fine amoris duratio durare facit differentiam et differentia durationem diuersificari, ut amicus diligendo distincte et perpetue suum amatum requiescat. Sine maioritate differentiae amici et amati, non posset durare maioritas amoris in amare, neque maioritas amandi in amore. In amare amici se coaequauerunt recolere et intelligere cum duratione et differentia, ut in confusione et priuatione recolendi et intelligendi non perderet amor amare suum. Conquerebatur amicus durationi et differentiae de minoritate amoris, ut in maioritate amoris facerent existere suum amare. Aeternitas concordantia De duratione processit duratio ingrediens concordantiam, ut ex amare contrario proiceret amare et durare et concordare. De principio processit principium in amorem durabilem, ut in amandi concordantia existere posset. Ex amoris medio durare et concordare processerunt, ut habitare possent in amare. Durare, concordare et finire uenerunt ad amicum rogantia illum, ut conaretur amare. Durare et concordare in amandi maioritate obuiauerunt sibi, ubi consolantem amatum inuenerunt, quia propter amorem suum mortuus erat amicus. Duratio et concordantia se coaequauerunt in amore, ut amicus et amatus aequales essent in amare, concordare et durare. In minoritate durandi existit concordandi minoritas, in qua perdit amor amare suum. Aeternitas contrarietas Quoniam amandi principia permanere non possunt resistendo et durando, odit amicus resistere in amare et durare. Cum amicus plus diligit amatum suum, quam se ipsum, tunc utitur punctis transcendentibus durando, possificando, sciendo, diligendo, contrariando, principiando, mediando et cetera. Si in aeternitate aliquid foret natura contrarietatis, nullus esset finis amabilitatis concordantiae amici et amati. Si in aeternitate foret contrarietas, numquam amatus posset amicum suum habere in amandi maioritate. Si concordantia et contrarietas in aeternitate possent aequales esse, etiam in amare possent aequales esse. Si aeternitas esset in contrarietate et minoritate, numquam esset amabilis maioritate amoris et amandi. Aeternitas principium Si aeternitas et principiare possent separari, non essent magnae in scire et amare. Nisi foret in duratione de duratiuo et durabili durare, durare non posset sufficere ad principiandum in amandi fine. Si de principiatiuo et principiabili non esset in principio principiare, non posset principiare sufficere maioritati amoris et amandi. Quoniam in amoris aequalitate consistunt aequaliter duratio et principium, non potest amicus indigere amoris nec amandi. In minoritate durationis existit principium prope priuationem et amicus defectum habet amandi. Aeternitas medium Medium amoris et finis amoris ingressi sunt in durationem durare, ut amicus perseueraret in amare. Ut amatus maiorem haberet amicum, ingressus est medium amoris in maioritate durandi. In aequalitatem pulchritudinum amici et amati intrauit medium amandi, durandi et existendi. Nisi foret in duratione medium amoris durandi, amor a minoritate non distaret amandi. Aeternitas finis Non esset amor in maioritate durandi, nisi aeternitas esset finis amandi. Nisi finis et aeternitas essent in aequalitate finiendi et durandi, amatus et amicus in aequalitate non essent amandi. In minori fine durandi existit minor finis amandi. Aeternitas maioritas Nisi in aeternitate foret aequalitas in durare, amor in maioritate non esset amandi. Maioritate durandi distat amicus ab amandi minoritate. Aeternitas aequalitas Aeternitas et amor in minoritate consisterent, praeter aequalitatem durandi et amandi. Aeternitas minoritas Adeo sunt aeternitas et minoritas essentiae disparatae, quod, praeter utriusque medium, minoritas durare non posset. Potestas sapientia Quoniam sapientia et uoluntas, ratione potestatis, possunt existere et agere, est potestas scibilis et amabilis in suo existere et agere et in scire et amare. Ante potestatem amandi posuit amicus intelligendi potestatem, ut ex intelligendi potestate oriretur uirtus, procedens in amandi potestatem. Cum potestate ueritatem intelligendi, ligauit amicus potestatem uoluntatis suae in amare. In potestatem, quam amatus habet gloriando, tendit quietum potestas, quam amicus habet sciendo et amando. Absque differentia possitiui et possibilis, potestas nec scibilis nec amabilis posset esse. Cum potestate concordantiae, amicus suum scire et amare facit concordare. Plorabat et plangebat amicus, quia sciebat in se potestatem, quam resistere poterat amato suo. Si potestas, sapientia, principium et uoluntas conuerterentur in amico, non esset in eo defectus amandi. Amicus intelligere suum misit ad medium potestatis, ut in eo tenderet amor amatum. 0. Absque fine possendi et intelligendi, non posset amicus acquiescere diligendo finem sui amati. Si finis amandi et intelligendi maior esset fine possendi, non posset amicus amare suum amatum in amandi et intelligendi maioritate. Ut amicus proportionatum amatum habere posset, potestas, sapientia et amor in aequalitate et de aequalitate et per aequalitatem amoris se coaequauerunt. Potestas in sapientia et e contrario remota fuit a minoritate, ut amare amici existeret in aequalitate possendi et intelligendi. 0. Potestas uoluntas Accusauit potestas uoluntatem amici ad amatum, quia non amabat uirtutes tanta potestate amandi, quanta poterat eas amare. In amici uoluntate conclusit amatus potestatem et ueritatem, ut amandi falsitas in eam intrare non posset. Numquam acquiesceret amicus gloriae sui amati, si non posset in ea potestas tantum de posse, quantum uoluntas de uelle. Sine amantis et amabilis differentia, non posset potestas esse ratio uoluntati existendi et agendi in amare. Cum amati potestate et uoluntate, fecit amicus suam potestatem et uoluntatem concordes. Resistebat uoluntas amici uoluntati amati sui; captus erat ideo amicus in peccato nec poterat liberari, donec concordauit amati sui iustitiae in amare. Miserunt potestas et principium similitudines suas ad uoluntatem amici, ut per eas haberet amando libertatem. Quoniam amabilis est amatus medio libero amoris, facit amatus esse medium amoris liberum inter potestatem et uoluntatem amici. Potestas amati dixit ad uoluntatem amici, quod finis amandi tenebat eam abundantem omnibus circumstantiis amandi. 0. Ex similitudinibus potestatis et maioritatis, diligit uoluntas libertatem, amando amabilia et odiendo odibilia. Si potestas et uoluntas in tantum essent aequales in extrinsecis operibus, quantum in substantia, numquam alia alii fieret inoboediens in amare. Quoniam in minoritate uolendi periclitatur maioritas possendi et e contrario, distat amicus ab amoris minoritate in amandi maioritate. Potestas uirtus Potestas et uirtus et ueritas induerunt se uoluntatem, ut ipsa speciosis indumentis ueniret ad amandum amatum suum. Potestas et uirtus ingressae sunt stare in gloriam amati, ut desideraret eas uoluntas amici. Quoniam ex potestate, differentia et amore uirtus oritur, potest potestas possificare, differentiare, uirtutificare et amorificare uirtutem amandi. Ideo diligit amicus in amare suo potestatem et uirtutem, quia concordant contra sua contraria et contra amandi contraria. Ita uehementer constrinxerunt potestas et uirtus uoluntatem amici, quod coegerunt eam stare contrariam uitiis et debilitati amandi. Potestas et principium eiecerunt mundi turpitudines ex amici uoluntate, ponentes in eam uirtutes, quae sunt speciositates amati. Potestas honorauit uirtutibus uoluntatem amici, ut ad suum leuiter iret amatum, qui in medio amoris existit. In desiderabilitate finis amoris existit uirtus, quam potest amicus ad amandum bonum suam cogere uoluntatem. Maior potestas et maior uirtus, quas in amorem amicus habere potest, est cum amat maiorem potestatem et maiorem uirtutem in amare. 0. Uirtus aequaliter oritur de potestate et amore, ut aequaliter in potestate et amore consistat. Amoris uirtus minoritatem appropinquauit amandi; potestas fugit a maioritate; plangebat amatus et plorabat amicus peccatum suum. Secunda distinctio De substantia et accidente Sub ratione rerum substantialium et accidentalium datur hic regula et modus ligandi uoluntatem ad diligendum bonum et intellectum ad intelligendum uerum. Haec autem regula est discurrere, cum principiis huius Artis, per decem praedicamenta, applicando ipsa principia ad decem praedicamenta, secundum ipsorum principiorum naturam et praedicamentorum. Nam, in ista applicatione per concordantiam naturalem consistit naturalis alligatio et coactio uoluntatis ad diligendum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. Bonitas, magnitudo et cetera, sunt simplicia principia, ut in prima regula dictum est, quae substantialia esse oportet, ut Deus similitudines suas in res substantiales infundat, quae magis sunt ei similes, quam res accidentales, sicut in bonitatem substantiae hominis, quae magis similis est bonitati Dei, quam bonitati quantitatis hominis. Sunt ergo bonitas, magnitudo et cetera substantialia principia secundum proportionem primae causae et sui effectus. Et nihilominus manifestum est bonitatem, magnitudinem et cetera principia esse substantialia, ut essentialiter et proprie consistat substantia de substantiali bonitate, magnitudine et cetera; nam aliter essent principia substantialia alterius naturae et essentiae, quae non esset simpliciter bonitas neque magnitudo neque aliquod aliud principiorum; et sic esset malitia in substantia contra bonitatem, et paruitas contra magnitudinem, et priuatio contra durationem et sic de aliis. Unde sequeretur in accidentibus substantiae simpliciter maiorem esse bonitatem, magnitudinem et cetera, quam in eorum substantia; et sic etiam fierent per accidentia complementum plenum et finis extra essentialem naturam substantiae, sicut in accidentibus substantia sustentaretur et non e contrario, quod est impossibile. Ergo bonitas, magnitudo et cetera, sunt substantialia principia, bonitate sustentata in magnitudine et cetera, et in se ipsa et existente parte substantiali, atque magnitudine sustentata in bonitate et cetera, et in se ipsa et existente parte substantiali et sic de aliis. Et ideo de necessitate sequitur substantia, principiis eius existentibus primis in natura et nobilitate et eisdem existentibus partibus substantialibus, qualibet earum in se ipsa et in alia sustentata. In bonitate consistit de magnitudine magnitudo et de duratione duratio et de potestate potestas et sic de aliis et e contrario. Quocirca consistit bonitas magna sub ratione magnitudinis et durans sub ratione durationis et potens sub ratione potestatis et sic de aliis, propter quod quantitas intensa et extensa de essentialibus substantiae partibus oritur, quia quantitatum, in bonitate consistentium, alia est in ea sub ratione magnitudinis, et alia sub ratione durationis et alia sub ratione potestatis, et sic de aliis ipsis existentibus omnibus intensis et distinctis in natura; quoniam illa quantitas, quam habet bonitas sub ratione magnitudinis, oritur de magnitudine in bonitate et illa, quam habet bonitas sub ratione durationis, oritur de duratione in bonitate et sic de aliis. Habente igitur quolibet istorum principiorum suas intensas quantitates, sicut de bonitate dictum est, componitur ex omnibus illis intensis quantitatibus una quantitas, per omnes substantiales partes extensa, qualibet ipsarum partium substantialium existente in se ipsa et in alia et ipsarum quantitatum intensarum alia existente in alia. Haec autem extensa quantitas sustentatur in amplum, longum, latum et profundum corporeae substantiae compositae de substantialibus partibus, quae intensis quantitatibus intensae et extensis extensae sunt subiectum. Haec autem quantitas extensa cum extensis quantitatibus est inuisibilis, sub substantiae colore consistens; est tamen imaginabilis per illam quantitatem, quam sensus super colorem et figuram substantiae accipit. Haec quantitas, quam sensus concipit, figura est et similitudo sensui quantitatis interioris substantiae. In bonitate sunt bonificatiuum et bonificabile, existentia partes essentiales et substantiales, quae ad inuicem referuntur, quoniam, si bonificatiuum est, de necessitate est bonificabile et e contrario. Ex his quidem duabus partibus relatis ad inuicem resultat tertium, uidelicet bonificare, quod de necessitate in natura bonitatis et in essentia suarum partium esse oportet. Tres igitur sunt substantiales termini ad inuicem relatiui naturae et essentiae bonitatis, de quibus oritur relatio in eisdem terminis et in bonitatis actualitate subiecta; et quod est de relatione bonitatis, idem est de relatione magnitudinis et aliorum substantialium principiorum. Ex omnibus autem istis relationibus intensis una relatio per totam substantiam constat extensa, cuius subiectum sunt forma et materia et coniunctio substantiae. Haec quidem inuisibilis est: Inuisibile enim est eius subiectum. Bonitas aliam habet qualitatem per se ipsam, aliam per accidens; per se ipsam quidem habet qualitatem simpliciter ex hoc, quod est id, quod est simpliciter et non aliud a se ipsa, cuius esse non est alius rei, nisi solius bonitatis. Subiectum autem huius qualitatis proprium est simpliciter ipsa bonitas, unde oritur ipsa suamet propria qualitas accidentaliter, ex hoc, quod in creatis bonitas non potest esse aliud principium, nisi ipsa sola bonitas; non enim potest esse magnitudo nec aliqua aliarum sicut in Deo. Et haec est ipsa qualitas, de qua bonitas qualificat magnitudinem, durationem et cetera, magnitudine existente bona sub ratione bonitatis; similiter et duratione. Et quod est de qualitate per se bonitatis, idem est de qualitate per se magnitudinis et cetera, suo modo. Qualitas uero per accidens ipsius bonitatis multimode consistit in ipsa bonitate, et hoc est: `Bonitatem esse magnam ratione magnitudinis et durantem ratione durationis et sic de aliis. Bonitatis namque magnitudo, duratio et cetera, sunt ipsae qualitates, quas bonitas in suam propriam recipit qualitatem et ex omnibus qualitatibus intensis una qualitas per totam substantiam extensa consistit. In bonitate, quae est pars substantialis, consistunt bonificatiuum et bonificabile partes substantiales. Bonitas autem, prout est una pars substantialis de essentia et natura substantiae, sine ceteris substantiae partibus substantialibus per se ipsam esse non potest, quoniam sic esset sine magnitudine, duratione et cetera, quod est impossibile. Et quoniam sic per se ipsam esse nequit, eius quidem bonificatiuum, cuius naturae et aptitudinis est agere, non potest in suo proprio bonificabili agere per se ipsum; nec ipsum bonificabile, cuius naturae et aptitudinis est sub proprio bonificatiuo pati, non potest esse passiuum sub actione ipsius bonificatiui. Quamobrem actio bonificatiui consistit in habitu sub ratione formae, et passio bonificabilis in potentia sub materiae ratione, et per accidens deducuntur in actum, uidelicet per mixtionem mutuam substantialium principiorum, tendente quolibet eorum ad substantiam, cum propria actione et propria passione. Tunc igitur incipit motus actionis in passione, cum se mouet forma super suam propriam materiam, mouens eam ad passionem, ipsa materia existente sub actione passiua per totam substantiam atque mota. Ista quidem, scilicet actio et passio et motus, sunt inuisibilia, cum intra substantiam consistant; uerumtamen per motum, qui fit extra substantiam, sunt aliquo modo imaginabilia, qui scilicet motus est praedicti motus interioris substantiae similitudo et figura. Bonitas, magnitudo et cetera, sicut manifeste patet, existunt; quoniam, nisi existerent, nulla quidem esse possent. Unde necessario tempus esse oportet; nam, sine tempore creata bonitas esse non posset nec aliquod aliud creatorum principiorum; ergo tempus necessario existit, sed tamen per accidens, uidelicet, ut sit bonitas, magnitudo et cetera. In bonitate quidem est bonificatiuum sub ratione durationis duratiuum, et bonificabile sub ratione durationis durabile, quae siquidem duratio substantialis pars substantiae consistit, ut diuina aeternitas substantialiter similitudinem suam infundat et ut in substantia magnitudo bonitati et durationi non absit nec e contrario. Haec autem substantialis duratio est subiectum temporis substantiae, quod est accidens in ipsa duratione sustentatum et ab illa procedens, quemadmodum substantialis bonitas est subiectum accidentalis bonitatis substantiae, quae scilicet accidentalis bonitas est quantitatis, relationis et cetera huiusmodi. Est ergo tempus duratio accidentium substantiae et duratio substantialis subiectum temporis, quod durationis substantialis similitudo est et figura. Hoc autem tempus, quod inquirimus, creatum est et uniuersaliter indiuisibile atque inuisibile et inimaginabile; sed, prout in eo uniuersaliter uel particulariter positae sunt partes substantiae, diffusum est successiue illis partibus, existentibus mouentibus et motis successiue, quarum haec successio figura est temporis imaginabilis sub forma temporis praeteriti, praesentis et futuri. In bonitate consistunt bonificatiuum, bonificabile, bonificatum et bonificare. Sed quoniam sine loco bonificatiuum esse non potest in bonificabili, bonificare et bonificato nec e contrario, oportet necessario locum esse, ut istorum terminorum alii sint in aliis et bonitas in magnitudine et cetera, et e contrario; nam, sine loco, aliae partium substantiae sine aliis esse non possent. Est ergo locus accidens, cum habeat esse, ut partium substantialium aliae in aliis possint esse; et est iste locus intra substantiam ex partibus substantialibus procedens, qualibet ipsarum partium existente in alia, uidelicet bonitate in magnitudine magna et magnitudine in bonitate bona et sic de aliis suo modo. Hic autem locus, cum sit intra, est inuisibilis et inimaginabilis, quoniam ipsarum partium substantialium quaelibet simpliciter per se inuisibilis est et inimaginabilis, eo quod alia est in alia et quia sub substantiae figura consistunt. Sed tamen eius figura, cum sit extra substantiam, imaginabilis est et uisibilis, sicut homo, sub habitu coloris uel aeris et sicut uinum in ampulla. Haec autem figura de continente et contento composita est, in qua intellectus realitatem loci intra substantiam existentis attingit. Intra substantiam aliae partes in aliis consistunt, ut ipsa substantia unam habeat quantitatem continuam et extensam, quam tamen habere non posset sine situ, qui est pars accidentalis substantiae, ut partes substantiales aliae in aliis situari possint, unam habentes continuam quantitatem; sicut bonitas, quae situata est in magnitudine, duratione et cetera, est magna sub ratione magnitudinis et durans sub ratione durationis. Hoc idem similiter est de bonificatiuo et bonificabili, bonificare et bonificato; nam istorum aliud in alio sine situ situari non potest. Iste autem situs, quem inquirimus, inuisibilis est et inimaginabilis, quoniam partium inuisibilium et inimaginabilium est, ab eis procedens et in eis sustentatus; attamen eius figura est linearis, triangularis, quadrangularis, imaginabilis et uisibilis, cum in extremitatibus substantiae consistat. Habitus est accidens, ut in multis locis diximus. Uerumtamen hic, ubi eum uehementius exprimimus, habitus est intra substantiam cuiuslibet partis substantialis ad aliam, quemadmodum magnitudo est habitus bonitatis et e contrario, existente bonitate magna, sub ratione magnitudinis, quae scilicet magnitudo in se ipsa existit pars substantialis. Et quoniam bonitas est magna per accidens et magnitudo bona per accidens, procedit magnitudo habitus in bonitatem et bonitas habitus in magnitudinem, existente similiter magnitudine bona sub ratione bonitatis; et hoc idem est de ceteris substantialibus principiis. Hic etiam habitus, cum sit intra substantiam, inuisibilis est et inimaginabilis, cum ipsae partes substantiae, quarum est habitus, inuisibiles et inimaginabiles existant; quoniam si essent uisibiles utique forent extra substantiam, non autem intra, nec alia ipsarum partium esset in alia, et sequeretur quamlibet earum esse substantiam, quod est impossibile manifeste. Habitus ergo inuisibilis est et inimaginabilis, sed eius figura uideri potest et imaginari, quoniam extra substantiam sensui stat aperta sicut coloris habitus uel figurae et ceteri huiusmodi. De motu et alligatione Per hanc regulam de motu et alligatione perscrutabilis est illa natura, quam habent principia sub ratione motus et alligationis uoluntatis. Perscrutatio quidem ipsius motus fit secundum praesens propositum, ut habeatur cognitio naturalis motus, quem habet uoluntas ad amandum et ut per ipsam naturam motus moueatur ad amorem, cum per ipsam naturam sit alligabilis uoluntas ad bonum amandum, applicando ad ipsam naturam naturalem motum aliorum principiorum, per quem etiam motum alligabilis est uoluntas. Et hoc idem est de naturali motu intellectus, per quem ipse intellectus alligabilis est ad uerum intelligendum. In substantiali bonitate, quae pars essentialis substantiae consistit, sunt bonificatiuum et bonificabile et in substantiali magnitudine eodem modo magnificatiuum et magnificabile. Quaelibet autem istarum partium substantialium sunt in uoluntate, quae consistit potentia substantiae; et ideo sunt in uoluntate uolitiuum et uolibile, sub ratione bonificatiui et bonificabilis naturalis. Et hac de causa est in uoluntate naturalis aptitudo se mouendi ad bonum amandum et in natura bonificatiui et bonificabilis est apta ligari. Cum in corpore humano calor multiplicatur, igne mouente calorem suum in aerem et ex aere in aquam et ex aqua in terram, et ipso recipiente in se ipsum calorem illum, cum quo calefecit et ligauit, sub ratione magnitudinis, ceteras elementorum qualitates, tunc mouetur uoluntas hominis desiderare humida et frigida, sub ratione magnitudinis, contra caliditatem et siccitatem. Fit autem haec alligatio uoluntatis ad hoc desiderium ratione ligaminis sui et corporis, cui ipsa anima est coniuncta, cuius potentia est ipsa uoluntas. Si uoluntas ergo mouetur ligabilis naturaliter ratione corporis, quanto magis mobilis est et ligabilis propter sua naturalia et propria principia, accidentali bonitate procedente de substantiali bonitate in substantialem magnitudinem, cum accidentali magnitudine, duratione et cetera, quantificata, relata, qualificata et cetera, ad necessitatem boni, magni, durabilis et cetera, amare. Hoc enim amare est ei naturalis finis amabilis et cum ante dictis principiis ad illud est mobilis et mota, per ea ligabilis ad dandum eadem obiectiue memoriae et intellectui, unde procedunt mobilia uirtuose et naturaliter, alio ipsorum existente coniunctim in alio, ad unum subiectum de memorari et intelligere constitutum. Uidere pulchras facies et ornamenta decora uoluntatem mouet ad desideria carnis et honorum, quoniam, propter magnam pulchritudinem facierum et ornamentorum, mobilis est uoluntas ad amandum, sub ratione suae magnitudinis naturalis, cuius est similitudo illa magnitudo exteriorum, per quam uoluntas ligabilis est ad praedictas uanitates amandas; et quod dictum est de magnitudine ad praesens, idem est de duratione, si ad amandum praedicta uoluntas ut plurimum perseueret. Uerumtamen de substantiali et naturali bonitate uoluntatis non procedit accidentalis bonitas in substantialem et naturalem magnitudinem, durationem et cetera, uoluntatis, si praedicta non sunt amari licita, sed procedit ex ea oppositum, uidelicet malitia, per quam ligabilis est uoluntas ad malum amandum. Ergo, per oppositum, ligabilis est uoluntas ad amandum bonum, cum aspiciuntur facies pulchrae ornamentaque decora iuxta processum bonitatis in magnitudinem, durationem et cetera, recolente memoria et intelligente intellectu illam malitiam naturaliter odibilem, quae in similitudinem bonitatis de substantiali bonitate procedit. Cum ab aliquo damna suscepta uel uituperia memoria recordatur, tunc ipsa mouet et alligat uoluntatem ad odiendum illum, qui ipsa uituperia intulit siue damna. Uerumtamen, si ex substantiali bonitate uoluntatis procedit accidentalis bonitas, cum magnitudine in substantialem bonitatem, magnitudinem et cetera, memoriae, mouebit quidem uoluntas memoriam ad obliuiscendum damna uel uituperia illata et ad recolendum bonitatem et magnitudinem patientiae, misericordiae et ueniae, cum quibus uoluntas memoriam alligabit ad durabile recordari et se ipsam ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. Obiectum humanae uoluntatis est bonitas, ad quam, amando bonum, uoluntas sine uirtute moueri non potest. Cum ergo uoluntas sit naturaliter mobilis ad bonitatem nec ad eam pertingere possit sine uirtute, est utique uoluntas ligabilis cum uirtute ad bonum amandum et dissolubilis ab amando uitio siue malo. Fiunt autem haec alligatio et haec per consequens dissolutio cum, substantialibus et naturalibus principiis, naturales et accidentales similitudines extrahuntur et reducuntur ad eadem substantialia et naturalia principia, uidelicet accidentalis bonitas ex substantiali bonitate in substantialem magnitudinem, durationem et cetera, et e contrario. Et habent haec fieri, cum ea diligit uoluntas et ea recordatur memoria et ea intelligit intellectus; quoniam sic recolendo, intelligendo et diligendo mouentur ipsae potentiae animae ad per se moueri naturaliter sub ratione suorum naturalium principiorum, per quae et cum quibus se nectunt et alligant coactiue ad amare bonum et ad intelligere uerum atque ad durabile recordari. Ad haec autem omnia potentiae rationales, auxiliante Deo, moueri possunt; quod tamen habet fieri, cum artificialiter per suamet principia naturalia discurrendo mouentur, moto alio principio in aliud et alio tangente aliud recolendo, intelligendo et diligendo, prout alia principia procedunt ex aliis in alia, et prout substantialiter et accidentaliter alia in aliis habent esse. Humanus intellectus, mouens intelligere suum per ambas praemissas propositiones, unde conclusionem subinfert, se alligat in illa conclusione ad uerum intelligendum; quod scilicet intelligere uerum de similitudinibus propositionum informat, cum ipsas similitudines in suo proprio intelligibili attingit, ordinans eas ad unum finem, quae est ipsa conclusio composita ex eisdem. Hoc idem etiam suo modo fit uoluntati, cum duo diuersa diligit, sub ratione finis unius constitutae in una amabilitate ex amabilitatibus ipsorum duorum diuersorum, quod fit, cum amans diligit duas personas similes in una amabilitate bonitatis, magnitudinis et cetera, diligens amabilitatem utriusque sub ratione unius finis, unius amabilitatis, unius bonitatis, magnitudinis et cetera. Et ideo fundatur amantia sic ex uoluntate, quemadmodum ex intellectu scientia, prout dictum est. Cum adamas tangit acum, tunc similitudo de similitudine procedit in similitudinem, uidelicet uirtus accidentalis de substantiali uirtute adamantis in substantialem uirtutem acus recipientis, sub ratione habitus, mixti cum proprio acus habitu uirtuoso. Alligantur autem istae duae similitudines in isto habitu ex eis constituto, qui mouet acum ad magnetem, secundum magnitudinem ipsius habitus in bonitate, duratione et cetera. Hoc idem suo modo fit de amante et amato, cum per aliquas operationes exteriores amans similitudinem suam transmittit in amatum, aut cum amatus in suis similitudinibus ipsas amantis similitudines contemplatur, mouens eas in mente sua, uidelicet aliam earum in alia sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Per hunc siquidem motum et mixtionem similitudinum ligatur amicus et cogitur amare amatum suum, necnon etiam per multas alias rationes iuxta huius amantiae processum. Tertia distinctio De gloria  Gloria est ipsa delectatio, cui bonitas, magnitudo et cetera, acquiescunt. Est autem gloria principium in substantia substantiale, ut ipsi substantiae sit essentiale et ut bonitas, magnitudo et cetera, ei possint acquiescere, uidelicet delectari; non enim possent in ea delectationem habere, si ipsa gloria pars esset accidentalis substantiae, quoniam maioribus et nobilioribus acquiescere illas non oportet in minoribus et minus nobilibus, nec oportet uoluntatem desiderare delectationem habere plus in accidentalibus, quam in substantialibus, ne magnitudo bonitatis, potestatis et cetera, desint illi, quoniam sic non esset ita uehementer bonitas id, ratione cuius bonum agit bonum; nec ratione durationis posset tantum durare gloria in bonitate, magnitudine et cetera; nec potestas posset esse tanta bonitati, magnitudini et cetera, ratio possendi existere et agere. Quare, his rationibus et multis etiam aliis, manifestum est gloriam esse substantiae partem substantialem. Ex hac igitur parte substantiali procedit accidentalis gloria in cetera substantialia principia, existens cuiuslibet principii. Bonitas enim ita est gloriosa sub ratione substantialis gloriae sicut ipsa gloria bona sub ratione substantialis bonitatis, quocirca quiescibilis est bonitas in gloria, prout accidentalis gloria consistit habitus bonitatis. Haec autem gloria intra substantiam insensibiliter existit, similitudinem suam ad opera potentiarum substantialium extra mittens, sicut in agere uoluntatis, quo mittit delectationem, in uolendo placentia et amabilia et in gustu gustando sapida, et sic in reliquis potentiis similibus istis. Per has delectationes, quae substantiae potentiis insunt, fortificatur intrinseca delectatio, uel si ipsae potentiae passionem sustinent, ipsa intrinseca delectatio debilitatur et in corruptibilibus ad corruptionem debilitando declinat. His ergo sic habitis de naturali delectatione intrinseca et extrinseca, manifestatur ars ligandi uoluntatem ad bonum amandum, delectationibus potentiarum et delectatione intrinseca substantiae concordantibus ad inuicem, atque delectationibus substantialibus et accidentalibus conuenientibus similiter, quorum conuenientia amabilis est et eius opposita disconuenientia odibilis ualde. Fit autem haec conuenientia seu concordantia cum uelle de bonitate, magnitudine et cetera, conformatur, ut sit bonum uelle et magnum et cetera, in operibus uoluntatis; et hoc idem est suo modo de gustare, uidere, audire et cetera. Per ipsam namque bonitatem, magnitudinem et cetera, quae in actionibus potentiarum existunt, delectantur ipsae potentiae et ipsamet substantia in suis essentialibus partibus intrinsecis, uidelicet in substantiali bonitate, magnitudine et cetera, de quibus ipsa substantia et eius potentiae constant.  Gloriosus amor est ipse, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatus. Is amatum suum amore glorioso diligit, qui gloriosum conceptum concipit amorosum de similitudinibus substantiae gloriosis unitum, existentem de accidentali gloria, scilicet de similitudinibus gloriae substantialis habituatum. Iste autem conceptus, sic gloriose amorosus, in tantum est bonus, magnus et cetera, quantum influentia, quae ab intrinsecitate substantiae ad potentias et de potentiis ad gloriosum amorosum conceptum transit amantis, cum quo suum amatum diligit et in quo gloriantur amans et amatus, scientes et amantes illum amorosum conceptum gloriosum; et hoc idem est e contrario de glorioso amoroso conceptu amati. Isti siquidem gloriosi amorosique conceptus sunt amor in gloria, in quo amans et amatus gloriantur, qui scilicet ambo conceptus, si essent substantiales et essentiales partes cuiuslibet, scilicet amantis et amati, sic quod unus idem esset amor et gloria utriusque, ambobus existentibus una substantia, forent quidem ille amor et gloria ac eorum gloriari in summa magnitudine bonitatis. Uerumtamen hoc esse non potest in illis duobus, quorum sunt substantiae disparatae. Hic autem gloriosus amor, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatum, est ipsum subiectum, quod inquirimus, huius Artis, cum quo ligabilis est uoluntas ad amandum bonum, amabile amabilitate bonitatis, magnitudinis et aliorum principiorum existentium ligaminum, cum uoluntas coacta nectitur ad amandum, tunc cum induatur per opera interiora substantiae ad exteriora, cum concordantia similitudinum substantialium et accidentalium, uestiendo et habituando exteriora opera similitudines interiores.  Deductis igitur his duabus definitionibus ad nonam regulam et secundum propositum et oppositum particularis per eam informatis, ita quod istae tres ad inuicem correspondent, tunc uniuersale formatur, in quo particulare reperiri potest. Nam in inuestigatione particularis in uniuersali, prout ad hoc in ipsamet regula datur doctrina ac etiam in applicatione duarum praemissarum definitionum ad ipsam regulam, consistit ipsius inuentio particularis, ut sic cum amans suum amorem gloriosum, in magnitudine bonitatis amandi suum amatum, uult multiplicare, potest. Hoc utique secundum processum ipsius regulae et definitiones gloriae, discurrendo per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones huius Artis sic, ut in ipso discursu, finem et quietem sentiat bonitatis et cetera, amandi suum amatum. Hoc enim sentire de necessitate discursus eueniet et durabit multiplicatio gloriosi amoris in ipsius discursus duratione, et amoris boni, magni et cetera, multiplicationemque similiter exaugebit. 0. De differentia  Differentia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt rationes inconfusae et per quod bonificans et bonificabile sunt inconfusa et aliud ab alio distinctum. Differentia uero principium est generale, substantiale et necessarium. Generale quidem pro eo quod omne, quod est distinctum seu differens, existit distinctum seu differens ita sub ratione differentiae, quemadmodum omne, quod est ignitum, existit ignitum, sub ratione ignis et omne, quod est bonum, sub ratione bonitatis. Substantiale uero pro eo, quod substantia de differentia constet, potente sufficere se ipsa differre bonitatis, magnitudinis et cetera, bonificantis et bonificabilis et sic de aliis huiusmodi. Nam, si differentia non posset esse in substantia principium substantiale, non posset quidem esse in bonitate, magnitudine et cetera, de substantia substantiale bonificatiuum et substantiale bonificabile et cetera; itaque substantia non esset de substantialibus principiis nec haberet opera substantialia nec aliquod agens naturale producere posset aliud agens in speciem suam; immo principia substantiae permanerent confusa, differentiae definitione destructa. Sed quoniam differentia substantiale principium substantiae consistit, habet esse ratio, quare principia substantiae, aliud ab alio substantialiter distincta, consistunt et quare bonitas habet substantiale bonificatiuum et substantiale bonificabile simpliciter in se ipsa, unde substantiale bonificare et substantiale bonificatum procedunt ad substantiam per uiam generationis de se ipsis constituendam; hoc idem similiter est de magnitudine et cetera. Adhuc etiam oportet differentiam esse principium substantiale, ut differentia bonitatis et differentia magnitudinis et cetera, habeant unde procedant et ut habeant subiectum proprium substantiale, sicut habet bonitas accidentalis procedens in magnitudinem, durationem et cetera, substantialis bonitatis. Nam, praeter hoc subiectum, accidentalis differentia non sustentaretur neque magnitudini bonitatis sufficere posset. Est ergo differentia substantiale principium, unde differentia procedit accidentalis in bonitatem, magnitudinem et cetera, ad differentiandum bonitatem, magnitudinem et cetera, ut rationes reales appareant inconfusim. Et quoniam differentia substantialis habet in se substantialiter simpliciter proprie et naturaliter differentiatum et differentiabile, existit ipsa fons durabilis et abundans accidentali differentiae, cum ea per omnes partes substantiales et accidentales substantiae diffusa, propter quam diffusionem consistunt omnes partes aliae ab aliis inconfusim distinctae, qualibet earum intense permanente id, quod ipsa est, et in alia existente et ab alia similitudinem accipiente. Existit ergo differentia principium necessarium, quoniam praeter eam, nullum opus esse posset nec etiam aliquid ab aliquo differre. Ex hoc enim quod existit, differentia est necessario ratio entibus omnibus, ut in existere et agere sub ea sint distincta, ita quod ceteris principiis existentibus in differentia similitudinem recipiunt, per quam distincte existere possunt; et existente differentia id, quod ipsa est, substantialiter conuertit se quidem ita cum suomet esse, sicut bonitas cum illo ente, quod tantummodo bonum est. Et sicut bonitas in creatis, substantiale principium existens, non conuertitur cum propria entitate substantialis magnitudinis et cetera, ita nec differentia substantialis in creatis; et idcirco est ipsa differentia ratio distinguendi omnia, quae substantialiter et accidentaliter in ipsa existunt, ita quod in substantia bonitas, magnitudo et cetera, sunt principia differentia, sic quod non conuertuntur; et sicut ipsa principia sunt omnia bona sub ratione bonitatis, et magna sub ratione magnitudinis, et sunt principia sub ratione principii, et finis sub ratione finis, ita sunt differentia et distincta sub ratione differentiae. Haec autem differentia est simplex et indiuisibile principium, unde procedunt simplicia principia decisa et indiuiduata numero, specie et genere. Sed differentiam generalem indiuisibilem esse oportet, ut diuersitati substantiarum distinctarum et indiuiduatarum per uiam generationis sufficere possit et ut ad eam per uiam corruptionis particulares differentiae reuertantur. Haec etiam generalis differentia indiuisibilis, indiuisibilitatem suam substantialem per agens naturale in substantiam indiuiduatam transmittit, in qua una existit differentia, sicut in plantam aut in corpus animalis, sub ratione cuius ceterae partes differentes existunt, ut dictum est. Haec autem differentia inuisibilis est et inimaginabilis; eius uero figura in imaginabili differentia partium substantiae consistit, in extremitatibus substantiae apparens. Duobus modis tamen differentiam considerari oportet, uidelicet secundum quintam regulam, quoniam alia est differentia secundum realitatem, alia uero secundum rationem tantum. Secundum realitatem quidem, sicut ea, quae in creaturis existit, ut dictum est, quod patet in homine uel in aliquo alio supposito creato, quoniam in eo est differentia inter bonitatem, magnitudinem et cetera; nam ablata ab ipsis principiis differentia in ipso supposito creato, conuerterentur in eo ipsa principia sicut in Deo; et sic de necessitate foret aequale Deo unitate numerali nec haberet Deus naturam existendi excellentior in magnitudine numeri, quam eius effectus, quod est impossibile. Differentia secundum rationem tantum est ipsa, quam praeter realem entitatem subiecti facit humana ratio, sicut est differentia inter bonitatem et magnitudinem et cetera Dei; nam sine tali differentia non posset ipsa ratio proprietates Dei contemplari. Et sic est differentia inter Deum et eius effectum et inter angelum et angelum, animam et animam, animam et hominem, quam scilicet differentiam, sub uniuersali differentia, humana ratio sumit, quae nihil realiter existit, in quantum humana ratio eam sumit uniuersalem; sed in quantum sumit inter praedicta differentiam comparatiue, scilicet in hoc, quod Deus est et eius effectus est realiter, et sic de aliis praedictis, et unus non est id, quod alius, existit realis ipsa differentia sic sumpta, quae realiter existit in hac comparatione, quae est alium non esse alium. Unde haec differentia uniuersaliter sumpta, ut primo dictum est, nihil est extra rationem, quoniam sic oporteret differentiam, quae existit inter Deum et eius effectum, esse subiectum particulatum, sub qua essent Deus et eius effectus, et sic oporteret eam esse aliud, quod non esset Deus nec creatura, quod est impossibile. Haec autem omnia, quae dicta sunt, et multa etiam alia sub ratione differentiae considerari oportet; et quaecumque de illa considerationes fiunt iuxta hunc processum, sunt regulae connectendi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum sub differentiae ratione. Omnia namque, quae de differentia dicta sunt, amabilia et intelligibilia sunt et eorum amabilitate et intelligibilitate uoluntas et intellectus sunt ligabiles, obiectando illi haec, quae de differentia declarantur.  Amoris differentia est ipsa, quae amantem et amatum in amare facit esse distincta. In substantia differentia substantialis in substantialem amorem differentiam transmittit accidentalem, ut in amore similitudinem suam habeat, quam dat amori; et haec est amoris differentia, cuius subiectum est differentia substantialis. Ideoque substantialis differentia substantiali amori subsistit, in quo similitudo substantialis differentiae relucescit; et e contrario subsistit amor differentiae, dans illi similitudinem suam, et sic subsistunt principia substantialia alia aliis e contrario, ut alia ab aliis ad inuicem similitudines suas acceptent. Haec etiam amoris differentia facit amantem et amatum in amare permanere distinctos, amante existente amatiuo et amato amabili inconfusim in amare. Per eorum enim inconfusionem in amare, alius est amatiuus et alius est amabilis et eorum amor, in ratione sui ipsius, est unummet principium et eadem natura. Hic autem amor substantialis indiuisibilis existit substantialiter, sed ex hoc, quod substantialis differentia, per totum ipsum substantialem amorem existens, suam similitudinem illi confert, existit quodlibet aliorum principiorum aliud in alio et sequitur substantia et proprium amatiuum et amabile amoris in amore diuersificata, sub ratione formae et materiae, existentium actu in amare. Haec enim diuersificatio substantialiter fit ex amoris differentia, ex hoc, quod amor amorificat diuersificatiuum et diuersificabile in diuersificare, de amorificare habituato. Haec omnia, quae nunc dicta sunt, et multa etiam alia pertinent intra substantiam ad definitionem praedictam; et quoniam modum, per quem amor est amabilis perscrutamur, Ars ideo traditur ligandi amorem amantis ad amandum amabile, in cognitione amorificae differentiae, quae amantem et amatum, sic in exterioribus sicut in interioribus, in amare facit esse distinctos. Haec ergo doctrina, quam tradit Ars ad habendum cognitionem differentiae amoris, est uinculum ligandi amantem et amatum ad amoris differentiam, secundum haec praedicta.  Applicatis igitur his duabus definitionibus cum his, quae de ipsis dicta sunt, ad decimam regulam sub contemplationis forma, traditur modus ligandi uoluntatem ad amare bonum et intellectus ad intelligere uerum, contemplando Deum, secundum ipsius regulae et istarum duarum definitionum processum, correspondente termino termino, secundum concordantiam bonitatis, magnitudinis et cetera, in differentia et amore et contemplatione, de qua scilicet concordantia omnis contrarietas extrahatur, qua humana ratio considerare potest, diligendo ipsam concordantiam et odiendo eius oppositam contrarietatem. Et quoniam hoc artificium secundum processum suum intelligibile est et amabile, ligatur ideo amor ad bonum amandum et intellectus ad uerum discernendum. De concordantia  Concordantia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, in uno et in pluribus concordant. Est autem concordantia simplex principium uniuersale, cui cetera subsistunt principia ad essendum concordantia et concordabilia, sicut bonitas, magnitudo et cetera, quae sub concordantiae ratione unam substantiam unire concordant, in qua concordant ad plura, scilicet bonitas, magnitudo et cetera, quae in bonificare, magnificare et cetera, concordant amorem et eius amabundosum, amorosum, amatiuum, amantem, amare, amabile et amatum et etiam quantitatem, qualitatem, relationem et cetera, in amore. Concordantiam oportet esse principium substantiale in substantia, ut agens naturale habeat, unde possit per uiam generationis producere substantiale concordatiuum et substantiale concordabile in conformando, de substantiali concordantia, bonificatiuum, bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera substantialia, et ut substantialis concordantia proprium subiectum habeat substantiale, de quo in bonitatem, magnitudinem et cetera, procedat ad hoc, quod in ceteris principiis concordantiae similitudo consistat, per quam substantialis concordantia alia principia cum aliis concordare possit et unire, quod est ne ipsa principia disparata sed potius unita consistant. Haec autem concordantia substantialis transfert ad contrarietatem, existentem in substantia, similitudinem suam, in qua conuertit contrarietatem in concordantiam, ipsa contrarietate permanente ipsamet; sicut concordantia, quam habent aer et ignis, sub ratione caloris, ad substantiam conseruandam, quae illam contrarietatem, quam ipsi habent, sub ratione siccitatis et humiditatis, conuertit ad essendum passiuam qualitatem sub ipsamet concordantia aeris et ignis. Fit haec quidem conuersio inter ignem et aerem per concordantiam caloris, de igne in aerem procedentis; et hoc autem cum bonitate, magnitudine et cetera, qui sunt habitus concordantiae, qui existentes etiam id, quod sunt in concordantia, sunt quilibet habitus aliorum principiorum sub habitu concordantiae, sicut bonitatis, magnitudinis et cetera, quae de accidentali concordantia habituata consistunt. Et ideo sequitur quod etiam, sicut alia principia substantiae, sub ratione principii, sunt ipsius substantiae principia, ita etiam sunt concordantiae substantiae sub ratione concordantiae; et ita similiter bonitates et magnitudines et cetera, sub ratione bonitatis et magnitudinis et cetera. Haec autem concordantia substantialis intra substantiam substantialiter existit, cum sit eius pars substantialis, de qua procedit accidentalis concordantia, similitudo in bonitatem, magnitudinem et cetera substantiae, ut ipsa substantialis concordantia similitudines suas proprias in eas apponat. Ac etiam ex hac concordantia interiori substantiae procedunt eius similitudines ad opera exteriora ipsius substantiae; et hoc patet in homine agente aliqua, sub ratione concordantiae bonitatis, magnitudinis, concordantia interioribus operibus substantiae; et hae similitudines interiorum sunt amabiles et intelligibiles secundum amabilitatem et intelligibilitatem operum interiorum substantiae, quocirca tradita cognitione de concordantia interiori habetur Ars alligandi ad amantiam uoluntatem et ad scientiam intellectum.  Amoris concordantia est ipsa, in qua amans et amatus in amare concordant. Haec amoris concordantia uenit ad amantem, cum similitudinibus bonitatis et cetera, et ad amatum etiam diligentem suum amantem; et istae duae concordantiae, uidelicet amantis et amati, uenientes cum similitudinibus bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno amare, de praedictis similitudinibus unito, concordant. Et hoc ita fit per artem amoris, sicut uoces duorum musicorum per artem musicae sunt sub uno sono concordes; nam praesens Ars amoris ita est amabilis ratione concordantiae, sub ratione similitudinum applicatarum ad amorem, sicut uoces duorum musicorum arte musicae sunt unibiles ad unum sonum. In concordantia ergo similitudinum amoris bonitatis, magnitudinis et cetera, consistit huius amantiae doctrina, concordando amorem, sub ratione praedictarum similitudinum, in uno amare amantis et amati, ad unum finem ordinato.  Requirit praesens Ars amatiua has duas definitiones ad regulam undecimam, sub abstractionis et contractionis forma, transmitti, sicut in particulari quaesito ipsae duae definitiones et regula concordent, distrahendo contrarietatem a concordantia et odibilitatem ab amore et malitiam a bonitate et sic de aliis; et contrahendo amorem ad concordantiam bonitatis et cetera, et concordatiui et concordabilis et amoratiui et amorabilis et bonificatiui et bonificabilis et cetera, et ad concordantiam regulae et definitionum. Ratione quidem huius Artis artificialis processus, poterit artista ligare uoluntatem suam ad bonum et intellectum suum ad uerum, cum distractio et contractio et duae definitiones praedictae sunt, ui naturae, intelligibiles et amabiles sub ratione concordantiae; tali namque naturae sunt alligabiles uoluntas et intellectus. De contrarietate  Contrarietas est quorundam mutua resistentia propter diuersos fines. Est autem contrarietas uniuersale principium, cui quaecumque contrariatiua et contrariabilia substant; per ipsam enim concordantiam et in ipsa concordantia sunt quaedam aliis contraria, ipsa contrarietate existente ratione contra concordes fines ad unum finem sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Est etiam contrarietas naturaliter accidentale principium in substantia, per quam res definiuntur, ut in tertia regula patet, sicut contrarietas caliditatis et frigiditatis, humiditatis et siccitatis in substantia et sicut contrarietas in peccatore, sua opera exteriora peruertente in contrarias similitudines operum interiorum substantiae, naturaliter concordantium; sicut fit cum bonitas et pulchritudo uxoris naturaliter concordant et uir eius peccator plus diligit pulchritudinem uxoris suae, quam eius bonitatem, unde nascitur contrarietas in amore uiri et uxoris, quae scilicet contrarietas est bonitatis et malitiae, magnitudinis et paruitatis et cetera, cum uitium sit plus diligi minus nobilia, quam magis nobilia. Nam, in tali dilectione deest magnitudo bonitati, durationi et cetera, et e contrario; et talis contrarietas est ipsa, quam inquirimus, cuius sequendo artificiose processum, doctrina traditur dissoluendi uoluntatem a tali contrarietate innaturali et contraria fini bonitatis, magnitudinis et cetera. Haec siquidem contrarietas odibilis est sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quoniam eius oppositum est amabile sub earundem ratione. Idcirco uoluntas naturaliter dissolubilis est a malitia et paruitate amoris, ligabilis uero ad bonitatem et magnitudinem amoris, ad quam solutionem et ligationem haec Ars suos scientes edocet peruenire, qui amatores amoris amabilis esse sitiunt, odii odibilis inimici. In substantia non potest contrarietas esse principium substantiale, quia multae contradictiones et inconuenientia sequerentur in ceteris principiis, quae, ut dictum est, in substantia substantialiter existunt, sicut in bonitate, magnitudine et cetera, quae similitudines suas ad inuicem communicant sibi ipsis sub ratione concordantiae, dantis similitudinem suam cuilibet aliorum principiorum et e contrario, sub ratione finis unius. Hoc autem idem fieret de contrarietate, si foret substantiale principium; unde sequeretur, quod contrarietas naturalem apponeret resistentiam inter bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile, bonificatiuum et magnificabile et cetera, necnon etiam inter bonitatem, magnitudinem et cetera; et sic existerent omnia principia confusa, resistentia substantiae fini adeo, quod aliqua substantia de suis principiis naturalibus produci non posset nec uniri. Et posito quod alia uita sit, quam exspectamus, nullum corpus ratiocinatum sine naturali contrarietate substantiali posset esse, nec in eodemmet numero suscitari neque glorificari neque concors fieri nec haberent eius principia finem, cui acquiescere possent; sed ex eo, quod contrarietas est accidentale principium, potest esse passiua qualitas sustentata in substantiali concordantia et translata in concordantem qualitatem, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, sicut patet in colerico, in quo consistunt contrariae qualitates sub proportionata concordantia agentis et uiuentis de contrarietate, quam habent qualitates secundum comparationem.  Contrarius amor est ipse, qui bono et magno amori amantis et amati resistit, quod fit cum plus diliguntur honores, diuitiae, deliciae et prosperitates mundanae, quam proximus. Est autem amor iste transitoriorum bonorum contrarius bono et magno amori, quoniam melius est amari proximum, quam cetera, quae dicta sunt, cum magis sit amabilis homo, quam illa praedicta. Cum quis etiam plus diligit semet ipsum aut uxorem aut filios aut parentes, quam dominum Deum nostrum, tunc talis amor contrarius est bonitati, magnitudini et cetera, amoris, cum Deus sit amabilis super omne creatum. Iste quidem amor, qui bono et magno amori contrariatur, contrarius est naturae principiorum amantiae; quod est naturaliter odibile, quoniam amabilis est ipsorum principiorum natura et concordabilis bono et magno amori amantis et amati. Ad hanc enim odibilitatem et ad hanc amabilitatem naturaliter uoluntas est annexibilis, ad odiendum ita malum et paruum amorem et diligendum bonum et magnum amorem, sicut intellectus ad intelligendum ueritatem eorum, quae dicta sunt et eorum opposita falsitatem; aliter sequeretur odibilitatem et amabilitatem magis esse obiectabiles intellectui, quam uoluntati, et ignorabilia et intelligibilia magis esse obiectabilia uoluntati, quam intellectui, quod est impossibile. Quare necessario doctrina manifesta est per haec, quae dicta sunt, alligandi uoluntatem ad amorem bonum, magnum et cetera, obiectando ita res secundum earum amabilitatem et odibilitatem, sicut secundum earum affirmabilitatem et negabilitatem.  In duodecima regula modus traditur, per quem intentio et finis naturaliter sunt occasio audaciae et timoris. Quare, applicatis his duabus definitionibus ad ipsam regulam, secundum ea, quae de illis et de regula dicta sunt, formatur uniuersale amoris, magno animo amabile et timibile sub habitu intentionis et finis, ad particularia quaesita sub ratione contrarietatis inueniendum, animose resistendo his omnibus, qui intentioni et fini contrariantur et concordando suis oppositis, qui intentioni et fini concordant; quod fit cum resistitur malo et paruo amori, per quem plus diliguntur honores, diuitiae, deliciae, uxor, filii, parentes et quaecumque creata, quam dominus Deus noster, quoniam finis et intentio istorum amori naturaliter aduersantur. Amor quidem istorum, cum fit maior amore Dei, naturaliter terribilis est et timibilis et eius oppositus amor naturaliter desiderabilis et amplexibilis, dans naturalem audaciam et animositatem ad plus amandum Deum, quam omne creatum. Hac igitur mixtione huius regulae et duarum definitionum praemissarum sequendo processum, doctrina traditur connectendi uoluntatem et intellectum ad bonum et uerum. Quinta distinctio, secunda pars Septima quaestio  Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus suus complete dedisset ei similitudines suas. Solutio: Uirtus est origo unionis bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno bono, magno et cetera. – Uirtus amica – dixit amor –, huic responde quaestioni pro amico. – Amor – inquit uirtus –, secundum definitionem meam uolo his sermonibus huic quaestioni respondere: – Ignis dat similitudinem suam aeri per quanto calorem suum illi tribuit, retinens ita sibi calorem suum, quod dat aeri, quod utriusque unus est calor sed alius secundum ignem, alius secundum aerem: Nam secundum ignem est essentialis, secundum aerem uero accidentalis. Et quoniam ignis et aer unum habent calorem, tantummodo illum quidem participant utrique. Hoc idem suo modo est de aliis elementis, quoniam isto consimili modo similiter participant in supposito elementato de ipsis composito, oriente me, uirtute, de similitudinibus, quae alia elementa ad inuicem dant aliis accidentaliter, quolibet eorum retinente suam propriam similitudinem et alterius. – Unde ego, uirtus, ortum habeo de illorum bonitate, magnitudine et cetera, ita quod substantialiter et accidentaliter orior de quolibet principiorum, ut in definitione mea significatur; substantialiter quidem in quantum sum pars substantialis substantiae, transiens per bonitatem, magnitudinem et cetera, quae sunt substantiales partes. Dum autem per eas transcendant complete similitudines suas mihi habenti meas, idcirco ex omnibus illis orior eademmet essentia, quae ego sum, et procedo cum totis illis partibus in unam substantiam compositam de totis illis partibus substantialibus unitis, componendo ipsam substantiam, et subiectis partibus accidentalibus substantiae unitae. – Haec autem omnia perfecte in generatione et indiuiduatione substantiae esse oportet; nam generatio et indiuiduatio substantiae, aliter non posset esse nec aliae partes esse in aliis nec elementa ad inuicem participare. His itaque habitis amatum ergo et amicum ad inuicem oportet participare in unam bonitatem, magnitudinem et cetera; quod si non, utique non possent habere ipsam tantam bonitatem, magnitudinem et cetera amoris, quas oportet eos habere. Immo participarent uehementius elementa similiter magisque coniuncte in substantia quam amatus et amicus, quare de necessitate oportet amatum dedisse amico complete similitudines suas, prout eum oportet dare et amicum acceptare; sicut ego, uirtus, in unitatem tui amare, amor, possim oriri, qui complementum amandi non posses habere, si daret amatus amico suo similitudines suas imperfecte.  Uirtuosus amor est ille, de quo uirtuosum oritur amare. – Et quid est tibi, amor? – ait uirtus. Possesne esse uirtuosus et oriri de te uirtuosum amare complementum, nisi amatus suam bonitatem, magnitudinem et cetera complete suo daret amico? Utique non, quia sine complemento dantis et recipientis non posset amare completum oriri, quoniam amatiuus et amabilis et amare etiam sic necessario pateretur defectum. Quare ego, uirtus, in amare oriri complete non possem, sine completa datione et receptione similitudinum, sed, quoniam amatus est amabilis complete, oportet eum habere completum amatiuum, quod habere non potest, nisi ipse amatiuus det complete similitudines suas et nisi amicus complete illas acceptet, sicut ambo participare possint, existentes una eadem bonitas, magnitudo et cetera et unum bonum, magnum et uirtuosum amare.  – Amice – dixit amor –, tuus summus amatus est ens substantiale absque aliquo accidente, et tu es ens unitum ex substantialibus partibus et accidentalibus, quoniam homo es et talibus partibus te unitum esse oportet, uelut in septima regula significatum est. Tu igitur scis si tibi complete similitudines suas dedit, quoniam si complete, oportet te necessario habere completam bonitatem et completam magnitudinem et completam perseuerantiam et cetera, sicut numquam tua bonitas, tua magnitudo et cetera tuum offenderint amatum. Quoniam, si amatum tuum offenderis, sequitur aut quod amatus tuus similitudines suas tibi complete non dederit, aut quod eas nolueris acceptare; itaque pendet hic defectus aut ex parte tui aut ex parte tui amati aut ex utraque parte. – Quare consilium tibi praesto: Recurrere ad hanc regulam praedictam et eam, prout posita est, consideres substantialiter et accidentaliter. Deinde ad eam applices duas definitiones antedictas uelut in tertio paragrapho de definitione uirtutis doctrina data est et secundum ea, quae in te poteris inuenire, respondeas quaestionem.  Amati magnitudo, uirtus et gloria transmiserunt per amorem similitudines suas ad amicum, ut amicus haberet eas in amare. – Amor – amicus ait –, nonne scis quoniam amatus mihi complete dedit similitudines suas? Numquid eas detulisti mihi? Numquid magnitudo, uirtus et gloria mei amati tibi tradiderunt eas portandas mihi, quemadmodum in secunda conditione `magnitudinis uirtutis habetur? Heu, amor – inquit amicus –, si complete non dedisset eas mihi meus amatus, quomodo mitterent eas magnitudo, uirtus et gloria? Quoniam nullus defectus sed potius omnis perfectio conuenit eis. Sed etiam tu nuntius es, cuius est non defectum, absit! sed potius complementum ex amato meo portare! Et nonne tu, amor, es ipse qui considerationes, desideria, fletus, suspiria, labores, languores et mortem de me portasti ad amatum meum et quicquid propter amorem et amatum sustineri potest laborum eundo per uiam bonitatis, magnitudinis et cetera? – Haec quidem omnia sublatus sum propter eum amandum, laudandum, honorandum et seruiendum ei, nec una die neque media nec hora unica neque momento me recordor eum offendisse. Eia, ergo, amor: Unde posset hoc adesse, quod amatus tantum et talem habuisset amicum nec eidem similitudines suas complete dederit nec ipse amicus recepit eas complete? Profecto numquam tanta miranda fuerunt. Et de te uirtuti conqueror, quoniam ex hoc aduersum me suspectionem habuisti; per te quidem aduenit mihi quicquid ex amato meo recepi. Immo, contra te potest amatus meus rancorem habere, quoniam eum suspectum habuisti utrum similitudines suas dedit mihi complete. – Dic ergo mihi, amor, quis esset amatus meus nisi bonitatem, magnitudinem et cetera daret, ex quo illas dare potest? Responde mihi, quid esset eius largitas? Inflammatus exstitit amicus et clamauit: – Amor, amor, ut quid tuum inculpas seruitorem? Octaua quaestio  Quaesiuit amicus ab amoris differentia, utrum gloria et ueritas in amato suo essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia eodem numero. Solutio: Ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera; et uerificare est id, quod est uerum de bonificare, magnificare et cetera. Amoris differentia respondit amico his sermonibus dicens: – Sicut continetur in definitione ueritatis, sic huic quaestioni respondendum est, uidelicet ut definitio et quaestionis solutio sint concordes, quarum concordantiam sic habet esse: Ueritas in amati essentia actum bonitatis, magnitudinis et cetera ponit in uerum, ita quod bonitas est bonificans et magnitudo magnificans et cetera; tale namque uerum adeo bonum, magnum et cetera conuenit actui ueritatis et magnitudinis et cetera. Potest autem haec operatio fieri ratione potestatis, quae est id, per quod bonitas potest existere id, quod ipsa est, et agere bonum, similiter et magnitudo suo modo et cetera. Hoc etiam potest ueritas in uerum ponere, ex quo magnum bonum est et ex quo potestas est id, ratione cuius ueritas potest existere et agere et ex quo magnitudo est id, ratione cuius ueritas est magna in existere et agere. Similiter et ex quo bonitas est ueritati ratio ponendi in uerum magnum bonum, bonitate existente ratione bono agendi bonum magnum uerum et cetera. Et secundum quod habet esse de ueritate et cetera, sic etiam habet esse de gloria, quae ponit in quietem omnes actus dignitatum, in quam quaelibet earum alii complete tribuit similitudinem suam et in quam quaelibet ab alia complete recipit illam, retinente qualibet earum similitudinem suam, quam tribuit, et eas quas a qualibet aliarum acceptat. – Haec autem omnia per me oportet fieri, quae sum differentia consistens per omnes actus, sic quod omnibus aliis dignitatibus tribuo similitudinem meam, per quam ipsae permanent inconfusae, existente qualibet hoc, quod ipsa est, conuersa cum suomet actu; ita quod in actione cuilibet earum apparet et existit quaelibet ipsarum realis ratio et apparet eius agentia seu actio realiter et inconfuse. Et quoniam in qualibet ipsarum existit magnitudo infinita, retinet quaelibet se esse aliam in uno eodem numero, ut nec aliqua ipsarum nec ego limitatae simus uel finitae; quoniam, si alia nostri non esset alia eodem numero et eadem essentia et natura, essent utique, amice, in tuo amato multae essentiae et naturae, alia earum non existente alia, et esset unitas mea perdita, ita quod multae essent in eo differentiae similiter et unitas bonitatis perdita, quia sic essent multae bonitates, quarum alia non esset alia; ita quod deessent in amato tuo bonitas, magnitudo et cetera unitatis et nulla esset in amato tuo dignitas, quae permanere posset id, quod ipsa est, nec aliqua illarum ab alia similitudinem suam acceptaret. – Et quoniam haec sunt impossibilia de necessitate, quaelibet nostrum est id, quod ipsa existit, et insimul et quaelibet permanemus unamet essentia et natura et unus amatus et est quaelibet alia eodemmet numero et existit cuilibet nostrum realitatis inconfusa et apparet eius inconfusio in operatione, quam habemus quaelibet nostrum. Haec autem essentia et apparentia realitatis et inconfusionis est meus actus seu operatio; quoniam, sicut infinitas magnitudinis nos retinet omnes aliam esse aliam, ut nulla nostrum sit finita sed potius infinita; et sicut potestas possificat et bonitas bonificat et ueritas ponit in uerum et uoluntas diligit istud totum, sic ego, differentia, in existentia et in operatione manifesto hoc idem, retinens suam realitatem cuiuslibetque operationem ab alia inconfusam; et hoc intelligit necessario sapientia et ueritas hoc idem ponit in uerum. Haec autem omnia et alia quam plura, amice – dixit differentia –, potes intelligere et amare de tuo amato, si bene nostras definitiones et processum studueris huius Artis.  Uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat. – Heu, amica differentia – dixit amicus –, benedicta sis amica! Quantam de amato meo mihi dedisti notitiam! Non taedeat te, precor, immo placeat: Dic iterum mihi sermones de amato meo! Quoniam, quanto plura mihi de ipso manifestas, tanto magis eum mihi repraesentas et tanto ad amandum eum uehementius meam alligas uoluntatem. Tunc amoris differentia ait illi: – Amice, quanto magis uerus amor ab amore odibili falso distat, tanto melior est et nobilior. Amor autem tui amati est ipsamet ueritas eius et e contrario; et ideo cum iste sit illa et e contrario, distat amor per se ipsum ab odibilitate et ab amore falso et eo ipso et e contrario distat per ueritatem ab amore falso odibili. – Manifestum est autem quoniam haec distantia, cum hoc maior est, si sint ipsae dignitates rationes reales et inconfusae, ita quod sint eodem numero unamet essentia et natura et unus amatus. Haec siquidem distantia potest esse, ponente qualibet nostrum semet ipsam et eam operationem, quam quaelibet habet in alia, ad hanc distantiam iam praedictam. Quare, si in tuo amato ueritas et gloria et cetera, non essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia, non esset praedicta distantia tanta, itaque deficeret magnitudo bonitati et cetera et e contrario. Unde per omnes ipsas sequerentur malitia, paruitas et cetera, quod est impossibile. Ergo, quia ueritas, gloria et amor et cetera sunt rationes reales inconfusae, qualibet earum existente alia, tanta est praedicta distantia quod non potest esse maior et ducit in actum apparentiae, in quanto ueritas uerificando distat a falsitate et amor amando distat ab odibilitate et gloria gloriando remouetur a poena, et sic de aliis huiusmodi.  Adeo gratiosos sermones de amato suo suscepit amicus a differentia, quod a fletu desistere non potuit, dicens: – Amate mi, dum eam in te considero maximam operationem, quam amoris differentia sui gratia mihi retexit et eam applico ad duas definitiones antedictas cum octaua regula, tunc super quaestione proposita totum me sentio dilucidatum ex ea et mirabiliter excitatus sum ad te super omnia diligendo. Quia, dum considero et desidero bonitatem tuam per semet ipsam et ipsum magnum bonum, quod agit dando similitudinem suam magnitudini et ceteris dignitatibus tuis, ita quod omnes permanent unamet bonitas eadem et unum bonum ipsummet; tunc, totus excitatus, motus sum necessario te amare sub ratione bonitatis et amare etiam cetera bona et omnia, quae bonificat bonitas. Iterum, dum considero et desidero quod ueritas ponit in uerum ea, quae de tua bonitate et eius operatione atque de uero amore distante ab amore falso odibili, considero et desidero, tunc est ita mihi manifesta et proportionata amabilitas tuae bonitatis, quod amore et amare me totum sentio comprehensum. Hoc idem est mihi, cum desiderans considero magnitudinem tuam post bonitatem et sic de aliis, secundum doctrinam, quam differentia mihi dedit. – Quomodo ergo, amate mi, narrare possem delectationem et complacentiam, quae mihi largitur amor, considerando de te magno desiderio haec praedicta? Haec idem est mihi de tua aeternitate, potestate et cetera; si enim ipsas similiter uno tempore possem in meis desideriis considerare, quis aestimare posset meae considerationis et desiderii delectationem? Unde, amate mi, si tua bonitas, magnitudo et cetera, non essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia, quomodo ergo te possem considerare et amare? Quid possem de te scire et desiderare et quid mihi ualeret si de te considerarem bonitatem, magnitudinem et cetera? Et quod deessent tibi et quaecumque de te considerare possum et desiderare? – Ecce, amate mi dilectissime, quanta et quam inexistimabilia donasti mihi, quia me facis diligere et intelligere te! Ecce quantos labores et quanta pericula pertransire me oportet ad tibi seruiendum, ad te honorificandum et ad te laudandum!  Si ueritas et gloria non existerent rationes reales inconfusae, non requiesceret ueritas in gloria nec amor in amare. – Amice mi – dixit amor –, secundum hanc primam conditionem `ueritatis et gloriae patet quaestionis conclusio, quam amoris differentiae fecistis; quoniam, si ueritas et gloria, alia eorum existente alia, non essent rationes reales inconfusae, cum alia illarum sit alia, non posset ueritas in gloria requiescere nec ego etiam in amare, quoniam ueritati malum esset eam esse gloriam eodem numero, ex quo perderet inde realitatem suam et propriam inconfusionem et ex quo bonitas, magnitudo et cetera, non essent uerae in existere et agere, sub ratione ueritatis; et quoniam hoc esset malum ueritati, similiter et omnibus aliis. Quare in gloria nec ueritas nec aliqua aliarum quiescere posset nec ego in meo amare quiescere, si diligerem ueritatem et gloriam non esse rationes reales et inconfusas, quoniam malum amare et defectiuum sic haberem, diligens malum et confusionem atque priuationem realitatis et rationis, ueritatis et gloriae et omnium aliarum, quia meum amare sic esset mihi poena et meum odire requies, quod est impossibile. Ergo huius impossibilitatis oppositum est necesse. Nona quaestio  Quaesiuit amicus ab amore, utrum in gloria sui amati cessaret amare. Solutio: Gloria est ipsa delectatio, cui bonitas, magnitudo et cetera, acquiescunt. – Amice mi – dixit amor –, gloria est principium substantiale, prout in eius definitione continetur et eidem acquiescunt cetera principia, sicut bonitas quae, bonificans magnitudinem, durationem et cetera, acquiescit substantiae et enim est ei requies agere bonum et existere id, quod ipsa est, absque detrimento alicuius sui esse. Hoc idem etiam est de magnitudine quiescente, magnificando bonitatem, durationem et cetera, et permanendo id, quod ipsa est; similiter et de duratione, potestate et cetera. Haec ergo omnia principia non cessant acquiescere existentia ea, quae sunt, et agentia inter substantiam continue aliud in alio; aliter substantia uiuere non posset, nec formaliter nec materialiter esset id, quod ipsa existit. Omnis ergo requies, quam habent ipsa principia, de quibus substantia composita est, consistit sub ratione gloriae ita, sicut ignis existit ratio omni calori igneo. – Est autem haec gloria pars substantialis, dans, sub ratione quietis, similitudinem suam ceteris substantialibus partibus et principiis substantiae, per quam scilicet similitudinem consistit substantia in delectatione et quiete. Post hanc uero gloriam intrinsecam substantiae est alia gloria, quae ab extrinsecus aduenit aut per sensus corporales aut per tres animae potentias et in hac gloria et delectatione inuenit suppositum quietem. Sed haec multotiens impeditur, cum extrinseca non bene apta sunt ad res intrinsecas applicari et ex hoc substantia pluries poenam incurrit aut per calorem aut per frigus aut per famem aut per sitim aut per aliquam infirmitatem aut per iram, ignorantiam et sic de aliis huiusmodi. – Sed amice – dixit amor –, in gloria nostri amati non cessabis amare quoniam, sicut in te tua principia, de quibus constitutus es, non cessant existere et agere, alio dante alii similitudinem suam, sic et multo melius tuum non cessabit amare; erit namque requies omnium partium tuarum in tua gloria naturali et in gloria tui amati, in qua tuum amare non cessabit contemplari.  Gloriosus amor est ipse, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatus. – Amice – dixit amor –, in gloria concipies de amato tuo gloriosam amorosamque meditationem, indutam et ornatam similitudinibus et secretis, quae tibi tuus dabit et reuelabit amatus. Istae autem similitudines erunt bonitas, magnitudo et cetera. Idcirco non poteris cessare amare, quoniam ibi erit magnitudo, te faciens magnum, et aeternitas, te faciens durare et bonitas, te faciens bonum, et cetera. Si enim ibi cessaret amare tuum, tui quidem amati similitudines deficerent tibi poenamque patereris in defectu isto, quod ex eis haberes; itaque non esses in gloria tui amati. Laetus fuit amicus super his, quae sibi dixit amor et clamauit dicens: – Ha, amor, amor! Ha, amare, amare! Et quid te comparare posset?  – Amorose amice mi – dixit amor –, recurre ad nonam regulam et ad duas definitiones iuxta processum illius et ipsarum definitionum sibi additarum, quoniam applicatione facta manifeste cognosces, quoniam aliquo modo tuus amatus sustinere non potest in gloria aliquem amorem otiosum esse, quia gloria eius haec sustinere non posset nec amor amati et amici foret ratio glorificationi, ex quo fieret otiosus, quoniam, praeter amare, operationem nullam habere posset. Figurae igitur et regulae et definitiones et conditiones ac etiam quaestiones et totus modus et processus huius Artis, omnium istorum manifestationem tibi ministrabit, quae tibi dico, si secundum Artem haec scias perscrutari, sicut si in mente tua unum constituas uniuersale de bonitate Dei, qui est uniuersale, cum omnes bonitates ab illa descendant. – Deinde consideres eam similitudinem acceptare a magnitudine sua et ab aeternitate sua et cetera, cum sit magnitudine magna et aeternitate aeterna et cetera, et omnes sunt bonitate bonae et quaelibet est alia per se ipsam et per quamlibet aliarum et per omnes: Hoc igitur modo reperies particulare, quod scire desideras ex proposita quaestione; quod scilicet particulare in praedicto uniuersali relucescit quia, si cessaret amare tuum, deficeret utique illi bonitas, quod tamen est impossibile, ipsa existente id, quod ipsa est, et in magnitudine et cetera.  Ut amicus non cesset amare, consistunt in gloria amabilia duratiuum et durabile, et in duratione gloriatiuum et gloriabile et in distinctione distinctum et distingibile. – In hac prima conditione `aeternitatis et gloriae, amice – dixit amor –, cognoscere potes quod in gloria tui amati non cessabis amare. Nam, ex quo in ipsa gloria sunt amabilia duratiuum et durabile, oportet etiam in ea durare amabile esse; ex quo haec sunt in ipsa gloria amabilia, ut amicus non cesset amare, oportet amare tuum esse indutum durare similiter et gloriari; itaque cessare non poteris amare et ita durabit amare tuum sicut etiam tuum durare et tuum gloriari. Et ex quo hoc ita est, amice – dixit amor –, mediteris et labores in hac praesenti uita, quomodo multum possis amare tuum amatum. Nam, quanto magis amabis eum in uita praesenti, tanto amabis eum in futura tibi uita aeterna magisque amaberis adeo et exaltaberis ad amandum. – Consideres ergo, amice mi – dixit amor –, quomodo nobilissimum amare tuum exaltatum erit. Induetur enim bonitatem et bonificare, magnitudinem et magnificare et cetera principia et actus eorum, et absque contrarietate et contrariari omnibus illis ornaberis et, quod potius est, per totum tuum amatum amaberis. Uerumtamen, amice, ad acquirendum hoc amare tale, oportet te tuum amatum multum amare in hoc mundo et propter eius amorem et honorem te sibi grata facere, per quae honoretur, ut te uelit amare et introducere in gloriam suam. Quinta distinctio, prima pars Potestas sapientia Ab amati potestate quaerebat sapientia, quare scibilis erat in scire suo, et amor quaerebat ab eadem, quare amabilis erat in amare suo. Quaesiuit potestas a sapientia, quare praecedebat amorem, cum amicus ibat ad amandum suum amatum. – Amice – dixit amatus –, cum quo ligasti potestatem uoluntatis tuae? Uexata erat amici potestas sciendo et diligendo amatum et quaesiuit ab amore, ubi quiescere posset. – Sapientia – dixit amicus –, scitis, utrum sit differentia in amati mei potestate? – Amor – dixit amicus –, cui concordare possem meum scire et meum amare ad honorandum meum amatum? – Amice – dixit amor –, quare plangis et ploras, ex quo scis et diligis amatum tuum? – Sapientia – dixit amicus –, scis, utrum in amato meo possit aliquis esse defectus in posse et amare? – Sapientia – potestas ait –, scisne me inter amatum et amicum, ex quo scis inter eos amare? 0. Uexatus et afflictus erat amicus prae amore, et quaesiuit a sapientia requiem. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum tantum esset eius posse, quantum eius scire et amare. Sapientia – potestas inquit –, scis, utrum amicus proportionatum amatum habeat in amare? Quaesiuit amor a sapientia, utrum sciret amare amici existere in aequalitate possendi et intelligendi. 0. Potestas uoluntas – Potestas – uoluntas ait –, quare me accusas apud amatum meum? – Uoluntas – dixerunt potestas et ueritas –, et quid nos conclusit in amare tuo? – Amate mi – dixit amicus –, numquid in tantum potest tuus amor de amare, quantum potestas tua de posse? – Potestas – inquit amor –, quare et cum quo existis ratio mei existere et agere? – Amice – dixit amor –, de quo habes concordantiam in amare? Quaesiuit amicus a uoluntate sua, si ipsa foret in peccato, utrum reuelari posset sine amato suo. – Uoluntas – dixit amicus –, quomodo potes libertatem habere ad amandum uel odiendum amatum meum? – Amor – ait potestas –, qui te facit existere liberam in amando? – Potestas amica – dicebat amor –, indigeresne aliquibus mei amare? 0. – Uoluntas amica – dixit potestas –, libertas ea, quam habes in amare, est tibi per te ipsam? Potestatem et uoluntatem mirabatur amicus, quare alia alii inoboedit. – Potestas – ait uoluntas –, essetne periculum, si in minoritatem tuam ponerem meum amare? Potestas uirtus Quaesiuit amicus ab amore, quid posset induere suum amare, quia mittere uolebat illud ad amatum suum. – Uoluntas amica – dixit amicus –, quantam diligis habere potestatem et uirtutem in amare tuo? – Uirtus amica – dixit amicus –, cur oriris de potestate differentiae et amoris? Potestas et uirtus quaesiuerunt ab amore, utrum amicus eas uellet amare. Quaesiuit amicus a uoluntate sua, quid eam posuerat in amandi seruitutem. Potestas et principium quaerebant ab amico, utrum sciret, quae sunt pulchritudines amati sui. – Uoluntas – dixit amicus –, quare tam uelociter uadis dilectum amatum tuum? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, ubi esset uirtus, quam habebat amando. – Amor – amicus inquit –, quae est maior potestas et maior uirtus, quam habere possim amando? 0. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum uirtus oriretur aequaliter de potestate et amore. Inuenit amicus potestatem suam fugientem ab amato suo et quaesiuit ab ea, quare fugiebat ab amandi maioritate. Potestas ueritas – Ueritas – inquit potestas –, quare amatus secreta sua non reuelat amico suo, postquam adeo uehementer eum desiderat amare? Potestas, ueritas et differentia quaerebant ab amico, utrum sciret, cum quo uoluntas amando fortis erat et uera et inconfusa. – Potestas, ueritas et concordantia – dixit amicus –, et ubi meum sumpsistis amare? – Potestas – ait ueritas –, possemne uincere falsitatem, nisi amicus suum amaret amatum? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret potestatem, quam habebat in amare. – Ueritas – dixit amor –, ubi tunc eras, cum amicus rumores de suo amato nuntiaret? Multi amatores congregati fuerunt quaerentes ab amico, qua parte in castrum amoris ascendebat, ubi manet amatus suus. Amatores congregati quaerebant ab amico, quid poterat eum ad amandi maioritatem eleuasse. – Potestas – dixit ueritas –, numquid posset amicus ea, quae per defectum amandi perdidit, recuperare? 0. – Amor – dixit ueritas –, scis modum, quo debet amicus humiliter existere in conspectu amati sui? Potestas gloria Temptare uoluit amatus amicum suum sapientia, quaerens ab eo, utrum sciret, qua ratione differentia amoris est amabilis. Per ciuitatem amoris ibat amare quaerens hospitium, ubi nuntii, quos amatus et amicus transmittit, hospitati sunt. In tristitia et fletibus existebat amicus; et gloria quaerebat a potestate, utrum cum amare posset eum consolari. Quaesitum fuit ab amore, utrum amicus de his rebus constaret, per quas posset melius amare et cognoscere suum amatum. Potestas et gloria quaesiuerunt ab amato, utrum per amare transiret, cum ibat uisum amatum suum. – Gloria – potestas ait –, ut quid laetatur amicus, cum affligitur et uituperatur propter amatum suum? – Amor – inquit amicus –, possemne ascendere ad gloriam amati mei? Ab aequalitate amoris et amandi quaesiuit amicus, utrum potens et possibile, glorians et gloriabile in ea possent aequalia esse. Multi uenerunt amatores ad amatum, quaerentes ab eo, utrum aliquem haberet amicum eum diligentem absque minoritate amoris et amandi. Potestas differentia – Amica potestas – dixit concordantia –, numquid de me possetis amorem concordare sine differentia? – Amice – dixit amor –, scisne quare potestas et differentia non possunt in amandi contrarietatem peruerti? – Amor mi – amicus ait –, quare diligis potestatem et differentiam principiando amare? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum in amare suo haberet potestatem de differentia et differentiam de potestate. – Amice – dixit amor –, cum quo ligas amare meum ad tuum amatum? Potestas et differentia quaesiuerunt ab amore, ubi permanere compellebat amare suum. – Amor – amicus ait –, qui sunt hi, qui meum amare rapuerunt? Quaesiuit amatus ab amoris differentia, utrum esset minor, quam potestas amoris in amare. Potestas concordantia – Potestas – amor ait –, numquid es maior in concordantia, quam in contrarietate? – Potestas et concordantia – dixit amicus –, super quo rogatis amorem? – Amate mi – dixit amicus –, numquid scis, ubi potestas et concordantia in amore meo consistunt? Inuenit amicus potestatem et concordantiam, finem amoris portantes; quaesiuit amicus ab eis, ubi inuenerant illum. – Potestas et concordantia – amicus ait –, cur ascendistis ad amandi maioritatem? – Potestas – inquit concordantia –, quare te coaequasti in amare mihi? – Amor – inquit amicus –, in quo te remouit potestas a minoritate, et concordantia a contrarietate? Potestas contrarietas – Contrarius amor – ait amoris concordantia –, numquid ascendere potes ad contrariandum ipsi concordare magni amici? A potestate contrariandi quaesiuit potestas amandi, utrum per totam eam intrare posset contra suum amatum. Amoris concordantiam interrogabat amicus, quomodo et qua arte contrariari sciret non fini amandi. – Maioritas amoris – dixit amicus –, numquid in uobis permanet contrarietas amandi? Quaesitum fuit ab amico, quo castro tuebatur, cum guerram haberet aduersus amandi contrarietatem. – Amice – dixit amor –, scisne qui sunt inimici tui et qui sunt tui pugnatores? Potestas principium – Amor – dixit amare –, qua natura diligibilia sunt opera potestatis? Rogauit amicus amatum suum, ut ostenderet ei modum, quo sciret multos amatores congregare ad unum amandi finem. Multi amores ab amico quaesiuerunt, qua natura maiorem habebat potestatem ad diligendum, quam ad odiendum. – Amice – dixit amoris aequalitas –, qui tenet te abundantem possibilis et possendi? In castro amoris, ubi ceteri habitant amatores, quidam erat amator quaerens ab aliis amatoribus, utrum scirent modum, quo minoritas amoris in amoris maioritatem posset conuerti. Potestas medium Ab amico et amato quaesiuit amor, quid congregauerat eos in unum amandi finem. Quaesitum fuit ab amico, ubi suum maius amare consistebat. – Amice – dixit amor –, in qua camera iacent principia et finis tui amare? Quaesitum fuit ab amato, ubi manebat amicus suus, qui tantum diligebat eum. Potestas finis – Potestas et finis – ait amicus –, ubi consistitis et ubi amare meum operamini? Quaesitum fuit ab amico, quis nutriuerat suum amare. Nuntius amoris quaesiuit ab amoris potestate, ubi iacebat infirmus finis amoris. 0. Potestas maioritas Ab amoris potestate quaerebat amoris maioritas, utrum ipsa posset in ea esse propter amoris aequalitatem. – Maioritas – dicebat potestas –, quomodo possem in uobis maioritatem amandi multiplicare? Potestas aequalitas – Amice – dixit amor –, quis sanauit potestatem tuam, quae in minoritate tamdiu iacuit infirma? Potestas minoritas Quaesitum fuit ab amato, utrum amicus eius diligebat amoris et amandi maioritatem. Sapientia uoluntas – Amice – dixit amatus –, quid quaeris a sapientia et uoluntate? Coram amato et amico fiebant quaestiones a sapientia et uoluntate; quaerebat autem sapientia a uoluntate, quare diligebat bonitatem et uoluntas a sapientia, quare ueritatem intelligebat. Amores et amatores quaesiuerunt ab amico, utrum ab amato suo gloriam haberet. Quaesitum fuit a sapientia, quare differentiabat inter amicum et amatum, cum amor eos uniat in uno amare. – Sapientia et uoluntas – amicus ait –, cur ad amatum meum me ligastis? – Amor – inquit amicus –, qui me posuit in carcerem timendi et amandi? – Amice – dixit amor –, ubi ligati manent intelligere et amare et quare capti sunt et ligati? – Sapientia – dicebat amor –, quae sunt ea, quae amicum affligunt clamantem: Auxiliare, auxiliare, amate mi! – Amice – dixit amor –, quibus flagellis adeo uehementer cruciaris intelligendo et amando? 0. – Sapientia – dixit amor –, quare fugiebat amicus ab amato suo? – Amice – dicebat amor –, numquid posuisti tuum amatum in aequalitate intelligendi et amandi? – Amor – ait sapientia –, quare de minoritate conqueritur amicus, cum in te possit haberi maioritas amandi? Sapientia uirtus Sapientia, ueritas et uirtus interrogabant amorem, cur amicus magis habet tristitiae, quanto magis ipse appropinquat ad amatum. – Amice – dixit amor –, quae sunt uiae, per quas uadunt improperantes amatum tuum? – Amor – amicus ait –, quid est, quod me facit habere uirtuosum amare? – Amice – dixit amor –, scisne quid est libertas et seruitus amandi? – Sapientia – dicebat amicus –, cum quo possem resistere ignorantiae et uitiis detrahentibus amato meo? Uirtus et sapientia quaerebant ab amico, quomodo potuit fieri, quod non periit in amare. Quaerebat amor a uirtute, ubi manebat et utrum cum maioritate et minoritate uitiorum participaret. Mirabatur amicus, ex quo tantum amabat, quare non quiescebat in amare. Amor et uirtus quaesierunt ab amico, ubi posuerat thesaurum amati sui. 0. – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quibus similior es amato tuo? – Maioritas – dixit amor –, quare totum amicum non combussistis in amare? Secunda distinctio De inquisitione et inuentione particularis in uniuersali Totus huius Artis processus ad particulare inquirendum et inueniendum in uniuersali suo se habet. Nos autem figuraliter compendioseque praesenti regula modum huius inquisitionis et inuentionis intendimus declarare, ut per ipsum textum, per quod haec regula in tertia et quarta huius Artis figuris ad memoriam ducitur, possit summatim mente colligi processus huius Artis, obtinendo propositum et finem etiam huius Artis. Principia quidem huius Artis sunt ipsa uniuersalia, sub quibus consistunt particularia, quae quaeruntur. Haec autem inuestigari oportet in illis quinque partibus, in quibus diuisa est haec Ars tota, uidelicet in figuris, regulis, definitionibus, conditionibus et quaestionibus huius Artis. Ad inquirendum particulare in prima figura, sub ratione subiecti huius Artis, oportet uniuersale fieri de tota figura circulariter in mente conceptum, considerando sub ratione concordantiae sine contrarietate circulum factum de bonitate, magnitudine, duratione et cetera, et de bonitate, bonificatiuo, bonificabili, bonificare, bonificato eodem modo et de magnitudine, magnificatiuo, magnificabili, magnificare, magnificato, quoniam contrarietas in nullo cadit istorum; sic igitur uniuersaliter considerando hunc circulum, descendendum est ad particulare sub ratione bonitatis uel magnitudinis uel bonificatiui uel magnificatiui uel alicuius aliorum quaesitum, aut de Deo aut de substantiis separatis aut de homine aut de elementis, aut de quacumque materia quaestio fieri potest. Et hoc ita, uidelicet ut, si particulare quaesitum in circulo, positum secundum uerum iudicium, datum ex ipso circulo, conseruat affirmatiue uel negatiue concordantiam circuli, amabile est, et eius oppositum odibile; ad hanc quidem amabilitatem amandam et ad hanc odibilitatem odiendam alligabilis est uoluntas et construitur habitus amantiae et ex hoc alligabilis est intellectus ad uerum intelligendum et habitus scientiae inde formatur. Ad inquirendum particulare in uniuersali, secundum secundam figuram, oportet in ratione uniuersaliter concipi circulum secundae figurae, ex suis principiis compositum, quae sunt differentia, concordantia et cetera, sicut concipitur circulus ex quattuor elementis, aliis eorum intrantibus in alia sub ratione differentiae, concordantiae, contrarietatis et cetera. Deinde particulare quaesitum sic ad uniuersalem circulum applicari oportet, quod particulare suo uniuersali concordet, ita quod circulus concordantiae et contrarietatis et etiam aliorum principiorum, inter principia factus affirmatiue uel negatiue, permaneat indestructus sub ratione ipsius particularis, ad uniuersale suum applicati; quoniam, per illam concordantiam uel contrarietatem et cetera, potest ipsum particulare inueniri et inuentum amari et amatum intelligi, unde amantiae et scientiae habitus habet fundari. Tertia figura uniuersale subiectum est in hac Arte inquirendi particulare. Nam, cum fit alicuius particularis quaestio, cadens in B C uel in aliqua aliarum camerarum, tunc B C est uniuersale, in quo significantur quattuor conditiones formatae de B C, in distinctione conditionum. Istae uero conditiones, quae explicitae sunt in distinctione tertia, sunt implicitae in camera de B C, ita quod explicitas de B C est uniuersale et eius implicitates sunt particularia ipsius uniuersalis in praedicta camera inuentibilia, quorum inuentione ligabiles sunt uoluntas et intellectus. Sicut de tertia figura dictum est, sic suo modo debet inuestigatio fieri in quarta figura, sicut cum fit quaestio alicuius particularis sub B C D, quia tunc ad ipsam cameram de B C D in quarta figura recurrendum est, quae scilicet camera transmittit ad uiginti conditiones, in tertia distinctione consistentes sub ratione B C D. Quaelibet enim istarum uiginti conditionum est particulare praedictae camerae adeo iudicabilis, quod cetera particularia illi annexa persistant, ut eorum uniuersale subiectum habeat in quo persistere possit id, quod ipsum est et in eo sua particularia sustentari. Habet tamen haec camera multas alias conditiones, quae in ea implicantur in infinitum, unde ipsae uiginti conditiones, quae explicitae sunt in tertia distinctione, necnon et cetera, quae in ipsa camera implicitae continentur, sunt ad ipsam cameram applicabiles cum intelligibilitate et amabilitate, sub ratione bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, ad quas scilicet intelligibilitatem et amabilitatem sunt ligabiles intellectus et uoluntas. Secundum regulas inquiritur et inuenitur particulare in uniuersali suo isto modo, uidelicet quod applicentur principia ad regulas, ut ex hoc doctrina dabitur in distinctione definitionum et in distinctione conditionum, applicando duas definitiones ad unam regulam sic, ut ipsa regula et definitiones applicatae concordent. Haec enim applicatio concordatiua stat uniuersalis doctrina perquirendi particulare sub uniuersali definitione sua et sub regula, quae uniuersalis est illi applicationi et inuentioni, per quas uoluntas dirigibilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. In principiorum definitionibus existit uniuersalis inquisitio, cum quaelibet ipsarum definitionum sit uniuersale ad infinita particularia concludenda. Haec particularia quidem amatiue uel oditiue, affirmatiue uel negatiue reperiri possunt, permanente qualibet definitione id, quod ipsa est, et generali eidem particulari, quod ad eam applicatum est secundum realitatem et definitionis et particularis; et hoc isto modo ut, si definitio stet necessarie propositi, reducatur huius propositi oppositum ad impossibile et e contrario. Et hoc inquirendo in definitionibus particularia, quae in ipsis definitionibus implicata consistunt, sicut in definitione bonitatis, quae est ratio agendi bonum sub ratione bonificatiui, bonificabilis, bonificare, bonificati et cetera, sub ratione boni, magni, durabilis et cetera, existente bonitate magna ratione magnitudinis, et durabilis ratione durationis et cetera, et existente etiam bonitate ratione agendi bonum sub quantitate, relatione et cetera. Haec autem omnia erant particularia implicita sub bonitate. Facta igitur inuestigatione ex omnibus his, quae dicta sunt, tunc inuentibile est particulare quaesitum, cuius inuentio est intelligibilis et amabilis; et fit inde alligatio scientifica et amantifica intellectus et uoluntatis. Per conditiones habet fieri quaesiti particularis inuestigatio, qualibet conditione consistente uniuersali ad inquirendum ipsum particulare, quae sub ea consistit, sicut aliqua bonitas ad aliquod indiuiduum contracta substat uniuersali conditioni bonitatis, quae ad intelligendum particulare stat contracta. In illa quidem conditione, quae de uniuersalibus principiis constat et in qua sex definitiones implicitae consistunt, debent inquiri particularia sub illis definitionibus consistentia. Et si forte fit illa conditio particularis, innuit eam applicandam ad sibi uniuersalem conditionem, faciendo concordantiam ex ambabus, secundum earum definitiones, affirmatiue uel negatiue, amatiue uel oditiue et applicando haec omnia ad propositum, saluis ipsis conditionibus et definitionibus ab omni calumnia destructiua; per hanc enim earum saluationem sunt ligabiles intellectus et uoluntas. Secundum quaestiones et processum huius Artis, innuit haec amantia inquisitionem particularium fieri in uniuersalibus suis, sicut patet in quaestionibus, quae ad sua uniuersalia transmittuntur, uidelicet ad figuras, regulas, definitiones et conditiones; ad has namque mittuntur conclusiones particularium quaestionum. Et huic modo mittendi substat modus soluendi, per ipsos terminos uniuersales indestructibiles, alias quaestiones, quae implicitae sunt in hac Arte; sed adhuc etiam innuit Ars in tertia et quarta figura reduci ad memoriam, per litteras, nouem modos generales, per quos possent fieri quaestiones; isti autem nouem modi impliciti sunt sub uniuersalibus, sub ratione illorum nouem modorum respondentibus ad quaestiones. Et super ista datur ars et doctrina alligandi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum in responsionibus et solutionibus quaestionum amabilibus et intelligibilibus, quarum intelligibilitati et amabilitati quaelibet animae potentia inductibilis est et apta ligari. 0. De contemplatione Ad contemplandum Deum omnipotentem creatorem oportet uoluntatem contemplantis extendi, quantum potest, ad amandum creaturas, secundum earum amabilitates, ut sui creatoris diligat in eis bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera. Uerumtamen ipsa uoluntas est defectiua ad multum diligendum, secundum magnitudinem amabilitatis bonitatis, magnitudinis et cetera, creatoris in creaturis, nisi unietur intellectu; praeter enim intellectus illuminationem non potest uoluntas multum ascendere ad contemplandum suum dominum et creatorem. Ardens ergo uoluntas sui dilectione creatoris, cum Deum suum contemplari nititur et diligere per creata, desiderat intellectu illa intelligere toto posse, secundum quod potest intelligi Deus in illis. Quoniam autem uoluntas magno desiderio mouet intellectum tota uirtute sui intelligere Deum in creatis, extollit siquidem intellectus uoluntatem ad Deum altius contemplandum, ut magis possit ascendere ad suum Deum altius intelligendum. Cumque uoluntas magno desiderio Deum intenditur contemplari ab intellectu uehementer mota, tunc Deum contemplari delectetur in se ipso et in essentia et natura atque in bonitate, magnitudine et cetera, eius. Et primo ad uoluntatem Dei incipiat, diligens eam in ratione amabundi et amorosi, amatiui, amantis, amare, amabilis et amati; deinde, quicquid uoluntas in diuina uoluntate concipit, comprehendat sub ratione diuinae bonitatis, in qua diligat bonibundum, bonosum, bonitiuum, bonientem, bonire, bonibile et bonitum; et deinde adhaereat ipsa uoluntas contemplatiua cum hoc toto, quod ex Deo sumpsit, sub forma uoluntatis et bonitatis et, cum toto contemplando, diligat in diuina magnitudine magnibundum, magnosum, magnitiuum, magnientem, magnire, magnibilem et magnitum; et iterum, cum hoc toto ascendat ad aeternitatem diligendo, contemplans in ea aeternabundum, aeternosum, aeternatiuum, aeternantem, aeternare, aeternabilem et aeternatum. Licet autem, ex his iam assumptis, sit uoluntas onerata nimis, amore istorum tota comprehensa, nihilominus diuinam potestatem dimittere non potest, sed ascendit sursum iterum ad potestatem diuinam, quam propter debilitatem sustinendi uoluntas quasi uellet dimittere. Sed similitudo diuinae potestatis, uidelicet illa potestas, quae ipsius uoluntatis pars essentialis consistit, habet eam cogere adhuc altius contemplari Deum in forma potestatis; nec etiam aliam praeassumptarum dignitatum potest dimittere propter istam, quoniam ipsa uoluntas iam tota est ui boni, magni et durabilis amoris comprehensa nec potestas ipsius uoluntatis abstinere potest, quin insuper moueat illam. Quare iterum oportet uoluntatem ascendere sursum prae magna dilectione, cum praedictis, contemplans in diuina potestate possibundum, potentosum, possitiuum, potentem, posse, possibile et possitum. Cum autem uoluntas tota ex praeassumptis comprehensa est nimis et compressa, condescendunt ei naturaliter intellectus et memoria, iuuantes eam portare pondus adhuc portabile ad altiora. Et adhaeret intellectus ad contemplandum Deum per uiam scientiae intelligendo, contemplans in diuina sapientia scibundum, scientiosum, scitiuum, scientem, scire, scibilem et scitum; et, cum hoc iterum ascendat, contemplans in uirtute Dei uirtuabundum, uirtuosum, uirtuatiuum, uirtuantem, uirtuare, uirtuabilem et uirtuatum; et, cum hoc toto, quod sumpsit ex sapientia et uirtute, iterum ascendit quantum potest ad ueritatem diuinam, intelligens in ea uerabundum, uerosum, ueratiuum, uerantem, uerare, uerabile et ueratum. Et quamuis ista repleuerint intellectum et propter debilitatem suam forte non leuiter scandere possit, mouet tunc diuina gloria similitudinem suam in intellectu, uidelicet illam delectationem, quae pars est substantialis intellectus; et mouetur iterum intellectus, cum omnibus praeassumptis, sursum ad Dei gloriam contemplandum, intelligens in ea gloriabundum, gloriosum, gloriatiuum, gloriantem, gloriari, gloriabilem, gloriatum. Deinde intellectus in hoc gradu replicans haec omnia, quae assumpsit, sentit se totum ex scire comprehensum et illuminatum adeo uehementer, quod quasi uix pondus scientificae contemplationis sustinere potest et reuertitur ad uoluntatem et memoriam, mouens eas, ut concepta suae contemplationis habeant sustinere. Tunc memoria recolligit ea, ad quae intellectus mouet uoluntatem et ea, ad quae uoluntas permouet intellectum. Itaque iuuat intellectus uoluntatem ad sustinendum dilectissima contemplationis ipsius uoluntatis et uoluntas intellectum ad portandum discretissima contemplationis ipsius intellectus. Sic igitur alter alterum ligat et subicit ad Deum in praehabitis contemplandum; et quanto plus alter alterum iuuat, tanto magis crescunt utique affectus, delectationes et placita contemplandi. Intellectu et uoluntate sic ardue contemplantibus in Dei dignitatibus et eius opere intrinseco, ueluti significatum est in praedictis, condescendit diuina essentia ad mouendum similitudinem suam in ipso contemplatore amante, sic artificialiter et amorose contemplante; et mouet in tantum ipsam similitudinem, quod uoluntas diligit et intellectus intelligit necessario ipsa, quae sumpserant, esse omnia natura et essentia diuina et deitas et substantia Dei, infinite distantes ab omni accidente et defectu. Itaque mouente diuina essentia similitudinem suam in contemplante, mouet ipsa Dei unitas similitudinem suam in eodem, qua mota uoluntas diligit et intellectus intelligit in Deo unitatem unam indiuiduam bonitatis, magnitudinis et cetera, atque essentiae et deitatis et omnium, quae de Dei essentia assumere possunt. Sic igitur uoluntas et intellectus contemplantes delectantur, sicque delectantes uehuntur ad altissima, quae delectando et intelligendo possunt uix sustinere. Haec autem contemplatio in praesenti uita formaliter esse non potest, nisi figuraliter tantum; per figuram enim in hac contemplatione, doctrina traditur ad amandum bonum et intelligendum uerum, contemplando Deum secundum Artem praedictam, ad quam sunt semper alligabiles intellectus et uoluntas, formando praedictam contemplationis figuram amabilem et intelligibilem, secundum huius Artis processum. De abstractione et concretione Abstrahendo alia ab aliis et contrahendo alia cum aliis, potest haberi modus ligandi uoluntatem ad amorem boni et intellectum ad intellectionem ueri. Uoluntas enim in abstractu uniuersalem diligit amabilitatem, quam amari sibi naturale est, cum amabilitas naturaliter et essentialiter, in qualibet uoluntate sub uniuersali amabilitate consistat. Idcirco innuit haec Ars uoluntatem particularem alligari ad amandum uniuersalem et publicam amabilitatem, ut in natura particularis et uniuersalis amabilitatis occupetur uoluntas publicam et uniuersalem diligere amabilitatem, unde bonum, magnum et cetera, amare descendit; et hoc idem innuitur de alligatione particularis intellectus ad naturam uniuersalis intelligibilitatis. Ad alligandum uoluntatem ad amandum et intellectum ad intelligendum, non sufficiunt tamen uniuersalis amabilitas et uniuersalis intelligibilitas, praeter uniuersalem amatiuitatem et uniuersalem intellectiuitatem, quare praecipit haec regula uniuersalem amatiuitatem uoluntati et uniuersalem intellectiuitatem intellectui pro obiectis concedi, ut particularis natura uoluntatis amatiua et intellectus intellectiua ligetur cum abstracta natura, in uniuersalitate per uiam rationis consistente, quod habet fieri, ut naturaliter publicum amare et publicum intelligere concipiantur in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Uoluntate et intellectu consistentibus in praedicto uniuersaliter gradu ligatis, contrahit quidem uoluntas ad summam amabilitatem, summam amatiuitatem et intellectus ad summam intelligibilitatem, summam intellectiuitatem, nec tamen adhuc sufficit eis ascendere, praeter amare et intelligere summum amare et intelligere, ad quae etiam ascendere nequeunt, nisi uoluntas diligat et intellectus intelligat summum amantem et amatum. Cum autem eos attingunt, ligantur utique in abundantia diligendi et intelligendi per praedictorum influentiam, sub qua ligari possunt uoluntas ad amandum et intellectus ad intelligendum inferiora. Diligere bonitatem similiter et magnitudinem et cetera, in abstracto est naturale diligere uoluntati, cum in ipsa uoluntate consistant particularis bonitas, particularis magnitudo et cetera; et hoc idem suo modo est de natura intellectus, quocirca possunt uoluntas et intellectus ligari et ordinari ac etiam in suammet et superiorum naturam induci. Nec tamen alligationi suae sufficiunt haec omnia, donec intellectus et uoluntas, diligendo summam bonitatem, magnitudinem et cetera, se contrahunt ad easdem. Ratio uero, quare uoluntas et intellectus non habent sufficientiam se ligandi sine amare et intelligere summam bonitatem et cetera, tunc cum attingunt uniuersaliter et abstracte bonitatem et cetera, non contracte ad aliquid definitum, constat ideo, quia illa abstractio fit in ratione animae. Unde, cum ex illa ratione ad entitatem realem ascendunt, in summitate bonitatis et cetera, definitam, tunc adest alligationis amborum perfectio se contrahentium ad superiora. Nec tamen adhuc habent sufficientiam, donec contrahant cuilibet praedictorum terminorum ea, quae sunt ex ratione illius, sicut bonitati summae, bonificatiuum, bonificantem, bonificare, bonificabile, bonificatum et sic de aliis huiusmodi, diligente uoluntate et intelligente intellectu istos iam dictos terminos in bonitate et sic de aliis. Nam, haec omnia sic esse oportet, secundum naturam summitatis bonitatis, magnitudinis et cetera. Quoniam bonitas, magnitudo et cetera, de quibus humana uoluntas et humanus intellectus constant, contractae sunt ad inuicem, quaelibet earum ad quamlibet, non habent ipsae potentiae sufficientiam, donec contrahant summam bonitatem summae magnitudini et sic de aliis, ut ad unum summum bonum, magnum et cetera, pertingere possint, quod est Deus perfectus omnibus perfectionibus et in humana ratione a defectibus omnibus distractus. Sic igitur Deo dilecto et considerato, doctrina traditur ligandi ambas potentias, per quas Ars ista discurrit; et sub isto ligamine iterum ligari et induci possunt, ad quaecumque inferiora, diligente uoluntate et intelligente intellectu sub ratione summae bonitatis et cetera, et sub suismet rationibus. Quare innuit haec amantia, secundum hanc regulam iam traditam, ligandi uoluntatem ad amandum et intellectum ad intelligendum, sequendo principia naturalia supra dicta. Tertia distinctio De principio  Principium est id, quod se habet ad omnia, in ratione alicuius prioritatis. Principium autem praecedit omnia sub ratione sui ipsius, uidelicet in substantia bonitatem, magnitudinem et cetera, esse ipsius substantiae principia informata, sub ratione principii, suam propriam similitudinem dantis illis, ad ea substantiae principia consistendum; sicut e contrario bonitas dat ipsi principio similitudinem suam, eo quod informat illud esse bonum, et magnitudo etiam, eo quod informat illud esse magnum, et sic de aliis terminis huius Artis. Et ideo, sicut principium prioritatem habet super alios terminos huius Artis, quoad eius propriam essentiam et naturam, sic eodem modo bonitas prioritatem habet essendi, prius ipsi principio, sub ratione bonitatis ipsius principii, quam habet proprie sub ratione bonitatis; similiter et magnitudo et cetera, suo modo. Unde constat unumquodque ipsorum principiorum suam prioritatem habere in substantia esse prius et posterius prioritate alterius principii, quare necessarium est ipsa principia omnia esse aequalia tempore in substantia. Nam substantia, praeter hanc aequalitatem, esse non posset nec aliquod ipsorum principiorum esse suum quod, quid est, nec in alio sustentari. Principium est substantiae pars, in qua ceterae partes substantiae sub similitudinibus principii relucescunt. Principium igitur uniuersale est et substantiale in substantia et quaecumque similitudines, quas ceterae substantiae partes ab eo suscipiunt, sunt sibi particulares, sicut patet in proprio principiatiuo et proprio principiabili, qui sunt essentiales partes uniuersalis principii, in quibus bonificatiuum et bonificabile uniuersalis bonitatis substantiae assimilantur et informantur, ita quod ipsum bonificatiuum est principiatiuum et bonificabile principiabile. Unde necessario constat alias partes substantiae in aliis esse et e contrario, qualibet ipsarum partium se habente finaliter, formaliter et materialiter ad aliam ad substantiam uniendam, quae existit totum et efficiens et agens naturale de se ipso, aliud agens in suam propriam similitudinem generis et speciei substantialiter et accidentaliter producens. Principium est ens simplex et substantiale in substantia; aliter constarent alia principia ex aliis nec aliquod eorum entitatem haberet simplicem et propriam de se ipso et sic esset substantia de nihilo constituta; quare sic esset bonitas de magnitudine et e contrario; et per consequens entitas cuiuslibet earum esset simpliciter et primo de nihilo; sed eo quod esset, foret aliud et sic esset et non esset, quod est contradictio manifesta. Sed quoniam principium est causa simplex per se existens suum quod, quid est in substantia, est bonitas principiatiua et principiabilis de principio, et principium bonificatiuum et bonificabile de bonitate et sic de magnitudine et cetera. Itaque quaelibet pars substantiae similitudinem suam ad quamlibet aliam substantiae partem transmittit, existens materia, de cuius entitate propria similitudo procedit accidentaliter ad substantialem similitudinem, ad substantiam de suis substantialibus et accidentalibus partibus uniendam, quae propria principia eius existunt. Si principium non esset pars substantialis in substantia, essent finis, efficiens, forma et materia causae accidentales et sic uniretur substantia ex accidentibus tantum, quod est impossibile; nec etiam agens naturale posset producere principium de principio nec alia accidentia in aliis sustentari sub substantiali subiecto et producerentur accidentia de accidentibus, non autem ex substantialibus partibus substantiae. Et quoniam haec omnia sunt contra naturam et multa etiam alia, quae sequerentur, manifestum est ergo principium esse substantiale in substantia, influens et producens accidentale principium ex se ipso, sub quo retinent habitum principii ceterae partes substantiales. Ex hoc enim principio, intra substantiam habituatum, est amoratiuum et amorabile intra substantiam et est hic habitus naturalis, sub cuius habitu sunt ceteri habitus intrinseci principiabiles et amorabiles ad essendum. Inquirendo igitur hanc naturam principii et amoratiui et amorabilis et applicando extrinseca opera ad intrinsecam naturam sub habitu principii et amoris, traditur Ars annectendi uoluntatem ad sic amandum amabile sub ratione principii naturalis amoris, sicut existit intra substantiam, ut dictum est.  Amoris principia sunt amans, amatus, amabilis et amare; sine his quidem principiis esset otiosus amor, non habendo se ad aliquod finem. Itaque bonitas, magnitudo et cetera, similitudines suas amori non influerent neque principio nec e contrario; et ita non esset aliquid amabile nec inceptibile in substantia, quod est impossibile et contra experientiam et naturam amoris; ergo principia ea, quae dicta sunt, esse oportet. Et quoniam amans, substans rationi principii principians et rationi amoris amans, de se ipso principiat amatum principiabile sub principii ratione, istud quidem amatum est amabile, quoniam amans est principians, sub ratione durationis principiantis amantis et amabilis et amare, quod est quia duratio est principians sub ratione principii et principium durans sub ratione durationis, prout in eorum definitionibus praedictum est. Durant ergo amans, amatus et amabilis et amare, et haec amoris omnia principia tanta sunt in amoris bonitate, fine et concordantia, quod non possunt esse maiora, quare uehementi amabilitate sunt amabilia. Unde praecipit haec Ars amatiua secundum haec amoris principia uoluntatem ad amandum informari. Nam ab hac informatione naturaliter uoluntas defendi non potest neque naturalibus principiis resistere, cum agens dirigit illam ad ea et a suis oppositis innaturalibus deuiat illam.  Cum accidit indigentia ligandi uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum sub ratione principii et spei, tunc praecipit haec Ars recurrendum esse ad tertiam decimam regulam, quae est de spe, et has duas definitiones praedictas ad eam applicari, formando de ipsis tribus unum uniuersale, ex eisdem unitum et concordatum. Et deinde sub illo uniuersali particulare desideratum inquiri, applicando sic ad propositum, quod affirmando seu negando, diligendo uel odiendo illud particulare, uniuersalis partes permaneant concordantes, ut, si quis peccator, prae magnitudine offensionis paratus desperare de misericordia Dei, redeat et speret in misericordia Dei, consideret in huius regulae et praedictarum definitionum processu et incipiat diligere secundum ea, quae de spe et de amoris principio dicta sunt, incipiens secundum praedictum processum spem habere. Nam itaque sperando de misericordia Dei gratiam, donum et ueniam in tantum, quantum de iustitia Dei magnam condemnationem, poterit uoluntas eius cogi ad amandum misericordiam Dei et ad habendum spem et amorem in domino Deo nostro. De medio  Medium est ipsum subiectum, per quod finis influit ad principium et per quod principium refluit ad finem, naturam sapiens utriusque et est etiam imago utriusque. Ipse quidem finis, qui est in substantia principium substantiale, influit principio substantiali suam similitudinem, uidelicet finem accidentalem, quem dat ipsi principio cum omnibus illis similitudinibus, quas ab aliis principiis finis acceptat; et refluit principium ipsi fini quidquid ab illo recepit et adhuc propriam similitudinem cum ceteris similitudinibus, quas ab aliis terminis sumit. Et quoniam medium est ipsum subiectum, per quod haec fluentia et refluentia transit, sumit ideo medium utriusque similitudinem, scilicet influentis et refluentis et sapit utriusque naturam et proprietatem, cum sit imago, in qua relucescunt natura et proprietas utriusque; et cum medium sit principium substantiale, tradit ideo similitudinem suam fini et principio, cum omnibus illis similitudinibus, quas a ceteris principiis sumit; et quia principia permanent id, quod sunt et unumquodque illorum in alio similitudinem suam apponit, sequitur ex unitate omnium ipsorum substantia et ex hoc, quod quodlibet eorum in alio ponit, accidentia constant. In hac quidem substantia est quaelibet pars alii parti medium, sicut medium, quod est inter principium et finem et sicut finis qui, sumens similitudinem medii, est medium inter medium substantiale et principium substantiale. Similiter et principium, sumens similitudinem medii, est medium inter finem substantialem et medium substantiale; similiter etiam magnitudo, assumens similitudinem medii substantialis, est medium inter bonitatem et durationem, per quod bonitas est ratio bonae durationi et per quod duratio est ratio duranti bonitati. Istud autem medium magnitudinis, cum omnibus similitudinibus, quas ex aliis principiis sumit, et etiam cum propria similitudine magnitudinis habet esse; quodlibet ergo ipsorum principiorum in alio consistit et cuiuslibet eorum similitudo de similitudine cuiuslibet eorum uiuit, sicut bonitas amatiui de bonitate amabilis uiuit et magnitudo huius de magnitudine illius, et e contrario; sed cum influentia et refluentia similitudinum cessant, tunc corrumpitur medium et moritur quaelibet similitudo et per consequens substantia cadit in priuationem. His igitur, in substantia sic existentibus, naturaliter innuit Ars secundum intrinsecam operationem substantiae perquiri modum extrinsece, per quod uiuit uoluntas in amare bonum et intellectus in intelligere uerum. Hoc autem uiuere consistit in amare uiuente de amante et de similitudinibus amabilis sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, sicut patet cum amans Deum diligit sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et quoniam Deus ratione cuiuslibet istorum existit amabilis, uiuit amare de amante, cum sui amabilis similitudines amat et moritur, cum odit easdem, diligens in eo contrarias similitudines eius. Ad hoc ergo requirit Ars inter amantem et amabile medium docens inquiri, quod constet ex similitudinibus ante dictis et illud obiectiue inter suum naturalem amatiuum et amabile applicari, ut per amborum naturam et ipsius medii coniungatur amare de similitudinibus amantis et amati. Nam, sicut intellectum attingit suum intelligibile per similitudines sui ipsius et sui intelligibilis, existentes medium inter utrumque, ita eodem modo amatum amabile suum attingit, cum similitudines sui amabilis ministrantur eidem, quas docet Ars inueniri et in utriusque medio situari, secundum quod in hoc capitulo traditur et in aliis huius Artis.  Amoris medium est ipsum amare, quo se amant amans et amatus. De amore est amatiuum et amabile et est totus praegnans de amare, quod ex ipso amore et ex amatiuo et amabili nascitur in amorem et in amatiuum et amabile et de istis in eisdem uiuit. Sustentatur tamen in adiutorio bonificatiui et bonificabilis bonitatis, de quibus bonificare oritur in amare et e contrario; et hoc idem suo modo est de magnitudine, duratione et cetera. Est ergo amare amoris medium, quo se amant amans et amatus, cum uterque istorum est agens de amore sub ratione amatiui, bonificatiui et cetera, et amabilis, bonificabilis et cetera; et ad hanc actionem deducit Ars amatiua desiderantes amare, miscendo principium cum principio et affirmando medium, quod sequitur inde, per quod ligabilis est uoluntas ad amare amantis et amati. Haec autem mixtio fit, sicut cum in amatiuo et amabili ponitur bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera; et inde necessarium est procedere ipsum amare, quod inquirimus, ad quod amabilis est uoluntas cum mediis ante dictis, quae amantia ita docet poni inter amatiuum et amabile, sicut scientia inter intellectiuum et intelligibile docet eadem.  Secundum ea, quae de amore sub forma medii et e contrario dicta sunt, innuit Ars, cum habetur indigentia alicuius particularis sub ratione consolationis, tunc has duas definitiones ad quartam decimam regulam applicari, deinde illud elici secundum processum ipsius regulae et duarum definitionum. Sicut cum quis super aliquo damno sublato aut ex aliquo delicto, de quo paenitet, desiderat consolari, oportet eum in Deo suam habere consolationem, quoniam multo maior est influentia, quam Deus de similibus suis influit in amare amici in Deo consolantis, quam sunt omnia damna, quae possunt ab hominibus tolerari; et plus est consolationem habere in bono, magno, durabili, potente, uirtuoso, patiente amare, quam ex alicuius excessu illato desolari. Naturalius enim est uoluntati hoc tale amare, quam ex aliqua re desolationem habere, cum desolari de tam nobilibus similitudinibus multiplicari non possit, sicut amare et consolari; et ideo per ipsam maiorem nobilitatem similitudinum est magis uoluntas ligabilis ad consolandum, quam ad desolandum et per consequens ligabilis ad bonam desolationem sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, et ad malam desolationem sub ratione malitiae, paruitatis et cetera. His igitur omnibus ante dictis et multis aliis, docet regula in duabus praedictis definitionibus inuenire uinculum uoluntatis ad consolandum amicum in amato suo, secundum utriusque, scilicet amantis et amati media, in quibus formantur amor et consolatio et influentia et refluentia amandi et consolandi, cum quibus omnibus ligatur uoluntas ad amandum consolari. De fine  Finis est id, cui principium acquiescit. Est autem in substantia finis unum substantiale et simplex et naturale principiorum ipsius substantiae, et existunt in ipso fine finitiuum et finibile, simplicia et essentialia principia finis. Ipsum quidem finitiuum similitudinem suam transmittit ad cetera principia substantiae, sicut ad amatiuum, ad quod transmittit similitudinem suam in hoc, quod finis amatiui est amare ac etiam transmittit ad ipsummet amatiuum similitudinem sui finibilis principii, ut sit in amabili, quod est finibile sub amoris ratione. Transmittit ergo similitudinem suam ad amatiuum et similitudinem sui proprii finibilis ad amabilem proprium ipsius amatiui et hoc cum omnibus similitudinibus, quas amatiuum transmittit ad cetera principia; amatiuum uero easdem, cum similitudinibus, quas transmittunt ad eum cetera principia, recipit autem in similitudinem suam et in similitudinem sui principii amabilis. Et propter hoc amatiuum et eius amabile, cum suo proprio et substantiali amare, acquiescunt fini, qui substantialiter naturalis substantiae pars existit. Fit autem haec quiescentia, quoniam finis dat amatiuo et amabili et ipsi amare illorum quicquid conuenit eis sub ratione finis amoris et bonitatis et cetera, et sub etiam sui ipsius ratione. Et quoniam ipsa, scilicet amatiuum, amabile et amare, nullo alio indigent, cum ipse finis omne necessarium in suis esse et eis, qui ab aliis principiis sumunt, perficiat, quiescunt ideo illi fini, in quo totam suam perfectionem consequuntur naturalem ad uniendum de omnibus ipsis principiis substantiam, in qua et cuius sunt amatiuum, amabile, amare et amor partes substantiales. Huic ergo fini acquiescunt ceteri fines, quos ipse substantialis influit ad cetera principia, qui scilicet fines influxi, accidentalia sunt principia suo principio substantiali acquiescientia, de quo fluunt. Et quoniam ipsa principia substantialia subiectata sunt eis finibus, quos a substantiali fine receptant, transeunt ideo per ipsos fines et fini substantiali, cum ipsis finibus, quos ab ipso fine recipiunt, conquiescunt; ergo ceterae partes et substantiales et accidentales conquiescunt et sunt quiescibiles in substantiali fine substantiae. Per haec igitur, quae dicta sunt, manifestata est doctrina, secundum quam principia substantiae in substantiali fine quiescunt. Est tamen iste finis principium in alio fine superiori quiescens, ut in secunda regula dictum est, quare ad illa, quemadmodum amatiuum ad amabile et utrumque istorum ad amare, sub ratione finis uirtutum necesse est processum finis interioris substantiae sequi, per quem uoluntas ligabilis est ad se mouere et moueri in ligamine finis uirtutum ad finem dilectionis suae, hoc est intelligendum, quod ab intrinsecitate substantiae similitudines ad extrinseca opera deducantur, ligando cum illis fines operum extrinsecorum, quod habet fieri eundo, loquendo, uestiendo, aedificando, audiendo, uidendo, comedendo et cetera huiusmodi. Haec enim omnia finem habere requirunt secundum substantiae finem, ut substantiali fini quiescere possint et perfectionem ab eodem habere; et ad hoc alligabilis est uoluntas, cum praedicta requies et perfectio finis sit ei naturalis, naturaliter uolibilis et amabilis et oppositum huius odibile. Quoniam ergo ita est, quod haec Ars cognitionem tradit de intrinseco fine substantiae et de quiete principiorum eius et de fine et quiete, quos extra substantiam docet esse finem amandi et amatiui et amabilis, traditur doctrina ligandi uoluntatem ad amandum bonum, sub ratione finis naturalis, ad quem ligabilis est uoluntas et intellectus etiam ad uerum intelligendum; quoniam, sicut ex his, quae dicta sunt, sequitur amantiae finis, sic eodem modo finis scientiae sequi potest.  Finis amoris est ipse, cui amans et amatus acquiescunt. Iste igitur finis amoris in his, quae de sua definitione nunc dicta sunt, significatur. Nam, cum amans de amato suo mente meditationem concipit amorosam, secundum quod finis amoris in substantia consistit, tunc in ipsa meditatione tali de fine amoris perfecta sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, requiescit; eodem modo etiam requiescit amatus, sciens se diligi ab amante suo, amore de bonitate, magnitudine et cetera, utriusque perfecto. Et quoniam ista talis requies amabilis est sub fine amoris bonitatis, magnitudinis et cetera, ligabile est ad amabilitatem suam amatiuum naturale illius, qui diligit se intromittere de amore; illi etenim ostendit amantia secundum processum suum ligari suum amatiuum ad amare, cum amabilitate amati sub fine quietis amandi.  Cum amicum contigit amare amatum suum sub ratione finis et contritionis et conscientiae, tunc eum oportet recurrere ad decimam quintam regulam et, cum praedictis duabus definitionibus, processum huius regulae et definitionum in amantia sequi, sicut quod fit apud eum, qui paenitet se non multo magis suum bonum amatum dilexisse sub ratione finis amoris amatiui, amabilis et amandi; necnon apud eum, qui paenitet se suum bonum amatum offendisse et egisse contra finem amoris amatiui et amabilis et amandi et contra finem bonitatis cum malitia, et magnitudinis cum paruitate et cetera. Ex hoc enim paenitere ita nascitur contritio sub ratione amoris amatiui, amabilis et amandi, sicut conscientia sub ratione sapientiae intellectiui, intelligibilis et intelligendi. Et quoniam ex contritione redundat labor amatiuo et ex conscientia labor intellectiuo, est ideo finis contritionis restaurari amatiuo suum amabile et finis conscientiae restaurari intellectiuo suum intelligibile, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et hoc, cum tam frequenti et perseueranti intentionis restauratione, ut principia sint in fine requiescibilia sine contritionis et conscientiae passione. Ad ista, scilicet ad restaurationem et requiem atque laboris elongationem, docet Ars quemcumque uenire, qui huius Artis sequitur processum, miscendo adeo uehementer alia principia in aliis, donec et ipsi fini et his, quae ad finem et ad contritionem et conscientiam pertinent, acquiescant. De maioritate  Maioritas est imago magnitudinis immensitatis bonitatis, aeternitatis et cetera. Est enim maioritas ipsa creatura, in qua dominus Deus maximam immensitatem suae bonitatis, magnitudinis, aeternitatis et cetera, significat, ut omni creatura maior et magis amabilis cognoscatur. Maioritas uero unum est substantialium principiorum, ut in substantia principia quaedam aliis possint esse maiora, sicut principia substantialia maiora accidentalibus. Bonitas enim substantialis maior est secundum suam propriam entitatem, quam secundum magnitudinem suam, quam habet sub ratione substantialis magnitudinis dantis eidem; ac etiam bonitas accidentalis maior est secundum bonitatem substantialem sibi subiectam, quam secundum magnitudinem per accidens illi subiectam. Istae autem maioritates in substantia non possent esse, nisi maioritas esset ens reale et substantiale in substantia, sub cuius ratione cetera principia ita possint esse maiora, sicut bona sub ratione bonitatis et magna sub ratione magnitudinis et sic de aliis. Maioritas ergo in substantia principium est substantiale, similitudinem suam ad cetera principia transmittens, sicut ad bonitatem substantialem, cum ipsa bonitas substantialis sit maior substantialiter, quam accidentaliter et maior sub ratione formae, quam sub ratione materiae, et sicut etiam ad totum, quod coniunctum de suis partibus maius est, quam aliqua pars eius. Istae quidem similitudines, quas maioritas dat ceteris principiis, sunt accidentia et habitus, sub quibus partes substantiae aliae maiores aliis apparent, istis habitibus existentibus imaginibus, in quibus repraesentantur principia substantialiter et etiam accidentaliter, per quanto alii ipsorum habituum sunt imagines aliorum. Isti autem habitus uehementius in substantiali maioritate subiectati sunt, quam in ceteris principiis substantiae. Maioritas autem duobus modis sumi potest, uidelicet: Maioritas in substantia, prout dictum est, et maioritas in disparatis. Sed maioritas in disparatis duobus modis existit. Uno modo cum existit in humana ratione, nec est aliquid in realitate; et hoc modo sumit ratio Deum maiorem creaturis, sumens istam maioritatem inter Deum et creaturam; hoc quidem accidit, quia Deus ratione suae magnitudinis est realiter magnus et creatura realiter parua, comparando magnitudinem Dei ad magnitudinem creaturae; et hoc idem est de bonitate Dei magna in magnitudine et de bonitate creaturae parua in paruitate. Ergo ipsa maioritas comparata de Deo ad creaturam, in quantum sumitur uniuersalis, non est aliquod realiter, quoniam sic esset aliquod, quod nec esset Deus neque creatura, quod est impossibile. Alio uero modo existit maioritas in disparatis, cum habet esse realiter, sicut in substantia et substantia, quae sub una radicali bonitate et una radicali magnitudine et cetera, consistunt; uelut in hoc homine, in quo plus est de elementis, quam in illo homine, ipsis elementis in utroque existentibus partibus substantialibus, substantibus realiter uniuersali maioritati, quae est uniuersalis pars et simplex substantiae huius, quae est chaos, in qua ceterae particulares indiuiduae substantiae sustentantur sub ratione generationis et specierum. Alius etiam modus considerabilis est in his, quae natura disparata sunt, sed in esse unius substantiae sunt unita; sicut corpus et anima unius hominis disparata sunt, cum anima de rebus intellectualibus et corpus de rebus sensualibus constent. Est quidem ipsa anima maior ipso corpore in eadem substantia, quia de nobilioribus principiis constat; et de magnitudine bonitatis animae et de paruitate bonitatis, quam corpus habet in comparatione sui ad animam, unitur una maioritas in hominis substantia realiter extensa, sub qua partes animae habituatae sunt maiores esse partibus corporis. Hanc igitur maioritatem et alias maioritates praedictas, innuit Ars considerari et ad propositum applicari; per eas namque ligabilis est uoluntas ad plus amandum ea, ubi plus est amabilitatis, quam ea, ubi minus est amabilitatis, cum naturaliter uoluntas plus debeat amare maiora, quam minora, quia maiora diligibilia sunt super minora. Ergo, quia tradit Ars cognitionem maioritatis et maioris amabilitatis rerum, est ipsa Ars ratio ligandi uoluntatem plus ad obiecta sumptibilia de rebus magis diligibilibus, quam de rebus minus diligibilibus; huius autem cognitionis doctrina traditur ab Arte, uelut in eius processu per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones apparet.  Maioritas amoris est ipsa, in qua amans et amatus aequales sunt in amare; quoniam, cum amans et amatus in amare se coaequant, ita quod in tantum amat amans amatum suum, quantum se ipsum et e contrario, ipso amante diligente in tantum amatum suum, quanta est sui entitas et amati et e contrario, sic est in illo amare aequalitas amatiui, amantis et amabilis, amati et amandi et amoris, et existunt in omnibus istis terminis bonitas, magnitudo, duratio, potestas et cetera, aequales. Quocirca non est in hoc amare minoritas nec per consequens maioritas; nam, cum in eo non sit minoritas, impossibilis est in eo esse maioritas. Ergo maior amoris maioritas est ipsa, in qua nec est realiter maioritas nec minoritas, quia super istam amoris maioritatem nulla maioritas esse potest. Haec autem maior amoris maioritas desiderabilis est et ad eius desiderabilitatem uoluntas ligabilis amare bonum, cum desiderabilitas secundum maioritatem sit uehementius amabilis, quam secundum minoritatem. Obiectando igitur maiorem maioritatem amoris uoluntati ligatur uoluntas, prout ipsam eius obiectationem docet Ars perquirendo maioritatem amoris et maioritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, per terminorum mixtionem, uelut ipsius Artis processus manifestat.  Requirit Ars ut is, qui uoluntatem suam alligari desiderat ad bonum amandum et intellectum suum ad uerum intelligendum, deducat has duas definitiones ad sextam decimam regulam. Si tamen, sub ratione maioritatis et patientiae, uult uoluntatem suam annecti, sicut si desideret patientiam, sub ratione maioris amoris, innuit Ars eum habere patientiam et amoris maioritatem, quod fit cum existit patiens sub hominibus se maioribus potestate et sibi aequalibus ac etiam minoribus se dignitate et potestate et in ceteris similibus principiis substantialibus; et hoc sic habet esse, quod per omnes similitudines principiorum substantialium sit patiens, ut patientia sit eidem amoris occasio boni, magni et cetera. Talis namque patientia ac etiam praedicta maioritas amoris sunt multum amabiles, ad quarum amabilitatem uoluntas est annexibilis cum omnibus similitudinibus substantialium principiorum. Hanc autem annexionem docet Ars, tradens de ipsis principiis et eorum similitudinibus cognitionem, repraesentando uoluntati amabilitatem sub forma maioritatis amoris et patientiae, quae naturaliter sunt amabiles uoluntati. Quinta distinctio, prima pars Sapientia ueritas Sapientia et ueritas quaesiuerunt ab amico, in quo cognouerat amatum suum. Interrogabat amicus amorem: – Quae differentia est amabilis in amabilitate sapientiae et ueritatis? – Sapientia – dicebat amor –, scis ubi mortuus est amicus pro amato suo? Sapientia et ueritas amoris quaesiuerunt ab amico, quid celabat ei suum amatum. Exiuit amicus de tenebris et quaesitum fuit ab eo, quid duxit eum in claritatem sciendi et amandi. Increpauit amor amicum, quaerens ab eo, quare uendiderat amatum suum. – Amice – dixit amor –, quare tristaris et pauescis de amato tuo? Multi amores quaerebant ab amico, cum quo scrutabatur amatum suum. – Amor – dixit amicus –, de quo possem seruire et honorare meum amatum? 0. Inuenit amor amatum deambulantem solum; amor interrogauit eum, ubi perdiderat suum amicum. Sapientia gloria Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum misceret bona malaque, quae propter eius amorem sustinebat. – Sapientia – dixit amor –, ubi occidit amatus amicum suum? – Sapientia et gloria – dixit amatus –, quare puniuistis amicum meum? – Amice – dixit amor –, pateris tu poenam, cum scis amatum tuum? Multi amatores congregati fuerunt, quaerentes ab amore, de quo erat plenum medium, quod est inter amatum et amicum. Sapientia et finis et amor amati quaerebant a gloria, utrum in ea quiescebat amicus. – Sapientia – dixit gloria –, cum quo ligat amicus formam et materiam amoris, cum suum amat amatum? Quaerebat amor ab amico, utrum sciret, quid est amati aequalitas. – Amice – dixit amatus –, quare sumpsistis conuitationes ex amoris minoritate? Sapientia differentia Multi falsi amatores amicum temptare uoluerunt, quaerentes ab eo, quomodo suum contemplabatur amatum. – Differentia – dixit amicus –, numquid es maior in amoris sapientia, quam in amoris contrarietate? Rogauit amorem sapientia, ut diceret ei, de quo principiatus est amicus. Quaesitum fuit ab amico, quare consistebat medium amoris inter sapientiam et differentiam amoris. – Finis amoris – dixit amicus –, numquid scitis, ubi sapientia et differentia manent amoris? Quaerebat amor a sapientia, utrum sine amoris differentia posset exaltare suum intelligere in maioritatem. Inuenit amicus amatum suum; quaerebatur ab eo, cum quo inuenerat eum. – Amice – dixit amor –, in quo dignouisti tuum amatum? Sapientia concordantia – Amoris sapientia – dixit amicus –, numquid in uobis est amoris concordantia? – Amice – dixit amor –, cum amatus sit dilectus et diligibilis, numquid amare tuum principiatiuum est et principiabile? A sapientia et concordantia quaerebat amor, utrum locutae essent cum amico de amato suo. Mirabatur amor de sapientia et concordantia, quare detrahebatur eis apud amatum. – Amice – dixit amor –, quid te facit maiorem habere concordantiam amandi tuum amatum? Quaesiuit amor a sapientia et concordantia, quare amatus et amicus coaequati sunt. Sapientia et concordantia quaerebant ab amoris maioritate, quare laetabatur et quare minoritatem amoris amabat. Sapientia contrarietas – Amice – dixit amor –, quid est tibi occasio obliuiscendi tuum amatum? – Sapientia – dixit amicus –, et quid introiuit in amare meum et deiecit ex eo meum amatum? Pugnabant tres dominae amoris aduersus tres inimicos amoris; quaesiuit amicus ab amore rationem huius belli. Quaesitum fuit ab amore, utrum sciret, quid concordabat amicum et amatum et quid destruebat eorum amare. Ab ignorantia et contrarietate quaesiuit amicus, quare ciuitatem aequalitatis intrare uolebant. Ab amoris amico quaerebant amatores, utrum amare suum minus esse posset in sapientia, quam in contrarietate. 0. Sapientia principium Amatores quaerebant ab amico, utrum sciret, ex quibus nationibus erat populata ciuitas amati sui. Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, cui suus amatus commendauerat amoris thesaurum. Quaesiuerunt amatores ab amico, utrum sciret, de quo est ecclesia, in qua orat et contemplatur suum amatum. Multi falsi amatores mirabantur de amore, cur adeo uehementer satisfaciebat amico in diligendo suum amatum. – Amice – dixit amor –, cur intrasti minoritatem ad odiendum tuum amatum? Sapientia medium In libro sapientiae amoris legebat amicus per amorem et quaerebatur ab eo, utrum inueniret finem amandi. Amatores inuidi quaesiuerunt ab amico, ut ea diceret eis, quae in amandi maioritate illum faciunt permanere. – Amice – dixit amor –, quare sciendi et amandi desideras aequalitatem? Infirmabatur sapientia; quaesiuit amor ab ea, quae suae infirmitatis erat occasio. Sapientia finis Ad fidelem amicum falsi accesserunt amatores, quaerentes ab eo, de quo sapientia et finis amoris rogabant amoris maioritatem. Ibat et redibat amare de amico ad amatum et interrogabatur, quos rumores de amato suo nuntiabat amico. Diligebat amicus amatum suum et petebatur ab eo, quid suum sustinebat amare. Sapientia maioritas Temptabant falsi amatores amicum de sapientia et amore, mirantes, cur illum a scire et amare non poterant separare. – Sapiens amor – dicebat amicus –, scis, utrum te ponere possem in aequalitatem amoris et amandi? Sapientia aequalitas Quaerebatur ab amico, utrum sapiens amor et maior amor esse possent in aequalitate amici et amati. Sapientia minoritas Amor et timor quaesiuerunt ab amico, cui commendauerat suum minorem amorem. Uoluntas uirtus Dominae et domicellae amoris quaerebant ab amico, qui et quales habebantur arbores in uiridario sui amati. Dicebat amicus se multum diligere amatum suum; amor ab eo quaesiuit, de quo uiuebat amare. – Amoris differentia – dixit amicus –, numquid posset esse praeter te uirtuosum amare meum? – Amice – dixit amor –, per quid cognoscis uoluntatem amati tui? – Concordantia – dixit amor –, quare te posuisti inter amatum et amicum? Regem amoris interrogabat regina amoris, quare principiauerat amicum suum de uirtute et amore. Quaerebatur ab amico, quid illuminabat amare suum, cum nocturnabat propter amorem. – Amice – dixit amor –, dedistine uoluntatem tuam amato tuo? Amatores honoris et ualoris quaesiuerunt ab amico, quid impellebat eum tantum laborare propter amorem. 0. – Amate – dixerunt seruitores amoris –, quare misisti in amicum tuum uoluntatem et uirtutem et aequalitatem amoris et amandi? Quaerebatur ab amico, cur conscientiam habebat in amando. Uoluntas ueritas Congratulati sunt falsi amatores a falsitate, quaerentes quare amicus et amatus ab inuicem erant separati. Amor a falsitate quaerebat, cur celabat amico differentiam amoris, quae in amato suo existit. – Amice – dixit amatus –, scisne quid est differentia ueritatis et amoris? Quaesiuit amatus ab amico, quid sibi dixit malum de uoluntate et ueritate amati sui. – Uoluntas – amicus ait –, unde incepisti, cum incepisti odire falsitatem? Quaesitum fuit ab amico, in quo scribebat, cum intendebat epistulam mittere amato suo. Uoluntas amici quaerebatur clamans: – Quid me comburit propter finem amoris? Mirabatur maior uoluntas amici, cur maior ueritas cruciabat eam, ex quo diligebat ueritatem in maioritate amoris et amandi. Per palatium sapientiae et uoluntatis interrogabat amicus rumores de amato suo. 0. – Amor – ait minoritas –, et cur me deicis ex ueritate? Uoluntas gloria Gloria quaerebat a uoluntate, utrum desideraret amatum et amicum esse unam eandemmet essentiam. – Uoluntas et concordantia – dixit amor –, quomodo acquiescere potes gloriae, in qua cruciatur amicus propter amatum? – Uoluntas – dicebat amicus –, cur in amandi poena mihi resistis? Amare et principiare et desiderare obuiauerunt sibi ad inuicem in amore et quodlibet eorum interrogabat alterum de amato. Scire uoluerunt amatores ab amore, utrum amicus et amatus capi possent in amare suum. – Uolose et gloriose – dixit amor –, cur ad inuicem conuertimini in fine amandi? Inuenit amatus amicum suum; et quaerebatur ab amato, utrum inuenerat eum, in maioritate uel in minoritate amoris et amandi. Quaesiuit amicus ab amore, utrum in amato foret aequalitas uolendi et gloriandi. Inuidebant amatores et quaerebant ab amico, cum quo uolificabant et glorificabant eum dominae amoris. Uoluntas differentia Quaerebat amicus ab amore, utrum esset desiderabile differentiam esse in amato suo. Ab amato et amico quaesiuit amor, utrum tantum distarent a confusione, quantum a contrarietate. Uoluntas et differentia amoris inuenerunt amicum et amatum se inuicem diligentes et quaerebant ab eis, quid faciebat eos mutue sic amare. – Amice – dicebant amatores –, ubi crescit tuum amare? – Uoluntas – inquit amicus –, cur intrasti differentiam amandi? Quaesiuit amicus ab amore, utrum amare sui amati esset substantiale uel accidentale. – Amice – dixit amor –, scisne cur amati et amici est desiderabilis aequalitas? Ab amici uoluntate quaesiuerunt amatores, cur erat modica in amare. 0. Uoluntas concordantia – Concordantia – uoluntas ait –, cur de me conqueritur amatus? Odiuit amicus amatum suum et quaerebatur ab eo, de quo principiauit odire suum. Quaerebatur ab amico, utrum in amare suo diligeret concordare. Ab amato quaesiuerunt amores, utrum sustineret labores et languores ex hoc, quod amatus erat. – Amice – dixit amor –, quid te compellit oboedire tuo amato? – Concordantia – dixerunt amatores –, ubi ligatur uoluntas amici et amati? – Amice – dixit amor –, quid obligauit te seruire tuo amato et eum honorare? Uoluntas contrarietas – Uoluntas – inquit amicus –, ubi quaeris amatum meum? Quaerebat amicus a uoluntate sua, quae propinquior erat illi, aut concordantia aut contrarietas. – Uoluntas – amicus ait –, cum quo possem uincere contrarietatem? Quaesiuit amicus a uoluntate sua, quid tantum remouerat eam ab amato suo. Ab amato quaesiuerunt amatores, utrum in uoluntate sua coaequare posset amare et odire. Maioritas et minoritas obuiauerunt sibi inuicem et quaesiuerunt ab amico, utrum amatus a uoluntate sua priuare posset amare. Uoluntas principium Uoluntas inuenit amare, quod clenodia portauerat ad amatum et quaesiuit ab eo, quae erant illa clenodia, quae miserat amicus amato suo. Ad amatum misit amicus amare suum et amor inuenit illud interrogans, cur tam celeriter ibat. A maiori amato quaesiuit maior amicus, utrum maiorem amorem dedisset ei. In igne amoris ardebat amicus clamando, quaerens unde suum incepit ardere. Quiescere uolebat amicus, quia uexatus erat prae amore et dicebat: – Quid me excitat ad amandum? Uoluntas medium Equum uoluntatis equitabat amicus; amores autem interrogabant eum, ubi equum suum adaquabat. Quaesitum fuit ab amico, in qua parentela stabat cum amato suo. Ab amoris aequalitate quaerebat uoluntas, quid intendebat amatus et amicus. Quaesiuit amicus a minoritate, utrum amatus suus puniret eum. Uoluntas finis A uoluntate, fine et maioritate quaesiuerunt amatores, quid facit amatum et amicum esse coniunctos. Amoris dominae ab amico quaesiuerunt, quid uulnerauerat illi suum amatum. – Uoluntas – dixit amicus –, quid te impedit uenire ad maioritatem finis et amandi? Uoluntas maioritas Ab amoris esse quaesiuit amoris priuatio, utrum sit maior uoluntas, quae possit esse inter amicum et amatum. In amoris maioritate languebat et moriebatur amicus; amor autem ab eo quaerebat, cur non diligebat amatum suum amandi minoritate. Uoluntas aequalitas Quaesiuit minoritas ab amico, in quo gaudebat et delectabatur uoluntas eius. Uoluntas minoritas Mirabatur amoris minoritas et quaerebat, quomodo ab ita remotis se poterant inuicem diligere amatus et amicus. Uirtus ueritas – Uirtus et ueritas – inquit amor –, quid est delectatio amati et amici? – Ueritas – ait differentia –, cum quo uirtutem habetis attingendi amare amati et amici? – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quae tuum amatum tibi repraesentant? A ueritate et uirtute quaesiuit amicus, in quo scribebant librum amati sui. Quaerebatur ab amico, in quo palatio morabantur nuntii, quos sibi miserat suus amatus. – Amor – dixit amatus –, scitisne qui sunt socii amici mei? Gula, luxuria et auaritia falsitatem inuenerunt, de amico conquerentem, et interrogabant eam, cum quo destruebat eam amicus. Quaesiuit uirtus a ueritate, utrum id esset in amato suo, per quod maioritatem sentiebat in amare. – Amice – dixit amor –, quid te nutriuit tantum diligere, quantum amabilis est tuus amatus? 0. Ait amicus: – Minoritas uirtutis et ueritatis, et cur adeo frequenter uoluntati meae te repraesentas? Uirtus gloria Quaesiuerunt amatores ab amico, ubi colligebat fructum uirtutum, quas seminabat. – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quae te excitauerunt ad magis amandum? Falsi amatores ab amico quaesiuerunt, cur amatus amatoribus indigebat. – Amate mi – dixit amicus –, cum tu sis tam nobilis et tam honorabilis in mundo, cur non habes plures amicos, quam inimicos? Quaesiuit amicus a gloria, cur ipse poenas amando sentiebat. A fine et a gloria quaesiuit amicus, cur in eis non poterat quietem habere. – Amice – dixit amor –, cum quo maiorificas amare tuum? – Amice – dixit amatus –, cur intrasti in ciuitatem amoris et aequalitatis? Quaerebatur ab amico, cur oboediebat uitiis, cum pro eis oboedire pateretur poenam, cadens in iram sui amati. 0. Uirtus differentia – Differentia – dixit concordantia –, numquid est tibi uirtus, per quam concordare meum sit de uirtute et de amare? – Uirtus – inquit amor –, quomodo resistis contrarietati amandi? Quaesiuit amicus a uirtute, utrum ipse posset esse una eadem essentia cum amato suo, existente differentia inter eum et amatum suum. – Uirtus et differentia – dixit amor –, numquid potestis esse unum amare? – Amate et amice – dixit amor –, quid facit uos esse distinctos in amare? Quaerebatur ab amico, qua ratione differentia et uirtus poterant esse in maioritate amoris et amandi. – Differentia – dixit uirtus –, cum amicus non sit amatus, possemus tu et ego esse amatus et amicus? – Amice – dixit amor –, scis unde minoritas amandi procedit? Uirtus concordantia – Uirtus – ait concordantia –, quid te facit a contrarietate disparantem in amare? Quaesitum fuit ab amico, quomodo incipiebat amare de uirtute et concordantia. – Amice – dixit amatus –, scisne cur amare oritur de amore? Amores quaerebant ab amico, quos labores in amando patiebatur. Amatum et amicum interrogauerunt amatores, cur propter amare iacebant in uirtutibus infirmi. Quaerebatur ab amico, utrum totam suam concordantiam et totam suam uirtutem applicabat ad amandum suum amatum. – Uirtus – ait concordantia –, quem equum equitabat amicus, cum amato suo fugiebat? Uirtus contrarietas Uitia quaerebant a principio, ubi principiabat uirtutem de uirtute; rogabantque illud, ut ibidem contrarietatem de contrarietate principiaret. – Uirtus – ait amor –, numquid posses existere in medio contrariorum? Quaerebatur ab amatoribus, quare non ibant quietum in fine amoris et amandi. – Amice – dixit amatus –, quis te protexit, quoniam uictus non fuisti in amandi maioritate? – Contrarietas – ait concordantia –, possesne aequaliter in uirtutibus et uitiis esse? – Amice – dixit amor –, quid te facit cum inimicis amati tui participare? Uirtus principium – Uirtus – ait amor –, quae sunt tuae regiones? Et tu amor – ait uirtus –, ubi incepisti amare? Rogabat amicus amatum suum, ut concederet ei uirtutes; quaesiuit amatus ab eo, ad quid eas uolebat. Quaesitum fuit a principio, utrum potuisset principiare uirtutem in amandi maioritatem. – Uirtus et principium – ait amicus –, numquid potestis aequales esse in amore et amare? Ueniebat amicus uisum amatum suum et quaesiuerunt ab eo amores, utrum de longinquis finibus ueniret. Uirtus medium Amatores multi quaesiuerunt ab amico, cum quo suum amare faciebat uirtuosum. Quaerebatur ab amico, in quo cognoscebat maioritatem uirtutis. Amatus et amicus quaesiuerunt ab amatoribus suis, utrum sciret subiectum extensae uirtutis et amoris. – Amice – dixit amor –, cum quo deicis ex amare tuo minoritatem? Uirtus finis Mirabatur amor de uirtute et fine, quare quaerebant, ut daret eis amor maioritatem sui amare. Uirtus et finis amoris quaesiuerunt ab amico, utrum aequaliter esset sanus et infirmus propter amorem. Amatores quaesiuerunt ab amico, qui erant uinctores et tortores uincientes et torquentes propter amorem amatores. Uirtus maioritas Amatores amoris quaesiuerunt ab amico, cur eos reprehendebat uirtus amandi. Ab amoris aequalitate quaesiuerunt amatores, utrum essent aliquis amans et aliquis amatus in amare uirtuoso aequales. Uirtus aequalitas Toxicatus erat amicus prae amore et quaerebatur ab eo, quid potauerat eum amandi ueneno. Uirtus minoritas Cum tribus dominabus amoris manebat amicus; alia illarum affligebat eum, alia occidebat eum, alia uero sustentabat eum; et quaesiuit amicus ab amato suo, utrum sciret amorem. Ueritas gloria Quaesiuit amicus ab amoris differentia, utrum gloria et ueritas in amato suo essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia eodem numero. In naui amoris nauigabant amatus et amicus per mare amoris et quaesiuerunt amatores, qui sunt pisces maris illius. – Ueritas et gloria – dixit falsus amor –, ut quid cruciatis seruitores meos? – Amor – inquit amicus –, scisne quare gloria et ueritas alia de alia inuicem conqueruntur? – Ueritas – inquit amicus –, ubi uerificas gloriosum? Et tu gloria, ubi glorificas uerosum? Comedebant et bibebant amicus et amatus super mensam amoris et quaerebatur, qui erant seruitores eorum. Amores ab amato quaerebant, cur in maioritate amoris et amandi glorificauerat suum amicum. – Uerificare et gloriari – dixit amor –, ubi possetis coaequari in bonitate, magnitudine, duratione et potestate, quoniam mittere uos uolo ad amatum meum? Amores multi quaesiuerunt ab amato, cur descenderat ad amandum tantam minoritatem bonitatis, magnitudinis, durationis, potestatis et ueritatis. 00. Ueritas differentia Amoris dominae desiderabant seruire amato et amico et quaerebant, ubi possent eos inuenire. – Ueritas – inquit amor –, cur permanes in differentia amici et amati? Ualores, reuerentiae et honores a ueritate quaesiuerunt, quod pretium habuerat de amico, quem uendiderat amato. – Ueritas et differentia – dixit amor –, cur permanetis in amare? Quaesitum fuit a ueritate, cur in uerificare suo existebat finis amandi. – Ueritas – dixit differentia –, qua natura potes existere in amandi maioritate? – Ueritas – inquit amicus –, ubi repperisti aequalitatem amoris et amandi? – Minoritas – inquit maioritas –, quare uis, ut amatus non emat amici uoluntatem? 0 Ueritas concordantia – Contrarietas et parcitas – dixit amor –, cur resistitis mihi ad dandum ueritati concordare et amare? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret, quomodo principiabat amare. – Amor – dixit amicus –, quomodo sufficere posset amare amato meo? Imperatores et reges quaesiuerunt, quid portabat ad amatum et amicum amoris secreta. A maiore amato et maiore amico quaerebant amores, utrum coniuncti essent in maiori ueritate et concordantia amoris. – Ueritas et concordantia – dixerunt flores amoris –, cur aequales existitis in amore et amare? Stabat amor otiosus et quaesiuerunt amatores ab eo, ubi perdiderat amare suum. 0 Ueritas contrarietas Quaesiuerunt amatores ab amico, utrum sciret, quibus armis ueritas et falsitas ad inuicem pugnant. Amoris differentiae amicum inquirebant, quaerentes a ueritate, ubi prae amore languebat. Amores ab amato quaesiuerunt, quibus uirgis feriens disciplinabat amicum suum. – Ueritas amoris et contrarietas amoris: Et qui sedauit resistentiam, quam habere solebatis in amare? – Aequalitas – ait amor –, numquid esse potes de ueritate et contrarietate? – Ueritas – amicus ait –, numquid amor amare suum uult duplare, ut amandi minoritati resistat? 0 Ueritas principium – Amor – inquit amicus –, nonne uerificare et principiare sunt in amare meo? Amare inuenit uerificare, quaerens ab eo, utrum ueritas uel principium principiassent illud. Interrogabat amicus ueritatem et principium dicens: – Numquid est amatus meus adeo potens, quod principiare posset maius amare et uerificare? Ab amoris aequalitate quaesiuerunt amatores, utrum ipsa posset esse in uerificare, principiare et amare. – Minoritas – inquit amor –, numquid uelles esse in maioritate? 0 Ueritas medium Amoris dominae ab amoris medio quaesiuerunt, quid erat finis et complementum amoris. – Amor – amicus ait –, nonne posset amatus meus dare mihi maioritatem ueritatis et amoris et amandi? – Amice – dixit amor –, ubi tuum imaginaris amatum? – Amor – dixit amicus –, numquid ego possum perdere amatum meum? 0 Ueritas finis – Amor – amicus ait –, ex quo me dedisti amato meo? Nonne tanta est tibi potestas et iustitia, quod des mihi meum amatum? – Amores – dixerunt amatores –, cur assistunt in labore amicus et amatus? – Ueritas et finis – ait minoritas –, cur me captum detinetis in carcerem maioritatis? 0 Ueritas maioritas – Maioritas – inquit amor –, nonne potest esse in maiori ueritate aequalitas amici et amati? Amores, ualores, reuerentiae et laudes quaesiuerunt ab amico, quid exstinguebat ei suum amare. 0 Ueritas aequalitas Ab amico quaerebant amatores, utrum in eius essentia ueritas et amor aequales esse possent. 0 Ueritas minoritas – Minoritas – inquit amor –, cum quo aufertis amatores ab amato meo? Quinta distinctio, secunda pars Decima quaestio  Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum in amare suo haberet potestatem de differentia et differentiam de potestate. Solutio: Differentia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt rationes inconfusae et per quod bonificans et bonificabile sunt inconfusa et aliud ab alio distinctum. Considerauit amicus ut plurimum in quaestione, quam sibi fecerat eius amatus, et mirabatur cur sibi talem fecerat quaestionem et dixit ei: – Amate mi, bene scis uelut in definitionibus principiorum amantiae continetur, quod unumquodque ipsorum principiorum alteri tradit similitudinem suam. Ergo, necesse est potestatem esse de differentia et differentiam de potestate, substantiali potestate dante propriam potestatem accidentalem substantiali differentiae et e contrario, ut differentia sibi appropriatam possideat potestatem, qua possit id existere, quod ipsa est, et differentiare. Similiter et differentia substantialis potestati substantiali differentiam accidentalem approperat, ut differentiare possit inter hoc et aliud et ea faciat existere et agere inconfuse seu distincte. – Iterum amate mi – dixit amicus –, bene scis magnitudinem dare similitudinem suam differentiae et potestati. Et ideo est magnitudo de differentia et potestate, et per hanc magnitudinem, quam differentia et potestas possident, est magnitudo de potestate, quae est de differentia, et de differentia, quae est de potestate, quoniam nobilissimum est cuilibet principiorum quodlibet eorum esse de alio, permanente quolibet ipsorum in sua propria unitate et natura. Hoc idem etiam, amate mi, habet esse de bonitate, duratione et cetera. – His igitur sic existentibus et te sciente, amate mi, amare meum, quo te amo, esse ualde bonum, magnum, potentem et cetera, quod tamen esset impossibile, si non haberet in se potestatem, quae esset de differentia, et differentiam, quae esset de potestate, admiror ualde cur hanc mihi fecisti quaestionem.  Amoris differentia est ipsa, quae amantem et amatum in amare facit esse distincta. Propendit amor amicum displicentiam habere, quia suus amatus talem sibi fecerat quaestionem et excusauit amatum his sermonibus dicens: – Amice, tuus amatus habet multo nobilius et altius amare, quam tu habes. Nam, in amare tuo est potestas de differentia per accidens et e contrario, sicut tumet dixisti, sed in amare tui amati est potestas de differentia et e contrario substantialiter, eo quod in amato tuo quodlibet principium est aliud et e contrario, una eademmet essentia et natura numero, ut dictum est. Et quoniam tu non habes adeo nobile nec adeo uirtuosum amare, sicut amatus tuus, facit ipse tibi quaestionem praedictam, ut de tuo amare talia sibi respondeas, quae sunt ad laudem sui amare, annuendo in amare tuo esse potestatem de differentia et e contrario per accidens, sed in amare suo substantialiter.  – Amice – dixit amor –, prout in decima regula continetur et in tertio paragrapho de definitione differentiae, considerare potes quomodo de quaestione, quam tibi fecit amatus tuus, alta et nobilis responsio potest educi. Dic ergo, amice, quomodo potest amare tuum attingere altitudinem et nobilitatem amati tui, nisi eius excellentissima contempleris? Nonne bene scis quoniam in elementatis calor, quem dat ignis aeri, est ex quo ignis dat eum illi et subicit, ut ipse aer se ipsum calefacere possit et aquam et terram? Uerumtamen illum calorem datum aeri ita retinet sibi ignis, quod ipse calor et est ignis et est aeris; ignis quidem essentialiter, aeris uero accidentaliter. Super hoc siquidem genus caloris concordant ignis et aer, sicut pater et mater super filium suum et se inuicem diligunt in eodem, quoniam est ex utroque; simili modo etiam est in ceteris rebus naturalibus his similibus. – Amice, ergo, considera simili natura in amare tuo, quomodo sit in eo potestas de differentia et e contrario, istis principiis inuicem concordantibus super hoc, quod alter alteri tribuit, sibi retinens illud idem. Ita namque considerando, ascende ad contemplandum amatum tuum super amare tuum et super ea, quae consistunt sub amare tui amati, et contemplando considera, quomodo in amato tuo substantialiter existit potestas de differentia et e contrario et superapplica cetera principia, scilicet bonitatem, magnitudinem et cetera. Deinde propende tibi quomodo istae possessiones sunt essentiales, permanente qualibet hoc, quod ipsa existit, et existente qualibet alia et e contrario, concordante qualibet alii et e contrario, in hoc, quod ipsa est, et in hoc, quod tribuit et acceptat. Quare, si haec omnia contemplando consideres, secundum huius Artis doctrinam, profecto dicere potes te contemplationis considerationem superexcellentem habere. – Et haec est ratio, quare tuus amicus hanc tibi fecit quaestionem, uidelicet ad excitandum te et mouendum ad multum excellenter eum contemplandum et ad exaltandum amare tuum in hac superexcellenti contemplationis consideratione, nec amico sui amati aliqua dicta displicere debent, tantum debet eius amare sermones.  Si non esset potestas de differentia et differentia de potestate, amoris medium existere non posset inter amatum et amicum. – Amor – ait amicus –, secundum hanc quartam conditionem `potestatis et differentiae significatur solutio quaestionis huius, quam fecit mihi meus amatus. Quoniam, nisi in amare esset potestas de differentia et e contrario, non posset amare meum existere inter meum amatum et me; quoniam, si in amare meo esset potestas, ita quod non esset de differentia, et si in eo esset differentia, ita quod non esset de potestate, alia alii sufficere non posset, quia deficeret eis principium et finis. Principium quidem in hoc, quod alia de alia principiari non posset; finis uero in hoc, quod potestas non moueretur ad differentiandum neque differentia ad possificandum. – Hoc idem etiam esset de aliis principiis, itaque non posset amare consistere inter amantem et amatum. Sed, quoniam in ipso amare est potestas de differentia et e contrario, plus est in ipso amare, quam si alia illarum non esset de alia; et quoniam illud plus implicat complementum et ponit id, quod sua priuatio ponere non potest, idcirco potest amare perseuerare inter amatum et amicum. Quare, amor, bene scio, quoniam amatus meus scit haec omnia in amare meo, nam ex eo mihi peruenit quicquid habeo boni et amandi. Tantum autem amatum meum timeo contra me ex aliquo fieri offensum quod, cum mihi ex aliquo iacit quaestionem, subito timeo me gessisse quicquid uel dixisse contra eius ualorem, honorem, reuerentiam et amorem, mallemque mori, quam quod amatus meus mihi suspectum haberet. Undecima quaestio  – Amice – dixit amatus –, numquid est tibi tanta potestas amandi amando in me unire, quanta est amando in me unitatem? Solutio: Concordantia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, in uno et in pluribus concordant. Priusquam amicus super hac quaestione responderet amato, considerauit in natura et definitionibus principiorum, in quaestione contentorum, et maxime in concordantiae definitione; et prout attingere potuit naturam et definitiones ipsorum principiorum, respondit amato suo dicens: – Amate mi, amoris concordantia ad magnitudinem amoris et ad potestatem amoris applicata, me ducit in uiam tibi respondendi. Et tibi dico quod ex hoc, quod concordantia est principium substantiale, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera concordant in una substantia ex ipsis constituta, ipsis principiis unientibus de se ipsis ipsam substantiam, sub agente naturali illam substantiam generante, oportet in tantum amari actum uniendi illam quantum unitatem eius, cum ipsa substantia potest suum uniri substantiale et praeter ipsius substantiae unitatem esse non possit. – Cum ergo te, amate mi, considero unam substantiam esse et unum unire de bonitate, magnitudine et cetera unitum, oportet secundum naturalem rationem me tantam amandi te potestatem sentire, amando in te unire, quantam eam sentio amandi tuam unitatem, ut amandi magnitudini satisfaciant magnitudo et potestas, et ne tuum unire sit minus amabile quam tua unitas, per quod siquidem unire, tu es una unitas et una substantia, quae conuertitur cum omnibus principiis tuis.  Amoris concordantia est ipsa, per quam amans et amatus in amare concordant. – Amate mi – dixit amicus –, de te et de me procedit amare, cum sis amabilis et ego amans, in quo scilicet amare existit concordantia bonitatis, magnitudinis et cetera ipsius amare. Hoc siquidem amare, tuae et meae similitudines amantur, in quibus amando concordamus me amante te et te amante me, secundum ipsas similitudines, quae sunt ipsae scilicet bonitas, magnitudo et cetera. Quare, si non amarem in te tantum unire quantum unitatem, non amarem te secundum tuas et meas similitudines; in te namque tua bonitas unit de semet unam bonitatem in magnitudine, duratione, potestate et cetera. Ita quod est bonitas magnitudinis, bonitas durationis, bonitas potestatis et cetera, una eadem est bonitas et permanet ipsa substantialis bonitas unitiua, una bonitas in se ipsa, de qua influitur bonitas magnitudinis, bonitas durationis et cetera. Hoc idem amare habet etiam esse de tua substantiali magnitudine et de tua substantiali duratione et cetera. – Et quoniam bonitas tua, magnitudo et cetera, sunt unamet unitas, scilicet una essentia et natura eadem numero; et quoniam bonitas influxa in magnitudinem et bonitas influxa in durationem et cetera, una eademmet numero est bonitas, existit quidem in tua unitate actus uniendi, ita quod ipsa bonitas influens, et bonitas magnitudinis et bonitas durationis et cetera, se unit unam bonitatem tantum in bonum in substantia, ita quod in ipsa substantia tua non est, nisi tantum una bonitas. – Haec autem unio, quae est bonitatis magnitudinis et bonitatis durationis et cetera, et bonitatis influentis habet esse, quia bonitas simpliciter et magnitudo simpliciter et cetera principia substantiae tuae simpliciter sunt unamet essentia et natura eodem numero, in qua fit unio influentis et refluentis. Influentis quidem eo, quod bonitas unam influit bonitatem in magnitudinem, cum ratione bonitatis magnitudinem oporteat esse bonam; et eo quod unam influit bonitatem in durationem, cum durationem, ratione bonitatis, oporteat esse bonam, et sic de ceteris principiis. Refluentis uero eo, quod bonitas magnitudinis et bonitas durationis et cetera, refluitur una bonitas eadem numero, quia bonitas huius et bonitas istius et cetera unitur una essentia et natura numero. – His igitur sic existentibus, amate mi carissime, oportet me tantum diligere te ratione uniendi quantum ratione unitatis, ut amem te secundum tuas similitudines et secundum eas similitudines, quas mihi donasti, te similitudinibus tuis fruente.  – Amate mi – dixit amicus –, dum considero duas definitiones antedictas, applicans eas ad undecimam regulam, secundum hoc oportet me habere tantam potestatem ad amandum in te unire, quantam ad amandum in te unitatem. Nam, abstrahendo in ratione mea phantastica magnitudinem, durationem et cetera, bonitatis tuae, remanet simpliciter unitas tuae bonitatis in ratione mea; et contrahendo unitatem tuae magnitudinis, durationis et cetera, ad tuam bonitatem, oportet me considerare in tua bonitate esse bonificare; nam, sine illa, non esset in ea magnitudo nec duratio et cetera. – Ergo, sicut oportet me amare ipsum bonificare tuae bonitatis, sic oportet me amare unire tuae unitatis, contrahendo bonitatem, magnitudinem et cetera, ad tuam unitatem, quod scilicet unire existit inter bonificatiuum et bonificabilem, bonificante existente alio a bonificabili et e contrario. Hanc autem aliationem amari oportet, ut ametur eorum inconfusio et ut unumquodque ipsorum principiorum ametur inconfuse in concordantia amici et amati, in una unitate essentiae amici et amati et in concordantia unitatis et uniendi bonitatis, magnitudinis et cetera in amato et amico.  Magnitudo et potestas adeo magnam et potentem habent concordantiam in amato, quod in tanto concordant in unire amati, quantum in eius unitate. Et ex hoc habet amicus tantam concordantiam amato suo diligendo eius unire, quantam diligendo ipsius unitatem. – Amate mi – dixit amicus –, secundum septimam conditionem `magnitudinis et potestatis, significatur quod ego te possum tantum amare, quantum amo in te operationem tuae unitatis. Nam, ex quo tua magnitudo et tua potestas in tantum concordant, magnitudo quidem unire unum magnificare et potestas unum possificare, quantum in existere magnitudinem unam et potestatem unam, et magnitudinem et potestatem unammet essentiam et naturam eodem numero, oportet in me tantam influi potestatem amandi, amando unire, quantum amando unitatem, et amando tantum unitatem, quantum unire. Ex quo in te, amate mi, unitas et unire sunt eademmet essentia et natura eodem numero, scilicet unamet substantia, quae est tumet, amate mi carissime. Duodecima quaestio  Magnitudo et uoluntas amici quaesiuerunt ab amato, utrum in se ipso plus posset amicum remouere a contrarietate, quam in aliquo alio ente. Solutio. Contrarietas est quorundam mutua resistentia propter diuersos fines. Indignatus fuit amatus, quoniam magnitudo et uoluntas amici talem fecerant ei quaestionem et his sermonibus respondit illis: – In me nulla est contrarietas, sed potius sum ipsa concordantia, quae est ipsa concordia distinctorum finium, ut sint unus finis eadem essentia et eodem numero. Ego quidem sum contrarius contrarietatis, cui cum bonitate, magnitudine et cetera, contrarior, et quicquid in me est, existit substantiale absque aliquo accidente: Ego sum quicquid est in me, et quicquid est in me, est totum meum esse. – In quo ergo possem ego tantum remouere amicum meum a contrarietate, quantum in me ipso, uniendo illum mihi et diligendo et magnificando et bonificando eum in me, cum a nullo alio ente tantum remota et disparata sit contrarietas quantum a me? Satis inscium habeo quemcumque facientem mihi talem quaestionem. – Et uos, magnitudo et uoluntas – ait amatus –, non multum bene agitis, cum mihi facitis eam; etenim secundum definitionem contrarietatis, propendere potestis et bene scire quod, cum ego sim ipsum, quod dici potest `definitio contradictoria definitioni contrarietatis, profecto non possum amicum tantum a contrarietate remouere, quantum in me ipso.  Contrarius amor est qui magno et bono amori amantis et amati resistit. – Amate – dixit magnitudo amici –, utique uerum est te esse concordantiam ac etiam bonitatem, magnitudinem et cetera. Et quamuis quicumque alius amatus habeat concordantiam et bonitatem, magnitudinem et cetera, non tanta potest nec sufficit esse ipsa sua concordantia bonitas, magnitudo et cetera. Uerumtamen, inter te et amicum tuum habet contrarietas magnum posse, quia facit te minus amari quam honores, parentes, prosperitates, delectationes, pecuniam et ceteras diuitias huius mundi, ut manifeste patet et ut in definitione contrarietatis manifestatur. Necnon etiam contrarietas amicum tuum detinet in laboribus, periculis, languoribus, suspiriis, cogitationibus, lacrimis et fletibus, de difficilique uiuit et a te uix sustentatur. – Ergo, amate, cum tantum possis amicum tuum a contrarietate remouere et plus in te ipso, quam in alio ente, quare non coniungis eum in tantum tibi, et non ponis eum tantum in tua concordantia, bonitate, magnitudine et cetera, quod omnino remotus sit et disparatus a contrarietate, illum occidente et in tristitia detinente, quae impedit eum diligere te et honorare ualores tuos?  – Magnitudo – dixit amatus –, sicut in tertio paragrapho de contrarietate significatur, scire potes quod remoueo meum amicum a contrarietate plus in me ipso, quam in alio ente et plus transmitto sibi secundum intentionem et finem similitudines meas, quam alias. Tu autem, magnitudo, cum ei transmitto similitudinem meae magnitudinis, assumis eam sub forma paruitatis, assumens sub forma magnitudinis eas similitudines prosperitatum huius mundi, quas transmittit contrarietas, compellisque uoluntatem diligere similitudines meas cum minoritate, sed cum maioritate illas similitudines, quas transmittit contrarietas. – Quare non est mirandum, si contrarietate uexetur amicus et si sit timidus et pusillanimis at audacia nudus, qua indiget ad faciendum ardua et utilia propter meum honorem et amorem. Tu enimmet et uoluntas ei contrariamini, subiugantes eum seruituti contrarii amoris et refunditis super me totum pondus criminis, quod minime super uos diligitis replicari, nec in bono sed in malo potius uestra uultis uti libertate, ducentes amicum contra finem et ueram intentionem ad ea opera, quae uos uultis. Uerumtamen ex his omnibus oportebit uos reddere rationem mihi, qui uestri sum dominus atque iudex.  In magnitudine concordantiae amici et amati distat uoluntas ab eorum contrarietate. – Magnitudo et uoluntas – ait amatus –, secundum hanc sextam conditionem `magnitudinis et uoluntatis denotatur quod plus possum amicum a contrarietate remouere in me ipso, quam in aliquo alio ente. Nam ex hoc, quod magnitudo concordantiae maior est inter me et amicum meum, quam inter me et aliquod aliud ens, quod non est amicus meus, possum ego amicum meum magis remouere a contrarietate in me ipso quam extra me ipsum. Quod, si non, falsificaretur quidem praedicta conditio, ita quod in magnitudine concordantiae amici et amati non distaret uoluntas eorum a contrarietate, sed potius coniungeretur contrarietati, distans a concordantia in magnitudine concordantiae amici et amati, quod est impossibile. – Quare uobis respondeo secundum antedictam conditionem, cum sit uera, quod plus possum amicum in me remouere a contrarietate, uidelicet eum unire mihi, quam in aliquo ente, uniendo meam concordantiam et suam et magnitudinem meam et te, magnitudinem amici mei, et uoluntatem meam et te, uoluntatem eius; similiter et bonitatem, durationem et cetera mei et amici mei, permanente me concordantia, magnitudine, uoluntate, bonitate et cetera, absque aliqua contrarietate. Quarta distinctio Potestas ueritas Dilexit amicus ueritatem, in qua potestas amati gloriam reuelauit, ut amici uoluntas quiesceret in amare. Uoluntas potestatis, ueritatis et differentiae numquam fragilis neque falsa neque confusa fiet in amare. Potestas, ueritas et concordantia ceperunt amare amoris in amato. Ueritas et falsitas magnam habebant resistentiam in amico propter amatum; uicta foret ueritas, si non iuuasset eam amatus. Incepit principium in uero amore, spe et patientia, ut amicus potentem amorem haberet sustinendi labores et aduersitates, propter ueritatem et amorem. In medio amati et amici existit ueritas, ut amicus posset amati sui uera narrare. Ueritas et potestas finem amoris ad amatum extulerunt, ut amando amatum suum inde scanderet amicus scala potestatis et ueritatis. Potestas et ueritas ad maioritatem amandi amicum extulerunt, ut amatus cognosceretur et diligeretur in maioritate potestatis, ueritatis et amoris. Amicus, quanto poterat, in amore suo potestatem et ueritatem coaequabat, ut inde posset ea, quae per amandi defectum perdiderat, restaurare. 0. Stabant potestas et ueritas coram amico et amato; amicus autem potestatem et ueritatem amato suo et minoritatem tribuit sibi ipsi. Potestas gloria Quoniam potestas, praeter amoris differentiam, non potest in amati gloria dare quietem amico, existit differentia amandi et amabilis. In uicum gloriae uenerunt hospitatum potestas et concordantia, quae sunt nuntii amici et amati. Adeo uehementer plorabat et plangebat amicus magnam gloriam, quam propter amorem contrarium affines sui perdebant, quod potestas eum non poterat consolari nec in gloria poterat quiescere. In sua gloria et de sua gloria et per suam gloriam et in sua potestate et de sua potestate et per suam potestatem principiauit amatus amicum suum, ut amicus posset melius amare et cognoscere gloriam amati sui. Per medium amoris iuit amicus uisum gloriam amati sui, ut in ea posset existere cum amato suo. Finis amoris amici est amicum posse sufferre labores, languores, afflictiones, uituperia, bonorum perditiones et mortem ad honorandum gloriam amati sui. Obdormiuit amicus in amoris minoritate; excitatus est in amoris maioritate; ideo potest amicus descendere ex gloria sui amati. In aequalitate potestatis se coaequant glorificans et glorificabile; in aequalitate gloriae se coaequant possificatiuum et possificabile; ideo consistit aequalitas amabilis in amore et amare. Si minoritatem inueniret amicus in amati sui gloria, numquam posset amare suum amatum absque minoritate amoris et amandi. Potestas differentia Potestas non potest de concordantia sine differentia neque de differentia sine concordantia; ideo conuertitur cum differentia et cum concordantia in amore et amare. Si potestas et differentia in contrarium amorem peruerti possent, numquam in amoris concordantiam possent conuerti. Non posset potestas amoris principia sine differentia principiare, nec ea differentia sine potestate differentiare; ideo potestas et differentia sunt amabiles in principiando amare. Si non essent potestas differentiae et differentia potestatis, amoris medium existere non posset inter amatum et amicum. Cum fine potestatis, differentiae et amoris ligauit amicus amare suum ad amatum. In maioritate potestatis et differentiae, facit amor existere suum amare, ut amicus cum amandi maioritate ascendat uisum altitudines amati sui. In differentia amati et amici existunt potestas et aequalitas, quae detinent captum amorem. Si minor esset differentia, quam potestas in amare, non esset potestas maior in existere et agere, quam in existere tantum. Potestas concordantia Nisi potestas maior esset in concordantia, quam in contrarietate, indignum esset in Deo fore potestatem, concordantiam, amorem et amare. Potestas et concordantia exhortatae sunt amorem, quod inciperet eas diligere in perseuerantia. Per omnes amoris extremitates, expanderunt se potestas et concordantia, in amoris medio se iungentes. Potestas finem amoris in concordantia scrutabatur; concordantia uero inuestigabat eum in potestate; in amare autem inuenerunt illum. Ascenderunt potestas et concordantia ad maioritatem, ut amare amici non descenderet ab amato. Ut potestas de concordantia multum possit, in amore coaequat se concordantiae in amare. Recessit potestas de minoritate in concordantiam et concordantia de contrarietate in potestatem, ut in maioritate sisteret amor amici. Potestas contrarietas Adeo sistit in alto principio amare amati, quod eo non potest ascendere contrarius amor, nec ibidem suum amare contrarium principiare. Amatus et amicus in tanto sunt amore, quod in amoris medio contrariandi potestas intrare non potest. Sicut potestas contrariandi contradicit amandi fini, sic potestas concordandi non fini contradicit amandi. Si potestas per contrariari ascendere posset ad maioritatem amandi, non posset ad eam ascendere per concordantiam. Amicus, quantum potest, amori contrario resistit in aequalitate potestatis et concordantiae. Contrarietas et minoritas resistunt potestati et maioritati in amore et amare. Potestas principium Quoniam potestas amoris plus potest de principio amoris in amoris medio existendo et agendo, quam existendo tantum, sunt amabilia opera eius. Sicut plures uoces uniunt unam uocem, sic potestas plura unit principia ad unum finem amandi. Quia potestas maius est principium in habitu, quam in potentia et in actu, quam in habitu, maior est in amare, quam in odire. Potestas et principium in amare se coaequauerunt, ut amicus non indigeret possificare nec principiare in amare. Ut amando suum amatum non habeat amicus amoris defectum, extenditur tota potestas per tota cetera principia et e contrario, et alia tota per alia tota, et omnia simul maioritati amandi tradunt similitudines suas, ut in amandi maioritatem eam conuertant. Potestas medium Potestas amoris amatum et amicum coniungit in amoris medio, ut habeant ambo finem unum amandi. In medium potestatis intrauit amor et e contrario, ut in utriusque medio amandi maioritatem haberet amicus. Cum amoris potestate coaequat amicus in amoris medio principium et finem amandi. In amoris medio remouet amicus amare suum, cum amoris potestate, ab amoris minoritate, ut ascenderet ad extendendum et operandum in medium amoris. Potestas finis Ascenderunt potestas et finis ad maioritatem amandi, ut in ea consisterent et operarentur amare. Potestas, finis et aequalitas induerunt se amorem, ut amare nutrirent. In minoritate potestatis existit finis amoris infirmus; ideo rogat amicus amatum suum, ut concedat ei potestatem amandi. 0. Potestas maioritas Si maior amoris potestas praeter aequalitatem existeret in maioritate, existeret quidem in maioritate cum amandi minoritate et ploraret amicus defectus amati sui. Nisi maior potestas et minor potestas coniunctae forent et unitae in unum amare, potestas nequaquam posset amorem multiplicare in maioritatem amandi. Potestas aequalitas Uisitat amati potestas potestatem amici sui, qui infirmus iacebat in minoritate; cum aequalitate potestatis amoris et amandi sanabat amatus eum. Potestas minoritas Minoritas amoris uoluit se tradi amico, ut per eam diligeret amatum suum; eam autem amicus tollere non potuit, quia noluit eius amatus. Sapientia uoluntas – Sapientia et uoluntas – dixit amicus –, concedite mihi uirtutes, quarum indigeo uestire meum amare. Dum amicus in amati sui ueritate scientiam intelligebat, diligebat amantiam in bonitate sui amati. Sapientia et uoluntas epistulam scientiae et amantiae miserunt ad amatum, ut amico suo gloriam largiretur. Sapientia differentiabat amantem et amatum; uoluntas uniebat eos in uno amore et amare. Sapientia et uoluntas amicum ligauerunt ad amatum cum amoris concordantia, ut contrarium ad amorem non fugeret aduersus amatum. Resistebat amicus amori, nolens ire uisum et dilectum amatum suum; sed sapientia et uoluntas ceperunt et coegerunt amicum, portantes eum ad amatum suum, qui posuit amicum in carcerem amandi et intelligendi. Stabant intellectiuum ligabile in intelligibilitate et uolitiuum in uolibilitate. Sapientia et uoluntas ligauerunt ea, cum inceptione sciendi et amandi. In medio sapientiae et uoluntatis cruciabant amicum intelligere et uelle; amicus clamabat ad amatum suum. Sapientia et uoluntas attulerunt ad amicum finem amati sui, quo uinxerunt, cruciauerunt et incarcerauerunt amicum in amare et intelligere. 0. Quadam die fugiebat amicus de maioritate ad minoritatem, quia maioritatem amandi et intelligendi non poterat sustinere; inuenerunt eum sapientia et uoluntas, quae reduxerunt eum in carcerem amati sui. Coaequauerunt se sapientia et uoluntas in scire et amare; ambae cucurrerunt ad amatum et super earum amare et intelligere illum accinxerunt. Conquestus est amicus sapientiae de minoritate sui amare et uoluntati de minoritate sui intelligere. Sapientia uirtus Quanto magis percipit amicus ueritatem fidei, spei et caritatis, tanto magis grauatur uituperio, quod infertur amato suo propter defectum amatorum, qui non habent scire et amare uirtuosa. Iustitia, prudentia, fortitudo et temperantia sunt uici, per quos uadit amicus ad gloriam amati sui. In differentia amantis et amati protendit sapientia suum intelligere, ut amicus amare possideat uirtuosum. In concordantia uirtutis et sapientiae captiuatur amare amici, ut amoris contrarii et ignorantiae et uitiorum non introeat seruitutem. Cum uirtute sapientia resistebat ignorantiae; cum sapientia uirtus uitium impugnabat, ut coram amato suo constaret amicus sapiens et uirtuosus. Portabat amicus amato suo sapientiam et uirtutem; cecidit amicus in amoris principia, ubi perisset, nisi amatus eius adesset. Ingressa est uirtus excitum in medium sapientiae et amoris, ut nec cum maioritate nec cum minoritate participet uitiorum. Nisi finis uirtutis uexaret amatores, requiesceret amicus in fine sapientiae et amoris. In capsa uirtutis applicuit amicus sapientiam et amorem cum maioritate intelligendi et amandi, ut fierent thesaurus amati. 0. Uirtus et sapientia se coaequauerunt in amico, ut esset similior et propinquior amato suo. Si non esset minoritas, totus arderet amicus in igne sciendi et intelligendi. Sapientia ueritas De sapientia, ueritate et gloria se intersignauit amatus, ut cognosceret suum amicum. Quoniam ueritas non posset obiectum esse sapientiae sine differentia, amabilis est differentia in amabilitate sapientiae et ueritatis, qua scilicet amabilitate ligabilis est uoluntas ad sciendum, uerificandum et differentiandum. Sapientia et ueritas amico reuelauerunt amati secreta in amoris concordantia; mortus est autem amicus in scire uerum amare. Contrarietas amoris amatum celabat amico, donec sapientia et ueritas in amoris concordantia amatum ostenderunt amico. Sapientia et ueritas extraxerunt amicum de tenebris et in claritatem principiorum amoris posuerunt illum, ut uideret amatum suum. Cum ignorantia et falsitas amicum ex amoris medio deiecissent; tradidit amicus amatum suum pro uanitatibus mundi; sine amico remansit amatus. Congratulari uoluit amicus, quia sciebat amatus eius ueritatem laborum et tribulationum, quos sustinebat propter eius amorem; recoluit autem defectus, quos aduersus finem sui gessit amati et in tristitia restitit et timore. Maioritate sapientiae et ueritatis inquisiuit amicus amatum suum in amore et amare. Aequalitate sapientiae et ueritatis amoris seruiebat et honorabat amicus amatum suum. 0. In amoris minoritate perdidit amicus sapientiam et ueritatem; hac perditione perdidit amicus amatum suum et e contrario; sine quidem amore remansit amicus. Sapientia gloria In scire suo differentiabat amicus bona malaque, quae propter amorem sentiens sustinebat. In amoris uero gloria miscuit ea. In concordantia sciendi et amandi occidebat amatus amicum suum. Amicus gloriam inueniebat, quia sic moriebatur; patiebatur quidem poenam, quia in scire et amare amatum suum non uiuebat. Conquestus est amicus sapientiae ex ignorantia et poena, resistentibus eidem ad seruiendum, honorandum et amandum amatum suum; amicum puniuerunt sapientia et gloria, quia suum scire et amare non multiplicauit. Sapientia et gloria portauerunt amorem ad amicum, ut inciperet habere poenam in scire et diligere suum amatum. Sapientia, gloria et amor fluebant et refluebant de amato ad amicum et de amico ad amatum, ut medium inter utroque plenum esset sapientioso et glorioso amoroso. Putabat amicus quiescere in scire gloriam amati sui; finis autem amoris multiplicabat ei labores in amare. Intellectiuum et gloriatiuum se ligauerunt in gloriabili et intelligibili, cum amandi maioritate. Si non esset aequaliter et intelligibilis et amabilis amati gloria, deesset amico aequalitas sciendi et amandi, nec posset amicus acquiescere gloriae sui amati. Minoritas sciendi, gloriandi et amandi amicum inuitauit; cibauit eum ignorantia, ira et aduersitatibus, ut uiueret contra maioritatem sciendi, gloriandi et amandi. Sapientia differentia Quoniam inter sapientiam, concordantiam et amorem amici est differentia, non autem inter sapientiam, concordantiam et amorem amati, oportet ut amicus ultra uires suas suum contempletur amatum. Quia maior est differentia in sapientia, quam in contrarietate, amabilis est differentia in scire et amare. Quia non potest amicus intelligere nec amare suum amatum sine differentia, principiatus est de differentia in sapientia et amore et e contrario. Medium amoris sistit inter differentiam amoris et sapientiam amoris, ut ibidem inueniat amicus amatum. In fine amoris existunt sapientia et differentia, quae ad amicum noua nuntiant de amato. Si non esset inter scientem et intellectum, amantem et amatum differentia, sapientia non esset in intelligendi maioritate nec amor in amandi maioritate. Sapientia et differentia sunt aequalia principia, quibus amicus suum inquirit amatum. In minori differentia scientis et scibilis, perdidit amicus amati sui cognitionem. Sapientia concordantia Si sapiens amor in se concordantiam non haberet, ab amore contrario non distaret. Ita sapienter incipit amicus amare suum amatum, quod amare suum de sapientiae amore et de concordantiae amore, necnon de ceteris amoris principiis, incipit. Amoris concordantia et amoris sapientia in amoris medio reuelant amatum amico. Sapientia et concordantia coram amato citauerunt amorem, quoniam in finem amoris non occidebat amicum. Quanto maiorem habet amicus sapientiam sciendo suum amatum, maiorem habet concordantiam amando illum. Amatus et amicus in sapientia se coaequarunt, ut in amore et amare essent aequales. Coram sapientia et concordantia plorabat minoritas, quoniam amicus amando aberat in ea. Sapientia contrarietas Contrarietas eiecit sapientiam ex amoris principiis, ut amicus suum obliuisceretur amatum. Contrarietas et ignorantia in amoris medium introierunt, ut ex eo deicerent amatum. Aduersus sapientiam, concordantiam et finem pugnabant ignorantia, contrarietas et non finis amoris, ut sine amico suo foret amatus. In ciuitate amoris inuenerunt se sapientia et contrarietas in maioritate; sapientia quidem in illa ciuitate faciebat amatum et amicum esse concordes; contrarietas uero amare amati et amici in ea confundebat. Ut sapientia et concordantia distarent a contrarietate sciendi et amandi, coaequauerunt se in scire et amare. Si sapientia minor esset in concordantia, quam in contrarietate, non esset amatus amabilis amico suo. 0. Sapientia principium Intrauerunt amoris principia in ciuitatem sapientiae, ut in ea medium amoris clarificarent. Clauiger thesauri amoris est amoris sapientia; custodes eius sunt amoris principia; dominus quidem huius thesauri est finis amoris. Amatus et amicus quandam principiauerunt amoris ecclesiam; aedificauerunt eam de sapientia et maioritate amoris. Sapientia, principium et amor se coaequauerunt in confidentia, quam habet amicus de amato suo, ut in illa coaequatione amatus amico suo satisfaceret de amare. Incepit amicus quaedam cupire, quae non sunt de circumstantiis amoris; confestim egressus est de sapientia, ingrediens amoris minoritatem ad odiendum amatum. Sapientia medium In amoris medium ingressa est sapientia, ut amicus in eo legeret finem amoris. Sapiens amor et maioritas amoris rogauerunt amatum, ut ueniret ad existendum in medium amoris, ut esset amicus in amandi maioritate. Quoniam scire est medium sapientiae et amare medium amoris, desiderauit amicus aequalitatem sciendi et amandi. Quoniam amoris medium minoritatem participabat, colorans se de illa, stabat sapiens amor infirmus coram amico, qui suum ignorabat amatum. Sapientia finis Sapientia et finis rogauerunt amoris maioritatem, ut ueniret ad quiescendum in maioritatem sciendi, finiendi et amandi. Misit amatus quandam finis amoris columbam ad scire amici, ut ei de aequalitate amici et amati noua nuntiaret. De sapientia et fine fecit amicus columnam, in qua suum sustentaretur amare, ut non corrueret in amandi minoritatem. Sapientia maioritas Sapiens amor et maioritas amoris amico commendauerunt amoris aequalitatem, ut non discederet a scire et amare. Si sapiens amor minor esset in aequalitate amoris, quam in inaequalitate, maior esset fatuus amor in aequalitate amoris, quam in inaequalitate. Sapientia aequalitas Si sapiens amor et minor amor aequales essent in amare, non esset aequalitas amici et amati. Sapientia minoritas Amori sapienti commendauit amicus suum minorem amorem, ut nutriret eum ad amandi maioritatem. Uoluntas uirtus Quoddam erat uiridarium amoris, de uirtute et ueritate plantatum, ubi amicus suum inuenit amatum de amore cantantem. Pulmentum amoris sunt uirtus et gloria, quibus uiuit amare. Si non esset differentia, non esset uirtus in amare. Tanta erat amoris concordantia inter amatum et amicum, quod prae uirtute cognoscebat amicus uoluntatem amati sui. Posuit se contrarietas inter amicum et amatum, ut amatus non haberet amicum nec e contrario; uoluntas autem et uirtus pacificauerunt eos in amoris concordantia. De uoluntate et uirtute principiauit amatus amicum suum, ut de illo principiet amicus amare suum. Per amoris medium penetrabat desiderare amici, perquirens amatum suum; uoluntas et uirtus lumen ei praeferebant. In fine amoris dedit amicus uoluntatem suam amato; in fine uirtutis reddit eam amatus amico. Uoluntas et uirtus consilium dederunt amico diligendi suum amatum amoris maioritate, ut propter amatum suum maiores sustineret amicus labores, angustias et dolores. 0. Misit amatus ad amicum suum uoluntatem, ut de illa diligeret; misit ei uirtutes, ut de illis resisteret uitiis; misit eidem aequalitatem, ut esse suo suum coaequaret amare. Uoluntas et uirtus sibi ad inuicem resistebant super amoris minoritate, quia uoluntas diligebat eam, quam uirtus destruebat; ideo stabat amicus in conscientia et in amandi minoritate. Uoluntas ueritas Ueritas et gloria recesserunt ab amato, similiter et uoluntas amici; remansit amatus in falsitate et poena sine amico. Ostendere uoluit falsitas amatum amico sine differentia, sed noluit ueritas, ut in amandi maioritate foret amor amici. Ut amicus concordantiam haberet in amare, proposuit ueritatem et amorem alium alii; hanc autem habebat concordantiam ex hoc, quod amabilis erat ueritas et uerificabilis amor. Inuenit amicus contrarietatem detrahentem amatum uoluntati et ueritati; amicus amoris concordantia redarguit contrarietatem. Incepit uoluntas in ueritate odire falsitatem et incepit ueritas in uoluntate uerificare amare. Scripsit amatus in uoluntate quandam epistulam ueritatis et misit eam per amoris medium ad amicum; in hac autem epistula scriptum erat: `Uenite, uenite amare. Sumpsit amatus uoluntatem amici et posuit illam in ueritatem, ut ligaret eam in fine amoris. Maiori ueritate ligabat et cogebat amicus uoluntatem suam, ut continue diligendo seruiret amato suo. In aequalitate amici et amati stabant uoluntas et ueritas, narrantes quomodo moriebatur amicus propter amatum suum. 0. Minoritas amoris dissoluit uoluntatem a ueritate, ut uoluntas falsitatem diligeret amoris, odiens ueritatem. Uoluntas gloria In tantum gloriose se diligunt amatus et amicus, quod in amandi essentia differentiam ullam habent. Uoluntas et concordantia in gloria quiescebant, in qua cruciabant amicum per amare. Quia uoluntas cum amoris concordantia quiescebat in gloria, resistebat in amandi poena amandi contrarietati. Quia gloria est desiderabilis, est desiderare principiabile et ligabile in amandi gloria. Amici uoluntas in medio gloriae sui amati quiescebat; amati uero gloria desiderabilis erat in medio uoluntatis amici; ideo stabant amatus et amicus in medio amoris. In fine amoris conuersi sunt desiderosus et gloriosus, ut amatus sufficere posset amico de requie et amare. In maioritate quiescendi et uolendi inuenit amatus amicum suum, qui multos nolentes amare reprehendebat. Quoniam aequalitas uolosi et gloriosi est amabilis, est eorum inaequalitas odibilis. Uoluntas et gloria loquebantur de amore; earum locutionibus glorificabat gloria et uolificabat uoluntas amicum, donec superuenit minoritas amandi, declinans amicum ad poenam et ad odire. Secunda distinctio De audacia et timore Per regulam traditam de audacia et timore, possunt inquiri et inueniri res naturales, per quas ligari possunt uoluntas et intellectus, haec ad amandum bonum et hic ad intelligendum uerum in rebus. Nam, ex hoc, quia Deus creauit hominem ad se diligendum et cognoscendum et sibi seruiendum, cum iste sit finis ultimus et principalis hominis, sequuntur in homine animositas et audacia naturaliter, contra pauorem et inertiam in rebus illis, in quibus seruiendo potest amare, cognoscere et honorare dominum Deum suum. Haec autem animositas et audacia sunt ratione praedicti finis, qui naturaliter est homini summe amabilis et summe intelligibilis et eius oppositum summe odibilis et summe ignorabilis et summe formidabilis. Istae etenim, scilicet amabilitas et odibilitas, intelligibilitas et ignorabilitas, audabilitas et formidabilitas, sunt ipsae rationes naturales, quas inquirimus ad dandum doctrinam alligandi uoluntatem et intellectum et inducendi ad audaciam et timorem, habendo de fine considerationem, uelut in secunda regula continetur. Ipsum amare, a quo bonificare, magnificare et cetera, exsulant, a uoluntate timibile et odibile et ignorabile est; ergo illud amare, a quo uoluntas fugat malificare, paruificare et cetera, audabile est et amabile et intelligibile. Unde sequitur naturalis copula intelligendi et amandi audaciter bonum, magnum et durabile amare, constructum et indutum bonificatione, magnitudine et cetera; naturalius enim est uoluntati diligere et intellectui intelligere hoc tale amare, quam ipsum amare, quod rebus terrenis finaliter est subiectum, in quo bonificare, magnificare et cetera, periclitantur. Innaturale est amari uilia odirique pretiosa; innaturale est etiam magis intelligi uilia, quam pretiosa et nobilia; ergo naturale est istorum oppositum amari et intelligi. Per hanc quidem naturalitatem et innaturalitatem, qui intelligere et amare magnanimiter audent, ligari possunt uoluntatem suam ad bonum amandum et intellectum suum ad uerum intelligendum. In amore consistit amare intentione prima et timor intentione secunda; ideoque cordis audacia naturaliter praecedit in amore timorem, cuius processu potest naturaliter ligari uoluntas ad bonum amandum et intellectus etiam ad uerum intelligendum, existente affirmare intentione prima et negare secunda. Si naturale est timeri famem, sitim, calorem, frigus, labores, exilia et opprobria, pericula et mortem, innaturale est ergo de bono, magno, durabili et cetera, recolere, intelligere et uelle pati timorem. Et si uoluntatem et intellectum auro et argento innaturale est uendi, innaturale est ergo prauis consuetudinibus et uitiis subici intelligere et uelle. His ergo omnibus praedictis, et multis etiam aliis similibus istis, sicut `in timere inimicum constat sapientia et in non timere inimicum insipientia, et huiusmodi, doctrina traditur inquirendi res naturales, quibus naturaliter acquiri possunt et haberi audacia et timor ad bonum amandum et uerum intelligendum in colligatione et ordinatione uoluntatis et intellectus ad sua naturalia obiecta. De spe De spe regula subdatur in hac Arte ad inquirendum naturas et proprietates, quibus ligari possint et induci uoluntas ad amorem boni et intellectus ad ueri attinctionem, sicut fit in ipsa spe, quam fidelis habet erga Deum, secundum naturam et proprietates eiusdem domini Dei nostri. Sperare namque de Deo bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, est sperare bonum, magnum, durabile, potens et cetera, quod est operatio bonae, magnae, durabilis et potentis spei. Tacta igitur uoluntate tali spe, fit quidem ipsa ligabilis ad bonum amandum, cum talis spes sit amabilis amabilitate bona, magna et cetera. Et hoc idem suo modo est de intellectu, cui sub ratione intelligibilitatis uerae, bonae, magnae, durabilis et cetera, intelligibilis est spes praedicta. Et quoniam in uoluntate consistit naturaliter pars amatiua et in intellectu intellectiua, tunc cum amatiuo datur amabilitas et intellectiuo intelligibilitas pro obiecto sub spe praedicta, collaqueat ipsamet uoluntas amatiuum, cum amabili, et intellectus, cum intelligibili suum intellectiuum. Diuina bonitas sua superexcellenti honorabilitate, per se digna est amari et intelligi; eodem modo et eius magnitudo, duratio, potestas et cetera. Unde, cum aliquis ad amandum et cognoscendum Deum aliquod bonum specialiter agere proponit et super hoc illi quaedam accidant aduersitates eum impedientes, tunc, si uoluntatem suam et intellectum spe percutiat sub ratione bonitatis Dei, sperans in adiutorium ipsius bonitatis Dei, tunc diuina bonitas, cum diligat similitudinem suam, clarificabit in illa spe bonitatem cum magnitudine amantiae et scientiae, per quas ligabit amans uoluntatem suam ad amandum et intellectum suum ad intelligendum bonitatem, magnitudinem et cetera, spei. Sperare a Deo donum consilii, auxilii et ueniae naturalius est, quam sperare hoc idem ab alio, quod non est Deus. Deus etenim liberalior est et potentior dare ista, quam sit aliqua creatura. Unde, quando quis in necessitatibus suis magis in Deo confidit, quam in fortitudine aut in diuitiis aut in sensu sui aut in domino terreno aut in amicis et sic de aliis huiusmodi, tunc in uirtute et natura suae spei alligat uoluntatem suam ad sperandum bonum et intellectum suum ad intelligendum ueram spem. Sperare a Deo ueniam est sperare donum misericordiae Dei atque sperare illud donum sub ratione parcendi magnas culpas, magna peccata, magnas iniurias et magnos defectus, est sperare magnum donum sub ratione magnae misericordiae. Uerumtamen hoc ueniae donum sperare, praeter amare et intelligere iustitiam Dei, quae cum ipsa misericordia idem numero consistit, non est ipsum sperare, per quod possit ligari uoluntas ad amandum bona et intellectus ad intelligendum uera, quoniam sic existit spes sine forma et contra misericordiam Dei. Sed, cum peccator iustitiam Dei et opus eius diligit et intelligit, quod est non dari ueniam sed potius iudicium amabile uerum, puniendo pro delictis mortalibus peccatorem, tunc hoc amare et intelligere peccatoris alligat uoluntatem ad amandum bonum et intellectum ad uerum intelligendum. Diligi autem et intelligi opus iustitiae et odiri et ignorari donum misericordiae Dei non est bonum neque uerum, sicut diligi et intelligi donum misericordiae Dei, praeter opus iustitiae suae, non est bonum neque uerum. Sed, cum peccator haec duo opera aequaliter diligit et intelligit, scilicet ueniam et iudicium misericordiae et iustitiae Dei, cum haec sint diligibilia et intelligibilia aequaliter, tunc habet bonum amare et uerum intelligere, quoniam spei habitum induit coniungens in illo habitu misericordiam et iustitiam Dei: Misericordiam quidem ad parcendum, iustitiam uero ad puniendum. Et quoniam peccator agit quicquid potest ad honorandum misericordiam Dei et ad timendum et diligendum iustitiam eius, consentit in magnitudine bonitatis, durationis et cetera, iustitia Dei suae misericordiae dari donum ueniae peccatori concordanti cum ipsis. Et influitur, ex hoc consensu et dono, lumen amoris ad amandum et sapientiae ad intelligendum. Adeo excellens et nobilis uirtus est spes in Deo et tantum decet sperare in bonitate, magnitudine et cetera, Dei et tantum est necessarium homini huius altitudinem habere spei, quod Deus uult hominem, in quocumque sit statu prosperitatis uel aduersitatis, semper in ipso Deo spem habere. Ideoque largitur Deus in mundo multas prosperitates et gratias ut, sicut homo haec a Deo munera recipit, sic similiter maiora adhuc munera speret a Deo; et e contrario multas impendit Deus quibusdam hominibus tribulationes, ut in eius adiutorio confidant, quoniam melius est tribulationes, persecutiones, aduersitates, famem, sitim, calorem, frigus, aegritudines, paupertates, uituperia et cetera his similia sustineri, sperando in Deo, in omnibus his adiuturo propter amorem ipsius sustinendis, quam sit nolle ista pati et quam habere mundanas prosperitates et in altissimo dante non sperare. Cum princeps confidit in fortitudine sui populi uel sui castri uel suae ciuitatis uel suae terrae uel sui thesauri et sic de aliis similibus istis, non potest tantum his omnibus alligare uoluntatem suam ad amandum bonum et intellectum ad intelligendum uerum, quantum dum confidit in fortitudine sui officii, quod Deus ad suum populum regendum contulit illi. Nam, intentio finalis, per quam Deus sui populi fecit illum principem et rectorem, uehementior est omnibus ante dictis, cum ipse finis, per quem princeps constituitur, sit ut a populo suo faciat Deum diligi et cognosci atque Deo seruitium impendere et honorem. Tali siquidem confidentia, quae figura spei consistit, potest unusquisque in rebus sibi subditis uoluntatem suam copulare ad amandum et intellectum suum ad intelligendum amabilia atque uera. Sperare ab amico consilium, succursum et auxilium per uires rerum corporalium non est tantum, quantum sperare ab amico bono, sapienti et ueraci consilium, succursum et auxilium spiritualium rerum. Hoc idem similiter est in ipsomet homine, quando bonus est et sapiens; potest enim magis confidere in bona uoluntate sua et in bono sensu suo, quam in diuitiis et in ceteris corporalibus rebus suis, cum de spiritualibus formaliter et corporalibus figuraliter spes existat. Per haec igitur, quae dicta sunt et per multa alia sub istis, regula traditur inquirendi, sub forma et ratione spei, naturas et proprietates, quibus et cum quibus sciantur ligari et induci uoluntas ad amandum bonitatem, magnitudinem et cetera, et intellectus ad intelligendum easdem esse ueras. De consolatione Desolationis occasio maxime in tribus habet esse, uidelicet in offensione Dei et sui ipsius et proximi. Ergo e contrario, consolatio in tribus consistit, uidelicet in consolari se ipsum in Deo et in se ipso et in proximo suo. Cum ergo desolatio et consolatio praedictae sint amabiles et intelligibiles, per naturam quidem amabilitatis et intelligibilitatis earum possunt ligari amatiuitas ad amandum et intellectiuitas ad intelligendum consolationem et desolationem praedictas, copulando ipsam amabilitatem cum amatiuitate sua et ipsam intelligibilitatem cum intellectiuitate sua, in magnitudine bonitatis et ueritatis. Desolatio extra commissum non extenditur perpetratum, quoniam ad aliquem se iniuriose uituperatum, reprobatum, depraedatum et tormentatum non pertinet desolari, cum ista pati sit consolari ad lucrum uirtutum et uitiorum euitationem. Et quoniam haec consolatio amabilis est et intelligibilis, per naturam quidem eius amabilitatis et intelligibilitatis possunt alligari uoluntas ad amorem uirtutum et odium uitiorum et intellectus ad uerorum attinctionem. Cum quis aliquos labores sustinet propter Deum, non decet eum in illis laboribus desolari, quoniam multo melior est Deus, quam sublati labores propter eum sint nociui; et multo maius est illud bonum, quod habet inde consequi, quam malum, quod sustinet inde. Et quoniam uoluntas magis ligabilis est ad maius bonum, quam ad minus, consistit ideo in natura maioritatis illius boni uirtus et ratio, per quam uoluntas ligari potest ad amandum, consolans se ipsam in magis lucrari et in minus perdere, similiter et intellectus. Perditio pecuniae, possessionum ac amicorum, parentum, deliciarum et honorum non est tanta, quanta est perditio bonarum meditationum ex bono, magno, durabili, potente, uero diligere et intelligere congregatarum. In perditione ergo istarum meditationum consistit desolatio et in recuperatione illarum magna consolatio, desiderabilis naturaliter et intelligibilis; ista namque natura sunt alligabiles uoluntas et intellectus per uiam consolationis. Cum Deum esse consideratur et illud esse diuinum totum infinite bonum, magnum, aeternum, potens et cetera, nullum esse habet desolandi rationem, cum priuatio sit non esse; ac etiam sic considerato Deo, ut dictum est, nullum esse malum naturam habet dandi desolationem. Consideratio ergo sic tendens ad esse diuinum, ut dictum est, est consideratio inducens consolationem et priuans ab homine desolationem, cuius siquidem inductione capitur naturaliter uoluntas ad uolendum amare bonum et intellectus ad intelligendum amandi ueritatem. Si Deus nihil esset, maior utique foret desolatio, quam consolatio, quoniam sic esset plus mali, quam boni et plus falsi, quam ueri. Ergo, cum Deus sit, plus est consolationis quam desolationis, et boni quam mali, et ueri quam falsi. Consideratis igitur omnibus ante dictis, sicut dictum est, et multis aliis similibus istis, possunt induci et ligari uoluntas et intellectus sub forma magnae consolationis ad bonum amandum et uerum intelligendum. De contritione et conscientia Ad perquirendum naturas et principia, quibus artificiose deducantur uoluntas ad bonum et intellectus ad uerum, naturam quidem et proprietates contritionis et conscientiae perquiri necesse est, ut acquiri possint habitus, quos principia inde sumunt, tunc cum sub ratione contritionis et conscientiae iudicantur. Quemadmodum de bono amatiuo et de bono amabili bonum amare sub habitu boni amoris oritur, sic de bono paenitentiuo et de bono paenitentibili bonum paenitere nascitur sub habitu conterendi. Sub hoc quidem contritionis habitu consistit uoluntas paenitens, cum errando peccauit aduersus dominum Deum nostrum, esto, quod parum dilexerit illum seu quod odiuerit eum. Itaque, consistente uoluntate sub contritionis habitu, congerit sibi passionem; contritionis namque natura est inferre passionem animae, suspiria cordi, lacrimas oculis et corpori afflictiones. Et quoniam super finem passionis consistit quietis finis, ut in secunda regula significatum est, habet utique uoluntas patiens naturalem exaltationem, ut de passione transeat ad quietem, ad cuius amabilitatem ligabilis est uoluntas diligens, cum de contritione ad quietem pertransit. Et idcirco innuit haec Ars uoluntatem induci ad contritionem recolendo, intelligendo et odiendo commissa, aduersus altissimum perpetrata; uoluntas quidem ad contritionem per huius Artis principia induci potest, sicut per diligere bonitatem, magnitudinem et cetera, et per diligere magnitudinem et durationem et cetera, boni, magni, durabilis et cetera, amoris. Et quoniam haec omnia et cetera his similia sunt homini possibilia et naturales rationes, sub forma principiorum, de quibus homo constat, potest quidem per ea uoluntas ligari ad contritionem; nam, amare bonitatem cum magnitudine amandi, adducit ad peccata paenitentiam et ad paenitentiam contritionem, sine qua contritione paenitentia esse non potest. His igitur datur doctrina inducendi uoluntatem ad contritionem, sequendo principiorum naturam et rationes, quod est naturaliter amabile uoluntati; similiter et doctrina ligaminis intellectus ad uerum. Quoniam, sicut in uoluntate consistit inclinatio naturalis ad odiendum ea, quibus a suo fine, scilicet a sua requie, deuiatur, sic in intellectu consistit naturalis inclinatio intelligendi illa, quibus a quiete deuiatur et tendit ad passionem, cum attingit ea sub habitu conscientiae, sicut uoluntas sub habitu contritionis. Intellectus existens sub habitu conscientiae, existit sub passione, quae naturaliter negabilis est ei et ignorabilis, sub forma affirmatiue intelligendi quietem suam, quod est eius finis. Intellectus ergo sub ratione conscientiae ligabilis est ad uerum intelligendum. Uoluntas quidem induci potest ad odiendum passionem, quam intellectus sub habitu conscientiae sustinet, et e contrario potest induci intellectus ad intelligendum passionem, quam uoluntas suffert sub contritionis habitu tunc, cum fit mutua mixtio ex duobus habitibus ante dictis; nam, per mysticam eorum copulam et per ambarum potentiarum participationem, cum alia ipsarum in alia suam habeat unitatem, bonitatem, magnitudinem et cetera, et e contrario, naturalis est inclinatio cuilibet earum, quod alia iuuet aliam et quod haec in passione istius et e contrario sustineat passionem. Existente homine otioso eo, quod amare bonum, magnum et durabile non educit aut eo, quod ex suis bonis temporalibus non agit illud bonum, quod agere tenetur, existit habitus contritionis in potentia similiter et habitus conscientiae, tunc cum homo bonum, magnum et durabile intelligere non perducit ad esse. Hi ergo duo habitus de potentia in actum reduci possunt, sequendo processum huius Artis, uidelicet discurrendo per principia et miscendo illorum alia in aliis, secundum naturam eorum et secundum aptitudinem uoluntatis ad amandum contritionem et intellectus ad intelligendum conscientiam, ut dictum est, prout etiam in artificio et processu huius Artis manifeste patet. Duobus ergo habitibus praedictis, de potentia ad habitum reductis, consistit uoluntas contritione ligata ad bonum amandum et intellectus conscientia ad uerum intelligendum. De patientia Cum patientia potest ligari uoluntas ad amandum bonum et intellectus ad intelligendum uerum, applicando ad patientiam principia huius Artis; et ad hoc explicandum breuius eligimus illorum tria principia, scilicet: Maioritatem, aequalitatem, minoritatem. Deducendo namque principia haec ad patientiam, dabitur, secundum communem formam, doctrina ligandi cum patientia uoluntatem et intellectum. Manifestum est bonam esse patientiam, quoniam de bonis similitudinibus in humana ratione consistit unita; et constat necessario patientiam esse ueram, quoniam ex ueris necessaria consistit; est ergo patientia amabilis, quia bona, cum omne bonum sit amabile; et est intelligibilis, quia uera, cum ueritas sit intellectus obiectum. Ergo patientia amabilis est et intelligibilis et in eius amabilitatem et intelligibilitatem, cetera principia similitudines suas inducunt, sicut magnitudo magnitudinem amabilitatis et intelligibilitatis, et duratio durationem earundem potentiarum, quod est quia in patientia bonitas, magnitudo, duratio et cetera, sunt concordes. Et quoniam unumquodque istorum principiorum similitudinem suam ponit in patientia, est amabilis et intelligibilis patientia bona, magna et cetera. Magnitudinem patientiae sub tribus terminis stare oportet, uidelicet pati sub maiori, aequali et minori se ipso; praeter enim hos terminos non esset in homine patientia magna. Et quoniam sub his tribus terminis magna consistit, est eius magnitudo in his tribus terminis naturaliter amabilis et eius paruitas odibilis; unde ligabilis est uoluntas naturaliter ad amandum magnitudinem patientiae et ad suae magnitudinis oppositum odiendum, quod est quia amatiuum et oditiuum, quod est de essentia et natura uoluntatis, assignatum est naturaliter, scilicet amatiuum ad magnam patientiae amabilitatem praedictam et oditiuum ad oppositum huius amabilitatis. Istud autem amatiuum cum bonificatiuo, magnificatiuo et cetera, constat unitum; unde, cum magnitudo amabilitatis patientiae per magnificatiuum tangitur, tunc per bonificatiuum bonitas tangitur eiusdem amabilitatis. Ideoque concurrentia omnia principia confluunt ad obiecta sua naturalia, ad uoluntatem magnitudini et bonitati et cetera, potentiae colligandam, cum contactus potentiae et obiecti fit secundum ordinem naturae et secundum modum, quem ars edocet et quem sequendo processum huius Artis proponimus reserare. Esse sub maiori patientem opus est iustitiae et prudentiae; iustitiae quidem, quoniam iustum est minora bonitate et nobilitate pati sub maioribus bonitate et nobilitate, habentibus ex hoc dominium super minora; prudentiae uero, quoniam minoribus ex impatientia sub maioribus malum accidere potest, cum maiora sint magis fortia, quam minora; et opus etiam iustitiae est esse patientem sub maiori suo, maxime cum iniuria infertur eidem. Esse patientem sub sibi aequali est caritatis opus atque spei; caritatis quidem, eo quod quisque tenetur proximum suum diligere sicut se ipsum; spei uero, quoniam ex eo, quod par pari fit patiens, dat iste illi rationem desiderandi nunc isti patienti esse casu simili patientem. Esse patientem sub minori se est opus humilitatis, fortitudinis, curialitatis et aliarum similium istis. Et quoniam haec omnia praedicta sunt amabilia, sunt quidem rationes, quibus ligari potest uoluntas, sub habitu patientiae, ad amandum bonum, similiter et intellectus ad uerum intelligendum, sub eodem habitu, cum omnia, quae nunc sub uoluntatis forma dicta sunt, in tantum sint intelligibilia, quantum diligibilia et e contrario. Sicut perfectio formae est actio, ita perfectio materiae est passio; ergo sicut medicus naturaliter artificio suo praeparare potest materiam, per quam natura se iuuet contra morbum, ita naturaliter potest artificio praeparari uoluntas ad diligendum patientiam contra impatientiam; et hoc, cum patientia sit similitudo ipsorum principiorum, uidelicet bonificabilis, magnificabilis et aliorum de quibus uoluntas naturaliter est unita. Et quoniam ipsa uoluntas naturalem habet inclinationem ad amandum similitudinem suam, ergo ratione suae similitudinis ligabilis est ad bonum amandum; et quod est de uoluntate, idem de intellectu intelligitur suo modo. De satisfactione Satisfactionem duobus modis considerari oportet, uidelicet secundum necessitatem rerum et secundum contritionem et conscientiam. Secundum necessitatem quidem, sic consideratur bonitas, satisfaciens magnitudini habitualiter de se ipsa, existente magnitudine bona, sub ratione bonitatis; eodem modo secundum se, satisfacit magnitudo bonitati. Est autem haec satisfactio necessaria, quoniam nisi bonitas satisfaceret magnitudini et e contrario, nec bonitas nec magnitudo nec aliud principiorum, de quibus homo constat, complementum haberet, per quod homo de illis constare posset. Sed quoniam alia partium satisfacit alii de se ipsa, sequitur substantia de ipsis substantialibus partibus constans, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera, qualibet ipsarum partium permanente hoc, quod ipsa est, et habitu alterius partis, per quem scilicet habitum accidentia de sua substantia procedunt. Est ergo haec satisfactio necessaria, ut substantialia et accidentalia possint esse. Accidentium est etiam naturam et proprietatem bonitatis satisfacere omnibus his, quae sunt necessaria sub ratione bonitatis: Bonificatiuo, bonificabili, bonificare et bonificato. Et hoc idem suo modo est de natura et proprietate magnitudinis et cuiuslibet aliorum principiorum; nam, praeter hanc satisfactionem, includeretur defectus in principiis simplicibus et supremis, de quibus supposita constant, quae sunt animalia, plantae, metalla et supracaelestia corpora. Adhuc etiam est alia satisfactio uehementer necessaria, quae est Deo satisfieri in his, quae ad eum pertinent, sicut est exhiberi Deo obsequium et honorem, diligendo et cognoscendo ipsum super omnia, cum finis, ad quem Deus creauit omnia, sit super omnia Deum amari et cognosci seruireque sibi ac attribui Deo omnem perfectionem, praeter omnem defectum. Secundum ea, quae de necessaria satisfactione dicta sunt, doctrina traditur ligandi artificialiter uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum, sub habitu necessariae satisfactionis, hoc est satisfieri uoluntati et intellectui ex illis habitibus, qui necessarii sunt ad bonum amandum et uerum intelligendum. Fit autem haec satisfactio intellectui et uoluntati, sequendo artificialem processum principiorum huius Artis; satisfacit etenim haec Ars de principiis suis uoluntati, inquirendo obiecta, quae bona sunt et amabilia uoluntati; similiter et intellectui, perquirendo eadem obiecta esse uera et intelligibilia. Unde per inuentionem praedictorum obiectorum, quam dat artificialiter haec Ars in suis principiis, satisfaciens ex ipsis obiectis uoluntati et intellectui, quibus ipsa obiecta sunt necessaria, adducit haec Ars ipsas ambas potentias ad subiectum huius Artis, uidelicet uoluntatem ad amare bonum et intellectum ad intelligere uerum. Satisfactio secundum contritionem et conscientiam habet esse, cum per uiam contritionis et conscientiae traduntur cordi paenitentia, orationes et suspiria; et oculis fletus et lacrimae; et auribus praedicationes ueritatis et sermones bonitatis et pietatis; et gustui ieiunia et abstinentiae; et tactui lassitudo peregrinationum et calor et frigiditas et ceterae afflictiones; et manibus bona opera et restitutio eorum, quae erga Deum et proximum male gessit. Hanc siquidem talem satisfactionem edocet Ars eis, qui secundum processum suum ire sciunt; nam, ex hoc, quod ipsa Ars per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones inquirere docet et inuenire naturas et principia rerum, docet quidem ex istis habere satisfactiones. Et quoniam ipsae satisfactiones sunt amabiles et intelligibiles, satisfacit ipsa Ars ex eis uoluntati et intellectui, quibus naturalis est inclinatio praedictas satisfactiones sumere obiectiue; per hanc enim potentiarum inclinationem et per artificium huius Artis inducitur uoluntas ad amandum bonum et intellectus ad intelligendum uerum, uinculo dilectionis et discretionis. De consideratione Consideratio rerum, prout sunt considerabiles, uoluntatem alligat ad amandum amabilia et odiendum odibilia. In ista namque consideratione omnia principia concurrunt, influentia amabilitatem amatiuo, in qua sunt similitudines principiorum, et influentia odibilitatem oditiuo, in qua sunt ipsorum dissimilitudines principiorum. Malitia quidem et paruitas et cetera huiusmodi, sunt dissimilitudines principiorum, existentes odibiles, quia bonitas, magnitudo et cetera, eis dissimilitudinibus contraria, diligibilia consistunt. Ad alligandum amorem uoluntati oportet amantem considerare non esse, de quo creatus est productus in esse. Nam, in quantum amatiuo naturale est amare esse et odire non esse, in tantum ligabilis est amare esse; et quoniam esse de principiis huius Artis constat, ligabile est ipsum amatiuum amare esse, cum principiis ipsius esse, considerando ea, sub forma essendi et non essendi. Homo considerans ea, de quibus ipse est compositus, ligabilis est amare illa, cum naturale sibi sit amare suummet esse; amandoque semet ipsum, cadunt eius principia in considerationem. Haec autem principia sunt bonitas, magnitudo et cetera, quae sunt: Amabiles esse secundum suum `quod (quid est) et secundum suum `quale esse. Etenim quaedam principia considerabilia sunt sub ratione substantiae, et quaedam sub ratione accidentium, sicut ipsa substantialis bonitas, existens pars substantiae, et sicut illa accidentalis bonitas, quae est aequalitas, existente homine bono, uirtutes diligendo et uitia odiendo. Homo considerans finem, ad quem creatus est et per quem est id, quod est, his talibus principiis et non aliis constitutus, inducit uoluntatem suam alligabilem ad praedictum finem. Esse namque cuiuslibet ipsorum principiorum, naturalem habet instinctum ad ipsum finem; iste autem finis est Deum amari et cognosci ab homine in magno seruitio et honore, secundum magnitudinem bonitatis et cetera; nec ab isto ligamine potest deuolui uoluntas, cum praedictum finem considerat cum magnitudine bonitatis et cetera. Consideratio uitae breuis huius saeculi per labores passos et adhuc multiplicandos; et consideratio modicae utilitatis et modicae durationis unde placitorum et prosperitatum mundi; et consideratio mortis et putrefactionis et pulueris, quas humana caro impossibiliter effugere potest; et consideratio bonorum temporalium et amicorum etiam, qui cito mortuorum obliuiscuntur; et consideratio horum similium alligauit amatiuum aliam amare uitam aeternam spernereque praesentem; et multiplicatur haec alligatio, cum praedictae considerationes per processum huius amantiae deducuntur. Considerando culpas et iniurias et delicta contra Deum et proximum perpetrata, mouetur uoluntas ad odiendum illas et ad diligendum uirtutes; sed recurrit amatiuum ad diuinam misericordiam diligibilem cum magnitudine bonitatis et cetera, ad diuinam iustitiam timibilem cum magnitudine bonitatis et cetera, et ligatur homo ad amorem et timorem domini Dei nostri. Considerare etiam poenas infernales, secundum magnitudinem malitiae, odibilitatis, contrarietatis et durabilitatis earum, in tantum, quantum ipsae sunt malae, nocibiles et durabiles in aeternum absque fine: Talis consideratio potest ligare hominis uoluntatem ad timorem et per consequens ad diligendum bonum. Etiam considerare gloriam supremam et immensam, quam damnati amittunt in aeternum, in tantum, quantum ipsa est bona, magna et durabilis etiam in aeternum: Talis consideratio excitat atque ligat uoluntatem ad bonum diligendum; unde, ratione talis considerationis propter amabilitatem boni et propter odibilitatem mali, constringitur uoluntas hominis ad diligendum bonum. Considerare etiam gloriam paradisi cum principiis huius Artis et processu eiusdem est consideratio, per quam uoluntas hominis potest ligari ad bonum diligendum. Quia, dum homo considerat bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, paradisi, considerando etiam quomodo benedicti sunt in conspectu Dei beatificati et quomodo ipsi recipiunt ab eo influentiam eius et benedictionem et qualiter cognoscendo et diligendo fruuntur illo gloriosissimo, benedicendo de necessitate, si homo in tali consideratione perseuerauerit, oportet ipsum uere diligere bonum, quoniam sic perseuerando suam uoluntatem assuescit et naturat, et per consequens ipsam ligat ad bonum diligendum. Considerando Deum secundum formam contemplationis, in decima regula contentam, considerandoque Deum secundum secundam regulam et secundum ceteras, ligatur necessario uoluntas ad amandum Deum et ad odiendum omnia, quae illam impediunt diligere dominum Deum suum. Haec autem alligatio durabilis est in tantum, quantum Deus influit similitudines suas in illa consideratione, et in tantum, quantum amor similitudines illas acceptat. Sed, cum amor non curat eas recipere, eo quod memoria eas obliuiscitur et intellectus eas ignorat, in huius Artis processu, peruertente se uoluntate ad earum opposita, tunc uoluntas permanens in ira Dei dissoluitur ab amore. Hac igitur Arte doctrinam tradente recolendi, intelligendi secundum magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, ut patet in eius processu, traditur quidem doctrina ligandi uoluntatem ad amare Deum, secundum id, quod ipse est, secundum illa opera, quae Deus habet intra se et secundum illa, quae extra se ipsum influit in creata. Quinta distinctio, secunda pars Tertia decima quaestio  Ueniebat amicus de amare et alius amicus ibat ad amare. Quaeritur, quis amborum propinquior esset ipsi amare. Solutio: Principium est id, quod se habet ad omnia, in ratione alicuius prioritatis. Principium, duratio, amor et aequalitas huic quaestioni respondere uoluerunt, sed primo principium super hoc dixit ista: – Sicut in definitione mea continetur, ego sum ens prius ceteris entibus principiando et ideo sum in amando prius duratione, bonitate, magnitudine, tempore et cetera. Et quoniam ego sum pars substantialis substantiae, principiatur amare de amatiuo et amabili, sub forma et similitudine mei; et amatiuum et amabile, quod sunt partes substantiales, sunt magis conseruabilia et perseuerantia per durationem substantialem, quam per durationem accidentalem; ac amare amici per me magis principiatum est de amatiuo et amabili eo, quod sum ens substantiale, quam eo, quod sum ens accidentale. Hoc idem est de fine substantiali et accidentali. – Ex his ergo rationibus sequitur, quod amicus, ueniens de amare, propinquior est ad amare, quam amicus tendens ad amare. Nam amicus, qui uenit de amare, incepit amare in fine amandi et duratio facit illi durare finem illum, necnon in fine amoris obtinet amare ipsius amici quietem. Quod siquidem amare uexatum fuit, cum iuit amatum ipse amicus in potentia et in habitu; cum autem exiuit in actum, adinuenit quietem, sed finis amandi amici euntis existit in potentia et habitu tendens ad suum actum amandi. – Quare ipse, qui adhuc est in medio tendens ad finem, est minus propinquus ad amare, quam ipse, qui de fine uenit amandi, portans secum ipsum amare, quod lucratus est in fine amandi; in quo scilicet fine durare, principiare et finire faciunt eum perseuerare, ita quod tempus praeteritum, cum sit accidens, huic resistere non potest, eo quod in substantia sunt substantiales partes accidentalibus partibus fortiores, sicut iam significatum est.  Amoris principia sunt amans, amatus, amabilis et amare. Huic quaestioni respondit etiam duratio, dicens: – Secundum hanc definitionem principiorum amoris satis apparet conclusio quaestionis huius. Nam, amicus ueniens de amore, plus acquisiuit de principiis amoris, quam amicus, qui uadit ad amare; et ex hoc, quod magis habet de ipsis principiis in magnitudine, habet quidem necessario de ipsis in me et in bonitate et cetera, quam ipse amicus tendens ad amare. Uerumtamen, si in amico ueniente de amare abest magnitudo potestatis, sapientiae et amoris, oportet in eo esse mei absentiam, quare secundum istam conditionem propinquius est ad amare ipse, qui uadit amatum, quam qui uenit amatu.  Deinde respondit amor huic quaestioni, dicens: – Secundum tertiam decimam regulam et duas definitiones principii, amicus tendens ad amare spem habet in amabili suo, ut suum amorem ei largiatur et in illo amore suam bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera et per consequens suam iustitiam et misericordiam. Sed in hac eadem etiam spe fuit amicus ueniens de amare, cum ibat ad amare; dedit autem amatus amorem suum amico uenienti de amare, cum omnibus praedictis. – Quare, si amicus uadens ad amare propinquius esset ad amare, quam amicus ueniens de amare, dedisset quidem amatus amorem suum absque perseuerantia bonitatis, magnitudinis et cetera. Itaque perdidisset amicus amatum suum, habentem amorem, nec uteretur spe et per consequens perdidisset bonitatem, magnitudinem et cetera, et amatum suum; et sic amicus ueniens de amare haberet amorem uacuum amato suo, quod est impossibile. Quare et cetera...  Quoniam in amoris aequalitate consistunt aequaliter duratio et principium, non potest amicus indigere amoris et amandi. Ultimo respondit aequalitas huic quaestioni dicens: – Sicut significatur in quarta conditione `aeternitatis principii, ambo praedicti amici possunt aequaliter esse propinqui ad amare, isto eunte ad amatum sub ratione amabilitatis, et illo ueniente de amato sub ratione amatiuitatis, existentibus amatiuitate et amabilitate aequaliter in amato, et influente ipso amato amabilitatem tendenti ad eum et amatiuitatem uenienti ab ipso. Et hoc in duratione, principio et in me, ita quod neuter eorum amoris absentiam habeat et amandi; attamen ille ad amare propinquior esse potest qui magis intense coaequare potest bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo, quare super hoc non licet longioribus sermonibus procedendum. Quarta decima quaestio  – Amor – amicus ait –, responde mihi: Istud amare meum estne in facto esse uel in fieri uel adhuc faciendum? Solutio. Medium est ipsum subiectum, per quod finis influit ad principium et per quod principium refluit ad finem, naturam sapiens utriusque, ut eorum imago. Secundum definitionem medii respondit amor amico dicens: – Amice, si huius amantiae principia naturasque cuiuslibet illorum consideres et eorum definitiones iuxta processum earum recolas, percipere quidem potes huius quaestionis solutionem. Habes enim secundum definitionem medii, quod finis influit ad principium, uidelicet similitudinem suam cum aliorum similitudinibus principiorum, quas ab illo sumit; atque principium easdem cum similitudine sua refluit ad ipsum finem, omnibus illis similitudinibus per medium ipsius finis et ipsius principii transeuntibus, tam quam per imaginem utriusque. – Et fit inde tuum amare, quod scilicet amare, prout est similitudinum ipsarum imago, factum est per ipsa principia prima et per ipsamet fit et est per eadem etiam faciendum. Fit autem, per quanto in influentia et refluentia consistit antedicta, agentibus principiis inuicem, sub ratione potestatis; factum est uero, per quanto ipsa influentia iam est actu existens, sub ratione durationis in bonitate, magnitudine et cetera; sed est faciendum, per quanto magnitudo in bonitate, potestate et cetera durationis magnificat ipsum, donec complementum habeat, quod secundum finem competit illi, sicut omnes partes fini acquiescant, duratione sustentante ipsum in ceteris principiis, donec ex omnibus similitudinibus eorum habeat complementum. – Ipso ergo amare completo, prout in praesenti uita complementum habere potest, factum est et sic faciendum est. Factum est quidem, ut principia perfectum opus habeant; fit autem, ut agendo continuent illud; sed est faciendum, ut agere non cessent.  Amoris medium est ipsum amare, quo se amant amicus et amatus. – Amice – dixit amor –, de me sunt amatiuum et amabile, de quibus procedit amare. Hoc siquidem amare factum est, procedens de amatiuo et de amabili, existendo medium inter amantem et amatum, et fit in quanto unumquodque ipsorum principiorum agit in eo, induens illud similitudinem suam; faciendum est autem in quanto multiplicabile est, quoniam amicus plus potest amatum suum diligere, quam diligat ipsum. – Et hoc secundum bonitatem uel secundum magnitudinem et cetera, sicut secundum uirtutem plus potest oriri de bonitatis unitate, in quodam tempore, quam in alio, et in quadam magnitudine, quam in alia et cetera. Et sicut secundum durationem, quae magis sustinere potest amare tuum in quodam tempore, quam in alio, et secundum quoddam principium, quam secundum aliud, hoc autem faciendum necessario esse oportet, ut principia a cessatione remoueantur, permanentibus actiuitatibus et agibilitatibus ac actibus operandi ipsorum principiorum in quolibet eorundem.  – Amice – dixit amor –, si bene recolis decimam quartam regulam et eius processum cum duabus definitionibus medii, quoddam uniuersale formando de istis, et illud particulare, quod a me quaeris, inuestiges, in eodem poteris utique de facili huius, de quo dubitas, hic cognitionem habere, sicut si consideres de actione et passione consolationem esse factam. De actione quidem, in quanto amatus facit de amico ad placitum; de passione uero, in hoc, quod amicus habet pro bono quicquid de ipso placet amato suo. Nam, si amatus auferat ab amico quod dedit, consolatur amicus in bonitate, magnitudine, uoluntate, potestate, dominio amati sui et in amore, quem ipse amicus possidet illi, et beatitudinibus, quas amatus suus largiri potest eidem. – Unde licet hoc opus factum sit plus, quam est; fit tamen perseuerando, et faciendum est perseuerando, per quanto multiplicari potest aut de qualitate in qualitatem aut de similitudine in similitudinem aut de habitu in habitum transmutari. Sicut fit de patre, qui consolatur, cum perdit filium, quodam tempore in alio tempore; potest etiam consolari perditis aliquibus bonis temporalibus uel amicis et cetera huiusmodi. Quare consimili modo considerare potes, amice, de amare tuo, sicut dictum est de consolatione.  Principiauit principium medium amoris in magnitudine, ut inde principiare magnum et amorosum oriretur. – Amice – dixit amor –, si hanc primam conditionem `magnitudinis et principii consideres, satis manifeste potes solutionem huius attingere quaestionis. Nam, ex quo principium principiauit amare in magnitudine, ut ipsum amare procedat inde magnum et amorosum, oportet ipsum amare factum esse et fieri et faciendum, ut consequitur finis secundum quod ipsum amare principiatum est in magnitudine. Nam, alio modo sequi non posset; quod est quia, cum ipsum amare principiatum est in magnitudine, magnitudo et principium induunt ipsum similitudines suas, ita quod in amare est magnificare et principiare, ideoque magnitudo amandi est ipsum amare factum esse et fieri et faciendum. Quoniam, nisi ita esset, in ipso quidem amare non essent magnificare et principiare, nec actio amantis nec passio amabilis, immo foret ei minoritas istorum principiorum priuatio; itaque non esset ipsum amare tuum in magnitudine principiatum, quare non posset esse magnum nec amorosum, sed potius indutum esset similitudines contrarias principiis indutiuis similitudinum suarum. Quinta decima quaestio  – Amice – dixit amor –, cum quo ligas amare meum ad tuum amatum? Solutio. Finis est id, cui principium acquiescit. – Amor – ait amicus –, secundum quod continetur in hac definitione finis, in substantia est finis unum substantialium principiorum, de quibus substantia constituitur. In hoc etiam fine est finitiuum et finibile, de quibus finire procedit in alia principia substantiae, ut in ipso finire sumant similitudinem eius, habentia complementum et quietem, in eo transiendo per ipsum ad finem, in quo quiescibile est unumquodque ipsorum principiorum, sicut patet in te, amor. Acquiescis enim in amare tuo, cum ipsum indutum est finire de finitiuo et finibili, in amatiuum et amabile productum. – Quare, secundum hanc comparationem, ego ligo tuum amare ad amatum meum, considerando in ipso amato meo et in me huius Artis amatiuae principia, prout ea in nobis considerari oportet. Considerando namque bonitatem mei amati et bonitatem, quam naturaliter mihi dedit, propendo finem cur illum mihi dedit. Cum etiam considero quomodo bonitas amati mei est amabilis et quomodo in me proprietas est amatiua, tunc amabilitatem amati mei et amatiuitatem meam induo finem mei amati et mei amabili, de quibus oritur seu procedit amare, indutum finire de finitiuo et finibili productum. Itaque ligo tuum amare, quod est meum, ad amatum meum cum finire de finitiuo et finibili; et ad bonitatem ipsius amati ligo bonitatem ipsius amare et ad magnitudinem amati magnitudinem ipsius amare et cetera; et sic cum omnibus his ligo amare tuum ad amatum meum. Ualde placens fuit amori haec amici responsio et desiderauit amatus multos habere tales amatores, quoniam talibus est ualde dignus.  Finis amoris est ipse, cui amans et amatus acquiescunt. – Amor – dixit amicus –, sicut amatus est quies amici, ita etiam e contrario. Ideoque tuus finis, amor, est quies amici et amati, ad quam quietem ego ligo amare tuum, amor, sic, ut amatus meus acquiescat, uidelicet placitum habeat se per me amari. Et uincula, quibus amare tuum ad placitum mei amati et mei uincio, sunt bonificare, magnificare, durare, posse, intelligere et cetera, quoniam omnes isti actus sunt amabiles ipsi amare; in quorum amabilitate ipsummet amare tuum et meum capitur et ligatur a similitudinibus amati mei, in quantum sunt amabiles ipsi amare; cum quibus etiam similitudinibus ego meas similitudines alligo, ut cum ipsis ligatis ego ligem tuum amare ad similitudines mei amati.  – Amor – amicus ait –, in tertio paragrapho de fine significatur tuae responsio quaestionis, quoniam contritione et conscientia ligari potest amare ad amatum. Contritione quidem, considerando iniurias illatas amato non amando ipsum, prout in magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, conuenit ipsum amari, aut quod deterius est odiendo ipsum contra finem bonitatis, magnitudinis et cetera, et amatiui et amabilis et amandi; et quoniam de his omnibus oritur contritio, dum humanus intellectus utitur fine, quo est et dat amico conscientiam, qui peccauit aduersus amatum suum, cum contritione igitur et conscientia ligari potest amare tuum et meum ad amatum meum. Hoc autem posse ligabile est ad possificandum cum bonitate, magnitudine, duratione et cetera conterendi et consciendi.  Cum fine potestatis, differentiae et amoris ligauit amicus amare suum ad amatum. Secundum hanc quintam conditionem `potestatis et differentiae potes cognoscere tuae quaestionis solutionem. Finis namque potestatis est possificare per bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, et finis differentiae est differentiare per easdem, quemadmodum tuus finis est amare per ipsasmet, scilicet per bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. Quocirca unire cum amare, possificare et differentiare ac applicare totam istam unionem ad finem amati, est ligari amare cum fine potestatis et differentiae ad amatum; dissolutio ergo ipsius amare ab amato fit cum unitur finis potestatis et differentiae cum non fine amandi bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. Sexta decima quaestio  Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo fit maior aequalitas amici et amati. Solutio: Maioritas est imago magnitudinis immensitatis bonitatis, aeternitatis et cetera. Responderunt amatores amoribus secundum hanc definitionem isto modo: – Maioritas est imago magnitudinis amati et amici. Sed ad inquirendum maiorem aequalitatis operationem inter amatum et amicum, oportet inquisitionem fieri cum maiori maioritate bonitatis et magnitudinis amici et amati, in tantum quod eorum aequalitas in bonitate, magnitudine et cetera, eorum permaneat infinita. Hanc ergo maiorem aequalitatem amici et amati oportet esse cum immensitate bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, ita quod ipsa immensitas sit bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, et e contrario; et quod bonitas, existens id, quod ipsamet est, similiter et magnitudo et cetera, sint quaelibet ipsamet immensitas; ac etiam quod bonitas, magnitudo et cetera sint quaelibet ipse amatus et ipse amicus. Quare de necessitate oportet aequalitatem talium istorum, scilicet amati et amici, esse maiorem omni alia aequalitate, quae non sit in immensitate bonitatis et cetera, et in qua bonitas et cetera, non sint quaelibet ipsa immensitas et in qua bonitas et cetera, non sint quaelibet ipse amatus et ipse amicus. – Haec autem maior aequalitas amici et amati – aiunt amatores –, per maiorem maioritatem significatur et habet esse, dante amato totam suam bonitatem, magnitudinem et cetera amico, quolibet ipsorum, scilicet amato et amico, existente immenso bonitate, magnitudine et cetera; et hoc quod ipse est, absque confusione aliqua et absque aliquo accidente, et dante se bonitate magnitudini substantialiter et e contrario, qualibet earum permanente id, quod ipsa est, existente id, quod est alia et e contrario, atque permanentibus amato et amico una eadem essentia et natura numero et una eadem bonitate, magnitudine et cetera. Quare nullo alio modo – aiunt amatores –, amoribus inuenire possumus aequalitatem amici et amati maiorem ista, quam cum maiori maioritate bonitatis, magnitudinis et cetera perscrutamur.  Maioritas amoris est ipsa, in qua amans et amatus aequales sunt in amare. – Haec siquidem maioritas amoris – dicunt amatores –, non potest esse omni alio amore maior, nisi amatus tantum diligat amicum suum quantum se ipsum et e contrario, et nisi amatus et amicus sint una eadem bonitas et una eadem magnitudo et unus idem amor et cetera, quoniam aequalitatem tanti et talis amati et amici omni alia aequalitate oportet necessario esse maiorem. – Habet autem esse haec aequalitas in hoc, quod amicus tantum diligit suum amatum quantum se ipsum et e contrario, et plus quam aliquid aliud; et in hoc etiam, quod et amicus et amatus sunt una bonitas, una magnitudo et cetera idem numero, et quod aequalitas est amabilis in infinire bonitatis, magnitudinis et cetera, per cuius scilicet amabilitatem tantum dat bonitas magnitudini quantum e contrario; et per quam etiam amabilitatem tantum est bonitas in magnitudine id, quod ipsa existit, quantum in se ipsa et e contrario; et per quam bonitas similiter et magnitudo tanta est agendo quanta existendo et e contrario. – Quare his omnibus et multis aliis, quae prolixa essent ad dicendum, significat maioritas bonitatis, magnitudinis et cetera ipsam operationem, per quam habet esse maior aequalitas amati et amici.  – Amores – aiunt amatores –, uelut in tertio paragrapho de definitione maioritatis significatur, scire potestis quomodo habet esse maior aequalitas amati et amici. Habet quidem esse hoc modo, uidelicet amicum totum esse patientem et oboedientem uoluntati amati sui sic, ut in tantum sit amicus patiens recipiendo ab amato suo, quantum amatus agens dando illi. Unde, si amatus, propter amorem sui, uult amicum sustinere paupertatem, labores, languores, persecutiones et mortem, totum sit placens et amabile amico; si autem amatus sit uilipesus, uituperatus, blasphematus, ignoratus, oditus, habeat amicus passionem in his, quae fiunt aduersus amatum suum. Unde, quantum in his et in suis consimilibus possunt coaequari amatus et amicus, tantum habet esse aequalitas amborum in maioritate maiori omni alia aequalitate, in qua non tantum est amicus patiens propter amorem sui amati.  Maiorem aequalitatem, quae est amici et amati, oportet esse sine maioritate et minoritate. – Amores – inquierunt amatores –, secundum quod in prima conditione `maioritatis et aequalitatis significatur, maior habet esse aequalitas amici et amati, cum est sine maioritate et minoritate. Et haec est cum in tantum habet esse amatus, ut sit amicus, quantum e contrario, sicut hoc tantum sit de bonitate, magnitudine et cetera; nam, ex quo est de qualibet earum, unus existit finis amati et amici et sic non possunt ibi esse maioritas et minoritas. – Hoc idem habet esse de bonitate et cetera; nam, cum amicus in tantum bonus est, quantum amatus et e contrario, ita quod hoc tantum est de bonitate, magnitudine et cetera, permanet una bonitas amici et amati, quare in illa bonitate sunt impossibiles maioritas et minoritas. Hoc etiam habet esse de magnitudine et cetera; etiam de bonificatiuo et bonificabili et cetera, habet hoc esse, uidelicet cum bonificatiuus, qui est amatus, et bonificabilis, qui est amicus, sunt aequales in bonificare, ipsa aequalitate existente ipso bonificare cum magnitudine et e contrario, sic in illa aequalitate et bonificatione non possunt esse maioritas et minoritas. – Hac ergo aequalitate tali, quae est sine maioritate et minoritate, dicimus uobis, amores, quod habet esse aequalitas amati et amici et, super hanc, aliam considerare non possumus aequalitatem. Septima decima quaestio  – Amice – dicebat amor –, numquid posuisti amatum tuum in aequalitate sciendi et amandi? Solutio: Aequalitas est ipsum subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera, acquiescit. – Amor – inquit amicus –, secundum hanc definitionem aequalitatis uolo quaestioni tuae respondere. Tu quidem bene scis finem concordantiae, de bonitate, magnitudine et cetera factam, acquiescere aequalitati de bonitate, magnitudine et cetera facere. Hic autem finis concordantiae acquiescere non posset aequalitati, quae non esset sciendi et amandi meum amatum, ex quo meus amatus aequaliter scibilis est et amabilis. Quare dico tibi, amor, me posuisse meum amatum in aequalitate mei scire et mei amare, quare meus amatus dignus est aequaliter sciri et amari et quia tu, amor, et sapientia, quiescibiles estis in fine concordantiae. – Uerumtamen tu, amor, et sapientia, qui in me uos coaequatis: Me affligitis, languere me facitis et ad multa mortis pericula me exponitis ad honorandum, sciendum et amandum meum amatum; et quanto uehementius in me uestra coaequatis opera, tanto a uobis sentio grauiora mihi tormenta. Quare de uobis admiror cur talem mihi facitis quaestionem.  Amoris aequalitas est ipsa, in qua amans et amatus se coaequant in amare. – Amor – ait amicus –, secundum hanc definitionem tuae respondeo quaestioni. Dic ergo mihi, amor: Et tu, in amare tuo, non diligis aequalitatem amatiui et amabilis? Utique sic. Nonne diligis etiam in amare tuo aequalitatem esse scientis et scibilis, ut uehementius diligere possis? Bene quidem. Ergo te oportet necessario aequalitatem sciendi et amandi diligere! Et ex quo hanc aequalitatem naturaliter diligere debes, uis naturae ratioque cogunt te debere diligere illam in amato meo et me cogere intelligendo et amando ipsum aequaliter contemplari; quod, si non uis sic agere, profecto peccas in amatum meum et in me, iniurians nobis ac etiam bonitati, magnitudini et cetera, quae me excitant, ut aequaliter de ipsis fruar amato meo.  – Amor, sicut in tertio paragrapho de definitione aequalitatis significatur, obligatus es satisfacere sapientiae de amatiuitate, cum eius amabilitas sit magna in bonitate, duratione et cetera. Quoniam, sicut obligatus es de amatiuitate satisfacere amabilitati tuae et bonitati, magnitudini et cetera tuae amatiuitatis et amabilitatis, sic obligatus es satisfacere amabilitati sapientiae et scitiuitatis et scibilitatis et bonitati, magnitudini et cetera sapientiae et suae scitiuitatis et scibilitatis; consimili modo obligatus es bonitati et suae bonitiuitati et bonibilitati similiter et magnitudini et cetera. – Quare, his omnibus et multis aliis rationibus te precor, amor, pro me seruitore tuo, patiente multos labores pro te, et pro amato meo maxime, cuius tu et ego sumus quatinus huius tuae obligationis uinculus, me desiderare facias scire et amare aequaliter amatum meum; nam aliter non haberem me beatum nec amatorem propter finem.  Coaequauerunt se sapientia et uoluntas in scire et amare. Ambae cucurrerunt ad amatum et super earum amare et intelligere illum accinxerunt. – Amor – dixit amicus –, secundum hanc undecimam conditionem `sapientiae et uoluntatis, respondeo tibi dicens: – Quoniam ex hoc, quod amatus meus aequaliter est intelligibilis et amabilis, coaequati sunt in me scire et amare ad attingendum aequaliter amatum meum; et quoniam unumquodque ipsorum obligatum est attingere totis uiribus illum, currunt et, quantum possunt, accelerant ad eum attingendum. Uerumtamen eum in se ipsis attingere non possunt, sed eum per puncta transcendentia super se ipsa in bonitate, magnitudine et cetera eius attingunt; et quemadmodum intellectus super se ipsum intelligit intelligendo plus bonitatis, magnitudinis et cetera sui amati, quam sui ipsius, sic uoluntas attingit eundem super se ipsam, diligendo maiorem bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, sui amati, quam sui ipsius. – Unde, quanto magis hi duo de bonitate, magnitudine et cetera se coaequant in se ipsis et super se ipsos in bonitate, magnitudine et cetera sui amati, tanto uehementius eum attingunt; et plus etiam bonitatis, magnitudinis et cetera recipi potest in ipso attingere eum, aequaliter eum attingunt, quam si aequaliter eum non attingerent et plus similitudinum suarum potest influere illis amatus. Octaua decima quaestio  Ab amore bono quaesiuit minoritas, utrum amici et amati differentia indiuisibilis esse possit. Solutio: Minoritas est ens circa nihilum. – Minoritas – ait bonus amor –, secundum definitionem tuam, tuae respondeo quaestioni. Scis etenim, minoritas, te esse ens circa nihilum. Es quidem circa nihilum, quoniam de diuisibilibus composita es, ita quod tua bonitas non est tua paruitas nec tua duratio et cetera: Est enim diuersitas inter eas. Etiam tua bonitas est diuisibilis, ita quod a tua paruitate, duratione et cetera, diuidi seu diuersificari potest. Ideoque tu, minoritas, apta nata es ad priuationem reduci, quamobrem circa nihilum habes esse. Unde sequitur, si sis in differentia amici et amati, quod illa differentia diuisibilis est, ita quod aliud est bonitas amici a bonitate amati et aliud bonitas amati a bonitate amici; similiter et differentia, quae est in bonitate amici, alia est a differentia, quae est in bonitate amati, et e contrario; similiter et differentia in magnitudine et cetera, amici et amati. Itaque sunt amicus et amatus et omnes eorum partes circa nihilum, ex quo tu es in eis, quare in omni amato et in omni amico, in quibus tu es, oportet eorum differentiam diuisibilem esse. – Ergo, in omnem differentiam amici et amati, in quibus tu non es, oportet eam indiuisibilem esse, ita quod in tantum sunt in esse, quod non possunt ultra. Nam, sicut amicus et amatus, in quibus tu es, sunt per te circa non esse, ita necessarium est amicum et amatum, in quibus tu non es, esse in tantum circa esse, quod sint ipsummet esse, quare oportet necessario, ut amatus et amicus, in quibus tu non es, possint esse, immo quod sint unamet essentia et natura et unamet differentia indistincta et indiuisibilis, ut ipsi permaneant una eadem numero bonitas, magnitudo, duratio et cetera, quamuis alius ab alio, sub ratione differentiae, sint distincti, sicut sub ratione bonitatis boni et sub ratione magnitudinis magni et cetera.  Amoris minoritas est ipsa, quae defectiua est in amare. – Minoritas – inquit bonus amor –, cum tu existis in amore, facis quidem eum defectiuum in amare, sicut per oppositum maioritas facit eum perfectiuum in amare, cum existit in ipso amore cum bonitate, magnitudine et cetera. Et ideo scire potes differentiam, quae est maioris amati et maioris amici, esse necessario indiuisibilem, ut eorum amor non fiat defectiuus; qui tamen defectiuus existeret si eorum differentia diuisibilis esset; nam, sicut eorum differentia diuisibilis esset, sic etiam eorum amor et eorum bonitas, magnitudo et cetera. Et sic essent in eis essentiae et naturae diuersae et per consequens alius ab alio separatus, habente quolibet eorum quantitatem, itaque tu, minoritas, permaneres necessario in eisdem. – Sed, quoniam impossibile est te in illis esse, existunt distincti amicus et amatus; ita quod alius eorum non est alius, ratione unius differentiae, facientis eos esse distinctos, sicut unus est amor eorum, qui facit eos amantes esse et amatos, et una est eorum bonitas, qui facit eos esse bonos; et sic eorum amor perfectiuus permanet in amare.  Minoritas – dixit bonus amor –, in tertio paragrapho tuae definitionis, doctrina tradita est ligandi uoluntatem ad bonum amandum, secundum decimam octauam regulam de consideratione et secundum tuas ambas definitiones. Unde, cum secundum illam artem et illum modum considero quam magnum est amicum et amatum alium ab alio esse distinctos, absque distinctione essentiae et naturae bonitatis, magnitudinis et cetera, ipsis scilicet differentia, bonitate et cetera, et earum essentia et natura, existentibus indiuisibilibus, et amico alio existente ab amato et e contrario; tunc non possum alterius considerare magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, in differentia neque differentiae in bonitate et cetera. – Quare hac consideratione me sentio ligari ad bonificandum magnitudinem et cetera et ad peragendum quantumcumque bonum possum ad honorandum, seruiendum et laudandum tam excellentem et nobilem differentiam amici et amati.  In bonitate et amore consistit amici et amati differentia indistincta, ut a confusione et a paruitate distet amandi. – Bone amor – ait minoritas –, quomodo est tibi certum hanc differentiam esse in realitate et quomodo mihi probare poteris amicum et amatum alium ab alio esse posse distinctos, existente eorum distinctione indiuisibili ac eorum bonificare, magnificare et cetera, nec non etiam eorum essentia et natura existentibus indiuisibilibus? – Minoritas – respondit bonus amor –, secundum octauam conditionem `bonitatis et differentiae significatur differentiam ipsam indiuisibilem et indistinctam necessario esse oportere. Sed quoniam tu, minoritas, omnia, quae in considerationem tuam cadunt, consideras secundum tuam naturam et proprietatem, non potes intelligere nec amare, nisi cum defectu mei et magnitudinis et cetera, ex quo nos in societatem tuam introducis. Sed separes te a nobis et ueniat nobiscum maioritas, quoniam ipsa intelliget et sciet ea, quibus deficis! – Eia minoritas – ait bonus amor –, si differentia est diuisibilis, quoniam est in te et in malitia et cetera, quare ergo non est indiuisibilis ipsa differentia, quae est in me et in bonitate, duratione et cetera? Et nisi haec differentia esset amici et amati, ubi ergo distaret differentia a malitia, paruitate et confusione et ab amandi paruitate? Et sine hac indiuisibili differentia amici et amati, quomodo ego et bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possemus esse rationes reales et inconfusae, qualibet nostrum existente alia a qualibet nostrum, et e contrario numero et essentia? Utique nullo modo. Et qua ratione esset in nobis agere, uidelicet bonificare, magnificare, durare, posse, intelligere, amare, unire, concordare, finire et coaequare? Utique nulla ratione. Nostrum etenim agere omne et totum perditum esset et quaelibet nostrum in tantum esset in te, o minoritas, quod non essemus tantum in esse, quantum in priuatione et esset in nobis plus de malitia quam de me, et plus de paruitate quam de magnitudine, et plus de non esse quam de esse et cetera huiusmodi, quod est impossibile. Et amodo, minoritas, nec mihi nec alicui alii hanc facias quaestionem. Intromitte te de his, quae sunt tibi similia et permitte nobis ea, quae sunt in tantum excellentia et nobilia, quod non es digna intelligere illa tota nec amare. Tertia distinctio De aequalitate  Aequalitas est ipsum subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera, acquiescit. In substantia quidem est aequalitas principium substantiale, omnibus aequalitatibus substantiae subiectum, procedente ex ipsa substantia aequalitate, ut finis aequalis concordantiae et aequalis bonitatis et aequalis magnitudinis et cetera, aequalitati quiescat in substantia, sicut ipsa principia substantialia aequaliter substantiae partes consistant; et hoc idem suo modo est de partibus accidentalibus. Est autem haec aequalitas radicalis et specifica et propria in qualibet substantiarum, habente suam propriam et indiuiduam aequalitatem ita numeralem, sicut habet suam propriam et indiuiduam bonitatem, magnitudinem et cetera; quam scilicet indiuiduam aequalitatem et propriam nulla substantia posset habere, nisi foret substantialis pars substantiae, quia finis aequalis concordantiae et aequalis bonitatis et cetera, subiectum aequale suae quiescentiae non haberent, eo quod abesset magnitudo bonitati, concordantiae et cetera, et e contrario, et per consequens tota substantia destrueretur, quoniam quodam principio substantiali absente aliis principiis substantialibus, necesse est alia illorum abesse aliis, cum ipsa ad inuicem alia in aliis similiter existant. Est ergo aequalitas in substantia pars substantialis, quae transmittit etiam ad ceteras partes similitudinem suam, per quam bonitas, magnitudo et cetera, in substantialitate, realitate et unitate substantiae sunt aequales, ab aequalitate recipientes similitudinem, per quam quaelibet earum ad quamlibet transmittit aequaliter similitudinem suam; et ideo tota substantia radicaliter aequalitate plena consistit. Uerumtamen secundum ea, quae substantia de rebus nutrimentalibus accipit, per quas de rebus exterioribus gustando, odorando, tangendo uiuit, habet ipsa substantia aequalitatem proportionatam in his, quae qualitates substantiae radicales nutrimentaliter, aliae magis et aliae minus, de exterioribus rebus acceptant, sicut ignis in colerico, qui magis de calore rerum exteriorum acceptat, quam terra de siccitate et quam aer de humiditate et quam aqua de frigiditate. Secundum haec etiam, quae nunc dicta sunt de substantiali aequalitate in substantiis elementatis, potest intelligi de substantiali aequalitate in substantiis intellectualibus, sicut in anima rationali, in qua est aequalitas pars substantialis, ut magnitudo bonitati, durationi et fini concordantiae et cetera, non absit nec e contrario, et ne principia transmittant inaequaliter sibi ad inuicem similitudines suas. Attamen aequalitas actuum potentiarum habet esse proportionata, cum alia ipsarum plus utitur similitudinibus suis, quam alia, sicut cum deuota uoluntas plus utitur sua similitudine et similitudinibus aliorum principiorum, quas recipit, quam intellectus, qui non habet tantum scientiae, quantum ipsa uoluntas amantiae aut etiam e contrario. Haec autem proportionalis aequalitas est ipsa, quam inquirimus, ad quam uoluntas et intellectus cum suis similitudinibus sunt alligabiles, cum ipsa aequalitas sit amabilis et intelligibilis sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Ad hanc siquidem aequalitatem docet Ars applicari actus potentiarum, aliis principiis mixtis in aliis, secundum ipsius Artis processum.  Amoris aequalitas est ipsa, in qua amans et amatus se coaequant in amare, quae tamen esse non potest praeter aequalitatem amatiui et amabilis, amatiui et amatiui, amabilis et amabilis et praeter aequalitatem bonificatiui et bonificabilis, bonificatiui et bonificatiui, bonificabilis et bonificabilis et cetera. Haec autem amoris aequalitas adeo magna, adeo bona et cetera, nullius esse potest, nisi solius Dei tantum, quoniam, si esset in creatura, non haberet aequalitas subiectum, ubi maior esset in Deo, quam in creatura. Quoniam igitur hanc aequalitatem in Deo esse oportet, ut magnitudo aequalitatis bonitati, durationi et cetera, non absit, est ipsa magnitudo aequalitatis bonitatis et cetera, amabilis in creaturis et ad hanc amabilitatem uoluntas ligabilis est amare bonum et dissolubilis amare malum. Hanc siquidem alligationem docet Ars manifestando doctrinam de amoris aequalitate in magnitudine bonitatis et cetera, per applicationem magnitudinis amabilitatis ad amatum sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quem scilicet amatum sui ipsius et sui amabilis naturale est aequalitatem amare.  In decima septima regula, quae est de satisfactione, sequendo processum et applicatis his duabus definitionibus ad eum, formatur uniuersale, in quo relucet particulare ipsum, quod sub forma aequalitatis amoris et bonitatis et cetera, atque satisfactionis indagatur, quod scilicet particulare medium est annectendi uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum, quod fit, cum quis suo bono, magno et cetera, amatiuo de bono, magno et cetera, amabili et e contrario, satisfacit aequaliter in amare ipsorum, scilicet amatiui et amabilis, secundum ea, quae de aequalitate dicta sunt. Huic siquidem satisfactioni non potest naturaliter uoluntas resistere; potest autem ei resistere innaturaliter et contra sui ipsius et bonitatis, magnitudinis et cetera, similitudines cum dissimilitudinibus eisdem oppositis, quae sunt malitia, paruitas, uitia, falsitas et cetera, a quibus docet Ars uoluntatem dissolui, applicando suum amare ad hanc regulam praedictam et ad has duas definitiones iam praedictas, cum haec applicatio sit naturaliter amabilis et eius oppositum naturaliter odibile uoluntati. De minoritate  Minoritas est ens circa nihilum; habet autem in substantia minoritas esse substantialis et accidentalis. Substantialis quidem, quoniam minoritatem oportet esse unam substantialium partium substantiae unientium et componentium ipsam substantiam de se ipsis; nisi enim minoritas esset pars substantialis una cum aliis, aliqua siquidem ipsarum partium substantialium non esset determinata neque finita sub propria terminatione et finitate, sed potius essent infinitae et aequales, et per consequens substantia infinita in bonitate, magnitudine et cetera; et sic ipsa foret Deus ac etiam omnia, quae sunt, essent necessario una substantia tantum, quod est impossibile. Ergo minoritas necessario est substantialis pars substantiae, quae dat etiam similitudinem suam aliis principiis substantiae, uidelicet bonitati, magnitudini et cetera, quae minores sunt accidentaliter, quam substantialiter, existentes ratione minoritatis circa non esse. Omnes quidem similitudines istae, quas minoritas influit ad cetera principia substantiae, sunt accidentia substantia habitui minoritatis, ipsa substantia habente per haec accidentia inclinationem naturaliter ad non esse, cum secundum uiam creationis sit de non esse producta. Istae autem minoritates implicare possunt alias minoritates adhuc maiores et magis circa nihilum, quae sunt offensae mortales et ueniales; et istarum sunt mortales magis circa non esse, quam ueniales, quia de maioribus minoritatibus bonitatis, magnitudinis et cetera, uidelicet de maiori uirtutum priuatione prorumpunt, sustentatae in minoritate bonitatis, magnitudinis et cetera, contra maiorem sustentationem bonitatis, magnitudinis et cetera. Et sunt istae maiores minoritates adeo magnae, quod maiores esse non possunt; nam ex nimietate sua in dissimilitudines uirtutum bonitatis, magnitudinis et cetera, se peruertunt, sicut malitia, quae est priuatio bonitatis, et paruitas uitiosa priuatio magnitudinis uirtuosae, et uitium opposita uirtutis dissimilitudo. Istae uero dissimilitudines habituatae sunt sub minoritate, contrarietate et sub uitiis, existentes naturaliter odibiles et earum contraria diligibilia, uidelicet uirtutes et opera bona, quae scilicet uirtutes et bona opera, quanto sunt maiores, tanto plus sunt in esse, et quanto plus sunt in esse, tanto plus sunt diligibiles, quia maiores in esse. Per contrarium ergo uitia et opera mala, quanto sunt maiora, tanto plus sunt in non esse, quare minoritas, quanto maior est, tanto plus est circa nihil, et quanto minor, tanto plus a non esse remota est; unde sequitur peccata uenialia plus mortalibus a non esse distare. Est ergo minoritas circa nihil, sed alia magis et alia minus, ut dictum est; et quanto in aliqua substantia minoritates plures adunantur, tanto magis maioritatem minoritatum implicant in eadem, sicut cum in substantia maioritates plures uniuntur, tanto magis maioritatem maioritatum multiplicant in eadem. Per haec igitur, quae de minoritate dicta sunt, doctrina traditur ligandi uoluntatem ad bonum, inquirendo minoritatem, sicut dictum est, oditiuo uoluntatis habente odibilitatem maioritatis et eius amatiuo habente amabilitatem oppositae maioritatis, sequendo processum huius Artis.  Amoris minoritas est ipsa, quae defectiua est in amare; et hoc est, quia plus potest extrahi de similitudine ex minoritate substantiali in amare, quam ex maioritate substantiali; et ideo, cum fit talis extractio, concurrunt omnes similitudines aliorum principiorum sub maiore minoritatis habitu, quam maioritatis, unde minoritas oritur amatiui, amabilis et amandi atque bonificatiui etiam et bonificabilis et bonificandi et cetera. Quocirca omnes principiorum similitudines in amore defectiuae consistunt, existente amore minoritatem induto, quae naturaliter est odibilis, quoniam importat uitium contra uirtutem et malitiam contra bonitatem et minoritatem magnitudinis contra maioritatem magnitudinis. Unde, cum haec odibilitas naturalis concordet amabilitati, docet Ars modum, per quem, cum amabilitate maioritatis perfectiuae in amore, est absolubilis uoluntas ab amoris minoritate, discurrente intellectu per ante dicta, tradendo illa pro obiectis uoluntati secundum eorum amabilitatem aut odibilitatem.  In decima octaua regula traditum est, quomodo ligabilis est uoluntas ad bonum amandum, considerando res iuxta earum considerabilitatem. Hac enim consideratione tali, ut in ipsa regula dictum est, iungitur amatiuum cum amabili suo. Ergo considerando res secundum processum huius regulae et istarum duarum definitionum iam dictarum, ligatur uoluntas amare bonum, cum sibi naturale sit eam plus amare maioritatem amoris, quam minoritatem amoris, et plus esse, quam non esse, et plus magnitudinem bonitatis, quam eius paruitatem et cetera; ut, si homo superbus suam desideret uoluntatem ad humilitatem ligare, consideret in suorum principiorum minoritate, secundum quam ipse prope est ad non esse et in eorundem maioritate, per quam se habet ad esse. Ista namque consideratione fiet eius uoluntas alligabilis humilitatem amare, cum ipse ex minoritate sit productus odietque superbiam in humilitatis amabilitate, amando maioritatem suorum principiorum, uidelicet maioritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, quae super minoritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, amabilis existit. Nunc igitur de definitionibus amantiae dictum est et doctrina tradita definitiones applicandi ad regulas, formando uniuersale ex definitionibus et regulis, in quo uel affirmando uel negando particulare inuentibile est, uelut eius exemplificatio secundum praedicta fit, de qualibet definitione sub certa regula manifesta. Quinta distinctio, prima pars 0 Gloria differentia Laetabatur amor et cantabat; et quaerebant amatores ab eo, cur laetabatur et de quo cantabat. – Amor – inquit amicus –, estne contrarietas in gloria mei amati? Quaerebat amicus ab amore, utrum esset differentia inter eum et amatum suum. – Amice – dixerunt amatores –, potesne amandi circulum ingredi et existere in eodem? – Amor – ait amicus –, cur intrauit differentiare in amare? Ualores et honores ab amoribus quaesiuerunt, quomodo existebant in maiori amare. – Aequalitas amati et amici – dixit amor –, quomodo sufficere potes meo amare? – Amice – dixerunt amores –, uellesne uendere eos, quos de tuo amato dicis sermones? 0. Gloria concordantia Amatores quaesiuerunt ab amati gloria, quomodo ibant ad gloriandum in eam amatores. A principio quaerebat gloria et concordantia, de quo principiabat principiare suum. – Amores – inquierunt amatores –, qui sunt hi portatores, qui amare amici gerunt ad amatum? Ibat amatus per montes et plana et quaerebat, ubi posset inuenire gloriari ex amare et, si posset illud inuentum comprehendere, quis posset illud emere. – Amice – dixit amor –, scisne quod est maius amare? Amatores et amores quaesiuerunt ab amico, ubi nutritum fuerat eius amare. Ab amoribus quaerebant amatores, quomodo gloriari et amare consistebant in maioritate et minoritate. Gloria contrarietas Quaerebant contrarietates amoris, cur erant coniunctae amoris gloriae et concordantiae. – Contrarietas – ait gloria –, cur existis in amare? Inuenerunt amores amicum flentem et interrogantem, quid eum deuiauerat ab amandi fine. Ab amorum maioritate quaesiuerunt amatores, utrum ipsi possent in ea permanere absque contrarietate amandi. A gloria et contrarietate quaesiuerunt amatores, utrum aequalitas posset esse in poena et concordantia. – Amate – dixit amor –, cur nutris amicos in deliciis, honore et diuitiis? Gloria principium – Amice – dixerunt amores –, scisne quomodo gloriari existit in principiare et amare? Quaerebatur ab amico, cuius erat uox, qua clamabat ad amatum suum. – Principium – dixit amor –, cur incepisti gloriari et amare in principiare? – Amor – dixit amicus –, possetne cessare meus amatus amare? Gloriari et principiare detinebant captum minorificare; et quaesiuit ab eis amor, per quanto permitterent liberum ipsum abire. Gloria medium Quaesiuit amicus ab amare suo, cur afferebat ei ab amato suo labores, languores, suspiria, fletus et lacrimas. – Amice – dixerunt amores –, et quis tibi furatus fuerat amatum tuum? Ab amoribus quaesiuerunt amatores, utrum inter amicum et amatum esse posset aequalitas gloriandi et amandi. Fletus et suspiria repraesentabant amico suum amatum; minoritas autem celabat eum; quaeritur utrum amatus sit magis celatus, quam repraesentatus. Gloria finis – Gloria et finis – ait minoritas –, cur tendis ad maioritatem? Ab aequalitate gloriae et finis quaesiuit amicus, utrum posset eum facere sufficientem suspiriis et fletibus propter amores. – Minoritas – ait amor –, et quid te compellit amare, ex quo mortuus est amicus propter amatum suum? Gloria maioritas Quaerebant amores ab amico, de quo erat corona, quam sibi dederat eius amatus. – Amice – dixerunt amores –, numquid adhuc remoti sunt gloriari et maiorificare ab amandi minoritate? Gloria aequalitas – Amice – dixit amor –, quid induit te gloriam in minoritate amoris et amandi? Gloria minoritas Quaesiuit amicus ab amore, utrum posset habere gloriam sui amati diligendo honores, diuitias et prosperitates huius mundi. Differentia concordantia Suspiria, fletus, lacrimae, labores, languores et considerationes quaesiuerunt ab amico, de quo arbore collegerat flores, quos ad suum portabat amatum. – Amoris concordantia – dixit amicus –, nonne potes principiare concordare in amare? – Amor – dixit amicus –, numquid potes habere concordare in amare, praeter differentiare? Quaesiuit amicus ab amoribus, quid excitauerat eum et compellebat eum clamare: Amate, amate! – Concordantia – dixit amicus –, si permaneret amor in te, haberesne maius concordare? – Amor – inquit amicus –, quid oritur de te et de meo suspirare et laborare et plorare? Ab amoris differentia et concordantia quaesiuit amicus, utrum haberent amare. Differentia contrarietas Uexatus erat amicus prae amore et quaesiuit, quid posset eum auxiliari aduersus amandi contrarietatem. Infirmus et languidus erat amicus prae amore et mirabantur amores, de quo uiuebat amicus. Scire uolebant amores, utrum amicus de amare sciret et quaesiuerunt ab eo, utrum contrarietas eum excitaret ad amandum. – Amice – dixit amor –, scisne in quo periclitaretur maioritas amandi? – Amice – dixit contrarietas –, quare non mihi das amare tuum? In tantum diligebat amicus, quod diligere non putabat; et interrogabat, ubi est amor et quid induit amor et qua uadit amor et clamabat: Amor, amor! 0. Differentia principium – Amice – dixit amor –, scisne quid perficit amare tuum? In uiridario amoris manebat amicus, et quaerebatur ab eo, quo rigabat amare suum. Quaerebant amatores ab amico, per quae maria nauigabat amare suum. – Amice – dixit amatus –, quid illuminat amare tuum? – Heu – inquit amicus amare suo –, et non sufficiunt tibi differentiare et principiare, cum te mitto ad amatum meum? Differentia medium Non natum fuit amare in mense finis amoris; et ideo quaesiuerunt ab eo amatores, cur tam macer erat amoribus. – Amice – dixit amor –, ubi frondet, floret et granat amare tuum? Quaerebant amores ab amico, per quanto daret amatum suum. Prandebat amatus, seruiebat amicus ei; quaerebant amores ab amico, cum quo suum seruiebat amatum. Differentia finis Per siluam amoris uenabatur amicus amatum suum et quaerebant ab eo amatores, quid eius astur capiebat. – Amores – inquierunt amatores –, ubi cantat amicus de suo amato? Mirabantur amores de amico, cur non ibat per uniuersas terras praedicans: Amare, amare. Differentia maioritas Ab amatoribus quaesiuerunt amores, utrum scirent, ubi existebat maior differentia amici et amati. – Differentia – dixit amor –, nonne uelles esse in amandi maioritate? Differentia aequalitas – Amice – dixit amatus –, quid tibi aperuit portam cellarii amoris, ubi bibis amore amorem? Differentia minoritas Interrogabant amores amicum, de quo erat gramen, quod colligebat equus sui amati. Concordantia contrarietas Interrogabat amicus amatum suum, cur sustinebat esse contrarietatem. Ab amare, filio amati et amici, quaesiuit amor, quis ex eius progenie magis honorificatus est. Cucurrit amare ad amatum et amicum et quaesiuit ab eo amor, quis amborum citius amplexatus et osculatus fuerat illud. Amatores amoris quaesiuerunt a dominabus amoris, quis poterat plus cessare amare, aut amicus aut amatus. – Amice – dixit amor –, potesne descendere tantum per odire, quantum ascendere per amare? Quaesiuit amor a concordantia, quomodo uinceret contrarietatem in amare. Concordantia principium – Amice – dixit amor –, cur dormis et non contemplaris amatum tuum, qui non dormit? Ab amato suo quaerebat amicus, utrum haberet misericordiam et pietatem, quibus consolaretur eum largiens ei spem. – Concordare, principiare et amare – dixit amicus –, quid facitis? Cur non congregamini? Nonne plus amata sunt pecunia, epulae, indumenta, filii, honores, ciuitates, castra et ceterae possessiones, quam amatus meus? Plorabat et plangebat amicus, euellens capillos a capite suo et pilos a barba eradicabat, disrumpebatque uestimenta sua clamans ad gentes dicens: – Estne quicquid adeo minime dilectum sicut amatus meus? – Conscientia et contritio: Ubi estis? Quid agitis? Ecce mundus perditur, plus amatur peccatum, quam amatus meus. Concordantia medium Affectus erat amicus taedio propter amare et dixit ad amare suum: – Ex quo langueo, cur uiuo nec morior prae amore? Quaerebant amatores ab amoribus, quis magis obiectatus erat ad amandum, aut amatus aut amicus. Conquerebatur amicus de tribulationibus amoris et quaerebat, quid detinebat eum captum et ligatum, quod non posset ad placitum amare. – Amoris concordantia – dixit amicus –, cur cum minoritate loquimini de amato meo? Concordantia finis Quoniam amicus aspiciebat adeo modice cognoscere, amare, laudare et honorare suum amatum et ei seruire et oboedire, ibat quasi stultus et interrogabat homines dicens: – Domine, estne aliquid amatus meus? – Amice – dixit amor –, habesne conscientiam, quoniam non agis ea bona, quae posses agere ad honorandum tuum amatum, immo quoniam amatum tuum non facis amari et cognosci ab eis, qui ignorant et inhonorant eum et qui pro modico dant illum? – Amor – amicus ait –, homines in peccato iacentes, possidentne iure bona mei amati? 0. Concordantia maioritas Interrogabant amores amicum, quomodo intelligebat et diligebat amatum suum. Aspiciebat amicus in altissimis montibus honoratos homines habitare, despicientes et uituperantes amatum eius; plorabat amicus dicens amori: – Cur sustinet amatus meus homines tam malignos? Concordantia aequalitas – Amice – dixit amor –, amasne tuum amatum propter eius bonitatem aut propter esse, quod dedit tibi? Concordantia minoritas Amores quaesiuerunt ab amico, cur plus amabat communem, quam specificam utilitatem. Contrarietas principium – Amice – dixit amor –, si tuus amatus plus tibi largiretur, quam tibi largitus sit, aut auferret, quod tibi dedit, cresceretne uel minueretur tuus amor? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret modum, quo finis amoris est requies amoris et amandi. – Amor – amicus ait –, cur maior es et melior audacia, quam timore? – Contrarietas – ait amicus –, cur adeo malum est te tangi? Homines otiosi ab amato quaesiuerunt, utrum pro modico amare possent salui fieri. Contrarietas medium – Amare – dixit amor –, cum quo uincis et captiuas contrariari? Amatus quaesiuit ab amico, cui commendauerat amare suum. Ab amoris aequalitate quaesiuit amicus, utrum melius cum concordare conueniret, quam cum contrariari in amare. – Malae consuetudines, falsitates et perditiones – ait amor –, quid posuit uos in amare? Contrarietas finis – Amoris concordantia – dixit amicus –, quid facit te esse sine amare? – Amice – dixit amor –, scisne quod facit homines separari a tuo amato? Odire uolebat amatus amicum et e contrario, donec amor clamauit: – Heu, inquit, quid est, quid imponit malitiam inter amatum et amicum? Contrarietas maioritas – Amice – dixit amor –, quid facis, cum tuum amatum offendisti? Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo amicus suum perdebat amatum. Contrarietas aequalitas Obuiauit amicus cuidam fatuo diuitiis; clamauit amicus dicens: – Heu, quare multis hominibus non obuio fatuis propter amatum meum? Contrarietas minoritas – Amoris contrarietas – ait amoris concordantia –, quare plus amas minoritatem amici et amati, quam maioritatem? Principium medium – Amice – dixit amor –, cum temptaris, quo fugis a peccato? – Honor, reuerentia et amor – dixit amicus –, quae uos auferunt ab amato meo? – Heu, uitia – dixit amicus –, cur me remouetis ab amato meo? – Amice – dixit amor –, cur plus diuitiis diligis paupertatem? 0. Principium finis Amoris dominae quaesiuerunt ab amico, utrum in amato suo poterant existere finire et principiare. – Amice – dixit amor –, nonne posset amatus tuus induere in aequalitatem principiare et infinire in amare? Quaerebat amor ab amico, cur pulices et muscas creauerat eius amatus. Principium maioritas Amores et amatores quaerebant ab amico, utrum diligeret in amato suo esse maius amare. – Maioritas et minoritas – ait amicus –, quis amando potest uos attingere? Principium aequalitas – Amor – ait amicus –, et ubi existit maius amare? Principium minoritas Quaesiuit amicus a principio, quomodo principiare poterat amandi minoritatem. Medium finis Ab amoris fine quaesiuit amicus, utrum uellet esse in maiori amare. – Amice – dixerunt amores –, cum quo proportionas et ornas tuum amare? Quaerebat amicus unguentum amoris sibi uendi, quia ex illo sanare desiderabat amare suum. Medium maioritas Quaerebat amicus a medio, utrum haberet mediare, quoniam ex eo multiplicare uolebat desiderare suum in amare. – Amice – dixit amor –, quis dat laudem de amato tuo? Medium aequalitas Ab amatoribus quaesiuerunt amores, utrum inuenire posset coaequare, quod esset de amore et de amare. Medium minoritas – Amice – dixerunt amatores –, qua transit amor, cum ad tuum uadit amatum? Finis maioritas – Amate mi – dixit amicus –, nonne me potes coaequare amori amando te? – Amice – dixit amor –, scisne cur amatus eligit duorum hominum alterum ad amandum? Finis aequalitas – Finire et amare, nonne possetis coaequari ad seruiendum et laudandum amatum meum? 0. Finis minoritas A minoritate quaesiuit amicus, utrum esset in ea finis amandi. Maioritas aequalitas Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo fit maior aequalitas amici et amati. Maioritas minoritas – Amice – dixit amor –, estne peccatum maior minoritas? Aequalitas minoritas – Amice – dixit amor –, defecitne tibi tuus amatus postquam eum dilexisti? Quarta distinctio Uoluntas differentia Quoniam plus est differentia desiderabilis in concordantia, quam in contrarietate, est concordantia desiderabilis et uoluntas ligabilis ad eam. Uoluntas et differentia coniunxerunt amatum et amicum, ut remouerent eos a confusione et contrarietate. Amoris differentia in amoris principia introiuit, ut amatum et amicum amare possent. Augebat amor amare suum in differentiare; augebat differentia differentiare suum in amare; coniungebant se haec augmenta duo in medium amoris. Ingressa est uoluntas differentiam substantialem et accidentalem, ut substantialem finem et accidentalem habere posset in amare. Maiores sunt uoluntas substantialis et differentia substantialis substantiali maioritate in amare, quam uoluntas accidentalis et differentia accidentalis; ideo plus est amabilis amatus substantialiter, quam accidentaliter. Quoniam aequalitas uoluntatis substantialis et differentiae substantialis magis est desiderabilis, quam utriusque accidentalis, est aequalitas amati et amici desiderabilis in amare. In minoritate differentiae amici et amati non potest esse magna uoluntas in amare. 0. Uoluntas concordantia Uoluntas de contrarietate conquerebatur concordantiae, quia impediebat eam ad amandum; amatus de uoluntate conquestus est concordantiae, quia non amabat eum amandi maioritate. Amatus et amicus tanto se amant amore, quod de uoluntate et concordantia principiant suum amare. In amare et concordare uniuerunt se uoluntas et concordantia, ut facerent amare amicum et concordare amatum. Uoluntas et concordantia in amoris fine quiescere nequiuerunt, donec in tantum languere fecerunt amatum ad essendum amatum, quantum amicum ad essendum amicum. Quia uoluntas amati maior est in concordantia uoluntate amici, concordat uoluntas amici se oboedire uoluntati amati. Cum concordantia concordandi et amandi ligabilis est uoluntas in aequalitate amici et amati. Quia concordat amatus maioritati et amicus minoritati, seruit cum minoritatibus suis amicus maioritatibus amati sui. Uoluntas contrarietas In amoris principium uoluntas intrauit, inquirens amatum suum; contrarietas ex eis eiecit eam, nolens amare sed potius amans odire. In medio uoluntatis sistit amare et in eius extremis adest odire, quod claudit portas contrariis amandi, ut in amoris medium intrare non possint nec dissipare amare. Ibat uoluntas in amoris finem quietum; inuenitque contrarietatem amoris in non fine amoris quiescentem; clamauit amicus, respondit amatus, uoluntas per amoris concordantiam superauit contrarietatem. Cum uoluntas exiuit de concordantia, ingrediens contrarietatem, exiuit de maioritate amoris, ingrediens amoris minoritatem, in qua distabat ab amato. Uoluntas in concordantia non possit esse maior, quam in contrarietate, si naturaliter et aequaliter in uoluntate possent existere amare et odire. Uicit contrarietas concordantiam in uoluntate cum amoris minoritate; puniuit ideo amatus amicum suum amandi priuatione. Uoluntas principium Ab amoris arbore collegit amicus amoris principia in amoris medium; ea posuit et transmisit uoluntati amati sui. Properabat uoluntas uelle suo, ut amicus in eo principiare posset amare et in fine amoris acquiescere posset. Principiauit amatus amicum suum in amoris maioritatem; concessitque illi uoluntatem ad amandum. In aequalitate amici et amati colligebat et congregabat uoluntas pulchritudines amati sui et incepit ignis amandi succendi. Incepit minoritas in uoluntate et processit inde maioritas de uoluntate, conquerens amato suo. Uoluntas medium Uenit uoluntas potum amorem in amoris medio, ut amicus acquiesceret fini amati sui. Narrabat amicus amoris progeniem, quae cum amato suo habebat in uoluntate medium et maioritatem. Inter amatum et amicum pactus erat eos esse in uno amare, in una uoluntate, in uno medio et in una aequalitate. Si non esset amoris medium, coniungens amatum et amicum, damnaret amatus amicum suum, quia diligit cum minoritate. Uoluntas finis Uoluntas, finis et maioritas rogauerunt amicum, ut recordaretur amati sui; similiter rogauerunt amatum, ut recordaretur amicum suum. Ideo se coniunxerunt amatus et amicus in uoluntate, fine et maioritate. Quandam uoluntatis lanceam, cuius ferrum erat de amore et uexillum de amoris aequalitate, lanceauit amicus ad amatum suum, ut amore et amare uulneraret eum. Minoritas uoluntatem et finem rumoribus detinebat, ut amicus et amatus ad maioritatem non peruenirent. Uoluntas maioritas Si non esset maior uoluntas, quae inter amatum et amicum in aequalitate potest esse, oporteret eam esse in inaequalitate et ploraret amicus et plangeret amatum. Nolebat amicus declinare suum amare de maioritate ad minoritatem, ut ab amato suo uoluntatem suam non declinaret. Uoluntas aequalitas In aequalitate amici et amati delectabatur uoluntas, elongans se a minoritate. Uoluntas minoritas Per totum spatium, quod existit de maioritate usque ad minoritatem, extendit se uoluntas, ut de longe se diligant amicus et amatus. Uirtus ueritas Delectabatur amicus in uirtute et ueritate amati sui; similiter et amatus, quia tam uirtuosum et ueracem habebat amicum. In differentia amici et amati habet intellectus uirtutem attingendi ueritatem, quam habent amatus et amicus in amore. Uirtute et ueritate pingebat amicus amatum suum in concordantia, ut non obliuisceretur eum in contrarietate, quam sustinet propter eius amorem. Recessit amicus a contrarietate, tendens ad concordantiam, ubi ueritatem et uirtutem inuenit, scribentes quendam librum amati sui. Incepit amicus aedificare palatium ueritatis, ut in eo uirtutes hospitarentur, quas transmittit amatus ad amicum. Per amoris medium ibat amicus solaciando; uirtus et ueritas associabant eum, gerentes eidem de amato suo collocutiones. Uirtutibus destruebat amicus uitia et ueritate occidebat falsitatem et fine in amati sui gloria quiescebat. Si non esset uerum in amato id, per quod amicus maiorem sentit uirtutem in amare, esset amatus amabilis uitiis et falsitate et minoritate amandi. Uirtus et ueritas nutriuerunt amicum amato in aequalitate, ut in tantum esset amatus, quantum est amabilis. 0. Minoritas uirtutis et ueritatis se repraesentauit amico, ut derelinqueret amatum suum; transformauit amicus illam minoritatem in maioritatem, ut confideret in amatum suum. Uirtus gloria Seminauit amicus uirtutes in differentiam amoris et collegit eas in gloriam amati sui. Dormiebat amicus in lecto suo concordantiae et amoris; excitauerunt eum uirtutes, ut iret uisum gloriam amati sui. Amoris contrarietas exheredauit concordantiam amoris, uirtutis et gloriae, ut amato deficerent amatores. A Solis ortu usque ad occasum amabilis est Deus, sed absunt uirtutes, quae de amore principient amare, quo diligat amicus gloriam amati sui, secundum eius amabilitatem. Suffodit amicus uirtutes in terram et in amoris medium sensit poenam. Quoniam plus dilexit amicus uirtutes, quam gloriam, non potuit acquiescere fini gloriae. Maioritate uirtutum maiorificat amicus amare suum et amatus amicum suum maioritate gloriae. Ut amicus uirtutes suas posset a uitiis elongare et delectationes suas a poena remouere, ingressus est aequalitatem amoris amare suum amatum. Inoboediuit amicus uirtutibus, oboediens uitiis, et habuit passionem in amoris minoritate, in qua oblitus est amatum suum. 0. Uirtus differentia Transiuit uirtus per differentiam in concordantia, orta ut concordare uirtutis esset in amare. Ingressa est differentia uirtutem, ut possit uirtus contrariari contrarietati amandi. Ingressa est uirtus differentiam et e contrario, ut in amandi principiare forent principians et principiabile de essentia principii et uirtutis et differentiae. Quia uirtus est in differentia et e contrario, possunt uirtus et differentia existere in medio amandi. Per differentiam amatus et amicus uirtutem habent, qua existant in amandi fine distincti. Si non esset uirtus in differentia et e contrario, uirtus et differentia in amandi maioritate non possent esse. In illa uirtute, in qua tantum potest differentia, quantum in se ipsa, et in illa differentia, in qua tantum potest uirtus, quantum in se ipsa, potest aequalitas esse amantis et amati. De minori uirtute et minori differentia non potest egredi maioritas amandi. Uirtus concordantia Quoniam uirtus et concordantia in amore disparatae sunt a contrarietate, est uoluntas cum amoris uirtute et concordantia ligabilis contra contrarietatem amoris. Principium amoris in uirtute incipit concordare et in concordantia uirtutizare, ut in uirtute et concordantia de amore principiet amare. In medio uirtutis et concordantiae ligatus est amor, ut ab hinc oriatur amare. Sine uirtutizare et concordare non possent uirtus et concordantia acquiescere fini amandi, nec aegrum amicum facere cum amare. De uirtute uirtuosum oritur amare in maiorem concordantiam amantis et amati, ut amans et amatus, propter amorem, in uirtute iaceant aegrotantes. Maior domus est amicus amati sui; expendit uirtutes et concordantiam, aequaliter amando cunctos amatores amati sui. Amicus uestiuit se uirtutes et equitauit equum concordantiae; iuit conquestum ad amatum suum; de minoritate amoris afflixit amatus amicum suum amandi maioritate. Uirtus contrarietas Principium in amore de uirtute uirtutem principiauit, ut in principiare suo sit uirtutizare contra concordantiam uitiorum et contrarietatem amandi. Non posset existere uirtus in amoris medio, si existeret in medio contrariorum. Amoris contrarietas et uitia deuiant amatores ire quietum in finem amoris et amandi. Uictus esset amicus in amoris maioritate, si non impugnasset uitia maioritate uirtutum. Si in tantum aequaliter possent resistere uirtutibus uitia, quantum e contrario, non esset aequalitas maior in uirtutibus, quam in uitiis. Amicus cum minoritate uirtutum appropinquauit amoris contraria, quae in uita mundana suum amatum tenent inhonoratum. Uirtus principium In amoris medio incepit uestire uirtus amare, cuius extremitates principiatae sunt in amante et amato. Dum amicus inquirebat uirtutem, ut eam indueret amare suum, incepit amare et ad finem peruenire, quae est requies uirtutis et amoris. Nisi uirtus in amoris maioritate posset incipere, numquam ad amandi maioritatem ascendere posset. Uirtus et principium se coaequauerunt in amore, ut in amore sint aequalia uirtutizare, principiare et amare. In minoribus amoris principiis incepit amicus induere uirtutes amare suum, ut de magis longe uenire possit uisurus amatum suum. Uirtus medium Si uirtus esset in amoris medio, non esset in fine amoris nec esset uirtuosum amare. Ingressa est uirtus in amoris medium et amor in medium uirtutis, ut in maioritate medii sit amare uirtuosum. Per amoris medium usque ad amantem et ad amatum uirtus se extendit, ut coaequet eos in uirtuosum amare. Ingressa est uirtus in amoris medium, deiciens inde minoritatem amandi, prae maioritate amandi uirtuose. Uirtus finis Uirtus et finis uenerunt ad maioritatem amoris, rogantes eum, ut maioritatem sui amare concederet eis, quo sanarent amicum, prae nimio amore iacentem infirmum. Uirtus et finis se coaequauerunt in amore, ut in amico amoris sanitatem et amoris aegritudinem coaequarent. Elongauerunt se uirtus et finis a minoribus amoribus, ut ad maiores amores ligarent amicum. Uirtus maioritas In amoris aequalitate se repperit uirtus cum maioritate, quae de minoritate amandi redarguebat amicum. Existebat uirtus a maioritate et minoritate disparata, ut in amandi aequalitate consisterent amans et amatus. Uirtus aequalitas Minoritas amandi toxicauit amicum iacentem aegrotum in lecto uirtutis; aequalitas de amatiuo et amabili medicabat eum. Uirtus minoritas Constringebat et affligebat minoritas amoris amicum; occidebat eum amoris maioritas; sustentabat eum uirtutis aequalitas; laetabatur amatus, quia tam bonum habebat amatorem. Ueritas gloria Si ueritas et gloria non existerent rationes reales inconfusae, non requiesceret ueritas in gloria nec amor in amare. Tam uehementi concordantia existunt gloria et ueritas in amore, quod amare amoris, praeter uerificare, gloriari et concordare, non potest esse. Ueritas et gloria faciunt in falsitate et poena consistere contrariis amoris amatores, quia ueroso et glorioso amare resistunt. Quoniam tot sunt falsi amatores, conquerebatur gloria de ueritate principio; et quoniam tot homines ad poenas tendunt perpetuas, conquerebatur amori ueritas de gloria; propter has conquestiones incepit amor amare, uerificare et gloriari. In amoris medio uerificat ueritas gloriosum et gloria glorificat uerosum; amatus et amicus se osculati sunt. Cum amatus et amicus in amoris mensa manducarent amare, bibentes amorem, de fine amoris seruiebant gloria et ueritas amato et amico. Decessit amicus propter maiorem ueritatem; glorificauit amatus amicum suum in maioritate gloriae; amicus suum dilexit amatum in maioritate sui amare. In uerificare se coaequarunt gloriari et amare et in gloriari uerificare et amare, ac in amare uerificare et gloriari; hanc aequalitatem induti erant amans et amatus. Descendit ueritas ad minoritatem, ut eleuaret eam ad gloriae maioritatem, in qua diligeret amatum suum. 00. Ueritas differentia Ueritas, differentia et concordantia in amoris intrauerunt ciuitatem, accipientes hospitium amato et amico in amore. Quoniam ueritas non potest contrariari falsitati sine differentia, intrat in differentiam amati et amici. Omnia principia, de quibus ipse constat, uendidit amicus amato suo, ut non faceret differentiam inter actionem et passionem, quas sustinet propter suum amatum. In amoris medio stabant ueritas et differentia, ut amicus et amatus ibidem existere possent. Si in uerificare non esset differentiare amantis et amati, non esset in eo finis amandi. Si non esset differentia inter maiorem amantem et maiorem amatum, non esset ueritas in amandi maioritate. In differentiare amantis et amati, inuenit ueritas aequalitatem amoris et amandi. Ueritas et differentia uoluntatem amici uendere uoluerunt amato; sed hoc noluit minoritas amandi. 0 Ueritas concordantia Ueritas et concordantia amare amici dare uoluerunt ipsi amare amati; sed hoc noluit contrarietas amandi. Ingressa est ueritas in concordantiam et e contrario, ut amor principiare posset in eis amare suum. In amare uniuerunt se uerificare et concordare, ut de amare amato suo sufficere posset amicus. Ueritas et concordantia amoris secreta portauerunt ad amicum; amicus per finem amoris ea transmisit ad amatum. In maiori ueritate et concordantia obuiauerunt sibi amicus et amatus; quisque illorum alii dedit suum maius amare. Ueritas et concordantia amore et amare se coaequarunt, ut in amore et amare coaequarent amantem et amatum. Plorabat et plangebat amor amare suum, quod perdiderat in minoritate concordantiae et ueritatis. 0 Ueritas contrarietas Cum principiis amoris resistebat ueritas falsitati; falsitas cum principiis amoris sui resistebat ueritati; hanc resistentiam respiciunt amatus et amicus. Ueritas cum concordantia resistit falsitati et e contrario; cum contrarietate ideo stat in medio concordantiae et contrarietatis amicus, languens propter amorem. Semper apponit contrarietas discordiam inter amicum et amatum; disciplinat amatus amicum suum ueritate et fine amoris. Ueritas et contrarietas sibi ad inuicem resistebant, quia contrarietas amicum incusabat non amare; ueritas autem excusabat eum. Amor hanc resistentiam amandi maioritate quietauit. Si ueritas et contrarietas essent aequalia principia in amico, ueritas et amor in uerificare et amare non essent aequales. Duplare uoluit amor amare suum et ueritas suum uerificare, nec contradicere potuit huic minoritas amandi. Quarta distinctio 0 Ueritas principium In amoris medio ueritas et principium alternatim similitudines suas sibi mutuabant, ut esset in ueritate principiare et in principio uerificare, ut in amore esset amare, similitudines illas indutum. Ueritas et finis indutae erant principium, ut in amore principiarent ueritas uerificare et finis finire, eo quod amare ab amore et amicus ab amare priuari non possint. Principium in maiorem ueritatem introiuit, ubi maius habuit principiare uerificandi; sed introiuit in maiorem amorem, ubi maius habuit principiare maioris amare. In aequalitate principiantis et principiabilis ueritas introiuit, ut in illa aequalitate suum uerificans et uerificabile aequalia possent esse, quae in aequalitate amoris et amandi aequalia consistunt. Minoritas in ueritate rogabat amoris principia, ut declinarent eam ad maioritatem, ut amorem in amare non impediret. 0 Ueritas medium Ueritas illam amoris influentiam uerificabat, quam mittebat amatus ad amicum suum; similiter et illam refluentiam, quam mittebat amicus ad amatum suum; finis hanc influentiam et refluentiam finiebat et perficiebat de amore. Si ueritas suam maiorem similitudinem maiori amoris medio dare non posset, eius quidem maior similitudo ascendere ad maioritatem non posset amandi. In medio loco amoris scripsit ueritas aequalitatem, quam amans et amatus habent in uerificare et amare. In amoris medio ueritas eclipsata fuit statim, cum amicus ad amandi minoritatem sociabatur. 0 Ueritas finis Ueritas et amor sibi ipsis mutue dabant in maioritate dandi dona, ut amandi maioritate suum amaret amicus amatum. In fine amoris requieuerunt amicus et amatus, donec aduenit ueritas, quae sermones illi nuntiauit amandi, dicens amare mori in inaequalitate amoris et amandi. Ueritas et finis captiuauerunt minoritatem, ut amicus suo non obseruiret amato. 0 Ueritas maioritas Si coaequare non esset in maiori ueritate, non esset uerificare in maiori aequalitate amici et amati. Ueritas et maioritas ignem amoris incenderunt, ut igniret amare; minoritas autem amoris hunc ignem exstinxit. 0 Ueritas aequalitas Ueritas et amor in amato sunt aequales; simpliciter autem essent aequales in amico, nisi in eo foret minoritas, eas induens similitudinem suam. 0 Ueritas minoritas Ueritas et bonitas minoritatem rogauerunt, ut amicum suo non auferret amato. 0 Gloria differentia Gloriabatur amare amoris, in diuisione et concordantia amici et amati, de alio ad alium amorifera uerba gerens. Quiescere uoluit contrarietas in gloria; sed noluit differentia, quae concordantiae amoris existit amica. Quanto glorificabat amatus amicum suum, tanto differentiabat eum differentia, ut semper ei principiare posset suum amare. Glorificare, differentiare et amare circulum condiderunt, in cuius medio consistebat amatus; circuibat amicus hunc circulum; ambo similiter in amore perseuerabant. Ut in gloriari posset esse finire et e contrario, existebat differentiare in amare et e contrario. Si non esset differentiare in gloriari, non esset amor in maiori amore. Quantum potest amoris gloria glorificare amare, tantum potest amoris differentia differentiare in amare; ideo durare potest aequalitas in amare. Coram amico mala dicebat minoritas de gloria et differentia sui amati; silebat amicus, plorabat amatus. 0. Gloria concordantia Ex resistere transduxit amicus amare suum in concordare, ut iret in gloriam gloriatum. De gloria concordantiae et amore principiauit principium principiare suum, ut neque poenae neque contrarietati adesset amandi. In amoris medium intrauerunt gloriari et concordare, ut portarent id ad gloriam et concordantiam amantis et amati. Gloriari gloriae captum fuit in amoris concordantia cum fine amandi. Ipsum amare, quod est maius propter amorem, quam propter gloriam et concordantiam, non est maius amare. In aequalitate gloriae et concordantiae nutriebat amor amare suum. Quoniam accidentalis gloria concordantiae substantialis minor est, quam gloria accidentalis gloriae substantialis, existit amare in maiori et minori gloria et concordantia. Gloria contrarietas Quoniam gloria uenit ad principium et e contrario aduersus contrarietatem, gloria et principium in amandi concordantia se coniunxerunt. In amoris medio contrarietas sumpsit hospitium, ut gloriari non hospitaretur in eo, portans ad amatum epistulam de amico suo, languente propter eius amorem. Gloria mundana et amoris contrarietas de fine amoris deuiauerunt amicum, ut ad suum non perueniret amatum. Super amoris maioritatem obuiauerunt sibi ad inuicem gloria et contrarietas; gloria nitebatur ibi ponere gloriari et contrarietas contrariari; hoc autem aspiciebant amor et amare. Si gloria posset aequalis esse contrarietati, non posset concordantia aequalis esse gloriae nec amor ipsi amare. Gloria et amor amicum mittebant sustinere minores contrarietates et aduersitates, ut in amandi maioritate poenas et labores sustinere posset. Gloria principium In amoris medium ligauit gloria gloriari suum, ut ipsum gloriari existeret in principiari et amare. Amorifera uoce clamabat amicus ad amatum suum; respondit amatus ei uoce gloriae, principii et finis et uenit amicus uisum amatum suum. Ut amor et gloria forent in maiori principiari, principiauit principium gloriari et amare in principiari. Aequalitatem gloriandi et principiandi intrauit amare, ut non cessaret amor amare. Gloriari et principiare captiuauerunt minorificare, ut amoris contrarietati non concordaret. Gloria medium Misit amicus medium amoris quietum in fine et in gloria sui amati; remisit ipsum amatus ad labores et aduersitates, quos sustinet amicus propter eius amorem. Subripuerunt amico suum amatum; ibat amicus quaerendo amatum suum in amoris medio, cum amoris maioritate et inuenit eum in gloria sui amare. In medio amati et amici se coaequauerunt gloriari et amare, ut amatus et amicus aequales essent in gloria et amore. In amoris medium occultauit se minoritas, ut amicus, propter suum amatum, poenas et angustias sustineret. Gloria finis Gloria et finis uenerunt ad maioritatem, ut in ea maiorificarent amicum in amato suo. In aequalitate amoris et amandi se coaequauerunt gloria et finis, ut amori et amare sufficere possent. Minoritas finis et gloriae iuit amatum maioritatem finiendi et gloriandi. Gloria maioritas Gloria et aequalitas amoris suis actibus coronauerunt maioritatem. Gloriari et maiorificare ab amandi minoritate se remouerunt. Gloria aequalitas Gloriari et coaequare gloriam et aequalitatem induerunt minoritatem amandi. Gloria minoritas Amandi minoritate cogitauit amicus amatum suum consequi in maioritate gloriae et gloriandi. Differentia concordantia Ex differentia et concordantia, quae sunt amoris rami, collegit amicus uirgam unam, qua amoris contraria feriebat. In diuisione amati et amici incepit concordantia concordare in amare et amor amare in concordare. Sine differentia concordantis et concordabilis, esse non potest in amoris medio concordare. Ad umbram arboris, quae finis est amoris, dormiebat amicus; differentia et concordantia amoris excitauerunt eum, ut iret amatum. Differentia et concordantia amorem intrauerunt, ut maioritas esset amandi. De differentia, concordantia et aequalitate amoris flos unus processit, cuius nomen est: Amare, amare. Amoris differentia et concordantia minoritatem inuenerunt amoris, quae perdiderat amare. Differentia contrarietas Amoris differentia aduersus amoris magnitudinem proeliabatur; pugnatores eius erant concordare, principiare et amare. Macerabat contrarietas amicum; concordantia impinguabat eum; et quoniam de medio amoris uiuebat amicus, non fecit differentiam in praedicta macerie et impinguatione. Contrarietas amoris rogabat amicum recedere ab amare; differentia et finis amoris rogabant amicum accedere ad amare. Maiora amoris contraria differentiam facere uolebant inter essentiam amici et amati, ut maioritas periret amandi. In panno de differentia et aequalitate inuoluerat amicus amare suum, ut cum amandi contrarietate non participaret. Clamidem et tunicam de differentia uestitus erat amor; calciatus erat sotulares de contrarietate et super minoritatem deambulabat, portans in capite de concordantia coronam. 0. Differentia principium Plenum erat medium amore differentiae et principii; oriebantur inde differentiare et principiare per amorem. Differentia et principium duo sunt flumina, de quibus oriuntur differentiare et principiare in fine amandi. Amoris maria sunt dicta differentia et principium in amare se coaequantia. Amoris sidera sunt differentiare et principiare, illuminantia maioritatem amandi. Si differentiare et principiare non possent sufficere amandi minoritati, non possent sufficere et amandi maioritati. Differentia medium Erat amoris medium in terra, ubi erat siccitas magna, quia non descendebat pluuia differentiae amantis et amati in mense finis amandi. Differentia amoris est mensis aprilis, in quo floret, frondet et granat amoris medium in arbore maioritatis amandi. Differentia et aequalitas amantis et amati dabant sibi medium amoris in festa, quam faciebat amicus propter amorem amati sui. In quadam mensa, in qua picti erant amatus et amicus, comedebant amandi differentia et amandi medium; minoritas autem amandi obseruiebat eis. Differentia finis In silua differentiae amoris uenabatur amicus maioritatem amoris cum asture, qui finem amoris capiebat. Aequalitas amici et amati cantabat canticum differentiae amati et amici in ecclesia, quae est finis amoris. Ibant amoris differentia et finis amoris in terram longinquam, praedicantes contra minoritatem amandi. Differentia maioritas Maiorem differentiam, quae possit esse, oportet esse in aequalitate amici et amati. Ut amoris differentia non haberet differentiare suum in amandi minoritate, uoluit illud habere in amandi maioritate. Differentia aequalitas In cellarium amoris intrauerunt amoris differentia et amoris aequalitas, bibitum amorem; portas aperuerunt humilitas et minoritas. Differentia minoritas Amoris differentia et amoris minoritas in prato amoris legerunt gramen, quo pascebant equum amoris, quem equitat amicus, cum tendit uisum amatum suum. Concordantia contrarietas Definiebat amor contrariari in amore, per secundam intentionem concordandi et principiandi amare. Medium amoris tendit sanum per concordantiam; infirmum iacet in contrarietate; ideo plorauit amicus; amatus autem consolatus est. In fine amoris genuit amare concordantia et odire contrarietas, ut amicus amare posset et odire. Cucurrerunt concordantia et contrarietas ad maioritatem; prius fuit ad eam concordantia, quam contrarietas, ut amicus plus posset amare, quam odire. Per quendam montem punctorum transcendentium ascendentia, concordare et contrariari eleuauerunt amare amoris; nihilominus contrariari non potuit ascendendo coaequari ipsi concordare. Cum tangeret contrarietas concordantiam, concordabat concordantia maioritati bonitatis, magnitudinis et cetera, ut uinceret contrarietatem. Concordantia principium Concordare et principiare mouebant et ligabant amoris medium in realitate et ratione amantis et amati, ut amicus suum contemplaretur amatum. Misit concordantia finem amandi ad amoris principia, ut mitterent sibi spem, quam promiserat consolationi. Concordantia et principium et amor maioritatem contractionis et abstractionis intrauerunt, ut unam facerent conuersionem concordandi, principiandi et amandi. In uniuersali aequalitate et concordantia principiorum, amicus inquirebat amoris particularia, a quibus de amato suo uolebat interrogare rumores. Concordare et principiari miserunt contritionem et conscientiam ad amorem, ut nutriret eis amare. Isti autem nuntii in amoris minoritate capti permanserunt. Concordantia medium Languebat amoris medium in patientia; uiuebat in concordantia; quiescebat in fine amandi. Satisfacere uoluit amicus amato suo de maiori concordantia et de maiori amoris medio, quae alienauerat ab amato. Dum amicus in amoris medio considerabat concordare et coaequari, sentiebat se ligari ad amandum et ad concordandum et ad aequalitatem amantis et amati. Simplicitas et compositio in amoris medio concordantiam et minoritatem inuenerunt, loquentes de amato et amico. Concordantia finis In maiori intentione finis amandi habebat concordantia maius concordare. Per aequalitatem amici et amati definiebant concordantia et finis aequalitatem amandi. Concordantia et finis amicum genuerunt in minoritatem, ut fieret seruus amati sui. 0. Concordantia maioritas Maior realitas et ratio, ad qua potest amicus exaltare suum amare, existit in concordando et coaequando realitatem et rationem in punctis transcendentibus intelligere et amare. Maioritas et minoritas substantialiter et accidentaliter composuerunt concordare, dantes illud bono amare. Concordantia aequalitas Aequalitas amoris et amandi amicum incitabant odire minoritatem concordantiae et concordandi. Concordantia minoritas In uniuersali concordare inuenit amicus minus amare, quod de maiori concordantia malum dicebat. Contrarietas principium Amoris medium intrauerunt principiare et contemplari, ut occiderent contrariari amandi. Finis amoris a principiis amoris omnem distrahebat contrarietatem, contrahens ad ea concordantiam amoris, ut esset requies principiandi et concordandi. Si contrarietas tantum haberet posse, quod maiori principiare amandi resistere posset, maior esset amor propter timorem, quam propter audaciam amandi. Ex aequalitate principiandi et sperandi concordantia deiecit contrariari, ut ipsum contrariari non esset in amare. Contritio et conscientia sumpserunt contrariari amandi in minori principiari amandi, ut consolaretur amicus et ut de amare satisfaceret maiori principiari. Contrarietas medium Finis amoris pro considerari emit contrariari de contrarietate et dedit ipsum seruum amoris medio. Largitas et constantia medium amoris custodiebant, ut non perderet illud maior contrarietas amandi. Si aequalitas et contrarietas in amoris medio possent conuerti, aequalitas et concordantia in eo conuerti non possent. In amoris medium introierunt contrarietas et minoritas eruditionis et legalitatis, ut ex eo deicerent concordantiam et minoritatem. Contrarietas finis Contra maiorem finem humilitatis et oboedientiae mittebat contrarius amor contrariari, ut amoris concordantia perderet amare. Desiderabat intrare iustitia misericordiam ex iudicare et ex misereri uolebat eicere aequalitatem, ut amicus de fine desperaret amandi. Contrarietas pietatis et minoritas finis amandi inter amicum et amatum maliuolentiam imponebant. Contrarietas maioritas Rogabat contrarietas aequalitatem amoris deicere orationem et paenitentiam ex maioritate. Deiecit contrarietas eleemosynam ex maioritate in minoritatem, ut non haberet amicus amatum. Contrarietas aequalitas Contrarietas et minoritas paupertatem impediebant in aequalitate possendi et amandi. Contrarietas minoritas Contrarietas et minoritas uincebant et captiuabant publicam utilitatem, exaltantes utilitatem propriam in amare. Principium medium Fugabat amicum inanis gloria; fugiebat amicus per principia, media et fines amoris; hoc autem aspiciebat amatus. Incepit honor in amoris medio; uoluerunt eum homines habere cum maioritate ditata deliciarum, amicorum et parentum. Gula, luxuria, auaritia, superbia, accidia, inuidia, ira coaequare se uoluerunt in amico, ut inciperet odire medium amoris, quo mutue se diligunt amicus et amatus. Dilexit amicus uirginitatem; uoluit minoritatem habere bonorum mundi, ut amare suum in medio principiandi existere posset. 0. Principium finis Ingressum est principiare in finire et e contrario, ut in amandi maioritate ambo possent perseuerare. Aequalitas principiandi et finiendi uestita erat perseuerantiam, de amare coronata. Dum amoris principia acquiescebant fini amoris, plorabat et plangebat minoritas amandi. Principium maioritas Principiare et coaequare maioritatem amoris rogauerunt, ut daret eis maius amare. Principium in principiare suo maioritatem et minoritatem attingebat amandi. Principium aequalitas In minori aequalitate amoris et amandi existit minus principium amandi. Principium minoritas Ad hoc, quod principium principiare posset minoritatem, oportuit, quod principium et minoritas se coniungerent in amare. Medium finis Medium et finis amoris rogauerunt maioritatem, ut in maiori existeret amare. Mediare, finire et coaequare rogauerunt amorem, ut se indueret amare. Minoritas medii et finis uulnerabat amorem; sanabat eum maioritas amandi. Medium maioritas Si maior aequalitas non esset in medio et in mediare, non esset in amore et in amare. Medium et maioritas inuenerunt minoritatem, quae amico mala loquebatur de amato. Medium aequalitas In amoris medio consistebat coaequare amati et amici; plorabat amoris minoritas; laetabatur maioritas amoris. Medium minoritas Quoddam est medium, quod de maioritate tendit ad minoritatem, per quod tendit amor amici ad amatum. Finis maioritas Finis et maioritas aequalitatem rogauerunt, ut coaequaret amicum amori, ut multum posset amare suum amatum. Coram fine stabant amoris maioritas et minoritas; finis elegit amoris maioritatem dimisitque minoritatem. Finis aequalitas Intrauit finis aequalitatem, ut coaequaret sibi finire et ut elongaret amare a minoritate. 0. Finis minoritas Si non esset in fine minoritas, esset finis in minoritate et perderet amicus amatum suum. Maioritas aequalitas Maiorem aequalitatem, quae est amici et amati, oportet esse sine maioritate et minoritate. Maioritas minoritas Maiorem minoritatem, quae potest esse, oportet esse odium inter amicum et amatum. Aequalitas minoritas Intrauit minoritas aequalitatem ad existendum in ea, ut ascenderet amor de minoritate ad maioritatem amandi. Quinta distinctio, secunda pars Nona decima quaestio  – Amor – dixit amicus –, numquid potes habere concordare in amare, praeter differentiare? Solutio: Considerauit amor in quaestione, quam sibi fecit amicus, et recoluit tertiam figuram et processum eius, elegitque cameram de B C, in qua recordatus est conditiones, quas illa camera repraesentat et ad quas significata litterarum transmittunt eos, qui solutiones quaestionum inquirunt. Idcirco elegit amor quattuor conditiones, quas camera de B C significat et soluit per eas propositam quaestionem. Primo quidem hanc tertiam conditionem de `differentia concordantia sumpsit: Sine differentia concordantis et concordabilis, esse non posset in amoris medio concordare. – Amice – dixit amor –, concordare sine concordante et concordabili esse non potest, neque concordans et concordabile sine differentia, quia sic essent id, quod non sunt, ita quod concordans esset concordabile et e contrario, itaque sequeretur contradictio aut confusio concordantis et concordabilis; similiter et bonificantis et bonificabilis et magnificantis et magnificabilis et cetera. Et quoniam hoc est impossibile, oportet praedictam differentiam esse, ut non sit ipsa contradictio seu confusio praedicta et ut sit concordare et concordans et concordabile, per quam scilicet differentiam habet esse differentiare, quod est necessarium in amare, ut de amante et amabili sit ipsum amare et ut sit concordare de amico et amato; sine quo ego, amor, non possem habere amare, sed essem otiosus et in priuatione amati et amici. – Et adhuc – dixit amor –, sine amati et amici differentia, sapientia amborum non posset amatum et amicum cognoscere, neque ipsi se inuicem amare nec concordare in amare.  Amante et amato, distinctis existentibus et inconfusis in amare, amant se ad inuicem in una indistincta et inconfusa essentia et natura bonitatis, magnitudinis et amoris. – Amice – dixit amor –, si amans et amicus non essent distincti in amare, ita quod in ipso amare non esset alius amans ab amico, non posset alius eorum alium amare; itaque periret amare et unitas amantis et amati et esset confusio nostrum omnium in substantia, in qua sumus. Sed, quoniam amans est alius ab amato et e contrario, restauramus omnes in hoc, quod amans et amatus in una bonitate se diligunt ad inuicem atque in una magnitudine, in una essentia, in una natura et in una substantia, in qua existunt ambo et permanent amare, bonificare et cetera. – Quare haec operatio, amice – dixit amor –, quae in octaua conditione `bonitatis magnitudinis significatur, non posset esse, nisi ego haberem differentiare, in quo essent amatus et amicus cum concordare et amare. Idcirco hoc amare super cetera amare est exaltatum, quia in ipso se diligunt ad inuicem amans et amatus in una eademmet essentia et natura et in uno eodemmet amore, bonitate, concordantia et cetera, existente quolibet eorum tota illa eadem essentia et natura et eadem bonitate, magnitudine et cetera.  Nisi plus esset concordantiae, quam contrarietatis, magnitudo bonitatis non sufficeret amori amici, diligentis suum amabilem dilectum, sed sufficeret magnitudo malitiae inimico, amabile dilectum odienti. – In hac nona conditione `bonitatis magnitudinis – ait amor –, significatum est me non posse habere concordare in amare sine differentiare. Nam, ex hoc quod oportet plus esse concordantiae quam contrarietatis, oportet esse concordare in differentiare et e contrario, ut concordantia subiectum habeat, in quo possit amando magis sursum esse quam contrarietas odiendo, magnitudine bonitatis sufficiente ad amandum de concordare et differentiare absque contrariari.  Magnitudo differentiae et concordantiae est amicum et amatum esse distinctos et concordes, ipsis permanentibus una differentia et una concordantia in amare. – Amice – dixit amor –, secundum hanc primam conditionem `magnitudinis et differentiae, tuae quaestionis conclusio denodatur. Nam, magnitudo differentiae est amare non posse esse praeter illam et magnitudo concordantiae est amare esse non posse praeter concordantiam. Hoc eodem modo est de magnitudine amoris, uidelicet differentiam et concordantiam esse non posse in magnitudine bonitatis et cetera, praeter amorem; atque magnitudo earum omnium similiter est eas esse amatum et amicum distinctos et concordantes amantes et amatos, ipsis permanentibus una differentia, una concordantia et uno amore in uno amare, concordare et differentiare. Et quoniam magnitudo differentiae est amatum et amicum esse distinctos et eos esse unam differentiam; et magnitudo concordantiae est eos esse concordantes et unam concordantiam; et sic de magnitudine bonitatis et cetera; idcirco amice – dixit amor –, non desidero nec desiderare uolo in amare meo esse concordare praeter differentiare, quod etiam esse non potest, nisi magnitudo deueniret paruitas concordandi et amandi. – Quid est quod dicis, amor? – ait amicus. Numquid habere possum ego amare in meo concordare praeter differentiare, cum possim memet ipsum amare et esse a memet ipso amatus et nihilominus non sum alius sed ipsemet, qui sum, concordans egomet memet ipsum in amando memet ipsum? Cui respondit amor dicens: – Amice, in te est differentia inter amatiuum et amabile et concordatiuum et concordabile et inter tuam bonitatem, magnitudinem et cetera, quia aliqua istarum non est alia earum, quocirca potes te ipsum amare et a te ipso esse amatus, quare in tuo amare non habes concordare praeter differentiare. Sed si in te nullam haberes differentiam, utique numquam temet posses amare nec haberes in quo nec cum quo te posses concordare. Et quoniam de tuo amare et concordare non constat tantum quantum tumet, deficit magnitudo bonitatis et cetera ipsis, scilicet tuo amare et concordare. Uicesima quaestio  – Amice – dixit amor –, si tuus amatus plus tibi largiretur, quam tibi largitus sit, aut auferret, quod tibi dedit, cresceretne uel minueretur tuus amor? Solutio: Amoris medium intrauerunt principiare et contemplari, ut occiderent contrariari amandi. – Amor – ait amicus –, secundum hanc quartae figurae cameram, scilicet D E F, tuae uolo respondere quaestioni. Et quamuis haec camera uiginti conditiones et plus etiam significet, tamen euitando prolixitatem, propono per quattuor conditionum eius tantum soluere propositam quaestionem et secundum modum et doctrinam, quam dabo per istas, patebit uia soluendi ipsam quaestionem per residuas sedecim conditiones. – Amor – inquit amicus –, prout significat prima conditio `contrarietatis et principii, inconueniens est uerum amatorem multiplicare minuereue suum amare pro aliquo quod faciat ei suus amatus. Nam, ex quo principium principiauit amico principiare de bonitate, magnitudine, duratione, amore et cetera; et ex quo amicus suum contemplatur amatum secundum decimam regulam de contemplatione, non conuenit contrariari habere posse in amare; sed magnitudinem principiandi et contemplandi in amare indutum bonitate, magnitudine, duratione et cetera, adeo magnam esse oportet quod ipsum amare nec possit crescere nec minui. Quoniam, si minui uel crescere posset, principiare quidem et contemplari amoris medium non intrassent ad occidendum contrariari amandi.  Durare faciebat aeternitas in amico labores et languores, quos prae amore sustinebat amicus. Potestas autem faciebat amicum superare ad amandum amatum. Amati uero sapientia hoc sciebat. – Heu amor – dixit amicus –, numquid bene scis, secundum hanc primam conditionem `aeternitatis et potestatis, quod amicus gaudere deberet sustinendo labores, languores et mortem amore sui amati, ex quo amati sapientia scit quicquid amicus suus sustinet eius amore? Quoniam amico maius bonum et maius placitum est, quod sciat suum amatum scire quicquid ipse sustinet eius amore, quam sint mali sibi ipsi labores, quos ipse sustinet in se uexari, tormentari et occidi propter amatum suum. Nam, sustinendo haec amore, substat amicus patiens oboedientiae sui amati et inde suffulcitur potestate ad amandum ac aeternitas durare facit illam passionem, oboedientiam et amorem, itaque recipit amicus influentiam et similitudines ab amato suo. – Quare, si amatus suus aufert ab amico quicquam, quod sibi dedit, non debet amando retrocedere; nam, ex hoc, quod eius amatus quodam modo aufert aliquid ab eo, alio quidem modo largitur ei, uidelicet patientiam, spem, oboedientiam et induit eum similitudinibus suis. Consimili modo etiam amor habet hoc esse – ait amicus –, si amatus aliquid bonorum huius mundi largiatur amico; non enim si multiplicet ei munera suus amatus debet eum magis amare amicus, quoniam, quanto plus potest, debet eum amare, ita quod non possit ulterius. Quoniam, si propter hoc plus amaret eum, quanto igitur plus bonorum largiretur ei, tanto multiplicaret primam intentionem his, quae recipiet ab amato, et secundam intentionem ipsi amato, non diligens suum amatum intentione prima sed secunda, itaque fieret contrarius secundae regulae. Et uidetur etiam, si amatus auferret ab eo, quod sibi dedit, quod amicus haberet rationem odiendi suum amatum. – Quare, amor, non mihi uidetur te ad praesens fecisse quaestionem decentem nec amodo mihi nec alicui amatori ueraci ueraciter et iuste suum amatum diligenti facias illam, sed potius coram illis falsis amatoribus praeponas eam, qui te faciunt existere spretam, ignoratam et inhonoratam in mundo et qui plus diligunt amatum meum propter ea, quae largitur eis aut propter hoc, ut ea non auferat, quae dedit eis, quam propter bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera, quae sunt in ipso amato meo.  Amor autem excusauit se amico et ista dixit illi: – De duratione et de sapientia principiauit amatus amare amici, quoniam amatus scibilis est et amabilis in aeternum. – Amice – dixit amor –, secundum hanc octauam conditionem `aeternitatis et sapientiae de amato tuo desidero tibi loqui. Amatus tuus in aeternum scibilis est et amabilis. Ideo principiauit amare amici de duratione, sapientia ac etiam de amore, ut amicus in perpetuum amet et sciat amatum. In hoc siquidem amare posuit amatus bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera, ut amicus ipsum amatum diligat cum bonitate, magnitudine, potestate et cetera, ita quod simpliciter diligat amatum propter ipsius amati bonitatem, magnitudinem et cetera, secundum secundae et decimae regulae significationem. – Uerumtamen quasi omnes homines tuum amatum diligentes, diligunt eum intentione contraria seu peruersa, ita quod alii diligunt ipsum, ut eis gloriam largiatur; alii uero diligunt eum, ut non inferat eis poenas; alii etiam ut eis mundanas tribuat prosperitates et alii, ut non inducat eos in huius mundi labores. – Omnes ergo isti tales, amice, sunt ipsi falsi amatores, quos tu dicis multiplicare amare uel minuere, secundum quod amatus tuus largitur eis autem aufert prosperitates; et quasi neminem inuenio, qui tuum amatum amare uelit intentione uera neque ipsa ratione uera, propter quam amabilis est tuus amatus. Itaque derelictus est amatus tuus sine iustis et ueracibus amatoribus, inter falsos amatores spretus et oditus. Et ego quidem modicus sum – ait amor –, quoniam non inuenio ueraces amatores, in quibus extendi possim et magnificari. Quare hanc, amice, tibi feci quaestionem: Cogitabam enim te esse de illis falsis amatoribus, qui false tuum amatum diligunt et cum fraude.  Cum amicus plus diligit amatum suum, quam se ipsum, tunc utitur punctis transcendentibus durando, possificando, sciendo, diligendo, contrariando, principiando, mediando et cetera. – Amice – dixit amor –, amare debes tuum amatum plus quam te ipsum, secundum hanc secundam conditionem `aeternitatis et contrarietatis. Unde si plus amatum tuum diligis quam te ipsum, uteris quidem punctis transcendentibus, secundum sextae regulae significationem. Eis enim habes uti per omnia principia tua; et ex hoc exaltabitur amare tuum in tantum, quod nec ulterius transgredi ne retrocedere ualebit, quia durare faciet illud perseuerare in magnitudine bonitatis, durationis, potestatis et cetera. – Et ideo, cum intellectus tuus super se ipsum ascendit in hoc, quod intelligit multo magis bonum, magnum, potentem, durantem et cetera quam se ipsum, affirmans in hoc, quod intelligit de amato suo, quidquid secundum bonitatem, magnitudinem et cetera, sui amati sequitur, et negans quicquid secundum se ipsum contra suum amatum intelligit, tunc isto modo durare tui amare ascendit in durare tui amati, per quem durat amare tuum, habens plus amare tui amati quam se ipsum, magisque possificat amare tuum in possificare tui amati quam in se ipso, nec contrariari tui amare seu tui intelligere tibi resistere potest; ex quo eleuas concordare tuum cum tui amati concordare. – In isto enim incipit amare tuum amatum tuum attingere super contrariari et concordare ipsius amare tui; ipsum autem amare est amoris medium, quod ascendere te facit ad tuum amatum, cum ratione ipsius amati diligis eum supra te ipsum. Itaque habes, amice, punctis transcendentibus uti super tua principia, cum plus amatum tuum diligis, quam te ipsum. Quare tunc quaecumque propter amatum tuum sustines, ea sentis tibi ualde delectabilia et dulcissima atque iocunda. Sed tu, amice, si plus diligis te ipsum quam tuum amatum, non potes utique punctis transcendentibus uti, quia cares fortitudine et uirtute, quibus altius tuis principiis ascendere possis. – Immo dico tibi, amice, et bene consideres hoc tibi uerbum; quoniam, quam cito quis plus se ipsum uel aliud diligit quam tuum amatum, tam cito descendendo cadit inferius suis principiis, quia descendit ad malitiam et peccata, quibus omnia principia sua uestit; et sic oportet illum transcendentibus punctis carere ad principiis suis utendum neque tui amati bonitate, magnitudine et cetera frui potest. Et quoniam quasi omnes homines huius mundi in hac declinatione, immo potius in hoc maximo defectu consistunt, dico tibi, amice, me in tristitia et angustifero dolore iacere nunc et semper per omnia meae uitae tempora. Acriter flebat amor similiter et amicus clamantes et dicentes: – Ha, amate mi, ha amate mi! Heu quando ueraces habebis amatores, qui ualorem tuum per orbem praedicent uniuersum? 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_NoCommenti/RyccardusDeSanctoGermano_Chronicon.txt b/testi_2_NoCommenti/RyccardusDeSanctoGermano_Chronicon.txt
new file mode 100644
index 0000000..4501180
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/RyccardusDeSanctoGermano_Chronicon.txt
@@ -0,0 +1,120 @@
+Incipiunt Chronica de hiis omnibus que in Regno Sicilia gesta sunt uel ubique per orbem, a tempore regis Guillelmi secundi usque ad tempora Frederici secundi, Romanorum Imperatoris semper Augusti, Iherusalem et Sicilie regis tractata per Notarium Ryccardum de Sancto Germano. Solet etas antiquior et prouida priorum auctoritas digna memorie quecumque per orbem gesta describere relinquenda posteris ad doctrinam, et eorum instar adhuc prudens sequentium natio idem agit, ne uel omissa depereant, aut neglecta in notitiam effugiant futurorum. Horum siquidem emulator ego Ryccardus de Sancto Germano notans notanda Notarius, cui que seruit hystoriographis Musarum prima obsequitur, de qua metrice scriptum repperi: *Explicit ingenio res gestas ordine Clyo* nisus sum pro uiribus ingenioli mei que ubique terrarum et presertim in regno Sicilie gesta sunt diebus meis, uisu cognita seu fideli relatione percepta, ueritate seruata licteris tradere, et in hoc presens compilare uolumen, ut ex hiis discat futura posteritas uarios esse temporum cursus, memineritque prudenter bellum in pace timere et pacem iterum sperare, post bellum. Quoniam igitur regni filius eius sum, qui legerit, non me causatur detestando si regni gesta scribo diffusius, aut de contingentibus quid de cunctis dicam et si non prosint: singula queque iuuent, et Dei potius est hominis omnium habere memoriam. Sumens proinde a tempore quo Guilielmus secundus rex Sicilie inclitus recolende memorie obiit, pontificatus uero Clementis pape anno secundo, per chronicam hec inclusi, quibusdam premissis in laudem regis ipsius, et que regni tangunt negotia et relatu digna sunt obmissis; in eius nomine; qui os Zacharie olim aperuit, os meum aperiat ad loquendum, et lingue mee uinculum soluat, confidenter singula queque locum teneat sortita decenter. Explicit prologus. Tempore quo rex ille christianissimus cui nullus, in orbe secundus, regni huius moderabatur habenas, qui inter omnes principes Princeps sublimis et habundans in omnibus opibus erat, stirpe clarus, fortuna elegans, uirtute potens, sensu pollens, diuitiis opulentus. Erat flos regum, corona principum, Quiritum speculum, nobilium decus, amicorum fiducia, hostium terror, populi uita et uirtus, miserorum inopum peregrinantium salus, laborantium fortitudo: legis et iustitie cultus tempore suo uigebat, in regno sua erat quilibet sorte contentus; ubique pax, ubique securitas, nec latronum metuebat uiator insidias, nec maris nauta offendicula pyratarum. Sed licet tot et tantis eum ditauerit et dotauerit bonis, per quem reges regnant et principes dominantur, feceritque illum pre cunctis terre regibus gloriosum, in hoc tamen ingloriosum illum reddidit, quod eum prolis negatione multauit; conclusit enim uterum consortis illius, ut non pareret uel conciperet filium et ne relinqueret sui superstitem super terram. Quapropter considerans rex ipse felicitatis sue tempora a domino accepisse, et quod eum absque liberis sors fecerat infelicem, cogitauit ut sapiens sapienter placare Dominum, ut fecundam redderet quam sterilem fecerat, cogitauit de thesauris suis edificare sibi domum in Monte Regali ad honorem gloriose Uirginis matris eius, quam ditauit compsit et auxit. Ditauit possessionibus, compsit auri ornatu, auxit et musiuo opere lapidumque pretiosorum colore diuerso et talem ad finem usque perduxit, qualem nullus regum aut principum in toto terrarum orbe construxit temporibus nostris. Erant ipsi regi duo familiares precipui, opere apud ipsum et sermone potentes. Gualterius panormitanus archiepiscopus et Matheus cancellarius regni sui, quorum prudentia et consilio tota ipsius curia ducebatur. Hiis duobus, quasi columpnis firmissimis, omnes regni Magnates obsequendo adheserant, cum per eos quicquid a Curia regia peterent facilius impetrarent. Hinc factum est, ipso Cancellario suadente, ut rex ipse in predicta ecclesia beate Uirginis in dyocesi Panormitana constructa fieri a Romana ecclesia archiepiscopum impetraret. Quod idem archiepiscopus ad instinctum ipsius cancellarii factum intelligens, nam odio se habebant ad inuicem, quamquam se in publico diligere uiderentur, et per inuidiam detrahentes libenter unus alteri in occulto, hanc suam iniuriam et capitis diminutionem patienter portauit ad tempus; qui tandem processu temporis cum non posset quod factum fuerat per ecclesiam reuocare, hoc fidei subdole procurauit. Erat ipsi regi amita quedam in palatio Panormitano, quam idem rex de consilio iam dicti archiepiscopi Henrico Alamannorum regi filio Frederici Romanorum imperatoris in coniugem tradidit. Quo etiam procurante factum est, ut ad regis ipsius mandatum omnes regni comites sacramentum prestiterint, quod si regem ipsum absque liberis mori contingeret, ammodo de facto regni tamquam fideles ipsi sue amite tenerentur et dicto regi Alamannie uiro eius. Anno Millesimo CLXXXIX. Accidit autem processu temporis ut rex ipse, cuius memoriale in seculum, sicut Domino placuit, sine liberis mense Decembris decederet, cuius decessum cunctis regni filiis merito deplorandum defleri hac ritmica lamentatione percensui. *Plange planctu nimio, Sicilia, Calabrie Regio, Apulia Terraque Laboris. Uox meroris intonet - et personet nostris horis, suspendatur - organum omnis oris. Rex noster amabilis, uirtute laudabilis, euo memorabilis, Guillelmus decessit; hunc oppressit mors crudelis. O infelix Regnum sine Rege iam non es sub lege! Presules - et comites uos, Barones, plangite planctu lacrimabili, planctum queso ducite, de querela flebili. Uos, matrone nobiles, Uirgines laudabiles, olim delectabiles et uoce cantabiles modulata, estote nunc flebiles, re turbata. Iacet Regnum desolatum, dissolutum et turbatum, sicque uenientibus cunctis patet hostibus; est ob hoc dolendum et plangendum omnibus. Omnes Regni filii tempus exterminii uobis datum flete; hoc uerbum: gaudete, uobis est sublatum, tempus pacis gratum est absortum. Iam ad ortum et occasum sonuit: Rex Guillelmus abiit, non obiit. Rex ille magnificus, pacificus cuius uita placuit Deo et hominibus: Eius semper spiritus Deo uiuat celitus.* Post hujus Regis obitum quanto inter Regni comites sit orta dissensio et turbatio subsecuta, sequens huius libelli lectio declarabit. Nam nulli eorum fuit equa uoluntas, omnes inter se ceperunt de maioritate contendere et ad Regni solium aspirare, et obliti iuris iurandi quod fecerant, eorum quilibet contra facere hanelabant. Factum est autem, ut cum suis complicibus, ne pars Archiepiscopi preualeret, Cancellarius optinuerit in hac parte; et tunc uocatus Panormum Tancredus comes Licii, Romana in hoc curia dante assensum est per ipsum Cancellarium coronatus in regem. MCXC. Tancredus iste ducis Roggerii filius fuerat naturalis, cuius pater Roggerius primus in regno Sicilie regis sortitus est nomen, et hac de re quia hunc habebat titulum quod de stirpe regia descendisset, inter alios regni Comites est electus in regem. Qui postquam assumptus est laborauit pro uiribus qualiter regni fines in pace disponeret et sibi, rebelles et aduersarios subiugaret. Et primum quidem quinque Sarracenorum Regulos, qui ob metum christianorum ad montana confugerant, de montanis ipsis Panormum redire coegit inuitos; atque ut ceteros regni Comites et barones ad suam fidelitatem conuerteret et mandatum regales effudit opes, et diu seruatas est ausis frangere gazas. Hic Ryccardo Acerrarum comiti, cuius soror sua coniux erat de qua geminam susceperat prolem, auri talenta plurima expendenda transmittit, quibus omnes de principatu et Terra Laboris eidem regi contrarios flexit ad mandatum ipsius. Tunc etiam Roffridus Casinensis abbas ipsi regi iurauit. Erat ea tempestate in Apulie finibus Roggerius quidam Andrie comes, qui se non reputabat dicto rege inferiorem, cum tempore memorati regis Guillelmi totius regni magister Iustitiarius fuerit, et in Apulia plenum tunc dominium exerceret. Hic telo percussus inuidie de Tancredi comitis promotione in regem, sibique subesse dedignans, contra ipsum seditione facta, turbare ad eum conuersos pro uiribus cepit misitque concito ad Henricum Alamannie regem, quod ueniret uel mitteret regnum Sicilie sibi iure uxoris pertinens, quod Tancredus comes Licii usurpauerat recepturus. Qui absque more periculo quendam Henricum Testam imperii Marescalcum cum multitudine graui mittit in regnum. Et ueniens in Apuliam nullo obstante ad ipsum Andrie comitem, primum casale quoddam quod Cornetum dicitur, ad abbatiam Uenusii pertinens, pro eo quod abbas loci ipsius in partem cesserat dicti regis, hostiliter intrans cum predicto comite, suis dedit in direptionem et predam; et que potuit dicti regis parti fauentibus mala irrogans, tandem cum minorificato exercitu in Alamanniam reuersus est. Dictus uero Andrie comes in Apulia remanens, firmata rocca Sancte Agathe quam tunc ipse tenebat, de suis confisus uiribus, se in Asculo recipit contra regem. Quem dictus Acerrarum comes intus circumposita obsidione coartans, cum flectere illum precibus et promissis non posset, uocatum ipsum ad colloquium quadam die, proditorie cepit et miserabili morte dampnauit. Eo anno Fredericus Romanorum imperator cum ingenti cruce signatorum exercitu Iherosolimam petens, sinistrante fortuna, in quodam flumine moritur. Henricus filius eius Italiam ingreditur. Rex Francie et rex Anglie cruce signati Iherosolimam petunt. Qui uenientes Messanam, orta inter eos discordia, partem ciuitatis igne cremarunt. Quos dictus rex Tancredus magnis honorans exeniis, nec ciuitatem Messane destruerent, cumulatis precibus impetrauit. Qui tandem Iherosolimam proficiscentes, et pro Christi fide certantes, ciuitatem Acconitanam, quam infideles tenebant, Christi faciente uirtute, in mano potenti recuperarunt. Millesimo CXCI. Clemens papa Rome obiit mense Martii, et Iacinthus diaconus Cardinalis in Celestinum papa consecratur. Rex dictus Tancredus de Sicilia in Apuliam ueniens, solempni curia apud Thermulas habita in Aprutium uadit, comitem Raynaldum obsidet, eumque ad suam redire fidelitatem coegit; et exinde Brundusium se conferens, de altero filiorum suorum Roggerio silicet cum Ysachio Constantinopolitano imperatore de Urania filia sua contraxit. Et nuptiis aput Brundusium magnifice celebratis, ibique dicto filio suo coronato in regem, rex dictus cum triumpho et gloria in Siciliam remeauit, et tunc roccam Bantre et roccam Guillelmi Roffrido Casinensi abbati assignari mandauit. Quarum alteram silicet roccam Willelmi, ipse abbas dedit cuidam nobili Robberto de Apolita, cum quo de sorore sua contraxit, quam Herueo filio ipsius nobilis in conjugem tradidit, et reliquam, silicet roccam Bantre, ad opus retinuit monasterii Casinensis, ponens in ea custodem quendam militem Petrum de Aymon consobrinum suum. Henricus rex cum Constantia consorte sua, ad quam regnum Sicilie iure successorio pertinebat, Romam uenit; quem dictus Celestinus papa apud Sanctum Petrum in Imperatorem, et consortem suam in Imperatricem coronauit; dato ab ipso Imperatore Tusculano Romanis quam funditus destruxerunt. Tunc Imperator ipse regnum intrat mense Madii, papa prohibente et contradicente, et per Campaniam uenit in roccam Arcis, quam Mathaeus Burrellus pro ipso rege tenebat; a bellatoribus suis aggredi faciens, ui cepit eamdem. Quod tanti causa timoris fuit, ut qui se in Casino receperant cum rebus suis homines Sancti Germani, per nuncios suos, quos ad eumdem Imperatorem mittunt fidelitatem iurent. Tunc enim dictus Roffridus Casinensis abbas in monasterio Casinensi grauiter infirmabatur, quem urgentibus ipsis hominibus Sancti Germani, oportuit ipsi Imperatori iurare. Sorella quoque, Atinum, castrum Celii, metus causa, ipsi Imperatori se reddunt, in quibus ipse suos posuit castellanos. Tunc comes Fundanus et comes Molisii fidelitatem prestant eidem; et procedens in Terram Laboris, Teano, Capua, et Auersa sibi dantibus manum, Guillelmum Caserte comitem recipit, et Auersam, et exinde super Neapolim uadens, eam posita obsidione coartat, coadsistentibus ei dictis comitibus et baronibus Principatus, nec non et abbate Casinensi predicto cum uiribus suis; in qua cum se contra eum recepisset dictus Acerrarum comes, pro sepe dicto rege satis strenue defendit eandem. Tunc Salerni ciuitas ipsi Imperatori se reddidit, ubi Imperatricem consortem suam moraturam transmittit, et ipse ciuitatem ipsam Neapolim crebro aggreditur, et impugnat. Cumque nec uiris nec uiribus pugnando proficeret, superueniente egritudine disgressus est abinde uel inuitus, qui relicta Imperatrice consorte sua Salerni, et Muscanceruello in castello Capue constituto, ad Sanctum Germanum ueniens cum debilitato exercitu suo, dictum Casinensem abbatem, toto tunc conuentu sibi fidelitatem prestante, secum in Alemanniam ducit. Gregorio fratre eius ad maiorem securitatem obside relicto apud ducem Spoleti et quibusdam de melioribus terre Sancti Germani captis obsidibus, quos Dyopuldo cuidam Teutonico in rocca Arcis relicto, et Corrado de Marley in Sorella constituto custodiendos commisit; et tunc per terram Petri Celani comitis sub illius fido ducatu de regno exiens, in Alemanniam remeauit mense Septembris. Tunc is, quem prefatus sum, Acerrarum comes de Neapoly exiens cum Neapolitanis et aliis undique collectis militibus uenit Capuam, castellum obsidet, in quo Muscanceruellus se pro Imperatore receperat. Qui cum non haberet uictui necessaria, cum comite ipso componens, tradito sibi et resignato castello ipso, abiit securus quo uoluit. Tunc et iam Auersam recipit, Teanum, et Sanctum Germanum ad regis dicti fidelitatem, et Casinum conscendens, uallum monasterii nullo obstante intrauit. Qui cum blande satis alloqueretur Adenulfum Casertanum decanum Casinensem, ut illum ad dicti regis fidelitatem conuerteret, et hoc ab eo precibus optinere et promissis non posset, de loco descendit, et abiit. Tunc comitem Molisii recipit, et ponens in Sancto Germano et in Sancto Angelo Theodice masnedam, quantum potest pro dicti regis sororii sui seruitio elaborat. Tunc Rycardus, Fundanus comes, pro eo quod ab imperatore ipso Suessam emerat et Teanum, metus causa, comitatu relicto in Campaniam secessit, et comitatus Fundanus cuidam fratri Alygerni Cotronis de Neapoly ab ipso rege conceditur. Adenulfus Casertanus decanus Casinensis pro eo quod in partem non cessit ipsius regis, a Celestino papa excommunicatus est, et monasterium suppositum interdicto. Salernitani, ad captandam Tancredi regis gratiam detentam Imperatricem ipsi regi in Siciliam mittunt, quam rex ipse debito cum honore recipiens, magnis ornatam muneribus in Alemanniam ad Imperatorem remittit. Eo anno quidam stultus Paganus dominus Casaluerii Teutonicum quemdam ab Imperatore in Atino relictum dolo interficit, et a iam dicto rege apud Atinum quidam Roggerius de Foresta dirigitur. MCXCII . Dictus Adenulfus Casinensis decanus facta compositione cum Dyopuldo Rocce Arcis Castellano, qui se pro Imperatore gerebat, congregato militari et pedestri exercitu in Campaniam, quos prece uel pretioque conduxerat, de Casino descendens ui cepit castrum Sancti Petri monasterii mense ianuario, et bonis propriis spoliauit. De ciuitate autem Sancti Germani usque ad ecclesiam omnium Sanctorum occupauit, non tamen absque strage plurima Campanorum; et pace tandem hinc inde clamata, tota terra ipsi decano se reddidit; et tunc de Sancto Germano nonnulli, qui dicti regis partem fouebant, in partem alteram secesserunt, quorum bona omnia a Teutonicis sunt direpta. Tunc idem decanus cum prefato Dyopuldo terram equitans hostiliter monasterii, relictum castrum Plumbareole occupauit, ui cepit castrum Pignatari, castrum S. Angeli, Pontem Curuum, Castellum nouum, Fracte, et quedam alia castra pro iam dicto rege se tenentia. Illis diebus Riccardus Caleni comes, qui erat pro parte regis Tancredi, uenit supra Sanctum Germanum cum Roggerio de Foresta castellano Atini ad deuastandum. Captus est eo anno Gottefridus Casertanus ab illis de Sancto Angelo et in captionem ductus, postmodum a Malgerio Sorello iam dicto castellano Atini in custodiam traditus. Dictus Dyopuldus aput Aquinum cum quodam regis Logotheta congreditur, quem campestri bello fugatum deuicit, multis ex suis captis, multisque in lacu summersis, et ex tunc uires crescunt ipsi Dyopuldo. Qui cum Conrado castellano Sorelle societate contracta, equitant in terram Suesse, oues et boues nec non et miseros homines capiunt, et eos ad se redimendum post multa tormenta compellunt. Tunc temporis uocatus ipse Dyopuldus a Guillelmo Caserte comite, qui pro Imperatore erat, cum gente sua uado fluuium Capue transiens iuit in Terram Laboris, et equitans super Capuam, exeuntem contra se Riccardum Caleni comitem cepit, et ad roccam Arcis duxit captiuum. Millesimo CXCIII. Roffridus dictus Casinensis abbas de Alemannia rediens, relicto ibidem obside Gregorio germano suo, cum nonnullis quos secum duxerat electis militibus Cominum intrat, Atinum foras deuastat, incolatum occupans Sancte Marie de Atino, et dirui faciens muros Cancelli, et portam eius ui cepit Galinarum, et bonis propriis spoliauit. Rediens uero ad terram monasterii, castrum Sancti Angeli Theodicii, sibi contrarium, quia partes regis Tancredi fouebat, cum Conrado Castellano Sorelle, et cum gente sua, licet non profecerit, uehementer impugnat, faciens quam potuit in exterioribus uastitatem. Eo anno rex Anglie ab Iherosolymis rediens, a duce Austrie retentus et captus est et Imperatori traditus; qui tandem non sine multe pecunie interuentu dimissus est. Bertoldus comes ex parte Imperatoris in regnum legatus mittitur; qui ueniens cum electis militibus et bellatoribus de Florentia, hiis ei fauentibus qui partem Imperatoris fouebant et conuenientibus ad eundem, Uenafrum in festo Beati Martini ui cepit et suis dedit in direptionem et predam. Tunc comes Rogerius de Molisio metus causa, quia se in partem regis dederat in roccam Magenulfi se recipit. Bertoldus uero coadsistentibus ei Muscanceruello, Dyopuldo et Conrado predictis, nec non et abbate Casinensi, Fundano et Casertano comitibus, cum uiribus suis castrum Sexti, ubi Landus de Montelongo Comestabulus erat cum quibusdam Campanis militibus pro parte regis Tancredi, ui cepit, ipsoque castro bonis propriis spoliato, ipsum Landum cum sociis suis captiuum duxit; quorum libertati post multa supplicia, pietatis causa non profuit, nisi redimi profuisset. Roccam etiam Rauenule aggredi a bellatoribus faciens, per insultum cepit. Uayranum acriter impugnans, ubi quidam erat Rogerius de Theate pro rege statutus, in nullo profecit. Demum succrescentibus ei uiribus et ad eum undique concurrentibus qui regis partem oderant, regnum Imperiali nititur subicere seruituti. Rex uero Tancredus de Sicilia in Apuliam ueniens, exercitum congregat copiosum, uolens Bertoldi uires oppositis uiribus impedire. Cui dictus Bertoldus cum suis et aliis de regno imperialem partem fouentibus, utpote uir magnanimus, uiriliter se opponit; et rege ipso se cum suo exercitu apud Montem Fusculum conferente, ipse contra eum uadens, aput Batticanum posuit castra sua, cupiens cum ipso rege habere congressum: id ipsum pars regis, ad quem uires undique confluebant, optabat. Set conspiciens rex ipse et in consilio habens, quod honor sibi non erat cum Bertoldo congredi, et Bertoldus cernens debiliorem partem suam, prelium sapienter declinauit uterque, et discedente inde Bertoldo, qui Laquedomum hospitatus est, rex ipse mouit a monte Fusculo castra sua. Tunc Bertoldus per Capitanatam rediens in comitatu Molisii castrum montis Rodonis, quod se pro rege tenebat, circumposita obsidione coartat: ibique die quodam dum illud aggredi faceret a pugnatoribus suis, lapide manganelli contritus occubuit, eique Muscanceruellus in ducem successit exercitus; qui tandem castrum ipsum obsidione firmata, per sitim capiens, non per uim, quos cepit incolas uariis cruciatibus sine spe uenie interemit. Rex uero Tancredus tunc castrum Sabiniani ui cepit, et quemdam ibi Sarolum capiens ipsius castri dominum, qui de rege ipso multum fuerat oblocutus suspendi iussit. Ui cepit etiam roccam Sancte Agathe, quam quidam Robertus de Calagio dicti comitis Andrie filius contra eum tenebat. Apud Lariciam cepit quemdam Robertum filium Ryzardi, et tanquam sibi rebellem puniuit. Exinde ueniens in Terram Laboris comitem Caserte recipit et Auersam. Sancta Agathensis quoque ciuitas, ac Telesia, que tota postmodum combusta est, uenerunt ad mandatum ipsius. Tunc accersito ad se Roberto de Apolita, abstulit ei roccam Guillielmi, et quendam in ea Andream de Teano posuit castellanum, sicque relictis in pace Apulie finibus et Terra Laboris, rex ipse in Siciliam remeauit, ubi ordine nature prepostero Rogerius filius eius, qui coronatus in regem fuerat, uiam est uniuerse carnis ingressus, et frater eius Guillelmus in regem successit eidem. Ipse quoque rex doloris punctus aculeo, breui post tractum temporis infirmitate correptus obiit. Millesimo CXCIIII. Dictus uero Henricus imperator parato nauali et terrestri exercitu regnum intrat. Illum Roffridus Casinensis abbas magnifice recipit, nec non et Fundanus comes et alli omnes Teutonici et Latini suum prestolantes aduentum; cum quibus Terram Laboris ingrediens, Neapolym recipit, Salernum sibi renitentem ui cepit, et suis dedit in direptionem et predam. Tunc dictus Adenulfus Casinensis decanus procurationem abbatie Uenusii ab imperatore recepit. Imperator uero Apulie fines nullo obstante ingrediens, omnes Apulye recipit ciuitates ad mandatum et fidelitatem suam conuertens, dicto Casinensi abbate preeunte, cuius fidei puritas satis erat ipsi imperatori experta, cui certam procuram auctoritatem et potestatem contulerat, ut uenire ad suam fidelitatem uolentes ipsius opera possent redimere offensam, et per eum ueniam mererentur. Tunc ipsi abbati castrum Malueti ad opus contulit monasterii Casinensis; et Farum preteriens nauigio Messanam recipit totamque Siciliam et Panormum properans, recipit ciuitatem ipsam et cunctum palatii diripuit apparatum. Tunc uxor regis, soror dicti comitis Acerrarum cum filio suo paruulo Guillelmo prephato propter metum imperatoris ad locum tutiorem se contulit Panormum deserens, cum qua facta compositione, cum per uim locum in quo erat optinere non posset, imperator ipse securitate prestita, recipit eam et filium ad manus suas; quos Muscanceruelli custodie tradidit, et ex eis fecit sue beneplacitum uoluntatis. Tunc dictus Casinensis abbas concessionem ab ipso imperatore de Atino recipit et de rocca Guillelmi, et filium Roggerii de Foresta in Atino castellani ab ipso imperatore recipiens, et mandatum per litteras ad Andream de Teano castellanum rocce Guillelmi, ut sibi roccam ipsam assignare deberet, dictus abbas in sua reuersus est. Imperator ipse in die natalis Domini regens Panormi curiam generalem prephatam reginam et filium eius, nec non et alios quam plures presules et comites regni, quibus ipse proditionis notam imponebat, iudicio Petri Celani comitis capi fecit, et ex ipsis quosdam orbauit, quosdam incendio, quosdam suspendio, et quosdam in Alamanniam exilio destinauit. Tunc imperatrix in Hesii ciuitate Marchie filium peperit nomine Fredericum, mense decembris in festo sancti Stephani. MCXCU . Roffridus Casinensis abbas tractatu quorumdam de Atino nocturno tempore introductus Atinum recipit, dictum Roggerium de Foresta castellanum intus arctat et obsidet; qui cum non haberet uictui necessaria, recepta de persona et rebus suis securitate ab abbate predicto et compositione facta cum eo de castro Sancti Petri in fine quod recepit ab ipso, et fidelitatem iurauit eidem, castrum Atini in manus resignauit eiusdem; roccam Guillelmi ab Andrea de Teano recipiens, fidelitate quoque ab eo recepta ei castrum Cucurutii concessit. Illum tamen postea de imperiali mandato cuidam Tancredo de Uenafro commisit, fidelitatis ab eo iuramento recepto. Hoc anno dictus Casinensis abbas castrum Tirelli ui capiens igne cremauit. Millesimo CXCUI. Imperator in Alamanniam redit, qui Muscanceruello Molisii comitatum concedit. Et tunc Roggerium Molisii comitem, qui se ob metum imperatoris in rocca Magenulfi receperat, idem Muscanceruellus arctat et obsidet, cum quo facta compositione et data sibi securitate et suis, roccam ipsam recipit, eumque extra regnum abire permisit, ubi processu temporis mortuus est. Dictus Casinensis abbas castrum Fractarum recuperat et Castellum nouum castrum uero Sancti Angeli Theodici, quorum habitatores mala innumera per se fecerant in terram sancti Benedicti, et per seruientes, quos ad solidos retinuerant, castrum combusserant Pignatarii, per proditionem optinuit et recepit ad fidelitatem suam et monasterii Casinensis: quibus tamen dignas pro meritis penas rependit, et sub pretextu quorumdam uersuum, quos ibidem inuenit, quos hic annectere otiosum non censui, muros ipsius castri sterni ad solum fecit, et aggeres illius repleri. Uersus enim tales sunt:
+*Pessimus Alboynus, Landulfus seruus Aquinus
+Petrus Roggerus, Philippus ualde seuerus, Symon et Andreas, Adenulfus ut alter Egeas, Sunt hii rectores per quos seruantur honores. Hii dictant bella, cedes, immensa flagella,
+Dantes edictum; ueneremurne Benedictum?*
+Eo tempore dictus Ryccardus Acerrarum comes regnum exire occulte uolens et a facie fugere imperatoris, relictis Campania et Burgentia munitionibus quas tenebat, proditus a quodam albo monacho cui se crediderat, captus a iam dicto Dyopuldo est et custodie traditus carcerali, Cesari assignandus. Qui de Alamannia Guarmaciensem episcopum misit legatum in regnum, qui Neapolym ueniens cum iam dicto Casinensi abbate Latinis etiam aliis et Teutonicis, imperiale implens mandatum Neapolis muros et Capue funditus fecit euerti. MCXCUII. Imperator ipse de Alamannia rediens, assignatum sibi a Dyopuldo rocce Arcis castellano dictum Acerrarum comitem, cum aput Capuam curiam regeret generalem, trahi primum ab equo per plateas Capue, et demum uerso deorsum capite suspendi uiuum iubet. Quem uiuentem post biduum quidam imperatoris ystrio Teutonicus cognomine Follis, ut ipsi imperatori placeret, ligato ad guttur eius non paruo lapidis pondere, ipsum turpiter exalare coegit. Tunc imperator ipse generalem toti regno collectam imponit. Tunc ipse Dyopuldus per imperatorem comes factus est Acerrarum. Tunc etiam Oddo frater ipsius ad expugnandum roccam Siccam, in qua se Raynaldus et Landulfus de Aquino fratres contra imperatorem receperant, ab ipso imperatore dirigitur; et ipse se confert in Siciliam imperator, ubi ad se duci imperatricem iubet. Qua in Panormi palatio constituta, quidam Guillelmus monachus, qui castellanus erat castri Iohannis, rebellauit imperatori, ad quam obsidendam cum ipse personaliter accederet imperator, superueniente egritudine abinde infirmus discedens, sicut Domino placuit, diem clasuit extremum. Et tunc fama discurrente per regnum, dictus Oddo frater Dyopuldi comitis rupta obsidione rocce Sicce discedit, et se contulit ad roccam Arcis. Imperatrix Panormi remanens in ueste lugubri de nece imperatoris uiri sui, regnique paci consulens et quieti, Marcualdum imperii senescalcum cum Teutonicis omnibus de regno exclusit, ipsumque ne amodo regnum ingredi absque suo iussu presumeret, neue remaneret in regno, iuramento coegit. Qui cum ipsius imperatricis litteris et ducatu ad comitatum Molisii ueniens, qui tunc Marchia uocabatur, et sibi fauebat, cum illum sibi Muscanceruello mortuo concesserit imperator, sub securo cardinalium conductu et securitate supra dicti Petri Celani comitis, cui propterea Uayranum tradidit, relictis in ipso Molisii comitatu castellanis suis et baiulis, ad Ancone marchiam suo pro parte dominio subditam se contulit, ubi cum suis sequacibus innumera mala commisit. Celestinus papa obiit, et Lotharius cardinalis in papam Innocentium substitutus est illi. Imperatrix filium suum in Marchia apud Hesym ciuitatem relictum, sub ducatu dicti Celani comitis et Berardi Laureti comitis et Cupersani ad se duci iubet in regnum, et de Apulia in Siciliam transmeare. Tunc quidam in Calabria Teutonicus nomine Fredericus cum nollet imperatrici fauere, se in Malueti castro recipiens, quod furto substulerat cuidam Mauro de Mira ibidem castellano statuto pro monasterio Casinensi, iussu imperatricis ipsius a comite Amphuso de Rotis ceterisque Calabrie nobilibus, in ipso castro obsessus est et arctatus. Qui dum aliter euadere se non posse conspiceret, dolo cogitauit capere obsidentes obsessus et uocatos eos die quadam semotim ab aliis, cum eis fidem dedisset quod redire uellet ad imperatricis mandatum, captos capitaneos cepit, eosque de personis puniuit ut uoluit. MCXCUIII. Imperatrix ipsa processu temporis obiit, que predictum filium unicum Fredericum et regni ballium Innocentio pape ex testamento reliquit. Dictus uero Marcualdus cognito de morte imperatricis, congregato malignorum exercitu quos prece pretioue conduxerat, regnum non sine illorum qui erant de regno auxilio et ducatu intrauit. Et ueniens in comitatum Molisii, in quo fidei sue reliquie seruabantur, ad dictum Casinensem abbatem pro pace legatos misit, per quos etiam ipsum ut sibi regni iuraret ballium, quod sibi imperator reliquerat, ut dicebat, requisiuit. Quia uero a predicto abbate hoc optinere non potuit, nam primo regni ipsius ballium dicto Innocentio pape iurauerat, qui contra ipsum Marcualdum ad iam dictum abbatem duos miserat cardinales cum exfortio militum Campanorum et auxilium terre sue, eumdemque Marcualdum excommunicationis uinculo innodauerat, et sequaces illius, ipse sui furoris impatiens, cepit more Teutonico in terram monasterii deseuire. Millesimo centesimo nonagesimo nono, mense Ianuario. Hic per Uenafrum ueniens maledictus cum malidictis terram sancti ingressus est Benedicti; et primo castrum Sancti Petri in fine, desertum ab incolis causa metus nullo obstante occupans, igne cremauit; castrum Sancti Uictoris ui capiens bonis propriis spoliauit et mouens exinde castra sua Ceruarium et Toroclum, duo scilicet castra ab habitatoribus derelicta, combussit, et septimo intrante Ianuarii ante Sanctum Germanum in campis castra metatus est. Et cum ad capiendam terram ipsam daret frequentes insultus, capere ui tamen non potuit, hominibus ciuitatis et militibus Campanie qui in ea conuenerant ea die resistentibus illi. Tunc Dyopuldus iam dictus, qui ad ipsum uenerat Marcualdum, montem quemdam qui Maio dicitur cum suis occupans, sua in eo tentoria fixit. Quod tanti causa timoris fuit omnibus de terra ipsa, cum supereminens esset mons ciuitati et posset de supernis montibus ab hostibus facile occupari, quod idem abbas nocte conscendens, occasione muniendi uallum monasterii, nonnulli de ciuitate cum suppellectili sua se ad uallum contulerint memoratum, cardinalibus ipsis mane sequenti se recipientibus in ipso monasterio causa metus; sicque die ipso, UIII scilicet Ianuarii, relictam ab incolis ciuitatem Marcualdus intrauit, bonis propriis spoliauit, et quos in ea inuenit penis addixit uariisque tormentis, quibus pietatis causa non profuit nisi redimi profuisset, nec contentus eo quod terram occupauerat monasterii, ad obsidendum illud et capiendum, cum in eo cum multis Campanie militibus et gente ciuitatis non modica se concluserint cardinales, ascendere uoluit. Qui cum per dies aliquot, posita in uiridario obsidione, ipsum monasterium teneret obsessum, et uallum ipsum per frequentes insultus hostiliter impugnaret, capere per uim illud non potuit, Campanis et aliis qui erant in uallo constituti militibus resistentibus illi. Cumque firmata obsidione ad capiendum monasterium uehementer instaret, quod cum per uim non posset, credebat fame sitiue facile occupare, in die festo beati Mauri mutata subito serenitate aeris, temporis inclementia facta est et tanta inundatio pluuiarum admixta grandinibus et imbribus multis, quod hostium tentoria strauit ad solum; propter quod qui erant obsessi, et iam arescere ceperant aquis deficientibus in cisternis, Deo et sancto Mauro debitas gratias retulerunt, et ab obsidione ipsa coacti sunt recedere obsidentes. Tunc in descensu montis castrum Plumbareole idem Marcualdus igne combussit; et rediens in Sancto Germano, ira commotus, intus et extra ciuitatem domorum et tuguriorum uastitatem fieri mandans, castrum sancti Helie affidatum combussit, portas Sancti Germani et menia eiusdem in plerisque locis euerti fecit ad solum. Illis diebus cum uiri nequam, qui erant cum ipso Marcualdo, facerent in ceteris ecclesiis sicut in aliis terre domibus stationem, et sua in eis ludicra exercerent, ipsi Deo et sanctis eius non uerebantur iniurias irrogare. Nam cum de ceteris altaribus certas extraxissent reliquias, unus ex predictis uiolare aram beate Uirginis attemptauit; qui statim aridam ad se manum retraxit. Alter cum crucifixo, qui est in ecclesia Sancti Germani, primo per lapidis ictum, demum per urine iniectionem in ipsum iniurias graues inferret, rosa prius dentibus lingua, arefactus infelix, uitam statim cum morte finiuit. Quod tantum ipsi Marcualdo terrorem incussit, quod facta compositione cum abbate predicto, terram exiens monasterii IX stante februarii, habuit malo omine in anteriora progressum. Eo tempore Ryccardus de Aquila Fundanus comes, ut saluam faceret terram suam, Sifrido fratri comitis Dyopuldi filiam suam dedit in coniugem. Tunc ipse Marcualdus castrum Pontiscurui, Teramum, Sanctum Angelum, et Castellum nouum ipsi comiti Dyopuldo et suis seruanda commisit. Dyopuldus uero, qui ipsum Marcualdum antecedebat, et predicabat ut omnes de regno se ad Marcualdum conuerterent et regni ballium iurarent eidem, a Guilelmo Caserte comite captus est, et quandiu uixit eum tenuit uinculatum; set eo mortuo, Guilelmus filius eius accepta filia eius in uxorem, liberum dimisit illum. Marcualdus uero ad Apulie partes se conferens, Auellinum obsedit, et cum incolis ciuitatis se componens, discessit ab obsidione; et procedens inde Uallatam, quoddam Casale Apulie, ui cepit et suis dedit in direptionem et predam. Tunc Petrus Celani comes de Marsia uenit in Terram Laboris. Marcualdus uero de Apulia per Capitanatam rediens in comitatu Molisii Sernie ciuitatem, cum exercitum tenere non posset, bonis propriis spoliauit, et procedens uersus Terram Laboris, et Teanum impugnans, capere ui non potuit illam. Exinde Salernum se contulit, que tunc comiti Dyopuldo fauebat; et inde parato nauigio, in Siciliam transfretat, et Panormum properans, facta compositione cum comite Gentili de Palearia quem Gualterius regni Sicilie cancellarius custodem regis et palatii reliquerat, palatium Panormi recepit ad manus suas, et sic totam postea Siciliam suis nisus est uiribus subiugare. Roffridus Casinensis abbas castrum Sancti Angeli recuperat. Contra ipsum Marcualdum et regis tunc pupilli auxilium, dictus Innocentius papa quendam dirigit Iacobum Andrie postea comitem, consobrinum suum, cum militari esercitu, cum quo unum misit de cardinalibus, quem ipsi consobrino suo et exercitui militum prefecit; qui ipsum Marcualdum campestri bello deuicit et fugauit, et toto tunc regno optento dictus Cardinalis in Sicilia transiuit. MCC. Dyopuldus comes cum aliquibus cum quibus ipse remanserat Marcualdus, cum quibus per regnum ubique discurrens mala innumera committebat, prestito aput Uenafrum corporaliter sacramento de non offendendo amplius terra sancti Benedicti, propter quod homines Sancti Germani sibi non cauebant ab eo, ipse Dyopuldus cum perditorum gente nocturno tempore hostiliter terram Sancti Germani intrauit IX Martii, eamque dans in direptionem et predam, miseros quos inuenit in ea homines multis adiecit periculis et tormentis, postque se redimere sunt coacti. Abbas uero qui erat in ciuitate ipsa, fuga media cum Gregorio fratre suo in Atinum se recipit, et exinde se in Marsiam contulit, gentis auxilium a Celani comite petiturus. Qui cum illud dare denegaret eidem, ad Raynaldum Senebaldum fiducialiter iuit, qui totum argentum suum sibi liberaliter tradidit, cum quo aliquot retinuit seruientes et balistarios; cum quibus rediens per montana, intrauit nocturno tempore monasterium. Quo cognito Dyopuldus cum ipsum abbatem cum magnis crederet uiribus rediisse, metus causa depopulatam linquens terram Sancti Germani exiuit, et secum captiuos quosdam de terra ipsa ad roccam Arcis deduxit. Eo anno dictus abbas roccam Iani super Sanctum Germanum firmauit, et prouidens indempnitati terre eiusdem, eam per circuitum muris firmauit et turribus et aggeribus communiuit. Dyopuldus uero iam dictus mense Iunii apud Uenafrum cum comite Celani congreditur, eumque campestri bello fugauit, cepitque tunc Berardum filium suum, quem apud roccam Arcis captiuum duxit. MCCI. Gualterius Brennensis comes in odium Teutonicorum in regnum mittitur ab Innocentio papa; qui apud Capuam congrediens cum ipso Dyopuldo, uicit et fugauit eundem X mensis Iunii. Et exinde Teanum ueniens que sibi fauebat una cum Raynaldo tunc Capuano archiepiscopo, filio Celani dicti comitis, Presentianum se contulit cum eodem. Ubi occurrens ei prefatus Casinensis abbas pariter processerunt et petierunt Uenafrum, quam ciuitatem idem Dyopuldus tenebat. Ille predictus Celani comes timens cum ipso Brennensi comite confederatus est, et tandem ciuitas ipsa, procurantibus ipso Casinensi abbate et Malgerio Sorello, in uigilia beati Iohannis Baptiste igne cremata est, arce superiori se pro Dyopuldo tenente. Exinde Aquinum se conferunt, ubi quidam erat in castello castellanus nomine Iencus, qui se Dyopuldo tenebat; qui captus in ipso castello est, et Aquini ciuitas reddita ad mandatum dicti comitis Gualterii, qui eam dominis Aquini per quendam Finagranum, domini Raynaldi de Aquino filium naturalem, restituendam prouidit. Eo anno dictus abbas Casinensis Castellum nouum et Fractas recuperat. MCCII. Dictus comes Gualterius cum iam dicto Casinensi abbate in Apuliam uadit, qui abbas una cum Petro Galloze Portuensi episcopo legationis officio fungebatur. Cumque ad dictum comitem expugnandum memoratus Gualterius de Palearia cancellarius, cum comite Manerio fratre suo Dyopuldo et Oddone de Lauiano comitibus, congregatis undique uiribus sub pretextu, quo ipsum comitem regis hostem dicebat et regni, cum ipso campestre bellum inierit apud Cannas, dictus cancellarius cum Dyopuldo prefato per ipsum comitem sexto stante Octobris deuicti sunt et fugati, multis ex eis captis et nonnullis gladio interemptis. Sunt etiam in prima qui steterant acie capti, Syfridus frater Dyopuldi, dictus Oddo de Lauiano et Petrus de Celano, qui comes dicebatur Ciuitatensis. Qui autem fuga media euaserunt, cancellarius et comes Manerius frater eius, receperunt se in Salpitana ciuitate, que fauebat eisdem. Dyopuldus uero in rocca Sancte Agathe se receptauit. Dictus Casinensis abbas in Apulia uadit, habita de Dyopuldo uictoria, legatus in Siciliam uadit ubi dictus Marcualdus, superueniente dissinteria, miserabiliter expirauit. Fames tunc ualida per totum regnum exorta est. Dyopuldus sepefatus iratus cum Finagrana ,qui ei adheserat, discorx a comite Gualterio recessit, cum gente sua properat super sanctum Germanum: . ubi idem Finagrana et quidam ipsius Dyopuldi castellanus capti sunt et gladio perempti. MCCIII. Dyopuldus ipso a castellano Sancte Agathe ui est captus, sed postea liberatus. Eo anno Franci fedus cum Uenetis componentes et aduersus Iaderam nauigantes, ciuitatem Iadere ipsis rebellem Ueneti ui ceperunt, et bonis propriis spoliarunt; nobilissimam Constantinopolitanam urbem aggredientes uiriliter et potenter, sicut Domino placuit, optinuerunt, et potestati Romane ecclesie, cui antea non intenderat, subiecerunt illam. Millesimo CCIU. Comes Gualterius cum comite Iacobo Tricaricensi et comite Roggerio de Theate confederatus. Ipse tunc temporis Terracinam occupat de Salerno, ubi ab ipso Dyopuldo et gente sua et ciuibus Salerni, qui tenebat eidem arcte satis obsessus est, et sagitte ictu altero oculorum priuatus, et tandem ipsorum comitum auxilio liberatus est, ipso Dyopuldo et suis de Salerno satis ignominiose fugatis. MCCU. Dictus comes Gualterius cum ipsum Dyopuldum dure satis et dire persequeretur, ipsum tenens in Sarno obsessum, dum sibi male ab hoste caueret, ipso Dyopuldo in eum cum suis diluculo irruente, captus ab eo est et custodie traditus carcerali, ubi modicum post diem clausit extremum. Tunc enim memoratus Celani comes, qui ciuitatem intrauerat Aliphie, et castrum ciuitatis uiriliter impugnabat, quod se ad opus Dyopuldi tenebat, audito de captione comitis Gualterii, combusta ciuitate Aliphie discessit. Dictus uero Dyopuldus Salernum cum uictoria rediens, quia turrim maiorem ipse tenebat, multos de Salerno cepit, et ut proditores puniuit ut uoluit. Millesimo CCUI. Innocentius papa Romam uocat Dyopuldum ad se, ipsumque et suos a uinculo excommunicationis absoluit, et tunc cum ipsius licentia Salernum reuersus est. MCCUII. Hic parato Salerni nauigio, in Siciliam transfretat, Panormum uadit, et tam palatium quam regem recipit Fredericum ad manus suas set arctatus et obsessus in ipso palatio a Gualterio de Palearia cancellario, captus ab eo est et tandem nocturno tempore fuge presidio liberatus, ueniensque per mare Salernum, exinde in Terram Laboris se confert. Ubi cum Neapolitanis iniens pugnam deuicit et fugauit eosdem, strage magna facta ex eis et Gifrido de Montefusculo, quem sibi capitaneum prefecerant, capto et uinculis mancipato. Millesimo CCUIII. Mense Ianuarii in uigilia Epyphanie Roffridus Casinensis abbas superius memoratus, congregatis militibus et seruientibus terre sue et baronum circumpositorum, qui sibi ex gratia libenter obsequebantur, una cum dominis Aquini et Malgerio Sorello ciuitatem Sore procurantibus hoc quibusdam ipsius abbatis consanguineis qui de Sora erant, nocturno tempore intrat, eamque ad opus recipit et fidelitatem Innocentii pape. Qui in succursum abbatis ipsius mittit Stephanum de Fossanoua camerarium suum cum exfortio militum Campanorum; qui Conradum tunc Sore comitem se in Sorella recipientem arctat et obsidet, et male sibi cauentem intus Sorellam cepit, qui pro sua redemptione roccam Arcis in manus dicti camerarii resignauit. Tunc etiam Broccum et Pesclum Solidum amisit. Eo anno Innocentius papa in uigilia sancti Iohannis Baptiste mense Iunii uenit ab Urbe ad Sanctum Germanum, ubi ab ipso abbate Roffrido magnifice receptus est, et tam ipse quam fratres sui domini cardinales in necessariis omnibus honorifice procurati. Tunc uenientes ad ipsum Petrus de Celano et Riccardus Fundanus comites cum eis de succursu regis statuit Frederici et de defensione regni in hunc modum uidelicet: Ut ipsi comites sint magistri Capitanei, quibus super hiis omnes intendant a Salerno usque Ceperanum, sicut a mari usque ad mare protenditur tractus terre saluo statuto regio, quo Celanensis comes est magister iustitiarius Apulie et Terre Laboris, et saluo mandato regio, quod factum est comiti Fundano de ciuitate Neapolitana ut sit specialis rector ipsius, intelligentes hoc quantum ad propria negotia ciuitatis; set quantum ad succursum regis et ad defensionem et ad pacem regni omnes communiter intendent hiis duobus. Quicumque ordinationem istam receperint, ad inuicem sibi pacem obseruent, et si quisquam ab aliquo fuerit offensus, non statim reoffendat eundem, set apud predictos comites querelam deponat, qui eam secundum rationem et regni consuetudinem faciant emendari. Qui autem ordinationem istam recipere noluerint, uel recusauerint, tamquam hostes publici habeantur, et a ceteris impugnentur. Ducenti milites dirigantur in succursum regis usque ad Kalendas Septembris moraturos per annum sub illorum expensis, a quibus fuerint destinati. Distribuantur autem secundum estimatorum arbitrium, quos ad hoc specialiter deputabimus, pensatis debitis seruitiis et facultatibus comitum et baronum ac etiam ciuitatum. Quia uero propter estatis feruorem descendere in Apuliam personaliter non potuimus, statutum istud mandabimus exequendum per legatum nostrum qui est in Apulia, per comitem Iacobum consobrinum et marescalcum nostrum, et per alium quem a nostro latere dirigemus. In omnibus autem reseruamus nobis plenam potestatem addendi, minuendi, mutandi, et declarandi, prout uiderimus expedire. Tunc eidem pape Philippus rex Alemannie, patruus dicti regis, a suis nuntiatur occisus. Tunc etiam rogatu Petri cognomine Contis decani Casinensis, ipse papa apud Sanctum Petrum monasterii in capella Sancti Nycolai, aram quandam in honorem beate Marie Magdalene consecrauit. Dictus papa relicta sub deposito parte thesauri sui non modica in monasterio, dictis comitibus in sua cum ipsius licentia redeuntibus, ipse de Sancto Germano discessit, et per Atinum iter faciens, quod dictus abbas Roffridus tenebat, Soram se contulit, indeque in Campaniam reuersus est. Eo anno comes Fundanus supra memoratus auctoritate fretus et ui comitis Dyopuldi, Capuam recipit, a Capuanis uocatus in odium dicti Celani comitis, cuius filius Raynaldus ipsius ciuitatis archiepiscopus erat. Millesimo CCIX. Fredericus rex Sicilie uxorem duxit Constantiam sororem regis Arragonum. Dictus Celani comes castellum Capue recipit a Leone de Andria castellano, hoc filio ipsius dicto archiepiscopo procurante; et dictus Fundanus comes, qui castellum ipsum tenebat obsessum, metus causa Capuam exiit. Otto dux Saxonie ab Innocentio papa uocatus, apud Sanctum Petrum, in Romanum Imperatorem coronatur, non sine strage magna suorum. Qui prestito iuramento de conseruando regalibus Sancti Petri et de non offendendo regem Sicilie Fredericum, in Marchiam secedens et in partes Tuscie, ibi per annum continuum moram fecit. Hoc anno mense Madii, penultimo mensis eiusdem, dictus Roffridus Casinensis abbas apud Sanctum Germanum obiit, cui Petrus dictus Conte, qui antea functus fuerat officio decanatus, electus a fratribus, et a papa Innocentio approbatus, in regimine monasterii successit eidem. Huic rocca Bantre, que usque tunc monasterio suberat Casinensi, rebellauit. Cui quendam prefecerat monachum nepotem suum nomine Seniorectum, qui sibi ab hominibus rocce ipsius non precauens, cum de rocca ipsa fecisset ad uillam descensum hoc ipsis de uilla proditorie procurantibus, cum redire in roccam uellet, non est amodo eam intrare permissus. MCCX Otto dictus Imperator, tractus a Dyopuldo et Petro Celanensi comite, qui cum ipso Dyopuldo contraxerat, quorum alter Capuam, alter uero sibi Salernum tradidit, spreto iuramento quod Romane ecclesie fecerat regnum intrat per Reatinas partes, sub illorum ducatu qui fidelitatem ei prestiterant per Marsiam, et exinde per Cominum uenit; ad quem dictus Casinensis abbas, cui cura erat de terra et populo, cum ad ingressum ipsius Oddonis essent omnes exterriti, ita quod in Sancto Germano pauci admodum remanserint, qui ad loca tutiora sua suppelectilia non tulissent, suos pro pace legatos misit, et ipse etiam exiuit in occursum eius, contra fratrum omnium uoluntatem. A quo satis benigne receptus, terram monasterii seruauit indempnem. Tunc idem Otto se Capuam confert, ubi receptis a Dyopuldo certis munitionibus quas habebat in regno, ducem Spoleti efficit illum. Hic cum gente ipsius Ottonis iuit ad debellandum ciuitatem Aquini, in qua Landulfus Thomas Pandulfus et Robertus domini Aquini, qui regis fidem seruabant, se receperant cum gente sua; et cum non preualeret in eam, uiribus resistentibus predictorum, confusus et non sine dampno recessit. Ciuitas Neapolis in odium Auerse ipsi Ottoni se reddidit, qui ad instinctum Neapolitanorum Auersam obsidet, que, facta cum eo compositione, remansit indempnis. Dictus Otto Apulie fines ingreditur, ceteris sibi colla flectentibus, tum uoluntarie tum causa metus. Innocentius papa illum excommunicat et ecclesiam Capuanam sub interdicto ponit, pro eo quod celebrare ausi sunt ipso presente. Excommunicat etiam omnes fautores illius in octauis beati Martini. MCCXI. Petrus Casinensis abbas mense Ianuario, U uidelicet Kalend. Februarii in monasterio obiit. Innocentius papa in die sancto Iouis excommunicationem latam in Ottonem, ac eius sequaces confirmat. Hoc anno Adenulfus cognomine Casertanus in abbatem Casinensem eligitur. Dictus Otto cum totam fere sibi Apuliam subiugasset; audito quod quidam Alemannie principes sibi rebellauerant, mandato apostolico, Regnum festinus egreditur mense Nouembris et Mense Martii in Alemanniam remeauit. Eodem mense Martii Fredericus rex Sicilie ab Innocentio papa uocatus, nauigio uectus a Gaietanis, relictis Panormi uxore et filio, Gaietam uenit. Ad quem dictus Ryccardus de Aquila Fundanus comes, et prephati domini de Aquino uadunt. Tunc rex ipse ad petitionem hominem rocce Bantre, qui accesserunt ad eum, castellanum mittit Iohannem Russum ciuem Gagetanum militem suum; et a Gaieta descendens per mare ad Urbem uadit, ubi a papa Innocentio et ceteris cardinalibus Senatu populoque Romano ingenti cum honore receptus est. Ad quem missus ex parte conuentus Stephanus cognomento de Marsia, tunc camerarius Casinensis, mandato pape Innocentii litteras et mandatum impetrauit a rege ad castellanum rocce predicte, ut eam restitueret monasterio Casinensi. Et post dies paucos ab Urbe discendes cum licentia pape et cardinalium se nauigio recipit et Ianuam feliciter applicans; inde per Cremonam et Ueronam inuitis Mediolanensibus, qui eius impedire transitum crediderunt, transalpinauit cum paucis. Hunc dicti Ottonis emuli benigne recipientes, gressus et iter eius contra eum in uiam rectam, et non in inuium, direxerunt. Qualiter igitur rex ipse in imperii acquisitione profecerit, qualiterue optinuerit contra eundem Ottonem, locis relinquo propriis aptius referendum. MCCXII mense Iunii Innocentius papa Urbem exiens uenit Signiam, ubi per estatem moram faciens mense Septembri remeauit ad Urbem. Petrus Celani comes languore correptus obiit. Hoc anno christiani principes, uidelicet rex Castelle, rex Nauarre et rex Arragonum cum Miramammolino Sarracenorum principe prelium ineuntes, Dei fauente uirtute, contra eum optinuerunt. Quod ad omnium orientalium gaudium et exultationem; idem rex Castelle de tanta christianis principibus celitus concessa uictoria dicto Innocentio pape litteras mittit. Mittit etiam de acceptis Sarracenorum spoliis eidem honorabilia exenia, tentorium uidelicet totum sericum et uexillum auro contextum. Quod in principis apostolorum basilica in laudem nominis Christi appensum est. Mense Madii Adenulfus, Casinensis electus rocce Bantre occasione mandati regii, cui parere noluit castellanus, artat et obsidet, set cum roccam ipsam optinere non posset, data quadam nepte sua in coniugem filio ipsius castellani cum certa pecunie quantitate, recuperauit roccam ipsam monasterio Casinensi. Innocentius papa per generales quas ad orbis prelatos dirigit litteras sanctam synodum ad Urbem uocat. Mense Iunii autem Signiam; ubi propter urgentem necessitatem dictum Adenulphum Casertanum, Casinensem electum, in Casinensem abbatem promouit. Fredericus rex auxilio principum totam Alemannie planitiem optinuit, solis ipsi Ottoni munitionibus remanentibus. Hoc anno fames in Apulia exorta est. Millesimo CCXIII. Innocentius papa Urbem exiens mense Iunii iuit Uiterbium, ubi per generales, quas ubique terrarum dirigit, litteras omnes Christi fideles ad terre sancte subsidium exhortatur, per quas etiam excommunicationis innodat uinculo cursarios et pyratas, qui capiunt et spoliant transeuntes, sicque subsidium impediunt terre eiusdem, et qui scienter communicant cum eisdem in aliquo uenditionis uel emptionis contractu. Innouat preterea excommunicationem latam aduersus eos, qui Sarracenis arma, ferrum, lignamina deferunt galearum, quique cum pyraticis Sarracenorum nauibus curam gubernationis exercent, precipiens huiusmodi sententiam per omnes urbes maritimas publicari diebus dominicis et festiuis. MCCXIIII. Hoc anno dictus Otto cum rege Francie bellum commitens, ab ipso rege deuictus est et fugatus. Innocentius papa has mittit litteras ad Soldanum:
+*Innocentius etc. Nobili uiro Sephedino 
+Soldano Damasci et Babylonie timorem diuini nominis et amorem. Danihele propheta testante didicimus, quod est Deus in celo, qui reuelat misteria, mutat tempora et transfert regna, ut uniuersi cognoscant, quod Dominus excelsus in regno hominum et cui uoluerit dabit illud. Hoc autem euidenter ostendit, quando Iherusalem et fines eius tradi permisit in manus fratris tui, non tam propter eius uirtutem quam propter offensam populi christiani, Deum ipsum ad iracundiam prouocantis; qui secundum prophetas cum irascitur, non obliuiscitur misereri. Unde illum imitari uolentes qui de se ipso ait:
+Discite a me quia mitis sum et humilis corde,
+magnitudinem tuam humiliter
+obsecramus, quatenus ne propter uiolentam detentionem prefate terre plus adhuc effundatur humani sanguinis quam hactenus est effusus, restituas eam nobis, usus consilio saniori, de qua forte detentione plus tibi difficultatis quam utilitatis accrescit, et dimissis utrimque captiuis quiescamus a mutuis impugnationum offensis, ita quod apud te non sit deterior conditio gentis nostre, quam aput nos est conditio gentis tue. Latores presentium ad tuam presentiam destinatos rogamus benigne recipias, dignum eis responsum tribuens cum effectu. Datum Laterani ui Kalendas Maii, Pontificatus nostri
+anno XUI.*
+Item scire uolens ipse papa terras mores et uires Agarenorum contra quos de ipsius mandato christianorum exercitus parabatur, scripsit patriarche Iherosolimitano, magistris domorum Hospitalis et Templi, ut super hiis eum per suas redderent litteras certiorem. Qui per quasdam naues Uenetum inde huc transmeantium, tam detentores quam terras et mores eorum exposuerunt ei certissime in hunc modum: Saladinus et Sephedinus duo fratres fuerunt. Mortuo Saladino, qui habuit XI filios, regnauit Sephedinus, qui occidit omnes nepotes suos, preter unum qui uocatur Melchisedech, qui tenet terram istam cum omnibus ciuitatibus, castris et uillis et aliis munitionibus, que sunt plus de ducentis. Sephedinus uero habuit filios XU, de quibus hereditauit septem. Silicet Melkekemme, qui primus est et maior natu omnibus. Hic tenet Alexandriam, Babyloniam, Cayrum, et totam terram Egipti in meridie et septentrione; qui post mortem patris sui Sephedini de generali constitutione patris et fratrum debet esse dominus omnium et totius terre. Secundus filius est nomine Coradinus qui habet Damascum, sanctam Iherusalem et totam terram, que fuit christianorum, preter modicam quam adhuc tenent christiani, que sunt inter ciuitates munitiones et castra plus de trecentis. Tertius filius est nomine Melkafays, id est grandis, qui tenet terram istam que dicitur de Iamella cum tota alia prouincia, que sunt inter munitiones uillas et castra plus de quadringentis. Quartus filius est nomine Melkemodan, id est magnus dominus, qui tenet regnum Doasie cum omni potentatu suo, que sunt plus de quadringentis inter ciuitates munitiones et castra. Quintus filius est nomine Melkisalaphat, qui regnat et tenet terram et regnum de Sarco, ubi fuit occisus Abel a Caym fratre suo, in quo regno sunt octingente inter ciuitates munitiones et castra plana. Sextus filius est Machometus, qui tenet regnum de Baldach, ubi est papa Sarracenorum Caliphius, qui colitur timetur et adoratur tamquam Romanus pontifex in lege eorum, qui non potest uideri nisi bis in mense, quando cum suis uadit ad Magometh deum Sarracenorum, et inclinato capite et oratione facta suo more Sarracenico, antequam templum exeant, splendide comedunt et bibunt, et sic coronatus reuertitur in domum suam cum gente sua. Iste deus Magometh uisitatur quotidie et adoratur, sicut uisitatur et adoratur dominus crucifixus a populo christiano. In ista ciuitate Baldach est papa Caliphius; ciuitas ista caput est totius legis Agarenorum. Septimus filius est nomine Salaphat. Hic non habet specialem terram, set semper est cum patre suo Sephedino. Iste portat uexillum coram patre suo, quando equitat. Cui unusquisque fratrum singulis annis pro certo censu dignitatis sue transmittit mille sarracenatos et duos dextrarios bene paratos. Sephedinus quando equitat terram et uisitat filios suos prephatos, incedit uelato capite de uno examito rubeo. Cui omnes filii inclinant quater ad terram, et exeunt ei obuiam per sex milliaria, et osculato pede, cum ipse sit super equum, recipit eos ad osculum et ad manum. Qui cum unoquoque moratur per triduum, semel in anno, et sic a primo usque ad septimum filios uisitat memoratos, et quilibet omni anno pro certo tributo mittit in fisco patris XX millia sarracenatos; et sic a primo usque ad septimum dat unicuique filiorum unum de anulis suis, in quo imago sua sculpitur. Uolunt isti libenter reddere in manus domini pape terram sanctam, quam tenent ad opus christianorum, et ut certi sint et securi de alia terra a populo christiano, singulis annis uolunt esse sub certo tributo patriarche Iherosolimitano, et dabunt inde cautelam Romane ecclesie de non impedienda amplius terra sancta, qua dominus noster Iesus Christus suis pedibus ambulauit. Predictus uero Sephedinus de more predecessorum suorum faciem suam non ostendit omnibus nisi decies in anno, quando nuncios recipit Pisanorum, Ianuensium, Uenetum, ciuitatum, regum uel principum christianorum, astantibus centum armatis. Primo die recipit ipsos in prima sala de Cayro, ubi semper est status eius. Tunc recipit licteras a nunciis, set non audit eos; in secunda die audit eos in secunda sala, astantibus ducentis Turkis suis bene armatis. In tertio quidem die per turcimannum suum, uidelicet interpretem, dat eisdem responsum secundum quod est modus in causa. Qui post tertium diem non habent amplius ad illum accessum. Habet Sephedinus uxores XU in lege sua, que sunt in uno palatio, insimul dormiunt comedunt et bibunt. Si aliqua earum habet ex eo filium, Sephedinus uadit ad eam quando uult, et dormit cum ea uidentibus aliis. Illam uero que non habet ex eo filium, ad se quando uult per eunuchos suos uocari facit in uesperis, et detinet eam per noctem et diem, et sic facit de singulis. Quando aliqua istarum moritur, inducit aliam inter alias. In secretiori camera, ubi ludit et dormit, nullus habet accessum, nisi unus tantum senex. In cuius camere ostio semper existunt armati quinquaginta. Quinquagenarius est Sephedinus, potens multum in armis et gente, eloquens ualde in lingua sua, qui precellit hodie omnes qui uiuunt paganos excepto Maximuto in auro. Iam enim muniuit totam terram suam et filiorum, et exercitus congregat infinitos; et in omnibus ipse cum filiis in predictum modum cum Romana ecclesia uult componere pacem. Octo alii filii Sephedini de patris constitutione sic uiuunt. Duo ex ipsis custodiunt sepulchrum Domini; ad quos quicquid datur peruenit, et diuidunt inter se. Quatuor alii habent redditus de Calyce fluuio, qui irrigat totam terram Egypti: et istis quatuor melius ualent isti redditus de uiginti millibus saracenatis. Duo alii fratres minores sunt cotidie in conspectu Dei sui Magomet pro castitate quam habent, et totum, quod datur ad pedes eius, est de ipsis minoribus fratribus. Hec, sanctissime pater, ita esse in ueritate sciatis”. MCCXU. Hoc anno Rogerius de Aquila Fundanus comes cepit castrum Motule, et illud bonis omnibus spoliauit. Innocentius papa Urbem exiens uenit Ferentinum in Campaniam, ad quem Rogerius de Aquila Fundanus comes accedens, regi Frederico fidelitatis prestitit iuramentum. Idem papa mense Augusti inquisitionem de persona abbatis Casinensis Adenulfi prefati fieri mandat per Nicolaum capellanum suum, qui in Tusculanum est assumptus, et per magistrum Raynerium tunc notarium, qui in cardinalem postea est promotus. Qui de statu monasterii et de persona dicti abbatis per monachos sub iuramento ueritatem certius inquirentes, et que didicerunt redigentes in scriptis, ipsi summo pontifici retulerunt. Illis autem abeuntibus, idem abbas prauo usus consilio monasterium munire curauit militibus et seruientibus, suis consanguineis et propinquis. Similiter et roccam Ianule, Atinum, roccam Bantre et castrum Fractarum; qui tandem a papa uocatus apud Anagniam uadit ad ipsum. Qui prestito sacramento, quod monasterium decastellaret et roccas predictas, easque in manus eorum traderet, quibus ipse mandabat, correptus ab eo dimissus est. Et rediens ad monasterium, illud tantum decastellauit, reliquis sibi castellis retentis; et propterea uocatus a papa iterum, inconsulte uadit ad ipsum, a quo redargutus de fide mentita cum in eum publice uellet ferre depositionis sententiam, persuadentibus sibi nonnullis renunciauit, et cessit inuitus. Quem ipse papa apud Larianum mandat custodiri, donec roccas predictas resignari faciat ad mandatum suum. Hoc itaque cum innotesceret in terra monasterii, Miraddo nepos dicti abbatis consulens uite sue, cum esset in Sancto Germano et multas nonnullis intulisset offensas, nocte fugiens relictis uxore et filiis in rocca Bantre, in qua quidam erat monachus consobrinus suus se recepit; cum quo postmodum facti ecclesie rebelles, terram ipsius hostiliter infestabant. Interea iussu apostolico de substitutione abbatis tractatur in monasterio; set quia non poterant conuentus in unius electione inueniri concordes, hoc ipsi pape per octo de fratribus, quos ad ipsum mittunt, denuntiant. Inter quos cum unus esset eorum notus pontifici Stephanus cognomento de Marsia, cuius superius feci memoriam, illum, postquam per eos sibi constitit de electione diuersa, de gratia prout placuit in abbatem concessit eisdem. Hic ad monasterium rediens a fratribus et populo cum honore receptus est. Eo anno rex Fredericus in rependium collati sibi celitus beneficii et triumphi de Ottone dicto imperatore apud Aquisgranum sponte se crucis caractere insigniuit. Dictus papa Rome apud Lateranum in ecclesia Saluatoris que Constantiniana dicitur sanctam synodum celebrauit, in qua cum fuerint patres circiter quadringenti, de reformatione ecclesie in suo sermone proposuit, et liberatione potissimum terre sancte. Interfuerunt autem regum et principum totius orbis nuntii, legatus quoque regis Frederici Panormitanus archiepiscopus Beradus nomine, et Mediolanensis quidam pro parte Ottonis ad mandatum ecclesie redire uolentis. Quibus marchio Montisferrati, qui erat pro parte regis ipsius, aduersarium se opponens, quod pro Ottone ipso non deberent audiri, sex in medium capitula protulit. Primum quia iuramentum, quod Romane ecclesia fecerat non seruauit, ut debuit. Secundum quia propter que fuit excommunicatus adhuc detinet, nec reddidit, ut iurauit. Tertium qui episcopum quemdam excommunicatum tanquam ipsius fautorem nititur confouere. Quartum quia legatum episcopum alium capere et in maioris iniquitatis cumulum incarcerare presumpsit. Quintum quia in contemptum Romane ecclesia regem Fredericum regem appellauit presbyterorum. Sextum quia quoddam monialium monasterium destruxit, et erexit in arcem. Adiecit etiam, quod cum ipsi Mediolanenses simili essent excommunicatione notati, tanquam ipsius Ottonis complices et fautores, et quia eorum ciuitas Paterenos fouebat, nulla prorsus debebant ratione audiri. Quod cum moleste satis ferrent Mediolanenses ipsi, et uellent marchioni ipsi in contrarium respondere, quia pars utraque in contumelias prorumpebat, de solio suo dominus papa exurgens manu innuit, et egredientibus ceteris, ipse ecclesie est egressus. Sedit autem usque tertio ipse dominus papa, a festo beati Martini usque ad festum sancti Andree, et tunc electionem factam per principes de rege Frederico in imperatorem Romanum approbans confirmauit, et sancta synodus LXX capitula promulgauit: dampnauit librum Ioachim Florensis abbatis, quem contra magistrum Petrum Lombardum ediderat de unitate et essentia Trinitatis. MCCXUI Stephanus Casinensis abbas facta compositione cum Miraddo, recipit roccam Bantre. Adenulfus quondam abbas a papa dimittitur, cui ab ipso conceditur ecclesia sancti Benedicti in Capua, et de gratia ecclesia sancti Angeli in Formis additur illi. Hoc anno dictus Stephanus Casinensis abbas Rome apud Lateranum in sacerdotem per manus Ostiensis episcopi promouetur. Dyopuldus de ducatu Spoleti in regnum occulte rediens, super asinum sedens proditus, et cognitus apud Tyberam captus est, et senatori Urbis in custodiam traditus, et tandem interuentu pecunie liberatus. Henricus regis Frederici filius uocatus a patre Gaietam a Panormo nauigio ueniens, in Alemanniam uadit. Mense Iunii Innocentius papa Urbem exiens Perusium uadit, ubi mense Iulii XUII Kalendas Augusti languore correptus feliciter expirauit. Cuius obitum quidam metrice sic defleuit:
+*Nox accede, quia cessit sol, lugeat Orbis,
+In medio lucis lumen obisse suum. Lumen obiit mundi, quia decessit pater Innocentius; iste pater Urbis et Orbis erat. Nomen utrumque tenens uersum, notat hoc quod habebat, Quid mundo posset, reddere quidue Deo. Si speciem, si mentis opes, si munera lingue
+Attendas, cedet lingua, cadetque stilus.*
+Hic honore debito ad Perusium tumulatus est, et Cencius sanctorum Iohannis, et Pauli presbyter cardinalis, in papam Honorium substitutus est illi. Qui de tanti patris obitu et sua promotione ubique terrarum litteras dirigit generales. Hic mense Septembris de Perusio ad Urbem redit, ubi cum multo honore a Romanis omnibus receptus est. Hoc anno fertilitas magna fuit. Filius regis Francie cum exercitu suo intrauit Angliam, et ex ea non modicam partem optinuit; propter quod per totam Angliam excommunicatus est, papa mandante. Rex Anglorum obiit et filius eius coronatur in regem. MCCXUII. Petrus Altisiodorensis comes in Constantinopolitanum imperatorem electus, Romam ueniens cum consorte sua ab Honorio papa apud Sanctum Laurentium extra muros Urbis, in imperatorem et imperatricem coronantur. Qui regnum intrantes, et se Brundusium conferentes cum honesto militari exercitu, ibi dominum Iohannem de Columpna cardinalem in Costantinopolim legatum uenturum expectant, cum quo infausto satis omine nauigio transfretantes, ad portum Durachii peruenerunt. Qui prauo ducti consilio, imperatrice eos per mare preeunte ad ciuitatem Bizanteam, obsidere et expugnare preuiderunt Durachium; et cum uiris non proficerent aut uiribus suis, ab obsidione ciuitatis ipsius digressi sunt. Qui errantes per deuia et condensa syluarum, a Grecis intercepti sunt, de quibus nonnulli in ore gladii perierunt, nonnulli uero capti sunt, et carcerali squalore una cum ipso imperatore consumpti. Ipse etiam cardinalis captus est et detentus. Hoc anno naualis Frisonum exercitus Gaietam ueniens, Iherosolimam uadit in subsidium Terre sancte. Ianuensium quoque, Uenetum, Pisanorum et aliorum de diuersis mundi partibus signatorum apud Accon multitudo conuenit. Qui cum rege, Patriarcha Iherosolimitano, Magistris domuum Hospitalis et Templi consilium ineuntes, cum Iherusalem propter aquarum defectum commode adire non possent, uersus Damiatam Sarracenorum ciuitatem nobilem et munitam suarum nauium carbasa direxerunt. Quo prospere applicantes eo fauente qui mari et uentis imperat, cum fluuius ingens et turris in eo precelsa constructa transitum ad ciuitatem penitus prohiberent, coacti sunt sua figere tentoria circa litus. Quod illi de Damiata uidentes, suos mox nuncios dirigunt ad Soldanum, per quos se a christianis obsessos significant, et petunt ut suum ad eos ueniant in succursum. Qui statim collectis undique uiribus, Damiatam se contulit sine mora, quam uiris muniuit et uiribus, nec non et turrim predictam: et ne christiani possent in partem alteram nauigio transmeare, secus ampnis ripam acies balistariorum et arcariorum innumeras ordinauit. Tunc christiani de regis, et aliorum consilio, et consensu qui preerant exercitui, ut liberior eis pateret ad ciuitatem accessus, expugnare turrim primitus preuiderunt, et pretio a Frisonibus una conducta cochone, quam propter ignem quem illi qui erant in turri, sepius iaciebant, coriis morticinis et aliis necessariis undique munierunt, uiros audaces, et bellicosos qui per scalam ligneam satis artificiose compositam deberent conscendere turrem ipsam, ordinarunt et posuerunt in ea. Quam cum per fluuium ducerent aliquo non obstante, hinc Sarracenis hinc christianis alta uoce clamantibus, seque uicissim ferientibus iaculis et sagittis, uolentes, qui erant in cochone scalam in turris ponere summitate, et per illam conscedere prout fuerat ordinatum, dum niterentur in ascendendo uiri cordati alter alterum preuenire, mox in partes scala confracta, loricati milites, proh dolor! ceciderunt, quorum haud dubium est in celum anime auolarunt. Et nostri tunc imperfecto negotio tristes sunt, letantibus e contrario Sarracenis, ad castra reuersi; nec tamen destiterunt a ceptis, quin immo ad capiendam turrem ipsam uehementius animantur. Ad quam cum per aquas accederent, nauibus et scalarum ingeniis geminatis, et per terram darent ut poterant, frequentes insultus, diuina dextera faciente, mense Augusti in festo beati Bartholomei apostoli, turrem ipsam optinuerunt, et qui in ea inuenti sunt gladiis occubuere nostrorum, quibusdam nobilioribus reseruatis ad uitam, quos rex Iherosolimitanus uinctos Accon dirigit in uictorie signum. MCCXUIII. Hoc anno mense Martii dominus Iohannes de Columpna dudum aput Durachium captus, ad preces pape liberatur a uinculis, et legatus Constantinopolym uadit. Otto dictus imperator apud Brunsuych naturali morte defungitur. Pelagius Albanensis episcopus a Brundusio cum Iacobo comite Andrie Romani exercitus principe in Syriam transfretat. Et tunc nonnulli cruce signati de terra sancti Benedicti et aliarum partium a Gaieta nauigio Iherosolimam petunt; et prospere peruenientes Accon, audito de captione turris, uadunt sine more periculo Damiatam. Dyopuldus prefatus de mandato regis Frederici in Romanum imperatorem electi a comite Iacobo de sancto Seuerino genero suo capitur. Constantia uxor dicti regis in Romanum imperatorem electi, uocata a uiro suo in Alemanniam, uadit ad ipsum. MCCXIX. Hoc anno Honorius papa mense Iunii Urbem exiens iuit Reate, ibique moram faciens usque ad mensem Octobris, inde iuit Uiterbium, et tandem Romam reuersus est. Set cum propter Romanorum molestias esse Rome non posset, coactus est Uiterbium remeare. Christi exercitus fluuium transmeat Damiate, et posita ciuitati obsidione cum Soldanus fugiens metus causa relictis tentoriis in partem alteram secesserit, post strages plurimas, post sumptus multiplices, post labores et dampna innumera mense Nouembri in uigilia beati confessoris Leonardi optinuit tandem faciente Domino Damiatam, hoc ipso Albanensi episcopo procurante. Ciuitas autem ipsa auro, lapidibus pretiosis, pannis sericis rebusque opimis plena inuenta est, de quibus ditatus Christi exercitus est et Egyptii spoliati. De Sarracenis uero tanta facta est strages, quod christianis ipsis displicuit. Tunc Soldanus ipse furore accensus, muros Terre sancte Iherusalem sterni ad solum fecit et a Sarracenis incolis deseri, paucis in ea christicolis remanentibus. Interim christiani ciuitatem Damiate tenent et possident, et ab omni spurcitia paganorum mundantes eandem, construunt in ea ecclesias ad laudem et gloriam nominis Iesu Christi. Soldanus uero animo uiribusque resumptis, christianos non cessat usque ad aggeres cotidie impugnare, nostris tamen se uiriliter tuentibus et tenentibus contra illos. MCCXX. Honorius papa mense Iunii a Uiterbio ad Urbem ueterem uadit et circa finem Septembris Uiterbium rediens, exinde Romam reuersus est. Fredericus rex uocatus a papa uenit cum consorte sua Constantia ad coronam, relicto in Alemannia Henrico filio suo, et ambo in principis apostolorum basilica mense Nouembris in festo beate Cecilie magnifice satis cum omnium Romanorum gratia et honore sunt imperii diademate insigniti. Quorum coronationi dictus Stephanus Casinensis abbas, nec non comes Rogerius de Aquila, comes Iacobus de Sancto Seuerino, comes Ryccardus de Celano, et nonnulli de regno barones interfuerunt, occurrentes ipsi imperatori ut ipsius sibi gratiam compararent, eidemque dederunt liberaliter dextrarios, quos habebant, quos redeuntibus in Alemanniam Teutonicis ipse largitus est Imperator. Tunc etiam Thomas Molisii Comes ad ipsum Imperatorem pro illius gratia obtinenda, misit filium suum, set cum optinere eam non posset, contra ipsum Imperatorem se in roccam recipit Magenulfi, comitissa uxore sua in rocca Boiani constituta, et relicta cum suis. Tunc ipse Imperator per manus Ostiensis episcopi, qui postmodum in papam Gregorium est promotus, resumpsit crucem, uotum publice innouauit, multosque qui intererant nobiles idem facere animauit. Tunc etiam dictus abbas Stephanus ad petitionem Imperatoris sibi roccam Bantre mandat restitui, et Atinum que usque tunc ex concessione imperatoris Henrici patris tenuerat ecclesia Casinensis. Imperator ipse Rome in sua coronatione quasdam edidit sanctiones pro libertate ecclesiarum et clericorum, confusione Paterenorum, testamentis peregrinorum et securitate agricultorum; et tunc Romanos fines deserens et per Campaniam iter habens uenit in Regnum, et apud Sanctum Germanum magnifice a predicto abbate receptus, mensam campsorum, et ius sanguinis que usque tunc habuerat ex concessione imperatoris Henrici, ecclesia Casinensi recipit ab eodem; Suessam, Teanum et roccam Draconis in demanium reuocat, quas dictus comes Roggerius de Aquila tunc tenebat; et se recto tramite Capuam conferens et regens ibi curiam generalem pro bono statu Regni suas ascisias promulgauit, que sub uiginti capitulis continentur. MCCXXI. Tunc Imperatrix Suessam uadit. Sora, quam comes Ryccardus, frater olim Innocentii pape, tenebat, ipsi imperatori se reddidit. Roggerius de Aquila comes, mandato Imperatoris roccam Arcis arctat et obsidet, quam Stephanus cardinalis sancti Adriani, qui eam tenebat, ipsi Imperatori resignari mandauit. Tunc Dyopoldus, quem comes Iacobus de Sancto Seuerino Imperatori tradidit, olim de mandatu ipsius captus, ad preces Teutonicorum dimissus est liber, datis tamen a Syfrido fratre suo et resignatis Imperatori Aliphia et Caiatia, quas tenebat. Tunc etiam Thomas de Aquino factus Acerrarum comes Magister iustitiarius factus est Apulie et Terre-Laboris. Boianum Imperatori se reddidit; ubi cum barones comitatus qui Imperatoris manum dederant contra Thomam Celani et Molisii comitem conuenissent, comes ipse super eos irruens in fugam uertit eosdem, Boianum combussit et de illius uictualibus roccam Boiani muniuit, uxorem suam comitissam secum ducens ad roccam Maienulfi. Dictus Acerrarum comes cum imperiali exercitu roccam Boiani adiens, illam arctat et obsidet, qui eam per compositionem obtinet pro ipso Imperatore, deinde rocce Maienulfi in qua dictus comes Thomas se receperat, obsidionem parat. Illis diebus rocca Ianule super Sanctum Germanum de nouo firmata diruitur, iuxta editam Capue constitutionem de nouis edificiis diruendis. Celanum Imperatori se reddidit, quibusdam in turri Celani et in Obinulo se ad fidelitatem comitis Molisii recipientibus; propter quod Celanenses Imperatoris gentem in suum succursum uocant, cum qua turrim ipsam aggredientes uiriliter, ui eam capere nequiuerunt. Imperator ceteris de regno sibi colla flectentibus, per Apuliam et Calabriam iter habens, feliciter in Siciliam transfretat, et Messane regens curiam generalem, quasdam ibi statuit ascisias obseruandas, contra lusores taxillorum et alearum nomen Domini blasphemantes, contra Iudeos, ut in differentia uestium et gestorum a christianis discernantur, contra meretrices, ut cum honestis mulieribus ad balnea non accedant et ut earum habitatio non sit intra menia ciuitatum, contra ioculatores obloquentes, ut qui in personis aut rebus illos offenderit, pacem non teneatur imperialem infringere. Hoc anno uicesima a personis ecclesiasticis, a laycis uero decima pro subsidio terre sancte per totum regnum colligitur, et per Gualterium de Palearia Regni cancellarium, et per Henricum de Malta comitem, marini stolii ammiratum, ipsam Damiatam transmittit, licet tunc temporis ammissa fuerit culpis exigentibus Damiata. Propter quod ipse cancellarius iram Imperatoris metuens, se Uenetias contulit, et dictus comes redit in Regnum, qui ab Imperatore captus est, et terram quam tenebat, ammisit, rex uero, patriarcha Iherosolimitanus, Albanensis episcopus et ceteri qui in bello fuerant christiani, sub securo Soldani conductu ad Acconitanam redeunt ciuitatem. Hanc igitur tantam et tam grauem christianorum iniuriam et Damiate ammissionem, duxi ego notarius Ryccardus huius operis actor rithmice deplorandam:
+*Diro satis percussus uulnere
+Diro cogor singultu luere Ueh, lamentum et carmen dicere Nostre gentis de casu misere Que signata crucis signaculo Crucis hosti cedit allophilo Non fit pugna ense uel baculo Set premente famis periculo Quantus dolor, quanta calamitas O quis pudor, qualis anxietas Quod succubuit christianitas Impiorum gaudet impietas Iesu bone, si fas est dicere Cur sic placuit nos deicere Mori malo quam ultra uiuere Uinci uidens debentes uincere
+Quis in tanto dolore positus
+Sui diem non optet obitus Christi uictus iacet exercitus Unde pudor, dolor et gemitus Quis non meret hoc infortunium Luctus ora conclusit omnium Roma, caput et mater Urbium Omne tibi defecit gaudium Per te uenit hec tribulatio Mundi plorat quam omnis natio Christiane cedis occasio Tu fuisti; sis releuatio In te forma facta concilii Causam dedit huius exilii Agar nobis insultant filii Tui spernunt uires auxilii Damiata, que tot laboribus Tot effusis empta cruoribus Christianis olim principibus Paruisti, nunc pares hostibus De te fame sonus exierat Damiata non est que fuerat In te Christi fides floruerat Quam ancille nunc stirps dedecorat Hysmaelite te detitulant Aras euertunt, templa uiolant Quod tibi tot penas accumulant Peccata nostra sunt, que pullulant Ubi nunc decus est ecclesie Christiane flos et militie Legatus, rex, et dux Bauuarie Uicti cedunt uiris perfidie O quam prauo ducti consiliio Exierunt duces in prelio Damiata, tu das exilio
+Quos fouisti fere biennio
+Maledicta fatorum series
+Qua sit tanti mali congeries Cunctos tangit ista miseries Cunctis datur flendi materies Mundus totus et mundi principes Sunt doloris participes Tuam ergo causam ut uindices
+Te nos, Christe, precamur supplices*
+Igitur quod dicere nequeo non dolendo, per compositionem reddita Damiata Soldano, liberati sunt utrimque captiui et christiani principes, qui contra Soldanum inconsulte processerant, liberati. Mense Septembri in festo natiuitatis beate Uirginis tareni noui cuduntur Amalfitani. MCCXXII. Honorius papa mense Februarii Urbem exiens uenit Anagniam, ad quem Imperator uocatus uadit, et apud Uerulas cum ipso papa conueniens, per dies XU solempne insimul colloquium habuere, statuentes apud Ueronam cum aliis orbis principibus pro succursu Terre sancte curiam regere generalem; et tunc data fide quod in certo termino tamquam Imperator in Terre sancte subsidium transfretaret, in Regnum rediens, roccam adiit Magenulfi, quam iussit arctius obsideri a Thoma Acerrarum comite et hiis qui cum eo erant; et ipse festinus in Siciliam reuersus est propter Myrabettum Sarracenorum ducem, qui eam pro uiribus infestabat. Honorius papa Romam reuertitur, quam postmodum exiens uenit Alatrum. Romani super Uiterbium uadunt. Imperatrix in Sicilia obiit. Comes Thomas de Celano, licet satis arctatus, nocturno tempore roccam exiens Magenulfi, sub fido ducati iter faciens per montana ad castrum se contulit, quod Raynaldus de Auersa sororius eius tenebat; a quo acceptis equis, et sociis paucis, clanculo intrat Obinulum, et deinde cum suis supra Celanum ueniens, spe ductus eorum de Celano, qui assistebant eidem et nouerant illius aduentum, imperiales, qui erant intus Celanum, et turrim pro uiribus impugnabant, diluculo aggressus est, eosque in fugam uertit, multos cepit, et carceribus deputauit, et tunc totam Marsiam equitat, predatur Ciuitam, Paternum comburit, et que potest in Celano uictui necessaria congregat. Quo cognito dictus Acerrarum comes paucis in obsidione rocce Maienulfi relictis, una cum Stephano Casinensi abbate et Raynaldo Capuano archiepiscopo contra ipsum comitem super Celanum uadit; dictus tamen archiepiscopus subita infirmitate correptus in uia mortuus est. Dictus comes Molisii ab Acerrarum comite arctatus est, et Celanum extra obsessum. Imperator in Sicilia de Mirabetto triumphat, et de ipso et suis fecit quod eorum meruerat exigentia commissorum. Seruientes de Neapoly et Gaieta loricati et cum scutis super Celanum uadunt. Dictus Acerrarum comes in obsidionem rocce Magenulfi reuertitur. Tunc comitissa cum se diutius tenere non posset, accepta a prefato Acerrarum comite pro se et suis securitate personarum et rerum, roccam Magenulfi ipsi comiti ad opus Imperatoris restituit; que funditus postea est euersa. Hoc anno mense Augusti Fundana ciuitas pro maiori parte, casu accidente, igne cremata est. Mense Septembris stella cometes apparuit. Imperator sua statuta per Regnum dirigit, qualiter in singulis ciuitatibus castellis et uillis singula mercimonia uendi debeant ad denarios nouos Brundusii, cassatis tarenis nouis Amalphie iuxta arbitrium sex bonorum hominum uniuscuiusque terre ad hoc iuratorum; et super hoc generales litteras mittit. M.CC.XXIII. Iohannes rex Iherosolimorum qui postmodum de filia sua cum Imperatore contraxit, ueniens de partibus transmarinis cum magistro domus Hospitalis Iherosolimitani, Romam uadunt ad Honorium papam, qui tunc grauiter patiebatur in crure. Imperator de Sicilia in Apuliam uenit, inde in Terram Laboris, et exinde ad Sanctum Germanum, ubi fieri cum cardinalibus colloquium sperabatur, cum ipse papa propter suam infirmitatem colloquio interesse non posset. Tunc tractus a cardinalibus est in Campaniam Imperator, ubi etiam hortatu regis Iherosolimitani et magistri domus Hospitalis se contulit ipse papa, et apud Ferentinum habens cum Imperatore colloquium, promisit publice usque ad biennium in Terre sancte subsidium transfretare, et filiam dicti regis ducere in uxorem iurauit. Qui accepta a papa licentia in Regnum rediens et iter per Soram habens, Celanum uadit, ubi ad se comitissam Molisii, que adhuc in rocca Magenulfi remanserat, uenire faciens, nec non et filium eius alloqui per eam fecit ipsum comitem, ut Imperatori se redderet. Set cum hoc optinere non posset, muniri optime iubet et custodiri collem Sancti Flauiani, et ipse se in Apuliam confert exinde in Siciliam rediturus, relictis tunc in manus Henrici de Morra Magistri iustitiarii comitissa predicta et filio eius. Post discessum uero Imperatoris ipso agente adhuc circa fines Apulie, inter Cesarem et comitem Molisii compositum est mediante Romana ecclesia, in hunc modum: Quod ipse comes securus cum rebus et personis, que ipsum sequi uoluerint, Regnum exibit, Celano, Obinolo et aliis que tenebat, pro Cesare resignatis, et comitisse uxori eius comitatus est Molisii reseruatus ex pacto. Tunc hiis ita gestis, dictus comes cum suis ad Urbem se contulit, comitissa comitatum Molisii recepit, Celanensibus precipitur, ut exeuntes de domiciliis cum suppellectilibus suis, facere in clausuris habitacula deberent. Quibus exeuntibus, Celanum totum est dirutum et combustum, sola ecclesia sancti Iohannis superstite remanente; sicque mutato nomine, que Celanum antea uocabatur, est Cesarea postmodum appellata. Unde metrice quidam dixit:
+*Uires et nomen Celanum perdit et omen
+Fertur Cesarea, cesaque facta rea.*
+Serra super Celanum firmatur, et ex tunc Celanenses a finibus propriis discesserunt; nec eis habitare concessum est in eisdem, quare ad loca alia eos oportuit demigrare. Hoc anno rex Francie obiit et filius eius coronatur in regem. Mense Martii in festo sancti Benedicti celum totum uisum est igneum, et pluit eo die terra et cinis. In Gaieta, Neapoly, Auersa et Fogia, iussu Cesaris, castella firmantur. Sernie, menia diruuntur, cuius ciuitatis fere medietas igne comburitur, castellum Carpenonis et alia quam plura de nouo castra firmata in comitatu Molisii et per loca alia secundum statuta imperialia dudum Capue edita euertuntur. Pro implendis statutis ipsis quidam Roggerius de Pesclolanzano executor ab Imperatore dirigitur. Imperator in Sicilia Sarracenos arctat et obsidet, quorum partem non modicam sibi subiectam ad partes mittit Apulie moraturam aput Lucerium, reliquis se in montanis tenentibus contra eum. Propter quod Roggerium de Aquila, Thomam de Caserta, Iacobum de Sancto Seuerino, et filium comitis Tricaricensis, Regni comites, uocat ad seruitium suum in Sicilia. Qui in comitatu et manu breui euntes ad ipsum, capi eos et teneri precepit, et eorum terras per Henricum de Morra Magistrum iustitiarium recipit ad opus suum. Inquisitiones fiunt in Regno iussu Imperatoris sub prestito iuramento, ut dicat quilibet quid pro decimis, et cui, quid pro conredis imperialibus, et cui quid pro facto Boiani rocce Magenulfi, que hoc anno euersa est, et pro Cesarea dedisset. Hoc anno Danorum et Norweie reges, pater et filius, a quodam principe Alamannie capti sunt, et Henrico regi filio Imperatoris traditi. Imperator comitatum Molisii in demanium reuocat, pro eo quod comes Molisii uocatus ab Henrico de Morra Magistro iustitiario, uenire coram eo noluit ad iustitiam faciendam. Item pro stipendiis militum et seruientium, quos ad debellandos rebelles Sarracenos Sicilie statuerat, certam pecunie summam per totum Regnum mandat colligi Imperator; et tunc per quemdam iudicem Urbanum de Teano collecte fuerunt de terra sancti Benedicti uncie auri CCC. MCCXXIIII. Dicti Fundanus Casertanus Auellini et Tricarici comites in Sicilia ab Imperatore detenti, ad interuentum Honorii pape, dimissi sunt liberi et Regnum exeunt, suis tamen filiis et nepotibus pro se obsidibus datis. Hoc anno Pandulfus Uerracelus, Norwicensis, episcopus duo noua palatia que sunt in curia Sancti Germani suis sumptibus ad opus mandat construi monasterii Casinensis. Henricus de Morra iussu imperiali Celanenses reuocat ubique dispersos, ut ad propria redeant, et redeuntes capit et in Siciliam mittit, quos apud Maltam dirigit Imperator. Mense Madii inquisitiones fiunt Imperatore mandante, de collectis et talleis, de rupturis domorum, de arma portantibus, de lusoribus taxillorum. Mense Iunii summitates murorum Sancti Germani nouiter reparate solo sternuntur. Mense Iulii pro ordinando studio Neapolitano Imperator ubique per Regnum mittit literas generales. Hoc anno imperator Minianum in demanium recipit. Muri Sancti Germani optentu magistri Petri et magistri Roffredi de Sancto Germano, imperialis Curie iudicum, integri remanent, Imperatore mandante. Imperator ipse pro libertatibus ecclesiarum et clericorum, iustitiario Terre Laboris suas litteras mittit, in quibus mandat, ut ecclesias omnes, clericos, obedientias, possessiones et homines eorum contra libertates, quas habuerant temporibus regum in collectis et talleis, datis et aliis publicis seruitiis ammisceri cum aliis non permittant, et nichil cum laycis participent in eisdem, nisi probetur, quod tempore regis Guillelmi secundi cum eis in huiusmodi seruitiis contulissent. Mense Septembris pro facto Sarracenorum Sicilie tantundem colligi mandat de terra Casinensis ecclesie Imperator, quantum collectum fuit in prope preterito mense Ianuarii. Marchio Montisferrati cum electis nonnullis militibus quos in Lombardiam et Tusciam retinuerat, uenit Brundusium, profecturus in Romaniam in succursum ciuitatis Thessalonicensis, quam Commiano tenebat obsessam; et relicta gente sua Brundusii, ipse ad Imperatorem in Siciliam uadit, consilium ab eo et auxilium petiturus. Interea tamen ipse Commiano optinet ciuitatem ipsam, diu eam obsidendo, et dictus marchio nichilominus a Brundusio in Romaniam transfretat. MCCXXU. Iohannes Iherosolimitanus rex de partibus rediens ultramontanis, cum uxore sua pregnante filia regis Hyspanie, quam duxit ibidem, apud Capuam morari elegit, ubi Imperatore mandante honorifice receptus est, ibique mense Aprilis filiam peperit uxor eius, cum qua postmodum in Apuliam descendit, et apud Melphiam Imperatorem de Sicilia uenturum expectat. Tunc Imperator ipse barones omnes et milites infeudatos ad Sarracenorum confusionem in Siciliam uocat, et tunc ipse in Apuliam uenit. Honorius papa Urbem exiens propter seditiones et bella que in ea fiunt sub Parentio senatore, apud Tybur se contulit, ad quem, pro dilatione passagii optinenda Imperator mittit regem predictum et patriarcham; qui tamen apud Reate accepere responsum. Interea Imperator omnes Regni prelatos ad se in Apuliam uocat, et eos quamquam inuitos tamdiu secum detinuit, donec per ipsos regem et patriarcham sibi pro certo innotuit, quod a papa benignum receperant responsum super hiis ad que fuerant missi. Quibus ad Cesarem redeuntibus, ad Sanctum Germanum XXII Iulii cum eis se contulit Imperator, ibique ad eum missi a papa duo ueniunt cardinales, Pelagius scilicet Albanensis episcopus et Gualo tituli Sancti Martini presbyter Cardinalis. Et tunc in ipsa ecclesia Sancti Germani dictus Imperator capitula hec seruare iurauit, uidelicet: quod hinc ad duos annos in Augusto complendos personaliter transfretabit in subsidium Terre sancte, ibique tenebit mille milites per biennium ad seruitium suum, et ducet secum centum chelandros, et tenebit ibi quinquaginta galeas bene armatas. Interim dabit passagium duobus millibus militum et familiis eorumdem in tribus passagiis, et pro milite tribus equis. Hec et alia capitula in eius presentia lecta, presentibus quibusdam Alamannie principibus, nonnullis etiam prelatis et Regni nobilibus promisit Imperator se publice seruaturum excommunicatione adiecta in se et terram suam, si hoc non fuerit obseruatum, et hoc ipsum Raynaldus dictus dux Spoleti iurauit in anima sua. Actum predicto mense Iulii in festo sancti Iacobi. Et tunc per cardinales ipsos iam dictus Imperator a iuramento, quod apud Uerulas fecerat, denuntiatus est absolutus. Et eo celeriter in Apuliam recedente, cardinales ipsi Reate se ad summum pontificem contulerunt. Tunc Imperator ipse principibus Alamannie, ducibus, comitibus et potestatibus Lombardie per suas mandat litteras, ut in futuro pascha resurrectionis Domini apud Cremonam ad eum conuenire deberent. Mense Augusti mutuum ab Imperatore per totum Regnum exigitur, et tunc loco mutui collecte sunt de terra monasterii Casinensis uncie MCCC per Petrum dominimum Ebuli et Nycolaum de Cicala, tunc iustitiarios Terre Laboris. Mense Septembris marchio Montisferrati in Romania naturali morte defungitur. Eodem mense quinque uacantibus in Regno ecclesiis, quinque dominus papa Honorius prefecit motu proprie uoluntatis, inscio et irrequisito Imperatore, uidelicet quendam Casinensem monachum Iohannem, cognomento de Sancto Liberatore, ecclesie sancti Uincentii de Uulturno; Consane priorem quemdam sancte Marie noue de Urbe; Salernitane Famagustanum quondam episcopum; Auersane cantorem Amalfitanum, et Capuane Pactensem quondam episcopum; quos tanquam in suum preiudicium promotos, recipi Imperator in ipsis ecclesiis non permisit. Euntem etiam in Siciliam tunc ad eum cum litteris apostolicis quendam Casinensem monachum Nycolaum de Colle Petri, in abbatem Sancti Laurentii de Auersa promotum non admisit. Mense Nouembris Imperator ipse apud Brundusium Ysabellam filiam dicti regis Iherosolimitani magnifice desponsauit. Inquisitiones de facto mutui fiunt per terram monasterii. Pax reformata est in Urbe, senatorie dignitati cedente Parentio, et Angelo de Benencasa substituto eidem. Denarii noui qui imperiales uocantur, cuduntur Brundusii, et ueteres cassati sunt. Imperator apud Troiam natalem Domini celebrat. Coloniensis archiepiscopus in Alamannia a quodam consanguineo suo interfectus est. Imperator pro facto prelatorum quos papa creauerat, suos ad eum nuntios mittit. Hoc anno rex Alamannie Henricus filius Imperatoris filiam ducis Austrie duxit uxorem. Honorius papa pro facto crucis predicatores mittit, et in Alamanniam dirigit Portuensem episcopum cum litteris suis, quas ipsis predicatoribus simili modo concedit. Hoc anno rex Francie monitus per dominum Romanum apostolice sedis legatum, contra Albigenses cum copioso Francorum exercitu in Prouinciam uadit. Reges Hyspani terram Miramammollini intrant. Honorius papa indulgentiam Sarracenisci, que ex longiturnitate temporis satis inoleuerat, tanquam falsam cassauit, et irritam per suas litteras denuntiauit pariter et inanem, pro eo quod clerici loci eiusdem dabant accedentibus ad ipsam ecclesiam remissionem omnium peccatorum, facientes eis intelligi, quod ita de peccatis omnibus emundati recederent, sicut pertica quedam quam ostendebant eis cortice emundatam. MCCXXUI. Mense Ianuarii Honorius papa Oliuerium natione ... ad ecclesiam sancti Uincentii assumptum electum ad Imperatorem in Apulia mittit. Imperator ipse baronibus et militibus infeudatis ceteris mandat, ut omnes se preparent ad eundum secum in Lombardiam, et ut omnes apud Piscaram, ubi octauo intrante Martii esse Imperator ipse disponit, debeant conuenire. Eo tempore Iohannes dictus rex Iherosolimitanus discors ab Imperatore discedit. Imperator de Apulia uenit in Terram Laboris, et relicta aput Salernum in castello Terracine imperatrice consorte sua, ipse in Apuliam redit celer, ubi Henricum de Morra Magistrum iustitiarium, capitaneum statuit Regni sui, et ipse Piscaram se contulit; ac exinde in ducatu Spoleti perueniens, hominibus ducatus ipsius per suas precipit litteras, ut secum in Lombardiam debeant proficisci; quod cum facere ipsi renuerent, preter pape mandatum, cui tenebantur, Imperator ad eos litteras iterat grauiores, quas illi de ducatu ad papam remittunt. Quas ipse papa moleste ferens, quod homines ecclesie sub certa pena uocabat Cesar ad expeditionem, suas ad eum litteras dirigit; quas ipse Imperator graues reputans, rescribit ei quasi de pari, et quia in rescripto ipso suam uoluntatem satis Imperator uoluit declarare, duxit ipse papa sibi asperius rescribendum, propter quod Imperator ut ipsius placaret animum, rescribit humiliter in omni subiectione. Tunc mittit a Rauenna, ubi pascha Domini celebrat, Henrico Alamannie regi filio suo, ut sibi in Lombardiam occurrat. Deinde a Rauenna discedens, extra Fauentiam, que sibi aduersa erat, iter habens, aput castrum sancti Iohannis in territorio Bononiensi posuit castra sua, ipsum parte sui exercitus per ciuitatem Bononie preeunte. Exinde uero se Ymolam contulit, ubi tamdiu moram fecit, donec sicut prius fuerat eam fecit aggeribus communiri, et procedens inde uersus Parmam dirigit iter suum. Tunc Henricus rex Alamannie cum copioso exercitu suo uenit usque Ueronam, set Lombardis impedientibus, ultra procedere non est permissus. Imperator Cremonam uadit, ibique diebus paucis faciens moram, cum se ciuitas Ueronensis cum Mediolano et aliis subscriptis ciuitatibus ipsi Imperatori contrariis confederasset, ad Burgum Sancti Dompnini se contulit; ibique sibi coadsistentibus quibusdam prelatis et principibus Alamannie ac proceribus Regni sui, contra ciuitates istas sibi contrarias, uidelicet Mediolanum, Ueronam, Placentiam, Uercellum, Laudam, Alexandriam, Teruisium, Paduam, Uicentiam, Torinum, Nouariam, Mantuam, Brexiam, Bononiam et Fauentiam, diffidationis promulgauit edictum, quod ceteris sibi fauentibus ciuitatibus precipit obseruari. Tunc predictus Alamannie rex, combusta ciuitate Tridenti, in Alamanniam redit cum suis; et Imperator pater eius per Tuscie partes in Regnum reuersus est, et in Apuliam ueniens, conuocatis ad se iustitiariis omnibus Regni sui, ab eis de acceptis omnibus exigit rationem. Tunc prelati omnes quos papa creauerat, scilicet Brundusinus, Consanus, Salernitanus archiepiscopi, Auersanus episcopus et abbas sancti Laurentii de Auersa in suis ecclesiis recipiuntur. Rex Francie Auignonum obsessam cepit, et exinde cum legato apostolice sedis ad expugnandam Tolosam uadit, ubi uenenatus, ut dicitur, obiit. Imperator certum numerum militum dirigit ultra mare. Nycolaus de Cicala et Petrus domini Ebuli cedunt officio iustitiariatus, et Roggerius de Galluccio et Marius Rapistrus de Neapoly substituuntur eisdem. Mense Nouembris Reginus et Tyrensis archiepiscopi cum magistro domus Alamannorum a Cesare mittuntur ad papam pro compositione inter ipsum et Lombardos facienda. Inter quos, mediante papa, facta est in hunc modum: quod Imperator generaliter remittit omnibus predictis ciuitatibus, legatis presentibus ibidem, et ipsi pro parte ciuitatum iurauerunt pacem inter se inuicem obseruare, et denuo committere cum domino Imperatore milites CCCC. ad subsidium Terre sancte in transfretatione sua. Imperator mense Decembris cum imperatrice consorte sua in Siciliam transfretat, et tunc Stephano abbati Casinensi has indulgentie litteras mittit:
+*Fredericus et cetera, Stephano uenerabili
+Casinensi abbati fideli suo et cetera. Fidelitati tue presentibus uolumus esse notum, quod ad supplicationem tuam, quam per iudicem Petrum de Sancto Germano fidelem nostrum nostro culmini porrexisti, petitiones tuas clementer admisimus, super eo uidelicet, quod antiqua iura et rationes, quibus tempore regis Guillelmi recolende memorie tuum monasterium est prouisum,
+tibi et ipsi monasterio conseruare de nostra
+gratia dignaremur. Uerum quia de ipsis
+iuribus et rationibus non constabat, per Petrum de Ebulo et Nycolaum de Cicala iustitiarios Terre Laboris inquisitionem fieri fecimus diligenter. Qua clementer inspecta, et per iudices Curie nostre diligenti preuisione discussa, capitula que inferius continentur, sicut legitime sunt probata, uidelicet. Quod tempore regis Guillelmi secundi, dum ipse rex causa orationis uenisset ad monasterium Casinense, et pro causa procuratie pro ipso domino rege Petrus de Insula, tunc Casinensis abbas, fecit colligi collectam per totam abbatiam per ordinatos baiulos suos, et ipse procurauit eum. Item quod cum aliquis condempnabatur in mercede Curie regis, iustitiarii faciebant de persona uelle suum, terra remanebat ecclesie, et omnia bona sua recipiebat monasterium Casinense; et si persona que erat condempnata uolebat se redimere, licebat ei uendere de rebus suis. Item quod cum Imperator Henricus mandasset redemptionem colligi per totum Regnum, abbas fecit colligi partem contingentem ipsam abbatiam. Item quod precatio, que prestabatur regi Guillelmo, per abbatem fiebat, et ministri abbatis colligebant per terram monasterii precationem ipsam, et baiuli regis nunquam uisi sunt ibi ad hoc. Item quod si quando aliqua seruitia iniungebantur a domino rege abbati uel etiam hominibus abbatie, quod expediebatur per abbatem, monachos et ministros eius. Item quod si que iniugebantur abbatie, expediebantur per abbatem et per homines suos. Item quod quando rex misit stolium in Romaniam, abbas Casinensis
+dedit milites domino regi, et ipse collegit
+per abbatiam solidos, tibi et monasterio tuo
+duximus confirmanda. Quare mandamus fidelitati tue, quatenus dictis iuribus et rationibus per te et officiatos tuos uti debeas, sicut per inquisitionem ipsam legitime sunt
+probata. Datum Fogie, etc.*
+Indulxit tunc etiam Imperator ipsi Casinensi abbati, ut homines terre sue ipse mitteret ad opus castelli Gaiete, sicut per Pandulfum et Robbertum, dominos Aquini hactenus mittebantur. Honorius papa Iohanni regi quondam Iherosolimitano pro uite sue sustentatione terram committit ecclesie a Uiterbo usque ad Montem Flasconem. Henricus de Morra Magister iustitiarius auctoritate imperiali, contra forbannitos et lusores taxillorum, et euntes nocturnis horis, post tertium campane sonitum, sua statuta edidit in Sancto Germano; ac contra tabernarios etiam, ut ad secundum campane sonitum claudant tabernas suas, ita quod ad tertium campane sonitum nulla earum aperta ualeat inueniri. Et super hiis inquirendis certum statuit numerum iuratorum, qui penas statutas a transgressoribus recipiant pro diuersa criminum qualitate. Quod si aliquis iuratorum in dolo seu fraude uel negligentia fuerit deprehensus, penam recipiat quam recipere deberent predicti, saluo in omnibus mandato et ordinatione imperiali. Idem Magister iustitiarius per apertas litteras suas concessit dicto abbati Stephano, ut sibi liceret iuxta recordum bonorum hominum Sancti Germani generales nundinas per annum, quo tempore uellet, ordinare in ipsa terra Sancti Germani. Comes Raynaldus filius Raynaldi de Bareto se contra Imperatorem in introduco recipit: quem Bertoldus frater Raynaldi dicti ducis Spoleti congregato imperiali exercitu obsidet et expugnat. Hoc anno lacus Marsie, qui Fucinum dicitur, usque adeo obriguit et congelauit, quod homines in eo desuper ambulantes, boues trahebant cum trabibus et aliis lignaminibus necessariis ad coquinam. Millesimo CCXXUII. Mense Ianuarii carestia frumenti tanta in urbe Roma facta est, ut rublus tritici pro XX. solidis denariorum senatus haberi uix posset. Honorius papa suos ad Imperatorem in Siciliam nuntios mittit, ut sibi et Romane curie in uictualio subueniret; qui per Henricum de Morra Magistrum iustitiarium hoc fieri mandat. Mense Martii dictus Honorius papa obiit XU. kalendas aprilis, et Hugolinus Ostiensis episcopus in papam Gregorium substitutus est illi. Qui per uniuersum orbem de sua promotione et obitu predecessoris suis mittit litteras generales. Mense Iunii dictus papa Urbem exiens uenit Anagniam, et suos tunc ad Imperatorem nuntios dirigit, ut sibi fodrum faciat ab hominibus Regni deferri; qui Henrico de Morra Magistro iustitiario hoc faciendum delegat. Imperator ipse iustitiarios omnes Regni sui ad se in Siciliam uocat, reddituros sibi de acceptis omnibus rationem. Interea per totum Regnum pro felici transitu suo generalem collectam imponit, et tunc collecte sunt de terra monasterii uncie CCCCL. Imperator ipse de Sicilia in Apuliam uenit, qui ad papam Reginum archiepiscopum et magistrum domus Teutonicorum legatos mittit. Thomas de Aquino Acerrarum comes in Syriam transfretat mense Iulii. Celanenses omnes, qui captiui in Sicilia tenebantur, liberi dimittuntur, Imperatore mandante. Eodem mense lancrauius cum cruce signatorum exercitu de Alamannia in Apuliam uenit transiturus in subsidium Terre sancte. Tunc in Anagnia ducente ferme domus, papa ibidem presente, combuste sunt. Fodrum portatur ibidem iussu imperiali, ad quod recipiendum et assignandum quidam de Sancto Germano, Guillelmus Fallocio nomine, per Imperatorem constitutus est ibi. Stephanus Casinensis abbas XI. stante Iulii in festo sancte Praxedis in Casino obiit. Cuius obitus tam pape quam Imperatori per quosdam de fratribus nuntiatur, a quibus de electione facienda recipiunt in mandatis. Imperator cum imperatrice consorte sua mense Augusti Ydrontum uadit, ubi relicta imperatrice consorte sua, inde uadit Brundusium, ubi totus conuenerat cruce signatorum exercitus, et ubi omnia uascella ad transfretandum fecerat congregari. Interea de tota Marsia obsides capiuntur. In castello Gaiete castellanus et seruientes ponuntur. Eodem mense quidam in Urbe uicarium pape se faciens, papa inscio et absente, dum fauore fretus Romanorum quorumdam qui hoc fieri tolerabant, gratia questus, stans aput porticum sancti Petri, et potestate utens apostolica, cruce signatis omnibus absolutionis beneficium impendebat, et per Romanos fautores tanti criminis, crucem ab eis, quam assumpserant, deponebat. Qui a senatore Urbis captus, post denunciationem sibi a papa factam, tunc aput Anagniam existente, captus est et debita persone pena mulctatus. Interea pars cruce signatorum non modica in Apulia, superueniente infirmitate, cecidit per mortis occasum. Imperator tamen cum lancrauio et reliquis cruce signatis se parat ad transitum, ita quod in die natiuitatis beate Uirginis a Brundusio transfretans uenit Ydrontum, et spem faciens hiis quos premiserat de transitu suo, morari apud Ydrontum ex causa necessaria uoluit; ubi, casu accidente, dictus lancrauius obiit, et ipse tunc etiam Imperator, sicut disposuerat superueniente egritudine non transiuit. Quam ob rem papa motus contra eum, aput Anagniam penultimo mensis Septembris in festo dedicationis Archangeli sine cause cognitione denuntiauit ipsum Imperatorem in latam dudum aput Sanctum Germanum ex communicationis sententiam incidisse. Imperator de Apulia tunc uenit ad balnea Puteoli. Gregorius papa, de Anagnia per Uelletrum iter habens, redit ad Urbem. Ad quem ad suam excusationem suos dirigit nuntios Imperator, Reginum scilicet et Barensem archiepiscopos, Raynaldum dictum ducem Spoleti, et comitem Henricum de Malta, quibus non plus credens quam nuntiis suis, de inualitudine Imperatoris, uocatis ad Urbem prelatis cis montes et de Regno quos potuit, in octauis beati Martini publice excommunicat ipsum, et per totum Occidentem litteras super hoc dirigit generales. Electio, licet diuersa, abbatis in monasterio Casinensi celebrata est, inter quos Landulfus Senebaldus unus de electis, representata pape electione de gratia concessus est abbas, suum in eum Imperatore dante assensum, et aliorum per papam electione cassata. Tunc Imperator ipse mense Nouembris uenit Suessam, et inde Gaietam se confert, et de eisdem gressibus Capuam redit, ubi, ad suam excusationem, ad omnes orbis principes, et in Alamanniam litteras mittit, quibus significat eis, quod ad transitum paratus cum esset, superueniente egritudine, transire non potuit; quod cum domino pape ipse per suos nuntios intimaret, cum nollet super hoc eius nuntiis fidem dare, contra se processerat pro motu proprie uoluntatis. Interim omnes Regni sui comites Capuam conuocat, ibique rexit curiam generalem, statuens ut singuli feudatarii darent de unoquoque feudo octo uncias auri, et de singulis octo feudis militem unum in proximo futuro mense Maii, in quo ad Terre sancte subsidium transfretare disponit. Solempnem uero curiam apud Rauennam statuit mense Martii celebrandam. Tunc prudentem uirum magistrum Roffridum de Beneuento mittit ad Urbem cum excusatoriis suis, quas idem magister publice legi fecit in Capitolio, de uoluntate senatus, populique Romani. Mense Decembris Landulfus Senebaldus in abbatem Casinensem electus ad papam uadit, et in quatuor temporibus natalis Domini ab eo sacerdotii munus accepit. Et cum eo quidam Gregorius de Carboncello Casinensis monachus in abbatem Terremaioris promotus est, cum quibus duo ex parte pape nuntii ueniunt ad Cesarem cardinales, magister scilicet Thomas tituli sancte Sabine presbiter, et magister Oddo sancti Nycolai in carcere Tulliano dyaconus cardinalis. Et tunc cum eis celebrato natali apud Sanctum Germanum, ad Imperatorem uadit abbas Casinensis predictus, ipsos preunte dicto abbate Terremaioris; qui a Cesare prohibitus, ad suam tunc ecclesiam non accessit. MCCXXUIII. Mense Ianuarii denarii noui Brundusini per Ursonem castaldum in Sancto Germano dati sunt, quorum summa fuit c.l.x. uncie quos magister Fredericus et Fredericus Landus de Malacucclara, procuratores ab abbate relicti, distribui particulariter per terram monasterii preceperunt. Eodem mense clericorum focarie filii et filie, iussu Imperatoris, capiuntur ubique per Regnum. Dicto Casinensi abbati ab Imperatore in mandatis datur, ut centum seruientes bene paratos inueniat, cum expensis et armis per annum necessariis ad seruitium Terre sancte. Dictus magister Fredericus et Fredericus Berardus de Celano uocati ad papam uadunt, quorum alter, scilicet Fredericus Berardus, procurationem recipit sancti Gregorii in Urbe; alteri uero Farfensis ecclesie rennuit abbatiam. Archiepiscopus Panormitanus nuntius a Soldano ad Cesarem rediens, elephantem unum, mulos et pretiosa quedam alia munera ipsi Imperatori detulit ex parte Soldani. Mense Februari Oderisius de Auersa Casinensis monachus a Gregorio papa in Abbatem sancti Uincentii promotus est . Mense Martii pro centum predictis seruientibus collecte sunt de terra monasterii uncie m.cc. Eodem mense Landulfus Casinensis abbas uocatus est a Cesare, ut ad ipsum uadat apud Tarentum. Et quibusdam de Regno prelatis iniungitur, ut se ad transfretandum debeant preparare. Imperator apud Barolum pascha Domini magnifice celebrat in omni gaudio et exultatione, quia sicut ex litteris tunc didicerat Thome de Aquino Acerrarum comitis ad suum seruitium in Syria existentis, illis diebus Coradinus Soldanus Damasci mortuus fuerat. Quam ob rem in subsidium Terre sancte dirigit Ryccardum de Principatu marescalcum suum cum quingentis militibus, qui a Brundusio felici omine transfretauit. Gregorius papa, celebrato pascha apud Lateranum, post tertium diem ad sanctum Petrum se contulit, ubi Romani accedentes ad ipsum, cum illum crederent Urbem uelle occulte exire, tum propter factum Imperatoris, tum pro facto Uiterbii, iniuriis multis et contumeliis affecerunt ipsum, et seditio magna contra eum facta est a popularibus. Mense Aprelis Romanorum exercitus super Uiterbium uadit. Imperator pro subsidio Terre sancte ab ecclesiis et personis ecclesiasticis ubique per Regnum certam exigit pecunie quantitatem, et tunc de mille ducentis unciis propter hoc impositis terre monasterii, remisit Imperator de gratia uncias auri centum. Gregorius papa Urbem exiens sub fido ducatu, uadit Reate mense Aprelis. Eodem mense Gregorius papa per suas mandat litteras uniuersis ecclesiarum prelatis et clericis per Regnum Sicilie constitutis, sub interminatione ultionis canonice, ne quis eorum Imperatori aut baiulis suis dare aliquid pro redemptione, data uel collecta presumat. Imperatrix apud Andriam filium parit nomine Chunradum; que non multo post, sicut Domino placuit, ibidem in fata concessit. Imperator Regni prelatis et magnatibus coram se apud Barolum congregatis, parato sibi tribunali sub diuo propter gentis multitudinem que copiosa erat, proponi fecit et legi subscripta capitula in modum testamenti; ut uidelicet omnes de Regno, tam prelati quam domini et eorum subditi omnes, in ea pace et tranquillitate uiuerent et manerent, qua esse et uiuere soliti erant tempore regis Guillelmi secundi, relicto tunc Regni ballio Raynaldo duce Spoleti et si deficere Imperatorem contingeret, sibi in Imperio et Regno succederet Henricus filius eius maior; quod si illum absque liberis mori contingeret, Chunradus filius eius minor succederet illi; quod si ambo decederent, filiis non extantibus, filii ipsius superstites quos de legitima uxore susceperit, in eodem Regno suo succedant: et precipit ut omnes homines Regni sui que statuit debeant iuramento seruare; que tamen sic obseruari mandauit si in presenti passagio humanitus de ipso aliquid contingeret, nisi aliud testamentum ab eo editum compareret. Hec coram se iurari fecit Imperator a duce predicto et Henrico de Morra Magistro iustitiario et aliis nonnullis de Regno qui interfuerunt. Disposuit etiam, quod nullus de Regno pro data uel collecta aliquid daret, nisi pro utilitatibus Regni et necessitatibus expediret. Mense Maii casale quoddam in Apulia, quod Gaudianum dicitur, Melfiensis dyocesis ob culpe meritum Imperatore mandante destruitur. Domini de Pupplito rebelles facti sunt Imperatori. Romani facta in extrinsecis destructione Uiterbii, et optento per uim castro quodam quod Raspampanum dicitur ipsis Uiterbiensibus subdito, leti ad Urbem redeunt; quibus recedentibus, Uiterbienses in campis castra ponentes, que possunt mala irrogant circumadiacentibus castellis fautoribus Romanorum. Mense Iunii imperialis exercitus super dominos de Pupplito uadit, quibus Pupplitum auferunt et nonnulla alia castra. Gregorius papa a Reate discedens uadit Spoletum et exinde Perusium. Imperator apud Brundusium se conferens, mare intrat, ac apud Sanctum Andream de insula iussit omnia nauigia parata ad transitum conuenire; ac exinde Ydrontum nauigans, feliciter ultra mare ad crucis obsequium transfretauit; ubi quid egerit et qualiter in Terre sancte recuperatione profecerit sequens lectio declarabit. Gregorius papa mense Iulii de Perusio uadit Ascisium, ubi fratrem Franciscum, Minorum fratrum ordinis inuentorem, propter duo que fecerat miracula in aperto, in ceco uidelicet uno et claudo, quibus uisum et gressum reddiderat, canonizauit; et Perusium rediens, ibi anniuersarium magnifice celebrat Innocentii pape predecessoris sui. Eodem mense Iulii mons Iscle subuersus est, et operuit in casalibus sub eo degentes fere septingentos homines inter uiros et mulieres. Mense Augusti Marius Rapistrus cessit officio iustitiariatus, et Stephanus de Anglone et Pandulfus de Aquino substituti sunt illi de mandato ducis Spoleti. Qui de Apulia Introducum uadit, et omnes de Regno solicitat infeudatos ut ad eum uadant cum exfortio suo ad dominorum Popliti rebellium confusionem, qui se contra Imperatorem in Capitinnano receperant. Interea imperialis exercitus capit turrem de Renaria, et terram quamdam de nouo contra Imperatore firmatam, quam totam destruxerunt. Raynaldus dux Spoleti cum imperiali gente dominos Popliti in Capitinnano obsidet; qui cum se non tenere possent, accepta ab eo securitate de personis et rebus suis, se apud Reate contulerunt. Tunc dux ipse Marchiam intrat, ac Bertholdus frater eius circa Nursie prouinciam remanet. Qui castrum quoddam, quod Brusa dicitur, sibi rebelle destruxit, eiusque incolas penis addixit uariis et tormentis; et Sarracenorum traditos potestati, quos secum de Apulia duxerat, in ipsis, cruciatibus exalare coegit. Gregorius papa in ducem ipsum, pro eo quod Marchiam intrauerat et ammonitus sepius, ut ipsam exiens in pace dimitteret et hoc ipse dux facere noluit, excommunicationis sententiam promulgauit, eiusdem excommunicationis innodans uinculo omnes sequaces illius. Cumque nec sic reuocare posset eundem, uim ui repellere licitum putans, ad Marchie defensionem, que ecclesie suberat, materiali gladio nisus est contra ipsum, qui iam pro parte Marchiam ad opus Imperii ceperat occupare; et tunc Iohannem quondam Iherosolimitanum regem; et Iohannem de Columpna cardinalem, cum copioso militari et pedestri exercitu dirigit contra eum. At cum nec sic dux ipse desisteret ab inceptis, arbitratus est ipse papa contra Regni filios acies dirigere bellatorum, ut Regni statu et pacis quiete turbata, quod dux ipse uoluntarius noluit, sic facere cogeretur inuitus, et Marchiam dimitteret, quam usque Maceratam Cesaris imperio subiugarat. Nam collectis undique Campanie ac maritime uiribus, congregauit exercitum, cui quemdam Pandulfum de Anagnia capellanum suum, qui legationis officio fungebatur, et exclusos de Regno comites, Thomam de Celano et Roggerium de Aquila prefecit capitaneos et ductores. MCCXXIX. Hii mense Ianuarii xuiii. mensis eiusdem per Ceperanum uenientes in Regnum claue signati, insulam Pontis Solarati que Regni erat ostium, quam quidam Adenulfus Balzanus pro Imperatore tenebat, primitus expugnantes, cum se tenere non posset, per uim ceperunt. Bartholomeus quoque de Supino, qui castrum tenebat Sancti Iohannis de Incarica, et Ryccardus filius domini Roberti de Aquila, qui dominus erat Pastine, metus causa sponte ad mandatum uenerunt ecclesie. Et preteriens exercitus flumen Telerii, uersus Fundos dirigit castra sua; et cum ciuitatem ipsam quam quidam Iohannes de Poli ciuis urbis Rome pro Imperatore tenebat, acriter impugnaret, ui eam obtinere non potuit, sicque confusus nec sine graui dampno Ceperanum reuersus est. Uenerat tunc temporis ad Sanctum Germanum Nycolaus de Cicala pro parte Imperatoris, et Henricus de Morra Magister iustitiarius superius nominatus cum Regni filiis, Raone de Balbano comite, Landulfo de Aquino et Stephano de Anglone iustitiario; Adenulfo de Aquino filio nobilis uiri Thome de Aquino Accerrarum comitis, Rogerio de Galluccio, aliisque undique congregatis Imperatori fidelibus, ad resistendum hostibus prompta uoluntate paratis; domini etiam de Aquino Pandulfus et Robertus Aquinum pro fide Cesaris laudabiliter munierunt. Tunc Landulfus Casinensis abbas Casinum et roccam Iani necessariis omnibus sufficienter muniuit, et roccam ipsam dudum iussu Cesaris dirutam a parte Sancti Germani in menibus reparauit. Tunc et homines Sancti Germani mandato iustitiarii summitatem murorum Sancti Germani Cesaris dudum imperio dirutam repararunt; seque inermes, armis necessariis ad resistendum hostibus decenter armarunt. Papalis exercitus, qui clauium signa gerebat, roccam Arcis, in qua quidam Rao de Azia erat pro Cesare castellanus, impugnare preuidit, set cum in nullo proficerent, non absque lesione graui, uilla ipsius rocce combusta, Ceperanum reuersus est. Et tunc quidam de exercitu discurrentes per terram Sancti Benedicti, uillas Riui, Uitellati, et ecclesias sancti Petri et sancti Pauli de Foresta, Dei metu postposito, bonis omnibus spoliarunt. Mense Martii, III intrante eodem mense qui dies erat sabbati, papalis exercitus pretermissa ciuitate Aquini, cum predictis exclusis comitibus terram intrat Sancti Benedicti; qui castrum Pedemontis per uim capientes, licet qui erant in eo, pro uiribus restitissent, quadraginta seruientes ad ipsius castri custodiam deputarunt. Hii sequenti dominica uersus Sanctum Germanum suas acies dirigentes, uenerunt usque ubi dicitur Monumentum. Et exinde discedentes, cum nullus de imperiali exercitu hoc Magistro iustitiario prohibente, egrederetur ad illos, per Plumbareolam, que metus causa fuerat ab incolis derelicta, iter habentes, et per castrum Pignatarii, quod desertum simliter fuerat, uersus Sanctum Angelum Theodici dirigunt gressus suos. Set cum nihil proficerent quia bene munitum erat castrum, et illuc Roggerius de Galluccio cum XL. seruientibus missis a Magistro iustitiario uenerat, abinde recesserunt et uersus castrum Teramum profecti sunt; quod ui capientes, quanquam ipsius habitatores optime se pro fide Cesaris defendissent, bona diripentes eorum, illud incendio tradiderunt; sicque onerati spoliis in Campaniam sunt reuersi. Quibus recedentibus Magister iustitiarius cum imperiali exercitu exiens de Sancto Germano, una cum dominis Aquini super castrum Pedemontis uadit, illud dare destructioni disponens, nisi abbatis et conuentus precibus destitisset, sicque in sua reuersi sunt. Tunc ad ipsum iustitiarium uires fidelium Cesaris undique confluentes, cum eis resistere hostibus se parabat. Mense igitur Martii, XUII. mensis eiusdem qui dies erat ueneris, rediens papalis exercitus ad castrum Pedemontis, sequenti die sabbati se in duas diuidens acies, per montes et plana milites et pedites iter habentes, eorum quidam uersus monasterium et quidam uersus Sanctum Germanum dirigunt gressus suos. Quibus cum idem Magister iustitiarius, cuius ducebant animum diuersorum consilia in diuersum, uellet obstare, ne per montium aditus liber pateret hostibus ad Sanctum Germanum accessus, ipsis per uires oppositas obsistere preuidit in monte, mittens ad obseruandos montium transitus quosdam de nocte milites et balistas. Qui ascendentes hostes pro uiribus repellentes, bellum inire cum eis pro fide Cesaris minime timuerunt. Cumque in loco ubi est ecclesia sancti Matthei seruorum Dei conflictus fieret, rumor ad ipsum iustitiarium, quod sui cum hostibus dimicarent, ad Sanctum Germanum peruenit. Qui mox licet inconsulte montem subiens, nec metuens mortis occasum, hostium in medio se obiecit cum suis; quem secutus Adenulfus filius Acerrarum comitis memoratus et nonnulli milites et pedites, qui mori pro fide Cesaris non timebant, hostium ictus repellere suis ictibus conabantur. Set cum locus non esset ydoneus ad pugnandum, et uiam illam, qua itur ad Sanctam Mariam de Albaneto, fugatis imperialibus de supernis papalis iam acies occupasset, cum ex aduerso ascendentibus ipse iustitiarius obstare non posset, retrocedere non sine suorum clade coactus est; et tunc cum ipso Adenulfo Acerrarum comitis filio in brachio uulnerato et ex suis admodum paucis in uallo Casinensis monasterii se recepit, ubi per ipsum iustitiarium Iacobus Sinibaldus custos fuerat institutus; reliquos uersus Sanctum Germanum ad fugam cogentibus qui habuerant de Marte triumphum. Quos ciues Sancti Germani qui Cesaris fidem seruabant unanimiter receptantes, cum suis omnibus saluos fecerunt, et ea die, quamquam diros et duros paterentur insultus ab hostibus, ita quod enses ignem et iacula non timerent, turribus et menibus insistentes, hostium uiribus non cessere. Sic ergo die ipsa, nouercante fortuna, de imperialibus obtenta uictoria, Pandulfus apostolice sedis legatus ab ea parte que dicitur Porta uetus cum nonnullis de maioribus exercitus ueniens, sub comminatione depositionis et destructionis perpetue monasterii abbatem prefatum ut sibi ad mandatum pape monasterium redderet et ipsum iustitiarium traderet in manus suas, inducere procurauit. Quod cum facere omnino renueret, dicens quod absque graui et grandi periculo fieri hoc non posset, longo super hoc tractatu habito, quem ego nescio Deus scit, a legato et suis pro Magistro iustitiario et hiis qui secum erant prestito iuramento, quod salui essent, ipsi legato patuit monasterium. Qui statutis in eo militibus et seruientibus ultra centum, cum abbate et Magistro iustitiario mox ad Sanctum Germanum descendit. Quos cum homines Sancti Germani, quamquam sepius requisiti, non recepissent nisi scirent in uero ipsum iustitiarium liberatum et suos, ea nocte in burgo exteriori eos oportuit pernoctare. Ea uero nocte comes Rao de Balbano cum nonnullis de exercitu imperiali, qui se in Sancto Germano receperant, et plus de morte quam de uita sperabant - metuebant enim, ne a ciuibus hostibus traderentur - ab hiis qui noctis uigilias custodiebant, de Sancto Germano per posterulas ciuitatis dimissi sunt liberi, et abierunt in sua, et nichil de suo harnesio ammiserunt. Igitur mane sequenti papalis exercitus terram intrat Sancti Germani, rocca Iani se prius reddente legato; cui homines Sancti Germani iurant ad opus pape, licet inuiti. Quo audito et cognito, tremuit omnis terra, que se non poterat ab hoste tueri. Tunc Magister iustitiarius liber dimissus est, et se Capuam contulit. Adenulfus etiam de Aquino Acerrarum comitis filius, necnon et Iacobus Senebaldi predicti redierunt in sua. Post dies uero decem se mouens de Sancto Germano exercitus, facta compositione cum iis qui erant in palatio Miniani, Minianum recipiunt, quod heredibus quondam Malgerii Sorelli restituunt; et procedentes inde, Presentianum optinent, Uenafrum et Sernia per nuntios se sibi reddunt. Pretam quoque per uim optinent et Uayranum, ac totam terram filiorum Pandulfi usque Caluum, quod similiter recipiunt ad opus ecclesie. Teani necnon ciuitas et Calenum ueniunt ad mandatum pape. Tunc per Francolisium iter habens exercitus, Suessam se contulit sibi pro fide Cesaris resistentem; quam longa satis obsidione arctatam cum iam ciues inciperent sitis squalore deficere, non curantes arborum et uitium incisiones, illuc enim uenerat apostolice sedis legatus Pelagius Albanensis episcopus, ciuitatem ipsam recipiunt ad opus pape, necnon et castellum, quod munire seruientibus curauerunt; et procedentes inde, uersus roccam Draconis dirigunt gressus suos. Quam circumposita obsidione arctantes, uilla prius inferiori optenta, et una de turribus per uim capta et diros insultus, facta cum castellano compositione roccam ipsam obtinuerunt. Tunc Gaietani cum castellano castelli componentes, castellum recipiunt ad manus suas. Et tunc per Albanensem episcopum Gaietanorum ciuitas, qui parere nolunt ecclesie, supponitur interdicto. Tunc etiam, ipso legato mandante, dicto Casinensi abbati castrum restituitur Pedemontis. Predicti Aquini domini Pandulfus et Robertus, ciuitate Aquini relicta se Capuam conferunt, ibidem una cum Magistro iustitiario et Nycolao de Cicala, qui erant in ea, ad Cesaris seruitium moraturi. Aquinum ipsis recedentibus dominis uenit ad mandatum ecclesie, Pontecuruum etiam et tota terra monasterii. Roccam Bantre, in qua quidam erat castellanus Apulus, quidam ipsius legati clericus, Oddo de Machilone nomine, recipit ad opus pape, data eidem castellano quadam pecunie quantitate. Tunc quidam Guillelmus de Sora, qui pro Imperatore Traiectum tenebat et Sugium, ea legato reddidit ad opus ecclesie. Gaiete ciuitas multis inducta suasionibus et promissis in partem cedit ecclesie, et castellum, quod Cesar in ea fieri fecerat multis laboribus et expensis, diruitur, et omnis eius structura in mare proicitur. Quidam tamen Gaietanorum, in fide Cesaris radicati, de ciuitate relictis propriis abierunt. Tunc Roggerio de Aquila comiti Sugium restituitur et Traiectum. Illis diebus predictus Guillelmus de Sora a quodam Taffuro, ciue Capue castellano rocce Guillelmi, capitur et custodie traditur carcerali. Beneuentani, qui Romane ecclesie suberant, audito quod papali exercitui sic prospere cederet, in Apuliam discurrentes, predam boum et animalium aliorum magnam ceperunt. Quibus cum predictus comes Rao de Balbano in reditu se opponeret, ab eis deuictus est et fugatus; propterea Magister iustitiarius, collectis undique uiribus et hiis, qui Imperatoris fidem seruabant, ab ea que dicitur Porta summa deuastat in exterioribus Beneuentum. Fratres Minores ubique per Regnum iussu Raynaldi ducis Spoleti expelluntur de Regno, cum diceretur quod ipsi ad prelatos ciuitatum apostolicas tulerint litteras, ut homines inducerent, quod se debent reddere domino pape. Tunc et monachi Casinenses de suis obedientiis captis omnibus que habebant, expelluntur ipso duce mandante, et metus causa multi ex ipsis mutare habitum sunt coacti. Papalis exercitus consilio inito uersus Capuam uadit, et a parte Anglene per triduum moram fecit; erat enim ciuitas Capue uiris munita et uiribus, que fidem lmperatori integre conseruabat. Post triduum uero inde se mouens papalis exercitus, uersus Aylanum dirigit castra sua, quod castellum predictus Acerrarum comes tenebat; set qui erant intus, cum se posse defendere desperarent, nepote ipsius comitis abbate Casinense partes suas interponente apud legatum, castrum ipsum recipit ad manus suas. Indeque procedens exercitus uadit Aliphiam, quam licet pro uiribus renitentem, post diros insultus factos in eam per uim optinet, et ad opus illam recipit ecclesie: similiter et castrum Pedemontis, quod erat comitis memorati; turris tamen castri ipsius est ad fidem ipsius comitis conseruata. Tunc et ciuitas Telesie legato se reddidit causa metus. Papalis exercitus per terram Iohannis San Fraymundi, quam sibi pro parte subegit, transiens, occurrentibus illis de Beneuento, se contulit Beneuentum; et tunc ipsi Beneuentani cum papali exercitu et cum uiribus suis uicinos aduersarios uehementer impugnant, Padulem et Apicem, cum se tenere non possent, recipiunt. Cippalonum comburunt, munitione superstite remanente. Casalia Montis Fusculi igne cremant; ubi adueniente rumore, quod Cesar de Siria in Apuliam uenerat, papalis exercitus causa metus cepit dissolui. Dominus Iohannes de Columpna cardinalis et Iohannes rex quondam Iherosolimitanus et Lombardorum copiosus exercitus Raynaldum ducem Spoleti, uelut hostem ecclesie persequentes, illum exire Marchiam et in Regnum redire compellunt, et receptantem se in Sulmona tenent obsessum. Tunc castrum Pectorani recipiunt. Romani super Uiterbium uadunt, et ciuitatem ac castrum quoddam ad eam pertinens deuastantes, quod Monasterium dicitur, ad Urbem reuersi sunt. Tunc Pelagius legatus predictus nuntios ad Iohannem de Columpna cardinalem et Iohannem regem quoddam Iherosolimitanum sub celeritate transmittit, ut ad se uenire festinent. Qui ad uocationem legati ab obsidione recedentes ciuitatis Sulmone, per uallem Sangri in comitatum Molisii ueniunt, Alphidenam ui capiunt, et castellum eius, in quo se quidam Uinciguerra de Auersa receperat cum gente sua, et ipsum et suos duxerunt captiuos. Skintronem recipiunt, uillam castelli de Sangro comburunt. Comes Campanie cum militari et pedestri exercitu super Soram uadit, illam ad opus pape recipit, munitione superiori se pro Cesare tenente; recipit etiam Arpinum et Fontanam, uallem quoque Soranam et totam Marsiam. Rex uero quondam Iherosolimitanus cum Iohanne de Columpna Cardinale flumen Uulturni transiens, Campanorum exercitui, qui ob metum Imperatoris, de quo fama erat quod in Apuliam aduenisset, aput Telesiam repedauerat, se coniungit, et inde progrediens totus exercitus, supra Caiatiam uadunt. At Imperator de Siria in Apuliam ueniens, aput Brundusium ad expugnandos Lombardorum et Campanorum hostiles cuneos gentem congregat, litteras de felici aduentu suo in Siciliam et Calabriam mittit, fideles suos de Capua hortatur et animat ad fidelitatem suam, mittens ad illorum auxilium dictum Thomam de Aquino Acerrarum comitem, et celerem succursum suum promittens eisdem. Tunc ad eum uadit dux prefatus cum suis liber exiens de Sulmona, Magister iustitiarius, et alii qui sibi fidem seruauerant incorruptam. Illis diebus milites nonnulli strenui Teutonici de Syria uenientes ad portum Brundusii applicuerunt; quorum fretus auxiIio Imperator qualiter cum eis et Regni fidelibus in recuperatione terre profecerit, premisso tamen quod in Terra sancta egerit ipse, quod silentio pretereundum non est, sequens lectio declarabit. Igitur cum adhuc esset in Syria imperator, hec in Regnum de ipso fama peruenit: quod XU. nouembris primo preteriti, Ioppen ueniens cum christianorum exercitu, ad rehedificationem castri ipsius intendit, ut facilior fieret in Iherusalem processus, et dum exercitus per terram necessaria cum sagmeriis sufficienter mittere nequiuisset, quilibet pro facultate sua barcas in portu Acconitano onerauerat. Set mutato aere et turbato mari, tanta subito tempestas inhorruit, ut uascella cum uictualibus nullatenus ad exercitum ferri possent; et cum Christi exercitus in multa anxietate tunc esset, fere omne consilium exercitus iam desperabiliter murmurantes, nil aliud superesse uidebant, quam in Acon redeundum. Qui dum in tali essent discrimine positi, misericors et miserator Dominus, qui facit post tempestatem tranquillum et prope est omnibus inuocantibus ipsum, serenato mox aere, mare tumidum pacauit, tantaque nauium et barcarum multitudo uenit Ioppen, ut omnis defectus prius habitus in plenitudinem omnium necessariorum, et habundantiam mutaretur. Ab illo tempore ulterius tantam fecit Deus aeris temperiem, ut indifferenter et magna et minima uascella irent et redirent per mare, ita quod omnis copia necessariorum in terra semper est habita. Tunc de communi omnium consilio cepta sunt edificia castri Ioppen in fossatis et muris erigendis, quod erit memoriale in euum omni christianitati, quia per Dei gratiam ex nimia deuotione ac affectu quem Imperator et omnis populus circa idem opus habebat, et laborabat incessanter tota die, ante dominicam caput quadragesime usque adeo fuit promotum, quod a principio sue inchoationis nunquam extitit adeo forte et bene factum. Interea uero cum hec sollicite agerentur, nuntii Soldani et Imperatoris indifferenter ibant hinc inde, tractantes de bono pacis et concordie. Soldanus uero idem et frater eius, qui uocabatur Sarech, cum innumerabili exercitu iuxta Gazeram iacebant ad unam dietam, et Soldanus Damasci cum suo magno exercitu erat aput Neapolym, per unam similiter dietam distans ab exercitu christiano; et dum de restitutione tractaretur Terre sancte, dominus Iesus Christus, qui est sapientia Patris, sua solita prouidentia sic ordinauit, quod Soldanus restituit sanctam Iherusalem ipsi Imperatori, et christianis cum omnibus tenimentis suis, excepto quod templum Domini deberet esse in custodia Sarracenorum, quia diu consueuerant orare ibidem, et ut liberum introitum et exitum habeant illuc accedentes orationis causa, et christianis similiter orationis causa sit expositum. Uillam etiam que dicitur ad sanctum Georgium et casalia que sunt ex utraque parte uie usque Iherusalem reddidit. Bethleem quoque et casalia que sunt inter ipsam et Iherusalem restituit. Nazareth etiam cum suis tenimentis, et cum casalibus que sunt inter Accon et Nazareth, reddidit in manus christianorum. Redditum est etiam castrum Zorontis cum suis tenimentis pertinentiis et uillis. Nec non ciuitatem Guidonis cum tota planitie que sibi attinet reddidit, set omnes terras, quas christiani tempore pacis habebant, et in pace tenebant. Licebit autem ex pacto Imperatori et christianis rehedificare ciuitatem sanctam Iherusalem in muris et turribus, castrum Ioppen et castrum Cesaree, Montem Fortem et castrum nouum, quod firmari hoc anno inceptum est in montanis. Uerisimile enim uidetur, quod si tunc Imperator cum gratia et pace Romane ecclesie transisset, longe melius et efficacius prosperatum fuisset negotium Terre sancte. Set quantam in ipsa sua peregrinatione persecutionem pertulerit ab ecclesia, cum non solum quod pro uelle ipsum dominus papa excommunicauerit, uerum etiam quod ipsum excommunicatum scirent et tamquam excommunicatum uitarent eundem patriarche Iherosolmitano mandauit, magistris domorum Hospitalis et Templi; propter quod non absque sui culminis graui iniuria suum in exercitu Christiano iussit preconium subticeri, et ne Terre sancte dissolueretur negotium, ad quod ipse Imperator pro uiribus incumbebat et intendebat, ipsi exercitui super Teutonicos et Longobardos magistrum domus Teutonicorum et super homines regnorum Iherusalem et Cipri, Ryccardum Filangerium marescalcum suum et quendam Oddonem de Monte Beliardo prefecit capitaneos et ductores; et ob hanc causam Soldanus ipse cum sciret ipsum Imperatorem tali odio ab ecclesia persecutum, uix cum eo componere inductus est. Composuit tamen sic: quod usque ad finem treuguarum pacem sibi ad inuicem obseruarent, captiui omnes hinc inde sue libertati restituerentur, et sic receptis ab ipso Soldano Terra sancta et locis predictis, de consilio omnium peregrinorum ipse in Iherusalem profectus est, ubi eo die, quo ciuitatem sanctam ingressus est Imperator, archiepiscopus Ceraree nuncius patriarche adueniens, ciuitatem ipsam et specialiter sepulchrum Domini supposuit interdicto de mandato patriarche ipsius, primitias recuperationis ipsius non benedictione, set anathemate prosecutus. Preterea qualiter contra ipsum Imperatorem aput Accon postmodum redeuntem predicti patriarche, magistri domuum Hospitalis et Templi se gesserint, utpote qui contra ipsum intestina bella mouerunt in ciuitate predicta, hiis, qui interfuerunt, luce clarius extitit manifestum. Ceterum quia ad Regni subsidium, quod ut superius diximus Romana sic ceperat ecclesia occupare, necessario de Syria rediit Imperator, statim nuntios suos misit ad papam quosdam fratres de domo Teutonicorum, per quos ipsius habere gratiam supplicat, et esse uelle ad suum et ecclesie mandatum exponit. Papalis exercitus firmata obsidione super Caiatiam machinis et uiribus suis illam uehementer impugnat; et licet occupauerint ciuitatem, arcem tamen ui capere nequiuerunt, hiis qui erant in ea se pro Cesare tuentibus contra eos. Mense Iunii Gregorius papa predictus fratrem Franciscum, innocentis uite uirum, qui institutor ordinis fuit fratrum Minorum, aput Perusium de fratrum suorum consilio duxit sanctorum catalogo ascribendum, mandans ubique terrarum diem quo solo carnem et celo spiritum reddidit, IIIIo scilicet Nonas Octobris, annis singulis solempniter excolendum. Item Imperator ipse moram in Apulia faciens, et congregans ad hostium Regni repulsam exercitum copiosum, suos pro pace ad papam legatos misit, Reginum uidelicet et Barensem archiepiscopos, nec non et magistrum domus Teutonicorum. Qui Caiatiam uenientes, que a papali exercitu tenebatur obsessa, cum litteris Albanensis episcopi et cardinalis sancte Praxedis ad Romanam curiam sunt profecti. Qui cum in nullo profecerint, redierunt. Tunc in Gaieta per papam potestas constituitur Iohannes de Iudice ciuis Anagninus ad petitionem Gaietanorum. Tunc etiam Adenulfus de Aquino filius Acerrarum comitis Atinum recipit Imperatore mandante, et Philippus de Aquino recipit castrum Celii. Imperator cum cruce signatorum exercitu contra clauigeros hostes properat in Terram Laboris. Tunc dominus Iohannes de Columpna cardinalis sub specie afferende pecunie pro stipendiis exercitus ad papam uadit. Pelagius Albanensis episcopus et rex quondam Iherosolimitanus, cognito quod uenturus erat Capuam Imperator, rupta obsidione et combusta machina que uulgo dictur trebuccettum, quod multis sumptibus fecerant, Teanum se conferunt, ubi non absque timore suas acies ponunt a Caiatia discedentes. Tunc Roffridus archipresbyter Sancti Germani per Albanensem episcopum, papa mandante, in Teanensem episcopum est assumptus. In Apulia illis diebus quidam Paulus de Logotheta imperialis iustitiarius membratim trucidatus est ab hiis, qui odio Imperatorem habebant. Imperator cum fortunato crucesignatorum exercitu uenit Capuam mense Septembris, et ab ista parte Capue Sarracenorum cuneos ordinauit, seque Neapolym contulit eris et gentis a ciuibus auxilium petiturus. Tunc ciuitas Sanctagathensis sponte uenit ad mandatum ecclesie, et se reddidit domino pape. Comes Rogerius de Aquila filium suum recipit, quem in Sicilia obsidem tenuerat Imperator. Pelagius Albanensis episcopus pro defectu solidorum, quos habere non poterat, capi iubet thesaurum ecclesie Casinensis, et ecclesie Sancti Germani per Calinensem episcopum, cum quo clerici Sancti Germani in certa quantitate pecunie conuenerunt, ne thesaurum ecclesie asportaret. Imperator a Neapoly Capuam rediens mouet exinde castra sua, et ueniens Caluum, ubi nonnulli de papali exercitu conuenerant ad defensam, illam fecit undique impugnari, et tunc captos quosdam de Campania suspendi iubet. Et tandem Caluum recipit ad mandatum et fidelitatem suam. Indeque non obstantibus hostibus per Ryardum habens transitum ad Sanctam Mariam de Ferraria uenit indempnis; ubi per triduum moram faciens Uayranum recipit, Aliphiam, et Uenafrum, et totam terram filiorum Pandulfi. Dictus uero Pelagius Albanensis episcopus, et rex quondam Iherosolimitanus per Mefinum iter habentes, cum toto exercitu Minianum uenerunt, et inde celeri fuga petierunt Sanctum Germanum. Illis diebus homines Sancti Germani timentes, ne papalis exercitus aut imperiali cederet aut uictus succumberet, suppellectilem suam et queque pretiosa ad loca transtulerant tutiora. Tunc per biduum in Sancto Germano moram protrahens papalis exercitus, frumento, uino, et aliis necessariis munire roccam Iani et Casinense monasterium cogitabat; set acceleratus per nuntios Sancti Germani, ad terram ipsam properat Imperator; moxque papalis exercitus dissolutus, de Sancto Germano exiens, gressu prepete in Campaniam est reuersus. Et tunc metus causa qui in Casino statuti fuerant et in rocca Ianule seruientes, dimissis ipsis munitionibus recesserunt. Set in Casino se recipiens Albanensis episcopus redire ad monasterium milites et seruientes coegit. Tunc cum ipso legato Aquini et Aliphie episcopi ascenderunt Casinum, et in Sancto Germano per ipsum legatum prohibitum est celebrare diuina. Ceteri uero prelati qui cesserant in partem ecclesie, Romam se contulerunt. Imperator ipse aput Sanctum Thomam de Strata sua castra ponens IIIo Nonas Octobris, uillam Pedemontis que dicitur Sancte Lucie, suis dedit in direptionem et predam. Castrum Pedemontis dominis Aquini concessit. Tunc ecclesia Sancti Matthei seruorum Dei a Sarracenis qui erant in exercitu imperiali, bonis est propriis spoliata, pre timore paucis aut nullis remanentibus in eadem. Tunc etiam uallum Casinensis monasterii est mandato Cesaris hinc inde fortiter impugnatum, sed pugnatores nec in aliquo profecerunt. Illuc uenientes ex parte ciuitatis Suesse iudex Taddeus et alii, ciuitatem ipsam Cesari reddiderunt, ad quam recipiendam, concesso eis priuilegio, quod pro uniuersitate petierant, continuo dirigit Imperator. Tunc Presentianum rocca Bantre Sernia et Aliphia ad mandatum Cesaris redierunt. Similiter et tota terra monasterii, Arpinum quoque et Fontana. Cumque ad recipiendam Soram dictum Acerrarum comitem mitteret Imperator, ipsum Sorani recipere contempserunt. Tunc quidam comes Maio de Romania cum nonnullis Grecis militibus de Romania ex parte Commiano ad Imperatorem cum magnis muneribus nuntius uenit. Tunc in rocca Ianule quidam de Calabria castellanus constitutus. In Sancto Germano per Imperatorem baiuli ordinantur Guillelmus de Bantra et Mattheus Dionisius. In tota terra sancti Benedicti Raynerius Belegrimi et Bartholomeus de Bantra camerarii ordinantur. In rocca Bantre Thomas de Magistro castellanus ponitur. Imperator suas in Lombardiam et Tusciam et Romanniolam literas dirigit in hac forma:
+*Fredericus et cetera potestatibus consulibus et consilio ciuitatum Lombardie, fidelibus
+suis, et cetera. Ut de nostrorum felicitate successuum certa uos noua letificent, uestris duximus desideriis presentibus intimandum, quod nos de ultramarinis partibus prospere per Dei gratiam redeuntes, de inimicis nostris qui Regnum nostrum inuaserant feliciter triumphauimus, dum audientes nos contra eos in manu ualida et potenti uenturos, non expectatis aut expertis uiribus nostris, in Campanie finibus fuge sibi presidium elegerunt. Sicque Domino cooperante, et nos comitante iustitia que de celo prospexit, quod ipsi de Regno nostro nobis absentibus, per anni dimidium occupauerant, nos breui dierum spatio recuperauimus et reuocauimus ad demanium et dominium nostrum. Uolentes igitur imperii et regni nostri quietem et pacem cum consilio uestro disponere, ac in Teutoniam e uestigio properare, fidelitatem uestram monemus et hortamur attentius, firmiter ac districte precipiendo mandantes, quatenus hiis receptis litteris in equis et armis decenter armati uestrum ad nos festinetis accessum, quoniam nos uniuersis, et singulis pro sui qualitate seruitii curabimus respondere. Datum apud Sanctum
+Germanum iii Nonas Octobris iii. Indictionis.*
+Ciuitas Teani Imperatori se reddidit, data optione episcopo remanendi in Regno et episcopatu suo, uel exeundi si uellet. Demanium curie Casinensi per dictos camerarios totum applicatur fisco imperiali. Ad roccam Ianule uinum et uictualia deferuntur. Quidam Leo Crinutus Gaietam uadens ex parte Imperatoris ut se redderet Imperatori, ab ipsis Gaietanis interfectus est. Imperator mutato castellano in rocca Ianule eam Pandulfo et Roberto dominis Aquini, nec non castellum Pontiscurui et castellum Nouum committit. Item ducentos milites mittit in Marsiam, que tota rediit ad fidelitatem suam, excepta turre de Foce. Bertoldus frater ducis Spoleti se in Marsiam contulit, Imperatore mandante. Imperator a Sancto Thoma mouens castra sua XIIII mensis Octobris, pluuia ingruente reuersus est ad Sanctum Germanum, ibique per dies septem moram faciens, inde digressus est, iter faciens uersus Aquinum, suas orbis principibus dirigens excusatorias super facto Terre sancte, super quo ipsum falso detulerat patriarcha Iherosolomitanus ad dominum papam, quod cum Soldano treguas firmauerit in ignominiam nominis christiani; super quo testimonium inuocat uenerabilium Wintoniensis et Cicestrensis episcoporum, magistrorum domus sancti Iohannis et Teutonicorum, marescalci domus Hospitalis, et fratris Aymarii, fratrum quoque predicatorum, qui treuguis initis interfuerant. Illis diebus antemurale cecidit portarum monasterii Casinensis. Tunc nobiles quidam romani ad Imperatorem aput Aquinum ueniunt ex parte senatus, populique Romani; cum quo moram per triduum facientes ad Urbem reuersi sunt. Tunc etiam iussu imperatoris pro munienda terra Sancti Germani, quod homines terre ipsius ab Imperatore petierunt, domus nonnulle hinc inde ex parte Corarie et Uallis funditus diruuntur. Imperator de Aquino Soram se contulit, quam suis licet imparem uiribus renitentem, ui cepit IIIIo stante Octobris in festo apostolorum Symonis et Iude, et facta est cibus ignis, Campanis militibus, qui ad ciuitatis ipsius defensam congregati fuerant, in Campaniam fugientibus per montana, nonnullis ciuium igne ferroque peremptis. Sora ui capitur et concrematur. Uersus:
+*Ui caperis, ui capta peris merito peritura.
+Sora ruis, tua dampna luis, sero reditura.*
+Arx tamen Sorelle se ad opus tenet domini pape. Tunc a Taffuro castellano rocce Guillelmi traditus in manus Imperatoris Guillelmus de Sora cum quibusdam aliis, suspensus est extra Soram. Imperator mense Nouembris per Insulam filiorum Petri redit Aquinum, ubi diem festum celebrat beati Martini. Magister domus Alamannorum a papa rediens, letos ad Imperatorem rumores defert de compositione inter papam et ipsum. Idemque domino Thome de Capua tituli Sancte Sabine presbytero cardinali obuiam in Campania uadit, cum quo ad Imperatorem uenit Aquinum cum forma concordie, IIIIo stante mensis Nouembris, et eodem die cum ipso cardinale se contulit aput Sanctum Germanum. De Romania quidam Greci cum dextrariis in sellis et frenis aureis et cum pannis sericis auro textis, et cum innumeris aureis nummis, que ipsi Imperatori representant pridie ante exitum mensis Nouembris ad ipsum Imperatorem uenerunt. Tunc etiam littere facte sunt per Imperatorem de remissione offense, si quam abbas fecerat uel monachi Casinenses post inter ipsum et papam ortam discordiam. Et littere alie ad homines abbatie, ut sicut prius abbati et monachis Casinensibus respondeant et intendant. Terram totam et loca monasterii ubicumque per Regnum posita Deo et beato Benedicto restituit. Dictus Albanensis episcopus consilio et suasione dictorum cardinalis et magistri domus Hospitalis Teoutonicorum, permittente Imperatore, cum Aquinate et Aliphanense episcopis, et cum Campanis militibus qui se cum ipsos Albanensi episcopo in Casino receperant, salui exeunt; et tunc reddidit ipsis episcopis suam gratiam Imperator, et monasterium ac tota terra sua cure committitur magistri domus Alemannorum predicti; qui quemdam de domo sua fratrem Leonardum procuratorem constituit nomine suo usque ad reditum suum ab Urbe. Ad quam ipse magister domus Teutonicorum iterum uadit iussu Imperatoris una cum Albanensi episcopo pro quibusdam capitulis, pro quibus inter ipsum et dominum papam discordia erat. Tunc in Uenafro Sernia et Teano pecuniarie exactiones fiunt, Imperatore mandante. In Sancto Germano et per totam abbatiam annona pro equis Imperatoris exigitur a camerariis ordinatis ab eo, superius nominatis ab uniuersis clericis terre sancti Benedicti. Magister Thomas cardinalis de Sancto Germano se mouens, uadit Suessam. Imperator contendit Capuam, ubi cum ingenti gaudio natale Domini celebrat. Et tunc multos de Sora, qui captiui tenebantur ibidem, sue reddidit libertati. Millesimo CCo XXXo . Mense Ianuarii Imperator per quemdam fratrem Sembottum de domo Teutonicorum, mandat dicto fratri Leonardo procuratori Casinensi, relicto a magistro domus Teutonicorum, ut de Sancto Germano et alia terra monasterii XL eligeret homines ad custodiam monasterii Casinensi. Qui iussu Imperatoris eos elegit, sacramento ab eis prestito sub hac forma:
+*Ego talis iuro ad hec sancta Dei euangelia, quod ab hodie in antea fideliter custodiam,
+et saluum faciam monasterium Casinense, personas monachorum et aliorum, qui pro parte magistri domus Alamannorum in ea fuerint constituti, et res eorum et monasterii. Non ero in facto consilio uel consensu, qualiter in alterius deueniat manus, nec ego illud reddam, quamdiu
+custodie deputatum est magistri domus Teutonicorum, et ego ibi mansero.*
+Imperator de Capua se mouens, uersus Apuliam apud Melphiam uadit, ubi ad eum uadunt Reginus archiepiscopus et dictus Teutonicorum magister a Romana curia redeuntes, qui et iterum missi a Cesare, ad papam uadunt mense Ianuarii. Mense Februarii, primo die mensis eiusdem, Rome Tiberis fluuius per alluuionem usque adeo inundauit, quod occupauit de domibus Urbis usque ad sanctum Petrum et usque ad sanctum Paulum, quod tanti causa timoris Romanis omnibus extitit, ut mox de communi consilio, metu mortis, dominum papam ad Urbem de Perusio reuocarent. Qui rediens, a senatu populoque Romano ingenti cum gaudio est receptus. Reginus archiepiscopus et magister domus Teutonicorum ab Urbe ad Cesarem reuertuntur, quem aput Precinam inueniunt. Eodem mense quidam magister Guillelmus de Capua Imperatoris notarius uenit ad Sanctum Germanum cum litteris imperialibus, ut si quis esset uel esse uellet in apparatu militari ad seruitium Imperatoris, ipse Imperator immunem eum ab omni seruitio faceret, et de armis et equis suis esset ad reditum suum. Mense Martii dictus cardinalis Sancte Sabine de Suessa discedens Gaietam se contulit, ubi tunc episcopus uenerat Tusculanus qui uocauerat ipsum. Iterum autem predicti Reginus archiepiscopus et magister domus Teutonicorum ad papam redeunt, et alter eorum silicet magister domus Teutonicorum Gaietam uadit, cum quo dictus cardinalis redit ad Urbem. Tusculanus autem tunc uenit Pontemcuruum cum dicto fratre Leonardo. Quique a Pontecuruo Ceperanum uadit, per quos transitum habens Reginus archiepiscopus, ad Urbem profectus est; ubi pro compositione inter papam et Cesarem facienda dux Austrie dux Carinthie et dux Morauie uenerant, simul cum patriarcha Aquilegensi et Salseburgensi archiepiscopo. Tunc frater Leonardus rocca Draconis castellanum ponit Anneum de Riuo Matricio. Dictus Tusculanus reuocatur ad Urbem; qui cum tribus aliis cardinalibus et cum principibus Alamannie supradictis pacis bonum inter papam et Cesarem electi specialiter tractauerunt. Quedam Apulie ciuitates, silicet Ciuitate, Alarinum, Sanctus Seuerus, Casale nouum et Fogia ueniunt ad mandatum Imperatoris, que sibi antea rebelles extiterant et redeunt ad mercedem suam. Mense Aprilis duces predicti cum Regino archiepiscopo ac magistro domus Teutonicorum redeuntes a papa cum tractatu et forma concordie, in Apuliam ad Cesarem uadunt, ubi cum eo apud Fogiam pascha Domini celebrant. Decimo die mensis eiusdem, Philippus de Citro comestabulus Capue magister est operis Sancti Germani per Cesarem institutus, et litteras imperiales ad homines terre ipsius et ad alios homines de terra monasterii detulit et mandatum quatenus super facto munitionis terre Sancti Germani sibi intendere et respondere deberent in faciendis muris ubi opus esset turribus et fossatis; exceptis hominibus Sancti Angeli Theodici, quod castrum muniri precipit Imperator. Gregorius papa in die sancto Iouis Raynaldum dictum ducem Spoleti excommunicat, et Bertholdum fratrem eius. Stephanus de Anglone Terre Laboris iustitiarius, Imperatore mandante, utramque Insulam filiorum Petri et Solaratam, Castelluccium et Pastinam recipit, et custodiri facit ad opus Imperatoris Broccum et Pesclum Soldulum destrui et euerti fecit, illorum cogens incolas ad loca alia demigrare, muros euertens Pastine, nec non turres ipsius et predictam Insulam similiter, tamque ipsam Insulam quam castrum Pastine igne combussit. Dux Austrie, Lympuldus nomine, cum patriarcha Aquilegensi et aliis supradictis ab Imperatore de Apulia rediens, et ad papam uadens cum eis, ad Landulfum Casinensem abbatem et conuentum eiusdem ex parte Imperatoris litteras detulit in hac forma:
+*Fredericus et cetera uenerabili abbati Casinensi, et conuentui eiusdem et cetera. Ecce quod
+ad supplicationem dilecti principis nostri ducis Austrie, et Stirie, ac uenerabilis magistri domus Alamannorum deuoti nostri, recepimus uos de habundantia pietatis nostre in gratiam magestatis nostre, omnem offensam, quam contra nostram excellentiam pro presenti discordia inter nos et dominum papam habita a principio dissentionis usque in hodiernum diem decimum octauum Aprilis iiia indictione uisi estis commisisse, penitus relinquentes. Ceterum ea que uobis predictus dux et magister Teutonicorum retulerint ex parte culminis nostri, indubitanter
+credatis. Datum Fogie, et cetera.*
+Eodem mense Aprilis in Grecorum imperio factum est prelium inter Grecos, in quo Commiano captus est, et utroque lumine orbatus. Mense Madii Alamannie principes a papa ad Cesarem redeunt, relicto Regino archiepiscopo, cum quo Sabinensis episcopus et Thomas Sancte Sabine cardinalis pro absolutione Imperatoris in Regnum ueniunt. Et premittentes ad ipsum Imperatorem magistrum domus Alamannorum, qui uenisse cardinales annuntiat, ipsumque Imperatorem ut ueniat uersus Capuam accelerare debeat, cardinales ipsi cum regni prelatis, qui a facie Imperatoris fugerant, et in Regnum sub spe compositionis inter ecclesiam et ipsum redierant, cum eisdem elegerunt aput Sanctum Germanum facere stationem. Tunc Imperatoris iussu fossata et muri Fogie Casalis noui, et Sancti Seueri replentur, et sternuntur ad solum. Quod cum ipsis cardinalibus innotesceret, qui preuenire Imperatorem uoluerant, uersus Capuam properantes, a Teano ad Sanctum Germanum reuersi, prelatos omnes, excepto abbate Casinense, redire Ceperanum iusserunt, et ipsi se mox cum predicto Casinense abbate, qui eos est e uestigio subsecutus, Capuam contulerunt; ubi penultimo Madii ad eos ueniens Imperator, cum formam non acceptaret concordie, quia Sanctam Agathen et Gaietam retinere uolebat ecclesia, recedentes a Capua, Suessam se conferunt cardinales. Ubi cum Gaietanis loquentes, quos sub securo ducatu abbatis Casemarii magistri Petri de Uinea et Philippi de Citro comestabuli Capue ad se uenire fecerant, cum ipsos ad Imperatoris uota flectere nequiuissent, ad Sanctum Germanum reuersi sunt. Ubi cum diu esset de concordie forma tractatum, nec posset, actore faciente discordie, consumari, oportuit iterum magistrum domus Teutonicorum ad dominum papam simul cum Regino de Lombardia episcopo laborare, qui serio ad Imperatorem uenerat pro pace inter ipsum, et ecclesiam reformanda. Qui cum sine effectu redirent, consequenter ad papam redeunt, et tunc cum eis quidam frater Gualo mittitur de ordine predicatorum forma concordie acceptata; et ipse papa Urbem exiens, uenit aput Cryptam ferratam. Imperator uero de Capua iam uenerat ad Sanctum Germanum, ubi dictus fratrer Gualo in hora serotina allocutus est ipsum; et ad uerbum illius satisfacere ecclesie annuit Imperator, propter quod in signum letitie in Sancto Germano sunt per omnes ecclesias signa pulsata, et idem frater Gualo ad papam, quem aput Anagniam repperit, sub festinantia remeauit. Igitur die Martis nono stante Iulio in festo Sancti Apollinaris predicti Sabinensis episcopus et Sancte Sabine cardinalis in maiori ecclesia Sancti Germani, — presentibus patriarcha Aquilegensi, Salseburgensi archiepiscopo, Ratysponensi et Regino episcopis, Carinthie et Morauie ducibus, principibus Alamannie, tunc enim dux Austrie grauiter infirmabatur, astantibus quoque ibidem Regni prelatis, Panormitano, Regino et Barensi archiepiscopis, nec non Casinensi Casemarii et Sancti Uincentii abbatibus et prelatis aliis, qui causa metus de Regno secesserant, Raynaldo dicto duce Spoleti, et Thoma de Aquino Acerrarum comite, Henrico de Morra Magistro iustitiario, aliisque Regni iustitiariis, et baronibus, ac plebeis —, de satisfaciendo sancte Romane ecclesie pro hiis, quibus excommunicatus fuerat, recipiunt ab Imperatore publice iuramentum, tunc in anima sua, iurante pro eo Thoma de Aquino Acerrarum comite, et prelatis ac principibus Alamannie iurantibus cum eo subscripta capitula. Tunc Salseburgensis archiepiscopus ad Imperatoris excusationem longo tenuit sermone diem, cui dictus Sancte Sabine cardinalis luculenta non minus oratione respondit.
+*Priuilegium principum Alamannie.
+In nomine Domini, Amen. Nos Bertoldus Aquilegensis patriarca, et Eberhardus archiepiscopus Salseburgensis, Sigifridus episcopus Ratysponensis, Lympuldus Austrie ac Stirie, Bernhardus Carinthie, et Octo Morauie duces, Dei gratia principes imperii, per presens scriptum notum fieri uolumus uniuersis, quod inter sacrosanctam Romanam ecclesiam matrem nostram et dominam, et serenissimum dominum nostrum Fredericum Imperatorem semper augustum, Iherusalem et Sicilie regem, conuenit, quod de communi eorum uoluntate tractabitur de uia inuenienda, qualiter ad ipsum dominum Imperatorem cum honore ecclesie, Gaietana et Sancte Agathe ciuitates, et omnes cum bonis suis de Regno Sicilie quos in fide sua recepit ecclesia et in ecclesie deuotione perdurant, reuertantur. Ad quem tractatum datus est annus, nisi, antea uia ualeat inueniri, ad quam inueniendam dicta mater ecclesia curam et sollicitudinem adhibere promisit, nec ultra terminus, nisi de consensu partium prorogabitur. Set si, quod absit, infra ipsum terminum uia inueniri non possit, ex tunc per arbitros communiter eligendos procedetur in uia, ut dictum est, eligenda, quorum sint duo ex parte ecclesie, et duo ex parte Imperatoris. Qui si concordare non poterint, quintum eligent, et dicto maioris partis stabitur. Prestitit autem dominus Imperator iuramentum per Thomam de Aquino Acerrarum comitem de mandato suo in anima sua iurantem, quod interim predictas terras et homines non offendet nec permittet offendi a suis, et uiam, que inuenietur per communem tractatum sancte Romane ecclesie et eiusdem domini Imperatoris, uel per arbitros, ipse dominus Imperator obseruabit. Notum quoque facimus, quod dominus Imperator remittit omnem offensam Teutonicis Lombardis Tuscis et hominibus Sicilie generaliter, et Gallicis, qui contra eum Romane ecclesie adheserunt, ut dictum Acerrarum comitem fecit iurare, quod nullo unquam tempore predictos offendet nec permittet offendi pro eo, quod contra eum, orta discordia, Romane ecclesie assisterunt, set pacem eis et ecclesie obseruabit. Remittit etiam ipse dominus Imperator sententias constitutiones et banna, si qua per eum uel per alios lata uel edita sunt occasione huiusmodi contra eos. Promittit etiam quod terras ecclesie in ducatu et marchia, seu alio patrimonio ecclesie non inuadet nec deuastabit per se uel per alios, sicut in scriptis ab ipso domino Imperatore factis super predictis omnibus, et bullis aureis impressis et typariis sue maiestatis munitis plenarie continetur. Nos etiam nichilominus tactis sacrosanctis euangeliis, iurauimus procurare bona fide, quod predictus dominus Imperator predicta seruabit, et contra ea non ueniet. Quod si fieret, nisi infra tres menses in Regnum, infra quatuor in Italiam, infra quinque extra Italiam duxerit emendandum, potenter ac patenter ad requisitionem ecclesie assistemus ei contra eumdem dominum Imperatorem, donec satisfecerit. Quod si per dominum Imperatorem
+steterit, quod arbitros non elegerit, uel arbitros impediuerit ne procedant, nos ecclesie
+tenebimur, ut est scriptum. Si autem ecclesia arbitros dare noluerit, uel datos impediuerit ne
+procedant, nos ex tunc, quantum ad hunc articulum non tenebimur iuramento. Ad cuius rei memoriam presens scriptum fieri fecimus sigillis nostris communitum. Actum aput Sanctum
+Germanum anno Millesimo CCo XXXo mense Iulio xxiiio die mensis eiusdem, Indictione iiia.*
+Igitur eodem die predicti cardinales uice domini pape dederunt domino Imperatori sub debito prestiti iuramenti firmiter in mandatis, ut restituat quidquid occupatum est per ipsum uel alios ministros suos in marchia uel ducatu, seu in alio patrimonio ecclesie, et quicquid occupatum est per ipsum uel ministros uel baiulos suos de castris seu de possessionibus monasteriorum, et specialiter monasterii sancti Quirici de Introduco, ecclesiarum, Templariorum, Hospitalariorum, baronum et aliorum nobilium de Regno uel undecumque, necnon et ceterorum, qui in hoc negotio contra se Romane ecclesie adheserunt, et quod restituet Tarentinum archiepiscopum, omnes episcopos et prelatos, qui sunt exclusi, ad sedes et loca sua et ad omnia bona extantia. Item sub eodem iuramento mandarunt, ut de cetero nullus clericus in ciuili uel in criminali causa conueniatur sub iudice seculari, nisi super feudis ciuiliter conueniatur; et quod nullus talleas, uel collectas imponat ecclesiis, monasteriis, clericis et uiris ecclesiasticis, seu rebus eorum, et quod electiones postulationes et confirmationes ecclesiarum et monasteriorum libere fiant in Regno secundum statuta concilii generalis. Die Mercurii, octauo stante Iulii in uigilia sancti Iacobi rediens a domino papa ad Sanctum Germanum frater Gualo de auctoritate apostolica restitui iussit a cardinalibus in Sancto Germano et tota terra monasterii diuina officia, que per Albanensem episcopum fuerant interdicta; ubique etiam per Regnum mandatum est celebrari diuina, illis exclusis qui in Marchia fuerant cum Raynaldo duce Spoleti. Traiectum et Sugium cum comitatu Fundano comiti Roggerio de Aquila restituitur, Imperatore mandante. Landulfo Casinensi abbati monasterium libere restituitur et rocca Ianule, quam, sicut in pactum uenerat, custodiendam commisit fratri Leonardo sepe fato de domo Teutonicorum, qui eam seruandam commisit Raynerio Belegrimi de Sancto Helya, de quo tanquam de fideli Cesaris confidebat, recepto ab eo iuramento, ut fideliter illam custodiat, donec Imperator ipse sit ab excommunicationis uinculo absolutus. Tunc Teanensis Aliphanus Uenafranus episcopi et prelati alii de Regno exclusi, ad sedes proprias libere reuertuntur. Imperator ultimo die mensis Iulii de Sancto Germano exiens in hora uespertina, Aquinum se contulit. Ea die pestis quedam, que brucus dicitur, totam terram monasterii occupauit, que milia omnia et quidquid uiride rodendo uastauit. Lympuldus dux Austrie et Stirie die dominico in sesto sanctorum Nazarii et Celsi aput Sanctum Germanum naturali morte defecit; cuius ossa delata sunt more Teutonico in Teutoniam, et caro aput Casinum cum honorificentia tumulata. Mense Augusti die prima Imperator ad roccam Arcis se contulit. Qui tunc castrum Pontiscurui et Pedemontis et Castellum nouum restitui mandat abbati Casinensi a dominis Aquini, qui ea seruabant ad opus suum. Eodem mense littere in Sancto Germano uenerunt, quas quidam magister Iohannes de ciuitate Toleti omnibus per orbem christicolis uulgandas transmisit, quarum tenor talis est:
+*Epistula missa a magistro Iohanne Toletano.
+Anno a natiuitate Domini Millesimo CCo XXIXo usque ad annos UII mense Septembris sole existente in Libra et cauda draconis, ibidem erit ammirabilis res rerum mirabilium, et mutationis temporum significantia. In mense illo fiet terremotus mirabilis, et destruet multa loca per Saturnum et Martem manentes in signis aeris, et erit infirmitas et mortalitas ualida. Ostendet etiam eadem coniunctio uentum ualidum denigrantem aera et obscurum reddentem, et uenenis infectum et repletum; et in uento uoces terribiles corda hominum obstruentes, et a regionibus harenosis sablonem subleuans, ac supra ciuitates sitas proximas plagam deducens, et cooperiens eas, ita etiam quod eas suffocabit. Et primo destruet ciuitates orientales, et nominatim Thetam, Baldach, Capolym, Babiloniam, et omnes ciuitates harenosis locis sitas, uel proximas, ita quod nulla earum euadet quin harenis tota operiatur. Erit iterum eodem anno, prius quam planete conueniant in Libra, enclypsis solis, que totum corpus illius obscurabit, et hac operatione precedente, luna tota patietur enclypsin. Erit enclypsis solis ignei coloris et deformis, ostendens maximum futurum bellum cum effusione sanguinis prope fluuium in terra Orientis, et similiter in terra Occidentis, et erit dubietas et ignorantia inter Sarracenos, ita quod penitus synagogas, maumerias et secreta eorum relinquent. Uerumtamen notum sit omnibus qui enclypsim solis uidebitis, cum omnibus uestris a terra exeatis, et ut hec firmiora et certiora teneatis, antequam enclypsis solis et lune fiat, erit terre motus, mortalitas, fames ualida, prelia et carestia fere per totum orbem, et tunc quidam maximus Imperator morietur. Et mense Septembris post enclypsim solis et lune mare ultra solitum crescet, et omnes fere uenti flabunt, ita quod nulla nauis in mari euadet, arbores euellent, edificia subuertent uenti et terre motus. Unde si uultis euadere, in planis circumdatis montibus facite cooperturas trabium, et terram superponite, que sint longe a plagiis et montanis locis, et ubi non sint arbores prope quibus os cauerne possit operiri; et in eis introite cum familia uestra et rebus necessariis per XXX dies et plus habundanter uobis et familie uestre, et hec ad redemptionem animarum uestrarum ignorantibus denuntiate. In hiis enim nobiscum concordes sunt omnes astrologi et geomantici Toleti Hyspanie, Ethiopie et aliarum prouinciarum diuersarum gentium, christianorum, Sarracenorum et Hebreorum, et omnes philosophi hoc affirmant. Et hoc unum in ueritate scimus, quod rex Mathemelinus turrem facit cum fabrica eminentiorem omnibus fabricis et crossiorem et ampliorem, ad instar maximi montis, ita quod omnes sui habent expensas in ipsa fabrica. Et idem audimus de rege Siclo, que periculosa uidentur.* 
+Sabinensis episcopus et cardinalis sancte Sabine die Lune quinto intrantis Augusti recedentes de Sancto Germano, Ceperanum se conferunt; ad quos uadit ipse Imperator, et exterius castra metatus est, precepitque militibus suis ostentationem facere in equis et armis. Ipso mense Augusti in festo beati apostoli Bartholomei fulgur de celo ueniens, campanile Casinense percussit, et totam eius summitatem proiecit in terram, saluis tamen campanis, que erant in eo. Interea laborantibus hinc inde nuntiis ex parte pape et imperatoris, magistro domus Teutonicorum et principibus Alamannie supradictis, pax est inter ipsum papam, et Cesarem reformata, et quedam arces Regni tradite sunt seruande magistro domus Teutonicorum usque ad certum tempus pro maiori ecclesie firmitate; et tunc Imperator ipse in castris ante Ceperanum, in capella sancte Iuste die Mercurii in festo beati Augustini per Sabinensem est episcopum ab excommunicationis uinculo absolutus. Similiter et omnes sui. Et ultimo mensis Augusti uadit Anagniam locuturus cum papa. Interea suas per totum Regnum generaliter literas pro libertatibus monasteriorum ecclesiarum personarum ecclesiasticarum et rerum illarum dirigit in hac forma:
+*Epistola.
+EFredericus et cetera. comitibus, baronibus, iustitiariis, camerariis, et baiulis in Regno Sicilie
+constitutis, et cetera. Fidelitati uestre per presentium scripta mandantes precipimus firmiter, ut nullus uestrum monasteriis, ecclesiis, personis ecclesiasticis aut rebus eorum talleas uel collectas presumat imponere, saluis illis seruitiis ad que certe ecclesie uel persone tenentur nobis,
+specialiter obligate. Datum in castris ante Ceperanum xxiiii mensis Augusti Indictionis iiie.*
+Mittit etiam suos nuntios et litteras ad omnes ciuitates et castra de Marchia que sibi fidelitatem fecerant sub comminatione diffidationis, ut ad fidem redeant Romane ecclesie et mandatum eiusdem. Mense Septembris, prima die mensis eiusdem qui fuit dies Dominicus, Cesar inuitatus a papa, cum esset in castris in pede Anagnie, magnifice comitatus a cardinalibus et nobilioribus ciuitatis intrauit Anagniam, et eo die cum papa sedit in mensa et solus cum solo, magistro tamen Teutonicorum presente, in papali camera, consilio longo se tenuere diu; et die Lune sequenti cum gratia pape et cardinalium ad castra reuersus est. Tunc Iohanni de Poli concessit comitatum de Albe propter ciuitatem Fundanam, quam abstulit ei, et reddidit eam Roggerio de Aquila, cum toto Fundano comitatu. Tunc etiam abbas Sancti Uincentii et prelati, qui Imperatori adherentes excommunicati fuerant, ad preces Imperatoris a papa absoluti sunt. Imperator a papa discedens die Mercurii, applicuit die Iouis aput Sanctum Germanum, indeque discedens post prandium, sub celeritate se Capuam contulit exinde uersus Melphiam profecturus. Rex Thessalonicensis obiit Melphie. Prelati, et principes Alamannie in sua recedunt. Beluacensis episcopus, qui de Gallia uenerat in auxilium ecclesie, per papam dux Spoleti efficitur. Raynaldus dux Spoleti uadit Introducum, ubi aliquamdiu moram faciens, in Apuliam ad Imperatorem redit. Mense Nouembris Gregorius papa reuocatus a senatore redit ad Urbem. Eodem mense magister Guilliemus de Sancto Germano domini pape capellanus canonice electus in archipresbyterum Sancti Germani assumptus est. In Apulia Imperatoris iussu capiuntur Mattheus Marchafaber magister camerarius, iudex Philippus de Magdalone, iudex Guillelmus de Salerno, notarius Adam et notarius Iohannes. Tunc pro correctione et honestate uite clericorum generales idem papa per totum Regnum ad metropolitas et eorum suffraganeos litteras dirigit in hac forma:
+*Epistola.
+Gregorius et cetera. uenerabilibus in Christo fratribus archiepiscopis et episcopis per Regnum Sicilie constitutis et cetera. Si cauendum est uobis, ne sanguis subditorum de uestris manibus requiratur, clericorum culpas, que periculose sunt, propter officii dignitatem, non debetis relinquere incorrectas. Horum enim quanto est gradus altior, tanto grauior casus existit, et excessus ipsorum uehementer in exemplum extenditur dum in excusationem illorum dicitur: “Sufficit discipulo si sit sicut magister eius”, sicque per eas facientes delinquere populum, nomen Domini blasphematur, cum non soleant facere, qui sequuntur, nisi quod eos, qui precedunt, uiderint facientes. Licet autem corrigendi sint omnes clericorum excessus, et mores eorum et actus in melius reformandi, specialius est tamen in eis incontinentie uitium exprobrandum, cum non deceat per immundos sancta tractari, et fedatos libidine mense Domini ministrare. Unde Abimelech sacerdos Dauit legitur respondisse, se ad manus panes laycos non habere, set solummodo panem sanctum, quem mundis pueris, maxime a mulieribus, optulit manducandum. Ut igitur iudicium de domo Domini prodeat, presentium uobis auctoritate mandamus et in uirtute obedientie districte precipimus, quatinus usque ad tres menses clericorum uestrorum, tam incontinentie uitium, quam excessus alios corrigentes, presertim super cohabitatione mulierum eos diligenter et sollicite corrigere studeatis; taliter circa uos ipsos inuigilare curantes, quod commendatione magis quam correctione dignum in uobis ualeat inueniri:
+alioquin si qui uestrum, quod non credimus, precepti nostri fuerint contemptores, et tunc
+infra mensem responsuri, nobis de contemptu personaliter ad sedem apostolicam accedere non
+postponant, attentius precauentes, ne in commisso uobis negotio, que sunt uestra, non que Iesu Christi, queratis, si proprium uultis periculum euitare. Ceterum uos archiepiscopi contra prelatos uestre prouincie, et alios qui sunt infecti uitio symonie, cum tales Dominus facto flagello de resticulis de templo eiecisse legatur, ac eos qui ultramontanos sine commendaticiis litteris episcoporum suorum ausi sunt ad ordines promouere, ac eos qui dicuntur incontinentie uitio laborare, inquiratis sollicite ueritatem: et quod inueneritis, nobis infra predictum tempus rescribere procuretis, ut per uestram relationem instructi procedamus, prout uiderimus expedire.
+Datum Anagnie u. Kalendas Nouembris, pontificatus nostri anno iiiio.*
+Mense Decembris Imperator aput Precinam natale Domini celebrat. Mo CCo XXXIo . Mense Ianuarii suas Imperator litteras mittit ad Stephanum de Anglone Terre Laboris iustitiarium, ut diligenter inquirat de promissis imperiali curie factis, et si qua post transfretationem suam facta sunt concessionum priuilegia per Raynaldum ducem Spoleti, siue suo siue ipsius ducis sigillo signata, aliquibus personis, ea imperiali curie usque ad festum purificationis beate Uirginis precipiat presentari; alioquin ex tunc in antea nullam habeant firmitatem. Precipiat etiam omnibus Rauellensibus, ut uxores et familias suas usque ad festum pentecostes remittant Rauellum sub pena personarum et rerum. Inhibeat etiam omnibus illis, quibus licentia data fuit edificandi occasione orte discordie inter imperium et ecclesiam sub pena predicta, ne in terris aut castris suis edificare presumant. Item mandat generaliter uniuersis, qui de feudis seruire tenentur, tam prelatis quam ceteris aliis, ut ana decem feuda conferant, de quibus comes, uel baro, qui decem feudis preerit, et pluribus melior nec non ditior qui inter participes et possessores inuenietur, eligi debeat, et taxari et preparari se debeat in duobus equis, somerio uno et armis, ac ceteris proportionaliter, et habeat pro corredo unius anni uncias L. prefixo termino proximi passagii mensis Martii in portu Brundusii presentandus, ut ab inde secundum suam dispositionem debeat transfretare. Item ad inquirendum, si qui fuerint a talleis et collectis exempti, siue potentia, prece, pretio, amore, uel timore cuiusquam, mittit iudicem Roggerium de Asculo et I. comestabulum Corneti ut uniuersis et singulis predictorum collectam imponant. Mense Februarii Imperator uersus Tarentum properat, ubi disponit curiam regere generalem. Eodem mense nonnulli Paterenorum in Urbe inuenti sunt, quorum alii sunt igne cremati, cum inconuertibiles essent, alii, donec peniteant, sunt ad Casinensem ecclesiam et aput Cauas directi. Imperator pro capiendis Paterenis aput Neapolym mittit Reginum archiepiscopum, et Ryccardum de Principatu marescalcum suum, de quibus aliqui sunt inuenti et uinculis mancipati. Collecta ubique per Regnum iussu imperiali a iudicibus et tabellionibus demani exigitur. Rex quondam Iherosolimitanus de Francia rediens et de partibus ultramontanis uenit Perusium, ubi uenturum expectat dominum papam, cum quo loqui desiderat, quia non uult se conferre ad Urbem. Mense Aprilis magister domus Alamannorum de Alamannia ad Imperatorem redit. Eodem mense Romanorum exercitus super Uiterbium uadit. In ciuitate Constantinopolitana terremotus magni fuere, per quos ecclesiarum et domorum uastitas magna fuit. In Apulie finibus et aliis Regni partibus ad destruendam pestem brucorum innumeram generale a Cesare edictum exiit, ut singuli de singulis terris in quibus inualuerat pestis illa, summo mane ante solis ortum deberent capere quatuor tuminos de brucis ipsis, et assignare quatuor iuratis de terra qualibet ad comburendum sub pena unius uncie auri unicuique, si ad hoc negligens fuerit uel remissus; et hoc singulis terris precipi mandauit sub pena C. unciarum auri ad opus fisci imperialis. Mense Maii dictus Raynaldus dux Spoleti, cum non posset Imperatori sufficientem ponere rationem aut fideiussoriam cautionem prestare, aput Fogiam iussu Imperatoris captus est, et custodie traditus, ac bonorum omnium amissione mulctatus; quare Bertoldus frater ipsius ducis contra Imperatorem in Introduco se recepit. Eodem mense Romanorum exercitus super Uiterbium uadit, ab hiis de Monte Flascone iuratoria cautione recepta, ne subsidium aliquod illis de Uiterbio conferre deberent. Reginus Archiepiscopus ab Imperatore nuntius ad papam uadit, et ueniens ad Sanctum Germanum, inquisitionem facit fieri de infamibus et suspectis. Mense Iunii primo die circa meridiem, qui erat dies Dominicus, terre motus magnus factus est subito in Sancto Germano et per uicina loca, qui die ipso nonnulla ecclesiarum campanilia, ipsas etiam ecclesias, firmas turres et domos plurimas in ciuitatibus et castellis euertit, qui quod dictu et auditu mirabile est, terre fundamentis concussis limpidos aquarum fontes de Sancto Germano in fecis fetulente colorem mutauit, et talis color aquarum per duas ferme horas durauit, saxa disrupit, propter quod homines timentes uiuos a terra sorberi, in multa contritione et luctu penitentiam agentes, suas Domino pre timore mortis animas commendabant. Terre motus iste intonuit die illo et hora predicta, a Capua usque Romam, et terra mota est. Et tunc de Coliseo concussus lapis ingens euersus est; et quia durauit ultra mensem terre motus huiusmodi, interdum plus interdum minus, attoniti homines, dimissis laribus et locis propriis, ne domorum illos ruina contereret, ad agros exibant. Tunc iussu Landulfi Casinensis abbatis fit ad Casinense monasterium de singulis terris suis processio generalis discalciatis pedibus in fletu et planctu. Ea die qua terre motus ipse fuit, Gregorius papa Urbem exiens, uadit Reate; ad quem Barensis archiepiscopus et magister domus Alamannorum ex parte Imperatoris uadunt, et Mutinensis episcopus a papa ad Imperatorem nuntius destinatur. Rex quondam Iherosolymitanus aput Reate ad papam uadit, de cuius assensu, ut cum filio Imperatoris Constantinopolitani de filia sua contrahat et ipse sit curator imperii, donec in minori constitutus etate perueniat ad legitimam, mare aput Uenetias intrans uadit collecto exercitu Constantinopolim. Tunc Imperator domorum omnium Hospitalis et Templi possessiones, que in Regno sunt, et earum fructus iubet capi ad opus suum. Ryccardus de Principatu marescalcus domini Imperatoris, ipso Imperatore mandante, ut in Syriam transfretet, quos uult de Regno sibi asciuit in socios. Constitutiones noue, que augustales dicuntur, aput Melfiam, augusto mandante, conduntur. Mense Iulii inquisitiones fiunt in Sancto Germano et per totam terram Sancti Benedicti per Robbertum de Basso iussu Magistri iustitiarii de compangiis, falsariis, aleatoribus, tabernariis, homicidis, uitam sumptuosam ducentibus, prohibita arma portantibus, et de uiolentiis mulierum. Exercitus imperialis Introducum, in quo Bertoldus se contra Imperatorem receperat, obsidet et diuastat. Gregorius papa requisitiones solidorum a militibus et seruientibus Campanie fieri mandat, qui eos in fraudem retinuerunt tempore orte discordie inter ecclesiam, et imperium. Beluacensis episcopus, cui ducatus Spoleti ab ecclesia est commissus, congregato exercitu, super Spoletum uadit, illam in exterioribus deuastat, nec per hoc Spoletanos ad suam habere potuit uoluntatem; et sic inde discedens supra Mirandam uadit, ubi monete et bulle papalis esse falsarii dicebantur. Exercitus imperialis ab Introduco discedit. Reatini iussu pape super Mirandam uadunt. Barensis archiepiscopus et magister domus Alamannorum ex parte Imperatoris uadunt, et Mutinensis episcopus a papa ad Imperatorem nuntius destinatur. Rex quondam Iherosolymitanus aput Reate ad papam uadit, de cuius assensu, ut cum filio Imperatoris Constantinopolitani de filia sua contrahat et ipse sit curator imperii, donec in minori constitutus etate perueniat ad legitimam, mare aput Uenetias intrans uadit collecto exercitu Constantinopolim. Tunc Imperator domorum omnium Hospitalis et Templi possessiones, que in Regno sunt, et earum fructus iubet capi ad opus suum. Ryccardus de Principatu marescalcus domini Imperatoris, ipso Imperatore mandante, ut in Syriam transfretet, quos uult de Regno sibi asciuit in socios. Constitutiones noue, que augustales dicuntur, aput Melfiam, augusto mandante, conduntur. Mense Iulii inquisitiones fiunt in Sancto Germano et per totam terram Sancti Benedicti per Robbertum de Basso iussu Magistri iustitiarii de compangiis, falsariis, aleatoribus, tabernariis, homicidis, uitam sumptuosam ducentibus, prohibita arma portantibus, et de uiolentiis mulierum. Exercitus imperialis Introducum, in quo Bertoldus se contra Imperatorem receperat, obsidet et diuastat. Gregorius papa requisitiones solidorum a militibus et seruientibus Campanie fieri mandat, qui eos in fraudem retinuerunt tempore orte discordie inter ecclesiam, et imperium. Beluacensis episcopus, cui ducatus Spoleti ab ecclesia est commissus, congregato exercitu, super Spoletum uadit, illam in exterioribus deuastat, nec per hoc Spoletanos ad suam habere potuit uoluntatem; et sic inde discedens supra Mirandam uadit, ubi monete et bulle papalis esse falsarii dicebantur. Exercitus imperialis ab Introduco discedit. Reatini iussu pape super Mirandam uadunt. Mense Augusti de mandato imperiali per totum Regnum seta cruda emi prohibetur, similiter sal, ferrum, et es emi non nisi a doana imperiali mandantur. Serra super Celanum firmata iussu imperiali diruitur. Eodem mense magister domus Alamannorum in Lombardiam uadit. Constitutiones imperiales Melfie publicantur. Mense Septembris aput Sanctum Germanum, sicut per totum Regnum, pondera et mensure mutantur, ponuntur rotuli, et tumini. Tinctorias omnes de Regno ad opus fisci imperialis recipi precepit Imperator, et super hoc suas mittit litteras generales. Quas cum Iudei pro iudeca Sancti Germani recipienda detulerint, ipsam Reginus archiepiscopus capi prohibuit, mandans ipsis Iudeis, ut ipsam in pacem dimittant monasterio Casinensi. Mense Octobris Marinus Carazulus miles Neapolitanus cum filio Annei de Riuo Matricio uenientes ad Sanctum Germanum cum litteris imperialibus et mandato pro reparatione castrorum imperialium, requirebant Casinensem abbatem ex parte Cesaris, ut homines terre monasterii mittere deberet ad muniendum Atinum, castrum Celii, roccam Bantre, et roccam Guillelmi. Mense Nouembris Romani, comperto quod Imperator in eorum odium Uiterbium receperat, et ad ipsius ciuitatis auxilium miserat quemdam Raynaldum de Aquauiua capitaneum, et de gente sua cum eo pro tuenda re publica magnam pecunie quantitatem ecclesiis Urbis in odium pape imponunt. Mense Decembris Imperator aput Rauennam natale Domini magnifice celebrat et eo die licentiam dedit omnibus de Regno, qui secum iuerant, in propria reuertendi. Nummi aurei, qui Augustales uocantur, de mandato Imperatoris in utraque sycla Brundusii et Messane cuduntur. Mo CCo XXXo IIo . Mense Ianuarii Prenestinus episcopus et dominus Oddo cardinalis ex parte pape legati ad Imperatorem uadunt; et eo mense Thomas de Aquino, qui cum Imperatore iuerat, ipso Imperatore mandante, redit in Regnum, Regni capitaneus institutus. Qui ad Sanctum Germanum ueniens, Taffurum quemdam ciuem Capue in rocca Ianule, quam usque tunc Ryccardus de Guerra per fratrem Leonardum de domo Teutonicorum seruauerat, et posuit castellanum. Henricus de Morra magister Iustitiarius ad Sanctum Germanum ueniens, inquisitiones dudum ibidem factas iussu imperiali per Robbertum de Busso, baronem de comitatu Molisii, aperiri iussit et publicari, unicuique infamatorum exhibens libellum sue infamie et nomina infamantium illos; quod causa fuit magne discordie inter ipsos, et odii magni fomitem ministrauit. Tunc de mandato ipsius Acerrarum comitis sex electi sunt in Sancto Germano, qui iurauerunt dare Philippo de Citro comestabili Capue fidele consilium et auxilium, qualiter munitio terre Sancti Germani celeriter compleatur. Qui habito consilio prouiderunt munitionem ipsam per homines Sancti Germani, et alterius terre monasterii in partes debere distribui; sicque factum est, et pars operis quibuslibet assignata. Tunc etiam mandato dicti comitis et Magistri iustitiarii, baiuli imperiales, qui Cauarrecti uocantur, per dominum Hectorem de Monte Fusculo, tunc Terre Laboris iustitiarium, de Sancto Germano et tota terra monasterii amouentur. Mense Februarii in Sancto Germano Constitutiones imperiales, que Augustales uocantur, publicate sunt, quarum initium est:
+*Post mundi machinam prouidentia diuina firmatam
+; de quibus has inter alia elegi huic operi inserendas: Fredericus augustus de fide mercatorum.
+Magistros mechanicarum artium, quorum operis et operibus homines carere non possunt,
+legaliter et fideliter sua opera exercere debere iubemus. Aurifices scilicet qui in auro et argento
+laborant, sellarios, scutarios frenarios atque lormerios, caldararios, fabros, qui eris et ferri
+quecumque opera faciunt. Balistas etiam facientes ac arcus et generaliter omnes artifices, cum fide et studio, prout unusquisque artificium melius nouerit, uolumus operari. Specialiter autem scutariis et sellariis iniungimus, ut emptores certiorare fideliter debeant, utrum argento uel stanno superposito sint picture, et quod sellas et scuta munire debeant necessariis guarnimentis. Boccerios autem et piscium uenditores, qui uite hominum necessaria sumministrant, et ex quorum fraudibus posset non tantummodo rebus set et personis etiam maximum dampnum inferri in eorum mercibus et mercationibus, uolumus esse fideles, uidelicet ut scrofas pro porcis, uel carnes morticinas, uel ab uno die in alium reseruatas, si hec emptoribus non predixerint, seu qualitercumque corruptas uel infectas, in dampnum et deceptionem emptorum uendere non presumant. Uenditores etiam piscium in corruptis piscibus non uendendis aut ab uno die in alium reseruatis, sine predictione similiter fidem precipimus obseruari; et ut predicti omnes et singuli superius nominati, rerum uitium uendendarum ex fide predicant; et ut cibos pridie preparatos et in die altera calefactos, similiter sine predictione non uendant. Uenditores etiam candelarum eas fideliter faciant, nec in eis in emptorum dispendium aliquid cere ammisceant, nec in eis nisi bombicinum papirum apponant, uel si aliter fecerint exinde emptores cohercere curabunt. Tabernariis autem et uenditoribus uini quibuslibet prohibemus ne uendere presumant uinum lymphatum pro puro. Nullus in Regno nostro laboret aurum, quod per libram de puro teneat minus quam octo uncias; similiter et argentum quod minus xi unciarum puri argenti, per libram tenere noscatur. Quod optinet, siue uenale opus huiusmodi aurifices pro se faciant, siue ab alio recepta materia opus fingant, ut anulos, fibulas, parapsydes uel cuppas aureas siue argenteas, in quibus aliquid ultra predictam quantitatem et formam a predictis dominis ammisceri petatur. Et ut omnis artificibus ipsis committendarum fraudium uia et materia precludatur per loca quelibet duos eligi uolumus fide dignos, per terre baiulos ordinandos, quibus imminentibus predicta omnia in statu conseruari debeant et debite execuctioni contradi, ac per eos artificum fraudes nostre curie nuntientur; quorum officialium nomina per litteras sub sigillo, et subscriptionibus eligentium eos, et eorum, qui in hiis consilium dederint, eligendis, ad nos uel locorum dominos uolumus destinari, ut ex approbatione nostra et aliorum quorum intererit retineantur ydonei, et non ydonei refutentur, in eorum locum qui minus ydonei fuerint in subscripta forma ydoneis subrogandis. Quos officiales, ut officium sibi creditum fideliter et diligenter exerceant, tactis sacrosanctis euangeliis sacramenti religione uolumus obligari. Electorum etiam nomina predictorum in quaternionibus nostre curie uolumus contineri, ut de eis dubitatio in posterum oriri non possit. Statuimus etiam constitutione presenti, ut baiuli nostri, qui pro tempore fuerint, operariorum operas, et uindemmiatorum messorum et similium, sub certa mercede constituant, cuius constitutionis metam transgredi operariis non licebit; quam si transgressi fuerint, et acceptam mercedem ammittant, et quadruplum Curie nostre soluent. Et ut fraudes artificum singulorum pena non careant, si contra prohibitionem et ordinationem nostram in eorum artificiis inuenti fuerint dolose uersari, prima uice deprehensus in dolo falsa opera faciens, uel cibaria prohibita seu corrupta, uel uinum lymphatum pro puro uendendo, libram auri purissimi fisco nostro componat; quam si propter inopiam dare non poterit, fustigetur. Iterato deprehensus
+in simili, manum perdat; tertio deprehensus talia perpetrare, in furcis mortis periculum
+subeat, quod iusto iudicio meruit illicita committendo, et non corrigendo commissa. Eadem pena
+prefectis officialibus imminente, si prece uel pretio, aut amore seu timore corrupti, delinquentium mercatorum uel artificum Magne Curie nostre uel regionum iustitiariis commissa neglexerint nuntiare. Idem Augustus. Mercatores quoslibet Regni nostri, sub eisdem ponderibus et mensuris magnis uel minimis, et sub eisdem cannis, quas ipsis Curia nostra dederit, uendere uolemus merces suas; ita tamen, ut ex mensuris maioribus in iure, quod ex eis Curie nostre uel cuilibet loci domino debebatur, nullum collatoribus dampnum uel preiudicium afferatur, et pro portione prioris minoris mensure diligenter attenta, non plus soluatur, nisi quantum primitus soluebatur. Illud etiam presenti constitutioni nostre coniungimus, ut uendentes pannos in posterum ipsos ultra non abstrahant, nisi quantum et quatenus canna protenditur, set sine abstractionis aliqua uiolentia, sicut melius cum emptore conuenire poterunt, nulla alia fraude uel machinatione adhibita, pannos ipsos uendere procurabunt. Idem Augustus. Ad legitima pondera et mensuras merces quaslibet uendere uolumus uenditores. Quicumque autem falsitatem et fraudem aliam in mensuris atque ponderibus uel cannis inuentus fuerit commisisse, aut qui pannos abstraxerit, unam libram auri purissimi fisco nostro componat; quam si dare non poterit, condempnatus cum pondere seu mensura ad collum eius appensis in sui penam aliorumque exemplum per terram, in qua fraudem commisit, pubblice fustigetur, manu ei si secundo deprehensus fuerit amputanda; et si tertio iterauit perpetrata, ipsum suspendi iubemus. Idem Augustus. Penam contra mercatores corruptas merces uendentes et uetitas, seu ad falsas mensuras et cannas et pondera distrahentes nostris constitutionibus prestitutas in peregrinis deceptis ab eis uolumus duplicari; defensionem etenim et scientiam nostram succedere uolumus loco imbecillitatis et ignorantie predictorum. De medicis et medicinis: Utilitati speciali prospicimus cum communi saluti fidelium prouidemus. Attendentes igitur graue dispendium et irreparabile dampnum, quod posset contingere ex imperitia medicorum, iubemus in posterum nullum medici titulum pretendentem audere praticari aliter uel mederi nisi Salerni primo in conuentu publico Magistrorum iudicio comprobatus de fide et sufficienti scientia cum testimonialibus eorum litteris tam Magistrorum quam ordinatorum nostrorum, ad presentiam nostram uel alterius qui nobis a Regno absentibus in Regno remanserit uice nostra, ordinatus accedens, a nobis uel ab eo medendi licentiam consequatur, pena bonorum suorum et annalis carceris imminente hiis, qui contra nostre serenitatis edictum ausi fuerint in posterum praticari. In terra qualibet Regni nostre dicioni subiecta duos circumspectos et fide dignos uolumus ordinari, et corporali ab eis prestito sacramento teneri, quorum nomina ad Curiam nostram mittentur, sub quorum testificatione electuaria sciroppi et medicine legaliter fiant, et sic facta uendantur; Salerni maxime per Magistros in phisica hec uolumus approbari. Presenti etiam lege statuimus, ut nullus in medicina uel in cyrurgia nisi aput Salernum regat in Regno, nec Magistri nomen assumat, nisi diligenter examinatus in presentia fidelium et Magistrorum artis
+eiusdem. Conficientes etiam medicinas, sacramento corporaliter prestito uolumus obligari, ut
+ipsas iuxta artis et hominum qualitates in presentia iuratorum conficiant; qui si contrauenerint,
+bonorum suorum mobilium sententia condempnentur. Ordinati uero, quorum fidei sunt predicta commissa, si fraudem in credito ipsis officio commisisse probentur, ultimo supplicio feriendos censemus. De aleatoribus: Mores dissolute uiuentium imposite pene formidine ad frugem melioris uite reducere cupientes, statuimus, eos qui ad datios ex quadam consuetudine ludunt, et in ludo ipso continue conuersantur, ut nulli alii uacent officio de quo uiuant, tabernarios etiam qui tabernas uelut natales lares et proprios elegerunt, eos etiam qui aleas et datios tenent ut ea predictis ludentibus commodent, uolumus inter infames haberi, ita ut nec ad testimonium nec ad officium aliquod publicum admittantur. Iudices etiam et aduocatos et notarios publicos, qui huiusmodi uilem et sordidam uitam ducunt, infamia predicta notatos a susceptis etiam iam officiis in perpetuum amoueri. Postremo etiam milites, quos saltem equestris dignitatis decus deberet a talibus cohercere, si fame sue prodigi et pudoris ignari ad uilitatem huiusmodi deduxerint uitam suam, in perpetuum a testimonio summouemus, ab eis etiam iudicia, que uiris militaribus sunt concessa, in perpetuum abdicantes. De dampnis: Animalia in uineis et possessionibus cuiuslibet dampnum facientia intercepta locorum baiulis seu dominis, ut per eos illati dampni restauratio subsequatur, sufficiat assignari; constitutione regia, que ipsa regionum iustitiariis assignari mandabat, in hac parte remota, cum dispendium esset forte non modicum prouinciam circuire, nec iustitiarii de talibus, etiam prout predecessorum nostrorum et nostris constitutionibus est expressum, intromittere se deberent. Idem Augustus. Constitutiones presenti in posterum ualitura sancimus, ut amodo ad militarem honorem nullus accedat qui non sit de genere militari sine nostre celsitudinis licentia speciali; militibus, qui hactenus post prohibitionem diue memorie regis Rogerii aui nostri dignitatem fuerunt militarem adepti, ex serenitatis nostre gratia suam retinentibus dignitatem, dummodo uiuant militariter ut est dictum. Presenti etiam edicto illud adiungimus, ut iudex uel notarius publicus aliquis qui uilis conditionis sit, uillanus aut angararius forsitan, itemque filii clericorum spurii, uel modo quolibet naturales, in posterum creari non possunt, nec nullatenus promoueri. Idem: Instrumentorum robur et sollempnitatem augentes, ut de ipsorum fide nulla in posterum dubitatio possit oriri, statuimus, si quantitas que in contractu deducitur infra libram auri subsistat de mobilibus et immobilibus rebus, aut quibuslibet causis, in instrumento duo testes bone et probate opinionis subscribant preter iudicem et notarium; si uero libram auri excedat tres testes probate fidei preter iudicem et notarium, ut est dictum, in eodem instrumento subscribant; qui debent, ut dictum est, esse omni exceptione maiores, et scientes litteras in locis in quibus litterati poterunt inueniri. Alioquin alii etiam assumantur. Contra predictam autem formam instrumenta confecta in posterum nullam habeant firmitatem. Illa tenaciter obseruando, ut in aliquo locorum nostri demanii clerici cuiuscumque ordinis, iudices et notarii
+nullatenus assumantur.
+Mense Martii Imperator a Rauenna in Aquilegiam per mare uadit, ubi filium suum Henricum Alamannie regem uenturum expectat. Munitio terre Sancti Germani ut citius fiat per dominum Philippum de Citro cum consilio iuratorum terre eiusdem per homines terre monasterii distribuitur. Inquisitiones ab archiepiscopis fiunt de suffraganeis episcopis, papa mandante, et ab episcopis de clericis suis, si caste uiuunt et continenter, et ut cessent prorsus a cohabitatione mulierum. Domus quedam in Coraria et Ualle redimuntur, ut non diruantur, prout statuerat Imperator, et date sunt Philippo de Citro uncie auri CC, de quibus partem misit pro solidis obsidentium Introducum, et partem reliquam Curie imperiali persoluit. Soldanus Damasci pretiosa mittit exenia Imperatori per quosdam nuntios suos in Apuliam uenientes. Mense Aprilis Thomas Acerrarum comes aput Sanctum Uitum de Melfa baronum et militum exercitum congregat, quos Introducum mittit contra Bertoldum fratrem Raynaldi dicti ducis Spoleti, qui se in eo contra Imperatorem receperat. Romani super Uiterbium uadunt. Gregorius papa de Reate aput Interampnes uadit, et inde uadit Spoletum; qui generales ad Regni prelatos litteras dirigit, ne quis eorum officialibus Imperatoris, occasione defendendi patrimonium ecclesie ipsos grauare uolentibus, respondeant, et intendant. Landus Reginus archiepiscopus in Messanensem eligitur. Iohannes de Baruch ciuitatem Acconitanam recipit in odium Imperatoris. Mense Madii Romani de Uiterbio ad Urbem redeunt. Imperator ab Aquilegia per mare redit in Apuliam, seque aput Melfiam contulit; ad quem mox Magister iustitiarius et dictus Acerrarum comes accedunt. Ad papam nuntius, ex parte Imperatoris magister Petrus de Sancto Germano dirigitur. Eodem mense Iohannes Baruch cum marescalco Imperatoris congrediens in partibus Sirie, ipsum deuicit in campo et multos cepit ex suis. Aput Spoletum Gregorius papa quemdam fratrem Antonium de ordine fratrum Minorum canonizauit, et sanctorum catalogo mandauit ascribi. Mense Iunii quidam Thomas de Pando ciuis Scalensis nouam monetam auri, que Augustalis dicitur, ad Sanctum Germanum detulit distribuendam per totam abbatiam et per Sanctum Germanum, ut ipsa moneta utantur homines in emptionibus et uenditionibus suis, iuxta ualorem ei ab imperiali prouidentia constitutum, ut quilibet nummus aureus recipiatur et expendatur pro quarta uncie, sub pena personarum et rerum in imperialibus litteris, quas idem Thomas detulit, annotata. Figura Augustalis erat habens ab uno latere caput hominis cum media facie, et ab alio aquilam. Uiterbienses castrum quoddam, quod Uetorclanum dicitur, quod Romani tenebant, proditorie occupant et euertunt, quibusdam qui euaserant de castro ipso conferentibus se ad Urbem, aliis Uiterbium secedentibus. Mense Iulii Gregorius papa redit Reate. Romani in odium pape ueniunt usque ad Montem Fortinum intrare Campaniam disponentes; ad quos tres ex parte pape uenientes cardinales, facta cum eis compositione per interuentum pecunie, Romam reuersi sunt. Roggerius de Aquila Fundanus comes obiit, qui habitum suscipiens monachalem, apud Fossam nouam sepeliri elegit. Terram ipsius, uidelicet Fundos, Traiectum et Sugium, recipi ad opus suum precipit Imperator per Hectorem de Monte Fusculo iustitiarium et per Philippum de Citro. Gyffridus filius comitis ipsius ad papam se contulit, turre Ytri se tenente pro ipso, que tandem studio Philippi de Citro ad opus Imperatoris recepta est. Imperator pro succursu ciuitatis Acconitane, quam Iohannes de Baruch occupatam tenebat, parte ciuitatis se pro Imperatore tenente, exercitum congregat militum et baronum. Mense Augusti Gregorius papa in Campaniam redit, et aput Anagniam festum celebrat assumptionis beate Uirginis. Imperator congregatum Brundusii exercitum reuocat, et ipso mandante quilibet sunt in sua reuersi. In Sicilia aput Messanam contra Imperatorem seditio orta est occasione Ryccardi de Montenigro per Imperatorem iustitiarii in Sicilia constituti, quem ciues dicebant contra eorum facere libertatem. Decretales corriguntur a Gregorio papa, resecando superflua, et utilia retinendo. Bartholomeus de Sancto Germano domini pape capellanus, papa mandante, Gaietam uadit pro compositione inter Imperatorem et Gaietanos facienda, ut redeant ad fidelitatem ipsius, quod cum facere non posset, aput Sanctum Herasmum secessit, et ibi usque ad mandatum domini pape elegit facere stationem. Mense Septembris Imperator a Melfia uenit Fogiam, et generales per totum Regnum litteras dirigit, ut de qualibet ciuitate uel castro duo de melioribus accedant ad ipsum pro utilitate Regni et commodo generali, ad quem pro terra Sancti Germani iuit Roffridus de Monte miles. Fodrum de Regno iussu Imperatoris aput Anagniam mittitur ad dominum papam. Mense Octobris in Sancto Germano huiusmodi sunt imperiales Ascisie publicate.
+Ciues in terris eorum pro mercibus suis quas intromittent uel extrahent nichil soluent,
+nisi quod olim soluebant. De pomis, castaneis, nucibus, auellanis, et aliis fructibus in iure Curie seruabitur forma antiqua. Ius coriorum pro conzatura dimittitur in forma antiqua. Factum canapis omnino remittitur. Uendentibus uinum, siue ad minutum siue ad crossum, nichil requiritur, set in eis seruabitur forma antiqua. Statera erit in fundicis, et nichil recipietur pro ea, nec amplius pro cantaro quam grana iiiii. Pro herbatico animalium, uenditione equorum et aliorum animalium similiter seruabitur forma antiqua. A piscatoribus nichil requiritur, nisi secundum formam antiquam. Pro iure mensurarum uictualii tam in sauma quam in tuminis seruabitur forma antiqua. De iure casatici remissa sunt grana iii pro uncia, ita quod mercatoribus qui erunt pro eis, prouidebitur a custodibus fundaci in lectis, luminaribus palea et lignis. De iure bucceriorum pro boue, uel uacca remittuntur grana iii, pro porco grana iii, pro ariete grana ii, pro agno grana ii. De tunninis, et sardellis seruabitur forma antiqua. De iure lini idem, de iure cannarum idem, de lana Syrie idem, de bambace similiter,
+et de arcu coctonis idem.*
+Eodem mense Egidius Uerracclus domini pape subdiaconus et capellanus pro facto Gaiete a papa ad Imperatorem nuntius in Apuliam uadit. Mense Nouembris de communitatibus Lombardie pro compositione cum Imperatore facienda legati apud Anagniam ueniunt ad dominum papam. Mense Decembris pro facto Lombardorum, Henricus de Morra Magister iustitiarius ab Imperatore ad papam nuntius mittitur, cum quo uadunt magister Petrus de Uinea, magister Petrus de Sancto Germano, et magister Benedictus de Sernia, ut cum Magistro iustitiario coram papa pro parte Imperatoris ius ipsius ostenderent. Mo CCo XXXIIIo . Mense Ianuarii Henricus de Morra Magister iustitiarius a papa ad Imperatorem in Apuliam redit, quem subsecuti sunt Landus Messanensis archiepiscopus cum Regino episcopo nuntii ad Imperatorem a papa directi. Imperator omnibus generaliter prelatis, comitibus, baronibus, militibus tam feudatis quam non feudatis mandat, ut ad se cum toto seruitio quod facere tenentur aput Policorum, in futuris kalendis Februarii accedere sint parati. Tunc iussu Imperatoris Lucerium ciuitas Sarracenorum firmatur. Troie menia diruuntur. Imperator mense Februarii se de Apulia in Calabriam confert. Magister Iohannes de Sancto Germano, Guillelmo eiusdem ecclesie archipresbytero sponte cedente, in archipresbyterum Sancti Germani assumitur. Castella in Trano, Baro, Neapoly et Brundusio iussu Imperatoris firmantur. Mense Martii senator cum nonnullis de maioribus Urbis ad papam aput Anagniam uadit, quorum inductus precibus, cum quibusdam ex cardinalibus ad Urbem redit, ubi cum honore maximo Romanorum receptus est, et pars reliqua cardinalium aput Anagniam remansit. Magister Thomas Cardinalis de mandato pape cum .... aput Uiterbium uadit pro compositione inter Romanos et Uiterbienses facienda. Mense Aprilis die Lune XXUo mensis eiusdem circa meridiem in festo scilicet beati Marci euangeliste, aeris serenitate mutata, que multa erat, tanta subito tempestas inhorruit et inundacio facta est pluuiarum de supernis ueniens montibus, ammixta grandinibus, ad Sanctum Germanum, quod domos nonnullas in ualle repleuit alluuio et domorum utensilia, oleum, et uictualia multa secum fluendo deduxit. Saxa etiam de montibus tam grandia mouit, quod ea trahere multa bouum paria non ualerent. Raynaldus dictus Spoleti dux mandato Imperatoris ducitur aput Introducum sub custodia ab Henrico de Morra Magistro iustitiario, ut idem dux castrum ipsum reddi faciat Imperatori a Bertoldo fratre suo qui illud tenebat; quod facere idem Bertoldus ad interuentum Messanensis archiepiscopi repromisit. Pax inter Romanos, et Uiterbienses reformata est. Imperator Messanam intrat, et de quodam Martino Mallone, qui caput fuerat mote seditionis in populo, et eius complicibus sumpsit debitam ultionem, de quibus quosdam suspendio et quosdam incendio condempnauit. Mense Madii pro seruitio militum LX et seruientibus ducentis, in quibus ab abbate Casinensi sibi seruiri debere Imperator dicebat, collecte sunt de terra monasterii uncie CCCCte . Florentinates super Senas uadunt post prohibitionem pape, propter quod eorum ciuitas sub interdicto posita est, et ipsi excommunicationis sunt uinculo innodati. Mense Iunii de quodam sancto Uirgilio miracula multa in scriptis redacta de Alamannia missa sunt ad dominum papam. Eodem mense quidam frater I. uili contectus tegmine, tamquam de ordine fratrum Minorum, ad Sanctum Germanum ueniens, cum cornu quodam conuocabat populum, et alta uoce cantabat tertio Alleluia, et omnes respondebant: Alleluia; et ipse consequenter dicebat:
+*Benedictu
+laudatu et glorificatu lu Patre; Benedictu laudatu et glorificatu lu Fillu; Benedictu laudatu
+et glorificatu lu Spiritu Sanctu, Alleluia. Gloriosa Donna.*
+Hoc idem alta uoce respondentibus pueris, qui erant presentes. Imperator castrum quoddam in Sicilia quod Centurbium dicitur, sibi rebelle ui cepit et destruxit, et incolas ad loca compulit alia demigrare. Mense Iulii Bertoldus Introducum Magistro iustitiario resignauit, et ipse cum duce fratre suo assecuratus abiit extra Regnum, quo uoluit. Ciuitas Gaiete ad mandatum redit Imperatoris, et iuramentum fidelitatis sibi prestat et Conrado filio eius. Ad quam Hector de Monte Fusculo iustitiarius Terre Laboris accedens iussu Imperatoris doanam instituit in ea, et consulatu priuauit eandem. Imperator de Sicilia suas ad eundem iustitiarium et alios iustitiarios Regni litteras dirigit super molestiis et iniuriis prelatorum, ut ipsi statuto die et loco prelatos ad se conuocent regionum, audiant eorum clamores, et que iuste poterunt expedire, expediant, reliqua uero per suos nuntios sibi significent fideliter et distincte, ut de ipsorum correctionibus prouide ipse disponat. Item alias ad Casertanum episcopum litteras mittit pro inquisitione facienda heretice prauitatis, ut tam paterenos quam eorum fautores quos inuenerit huius criminis reos, sub suo et iustitiarii Terre Laboris testimonio sibi debeat intimare. Gregorius papa Urbem exiens, uenit Anagniam. Mense Augusti ad mandatum Hectoris de Monte Fusculo iustitiarii Terre Laboris aput Teanum prelati isti conueniunt in die ab eodem iustitiario constituto, scilicet Casertanus, Caluensis, Calinensis, Uenafranus, Aliphanus et Nolanus; set nullus eorum se molestiam uel iniuriam passum fuisse ab aliquo officialium conquestus est. Eodem mense mandatum de diruendo burgo Capue ad Magistrum iustitiarium a Cesare emanauit. Hector de Monte Fusculo per Imperatorem a iustitiariatu amouetur et Stephanus de Anglone substituitur illi. Iudex Petrus de Telesia inquisitionem facit in abbatia de hominibus demanii imperialis, quorum parentes, et aui de terris demanii originem duxerant, et eorum nomina redegit in scriptis, ut de illis, quod sibi beneplacitum fuerit, faciat Imperator. Mense Septembris Thomas de Aquino Acerrarum comes mandato Imperatoris in Lombardiam uadit ad ciuitatem Cremone, que fauet Imperatori. Mense Octobris cardinales qui se Reate contulerant, reuocati a papa ad Urbem redeunt. Mense Nouembris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem. Imperator diem natalis sui per totum Regnum suum mandat in festo beati protomartyris Stephani magnifice celebrandum; qui mense Decembris fuit ab hominibus Sancti Germani ad ipsius Imperatoris honorem magnifice celebratus, ita quod pauperes ultra quingentos manducauerunt, et saturati sunt nimis pane, uino et carnibus in platea publica. Imperator aput Syracusiam statuit in Curia generali, ut nulli amodo liceat de filiis et filiabus Regni matrimonia cum extersis et aduentitiis, qui uel que non sint de Regno, absque ipsius speciali requisitione mandato seu consensu Curie sue contrahere, uidelicet ut nec alique de Regno nubere alienigenis audeant, nec aliqui alienigenarum filias ducere in uxores, pena apposita omnium rerum suarum. Millesimo CCo XXXIIIIo mense Ianuarii, aput Messanam ipse Imperator regens Curiam generalem, statuit in septem Regni partibus per annum generales nundinas celebrandas, mandans ut in singulis prouinciis in quibus erunt nundine constitute, quamdiu nundine ipse durauerint, nullus mercator uel ministerialis alibi cum mercibus et rebus uenalibus quam in loco nundinarum inueniri presumat. Prime nundine erunt aput Sulmonam, et durabunt a festo Sancti Georgii usque ad festum inuentionis Sancti Archangeli. Secunde erunt Capue, et durabunt a XXII. Madii usque ad octauam Iunii. Tertie erunt Lucerii, et durabunt a festo beati Iohannis Baptiste usque ad octo dies. Quarte erunt aput Barum, et durabunt a festo Magdalene usque ad festum sancti Laurentii. Quinte erunt Tarenti, et durabunt a festo sancti Bartholomei usque ad festum natiuitatis beate Uirginis. Sexte erunt Cusentie, et durabunt a festo beati Matthei usque ad festum beati Dyonisii. Septime erunt Regii, et durabunt a festo sancti Luce usque ad festum omnium sanctorum in kalendis Nouembris. Statuit etiam ipse Imperator aput Messanam bis in anno in certis Regni prouinciis generales Curias celebrandas, in quibus licebit quibuslibet contra Magistrum iustitiarium iustitiarios et quamcumque aliam personam suam querimoniam instituere, ut omnes suam iustitiam assequantur; et ibi erit pro parte Imperatoris nuntius specialis, qui omnium querelas in scriptis rediget, et eas imperiali Curie presentabit sub suo et quatuor bonorum uirorum ecclesiasticorum sigillis signatas. Clamores tamen contra eos factos, qui officiales non sunt, decident iustitiarii regionum. Hiis Curiis, bis in anno, ut dictum est celebrandis, intererunt quatuor de qualibet magna ciuitate, de melioribus terre, bone fidei et bone opinionis, et qui non sint de parte; de aliis uero non magnis et de castellis duo intererunt curiis ipsis. Prelati uero locorum, nisi certam habeant excusationem quod interesse non possint, similiter intererunt eisdem Curiis, et durabit Curia per octo dies, in quibus nisi expediri negotia ipsa poterunt, prorogabitur in dies quindecim. Qui autem intererunt, loco prelatorum qui interesse non poterunt denuntiabunt, si qui sunt in eorum prouincia patereni uel heretica prauitate infecti, ut seueritate debita puniantur. Loca autem, in quibus Curie statute sunt, sunt hec: In Sicilia aput Platiam, in Calabria terra Iordani et Uallis grate aput Cusentiam. In Apulia Capitanata et Basilicata apud Grauinam. In Principatu Terra Laboris et comitatu Molisii usque Soram, aput Salernum. In iustitiariatu Aprutii, aput Sulmonam. Tempus autem quando congregande sunt Curie, erit in Kalendis Madii, et finient in Kalendis Nouembris; in quibus Magister iustitiarius, iustitiarii, Magistri camerarii, baiuli et alii officiales Curie, prelati, comites, barones, ciues et aliorum locorum habitatores quilibet in sua prouincia tempore et locis prefixis, in presentia legati imperialis conuenire tenentur, super uniuersis et singulis que constitutio continet processuri. Mense Februarii de Sicilia in Calabriam transfretat Imperator, et exinde in Apuliam uenit. Hoc mense, et mense Ianuario preterito tanta fuit habundantia pruine et niuis, quod pro tempestate famis multa millia ouium in Apulia morerentur, siluestres etiam bestie, et ipse uolucres pre fame deficerent, et quo se uerterent ignorarent, cum ubique terrarum nix esset, et ipsa etiam flumina fuerint congelata; et etiam quod oliue et alie arbores fructifere arefacte essent ex gelu nimio, homines desperabiliter murmurarent. Imperator de Apulia uenit in Terram Laboris et tunc ab ista parte Capue fieri super pontem castellum iubet, quod ipse manu propria consignauit. In Neapoly etiam munitionem factam precipit ampliari. Operi castelli de Capua, ut citius fiat, preponit Nycolaum de Cicala, cui omnes iubet intendere a Miniamo usque Capuam. In Gaieta pro Imperatore per Hectorem de Monte Fusculo fere XXX turres custodiuntur. Mense Madii Imperator per Sanctum Germanum habens transitum, aput Reate ad papam uadit, ducens secum Conradum filium suum, et se ad seruitium ecclesie exponens contra Romanos. Inquisitio fit Imperatore mandante de opere Sancti Germani per totam abbatiam per iudicem Adenulfum de Suessa et iudicem Thomam de Caserta. Tunc Imperator aput Reate faciens moram, reuocauit ad opus suum quicquid turbationis tempore de Regni pertinentis occupauerant Reatini, et ipse cum gente sua una cum magistro Raynerio cardinale se Uiterbium confert, predicto Chonrado filio suo, et qui cum eo usque Reate iuerant, redeuntibus in Regnum, Imperatore mandante. Et tunc aput Raspanpanum, quod Romani custodiebant, obsidionem ponit de cardinalis consilio Imperator; ubi per duos menses faciens moram cum in capiendo castro ipso non proficeret, mense Septembris in Regnum reuersus est Imperator. Illis diebus dum Imperator esset Reate, quidam Gualterus de Auersa credens Imperatori placere, infestare cepit eos qui in odium Imperatoris ecclesie adheserant; propter quod ad pape uerbum, quia castrum Sancte Marie de Oliueto, quod Roggerius de Galluccio tenebat qui in partem ecclesie cesserat, ipse Gualterus ceperat, ipso Imperatore mandante per Magistrum iustitiarium captus est et custodie traditus; quem tamen ad preces Odorisii abbatis sancti Uincentii liberauit. Imperator in Regnum rediens, casalia quedam Apulie depopulari iubet: casale Castellionis ad Casinense monasterium pertinens recipi mandat, et inhabitari ad opus suum. Mense Septembris studium quod Neapoly per Imperatorem statutum fuerat, quod extitit turbatione inter ecclesiam et imperium subsecuta penitus dissolutum, per Imperatorem Neapoly reformatur. Romani statim post discessum Imperatoris a Raspanpano, cum suis uiribus Raspanpanum muniunt uictui necessariis, et procedentes inde, super Uiterbium uadunt minus prouide equitantes usque ad portas ciuitatis; propter quod ipsos in reditu penituit equitasse. Nam intercepti a Teutonicis militibus et hominibus ciuitatis ipsius, multi ex ipsis in ore gladii ceciderunt, et multi in captionem sunt ducti, ipsis nichilominus strenue se defendentibus contra illos et nonnullos de nobilioribus Teutonicis trucidantibus, cum eos nollent reseruare ad uitam. Hoc anno, quod Henricus rex contra Imperatorem patrem suum seditionem in Alemannia fecerit, fama fuit. Mo CCo XXXUo . Mense Ianuarii Imperator generalem collectam toti Regno imponit, et tunc collecte fuerunt de terra monasterii uncie CCCC pro adoamento per Stephanum de Anglone iustitiarium Terre Laboris, et pro mutuo uncie CC. Mense Februarii inquisitiones fiunt per totum Regnum de hominibus demanii, quos in locis statutis transfert Imperator cum familiis suis; propter quod de Sancto Germano et de tota terra monasterii nonnulli qui inuenti sunt de demanio extitisse, aput Cumas ire cum suis familiis compelluntur. Mense Martii captiui de Apulia qui tenebantur apud Canusium per interuentum pecunie liberantur, et ex eis quidam digna sunt pena mulctati. Mense Aprilis Imperator aput Precinam pascha Domini celebrat et consequenter post pascham iter arripuit, in Alamanniam profecturus, ducens secum Conradum filium suum. Quem magister domus Teutonicorum ipso mandante precessit ad papam, et Thomas de Aquino Acerrarum comes Magister iustitiarius, et iustitiarii alii de Regno, necnon et Capuanus Ydrontinus et Panormitanus archiepiscopi, cum nonnullis de Regno usque Fanum secuti sunt, et de Imperatoris licentia sunt in Regnum reuersi. Turres in Gaieta exceptis quatuor diruuntur mandato Imperatoris. Rocca Ianule super Sanctum Germanum firmatur. Stephanus de Anglone cedit officio iustitiariatus, et Guillelmus de Sancto Fraymundo succedit eidem. Imperator cum Conrado filio suo et de Regno admodum paucis mense Madii aput Ariminum mare intrat, et in Aquilegiam uadit, exinde in Alamanniam profecturus. Pax inter papam, et Romanos reformata est; captiui Romani, qui aput Uiterbium tenebantur per papam liberati sunt, et qui tenebantur a Romanis, liberi dimittuntur. Robbertus de Busso a iustitiariatu Aprutii amouetur, et Hector comestabulus Montis Fusculi substitutus est illi. Mense Iunii Panormitanus et Capuanus archiepiscopi, Thomas de Aquino Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius, qui pro Imperatore in Regno remanserant, se Capuam conferentes statuerunt ibidem, qualiter rocca Iani super Sanctum Germanum muniri turribus et muris deberet. Ad quod faciendum quatuor elegerunt de terra Sancti Benedicti, qui homines deputatos ad opus rocce ipsius assignare suis uicibus domino Philippo de Citro deberent comestabulo Capue magistro operis rocce predicte, et ter in die ipsos requirere quemlibet predictorum, quorum nomina hec sunt: Tacconus miles de Pontecuruo, Raynaldus Belegrimi de Sancto Helya, Roggerius de Landenulfo et Raynaldus de Paterno de Sancto Germano. Et ut rocca ipsa citius muniretur, per ipsos dominos in terra Fundana certa singulis mensibus pecunie quantitas est statuta; et demum se aput Melphiam in Apuliam contulerunt. Eodem mense Iunii de felicibus Imperatoris auspiciis littere uenerunt in Regnum, quomodo apud Sibidatum a principibus imperii magno fuerat cum honore receptus. Ipso mense nullo obstante Alamanniam intrans, Henricum regem filium suum redeuntem ad mandatum suum recepit; quem duci Bauuarie custodiendum commisit. Philippus de Citro amotus est a magistratu operis rocce Ianule, et Iacobus de Molino substitutus est illi. Mense Iulii imperator filiam regis Anglie duxit uxorem, quam aput Guarmaciam magnifice desponsauit. Millesimo CCo XXXUIo . Mense Ianuarii Imperator filium suum Henricum sub fida custodia per marchionem Lancee mittit in Regnum, et in Apulia in rocca que dicitur Sanctus Felix seruandus traditur. Hoc anno iussu Imperatoris Brundusii noui imperiales cuduntur, et ueteres cassati sunt. Generalis collecta in Regno ponitur, et tunc pro adoamento imperiali collecte sunt de terra monasterii Casinensis uncie CL. Mense Iunii in uigilia apostolorum Petri et Pauli capta est Corduba, nobilissima Sarracenorum ciuitas, qua preter Romam Constantinopolim et Hispalym nulla maior in orbe dicitur a Ferrando christianissimo rege Toleti et Castelle.
+*Corduba uicta iaces, te uicit ut Deo uaces
+Uictor Ferrandus, Hyspanie rex memorandus.*
+Mense Iulii in festo sanctorum Nazarii et Celsi Landulfus Senebaldus Casinensis abbas feliciter aput Casinum obiit; cuius obitus per fratrem Iulianum monachum Casinensem dominis Curie imperialis qui sunt in Apulia nuntiatur; a quibus eligendi licentiam conuentus accepit. Eodem mense imperiale mandatum ad Urbem et generaliter per Tusciam et Lombardiam et per totam Marchiam mittitur, ut tam de Urbe quam de singulis ipsarum prouinciarum communitatibus in Lombardiam legati uadant, postquam illuc sciuerint Imperatorem uenisse. Mense Augusti frater Iulianus, frater Robbertus de Foresta et frater Iohannes Cazolus de uoluntate Henrici de Morra Magistri iustitiarii per uicedecanum et conuentuum rectores, terre monasterii sunt electi. Imperator cum honesto militum comitatu, relictis Imperatrice uxore sua et Conrado filio suo in Alamannia, transalpinauit, et uenit Ueronam, que suo fauebat imperio; et inde prospere usque Cremonam processit in Lombardiam, licet Mediolanenses cum suis uiribus se sibi opponerent ne transiret. Domini Curie qui in Regno remanserant pro parte Imperatoris, cognito de aduentu Imperatoris in Lombardia, prohibuerunt uicedecanum et conuentum Casinensem ne in electione abbatis facienda procederent. Legati Urbis et totius Lombardie et Tuscie ad Imperatorem uadunt. Mense Octobris ad eum quoque duo uadunt ex parte Casinensis conuentus, frater uidelicet Simon de Presentiano et frater Amicus; qui tamen cum aliarum nuntiis ciuitatum usque Cremonam procedentes et ultra, ipsum uidere non potuerunt, cum mense Nouembris capta ciuitate Uincentie propere in Alamanniam rediuisset, quam ciuitatem ignis pro parte cremauit.
+*Pro meritis dignis Uincentia te cremat ignis;
+Subderis imperio Cesaris ingenio.*
+Thomas Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius uocati ab Imperatore uadunt ad ipsum mense Decembris, set ipsum in Lombardia non inuenerunt, cum in Alamanniam, ut dictum est, remeasset ad edomandam ducis Austrie nequitiam, qui rebellauerat contra ipsum. Propterea iidem comes, et Magister iustitiarius in Alamanniam properarunt. Hoc anno Petrus Frayapane in urbe Roma pro parte Imperatoris guerram mouet contra papam et senatorem, et seditio facta est multa in populo. Millesimo CCo XXXUIIo . Mense Ianuarii UIII stante eodem, electio abbatis Casinensis canonice celebrata est de fratre Pandulfo de Sancto Stephano, et quasi per inspirationem ab omnibus approbata. Mense Februarii littere imperiales lecte sunt in Sancto Germano de captione Uincentie, et de noua Imperatoris prole feminea de noua consorte suscepta. Inquisitio fit de opere Sancti Germani per iudicem Adenulfum de Suessa. Mense Martii frater Symon de Presentiano et frater Stephanus de Coruaria ad Imperatorem in Alemanniam uadunt cum litteris conuentus factis ad eum, quibus denuntiant electionem canonice celebratam de fratre Pandulfo de Sancto Stefano in abbatem Casinensem. Eodem mense Imperatore mandante generalis collecta per totum Regnum exigitur. Mense Aprelis magister domus Teutonicorum et magister Petrus de Uinea missi ab Imperatore ad papam ueniunt pro facto Lombardie. Eodem mense pax in Urbe reformata est. Mense Madii Acerrarum comes et Magister iustitiarius ab Imperatore de Alamannia redeunt in Regnum. Frater Symon de Presentiano et frater Stephanus similiter de Alamannia redeunt cum litteris Imperatoris de facto electionis facte de fratre Pandulfo ad archiepiscopos Panormitanum et Capuanum nec non et Rauellensem episcopum missis, per quos certiorari desiderat de sufficientia ipsius electi. Eodem mense Iohannes de Poly senator Urbis factus est; et iterum in eius odium seditio in Urbe orta est. Magister domus Teutonicorum a papa ad Imperatorem reuertitur. Episcopus Ostiensis et Thomas Capuanus tituli sancte Sabine presbiter cardinalis legati ad Imperatorem uadunt ex parte pape. Mense Iunii dictus frater Symon per dominum Guillelmum de Sancto Fraymundo Terre Laboris iustitiarium, remanente secum in rectoria fratre Iohanne Cazolo et duobus aliis cassatis rectoribus, scilicet fratre Iuliano et fratre Robberto de Foresta, rector Casinensis institutus est. Qui frater Symon aput Auellinum uadens ad dominos Curie supradictos, qui ibidem conuenerant, optinuit ab eis, ut pro inquisitione facienda de persona Casinensis electi mittere, quem uellent, deberent; qui ad hoc faciendum uirum prouidum iudicem Taddeum de Suessa magne imperialis Curie iudicem elegerunt. Mense Iulii ueniens idem iudex ad Sanctum Germanum de mandato predictorum dominorum tam de fide quam sufficientia iam dicti Casinensis electi per singulos de castris singulis ad se sub certo numero uocatos homines, necnon et de Atino, ubi se tempore discordie inter ecclesiam et Imperatorem receperat, inquisitionem facere studuit diligentem, quam in scriptis redactam ad eosdem dominos per magistrum Terrisium de Atino remisit, ad quos etiam frater Iohannes de Sancto Germano et magister Raymundus iudex et aduocatus Casinensis uadunt ex parte conuentus; et approbata per ipsos dominos inquisitione ipsa, electionem factam de predicto fratre Pandulfo, iuxta mandatum Cesaris acceptarunt. Eodem mense Iacobus de Molino captus a Magistro iustitiario propter arma prohibita et seditionem factam, custodiendus traditur in castello Neapoly, et nonnulli alii seditiosi capiuntur, et ad castra alia in captione mittuntur. Hoc anno Iohannes rex quondam Iherosolimitanus aput Constantinopolim nature concessit. Mense Iulii. Romani plebei populum concitantes contra Iohannem de Poly senatorem Urbis, ipsum senatorie dignitati cedere compulerunt et Iohannem de Cencio substituerunt eidem; propter quod seditio et cedes multa facta est populi, cum idem Iohannes de Poly se in turri sua receperit contra Romanos et senatorem sibi substitutum, et bellum contra eos mouerit intestinum; tandemque pax reformata est inter eos, in senatu de consensu iam dicti Iohannis de Poly Iohanne de Cencio remanente. Mense Augusti pro confirmatione electionis iam dicti fratris Pandulfi optinenda a papa, uadunt frater Berardus de Babuco, frater Iohannes de Sancto Germano, frater Gregorius de Sancto Stephano, frater Stephanus de Coruaria et magister Raynaldus de Cayra iudex et aduocatus Casinensis aput Uiterbium; qui quoniam optinere illam non potuerunt a papa iam dicto, quia in electione non fuerat rite processum, optinuerunt ad multam instantiam ne monasterium in deterius uergeret, ut electus ipse amministraret usque ad beneplacitum pape. Eodem mense Augusti de mandato Imperatoris de Lucerio aput Rauennam uadunt X millia Sarracenorum in subsidium eius, cum ciuitatem ipsam in odium Imperatoris, cuius partem fouebat, Fauentini, qui erant ex parte Mediolanensium grauiter infestarent; ad cuius etiam defensam accesserat Symon comes Theatinus de mandato imperiali cum quingentis militibus. Mense Septembris Henricus de Morra Magister iustitiarius uenit ad Sanctum Germanum, et occasione inquisitionis olim facte ibidem de subtractis hominibus tempore Philippi de Citro ab opere munitionis terre ipsius, generaliter pro hiis qui eos subtraxerant per totam abbatiam, composuit cum eis ad maiorem penam uitandam in CCC uncias auri, cum predicto uero Philippo de Citro in centum; et tunc uocatus a Cesare ad ipsum in Lombardiam uadit. Mense Octobris Imperator cepit Marcariam in Lombardiam; et cum nollet habita Mantua alloqui cardinales, ipsi Romam reuersi sunt; ubi etiam biduo ante Gregorius papa de Uiterbio redierat, et cum honore multo receptus fuerat a Romanis. Mense Nouembris embassatores Romani ad Imperatorem in Lombardiam uadunt. Imperator cum fortunato exercitu suo cepit Montem clarum in episcopatu Brexie, quod bonis omnibus spoliatum comburi iubet; propter quod Brexienses in suum auxilium Mediolanenses uocant, qui in manu ualida militum et peditum congregato exercitu, uersus Brexiam in eius auxilium profecti sunt, contra Imperatorem se temere opponentes. Quos Imperator ipse IIII stante eodem mense Nouembris, cum apud Curtem nouam sua tentoria defexissent ab ipsius facie fugientes, audacter non minus quam potenter inuadens, deuicit in campo, et ex ipsis stragem non modicam fecit, et nonnullos cepit et captiuos Cremonam duxit, ita quod inter uiuos, et mortuos ad decem fere millium numerum computantur. Tunc etiam Mediolani potestas filius ducis Uenetum captus est. Similiter et carrochium cepit et Cremonam duxit. Mense Decembris Lauda ipsi Imperatori se reddidit, et ibi natale Domini cum omni tripudio celebrauit. Mo CCo XXXUIIIo . Mense Ianuarii Henricus de Morra Magister iustitiarius de Lombardia redit in Regnum, et tunc generalis collecta per totum Regnum imponitur, et colligitur. Imperator in Alamanniam remeat, et ibi pro facto Lombardie exercitum congregat, magistrum domus Alamannorum ultra montes dirigit pro soldariis retinendis. Mense Aprelis ipse Imperator in Lombardiam redit, et aput Ueronam Conradum filium suum cum principibus imperii et copioso exercitu prestolatur. Carrochium captum Romam dirigit Imperator in signum uictorie. Mense Madii Imperator ipse uocat ad se Thomam de Aquino Acerrarum comitem, et Henricum de Morra Magistrum iustitiarium, et omnes barones, et milites infeudatos; quorum nonnullos, iuxta ipsius mandatum euntes ad eius obsequium ciuitatibus que uenerant ad mandatum suum potestates prefecit, et aliis custodiam captiuorum commisit. Mense Iunii dictus Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius ad Imperatorem in Lombardiam uadunt cum militibus Regni decenter paratis in equis, et armis et cum pecunia de Regno collecta. Gregorius papa Urbem exiens uenit Anagniam. Hoc mense in Casino celebratur electio, et quia in eligendo monachi conuenire non poterant, uota sua dederunt omnes in archiepiscopum Messanensem, ut ipse unum quem uellet, de gremio assumeret monasterii. Mense Iulii Conradus rex filius Imperatoris aput Ueronam uenit ad patrem cum principibus et exercitu copioso; cum quo se Cremonam conferens, inde feliciter in obsidionem Brexie properauit: aput Ueronam etiam magistrum domus Teutonicorum infirmum redeuntem de partibus Ultramontis recepit Imperator. Hoc mense frater Iohannes Capuanus, Casinensis monachus, in abbatem Sancti Saluatoris de Telesia per papam Gregorium aput Anagniam consecratus est. Mense Augusti Henricus de Morra Magister iustitiarius redit in Regnum de Lombardia. Hoc etiam mense dictus abbas sancti Saluatoris infirmitate correptus obiit. Panormitanus archiepiscopus, episcopus Reginus, iudex Taddeus de Suessa et magister Roggerius Porcastrella de Lombardia ab Imperatore ad papam aput Anagniam nuntii ueniunt pro pace inter ecclesiam et imperium reformanda; cum quibus pro parte ecclesie Messanensis archiepiscopus ad Imperatorem dirigitur responsalis a papa. Magister domus Alamannorum Salernum se confert pro sanitate recuperanda. Mense Septembris Imperatrix de Lombardia uenit in Regnum, et aput Adriam elegit iussu Imperatoris facere stationem. Mense Octobris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem, ubi noui constituti sunt senatores, silicet Iohannes de Poli et .... . Imperator uastata in exterioribus Brexia ab eius obsidione recedit. Conradus filius eius in Alamanniam redit, et licentia data est in propria reuertendi; ipse tamen in Lombardia remansit. Henricus naturalis filius Imperatoris in Sardinia duxit uxorem. Mense Nouembris Landus Messanensis archiepiscopus, in quem conuentus Casinensis eligendi quem uellet in abbatem de gremio monasterii, sua uota dederunt, fratrem Stephanum de Coruaria cum illum ydoneum inuenisset in abbatem Casinensem elegit; quem idem conuentus pariter acceptauit, et propter hoc ad representandam ipsius electionem domino Imperatori, duos ex fratribus silicet fratrem Robertum de Foresta et fratrem Iohannem de Pontecuruo ad eius presentiam direxerunt, ut suum in eum dare dignaretur assensum. Idem Messanensis archiepiscopus cum Berardo Panormitano archiepiscopo et Thoma de Aquino Acerrarum comite et cum magistro Roggerio Porcastrella ab Imperatore remissus ad papam, Romam ueniunt pro pace et forma concordie hinc inde tractata. Guido Soranus episcopus legatus a papa in Prouinciam mittitur. Mense Decembris Imperator Imperatricem uxorem suam de Regno in Lombardiam reduci iubet ad se per Berardum Panormitanum archiepiscopum. Messanensis archiepiscopus et dictus Acerrarum comes et magister Rogerius Porcastrella de Urbe a papa digressi sunt; quorum duo, scilicet comes et magister Rogerius in Regnum redeunt; Messanensis uero archiepiscopus se Anagniam confert. Imperator aput Parmam natale Domini celebrat, ibique representate sibi electioni a predictis fratribus facte de fratre Stephano ab archiepiscopo Messanensi in abbatem Casinensem suum dedit assensum. Dictus magister Roggerius cum responso pape ad Imperatorem redit. Mo CCo XXXIXo . Mense Ianuarii generalis collecta per Regnum ponitur. Frater Raynaldus de Carci et frater Berardus de Babuco electionem fratris Stephani in abbatem Casinensem representant domino Gregorio pape in Urbe. Imperiales noui cuduntur Brundusii. Mense Februarii Gregorius papa electionem fratris Stephani confirmat, eumque per manus Ostiensis episcopi facit in sacerdotem promoueri in festo sancti Barbati, et die altera benedictionis sibi munus impendi. Qui in Casinensi monasterio in festo beati Matthie honorifice receptus est et cum gloria cathedratus. Mense Martii idem abbas ad Imperatorem in Lombardiam uadit, a quo benigne satis receptus est, et ibidem fidelitatis sibi prestitit sacramentum. Et eo mense idem abbas priusquam iret, Uicedecanum instituit fratrem Ryccardum de Septem fratribus. Eodem mense in die sancto Iouis Gregorius papa Imperatorem publice excommunicat; cui excommunicationi tanquam iniuste Imperator non paret, set suas excusatorias mittit ad orbis principes, quomodo papa perperam contra se processit. Mense Aprilis monasterium Casinense Imperatore mandante seruientibus et aliis ad custodiam necessariis communitur quibusdam monachis ex eo exclusis. Similiter et Pontem curuum per Taffurum castellanum rocce Ianule. Mense Madii in Marsia aput Tallacozum quidam sanctus Oddo reuelatur, qui miraculis multis claruit. Thomas de Aquino Acerrarum comes uocatus ad Imperatorem in Lombardiam uadit. Omnes de Regno qui sunt in Romana curia, reuocantur. Denarii noui dati sunt per terram Sancti Benedicti, pro quibus datum est aurum ad summam CLXX unciarum. Teanensis, Calinensis, Uenafranus, Aquinensis episcopi de Regno exeunt, Imperatore mandante. Mense Iunii tertio intrante eodem mense, qui fuerit Ueneris dies, circa horam nonam sol eclypsim passus est. Eodem mense a monasterio Casinensi sicut a ceteris aliis de Regno cathedralibus ecclesiis, necnon et a subditis eidem monasterio cellis, adiutorium pro Imperatore exigitur. Similiter et a clericis abbatie pro beneficiis suis. Obedientiales monachi uocati a Taffuro castellano rocce Ianule, sicut et ipsi clerici, dare conuenerunt medietatem omnium prouentuum obedientiarum suarum, et exinde respondere Roggerio de Landenulfo et Iacobo Cazolo ad hoc constitutis per iustitiarium Terre Laboris pro uictu seruientium, qui deputati sunt ad custodiam monasterii et Pontiscurui. Eo tempore subscripta capitula edita sunt in Regno, que pro parte imperiali obseruari iubentur. “In primis, ut fratres Predicatores, et Minores, qui sunt oriundi de terris infidelium Lombardie, expellantur de Regno; et ab aliis habeatur cautela, quod non offendant Imperatorem. Idem fiat de aliis personis religiosis. Item ut barones et milites, qui fouerunt aliquando partem pape contra Cesarem, et precipue qui sunt in confinio Regni, inducantur, potentes, quod uadant ad seruitium curie in Lombardiam cum equis et armis, impotentes similiter a Curia imperiali stipendia recepturi. Item a cathedralibus ecclesiis per se exigatur et imponatur pro imperiali Curia adiutorium, secundum modum et potentiam diuitiarum suarum. Nichilominus et a canonicis earum dyocesum sibi subditis presbiteris et clericis secundum facultates eorum. Illud idem exigatur ab abbatibus monachis nigris et albis. Item quod hii qui sunt in Romana curia, preter exclusos et suspectos, reuertantur in Regnum; sin autem, bona eorum infiscentur, nec permittantur post citationem reuerti. Excipiuntur qui sunt cum cardinali Thoma et cum Iohanne de Capua notario pape. Item illorum clericorum, qui de Regno non sunt, bona et beneficia que habeant in Regno infiscanda sunt. Item quod nulli permittatur ad Romanam ecclesiam accedere sine speciali mandato Magistri iustitiarii; et qui accesserint, non permittantur redire sine mandato Curie. Item quod statuantur exploratores, ne quis masculus uel femina intrando Regnum portet papales litteras contra Cesarem; item, ut qui inuentus fuerit contra Cesarem illas portans, ultimo supplicio puniatur suspensus; et si portauerit litteras de credentia, cogatur confiteri modum et tenorem credentie. Et si confessio ledit principem, eodem iudicio puniatur, siue clericus siue laycus fuerit”. Ipso mense Iunii Sanctagathensis et Caluensis episcopi Romam uadunt, missi ab Imperatore ad cardinales; set a papa repulsi in Regnum sine effectu redeunt. Ciuitas Teruisii per Albericum de Romano, et Ezolinum de Camino rebellat Imperatori. Eodem mense Iunii iterum alii qui remanserant monachi de monasterio excluduntur; quibus simul cum primis exclusis morari aput Uallemluci prouisum est, paucis admodum in monasterio remanentibus. Mense Iulii Rauenna rebellat Imperatori, quam Ueneti recipiunt et tuentur. Eo mense homines terre monasterii mandante Imperatore, absenti Casinensis abbati, et secum in suo seruitio commoranti per sacramentum uitam assecurant et menbra. Gregorius papa de Urbe uenit Anagniam. Imperator de gratia concessit dicto Casinensi abbati, ut tam monasterium Casinense quam omnes monachi et celle eius a generali, quod ab aliis exigitur ecclesiis Regni, adiutorio essent immunes. Eodem mense Iulii tertia fit exclusio monachorum de monasterio Casinensi, quorum quidam aput Uallemluci, quidam aput Sanctum Petrum monasterii, et quidam moram facere in parentum domibus elegerunt; et in ipso monasterio non nisi octo tantum monachi ad celebrandum in eo diuina officia remanserunt, quorum nomina sunt hec: frater Ryccardus de Septem fratribus uicedecanus, frater Seniorectus, frater Robertus de Ota, frater Iohannes Cazolus, frater Guillelmus de Pignataro, frater Iohannes de Marocta et frater Mattheus de Miniano. Rome aput Lateranum obiit R.... episcopus Uenafranus. Eodem mense Iulii Imperator cum suo fortunato exercitu cepit in episcopatu Bononiensi castrum quoddam fossatis et aquis munitum, quod Plumacium uocabatur, quod totum igne crematum est, et quam plures eorum qui intus steterant, cremauit ignis; et fere quingenti qui euaserunt ignis incendium, Imperator duxit captiuos. Rome occidit turris Cartolariorum. Mense Augusti rex Nauarre cum copioso crucesignatorum exercitu de Marsilia in Terram sanctam nauigio transfetat. Item Imperator ipso mense Augusti in uigilia assumptionis beate Uirginis in episcopatu Bononiensi cepit castrum quod dicebatur Crepacore, quod igne crematum est; et nonnulli eorum qui intus steterant, euaserunt, et pro maiori parte sunt nonnulli captiui. Aput Anagniam Thomas Capuanus Sancte Sabine presbyter cardinalis XU kal. Septembris obiit; uersus:
+*In festo Magni festum | Thomas perit Agni
+Donatur Magno | caro marcida, spiritus Agno.*
+Eodem mense Augusti Henricus de Morra Magister iustitiarius uocatus ab Imperatore, ad ipsum in Lombardiam per mare uadit. Imperator reuocatus a ciuitatibus et magnatibus Lombardie partem suam fouentibus, diuertit ab episcopatu et depopulatione Bononie, et ad depopulandum in exterioribus Mediolanum accedit; cui Mediolanenses extra ciuitatem per octo fere milliaria obuios se opponunt. Imperator tamen, cum inuadere ipsos non posset aut facere in eos insultum, moram protrahens in episcopatu Mediolanensi per duos fere menses, Septembris silicet et Octobris, et depopulatione facta non modica in extrinsecis, discessit ab inde et ad deuastationem pontis Placentie cum exercitu suo accedit. Eodem mense Septembris iustitiarii omnes et castellani de Regno mutantur; et amoto Taffuro de Capua de rocca Ianule, qui etiam curam agebat montis Casini et Pontis curui, substituitur illi quidam Guillelmus de Spinosa in rocca Ianule castellanus, et in Casino quidam Iordanus de Calabria ordinatur. Eodem mense amoto a iustitiariatu Terre Laboris Guillelmo de Sancto Fraymundo, Ryccardus de Montenigro substitutus est illi. Barones et milites infeudati de Regno per iustitiarios singulos, ut se in equis et armis preparent, summonentur. Bononienses post discessum Imperatoris ab episcopatu Bononie, euntes temere super Mutinam, que Imperatori fauebat, a comite Symone Theatino et Parmensibus deuicti sunt in campo, et nonnulli eorum capti sunt, nonnulli gladiis interempti, et nonnulli ampne summersi. Henricus rex Gallure naturalis filius Imperatoris in marchiam Anconitanam uenit: contra quem mittitur a Gregorio papa Iohannes de Columpna cardinalis. Mense Octobris Prenestinus episcopus legatus a papa ad principes mittitur occidentis, qui in specie peregrini cum uno tantum socio per terram usque Ianuam uadit, et inde nauigio transfretauit. Mense eodem quidam Andreas de Cicala a Porta Roseti usque ad fines Regni per Imperatorem capitaneus constituitur. Ingenia que bidde dicuntur et manganelli fiunt, Imperatore mandante, ad defensam rocce Ianule et Casini; propter quod et homines terre monasterii ad incidenda lignamina ipsis machinis opportuna, et boues ad ea deferenda non modice sunt grauati. Roffridus Theanensis episcopus apud Cornetum obiit. Mense Nouembris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem, ubi a Romanis omnibus honorifice receptus est. Qui in octauis beati Martini sententiam latam in Imperatorem confirmat, et excommunicat Henricum naturalem filium eius et omnes sequaces eorum pro eo, quod Marchiam, quam iuris esse dicebat ecclesie, hostiliter est ingressus. Mense Decembris Imperator aput Pisas natale Domini celebrat. Quidam frater Helyas, qui in ecclesia sancti Francisci aput Ascisium magister ordinis fratrum Minorum extiterat, pro eo quod apud Gregorium papam delatus a fratribus quod male amministrasset, eum ipse papa ab amministratione remouit, in odium pape Imperatori adhesit. Uigiles de nocte per Ryccardum de Montenigro iustitiarium in principatu Capue statuti sunt. Mo CCo XLo . Mense Ianuarii per predictum capitaneum generalis collecta exigitur, Imperatore mandante; et tunc uisitatores castrorum per Regnum constituuntur, per quos de fidelibus deputati sunt aliqui, qui castra imperialia uisitent semel in hebdomada, et tam de factis castellanorum, quam de numero seruientium diligenter inquirant, similiter et defectu eorum. Mense Februarii per eundem capitaneum per totum Regnum fit inquisitio generalis contra impositores et collectores collecte imperialis anni preteriti, ut de sua malitia pro meritis puniantur. Imperator uenit Fulignum, ubi magnifice a ciuibus receptus est. Aspellum et Coccoionum uenerunt ad mandatum suum, recipit tunc etiam Uiterbium eodem mense Februarii, Ortam, Ciuitam Castellanam, Cornetum, Sutrum, Montem Flasconem et Tuscanellam. Imperatrix cum Berardo Panormitano Archiepiscopo in Regnum uenit. Stella cometes apparuit. Mense Martii Imperator, relicto capitaneo aput Uiterbium comite Symone Theatino cum exercitu suo et in Marchia naturali filio suo Henrico rege Gallure, cum hiis qui de Regno secum in Lombardia fuerant, redit in Regnum, tunc Stephano Casinensi abbate ad terram monasterii redeunte. Mense Aprilis Imperator aput Fogiam colloquium celebrat generale. Specialis collecta a clericis Regni pro beneficiis ecclesiasticis exigitur. Eodem mense filius regis Castelle ad Imperatorem apud Fogiam uenit. In Sancto Germano magister Iohannes archipresbyter terre eiusdem, et magister Petrus frater eius, iussu Imperatoris per Philippum de Surrento militem Capuanum et per quemdam iudicem maiorem capti sunt, et eorum sunt mobilia infiscata, immobilia uero omnia annotata. Ciuitas Ferrarie a ciuitatibus Lombardie Imperatori contrariis nec non et a Uenetis impugnatur, et obsidetur per terram et aquam; in qua pro Imperatore erat quidam Azolinus. Imperator a suis officialibus certam exigit pecunie quantitatem. Mense Madii Imperator congregato exercitu de Apulia uenit Capuam, et ipso mandante Beneuentum in exterioribus deuastatur. Mense Iunii Imperator cum exercitu suo, quem de Regno collegerat, uenit ad Sanctum Germanum, ubi per sex dies moram protrahens, e uestigio per Aquinum transitum faciens, et secum ducens Pandulfum dominum Aquini aput Insulam pontis Solarati posuit castra sua, Campaniam intrare disponens. Quam non intrauit, usus consilio saniori, set per Soram et Marsiam direxit in Ancone marchiam gressus suos. Eo mense Thomas dictus Molisii comes aput Spoletum, que se pro papa tenebat, cum ducentis militibus a papa dirigitur. Henricus rex Imperatoris filius, tentus in rocca Sancti Felicis in Apulia, in Calabriam custodiendus aput Neocastrum iussu patris dirigitur, et exinde aput Martoranum missus est. Mense Iulii per totum Regnum, iussu Imperatoris ab hiis omnibus quibus per officiales suos aliqua fuere commissa officia, certa exigitur pecunie quantitas; et tunc quidam de Sancto Germano per quemdam Octauianum Siculum taxati fuerunt in CC uncias auri. Stephanus Casinensis abbas mouens de Sancto Germano ad Imperatorem, qui erat in obsidione Asculi, in Marchiam uadit. Eodem mense iussu capitanei in Sancto Germano certus militum numerus congregatur. Tunc amoto de rocca Ianule Guillelmo de Spinosa Castellano, quidam Iohannes de Trentenaria per Imperatorem est statutus in ea. Imperator castra sua mouens ab Asculo processit uersus ciuitatem Firmanam, a quo Stephanus Casinensis abbas cum ipsius licentia discedens infirmus ad ecclesiam suam sancti Liberatoris se contulit, ubi donec conualuit moram fecit. Eo mense captus est iussu Imperatoris magister Raynaldus de Cayra. Mense Augusti ciuitas Beneuentana obsidetur iussu Imperatoris. Imperator ipse uero ciuitatem Fauentie arctat et obsidet. Mense Septembris galee Uenetie discurrentes per Regnum in odium Imperatoris, Termulas Uestam et quasdam alias Apulie terras capientes, destruxerunt et bonis omnibus spoliarunt. Aput Brundusium euntes predicte galee, nauem quandam redeuntem ab Iherosolimis, cum non possent ui capere, igne cremarunt. Milites qui steterant in Sancto Germano ad Imperatorem uadunt aput Fauentiam, ex eis quibusdam in propria recedentibus. Mense Octobris galee ipse multis onuste spoliis in sua redeunt. Mense Nouembris fratres Predicatores et Minores omnes de Regno exeunt, Imperatore mandante, duobus tantum relictis, qui sint de Regno natiui, in singulis quibusque illorum domibus ad custodiam earundem. Mense Decembris .... . Mo CCo XLIo . Mense Ianuarii per totum Regnum generalis collecta exigitur. Iohannes de Columpna cardinalis discors factus cum Gregorio papa in partem cedit Imperatoris, et Lagustam in Urbe, et extra Urbem alia castra sua firmari iubet. Mense Februarii Imperatore mandante, per totam Regni maritimam iuxta cursum galee armantur. Mense Martii milites et pedites ad defensam et custodiam maritime ubique per Regnum ire iubentur. Eodem mense galee predicte uersus Pisas uadunt. Mense Aprilis ciuitas Beneuentana, que Romane ecclesie suberat, arctata et necessitate compulsa Imperatori se reddit; cuius menia Imperatoris iussu funditus euertuntur, et turres ciuitatis eiusdem usque ad solarium. Arma hominum ciuitatis ipsius ad opus recipiuntur Imperatoris. Eodem mense Fauentia per annum obsessa et arctata ab Imperatore, uenit ad mandatum ipsius, saluis personis et rebus hominum ciuitatis eiusdem, in qua postea Imperator ipse fieri munitionem mandat. Mense Madii in festo inuentionis sancte crucis galee imperiales cum galeis Ianuensium conflictum habentes, nonnullos prelatos occidentales qui erant in eis, habita uictoria de Ianuensibus, ceperunt, et duxerunt aput Pisam captiuos cum duobus legatis, Prenestino scilicet episcopo et Oddone sancti Nicolai in Carcere Tulliano diacono Cardinali, de quorum mandato ueniebant ad papam. Inter quos fuerunt Cisterciensis et Clareuallensis abbates, nec non Rothomagensis archiepiscopus, et alii quos ignoro. De galeis quoque Ianuensium capte sunt ultra XX., et nonnulli Ianuensium in eis, et quam plures sunt sponte ob metus causam in mari submersi; qui omnes postea, Imperatore mandante, tam prelati, quam alii cum legatis ipsis in Regnum aput Neapolym per mare in captionem ducti sunt, et in custodiam per Regni castella transmissi. Milites et pedites nonnulli aput Aquinum, et aput Sanctum Germanum conueniunt ad Regni custodiam. Mense Iunii prelati de Regno uocati ab Andrea de Cicala capitaneo et Magistro iustitiario, aput Melphiam ad eum uadunt; a quibus thesauri ecclesiarum suarum, tam in auro, argento, quam uestibus sericis et lapidibus pretiosis, in commodato pro principe exiguntur. Imperator discedens a Fauentia uenit Fanum, quam, circumposita obsidione, cum flectere ad sua uota non posset, in exterioribus uastat, et discedens inde uadit Spoletum, quod recipit ad mandatum suum. Ascisii ciuitatem sibi renitentem similiter uastat exterius. Eodem mense fama de Tartaris ad Imperatorem peruenit, quod iam dicto rege Ungarie essent in foribus Alamannie et ipse rex Ungarie significauit eidem Imperatori per Guaciensem episcopum legatum suum, et per litteras suas, per quas se ipsum et regnum Ungarie sue promittit subicere dicioni dummodo per ipsum Imperatorem ab ipsis Tartaris protectionis sue munimine defendatur. Et ob hanc causam Imperator ipse metuens christianitatis excidium, ut componat cum papa Gregorio, uersus Urbem dirigit cum festinantia gressus suos et tunc propter hoc generales mittit litteras ad uniuersos principes occidentis, quarum tenor talis est:
+*Illustri regi Francorum, tamquam fratri suo, Fredericus, etc. Perfecte sollicitudinis
+zelus, quo sicut pater imperii statum eiusdem diligere cogimur et tueri, propensius nos inducit
+non tam manifesta pericula, quam suspecta uereri, etc.*
+, per quas litteras principes ipsos animat et hortatur ad fidei christiane defensionem et ecclesie sancte succursum. Eodem mense Imperator ueniens aput Interampnes, ciuitatem ipsam recipit ad mandatum suum. Mense Iulii Imperator uenit Narniam, quam sibi renitentem inuenit; propter quod, facta in exterioribus uastitate, inde discessit, et uersus Reate concito uadit, quam sibi similiter resistentem inuenit, et tunc Imperator uocatus ipse a Iohanne de Columpna cardinali, festinat ad Urbem. Eodem mense Andreas de Cicala capitaneus iussu Imperatoris captiuos legatos et alios transferri de Neapoly Salernum facit per Ryccardum de Montenigro iustitiarium Terre Laboris; et ipse capitaneus uocatus ad Imperatorem uadit. A quo rediens, per totum Regnum certum exigit numerum militum et seruientium, et omnes thesauros ecclesiarum sue iurisdictionis aput Sanctum Germanum congregari iubet. Iohannes de Columpna cardinalis discors a papa discedit, seque confert in Prenestino. Monticellum et Pontem Lucanum contra Romanos recipit in odium pape. Ad quem Imperator milites et seruientes de Regno mittit. Mattheus Russus per Gregorium papam senator efficitur; qui aput Lagustam, quam Iohannes de Columpna firmauerat et tenebat per suos, obsidionem ponit. Mense Augusti Imperator recipit ciuitatem Tyburtinam, et exinde uersus Urbem uadit; et tunc castrum quoddam quod dicitur Mons Albanus, quod erat sancti Pauli de Urbe, ui cepit et igne consumpsit: castra etiam quedam Farfensis monasterii occupat et diuastat. Burgum nouum desertum incolis igne crematur. Imperator ipse aput Cryptam ferratam ponit castra sua, et in exterioribus Urbem diuastat, et tunc de Gregorio papa quod obierit Rome XXI. Augusti, pro certo accepit, de cuius licentia cardinales omnes, qui extra Urbem fuerant, pro electione pape facienda ad Urbem redeunt. Eodem mense Augusti iussu Imperatoris uastatores de Regno aput Insulam pontis Solarati, et aput Sanctum Iohannem de Incarico, ut intrent Campaniam congregantur. Cardinales, qui in Urbe ad pape electionem conuenerant, per senatorem et Romanos aput Septisolium includuntur, ut ad creandum papam inuiti procedant ..... Mattheus Russus Urbis senator Lagustam ui Romanorum optinuit. Thesauri omnes ecclesiarum Regni a porta Roseti usque ad fines Regni iussu Andree de Cicala capitanei aput Sanctum Germanum in ecclesia sancte Marie terre eiusdem congregantur et reponuntur; quorum custodie deputati sunt XII. de ditioribus et melioribus hominibus ipsius terre. Et tunc tabula aurea que ante altare beati Benedicti ad ornatum diu steterat, et alia tabula argentea altaris beate Marie, et ycona cum smaltis que super altare fuerat beati Benedicti, et omnis alius thesaurus ipsius monasterii in auro argento pannis sericis et lapidibus pretiosis, nec non et aliarum ecclesiarum terre ipsius monasterii ad Sanctum Germanum in predicta ecclesia sancte Marie portatur et deponitur; cuius thesauri capti ab ecclesiis Regni pars pretio redimitur, et pars reliqua aput sanctam Mariam de Crypta ferrata ad principem deportatur. Prenestinus episcopus et Oddo cardinalis cum magistro Iohanne Toletano sub ducatu Tybboldi de Dragone, aput Tybur ducuntur. Mense Septembris uastatores aput Insulam congregati, mandato Cesaris in propria reuertuntur. Imperator ipse, relictis aput Tybur sub custodia suorum, quos ad tuitionem et defensam ciuitatis ipsius reliquerat, episcopo et cardinale predictis, per Campaniam redit in Regnum; et ueniens aput Insulam Solaratam, ciuitatem nouam in fronte Ceperani construi iubet. Ad cuius ciuitatis fundationem statuit dominum Ryccardum de Montenigro Terre-Laboris iustitiarium, et mandat ut homines Arcis, Sancti Iohannis de Incarico, Insule pontis Solarati et Pastine illuc ire ad habitandum cogantur. Statuit insuper, ut ad opus ciuitatis eiusdem uenire deberet certa quantitas hominum de abbatia Casinensi, abbatia sancti Uincentii, comitatu Fundano, Comino et comitatu Molisii per ebdomadam. Et tunc recto tramite per Sanctum Germanum Aliphiam et Beneuentum in Apuliam uadit, mandans ut thesauri ecclesiarum ad ipsum aput Fogiam deferantur. Mense Octobris Gyffridus Mediolanensis in Celestinum papam eligitur. Eo mense thesauri ecclesiarum aput Fogiam per eos de Sancto Germano qui eorum fuerant custodie deputati, mandante Cesare deferuntur, excepta tabula altaris sancti Benedicti, et ut redimi debeant a prelatis singulis et ecclesiis, quarum erant pro certa pecunie quantitate, ab Imperatore mandatur. Eodem mense iubetur a Cesare, ut nullus de Regno equos aut arma uendere uel trahere extra Regnum presumat. Inquisitio aput Sanctum Germanum fit de medicis qui mederi ausi sunt, et in tota abbatia, nisi de licentia imperialis Curie et per eam fuerint approbati. Ciuitas Accon rebellat Imperatori. Mense Nouembris Celestinus papa Rome aput Sanctum Petrum obiit; et de cardinalibus quidam, eo insepulto, de Urbe fugerunt, et contulerunt se Anagniam. Mense Decembris Imperatrix aput Fogiam obiit, et aput Andriam sepelitur. Mo CCo XLIIo . Mense Ianuarii generalis collecta per totum Regnum exigitur, de qua tertia pars remittitur, sicut anno preterito. Inquisitiones fiunt ubique per Regnum contra infideles inuentos tempore turbationis, contra forbannitos et foriudicatos, contra aleatores et prohibita arma portantes, et super multis aliis articulis. Mense Februarii Ryccardus de Montenigro, a iustitiariatu Terre Laboris amouetur, et Gysulfus de Mannia substituitur illi. Turres ciuitatis Bari que erant in ciuitate Imperator dirui iubet. Biscoctum fieri facit per loca maritima et etiam per loca alia pro fodro CL. galearum et XX. nauium, quas armari mandat super Pisanos et Uenetos: ad Romanam curiam magistrum domus Teutonicorum creatum nouiter archiepiscopum Barensem, et magistrum Roggerium Porcastrellum pro pace legatos mittit. Patriarcha Aquilegensis pro facto Tartarorum ad eum uenit. Eodem mense Henricus primogenitus Imperatoris tentus apud Martoranum naturali morte defungitur, pro cuius exequiis celebrandis Imperator ipse ad omnes Regni prelatos suas dirigit literas in hac forma:
+*Fredericus et cetera abbati Casinensi et cetera. Misericordia pii
+patris seueri iudicis exuperante iudicium, Henrici primogeniti nostri fatum lugere compellimur, lacrimarum ab intimis educente natura diluuium, quas offense dolor et iustitie rigor intrinsecus
+obfirmabant. Mirabuntur forsitan diri patres, inuictum publicis hostibus Cesarem dolore
+domestico potuisse conuinci. Subiectus est tam cuiuslibet principis animus quantumuis rigidus
+nature dominantis imperio, que dum uires suas exercet in quemlibet, leges et Cesares non agnoscit. Fatemur, quod qui uiui regis superbia flecti nequiuimus, sumus eiusdem filii nostri casu conuicti. Sumus tamen eorum nec primi nec ultimi, qui detrimenta pertulerunt transgredientium filiorum, et nichilominus illorum funera deplorarunt. Luxit namque Dauit triduo primogenitum Absalonem, et in Pompeii generi sui cineres, fortunam et animam soceri persequentis, magnificus ille Iulius primus Cesar paterne pietatis affectum et lacrimas non negauit; nec dolor acerrimus ex transgressione conceptus, est efficax parentibus medicina doloris, quod in obitu filiorum natura pungente non doleant, contra naturam a filiis licet irreuerenter offensi. Nolentes igitur nos et non ualentes circa predicti filii nostri funus omittere, que sunt patris, fidelitati precipiendo mandamus, quatinus per totam abbatiam cunctis clericis et ceteris fidelibus nostris iniungas, ut eius exequias omni cum deuotione solempniter celebrantes, animam eius cum decantatione missarum et aliis ecclesiasticis sacramentis diuine misericordie recomendent, manifestis inditiis ostendentes, quod sicut in gaudiorum nostrorum tripudiis exultant hylariter,
+sic et doloribus nostris condolere fideliter uideantur. Datum etc.*
+Mense Martii iustitiarii remoti a suis officiis aput Fogiam ab Imperatore uocantur; et tunc Ryccardus de Monte Fusculo, qui fuerat iustitiarius Capitinate, cogitur reddere rationem, et tam contra ipsum quam contra alios fit inquisitio Imperatore mandante. Eo mense Thomas de Montenigro ab Imperatore capitaneus aput Tybur dirigitur. Mense Aprilis Prenestinus episcopus et Oddo cardinalis de Regno aput Tybur sub ducatu Dybboldi de Dragune mittuntur. Brexiensis episcopus et Bergamensis electus uocati ab Imperatore de Lombardia in Regnum ueniunt, qui aput Sanctum Germanum moram facere elegerunt, expectantes ibidem Imperatoris aduentum. Mense Madii Andreas de Cicala Regni capitaneus, iussu Cesaris congregato exercitu tam militum quam seruientium de Regno, super Reate uadit, quam exterius totam deuastat. Dux Spoleti pro parte Imperatoris super Narniam uadit, et quam potest facit in exterioribus uastitatem. Denarii noui dantur in Sancto Germano. Romani super Tybur uadunt, et illam in oliuis, uitibus et aliis crudeliter deuastant. Ipso mense Madii exercitus imperialis de Marchia uadit super Asculum, et ipsam ciuitatem obsidet exterius et diuastat. Mediolanenses et Brexienses cum eorum complicibus qui sunt eis aduersarii et qui partem fouent Imperatoris hostiliter impugnant; qui castrum quoddam quod Yseum dicitur de episcopatu Brexiensi ui optinent et recipiunt ad mandatum suum. Reginus et Taurinus episcopi de Lombardia ad Imperatorem in Apuliam uadunt. Homines demanii ubicumque inuenti per abbatiam Casinensem reuocantur, et compelluntur de mandato principis ire ad habitandum ad Ciuitatem nouam. Mense Iunii Asculum se reddit et uenit ad mandatum Imperatoris. Thomas Acerrarum comes capitaneus in Syriam transfretat. Berardus comes Manuplelli iussu principis in Sardiniam uadit. Patriarcha Aquilegensis qui pro facto Tartarorum ad Imperatorem uenerat, licentiatus ab eo in sua recedit. Imperator ipse de Apulia tunc uenit Capuam, et inde per Sanctum Germanum et per Aquinum transiens, uadit ad Ciuitatem nouam, ubi per dies aliquot moram faciens, uersus Soram uadit, et inde procedit in Marsiam, ubi aput Auezanum per totum ipsum mensem Iunii moratus est. Mense Iulii congregato exercitu copioso super Urbem uadit, et hostilem faciens in exterioribus uastitatem. Mense Augusti in Regnum reuersus est. Eo mense Oddo cardinalis liberatur et episcopus Prenestinus cum magistro Iohanne Toletano reducti a Tybure, in rocca Iani, que est super Sanctum Germanum, seruandi traduntur Philippo de Sancto Magno tunc castellano, duobus postmodum baronibus ad eorum custodiam deputatis. Ipso mense Augusti Imperator ante recessum ab obsidione Urbis statuam hominis eream et uaccam eream similiter, que diu steterant aput sanctam Mariam de Crypta ferrata et aquam per sua foramina artificiose fundebant, in Regnum, aput Lucerium, Apulie ciuitatem, ubi Sarraceni degebant, portari iubet. Mense Septembris comes Tolosanus aput Melfiam in Apulia ad Imperatorem uenit, qui per totam hyemem fuit in Regno. Hoc anno Henricus de Morra Magister quondam iustitiarius in Apulia naturali morte defecit. Mo CCo XLIIIo . Mense Ianuarii generalis collecta per totum Regnum exigitur. Mense Februarii milites omnes qui seruire tenentur, iubentur ex parte Cesaris in equis et armis bene parari, ut esse debeant in Kalendis Aprilis primo futuris ad seruitium suum. Mense Martii. Mense Aprilis Imperator de Apulia congregato exercitu uenit in Terram Laboris, ad quem summoniti milites in equis et armis omnes conueniunt, nec non et certus numerus seruientium de qualibet terra de Regno. Mense Madii Imperator ipse de Capua mouens, et per Sanctum Germanum transitum habens et per Aquinum aput Flagellam se contulit; ubi faciens aliquandiu moram, inde per Campaniam facto ponte super flumen Ceperani transitum habens super Urbem uadit, ubi turres nonnullas funditus fecit euerti, faciens in aliis etiam quam potuit uastitatem; et tunc ad preces cardinalium ab Urbe discedens, est reuersus in Regnum. Item mense Madii Prenestinus episcopus Imperatore mandante liberatus est, et aput Anagniam ad cardinales cum honore remissus. Mense Iunii Sinibaldus tituli sancti Laurentii in Lucina presbyter cardinalis aput Anagniam in papam Innocentium IIII. creatus est de uoluntate et consensu omnium cardinalium; quo audito dominus Imperator, qui tunc erat Melfie, ubique per Regnum laudes iussit Domino debitas decantari. Mense Iulii Imperator ad papam mittit aput Anagniam Berardum Panormitanum archiepiscopum, magistrum Petrum de Uinea et magistrum Taddeum de Suessa pro bono pacis; a quo benigne satis recepti sunt, et benignum ad principem retulerunt responsum. Eodem mense Iulii discursus syderum de nocte uisus est in festo sancti Iacobi, ita ut unum contra alterum quasi hostem insurgerent, et inter se hostiliter dimicarent. Tunc ciuitas Uiterbii, procurante magistro Raynerio cardinali, uenit mense Augusti ad mandatum ecclesie, comite Symone Theatino pro Imperatore se tenent in ea. Quo audito Imperator mox sine more periculo, se personaliter contulit. Mense Septembris ad succursum predicti comitis, et ad recuperationem ciuitatis ipsius, et congregato exercitu copioso obsedit eam, et statutis machinis tam uiris quam uiribus dire satis impugnauit eamdem. Qui cum in nullo proficeret, recepto et libero dimisso ex pacto comite predicto et suis qui cum eo erant, ab obsidione recessit, et inde Grossetum se contulit, ubi quasdam edidit sanctiones contra iudices aduocatos et notarios, quas per totum Regnum publicari precepit et tenaciter obseruari, quarum initium tale est:
+*Nichil ueterum acthoritati
+detrahitur.* 
+Ipso mense Septembris comes Tolosanus de Apulia uenit ad Sanctum Germanum, ibique moram protrahens, inde uersus Aquinum, et postea aput Sanctum Uitum de Melfa se contulit, ibique per dies aliquot uenationem exercuit. Mense Octobris circa festum omnium sanctorum Innocentius papa Urbem intrat, cum honore senatus populique Romani magno receptus; ad quem dictus comes uadit, tractans inter ipsum et Imperatorem bonum pacis.
diff --git a/testi_2_NoCommenti/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt b/testi_2_NoCommenti/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt
new file mode 100644
index 0000000..239f369
--- /dev/null
+++ b/testi_2_NoCommenti/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt
@@ -0,0 +1,2 @@
+Et inter alia legitur esse factum illud quod dicebatur saluatio uel saluamentum Rome. Erat enim in quodam templo consecratio omnium statuarum; quelibet statua habebat scripta in pectore nomina gentis cuius ymaginem gestabant, et una queque statua habebat tintinnabulum ad collum, erantque ibi sacerdotes die noctuque uigilantes, qui eas custodiebam. Et quando gens in rebellionem consurgere conabatur contra romanum imperium, statua illius gentis commouebatur et tintinnabulum illius mouebatur in collo eius et pulsabat, et in medio erat slatua populi romani et alie erant circumstantes, et statua romana indicem protendebat uersus nomen illius gentis quod in pectore statue scriptum erat, quod nomen continuo scriptum sacerdos principibus deportabat et mox exercitus ad eam gentem reprimendam mittebatur. 
+Et quia hic tanta opera composuit, conueniens est scire uitam tanti hominnis uel poete. Ad cuius euidentiam est sciendum quod Virgilius fuit de Mantua ciuitate, sita in Lombardia, circumdata lacu quodam. Et non fuit de ciuitate sed de quodam suburbio nunc uocato Pietola, sed tunc uocabatur Andes. Fuit natus Gneo Pompeio Magno et Marco Crasso consulibus, idibus octobris (ita quod facta ratione fuit natus XV die octobris), et eadem die Lucretius magnus poeta mortuus est, quasi pronosticum quod cessauit aduentui tanti poete. Fuit Virgilius natus paruis parentibus, scilicet matre, que uocabatur Maia, et patre, qui uocabatur Figulus; et est Fígulus hic nomen proprium, non officii. Qui Figulus fuit diues rusticus et bonus agricola sciens bene curare pecudes apes et alia animalia; et ideo nimirum si Virgilius bene scripsit de talibus, quia a patre traxit originem. Mater uero, dum esset pregnans, somniauit se parere uirgam de lauro confertam variis pomis cito crescentem et frondentem et multum fructificantem. Et tunc sequenti die, dum iret ad aliud rus cum marito suo, sentiens dolores partus diuertit ad quandam foueam et ibi peperit et maritus eam iuuit sicut sciuit et potuit. Et quia mos fuit antiquorum quod, quando aliquis nascebatur, plantarent aliquam arborem ad sciendum de fortuna nascentis (nam si arbor bene durabat et crescebat, debebat diu uiuere, et si bene frondebat, debebat esse magna fame), sic de aliis: et ideo pater Virgilii etiam plantauit quandam populum, que bene creuit et fronduit mirabiliter et dicta est arbor Virgilii et recepit exuuias populi, quia sub ea faciebant sua sacrificia, propterea quod pulcra arbor erat et mirabilis ratione crescentie, et precipue mulieres parturientes appendebant in ea arbore sua uota ut cito parerent, sicut Maia cito habuerat filium in tali loco. Et dicitur quod, quando natus fuit, non uagiit, ut daret bonam spem parentibus. Et hoc ipse forte uolens exprimere dixit in Bucolicis: *lncipe, parue puer, cui non risere parentes etc.*. Et uocatus est Virgilius, quia mater somniauit se parere uirgam et ideo uoluit ut Virgilius uocaretur, et est etiam dictus Maron, quia fusci coloris fuit (nam maron idem est quam fuscum siue nigrum, ìnde quidam populi dicti sunt Mauri a maron, quia nigri, sicut Gallici dicti sunt a galae, quod est album). Et fuit Virgilius magni ingenii et bene morigeraus, inde Partheneus dictus est, id est bene tenax uel patiens; uel a Parthenope, id est omni uirtute probatus. Et dicunt quod primo studuit Cremone, deinde transtulit se Mediolanum, postea Neapolim, deinde Athenas et ibí omni scientia fuit instructus et fuit magnus magicus; multum enim se dedit arti magice ut patet ex illa egloga: *Pastorum Musam Damonis et Alphysibei*. Et a principio sue pueritie fecit multa opera. Nam in sexto decimo anno fecit librum de culice siue tafano, qui continet quod rusticus quidam dormiebat et culex pupugit eum, qui morsu culicis excitatus ducens manum ínterfecit culicem. Et cum Virgilius, hoc uidens, inspexit serpentem uenientem ad rusticum, a quo interfectus fuisset rusticus nisi excitatus fuisset per culicem, ob talem beneficium culicis composuit librum sic dicendo: *Parue culex, pecudum custos tibi tale merenti, funeris officium uitae pro munere reddo*. Et fecit epitaphium Baliste magni latronis dicens: *Monte sub hoc lapidum tegitur Balista sepultus, nocte dieque tutum carpe uiator iter*. Fecit etiam plura alia opera, scilicet Ethnam, Cilicas, Priapea, Catalecton, Copam, Diras, Moretum antequam faceret Bucolicam, Georgicam et Eneidam. Que opera in luce non sunt. Dum uero Virgilius esset Athenis, transtulit se Romam, et causa fuit discordia exorta inter Octauianum Cesarem et Antonium Lucium. Vnde sciendum est quod superato Pompeio Magno et subiugatis Egiptiis a Cesare et mortuo Catone in Libia et aliis multis Romanis, qui cum Iuba erant, et mortuo Gneo Pompeio apud Mundam in Ispania Sexto Pompeio exercente piraticam facultatem in Sicilia, Cesar rediit Romam. Et III anno consentiente senatu mortuus est ipse Cesar in Capitolio a Bruto et Cassio XXV uulneribus; uerum est quod unum uulnus fuit iteratum siue dupplicatum. Et tunc Brutus et Cassius recesserunt ab urbe, quos Antonius Marcus uexilifer Cesaris insecutus est usque in Emathiam. Sed senatores miserunt in auxilium Bruti et Cassii duos consules et Ottauianum nepotem Cesaris, qui erat XVIII annorum, contra Antonium: et pro tanto iuit, quia dictum est sibi quod non poterat aliter placere Romanis nec haberet locum in urbe nisi iret in auxilium Bruti et Cassii. Iuit ergo, et Brutus et Cassius habuerunt conflictum et illi consules scilicet Hircus et Pansa fuerunt interfecti et Ottauianus fuit captus. Sed Catulus uir nobilis tractauit concordiam inter Ottauianum et Antonium et diuiserunt sibi mundum. Nam Antonius retinuit sibi Asiam siue partem orientalem, Catulus uero habuit Affricam, Ottauianus uero habuit Europam siue partem occidentalem. Antonius uero Lucius, frater Antonii Marci, hoc uidens ait: *Inter se isti diuiserunt mundum et partes sibi acceperunt, et nichil mihi dederunt*. Nolens infestare partem fratris fecit cum quibusdam Lombardis conspirationem in Ottauianum et cepit Mutinam fauentibus sibi Cremonensibus et diu illam tenuit; sed oppressus fame propter obsidionem fugit Perusium et ibi fame deuinctus mortuus est. Tunc Ottauianus distribuit militibus suis ueteranis bona Cremonensium, et quia illa non sufficiebant, distribuit etiam eis bona Mantuanorum, non ratione delicti, quia non delinquerant in eum, sed ratione uicinitatis, ut omnes essent uno loco. Et ideo dictum est: *Mantua ue misere nimium uicina Cremone*. Et tunc bona Virgilii data fuerunt Ario centurioni. Qua de causa Virgilius spoliatus bonis suis conpulsus est uenire Romam et fretus est auxilio Polionis et Vari et Galli, qui fuerant magni ciues Romani et poete. Ad cuius Polionis honorem Virgilius fecit Bucolicam, licet in ea ex incidenti commendet Ottauianum, Varum et Gallum. Et incepit eam in XVII anno uite sue et in tribus annis compleuit et correxit eam. Et etiam fretus est auxilio Mecenatis, ad cuius honorem composuit Georgicam et in septem annis compleuit eam et correxit. Postea uero ductu istorum deuenit in notitiam Ottauiani hoc modo. Nam dum Virgilius spatiaretur in palatio ubi debebant fieri ludi teatrales, ad quos uenturus erat Ottauianus, et tota nocte pluisset et mane esset tempus serenum, composuit duos uersiculos et ibi reliquit. Quibus pernotatis Ottauiano, ipse uoluit scire quis composuisset. Tunc Cornificius emulus Virgilii ait se fecisse et re premiatus fuit. Quo remunerato Virgilius cum alia uice iterum deberent fieri predicti ludi, scripsit primos uersus, quibus Cornificius fuit remuneratus: et fuerunt hi uersus: *Nocte pluit tota, redeunt spectacula mane, diuisum imperium cum Ioue Cesar habet*; deinde addit: *Hos ego uersiculos feci, tulis alter honores*, et item subdidit quartum: *Sic uos non uobis*. Quibus inuentis et pernotatis Ottauiano perquirenti quis fecit, iterum Cornificius obtulit se fecisse. Tunc Ottauianus ait: *Perfice hos uersus imperfectos*; qui nesciuit perficere. Tunc Virgilius auxilio Polionis et aliorum introductus dixit se fecisse et perfecit illos hoc modo: *sic uos non uobis nidificatis aues, sic uos non uobis mellificatis apes, sic uos non uobis uellera fertis oues, sic uos non uobis fertis aratra boues*. Deinde habita notitia Ottauiani, petiit restitui sibi bona sua. Quibus restitutis uenit Mantuam et cepit petere bona sua quae tenebat Arius centurio et quia Virgilius habebat secum triumuiros, qui triumuiri habebant prouidere et distribuere ueteranis, cepit petere et alacri facie petebat sua bona. Sed Arius euaginato gladio persecutus est Virgilium usque ad Mincium fluuium et eum interfecisset, sed Virgilius deiecit se in aquam et permeauit fluuium et hoc commemorans tangit in Bucolicis ubi dicit: *aries nunc uellera siccat*, in egloga *Quo te Meri pedes* ibi *Heu, cadit in quemquam*. Et tunc Virgilius reuersus est Romam. Et Ottauianus hoc audiens, nolens turbare suos ueteranos, prouidit sibi per aliam uiam. Sed nichilominus sic impetrauit postea a principe quod ipse et omnes alii Mantuani restituti fuerunt. Sed tunc non potuit fieri quia Ottauianus erat occupatus bello. Nam Antonius Marcus audita morte fratris, conuocauit omnes orientales et Brutum et Cassium et reginam Egipti scilicet Cleopatram, et uenit ad Atium promontorium, quod nunc dicitur Negroponte, contra quos iuit Ottauianus cum suo apparatu et primo deuicit illos nauali bello, secundo terrestri. Quibus superatis Cleopatra apposuit aspides ad mammillas et mortua est. Et Ottauianus iuit ad Parthos et subiugauit eos et refixit signa Romanorum a templis, que Parthi fixerant morte Crassi, et etiam subiugauit omnes orientales. Et ita Ottauianus cepit regnare in XVIII anno et regnauit XII annis pariter cum Antonio, sed ipso deuincto imperauit Ottauianus toti mundo uniuerso XIV annis. Et totus mundus fuit in pace, cuius tempore natus est Christus. Ad cuius Ottauiani honorem Virgilius composuit librum Eneidos et incepit a laudibus Enee et aliorum Troianorum, ut magis eum commendaret. Nam Ottauianus ferebat se Troianum, quia nepos Cesaris natus ex sorore uel nepote eius non per rectam lineam, uel ferebat se Troianum, quia Cesar adoptauerat eum sibi in filium, et Cesar fuit de descendentibus Enee, qui repleuit ltaliam populo. Et sic ex laude Enee et aliorum Troianorum ipse etiam laudabatur. Et in componendo hoc opus Virgilius insudauit XII annis et non compleuit nec correxit hoc opus, sicut quod multi dicunt. Sed Fulgentius uult quod compleuit, quia incepit a principio uite et tendit usque ad mortem et post mortem nichil est ultra et, quia liber terminatur in morte Turni, ideo completum est opus. Sed hoc non uidetur, quia adhuc restat de themate promisso, quia nichil dixit de Lauinia, cum tamen proposuerat se dicturum, tantum dixit: *Lauiniaque littora*, et non dixit quomodo habuit Lauiniam et Laurentum. Et dato quod perfecit, morte preuentus non emendauit opus suum. Fertur enim quod Virgilius, scripto isto opere, iuit in Greciam uolens morari ibi aliquo tempore et librum suum corrigere. Et occurrit Ottauiano redeunti de partibus orientalibus, cum domuisset omnes illos, et uoluit reducere Virgilium secum Romam, ut haheret copiam de eo. Quo sequente Ottauiano cepit Virgilius aegritudinem de mense septembris in ciuitate Megarum; que Megare fuerunt ciuitas Nisi regis cuius capillum aureum Silla filia eius, capta amore regis Minoys obsidentis Megares, euulsit et sibi dedit Minoy. Quo facto capta fuit ciuitas; nam fatatum erat quod ciuitas numquam capi poterat donec Nisus haberet illum capillum in capite. Tandem nauigando Virgilius peruenit Brundusium et ibi mortuus est. Alii dicunt quod ibi magis fuit grauatus et deinde uenit Tarentum et ibi mortuus est. Condito testamento, in quo reliquit quod ossa sua essent delata Neapolim, et sic factum est et sepultus fuit in uia Puteolana, qua itur ad uillam, que dicitur Puctiolo. Fuit enim olim consuetudo, ut sepulcra fierent in uiis et campis. Sed mox non inuenitur illud sepulcrum, quia forte euersum est totum monumentum, cuius epitaphium fuit: *Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope; cecini pascua rura duces*. Hoc est: natus fui Mantue, mortuus sum in Calabria et sepultus Neapoli, et cecini, id est scripsi, pascua, id est Bucolicam, rura, id est Georgicam, duces, id est Eneidam. Parthenope erat Neapolis sic dicta a quadam uirgine ibi regnante uel sepulta. Sed postea dicta est Neapolis a neos quod est nouum et polis ciuitas, quasi noua ciuitas. Nam Ottauianus deuincto Antonio post uictoriam rediens peruenit ad istam transiens; et uidens eam pulcram sed paruam amplificauit eam et dilatauit muros, et tunc que prius dicebatur Parthenope dicta est Neapolis, quasi noua ciuitas. Ultimum scito quod de bonis suis Virgilius partem reliquit Ottauiano, partem Varo et Tucho et aliis poetis. Et habuit domus Rome in Exquiliniis in illo loco iuxta ortos Mecenatis. Et iuxta Neapolim habuit multas et magnas possessiones, ubi multum morabatur. Et raro morabatur Rome propter nimium concursum gentium sibi occurrentium. Immo cum semel ueniret Romam oportuit eum declinare et effugere ad quemdam locum, quia tantus erat concursus gentium quod oppressisset eum. Et fuit grandis cum aquilino colore id est rusticano siue fusco, et patiebatur frequenter in stomaco et multo ciens ex faucibus sanguinem spuebat. Sed per medicinam se iuuabat; erat enim magnus medicus et astrologus. Vixit autem annis quinquaginta duobus et reliquit in testamento quod Varus et Tuchus deberent comburere omnia opera sua scilicet Bucolicam Georgicam et Eneidam, quia nolebat laudari nisi per Eneidam. Sed Ottauianus noluit quod combureretur, quia, licet uoluntas testatorís debebat pro lege seruari, potius uoluit quod ibi frangeretur lex, quam tantum opus combureretur. Et fecit uersus ad excusationem Vari et Tuchi non seruantium uoluntatem testatoris cum essent commissarii eius. Et idem dixit Ottauianus Varo et Tucho, ut corrigerent Eneidam hoc modo, ut nichil de suo adderent, sed si quid uideretur superfluum, detraherent. Et ideo inuenietis in hoc opere quandoque unum solum uerbum, quandoque dimidium uersum et quandoque plus et quandoque minus. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/Commento_Agamemnonis.txt b/testi_2_commento/Commento_Agamemnonis.txt
new file mode 100644
index 0000000..82d84ed
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/Commento_Agamemnonis.txt
@@ -0,0 +1,19 @@
+Octaue tragedie, que Agamenon dicitur, pro argumento premittere possumus quod Thiestes et Atreus fratres fuerunt. Atreus autem genuit Agamenonem et Menelaum, qui acceperunt in uxores duas sorores filias Tindari et Lede. Uxor Agamenonis dicta est Clitemestra, uxor uero Menelai Helena. Habuit autem Agamenon ex uxore sua Clitemestra filium Horestem et filiam Electram nomine. Agamenon autem rex et dux Grecorum erat contra Troianos. Cum autem profectus esset ad bellum Troianum, Clitemestra adamauit Egistum, quem Thiestes ex filia sua genuerat. Agamenon etiam alias mulieres adamauit, et, finito bello Troiano, Cassandram filiam Priami in coniugem accepit. Unde indignata Clitemestra et concitante eam Egisto, machinata est in mortem Agamenonis; quem, dum exueret se uestibus, Egistus, uocatus in adiutorium cedis, gladio perfodit. Cumque nondum mortuus in uindictam anhelaret, Clitemestra, securi arrepta, caput eius amputauit. Uolebat etiam filium Horestem occidere, sed Electra ipsum subtraxit et cuidam Strophio custodiendum tradidit. Clitemestra filiam Electram carceri mancipauit et Cassandram interfici iussit.
+
+Continet ergo hec tragedia actus octo, quorum primus est planctus Thiestis emissi de inferno super sceleribus domus Pelopee, de qua fuerunt tam ipse quam Agamenon. Et circa hoc duo facit, quia primo inducitur Thiestes tamquam emissus ab inferno domum Pelopeam, de qua fuit Agamenon, propter scelera detestans; secundo inducitur chorus magnorum regum infortunatos euentus deplorans carmine secundo, ibi: *regnorum*. In carmine ergo primo, quod scribitur metro archilochico, inducitur Thiestes emersus ab inferno detestans scelera domus sue, de qua fuit Agamenon. Et diuiditur hec pars in tres, quia primo scelera preterita detestatur; secundo iam instancia scelera prenunciat et comminatur, ibi: *sed sera*; tercio Egistum filium suum ad scelus exhortatur, ibi: *parantur epule*. Quantum ad primum dicit: adsum Thiestes linquens, id est relinquens, opaca loca Ditis, id est Plutonis, inferni, id est infernalis; adsum inquam emissus profundo, id est de profundo, specu Tartari, incertus, scilicet existens, utras oderim magis, scilicet uestras sedes, qui hic in superis habitatis, an sedes inferas: fugio inferos, scilicet propter horrorem penalem qui ibi est, fugo superos, scilicet qui me in tantum horrent quod me fugiunt. En horret animus, scilicet meus, et pauor excutit membra mea, scilicet horrendo que uideo; et que sunt illa docet dicens: uideo lares paternos, immo fraternos, id est habitationem et locum quem incoluit pater et frater. Hoc est limen uetustum domus Pelopee, id est uideo habitationem stirpis Pelopis, qui fuit filius Tantali, qui fuerunt antiqui progenitores Thiestis et Atrei fratris sui; hinc, id est ab isto loco, mos est Pelasgis, id est Grecis, auspicari, id est incipere, regium decus, id est in hoc loco solent habere reges, hic, id est in hoc loco, sedent alti thoro, id est in alto thoro, illi quibus, id est a quibus, sceptra gestantur manu superba, hic, scilicet locus habende aule, id est domus regie, hic locus epulis, id est conuiuiis. Et quasi abhorrens conuiuium ibi factum sibi a fratre Atreo, qui tres filios suos apposuit ei ad comedendum, dicit: libet, id est uoluntatis mee est, reuerti, scilicet ad infernum. Quia nonne sacius, scilicet est, uel, id est saltem, incolere lacus tristes, scilicet inferni, scilicet quam locum talis conuiuii, nonne, scilicet sacius est incolere, custodem Stigis, id est paludis infernalis, id est Cerberum canem inferni, iactantem colla tergemina, scilicet quia habet tria capita, nigris iubis?, id est ceruicibus. Ubi ille euinctus corpus celeri rote, scilicet Yxion qui habet corpus euinctum, id est alligatum celeri rote, in se refertur, scilicet mouendo in circuitu, ubi labor irritus, scilicet Sisiphi, tociens luditur, id est deluditur et frustratur, redeunte saxo per aduersum, id est ad oppositam partem ab illa ad quam uoluitur, ubi ales auida, scilicet uultur, tondet iecur, scilicet Ticii, fecundum, scilicet quia numquam consumitur, et, scilicet ubi, exustus, scilicet Tantalus, siti feruida inter undas appetit aquas Stigias decepto ore, quia scilicet quando applicat os ad bibendum aque subterfugiunt, daturus graues penas dapibus celitum, id est deorum, id est punitur propter dapes deorum. Tangit quatuor penas, que in inferno describi solent, quarum prima est Yxionis, qui, cum uoluisset concumbere cum Iunone, effudit semen in nube, de quo geniti sunt centauri, qui Nubigene dicuntur. Yxion autem punitur in inferno circumuolutus continue in rota cui alligatus est. Secunda est Sisiphi, filii Eoli regis uentorum, qui hospites suos precipitauit de turri, et ideo dampnatus in inferno continue uoluit lapidem, qui continue reuoluitur super eum. Tercia est Ticii, qui uoluit concumbere cum Latona, matre Apollinis, quem Apollo dampnauit in inferno et apposuit ei uultures, qui assidue lacerant iecur eius, quod dilaceratum semper reparatur ut iterum dilaceretur. Quarta est pena Tantali, qui coram diis filium suum Pelopem apposuit ad comedendum, unde dii irati dampnauerunt eum in inferno, ubi stat in aqua usque ad mentum et poma pulcherrima pendent ad os eius. Quociens autem uult capere poma uel haurire aquam, tociens fugit utrumque, et ideo manet in continua fame et siti. Sed ille senex, scilicet Tantalus, quota pars est nostre culpe? Quasi dicat: ualde modica. Repetamus omnis, scilicet de stirpe et domo nostra, quos reos ob manus infandas, id est nephanda opera manuum suarum, Gnosius, id est Minos Cretensis, quesitor, id est auctor et prepositus iudiciorum in inferno, uersat urna, id est examinat per sortes missas in urna; si, inquam, omnes isti repetantur, Thiestes, scilicet ego, uincam cunctos sceleribus meis: uincar a fratre, scilicet Atreo. Quasi dicat: ego sum scelerosior omnibus excepto fratre, qui est scelerosior me. Enumerans autem scelera sua dicit: plenus, scilicet ego Thiestes, liberis tribus sepultis in me, scilicet quos michi comedendos apposuit frater, exedi, id est comedi, uiscera mea, id est filios quos de uisceribus meis genui. Nec Fortuna, michi aduersa, hactenus, id est usque ad hoc scelus tantum stetit, sed maculauit patrem, scilicet me, ausa aliud scelus maius commisso, id est maius hoc quod comedi filios meos, quia hoc feci ignoranter, sed aliud quod dicam feci scienter, iubet, scilicet fortuna me, petere concubitus nephandos nate, id est filie mee. Hausi dicta, id est impleui iussa fortune, non pauidus, sed cepi nephas, id est admisi ut facerem. Ergo ut irem parens, scilicet scelerosus, per omnis liberos, nata, id est filia mea, coacta fatis fert uterum grauem, dignum me patre, id est ne transirem aliquem de liberis meis sine scelere, qui tres filios comedi, filiam incestaui et impregnaui. Uersa est natura, id est naturalis cognationis lex euersa est et confusa: miscuit, scilicet natura sic euersa, auo, scilicet michi, nepotem, ex filia, patri uirum, quia ego qui sum pater filie factus sum uir eius, natis nepotes, quia qui sunt michi nepotes ex filia sunt naturales filii mei, nocti diem, scilicet miscuit, id est honestatem turpitudini; quia uocabula que conueniunt honestati nature, ut puta quod hic dicatur pater, ille filius, hic uir, illa uxor, commixta sunt turpitudini dum nata fit uxor et pater uir. Uel alludit ei quod in scelere fraterno contigit, quando propter horrorem sol, reuersus ad orientem, induxit noctem medio die; uel hoc additum est non ad complementum sentencie, sed ad complementum coloris sine sentencia, ut perficeretur tetracolum, quod quandoque fieri Seneca docet in libro Declamationum, ponens exemplum cuiusdam declamatoris nomine Mirridii, qui uolens tetracolum, id est sentenciam quatuor membrorum facere, dixit sic: *seruiebat forum cubiculo, pretor meretrici, carcer conuiuio, dies nocti*; quod autem additum est *dies nocti*, sine sensu est. Et eodem modo hic completur tetracolum, simili modo dum dicitur: miscuit auo nepotes, patri uirum, natis nepotes, nocti diem. Deinde cum dicit: sed sera, denunciat scelus iam committendum. Unde dicit: sed tandem post fata, scilicet mea, id est mortem meam, sera fides, id est tarda fides, sortis inceste, id est illius quod quasi sorte et fortuna dispositum et preordinatum erat de Egisto, qui natus est de incestu, respicit demum, id est in fine, fessos malis, id est Troianos quos Greci iam bello oppresserant et lassauerant. Quasi dicat: iam post mortem meam Egistus, natus de incestu, uindicabit Troianos diu afflictos, scilicet interficiendo Agamenonem. Unde subdit: rex ille regum, scilicet Agamenon ductor ducum, scilicet Grecorum contra Troianos, cuius uexillum mille rates secute texerunt suis uelis maria Yliaca, id est Troiana, post dena lustra, id est decem circuitus Phebi, id est solis - hoc est post decem annos - deuicto Ylio, id est deuicta Troia, adest, daturus iugulum coniugi sue. Iam iam natabit domus alterno sanguine, scilicet Agamenonis et coniugis, quia Horestes in uindictam patris interfecit postea matrem, quamuis de hoc non agatur in hac tragedia. Et nota quod dicit: domus natabit sanguine, per yperbolem significans copiam effusi sanguinis. Uideo enses, secures, tela, caput regium, scilicet Agamenonis, diuisum ictu bipennis, id est securis que et duas pennas habet - hec et dolabra dicitur; iam prope sunt scelera, iam dolus, cedes, cruor, scilicet prope sunt. Deinde cum dicit: parantur epule, tamquam scelus committi desideret, ipsum Egistum concitat dicens: parantur epule, quia conuiuium instruebatur ad dolum, ut procuraretur mors Agamenonis. O Egiste uenit causa natalis tui, scilicet mors Agamenonis. Quasi dicat: ideo natus es ut Agamenonem occidas. Et animans eum ad hoc scelus perpetrandum, dicit: quid pudor grauat uultus?, scilicet tuos. Quasi dicat: ne pudeat te hoc facere. Quid dextra trepida labat, id est titubat, dubio consilio? Quasi dicat: ne dubites. Quid ipse consulis temet, scilicet deliberando, torques, rogas?, scilicet ne hoc facias. Respice an deceat te an decet matrem. Quasi dicat: te, qui natus es ex scelere, et matrem, que scelus commisit, satis decet hoc scelus facere. Sed cur hyberna spacia, id est hyemalia spacia, producunt longa mora repente uices noctis estiue? Quasi dicat: uidetur michi quod quamuis sit nox estiua, tamen nimis prolongatur tamquam esset nox hyemalis. Loquitur tamquam desiderans scelus consummari, et ideo uidetur ei tempus prolixum, quousque perfectum fuerit. Quid detinet polo stellas cadentes?, id est tendentes ad occasum. Quasi dicat: nimis morantur in celo, id est nimis diu apparent tardante die. Unde subdit: quid moratur, id est retardat, Phebum?, id est solem ne oriatur. Et alloquens Phebum uel solem dicit: redde iam mundo diem, scilicet ut expleatur scelus quod desidero.
+
+In carmine secundo, quod scribitur metro pindarico, inducitur chorus casus infortunatos magnorum regum deplorans. In libro meo quem habui scribitur primus uersus sic: regnorum magnis fallax, et deest una syllaba ad perfectionem metri. Unde ad suplecionem metri et melioris sentencie erit si preponatur o; sic: o regnorum magnis fallax. Dicit ergo: o Fortuna fallax magnis bonis regnorum, id est que fallis in magnis bonis, cuiusmodi sunt regna; quomodo autem fallat docet dicens: sceptra excelsa in loco precipiti nimis et dubio numquam tenuere placidam quietem certumue diem, scilicet quia ex insperato fallunt; alia cura ex aliis, id est diuersa cura, id est sollicitudo ex diuersis causis, fatigat, scilicet reges, nouaque tempestas, scilicet ex casu inopinato surgens, uexat animos, scilicet regum. Quomodo autem uexentur animi regum sollicitudine, docet similitudine quadam, dicens: equor, id est mare, non furit sic sirtibus Libicis - sirtes sunt tractus aquarum rapaces, uel scopuli supra mare, uel loca arenosa que accedunt et recedunt in mari iuxta Libiam. Unde dicit: furit alternos fluctus uoluere, non Euxini - nomen est periculi in mari aquilonari -, commota ab imis uadis niuali unda turget, id est inflatur; Euxini, inquam, uicina polo, scilicet septentrionali, ubi Boetes, id est sydus illud quod uocatur custos plaustri uel Boetes, siue Artophilax, immunis aquis ceruleis, scilicet quia numquam occidit, uersat lucida plaustra - hoc dicit quia stelle in plaustro sunt multum lucide et clare. Non sic, inquam, furit ut, id est sicut, Fortuna rotat precipites casus regum. Cupiunt metui, scilicet a subditis quandoque, timentque metui, scilicet ab eis aliquando, quia propter metum aliquando interficiuntur; alma nox non prebet tutos recessus, id est tuta receptacula, id est non quiescunt secure de nocte, non sompnus domitor curarum, scilicet quia expellit curas de mente, soluit pectora, scilicet regum a metu. Scelus alternum, id est mutuum inter reges et reges, uel inter reges et subditos, quales arces, id est municiones, non dedit in preceps?, scilicet subuertendo eas. Quasi dicat: omnes dedit. Impia arma quas, scilicet arces, non fatigant? Quasi dicat: non est dicere, quia omnes fatigant. Iura pudorque et sacrata fides coniugii fugiunt aulas, id est domos regias; Bellona tristis, id est dea belli, sanguinolenta manu sequitur, scilicet aulas, Erinisque, id est furia infernalis, que urit superbos, id est accendit cupiditatem superborum, comitata semper tumidas, id est superbas, domos hora qualibet, id est omni tempore indifferenter, quas, scilicet domos, tulit ex alto in planum? Quasi dicat: ualde multas. Et non solum per arma deiciuntur fortunati, sed licet arma uacent cessentque doli, magna sidunt, id est subsidunt et ad imum tendunt, ipso pondere, scilicet magnitudinis sue, ceditque Fortuna oneri. Sicut enim aliquis, oneratus ultra quod potest ferre, cadit sub onere, sic Fortuna, nimia prosperitate quasi onerata, subsidit et cadit. Et hoc manifestat similitudine quadam, dicens: uela inflata secundis, id est prosperis, Nothis, uentis scilicet Australibus, nimium timuere uentos suos, ne nimis impetuoso flatu submergant; turris inserta caput - synodochica constructio -, id est habens caput insertum, nubibus ipsis uapulat, id est uerberatur, Austro pluuio, id est Australi et pluuiali uento, nemusque spargens densas umbras uidit annosa, id est antiqua, robora frangi, scilicet uento; fulmina feriunt celsos colles, et eodem modo aduersitas fortune celsos homines, corpora maiora patent morbis, scilicet plus quam minora, et cum uilia armenta currant in pastus uagos, id est uagantur in pascuis, maxima ceruix placet in uulnus, id est uolens uulnerare aliquod animal, de illis eligit quod est maximum. Quicquid Fortuna tulit in altum, ruitura leuat, id est leuat ut postea ruat. Longius euum est modicis rebus: felix, scilicet est ille, quisquis parte medie turbe, id est mediocriter uiuentis, quietus aura tuta stringit litora, scilicet non elongando se ab eis, timidusque credere, id est et timet committere, cymbam mari alto, legit terram remo propiore, id est remigando propius trahit se ad terram uitando fluctus in profundo mari.
+
+Secundus actus huius tragedie est deliberacio Clitemestre in mortem Agamenonis. Et diuiditur hec pars in duas, quia primo inducitur Clitemestra propositum suum indicans et nutrix dissuadens; secundo Egistus Clitemestram in mortem Agamenonis concitans, et Clitemestra Egistum finaliter ad suum consilium admittens, ibi: *quod tempus*. Prima pars in modum dyalogi continet sermones decem et octo. Primo ergo inducitur sermo Clitemestre, que primo secum loquens concitat animum suum ad scelus perpetrandum, dicens: o segnis anime, quid, id est ad quid, expetis, id est desideras et inquiris, tuta consilia? Quid fluctuaris?, scilicet deliberando inter opposita. Melior uia, scilicet per quam speres dilectionem uiri tui, clausa est, scilicet tibi. Licuit quondam tutari, id est tueri et defendere, fide casta pudicos thoros coniugis et sceptra iuncta, scilicet Agamenonis qui est rex et coniunx meus que sum regina; periere mores, scilicet coniugis mei, ius, decus, pietas, fides, quia alienas amat et superinducit concubinas et pelices, et pudor, scilicet qui redire nescit cum perit - pudicitia enim coniugalis reparari non poterit sicut nec uirginitas. Da frena, scilicet malicie, id est permitte fieri quicquid malicia excogitat, et prona, scilicet existens ad malum, incita omnem nequiciam: semper tutum est sceleribus ire per scelera, quia scelera non nisi scelere defenduntur. Euolue nunc tecum, o Clitemestra, omnes femineos dolos, ut scilicet de illis eligas, uel per illos instruaris quid tibi faciendum sit, quod ulla, id est euolue et ad mentem reduc quicquid est quod ulla coniunx perfida atque sui impos, id est non potens se ratione regere pre feruore ire et zelo uindicte, amore ceco, scilicet ausa est, quod manus nouercales ause sunt, quod uirgo, scilicet Medea - uirgo enim hic non integritatis, sed etatis uel sexus nomen est -, Phasiaca, id est Colchica, ubi currit Phasis fluuius, ardens impia face trabes - hoc dicit quia palacium regis combussit cum rege et filia -, uirgo inquam fugiens Thessalica regna, id est quando fugit de Grecia acta in exilium per regem Creontem, ut ex precedenti tragedia patet, ferrum, uenena, scilicet euolue ut de istis eligas ad prosequendum scelus; uel profuge domo, id est de domo, Micena - Micena ciuitas fuit in qua regnauit Agamenon - coniuncta socio, scilicet Egisto, sicut Medea fugit de domo Colchica coniuncta Iasoni, furtiua rate. Et quasi hoc modicum sit et insufficiens ire sue, contempnit illud dicens: quid loqueris timida furta, scilicet cogitando furtiue recedere sicut fecit Medea, et exilium, scilicet Medee de Grecia, et fugas?, scilicet de patria propria. Sors, id est fortuna, dedit ista; te, scilicet que regina es Micenarum et filia Lede, decet maius nephas. Secundo cum dicit: regina, ponitur sermo nutricis scelus dissuadentis; unde dicit: o regina Danaum, id est Grecorum, et inclitum, id est nobile, genus Lede, scilicet quia filia fuit Lede uxoris Tindari, matris Castoris, Pollucis et Helene, quid uersas, scilicet in cogitatione, tacita, scilicet michi non indicando, quidue impotens consilii, id est non potens tibi consulere quia ira oppressit rationem ut non ualeat sane consulere, geris feroces, id est crudeles, impetus, id est motus impetuosos, tumido, id est irato, animo? Licet ipsa sileas, scilicet uolendo celare quod cogitas, totus, id est perfectus, dolor est in uultu. Proinde quicquid est, scilicet quod cogitas, da spacium ac tempus tibi, id est ne subito in actum prorumpas, sed spaciose et diu delibera; quod non quit, id est non potest, ratio, scilicet in tempore paruo et subito, sepe sanauit mora, scilicet quia per moram transit passio et tunc ratio libera melius consulit. Tercio cum dicit: maiora, ponitur sermo Clitemestre indicans in generali agitationem mentis sue. Unde excusans se de mora quam suasit nutrix, dicit: maiora, scilicet mala, cruciant, id est torquent et affligunt me, quam ut possim moras pati, id est intensa mentis afflictio non permittit me morari; flamme, scilicet irarum, exurunt medullas et cor meum, id est nimis inflammata sum ira, timor, scilicet de reditu mariti, mixtus dolori, scilicet quo angor propter concubinas quas diligit, subdidit stimulos, id est stimulat et exacuit iram meam, inuidia, scilicet quam habeo de pelicibus quas plus me diligit, pulsat pectus, scilicet meum; hinc, id est ex alia parte, cupido turpis, scilicet qua cupio concubitum Egisti, premit animum, scilicet meum, iugo, scilicet suo libidinoso, et uetat uinci, id est tam fortis est cupido quod prohibet se uinci ab animo meo: et inter istas faces, id est ardores ire et concupiscentie, mentis obsesse, rebellat pudor, id est pudicus amor, fessus quidem et deuinctus et pessumdatus, ita scilicet, ut non possim preualere inter passiones ire et libidinis que obsident mentem meam. Fluctibus, id est motibus dubiis tamquam fluctibus, agor, id est agitor et moueor; unde motum et instabilitatem mentis sue manifestat per similitudinem, dicens: ut, cum uentus hinc, id est ex una parte, rapit profundam, id est mare, hinc, id est ex alia parte, estus, id est fluxus maris, unda incerta dubitat cui malo, scilicet uento uel estui, cedat. Quasi dicat: sic est de mente mea. Proinde omisi regimen, id est gubernaculum rationis, e manibus meis - loquitur per similitudinem gubernatoris nauis qui, omisso gubernaculo, dimittit nauem ut sequatur impetum uenti uel aque; quocumque me ira, quo dolor, quo spes feret, huc ire pergam. Quasi dicat: exponam me totaliter passionibus meis sequendo impetum earum. Unde, rediens ad similitudinem inductam, dicit: dedam, id est subdam et committam, ratem, id est mentem meam, fluctibus, id est motibus passionum: ubi animus errat, scilicet non ualens iudicare quod rectum est propter obnubilacionem rationis, optimum est casum sequi. Uulgaris est ista sentencia et non secundum iudicium rationis dicta. Quarto nutrix hanc sentenciam redarguit dicens: ceca est temeritas, id est excecata presumptio, sequi casum ducem, quia scilicet casus frequenter ad periculum impellit. Quinto respondens Clitemestra dicit quod non est de periculo cura, quia cui fortuna est ultima, id est qui in ultimo prosperitatis sue constitutus est ut nichil speret ultra, quid timet? Quasi dicat: nichil, sicut apparet de desperatis quia nullum periculum timent. Sexto nutrix consolans Clitemestram dicit: tuta est, scilicet fortuna tua et non constituta in ultimo, latetque culpa tua, scilicet pro qua times perdere prosperitatem tuam, si pateris, id est si permittis. Quasi dicat: si uolueris latebit culpa adulterii tui cum Egisto, ita quod maritus nichil sciet, et sic erit prosperitas fortune tue secura. Septimo contra dictum nutricis obicit Clitemestra dicens: omne uicium domus regie perlucet, id est ualde lucet et perspicuum est quasi omnibus; et ideo culpa mea, que sum de regia domo, latere non poterit ut tu promittis. Octauo arguit eam nutrix dicens: piget prioris, scilicet tu doles de priori culpa, scilicet qua adulterata es cum Egisto, et nouum struis, id est et iam uis committere et facere, crimen nouum? Quasi dicat: multum te exhibes in hoc reprehensibilem. Nono respondet Clitemestra dicens: profecto, id est certe, stulta res est nequicie modus, id est mensura: qui semel commisit scelus non potest illud defendere nisi scelere, sicut supra dixit; unde cessare a scelere est quodam modo se ream manifestare, quod stultum est. Sentencia hec uulgaris est et contra rationem. Decimo nutrix hanc sentenciam redarguit dicens: auget quod metuit, id est augmentat metum suum, qui obruit, id est occultat, scelus scelere. Undecimo Clitemestra contra hoc respondet dicens: et ferrum et ignis sepe loco medicine est. Quasi dicat: dicis quod augmentum sceleris augmentat metum, tamen non propter hoc nunc uidetur omittendum, quia grauibus malis utitur homo aliquando loco medicine ut euitet maius malum; et ideo dicit: sepe loco medicine est et ferrum et ignis. Duodecimo instruens Clitemestram nutrix dicit quod tam grauia remedia non sunt primo attemptanda, sed postquam leuiora remedia desperantur. Unde dicit: nemo temptauit extrema, scilicet remedia, primo loco. Terciodecimo respondens Clitemestra dicit: in rebus malis preceps uia, id est indeliberata, capienda est. Sentencia hec non rationis sed passionis est. Quartodecimo nutrix uidens eam non admittere rationem, alio modo reducere eam satagit, dicens: at sacrum nomen coniugii; quasi dicat: si non detestacio sceleris te reuocat, at, id est tamen, sacrum nomen coniugii, scilicet quia es et diceris coniunx Agamenonis, reflectat te, scilicet a committendo scelere. Quintodecimo hoc euacuat Clitemestra dicens: uidua, scilicet ego, per decem annos, scilicet quibus occupatus erat Agamenon in bello Troiano, respiciam uirum?, id est habebo nunc ad eum respectum tamquam ad uirum? Quasi dicat: non. Sextodecimo adhuc nutrix alio modo uolens reducere eam, dicit: meminisse; quasi dicat: si non est tibi cura de uiro, qui tanto tempore absentauit se a te, saltem meminisse debes sobolis tue ex illo, et saltem ratione sobolis reflectere animum tuum a scelere quod cogitas. Decimoseptimo Clitemestra adhuc hunc respectum euacuat, multa enumerans crimina Agamenonis. Et quia dixit nutrix quod debuit meminisse sobolis, primo obicit Agamenoni malam tractacionem sobolis, dicens: equidem et iugales. Ubi nota quod Agamenon ex Clitemestra filiam habuit nomine Effigeniam quam, ut redimeret prosperitatem uentorum de insula Aulide in litus Troianum, uaticinio Calcantis oportuit immolare Diane. Misit ergo Agamenon Ulixem ad uxorem Clitemestram, rogans ut mitteret ei filiam suam Effigeniam, quia daturus erat eam Achilli uxorem. Facta ergo fide matri super hoc, tradidit eam Ulixi; quam Agamenon, ad se adductam, immolauit Diane. Unde dicit: equidem memini et iugales, id est matrimoniales, faces, id est nupcias, filie, scilicet Effigenie, et generum Achillem: prestitit, scilicet Agamenon, fidem matri, scilicet michi quod ista fierent, id est fecit quod ego credidi ista, sed decepta fui, quia illa, scilicet filia, redemit, scilicet per mortem suam, moras classis, id est multitudinis nauium, immote, quia scilicet defuit uentus et ideo quieuerunt in insula Aulide, et impulit maria, id est fecit quod classis impulit maria motu suo, maria dico fixa langore pigro, scilicet propter defectum uenti. Piget et pudet, scilicet me super hoc, Tindaris, id est Clitemestra filia Tindari - de se loquitur tamquam de alia -, genus celi, id est de stirpe et genere celesti - soror enim erat Castoris et Pollucis, qui fuerunt filii Iouis et stellificati sunt in celo -, peperit caput lustrale Dorice classi, id est Effigeniam cuius capite lustrata, id est purgata est culpa ratione cuius detinebatur classis Dorica, id est Greca, ne proficisceretur in Troiam. Dorica dicitur uel a Doricon ciuitate Thessalie, uel a parte Grecie que a Doro, filio Neptuni ex Elipi, nomen et originem traxit. Reuoluit animus thalamos uirginis mee, id est promissos filie mee, quos ille, scilicet Agamenon, dignos fecit domo Pelopea. Domus enim Pelopea semper assueta fuit sceleribus et fraudibus, de qua erat Agamenon; et ideo fecit filie mee thalamos dignos tali domo, id est fraudulentos et sceleratos, cum pater stetit quasi ad nupciales aras ore sacrilego, scilicet inuocans deos dum immolat filiam. Horruit Calcas, scilicet uates, responsa uocis sue, scilicet quibus predixerat filiam meam immolandam, et focos, id est ignes sacrificos, recedentes, id est abnuentes recipere sanguinem sacrificii immolati, scilicet horruit Calcas. O domus, scilicet Agamenonis, uincens semper scelera sceleribus, emimus uentos cruore, scilicet Effigenie immolate, bellum, scilicet emimus, nece, id est morte filie mee. Sed mille rates fecerunt, id est parauerunt, pariter, id est simul, uela?, redemptis iam uentis. Non est classis soluta, scilicet ut proficisceretur, prospero deo, immo magis aduerso, pro quo placando oportuit patrem immolare filiam: Aulis, id est insula illa in qua steterant naues, eiecit portu, id est de portu, rates impias, id est per impietatem iam purgatas. Sic auspicatus, scilicet Agamenon, bella, id est isto modo incipiens bellum, non melius gerit, scilicet quia sicut cum scelere incepit, sic cum scelere continuat. Nota: Achilles transiens uersus Troiam uenit ad opidum Lernesium, et expugnans illud cepit Briseidam, et patrem, uirum ac tres fratres eius interfecit. Agamenon autem ueniens in Lesbon insulam rapuit Criseidam. Et dum ibi moram faceret, pestis uexauit populum, qua corrupti et mortui sunt. Calcas uero, consulens Phebum, accepit responsum quod numquam cessaret pestis nisi Criseida restitueretur patri suo. Quo audito Achilles compulit Agamenonem eam restituere patri, unde iratus Agamenon rapuit Achilli Briseidam. Iste tamen raptus alibi ascribitur Menelao, et forte factum utriusque fuit. Dicit ergo: captus, scilicet Agamenon, amore capte, scilicet Criseide, immotus prece Zminthe, scilicet patris eius regis Lesbon, Zminthe dico Phebei ducis, scilicet quia gens illius insule specialiter colit Phebum, tenuit spolia, id est Criseidam raptam, iam tunc ferens ardorem, id est ardentem amorem, sacre uirginis; sacram uocat quia deorum protectione custoditam, unde propter eius raptum fuit populus punitus. Non illum, scilicet Agamenonem, flexit Achilles indomitus, id est fortis et inuictus, minis, id est per minas, non ille qui solus uidet fata mundi, id est sol uel Phebus, quia nec propter oraculum Phebi uolebat eam restituere, fidelis augur in nos, quia augurium Calcantis de immolanda Effigenia fideliter seruauit, leuis in captas, id est leuiter portans augurium de captis dum dissimulat reddere quod augur precepit; non populus eger, scilicet propter pestem inductam, et rogi relucentes, id est ignes parati ad comburendum cadauera mortuorum et ex peste assidue moriencium, scilicet flexerunt Agamenonem ut restitueret uirginem raptam; inter stragem ultimam Grecie ruentis marcet uictus sine hoste, scilicet trahendo moram in Lesbon cum adire deberet bellum, ac Ueneri uacat reparatque amores, quia tandem compulsus fuit per Achillem restituere patri Criseidam, et iratus rapuit Briseidam Achilli. Et ideo subdit dicens: neue umquam foret desertus, scilicet Agamenon, a pelice uel thorus, scilicet eius, celebs, id est castus, diligit Briseidam ablatam Achilli, nec puduit, scilicet Agamenonem, rapere uulsam uxorem de sinu uiri. Quasi dicat: tam peculans et impudens est quod rapit uxores de sinu uirorum suorum. En Paridis hostem - uerbum magne indignationis est. Quasi dicat: uidete et considerate qualem hostem habet Paris, qui dum deberet bellare contra Paridem et repetere Helenam, uacat amoribus et uenereis. Furit gerens uulnus nouum succensus amore Frigie uatis, scilicet Cassandre filie Priami, et post trophea Troica, id est uictorias Troianas, ac uersum, id est destructum et euersum, Ylium, remeat maritus capte, id est Cassandre capte et captiuate, et gener Priami, scilicet redit, quia duxit filiam eius. Et conuertens ad se sermonem tamquam nouo uulnere concitata, se ipsam in uindictam animat dicens: o anime accingere, scilicet ad uindicandum, non apparas leuia bella, id est non modicum bellum paras, que intendis aggredi Agamenonem. Scelus occupandum est, scilicet in aggrediendo, quia alia uia bona non patet. O pigra, quem expectas diem? An uirgines uidue domi, scilicet existentes, morantur, id est faciunt morari, te, et Horestes, scilicet filius meus, similis patri? Quasi dicat: numquid filie tue nondum desponsate et iuuenis filius tuus tardant te ne facias quod intendis? Quasi dicat: non debent te ista tardare, quia magis pro hiis debes aggredi quod intendis, ne superducta nouerca affligantur. Unde subdit: horum, scilicet filiorum et filiarum, mala uentura, scilicet ex nouerca superinducta, te moueant, scilicet ut facias scelus intentum, quis turbo, id est impetuosa turbacio, rerum imminet?, scilicet si nouerca superinducatur. Quasi dicat: nimis erit magna. Quid misera cessas?, scilicet ab intento. En adest natis tuis nouerca furens, scilicet quam superinducet uobis Agamenon. Si aliud nequit, scilicet fieri in remedium contra ista, ensis exigatur per latus tuum et perimat duos, scilicet te et uirum. Quasi dicat: nisi melius possit fieri, interime primo maritum et postea te ipsam ne uideas ista mala. Misce cruorem, scilicet tuum cum cruore uiri, perde uirum pereundo, id est sic occide uirum ut cum eo pereas: non est misera mors commori, cum eo cum quo uelis, scilicet mori. Decimoctauo ponitur sermo nutricis efficaciter dissuadentis Clitemestre intentionem et propositum suum. Unde dicit: o regina frena temet, id est cohibe temet, et siste impetus, id est impetuosos motus animi tui, et cogita quanta, id est quam magna scelera sunt que temptas: uenit, id est in ueniendo est, uictor ferocis Asye, scilicet Agamenon qui uicit Troiam que est in Asya - Frigia enim, cuius metropolis est Troia, quedam regio est Asye -, ultor Europe - Grecia enim, pro cuius iniuria illata pro raptu Helene uindicanda et ulciscenda Troiam adiit, est in Europa -, trahit captiua Pergama, id est Troiam captiuam, et Frigas diu, id est diutino bello, uictos; conaris nunc o insana hunc aggredi fraude - quasi dicat: detestabile est hoc -, quem Achilles non uiolauit ense fero, quamuis toruus, id est iratus, manum procacem, id est importunam, armasset, scilicet contra Agamenonem, scilicet ut compelleret reddere Criseidam, ut supra tactum est, uel ut repeteret Briseidam quam abstulerat; non Aiax melior, id est forcior, scilicet Aiax Telamonius - fuerunt enim duo, quorum alius dictus est Aiax Oleius -, furens morte decreta, id est quando furibundus decreuit sibi ipsi mortem quia Ulixes contra eum obtinuit arma Achillis; non Hector, scilicet uiolauit Agamenonem, Hector inquam sola mora, id est sola causa more existens, Danais, id est Grecis, et bello, scilicet quia nisi ipse fuisset, cito fuisset bellum terminatum et Danai ad propria reuersi; non certa tela Paridis, scilicet uiolauerunt Agamenonem. Et dicit certa tela, quia cum Achilles tinctus fuisset a matre in aquis Stigiis, per quas factus est inuulnerabilis preter quam in planta pedis, tam certe direxit in eum Paris tela, quod in loco uulnerabili ad mortem percussit eum. Non Mennon niger, scilicet uiolauit Agamenonem. Mennon filius fuit Aurore et in bello Troiano interfectus est ab Achille; qui niger dicitur quia, cum corpus eius rogo comburendum esset impositum, uersum est in fauillam nigram et fumum, de quo genite sunt aues nigre que Mennonides dicuntur. Non Xantus, id est fluuius ille uiolauit Agamenonem, Xantus inquam gerens corpora immixta armis, propter multitudinem interfectorum qui proiecti sunt in fluuium, Symoisque, id est alter fluuius Troianus non uiolauit eum; Symois inquam agens, id est mouens uel ducens, fluctus purpureos, id est sanguineos, cede, id est occisione hominum; non Cignus proles equorei dei, scilicet uiolauit Agamenonem. Cignus filius fuit Neptuni, qui inuulnerabilis erat ferro, quem Achilles suffocando interfecit, cuius corpus pater conuertit in auem que Cignus dicitur. Non phalanx Cressa, id est Cretensis, cum Theseo bellicoso, scilicet uiolauit Agamenonem; non Amazon, id est femina bellicosa, peltata, id est gerens peltas, id est scuta, scilicet formata ad modum lune, et picta pharetras - synodoches est -, id est habens pharetras pictas, et manu securifera?, id est ferente secures, scilicet uiolauit Agamenonem. Hunc, scilicet tantum et tam clarum uirum, reducem domi, id est iam redeuntem ad domum suam, paras mactare et cede impia maculare aras? Quasi dicat: crudele et horribile est hoc. Ultrix Grecia non feret, id est non permittet, hoc facinus inultum. Prepone, id est pone ante mentem tuam, equos et arma et fretum horrens classibus et solum exundans alto, id est nobili, sanguine Troianorum, et tota fata domus Dardanie, id est Troiane, capte, regesta, id est reportata et reducta, Danais, id est Grecis, id est ad honorem Grecorum per Agamenonem. Comprime truces, id est crudeles, affectus ipsaque, id est tu, pacifica tibi mentem tuam, scilicet dimittendo hanc iram.
+
+In secunda parte carminis tercii inducitur Egistus cum Clitemestra tractans de morte Agamenonis et eam ad occidendum eum concitans. Ponuntur autem in modum dyalogi sermones uiginti, quorum primus est Egisti aduentum Agamenonis timentis et plangentis. Unde dicit: tempus quod semper horrui animo ac mente adest extremum rebus meis, id est uite et prosperitati mee. Et quasi animus eius ex timore cogitaret fugam, reuocat eum dicens: o anime quid, id est quare, uertis terga?, id est disponis fugere. Quid, id est quare, deponis arma primo impetu? Crede deos seuos, id est crudeles, moliri, id est ordinare et disponere, tibi perniciem, id est mortem, et dira fata, id est crudeles euentus fortune. Oppone uile caput, scilicet tuum, suppliciis meritis, id est que meruisti adulterando uxorem Agamenonis, excipe aduerso pectore ferrum et ignes, id est ad hoc dispone te quia hoc eueniet tibi. Secundo Clitemestra quasi deridens et despiciens planctum Egisti, dicit: o Egiste: non est pena sic nato, scilicet sicut tu natus es, mori. Quasi dicat: si considerares quam turpes sunt natales tui, mors esset tibi optanda tamquam beneficium et non reputanda pena. Tercio cum dicit: tu nos, inducitur Egistus Clitemestram in odium Agamenonis excitans. Unde dicit: tu socia periculi, scilicet quod timeo, quia scilicet comitas mecum in culpa pro qua periculum timeo, tu sata, id est genita, Leda, scilicet uxore Tindari, comitare nos, id est sequere nostrum consilium: ille, scilicet Agamenon, ductor ignauus, id est quia dum debuit ducere exercitum in Greciam tamquam ignauus indulsit Ueneri, sicut supra tactum fuit, fortis, id est durus, pater, quia immolauit filiam propriam, reddet tibi tantum sanguinem, id est satisfaciet tibi pro tanto sanguine filie effuso? Quasi dicat: non poterit tibi umquam satisfacere. Sed quid, id est quare, pallor circuit genas trementes et optutus iacens, id est torpens, uultu languido stupet? Quasi dicat: quare stupes et tremis tu habens uultum pallidum et aspectum languidum? Quarto cum dicit: amor, inducitur Clitemestra ostendens se penitere de eo quod cogitauerat contra uirum suum Agamenonem, dicens: amor iugalis, id est coniugalis, uincit, scilicet impetum nostrum, ac flectit retro, scilicet ab intento; unde in hoc uolens sibi sociare Egistum, dicit: remeemus, scilicet ab illo scelere quod facere proposuimus, illuc, id est ad illum statum mentis quiete, unde non decuit nos abire, scilicet ab amore et fide coniugis; sed repetatur nunc fides casta, scilicet erga coniugem, nec dicendum est quod hoc est modo nimis tarde, nam uia ad bonos mores numquam est sera, id est tarda: pene, id est fere, innocens est quem penitet peccasse. Quinto cum dicit: quo raperis, inducitur Egistus Clitemestram de penitencia arguens et ad scelus exhortans et dicens: o amens, scilicet Clitemestra, quo raperis?, id est subito ab intento tuo auerteris. Credis aut speras coniugium Agamenonis fidele tibi?, scilicet fore in posterum. Quasi dicat: si hoc credis aut speras decepta es. Ut nichil subesset animo, scilicet tuo, quod faceret graues metus, id est magnos timores - quasi dicat: etsi nichil sit in animo tuo propter quod timere debeas Agamenonem -, tamen Fortuna superba, scilicet que Agamenoni iam contigit ex Troia deuicta, et impotens, scilicet regi ratione propter superbiam, daret spiritus tumidos, id est animos inflatos, flatu nimis magno, scilicet ire et doloris appetentis uindicari de iniuriis. Quod autem nunc graues uindictas uelit expetere, ex hoc apparet quod stante adhuc Troia fuit ille grauis sociis - quod patet quia ausus lacessere Achillem et multo magis alios -, quid rere, id est quid opinaris, Troiam, scilicet deuictam, addidisse ad animum trucem, id est crudelem, suapte natura?, id est propria natura. Quasi dicat: ex quo crudelis fuit ante Troiam deuictam, multo erit modo crudelior. Rex fuit Micenarum, scilicet prius, ueniet tyrannus, scilicet Micenarum nunc: prospera efferunt, id est extollunt, animos. Turba pelicum, id est concubinarum quas superinduxit tibi, effusa circa, scilicet Agamenonem, quanto apparatu uenit! Quasi dicat: magno ualde. Sed sola famula ueridici dei, id est Phebi predicentis uera, id est Cassandra prophetissa Phebi, longe eminet, scilicet ceteris pelicibus, tenetque regem, scilicet Agamenonem: o Clitemestra feresne, id est sustinebis, uicta consortem thalami tui? Quasi dicat: non credo. Et quamuis tu uelles sustinere: at illa, scilicet Cassandra, nolet, scilicet sustinere sociam thalami. Ultimum, id est maximum et summum, malum est nupte, pelex possidens palam domum mariti. Nec regna possunt habere socium, nec tede, id est nupcie, sciunt. Sexto cum dicit: Egiste, inducitur Clitemestra arguens Egistum de eo quod prouocat eam contra maritum suum. Unde dicit: o Egiste quid, id est quare, me rursus rapis in preceps, id est impellis ut precipitanter agam, iramque, scilicet meam, iam residentem, id est ab impetu suo quiescentem, incitas flammis? Quasi dicat: nolo quod hoc facias. Uictor, scilicet Agamenon, permisit sibi aliquid in captas, id est concessit sibi ipsi libertatem cognoscendi captas: nec coniugem nec dominam, scilicet me, decet hoc respicere, id est non debeo curare de hoc. Lex alia est socio, scilicet thoro, alia in thoro priuato. Quasi dicat: quod acciperet aliquam tamquam michi sociam in thoro, contra legem coniugalem esset, sed quod ad priuatum thorum aliquam accipiat, michi non derogat. Quid - quasi dicat: adde ad hoc - quod animus, scilicet meus, memor turpis commissi, scilicet quod commisi tecum, non patitur me ferre, id est dare et imponere, uiro, scilicet meo, leges seueras?, scilicet ut coherceam eum uel penitenciam et uindictam queram de eo, pro eo cuius simile ego commisi. Ille cui opus est uenia, scilicet sicut est michi, det ueniam facile, id est faciliter. Septimo cum dicit: ita est, inducitur Egistus inculcans austeritatem et rigorem Agamenonis ut concitet Clitemestram. Et primo quodam modo condescendit dicto Clitemestre, dicens: ita est, scilicet sicut tu dicis, et ita deberet esse, licet pacisci mutuam ueniam?, scilicet dum uterque alteri culpam remittit. Secundo docet quod non erit ita de Agamenone; unde dicit: iura regnorum sunt tibi ignota, haud noua?, id est non noua sed consueta. Et qualia sunt illa docet dicens: iudices maligni sunt nobis, scilicet reges, equi sibi, scilicet sunt iudices; quasi dicat: pro eodem casu quo sibi parcunt et quodammodo equi sunt, pro eodem sunt nobis maliciosi et iniqui, putant id esse maximum pignus, id est maximam certitudinem, regni, si solis, id est eis, licet quicquid non licet aliis. Octauo cum dicit: ignouit, inducitur Clitemestra arguens per exemplum quod Agamenon ignoscet sibi, quia Menelaus ignouit Helene adulterium Paridis. Unde dicit: ignouit, scilicet Menelaus, Helene, scilicet sorori mee que adulterata est cum Paride, quod patet quia redit, scilicet Helena, iuncta Menelao, scilicet fratri Agamenonis qui fuerat primo uir eius, que, scilicet Helena, afflixit malis paribus Asyam et Europam, scilicet quia propter eam commissum est prelium inter Greciam, que est in Europa, et Troiam, que est in Asya. Nono cum dicit: sed nulla, inducitur Egistus ostendens exemplum non esse sufficiens quod adductum est. Unde dicit: sed nulla - quasi dicat: uerum est quod Helena adulterata est cum Paride sicut tu mecum -, sed nulla, scilicet pelex, abstulit Atridem, id est Menelaum filium Atrei, furtiua Uenere - sicut multe pelices et precipue Cassandra abstulit tibi furtiua Uenere Agamenonem -, nec cepit, scilicet aliqua pelex, animum, scilicet Menelai per amorem, animum dico obstructum, id est clausum, coniugi sue, hoc est auersum ab amore coniugis sue; sed sic est de Agamenone, quia alie ceperunt animum eius, quarum amore ardet, sed tibi, que es coniunx eius, obstructus est animus eius, quia te non diligit. Iam querit ille crimen, scilicet ut inueniat occasionem contra te, et parat causas, scilicet contra te. Nichil crede esse commissum, scilicet quod sit turpe tibi, id est quamuis ita esset et ita crederes, nichil tamen prodesset tibi ad optinendum amorem Agamenonis, quia: quid prodest honesta, scilicet coniunx, carens flagitio, ubi dominus, id est maritus, odit? Quasi dicat: nichil, quia talis maritus fit nocens, scilicet sine causa, non queritur, id est non habet causam unde queratur, id est conqueratur; uel sic: sit nocens, scilicet uxor, imponente ei marito nocenciam quamuis sit honesta, non queritur, id est non inuestigatur utrum sit nocens uel non. Spreta, scilicet tu, a tanto uiro et profuga num repetes Spartem, scilicet ciuitatem Lacedemonie ubi nata fuisti, patriasque sedes? Quasi dicat: credis tu quod euades fugiendo ad patriam tuam? Quasi dicat: non erit ita, quia repudia regum non dant exitum, id est euasionem a pena. Leuas, id est confortas, metum, scilicet tuum, falsa spe, scilicet falso sperando quod euades. Decimo inducitur Clitemestra se consolans per hoc, quod accusari non poterit apud maritum quia nemo conscius est culpe sue. Unde dicit: nemo nisi fidus, id est de quo satis possum confidere quod non accusabit me, nouit delicta mea. Undecimo Egistus hoc excludit dicens: fides non intrauit umquam limen regium, id est in domo regia numquam est fidelitas. Duodecimo Clitemestra contra hoc uolens adhibere remedium, dicit: merebor opibus, id est dando opes et diuitias, ut obligem fidem precio, id est dabo dona ut fides michi seruetur. Terciodecimo hoc remedium excludit Egistus dicens: fides parata precio uincitur precio, scilicet maiori. Quartodecimo Clitemestra Egistum redarguit de malo consilio, dicens: pudor pristine mentis, scilicet quem habui antequam tecum adulterium committerem, surgit residuus, id est renouatur pro residuo uite mee; quid obstrepis?, id est obloqueris. Quid, id est quare, blandiloqua uoce dictas mala consilia?, scilicet michi contra uirum meum. Scilicet - despectiue legendum est -, quasi dicat: ideo sic loqueris mecum quasi generosa, scilicet talis qualis sum ego, nubet tibi exuli, relicto rege regum?, scilicet Agamenone. Quintodecimo Egistus docet quod sue nupcie non sunt despiciende; unde dicit: et cur ego natus Thieste uideor Atrida, id est Agamenone, inferior? Decimosexto Clitemestra tamquam despiciens dictum suum, in natales suos inuehit dicens: si parum est, scilicet tibi ad laudem, adde et nepos, scilicet quia genuit te ex filia sua. Decimoseptimo Egistus natales suos excusans dicit: gignor auctore Phebo. Quasi dicat: quod natus sum ex incestu filie, auctore Phebo factum est, qui hoc precepit fieri, et ideo haud, id est non, pudet generis, id est generationis mee. Decimoctauo Clitemestra Egistum redarguit quod in patrocinium turpitudinis generis sui deos inuocat, dicens: uocas Phebum auctorem nephande stirpis, scilicet tue, quem, scilicet Phebum, reuocantem frena sua expulistis celo nocte subita. Hoc dicit quia patruus Egisti, scilicet Atreus, dedit Thiesti filios suos epulandos; pro cuius sceleris detestacione sol a meridie reuersus est ad ortum suum et inducta est nox media die. Quid aduocas probro, id est uicio, deos? Tu doctus surripe geniales, id est nupciales, thoros fraude, quia me, que nupta sum fraudolenter, oppressisti dissuadendo spem reditus uiri mei; tu inquam quem scimus, id est experte sumus, uirum esse tantum illicita Uenere, secede propere, id est celeriter, asporta ab oculis meis dedecus domus clare, scilicet Agamenonis: hec regia, id est hoc palacium regis, uacat uiro, id est uacare debet ad opus uiri mei Agamenonis. Decimonono Egistus se humilians, affectum suum in Clitemestram ostendit, dicens: exilia haud, id est non, sunt michi noua, scilicet quia a magno tempore assueui eis; unde subdit: assueui, id est assuetus sum, malis, scilicet tolerandis. O regina si tu imperas non tantum cedo, id est abscedo, domo, scilicet regia, Argisue, id est ciuitate regia: non moror, id est in nullo differam, aperire ferro pectus, scilicet meum, graue erumpnis iussu tuo, id est ad iussum tuum non differam interficere me ipsum. Uicesimo Clitemestra aliquantum reducta ad Egisti uoluntatem, ipsum, ut de agendis secum deliberet, aduocat dicens: siquidem cruenta Tindaris, scilicet ego, inuita sinam hoc, scilicet ut te ipsum interficias. Que peccat, sicut ego, debet et fidem, id est fidelitatem, culpe, scilicet ut illam celet et defendat et saluet participem. Secede pocius mecum, id est eamus simul seorsum, ut iuncta consilia, scilicet tua et mea, explicent statum rerum dubium ac minacem, id est ut euoluamus et remedium adhibeamus statui dubio rerum qui nobis minatur malum.
+
+Tercius actus huius tragedie est applausus chori de reditu Agamenonis. Et scribitur metro pindarico, in quo primo hunc applausum ponit; secundo Euribaten nuncium Agamenonis inducit, ibi: *sed ecce*. Applaudit autem aduentui Agamenonis primo inuocando Phebum; unde dicit: o pubes inclita, id est iuuenes nobiles, canite Phebum!, id est canendo laudate Phebum. Et exequendo quod hortatur conuertit sermonem ad Phebum dicens: tibi, o Phebe, festa turba coronat caput, scilicet serto laureo, tibi, scilicet o Phebe, stirps Inachia, id est Argolica - sic dicta a rege Inaco, a quo et fluuius eiusdem nominis a Thessalia trahens originem per Argolicos transit -, innuba, id est turba uirginum de stirpe Inachi nondum nupciis tradita, fundit de more, id est sicut moris est, comas uirgineas quaciens laurum, scilicet portando ramos lauri ad honorem Phebi; tu quoque, o manus Thebana, comitare choros nostros, queque bibis fontes gelidos Erasini, id est illius fluuii, queque Eurotan, id est fluuium illum, queque Ysmenon, id est fluuium illum bibis, Ysmenon inquam tacitum, id est tacite currentem, ripa uirenti: quam, scilicet manum Thebanam et inhabitantem terram iuxta predictos fluuios, Mantho sata Tyresia, id est Mantho filia Tyresie, prescia, scilicet futurorum, monuit celebrare, id est celebriter colere, deos Latonigenas, id est genitos Latona, scilicet Phebum et Dianam. O Phebe relaxa arcus uinclo, id est corda uinciente et curuante, id est relaxa arcus tensos, poneque, id est depone, humero pharetras graues leuibus telis, id est sagittis leuibus ad uolandum, chelisque, id est cythara, pulsa manu citata, id est ueloci, resonet uocale, id est ad uocis cantum moduletur: nichil acre magnumque uelim intonet altis modis, id est nichil magnificum aut terribile intonet, sed quale soles flectere leuiore lyra, scilicet quando non ad bellum, sed ad iocunditatem canis, cum musa docta recenset tuos usus, id est tuas modulaciones quibus assuetus es, recenset simplex carmen, id est aliquam simplicem modulacionem de mediocribus uel paruis rebus, sicut de amoribus et aliis similibus. Et licet, id est licitum est, scilicet ut sones corda grauiore, scilicet tale carmen quale canebas, scilicet ad iocunditatem et uictoriam, cum dei, id est dii, fregere Titanas, id est destruxerunt gigantes uolentes eos impugnare, fulmine misso, uel cum montes sunt impositi montibus altis. Gigantes, dum uellent impugnare deos, construxerunt sibi gradus ut ascenderent in celum ponendo unum montem super alium. Unde sequitur: struxere, scilicet gigantes, gradus, ut ascenderent in celum, trucibus monstris, id est sibi qui erant truces, id est crudeles et monstruosi; stetit Ossa imposita Pelion, id est super Pelion, Olimpus pinifer, id est qui fert pinus, pressit ambos, scilicet Ossam et Pelion. Nota: Ossa nomen est montis Thessalie et ponitur a poetis frequenter in feminino genere ut hic. Pelion similiter mons est in Thessalia. Olimpus etiam mons est Macedonie tante altitudinis, ut in eius cacumine nec uentus senciatur, nec nubes se colligant, quia excedit istum aerem humidum in quo aues celi uolant. Dicitur Olimpus ab olon, quod est totum, et phos, lux; quasi: totus lucens, quia propter altitudinem est quasi celum, et ideo sepe pro celo ponitur. Hic mons diuidit Macedoniam uel Achaiam a Tracia. Et nota quod ab illo loco: arcus uinclo Phebe relaxa, usque huc, sensus est: petit Phebum dimittere exercitium arcus et sagittarum et canere cythara propter reditum Agamenonis, et petit quod non moduletur in cythara aliquid terribile et bellicum, sed quod faciat uel mediocrem et delectabilem modulacionem, uel, si uelit aliquid grauius facere, faciat talem modulacionem iocundam, qualem fecit quando gigantes, uolentes expugnare deos, deuicti sunt. Post inuocationem Phebi inuocat Iunonem que fouit specialiter Grecos contra Troianos. Unde dicit: o regia Iuno coniunx et soror magni, scilicet Iouis, consors sceptri ades, scilicet nobis cum fauore: nos Micene, scilicet quibus presidet rex Agamenon, tua turba te colimus. Tu sola tueris Argos, id est ciuitatem que dicitur Argos, sollicitum suplexque tui numinis, id est supliciter et sollicite colens tuum numen - ponitur hic Argos indeclinabile et neutri generis. Tu regis manu, scilicet tua, bella pacem; tu nunc uictrix, scilicet quia uicisti Troiam quam propter Paridem, qui pretulit tibi Uenerem, persecuta es, accipe claros Agamenonios, scilicet triumphos; uel accipe, id est in fauorem tuum ad nos, Agamenonios, id est milites et comites Agamenonis claros propter uictoriam de Troia optentam. Tibi, o Iuno, tibia multifora, id est multis locis forata, canit buxo, scilicet quia solebat fieri de buxo, canit inquam solempne, id est solempnem modulacionem, uel canit solempniter ut ponatur nomen pro aduerbio, tibi puelle mouent docta fila, scilicet cytarizando, carmine molli, tibi matres Graie iactant uotiuam lampada - accusatiuus grecus -, id est flammam ex uoto tibi promissam. Portabant ad honorem Iunonis uel faces uel candelas facientes magnas flammas. Cadit ad tua delubra, id est templa - sic dicta quia fontes habebant quibus diluebantur homines ante templi ingressum -, candida coniunx tauri, quia sacrificabatur ei uacca alba, nescia aratri, nullo iugo signata collum - synodoches est. Tercio cum dicit: tuque o magni, inuocat Palladem dicens: tuque o Pallas, inclita nata, id est nobilis filia, magni Tonantis, scilicet Iouis, que sepe petisti Dardanias, id est Troianas, turres cuspide, scilicet ut prosterneres eas propter odium Paridis, qui non solum Iunoni, sed etiam tibi pretulit Uenerem, te colit matrona maior minorque, id est socrus et nurus, permixto choro, id est mixtim et indifferenter, et ueniente dea, scilicet te nunc de uictoria Troiana, sacerdos reserat templa, scilicet ut in eis admittaris et ibi colaris laudibus et sacrificiis. Tibi, id est ad tuum cultum o Pallas, turba redimita, id est ornata et coronata, coronis nexilibus uenit, tibi reddunt grates grandeui lassique senes compote uoto, id est uoto possidente quod desiderant, libantque, scilicet senes, trementi manu uina, scilicet in sacrificium. Quarto cum dicit: et te Triuia, inuocat Dianam dicens: et memores, scilicet nos beneficiorum tuorum, o Triuia, id est Diana, precamur uoce grata, scilicet ut faueas nobis: tu Lucina, id est Diana - luna enim in siluis Diana, in celo Lucina, in terra Proserpina dicitur -, iubes maternam Delon. Nota: fingitur quod Iuno, irata contra Latonam impregnatam a Ioue, interdixit ei orbem; sed recepta est in Delo, insula tunc natante et separata, scilicet a residuo orbe: agitabatur uentis nunc ad unam partem, nunc ad aliam. Cum autem peperisset gemellos, scilicet Phebum et Dianam, facta est insula stabilis precepto Phebi et Diane. Et hoc est quod dicit: iubes maternam Delon sistere, Delon inquam existentem Cyclada, id est insulam - ponitur enim species pro genere, uel forte Delos una est de Cycladibus -, errantem prius uentis huc atque illuc; nunc iam stabilis, scilicet facta, tenet terras fixa radice, respuit auras, id est non amplius cedit auris, assuetaque sequi rates religat, scilicet eas firmiter tenendo. Tu uictrix. Nota: Niobe, filia Tantali, septem habuit filios et totidem filias; unde, inuidens Latone, prohibuit cultum eius. Que conquesta est Phebo et Diane, unde Phebus, assenciente Diana, omnem prolem eius interfecit transfigendo sagittis, ipsamque in saxum marmoreum conuertit, quod stat in supremo culmine montis qui Sisiphus dicitur. Unde dicit: tu, o Diana, uictrix numeras funera, id est prolem datam funeri, matris Tantalidos, id est Niobes filie Tantali: stat nunc, scilicet Niobe, flebile saxum summo uertice Sisiphi, id est illius montis, et adhuc antiqua marmora fundunt nouas lacrimas. Colit impense, id est attente, uir feminaque numen geminum, scilicet Phebi et Diane, uisa uindicta de Niobe que cultum eorum despexit. Quinto cum dicit: omnis, inuocat Iouem dicens: teque, o pater ac rector pollens fulmine, ante omnis, scilicet inuocamus et colimus, cuius nutu tremuere simul extremi poli, o Iupiter auctor nostri generis libens cape dona, scilicet sacrificiorum, abauusque, scilicet quia Agamenon secundum lineam paterne generationis quintus erat a Ioue - fuit enim filius Atrei, filii Pelopis, filii Tantali, filii Iouis -, respice tuam prolem non degenerem, scilicet Agamenonem. Deinde cum dicit: sed ecce uasto, annunciat aduentum Euribatis qui fuit miles Agamenonis, dicens: sed ecce miles concitus, id est festinus, gradu uasto, id est gressu magno, properatque gerens signa manifesta leticie, namque gerit lauream hasta summo ferro, id est in ferro quod est in summitate haste. Et quasi ex appropiacione melius discernens, ostendit in speciali quis sit miles, dicens: Euribatesque semper fidus regi, scilicet Agamenoni, adest.
+
+Quartus actus huius tragedie est narracio de reditu Agamenonis et Grecorum. Et scribitur metro archilochico. Continet autem hec pars decem sermones in modum dyalogi inter Euribaten et Clitemestram; in quorum primo inducitur Euribates, miles Agamenonis, nuncians eiusdem reditum ad propria. Unde exhortando Micenas, quorum rex erat Agamenon, ad leticiam et sacrificia, dicit: adoro suplex delubra et aras celitum, id est deorum, et patrios lares, fessus post longa spacia, uix concredens michi, scilicet de iocundo nuncio quod uobis apporto. Soluite uota superis, id est diis, scilicet pre gaudio et leticia: uictor Agamenon decus altum telluris Argolice, scilicet existens, remeat tandem ad penates suos, id est deos proprios et domum propriam. Secundo Clitemestra huic nuncio congratulans, dicit: felix nuncius uenit ad aures meas, coniunx, scilicet meus Agamenon, petitus, id est desideratus, michi per annos decem, ubi moratur? Pelagus premit an terras? Tercio respondens Euribates dicit: incolumis, scilicet coniunx tuus, auctus gloria, laude inclitus, impressit reducem pedem expetito, id est desiderato, litori, id est iam de nauibus exiuit ad terram. Quarto Clitemestra applaudens nuncio dicit: colamus in diem, id est per totum diem, deos etsi, id est quamuis, propicios, attamen lentos. Quasi dicat: colamus deos pro reditu uiri mei, qui etsi propicii sint ipsum reducendo, tamen lenti fuerunt, in quantum tarde reduxerunt eum. Tu pande iuuat, id est utile est ut pandas, frater coniugis mei, scilicet Menelaus, quas sedes teneat, et pande soror mea, scilicet Helena, quas sedes teneat. Quinto Euribates insinuat quod infortunia passi sunt in mari, dicens: uotis posco meliora et obtestor deos, scilicet ut eueniant meliora quam sciam dicere: nam fari certa, id est dicere certos rumores de fratre et sorore tua, sors dubii maris uetat. Ut sparsa classis excepit mare tumidum - ypallage est -, id est ut mare tumidum excepit classem sparsam, ratis socia non potuit uidere ratem, et ideo scilicet nichil scio dicere de fratre et sorore; quin ipse Atrides uagus equore immenso tulit grauiora dampna pelago quam bello, remeatque, scilicet ad propria, similis uicto, trahens uictor de tanta classe exiguas et laceras, id est paucas et dilaceratas, rates. Sexto Clitemestra curiosior facta inquirit diligentius de uexatione classis in mari: fare, id est dic, quis casus hauserit rates nostras, scilicet dispergendo eas, aut que Fortuna maris dispulerit duces, scilicet ab inuicem. Septimo Euribates se ab hoc excusat dicens: poscis acerba fatu, id est quod acerbum est narrare, iubes nuncium infaustum, id est infelix, miscere leto. Mens egra, scilicet mea cogitando ea que interrogas, refugit loqui atque inhorrescit tantis malis. Octauo Clitemestra instat amplius ut referat Euribates casus maris; unde dicit: exprome, scilicet quod quero, et hoc ideo quia qui refugit scire clades suas grauat, id est aggrauat, timorem, quia dubia mala plus torquent, id est affligunt. Nono Euribates prosequitur narrationem de infortunato casu maris. Unde dicit: ut omne Pergamum, id est tota Troia, cecidit Dorica face, id est Greca flamma, preda diuisa est, properantes, scilicet Greci, petunt maria. iramque miles exonerat latus fessum ense, scuta neglecta iacent per summas puppes, scilicet omisso exercicio bellico, remus aptatur ad manus militares, omnisque mora est nimium longa properanti, scilicet redire domum. Ut, id est postquam, regia rate signum recursus, id est reditus, fulsit et clara tuba emouit regimen lentum, id est dedit signum mouendi naues de portu lento regimine, prora signauit primas uias, auroraque aperit cursus quos secent mille rates. Hinc, id est exinde, aura lenis allapsa uelis primo impellit rates; unda tactu leuis uix tremit afflatu tranquillo zephiri mollis splendetque pelagus classe et latet pariter; splendet, scilicet pulcritudine apparatus nauium, sed latet quo ad superficiem aque. Iuuat, id est delectabile uidetur nauigantibus, uidere nuda litora Troie, iuuat, scilicet uidere, loca sola, id est solitaria, Sigei relicti - Sigeum est promunctorium in mari Ellesponto iuxta Troiam. Omnis iuuentus simul properat lentare, id est tardare, remos, quia dum obiciuntur, aque tardius mouentur et forcius impellunt nauem, adiuuat, scilicet iuuentus, uentos manu et mouet brachia ualida nisu alterno, id est alternando fortitudinem. Equora sulcata uibrant, id est tremunt, et latera, scilicet nauium, increpant, scilicet cum sonitu percuciendo, caneque spume, scilicet que causantur ex sulcacione nauium et percussione remorum, dirimunt, id est diuidunt, mare cerulum, id est diuisum ostendunt per naues. Ut, id est postquam, forcior aura plenos sinus, scilicet uelorum, tendit, posuere, id est deposuerunt, tonsas, id est remos - a tundendis et decuciendis fluctibus sic dictos -, ratis credita, id est commissa, scilicet est, uento, scilicet omisso remigio, nauitaque fusus transtris, id est multitudo nautarum residens in transtris, id est lignis transuersalibus in quibus sedent nauigantes, aut notat quantum uela procul fugiunt terras recedentes, aut narrat bella: minas Hectoris fortis, currusque, scilicet narrat unus, et corpus empto rogo redditum, id est redemptum ad comburendum, Iouem Herculeum, id est simulacrum Iouis Herculei quod erat in templo ubi occisus est Priamus, sparsum cruore regis Priami, scilicet narrat alius. Tum, id est tandem dum sic narrant, Tirrenus piscis, id est porcus marinus siue delphines qui abundant in mari Tirreno, qui, scilicet piscis, reciprocus ludit iacente salo, id est tranquillo mari, transilitque tumidum mare dorso pando, id est recuruo - quale dorsum habent delphines qui in serenitate, si immineat tempestas, solent saltus super mare facere -, hic inquam piscis exultat cum freto, id est toto mari, agitque gyros, id est circuitus, et adnatat comes lateri, scilicet nauis, letus anteire, id est precedere, naues et sequi cursus, scilicet nauium. Nunc chorus, id est multitudo talium piscium adunata, lasciuit tangens prima rostra, scilicet nauium, nunc ambit et lustrat, id est circuit, millesimam ratem, id est classem mille nauium. Iam tegitur omne litus, id est latet turbato aere tamquam tectum esset, et campi latent, quia iam aspici non possunt aere incipiente inspissari et turbari, et iuga, id est dorsa summa, montis Idei, patent dubia, id est non clare discernuntur; et iam quod acies peruicax, id est uisus perseuerans et immobilis, uidet unum, id est solum, fumus Yliacus, id est Troianus, apparet nota atra, id est signo nigro, scilicet tantum distat quod non discernitur, sed apparet esse quiddam nigrum. Iam releuabat Titan, id est sol, lassa colla, scilicet equorum suorum, iugo, scilicet tendendo ad occasum parabat auferre iugum currus sui de collis equorum, iam lux prona in astra, id est appropinquabat ad noctem in qua apparent astra, iam dies preceps erat, scilicet ad occasum. Nubes exigua crescens sordido globo inquinat iubar Phebi nondum occidentis, scilicet ex toto, sed iam ad occasum tendentis; occidens uarius, scilicet in colore nubium, fecit freta suspecta, quia scilicet suspicabamur tempestatem futuram in mari ex talibus signis. Nox prima, id est principium noctis, sparserat celum stellis, scilicet quia prima pars noctis erat serena, iacent uela deserta uento. Tum, id est tandem, murmur graue minitans maiora, scilicet mala, cadit summis collibus, id est auditur tamquam cadens a summis collibus, litusque et petre longo tractu gemunt, id est murmur faciunt ad similitudinem gemitus; unda agitata uentis nocituris, id est nocumentum illaturis, tumet: cum subito luna conditur, id est absconditur, nubibus scilicet interpositis, stelle cadunt, id est cadere uidentur - uel propter fulgura, uel propter assub descendencia et discurrencia hoc dicit -, pontus tollitur, id est attollitur, in astra, id est ualde in altum tamquam ad astra - est enim yperbole -, celum perit, scilicet a conspectu. Nec est nox una, scilicet sola ex occasu solis, sed duplicatur ex absencia solis et adductione nubium; unde sequitur: densa caligo obruit tenebras, et subducta omni luce, scilicet lune et stellarum que solent confortare noctem, fretum, id est mare, celumque miscent: hoc dicit propter magnitudinem undarum que in altum eleuate quasi celo miscentur. Zephirus aduersus, id est contrarius, Euro et Nothus, scilicet contrarius, Boree, undique, id est ex omni parte, simul incumbunt, scilicet mari, rapiuntque pelagus euersum infimo solo. Quisque, scilicet uenti, mittunt sua tela et infesti emoliuntur fretum, id est extra suam disposicionem ponunt mare, turbo, id est impetus, conuoluit mare: Strimonius Aquilo, id est flans a Tracia - que Strimonia a fluuio qui Strimon dicitur nuncupatur -, contorquet altas niues, id est ab alto uenientes, Austerque Libicus arenas, scilicet contorquet, et Sirtes agit, id est facit loca periculosa ex arena congesta; nec manet in Austro, scilicet stabilis, sed nunc hinc nunc inde flat: fit Nothus, scilicet transeundo ad illam partem unde flat Nothus, grauis nimbis, id est impetuosis pluuiis, auget, scilicet Nothus, undas imbre, Eurus orientem mouet quaciens regna Nabathea - Nabathea regio a Nabaioth filio Ysmael nuncupata, iacet inter Iudeam et Arabiam, et, surgens ab Eufrate, usque in mare Rubrum porrigitur -, et sinus Eoos, id est orientales. Quid Chorus. Secundum Uegetium, De re militari, Chorus est collateralis Austro a parte orientali; secundum alios uero flat inter occidentem et Aquilonem. Est autem Chorus uentus tempestuosus in Italia. Unde dicit: quid Chorus rapidus, id est impetuosus, exerens Occeano ora?, id est faciem. Quasi dicat: multum aggrauat tempestatem. Ad similitudinem bestiarum loquitur, que dicuntur exerere ora quando parant se ad nocendum, et sic Chorus exerit ora Occeano, reddens eum dispositum ad nocendum. Crederes, scilicet in tempestate tanta, mundum totum sedibus suis reuelli, ipsosque deos rupto celo decidere, scilicet in mare uel in terram, et atrum chaos induci rebus, scilicet crederes. Uenit estus, scilicet nunc ad naues, resistit, scilicet renitente uento; uel uenit estus, id est fluxus maris, resistit, scilicet nauibus ne procedant, et uentus reuoluit estum retro; mare non recipit sese, scilicet propter contrarios impetus uenti et fluxus, imberque et fluctus miscent undas suas. Nec datum est denique erumpnis, scilicet nostris, id est nobis inter erumpnas, hoc leuamen, id est solacium, uidere saltem et nosse que pereant malo, scilicet naues socie uel illi qui pereunt: tenebre premunt lumina, id est oculos ne uideant, et nox inferna, id est infernalis, dire Stigis, id est tam tenebrosa est nox ac si sit infernalis et dire Stigis, id est paludis infernalis. Excidunt tum ignes, scilicet coruscationum, et dirum fulmen micat elisa nube, tantaque dulcedo male lucis, scilicet que prouenit ex fulmine et coruscatione, est miserisque: hoc lumen optant. Ipsa classis, id est multitudo nauium, premit se, et prora nocuit prore et latus lateri, quia propter talem compressionem minus potest quelibet nauis se ipsam iuuare. Pontus dehiscens, id est quasi hyatum faciens ex diuisione undarum, rapit illam, scilicet nauem, in preceps, hauritque, id est sorbet, mare et reuomit alto redditam, que scilicet dum prius tenderet in preceps uidebatur absorta; hec, scilicet nauis, sedit onere, id est descendit et submergitur, illa submittit undis latus conuulsum, scilicet ex collisione mutua, hanc fluctus decimus tegit, id est operit; hec, scilicet nauis, lacera, id est dilacerata, et populata, id est spoliata, omni decore fluitat leuis, nec manent illi uela nec tonse, id est remi, nec rectus malus ferens antempnas, id est ligna in quibus uela dependent, sed structa, id est fabricata, turpis natat toto Ionio, id est mari sic dicto a terra quam alluit, scilicet Ionia que est una pars Grecie. Ratio et usus nil audet in magnis malis, qualia scilicet tunc paciebamur; horror tenet artus, id est membra nostra, omnis nauita relicto officio, scilicet suo, stupet, scilicet tamquam desperatus de remedio, remus effugit, scilicet abstractus uehemencia fluctuum. Ultimus timor cogit miseros in uota, scilicet diis facienda, Troes, scilicet qui captiui abducebantur, et Danai, id est Greci, eadem rogant superos, scilicet deos. Quid fata possunt! Quasi dicat: multa et mira, sicut est istud quod Troes et Danai in uotis conueniunt, qui semper contrariorum erant uotorum, Pyrrus inuidet patri, scilicet Achilli, quia uellet fuisse mortuus sicut ille fuit, Ulixes Aiaci, scilicet inuidet, reputando quod feliciter contigit Aiaci quod mortuus est in terra, Atrides minor, scilicet Menelaus filius Atrei, qui dictus est minor respectu Agamenonis qui fuit frater eius maior, Hectori, scilicet inuidet, optans fuisse mortuus loco eius, Agamenon Priamo, scilicet inuidet, iudicans felicius ei contigisse quam sibi; quisquis iacet, scilicet mortuus, ad Troiam, felix uocatur, qui meruit cadere manu, scilicet hostis, quem seruat fama, scilicet adquisita exercicio bellico, quem tellus uicta, id est tegit, scilicet tamquam sepultos, felix uocatur. Pontus atque unde ferent, scilicet nos, ausos nil nobile? Ignaua freta, id est maria, consument uiros feroces?, id est militares et bellicosos. Perdenda mors est?, scilicet nostra, quia nichil lucrabimur per eam, nec uictoriam de hoste, nec famam aut laudem, sicut illi qui ad Troiam mortui sunt. Saciate tantis malis quisquis celitum, id est deorum, nondum es, scilicet saciatus, tandem, scilicet cum saciatus fueris, id est cum suffecerint tibi mala que patimur ad uindictam, serena numen tuum, scilicet faciendo serenitatem aeris et tranquillitatem maris; et unde debes hoc facere quia Troia, scilicet cuius hostes sumus, uel, id est saltem, daret lacrimas cladibus nostris, scilicet compaciendo nobis. Si durant odia tua, scilicet adhuc quisquis es celitum, placetque, scilicet tibi, genus Doricum, id est Grecum, mitti exicio, id est morti, quid iuuat, id est quid utile est, hos, scilicet Troianos, quibus perimus, id est propter quos perimus, perire simul nobiscum? O celites sistite mare infestum, scilicet classi nostre: uehit ista classis Danaos, id est Grecos, simul et Troas, scilicet quos ducimus captiuos. Nec plura possunt, scilicet loqui; quasi dicat: siluerunt post ista non potentes plura dicere: mare occupat uocem, id est aufert uocem nimium incuciendo terrorem. Ecce alia clades, scilicet que superuenit. Pallas, scilicet dea belli filia Iouis, armata fulmine Iouis irati, id est quo utitur Iupiter quando iratus est, temptat minax, scilicet nobis, quicquid aut hasta aut egide, id est scuto, aut furore Gorgoneo, scilicet qui conuertit homines in monstra, aut igne patrio, scilicet fulmine, potest - quasi dicat: per omnem uiam qua potest temptat nocere nobis -, et noue procelle spirant celo. Solus Aiax, scilicet Oleius - Aiax enim Telamonius mortuus erat Troie -, luctatur malis, id est reluctatur contra ista mala. Hunc, scilicet Aiacem, tenso rudente, id est fune nauis, cogentem, id est cum ui trahentem, uela sua, cadens flamma, scilicet de celo, perstrinxit, scilicet leuiter tangendo. Libratur aliud fulmen, scilicet in eundem Aiacem: hoc certum, scilicet fulmen, Pallas reducta manu, scilicet ad fortiter mittendum, toto impetu excussit, imitata patrem, scilicet Iouem in iaciendo fulmina; transit, scilicet hoc fulmen, Aiacem et ratem et tulit secum partem ratis et Aiacis. Ille, scilicet Aiax, nichil motus extat ambustus, id est totus in circuitu incensus, ut ardua cautes, id est rupis, salo, id est mari, dirimit insanum mare, scilicet cadendo in ipsum, rumpitque pectore fluctus, scilicet natando contra ipsos, et complexus nauem, scilicet suam, manu traxit in se et mari ceco, id est tenebroso, collucet Aiax, ardens scilicet in mari et inflammatus fulmine; omne fretum resplendet, scilicet ex flamma Aiacis ardentis. Tandem occupata rupe, scilicet ab ipso Aiace, intonat, id est impetuoso sono eloquitur, furibundum, id est uerba ex furore proueniencia, dicendo: iuuat, id est utile est, se superasse nunc pelagus atque ignes, uicisse celum, Palladem, fulmen, mare, id est iactabat se contra hec omnia preualuisse. Et adiecit: non me fugauit terror dei bellici, id est Martis, solus tuli, id est sustinui, et Martem una, id est simul, et Hectorem. Hector enim habuit deos comitantes eum in prelium et pugnantes cum eo, de quibus fuit Mars; unde XIII Ouidii de Transformatis dicitur: *Hector adest, secumque deos in prelia ducit*. Nec tela Phebea, scilicet que mittebantur manu Paridis et quibus interfecit Achillem, pepulerunt me gradu, id est de gradu et loco meo, uicimus istos cum Frigibus, scilicet aliis. Ex istis tandem accensus furore contempnit Palladem, dicens: tandem horream, id est debeo horrere nunc, aliena tela, scilicet Iouis, mitti dextera inherti?, scilicet Palladis. Quid si ipse, scilicet Iupiter, mittat? Quasi dicat: nec sic horrebo. Cum auderet furens plura, id est cum ausu furibundo plura diceret, pater Neptunus exerens caput undis imis subruit rupem, id est super quam sedit Aiax hec loquens, pulsam, id est depulsam, tridente - fingitur Neptunus portare tridentem propter triplicem aquarum potestatem, a qua humectat et infrigidat et inundat - soluit, id est dissoluit, montem; quem cadens, scilicet Aiax, secum trahit, iacetque uictus terra et igne et pelago. Alia pestis maior uocat nos naufragos. Est unda humilis, id est bassa respectu terre adiacentis, mendax uadis scrupeis, id est propter uada scrupea mentitur et decipit nautas qui putant ibi transire et pereunt - scrupea sunt saxa aspera acuminata que ibi latent -, ubi fallax Caphareus, promunctorium scilicet insule Euboe, tegit saxa clausa rapidis uerticibus, scilicet aquarum; estuat fretum scopulis feruetque fluctus semper alterna uice, alternando scilicet uices ex estu ad hanc partem et ad illam. Arx, id est turris alta et munita, prerupta imminet, scilicet illi loco, que utrimque, id est ex utraque parte, spectat geminum mare, scilicet Ionium et Frixeum: hinc, id est ex una parte, scilicet spectat oras, id est fines terre uel regni, Pelopis tui, id est qui est progenitor tuus, et Isthmon, id est promunctorium in quo sita est ciuitas Argos, qui, scilicet Isthmon, recuruatus alto solo - est enim mons stans recuruatus in mari - uetat, id est prohibet, maria Ionia iungi Frixeis, scilicet quia separat inter ea, hinc, id est ex alia parte spectat Lemnon, id est insulam illam, nobilem, id est famosam, scelere, scilicet Uulcani qui, cum pararet inferre stuprum Minerue et illa uirginitatem suam defenderet, effudit semen in pauimentum, de quo genitus est Erictonius qui primo usum quadrige adinuenit; hinc, id est ex alia parte spectat Calcedonam - nomen est regionis uel ciuitatis - Aulidaque, id est insulam illam, tardam ratibus, quia ibi tardata est classis Grecorum: hanc arcem occupat ille genitor Palamedis, scilicet quem, conuictum prodicionis ab Ulixe, Greci apud Troiam condempnauerunt, unde pater eius Nauplius iratus fecit Grecos hic naufragare, ducendo eos preuio igne et lumine in saxa. Unde dicit: et efferens ex summo uertice, scilicet de arce sua, clarum lumen manu, nephanda face, scilicet lumen prebente, ducit classem in saxa perfida. Rates fixe herent rupibus acutis; uada breuia unde inopis, quia deficit ibi copia aque ad portandum naues, comminuant has, scilicet rates, pars, scilicet nauium, uehitur, scilicet habens copiam aque, huius, scilicet alterius nauis, pars prima sedet scopulo; hanc, id est aliam nauem, relegentem alia spacia, id est uolentem per aliam transire uiam, ferit retro, scilicet scopulus, et fracta, scilicet nauis, frangit alias, collidendo cum eis. Iam timent rates terram - uel propter Nauplium patrem Palamedis qui eos duxit ad naufragium, uel ne tempestate colliderentur ad litus - uoluntque maria, id est eligunt profundum maris. Furor, scilicet Grecorum, cecidit in lucem, id est in Nauplium qui dolose prebuit eis lucem, quem precipitantes submerserunt offerentes eum sacrificium Neptuno: postquam litatum, id est sacrificatum, est, Phebus redit in lucem, id est claruit dies, et dies ostendit dampna tristis noctis, quia multa dampna passi sunt de nocte que propter tenebras uidere non potuerunt, sed clarescente die patuerunt eis. Decimo inducitur Clitemestra primo dubitans utrum dolendum sit uel gaudendum. Unde dicit: utrumne doleam, scilicet pro hiis que narrasti, an leter uirum reducem? Leter, id est letabor, remeasse, scilicet uirum, at cogor lugere uulnus graue regni. O pater, scilicet Iupiter, quaciens regna altisona, redde iam deos placatos Grais, id est Grecis. Secundo applaudit reuersioni, exhortans alios ad gaudendum et sacrificandum. Unde dicit: nunc ueletur omne caput fronde, id est faciant sibi serta de frondibus in signum leticie, tibia sacrifica, id est que solet modulari in sacrificiis, effundat modos, id est modulaciones, dulces, et niuea, id est candida, uictima cadat ante aras. Tercio uidens Cassandram notat et indignatur eius aduentum. Unde dicit: sed ecce tristes adsunt Yliades, id est mulieres Troiane, incompte comas, id est non habentes comas comptas, super quas excelso gradu Phebas, id est sacerdotissa Phebi, scilicet Cassandra, effrena, id est non frenans se propter furorem uaticinii, quatit lauros entheas, id est aptas furentibus.
+
+Quintus actus huius tragedie est furor et uaticinium Cassandre. Circa primum duo facit, quia primo ostenditur quomodo Cassandra furiam uaticinandi concepit; secundo quomodo Agamenon cum ea colloquium habuit, ibi: *tandem reuertor*. Prima pars continet sermones septem, quorum primus est chori Troianorum deflentis ruinas Troie. Et scribitur planctus hic metro dactilico tetrametro. Plangens ergo chorus Yliadum ruinam Troie duo facit, quia primo plangit ruinam Troie; secundo ostendit Priamum inter alias clades plus plangendum, ibi: *quid nunc*. Circa primum duo facit, quia primo commendat mortem per quam effugiuntur mala presencia; secundo plangit Troie ruinam, ibi: *uidimus*. Quantum ad primum, dicit: heu quam dulce malum additum, scilicet est, mortalibus; et specificans quid sit istud malum, dicit: durus, id est stabilis et firmus, amor uite, quo scilicet quisque nititur saluare uitam propriam et uitare mortem, cum pateat effugium malis, scilicet per mortem; unde sequitur: et libera mors, scilicet que liberat ab aduersitatibus, uocet miseros, id est uidetur uocare eos ad mortem per aduersitates, portus placidus, scilicet est mors, quiete eterna, quia scilicet mortui sunt extra tumultum et sollicitudinem uiuorum. Hunc, scilicet portum, nullus terror mouet, scilicet amouet, quin scilicet possint omnes refugere ad ipsum, nec impotens procella Fortune, id est nec impetuosa aduersitas fortune que impotens dicitur quia cedentes sibi impotentes ad bene uiuendum facit, aut flamma, scilicet fulminis, iniqui Tonantis, id est Iouis, quem iniquum dicit quia sic uidetur illis in quos uindicat. Pax alta, scilicet est in morte, nullos metus ciuium timet, scilicet qui mortuus est, nec maria insana Choris asperis, id est propter Choros - uentos scilicet illos aspere flantes -, non acies feras, id est exercitus feros, scilicet timet, nubemque pulueream motam, id est causatam, barbaricis cateruis equitum - solet enim ex pedibus equorum in exercitu eleuari magnus puluis; non muros cadentes, scilicet timet sicut nos Troiani, flamma hostica populante, id est destruente, populos cum tota urbe. Quasi dicat: non timebit quod muri urbis sue cadent, uel quod urbs et habitatores destruentur igne immisso ab hostibus, sicut contigit Troie. Solus contemptor leuium deorum, id est mutabilium, qui nunc dant prospera nunc aduersa, qualis est ille qui uitam presentem contempnit, perrumpet omne indomitum bellum, quod uinci non potest quia dum mortem non timet, sed eam sponte amplectitur, non poterit ei nocere uictoria partis aduerse; et ideo perrumpit bellum quantumcumque forte, quia dum se per mortem subtrahit, facit ut non sit contra quem bellum geratur; ille par regi superisque, id est diis par est, qui non tristis uidet uultus atri, id est nigri, Acherontis, id est fluuii infernalis, qui Stiga tristem, id est paludem infernalem, scilicet uidet, audetque ponere finem uite, id est qui audet mori et ire ad habitacionem mortuorum. O quam miserum est nescire mori, scilicet ex quo per mortem tot mala euaduntur, ut predictum est. Deinde cum dicit: uidimus, plangit ruinam Troie. Ubi notandum quod, sicut narratur II Eneydos, Greci post decennale bellum, desperati uincere Troiam armis, ingentem equum fecerunt de ligno, quem compleuerunt militibus armatis, tamquam in honorem Palladis que est dea belli, ut impetrarent reditum prosperum. Sicque intrantes naues et simulantes reditum in Greciam, latuerunt cum tota classe iuxta locum qui Tenedos dicitur. Interim Troiani exeuntes, putantes Grecos rediisse, contemplantur equum ligneum. Quidam autem Grecus dictus Sinon, inuentus a pastoribus et ductus ad Troianos, finxit se a Grecis debuisse immolari pro redimendo uento prospero ad reditum; sed habita opportunitate effugit et latuit inter uluas limosas. Et cum quereretur cur Greci fecerint equum illum, dixit quod ad placandum Palladem quam offenderant; et ideo ita magnum fecerunt ne posset introduci in uillam, quia si introductus esset, secundum uaticinium Calcantis, non solum Troia staret inuicta, sed etiam deuincerent Greciam et subicerent Troianis. Hiis uerbis credentes Troiani Sinonem admiserunt ad pacem et effractis portis ciuitatis Troiane introduxerunt equum. Quo facto duxerunt choreas et tripudiauit iuuentus Troiana. Cum uero nocte sequenti soporati essent, Sinon claustra equi aperuit; et exeuntes milites cede et incendio uastauerunt ciuitatem. Sicque capta est Troia dolo que armis uinci non poterat. Dicit ergo: uidimus patriam, id est Troiam que erat caput patrie, ruentem funesta nocte, cum uos, o ignes Dorici, id est Greci, quia a Grecis accensi et immissi, raperetis Dardana tecta, id est domos Troianas. Non illa, scilicet Troia, bello uicta, scilicet fuit, nec armis, ut quondam cecidit pharetra Herculea, id est sicut uicta fuit armis ab Hercule. Quam, scilicet Troiam, non uicit Pelei Thetidisque natus, scilicet Achilles uerus, aut falsus Achilles, scilicet Prothesilaus, qui fuit amicus Achillis et pugnauit in armis eius; unde dicit: nimiumque carus feroci Pelide, id est Achilli filio Pelei, cum fulsit acceptis armis, scilicet Achillis, strauitque Troas, id est Troianos, aut cum, id est nec uicit Troiam, Pelides ipse, id est Achilles, cum luctu, scilicet quo defleuit Prothesilaum interfectum ab Hectore, sustulit animos feroces, id est animosior et ferocior effectus est contra Troianos, Troadesque summis muris, id est existentes in summis muris, timuere celerem saltu, id est Achillem celeriter saltantem ad inuadendum Troianos uel ad dandum insultum muris; sed quid perdidit, scilicet Troia, extremum, id est illud quod est extremum, decus, id est maximum decus, in malis; et quid sit illud specificat dicens: fortiter uinci - non enim uicta est Troia fortiter pugnando, sed dolo capta est, ut dictum est. Troia restitit, scilicet bellando contra Grecos, annis bis quinis, id est decem, peritura fato, id est infelici euentu, unius noctis. Uidimus dona simulata, id est equum qui simulabatur esse factus ut esset donum Palladis, dona inquam molis immense, id est magnitudinis eximie, credulique, scilicet nos uerbis Sinonis, duximus dextra nostra, scilicet in ciuitatem Troianam, munus Danaum, id est Grecorum, fatale, id est ad fatum et mortem nostram factum, sepe sonipes, id est equus ille ligneus, gestans reges conditos, id est absconditos, cauernis, bellumque, scilicet absconditum gestans, tremuit in primo limine, scilicet porte quando introducebatur in ciuitatem; et licuit, id est licitum erat nobis, uersare, id est reuersare, dolos, scilicet in Grecos, ut ipsi Pelasgi, id est Greci, caderent capti fraude sua. Sepe parme, id est scuta rotunda, commote, scilicet ex motu equi, sonuere, id est sonuerunt, tacitumque murmur, quod erat infra uterum equi, percussit aures, id est auditum est, et Pyrrus male parens, id est obediens, Ulixi subdolo fremuit, scilicet existens infra equum cum Ulixe; cui dum Ulixes precepit ut tacite se haberet, Pyrrus male obediuit fremendo ex ira et desiderio uindicte. Troica pubes, id est iuuentus, secura metus, id est a metu, quia iam nichil timuit inducto in ciuitatem equo et Grecis nusquam comparentibus, gaudet tangere funes, scilicet quibus equus tractus est in ciuitatem. Hinc, id est ex una parte, Astianax, scilicet filius Hectoris, uel desponsura, id est Polixena nuptura, rogo Hemonio, id est sepulcro uel cineribus combusti Achillis qui fuit dux Hemonie, ducunt turmas, scilicet faciendo choreas, gregis equeui, id est equalis etatis secum, hec, scilicet Polixena, femineas, ille, scilicet Astianax, uiriles. Matres feste, id est festiue et gaudentes, ferunt diuis, id est diis, uotiua munera; patres festi, id est festiui et gaudentes, adeunt aras, unus uultus, scilicet est in tota urbe, quia omnes gaudebant; et quod numquam uidimus post ignes Hectoreos, scilicet quibus corpus Hectoris combustum est, leta est Hecube, scilicet regina mater Hectoris et uxor Priami. Deinde cum dicit: quid nunc, mouet questionem luctuosam et soluit. Querit autem, cum multa sint dolenda in tanta clade, quid magis dolendum sit. Unde dicit: o dolor infelix, quid nunc primum, quidue extremum paras deflere? Menia nostra fabricata manu diuum, id est deorum, an templa usta super deos suos? Et respondens questioni dicit: non uacat lacrimare istis malis, sed deflendus est nobilis rex Priamus; unde dicit: o magne parens, Yliades, id est Troiani, flent te. Uidi, uidi - hoc ex persona ducentis chorum dicitur, et ingeminat ex certitudine et dolore - telum Pyrri in iugulo senis, scilicet Priami, uix tingi exiguo sanguine, quia scilicet senes parum habent de sanguine. Secundo cum dicit: cohibete, inducitur Cassandra prohibens turbam a deploracione sui suorumque, quia sufficit eis lugere funera propria. Unde dicit: o Troades cohibete lacrimas quas omne tempus petit, cuiusmodi sunt lacrime quibus deplorantur ruine Troiane et casus Priami, et ipse, id est uos, lugete lamentabili gemitu uestra funera, scilicet propria; remouete questus, id est planctus, cladibus, id est a cladibus meis: erumpne, id est miserie, mee recusant, id est renuunt, socium. Ipsa, scilicet ego, sufficiam malis nostris, id est ad deplorandum mala nostra. Tercio cum dicit: lacrimas, inducitur chorus ostendens se non sufficere nec etiam Cassandram ad deflendum casus suos. Et circa hoc duo facit, quia primo se ad flendum insufficientem ostendit; secundo Cassandram incipientem iam furere arguit, ibi: *sed cur*. Quantum ad primum, dicit: iuuat, id est utile est o Cassandra, miscere lacrimis lacrimas, quia magis affligitur qui secreto dolet et fletum cohibet quam qui in publicum fletum prorumpit. Unde dicit: secrete cure, id est sollicitudines, magis lacerant, scilicet et affligunt, quos exurunt, iuuat, id est utile est, deflere suos in medium, id est in publicum; quamuis enim dura uirago, scilicet sis o Cassandra, paciensque mali, nec poteris flere duras ruinas, tamen iuuat nos flere; non ales Hedonis, id est Tracia, scilicet Philomena, que cantat nobile carmen uerno ramo, tristis modulata Itin in uarios sonos, id est sua modulacione uaria plangens Itin, scilicet poterit sufficere ad deflendum ruinas nostras; nec ales Bistonis, id est Tracia, id est Prognes uxor Therei regis Tracie, que uersa est in hirundinem, que residens in tectis garrula deflet impia furta siluis, id est facta in siluis, diri mariti, scilicet Therei. Nota: Pandion, rex Atheniensium, habuit duas filias, Prognem et Philomenam. Thereus autem rex Tracie duxit Prognem, que desiderans uidere Philomenam, rogauit quod posset adire ut uideret sororem, uel quod maritus quereret eam apud patrem et adduceret ad Prognem. Quam cum Thereus maritus a patre optinuisset uoluit ei uim inferre; sed Philomena restitit, propter quod Thereus abscidit ei linguam et ducens secum constituit ei habitaculum in silua, ubi frequenter oppressit eam. Tandem illa, per descriptionem facti intextam tele, certificauit Prognem que, dum Bachanalia exerceret, uenit ad locum ubi soror erat et reduxit eam secum domi. Et uolens uindicari de marito apposuit ei Itin filium suum ad comedendum; quem cum comedisset misit ei caput per sororem Philomenam. Qui dum extracto gladio persequeretur eas, miseracione deorum Thereus in upupam, Prognes in hirundinem que colit tecta, Philomena in auem sui nominis, que nunc sua modula- cione dicitur flere Itin, mutati sunt. Nulla inquam istarum auium poterit lugere condigne domum tuam, id est ruinam domus tue, scilicet Priami et aliorum, licet ipse Cignus clarus inter olores niueos colens Hystrum Tanaymque, id est fluuios illos, uelit extrema loqui, id est facere planctum quem solet facere in extremis instante morte, scilicet poterit condigne lugere domum tuam; licet Alciones. Nota quod Ceix, filius Luciferi, rex Tracie, uxorem habuit Alcionem, que, uirum submersum in mari dolens, conuersa est in auem que Alcion dicitur, que nidificat in litore maris. De hac aue mira narrat Ambrosius in Hexameron: habet autem uocem plangentis et dicitur deflere mortem uiri sui. Dicit ergo: licet Alciones sonent fluctu plangente leuiter Ceica, scilicet qui fuit uir Alciones, cum male confise, scilicet de mari quod submersit Ceicam, iterum audaces credunt pelago tranquillo, scilicet nidificando iuxta pelagus. Et dicit Ambrosius: *ubi undosum fuerit mare, positis ouis subito mitescit et cadunt omnes uentorum procelle*. Pauideque fouent fetus suos nido titubante, scilicet fluctu allidente cum nido; quamuis inquam Alciones sic sonent plangente fluctu, non poterit condigne flere domum tuam, nec si turba tristis imitata uiros molles, id est castratos, que turrite parenti, scilicet Cibele uel Berecinthie, rauco pectore ferit buxum concita, id est festina uel accelerata, laceret tecum, o Cassandra, brachia ut lugeat Atin Frigium, id est de Frigia, non poterit condigne lugere domum tuam. Nota quod Cibele siue Berecinthia uxor Saturni et mater deorum dicitur; ipsa autem signat terram, que turrita fingitur propter ciuitates et castra que fundantur in terra. Hec Atin iuuenem Frigium dilexit et ex zelotipia castrauit, propter quod sacerdotes eius castrantur et in festo eius faciunt sonitum et tinnitum, scilicet clamando ita quod redduntur rauci. Et canunt tuba et percuciunt cymbala et tympana in memoriam quod, nato Ioue, Cibeles, ne Saturnus deuoraret eum, abscondit eum in Ida silua; et ne pater audiret uagitum pueri, fiebant soni et tinnitus in Idea silua. Sacerdotes autem lacerant brachia in signum quod Claudia, uirgo uestalis, infamata crimine, furioso gestu uisa est inuocare deam, que purgauit eam a crimine, dum secuta est eam solam trahentem nauem quam nec trahere poterat tota multitudo. O Cassandra, non est modus, id est mensura, lacrimis, quia que patimur, scilicet in ruina Troie et domus regie, uicere modum, id est excedunt mensuram. Deinde cum dicit: sed cur, arguit Cassandram iam furentem concepto spiritu uaticinandi. Unde dicit: sed cur, o Cassandra, diripis capiti, scilicet tuo, sacratas infulas? Infula uitta sacerdotis alba in modum diadematis a qua uitte ab utraque parte dependent que infulam uinciunt. Quarto cum dicit: uicere, inducitur Cassandra concedens quod sua mala tanta sunt quod plangi non possunt condigne. Unde dicit: iam mala nostra uicere metus omnis, quia plura sunt et maiora quam umquam timuimus. Equidem nec placo celites ulla prece, quia frustra rogarem quod cohiberent se ab ulteriori uindicta cum fecerint quicquid possunt; unde sequitur: nec habent quo, id est in quo, noceant si uelint seuire. Ipsa Fortuna consumpsit uires suas, scilicet in nocendo, et hoc declarat in se quia nec patriam habet nec cognatos. Que patria restat, scilicet michi hic uel alibi, quis pater, que iam soror? Tumuli atque are bibere sanguinem meum, quia scilicet pater meus interfectus fuit ad aras et soror mea ad Achillis tumulum. Quid illa felix turba gregis fraterni? Quasi dicat: nonne occisa est ut ex dictis patet? Nempe, id est certe, exhausta est regia, id est domus palacii, miseri senis, scilicet Priami, relicti, id est superstites de hiis qui non sunt occisi, uident uacuam, scilicet regiam, ceterasque nurus uiduas, id est uiduatas, uident per tot thalamos, preter Lacenam, id est Helenam Lacedemoniam - illa enim non fuit uidua quia, interfecto Paride, rediit ad Menelaum uirum priorem. Hecuba illa mater tot nurum, id est nuruum - est enim syneresis -, regum, quia desponsate erant filiis regum, et regimen Frigum, fecunda in ignes, scilicet quia multi filii eius occisi fuerunt, quorum corpora ignibus funeralibus incinerata erant secundum consuetudinem antiquorum; experta nouas leges fatorum, id est nouorum euentuum leges, quia non est auditum prius de tali euentu, scilicet quod tam nobilis regina uersa est in canem, sicut factum est de Hecuba. Unde dicit: induit uultus feros, scilicet caninos: rabida latrauit circa suas ruinas, Troie scilicet et liberorum suorum, superstes Troie, Hectori, Priamo, sibi, id est uiuens post Troiam, Hectorem, Priamum et se ipsam, quia scilicet postquam exuit uitam humanam induit caninam. Quinto inducitur chorus docens quomodo Cassandra concepit spiritum uaticinii cum furia. Unde dicit: repente, id est subito, silet Phebas, id est sacerdotissa Phebi, et pallor genas possidet tremorque creber, id est frequens, totum corpus, scilicet possidet; stetere uitte, scilicet capitis ex horrore, capillis erectis; unde sequitur: horrescit coma mollis, anhela, id est frequenter anhelitum trahencia, corda fremunt incluso murmure, lumina incerta, id est oculi incerti, nutant, id est titubant, et oculi uersi retro torquentur, rursus rigent immites, scilicet oculi. Nunc alcior solito, scilicet existens, leuat caput in auras graditurque celsa, nunc parat reserare fauces reluctantes - quasi dicat: parat se ad loquendum et tamen loqui non potest -, nunc custodit male uerba ore clauso Menas, id est sacerdotissa, impaciens dei, id est non potens pati deum. Sexto cum dicit: quid me furoris, inducitur Cassandra furens, et in furia quodammodo uaticinans futuram cedem Agamenonis. Unde primo quasi indigna ad uaticinandum, cum sit captiua, dicit: quid me noui incitam, id est exagitatam, stimulis furoris - quasi dicat: doleo hoc ita esse quia non decet me captiuam -, o sacra iuga Parnasi, quid me rapitis inopem mentis?, id est me cui iam deficit mens propter furorem conceptum. Parnasus mons est biceps in quo solebant dormire qui uaticinandi spiritum conceperunt; unde hoc dicit quasi displiceat sibi quod uaticinari debeat. O Phebe recede, scilicet a me, extingue flammas, scilicet furoris et uaticinii, infixas pectori meo. Cui, id est ad opus cuius, uagor nunc uesana?, id est furibunda. Cui bachor, id est discurro, furens? Iam Troia cecidit, quid ago uates falsa? Quasi dicat: ex hoc quod Troia cecidit, uidetur michi quod uaticinatura sum falsa dum preuideo mala uentura Agamenoni. Secundo uaticinando furiosa quedam interserit. Unde dicit: ubi sum?, scilicet ego. Lux alma, scilicet diei, fugit et nox alta, id est profunda, obscurat genas, id est obtenebrat et obnubilat uultum meum, et ether, id est calor ethereus, hoc est quem solent haurire uaticinantes, latet membris abditis, id est membris meis occultis, scilicet interioribus, hoc est in precordiis. Sed ecce dies prefulget sole gemino Argosque geminum, id est ciuitas gemina, attollit domos duplices: hoc delirando et furendo dictum est. Tercio uaticinando narrat que uiderit. Unde dicit: cerno, id est uideo, nemora Idea? - Ide nomen est montis nemorosi iuxta Troiam. Pastor, id est Paris - qui cognominatus est pastor quia more pastorum coluit agros et nemora -, sedet arbiter, id est iudex, fatalis inter deas potentes. Alludit ei quod fingitur tres deas, id est Iunonem, Palladem et Uenerem, sedere iuxta fontem in Idea silua, in quem dea discordie proiecit pomum aureum in quo scriptum erat: *detur pulcriori*. Certantes autem dee de pulcritudine, elegerunt iudicem Paridem, qui adiudicauit pomum Ueneri que promisit ei Helenam pro munere. O reges, scilicet Agamenon et Menelae, timete genus furtiuum, id est uxores uestras que furtiue uacant adulterio: ille agrestis alumpnus - hoc uel de Paride qui supra dictus est pastor, uel de Egisto intelligi potest, qui adulterabatur cum uxore Agamenonis; qui agrestis alumpnus dicitur quia non rebus militaribus et bellicosis datus erat, sed rudis et agrestis erat tamquam desidie et libidini deditus. Unde, De remedio amoris dicitur: *Queritur Egistus quare sit factus adulter? In promptu causa est: desidiosus erat* - euertet domum, scilicet rapiendo uxorem si de Paride exponitur, uel insidiando morti Agamenonis si de Egisto legitur. Et quasi uideat quomodo Clitemestra parat se ad occidendum uirum, dicit: quid ista uecors, scilicet Clitemestra, prefert tela districta, scilicet ad percuciendum, manu feminea? Quem uirum petit, scilicet ad occidendum, Lacena, id est Clitemestra - dicta Lacena sicut et Helena soror sua, quia de Lacedemonia erant -, cultu, id est pro cultu, gerens dextra ferrum Amazonium?, id est securim cum qua solent pugnare Amazones. Et sub metaphora leonis subdit descriptionem mortis Agamenonis, quem primo ab Egisto uulnere confossum, Clitemestra cum securi decollauit. Unde dicit: que nunc alia facies, scilicet rerum uisarum, hoc dicit quia predicta uidet aperte in se; sequencia autem sub metaphora leonis: uersat oculos meos?, scilicet mentales. Marmaricus leo, id est Agamenon, quem comparat leoni Marmarico, quia leones Marmarici sunt ferocissimi - est autem Marmaria regio Libie -, audacis dee, id est Palladis que est dea belli, cuius obsequio deditus erat Agamenon, quia militaris et bellicosus erat, uictor ferarum, id est Troianorum, passus morsus cruentos sub dente ignobili, id est passus uulnera cruenta ab Egisto ignobili, iacet, scilicet mortuus, uexatus colla, scilicet propter percussiones Clitemestre amputantis caput eius cum securi. Quarto conuertens sermonem ad suos arguit eos quod eam solam reputabant saluam, quia dilecta fuit ab Agamenone, quia post mortem Agamenonis Clitemestra precepit Cassandram interfici, ut infra dicetur. Unde dicit: o umbre meorum, id est simulacra mortuorum Troianorum, quid me solam e meis, scilicet Troianis, uocatis sospitem?, id est saluatam. O pater, scilicet Priame, sepulte tota Troia, quia scilicet ubique in Troia iacent funera tua propter filios et filias ubique interfectos, te sequor, scilicet occidenda sicut tu occisus fuisti; o frater, scilicet Hector, auxilium unicum frigum, id est Troianorum, terrorque Danaum, id est Grecorum, non ego amplius uideo, scilicet in te, antiquum decus, scilicet armorum et milicie, aut calentes manus tuas exustis ratibus - hoc dicit quia Hector portauit ignes ut combureret naues Grecorum -, sed, scilicet uideo, membra, scilicet tua, lacera, id est lacerata, et fortes lacertos saucios uinclo graui. O Troile congresse Achilli nimium cito, quia nimis iuuenis; o Deiphebe munus noue coniugis, id est qui occisus es in munus noue coniugis, scilicet Helene que fuit noua coniunx Paridis, geris uultus incertos, scilicet quia dilaceratum uulneribus ut uix per illum possit certitudinaliter cognosci. Quinto ex consideracione predictorum optat accedere ad infernum. Unde dicit: iuuat, id est utile michi iudico, uidere seuum canem Tartari, regnaque auidi Ditis, scilicet Plutonis qui est deus inferni. Hec ratis atri Phlegetontis, id est fluuii infernalis in quo est nauis quam regit Caron transuehens animas ad inferna descendentes, hodie uehet regias animas, uictamque, scilicet Priami, uictricemque, scilicet Agamenonis. Precor uos o umbre, id est simulacra mortuorum, precor te pariter o unda iurata superis, id est per quam superi, hoc est dii, solent iurare: reserate paulum, id est modicum, terga migrantis poli, id est celi relicti a tergo et quasi transeuntis a nobis, ut leuis, scilicet propter paucitatem, turba Frigum, id est Troianorum, prospiciat Micenas, scilicet et uideat interfectionem Agamenonis. Et conuertens sermonem ad Troianos, dicit: spectate, miseri: fata, id est fatales euentus, uertunt se retro, quia iam uertuntur in uindictam de hostibus nostris. Instant sorores, id est furie tres infernales que dicuntur sorores, squalide, id est sordide, iactant sanguinea uerba, id est hortancia ad effusionem sanguinis; iuuat, id est utile eis uidetur, ingredi per Stigios lacus, id est infernales lacus, leua, id est sinistra manus predictarum sororum, fert faces semiustas, ardentque pallentes gene et uestis atri funeris, id est uestis funeralis et nigra, cingit ylia exesa, id est macilenta, metusque, id est terrores, nocturni strepunt, id est tumultuant, et ossa uasti corporis, id est gigantis qui uoluit expugnare celum, corrupta situ longinquo iacent limosa palude, scilicet inferni. Et ecce senex defessus, scilicet Tantalus, non captat, id est non satagit capere, aquas ludentes, id est deludentes et decipientes, ora: et hoc quia dolet mortem Agamenonis cuius progenitor erat. Unde sequitur: oblitus sitis, mestus futuro funere, scilicet Agamenonis; Dardanus pater, scilicet Troianorum, exultat, scilicet quia uidet uindictam de hoste generis sui, ponitque gradus decoros, id est ambulat decorus et hylaris. Septimo cum dicit: iam peruagatus, inducitur chorus Troianorum ostendens quomodo Cassandra furendo cecidit quasi in extasim, et Agamenon ad ipsam consolandum accessit. Unde dicit: iam ipse furor peruagatus fregit se, caditque flexo gradu ante aras, qualis taurus gerens uulnus incisa ceruice. Releuemus tandem artus suos entheos, id est furiosos: Agamenon cinctus uictrice lauro adit, scilicet Cassandram sic cadentem, coniunxque pariter tulit illi, scilicet Agamenoni, gressus obuios; redit, scilicet cum coniuge ad Cassandram, iuncta, scilicet concordi gradu, id est equali passu. In secunda parte huius carminis ostenditur quomodo Agamenon alloquitur Cassandram. Ubi primo inducitur Agamenon de reditu suo gaudens et dicens: reuertor tandem sospes, id est sanus et saluus, ad lares patrios, id est ad deos patrios uel ad domum meam et patriam; o cara terra, scilicet Micenarum, salue. Tot, id est multe, barbare gentes dedere, id est dederunt, tibi spolia, scilicet per me deuicta, tibi Troia potentis Asye, id est que est regio potens in Asya, Troia inquam, felix diu submisit, id est subdidit se iam uicta. Et conuersus ad Cassandram dicit: cur ista uates, scilicet Cassandra, effusa corpus, id est habens corpus effusum ad terram, ac tremens, labat, id est titubat, ceruice dubia?, quia scilicet non tenet caput in certo situ. Et conuersus precipit famulis ut curent de ea; unde dicit: o famuli attollite, scilicet iacentem Cassandram, refouete latice gelido, id est frigida aqua, sicut solet fieri cadentibus ex defectu cordis pre dolore. Iam recipit diem, id est recuperat statum suum, marcente uisu, id est deficiente aliquo modo, quia nondum ex toto ad statum suum rediit. Et alloquens eam per se consolando, dicit: suscita sensus tuos, id est expergiscere a grauitate in qua es: ille portus, scilicet Grecie, optatus, id est quem in erumpnis optauimus, adest, id est uenit. Festus, scilicet dies, in quo scilicet letari decet et non grauari sicut tu grauaris; estimabat enim Agamenon eam sincopasse ex tristicia et dolore. Secundo inducitur Cassandra respondens; et tamquam desiderio patrie suspirans, dicit: et Troie festus fuit, scilicet et tamen nunc euersa est. Tercio Agamenon inuitat eam ad cultum deorum, dicens: ueneremur aras. Quarto Cassandra hoc renuit dicens: cecidit ante aras pater, scilicet meus Priamus. Quinto exhortatur specialiter ad cultum Iouis, dicens: precemur pariter Iouem. Sexto et hoc renuit Cassandra dicens: Iouem Herculeum?, id est precabor ego Iouem Herculeum? Quasi dicat: non faciam. Nota: Iupiter Herculeus dicitur ymago Iouis cum pictura historie de generatione Herculis, cuiusmodi ymago erat in templo in quo Priamus occisus erat. Et ideo hunc Iouem precari aut uenerari renuit. Septimo arguit Cassandram ex eo quod loquebatur tamquam ad Troiam esset. Unde dicit: credis te uidere Ylium?, id est Troiam. Quasi dicat: si hoc credis decepta es. Octauo respondet Cassandra dicens quod non solum credit uidere Troiam, sed et Priamum, scilicet quia uidit hic imminere mortem principis et regis, sicut ibi uidit mortem Priami. Nono Agamenon uolens delirantem reducere, dicit: hic Troia non est, scilicet ubi tu modo es apud Argos et Micenas. Decimo respondet Cassandra dicens: ubi Helena est, ibi Troiam puto, id est cladem similem cladi Troiane. Undecimo Agamenon eam consolans dicit: ne metue dominam famula, id est quamuis sis famula, ne metuas dominam, scilicet Clitemestram, quia ego protegam te. Duodecimo respondet Cassandra oblique ad dictum Agamenonis, dicens: libertas adest. Quasi dicat: bene dicis quod non debeo metuere oppressionem domine, quia cito moriar et ita ero libera. Terciodecimo Agamenon, uolens excludere a Cassandra timorem mortis, dicit: secure uiue, scilicet quia tuebor te ne moriaris. Quartodecimo respondet huic Cassandra, dicens: mors michi est securitas, id est non spero aliam securitatem nisi illam quam per mortem assequar. Quintodecimo Agamenon timorem mortis ab ea excludit dicens: nullum est, id est instat, tibimet periculum, scilicet mortis. Sextodecimo Cassandra Agamenoni periculum suum predicit, dicens: at, pro sed, magnum, scilicet periculum, tibi est, id est tibi instat. Decimoseptimo Agamenon hoc uelut contempnens, dicit: quid potest timere uictor?, scilicet talis qualis ego sum. Decimoctauo respondet Cassandra dicens: quod non timet, id est id quod non reputat timendum potest uictor timere. Decimonono Agamenon ad famulos suos conuersus, precipit ut Cassandram custodiant quousque furor eius transierit, reputans quod omnia premissa delirando dixerit. Unde dicit: o famuli, qui estis michi fida turba, retinete hanc, scilicet Cassandram, dum, id est donec, excuciat deum, id est furorem a deo uaticinante per eam immissum, ne quid, id est ne aliquid, peccet furor impotens, scilicet ad se regendum. Et exinde Agamenon uota reddens diis, scilicet Ioui et Iunoni, dicit: at te, o pater, scilicet Iupiter, qui torques seua fulmina, pellisque, id est depellis, nubes et regis sydera et terras, ad quem uictores, scilicet de quorum numero ego sum, ferunt spolia triumphi, id est uictorie sue, et o Argolica Iuno, te sororem uiri pollentis, id est excellentis, cuncta, scilicet Iouis, libens colam pecore uotiuo donisque Arabum, id est thure, et suplice fibra, id est humili sacrificio animalium, in quo tractantur et considerantur fibre animalium; et ideo sacrificium tale uocat hic fibram.
+
+Sextus actus huius tragedie, scilicet laus ciuitatis Argos, ponitur hoc carmine octauo, quod scribitur metro uario, nunc asclepiadeo, nunc saphico, nunc alio. Laudat autem chorus ciuitatem Argos in qua regnauit et occisus est Agamenon, eo quod Hercules fortissimus ibi natus est. Unde dicit: Argos nobile nobilibus ciuibus, Argos carum nouerce irate, id est Iunoni que fuit nouerca Herculis, semper ingentes, id est magnos et nobiles, alumpnos educas, equasti imparem numerum deorum, quia ante Herculem deificatum numerus deorum fuit impar, sed post ipsum deificatum factus est par: ille tuus Alcides, id est Hercules qui in te natus et educatus fuit, magnus, scilicet in laboribus et factis eximiis, meruit adlegi celo, id est deificari, labore bis seno, id est duodeno. Cuius natiuitatem describens docet quomodo Iupiter extendit noctem in duplum quando generauit eum. Unde dicit: cui, scilicet Herculi, Iupiter rupta lege mundi geminauit, id est duplicauit, horas noctis roscide, id est rorem infundentis; quomodo autem in hoc rupit legem mundi docet dicens: iussitque, scilicet Iupiter, Phebum tardius agitare currus celeres, id est iussit solem oriri tardius quam solebat communi lege, et o candida Phebe, id est luna, tuas bigas remeare lente, scilicet iussit Iupiter, ut scilicet lento motu protraheres noctem; stellaque que mutat nomen alternis, scilicet uicibus, quia modo dicitur matutina modo uespertina, retulit pedem, scilicet non tendendo ad occasum, mirataque est se dici Hesperum, id est tam diu manere noctem antequam mutato nomine diceretur stella matutina; Aurora mouit caput ad solitas uices, scilicet uolens more solito fugare noctem, et relabens, id est retrahens se, imposuit caput humero senis mariti, scilicet Occeani. Sensit ortus, sensit occasus Herculem nasci: ille, scilicet Hercules, uiolentus non poterat creari una nocte, scilicet solita, et ideo geminata fuit. Tibi, o Hercules, mundus concitatus, id est a suo cursu turbatus, substitit, o puer, scilicet Hercules, subiture celum, id est qui transferendus es in celum. Te sensit leo Nemeus, scilicet quem tu occidisti et pellem eius pro spolio tulisti, leo inquam pressus arto lacerto, id est stricto brachio, ceruaque Parrasis, id est Calixtonis filie regis Arcadie cuius cornua aurea abstulit Hercules, scilicet sensit te; sensit horridus taurus populator, id est uastator, agri Arcadii, linquens, id est relinquens, arua Dictea, id est Cretensia; de hiis sepe dictum est supra. Domuit, Hercules, draconem fecundum morte, quia scilicet dum unum caput auferretur ut sic moreretur, excreuerunt capita tria; propter quod Hercules postea igne combussit eum et sic non creuerunt ei amplius capita. Unde subdit: uetuitque, id est prohibuit, nasci collo pereunte, scilicet quo ad fecunditatem suam, fratresque natos geminos, id est Trigerionem regem Hispanie, fratres dico existentes tria monstra, id est tres monstruosi homines, ab uno pectore fregit, id est domuit et deuicit, incusso stipite insultans, scilicet eis; duxitque pecus Hesperium, id est occidentale, ad ortus, id est ad orientem, pecus inquam spolium Gerionei triformis. Egit, id est fugauit, gregem Treicium, id est equicium regis Tracie, quod improprie uocat gregem, quem, scilicet gregem, non pauit tyrannus, scilicet Diomedes rex Tracie, gramine fluminis Strimonii ripisue Hebri, scilicet alterius fluminis, sed ipse dirus, id est crudelis, prebuit cruorem hospitum seuis stabulis, scilicet quia interfecit hospites et apposuit suis equis ad comedendum, quem Hercules interfecit et apposuit eum deuorandum equis propriis. Unde dicit: ultimusque sanguis aurige, scilicet Diomedis, tinxit cruentos rictus, scilicet equorum quia ipsum dominum suum ultimo comederunt. Uidit Hypolite ferox, id est uirgo de gente Amazonum quam Theseus uxorem duxit et de ea genuit Hypolitum, rapi e medio pectore, scilicet regine Amazonum, spolium et sagittas - abstulit enim Hercules arma eius iussus a rege Euristeo, sicut in prima tragedia tactum est; Stimphalis, auis scilicet cuius ala espansa obnubilat solem, percussa nube, id est in nube, decidit celo, id est cecidit e celo, quia ipsas in nubibus existentes sagittis defixit Hercules; arborque fertilis aureis pomis insueta carpi extimuit manus, scilicet Herculis: hoc dicit propter pomerium filiarum Athlantis, cuius arbores portauerunt poma aurea ad que custodienda deputatus est draco peruigil, fugitque, scilicet arbor, in auras, que prius inclinata erat ut Hercules facilius colligeret poma eius, leuiore ramo, quia scilicet ablatis pomis erat ramus leuior. Frigidus custos, scilicet draco, nescius sompni audiuit sonitum, scilicet Herculis, crepitante, id est sonante, flamma, scilicet ignis quem fecerat Hercules ad sopiendum draconem, cum iam Alcides, id est Hercules, plenus, id est onustus, fuluo metallo, id est auro, linqueret, id est relinqueret, omne nemus uacuum. Canis inferorum, scilicet Cerberus, triplici cathena tractus ad celum, id est ad superos, tacuit, scilicet a latratu, nec ullo ore, cum tamen haberet tria capita, latrauit metuens colorem ignote lucis, scilicet que est apud superos et qua carent inferi. O Hercules, mendax domus Dardanie, id est Troie que mentita est Apollini et Neptuno de mercede quam promiserant pro muris eius edificandis, succidit, id est succubuit, te duce - Hercules enim Troiam deuicit et regem eius Laomedontem occidit et Priamum filium eius captiuauit -, et sensit arcus, scilicet Troia, iterum timendos, quia scilicet in hoc ultimo bello timebantur eo quod uaticinatum erat quod numquam Troia caperetur sine sagittis Herculis; te duce, o Hercules, concidit Troia totidem diebus quot annis, scilicet concidit nunc.
+
+Septimus actus huius tragedie, qui est de occisione Agamenonis et persecucione prolis eius et interfectione Cassandre, ponitur in hoc carmine nono et ultimo, quod scribitur metro archilochico. Et diuiditur in tres, quia primo agitur de occisione Agamenonis; secundo de persecucione prolis eius, ibi: *fuge*; tercio de nece Cassandre, ibi, parum ante finem: ast ista. Primo ergo inducitur Cassandra describens et narrans mortem Agamenonis, dicens: res magna agitur intus, scilicet in palacio regio, par annis decem, id est ei quod factum est per annos decem. Eheu quid hoc est? Consurge anime et cape precium furoris, id est uide illud factum quod est tamquam merces et precium furoris tui: uicti Friges, id est Troiani, uicimus, quia iam occidetur uictor noster. Bene est Troia resurgis, scilicet dum hostis tuus occiditur; iacens, scilicet uicta et prostrata, traxisti Micenas pares, scilicet tibi, uictor tuus, scilicet Agamenon, dat terga, scilicet uincitur. Pudor prouide mentis numquam tam clara ostendit, id est nichil quod umquam cum pudore et cum prouidencia erat faciendum tam euidenter apparuit, oculis meis; quod patet quia uideo et intersum et fruor; ymago dubia non fallit uisus meos: spectamus, scilicet certitudinaliter. Epule instructe celebrantur domo regia quales fuerunt dapes ultime Frigibus. Quasi dicat: tale epulum paratur nunc in domo regia quale erat apud Troianos ultimum, antequam ciuitas esset capta. Lectus nitet ostro Yliaco, id est purpura Troiana, id est uestibus purpureis quas attulerunt uictores de Troia, trahuntque merum, id est uinum, in auro Assaraci ueteris, id est in poculis aureis regis Troianorum, que Assaracus pater Laomedontis parauerat. Et ipse, scilicet Agamenon, iacet sublimis, id est in sublimiori lecto, picta ueste, id est indutus ueste picta, gerens corpore exuuias superbas Priami, scilicet regis Troianorum. Iubet uxor, scilicet Clitemestra, detrahere cultus hostiles, id est deponere et exuere uestes quas habuit de spoliis hostium, induere pocius amictus textos manu coniugis fide, scilicet Clitemestre, id est iubet induere uestes quas ipsa manu propria parauit. Cerno, scilicet hec que narro, animo atque horreo: regem, scilicet Agamenonem, perimetne exul, scilicet Egistus, et adulter, scilicet Egistus, uirum, scilicet perimet? Quasi dicat: horrendum est hoc. Uenere fata, id est iam instat mors. Dapes extreme uidebunt sanguinem domini, scilicet Agamenonis, et cruor, scilicet eiusdem domini, incidet Bacho, id est uino, quia dum esset uacandum conuiuio et dapibus effundetur sanguis et cruor Agamenonis. Mortifera, scilicet Clitemestra, uinctum, scilicet Agamenonem, tradet neci perfide, et hoc quomodo factum sit narrat dicens: uestis induta, qua indui deberet et quam optulit sibi Clitemestra: negat manibus exitum, scilicet propter strictitudinem manicarum, laxique sinus et inuii claudunt, id est inuoluunt, caput. Et dum sic erat implicatus ueste semiuir, scilicet Egistus, dextra trementi haurit latus, scilicet confodiens illud ferro, nec penitus agit, id est non totaliter cogit ferrum intus: stupet, id est stupidus et tremidus efficitur, in medio uulnere. At ille, scilicet Agamenon, ut aper hyspidus, id est spinosus et pilosus, altis siluis, cum uinctus casse, id est rethi, tamen temptat egressus, motuque, id est dum mouet se, artat uincula et furit in cassum, id est frustra, et cupit dissicere, id est dissipare, undique fluentes sinus cecos, id est excecantes, et implicitus querit hostem suum; scilicet: sic fuit de Agamenone. Tyndaris, id est Clitemestra filia Tyndari, furens, scilicet ira, armat dexteram, scilicet manum, bipenni, qualisque colla taurorum ad aras, prius oculis designat, scilicet ut dirigat ictum ad locum ubi uult percutere, antequam petat ferro, id est antequam percuciat, sic huc et illuc librat impiam manum. Habet, id est percussus est, peractum est, scilicet scelus. Pendet caput amputatum exigua parte male, id est maxille, et hinc, id est ex hac parte ubi corpus iacet, cruor exundat trunco, id est de corpore truncato, illinc, id est ex illa parte ubi caput iacet, ora iacent cum fremitu, scilicet exprimencia habitum faciei quando homo fremit propter iram et appetitum uindicte. Nondum recedunt, scilicet post hoc factum Egistus et Clitemestra, sed ille, scilicet Egistus, petit, scilicet uulnerando, iam exanimem laceratque corpus, scilicet uulneribus, illa iuuat fodientem. Uterque, scilicet Egistus et Clitemestra, tanto scelere respondet suis, scilicet propinquis, id est proportionaliter agunt ad propinquos suos; quod patet quia hic, scilicet Egistus, est Thieste natus, qui cum uxore fratris sui adulterium et cum filia propria incestum commisit, hec, scilicet Clitemestra, Helene soror, scilicet est, que relicto uiro suo Menelao adulterum Paridem secuta est. Ecce Titan, scilicet sol, stat, scilicet propter tantum scelus, emerito die, id est quia ualde meruit dies in quo tale facinus commissum est, dubius curratne sua, id est propria, uia, an Thiestea, id est redeat ad ortum suum, sicut fecit quando Thiestes in conuiuio fratris sui comedit tres liberos suos. In secunda parte huius carminis ostenditur quomodo Clitemestra persecuta est prolem Agamenonis et suam: habuit enim filium Horestem et filiam Electram. Et primo agitur de occultacione Horestis ne comprehenderetur a matre; secundo de persecucione Electre, ibi: *hostis parentis*. Circa primum duo facit, quia primo Electra hortatur Horestem ut fugiat; secundo eum occultandum cuidam Strophio dicto commendat, ibi: *Phocide relicta*. Circa primum tria facit, quia primo hortatur Horestem ut fugiat, dicens: o auxilium unicum paterne mortis, fuge, scilicet matrem que te querit ad mortem, fuge, euita manus scelestas, id est sceleratas, hostium, scilicet matris Clitemestre et Egisti adulteri. Domus est euersa funditus, regna occidunt, id est cadunt in morte patris tui. Secundo quasi territa aduentu Strophii dicit se uelle occultare Horestem, dicens: quis iste concitus, id est festinus, agit currus celeres? Uenit enim iste Strophius ad salutandum Agamenonem amicum suum post reditum de bello Troiano. O germane, scilicet Horestes, furabor uultus tuos ueste, id est occultabo te sub ueste. Tercio redarguit se quod timet extraneos, cum tamen domus propria sit timenda. Unde alloquens animum suum, dicit: o anime quos demens refugis?, id est quare times extraneos. Unde dicit: externos fugis? Quasi dicat: non oportet. Domus, scilicet propria, timenda est. Pone, id est depone, iam o Horesta, metus trepidos, id est noli timere: intueor fida presidia amici, scilicet Strophii. In tercia parte huius carminis octaui ostenditur quomodo Electra commendauit Horestem occultandum Strophio amico Agamenonis. Et primo Horestem Strophio tradit; secundo ipsa ad Cassandram confugit, ibi: *excessit*. Prima pars continet sermones quinque, in quorum primo Strophius inducitur duo faciens: primo causam aduentus sui reddens; unde dicit: Strophius, scilicet ego, inclitus, id est gloriosus et famosus, palma, id est uictoria, Elea - nota: Elides ciuitas erat ubi Olimpiades constituebantur, in quibus uicerat Strophius iste, et ideo dicitur inclitus palma Elea ab Elida ciuitate - reuertor, scilicet ad ciuitatem Argos, relicta Phocide, id est patria mea - fuit enim de Phocide ciuitate Grecie. Causa ueniendi fuit gratari amico, scilicet Agamenoni, cuius manu impulsum Ylium cecidit Marte decenni, id est bello decennali, concussum. Secundo inducitur Strophius causam luctus inquirens; unde uidens Electram lugentem, dicit: quenam ista rigat uultum lugubrem lacrimis, pauetque mesta? Et quasi propius discernens que sit, dicit: agnosco genus regium. Et ad Electram sermonem dirigens, dicit: o Electra, que causa luctus est in domo leta?, id est que leta esse deberet propter reditum prosperum Agamenonis. Secundo inducitur Electra respondens et dicens: pater, scilicet meus Agamenon, peremptus iacet materno scelere, natus, scilicet Horestes, queritur comes neci paterne, quia scilicet mater mea uellet eum occidere cum patre, Egistus tenet arces, id est loca munita regni et ciuitatis, quesitas, id est conquesitas, Uenere, id est adulterio quod commisit cum matre. Tercio inducitur Strophius compaciendo plangens et dicens: o nulla felicitas longi temporis, scilicet est, quia scilicet prosperitates presentes cito transeunt. Quarto Electra fratrem suum Horestem Strophio occultandum commendat, dicens: obtestor te, o Strophi, per piam memoriam parentis, scilicet mei, per sceptra, id est regna patris mei, nota, id est famosa, terris, scilicet omnibus, per deos dubios, scilicet incertos, qui nunc prosperitatem nunc aduersitatem absque certitudine dant: recipe hunc Horestem, scilicet fratrem, et pium furtum, scilicet quem pietate mota furto sustuli ne mater eum apprehendisset, occule, id est occulta et cela. Quinto inducitur Strophius Horestem admittens ad occultandum. Unde dicit: etsi, id est quamuis, Agamenon cesus, scilicet ab uxore et adultero, docet timendum, scilicet occultare Horestem, tamen aggrediar et libens furabor te, Horesta. Secunda, id est prospera, fidem poscunt, id est rogant, aduersa exigunt, scilicet tamquam debitam inter amicos. Ut autem melius occultaretur Horestes, uestiuit eum insignibus cum quibus rediit a uictoria Olimpiadum. Unde dicit: o Horesta cape hoc decorum insigne frontis, scilicet quod ego tamquam uictor porto, insigne dico decorum ludicri certaminis, id est propter certamen ludicre quod deuici, scilicet certamen Olimpiadum; tenens, scilicet Horestes, frondem uictricem leua protegat caput uirenti ramo - mutat hic personam loquens de Horeste in tercia persona, et iterum mutans personam loquitur ei in secunda persona, dicens: et ista demum palma, id est hoc insigne palme et uictorie, Pisei Iouis, quia hoc certamen institutum erat ad honorem Iouis - quem uocat Piseum a Pisa ciuitate Elidis, apud quam currule certamen fiebat -, prestet tibi, o Horeste, uelamen, scilicet ne agnoscaris, atque eadem prestet tibi omen, id est bonum euentum: fuge. Et ad socium qui cum eo uenerat conuersus, dicit: tuque o comes, scilicet qui me huc comitatus es, assidens frenis paternis, scilicet in curru paterno frena moderans, condisce fidem, id est sis fidelis celando hanc occultacionem, exemplo patris Pilade, scilicet qui fuit fidelissimus. Uos ueloces equi nunc teste Grecia, quia scilicet uestra uelocitate uici in certamine curruli, que uictoria nota est per totam Greciam, fugite loca infida, id est in quibus non est confidendum, sed pocius diffidendum, precipiti, id est ueloci et accelerato cursu. Deinde cum dicit: excessit, inducitur Electra ad Cassandram fugiens. Et facit tria, quia primo letatur de fuga Horestis, dicens: currus, scilicet Strophii abducens Horestem, excessit, scilicet fines nostros, abiit, effreno, id est non tardato, impetu effugit aciem, id est aspectum. Iam operiar, id est expectabo, hostes meos et opponam ultro, id est spontanee, caput uulneri. Secundo describit matris gestum recenter de cede mariti uenientem. Unde dicit: adest uictrix cruenta, id est cruore polluta, coniugis sui et gerit signa cedis, id est occisionis uiri, ueste maculata, scilicet ex respersione sanguinis. Manus etiam madent nunc recenti sanguine uultusque truculenti, id est crudeles, ferunt pre se, id est gerunt ante se et pretendunt, scelera. Tercio Electra timens matrem ad Cassandram confugit. Unde dicit: concedam ad aras, id est simul cum Cassandra cedendo ire uadam ad aras. Et ad ipsam Cassandram sermonem dirigens, dicit: o Cassandra patere me metuentem paria tibi, iungi uittis tuis, id est ornamentis tuis sacerdotalibus. In ultima parte huius carminis agitur de persecucione matris Clitemestre in Electram. Et habet tres, quia primo agitur quomodo Clitemestra Electram corripuit; secundo quomodo Egistus matri respondentem acrius redarguit, ibi: *furibunda*; tercio quomodo mater eam custodie penali addixit, ibi: *Egiste*. Prima pars continet sermones uiginti unum in modum dyalogi; quorum primus est Clitemestre filiam corripientis super egressu de domo matris et dicentis: o uirgo hostis parentis, scilicet matris, impium atque audax caput, quo more petis publicos cetus? Secundo respondet Electra mordaciter dicens: uirgo, scilicet ego, deserui domum adulterorum, scilicet tui et Egisti. Tercio mordaciter redarguit mater filiam dicens: quis credat esse uirginem?, scilicet te que sic egressa es de domo materna. Quarto Electra respondens dicit, interrogando: gnatam tuam? Quasi dicat: ex quo sum gnata tua quis non credet me esse uirginem? Hoc dicit occulte arguendo matris adulterium. Quinto mater hortatur ut modestius loquatur. Unde dicit: modestius cum matre, scilicet loquere. Sexto Electra irridens matrem, dicit: eia tandem doces, quod non decet talem qualis tu es, scilicet pollutam adulterio. Septimo mater comminatur dicens: geris animos uiriles tumefacto corde, id est superbo, sed disces agere feminam, scilicet habendo humiliorem et molliorem animum, domita, id est castigata, malo, scilicet pene. Octauo Electra matri mordaciter respondens, dicit: ni fallor forte ferrum decet feminas - yronice hoc dicit propter matrem que ferro aggressa est patrem. Nono mater filiam redarguens, dicit: et o demens reputas te esse parem nobis?, scilicet quia tam proterue respondes nobis. Decimo Electra in hoc, quod mater pluraliter dixit nobis, indignata, primo resumit hoc uerbum et querit pro quo sic pluraliter loquitur, dicens: nobis? - materialiter. Quis iste est alter, scilicet pro quo loqueris pluraliter, Agamenon tuus? Quasi dicat: non. Undecimo mater comminatur filie, dicens: post hec, id est postquam Agamenon mortuus est, cicius frangam uerba indomita uirginis impie, interea regina michi, scilicet existens, hoc est reputacione mea, sed non tua. Duodecimo arguit filia matrem quod se reginam uocat, dicens: tu uidua loquere, scilicet et non ut regina, uir tuus, scilicet per quem fuisti regina, caret uita. Terciodecimo Clitemestra petit sibi reddi Horestem filium suum, dicens: edissere, id est expone michi, ubi sit gnatus, scilicet meus, frater tuus. Quartodecimo respondet Electra dicens: exiit, scilicet frater meus, Micenas, id est recessit nec est in dominio tuo, scilicet in regno Micenarum. Quintodecimo exhortatur iterum mater ut reddat filium, dicens: redde michi nunc natum. Sextodecimo Electra a matre petit patrem, dicens: et tu redde parentem, id est patrem michi. Decimoseptimo querit mater de filio, dicens: quo loco latitat?, id est filius meus. Decimoctauo respondet Electra dicens: tuto, scilicet loco latitat, quietus, non metuens regna noua, id est nouum regem Egistum, scilicet quem fecisti regem quantum in te est: iuste parenti, id est matri, satis, est scilicet scire quod filius est in loco tuto absque determinacione, irate, scilicet matri, parum, est hoc scire, quia nisi plus sciat non poterit peruenire ad eum occidendum. Decimonono comminatur mater filie, dicens: morieris hodie, scilicet nisi reddas filium. Uicesimo respondet filia dicens: recedo ab aris, scilicet que sunt michi in refugium, dum moriar hac manu, scilicet tua. Et hoc quacumque morte uolueris: siue iuuat te, id est placeat tibi, mersisse ferrum iugulo, scilicet meo, seu placet resecari colla, scilicet mea, more pecudum, intenta ceruix, scilicet mea, expectat uulnus, scilicet tuum. Scelus peractum est. Quasi dicat: non parcas hoc propter scelus uitandum, quia iam commisisti scelus in patre; et ideo subdit: ablue hoc sanguine, scilicet meo, dextram, scilicet tuam, respersam cede, id est occisione mariti, atque obsoletam, id est sordidatam. Uicesimo primo Clitemestra ad Egistum conuersa de filia conqueritur, rogans ut eam interficiat. Unde dicit: o consors pericli pariter ac regni mei, Egiste gaudes, scilicet quod filia mea sic maledicit michi. Nata, id est filia mea, lacessit, id est prouocat, impie genitricem probris, id est conuiciis, occulit, id est occultat, fratrem, scilicet suum, abditum, id est absconditum. Deinde cum dicit: furibunda, inducitur Egistus arguens primo Electram, et dicens: o uirgo furibunda, opprime sonum uocis infande, id est nephande, et uerba indigna aure materna. Secundo Electra Egistum despiciens, natales ei improperat dicens: artifex etiam sceleris infandi, id est nephandi, monebit, scilicet me - indignatiue legendum est -, natus per scelera, scilicet quia pater genuit eum de filia propria, suis, scilicet parentibus - patri uidelicet et matri -, nomen ambiguum - ambigit enim mater utrum filium uel fratrem debeat eum uocare, et pater ambigit utrum filium aut nepotem debeat eum uocare: utrumque enim est; et ideo subdit: idem, scilicet Egistus, sororis, scilicet sue, natus et patris nepos. Deinde cum dicit: Egiste, agit quomodo Clitemestra filiam pene et carceri addicit. Et primo mater eam pene addicit; secundo Electra mortem petit, ibi: *concede*. Circa primum duo facit, quia primo Egistum arguit quod eam non statim interficit, dicens: o Egiste cessas, id est negligis, demetere, id est abscindere, caput impium, scilicet Electre, ferro?, id est gladio. Statim reddat animam, scilicet moriendo, aut fratrem, scilicet quem abscondit. Secundo Electram carceri et pene addicit, dicens: abstrusa, scilicet Electra, ceco, id est obscuro, carcere et saxo exigat euum, id est transigat tempus uite sue, torta per omnes modos penarum forsan uolet referre, scilicet ad nos, quem nunc occulit, id est abscondit. Inops, egens, inclusa, obsita pedore, id est fetore, uidua ante thalamos, id est ante nupcias separata ab omni uiro, exul, inuisa, id est odiosa, omnibus, sero, id est tarde, negato ethere, scilicet libero, succumbet malis, id est morietur afflicta penalitatibus. Deinde cum dicit: concede, Electra petit mortem. Et ponuntur hic uerba quatuor. Primo enim Electra abhorrens hanc penam, petit mortem dicens: concede mortem, scilicet michi antequam sic affligar. Secundo Clitemestra hanc peticionem recusans exaudire, dicit: si recusares, scilicet mortem, darem, quia sic foret afflictiua magis, sed quia optas non do. Rudis tyrannus est qui penam exigit morte, quia scilicet mors est nimis breuis pena. Tercio obicit Electra dicens: ultra mortem aliquid est?, id est numquid est aliquid magis penale quam mors. Quarto respondet Clitemestra dicens: uita, scilicet aliquid est penalius ultra mortem, si, id est dummodo, cupias mori. Et conuertens sermonem ad famulos precipit eam addici pene carcerali, dicens: o famuli abripite monstrum, scilicet Electram quam tamquam monstrum contempno, et auectam, scilicet eam, ultra Micenas, ut sic sit exul ut supra comminata est, in ultimo angulo regni uincite, id est ligate, septam, id est circumdatam, nocte specus tenebrosi, id est in carcere tenebroso uinculate eam, ut carcer domet, id est castiget, inquietam uirginem. Deinde cum dicit: ast ista, precipit interfici Cassandram. Et continet hic actus sermones quatuor, quorum primus est Clitemestre comminantis mortem Cassandre. Unde dicit: ast ista captiua coniunx, scilicet Cassandra, pelex, id est concubina superducta uxori, regii thori, persoluet penas capite suo. Trahite, scilicet illam ad mortem, ut sequatur coniugem ereptum michi, id est quem ipsa eripuit michi. Secundo inducitur Cassandra prompto animo admittens mortem; et ad famulos uolentes eam trahere ex precepto Clitemestre, dicit: ne trahite, scilicet quia non uado uobiscum inuita, sed ultronea, cuius signum est quia ipsa, scilicet ego, precedam uestros gradus. Propero perferre prima nuncium, scilicet de morte Agamenonis, Frigibus meis, quia scilicet mortua apparebo eis et nunciabo que facta sunt: mare repletum ratibus euersis, id est submersis in redeundo, nunciabo eis Micenas, scilicet regionem Agamenonis, captas, scilicet ab Egisto, nunciabo etiam ut, id est quomodo, fata paria malis Troicis, id est Troianis, tulerint, id est abstulerint, scilicet de medio, ductorem mille ducum, id est Agamenonem, et nunciabo eum periisse dono femine: stupro, dolo. Nichil moramur, id est in nullo tardamus aut moram petimus, rapite, scilicet me, grates ago, scilicet interficientibus me. Iam iam iuuat uixisse, id est ut uiderem istam ulcionem in hostes Troianorum, iuuat, id est placet, post Troiam, scilicet uixisse. Tercio precipit Clitemestra ut moriatur, dicens: o furibunda morere. Quarto Cassandra respondet dicens: ueniet et uobis furor, scilicet quando Horestes in ulcionem patris occidet te matrem suam.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/Commento_Allegorie.txt b/testi_2_commento/Commento_Allegorie.txt
new file mode 100644
index 0000000..b23c596
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/Commento_Allegorie.txt
@@ -0,0 +1,1304 @@
+Quoniam uniuscuiusque poete finis sit mentes hominum moribus informare, unde in principio huius libri alibi est dictum quod ethice idest morali philosophie supponitur, ideoque unaqueque transmutatio in hoc libro descripta merito ad mores est penitus reducenda.
+
+Prima igitur transmutatio est de chaos in quatuor elementa, que sic uersibus est descripta: 
+*Nature dominus cupiens adesse misertus
+quatuor in species traxit inane chaos
+cunctaque formauit summe pietatis amore
+ut sibi complaudant participentque bonum.*
+Reducitur ergo hec transmutatio ad hoc morale, scilicet quod homines debent complaudere deo, qui sic totam naturam reformauit.
+
+Secunda transmutatio est terre in hominem, qui uel creatus fuit diuino semine uel creatus fuit ex terra a Prometheo. Prima sic est descripta:
+*Quod dicatur homo diuino semine creatus
+comunis ratio uult hominique deo.*
+Sed per Prometheum intelligo unum philosophum, qui philosophatus est, hominem factum fuisse ex terra et inspiratum esse anima de celis orta. Unde sic dictum est:
+*Prometheus hominem limo plasmasse refertur
+nam primum dixit est homo factus humo
+de rota solis animam traxisse putatur
+de celis ortam philosophatus eam.*
+Et nota quod Prometheus sic interpretatur: pro idest prouisio, me idest mentis theos, idest diuine. Unde Prometheus idest prouisio diuine mentis. Unde dictum est:
+*Est quoque diuine mentis prouisio dictus
+qua fuit in uerbo uiuificatus homo.*
+
+Tertia transmutatio est mundi in quatuor etates. Nam prima etas fuit aurea, per quam debemus intelligere quod homines tunc temporis fuerunt iusti. Secunda fuit argentea, in qua homines fuerunt minus iusti tanto quanto preualet aurum argento. Tertia fuit enea, in qua homines fuerunt litigiosi, per es quod facit magnum stridorem in percutiendo. Quarta fuit ferrea, in qua homines fuerunt sanguinolenti. Unde dictum est:
+*Aurea prima fuit, quia iustos rettulit etas
+cepit in argentum degenerare sequens
+tertia litigiis iam declinauit in era
+ultima par ferro sanguinolenta fuit.*
+
+Quarta transmutatio fuit temporis in quatuor partes, scilicet in uer, estatem, autumnum et yemen. Unde dictum est:
+*Quod deus in partes uariauit quatuor annum
+hoc uegetabilium temperat omne genus.*
+
+Quinta transmutatio est Gigantum in simias. Nam per Gigantes uolentes Iouem aggredi intelligo homines superbos per diuitias non credentes deum esse fere. Ita sunt superbi. Per ipsos fulminatos et conseruos in simias intelligo quod mali homines conuertuntur in bestias, qui suum creatorem non cognoscunt, et solum faciem retinent. Unde dictum est: 
+*Non deus est aiunt tumidi telluris alumni.
+Pellere sic celo uelle uidentur eum. 
+Ac temere elatos subito confulminat illos
+precipites discant sceptra tenere deum.
+Hinc sata progenies scelerati sanguinis heres
+fert hominis faciem, nil rationis habens.*
+
+Sexta transmutatio est Licaonis in lupum, cuius allegoria est quod Licaon fuit quidam rex Arcadie, qui dum regnaret homines interficiebat et depredabatur. Clam tamen. Sed dum deus satis sustulisset, uoluit eum punire, et fecit totum populum concurrere ad domum suam et eum expulerunt de ciuitate, et tunc palam cepit predari et interficere homines. Et exinde habita fabula quod mutatus est in lupum, qui est animal rapax. Unde dictum est:
+*Hospitis insidians domino clam cede Licaon
+teste deo pulsus fit lupus inde palam.*
+
+Septima transmutatio est de lapidibus in homines. Allegoria talis est. Nam legitur quod quodam tempore totus mundus periit aqua tempore, sed postmodum adhuc deus misit diluuium propter peccata hominum. Non tamen fuit generale, sed in quadam parte mundi, et non euaserunt in quam pluribus ciuitatibus nisi duo, scilicet Deucalion et Pirra. Isti ergo iuerunt ad montes, ubi erant montanarii qui erant sicut lapides, et eos traxerunt ad ciuitatem et instruxerunt eos. Et sic conuersi sunt in homines. Unde dictum est:
+*Deucalion homines montanos traxit in urbes 
+hosque monens lapides post dedit esse uiros.
+Pirra modo simili duris mulieribus egit
+sicque reformatum constat utrumque genus.*
+Alii sunt qui dicunt quod per Deucalion transmutantem lapides in uiros debemus intelligere hominem qui generat si plus emittat de semine et a simili de Pirra. Unde dictum est:
+*Uir generare uiros mulieres femina fertur
+si plus in coitu seminis alter habet.
+Diluuio uasto purgans deus atra nocentum
+sustulit insontes pro reparando genus.*
+
+Octaua transmutatio est terre in Phytonem. Nam per Phytonem intelligo quamcumque fallaciam et quodcumque scelus mundanum. Per Phebum intelligo hominem sapientem, qui scit omnes fallacias mundanas interimere. Sed per hoc quod amor transfixit Phebum intelligo quodlibet homo sapiens possit fallacias huius mundi interimere. Non tamen debet nimis spernere alios, quia alii punguntur stimulo luxurie et uulnerantur. Unde dictum est: 
+*Horrida de terris serpit fallacia Phyton
+celesti sapiens quam ratione domat. 
+Cum tamen elatas uires contemnit amoris
+magna reluctanti uulnera figit amor.*
+
+Nona transmutatio est de Daphne conuersa in laurum. Allegoria est hec. Per Phebum intelligo pudicam personam et castam. Per Daphnem ipsam pudicitiam, quam insequitur casta persona. Per Daphnem conuerti in arborem intelligo quod pudicitia radicatur in corpore illius qui eam insequitur. Laurus designat uirginitatem, eo quod semper est uirens et redolens. Unde dictum est:
+*Ille pudicitiam sequitur pro posse fugacem.
+Qua tandem pressa rara corona datur.
+Laurus odora uirens designat uirginitatem
+nam uiret et redolet uirginitatis odor,
+lubrica uirginitas fertur de flumine nata
+nam dilapsa semel non reuocanda fuit.
+At si continuis seruet quis passibus illam
+tandem radicata se uiridente corona.*
+
+Decima transmutatio est de Io conuersa in uacam. Per Io intelligimus feminam et hominem aliquem, quia dum est castus deus iungitur sibi, quando uero non est castus mutatur in uacam. Fuit tamen uerum de ista Io quod iuit multum per mundum meretricando. Tandem deus misertus eius. Abstinuit se ab illo peccato, sed facta est uaga quod ibat querendo totum mundum, sed tandem iuit in Egiptum et ingressa est religionem. Et facta est bona et per consequens habita fuit dea et uocata est dea et data est deo Osiri in uxorem. Unde dictum est:
+*Uirgo pudens umbrante deo coniungitur illi
+brutescit mundo quando soluta datur.
+Ille uoluptati uariis affectibus use
+seruandam tradidit. Condolet inde pater.
+Sed cantu domini sibi cetera uana secante
+mundo cantandam se dedit esse uagam.
+Mox uite stabilis, mox religionis honeste,
+de boue fit mulier, de muliere dea.
+Forma pedis faciunt scissuraque policis *io*
+a pede dicta suo sunt elementa duo.*
+
+Undecima transmutatio est de Siringa in canellas. Nam per Pan intelligo illum qui primo adinuenit musicam, scientiam de consonantiis dictam a moys quod est aqua. Sed per Siringam filiam fluminis intelligo ipsam musicam que est filia fluminis, quia inuenta est iuxta aquas. Unde dictum est:
+*Pan tenus exagitans inuentam flumine musam
+primus arundineum iunxit ab amne melos.*
+
+Duodecima transmutatio est de oculis Argi in pauonem. Nam per Argum intelligo uanitatem huius mundi uel hominem uanum, qui solum curat de mundanis. Similiter per pauonem intelligo hominem uanum qui non curat de anima, sed solum de corpore, sicut facit pauo, qui cum cauda sua adornat totum corpus suum et caput. Sed posteriora remanent detecta, quia tenet culum detectum. Unde dictum est:
+*Illecebras mundi gemmatus pauo figurat
+cui preponuntur deteriora bonis.*
+
+
+Prima transmutatio est Phetontis fulminati a Ioue. In ista fabula multa interponuntur. Primo per Meropem maritum Climene intelligo purum praticum siue praticam scientiam. Sed per Phebum intelligo scientiam speculatiuam. Per Phetontem, qui filius putabatur Meropis, intelligo magistrum praticum sine speculatione. Nam Pheton idem est quod apparens. Sed per Epaphum intelligo magistrum speculatiuum. Nam dicitur ab epi quod est supra et paphos quod est apparentia, inde Epaphus idest super apparens. Per Epaphum ergo iniurari Phetonti intelligo magistrum speculatiuum, qui despicit praticum et non dimittit appellari filium Phebi, immo dicit ipsum filium Meropis. Per Climenem intelligo uanagloriam. Dicitur enim a cleos quod est gloria et mene defectus, inde uanagloria. Cuius filius fuit Pheton, qui fuit uanagloriosus. Per hoc ergo quod Pheton petebat currum solis intelligo magistrum praticum, qui uult speculari et ascendere magisterium nec potest. Per Phebum sibi dissuadente intelligo scientiam speculatiuam, que dissuadet homini pratico ne intromittat se in speculationibus. Non tamen negat eam sibi, quia scientia numquam se negat aliqui. Sed per ipsum Phetontem ascendisse currum et incendisse totum mundum intelligo quod praticus, qui uult speculari, seminat errores in mundo. Potest tamen ad speciale adaptari, quia bene fuit uerum quod Pheton fuit quidam praticus, qui uoluit determinare de cursu solis, et inde dixit quod faciebat ipsum ascendere et descendere. Per incendia intelligo errores quos seminauit et uerum est quod fulminatus est. Sed per sorores esse mutatas in arbores intelligo quod Pheton de arboribus bene determinauit et uera, scilicet qualiter electra habentur ex gummis, et ideo dicuntur plorasse de autore suo. Et bene uerum fuit quod Cignus fuit rex ligurum, idest lombardorum, scilicet ultra Placentiam. Appellatur enim ligures legumina legentes. Sed citra Placentiam usque in Ymolam uocatur Emilia. Iste Cignus doluit de morte Phetontis et uoluit describere uitam et gesta eius. Sed uox est attenuata in cignum, quia non debuit ipsum laudare in hiis que laudauit, sed in multis sic. Unde dictum est:
+*Preceptor nouus est Pheton. Sapientia Phebus.
+Reddat magistrum gloria uana Climen.
+Est Epaphus super apparens operatio pura
+cui Pheton metuit filius esse Merops.
+Natus humo Pheton et Phebo uiuificante
+stultius humanis deserit alta poli.
+Seminat errores qui sunt incendia mundo
+quem super Eridanum fulminat ira dei.
+Uertitur in plantas lacrimantum turba sororum
+quas fore gummiferas ille locutus erat.
+Rex ligurum Cignus casum Phetontis amici
+descripsit querulo carmine factus olor.*
+
+Quarta transmutatio est de Calistone in ursam. Nam per Iouem intelligo, quia ita fuit, regem cretensem, qui philocaptus erat in quadam nomine Calisto, que erat uirgo. Sed Iupiter transformauit se in uirginem et ita iuit in locum eius et uiolauit eam. Et sic facta est ursa quia uirgo, dum amisit uirginitatem, est sicut ursa. Genuit ergo filium, qui cum esset XU annorum fuit sibi dictum quod erat filius meretricis, quapropter uoluit matrem interficere. Sed deus admouit illud peccatum et ad signum, scilicet quod nullus umquam deberet offendere patrem nec matrem, dato quod mali essent, deus transtulit eos in signa celestia. Ideo dictum est:
+*Uirginis in specie quam Crete rex uiolauit
+uirgo fuit pugnans uirginitate frui.
+Infamis partu mox deformatur in ursam,
+natus ob hoc ferro perdere temptat eam.
+Sed manus alma dei uetuit miserantis utrumque
+signa polo fulgent ad monimenta rei.*
+
+Quinta transmutatio est de coruo albo in nigrum. Nam per coruum intelligo garrulum, qui delectatur solum in alios accusando, qui prius non erat garrulus. Unde dictum est:
+*Gratus erat domino lingue tam docte minister
+displicuit factus garulitate niger.*
+
+Sexta transmutatio est de Uulcano. Nam per Uulcanum intelligo hominem sapientem. Per Palladem intelligo sapientiam. Per Uulcanum uelle concubere cum ea intelligo hominem sapientem aliquando affligi luxuria, ubi multa est pugna et rara uictoria. Sed per Eritonium genitum intelligo peccatum quod Pallas idest sapientia abscondit. Nam homo sapiens, dato quod non possit se aliquando abstinere a luxuria, tamen debet se celare. Pandrasos idest totum damnans, eo quod sapiens homo damnat se. Erse idest afflictio. Sed Aglauros est memoria preteriti quia, dato quod sapiens damnet se et affligat, tamen post tempus adhuc pungitur stimulo et sic reminiscitur. Per cornicem garulam intelligo uirginitatem que accusat memoriam peccati. Unde dictum est:
+*Flamma uoluptatis sapienti certat. At inde
+exoritur terre noxa biforme genus.
+Hanc sapiens cordi cum solicitudine claudit
+celandamque tribus commodat inde modis.
+Damnat et affligit: tandem obliuiscitur eius
+Pandrasos atque Erse; seruat Aglauros eam.
+Quando recordatur secretum spectat Aglauros.
+Publicat inspectam garulitatis aues.*
+
+Septima transmutatio est de Cornice. Nam per Cornicem intelligo uirginem, que mutata fuit et data comes castitati. Et expellitur ab ea quando homo sapiens pungitur stimulo carnis et assumit uocamina, hoc est incestuositatem taciturnam, quia tenet se celatum. Unde dictum est:
+*Facta procum nautam uirgo fugiendo uolucris,
+sumpta dee caste uirginitate comes.
+Qua dea mox est pro garrulitate repulsa,
+incestam tacite noctis amicat auem.*
+
+Octaua transmutatio est de noctua. Nam in Lesbo insula uerum fuit quod una puella, que tenebatur casta, tamen fecit quod iacuit cum patre, ipso ignaro. Sed postmodum scitum fuit, quapropter dicitur quod non audebat apparere coram aliis propter uerecundiam. Et ideo in noctuam est conuersa. Unde dictum est:
+*Nictimene ignaro noctu commixta parenti
+obsequio noctis, noctua nomen habet.*
+
+Nona transmutatio est de Esculapio. Nam uerum fuit quod Apollo fuit quidam homo, et habuit filium Esculapium et dedit Chironi, qui fuit magnus magister et factus est summus in medicina. Uerum etiam fuit quod fuit mortuus fulmine celesti. Unde post mortem eius latuit medicina quingentis annis. Unde dictum est:
+*Fulmine celesti et terrena carne creatus,
+est Esculapius quo medicina nitet.
+Matris adulterium patria uirtute feritur,
+non sinit hunc genitor cum genitrice mori.*
+
+Decima transmutatio est de Chirone, unde dicitur quod Chiron fuit medius homo et medius equus, quod sic debet intelligi. Nam Chiron fuit quidam bonus medicus, quo ad medicinam humanam et quo ad medicinam equinam. Unde dictum est:
+*Humane medicus nature ac doctus equine
+Chiron parte uirum parte figurat equum.*
+Sed dicitur quod erat immortalis, idest quod sapiens immortalis est, quo ad sapientiam suam. Per hoc quod transmutatus est in signum celeste intelligo quod quilibet sapiens transmutatur in signum celeste, quod immortale est, quia fama sapientis immortalis est. Unde dictum est:
+*Qui uirtute nitet claris inscribitur astris
+sic homo fit fama non moriente deus.*
+
+Undecima transmutatio est de filia Chironis. Et fuit uerum quod filia Chironis fuit quodam tempore optima, in tantum quod sciebat que futura erant enarrare. Sed tamen incepit deuiare per luxuriam sicut equa. Unde propter hoc habet fabula quod conuersa est in equam et hoc possumus applicare ad quemcumque huiusmodi. Unde dictum est:
+*Cum promissa deo Chironis nata fuisset
+trans hominem nouit que deitatis erant.
+Eius abusa fuit mores induta ferinos
+luxuria nimia dum similatur eque.*
+
+Duodecima transmutatio est de Phebo. Nam per Phebum intelligitur homo sapiens, qui aliquando delirat a sapientia et dat se uitiis terrestribus. Sed per hoc quod ipse percussit Ciclopides Iouis intelligo predicatores qui magis infestantur a talibus quam ab aliis. Nam Ciclopides dicuntur habere unum oculum, eo quod predicatores debent solum habere unam cogitationem, scilicet ad deum solum. Per hoc quod factus est pastor uaccarum intelligo quod sapiens ita deuians fit sicut pastor, quia sequitur uitia. Sed per Mercurium qui aufert sibi uaccas intelligo uerbum dei, qui aufert tandem uitia de cordibus eorum, et reducit ad bonum statum. Sed per Batum qui accusat Mercurium sibi ipsi intelligo hominem simplicem et fatuum, qui non cognoscit talia furta, sed pro tanto dicitur mutari in saxum. Unde dictum est:
+*Delirans sapiens cedit diuina loquentes,
+fit ductor uitiis ex deitate cadens.
+His argumento sibi mos rationis abactis,
+saxeus hoc furtum non putat esse dei.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Mercurio qui transmutauit Aglauros. Per Mercurium intelligo hominem bone fame docentem alios. Per dominam Ersem intelligo personam aptam ad doctrinam recipiendam. Sed per Aglauron intelligo inuidos, qui semper derogant bonis. Unde dictum est:
+*Dogma dat ingratis fame facundus amore
+quam tamen inuidia perstimulante negat.*
+Sed per dominam Palladem intelligo sapientiam et uirtutem boni hominis, qui uadit ad domum inuidie et imponit in cordibus inuidorum, ut magis fiant inuidi. Unde dictum est:
+*Inuidiam ingratis addit non inuida uirtus
+ut pene capiant hinc alimenta sue.*
+Sed per dominam Aglauron uolentem excludere Mercurium intelligo inuidos, qui uolunt disputare cum sapientibus, ut accipiant sibi famam. Sed tandem succumbunt eis et sic mutantur in saxa. Unde dictum est:
+*Inuidus a fama nitens abolere disertum
+non ualet. In niueam uertitur inde petram.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Ioue in taurum. Nam uerum fuit quod Iupiter erat rex Crete et incalescebat in filiam regis Agenoris et misit illuc lenonem. Et fecit pactum cum Europa, quod ueniret ad mare et illic esset Iupiter in naui et exportaret eam. Et ita fuit. Sed forte nauis habebat signum taurinum et ideo dicitur conuerti in taurum. Unde dictum est:
+*Iupiter Europam blando lenone rogatam
+in rate qua tauri stabat imago tulit.*
+Sed quantum ad mores notum est, sicut ipse Ouidius tangit cum dicit *Non bene conueniunt* etc., quod per Iouem regem intelligo quemcumque rectorem qui, dum debet esse in maiestate, aliquando pro una meretrice induitur uestes serui et ibit de nocte, ut possit eam habere. Et tunc dicitur conuerti in taurum, quia subicit se mulieri. Unde dictum est:
+*Maiestatis honor, lasciuo uictus amore,
+uilet, taurino subiciturque modo.*
+
+Prima transmutatio tertii libri est de Cadmo. Nam Cadmus fuit quidam maximus philosophus in Thebis, hoc fuit uerum, qui suos discipulos misit Athenas, ut disputarent cum quodam alio doctore qui derogabat ei, quem intelligo per serpentem. Sed per hoc quod mortui sunt intelligo quod succubuerunt illi in disputatione. Quod sciens Cadmus iuit illuc et primo percussit eum saxo, quia fecit sibi grossam questionem, et ideo nichil fecit illi. Deinde percussit eum iaculo, idest quod fecit fortiorem questionem, que ualde illum implicauit. Sed quodammodo se defendebat. Deinde percussit eum lancea et interfecit eum, idest quod fecit sibi fortissimam questionem, in qua eum uicit. Sed per homines armatos natos ex dentibus illius intelligo errores, quos ille seminauit per mundum propter ignorantiam suam, et per hoc quod ipsi interfecerunt se precepto Palladis intelligo quod per sapientiam ipsius Cadmi omnes errores remoti sunt. Sed per hoc quod quinque remanserunt pro sociis Cadmi intelligo quinque uocales, quas retinuit Cadmus ad edificandum Thebas, idest ad principium scientiarum. Et hoc dictum est:
+*Discipuli Cadmi gimnasii greca petentes
+altius edocto succubuere uiro.
+Arte sua Cadmus fidens ut pelle leonis 
+pulsat eum saxo. Questio cassa fuit.
+Impetit hunc ferro, uiua ratione subegit.
+Dissipat et dictis dicta perempta suis.
+Non tamen extincte uocales quinque fuerunt
+a quibus incipiens condidit artis opus.*
+
+Secunda transmutatio est de Actheone. Et dicitur quod fuit uerum quod Actheon fuit quidam dominus qui erat deditus uenationi. Dum autem ipsum cederet uenari, quia uidebat quod erat inane opus, reliquit officium illud. Tamen multitudinem canum quos habebat retinuit, qui consumpserunt eum, eo quod nichil lucrabatur. Unde dictum est quod uidit Dianam nudam, eo quod Diana est dea uenationis et nullius utilitatis, quapropter conuersus est in ceruum, idest quod propter paupertatem uel propter uenationem, quam timebat eo quod multa pericula insunt, factus est ita timidus sicut ceruus. Unde dictum est:
+*Dicitur Actheon nudam uidisse Dianam
+uenandi studium dum quid inane uocat.
+Abstinuit timidus effectus imagine cerui
+sed consumpsit eum cura retenta canum.*
+Sed hoc morale potest haberi, quod per Actheon, qui consumpsit opes retentione canum, possumus intelligere hominem miserum, qui consumpsit sua inaniter et fit seruus de domino. Unde dictum est:
+*Actheon ceruus dominus prius et modo seruus.
+Diues erat primum, descendit pauper ad imum.
+Iste notat miserum: cui dum substantia rerum
+sumitur in uanum, fit fera preda canum.*
+
+Tertia transmutatio est de Semele. Nam per Semelem intelligo uitem. Per Iouem concubuisse cum ea et impregnasse eam Baccho intelligo influentiam supercelestem, que impregnat uites uino. Sed per Iunonem persuadentem ei quod petat Iouem in propria forma intelligo influentiam aeream, que nutrit ipsas uites usque ad augustum. Sed per Iouem fulminare Semelem intelligo ardorem ethereum, qui consumit totum humorem qui est in terra. Per hoc quod Iupiter assumpsit Bacchum femori suo intelligo quod, consumpto humido terrestri in uite, uue nutriuntur ab influentia superiori. Sed per hoc quod dedit nutriendum ninphis aquarum intelligo quod uinum debet nutriri per aquam, ita quod apposita aqua temperet uinum. Unde dictum est:
+*Impletam Baccho Semelem exterminat ardor
+que uetule credens ebria facta fuit.
+At calor aquarum ninphis commisit alendum
+nam furias Bacchi temperat haustus aque.*
+
+Quarta transmutatio est de Tiresia. Nam per Tiresiam, qui fuit quodam tempore homo postea mulier, possumus intelligere motum nature generatiue agendo et patiendo. Per ipsum percutere angues connexos intelligo influentiam lune, qui commouet generantia ad inuicem. Sed dum post UII annos adhuc percussit eos intelligo cursum lune, qui finitur in octo annis, et tunc adhuc percurrit. Sed per Tiresiam dedisse sententiam quod Iuno habet in duplo de luxuria quam Iupiter intelligo quod aer habeat tria operari in terra, quia producit, uegetat et luxuriat. Sed ether solum unam, quia habet maturare fetus productos. Unde dictum est:
+*Tiresias motus nature dicitur yme.
+Est uir dum generat femina quando parit.
+Octenni spatio dum nexos uerberat angues
+luna suum cursum dum generamus agit.
+Influit in terra tribus aer. Nempe maritat
+producit, uegetat, luxuriante sinu.
+Ether maturat solum, sed fetibus aer
+orbat humum clausus prouidet ignis ei.*
+Sed moraliter potest haberi hoc, quod per Tiresiam possumus intelligere hominem peccato sodomie subditum, qui est nunc uir nunc femina et multa alia. Unde dictum est moraliter:
+*Pro re feminea dum sexum pensat utrumque
+Tiresias mutat cum muliere uirum.
+Post lune cursum dum sexos querit eosdem
+factus homo lites inter utrumque secat.
+Cuius iudicio uero uaga femina fertur
+luxurie triplo compar habenda uiro.
+Iurgia iudicium dicunt muliebria cecum,
+quod fore diuinum turba uirilis habet.*
+
+Quinta transmutatio est de Echo. Nam per dominam Echo intelligo sonum, qui causatur ex repercussione aeris in aliquem locum. Per ipsam ire per siluas intelligo quod in siluis et montibus precipue generatur talis uox. Unde dictum est:
+*Montibus et siluis Echo respondet opacis
+aere nam clauso uerba remissa sonant.*
+
+Sexta transmutatio est de Narciso. Nam per Narcisum intelligo quemcumque hominem famosum. Per ipsum capi amore umbre sue intelligo illum qui nimis confidit in fama sua, que est sicut quedam umbra. Per ipsum esse conuersum in florem intelligo quod fama huius mundi est sicut flos, quia sicut flos cito uanescit, ita fama huius mundi. Unde dictum est:
+*Uanuit in flore fame candore repulso
+que nimis illexit corporis umbra fugax.*
+
+Septima transmutatio est de illis que se necuerunt cum Aceste. Nam per Bacchum, quem ceperunt in Chia insula, intelligo uinum quod emerunt, ut traducerent ultra mare ad uendendum. Per Naxon ad quam uolebat ire Bacchus intelligo insulam in qua est optimum uinum. Per Delon intelligo insulam que etiam abundabat uino. Per puppem non moueri et per uela transmutari in herbas intelligo quod illi biberunt totum uinum quod debebant uendere, quapropter ipsi ebrii erant. Unde uidebatur eis quod totus mundus esset herba. Per ipsos mutatos in pisces intelligo quod ipsi ita ebrii erant quod ceciderunt in mare et se necuerunt. Unde dictum est:
+*Egregio Baccho iuuenes quem puppe ferebant
+in furias acti se necuere freto.*
+
+Octaua transmutatio est de Aceste, qui ductus fuit ad Pentheum. Nam per Pentheum intelligo hominem bonum et discretum, qui nolebat quod Bacchus ueniret Thebas, idest quod uolebat corrigere eos de potu. Sed per Acestem intelligo quemlibet dissolutum. Nam Acestes idest dissolutus. Per ipsum carcerari et catenari est intelligendum quod ipse est ebrius. Per ipsum dissolui a cathenis intelligo quando furia uini recessit. Unde dictum est:
+*Est homo morosus Pentheus seu religiosus
+qui docet et redocet Bacchus ut ipse nocet.*
+
+Nona transmutatio est de Pentheo interfecto. Nam per Pentheum intelligo hominem morosum qui, dum castigaret illos ab ebrietate, mortuus est et interfectus. Nam sua mater et matertera, dum essent bene ebrie, furia uini mote, interfecerunt Pentheum, eo quod ipsas corrigebat. Unde dictum est:
+*Penthea morosum damnantem uina peremit
+rapta parens furiis ebria turba domus.*
+
+Prima transmutatio quarti libri est de domina Dirce que conuersa est in piscem. Per Dircem intelligo personam superbam in hoc mundo. Per ipsam conuerti in piscem intelligo quod superba persona huius mundi non potest durare, immo submergitur ut piscis in aqua.
+
+Secunda trasmutatio est de domina Semiramis conuersa in columbam. Per Semiramin intelligo personam humilem in hoc mundo. Per ipsam conuerti in columbam dolore matris conuerse in piscem intelligo humilem dolentem de superbia alterius proximi sui. Et sic talis eleuatur super alios quemadmodum columba, nam *Qui se exaltat humiliabitur et qui se humiliat exaltabitur*. Unde dictum est simul de hiis duabus sic:
+*Mergitur ut piscis confusa superbia mundi
+ast humiles nati desuper alta uolant.*
+
+Tertia transmutatio est de Almone conuertente alios in pisces, donec ipsa conuersa fuit. Nam ista fuit quedam meretrix, que stabat in uno portu et homines alliciebat ad se et denudabat eos bonis suis. Quemadmodum pisces nudi sunt. Sed uenit unus qui mutauit eam in piscem, quia denudauit eam. Unde et cetera:
+*Allicit ut pisces meretrix et nudat amantes
+dum tamen ex ipsis unus inhamat eam.*
+
+Quarta transmutatio est de moris que transmutata sunt in colore. Nam uerum est quod morus prius producit mora alba, deinde cum sunt matura efficiuntur nigra. Tamen potest haberi hoc morale, quia per hoc possumus notare quod in amore qui est dulcis in principio et albus aliquando latet mors, quia ad ipsum sepe consequitur mors sicut consecutum fuit in istis duobus. Unde dictum est:
+*Alba prius morus nigredine mora colorans
+signat quod dulci mors in amore latet.
+Tincta suos fetus de sanguine mortis amantum,
+principio candet fine nigrescit arbor.*
+
+Quinta transmutatio est de Marte et Uenere, qui ad inuicem coibant clam. Nam per Martem et Uenerem intelligo homines uirtuosos, qui tamen aliquando decipiuntur per luxuriam, quia in hac pugna rara est uictoria. Tamen clam faciebant sicut sapientes. Per solem intelligo mentem et rationem hominis, que manifestauit eos Uulcano. Nam per Uulcanum intelligo deum uel personam loco dei, cui fit confessio peccatorum. Nam Uulcanus idest uolens candorem. Unde dictum est:
+*Iudicio ueri corrupta libidine uirtus
+dum patet, illicito prensa furore rubet.*
+
+Sexta transmutatio est de Leuchotoe. Nam per Leucothoem intelligo personam castitati deditam. Per solem intelligo spiritum diuinum, qui illuminat mentes hominum bonorum. Per ipsam esse sepultam et mortuam a patre intelligo quod aliquando caste persone detrahuntur a proposito. Sed per solem mutantem ipsam in thus intelligo odorem castitatis et uirginitatis magnum, quemadmodum in thure. Unde dictum est:
+*Thurea uirga bonum mundo spirauit odorem
+candida Leucotoe lucis amata deo.*
+
+Septima transmutatio est de Clicie. Nam per Cliciem inuidentem sorori intelligo hominem libidinosum et stultum, qui inuidet sapientiori se. Si quam sapientiam habet in se statim amittit illam et hoc intelligo per hoc quod sol, qui est ipsa sapientia, de cetero noluit plus ire ad eam. Sed per ipsam inspicere solem intelligo talem uelle, postmodum imbui sapientia, quam prius habebat, sed non potest. Ideo amissa ea euanescit sicut flos et hoc est quod dicit ipsam mutatam in florem. Unde dictum est:
+*Perturbans Clicie plus se sapientis honorem
+perspicit amissum flore nigrante iubar.*
+
+Octaua transmutatio est de Daphnide pastore. Nam fuit uerum quod ille pastor habebat quandam pelicem, qua spreta, cepit aliam. Quapropter illa timens, ne etiam eam sperneret, mactauit eum saxo et ideo dicitur fabula quod conuertit eum in saxum. Unde hoc morale potest haberi, quia nemo debet confidere in meretricibus. Unde dictum est:
+*Contulit in saxum que saxis obruit illum
+cui placuit primum, pelice spreta dolens.*
+
+Nona transmutatio est de Sythone, qui aliter erat masculini sexus aliter feminini. Per quem debet intelligi quilibet deturpatus illo pessimo peccato sodomie, quia tales dicuntur nunc esse generis masculini, cum supponunt, aliter dicuntur generis feminini, cum faciunt se supponi. Unde dictum est:
+*Qui modo femineos mores quandoque uiriles
+egerit, ambiguum fertur habere genus.*
+
+Decima transmutatio est de Celmo conuerso in adamantem. Per Celmum intelligo hominem qui in iuuentute est bonus et catholicus, sed in senectute efficitur malus uel deuiat a fide, quia non credit deum sicut prius. Et talis dicitur mutari in adamantem propter duritiam suam. Unde dictum est:
+*Durior est adamante senex incredulus illi
+quem pubescentem credidit esse deum.*
+
+Undecima transmutatio est de Curetibus natis ex imbre, quod debet sic intelligi. Nam Curetes sunt quidam populi in longiquis partibus, qui semel fuerunt ita obsessi fame propter tempestates quod oportuit eos uti fungis, qui nascuntur in instanti ex aliquo imbre humectante terram. Et ideo dicuntur nati ex imbre quia pasti sunt ex fungis qui nascuntur ex imbre.
+
+Duodecima transmutatio est de Croco et Milace conuersis in flores, quod debet sic intelligi. Nam per Croconem et Milacem intelligo quemlibet iuuenem sicut ipsi erant. Per ipsos conuerti in flores intelligo quod iuuentus in homine est sicut flos, quia sicut flos parum durat et cito euanescit, ita a simili iuuentus hominis parum durat et cito preteriit. Unde dictum est sic de hiis duabus similiter:
+*Sunt ex imbre sati fungis pro pane cibati.
+Florentes pueri cras hodie uelut heri.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Hermafrodito, quod naturaliter potest sic intelligi. Nam Salmacis est quedam cellula in matrice in qua, si mulier recipiat sperma hominis, nascitur hermafroditus, idest homo habens utrumque sexum. Unde dictum est:
+*Cellula matricis que concipit hermafroditum
+Salmacis est medio cum sit usa Uenus.*
+Uel potest aliter intelligi ad mores retrahendo, ita quod per Salmacem intelligamus uoluptatem que, dum unitur sermoni idest dum homo habet hoc in cogitatione et uerbis, fit libidinosus, quod importatur per Hermafroditum. Et dum ita est uellet quod omnes alii ita facerent. Unde dictum est:
+*Sermo uoluptati coniungitur Hermafroditus
+nascitur excurrens plurima sermo uagus.
+Luxuria tandem capitur concretus, at illi
+pareat ut eneruet Salmacis illa uaga.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Mineidibus in uespertiliones, quod debet sic intelligi. Nam ipse erant bone potatrices. Unde per telam et stamina et fila mutata in uites intelligo quod uendebant illud quod filabant, ut possent bibere. Sic quod, tandem ebriate, uidebatur sibi quod domus esset plena timpanis et feris, sicut sepe contingit ebriis. Unde tandem, consumptis omnibus bonis, recesserunt de nocte propter uerecundiam et hoc habet fabula, quia mutate sunt in uespertiliones. Unde dictum est:
+*Dum consumpsissent Mineides omnia uino
+stamina, de patria nocte uolasse ferunt.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Ticio. Per Ticium uolentem concubere cum Latona intelligo hominem deditum ad uaticinandum futura, qui semper desiderio sciendi futura in hoc exardet. Quapropter uultur, que est auis uaticinio dedicata, dicitur corrodere precordia sua, quia tota dicit super hoc cogitat. Unde dictum est:
+*Qui trahit in pastus Ticii precordia uultur
+cura futurorum semper inhausta fuit.*
+
+Sexta decima transmutatio est de Tantalo, quod debet sic intelligi. Nam Tantalus representat quemlibet auarum et fuit bene uerum quod interfecit filium suum propter auaritiam. Quapropter dicitur permanere in inferno, sic quod poma et aqua fugiant ipsum et sic est intelligendum debet quod fiet de quocumque auaro. Unde dictum est:
+*Tantale, quod linphas et quod tibi poma releges?
+Inter diuitias diues auarus eget.*
+
+Decima septima transmutatio est de Sisipho. Nam uerum est quod Sisiphus fuit quidam hospes qui omnes suos hospites mactabat uel irruebat saxa in eos. Quapropter dicitur habere illam penam, scilicet quod uoluit saxa per montem et ita intelligendum est quod fiet de quocumque simili. Unde dictum est:
+*Sisiphus ille latro qui multos fraude necabat
+obrutus in baratro saxa ferendo labat.*
+
+Decima octaua transmutatio est de Yxione. Nam Yxion fuit quidam rex qui, dum uellet facere exercitum supra regnum alterius, accepit centum armatos ad equum et iuit illuc in modum nubis idest uelociter. Quemadmodum et pro tanto dicitur quod iacuit cum nube, et genuit centauros idest centum armatos, uel genitos ex aura. Sed per Iunonem, que est regina celi, cum qua Yxion uoluit concubere, intelligo alium regem a quo Yxion petebat auxilium. Dedit ergo Iuno ei nubem idest centum armatos, et noluit dare se ipsam sicut apparet in fabula quod Iuno noluit consentire. Unde dictum est quod est super rota per quam intelligo fortunam, in qua este confidebat, que ducit homines ad modum rote. Ideo dictum est:
+*Qui regale forum per nubem cepit equorum
+Yxion mota uergit ad ima rota.*
+
+Decima nona transmutatio est de Belidibus. Nam per illas Belides intelligo quemcumque luxuriosum. Per hoc quod posite sunt in inferno, ut auriant aquam et numquam deueniant ad finem, intelligo quod luxuria numquam habet finem, quia quanto plus homo operatur in luxuria, tanto plus uellet adhuc operari. Unde dictum est:
+*Non explentur aquis rimosis Belide uasis.
+Sic dum se reparet fine libido caret.*
+
+Uigesima transmutatio est de Athamante et Inone. Nam uerum fuit quod Athamas et Ino reges Thebarum, dum colerent Bacchum, inebriati sunt. Quapropter Iuno idest uoluntas dei et actio uoluit eos punire, unde Athamas existens ebrius occidit unum ex filiis, Ino dum esset ebria necuit se cum alio. Sed quod sint mutati in deos intelligi quod fama fuit et est et erit de eis, eo quod existentes in tam magno honore se necuerunt. Et quia fama immortalis est sicut deus ideo dicuntur conuersi in deos. Unde dictum est:
+*Spernebant superos Athamas Inoque. Furores
+misit eis stigios actio digna dei.
+Ebrius occidit genitum; perterrita mater
+ebria cum reliquo est precipitata mari.
+Sed regale decus uulgi mirata libido
+in mare demersos fert maris esse deos.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de comitibus ipsius Ino, quarum quedam mutate sunt in saxa, quedam in uolucres. Quod debet sic intelligi, quod alique illarum dum essent bene ebrie precipitabant se de saxis alique dum consumpsissent omnia recedebant, et sic conuertebantur in aues. Unde dictum est: 
+*Saxa fuisse ferunt que monstro diriguerunt,
+fugerunt comites que referuntur aues.*
+
+Uigesima secunda transmutatio est de Cadmo et uxore, qui conuersi sunt in serpentes, quod debet sic intelligi. Nam Cadmus et uxor fuerunt quodam tempore in magno statu in Thebis, unde intendebant magnis operibus. Sed tandem deuenerunt ad hoc, dum essent senes, quod non curabant de regimine, sed solum de terrestribus. Quapropter dicitur quod conuersi in serpentes, qui sunt animalia terrestria ualde, eo quod serpunt per terram. Unde dictum est:
+*Cadmus et Hermione dum non sublimia querunt
+serpentes in humum pectora prona ferunt.*
+
+Uigesima tertia transmutatio est de Ioue conuerso in aurum pluuium, quod debet sic intelligi. Nam Iupiter fuit rex Crete, qui audiuit quod rex Acrisius habebat Danem filiam pulcerrimam et clauserat eam in turri. Quapropter Iupiter tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum et etiam puelle quod habuit eam. Quapropter dicitur in aurum conuersus. Ex quo potest haberi quod nulla femina est que non decipiatur per aurum. Nam dicitur moraliter: *Si dederis dona femina nulla bona*. Quapropter ita dictum est metrice:
+*Iupiter ut Danem, sic tu quamcumque requires.
+Aurea si plueris munera, uictor eris.*
+
+Uigesima quarta est de guttis Gorgonis. Nam gorgon quasi georgon a geos quod est terra. Interpretatur opus terre Per guttas cadentes intelligo prouentus qui habentur ex terra. Sed per serpentes natos ex guttis intelligo auiditates que inferuntur homini ex prouentibus terre, quia plura cupit habere. Unde dictum est:
+*Gorgon opus terre. Gutte prouentus habentur.
+Serpentes auidi qui generantur eis.*
+
+Uigesima quinta transmutatio de Athlante conuerso in montem. Nam quidam dicunt esse istoriam talem, quia Athlas fuit quidam rex magnus ad quem iuit Perseus ut obsideret eum. Et obsedit eum in monte et eum depulit siue intefecit. Quapropter dicitur conuertisse eum in montem. Sed moraliter sic debet intelligi. Nam Athlas fuit quidam magnus astrologus, quapropter dicitur substinuisse celum, eo quod per scientiam suam considerabat motum siderum. Unde dicitur quod Hercules semel substinuit pro eo, quod potest intelligi quia forte substinuit unam questionem sub eo. Et iterum aptabat sidera, quia forte mouebat errores qui erant in se de illa scientia per reprehensionem Herculis. Et dicitur quod habebat ortum idest studium, quia regebat scolas. Et habebat poma aurea in ipso idest pretiosissima dogmata, et erat serpens in custodia, per quem serpentem intelligo suum ingenium, quod erat custos dogmatum. Et habebat mille greges per hoc intelligo discipulos. Et habebat septem filias que Pleiades appellantur, que conuerse sunt in signum celeste, per hoc intelligo septem artes liberales, que immortales sunt sicut sidera. Sed uenit adhuc Perseus idest homo uirtuosus per se et simpliciter cum capite Gorgonis. Nam Gorgon idest terror a terra, quia dictum quod est opus terre. Et disputauit cum eo et subcubuit ei, quapropter cessit de illis partibus ipsi Perseo. Sed quod sit mutatus in montem debet intelligi quod ille mons semper denominatus fuit ab eo. Unde dictum est:
+*Gessit Athlas celum, nam de celestibus egit.
+Ortum gimnasium, dogmata poma putes.
+Peruigil est serpens animus speculator operti.
+Discipulos gregibus equiparare potes.
+Illius genitas septenas arbitror artes.
+In qua regnabat parte magister erat.
+Perseo uirtus signatur Gorgone terror
+territus huic cessit montificatus Athlas.
+Athlas astrologus Perseo philosophanti
+subcubuit. Uicti nomina collis habet.*
+
+Uigesima sexta transmutatio est de gramine mutato in lapidem, quod debet sic intelligi. Nam Gorgon idest opus terre. Sed quia ea que proueniunt ex terra, ut puta diuitie, aggrauant animam, ita gramina terre super que posita est Gorgon fiunt lapides, non ergo aliud dicere est nisi quod per gramina mutata in lapides intelligimus grauedinem prouentuum terre in anima. Unde dictum est:
+*Ut telluris opes animas onerare putamus,
+gramina sic lapides Gorgone tacta damus.*
+
+Uigesima septima transmutatio est de multiplicatione illorum corallium, quod debet intelligi. Nam per multiplicationem corallium intelligo multiplicationem uitiorum, que si tegantur, multiplicantur sicut multiplicati sunt corallii tecti in mari. Sed si manifestantur, euanescunt et non ulterius procedunt, sicut nec corallia extra mare. Unde dictum est:
+*Graminis in motum, passim radicibus actis,
+uimina corallii multiplicantur aquis.
+Sic nisi depromas que serpunt cordibus imis
+crimina criminibus multiplicare sinis.*
+Potest insuper haberi alia allegoria. Nam per corallium intelligo quodcumque uitium, unde sicut corallium si sit in aere fit lapis, si sit in aqua fit uimen, ita uitium si sit coram sapiente fit lapis. Sed absconditum fit uimen. Unde dictum est:
+*Aere corallium lapidescit, uimen in undis,
+sic uitium coram fit sapiente lapis.*
+
+Uigesima octaua transmutatio est de illis sororibus. Nam per sorores illas intelligimus tres terrores qui inferuntur animis nostris. Una est Stenio idest debilitas, alia est Euriale idest fluctuans. Inter has est unus oculus discurrens, quia, posita fluctuatione, causatur debilitatio. Sed hunc oculum capit Perseus idest homo uirtuosus. Sed tertia est Medusa que saxificat. Homo igitur uirtuosus uult hanc occidere et accipit scutum sapientie et gladium uirtutis scilicet eloquium et eam superat. Qua superata, nascitur equus alatus idest fama que uolitat per mundum, qui edificat fontem dedicatum poetis, eo quod poete semper sunt in acquirendo famam. Unde dictum est:
+*Sunt Forco genite Steno Eurialeque Medusa
+terrores animis parturit orchus yans.
+Terror inest animis conspecta Gorgone triplex
+Steno debilitat fluctuat Euriale
+has inter geminas unus discurrit ocellus
+quem sibi uirtutis inuolat apta manus.
+Tertia saxificat mentes horrenda Medusa
+nam se spectantes et memorare facit.
+Hec uoluit condam coram sapiente uagari
+horruit anguicomum saxificumque caput.
+Ista duas superat magno terrore sorores
+hanc animi uirtus exuperare petit.
+Reddit eum tutum cui dat sapientia scutum
+porrigit eloquium quo feriat gladium. 
+Nascitur ex monstris deuictis fama uolucris
+que uehit ad celos more uolantis equi.
+Cuius ab incursu Parnasius emicat amnis
+nam uates fame scribere pulsat amor.*
+Sed de interfectione bellue intelligo quod Perseus habetur pro uirtuoso in quo sunt penne angelice. Per belluam intellige diabolum, et quodlibet uicium progrediens ex eo. Unde dictum est:
+*Angelicis pennis uirtus humana leuata
+et maris et terre monstra maligna domat.*
+
+Prima allegoria quinti libri est de Perseo iterum. Nam per Casiopem intelligo superbiam. Per Andromaden religatam intelligo mentem rationalem, que propter superbiam remouetur a deo et datur deuoranda diabolo. Sed per Perseum intelligo uirtutem, que accipit mentem rationalem in suam uxorem et liberat eam a diabolo cum pulcris uerbis. Sed per Phineum intelligo superbiam, que est caput aliorum uitiorum, que insurrexit contra uirtutem cum omnibus aliis uitiis. Sed Perseus omnia interemit et saxificauit. Unde dictum est:
+*Mens rationalis elate crimine carnis
+rapta deo monstris dilaceranda datur.
+Ac sibi nubentem euigilat illam
+demone confecto faminis ense sacri
+tempore sed leto uirtutem frangere mentis
+crimina consurgunt principe ducta suo.
+Hec secat eloquio uirtus protecta sophya
+sed domat omne malum cognita causa mali.*
+
+Secunda transmutatio est de Protheo saxificato. Nam Protheus dicitur a procul et theos quod est deus, per quem intelligo quemlibet tyrannum. Per Perseum cum capite Gorgonis intelligo hominem uirtuosum, qui cum suo eloquio et uirtute saxificat malos idest quod confundit eos in tantum quod assimilantur saxis. Unde dictum est:
+*Quemlibet exterret uirtus inspecta tyrannum,
+Protheus namque procul dicitur esse theos.*
+
+Tertia transmutatio est de Polidecte saxificato, per quem intelligo hominem plenum peccatis uariis et diuersis. Sed per Perseum intelligo uirtuosum, qui confundit omnia talia crimina ex suo eloquio et sapientia. Unde dictum est:
+*Crimina designat Polidectus plura tenentem
+que uirtute probi saxificata silent.*
+
+Quarta transmutatio est de Pireneo, per quem intelligimus doctorem uilem, tamen conantem se exaltare uocando Musas ad se. Et cum ipse uocauit eas, ipse Muse non possunt manere cum eo, quia ignorat eas, ergo recedunt. Sed ille uult eas sequi et tunc precipitatur, quia tandem cognoscitur rudis. Unde dictum est:
+*Doctor sepe nouus Musas arcere laborans,
+dogmate peruerso decidit arte rudis.*
+
+Quinta transmutatio est de Tipheo, qui depulit deos in Egyptum. Per Tipheum intelligo homines huius mundi, qui ita dediti sunt terrenis quod dicunt deum non esse, sicut dicit psalmus: *Dixit insipiens in corde suo non est deus*. Sed quod depulerit in Egyptum intelligo quod Egyptii fuerunt primi qui coluerunt deos in ydolis suis, ideo dicuntur dei ibi latuisse lagis quam alibi. Unde dictum est:
+*Exclusere deos populi terrena sequentes
+prima sed Egyptus ydola fecit eis.*
+
+Sexta transmutatio est de Ioue conuerso in arietem. Nam dicitur latuisse in ariete eo quod aries est dux gregis et quia apparuit filio scilicet Dionisio in forma arietis. Nam uerum est de illo Dionisio quod apparuit sibi aries et quod fecit ideo fieri templum, quia cogitauit esse deum qui appareret sibi. Unde dictum est:
+*Uisa Dionisio linphas monstrantis ymago
+est data ueruecis assimilare Iouem.*
+
+Septima transmutatio est de Apolline, qui latuit in coruo, hoc pro tanto quia Apollo deus est uaticinii et quia coruus est quedam auis apta ad uaticinium. Ideo dicitur quod Apollo latuit in coruo. Unde dictum est:
+*Pingitur in specie corui diuinus Apollo
+ista quod auguriis aptior extat auis.*
+
+Octaua transmutatio est de Baccho qui dicitur latuisse in yrco, hoc pro tanto quia Bacchus elegit sibi yrcum ut ex ipso sibi fieret sacrificium, eo quod yrcus est multum animal nociuum uitibus. Nam semper uadit corrodendo uites. Et ideo uoluit quod de suo inimico fieret sibi sacrificium. Ideo in capro dicitur latuisse. Unde dictum est:
+*Pingitur ore capri Bacchus nam uitibus hostis
+mactatur Baccho uictima grata caper.*
+
+Nona transmutatio est de luna que latuit in cerua. Hoc dicitur pro tanto quia luna est uelocior planeta omni alio. Et quia cerca est animal uelocius ceteris ideo depingitur ut cerua.
+
+Decima transmutatio est de Iunone que dicitur latuisse in iuuenca, hoc pro tanto per Iunonem aerem intelligo qui est fecundus, eo quod productiuus est omnium rerum. Et quia iuuenca dicitur fecundum animal inter cetera, ideo dicitur latuisse in iuuenca. Et non, ut dicunt quidam, propter Io que, dum conuersa est in uacam, data est Iunoni, eo quod illam uacam habebat odio sibi. Unde dictum est de his duobus:
+*Et Lunam celerem pre cunctis cerua figurat.
+Aera fecumdum Iuno iuuenca notat.*
+
+Undecima transmutatio est de Uenere que latuit in pisce, hoc pro tanto quia piscis multum abundat fetibus. Nam unus piscis facit mille oua, simul postea dicitur quod masculus spermatizat supra ea et generantur infiniti pisces. Et quia Uenere est illud per quod generantur fetus ideo dicitur latere in pisce, uel quia dicitur nata mari ideo dicitur latere in pisce. Sed in mari dicitur nata pro tanto quia Uenus nullum aliud est quam quidam humor salsus. Et quia mare salsum est, ideo in mari dicitur esse nata, uel quia Uenus est quedam spuma, que nichil aliud est quam sanguis exagitatus. Et quia etiam in mari exagitatione aquarum causatur spuma ideo in mari dicitur esse nata. Unde dictum est:
+*Pisce Uenus gaudet, nam fetibus omnia replet
+corpora dum luxu cuncta natare facit.*
+
+Duodecima transmutatio est de Mercurio, qui latuit in ciconia, pro tanto quia Mercurius dicitur uerbum dei uel eloquium, ex quo eloquio fiunt concordie et paces ubi erat guerra. Et quia ciconia est auis humilis et paci dedicata, quod patet quia semper alludit pacem nido suo, ideo pingitur Mercurius in ciconia et non in alia aue. Unde dictum est:
+*Ibide signatur concordia Mercurialis
+que plaudit nido pacis amica suo.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Tipheo fulminato. Nam fuit uerum quod Tipheus fuit quidam magnus usurarius ditissimus et terrenis deditus, in tantum quod amicos dei et deum spernebat. Quapropter fulminatus fuit. Sed quod sit sub Ethna, hoc est solum similitudinarie, quia Ethna est quidam locus emittens ignem et ideo dicunt ibi esse Tipheum. Eodem modo intelligo de similibus. Unde dictum est:
+*Religionis opem nitens lacerare Tipheus
+mollibus oppressus euomit ore focum.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Plutone rapiente Proserpinam. Et allegoria istius naturalis est nec hoc est inconueniens in hoc loco, eo quod hic Ouidius introducit has Musas loqui, quarum interest inquirere entitatem. Unde per Plutonem hoc intelligo solum terre quod est infra corticem. Nam Pluto idest polutorum receptor. Sed per dominam Cererem intelligo corticem terre que habet producere omnia. Nam Ceres idest creans res. Sed per Proserpinam intelligo humores ipsius terre, uel per ipsam potest intelligi luna secundum aliam proprietatem. Nam Proserpina idest prope terra serpens. Modo luna serpit propius terram omnibus planetis. Modo in estate humor ipsius terre capitur a solo terre, quia terra tunc remanet arida. Et hoc est quod Pluto rapit Proserpinam. Sed de Ciane dico quod bene est uerum quod est quidam fons in longinquis partibus, qui habet hanc proprietatem quod in estate, quando humor terre descendit, ad solum tunc decrescit aqua. Sed quia ununquodque appetit perfectionem suam et perfectio fontis est esse plenum aqua, ideo tunc uidetur flere raptum Proserpine. Unde dictum est:
+*Pluto solum terre. Proserpina luna uel humor.
+Cortex exterior dicitur esse Ceres.
+Proxima telluri pre cunctis luna planetis
+filia dicatur quam prope serpit humi.
+Tempus in estiuum flammas ructante Tipheo
+humor ad externis pergit ad antra soli
+Cinthia dum rapitur, Ciane fons excidit undis
+inde dolet casum deficientis aque.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Cerere, Messie et filio conuerso in stellionem. Et est naturalis alegoria. Nam Ceres idest cortex terre, que amisit Proserpinam idest humorem propter calorem. Sed Messie importat autumnum. Nam Messie idest medium, sicut autumnus medius est inter yemen et estatem. Modo Ceres uadit ad Messiem ut bibat, idest quod terra uadit ad autumnus ut bibat. Messie dat sibi polentam idest potum turbidum idest quod in autumno humectatur terra aquis, tamen tunc sunt turbide aque. Per filium Messies intelligo tales fructus acerbos qui tunc nascuntur in autumno, qui arrident ipsi terre bibenti. Quapropter terra conuertit eos in uermes, quia superuenit yems cum frigore et nimbis, et tunc illi fructus conuertuntur in uermes usque ad uer. Unde dictum est:
+*Queritat humorem tellus, sitiensque subintrat
+Messies tectum turbida mulsa bibens.
+Irrigat autumni tellurem turbidus aer
+frigoris atque estus inter utrumque tepens.
+Autumni fetus terram deridet, et inde
+fit uermis latitans frigore uere parens.*
+
+Sexta decima transmutatio est de Ciane ostendente zonam. Nam uerum est quod Cianes est quidam fons in Sicilia qui habet hanc proprietatem, quod in estate, quando terra desiccatur, scilicet quando Proserpina rapitur, ipse decrescit. Unde tunc decreuerat, sed sicut parem ad sensum quando aqua decrescit apparet signum circa fontem quousque aqua fuerat. Et istud signum est zona quam Ciane ostendit Cereri idest terre, de Proserpina rapta idest de humore sibi rapto. Unde dictum est:
+*Dum Ciane rapti demonstrat signa liquoris
+cernitur in ripe mergine lapsus aque.*
+
+Decima septima transmutatio est de Ascalapho qui mutatus est in bubonem. Ascalaphus fuit quidam magnus astrologus, hoc est uerum, et dicitur accusasse lunam comedisse septem grana. Hoc est quod in determinando tota sua scientia erat contra lunam et quia ordinem habet ad alios planetas dixit ipsam esse in septimo gradu. Ideo septem grana dicitur comedisse. Quapropter luna conuertit eum in bubonem. Hoc est quod maxime intendebat contra lunam et luna est luminare noctis, ideo dicitur conuersum in bubonem que est auis nocturna, et non etiam quamcumque auem nocturnam, sed in bubonem, qui est magnus inter alias aues nocturnas, ad denotandum quod ipse erat magnus in scientia lune. Et dicitur filius Acherontis qui est fluuius terrestris, ut denotetur quod ipse solus contrariabat de luna ut habet influentiam suam in terra. Et ideo dictum est sicut:
+*Dixerat Ascalaphus terrestria pabula lunam
+mandere, septeno cum petat ima gradu.
+Hic fuit astrologus lune ratione laborans
+ex hoc nocturne consimilatur aui.*
+
+Decima octaua transmutatio est de filiabus Acheloi. Per tres filias intelligimus tres modos quibus omnis melodia perficitur, qui sunt uox, flatus et tactus. Uox quoad cantum, flatus quoad fistulas, tactus quoad citharam. Et hoc per ipsas esse filias Acheloi fluuii intelligo quod omnis modus melodie fit in humido. Nam si non esset de humido in gutture, male exiret uox, et si flatus non esset humidus non caneret melodiam, similiter tactus non causaret melodiam nisi fieret in humido, puta in aere. Sed per ipsas esse partim aues partim uirgines intelligo quod omnis melodia que fit ex cantu est in his duobus et non in aliis. Sed per caput esse uirgineum et aliam partem auem intelligo quod tanta differentia est inter melodiam que fit ex uoce hominis et illam que fit ex uoce auis quanta est inter caput et membra. Unde dictum est:
+*Uoce tuba cithara decantat musa triformis.
+Hec tres sirenes corda canore trahunt.
+Mater Calliope pater est Achelous amnis.
+Ex humore bonum prodit et arte melos.
+Hec mare peruolitant dum cantu queritur humor.
+Uox hominis cantat prima, secundat auis.*
+
+Decima nona transmutatio est de Proserpina, que manet sex mensibus cum marito et sex cum matre. Per ipsam manere medio tempore cum marito intelligo quando fugit ab aspectu nostro, quia tunc uidetur ire ad infernum. Sed per ipsam manere totidem cum matre idest cum terra intelligo quando apparet nobis. Unde dictum est:
+*Luna planetarum terra demissior ambit
+hinc regit imperiis inferiora suis.
+Plenior adlucens mediato tempore nobis
+et per tantumdem deficiendo latens.*
+
+Uigesima transmutatio est de Arethusa. Nam uerum est quod Arethusa est quidam fons in Elide regione in ciuitate Pise, a qua denominata est ciuitas Pisarum que constructa fuit ab illis. Iste fons est prope uoraginem unam, et ibi est Alpheus fluuius et ambo subintrant uoraginem, et ponunt caput in Siciliam, prope Cianem. Unde dictum est metrice:
+*Alpheum fugiens terras Arethusa subintrat,
+mixtaque Siccaniam flumina grata rigant.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Linco conuerso in lincem. Nam uerum fuit quod Tritolemus fuit primus qui adinuenit in partibus istis usum terre et frugum. Sicut Osiris maritus Ysidis fuit primus qui inuenit in Egypto. Quapropter dicitur esse legatus Cereris idest terre. Similiter fuit uerum quod Lincus fuit quidam tyrannus in partibus septentrionis. Et delectabatur in occisione hominum, unde omnes agricolas interficiebat. Ideo dicitur uoluisse interficere Tritolemum, sed mutatus est in lincem. Hoc est quod sicut linx est animal bibulum et ferum contra sanguinem humanum, ita ille Lincus, et ideo in lincem dicitur conuersus. Et dicit quod illa regio est postea habitata a predonibus et feris, hoc est uerum quia illi non nascuntur fruges, eo quod est prope niues perpetuas et ideo terra non potest producere quapropter omnes habitantes ibi sunt latrones. Unde dato quod sunt cristiani illi, Ungari, adhuc depredantur latinos. Unde dictum est:
+*Dum petit agricolas sitiens mactare tyrannus
+sanguineus, bibuli nomina lincis habet.
+Hi fugiunt ea terra feris inculta relicta est.
+Quot sunt predones barbara terra tenet.*
+
+Ultima transmutatio huius libri est de Pieridibus conuersis in picas, propter quod sciendum est quod de Musis diuersa est opinio. Nam dicunt musici, sub quibus poete comprenduntur, quod Muse dicuntur a moyson quod est querere. Unde nouem Muse dicuntur nouem modi uel nouem uie, quibus mediantibus octo principales toni dicuntur reperiri. Quomodo ergo erit de nona musa? Dicunt quod per ipsam habetur tonus qui generaliter se habet ad illos octo. Et ideo Calliope dicitur regina illarum aliarum. Sed naturales aliter dicunt. Nam dicit Robertus quod per nouem Musas intelligimus nouem instrumenta necessaria ad uocem formandam. Nam cum per uocem fiat cantus et melodia, ideo Muse cantatrices dicuntur nouem instrumenta formandi uocem scilicet quatuor dentes, duo labia, summitas lingue, concauatio palati superioris et canna pulmonis. Ita dicit Robertus super summulis. Sed Macrobius dicit aliter. Dicit enim quod in ordine planetarum est quedam corea pulcerrimam melodiam conferens, nec sentimus eam propter longam consuetudinem que fuit in anima priusque ad corpus deueniret. Unde per nouem Musas cantatrices intelligimus septem planetas in ordine melodiam facientes et circulum celestem et circulum terrestrem inter quos planete situati sunt. Similiter Grecismus de his Musis uult gracitare quod omicto ad presens quia omnibus potest patere. Sed Fulgentius aliter dicit et sic dicit enim quod per nouem Musas intelligimus nouem proprietates administratiuas, cuiuslibet ad perfectionem alicuius scientie cupientis deuenire, quos apparet per eorum nomina et interpretationem. Prima enim uocatur Clio, quod idem est quod gloria, eo quod primum quod nos inducit ad scientiam est ex inde famam acquirere. Secunda uocatur Euterpe, quod interpretatur grande iuuamen, eo quod illud quod nos secundo inducit ad scientiam est, quod ea mediante grande iuuamen habemus. Tertia est Melpomene, que interpretatur super oblectatrix, eo quod nisi ipsa scientia oblectet hominem numquam deueniet ad culmem. Quarta uocatur Talia, que interpretatur capacitas, eo quod necesse est homini scientiam cupienti multorum capacitatem habere. Quinta uocatur Polimia, que interpretatur multa memoria, eo quod quinto est homini necessarium, eorum que apprendit longam memoriam habere. Sexta uocatur Erato, que interpretatur similium inuentio, eo quod sexto necessarium est homini, qui multa apprendit et in longa memoria tenuit aliquid simile inuenire his que didicit, aliter enim numquam diceretur perfectus. Septima uocatur Tersicore, que interpretatur diiudicans, eo quod homini est necessarium scire diiudicare inter ea que adinuenit et didicit. Aliter enim non diceretur inuenisse. Octaua est Urania, que interpretatur celestis, eo quod homini est necessarium octauo quod inter diiudicata eligat quod probabilius est. Ille autem qui hoc scit facere dicitur habere Uraniam, idest esse celestis ingenii. Nona uocatur Calliope, que interpretatur optimus sonus, a calon quod est bonum et phonos sonus. Et ista est regina aliarum. Sed in ista corea Musarum introducitur Apollo, unde Apollo est decacordo idest decima corda, et hoc pro tanto quia nouem Muse moraliter accipiendo ad eloquentiam ordinantur. Apollo autem deus est sapientie. Sed quia eloquentia sine sapientia parum prodest imo nocet ideo introducitur Apollo. Unde dictum est:
+*Primum scire petit fame dulcedine Clio
+Euterpe uocis grande iuuamen habet.
+Instat Melpomene super oblectans meditando
+Ipsa Talia sinu premeditata capit.
+Ne concepta fluant memorat Polimia multum
+inuenit hinc Erato que similantur eis.
+Tersicore super inuentis diiudicat ipsa
+eligit Uranie que meliora probat.
+Calliope regina sonat decreta sorori.
+His est uirginibus facta corea nouembre
+Castalios circum latices, ubi pulcer Apollo
+spirat ouans medio plectra mouere choro.*
+Sed quod nichil dictum est de transmutatione ideo dicamus. Dico ergo quod per nouem musas superius nominatas intelligo nouem consonantias, sed quia unicuique est suum oppositum ideo per nouem Pierides intelligo nouem dissonantias. Et dicuntur Pierides filie Pieri idest filie Pierantis a peiero peieras, as idest iuro contra uerum, eo quod iste iurabant contra uerum. Et ideo Calliope uertit eas in picas, hoc est quod illas dissonantias assimilat picis. Posset etiam bene dici quod per Musas intelligimus sapientes et discretos uerum loquentes. Sed per rides intelligimus garulos. Et dicuntur mutari in picas, quia comuniter tales a uulgaribus appellantur pice. Unde illud: garula pica tace. Unde dictum est:
+*Musa nouem flectit concordia semina uocum
+et totidem uitiis peierat artis opus.
+Ergo Calliope docti uox optima cantus
+picas discordes arguit esse sonos.*
+
+Prima transmutatio sexti libri est de Neptuno et Pallade debentibus nomen imponere ciuitati. Nam uerum fuit quod Cicrops edificauit Athenas et dum edificasset dubitauit utrum deberet nomen imponere ciuitati a portu ciuitatis uel a studio quod ibi fuit in principio. Sed considerauit quod portus ciuitatis afferebat sibi diuitias, quibus mediantibus ipsi superbibant et stipendiabant equites ut alios subiugarent, quod non erat bonum signum hominibus. Sed studium afferebat sibi pacem et tranquillitatem. Quapropter nomen imposuit a studio, unde dicta est Athene ab athanatos, quod est immortale, eo quod scientia immortalis est. Per Neptunum intelligo portum ciuitatis, per ipsum emittere equum intelligo illud quod sequebatur ex diuitiis. Per Palladem deam sapientie intelligo studium, per ipsam emittere oliuam, que est signum pacis, intelligo quod ex studio progreditur pax et concordia. Unde dictum est:
+*Immortale dedit sapientia nomen Athenis
+postponens paci bellica signa maris.*
+
+Secunda transmutatio est de Hemo et Rodope conuersis in montes. Nam uerum fuit quod Hemus et Rodopes fuerunt domini cuiusdam ciuitatis uel regionis et propter diuitias suas uolebant quod populus adoraret eos sicut deos. Quapropter diuino miraculo accidit quod ipsi, facti tumidi sicut montes, deuenerunt ad miseriam maximam. Unde dicuntur mutati in montes propter superbiam. Unde dictum est:
+*Qui se a subiectis diuos iussere uocari
+in montes gelidos intumuisse dantur.*
+
+Tertia transmutatio est de Pigmea matre Indorum, que conuersa est in gruem. Nam uerum est quod Indi sunt quidam populi cubitales, qui in quinque anni pariunt et in octo senescunt. Sed per ipsos, eo quod parui sunt, intelligimus superbos. Nam ut dicit Salomon: *Si uideris paruum humilem da laudem deo*. Sed per Pigmeam matrem suam intelligo superbiam que est mater superborum. Et per ipsam conuersam in gruem et persequentem suos populos intelligo superbiam, que persequitur homines superbos quorum est mater, quemadmodum grues persecuntur illos paruulos, qui satis habent contendere cum gruibus quia aliquando rapiuntur ab eis in ethera. Unde dictum est:
+*Ne mage presumant minuit natura superbos
+et iubet infestet ut sua mater eos.*
+
+Quarta transmutatio est de Antigone mutata in ciconiam. Nam uerum fuit quod Antigone fuit pulcerrima, in tantum quod omnes despiciebat in tantum confidebat in pulcritudine sua et per hanc ergo debemus intelligere quamlibet ei similem. Quapropter domina Iuno idest dispositio diuina dicitur eam mutasse in ciconiam, quia ciconia est fetidissimum animal. Nam omnia fetida comedit. Et est auis que multum applaudit sibi cum suo rostro. Et quia illa Antigone delectabatur in pulcritudine corporis, quod est fetidissimum, et quia etiam applaudebat sibi propter pulcritudinem, ideo dicitur conuersa in ciconiam quia est sicut ciconia. Unde dictum est:
+*Que se corporea iactabat in ethera forma
+est auis immunda concrepitatque sibi.*
+
+Quinta transmutatio est de filiabus Cinare regis conuersis in gradus templorum. Nam uerum fuit quod Cinara habuit septem filias que, dum essent in prosperitate, contemnebant deum et ecclesias, ideo contemnabent et irridebant euntes ad ecclesias. Quapropter uoluntate diuina deuenerunt ad tantam miseriam et paupertatem quod oportuit eas stare super ianuis ecclesiarum ut peterent elimosina, ideo dicuntur conuerse in gradus templorum, quia quasi homines ibant super ipsas tamquam super gradus templi. Unde dictum est:
+*Templa recusantes Cynare per prospera nate
+templorum misere procubuere gradus.*
+
+Sexta transmutatio est de Ioue in taurum. Nam fuit uerum, ut dictum est alibi, quod Iupiter, qui fuit filius Saturni regis cretensis – quia de eo semper hic loquimur – rapuit Europam in ymaginem tauri et ipsam exportauit in naui, in qua erat signum tauri. Sed moraliter possumus intelligere per Iouem quemcumque potentem, qui cum subicit se mulieri dicitur conuerti in taurum, quia dimittit se equitari a muliere sicut taurus.
+
+Septima transmutatio est de Ioue conuerso in aquilam. Nam uerum fuit quod Iupiter habebat aquilam in uexillis suis. Ideo quia, dum expulisset Saturnum de regno, et Titanus eius frater uenit contra Iouem ut introduceret Saturnum, tunc Iupiter dicitur exiuisse ciuitatem et apparuit sibi aquila et debellauit inimicos suos. Quapropter accepit aquilam in uexillis suis et ideo romani etiam portant aquilam, ut profiteantur se descendisse a Ioue. Quapropter, dum esset captus amore cuiusdam scilicet Asteries, dicitur iuisse armata manu et cum uexillis apertis et eam rapuisse et pro tanto dicitur esse conuersus in aquilam. Unde de his duabus dictum est:
+*Maiestas uilet dum se subicit mulieri.
+Fit quoque nobilitas pro muliere rapax.*
+
+Octaua transmutatio est de Ioue conuerso in cignum. Per Iouem intelligo potentem. Per cignum, qui est auis obiurgiosa, in tantum quod dum ipsa canit alie non audent canere, intelligo iurgia que, si insint domino potenti, tunc potens dicitur coniungi Lede idest lesioni, quasi dicat quod homo potens, si sit obiurgator, tunc de facili ledit alios. Unde dictum est:
+*Iurgia dat cignus in quem conuersa potestas
+miscetur Lede. Lesio damna parit.*
+
+Nona transmutatio est de Ioue conuerso in satirum idest pastorem quendam, hoc debet intelligi quia Iupiter mediante quodam rustico sibi lenone habuit Antiopem, cuius amore captus erat et ideo dicitur conuersus in satirum pastorem.
+
+Decima transmutatio est de Ioue conuerso in Amphitrionem, hoc debet intelligi quod Iupiter captus erat amore uxoris Amphitrionis. Quapropter tantam pecuniam dedit Amphitrioni quod permisit eum concubere cum uxore, unde fuit leno sue uxoris. Ideo dicitur conuersus in Amphitrionem. Unde dictum est de hiis simul:
+*Expletur regalis amor per ruris alumnum
+perque uirum nuptam diues adulter habet.*
+
+Undecima transmutatio est de Ioue mutato in aurum. Hoc intelligo quod, dum audiret Danem clausam in turri, tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum quod habuit eam.
+
+Duodecima transmutatio est de Ioue mutato in ignem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam mulieris, tantum sciuit operari cum coquo quod habuit eam et ideo dicitur conuersus in ignem, eo quod coquus operatur ignem.
+
+Tertia decima est de Ioue conuerso in pastorem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nomine Menosies, fecit tantum cum pastore quodam illius quod habuit eam et ideo dicitur conuersus in pastorem.
+
+Quarta decima est de Ioue mutato in serpentem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nec posset eam habere, accepit quamdam uetulam pro lenone et tantum fecit quod habuit eam. Et ideo dicitur conuersus in serpentem, eo quod uetule sunt magis sagaces quam serpentes. Et iste quatuor mutationes comprehenduntur in duobus uersibus, unde dictum est:
+*Hanc et custodes auro sibi placat amator
+hanc coquus, hanc pastor, hans sibi lenit anus.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Neptuno conuerso in iuuencum. Nam debemus intelligere quod Neptunus rapuit quamdam cuius amore captus erat in puppe, que habebat signum iuuenci in ipsa.
+
+Sexta decima transmutatio est de Neptuno conuerso in Enipheum. Nam uerum fuit quod Neptunus erat captus amore cuiusdam que habebat maritum et amicum. Quapropter Neptunus accepto habitu amici, qui uocabatur Enipheus, iuit ad illam et iacuit cum ea. Ideo dicitur mutatus in ipsum. Unde dictum est:
+*Dux maris hanc rapuit signata puppe iuuenco,
+hanc adit ut solitus alter adulter erat.*
+
+Decima septima transmutatio est de Neptuno conuerso in arietem. Hoc debet intelligi quod dum Neptunus esset captus amore Bisalpide iuit ad eam cum puppe in qua erat uerues idest aries in signum. Et ideo dicitur conuersus in arietem.
+
+Decima octaua transmutatio est de Neptuno conuerso in equum. Hoc debet intelligi quod Neptunus captus fuit amore cuiusdam mulieris de rure, quod interpretatur per Cererem. Quapropter iuit cum puppe que habebat signum unius equi.
+
+Decima nona transmutatio est de Neptuno similiter conuerso in equum, quod debet intelligi sic. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam Meduse que fuit filia Forci, iuit ad eam cum puppe in qua erat signum equi et ideo dicitur conuersus in equum.
+
+Uigesima transmutatio est de Neptuno conuerso in delphynum. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam que uocabatur Melanthus, iuit ad eam in puppe que habebat signum delphynis et rapuit eam. Et huc usque semper locutus est de Neptuno et Ioue ut homines fuerunt. Unde de hiis quatuor simul dictum est sic:
+*Hanc rate qua ueruex fulgebat cepit. Et idem
+hanc rate ruricolam qua retinebat equus.
+Et rate consimili petiit te flaua Medusa.
+Qua nituit delphyn puppe Melanton adit.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Apolline conuerso in hominem robustum, hoc est quod aliquando fingebat se robustum ut posset uacare amatis suis.
+
+Uigesima secunda est de Apoline conuerso in accipitrem. Hoc est quod Apollo, per quem quemlibet sapientem intelligimus, aliquando conuertit se in accipitrem idest in raptorem, quia aliquando uiolenter rapit aliquam cuius amore sit captus.
+
+Uigesima tertia transmutatio est de Apolline conuerso in leonem. Nam per Apollinem intelligimus sapientem qui aliquando, amore captus, sit seuus. Ideo dicitur conuerti in leonem.
+
+Uigesima quarta transmutatio est de Apolline conuerso in pastorem. Nam per Apollinem intelligimus quendam sapientem, qui captus erat amore cuiusdam Yses filia Macharei et, ut posset eam habere, fecit se simplicem et ideo dicitur conuersus in pastorem. Unde de hiis quatuor dictum est simul per antiteton, que est quedam figura quando redduntur singula singulis:
+*Fit sapiens durus raptor seuus quoque simplex
+rusticus accipiter ut leo pastor amans.*
+
+Uigesima quinta trasmutatio est de Baccho conuerso in uuam. Nam Bacchus fuit quidam filius Iouis regis qui alio nomine dictus fuit Dionisius qui, captus amore Erigones, fecit ergo eam inebriari uino et sic cum ea concubuit et ideo conuersus in uuam.
+
+Uigesima sexta transmutatio est de Saturno conuerso in equum. Nam Saturnus fuit quidam miles antiquus et senex, qui captus erat amore cuiusdam que uocatur Phylara. Iuit ergo iste super optimo equo et eam superposuit et exportauit et ideo dicitur conuersus in equum. Unde de hiis duabus dictum est simul:
+*Hanc corrupit amans madefacta pectora uino
+hanc tulit antiquus miles amator equo.*
+
+Uigesima septima transmutatio est de Arachne conuersa in araneam que, quamuis sit ultima in ordine, est tamen prima in intentione. Per Palladem intelligo sapientem. Per ipsam texere telam de laudibus et uictoriis deorum intelligo quod homo sapiens continue studet in laudando et predicando deum. Sed per Arachnem intelligo iuuenem nolentem deum laudare et contendem cum sapiente. Per ipsam texere telam in qua posuit crimina deorum intelligo illos iuuenes qui, quando audiunt laudes dei a sapientibus, despiciunt eos et irrident de ipsis et hoc est quia nimis confidunt in uoluptatibus terrenis. Quapropter dicuntur mutari in araneam, que est animal terrestre ualde fragile que facit telam ualde mutabilem et corruptibilem. Ita dicuntur homines qui confidunt in terrestribus esse fragiles et sua opera cito deficiunt sicut tela aranea. Unde dictum est:
+*De superis ualidam texit sapientia laudem
+matura iuuenem cum grauitate mouens.
+Mens tamen insipiens contra iuueniliter ausa
+contemnit superos cum monitrice sua.
+Uanaque de sanctis ludens deludia texit.
+Fit tamen hec uermis et sua tela cadit.*
+
+Uigesima octaua transmutatio est de Niobe conuersa in saxum. Nam per Niobem intelligo superbiam carnis. Sed per ipsam habere septem filios in quibus delectatur precipue intelligo septem organa corporis, scilicet pedes, manus, pectus, linguam, nasum, oculos et supercilia, in quibus delectatur caro. Sed per septem suas filias intelligo septem operationes ex istis organis procedentes, scilicet successum pedum, gestum manuum, resupinationem pectoris superbi, obiurgationem lingue, contorsionem nasi, crudelitatem oculorum et indignationem superciliorum. In istis enim organis et in istis operationibus delectatur superbia carnis uel caro superba. Sed per Amphionem eius maritum intelligo delectationem carnis progredientem ex ipsis organis uel causam passionum ex organis illis. Sed per Latonam intelligo religionem, in qua latent religiosi, unde Latona quasi latitona. Per Phebum suum filium intelligo sapientiam, per Dianam castitatem, nam sapientia et castitas sunt filie religionis. Per Niobem obiurgantem Latonam intelligo superbiam carnis, que despicit religionem et hominem retrahit a cultu eius. Unde Latona idest religio conuocat filios suos, scilicet sapientiam et castitatem in adiutorium suum. Contra superbiam uenit ergo sapientia et impugnat organa illa et deprimit. Deinde uenit castitas et interemit omnes operationes eorum. Sed statim depressis organis Amphion idest delectatio carnis occidit. Postmodum Niobe mutatur in saxum, quia caro ipsa tunc desistit ab illis. Sed tunc Niobe deflet, quia reducitur ad contritionem suorum peccatorum. Sed uentus idest spiritus diuinus, qui omnia eleuat et portat ad cacumen montis in patria sua idest ad cacumen patrie paradisi. Unde dictum est:
+*Pes, manus, os, pectus, oculi, cilium, quoque nasus
+organa sunt septem carne tumente sata.
+Concreat his operas totidem uanissima mater
+cum quibus intexit religionis opem.
+At sua progenies sapientia castaque uirtus
+organa cum uitiis comminuere suis
+occidit Amphion mulcens testudine carnem
+quam flentem celsa spiritus arce locat.*
+
+Uigesima nona transmutatio est de rusticis conuersis in ranas. Nam per Latonam intelligimus religionem. Per ipsam peperisse Phebum et Dianam intelligimus quod religio bona parit castitatem et sapientiam. Sed per ipsam concipere sitim intelligo quod religiosi aliquando egent istis mundanis ad sustentationem sui. Sed per ipsam uelle bibere aquam fontis mediocris intelligo quod religiosi aliquando uolunt uti mundanis sustentationibus que sunt communia omnibus, quia deus dedit. Sed per rusticos despicientes eam et uetantes intelligo malos qui nolunt subuenire fratribus de suis bonis. Immo obiurgant et contemnunt eos. Quapropter religio conuertit eos in ranas, quia sicut rane sunt animalia que non possunt trahi de lucto, ita tales qui religionem despiciunt numquam trahuntur de lucto. Et aliter potest intelligi. Nam per Latonam sitientem intelligo religionem sitientem salutem hominum. Unde per ipsam uelle bibere de aqua comuni ut substentaretur intelligo quod uult homines ad se attrahere, quia dimittit eos in lucto huius mundi. Sed per rusticos contemnentes intelligo homines contemnentes religionem. Unde tales ipsa mutat in ranas, quia eos in huius mundi lucto demittit. Unde dictum est:
+*Religio sitiens laicis humere latinis
+ut ualeat cultus in reparando suos.
+De comune datis prohibetur sumere supplex
+lite profanatum turbinibusque suis.
+Religio sanctas tollens ad sidera palmas
+hos anathematos luctea monstra facit.*
+
+Trigesima transmutatio est de Marsia excoriato. Nam per Palladem intelligo artem rationis que aliquando inducit sophistam. Per ipsam sonare tibiam coram diis intelligo ipsam uti sophismatibus coram sapientibus. Nam sicut tibia solum consistit in uoce, ita etiam sophista est solum uocalis. Et per ipsam dilatare genas intelligo boatus quos faciunt sophiste. Sed superi risere idest sapientes despiciunt tales. Sed ipsa descendit super Tritonem idest quod ars rationis ita spreta a sapientibus reuertitur ad trinam cognitionem philosophye naturalis scilicet phisice, et philosophye moralis scilicet ethice, et philosophye rationalis scilicet logice. Et ibi uidet deformitatem sophismatum, tunc deicit ea. Sed Marsia accipiens tibiam et utens ea est homo sophista qui solum utitur in fallaciis. Uult ergo disputare cum Apolline idest cum sapientie. Sed Apollo deuicit eum cum cithara idest ueris argumentis a corde procedentibus et non cum uocibus, quod denotatur per citharam, que non consistit in uoce, sed tenetur a latere sinistro super cor. Et excoriauit eum idest detexit fallacias suas per distintiones, unde sibi apparuerunt uiscera, quia tales dum sunt ita excoriati apparent quales sunt. Et tunc conuertitur in fluuium, quia uerba illorum fluunt in modum aque. Possumus etiam intelligere per Marsiam contemnentem Apollinem illos qui utuntur alienis uerbis et questionibus, et quando accipiuntur illa uerba ab eo tunc remanent excoriati. Quapropter dictum est sic metrice:
+*Uentosos calamos ars se speculata refutat
+dum rubet elusas intumuisse genas.
+Excipit hos fatuus contra doctumque tumescit
+cui cithara cordis consonat apta manus.
+Disputat ore sonans non est ratione sophista,
+at sapiens imo pectore uera canit.
+Doctor indocti clamantis uiscera nudat
+fit fluuius cuius uerba repulsa fluunt.*
+
+Trigesima prima transmutatio est de Pelope habente humerum eburneum. Nam per Tantalum, qui erat pincerna Iouis, intelligo hominem auarum. Unde per ipsum occidere filium debes intelligere quod auarus, dum expendit aliquos denarios, occidit filium, quia denarii sunt sui filii, uel dicitur filius occidi quia expendit substantiam filiis scilicet denarios qui sunt substantia sui filii. Sed per superos nolle comestione de illo intelligo sapientes, qui cauent sibi a comedendo cum auaris, sed Ceres bene comedit. Per Cererem intelligo terram que recipit omnia. Nam tales auari semper remanent in terra aliquando sine sepultura remanent ossa super terram. Et hoc intelligo per hoc quod Pelops detexit sibi humerum, quia ossa auarorum deteguntur in terra. Unde dictum est:
+*Dat mandi genitum quotiens expendit auarus
+terra uorat carnes, ossa detecta nitent.*
+
+Trigesima secunda transmutatio est de Tereo, Progne, Philomena qui mutati fuerunt in aues. Nam Ouidius hanc istoriam describit, que uera fuit tamen, modo poetico idest fictitio. Pro ut potest ad mores adaptari. Unde per hoc quod Prognes conuersa fuit in auem et Philomena etiam intelligo uelocitatem quem habuerunt in fugiendo a manibus Terei. Sed in speciali Prognes conuersa dicitur in irundinem propter duo primo, quia irundo habet rubicundum pectus ad modum sanguinis et quia Prognes etiam rubiconda erat cede fili sui. Ideo in talem auem dicitur conuersa propter aliud etiam, quia Prognes non fuit extra tecta ciuitatis, sed intus latuit et quia irundo etiam manet in tectis. Ideo dicitur conuersa in irundinem. Sed quia Philomena fugit extra ciuitatem in nemora et quia non habebat linguam ideo dicitur conuersa in Philomenam auem, que non habet linguam et que tantum manet in nemoribus, etiam propter aliud, quia ipsa toto tempore conquesta fuit de uirginitate amissa, quemadmodum Philomena auis nititur conquerelari. Sed Thereus ita fetidissimum peccatum commisit. Ideo dicitur conuersus in upupam, que est auis fetidissima, eo quod uiuit dentino stercore et quia etiam terreus tyrannus superbus erat. Ideo dicitur conuersus in upupam, que habet crestam de pennis in capite, que denotat superbiam. Unde dictum est:
+*Naso per istoriam incestum condemnat amorem
+et notat obscenus quam male finit amor.
+Pectore rubra trucem matrem designat yrundo
+ampia uelut quondam nunc quoque tecta colens.
+Et ueterem renouat cantu Philomena querelam
+quodque latens coluit pergemit illa nemus.
+Tereus incesto turpi fit spurca uolucris
+upupa, quod signat crista tyrannis erat.*
+
+Trigesima tertia transmutatio est de Borea qui rapuit filiam Erictei. Nam uerum fuit quod Erictheus habuit filiam nomine Orithiam, quam dicitur rapuisse Boreas idest quidam rex in septentrionalibus partibus, qui ita nominabatur ab illo uento ibi dominante, qui uenit per mare in naui armata manu in adiutorio Boree, et rapuit Orithiam. Et genuit ex ipsa duos filios, qui tempore pueritie fuerunt similes matri, idest quod usque a duodecim annos fuerunt pigri propter humidum in capite existens. Sed adueniente adolescentia exposuerunt alas ad similitudinem patris, idest quod post tempus pueritie effecti sunt agiles ualde. Et hoc est naturale. Nam tunc humidum consumitur et superuenit humor colericus qui est calidus. Et quia illud quod est de natura calidi est leue, ideo tunc homines dicuntur agiliores quam in aliis etatibus. Unde dictum est:
+*Quam rapuit Boreas rapuit rex tracius illam
+nauigiis uento per mare uectus eo.
+Crure fuit celeris tamquam pennata propago
+cum pubertatis cepit inesse calor.*
+
+Prima transmutatio septimi libri est de Arpiis stercorantibus mensas Phynei. Nam per Phyneum intelligo hominem auarissimum et per tres Arpias intelligo tres species auaritie. Prima species est cupiditas alieni, et ista uocatur Aelo, dicta ab aueo, es. Secunda species est occupatio alieni, et ad hoc nititur auarus uel per furtum uel per usuram uel per uiolentiam, et ista uocatur Occipite, dicta ab occupo, as. Tertia species est cellatio acquisiti, quia auari celant ut possunt diuitias suas, et ista uocatur Celeno, dicta a celo, as. Et dicuntur hee Arpie esse uirgines, eo quod auaritia uirgo est, in hoc quod sterilis est, et nil boni pariens. Sed dicitur quod fedabant epulas Finei, eo quod auarus nichil comedit quod non sit fedatum auaritia. Sed Iason et socii superuenerunt et fugauerunt illas Arpias, quia auarus homo, dum aliqui nobiles superueniunt, certe tunc depellunt auaritiam propter uerecundiam. Sed per Zethum et Calaym alatos intelligo dilectionem dei et proximi, unde dicit Prosper. Unde istis geminis uirtutum qui caret alis celorum ad regnum non habet unde uolet. Isti ergo duo fugant auaritiam a cordibus hominum. Sed dum Zethus et Calays recedunt Arpie adhuc redeunt idest ille species auaritie. Unde dictum est:
+*In tribus Arpiis rapidi signantur auari
+primus auens Aelo uult aliena furor,
+occupat Occipite furto, uel fenore, uel ui,
+celat anelanti rapta Celeno sinu.
+Uirginis ora gerunt quando nil gignitur illis
+quas miseras condit raptor auarus opes.
+Hee rapiunt ceco mensas et fercula fedant
+quas dum suscipitur, turba superna fugat.*
+
+Secunda transmutatio est de uellere aureo. Nam Ouidius sub quadam fictione ueritatem istorie exprimit in hunc modum. Nam uerum fuit quod Frixus et Heles fictione nouerce exulauerunt a patre et dum exularent apparuit sibi mater, que dedit sibi arietem cum uellere aureo. Idest quod, accepta dote matris que mortua erat, recesserunt in naui, que uocabatur aries propter signum arietis quod habebat, et forte Heles propter aliquod accidens cecidit in mari de naui et submersa est. Sed Frixus transiuit mare et uellus dedicauit Marti, idest aurum quod habebat imposuit turri in regno Oetes, ut custodiretur in prelio. Sed ibi erat draco peruigil idest quidam custos ad hoc deputatus ut custodiret serpens. Ibi duo tauri indomiti idest duo comites illius custodis, qui emitebant flamas de ore idest qui erant deputati ad consulendum illi principali. Per dentes intelligo stipendiarios quod habebant. Sed uenit Iason armata manu ut raperet. Sed quia non poterat, domuit tauros idest quod illos duos remunerauit cum denariis et postea seminauit dentes, idest cum denariis etiam decepit stipendiarios. Sed ipsi irruerunt in eum, quia non habuerant quantum uolebant. Ideo proiecit lapidem idest aceruum auri inter eos, in cuius diuisionem se ipsos interfecerunt. Sed postea sopiuit idest cum ueneno aspidis uenenauit principalem custodem, et hoc cum auxilio Medea. Et postea rapuit quod erat in turri et recessit cum Medea filia regis Oetes. Unde dictum est:
+*Martia turris erat pretiosi uelleris arbor
+quas posuit uectas per mare Frixus opes.
+Nauis erat ueruex ueruecis imagine picta
+diuitie nauis aurea lana fuit.
+Est draco prefectus cui stat custodia turris
+dentes armigeri qui comitantur eum.
+Indomiti tauro college sunt duo fortes
+armati ferro corpora, corda foco.
+Prefectum magico sommo deuicit Iason
+collegas donis conciliando sibi.
+Is quoque prefecti famulos placauit ad horam
+sed subitis armis mox petiere uirum.
+Ille sed inter eos graue pondus contulit auri
+pro quo gesserunt bella cruenta simul.
+Turris Iason opes, et te, Medea, reportat
+officio cuius uincit amantis amans.*
+
+Tertia transmutatio est de Esone iuuene facto, quod debet sic intelligi. Nam, dum Eson uideret filium uenisse cum tam magnis diuitiis et cum pulcra uxore, ita gauisus est quod uidebatur iuuenis factus esse, uel potest esse quod Medea, quia magica erat, sciebat facere aliquas medicinas cum quibus. Ipse Eson manebat in bona etate. Nam hoc sciunt facere medici. Unde dictum est:
+*Arte nurus magice uixit iocundior Eson,
+et redit in iuuenem prosperitate senex.*
+
+Quarta transmutatio est de Pelia. Nam credo quod uerum fuit quod Medea, dum uideret Peliam odire Iasonem, cogitauit eum interficere. Sed non est credendum quod fecerit quod filie ita percussissent eum, sed forte cum quibusdam uenenis loco potationum uenenauit eum et hoc mediantibus filiis, quia dicebat quod teneret eum in bona etate. Unde dictum est:
+*Medee fertur Pelias obiisse uenenis
+grandia sacrilega monstra gerentis ope.*
+
+Quinta transmutatio est de Cerambo mutato in auem. Nam Cerambus fuit quidam maximus lecator, qui omnia cum diluuio uentris consumebat, in tantum quod factus est pauper et recessit de terra. Ideo dicitur conuersus in auem. Unde dictum est:
+*Diluuio uentris consumens cuncta Cerambus
+deseruit patriam luxibus ille uagis.*
+
+Sexta transmutatio est draconis in saxum. Per draconem iuisse super arborem et comedisse aues, sed tandem mutatus est in saxum, intelligo Troia que consumpsit multos grecos, sed tandem capta fuit ab eis. Sed quo ad aliam expositionem littere dico quod per Orpheum ego intelligo hominem eloquentem, sed per draconem intelligo inuidum, qui aliquando uult mordere caput sapientis idest uult reprehendere. Sed tunc sapiens saxificat eum, quia fit eum mutum. Unde dictum est:
+*Saxeus hic serpens est immutabile fatum,
+liuidus aut docto non nocuisse rigens.*
+
+Septima transmutatio est iuuenci in ceruum. Nam per filium Bacchi intelligo quemdam bene ebriosum qui, dum semel esset ebrius, furatus fuit unum iuuencum. Sed illi cuius erat insecuti sunt eum. Ipse autem iens inuenit quosdam cum uno ceruo et dixit eis si uolebant cambire et libenter fecerunt. Et quia hoc fecit propter ebrietatem ideo Bacchus dicitur mutasse. Unde dictum est:
+*Bacchatus potuit ceruo mutare iuuencum
+sic furtum Bacchus occuluisse datur.*
+
+Octaua transmutatio fuit de Coritho. Nam Corithus fuit quidam magicus uel sacrilegus, qui dum mortuus esset non dimittebatur sepeliri. Sed filius uolens eum sepelire fulminatus fuit a Deo uel a casu uel diuino iudicio. Unde dictum est:
+*Sacrilegus fuerat priuatus honore sepulcri,
+quod dantem genitum perculit ipse Deus.*
+
+Nona transmutatio est de Mera conuersa in canem, per quam intelligo quamcumque mulierem que, dum delectatur in male dicendo et latrando, dicitur conuerti in canem.
+
+Decima est de filiabus Euripili mutatis in ceruas. Nam per Herculem furari sibi uacas intelligo sapientem reprehendente insipientes. Sed per illas obiurgare Iunonem intelligo stolidas feminas, que ignorant quid fiant. Unde dictum est:
+*Facta canis fertur mulier per iurgia lingue,
+ac stolide matres cornua fronte ferunt.*
+
+Undecima transmutatio est de Telchinis. Nam per ipsos intelligimus inuidos, qui aspectu suo dicuntur deturpare omnia prospera. Et ideo dicuntur habere proprietatem Meduse.
+
+Duodecima transmutatio est de filia Alchidame. Nam uerum fuit quod habuit unam filiam que grauida est facta ex uno. Sed uicine uolentes eam occultare patri dixerunt quando peperit quod peperit unam columbam, quia loco filii posuerunt columbam. Unde dictum est:
+*Mergitur inuidie corrumpens prospera uisus.
+Se peperisse patri filia finxit auem.*
+
+Tertia decima transmutatio est de puero in cignum. Nam uerum fuit quod Yries habuit unum filium, qui optime sciebat canere, unde multum diligebatur a Philo, in tantum quod faciebat sibi quecumque uolebat. Sed semel cum peteret unum seruitium et ille noluit sibi facere, ipse proiecit se de monte et mortuus est. Et dicitur autem conuersus in cignum, quia semper mansit fama de cantu suo. Nam cignus est auis optime canens.
+
+Quarta decima transmutatio est de matre eius. Nam cum mater audiret quod filius mortuus erat, tantum plorauit quod mortua est, et propter maximum fletum dicitur conuersa in fluuium. Unde dictum est:
+*Factus olor puer est cantu delapsus amanti.
+que sunt mersa dedit nomina mater aquis.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Combe filia Olphie, que dicitur conuersa in auem. Hoc non uult aliud dicere nisi quod, dum reperta esset in adulterio, fugit a priuignis uelut auis.
+
+Sexta decima transmutatio est de Progne et Tereo et aliis, qui dicuntur conuersi in aues, hoc est dicere quod propter peccata sua depulsi fuerunt a populo et fugerunt ut aues. Unde dictum est:
+*Edita fertur auis que fugit uulnera uelox.
+Exilio regum multiplicantur aues.*
+
+Decima septima transmutatio est de Lampo conuerso in feram, hoc est quod unusquisque qui concubuit cum matre sicut ille est sicut fera, que non cognoscit in coytu matrem. Quod nichil aliud est dicere nisi quod similia attemptantes fiunt sicut fere, que non discernunt in coytu matrem ab aliis.
+
+Decima octaua transmutatio est de Foco. Per Focum intelligo fatuum qui uult contendere cum Apolline idest cum sapiente. Sed conuertitur in piscem, quia tacet sicut piscis, qui est animal taciturnum, et precipue in focam que est piscis tumidus. Hoc notat superbiam talium. Unde dictum est:
+*Est fera qui uenerem maternos uertit in ortus
+confusus fatuus a sapiente silet.*
+
+Decima nona est de Eumeli. Nam fuit quidam qui uoluit cum filia concubere, quapropter rapta fuit sibi. Ideo dicitur conuersa fuisse in auem.
+
+Uigesima transmutatio est de Phineo et de Peripha et de nepte, qui dicuntur conuersi in aues, hoc est quod fuerunt fugitiui in modum auium et sic omnes similes dicuntur aues. Unde dictum est:
+*Ingemit ablatam cupidus corrumpere natam.
+Sic omnes profugos fabula fingit aues.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Aconitis. Nam per Cerberum debemus intelligere curam terrenorum. Nam Cerberus est idem quod terra. Sed per spumam eius generari Aconita intelligo quod per anxietatem terrenorum generantur peccata, mortalia odia, inimicitie, guerre et omnes pestes. Sed per Herculem trahentem intelligo hominem uirtuosum, qui pessundat et dissipat curas terrenorum. Unde dictum est:
+*Uirtus terrenam rabiem manifestat et angit
+illa sed in cautis dira uenena creat.*
+
+Uigesima secunda transmutatio est de Medea, que uoluit toxicare Theseum. Nam per Theseum intelligo hominem uirtuosum. Per Medeam nouercam intelligo malas personas, que odiunt uirtuosos et decipere conantur, sed quando uirtuosus homo cauet sibi ab illis dolis et permanet in uirtutibus, tunc populus decantat eius laudes, quia habetur in magna fama. Unde dictum est:
+*Cantatur probitas multo spectata labore
+quando nouercales non bibit illa dolos.*
+
+Uigesima tertia transmutatio est de illa Sithoni muliere conuersa in auem. Nam uerum fuit quod Sithonis prodidit ciuitatem Minoi. Nam Minos promisit sibi aurum maximum et dedit sibi unam ianuam. Sed dum intrasset depulit eam tamquam proditricem et ideo dicitur conuersa in auem, quia obfuit uelut auis. Sed dicitur conuersa in monedula, quia monedula est auis nigerrima que designat proditionem, nam proditores nigri sunt interni. Secus etiam propter aliud quia monedula habet hanc proprietatem, quod si inuenit aurum furatur ipsum, et quia ista poposcerat aurum, ideo et cetera. Unde dictum est:
+*Nigra moneda notat speciem mulieris auare
+que fit ab infami proditione fugax.*
+
+Uigesima quarta transmutatio est de formicis conuersis in homines. Hoc debet sic intelligi. Nam in insula Etiopie sunt homines habentes proprietates formice. Nam formice in maxima quantitate pullulant, ita illi etiam sunt multum pullulantes forte propter ragionem, quia infiniti nascutur. Et sicut formice sunt paruule respectu aliorum animalium et nigre, ita illi sunt parui et nigri. Similiter formice sunt ualde laboriose, ita et illi. Nam probant philosophi quod formica sit fortius animal de toto mundo habitu respectu ad quantitatem, quia ipsa portat tantum plumbi quantum ipsa est, quod nullum animal de mondo facit. Et habet hanc proprietatem, quod si elongetur a spelunca sua ipsa statim sentit tramitem aliarum nec umquam deuiat. Quod est mirum, cum ipsa sit ita depressa ita quod quodlibet granum deberet sibi uideri mons. Et nota quod Mirmidon idest formica. Unde dictum est:
+*Mirmidon in greco fertur formica latine
+unde et Mirmidonum nomina uulgus habet.
+Corpore namque breues nigri sunt et macilenti
+parca laboratrix prolificansque cohors.*
+
+Uigesima quinta transmutatio est de bellua Themis et de cane Cephali conuersis in saxa. Nam uerum fuit quod bellua apparuit in illis partibus et quod multi canes uenabantur eam. Sed inter alios, canis Cephali mirifice insequebatur eam. Tandem quod deuenerunt super unum montem et de illo monte precipitati unus post alteram et confracti saxis. Ideo dicuntur conuersi in saxa. Unde dictum est:
+*In saxum canis est uelox et bellua uersus
+quo nimio cursu lapsus uterque fuit.*
+
+Prima transmutatio octaui libri est de rege Niso et Silla filia sua. Nam uerum fuit quod Minos obsedit ciuitatem Nisi et quod filia sua prodidit patrem propter amorem. Sed per Sillam abstulisse capillum purpureum intelligo quod abscidit caput patris, in quo erat fiducia totius regni. Et quia hoc fuit magnum monstruum, ideo poete describunt ipsam conuersam in alaudam et regem conuersum in nisum. Et hoc pro tanto quia fugerunt extra ciuitatem. Sed in nisum precipue propter conuenientiam nominis et propter superbiam et uelocitatem illius auis, nam ipse superbus et astutus erat. Sed illa conuersa est in alaudam pro tanto quia solum de nocte uadit, quemadmodum Silla post proditionem patris non audebat apparere, etiam quia Nisus nimis persequitur illam. Ideo ad denotandum quod pater debet persequi filias proditrices, ideo et cetera. Etiam quia habet cirrum in capite unde cirris dicitur, et pro tanto in ipsam dicitur conuersa. Unde dictum est metrice:
+*Purpureus crinis caput est quod filia Nisso
+Silla suo secuit sanguinolenta patri.
+Ne tamen huic monstro desint monimenta poete
+aptant ad metrice proprietatis aues.*
+
+Secunda transmutatio est de Minotauro. Nam Pasiphe uxor fuit Minois, qui habebat unum notarium nomine Taurum, cuius amore ipsa capta erat. Unde Dedalus construxit sibi uacam, hoc est quod in domo Dedali magistri lignaminis ipsa coiuit cum eo, et grauida fuit. Sed Minos etiam illa die coiuit cum ea et concepit ex utroque, unde peperit simul unum qui assimilabatur illi notario et alium qui assimilabatur Minoi. Unde dictum fuit quod peperit Minotaurum. Unde Minos uolens hoc latere misit illum qui assimilabatur notario ad quamdam arcem ubi erat carcer, in quo reponebantur capti, et precipue illi de Athenis. Et pro tanto dicitur quod pascebat corpora hominum. Unde dictum est:
+*Riualis Minois eratque tabellio Taurus
+Pasiphe peperit de quibus una duos.
+Unus erat regi, Tauro simillimus alter.
+Hinc Minotaurum progenuisse datur.
+Taurigenam Minos atre prefecerat arci
+in qua pascebant corpora capta ferum.
+In lare dedaleo Pasiphe subdita Tauro
+tegimen quo latuit lignea uaca fuit.*
+
+Tertia transmutatio est de Adriana rapta a Baccho. Nam hoc uerum fuit quod Dionisius Bacchus adinuenit eam et desponsauit. Sed quod mutauerit eam in signum celeste debes scire quod est quoddam signum stellarum in modum corone, unde appellatur corona. Quod signum Bacchus uoluit appropriare uxori sue. Unde dictum conuersa in ipsam. Unde dictum est:
+*Suscipiens Bacchus stellas de more corone
+serta mee dixit coniugis esse uolo.*
+
+Quarta transmutatio est de Dedalo et Ycaro qui, dum essent capti a rege Minoe, iuerunt et recesserunt per mare. Et hoc est quod dicitur quod iuerunt cum aliis, quia cum remis et forte filius manebat super puppim et cecidit in mare. Unde dictum est:
+*Dedalus et natus uelorum fugerat alis
+sed mersus puer est dum petit alta ratis.
+Ycarei nati memores estote parati
+iussa paterna pati, medium tenuere beati.
+Credite dicenti, nati, tam sepe parenti
+ut medium pariter contineatis iter.*
+
+Quinta transmutatio est de Perdice. Nam Perdix fuit quidam homo qui erat optimi ingenii. Unde per Dedalum intelligo ingenium cuiuscumque. Iste ergo Perdix ex ingenio suo multa adinuenit. Unde factus est ita superbus ex ingenio quod cepit deuiare, et factus est quidam ebriator et lecator in tantum, quod amisit ingenium suum et artes suas quas habebat. Et tandem precipitauit se de quadam arce, confidens ingenio suo. Et ideo dicitur conuersus in perdicem tum propter conuenientiam nominis, tum proprietate talis uocis. Nam homo cum deuiat efficitur perdix, tum etiam propter proprietatem talis auis que uolat semper iuxta terram. Unde dictum est:
+*Dedalus ingenium est quo Perdix precipitatur
+uanior effectus artis ab arce cadens.*
+
+Sexta transmutatio fuit de morte Meleagri. Nam dum interfecisset aprum et patruos suos propter unam meretricem, mater interfecit eum arte magica. Nam cum quodam torre accenso fecit artes magicas, ut possibile est, et consumpsit eum. Et pro tanto dicitur quod sic fatatum erat. Unde dictum est:
+*Torre puerperii quo sacrum accenderat ignem
+heu natum magica perdidit arte parens.*
+
+Septima transmutatio est de sororibus Meleagri que conuerse fuerunt in uolucres, hoc est quod propter dolorem fratris fugerunt extra ciuitatem. Unde dictum est:
+*Quas fecit profugas Meleagri pena soreres
+in uolucres uersas Naso poeta canit.*
+
+Octaua transmutatio est de ninphis conuersis in insulas. Nam ille ninphe, que mulieres erant, habitabant iuxta Acheloum fluuium et dum essent in littore fluuius creuit in tantum quod eas absorbuit et necuerunt. Sed deuenerunt ad quasdam insulas et ibi sepulte fuerunt. Unde ille insule nominate sunt ab illis Echinades, quia forte ibi regnant Echinii idest Aricii, uel quia filie fuerant Echinii secundum fabulam. Unde dictum est:
+*Amnicole spreto germane flumine rapte
+nomina dant terris quas subiere maris.*
+
+Nona transmutatio est de Perimele. Nam per fluuium corrupisse eam intelligo quod aliquis corrupit eam in fluuio in aliqua naui. Unde pater eam submersit in aqua et deuenit ad quamdam insulam, ubi sepulta fuit, et insula nomen accepit ab ea. Unde dictum est:
+*Corruptam tenus amne pater natam equore mersit
+unde sepulcralis insula nomen habet.*
+
+Decima transmutatio est de Philemone et Baucide. Nam Philemon et Baucis fuerunt iustissimi et caritatiui homines, unde omnes pauperes suscipiebant in domo sua. Unde per Iouem et Mercurium intelligo pauperes dei. Nam qui recipit unum pauperem in nomine dei recipit deum. Unde casa sua conuersa est in templum, eo quod in fama fuit quemadmodum templa, uel quia edificatum fuit ab eis. Et ipsi conuersi sunt in arbores propter duo: primo quia post mortem fama sua uiruit quemadmodum uirent arbores, etiam quia in illo templo erant due arbores scilicet quercus et tilia, a quibus ipsi denominati fuerunt post mortem. Unde dictum est:
+*Tollitur in templum casa numina suscipientum
+sed contemnentum tecta ruina grauat.
+Cultores superum pro sanctis rite coluntur
+arboris in morem dum sua fama uiret.*
+
+Undecima transmutatio est de Proteo. Nam per Proteum manentem in mari egiptiaco intelligo animum nostrum, qui manet in mari egiptiaco, quia in isto mundo qui plenus est amaritudine sicut mare. Sed per Proteum mutari in uarias formas intelligo nostrum animum clausum in corpore et oppressum ab ipso mutari in diuersas formas, eo quod omnes formas in se apprendit. Unde dictum est:
+*Protheus est animus tenebroso in carcere clausus
+cuncta uidens formas concipiensque nouas.*
+
+Duodecima transmutatio est de Mestre filia Erisictonis. Nam uerum fuit quod Erisicton fuit homo ditissimus, sed propter superbiam suam cepit dissipare bona et ideo dicitur contempsisse Cererem. Similiter propter gulam suam consumpsit omnia, in tantum quod nichil habebat nisi filiam, sed illam postea uendidit pretio. Sed quod ipsa transmutata fuit in pastorem potest intelligi quod ipsa fugit in habitu pastorali et postmodum adhuc uendita fuit et forte cum equo iterum ad patrem rediit, et ideo dicitur conuersa in equam. Aliquando fugiit currendo et ideo dicitur conuersa in auem et sic de aliis. Unde dictum est:
+*Ut pia nata patrem frustra nutriret edacem
+uendendam uariis se dedit illa modis.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Acheloo. Nam uerum fuit quod Achelous est quidam fluuius in partibus Calidonie, qui tempore Herculis suffocabat omnes illas terras. Unde missum fuit per Herculem, qui omnia monstra domabat. Uenit ergo Hercules et ipsum reduxit in alueum. Sed adhuc ipse cepit ire nunc istorsum nunc illorsum oblique in modum serpentis. Unde dicitur quod conuersus est in serpentem, quapropter Hercules eum rectificauit. Cum autem Achelous diuisisset se in duos ramos, iterum Hercules deuicit eum, quia rectificauit. Sed postmodum conuersus est in taurum, quia dum rectificasset eum cepit ire per duo loca. Unde duo cornua fecit in modum tauri, quapropter Hercules abstulit sibi unum cornu et reduxit in unum alueum per quem intrat mare et dicitur quod illud cornu datum est domine Copie, hoc est quod reducto ita illo fluuio illa terra fuit postmodum copiosa. Unde dictum est:
+*Dictus ab obliquo est Achelous flumine serpens
+sed tamen Alcides rectificauit eum.
+Quem duo fecerunt fluuialia cornua taurum
+alterius raptu est terra relicta ferax.*
+
+Prima allegoria est de Hercule et Iunone. Nam per Herculem intelligimus hominem uirtuosum. Sed per Iunonem nouercam intelligimus uitam actiuam. Nam tres sunt uite scilicet uita actiua, que designatur nobis per Iunonem, que est dea regnorum; contemplatiua, que designatur nobis per Dianam uel Palladem; et uita uoluptuosa, que designatur nobis per Uenerem. Modo uita actiua dicitur esse nouerca hominis uirtuosi et parat sibi infinitos labores. Nam qui ponit delectationes suas in uita actiua multos labores sustinet, sed homo uirtuosus omnes illos superat. Unde dictum est:
+*Uirtutis ualide uita est actiua nouerca
+Herculis ut Iuno quem superare nequit.*
+
+Secunda transmutatio est de Antheo et Hercule, quia de Busiride istoria fuit. Nam per Antheum possumus intelligere philosophum in istis terrenis. Sed per Herculem intelligimus philosophum in altioribus. Unde Hercules, disputans cum Antheo penes terram, in infimis non poterat Antheum uincere, sed postea cum eleuauit de terra uicit eum. Uel aliter per Antheum natum terre intelligimus libidinem, que nascitur ex terra, quia ex carne nostra que terra est. Nam libido soluis carnis est uitium. Sed per Herculem intelligimus uirtutem contra quam surgit libido. Sed uirtuosus homo tunc separat se a terra et illam libidinem elleuat in altum et statim eam deuicit. Unde dictum est:
+*Contra uirtutem pugnans terrea libido
+deperit a tactu si separetur humi.*
+
+Tertia transmutatio est de Gerione. Nam Gerion fuit quidam tyrannus hiberus, qui habebat tria capita idest tria regna. Et quia multa armenta habebat, dicitur quod erat pastor. Unde et cetera:
+*Gerion est dictus triplex tria regna gubernans
+pastor ab armentis dictus et ipse suis.*
+
+Quarta transmutatio est de Cerbero. Nam consueuit dici quod per Cerberum intelligimus terram, que est os inferni. Sed per tria capita intelligimus tres partes mundi scilicet Asiam, Africam et Europam et cetera. Sed aliter nunc dico quod per Cerberum qui habet tria capita intelligo ortum triplicis ire, de qua dicit Seneca quod est peius uitium aliis quod sic probat. Nam illud est peius uitium aliis quod corrumpit illud quo homo est homo. Sed ira est huius quia per iram corrumpitur ratio in homine per quam homo est homo. Sed per alia uitia non sic, quare ira est peior. Sed triplex est ira, nam quedam est in nobis a natura. Nam sunt aliqui qui semper irascuntur propter aliquod accidens existens in eis. Quedam est ira que in nobis causatur per aliquod nobis illatum, ut si aliquis offendat alium ex hoc irascitur contra illum. Quedam est ira que est in nobis a casu et a fortuna, sicut si unus amicus aliquando cum aliquo loquatur a casu propter aliqua uerba irascuntur simul et ideo per Cerberum intelligimus hanc iram triplicem. Unde dictum est:
+*Cerberus in nobis uim signat triplicis ire
+nate, causate, casibus atque date.*
+
+Quinta transmutatio est de Tauro. Nam iste Taurus fuit ille qui concubuit cum Pasiphe et genuit Minotaurum, qui ita superbiuit eo quod concubuerat cum regina, quod cepit ire per mare et factus est magnus predo. Et depredabatur omnes quos reperiebat. Unde Hercules iuit et interfecit eum. Unde dictum est:
+*Per mare delatus post uictus ab Hercule Taurus
+uir ferus et Crete depopulator erat.*
+
+Sexta transmutatio est de cerua quam deuicit Hercules. Nam per ceruam illam intelligo quandam ciuitatem in Elide regione que uocabatur Cerua, que edificata erat in figuram cerue, quia habebat duos colles in modum cornuum cerue et quia forte quando edificata fuit fuit edificata sub augurio cerue. Unde dictum est:
+*Elidis urbs fuerat fundata sub omine cerue
+Cerua per Herculeas spicula passa manus.*
+
+Septima transmutatio est de Arpiis, que Stimphalides dicuntur a fluuio, que stercorabant mensas Phinei, per quas intelligimus tres species auaritie, ut dictum fuit. Sed Hercules, dum iuisset illuc cum Iasone, deuicit eas cum suis sagittis.
+
+Octaua transmutatio est de leone, quem interfecit Hercules. Nam per Leonem intelligimus superbiam, sicut per Arpias auaritiam et per Cerberum iram. Unde sicut Hercules iram deuicit et auaritiam, ita deuicit superbiam. Unde dictum est de hiis duabus simul:
+*Arpias uirtus furias transfigit auaras
+dat leo uirtuti terga superba lues.
+Nescio si nostis quod triplex nos grauat hostis
+mundus et immundus spiritus atque caro.*
+Unde notabiliter dictum fuit hic deuitiis quom ortum habent:
+*A se producit caro luxuriamque gulam.
+Mundus auaritiam tristitiamque parit.
+A Sathana tria sunt elatio liuor et ira
+ex hiis nascuntur singula queque mala.*
+
+Nona transmutatio est de Amazonibus que non conuersantur cum hominibus, que erant ita superbe quod omnes homines deuincebant. Sed Hercules eas deuicit. Unde dictum est:
+*Hec eadem uirtus muliebrem uincere fastum
+nouit qui reges expoliare solet.*
+
+Decima transmutatio fuit de pomis aureis. Nam Athlas fuit quidam maximus philosophus et astrologus, qui uiguit magno tempore. Per poma aurea intelligo dogmata sua que ipse dabat. Sed Hercules fuit adhuc solemnior, unde cepit sibi poma aurea idest quod pretulit eum in ingenio et cepit destruere et contradicere dogmatibus suis. Unde et cetera:
+*Dogmata sollicitus cepit Alcides Athlanti
+cum dormitaret ingeniosus homo.*
+
+Undecima transmutatio est de Centauris, quod uicit Hercules. Nam per Centauros intelligo homines armatos ad equum. Nam ille qui primo uidit homines equites cogitauit ipsos esse unum corpus. Unde Centauros uocauit, qui secundum fabulam nati sunt ex Ysione et nube specie Iunonis, quia Ysion fuit primus qui adinuenit eos, eo quod erat captus amore Iunonis idest regnorum. Unde cum centum equitibus ibat superando omnia regna. Sed tandem superati sunt a Laphytis cum Hercule. Unde dictum est:
+*Centauros equites superauit plebs Laphytharum
+Herculis auxilio conficientis eos.*
+
+Duodecima transmutatio est de apro. Nam per Herculem intelligo ueritatem. Per per aprum intelligo iram que multum pugnat contra ueritatem. Sed homo uirtuosus eam deuicit.
+
+Tertia decima transmutatio est de Ydra. Quidam dicunt quod per Ydram intelligimus unam questionem, quam sustinuit Hercules sub Athlante, que habebat septem capita idest septem dubia, quorum uno succiso nascebantur duo per replicationem. Uel aliter per Ydram intelligimus quoddam stagnum aquarum, nam Ydros enim grece, aqua latine dicitur. Sed istud stagnum occupabat multa arua unde multum nocebat. Iuit ergo Hercules ut consumaret illud, unde circumcirca posuit infinita ligna et imposuit ignem et desiccauit aquas.
+*Uincit aprum uirtus horrendam cum domat iram
+et desiccat aquas ingeminantis Ydre.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Diomede traco, qui interficiebat homines et dabat equis. Et hoc potuit esse quia forte expoliabat homines et ex substantia eorum pascebat equos. Unde uersus:
+*Qui pascebat equos humana carne tyrannus
+Hercule mactatur cum feritate sua.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Caco. Per Cacum intelligo demonem qui subuertit homines quos uirtus acquisiuit. Unde Hercules idest uirtus strangulat illum ejecentem fumum de cauerna idest de inferno ad quem ducit homines. Unde dictum est:
+*Uirtus alma suos subtractos demone uersim
+ut redimat tetrum strangulat ante malum.*
+
+Sexta decima transmutatio est de leone nemeo, de quo dic sicut dicitur de alio leone, sed alia est de hoc quod substulit celum. Nam Hercules fuit quidam maximus philosophus qui multum instabat superioribus, unde dicebatur substinere celum, hoc est quod per scientiam suam ipse substinebat scentiam astrorum, que in celo sunt. Unde dictum est:
+*Et celum gessisse datur celestibus instans
+terrarum uirtus omnia monstra domans.*
+
+Decima septima transmutatio est de camisia uenenata que Herculem interfecit. Nam per Herculem intelligo uirtuosum. Per Nessum intelligo sensum carnalem, qui dedit camisiam uenenatam idest libidinem carnalem Deianire. Per Licam qui est nuntius carnis, scilicet per diabolum ipsi herculi idest uirtuoso et ipsam induit, quia homines libidinosi sunt. Sed Hercules tendit ad superiora eleuans spiritum ad alta et dimittit carnem consumi. Unde dictum est:
+*Consumit tandemque uirtum muliebre uenenum
+sed tamen hoc superat spiritus astra petens.*
+Et nota quod per Licam tu potes intelligere gulam, que est latrix ueneni, que mittitur a Deianira idest a carne et hoc dico decipiente Nesso idest sensu carnali. Unde dictum est:
+*Si gula durescat latrix ignaua ueneni
+quod tulit a sensu decipiente caro.*
+
+Decima octaua transmutatio est de Galantide conuersa in mustellam. Nam Galantis fuit quedam femina que sciebat optime ministrare parientibus, unde omnes eam uolebant. Et si non poterant parere, ipsa sciebat dicere incantationes tales quod statim pariebant. Unde eam uocauit Alcmena cum parere non posset. 
+Et quia ipsa cum ore suo faciebat alias parere ideo etc. Et propter conuenientiam uocabuli, quia in greco Galantis tantum ualet quam mustella in latino. Similiter propter flauedinem mustelle et agilitatem. Unde et cetera:
+*Que satis in partu leuiabat carmine matres
+mustelle speciem que parit ore tulit.*
+
+Decima nona transmutatio est de Lotho conuersa in arborem. Nam fuit quedam mulier nomine Lothos que cepit fugere ueretrum Priapi. Hoc est quia cepit respuere omnes homines et castitatem obseruare. Et ideo dicitur conuersa in arborem, quia fama eius uiruit quemadmodum arbor uiret. Sed in talem arborem, quia communicabat nomine illius arboris. Unde et cetera:
+*Uirgo uiret fama fugiens obscena Priapi
+nominis hic eius planta liquore rubet.*
+
+Uigesima transmutatio est de Driope, que etiam fuit conuersa in eandem arborem. Nam illa Driope habebat unum filium. Et dum iret sub illa arbore cepit unum ramum et statim stillauit liquor in modum sanguinis. Unde cogitauit quod esset sanguis et quod illa Lothos, de qua dictum est, esset in illa arbore. Ideo ad similitudinem illius Driope petiuit omnes amicos et respuit maritum et deuouit castitatem. Et ideo dicitur conuersa in arborem, quia eius fama uiruit, et in eandem quia ad similitudinem et exemplum illius Lothos hoc fecit. Unde dictum est:
+*Quod ramis admirans simplex et credula mater
+in simili fama continuisse datur.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Iolao filio Herculis, qui mutatus fuit de sene in iuuenem et debet intelligi quod aliquis mutatus de sene in iuuenem uel de iuuene in senem. Quo ad mores, sicut uidemus sepe fieri quod isti barones dum sunt senes uidentur lasciuire ac si essent iuuenes ut obliuiscantur senectutis. Ut puta in uestibus et in aliis huiusmodi. Similiter sicut uidemus quod aliqui iuuenes dum promouentur ad aliquam dignitatem, ipsi demostrant se maturos in moribus ac si essent senes, sicut fuit de Octauiano. Unde per Heben que iuuenem fecit Iolaum intelligo moralem habitum, qui habetur ex uita actiua. Et ideo dicitur quod fuit filia Iunonis, per quam intelligimus uitam actiuam. Et ideo de Iolao et filiis Phebea regi, qui etiam mutati fuerunt, dictum est sic:
+*Ad iuuenile senem reuocat lasciuia uite
+de pueris iuuenes fortia facta leuant.*
+Uel aliter per Eben intelligo filiam Iunonis idest ethicam, que est moralis philosophya, in qua student isti regentes, sed ipsa est desponsata Herculi idest uirtuti. Ista autem Hebes, desponsata uirtuti que erat in Iolao, facit eum apparere iuuenem de sene. Unde uersus:
+*Nata potestatis uirtuti nupta regentes
+ethica defectos non sinit esse probos.
+Pro quibus exorat contemplatoria uirtus
+aut quibus est summi gratia parta dei.*
+
+Uigesima secunda transmutatio est de Cimera. Nam per Cimeram, qui est mons quidam, intelligo meretricem que in principio est superba et fastigians quemadmodum lea. Sed in medio dum tu cois cum ea est sicut ircus idest quod fetet quemadmodum ircus. Sed in fine est sicut ydra que te uenenat, quia spoliat te denariis. Sed dicitur fabulose quod Bellorofon uoluit superare hoc monstrum, per hunc debemus intelligere sapientem. Sed Pallas idest sapientia sua prestitit sibi Pegaseum equum uolantem idest mentem ad celestia uolantem, cum qua superauit hoc monstrum. Unde dictum est:
+*Omnis reuera meretrix est dicta Cimera
+que prius est forma fastigiante lea,
+ad medium sapit hircino fetore capellam
+fine uenenatis mordet ut ydra dolis.*
+Uel sic:
+*Est lea per fastus, capra sordibus, ydra per haustus
+Thais imaginibus dicta Cimera tribus.
+Sed tamen hoc monstrum sapientis Bellorofontis
+mens domat auxilio celiuolantis equi.*
+
+Uigesima tertia transmutatio est de Biblide conuersa in fontem. Nam uerum fuit quod Biblis dilexit fratrem Caunum et insecuta est eum per totum mundum. Sed tandem deuenit ad quandam arborem que pendebat super uno fonte, et propter dolorem suspendit se ad illam arborem et per putredinem paulatine stillauit in illum fontem. Quapropter fons ille denominatus est Biblis a nomine illius et ideo dicitur fabulose quod conuersa est in fontem. Unde dictum est:
+*Biblidis ardentis fratrem fons nomina gessit.
+Qua se suspendit quem super arbor erat.*
+
+Uigesima quarta et ultima transmutatio est de Yphide conuersa de femina in masculum. Nam Yphis fuit quidam iuuenis qui, dum esset XIIII annorum uel pauciorum, patiebatur se supponi ab aliis, unde sicut mulier erat. Sed post XIIII annos sensit uenerem in se ipso et noluit amplius supponi, sed supponere, et accepit uxorem. Unde dictum est:
+*Ante fuit mulier Yphis muliebria passus
+conubio sumpto se dedit esse uirum.*
+
+Prima transmutatio est de Orpheo. Orpheus sapientissimus homo fuit et eloquentissimus. Et ideo dicitur filium Apollinis dei sapientie et Caliopes muse eloquentie. Iste accepit Euridicem uxorem. Euridices idest profunda diiudicatio, quam desponsauit Orpheus, quia profunde diiudicabat. Sed dum ista profunda diiudicatio iret uagando per prata idest dum delectaretur in mundanis et Aristeus idest mens diuina ab aristos et theos, quod est deus, insequeretur eum, tunc serpens idest diabolus momordit eam et occidit idest quod diabolus traxit eum de bona uia. Sed Orpheus, uidens se amisisse profundam mentem, cepit rogare deum humiliter et reddita est sibi sub hac lege ne retrospiceret idest ne dimitteret se temptari. Sed fregit legem et ideo adhuc rapta est, quapropter Orpheus dimittens inferos idest temptatores reuersus est ad Deum et cepit spernere mulieres, dans animam suam Deo. Et cepit amare uiros idest uiriliter agere unde mortuus est mundo. Nam tales moriuntur mundo et sic rehabuit Euridicem. Unde dictum est:
+*Orpheus est sapiens cuius mouet omnia cantus
+iudicium penetrans deuorat Euridicem.
+Hec inferna petit morsu serpentis iniqui
+dum fugit hec inter orbis amena deum.
+At sapiens reuocat sanctis rationibus illam
+que respecta sibi mersus ad ima ruit.
+Manibus exclusus sese ad celestia tollens
+per Mercurii opus se probat esse uirum.
+Et mundo moritur mundi muliebria damnans
+Euridicemque suam post modum tutus habet.*
+
+Secunda transmutatio est de quodam conuerso in saxum. Nam dicitur quod Hercules attraxit Cerberum de inferno. Hercules fuit quidam maximus philosophus, qui traxit Cerberum idest determinauit de triplici manerie ire scilicet nate, causate et fortuite, ut homines sibi cauerent. Quod cum uideret unus philosophus in tantum obstupuit quod nunquam uoluit de illa materia tangere tantum subtiliter, determinauerat Hercules. Et ideo dicitur conuersus in saxum. Unde et cetera:
+*Dum Stige monstraret Alcide nascier iram
+philosophus quidam perstupuisse datur.*
+
+Tertia transmutatio est de Oleno et Lethea conuersis in saxa. Nam isti fuerunt coniuges et collaudabant se. Ideo reputabant se meliores et iustiores omnibus aliis uicinis. Unde unus fauebat alii in presumptione sua. Unde dicuntur conuersi in saxa propter talem presumptionem. Unde dictum est:
+*Uxoremque uirum durans presumptio fecit
+saxa. Suos uultus hec probat ille fauet.*
+
+Quarta transmutatio est de Athi conuerso in pinum. Nam per dominam Cererem hic intelligo gloriam, que est frequens fama cum laude. Per Athim intelligo iuuenem in florem iuuentutis. Quando ergo iuuenis cauet sibi a luxuria, tunc dicitur amari a gloria, quia gloriosus est. Sed per Sagarim ninpham cuius amore captus est intelligo molitiem carnis que aliquando facit iuuenem deuiare. Sed tunc uenit gloria et detruncat illam molitiem, que truncata conuertitur Athis in pinum quia ascendit in altum gloria sua sicut pinus et uiret sicut pinus, unde detruncauit sibi testiculos et genitalia. Unde dictum est:
+*Gloria mollitiem truncat cum mollibus actis
+qua iuuenis rapta surgit in alta uirens.*
+
+Quinta transmutatio est de Ciparisso in cipressum conuerso. Nam Ciparissus fuit iuuenis bone indolis, unde diligebatur ab Apolline idest a sapientibus, quia sperabant de ipso bonum. Sed accidit casus quod habebat unum ceruum quem diligebat et interfecit eum ignare. Quo interfecto statuit mori. Unde suspendit se ad unam cipressum et sic arbor accepit nomen ab eo. Nam cipressus in greco idem quod cipressus. Et si tu diceres quare poeta describit mortem istius et non multorum aliorum, ratio est quia ex morte huius resultabat nomen eternum illius arboris. Unde poete solum describunt actiones que sunt notabilia et miranda. Unde dictum est:
+*Extinctum deflens ignaro nomine ceruum
+dat nomen ligno quo Ciparissus obit.
+Indolis ante bone dilectus Apolline dictus
+mox de se lacrimas per sua fata dedit.*
+
+Sexta transmutatio est de Ganimede conuerso in signum quod est Aquarius. Ista mutatio posset ad bonum reduci. Sed quia Augustinus dicit ad litteram de hoc in libro De Ciuitate Dei, ideo ne uidear dicere contra eum, dico sicut ipse. Dicit enim quod Iupiter fuit rex crentensis, qui captus erat amore Ganimedis filii Trois. Iuit ergo circa ciuitatem in qua erat cum exercitu et cum aquilis depictis. Ideo dicitur conuersus in aquilam et rapuit eum ui et conuertit eum ad malos usus. Unde Augustinus appellat eum stupratorem puerorum, ut increpet adorantes tales deos et fecit ipsum seruitorem sciphi ut delectaretur in eo. Unde dictum est:
+*Iupiter in bellis aquilarum signa ferendo
+arripuit puerum cuius amator erat.*
+
+Septima transmutatio est de Iacinto in florem conuerso. Nam Iacintus fuit quidam iuuenis bone indolis et ideo diligebatur ab Apolline idest a sapientibus. Sed accidit quod ludendo mortuus est. Sed dicitur conuersus in florem Iacintum, quia assimilabatur ei in colore purpureo, etiam propter litteras insculptas in illo flore scilicet i. a. Ia. quod est prima sillaba sui nominis. Unde dictum est:
+*Iacinti pueri splendente sub indole rapti
+flos similis simili gramate nomen habet.*
+
+Octaua transmutatio est de Cerastis qui mutati fuerunt in tauros. Nam ceros grece est cornu latine. Isti autem fuerunt pessimi in tantum quod sacrificabant de sanguine humano suis ydolis. Sed domina Uenus que hic accipitur pro iure nature mutauit eos in tauros, quia facti sunt feri ut tauri. Unde dictum est:
+*Qui male libabant humano sanguine templis
+dat ius nature cornibus esse feros.*
+
+Nona transmutatio est de filiabus Propeti que conuerse fuerunt in uacas deinde in silices. Nam ille in principio ceperunt spernere Uenerem et despicere utentes ea. Sed tandem dum gustassent dulcedinem libidinis facte sunt publice meretrices et pro tanto dicuntur conuerse in uacas. Sed tandem expulso pudore ostendebant genitalia. Ideo dicuntur conuerse in silices, quia erant immobiles et dure quemadmodum silices, quia sanguis faciei induruerat. Unde dictum est:
+*Que mage damnabant Uenerem mox fronte bouina
+saxifica demum concubuere palam.*
+
+Decima transmutatio est de statua eburnea Pigmalionis conuersa in unam feminam. Dicunt quidam quod ille despiciebat omnes feminas propter turpitudinem. Unde fecit unam statuam eburneam femineam, cum qua cepit dormire et ita spermatizabat in ea ac si esset femina. Unde dicitur conuersa in feminam.
+*Pigmalion statue se commiscebat eburne
+quam dedit huic uiuam pro muliere Uenus.*
+Sed quia littera Ouidii reclamat, eo quod dicit expresse quod genuit ex illa Epaphum, ideo dicamus aliter, quod Pigmalion habebat quandam uxorem pulcerrimam ut ebur. Sed erat immobilis et sine blanditiis et nesciebat operari sicut alie in coytu et ideo dicebatur statua esse. Sed Pigmalion rogauit deam Uenerem ut conuerteret eam. Hoc est quod per consuetudinem coeundi ipsa didicit se plicare et blandiri sicut alie. Et ideo dicitur conuersa de statua in feminam. Unde et cetera:
+*Absque iocis mulier statue similatur eburne
+edoctam fertur uiuificare Uenus.*
+
+Undecima transmutatio est de Mirra conuersa in arborem sui nominis. Nam uerum fuit quod Mirra iacuit cum patre per modum contentum in fabula. Quod dum pater sciuisset, uoluit eam interficere, sed illa recessit. Et cum iam esset in tempore partus, se suspendit ad quandam arborem que uocata est mirra propter istam. Sed dum esset suspensa, quedam mulier uidit quod erat pregnans, eam scindit per medium et filium attraxit, qui uocatus fuit Adonis. Unde dictum est:
+*Mirra suum nomen plante suspensa reliquit
+conscia decepto concubuisse patri.
+Cuius ab execta tractus puer extitit aluo
+quem scit amorosum fertur amasse Uenus.*
+Sed Fulgentius allegorizat eam naturaliter, dicens quod Mirra est quedam arbor in Arabia, cuius pater est sol. Nam sol generat omnia. Dicit enim philosophus: *Homo hominem generat et sol*. Multo ergo fortius generat plantas. Et dicitur precipue Mirra filia solis, quia ex beneficio solis magis nascitur in una parte quam in alia. Et dicitur iacere cum patre, quia sol in uere ingrauidat eam quodam succo, deinde in estate desiccat ita eam quod scinditur cortex et stilat quoddam gummi, quod uocatur adonis. Adon enim grece idest suauitas latine. Sed domina Uenus capitur amore eius, quia ex isto adone quod latine dicitur mirra fit quedam confectio que concitat hominem ad uenerem. Et introducit Fulgentius Petronium expertum fuisse hoc, qui etiam scripsit super hoc libro. Unde dictum est:
+*Plantarum pater est sol cuius texta calore
+exudat succi mirra suaue genus
+nomen adonis habens. Ueneri quod fertur amatum
+Pigmentum uenerem concitat illud enim.*
+
+Duodecima transmutatio est de Ypomane et Athalanta conuersis in leones. Nam Athalanta fuit pulcerrima et uerum est quod spernebat coniugem propter castitatem suam. Sed quod illi qui uincebantur amputarentur caput, hoc debet intelligi quod multi petebant eam, sed quia spernebat omnes uidebatur sibi quod perderent caput. Tandem uenit Ypomanes, qui uicit eam cum tribus pomis aureis, que dederat sibi Uenus, hoc est cum tribus gratiis quas habebat que uenerem inducunt scilicet eloquentia, pulchritudo et nobilitas. Sed quod coyrent in templo Cibeles hoc fuit uerum et pro tanto dicuntur conuersi in leones, quod feri fuerunt reputati sicut leones. Unde dictum est:
+*Casta petitorum fugiens connubia uirgo
+fertur ut abiectis execuisse caput.
+Hanc iuuenis uicit Ueneris cui gratia triplex
+eloquium, forma, nobilitatis honor.
+Sed dum concubitu Cibeleia templa profanant
+rebus abhorrendis extat uterque leo.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Adoni conuerso in florem. Nam Adonis erat quidam luxuriosus et ideo dicitur quod diligebatur a dea Uenere. Sed uolens Uenerem euitare fatigabat se immensis laboribus. Et tandem dicitur quod Uenus conuertit eum in florem caducum, hoc est quod dulcedo Ueneris est sicut quidam flos caducus, quia parum durat illa dulcedo. Et fecit dolorem mortis eius haberi in memoria omni anno, hoc est quod peccatum Ueneris et contritio eius deberet haberi omni anno. Unde dictum est:
+*Fortibus officiis Ueneris dulcedo perempta
+flos breuis ac longi causa doloris adest.*
+
+Quarta decima transmutatio est de sociabus Proserpine conuersis in mentas, nam per Proserpinam intelligo humorem lune qui magis deposcitur a quibusdam herbis quam ab aliis. Et ille que magis appetunt eum dicuntur magis redolere. Per socias ergo Proserpine intelligo herbas que multum appetunt humorem lune et tales dicuntur conuerti in mentas, quia sunt herbe olentes. Unde dictum est:
+*Lunaris socius herbis deplangitur humor
+que mage gliscentes plus redolere putem.*
+
+Prima allegoria undecimi libri est de serpente conuerso in saxum. Nam per serpentem intelligo inuidiosum sapientibus. Per caput Orphei intelligo hominem bone fame. Uult ergo serpens deuorare caput Orphei idest uult reuocare bonam famam. Sed tandem obmutescit, quia bona fama preualet inuidie, et ideo dicitur conuerti in saxum. Unde dictum est:
+*Serpens inuidie famam corrumpere docti
+nititur, at nequiens saxificatus obit.*
+
+Secunda transmutatio est de mulieribus que Orpheum interfecerunt conuersis in arbores. Nam per Orpheum intelligo uirtuosum. Sed per Euridicem uxorem intelligo profundam mentem, quam amisit aliquantulum per aliquam punitionem peccati. Sed ut possit eam inuenire despicit mulieres idest muliebriter uiuentes et sequitur uiros idest uirtuosos, et ideo dicitur mortuus ab eis idest mortuus eis, sicut homo dicitur mortuus mundo quando non agit mundana. Tunc inuenit Euridicem idest mentem profundam. Et ille dicuntur conuerti in siluas idest in uarios errores. Unde uersus:
+*Luxuriosa cohors perimens uirtutis amicum
+fertur in errorum se uariasse nemus.*
+
+Tertia transmutatio est de Mida, qui omnia conuertebat in aurum. Nam per Midam intelligo auarum, qui conuertit omnia in aurum, idest quod per usuras et rapinas omnia conuertit in aurum. Et ideo dicitur non posse comedere, quia isti auari comedunt parum comedunt. Sed per ipsum lauare se in Patolum et spernere omnes diuitias intelligo quod si auarus lauerit se in fonte pietatis efficitur largus et distribuit sua pauperibus. Unde dictum est:
+*Exemplo Mide nobis signatur auarus
+qui cum plus habeat plus eget ipse miser.
+Si tamen hec labes pietatis fonte lauetur
+sanior efficitur cum sua gaza fluit.*
+
+Quarta transmutatio est de auribus Mide conuersis in auricolas asininas. Nam per Apollinem intelligo sapientem. Per Pan intelligo aliquem sophistam qui uult contendere cum Apolline. Sed deuincitur iudicio sapientum. Sed per Midam qui iudicabat Pan melius cantasse quam Apollo intelligo hominem qui solum considerat uoces et non medullam intrinsecam. Et talis dicitur ob audire, quemadmodum asinus. Et ideo habet fabula quod aures sue conuerse sunt in auriculas asininas. Unde dictum est:
+*Qui magis ore probat factos quam pectore cantus
+auricolas asini rite tenere datur.*
+
+Quinta transmutatio est de edificatione Troie. Nam Laumedon dicitur inuocasse Neptunum et Apollinem, hoc est proprietatem marinam et proprietatem menium. Sed propter suam auaritiam noluit dare aurum quod spoponderat Neptuno, hoc est quod noluit expendere denarios in custodia maris. Neptunus idest mare indignatus est et immisit aquas, hoc est quod per mare multi aggressi fuerunt eum et perdidit dominium maris. Et quod plus data est ad deuorandum belluis marinis idest quod per mare accipiebant terram siue ciuitatem. Sed tunc petiuit Herculem in subsidium idest fortes milites. Sed Hercules petiuit equos. Ille tunc propter auaritiam denegauit et ideo ciuitatem amisit. Unde dictum est:
+*Menibus et ponto mansissent Pergama tuta
+si rex tutele non uetuisset opes.
+Nec sua nata foret belluis decreta marinis
+si daret Alcide rector auarus opes.*
+
+Sexta transmutatio est de Peleo et Tetide uariante se in uarias formas. Nam Peleus fuit filius Eaci regis. Iste uoluit uiolare Tetim deam maris idest uoluit dominium maris habere. Sed Tetis uariabat se nunc in arborem, nunc in auem, nunc in tigridem, idest quod mare se uariabat, quia nunc erat procelosum propter uentos, nunc montuosum, nunc asperum ut tigris. Et sic ab ea Peleus est deuictus. Sed alias ipse cum nauibus ualde bene ordinatis intrauit mare et tandem dominus fuit. Tamen in mari dicitur filium genuisse scilicet Achillem, qui patri preualuit. Unde dictum est:
+*Tamquam coniugio Peleus sibi subdere pontum
+dum cuperet, uario turbine uictus erat.
+Tandem propositum ratibus tulit ordine uinctis
+fertur in hoc natus preualuisse patri.*
+
+Septima transmutatio est de Dedalione fratre Ceicis conuerso in accipitrem, cuius allegoria istorialis est talis. Nam uerum fuit quod iste habuit unam filiam pulcerrimam, que mortua est. Pro cuius morte fuit passus tantum dolorem quod recessit de terra et factus est predo. Et quia accipitres uiuunt ex rapina, ideo datus est locus fabule quod sit conuersus in accipitrem. Unde dictum est:
+*Dedalion patriam nate pro morte reliquit
+uersus in accipitrem, nam populator erat.*
+Sed allegoria moralis hec est. Nam iste Dedalion fuit maximus philosophus, qui dicitur conuersus in accipitrem propter ingenium suum intensum. Nam accipiter est animal ualde solers et prouidum. Qui philosophus ex ingenio suo parit sibi filiam, quia gloriam maximam et honorem. Sed ista filia dicit se sapientiorem Diana uel pulcriorem, quapropter Diana abscidit linguam. Hoc est quod aliquando homo propter sapientiam et eloquentiam iactat se et quia hoc est contra mores et ideo dicitur abscindi linguam. Sed quod cum ipsa coiuerit Mercurius et Apollo idest quod in ipso erat eloquentia et sapientia. Per filios natos ex ea intelligo proprietates sapientie et eloquentie, que ex ipsis consequuntur. Unde uersus:
+*Ingenium accipitri rapido simulatur acutum
+de quo sepe solet gloria magna sequi.
+Que parit eloquio furentem corda disertum.
+philosophum clara post ratione parit.
+Sed contra morale decus dum gloria surgit
+fingitur et lingua commoriente silet.*
+
+Octaua transmutatio est de Ceice et Alcione conuersis in aues, que alciones nominantur. Nam uerum fuit quod Ceix fuit rex qui submersus fuit in mari eundo per mare quapropter uxor sua dolore mortua est. Sed quod sint conuersi in aues tales est propter conuenientiam nominis et propter proprietatem auium illarum, que semper manent in littore maris et faciunt uocem multum querulam, quemadmodum isti faciebant dum moriebantur. Et pro tanto datus est locus fabule quod conuersi sunt in aues tales. Unde dictum est: 
+*Quam breuis est requies mundi longumque periclum
+designant querule proprietatis aues.*
+
+Nona transmutatio est de Esaco filio regis Priami in mergum conuerso, cuius allegoria est. Nam Esacus raptus amore designat nobis hominem luxuriosum luxuria gule uel coitus. Iste talis dicitur se submersisse in mari hoc est in Uenere, que est sicut quoddam mare periculosum. Et quia Uenus dicitur nata in mari pro tanto dicitur conuerti in mergum propter proprietates eius, quia mergus est macer, ita homines capti amore sunt macri, etiam quia tota die se submergit in mari quemadmodum homo libidinosus se submergit in libidine. Unde et cetera:
+*Esacus in specie mergi fert luxuriosum
+quem gula consumit, quem male uexat amor.*
+
+Prima transmutatio duodecimi libri est de serpente conuerso in saxum. Nam dicitur quod apparuit serpens comedens nouem aues idest consumens nouem annos circa Troiam. Per hunc serpentem intelligo fatalem dispositionem. Nam fatatum erat a deo quod in X° anno Troia caperetur. Et quia fatum immutabile est quemadmodum saxum, ideo dicitur serpens conuerti in saxum. Unde dictum est:
+*Saxeus hic serpens est immutabile fatum
+depopulans annis Pergama capta nouem.*
+
+Secunda transmutatio est de Cigno conuerso in auem sui nominis. Nam iste Cignus erat quidam rex qui dominabatur mari, ideo dicebatur filius Neptuni qui est deus maris. Et uenit in adiutorium troianorum, ut habent istorie. Et magnam stragem dabat grecis, quapropter Achilles aggressus est eum. Sed de eo non poterat incidere hoc est quod fortissimus erat. Sed tandem Achilles insequens eum et ipso fugiente submersit eum in quodam lacu. Et quia ipse nominabatur Cignus et etiam quia cignus est auis aquatica, ideo habet fabula quod conuersus est in cignum. Unde dictum est:
+*Rex fuit equoreus Cignus quem uicit Achilles
+ex quo Neptuni filius esse datur.
+Submersumque lacu cigni sumpsisse figuram
+consona uox facto rite uocauit eum.*
+
+Tertia transmutatio est de Ceneo conuerso de femina in masculum, postea in auem fenicem. Nam Ceneus fuit pulcerrimus puer qui, dum iret per littus maris, unus nauta marinus supposuit eum et quia hoc est proprium mulierum, ideo dicebatur femina, quam deflorauerat Neptunus. Sed postmodum dum fuit magnus numquam dimisit se occurrere in illo peccato et ideo dicitur conuersus in masculum. Sed quod haberet hanc proprietatem scilicet quod esset inuincibilis, hoc est dicere quod fuit probissimum in bello, sicut apparuit in bello centaurorum. Sed quod sic conuersus in fenicem post mortem, hoc est quod post mortem habita fuit fama specialis quemadmodum unica est fenix, uel propter proprietatem fenicis que uolat in altum, sicut fama sua uolauit in altum. Unde dictum est:
+*Cenis quem puerum corrumpit nauta marinus
+dicitur equoreo uirgo subacta deo.
+Inde uiri speciem sumpsisse uirilibus actis
+fertur at hic fenix unicus alta petens.*
+
+Quarta transmutatio est de Periclimeno in auem conuerso. Nam Periclimenus fuit quidam rex, quem aggressus est Hercules, qui habebat a Neptuno quod trasmutabat se in uarias formas, hoc est quod habebat proprietatem multorum animalium. Sed tandem conuersus est in aquilam, hoc est quod propter insecutionem Herculis ipse fugit in altum sicut aquila super unam turrim, et ibi Hercules sagittauit eum. Unde dictum est:
+*Alitis altiuole bellum de morte gerenti
+abstulit altiuagam tecta sagitta fugam.*
+
+Quinta transmutatio est de Achille conuerso in cinerem. Nam Achilles occisus fuit a Paride, ut dictum est in summa textus, qui talis et tantus combustus fuit. Et conuersus in cinerem paucum ad ostendendum quod uita huius mundi nichil est et nostrum corpus est sicut cinis. Unde dictum est: *Memento quod cinis es et in cinerem reuerteris*. Sed fama eius semper erit, propter quod apparet quod quam bona opera et bona fama numquam pereunt, quemadmodum perit corpus. Unde dictum est:
+*Soluitur in tenuem corpus terrestre fauillam
+effugiunt auidos inclita facta rogos.*
+
+Prima transmutatio tertii decimi est de Aiace conuerso in iacinctum. Nam uerum fuit quod Aiax interfecit se propter nequitiam et iram quam habuit de armis Achillis. Sed dicitur conuersus in florem ad ostendendum quod gloria militie huius mundi uanescit quemadmodum flos. Sed magis in Iacinctum, quia in illo flore est descripta littera querele scilicet ia uel ai, que etiam conuenit nomini ipsius Aiacis. Unde dictum est:
+*Gloria militie uanescit imagine floris
+cui sua pro fructu scripta querela manet.*
+
+Secunda transmutatio est de Ecuba conuersa in canem. Nam Ecuba fuit uxor regis Priami et dum Troia esset destructa et filii Priami omnes essent mortui deuenit ad regem Polimestorem, qui Polidorum eius filium interfecerat. Et effodit sibi lumina, quapropter ipsa fuit lapidata et dilacerata in modum canis. Unde dictum est:
+*Facta canis fertur Ecuba nam strage suorum
+concipiens rabiem dilacerata fuit.*
+
+Tertia transmutatio est de fauillis corporis Menonis filii Aurore in menonides. Nam dicitur quod Menon fuit filius Aurore, pro tanto quia regnabat in Ethiopia orientali, ubi prius apparet Aurora. Et uerum est quod iuit in exercitum ut iuuaret troianos et mortuus fuit ab Achille et combustus. Sed quod fauille sint conuerse in uolucres, dicit Plinius De naturalibus quod sunt quedam uolucres que habent hanc proprietatem, quod si uident ignem in tantum eum affectant quod preliantur donec proiiciunt se in ignem et comburuntur et postmodum ex fauillis suis adhuc renascuntur sicut facit fenix. Et forte quando Menon comburebatur, ille uolucres proiecerunt se in rogum et postmodum ex fauillis renate sunt, et ideo dictum fuit quod nate erant ex Menone. Sed quod omni anno uadant ad sepulcrum Menonis dicit Augustinus quod hoc est paganum, sed quod Aurora defleat non est propter aliud nisi quod de mane terra balneatur propter rorem. Ideo datur locus fabule quod ipsa plorat filium. Unde dictum est:
+*Partibus aurore Menon regnauit. Et inde
+fertur ab Aurora proximitate satus.
+Plinius est auctor uolucres in partibus illis
+circiter accensos bella mouere rogos.
+In quos delapse pereunt. Mox uda fauilla
+rore leui similes edere fertur aues.
+Quod quia Menonio prius est in funere uisum
+menonides dici constituere senes.
+Dicitur Aurora nato lacrimare perempto
+nam similes lacrimis luctea rorat aquas.*
+
+Quarta transmutatio est de filiabus Anii regis in columbas. Nam uerum fuit quod Anius habuit quatuor filias. Sed quod haberent hanc proprietatem, scilicet quod omnia que ipse tangebant conuerterentur in fruges, uinum et oleum, debet intelligi quod ipse erant cupide habendi ista. Unde omnes denarii quod habebant impendebant in agris, unde facte sunt ditissime agrorum, quod cum sciuisset Agamenon coegit eas ut pascerent exercitum. Unde facte sunt pauperes, quapropter fugerunt. Et ideo dicit fabula quod conuerse sunt in uolucres. Sed quod in columbas magis quam in alias ratio est quia columbe sunt aues nimis luxuriose, et ideo iste per meretricium ceperunt prostituere pauperiem suam. Ideo dicuntur conuerse in columbas. Unde dictum est:
+*Ex quarum tactu fiebant omnia fruges
+agrorum dites crede fuisse bonis
+que nutrire diu grecorum castra coacte
+pauperiem profuge prostituere suam.*
+
+Quinta transmutatio est de fauillis filiarum Orionis in iuuenes duos, qui Coroni sunt dicti, quod sic debet intelligi. Nam uerum fuit quod filie Oronis uoluerunt immolari pro populo. Et dum immolate essent, ordinatum fuit quod ibi fierent ludi funebres apud rogum scilicet quod pugiles astiluderent, sicut factum fuit Hectori, Anchise et aliis probissimis. Dum ergo ita fierent ludi, duo iuuenes inter alios obtinuerunt, et ideo secundum consuetudinem coronati sunt et pro tanto Coroni uocati sunt. Et quia denominationem habuerunt ab istis mulieribus, ideo datus est locus fabule quod sint nati ex fauillis corporum suorum et pro tanto dictum est:
+*Ad quarum tumulos pugiles cepere coronas
+uirgineus fertur hos genuisse cinis.*
+
+Sexta transmutatio est de Galathea, Poliphemo et Achide. Nam Galathea idem est quod candida deitas. Nam Galathos grece idest album uel candidum latine. Inde Galli dicti sunt quia albi. Inde Galassia idest uia alba lactea que est in celo. Sed theos idest deus, inde Galathea candida deitas. Sed Poliphemus idest plurima corruptio a poli quod est pluralitas et phemos quod est corruptio, inde femina quia plurimum corrupta. Sed Achis idem est quod cura, inde Achates idest curiosi. Et inde monachus a monos quod est unum et Achis cura idest cura unius. Igitur Poliphemus amat Galatheam idest quod plurima corruptio impugnat pudicitiam, que dicitur candida deitas. Sed illa candida deitas spernit corruptionem et amat Achim idest curas, ut euitet libidinem. Sed Poliphemus obruit Achim et conuertit in fluuium, idest quod corruptio aliquando aufert curas a pudicitia et possit inferre libidinem. Et tunc fugiunt cure in modum fluuii. Unde dictum est:
+*Forma pudicitie uitat contagia carnis
+sic Galathea fugit quod Poliphemus agit
+Hec tamen Achim amat, nam curas denotat Achis
+sed curas fugere multa libido facit.*
+
+Septima transmutatio est de Glauco conuerso in deum marinum. Uolunt quidam dicere quod uerum fuit quod dum piscaretur ipse, comedit de quadam herba que habuit illam proprietatem, quod fecit illum submergere in mare. Et quia illud mare denominatum est ab ipso, ideo dictum est quod conuersus sit in deum maris. Sed moraliter intelligendum est aliter. Nam Glaucus designat nobis hominem luxuriosum, ut patebit in sequenti allegoria, qui dicitur submergi in mare et conuerti in piscem, quia per luxuriam homo fluit et natat quemadmodum piscis. Ideo dicitur quod Uenus nata fuit in mari et equitat pisces. Unde dictum est:
+*Ille sed equorei signatur imagine monstri
+cui uaga pro luxu posteriora natant.*
+
+Prima allegoria quarti decimi libri est de Glauco, Silla et Circe. Nam Glaucus idem est quod luscus uel cecus, et dicitur filius Antedonis, nam Antedon idest spectans in obliquum. Silla uero idest confusio, unde dicitur in poetria *confusio Sille*. Sed Circes idest manuum operatio. Glaucus igitur amat Sillam idest cecus amator amat confusionem libidinis, sed despicit Circem idest operationem manuum. Circes igitur conuertit inguina Sille in ora canina, quia sicut canes sunt uoraces, in tantum quod numquam satiantur, immo reuertuntur super id quod uomunt, ita femina libidinosa dicitur uorare cuncta. Sed tandem conuertitur in saxum nauifragum, quia amor meretricis est sicut quoddam naufragium. Unde dictum est:
+*Glaucus in obliquum spectans, confusio Silla
+dicitur, ast illam cecus amator amat.
+Spreta canum huic Circe manuum labor inguina replet
+nam data delitiis femina cuncta uorat.
+Mox in naufragum conuertitur horrida saxum.
+naufragium quoniam fert meretricis amor.*
+
+Secunda transmutatio est de hominibus in simias. Nam in quibusdam partibus Grece sunt quedam generationes hominum fallacium et periurorum, qui dicuntur esse conuersi a summo Ioue in simias. Hoc est quod nec ipsi nec sui pares sunt appellandi homines sed simie. Unde dictum est:
+*Non homo sed potius dicatur simia quisquis
+ridiculus mendax et simulator erit.*
+
+Tertia transmutatio est de Sibilla. Nam Sibilla non est nomen proprium, sed est nomen officiale sicut poeta. Nam Sibilla idest diuinator uel diuinatrix, unde quecumque erat diuinatrix dicebatur Sibilla. Sed quod uixerit mille annis debet intelligi quod in mille annis fuerunt reperte X Sibille idest diuinatrices. Sed quod fuerit dilecta ab Apolline debet intelligi sic, quod Apollo est deus diuinationis et claritatis, ideo quicumque dicebatur a poetis dilecta ab Apolline. Unde dictum est:
+*Intra mille annos bis quinque Sibillas
+que diuinarunt una Sibilla notat.
+Que quia cuncta uidet Phebo dilecta refertur
+hoc quia prophetizans femina nomen habet.*
+
+Quarta transmutatio est de Poliphemo quem excecauit Ulixes. Nam hic Poliphemus idem est quod prudens solum quoad mundum, sicut sunt superbi ex luxuria magna, et ideo dicitur habere unum solum oculum, quia solum respicit mundana ille qui superbit per luxuriam. Sed Ulixes idem est quod sapiens omnium. Nam dicitur ab olon quod est totum, unde olor idest cignus, quia totus albus et xenos quod est sensus, inde omnium sapiens scilicet mundanorum et celestium. Uel dicitur ab olon quod est totum et xenos quod est peregrinus, quasi omnium peregrinus. Iste igitur cecat Poliphemum quia reprehendit uitia et commendat uirtutes. Et sic ulciscitur illos quos Poliphemus detrahit, quia retrahit eos a uitiis illius Poliphemi commendando sibi uirtutes. Unde dictum est:
+*Monoculus Poliphemus hic est elatio carnis
+lumineque grandi deteriora capit.
+Hanc sapiens cecat mundo peregrinus in isto
+ulciscens praua quos trahit ille uia.*
+
+Quinta transmutatio est de uentis inclusis in corio datis Ulixi ab Eolo. Nam Eolus pro tanto dicitur rex uentorum, quia ipse fuit quidam rex in partibus Sicilie ubi plurimum regnant uenti. Sed quod coerceret ipsos potest esse hoc modo, quia ipse didicit ueneficia magica, per que ipse inducebat uentos et eos coercebat. Unde cum quibusdam incantationibus ipse constrinxit uentos in corio, quod ipse dedit Ulixi. Unde dictum est:
+*Rex fuit equoreus compescens flamina sacris
+Eolus, hinc uentis imperitasse datur.
+Cuius ab officio patriam remeabat Ulixes.
+Sacra tamen comitum soluit auara manus.*
+
+Sexta transmutatio est de Antiphate. Nam dicitur quod Ulixes misit ambaxiatores ad Antiphatem, quos Antiphates comedit. Nam Antiphates fuit quidam tyrannus, qui omnes forenses depredabatur et sic uorabat omnia sua. Et ideo dicebatur comedere homines, quia omnia eorum bona comedebat. Sic fecit de sociis Ulixis. Unde dictum est:
+*Dicitur Antiphates faciens obliqua tyrannus
+dum uorat insontes immeritosque fugit.*
+
+Septima transmutatio est de sociis Ulixis conuersis a Circe. Hanc conuersionem poete diuersimode allegorizant. Nam uidetur dicere Horatius quod Circes fuit quedam meretrix pulcerrima, amore cuius omnes desensabantur. Et ideo dicebatur filia Solis, cuius radii desensant uisum nostrum. Ista autem alliciebat homines et exspoliabat bonis suis, dans eis concubitum, et ideo dicebatur conuertere eos in sues. Nam secundum quod dicit Boetium, qui uiuit more alicuius bestie conuertitur in illam. Unde qui nimis iracundus est dicitur conuerti in leonem, qui nimis timidus uertitur in ceruum, qui nimis uoluptuosus est uertitur in suem, sicut conuersi fuerunt socii Ulixis. Sed Ulixes qui habetur pro sapiente, uidens socios conuersos, accepit florem Mercurialem idest eloquentiam, qui dicitur caduceus idest faciens lites cadere, et bene flos dicitur ipsa eloquentia, quia floret et quia per se accepta idest sine sapientia corruit sicut flos. Sed accepto ense idest acumine rationis et sapientie, cum ipsa eloquentia deterruit Circem et liberauit suos socios. Sed Boetius uidetur intelligere hanc mutationem corporalem esse quod apparet in quarto, cum ipse probat quod mutatio animalis plus noceat quam mutatio corporalis solum, sicut fuit mutatio sociorum Ulixis et hoc ipse prosequitur in carminibus. Et bene est possibilis talis mutatio corporum et quo ad obiectum et etiam quo ad radios uisuales. Quo ad obiectum est possibile per uirtutem herbarum. Nam ex succo quarundam herbarum cum incantationibus superponitis transmutantur membra hominum, sicut faciunt isti pulcrones, quia ostendunt se infirmos ut lucrentur. Et ita faciebat Circe. Est etiam possibile quo ad uisum, quia magici cum diabolicis illusionibus faciunt apparere hominem capram. Licet non sit sicut fecit quidam cuidam Cardinali, qui fecit apparere in yeme uuas pulcerrimas et dixit circumstantibus ut inciderent cum gladiis. Sed ablatis illusionibus inuenerunt se habere cultellos super genitalibus. Et ita faciebat Circes, quia cum suis incantationibus faciebat homines apparere sues et etiam cum herbis suis aliquo modo eos transmutabat. Unde dictum est:
+*Filia solis erat meretrix pulcerrima Circe
+desensabantur cuius amore uiri.
+Qui pauet est ceruus, leo qui non temperat iram
+sorde uoluptatum uir capit esse suem
+cuiuscumque fere uiuit de moribus ullus
+illa potest dici bestia factus homo.
+Floret qui eloquii et rationis acumine tutus.
+Subicit hanc sapiens liberat atque suos.
+Arte tamen magica fiunt miracula quedam
+que fallunt sensus effigiemque mouent.*
+
+Octaua transmutatio est de Pico a Circe in auem conuerso. Uolunt quidam dicere quod conuersus est in auem picum propter superbiam sue forme, eo quod habet mores pici. Tamen aliter potest intelligi. Nam uerum fuit quod Picus rex dilectus fuit a Circe, que erat magistra magice artis et auguriorum. Unde Picus uoluit adiscere ab ea scire facere auguria. Sed quia maximus uenator erat, uoluit adiscere facere auguria per aues et per auem picum precipue, et didicit. Unde semper cum iret uenatum faciebat auguria per auem picum, ut sciret quid futurum esset sibi in uenatione. Et ideo dicitur quod conuersus est in picum per Circem. Unde dictum est:
+*Dogmate Circeo picus mutatus in illam
+fertur in auguriis qua fuit usus auem.*
+
+Nona transmutatio est de comitibus Pici qui conuersi fuerunt a Circe in uaria monstra ferarum. Nam, dum ipsi uidissent regem scire ita bene augurari, uoluerunt etiam adiscere a Circe augurari. Unde aliqui didicerunt auguriari per unum modum, alii per alium modum, et ideo dicuntur conuersi in uaria monstra ferarum, secundum quod auguriabantur per uaria monstra. Unde et cetera:
+*Sunt comites Pici conuersi in monstra ferarum
+augurium uariis quod didicere modis.*
+
+Decima transmutatio est de canente uxore Pici conuersa in auras. Nam quidam uolunt dicere quod ipsa submersit se in Tiberi et ideo uocatus fuit ille locus canens. Sed hoc ego non affirmo. Primo quia auctor non facit mentionem de Tiberi, sed solum de ripa, etiam quia sic non haberet ordinem ad supradicta. Dico ergo quod ista optime canebat et ideo uocabatur Canens et manebat in ripa Tiberis et pro tanto ille locus uocabatur Canens ab ea. Sed quod sit conuersa in auras intelligo quia uox cantantis non potest teneri nec habere ex uoce tali preter delectationem nisi aura. Ideo dicitur conuersa in auram. Unde dictum est:
+*Femina dicta Canens uocales cessit in auras
+nam locus ex illa nil nisi nomen habet.*
+
+Undecima transmutatio est de sociis Diomedis conuersis in aues a Uenere. Nam quod Uenus esset inimica Diomedis et persequeretur eum hoc non est nisi quod ipse caste uiuebat. Sed socii uidentes ipsum odiosum Ueneri eum reliquerunt in mari et dati libidini facti sunt profugi. Unde ceperunt ire de portu in portum cum meretricibus. Unde datur locus fabule quod sint conuersi in aues a Uenere. Unde dictum est:
+*Quod Uenus indigenas in aues conuertit aquosas
+portibus hos uariis uana libido tulit.*
+
+Duodecima transmutatio est de Apulo pastore reprehendente uel obiurgante ninphas, qui conuersus est in oleastrum. Nam per ipsum intelligimus garrulum et sussurratorem qui tota die obiurgat ninphas idest bonas personas blasfemando eas, et sic uerba amara proferebat. Talis autem assimilatur oleastro idest oliue siluestri, que nullum fructum producit, et si producat producit baccas amarissimas et habet folia amarissima. Et ideo datus est locus fabule quod sit conuersus in oleastrum. Unde dictum est:
+*Rusticus est tamquam foliis oleaster amaris
+Iurgia uerborum quisquis amara mouet.*
+
+Tertia decima transmutatio est de nauibus Enee conuersis in ninphas. Istoriale fuit quod, dum Eneas inciperet bellum contra Turnum, ipse iuit ad Euandrum pro auxilio. Interim Turnus Troiam nouam quam Eneas condiderat in Ytalia obsedit. Sed cum non posset habere ciuitatem, uoluit incendere nauilium Enee super quo uenerat Eneas. Sed intrinseci habito consilio a domina Cibele, que dabat consilia, submerserunt in aquas sic quod ignis non potuit nocere. Unde datur locus fabule quod conuerse sunt in ninphas. Unde dictum est:
+*Responso Cibeles classis submersa timore
+ignis in equoreas fertur adapta deas.*
+
+Quarta decima transmutatio est de naui Alcionis conuersa in saxum. Nam dum Alcion iret per mare, qui fuit quidam grecus, incidit in quoddam saxum, quod fecit nauem submergi, ita quod nauis abscondita est sub saxo. Et quia solum saxum repertum est, ideo dicitur conuersa in saxum. Unde dictum est:
+*Dicitur in saxum nauis mutata sub undis
+que fuit in saxum dilacerata latens.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Ardea ciuitate Turni conuersa in auem sui nominis. Nam uerum fuit quod Eneas dum debellasset Turnum et interfecisset, iuit ad ciuitatem Ardeam et eam combussit. Sed quia prius edificata fuerat sub auspicio uolucris Ardee, ideo in combustione ciuitatis illa uolucris ibi apparuit. Et postmodum in illo loco ceperunt habitare ille uolucres et pro tanto datur locus fabule, tum propter hoc quod dictum est, tum propter conuenientiam nominis, tum propter querulam uocem quam faciunt, quod conuersa sit in uolucrem. Unde dictum est:
+*Ardea fit uolucris urbs quam absumpserat ardor
+maxime cui luctus nomen idemque manet.*
+
+Sexta decima transmutatio est de Enea deificato. Nam istoriale est quod, cum Eneas transiret per Numicum fluuium, submersus est ibi et nunquam fuit repertus. Et quia sui comites nunquam repperierunt eum, dixerunt quod erat deificatus. Et ideo gentes que ex ipso descenderunt sicut romani ipsum adorabant pro deo et uocabant eum indiges. Nam indiges idest ex inde geniti, nam romani geniti erant ex eo, uel indiges idest in deis agens uel indiges idest nullo egens. Et ideo datur locus fabule quod Numicus exuit ipsum mortalitate et deificauit eum, quid homo qui moritur exuitur mortalitate et remanet sola anima que est similis deo, eo quod rationalis et immortalis est, unde pro meliori cuiuscumque hominis mortalis est mori, quia deificatur. Unde legitur quod quidam iuit ad Iouem et petiuit ab eo quod sibi tribueret aliquod munus quod esset pro meliori mortalitatis sue, quod cum petiuisset statim cecidit mortuus ad pedes eius. Ideo patet quod pro meliori est mori. Unde dictum est:
+*Nusquam repertus quem merserat unda Numici
+creditur Eneas indiges esse deus.*
+
+Decima septima transmutatio est de Uertumno qui se conuertebat in uarias formas animalium et arborum. Nam Uertumnus dicitur a uertotis et annus, et inde Uertumnus accipitur pro anno qui scilicet annus habet se uariare in uarias formas, secundum quod sunt uarie conditiones temporis. Sed Pomona idest influentia celestis, que influitur tempore ueris in arboribus ex qua producuntur fructus arborei. Annus igitur prediligit Pomonam pre aliis, hoc est tempus ueris et estatis quando producuntur fetus arborei, ex eo quod arbores adornant magis mundum quam omnia alia. Unde Uertumnus conuertit se in annum. Per annum intelligo yemen, que figurata est in forma annus quia frigida est et cana propter niues. Sed ut sic non potest habere Pomonam, quia in illo tempore non producit fructus, et ideo postea conuertit se in iuuenem pulcerrimum idest in tempus ueris, quod figuratur in modum iuuenis propter pulcritudinem rerum et temporis. Et tunc habuit Pomonam idest influentiam illam, ex qua producuntur fructus et postea maturantur in estate et colliguntur in autumno. Unde dictum est:
+*Sit tibi Uertumnus uarie qui uertitur annus
+cui magis pomorum natio pulcra placet
+hanc sibi lenit yems ut annus pre fuga sed illam
+solibus estiuis annua forma capit.*
+
+Decima octaua transmutatio est de Anaxarete conuersa in saxum. Nam uerum fuit quod illa diligebatur ab Yphi qui, dum non posset potiri ea, se suspendit. Et dum portaretur ad ecclesiam illa uidit eum et dicitur conuersa in saxum, quia forte ex terrore deperdita est sicut de multis accidit qui dum obuiant alicui spiritu deperduntur. Uel dicitur conuersa in saxum sicut allegorizat ipse Ouidius, quia ipsa fuit dura sicut saxum, eo quod non mota est precibus illius. Immo permisit prius eum mori. Unde dictum est:
+*Mansit Anaxaretes stupefacto corpore cernens
+funus amatoris conscia facta sui.*
+
+Decima nona transmutatio est de Romulo et Hersilia uxore sua deificatis. Quod Romulus fuerit filius Martis debet intelligi quod ipse natus fuit sub constellatione Martis. Et quia semper martialis fuit et in preliis delectatus, ideo dicitur filius Martis, quemadmodum Eneas filius Ueneris dicebatur quia sub tali constellatione natus fuit et in uenere delectabatur. Sed quod ipse sit deificatus debet intelligi per hunc modum. Nam semel ipse exiuerat ciuitatem cum omnibus iuuenibus et iuerunt iuxta paludem capree et ibi faciebant certamina. Sed tandem orto dissidio inter eos, Romulus fuit ibi mortuus in prelio, et cum esset mortuus superuenit maxima tempestas, uel hoc esset quia multa mala fecerat et ita raptus est a diabolis, uel hoc esset propter aliud. Corpus suum numquam fuit repertum, et quia illi qui eum interfecerunt non ausi fuerunt dicere quod interfecissent, quia rex erat, ideo romani adulantes origini sue cogitauerunt et dixerunt quod raptus erat in celum. Et ei statuerunt templum quod uocabatur templum Quirini et ideo, quia mortuus erat in Marte, datus est locus fabule quod Mars rapuit eum in celum. Sed quod Hersilia uxor sua sit deificata sic debet intelligi quod, dum sciret maritum suum mortuum in colle Palatino, iuit illuc et ascendit super collem et se precipitauit. Romani autem adulantes origine sue dixerunt quod Romulus rapuerat eam in celum, unde mutato nomine statuerunt sibi templum quod dicebatur templum Hore. Et ideo datus est locus fabule quod deificata fuit. Sed de fonte ex quo excaturiuit aqua calida hoc fuerit ut describunt istoriales. Nam multa talia miracula apparuerunt Rome, uel hoc esset diuina potentia que hoc facere uolebat, quia uolebat ibi esset principium mundi, uel nescio qua uirtute nature que presaga est. Sicut dicitur quod tempore Augusti regis scaturiuit ex uno fonte oleum in tanta quantitate quod tota Roma abundabat. Et ideo de hiis nulla allegoria est. Sed de Romulo et uxore sic dictum est:
+*Fertur Marte satus quoniam per bella leuatus
+Romulus, et cesus fertus in astra datus.
+Hersiliamque deam statuit sibi Roma quod esset
+colle Quirinali lapsa dolore uiri.*
+
+Prima allegoria quinti decimi est de lapillis nigris conuersis in albos per Herculem. Nam dicunt quidam quod fuit uerum quod Micillus iussus fuit diuino spiritu quod ipse iret edificatum ciuitatem in Ytalia. Sed dum uellet ire condemnatus est ad mortem, quia discedebat a patria, per lapides albos et nigros, quod cum uideret Hercules idest deus qui non permittit bonos perire sine causa, conuertit lapillos nigros in albos. Unde hoc est exemplum omnibus ut bene faciant et ueridice loquantur sicut fecit ille, quia si sic fecerint, deus ostendet miracula per eum sicut fecit per istum. Unde uersus:
+*Liberat insontes uirtus altissima mire
+cui facile est lapides albificasse nigros.*
+
+Secunda transmutatio est de Euforbo qui dicitur conuersus in Pictagoran. Nam dum esset in exercitu troiano ipse interfectus fuit a Menelao. Ho fuit uerum. Sed quod anima eius transiuerit in corpus alterum et factus sit Pictagoras non uult aliud dicere nisi quod ille Euforbus, qui uates erat in Troia, habebat eandem opinionem cum Pictagora et ideo, cum mortuus esset, dictum fuit quod anima eius transiuerit in corpus Pictagore. Unde dictum est:
+*Factus Pictagoras Euforbus dicitur esse
+nam fuit ambobus unica secta uiris.*
+
+Tertia transmutatio est de secta Pictagore. Nam Pictagoras adducit ad probandum quod anima transmutaretur de corpore in corpus, quod est falsum et erroneum. Dicebat omnia entia de mundo transmutabilia scilicet que sunt sub celo, quod quamuis sit uerum possumus tamen sensum allegoricum habere scilicet quod cum ita sit quod omnia sub celo existentia sint transmutabilia et caduca, solus deus est immutabilis. Et quia immutabilibus non est habenda fides, ideo nos debemus spernere omnia que sub celo sunt cum mutabilia et adherere ipsi deo qui immutabilis est, ut nostra mutabilitas possit perfici ex immutabilitate dei. Ideo dictum est:
+*Omnia mutantur deus immutabilis extat
+sic proprie solus dicitur esse deus.
+Nam cum mobilibus non sit perfectio rebus
+perfectus stabili culmine cuncta mouet
+ut tamen huic firmo connexi perficiamur
+rebus in occiduis non sit habenda fides.*
+Quarta transmutatio est de Egeria uxore Nume in fontem. Nam dicunt quidam quod Numa imperator in silua Aricie extra Romam habebat quemdam spiritum qui sibi responsa dabat, et hoc potest esse uerum. Nam secundum quod legitur in cronicis multi spiritus apparebant Rome et habebant tantam familiaritatem cum eo quantam cum sua uxore, unde nominabat eum Egeriam nomine uxoris sue. Et ideo quando Numa fuit mortuus uxor sua inconsolabiter deflens eum, iuit ad locum ubi erat spiritus, eo quod ibi solebat ut plurimum conuersari Numa, unde imaginabatur quod adhuc ibi esset anima eius. Sed cum non cessaret ibi petere animam Nume, forte spiritus ille submersit eam in fontem qui ibi erat. Et ideo dicitur conuersa in fontem, qui nomine illius uocatus est fons Egeria. Unde dictum est:
+*Fons erat unde Nume quondam responsa dabantur
+demone qui regi consocialis erat.
+Egeria at coniunx dum luget funera regis
+fonte tenus fonti nomina mersa dedit.*
+
+Quinta transmutatio est de Yppolito conuerso de mortuo in uiuum, de iuuene in senem, de Yppolito in Uirbium. Iste Yppolitus fuit filius Thesei et fuit castissimus homo, in tantum quod omnes feminas odiebat. Unde cum mortua esset sua mater, dixit quod ex morte sue matris tantum solamen habebat quod ex illa hora poterat omnes mulieres despicere. Et pro tanto dicitur conuersus de iuuene in senem, quia licet iuuenis in tempore, senex tamen moribus et uirtute erat. Similiter dicitur conuersus de mortuo in uiuum, quia dum ipse esset mortuus fama sua fecit eum diutius uiuere. Similiter mutatum est nomen de Yppolito in Uirbium, quia dum esset mortuus dixerunt homines quod non erat dignum quod uocaretur Yppolitus, quasi equorum rector, ab ypos quod est equus. Sed Uirbius quasi bis uir idest bis uirtuosus scilicet in uita et post mortem. Unde dictum est:
+*Yppolitus iuuenis casta uirtute senescit
+mortuus et mundo uiuit in arce dei.
+Dignior in melius nomen mutasse ferinum
+qui bis discretus nomen habebat eques.*
+
+Sexta transmutatio est de Tage qui natus est ex gleba terre. Nam dicitur iste natus ex terra, quia fuit primus qui adinuenit artem uaticinii per terram. Nam quinque sunt artes uaticinandi sicut quatuor sunt elementa et umbre infernales pro quinto. Nam quedam est que fit in terra et ista uocatur geomantia a geos quod est terra et mantos diuinatio. Quedam est que fit per aquam et ista uocatur ydromantia. Quedam uocatur aeromantia et ista fit per aerem. Quedam est que fit per ignem et ista uocatur piromantia. Quedam est que fit per umbras infernales et ista uocatur nigromantia, quia igitur Tages primo adinuenerat geomantiam, que fit in terra. Sicut dicit Lucanus: *conditor artis finxerit ista Tages*. Et ideo dicitur natus ex terra. Unde dictum est:
+*Ex tellure Tages primus geomanticus exit
+qui per aruspicium nosse futura dedit.*
+
+Septima allegoria est de mutatione haste Romuli in arborem. Nam dicunt quidam quod dum exiret extra ciuitatem cum hasta sua quam semper portabat deiecit eam, et cum deiecisset numquam reperta, est ideo comites uolentes applaudere dixerunt ipsam conuersam in arborem. Uel quia forte cum deiceret eam abscondita est in trunco arboreo ideo dicitur conuersa in arborem. Uel aliter est melius quod hasta sua dicitur conuersa in arborem, quia sibi apparuit in somno quod hasta sua uirebat, quod indicabat quod ex probitatibus suis Roma dominaretur. Unde dictum est:
+*Hastam romuleam iactam nec ab inde repertam
+in frutecta sibi delituisse ferunt.
+Aut hinc frondescens apparuit hasta Quirino
+quod uiruit bellis inclita Roma suis.*
+
+Octaua transmutatio est de Cippo, cui nata fuerunt cornua in capite, hoc debet intelligi sic. Nam iste fuit maximus romanus, qui exulauerat et somniauerat quod sibi nascebantur cornua. Quapropter misit pro Tage, qui indiuinauit quod debebat esse rex romanus si ipse intrabat ciuitatem, quod cum audiuisset nolens quod Roma efficeretur de libera serua per eum. Conuocauit senatores et populum et dixit: *Ego habui in uaticiniis quod debeo esse rex romanus et quia hoc ego nolo, interficiatis uel faciatis de me quicquid placet uobis*. Sed romani uidentes tantam humilitatem et fidelitatem constituerunt ipsum dominum multorum extra ciuitatem. Unde dictum est:
+*Cornua per somnum Cippus sibi nata reuelans
+que pretendebant regna latina sibi
+si Romam intraret. Populo mirandus habetur.
+Sponte quoque exclusus premia digna tulit.*
+
+Nona transmutatio est de Esculapio conuerso in serpentem, quem duxerunt romani Romam propter epidemiam qua urgebantur sedanda. Nam sciendum est quod fuerunt tres autores medicine. Primus auctor fuit quidam uocatus Apollo et iste solum medebatur cum uerbis, unde tota sua medicina erat in prolatione quorundam uerborum. Sed post istum uenit alter qui uocabatur Esculapius filius Apollinis, cuius medicina erat melior quia medebatur cum uerbis et cum experimentis. Nam cognoscebat quasdam herbas cum quibus ipse liberabat homines et ne dum liberaret immo suscitabat mortuos. Dicitur enim quod semel obuiauit duobus serpentibus ad inuicem preliantibus et tandem unus alterum interfecit et dum interfecisset statim iuit et accepit quandam herbam et imposuit ori illius et suscitatus est. Unde Esculapius notauit illam herbam et cepit et cum ea suscitauit tres mortuos scilicet filium Minois regis et Yppolitum filium Thesei et alium, sed tandem mortuus est fulmine. Unde fabulose dictum est quod Iupiter fulminauit eum. Unde latuit medicina per multos annos quousque uenit Yppocras, cuius medicina fuit melior, quia ille adinuenit medicinam respiciendo humores, qualitates et naturas hominum, et adinueniendo remedia uniuscuiusque morbi. Sed Esculapius dum uiuus esset in Grecia et teneretur pro deo, romani miserunt pro eo propter epidimiam qua habebant. Ille autem uenit cum eis in forma serpentis, hoc est dicere quod ipse erat callidus ut serpens uel quia didicerat medicinam a serpente. Unde dictum est:
+*Est Esculapius medicine callidus auctor
+serpens et mira pene salute deus.*
+
+Decima et ultima transmutatio totius Ouidii est de Cesare Iulio conuerso in sidus uel deificato. Nam quod Cesar Iulius deificatus esset debet intelligi quod ipse Cesar fuit ualentissimus et probissimus et uirtuosissimus in istis mundanis. Unde opera et acta sua reluxerunt quemadmodum sidus per totum mundum, eo quod totum mundum subiugauit Rome. Ideo habet fabula quod conuersus sit in sidus. Sed quod apparuerit sidus Augusto sacrificanti hoc bene fuit uerum. Unde ipse cogitauit quod esset sidus patris sui et ita fecit dici per totum mundum. Sed catholici tenent quod fuerit sidus annunciationis Christi quod apparuit Magis et duxit eos usque in orientem. Nam Christus uera conuersione et sancta conuertit se in hominem ut lauaret et purgaret nostra crimina. Quibus purgatis nos a simili conuertemur in Deum, hoc est participaremus diuinitatem. Nam participatione omnes beati sunt dei. Unde dictum est:
+*Iulius est sidus quoniam pre signibus actis
+preditus est mundo solus in orbe nitens.
+Stella diuina fuit ortus prenuntia Christi
+Quam putat Augusti Cesaris esse iubar.
+Illa prophetat regem per secula regum,
+qui splendore suo preterit omne iubar.
+sordibus obscuro laturum lumina mundo
+atque lauaturum crimen edacis Ade.
+Rex igitur uite forme mortalis amictu
+subiectis dominus sustulit esse parem.
+Ut nos a simili quod sit conuersio facta
+nitamur formam participare Dei.*
+Et quod hoc fuerit uerum apparet. Nam dum Augustus esset in tanta prosperitate, totus populus uolebat eum adorare pro deo. Ipse autem noluit, sed inuit ad Sibillam profetissam ut consuleret eam. Dixit illa: *Non permittas te adorari quia uenturus est ille qui uerus est deus et rex totius mundi*. Dixit Augustus: *Ostende michi eum*. Dixit illa: *Ascende super pedes meos ne contingas terram et respice speram solis*. Tunc ille respexit: *Et uidit beatam Uirginem cum Filio suo*. Et tunc dixit ei: *Uide ille uerus deus et uerus rex est*. Tunc Augustus reuersus est Romam et prohibuit ne populus adoraret ipsum pro deo.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/Commento_ComentumSuperComedie.txt b/testi_2_commento/Commento_ComentumSuperComedie.txt
new file mode 100644
index 0000000..06fb8c7
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/Commento_ComentumSuperComedie.txt
@@ -0,0 +1,736 @@
+Quamuis poema Comedie Dantis Alagherii de Florentia, mei Petri gratissimi genitoris, dudum nonnulli calamo temptauerint aperire ita in suo integumento clausum et absconsum, licet in parte, nondum tamen in totum, iudicio meo, illud utique peregerunt. Nitar et ego nunc post eos, non tam fiducia alicuius scientie mee, quam quodam zelo filiali accensus, in alia qualiquali particula illud, si potero, per modum comenti, ulterius etiam reserare, suadente hoc Seneca Ad Lucilium ita scribente: Nunquam nimis dicitur quod satis non dicitur. Ueniet inde tandem sic forsan et alius qui, hiis nostris adminicularibus scriptis ipsum librum portabit in humero, ut dicitur Iob, capitulo XXXI°, ubi Glosa, exponens hoc, ait: Portare librum in humero est Scripture aperitionem perficere. Adsit igitur nunc michi ad talem aperitionem incohandam clauis illius qui, ut scriptum est Apocalipsis, capitulo III°: Signatum librum aperit et nemo claudit, claudit et nemo aperit, scilicet Christus Dominus noster, ac gratia eius matris Uirginis gloriose. Intendens Macrobius scribendo exponere Somnium Scipionis, antequam illud incohet, premisso prohemio, ita inquit: De hoc ergo prius pauca dicenda sunt, ut liquido mens operis de quo loquimur innotescat, quem sequi uolendo, hoc etiam meo premisso prohemio, antequam ad expositionem premissi poematis ueniam, de eius mente, idest de summa eius causa aliqualiter tangam ad clariorem eius scientiam et cognitionem, cum dicat Phylosophus in principio Physicorum: Tunc enim opinamur cognoscere unumquodque cum causas cognoscimus primas, et in II° ait: Considerandum est de causis, que et quot sunt numero, quoniam sciendi gratia hoc negotium est. Scire autem ante non opinamur unumquodque, quam accipiamus propter quid unumquodque: hoc autem est accipere summam primam omnium. Ceterum, cum per eundem Phylosophum in dicto II° libro Physicorum etiam dicatur: Finis causa est potissima aliarum causarum, a finali causa dicti operis incohabo, comprehendente alias in se. Nam, secundum exigentiam finis, causa finalis mouet efficientem, efficiens mouet materiam, et in materia electa intendit acquirere formam competentem, et sic finis in intentione operantis prior est hiis que fiunt ad finem, tanquam quedam causa motiua ad illa. Erit itaque finalis causa huius Comedie finis ad quem ipse Dantes scribit, qui est ut ostendat ab effectu quid homines in hoc mundo oportet operari, et a quibus abstinere, in quo quidem humanum bonum consistit, ut ait Phylosophus in primo Ethycorum, positis et inductis supplitiis, que uitiosi in hoc mundo et in alio rationabiliter patiuntur, et premiis que uirtuosi etiam hic et ibi consequi dignoscuntur, per que homines in hoc mundo uirtuosi in suo statu felici magis confirmentur et praui a uitioso suo esse etiam magis remoueantur, iuxta Oratium dicentem in suis Sermonibus: Oderunt peccare boni uirtutis amore. / Tu nichil admittes in te formidine pene. Causa efficiens est ipse Dantes auctor prenominatus, materialis uero causa erit ut ad premissa poetice describenda auctor deueniat cum allegorico quodam figmento, sub analogia et typo Inferni, Purgatorii et Paradisi, de triplici uita humana natura disserendo, de qua tali triplici uita in primo Ethycorum ita ait Phylosophus: Tres enim sunt uite maxime excellentes: uoluptuosa scilicet, et de hac ut de Inferno quodam tractabit, item ciuilis siue politica et actiua, et de hac ut de Purgatorio scribet, item et contemplatiua, et de hac ut de Paradiso tractabit sub allegorico sensu. Causa formalis est duplex, uidelicet forma tractatus et forma tractandi: forma tractatus est ipsa unio partium uoluminis dicte Comedie, forma uero tractandi est ipse modus scribendi quem tenere intendit ipse auctor, qui quidem est multiplex: nam interdum scribet aliqua que solum ut lictera profert intelligenda erunt, sine aliquo mistico intellectu, ut moris est scribentium uel fabulose uel ystorice. Differt enim fabula, que dicitur a fando, et ut ficta res loquendo, ab ystoria, que dicitur narratio rei geste, per quam ea que in preterito gesta sunt dignoscuntur, ut ait Ysiderus in fine primi libri Ethymologiarum, unde Augustinus, De Ciuitate Dei, libro XUI°, capitulo II°, circa hoc sic ait: Non sane omnia que gesta narrantur etiam significare aliqua putanda sunt, sed propter illa que aliqua significant etiam ea que nichil significant attexuntur. Solo enim uomere terra proscinditur, sed hoc ut fieri possit, cetera alia aratri membra sunt necessaria. Item scribet aliqua idem auctor in hoc eius poemate sub figuris et coloribus diuersimodis ad decorem quendam huius eius operis, ut sint seria picta iocis, sic etiam ut moris est aliorum poetarum; unde Ysiderus ait in libro Ethymologiarum: Poetarum est ut ea, que uere gesta sunt, in alias species, obliquis figurationibus cum decore aliquo diuersas transducere, cum figmentis seu fictionibus more poetico intersectis. Diffinitur enim fictio sic: Fictio est in re certa contraria ueritas pro ueritate assumptio, et ex hoc dicitur poeta a poio, pois, quod idem est quod fingo, fingis secundum Papiam. Quod totum docet Oratius in sua Poetria facere poetantes, dum ibi dicit: *Ficta uoluptatis causa sint proxima ueris, / nec quodcumque uelit poscat sibi fabula credi; Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci, / lectorem delectando pariterque monendo*; nam Prodesse uolunt aut delectare poete. Item scribet ipse auctor aliqua ac multa sub allegorico intellectu; dicitur enim allegoria quasi alieniloquium, ut cum lictera unum sonat et aliud intelligi debet, ut ecce dum sic Apostolus dicit Ad Galatas, capitulo III°: Scriptum est enim quomodo Habraam duos filios habuit, unum de ancilla et unum de libera, sed qui de ancilla secundum carnem natus est, qui autem de libera per repromissionem, que sunt ita per allegoriam dicta. Hec enim sunt duo Testamenta, Uetus scilicet et Nouum. Que allegoria, ut genus, comprehendit ut species anagogiam, de qua spiritualis sensus resultat, et tropologiam, de qua moralis intellectus emanat, ut solet dici: Lictera gesta docet, quid credas allegoria, / moralis quid agas, quid speres anagogia, et ex hoc motus est frater Bonauentura de Bagnoreto ad dicendum in suo Breuiloquio sic: Habet ipsa Sacra Scriptura profunditatem que consistit in multiplicitate misticarum intelligentiarum. Nam, preter licteralem sensum, habet in diuersis locis exponi tripliciter, scilicet allegorice, anagogice et tropologice. Item et Gregorius in primo Moralium circa idem ait: Quedam ystorica expositione transcurrimus, et per allegoriam quedam typica inuestigatione perscrutamur. Quedam per sola allegorice moralitatis instrumenta discurrimus, nonnulla autem per cuncta simul sollicitius exquirentes, tripliciter indagamus. Aliquando uero exponere aperta uerba ystorie negligimus, ne ad obscura ueniamus, aliquando autem eadem intelligi iuxta licteram nequeunt, quia, superficiatenus accepta, nequaquam legentibus instructionem, sed errorem gignunt, quod totum seruabo amodo inferius in presenti comento meo, prout in processu ostendam. Hiis peroratis, ueniamus ad titulum libri huius Comedie qui talis debet esse in hac sua prima rubrica: Incipit Comedia Dantis Alagherii, et eius primus liber in quo de descensu Inferni pertractat, circa quam primo queritur cur auctor hoc suum predictum poema nominatum Comediam, ad quod sciendum prenotandum est quod antiquitus, ut dicit Ysiderus, inter alios cantus poeticos erat quidam qui dicebatur comedia, scilicet quando aliquis poeta cantabat, idest sua carmina proferebat, circa gesta priuatarum personarum et humilium, modesto stilo, ut Plautus, Accius et Terrentius et alii comici poete fecerunt, sicut tragedia est alius cantus poeticus, quando aliquid scilicet alto stilo describitur, tangens tristia gesta regum ut plurimum. Quandoque tamen dicta comedia etiam supremo stilo modulatur, unde Oratius in sua Poetria ait: Interdum tamen et uocem Comedia tollit. / Iratusque Cremes tumido delitigat ore, ubi Glosa sic ait super dicto uerbo Comedia tollit: Ut facit Terrentius in sua Comedia dicens: *O celum, o terra, o maria Neptuni*; *proh summe Iupiter* etc. Et ex hoc idem Oratius subdit in laudem talis stili comici sic: Successit uetus his comedia non sine multa / laude etc., item prenotandum est quod, prout scribit Ugutio: Comedia a tristibus incipit sed in letis desinit, tragedia uero e contra, unde in salutatione solemus mictere et optare tragicum principium et comicum finem, idest bonum et letum principium et bonum et letum finem. Ad propositum ergo uolens noster auctor et intendens scribere humili stilo, scilicet uulgari seu materno, poetice facta priuatarum ut plurimum personarum, ac etiam in parte stilo alto et elato scribendo de rebus celestibus, ut facit in Paradiso, ultimo suo libro, et incipiendo a tristibus, idest ab infernalibus, et finiendo in letis, idest in celestibus, ut facit, quo respectu etiam credo ipsum finire quemlibet librum dicte eius Comedie in ultimo uerbo in stellis, ut facit, ut in letis et splendidis rebus, merito hoc eius poema Comediam nominauit. Secundario ueniamus ad aliam partem dicte rubrice, in qua de descensu Inferni mistice auctor se tractaturum dicit, circa quam occurrit de duobus querere: primo ubi sit ipse essentialis Infernus, secundo quomodo ad illum se descendisse dicit, et quia huius auctoris intentio fuit mistice de Inferno tractare, scilicet de essentiali et allegorico. De existentia utriusque ipsorum disceptemus; et licet gentiles, maxime platonici phylosophi et poete, dixerunt dictum Infernum essentialem esse sub lunari spera, ueritas est ipsum esse in abisso terre cum suis demonibus et spiritibus dampnatis, quod manifestatur per Scripturam Sacram, ecce Mathei XIIII° capitulo, ubi Dominus, respondendo Iudeis ait: Non dabitur uobis signum nisi signum Ione prophete, qui, sicut fuit in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit filius hominis in corde terre tribus diebus et tribus noctibus, idest in limbo Inferni; item per Augustinum dicentem in libro Retractationum corrigendo quod dixerat Super Genesi, capitulo XII°, scilicet quod pene Inferni secundum ymaginariam uisionem erant et quod locus Inferni non erat corporeus sed ymaginarius: De inferis magis michi uideor docere debuisse quod sub terris sunt quam rationem reddere cur sub terris esse creduntur et locantur, quasi non ita sint; item et per Uirgilium dicentem in UI°: Tum Tartarus ipse / bis patet in preceps tantum tenditque sub umbras / quantus ad ethereum celi suspectus Olimpi. Alius uero Infernus in isto mundo allegorice est ipse status malorum, uidelicet crucians eos, si bene consideratur, ut quoddam esse infernale. Ad Infernum primum predictum essentialem descenditur tribus modis: ueraciter, scilicet dum anima mala a corpore migrans descendit ad eum in eternum debite punienda; item ficte et fantastice, et hoc modo hic noster auctor dicendus est ad eum descendisse, item negromantice, quando scilicet quis per colloquia et sacrificia superstitiosa et prophana ad responsa dictorum demonum descendit, ut de Enea Uirgilius scribit in UI° predicto sui Eneidos. Secundum unum intellectum, ad allegoricum predictum Infernum descenditur duobus modis: uno modo uirtuose, alio uitiose. Uirtuose quando quis ad cognitionem terrenorum ut ad Infernum quendam contemplatiue descendit, ut, cognita natura temporalium et eorum mutabilitate et miseriis, spernet ea et creatori deseruiat, et ex hoc moti sunt nostri poete ad dicendum ad talem cognitionem, ut ad Infernum quendam descendisse Herculem, Orpheum et Eneam predictum, secundum alium intellectum, ac Theseum et Perithoum et alios quosdam, et inde remeasse ut uirtuosos et non attractos fuisse a delectationibus mundanis, ac etiam hunc nostrum auctorem, auxiliante Uirgilio, supersequenti capitulo. Item et uitiose ad hunc descenditur Infernum, quando scilicet aliqui descendunt ad dictam cognitionem inefficaciter tamen ut instabiles in proposito bono, et ab eius statu attrahentium, et remanet in eo ut in Inferno quodam, ut de Eurydice, uxore dicti Orphei, et de Castore legitur, de quibus misticis duobus Infernis tacite et expresse uoluit tangere Psalmista dicendo: Ueniat mors super illos et descendant in Infernum uiuentes; dicit ibi Glosa: Idest, in uoraginem cupiditatis mundane, et alibi ait: Quoniam misericordia tua magna est Domine, et eruisti animam meam de Inferno inferiori, et Salamon in Prouerbiis: Semita uite super eruditum ut declinet de Inferno nouissimo. Ultimo diuidamus hunc primum librum per suas partes principales, et ut forte alludat uerbis illis Uirgilii dicentis in UI°: Facta obstant tristique palus inamabilis unda / alligat et nouies Stix interfusa cohercet, auctor diuidit eum in nouem partes, uelut etiam illo respectu ut, sicut beatitudo celestis per nouem celos et nouem regiones et ordines angelorum, ita calamitas Inferni per nouem regiones et ordines malorum angelorum partita sit, ut contrariorum eadem sit disciplina. Nam in prima, premissis prohemialibus, dicit de primo circulo Inferni, seu Limbi, et durat hec prima pars usque ad Um capitulum; ibi incipit secunda, in qua dicit de supplitio luxuriosorum et hec durat usque ad capitulum UIm; ibi incipit tertia, in qua dicit de pena gulosorum, et durat usque ad UIIm capitulum; ibi quarta in qua dicit de pena auarorum et prodigorum, et hec durat usque in finem UIIi capituli ibi: {Noi ricidemmo il cerchio a laltra riua}; ibi incipit quinta pars in qua dicit de Stigia palude, in qua fingit puniri animas iracondorum, accidiosorum, inuidorum et superborum, et hec durat usque in finem UIIIIi capituli, ibi: {Dentro nintrammo senza alcuna guerra}; ibi incipit sexta, in qua dicit de pena hereticorum, et hec durat usque ad XIIm capitulum; ibi septima, in qua dicit de pena uiolentorum punitorum in tribus circulis ibi diuersimode, et hec durat usque XUIIm capitulum; ibi UIIIa, in qua incipit dicere de pena fraudulentorum punitorum in decem bulgiis, et hec durat usque ad XXXIm capitulum; ibi nona et ultima pars, in qua dicit de pena proditorum, et hec durat usque in finem. Hiis ita premissis, ueniamus ad textum.
+
+{Nel mezzo del camin di nostra uita} etc. Hoc primum capitulum, subtiliter intuendo, respicit quasi ut exordium generale et totale premissum poema de quo dicturi sumus, et per consequens eius tre libros ut principales eius partes, ideoque ipsum in tres principales partes diuidamus. Nam in prima auctor materiam sibi parat et causam summit ad scribendum allegorice de uoluptuosa humana uita ut de ficto Inferno quodam principaliter ac incidenter, et secundario de uero et essentiali loco infernali, et hec prima pars durat a principio huius primi capituli dicti usque ibi: {Ma poi chio fui al piè dun colle giunto}; ibi secunda in qua ipse auctor etiam materiam sibi parat et causam summit eodem modo ad scribendum de beata uita humana corporali, ut de Paradiso quodam, et hec durat usque ibi: {Mentre chio ruuinaua in basso loco}; ibi tertia et ultima in qua simili modo materiam et causam sibi parat ad scribendum de uita illorum qui in hoc mundo, superueniente gratia Dei, a ratione de uitiosa uita ad uirtuosam disponuntur ut de Purgatorio quodam, et hec durat usque ad finem; ad quarum premissam partem ueniendo primam, cum qualiquali prefactione taliter inchoamus.
+
+Cum quidem in hoc mundo nascimur, ponimur ab ipsa natura in puro esse cum anima ut tabula rasa in qua nichil est pictum, ut ait Phylosophus in III° De Anima: Ambulaturi per rectam uiam quam ipsa natura nobis parat, ut sic per eam ut peregrini euntes de hoc mundo ut de hospitio quodam ad celum, ut ad nostram originalem patriam reddeamus. De quo tali instinctu nature ait ita Tullius, De Officiis: Sunt nobis uirtutum innata initia, que si adolere liceret et pateremur, nos ad beatitudinem cum diuino munere ipsa natura perduceret. Ad hoc Seneca etiam ait: Uirtus secundum naturam est, uitia uero inimica et infesta. De premissa tali peregrinatione ait Apostolus, II° Ad Corinthios U° capitulo, dicens: Dum sumus in corpore, peregrinamur ad Deum, et Psalmista: Ne sileas, quoniam aduena ego sum apud te et peregrinus, et alibi: Cantabiles michi erant iustificationes tue in loco peregrinationis, et idem Tullius in libro De Immortalitate Anime ait: Homo de hac uita discedet tanquam de hospitio, non tanquam ex domo: commorandi enim natura, non inhabitandi nobis hic diuersorium dedit. De dicta etiam origine nostra celesti ait Uirgilius in UI° loquendo de animabus nostris sic: Igneus est illis uigor et celestis origo. Et Macrobius, super Somnio Scipionis: Anima dum corpore utitur hec est eius perfecta sapientia, ut unde orta sit recognoscat, scilicet de celo, ex quo dicit quod in delfico templo Apollinis scriptum erat, ut quisque cognosceret se ipsum, idest suam originem. Modo uult auctor fingere seu ponere se processisse in dicta recta uia in prima parte eius uite, que dicitur pueritia seu impubescentia, durans usque ad XIIIIm annum completum in mare, in femina uero usque ad XIIm annum completum, ut mundatus a maculis uitiorum. At cum intrauit secundam partem eius uite, que adolescentia dicitur, durantem usque ad XXUm annum completum, in qua, ut plurimum, primo lasciui efficimur et uitiosi deuiant ab ipsa recta uia, ut fecit Augustinus dicens in suo libro Confessionum: Defluxi ego a te et erraui Deus meus, nimis deuius a stabilitate tua in adolescentia mea. Que primo, ut dixi, illa etas est que prona est in malum, ut dicitur Genesis UIII° capitulo, ibi: Omnis etas ab adolescentia prona est in malum, ad quod respiciens Salamon etiam ait, Ecclesiastes UIIII°, dicens: Nemo nouit finem suum, sed sicut pisces capiuntur hamo, sic homines tempore malo, idest in dicta adolescentia. Et quod hec fuerit intentio auctoris ipse idem declarat dicendo infra in capitulo XU°, loquens cum ser Brunetto Latino, scilicet quomodo quedam uallis deuiatio fuit eius antequam eius etas esset plena; nam plena dicitur in XXU° anno secundum leges, per quam deuiationem subdit auctor hic quod reperiit se in quadam obscura silua in medio camini nostre uite. Ad quorum duorum dictorum allegoriam declarandam, notandum est quod secundum equiparationem que fit de maiori mundo ad minorem, ut facit iste auctor infra in capitulo XIIII° et ibi scribam, etates hominis sunt quinque, scilicet impubescentia, seu pueritia, que uadit usque ad XIIIIm annum, ut supra dixi, item adolescentia, procedens usque ad XXUm annum; tertia dicitur iuuentus, et hec procedit usque ad Lm annum; quarta dicitur senioritas, et hec a quinquaginta annis predictis uadit usque ad LXXm annum; ibi incipit quinta, scilicet senectus, que uadit usque ad finem longe uite (licet per aliquos alios scribatur quod sint sex dicte etates). Et sic sequitur quod regulariter dimidium nostre uite sit in XXXU° anno, secundum predictam primam opinionem auctoris, in quo quidem dimidio nostri temporis homines descendentes arcum suorum annorum, ut dicit infra in Purgatorio in capitulo XIII° umbra domine Sapie de se loquendo, ut plurimum incipiunt de suo statu cogitare et retrahere se a uitiis et illa cognoscere. Nam usque ad dictum dimidium uigor humanus ascendens et uagus de talibus non curat, et ideo merito rogabat Psalmista Deum dicens: Ne reuoces me in dimidio dierum meorum, quasi dicat: cum tunc incipiam ad bonum intendere. Et alibi: Ego dixi: in dimidio dierum meorum uadam ad portas Inferi; quesiui residuum annorum meorum; et Apostolus, U° Ad Ephesinos, ad idem ait: Uidete, fratres, quomodo ambuletis: non quasi insipientes sed ut sapientes redimentes tempus quoniam dies mali sunt. Quo tali intellectu motus est ipse auctor ad fingendum se in dicto dimidio uite nostre statum uoluptuosum huius mundi in quo erat adhuc qui usque tunc iussus erat sibi quedam amenitas, primo incepisse cognoscere fore obscuram siluam allegorice loquendo, et merito attento eo, quod ait Dominus, Luce capitulo UIII°, dum exponit ibi quod per allegoricas parabolas dixerat de semine cadente inter spinas dicendo: Hii sunt qui audiunt uerbum Dei et a sollicitudinibus et diuitiis et uoluptatibus uite euntes suffocantur et non referunt fructum. Et Osee II° capitulo ipse propheta ait, loquens homini existenti in hoc mundo in statu predicto uoluptuoso: Sepiam uiam tuam spinis, ubi dicit Glosa: Spinis, idest punctionibus dolorum huius mundi, unde et Salamon, Prouerbiorum XXXIII°, inquit: Iter impiorum quasi sepes spinarum, uia iustorum sine offendiculo est, cum de natura silue sit spinas habere pugibiles. Inde in eo quod dicit quod erat obscura dicta talis mistica silua, alludit auctor uerbis Salamonis dicentis, Prouerbiorum II° capitulo, loquendo de uitiosis hominibus pro quorum uita accipitur hec silua: Qui relinquunt iter rectum ambulant per uias tenebrosas, et Zacharie prophete in Cantico dicentis: Illuminare hiis qui in tenebris et in umbra mortis sedent ad dirigendos pedes nostros in uiam pacis, et Apostoli dicentis Ad Ephesinos IIII° capitulo: Non ambuletis sicut gentes in uanitate sensus sui, tenebris obscuratum habentes intellectum, propter ignorantiam que est illis propter cecitatem cordis. Item in eo quod dicit quod erat aspera et fortis dicta uoluptuosa uita, ut silua quedam tenax, alludit uerbis illis Augustinus uolendo dicere quomodo iam in tali statu fuerat ut in silua quadam intricata dicentis: Suspirabam ligatus non ferro alieno, sed mea ferrea uoluntate et de uelle meo inimicus catenam michi fecerat. Et sic expertum se dicit quod ait Salamon, Prouerbiorum capitulo U°, dicens ad idem propositum: Iniquitates sue capiunt impium, et funibus peccatorum suorum quisque constringitur. Item dicit auctor hic quod dicta talis silua amara erat in tantum quod modico plus est mors: in hoc primo alludit uerbis Boetii dicentis de tali statu: Etiam homo carnalis unam amaritudinem habet ex dilectione rerum mundanarum quas uehementer appetit, aliam ex defectu quem inuenit in usu earum. Secundario uult ostendere se nundum ita perfectum ipse auctor tunc fuisse, quod gustando mortis non esset sibi amarior quam dictus uoluptuosus status quod quidem in perfecto homine minime esset. De qua semiplena perfectione et plena, Apostolus ait Ad Corinthios, XIII° capitulo: Cum uenerit quod perfectum est, euacuabitur quod ex parte est. Nam in quodam Decreto ex uerbis Augustini dicitur: Ne quis arbitretur perfectum et spiritualem hominem pro ista temporali uita, morte cuius sua uel alterius cuius non occiditur anima, debere mentiri, uel dicit quod auctor hoc dixit illo respectu quo Macrobius sic, super Sompnio Scipionis, ait: Non est precipitandus finis uite, cum adhuc proficiscendi esse possit accessio. Nam in archanis disputationibus de redditu anime fertur in hac uita delinquentes similes esse super equale solum cadentibus, quibus denuo sine difficultate presto sit resurgere; animas uero ex hac uita cum delictorum sordibus recedentes equandas hiis qui ex alto precipiti delapsi sunt, unde nunquam facultas sit resurgendi, subdendo inde auctor quod ut tractet de bono quod in dicta tali silua reperit, procedet ad dicendum ulterius in premissis, ut reddat auditorem attentum. Sed quod fuit illud bonum posset queri, et dico quod fuit subita mutatio eius animi ita de malo in bonum, mediante gratia Dei et recognitione praui eius statu, de qua mutatione ut de magno bono etiam sic ait Seneca in UIa Epistula ad Lucilium, incipiens: Intelligo, Lucille, non emendari me tantum sed transfigurari, nec hoc promicto iam autem spero, nichil in me superesse quod mutandum sit. Quidni quod multa habeam que debebunt colligi, que extenuari, que attolli? Et hoc ipsum argumentum est in melius translati animi, quod uitia sua que adhuc ignorabat uidet. Quibusdam egris gratulatio sit cum se ipsos esse egros sensere. Cuperem itaque tecum communicare tam subitam mutationem mei. Ad quam mutationem facit quod dicitur Ysaie U° capitulo: Ue, scilicet uobis, qui dicitis malum bonum et bonum malum, ponentes tenebras lucem et lucem tenebras, et amarum dulce et dulce amarum; de quibus talibus fuerat auctor ipse usque tunc dicendo se ipse auctor nescire referre quomodo intrauit dictam talem siluam, ita erat tunc plenus somno dum deuiauit a dicta recta uia ut dictum est. In hoc accipit somnum auctor pro uaga cogitatione mundana allegorice, unde Seneca, De Formula Honestatis, inquit: Cogitationes uagas, uel ut somno similes, non recipies; ad hoc etiam ait Psalmista in persona cuiuslibet dictorum adolescentium dicens: Illumina, Domine, occulos meos ut nunquam obdormiam in morte, idest in uita uitiosa. Ad hoc potest redduci quod ait Boetius in III° dicens: Animus hominis, etsi caligante memoria, tamen bonum suum repetit, sed uelut ebrius, domum quo tramite reuertatur, ignorat, ad quod Salamon, Prouerbiorum XX° capitulo, etiam ait dicens: Considero uehecordem iuuenem, qui transit per plateas iuxta angulum, et prope uiam illius domus graditur in obscuro. Et hoc quantum ad primam partem.
+
+Ueniamus modo ad secundam partem, in qua auctor fingit se deuenisse ad collem quendam terminantem dictam siluestrem uallem illuminatum ita a sole, ut dicit textus. Ad cuius allegoriam clarius habendam, premictendum est quod Phylosophus, diffiniendo quid sit uirtus, dicit in sua Ethyca sic: Uirtus est habitus electiuus in medietate consistens, et alibi dicit quod est Medietas duarum malitiarum. Item et Boetius dicit quod uirtutes medium tenent si uel ultra uel intra quam oporteat fiat a uirtute disceditur. Et Oratius: Uirtus est medium uitiorum utrinque, redactum ut puncto medio qui est inter duo uitia contraria. Ex quo, uolentes scribere tropologice, idest moraliter, qualiter beatitudo uirtutum in hoc mundo se habet ad uitia, dicunt quod se habet ut quoddam medium eleuatum a uitiis, ut a uallibus et infimis rebus circumdantibus eam. Ergo enim Uirgilius, uolens de ea beatitudine tali uirtuali huius mundi sub dicto sensu scribere, fingit in UI° ipsam ut ramum aureum eleuatum a nemorosis uallibus figurantibus dicta uitia, dicens ita in persona Sibille quid facere debeat Eneas uolens ad illam uenire: Accipe que peragenda prius. Latet arbore opaco / aureus et foliis et lento uimine ramus, / Iunoni inferne dictus sacer; hunc tegit omnis / lucus et obscuris claudunt conuallibus umbre. Item etiam uolentes scribere anagogice, idest spiritualiter, de ea, dicunt talem beatitudinem uirtutis ut eminentiam quandam fore ut montem, ut ecce Ambrosius, in suo libro De Officiis, ad hoc dicens: Dico beatam uitam consistere in altitudine sapientie et uirtutis sublimitate; item Glosa super illud: Ascendit in montem altiorem, dicit, ut altiora uirtutem culmina doceret. Ad quod etiam Psalmista loquens ait: Quis, Domine, requiescet in monte sancto tuo? Qui ingreditur sine macula et operatur iustitiam. Pro qua tali beatitudine uirtuali et medio ultra quod uirtuosus non potest procedere ascendendo, hic auctor hunc collem allegorice merito accipit solem uero ita illuminantem, eum sub eodem sensu auctor accipit pro uera luce uirtutum ducente nos de tenebrositate mundana ad rectitudinem rationis, unde Seneca uitam uirtutum comparat luci, uitam uero mundanam fulgori dicens: Magna existimas esse que relicturus es, retinet te fulgor huius uite, a qua transiturus es, tanquam in sordida et obscura casurum. Erras: ex hac uita ad illa ascenditur etc. Per quam lucem rationis scimus discernere et separare pretiosum a uili, ut dicitur Yeremie XXU° capitulo, quod exponens Glosa quedam, dicit: Pretiosum a uili separat qui pretiositatem uirtutum ostendit et temporalium utilitatem et animam ab amore temporalium seiungit et ad amorem uirtutum inducit; Et donec, ut ait Augustinus, - Habitanti in regione umbre, talis lux orta non fuit, ut dicit Ysaias, - Dorsum habebat ad lumen et ad ea que illuminant faciem, ut ipse idem dicit in libro Confessionum, item et simili modo etiam auctori nostro contingit. Inde sciendum est quod, secundum quod scribunt certi naturales, in corde humano sunt tres cellule seu uentriculi, et in eo qui est in medio spiritus generatur, in extremis spiritus et sanguis, sed in sinisto plus est de sanguine. Ysiderus uero in Etymologiis dicit quod In corde sunt due artarie, quarum sinistra plus habet de sanguine, dextera plus de spiritu, et ex hoc in dextero brachio pulsum inspicimus, et sic de dicta artaria sinistra, ut de lacu cordis, tangit hic auctor. Inde facit comparationem de se auctor, exeunte de tali uitioso esse ut de pelago pernicioso, ut patet in textu, ad quod ait Seneca in libro De Beata Uita, dicens: Miseri homines si deseruntur a uita uitiosa, miseriores si obruuntur sicut deprehensi in mari Sirtico, qui modo in sicco relinquuntur, modo torrente unda fluctuantur. Quem passum, dicit auctor, nunquam dimisisse animam uiuam, subaudi separata a corpore defuncto, in dicto statu uitioso; alia lictera uidetur dicere quod nunquam dimisit personam uiuam, subaudi moraliter loquendo. Sed cum ipse auctor et cotidie multi alii exierint et exeant talem uitam prauam in hoc mundo uiuentes, nonne hic auctor contradicere uideretur sibi? Sed dicas quod auctor habuit respectum ad id quod ait Ambrosius, recitatus indoctior, dicens circa hoc: Cum renuntiatur improbitati, statim uirtus asciscitur: egressus enim malitie uirtutis operatur ingressum, eodemque studio quo crimen excluditur innocentia copulatur; sic ergo prius dicit ibi Glosa: Desinit quis esse uitiosus quam incipiat esse uirtuosus; bonus enim et malus simul quis esse non potest. Ideoque persona exiens dictum statum uitiosum debet et potest dici in ipso exitu quasi mortua, sed statim in progressu uirtuoso reminiscens, unde Seneca: Initium eundi ad uirtutes arduum est, quia hoc primum imbecillis et egre mentis est formidare inexperta, subdendo auctor quomodo, quietato aliquantulum eius corde fesso ante ascensum dicti collis, ut tangat quod dicitur: Nemo repente fit summus, cepit ascendere eius costam desertam. In hoc alludit uerbis Yeronimi dicentis: Insuauem et asperam fecit nobis uiam uirtutis longa consuetudo peccandi; ad hoc Ysaie, LI° capitulo, dicitur: Ponam desertum eius delitias et solitudinem eius quasi ortum domini. Taliter dicit auctor quod eius pes firmus semper erat infimior: hic premicte quod allegorice quandoque Scriptura Sancta pedem accipit pro affectione humana, ut ecce Psalmista dicens: Pes meus stetit in directo, ubi dicit Glosa: Pes, idest affectio que cito labi solet, non recessit a rectitudine, et Augustinus ad hoc etiam ait: Pes anime amor et affectio est, que, si recta est, dicitur caritas, si curua dicitur cupiditas. Modo uult auctor dicere quod pes, idest eius affectio, in qua adhuc magis firmabatur, erat plus ad infima bona terrena, quam ad superna uirtutum dispositus, quod quidem demonstrat Gregorius in suo libro Moralium, dicens: Cum mens concepta desideria sequitur, seruire rebus conuincitur, quarum amore superatur, et scribendo Leandro Episcopo ait: Postquam sum celesti desiderio afflatus, seculari habitu contegi melius potaui; sed in consuetudo deuinxerat ne exteriorem cultum mutarem; et dum cogeret me animus presenti mundo, quasi deseruire ceperunt multa contra me ex eiusdem mundi cura succrescere, ut in eo iam non spe sed, quod grauius fuit, mente retineret. Ad hoc idem Seneca Ad Lucilium ait de simili casu sibi contingente: Rectum iter quod sero cognoui et lapsus errando aliis monstro etc. Unde ad ea que sequuntur, notandum est quod ait Oratius in Sermonibus dicens: Nam uitiis nemo sine nascitur, optimus ille est qui minimis urgetur etc. Sic igitur, uolens auctor se nundum in totum uirtuti deditum fore, demonstrare fingit in hoc tali dicto suo ascensu fore impeditum a tribus hiis uitiis: primo a uitio carnali luxurie occurente sibi in figura et forma lonze seu leonte, et merito considerata subita et impetuosa aggressione talis uitii ad modum animalis predicti. Unde Epicarmus poeta ad hoc ait: Domitor cupido leonta uirtute presumptior. Et hoc est quod dicit auctor quod erat leuis et presta, ut patet in textu. Item, consideratis multiplicibus et diuersis fallaciis et deceptionibus procedentibus a uitio luxurie predicto, fingit auctor dictam leontam cum pelle cohopertam maculosa, et ex hoc motus est Uirgilius, dum describit Uenerem et eius socias, ad dicendum in primo Eneidos: Uidistis si hic errantem forte sororum / succintam pharetram et maculose tegmine lincis, idest lupe ceruarie; et Phylosophus, in UII° Ethicorum, dicens: Concupiscentia autem, quam ad deam Uenerem aiunt dolose enim et uariam corrigeam; et Homerus: Deceptioque furata est spisse sapientis, super quibus uerbis Thomas comentator sic ait: Per corrigiam uariam dicte Ueneris intelligitur concupiscentia que renes ligat. Et dicitur esse uaria quia tendit in aliquid quod apparet esse bonum in quantum delectabile, et taurem esse malum simpliciter, unde Homerus dicit quod deceptio Ueneris spisse intellectum sapientis intrat latenter et sapientium corda ligat et iudicium rationis. A uitio tamen predicto in tali forma dicit auctor inde quod uix euasit, et hoc uirtute hore temporis, scilicet principii diei, in quo tale uitium magis sedatur, - unde Glosa super illa uerba Psalmiste Mane adstabo tibi, dicit: Per ista uerba denotatur mentis directio et munditia, - ac dulcis qualitatis et partis anni, cum sol tunc oriebatur in signo Arietis, quod dicitur domus Martis contraria signo Libre, domui Ueneris, et quando etiam amor diuinus in principio creationis uoluit cum sole coniunctas esse stellas Arietis, signi predicti, ut habetur Genesis primo: Ibi fiant luminaria in firmamento celi etc. Secundario fingit auctor in dicto ascensu se fore impeditum a uitio superbie, siue ire, ut sequele superbie, in forma leonis, iuxta figurationem Boetii in hoc dicentis, in quarto Consolationis: Is ire intemperans fremit leonis animum gestare credatur. Tertio fingit auctor uehementius ibi se impeditum a uitio auaritie in forma lupe sibi occurrente, ut idem Boetius ibidem fingat hoc uitium ut insatiabile quid, in tantum, ut dicit textus, quod iterum ad statum infimum uitiosum mundanum recadebat ipse auctor, ut uictus, iuxta Platonem dicentem in Moralibus: Sapientes uiri maiorem cum uitiis quam cum inimicis pugnam gerunt, ac Senecam dicentem in Epistulis: Cum hominibus pacem habe, cum uitiis bellum.
+
+Hiis ita dictis, ueniamus ad tertiam et ultimam partem supradictam huius capituli, in qua auctor ad licteram fingit sibi taliter timenti de dicto colle in dictam uallem impetu dicte lupe, sub allegoria superius tacta, umbram Uirgilii apparere, que respondendo ipsi auctori dixit: Non homo, homo iam fui, subaudi interior. Nam dicit Ysiderus quod Duplex est homo: exterior ut corpus, interior ut anima, et hoc Uirgilius hic ideo dixit, quia anima separata non potest dici homo, cum non habeat ea que humi sunt; Nam ab humo dicitur homo, scilicet corpus cum carne et ossibus, unde dicitur Genesis: *Et creauit Deus hominem de limo terre*, unde dicit Ysiderus quod Abusiue pronuntiatur homo totus ex utraque substantia, idest ex societate anime et corporis. Ad hoc etiam ait Christus discipulis, Luce capitulo ultimo: Spiritus carnem et ossa non habet sicut me habere uidetis, et Macrobius, Super Somnio Scipionis, ait ad hoc: Non arbitramur animam cum corpore extingui nec ulterius esse post hominem, et subdit: Homo enim moritur cum anima, corpus relinquit solutum lege nature, uel possunt talia uerba Uirgilii referri ad ipsum auctorem, tunc sic sine ratione ruentem iterum ad uitia. Unde Bernardus ait super Canticis: An non tibi uidetur ipsis bestiis bestialior esse homo ratione uigens et ratione non utens? et Boetius: Ut quem transformatum a uitiis uideas hominem extimare non possis, ut ait in IU°. Nam et Gregorius scribens cuidam Sergio uitioso ait: Si homo esses etc., ubi Glosator Decreti inquit: Et sic homo non potest dici qui caret ratione, et hoc moraliter loquendo. Inde inducit auctor Uirgilium ad dicendum quomodo fuit Mantuanus, et quomodo natus est sub Iulio Cesare imperante, licet fuerit sibi tale tempus tardum cum non potuerit attingere tempus gratie Christi, et quomodo uixerat sub Augusto, et quomodo fuit poeta canens de iusto Enea filio Anchise; et quod fuerit iustus ipse Eneas, audi in primo Eneidos, Ilioneum dicentem Didoni: *Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter / nec pietate fuit nec bello maior et armis, tangendo de Ylio, arce troiana*, auctor, ut ait ipse Uirgilius, incipiens IIIm librum sui Eneidos dicens: *Postquam rex Asie Priamique euertere gentem / inmeritam uisum superis, ceciditque superbum / Ilium et omnis humo fumat Netupnia Troya*. Inde inducit dictam umbram Uirgilii adhuc auctor ad dicendum de natura dicte lupe, idest dicti uitii auaritie, quomodo scilicet post cibum magis famescat, iuxta illud Iuuenalis: Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit, item quomodo non dimictit quenquam transire per eius uiam, subaudi rectam, uel referas hoc ad uiam ipsius auaritie. Nam alia uitia in nobis senescunt, idest deficiunt nobis senescentibus, et sic nos amplius non infestant: Sola uero auaritia iuuenescit, ut ait Seneca, et sic semper magis hominem impedit donec ipsum occidit, subaudi spiritualiter, dicendo et quomodo occupat gentem et adhuc magis occupabit donec Ueltrus etc. Qui Ueltrus erit salus, dicit textus hic, Italie humilis, idest infimatis, pro qua mortua fuit Camilla uirgo, regina Ulscorum, ab Aronta troiano, et Turnus, rex Rutillorum, per Eneam, item Eurialus et Nisus, socii dicti Enee, occisi a gente dicti Turni. Ad id quod subdit de secunda morte cridata, idest uocata, a damnatis in Inferno, hic auctor in persona Uirgilii facit quod scribitur in Compendio Theologie sic: Inter alias penas quas ibi habent dicti dampnati est quod querunt iterum mortem naturalem et non inueniunt. Item potest hoc referri ad misticam mortem illam, de qua Gregorius ita ait, dicens in suo Dialogo: Duplex est mors hominis: prima dum beate uiuere amictit, de qua Apostolus Ad Ephesinos capitulo II°: Et uos cum essetis mortui in peccatis et delictis uestris, subaudi in hoc mundo uitiose uiuendo, secunda dum essentialiter uiuere in pena non desinit, unde in capitulo XXI° Apocalipsis dicitur de ista ultima secunda morte: Pars illorum erat in stagno ardenti, quod est secunda mors, tangendo quare per rationem humanam, in personam Uirgilii figuratam, non ualemus intimare celestia, cum fuerit rebellis Deo in primis nostris parentibus, tangendo inde quod ait Psalmista dicens: Dominus in celo parauit sedem suam, et regnum suum omnibus dominabitur. Ultimo auctor, secutus documentum Senece dicentis: Uis omnia uincere? Te subice rationi, subiecit se Uirgilio representanti dictam rationem, ut statim modo dicam, et dicenti auctori et promictenti in fine quod ait Salamon, Prouerbiorum IIII° capitulo, dicens: Ducam te per semitas equitatis quas cum ingressus fueris non artabuntur gressus tui. Hiis ad licteram dictis, ueniamus ad duo allegorica dicta in ista tertia parte, et primo tangamus sub quo typo auctor in hoc suo opere Uirgilium accipiat, et dico quod sub typo rationis humane, et quod ita sit a remotis hoc modo ostendo: nam, ut patet in UI° Eneidos, ipse Uirgilius, sub quadam allegorica moralitate, dicit Eneam uolentem descendere ad uidendum animam Anchise sui genitoris ad Elisium locum piarum, idest uirtuosarum animarum, ductum esse per Sibillam ad dictum locum, ut ad quoddam Purgatorium per iter infernale; tamen, antequam ceperit eum sic ducere, uoluit ipsum Eneam Misenum eius comitem mortuum sepelire dicta Sibilla, quo facto, iter incepit predictum. Hoc quidam allegorice uolentes moralizare, accipiunt dictum Eneam pro uiro bono quolibet intendente ad uirtuosa, nundum tamen optimo et perfecto, qui, ut uideat genitorem suum, idest ut cognoscat suum creatorem, scilicet Deum, melius in hoc mundo, ad cognitionem descendit rerum temporalium ut ad Infernum quendam ductu Sibille, idest consilii diuini et rationis. Dicitur enim Sibilla quasi interpetratiue consilium diuinum: nam qui ad dictam cognitionem descendere uult, non humanum sed diuinum auxilium eum ducit, scilicet rationis predicte, dictum autem Misenum interpretatiue accipiunt pro errabunda uisione, nam nisi errabunda uisio prius deponatur, non ualet quis ad uitam predictam beatam humanam et uirtuosam ascendere. Ad quod facit ille textus Regum III°, capitulo XII°: Ubi uirtus non est perfecta, subaudi derelicto consilio rationis, sensibus acquiescitur. Igitur ad propositum auctor uolens in tali moralitate sequi dictum Uirgilium, tanquam illum poetam a quo accepit, ut dicit in hoc capitulo, pulcrum stilum honorantem eum, eodem modo inducit ipsum Uirgilium sub typo rationis, ita mens de dicto colle iterum in dictam uallem, idest de proposito uirtuoso, adhuc in infimum statum et amorem bonorum terrenorum tanquam nundum firmus in statu uirtutum. Nam inclinatio naturalis ad bonum uirtutis, ut dicit Phylosophus, UII° Ethicorum, Est quedam incohatio uirtutis, non autem est uirtus perfecta; hec enim inclinatio, quanto est fortior, tanto potest esse periculosior, nisi recta ratio adiungatur, per quam fiat recta electio eorum que conueniunt ad debitum finem ad reducendum eum ad perfectum statum uirtutum per iter Inferni, idest per demostrationes ad effectum perniciosas. Quantum ad corpus nostrum in hoc mundo, ut per Infernum quendam fictum, et quantum ad animam, ut per Infernum uerum et essentialem, ut ita prius auctor ipse sepeliat, idest abiciat per hec eius errabundam uisionem, quam ducatur ad dictum beatum mundanum statum ut ad Purgatorium quoddam, in quo meremur consequi mundanam felicitatem temporalem in hoc mundo et in alio ecternam. Hanc enim moralitatem allegoricam premissam, Seneca sic etiam confirmat dicens in suo libro De Beata Uita: Qui uoluptatem sequitur, licet ab ea discedere uellet, peruenturus est in turpia, nisi aliquis distinxerit sibi uoluptates, ut sciat que ex eis intra naturale desiderium desistant, ut facit nobis dicta ratio; unde Phylosophus in preallegato suo libro dicit etiam ad hoc: Deus mouet uoluntatem hominis sicut uniuersalis motor ad obiectum uoluntatis, quod est bonum, et sine hac motione homo non potest aliquid uelle. Sed homo per rationem determinat se ad uolendum hoc, uel illud quod est uere bonum, - nam dicitur ratio quidam motus animi uisum mentis acuens, et uera a falsis distinguens, et Ysidorus dicit quod Anima nostra dum superiora respicit dicitur intellectus, dum uero inferiora dicitur ratio, - quibus inferioribus rebus consideratis ab effectu per ipsam rationem et ostensis ut infernalibus liberemur ab eis et in uirtutibus confirmemur; et hec est illa uia per quam ipse auctor et quelibet alius semiuirtuosus et uitiosus reducitur per dictum Uirgilium, idest per dictam rationem, ad integritatem uirtutum, ut ad beatam uitam humanam predictam nostram. Circa que optime potest concludi per Senecam dicentem in LIIa Epistula: Quidam ad ueritatem sine ullius adiutorio exeunt et faciunt sibi uiam, quidam ad hoc indigent ope aliena non ituri si nemo precesserit, sed bene secuturi. Quidam compelli debent, qui non tantum duce sed adiutore et coactore indigent. Post hec ueniamus ad dicendum quid auctor per istum predictum Ueltrum uult sentire, quod quidem uolentes clarius indagare, prenotandum et premictendum est quod, prout iste auctor scribit infra in Purgatorio in capitulo XUI°, dictum uitium auaritie cotidie magis inualuit inter nos christianos, exemplo quodam prauo et contagioso, prout dicitur in dicto capitulo, postquam pastores ecclesie statum et regimen romani imperii infimauerunt, precipue tempore imperatoris Federici IIi citra, propter temporalia bona habenda et occupanda, ut in dicto capitulo etiam tangitur. Unde exclamando iste auctor contra dictos pastores infra in capitulo XUIIII° huius Inferni, dicit quomodo eorum auaritia mundum contristat, submergendo bonos et eleuando prauos. Item infra in Purgatorio, XX° capitulo, ait etiam contra dictum presentem prauum statum: O celum, in cuius reuolutionem creditur conditiones huius inferioris mundi transmutari, quando ueniet ille per quem ista predicta lupa, idest auaritia, discedat? Inde in capitulo finali dicti sui Purgatorii, dum inuehit contra dictos tales pastores, pronuntiat astrologice quomodo dictum imperium non erit semper sine herede et successore, ymo de proximo ueniet imperator et dux quidam, quasi ut nuntius Dei, qui dictos pastores spoliabit temporalibus bonis et mundum in pace et uirtute reformabit, et suo bono exemplo homines a dicta auaritia remouebit. Idem uidetur etiam astrologice pronuntiare Alanus in suo Anticlaudiano dicens: Pestis Auaritie; sed telum partius instat / scuto, nec clipeo sua spicula firmiter herent, / sed uirtus que dona pluit, que munera spargit, / nec sepelit nummos, nec opes incarcerat arca, / instat Auaritie, pugnat constanter et ensem / quem tenet illa rapit, et subdit: Iam scelerum superata cohors in regna silentum / arma refert et se uictam miratur, et illud / quod patitur uix esse putat nec creditur illi / quid uidet et Stigias fugit indignata sub umbras. / Pugna cadit, cedit iuueni uictoria, surgit / uirtus succumbit uitium natura triumphat. / Regnat amor, nusquam Discordia, Fedus ubique. / Nam regnum mundi legum moderatur habenis / ille beatus homo, quem non lasciuia frangit, / in terris iam castra locat et regna meretur etc. Uel non idem forte prophetice tangit beatus Metodius, martir Christi, qui, in carcere existens, multa a Deo habuit in reuelationem de principio mundi, que nec Moyses nec Iososus, ut dicit Yeronimus, scripserunt, ac etiam de fine mundi multa sunt sibi etiam reuelata. Nam secundum Magistrum Ystoriarum, inter alia ita prenuntiauit: In nouissimo sexto miliario seculi exibunt filii Ismael de heremo et erit aduentus eorum sine mensura castigatio propter peccata gentium. Tunc surget Rex christianorum uirtuosissimus qui cum auxilio regis Grecorum proeliabitur cum eis et interficiet eos gladio et donabitur orbi et omnes gentes ponet in pace. Et ecce forte Ueltrus, de quo est hic sermo, et quia explicite iudicio astrologico, secundum priora dicta, non bene dici potest de euentu talis domini, ubi et quando fiet, et de qua gente tantus homo nascetur, sed potius implicite et per enigma debet scribi per sapientes. Unde Salamon in Prouerbiis in hoc ait: Animaduerte parabolam et interpretationem uerba sapientum et enigmata eorum. Dicitur enigma locutio obscura que ad diuersa potest trahi, qua etiam dicit iste auctor se uti in dicto capitulo ultimo Purgatorii circa hoc idem eius presagium, ex quo etiam Uirgilius in persona Sibille pronunciantis Enee contingenda sibi in futurum ait: Talibus ex adito dictis Cumea Sibilla / horrendas canit ambages antroque remugit, / obscuris uera inuoluens etc. Auctor subdit hic que natio talis Ueltri et talis beati domini erit inter feltrum et feltrum, quasi contingibiliter ponere uelit quod tantus homo erit, idest esse poterit, de parua sicut de magna natione, facta relatione ad feltrum qui inter alias species pannorum humilior et uilior pretio est. Et hec puto quod fuerit mens auctoris in hoc passu, et si alia est et fuit, eam relinquo aliis magis curiosis me perspicacius demonstrandam.
+
+{Lo giorno se nandaua e laere bruno.} Hoc secundum capitulum est pars quasi primi proemialis proxime precedentis, ideoque diuisione non indiget alia, quam ut continuatiue cum illo primo exponatur, in principio cuius auctor exordialiter, quod naturaliter contingere solet, reducit ad figmentum huius sui operis incohandum. Nam naturaliter contingit quod principium noctis, decurso die, in quo omnia uiuentia corpora diuersimode fatigantur, tollit ea a suis laboribus et ponit in requie dormiendo. Ad quod Statius in primo sui Thebaidos ait: Iam uolucres pecudesque tacent, iam sompnus auaris / inserpit curis etc., et Lucanus etiam in U° de hoc tali principio temporis nocturni ait: Soluerat armorum fessas nox languida curas, / parua quies miseris, in quorum pectora somno / dat uires fortuna minor; iam castra silebant etc. Ipse tamen auctor dicit quod tunc solus uersa uice parabat se ad ferendum uigilias angustiosas in quo quidem, sub quodam allegorico figmento, nichil aliud uult includere nisi quod, uolendo incipere uidere et indagare cum Uirgilio, idest cum ratione, speculatiue illecebras huius mundi et uoluptuosa opera hominum et tenebrositatem infernalem quendam ut noctem, quasi de die in noctem potuit dicere se ingredi. Ad quod respiciens Ouidius in primo ait de tali transumptiua nocte: Proh superi quantum mortalia pectora cece / noctis habent etc., et Uirgilius in UI° in persona Deiphebi loquentis Enee talem fictum Infernum ingresso, ait: An que te fortuna fatigat / ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires? et ecce in eo quod ipsum Eneam dicit ibi tristem: pietas, idest passio, de qua tangit auctor hic passionans eum, et propter quam plorabat Demostenes phylosophus dum exibat domum eundo per Athenas et uidendo gesta hominum uitiosa, ut ait Iuuenalis. Sic enim uult auctor allegorice circa premissa includere quod, dum incepit uigilare ad scribendum super dictis uitiositatibus mundanis, ut de Inferno et nocte quadam, aliis dormientibus, idest non instantibus circa talia reprehendenda, tunc ad hoc solus erat.
+
+Et ut insufficientem se esse ad talia narranda ostendat, inuocat et implorat auxilium a Musis, idest a scientiis respicientibus poesiam, item inuocat altum ingenium ut extendat que per intellectum concepit. Nam dicitur ingenium uis animi insita naturaliter per se ualens ac extensio intellectus ad incognitorum cognitionem. Item inuocat mentem suam auctor ipse ut memoret ea que scripsit, idest que concepit scribere tanquam Lineam cordis que premictitur opus, ut dicit Gualfredus. Nam dicit Ysiderus quod Mens dicitur illa pars anime que in ea eminet, et que meminit et recolit et a qua procedit intelligentia, uel forte sentit platonice hic auctor, dum dicit de mente que non errat, de illa prima mente hominis, A qua, ut ait Boetius, Que scimus non discimus, sed reminiscimur. De qua Macrobius, super Somnio Scipionis, etiam sic ait: Et summo Deo mens; ex mente anima est. Anima uero et condit et uita complet omnia que sequuntur.
+
+Post hec auctor, continuando se, ut supra dixi, ad contenta in primo precedenti capitulo, ut ostendat qualiter aduentus et apparitio umbre Uirgilii sibi ita menti, ut in dicto primo capitulo dicitur et apparet anagogice et tropologice, idest spiritualiter et moraliter, intelligi debeat, et quomodo ipse Uirgilius sub typo rationis reparauit gressus eius ad doctrinam eorum et moralitatem qui nituntur effici uirtuosi in totum, tamen propter preualentiam suorum uitiorum adhuc nequeunt, ut nequibat Annibal, cuius uirtutes uiuendo ingentia coequabant uitia, Tito Liuio testante, fingit se formidando dicere ipsi Uirgilio, incipienti uelle eum ducere pro eius salute et pro eius meliori, ut pollicitus est in dicto primo capitulo ad descensum Inferni, quod aduertat si ipsius auctoris uirtus sufficiens est ad illud. Nam quod non sit arguit auctor ita dicens: Si tu, Uirgilii, uis dicere quod Eneas, pater Siluii geniti ex Lauinia, descendit ad Infernum corruptibilis adhuc, idest adhuc uiuens et mortalis, ductu Sibille, ut ipse idem Uirgilius in UI° sui Eneidos scribit, cur non tu auctor id facere uales ductu mei Uirgilii? Non bene a pari ratione concludit: nam, si aduersator omnium malorum, idest Deus, in hoc gratiosus fuit dicto Enee, dignum fuit, attento alto effectu qui dependere debebat ab eo, in personis subaudi suorum descendentium, ut fuit fundatio Urbis Romane, facta per Romulum et Remum, fratres descendentes dicti Enee, unde Uirgilius in UI°: Romulus, Assarici que sanguinis Ilia mater / educet, et subdit: En huius, nate, auspiciis illa inclita Roma / imperium terris, animos equabit Olimpo, et in primo ait: Romulus excipiet gentem et Mauortia condet / menia Romanosque suo de nomine dicet, item et ut fuit imperium ipsius Rome ortum in persona Iulii Cesaris et Augusti, descendentium etiam ipsius Enee, unde idem Uirgilius in dicto libro ait: Augustus Cesar, diui genus, aurea condet / secula qui rursus Latio regnata per arua / Saturno quondam, super et Goramantes et Indos / proferet imperium etc. Et ex hoc dicit hic auctor quod electus fuit dictus Eneas in patrem dicte urbis et eius imperii in Empireo celo, hoc est quod diuinitus ita dispositum fuit; nam et ipse Uirgilius per totam Eneidem Eneam uocat patrem Romani populi. Et Titus Liuius in prima parte sui uoluminis, que a capta Troia summit exordium, idem testatur, et ex hoc Lex uocat omnes imperatores romanos Eneidas, et quod diuinitus hoc processerit, late aperit iste auctor etiam in II° libro sue Monarchie, in eo probando quomodo de Iure romanus populus dignitatem imperii sibi asciuerit, allegando quod nec Ninus, Assiriorum rex, nec Uezoses, rex Egipti, nec Cirus rex Persarum, nec Serses Darii filius, nec Alexander Macedo, omnes aspirantes ad hoc imperium mundi, ad illud uenire potuerunt, sed solus populus Romanus subiciendo sibi totum orbem, quod non sine ope diuina fuit, ut in quodam Decreto dicitur, quod diuinitus Romanum Imperium predictum processit, ubi Glosa dicit: Non ergo a Papa, sed a solo Deo prodiit. Nam a celesti maiestate gladii potestatem habet, subdens auctor quod dicta urbs et eius imperium stabilita fuerunt ut essent in futurum locus sanctus Apostolice sedis Ecclesie militantis. Quod quidem Psalmista totum prenuntiauit, incipiendo illum Psalmum canere qui incipit: Fundamenta eius in montibus sanctis, ubi Glosa, exponens hoc, dicit: Ecclesiam predictam fundatam esse super montes, idest super Apostolos et predicatores, quorum fundamentum et solidatio est in Christo Yesu, quorum principium fuit beatus Petrus et Paulus, qui sub uno persecutore, eodem die et loco, ipsam romanam urbem suo glorioso sanguine martirii Christo Domino consecrauerunt. Ad hoc quidam textus legalis dicit: Maxima dona Dei sunt collata sacerdotium et imperium illud diuinis ministrans hoc humanis presidens, subaudi simul in dicta urbe, cum natus sit Dominus noster tempore Augusti primi imperatoris romani ut sacerdos secundum ordinem Melchisedec. Ad quod Ambrosius etiam inquit: In urbe romana que principatum et caput optinet nationum uoluit Deus, ut ubi erat caput superstitionis ibi caput quiesceret sanctitatis, et ubi gentilium principes habitabant illic Ecclesie principes morarentur. Ultimo dicit auctor circa hoc quod dominus Eneas per talem descensum etiam intellexit a dicto suo patre multa que fuerunt causa sue uictorie contra Turnum et Laurentos, obstaturos sibi ad requisitionem Italie et, per consequens, ad institutionem urbis Rome, debentis in futurum sedes esse Papalis. Nam, inter alia, dictus Anchises primo premonuit eum ibi, sic dicendo, ut ait Uirgilius in UI°: *... Tu regere imperium populo, Romane memento, / hec tibi erunt artes, pacique imponere mores, parcere subiectis et debellare superbos. /* Sic pater Anchises etc., secundario ortatus est cum ultimo sibi loquens, dicente sic ibi Uirgilio: Que postquam Anchises natum per singula duxit / incenditque animum fame uenientis amore, / ex imbella uiro memorat que deinde gerenda, / Laurentesque docet populos urbemque Latini, / et quo quenque modo fugiatque feratque laborem. Eodenque modo auctor etiam contra se arguit de Uase Electionis, idest de Paulo, ita nominato a Domino nostro, ut habetur Actuum Apostolorum capitulo IX°, ex eo quod Uas legis et sacrarum scripturarum futurum erat armarium, ut dicit Yeronimus. Nam si mortalis adhuc raptus est in celum, ut ipse idem Paulus scribit Ad Corinthios XII° dicens: Scio hominem in Christo ante annos XIIII°, siue in corpore siue extra corpus nescio, Deus scit, raptum usque ad tertium celum; et scio huiusmodi hominem, siue in corpore siue extra corpus, Deus scit, raptum in Paradisum et audiuit archana uerba, que non licet homini loqui, totum fuit ad corroborationem nostre fidei et sic miraculose per que concludit auctor contra se, ultimo, ut in textu habetur; ad quam talem eius formidinem remouendam, inducit Uirgilium sibi dicere quomodo umbra Beatricis misit ipsum Uirgilium ad eum auxiliandum de inductu Lucie, et cuiusdam alterius domine gentilis existentium in celo.
+
+Circa que uideamus de ipsius auctoris intentionem, ad cuius cognitionem ita premictendum est, uidelicet quod duplex dicitur esse gratia in nobis hominibus a Deo collata: prima dicitur motiua et gratuita, a Deo ueniens, et hec est illa gratia que dicitur bonum a Deo gratis datum, de qua Apostolus, II° Ad Corinthios III° capitulo ait: Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra a Deo est, et eodem libro, capitulo UIIII°, inquit: Potens est Deus omnem gratiam facere habundare in nobis, desiderantibus eam subaudi. Unde Augustinus, in libro De Correctione et Gratia, inquit: Desiderare auxilium gratie initium gratie est. De qua et Magister, in II° Sententiarum, ait: Uoluntas hominis gratia preparatur ut fiat bona, non ut fiat uoluntas, nam et ante gratiam uoluntas erat sed non recta. Et pro hac prima gratia anagogice, idest spiritualiter loquendo, auctor accipit primam predictam dominam gentilem de qua hic dicitur, que, ut dicit, in celo durum iudicium frangit, durum dico quantum ad nos homines, qui non ualemus intueri intellectualiter quomodo adueniat nobis talis gratia, de cuius profunditate ita nobis occulta tangit iste auctor infra in Paradiso, in capitulo XX°, tangendo ibi de anima Traiani et de anima Ryphei. Et Augustinus in quodam Decreto: Nabucodonosor penitentiam meruit quia flagellatus penituit, et regnum quod perdiderat rursus accepit. Pharao autem ipsius flagellis durior est effectus, et periit: hic michi rationem reddat qui diuinum auxilium nimium alto et sapienti corde diiudicat. Uel in hoc passu forte auctor se refert ad id quod legitur Luce XUI° capitulo, ubi dicitur quod magnum chaos est inter beatas animas et dampnatas, ut ille ad illas et econtra ire non possunt, quod chaos in dictum durum iudicium Dei dicta Gratia nunc fregit hic in Beatrice ita de celo in Infernum descendendo secundum dictum figmentum auctoris. Est et alia Gratia secundaria que non est tantum simpliciter donum Dei gratis datum, ut est prima Gratia, ut supra dixi, sed requirit factum hominis, in quem motus dicte prime gratie inspiratur, ut uirtuose ex se sequatur dictum primum talem motum et donum bene operando, ideoque uocatur hec secunda Gratia cohoperans, quod uolens tangere Paulus, Ad Corinthios primo, capitulo XU°, dicit: Gratia Dei sum id quod sum, et gratia eius in me uacua non fuit. Unde et ad hoc ait Augustinus: Cohoperando Deus perficit quod operando incepit. Et alibi idem Augustinus ait loquendo unicuique homini: Qui fecit te sine te non iustificabit te sine te, Non iustificabit, hoc est, dicit Glosa, Quod Deus iustificat hominem sine homine cohoperante sed non sine homine operante, - sicut sol illuminat domum, cum aliquis aperit fenestram, non sine homine operante, tamen sine homine cooperante, homo enim non cohoperatur soli illuminando domum; sic uerus sol infundit uirtutes nobis preparatis ad earum susceptionem, non tamen cooperamur illi in illa infusione. Et pro ista secundaria accipit auctor hanc secundam dominam sub nomine Lucie, hic et infra in Purgatorio in capitulo UIIII°, et Beatricem, tertiam dominam, accipit hic et infra per totum pro Sacra Theologia, pro qua solum, dicit hic textus, quod humana species, idest humana intelligentia, excedit omne contentum a celo lune et spera, usque ad supremum Empireum celum. Ad hoc concordat Alanus, loquens de ipsa theologia, dicens: O regina poli, celi dea, filia summi, / cui superum sedes, celi uia, limes olimpi, / extramundanus orbis, regioque Tonantis / tota patent, soliumque Dei, fatumque quod ultra est. Item tropologice etiam, idest moraliter, potest auctor intelligi loqui de dictis tribus dominabus hic sub typo trium partium phylosophie illarum, de quibus Aristotiles in XI° Metaphysice sic ait: Tria sunt genera speculatiuarum scientiarum, scilicet naturalis, mathematica et theologica, unde dicit: In rebus tria sunt nobis: creatio, natura, uoluntas, in quibus est orta phylosophia triplex. Et ex hoc transumptiue Boetius finxit phylosophiam sibi apparuisse in triplici forma muliebri: Nam primo uidebatur ad communem sese hominum mensuram exhibere, secundo uidebatur pulsare celum uertice, tertio penetrare ipsum celum, ut in primo Consolationis habetur, cui, inter alia, sic loquitur ipse Boetius: Tu in exilii uestri has solitudines omnium magistra uirtutum supero cardine delapsa uenisti, quod potest transumtiue etiam reduci ad id quod dicit hic querendo Uirgilius ab ipsa Beatrice, scilicet cur non timet in Limbum descendere ita ut facit. Ad cuius responsionem facit quod ita dicitur in quodam Decreto sub eodem sensu: Sicut stellas celi non extinguit nox, sic mentes inherentes Sacre Scripture non obscurat humana iniquitas. Et Seneca Ad Lucilium: Nunquam ita contra uirtutes coniurabitur, ut nomen phylosophie sacrum non maneat. Quibus breuiter reassumptis, concludendo auctor uult dicere, sub dictis sensibus anagogie uel tropologie, quod dicte Gratie, siue dicte due partes phylosophie, mouerunt Beatricem ad descendendum in Limbum, hoc est mouerunt amorem et uoluntatem auctoris ad studium theologie recipiendum in pectore suo obscurato uitiis ut in Limbo quodam, et inde mouere Uirgilium, idest rationem, ad ducendum eum per iter Inferni, idest per uiam demonstratiuam et conclusiuam contra uoluptates mundanas, et moraliter ad uirtuosa sequendo, maxime per sententias ipsius Uirgilii, ut poete naturalis et moralis ultra alios, ad quod optime adaptatur quod ait Papias: Poete dicti sunt loici, quia in naturis et in moribus rationem adiungunt. Ultimo auctor, ut remotus per ipsum Uirgilium a dicta eius formidine et dispositus ad sequendum ipsum, congratulando ei et Beatrici, que misit eum, utitur illis uerbis Psalmiste in effectum dicentis: Quoniam eripuisti animam meam a morte, pedes meos a lapsu, ut placeam coram Deo in lumine uiuentium, et alibi idem Psalmista ait: Tu uero homo unanimis, dux meus et notus meus, subaudi tu Uirgilius, eris.
+
+{Per me si ua ne la città dolente.} Auctor in hoc tertio capitulo tria principaliter facit: nam primo exordium suum ponit ad introitum primum Inferni usque ibi: {Et io chauea derror la testa cinta}; ibi incipit dicere de animabus captiuorum, procedendo usque ibi: {E poi cha riguardar oltre mi dedi}; ibi incohat dicendum de primo flumine Inferni, procedendo usque ad finem huius capituli.
+
+Ad primum auctor, cum Uirgilio se fingit deuenisse ad illam portam mistici Inferni, - de qua Mathei capitulo UII°, dicitur ibi: Intrate per portam angustam, quia lata porta ducit ad perditionem, et per Uirgilium in UI° dicentem: Tres Anchisiades, faciles descensus Auerni: / noctes atque dies patet atri ianua Ditis, et per Statium dicentem: Trenaree limen petit inremeabile porte, - et uidisse super eam hoc epitaphium scriptum continens hec uerba: per me itur in ciuitatem dolentem, - hoc est in collectionem hominum in hoc mundo uitiose uiuentium allegorice loquendo. Nam, ait Augustinus in XIU° De Ciuitate Dei, loquens circa talia et in tali sensu, in genere humano societates, idest collectiones, tanquam ciuitates fecerunt amores duo: terrenam amor sui, celestem amor Dei, - item in ecternum dolorem: hoc referri debet ad essentialem Infernum, - iuxta illud Euangelicum: Ite maledicti in ignem eternum, - et Psalmista, etiam in hoc consideratiue dixit: Dolores Inferi circumdederunt me, - item in perditam gentem: hoc ad utrumque Infernum potest referri, ad quod Psalmista: Ne perdas cum impiis Deus animam meam et cum uiris sanguinum uitam meam. Item continebatur in eo epitaphio etiam quomodo deitas, Pater, Filius et Spiritus Sanctus illam portam fecit ante creationem mortalium et corruptibilium rerum, sed cum ipsis ecternis rebus instituta est, exigente iustitia pene Luciferi et suorum complicum ruentium immediate in ipsum Infernum facto celo et terra. Unde Augustinus, Super Genesi ait: Non frustra putari potest ab initio temporis diabolum superbia cecidisse, et sic bene sequitur quod durabit in ecternum dicta porta, ut dicitur hic in textu, ad quod dicitur Ysaie U° capitulo: Propterea dilatauit animam suam Infernus et aperuit os suum absque ullo termino. Ultimo dicit dictum epitaphium quod intrantes per eam portam dimictant omnes spem exeundi eam: hoc referas ad essentialem Infernum, ad quod respiciens, Iob capitulo X° ait: Antequam uadam et non reuertar ad terram tenebrosam et opertam caliginem mortis, inducendo inde auctor Uirgilium ad dicendum sibi quomodo uidebit ibi gentem que perdidit bonum intellectum, idest Deum, in quo consistit beatitudo, que dicitur bonum predictum intellectus, secundum Phylosophum in III° De Anima, et in UI° Ethicorum dicit quod Bonum intellectus est uerum seu ueritas, que secundum Thomam dicitur Adequatio intellectus ad rem, et secundum hoc ultimum debet referri quod dicitur hic in textu ad gentem uitiosas in hoc mundo existentem, ut in Inferno quodam, tali lumine intellectus obscuratam, ut supra dictum est, faciens inde auctor operationem de reuolutione puluerulenta illius uenti, qui dicitur turbo ad tumultum illius aeris infernalis sine tempore tincti nocturna nigredine. Et dicit sine tempore ad differentiam aeris huius nostri mundi qui ad tempus tingitur obscuritate noctis et ad tempus clarescit diurnitate solis quasi includat quod semper ibi est nox et obscuritas sine tempore, idest sine aliquo interuallo diurni temporis, et ex hoc scribit Uirgilius in UI°; quod Greci uocareuunt Auernum, quod interpretatur sine tempore, et hoc quantum ad primum.
+
+Ad secundum ueniamus premictendum iterum quod scripsi supra in prohemio huius comenti, quomodo scilicet iste auctor sub tipo Paradisi scribere indendit de statu uiuentium in hoc mundo uirtuose continue, et sub typo Purgatorii de statu illorum qui, cognita per gratiam Dei uilitate humane uoluptuose uite ab ea quasi se purgando deuerterunt, et uirtuose uite se dederunt, ac sub tipo Inferni de statu uiuentium in hoc mundo in totum actualiter uitiose. Uerum quia illi quos in hoc mundo captiuos uocamus propter eorum ignauiam et pusillanimitatem et miseriam non possunt dici uirtuosi nec, dimissis uitiis, uirtutibus inherere; nam actualiter uitiosi merito non possunt fingi esse in celo nec in Purgatorio nec in Inferno; igitur auctor eos, ita separatos, ponit extra Infernum puniri et cruciari stimulis et acculeis uespium et muscarum, in quibus auctor allegorice demonstrare uult solum miserrimos motus et operationes eorum pusillanimes, contra quos dicitur in Ecclesiastico capitulo UII°: Noli esse pusillanimis in anima tua; quos tales captiuos auctor dicit etiam hic nunquam fuisse uiuos, moraliter loquendo, de quibus ad idem Psalmista inquit: Deleantur de libro uiuentium, et cum iustis non scribantur, et etiam forte Seneca ad hoc respexit, in prima Epistula ad Lucilium, dum dicit: Maxima pars uite labitur male agentibus, magna nichil agentibus, tota aliud agentibus, pro quibus istis ultimis intellexit de huiusmodi hominibus captiuis qui non possunt in hoc mundo uere dici non aliquid operari, ut negligentes, nec male actualiter operari sed in suis miseris operibus semper ut mortui uiuere in hoc mundo. Et ex hoc dicit hic auctor in persona Uirgilii quod anime dictorum captiuorum unite sunt cum illis angelis qui non fuerunt boni nec mali tenendo cum Deo uel cum Lucifero, quos Ugo de Sancto Uictore dicit puniri etiam extra Infernum in loco et aere caliginoso, inter quos auctor fingit se uidisse umbram illius qui quadam pusillanimitate ut uilis renuit papatum, scilicet is fuit papa Celestinus Quintus, ut quidam dicunt, siue imperium, si fuit Deuclitianus qui, illud existens, etiam imperator, ut scribit Eutropius, dimissit, et hec quantum ad secundum.
+
+Uenio ad tertium dictum huius auctoris fingentis ita se deuenisse cum Uirgilio ad hoc flumen Acherontis primum infernale ut Eneas cum Sibilla, de quo in tali passu ipse Uirgilius in UI° sui Eneidos, quem auctor hic ad licteram sequitur, ita ait: Hinc uia Tartarei que fert Acherontis ad undas. / Portitor has horrendas aquas et flumina seruat / terribili squalore Charon, cui plurima mente / canities inculta iacet, stant lumina flamme. / Ipse ratem compto subigit uelisque ministrat / et ferruginea subuectat corpora cymba, / iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus. / Hunc omnis turba ad ripas effusa ruebat / quam multa in siluis autumpni frigore primo / lapsa cadunt folia etc. Quam comparationem facit etiam hic auctor, cui conformantur illa uerba Ecclesiastici capitulo XIIII°: Sicut folia in arbore alia generantur et alia cadunt, sic generatio carnis et sanguinis. Et subdit Uirgilius: Stabant orantes primi transmictere cursum / tendebantque manus ripe ulterioris amore. / Nauta sed tristis nunc hos nunc accipit illos, et subdit: Sic prior aggreditur dictis atque increpat ultro: / *quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, / fare age, quid nominas, iam istic et comprime gressum. / Umbrarum hic locus est, sompni noctisque sopori: / corpora uiua nephas Stigia nactare carina*. / Quem contra breuiter fata est Anfrixia uates; / *nullo hic insidie* ecc., et subdit ille admirans: Ceruleam aduertit puppim ripeque propinquat. / Inde alias animas, que per iuga longa sedebant, / deturbat laxatque ferox; simul accipit alueo / ingentem Eneam. Gemuit sub pondere cimba / subtilis et multam accepit rimosa paludem. / Tandem trans fluuium incolumes uatemque uirumque / informi limo glaucaque exponit in ulua. Que carmina pro se declarant ad licteram carmina satis huius tertie et ultime partis presentis capituli; quare restat allegorizare solummodo ipsa, unde prenotandum est quod hoc primum infernale flumen Acheron interpretatur sine gaudio, de quo sic ait Macrobius: Acherontem quicquid fecisse dixisseue usque ad tristitiam humane uarietatis more etc. Quidam uero dicunt Acheron interpretari sine gratia, quod in idem recidit, et allegorice hoc primum flumen infernale debet accipi hoc pro primo nostro inclinabili fluxu ad uoluptates mondanas in adolescentia incipiente nos prius ducere ad Infernum, idest ad statum infimum uitiorum, immemores Dei, ad hoc Psalmista ait: Conuertantur peccatores in Infernum, omnes gentes que obliuiscuntur Deum. De quibus talibus ita labentibus ad dictum statum uoluptuosum per hoc tale figuratum flumen ut ad Infernum in hoc mondo tangit Seneca Ad Lucilium dicens: Ceteri, eorum more que fluminibus natant, non eunt sed feruntur; ex quibus alia leuior unda detinuit, ac molius uexit, alia uehementior rapuit, alia proxime ripe cursu languescente deposuit, ita dico precipiti uoluptati uoluntas ad dolorem uergit. Ad quam allegoriam facit quod ait Psalmista dicens: Uox Domini super aquas multas, super quibus uerbis dicit Glosa: Idest super illos qui in fluxu huius seculi sunt. Caron enim, nauta huius talis fluminis, interpretatur tempus: nam dicitur Caron quasi Cronum, quod tempus interpretatur, quod quidem tempus nos uehit per discursus mundi huius ut nauta quidam et malorum animas tandem ad Infernum de hac uita transportat, ut resultat ex premissis Uirgilii et auctoris uersibus, et ex illis Ouidii dicentis in XU°: Ipsa quoque assiduo uoluuntur tempora motu, / non secus ac flumen, neque enim consistere flumen, / nec leuis aura potest, sed ut unda impellitur unda, / tempora sic fugiunt pariter pariterque sequuntur, et ex illis uerbis Senece dicentis Ad Lucilium: Corpora nostra labuntur more fluminis, nam quicquid uides currit cum tempore, modo quia hominem in hoc mundo uiuentem corporaliter et uirtuose non tempus sed potius gratia transducere habet ad cognitionem uilipendendarum rerum huius seculi ut ad quendam Infernum, ideo inducit auctor dictum Caronem sub dicto significatu conqueri de eius tali transitu ut persone uiuentis, subaudi uirtuose, et quia ad hec talia speculatiue contemplanda uenitur, fingit se de una ad aliam dicti fluminis dormiendo auctor fuisse ita translatum ibi per dictum Caronem.
+
+{Ruppemi lalto sonno ne la testa.} Auctor in hoc quarto capitulo, premisso eius prohemio per se satis patente, continuando se ad finem precedentis capituli, fingit se cum Uirgilio descendisse in primum circulum Inferni, qui Limbum dicitur et uocatur, in quo distincta et separata loca dicuntur esse et fuisse, ut scribitur in Compendio Theologie: nam in superiori eius parte dicitur esse et fuisse Limbum Sanctorum Patrum, que pars Limbi sinus ille Habrae dictus est, in quo anima Lazzari leprosi quiescebat quando umbra diuitis Epulonis eam prouocabat, ut scribitur Luce capitulo XUI°, - Ubi pena dampni et non sensus, et fuerunt ibi solum tenebre exteriores, non tenebre priuationis gratie. De quo sic ait Beda: Circumcisio temporis legis contra uulnus originalis peccati agebat sicut nunc Baptismus, hoc excepto, quod ianuam celi nundum intrare poterant ante Baptismum, sed in sinu Habrae post mortem beata requie consolabantur. Ad quem locum anima Christi, mortuo eius corpore in cruce, descendit, et animas dictorum Sanctorum Patrum liberauit, et quomodo audi Thomas de Aquino in tertia parte eius Summe dicentem: Anima Christi uirtualiter ad totum Infernum descendit, sed essentialiter ad hanc partem dicti Limbi, in qua iusti detinebantur, ut quos ipse per gratiam uisitabat secundum deitatem, eos secundum animam uisitaret et locum. Et eos liberauit qui per fidem et caritatem passioni ipsius Christi coniungebantur. Et Gregorius, in tertio Moralium, etiam inquit: Christus, claustra Inferni penetrans, electorum animas inde eduxit, scilicet, dicit hic auctor, umbram Ade et Eue, et Abelis eorum filii, et Noe, et Moisis, item Habrae et Dauid, item Israel et Iacob, ita a Deo uocati, dicente ei, ut habetur Genesis, capitulo XXXU°: Non uocaberis ultra Iacob, sed Israel erit nomen tuum; item umbram Isaac eius patris, ac umbras Iude, Ruben, Gad, Aser, Neptalim, Manase, Simeon, Leui, Isachar, Zabulon, Iosep et Beniamin, duodecim filiorum dicti Iacob, ex quibus duodecim tribus descenderunt, et Rachelis, secunde uxoris dicti Iacob, propter quam tantum egit ipse Iacob, ut tangit hic auctor. Legitur enim de hac ystoria in dicto libro Genesis capitulo XXUIIII°, quod dictus Iacob missus fuit a dicto suo patre ad quendam eius cognatum, nomine Laban, in Mesopotamiam Syrie, ut acciperet in uxorem unam de eius filiabus duabus; quibus uisis, predictus Iacob preelegit minorem, nomine Rachelem, et pulcriorem Lia, maiore filia dicti Laban, et sorore dicte Rachelis lippa occulis. Ad quod dictus Laban consentire noluit, nisi prius ipse Iacob seruiret ei septem annis. Quo seruitio septenni impenso per dictum Iacob, petendo dictam Rachelem secum coniungi ut eius uxorem, dictus Laban, in sero, occulte, supposuit sibi in lecto Liam, eius filiam maiorem predictam, cum qua illa nocte Iacob iacuit. In mane uero, hoc uiso, Iacob, tanquam irato et conquerenti, Laban dixit quod non erat decens prius minorem sororem quam maiorem debere nubere. Tamen adhuc iterum pepigit seruire se ipse Iacob dicto Laban eius socero per alios septem annos ut duceret sibi ipsam Rachelem, et ita factum fuit, subdendo inde auctor quomodo ante tales animas Sanctorum Patrum nulli spiritus humani saluati fuerant, ut supra tetigi.
+
+Item secundario auctor tangit de secunda parte dicti Limbi, in qua dicit puniri animas infantum non baptizatorum, non pena sensus sed dampni, unde Thomas predictus, in tertia parte, questione LIIa, inquit: Dolores non sunt in Inferno Patrum, nec in Inferno puerorum, licet Augustinus, scribens ad Petrum Diaconum, dicat : Firmissime tene paruulos, qui siue in utero matris, siue extra, sine Baptismo moriuntur, igne puniendos, sed hoc exponit Glosa Decreti: Igne et mitissima pena, nam solum erunt in tenebris perpetuo ibi et Dei uisione carebunt, et hoc ex eo, ut subdit Augustinus idem, Quia, etsi peccatum proprie actionis nullum habent, originalis tamen peccati dampnacionem carnali conceptione ex natiuitate contraxerunt, et ita, quia non uoluntate peccauerunt, actuali pena non puniuntur. Est enim ad hoc notandum quod, ut dicit Glosa etiam quodam Decreto, Hoc originale peccatum in infusione anime extrahitur, quia tunc tres uires anime, scilicet concupiscibilitas, irascibilitas et rationabilitas debilitantur. Unde Innocentius quartus ad hoc ait: In anima pueri nundum baptizati tria sunt: scilicet pronitas ad peccandum, que est ex corruptione carnis, secundario macula, que est quedam sordes anime quam contraxit in sua infusione ex mistione carnis; et propter hanc sordem indignam est Dei conspectui presentari; tertium est reatus siue debitum pene eterne. Et ex hoc Magister Sententiarum, diffiniendo dicit: Originale peccatum est pronitas ad peccandum. Quidam alii dicunt quod dicitur quedam macula anime annexa, que per baptismum deletur, subaudi reatu, tamen remanet actu cum remaneat pronitas, ex qua surgunt actuales concupiscentie. Has etiam animas infantum et puerorum infidelium finxit Uirgilius in UI° Eneam inuenisse flentes, idest suspirantes, ut dicit auctor hic de ipsis in primo circulo Inferni, dicens: Continuo audite uoces uagitus et ingens / infantumque anime flentes, in limine primo / quos dulcis uite exortes et ab ubere raptos / abstulit atra dies et funere mersit acerbo, ponendo etiam auctor hic cum istis animabus puerorum esse animas marium et feminarum adultarum morientium sine Baptismo et actuali peccatu, ut sunt cathecumini habentes desiderium baptizandi, de quibus Augustinus in duobus Decretis ita inuenitur dixisse: Non dubito catolicum cathecuminum, diuina caritate flagrante, heretico baptizato preponere ut centurionem Simoni Mago baptizato heretico. Item cathecuminum, quamuis in bonis operibus defunctum, uitam habere non credimus, nisi martirii sacramentum compleat baptizatus, iuxta Iohannem in suo Euangelio III° capitulo dicente: Nisi quis renatus fuit ex aqua et Spiritu Sancto non intrabit regnum celorum, dicit modo Non steterit per eum quin baptizaretur aliter saluaretur. Et dicit Augustinus quod Huiusmodi anime existentes ita in Limbo sine pena sensus, uolunt potius sic esse quam non esse secus; ergo de aliis dampnatis in pena sensuali a contrario sensu uidetur.
+
+Tertio auctor fingit se deuenire ad tertiam partem et locum dicti Limbi, in quo fingit esse animas illorum qui ante aduentum Christi et eius Baptismum uirtuosissimi in artibus et moribus fuerunt et scientiis, mortui tamen solum cum defectu non adorandi debite Deum cum latria sed cum dulia et superstitione. Dicitur enim latria debitus cultus Dei, cum ipsum adorando ut creatorem omnium; dulia dicitur cultus exhibitus creature, puta Soli, Lune, Ueneri et Marti; superstitio est cultus ydolorum, ut dicit hic Uirgilius, auctor de se et de aliis phylosophis magnis et poetis, quorum fama, quia in eternum fulget et lucebit, fingit auctor hic tales esse non in tenebris, ut alios de Limbo, sed in loco ignea luce luminoso, offensos tamen solum in tantum, ut dicitur hic in textu, quod sine spe uiuunt in desiderio, scilicet Deum uidendi. Et merito putandum est animas talium egregiorum sapientum gentilium et paganorum in Inferno esse in tam mitissima pena et loco penali, gratia diuina mota propter eorum ornatam famam, ad hoc eis indulgendum et etiam propter tot bona et mortalitates quas et que in hoc mundo in suis scriptis relinquerunt, unde Macrobius: Sapientibus conscientia ipsa factorum egregiorum amplissima uirtutis est premium, cum scriptum sit in Iure Canonico ac teneant nostri theologi quod Omnia bona facta in hoc mundo prosunt in alio de dampnato ad mitius tormentum, unde Gratianus in Decretis de Penitentiis ad hoc ait: Potest etiam referri memoria bonorum ad mitiorem penam habendam, ut bona que inter multa mala fuerant non proficiant ad presentis uite uel future premium optinendum, sed ad tollerabiliter extremi iudicii supplicium subeundum. Et eadem premissa ratione potest argui et concludi de illustribus uiris et mulieribus in hoc loco inferiori, hic nominatis propter eorum probitates, tam in uirtutibus quam in armis habitam, in dicta mitissima pena fore. Et hoc quantum ad superficialem intellectum et sensum. uerum, quia auctor etiam in hoc passu mistice circa aliqua procedit, allegorizemus illa, circa que premicto quod phylosophus in XI° Methaphysice superat seu eleuat theologiam aliis scientiis speculatiuis, scilicet naturali et mathematice, ut celestem sapientiam, unde Ambrosius, Super Epistulas ad Colossenses de ea ait: Omnis ratio superne scientie in eo est qui caput est eius, ut qui hunc nouit nichil ultra querat. Quia hic est perfecta uirtus et sapientia. Et quicquid alibi queritur, hic perfecte inuenitur. Et sic studiosi in tali sapientia theologica uiuentes in hoc mundo possunt censeri ut eleuati in celo, ut tangit iste auctor in X° capitulo Paradisi; merito et per consequens studiosi aliarum scientiarum mundanarum debent censeri fore in infimitate quadam, ut Limbo quodam, pro qua sapientia mundanarum scientiarum, que sophia appellatur. Hoc castrum, de quo hic dicitur, auctor accipit allegorice, et eius septem portas et muros pro septem liberalibus artibus; de quo tali castro figurato pro dicta sapientia mundana, sensit etiam Salamon et de eius etiam septem portis, dum dixit, Prouerbiorum XXXIII° capitulo: Sapientia hedificauit sibi domum et excidit columpnas septem, et ut ostendat se auctor per summos poetas, non per infimos et mediocres uilipensos ab Oratio in sua Poetria dicente: Tolle, scilicet tu Piso, memor, certis medium et tollerabile rebus / sed tamen in pretio est: mediocribus esse poetis / non homines, non dii, non consensere columpne, esse ductum ad dictam sapientiam mundanam induci se dirigi ad dictum castrum illam figurans et introduci per eius septem portas figurantes dictas artes per Omerum grecum poetam de Smirnea ciuitate et quia multum cecinit de bellicis rebus, ut ait Oratius dicens: Res geste regumque ducumque et tristia bella / quo scribi possent numero, monstrauit Omerus, ideo auctor fingit eum hic eum cum spata in manu, item per ipsum Uirgilium, item per Oratium Uenusinum satirum, idest reprehensorem uitiorum - nam dicit Ysidorus quod statim sunt poete qui uitia carpunt, ut fuit iste Oratius Flaccus, Persius et Iuuenalis - item per Ouidium Sulmonensem et per Lucanum Cordubensem, et quia etiam per dictos quinque poetas ipse auctor uult ostendere se effectum summum poetam in cantu materno, ut illi fuerunt in cantu greco et latino, dicit hic quomodo fuit sextus in consortio talium summorum uatum factus. Item fingit dictos poetas secum iuisse loquendo uerba que pulcrius est tacere quam recitare ne se exaltet in laudem, iuxta illud Salamonis: Laudet te os alienum et non tuum. Fluuium uero ambientem hoc tale castrum allegorice auctor accipit pro desiderabili motu discendi qui, ex eo quod in eis solidus, idest completus, erat, fingit se cum dictis aliis poetis illum transisse ut terram duram. Pratum inclusum a dicto castro accipit auctor pro uirente et eterne fame statu phylosophorum talium et poetarum, alludendo uerbis Uirgilii fingentis Eneam in UI° hos tales uates inuenire in huiusmodi figurata uiriditate dicendo: Conspicit, ecce, alios dextra leuaque per erbam / uescentes letumque choro peana canentes / inter odoratum lauri nemus, unde superne / quique pii uates et Phebo digna locuti, / inuentas aut qui uitam excoluere per artes, / quique sui memores alios fecere merendo. Et quia fama horum poetarum clarissimorum uix potest iungere in hoc mundo quin simul cum ea uigeat fama illorum illustrium uirorum, de quibus istorice in suis poeticis carminibus fecerunt mentionem quod probat Lucanus in UIIII°, dum alloquitur Cesarem ne inuideat fame Hectoris, modulate et sublimate a dicto Omero, dicens: Nam, si quid Latiis fas est promictere Musis / quantum Smirnei durabunt uatis honores, / uenturi me teque legent etc., fingit hic auctor etiam tales uiros illustres simul cum eis esse in hac figurata tali uiriditate. De quorum famoso statu uolens auctor nunc loqui, ut de alta re, fingit se de summitate quadam respicere tales famosos ostensos et nominatos sibi per dictos poetas, alludendo uerbis Uirgilii, inducentis etiam umbram Anchise in simili loco ostendere Enee tales dicendo in UI°: Dixerat Anchises natumque unaque Sibillam / conuentus trahit in medios turbamque sonantem, / et tumulum capit unde omnes longo ordine possent / aduersos legere et uenientium discere uultus, fingendo auctor primo sibi ostendi ibi Electram, filiam regis Atalantis et uxorem olim Iouis, regis Cretensis, creantis ex ea Dardanum, fundatorem Troiane urbis, unde Uirgilius in UIII° ait: Dardanus, Iliace primus pater auctor et urbis / Electra, ut Grai peribent, Atalantide cretus cum multis sociis, idest cum multis eius descendentibus, inter quos nominat Hectorem et Eneam et Iulium Cesarem, Olim in arma furentem, ut ait Lucanus; ideo dicit hic auctor eum armatum cum occulis grifagnis, idest minacibus et audacibus, ut habent accipitres grifagni. Item fuerunt etiam ibi ostensa sibi Camilla, regina Uulscorum, et Pantasilea, regina Amazonidum, et rex latinus et Lauinia, eius filia et uxor secunda dicti Enee; item Brutus, qui expulit Tarquinum Septimum, regem romanum, et Lucretia, eius neptis, de quorum ystoria uideatur quod dicam in capitulo UI° infra in Paradiso; item Iulia, filia Cesaris, et uxor prima Pompei; item Martia, uxor Catonis, et Cornelia, uxor secunda dicti Pompei; item Saladinus, remotus ab istis, ita ut dicit textus, et solus in parte: hoc dicit auctor ex eo quod nemo de Sarracenia natione famosus in uirtute fuit nisi ipse, uel hoc dicit quia nemo poeta de sua famosa probitate tractauit, ut de aliis ibi existentibus. Inde, eleuatis altius occulis intellectualibus, uidit ibi auctor, sub premissa allegoria, Aristotilem filium Nicomaci de Straguritana, ciuitate Macedonie, maiorem mundi phylosophum, et uocat eum magistrum illorum qui sciunt, scilicet peripateticorum phylosophorum, inuestigatorum causas rerum, et sic debent dici scientes, cum Scire sit res per causas cognoscere, ut ait ipse Aristotiles in principio Physicorum; item Socratem phylosophum de Athenis et Platonem phylosophum Atheniensem; item Democritum phylosophum ponentem mundum a casu et fortuna factum, non a Deo; item Diogenem stoycum phylosophum, idest patientem, unde Seneca in libro De Ira: Diogeni stoico, de ira cui maxime disserenti in eum adolescens spuit, tulit hoc ille leuiter: *Non quidem*, inquit, *irascor, sed dubito an irasci oporteat*. Et cuidam Lentulo, idem sibi facienti, inquit: *Affirmabo, Lentule, falli eos qui te negant os habere*. Item Anaxagora, alium phylosophum, qui de omnibus rebus scripsit, ut ait Tullius in libro De Natura Deorum; item Thalem phylosophum qui de creatione mundi scripsit, ut ait Ysiderus; item Empedoclem, phylosophum Agrigentinum, qui se precipitauit in Ethenam causa experiundi unde eius extuatio procedebat, de quo Oratius in Poetria inquit: Dum cupit Empedocles, ardentem frigidus Ethnam / insiluit etc. Item Eraclidem, poeta de Ponto, qui scripsit Sompnium Matris Fallaridis; item Zenonem phylosophum; item Diascoridem phylosophum, qui librum De Qualitatibus Rerum composuit; item Orpheum poetam et musicum et inuentorem armonie; item Tullium et Linum poetam et Senecam moralem; item Euclidem geometram et Ptholomeum astrologum summum Pheludensem; item Ypocratem, Auicennam et Galienum, phisicos summos; item Aueroim Cordubensem, commentatorem totius phylosophie Aristotilis.
+
+{Così disciesi del cerchio primaio.} In hoc U° capitulo auctor principaliter duo facit: primo exordium ponit usque ibi: {Ora incomincian le dolenti note}, ibi incipit tractare de animabus dampnatis propter peccatum carnis in libidine et hoc usque ad finem huius capituli durat. Ueniamus ergo ad premissam exordialem primam partem aperiendam hoc modo: auctor iste postquam dixit de primo circulo seu Limbo Inferni, in quo posuit puniri animas infantium puerorum et aliorum - de quibus dictum est in proximo precedenti capitulo - non in pena sensus sed dampni ex eo quod non actualiter et conscientialiter peccauerunt, ueniens ad tractandum nunc hic de animabus dampnatorum illorum qui actualiter et conscientialiter peccauerunt, ut incontinentes et alii de quibus amodo dicet plectentibus penam dampni et sensus, fingit se in ingressu huius secundi circuli Inferni inuenire Minoem ut iudicem infernalem ita ringhiantem et examinantem et iudicantem et mandantem animas dampnatatas ad sua debita supplitia, ut dicit hic textus, sequendo hic ad licteram Uirgilium fugientem et Eneam descendentem de dicto primo circulo Inferni in quo etiam ponit puniri animas infantum et aliorum non conscientialiter peccatorum; ad secundum sequentem circulum infernalem inuenire ibi se hunc Minoem ad hunc predictum actum exercendum dicentem in UI°: Hos iuxta falso dampnati crimine mortis. / Nec non hee sine sorte date, sine iudice, sedes; / quesitor Minos urnam mouet, ille silentem / consiliumque uocat, uitas et crimina discit. Quem Minoem Uirgilius ibi et auctor hic, quantum ad allegoricum integumentum, sub typo et figura humane conscientie ponit, et merito: nam nullum actuale peccatum committi potest conscientia non remordente, unde Apostolus, Ad Romanos XU° capitulo inquit: Omne quod non est ex fide, idest omne quod contra conscientiam fit, peccatum est, nam deest fides ubi non est conscientia peccati, et ex hoc fingit auctor primo dictum Minoem ringhiantem, idest dentibus frendentem et frementem, ad quod ait Ysaia ultimo capitulo dicens: Uermis eorum non morietur, ubi Glosa hoc exponens ait: Uermis, idest remorsio conscientie, nam, ut ait Gregorius in primo Moralium: Nunquam simul esse possunt culpa operis et irreprehensibilitas cordis, inde in eo quod dicit quod dictus Minos examinat in tali introitu ut iudex notat auctor quomodo conscientiam in hoc mundo circa bonas et malas operas nos quasi inquirendo facit confiteri intellectualiter quod fuerit sequendum uel non, unde Origenes: Conscientia est spiritus correptor et pedagogus anime que separatur a malis et adheret bonis, et Seneca, Ad Lucilium, de ipsa etiam conscientia ait: Sacer inter nos spiritus sedet bonorum malorumque obseruator et custos, et Damascenus: Conscientia est iudex et lex nostri. Item in eo quod fingit dictum Minoem iudicari, tangit quod accusatio conscientie precesserit, quia fit contra nos in nobis ipsis dum peccauimus, unde Augustinus, in hac scribens Ad Secundum Manicheum, inquit: Senti de Augustino quidquid libet; sola me in occulis Domini conscientia non accuset. Item quod precesserat testimonium ipsius conscientie, de quo Apostolus, Ad Romanos II° capitulo ait: Qui offendunt opus legis scriptum in cordibus suis testimonium reddente illis conscientia ipsorum. In tertio nos iudicat condempnando, unde Ambrosius in quodam sermone sic ait: Conscientia suum reum semper tacita sine contradictione conuincit et iudicat. Ad hoc idem Iuuenalis ait: Prima est hec ultio, quod se / iudice nemo nocens absoluitur, improba quamuis / gratia fallacis pretoris uicerit urna. Ultimo in eo quod dicit quod dictus Minos sub dicto significatu mandat animas secundum quod cingit se cum cauda, refert se auctor ad executionem iudicii consciencie predicti que fit in cauda, idest in finali parte nostre uite, in qua malos immemores Dei ducit ad Infernum ad debita supplitia, unde Oratius in Sermonibus ait: Regula peccatis que penas irrogat equas / adsit etc., quasi conscientiam per tali regula tollat; ad quod respexit Dauid dicens ut peccator remorsus conscientialiter: Conuertere, Domine, et eripe animam meam; / saluum me fac propter misercordiam tuam / quomodo non est in morte qui memor sit tui / in Inferno autem quis confitebitur tibi, ad hoc facit quid ait etiam Glosa super illo uerbo Apocalipsis: Et habebant caudas similes scorpionibus etc., scilicet quod referendum est ad hoc quod mors ecterna est finis carnalium uoluptatum, uel ad hoc quod ad mortem culpe homines trahunt, uel refert se auctor hic dum dicit de cauda dicti Minois ad executionem in fine mundi fienda, de qua, ut scriptum in Decretis reperitur, nullus accusabit alium, cum tunc, ut ait Apostolus: Lingue cessabunt, sed sola conscientia accusabit quemlibet.
+
+Hiis expeditis, ueniamus ad secundam partem huius capituli in qua incipit auctor tractare de septem principalibus peccatis incontinentie et de animabus propter illa dampnatis in Inferno, et primo de peccato luxurie carnalis, hic dicere incohat fingendo in isto circulo secundo Inferni puniri in tali uento tempestuoso illorum animas qui in hoc mundo rationem, ut dicitur hic in textu, submiserunt libidinoso appetitui, unde Augustinus: Luxuria tota nostra ratio absorbetur, et Ad Corinthios super UI° capitulo dicit Glosa de talibus qui fornicantur et corpore suo peccant: In hoc peccato, inquit, est anima sub corpore; nam in fornicationis opere sicut totus homo absorbetur a carne ut iam dici non possit ipse animus suus esse, sed simul totus homo dici possit caro, qua submissio rationis fit in quolibet coitu preterquam in coitu uxorio secundum canones, fingendo auctor se ibi inuenire in dicta pena inter alia animas animam regine Semiramidis, uxor Nini olim regis Babylonie, que, mortuo dicto suo uiro, ita accensa fuit in libidine quod cum Ninia suo filio iacere proposuisset, et statuit unicuique esset licitum quod sibi placeret in libidine et delectaret, ut dicit hic auctor, ad quod Orosius sic ait: Semiramis libidine ardens ut fas sibi esset cum quibuscumque fornicari fecit, ut ait Ouidius dicens: Iuppiter esse pium statuit, quodcumque iuuaret, / et fas esse fecit fratre marita soror, item animam Didonis que se amore Enee interfecit secundum fictionem Uirgilii ab ea recedentis, et cum ergo iam iacuerat et sic rupit fidem iuratam per eam castitatis super urnam cineris Sichei sui uiri occisi a Pigmaleone, fratre ipsius Didonis, ad quod sic ait Uirgilius in IIII° in persona dicte Didonis: Non licuit talami experte sine crimine uita / degere more fere talis nec tangere causas; / non seruata fides cineri promissa Sichei. Yeronimus uero scribens ad Iouinianum dicit dictam Didonem pudicam in uiduitate mansisse et se occidisse propter Iarbam regem Musitanorum uolentem ipsam in uxorem per uim; item animam Cleopatre filie Lagi regis Egypti diu olim fornicantis cum Cesare; item Elene, uxoris regis Menelai, quo dimisso fornicata est cum Paride filio Priami, ex quo dictus eius uir cum aliis Grecis decem annis et sex mensibus obsiderunt Troiam, et hoc est quod tangit hic auctor de tanto tempore malo reuoluto per eam; item umbram Achillis Pelei, qui in fine cum amore dimicauit, ut dicit in textu, uult auctor in hoc tangere quod legitur de ipso Achille, scilicet quod, mortuo Hectore occiso per ipsum Achillem, Greci cum Troianis treuguam fecerunt adeo firmam quod Troiani in castra Grecorum et Greci in Troiam ibant, modo accidit in tali tempore quod, dum Ecuba uxor Priami, et mater dicti Hectoris cum Polisena sua filia et cum aliis dominabus Troianis exisset extra Troiam ad exequias annuas faciendas dicti Hectoris, phylocaptus adeo dictus Achilles est de dicta Polisena, quod eam petiit in uxorem, quod dicta Ecuba sibi facere promisit si faceret quod exercitus Grecorum inde recederet, quod facere non ualens dictus Achilles, cum sua gente de dictu exercitu recessit indignatus, nichilominus dicta Ecuba, memor mortis Hectoris, dicti filii sui, et in eius uindictam cum tractatu Paridis sui filii, ordinauit quod dictus Achilles una die ueniret ad quoddam templum Apollinis positum iuxta Troiam ad complendum dictum coniugium, qui Achilles uenit ad dictum templum, et ingressus templum predictum insultatus fuit insidiose a dicto Paride et a multis aliis Troianis, qui Achilles cum eis preliando, non ualens eis resistere, reduxit se ad statuam dicti Apollinis ubi sagipta mortuus est a Paride predicto, unde Uirgilius in UI°, in persona Enee alloquentis ipsum Apollinem, de hoc ait: Phebe, graues Troie semper miserate labores, / Dardana qui Paridis derexti tela manusque / corpus in Eacidem etc.
+
+Item fingit auctor ibi se inuenire umbram dicti Paridis et Tristani, ac domine Francisce, filie domini Guidonis de Polenta, domini olim ciuitatis Rauenne posite iuxta marinam et litora maris Adriatici, ubi Padus intra in illud mare cum suis sequacibus fluminis cum eo unitis, ut dicitur hic in textu, et uxor olim Iohannis Ciotti de Malatestis de Arimino, item umbram Pauli, fratris dicti Iohannis, que domina Francisca et dominus Paulus cognati, simul reperti in adulterio occisi sunt a dicto suo uiro. Modo ut auctor ostendat ad nostram moralitatem a quo nobis cauere debemus, ne capiamur ab isto amore concupiscibili et uenereo, inducit umbram dicte domine Francisce ad dicendum quomodo dictus Paulus phylocaptus est de sua pulcra persona, motus a nobili corde cui cito talis amor insurgit propter cibaria pretiosa et otia, subaudi talium gracilium et petentium, quam cordi plebei, unde inquit Yeronimus: Difficile inter epulas seruatur pudicitia, et illud sancti Bernardi: Periclitatur castitas in delitiis licet utrumque pungit, unde idem Yeronimus: In sicco et panis eadem libido dominatur, ad quod facit illud Ouidii: Queritur Egistus quare sic factus adulter? / in promptu causa est: desidiosus erat, et illud: Otia si tollis, periere cupidinis arcus, ex quo, ut dicit ipsa domina Francesca secuta naturam amoris predicti, coacta est ad amare dictum Paulum, iuxta illud Augustini in libro De Cathechizandis rudibus: Nichil prouocat ad amandum quam preuenire amando, et Seneca in UIIII° Epistula ad Lucilium: Amatorium sine medicamento tibi monstrabo esse et sine herbis. uis amari? Ama. Item dicit dicta domina Francisca quomodo de uisu ad colloquium deuenerunt ipsa et dictus Paulus quod, ut ignis ardescit, ut Ecclesiastici UIIII° habetur, unde ad oscula et factum iuxta illud uisus et alloquium tactus post oscula factum, a quibus singulis gradatim inducitur augumentum uenerei sceleris huius, ut ait Tullius in Topicis. Ad que dicit etiam quod precipue inducti sunt propter lecturam cuiusdam libri de gestis illorum de tabula rotunda in parte illa ubi legitur quod Galeoctus amore Lancialocti fecit quod quedam dama de Maloaut, proca dicti Galeocti, conduxit reginam Geneuram ad quoddam uiridarium, ubi breuiter secrete dictus Lancialoctus, eius procus, osculatus est eam, unde dicit dicta umbra dicte domine Francisce hic ultimo quod, sicut Galeotus predictus fuit mediator ibi ad tale osculum, ita ille liber et qui eum scripsit, idest composuit, fuit seu fuerunt causa ad eorum osculum a quibus talibus libris legendis ostendit etiam hic auctor debere homines se abstinere predicta de causa, unde Ysiderus in libro Sententiarum ait: Ideo prohibetur christianis legere figmenta poetarum et aliorum scriptorum et librorum similium, quia per oblectamenta eorum nimium mentem excitant ad incentiua libidinum. Hiis ad licteram sic narratis, ueniamus ad allegoriam que in contentis in hoc capitulo et super adduci potest, quam elicere de hiis facile poterit hoc premisso, uidelicet quod demon peccato et uitio libidinis attributus, idest diabolicus motus ad libidinem, qui ebraice dicitur abadon, et grece appollion, latine exterminans, et a Iob uocatus est Leuiathan, et a poetis cupido, qui describitur primo cecus per Uirgilium dicentem: Quam Uenerem et ceci stimulos aduertere amoris, et Oratius in Sermonibus, loquens de tali amore, ait: Mobilia et ceca fluitantia sorte laborat, et hoc ex eo quod nos in hoc mundo cecat circa aspectum mulierum et e conuerso in non uidendo quid faciamus et quid concupiscamus, unde Genesis III° dum ibi dicitur: Uidit mulier etc., Glosa inquit: Non licet intueri quod non licet concupisci, aliter ceci efficiamus ut effectus fuit Sicher, filius Emor, qui, cum uidisset dominam, adamauit eam et rapuit, ut dicitur Genesis XXXIIII° capitulo, item et Dauid, qui uidendo Bersaben lauantem se exarsit in eam et tulit eam et Uriam eius uirum occidi fecit; item Amon, filius ipsius Dauid, qui, uidendo Thamar sororem suam pulcram corrupit eam ut in II° Regum legitur, idem fecit Ruben de uxore patris sui, ut Genesis capitulo penultimo dicitur, ex quo motus est Iob ad dicendum XXIIII° capitulo: Occulus adulteri obseruat caliginem, et in XXXI° etiam ad dicendum: Pepigi fedus cum occulis meis, quod exponens Glosa inquit: Pepigit etc., ne prius incaute aspiceret quod postea inuitus amaret, ad que etiam potest adduci quod scribit Ennodius ita dicens: Amor magna aggreditur et inter dubia non distinguit. Et ecce breuiter quod auctor sentit dum fingit hic, tractando de pena animarum talium amatorum, se ingredi locum omni luce priuatum; secundo describitur dictus demon seu diabolicus motus alatus, unde Uirgilius in primo ait: Parat amor dictis care genitricis et alas / exiuit etc., et Ysiderus: Cupido, fornicationis demon, cum alis pingitur ex eo quod nichil amantibus leuius est, et ecce cum auctor fingit hic etiam animas talium in uento tempestuoso sic puniri, quasi uolantes ut aues, comparatiue hic nominate, ut tangat statum talium in hoc mundo sub allegoria qui semper in motu et in circuitu est, ut patet ad sensum, ad quod ait Glosa super illud uerbum Apocalipsis, tangendo ibi Iohannes de melubus et de locustis: Et uox alarum earum sicut uox curruum, quod dicit alarum pertinet ad uelocitatem quam habet in discurrendo huiusdem amatores, at quod etiam Ouidius respiciens ait: Artibus innumeris mens oppugnatur amantis / ut lapis equoris undique pulsus aquis, et Oratius in Sermonibus in amorem: Hec sunt mala, bellum, pax, / rursum: hec si quis tempestant prope rituum, hoc etiam respectu allegorice Uirgilius finxit in UI° Eneam inuenisse in Inferno animas dictorum amatorum cruciari in simili impetuoso uento dicens hic quos Durus amor crudeli tabe perdit / secreta celant calles, et subdit inferius: Ergo exercentur penis ueterisque malorum, / supplitia expendunt, alie panduntur inanes / suspense ad uentos etc. Tertio describitur ut archiger et sagiptator, ut supra tetigi per Ouidium, ex eo quod perforat cor amantis uariis cogitationibus, ad quod respiciens Yeronimus ait: Gladius ignitus est species mulieris, que ex omni parte sui sagiptas emictit, de quo Prouerbiorum UII° dicitur: Donec trasfigat sagipta iecur eius, subdendo Et multos uulneratos deiecit, et Canticorum U°: Uulnerasti me soror sponsa in uno occulorum tuorum, et ex hoc Gualterius, diffinendo talem amorem, ait: Amor est quedam passio innata procedens ex uisione et immoderata cogitatione forme alterius sexus, ob quam aliquis supra omnia cupit alterius potiri amplexibus, et ecce cur auctor etiam fingit hec dictas animas percuti a dicto uento, ut dicitur in textu. Et hoc sint pro hoc capitulo.
+
+{Al tornar de la mente che si chiuse.} Auctor in hoc sexto capitulo fingit se ingredi tertium circulum Inferni in quo dicit puniri animas illorum qui in uitio et peccato gule, consistente in crapula, que dicitur nimietas cibi, et in ebrietate, que dicitur nimietas potus, mortui sunt, ita sub ista pluuia aque tinte grandinis et niuis et in terra fetente ibi iacentes ita hic ut dicit textus. Ultra quam penam fingit auctor etiam ibi dictas animas laniari et inglui ab isto Cerbero demone, et intonari ab eius triplici gutture personante, ut dicit hic textus, quem etiam Uirgilius fingit in simili loco Eneam uadantem per Infernum inuenisse, dicens in UI°: Cerberus hec ingens latratu regna trifaci / personat aduerso recubans immanis in antro. / Cui uates, horrere uidens iam colla colubris, / melle soporatam et medicatis frugibus offam / obicit. Ille fame rabida tria guttura pandens / corripit obiectam, atque immania terga resoluit / fusus humi totoque ingens extenditur antro. / Occupat Eneas aditum custode sepulto / euaditque celer ripam irrememeabilis unde, quem totum ad licteram auctor hic sequitur superficialiter. Restat nunc predicta allegorizare: primo uidelicet pro quo Uirgilius ibi et auctor hic hunc Cerberum accipit, secundo pro quo dicta eius tria guttura, tertio quid sentit predicta offa Uirgilius ibi et pro dicta puluere hic auctor ita quietante dictum Cerberum, quarto quid sentit hic auctor pro dicta pluuia, grandine et niue. Ad primum dico quod ut ait Ugo de Sancto Uictore: Unicuique uitio quidam demon singularis superest ad homines in eo illaque agendum - pro quo demone ad hoc attributo huic uitio gule iste Cerberus ponitur hic et ibi, quem Yeremias uocat Nabuzardam, quod interpretatur princeps coquorum, et quia tale uitium reddit hominem in ebrietate cum occulis rubeis ut plurimum, item in commensatione immundum et in manibus rapacem, et cum uentre magno, idest capace ad multa ingurgitanda. Ad quam ingluuiem respiciens Seneca inquit: Quosdam uentri obedientes loco numeremus animalium, non hominum, et Aggei prophete, primo capitulo, dicitur: Qui mercedem congregat misit eam in saccum pertusum. Unde Augustinus, exponendo se ipsum dicentem: Ubicumque querit caro refectionem inuenit defectionem, ait: Si accidat quod habeat qualia et quanta uult, non habet tantum uentrem quantum uellet. Et sic aut deficit anona aut saccus. Nam ideo commensatio dicitur castrimargia, quia in castris uentris omnia merguntur. Ideo auctor hic eum Cerberum talem in occulis, in barba, in manibus, et in uentre describit, ut in textu dicitur. Ad secundam dico quod eius tria guttura allegorice denotant tres motus diabolicos quibus hoc uitium gule diuersimode homines afficit, de quibus distincte Gregorius, Super illud Genesis capitulo XXU°, ubi Esau dixit: Iacob da michi de coctione hac rufa, dicit quorum primum dicit esse quando aliquis nimis delicate gulizat, ut legitur Numeri XI° capitulo, de filiis Israel, qui in heremo carnes desiderabant, et Ioelis capitulo primo dicitur: Ululate qui bibitis uino in dulcedine, quoniam periit ab ore uestro, et Luce XUI° capitulo de illo diuite Qui epulabatur splendide, non sequendo doctrinam Senece dicentis: Palatum tuum famem excitet, non sapores, et Sancti Bernardi dicentis de condimentis: Sufficit ut comestibiles fiant cibi, non concupiscibiles, sed dicit etiam, quando quis in quantitate excedit gulosizando, iuxta illud Lucani in IIII°: O prodiga / rerum luxuries, nunquam paruo contenta paratu, / et quesitorum terra pelagoque ciborum / ambitiosa fames et laute gloria mense / discite quam paruo liceat producere uitam / et quantum natura petat, et illud Ezechielis prophete capitulo XUI°: Hec fuit iniquitas Sodome superbia et saturitas panis, et Senece dicentis: Fastidientis stomaci est plura degustare, que, si uaria sunt et diuersa, inquinant et non alunt, et, Ecclesiastici XXXUII°: Noli auidus esse in omni epulatione, neque te effundas super omnem escam, ad quod facit quod legitur Iudith, capitulo XII° de Oloferno scilicet quod: Bibit uinum multum quantum in una die in uita sua non biberat; tertium dicit esse quando in continuo tali hoc uitio aliqui sunt, contra quos tales dicit Ysiderus: Tota die epulas ruminant, quasi ad explendam gulam diuitias uespere preparant. Ad tertium principale dico quod dicta offa Uirgilii et puluis, de qua auctor hic dicit, denotat qualiter cum ratione debemus quietare hoc uitium gule aggrediens nos cum lentulis Danielis et locustis Baptiste, ut dicit iste auctor in Purgatorio in capitulo XXII°, unde Yeronimus, in quodam Decreto, ait ad hoc: Olerum et pomorum ac leguminum et facilior apparatus est et arte impendiisque coquorum non indiget, sine cura substentat humanum genus, moderate sumptus, quia nec auide deuoratur, quod irritamenta gule non habet. Ad quartum dico quod dicta pluuia, grando et nix denotant diuersas descendentes ex tali uitio in corpora gulosorum, facientes eos clamare et iacere ut canes, ut dicitur hic in textu, de quibus Psalmista ait: Famem patientur ut canes, et Yeronimus, supra dictis eius uerbis, subdit: Morbi ex saturitate nimia concitantur, unde Iohannes Os Aurum, etiam ad hoc ait: Excessus ciborum cumputrescere facit corpus humanum et macerat egritudine diuturna, et resoluta quidem corpora et omni cera molliora circumferuntur; quibus gulosis ad cumulum malorum podagre, tremor et immatura senectus accidit, et quodammodo iam sunt sepulti, et Osee UIIII°: Memphis sepeliet eum, dicitur memphis nimietas cibi et potus. Ad idem Tullius ait: Si uideris istos epulones uelut optimos boues stertere et sudare, intelliges eos, qui maxime sequuntur uoluptates, minime assequi, qui uitio gule laborant pro delectacione unius hore patiuntur molestiam diei, et quandoque mensis, quia in acutam uel aliam infirmitatem incidunt, Et Seneca: Ebrietas hore unius ilarem insaniam longi temporis tedio prestat, et Iob capitulo UIIII° dicitur: Cum saturatus fuerit homo artabitur et omnis dolor irruet super eum. Ad cuius pluuie allegoriam facit etiam quod dicitur Mathei XII° ibi: Cum immundus spiritus exierit ab homine ambulat per loca inaquosa querens et non inuenit: loca arida sunt homines temperate uiuentes in quibus diabolus non inuenit requiem, sed in hiis qui gule uacant, de quibus, eodem Euangelio in capitulo UIII°, dicitur: Si eicis nos hinc micte nos in gregem porcorum etc., dicebant dicti demones Christo, ubi Glosa dicit: Postquam quis porcus est, uitio gule, habitaculum est demonum.
+
+Post hec auctor procedendo fingit se ibi inuenire umbram Ciacchi de Florentia, qui homo de curia fuit et gulosus, a qua umbra auctor querit quattuor: primum enim ad quid uenient ciues ciuitatis partite, scilicet Florentie, que a principio sui constituta fuit partim de gente Fesulana et partim de gente Romana, ut dicit hic auctor infra in capitulo XU°; secundum est ut dicat sibi si aliquis est ibi iustus; tertium est ut dicat sibi causam sue discordie; quartum est ut dicat sibi ubi est umbra domini Farinate de Ubertis et domini Tegghiai Aldobrandi, domini Iacobi Rusticuccii et domini Arrighi de Arrigucciis et domini Musce de Lambertis de Florentia, probissimorum eius ciuium olim. Ad primum respondet dicta umbra implicite, ut dicit hic textus, sed ut explicite pateat, premictendum est quod de MCCLXXXXUII° seu UIII° in ciuitate Pistorii, existentibus duabus partibus, scilicet Guelfa et Ghibelina, et existente ibi quadam domo, seu prosapia nobili quorundam uirorum qui dicuntur Cancellerii, de quibus quidam ex uno latere uocabantur Ranerii et alii quidam ex altero latere uocabantur illi de Damiata, in dicta parte Guelfa, ambobus dictis lateribus existentis, contingit quod una die quidam iuuenis quindecim annorum, nomine Amodorus, de dicto latere illorum de Damiata, ludendo ad tabulas cum quodam alio iuuene et milite de dictis Raneriis, nomine Dominodato, uenit secum ad contentionem, in tantum quod dictus Amadorus dedit unam alapam dicto Dominodato; quo scito, pater dicti Amadori misit dictum Amadorum, suum filium, ad dictum Dominumdatum ad se excusandum et ad subeundum uindictam quamlibet de tali alapa quam uellet sibi inferre dictus Dominusdatus. Quo facto et dicto, breuiter Focaccia, frater dicti Dominidati, in presentia dicti sui fratri, manum dexteram dicto Amadori amputauit; quo scelere perpetrato, statim dicta domus diuisa est, ita quod omnes Ghibelini de Pistorio tenuerunt cum dictis Raneriis, et dicta est tunc pars Blanca pars dictorum Raneriorum et etiam omnium Florentinorum et Bononensium aliorumque de Tuscia qui tenuerunt cum eis, et predicti de Damiata et alii Guelfi de Pistorio et de Florentia et de Bononia, qui tenuerunt cum eis dicti sunt de parte Nigra. Et demum dicta pars Blanca primo in dicta ciuitate Pistorii uicit dictam partem Nigram, et eam inde expulit, et ibi dicta pars Blancorum et Florentie et Bononie cepit dominari, et dominata est per tres annos, quos auctor uocat hic tres soles. Inde primo dicta pars Blancorum expulsa fuit de Florencia anno MCCCI° potencia Karuli Sine Terra de Francia, quin de inductu Bonifatii pape UIII° id fecit sub simulatione, et hoc tangit hic dicta umbra dum dicit de piaggia ad quam naues quiescunt et non uidentur moueri sicut tunc dictus papa non uidebatur facere et moueri ad quod occulte mouebatur. Inde obsessa fuit dicta ciuitas Pistorii a dicta parte Nigra sub capitaneatu regis Roberti et marchionis Moroelli Malaspine, et uicta est dicta ciuitas et expulsa est dicta pars Blancorum inde et de aliis dictis terris, et hoc est quod prenuntiat hic dicta umbra Ciacchi, dicendo quomodo post longam contentionem uenient ad sanguinem, idest ad bellum ciuile, et pars siluestris, idest dicta pars Blanca ita uocata a dicta umbra propter predictum facinus expellet aliam primo in dicta terra Pistorii, ut supra dictum est, ac ut etiam prenuntiat umbra Uanni Fucci infra in capitulo XXIIII°, et quomodo inde cadet infra tres soles, idest infra tres annos. Ad secundum dicit dicta umbra quod iusta duo sunt, in mundo subaudi, et quod ibi, scilicet Florentie, non intelliguntur etc.: circa hunc passum est notandum quod auctor uult hic tangere de illis tribus iuribus de quibus tetigit in illa sua cantilena que incipit: Tre donne intorno al cor mi son uenute, accipiendo dictas tres dominas ut tres leges descendentes a dictis tribus iuribus, scilicet a iure naturali quod, ut dicit Lex, Cum ipso genere humano rerum natura, idest Deus, prodiit, et quod id dicitur in principio Decretorum: In lege et in Euangelio continetur, quo quisque iubetur alii facere quod sibi uult fieri, et prohibetur alii inferre quod sibi nolit fieri, ut Mathei UII° habetur; quod Ius, secundum Ysiderum, dicitur fas, idest diuina Lex, et quod auctor uocat dricturam in dicta sua cantilena; secundum Ius dicitur Ius gentium, quo solum genus humanum utitur, quod quidem precipit honeste uiuere, alterum non ledere et ius suum unicuique tribuere; tertium dicitur Ius ciuile, scilicet quod quisque populus uel ciuitas sibi proprium diuina humanaque causa constituit. Modo dicit dicta umbra quod, licet dictum Ius ciuile tertium uigeat Florentie, tamen premissa alia duo iura in effectu minime; et quia dictus Ysiderus dicit quod Ius dictum est quia iustum est, ideo auctor uocat dicta duo Iura hic, scilicet primum et secundum, duo iusta.
+
+Ad tertium dicit quomodo uitium superbie, inuidie et auaritie est causa discordie dicte ciuitatis Florentie. Ad quartum respondet ut per se patet in textu. Ultimo inducit auctor Uirgilium ad dicendum de aduentu Domini iudicaturi mundum, de quo habetur Mathei, XXIII° capitulo, ibi: Et uidebunt Filium hominis uenientem in nubibus celi cum uirtute multa et maiestate, et mictet angelos suos cum tuba et uoce magna. Tuncque omnis anima ueniet ad sepulturam sui corporis et illud reassumet. Quod prophetizans Psalmista ait: Auferes spiritum eorum, et deficient, et in puluerem suum reuertentur, et alibi: Emicte spiritum tuum, et creabuntur, et renouabis faciem terre. Ad quod facit quod dicitur Apocalipsis XXI° ibi: Et dedit mare mortuos suos qui in eo erant, et mors et Infernus dederunt mortuos qui in eis erant, arguendo inde Uirgilius quod tormenta infernalia post dictam sententiam erunt maiora, ut ait Augustinus Super Iohanne dicens: Cum fiet resurrectio etiam bonorum gaudia et malorum tormenta maiora erunt, ea ratione, hic in textu assignata, scilicet quod res quelibet cum perfectior est, perfectius sentit bonum et malum. At tunc, licet illa gens maledicta et dampnata ad ueram perfectionem salutarem non uadat, tamen ibi plus quam hic expectat esse temporaliter, cum ibi ecternaliter erit, item etiam et realiter perfectior erit post dictam sententiam, cum ante ea a tempore mortis passionata fuerit solum cum anima, et tunc cum anima et corpore cruciabitur.
+
+{Pape Satan, pape Satan aleppe.} Auctor in hoc capitulo UII° dicit se descendisse in quartum circulum Inferni, in quo fingit puniri animas auarorum et prodigorum simul in uoluendo saxa, ut dicit textus, ac fingendo ibi se reperire Plutonem demonem, quem Sacra Scriptura uocat Mamonem, unde dicitur: Nolite uobis facere thesaurum de Mamona iniquitatis, exclamantem, uiso auctore uiuo, ita ibi per Infernum ambulantem: {Pape Satan}, idest o Satan; Alep, idest principalis demon noster, sicut est principalis lictera Alep in alphabeto Hebreorum, quid est hoc uidere: nam pape interiectio dicitur admirantis, tangendo incidenter quod legitur Apocalipsis, capitulo XXII° ibi: Et factum est prelium magnum in celo: Michael et angeli eius preliabantur cum dracone, et draco pugnabat et angeli eius, et non ualuerunt, nec locus eorum inuentus est amplius in celo. Et proiectus est et angeli eius in profundum terre, tangendo inde comparatiue de natura illius brachii maris quod dicitur Fare Missine ubi, iuxta illa duo loca que dicuntur Silla, ita dicta a Silla filia Forci, conuersa in canem a Circe propter Glaucum, et Caribdis, unde dicti maris franguntur et non alibi in toto alio mari congrediendo et percutiendo se, unde Uirgilius in III° ait: Hesperium Siculo latus abscidit, aruaque et urbes / litore deductas angusto interluit extu. / Dextrum Silla latus, leuum implacata Caribdis / obsidet, atque imo baratri ter gurgite uasto/ sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras / erigit alternos, et sidera uerberat unda. Allegoria uero quam auctor hic tangere uult, hec est: nam primo uult tangere quomodo auari et prodigi ita in hoc mundo equaliter delinquunt, et quod sic in alio etiam equali pena puniri merentur; nam ab eadem uirtute et medio expendendo et non expendendo debite, scilicet a liberalitate equaliter discendunt, unde Phylosophus in IIII° Ethicorum ait: Liberalitas est uirtus per quam quis expendit secundum substantiam et in que oportet. Et hoc denotat hic auctor dum fingit has animas a medio circulo ita uicissim dicti loci infernalis recedere diuerso calle, uoluendo hec saxa, ut dicit textus, in reuolutione quorum saxorum denotat auctor laboriosam uitam quam maxime auari ducunt in hoc mundo, unde Ecclesiastes de talibus dicitur: Cuncti dies sui laboribus et ruinis pleni sunt, et Yeremie XUI°: Seruietis diis alienis qui non dabunt uobis requiem die ac nocte; ad quod respiciens Oratius ait in Sermonibus: Exiguum censum turpemque repulsam, / quanto diuites animi capitisque labore. / Impiger extremos curris mercator ad Indos, / per mare pauperiem fugiens, per saxa, per ignes, sub qua allegorica pena saxorum puto Uirgilium dicente etiam sic in UI°: Saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum, et Ouidius in IIII°, tractans de pena Sisiphi, auarissimi hominis, ait etiam ad idem: Aut petis aut urges rediturum, Sisiphe, saxum, et Seneca, in sua quadam tragedia, ad hoc etiam inquit: Ceruicem saxum grande Sisiphea sedet, - dicendo auctor quomodo ibi uidit infinitos clericos rasos in summitate capitis, in qua rasura denotatur depositio temporalium bonorum, quod male seruatur per eos, dicendo quomodo dicti auari resurgent cum manibus clausis et prodigi cum apertis, ut denotent contrariam eorum qualitatem peccati.
+
+Post hec incidenter auctor inducit Uirgilium ad dicendum hic quid sit fortuna et quid sit eius officium, sic incipiens: sic Deus, cuius scientiam totum aliud scire transcendit et excedit, factis celis, attribuiuit unicuique suos motores, idest suas angelicas intelligentias, ad regendum eos ad suos distinctos effectus, unde Psalmista: Uerbo Dei celi firmati sunt, et Spiritus oris eius omnis uirtus eorum, et Apostolus: Omnes angeli administratorii Spiritus sunt, loquendo, credo, de talibus motoribus, ita quod omnis pars alteri splendet, idest correspondet et conformatur: nam elementa et elementata subsunt planetis, planete octaue spere, octaua spera nono celo, nonum celum menti diuine. Quod tangens iste auctor in II° capitulo Paradisi ait: Lo moto e la uirtù di sancti giri, / come dal fabro larte nel martello / da beati motor conuien che spiri, ad quod ait Thomas in prima parte dicens: Quantum ad rationem gubernationis pertinet, Deus immediate omnia gubernat; quantum uero pertinet ad executionem gubernationis, Deus gubernat aliqua mediantibus aliis, ita attribuiuit et preposuit quandam aliam intelligentiam celestem et angelicam splendoribus mundanis, idest nostris operibus et honoribus, quam Fortunam uocamus. Cuius iura sunt talia, ut ait Boetius in II°, ubi, loquens in persona Fortune, sibi ipsi ait: Affluentia et splendore circumdedi te, et Phylosophus in libro De Bona Fortuna ad hoc idem inquit: Absque enim bonis exterioribus, quorum fortuna domina est, non contigit esse felicem, et Boetius in fine primi, in persona Phylosophie ait: Quoniam quibus gubernaculis mundus regatur oblitus es, has fortunarum uices extimas sine rectore fluitare, et Iuuenalis ad hoc etiam ait: Nullum numen habes, si sit prudentia, sed te, / nos facimus, Fortuna, deam celoque locamus; ad quod Ysiderus in X° ait: Fortuna a fortuitis nomen habet, et quasi dea quedam res humanas uarie regens, ideo ceca dicitur, eo quod passim in quoslibet non inspectis meritis uenit; Que fortuna uidetur ita in II° Physicorum a Phylosopho diffiniri dicente: Fortuna est causa secundum accidens et hiis que secundum propositum eorum que propter hoc sunt, unde et circa idem et intellectus et formam est, propositum enim non sine intellectu est; unde Frater Albertus, scribens circa hoc ait: Omnis fortuna est casus, sed non conuertitur. Est enim fortuna in agentibus secundum propositum, quibus est bene contingere, unde neque inanimatum neque infans et brutum aliquid facit ad fortunam, et est in hiis que fiunt non propter hoc, sed propter accidens, ut in fodiente recipere thesaurum. Casus uero est in non habentibus propositum et in brutis cadit, ut equus casu uenit domum et saluatus est a lupis, qui non uenit domum propter salutem sed propter cibum, quod quidem totum plene tractata sunt secundo Physicorum, et quod etiam circa hoc ait Thomas in prima questione CXUIa dicens: Dicendum est quod in rebus inferioribus uidentur quedam a fortuna uel a casu prouenire. Nam contingit quandoque quod aliquid, ad inferiores causas relatum, est fortuitum uel causale, et relatum ad aliquam superiorem causam, inuenitur esse per se intentum. Sicut si duo serui alicuius domini micterentur ab eo ad eundem locum, uno de altero ignorante; concursus dictorum duorum seruorum, si ad ipsos referatur, casuale est, quia accidit preter intentionem utriusque. Si uero referatur ad dominum, qui hoc preordinauit, non est casuale, sed per se intentum. Ideo ea que per accidens hic aguntur, siue in rebus humanis siue in rebus naturalibus, reducuntur ad aliquam causam preordinantem, que est ipsa diuina prouidentia. Et secundario sunt dicti sui motores angelici, ad quod respiciens Augustinus in libro U° De Ciuitate Dei ait: Nos enim eas causas que dicuntur fortuite, unde etiam fortuna nomen accepit, non esse nullas dicimus, sed latentes; easque tribuimus uel Dei uel quorumlibet spirituum uoluntati. Nam homo secundum corpus subest corporibus celestis, secundum uero intellectum subest angelis seu sustantiis separatis, secundum uoluntatem subest soli Deo, qui, quamuis directe ad intentionem hominis solum operetur, tamen actio angeli per modum suasionis ad electionem hominis aliquid operatur, at actio corporum celestium per modum disponendi in quantum corporales impressiones corporum celestium aliquas electiones in nobis disponunt. Et sic, redducendo fortunam ad sua principia, est et dici debet natura, sed quantum ad numerum scire dicitur fortuna, idest uentura, preter propositum nostrum, non obstat quod de libero arbitrio possunt opponi. Nam liberum arbitrium non potest esse, nisi ubi uoluntas nostra et intellectus potest eligere, at electio non potest fieri nisi in hiis rebus que sciuntur, ergo etc. Unde Uirgilius: Nescia mens hominum fati sortisque future / et seruare modum rebus sublate secundis, et Phylosophus in dicto secundo Physicorum ait ad hoc: Sunt quidam quibus uidetur esse causa fortuna in manifesta; autem humano intellectu tanquam diuinum quoddam ens; ad quod etiam Muxatus, poeta quidam nouus Paduanus, curiosus circa premissa, in persona Dei loquentis Fortune, ait: Tu, Fortuna, cui non sine magno misterio toti mondo miranda commisimus, et stupenda, putasne parum tibi sic, si ex archanis nostris circa humanos actus secreta commisimus, que nulli scire fas fuerit, nisi cum euenerint? Qui sensus aduersus te, quis intellectus, que ratio me uolente preualet, seu non prohibente, que feceris? Tuas causas habes quas homines latere nolimus. Subsequenter auctor, uolens tangere de officio ipsius Fortune, subdit quod eius est commutare bona mundana de gente in gentem, non ualentibus nec scientibus hominibus in hoc sibi resistere, dico illis hominibus qui sequuntur iudicium ipsius Fortune, ut subditur hic in textu; nam alii qui non sequuntur dictum eius iudicium, hoc est qui se non miscent de bonis et honoribus et dignitatibus fortuitis et ambitiosis huius mundi, ut sunt religiosi et phylosophi et alii in hoc mundo contentis rebus modestis bene resistunt sibi, nec de ea Fortuna curant. Et ex hoc ait Oratius in Odis: Mea / uirtute me inuoluo probamque / pauperiem sine dote quero. / Non est meum, si mugiat Africis / malus procellis, ad miseras preces / decurrere et uotis pacisci, et Boetius in III°: In nostra situm est manu quale fortunam habere uolumus; nam si uentis uela committeres, non quo uoluntas peteret, sed quo flatus impelleret promouereris, ut ait idem Boetius in secundo, et Seneca Ad Lucilium ad propositum inquit: Quid prodest si Deus rector est? Quid prodest si casus imperat aut consilium meum Deus occupauit aut consilio meo nichil fortuna permictit? Quicquid est ex hiis philosophandum est; siue casus humanas sine ordine impellit, phylosophia nos tueri debet. Hec adhortabitur ut Deo libenter pareamus et fortune contumaciter resistamus, et in UIIIa Epistula inquit: Quisquis uestrum uitam tutam agere uult, quantum plurimum potest ista uiscata beneficia fortune deuitet, in quibus quoque miserrimi fallimur: nam bona fortune insidie sunt. Inde dicit auctor hic quomodo dicte commutationes ipsius fortune non habent treguas, nam semper fortuna inimicatur quibusdam uel amicatur faciens modo unum cadere et alium ascendere, unde Boetius in secundo, in persona ipsius Fortune: Hunc continuum ludum ludimus rotam uolubili orbe uersamus, summa infimis et infima summis mutare gaudemus, et quod necessitas facit eam uelocem dicit etiam hic auctor ita, cito concurrit alius qui debet eleuari in locum alicuius eleuati. Ad quos respiciens Claudianus ait: Summa rote bene Cresus erat tenet infima Codrus / Iulius ascendit, descendit Magnus ad infra / Silla iacet surgit Manus sed cardine uerso / Silla reddit premit Marius sic cuncta uicissim etc., et Seneca in quadam eius tragedia: Prohibet Cloto / stare fortunam, / res Deus nostram celeri citata / turbine uersat, et Lucanus: Siue nichil positum est, sed sors incerta uagatur, / fertque refertque uices et habent mortalia casum, et Oratius in Odis: Fortuna seuo leta negotio transmutat incertos honores, / nunc michi, nunc alii benigna / Laude manentem; si celeres quatit / pennas, resigno quod dedit, nec non Gualfredus ad hoc etiam ait in Poetria sua: Hoc unum prescire potes quod nulla potestas / esse morosa potest, quia res fortuna secundas / imperat esse breues etc. Item dicit auctor quomodo dicta fortuna cruciatur tantum ab illis iniquiis, et querimoniis subaudi, qui olim eleuati fuerunt a dicta Fortuna, licet modo sint delapsi, contra quos etiam ait Phylosophus in tertio Ethicorum dicens: Emissiuum autem et non honorantem propter ipsas diuitias, sed gratia dationis. Propter quod accusant fortunam, quoniam maxime digni non ditantur, et Seneca, De Consolatione Ad Matrem: Illis fortuna grauis est, quibus repentina est. Neminem aduersa fortuna comminuit nisi quem secunda decepit, et Ualerius in III° De Uarietate Casuum ait: Gaius Cesar priuatus Asiam petens, a marictimis predonibus captus, quinquaginta talentis se redemit; parua igitur summa clarissimi mundi sidus rependi fortuna noluit. Quid est amplius ut de ea queramus si neque consortibus diuinitatis sue parcit? Item et Phylosophia in persona Fortune ait Boetio exuli et depresso: Hactenus fortunato! Habes gratiam uelut usus alienis. Non habes ius querele tanquam tua prorsus perdideris. Et hoc de Fortuna; de Fato autem, et quomodo differt ab ista fortuna plene dicam infra in UIIII° capitulo.
+
+Post hec auctor fingit se deuenisse ad extremam ripam huius quarti circuli Inferni et ibi se inuenire hunc fontem bulientem et uersantem secundum fluuium infernalem, cuius aquam dicit bigidam, idest luridam et decoloratam, manantem per plagas et rupes grigias, idest asperas et duras, ad facientem Stigeam paludem, in qua fingit puniri animas iracundorum in prima eius parte et sub eis in infimo luto animas accidiosorum, ut dicit textus. Et procedendo dicit uenisse se ad hanc turrim Al da sezzo, idest demum. Et hec quantum ad licteram; quantum uero ad integumentum allegoricum auctor hoc sensit, scilicet quod dicto de tribus uitiis incontinentie quasi ut de tribus carnalibus, scilicet de luxuria, gula et auaritia cum prodigalitate coniuncta, et de pena ipsorum, ut superius apparet, uolens nunc uenire ad tractandum de aliis quattuor uitiis dicte incontinentie, ut quasi de quattuor diabolicis et spiritualibus, scilicet de accidia, ira, inuidia et superbia comunicantibus sibi ad inuicem in tristitia, ut patet in hominibus uitiatis in eis in hoc mundo, ponit dictum fontem pro nostro humano odio, a quo odio ut a fonte quodam dicta palus Stigea, idest dicta tristitia dependet; Styx enim tristitia interpretatur, unde de hoc ait Phylosophus in UII° Ethicorum: Circa delectationes et tristitias sunt incontinentes; ad hoc etiam facit quod ait Macrobius etiam dicens: Styx est quicquid inter se humanos animos in gurgitem uergit odiorum, de quo fonte sub eodem sensu ait Uirgilius: Adiuro Stigii caput implacabile fontis. Inde in eo quod fingit dictas animas iracundorum sic se laniare auctor hic ad branum ad branum, idest ad frustum ad frustum, tangit uitam talium in hoc mondo iracunde uiuentium, ad quod respiciens Salamon ait in Prouerbiis XU° capitulo: Uir iracundus prouocat rixas, more canis alios mordendo. Inde in eo quod fingit animas accidiosorum predictorum sub iracundis in bellecta, idest in luto dicte paludis passionari, uult ostendere qualiter in occulta tristitia et putredine uita talium est in hoc mundo; unde ex hoc dicitur Yeremia capitulo UIII° de Moab accidioso quod, requiescens in fecibus suis, non est transfusus de uase in uas, et transmigrationem non abiit, et Ecclesiastici XXI° dicitur: In lapide luteo lapidatus est piger.
+
+{Io dico seguitando chasai prima.} In hoc octauo capitulo auctor, se continuando ad proxime dicta quantum ad licteram dicit quomodo ad signum duarum flammarum huius prime turris et unius flamme huius alterius turris ab illa ita remote et existentis intra menia ciuitatis Ditis infrassumpte, Flegias demon ita uenit cum sua nauicula ad portandum ipsum cum Uirgilio ad dictam turrim aliam et ad dictam ciuitatem Ditis, fingendo in hac secunda parte dicte paludis confinata ab hiis duabus turribus puniri animas superborum in superficie huius paludis et in fundo animas inuidorum quasi ut correlatiua peccata eorum sint; nam inuidia finem recipit a superbia, cum amor inuidi de malo proximi ne ille sibi parificetur ortum habet a superbia, et sic posita superbia; secundario posita intelligitur inuidia ut eius soboles et filia, et quia latens est etiam in nobis uitium inuidie ut supra dixi de accidia, ideo auctor fingit hic inuidos non apparere sicut superbos. Inter quos superbos auctor hic se fingit currendo illam mortuam goram, que gora dicitur in Tuscia quilibet canalis aque tractus seorsum de aliquo fluuicio, reperisse umbram domini Philippi Argenti de Adimaribus de Florentia superbissimi uiri olim quem, ex eo quod auctor ita spreuit eum, ut dicit textus, fingit se osculatum ita fuisse a Uirgilio, hoc est a ratione congratulatum, que habet nos tales superbos facere uilipendere in hoc mundo tanquam porcos in brago, idest in ceno existentes et reputantes se in hac uita reges, idest eleuatos super alios, et inde in alia uita ita esse submersos in hoc stigeo luto, ut dicit hic auctor, ad quam talem allegoricam penam facit quod ait Psalmista de talibus superbis dicens: Comminuam eos ut puluerem ante faciem uenti et ut lutum platearum delebo eos, et Osee prophete capitulo X° dicens: Transire fecit Samariam regem suum quasi spumam super faciem aque, et Iob etiam dicens: Si ascenderit in celum superbia eius et nubes tetigerit quasi sterquilinum in terra perdetur, et Ysaia capitulo III° dicens: Eleuate sunt filie Sion et ambulauerunt extento collo, unde decaluabit Dominus ceruicem eorum, et procedendo fingit auctor se poni per dictum Flegias iuxta dictam ciuitatem Ditis, cuius turres uocat hic auctor misquitas; misquite sunt turres ciuitatum Saracenorum quedam loco campanilium nostrorum quadrate cum quattuor fenestris ad quas quinquies in die sacerdos eorum conclamat hec uerba: Nil aliud posse nisi Deus et Maomectus eius; uenite ad orationem faciendam in releuationem peccatorum uestrorum. Ultimo dicit auctor quomodo illi demones non admiserunt Uirgilium et eum reicierunt, ut patet in textu, modo ad declarationem adhuc certorum que hic restant allegorice declarari premictendum est quod uitium superbie diuiditur ut genus in duas species, scilicet in superbiam exteriorem et in superbiam interiorem; exterior superbia est illius hominis qui in arrogantiam et presumptuositatem superbit, - ut ille Moab de quo in XUI° dicitur Ysaie ibi: Audiuimus superbiam Moab et sublimitatem et arrogantiam cordis illius, - et hanc primam turrim auctor sub allegoria accipit pro ista superbia exteriori, dictas uero eius duas flammas accipit pro dictis eius duabus calidis eminentiis scilicet arrogantia et presumptuositate; hanc uero secundam turrim inclusam a dicta ciuitate Ditis accipit pro dicta superbia interiori, et unicam eius flammam pro uanagloria emicante ab appetitu excellentie ab ea superbia interiore descendente, per quem appetitum quis aliis se preferre uult putando se habere sua bona a se seu a Deo pro meritis suis, iuxta illud: Ex se pro meritis falso plus omnibus inflat, scilicet talis superbus; et congrua est adaptatio et figuratio hec talis de turribus istis duabus ad species predictas superbie, cui dicat Thomas: Superbia est turris Babel cuius culmen celum actingebat, ut Genesis XI° capitulo dicitur, et Gregorius: Superbia natione celestis celestes appetit mentes, cetera enim uitia cum sunt cum superbia se habent sicut domus iuxta turrim. Hunc uero Flegias allegorice auctor accipit hic pro motu diabolico huius uitii superbie qui homines in hoc mundo trahit ad dictas species superbie ut ad turres quasdam eleuatas et in morte ad Infernum. Fuit enim iste Flegias olim rex Insulanorum in hoc mundo ualde superbus ac sua arrogantia contemptor deorum, adeo quod comburi fecit templum Apollinis, eo quod dicebat dictum Apollinem concubuisse cum Corinide eius filia; de quo Flegias existente in Inferno, Uirgilius in UI° loquens ait: Infelix Theseus Flegias miserrimus omnis / admonet et magna testatur uoce per umbras: / Discite iustitiam moniti et non tempnere diuos, et ideo merito auctor accipit eum sub typo motus talis uitii superbie hic.
+
+Post hoc auctor, expedito tractatu incontinentie comprehendentis sub se septem peccata predicta scilicet luxuriam, gulam, auaritiam, accidiam, iram, inuidiam et superbiam, uolens procedendo uenire ad tractandum de humana malitia et de uiolentia et fraude, que ex illa oriuntur ut dicit auctor infra in XI° capitulo, et de animabus dampnatis per hec tria uitia et de locis separatis earum a dictis incontinentibus, fingit animas tales intra hanc ciuitatem Ditis inclusas ut denotet qualiter homines in hoc mundo ultra dictam incontinentiam clauduntur tripliciter ad peccandum, et ex hoc forsan Uirgilius allegorice motus est ad describendum hanc ciuitatem Ditis tribus muris cintam, unde ait in UI° de ea: Respicit Eneas: subito sub rupe sinistra / menia lata uidet, triplici circumdata muro. / Porta aduersa ingens, solidoque adamante columpne. Alia que hic in fine tanguntur exponam allegorice in sequenti capitulo.
+
+{Quel color che uiltà de fuor mi pinse.} Continuando se auctor in hoc principio huius noni capituli fingit Uirgilium sibi sub ambiguis uerbis dixisse quomodo oportebit eum uincere pugnam contra dictos demones, aliter talis..., idest Beatrix subaudi, se obtulit ad tale eius iter, nec ultra expressit, quasi tacite uoluisse dicere secundum intentionem auctoris quod ipsa Beatrix mendax esset. Et utitur in hoc auctor illa figura que dicitur eclipsis, que sit cum deficit sermo in medio orationis, ut ecce Uirgilius in persona Neptuni minantis uentis turbatibus Eneam in mari dicens: Iam celum terramque meo sine numine, uenti, / miscere et tantas audetis tollere moles? / quos ego... sed motos prestat componere fluctus; nam deficit ubi dicit: Quos ego..., scilicet castigabo. Inde auctor inducit Uirgilium ad dicendum sibi pauenti de tali suo progresso quomodo missus iam fuit de Limbo usque ad centrum Inferni ab illa Erictone, magica uetula de Thessalia, de qua Lucanus in UI° dicit quomodo ad instantiam Sexti Pompei fecit reddire animam in quoddam cadauer de recenti mortuum ad referendum quid Pompeio, suo patri, contingere debebat de futuro suo bello cum Cesare. Et hoc tangit auctor non quod uera fuerint, sed ad quandam talem magnam moralitatem, scilicet quod quando uidemus aliquem timere procedere in aliquo opere bono incepto propter aliquam causam superuenientem, licet nobis dicere aliqua sub colorato mendacio facientia talem formidantem a suo timore remoueri. Nam dicta anima illius cadaueris, posito quod uerum fuisset dictum Lucani, sicut fuit fictio, demon quidam erat, non anima illius, sicut non fuit anima Samuelis, sed demon quidam in illa phitonissa que ut anima Samuelis loquebatur, ut dicit in primo Regum capitulo XXUIII°, nec illa fuit anima illius pueri quem Simon Magus occidit, que postea loquebatur in eo, ut scribit Clemens papa in suo Itinerario, sed demon. Unde Crisostomus Super Matheum scribit quod Frequenter demones simulant se esse animas mortuorum, ut confirment errorem Gentilium credentium talia, et super quadam Decretali dicit Glosa: Si aliquando spiritus malignus corpore mortui hominis subintrat non illud uiuificat, nec unum cum illo efficitur, sed mouet illud ad instar uenti qui laruam subintrat et mouet illam. De hoc Thomas in prima parte, questione LXXXUIIIa, et Augustinus in libro De Agenda Cura Pro Mortuis, et in tertio De Ciuitate Dei pertractant.
+
+Post hoc auctor, procedendo, fingit sibi apparuisse super hac turri dicte ciuitatis Ditis has tres Furias infernales, scilicet Alecto, Thesiphonem et Megeram, ita cruore tinctas et cintas et crinitas serpentibus, et clamantes et laniantes se, et uocantes Medusam ut faciant ipsum auctorem conuerti in saxum, ut dicit textus. Quas easdem Furias Uirgilius in UI° etiam fingit Eneam inuenisse in Inferno, eodem loco, et cum hiisdem actibus dicens: Gaudia, mortiferumque aduerso in limine bellum, / ferreique Heumenidum talami et Discordia demens / uipereum crinem uittis innexa cruentis, et subdit, loquendo de dicta porta et turri huius ciuitatis Ditis et de prelibatis Furiis: Porta aduersa ingens, solidoque adamante columpne, / uis ut nulla uirum, non ipsa excidere ferro / celicole ualeant; stat ferrea turris ad auras / Thesiphoneque sedens palla succincta cruenta / uestibulum exsompnis seruat noctesque diesque. / Hinc exaudiri gemitus et seua sonare / uerbera, tum stridor ferri tracteque catene; Et in UII° ait: Luctificam Alecto dirarum a sede sororum / infernisque ciet tenebris, cui tristia bella / ireque insidieque et crimina noxia cordi, / tot seue facies, tot pullulat atra colubris. Attribuuntur poetice Plutoni regi infernali ut eius ministre et filie eius et Noctis dicte Furie et, per consequens, Proserpine eius uxori, quod tangit hic auctor dum dicit de regina eterni planctus, et inducuntur ad discordiam et furores, inducendum hiis demonibus Ditis qui uocantur, Exodi capitulo XUII°, Amalechite, idest demones discordiarum, uocanturque dicte hec tres sorores interdum Furie; ex eo quod furores in nobis commouent unde Lucanus in UIIII°: Heumenidum crines solos mouere furores - uocantur interdum Heumenides, hoc est minime bone, interdum Erinne, quasi lites mouentes. Quantum ad allegoricum integumentum, auctor aliique poete nichil aliud in hoc uolunt sentire nisi quod hec tres furie designent tria genera malorum inducentium homines in hoc mundo motu diabolico ad turbationem menti et intellectus, ut insanos et furentes; omne enim malum aut cogitatur tantum, aut cogitatur et in sermone prodit et in actum. Unde prima dicitur Alecto, idest impausabilis, per quam intelligimus malam cogitationem que nunquam quiescit nullo euentu uel timore. Secunda dicitur Thesiphone quasi uox sequens, et supposita mala enim cogitatio ad hoc tendit ut uoce exprimat malum quod concepit. Tertia dicitur Megera, quasi megalaris, idest operatio; et sic primum est non pausando furiam concipere, secundum in uocem erumpere, tertium ad factum uenire; uel, secundum aliam opinionem, hoc modo magistraliter uidentur distingui in hiis IIIIor uersibus sic incipientibus: Tres agitant mentes furie ratione carentes; / tunc est Thesiphone cum res est pessima mente, / at cum mente seua dispumat in ore Megera / de perpetrata tunc est Alecto uocata, quasi uelit auctor in effectu tangere quod contemplando statum malorum in hoc mundo ut Infernum quendam, inter alia eius mala reperit ista tria accidentia alterantia ita homines, ut ait etiam Ysiderus in hoc sic dicens: Sicut tres sunt iste Furie, sic impliciter animos nostros pertubabant et cogunt nos delinquere adeo quod neque ad famam et ad pericula mortis respiciamus. Multitudo uero serpentum, quibus dicte furie circumdate sunt, designat multimodas prauas cogitationes et artes, quibus demonice homines inficiunt quasi ueneno et furere faciunt et serpere ut serpentes eorum intima cordis ad mala cogitandum, loquendum et agendum, ut supra dictum est. Quod uolens tangere Uirgilius, sub premissa etiam allegoria, in persona Iunonis alloquentis et rogantis dictam Alecto ut furorem inficeret Amatam, reginam et uxorem regis Latini, et etiam Turnum ita ait in UII°: Tu potes unanimes armare in prelia fratres / atque odiis uersare domos, tu uerbera tectis / funeras inferre faces, tibi numina mille / mille nocendi artes; fecundum concute pectus, et subdit: Exim Gorgoneis Alecto infecta uenenis / principio Latium et Laurentis tecta tirampni / celsa petit etc. Ad id quod tangit de Medusa est premictendum quod, secundum quod scribit Lucanus in UIIII°, ystorice dicitur quod quidam Forcus, rex Yspanus, tres habuit filias: prima uocata fuit Medusa, secunda Stennio, tertia Euriale; quo mortuo, post eum ditissime remanserunt, et etiam maxime effecte sunt epulentissime post mortem dicti eorum patris, cultura terre ampliando dictum eorum regnum. Presentim dicta Medusa ideo uocata est Gorgon ipsa et quelibet alia sua soror predicta; Ge enim terra dicitur grece, et gorge cultura. In quibus tribus sororibus poete postea fabulose finxerunt tres terrores huius mundi, quorum primus mentem debilitat, secundus mentem spargit, tertius caliginem uisus inducit, et hec est dicta Medusa, cuius caput Perseus cum iuuamine Palladis amputauit, respiciente eam mediante clipeo cristallino quod sic allegorizatur. Perseus pro uirtute accipitur que, iuuante Pallade, idest sapientia, habet extinguere hos terrores mundanos procedentes a regibus et aliis potentibus, et maxime a tirampnis, qui sepe nedum mentem, sed etiam sensus, in lapidem, idest in sensualitatem, inducunt. Unde Salamon, ad hoc respiciens in XX° Prouerbiorum, ait: Sicut rugitus leonis ita terror regis, et ex hoc solet dici: Est Gorgon cultrix terre tale esseque nomen; / ex tribus diis magis ore Medusa nitet, / conformes lapidi facit esse Medusa timore / dum ritulare coma queque rigere facit, faciens tamen auctor conqueri dictas Furias de eo ibi uiso ab eis uiuente, ut de Enea in simili casu, - unde Uirgilius in persona dicti Enee petentis a Sibilla ita lamentabatur ipse, ibi uiso ita uiuo dicte Furie ait: *Que scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue / urgentur penis? quis tantus plangor ad auras?* / Tum uates sic orsa loqui: *Dux inclite Teucrum, / nulli fas casto sceleratam insistere limen etc. - quare dicat nullus castus, idest nullus uirtuosus, hanc clausam ciuitatem Ditis contendit intrare, dico intrare scilicet statum malicie et eius peccatorum in hoc mundo per uiam inuestigatiuam, non autem uitiosam, quin demones predicti et dicte eorum Furie non doleant quodammodo ut doluerunt scilicet de Hercule et Theseo et Peritoo sub dicto sensu ingredientibus dictum locum, inuito Cerbero ianitore ianue huius ciuitatis Ditis, unde Uirgilius in UI°, in persona Caronis contra Eneam uiuum per Infernum euntem et petentem se per illum ultra flumen Acherontis transportari, ait: Umbrarum hic locus est, sompni noctisque sopore: / corpora uiua nefas Stigea uectare carina. / Nec uero Alciden me sum letatum eundem / accepisse lacu, nec Thesea Peritoumque, / diis quanquam geniti atque inuicti uiribus essent. / Tartareum ille scilicet Hercules - manu custodem in uincla petiuit / ipsius a solio regis traxitque trementem; / hii dominam Ditis thalamo deducere adorsi. Et hoc est quod tangit hic auctor de Theseo et infra in hoc capitulo de Cerbero depilato ab ipso Hercule, qui Cerberus ad instantiam Iunonis, nouerce dicti Herculis, nolebat admitti predictum per eius portam.
+
+Post hoc uideamus quid auctor subsequenter uult sentire pro isto spiritu quem uocat numptium Dei, et quem ita fingit nunc uenisse cum tanto impetu super aquam huius paludis Stigie sicut super terram aridam, remouentem aerem grossam talis a uultu cum sinistra cum tanto labore, et cum sua uirga aperiente hanc portam Ditis et improperantem demonibus qui illam ita serrauerant contra ipsum auctorem et Uirgilium, ut dicit textus. Et dico quod eum accipit poetice pro Mercurio, quem poete uocant et fingunt filium Iouis et Maie et numptium exequentem mandata ipsius Iouis, ad quod figmentum Uirgilius in IIII°, in persona dicti Iouis uolentis ad instantiam regis Iarbe eius filii et proci Didonis regine Cartaginis Eneam retrahere a dicta Didone ad Ytaliam, ita alloquitur ipsum Mercurium dicens: Tunc sic Mercurium alloquitur ac talia mandat: / *Uade age, nate, uoca Zephiros et labere pennis / Dardaneumque ducem, Tiria Cartagine quod nunc / expectat factisque datas non perspicit urbes, / alloquere et celeres defer mea dicta per auras.* / Dixerat. Ille patris magni parere parabat / imperio, et primum pedibus talaria nectit / aurea, que sublime alis siue equora supra / seu terram rapido pariter cum flamine portant. / Tum uirgam capit: hac animas ille euocat Orco / pallentes, alia sub tristia Tartara mictit, / dat sompnos admictitque et lumina morte resignat. / Illa fretus agit uentos et turbida tranat / nubila. Iamque uolans apicem et latera ardua cernit / hic primum paribus nitens alenius alis / constitit; hinc toto preceps se corpore ad undas / missit aui similis, que circa litora, circum / piscosos scopulos humilis uolat equora iuxta, / aut aliter terras inter celumque uolabat / materno ueniens ab auo Cilenia proles / litus arenosus ac Libie uentosque seccabat. Et Statius etiam, describens quomodo Mercurius ipse, missus a Ioue etiam ad Infernum ad umbram Lai olim regis Thebarum, et reuertens inde, ait, incipiens secundum librum sui Thebaidos sic: Interea gelidis Maia satus aliger umbris / iussa gerens magni remeat Iouis, undique pigre / ire uetant nubes et turbidus implicat aer, / nec Zephiri rapuere gradum, sed feda silentis / aura poli; Stix inde nouem circonflua campis / hinc obiecta uias torrentum incendia claudunt / it tamen et medica firmat uestigia uirga. Et ex hoc Augustinus, De Ciuitate Dei, ait Mercurium esse Portitorem sermonis Dei; nam dicitur Mercurius quasi medius sermo currens. Post hec uideamus quid secundario auctor allegorice in hoc tangere uelit, ad quod enucleandum ita premictamus, scilicet quod, habita per ipsum auctorem hucusque notitia per inuestigationem contemplatiuam de septem uitiis supradictis, descendentibus ab incontinentia, et de uitiatis in eis in hoc mundo et de dampnatis in alio et de eorum penis ut de particularibus et specialibus uitiis et peccatis, mediante Uirgilio, idest mediante ratione, uolens inde procedere ad inuestigandum de aliis uitiis et uitiatis in uniuersali dependentibus a malitia et fraude humana tanquam inexpertus eorum, fingit hoc se nequisse facere solum cum ipso Uirgilio, idest cum ipsa ratione, scilicet ingredi dictam ciuitatem Ditis, quam pro statu malitiosorum et fraudulentorum in hoc mundo uiuentium accipit, ut dicit auctor infra in capitulo XI°, sed opus sibi fuisse adminiculo Mercurii, scilicet intimatione nature, et effectus talis planete per quam aperitur nobis dicta ciuitas, idest status malitie et fraudis mundane ut plurimum existentium inter negotiatores maliuolos huius mundi impressionatos ad hoc a dicto tali planeta. Ad que facit quod ait Crisostomus, Super Matheo dicentem: Eiciens ducit uendentes ed ementes de templo, dicens ibi: Significauit quia mercator nunquam potest Deo placere, quia sine mendacio et periurio mercator esse non potest, unde Psalmista ait: Quia non cognoui licteraturam, idest negotiationes, introibo in potentias Domini, et Ysaie primo dicitur ad hoc: Caupones tui miscent aquam uino, et Cassiodorus, Super Psalmo LXX° ait: Negotiatores illi abominabiles extimantur, qui iustitiam Domini minime considerantes per immoderatum pecunie ambitum polluuntur, merces suas plus periuriis honerando quam pretiis. Item facit quod ait Fulgentius allegorizans circa hoc dicens: Greci Mercurium inducunt preesse negotiis uirgam ferentem serpentibus noxiam, predictumque talaribus calciamentis pennatis; Mercurium, inquit, dicimus grece quasi curam mercis; omnis enim negotiator dici potest Mercurius; eius uirgam serpentibus noxiam adiciunt quia uix aut nunquam uendendi emendique commercium fit absque remorsione conscientie et sine periuriis qui serpunt ut serpentes animos prauorum predictorum negotiatorum. Item fingunt eum cum galerio copertum eo quod omne negotium copertum et absconsum; et super primo Ouidii, ubi dicitur quomodo Iupiter misit dictum Mercurium ad liberandum Io nimpham de manibus Argi, custodientis eam ad instantiam Iunonis habentis centum occulos, dictus Fulgentius ait: Argus pro hoc seculo accipitur; eius centum occuli pro multiplicibus eius illecebris quod seculum ita hominem quem allicit, tenet et custodit, ut Deum cognoscere non ualeat nisi prudentia Mercurialis eum liberet, ut liberauit dictam Io occidendo dictum Argum in quo denotatur duplex impressio dicti planete. Nam, cum respicit se cum Ioue uel cum aliqua bona constellatione et signo, tunc beniuolus est et habet infundere actiuam uirtutem in nobis circa licteraturam et alia famosa acquirenda, pro qua uirtute tali accipitur dicta uirga Mercurii, per quam aperitur nobis dicta porta Ditis, idest aperitur nobis cognitio malitiarum et fraudum, ut ab eis nobis precaueamus prudenti astutia Mercuriali quando uero est coniunctus dictus planeta cum maliuolis stellis et signis, tunc ut maliuolus imprimit que circa fraudes et malitias negotiantium dixi superius, et ex hoc promiscuus planeta dicitur. Nam cum bonis stellis bonus et cum malis malus est, inducendo auctor dictum Mercurium in proprietate dictis demonibus cur uolunt recalcitrare uoluntati diuine cui non potest finis esse detruncatus, ut est in aliis uoluntatibus hominum qui sepe aliquid agunt ad unum finem et alius diuersus finis eis euenit, item cur uolunt cum fatis pugnare, uolentia auctorem ita ire per Infernum, ut ipse auctor dixit supra in U° capitulo Minoi, in persona Uirgilii dicentis ei ut non impediat fatale iter eius, et sic uidetur auctor sentire fata esse et fatata penitus euenire, sed in hoc tangere uult quod antiqui poete et phylosophi scribunt. Inquit enim Seneca in II° libro: Quo num naturalium fatum esse existimo necessitate omnium rerum et actionum quam nulla uis rumpat, et Lucanus in UI°: At simul a prima descendit origine mundi / causarum series, atque omnia fata laborant / si quicquam mutare uelis, unoque sub ictu / stat genus humanum etc. Gregorius uero, in Omelia Epiphanie dicit: Absit a fidelium cordibus ut fatum aliquid esse dicatur; Augustinus in quinto De Ciuitate Dei in hoc sic ait: Fatum intelligimus a fando dictum, ut ea fato fieri dicantur que ab aliquo determinante sunt ante prelocuta. Nam quod Deus unico uerbo coeterno dixit in tempore sit quodam causarum ordine prosecutus. Nam sicut uox exterior uerbum prodit, sicut causarum ordines in diuinam relati prescientiam, fata siue uoces et locutiones possunt dici, quia rationes in uerbo diuino existentes ipsam scientiam manifestauit, unde Glosa super quodam Decreto incipiente Immutabilitatis nature Dei sua legitur mutasse promissa et temperasse sententiam, ut Ione capitulo III° et Mathei XII° ait super uerbo sententiam: Idest comminationem; nam que Dominus dicit comminando uel monendo bene interdum reuocat, non que asserendo, unde ex hoc Macrobius dicit quod Tripliciter contingit Deos loqui, et sic factum erit indeclinabilis ordo causarum ad diuinam uoluntatem relatus, unde et Boetius in IIII° ait: Fatum est inherens rebus mobilibus dispositio per quam prouidentia diuina suis queque nectit ordinibus. Thomas in prima CXUIa questione in hoc sic ait: Diuina prouidentia per causas medias suos effectus exequitur, que ordinatio dictorum effectuum potest considerari uno modo secundum quod est in ipso Deo, et tunc dictur Prouidentia, que immobilis est, non quidem absolute necessitatis, sed conditionate ut ait iste auctor infra in Paradiso in capitulo XUII° et ibi uide quod scribam. Alio modo potest considerari dicta ordinatio in quantum est in mediis causis ab ipso Deo ordinatis ad aliquos effectus producendos, et tunc habet rationem fati, et sic uoluntas uel potestas Dei fatum uocari potest casualiter; essentialiter uero factum erit dispositio et ordo dictarum secundarum causarum, et sic errant illi qui omnia fortuita et casualia que in hiis inferioribus accidunt siue in rebus naturalibus, siue humanis, reducere uolunt in superiorem causam, idest ad corpora celestia, secundum quos fatum nichil aliud esset quam dispositio siderum in qua quis conceptus sit uel natus. Nam, quamuis ex impressione dictorum corporum celestium fiant alique inclinationes in natura corporali, uoluntas tamen uestra non ex necessitate sequitur has, et ideo nichil prohibet per uoluntariam electionem impediri effectum corporum celestium. Ysiderus in X° Ethimologiarum circa hoc ita inquit: Fatum a fortuna separant, ut fortuna sit in hiis que fortuita sunt nulla causa palam; fatum uero appositum singulis et statutum. Ultimo fingit auctor se ingredi dictam ciuitatis Ditis, idest considerationem contemplatiuam status illorum qui in hoc mundo uiuunt in malitia et fraude, uerum quia in particulari heretici magis possunt dici excedere alios in hoc mundo in malitia. Ideo fingit se eos inuenire primo intra dictam ciuitatem, siue eorum animas ita sepultas in dictis archis circumdatis flammis, ut dicit textus, pro quibus allegorice auctor accipit malitiosas eorum credulitates et doctrinas claudentes eos in locis absconsis, ad eorum perfidiam peragendam. Unde Glosa super illo uersu Psalmiste: In eo parauit uasa mortis et sagiptas suas ardentibus efficit, ait: Uasa mortis sunt heretici qui sepeliunt animas suas, ad quod ait Augustinus etiam sic Supra Epistula Petri: Pelliciunt heretici animas instabiles uariorum dogmatum erroneis sectis, unde heresiarche, de quibus tangit hic auctor, dicti sunt illi heretici qui primo falsas opiniones et sectas contra fidem catholicam inueniunt et inuenerunt, ut fuit Epicurus phylosophus cum suis sequacibus, scilicet Metodoro et Marco et Polieno et aliis, qui Epicurus tenuit animam nostram simul cum corpore mori, de quo idem Ysiderus sic ait: Epicurus, amator uanitatis non sapientie, quem alii phylosophi porcum appellauerunt eo quod uoluptatem corporis summum bonum dicebat et animam nostram nichil esse quam corpus, unde dixit: *Non ero postquam mortuus fuero*. Item ut fuit Arrio, a quo Arriani heretici dicti sunt, item Sabelio, a quo Sabeliani, item Nestorius, a quo Nestoriani, et sic alii multi quos numerat idem Ysiderus in UIII° Ethimologiarum faciendo auctor comparationem de istis archis ad archas existentes penes ciuitatem Aralatensem in Prouincia, et penes Polam ciuitatem Istrie, uicinam illi brachio maris quod dicitur Quarnarium eo quod extendit se per quadraginta miliaria infra terram, et quod brachium dicitur unus de confinibus Ytalie, ut dicitur hic in textu.
+
+{Ora sen ua per un secreto calle.} Continuato hoc decimo capitulo cum fine precedentis auctor fingit se inuenire inter dictos hereticos mortuos in errore dicti Epicuri phylosophi discipuli Socratis, scilicet quod anima simul cum corpore moriatur, umbram domini Farinate de Ubertis de Florentia et umbram domini Caualcantis de Caualcantibus de dicta terra, patris Guidonis, uiri acutissimi ingenii et comitis contemporanei huius auctoris qui, quamuis fuerit magnus rimator in materno stilo, nullatenus tamen delectabatur in poesia, sed potius in phylosophia, ut colligitur hic in textu in eo quod dicit sibi auctor quod dedignatus fuerat studere super Uirgilio, inducendo inde auctor umbram domini Farinate ad prenuntiandum sibi quomodo ante quinquaginta menses exulabit de dicta ciuitate Florentie per illa uerba quod facies domine regentis ibi quinquaginta uicibus non erit reaccensa etc., idest facies lune in quantum pro Proserpina poetice summitur. Unde Ouidius, de ipsa luna loquens, ait: Ingemuit regina Erebi etc., et Uirgilius: Hii dominam Ditis talamo deducere adorsi, et alibi: Nec quicquam lucis Hecate prefecit Auernis. Uocatur enim luna interdum Hecate, interdum Proserpina, interdum Lucina, interdum Dyana, interdum Delia, interdum Phebes, secundum uarios eius effectus, que ideo attribuitur Plutoni regi infernali coniunx, ut tetigi in proximo supradicto capitulo, per poetas allegorice quia, ut dicit Ouidius in quinto, medio tempore sui cursus ipsa luna lucet in hac parte superna, et alio medio tempore in parte inferna, quod tangit dicendo ibi quomodo Iupiter statuit quod dicto medio tempore dicta Proserpina foret cum dicto Plutone suo uiro in Inferno, et alio medio tempore hic cum Cerere eius matre. Post hec sciendum est quod, expulsis dictis Ubertis cum sua parte Ghibellina de Florentia, et morantibus in ciuitate Senarum anno domini MCCLUIIII° Florentini cum Lucensibus cum ualido exercitu, ingressi sunt comitatum Senarum et castramentati sunt apud Montem Apertum, iuxta quem currit quoddam flumen quod uocatur Arbia, et ibi breuiter dictus exercitus Florentinorum positus est in conflictu per dictos Senenses mediante auxilio regis Manfredi, tunc regis Sicilie et Apulie, qui misit comitem Iordanum cum octingentis militibus ad id faciendum dictis Senensibus, hoc pacto interueniente quod, si dicta ciuitas Florentie caperetur per dictam partem Ghibellinorum, quod funditus destrueretur, ad quod omnes Ghibellini Florentini extrinseci consenserunt, excepto dicto domino Farinata dicente tunc se nolle mori quando non appellaretur ciuis ciuitatis Florentie. Et hoc uult tangere umbra dicti domini Farinate dicens hic quomodo fuit solus etc., et auctor dum dicit quomodo aqua dicti fluminis Arbie ex dicto conflictu colorata fuit de sanguine Florentinorum in rubeum; nam occisi fuerunt ibi ultra quam sex milia Florentinorum. Hiis expeditis, instamus circa questionem motam hic per auctorem dicte umbre domini Farinate ex eo quod uidebat eam sibi suum exilium pronuntiare in futurum et dictam umbram dicti domini Caualcantis ignorare quid in presenti esset de dicto suo filio, respondendo dicta umbra quod ipse anime separate et dampnate uident ibi ut uident senescentes, qui melius uident a longe quam prope, unde presciunt futura quodam lumine diuino a longe spirante adhuc in eas, quasi dicat non sua natura, ut statim dicam, et presentia ignorat, nisi referentur eis ab aliis animabus superuenientibus ibi ut dicit textus hic, ad quem primum articulum responsionis et solutionis facte per dictam umbram in premissa questione, dicit Thomas de Aquino in prima parte eius Summe questione LXXXUIIIa ubi plene tractat de hac materia: Cognitionem futurorum non habere angelos nec demones, nec animas separatas ex natura sua, nisi in suis causis, uel per reuolutionem diuinam - cum Futura scire solius Dei sit, qui in sua contemplatione etiam angelos illa prescire facit, ut ait Augustinus in suo libro Retractationum, - non tamen excluditur quin dicte anime separate et dampnate talem cognitionem a demonibus habere etiam non possint de futuris. Unde idem Augustinus in UIIII° De Ciuitate Dei ait: Demones non ecternas causas temporum in Dei contemplatione et sapientia contemplantur, sed ut maiori experientia futura presciunt et suas disponens quandoque prenuntiant, et hoc non gratia, sed natura sui, quod quidem recipiunt a bonis angelis et recipient usque ad Diem iudicii. Et hoc est quod ait idem Thomas in preallegato loco, scilicet quod In demonibus maior cognitio uiget quam in anima dampnata, unde in libro De Natura Demonum idem Augustinus dicit quod Demones predicunt futura non quod ipsi sciant futura, sed quia habent probabiles coniecturas, primo illa ratione quia de subtili materia sunt creati aerea, item quia per antiquitatem multa sciunt, item quia consueuerunt morbos in milite, et illud ipsi predicunt quod aliquis sit habiturus malum, item ex signis que procedunt ex animo hominis preuident quedam, item quia dicta prophetarum audierunt, ex quibus futura predicunt.
+
+Ad secundum articulum, scilicet dum dicta umbra dicit quod dicte anime separate et dampnate, licet ita presciant futura secundum quod supra dictum est, presentia tamen non, hoc est quod ignorant quicquid hic fit, secundum etiam auctoritatem sanctorum. Dicit enim Augustinus in libro De Cura Pro Mortuis Agenda quod dicte anime mortuorum Ibi sunt, uel que hic fiunt scire non possunt, et alibi, eodem libro, dicit quod Anime mortuorum rebus uiuentium non intersunt. Item Gregorius in UIIII° Moralium ad idem etiam ait: Mortui uitam in carne uiuentium post eos, qualiter disponitur, ignorant, quia uita spiritus longe est a uita carnis, et sicut corporea et incorporea diuersa sunt genera, item sunt distincta cognitione, et Ecclesiastes UIIII° capitulo dicitur: Mortui nichil nouerunt amplius nec habent ultra mercedem quam obliuioni tradita est memoria eorum. Et respondet Thomas ad id quod posset opponi de anima illius diuitis, de qua dicitur Luce capitulo XUI°, quod ardens in Inferno dixit: Habeo quinque fratres, micte Lazerum ad eos, ait, testetur ne et ipsi ueniant in hunc locum tormentorum, dicens quod Anime mortuorum possunt habere curam de rebus uiuentium, etiam si ignorent eorum statum, sicut nos curam habemus de mortuis eis suffragia impendendo, quamuis eorum statum ignoremus, saluo, dicit dicta umbra, quod, licet dicte anime ignorent que hic aguntur, ut dictum est, tamen ea scire ualent per relationem animarum hic ad eas descendentium, seu a spiritibus malis, unde idem Thomas ibi subdit dicens: Possunt etiam dicte tales anime facta uiuentium non per se ipsas cognoscere, sed uel per animas eorum qui hinc ad eas accedunt, uel per angelos, seu demones, uel etiam Spiritu Dei hoc eis reuelante, ut ait etiam Augustinus in preallegato libro De Cura Agenda Pro Mortuis, ubi dicit: Fatendum est nescire quidem mortuos quid hic agatur, sed dum hic agitur; postea audire ab eis qui hinc ad eos moriendo pergunt, non quidem omnia, sed que sinuntur etiam istis meminisse, et que illos quibus hec indicant oportet audire; possunt etiam ab angelis, qui rebus que hic aguntur, presto sunt, audire aliquid mortui, sed quod unumquodque illorum audire debere iudicat cui cuncta subiecta sunt. Per que dicta et auctoritates debent patere satis uerba auctore hic posita, hoc tamen adhuc addito ad maiorem indaginem, scilicet quod in eo quod auctor in persona dicte umbre domini Farinate dicit quod quando predicta futura ita prescita a dictis animabus proximant se ad esse siue sunt uel existunt, cum de iure paria sint aliqua esse uel de proximo fieri debere, tota eorum talis scientia euanescit, infert hoc tali respectu. Nam, ut iam dictum est, dicta talia futura presciuntur solum a dictis animabus ex quodam diuino beneficio quod adhuc recipiunt ex quadam habitudine earum nature spiritualis et incorporee; modo cum dicta talia futura proximant se ad esse, uel eueniunt, non possunt amplius futura censeri et dici, cum sint statim ad modo presentia censeri, at presentia dicte anime scire non possunt tali diuino predicto beneficio, sed alio singulari modo, ut iam supra dixi ergo etc. Ad quod facit quod ait dictus Thomas in preallegata parte dicte eius Summe dicens: Cognitio anime separate ad rerum species uel indiuidua determinatur ad que ipsa habet aliquam determinatam habitudinem. Nam non se habet equaliter ad omnia singularia sed ad quedam habet aliquam habitudinem quam non habet ad alia. Uidimus igitur quomodo dicte tales anime se habeant ad cognitionem futurorum et presentium: nunc uideamus quid de preteritis utrum recordentur, seu scientiam habeant eorum, et dicit dictus Thomas quod Sciunt ea de quibus habuerunt notitiam in corporibus existentes; aliter si non recordarentur eorum que gesserunt in uita Periret in eis uermis conscientie qui non moritur, idest semper durat, ut dicit Ysaie ultimo capitulo. Item uidimus de scientia animarum dampnatarum quid de beatis existentibus in celo nunquid dicta futura presentia et preterita uideant, et dicit Thomas Qui forant hanc questionem, in preallegato loco eius Summe, Gregorium tenere quod sit, dicentem: Anime que inter omnipotentis Dei claritatem uident nullo modo credendum est quod sit foris aliquid quod ignorent, Augustinus uero in dicto suo libro De Cura Pro Mortuis Agenda expresse dicit quod Nesciunt mortui etiam sancti quid agant uiui, et idem tenet Glosa Ysaie XUI°, super illo uerbo: Alieni nesciunt nos, sed opinio Gregorii ibi approbatur per ipsum Thomam allegantem Augustinum illud dixisse, dubitando quid de existentibus in Purgatorio, dicit quedam Glosa in Decreto, quod ignorant talia cum nundum fruantur uisione Dei, tamen iste auctor contrarium tenet ut patet infra in Purgatorio per totum, cum talia habeant a bonis angelis dicte anime, quos dicit ibi perisse, et quos Augustinus asserit scire omnia que apud uiuos aguntur, unde idem Gregorius: Uidentes Deum uident. ergo eadem ratione uidentes angelos uident ea que angeli uident. Ultimo auctor inducit dictam umbram ad dicendum quomodo ibi secum umbra imperatoris Federici secundi de Sueuia, olim dampnati de heresi per ecclesiam erat, ac umbra domini Octauiani de Ubaldinis, olim cardinalis, qui in uita sua pluries usus est hiis uerbis: *Si anima est*, dubitatiue loquendo, *iam eam amisi pro parte ghibellina*.
+
+{In su la extremità dunalta ripa.} Hoc capitulum undecimum multum est notandum, quia diuisio et subdiuisio erit huius totius libri Inferni, in cuius principio auctor fingit se deuenisse ad hanc ripam et faucem abissi includentem circulos in quibus animas uiolentorum et fraudantium dicit puniri, uerum quia mala fama talium mortuorum in dictis peccatis non potest excitari, ut amodo hic auctor excitare intendit moraliter sine fetore quodam - cum dicat Augustinus quod Fama bona odor est et, per consequens, mala fetor - dicit de tali suo fetore ut habetur hic in textu. Sub quo sensu fingit Uirgilius Eneam in simili loco Inferni idem inuenisse etiam dicens: Inde ubi uenere ad fauces graueolentis Auerni etc., tangendo ibi de Papa Anastasio secundo, natione romano et heretico: nam legitur quod comunicauit cum Fotino, diacono Thesalonicensi, qui familiaris fuit Acatii heresiarche, dampnati per Ecclesiam. Quem Acatium hereticum, uolendo dictus Papa restituere precibus dicti Fotini dicebat naturam humanam tantum in Christo, et predictus Anastasius, ductus in eundem errorem, conatus fuit dictum Acatium restituere, et licet non potuerit, dum ad secretum et necessarium locum iuisset, ibi omnia intestina emissit moriendo. Post hec auctor, dicto de malitia hereticorum in specie superius, uolens de eius nunc effectu prauo in genere enarrare, incipit ita distinguere et subdistinguere, dicendo quomodo finis, idest effectus malitie in genere est iniuria, que iniuria dicitur quicquid fit non iure. Et hoc generaliter specialiter in iniuria debet accipi pro qualibet contumelia, ut auctor eam hic accipit, et quod ipsa iniuria contristat nos, aut uiolentia aut fraude. Ideo in primo circulo de tribus quos fingit esse intra dictam ripam, auctor ponit puniri dictam uiolentiam, uerum quia dicta uiolentia tripliciter commictitur, scilicet in Deum, in proximum et in se ipsum, ut dicitur hic in textu. Ideo dictum primum circulum auctor subdiuidit in tres, de quibus, et de animabus talium uiolentorum passionatis in eis, dicitur et dicam infra in quinque capitulis proxime sequentibus, singulariter et diuisim, et de earum diuersis penis. In secundo principali circulo predicto fingit hic auctor subsequenter puniri illam simplicem fraudem humanam que rumpit solum uinculum naturale quod debet homines tenere, ne alios decipiant; - de quo tali uinculo ait quedam Lex dicens: Cum natura inter nos cognationem quandam constituit, consequens est hominem insidiari nefas esse, et alibi dicit quod Beneficio affici hominem intersit hominis, - et animas talium dampnatas in ea per decem bulgias, scilicet lenonum, adulatorum, symoniacorum, diuinatorum, barateriorum, ypocritarum, furium, prauorum consultorum, scismaticorum et falsariorum, de quibus singulis incipit dicere auctor, et de dicta particolari fraude infra a XUIII° capitulo usque ad XXX°; abinde usque ad finem huius libri Inferni, fingit puniri illam aliam speciem fraudis que non solum rumpit dictum uinculum naturale, sed etiam aliud adiunctum sibi quadam speciali confidentia que inter homines oritur, aut ratione coniunctionis eiusdem sanguinis, aut ratione eiusdem patrie, aut ratione commensationis, aut ratione seruitii impensi uel recepti, in qua tali fraude sunt illi quos uocamus proditores, de quibus ibi dicitur et dicam.
+
+Inde auctor querit a Uirgilio cur illi de palude pingui, idest de palude Stigis, scilicet superbi, inuidi, iracundi et accidiosi cruciati in ea, et ducti a uento, scilicet luxuriosi, et quos pluuia percutit, scilicet gulosi, et qui se cum asperis linguis incutiunt, ut sunt auari et prodigi, de quibus superius iam diximus, qui omnes peccatores sub uitio incontinentie comprehenduntur, non puniuntur intra hanc ciuitatem Ditis, sicut malitiosi cum suis sequacibus. Ad quod respondendo, Uirgilius inducit uerba Phylosophi dicentis in UII° Ethicorum in principio: Contra mores fugiendorum tres sunt species: incontinentia, malitia et bestialitas, ubi sic ait Thomas comentator: Quarum differentiam sic oportet accipere, cum enim supra dictum sit, quod bona actio non est sine ratione pratica uera et appetitu recto, unde si aliquod horum duorum peruertitur, conuenit quod aliquid sit in moribus fugiendum. Igitur si peruersitas sit ex parte appetitus, ratione pratica recta remanente, erit incontinentia, que scilicet est cum aliquis rectam extimationem habet de eo quod est faciendum uel euitandum, sed propter passionem appetitus trahitur in contrarium. Malitia uero est quoniam in tantum inualescit appetitus peruersitas, ut rationi dominetur. Et ratio sequitur illud ad quod quis trahitur per appetitum, existimans illud bonum electiue operando. Bestialitas autem erit quando temperantia humanarum affectionum corrumpitur in tantum ut excedat terminos humanitatis, ut erat in illis siluestribus, ut dicit ibi Phylosophus, qui pregnantes rescindebant et pueros comedebant, et in illis Anocefalis de quibus Augustinus, De Ciuitate Dei, dicit, et in Lestrigonis et Ciclopibus, de quibus ait Iuuenalis in ultima Satira, et in Garamantibus, morantibus in montibus Getulie in Africa, quos dicit Plinius esse fere a consortio humanitatis remotos. Et ideo merito malitiosi in profundiori loco Inferni et clauso debent puniri quam incontenentes, dicente Phylosopho in eodem UII° libro: Omnino autem alterum genus incontinentie et malitie malitia quidam latet incontinentia non, quare, attenta hac etiam ratione, uide cur auctor malitiosos fingat puniri clausos intra hanc ciuitatem Ditis et incontinentes extra eam.
+
+Iterum querit auctor a Uirgilio cur usura Deum offendat, et respondet quod, secundum quod per phylosophiam capere possimus, natura mundi a diuino intellectu suum cursum summit, hoc est ab ipso Deo, ut a natura naturante; dicta natura secunda naturata, quasi ut filia ab ipso genita et naturata, immediate dependet, unde Phylosophus in sua Metaphysica ait sic: Deus est animal sempiternum et optimum, a quo celum et natura dependet, de qua prima natura Seneca, in libro De Beneficiis loquens, ait: Non intelligas cum dicis naturam te mutare nomen Deo? Quid enim est aliud natura, quam ipse Deus? Quam secundam naturam ars nostra, in quantum potest, sequitur, ut ait Phylosophus in secundo Physicorum, quem auctor hic allegat, et sic quasi filia dicta ars potest censeri dicte nature secunde, et per consequens quasi neptis Dei, ut dicit hic in textus. Unde qui offendit dictam naturam Deum immediate offendit, et qui offendit dictam artem offendit Deum mediante dicta natura offensa. Igitur ad propositum quod fenerator offendat sic Deum, premissis duobus modis, manifestatur: offendit enim primo naturam in eo quod non est nature ut denarius pareat et generet alium denarium sine corruptione sui, cum ipsa natura, ut ait Phylosophus, uelit quod corruptio unius sit generatio alterius. Ex quo Phylosophus, in primo Politicorum, improbando ipsam naturam ait: Usuraria pecunia non secundum naturam sed ad inuicem est, rationabiliter odio habentur obolostica, eo quod ab ipso numismate fit acquisitio, et non superest quod acquisiuimus translationis enim gratia factum est. Taches autem se facit amplius, unde et nomen istud accepit: similia enim parta generantibus ipsa sunt; taches autem fit numisma ex numismate, quare et maxime preter naturam ista pecuniarum acquisitio est. Ad idem Crisostomus, Super Matheum, uolens ostendere quomodo differt locatio agri uel domus ab usura, ait: Quoniam pecunia non est disposita nisi ad emendum. Secundo offendit fenerator Deum in eo quod non exercet artem prout precepit Deum ipse primo homini dicendo: In sudore uultus tui uesceris pane tuo, ut habetur Genesis capitulo III°, quod tangitur hic in textu, que uerba minime notant usurarii et meretrices, unde idem Phylosophus in IIII° Ethicorum sic ait: Illiberales operationes et de meretricio pasci et omnes tales et usurarii, et sic merito etiam Sacra Scriptura usuras improbat dicendo: Pecuniam tuam non dederis fratri tuo ad usuram, ut Leuitici capitulo XXU° habetur, et Luce UI°: Date mutuum nichil inde sperantes, et Psalmista dicente: Scrutetur fenerator omnem substantiam eius, et diripiant alieni labores eius. Non sit illi adiutor, nec sit qui misereatur pupillis eius; fiant nati eius in interitum, in generationem una deleatur nomen eius et persecutus est hominem inopem et mendicum et compunctum corde mortificare, et alibi: Domine, quis intrabit in tabernaculum tuum qui pecuniam suam non dederit ad usuram et munera super innocentem non acceperit? Ultimo Uirgilius sollicitat auctorem ad iter dicendo quod signum Piscium iam erat in orizonte, idest iam apparebat in Oriente, quod signum sequitur Aries, in quo sol tunc erat, et sic erat iuxta diem per duas horas, et plaustrum septemptrionis, resultans ex septem stellis, iacebat iam super illa parte septemptrionali unde spirat ille uentus qui dicitur Corus.
+
+{Era lo loco oue a sciender la riua.} In principio huius XII° capituli auctor fingit se reperire umbram Mynotauri, olim bestialissimi hominis, super hanc ruinosam partem Inferni ut per hoc tacite denotet ibi animas bestialium hominum, de quibus tetigi supra in proxime precedenti capitulo, cruciari, comparando dictam ruinam illi ruine que est in diocesi Tridentina iuxta flumen Atticis, in contrata que dicitur Marco, ut dicit textus. Post hec, ut pateant que hic de hoc Mynotauro et eius morte tanguntur, sciendum est quod Mynos, olim rex Cretensis insule, habens quendam filium nomine Androgeum, ingenio subtilissimum, misit ipsum ad Studium Atheniensem, ubi ita breuiter in scientia profecit quod nedum alios scolares, sed etiam magistros, disputando superabat, unde inuidia, precipitium letale, ibi passus est ab illis. Quo scito, dictus Mynos obsedit ipsam ciuitatem Athenarum, qua obsidione manente, Pasiphes, uxor dicti Minois, nepharia luxuria mota, exarsit in quendam taurum, cum quo rem habuit breuiter, inclusa in quadam uacca lignea coperta pelle cuiusdam uacce, et hoc industria Dedali, industriosissimi magistri - de quo Ouidius in UIII°, ubi de hac scribit, ait: Dedalus ingenio faber celeberrimus arte / ponit opus etc. - ex quo coitu natus est iste Mynotaurus, in parte homo et in parte taurus - de quo idem Ouidius: Semibouemque uirum semiuirumque bouem - quod monstrum positum est demum in laberinto, loco inextricabili, facto per dictum Dedalum in ciuitate Rectimi dicte insule; inde, capta dicta ciuitate Athenarum per ipsum Mynoem, inde recessit sub tali tributo conuento et dare debendo, scilicet quod dicti Athenienses deberent mictere usque ad nouem annos quolibet triennio septem corpora humana ad deuorandum dicto Mynotauro. Unde contingit ultimo triennio quod sors contingit super Theseo, filio Egei, ducis dicte ciuitatis Athenarum, qui, ita missus cum aliis, liberatus est ab Adriana, filia dicti Mynois, phylocapta de ipso, docendo eum ire per dictum laberintum cum filo quod sibi dedit, et occidere dictum Mynotaurum. Quam ystoriam Uirgilius in UI° fingit dictum Dedalum pinxisse in templo Apollinis quod construxit in contrata Eubonice dicens: In foribus letum Androgei; tum pendere penas / Cecropidem iussi miserum septena quotannis / corpora natorum; stat ductis sortibus urna. / Contra elata mari respondet Gnosia tellus: / hic crudelis amor tauri suppostaque furto / Pasiphe mixtumque genus prolesque biformis / Mynothaurus inest, Ueneris monimenta nefande, / hic labor ille domus et inextricabilis error; / magnum regine sed enim miseratus amorem / Dedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit, / ceca regens filo uestigia etc. Et Ouidius, in suo preallegato libro, ad hoc etiam ait: Quo postquam geminam tauri iuuenisque figuram / clausit et Acteo bis pastum sanguine monstrum / tertia sors annis domuit repetita nouenis. Dicit Magister Ystoriarum quod dictus Mynotaurus, quantum ad ueritatem, homo fuit penitus inhumanus, bestialis et crudelissimus; igitur per poetas sic fingitur semibesta. Seruius uero uidetur dicere quod talis fictio fuit quod dictus Mynotaurus genitus est ex dicta regina et Ypocrisario, quadam ignobili persona, et in quantum homo erat nobilis dicitur, in quantum taurus ignobilis. Ad id quod tangit hic de Chaos auctor, sciendum est quod nedum Sacra nostra Scriptura, sed etiam scriptura gentilium poetarum ponit primordialem materiam mundi, quam dicimus Ylem, in principio confusa fuisse, unde dicta fuit Chaos, quod confusionem sonat - unde Ouidius in primo ad hoc ait: Ante mare et terras et, quod tegit omnia, celum, / unus erat toto nature uultus in orbe, / quem dixere Chaos, rudis ingestaque moles - et sic elementa quodam quasi amore, simul tunc mixta manebant, uerum quia in effectum discordantia erant; Deus, ut concordaret ea in effectibus producendis, separauit ea unde subdit ibi Ouidius: Hanc deus et melior litem natura decreuit; / nam celo terras et terris abscidit undas / et liquidum spisso secreuit ab ethere celum. Honorius Solitarius, in suo libro de Ymagine Mundi, in hoc ait: Elementa dicta sunt quasi yle ligamenta que se inuicem tenent, et in discordi sua natura quasi cum brachiis concordi federe uicissim se commiscent. Nam terra sicca et frigida aque frigide connectitur, aqua frigida et humida aeri humido, aer humidus et calidus igni calido, ignis calidus et aridus terre aride; de hac etiam concordia et discordia elementorum uide quod scribit Plato in fine sui Timei. Modo fuit opinio certorum phylosophorum quod in quolibet cursus fine octaue spere qui fit in XXXUIm annis, omnia in suum esse primordiale reuerteretur, et, per consequens, dicta elementa tunc redirent ad dictum eorum amorem uniendi se iterum simul ut primo fuerant, et sic reiterabitur semper talis confusio et chaos, elapso dicto spatio temporis, secundum dictos phylosophos.
+
+Post hec auctor procedit ad tractandum de illa uiolentia quam homo facit in proximum suum, tam in persona, occidendo eum et feriendo, quam in rebus derobando eum; uerum quia hoc maxime tyrampni faciunt, arripientes sanguinem hominibus sibi subditis et auere, ut dicit hic textus, et secundario homicide et predatores, ideo fingit animas talium in hac fouea sanguinis bulientis puniri ita gradatim, plus et minus submersas, ut textus hic dicit. quam foueam sanguinis allegorice auctor accipit pro statu et uita talium in hoc mundo uiuentium, quasi sint in quodam ardore et affectu effundendi sanguinem aliorum et facultates auferendi, ad quod respiciens ozea propheta ait: princepes eius in medio et quasi lupi rapientes predam et ad effundendum sanguinem, et psalmista dicens: ne perdas cum impiis deus animam meam et cum uiris sanguinum uitam meam in quorum manibus iniquitates sunt et dextera eorum repleta est muneribus, de quo sallustius causam assignando inquit: ita boni quam mali tyramnis suspiciores sunt, et semper aliena uirtus eis suspecta est, ideo ad sanguinem deducuntur, et claudianus dicens: sors ista tyrampnis / conuenit; inuideant claris fortesque trucident, / muniti gladiis uiuunt sceptique uenenis. et congruente hec forma pene extuantis sanguinis facit ad propositum: nam quis non dicet cesarem extuasse in sanguinem in hoc mundo, dicente lucano: cesar in arma furens nullas nisi sanguine fuso / gaudet habere uias, et annibalem, qui dum semel uidisset quandam foueam plenam humano sanguine ait: *o formosum spectabulum!*, dicit seneca in libro de ira, quantum illi pulcrius uisum fuisset, si flumen complesset!, et subdit: quid miri? innatus erat sanguini, sicut cirus, cuius caput abscissum tamiris regina, hoc respectu in utre sanguinis humani immersit dicendo: sanguine sitisti et sanguinem bibe. ex quo etiam diuina iustitia talis ut plurimum in sanguine uitam finiunt, iuuenali dicente: ad generum cereris sine cede et uulnere pauci / descendunt reges et sicca morte tyrampni, fingendo auctor hic se reperire centauros agentes, ut dicit textus, de quorum allegoria statim inferius dicam. inde fingit inter tales se reperire umbram alexandri macedoni, et merito, dicente lucano de eo: illic pelliaci proles uesana phylippi, / felix predo, iacet terrarum uindice fato / humana cum strage ruit gladiumque per omnes / exegit gentes; ignotos miscuit amnes / persarum eufratem, indorum sanguine gangen. item umbra siculi dionisi tyrampni, item azzolini de romano cruentissimi tyrampni olim, item marchionis obizonis de este qui egrotando suffocato est a marchione azzone suo filio, licet auctor faciat eum hic priuignum uocari a dicto centauro quodam presumptione rationabili: nam, licet probabiliter, et secundum naturam uerus filius eius fuisset, tamen, fictione iuris et rationis, filius homicida patris potius filius putatiuus quam uerus dici debet. unde lex codicis fingit: non matrem illam matrem que uite proprii filii ut inimica insidiatur, et cum etiam phylosophus dicat in UIII° Ethicorum quod inter patrem et filium naturalis fit amicitia. Et ex hoc auctor fingit nunc ita se quasi stupidum reuoluisse, hoc audito a dicto Centauro, ad Uirgilium, ut ad rationem, qui sibi dixit quod ille Centaurus, siue eius talem dictum, esset sibi primus seu primum, et ipse Uirgilius, ut ratio, priuentur sic ab ipso Centauro ad dicendum id quod per rationem dici debet. Post quos tyrampnos fingit se auctor in alia parte inuenire inter homicidas umbram domini Guidonis Anglici comitis de Licestria, qui scidit in gremio Dei cor etc., ad cuius ystoriam sciendum est quod comes Simon, pater dicti comitis Guidonis de Licestria de Anglia presumpsit olim contra regem Ricardum Anglicum, et cum eo ultimo bellum habuit, in quo uictus et mortuus fuit dictus comes Simon, et dictus dominus Guido eius filius cum omnibus de domo sua expulsi sunt de Anglia; qui dominus Guido uenit in Epuliam postea cum rege Karulo ueteri, cum quo rege Karulo ueteri, existens dictus comes Guido in Curia Romana aput Uiterbum, non ualens alio modo occidere in uindictam dicti sui patris, quendam dominum Henricum de domo regali dicti regis Anglici, tunc existente in dicta Curia pro ambasciatore, uno mane in ecclesia maiori dicte ciuitatis, in eleuatione corporis Domini, illum gladio perforauit. Quo sic mortuo, eius barones cor eius in Angliam detulerunt, quod dictus rex fecit poni balsematum in quadam pisside in manu cuiusdam staue marmoree super pontem Tamisii fluminis currentis per ciuitatem Londre in Anglia predicta, cum hoc carmine ibi sculpto et sic prolato ab ipsa statua: Cor gladio scissum do cui consanguineus sum. Item dicit auctor, in persona dicti Nessi Centauri, quomodo in dicto sanguine ab alia parte bullit umbra Atile, olim regis Humnorum, qui, subiugatis sibi omnibus partibus aquilonis et rege Scytarum, collecto exercitu Humnorum, Rugorum et Massagetarum, iuit in Galliam et eam cum Germania cepit; inde uenit in Ytaliam et eam cepit, et ciuitatem Florentie comburi fecit, occisis XXIIIIm Florentinis; inde, reuersus in eius contratam, occidit Beldam, fratrem suum, et sanctam Ursulam cum XIm uirginibus interfici fecit; tandem ebrietate suffocatus est. Item umbra Pirre, regis Epirotarum, et Sexti, filii Pompei Magni, pirate, de quo Lucanus: Sextus erat, Magno proles indigna parente, / qui mox Sileis exul crassatus in undis / polluit equoreos Siculus pirata triumphos. Item Ranerii de Pazis de Ualdarno et Ranerii de Corneto, magnorum predatorum. Modo ueniamus ad dicendum de hiis Centauris quos auctor hic se fingit inuenire, ut Uirgilius fingit etiam Eneam in Inferno reperisse inter alia monstra, dicens in UI°: Multaque preterea uariarum monstra ferarum, / Centauri in foribus stabulant etc., quos poete fingunt genitos ex Iunone in nubibus ex semine Ysionis regis, medios equos et medios uiros, nominando inter alios dictum Nexum, qui mortuus est pro Dyanira et, sic mortuus, se uindicauit de Hercule eius occisore, ut dicit textus hic, de cuius ystoria Ouidius scribit in UIIII°, inter alia dicens quod Hercules, dum semel deuenisse cum Dyanira, eius uxore predicta, ad Eubenum flumen, fecit transportari dictam eius uxorem per hunc Nexum centaurum ad aliam partem dicti fluminis, quam, sic transportatam, dictus Nexus carnaliter uoluit cognoscere, unde dictus Hercules eum sagiptauit et uulnerauit ad mortem uenenata sagipta sanguine Ydre, qui, sic moriendo, dedit camisiam suam suo sanguine uenenato infectam dicte Dyanire, dicendo quod erat talis uirtutis quod quandocumque indueret ipsa eam, ipsum Herculem reuocaret eum in amorem sui, unde postea, dum Hercules phylocaptus foret de Yole et non curaret de ipsa Dyanira, dicta Dyanira bona fide fecit hoc quod eam docuit Nexus, et sic mortuus est Hercules. Item nominat Chironem, filium Saturni et nutritorem Achillis, unde Ouidius: Te Saturnus equo geminum Chirone creauit, et Phyllirides puerum cithera prefecit Achillem. Item nominat Folum, de quo Uirgilius in sua Georgica ait: Bacchus et ad culpam causas dedit, ille furentis / Centaurus leto domuit, Roceumque Follumque. Allegorice hii Centauri pro stipendiariis equitibus summuntur, ex eo quod die noctuque equis insidunt, et quia dictus rex Ysion fuit primus in Grecia qui tales stipendiarios inuenit, ideo fingitur ex Iunone eos creasse. Nam Ysion dignitas interpretatur que, coniuncta cum humana potentia, que pro dicta Iunone ponitur, talia inuenit, et quia tyrampni maxime hiis talibus stipendiariis tuentur et sanguinem spandunt ideo auctor fingit hic tyrampnos sic ab eis, ut a Centauris, custodiri, ne a sua pena debita releuentur, ut dicit textus.
+
+{Non era anchor di là Nesso arriuato.} Dicto in proxime precedenti capitulo de prima specie uiolentie, que in proximum commictitur, in hoc presenti XIII° capitulo uenit ad tractandum auctor de secunda quam homo in persona sui commictit se occidendo directo uel indirecto, dando scilicet causam sue morti sibi ab alio inferente, de quo primo membro tractat a principio huius capituli, usque ibi: {Noi erauamo anchora al tronco atesi}, ibi incipit dicere de tali alio secundo membro usque in finem. Quantum ad primum, auctor fingit se hic reperire animas talium se directo occidentium in plantas arboreas consertas et conuersas, in plantas dico fuscas et spinosas, ultra illas quas fere, scilicet siluestres bestie, habent in nemoribus inter Cecinam et Cornetum, terras marictimas, odientes ibi loca culta, secundum sui naturam, ut dicitur hic in textu, inter quas animas fingit esse umbram Petri de Uineis de Campanea, olim cancellarii Imperatoris Federici secundi. Quem Petrum demum dictus Imperator cecari fecit, accusatum sibi per cuius curiali inuidia in multis de quibus erat inscius et innocuus, unde, breuiter ipse Petrus percutiendo caput ad quendam murum se occidit - iuxta illud Salamonis, Prouerbiorum XU°: In merore animi deicitur spiritus - loquendo cum auctore, ut patet hic in textu, fingendo inde auctor sibi contigisse circa eius plantam stirpandam, ut habetur hic in textu, quod fingit idem Uirgilius contigisse Enee, applicanti post excidium Troye, contrate cuidam Tracie, iuxta tumulum Polidori, filii Priami, occisi per Polinestorem proditorie, et quomodo dicam infra in capitulo XXX°, et quia eius tale scelus sic inhumanum fuit, quasi ut est se ipsum occidere ad infamiam eius forte, ita finxit ipse Uirgilius, dicens in tertio Eneidos in persona ipsius Enee: Forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo / uirgulta et densis hostilibus horrida mirtus. / Accessi uirideque ab humo conuellere siluam / conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, / horrendum et dicta uideo mirabile monstrum. / Namque prima solo ruptis radicibus arbos / uelitur, huic atro loquuntur sanguine gutte / et terram tabo maculant. Michi frigidus horror / membra quatit gelidusque cohit formidine sanguis. / Rursus et alterius lentum conuellere uimen / insequor et causas penitus temptare latentes; / alterque alterius sequitur de cortice sanguis. / Tertia sed postquam maiore hastilia nisu / aggredior genibusque aduerse obluctor arene, / en loquar an sileam? gemitus lacrimabilis ymo / auditur tumulo et uox reddita fertur ad aures; / *Quid miserum, Enea, laceras? Iam parce sepulto, / nam Polidorus ego* etc. Item fingit se auctor hic inuenire Arpias, quas etiam, ut monstra infernalia, Uirgilius fingit Eneam in Inferno inuenisse, dicens in UI°: Gorgones Arpieque et forma tricorporis umbre, et quas dicit auctor expulisse Eneam cum Troianis suis de quibusdam insulis que uocantur Strophades in Ionio mari cum prenuntiatione futuri dampni, idest future famis. Unde Uirgilius, in persona dicti Enee, in hoc ait in III° et describendo formas earum: Seruatum ex undis Strophadum me litora primum / accipiunt. Strophades Graio stant nomine dicte / insule Ionio in magno, quas dira Celeno / Arpieque colunt alie, Phineia postquam / clausa domus mensasque metu liquere priores. / Tristius haud illis monstrum nec seuior ulla / pestis et ira deum Stigiis sese extulit undis. / Uirginei uolucrum uultus, fedissime uentris / proluuies unceque manus et pallida semper/ ora fame. Quibus expulsis per dictum Eneam et sotios eo quod cibaria omnia sibi fedabant, una earum, uocata Celeno, ex rupe alta ita eis prenumptiauit, Uirgilio ibi subdente: *Ibitis Ytaliam portusque intrare licebit. / Sed non ante datam cingentis menibus urbem / quam uos dira fames nostreque iniuria cedis / ambesas subigat malis assumere mensas*. / Dixit, et in siluam pennis ablata refugit, quod totum contigit eis, ut scribit ipse Uirgilius in III°. Quantum ad originem earum scribitur poetice quod quedam Phyneus ad instantiam cuiusdam meretricis filium suum occidit, unde dii, de hoc irati, has Arpias miserunt ad fedandum mensas eius sed Zetus et Calais, filii Boree, inde expulerunt eas et fugauerunt usque ad has insulas Strophades, et dictum Phyneum ab eis liberauerunt. Hiis ad licteram dictis, notandum est quod Salamon, tangendo de perfidia et peruersitate irrationali et inhumana horum hominum se ita occidentium propriis manibus ait, Ecclesiastes UI° capitulo: Non te tollas in cogitationem anime tue uelut taurus, ne forte elidatur uirtus tua per stultitiam, et relinquaris uelut lignum aridum in heremo, et beatus Bernardus ad idem etiam ait: Homo occidens se est uelut arbor siluestris cuius porci infernales pascuntur, et Macrobius: Cum anima de corpore uiolenter detruditur, quia exit abrupto uinculo non soluto, fit ei ipsa necessitas occasio passionis, et malis uinculis, dum rumpit, inficitur. Quibus auctoritatibus motus forte est auctor ad fingendum animas talium in hiis plantis et cespitibus consertas in Inferno hic taliter passionari a diuina iustitia, que uult, ut dicit hic textus, quod nemo habeat quod sibi ipsi eripit, at tales eripiunt sibi animas rationalem et intellectiuam, que est, ut dicitur, forma essentialis humani corporis; merito ita informes, ut uegetatiue, potius quam rationales dicte eorum anime debent censeri in alio mundo etiam puniri. Ad quod facit etiam quod ait Uirgilius in UI°, dum fingit Eneam ire per Infernum uidendo animas dampnatas, dicens: Proxima deinde tenent mesti loca, qui sibi letum / insontes perperare manu lucemque perosi / proiecere animas etc., et in XII°, describendo suspendium Amate regine, coniugis Latinis, ait: Et nodum informis leti trabe nectit ab alta. Et ex hoc motus est auctor et ad fingendum has Arpias ita depascere animas istas, ut plantas, que Arpie pro motibus diabolicis rapientibus animas talium se occidentium, ponuntur hic. Nam Arpia grece, latine dicitur rapina, et ex hoc finguntur dicte Arpie fuisse tres: prima scilicet Aello, que interpretatur alienum cupere, secunda dicitur Occipete, que interpretatur rapiens, tertia dicitur Celeno, que interpretatur abscondens, et sic nichil aliud intellextit Uirgilius pro istis Arpiis, quam piratas maris quasdam in dicta insula Strophadum commorantes.
+
+Post hec ueniamus ad secundam partem predictam huius capituli, in qua auctor dicit de uiolentia quam quis sibi facit non occidendo se propriis manibus, sed dando operam ut moriatur alio modo, ut plurimum faciunt, deuenientes propter prodigalitatem de diuitiis ad inopiam, de quibus Ecclesiastes X° capitulo dicit: Proiecerunt in uita sua intima sua, ut fecit iste Lanus, ciuis senensis, qui, fusis suis bonis, exposuit se moriturum in bello quodam habito inter Senenses et Aretinos in contrata que dicitur Toppo, comitatus Aretii, ut dicit textus hic, et eodem modo finiuit iste dominus Iacobus de Sancto Andrea paduanus, de quibus fit hic mentio in textu, et ex hoc auctor fingit animas talium ita hic laniari ab istis canibus qui allegorice pro indigentis diuersimode insultantibus eas ponuntur, seu pro creditoribus suis persequentibus ipsos. Sub qua eadem allegoria Ouidius in tertio fingit Actheonem per Dianam, idest per uenationem, conuersum in ceruuum, idest deductum ad humilem paupertatem, et demum laceratum et mortuum a suis canibus non ualendo sibi dicere eis: *Atheon ego sum, dominum cognoscite uestrum!*. Ultimo tangit auctor de isto florentino qui fecit se sua domo sibi gibbettum, qui est illa turris Parisius ubi homines suspenduntur, ut dicit hic in textu, tangendo etiam metaphorice cur planeta Martis, sub cuius dominio ciuitas Florentie sita est, altercatur cum ciuibus eius: nam a tempore fidei citra habuerunt pro patrono Sanctum Iohannem Baptistam loco dicti Martis, et nisi quia tempore huius auctoris uigebat de eius statua super Ponte Ueteri Florentie peius egisset, ita quod refecta non fuisset dicta ciuitas combusta ab Atila, de quo dixi in precedente capitulo, ut dicit textus hic in fine.
+
+{Poi che la carità del natio loco.} In hoc quartodecimo capitulo auctor fingit se ingredi tertium circulum uiolentie superius subdiuisum, in quo dicit puniri animas uiolentorum in Deum in hac landa arenosa. Dicitur enim landa quelibet planities circumdata nemore, ut erat hic, secundum Uguccionem, ad quam ueniendo dicit auctor quod firmauit passum ad randam, idest ad extremum, similando eius arenam arene Lybie quam calcauit Cato cum aliis Pompeianis, de qua scribit Lucanus in UIIII°, item similando flammas pluentes ibi illis que iam pluebant similiter exercitum Alexandri in India, de quo uidetur uelle tangere Lucanus in X° scribens de eo dum dicit: Gentibus Occeano classes inferre parabat / Exteriore mari, non illi flamma nec unde / nec sterilis Lybie nec Sirticus obstitit Amon. Uerum, quia talis uiolentia tripliciter commictitur, scilicet blasfemiando ipsum Deum et luxuriando contra naturam et fenerando, ideo triplici diuerso modo pene auctor hic fingit tales puniri, blasfemiantes uidelicet iacendo, luxuriantes contra naturam continue eundo et feneratores sedendo. Inter quos blasfemos fingit auctor se reperisse hic umbram Capanei, olim regis de Grecia, magni contemptoris deorum, qui, existens in obsidione ciuitatis Thebarum una cum Adrasto, Tideo, Amphiarao, Ipomedonte partenopeo et Polinice regibus grecis contra Etheoclem fratrem dicti Polinicis, semel ascendit muros dicte ciuitatis, et dicendo multa obprobia contra Iouem fulminatus est ab eo et occisus, unde Statius, de hoc loquens, sic ait in X° Thebaidos: Atque hic ingenti Capaneus Mauortis amor / facta diu tutus superum contemptor et equi. / *Iurgia, cum mediis Capaneus auditus in astris. / Nullane pro trepidis clamabat numina Thebis / statis? ubi infande segnes telluris alumpni, / nunc age, nunc totis in me commictere flammis, / Iupiter! an pauidas tonitru turbari puellas, tangendo de pugna enim hic Flegre, contrate Thesalie, in qua dictus Iupiter obtinuit contra Gigantes auxilio Uulcani quem poete fingunt fabrum ipsius Iouis ad fulmina fabricanda, ex eo quod Iupiter, secundum eos, allegorice debet accipi pro supremo igne innocuo, Uulcanus uero pro medio nocuo, Uesta pro nostro igne inferiori. Si quis enim uellet, posset hoc modo hic allegorizare, ut pro isto Capaneo ita hic strato sub igne et accipiamus eius statum uitam et statum multorum dominorum potentum in hoc mundo qui in tantam ascendunt superbiam ut, contempnendo Deum et blasfemiando, non putant illum contra eos posse quicquam, superbo incendio quodam et iracundo, contra quos tales dicitur Apocalipsis XUI° capitulo: Extuauerunt homines extu magno et blasfemauerunt nomen Domini, et in Ecclesiastico capitulo XXUII°: Qui in altum mictit lapidem, super caput eius cadit, qui tandem tales fulminantur subito ab ipso Deo, idest ad nichilum reducuntur, ut patuit in Dionisio dominatore Sicilie qui, ut scribit Ualerius in titulo De Neclecta Religione, in contemptu deorum multa templa destruxit et spoliauit, et tandem ipso extincto, eius filius, fugatus Athenis ut uitam duceret pedagogus effectus est, de quibus, hoc respectu, dicitur Ecclesiastici X° capitulo: Sedes ducum superborum Deus euertit et sedere fecit mites pro eis, et eodem capitulo etiam dicitur: Perdidit Deus memoria superborum, et ibidem: Radices gentium superbarum arefecit, et Psalmista: Uidi impium superexaltatum et eleuatum sicut cedros Libani et transiui, et ecce non erat. / Quesiui eum et non est inuentus locus eius.
+
+Post hec auctor fingit se inuenire tertium flumen infernale quod dicitur Flegeton, quod interpretatur Ardor irarum et cupiditatum secundum Macrobium, et quia Uirgilius nunc ab ipso tertio flumine summit causam dicendi de origine ipsius et aliorum fluminum infernalium, dicit auctori quod nichil notabilius hucusque inuenit et uidit ibi ab ingressu Inferni citra ut dicit textus, circa cuius digressionem quam facit hic auctor in persona Uirgilii incipientis dicere quomodo in medio mari, Greco subaudi, sedet unum paese deuastatum, idest una insula, uocata Creta, et nominata sic a Crete rege, deserta: hoc dicit respectu eius quod iam fuerit, nam centum iam habuit urbes, ideo dicta fuit Centopolis; nam dicit Orosius quod per mille miliaria longa est. Notandum est quod, secundum poetas et alios ystoricos gentiles, monarchia siue regnum unicum et principale mundi primo incepit a Saturno rege Cretensis ynsule, et sub ea prima etas mundi dicitur fuisse pura et innocua, ideo dicta est aurea; qui Saturnus ex Rea uxore sua, que etiam Cibele et Berencinthia uocata fuit per Grecos, et per Latinos Opis, quattuor filios habuit, scilicet Plutonem, deum Inferni et terre, Neptunum, deum maris, Iunonem, deam aeris, et Iouem, deum etheris. De quo Ioue dicta dea pregnante existente, dictus Saturnus precepit ei ut quicquid pareret suffocare deberet eo quod habuerat per uaticinium dictum partum ipsum debere de regno Crete depellere; que demum peperit dictum Iouem et, commota pietate dicta Rea, faciens credere dictum Saturnum dictum partum fore suffocatum ut ordinauerat, fecit portari secrete dictum Iouem super montem Ide, qui est in dicta insula Crete iuxta ciuitatem Candie, a medio supra sterilis et a medio infra fertilis, et ibi faciebat ipsum nutriri et, ne audiretur dum plorabat, faciebat ibi certas fabros maleare et alios sonos et rumores facere fieri, unde Uirgilius in tertio, de hoc tangens, ait: Creta Iouis magni media iacet insula ponto / mons Ideus ibi et gentis cunabula nostre. / Centum urbes habitant magnas, uberrima regna, / hinc mater cultrix Cibele coribantiaque era / Ideumque nemus, hinc fida silentia sacris, et hoc est quod tangit hic auctor ystorice de dicta ynsula et monte Ide, et de Rea predicta. Modo auctor uolens uenire transumptiue ad ostendendum quomodo dicta quattuor flumina infernalia orta sint, et sub qua allegoria hic accipi debeant, fingit hunc senem ita stare in hoc predicto monte Ide, guctantem per quattuor eius partes lacrimas facientes hec quattuor flumina, ut dicit textus, accipiendo dictum senem pro nostro maiori mundo elementato ita quod merito uocat eum senem, cum ultra sex milia annos uixerit, idest durauerit hucusque; item dicit eum et magnum, respectu minoris mundi subaudi, qui homo dicitur, - unde Bernardus Siluestris, in suo libro Microcosmi, dicit quod: Homo dicitur minor mundus - nam sicut mundus maior ex eadem et diuersa materia et mixta natura consistit, ita et homo, unde ait Papias: Microcosmus a Grecis homo appellatus est, idest minor mundus quattuor elementis regitur, ita et homo quattuor humoribus ad illa comproportionantis; nam proportionatur collera calida et sicca igni, sanguis calidus et humidus aeri, flegma frigidum et humidum aque, melancolica frigida et sicca terre. Item sicut cursus uite hominis per quinque etates partitur principaliter, uidelicet per pueritiam, adolescentiam, iuuentutem, senioritatem et senectutem, ita cursus temporalis mundi per suas quinque etates; item, sicut prima etas hominis puerilis, ut aurea, nullum fluxum habet ad Infernum, sed alie quattuor sic, ut nocue et uitiose eodem modo et in maiori mundo a cuius prima etate aurea, idest immaculata, nullus motus et fluxus uitiosus ut flumen traxit ad Infernum homines secus in aliis quattuor etatibus sequentibus, a quibus dicta quattuor flumina infernalia transumptiue, ut dictum est, procedunt; que pro motibus diabolicis et transcursibus, ad uitia, ut ad Infernum, temporaliter nos inundare faciunt, hic ponuntur, ac etiam processerunt ab ipso tempore sub cuius typo Saturnus ponitur hic, unde dicitur Saturnus grece Cronum, quod tempus interpretatur, unde prima etas dicti utriusque mundi innocua, sine macula, caret, et caruit tali fluxu, seccus in aliis sequentibus etatibus, ut dictum est. Ad quod ait Ouidius in primo: Aurea prima sata est etas, que uindice nullo, / sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat. Quo Saturno expulso per dictum Iouem, eius filium, successit etas secunda, argentea, nocua et uitiosa, et sic cepit homines, ut peccatores, facere fluere primo ut flumen ad Infernum, unde subdit ipse Ouidius: Postquam Saturno tenebrosa in Tartara misso / sub Ioue mundus erat, subiitque argentea proles, / auro deterior, fuluo pretioso aere. / Tertia post illas successit aenea proles, / seuior ingeniis et ad orrida promptior arma, / non scelerata tamen; de duro est ultima ferro. / Protinus irrupit uene peioris in euum / omne nefas fugiere pudor uerumque fidesque. Et Claudianus: Procliuior usus / in peiora datur suadetque licentia luxum / illecebris effrenaque fauet etc., et in hoc tangit hic de fictili parte, ut de deteriori etate in qua nunc sumus, ipse auctor. Et Iuuenalis etiam dicens: Nona etas agitur peioraque secula ferri / temporibus, quorum sceleris non inuenit ipsa / nomen et a nullo posuit natura metallo. Post hec etiam notandum est quod, preter premissum regnum primum Saturni felicissimum, fuerunt etiam quattuor regna post illud principalia in mundo, ut scribit Orosius ad Augustinum, scilicet Babilonicum in Oriente, quod incepit a Nino rege, et finiuit tempore Cyri regis Persarum qui Babiloniam destruxit, item Cartaginense in meridie quod incepit sub Tola duce dum Cartago facta est, item Macedonicum in Septentrione, quod incepit ab Alexandro, item Romanum quod incepit a Romulo in Occidente, quorum regnorum duo media fuerunt minora potentia et duratione, orientale uero et occidentale predicta, maiora. Et hoc est cur auctor fingit hunc senem respicere Romam et habere dorsum ad ciuitatem Damiate orientalem uicina Babilonie per triginta miliaria ut ostendat dictum occidentale romanum regnum uigere, et orientale babilonicum extinctum esse predictum, et quia dicta quinque regna comprehensa etiam in tempore etiam dictarum quinque etatum, ut dicte etates, de bono in malum et de malo in peius processerunt. Ideo potest etiam se referre auctor ut transumptiue manare faciat dicta quattuor flumina infernalia a dictis quattuor regnis, idest a temporibus eorum, in quibus homines uitiosi fuerunt et sunt, et non a primo Saturni aureo predicto uirtuoso, ut a prima dicta etate utriusque dicti mundi. Et sic etiam auctor hic dicit, alludendo uerbis Danielis capitulo IIII° dicentis Nabucodonosori, oblito cuiusdam sui sompni quod fecerat: Tu rex uidebas, et ecce statua grandis contra te cuius caput aureum, pectus agenteum, uenter eneus, tibie ferree, pedum quedam pars ferrea et quedam fictilis, quod postquam interpretando ait: Tu rex caput es aurum, et post te ueniet minus regnum argenteum et aliud eneum et aliud ferreum, quintum regnum erit diuisus, in quo suscitabit Deus celi regnum, quod hoc ultimum possumus dicere nunc uere iam euenisse, si quis bene respiciat quomodo pastores Ecclesie successerunt in dicto regno occidentali Romano et imperio. Quod tangit hic auctor dum dicit dictum talem senem stare in dextero pede de terra cocta, ut in uiliori parte, magis erectum quam in alio, subdendo Uirgilius hic quomodo ipse auctor uidebit flumen Lethe in Purgatorio et quomodo Flegeton debebat cognosci ab eo ab aqua rubea, ut dicit textus, cum interpretetur ardor et incendium, ut supra dixi.
+
+{Ora cen porta lun de duri margini.} In XU° capitulo isto auctor dicit de pena animarum illorum qui offendunt Deum mediante natura offensa sodomitice luxuriando, postquam dixit de hiis qui immediate ipsum Deum offendunt blasfemiando eum, ut supra dictum est, que duo peccata merito debent associari, ut hic successiue facit auctor; nam Lex hos duos excessus ultimo puniendo supplitio sub uno et eodem titulo eos ponit et copulat ita dicendo in eo, ut in rubrica, sic: ut non luxurientur homines contra naturam neque blasfemient in Deum, tangendo auctor hic comparatiue de natura maris Occeani crescentis et decrescentis inter ciuitatem Guizantis et Brugie in Flandria in XXIIII horis per XUIII° miliaria, quod alibi in aliquo loco non contingit de tanto accessu et recessu, et hoc est singulare propter quasdam concauitates et uoragines ibi sub mari existentes absorbentes et euomentes ita ibi aquas secundum quosdam. Phylosophus uero, in secundo Metaurorum, uidetur dicere hoc esse Propter angustias terre et adiacentem terram in modico ex magno coartatam pelago, propter quod ita mouetur huc illuc; Lucanus autem in primo uidetur dubitare, dicens in hoc: Quaque iacet litus dubium, quod terra fretumque / uindicat alternis uicibus, cum funditur ingens / Occeanus, uel cum refugis se fluctibus aufert, cuius causa an sit uentus an luna an sol uel aliud ita subdit ibidem: Querite quos agitat mundi labor, at mihi semper / tu, quecumque moues tam crebros causa meatus, / ut superi uoluere, late. Alius uero accessus et recessus qui fit uniuersaliter a mari a corpore lune causatur, ut dicit iste auctor infra in Paradiso in capitulo XUI°, et idem Phylosophus, in libro De Proprietate Elementorum, ait: Accessio maris ex lune permutatione fit, et Lucanus in ultimo: Luna suis uicibus Thetim terrenaque miscet, et Macrobius: Humida in accessu lune augumentantur et in recessu minuuntur. Item cum luna nundum transiuerit lineam meridianam mare accedit, et cum transit recedit, usque dum uenit ad occidentalem orizontem; iterum, dum uadit uersus alium meridianum, mare accedit et abinde ultra uersus orientem iterum recedit, extendendo etiam auctor dictam suam comparationem ad aggeres quos faciunt Paduani iuxta flumen Brente antequam niues Carintie a calore liquefiant, ut dicit textus hic.
+
+Inde fingit auctor se inde reperire umbram ser Brunecti Latini, ciuis Florentini, uniuersalis hominis in scientia adeo ut gallico sermone quendam librum composuit commendabilem ualde, quem uocauit Thesaurum, et uocat hic recommendando eum huic auctori, ut in fine huius capitulo dicitur. Quam umbram inducit auctor hic inter alia ad dicendum quomodo auctor ita ibi erat, cui auctor dicit quomodo deuiauit in illa ualle et silua, de qua dictum est supra in capitulo primo et ibi de eius allegoria dixi, tangendo inde dicta umbra de origine Florentie incidenter, scilicet quomodo uicto Katelina per Romanos, secundum quod scribam infra in capitulo XXU°, Florinus, consul romanus, obsedit ciuitatem Fesulanam, eo quod eius ciues complices erant dicti Kateline, et castra sua posuit iuxta flumen Arni apud uillam Arninam, et breuiter uicta dicta Fesulana terra dictus consul destruxit eam, et eius ciues reduxit ad habitandum in dicta uilla Arnina cum totidem Romanis, et facta est ibi demum de tali duplici gente ciuitas Florentie, ita uocata a dicto Florino; que ciuitas alia Fesulana super quodam monte erat ualde saxoso, ubi adhuc etiam hodie lastre lapidee, et maxime seu mole, unde macignum saxum dicitur, fodiuntur, et hoc est quod tangit hic de saxo et macigno uolendo dicere de duritia talis gentis Fesulane, uel forte, considerata dicta duritia dictorum Fesulanorum, hoc dixit sequendo illam poeticam fictionem Ouidii scribentis in primo quomodo Decaulion et Pirra, eius uxor, sedato diluuio, soli remanserunt in mundo, et quomodo dictum fuit eis per Themim, fatidicam mulierem, quod proicerent post tergum ossa matris eorum, scilicet lapides que sunt ossa terre matris hominum, et ita fecerunt et facti sunt dicti lapides homines et sic restitutus est mundus gentibus, unde ait ibi ipse poeta: Inde genus durum sumus experiensque laborum / et documenta damus, qua simus origine nati, includendo auctor se descendisse ex dicta romana gente ita commixta. Iterum sciendum est quod, prout fertur, iam est longissimum tempus quod illi de ynsula Maiolice magnam guerram et depredationem intulerunt Pisanis, unde, uolentes se de hoc uindicare omnes predicti Pisani, nauigium ascenderunt et eorum ciuitatem Pisarum Florentinis in custodiam tradiderunt, qui Pisani dictam ynsulam Maiolice inuaserunt quam post multam occisionem hominum totam rebus expoliauerunt, qui, reuersi Pisas ita uictoriosi inter alia spolia detulerunt duas ualuas eneas seu portas mirabilissimas quas adhuc habent in ecclesia sua maiori et duas longas columpnas de proferitico lucidissimas adeo quod homines respicientes in eas se uidebant ut in speculo quas donauerunt Florentinis in premium dicte custodie; tamen postea, inuidia moti antequam exportarentur Florentie, dicti Pisani cum paleis et igne fumicauerunt eas ita secrete et latenter quod totam suam luciditatem amiserunt, tamen Florentini, de illo primitus non perpendentes, ut orbi illas duxerunt Florentie et erigerunt apud Ecclesiam suam maiorem, at postea perpendentes de dicta tali offuscatione, nunquam simul amici fuerunt, et ex hoc abinde citra florentini uocati sunt orbi, ut dicitur hic in textu, dicendo inde auctor dicte umbre et congratulando sibi inuicem quomodo ipse ser Brunectus, uiuens in hoc mundo, docebat eum illa que faciunt homines ecternos, subaudi fama uirtuosorum operum, unde Uirgilius, in persona Iouis rogati ut uitam Turni prorogaret, inquit: Stat sua cuique dies, breue et irreparabile tempus; / omnibus est uite: sed famam extendere fatis, / hoc uirtutis opus. Item inducit auctor dictam umbram ad pronuntiandum sibi quomodo propter suum bene agere populus florentinus expellet eum per exilium, ut fecit in anno MCCCI°; tamen dicit auctor quod de tali casu et fortuna non curabit dummodo eius conscientia sibi non garrat in hoc, idest ut non ualeat sibi improperare quod aliqua culpa eius processerit talem casum, uel dicit quod prestans erit seu presto fortune, idest acquiescet uoluntati fortune ipsius, dummodo conscientia eum non remordeat in non dolendo de ea in eo casu ubi per bene agere malum sibi contingat, iuxta illud Ouidii dicentis in Epistulam ad Paridem: Leuiter ex merito quicquid patiare ferendum est / que uenit indigne pena dolenda uenit, licet huic auctoritati dissonare uideatur quodam textus in Decretis de Penitentiis distinctione IIIa ex uerbis Senece tractus, ita dicens super eo quod queritur quare boni mala et mali bona in hoc mundo habeant: Quando uidemus bonum mala pati non turbemur et quando uidemus malum ditescere non subruamur; nam in alia uita corona illic supplicium. Est et alia ratio quia non potest malus in omnibus malus esse, sed habet aliqua bona, neque bonus in omnibus bonus esse, sed habet aliqua peccata. Quando ergo prosperitatem habet malus, hic malo capitis sui est; cum enim pro illis paucis bonis retributionem hic accipit, illic iam plenius punietur, et de bono simili modo est contra; ex quibus subdit hic auctor de rotatione fortune, ut dicit textus, de quo plene dixi supra in capitulo UII°, et de ligone rustici, in quo uult dicere quod nedum de fortuna sed etiam de casu non curabit, et hoc dicit per hanc circunlocutionem, uolens tangere de natura casus et in quo differat a fortuna, ut scripsi supra in capitulo UII°, per fratrem Albertum in tractatu De Fortuna qui diffinitur per Phylosophum in secundo Physicorum et per Boetium in U° sic: Casus est inopinatus, ex confluentibus causis, in hiis, que ob aliquid geruntur euentus. Nam quotiens aliquid alicuius gratia rei geritur aliud quam quibusdam de causis quam quod intendebatur contingit, dicitur casus, ut si quis colendi agri causa fodiens agrum humum, defossi auri pondus inueniat casu contingit, et sic est casus preter intentionem agentis; fortuna uero est cum circa intentionem contingit agentis. et sic respiciendo actum fodiendi, exemplificatum per Boetium ibi, alludens auctor ei ita de ligone legitur, cuius officium est fodere. Item inducit dictam umbram non sine causa et ministerio auctor ad dicendum quomodo ipsa et eius sotii in hoc mundo lerci, idest deturpati fuerunt de uno et eodem peccato, non exprimendo nomen dicti peccati: nam dicit Simmacus quod De hoc scelere fornicationis contra naturam homo non debet loqui, unde etiam Ieronimus dicit quod Sodoma interpretatur muta; nam in die iuditii faciet hoc peccatum hominem mutum cum non poterit se excusari ignorantia, cum ipsa natura legem docuerit etiam bruta animalia quam sodomita transcendit, et quia, ut legitur Genesis capitulo XUIIII°: Deus in hoc mundo igne et sulfure hoc peccatum puniuit in Sodoma et Gomorra ciuitatibus, merito hic auctor fingit has umbras ita exustas taliter ab illo igne cruciari, ad quod respiciens Psalmista ait: Pluit super peccatorem laqueos ignis et sulfur et spiritus procellarum, et alibi: Cadent super eos carbones et ignem, et etiam quia allegorice in hoc mundo tales peccatores uiuentes incendio quasi possunt censeri esse, item et quia huiusmodi sodomite et alii peccantes fornicando contra naturam, ut sunt illi de quibus auctor dicit hic et in sequenti capitulo, non sunt coeundo stabiles in terminis nature, sed mobiles et in continuo motu perquirendi extraneos modos in hoc mundo luxuriandi, ideo auctor fingit has animas talium continue ambulare, ut dicitur in hoc et sequenti capitulo, nominando ultimo dicta umbra, et dicendo quod inter alios ibi secum dampnatos erat Priscianus et dominus Francischus Acursii et dominus Andreas de Mozzis, olim episcopus florentinus, qui ob hoc crimen translatus fuit in episcopatum Uincentinum per seruum seruorum Dei, idest per Papam, et hoc est quod tangit de Arno fluuio currente per ciuitatem Florentie et de Bachilione, fluuio currente per ciuitatem Uincentie. Que umbra, recommendato auctori dicto suo libro uocato ut iam dixi Thesauro, affugit uelocius currendo quam currat ille qui uincit brauium Uerone, ut dicit hic textus in fine.
+
+{Già era in loco unde sudìa il ribombo.} In hoc XUI° capitulo auctor continuat adhuc se ad proxime supra dicta hoc modo, uidelicet quod, dicto de prima ui que commictitur in Deum immediate per blasfemiam, ac de secunda que commictitur in eum mediante offensa natura, de qua Leuitici XX° capitulo dicitur: Qui dormierit cum masculo coitu femineo, uterque operatus est nefas morte moriatur; tamen quia hoc secunda ui non tantum commictur contra naturam per sodomiticu predictum coitum, sed etiam duobus aliis diuersis modis, uidelicet coeunte homine cum bruto animali, de quo Leuitici XX° capitulo preallegato, dicitur: Mulier que succubuerit alicui iumento simul interficiat cum illo, et eodem libro XUIII° capitulo, etiam dicitur: Cum omni pecore non coibis, uel etiam coeunte homine cum muliere non in naturali et debito uase, contra quod scribit Apostolus, Ad Romanos primo capitulo dicens: Propterea tradidit Deus eos in passiones ignominie, nam femine eorum mutauerunt naturalem usum in usum quod est contra naturam; similiter autem et masculi, et ex hoc facta est Lex codicis ad hoc in libro De Adulteriis, sic dicens: Cur uir nubit in feminam uires porrecturam, ubi sexus prodidit locum, et ubi Uenus mutatur in aliam formam? Iubemus amari iura gladio ultore etc., ubi Glosa dicit: Hoc fieri cum homo in officium femine se supponit, ad quod dicit beatus Methodius quod talis libido fuit causa diluuii; item et Augustinus ad predicta sic etiam ait: Adulterii malum fornicationem uincit, uincitur ab incestu; peius enim est cum matre quam cum aliena uxore dormire; sed omnium horum pessimum est quod contra naturam fit, ut si uir membro mulieris non ad hoc concesso utitur, quod quidem exacrabiliter fit in meretrice, sed exacrabilius in uxore, subsequenter igitur de huiusmodi secundariis fornicationibus contra naturam auctor dicit in hoc capitulo, circa cuius principium exponendum ad licteram est notandum quod, secundum Uguccionem, boo, boas, idem est quod sono, as; inde descendit bombus, bombi, quod idem est quod sonus, soni, et sic ribombum idem erit quod resonus, et ex hoc etiam dicit auctor hic de rombo, idest de sono, quem faciunt apes in arniis; dicuntur enim arne in Tuscia aluearia uasa in quibus apes mellificant, fingendo inde auctor has tres umbras horum trium probissimorum florentinorum, scilicet domini Theghiai de Aldobrandis et domini Iacobi Rusticuccii et domini Guidonis Guerre de Casentino, nepotis bone Gualdrade - et cur hoc dicat hic auctor, et que fuerit ista Gualdrada, dicam infra in Paradiso in capitulo XUI° - ita uenisse hic ad eum cridando Hei, quod uerbum dicit Ysiderus in primo Ethimologiarum esse interiectionem timentis, sicut Heu dolentis, et dictam umbram domini Iacobi ita rogasse eum, ut dicit textus, scilicet ut panderet se eis, non attenta uilitate illius loci solli; dicitur Florentie terra solla que subleuat se sub planta pedis semiliquida, ut pasta, ut est paludina tellus, nec aspectu eorum brollo etiam attento; dicitur etiam Florentie brollus homo denudatus pannis, seu facultatibus, de quarum peccatorum penarum allegoria dixi in precedenti capitulo, et quia uiri quandoque ab uxoribus suis ducuntur luxuriose nouitate quadam et incendio ad turpitudinem huius libidinis inducit etiam hic dictam umbram auctor dicere sibi quod mala uxor magis quam aliud nocuit ei ad ita peccandum. Item assignat auctor causam dicte umbre cur magis tunc ciuitas Florentie sit destituta uirtutibus, scilicet propter illam nouam gentem eius uillicam, de qua dicit infra in Paradiso in supradicto capitulo XUI°, et ibi dicam, et propter subita et repentina lucra, ex quibus arrogantie et immensurate expensiones orte sunt. Ultimo tangit dicta umbra quod naturaliter nobis contingit, scilicet quod sicut homo in miseria existens dolet dum recordatur de felici statu suo preterito et deperdito, ut tangit auctor supra in capitulo U°, dum dicit ille spiritus sibi: Nessun maggior dolore / che ricordarsi del tempo felice / ne la miseria; e ciò sa el tuo doctore; ita letatur, e contra, existens in felici statu dum recordatur de miseri preterito et remoto. Ad quod Uirgilius, inducens Eneam confortare comites suos in infortunio suo, sic ait in primo in persona dicti Enee: Experti reuocate animos metumque timorem / mictite forsan et hec olim meminisse iuuabit, et hoc est quod dicit hic dicta umbra auctori quod, dum erat extra loca buia, idest extra loca obscura Inferni in hoc claro mundo, quando iuuabit eum dicere et cogitare Ego fui etc. quod de eis loquatur, ad quam etiam allegoriam etiam posset trahi, ut homo de uitioso statu redactus ad uirtuosum glorietur reminisci de malo, a quo est remotus.
+
+Post hec auctor, uolens comparatiue dicere de immensa sonoritate illius aque Flegetontis, cadentis ibi sic ab alto, tangit de sonoritate aque Montonis fluminis, quod a ciuitate Forliuii supra uersus Alpes uocatur Aqua Quieta, ut dicit textus hic. Quod flumen inter alia flumina manantia a sinistra costa montis Appenini a monte Uesulo, qui uulgariter dicitur Mons Uisus, ubi flumen Padi originatur, currens uersus orientem, primo habet proprium cursum, idest primo intrat per se in mare Adriaticum; nam alia omnia sibi precedentia flumina intrant dictum mare non per se, sed cum aqua dicti Padi, et intelligas hic de monte Appenino illo auctorem loqui, qui protrahitur a montibus Alpiferis, diuidentibus Galliam a Lombardia ad dexteram partem, qui mons Appeninus diuidit Lombardiam a Tuscia, et Romandiolam et Marchiam Ancone, et extenditur usque in Calabriam et Fare Messine, cum etiam alia pars montanea a dictis Alpibus procedens ad sinistram, diuidens Lombardiam ab Alemania, dicatur Appeninus, ut dicitur infra in XX° capitulo, ex eo quod dictas Alpes Anibal et Peni transierunt, unde hoc nomen Appenini postea uenit, ut scribit Ysiderus XIIII° capitulo Ethimologiarum, et subdit ibi hii montes Appenini diuidunt Galliam a Germania, item Galiam et Germaniam a Lombardia, item Lombardiam a Tuscia, item Romandiolam a Marchia et Tuscia, item Abrucium a ducatu Spoletaneo et a Campanea, et extendunt se dicti montes usque in Calabriam, dicendo idem auctor quomodo cadimentum quod facit dicta aqua Montonis fluuii predicti in Alpe, prope monasterium Sancti Benedicti, debebat a natura, sicut est per unam, per mille alias rupes fore receptum, idest receptaculum ibi inuentum et habitum; hoc dictum uidetur michi insapidum, quare, ut subtilius auctor hic intelligatur ad ueram licteram et non ad corruptam, premictendum est quod, secundum quod scribit Orosius, hec pars Ytalie, in qua continentur iste prouincie, scilicet Lombardia, Romandiola et Marchia Ancone supradicta, diuiditur per quinque regiones: nam tota illa medietas Lombardie, que est a sinistro latere Padi, usque ad montes, dicitur Uenetia ab Enetis uiris qui illuc cum Anthenore de Troia uenerunt - Papias dicit quod ita dicta est a Ueneto quodam rege - in qua sunt hec ciuitates Brisia, Mantua, Uerona, Uicentia et Padua et alie eis conuicine;. alia uero que est a dextero latere dicti Padi hoc modo diuiditur, nam tota illa pars et regio que est a dictis montibus usque ad ciuitatem Placentie dicitur Liguria, abinde usque ad ciuitatem Rauenne dicitur Emilia, abinde usque ad Ariminum dicitur Flaminea. Modo ut tangat auctor quomodo secundum eius partitionem dicta Emilia terminetur iuxta Rauennam predictam, dicit quod dictum tale flumen sic priuiligiatum dicti Montonis currens sic iuxta muros Rauenne debet esse receptum, idest debet numerari et computari, inter flumina labentia predictam regionem Emilie et non per aliam, licet Orosius predictum aliter eam terminet, unde lictera debet sic stare: ribomba, cioè sona il dicto fiume, là soura San Benedetto, et fac hic punctum cum uirgula, et refferendo se adhuc ad dictum flumen, non ad eius descensum ut sonat alia lictera corrupta, sequitur in textu, uel sequi debet: lo quale, cioè el qual fiume, dee per Emilia esser recepto, inter alia sua flumina subaudi, ratione dicte eius talis notabilis et singularis confinationis et terminationis fluminum dicte Emilie, unde Ysiderus in hac diuisione etiam in suo libro Ethimologiarum ait: Ab Emilia incipit Flaminea, que inter Appeninas Alpes et mare Adriaticum posita est, et sic per consequens eius primus terminus erit dicta ciuitas Rauenne, cui correspondet primo dictum mare ab illa parte, inde post Flamineam occurrit Picenus, siue Picena, ubi dicitur esse Marchia Anconitana. Inde dicit auctor quomodo cordulam quam habebat cinctam dedit Uirgilio, et quomodo ille eam proiecit in illum burratum: burratum dicitur quilibet locus profundus, recipiens aquam cadentem ab aliquibus rupibus altis, dicendo inde auctor ad moralitatem quadam nostram quomodo tunc nichil dixit ipsi Uirgilio petendo cur hoc fecisset ut petisset alius non cautus, licet intra se tacite loqueretur, ut dicit textus, ratio quia ualde cauti debent esse homines iuxta sapientes in patiendo tacite expectare quod ipsi cum sapientiam per cogitamina ultra alios uident circa effectum tacite euenire. Iterum tangit aliam moralitatem, scilicet quod quantum possumus debemus nos retinere ne recitemus aliqua uera que facie habeat mendacii, cum plerumque in talibus sine culpa ab audientibus deridamur, ut contingit Ulixi cenanti semel cum rege Alcinoo et loquenti aliqua que uiderat uere, tamen male credenda, de quo Iuuenalis sic inquit in ultima Satira: Alcinoo, bilem aut risu fortasse quibusdam / mouerat et mendax Ulixes etc. Modo reddeamus ad dicendum quid auctor uoluerit sentire allegorice pro supradicta cordula cum qua aliquando cogitauit capere illa lonzam de qua dictum est supra in capitulo primo, ut hic dicit textus, et certe eum existimo sensisse, uidelicet quod cum nunc ipsum auctore speculando tractaturus de uitio fraudis in generali oporteret et intimare prius naturam talis uitii fraudis humane, et cum hoc non ita bene in aliis, sic in se ipso facere poterat reminiscendo in se ipso de aliquo actu suo particulari in quo dictum uitium fraudis commississet, hoc sic egit in se ipso, uerum quia solummodo ipse auctor fuerat usus tali uitio circa actum libidinis in fraudando mulieres, quod ostendere uult in eo quod dicit hic de dicta lonza figurante dictum uitium luxurie, ut scripsi supra in capitulo primo predicto. Ideo fingit sic dissoluisse a se hic dictam cordam, in qua uult significare talem eius particularem fraudem, tantum olim circa actum Ueneris intemptatam, et merito, cum motus luxuriandi causetur in nobis in lumbis super quibus cingimur, et se eam dedisse, sic ut dicit, Uirgilio, qui hic, ut sepe dictum est, allegorice pro nostra ratione humana ponitur, quasi includat auctor ex hoc ut inde per ipsum Uirgilium, idest per ipsam rationem, ex istis habuisse se cognitionem dicti uitii fraudis, quod in persona Gerionis huius, de quo dicit et tractat in sequenti capitulo, figuratur. Que fictio corde supradicte potuit allegorice trahi per ipsum auctorem ex uerbis illis Phylosophi, dicentis in UII° Ethicorum: Concupisencia quedam Uenerem aiunt, dolose enim, aprigere et uariam corrigiam; Homerus: Deceptioque furata est intellectum spisse sapientis, ac etiam Beati Ambrosii dicentis super illis Euangelicis uerbis: Habebat Iohannes zonam pelliciam circa lumbos: Zona, inquit, Pelicia, quod aliud demonstrat nisi hanc fragilem carnem nostram, que luxuriando delabitur ad uitia in pinguedine constringi debere? Ad quod etiam Ysaia inquit: Ue, qui transitis iniquitatem in funiculo uanitatis, et Ouidius etiam, sub tali mistico sensu in persona Phillidis ait: Cui mea uirginitas auibus libata sinistris / castaque falaci zona recincta manu etc.
+
+{Ecco la fiera co la coda aguzza.} Tractaturus amodo auctor de decem speciebus fraudis humane, siue de decem particularibus fraudibus quibus homines in hoc mundo utuntur diuersimode decipiendo alios, quorum animas fingit puniri infra per decem loca diuersa et separata, ut in sequentibus tredecim capitulis infra patebit, in hoc presenti capitulo, in persona huius Gerioni, premictit primo quedam que sunt de natura huius uitii fraudis, in suo totali esse considerati, scilicet quod habet caudam acutam, in quo allegorice tangitur offendibilis finis seu finalis nociuus actus et effectus talis uitii. Item dicit, secundo, quod transit montes: hoc dicit ex eo quod nedum fraudant homines sibi uicinos et presentes, sed etiam remotos a lege, quod patet per exemplum licterarum Urie transmissarum per Dauid ad Ioab, sub fraude faciendi eum occidi, ut occisus fuit, de qua ystoria dicitur in secundo libro Regum XI° capitulo, et de qua plene scribam infra in Paradiso capitulo penultimo. Item exemplificari in Tamiride, regina Scitarum, potest etiam hoc, que, ut scribit Solinus, uicto et occiso eius filio per Cirum, regem Medorum, aggressa est cum eius exercitu dictum Cirum, et una die, simulata fuga, fraudolose transeundo certos montes ut conduceret dictum Cirum insequentem eam ad ualles eorum, ut commodius illum posset debellare ibi, et ita euenisse, regressa retro contra ipsum Cirum uicit eum et occidit, de quo scribam etiam infra in Purgatorio in capitulo XII°. Item dicit quod rumpit muros: exemplum patet in illo Synone rumpi faciente muros Troye sua malitia et fraude, et quomodo, uide Uirgilium in secundo de hoc scribente, et quod scribam de hoc infra in capitulo XXX°. Item dicit quod rumpit dicta fraus arma: exemplum patet in Achille uulnerante Hectorem in loco armis detecto, et in Menalippo uulnerante Tideum, de quo Statius dicit in UIII°, et hic auctor infra in capitulo XXXII° in fine. Inde auctor scribit hoc uitium fraudis in forma cuiusdam monstri et in persona dicti Gerionis, regis olim Yspanie, qui ualde in hoc uitio fraudis maculatus fuit, fingendo eum cum uultu iusti hominis: hoc dicit ex eo quod aliter non esset deceptio in homine uolente alium fraudare, si ostenderet in aspectu prauitatem quam habet in corde. Et quia secundario ad hoc sequitur uenenosa serpentina deceptio, fingit auctor eius dorsum serpentinum et maculatum, ut dicit textus. Sub quo respectu et colore scribit Beda quod ille demon qui fraudauit nostros primos parentes apparuit eis cum uultu humano et uirgineo et cum alio dorso serpentino. Item etiam Lex Ciuilis, uolens punire hos fraudolosos sub certa pena predictos, uocat eorum tale uitium fraudis crimen stellionatus, ubi Glosa sic ait: Dicitur crimen stellionatus ab animali quodam reptili quod est serpenti simile et est stellionatum, idest uarium et diuersis coloribus pictum, ut celum stellis apparet esse distinctum, cuius uarietatem imitantur deceptores et fraudolosi, qui aliud agunt et aliud simulant. Item fingit eum cum cauda scorpionina in eius furca, idest in eius puncta seu cuspide reuoluta, ea ratione quam iam superius tetigi. Ex quibus eius dictis tribus partibus auctor integumentaliter uult trahere tres illos modos, quibus principaliter uitium fraudis in suo totali esse partitur et perpetratur: commictitur enim hoc uitium fraudis aut facto, aut dicto, aut re ipsa: facto ut patebit infra in tractatu furium; dicto ut patebit in tractatu lenonum et adulatorum et aliorum talium similium, re ipsa ut patebit in tractatu falsariorum monete et instrumentorum et aliorum similium. Et forte sub hoc eodem integumento poete finxerunt dictum Gerionem, in quo hoc uitium fraudis auctor hic figurat unicum et trinum, unde Uirgilius in UI° de ipso et prodigio quodam loquens ait: Gorgones Arpie et forma tricorporis umbre, scilicet Gerionis subaudi, et Ouidius in Epistulis: Prodigiumque triplex armentis diues Yberii / Gerionis quamuis in tribus unus erat, tangendo inde auctor comparatiue de biuero, animali simili in forma cuidam uulpi manente circa paludes, precipue in Alamania alta, ubi teutonici sunt lurci, idest immondi, magis quod in bassa alia Alamania. Qui biuerus cum toto dorso stat in terra et caudam agitat in aqua, que ad modum lingue bouine facta est, dum uult se pascere, et est tante pinguedinis dicta cauda eius quod facit in aquas guttas ad modum olei, ad quas pisces uenientes, confestim ipse biuerus conuersus capit et comedit.
+
+Post hec auctor digressiue tangit de animabus illorum qui in hoc mundo fenerando offenderunt naturam, et, per consequens, Deum, et quomodo hoc dixi plene supra in XI° capitulo. Quas animas fingit sub dicta pluente flamma sedere in dicto sabulo cum sacculis ad collum signatis, ut dicit textus; in quo actu sedendi uult auctor tangere modum uiuendi in hoc mundo horum feneratorum, qui est ut plurimum sedeant ad bancum, et sedendo lucrentur, ut patet per se. In flamma ista tali cadente super eos tangit incendiosum eorum affectum ad multiplicandam eorum pecuniam, unde illud crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit. Ad quod respiciens beatus Iacobus, in Epistula sua in capitulo U° sic ait: Agite nunc diuites, plorate ululantes in miseriis uestris, diuitie uestre putrefacte sunt; aurum et argentum uestrum eruginauit, et erugo manducabit carnem uestram sicut ignis, subaudi in alio mundo. Et sic bene congruit fictio eorum pene hic per auctorem tacte, in eo autem quod dicit quomodo uidentur pasci respiciendo dictas earum tales bursas ibi ille anime, alludit auctor uerbis illis Ambrosii dicentis: Mens auari cupiditate astricta, semper aurum et argentum uidet, semper redditus cogitat, gratius aurum intuetur quam solem. Ad quod etiam Oratius respiciens, ait: Prodocent hic retinent iuuenes dictata senesque / leuo suspensi loculos tabulamque lacerto. Inter quas animas fingit auctor se inuenisse animam cuiusdam de Ianfiliazis de Florentia, quorum signum armature est quidam leo azzurrus in auro, et animam cuiusdam de Ebriacis de dicta terra, quorum signum est quidam anser albus in rubeo, albior, dicit textus, burro, idest butirro; item animam domini Ranerii de Scruuignis de Padua, quorum signum est quedam scrofa azzurra in albo colore picta, que dicit de domino Uitaliano de Dente, paduano, et de domino Iohanne Buiamonte de Biccis de Florentia, quorum signum sunt tres bicci, siue yrci, ut dicit textus. Inde auctor, uolens tangere quod notabiliter ait Phylosophus in Politicis de bono domino et bono subdito, dicens que oportent dominum scire precipere, hoc oportet subditum scire facere, dicit quomodo minis Uirgilii, uelut talis boni domini, ascendit dictum Gerionem, factus fortis tali respectu in obediendo sibi.
+
+Inde comparatiue tangit de Fetonte, cuius fabulam Ouidius in secundo ponit, dicens quod Phebus habuit ex Climene nympha quendam filium nomine Phetontem, qui, dum adultus foret, dictum fuit sibi una die per Epaphum, quendam alium iuuenem, iniuriose quod ipse nequaquam erat filius solis ut credebat; quapropter, conquesto de hoc, mater eius predicta dixit ut iret ad ipsum Phebum et peteret ab eo quod faceret eum ducere currum ipsius solis una die in signum filiationis. Quo sic petito et uix hoc sibi concesso per dictum Phebum, rexit dictum currum ut inexpertus, ita quod celum combuxit in ea parte que uocatur Galaxia secundum opinionem Pictagoricam, ac totam terram urebat, nisi quod Iupiter eum fecit fulmine mortuum precipitari in Padum flumen. Item tangit etiam de Ycaro, filio etiam Dedali qui, appositis sibi alis, ipse et suus pater fugiendo de insula Crete a Minoe rege, ut scribit Uirgilius in UI° iuxta principium, uolauerunt per aerem et demum dictus Ycarus, nesciens sequi bene uestigia dicti sui patris, uicinando se nimis regioni calide, liquefacta pice, cum qua penne erant compacte, cecidit in mari quod hodie adhuc etiam uocatur mare Ycareum ob hoc, unde Ouidius, De Tristibus, ait ad hoc: Dum petit infirmis nimium sublimia pennis / Icarus, Icareas nomine fecit aquas; alia per se patent.
+
+{Loco è in Inferno detto Malebolgie.} Dicto in precedenti capitulo de uitio fraudis humane in genere, auctor nunc in hoc presenti capitulo XUIII° incipit tractare de decem modis quibus dicta fraus particulariter commictitur per homines diuersimode in hoc. Quorum animas auctor hic in Inferno fingit puniri in hiis decem uallulis, seu foueis, quas uocat bulgias, ex eo quod tortuose sunt in giro, ut dicit textus. Nam dicit Uguccio quod Bulgia idem est quod saccus tortuosus, et primo incipit dicere in hoc capitulo de illa particulari fraude quam homines commictunt in decipiendo mulieres. Et quia talis fraus duobus modis et diuersis commictitur, ideo in ista prima bulgia auctor fingit animas talium ire contrario modo ut uadunt romipete Rome in anno Iubilei, idest in anno indulgentie et perdoni, super ponte Tiberis, ut comparatiue dicitur hic in textu. Sunt primo enim quidam deceptores mulierum lingua tertia hoc facientes, hoc est quod non pro se agunt hoc, sed pro tertia aliqua persona, ut fecit iste dominus Ueneticus de Caccianemicis de Bononia de hac domina Ghisola Bella, uxore olim cuiusdam Nicolai Clarelli de Bononia et sorore germana ipsius domini Uenetici, lenocinando eam marchioni Azzoni de Este. Qui tales deceptores proprie uocantur lenones, de quibus in Ecclesiastico capitulo XXUIII° dicitur: Lingua tertia mulieres fortes eicerunt et priuauerunt eas laboribus suis; et Terrentius etiam in Adelphis de hiis ait: Leno sum, fateor, communis pernicies adolescentum, et in Eunuco inquit idem poeta: Illud uero est quod michi puto palmarium me reperisse quomodo adolescentulus meretricium ingenia et mores possit nocere. Et in tractatu de puniendo hos tales lenones ait Imperator in suo Autentico: Cognouimus quosdam circuire prouincias et loca plurima et iuuenculas miserandas decipere promictentes uestimenta et hiis uenari eas; et ecce unde auctor allegorice trahit tales animas ita percurrere hic, percussis ab hiis demonibus, figurantibus hic motus diabolicos impellentes homines in hoc mundo item ad talia perpetranda. Sunt et alii deceptores lingua secunda mulierum qui, non pro aliis, sed pro se ipsis eas decipiunt, ut fecit iste Iason nutu et uerbis, iuxta illud: Petram uoluit homo nedum, sed cor mulieris, et Ysaie LIIII° capitulo dicitur de talibus: Ego creaui fabrum sufflantem in ignem prunas, et Prouerbiorum XXUIIII°: Homo qui blandis fictisque sermonibus loquitur, rete expandit gressibus suis. Et quantum ad ystoriam hic tactam, scribitur per poetas, et maxime per Ouidium in Epistula Ysiphilis filie olim Toantis regis insule Lemni, et in Epistula Medee filie olim Oetis regis Colchi contrate Frisie, quod iste Iason, mortuo Esone eius patre, inductu Pellias eius patrui, pulcer et probissimus, nauigans uersus dictam terram Colchi aquisiturus uellus auratum ibi custoditum a dracone quodam, applicuit dicte ynsule Lemni ubi dicta Isiphilis solum cum mulieribus ut regina regnabat. Nam femine dicte ynsule una nocte omnes eorum mares occiderunt preter dictum Toantem, quem dicta eius filia secrete transfugauit ad Schium ynsulam, et hoc est quod tangit hic auctor dum dicit quod dicta Ysiphilis decepit omnes alias; causa dicitur fuisse quia, dum dictus Toans cum hominibus dicte ynsule esset semel in exercitu in Tracia, et omnibus diis sacrificassent excepta Uenere, dicta Uenus, de hoc indignata, omnes feminas dicte ynsule infecit ita quodam fetore quod dicti uiri earum reuersi non poterant cum eis esse nec tangere eas, et ex hoc ita egerunt dicte femine ad hoc coniurate similiter, - de quo Ouidius, loquens de Ulixe, in XIII° ait: Uictor ad Isiphiles patriam clarique Toantis / et ueterum terras infames cede uirorum / tunc ierat etc., - quam Ysiphilem dictus Iason ibi habuit carnaliter et grauidauit, promissione facta de accipiendo ipsam in uxorem reddeundo, quod minime fecit. Et idem fecit postea de dicta Medea, in dicta terra Cholchi, obtento dicto uellere industria dicte Medee; et quod fuerit dictus Iason fallax, ut dictum est, testatur ipse Ouidius in persona dicte Ysiphilis scribentis ei de eius filiis sic: Fallere non norunt, cetera patris habent, et in persona dicte Medee dicentis: Cur michi plus equo flaui placuere capilli / et lingue et gratia ficte tue? et hec sint pro prima parte huius capituli.
+
+Ueniamus ad secundam partem incipientem ibi: {Già erauam là oue lo stretto calle}, in qua auctor tractat de secunda bulgia, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt fraudolosi adulatores et assentatores approbantes id quod est uitiosum in aliquo homine, tanquam ut uirtuosum foret; quod peccatum est grauissimum et mortalem, unde Policratus ad hoc sic ait: Cum omnis assentatio sit turpis, perniciosior est cum ad obumbrandum uitium persone uel nature euenit, et Gregorius in Moralibus inquit de talibus sic etiam: Sunt nonnulli qui, dum malafacta hominum efferunt laudibus, augent quod increpare debuerant. Nam melius est pro ueritate pati supplitium quam pro adulationem benefitium, ut fecit ille Aristippus cui, ut scribit Ualerius in IIII°, Diogenes dixit, reprehensus ab eo quod recesserat ab aula Dionisii: Si michi crederes et mediocri paupertate uti scires, non oporteret te regi adulando mentiri. Illi uero qui attribuunt alicui aliquod bonum quod non habet, peccant, sed uenialiter, et quia tales primi adulatores in hoc mundo fetent ut stercus bonis hominibus in talibus suis uerecundandis uerbis adulatoriis, fingit auctor hic dictas eorum animas cruciari in tam turpi stercore. Nam Gregorius, secunda Omelia Euangeli Luce XUI°, ibi ubi dicitur de Lazero leproso cuius ulcera canes lingebant, ait: Per linctionem canium potest signari lingua adulantium, quorum est nostra uulnera lingere, quod plerumque solent etiam ipsa mala que nos in nobis reprehendimus improbo sermone laudare. Et quia hoc uitium in pauperibus habundat ut plurimum, ideo Psalmista sub hac allegoria ait: Suscitans a terra inopem et de stercore erigens pauperem; ac etiam in meretricibus in quibus tale uitium adulandi ualde uiget; ideo, sub eodem sensu, dicitur in Ecclesiastico capitulo UIIII° sic: Omnis mulier, que fornicaria est, quasi stercus in uia conculcabitur, ut conculcat hic auctor sua fictione in dicto stercore umbram istius Tayde meretricis, que, ut scribit idem Terrentius, dum quidam eius amasius nomine Traso presentasset sibi quandam ancillam per quendam eius nuntium nomine Gnatonem, ingentes gratias egit referendas dicto Trasoni; Satis, dicit Tullius, De Amicitia, fuerat dicte Taidi respondere: magnas; ingentes inquit, et subdit: Semper auget assentator id, quod is, cuius ad uoluntatem dicitur, uult esse magnum. Item fingit se auctor hic etiam inuenire umbram domini Alexii de Interminellis de Luca, que sibi dicit quomodo non habuit linguam in hoc mundo adulationibus stuccam, idest saturam, sicut ille in cuius persona dictus Terrentius in Eunuco predicto libro sic ait: Hiis ultro arrideo, eorum ingenia admiror, simulac / quid dicunt laudo; id rursum si negant, laudo, / negat quis? nego, ait? aio, ut etiam forte faciebat ille Moab, quem dicit Ysaia requieuisse in fecibus suis secundum premissam allegoriam.
+
+{O Symon mago, o miseri seguaci.} Auctor in hoc XUIIII° capitulo tractat de tertia bulgia Inferni, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fraudando emerunt et uendiderunt et rapuerunt ecclesiastica sacra loca et benefitia symoniace. Nam, licet symonia diffiniatur in Iure quod sit Studiosa cupiditas, uel uoluntas emendi uel uendendi aliquid spirituale uel sibi annexum, tamen et qui inuadit et rapit talia, sub ea continetur. Que tria in principio huius capitulo ita comprehenduntur: nam dum exclamat pro auctore dicendo hic O Symon mago, tangit de ementibus spiritualia, qui symoniaci uocantur a Symone Mago, qui primitus post aduentum Christi hoc actentauit: nam uoluit emere gratiam ab Apostolis conferendi gratiam ipsam Spiritus Sancti pecunia, cui Petrus: Pecunia tua tecum sit in perditionem, quod donum Dei existimasti pecunia possideri, ut plene scribitur in Actibus Apostolorum in capitulo UIII°. Inde dum dicit O miseri seguaci tangit de uendentibus talia spiritualia in eadem dampnatione constitutis, qui giezite dicuntur a Giezi, discipulo Elisei prophete, qui, ut legitur IIII° Regum U° capitulo, sanitatem collatam mundationis lepre per dictum Eliseum gratis Namaan Siro uendere uoluit, unde dictus propheta maledixit eum dicens: Lepra Naaman adherebit tibi et semini tuo in ecternum. Inde dum dicit E uoi rapaci tangit de intrudentibus se per uim Ecclesias et eas rapientibus, qui corite uocantur ab illo Core qui cum ducentis et quinquaginta leuitis sacerdotium summum rapere uoluit, unde inde igne diuino combusti sunt, ut legitur Numeri XUI° capitulo, qui excessus, dicit Augustinus, quod excedit omnes alias species symonie; in qua specie et dampnatione sunt et recipientes talia spiritualia de manibus laicorum, qui alchimis possunt dici ab illo Alchimo qui, ut legitur Machabeorum primo, capitulo UIIII°, a rege Demetrio sacerdotium accepit, contra quos dicitur Iohannis X° ibi: Qui non intrat per ostium in ouile fur est et latro, et in Ecclesiastico UII° capitulo etiam ad hoc idem dicitur: Noli querere ducatum ab homine neque a rege cathedram honoris, subdendo auctor quomodo res Dei, idest Ecclesie, debent esse sponse bonitatis, idest debet conferri hominibus, non ratione potentie uel nobilitatis, sed ratione uirtutis et scientie, unde de hoc in quadam Lege dicitur: Nemo gradum sacerdotii pretii uenalitate mercetur quantum quisque mereatur non quantum dare sufficiat extimetur, et Apostolus, Ad Ebreos capitulo U°, ad idem etiam inquit: Nec quisquam sumat sibi honorem, sed qui uocatur a Deo tanquam Aaron, qui ostensus est dignus sacerdotio per uirgam que floruit, et similiter adulterine quasi fiunt ecclesiastice prebende. Nam symoniacus procurat quod Ecclesia, que est sponsa Dei, concipiat filios non legiptimos et nutriat, sed adulterinos. Nam clericus, ut sit legiptimus filius Ecclesie, debet ipsam optinere scientia, uirtute et honestate, alius adulterinus erit, et exclusus ab hereditate paterna, idest a regno Dei. Post hec auctor, describendo formam pene horum symoniacorum, dicit quomodo sunt in foraminibus lapideis rotundis, ut sunt illa quattuor que sunt in baptistero sancti Iohanni Florentie circa fontem generalis baptismi, ut loca baptizantium, unum quorum auctor hic dicit se iam rupisse ut liberaret quendam ibi suffocantem. Et quia aliqui tunc molesti de hoc fuerunt contra eum, putantes ipsum hoc fecisse pompatice, potius quam dicta debita ratione, dicit quod ille idem qui sic euasit, sit testis in hoc de tali suo mortali casu contra illos. Ita cum capite infra et pedibus supra, ardentibus eorum plantis, ut dicit textus hic, et quomodo inde casuri sunt in scissuras dictorum sassorum deorsum, in quo auctor talem includit allegoriam, uidelicet quod clerici, delecti ministri Dei in hoc mundo, si occulos mentis, quos deberent erigere ad celestia, hic cupiditate et auaritia ad terrena bona mundana inclinant, possunt uere dici esse summersos deorsum, ut dicit hic textus, unde Apostolus, Ad Colossenses III° capitulo, ad idem respiciens, sic ait: Sapite que sursum sunt, non que sub terra. Mortui enim estis et uita uestra abscondita est, et Ysaie capitulo II° dicitur: In die illa proiciet homo ydola argenti sui et simulacra auri sui, que fecerant sibi ut adorarent talpas et uespertiliones, et ingrederentur scissuras petrarum et in cauernis saxorum a facie formidinis Domini; . facit etiam illud Ezechielis UII° capitulo ibi: Et ymagines abominationum suarum et simulacrorum fecerunt ex auro et argento, et in Ecclesiastico capitulo II° dicitur: Ue peccatori ingredienti terram duabus uiis, ut facit symoniacus qui uult pariter seruire Deo et mamone. In incendio de quo hic in textu dicitur dictarum planctarum, allegorizari potest ardor cupiditatis clericorum in hoc mundo uiuentium, quem deberent suppeditare et conculcare, et ipse eum eleuant in amore suo et affectu. Ad quod facit quod legitur in Leuitico capitulo X°, scilicet quod Deus misit ignem celestem in eo loco ubi sacerdotes offerre debebant, ex eo quod Nabab et Abin, filii Aron, acceptis turibulis, imposuerunt ignem et incensum desuper offerentes coram Deo ignem alienum, et, egressus ignis, deuorauit eos. Ignis missus de celo amorem Dei designat, que pure offere deberent sacerdotes; alienus ignis, ignis cupiditatis est, unde symoniaci figurati sunt in illis uigintiquinque uiris quos uidit Ezechiel, habentem dorsum ad templum. Nam symonia, dicit ibi Glosa, supplantat caput hominis in obscuro, idest in priuatione ignis Spiritus Sancti, et plantas pedum illuminat igne cupiditatis, quod optime conformatur ad allegoriam premissam. Ad hoc facit etiam quod ait Augustinus, dicens: Sicut eunucus fuit qui Iosep comparauit, ita qui gratiam mercatur, uiuum semen non habet siccis genitalibus, unde ignis sacrificii, qui per septuaginta annos Babilonice captiuitatis sub aqua uixerat, extinctus est Antiocho uendenti Iasoni sacerdotium, et sic ostenditur ignem Spiritus Sancti non lucere in sacramentis symoniacorum.
+
+Post hec auctor fingit se reperire umbram ibi pape Nicolai tertii de Ursinis in dicto loco, quam inducit sibi ad dicendum de papa Bonifacio UIII° quomodo, sua deceptione, induxit papam Celestinum ad renumptiandum papatui, ex quo ipse inde accepit pulcram dominam, scilicet Ecclesiam, et ita papa existens taliter egit quod captus est et dolore mortuus, ut scribam infra in Purgatorio in capitulo XX°. Item dicit quomodo ipse Nicolaus uere fuit filius urse, scilicet ex eo quod tali animali uitium cupiditatis ascribitur, nam sugit sibi plantas pedum in lustra sua multotiens pro alimento, ut fecit ipse Nicolaus pascendo se de infimis bonis terrenis supplantandis ab ipso in hoc mundo, unde merito in alio sicut in plantis cruciatur. Et hoc fecit causa eleuandi eius agnatos, siue Ursinos, non respiciendo quod scribit Apostolus, Ad Hebreos primo capitulo dicens: Melchisedech rex, sacerdos Dei sine patre et matre et sine genealogia, ubi Glosa ait: Non fecit mentionem de hiis ad ostendendum carnalem amorem consanguineorum longe debere esse a sacerdotibus, unde inuenitur papam Alexandrum cognoscentem hec nec seruantem una die dixisse: *Deus abstulit nobis filios et diabolus dedit nepotes*, predicendo dicta umbra de papa Clemente U°, dissolutissimo, ut dicitur hic in textu, et quomodo comparandus fuit supradicto Iasoni, ementi ab Antioco rege summum sacerdotium, ut scribitur in secundo Machabeorum, ut ipse predictus Clemens a rege Francie, tangendo quomodo Christus nichil petit a Petro dando sibi claues nisi Sequere me, ut habetur Mathei XUI°, nec ipse Petrus et alii Apostoli a Mathia, substituto loco Iude, tangendo quomodo ipse Nicolaus ausit contra Karolum regem Apulie in faciendo sibi rebellari Sicilia ex eo quod recusauit facere parentela cum domo sua, ut petiit ipse papa, tangendo hic auctor quod scribitur Apocalipsis XUII° ibi: Ueni et ostendam tibi dampnationem meretricis que sedet super aquas cum qua fornicati sunt reges terre sedens super bestiam habentem capita septem et cornua decem, que prophetia Iohannis refferri debet Ecclesiam in quantum pro prelatura accipiatur, que uerba exponam infra in Purgatorio, in capitulo penultimo, ubi auctor de hoc plenius tractat, equiparando in hos symoniacos ydolatris iuxta illud Osee UIII° capitulo ubi dicitur contra dictos symoniacos: Ipsi regnauerunt et non ex me principes extiterunt et non cognoui: argento suo et auro fecerunt ydola sibi, unde et Gregorius, in Registro: Cum omnis auaritia ydolorum sit seruitus, maxime in dandis ecclesiasticis honoribus, qui hoc facit infidelitatis perditioni se subicit, exclamando ultimo hic auctor contra Constantinum, ut dicit textus, in eo quod, ut scribitur in Decretis: Coronam et omnem regiam dignitatem in urbe Roma et Ytalia et in partibus occidentalibus apostolico concessit.
+
+{Di noua pena mi conuien far uersi.} In hoc XX° capitulo auctor tractat de quarta bulgia, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt diuinatores, ita dicti quasi Deo pleni: nam diuinitate se esse plenos simulant, et astutia quadam fraudolenta hominibus futura coniectant, ut pseudoprophete, idest ut falsi prophete. Nam diuinatio dicitur falsa prophetia, et hoc faciunt interdum sub colore astrologie, que, licet in se uerax scientia sit, tamen eam obliquant ad iudicandum aliquid necessario euenire, contra doctrinam Tolomei dicentis eam esse medium inter necessarium et contingens, unde in quodam Decreto ita incipiente dicitur: Non licet Christianis obseruare et colere elementa aut lune uel stellarum cursus, aut inanem signorum fallaciam pro domo facienda, uel propter segetes, uel arbores plantandas, uel coniugia socianda, ubi dicit Glosa: Nunquid hic reprehenditur astrologia, nunquid per uentos et dispositionem lune licitum est rusticis considerare tempus seminandi et medicis tempus potionum et minutionum certe sic, sed ille actus reprobus est cum creditur inesse necessitatem superioribus: nam non est dicendum superiora esse causas rerum, licet sint rerum signa. Ex hoc Augustinus, In Libro Psalmorum, ait: Astrologia apud Captolicos in desuetudinem abiit quia, dum propria curiositate hiis homines nimis erant intenti, minus uacabant hiis que pro salute animarum erant accomodata. Item interdum hoc faciunt sorte, unde dicti sunt sortilegi, Qui, ut dicit Ysiderus, sub nomine ficte religionis, per quasdam quas sanctorum uocant sortes, diuinationis scientiam profitentur, aut quaruncumque Scripturarum inspectione futura promictunt, et ex hoc dicit quedam Decretalis sic: In tabulis uel codicibus uel astrolabio sorte futura non sunt inquirenda. Ad quod etiam quedam Lex sic ait: Si quis astrologus uel qui aliquam illicitam diuinationem pollicetur, consultus aliquem furem dixerit qui non erat, capite puniatur. Tamen ubi humanum deficit, auxilium possumus sortibus recurrere ad Dominum, unde Beda, Super Actibus Apostolorum, ad hoc sic ait: Si qui, necessitate aliqua compulsi, Deum putant sortibus esse consulendum exemplo Apostolorum, qui Mathiam sorte eligerunt in apostolum, uideant hoc ipsos non nisi precibus fusis ad Deum hoc egisse. Nam et Achor sorte fur ex precepto Dei inuentus est, ut Iosue capitulo UII° habetur. Item et sorte Saul inuenit Ionatan eius filium comedisse contra eius preceptum, ut primo Regum capitulo XIIII° dicitur; unde idem Augustinus in dicto Libro Psalmorum inquit: Sors non est aliquid mali, sed res in humana dubietate diuinam indicans uoluntatem, tamen dicit Gratianus quod prohibita est, ne sub hac specie diuinationis ad antiquos ydolatrie cultus homines reddeant. Item quandoque dicti diuinatores uocati sunt incantatores, ex eo quod artem diuinandi uerbis exercent et sine ullo ueneni haustu, uiolentia tamen carminis interimunt, ut Lucanus: Mens hausti nulla sanie polluta ueneni, / incantata perit etc., item uocantur quandoque malefici, idest magici, qui uite innocentum insidiantur et animum mulierum ad libidines prouocant. Item uocantur interdum auruspices eo quod in aura diuinationem suam agunt, quem modum diuinandi primo reperiit iam per artem ille Tages, qui, arante quodam ruricola, ex glebis ortus est et talem scientiam dictauit et postea statim mortuus est, de quo Lucanus in primo sic ait: Sed fibris sit nulla fides, sed conditor artis / finxerat ista Tages etc. Item uocantur augures dicti diuinatores aliqui, eo quod ab auibus talia capiunt, ut erat Ramnes ille de quo Uirgilius ait sic: Regi Turno gratissimus augur, / sed non augurio potuit depellere pestem. Item qui igne hoc agunt uocantur piromantici, qui aqua ydromantici, qui terra geomantici, qui colloquio demonum nigromantici, qui omnes diabolica potentia, que dicunt uera quandoque proferunt permissum Dei, ut nos probet, ut Deuteronomii XIII° capitulo, dicitur sic: Si surrexerit in medio tui propheta, et predixerit signum ac portentum, et euenerit quid dixerit, non audias eum, quia temptat uos Deus ut palam fiat an diligatis eum nec non, unde subditur ibi in capitulo XUIII°: Ne sis maleficus, nec incantator, nec phitones consulas, nec diuinos, fingendo auctor animas predictas talium in supplitium earum esse et ire retro ita cum uultu obliquato, ut dicit textus hic, in quo uult allegorice tangere errorem quem incurrunt uiuendo in hoc mundo tales diuinantes et nitentes futura prescire, quod solius Dei est, et hominum scire presentia, unde Ysaie capitulo XLU° dicitur: Annunciate uobis que futura sunt, et dicemus quod dii estis, et ad idem etiam Gualfredus in sua Poetria ait: At tamen istud / unde scies? Quid ages? Uolucrum rimaberis aure / murmura? Uel motus oculo? Uel Apolline fata? / Tolle mathematicos! Est augur surdus et auspex / cecus et ariolus amens. Presentia scire / fas homini, solique Deo prescire futura; et Uirgilius: Nescia mens hominum fati sortisque future, unde merito tales in hoc mundo uiuentes possunt et debent censeri ire et procedere quasi retrorsum et cum uulto, idest cum uisu intellectus, obliquato, cum nituntur procedere et ire ad uidendum ea que uidere directo non possunt, scilicet futura que retro habent, idest que non patent ei ante, unde Psalmista: Qui annunciat uerbum suum Iacob, et subdit, et iuditia sua non manifestauit eis, licet uidere interdum ualeant per obliqum, ut puta per gratiam Dei, - unde idem Psalmista: Ecce enim ueritatem dilexisti incerta et occulta sapientie tue manifestasti michi, - uel per naturam, ut est circa prescientiam eclipsis solis et lune et huiusmodi talium que arte humana bene possunt presciri. Sic igitur elice cur ipse auctor sub dicta allegoria priuet dictas umbras directo respicere hic et non per obliquum, ad quod etiam respiciens Ysaias XLIIII° capitulo, sic ait: Deus irrita facit signa diuinorum et ariolos in furore conuertit, conuertens retrorsum tales sapientes, quod ultimum ualde congruit predicte nature allegorice, inter quas predictas animas fingit auctor Uirgilium sibi ostendisse umbram Amphiarai, regis de Grecia, qui fuit in uaticiniis et auguriis maximus olim uates, et qui, ut scripsi supra in capitulo XIIII°, simul cum regibus ibi nominatis iuit ad obsidionem ciuitatis Thebane, in qua obsidione, una die, ut scribit Ouidius in UIIII° et Statius in UII°, subito aperta terra cum toto suo curru absortus est ab ea, uelut ille Datan de quo sic ait Psalmista: Aperta est terra et deglutiuit Datan, et operuit super congregationem Abiron. Item umbram Tyresie thebani, alterius magni uaticinatoris, quem finxerunt poete, precipue Ouidius in tertio, semel percussisse duos serpentes coeuntes inuicem, et statim fore effectum de masculo feminam, et ita mansisse per septem annos; inde per ipsum, repercussis hiisdem serpentibus, effectum esse iterum masculum, - dicit Fulgentius circa hoc: Grecia quantum est stupenda mendacio, tantum est ammiranda comento, - nam hunc Tyresiam pro cursu anni accepit qui in uere ut masculus gignit et impregnat et in estate parit tanquam femina; duos dictos serpentes pro humido et calido accipit, quibus coeuntibus, idest quibus coniunctis, terra concipit et parit, unde bene ait Lactantius dicens: Poetas non mendacia sed uera cecinisse si eorum dicta cum intentione liberentur. Ulterius ad propositum sciendum est quod, ut fingunt idem poete, Iupiter et Iuno eius uxor semel contendentes quis maius delectamen caperet ex coitu, masculus an femina, eligerunt dictum Tyresiam ad hoc soluendum cum utroque sexu expertus fuisset, qui dixit quod femina, ut erat opinio dicti Iouis, ex quo dicta Iuno dictum Tyresiam cecari fecit, et Iupiter inde ei dedit scire futura, et sic Penam leuauit honore, ut ait idem Ouidius; unde Oratius in Sermonibus in persona Ulixis loquentis dicto Tyresie sic ait: Num furis? an prudens ludis me obscura canendo?; inde respondens in persona eiusdem Tyresie idem poeta ait: O Laertiade, quicquid dicam aut erit aut non: / diuinare etenim magnus michi donat Apollo. Item umbram Arontis, alterius magni diuinatoris, morantis olim in montibus marmoreis illis Lune deserte ciuitatis qui eminent oppido Carrarie contra marem, de quo Lucanus, in primo: Hec / propter placuit Tuscos de more uetusto / acciri uates, quorum qui maximus euo / Arons incoluit deserta menia Luce.
+
+Item umbram Manto, fatidice et filie dicti Tyresie, que, ut dicitur hic in textu, mortuo dicto suo patre et facta serua ciuitate Thebarum, ubi Baccus colebatur, ex eo quod, mortuis Eteocle et Polinice, regibus Thebarum et fratribus, quidam tyrampnus nomine Creons dominium dicte terre sumpsit: tamen quia perfide se gerebat, expulsus est et tradita est dicta ciuitas Theseo, duci Athenarum, industria Euagne uxoris Capanei, et sic facta est tributaria, ut de hoc Statius plene dicit in IU°, multum errauit per mundum et demum fundauit ciuitatem Mantue, ut dicit hic auctor. Ex quo summit materiam describendum lacii Garde, qui Benacus dicitur; inde auctor dicendo quomodo confinatur dictus lacus per terram Garde districtus Uerone et per montes Ualcamonice districtus Brixiensis et montes claudentes Alamanniam, iuxta comitatum Tiralli, districtus Tridentini, et ex hoc dicit auctor hic quod episcopi Tridentinus Brisiensis et Ueronesis possent in medio dicti lacus nauigantes signare benedicendo, ut in comuni sua diocesi. Inde dicitur quomodo fluit iuxta castrum Pischerie districtus Ueronensis et fit dictus lacus fluuius qui uocatur Mincius usque ad terram Gouerni, districtus Mantuani, ubi intrat Padum, et quomodo sua aqua lacunat ciuitatem Mantue, que, ut dicit hic auctor, magis fuit iam populata antequam mattia, idest stultitia comitum de Casalodi, ciuium dicte terre Mantue, fore decepta per dominum Pinamonte de Bonacosis de dicta terra: nam tractauit cum eis expellere omnes magnates dicte terre et ibi, simul cum eis, dominari, quo facto, dictus dominus Pinamonte expulit dictos comites et solus habuit dominium dicte terre. Ad hoc facit quod ait Uirgilius in X° de dicta terra Mantue, dicens: Ille etiam patriis agmnen ciet Oenus ab oris, / fatidice Mantos et Tusci filius amnis, / qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen, / Mantua, diues auis; sed non genus omnibus unum: / gens illi triplex, populi sub gente quaterni. / hinc quoque quingentos in se Mecentius armat, / quos patre Benaco uelatus arundine glauca / Mincius infesta ducebat in equora pinu. Item dicit auctor se ibi etiam uidisse umbram Euriphili, auguris Grecorum, de quo Uirgilius in secundo, in persona Synonis loquentis Troianis ficte sic ait: Suspensi Euriphilum scitantem oracula Phebi / mictimus, isque aditis hec tristia uerba reportat: / *Sanguine placastis uentos et uirgine cesa, / cum primum Iliacis, Danai, uenistis ad horas*; re uera tamen ad id quod tangit hic auctor de dicto Euriphilo et Calcanta et de Aulide ciuitate, sciendum est quod secundum quod scribit Dites, dictus Calcas missus fuit per Troianos pro responso Apollinis de euentum eorum guerre, et cum responsum habuisset sinistrum contra Troianos dimissit illos et uenit ad Grecos, unde ait ipse Ditis in hoc puncto: Achiui gaudent, Calcanta secum recipiunt, classem soluunt. In terra Aulide cum eos inde tempestates tenerent, dictus Calchas ex augurio fecit eos adhuc in Aulidem redire, ubi immolata Polisena filia Menelai, habito puncto ab istis Euriphilo et Calcanta prospere uersus Troiam iuerunt dicti greci, fingendo auctor ibi etiam se uidisse umbram Michaelis Scotti magni magici ac umbram Guidonis Bonatti de Forliuio et Asdentis Cerdonis de Parma diuinatorum etiam, item et alias umbras infinitas mulierum ibi uidit que in hoc mundo dimiserunt suas artes debitas et dederunt se ad faciendum malias, idest maleficia cum herbis et ymaginibus cereis ut faciunt etiam hodie hic multe, contra quas in quodam Decreto sic dicitur: Nec in collectionibus herbarum aliquas incantationes liceat attendere mulieribus, quoque Christianis non licet in suis lanificiis uanitatem obseruare, sed Deum inuocent adiutorem, qui eis sapientiam texendi donauit. Et in quedam alio Decreto contra tales etiam dicitur: Non est omictendum quod quedam scelerate mulieres retro post Sathan conuerse demonum illusionibus seducte profitentur se cum Diana nocturnis horis dea paganorum uel cum Erodiade et innumera multitudinem mulierem equitare super bestias et circuire. Ultimo auctor fingit Uirgilium ipsum sollicitare ad iter prosequendum allegando quod lunam, in qua uulgares dicunt esse Caynum cum fasce spinarum igne accensarum, XUIa erat in confinibus emisperii nostri occidentalis et sequentis alterius orientalis, et sic sequitur ut sol hic esse deberet in IUa hora si bene inspiciatur, et sic hic et in sequenti capitulo, ubi dicit de hora UIa, colligitur quod iam auctor stetit in hoc ytinere inferni per XL horas, idest per duas noctes et per unum diem, et cum tertia parte alterius.
+
+{Così di ponte in ponte altro parlando.} In hoc capitulo XXI° auctor incipit tractare de quinta bulgia Inferni, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo baratarias exercent peruertendo iustitiam in suis officiis pecunia, de quibus in primo Regum dicitur: Acceperunt munera et peruerterunt iuditia, et Tullius in secundo Officiorum ait: Male se res habent cum id, quod uirtute effici debet, pecunia actentatur, unde solet diffiniri ipsa barateria sic: Barateria est corrupta et absconsa uoluptas cuiuslibet officialis premio a iustitia recedentis - in hac pice ita bulliente simili illi que bullet in arsana Uenetorum, loco quodam ubi fiunt eorum nauigia noua et uetera reaptantur, et remi et sarte, idest funes, et ubi terzeroli et artimones, qui species sunt uelorum nauium, suuntur, ut dicit hic textus, fingens inde auctor hunc demonem ita uenisse cum isto spiritu istius antiani Lucane ciuitatis unde orta est beata Zeta et ubi est quedam statua Domini que uocatur Uultus Sanctus, et ubi currit fluuius qui dicitur Serchius et ubi, tempore auctoris, uigebat quidam ciuis qui uocabatur Bonturus Dati, summus baraterius, de quo yronice auctor sic loquitur, dum dicit quod omnes sunt ita baraterii excepto eo, per que textualia hic sequentia patere possunt, tangens etiam hic auctor, dum fingit dictum demonem dicere quomodo superstabat ratione dicti uitii dicte ciuitati, quod ait Ugo de Sancto Uictore dicens: Sicut maioris scientie uel minoris demones sunt, ita habent maiores et minores prolationes: nam quidam supersunt uni prouincie, quidam uni ciuitati, ut est in proposito, quidam uni homini et uni uitio, ideo unus spiritus dicitur superbie, unus inuidie, et sic de aliis, tangens comparatiue inde auctor de castro Caprone, districtus Pisani, iam obtento per Florentinos cum pacto de personis non offendendis; inde, nominatis duodecim de dictis demonibus proprio nomine, et facta de eis quadam decina, incidenter tangit auctor quomodo in MCCC° in medio mensis martii hoc suum poema incohauit, item et quomodo Dominus, etate XXXIIIIor annorum, passus est et mortuus hora sexta in cruce in medio mensis martii, si bene inspiciantur uerba illa: Ieri, cinque hore più oltre che questotta / mille dugento cum sesanta sei / anni compier che qui la uia fu rotta. Et hec quantum ad licteram: quantum uero ad allegoriam, auctor hanc picem accipit pro statu et uita officialium barateriorum premissorum in cupiditate extuantium et in infamia denigratorum ut a pice quadam bulliente, iuxta illud Registri: Quem semel horrendis maculis infamia nigrat, ad bene tergendum multa laborat aqua, et forte etiam Salamon hoc respectu dixit: Qui tetigerit picem inquinabitur ab ea, et quod eorum barateriorum cupiditas sit ardentior aliis et obscurior occulis bonorum hominum audi quemdam legalem textum dicentem: Auaritia mater omnium malorum et maxime quando non priuatorum sed iudicum inheret animis, unde Pauper si non habet quod offerat, non solum audiri contempnitur, sed etiam contra ueritatem opprimitur; cito uiolatur auro iustitia, nullamque reus pertimescit culpam quam redimere nummis existimat, ut ait Ysiderus in quodam Decreto, et in suo libro De Summo Bono ad idem inquit: Grauius lacerantur homines a prauis iudicibus quam a cruentis hostibus; nam cupiditatis causa aut peruertunt, aut differunt iudicium donec bursas exauriant litigantium, ad quod etiam Phylosophus Ad Nicomacum ait: Remota cupiditate omnino nichil iustitie restat aduersum, et sic que lege determinari possunt, nullo modo iudici relinquantur timore huius cupiditatis.
+
+{Io uidi già caualier mouer campo.} In hoc XXII° capitulo auctor, se continuando ad proxime precedentia in eo quod finxit in fine precedentis capituli illum demonem decurionem de ano trullando fecisse trombetta, ut ibi patet in textu, exorditur modo hic ut patet in principio huius capituli, concludens sub quadam allegoria etiam quomodo in statu hominum uitiosorum in hoc mundo qui, ut sepe dixi, per hoc ficto Inferni accipitur, omnia turpia in dicto et facto fieri et dici reperiuntur motibus diabolicis qui pro istis demonibus accipi debent, unde excusat se auctor si ita turpiter hic modo hoc recitat ratione loci et qualitatis materie, nam multa in taberna dicta et facta tollerantur, ut dicitur hic in textu, que in Ecclesia improbantur, unde Tullius, De Officiis, premisso et recitato quomodo quidam pretor nomine Sophocles, sedendo pro tribunali cuidam eius college nomine Pericle, ostendit puerum pulcerrimum quasi sodomitico affectu et quomodo dictus eius collega sibi dixit reprensiue: *Decet pretorem non solum manus sed etiam habere occulos continentes*, ait, *Si Sophocles illud uerbum dixisset in athletarum probatione iusta reprensione caruisset*. Nam in re scenica delicatum proferre sermonem uitiosum est. Ad idem Phylosophus in primo Ethicorum etiam ait: Utique sufficienter dicitur si secundum subiectam materiam aliquid manifestatur, tangendo comparatiue de natura delfinorum inde auctor, de qua Lucanus in U° ait: Nec placet incertus quod prouocat equora delphin. Item etiam de fratre Gomita, olim officiali in iudicatu Gallure de Sardinea et de domino Michaele Zanca, officiali etiam olim in iudicatu Legodori in dicta insula Sardinee magnis barateriis, ut dicit textus. Item de dicto baraterio nauarensi fallente et baratante ita istos demones ultimo, ut dicitur hic in textu, et hoc dicit ut tangat auctor de secunda specie barateriorum de qua statim dicam in sequenti capitulo.
+
+{Taciti, soli, sanza compagnia.} In hoc XXIII° capitulo auctor duo facit: primo continuat se ad proxime precedentia usque ibi: {Quiui trouamo una gente depinta}, inde usque ad finem huius capituli dicit de UIa bulgia. continuat se auctor, dico, ostendendo quod non solum dicti officiales dicendi sunt baraterii, sed etiam illi uiles et lusores quos uocamus ribaldos et barattos, qui pleni sunt omnibus fallaciis et deceptionibus, de quibus allegorice sensit ysopus in illa sua fabula de mure et rana quam tangit hic auctor, quod ostendit ipse auctor dum dicit quod non magis parificantur in effectu hec duo uulgaria uerba - diuersa tamen in uocabulis, scilicet mo et issa: nam ambo important hoc aduerbium temporis nunc, licet lumbardi illud proferent per mo, et luccenses per issa quam hec ficta rissa scripta per auctorem supra in precedenti capitulo cum dicta fabula ysopi, si bene copulantur earum principia, idest licterales sensu et fines, idest allegorici et morales, cum ambo scripserint hoc ad nostram moralitatem ut precaueamus nobis a talibus baratantibus alios decipientibus ita, unde idem ysopus de eis sic ibi subicit: omne genus pestis superat mens dissona uerbis / cum sentes animi florida lingua polit. modo ueniamus ad secundam partem predictam, in qua auctor de UIa bulgia dicit, in qua fingit puniri animas ypocritarum sub talibus ponderibus auratis exterius et plumbeis interius, ut dicit hic textus, in quo auctor uult tangere de natura talis uitii, qui est ut in homine uirtutem et sanctitatem extra promat, in qua interius uitiositas est, unde ypocresia ita diffinitur: Ypocresia est occulti uitii callida palliatio, et dicitur ab epi quod est supra et crisis quod est aurum; unde Gregorius ait, super illis uerbis Iob: Erunt radii solis et sternent sibi aurum quasi lutum: Per aurum designantur ypocrete qui quasi deaurati sunt et in superficie uidentur habere uirtutes nec habent, et cum deteguntur quod uidebatur aurum in lutum sternitur, de quibus etiam Mathei XXIII° dicitur: Ue uobis, scribe et pharisei ypocrite, qui similes estis sepulcris dealbatis, que extra speciosa uidentur, intus plena sunt turpitudine, et Tullius, De Officiis: Totius iniustitie nulla capitalior quam eorum qui, cum maxime fallunt, id agunt, ut boni uiri esse uideantur, quare uide cur auctor fingat tales umbras cum talibus cappis ire grauioribus illis quas imperator Federicus faciebat indui reos crimine lese maiestatis, que erant plumbee et fundebantur iuxta ignem circumpositum cum carne et ossibus dictorum talium malefactorum. Et hoc est quod tangit auctor hic dum dicit quod Federicus ponebat tales cappas de paleis respectu istarum, subaudi fingendo inter tales auctor se reperire umbram domini Catalani de Catalanis et domini Lodoringhi de Andalo de Bononia fratrum gaudentium, qui ambo simul ex eo quod dictus dominus Catalanus erat Guelfus et dictus dominus Lodoringhus Ghibellinus, electi fuerunt per Ghibellinos et Guelfos de Florentia in eorum rectores, qui ita se gesserunt quod eorum tempore expulsi sunt Uberti cum sua parte Ghibellina de ciuitate Florentie et deuastate sunt eorum domus qui erant in uico ibi qui dicitur Gardinghus. Item fingit ibi eam umbram Cayphe et Anne olim pontificum Iudeorum ita stratas in cruce, ut dicit hic in textu, qui Cayphas consuluit Christum debere occidi dicendo quod expediebat unum mori pro populo ne tota gens periret. Alia per se hic patent.
+
+{In quella parte del giouenetto anno.} In hoc XXIIII° capitulo auctor incipit tractare de septima bulgia, in qua fingit animas furium puniri, exordiendo tamen prius et tangens quod ait Uirgilius in Georgicis de signo Aquarii, in quo pruine et brume magis eueniunt, quod signum sol ingreditur in medio Ianuarii, dicens: Cum frigidus olim / iam cadit extremoque irrorat Aquarius anno, uocando transumptiue auctor hic radios solis crines, unde et poete uocant ipsum solem crinitum Apollinem, et sic uult comprehendere hic auctor illam partem anni que est a medio Ianuarii usque ad exordium Martii, quam partem anni etiam describendo auctor hic dicit quomodo tunc noctes uadunt ad medium diem, ad intelligentiam cuius dicti notandum est quod in aliquo tempore totius anni dies solaris non potest dici ut medium diei naturalis comprehensi in XXIIIIor horis, et etiam per consequens nox, nisi in equinoctio quod est in principio Arietis, cuius signum sol ingreditur in medio mensis Martii, et in equinoctio quod est in principio Libre, cuius signum sol ingreditur in medio Septembris. A quo equinoctiali puncto Arietis dies ipse solaris, procedens uersus tropicum Cancri, diatim in dimidio plus augetur, et auctus usque ad XU horas et dimidiam, tunc dicitur talis dies maior totius anni et integer, et dicitur tunc fore solstitium. Inde, procedendo uersus dictum equinoctium autumpnale, diatim minuitur usque quo ueniat ad XII horas, et sic iterum potest dici medium quoddam tunc dies, sicut et nox in dicto equinoctiali puncto dicti diei naturalis et sui ipsius, etiam a quo puncto equinoctiali Libre noctes uadunt superando dies semper usque ad solstitium Capricorni, quod est in medio Decembris, in quo dies minor est totius anni, scilicet UIIII horarum cum dimidia, unde sicut dies possunt dici ire ad mediam noctem eundo a dicto solstitio Cancri uersus dictum equinoctiale punctum Libre, ratione superius ostensa ita, et per consequens uersa uice noctes debent dici ire ad medium diem, eundo a dicto solstitio Iemeli uersus dictum equinotiale punctum Arietis, hoc est ad medium diem naturalem tunc tempore existentem. Quod totum uoluit sentire Uirgilius in Georgicis dicens: Libra die somnique pares ubi fecerit horas / et medium luci atque umbris iam diuidit orbem, tangendo auctor inde incidenter quomodo fama uirtuosa non queritur otio, sed labore, ad quod Seneca Ad Lucilium ait: Ut uirtutem occupemus et famam scrutari pectus oportet. Item dicit et quomodo animus hominis omnia uincit, si cum suo corpore graui, idest acto ad otium, non se acaset, idest non se cum eo componat et cedat ei, unde Ouidius in suo libro De Ponto inquit: Omnia deficiunt, animus tamen omnia uincit, / ille etiam uires corpus habere facit.
+
+Post hec ueniamus ad tractatum huius UIIe bulgie infernalis in qua auctor, ut supra premisi, fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo furantur in tam diuersis mutationibus et transformationibus cum uariis serpentibus, ut dicit textus in hoc capitulo et in sequenti continuato cum isto. Et ad euidentiam et notionem allegoricam prenotandum est quod, secundum quod sentit hic auctor, triplex modus furandi in hoc mundo inter homines reperitur: primus est cum homo non habituatus ad furandum, nec solitus furari, si appareat et occurrat sibi res aliqua parata et apta furto, subito et indeliberate illam furatur, ut fecit iste Uannes, filius bastardus domini Fucci de Lazariis de Pistorio, qui una die festiua, uisa sacristia sancti Iacobi ecclesie maioris dicte sue terre multis et sumptuosis apparamentis munita, statim in nocte sequenti furtiue spoliauit eam, propter quod furtum, ut dicit hic textus, inueniendum, quamplures homines dicte terre per officium potestatis ibi fuerunt inquisiti et carcerati et torti, siue tormentati, sine culpa; tandem, scito negotio hoc, dictus Uannes ob illud furtum suspensus est per gulam, nam potius solitus dictus Uannes fuerat esse homicida quam fur, ut dicitur hic in textu de eo, ideo auctor nunc hic fingit ita pungi ab hoc serpente ipsum et subito comburi et refici, ut dicit textus comparatiue quasi ut Fenix, de qua Ouidius, cuius uerbis hic auctor ad licteram utitur, in XU° sic ait: Una est, que reparat seque ipsa reseminat, ales: / Assirii fenica uocant, non fruge nec herbis, / sed thuris lacrimis et succo uiuit amomi; / hec ubi quinque sue compleuit secula uite, / illicis in ramis tremuleque cacumine palme / unguibus et puro nidum sibi construit ore. / Quo simul ac casias et nardis lenis aristas / quassaque cum fulua substrauit cinnama mirra, / se super imponit finitque in odoribus euum. / Inde ferunt, totidem qui uiuere debeat annos, / corpore de patrio paruum fenica renasci. Item reducit ad eius comparationem hic etiam casum et actum caducum illius hominis quem demon interdum humore quodam melanconico fatigat et cadere facit, siue illam oppillationem que dicitur epilensis, in cuius spiritus tali destructione subita et refectione auctor allegorice uult hic sentire, uidelicet quod homo ille qui non sit in hoc mundo compressionatus et deditus uicio et actui furandi, si tamen contingat quod ab effectu furandi, ut a serpente quodam, uisa re apta ad furandum pungatur ad serpentem, ut serpunt serpentes habitacula aliena et furentur, reuertitur nichilominus in suo proprio primo statu humano, non in serpentino ut de aliis de quibus statim inferius dicam contingit, inducens hic auctor dictum spiritum ultimo ad prenumptiandum sibi quod prenumptiauit etiam umbra Ciacchi supra in UI° capitulo, uidelicet quomodo pars Nigra Pistorii superare debebat partem Blancam de qua auctor erat, accipiendo transumptiue hic auctor uaporem de quo hic dicitur pro marchione Morello Malespina, qui capitaneus fuit, tractus de ualle Macre fluuii, idest de Lunisana eius contrata, et electus loco Roberti regis Apulie, tunc ducis Calabrie, inde recedentis ad obsidionem Pistorii factam per dictam partem Nigram per Martem, idest per dispositionem bellicam, dicendo quomodo dictus uapor inuolutus nubibus turbidis, idest de Nigris Guelfis, lacessitus erit a tempestate acra, idest a multis pugnaculis, scilicet dictus marchio in dicto capitaneatu super Campo Piceno - idest super plano ubi est Pistorium, ubi Catelina iam deuictus fuit a Romanis, quem locum Sallustius uocat in fine sui Catelinarii Picenum, - tandem repente rumpet nebulam, idest per uim famis, intrabit dictam ciuitatem, ut fecit dictus marchio, et dicta pars Blancorum dispersa fuit, ut tangitur hic per dictum spiritum. Secundus uero modo furandi, de tribus quos supra premissi, est in illo homine qui in continuo affectu et proposito et motu est die noctuque furandi, non actento si res sit apta ad furandum uel non, ut modo de primo modo furandi dixi, et hoc tangit hic auctor secundario in umbra Agnelli de Brunelleschis de Florentia, quam fingit in sequenti capitulo ita commisceri et uniri cum illo serpente, idest cum proposito et affectu diabolico continue furandi, pro quo allegorice talis serpens accipitur. Tertius modus furandi est illorum furium qui non soli, sed in societate quadam illud agunt, ut lupi illi de quibus Statius in tertio Achilleidos comparatiue dicit, scilicet quod, federe iuncto in nocte, in societate rapinando uadunt, uidelicet eundo dicti tales fures rumpendo et subintrando parietes et muros et hostia reserando, et unum de eis mictendo per tales fracturas, quasi ut serpentes, ad serpendum et furandum, et reliqui alii remanendo extra ad custodiam et ad recipiendum res furatas, ad quod dicitur in Exodo capitulo XXII°: Si perfodiens inuentus fuit et mortuus fuerit, non est homicidium, et in Prouerbiis Salamonis XXUIIII° capitulo dicitur etiam: Qui cum fure partitur, occidit animam suam; consentiendo uel occultando dicit ibi Glosa; quem tertium modum furandi tangit auctor allegorice in sequenti capitulo in illis quattuor furibus, scilicet in domino Cianfa de Donati, in domino Guercio de Caualcantibus, olim occiso per homines de Gauille, terra comitatus Florentie, unde postea de illis in uindictam eius multi mortui fuerunt, et hoc tangit auctor in fine dicti sequentis capituli, item in domino Bosio de Abbatibus et in Puccio Sciancato de Caligariis de Florentia, qui, tempore auctoris, ut consocii, omnes predicti quattuor ita furabantur. Presentim, in eo quod fingit umbram dicti domini Guercii in forma serpentis ita percutere umbram dicti domini Bosii in forma humana existente in umbelico, unde, ut ibi dicit textus, nostra alimentatio primo capitur, hoc est quod embrio in uentre mulieris de eius mestruo sanguine primo nutritur, trahendo illum ad se per umbelicum ad epar, item etiam in eo quod dicit quod ita punctus per uulnus fumabat dictus dominus Bosius et dictus dominus Guercius, ut serpens per os suum, nichil aliud allegorice uult tangere auctor, nisi quod collocutio talium furium in nocte in loquendo et respondendo obscura sicut fumus procedit uelata a nocturna tenebra, unde Fulgentius, scribens de Caco centauro fure, de quo dicam in sequenti capitulo, ait: Si fumum fures eructuant quis inuolantem dum negat agnoscit? Nam fur aut caliginem aut fumum obicit, ne cognosci possit, unde Oratius in Sermonibus ad idem ait: Noctem peccatis et fraudibus obice nubem. Item in eo quod predicti sic mutuo se mutando respiciebant se, alludit illis uerbis Ouidii auctor dicentis in III° de Cadmo, dum sub dicta allegoria forte trasmutatur in serpentem per eum de quo etiam tangit in capitulo sequenti: Serpentem spectas? et tu spectabere serpens, et subdit in IIII° de ipso Cadmo, quod optime facit ad propositum sic: Dixit et, ut serpens, in longam tenditur aluum / durateque cuti squamas increscere sentit / nigraque ceruleis uariari corpora guttis / in pectusque cadit pronus, commixtaque in unum / paulatim tereti tenuantur acumine crura / ille quidem uult plura loqui, sed lingua repente / in partes est fixa duas: nec uerba uolenti / sufficiunt, quotiensque aliquos parat edere questus, / sibilat; hanc illi uocem natura reliquit. Quod hoc ultimum tangit auctor hic in hoc presenti capitulo, dum fingit se propinquare huic UIIe bulgie, dum dicit se audisse quandam uocem exire de ea ad uerba formanda inconueniens, tamen qui eam fecerat uidebatur motus non dicas ad iram, ut multi textus dicunt falso, sed dicas ad ire, idest ad iter, seu ad serpendum ut serpens sibilando, sua uice furatum, ut auctor in sequenti capitulo fingit fecisse dictam umbram domini Bosii, serpentem effectam tali modo allegorico et sensu: nam sibilando sibi ad inuicem fures tales consotii sibi loquuntur ne ad uocem cognoscantur, dicendo auctor, ad textum, quomodo Lybia et Ethyopia non preualent in quantitate serpentum huic bulgie, nominando hic illos eosdem serpentes quos, dicit Lucanus in UIIII° Catonem reperisse in dicta contrata Lybie, ex quo, incidenter, tangit etiam hic auctor de natura illius lapidis qui dicitur elitropia similis smaraldo, respersi guttis rubeis, qui in Cipro, in Yndia et Ethyopia reperitur, qui, ut scribit frater Albertus: Si madeatur succo cicoree herbe, fallit uisum adeo ut homo non uideatur qui illum lapidem super se habeat, et ista sufficiant pro hoc capitulo et pro parte alterius sequentis.
+
+{Al fine de le sue parole il ladro.} In hoc XXU° capitulo continuando se auctor premictit quomodo Capaneus, ruens de muris Thebarum sua arrogantia, ut scripsi in capitulo XIIII° supra, non apparuit sibi superbior isto spiritu Uannis Fucci, ex quo summit causam exclamandi contra dictam ciuitatem Pistorii, dicendo quomodo deberet stantiare, idest statuere, ut funditus destrueretur, cum in male agendo superet eius malum semen, idest Catelinam romanum, a quo dicta ciuitas originem traxit; nam, ut scribit Sallustius, iste Catelina, de Roma expulso, cum suis coniuratis uenit ad ciuitatem Fesule, ubi obssesus diu fuit a Romanis, demum inde exiuit et iuit ad agrum Pistoriensem ubi uictus est et mortuus a Metello consule romano, habito bello in Campo Piceno ibi prope, cuius residua gens, per fugam reducta ad Alpes, rediuit postea, remoto dicto consule, et dictam ciuitatem in dicto agro Pistoriensi originauit. Inde tangit auctor de Caco centauro, qui olim morabatur sub saxoso antro montis Auentini, qui est Rome, ad quem locum semel Hercules cum magno suo armento applicuit, de quo armento iste Cacus multas uaccas furabatur et ducebat per caudam in dictum eius antrum ne uestigia uera paterent quem Hercules cum sua claua ibi occidit, reperto dicto furto, de quo Uirgilius in UIII° ait: At furis Caci mens effera, et subdit: Quattuor a stabulis prestanti corpore thauros / aduertit, totidem forma superante iuuencas. / Atque hos, neque forent pedibus uestigia rectis, / caudam in speluncam tractos uersisque uiarum / inditii raptos saxo occultabat opaco.
+
+Inde tangit auctor de ramarro, qui est serpens uiridis et ascendit ramos sepium et inde ad alia sepem se iacit, et ideo dicitur ramarrus a ramo, et maxime hoc facit sole existente in signo Leonis, in quo est quedam stella que dicitur Canis a qua dicuntur dies canicularii de quibus dicitur hic in textu, qui in medio mensis Iulii incipiunt.
+
+Item tangit de Sabello et Nassidio, comilitonibus Catonis, morsicatis in Lybia a certis serpentibus ita uenenosis, ut in cinerem corpora eorum caderent, ut scribit Lucanus in UIIII°. Item dicit de Cadmo, de quo scripsi in precedenti capitulo, quomodo scilicet mutatus est in serpentem. Item dicit de Aretusa, mutata in fontem, poetice loquendo per Ouidium in U°. Ultimo uocat fundum huius bulge saburram, ut dicitur fundus nauis inglarate, ut firmus uadat, de qua Uirgilius in Georgicis: Ut cimbe instabiles fluctu iactante saburram. Alia uero dicenda in hoc capitulo scripsi in precedenti ubi uideri potest ibi.
+
+{Godi, Firenze, poi che se sì grande.} In hoc XXUI° capitulo auctor, premissis hiis uerbis que yronice mouet contra ciuitatem Florentie et hiis per que sibi prenuntiat magna aduersa euenire (si uera somniantur iuxta mane, iuxta illud Ouidii in Epistulis: Nanque sub aurora, iam dormitante lucerna, / somnia quo cerni tempore uera solent, de quorum somniorum materia et natura dicam plene infra in capitulo UIIII° Purgatorii, ubi uide quas aduersitates Florentie, dicit auctor, quod nedum alie terre ab ipsa remote desiderant sibi euenire, sed etiam terra Prati sibi conuicina per decem miliaria) incipit tractare, et tractat usque ad XXUIII° capitulum, de octaua bulgia, in qua fingit puniri in singularibus flammis, ut dicit textus, animas illorum qui in hoc mundo uiuendo cum sua eloquentia et disertione facunda acuunt ingenium suum ad suadendum consulendo rei publice, uel alterius persone, praua et periculosa; contra quos ait Psalmista, sic dicens: Acuerunt linguas suas sicut serpentes, uenenum aspidum sub labiis eorum, ac Tullius, ad idem aduertens, incipiens suam Rectoricam, inquit scilicet quod Ipsa eloquentia calida est gladius in manu furiosi, ad quod idem Psalmista respexit dum dixit: Filii hominum dentes eorum arma et sagipte, lingua eorum gladius acutus. Et ex hoc notanter dicit hic auctor ad moralitatem etiam nostram uisa, idest contemplata, tali pena quod intendit refrenare suum ingenium amodo arrengando, seu orando et consulendo ita ne de leui, propter aliquam apparentiam et eloquentiam in male consulendo et suadendo incidit motus, credo a doctrina Boethii dicentis in persona Phylosophie in II° circa hoc: Adsit igitur rethorice suadela dulcedinis, que tum tantum recto calle procedit, cum nostra instituta non deserit, scilicet precepta sapientie, ac Sallustii dicentis: Omnes homines, qui de rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira et misericordia uacuos esse oportet; nam non facile animus uerum prouidet, ubi illa officiunt, nam ubi intenderis ibi ingenium ualet; item Ecclesiastici capitulo XXUIII° dicentis: Ori tuo facito hostia et frenos ori tuo rectos, et Salomonis, Prouerbiorum XIII° capitulo, dicentis: Qui custodit os suum custodit animam suam; qui autem inconsideratus est ad loquendum sentiet mala, cum Mors et uita sit in manu lingue, ut subdit ibi in capitulo sequenti, dicendo auctor hic: qui hoc facere intendit, scilicet quod uirtus eius ingenium ducat a gratia Dei, et prosequendo auctor comparatiue quod legitur in IIII° Regum in capitulo II°, uidelicet quod dum Elya propheta habuisset a Deo ut iret iuxta Iordanum et ibi raptus esset et ductus ad Paradisum Terrestrem, paruit et iuit illuc cum Eliseo eius discipulo, ubi statim descenderunt duo equi de celo cum uno curru igneo, et dictum Elyam sumpserunt solum et eleuauerunt tantummodo, relicto ibi dicto Elyseo solo qui, secutus cum occulis dictum currum flamigerum quantum potuit, cepit inde dolens redire uersus Bethlem, quem ita redeuntem quidam pueri obuiantes ei deludebant eum clamantes: Ascende, calue, ascende, de quo, turbatus Elyseus, tunc maledixit eos et statim duo ursi de quodam saltu exierunt qui, aggressi dictos pueros, de eis quadraginta occiderunt, et sic uindicatus fuit cum ursis, ut dicitur hic in textu. In quibus flammis ita includentibus et urentibus has animas, allegorice auctor uult tangere de periculoso effectu illorum qui in hoc mundo, incendendo sua facundia et calido ingenio animos aliorum ad sequendum quod praue suadent et consuluunt, suas animas incendant in alio seculo, ut pena fit in eis conformis delicto. Ad quem sensum allegoricum credo respexisse Iacobum in eius Epistula dum inquit in capitulo III°: Lingua modicum membrum est, et magna exaltat; ecce quantus ignis quam magnam siluam incendat, et lingua ignis est inflammans rotam natiuitatis nostre, et Salamonem, Prouerbiorum XUI° capitulo dicentem: Uir impius fodit malum, et in labiis eius ignis ardescit, et Senecam scribentem ita Ad Lucilium: Lingua nostra fornacem quandam esse cottidianam, fingendo inde auctor inter tales animas se reperisse umbram Ulixis, regis olim Neratie et Diomedis, regis Celidonie de Grecia, simul in una flamma bicorni cruciari, ut dicitur hic, simili illi que surrexit de pira et rogo Etheocles et Polinicis fratrum et regum Thebarum, olim se ad inuicem occisorum in singulari bello propter discordiam regni sui, que flamma desuper scissa in duas partes emicuit eorum duorum corpora comburendo, unde Lucanus de hoc ait: Scinditur in partes geminoque cacumine surgit / Thebanos imitata rogos, et Statius in XII°: Pellitur, exundant diuerso uertice flamme, quibus Ulixes, quomodo fuit polluto in hoc premisso crimine, Ouidius in XIII°, in persona ipsius Ulixis loquentis Grecis contra Aiacem, inter alia inquit: Neue michi noceat quod uobis semper, Achiui, / profuit ingenium meaque hec facundia, si qua est, / que nunc pro domino, pro uobis sepe locuta est, et alibi: Non formosus erat sed erat facundus Ulixis, recitando hic auctor, in persona Uirgilii, tria inter alia que predicti Ulixis et Diomedes sub dicta sua astutia et ingenio fallaci egerunt: primum fuit insidiatio equi lignei, in quo multi Greci reposti et abscosi fuerunt eorum astutia, qui postea, suasione Simonis, simulatu recessu exercitus Grecorum a ciuitate Troiana per ipsos Troianos, ruptis muris, introductus est Troiam, ex quo in nocte capta est per ipsos Grecos, ex quo profugus Eneas exiuit Troiam et uenit in Ytaliam, et facta est per eius descendentes Romam; et hoc est quod tangit hic auctor de nobili semine Romanorum, et hoc secundum quod scribit Uirgilius in secundo, ficte uel uere, ubi hanc ystoriam scribit latius. Secundum fuit astutia qua usi fuerunt predicti Ulixes et Diomedes in inueniendo Achillem transmissum secrete in habitu cuiusdam puelle per Chironem a Theti eius matre ad ynsulam Schiri ad regem Licomedem ibi regnantem et habentem solum septem puellas feminas filias et nullum masculum, ne duceretur in exercitu circa Troyam, nam habuerat pro uaticinia ipsum ibi mori debere, qui Achilles secrete tandem iacuit cum filia maiori dicti regis et de eo grauida facta est, que Deidamia uocabatur, qui ad hunc locum iuerunt predicti Ulixes et Diomedes cum exeniis spectantibus ad feminas et ad mares, quibus proiectis ante dictas puellas cognitus est dictus Achilles a preelectione uirilium rerum, - unde Ouidius, in persona dicti Ulixis, de hoc in tertiodecimo sic ait: Prescia uenturi genitrix Nereia leti / dissimulat cultu natum, et deceperat omnes, / in quibus Aiacem, sumpte fallacia uestis: / arma ego femineis animum motura uirilem / mercibus inserui, neque adhuc proiecerat heros / uirgineos habitus, cum parmam astamque tenenti / nate dea, dixi, tibi se peritura reseruant / Pergama! quid dubitas ingentem euertere Troiam? / iniecique manum fortemque ad fortia misi. et ductus est dictus Achilles ad dictum exercitum, prius tamen desponsata dicta Deidamia, et quia dictus Achilles ibi in dicto exercitu mortuus est, dicit auctor hic etiam quod dicta Deidamia, licet mortua sit, adhuc de eo dolet, hanc etiam ystoriam Statius scribit in primo Achilleidos. Tertium fuit ablatio Palladii astutia predictorum Ulixis et Diomedis, quod erat quedam statua Palladis posita in quodam templo iuxta Troyam, qua, ibi manente, nunquam Troya capi poterat, secundum responsa suorum deorum, de quo Uirgilius in secundo sic ait: Omnis spes Danaum et cepti fiducia belli / Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo / Titides et enim scelerumque inuector Ulixes, / fatale adgressi sacrato auellere templo / Palladium cesis summe custodibus arcis / corripuere etc.
+
+Post hec auctor inducit hanc umbram Ulixis ad dicendum quomodo post dictum excidium Troye nauigauit totum mare Mediterraneum, ita dictum quia protrahitur ab Occeano mari occidentali usque ad medium terre habitabilis uersus Orientem et quia medium est etiam inter Africam et Europam, et ambo eius lictora uidit usque in Yspaniam, scilicet litus Europe, et usque in Marroccum litus Africe et omnes eius insulas, inter quas dicit quod uenit ad illam insulam que hodie dicitur Schia, que uicina est ciuitati Gaete, ita per Eneam titulate, ut dicitur hic in textu, eo quod ibi Caeta, eius nutrix, sepulta fuit, de qua Uirgilius in UII°: Tu quoque litoribus nostris Eneia nutrix, / ecternam moriens famam Caieta dedisti, In qua ynsula dicit se fore retentum per annum et ultra per Circem que ibi morabatur, eo quod omnes comites ipsius Ulixis dicta Circes conuertit in bestias ibi ut haberet copiam ipsius Ulixis luxuriando suis magicis uerbis, de quo Uirgilius in sua Bucolica sic ait: Carminibus Circe socios mutauit Ulixis, et Ouidius: Sole sate Circes uariarum plena ferarum, item etiam Augustinus de hoc tangens in suo libro De Ciuitate Dei, sic ait: Fertur in libris Gentilium quod quedam maga Circes socios Ulixis mutauit in bestias, ad quod confirmandum subdit quod olim Archades sacrificium faciebant Lyeo Deo eorum tale quod omnes homines sumentes de eo bestie efficiebantur, sed hec omnia prestigiis magicis potius fingebantur, quam rerum ueritate complerentur; tandem dicta Circe, effecta grauida de ipso Ulixe, restituit sibi eius dictos socios in pristinum statum, cum quibus, iam senescentibus, dicit dicta umbra quod deuenerunt ad strictam faucem unde dictum mare exit de dicto Occeano, que aliter dicitur strictum Saphire seu Sibilie, ubi Hercules, ut dicit hic textus, fixit duas columpnas pro meta habitabilis mundi, in se licteras sculptas habentes monentes ne ulterius nauigetur - de quo Phylosophus in II° Metaurorum ait: Si quod autem inter columpnas Herculeas totum secundum concauitatem terram, mare fluit in fluuiorum magnitudinem, necnon Plato in suo Timeo ad hoc ait: Tunc fretum illud opinor comune ab ille habens in ore ac uestibulo sui sinus ynsulam, quod os a uobis Herculeis censentur columpne - qui locus dicitur strictura eo quod solum est largus pro cinque miliaria, et est infra dictas ciuitates Sibilie in fine Africe et Septam in fine Europe, de qua etiam Ysidorus in XIIII° Ethimologiarum sic ait: Gades ynsula est in fine Yspanie in qua Europa terminatur et insule Baleares et ubi Africa ab Yspania separatur per brachium maris quod est XX miliaria, et est dicta ynsula a terra separata per CXX passus, in qua Hercules fixit columpnas etc., ad quod strictum deueniens, dicit dicta umbra Ulixis quod, non attenta dulcedine Thelamaci sui filii nec pietate Laertis sui patris, nec amore Penelope eius uxoris, cupidus experiri aliam partem mundi, ita ibi cepit disserere et orare ad dictos eius socios dicens: *O fratres, qui per centum milia pericula deuenistis nunc mecum ad Occidentem et ultimam partem mundi*, hec dixit ut dissuaderet eis reuersionem, scilicet ut iterum non paterentur idem reddeundo et suaderet ultra procedere, et sequitur: *in ista tam modica uigilia nostrorum sensuum*, idest in ista tam modica uita senili, quasi dicat si morimur parum de uita perdimus, et sic est ista secunda suasio dicendo: *nolite negare habere mecum experientiam de remanente*, idest de residuo alio mundo inferiori post solem sine gente, - in quo hoc uerbo uidetur auctor sentire quod non sint antipodes, ut sentit Augustinus, De Ciuitate Dei, dicens: Nimis absurdum est, ut dicatur aliquos homines ex hac in illam partem, Occeani immensitate transiecta, nauigare ac preuenire potuisse, ut eliam illic ex illo uno homine primum genus statueretur humanum; dicit tamen quod si ibi essent homines, ex Adam essent; hoc idem etiam uidetur sentire Uirgilius in sua Georgica, dicens de polo nostro artico: Hic uertex nobis semper sublimis, at illum, scilicet antarticum, Sub pedibus Stix atra uidet Manesque profundi, quasi dicat non ergo homines, tamen scribitur per Seruium quod Tiberinianus, olim consul Romanus, asseruit epistulam sibi uento allatam ab antipodibus, cum hac suprascriptione: Superi Inferis salutem, - et sequitur in dicta oratione quomodo id debent uelle dicti sui socii facere, considerata eorum conditione quod non bruti etc., quibus suis sociis sic sibi annuentibus, dicit Ulixes quomodo ulterius nauigauit per quinque lunas reaccensas, idest per quinque menses, et quomodo uidebat iam antarticum polum in totum, et nostrum articum uix, ut dicit textus, et quomodo tandem aparuit eis mons quidam altissimum a longe, scilicet mons subaudi Purgatorii, ille de quo auctor iste tractat infra in secundo libro, et quomodo inde turbo uentus quidam expirauit qui percussit lignum eorum primo in canto, idest in costa, ita quod fecit illud girari ter, quarto fecit eius puppim eleuari et prodam submergi, et sic taliter mortuus est ipse Ulixes. Quam descriptionem mortis eius auctor sumpsit a uerbis forsan illis Oratii, dicentis in sua Poetria de ipso Ulixe: Dic, michi, Musa, uirum capte post tempora Troye / Qui mores hominum multorum uidit et urbes, item et a uerbis Claudiani sic scribentis etiam de morte dicti Ulixis: Est locus extremum pandit qua Gallia litus / Occeani pretentus aquis, quo fertur Ulixes / sanguine libato populum mouisse silentum, ubi ait sic Glosa: Describit hic Claudianus locum per quem prodiit Megera ab Inferis ad litus Occeani uersus Yspaniam ubi Ulixes, sacrificato Elpenore, ad Inferos descendit, quamuis communiter teneatur quod scribit Dares et Dites, scilicet quod Telagon, filius dicti Ulixis natus ex dicta Circe, illum occidit sagiptando inscienter, et hoc casu dicemus hic auctor licentia poetica hoc finxisse, iuxta illud Oratii dicentis in sua Poetria: Pictoribus atque poetis / quidlibet audendi semper fuit equa potestas.
+
+{Già era dritta in sù la fiamma e quieta.} In hoc XXUII° capitulo auctor, se continuando adhuc ad proxime precedentia, fingit sibi apparuisse in dicta UIIIa bulgia post predictos Ulixem et Diomedem in quadam alia flamma umbram comitis Guidonis de Montefeltro, ad quam comparatiue reducit ad simile quod tangit Ouidius, De Ibin dicens: Artificis periit cum caput arte sua, scilicet quomodo tempore Fallaridis, crudelissimi siculi tyrampni, quidam, Perilaus nomine, fabricauit quendam bouem eneum per modum quod, homine in eo misso et clauso et clamante, dictus talis bos mutabat uocem et cridatum humanum in mugitum bouinum, et ipsum presentauit dicto Fallaridi ut faceret poni in eo ad ignem illos quos mori facere uolebat sine pietate aliqua habenda humana, qui primo hoc dictum magistrum fecit experiri. Inde auctor recitat dicte umbre statum septem ciuitatum Romandiole, qui tunc temporis erat: primo uidelicet quomodo illi de Polenta, quorum signum armature est quedam aquila duplici diuerso colore partita, tenebant tunc, et hodie tenent, ciuitatem Rauenne et Ceruie, tangendo hic in textu de illis pennis alarum extremis que uocantur uanni; item quomodo illi de Ordelaffis tunc tenebant ciuitatem Forliuii, quorum armatura est medius leo uiridis solum cum duabus brachiis anterioribus, que ciuitas tempore pape Martini quarti diu obsessa fuit per dominum Iohannem de Apia, olim comitem Romandiole pro Ecclesia, tandem ibi dictus comes cum multis aliis Francigenis uictus est et positus in conflictu per ciues dicte terre Forliui, sagacitate dicti comitis Guidonis, et hoc tangitur hic in textu dum dicitur de cruentoso muchio, idest cumulo ibi tunc facto de talibus cadaueribus; item quomodo illi de Malatestis, scilicet dominus Malatesta Uetus et Malatestinus eius filius, antiquitus originarii Castri Ueruchii districtus Ariminii, et qui occidi fecerunt in eorum carcere quendam nobilem Ariminensem, qui uocabatur Montagna de Parcita, tunc tenebant Ariminum, ubi tyrannice subditos ut mastini mordebant, quod tangit hic textus dum dicit quod faciebant de suis dentibus suchium ibi, idest terrebram seu terrebrum; item quomodo comes Maghinardus de Paganis ex comitibus de Susinana, cuius armatura erat quidam leo azurrus in nido, idest in campo aureo, tunc tenebat ciuitatem Fauentie, iuxta quam labitur Lamonus fluuius, et Ymole, iuxta quam labitur Santernus fluuius alius, et quia dictus Maghinardus in Tuscia ut Guelfus se habebat, et in Romandiola ut Ghibellinus, ideo auctor dicit hic quod mutabat partem ab estate ad iemem; item quomodo ciuitas Cesene, iuxta quam labitur Sauius fluuius, inter tirampnidem et statum Francum tunc erat. Inde inducit auctor dictam umbram dicere quomodo fuit homo bellicosus et cautus in rebus bellicis et guerrigeris, sed tandem senescens frater minor effectus est, in quo habitu requisitus a papa Bonifatio UIII° habente tunc discordiam cum illis de Columpna, ut fuit sanctus Siluester requisitus a Constantino de monte Siratti ad mundationem eius lepre, ut doceret eum illos predictos de Columpna uincere et ciuitatem Penestrini quam tunc tenebant destruere, consuluit ei ut dicitur hic in textu, ex quo dicit dicta umbra ita se ibi dampnatam, non iuuante eam dicta absolutione dicti Pape perperam facta propter contraditionem, ut dicitur in textu hic, nam Contraria simul non possunt esse, ut ait Phylosophus in sua Methaura, cum non possit homo simul tristari et gaudere; nam sicut Lex contradictoria est cum propositionum altera uera altera falsa est, ut dicitur in Tractatibus Loyce ita, et penitere eius quod quis iam facere uult, unde Ysidorus in suo libro De Summo Bono in hoc ait: Irrisor est non penitens qui adhuc agit actu uel uoluntate quod penitet, et propter id quod ait Gregorius, in hoc dicens: Illi soli habent in hac carne potestatem ligandi et absoluendi sicut Apostoli qui eorum doctrinam et exempla sequuntur et claue non errante, ut dicitur in Decretis.
+
+{Chi porria mai più cum parole sciolte,} idest cum uersis prosaicis. Nam dicitur prosa, secundum Ysiderum, Producta oratio et a lege metri soluta, uel prosa dicitur eo quod sit profusa. Et procedendo in hoc uigesimo octauo capitulo cum sequenti usque ibi: {Così parlammo infin al loco primo}, auctor tractat de nona bulgia infernali in qua fingit puniri in huiusmodi uulnerationibus et ferutis factis ab isto demone - qui in Sacra Scriptura dicitur Amalechita - animas illorum qui in hoc mundo seminatores fuerunt scandali et scismatis, ut dicitur inferius hic in textu, et merito quidem, actento intellectu et sensu allegorico quem auctor hic includit, uidelicet quod, sicut homines in hoc mundo scismatici quodam motu diabolico - pro quo predictus demon hic ponitur - animos illorum circa ea que unionem habent et habere debent et unitatem scindunt, ita eorum animas in alio secolo in hac tali pena debemus censere et puniri per consequens sic scissas, et plus et minus secundum mensuram maioris et minoris sui talis delicti, ut fingit auctor hic, quomodo respectu forte dictum est Ysaye XXU°: Secundum mensuram delicti erit plagarum modus; nam scisma grece, latine dicitur scissura, ac etiam taliter diffinitur per Canonistas: Scisma est illicita discessio eorum inter quos unitas esse debet, uel dic scisma est illicitus ab unitate discessus, et sic erit scissura que fit ab uniuersitate et unitate, et quia hoc delictum scismatis commictitur interdum circa ea que sunt spiritualia, ut puta circa ea que fiunt ad catholicam nostram fidem, quo casu scisma esse dicitur species heresis, interdum circa corporalia et mundana, et interdum circa personas offendendas cum uitiis et uerbis prauis discomictendo, quo casu non dicitur proprie scisma, sed scandalum potius, quod dicitur secundum Ysidorum A scandalon grece, quod latine offensionem sonat.
+
+Ideo auctor hic de tribus speciebus animarum tangit diuersimode sic cruciatarum: nam circa primam speciem scismatis, scilicet quando est circa ea que sunt fidei, ut dicat et tangat latenter, fingit auctor modo primo se hic inuenire umbram perfidi Macomecti, scismatici magni contra nostram ueram fidem, de quo ystorice Magister Ystoriarum ita scribit, uidelicet quod iste Macomectus instructus fuit a quodam clerico nobili romano qui, cum tempore Bonifatii pape quarti quedam petita et impetrata optinere non ualuisset, a fide apostatauit, et ita informauit hunc Macomectum cum quadam columba alba que recipiebat grana de aure ipsius Macomecti, et sic adeo fuit erudita quod quando uolebat ipse Macomectus illam ponebat in pubblico os siue rostrum suum ad aurem eius, et sic dicebat quod Spiritus Sanctus alloquebatur et instruebat eum qui, sic pseudopropheta, postea legem dedit Saracenis. Martinus uero, in sua Chronica scribens de Eradio imperatore, qui cepit imperare anno domini UI° XIIII° anno, aliter de hoc ait, uidelicet sic dicens: Anno autem Eradi imperii XII° Macomectus propheta Saracenorum surrexit, et subdit: Fuit autem iste Macomectus Magus, et quia epilencticus erat, ne perciperetur, dicebat se tunc loqui cum angelo quotienscumque caderet, et de principatu latronum peruenit ad regnum, a quodam monaco nomine Sergio apostata ad decipiendum populum informatus. Item fingit se ibi inuenire umbram Aly, comitis dicti Macomecti, ita minus scissam quia minus fuit eius scisma quam scissura dicti Macomecti.
+
+Tangendo de fratre Dulcino scismatico et patareno hic etiam auctor, quem olim multi uiri et mulieres secuti sunt in suis erroribus contra fidem, cuius habitatio erat in certis montibus districtus Nouarie qui nunquam capi potuit per inquisitores et alios propter asperitatem dicti loci, nisi quodam anno in quo ita niues ibi inualuerunt, quod oportuit eum se cum sotiis fame reddere et combustus est. Quorum predictorum scisma et aliorum talium circa fidem quantum sit magnum scelus, etiam in Ueteri Testamento monstratur in illo Chore et Dathan et Abiron, de quibus legitur Numerii XUI° capitulo, quos terra uiuos absorbuit, eo quod scismatice contra formam datam per Aron et Moysen circa sacrificia egerunt. Item, ut tangat de secunda alia specie supradicta scismatis qua scinduntur unitates gentium regnorum et personarum, fingit se ibi auctor reperire umbram domini Beltrami de Bornio de Guasconia qui suo scismate ita irritauit regem Iohannem Anglicum contra patrem eius quod ad inuicem bellati sunt, et demum mortuus est ipse rex Iohannes, ut fuit Absalon cum Dauid, patre suo bellando, inductus ad hoc, ut dicit auctor hic, per Achitophalem, consiliarem dicti Absalonis, ut scribitur in secundo Regum capitulo XU°. Que species scismatis quomodo Deo displiceat etiam apparet in persona Ieroboam qui, dum iuisset ad corrigendum Iudam et Beniamin, scindentes decem tribus Israel, faciendo sibi regem exterum, et comedendo cum eis contra preceptum sibi factum, morsu leonis mortuus est, ut scribitur in Regum capitulo XII°.
+
+Item ut tangat de illa specie predicta scismatis que scandalum dicitur, fingit se ibi etiam auctor reperire umbram Petri de Medicina, uilla comitatus Bononiensis, conuitiatoris magni et maledici, quem etiam inducit ad dicendum sibi ipse auctor quod si reddeat ad uidendum planum Lombardie, confinatum per longitudinem a ciuitate Uercellarum et a Mercabo loco in fauce Padi, quod moneat dominum Guidonem et Angelellum, ciues de Fano, de eo quod contingit eis iam, licet uidebatur dicere hoc fuisse postea: nam, cum Malatestinus de Malatestis olim dominus ciuitatis Arimini monoculus aspiraret ad dominium dicte terre Fani sub pretextu contrahendi parentelam cum predictis, conuocauit eos secum ad parlamentum apud Catolicam terram quandam inter Fanum et Ariminum, quo colloquio facto, in reditu fecit eos macerari, idest submergi, dictus Malatestinus in mari, tangendo de Neptuno deo maris et de uento uallis Fogare, que est iuxta montem Catigliani inter dictam terram Fani et dictam terram Arimini, qui inde ualde periculose spirat contra nauigantes, ut hic dicit textus. Item umbram Curionis, olim tribuni romani depulsi per Pompeium de Roma tanquam amici Cesaris, qui in ciuitate predicta Arimini, dum ibi Cesar applicuisset eundo contra dictum Pompeium, arrengando dixit hec uerba, recitata hic in textu per auctorem, scilicet: Dum trepidant nullo firmato robore partes, / tolle moras: semper nocuit differre paratis, que uerba Lucanus in primo scribit.
+
+Item umbram domini Musce de Lambertis de Florentia, qui olim in quodam consilio segreto facto inter Ghibellinos de Florentia de uulnerando dominum Bondelmontem de Bondelmontibus de Florentia, ob illud quod scribam infra in Paradiso capitulo XUI°, consuluit quod penitus occideretur, et sic factum est allegando uerba posita hic in textu, scilicet quod res facta caput habet, unde contingit ei id quod dicit hic auctor sibi, nam ipse et illi de domo sua cum aliis Ghibellinis expulsi sunt de Florentia ob talem mortem. Istis dictis interpositis, reddeamus ad principium huius capituli ad recitandum que prohemialiter premictit ibi auctor, alludendo primitus uerbis illis Uirgilii dicentis in UI° circa penam istam eandem scismaticorum, ut credo: Non, michi si lingue centum sint oraque centum, / ferrea uox, omnes scelerum comprehendere formas; et Deiphebum uidit lacerum crudeliter ora, / ora manusque ambas, populataque tempora raptis / auribus et truncas inhonesto uulnere naris, scilicet quomodo respectiue ad plagas quas uidit ibi nunc nichil essent uideri, uulnera facta olim in prouincia Apulie et in Campania in bellis primo Enee et aliorum suorum Troianorum cum Turno rege et Laurentis prenunciatis dicto Enee per Sybillam iam, in cuius persona Uirgilius in UI° in hoc sic ait: O tandem magnis pelagi defuncte periclis, / sed terra grauiora manent, in regna Lauini / Dardanide uenient, micte hanc de pectore curam, / sed non et uenisse uolent; bella, orrida bella, / et Tibrim multo spumante sanguine cerno. Item in longa guerra Annibalis contra Romanos, longa dicit quia per XUII annos durabit, tandem ipsos Romanos posuit in conflictu apud terram Cannarum in Campanea dictus Annibal, et in tam magna strage quod XLIIIIor milia corpora Romanorum ibi mortua remanserunt, de quorum manibus tot annuli sunt erepti qui ascenderunt ad summam unius modii, ut scribit Titus Liuius qui non errat, dicit hic auctor ut ostendat Orosium errasse, qui dixit fuisse quattuor modies. Item in guerra Roberti Guiscardi qui, potens ualde, ueniens de Gallia in Ytaliam, non ualens Romam optinere, inuasit Apuliam et eam per uim optinuit cum insula Sicilie. Item in bello et conflictu dato per Karolum regem Apulie olim regi Manfredo apud terram Ceperani, ubi Apulienses fuerunt mendaces, dicit hic auctor: nam, cum, parato bello, iurassent et promisissent dicto Manfredo fideliter esse secum ibi proditores sibi fuerunt. Item in alio bello et conflictu dato per dictum Karolum Corradino, nepoti imperatoris Federici secundi et dicti Manfredi apud terram Taglacozzi, sagacitate domini Alardi de Ustiariis, ut dicit hic auctor, senis et inhermis: nam primo, rupta gente dicti Karoli, uagante gente dicti Corradini per campum, fecit dictum Karolum iterum aggredi dictam gentem Corradini et eam uicit, quem dominum Alardum secum duxit dictus Karolus, secutus doctrinam Troghi dicentis Alexandrum ad periculosa bella euntem semper secum duxisse ueteranos propter eorum consilia et experientiam, nam, ut dicit Salamon: Cum dispositione initur bellum et erit salus ubi multa consilia.
+
+{La molta gente e le diuerse piaghe.} In hoc uigesimonono capitulo auctor, dicto de umbra istius Geri del Bello de domo ipsius auctoris, scilicet de Alegheriis, qui Gerius olim mortuus fuit per illos de Sacchettis de Florentia, de cuius morte hoc tempore quo loquitur auctor nundum uindicta facta fuerat, licet inde per non multos annos facta fuerit, et de castro Altefortis olim supradicti domini Beltrami de Bornio, ut dicit textus, procedit ad dicendum de decima et ultima bulgia infernali, quam dicit circuire per XXII miliaria et in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo falsarii fuerunt in diuersis infirmitatibus ita ut dicit textus, tangendo comparatiue de epidimiosa et malesana contrata Uallis Clane, aquas per Tusciam pigrissime manantis, et de Maritima et Sardinea ut habetur in textu, item et de epidimia olim insule Enopie, que postea uocata est Egina a matre Eaci sui regis, que adeo magna fuit ut ibi omnia animalia, usque ad formicas, mortua sunt, ut scribit Ouidius in UII°, qui Eacus, eius rex, qui solus euasit postea per interualla temporis, prece facta Ioui iuxta quandam quercum plenam formicis, dicendo: *Totidem pater optime*, dixi, / *Tu michi da ciues et inania menia supple, ut ait ibi Ouidius, et ita obtinuit, et restituta est dicta insula de formicis factis hominibus. Dicunt quidam quod re uera de quibusdam hominibus restituta fuit qui Mirmidones uocabantur, et qui nigri et parui erant, ideo ex hoc sub representatione formicarum ponuntur poetice, fingendo se ibi auctor inde reperire umbram magistri Griffolini de Aritio, magni magi et magni alchimiste combusti Senis, inductu Episcopi dicte terre, qui istum Alberum nominatum hic in textu tenebat pro suo filio eo quod, accepta non modica pecunia a dicto Albero promictendo sibi ostendere artem qua sciret uolare ut uolauit ille Dedalus, de quo scripsi supra in capitulo XUII°, nec hec fecit, ut dicit textus hic. Item umbram Capocchi de Senis, alterius magni alchimiste, dicentis de Stricca, homine de Curia, ordinatore olim expendendarum brigatis spendarecce. Item de domino Nicolao de Bonsignoribus, qui faciebat assari capones ad prunas garofanorum. Item de Caccia de Asciano, qui omnia sua bona consumpsit in dicta brigata spendareccia, et de Abbaglato, omnibus de Senis ut patet per se hic in textu. Post hec, circa ea que in hoc capitulo et in sequenti finguntur per auctorem, notandum est quod, tam spiritualiter quam moraliter, quilibet uitiosus in hoc mundo potest dici infirmus infirmitate mentis et animi, subaudi largo modo loquendo, sed precipue uitiosus in hoc crimine falsitatis, unde in quodam Decreto dicitur: Sicut infirmitas corporis contingit turbata concordia elementorum siue humorum, ita infirmitas anime est quod uitium appellatur, quo anima a Deo separatur, nam Passiones animi morbi sunt, ut ait Tullius, De Tusculanis Questionibus, et, ut ad speciem hanc talem transcendamus, nonne homo alchimista in hoc mundo feruore cupiditatis laborans die noctuque cum suis uasculis et manibus, potest dici laborare morbo scabie et lepre? Nam, sicut scabiosus tota die scalpit sibi cutim, et nichil reportat nisi furfur in unguibus, ita et alchimista nichil de suo labore ultimo reportat, nisi fumum, unde in quodam Decreto ad simile sic dicitur: In scabie feruor uiscerum ad cutem trahitur et foris corpus sauciat; sic, si cordis temptatio usque ad operationem prosiliit, feruor intimus usque ad cutis scabiem prorumpit, quia dum in cogitatione uoluntas non reprimitur etiam in actione dominatur, per que uide cur auctor has animas dictorum istorum duorum alchimistarum fingit sub allegoria ita hic passionari in scabie; item nonne falsator monete in hoc mundo potest dici laborare morbo ydropisie? Nam, sicut ydropicus aliter quam debet conuertit suum humorem, ut fiat in eo aqua quod sanguis fieri debet, et sic tandem corpus suum necat sitiendo, ita et falsator monete corrumpendo eam, et aurum alia mistura improba uitiando et commiscendo quadam siti auaritie, animam suam in mortem submergit. Quare uide allegorice cur auctor in capitulo sequenti ita fingat umbram huius magistri Adami ut ydropici sic hic cruciari, ad quem misticum sensum facit quod scribitur Luce capitulo XIIII° ibi: Ecce homo quidam ydropicus, sic auarus, idest auidus eris: ydropico similatur in inflatione superbie et in fetido anelitu et in non satiabili siti. Item et quod ait Phylosophus in UII° Ethicorum dicens: Assimilatur autem malitia egritudini uelut ydropisi, incontinentia uero epilenticis. Item nonne etiam accusator falsus et fictus locutor etiam falsus et in hoc mundo potest dici laborare in morbo febris aque? Dicitur sonticus morbus quia omnibus partibus corporis nocet; nam, sicut febricitans lingua adusta et denigrata in ossibus dolet, in carne et in sanguine buliens languescit ita huiusmodi falsam accusatores et falsa fingentes adusta lingua, et extuantes in toto suo animo ut extuabat Synon ille grecus, de quo in sequenti capitulo dicitur, ad falsificandum equum fictum Troianis, ut dicit plene Uirgilius in secundo. Quare uide cur auctor eius Synonis umbram cum umbra illius accusatricis Iosep, de qua dicam in capitulo sequenti, sub allegoria fingat in hac bulgia ita febricitando acutissime puniri. Item nonne falso et contra ueritatem transmutantes se in alterius formam et personam in hoc mundo, ut maxima delicta sic commictentes, possunt dici laborari in morbo furoris et insanie quodam? Nam, sicut furioso homo furens amictit quodammodo suam formam humanam furendo, ut patet in Attamante et Ecuba, de qua statim dicam in sequenti capitulo, et accipit demoniacum, ita huiusmodi falsarii in forma se mutando; quare uide cur auctor fingit in hac bulgia ire in tanta furiositate umbras Mirre et domini Iohannis Schicchi mordendo alios ut follettos, idest ut demones, ut dicit textus in sequenti dicto capitulo, ubi de eis dicam et de sua falsitate.
+
+{Nel tempo che Iunone era crucciata.} Ad euidentiam horum que in principio huius XXX° capituli auctor continuando se ad proxime precedentia tangit notandum est quod Cadmus, filius regis Agenoris de Sidonia, instituta per eum de nouo ciuitate Thebana, duxit in uxorem Ermionem filiam Ueneris et Martis ex qua habuit quattuor filias, scilicet Agauen, Yno, Athonoe et Semelem: prima nupsit Ysioni, secunda Athamanti, tertia Euristeo, quarta, scilicet Semele, nemini sed in concubinatu Iouis remansit, qua demum de dicta Ioue grauida facta de Bacco, Iuno uxor dicti Iouis ita contra eam et totam eius gentem irata est, ut ait hic auctor et Ouidius in tertio dicens: Gaudet et a Tyria collectum pellice trasfert, scilicet ipsa Iuno, in generis socios odium: subit ecce priori / causa recens, grauidaque dolet de semine magni / esse Iouis Semelem etc., nam primo, transformans se Iuno predicta in uetulam nutricem suam nomine Boroeim, suasit dicte Semele ut faceret quod Iupiter predictus, dum ad ipsam accederet, se sibi ostenderet in formam diuinam, quo breuiter petito et uix obtento a dicto Ioue, combusta est et infans de corpore suo exemptus est per dictam Yno et nutritus, contra quam Iuno ex hoc etiam irritata fecit dictum Athamantem eius uirum ita insanum effici quod semel uidendo ad se uenire dictam eius uxorem cum duobus gemellis eius filiis, scilicet Learco et Melicerta, cepit hunc predictum Learcum et eum proiciendo in quodam saxo occidit et illa se necauit cum alio dolore mota ut dicit hic auctor; item infuriauit inde ita dictam Agauem quod Pentheum eius filium ad mortem laniauit; item fecit quod dicta Athonoes uidit Atheonem eius filium transformatum in ceruum et ita postea ab eius canibus interemptum. Secundo tangit de furiositate Ecube, uxoris Priami, habita dum in excidio Troye uidit dictum eius uirum a Pyrro occidi et Polisenam etiam eius filiam et Polidorum eius filium in litore maris trucidatum per Polinestorem regem Tracie cui Priamus recommendauerat, ut plenius tangam infra in Purgatorio capitulo XX°, et de qua Ouidius in XIII° sic ait: Troya simul Priamusque cadunt, Priameia coniunx / perdidit infelix hominis post omnia formam / externasque nouo latratu terruit auras. Modo dicit hic auctor quod nec dicti furores nec alii tam Troiani quam Thebani equandi fuerunt furoribus horum duorum spirituum, scilicet domini Iohannis Schicchi de Caualcantibus de Florentia, qui, consultus a domino Symone de Donatis de dicta terra eius sotio quid facere deberet, conquirendo se de domino Bosio eius patruo tunc egroto et nichil sibi relinquente uel modicum in suo testamento, de presenti tunc facto dixit sibi: *Eamus ad dictum dominum Bosium sub actu uisitandi eum et occidamus suffocando ipsum et ponamus eum in terra sub lecto et ego induam me eius uestes et intrabo locum eius in lecto et faciam nouum testamentum in quo reuocabo hoc quod fecit et relinquam uobis omnia sua bona, sed de hoc ego uolo lucrari et michi ipsa relinquere quandam equam pulcerrimam* dicti sui Bosii quam tunc habebat in rure, prestantem alio eius equitio et turme equarum, ut dicit hic textus, et ita factum fuit, et, reposito secrete corpore dicti domini Bosii mortuo iam sic in suo loco, clamauerunt uelut tunc expirasset predicti domini Iohannes et Symon, licentiatis et remotis tabellione et testibus et aliis de loco illo, prius tangendo quomodo eodem modo falsificauit se ista Mirra, cuius umbram auctor etiam fingit hic ita ire mordendo furiose, de qua Ouidius in X° scribit, scilicet quomodo filocapta de Cinara rege Paphon eius patre, industria cuiusdam uetule nutricis eius in forma cuiusdam alterius uirginis eam in lecto posuit cum dicto eius patre et habita re ad inuicem grauida facta est, que fugitiua facta cognito negotio peperit infantem nomine Adonem pulcerrimum, et ipsa mortua est conuersa in arborem sui nominis. Et in suo libro De Arte Amandi ait: Mirra patrem, sed non quo filia debet, amauit, ut dicit hic etiam auctor. Inde tangit auctor de illa falsa accusatrice Iosep filii Iacob de qua legitur Genesis XXXUIIII° capitulo, scilicet quomodo dum dictus Iosep a quibusdam foret extractus de puteo illo in quem eius fratres illum posuerunt ut ibi fame periret et uenditus Phytafar eunuco regis Pharaonis foret per illos; dumque cum eo iuisset in Egyptum dictus Phytifar ipsum Ioseppum preposuit domui sue, unde uxor dict Phytifar exarsit in ipsum Ioseppum, et quia noluit sibi consentire, falso accusauit eum dicto suo uiro de actentatione uiolenta carnali; ex quo dictus Phytifar dictum Ioseppum in carcere posuit, de quo postea liberatus est propter interpretationem sompni Pharaonis. Item etiam de umbra dicti Synonis greci tangit auctor hic, et quomodo falso recitauit Troianis de equo ligneo de quo hic dicitur et de quo uide quod scripsi supra in capitulo XXUI°. Item tangit de dicto magistro Adamo qui, ut dicit, ad inductum comitum de Romena de Casentino, scilicet comitis Guidonis, comitis Alexandri et comitis Aghynolfi fratrum cudit falsos florenos, ex quo combustus fuit, quem auctor incidenter inducit ad iurgium et contentionem faciendam cum dicto Symone, unde, uide moraliter, inducat per reprensionem Uirgilii quomodo debemus sequi Salamonem dicentem, Prouerbiorum XX° capitulo: Honor est homini qui separat se a contentionibus, tangendo de speculo Narcisi, idest de fonte de quo dicam in capitulo III° infra in Paradiso. Modo reddeamus ad uidendum quid auctor uoluit sentire dum in precedenti proximo capitulo induxit Uirgilium ad dicendum sibi quomodo dicta penultima bulgia in suo circuitu erat longa XXII miliaria, et in hoc capitulo inducit hanc umbram magistri Adami ad dicendum quomodo hoc sequens ultima bulgia sit XI miliaria, et sic in dimidio minor in circuitu, item etiam quod hec ultima bulgia est larga per medium miliarie, et dic quod hoc tetigit hic ut ostenderet ipse auctor quomodo commensurata hac parte Inferni dictarum decem bulgiarum in sua circumferentia gradatim minuendo ita per miliaria appareret resultatione in quantum ambitus totius Inferni sit grandis, habendo ymaginatiue respectum quod circumferentia totius globi terre circuat secundum Phylosophum XXIIIIm miliaria, licet secundum Alfagranum tantum per XXm et IIIIc miliaria solum dictum diameter uero terre, qui est tertia pars circuli et septima alterius in totum mensuratur per UIm et Uc miliaria secundum dictum eundem Alfagranum. Item etiam quod dictus globus in se sit interius hinc uersus eius centrum in parte aliqua sua concauus et quod in concauitate tali sit Infernus ut in uentre terre, ut dicitur in Sacra Pagina, fore prout scripsi supra in Prohemio huius mei comenti presentis; sic igitur si dicta Xa et ultima bulgia sit ambiens in sua circulatione per XI miliaria tantum, ut habetur hic in textu, minorata in suo circulo per medietatem ambitus a penultima nona bulgia sibi precedenti, et sic gradatim de aliis suprorsum, restat quod prima bulgia circuat in suo ambitu per Um UIcXXXII miliaria, secunda per MMUIIIcXUI, tertia per MIIIIcUIII, quarta per UIIcIIII, quinta per IIIcLII, sexta per CLXXUI, septima per LXXXUIII, octaua per XLIIII, nona per XXII, decima per XI, et ita eadem commensuratione attenta conclusiue restat quod inde a dicta Xa et ultima bulgia usque ad puteum qui sequitur circuat abissus per U miliaria cum dimidio et a dicto puteo usque ad centrum terre locus intermedius Cociti circuat per II miliaria, cum dimidio in suo ambitu; diametraliter autem dictus globus perforatus ymaginatiue consideratus descendit per UImUc miliaria in totum, ut supra dictum est, unde si bene consideratur hinc ad dictum centrum medietas dicte quantitatis UImUc miliariorum mensurabitur, et erit itaque quantum ad id quod tangit de medio miliari transuersali, et ad id quod dimisit auctor dicere de mensuratione sex circulorum infernalium precedentium dictas decem bulgias; curioso mathematico relinquo computationem fiendam eorum.
+
+{Una medesma lingua pria mi morse.} Dicto comparatiue de natura lancee Achillis et Pelei regis eius patris, que erat ut prius, siue primo, ictu sauciaret, secundo sanaret, - Ouidio dicente in suo libro De Remedio Amoris: Uulnus Achilleio quod quondam fecerat hosti, / uulneris auxilium Pelias hasta tulit, - auctor in isto XXXI° capitulo procedit ad dicendum et fingendum de loco Infernali attributo animabus gigantum et de earum etiam supplitio, ad quod antequam ueniamus, quero utrum gigantes olim fuerint uere an ficte et quales, et dico quod non est dubium antiquitus in primordiali tempore fuisse dictos gigantes homines, dico mire magnitudinis et potentie personalis, testante non solum poetica scriptura sed etiam diuina, ut ecce Genesis capitulo UI° ubi dicitur ad licteram: Gigantes autem erant in diebus illis super terra, item et Baruch prophete III° capitulo dicitur: Fuerunt gigantes nominati illi qui ab initio statura magna fuerunt scientes bellum; non hos elegit Dominus neque uia discipline inuenerunt: propterea perierunt; item in Prouerbiorum capitulo XXI° inquit Salamon: Uir qui errauerit a uia doctrine in cetu gigantum morabitur; item et Psalmista dicens: Non saluatur rex per multam uirtutem et gigas in multitudine uirtutis sue; item et Uirgilius in UI°, dum fingit Eneam inuenisse animas horum gigantum in infimo loco Inferni ut fingit etiam nunc auctor, hic ita ait de eis et de eorum magnitudine potentia et audacia dicens: Hic genus antiquum terre Titania proles, / fulmine deiecti fundo uoluuntur in ymo / hic et Aloides geminos immania uidi / corpora qui manibus magnum rescindere celum / adgressi superisque Iouem detrudere regnis. / Uidi et crudeles dantem Salomonea penas, / dum flammas Iouis et tonitrus imitatur Olimpi. Nam iste Salamon gigas in urbe Elidis ubi Iupiter colebatur fecit fieri quoddam manuale celum eneum unde faces admodum fulminis faciebat descendere et strepitus admodum tonitruum uolendo se equari dicto Ioui, unde subdit ibi Uirgilius: Ibat ouans diuumque sibi poscebat honorem, qui tandem fulminatus est a Ioue et mortuus. De quorum gigantorum magnitudinem uolens tangere in persona Tition gigantis subdit etiam ibi Uirgilius: Nec non et Tition, terre omniparentis alumpnum, / cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus, / porrigitur etc.; item de eorum dicta audacia legitur interdum cum turribus dictos gigantes uoluisse aggredi Deum, ut patet in isto Nembroth gigante de quo hic dicitur et de quo dicam plenius in capitulo XII° infra in Purgatorio ubi ystoriam eius recitabo; item interdum cum montibus, unde Ouidius in primo ait: Neue foret terris securior arduus Ether, / affectasse ferunt regnum celeste gigantes / altaque coniectos struxisse ad sidera montes; item bellis et preliis ut patet de pugna Flegre de qua scripsi supra in capitulo XIIII° et scribam infra in Purgatorio in dicto capitulo XII°, quod totum scripserunt dicti poete sub fictione includente dictos gigantes fuisse repugnatores nature, unde ad hoc Tullius in suo libro De Senectute ait: Quid aliud est gigantum modo bellare cum diis nisi nature repugnare? Dicuntur enim gigantes a ge quid est terra, ideo finguntur per poetas fuisse filios terre, sed qua de causa hoc finxerunt dicit Uarro hoc, ideo quia tempore diluuii quidam homines magni ad altos montes fugerunt, quidam ad non sic altos, et quia, sedato et remoto dicto diluuio, qui in minoribus montibus erant certabant ire ad altos montes predictos et faciliter uincebantur a superioribus ibi manentibus, ideo factum est ut dii superiores et inferiores terrigene dicerentur et quia ipsi inferiores gigantes de locis humilibus ad superiora raptabant dicti sunt habere pedes serpentinos, et hoc est quod fingitur de pugna habita inter gigantes et Deos. Albericus uero in suo Poetario uult dicere hoc dictum esse propter pugnam quam habuit Iupiter expulso Saturno suo patre de regno Cretensi cum titanibus quasi gigantibus, et quia eos uicit fingitur Iupiter eos fulminasse, et quia post dictum diluuium tales homines, ut scribit Lactantius, in cauernis et specubus, cum nondum domus extarent, et in cauis arboribus morarentur et ibi filios procrearent, ideo ex truncis nasci dicebantur, et sic quia gigantes eo modo editi sunt finguntur filios terre fuisse et ita pugnasse in fabulis poetarum, subaudi Boetius in III° libro Consolationis in ultima prosa in persona Philosophie sibi ipsi loquendo ait: *Accepisti*, inquit, *in fabulis lacessentes celum gigantes, sed illos quoque, sicut condignum fuit, benigna fortitudo disposuit*, nam fecit ipse Deus ut natura naturata desisteret a prodictione dictorum gigantum et procreatione, et non a procreatione elephantum et balenarum, ut dicit auctor hic, adducendo pro ratione illud dictum Phylosophi in primo Politicorum, dicentis: Sicut enim perfectum et optimum animalium homo est, sic separatus a lege pessimum omnium, seuissima iniustitia habens arma. Post hec, instando circa licteram, fingit auctor animas talium gigantum stare in hoc puteo infernali a medio infra ut dicitur in textu hic ut in hoc sequatur Salomonem dicentem, Prouerbiorum capitulo UIIII°: Et ignorauit quod gigantes ibi sint in profundo Inferni conuiue eius; et Psalmistam etiam de eis dicentem: Tu uero, Deus, deducens eos in puteum interitus, et alibi: Non absorbeat me profundum / neque urgeat super me puteus os suum, et Iohannes, Apocalipsis capitulo UIIII°, sic etiam in hoc ait: Et aperuit puteum abissi, scilicet ille angelus de quo ibi loquitur; et quia quasi allogorice reges et tyrampni, illi qui sua terrena potentia contemptores sunt Dei et quasi cum eo in celo etiam si possent bellarent, dici possunt illi gigantes qui finguntur cum Ioue certasse, quos auctor etiam fingit ita ligatos, ut dicit textus; merito ad eos uiuentes ligatos sic a diabolo in hoc mundo possunt reduci illa uerba Psalmiste dicentis: Ad alligandos reges eorum in compedibus, et nobiles eorum in manicis ferreis, fingendo inde auctor hic primo inter animas horum gigantum animam siue umbram dicti Nembrot se inuenisse, propter cuius malum cotum, idest cogitamen, ut dicit hic auctor, non solum unum ydioma habemus, sed plura, ut dicitur Genesis X° et XI° et scribam infra in Purgatorio in capitulo XII° et quia, ut dicitur in dicto X° capitulo, quod ipse Nembroth fuit Robustus uenator coram Domino. Ideo auctor in hoc alludendo fingit eum hic ita sonasse cum cornu, ut moris est uenatorum, tangendo comparatiue quid legitur de Karolo Magno imperatore Romanorum et de Rolando eius comite palatino imperante anno domini UIIIc, contra quem Soldanus misit in Yspaniam cum infinita gente Saracinorum Marsilium et Belliguardum fratres cum quibus multa bella uictoriosa Karolus habuit, tandem dum dictus Karolus ad Portus Cisereus transisset et Rolandus predictus remansisset cum alia gesta, idest sotietate, ad custodiam cuiusdam contrate dicte Roncisuallis, a dictis Saracenis adgressus est et ibi, prodictione comitis Ganellonis, uictus fuit; de quo conflictu dictus Rolandus euasit ad certos montes de quibus respiciens dictos Saracenos uelle ire ad locum ubi erat dictus Karolus, sonuit ita fortiter cum suo cornu ad hoc ut faceret de hoc Karolum prouisum, quod per octo miliaria fertur quod auditus fuit, ex quo Karolus euasit et ipse Rolandus mortuus est, fractis uenis gutturis ita sonando fortiter, ut dictum est, dicendo inde auctor quomodo ripa dicti putei similabatur muro rotundo coronato multis turribus castri Monti Regionis districtus Senarum; et quomodo dicta ripa illis gigantibus erat perizoma, idest coopertura femorum, de qua Genesis III° dicitur, scilicet quod nostri primi parentes Fecerunt sibi perizomata de foliis ficorum, dicendo etiam poetice auctor hic quomodo Iupiter minatur adhuc dictis gigantis cum tronituat, alludendo Lucano dicenti in tertio: Aut si terrigene temptarent astra gigantes, / non tamen auderet pietas humana uel armis / uel uotis prodesse Ioui, per fulmina tantum / sciret adhuc celo solum regnare tonantes, scilicet dictum Iouem. Item dicit quomodo reperiit ibi umbram Fialtis gigantis filii Aloidis ita ligatam ea de causa ut hic dicit textus; inde fingit ibi esse etiam umbram Briarei alterius gigantis, et Triphei siculi et Titii et Anthei Lybici, de quibus tribus primis et quomodo fuerunt in bello cum diis, et non iste Antheus, ait Lucanus, ibi etiam dicens: Nec tam iuxta fuit terrarum gloria Tiphon / aut Titius Briareusque ferox, celoque pepercit; de Antheo tangit ibidem Lucanus dum ait: Sed maiora dedit cognomina collibus istis, / Penum qui Latiis reuocauit ab arcibus hostem, / Scipio etc., et hoc tangit hic auctor de ualle ista et loco ubi moratus fuit dictus Antheus in Africa in ualle existente inter Cartaginem et Dipeam ubi Scipio deuicit Annibalem, unde, eodem libro, Lucanus inquit: Cognita per multos docuit rudis incola patres: / *Nondum post genitos Tellus effecta gigantes / terribilem Lybicis partum concepit in antris, et subdit: Quod non Flegreis Antheum substulit aruis, / hec illi spelunca domus, latuisse sub alta / rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones, et hoc est quod tangit hic auctor de eo et eius magnitudine. Nam conclusiue auctor hic fingit dictum Antheum fuisse longitudinis XXIII brachiorum uel circa, cum ponat eius umbram in dicto puteo a medio supra eminere per quinquem allas sine ceruice, et alla dicitur mensura longa fere per duo brachia, qua mensura homines mercatores in uenditione pannorum utuntur in Francia. Ultimo autor tangit comparatiue de turri illorum de Carisendis de Bononia que subdit ita in suo fundamento quod ut arcus curuata pendet, ut dicitur hic in textu.
+
+{Sio hauessi le rime aspre e chiocce.} In hoc XXXII° capitulo, posito prohemio quodam, auctor incipit tractare de ultimo circulo Inferni in quo fingit esse quartum fluuium infernalem in forma lacus quidam siue stagni glaciati, quem fluuium uocat, ut uocant alii poete, Cocitum, qui luctus interpretatur - unde Macrobius: Cociton quicquid homines in luctum lacrimasque compellit prisci dixerunt - in cuius Cociti glacie fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt proditores. Est enim prodimentum seu proditio illa species fraudis humane que non solum rumpit uinculum karitatis habende inter hominem et hominem, sed etiam uinculum illi adiunctum speciale, per quod homo speciali karitate magis confidit in uno quam in alio, puta ratione consanguinitatis uel communis patrie uel benefici impensi uel recepti, et hoc est quod auctor in quattuor partibus huius Cociti diuersimode fingit has animas cruciari, de qua prima parte quam uocat Caynam a Cayno occidente proditorie Abel eius fratrem prima auctor incipit dicere hic in presenti capitulo post prohemium, et dicit usque ibi: {Poscia uidio mille uisi cagnazzi}, ibi incipit dicere de secunda, quam uocat Antenoram ab Antenore Troiano, proditore olim sue patrie, et dicit usque ad illum textum sequentis capituli: {Noi passammo oltre doue la gelata}, ibi incipit de tertia quam uocat Tholomeam a Tholomeo filio Abobi primo proditore commensali; nam legitur in primo Machabeorum ultimo capitulo quod dictus Tholomeus, dum esset dux in campo Yerico populi Iudeorum et eius socerum et Iudam et Matiam filios dicti Symonis et eius cognatos, proditorie eos in mensa fecit occidi, et dicit usque in finem dicti sequentis capituli; in ultimo capitulo dicit de quarta quam uocat Iudeccam a Iuda Scarioth qui Christum prodidit, a quo Apostolus factus erat et expensator. Hiis premissis reddeamus ad principium prohemiale huius capituli ubi auctor dicturus de fundo uniuersi, idest de centro terre, ut de ardua re dicit primo quod si haberet rimas asperas, idest uerba conuenientia tristi buco, idest talis putei infernalis ori - nam bucus dicitur a buca, buce, que est os, oris - plenius exprimeret etc. Tamen inuocat musas ut faueant sibi in hoc canendo poetice, que fuerunt ille, dicit hic auctor, que iuuerunt Amphyonem ad muros faciendos Thebane urbis; nam fabulose Greci uates finxerunt dicto Amphyone sonante lapides exiluisse per se ad dictos muros instituendos et sic musico beneficio hoc egit, quod tangens Statius in primo Thebais ait: Expediam penitusque sequar quo carmine muris / iusserat Amphyon Tyrios accedere montes, et in X° etiam ait: Increpat actonitas: *Humilesne Amphionis arces / et mentita diu Thebarum fabula, muri?* Rei ueritas fuit quod, postquam Cadmus dictam ciuitatem Thebarum initiauit, iste Amphyon eius descendens moralibus legibus et ciuilibus moribus primo eam in famam leuauit, ex quo gentes circumstantes uenerunt ad habitandum in ea et muris gratis cinserunt illam, et quod ita fuerit Oratius in eius Poetria de hoc sic ait: Dictus et Amphyon, Thebane conditor urbis, / saxa mouere sono testudinis et parte blanda, / ducere quo uellet. Fuit hec sapientia quondam, / publica priuatis secernere, sacra prophanis, / concubitum prohibere uagum, dare iura maritos, / oppida moliri, leges incidere ligno. Inde auctor uolendo dicere de pessimo statu talium animarum proditorum exclamando uocat eas plebem, idest gentem super omnem aliam malecreatam, et quod melius fuisset eis ibi se reperire pecudes et zebas, idest capras - ita dictas a zebello, zebellas quod idem est quod salto, as - et hoc dicit alludendo uerbis Domini dicentis de Iuda etiam proditore melius fuisset ei si natus non fuisset homo ille et sic perseuerauerit. Exponit Thomas unde cum ante peccatum pretiosum esset esse, per peccatum transit in quo minus eligendum est esse quam nichil omnino esse. Inde ut dicat quomodo dicta glacies dicti Cociti erat immensa et fortis tangit de glacie Danubii et illius brachii maris quod dicitur Tanais orientis sub tramontana et dirimentis Asiam ab Europa, et de monte Tambericchi existente in Sclauonia et de monte Petre Pane existente in Carfagnana, districtus Luciensis, ut dicit textus, dicendo inde auctor quomodo anime horum proditorie homicidarum suorum consanguineorum in illa dicta prima parte Cociti dicta Cayna stabant ficte in eius glacie et cooperte, excepto toto capite cum collo et uultu et cum facie ad terram plorantes et cum dentibus sonantibus ut ciconie, et quod sic inter eas testimonium habetur et percipitur, ibi dicit auctor quasi in hoc uelit concludere respectu habito ad infrascripta uerba Genesis de quibus statim dicamus, quod non expedit ibi in illa parte Cociti haberi ab alio testimonium de earum animarum proditorio crimine Caym primi proditoris sui fratris Abel, cuius sanguis solum illud de terra clamans reuelauit Deo, nam dicte anime in dicto loco per se ipsas de suo malo, ut dicit hic textus, perhibent testimonium cum planctu ab occulis et cum cordi tristi interiore prouiso et omisso per eas ab ore concussis dentibus; legitur enim Genesis IIII° capitulo: Sic respexit Dominus ad Abel et ad munera eius, ad Cayn uero et ad eius munera non, unde iratus est Cayn et concidit uultus eius, cui uerbo forte alludit hic auctor in eo quod fingit has animas cum facie ad terram, et subdit ibi Deus loquendo adhuc Cayno post perpetratum delictum: *Ubi est Abel frater tuus?*, qui respondit: *Nescio, nunquid custos ego sum fratris mei*. Iterum dixit Dominus: *Quid fecisti? Uox sanguinis fratris tui clamauit ad me de terra: nunc ergo maledictus es etc., fingendo inter alias animas in dicta prima parte Cociti dampnatas auctor se ibi reperire umbram Alexandri et Neapolionis fratrum et filiorum comitis Alberti de comitibus Albertis, in quorum comitatu fuit quedam aqua que dicitur Bisentius, de quo dicitur hic in textu; qui comes Napoleo olim expulit proditorie dictum suum fratrem de communibus eorum castris, unde dictus comes Alexander proditorie eum occidit postea. Item fingit ibi se reperire umbram domini Alberti Camisonis de Pazzis de Ualdarno occidentis olim quendam sibi coniuctum ex sanguine eius dicte domus, de qua domo etiam fuit Carlinus quidam alius magnus proditor de quo hic in textu fit mentio, quam umbram inducit hic auctor ad sibi notificandum dictos duos supradictos fratres, et ad tangendum de Mordret, filio naturali regis Artusi Brittanei qui olim prodidit dictum eius patrem, unde postea tractu temporis dictus eius pater ita animose uulnerauit eum in pectore cum telo quod radius solis per uulnus transiuit ad aliam partem, et hoc est quod dicit de ruptura eius umbre hic in textu. Item tangit de Foccacia de Raneriis de Pistorio proditore etiam in suo sanguine olim, et de Sassolo Mascherone de Tuschis de Florentia occisoris proditorie cuiusdam sui nepotis, et hec sint quantum ad dictam primam partem.
+
+Ueniamus ad secundam dictam partem Cociti in qua auctor fingit puniri animas proditorum sui patrie, ubi fingit primo se reperire umbram domini Bucche de Abbatibus de Florentia qui, incepto bello inter Florentinos et Seneses aput Montem Apertum de quo plene dixi supra in X° capitulo, proditorie incidit astam uexilli principalis dicti sui comitis, unde dicti Florentini rupti fuerunt et positi in conflictu per dictos Senenses ibi; que umbra dicti domini Bucche dicit esse ibi umbram domini Bosii de Duara de Cremona qui, pecunia accepta, prodendo regem Manfredum et alios Ghibellinos de sua patria dedit passum gentibus regis Karoli uenienti de Francia in Apuliam. Item umbram domini Thesauri de Beccharia de Papia, olim abbatis Uallis Umbrose districtus Florentie ibi decapitati propter quendam eius tractatum proditorie factum contra commune Florentie. Item umbram domini Iohannis de Soldaneriis de Florentia, proditoris olim sue partis Ghibelline de Florentia, ut fuit iste Ganellonus de domo Magantie de quo hic dicitur, proditor Karoli Magni et sue comitiue. Item umbram Thebaldelli de Zambraciis de Fauentia prodentis dictam eius ciuitatem una nocte dando eam Bononiensibus. Item umbram comitis Ugolini Gherardeschi de Pisis, olim proditoris dicte sue ciuitatis in tradendo Lucensibus castrum Asciani et castrum Ripe Fracte. Item umbram domini Rugerii de Ubaldinis, olim archiepiscopi pisani proditoris dicti comitis, ut dicitur in sequenti capitulo, ita rosam in capite a dicta umbra comitis Ugolini, ut dicit hic textus comparatiue, ut fuit rosum caput Menalippi a Tydeo rege uulnerato ab eo in bello Thebano letaliter quadam indignatione, quia sibi ualde erat in omnibus impar, de quo casu sic ait Statius in UIII° Thebais loquens in persona dicti Tydei regis morientis: Desertorem animi. Caput, o caput, o michi si quis / apportet, Menalippe, tuum, subdens quid egit dictus Tideus, presentato sibi dicto capite: Imperat ascissum porrigi leuaque receptum / spectat atrox hostile caput, gliscitque tepentis / atque illud fractum perfusum tabe cerebrum, / aspicit et uiuo scelerantem sanguinem fauces; quam umbram dicti comitis Ugolini inducit auctor sibi loqui ut sequitur in sequenti capitulo.
+
+{La boccha su leuò dal fiero pasto.} In hoc XXXIII° capitulo auctor, continuando se ad finem precedentis capituli, inducit dictam umbram comitis Ugolini ad narrandum sibi non quomodo proditione dicti Archiepiscopi Rugerii captus fuit et mortuus ipse et Gaddus, Anselmutius, Uguccio et Brigata eius filii fame carcerati in quadam turri Pisis que ex hoc dicitur adhuc Turris famis tanquam factum sibi auctori notorium, sed modum miserabilem eius mortis et dictorum quattuor suorum filiorum puerorum tanquam rem sibi ignotam, incipiendo dicere quomodo per plures menses iam steterant in dicta turri in carcere alimentati: nam uiderat ut dicit hic plures lunas in dicta carcere radiare, idest plures cursus lunares quorum quilibet per mensem durat quando una nocte sompniauit ipse comes se uidere semper montem sancti Iuliani, positum inter Lucanam ciuitatem et Pisas, uenari unum lupum cum suis pullis a dicto Archiepiscopo ut a domno, idest ut a domino, principaliter et secundario a Gualandis, Sismondis et Lanfranchis nobilibus dicte ciuitatis Pisarum et occidi cum dictis eius filiis, quod totum in personam sui et dictorum suorum filiorum dicit inde redundasse ut patet hic ad textum, et quomodo dicti sui filii iuuenculi tulerunt suam uitam solum usque ad quartam diem et ipse pater usque ad septimam ita ieiuni. In quo tangit auctor hic quantum ad plus homo completus uiuere potest sine alimentatione: nam et tantum tulit Dauid semel uitam ieiuni dolore illius pueri sui filii quem habuit ex Bersabe qui septem diebus egrotauit, et mortuus est UIIa die tandem sue egritudinis et totidem diebus stetit sine cibo et potu ipse Dauid, inde comedit, de quo legitur in II° Regum capitulo XII°.
+
+Inde auctor exclamando contra dictam ciuitatem Pisanam propter predictam crudelitatem, uocat eam uituperium Ytalie, paese in quo sonat in ore eius gentium hec dictio Sì, et imprecatur sibi etiam quod ille due ynsule Caurara et Gorgona, uicine dicte ciuitati Pisarum, opponant se fauci Arni fluminis currentis per dictam ciuitatem ita ut necent eam, uocando etiam dictam Pisarum ciuitatem nouellam Thebem Grecam ad differentiam alterius Thebis ciuitatis que ante fuit quam ista Greca in Egypto destructa per Alexandrum, de qua Iuuenalis in ultima Satira sic ait: Atque uetus Thebe centum iacet obruta portis, et Phylosophus in primo Metaurorum de ea ait: Antiquitus Egyptus Thebe uocate etc.: nam in dicta nouella Thebe Greca infinite crudelitates et scelera olim perpetrata fuerunt, testante Statio in primo Thebaidos dicente: Decertata odiis sontesque euoluere Thebas / sororesque ferox nemorum et reticenda deorum / crimina? uix lucis spatio, uix noctis abacte / enumerare queam mores gentesque prophanam, scilicet dicte Thebis grece cuius facta scelerata dicta ciuitas Pisarum imitata est, ideoque merito nouellam Thebem auctor in hoc eam uocat.
+
+Post hec auctor procedit ad tractandum de tertia parte Cociti premissa, uocata Tholomea, in qua fingit puniri animas illorum proditorum qui in commensali beneficio et caritate suos consanguineos et attinentes et affines proditorie occiderunt, ut fecit dictus Tholomeus a quo dicta est Tholomea hec pars tertia Cociti in occidendo in mensa suos illos attinentes, de quibus scripsi supra in precedenti capitulo, et ut fecit iste frater Albericus de Manfredis de Fauentia, de quo fit hic mentio, qui una die fecit conuitari secum ad prandium in terra Sozarie, districtus Fauentini, Manfredum et Alberghettum fratres et eius nepotes quos ibi in fine prandii occidi fecit a quibusdam suis famulis ibi reclusis in quadam camera, monitis primo a dicto fratre Alberico quod, dum ipse peteret fructus apportari deberent, exire et illud maleficium proditorium facere, et ita factum est; item et ut fecit iste dominus Branca de Oria de Ianua de domino Michaele Zanca eius socero simili modo, ut dicit textus hic, dicendo demum auctor quomodo non attendidit dicte umbre fratris Alberici que sibi promisit, allegando iustum fuisse et uirtuosum non fuisse ibi se sibi gratum, ut dicit textus, nec curialem, ut tangat moraliter quomodo in hoc mundo proditoribus beniuole esse non debemus, etiam si eorum proditio nobis profuerit, nec consortium eorum habere, unde Claudianus in persona Theodosii Imperatoris loquentis contra quendam Gildonem proditorem ait: Quamuis discrimine summo / proditor apportet suspensa morte salutem / nunquam gratus erit, dampnamus luce reperta / perfidiam nec nos patimur commictere tali; idem et Titus Liuius scribit de Sabinis salentibus Tarpeiam, uirginem romanam proditorie tradentem eis dictam urbem Romanam in promissione sibi facta de dando ei omnia ornamenta leuarum suarum manuum; nam habita urbe cum clipeis quos in sinistris gestabant oppresserunt et occiderunt eam dicendo et interpetrando in odium eius dicta scuta fore pro dictis promissis ornamentis. Nunc autem, post hec restat uidere quid auctor hic sentire uoluit, inducendo dictam umbram dicti fratris Alberici ad dicendum sibi quomodo sepe anima talium proditorum, ut fuit ipse idem, cadit ibi in illa parte Cociti dicta Tholomea antequam Atropos, que mors interpretatur, faciat eius corpus mori; de qua Atropos uide quod scribam infra in Purgatorio in capitulo XXI°, substituto quodam diabolo in tali corpore regente illud uice dicte eius anime toto tempore sibi prefixo, et antequam ad illud aperiendum ueniamus premictamus hic hec uerba canonizata sancti Ilarii: Intelligentia dictorum ex causis est assumenda dicendi, quia non sermoni res, idest intellectus, sed rei est sermo subiectus, ubi Glosa super dicto uerbo: Ex causis, ait: Non statim debemus intelligere ut uerba prima facie sonare uidentur, maxime ubi ambigua sunt, sed debemus recurrere ad intentionem loquentis. Sic igitur ad propositum si staremus huiusmodi uerbis auctoris nec recurremus ut presuponeret ipse auctor - uidelicet quod corpus humanum uiueret sine uita si uiueret sine Anima, cum anima sit spiraculum uite humani corporis, ut habetur Genesis capitulo II°, quod absurdum et inhumanum et contradictorium esset - dicere non obstat quod dicitur de diabolo, substituto hic ita loco anime; nam demon ex sua natura non habet ut uiuificet corpus sine anima, licet magica fallacia hoc uideatur posse facere, sed non ueraciter, ut in puero Simonis Magi; nam Magister Sententiarum super illis uerbis Petri dicentis, ut habetur in Actibus Apostolorum capitulo U°: Anania, cur temptauit cor tuum Sathanas? ait: Sathanas eius cor impleuit non intrando substantialiter, sed malitie sue uirus inserendo. Et hoc eodem modo debet intelligi: scribitur in Euangelio de Iuda ibi: Et cena facta, cum dyabolus iam misisset in cor eius ut traderet Dominum, post buccellam introuit in illum Sathanas. Preterea erroneum esset dicere etiam hoc: nam sic priuaretur anima suo libero arbitrio conuertendi se ad Deum usque ad mortem ut habet potestatem cum humana uoluntas, ut dicit Lex IIII° Pandicte: De alimentis legatis sit ambulatoria usque ad finem. Quare, obmissa cortice dictorum uerborum et superficie, ueniamus ad medullam, idest ad intentionem ueram auctoris, que fuit hec, uidelicet ut per ea, que sic dicit, uelit tangere quod ut plurimum contingit hominibus hoc mundo cadentibus in tam nepharium et horribile ac inhumanum facinus et peccatum Deo et hominibus in tantum abominabile et displicibile ut est hec talis proditio, preponderans et excedens omnes alias proditiones sic specificatas in quantitate sceleritatis; nam nulla alia dictarum et propositarum proditionum rumpit duo specialia uincula karitatis et confidentie humane sicut ista per quam homo prodit et occidit non solum confidentem in eum ratione consanguinitatis et affinitatis, sed etiam ratione karitatis et beneficii recipiendi in comunione mense, ab eo tali proditore ut conuiua; nam plerumque homo hoc toto excessu perpetrato quasi destinat animam suam in profundum Inferni, ut se posuit in profundum peccatorum, tradendo uitam suam corporalem in totum dyabolo ut rem suam conducendam; nam si quis peteret a tanto peccatore *ubi est anima tua?* responderet, ut multos magnos peccatores ad hoc respondere iam audiui: *iam est in Inferno*, ut et etiam dicebant illi peccatores in quorum persona, Ysaia capitulo XXUIII°, sic ait: Percussimus fedus cum morte, et cum Inferno fecimus pactum contempnendo conuerti, ad quod ait Salamon Prouerbiorum capitulo XUIII°: Impius cum in profundum peccatorum uenerit contempnit, ut contempsit Iuda se laqueo suspendendo et Cayn proditione facta de fratre dicendo uersus Deum: Maior est iniquitas mea quam ut ueniam merear, ut legitur Genesis IIII° capitulo, item et Augustinus super hoc uersu Psalmiste: Non absorbeat me profundum, neque urgeat super me puteus os suum, ait: Puteus est profunditas humane iniquitatis, in qua si cecideris non claudet super te os suum, si tu non claudis os tuum in confitendo ut penites, subaudi ut fecit Dauid proditione facta de Uria dicendo: Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam, et ex hoc notanter dicit hic auctor in persona dicte umbre quod sepe que dicta sunt contingunt, ergo non semper anime talium proditorum ibi cadunt ut dicit textus, et hoc mistico tali et allegorico sensu intelligas auctorem scribere dum dicit et fingit animam talium proditorum ibi ita sepe eadem cadere nundum corpore mortuo, sub quo eodem sensu et figura de talibus scripsit Salamon in Prouerbiis dicens: Ne aquiescas peccatoribus dicentibus *insidiemur sanguini, abscondamus tendiculas contra insontem, et deglutiamus eum sicut Infernus uiuentem, et integrum quasi descendentem in lacum, et Psalmista dicens: Ueniat mors peccatorum super eos, et discendant in Infernum uiuentes, et Iohannes in Apocalipsi dicens etiam forte de tali proditore et diffidente peccatore: Scio enim opera tua quod nomen habens ut uiuas et mortuus es. Item ad id quod fingit auctor hic dyabolum quendam regere et gubernare corpus talium in hoc mundo uacuum, ita anima, ut dicit textus, facit quod ait Yeronimus super illis uerbis Apostuli translatis in quodam Decreto: Tradi hominem huiusmodi Sathane in interitu carnis; quomodo tradit eum Sathane querit ipse Yeronimus et respondet ita sibi ipsi: Discedit a mente sua et auertit se et reliquit domum eius uacuam, super quibus uerbis ita Glosa inquit: Sathane dicitur tradi quia dyabolus in eo habet potestatem, quasi ut in pectore suo, et sic intelligi debet in hoc passu et in alio supra proxime dicto loqui auctorem.
+
+*Uexilla regis prodeunt Inferni.* In hoc XXXIIII° capitulo et ultimo Inferni auctor in prima eius parte que durat a principio capituli usque ibi: {Ma la nocte resurge et oramai}, tractat de quarta et ultima premissa parte Cociti; abinde infra usque in finem dicit de centro terre et de casu Luciferi, incipiendo hic a principio exordiens alludere uerbis Ambrosii directis ad crucem erectam in altum cum corpore Domini in illo suo hymno incipiente: Uexilla regis prodeunt, / fulgens crucis mysterium, / quo carne carnis conditor / suspensus est patibulo, in eo quod iam sibi apparebat Lucifer ut rex Inferni ibi ita cum suis alis eleuatis, qui usque ad mortem Christi uincebat in ligno, ut cantat Ecclesia, et ab ea citra in ligno uictus est, scilicet in dicta cruce Domini et in sua, idest in suo cruciatu in fundo abyssi, ita erectus quasi cum dictis suis alis ut uexillis, ut dicit textus hic, et quod ita sit ibi ipse Lucifer testatur Iohannes, Apocalipsis XII° capitulo dicens: Proiectus est de celo ille magnus serpens antiquus qui uocatur dyabolus et Sathanas in terram, et in XX° capitulo idem inquit: Et uidi angelum descendentem de celo habentem clauem abyssi et catenam magnam in manu, et ligauit Sathanas et misit eum in abissum in stagnum ignis et sulfuris, et Ysaia XIIII° capitulo ad idem ait: Quomodo cecidisti de celo Lucifer, et in Infernum deduceris in profundum, et quod fuerit pulcerrima creatura super omnes alias in celo ut tangitur hic in textu, testatur Ezechiel XXUIII° capitulo dicens: Tu signaculum similitudinis plenus sapientia et perfectus decore in delitiis Paradisi fuisti Lucifer, et quod in Inferno etiam sit turpissimus, ut dicit hic auctor, testatur in Ezechiel subdens Lucifer cunctis angelorum agminibus prefuit et in eorum comparatione clarior, sed contra creatorem suum superbiens lucem et claritatem perdidit et formam deformem et obscuram acquisiuit. Item et Gregorius in Moralibus ad hoc idem etiam ait: Principium uiarum Dei Beemoth dicitur, quia nimirum, cum cuncta creans ageret, hunc primum condidit, quem reliquis angelis eminentiorem fecit; interpretatur Beemoth animal quod dyabolus propter superbiam a celesti beatitudine tanquam immundum animal, factus est alienus, dicit ibi Glosa. Item quod fuerit Lucifer ita immense magnitudinis, ut dicit hic auctor comparando et similando eum turribus in quibus molendina ad uentos cum uelis uoluuntur, quem etiam describendo hic fingit auctor eum habere unicum caput cum tribus faciebus in quibus figurare uult quod, sicut in diuina unica substantia ut in summo bono est Potentia Sapientia et Amor in sua personali Trinitate, ita in isto Sathane ut in summo malo est impotentia, insipientia et odium. Item fingit eum cum sex alis ut ostendat ipsum fuisse in principio de ordine Saraphinorum qui muniti sunt tot alis, ut dicam infra in Paradiso in capitulo UIIII°, et quomodo erant dicte eius ale dicit hic etiam auctor ad modum uespertilionis seu niticore, et quomodo cum eis cum tribus uentis congelabat dictum Cocitum, fingendo animas proditorum suorum dominorum et benefactorum ibi ita esse coopertas in glacie et in speciali tormento, ut dicit textus, animam Iude Scariot proditoris nostri Domini et Bruti et Cassii, Iulii Cesaris proditorum. Hiis dictis quantum ad primam partem ueniamus ad secundam in qua primo auctor tangit de centro terra et de eius natura; dicitur enim Corpus terre tanquam centrum et punctum firmamenti, cum minor eius stella maior sit tota terra secundum Albumasarem, que terra Habet ultimum centrum, ut ait Papia, in cuius medio cuncta uerguntur in punctum in medio circuli uel alterius rei seu corporis sperici a quo equaliter distat quelibet pars circumferentie, ut exemplificet iste auctor infra in Paradiso in capitulo XIIII° incipiente: Dal centro al cierchio e sì dal cierchio al centro, et sic uidere et comprehendere ymaginatiue possumus et debemus in proposito nostro hic, uidelicet in sperico corpore et globo terre in se ipso in medio mundi pendulo et suspenso, ut sunt alia elementa circumferentialiter ac ymaginando quod in medio eius sit et debeat esse quoddam punctum ad quod omnia grauia tendant ut dicit auctor hic, et ab ipso tali puncto ut ab eius centro descendendo et recedendo undique ascendant et saliant, unde si esset dare quod dictum corpus terre diametraliter seu per medium totum esset terebratum seu foratum et per eius talem foramen de superficie terre caderet aliquis lapis, iret usque ad dictum centrum et ibi restaret et subsisteret tanquam res grauis que de sui natura non potest ascendere per se ut oportet facere uolendo a dicto centro recadere et ire ad quancumque eius superiorem partem, et hoc uoluit auctor tangere dum fingit se cum Uirgilio per illud foramen continens personam dicti Luciferi descendisse de uellere in uellus ipsius, et sicut fuerunt in medio sui dorsi, ubi fingit punctum centricum orbis seu corporis terre, reuoluit Uirgilius caput ubi habebat pedes et incepit ascendere et salire et agere alia que dicit textus hic, modo posset opponere aliquis quomodo ergo auctor ponit hic quod Lucifer iste, cadens de celo ab alia parte mundi in abissum terre cum capite deorsum, excesserit dictum centricum punctum cum medietate sue persone uersus nostram partem celi et terre cum debuisset in dicto centro cum summitate capitis substitisse per rationem hic superius tactam, sed dic hoc diuinitus processisse. Nam uoluit diuina iustitia ipsum Luciferum in tantum infimare in quantum plus fieri poterat cum ausit se sublimare quantum plus possibile fuerat, cum uoluit scilicet ad solium Dei ut sibi similis et equalis ascendere, et hoc fieri non poterat uere nisi ipse Lucifer cum medio sue persone foret in dicto puncto centrico infixus; item et ut rex Inferni etiam superesset ibi ad supplitium dampnatorum, de quo etiam natura centri et pendulo corporis terre et globi Honorius Solitarius in suo quodam libro De Ymagine Mundi sic etiam inquit: Forma terre rotunda est, unde et orbis dicitur, in cuius medio est centrum, ut in medio circuli punctus equaliter collocatur, et nullis fulcris et apodiis, sed diuina potentia substentatur; nam legitur: *Non timetis me, ait Dominus, qui suspendi terram in nichilo; fundata enim est super stabilitate sua, sicut alia elementa, occupans sue qualitatis metas*, que in circuitu Occeano ut Limbo cingitur ipsa terra; nam scribit Psalmista:: *Abissus, sicut uestimentum, amictus eius*. Post hec procedendo auctor, transducto dicto puncto centrico et relicta illa parte abissi in qua sub nobis, idest sub nostro emisperio, est Infernus, fingit se cum Uirgilio reperisse in alia parte abissi opposita dicto Inferno obscura, ut dicit textus, sicut burella: dicitur burella, secundum florentinum uulgare, quilibet carcer obscurus, ubi inducit Uirgilium ad dicendum sibi ad festinationem itineris quomodo in illa alia parte mundi sol tunc ad eius orientem reddibat, scilicet ad mediam tertiam, hec est quod iam per unam horam et plus ab ortu suo processerat, unde bene concludit quod dixerat Uirgilius sibi ad transitum dicti centri, sed quod nox in hoc nostro emisperio iam resurgebat per oppositum, de quo admirante auctore et stupente et de cruribus et plantis taliter stantibus eleuatis dicti Luciferi et erectis ibi, et quod ibi etiam non uidebat glaciem Cociti, Uirgilius summit causam dicendi sibi quomodo ipse auctor ibi est super paruula spera, idest super paruula illa parte ultima fundi illius abissi opposita alteri minori parti alterius abissi in Cocito que dicitur Iudecca, a Iuda ibi in ea dampnato, et quomodo erat ibi sub alio uniuersali emisperio mundi, idest sub concauitate alterius mediati celi quod est oppositum huic nostro alio emisperio et medio celo cooperienti magnam siccam, idest magnam partem aride terre et detecte a mari que est decima pars totius corporis et globi terre, cuius decime partis quarta pars solummodo habitabilis dicitur, quam uocat hic magnam siccam respectu alterius terre detecte alterius dicti emisperii que est solum unicus mons quem auctor ponit ibi esse pro loco Purgatorii et sub quo uestro emisperio fuit consumptus homo natus et uiuens sine peccato, scilicet Christus, et sub culmo eius, idest sub meridiano eius, idest in Ierusalem que est in medio dicte nostre terre habitabilis, ut dicit hic textus, addendo quomodo ibi est nox quando dies est hic, item quomodo ab illa parte Lucifer ipse cecidit de celo in dictum abissum perforando mare et terram, unde Iohannes in sua Apocalipsi in capitulo XII° de hoc ait: Ue terre et mari, quia descendit dyabolus ad uos, et aperuit terra os suum et absorbuit flumen quod misit draco de ore suo, et Ysaia in capitulo XIIII° etiam in hoc ait: Nunquid non iste est uir qui conturbauit terram, qui concussit regna, qui posuit orbem desertum et uinctis eius non aperuit carcerem?, ex quo auctor in persona Uirgilii transumptiue et ficte dicit quomodo terra exporsit se, idest cessit sibi et traxit se ad hoc emisperium de concauitate Inferni per modum cuiusdam gibbi superando mare, ut fugeret eum, et fecit sibi uelamen de ipso mari ac etiam forsan ut fugeret ipsum Luciferum illa tantulla terra dicti montis et eius insule Purgatorii cucurrit illuc et dimissit etiam illum locum uacuum ubi tunc auctor se fingit fuisse remotum, ut dicit textus, a Belzebut, idest a dicto Lucifero, et quod sint ibi in dicto abisso terre huiusmodi concauitates satis testatur Seneca, De Naturalibus Questionibus, dicens: Sunt sub terra nobis minus nota iura nature sed non minus certa; sunt illic specus uasti, sunt ingentes recessus ac spatia suspensis hinc inde montibus laxa et arupti infiniti iatus, et spiritu hec plena sunt et stagna obsessa tenebris, et Statius in UIII° Thebaidos in hoc proprie idem uidetur tangere ita scribendo: Elisii, etsi quos procul inferiore baratro / umbrifereque fremit fulcator pallidus undis / dixiluisse nouo penitus telluris iatus. Quantum uero ad ueritatem et naturalem rationem de huiusmodi parte terre nostre sic eleuata a mari non ficte et transumptiue loquendo, ut est locutus hic auctor de hoc, quidam naturales uoluerunt dicere hoc euenire a uirtute poli artici nostri attrahentis ad se terram, sicut magnes trahit ad se ferrum, eo quod est nature frigide et sicce effectiue, et terra sit similiter eiusdem nature, scilicet frigida et sicca, et e contra alter polus antarticus, ut frigidus et humidus, trahit ad se aquam, tanquam frigidam et humidam. Alii, ut Aly summus astrologus et naturalis, efficaciori ratione motus, dicit quod mare extenditur penes terram ex parte meridionali sub equinotiali in modum corde arcus; ex parte uero septentrionis in modum circuli, ita quod terra emergit in modum semilunii, et sic tenet quod terra non sit sperica, et quod emineat aquis in modum coni, et quod sit gibbosa. Cuius opinionem secutus, Dantes auctor iste, disputando semel scilicet an terra esset altior aqua uel econtra, sic arguebat tenendo quod terra certo respectu foret altior, ita dicendo: Certum est quod omne corpus spericum emergens de corpore sperico facit orizontem orbicularem rotundum, sicut patet in pomo rotundo educto cum aliquo filo de aqua, sed terra emergens de aquis non facit orizontem circularem rotundum, cum emergat in modum semilunii, ut dictum est. Ergo terra non est sperica. Tamen dicebat ipse Dantes quod, quantum erat de natura elementorum, terra est in medio, et deberet esse tota circumdata aquis, sed natura uniuersalis intendens, non tantum ad naturam elementorum, sed ad conseruationem animantium et uiuentium super terram, ordinauit quod terra in nostra habitabili emineat aquis, et est altior aquis, id est propinquior celo in aliqua eius parte, et hec sufficiant ad hanc materiam propositam maris et terre et abissi.
+
+Completo itaque primo premisso suo libro Comedie, in quo de Inferno tractauit, auctor, nunc accedens ad secundum, ita ipsum intitulat: Incipit secundus liber Comedie Dantis Alagherii de Florentia, in quo de Purgatorio tractat principaliter, et secundario de Paradiso terrestri, mistice subaudi. Nam interdum de ipso Purgatorio tractabit sub sensu tropologico, idest morali, accipiendo ipsum Purgatorium pro statu illorum qui in hoc mundo purgando se a uitiosa uita ad uirtuosam ire disponuntur et laborant, de quibus forte Apostolus sensit dum dicit, Ad Romanos capitulo UI°, dicens: Sicut exhibuistis membra uestra seruire immunditie, ita nunc exhibete seruire iustitie et sanctificationi, ac etiam Plato, in suo Timeo, dicens: Pausam malorum non fore prius quam secuta rota semper uolucris mundi deterserit eorum uitia et ad temperiem rationis eos redegerit: quibus uitiis purgatis, demum ad antiqui uultus honestatem ire mereantur. Item interdum tractabit de ipso Purgatorio sub anagogico, idest spirituali sensu, accipiendo eum pro statu illorum qui, in hoc mundo uiuentes, hactenus peccatores, de carne ad spiritum conuersi sunt per gratiam et inspirationem diuinam, purgando se de commissis retro suis culpis et peccatis, lugendo et passionantes se flagellis, ciliciis, ieiuniis, uigiliis et peregrinationibus, adeo quod possibile est eos hic in hoc mundo tales in tantum sic satisfacere ut, moriendo, de hac uita ut de Purgatorio quodam eorum anime ut mundate omni caligine euolent ad celum. De quo tali Purgatorio anagogico forte sensit Gregorius in quodam Decreto ita dicens: Hec uita, que inter Celum sita est et Infernum, sic in medio subsistit, ita utrarumque partium ciues recipit comuniter, ubi ita dicit Glosa: Non dicit medium ratione loci, sed ideo quia partim conformat Celo partim Inferno, ex eo quod habet bonos simul et malos, et Apostolus prefatus, Ad Romanos XII° capitulo, ad idem ait: Nolite conformari huic seculo, sed reformamini in nouitate sensus uestri, iuxta Phylosophum dicentem in IIII° Ethicorum: Malum se ipsum destruit, unde in quodam Decreto dicitur: Duplex est ignis purgatorius: unus in futuro, alter in hoc seculo est, scilicet penitentia; et Macrobius, Super Somnio Scipionis, etiam in hoc, dum distinguit uirtutes, inquit: Secunde uirtutes, quas purgatorias uocant, hominis sunt qui diuini capax est, solumque animum eius expediunt qui se a corporis contagione purgat. Interdum etiam de Purgatorio essentiali et locali illo tractabit, de quo Phylosophia Boetio, sic ab ea querenti: *Nullane animarum supplitia post defunctum corpus relinquis?*, sic respondit ei in IIII° Consolationis: Magna quidem inquis, quorum alia penali acerbitate, alia uero purgatoria clementia exerceri puto. Item et Macrobius idem ait etiam in hoc, Super Somnio Scipionis, dicens: Anima sua morte non extinguitur, sed ad tempus obruitur, nec temporali demersione beneficio perpetuitatis eximitur, cum rursus e corpore ubi meruerit contagione uitiorum penitus elimata purgari ad perempnis uite lucem restituta in integrum reuertatur. Item in Seneca, De Consolatione Filii Ad Martiam, sic ait ad idem ad hoc: Proinde non est quod ad filii sepulcrum curras: pessima eius et molesta ibi iacent ossa cineresque. Integer ille nichilque in terra relinquens animus fugit et totus excessit; paululumque supra nos commoratur, dum expurgatur et inherentia uitia situmque comunem mortalis eui excutit; deinde, ad excelsa sublatus, inter felices animas currit. Et Ouidius in XU° ad idem etiam ait: Morte carent anime semperque priore relicta / sede nouis domibus uiuunt habitantque recepte, ut sequatur quod ait Augustinus dicens: Ita impetratur a Deo largitas misericordie ut non relinquatur iustitie disciplina. In quo tali Purgatorio anima separata que in hoc seculo distulerit fructum conuersionis, ut ait Gregorius, eius ignis prius purgatur qui, etsi non sit eternus, grauius quam alius urit; et si queratur ubi sit tale uniuersale Purgatorium locale - licet Augustinus in Enchiridion uideatur dubitasse dicens: Tempus quod inter hominis mortem et ultimam resurrectionem interpositum est animas in abditis receptaculis continet, sicut queque digna est uel requie, uel erumpna, pro eo quod sortita est in carne dum uiueret; Super Genesi uero postea, in capitulo UIII°, scribendo de loco et situ dicti Paradisi terrestris, ait: Credendum est quod locus Paradisi terrestris a cognitione hominum est remotissimus et seclusus a nostra habitatione aliquibus impedimentis montium uel marium, et ideo scriptores locorum de eo non scripserunt, pro que uerba hec ultima satis potest substineri opinio auctoris huius qui tenet in hoc libro secundo quod dictum Purgatorium uniuersale sit in quodam unico altissimo monte posito in medio alterius emisperii et in medio maris, habente in sua summitate dictum Paradisum terrestrem. Uniuersale Purgatorium dixi, quia singulare Purgatorium et particulare nonnullis animabus in hoc mundo separatis a corpore uidetur dari in dictis abditis receptaculis, ut dicit dictus Augustinus superius, unde Gregorius scribit in suo Dialogo animam Pasquasii in hoc mundo fore repertam purgantem se in quodam balneo, et quandam aliam in quodam frusto glaciei; facit etiam quod dicitur Mathei, capitulo XII°: Uel si quis in Spiritum Sanctum blasphemiam dixerit, neque in hoc seculo neque in futuro remictetur ei, super quo inquit Gregorius predictus: *Ex hoc datur intelligi quasdam culpas in hoc seculo, quasdam in futuro posse relaxari*; et si queratur que anime ad dictum Purgatorium particulare et uniuersale uadant, dico quod anime illorum qui in hoc mundo fuerunt mediocriter boni. Distinguit enim Augustinus et Glosator Decreti super ipso quattuor genera hominum, scilicet ualde bonos et ualde malos et mediocriter bonos et mediocriter malos: pro ualde bonis non est orandum, cum eorum anime moriendo statim euolent ad celum cum sint sine omni macula, nec pro ualde malis, quorum anime statim in profundum Inferni moriendo merguntur, nec eis orationes et propitiationes pro ipsis ullo modo ualent hoc facte; mediocriter bonorum anime ad dictum Purgatorium uadunt, et eis orationes et propitiationes hic pro ipsis facte prosunt ut citius liberentur a penis Purgatorii, et dicuntur isti mediocriter boni illi qui decedunt sine ullo peccato mortali, licet cum uenialibus decedant et cum onere satisfactionis; mediocriter malorum anime puta illorum qui cum uno solo peccato mortali decedunt, ad infernum etiam uadunt. De quibus sic ait Augustinus in libro De Penitentia: *Defleat peccator, quia offendens in uno factus est omnium reus*; dicit Glosa: *In uno*, scilicet peccato mortali, factus est reus omnium quoad uitam ecternam, quia propter illud solum dampnatur; nam et Omnis uirtus detrimentum patitur ab uno uitio, ut dicitur in Decretis De Penitentiis, et talium animabus non prosunt orationes et propitiationes ad liberationem Inferni et ad minorationem pene sic. Ad hoc etiam facit quod ait Augustinus in Omelia De Igne Purgatorio exponens illa uerba Apostoli dicentis, Ad Corinthios III° capitulo: *Si quis super hoc fundamentum*, scilicet fidei, *hedificauerit lignum, fenum, stipulam*, ait, non intelligas quod capitalia peccata transitorio igne, de quo inquit Apostolus, ibi tollantur, sed minuta purgantur; unde Glosa super hoc ait: Ibi tria genera uenialium peccatorum: uocat ligna grauiora uenialia, fenum minora, stipulam minima, cum lignum diutius in igne quam fenum et fenum quam stipula; unde quidam dicunt quod nullus pro mortali peccato punitur igne predicto purgatorio, sed tantum pro ueniali; alij dicunt quod si aliquis cepit penitere pro mortali et non perfecit, perficiet in Purgatorio, dummodo de illo peccato contrictus decedat, quod probabilius est. De Paradiso autem terrestri premisso dicam infra in tractatu talis Paradisi, ut supra dixi. Restat igitur nunc solum hic diuidere hunc secundum librum qui diuidendus est in tres partes principales; in prima quarum auctor tractat de quodam extraordinario loco, in quo anime illorum qui distulerunt uenire ad penitentiam et confessionem usque ad finem uite, et tunc contricti mortui sunt, extra uerum Purgatorium per eum finguntur expectare et suspense ire antequam uadant ad purgationem tanto tempore quanto uixerunt in hoc mundo in tali mora et negligentia, ut infra uidebis, et dicam singulariter de talibus in suis locis per quinque partes distinctis; et hec prima pars durat usque a principio secundi sequentis capituli huius secundi libri usque ad decimum eius capitulum; ibi incipit secunda dicta principalis pars in qua auctor de uero tali Purgatorio tractat et de septem eius circulis distinctis secundum septem mortalia peccata purganda circa operis satisfactionem, et hec secunda pars durat usque ad XXUII° capitulum; ibi incipit tertia pars in qua dicit et tractat de Paradiso terrestri, et hec durat usque in finem.
+
+{Per correr miglor aque alza le uele.} Auctor in hoc primo capitulo Purgatorii principaliter quattuor partes facit: nam primo usque ibi: {Ma qui la morte poesì} resurga more poetico premictit prohemialiter quid canere intendit in hoc secundo libro; inde usque ibi: {Dolce color doriental zafiro} inuocationem suam facit; inde usque ibi: {Io mi uolsi da lato e puosi mente}, describit horam qua se reperiit apud montem hunc Purgatorii, exclusum ab Inferno; inde usque ad finem proximi capituli fingit quedam ut preambula ad hunc secundum librum sub tropologico et allegorico sensu, ut ibi patebit. Ad quod primum ueniendo premittamus quod, ut plurimum expositores Sacre Scripture allegorizando eam accipiunt aquas pro fluxu temporali huius mundi; nam, scribente Psalmista: Exaudi nos Deus salutaris noster / spes omnium finium terre et in mari longe, dicit Glosa ibi: *In mari*, idest in seculo huius mundi amaro et fluctuoso ut est mare. Item super hoc alio uersiculo eiusdem Psalmiste: Uox Domini super aquas multas, Glosa eadem exponit: Aquas, idest fluxus huius mundi: quos auctor hic imitare nunc uolendo, dicit quomodo decurso, idest speculato et contemplato per eum cum Uirgilio, idest cum ratione, statu et esse huius mundi uoluptuoso ac illecebri et uitioso tanquam Inferno quodam allegorice loquendo, uolensque nunc uenire ad contemplandum et speculandum ulterius statum illorum qui in hoc mundo ad uirtuosam uitam de uitiosa ueniunt et ad statum penitentie ut ad Purgatorium quoddam sub premissa etiam allegoria, uolendo et penitendo se spiritualiter et moraliter quodammodo purgari a passatis suis uitiis et culpis, eleuat uela ad currendum meliores aquas; et sic infert quod dicte prime aque sint bone si iste secunde sunt meliores sub premisso sensu allegorico, sed dicit illud esse uerum quod bone sunt, attenta iustitia agente circa debita supplitia et passiones contra malos in hoc mundo et dampnatos in alio ut in mistico Inferno. Unde Yeronimus, Super Ioel propheta ait: Non solum homines ministri sunt et ultores ire Dei hiis qui malum operantur, sed etiam contrarie fortitudines, idest demones esse, dicit ibi Glosator Decreti. Preterea per passiones malorum boni magis confirmantur in bono, de quo mistico Purgatorio, ut de secundo regno, subdit auctor hic se poetice cantaturus, et hoc pro prima parte premissa. Quantum ad dictam partem secundam auctor ad hoc canendum inuocat Musas ut hic, idest in hoc poemate suo, mortuam poesiam, idest abiectam hodie ab hominibus, faciant resurgere, et Caliopem ipsam iuuare cum illo suo sono et cantu quo uincit et confudit picas etc. Hic cadit recitare quod scribit Ouidius in quinto, ubi recitat quomodo antiqui uates greci et poete finxerunt nouem Musas ut uirgines quasdam seu nimphas olim fuisse, et apud montem Parnasi morantes, et Eliconam et Castaliam et Aganipes, eius Parnasi fontes, colentes ut Dee quedam. Item finxerunt quod tempore earum fuerunt nouem alie uirgines sorores in Grecia nate ex Pyerio patre et Enippa matre optime canentes in tantum quod certare uoluerunt cum dictis Musis in musica, et demum uicte sunt a dicta Caliope Musa sola canente dicte Pyerides, secundum sententiam certarum nimpharum debentium de hoc inter dictas partes iudicare, quarum sententie nolentes acquiescere, sed procaciter renitentes, dicte Pierides mutate sunt in picas aues. Circa cuius fictionis integumentum, dicit Fulgentius, poetas uoluisse sentire et accipere allegorice pro dictis nouem Musis nouem consonantias uocum, et pro dictis nouem Pyeridibus nouem dissonantias, cum quelibet consonantia habeat sibi suam connexam dissonantiam in musicali arte seu scentia, et ideo in dictas garrulas aues dicunt esse mutatas dictas Pyerides. Et moti sunt ex eo quod humane uocis nouem sunt consonantie seu modulamina: fit enim uox quattuor dentibus e contra positis ad quos lingua percutit, et si unus deficit facit sibilum; duo labia uelut cimbala uerborum comoda modulantia, lingua ut plectrum, palatum proferens sonum, pulmo ut follis. Aliqui addunt Apollinem dictis musis, dicentes decem esse modulamina nostre uocis; ideo pingitur ipse Apollo cum decacorde cithera; item et Psalterium inde dicitur decacordum, unde Psalmista ait: In decacordo Psalterio cum Cantico in cithera. Alii allegorizant nouem Musas esse nouem modos scientie et doctrine; nam cum nullus scientiam querat nisi in qua fame sue propaget dignitatem, ideo dicta est prima musa Clio; Cleos enim grece famam sonat, secunda Euterpe interpretata bene delectans, tertia Melpomene quasi meditationem faciens permanere, quarta Thalia interpretata capacitas, quinta Polymnia quasi memoriam multam faciens, sexta Eratho quasi inueniens simile, septima Tersicore quasi instructio, octaua Urania quasi celestis, nona Caliope quasi optima uox; et sic erit ordo: primo uelle doctrinam, secundo delectari in eo quod uelis, tertio instare circa illud, quarto id capere ad quod instas, quinto memorari quod cupis, sexto inuenire de tuo simile, septimo iudicare quod inuenis, octauo eligere de quo iudicas, nono bene proferre quod eligeris.
+
+Post hec ueniamus ad tertium dictum in quo auctor, describere uolendo matutinalem horam, dicit quomodo, egressus de Inferno et positus penes dictum locum et montem Purgatorii - quem dicit esse in alia parte mundi et in eius medio, et sic sub alio uniuersali emisperio circulo meridiano, ut est in hac parte mundi nostra Yerusalem, ut dicit in capitulo sequenti - et respiciens ad eius orientem, uidit medium celum illius emisperii uersus eius partem orientalem a medio sui uersus circulum orizontis eius orientalis, quem uocat auctor hic primum girum, in colore saffiri puro, idest sine apparentia aliquarum stellarum propter auroram solis iam ibi rubentem, et per consequens uult dicere quod a dicto medio dicti medii celi citra uersus illum locum ubi erat adhuc stelle micabant, et ita comparatiue iste idem auctor infra in XXX° capitulo Paradisi hoc confirmat, sic incipiendo: Forse seimilia migla di lontano, subdendo ibi Quando il mezzo del celo, a noi profondo, / comincia a farsi tal, chalcuna stella / perde l parere infino a questo fondo; / e come uien la chiarissima ancilla / del sol più oltre, così el ciel si chiude / de luce in luce infino alla più bella. Hoc etiam idem sensit Lucanus in fine secundi describendo hanc eandem horam et diluculum dicens: Iam Phebum urgere monebat / non idem color eoi etheris, albaque nundum / lux rubet et flammas propioribus eripit astris, / et iam Plias hebet, flexi iam plaustra Boete / in faciem puri redeunt languentia celi, / maioresque latent stelle, calidumque refugit / Lucifer ipse diem, et hoc etiam tangit hic auctor dum dicit quomodo dictus Lucifer, idest stella et planeta Ueneris, adhuc ibi lucendo uelabat stellas signi Piscium, idest faciebat eas non apparere, in luce eas superando, in quo signo tunc erat et sic preibat solem tunc in signo Arietis existentem per duas horas uel circa, et hec pro dicta hac tertia parte. Ueniamus ad quartam et ultimam, ad cuius notitiam prenotandum est quod, licet Macrobius, Super Somnio Scipionis, uirtutes distinxerit in quattuor gradus, ponendo quasdam fore politicas, quasdam purgatorias, quasdam iam animi purgati et quasdam exemplarias, teologi uero nostri solum duo genera uirtutum ponunt: nam dicunt quod quedam sunt modificatiue passionum insurgentium in sensualitate hominis, et tunc dicuntur purgatorie quia sunt hominum nondum purgatorum ab insultibus passionum et sic non summe perfectorum sed toto suo conatu ad id tendentium, quedam non ita regulantes nostras passiones sed solum tenentes animas in Deo hominum et in summa perfectione, que quidem prime sunt nobis in uia et in actu, et hec secunde in portu et habitu. Ex qua hac duplici theologica distinctione auctor hunc montem Purgatorii, quem allegorice fingit pro statu uirtuoso humano et perfecto, diuidit in duas principales partes ponendo unam ut Purgatorium, aliam ut Paradisum terrestrem; quod Purgatorium anagogice et tropologice, idest spiritualiter et moraliter, mistim accipit pro statu illorum qui in hoc mundo se purgant, idest se corrigunt, separando pretiosum a uili, ut dicitur Ieremie XXU° capitulo ibi: Si separaueris pretiosum a uili, quasi os meum eris, ubi Glosa, exponens hoc, ait: Pretiosum: pretiosum a uili separat qui pretiositatem uirtutum sequitur et temporalium uilitatem despicit et animam ab amore temporalium bonorum seiungit et ad amorem uirtutum inducit. Et dictum Paradisum terrestrem pro statu perfectorum hominum sumit, qui sunt illi qui, ut scribitur in Decretis, Pompis huius mundi renuntiauerunt, et qui sine ullo peccato sunt, uel qui sequuntur illum textum Euangelicum: Si uis perfectus esse, uade et uende omnia que habes, et da pauperibus, quod ex magna uirtute et gratia contingit, unde Ecclesiastici XL° capitulo dicitur: Gratia Dei sicut Paradisus in benedictionibus. Nam cor in quo gratia est Paradiso similatur, sicut cor peccatoris Inferno, cum sit habitatio demonum et habeat tenebras ignorantie et ignem praue concupiscentie; sic igitur ad propositum uolens nunc auctor in sua persona ostendere quid habeat homo agere exiens de uita et statu uoluptuoso et uitioso huius mundi ut de Inferno quodam, et cupiens de malo fieri bonus iuxta illud Senece: Magna pars bonitatis est uelle fieri bonum - fingit hic se primo egressum de tali figurato Inferno reuoluisse cum uisu ad alium polum anctarticum, ubi dicitur esse alia stella tramontana, oppositum directo huic nostro polo artico, in quo uult ostendere et denotare quod homo, ita uolens de malo ad bonum transire, debet primitus suum amorem uoluere ad oppositum mali, quod est ipsum bonum et uirtuosum esse, dicente Augustino in libro De Ciuitate Dei: Uirtutem nichil aliud esse quam ordinem amoris, et ibi se uidisse has quattuor stellas nunquam uisa nisi prime genti in quo secundario notat quomodo in tali statu bono et uirtuoso tali homini bene disposito quattuor uirtutes cardinales ut purgatorie premisse apparent disponentes animum ad ea que sunt ad finem supremum - ad quod respiciens Iob XXX° capitulo inquit: Loquendo tali ira bene disposito nosti per quam uiam spargitur lux; Idest uirtus, dicit Glosa ibi, et Iacobus, in sua prima Epistula dicens: Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, ubi dicit Glosa: Optimum uirtus et gratia est perfectum uero gloria - et sic merito in forma stellarum ducentium nauigantes ad portum eas ita describit hic et figurat auctor, scilicet prudentiam, iustitiam, temperantiam et fortitudinem. Et quia hec quattuor uirtutes morales secundum poetica figmenta in prima etate aurea Saturni in hoc mundo fuerunt et morabantur ut nimphe et uirgines quedam, et, adueniente secunda etate argentea Iouis prior in uitiis maculata, recesserunt hinc et ut stelle ad celum iuerunt - unde Ouidius in primo hoc tangens in persona iustitie ait: Uicta iacet pietas et Uirgo cede madentes / ultima celestum, terras Astrea reliquit, uocando iustitiam Astream, et per consequens alias eius dictas tres consocias ut astra et stellas ponit, et hoc tangit etiam iste autor infra in capitulo XXXI° dum inducit has ibi quattuor uirtutes sibi in Paradiso terrestri dicere: Noi siam qui nimphe e nel ciel siamo stelle - ideo dicit autor hic quod dicte uirtutes nunquam uise, idest cognite, effectualiter fuerunt nisi a prima gente, idest a dicta prima etate.
+
+Post hec auctor, ut ostendat quid adhuc etiam agere habeat talis bene dispositus homo cupiens ascendere hunc montem, hoc est deuenire ad dictum statum uirtutum, fingit se tertio reperire umbram Catonis Uticensis, ipsam umbram accipiendo hic sub tipo honestatis, et ab ipsa dirigi cum Uirgilio - idest cum ratione, que sit eius sequela, unde Anticlaudianus: Et ratio mensura boni quam semper adherens / felici gressu felix comitatur honestas - ac etiam instrui, ut dicit textus: nam sine preuia et precedente honestate non possumus dirigi ad dictas uirtutes, cum sit rarum quasi quidam introitus, nec tamen ualemus ad uisionem et cognitionem ipsius honestatis uenire nisi mediante lumine radiorum descendentem a dictis quattuor uirtutibus ut a stellis - et ad quod idem quedam Glosa in Decretis: Adhuc hos uersus ex ope celesti fit si quid habetur honesti et uenit a superis, uel agas bene uel mediteris - ut fingit modo hic auctor se habuisse notitiam mediante luce, idest amore dictarum uirtutum, habituato iam in eo - ad quod respiciens Seneca in eius librum De Formula Honestatis sic incohat dicendo: Quattuor uirtutum species multorum sententiis diffinite sunt, quibus humanus animus comptus ad honestatem uite possit accedere - et sic habent se dicte uirtutes et honestas uicissim et correlatiue, ut quia sorores, unde Tullius, in libro De Officiis ait: Uirtus et honestas nomina diuersa sunt, res autem subiecta prorsus eadem, unde Matheus Uendicinensis ad idem inquit: Nubere uirtuti uirtus letatur, honestas / gaudet honestatis comparis esse comes, et idem Seneca, De Beata Uita, ait ad idem: Nego quenquam iocunde, idest uirtuose, uiuere nisi simul et honeste uiuat, et Ysiderus in suo libro Ethymologiarum, diffiniendo ipsam honestatem ait: Honestus dicitur quis eo quod nichil habeat turpitudinis, subdendo: Nam quid est honestas nisi honor perpetuus et quasi honoris status? Unde et hominibus uirtuosis et honestis honor maximus exhibendus est, et Tullius, in prima rubrica De Officiis ad hoc etiam ait: Honestum est quod sua ui ad se nos allicit et sua dignitate nos trahit. Sunt autem dicti radii, moraliter loquendo, uibrati a dictis quattuor uirtutibus ut a stellis ita illuminantes nobis dictam honestatem, alie particulares uirtutes earum uirtutum cardinalium et dependentes ab eis, ut ecce a prudentia descendit ratio, intellectus, circumspectio, prouidentia, docilitas et cautio; a iustitia innocentia, amicitia, concordia, pietas, religio, affectus et humanitas; a temperantia modestia, uerecundia, abstinentia, castitas, honestas, moderatio, parcitas, sobrietas et pudicitia; a fortitudine magnanimitas, fiducia, constantia, securitas, magnificentia, tollerantia et firmitas secundum Macrobium. Item notandum est quod, ut scribit Augustinus in XIIII° De Ciuitate Dei, stoici phylosophi non credebant aliquid esse bonum nisi honestum, quod homines bonos facit, nec aliquid esse malum nisi inhonestum, per quod homines mali fiunt, inter quos iste Cato precipuus fuit in tali uirtute, unde Lucanus in secundo de eo loquendo ait: Iustitie cultor, rigidi seruator honesti, / in comune bonus; nullosque Catonis in actus / surrexit partemque tulit sibi nata uoluptas. Quo respecto puto Uirgilium finxisse eum iudicem in Elisio campo ubi ponit animas piorum, idest uirtuosorum, purgari, dicendo in UIII°: Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis, / secretosque pios, hijs dantem iura Catonem, quod non modicum aperit id quod de eo auctor hic tangit ficte, unde et Lucanus idem ait in UIIII°, in persona Labieni, rogatus ipsum Catonem in Lybiam ut peteret responsa a Ioue Ammone dicens: Nam cui crediderim superos arcana daturos / dicturosque magis quam sancto uera Catoni? / Certa tibi uita semper directa supernas / ad leges, et subdit: Tua pectora sacra / uoce reple; dure semper uirtutis amator / quere quid est uirtus et posce exemplar honesti, merito in persona sua et aliorum uolentium incohare iter ad hunc modum, idest ad dictum statum uirtutum, hunc Catonem et eius mores hic sibi assumit, primo ad ipsum honestandum, ut facere debet quilibet in hoc mundo intendens ad talia, ut docet Seneca Lucilium facere dicens: Aliquis uir bonus nobis eligendus est et ante oculos semper habendus, ut sic tanquam illo uidente faciamus. Elige itaque Catonem siue eum cuius uita tibi placuit et oratio: illum semper tibi ostende uel custodem uel exemplum. Opus est, inquam, aliquo, ad quem mores nostri se dirigant. Unde idem Seneca, in UIa epistula, ad hoc etiam inquit: Longum iter est per precepta, breue et efficax per exempla: Plato et Aristoteles et omnes in diuersum itura sapientium turba plus ex moribus quam uerbis Socratis traxit; Metrodorum, Hermacum et Polyenum magnos uiros non scola Epicuri, sed contubernium fecit. Inde auctor - ut alludat uerbis Lucani in secundo describentis ipsum Catonem, nutante Re Publica sua Romana dicendo: Ille nec horrificam sancto dimouit ab ore / cesariem duroque amisit gaudia uultu, / ut primum tolli feralia uiderat arma, / intonsos rigidam in fronte descendere crinos / passus erat mestamque genis increscere barbam - dicit hic de honesta pluma, idest barba et de capillis eius Catonis, ut dicit textus, et hoc dicit ut allegorice inferat quod honestum sit hominem se taliter gerere re publica sua male ducta. Post hec auctor inducit Uirgilium dicere respondendo dicto Catoni quomodo auctor nundum uiderat ultimum sero, idest nondum fuit in profundum uitiorum in hoc mundo, uel dicit ultimum sero, hic accipi pro morte corporali, licet ei sua culpa ualde fuerit propinquus: hoc dicit illo respectu quod, dum ipse Uirgilius ut ratio humana traxit dictum autorem ruentem iterum ad uitia, ut dicitur supra in Inferno, capitulo primo, de tali statu et ruina modicum uixisset in talibus uitiis quam mortuus non fuisset corporaliter, iuxta illud quod scribitur in Decretis, scilicet quod propter uitia et peccata minus peccator in uita durat corporali. Et Thomas in Summa De Uitiis et Uirtutibus ait: Et ipsam enim uitam homini conuertit peccatum in mortem, et hoc est quod dicitur in quadam Decretali de Penitentiis ita incohantem: Cum infirmitas corporalis nonnunquam ex peccato proueniat, dicente Domino languido quem sanauerat: *Uade et amplius noli peccare*, ut habetur ideo capitulo U°.
+
+Item inducit eum ad dicendum quomodo ipse auctor ibat querendo libertatem spiritualem, subaudi illam de qua ut ita Yeronimus dicens: Sola apud Deum libertas est non seruire peccatis, et Boetius in U°: Humanas animas liberiores quidem esse necesse est cum se in mentis diuine speculatione conseruant. Extrema uero est seruitus, cum uitiis dedite rationes propriam possessionem ceciderunt, propter quam talem libertatem equipollentem ille ipse Cato, sequendo illud uerbum Sallustii: Nemo bonus libertatem nisi cum anima simul amictat, se gladio in ciuitate Uticensi, idest barbara, interemit antequam uellet subesse Cesari. Et sic ibi reliquit uestem suam, idest corpus suum, quod in magna die iudicii resurgens erit ita clara, ut dicit textus hic; de qua duplici equipollente libertate ait Apostolus, Ad Romanos UII° dicens: Filii ergo Dei per gratiam, licet sit libera a spirituali seruitute peccati, non tamen a corporali qua dominis temporalibus sunt astricti. Item inducit eum ad dicendum dicte umbre Catonis quomodo ipse Uirgilius est in limbo dampnatus cum Martia, uxor olim ipsius Catonis, et dictam umbram ad respondendum, rogatam amore dicti Marcie, dicit quomodo, dum cum ipsa fuit in dicto loco Limbi, fecit quicquid uoluit dicta Martia, at nunc cum ipsa moretur ultra malum flumen Acherontis, et ipse Cato citra liberatus a dicto Limbo, plus non potest mouere eam propter legem tunc factam dum exiuit dictum locum, ut dicitur hic in textu. In quo passu autor intelligendus est non ut prima facie lictera sonat, cum dissonum esset rationi dicere et credere animam dicti Catonis ad Limbum descendisse et de ipso exisse per mortem Christi et uenisse ad hunc locum Purgatorii, cum Augustinus in primo De Ciuitate Dei improbet talem mortem Catonis occidendo se taliter ratione ibi assignata, ac etiam ex eo quod homicidium perpetrauit, item et hominem sine culpa occidit, item et quia tam uirum bonum interfecit et per consequens dampnatus rationabiliter esse debet; qua re auctor in hoc passu intelligi debet sub tali allegorica locutione hoc dicere, uidelicet ut ipse Cato non ut ipse, sed ut ipsa uirtus honestatis in eo hic figurata, ut supra dictum est, per ipsum autorem ante redemptionem Christi in ambage et tenebrositate fuerit, ut in Limbo quasi quodam infernali apud gentiles et paganos et alios infedeles, cum tales per honestatem solum intendebant ad finem amoris honesti, quem dicebant esse solum quod sine utilitate et fructu per se rationabiliter laudandum erat.
+
+Sub typo eius amoris honesti autor summit hic dictam Martiam, at post dictam redemptionem Christi dicta uirtus honestatis de dicta tenebrositate et cecitate hominum ut de quasi Limbo quodam exiuit et uenit ad hunc locum Purgatorii, idest deuenit ad tempus gratie, in quo homo se dirigit per dictam uirtutem honestatis ad karitatem ut eius effectiuum obiectum; per quam karitatem idem homo diligit Deum per se et proximum propter Deum ut ad Purgatorium quoddam. Ad propositum igitur dicta Martia, idest dictus amor honesti, non habet mouere Catonem, idest ipsam uirtutem honestatis, a dicta redemptione citra, sed karitas prelibata, quemadmodum anima dampnata non habet mouere animam saluatam, alludendo in hoc uerbis Luce XUI° capitulo, ibi dum dicitur quod inter dampnatos et saluos magnum chaos constitutum est, ut hii qui uoluerunt hinc transire ad illos non possit, neque inde transmeare. Nam dicit ibi Augustinus: Chaos, idest lex facta de non ueniendo animas dampnatorum ad saluatas et e contra, et hoc tangit autor dum dicit de lege tunc facta que resultat ex premissis uerbis; inde autor - motus forte per Beatum Bernardum ita scribente: Primum opus uirtutis est docere cum humilitate, item et per Gregorium dicentem: Qui sine humilitate uirtutes congregat, quasi puluerem in uentos portat; nam initium uirtutis humilitas est, item et per Ambrosium dicentem: Humilitas custos est uirtutis, et per Augustinum etiam dicentem: Humilitas est ex intuitu proprie conditionis et sui conditoris uoluntaria mentis inclinatio, que ita est nobis initium reparationis, sicut superbia, que sibi contrariatur, est initium dampnationis - fingit dictum Catonem sub dicto et figurato et mistico sensu monere Uirgilium, idest rationem, ut ipsum autorem cingat de aliquo iunco, hoc est ut habituet eum in uirtute humilitatis, sine qua etiam homo incohare non ualet iter ad uirtutes, ut dictum est hic superius modo, alludendo in hoc etiam illis uerbis Euangelicis Mathei UI°: Humiliatio tua in medio tui; idest in uentre, ut dicit Glosa ibi: Nam uoluit Deus uentrem esse ante nos ut homo semper uidere posset materiam sue humilitatis. Inde auctor, uolendo tangere quomodo homo uolens dirigi ad uirtuosa debet a uirtuosis hominibus, ut supra dictum est, eorum mores et dicta accipere, quibus acceptis nichilhominus idem mores in hijsdem uirtuosis resurgunt, dicit quomodo ille iuncus euulsus sic ibi per Uirgilium illico renatus fuit, ut dicit hic textus - sub allegoria credo illa qua Uirgilius, in UI°, dicendo de ramo aureo accepto per Eneam in simili figurato casu inquit: Hoc sibi pulcra suum ferri Proserpina munus / instituit. Primo auulso non deficit alter / aureus, et simili frondescit uirga metallo. Nam per exemplum Tullius incohando: Si uirtuosus, ut ipse ait in principio sui libri De Amicitia, non minuebat exempla uirtuosa in illo Sceuola, a quo multa notanda dicta et facta reportabat, ut ibi dicit, nec Cleantes in Zenone phylosopho nec predicti Plato et Aristotiles in Socrate, qui solum ex moribus eorum effecti sunt tales et tanti uiri, ut dicit Seneca in preallegata eius Epistola supra: Cum remaneret in eis sicut et ante erant et resurgerent, Inde etiam secutus autor Senecam in libro De Beneficiis dicentem: Non recipit sordidum uirtus amatorem, et Tullius dicentem in suo libro De Officiis: Honestus dicitur aliquis eo quod nichil habet turpitudinis, et Salamonem in Canticum dicentem: Unge caput tuum et faciem tuam laua, exponente ibi sic Glosa: *Facie*, idest mentem - inducit Uirgilium secundum mandatum Catonis ad lauandum eius faciem rore, idest mente eius ab omnibus reliquiis uitiorum, dum fuit, dicit hic textus, in loco ubi ros pugnat cum sole, subaudi et non cum uentis: uult enim dicere quod erat in loco infimo pratiuo in illa planitie et concauo, ut tangat de natura uentorum et roris, que est ut in locis altis magis uenti afflent quam in infimis, et ex hoc raro ros et pruina in montibus apparent, cum ibi solum cum uentis pugnent et ab eis destruantur ante diem, et sic ante ortum solis, et ita non pugnant earum humiditas et frigiditas cum siccitate et caliditate solis ibi, sed cum uentis, et sic amittunt ibi sua pugnam, idest suas uires cum eis et non cum sole; at cum ros est in infima terra herbifera ubi uenti modicum possunt, non ab eorum pugna ibi sed a pugna solis uincitur. Et hoc uult tangere auctor hic dicendo illud fuisse ubi ros pugnat cum sole tantummodo, cum in depresso loco plano ipse ros modicum ab oreza, idest a uentositate rarificetur, quasi includat quod tunc ibi ante ortum solis ut erat, Uirgilius ad ita lauandum eum potuit habuisse magnam copiam roris.
+
+{Già era il sole a lorizonte giunto.} Ad euidentiam eorum que in principio huius secundi capituli exordiendo auctor tangit continuando se ad proxime precedentia, notandum est quod orizon dicitur astrologice ille circulus qui ymaginatiue et abstracte cingit circumferentialiter globum terre, diuidendo nostrum emisperium ab alio sibi oppositum, idest nostram partem uisibilem celi seu aeris unde dicitur emisperium ab emi, quod est supremum et sperium, quod est celum seu aer - ut zona. Nam orizon dicitur quasi aeris zona, ut tangit iste auctor infra in Paradiso capitulo XXUIIII°, sic incipiendo: Quando ambedui gli figli di Latona, / coperti del Montone e de la Libra, / fanno de lorizonte insieme zona. Unde et Macrobius, diffiniens eum, ait etiam: Orizon est uelut quodam circulo designatus terminus celi, qui super terram uidetur. Item notandum est quod dictum nostrum emisperium de septentrione ad meridiem per quendam semicirculum resecatur, qui dicitur meridianus, ex eo quod uadat sol alte uel basse, dum tangit hunc semicirculum: meridies est, seu media dies artificialis, unde idem Macrobius, diffiniendo eum ait: Meridianus est circulus quem sol, cum super hominum uerticem uenerit, ipsum diem medium efficiendo designat. Item notandum est quod XXIIII° hore diei naturalis hic per quattuor proportiones dictum diem naturalem uoluunt; nam, dum sol est super flumine Gangis corrente in Occeanum in fine huius nostri Orientis ibi in suo meridiano puncto, principium diei, idest ortus solis, in ciuitate Ierusalem erit - que ponitur esse in medio huius nostre partis mundi quarte habitabilis, unde Augustinus, Super Psalterio, et Ysiderus in XIIII° Etymologiarum dicunt fore umbilicum habitabilis nostre regionis mundi et media nox in nostro occidente et principium noctis in medio alterius partis mundi - ubi auctor nunc fingit se fore iuxta dictum montem Purgatorii, et e contra dum media nox est in dicto nostro Oriente principium noctis erit in dicta ciuitate Ierusalem et dies medius in nostro occidenti et principium diei in dicto medio alterius partis mundi: quod totum hoc uult tangere iste auctor infra in capitulo XXUII° incipiendo: {Sì come quando i primi raggi uibra / là doue l suo factor lo sangue sparse, / cadendo in Ibero sotto laltra Libra}, et in Paradiso in capitulo XXX°, dum incipit ipsum dicendo: {Forse seimilia miglia di lontano / ne ferue lora sexta} etc. Nunc igitur ad propositum auctor, uolendo describere matutinalem horam in qua fingit sibi hic apparuisse hunc angelum de quo statim dicam, dicit quomodo iam sol deuenerat ad orizontem nostrum occidentalem, subaudi cuius meridianus circulus cooperit Ierusalem cum altiori puncto sue semicirculationis ut locum existentem in medio huius nostre partis mundi habitabilis, et per consequens sol tunc appropinquabat Orienti alterius partis mundi, et sic in eius medio, ubi auctor fingit se tunc fuisse, debebat esse iuxta diem in aurora, ut dicit textus hic: dicit quomodo tunc nox circuens in oppositum diei exibat de Gange flumine predicto, hoc est de dicto nostro oriente, cum Bilancibus, idest cum signo Libre opposito directe signo Arietis, in quo tunc sol erat secundum fictionem auctoris. Que lances, methaphorice loquendo, dicit auctor quod cadunt de manu noctis, cum ipsa nox incipit superare diem, quasi dicat quod dum dies in equinotio est duodecim horarum, et nox totidem, lances dicti signi Libre pares et eque sunt, et neutra cadit, idest neutra preponderat alteri - unde Lucanus, describens tale punctum temporis ait: Tempus erat, quo Libra pares examinat horas - sed cum nox incipit superare diem dicte lances cadunt sibi de manu, idest preponderant experte noctis.
+
+Post hoc auctor fingit sibi a longe apparuisse hunc angelum de quo hic dicitur in textu, quem describendo ponit ipsum in facie rubicundum, ut apparet stella Martis quam auctor hic comparatiue similat ei ut habetur in textu; inde dicit quod habebat alas albas et totum aliud dorsum, et in hoc alludit uerbis Mathei, scribentis ad finem eius Euangelii angelum stantem ad sepulcrum domini habuisse Aspectum ut fulgur et uestimenta ut nix, dicendo inde auctor quomodo dictus angelus uenit cum hac sua nauicula et quomodo stabat in puppim, ita quod nedum in essentia uera, ut ibi erat, sed etiam tantum descriptus, idest designatus lingua uel stilo, uisus, fuisset beatus, item et quomodo illi spiritus, uecti per eum, cantabant Psalmum illum: In exitu Israel de Egipto, inde quomodo, illis depositis, uelox recessit ipse angelus ut uenerat. Inde dicit quomodo in illo emisperio, iam sol ortus, undique sagitabat diem cum suis radiis, quos uocat hic auctor sagiptas comptas ipsius solis, idest sibi notas uel comptas, idest ornatas, alludens fictionibus poetarum describentium Apollinem, idest solem, cum arcu et pharetra, cum quibus dicit quod ibi signum Capricorni expulerat de illo meridiano: nam, cum sol tunc erat in signo Arietis et in equinotio ut tunc erat, et in quolibet emisperio, sex signa Zodiaci tunc etiam appareant, sequitur quod tunc ibi signum Aquarii erat in medio celi, idest in dicto circulo meridiano illius emisperii ut tertium signum ad Arietem, et dictum signum Capricorni extra dictum meridianum. Inde, ut tangat de natura anime separate, dicit quomodo amplexando ibi umbram Caselle, summi cantoris de Florentia quem fingit se ibi inuenisse, nichil solidum tangebat, sed tanquam ut aerem amplexatus tunc fuisset. Inde fingit Uirgilium in UI° contigisse Enee reperienti umbram Anchise sui patris dicens: *Da iungere dextras, / da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro*. / Sic memorans largo fletu simul ora rigabant. / Ter conatus ibi collo dare brachia circum; / ter frustra comprehensa manus effugit ymago, / par leuibus uentis uolucrique simillima somno. Non tamen credendum est quod anima sit uentus, ut Greci iam dixerunt, et ut simulat hic dictus poeta, ex eo quod ore trahentes aerem uiuere uideamur. Nam, ut dicit Ysiderus circa hoc: Multo prius gignitur anima quam concipi aer possit, cum in utero uiuant ante generationem corporis. Inde auctor, quasi admiratiue ex eo quod iam per aliquos annos dictus Casella iam mortuus fuerat, fingit se quesisse a dicta eius umbra quomodo sibi erat tanta terra ablata, idest tantum iter, quantum et ipse auctor et ipsa umbra tunc fecerant de uno et eodem loco ad illud quod iter dicta umbra facere debuisset dudum post eius mortem; qui respondit ut in textu habetur, ad notitiam cuius est aduertendum sub quo intellectu auctor hunc angelum accipiat primo et secundario. Et dicit quod hic primo allegorice ipsum accipit pro motu angelico illo qui trahit homines de Egypto, idest de seruitute peccatorum ad statum penitentie et purgationis per mare, idest per fluctus et amaritudines terrene purgationis et uoluptatis, ut tractus fuit populus Israel de seruitute pharaonis de Egypto in qua steterat per septuaginta annos, ut in libro Ester, et per mare rubrum, ut in Psalmo hic allegato dicitur. Circa quod ait Thomas: Quantum ad uim concupiscibilem, uiuendo quasi in mari rubro sumus, ubi uarii fluctus concupiscentie sibi inuicem succedunt, in quo fetor et salsedo est, cum uoluptas, ut aqua salsa maris sitim prouocet, non extinguit. Quantum uero ad uim rationalem sumus quasi in Egypto tenebrarum, ubi multis plagis percutimur sicut Egyptus percussus est. Ad hoc etiam Dionisius in suo libro De Gerarchiis ait: Angeli describuntur cum alis quia a contagione terrena penitus alieni sunt. Quare uide cur auctor dicat hunc angelum cum alis albescentibus huic inde sibi a longe cum tertia albedine, scilicet dictarum animarum, ut dicit textus, per mare ita trahere dictos spiritus canentes In exitu Israel de Egipto domus, et ducere eos ad hunc montem Purgatorii; et ex hoc dicitur humanum est peccare, angelicum abstinere, diabolicum perseuerare. Secundario accipit auctor hic hunc angelum in suo proprio esse, quasi uelit sentire quod angeli ut ministri Dei animas purgantes se in hoc mundo in abditis Idest in remotis receptaculis, ut ait Augustinus, ut scripsi supra super rubrica, sicut anima Pasquasii, ut etiam ait Gregorius in eius Dialogo, et ut scripsi supra, item super dicta rubrica huius secundi libri ducant ad uerum et uniuersale Purgatorium cito et tarde secundum exigentiam iustitie diuina, quod totum uidetur confirmare Psalmista dicens: Qui facit angelos suos spiritus et ministros suos. Tamen dicit dicta umbra quomodo tunc a tribus mensibus citra dictus angelus in suo proprio esse predicto accepit quascumque tales animas purgantes se in hoc mundo ut supra dixi et hoc requirentes ratione anni Iubilei, de quo dicitur in Leuitico capitulo ultimo qui annus remissionis et liberationis erat; nam in anno MCCC°, in quo auctor fingit se hec uidisse in medio mensis Martii, talis indulgentia facta fuit Rome et generale perdonum per Ecclesiam incipiens die Natalis Domini, et sic quasi iam tres menses lapsi tunc erant de dicto perdono, ut hic tangitur, unde ait dicta umbra quomodo eo quod erat tunc reuoluta ad faucem Tiberis, leuata a dicto angelo et delata illuc, quasi uelit nichilare auctor in hoc quod tulit generalis indulgentia romane Ecclesie etiam talibus animabus separatis purgantibus se in hoc mundo spiritualiter se uoluentibus ad eam, condolendo de earum tarda conuersione olim habita in earum uita, unde merentur tardare in hoc mundo ire ad uerum Purgatorium, et penitendo tunc uehementius de hoc, ut tunc contingit hic nobis aliis. Nam Yeronimus, scribens super dicto ultimo capitulo Leuitici ibi: Qui domum suam uel agrum Domino uouendo consecrauerit non potest eam redimere nisi siclo, quod continet uiginti obolos, usque ad iubileum, ait: In hoc docemur quod quicunque domum conscientie conuersationis per penitentiam Domino offerre atque pretio bonorum operum de uana conuersatione sue uite se ipsum redimere uoluerit, non potest hoc facere nisi siclo sanctuarii, idest nisi operibus penitentie Sacra Scriptura prefixis. Et, ut tangat quomodo sine directione sancte matris Ecclesie Catholice Romane et eius mandatorum et preceptorum nemo potest ire ad saluationem, cum sit et dicatur mater fidei et religionis dicta Ecclesia, ideo auctor fingit dictam umbram dicere quod ad dictam faucem Tiberis congregantur omnes qui non tendunt uersus flumen primum infernale dictum Acherontem. Ultimo auctor, ut tangat de prima causa que facit homines in hoc mundo tardos ad confessionem et penitudinem, ut est delectatio in cantu amatoriarum cantilenarum - ad quod Gregorius respiciens, corrigendo nos, inquit: Cum blanda uox queritur sobria uita deseritur, - fingit umbram Caselle ibi cecinisse: Amor che ne la mente me ragiona; que uerba fuerunt cuiusdam cantilene auctoris, et per cantilenam talem ipsam umbram et alios ibi audientes eam a dicto Catone fore depulsos et correptos sub typo uirtutis honestatis abominantis talia audire, ut dicit hic textus, ac etiam sonos insanos et mundanos, unde Thomas: Musica instrumenta timenda sunt: fingunt enim corda hominum et molliunt, et ideo secundum uerbum sapientium esse ut frangenda.
+
+{Auenga che la subitana fuga.} In hoc tertio capitulo usque ibi: {Intanto deuenimo a piè del monte}, auctor adhuc se continuat ad proxime precedentia hoc modo quod, dispersis illis spiritibus per dictum Catonem acceptum hic sub typo uirtutis honestatis, ut dicitur in precedenti capitulo, Uirgilius de tali casu ita a se ipso remorsus fuit, ut dicit textus; in quo auctor uult ostendere per Uirgilium in hoc passu hominem rationabilem et honestum, dignissime et pure conscientie, in hoc mundo uiuentem, pati ex modico defectu magnam remorsionem conscientialem. Unde scribitur in Decretis quod Bonarum mentium est etiam ibi culpam suam agnoscere ubi culpa non est, ita est quod id quod est ueniale peccatum in alijs hominibus, in perfectis, idest uirtuosis, est mortale, ut magis morsicatur a dentibus rationis et conscientie, subdendo auctor ad nostram moralitatem hic quomodo festiuitas siue festinantia ab omni nostro actu, puta incedendo, loquendo, comedendo et in alijs similibus, honestatem dismagat, idest disiungit et remouet. Unde Gratianus, uolens in hoc Episcopos et alios clericos doctrinare, inducendo Sallustium increpantem Catilinam de incessu suo modo cito modo tardo ita scribit in suo Decreto: Incessu autem debet sacerdos esse ornatus, ut grauitate itineris maturitatem mentis ostendat; inde compositio eius corporis, ut ait Augustinus, *Qualitatem indicat mentis*; unde Ystoriographus ille, scilicet dictus Sallustius in suo Catilinario, ait: *Cum eius*, scilicet dicti Catiline, *mutabilitatem describeret*, subdit, *Cuius conscientia excitata curis uastabat mentem incessus, modo citus modo tardus*, nec facit instantiam in hoc quod ait iste auctor infra in XUIII° capitulo, ubi uidetur festinationem commendare dicendo: Maria corse cum fretta a la montagna: nam non loquitur ibi de festinatione personali, sed potius de festinatione mentali et temporali. Nam, ut scribit Lucas, Euangelio capitulo primo, facta angelica annunciatione, et dicto per ipsam dominam nostram: *Ecce ancilla domini, fiat michi secundum uerbum tuum*, statim ipsa uirgo abijt in montanea cum festinatione, idest sine dilatione et interuallo temporis. Inde auctor fingit se cum umbra Uirgilii processisse uersus dictum montem Purgatorii, et quod ipse solus auctor cum persona sua ibi tantummodo faciebat umbram in terra de lumine solis et non anima Uirgilii; de quo subito timuit, ut dicit textus. Ex quo Uirgilius sumpsit causam dicendi ipsi auctori quomodo corpus nostrum animatum est opacum, idest non transparens sed umbriferum, et ex hoc dicit de corpore suo sepulto Neapoli, secundario ubi tunc erat uesperum, idest nox, seu principium eius, nam primo sepultum fertur Brundisii, ciuitatis Calabrie, unde pro epitaphio scriptum ibi est super eius sepulcro: Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope: Cecini pascua rura duces. Item dicit etiam quomodo anima eius, nunc a dicto corpore suo separata, est transparens ut sunt celi, aer, aqua et uitrum et alia corpora diafana. Dicitur enim diafanum a dia, quod est duo et fanos aparitio. Nam septem celi planetarum siue spere posite inter nos et firmamentum octaue spere non tollunt nobis aspectum nec impediunt dicte octaue spere seu stellati celi, ut patet ad sensum, unde Phylosophus in primo De Anima dicit Leucippum, alium phylosophum, tenuisse animam esse spera rotunda propter id quod maxime possunt penetrare per omne huius figure et respondendo Uirgilius cuidam tacite questioni qua posset dici quomodo ergo tales anime patiuntur ut res aeree et impalpabiles, dicit quomodo ad patiendum supplicia calida et gelida similia corpora idest talia corpora ut sunt anime et similia eis, ut sunt demones - illa uirtus disponit que non uult hominibus apparere quomodo hec agat, scilicet uirtus diuina. Ad hoc primum Augustinus in libro De Ortodoxa Fide sic ait: Angeli et omnes uirtutes celestes corporee sunt, et anime separate et demones, quod patet quia localiter circumscribuntur tamen hoc patet in anima, ut idem Augustinus ait in XXI° De Ciuitate Dei: Non est materialiter, ut est in corporibus materialibus, sed spiritualiter patitur ab igne Inferni et Purgatorii, ut ab instrumento diuine iustitie. Ad secundum, in eo quod dicit quod insipiens est qui extimat quod nostra ratio humana possit transcurrere uiam infinitam diuine sapientie, que substantialiter, ut dicit textus hic, est una in tribus personis. Quantum ad Trinitatem diuinam facit quod ait Augustinus in libro De Ciuitate Dei predicto dicens: In operibus Dei deficit ratio in corde et in sermone, et quod dicit Ecclesiasticus UIII°, ibi: Omnium operum Dei homo rationem reperire non potest, et quod ait Apostolus, Ad Romanos XI° capitulo, dicens: O altitudo diuitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprehensibilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uie eius, et quod ait Baruch propheta dicens in capitulo III°: Quis ascendit in celum et accipit sapientiam non est qui sciat uiam eius, ex quibus auctor in persona Uirgilii conclusiue circa hec subdit quod nos gens humana sumus, idest esse debeamus contenti huic coniunctioni causali quia circa predicta talia; que dictio quia importat, secundum Phylosophum in principio Methaphysice, scire effectum ignota causa, sed scire propter quid est scire effectum et causam, quasi dicat simus contenti uidere effectum in talibus sine impossibili uisione cause, arguendo per modum ab impossibile. Nam si, ut scribitur, Ypocras et Pictagoras induxerunt hanc legem discipulis suis, ut non essent ausi pro sententijs suis interrogare propter quid, sed esset eis pro ratione dicentis auctoritas, quanto magis auctoritas diuina pro ratione habenda est; et subdit Uirgilius hic: ergo si humana ratio scrutari potuisset et inuestigare primi nostri parentes non preuaricati fuissent precepta Dei, et per consequens non fuisset opus incarnationis uerbi diuini in Maria, ut dicit hic textus; ac etiam Aristotiles et Plato et alii magni phylosophi et poete dampnati in limbo Inferni preuidissent aduentum filij Dei et credidissent in Christum uenturum et sic saluati forent. De qua premissa passibilitate anime separate, et quomodo afficiatur tormentis Inferni et Purgatorii plene scribit Thomas in suo Contra Gentiles in X° capitulo, et ego plenius scribam infra in capitulo XXU° ubi de hoc uidetur.
+
+Post hec auctor uenit ad secundam partem presentis capituli, ubi primo tangit de repentibus rupibus existentibus inter Lericem et Turbiam ciuitates riparie Ianuensis. Inde, factis suis comparationibus que per se patent, fingit ibi se reperire illam turbam animarum de qua dicit textus, iuxta dictum montem uagando ita extra Purgatorium siue ripas dicti montis Purgatorii. Quas animas dicit esse illorum qui in hoc mundo uiuentes contempserunt sententias excomunicatorias contra eos latas et interdicta, tamen in fine contriti saluati sunt, et in pena talis contemptus dicit quod ita extra Purgatorium uagantur, siue extra dictas ripas et uagabuntur triginta annis pro omni anno quo uixerunt in tali contemptu et contumacia Ecclesie, accipiendo hic auctor tempus pro anno ut accepit Daniel scribendo in capitulo UII° de Antichristo, scilicet quod regnabat Per tempus et tempora et dimidium temporis, quod exponitur Per annum et annos et dimidium anni, et idem de mensibus et diebus talis contumacie intelligatur eadem ratione. Et sic tangit hic de illa secunda qualitate animarum de qua dixi supra super rubrica huius secundi libri, in qua maioritate pene contumacie uult auctor ad terrorem uiuentium in hoc mundo ne contempnant sententias excomunicationis ut plurimi faciunt, maxime potentes, sed respiciant Gregorium dicentem: Sententia Pastoris, siue iusta siue iniusta, timenda est; idest non ex superbia contempnenda, exponit Urbanus Papa in Decretis, Hoc ita aggrauare peccatum et contemptum et non sine causa; nam dicit Gratianus in Decretis quod Excommunicatio prius manauit ab ore Dei. Idem dicit Genesis secundo capitulo, excommunicando Adam ab esu ligni uite: Uidete ne forte summat de ligno uite etc., quod etiam terror potest elici in forma pene illate talibus contumacibus sacerdotum in Ueteri Testamento: Quicunque sacerdotibus non optemperauerit extra castra positus lapidabitur a populo aut gladio ceruice subiecta contemptum expiauit cruore. Ad quod ait Crysostomus etiam, Super Epistula ad Hebreos: *Nemo contempnat uincula ecclesiastica; non enim homo est qui ligat, sed Christus, qui hanc potestatem dedit sacerdotibus*, ut Mathei capitulo XUI° dicitur; item et Augustinus dicens: Omnis Christianus, qui a sacerdotibus excommunicatur Sathane traditur; item et Magister in IIII° Sententiarum dicens: Quoscunque ligant pastores, adhibentes clauem discretionis reorum meritis, ligantur et soluuntur apud Deum, qui iudicio diuino sententia sacerdotis approbatur. Nam qui meruerunt foris sunt apud Deum, qui non meruit non leditur, nisi contempnat. Et ad propositum adhuc dicte more quam trahunt anime talium hic uult alludere auctor cuidam Decreto dicente: Qui, iubente sacerdote, pro quacunque culpa ab Ecclesia exire contempserit, pro noxa contumelia tardius recipiatur ad ueniam. Inter quas umbras hic auctor fingit se reperisse umbram Manfredi, filii naturalis imperatoris Federici secundi, olim regis Sicilie et Apulie, qui cum Karulo bellando in prelio simul amisso dicto regno mortuus est, ut scripsi supra in Inferno in capitulo XXUIII°, qui ab Urbano papa priuatus fuit dicto regno et a Clemente papa IIIJ°, successore dicti Urbani, postea anathemizatus est, idest dampnatus est maiori et solempni excommunicatione, ex quo corpus enim mortuum et tumulatum iuxta terram Beneuentanam Apulie sub magna mora lapidum, ut dicit hic textus, fecit per episcopum Cosentie, ciuitatis dicte Apulie, deferri extra regnum Apulum extincto lumine, idest sine aliquibus cereis et candelis accensis, ut moris est exequiarum, et proici prope flumen Uiridem, dirimentem Apuliam a Campanea et a terris Patrimonii, quod totum dicit dictus spiritus Manfredi hic: si dictus Episcopus bene legisset in Deum hanc faciem, idest hanc partem iudicii et miserationis diuine quam sequuntur tales anime predictorum per contrictionem in fine uite conuertendo se ad ampla brachia Dei non recusantia recipere omnes reddeuntes ad ea non obstante tali maledictione excommunicatoria, illud quod fecit non fecisset; ad quod confirmandum facit quod ait Augustinus predictus recitatus in quodam Decreto dicens: Corripiantur a prepositis suis subditi correptionibus de karitate uenientibus pro culparum diuersitate diuersis, uel minoribus,uel amplioribus, quia et ipsa, que dampnatio nominatur, quam facit episcopalem iudicium, qua pena in Ecclesia nulla maior est, potest, si Deus uoluerit in correptionem saluberrimam cedere ac proficere. Neque enim scimus quid contingat sequenti die, aut ante finem uite huius de aliquo desperandum est? Aut contradici Deo potest ne respiciat, et det penitentiam, et, accepto sacrificio spiritus contribulati cordisque contriti, a reato quamuis iuste dampnationis absoluat, dampnatumque ipse non dampnet; qui dicit: conuertimini ad me et ego conuertar ad uos? Facit etiam ad propositum quod ait Ezechiel propheta XXXIII° capitulo, dicens: In quacumque hora peccator conuersus fuerit et ingemit ut uita uiuet et non morietur, et in quodam Decreto dicitur ad hoc etiam: Misericordie Dei mensura imponere non possumus, nec tempora diffinire, apud quem nullas patitur conuersio uenie moras. Ultimo rogat dictus spiritus auctorem ut reuelet Constantie, eius filie et uxori olim domini Petri regis Aragone, patris Iacobi regis Aragone et Federici regis Sicilie, filiorum dicti domini Petri, quomodo inuenit eum in illo loco et quod pro eo bene faciat, cum propitiationes hic facte per uiuentes multum ualeant animabus ibi existentibus, ut dicit textus hic. Ad quod facit quod ait Augustinus in Enchiridion dicens: *Neque negandum est defunctorum animas pietate suorum uiuentium releuari, cum pro illis sacrificium mediatoris offertur uel elemosine fiunt*, et in quodam Decreto ad idem dicitur: Quattuor modis anime defunctorum soluuntur: aut oblationibus sacerdotum, aut precibus sanctorum, aut carorum elemosinis, aut ieiunio cognatorum.
+
+{Quando per dilettanza o uer per doglia.} Ad euidentiorem intelligentiam horum uerborum et sequentium in presenti principio huius IIIIti capituli, que auctor continuando se adhuc ad proxime dicta prohemialiter quasi premisit, notandum est quod Thomas in prima parte eius Summe questio LXXUIa, recitat quod Quidam maximus phylosophus nomine Iacobus Syrius posuit in homine esse duas animas numero differentes: animalem scilicet, qua animatur corpus, sanguini immixtam, et aliam spiritualem que rationi ministrat; item etiam quod Plato tenuit in nobis esse tres animas per organa differentes, scilicet uegetatiuam siue nutritiuam in hepate, sensitiuam seu concupiscibilem in corde, et intellectiuam seu cognoscitiuam in cerebro. Quas erroneas opiniones ibidem Thomas improbat, et iste auctor infra in capitulo XXI°, ubi de hoc plene uidebis, unde in libro De Ecclesiasticis Dogmatibus dicitur: Neque duas animas esse dicimus in uno homine, sed dicimus unam et eandem esse animam in homine, que corpus sua societate uiuificat et semetipsam sua ratione disponit. Ita, quod non sit Socrates per aliam animam homo et per aliam animal, et ut uegetatiuum et sensitiuum non sint anime in nobis, ut dictum est, singulares, sed sint potius partes, idest potentie, nostre anime intellectiue, audi Phylosophum in primo De Anima dicentem: Amplius autem etsi non multe sint anime sed partes, etc., et in secundo inquit: Etiam potentias autem anime dicimus uegetatiuum, sensitiuum, appetitiuum, intellectiuum et motiuum secundum locum. Relinquitur ergo quod essentia anime non est eius potentia secundum actum in quantum est actus, et sic dicte potentie anime possunt dici medie inter substantiam et accidens, quasi ut proprietates naturales sint. Item sciendum est etiam ad propositum quod quedam operationes sunt siue uirtutes anime que exercentur sine organo et sensu, ut intelligere, uelle et ymaginari, et hec sunt in anima ut in subiecto; alie sunt que exercentur per organa corporalia ut uisus et auditus, et alie sensuales, et hec sunt in subiecto coniuncto et non in anima sola, unde Phylosophus in suo libro De Somno et Uigilia dicit quod Sentire non est proprium anime neque corporis, sed coniunctim. Modo auctor, ut ostendat quod nedum rationibus predictis, sed etiam experientia dicta oppinio de pluribus animabus falsa sit et reproba, fingit hic ita se iuisse, intentum et fixum ascultando uerba dicti spiritus Manfredi quod non perpendit quod sol per quinquaginta gradus processerat ibi comprehendentes tres horas et tertiam partem alterius hore, donec loquutus fuit cum eo, quod non contigisset si sensitiua potentia esset in nobis anima diuersa et separata ab intellectiua. Circa que singula premissa, auctor textualiter disserendo sic ait: quando ob delectationem aliquam uel dolorem comprehendentem aliquam nostram uirtutem, subaudi sensualem, puta uisum uel auditum, si anima nostra bene, idest intense, ad ipsam se copulet et liget, uidetur quod ad nullam aliam potentiam intentam amplius nisi ad illam, unde, se ipsum declarando, auctor subdit: ergo dum aliquid auditur uel uidetur quod in totum ad se teneat ipsam nostram animam, labitur tempus; nec perpendimus quod totum est contra dictum errorem platonicum de dictis pluribus animabus in nobis particulariter se habitantibus, ut iam supra dixi, et quia posset aliquis predictis sic obicere: *Nonne tota die ego et alii uidemus et audimus multa et diuersa et nichilominus perpendimus de aliis que fiunt et dicuntur circa nos?*, dicit auctor quod alia potentia est hec talis generalis et simplex qua anima ascultat et intelligit audiendo simpliciter et explicite non occupando ipsam totam animam, ab illa implicita et intensa que habet totam animam integram, ideoque subdit istam fore quasi ligatam et illam solutam. Et sicut hic tangit de tali intensa potentia auditiua, auctor hic ita de uisiua sic etiam intensa tangit infra in capitulo penultimo huius libri Purgatorii sic incipiendo illud: Tanto eran gli occhi mei fissi et attenti / a disbramarsi la decenne sete, / che gli altri sensi meran tutti spenti. Ad que etiam idem Thomas in Questionibus suis De Anima sic ait: Est enim in homine una anima tantum secundum substantiam, que est uegetatiua, sensitiua et rationalis, que dat corpori quidquid dat uegetatiua et sensitiua; hinc est quod cum operatio unius dictarum potentiarum fuerit intensa, impeditur alia operatio, et etiam quia est redundatio ab una potentia in aliam, quod non esset nisi omnes potentie in unam essentiam reducerentur.
+
+Post hoc auctor, dicto quomodo cum pedibus corporalibus descenditur laboriose in ciuitatem Noli existentem in Riparia Ianuensi, rupibus scopulosis circundata summis, et ascenditur in ciuitatem Sancti Lei positam in culmine cuiusdam singularis altissimi montis, idest in comitatu et territorio comitum de Montefeltro, et in summitate montis Bismantue positi in territorio regionis, item in summitate illius excelsi montis Apulie qui dicitur et uocatur Cacumen - de quo Lucanus in principio IIIti, scribendo recessum Pompei sic ait: Omnis in Yonios spectabat nauita fluctus; / solus ab Esperia non flexit lumina terra / Magnus, dum patrios portus, dum litora nunquam / ad uisum redditura suos tectumque cacumen / nubibus et dubios cernit uanescere montes - dicit qualiter non sic pedibus ascenditur ille mons Purgatorii, sed uolando cum alis snellis, idest agilibus et leuibus, grandis desiderii post conductum Uirgilii sibi dabat spem et lumen faciebat: quod totum in hoc passu allegorice seu tropologice, idest moraliter, dicit; nam, sicut in capitulo primo Inferno iam dixit, et ego ibi scripsi, auctor hunc montem accipit pro altitudine boni et felicitatis humane ad quam solum ascendimus cum alis, idest cum uirtutibus animi desiderantis illam, non cum pedibus corporalibus cum conductu recte rationis que in persona Uirgilii hic figuratur. Et hoc dicit inherendo uerbis Phylosophi dicentis in I° Ethicorum: Felicitas est operatio secundum uirtutem perfectam; et subdit ipse Phylosophus: Uirtutem dicimus humanam non eam que corpori, sed eam que anime; nam felicitatem operationem anime dicimus, et uirtutem predictam nichil aliud quam rectam rationem, per que hic amodo satis possunt esse aperta in suo integumento hec uerba auctoris. Inde etiam ut tropologice tangat auctor hic quod ait Glosa super illo uerbo euangelico Mathei: Iugum meum suaue est, dicens: Angusta uia est que ducit ad uitam, que non nisi angusto initio incipitur - dicit quomodo primus ascensus dicti montis erat strictus et artus, ut dicit textus. Et ex hoc etiam inferius in hoc capitulo inducit Uirgilium dicere sibi quomodo principium ascensus illius montis grauis erat et in processu leuis - in quo allegorice includit quod ait Seneca, Ad Lucilium dicens: Initium eundi ad uirtutes arduum est, quia hoc primum imbecillis et egre mentis est, formidare inexperta. Itaque cogenda est ut incipiat: deinde non est acerba - tangendo comparatiue auctor etiam hic de costa illius montis Purgatorii superba taliter, idest repente, magis quam lista, idest linea medii quadrantis ad eius centrum cuius figura est hec: Inde auctor, de orbitate terre uolens tangere et de circulis celi, astrologice fingit se respicientem uersus orientem illius alterius emisperii et partis mundi, uersus quem respiciendo homines solent iuuari, dicit hic auctor - unde Phylosophus in UIII° Physicorum inquit: Uirtus motoris celorum attribuitur parti orientali - percuti a sole super humero sinistro, de quo ammirando Uirgilius eum clarificat per hec subtilia uerba que sequuntur in textu precedenti; ad quorum intelligentiam prenotandum est quod in firmamento celi, quod dicimus et uocamus octauam speram stelliferam, est quidam circulus, matematica quadam ymaginatiua inspectione, qui totum motum uniuersi procedente a nono celo, ut a primo mobili, per medium equaliter diuidit, protractus de nostro oriente in occidentem. Et ex hoc auctor uocat eum hic medium circulum motus superni, et auctor Tractatus Spere uocat eum etiam ex hoc Cingulum primi motus ex eo quod cingit primum mobile, idest nonam speram, in duo equalia, eque distans a polis mundi, quorum unus, dictus Polus Articus Septentrionalis noster et Borealis semper hic nobis apparet; alius dictus Antarticus, quasi contra dictum Articum positus, nunquam nobis hic ostenditur: unde Uirgilius in sua Georgica, de hiis polis loquens, ait: Hic uertex nobis semper sublimis; at illum / sub pedibus Stix atra uidet Manesque profundi, qui duo poli duo puncta dicuntur stabilia in dicto firmamento et axem spere terminant, et ad illos uoluitur mundus, qui circulus premissus ita medians uniuersum motum appellatur equinoctialis comuniter, ex eo quod, dum sol transit per illum, quod est bis in anno, scilicet in principio Arietis et in principium Libre, est equinoctium in uniuersam terram, unde ab astrologis uocatur equator dictus circulus equinoctialis, ut dicit et tangit hic auctor, quia equat diem artificialem nocti; est etiam quidam circulus alius, Zodiacus connominatus, in ipso firmamento qui intersecat dictum equinoctialem, et intersecatur ab eodem in duas partes equales, una quarum declinat uersus septentrionem usque ad quendam alium circulum, dictum Tropico Cancri, alia uersus meridiem usque ad alium Tropicum Capricorni. Dicitur enim dictus circulus obliquus ita Zodiacus, a zoe, quod est uita beata secundum motum planetarum: sub illo est omnis uita in rebus inferioribus; unde Aristotiles, in libro De Generatione et Corruptione, uocat eum circulum obliquum, quia per accessum et recessum solis in eo fiunt generationes et corruptiones in rebus inferioribus. Et Uirgilius in sua Georgica ad hoc etiam sic ait: Et uia secta per ambas / obliquus qua se signorum uerteret ordo, et Lucanus in UIIII°: Deprehensum est hunc esse locum qua circulus alti / solstitium medium signorum percutit orbem. Item notandum est Uirgilium dicere in eius preallegato libro: Quinque tenent celum zone: quarum una corrusco / semper sole rubens et torrida semper ab igni; / quam circum extreme dextra leuaque trahuntur / cerulee, glacie concrete atque imbribus atris / has inter mediamque due mortalibus egris / munere concesse diuum etc. Sub quibus quinque zonis directo sunt quinque plage in terra, unde Ouidius: Totidemqe plage tellure premuntur, modo illa zona que est inter dictos duos tropicos, in cuius medio est linea equinoctialis, inhabitabilis est propter estum, unde dicitur torrida zona similiter et plaga sibi subiecta directo inhabitabilis est cum comprehendatur a dictis duobus tropicis, inter quos semper sol discurrit, et ab eis dictus circulus Zodiaci terminatur. Item alie due zone que circumscribuntur a circulo artico et a circulo antartico contra polos mundi inhabitabiles sunt propter frigora, et per consequens plage terre sibi supposite; alie uero due zone, quarum una est inter tropicum Cancri et circulum Articum, in qua sumus, et in cuius medio dicitur esse ciuitas Ierusalem, et alia que est inter tropicum Capricorni et circulum Antarticum habitabiles sunt, ut temperate a calido et frigido; cuius nostre dicte plage extremi habitatores uersus equinoctialem uidentur esse ultimi citra dictum tropicum Cancri Ethiopes - unde Lucanus: Ethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla / signiferi regione poli nisi poplite lapso / ultima curuati procederet ungula thauri / ac etiam Libici et horestis et carinam, unde idem Lucanus: Tunc furor extremos mouet romanus Horestes / carmanosque duces etc. - uersus septentrionem sunt illi de Scythia et morantes aput Ripheos montes, unde Uirgilius in Georgicis: Mundus, ut ad Scithiam Ripheasque arduus arces / consurgit, premitur Libie demersus in Austros. Modo dicit auctor Spere predictus quod illis quorum Zenit est in dicto tropico Cancri per unam horam est eis umbra perpendicularis, in qua parte, secundum Lucanum, uidetur esse Ciana ciuitas, toto alio tempore iaciunt umbram uersus septentrionem. Illis uero quorum Zenit est inter dictum tropicum Cancri, ultra quem sol nunquam procedit, et articum circulum, contingit quod sol in sempiternum non transit per Zenit capitis eorum, et illis umbra semper iacitur uersus sempemptrionem qualis est situs noster, et e conuerso in alia plaga ultra tropicum capricorni, ad quod respiciens etiam idem Lucanus, inquit: Et tibi quecumque es Libico gens igne directa, / in Noton umbra caditque, nobis exit in Arcton. Circa premissa scribit Ysiderus esse in Yndiam regionem bis fruentem in anno ubi radii solis perpendiculariter flectuntur in aliqua parte sui, et quod Articus in orizonte terre mouetur ita quod polus Antarticus uisibilis est illis, ex quo patet quod eorum habitatio in eorum parte transcendit primum climam, et sic subtiliter aduertendo umbra nostra a radiis solis semper est hic ad sinistram uersus septentrionem cum percutiamur a sole super humero dextro respicientes uersus Orientem nostrum; quod tangens Lucanus, in persona Arabum uenientium uersus Ytaliam, ait: Ignotum uobis, Arabes, uenistis in orbem / umbras mirati nemorum non ire sinistras. Hiis ita premissis, adhuc iterum ymaginari debemus quod omnia in hac nostra media parte mundi et celi directe diuersificantur, et contraria et opposita sunt hiis que in alia parte mundi et celi consistunt nobis deorsum; nam illa pars mundi que est hic nobis Oriens est ibi Occidens et e conuerso, et que est meridionalis hic nobis est ibi septentrionalis et e conuerso, item polus hic nobis septentrionalis et apparens, est ibi meridianus. Item, dum hic est dies ibi nox et e conuerso, item dum hic est estas ibi hiems et e conuerso, item dum hic nobis oritur sol inter nos et partem meridianam, ibi oritur inter dictum montem Purgatorii et aquilonem, ut refert auctor hic, idest inter hanc partem que nobis est septentrionalis, unde spirat uentus dictus aquilo, que ibi est meridionalis pars; et sic bene concluditur quod scribit hic auctor, scilicet quod sol oriens ibi percutiebat eum aspicientem uersus eius Orientem in humero sinistro, ita quod eius umbra fiebat ad dextram ut per contrarium fit hic, unde super eo quod ait Phylosophus in secundo Methaurorum, dicendo quod Nostra terra habitabilis similatur cuidam tympano, sic ait comentator hoc eodem respectu et ratione: Si sol aliquando esset inter nos et Septentrionem, fieret umbra nobis uersus Meridiem, idest oppositum solis et e conuerso. Ad id quod incidenter auctor hic tangit de Castore et Polluce et de Ursis, est aduertendum quod, secundum figmenta poetarum, Iupiter in forma cigni concubuit cum Leda, regina et uxor Tindari, regis de Grecia, de quo concubitu dicta Leda concepit unum ouum de quo nati sunt postea duo masculi gemelli, scilicet predicti Castor et Pollux fratres, quos Iupiter translatauit in illud signum celeste, quod inde ab eis dictum est signum Geminorum. Item est etiam aduertendum quod dictus Iupiter concubuit cum quadam alia muliere nomine Calistone, ex qua genuit filium quendam nomine Arcadam, quos Iuno, uxor dicti Ioui, irata de tali adulterio mutauit in ursas; Iupiter uero postea eos translatauit in duas constellationes positas in celo iuxta polum Articum nostrum seu plaustrum septentrionale. Modo dicit Uirgilius auctori quod si tunc sol ibi fuisset in dicto signo Geminorum, ubi finguntur esse dicti Castor et Polux, ipse autor in dicta sua ammiratione uidisset Zodiacum robechium, idest rotationem Zodiaci circuli adhuc magis uicinari Ursis, idest septentrionali nostre parti que meridiana est ibi (dicitur enim robechium Florentie rota molendini dentata); et quomodo hoc procedat dicit Uirgilius quod auctor apud dictum montem Purgatorii tunc existens ymaginetur montem Syon existentem inter ciuitatem Yerusalem esse super terra iunctum cum dicto monte Purgatorii et collectum ita quod habeant ambo unum orizontem et diuersa emisperia, et uidebit stratam Phetontis, idest circulum dicti Zodiaci per eum male decursum, ut plene scripsi ad ystoriam supra in Inferno in capitulo XUII°, esse ab uno latere Syon, quanto ab altero latere erit dicto alteri monti, et subdit hoc esse consequens tali ratione quia dictus circulus equator seu equinoctialis, qui semper remanet inter solem et uernum, idest inter septentrionem et meridiem, partitur, idest elongatur ab occulis illorum qui essent super dictum montem Purgatorii sub alio emisperio uersus partem septentrionalem illius partis mundi que nobis est meridiana, quando olim Ebrei habitantes Ierusalem et hodie illi etiam qui ibi manent ac etiam omnes habitantes in ista nostra quarta habitabili uident eum uersus calidam partem, idest uersus nostrum meridiem: que omnia ad bene intelligendum requirerent secum inspectionem spere materialis.
+
+Inde auctor, procedendo, uolens tangere de tertia qualitate animarum expectantium extra Purgatorium, illorum scilicet qui in hoc mundo propter negligentiam usque ad extremum distulerunt penitere et confiteri, fingit se has tales animas inuenire sedendo ad umbram, ut dicit textus - alludens in hoc illis uerbis Iuuenalis dicentis: Nos genus ignauum tecto gaudemus et umbra, in quo uitio Magna pars uite labitur, ut ait Seneca in prima Epistula, ideoque uocat negligentiam ibi turpissimam iacturam - inter quos fingit se ibi cognoscere umbram Biuilaque, hominis de curia de Florentia ita in actu pigro, ut dicit textus - alludens etiam illis uerbis Salamonis dicentis Prouerbiorum capitulo XXUI°: Abscondit piger manus sub ascellas nec ad os suum applicat eas inducendo etiam auctor dictam umbram dicere inter alia quomodo oratio non bone persone facta pro eis non auditur, adeo per illa uerba Iohannis capitulo UIIII° ubi dicitur: Scimus autem quod peccatores Deus non audit, sed qui uoluntate eius facit exaudit; ad idem Salamon, Prouerbiorum XU° capitulo, ait: Uictime impiorum abominabiles sunt Deo, uota iustorum placabilia, et Iacobus in sua Epistula capitulo U° etiam inquit: Multum enim ualet deprecatio iusti, exemplificans de Elia qui orando pluere fecit et cessare. Nam si is qui displicet, ut ait Gratianus in Decretis, ad intercedendum mittitur, irati animus ad deteriora prouocatur, sed opponitur contra hec, scilicet ut etiam orationes peccatorum audiantur a Deo, de quodam Decreto sumpto ex illis uerbis Osee prophete capitulo III° dicentis: Ipsi sacerdotes pro populo interpellant et peccata populi comedunt, quia suis precibus ea delent, qui, quanto digniores sunt, tanto facilius in necessitatibus, pro quibus clamant, exaudiunt, ubi Glosa dicit: Dicuntur comedere peccata populi qui de suis bonis substentari possunt, et tamen accipiunt de ecclesiasticis. Ad cuius solutionem Thomas De Aquino ita distinguit: Si peccator petit aliquid in quantum peccator, idest secundum desiderium peccati, non exauditur a Deo ex misericordia, sed quandoque exauditur ad uindictam, dum permictitur amplius ruere in peccatum, sed si oratio peccatoris procedit a bono desiderio, Deus exaudit eum non ex iustitia, quia talis non mereretur, sed ex pura misericordia, et secundum hanc distinctionem intelligi debet hic auctor loqui. Ultimo in fine huius capituli notandum est quod in fine Africe in Occidente est quedam regio que dicitur Mauritana, et alia extremior in parte occidentali predicta que dicitur Marochitana, ex qua uulgariter eius regnum et locus est dictus Morrocus, cui correspondent Setta et Sibilla ciuitates in extremo nostro occidentali in fine Yspanie; modo nunquam potest nox incipere cooperire nostram occidentalem partem, et per consequens dictum Morrocum, nisi sol sit in meridiano circulo alterius partis mundi et emisperii, ubi auctor tunc fingit se fuisse, sicut contrarium principium diei debet incipere esse in dicta occidentali nostra parte, cum meridies est in Yerusalem. Ad propositum igitur auctor, inducens Uirgilium ad sollicitandum ipsum ad iter, fingit eum sibi dicere: ueni amodo et propera, nam uides me tangere cum pede posito, hic in textu, inferius transposito meridianum circulum solis in cuius orizonte ibi orientali, et hic nobis occidentali iam nox cooperit Morrocum.
+
+{Io era già da quelle ombre partito.} In quinto capitulo isto auctor, continuando se prohemialiter, tangit quomodo moraliter homo directus ad eundum ad summitatem uirtutum per rationem non debet propter murmura personarum et alia accidentia sibi tale eius iter lentum facere. Nam, ut dicit, multiplicando cogitamen supra cogitamen in se homo, elongatur signum, idest propositum eius bonum, ab ipso, cum foga, que dicitur cursus sagipte metaphorice hic sumpta, se insollat, idest mollificat ita faciendo. Item secundo tangit quod ait Phylosophus in III° Rethoricorum dicens quod Natura intrinseca supplet defectus partium extrinsecarum, et ideo ex sanguine erubescentia nobis in uultu in iuuamen uerecundie causatur; Que uerecundia, ut ait idem Phylosophus in IIII° Ethicorum, In iuuenibus et mulieribus excusabilis est, sed non in senibus et studiosis; et ex hoc dicit hic auctor quod interdum reddit hominem dignum excusatione alicuius sui defectus, etsi non semper et non omnes. Post hoc auctor fingit se reperire umbras illorum qui in hoc mundo fuerunt tardi ad penitentiam et contrictionem in uiolenta finali morte, tamen, contriti, mortui sunt lumine gratie diuine penitendo se et parcendo suis occisoribus, tangendo comparatiue de uaporibus ignitis qui transcurrunt per aerem serenum in nocte, ut dicit hic textus, qui qualiter causentur et fiant dicam infra in XU° capitulo Paradisi; eodem modo tangit de nubibus quas maxime in mense Augusti, sole descendente ad occasum, ex eo quod impulse sunt tunc magis ab intenso calore, ut dicit Albumasar in suo Introductorio, igniti etiam uapores findunt inter quas umbras fingit auctor ibi se reperisse spiritum domini Iacobi de Cassero de Fano occisi uiolenter olim hoc modo: Nam, dum magna guerra olim esset inter comunem Bononie et marchionem Azzonem de Este, ciuitatis Ferrare et Mutine tunc dominum, occasione Castri Lazari et Sauignani Mutinensis districtus occupatorum per ipsum comunem Bononie, iste dominus Iacobus reperiit se fore potestatem dicte ciuitatis Bononie, in quo officio oportuit eum multa dicere et facere que dictus marchio iniuriosa sibi reputauit; quo officio dicte potestarie completo, dictus dominus Iacobus repatriauit: inde, tractu temporis electus potestas Mediolani, et acceptato illo officio dicte potestarie, et ad illud ire uolendo, uenit Uenetias, inde applicuit terre Oriaci, districtus Paduanorum - quos hic auctor uocat Antenores, ab Antenore Troiano fundatore Paduane ciuitatis - que terra Oriaci est super ripa Brente fluminis inter plantas Uenetorum et quandam uillulam paduanam que Mira dicitur, de qua hic in textu fit mentio. Qui, breuiter agressus in dicta uilla Oriaci a quampluribus assessinis dicti marchionis, fugiens ad paludes, intricatus a cannis et a brago, idest a ceno paludino, mortuus ibi est. Et hoc est quod dicit hic dictus spiritus quomodo uidit fieri ibi lacum de suo sanguine super quo corporaliter uiuebat, loquens ita auctor hic habito forte respectu ad quod ait Augustinus in suo libro Questionum dicens: Anima quia spiritus est in sicco habitare non potest, ideo in sanguine dicitur habitare. Item fingit auctor ibi etiam se reperire umbram Boncontis comitis de Monte Feltro occisi olim in conflictu dato per Florentinos Aretinis, cum quibus Aretinis dictus comes erat in contrata Casentini in loco dicto Campaldino iuxta flumen Arni et Archiani nascentis in Alpe montis Pruni supra heremum fratrum Camaldulensis ordinis in costa dicte Alpis et montis situatum, ut tangit hic textus, et quomodo, ut refert dictus spiritus, finiuit contritus ita quod anima eius subleuata est, et quomodo amisit uisum prius, inde loquelam moriendo, hoc dicens ut tangat contingentia nobis in morte, unde ad hoc, moriens, Camilla ait Anne, sorori sue, Uirgilio testante: Hactenus, Anna soror, potui: nunc uulnus acerbum / conficit, in tenebris nigrescunt omnia circum. Inde, ut tangat de natura et potentia demonis, fingit auctor dicere dictum spiritum quomodo ille demon, qui sciens interpretatur, bene nouit quomodo ad mediam regionem aeris uapor humidus ascendens reddit in aquam et pregnans aer, etiam ut subdit hic auctor, unde Phylosophus in libro De Generatione dicit quod Aqua fit ex aere cum ex condensationibus nubium generetur et sic aer per consequens conuertitur in pluuiam. Igitur, a Prato Magno monte usque ad iugum Alpis Falterone, qui montes sunt confines dicte uallis contrate Casentini, infecit aerem dictus demon, ut dicit textus, nebula - quam, secundum Ysiderum, ualles exalant humide; que nebula, cum serenitas est, yma petit, at cum nubila est, summa; ad quod ait Augustinus, in XUIII° De Ciuitate Dei: Spargere aquas altius difficile demonibus non est, quia acumine sensus ex celeritate motus accipiunt sepe potestantem ipsum aerem turbare, cum demones possint tantum quantum secreto omnipotentis arbitrio permictitur, et in libro De Natura Demonum: Ut aerei corporis sensum terrenorum corporum facile precedant; celeritate etiam propter aerei corporis superiorem mobilitatem, sic et in aere sibi notas nobis ignotas futuras preuident tempestates: ad hoc etiam Plato in Timeo ait: Inuisibilium diuinarum potestatum que demones nuncupantur, prestare rationem maius est opus quam ferre ualeat hominis ingenium - concludendo ultimo dictus spiritus quare de eius cadauere nunquam aliquid scitum fuit. Ultimo auctor dicit quomodo etiam ibi uidit umbram domine Pie de Tholomeis de Senis, uxoris olim domini Nelli De La Petra de Marictima, et dicentis quomodo occisa fuit a dicto suo uiro.
+
+{Quando si parte il gioco de la zara.} Auctor in hoc UI° capitulo, adhuc se continuando ad proxime supradicta, premissa prohemialiter hac sua comparatione de lusoribus, fingit postea in iam dicta turba animarum se uidisse umbram domini Benicase de Laterina, districtus Aretii ciuitatis, occisi per Ghinum de Tacco de Asinalonga, castro districto Senarum, depredatorem magnum, ex eo quod ut assessor in dicta ciuitate Senarum dictus dominus Benicasa quendam fratrem dicti Ghini propter eius malefitia condempnauit ad mortem; item umbram Guccii de Petramala de Aretio predicto qui, semel aggresso ab illis de Boscolis suis inimicis fugiens, necatus est in flumine Arni; item umbram Federici Nouelli, comitis de comitibus Guidonibus de Casentino, occisi in bello Campaldini, de quo dixi in precedenti capitulo; item umbram Contigini de Scornigianis de Pisis, occisi olim a magnatibus quibusdam Pisanis, cuius corpus ita occisum, dominus Marzuccus eius pater, tunc existens frater minor, cum aliis fratribus sui ordinis detulit sine ploratu ullo et conquestu ad sepeliendum tanquam magnanimus et uirtute fortitudinis fretus - secutus in hoc quod ait Chrysostomus Super Epistula ad Hebreos dicens: Lugere et lamentari eos, qui de hac uita decedunt, ex pusillanimitate contingit, item quod ait idem Apostolus, Ad Thessalonicenses capitulo IIII° dicens: De dormientibus nolo uos contristari sicut ceteri qui spem non habent de resurrectione, ut Sadducei, subdentem: qui ab hac uita recedunt, cum Psalmis tantummodo et psallentium uocibus debent ad sepulcrum deferri; nam cum continue in oratione dominica uoluntatem fieri postulamus Dei, cur peruersi de eo quod facit uel disponit conquerimur? Non obstat ad premissa si dicatur quod Dominus plorauit Lazarum in morte, ut legitur Iohanne XI° capitulo, quare, ut dicitur in quodam Decreto: Plorauit eum reuersurus iterum ad erumpnas huius seculi et miserias tantum, non propter eius mortem - item umbram comitis Ursi de comitibus Albertis, occisi olim ab illis de Ubaldinis, item et umbram domini Petri de la Broccia, olim baronis Lodoyci regis Francie, qui, ad instantiam regine, uxor dicti regis de domo Brabantie, occisus est. Modo ad sequentia sciendum est quod Uirgilius, in UI° Eneidos, finxit Eneam ductum a Sibylla per Infernum reperisse ibi umbram Palinurii, olim gubernatoris eius nauigii, rogantisque ipsum Eneam dicendo: *Da dexteram misero et tecum me tolle per undas, / sedibus ut saltem placidis in morte quiescam*. / Talia fatus erat, cepit tamen talia uates: / *Unde hec, Palinure, tibi tam dira cupido est? / desine fata Deum flecti sperare precando*, per que hec uerba ultima ipsius Uirgilii auctor hic, uidendo illas animas ita rogare ut rogetur per eis, quesiuit ab ipso Uirgilio, ut dicitur hic in textu, qui respondit ei iuxta illud distingue tempora et concordabis scripturas: nam tunc tempore per preces Deus non mouebatur, prout hodie post redemptionem filii sui mouetur; nunc tamen summitas iudicii eius flectitur si propter feruorem amoris et karitatis alicuius precantis Deus releuat uno momento aliquam animam de penis Purgatorii debentem in eis esse per mille annos, ut dicit textus hic, ad quod ait Petrus in sua Epistula capitulo IIII° dicens: Karitas operit multitudinem peccatorum.
+
+Inde auctor fingit se reperisse umbram domini Sordelli de Mantua, olim probissimi uiri et scripturati, qui ratione comunis patrie congratulatus est ita Uirgilio, ut dicit hic textus, ex quo auctor summit materiam digressiue exclamandi contra Ytalicos homines modernos rodentes se ad inuicem in qualibet ciuitate et loco ipsius Ytalie, que serua potest dici hodie, et non domina prouinciarum, ut erat olim, ut dicitur hic in textu, ratione sue libertatis usurpata per eius tirampnos. Item dicit et obicit quomodo nulla hodie pars ipsius Ytalie gaudet pace, que quantum sit desideranda audi Cassiodorum dicentem: Omni quippe regno desiderabilis est pax, in qua populi proficiunt, utilitas gentium custoditur. Hec est bonarum artium decora mater, facultates protendit et mores excolit; sed guerra per quam diuitias corpus et animam perdimus quelibet eius pars Ytalie uexatur.
+
+Item obicit etiam auctor in dicens: quid prodest si Iustinianus imperator tibi Ytalie frenum legum reaptauit, ut dicitur infra in Paradiso in capitulo UI°, postquam sella tua, idest sedes imperialis romana, caret sessore suo, idest imperatore? Quem dicit hic etiam auctor exclamando quod gens deberet affectare ibi sedere, attento eo quod habet in documento a Deo circa hoc: nam non satis indicauit homines in temporalibus imperatori subesse debere dum respondit: Que sunt Cesaris, reddantur Cesari, que sunt Dei reddantur Dei, ut Mathei XXII° capitulo habetur? item, et dum censum soluere uoluit in hoc mundo imperatori ut ceteri alii, ut legitur Mathei XUII° capitulo super quo ita ait Ambrosius: Magnum quidem est et spirituale documentum, quod Christiani uiri sublimioribus potestatibus docentur esse subiecti, ne quis constitutionem terreni regis putet esse soluendam. Si enim censum Filius Dei soluit, quis tu tantus es, qui putas non soluendum? item et cum locutus est ipse Deus ore Petri dicentis in sua Epistula: Estote subditi dominis uestris, siue regi quasi precellenti, siue ducibus tanquam ab eo missis, item ex ore Pauli dicentis, Ad Romanos XIII° capitulo: Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sunt, item et naturali exemplo, unde Gregorius, Ad Rusticum Monacum scribens, ait: In apibus princeps unus, et grues unam sequuntur ordine licterato: imperator unus. Inde auctor exclamando inuehit contra Albertum filium Rodulfi comitis de Ausburg de Alamania qui, electus imperator, ut fuit etiam dictus eius pater anno domini MCCLXXIIII°, et approbatus per Alexandrum papam decimum, sine benedictione tamen imperiali, nunquam descendere uoluit in Ytaliam ut etiam uoluit dictus eius pater, recepta pecunia immensa a dicto papa, restituensque Ecclesie prouinciam Romandiole et Marchie, quam ei donauerat Octo imperator. Et ex hoc dicit auctor hic quod, postquam accepit dictus Albertus dictam Ytaliam per predellam freni, idest per electionem acceptatam per ipsum imperium, noluit caualcare eam, idest noluit eam corrigere et regere ueniendo Romam, ex quo abinde citra omnes ciuitates Ytalie diuise sunt et partite in suis ciuibus, ut est Uerona ubi olim erat pars Montechia et pars comitum sancti Bonifatii, item Cremona, ubi Cappellecti erant una pars olim et Truncaciuffi alia, item Urbs Uetus ubi Phylipeschi sunt una pars et Monaldeschi alia, ut tangitur hic per auctorem, et de comitibus Sancte Flore de Marictima et de presura, idest oppressura nobilium, idest potentum Ytalicorum. Inde, more Gualfredi in sua Poetria dicentis: Si fas est accuso Deum etc., auctor exclamat ad Deum cur non respicit ad hec, saluo si hoc non est preparatio que in abisso, idest in profunditate temporis Dei consilii hoc faciat pro aliquo nostro bono, quod bonum siue consilium abissi Dei dicit hic auctor esse abscissum in totum ab omni nostro comprehendere, iuxta illud: Propter demerita subditorum disponitur a Deo uita rectorum, ut scribitur in quodam Decreto, et e contra itaque auctor subdit quomodo omnes ciuitates Ytalice plene sunt tyrampnis uel quasi: hoc dico quia licet alique ibi sint quoniam tyrampnizentur a singularibus tyrampnis, tyrampnizantur tamen alio diuerso modo; unde notandum est quod, secundum quod scribit Phylosophus in IIII° Rethoricorum: Quattuor sunt politice comitates seu ciuilitates, scilicet monarchia, democratia, oligarchia et aristocratia, quorum salubrior est monarchia, que est quando unus optimus principatur, ut est, siue esse debet, imperator. Nam dicitur Monarchia a monos, quod est unum et archos princeps; et hoc est quod ait idem Phylosophus, in XII° Metaphysice, dicens: Nec bonum pluralitas principatuum, unus ergo princeps, dicit, enim quod debet esse princeps optimus, habens scilicet curam de subditis eius ut de filiis, unde idem Phylosophus in UIII° Ethicorum dicit quod Omerus uocabat Iouem patrem eo quod ut pater debet regere, et Agamenonem pastorem, eo quod ut pastor oues ita ille subditos iuste custodiebat et regebat. Ac etiam debet esse princeps talis qualis erat Iustinianus, dum ita incohauit quendam eius Legem dicens: Nostre serenitatis sollicitudo remediis inuigilat subiectorum, nec cessamus inquirere si quid sit in nostra re publica corrigendum; ideo uoluntarios labores appetimus ut quietemus aliis preparemus, unde ad uniuersorum utilitatem pertinere perspeximus etc., cui tali monarchie contraria est tyrampnides singularis. Dicitur enim tyrampnus proprie qui in re publica non iure principatur; nam sicut regnum est rectus principatus, ita tyrampnides est peruersum dominium, ut habetur in IIII° et U° Politicorum per Aristotelem; et in UIII° Ethicorum dicit quod Tyrampnus se habet ad subditos ut dominus ad seruos, intendens ad proprium comodum, non autem ad pubblicum. Secundario est dicta alia ciuilitas uocata democratia, cuius tamen bona est quoniam forte distribuitur principatus et in qua plures mediocres dominantur, ut Florentie et in multis aliis ciuitatibus. Thomas uero de Aquino, super hoc scribendo in Ethicis, ait: In politiis corruptis non est amicitia nisi in democratia: in qua politia illi qui multis principantur intendunt ad comune bonum, in quantum uolut equari populares insignibus ad bonum popularium; oligarchia est quando honorabiles in aliqua ciuitate principantur, ut Uenetiis; ad hoc idem Thomas ait: Oligarchia non intendit ad bonum multitudinis neque ad bonum unius tantum, sed ad bonum paucorum; aristocratia est quando principatus etiam est paucorum non distribuentium bona ciuitatis secundum dignitatem, sed ea usurpant ditando se et amicos eorum, et sic de huiusmodi regiminibus secundario loqui intelligendus est auctor, tangendo ipse auctor hic etiam quomodo quilibet uilis homo, dummodo faciat se bene de aliqua dictarum partium, uidetur sibi ipsi esse ut ille probissimus Romanus Marcellus fuit qui, ut scribit Uirgilius in UI°, in singulari bello deuicit Uiridomarum Gallorum ducem, hostem Romanorum existentem. Ultimo auctor apostrophat ad ciuitatem Florentie, eam yronice commendando, idest per contrarium, ut habetur hic in textu dicens quomodo consilia indeliberate et properanter profert, contra Phylosophum dicentem in III° Ethicorum: Quod consilio preiudicatum est, eligibile est, et Callistum papam dicentem in quodam Decreto: Ponderet unusquisque sermones suos. Nos enim tempore indigemus, ut aliquid maturius agamus, ne precipitemus consilia et opera nostra, dicendo auctor quomodo etiam eius populus, scilicet Florentinus, subarcat se ad honera ab aliis recusata, hoc est preparat se; nam illa famula Florentie dicitur se subarcare que circinat sibi tunicam eleuatam iuxta cinturam causa expeditius purgandi domum uel aliud faciendi. Item dicit quomodo in prouisionibus suis excedit ciuitates illas duas grecas, scilicet Athenarum et Lacedemone, a quibus Romani antiquitus habuerunt duodecim tabulas legum et Ius scriptum et non scriptum, subdendo alia que per se satis patent.
+
+{Poscia che lacoglienze honeste e liete.} Adhuc auctor continuatiue in hoc UII° capitulo dicit inter alia quomodo dictus Sordellus, cognito Uirgilio et dicto quomodo erat gloria ipse Uirgilius Latinorum, et quomodo ostendit quicquid potest nostra lingua exprimere et uere - nam dicit Macrobius, Super Somnio Scipionis, quod ipse Uirgilius cuiuslibet discipline fuit expertus, et in libro De Saturnalibus dicit: Uirgilium diuino ingenio non humano fore loquutum, et subdit: Gloria Maronis talis est ut ex nullius laudibus crescat et ex nullius uituperationibus minuatur; item de ipso Uirgilio Ouidius loquens ait: Omnia cantauit diuino carmine Uates - et audito quomodo umbra dicti Uirgilii illuc uenerat de Inferno, et quomodo dampnata erat in Limbo, incepit dicere quomodo, adueniente nocte et occidente sole, ille mons Purgatorii inascensibilis erat, licet descensibilis foret errando circumcirca. In quo elici potest talis allegoria sub sensu anagogico, idest spirituali, tali: homo in hoc mundo ascendens ad altitudinem humane felicitatis, pro qua figuraliter hic mons summitur, non debet hoc uelle facere, si non uult deuiare, nisi sole idest nisi lumine sibi gratie et karitatis radiante; nam in non summe perfectis nonnunquam eclipsatur talis sol interpositione motuum et cogitaminum humanorum multorum, ita quod tunc melius est subsistendo emendare et componere animum quam contemplatiue uelle transcendere ad talem summitatem - et hoc per illa uerba Apostoli, XII° Ad Corinthios, quibus ipse uocat karitatem Excellentiorem uiam nostram, dicitur in quodam Decreto, De Penitentiis: Sicut sine uia nullus potest peruenire quo tendit, ita sine karitate, que uia dicta est, non ambulare possunt homines, sed errare uel uult auctorem dicere hoc sub tropologico sensu, idest morali, illo quo dicit Seneca in IIIa Epistula Ad Lucilium quod uirtuosum est, et morale per consequens, non semper quiescere, et non semper agere, unde hec inquit: Permiscenda sunt, et quiescenti agendum est et agenti quiescendum; cum natura rerum delibera: ipsa tibi dicet se et diem fecisse et noctem.
+
+Inde auctor fingit se cum Uirgilio duci ab ista umbra domini Sordelli per quendam callem schembum, idest globosum, mouentem ultra quam ad medium dicti montis suum lembum, idest suum reuolutum sinum et concauitatem, ad uidendum umbras illorum qui in hoc mundo propter sua magna regna et offitia tardi fuere ad ueniendum ad penitentiam et contrictionem, et quia in uiriditate fame eorum memoranda probitas in hoc mundo adhuc uiget, fingit auctor ipsorum umbras hic esse sic in herbis et floribus, ut dicit textus, tangendo de cocco, rubeo colore, illo de quo in Apocalipsi dicitur: Ue ciuitati colorata purpura bisso et cocco, et dicit ibi auctor se uidisse umbram Rodulfi imperatoris, negligentis olim, post electionem imperialem de se factam, ad Ytaliam uenire et Rome coronari, de quo etiam dixi in precedenti proximo capitulo. Item umbram Octacheri, olim regis Bohemie, per quam Bohemiam currit Albis, fluuius magnus colligens omnes aquas eius et ducens illas in mare, ut dicitur hic in textu, de quo flumine ut famoso faciens Lucanus mentionem ait in secundo: Fundit ab extremo flauos aquilone Sueuos / Albis etc. Cui Octachero successit in regno, non in probitate, Uincislaus eius filius, ut tangit hic auctor; item umbra regis Phylippi nasecti, filii Lodoyci regis Francie canonizati olim in sanctum, qui Phylippus, secundum quod fertur, paruulum nasum habuit, unde auctor uocat eum hic nasectum, et ita etiam uocatus fuit ab aliis. Item sciendum est quod iste dictus Phylippus cum exercitu potentissimo inuasit regnum Aragone, tandem ibi ab Aragonesi rege positus est in conflictu et fuga, et mortuus est apud terram Perpignani, territorii Catalonie, et hoc uult tangere hic auctor dicendo dictum Phylippum mortuum fore fugiendo et deflorando lilium, signum armature regni Francie, subaudi ignominia. Item umbram Tebaldi, olim regis Nauarre; et quia tempore quo auctor fingit se hic uidisse, Phylippus pulcerrimus corpore (ideo cognominabatur Bellus), filius supradicti Phylippi et generus dicti Tebaldi, ut rex Francie multa opera mala et turpia faciebat que recitabo infra in capitulo XX°, ideo fingit hos duos spiritus ita hic tristari auctor, ut dicit textus. Item umbram domini Petri, olim regis Aragone, item uirtute et probitate clarissimi, quem auctor uocat hic membrutum, et quem fingit canere simul cum umbra Karuli, olim regis Apulie, quem denominat a masculo naso, idest a magno; qui dominus Petrus tres habuit filios, scilicet Anfusium, in uirtute similem sibi si uixisset, nam in iuuenili etate mortuus est, et iste est ille iuuenculus quem auctor fingit hic sedere post dictum eius patrem, dicendo quomodo si successisset in regno dicto eius patri, ualor ibat de uase in uas, iuxta Phylosophum dicentem in quinto Ethicorum quod Principatus uirum ostendit. Item dicit quomodo alii duo filii dicti domini Petri, scilicet Iacobus et Federicus, successerunt sibi in regnis Aragone et Sicilie, non tamen in probitate; ex quo subdit auctor quomodo humana probitas paterna raro propagatur in ramis, idest in filiis, ratione hic in textu assignata, dicendo hic etiam auctor idem contigisse dicto Karulo in eius filiis per illa uerba quod sicut Constantia, uxor dicti domini Petri, magis potuit iactare se de dicto suo uiro quam Beatrix et Margarita eius nurus et uxores dictorum Iacobi et Federici, ita uxor dicti Karuli de suis nuribus. Item uidit ibi umbram Henrici regis Anglie qui in suis ramis, idest in suis filiis, ut dicit hic auctor, magis fortunatus est; item umbram Guillelmi marchionis de Monferrato qui, habita longa guerra cum illis de Alexandria, demum captus est ab eis et in eorum carceribus mortuus est; ex quo homines de Monferrato predicto et illi de Canauese, territorio etiam dicti marchionis, adhuc plorant, idest adhuc dolent hoc reminiscendo, ut dicit auctor in fine.
+
+{Era già hora che uolgie il desio.} In hoc octauo capitulo adhuc auctor, etiam se continuando ad proxime precedentia, uolens dicere quomodo tunc ibi erat ultima hora diei, circumloquendo tangit quod naturaliter contingit nauigantibus prima die eorum nauigationis in tali hora. Nam tunc, ut plurimum recordantur de dimissis amicis ita de recenti, non sine tenero motu amoris et caritatis, adeo quod uellent tunc ita redire sicut abeunt, et hoc est quod dicit hic auctor, scilicet quod talis hora uoluit eorum desiderium, idemque dicens etiam contingere peregrinantibus terram, dum, prima die sui itineris, in tali hora audiuit procul aliquam squillam, idest aliquam campanulam ad complectorium pulsatam.
+
+Post hoc auctor, cum superficialiter ad licteram finxerit in precedenti capitulo has animas canere Salue Regina, nunc, ita ut dicit hic textus, fingit eas, completa dicta oratione, siluisse, et unam earum surrexisse et cum plausu manus silentium petisse, alludendo in hoc auctor illis uerbis Ouidii loquentis de Ioue uolente orare in concilio Celicolarum dicentis: Qui postquam uoce manuque / murmura compressit tenuere silentia cuncti, et incepisse inde canere et alias cum ea similiter subsequenter illum ymnum Ambrosii quem ecclesia canit in complectorio, hunc uidelicet: Te lucis ante terminum / rerum creator, poscimus, ut solita clementia / sis presul ad custodiam. / Procul recedent somnia / et noctium phantasmata, / hostem nostrumque comprime / ne polluantur corpora. Et hec dicit causas animas orasse uersus orientem, ut sequatur auctor Salamonem in hoc dicentem: Mane ad solem orabis, et Psalmista dicentem: Psallite Deo quod ascendit celum celi ad Orientem; item etiam quod legitur de Danielis in captiuitate Babylonica orante uersus Orientem: tamen, quia Deus ubique est, ad omnem partem orare possumus, ad quod Apostolus respiciens scripsit Ad Timoteum capitulo II° dicens: Uolo uiros orare in omni loco leuantes puras manus etc.
+
+Inde dicit auctor quomodo hii duo angeli descenderunt de gremio Marie ita uirides et cum capitibus flauis, sed in facie ita lucentes quod uisus auctoris deficiebat in eos respiciendo tanquam uirtus, subaudi uisiua, que ad nimium confunditur - tangens in hoc quod ait Phylosophus in secundo De Anima, dicens quod Excellentia sensibilium corrumpit sensum - dicendo quomodo uenerunt et fugauerunt hunc serpentem, ut per se patet in textu; qui, ad licteram sic intelligendo, falsum diceremus, sentiendo has animas separatas et ad Purgatorium ductas orare ne temptatione diabolica uexarentur, cum dicat Thomas in suo Contra Gentiles quod anime in Purgatorio existentes sint in uoluntate immutabiles, ac etiam iste auctor idem hoc dicit infra in hoc libro Purgatorii in capitulo XI° et in capitulo XXUI°, ideoque auctor hic suadet ut lector in hoc passu bene, idest perspicaciter, acuat oculum intellectus, subaudi ad uerum, idest ad ueram intentionem ipsius auctoris uelatam sub allegorico sensu ut a uelo, quodammodo allegando quod dicta eius allegorica intentio est ita transparens ut subtile uelum quod penetrari intus faciliter potest, quasi uelit dicere auctor quod hec que in presenti capitulo figuraliter et mistice narrat, potius sub anagogico sensu, idest spirituali, quam sub tropologico, idest sub morali recitat. Nam, homo scribens aliqua moraliter non debet hoc facere subtilibus transumptionibus et figurationibus, sed grossis, ut egit Esopus in suis Fabulis ostendens hoc dum dixit: Et nucleum celat arida testa bonum, accipiendo nucleum pro uero integumento incluso in sua grossa allegoria, ut in testa nucis; quod quidem fieri docet nos Phylosophus in I° Ethicorum, dum ibi sic ait circa morale negotium: Amabile est de talibus et ex talibus dicentes grosse et figuraliter ueritatem ostendere, et de hiis que ut frequentius et ex talibus dicentes talia et concludere, ubi comentator, scilicet Thomas de Acquino, super hiis uerbis sic inquit: Et ideo rationes subtiles magis illuminant intellectum, superficiales uero et grosse magis mouent et inflammant affectum. Namque in scientiis speculatiuis, ubi principaliter queritur illuminatio intellectus, ut est in nostro proposito hic, procedendum est demonstratiue et subtiliter, at in negotio morali non queritur nisi certitudo uoluntatis et ut boni fiamus, et secundum hoc ita hec lictera exponatur: o lector, acuas hic bene uisum tui intellectus; nam si bene acues speculatiue, integumentum presentis allegorie tibi patebit tanquam subtiliter et apparenter indicatum; uel forte auctor hec dixit hoc alio respectu, scilicet quod si allegoria hec et quelibet alia est ut uelum subtile et transparens, citius potest animus legentis ad uarios et multiplices intellectus trahi preter uerum; quam si fuerit grossa, ad quod facit quod ait Gregorius in primo suo libro Moralium, dicens: Aliquando autem qui uerba accipere ystorie iuxta licteram negligit oblatum sibi lumen ueritatis abscondit, cum que laboriose inueniri in eis aliquid intrinsecus appetit, hoc, quod foris absque difficultate assequi poterat; amictit igitur ad propositum dictum inclusum uerum de quo sermo est hic erit hoc, scilicet quod quicquid ipse autor dicit de hiis animabus in tali hora ita orantibus et canentibus reducatur ad homines in hoc mundo uiuentes spiritualiter Deo seruiendo, et quodammodo se purgando a malis comissis, quorum moris est in tali hora orando canere et iubilare in deprecationem et laudem Dei et Uirginis eius matris in consortio plurium hominum, ut faciunt Florentie canentes in sero in laudes Domine nostre Uirginis Marie ut pro nobis interueniat, ut in multis etiam locis aliis uidemus fieri. Et in hoc uenit auctor et eius materiam ampliandam, ut tangit et tractat de effectu orationis, que secundum Ysiderum interpretatur quasi oris ratio. Item dicitur oratio, secundum Damascenum, ascensus intellectus in Deum, et ex hoc auctor fingit hic has animas ita manus et occulos ad celum, idest ad Deum, eleuare - unde Ciprianus ad hoc sic ait: Quando stamus ad orationem uigilare et incumbere ad preces toto corde debemus, ut cogitatio hominis carnalis et secularis abscedat. Claudatur contra aduersarium pectus et soli Deo pateat, nec ad se hostem Dei tempore orationis uenire patiatur - et, licet particularis et singularis oratio in occulto fieri debeat, iuxta illud Mathei UI° dicentis: Cum oraueris intra in cubiculum tuum et, clauso hostio, ora patrem tuum in abscondito etc., tamen iste premissus modus orandi pluribus simul congregatis canendo patenter fit et commendatur, de quo Psalmista inquit: Uoce mea ad dominum deprecatus sum; de quo modo orandi forte etiam ait Dominus discipulis eius dicendo, Mathei XUIII°: Dico uobis quod si duo ex uobis conuenerint in terram in nomine meo de omni re quam petieritis, continget uobis, etsi non fiat quod petitur, iuxta Bernardum dicentem Deum dare quod sic petitur aut quod nouit esse utilius, et inde in capitulo XUIII° ait ad idem sic etiam Dominus: Ubicunque duo uel tres in nomine meo fuerint collecti, ego sum cum eis. Inde auctor, uolens tangere de effectu talis premisse orationis, qui est ut, mediantibus angelis, tales prefati uiri spirituales defendant se contra insultus et temptationes demonicas maxime nocturno tempore nos aggredientes, et quo Dominus suadebat discipulis suis dicendo: Uigilate et orate ne intretis in temptationem: spiritus quidem promptus est - scilicet dyabolus, nam, ut ait Gregorius: Assidua temptatione temptat homines ut saltem tedio uincat - caro uero infirma, in quibus uerbis ostendit duo hec remedia fore contra temptationem, scilicet uigilatio cum corde, et oratio cum ore. Ad hoc inquit ita Augustinus in libro De Perseuerantia: Homo in hac uita, quantumcunque perfectus, habet orare ut diuina uirtute perseueret in perfectione, cum ad hoc uirtus propria non sufficiat; nam, ut ait Yeronimus: In temptationem intrat qui orare negligit, sed, ut idem Gregorius ait in Moralibus: Qui dat temptatori potestatem, ipse temptato dat misericordiam. Subsequenter tangit hic auctor de istis duobus angelis cum duobus spatis igneis fugasse ita hunc serpentem, idest dyabolum temptaturum truncis cuspidibus, ut dicit textus, ut denotet in hoc quod non sunt angelica subsidia nobis ad occisionem demonum, sed ad tuitionem; ad quod ait Thomas in prima parte questio CXIIIIa sic: Angeli contra impugnationem demonum nobiscum sunt et, ut non sit inequalis conditio pugne fit ex parte hominis recompensatio, primo per adiutorium diuine Gratie, secundo per custodiam angelorum, quos angeli singuli singulos habent in custodiam, ut per eos ducantur ad uitam ecternam, et incitentur ad bene operandum, et muniantur contra insidias ipsorum demonum. Ad hoc etiam Bernardus, super illis uerbis Ysaie: Super muros tuos, Yerusalem, constitui custodes, ait: Benignus es, Domine, qui non es contentus nostrorum murorum, sed custodiam angelicam nobis ponis; item et Yeronimus, Super Matheo: Magna, inquit, est dignitas animarum, ut unaqueque habeat ab ortu in custodiam sui angelum delegatum, scilicet bonum subaudi, et etiam malum; unde in libro De Proprietate Rerum dicitur: Sicut bonus angelus hominibus datur ad subsidium et conseruationem, sic malus angelus datus est ad probationem. Quibus auctoritatibus satis potest comprendi allegorica intentio auctoris circa hos angelos, circa uero eorum dictas uirides alas, in quarum tali colore spes figuratur, potest elici etiam intentio allegorica eius, inspectis uerbis Ysideri, Etymologiarum, dicentis: Angeli pinguntur cum alis ut celeris eorum cursus significetur, quorum unicuique attributa sua diuersa officia sunt et presunt locis et hominibus, unde Propheta ait: Angelus princeps regis Persarum restitit michi. Circa allegoriam dictarum eorum spatarum facit quod ait Dionisios in suo libro Hyerarchiarum, dicens: Angeli tela et gladios dicuntur portare ex eo quod uirtute sibi tradita demonum conamina destruunt et debellant; pro affocato colore ipsarum dictarum spatarum accipi debet incendium illatum demonibus a dicta uirtute orationis, unde ait Augustinus: Oratio est menti presidium, aduersario incendium, angelis solatium, et Deo gratissimum sacrifitium, cum etiam dicat Yeronimus, Super Matheo XUII° capitulo: Hoc genus demonorum non eicitur nisi oratione. Inde, ad id quod dicit quomodo dictus serpens, qui ut iam dixi per motu diabolice temptationis hic ponitur, ita uoluebat ad dorsum lingendo caput et faciem humanam - secundum Bedam dicentem: Ita factum fuisse serpentem decipientem cauda, de quo dicitur Genesis capitulo III°; et in Ecclesiastico XXI° capitulo ibi: Quasi a facie colubri fuge peccatum. Ad quod etiam ait Petrus in sua Epistula dicens: Sobrii estote et uigilate, quia aduersarius uester dyabolus tanquam leo et serpens circuit querens quem deuoret tangit, seu tangere uult, allegorice auctor de suggestione dyaboli intendentis se reddere et facere placibilem ubi est deformis, in quo Gregorius in I° Moralium ita ait: Cum antiquus hostis nec in exordio intentionis ferit neque in itinere actionis intercepit duriores in fine laqueos tendit; ad quod respiciens Propheta inquit: Ipsi calcaneum meum obseruabant, nam, cum calcaneum sic finis corporis, per illud terminus signatur actionis, et sit finem uitiare desiderat, unde eidem serpenti dicitur: Ipsa tuum obseruabit caput, et tu eius calcaneum. Caput serpentis oberuare est initia subgestionis eius aspicere et manu sollicite considerationis a cordis aditu funditus extirpare, quia tamen cum ab initio deprehenditur, percutere calcaneum molitur quia, si suggestione prima non percutit, intentionem decipere in finem tendit, et iam semel cor in intentione corrumpitur, sequentis actionis medietas et terminus ab hoste callido secure possidetur; dicens inter hec auctor quomodo in tali hora uidit in tali loco tres stellas in illo polo, idest in illo septentrionem, eleuatas et subrogatas in locum illarum quattuor quas uiderat ibi in mane, in quo uult ostendere allegorice quod, licet in principio ascensionis huius montis, quod pro felicitate humana figuraliter ponitur, quattuor uirtutes cardinales hominibus ad talem directionem in principio expediant - unde Seneca, De Formula Honestatis, dicit quod hiis uirtutibus animus comitatus potest ad honestatem uite accedere, in qua dicta felicitas consistit - tamen in processu necessarium est ut superueniant tres ille theologice uirtutes - de quibus Apostolus, Ad Corinthios primo capitulo XIII° ait dicens: Nunc manet fides, spes et karitas; Hiis scientia et phylosophia militat, dicit ibi Glosa Augustini - pro quibus hec tres stelle ponuntur hic, et sic in hoc quasi alludere uult auctor illis uerbis Psalmiste, dum dicit: Ambulabant de uirtute in uirtutem.
+
+Hiis expeditis, ueniamus ad duo que hic textualiter tanguntur: fingit enim hic auctor primo se reperire umbram domini Nini de Uicecomitibus de Pisis, olim iudicis iudicatus Gallure insule Sardinee et mariti domine Beatricis de Este, ex qua genuit filiam quendam nomine Iohannam, de qua hic fit mentio. Quo mortuo, dicta eius uxor uidua nupsit domino Galeassio de Uicecomitibus de Mediolano, ex quo increpat illam per hec uerba dicti sui uiri primi, ut dicit textus hic, sequendo uerba Apostoli dicentis Ad Timotheum sic: Adolescentiores autem uiduas deuita; cum enim luxuriate fuerint, in Christo nubere uolunt; habentes dampnationem, quia primam fidem irritam fecerunt, et sic arguit hic dicta umbra dicti olim sui uiri; plus amore non diligi ab ea, iuxta illud Ouidii, De Remedio Amoris: Successore nouo tollitur omnis amor, arguendo etiam dicta umbra contra dictam eius uxorem quomodo honorabilius erat ei sepelliri ut eius uxor in sepulcro picto cum gallo, signo armature dicte dignitatis iudicatis Gallure, quam in sepulcro picto uipera, signo armature dictorum Uicecomitum, quorum uexillum ex principio antiquo prius affigitur in campo per exercitum Mediolanensem quam aliud. Que talia dicit auctor dictam umbram dixisse signatam directo zelo, idest karitate, qua diligimus proximum ut nos ipsos, et sic differt ab alio non recto zelo quem Egidius in suo libro De Regimine Principum ita diffinit: Zelus est amor intensus non patiens consortium in amato. Item dicta umbra rogat auctorem ut roget dictam eius filiam de eo quod dicit hic textus per illum singulare gradum, idest gratificationem quam debet Deo, ad cuius primum quia seu quare non est nobis uadum ad intimandum, quare fecit hoc primum, et hoc secundo cum Inuestigabiles sint uie eius, ut ait Apostolus.
+
+Ultimo tangit de domino Corrado, marchione Malespina, et quomodo communicauit cum omnibus de domo sua ciuitatem Buose et castrum Duosoli et cetera alia bona que acquisiuit in insula Sardinee ex dote cuiusdam eius uxor; et hoc est quod dicit hic auctor de amore quem gessit circa suos, inducendo dictam umbram ultimo predicere sibi eius exilium ante septennium sibi euenire per illa uerba quod sol non recumbet in lecto montonis, idest in signo Montonis, septies etc. Nam, sic exul inde existens, refugium per non modicum tempus habuit ad dictos marchiones, maxime ad dictum Moroellum, marchionem de dicta domo, et sic expertus est quod pronunciauit hic sibi dictus spiritus.
+
+{La concubina di Titone antiquo.} In hoc nono capitulo auctor duo principaliter facit: primo se continuat ad proxime precedentia usque ibi: {Noi ci apressammo, et erauamo in parte}; ibi incipit tractare de loco Purgatorii et de eius introitu, et hec usque ad finem. Ad primum igitur ueniendo prius uideamus quid auctor pro ista concubina Tytoni intelligat, et dicit quod eam accipit hic pro Aurora lune poetice loquendo, unde prenotandum est quod ystorice dicitur Laomedontem Troyanum tres habuisse filios, scilicet Assaracum, Tytonum et Priamum, quem Tytonum poete fingunt auroram solis habuisse in uxorem, et ideo ab eo uocata est Tytona. Unde Ouidius, De Fastis, inquit in hoc: Tu Frigis Assaraci Tytonia fratre relicto, et subdit: Iam tua, Laomedon, oritur nurus, ortaque noctem / pellit etc., ac etiam fingunt dictum Tyton ex ea habuisse filium nomine Menonem; quem Tytonum etiam fingunt dicti poete fortiter senuisse - unde Theodorus in hoc ait: Tytonum thalamis dignans aurora superbis / augendo uitam mutauit etiam usque ac Adam, item et idem Ouidius in Epistulis inquit ita: Super Occeanum uenit a seniore marito - quare uide cur auctor uocet hic eum antiquum. Item dicit inde auctor quod dicta lunaris aurora iam ibi ubi erat candebat sicut Aurora solis rubescit propter uiuacius lumen - unde Uirgilius: Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis - extra brachia dicta Aurora lune sui dulcis amici. Hoc aliquantulum extraneum est, nisi intelligamus auctorem accipere hic pro isto amico ipsum predictum Tytonum, qui mistice et integumentaliter per dictos poetas ponitur pro illo uapore qui colorat utramque Auroram, licet non ita continue coloret dictam Auroram lune sicut Aurora solis, et ex hoc fingitur dictus Tytonus, istius maritus et illius amicus, concubinarius; uel secundo dicamus auctorem pro tali dicto amico accipere Cephalum, qui amasius olim fuit aurore predicte solis, et per consequens lune, ratione idemptitatis earum illuminationis - de quo ipse Ouidius, in persona Phedre scribens ad Yppolitum in eius Epistula sic ait: Clarus erat siluis Cephalus, multeque per herbas / conciderant illo percutiente fere, / nec tamen Aurore male se prebebat amandum, / ibat ad hunc sapiens a sene diua uiro - uel dicit tertio quod erat extra brachia dulcis sui amici, idest Experi sideris procedentis interdum ex Oriente cum Aurora lune, et tunc dicitur Experius, interdum cum Aurora solis, et tunc dicitur Lucifer, unde idem Ouidius: Iamque fugatura Tytoni coniuge noctem / preuius Aurore Lucifer ortus erat; uel quarto forte auctor hic accipit pro hoc amico signum Cancri, quod signum est domus lune, a quo signo remota tunc erat dicta Aurora lunaris per tria signa, cum tunc erat in signo Scorpionis, ut ait hic auctor de eius Aurore stellata fronte in forma Scorpionis. Itaque, licet obscure, breuiter concludendo auctor per dicta uerba fingit iam duas partes noctis transisse ibi, uidelicet crepusculum et conticinium, et tertia iam iminebat, que dicitur gallicinium; alie dicuntur intempestum, gallitium, matutinum et diluculum, et sic septem secundum Macrobium, et hee partes sunt passus noctis de quibus hic ait auctor. In qua quidem parte tertia noctis fingit inde auctor se ibi solum incepisse dormire, causam allegando quia habebat de eo quod traxerat ab Adam, scilicet de corporali et carnali et sensuali essentia unde Phylosophus in suo libro De Sompno et Uigilia dicit quod Sompnus est quies uirtutum animalium et sensuum nostrorum dependens a cerebro - dicendo se in hora matutina, iuxta diem quando yrundo incipit canere - ut ait Uirgilius, etiam talem horam describendo, dicens in UIII°: Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma / et matutini uolucrum sub culmine cantus, in quo incidenter tangit etiam quod ystorice et fabulose Ouidius scribit in UI°, scilicet quomodo Tereus, olim rex Tracie, accepta in uxorem Progne, filia Pandionis ducis Athenarum, carnaliter iacuit, et per uim, cum Phylomena sua cognata, puella et uirgine, et sorore dicte Progne et filia dicti Pandionis in quodam nemore, dum semel duceret eam de Athenis ad dictam eius coniugem, et ne tale scelus sciretur, linguam dicte Phylomene amputauit et ipsam ligatam dimisit in dicto luco ad quendam arborem ut a feris bestiis deuoraretur breuiter. Tamen, hoc scito, recepta dicta Phylomena secum occulte, dicta Prognes, tali dolore mota, occidit Ythym suum filium et dicti Terei infantem et eum coquit et secrete illum dedit ad comedendum dicto eius patri uno mane ituro uenatum; quo recepto et insequente dicto Tereo eas sorores, dicta Prognes conuersa est in yrundinem et Phylomena in auem sui nominis quam uocamus rosignolum, et dictus Tereus in auem uocatam upupam cristatam - et hoc est quod dicit hic auctor de primis guais dicte yrundinis, subdendo auctor etiam hic quomodo in dicta hora matutinale mens nostra peregrina magis a carne, idest magis a motibus carnalibus remota in suis uisionibus quasi diuina est circa futura prenoscendi, quod diuinitatis est non humanitatis, et itaque presupponit auctor hic quod in tali hora uera sint nostra somnia, et idem dicit supra in Inferno in capitulo XXUI°, quod quidem etiam uerificari uidetur per Ouidium in Epistulis dicentem: Namque sub Aurora, iam dormitante lucerna, / somnia quo cerni tempore uera solent, item et per Claudianum dicentem: Per somnos michi sancte patet, iam sepe futura / panduntur multeque canunt presagia noctes, item et per Ualerium Maximum in III° De Somniis, in contrarium uidetur dicere Cato dum ait: Somnia ne cures, nam mens humana quod optat etc., et Salamon in Ecclesiastico, dum dicit: Somnia extollunt imprudentes, et multos errare fecerunt, ex quo Augustinus, in libro De Spiritu et Anima, in hoc sic distinguit dicens: Quinque fore species somniorum: nam quedam somnia fiunt que dicuntur oracula, quando scilicet homo somniat aliqua sibi reuelata a Deo, ut Genesis XXXUII° capitulo dicitur de Ioseph, filii Iacob, et de Ioseph uiro Marie et de magis recipientibus responsum in somniis et de aliis multis et ista uera sunt; quedam somnia dicuntur uisiones, quando scilicet id quod quis uidet eo modo quo apparet euenit, unde Macrobius, Super Somnio Scipionis in hoc ait: Fit enim sepe ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno tale quale sepissime uigilantes solebant cogitare et loqui; quedam alia dicuntur simpliciter somnia, quando scilicet figuris sunt tecta et sine interpretatione intelligi non possunt, ut in somnio Nabucodonosoris interpretato per Danielem, ut in Daniele capitulo IIII° habetur, et in somnio Pharaonis de spicis; quedam alia sunt que dicuntur insomnia, scilicet quando id quod fatigauerat uigilantem ingerit se dormienti sicut est cibi et potus cura, ad quod ait Gregorius in suo Dialogo dicens quod Somnia interdum eueniunt in suis apparitionibus a plenitudine uentris uel capitis ex inanitione uel ab aliqua delectacione uel affectione que dormientis mouent phantasiam, uel ex compressione humorum; nam flegmaticus aquosa ut plurimum somniat, collericus incendiosa, melancholicus se cadere et ire non posse, sanguineus se uolere que in somnia uana sunt, unde Uirgilius: Sed falsa ad celum mictunt insomnia Manes; quedam somnia phantasmata dicuntur, ut cum quis uix dormire cepit, et adhuc se uigilare putat et aliqua uidet, et hec etiam uana sunt. Possunt enim ex causa exteriori somnia procedere uel per illuminatione dyaboli, de quibus Iob UII° capitulo ait: Terrebis me per somnia, ubi Gregorius inquit: Dyabolus cupidis prosperat, timidis aduersat per somnia, et hec uana sunt, aut procedunt ex infusione corporum celestium mouentium hic potentias corporales, ex quo motu nostra phantasia mouetur, unde apparent multa futura maxime circa fata Rei Publice secundum dictum Macrobium. Post hec auctor, fingendo se in predicta tali hora in somnio ita rapi et eleuari usque ad regionem ignis per hanc aquilam, ut in textu dicitur, tangit comparatiue de raptu Ganimedis, filii Troii, Troyani regis, circa cuius ystoriam et poeticam fictionem, Seruius super illis uerbis Uirgilii in primo dicentis: Et rapti Ganimedis honores, scribit quod Hebes, filia Iunonis, diu fuit in officio propinandi uinum siue potum Ioui in celo, tandem uisum extitit ipsi Ioui non fore decens quod talia per feminam fierent, unde disposuit se ad illud officium habere hunc Ganimedem, tanquam nobiliorem et pulcriorem iuuenem de mundo, unde, cum una die dictus Ganimedes uenatum iuisset cum suis multis comitibus super montem Yde iuxta Troyam, Iupiter, in forma aquile, illum rapuit in celum et eum ad dictum officium constituit; unde Uirgilius in UI° de hoc sic ait: Intextusque puer frondosa regius Ida / ueloces iaculo ceruos cursusque fatigat, / acer, anelanti similis, quem prepes ab Ida, / sublimem pedibus rapuit Iouis armiger uncis, item et Ouidius in persona Paridis scribentis Helene, in sua Epistola iactando se, inquit: Frix erat et nostro genitus de sanguine, qui nunc / cum diis potando nectare miscet aquas. Item tangit etiam comparatiue auctor hic quomodo obstupuit non minus sic excitatus ut stupuit Achilles delatus per Chironem centaurum de nocte ad insulam Schiri a Theti matre eius missum illuc, et quare et quomodo Greci illum inde habuerunt, ut scripsi plene supra in Inferno in capitulo XXUI° ubi uide; de quo admiratiuo causa dicti Achillis, Statius in primo sui Achilleidos ait: Cum pueri tremefacta quies oculisque patentes / infusum sensere diem. Stupet aere primo, que loca, qui fluctus, ubi Pelion? omnia uersat / atque ignota uidet dubitatque agnoscere matrem etc. Modo resumamus quid auctor allegorice hic pro ista aquila et Lucia sentiat, et certe pro ea hic et in capitulo II° supra in Inferno eam accipit pro Gratia Cooperante que subsequitur Gratie Operanti, ut plene scripsi in dicto capitulo secundo, et que ibi scripsi de hoc hic uideantur; de qua sic ait Augustinus: Cooperando Deus in nobis perficit quod operando incepit, quia ipse ut uelimus operatur incipiens et uolentibus cooperatur perfici, unde, uisis conditionibus illorum qui per contrictionem extremam saluati sunt, de quibus hucusque dixit in hoc secundo libro, uolens auctor nunc contemplatiue ascendere ad tractatum illorum qui ad ueram confessionem in hoc mundo uiuentes ueniunt ad se purgandum ut ad uerum Purgatorium quoddam, fingit dormiendo, idest contemplando, ita se nunc eleuari hic per hanc talem figuratam aquilam, ut dicit textus, ut per Gratiam predictam Cooperantem; et hec pro ista prima parte sint.
+
+Ueniamus igitur ad secundam, in principio cuius auctor fingit se deuenisse ad hanc portam Purgatorii et ad eius tres gradus, ut dicit textus, quam quidem portam auctor hic allegorice ponit pro introitu status confessionis et penitentie, ad quem in hoc mundo uiuentes actu et proposito primo dirigimur a gratia Dei supradicta figurata in predicta aquila et Lucia, de qua tali figurata porta ait forte Psalmista dicens: Introite portas eius in confessione, et alibi dicit: Aperite michi portas iustitie: / ingressus in eas confitebor Domino. Hec porta Domini, iusti intrabunt in eam. Et quia ad portam hanc talem itur per gradus, cum Nemo repente fit summus, ut ait Iuuenalis, fingit auctor hos tres gradus pro scala eius porte, sentiens allegorice de hiis gradibus quod ait Augustinus de sermone habito in monte, dicens: Sicut tribus gradibus ad peccatum preuenitur, scilicet suggestione, delectatione et consensione, ita peccati ipsius tres sunt differentie, scilicet in corde, in facto et consuetudine, et per consequens tribus gradibus oportet nos uenire ad ipsius peccati confessionem: debet enim peccator primo reminisci omnium que peccando commisit et introspicere ante confessionem, unde in quodam Decreto sic dicitur: Magnum est, ut quis peccata sua agnoscat, et memoriam eorum retineat, ut possit dicere ut ait idem Psalmista dicens: Confitebor tibi, Domine, in toto corde meo, et alibi: Delictum meum cognitum tibi feci etc. Et ex hoc auctor allegorice hunc primum gradum sic lucidum fingit adeo ut se in eo ut in speculo quodam uidebat ut erat, ut dicit hic textus; secundus uero gradus ita liuidus et niger et crepitus accipitur: hic pro compunctione scindente cor nostrum in tali casu, ad quod Ioel propheta: Scindite corda uestra et non uestimenta uestra; tertius rubeus, iste alius gradus accipitur per erubescentiam quam habere debet peccator in confessione, unde Luce XUII° capitulo, dicitur per Dominum peccatoribus: *Ora mostrate sacerdotibus omnes*, non unus pro omnibus, nec alium statuatis nuntium, sed qui per uos peccastis per uos erubescatis; uel forte hii tres gradus sunt illi de quibus in Decretis, De Penitentiis, ita scribitur: Sicut tribus modis Deum offendimus, corde, ore et opere, ita per cordis contritionem et oris confessionem et operis satisfactionem, ut per tres gradus uenire debemus ad ueram penitentiam. Iste autem angelus pro sacerdote ponitur hic per auctorem alludentem in hoc Diuine Scripture: nam dicitur Malachie II° capitulo: Labia sacerdotis custodiunt scientiam et legem requirunt de ore eius, quia angelus Domini est, et per Apostolum, Ad Corinthios UI° dicitur: Nescitis quoniam angelos iudicatis, (Idest sacerdotes, dicit ibi Glosa), quibus solis data est potestas confitendi et absoluendi, unde et in quodam Decreto dicitur: Mediator Dei et hominum Christus hanc prepositis Ecclesie tradidit potestatem, ut penitentibus et confessis satisfactionem penitentie darent, qua purgatos ad comunionem sacramentorum per ianuam reconciliationis admicterent. Spata uero huius angeli pro iudicio sacerdotali hic ponitur, in quo debet ferire sacerdos peccatorem reprehendendo eum cum iustitia et misericordia; nam dicit Dominus Mathei XUI° capitulo: Confirmo quos ligatis et soluitis super terram cum misericordia et iustitia, alia uero uestra opera in peccatores non agnosco, et ecce quod ait Salamon dicens: De ore sedentis in throno procedit gladius bis acutus; cum qua spata, idest cum qua iustitia reprehensibili, signauit sibi in frontem dictus angelus, dicit auctor, septem P, hoc est quod examinando ipsum memorem fecit septem peccatorum mortalium, quod totidem tangit ad doctrinam confessantium alios, dicendo quomodo indutus erat humili ueste dictus angelus, ut ex hoc etiam instruat hic auctor sacerdotes quomodo mediocri ueste utantur, non colorata uiridi uel rubea, unde in quodam Decreto ita dicitur: Priscis omnium temporibus omnis sacratus uir cum mediocri aut uili ueste conuersabatur; audierat enim Matheum XI° capitulo dicentem: Qui mollibus uestibus uestuntur, in domibus regum sunt, et Psalmista etiam dicentem: Sacerdotes tui induantur iustitiam, / et sancti tui exultent; indutus est enim iustitia qui medio utitur. Due enim claues sunt ille quas dedit Dominus Petro, dicens: Et dabo tibi claues regni celorum etc., quas Magister in IIII° Sententiarum dicit non fore corporales sed spirituales, unde sub anagogico sensu, idest spirituali, auctor hic et alibi de eis loquitur, et sic accipit pro aurea hac claue auctoritatem sacerdotalem sine qua non potest in hoc mundo quis penitentialiter iudicari, nec absolui; nam remictentibus sacerdotibus peccata Deus remictit, ut Mathei XXUI° capitulo habetur et in Iohanne capitulo IX° dicitur quod Christus Lazarum suscitatum obtulit discipulis soluendum, ut denotaret potestatem et auctoritatem talem solum esse sacerdotum; quam clauem auream dicit his auctor esse ualidiorem alia argentea, licet hanc argenteam dicat esse magis artificiosam, nam et spiritualiter hic argentea clauis pro prudentia et discretione et scientia sacerdotali ponitur, de qua dicitur Malachie sacerdoti, ut habetur Osee IIII° capitulo: Tu scientiam repulisti et ego repellam te ne sacerdotio fungaris, dicit Dominus, et etiam de hoc in quodam Decreto, in titulo De Penitentiis, ita dicitur: Caueat spiritualis iudex, sicut non commisit crimen, ita non careat munere scientie; nam oportet ut sciat cognoscere quicquid debet iudicare, sit diligens inquisitor, sapienter interroget a peccatore quod forsan ignorat uel uerecundia tacet et locum et tempus; quibus cognitis adsit beniuolus, habeat dulcedinem in affectione, in uarietate adiuuet confitentem increpando etiam et doceat perseuerantiam, ut docet hic auctor dicendo in personam dicti angeli quod extra redit qui retro respicit, et Luce IX° capitulo dicens: Nemo mictens manum ad aratrum et respiciens retro actus est ad regnum Dei, hoc est ut ait ibi Gregorius quod Post exordium boni operis debemus ad malum non reuerti, de quibus talibus ait Propheta dicens: Non reuertebantur cum incederent, ut fecit uxor Loth, ut dicitur Genesis capitulo XUIIII°. Ultimo dicit hic auctor quomodo dictus angelus aperuit dictam portam, eo modo quo etiam Uirgilius in simili ait, dicens in UI°: Tum demum horrisono stridentes cardine sacre / panduntur porte etc., tangendo etiam comparatiue quod scribit Lucanus in III° de porta Tarpeia, erario populi romani, aperta per Cesarem contra uoluntatem Metelli tribuni dicens: Protinus abducto patuerunt templa Metello, et sequitur: Tum rupes Tarpeia sonat magnoque reclusas / testatur stridore fores etc.
+
+{Poi fummo dentro al soglio de la porta.} In hoc X° capitulo adhuc auctor, se continuando ad proxime precedentia, dicit quomodo non fuisset excusandus, sic monitus a dicto angelo, si ita ingressus se uoluisset ad sonum dicte porte, in quo uult allegorice tangere quod homo confessus et ingressus statum penitentie, non debet propter aliquam attractionem se uoluere retro, idest iterum ad peccata eadem, uel alia uenire, ut et per consequens ad dictam figuratam portam, idest quod ad dictam confessionem iterum redire non oporteat ipsum. Nam, dicit Ambrosius, penitentia est preterita peccata plangere, et iterum plangenda non commictere; facit ad hoc etiam quod in quodam Decreto, De Penitentiis, ita dicitur: Is qui post penitentiam delinquit, ita priuabitur gratia propter sequens delictum, ac si nulla peccata ei dimissa fuissent; at sic facit quod dicit aliud Decretum, scilicet quod Melius est uiam Domini non agnoscere quam, post agnitam, retro ire. Et sicut hec spiritualiter procedunt ut dictum est, ita et moraliter, ad quod quidem facit quod fingunt poete de Orfeo et de Euridice eius uxor, qua, uenenata a quodam serpente et mortua et ducta ad Inferos, ipse Orfeus dulciter sonando apud demones eam habuit ab illis cum ista conditione, ne reducendo ipsam extra Infernum, respiceret ipsam retro, quod minime seruans illam iterum amissit, quod totum moraliter, ut modo supra dixi circa uitia, importat quod spiritualiter circa peccata dictum est. Inde auctor dicit quomodo illa petra scissa per quam suum cepit ascensum, hinc inde mouebatur ibi, et quomodo cedentem partem dicti loci sequabetur, in quo allegorice sentit quomodo diuersis motibus temptationum in principio status penitentie homo in hoc mundo diuersimode fluctuatus debet eis cedere, unde ait Cassianus: Nunquam orat quis, etiam flexis genibus, quin euagatione distrahatur, quasi ut in hoc auctor sequatur Gregorium dicentem in quadam eius Omelia, exponendo Ezechielem, dicentem: Potest discursus atque mobilitas Spiritus etc. In sanctorum cordibus iuxta quasdam uirtutes spiritus bonus semper manet, iuxta quasdam uero recessurus uenit, et uenturus recedit. Ac in hiis per quos sanctitatis uirtutis ostenditur, aliquando presto est misericorditer, aliquando misericorditer recedit.
+
+Prohemialiter hiis ita premissis, auctor incipit hic tractare de primo circulo Purgatorii, in quo fingit et ponit purgari animas superborum, et ab ipso peccato superbie in pena ita ponderosa et honerosa horum saxorum, ut patet in hoc capitulo et in sequenti, describendo latitudinem dicti huius primi circuli et parietem eius sculptum memorandis ystoriis importantibus bonum uirtutis et humilitatis effectum - ut spirituales et morales uiri in hoc mundo retracti a peccato et uitio superbie, anagogice et tropologice loquendo, hec uidentes hic, idest hec sibi ad memoriam reducendo, ut ibi dicte anime magis afficiantur et doleant se non fuisse secutos in hoc mundo talem uirtutem - sed potius ea que sculpta sunt in pauimento huius primi dicti circuli, importantia malum effectum dicti uitii superbie, ut inferius dicitur in XII° capitulo, ubi huiusdem scuplta hic et ibi allegorizabo. Dicit enim et fingit se hic uidisse inter alia sculpta, primo humilitatem Domine Nostre quam ostendit in annunciatione angelica sibi facta dum dixit: Ecce ancilla Domini etc., ut Luce I° habetur; item humilitatem Dauid regis illam, scilicet de qua scribitur in secundo Regum UI° capitulo uidet quod dum semel arca sancta reduceretur de ciuitate Gabaa ad Yerusalem cum thure et septem choris sacerdotum (ac sinistrasset in uia currus ducens eam, et substentata fuisset a quodam nomine Oza dicta arca, mortuo statim dicto Oza, ex eo quod non erat sibi tale officium commissum, ut tangit auctor hic etiam incidenter), ipse Dauid succinctus tripudians precedebat dictam arcam, quo uiso de palatio suo Micol, uxor ipsius Dauid et filia Saul regis, despexit ut superba ipsum ualde, tunc dicens dicto suo uno: O quam gloriosus fuit hodie rex Ysrael discoperiens se ante ancillas eius, cui tunc Dauid ita respondit: Ludam ante eum qui elegit me, et uilior fiam plusquam factus sum et ero humilis in occulis meis; item humilitatem Traiani imperatoris, illam de qua sic ait Elinandus ystoricus: Cum Traianus cum suo exercitu ad bellum pergeret, uiduam quendam illi occurrit plorando dicens: *Obsecro ut sanguinem filii mei innocenter occisi uindices*, cumque ipse imperator si incolumis reuerteretur se ei uindictam facturus sponderet, uidua respondit: *Et quis mihi hoc prestabit, si tu in prelio moriaris?* Traianus dixit: *Ille qui post me imperabit*. Cui inquit uidua: *Et tibi quid proderit, si alter michi iustitiam fecerit?*. Traianus: *Utique nichil*; et uidua: *Non tibi melius est ut michi iustitiam facias et in hoc mercedem accipias quam alii transmittas?*. Tunc Traiano, pietate motus et iustitia, de equo descendit et ibi innocentem sanguinem uindicauit, que uerba auctor hic uulgarizat ad licteram, ut patet in textu. Quomodo autem anima huius Traiani de Inferno reuersa est ad corpus precibus sancti Gregorii ut hic tangitur, dicam infra in Paradiso in capitulo XX°. Inde in reprehensionem superborum auctor exclamando dicit quomodo sumus uermes etiam informes, remota anima, sicut uermes sirici, remoto papilione qui dicitur Florentie farfalla, qui et nascitur ex eis, de quo Ouidius in XU° sic ait: Agrestes tinee, res obseruata colonis, / ferali mutant cum papilione figuram, item quomodo sic etiam remanemus quasi attoma illa, scilicet corpuscula informia que agitantur per radium solis transeuntem per aliquam umbram, in defectu, idest deficiente in nobis spiritu, siue ut illi uermes quos Phylosophus, in libro De Somnio et Uigilia, uocat emthoma, ad quod respiciens inquit Psalmista: Ego sum uermis et non homo; et secundo Macchabeorum dicitur: Gloria peccatoris stercus et uermis. Ultimo auctor hic reducit has animas ita ponderatas, et cum natas comparatiue se ostendere ut se habebat, et ostendebat Cinyra, dum mutatus fuit in gradus templi cum eis filiabus, Ouidio dicente in UI°: Qui super est solus, Cinyra habet angulus orbum, / isque gradus templi, natarum membra suarum, / amplectes saxo quod iacens lacrimare uidetur.
+
+{O Padre nostro che nei cieli stai.} In hoc XI° capitulo auctor, adhuc prohemialiter se continuando ad proxime dicta, fingit ibi in hoc primo predicto circulo dictas animas orando iuisse sub dicto eorum penali pondere, simili illi quod interdum per homines somniatur, de quo Uirgilius in XII° de eo comparatiue loquens, sic ait: Ac uelut in somnis, occulos ubi languida pressit / nocte quies, nec quicunque auidos extendere cursus / uelle uidetur, et in mediis conatibus egri / succidimus; non lingua ualet, non corpore note / sufficiunt uires nec uox aut uerba sequuntur, dicentes orationem illam quam Dominus docuit nos facere, dicens Mathei UI° capitulo: Cum oraueritis, nolite multum loqui, sed dicite: *Pater noster, qui es in celis*: in qua prima particula dicte orationis ostenditur non debere nos orare deos fictos terrenos et simulacra gentium, sed Deum uerum qui in celis potissime est amore priorum effectuum, scilicet celorum et angelorum, ut dicit hic auctor, non tamen ut circumscriptus sit ibi ipse Deus, ut dicit etiam hic auctor, sed ut omnia circumscribens, ut dicit infra in Paradiso in capitulo XIIII° et supra in Inferno in capitulo primo, ibi dum dicit quod Deus in toto mundo imperat sed in celo regit, ac ibi habet suam ciuitatem et sedem, iuxta Ysaia dicentem in LXUI° capitulo in persona Dei: Sedes mea celum, et terra scabellum pedum meorum, et ex hoc, quamuis erronice, dicit Macrobius quod quidam phylosophi senserunt Deum nichil aliud esse quam celum ipsum; dicitur aliquid circumscriptum tunc quando potest definitione assignari in loco, ut sic fit in illo quod non alibi, circa quod frater Albertus sic ait: Locus duplex est intelligibilis ut angelorum et animarum que, licet sint in corporali loco, non tamen corporaliter sunt ibi, sed intelligibiliter, et sic dicuntur esse in loco circumscriptiue, cum potest assignari principium medium et finis diffinitiue, autem dicitur esse in loco quod sic est hoc quod non alibi. Et sic angeli sunt in loco; nam locum replent, et sic Deus dicitur esse in omni loco cum repleat omnem locum, ut Magister Sententiarum inquit: Angelus circumscriptus est localiter, Deus incurcumscriptus; ad quod ait Augustinus in libro De Diffinitione Ortodoxe Fidei: Nichil incorporeum et inuisibile nisi Deus. Nam incorporeus est quia ubique est, non loco, sed actionibus, aut etiam longinqui aut propinqui sumus, cum dicat ore prophetico ipse Deus: Celum et terram ego implebo, cum omnia sint sibi presentia, et Thomas in prima parte questio UIIIa inquit: Deus est ubique. Nam sic est in omnibus rebus, ut dans ei esse et uirtutem et operationem, sic enim est in omni loco, ut dans ei uirtutem locatiuam. Nam omnem locum replet. Non sicut corpus: nam corpus dicitur replere locum in quem non compatitur secum aliquod aliud corpus, at per hoc quod Deus sit in aliquo loco, non excluditur quin alia sint ibi, ymo per hoc implet omnia loca, quod dat esse omnibus locatis replentibus ipsa loca; ex quo Anselmus ait, exponens Psalmistam dicentem Si ascendero in celum tu illic es, si descendero in Infernum ades: Quo fugis Euclides? Quascunque ascenderis horas sub Iouem semper eris; inde sequitur in dicta oratione: Sanctificetur nomen tuum, super qua secunda particula inquit Augustinus: Hoc non dicitur ut non sit sanctum nomen Dei, sed ut sanctum habeatur; tertio sequitur: Adueniat regnum tuum, dicit Cyprianus hoc nichil aliud importare, nisi quod nos ut eius filii petimus regnum et hereditatem paternam nobis promissam per ipsum ut per patrem et acquisitam per filium, ubi addit Yeronimus: Hec est magna audacia, regnum Dei postulare et futurum iudicium non timere, quod non nisi ad puram conscientiam pertinet, auctor uero hic hec uerba uidetur aliter exponere, Et sic adueniat regnum tuum, idest ueniat uersus nos pax, idest gratia regni tui Domine: nam, ait Apostolus Ad Romanos UI° capitulo: Gratia Dei uita ecterna, ubi sic ait Glosa: Confitendum est gratiam Dei uitam eternam uocari, quia hiis meritis redditur que gratia contulit homini, eo quod nos, inquit auctor ad ipsam, non possumus, subaudi uenire ex nobis cum toto nostro ingenio, ut subdit transpositis uerbis hic etiam ipse auctor, nisi ipsa predicta gratia ex se ueniat, iuxta illud Ad Corinthios secundo, capitulo III°, Pauli dicentis in hoc: Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra a Deo est, et sequitur: Fiat uoluntas tua sicut in celo et in terra, quam particulam quartam Augustinus in libro De Sermone Dei uolens exponere, ait: Per celum hic angeli intelliguntur et per terram sancti homines, et est dicere: sicut in angelis uoluntas Dei fit ut eo perfruantur, ita fiat hic in terra a sanctis hominibus, ex quo auctor hic ait: sicut angeli de suo uelle tibi Deo faciunt sacrificium, idest tibi conferunt et immolant illud ut sacrificium, ita faciant homines etc.; inde sequitur: Panem nostrum quotidianum da nobis hodie, super qua quinta particula uarie opiniones sunt: nam Ciprianus hunc quotidianum panem accipit pro Christo qui, ut dicitur Iohannis UI° capitulo ait: Ego sum panis uiuus qui de celo descendi, quod prefiguratum fuit Exodi XUI° capitulo ubi dicitur: Ego pluam uobis panes de celo; et in quodam Decreto ex uerbis Ambrosii dicitur: Non iste panis est qui uadit in corpus, sed panis uite ecterne qui animam fulcit, scilicet corpus Christi; Augustinus uidetur hunc panem accipere pro corporali pane substantiante cotidiane nos, in quo omnia necessaria comprehenduntur. Nam licet nobis orare quod licet nobis desiderare, unde orando petere possumus et temporalia, non ut finem constituamus in illis, sed ut sint aminicula beatitudinis requirende substentantia nos ad actus uirtuosos exercendos; quidam alii theologi uidentur hunc panem accipere pro Sacra Scriptura, cum cotidie eam meditari debemus, cui opinioni iste auctor adherere uidetur, dum dicit in secundo capitulo infra in Paradiso: Uoialtri pochi che drizaste il collo / per tempo al pan degli angioli, del quale / uiuesi qui ma non sen uien satollo. Tamen uidetur ipse auctor hic ipsum panem accipere pro Gratia Diuina, sine qua in hoc mundo, ut in deserto, non possumus antecedere sed retrocedere, ut Hebrei faciebant in deserto, que Gratia Dei in manna pluente eis, ut dicitur Exodi XU° capitulo et Deuteronomii UIII° capitulo figuratur; et ex hoc dictum est ibi: Panem angelorum homo manducauit, et ecce cur sic auctor dicit hic de manna et deserto, ut dicit hic textus. Inde sequitur: Et dimicte nobis debita nostra etc., in qua sexta particula inquit Cyprianus: Filius Dei, qui docuit nos orare, paternam misericordiam promisit, sed addidit legem nos certa conditione astringentem, unde et Chrysostomus ad hoc etiam ait: Quemadmodum ueraciter dicitur: *Dimicte nobis debita nostra* quoniam non desunt peccata que dimictuntur, ita ueraciter dicatur: *Sicut et nos dimictimus debitoribus nostris*, idest quod dicitur fiat. Ultimo sequitur: Et ne nos inducas in temptationem etc.: in hac septima et ultima particula notandum est quod Deus non inducit in hoc mundo in temptationem nos homines, sed patitur nos temptari, ut ait Iacobus in eius Epistula, tamen hoc hic petitur: ne deserti diuino auxilio alicui temptationi uel consentiamus decepti uel sibi cedamus afflicti; quam ultimam precem dicit auctor has animas non facere pro se, cum non possint amodo temptari, ut scripsi supra in capitulo UIII°, ubi plene de temptatione dixi, sed pro nobis uiuentibus in hoc mundo adhuc, et sic merito et nos pro eis orare debemus hic, iuxta id quod habetur in secundo Macchabeorum in XII° capitulo ibi: Sancta et salubris est cogitatio pro defunctis orare, ut a peccatis soluantur, etiam eadem oratione dominica: nam ait de ea sic Chrysostomus in Decreto quodam: De quotidianis leuibusque peccatis, sine quibus hec uita non ducitur, hec quotidiana oratio dominica satisfacit. Delet omnino hec oratio minima quotidiana peccata, delet et illa a quibus uita fidelium, etiam scelerate gesta, sed penitendo in melius mutata, discedit.
+
+Post hec auctor, uolens ostendere quomodo uitium superbie, ut genus, in tres species partitur, scilicet in arrogantiam, in appetitum excellentie, et in presumptionem, fingit inter alios spiritus hic se reperisse hos tres spiritus de quibus hic specialiter facit mentionem; primo scilicet umbram domini Umberti comitis de Sancta Flore de Marictima, quam inducit sibi dicere quomodo fuit in dicta prima specie superbie, scilicet in arrogantia, maculatus propter antiquum eius sanguinem et nobilem prosapiam, et propter egregia facta suorum maiorum, ut dicit textus. Dicitur enim superbum proprie ille qui appetit esse super alios, sed dum hoc facit attribuendo sibi aliquid falso, ut iste comes fecit in hoc mundo de sua putatiua nobilitate non considerando comunem nostram matrem, ut idem spiritus hic testatur, scilicet Euam, a qua omnes pares descendimus - iuxta Malachiam prophetam dicentem II° capitulo: Nunquid non Pater unus omnium nostrum, nunquid non Deus unus creauit nos; quare despicit fratrem suum unuisquisque nostrum? - siue terram, ut nostram quasi comunem matrem, unde Gregorius in hoc ait: Omnes secundum rationem humilitatis equales sumus, idest secundum primos parentes qui de humo facti sunt. Dici debet arrogans item et dum attribuit sibi gloriam de factis egregiis suorum maiorum dictus comes in hoc mundo, ut dicit hic textus, et falso iuxta Ouidium dicentem in XIII° in persona Ulixis arguentis contra Aiacem iactantem se de factis egregiis etiam suorum maiorum: Nam genus et proauos et, que non fecimus ipsi, / uix ea nostra uoco - dicendo dictus spiritus quomodo ex tali uitio mortuus fuit in terra Campagnatici districtus Senarum, ut dicit textus, dicendo quomodo etiam omnes de domo sua superbire facit eorum predicta opinata nobilitas, iuxta Sallustium dicentem: Comune malum nobilitatis est superbia, inde ut tangat de dicta secunda specie superbie, scilicet de appetitu proprie excellentie.
+
+Auctor hic secundario inducit hunc spiritum magistri Oderisii de Eugubio, olim summi miniatoris librorum, ad dicendum sibi quomodo uoluit excedere alios in dicto suo magisterio superbe et despectiue, in cuius persona auctor exclamat hic contra uanagloriam talem humanam, allegando quomodo in breui dictus magister Oderisius in sua fama miniature cessit magistro Franco Bononiensi, et in fama picture Cimabouis Iocto, et in fama loquendi in materna lingua rimando dominus Guido Guinizelli de Bononia Guidoni de Caualcantibus de Florentia, et iste ipsi auctori, subdendo quomodo fama nostra talis modicum durat si non iungatur etatibus grossis, que etates temporum habent gentem facere ex dispositione superiori subtilem et non subtilem, cum dicat Albumasar in suo libro: Continuum hunc mundum regi per etates naturaliter, in quibus singulares planete singulariter regit. Item in reprimitionem dicti appetitus fame etiam infert ipse auctor sic arguendo et dicendo: quam famam habebis tu homo, licet moriaris senex in aliqua fama et non infans ante transitum mille annorum, quod tempus minus spatium est respectu ecterni quam unus motus ciliorum respectu motus octaue spere tardioris omnibus aliis motibus celestibus? (nam mouetur in XXXUI milibus annis). Ad quod ait Psalmista: Mille anni ante occulos tuos tanquam dies externa que preteriit, et Boetius in II°: Quid, o superbi, mortalis aura nominis est? Uos uero immortalitatem uobis propagare uidemini, cum futuri temporis famam cogitatis. Quod, si ad ecternitatis infinita spatia pertractes, quid habes, quod nomine tui diuturnitate leteris? et sic, ut ait Gregorius concludendo: Uilescunt temporalia cum considerantur ecterna, inducendo tamen auctor sibi ostendi umbram domini Prouenzani de Saluanis de Senis, olim dominatoris dicte ciuitatis eius tempore quo Florentini debellati sunt in campo per Senenses iuxta Montem Apertum, anno domini MCCLX, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo X°, de quo dicit quomodo nunc de eo uix in Senis pispiliatur, idest sussuratur, et sic adhuc redit ad dicendum de labili nostra fama extincta in persona eiusdem domini Prouenzani in XL annis, in cuius persona etiam tangit hic auctor de dicta tertia specie superbie, scilicet de presumptione in qua fuit, ut dicit hic textus, interferendo de hoc suo memorando facto, uidelicet quomodo dictus dominus Prouenzanus, dum eius quidam nobilis amicus captus esset in carcerem Karuli de Apulia propter conflictum Corradini, redemit eum denudatus querens in campo Senarum, ac sedens, ut dicit hic textus, et quia taliter queritare graue est, prenuntiat dictus spiritus auctori quomodo in breui eius uicini, idest Florentini, expellent eum, et quomodo ita exul experietur quomodo graue est sic alienum postulare, dicente Innocentio in suo opere De Contemptu Mundi: O quam perfida est conditio mendicantis, quia si petit necessitate compellitur, et dum petit rubore compescitur, et si non petit egestate consumitur: unde dictus dominus Prouenzanus - secutus Apostolum dicentem Ad Hebreos XIII° capitulo: Mementote uinctorum, et Psalmistam dicentem: Egenum de manu peccatoris liberate - meruit, ut hic dicitur.
+
+{Di pari, come buoi che uanno a giogo.} In hoc XII° capitulo auctor, continuato sermone et uocato Uirgilio suo pedagogo - qui dicitur a pedes, quod est puer, et gogos ducere, et sic quasi ductor puerorum (nam ipse Uirgilius, sub representatione rationis, ipsum ducebat ut puerum), alludendo auctor in hoc forte uerbis illis Phylosophi dicentis ita in III° Ethicorum: Quemadmodum puerum oportet secundum preceptum pedagogi uiuere, sic et concupiscibile consonare rationi - tangit, ad complementum huius tractatus superbie, quomodo uidit in solo et pauimento huius primi circuli sculptum, ad quem exitum uenit superbia nostra ut plurimum in hoc mundo infimum et depressum, ut sub allegorico sensu moueat homines ad remouendum se ab ipso uitio et adherere uirtuti humilitatis sibi in bono contrarie ut supra premisit, et primo per exemplum Luciferi qui, dum esset angelus, factus est dyabolus, et de celo precipitatus in abissum, et de primo ordine creaturarum positus est in nouissimo, de quo Ysaie XIIII° dicitur: Quomodo cecidisti Lucifer qui mane oriebaris? et Luce X°: Uidebam Satan sicut fulgur de celo cadentem; secundo per exemplum Briarei gigantis fulminati a Ioue dum in Grecia in contrata Flegre bellare uoluit contra Deos cum aliis gigantibus ibi occisis a dicto Ioue et a Timbreo, idest Apolline, ita dicto a Timbrea herba nascente iuxta eius templum, item cum Pallade et Marte omnibus tribus filiis dicti Iouis, ut dicit hic auctor et supra in Inferno in capitulo XIIII° et ibi scripsi, et Statius in II° dicens: Non aliter, Getice si fas est credere Flegre / armatum immensus Briareus stetit Ethera contra, / hic Phebi pharetras, hic torue Palladis angues, / inde Pelethroniam premissa cuspide pinum / Martis etc. Item per exemplum Nembroth gigantis, cuius ystoria hic tacta talis est, ut legitur Genesis capitulo X° et XI° quod Noe habuit tres filios, scilicet Cham et Sem et Iaphet, de quo Cham descendit iste Nembroth qui, ut recitat Magister Ystoriarum, Sua superbia cepit esse potens in terra et robustus uenator hominum coram Domino, idest oppressor hominum affectu dominandi, ita quod dominator fuit super omnibus descendentibus dicti sui patris, et idem fecit Iethan, filius dicti Sem super eius descendentibus, et etiam Suphen, filius dicti Iaphet: qui descendentes Noe, etiam adhuc eo uiuente, erant numero XXIIIIor milium; qui dicti tres fratres ut duces eorum conuenerunt hanc gentem in quadam contrata dicta Sanar, et ibi dictus Nembroth cepit facere turrim quandam ascensuram usque ad celum ne iterum diluuium eos offenderet; ex quo Deus descendit ibi confundens linguam eorum ita quod nullus alium intelligebat; item per exemplum Nyobe filie Tantali et uxoris olim Amphyonis regis Thebarum, que, dum semel fieret festum quoddam Latone, sua superbia egit, ut scribit Ouidius in UI°, de ea dicens sic: Constitit; utque occulos circumtulit alta superbos, et: Querite nunc, habeat quam nostra superbia causam, / quoque modo audetis genitam Titanida Ceo / Latonam preferre michi etc., ex quo Apollo et Diana missi a dicta Latona, eorum matre, suis sagiptis occiderunt omnes septem filios masculos dicte Nyobe ludentes equester una die in quodam campo et septem eius filias etiam: dolore tali dictus Amphyon se occidit et dicta Nyobe effecta est saxum, unde subdit ibi idem Ouidius quod dicta Nyobe Orba resedit / exanimes inter natos natasque uirumque, et in libro De Ponto etiam idem poeta inquit: Felicem Nyobem, quamuis tot funera uidit, / que posuit sensum saxea facta malis. Item per exemplum Saul qui, ut habetur in primo Regum in capitulo XU°, dictum est ei: Nonne, cum paruulus esses in occulis tuis, caput in tribu Ysrael factus es? superbus autem factus, a regno deiectus est; nam, ut legitur in primo Regum capitulo ultimo dictus Saul uictus a Philisthin, et occisis in bello ab eis Ionathan et Aminadab et Melchisue suis filiis, dolore dictus Saul irruit in proprium ensem super montem Gelboe, et ibi mortuus est, quem montem ex hoc idem Dauid postea, ut dicitur hic, maledixit ne unquam ibi caderet pluuia uel ros: et ita euenit, et fuit ut legitur in secundo Regum in capitulo primo. Item per exemplum Aracnis mulieris que conuersa fuit in araneam per dictam Palladem cum qua certare uoluit texendo, cuius ystoriam ponit idem Ouidius in dicto UI° libro et de eius tela laniata. Item per exemplum Roboan filii Salamonis, de cuius superbia legitur in III° Regum in XII° capitulo; nam, cum creatus esset rex Ysrael, mortuo dicto suo patre, populo roganti eum ut exoneraret eum, respondit: *Minimus digitus meus grossior est dorso patris mei. Pater meus aggrauauit iugum uestrum, ego uero addam*: post quam talem responsionem suam misit Uriam, tributorum exactorem suum, ad exigendum a dicto populo collectas, et lapidatus est ab ipso populo; quo uiso, dictus Roboan rex ascendit festinus quendam currum et fugit in Yerusalem et recessit Ysrael a domo Dauid. Item per exemplum Heriphilis, uxor Amphyarai, que quadam superbia pro quodam ornamento infausto recepto ab Argia uxore Polinicis, indicauit dictum eius uirum latitantem ne iret ad exercitum illum Thebanum cum aliis regibus Grecis, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo XIIII°: nam presciuerat se ibi moriturum, ut ibi mortuus est, ut dicitur in capitulo XX° etiam, et ibi dixi supra in Inferno, ex quo Almeon, eorum coniugalium filius, dictam eius matrem occidit de precepto dicti sui patris, de qua ystoria scribit Ouidius in UIIII° et Statius in IIII° Thebais; et in II° de infortunato tali iocali siue ornamento dicit, scilicet quomodo Uenus, existens uxor Uulcani iacuit cum Marte, et ex eo genuit quendam puellam nomine Hermionem que maritata est Cadmo primo regi Thebarum, et dum pararetur ire ad nuptias, dicta Uenus eius mater rogauit dictum Uulcanum ut ei fabricaret aliquod ornamentum, qui Uulcanus memor dicti adulterii fabricauit hoc monile ita infaustum quod dicta Hermione et quecunque alia que illud habuit de domo dicti Cadmen infortunata fuit, ut dicitur hic. Item per exemplum Senacherib regis Assyriorum, de cuius superbia dicitur Ysaie XXXUI° et XXXUII° capitulo, cui dictum est ipso obsidenti Yerusalem, capta alia Yudea terra: Superbia tua ascendit in aures meas; ponam circulum in naribus tuis et reducam te per uiam qua uenisti, et: Percussit inde angelus domini eius castra et LXXXU milia Assyriorum mortui sunt ibi, et ipse rex Senacherib reuersus est, et dum in ciuitate Niniue adoraret in templo ydola sua, filii eius ipsum ibi occiderunt. Item per exemplum Cyri regis, a quo uicto in bello a Thamiri, regina Scitharum - ut scribit Solinus in I° et Ualerius in UIIII° in titulo De Ultione et ego scripsi supra in Inferno in capitulo XUII° - dicta Thamiris fecit truncari sibi caput et poni in utre sanguinis humani, dicendo uerba hic posita per auctorem, scilicet: sanguinem sitisti et sanguinem bibe. Item per exemplum Olofernis, ducis Nabuchodonosoris regis Assyriorum, qui, ut legitur in libro Iudith UI° capitulo, dum ciuitatem Bettulie obsideret et ad extremum deduxisset eam, decapitatus est astute a dicta Iudith, probissima muliere, sub proprio temptorio sub simulatione concubitus, et cum eius capite super hasta posito, ipsa cum aliis ciuibus dicte terre Bettulie egressa, in conflictu posuit exercitum dictorum Assyriorum; quod autem fuerit superbum dictus Olofernes ibi etiam scribitur, nam contra Achirorem prophetam hec uerba protulit dicens: *Quoniam prophetasti nobis quod gens Ysrael defensabitur a Deo summo, ut ostendam tibi quia non est Deus nisi Nabuchodonosor cum percusserimus eos quasi hominem unum*. Item per exemplum Troye deducte cum arce sua Ylion dicta de tanta superba altitudine ad infimam desolationem, ut ait Uirgilius in illis suis uersibus quos scripsi supra in Inferno in capitulo primo. Hiis ad licteram premissis, tangamus quid allegorice auctor sentit pro supradicta forma pene purgatorie huius uitii superbie que in isto primo circulo purgatur sub dicto pondere saxorum nostra submissa et curuata ceruice, et decet hoc tali reum dicere quod, sicut homo in hoc mundo leuata ceruice in superbia hucusque fuit, ita nunc, uolens a tali uitio expiari, debet illam etiam sui penitudinem infimare cum honere et dolore conscientie, considerando quod illos quibus preesse cupit sibi supponit, unde Gregorius, Super Iob capitulo XXUI° respiciens ad hoc etiam, ait: Tantorum pondera unusquisque ferre compellitur, quantis in hoc mundo principatur, et etiam quod ait Psalmista dicens: Occulos superborum humiliabis, et alibi dicens: Dominus iustus concidet ceruices peccatorum, et Ysaia: Incuruabitur homo et humiliabitur et occuli sublimes deprimentur, dicens potius ceruices quam manus uel pedes, quia in ceruice perpenditur specialiter superbia, unde Augustinus: Nichil ita displicet Deo quam ceruix erecta, et Apostolus, UI° Ad Romanos, dicens: Sicut exhibuistis membra uestra seruire immunditie et iniquitati, ita nunc exhibete membra uestra seruire iustitie et sanctificationem, quasi dicat: scilicet manibus peccauimus, extendamus eas ad bona opera, si lingua loquamur bonum, et ita de aliis membris, ut in quibus plus Deum offendimus plus in illis peniteamus. Item quia homo uolens emendari a dicto uitio superbie in hoc mundo et a quolibet alio non tantum debet se emendare sed debet etiam se componere, ut docet Seneca in UIa Epistula ad Lucilium, idest debet se conformare illi uirtuti que opponitur illi uitio a quo purgari uult et emendari, et sic per considerationem melioris; unde Gregorius: Sicut incentiuum electionis est respectus deterioris, ita cautela humilitatis est consideratio melioris, unde etiam uide quia finxit auctor se in hoc primo circulo primitus uidisse in pariete predicta sculpta circa uirtutem humilitatis, et in solo earum contraria, circa quod etiam ita dicitur in quodam Decreto, De Penitentiis: Oportet superbum per contraria et aduersa curari, scilicet per humilitatis exercitium, quod est si se melioribus offitiis subdat et ministeriis dignoribus tradat, et ita arrogantie et uanaglorie uitium curari poterit etc.
+
+Post hec auctor, incipiens tractare in hoc capitulo in uersiculo Già era più per noi del monte uolto de secundo circulo Purgatorii, in quo dicit purgari animas inuidorum, fingit se audisse in egressu huius primi circuli canere quasdam angelicas uoces: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsi celum possidebunt, que uerba scripta sunt Mathei capitulo U° ubi Glosa exponit: Pauperes spiritu fore homines humiles, quasi uelit auctor in hoc allegorice includere congratulationem quam homo sibi ipsi facit et sentit et sentire debet, mundato animo ab existentia alicuius uitii per uirtutem contrariam illi uitio in hoc mundo quia beatus. Ad quod respiciens Seneca in IIIIa Epistula ait Lucilio: Tenes memoria quantum senseris gaudium cum pretexta posita uirilem sumpsisti togam, sed maius expecta cum in uiros uirtuosos, subaudi phylosophia, te transcripserit procedendo, ut ait Psalmista dicens: Et enim benedictionem dabit legis lator, et ibunt de uirtute in uirtutem, et uidebitur Deus deorum in Syon. Et sic in proposito nostro premisso allegorico, legis lator erit iste angelus et quilibet alius in quolibet circulo infrascripto existens, idest motus angelicus dirigens nos de uno circulo ad alium, idest de una uirtute ad aliam, purgato uno uitio post aliud quadam uicissitudine correlatiua, iuxta Ambrosium dicentem in quodam Decreto: Cum renuntiatur improbitati, statim uirtus asciscitur; egressus enim malitie uirtutis operatur ingressum, eodemque studio, quo crimen excluditur, innocentia copulatur. Et ecce quod dicit hic auctor de uno P extincto sibi in uultu in exitu huius primi circuli. Ultimo reducit auctor, ad comparationem repentis ascensus huius secundi circuli Purgatorii et eius graduum, gradus lapideos per interualla positos in costa cuiusdam collis positi iuxta ciuitatem Florentie ac ibi imminentis cuidam ponti fluminis Arni qui dicitur Rubaconte, super quo colle posita est ecclesia Sancti Miniati, quos dictos tales gradus Florentini uocant scaleas, quos dicit etiam auctor hic fore securos tempore bono antiquo, quo libri comunis dicte ciuitatis et mensure dogate canipe salis eius secure erant, ubi abinde citra uitiate sunt, ut tangit iste auctor et infra in Paradiso in capitulo XUI°.
+
+{Noi erauamo al sommo de la scala.} In principio huius XIII° capituli auctor prohemialiter tangit sub allegoria quadam in sua persona quomodo homo ignarus nature et qualitatis alicuius uitii eo quod illud actualiter nunquam siue uix commiserit, ut de se auctor nunc hic dicit circa hoc uitium inuidie in fine huius presentis capituli, non potest solum per Uirgilium, idest per rationem, hoc intimare, sed expedit quod uoluat sinistram partem sui, idest cor suum, ad solem, idest ad scientiam speculatiuam que talia naturaliter nobis habet indicare, quod totum auctor tangit hic in eo quod fingit ita Uirgilium solem respexisse et eum ita allocutum fuisse, ut dicit textus, modo quod unaqueque res melius apprehenditur per respectum eius oppositi contrarii, iuxta illud Phylosophi: Contraria iuxta se posita clarius elucescunt. Fingit etiam hic auctor per talem scientiam speculatiuam se primo cognouisse uirtutem karitatis et amoris proximi fore oppositum et contrarium huius uitii inuidie, quod etiam tangit hic in eo quod fingit sibi obuiam has tres uoces spirituales uolitando occurrisse et protulisse uerba ita facienda ad karitatem proximi.
+
+Primo per exemplum Domine Nostre, que, ut legitur Iohannis capitulo II°, in nuptiis deficiente uino non dixit *Filio, uinum non habeo*, sed dixit *Uinum non habent*, quod ad dilectionem proximi fuit. Secundo per exemplum Horestis, filii Agamenonis regis et Clitemestre, qua eius matre occisa per eum propter adulterium commissum per eam cum quodam nomine Egisto, dictus Horestis multum per mundum errauit eundo, nunquam tamen derelictus a quodam suo comite nomine Pillade, tandem hiis ambobus applicantibus contrate cuiusdam regis habentis ex presagio quodam se mori debere manibus dicti Horestis, et habentis etiam quod unus ipsorum erat Horestes, licet nesciret quis, interrogantis etiam sepe ipsos duos quis eorum esset Horestes dictus Pillades dicebat: *Ego sum*, ne moriretur Horestes, et Horestes idem dicebat: *Ego sum*, ne moriretur ipse Pillades, ita se amicabiliter ardenter amabant, de quo scribens Tullius in libro suo De Amicitia inquit ex dictis Pacuuii poete: Cum ignorante rege, alter eorum Horestem se diceret, ut pro illo moriretur, Horestes uero ut erat perseuerasse etc., de quo etiam tangendo Ouidius, De Ponto, ait: Occidit et Theseus et qui comitauit Horestem / et tamen in laudes uiuit uterque suas. Tertio per exemplum Domini nostri qui, ut scribitur Mathei UI° capitulo, dixit: Diligite inimicos uestros et benefacite hiis qui oderunt uos, cuius hanc doctrinam secutus Apostolus, Ad Romanos XII° capitulo, inquit: Si esurierit inimicus tuus, ciba illum etc., et sic corrigitur quod dicitur Leuitici XUIIII° capitulo, dum scribitur ibi: Diliges amicum et odio habebis inimicum tuum. Que quidem premissa debent nos impellere ad talem uirtutem karitatiuam amplexandam ut ferula, sicut illa que dixerunt eodem modo ille alie uoces de quibus dicitur in sequenti capitulo in fine debent esse frenum ne incurramus dictum uitium inuidie ut contrarium dicte uirtutis karitatis proximi, ut habetur hic in textu. Nam, diffiniendo inuidiam, inquit Augustinus: Inuidia est dolor aliene felicitatis, licet alii dicant quod est exultatio in aduersis proximi et tristitia in prosperis; ita uirtus karitatis e contra in nobis operatur. Nam, ut ait Thomas, Sicut karitas est uirtus optima, ita inuidia uitium pessimum, unde uocatur fera pessima, ut Genesis capitulo XXXUII° dicitur ibi: Fera pessima deuorauit filium meum Iosep; nam per ipsam uirtutem karitatiuam, ut ait Apostolus, Ad Romanos capitulo XII°: Gaudemus cum gaudentibus et flemus cum flentibus, quod totum per inuidiam agimus in oppositum.
+
+Post hec auctor, uolens allegorice ostendere quomodo homines in hoc mundo uiuentes ac uolentes se in statu penitentie ab hoc uitio inuidie purgare et in dicta uirtute karitatiua persistere debent plorare in corde suo se iam ita fuisse in tali uitio propter eius circumstantias pessimas quas modo cognoscunt alludendo etiam infrascriptis auctoritatibus ut Ouidio describenti domum inuidie ac ita dicenti in II°: Protinus Inuidie nigro squalentia tabo / tecta petit: domus est ymis in uallibus huius / abdita, sole carens etc., subdens: Concusse patuere fores: uidet intus edentem, / uipereas carnes, uitiorum alimenta suorum, / inuidiam etc., et subdit, adhuc describendo ipsam inuidiam: Pallor in ore sedet, macies in corpore toto / nusquam recta acies, liuent rubigine dentes, necnon subdens de Aglauro inuida sic ibi conuersa in saxum: Nec lapis albus erat, sua mens infecerat illud - fingit has animas in hoc circulo ita plorare in loco saxoso liuore colorato, in quo denotat statum inuidorum in hoc mundo liuore plenum, unde Cyprianus, describens inuidum etiam ait: Hinc uultus minax, toruus aspectus, pallor in facie, in labiis tremor et stridor in dentibus ac uerba rabida et non uidentes ibi solem sutis occulis dictas animas, in quo denotat auctor cecitatem inuidorum, unde dicti sunt inuidi, quasi non uidentes; nam non sunt et dici possunt esse uere ceci mente qui dolorem preponunt gaudio ecterno ac dolore et cruciatu cottidiano merentur ecternum dolorem. Ad hoc respiciens Iob capitulo U° ait de inuidis predictis: Per diem incurrent tenebras et quasi in nocte sic palpabunt in meridie, ubi Gregorius: Mens inuidi cum de alieno bono affligitur, de radio lucis obscuratur, nam, cum inuidi liuore cerni aliqua que reprehendant inuenire satagunt, quasi in nocte palpant, ad quod etiam Gregorius idem inquit: Inuidi deberent perpendere quante cecitatis sunt, qui alieno prouectu deficiunt et aliena letitia contabescunt, et potius uolunt carere bono quam habere in eo socium secum in malo et miseria, unde legitur quod quidam rex concessit cuidam auaro et cuidam inuido munus quod ipsi eligerent ita tamen quod munus ei qui posterior peteret duplicaretur, et cum uterque differret petere, precepit rex inuido ut peteret prius, qui petiit ut erueretur ei unus occulus, uolens quod socio siue proximo suo erueretur ambo, et sic bene ait Ugo de Sancto Uictore dicens: Superbia aufert michi Deum, inuidia proximum. In eo uero quod fingit eas dictas animas hic cilicio coopertas, denotare uult auctor quod, sicut cilicium carnem habet macerare ferentis eum intus, ita inuidia afficit intus inuidum et macrefacit, ut Oratius: Inuidia Siculi non inuenere tirampni / maius supplitium, et alibi: Inuidus alterius rebus macrescit opimis, et sic uenenant quasi se ipsos, quod tangit dictus Ouidius in eo quod fingit inuidiam comedere carnes uipereas, ut supra dixi, et Matheus in III° capitulo dicens: Genimina uiperarum quis ostendit uobis etc., et Basilius: Sicut rubigo ferrum, sic inuidia animam in qua nascitur corrumpit, item Yeronimus: Inuidia est sui ipsius mordax, unde rogabat Socrates deos ut inuidi in omnibus ciuitatibus occulos uel aures haberent ut de omnibus perfectionbus et defectibus torquerentur, nam, ut idem, dicit, quanta sunt felicium hominum gaudia, tanti sunt inuidorum gemitus, uel forte habuit auctor de hoc cilicio hic respectum ad id quod etiam ait Salamon in XIIII° capitulo Prouerbiorum, dicens: Putredo ossium inuidia: sicut uestis putrefacta non recipit ablutionem, sic inuidia non de facili abluitur.
+
+Ultimo fingit se uidere ibi auctor umbram domine Sapie, uxor olim domini Cini militis de Pigozo de Senis, que in hac uita existens egit, ut dicit textus, dum Senenses uicti fuerunt in campo a Florentinis prope terram Collis de Ualdelsa, tangendo ultimo de abusiua credulitate illa dictorum Senensum, qui sperant adhuc scaturiri Senis quendam lacticem, cuius aquam uocant Dianam, et quod per eam ibunt cum nauibus ad portum Thalamonis, terre districtus Senarum in marictima, et sic habebunt habilitatem nauigandi mare, et per consequens habendi amiraglios et galeas in mari ut alie terre portuales marine.
+
+{Chi è costui che l nostro monte cerchia.} Continuato hoc capitulo XIIII° cum proxime superiori, in hoc principio prenotandum est quod, prout ait Ysiderus in II° Etymologiarum: Omnis oratio componitur uerbis, scilicet comma, colo et periodo. Comma particula est sententie, colus membrum, periodus ambitus seu circuitus. Fit autem ex coniunctione uerborum comma, ex commate colus, ex colo periodus. Comma est iuncture finitio, colus membrum quod intellectum et sensum prestat, sed adhuc pendet oratio; periodus est extrema sententie clausula, quod quidam ita exemplificant et putant ut sequitur: Disponens Deus humamum genus de manibus eripere inimici (et ecce comma), per angelum magni consilii filium de Uirgine statuit incarnari (et ecce colus), qui sui sanguinis effusione nos ad gloriam reuocauit (et ecce periodus), ita quod nichil aliud uoluit dicere iste spiritus, dicendo alteri ut ita dulciter interrogaret auctorem ut responderet ei ad colum, nisi quod eis loqueretur in tantum ut animus eorum posset esse contentus et non remaneret in suspenso (licet ulterius proposito plura alia uerba dici possent), dicendo et fingendo auctor hos duos spiritus esse umbras, scilicet domini Guidonis del Duca de Bretinorio et domini Ranerii de Calbulo de Romandiola, amborum probissimorum uirorum iam in dicta prouincia, qui dominus Guido inde petiit ab auctore quis ipse esset, quod reticuit ratione hic assignata in textu. Item petiit adhuc unde ueniebat, cui auctori respondet adhuc etiam reticendo nomen ciuitatis Florentie et eius fluminis Arni, ut dicit textus, de quo admirante dicto domino Ranerio, spiritus predictus alter arguit merito hoc fecisse, considerata bestiali gente quantum ad mores habitante super dictus flumen Arni a principio sui usque ad finem.
+
+Nam primo reperit comites Guidones de Casentino qui, ratione libidinose et immonde eorum uite, porci quasi possunt dici; inde, procedendo ulterius, dictum flumen Arni reperiit etiam Aretinos, qui, ratione procacitatis et rabide eorum audacie sine magno posse, dici possunt botoli, qui sunt illi canes perutili latrantes uicinales, quos gramatica uocat grippos; inde Florentinos, qui, ratione eorum insatiabilis cupiditatis, lupi quasi dici possunt; inde Pisanos ultimo, qui, ratione eorum astutie et sagacitatis, dici possunt quasi uulpes, ut dicit auctor hic in persona huius spiritus, in hoc alludendo Boetio, dicenti in IIII° etiam ita contra immorigeratos huiusmodi homines: Immundisque libidinibus si quis immergitur sordide suis uoluptate detinetur. Ferox atque inquietus linguam litigiis exercet: cani comparabis. Auaritia feruet alienarum opum uiolentus ereptor: lupo similem dixeris. Insidiator occultus surripuisse fraudibus gaudet: uulpibus exequetur. Et sic subdit ibi ut quos tenentur formatos uitiis uideas, homines extimare non possis, et hoc est quod etiam hic auctor tangit de Cyrce maga muliere in suis incantatis poculis conuertente homines in bestias, et qualiter et quomodo plene dixi supra in Inferno in capitulo XXUI°; et reassumendo adhuc premissa dicit auctor quomodo dictum flumen Arni nascitur in alpe quadam dicta Falterona supra Casentinum, territorium dictorum comitum Guidonum in monte Appennino qui protrahitur inter Lombardiam et Tusciam, ut de eo scripsi supra in Inferno in capitulo XUI°, et inherendo uerbis poetarum, dicit auctor hic quomodo a dicto Appennino detruncatus est mons Pelorus Siculus per illud brachium maris quod dicitur Fare Missine largum per decem miliaria dirimens Calabriam et Apuliam ab insula Sicilie: nam ait Uirgilius in III°: Disiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus / una foret: uenit medio ui pontus et undis / Hesperium Siculo latus abscidit, aruaque et urbes / litore deductas angusto interluit extu, et Lucanus in II°: Umbrosis mediam qua collibus Appenninus / erigit Ytaliam, donec confinia pontus / solueret incumbens terrasque repelleret equor. / At postquam gemino tellus elisa profundo est / extremi colles Siculo cessere Peloro; et quia in dicta Falterona dictus Appenninus multis aliis montibus compaginatur, dicit etiam auctor hic quomodo est ultra quam alibi quasi pregnans.
+
+Inde inducit dictam umbram domini Guidonis incidenter auctor ad prenuntiandum quomodo Fulcerius de Calbulo, nepos dicti domini Ranerii, electus erit potestas Florentie, et quomodo ibi trucidabit multos sub pretextu partis Blancorum expulsorum tunc de dicta ciuitate, ut fecit quasi belua, idest bestia. Item incidenter tangit generaliter de fatuitate inuidorum ponentium cor ad res mundanas, in quibus expedit quod sit diuietum, idest minoratio, propter consortem, idest propter consotium et participem habendum, de quo apertius dicam in sequenti capitulo. Inde lamentatur dictus spiritus de Romandiola prouincia sua, confinata a Marina Adriatica et a monte predicto Appennini et a flumine Reni Bononiensis et a flumine Folie et a flumine Padi, propter eius presentem uitiosam gentem ubi olim erant isti uirtuosi uiri hic nominati, scilicet dominus Lycius de Ualbona de Cesena, dominus Arrigus de Manardis de Bretinorio, dominus Petrus de Trauersariis de Rauenna, comes Guido de Carpigna, dominus Faber de Lambertatiis de Bononia, dominus Bernardinus de Fusco de Sauentia, nobilissimo animo licet non sanguine, Guido de Prata, Ugolinus de Azone et Federicus Tignosus de Acharisiis de dicta terra Sauentie, dicendo etiam quomodo dicti Trauersarii et Anastasii de Rauenna hodie extincti sunt, dicendo de Castro Brentinorii et de Castro Bagnacaualli, cuius comites iam defecerunt, et de Castro Caro et Conio et de eorum comitibus, ut dicit textus, tangendo, ut dicit textus hic, etiam de comite Maghinardo de Susinana de Paganis, ultimo de domo sua, quem uocat demonem ratione eius astutie, et de domino Ugolino de Fantolino de Sauentia pro Bissino uiro, ut hic per se patet.
+
+Post hec auctor, uolens tangere que debent homines in hoc mundo refrenare ne in hoc uitium inuidie incidant et, qui in eo sunt, mundentur ab eo uiso pernicioso eius effectu, - primo per exemplum Cayni qui, postquam inuidia occidit Abel fratrem eius, ibat dicendo, ut legitur Genesis, capitulo IIII°: Quicunque inuenerit me occidat me, ut tangit etiam hic auctor, ad significandum quod bona et mala proximi occidunt inuidum, bona affligendo, mala uero dando ei causam letandi et occasionem peccandi, secundum per exemplum Aglauros conuersa in saxum, ut scribit Ouidius in II° - uidelicet quod Ceclop rex Athenarum tres habuit filias, scilicet hanc Aglaurum, Hersen et Pandrasen, que tres sorores tres cameras habebant contiguas, et media erat dicte Herse, unde ait ipse poeta: Tres habuit thalamos, quorum tu, Pandrase, dextrum, / Aglauros leuum, medium possederat Herse, ad quam Hersen uolens semel Mercurius ire ut eius procus ad iacendum secum, dicta Aglauros, inuida dicte eius sororis, opposuit se in limine dicte eius camere per quam ibatur ad cameram dicte Herses dicto Mercurio, unde ibi conuersa est in saxum ab eo, ubi Mercurius allegorice pro facundia accipitur que facit inuidum quasi insensibilem ut saxum tali uirtute eloquentie inuidendo - fingit has duas uoces protulisse uerba hic in textu tacta, que dicit auctor debere nobis esse circa tale uitium camum, idest frenum, ad quod respiciens Psalmista ait: In camo et freno maxillas eorum constringe qui non approximant ad te, idest ad celestia, propter hec infima bona terrena ad que potius occulos flectimus, nec aduertimus ad superna, contra doctrinam traditam a Petro in sua Epistola dicente: Sperate in eam que uobis offertur gratiam; extenta habet Deus dexteram manum ad largiendum spiritualia, sed non est qui aspiciat: omnes enim ad sinistram aspiciunt, unde in temporalia recipiant, et hoc est quod tangit hic auctor in fine.
+
+{Quanto tra lultimar de lora terza.} In principio XU° huius capituli auctor, uolens ostendere quomodo in illo alio emisperio in quo se fingit fuisse, sol distabat ab eius occasu per tres horas, in quo spatio temporis dicta spera solis semper aparet in terra siue in pariete moueri et tremula, quasi ut est puer ludens, ut dicit hic textus, quod etiam tangit iste auctor infra in capitulo XXUII°, dum ibi describit primam partem hanc diei incipiendo: Si come quando i primi raggi uibra, idest tremulat ipse sol. Et etiam Fulgentius, dum dicit de quadriga solis, allegorice scribit ita dicens: Attribuitur soli quadriga eo quod quadruplici limite diei metiatur spatium in septem eius equus: primus dicitur Eous, idest rubeus, cum sol rubicundus oriatur; secundo dicitur Acteon, quod interpretatur splendens, eo quod tertie hore momentis insistens lucidior fulgeat; tertius Lampas eo quod in meridie magis flagrat; quartus Phylogeus, quod grece terram amans dicitur, quod hore none procliuior urgens occasibus pronus incumbit. Et sic ad propositum dicit auctor quod in illo monte erat hora uespertina et hic, in Ytalia subaudi, media nox, et in Yerusalem hora matutinorum si bene inspiciatur, unde bene sequitur quod dicit hic auctor quod tunc in illo monte Purgatorii respiciens uersus occidentem in dicta hora uespertina percutiebatur a radiis solis in naso, idest in facie, et per consequens reflexio solis radiantis ibi in uultum lucidum uel speculum quoddam illius alterius angeli quem fingit ibi auctor se reperisse, debebat ipsum auctorem repercutere in faciem, et hoc affirmat tali ratione naturali: sol cum directo iacit deorsum lumen suum et sic cadit directo, ut cadit lapis si proiciatur de suprorso equali iactu, ut comparatiue dicit hic textus. Quod punctum dicitur zenit, quod nullam umbram recipit, - de qua Lucanus in UIIII° tangens, sic ait hic: Quomodo nichil obstat Phebo, cum cardine summo / stat librata dies; truncum uix protegit arbor / tam breuis in medium radiis compellitur umbra - et per consequens nulla reflexio tunc ab eo procedit, sed cum a dicto puncto zenitico meridiano uniuersali recedit ex parte occidentali, uel distat a parte orientali percutiens in aliquod corpus lucidum, puta in speculum uel aquam, ut hic dicitur, facit suam reflexionem, qui radius secundus ita reflexus tantum ascendit potentialiter quantum primus descendit, ut patet etiam in aqua aliqua descendente per aliquod conductum uel meatum que tantum ascendit quantum descendit, ex quibus satis intelligi possunt que tangit hic auctor de tali materia.
+
+Inde fingit auctor quomodo ille angelus in exitu huius dicti circuli secundi cecinit quod scribitur Mathei U° capitulo ibi: Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur, et quod retro ad dicta uerba subiunxit quod scribit Apostolus, Ad Romanos XII° capitulo ibi: Noli uinci a malo, sed uince in bono malum; Uincitur a malo, dicit ibi Glosa, qui malus efficitur et malitie se subiectus, et quod etiam ait Iohannes in capitulo II° Apocalipsis ibi: Uincenti dabo edere de ligno uite quod est in Paradiso et de manna abscodito, per que uerba ita prolata auctor nichil aliud uult tangere nisi quod homo mundatus a premisso uitio inuidie et deductus ad uirtutem karitatis proximi, et factus misericors eius, potest uere dicere hec uerba in mente sua. Inde auctor, reuertens ad declarandum quod obscure et succinte finxit dixisse umbram prenominati domini Guidonis del Duca, dum in precedenti capitulo de diuieto et consorte, fingit Uirgilium nunc hic dicere et illud exponere sic inuidos homines reprehendendo et quos ponunt affectum suum ad res mundanas que minuuntur consorte secus, contingit in celestibus que augentur consorte, idest participante alio. Ad primam solutionem quam facit hic Uirgilius facit quod ait Gregorius in Moralibus dicens: Qui facibus inuidie carere uult, illam hereditatem appetat quam numerus possidentium non angustat, et Augustinus in XU° De Ciuitate Dei ad idem dicens: Nullo modo fit minor, accedente consorte, possessio bonitatis quam habet tanto latius quanto concordius indiuidua sociorum possidet karitas, nec habebit eam possessionem qui eam noluerit habere comunem, et tanto eam reperiet ampliorem, quanto amplius potuerit amare consortem; nam uir iustus per hoc quod in terris nichil appetit alienis profectibus inuidere nescit. Ad secundam hanc sequentem aliam responsionem Uirgilii, referentis se hic ad uirtuosam naturam karitatis, et bonum, quod est ut ipsa karitas, ut ait Augustinus, faciat sine labore nostro aliena bona nostra, facit quod ait Thomas in prima, questione XIIa, dicens: In Paradiso per essentiam unus perfectius alio Deum uidebit. Nam unus intellectus magis alio illum comprehendet. Facultas enim uidendi Deum non competit intellectui creato secundum suam naturam, sed per lumen Gratie de quo magis participat qui plus habet de karitate; quia ubi est maior karitas est maius desiderium, et desiderium facit quasi desiderantem apertum ad susceptionem desiderati. Inde auctor transumptiue tangit quomodo sicut plage mortales interimunt corpus, ita peccata mortalia animam, nisi consolidentur cum medicina penitentie et dolore conscientie, iuxta diffinitionem illam Augustini dicentis: Penitentia est quedam dolentis uindicta puniens in se quod comisisse dolet, et iterum dolendum non commictere, aliter potest unusquisque dicere quod dixit Psalmista dicens taliter dum inquit: Putruerunt et corrupte sunt cicatrices mee a facie insipientie mee, et hoc uult hic tangere auctor dicendo de suis residuis peccatis mortalibus ut de plagis in facie sua, idest in mente eius, adhuc non dolore solidatis.
+
+Hiis taliter expeditis auctor incipit tractare de tertio circulo Purgatorii in quo fingit purgari iracundorum animas; et uolendo se referre sub sensu anagogico, idest spirituali, et tropologico, idest mortali, ad iracundos in hoc mundo uiuentes dispositos ad se purgandum a tali uitio, quomodo primo debent se dare ad contemplationem boni illius uirtutis que contrariatur uitio ire premisse, que est mansuetudo, secundum Phylosophum dicentem in IIII° Ethicorum: Mansuetudo autem est medietas contra iras, fingit se in extatica uisione - in qua est ille qui contemplando a statu quo abstrahitur, (nam dicitur extasis ab ex quod est extra et status, status), ut erat Democritus in ortulo suo semel, qui capras depascentes ante se eius caulos non uidebat - sibi apparuisse in introitu huius tertii circuli ymago Domine Nostre in actu illo mansueto dum reperiit filium puerum exeuntem de templo et ei dicentis: Filii, quid fecisti nobis? Ecce, pater tuus et ego dolentes querebamus te, ut legitur Luce capitulo II°.
+
+Item ymago Ephysistrati, olim ducis ciuitatis Athenarum qui, ut scribit Ualerius in titulo De Patientia, dum dicit eius uxor coram eo fecisset duci quendam iuuenem qui amplexatus fuerat quandam eorum filiam puellam amore prouocatiuo, ut confessus et professus fuerat dictus iuuenis credens mori, absolutus est ab ipso Ephysistrato dicente contra dictam eius uxorem: Si eos qui nos amant occidamus, quid illis faciemus quibus odio sumus? tangendo incidenter hic auctor de contentione et lite habita inter Neptunum et Palladem de nomine imponendo dicte ciuitati fundate a Cycrope, rege quodam greco: nam uolebat Neptunus eam nominari a se et Pallas a se, unde Ouidius in U°, de hoc uolens tangere fingendo dictam Palladem etiam hoc texuisse in quadam sua tela, ait: Cecropia Pallas scopulum Mauortis in arce / pingit et antiquam de terre nomine litem; tandem sancitum fuit quod dicta terra nominari deberet ab illo istorum duorum deorum qui felicius prodigium ibi monstraret: ex quo Neptunus ibi cum suo tridente terram percussit et emicuit equus, ut ait Uirgilius in primo Georgicorum dicens: Munera uestra cano. Tuque o, cui prima trementem / fudit equum magno tellus percussa tridenti, / Neptune etc.; Pallas inde percussit ibi terram etiam et emicuit oliua, quo prodigio magis fausto censito, uocata fuit dicta terra Athena ab ipsa Pallade, que etiam Athena nominabatur, quod sonat scientia, et ex hoc dicit hic auctor quod inde emanauit omnis scientia et doctrina, ut etiam ait Priscianus.
+
+Item ymago Stephani protomartiris Christi sancti tertio aparuit ibi, qui, dum lapidaretur a Paulo et aliis Iudeis moriens, positis genibus, suspiciens clamauit uoce magna dicens: *Domine, ne statuas illis hoc peccatum*, et cum hoc dixisset obdormiuit in Domino, ut habetur in Actibus Apostolorum in capitulo UII°, dicendo auctor inde se resipuisse et animam eius cognouisse suos errores non falsos sed ueros, quasi dicat quod usque tunc non cognouerat, ita per effectum bonitatem dicte uirtutis mansuetudinis, sicut nunc, subdendo in textu hic de laruis (que sunt ille cohoperture seu transfigurationes quas Tusci uocant mascheras et lumbardi barbancenas), dicendo auctori Uirgilius, qui talia uidit, ne cesset amplius aperire mentem ad aquas fontis pacis, idest Christi, qui tantum pacem dilexit ut omnis eius salutatio de ipsa foret in hoc mundo, et ipsam pacem docuit discipulos suos continue seruare, ut ecce Mathei U° capitulo ubi ait: Beati pacifici etc., et in capitulo X° ait discipulis suis: Intrantes autem domum salutate eam dicentes: *Pax huic domui*, et Iohannis XIU° capitulo: Pacem relinquo uobis, pacem meam do uobis; et post resurrectionem dicebat apparendo eis semper: *Pax uobis*, ut habetur Iohannis XX° capitulo, in duobus locis. Item et ipse Christus pacem misit inter Deum et homines, unde Apostolus, Ad Epheseos II°, ait: Ipse est pax nostra qui fecit utraque unum, que omnia habet ualde respicere unusquisque uolens se purgare a dicto uitio ire inimicante paci.
+
+{Buio dinferno e di nocte priuata.} Continuato hoc XUI° capitulo cum fine proximi superioris, ac premisso de uirtute mansuetudinis, ut nunc superius dixi, subicit hic auctor de uitiosa ira, fingendo eam ut fumum nos obscuraret occulis mentis, ut patet in textu. Et dixi de uitiosa, quia illa ira nequaquam uitiosa est qua irascimur circa facta nostra ubi, quando et quibus irasci debemus, ut ait Phylosophus in IIII° Ethicorum, de qua dicitur Ecclesiastes UII° capitulo sic: Melior est ira risu, et Psalmista de ea ait: Irascimini, et nolite peccare. Est et alia ira etiam non uitiosa, que odium proprie dicitur, scilicet illa qua irascimur sine facto nostro alicui, puta homini male agenti, uidelicet alicui homicido seu furi, licet nos et nostra hoc non tangat, ut ait idem Phylosophus in sua Rethorica; illa uero ira uitiosa est et mortale peccatum, scilicet cum irascimur proximo nostro ad uindictam; quam iram diffiniendo idem Phylosophus in dicta eius Rethorica ait: Ira est tristitia et dolor cum uehementi appetitu uindicte, de qua ait Dominus, Mathei U°, dicens, Omnis qui irascitur fratre suo reus erit iuditio, et Apostolus, Ad Romanos, XII° capitulo, etiam dicens: Non uos uindicantes carissimi, sed date locum ire, hoc est declinate eam ne nos illa corripiat. Uult enim auctor per hunc fumum passionantem hic taliter has animas iracundorum purgantes se in eo et per ipsas animas allegorice seu anagogice, idest spiritualiter, ostendere quomodo homines iracundi in hoc mundo uiuentes redacti ad mansuetudinem per penitentiam recognoscunt se, et recognoscere debent, quasi fuisse in fumica caligine et obscuritate, dum hactenus in furore iracundie fuere, ut recognouit se fuisse Theodosius imperator: iam nam ita de eo scribitur in Ystoria Ecclesiastica, cuius uerba posita sunt in quodam Decreto, ita incipiente: Cum apud Thessalonicam, seditione exorta, quidam ex militantibus suis uir impetu fuisset furentis populi extinctus, Theodosius, repente nuntii uoce atrocitate succensus, ad ludos Circencenses inuitari populum fecit, eique ex improuiso circumfundi milites, atque obtruncari passim, prout quisque occurrisset, gladio iubet et uindictam dare non crimini sed furori. Ob hoc cum a sacerdotibus Ytalie redargueretur, agnouit delictum, culpamque cum lacrimis professus, penitentiam egit, et in hoc sibi tempus ascriptum absque regali fastigio patienter impleuit; sic igitur merito auctor statum irancundorum in hoc mundo ut fumum describit ab incensione cordis cum suo furore in nobis rationem offuscantem, cum dicat Phylosophus in II° De Anima quod Ira est accensio sanguinis circa cor. Ad tale fumum respexit credo Psalmista dicens: Ascendit fumus in ira sua et ignis a facie sua exarsit, et alibi ait: Super cecidit ignis et non uiderunt solem, et Apostolus, Ad Epheseos IIII°: Sol non occidit super iracundiam uestram; et Ugo de Sancto Uictore ad hoc inquit: Auferenda est ira a corde quemadmodum trabis occulos mentis etiam petit, et Iob XUII°: Caligauit ad indignationem occulus meus.
+
+Post hec auctor, ut digressiue eius ampliet materiam, inducit umbram Marchi Lumbardi, olim probissimi hominis de curia quam fingit hic se reperisse ad dicendum sibi per modum solutionis causam quare gens in hoc presenti nostro seculo magis solito a uirtuosa et recta uita destituta fit et magis uitiis implicata, precipue in cupiditate et auaritia. Et ante tamen tanquam ad hoc ueniat, redarguit illos qui talia ascribunt celo, idest celestibus corporibus, et ab eis talia quasi de necessitate euenire putant, et sic liberum arbitrium uestrum remouent et iustitiam illam quam meremur bene operando bonum et male operando malum, ut dicit hic textus.
+
+Et firmat hoc dicta umbra taliter, arguendo: concedatur quod omnes uestri primi motus a celo, idest ab eius corporibus causentur et dependent - quod falsum est in parte cum anima nostra immediate subsit a Deo, ut subicit hic inferius textus, dum dicitur quod meliori rei quam sit celum, idest Deo, liberi subiacemus qui creat in nobis, idest ipsam animam, quam celum non habet in eius cura sed ipse Deus, et per consequens eius anime uoluntas et motus, dicente Phylosopho in libro De Bona Fortuna: Impetus naturales quos habemus in anima esse in nobis a Deo tanquam a mouente naturam totam dicimus, et in UII° Physicorum ait: Intellectus, idest anima, immobilis est a dicto motu sidereo, et in III° De Anima dicit quod Uoluntas in parte intellectiua anime est, unde soli primi dicti nostri motus corporei a celo mouentur, et ideo dicit idem Phylosophus in dicto libro Physicorum: Que non sunt in nostra potestate, ideoque in eis nec meremur nec demeremur, ut dicit iste auctor infra in capitulo XUIII° ubi de istis primis motibus plenius scribit - tamen habent, dicit hic dicta umbra, homines lumen rationis quo ualent electiue adherere bono et non malo, addendo quomodo liberum nostrum tale uelle, licet fatigetur in dictis primis motibus, durat tamen, idest preualet celo si bene nutriatur, idest si rationabiliter euitet malos motus et bonos complectatur. Ad quod primum ait Tholomeus sic in suo Almagesto: Sapiens donabitur astris, et ad secundum in Centiloquio dicit: Anima sapientis adiuuat opus stellarum. Restat igitur concludendo quod ab ipsa gente moderna ut a materia corrupta non a celo dicta uitiositas procedat, ad quod facit quod ait iste auctor in secundo sue Monarchie ita dicens: Sic ars in triplici gradu inuenitur, scilicet in mente artificis et in organo et in materia formata per artem ita; natura primo in mente Dei est, inde in celo ut in eius organo, quo mediante similitudo bonitatis Dei in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, profecto existente artifice atque se optime organo habente, si contingat peccatum in forma, materie tantum imputandum est, sic cum Deus perfectum quid sit et per consequens celum ut eius instrumentum, nullum defectum patiatur. Restat quod in hiis inferioribus si defectus est ex parte materie est et preter intentionem Dei et celi. Nam operatio celi et motus est ipsa uoluntas Dei ab eterno prouisa ad bonum effectum, unde Augustinus in U° De Ciuitate Dei inquit: Illi qui sine Dei uoluntate decernere opinantur sidera quid agamus uel quid boni uel mali patiamur, repellendi sunt ab auribus omnium.
+
+Inde, uolens probare per rationem que premisit sic a remotis, arguit dicta umbra, scilicet quomodo anima nostra ut creatura Dei leti sui factoris et ab eo mota naturaliter reddit libenter et uoluitur ad omne letificans eam, ex quo, cum nouiter ut puella quasi in nobis simplex et pura (ut tabula rasa, ut ait Phylosophus) incipit concupiscere: incohat primo attrahi, ut dicit hic textus, a paruo bono, scilicet a temporali, cum nondum cognoscat spirituale bonum ut maius et summum defectu electionis, et ut decepta post talia temporalia currit, nisi frenetur et uoluatur a legali ratione et spirituali doctrina, ut a pedagogo quodam, ad quod respiciens, idem Phylosophus ait in UIII° Physicorum: Homo in prima uita uariabilis et mobilis est, et in III° Ethicorum ait: Intendere autem oportet ad que ipsi faciles mobiles sumus, et subdit inferius: Pueri secundum concupiscentiam uiuunt: si igitur non erit unde bene ratione suadeantur ad quoddam dominium uenient et multum augumentum, ideo oportet eos secundum preceptum pedagogi uiuere; et in X° ad idem ait: Quedam delectant noua initia, posterius uero non similiter propter hoc: quidem primum per desideria inclinata est mens, et sic expediunt leges ad esse, ut subdit hic textus, que, ut ait Ysiderus, Facte sunt ut earum metu, humana refrenetur audacia, tutaque sit inter improbos innocentia, ad quod etiam Phylosophus in I° Ethicorum ait: Amplius lege proponente quid oportet operari, et a quibus abstinere, et per consequens expediuit habere Monarchiam, idest imperatorem, qui leges exequi faceret; nam dicitur in quadam lege: Parum est iura esse in ciuitate nisi sint qui iura regere possint. Item etiam oportuit mundum ad bene sui esse regem spiritualem habere, idest pastorem et presulem in hoc mundo ostendentem nobis turrim, idest summitatem Sancte Ciuitatis, idest spiritualis triumphantis uite, ut dicit hic textus, unde Iustinianus, scribens Epifano archiepiscopo Constantinopolitano in quadam eius constitutione, sic ait: Magna sunt dona Dei a superna collata clementia sacerdotium, et imperium illud quidem diuinis ministrans. Hoc autem humanus presidens ad hoc idem dicit etiam iste auctor in fine sue Monarchie probando quod in pium immediate, sic est a Deo, Opus fuit homini duplici directiuo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum reuelata humanum genus procederet ad uitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret, unde dicitur in quodam Decreto: Due sunt persone quibus mundus iste regitur: regalis uidelicet et sacerdotalis: sicut reges presunt in causis seculi, ita sacerdotes in causis Dei; regum est irrogare penam corporalem, sacerdotum spiritualem.
+
+Ex quibus iterum infert dicta umbra sic: concedatur quod leges adsint, quis tamen Imperator in presenti eas regit et seruari facit? nullus certe, cum Papa imperiale regimen usurpauerat, non contentus in discreto et diuiso termino suo et iurisdictione cupiditate temporalium bonorum. Et hoc est quod subdit hic, scilicet quod dictus pastor potest ruminare, idest potest esse scientia fretus, sed non habet ungulas fixas, idest non habet discretionem, nec facit inter spiritualia et temporalia delectum seu differentiam, ut fecit Deus inter filios Iude, filii Iacob, quibus ut regibus temporalibus regna et bona temporalia assignauit et filios Leui, alterius filii Iacob, quibus, ut sacerdotalibus talia denegauit, ut habetur Deuteronomii capitulo XUIII° ubi dicitur predictis Leuiticis: In terra nichil possidebitis, nec habebitis partes inter alios: ego pars et hereditas uestra, inducendo totum hoc fore prefiguratum quod legitur Leuitici, XI° capitulo, ubi dicit: Omne animal habens diuisam ungulam et ruminans comedetis, que uerba moralizando et allegorizando Ysiderus ait: Presules hii ruminant qui in ore semper portant precepta diuina ut cibum. Item fissam ungulam habent quando duo Testamenta sequuntur: Uetus ut non mittatur falcem in messem alienam, ut Deuteronomii, capitulo XXIII°: Mandatur nouuum ut que sunt Cesaris reddantur Cesari que sunt Dei Deo, ut mandauit Dominus Mathei capitulo XXII°, unde illi imitati sunt pastores qui diuini uerbi mediatione quid agere et quid non edocti sunt. Item et Yeronimus super premissis uerbis ait: Si quis uult pontifex, non tam uocabulo quam merito esse, imitetur Moysen et Aaron non discendentes de tabernaculo Dei, ut scirent quid populum haberet docere. Hec duo sunt pontificis: ut diuinas discat scripturas et populum instruat et ad bella ut Moyses non uadat, et ita findit ungulas diuidendo se a temporalibus rebus, ad quod etiam facit quod dicitur in quodam alio Decreto sic uidelicet: Cum ad uerum uentum est ultra, non sibi Imperator iura pontificatus arripiat, nec Pontifex nomen Imperatoris, quoniam Christus mediator Dei et hominum actibus propriis et dignitatibus distinctis offitia potestatis utriusque discreuit ut Christiani imperatores pro ecterna uita Pontificibus indigerent et pontifices pro cursu temporalium imperialibus uterentur legibus et sic, ut ait quedam Lex: Tunc promiscuis actibus non turbarentur offitia rerum, unde concludit dicta umbra quomodo contrarium facientibus dictis pastoribus hodie maxime intendentibus tantum ad cupiditatem bonorum terrenorum gens deuiat eandem cupiditatem sequendo eorum exemplo, ad quod respiciendo Leo papa quartus in Decreto quodam scribens Lodoyco imperatori ait: Nos, si incompetenter aliquid egimus, et in subditis iuste legis tramitem non seruando, uestro uolumus commendare iuditio, quoniam si nos, qui aliena corrigere debemus peccata, peiora commictimus, certe non ueritatis discipuli sed (quod dolentes dicimus) erimus pre ceteris erroris magistri. Et alibi in Decretis dicitur: Quod agitur a prelatis facile trahitur a subditis in exemplum, unde in Leuitico IIII° capitulo habetur et ita scribitur: Si sacerdos qui est unctus peccauerit, faciet delinquere populum; dicit ibi Glosa, scilicet per exemplum, et ex hoc conclusioni abdendo dicit quomodo merito dicti filii Leui ab hereditatibus et a bonis mundanis fuerunt exclusi ne eorum exemplo in cupiditate alii peccarent ut hodie contingit.
+
+Ultimo dicit dicta umbra quomodo Lumbardia, rigata a flumine Padi, et marchia Triuisana, rigata a flumine Adice, bonis uiris deserte sunt postquam prelati, confuso per Ecclesiam Federico imperatore secundo, imperium occuparunt, faciendo exceptionem, ut dicit textus hic, de his tribus uirtuosis uiris, scilicet de domino Corrado de Palazzo de Brixia et de Domino Gherardo de Camino de Triuiso qui ualde gaius miles fuit, idest ilaris et iocundus, et ex hoc dicta umbra prenotat eum a domina Gaia eius filia, ut dicit hic textus inferius; item de domino Guidone de Castello de Rubertis de Regio qui ualde fuit purus miles, et sic uulgari gallico in Francia uocatus fuisset simplex, quasi sine plica.
+
+{Recorditi lector, se mai ne lalpe.} In hoc XUII° capitulo auctor duo facit: primo continuando se perficit tractatum tertii circuli Purgatorii premissi usque ibi: {Noi erauamo oue più non saliua}. Ibi incipit tractatum quarti circuli, ut illic patebit, et exordiendo dicit primo quomodo exiuit de premisso fumo, idest de contemplatione status et uite iracundorum in hoc mundo, allegorice subaudi, et quomodo inde uenit ad ymaginandum prauum exitum iracundie et effectum, ut frenum debens nos a tali uitio compescere et raffrenare, apostrophando ad uirtutem ymaginatiuam nostram, dicendo quomodo eripit interdum nos, subdendo quod si non uenit a uiso nostro uel auditu uel ab alio nostro corporali sensu, ut non uenit, unde ergo manat, et subdit quod a lumine, idest a corpore aliquo celesti informante se ipsum ad hoc per se uel per inspirationem diuinam porrigentem eam, ut dicit hic textus, de qua ymaginatiua uirtute Yeronimus, in Prologo Apocalipsis tangendo, sic ait: Uisionum alia corporalis, que per se patet ad sensum, alia ymaginatiua et spiritualis, ut cum dormientes uel uigilantes ymagines rerum cernimus, quibus aliquid aliud significamus, sicut uidit pharao spicas et Moyses Rubeum ardere, uigilans iste, et pharao dormiens. Et quod abominabile sit uitium hoc iracundie ab eius exitum et effectum, exemplum dat hic auctor de Progne conuersa in yrundinem sua iracundia, cuius ystoria iam scripsi supra in hoc libro Purgatorii in capitulo UIIII°, et ibi de hoc uidendum est. Secundo dat exemplum de Aman qui, ut scribitur in libro Hester, existens summus mariscalcus Assueri regis Syrie iratus quod dictus rex, spreta Guaschi regina eius prima uxore in uxorem accepisset Hester, hebream quandam mulierem, ac neptem Mardocei probissimi uiri hebraici, fecit capi omnes Iudeos existentes in regno dicti regis una cum dicto Mardoceo, et cum dictum Mardoceum parasset poni in cruce super quadam iam erecta antenna, in eadem antenna crucifigi fecit eum postea dictus rex prece dicte Hester, et dictum Mardoceum cum dictis aliis Iudeis liberari fecit. Tertio dat exemplum de Amata regina, uxor regis Latini, que in tantam iracundiam incurrit propter Lauiniam eius filiam et dicti regis traditam in uxorem contra eius uoluntatem Enee et non Turno suo nepoti quod egit, ut ait Uirgilius in XII° Eneidos de ea dicens: Et nondum informis leti trabe nectit ab alta, idest suspendio et laqueo se necauit, fingendo auctor hic ultimo se reperisse alium angelum dirigentem ipsum de circulo tertio ad quartum ut purgatum a uitio ire, et ex hoc finxit eum dicere illa uerba euangelica Mathei U° repugnantia tali uitio, scilicet Beati pacifici etc. sub illa allegoria quam scripsi supra in exitu primi circuli ueri Purgatorii, ubi de superbia dicitur.
+
+Post hec ueniamus ad tractatum quarti circuli purgantis animas accidiosorum premictentes quod, licet uitium accidie ut genus diuidatur in plures species, scilicet in tepiditatem, in mollitiem, in somnolentiam, in otiositatem, in dilationem, in tarditatem, in negligentiam, in ignauiam, in tristitiam et tedium uite, tamen dicta tepiditas prima species radix dicitur accidie, et ex ea nascuntur omnia premissa uitia, et ex hoc auctor in hoc principio, in persona Uirgilii diffiniendo, uocat accidiam amorem scemum, idest diminutum in suo debere amare, subaudi Deum, ut summum bonum, unde diffinitur: Tepiditas est amor paruus boni magni, de qua dicitur Apocalipsis, capitulo III°: Utinam frigidus esses aut calidus, sed quia tepidus es et non frigidus nec calidus incipiam te euomere ex ore meo; est enim calidus qui feruens est ad bonum, frigidus est qui simpliciter desistit a bono, tepidus uero qui medio modo se habet, et dicit ibi inter linearia quod maior spes est de frigidis quam de tepidis, eo quia tepidi quendam fiduciam accipiunt de hoc quod aliquid boni agunt, et ideo se non corrigunt. Hiis ita premissis auctor, ut latius ostendat quomodo a dicto uestro amor defectiuo causatur uitium accidie predictum, inducit Uirgilium ad dicendum a remotis quod nunquam creator, scilicet Deus, fuit sine amore, cum semper fuerit sibi cumsubstantialis Spiritus Sanctus qui in Trinitate diuina Amor est, et naturaliter naturans omnes alios amores bonos. Item dicit quod nulla creatura etiam fuit unquam sine amore naturali uel animi: de naturali patet in angelica creatura que naturali illo amore diligit Deum quo naturaliter quisque dilectus diligit se diligentem; item eodem naturali amore creatura etiam humana diligit Deum eadem ratione, et diligere debet tanquam bonum nostri intellectus - unde Dionisius in libro De Diuinis Nominibus ait: Omnibus amabile et diligibile est primum bonum, quod est ipse Deus - et sic per consequens illum odire non possumus, ut hic inferius dicitur in textu; item et se ipsum, item eius parentes et filios et benefactores eius, et talis amor semper est sine errore, ut dicitur hic: nam non potest quis errare sequendo quod naturale est; item et cetere alie creature brute et insensate tali naturali amatiuo moto diligunt; de brutis patet in filiis suis et in specie eadem sibi coniunctis, unde in Ecclesiastico capitulo XIII° dicitur: Omnis caro ad similem sui coniungetur, et in Iure dicitur: Ius naturale est quod natura docuit animalia omnia que in celo que in terra que in mari nascuntur, et ea uidemus huius Iuris peritia censeri in procreando et educando filios; de insensatis patet in particularitatibus elementorum quodam quasi affectu nitentibus ad earum totalitatem instinctu nature. De amore uero animi patet in nobis dum preter naturam solum animi motu de aliqua amanda mouemur de quo sensit quedam Lex, dicendo: Maiores nostri intus uirum et uxor donationes prohibuerunt amorem honestum solis animis extimantes etc.; et hic amor extraneus interdum est propter malum obiectum et iuditium rei amate, uel propter nimium uel paruum uigorem, ut dicit hic auctor, subdens igitur: cum in primo, scilicet naturali amore Deo, bene dirigimur, et in hoc secundo bene mensuramur non sequendo quod malum est, sed bonum cum intensa cura, non potest esse nostra delectatio mala, concludendo ex hiis quod dictus amor animi potest dici semen in nobis omnis bone actionis et male: male cum amamus malum proximi nostri, quod triplici modo fit, ut dicitur hic. Ad quod et ad ea que sequuntur hic usque ad finem huius capituli ita ait Augustinus, quem auctor ad licteram hic sequitur: Sicut uirtus est amor ordinatus, ita uitium est amor inordinatus. Amor uero dupliciter potest esse inordinatus: si sit minum uel nimis paruus, et hoc secundum duas species bonorum: quedam enim bona sunt parua, ut sunt temporalia et corporalia, quedam magna ut sunt bona gratie et glorie intelligendo: bona gratie ipsam gratiam et opera meritoria. Amor ergo boni magni inordinatus est si sit paruus, et talis amor uidetur esse radix in uitio accidie et tepiditatis. Amor uero parui boni inordinatus est si sit nimius, et et iste amor uidetur esse radix gule, luxurie et auaritie, et diuersificatur iste amor quia parua bona amari possunt, quoad diuinum et possessionem, et quoad usum delectabilem. Primo modo amat ea auarus; secundo modo gulosus et luxuriosus. Amor mali distinguitur in amorem proprii mali et alieni: sed quia nullus proprium malum amat in quantum talem, sed tantum in eo quod extimat eo bonum esse corpori, cum homo naturaliter habeat appetitum ad bonum, et sic uelle malum esset contra uoluntatem eius. Ad quod etiam Apostolus, Ad Epheseos, ait: Nemo unquam carnem suam odio habuit. Ideo tantum amor alieni mali radix erit superbie, inuidie et ire, diuersimode tamen, quia in superbia est amor proprii boni cum alieno malo: amat enim superbum sui exaltationem et proximi deiectionem; in inuidia et in ira est amor alieni mali proprie, differenter tamen: nam in inuidia amor alieni mali ortum habet a propria malitia, inuidus ideo uult malum alterius, ne ille sibi parificetur; in ira uero amor alieni mali ortum habet a malo alterius: nam qui irascitur alicui, ideo uult ei malum quia malum ab eo recipit, cum ira dicatur appetitus uindicte, et sic hec tria uitia amorem nostrum inordinatum reddunt ad proximum, alia quattuor supradicta ad nos ipsos. Et sic, concludendo, uitium accidie facit peccare ut lentos et tepidos ad sequendum et acquirendum uerum bonum, scilicet Deum, quod bonum omnis appetunt, sed confuse, ut dicit hic auctor. Et Boetius in III° ibi: Omnis mortalium cura quam multiplicium studiorum labor exercet diuerso calle procedit, sed ad unum beatitudinis finem nititur peruenire, dicendo inde auctor quod aliud bonum, scilicet temporale et corporale, non est felix, etiam uerum licet habeat umbram boni ad quod respicit noster inordinatus amor auaritie gule et luxurie; ad quod tres istos ultimos amores respiciens Augustinus ait in libro Confessionum: Ab uno aduersus te, Domine, in multa euanui; exarsi enim in bone satiari inferius in adoloscentia, et siluester uisus sum uariis et umbrosis amoribus.
+
+{Posto auea fine al suo ragionamento.} Continuando se auctor ad proxime precedentia adhuc in hoc XUIII° capitulo, premisso suo exordio, querit a Uirgilio primo quid sit iste noster amor animi a quo omnis nostra operatio bona et mala procedit, ut supra dictum est. Et respondendo dicit sic a remotis ipse Uirgilius: primo uidelicet quod animus noster creatus est promptus ad amandum et sic inclinabilis et mobilis est ad omne placibile, nam, ut ait Phylosophus in libro De Natura Animalium: Omnia naturaliter appetunt delectationem, et in IU° Ethicorum ait: Intendere oportet ad que facile mobiles sumus, et in X° dicit quod Primum per desideria inclinata est mens nostra statim ueniens de potentia ad actum, ut subditur hic in textu dictus talis noster amor; item etiam quomodo nostra uirtus apprehensiua intentionaliter ad id quod extimat bonum, subito animum uoluere facit, et si inclinatur ad illud talis inclinatio prima est, et dicitur talis noster amor animi, ut dicit hic Uirgilius, qui amor ut motus spiritualis semper ascendit in altum, idest augumentum deitatis cum desiderio donec res amata contentet eum, unde ex hoc diffiniendo Cassiodorus talem amorem, ait: Amor noster est quedam uis appetitiua rerum, quos desiderio eligimus, et amplectimur et, ut ait Thomas etiam in suo Contra Gentiles, in hoc passu dicens quod dictus noster amor Ut concupiscentia procedit ex quadam apprehensione unitatis amantis ad amatum. Nam, cum quis amat aliquid quasi illud concupiscens, apprehendit ut quid boni, licet interdum non sit. Dicit hic auctor in persona Uirgilii ac per consequens fallere illos qui uerificant omnem nostrum amorem laudabilem: ex quibus auctor adhuc sic infert: ergo si talis noster amor de foris euenit in nobis et anima nostra non ambulat cum alio pede quam cum pede dicti amoris, alludendo in hoc Augustino dicente: Amor pes anime est, qui, si rectus est, dicitur karitas, si curuus dicitur cupiditas, non debet merere uel demerere bene uel male agendo.
+
+Ad quod ita rendere facit auctor adhuc ipsum Uirgilium sub representatione rationis nostre naturalis phylosophice dicendo: omnis forma substantialis separata a materia et cum ea unita specificam uirtutem habet in se etc. Forma substantialis, dicit Frater Albertus, est illa que adiunctione sui ad materiam facit quoddam esse essentiale, ut ignitas. Forma uero accidentalis est illa que adiunctione sui ad materiam non facit quid, sed quale, ut albedo. Alii dicunt formam substantialem esse que dat esse simpliciter et per eius aduentum dicitur aliquid generari et per eius recessum corrumpi; accidentalis autem forma non dat esse simpliciter sed esse tale ut in calore qui non dat esse simpliciter, sed esse tale ut sic. Sub ipsa forma substantiali septa, idest circumclusa a materia, ut a sepe, Uirgilius hic comprehendit non solum nos homines corporaliter uiuentes, sed etiam cetera alia animata et inanimata corporalia et elementata elementa tam habentia uirtutem specificam, idest propriam et singularem in se collectam, idest innatam, ad quod Boetius in libro De Duabus Naturis ait: Natura est unamquamque rem informans specifica differentia, et sic comprehendit tam singula generum quam genera singulorum ac indiuidua sperarum; que specifica uirtus, dicit adhuc Uirgilius hic, non sentitur in nobis nisi in actu operationis, nec etiam demonstratur nisi per effectum, ut per frondem uiridem in arbore ueietabilis uita. Nam, sicut primeua magnes siue calamitas nunquam specificam eius uirtutem attrahendi ferrum ostendisset nisi appropinquatum fuisset sibi ferrum, ita tales specifica uirtus in nobis non panditur, nisi adueniat obiectum aliquod mouens habitus nostros et affectus ad diuersa, ut diuersi sumus in facie, iuxta illud Oratii: Format enim natura prius nos intus ad omnem / humanorum actum, et etiam alibi: Pectoribus mores tot sunt quot in urbe figure, et illud Persii: Mille hominum species et rerum discolor usus; / uelle suum cuique est, nec uoto uiuitur uno. Unde nequimus merito, subdit hic Uirgilius, propendere unde intellectus, idest intellectualis primus motus noster et primarum notitiarum, ueniat, ymo prouenit, appetibilitas, cum semper in nobis antequam aduertamus que prime notitie et primi motus nostri, et amores, dicit hic Uirgilius, sunt ita in nobis et resultant, deficiente nostro iuditio, ut studium mellificandi in apibus: nam nescimus dicere quare amor potius eas ad illud inducat quam muscas uel uespas, nisi quod ita innatum est eis - ipso Uirgilio dicente in Georgicis sic de hiis apibus tractando: Cecropeas innatus apes amor urget habendi, / tantus amor florum et generandi gloria mellis - reassumendo auctor in persona Uirgilii hic in textu, scilicet quomodo hec prima talis nostra uoluntas non meretur bona nec mala, unde in Digestis ita de ea quedam Lex sic ait: Cogitationis penam nemo patiatur, sed si in dicta mala uoluntate oblectatur quis uenialiter peccat. Si autem procedit ad actum mortaliter, et e contra si in bona quis procedit et ad oblectamentum uenit, incipit merere, et ecce principium merendi huius secunde nostre uoluntatis de quo subditur hic in textu, et de qua Phylosophus in libro Perihermeneias tangit dum ibi dicit quod dicte prime nostre notitie primi nostri simplices intellectus qui fiunt in anima et dicuntur primi ad dirictam compositorum, qui secundi dicuntur eo quod ex primis simplicibus componuntur, ut ecce dum primo aprehendo hominem simpliciter, secundo componendo ipsum esse animal. Et concludendo dicit inde Uirgilius quod, licet ad dictam istam secundam naturam oblectatoriam uoluntatem quelibet alia, subaudi uoluntas bona, uel non aggregetur, non tamen necessitamur appetitiue ad sequendum eas, cum innata sit nobis consiliatiua uirtus, idest ratio humana, que habet nostram uoluntatem si bona est suadere et si mala fugare. Ideoque liberum nostrum arbitrium dicitur arbitrium quantum ad rationem et liberum quantum ad uoluntatem, ad que Phylosophus in III° De Anima sic ait reprehendens male utentem hoc libero arbitrio in qualibet dicta eius parte amplius extendente se in intellectu, et dicente: Intelligentia, idest dicta nostra ratione, fugere aliquid uel mutari non mouetur, sed secundum desiderium agit, ut inabstinens uoluntas enim appetitus est: nam, cum secundum uoluntatem mouemur, secundum etiam appetitum mouemur; omnis enim intellectus rectus est; appetitus et fantasia et recta et non recta sunt, nam semper mouet appetitum aut bonum aut quid bonum uidetur fuerit et contrarii appetitus ad inuicem, quod accidit cum ratio et desideria contraria sunt uel fiunt. Nam et ipse idem Phylosophus alibi eodem libro ait: Bonum intellectus est ultima beatitudo, idest Deus, quod bonum proprie est obiectum nostre uoluntatis, unde quelibet recta uoluntas ab ipso Deo mouetur, et sicut color obiectum est uisui et illum mouet absque necessitate ulla, ita ipse Deus uoluntatem nostram ut eius obiectum mouet sine ulla necessitate, et sic liberum arbitrium remanet in esse suo, et sicut si uisiua uirtus nostra corrupta esset ratione organi uel alterius accidentis non moueretur a colore sic, et quando intellectus noster et uoluntas corrupta sit aliquo accidente non mouetur a Deo, cum ipse non possit esse causa peruerse uoluntatis. Iterum ad propositum dicit hic textus, scilicet quod prisci phylosophi, poete et alii profundi scriptores morales nisi perpendissent de tali innata nostra libertate de moralitate non scripsissent ut fecerunt; unde, posito quod omnis amor in nobis surgat de necessitate, potestatem habemus retinendi eum uel non. Quam potestatem et uirtutem, subicit hic textus, Beatrix, idest theologia, accipit pro dicto nostro libero arbitrio, ore Apostoli ita scribentis Ad Galatas, UI° capitulo: Liberi arbitrii nos condidit Deus, nec ad uirtutes nec ad uitia necessitate trahimur alioquin, ubi necessitas, nec corona est.
+
+Inde dicit auctor quomodo luna in illo emisperio tardabat actingere punctum medie noctis currens uersus illum Orientem per illas stratas, idest per illud signum zodiaci, scilicet Sapgitarii, quando illi de Roma uident solem occidere inter insulam Corsice et Sardinee, fingendo tunc fuisse lunam uigesimam, et sic in tertia parte minoratam tunc ibi erat et sic habebat quasi formam eree situle magne, tangendo de Pietola, uilla Mantuana, unde Uirgilius fuit oriundus, ut dicitur hic in textu, et ut tangat solito modo quomodo uolentes se in hoc mundo uiuentes a uitio et peccato accidie moraliter uel spiritualiter remouere, hoc primo facere debent cum actu solertie uirtutis contrarie tepiditati, fingit hos duos precedentes spiritus currentes ut olim currebant Thebani de nocte, ut dicit hic textus, per aggeres suorum duorum fluminum, Ysmeni scilicet et Asopi dum egebant aliquo auxilio Bacchi, eorum Dei, in fortiam illorum sacrifitiorum que poete uocant triaterica, unde Lucanus: Delphica Thebane referunt triaterica Bacchi, et Ouidius in UI°: Tempus erat quo sacra solent triaterica Bachi / Sytonie celebrare nurus: nox conscia sacris. / Nocte sonat Rodope tinnitibus eris acuti, clamantes primo quod scribitur Luce I° capitulo de Domina Nostra quomodo cum festinatione cucurrit et abiit in montana ad uisitandum Elisabectam cognatam, de quo uide quod scripsi supra in capitulo III° de eo quod posset opponi de hac festinatione hic; secundo quod scribit Lucanus in III° de Cesare qui, obtenta Roma cedentibus ei Pompeio et senatoribus, noluit ibi manere in otio sed statim in Yspaniam iuit ad ciuitatem Ylerde, dimisso Bruto in obsidione Marsilie ciuitatis prouincie etiam se rebellantis sibi, quatenus ambas urbes tandem obtinuit.
+
+Item fingit alios dictos spiritus posteros cridasse de tempore non perdendo, ut dicitur hic in textu, propter paruum et modicum amorem, idest propter tepiditatem que, ut supra dixi, dicitur paruus amor boni, ad quod Seneca, Ad Lucilium, ait: Quem michi dabis qui aliquod pretium tempori ponat? Omnia aliena sunt: tempus tamen nostrum est; et Trenorum I° capitulo dicitur: Uocauit aduersum me tempus ut conuertat electos meos; et in Ecclesiastico, capitulo IIII°, etiam dicitur: Fili, conserua tempus et declina a malo. Et, ut ostendat auctor quomodo religiosi uiri et claustrales hoc uitio accidie multum occupantur, qui deberent non solum currere, sed uolare, cum quasi aues sint spirituales, dicit Bernardus quod Ad modum testudinum incedunt lentissime, de quibus Ysaia ait: Qui sunt isti qui ut nubes uolant sed uelut mortui immobiles stant, ex quo habent frequenter orare exemplo Dauid, ut in uia Domini uiuificentur, fingit se reperire quendam spiritum hic dicentem sibi quomodo fuit abbas in monasterio sancti Zenonis de Uerona, imperante Federico I° Barbarossa de Sueuia qui cepit regnare anno domini MCXL°, et qui inde, elapsis XXII annis, ciuitatem Mediolani funditus destruxit sibi rebellem, et quomodo dominus Albertus de la Scala, dominus olim dicti ciuitatis Uerone, adhuc plorabit posuisse ibi pro abbate fratrem Iosephum, eius naturalem filium, et sic male, idest non legitime, natum et claudum et non multum compotem mentis. Ultimo in detestationem huius uitii etiam accidie duos alios posteriores de dictis spiritibus clamare fingit auctor in reprehensionem duodecim tribuum Ysrael, siue Hebreorum, quibus dicitur mare aperuit ut liberaret eos a pharaone de Egypto, ut habetur Exodi capitulo XIU° et XU°, ubi dicitur: Leuauit Moyses uirgam et separauit se aqua et inimicorum spem congelauit, et inter undas uia pedestris apparuit, ob quorum murmurationem et desidiam in deserto XLa annis errauerunt, et cum deberent appropinquare terre promissionis ab ea elongabantur - unde Psalmista de eis ait: Quadraginta annis offensus fui generationi illi. Et dixi: hii semper errant corde - et ibi omnes mortui sunt preter Caleph et Iosue antequam Iordanus, fluuius currens per Yerosolimam, eorum filios uideret ad se uenire, ut postea uenerunt, unde dixit Deus dictis eorum patribus, ut scribitur Numeri XIIII°: In solitudine iacebunt cadauera uestra, nec intrabitis terram uobis promissam. Item in reprehensionem Creuse, uxoris Enee, que in excidio Troie ut lenta incepit sequi de nocte dictum eius uirum, et postea in uia remansit, de qua Uirgilius in persona dicti Enee conquerentis, de hoc ait in secundo: Heu misero coniunx fato ne erepta Creusa. / Substitit errauitne uia seu lassa resedit / incertum, nec post occulis est reddita nostris. Quibus sic uisis et auditis in hoc IIII° circulo, completo etiam tractatum uitii accidie, fingit auctor se per cogitamina ad dormitionem deuenisse, sed sub quo sensu statim dicam in principio sequentis capituli.
+
+{Ne lora che non può el calor diurno.} Ad euidentiam dicendorum in hac prima parte prohemiali huius XIX° capituli, premictendum est quod secundum figmenta poetarum, Achelous fluuius dicitur tres filias ex Calliope musa habuisse, que ab ea inde Acheloides uocate sunt, que, rapta Proserpina a Plutone, ut eius sotie conuerse sunt in monstrua marina, et dicte sunt syrenes. Dicit Fulgentius circa integumentum earum syrenes iste uere loquendo puelle fuerunt optime canentes, et ideo finguntur filie Acheloi fluminis propter eius sonoritatem, sed quia sonoritas sine artificio non ualet, fingunt etiam eas dicti poete filias fuisse dicte Calliope muse, que sonat consonantiam, et quia dicte puelle sua dulcedine cantus attrahebant sibi homines, dicte sunt syrenes a syren quod est attractio, modo quia in hoc mundo quasi ut in mari quodam tales terrene et carnales delectationes nos attrahunt ut plurimum et submergunt in peccatis et uitiis, finguntur ita ut syrenes in mari canendo homines et nauigia ad se trahere, ad quam allegoriam Yeronimus respiciens, ita iam scripsit ad Eustachium, ut dicitur in quodam Decreto: Non fiat, obsecro, ciuitas meretrix filia Syon, nec post Trinitatis hospitium ibi demones saltent, et syrenes nidificent; ubi Glosa, ita exponendo, ait: Syrenes, idest delectationes mundane que homines mergunt. Igitur ad propositum auctor, hucusque habito tractatu de quadruplici nostro amore uitioso et corrupto faciente nos nostro proprio motu et malitia cadere ut incontinentes in superbiam, iram, inuidiam et accidiam ut superius scripsit, uolens nunc incipere tractatum alterius triplicis nostri amoris corrupti et concupiscibilis, non ita nostro motu et malitia principaliter, sed attractione potius quadam ab extriseco ueniente in nobis, que tripliciter accidit primo a bonis terrenis attrahentibus nos ad auaritiam et cupiditatem, secundo a mulieribus attrahentibus nos ad luxuriam, tertio a cibis et poculis attrahentibus nos ad uitium gule (quo respectu puto antiquum usum pingendi dictas sirenas habuisse hoc, scilicet eas pingere cum uultu uirgineo, in quo attractio luxurie denotatur, item cum manibus strictis, in quo attractio auaritie figuratur, item cum caudis piscium, in quibus attractio gule figuratur) et hoc etiam sensit forte Uirgilius in III° Eneidos describendo Scilla ut monstrum dicens: Prima hominis facies et pulcro pectore uirgo / pubetenus, postrema immani corpore pistrix / delphinum caudis utero commissa luporum), fingit se cogitando ad id quod superius dixit sibi Uirgilius dicendo quomodo dictus triplex amor superius plorabatur sed quomodo tripartitus summatus relinquebat ei id discernere obdormisse, ut dixit in fine precedentis capituli, et sompniasse, ut dicit hic textus, in alba diei in qua calor diurnus non potest tepefacere amplius frigiditatem lune, uictus tunc a frigore terre et interdum a Saturno, scilicet per aspectum dicti Saturni ad solem unde Lucanus in hoc ait: Luna suis uicibus Tethyn terrenaque miscet; / frigida Saturno glacies etc., et in qua alba hora geomantes parant se ad uidendum surgere in Orientem solem per uiam, idest per spatium breue inter lucem et obscurum, quem solem uocant maiorem fortunam ex eo quod inter sedecim figuras geomantie duas ex eis attribuunt ipsi soli que per eos uocantur fortuna minor et fortuna maior - sic uidisse, idest contemplatiue percepisse, dictam triplicem attractionem in suo primo et proprio esse ut mulierem quandam ita turpem et informem, ut dicit textus; et, prout est recto iuditio rationis inspiciendo inde quomodo cum uisu secundario suo effecta est pulcerrima, ut subdit auctor hic, in quo nichil aliud uult tangere nisi quod nos ipsi moti sic ab attractione predicta uitiosa et in se turpi reddimus eam pulcram, uidendo eam ceco uisu concupiscentie, et acceptabilem. Inde fingit eam cecinisse ita dulciter, ut dicit textus, in quo auctor denotare uult quod etiam preter dictam triplicem principalem attractionem sit attractio cantus et soni mundani, unde Boetius in primo, ex hoc improbando camenas, idest modulationes poetarum, illas maxime que infructuose sunt et uane, inducit Phylosophiam de eis dicere: Ite, o syrenes, usque in exitium etc. Inde dicit auctor quomodo ita cantando dicebat dicta talis mulier quomodo fecit in mari deuiare Ulixem: hoc dicit solum ut attractio muliebris que in persona meretricis Circis eum attraxit, ut scripsi plene supra in Inferno in capitulo XXUI°; de qua hac muliebri attractione tali etiam loquens Augustinus, scribendo Super Secunda Epistula Petri ait: Pellices dicuntur meretrices a pollutione, uel a pellis formositate que incautos homines pellicit, idest allicit et attrahit, de qua etiam credo sub eodem sensu dici de ea Ecclesiastes UII° capitulo: Inueni mulierem amariorem morte, que laqueus uenatorum est, et uincula sunt manus eius. Modo, quia per dictum iuditium rationis figuratum in persona Uirgilii, ut sepe dictum est, respiciens ad uirtutem temperantie presentim confundimus has uitiosas attractiones et refrenamus et abicimus ut putridam et fetidam rem respicientes eas Cum occulis illis, scilicet linceis, idest rationabilibus, et recto dicto iuditio consideratiuo et intellectu, quibus Alcidiades, pulcerrimus homo, introspectis uisceribus turpissimus uideretur, ut ait Boetius in III°, fingit auctor hic ita superuenisse hanc secundam aliam dominam honestam et Uirgilium ita in eam respicientem et per eam ut uirtutem temperantie ita aperientem hanc mulierem aliam premissam et ostendentem sibi eius uentrem putridum et abominabilem, ut dicit textus; quam secundam dominam hic summit pro dicta uirtute temperantie, et merito, cum dicat Macrobius: Temperantia modificat delectactiones in cibis et uenereis et cupiditatibus, et Glosa super Matheo, ubi dicit: Temperantia est refrenatio cupiditatis ab hiis que temporaliter delectant.
+
+Inde dicit auctor quomodo excitatus uenit ad hunc alium angelum dicentem illa uerba Mathei U° capitulo, scilicet: Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur: que faciunt ad consolationem premissi uitii accidie. Post hec auctor fingit ingredi quintum circulum Purgatorii, in quo ponit animas auarorum et prodigorum purgari ita iacentes resupinas et plorantes, ut dicit textus, inter quas umbras fingit se ibi reperire umbram Adriani pape U° de domo illorum de Fiesco, qui hodie dicuntur comites de Lauania, flumine currente in territorio Ianuensi inter has duas terras Chiaueri et Sestri. Qui papa Adrianus sedit solum in papatu uno mense et UIIII diebus, inde mortuus est, tangendo de pondere manti papalis quomodo respectu eius alia pondera sunt plume, in quo uult auctor ostendere quomodo regimen papale difficulter geritur sine peccato et reprehensione, ad quod facit quod ait Yeronimus scribens Eliodoro dicens: Non est facile stare in loco Petri et tenere locum regnantium cum Christo: nam non sanctorum filii sunt qui tenent loca sanctorum, sed qui exercent opera sanctorum; Debent enim, dicit Gratianus in Decretis, Pontifices habere sacrarum licterarum peritiam, unde in ueteri Testamento, Exodi XXUIII° capitulo, dicitur: Inter cetera ornamenta Pontifex rationale ferebat in pectore, in quo scribebatur ratio et ueritas et manifestatio, quia in pectore pontificis manifesta debet esse cognitio ueritatis. Item etiam facit quod ait idem Yeronimus, Super Leuitico, dicens: Si quis uult Pontifex non tam uocabulo quam merito esse imitetur Moysem et Aaron non discendentis de tabernaculo domini ut adeo aliquid discerent et eam populum docerent. Hec duo sunt Pontificis opera: ut a Deo discat legendo Scripturas diuinas et eas doceat. Est et aliud quod facit Moyses: ad bella non uadit, non pugnat contra inimicos, sed orat, et donec orat uincit populus eius, ut Exodi capitulo XXII° habetur, et ex hoc Innocentius III° in quadam Decretali, De translatione, dicit quod Romanus Pontifex non puri hominis, sed ueri Dei uices gerit in terris. Inde procedit dicta umbra ulterius respondendo auctori ad dicendum quia ipsa et alie dicte umbre ibi sint ita conuerse ad terram et cum dorsis ad celum, idest resupine plorantes et ligate, et quod nulla alia pena in Purgatorio amarior est illa, ut dicitur in textu: hic uult enim auctor per hec et alia que hic sequuntur ostendere naturam et prauitatem huius uitii auaritie ut homines in hoc mundo uiuentes auaros retrahant ab ipso uitio auaritie, uisa pena que in alio mundo secundum iustitiam debetur eis, spiritualiter loquendo, ut ipsa pena congruat delicto, et ut particulariter ista textualia declarem, sic premictam: Auaritia, dicit Lex, Radix est omnium malorum, et idem ait Apostolus, Ad Timoteum primo, capitulo UI°, et Augustinus in Omelia IX°: Quod tamen intelligit ut in hoc comprehendat genera singulorum et non singula generorum naturam, licet septem mortalia peccata et uitia ut genera singulorum possint oriri ex auaritia, non tamen singula generorum, puta homicidium quod fit ad uindictam et de huiusmodi talibus. Item in Ecclesiastico X° capitulo dicitur: Auaro nichil est scelestius, sicut igitur nulla pena, ut dicit hic textus, alicuius dictorum septem uitiorum potest censeri et debet maior ista. Item premicto quod natura uoluit terram infimam esse inter omnes creaturas et pedibus hominum conculcari, et sic pedibus mentis terrena bona calcanda et despicienda sunt et celestia suspicienda; sed quia auarus contrarium facit, solum ad terrena occulos habendo - ut habebat illa mulier infirma de qua scribitur Luce XIII° capitulo quod non poterat sursum aspicere, ubi Glosa dicit: Talis infirmitas est amor diuitiarum, quod hominem bestiam reddit interius ut ad terram respiciat dum ad celum respicere debet, unde Psalmista de talibus auaris ait: Occulos suos statuerunt declinare in terram, et Apocalipsis UIII° capitulo etiam ad hoc dicitur: Ue ue ue habitantibus in terra, ac etiam Bernardus: Quid indecentius quam curuam recto corpore gerere animam? ideo auctor fingit hic sic allegorice loquendo ad terram cum facie et occulis has animas iacentes stratas ac dicentes: Adhesit pauimento anima mea; uiuifica me secundum uerbum tuum, que uerba Psalmiste potest dicere in isto etiam mundo quisque corrigit se ab hoc uitio et debet, considerata eius Psalmi CXUIII° sententiam ad quam non dubito auctorem respexisse: nam intitulatur hic Psalmus Deleth Heberuce, quod interpretatur pauper, uel tabule, uel ianua, super quo Glosa ita inquit: Plebs fidelis, paupertate mundana constricta, ianuam Seueris diuitiis aperit et frequenti meditatione quasi tabulas sua precordia Dei mandantis exhibet. Item fingit eas plorantes, ut tangat quod scribit Iacobus in Ua eius Epistula dicens: Agite nunc diuites, plorate et ululate in miseriis que eueniunt uobis. Item dicit dicta umbra quomodo auaritia extinsit amorem earum ad omne bonum, unde earum operari perditum fuit, in quo uult tangere quod ait Psalmista dicens: Dormierunt somnum suum et nichil inuenerunt / uiri diuitiarum in manibus suis, et Iob capitulo XXUII°: Diues cum dormierit nichil secum auferet. Item dicit quomodo sunt ligate in manibus et pedibus dicte anime, in quo tenacitatem auarorum denotat, tangens in hoc quod ait Gregorius in quodam Decreto dicens de quodam archidiacono Anconitano non promouendo ad episcopatum propter senectutem, ita subdendo in suis licteris addicentes etiam illum tenacem ita esse ut in domo eius nunquam amicus ad karitatem introiuit.
+
+Ultimo tangit incidenter quod scribitur Mathei XXII° de Sadducei, qui negabant in futurum resurrectionem nostram ita querentibus a Christo: Moyses scripsit: Si uxor fratris alicuius uidua sine filiis remanserit, alter frater in uxorem eam accipiat, modo quedam fuit uxor septem fratrum sucessiue, in resurrectione cuius erat uxor? Quibus Christus respondit: *Cum resurrexerint neque nubent neque nubentur, sed erunt sicut angeli in celo,* idest uiuent angelica uita. Item facit ad hoc quod dixit hec umbra dicti Pape quod ait Iohannes, Apocalipsis XXII° capitulo, dicens: Cecidi ut adorarem ante pedes angeli, qui dixit: *Ne feceris, quia conseruus tuus sum et fratrum tuorum et prophetarum*, et Seneca, De Naturalibus Questionibus, ad idem etiam sic ait: Hoc habet inter cetera iustitie precipuum Deus, quod, cum ad exitum uentum fuerit, omnes in equo sumus, dicendo de domina Alasia eius nepote et uxor olim domini Moroelli marchionis Malespine de Lunisana dicta umbra, ut per se patet in fine.
+
+{Contra miglor uoler uoler mal pugna.} In hoc XX° capitulo, premissa prohemialiter hac moralitate, scilicet ut omne uelle nostrum quantumcumque bonum sit, debet cedere meliori, ac etiam premisso quod de uitio auaritie ut de lupa hic tangit et de illo ueltro tacite, de quo in capitulo I° Inferni iam dixi, auctor, cotinuando se adhuc ad proxime precedentia, fingit procedendo se in hoc U° circulo inter has predictas animas quandam se audisse ex eis inuocantem Dominam Nostram more parturientium congratulando sibi de suo paupere hospitio illo in quo peperit filium Dei - testante Luca in capitulo II°, dicendo: Cum impleti essent dies ut pareret, Maria peperit filium et pannis eum inuoluit et reclinauit eum in presepio - item et Fabritio, ciui romano, qui uirtutem frugalitatis semper pretulit diuitiis - Est enim uirtus frugalitatis qua homo uiuit secundum naturam spernendo delicata et sordida medium tenendo, ut ait Seneca in Ua Epistula ad Lucilium, in qua uirtute etiam fuit Seranus, alius ciuis ille Romanus, qui ad agrum colendum rediit, functo offitio senatorie et dictature, de quibus duobus summet in eorum laudem. Ait Uirgilius in UI°: Paruoque potentem / Fabritium uel te sulco, Serane, serentem? super quibus uerbis Seruius ait: Fabritius gloriosius paupertate fuit, quod, consul romanorum existens, respondit legatis Samnituum offerentibus ei immensum aurum: *Sic Romani malunt imperare habentibus aurum, quam aurum habere et recipere*, idemque fecit de auro sibi oblato a Pirro rege Epirotharum, unde Seneca: Fabritius aurum Pirri expulit ac monuit eum se precare a quodam medico eius promictente ipsi Fabritio dictum Pirrum ut hostem Romanum uenerare, quod fuit auro non uinci et ueneno non uincere, ad quod idem inquit Claudianus: Pauper erat Curius, reges cum uiceret armis, / pauper Fabritius, Pirri cum sperneret aurum - item congratulando beato Nicolao de largitate quam fecit illis tribus uirginibus quibus largitus est tres massas auri proiciendo secrete eas diuersis uicibus de nocte in domo patris earum, qui prius ante hoc propter paupertatem intendebat ad faciendum eas prostitui questu meretricio; et sic omnes tres nubserunt, ut habetur in eius legenda. Que singula premissa, inducit auctor sic recitari hic ut pateat gloriosus effectus uirtutis predicte paupertatis spiritu quam habuit dicta Domina Nostra et uirtutis frugalitatis quam habuit dictus Fabritius et uirtutis largitatis quam habuit dictus beatus Nicolaus contrarius dicto uitio auaritie et oppositus illis, dico in hoc mundo qui a tali uitio mundari conantur.
+
+Post hec auctor primo querit ab hoc spiritu referente quis fuit, secundo quare ipse solus ibi illa recitat: ad primum respondendo dicit quomodo fuit Ugo Ciapetta, Parisiensis ciuis, filius cuiusdam becarii et radix, idest principium, male plante, idest presentis tertie genologie regum Francorum, que adugiat, idest adumbrat, partem Christianorum, ut dicit textus hic. Circa quod prenotandum est quod regnum Francie primo cepit in persona Faramundi comitis, a quo descenderunt XXUII reges, et dicta est prima genologia Francorum regum predictorum, qua deficiente, uenit secunda, que cepit in persona Pipini, patris Karuli Magni, in qua fuerunt XU reges, quorum ultimus fuit Ludouicus, filius Loctarii; quo Ludouico mortuo, Franchi uolentes eligere in regem quendam fratrem dicti Lotarii deditum in uita religiosa et solitaria, ut tangit hic textus dum dicit de pannis bigis eius quia differebant. Et distulit astutia inde et potentia eius Ugonis Ciapette, iam existentis mariscalchi Parisiensis in anno domini UIIIIcLXXXX, eligerunt in eorum regem Robertum filum maiorem dicti Ugonis Ciapette, et sic in eo orta est tertia genologia dictorum regum, quorum praua opera in processu facta recitando maxime post magnam dotem prouincialem, de qua dicam infra in Paradiso in capitulo UI° in fine, ut dicit hic textus, dicit dicta umbra quomodo dicti eius descendentes usurpauerunt territorium Punti et Normandie et Guasconie; inde quomodo Karolus, rex Sicilie creatus ab Urbano papa, uenit in Ytaliam et decapitari fecit Corradinum, ut de hoc plene scripsi in capitulo XXUIII° Inferni; inde uenenari fecit sanctum Thomam de Aquino in abbatia Fosse Noue in Campanea, ubi hodie eius corpus iacet, et hoc fecit timendo ne ad papatum ueniret.
+
+Inde dicit de alio Karulo Sine Terra de dicta domo qui in MCCC° uenit in Ytaliam et de Florentia expulit partem blancorum, inductu domini Musciati de Francesis et domini Cursii de Donatis de Florentia. Inde dicit de Karulo Zotto, olim rege Apulie, qui, iam in marictimo bello uictus a domino Rogerio de Loria amiraglio regis Sicilie captus, positus fuit in ciuitate Missine, ut hic dicitur in textu, et qui tradidit Beatricem eius filiam in uxorem marchioni Azzoni de Este pro XXXm florenis, quos habuit paciscendo a dicto marchione. Inde tangit quomodo rex Phylippus Bellus de dicta domo Francie capi fecit in ciuitate Alanie papam Bonifatium UIII° per dominum Guillelmum de Nugareto et Colonnenses, putando dictum papam fauisse comiti Flandrie ad ipsum uincendum in campo ut dicit: ex qua captura mortuus est dictus papa dolore; inde dicit quomodo dictus rex Phylippus dedit operam ut Ordo Templariorum deponeretur per Clementem papam U° ut eius bona occuparet ut postea occupauit et factum fuit.
+uu. 97-123
+
+Inde ad secundum respondendum dicit dicta umbra quomodo non sola ibi tunc recitabat talia circa laudem Domine Nostre, Fabritii et beati Nicolai predictorum, ut dicit textus, et quia dicta predictorum talia uirtuosa opera uigent in lucida fama et gloria diuina, dicit quomodo in die ibi talia memorant et contraria opera olim facta circa uitium auaritie in nocte quasi ut per infamiam in hoc mundo sint obscura et denigrata, et etiam in frenum nobis ut cessemus a tali uitio, inducit hic auctor has animas secundario dicere in abominationem dicti uitii auaritie: primo quomodo memorant ibi auaritiam Pigmaleonis, olim filii Beli, regis Syrie, qui, mortuo dicto eius patre, Sicheum, qui et acerbas dicebatur sacerdotem Herculis, opibus ditissimum eius cognatum (nam maritus erat Didonis sororis ipsius Pigmaleonis), in ara sacrificium facientem proditorie occidit, et eius opes rapinauit, et ex hoc uocatur hic in textu dictus Pigmaleon proditor, latro et parricida, ex eo quod sacerdotem, qui censeri pater cuiusque debet, occidit, et etiam affinem sibi, de qua Uirgilius in primo, in persona Ueneris loquentis Enee de Didone predicta ait: Imperium Dido Tiria regit urbe profecta, / germanum fugiens; longa est iniuria, longe / ambages, sed summa sequar fastigia rerum. / Huic coniunx Sicheus erat, ditissimus agri / cui pater intactam dederat primisque iugarat / omnibus. Sed regna Tiri Germanus habebat / Pigmalion, scelere ante alios immanior omnis. / Quos inter medius uenit furor. Ille Sicheum / impius ante aras atque auri cecus amore / clam ferro incautum superat etc.; secundo dicit etiam quomodo memorant auaritiam Myde, olim regis Frigie, qui, ut scribit Ouidius in XI°, restituto per ipsum Sileno sacerdote capto per eius pastores Bacco, cuius sacerdos erat, petiit a dicto Bacco deo Thebanorum in remunerationem talis seruitii ut quicquid tangeret aurum efficeretur, et ita ei concesso dictus Myda fame moriebatur, cum cibaria eius ab ipso tacta aurum statim fiebant, nisi restitutus fuisset a dicto Bacco in priorem statum. Tertio memorant auaritiam Acham qui, ut scribitur Iosue in capitulo UII°, furatus fuit, capta ciuitate Yerico, per Iosuem quedam spolia contra precepta Dei, unde hoc scito et reperto sorte facta lapidatus fuit a populo. Quarto memorant auaritiam Ananie et Saphire eius uxoris qui, ut legitur Actuum Apostolorum in capitulo U°, uolentis ostendere se uelle sequi apostolos Christi et eorum mandata et uitam, uendito quodam suo agro medietatem pretii obtulerunt ad pedes apostolorum et aliam medietatem occultauerunt, ex quo Petrus dixit eis: *Cur temptauit Satanas cor uestrum?*, et statim ibi ad pedes Petri mortui ceciderunt. Quinto memorant quod causaliter contingit auaritia mediante in templo Yerosolime, ut legitur in secundo Machabeorum in capitulo III°, uidelicet quod dum inter summum sacerdotem et Simonem, quendam thesaurarium dicti templi, discordia orta esset, dictus Simon iuit ad Apollonium, ducem Syrie et Phenitie pro Seleuco tunc rege Asye, et retulit quomodo in dicto templo reposita erat infinita pecunia; quo audito, dictus Apollonius retulit dicto regi Seleuco hec, qui rex, motus auaritia et cupididate statim misit quendam suum marescalcum nomine Eliodorum spoliaturum dictum templum de dicta pecunia cum magna comitiua; qui Eliodorus miraculose in dicto templo calcibus cuiusdam equi habentis sessorem quendam terribilem lacessitus fuit adeo quod mortuus fuisset ibi nisi Oma, sacerdos dicti templi, tunc iuuisset eum suis orationibus. Sexto memorant auaritiam Polimestore, olim regis Tracie, qui, dum haberet Polidorum, puerum filium Priami, recommendationem a dicto eius patre tempore obsesse Troie cum magno thesauro, occidit eum, et eius corpus proici fecit in mari, capta Troia, ut dicto thesauro potiretur, unde Ouidius XIII° ad hoc ait: Est, ubi Troia fuit, Frigie contraria tellus / Bistoniis habitata uiris: Polimestoris illic / regia diues erat, cui tu commisit alendum / clam, Polidore, pater Frigiisque remouit ab armis, / consilium sapiens, sceleris nisi premia magnis / adiecisset opes, animi irritamen auari. / Ut cecidit fortuna Frigum, caput ipsius ensem / rex Tracum iugoloque sui defigit alumni, / et, tanquam tolli cum corpore crimina possent, / exanimem scopulo subiectas misit in undas. Item memorant auaritiam Crassi, consulis Romani, qui, existens in obsdione Carre, ciuitatis Syrie, corruptus pecunia confidens de ciuibus dicte ciuitatis ingressus est eam, et ibi, dimisso exercitu extra, fusum est aurum per os eius buliens, et dictum est ei: *Aurum sitisti, et aurum bibe*.
+
+Inde auctor comparatiue tangit de tremore olim ynsule Delos antequam ibi Latona peperisset solem et lunam, secundum fictionem Ouidii dicentis in UI° in persona Niobe luctantis se contra dictam Latonam: Quoque modo audetis genita titanida Ceo. / Latonam preferre michi, cui maxima quondam / exiguam sedem pariture terra negauit, / nec celo nec humo nec aquis Dea nostra recepta est: / exul erat mundi, donec miserata uagantem / *hospita tum terris errans, ego*, dixit, *in undis*, / instabilemque locum Delos dedit; illa duorum / facta parens etc.: nam Iuno negari fecerat ei omnem alium locum preter hanc ynsulam Delos positam in mari Egeo in medio ynsularum Cicladum secundum Ysidorum. Inde tangit etiam comparatiue quod legitur Luce in capitulo II° de pastoribus uigilantibus in nocte natiuitatis Domini circa Bethelem et audientibus in aere canere angelos *Gloria in excelsis Deo* etc.
+
+{La sete natural che mai non satia.} In hoc XXI° capitulo Purgatorii, continuando se auctor adhuc ad proxime supradicta, premictit hoc eius prohemium de dicta nostra naturali siti, ut dicit textus hic, circa quod instanter debemus aduertere quod quilibet homo sensatus in hoc mundo naturaliter scire desiderat, testante Phylosopho in principio eius Methaphysice, ubi sic dicere incipit: Omnes homines naturaliter scire desiderant etc., nec mirum, cum omnes descendimus ab illo qui statim plasmatus per esum ligni scientie boni et mali preuaricando diuina precepta desiderauit omnia scire ut Deus secundum dyabuli persuasionem; tamen talis natura sitis in hoc mundo non reperit aquam satiantem ipsam, ut dicit hic auctor, alias: quomodo precepisset se in Ethenam Empedocles tantus phylosophus, ut fecit non ualendo scire causam talis eius incendii, et Aristoteles, ut quidam referunt, in illam partem maris Smirnei, que continue currit, quasi per miliare unum et retrocurrit, non ualendo scire etiam causam aliter talis concursationis, sed per gratiam Dei solum talis sitis sedatur, et per eius scientiam infusam, ad quod potest adduci quod scribitur Danielis capitulo II°, scilicet quomodo Nabucodonosor non potuit eius sitim sciendi quid somniauerat satiare per se nec per eius infinitos phylosophos et sapientes, sed solum per gratiosam scientiam a Deo infusam ipsi Danieli, de qua Ystoria latius dicam infra in Paradiso in capitulo IIII°, modo quod Christus mistice, pro hac tali sua gratia eius scientie, accepit aquam illam uiuam quam samaritana mulier illa ab eo petiit, de qua scribitur Iohannis IIII° capitulo, scilicet quomodo de ciuitate Sicar, que est in Samaria prouincia, ueniens auritura aquam ad puteum quendam positum extra dicta ciuitatem ubi Christus solus requiescens penes dictum puteum dixit ei: *Da michi bibere*, cui illa ait: *Quomodo tu, Iudeus, hoc a me petis cum Samaritana sum?*; cui Christus ait: *Si scires donum Dei, et quis est qui petit a te potum, tu petisses ab eo aquam uiuam, de qua bibens non sitiet in eternum, sed bibens de aqua huius putei sitiet adhuc*; et illa: *Domine, da michi aquam illam ut non sitiam amplius*; super quibus uerbis ita inquit Augustinus: Mistice hec aqua huius putei quasi mortua pro uoluptate seculi ponitur et desiderabilitate nostra et scientia, que ut aqua in profunditate putei, tenebrosa est; ydria uero auriens eam pro cupiditate nostra mundana ponitur et desiderio quod nunquam tali aqua satiatur; aqua uero uiua, de qua hic dicitur per gratiam Spiritus Sancti ponitur, que karitate habet nos coniungere Christo fonti salienti de quo gustans nichil ulterius desiderat. Ad quod Ambrosius, Super Epistula Pauli ad Colossenses, etiam sic inquit: Omnis ratio superne scientie et terrene creature in eo, idest ab eo est qui est caput earum et auctor, ut qui hunc nouit nichil ultra queat, quia hic est perfecta uirtus et sapientia, et quicquid alibi queritur hic perficere inuenitur, et qui eum nouit thesaurum scientie et sapientie inuenit. De quibus duabus misticis aquis etiam dicitur Ieremie, capitulo II°, dum ibi ait Deus dicens: Duo mala facit populus meus: derelinquit me fontem aque uiue, et fodit cisternas dissipatas que aquam non retinent. Item ad idem Baruch propheta in III° capitulo ait: Relinquisti fontem sapientie? Nam si in uia Dei ambulasses, habitasses in pace super terram, idest sine alio desiderio et siti. Inde tangit auctor comparatiue quod scribitur Luce, capitulo ultimo, scilicet quod dum post passionem et resurrectionem Domini Cleophas et Almeon - secundum Ambrosium, licet non nominetur in Euangelio dictus Almeon, nam Gregorius dicit quod iste non nominatus fuit ipse Lucas, sed quadam humilitate noluit se nominare - irent tanquam discipuli Christi per Yerosolimam loquentes ad inuicem et dolentes de ipso Iesu Apparuit enim Christus dicens eis: *Qui sunt sermones uestri?*, qui non cognoscentes eum dixerunt sibi: *Et tu peregrinus solus es in Yerusalem* etc.
+
+Sic itaque fingit hic auctor umbram Statii poete Tolosani apparuisse eis ibi et dixisse ut habetur in textu. Post hec notandum est quod, secundum quod scribit Fulgentius, greci uates antiqui, sicut finxerunt tres sorores ut tres furias infernales deseruire Plutoni regi infernali, scilicet Megeram, Tesifonem et Alecto, de quibus plene dixi supra in Inferno in capitulo UIIII°, ita attribuerunt ei tres alias sorores ut tria fata, quarum prima dicitur Cloto, de qua hic auctor facit mentionem, secunda dicitur Lachesis, de qua mentionem facit auctor etiam infra in XXU° capitulo, tertia dicitur Antropos, de qua mentionem fecit etiam supra in Inferno in capitulo penultimo; Cloto enim dicitur euocatio, Lachesis sors, Antropos sine ordine, hoc sentire uolentes quod prima sit natiuitatis nostre, secunda uite sors quemadmodum quis iuuere possit, tertia mortis conditio que sine lege uenit, et ex hoc attribuitur in officium dicte Cloto collum deferre et in eo ponere debitam quantitatem lini, que Florentie dicitur conocchia, ut hic in textu dicitur Lachesis filare, idest producere uitam nostram, Antropos rumpere quod filatum est, idest finem imponere uite, unde dicitur Cloto collum baiulat, net Lachesis, Antropos occat, quasi includantur forte tres dispositiones nostri animati corporis ut prima ducat nos de non esse ad esse, secunda ut per illud esse temporaliter nos trahat, tertia ut nos ducat de tali esse ad non esse. Et secundum hoc loquitur hic textus dicendo quomodo illa que die et nocte filat, scilicet dicta Lachesis, nundum traxerat in auctore totum sibi impositum linum a dicta Cloto, idest nondum dispositio fatalis temporis et uite corporalis eius finierat illud, et sic adhuc ibi corporaliter uiuus erat.
+
+Inde auctor inducit dictam umbram ad respondendum Uirgilio unde processit premissus tremor illius montis Purgatorii, et antequam dicat unde processerit, arguere uolendo quod illud non ex naturali terremotu fuerit, tangit de natura illius loci, ut dicit textus, circa quod apertius scire uolendo euidentialiter prenotandum est quod aspera lune infra in mundo hoc siue in intermedio tali prima materia rudis et confusa a diuina uirtute partita est in quattuor elementa gradatim per quattuor stationes, prima quarum superior que ether uocatur et igitur attributa est purus aer. Unde Macrobius de eo dicit: Quicquid ex omni materia, de qua facta sunt omnia, purissimum ac liquidissimum fuit, et tenuit summitatem, et ether uocatus est; pars uero cui minor puritas inerat aer dicta est; tamen, ut dicit Phylosophus in primo Methaurorum: Licet in intermediam terre et ulteriorum astrorum superius corpus sit ether, etiam adhuc aliud superius est spatium sine corpus, unde subdit quod est sursum usque ad licteram dicimus esse corpus alterum ab igne et aere purius etiam et sincerius, et in suo De Celo et Mundo libro I° ait etiam quod Alius corpus simplex sit ab illis, nec est ibi corruscabilitas uel amistio extranee nature, et dicitur magis nobile et uirtuosum et formale. Item notandum est quod ista pars etherea, ut ait comentator in dicto libro Methaure: Non est ignis in quantum ignis sit excessus calidi, sed est quidam feruor et accensio; nam sicut glacies non est elementum, sed est quodam excessus frigoris ad congelandum aquam ita, et ille ignis ideo non est nominatum elementum, sed nominamus ipsum nomine ignis; si aqua non haberet nomen nominaremus elementum aque glaciem. Item dicit quod aer comune nomen est propter predicta duorum elementorum, et sic superior pars aeris predicta ignea que ether dicitur, et elementum ignis est calida et sicca et quasi diuina. Nam, de ea loquens, idem Macrobius, Super Somnio Scipionis ait: Hec regio diuina nichil habet sed recipit, et quia recipit remictit. Nam quia terra, aqua et aer infra lunam sunt et hiis solis corpus fieri non potuit quod idoneum esset ad uitam, sed opus fuit presidio ignis predicti etherei, qui terrenis membris uitam et animam sustinendi commodaret uigorem et qui uitalem calorem faceret. Et sic in ea prima etherea regione non congregantur nubes cum non sit solum aer, sed ignis, et etiam propter motum aeris qui est in circuitu terre, et sic etiam aliqualibus alteratione alia, ut dicitur hic in textu, et a uentis libera est, ut etiam dicit iste auctor infra in capitulo XXUIII°, et ibi scribam de hoc. Ad que premissa ait etiam Ouidius dicens in I° de partitione supradicta elementorum: Dissociata locis concordi pace ligauit: / ignea conuexi uix et sine pondere celi / emicuit summaque locum sibi fecit in arce, / proximus est aer illi leuitate locoque, / densior hiis tellus elementaque grandia traxit / et pressa est grauitate sua; circumfluus humor etc. In regionem quidem aeris secundam cui proprie attribuitur elementum aeris et cuius superior pars est frigida et humida et inferior calida et humida propter uaporem eleuatum per solem a terra, cuius uaporis natura est calida et humida, et propter exalationem, cuius natura est calida et sicca, ex quibus aer qui naturaliter est calidus et humidus eius calorem et humiditatem conseruat, unde fiunt alterationes de quibus dicitur hic in textu uirtute duplicis uaporationis humide et sicce eleuate a sole ab aqua et terra, et sic uapor propter humiditatem est in quasi potentiam ad aquam, et exalatio in quasi potentia, ut igitur est pluuia que, ut dicit Ysiderus, Prouenit ex terre et maris anelitum, et eleuata a calore solis resoluitur, uel a ui uentorum et stillatur in terram, uel a uapore infrigidato et eleuato in die. Nam, si in nocte in iemali tempore congelato priusquam in aquam resoluatur fit pruina in serenitate, et hoc si non multus est dictus uapor in estate, uero si dictus uapor modicus est concretus, non tamen in tantum ut excitetur sursum ductus, nec ut infrigidetur sit ros; nix sit cum nubes congelantur; grando cum nubes in estiuo trahitur a potentiori calore solis ad dictam frigidam regionem aeris ubi congelatur, cum ibi non iungeant refractiones radiorum, quam grandinem dicit dictus Ysiderus: Rigor uentorum indurat in nubem et solidat in niuem, et rupto aere cadit; nubes ille que dicuntur spisse, et sunt nimbi, ex terrestri uapore causantur, rare ab aqueo, de quibus hic dicitur, et de quibus Lucanus in IIII° sic ait: Iam rarior aer / et par Phebus aquis densas in uellera nubes / sparserat. Item et semicirculus ille aeris quem uocamus Yridem, quam poete dicunt filiam fuisse Taumantis - unde Uirgilius: Ad quem sic roseo Taumantias ore locuta est - refractio est uisus ad solem, que quia interdum apparet in parte meridiana, et tunc pluuiam magnam significat, interdum in orientali, et tunc serenitatem, interdum in occidentali, et tunc pluuiam paruam; ideo dicit textus hic quod dicta yris mutat sepe contratas; non sic etiam ibi. Item nec sunt in corruscationes que tonitrua comitantur, que exalationibus siccis, ut ait idem Phylosophus in secundo dicte eius Methaure, causantur, que tracte et eleuate ad summitatem nubium fracta ipsa nube ignee uidentur. Unde ut et ibi ait Aristoteles antiqui dicebant Uulcanum ridere tunc; nam si uenti reperiunt in aere uapores humidos trahendo eos sua siccitate in alto frangendo eos inducunt corruscationes et tonitrua iam dicta. Item dicti uenti ibi non spirant, qui ex terrestri sicco uapore subtili eleuato in altum per solem a terra fuit, nam qui a grosso sicco terrestri uapore fuerit non eleuantur, sed faciunt terremotus remanendo in terra, unde idem Phylosophus in dicto II° libro in hoc ait: Nos autem dicimus esse eadem naturam super terram quidem uentum, in terra terremotum, in nubibus tonitruum que omnia sunt exalatione sicca.
+
+Modo igitur concludendo dicit auctor in persona Statii quod a porta Purgatorii supra premissa talia non fiunt, cum fingat illam superiorem partem dicti eius motis esse in dicta prima etherea regione aeris. Sic igitur uolendo ostendere quare dictus tremor contingit, dicit Statius hoc ibi fieri cum celum recipit in se animam nostram purgatam et puram ut eam dedit, tangendo quasi quod scripsi supra super rubrica huius secundi libri hoc, scilicet quod ait Plato in suo Timeo de hoc dicens: Pausam animarum malarum non fore prius quam secuta eas rota, et eadem semper uoluens illa circuitio mundi cuncta earum, uerbi gratia ex aqua igne et terra contracta omneque detexerit inconsultis et immoderatis erroribus expiate purificateque demum ad antiqui uultus honestatem pertinere meantur; et hoc est quod subdit dicta umbra hic dicendo quomodo etiam ille tremor fit cum anima sentit se debito modo ascensura, dicendo quomodo etiam de sua munditia eius uelle facit probationem etiam in eius tali ascensu dum est totaliter liberum, subaudi tam in uoluntate quam in appetitu, unde aduertendum est quod, secundum Phylosophum in III° De Anima: Uoluntas est appetitus cum ratione, unde etiam in UI° Ethicorum ait: Electio autem appetitus consiliarius propter hoc rationem ueram esse et appetitum rectum, appetitus uero quem auctor uocat hic talentum, dicitur affectus sine ratione, ut monstrat etiam supra in Inferno in capitulo U° ibi dum dum dicit quomodo illi dampnati summiserunt rationem talento, itaque cum peccamus non uoluntate sed appetitu delinquimus Ad propositum igitur dicit dicta umbra hic quod anima existens in Purgatorio ante tempus implete ibi rei satisfactionis unde uellet celum ascendere uoluntate predicta absoluta, sed iustitia diuina facit quod dictus appetitus sicut fuit in hoc mundo contrarius dicte uoluntati in peccando, ita in Purgatorio contrarius est dicte uoluntati in releuatione pene donec impletum sit tempus debite eius passionis, quod tangit hic in eo quod dicit de libero uelle, quod est cum simul concurrunt uoluntas et appetitus predictus. Inde inducit auctor dictam umbram Statii adhuc dicere quomodo uixit in hoc mundo, imperante Tito Uespasiano, qui imperare cepit anno Domini LXXXII°, et qui tota Iudea uicta per eum cepit, ultimo Yerusalem cum cede et strage Iudeorum immensa. Nam, ut refert Iosephus, ultra centum milia Iudeorum mortui sunt ibi, et eam suppressit populo romano iudicio Dei in uindictam eius filii ab illis crucifixi ut dicit hic textus. Inde inducit dictam umbram ad dicendum quomodo fuit Statius poeta de Tolosa, et hoc est quod dicit quod habuit in hoc mundo nomen poete, subaudi magni, et sic magis durabile et honorabile quam nomen minorum et mediocrum poetarum, ut dixi supra in Inferno in capitulo IIII°, scilicet in fama, uel hoc dicit illo respectu quo Oratius in sua Poetria de talibus poetis sic ait: Nichil intemptatum nostri linquere poete / nec minimum meruere decus, subdens: Sic honor et nomen diuinis uatibus atque / carminibus uenit etc. Et Ouidius, ut magnus poeta, in fine etiam sui libri Metamorphoseos ait de se loquendo: Astra ferat nomenque erit indelebile nostrum. Et Lucanus in IX°, dicens: O sacer et magnus uatum labor, omnia fato / eripis et populis donas mortalibus euum. / Inuidia sacre, Cesar, ne tangere fame; / nam si quid Latiis fas est promictere Musis, / quantum Smirnei durabunt uatis honores, / uenturi me teque legent; Farsalia nostra / uiuet et in nullo tenebris damnabitur euo. Item dicit dicta umbra Statii quomodo scripsit Thebaidos primum eius poema et Achilleides secundum, sed non perfecit morte peruentus. Item dicit quomodo fuit dulciloquii, teste Iuuenale dicente: Curritur ad uocem iocundam et carmen amice / Thebaidos, letam cum fecit Statius urbem / promisit diem, tanta dulcedine captos / afficit ille animos etc. Item dicit quomodo Eneidos, poema Uirgilii, fuit sibi nutrix in poesia, ex quo addit de ipso Uirgilio per eum in hoc mundo utinam uisato, ut ait hic in textu, et quomodo uoluit auctorem ipse Uirgilius silere, sed nequit, ratione hic assignata in textu, scilicet de risu et plantu quos sapientiores eo continere nequierunt, ut patet in Democrito et Demostene, phylosophis tam magnis. Nam idem Democritus exiens domum Athenis semper ridebat uilipendendo uulgus, de quo Iuuenalis loquens ait: Ridebat quotiens a limine mouerat unum / protuleratque pedem, flebat contrarius alter, scilicet dictus Demostenes; illa eadem ratione ad idem Phylosophus in UII° Ethycorum ita inquit: Non enim si quis a fortibus et super excellentibus delectationibus uincitur uel tristitiis admirabile, si risum et plantum non continet, allegando Theodoctum poetam dixisse Filoctetem percussum a uipera non potuisse continere plantum, et Senophantem risum, ambos phylosophos.
+
+Ultimo, sequendo quod scribit dictus Statius in fine dicti sui poematis Thebaidos dicendo et loquendo dicto suo operi: Uiue, precor, nec tu diuinum Eneida tenta, / sed longe sequere et uestigia semper adora, auctor fingit dictam umbram Statii quasi umbram Uirgilii adorasse summa reuerentia, ut dicit textus.
+
+{Già era langiel dietro a noi rimaso.} In hoc XXII° capitulo duo principaliter agit: primo, se continuando ad proxime dicta, complet tractatum de U° circulo Purgatorii usque ibi: {Taceuansi amendui già gli poeti}; ibi incipit tractare de UI° circulo, et hec secunda pars durat usque ad XXU° capitulum, ibi dum dicitur: {E già uenuto a lultima tortura}. Exordiendo igitur primo auctor fingit angelum hunc, releuantem eum ut purgatum a uitio auaritie, in persona cuiusque alterius dixisse de uerbis illis Mathei, capitulo U°: Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur, tantum medietatem, scilicet qui sitiunt iustitiam, idest qui cupiunt esse in uirtute frugalitatis contraria uitio cupiditatis - de qua Apostolus ad Timoteum inquit: Habentes alimenta et quibus tegamur contenti sumus; nam qui uolunt diuites fieri incidunt in laqueum dyaboli, cum cupiditas sit radix omnium malorum, et Seneca ad Lucilium: Magne diuitie sunt lege nature composita paupertas, que statuit nobis non esurire, non sitire et non algere - nam aliam medietatem dictorum uerborum dicti Euangeliste reseruauit ad dicendum sequenti angelo, ut uidebis infra in capitulo XXIIII° in tractatu gule. Inde tangit auctor in persona Uirgilii loquentis cum Statio quod ait Tullius in suo libro De Amicitia, dicens: Propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos nunquam uidimus, quodammodo diligimus, tangendo etiam de beniuolentia que, ut ait Phylosophus in UIIII° Ethycorum, Est uirtus differens ab amicitia; nam est quantum ad ignotos et presentiam concupiscit, amicitia uero est inter cognitos et conuersantes simul. Item dicit dicta umbra Statii quomodo peccauit in prodigalitate adeo expendendi extra mensuram, quod, ut scribit Iuuenalis de eo; semel Rome quoddam eius opus poeticum nondum alicui propalatum, nomine et titulo Agauen, ipse Statius cuidam Paridi ut inops uendidit, unde ait in UIIa Satira sua: Esurit, intactam Paridi nisi uendat Agauem, subdendo inde quomodo multi prodigi resurgent in die iuditii cum crinibus incisis, ut plenius scribit iste auctor supra in Inferno in capitulo UII°, propter ignorantiam tollentem eis sensum et conscientiam penitendi et confitendi tale peccatum ut mortale peccatum uiuendo in extremis, idest in prodigalitate, que est ita extremitas a medio uirtutis liberalitatis ut est auaritia, ut dicitur in II° Ethycorum. Et hoc dicit hic pro tale uitium, cum auaritia in simili pena cruciatur, iuxta illud legale dictum, ut Quos facinus par coinquinat et equat, utrosque simul pena comitetur, dicendo etiam quomodo correxit ab ipso uitio se dictus Statius propter illa uerba Uirgilii dicentis in III° exclamatiue contra Polimestorem, de cuius auaritia et cupiditatis excessu scripsi supra in XX° capitulo: Fas omne obrumpit: Polidorum obtruncat, et auro / ui potitur. Quid non mortalia pectora cogis, / auri sacra fames! Post hoc auctor fingit Uirgilium, auditu quomodo iste Statius fuerat Christianus, arguere qualiter pro ea que Clio musa tastat, idest pretentat sonatura, cum eo poetice Thebaidos eius poema in quo canit de crudis armis duplicis tristitie Iocaste, olim regine Thebane, non apparebat ipsum fuisse Christianum, cui tunc Statius respondit ut habetur hic in textu. Est enim aduertendum quod dicta Iocasta in uita sua infortunia multa tulit: nam prima eius tristitia fuit quia uidit Layum eius uirum regem Thebarum primo occidi in bello ab Edipo filio ipsius Lay et ipsius Iocaste ignorando se fore filium predictorum et quod Forbas, rex quidam, fuisse eius pater non uerus, sed putatiuus siue adoptiuus; nam dictus Forbas, carens filiis, adoptauit hunc Edipum transmissum a dicta eius matre, de preceptu dicti eius uiri habito per presagia quod debebat eum occidere ad quoddam nemus ubi eum occidi facere debebat; tamen pietate materna ibi uiuus remansit, qui, ut pulcerrimus infans sic repertus ibi presentatus per eius gentem fuit dicto Forbe. Secunda eius tristitia fuit dum ignoranter accepto dicto Edipo in uirum, et ex eo habitis pluribus filiis, recognouit una die ipsum esse eius filium per stigmata que impressit dicta Iocasta dicto Edipo dum transmisit eum, ita ut dictum est in plantis pedum. Tertia eius tristitia fuit quando dictus Edipus eius uir et filius, cognito patricidio quod fecerat et tali nephario suo coniugio, dolore se cecauit. Quarta et ultima eius tristitia fuit dum uidit una die Etheoclem et Polinicem suos filios et dicti Edipi se ad inuicem occidi in bello singulari, propter quam se gladio interemit dicta Iocasta eorum mater, que omnia Seneca recitat in tragedia eius Thebai, at quia Statius in eius poemate Thebaidos prosecutus est tantum hoc ultimum membrum, ideo auctor in persona Uirgilii cantoris, ut dicit hic textus, Buccolicorum pastoralium carminum, de crudis armis duplicis tristitie dicte Iocaste ita loquitur, ut hic habetur in lictera. Post hec auctor inducit Statium ad dicendum Uirgilio quomodo per eum fuit poeta et Christianus maxime per illa uerba Uirgilii: Magnus ab integro seculorum nascitur ordo, / iam reddit et uirgo, reddeunt saturna regna / iam noua progenies celo demictitur alto. Nam Augustinus in quodam suo sermone De Aduentu Christi dicta uerba inquit: Nonne quando ille poeta facundissimus inter sua carmina dixit *Iam noua progenies* etc. de Christo testimonium perhibuit, quasi dicat certe sic tangendo dicta umbra de discipulis etiam Christi et de eorum secunda persecutione facta per Domitianum imperatorem, hic ut dicit textus. Item de Terrentio poeta Cartaginiensi, item de Cecilio et Plauto poetis comicis et de Uaro illustrissimo uiro phylosophico et ystorico, de quibus Oratius in sua Poetria sic ait: Cicilio Plautoque dabit romanus ademptum / Uirgilio Uarroque, de cuius Marci Uaronis laudibus curiosus indagator legat Augustinum in UI° De Ciuitate Dei, capitulo II°. Item tangit de Persio, poeta satiro, et de Homero summo greco uate, item de Euripide tragico alio uate et de Antifonte interpretatore magno somniorum, et de Simonide et Agatone poetis, etiam dicendo quomodo sepe predicti in Limbo Inferni ratiocinantur de monte Parnasii, qui semper habent secum eorum nutrices, idest Musas illas, de quibus scripsi supra in I° capitulo Purgatorii, subaudi in fama. Item dicit Uirgilius quomodo ibi etiam sunt aliqui de poetis de quibus ipse Statius cecinit poetando, scilicet Antigona et Ismene filie dicti Edipi et Iocaste, de qua Ismene Statius in XI°, scribens de dicta Iocaste eius matris, ait: Illius exilii stridentem pectora plagam, / Ismene collapsa super lacrimis comisque / siccabat plangens etc., quod tangit hic textus dicendo quomodo iam fuit tristis etc. Item Deiphilis et Argia, filie Adrasti regis et uxores olim Thydei et dicti Polinicis. Item Ysiphilis filia Toantis, olim regis insule Lemni, que ostendit fontem Langie dicto Adrasto et eius exercitui sitienti, ut dicitur hic in textu, de qua ystoria plene dicam infra in capitulo XXUI°, et ibi uide. Item Mantos, filia Tiresie, de qua scripsi in Inferno in capitulo XX°. Item Tetis mater Achillis, item Dardania, uxor dicti Achillis cum sororibus suis, de qua et de quibus scripsi in Inferno in capitulo XXUI°.
+
+Expedita sic ista prima parte, auctor, procedens ad secundam, in qua dicturus est UI° circulo Purgatorii, in quo dicit purgari animas gulosorum ut homines in hoc mundo uiuentes se retrahant a uitio gule propter uirtuositatem oppositam et contrariam dicto uitio gule capescendam, ut superius in aliis circulis fecit, fingit se in principio eius hanc primam arborem inuenire cum pomis et aspersione aque ita conuersam radicitus ad celum, ut dicit textus; ad cuius allegoricum integumentum ueniendum, prenotandum est quod, secundum quod colligi potest ex Scriptura Sacra, nobis hominibus duplex cibum in hoc mundo paratur: spiritualis scilicet et corporalis; ex alimento quidem primi consequitur homo in hoc mundo uiuendo uitam ecternam, ex alimento uero secundi temporalem, unde Christus, qui est ipse cibum spiritualis, de se dicit, Iohannis UI°, quod Est panis de quo comedentes uiuent in ecternum, sed in illis qui comedunt de corporali, ut comederunt Ysraelici de manna figurato in tali cibo corporali, et tandem in deserto omnes mortui sunt, ut Exodi capitulo XU° habetur; item dicit: Panis quem ego dabo caro mea est pro mundi uita; item Est aqua illa de qua bibens non sitiet in ecternum, ut dicitur Iohannis IIII° capitulo, quo quidem Christo ut cibo spirituali frui non possumus nisi contempnendo cibum corporalem predictum, unde Deuteronomii UIII° capitulo dicitur: Frequens sumptio cibi spiritualis inducit contemptum cibi corporalis, et Gregorius: Quanto corpus impletur tanto anima minoratur. Hic igitur auctor hanc arborem ponit pro alimento et saporatione Dei ut cibi spiritualis, uerum quia ad dictam saporationem talem uenire non possumus a nobis nec illam ut arborem inascensibilem ascendere, nisi gratia desuper nos eleuet ad eam. Ideo fingit auctor eam arborem ita hic conuersam ad celum, ad quod forte Gregorius respectum habuit in Moralibus, dum dixit Per arborem palme significatur uita iustorum que in terris debilis est et in celo fortis. Item facit ad idem quod ait Thomas super illis uerbis Ad Lucilium Senece: Si uis in perpetua uoluptate esse non uoluptatibus adiciendum est, sed cupiditatibus detrahendum, dicens: Cupiditatibus uero non detrahitur nisi res gratie infundatur. Et per hoc docuit nos Dominus orando implorare panem cotidianum qui pro tali gratia ponitur secundum unum intellectum, ut plene scripsi supra in capitulo XI°, quam Deus promictit dicendo, Exodi XUI° capitulo: Ego pluam uobis panem de celo, item mediante talem gratia Dei per scientiam Sacre Scripture gustamus ut plurimum talem spirituale cibum, ut ait Innocentius papa exponendo illa uerba Ezechielis: Uenter tuus comedet et uiscera tua complebuntur, dicens: Pro uentre mens intelligatur, que diuinarum scripturarum notitiam ut escam recipit, coquit et digerit meditatione frequenti, uiscera uero implentur cum desiderium intimo sapore in hiis satiatur. Item dum hoc ostendit etiam dicendo dyabolo uolenti eum temptare in uitio gule: Non in solo pane uiuit homo, sed in omni uerbo quod procedit ex ore Dei, ut habetur Mathei IIII° capitulo, ut processit dicta Sacra Pagina, cum Spiritus Sanctus locutus sit per prophetas, ut dicitur in Symbolo. Ideo auctor fingit hanc uocem quam hic accipit pro auctoritate famosa Sacre Pagine, allegorice loquendo, inter frondes dicte arboris dicere quomodo Daniel spreuit cibum corporalem, ut legitur Danielis capitulo I° et capitulo X°, et acquisiuit talem scientiam ut cibum spiritualem. Item, quia mediante etiam tali gratia homo uenit ad hunc spiritualem cibum per uirtutem temperantie et sobrietatis et ad saporationem Dei cum ieiunio et abstinentia cibi corporalis ut faciunt sancti heremite contenti pane pomis et aqua, et ut faciebant discipuli domini comedendo spicas, ut habetur Mathei capitulo XII°: ex quo motus fuit Ambrosius, scribens Super Salterio, dicendum: Contraria studiosis diuine cognitioni precepta medicine sunt, a ieiunio reuocate, et lucubrare non sinunt, unde Apostolus ait Ad Thesalonicenses: Uigilemus et sobrii simus, et Ad Timoteum U° capitulo etiam inquit: Noli adhuc aquam bibere, sed modico utere uino propter infirmitatem, quasi dicat *non aliter*, et Glosa super Matheo XII° capitulo exponendo illa uerba: Cum immundus spiritus exierit ab homine ambulat per loca inaquosa et arida: Sunt homines temperate uiuentes in quibus dyabolus non inuenitur requiere. Ideo fingit auctor dictam talem uocem, suasiue scilicet, dicere hic quomodo Domina Nostra non petiit uinum in nuptiis, ut scripsi supra in capitulo XIII° pro eius gustu, sed pro aliis, et quomodo antiquis mulieribus romanis incognitus fuit usus uini, ut recitat Maximus Ualerius in II°; item et quomodo illi de prima etate aurea egerunt, ut ait Ouidius in I° dicens: Aurea prima sata est etas etc., et subdit de eius gentibus et hominibus: Contentique cibis nullo cogente creatis / arbuteos fetus montanaque fraga legebant, / et que deciderant patula Iouis arbore, glandes. / Flumina iam lactis, iam flumina nectaris ibant, / flauaque de uiridi stillabant ilice mella, - ad quam transumptiuam locutionem ait Psalmista dicens: De petra melle saturauit eos, quando scilicet dicte gentes, dicit ibi Glosa, Post multam itineris fatigationem et sitim aquis frigidis ex saxo fluentibus fruebantur, easque magno desiderio auriebant et, quia dulciter talis cupiditas explebatur, aquas illas mel appellauere et nectar - item dicendo quomodo ideo Baptista in deserto pro cibo habuit mel siluestre et locustas, nec uinum nouit, quo Non surrexit maior inter natos mulierum, ut dicitur Mathei III° capitulo et capitulo XI°, et Luce et Marci capitulo I°. Et hec sint pro dicta prima hac arbore ut de dicto cibo spirituali breuiter dicta inferius; autem de premisso cibo corporali dicam cum erimus ad aliam arborem.
+
+{Mentre che gli occhi per la fronda uerde.} In hoc XXIII° capitulo Purgatorii, premisso prohemio suo quod per se satis patet, auctor, continuando se ad proxime supradicta, describendo penam quam dicit animas pati in Purgatorio propter peccatum gule in fame et siti, fingit se hic nunc uidisse has umbras ita macilentas et in occulis obscuras et cauas etiam, ut dicit textus, quod forte posset reduci allegorice etiam ad illos homines qui in hoc mundo uiuentes in satisfationem huius uitii gule cum abstinentiis et ieiuniis, quasi se purgando simili modo extenuati apparent. Quo utroque tali duplici respectu, Trenorum capitulo IIII°, sic ait Ieremias: Denigrata est facies eorum super carbones; item Glosa super illo uerbo Psalmiste: In camo et freno maxillas eorum constringe qui non approximant ad te, ait: Non approximantes sunt homines ad Deum cibo et potu se replentes, quibus Psalmista optat magis et magis constringi maxillas, idest proprius uictualia dari ut sic saltem cogantur approximare, sicut accipiter famelicus ad dominum suum uel potum etiam referri. Hoc est quod dicitur in principio sequentis capituli de foueis occulorum dictarum animarum ad hoc, scilicet ut quemadmodum gulosi in hoc mundo propter tale uitium ita deturpauerunt faciem suam, ita etiam alio mundo eorum anime se purgando in reprehensionem dicti uitii et in earum consonam penam purgatoriam se afflictas ostendant, ad quod faciunt illa uerba Salamonis, Prouerbiorum XXIII° capitulo: Cui ue? cui patri ue? cui sine causa uulnera? cui fouee? cui suffossio occulorum nonne hiis qui morantur in uino et student in calicibus epotandis? Inde tangit hic auctor quod scribit Ouidius in UIII° de Eresitone per uiam operationis et de eius macilentia harum animarum qui, dum in contemptu Cereris, dee bladi, quandam quercum illi consecratam incidisset, extenuatus est ita per famem ad instantiam dicte Cereris quod consumptus est fame, unde describendo quomodo fames eum anichilauit, inquit ipse Ouidius primo describendo ipsam famem repertam a dicta Dea, Quesitamque famem lapidoso uidit in agro / unguibus et raris uellentem dentibus erbam, / irtus erat crinis, caua lumina, pallor in ore, / dura cutis, per quam spectari uiscera possent, subdens quomodo aggressa est dicta fames dictum Eresitonem dormientem ita dicendo: Seque uiro inspirat faucesque et pectus et ora / afflat et in uacuis peragit ieiunia uenis, qui Eresiton, consumptis omnibus opibus propter famem, ultimo uendidit filiam propriam; gens Iudaica propter famem perdidit Yerusalem per obsidionem Tyti Uespasiani, de qua dixi supra in precedenti capitulo: nam ad tantam penuriam uenit ultimo quod quedam mulier nomine Maria proprium filium quem lactabat reperta fuit in dicta ciuitate sic obsessa assare causa ipsum comedendi, ut scribit Iosephus, tangendo etiam quomodo in uultu humano ex superciliis et naso representatur littera M, et fingendo se auctor inde ibi reperire umbram Foresii de Donatis de Florentia, consotii magni dicti auctoris, quem inducit primo ad dicendum sibi quomodo ibi diuinitus accidit ipsum et alios spiritus ita famelicos effici, item quomodo canunt et plorant ibi eundo ad dictam arborem, moti illa duplici uoluntate qua dominus noster letus iuit ad crucem et tristis in qua clamauit *Ely, Ely, lama zabatani?*. Nam ait Atanasius scribens contra Pollinarum: Quando Christus dixit *Pater, si possibile est transeat a me calix iste, sed tamen non mea sed tua uoluntas fiat*, et dum dixit: *Spiritus promptus est, caro uero infirma*, duas uoluntates ostendidit, humanam scilicet que propter infirmitatem carnis fugiebat pati, et diuinam qua pati uolebat et rationalem. Item et Magister Sententiarum in III° ad hoc etiam ait: Christus affectu humano, quem de Uirgine traxit, uolebat non mori, sed affectu rationali et diuino pati uoluit, Nec ex hoc propterea fuit in eo contrarietas uoluntatis, ut scribit Thomas etiam in IIIa parte, questio XUIIIa, quod etiam tetigit Apostolus, Ad Romanos UII°, dicens quomodo Uidebat aliam legem in membris suis repugnantem legi mentis sue, rationali subaudi.
+
+Item dicit dicta umbra quomodo domina Nella eius uxor liberauit eum Foresium, ut patet in textu, ab aliis locis Purgatorii, commendando eam de pudicitia et honestate et abominando dissolutas mulieres alias florentinas et inuerecundas magis quam sint femine Barbagie, ut dicit textus hic, contrate cuiusdam insule Sardinee, que seminude uadunt, et ex hoc prenunciat euenire iuditium de proximo dictis dominabus florentinis, ut uere postea euenit, si bene consideretur. Alia que sequuntur in hoc capitulo per se satis possunt intelligi.
+
+{Né l dir landar, né landar lui più lento.} In hoc XXIIII° capitulo auctor, se continuando ad proxime supradicta, inducit adhuc dictam umbram Foresii ad dicendum sibi de Piccarda eius sorore quomodo non habuit suo tempore in pulcritudine et bonitate parem, et quomodo ut uirgo proba nunc in alto Olimpo triumphat leta cum corona, que dicitur aureola debita uirginibus in celo. Nam quanquam nupserit in hoc mundo et ducta fuerit ad uirum, tamen mortua est intacta, nam dum per uim extracta fuisset de monasterio, ut scribit iste auctor infra in Paradiso in capitulo III°, a domino Curso De Donatis de Florentia eius fratre, et nupta fuisset et tradita domino Roselino de la Tosa, implorata et obtenta gratia ab eo ne illo primo sero concuberet secum, illa nocte, superueniente febre, infirmata miraculose est ad mortem, et in breui mortua est uirgo, unde merito talem coronam meruit, de qua Yeronimus ita in Epistola ad Eustachium inquit: Audenter dicam: Cum omnia possit Deus, suscitare uirginem non potest post ruinam. Ualet quidem liberare de penis, sed non ualet coronare corruptam, idest non congruit eius potentie ut aureola coronet corruptas, cum esset contra iustitiam, ut exponit glosator Decreti, et hoc uult tangere hic auctor de tali dicta corona, fingendo auctor inde sibi ostendi ibi a dicto spiritu umbram Bonaiuncte Orbisani de Lucca, suo tempore magni inuentoris in materna rima; item umbram pape Martini IU° de Turso ciuitati Gallie qui de anguillis lacus Bolsene coctis in uernacio uino multum gulosizauit, unde super eius sepulcro fertur quod fuerunt hii duo uersus reperti: Gaudent anguille / quia mortuus hic iacet ille, / qui quasi morte reas excoriabat eas; item umbram domini Ubaldini de la Pila de Ubaldinis et domini Bonifacii eius filii olim archiepiscopi rauenatis, cuius pastorale frustum habet in summitate quoddam signum ad modum unius rocchi, et hoc est quod tangitur hic de rocco; item umbram domini marchesii de Orgoliosis de Forliuio.
+
+Inde auctor inducit dictam umbram Bonaiuncte murmurare in gula ubi sentiebat plagam, idest penam purgatorias sui delicti, et merito, cum in illo membro fit gulosorum excessus - unde Ecclesiastes UI°: Omnis labor hominis in ore eius, ex quo Euticius, gulosus ille phylosophus, de quo dicitur in III° Ethycorum: Non rogabat deos, nisi ut eius guttur fieret longum ut guttur gruis ut magis saporaret potum et cibum - et ita murmurando prenuntiauit ipsi auctori exilium suum et quomodo sic exul ueniret luce et ibi in quandam iuuenem dominam procaretur.
+
+Subsequenter auctor, ut ostendat quomodo quilibet scribens poetice latine uel uulgariter debet primo moueri non simpliciter a se ipso sed ab illa punctali instigatione interius nos ad talia incitante, quam Yeronimus in prohemio Biblie uocat energiam, Statius uero in principio sui Thebaidos uocat eam oestrum, Gualfredum in eius Poetria eam uocat intrinsecam lineam cordis.
+
+Auctor uero hic pro amore quodam eius interiori eam accipit, secundum cuius suggestionem dicit hic quomodo eius ingenium extra scribendo significat et promit, modo quia dictus Bonaiuncta et frater Guitonus de Aritio et Iacobus Notarius de Tolentino, antiqui dictatores in rima uulgari, non ita scripserunt sed magis a casu et suo motu et improuise, contra doctrinam poeticam traditam per Oratium dicentem: Scribendi recte sapere est et principium et fons. / Uerbaque prouisam rem non inuita sequentur, et per dictum Gualfredum dicentem: Si quis habet fundare domum non currat ad actum / impetuosa manus etc., ac etiam per Ennodium in quadam eius Epistula sic dicentem: Amor suggerit quod negat ingenium, et per Sidonium dicentem: Aut seria aut nulla, scilicet scribenda et loquenda sunt. Inde detrahit eis hic auctor, ut dicit textus, dicendo nouum stile dicti auctoris et aliorum modernorum taliter scribentium dictus a Bonaiuncta hic dulcem et nouum clauum, in hoc alludens uendentibus cartas Bononie et quaternos cum lineis habentibus certos clauos in se secundum maiorem et minorem commensurationem et formam librorum seu uoluminum ueterum et nouorum. Ultimo dicit dicta umbra Foresii quomodo dominus Cursius eius frater de proximo tractus erit a quadam bestia ad mortem uiolentam corporalem et cum anima ad uallem infernalem, ut dicit hic textus, et ita fuit, nam inde non per magnum tempus aspirando una die ad dominium ciuitatis Florentie sua ferina arrogantia seu presumptione, que hic pro dicta bestia ponitur, occisus est in fuga prope dictam ciuitatem, unde potuit dici de eo quod ait Daniel in capitulo IIII° de Nabucodonosore dicens: Nabucodonosor propter superbiam a rationali mente in bestialem animum commutatus, atque regno suo profugus est, et Seneca: Ferina natura est uulneribus et sanguine letari, ut letabatur dictus dominus Cursius.
+
+Post hec auctor fingit se deuenisse ad hanc secundam arborem quam allegorice pro cibo corporali et eius attractione hic allegorice summit, a quo dependet uitium gule quod in matre Eua occasio nobis fuit omnium malorum, de qua, Genesis III°, dicitur: Uidens mulier lignum quod esset pulcrum occulis et ad uescendum suaue tulit de fructu illius et comedit, ubi Glosa ait: Non licet intueri quod non licet concupisci, et hic notat hic auctor dum finxit uocem illam in hac arbore monuisse ita eos ne se proximarent sibi, que arbor scientie boni et mali in esu uetita Eue et Ade, ut Genesis capitulo II° habetur, materialis fuit, ut scribit Thomas in sua prima parte, licet spiritualiter liberum nostrum arbitrium figuret; nam et materialis fuit petra percussa a Moyse in deserto fundens aquam, ut Numeri XX° capitulo habetur, et tamen prefigurata est in Christo, unde Glosa super illis uerbis Ecclesiastes X° capitulo: Ue tibi, terra, cuius rex puer est et cuius principes mane comedunt: Per terram, inquit, homo accipitur, qui terra; rex uero pro libero arbitrio; principes sunt quinque sensus corporales, sic enim illi qui uerum Deum colunt ab honorem diuino incoare uolunt diem, sic illi quorum Deus uentus est, incoare uolunt, cum a cibo et potu; quod oppositiue correspondet ad allegoriam supradicte prime arboris: sedem non enim habuit a natura dicta arbor Paradisi ut esset lignum scientie boni et mali, sed ex occasione quam presentit mala fuit propter inobedientiam, ut de hoc plenum scribam infra in capitulo finali. Ad propositum igitur quia paucissimi in hoc mundo ad supradictam arborem primam intendunt spiritualiter per uirtutem sobrietatis, sed ad hanc secundam omnes quasi tendunt corporali uitio gule, inobedientes illis uerbis Domini, Luce XXI°: Actendite ne grauentur corda uestra in crapula et ebrietate, ex quo dicit secundario hec uox quomodo hec talis secunda arbor eleuata fuit a dicta arbore Eue. Ideo auctor fingit sub dicta prima arbore nullas animas leuare manus, sed tantum sub ista secunda quasi sint, ut ille anime gulosorum purgantes se ibi taliter, cupientes, ut dicit textus, ut iustitia diuina illa puniat eas ita ut puniit animam Tantali in Inferno pro hoc peccato, Ouidio in IU° dicente: Tibi Tantale nulle / deprenduntur aque, queque imminet effugit arbor, item animas illas aliorum gulosorum de quibus sic ait etiam Psalmista: Famem patientur ut canes, et Luce XU° dicit: Filius prodigus qui tenet figuram gulosorum, ego autem hic fame pereo.
+
+Inde auctor inducit etiam dictam uocem ad dicendum de prauo effectu huius uitii gule et quantum in commensationibus contingat mali per exemplum illorum centaurorum creatorum in nubibus poetice loquendo, ut scripsi plene supra in Inferno capitulo XII°, ut dicit etiam textus hic, qui semel conuitati per Periteum sponsum Ypodamen ad suas nuptias egerunt, ut dicitur Yeremie U°: Saturaui eos et necati sunt, et Osee UIII° capitulo: Ceperunt principes furere a uino; nam post prandium dicti Centauri saturi et ebriosi causa luxuriandi rapere uoluerunt dictam sponsam cum aliis dominabus nuptialibus, et rapuissent suis duplicibus pectoribus, humanis scilicet et equinis, insultantes, nisi Theseus et alii comites et sodales dicti Peritei sponsi eos fugassent bellando et occidissent, ut scribit Ouidius in XII°, ad quod exemplum facit etiam quod legitur Genesis UIIII° capitulo de Noe qui, bibens uinum et inebriatus, nudatus in terra iacebat; item quod legitur eodem libro, capitulo XII°, de Loth qui inebriatus etiam duplicem incestum commisit; item quod legitur secundo Regum capitulo XII°, de Absalone qui in conuiuio fratrem suum Amon occidit, et ex hoc rogat Apostolus Ephesinos dicens: Nolite inebriari uino in quo est luxuria.
+
+Tertio fingit etiam auctor hic dictam uocem clamasse et dixisse contra illos Ebreos molles de quibus legitur in libro Iudicum in capitulo UII°: nam, dum Gedeon parasset se ad pugnam contra Medianos cum decem milibus Hebreis, habuit a Deo quod ante pugnam talem duceret dictam gentem ad flumen quoddam, et omnes bibentes resupine cum ore in aqua reiceret, et bibentes cum manu duceret secum ad bellandum, et ita facto solum trecenti fuerunt bibentes cum manu, ut dicit Glossa, quod genuflexus bibit ille qui auide potat, et cum illis trecentis optinuit, subdendo inde auctor quomodo adhuc dicta uox memorauit multas alias culpas secutas iam a miseris lucris, idest a diuitiis, ut de diuite epulone illo qui slendide conuiuabatur, ut dicitur Luce capitulo XUI°, ad quod ait Yeronimus sic dicens: Tolle epularum et libidinis luxuriam, et nemo queret diuitias, quarum usus uel in uentre uel sub uentre sunt, et quod dicitur Trenorum I° capitulo de gulosis: Ibi dederunt pretiosa queque pro cibo ad refocilandas animas suas; et Seneca etiam inquit ad idem: Non magno constat nobis fames sed ambitio eorum maiorem partem que expendunt superbi expendunt ad pascendum occulos hominum, contra quos exclamat Lucanus in IIII° dicens: O prodiga rerum / luxuries, nunquam paruo contenta parati / et quesitorum terra pelagoque ciborum / ambitiosa fames et laute gloria mense.
+
+Inde dicit auctor quomodo uenit ad sextum angelum inferentem sibi cum aliis odorem quasi ambrosie herbe qua equi Solis pascuntur, de qua Uirgilius: Ambrosieque come diuini uertice odorem, et Ouidius in II°: Ambrosie succo saturos presepibus altis / quadrupedes ducunt etc., tangendo comparatiue de aura uerna spirante in mense Mai, ut dicit textus, et quomodo dicta uox angelica, ultimo dixit: *Beatos illos quos gratia dei remouet ab hoc uitio gule, exuriendo semper prout iustum est* in hoc mundo, ut impleantur in alio, iuxta illud Psalmisticum canticum Uirginis: Exurientes impleuit bonis et diuites dimisit inanes, et sic complet iste angelus illam partem quam non dixit alius precedens qui tantum dixit: *Beati qui sitiunt iustitiam* etc., et non dixit *et qui exuriunt*, ut est in textu Mathei U°; est enim iustitia in cibo et potum cum sobrie et parsimoniate cibamur, unde Innocentius papa, diffinendo ieiunium ait: Ieiunium est parsimonia uictus et abstinentia ciborum, quem uirtus parsimonie illud medium tenet, et de quo sic ait Augustinus: Sumenda sunt alimenta ut medicamenta, sed dum ad quietem satietatis ab indigentia transitur, in ipso transitu laqueus concupiscentie insidiatur, et super illud etiam Ad Corinthios primo capitulo X°: Siue comedetis siue bibitis, omnia ad laudem Dei facite, ait: Si quid manducas et bibis ad refectionem corporis, gratias agas Deo qui tibi mortali tribuit ista.
+
+{Ora era unde el salir non uolea storpio.} Hoc XXU° capitulum quattuor habet principales partes, in prima quarum auctor, premisso exordio, summit querendo materiam scribendi de generatione humana nostra et de natura, et qualitate nostre anime coniuncte et separate et hec durat usque ibi: Sangue perfecto etc. Ibi secunda in qua dicit de corporali nostra formatione, et hec pars durat usque ibi: {Ma come danimal deuegna fante}. Ibi tertia in qua de esse nostre anime tractat, et hec usque ibi: {E già uenuto a lultima tortura}. Ibi quarta et ultima pars in qua incipit tractatum septimi circuli, et illa durat usque fingit se uenire ad ultimum angelum infra.
+
+Exorditur enim hic auctor quomodo tunc eius iter nolebat storpium, idest imbrigamentum, cum tunc iam de XII horis in illo loco ubi erat, UIII processerant per illa uerba, scilicet quod sol existens in signo Arietis transiuerat in circulum meridianum diuidentem dictas XII horas diurnas per medium in equinotiali tempore, ut tunc erat secundum fictionem auctoris eius, et quod etiam iam ibi processerat per unum signum comprendens duas horas, et sic bene sequitur quod signum Thauri, quod sequitur dictum signum Arietis, erat in medio celi, idest in dicto circulo meridiano in illo emisperio et in isto nostro signum Scorpionis directe oppositum dicto signo Thauri per consequens esse debebat in medio noctis, ut dicit hic etiam textus. Inde querit auctor a Uirgilio quomodo anime predictarum gulosorum ibi in Purgatorio macrefieri ita possunt, ut uiderat cum sint spiritus incorporei, et sic non est opus eis alimentatione, cui Uirgilius respondendo implicite primo sic dicit si ipse consideret quomodo Meleager extenuatus deuenit, quod durum erat sibi fieri guizzum, idest liquidum. Est enim circa hoc notandum quod, prout scribit Ouidius in UIII°, Dyana dea, indignata contra Oeneum, regem Callidonie eius contemptorem, misit in dictam eius contratam aprum quendam uastantem omnia, quem demum dictus Meleager occidit, et caput eius tradidit Atalanti uirgini quam diligebat ut procus eius; tamen Flexipus et Toxipus, fratres et auunculi dicti Meleagri, dictum caput apri abstulerunt per uim, inscio dicto Meleagro, dicte Atalanti inuidia quadam, ex quo ipse Meleager illos ambos occidit. Quo scito Althea, mater dicti Meleagri et soror dictorum Flexipi et Toxipi, quendam stipitem fatatum ut quantum duraret duraret uita dicti Meleagri misit in ignem, et secundum quod comburebatur ita dictus Meleager consumebatur, et sic demum combusto dicto stipite mortuus est Meleager, de quo tali stipite ait sic ibi dictus Ouidius: Stipes erat, quem, cum partus enixa iaceret / Testias, in flammam triplices posuere sorores / staminaque impressio fatalia pollice nectens / *Tempora*, dixerunt, *eadem lignoque terque, / a modo nate damus*, que postquam carmine dicto excessere diem etc. Ad propositum igitur arguit Uirgilius: si dicte Cloto Lachesis et Atropos sorores, de quibus dictum est supra in XXI° capitulo, demonica potentia hoc facere potuerunt, et Circes homines in bestias conuertere arte magica qua etiam Apuleius asinus diu fuit, quanto magis diuina potentia facere potest animas predictas in Purgatorio ita macrefieri cum tale potentiam contulit demonibus. Unde Thomas in prima parte, articulo III°, tractando de uetulis fascinantibus pueros ait: Possibile est quod Dei permissione uel aliquo occulto facto cooperetur ad hoc malignitas demonum cum quibus demonibus dicte uetule aliquod fedus habent. Item secundo arguit Uirgilius, et dicit de motu nostro in speculo apparente, quod tamen in se speculum non mouet uere, sed representatiue, in quo premictit quod inferius magnus aperit de uirtute informatiua et aere uicino dictarum animarum. Et hec sunt pro dicta prima parte.
+
+Ad secundam ueniamus in qua Statius, explicite soluendo dubium auctoris de anima nostra separata, incipit primo a remotis dicere de creatione nostra corporali, et, ut coniuncta copulatione ipsius anime et eius origine melius premictere possit que expediunt ad propositam materiam - sequendo Augustinum dicentem in suo libro Questionum: Animam Ade potuit Deus admiscere limo terre qui, formato corpore primo animam accepit, ut dicitur Genesis capitulo II°, sed ratione carebat, quia prius debebat domus compaginari, inde induci habitatorem - inquit sic: Sangue perfecto etc., ad cuius principii euidentiam notandum est quod in nostro uirili stomaco de cibo et potu digesto natura duplicem sanguinem elicit: rubeum, qui cruor appellatur, quem epar de stomaco surgit, et post transmictit ad uenas ad augumentationem et substentationem membrorum corporalium, item alium dealbatum eo quod magis decoctum et magis per consequens perfectum, ut dicit textus hic, qui - licet uocetur talis sanguis secundum Ysiderum uirus, unde ab eo uiri dicuntur secundum eum, et per Phylosophum dicatur aqua uiri, - comuniter tamen sperma uocatur et ad procreandum institutum est, qui quidem non bibitur, idest non attrahitur a uenis ut alter primus sanguis, sed remanet post dictam digestionem quasi alimentum leue quod eleuatur ultimo de mensa, ut sunt mice panis et alia fragmenta, et sic ultimo sperma leuatur, idest attrahitur ab omnibus nostris principalibus membris, capiens a corde spiritualiter, ut a principaliori membro, habitum et uirtutem informatiuam ad compositionem corporis humani producendam, licet Bernardus dixerit dictum sperma primitus a cerebro emanare, allegando Ypocratem dicentem quod si certi nerui iuxta aures incidantur alicui fit non generans taliter mutilatus, a quibus principalibus membris, dicit inde Statius, dictum spermam discendentem ad testiculos uiriles inde per coitum descendit in uuluam et matricem mulieris. Unde Ysiderus dicens de ethimologia dictorum testiculorum ait: Testiculi semen calamo ministrant descendens a spine medulla et arenibus et lumbis ad procreationem, et super eius mulieris sanguinem habentem spiritualiter etiam a corde uirtutem informatiuam ad humanum fetum producendum, passiue subaudi, et ex hoc subdit Statius hic statim quomodo sperma predictum dispositum est uirtualiter ad agendum propter suam maiorem perfectionem, et dictus sanguis muliebris ad patiendum. Et ex hoc Phylosophus in libro De Generatione Animalium dicit quod Uir confert fetui formam et femina parat materiam; nam semen maris non est sicut materia in conceptione, sed solum sicut agens. Circa quod latius scribendo Thomas in prima parte eius Summe CUIIIa questio sic ait: Uis illa actiua que est in semine ex anima generantis deriuata est quasi quedam motio ipsius anime generantis; nec est anima, nec pars eius, nisi in uirtute sicut in serra et securi non est forma scampni, sed quedam motio ad talem formam. Et ideo non oportet quod ista uis actiua habeat aliquod organum in actu, sed fundatur in ipso spiritu incluso in dicto semine hominis, in quo quidem eius spiritus est quidam calor etiam ex uirtute celestium corporum, quorum uirtute agentia inferiora agunt ad speciem. Et quia in eo concurrit uirtus anime cum uirtute celesti, dicitur per Phylosophum in secundo Physicorum quod homo generat hominem ex materia et sol; nam calidum elementale se habet instrumentaliter ad uirtutem anime sicut etiam ad uirtutem nutritiuam, unde ait etiam idem Phylosophus in secundo De Anima. Inde procedendo dicit Statius quod dictum sperma ita infusum in matricem incipit primo operari se ibi coagulando infra UII horas, subaudi secundum Macrobium, usque ad quod spatium aut adheret matrici aut refunditur, et quod ita adherens uiuificat se primo uita uegetali, subaudi cuius uite iste sunt potentie, scilicet potentia nutritiua augumentatiua et generatiua, que etiam anima nostra prima uegetabilis dicitur, que magis in nobis ut potentia quam ut anima per se, ut etiam in plantis dici potest, que quidem non incipit sic in nobis secundum actum secundum, sed secundum primum, sicut anima sensitiua est in dormientibus; sed cum incipit trahere alimentum, tunc actu operatur que materia transmutatur a uirtute, que est in semine maris, quousque perducatur in actum anime sensitiue, non ita quod ipsamet uis, que erat in semine, fiat sensitiua, quia sic esset generantis et geneneratum. Et ecce quod subditur in textu, scilicet quod anima uegetalis plantorum est ad riuam, et habet in se in ipsis plantis suum complementum, et nostra est in uia, idest in fieri ad alium terminum, unde in primo Ethycorum inquit Phylosophus: Irrationalis hec quidem, scilicet uegetatiua anima, cuius est nutriri et augeri, quam ponimus in embrionibus etc. Inde dicit Statius quod dictus embrio post ea tantum inde operatur quod incipit se mouere et sentire, sicut illa informis uiscositas que in certis litoribus maris rapitur, ut scribit Phylosophus in suo libro De Animalibus, et quam ibi uocat fungum marinum. Nam si incutitur ab aliquo mouetur quasi ut testudo quedam, et sic secundario factus est dictus embrio anima sensitiua, et hoc, elapsis UII diebus, secundum dictum Macrobium dicentem super Somnio Scipionis: Semine informatione hominis infuso artifex natura hoc primum molitur, ut die UII° folliculum geminum circundet humori, quasi ex membrana tenui qualis in ouo ab exteriore testa intra se claudit liquorem, et ab inde in antea incipit organare potentias anime sensitiue, que sunt quinque nostri sensus, et membra extendere, et hoc in quinta ebdomada secundum eundem Macrobium dicentem: Tunc fingi in ipsa substantia humoris humani figuram magnitudine apis, ut in illa breuitate membra omnia et designata totius corporis liniamenta consistant. Et hec omnia procedunt, dicit Statius hic, a uirtute cordis in quo naturam intendit ad omnes partes, unde Thomas in suis Questionibus Anime in hoc ait: Cor primum instrumentum per quod anima mouet ceteras partes corporis, et eo mediante anima unitur reliquis partibus corporis ut motor, licet ut forma uniatur corpori per se immediate et cuilibet parti eius. Et sic concludendo in hac secunda parte, postquam per uirtutem principii actiui, quod erat in semine, producta est anima insensitiuam in generato quantum ad aliquem partem eius principalem, tunc incipit operari dicta anima sensitiua ad complementum proprii corporis per modum nutritionis et augumenti.
+
+Hiis dictis, ueniamus ad tertiam partem, quam ut lenius ualeam et explicite exponere, et ut perspicaciter intelligatur per hunc modum, procedam primo querendo quid sit anima intellectiua et rationalis, de qua hic nunc tractatur, secundo unde in nos ueniat, tertio quando in nobis infunditur, quarto quomodo se habet cum uegetatiua anima et sensitiua, quinto ubi in nobis localiter residet, sexto quomodo se habet separata a corpore. Ad primum dico quod dicta anima secundum Platonem est essentiam quedam se mouentem; Zeno dixit eam esse numerum se mouentem; Aristoteles dixit eam entelechiam, quod idem est quod forma; iterum in II° De Anima dicit quod est Primus actus corporis physici organici, potentia uitam habentis; Pythagoras dixit eam harmoniam, Possidous dixit eam ydeam, Asclepiades dixit eam quinque sensuum exercitium sibi consonum, Ypocrates dixit eam spiritum tenuem per corpus omne dispersum, cui Uirgilius concordans de ipsa anima: Par leuibus uentis uolucrique simillima somno, Eraclitus dixit eam lucem quendam et scintilla stellarum essentie, Democritus dixit eam spiritum insertum athomis, Aenasimenes dixit eam aerem, Empedocles sanguinem, Parmenides dixit eam ex terra et igne substantiam, Zenofantes ex terra et aqua, Beotes ex aere et igne, Epicurus speciem ex igne et aere et spiritu mixtam, Frater Albertus dicit animam prout est spiritus esse Substantiam incorpoream et intellectuale eorum illuminationum que sunt a primo ultima reuelatione perceptiua, Remigius dicit animam esse prout est rector corporis substantiam incorpoream regentem corpus, Augustinus in suo libro De Spiritu et Anima dicit quod Anima est substantia quedam rationis particeps corporis regendi causa accomodata non ex materia corporali nec spirituali, ut ipse idem Augustinus ait Super Genesi capitulo UII°, et Thomas in prima parte questio LXXUa dicit quod Anima est principium uite in hiis que apud nos uiuunt non corpus sed corporis actus, sicut calor, qui est principium calefactionis, non est corpus sed quidam corporis actus ac subsistens et incorruptibile et absque materia, que omnia secundum Ysiderum: Dum uiuificat, corpus dicitur anima; dum uult, animus; dum scit, mens; dum recolit, memoria; dum recte iudicat, ratio; dum spirat, spiritus; dum sentit, sensus. Ad secundum, scilicet unde ueniat dicta nostra anima, dixit Plato in suo Timeo quod a stellis uenit: nam posuit omnes animas in principio mundi simul creatas in comparibus stellis et ab eis corporibus infundi, quam opinionem iste auctor improbat infra in Paradiso in capitulo IIII°; quidam alii ut heretici dixerunt quod uenit a semine uirili dicta anima, ponentes ipsam animam creari ex preiacenti materia, idest ex anima generantis, et nasci cum corpore sicut creatur corpus ex corpore. Fides uero nostra tenet et uere quod ab ipso Deo solum ueniat, et quod cottidie Deus ipse nouas animas creat et infundit corporibus et infundendo creat et creando infundit. Ad quod confirmandum ait etiam Phylosophus in libro De Generatione Animalium: Relinquitur solus intellectus de foris euenire, et in libro De Proprietatibus Elementorum ait: Commiscitur aqua uiri cum sanguine matris donec fit frustum, deinde formatur et fit in eo spiritus uite infundi. Item et Tullius in Tusculanis Questionibus inquit: Humanus animus decretus ex mente diuina cum alio nullo nisi cum ipso Deo, si fas est, comparari potest, unde et Genesis II° capitulo, dicitur de prima anima: Formauit Deus hominem de limo terre et inspirauit in faciem eius spiraculum uite, et factus est homo in animam uiuentem, et hoc est quod dicit hic auctor quod Deus ut motor primus inspirat ipsam animam in nobis. Ad tertium, quando scilicet hoc faciat Deus ipse, dicit hic auctor in persona Statii cur articulatum est cerebrum in ipso feto humano, unde nostri theologi dicunt quod in instanti in conceptione Christi ipse Deus perfectus homo fuit et statim anima rationalis infusa fuit in eum tum propter infinitam uirtutem agentis, scilicet Spiritus Sancti, tum quia incongruum fuisset filium Dei corpus suppressisse non formatum. In aliis autem hominibus non infunditur dicta anima nisi organato embrione et plene habilitato ad ipsam animam recipiendam, ut Augustinus, in libro Questionum recitatus in quodam Decreto inquit. Moyses tradidit, scilicet Deuteronomii XUIIII° capitulo: Si quis percusserit mulierem in utero habentem, et abortum fecerit, si formatum fuerit det animam pro anima, aliter multetur pecunia, ut probaret non esse animam ante formam. Item Yeronimus, Ad Galasium, ad idem sic ait: Sic semina paulatim formantur in utero, et tam diu non reputatur homicidium, donec elementa confecta suas ymagines et membra suscipiant, quam infusionem anime dicit Glosator Iuris Ciuilis, fieri in XL diebus; quidam uero alii dicunt in masculo fieri sic in XL diebus, in femina in LXXX, per ea que dicuntur Deuteronomii XII°, et Leuitici XI° capitulo, et Exodi XXI°. Ad querendum scilicet quomodo nostra anima intellectiua se habeat ad uegetatiuam et sensitiuam animam ueniamus: inquit enim Phylosophus in II° De Anima: Sicut trigonum est in tetragono et tetragonum in pentagono ita nutritiuum in sensitiuo et sensitiuum in intellectiuo, sed trigonum non est in tetragono actu, sed potentia tantum, neque etiam tetragonum in pentagono, ergo nec nutritiuum nec sensitiuum sunt in actu in intellectiua parte anime, et ex hoc, in libro De Animalibus, idem Phylosophus ait quod Non est simul animal et homo, sed plus est animal, subaudi uegetatiuum et sensitiuum. Inde homo animal fans et ratiocinans, quod tangit hic Statius dum dicit quomodo de animali dictus embrio efficiatur fans a fando: Non uides tu ancor etc., et, ut dixi supra in IU° capitulo, dicte tres potentie in nobis non sunt ut tres anime ut sunt in prelatis animalibus particulariter, unde comentator in libro De Anima improbat Platonem ponentem tres substantias, et commendat Aristotelem ponentem unam solam in nobis, unde concludendo circha hoc Thomas in prima parte CUIIIIa questione ait: Una eadem anima, que primo prestitit in embrione, scilicet uegetatiua, per actionem uirtutis, que est in semine, perducitur ad hoc ut fiat sensitiua, inde ut fiat intellectiua non per uirtutem actiuam seminis, sed per uirtutem superioris agentis, scilicet Dei, de foris illustrantis, cum generatio unius semper sit corruptio alterius, et sic tam in nobis quam in aliis animalibus; cum perfectior forma aduenit, fit corruptio prioris: ita quod sequens forma habet quicquid habebat prima, exemplificando Statius hic de calore solis qui fit uinum coniunctus cum humore uitis mutante suam formam substantialem quam prius habebat. Ueniamus ad quintum, scilicet ubi in nobis dicta anima intellectiua situatur, et uidetur in capite locari secundum hunc auctorem dicentem hic in persona Statii quod articulato cerebro infunditur, ad quod facit quod ait Macrobius dicens Super Somnio Scipionis: Soli homini Deus rationem, idest uim mentis, infundit, cuius sedes in capite est; idem uidetur sentire Claudianus dum sic etiam dicit de separatione anime a corpore: Intereunt hec sola manet bustoque superstes / euolat hanc alta capitis fundauit in arce, scilicet Deus in nobis dictam animam, et forte ex hoc mota est Lex Ciuilis ad dicendum quod partito cadauere nostro seu scisso per frusta solum caput facit locum religiosum et non alia pars eius, Glosator Decretalium dicit quod est in corde, super illa Decretali que dicit quod extrema unctio respicit cor, ad quod facit quod ait Phylosophus in libro De Senectute et Iuuentute dicens quod plante habent principium nutritiuum in medio, et sic nos in corde animam ut in medio habemus; Augustinus uero in libro Questionum uidetur sentire quod fit in sanguine, dicens ibi: Anima certe, quia spiritus est, in sicco habitare non potest, ergo in sanguine fertur habitare; tamen postea in quadam Epistola quam scripsit Ad Yeronimum De Origine Anime, dixit quod anima nostra predicta intellectualis Per omnes particulas corporis tota est simul, nec minor in minoribus, nec maior in maioribus, sed in aliis intensius, in aliis remissius operatur, cum in singulis particulis corporis essentialiter sit, et ex hoc Thomas in prima parte questione LXXUI° dicit et probat dictam nostram intellectiuam animam uniri humano corpori ut formam substantialem et essentialem per se, cuius opinio hodie canonizata est per Ecclesiam, et dampnata est opinio illa Phylosophi dicentis in libro De Animalibus: Intellectus tantum intrat ab extrinseco, et ipse solus est diuinum, quam operatio eius non habet communicationem cum operatione corporis modo aliquo, et in III° De Anima, dicentis etiam quod Intellectus noster est separatus, et quod nullius corporis est actus, quod tangit hic auctor in persona Statii dum dicit quomodo dictus Phylosophus errando posuit intellectum possibilem ab anima separatum, non uidendo sibi organum in corpore nostro attributum. Est enim et dicitur intellectus possibilis uirtus quedam anime quasi ut tabula nuda ab omni pictura, sed susceptibilis omnium picturarum, nulla earum habens actu; est et alius intellectus ipsius anime qui dicitur agens, et quasi lumen quoddam, cum sit intelligibile lumen ueritatis prime nobis per naturam impressum semper agens sicut lux semper irradians, de quo Psalmista: Signatum enim est super nos lumen uultus tui, Domine, et se habet ad species intelligibiles manifestas sicut lux ad colores. Est et tertius intellectus dictus speculatiuus cuius bonum est ueritas ad quem peruenitur per doctrinam. Est etiam quartus, dictus practicus, qui arte perficitur, cuius finis est opus exterius operatum. Operatio autem dicti intellectus potentialis est conuertere se per considerationem ad formas que sunt in ymaginatione, que, cum illuminantur luce intelligentie intellectus agentis et abstrahuntur denudate ab omnibus circumstantiis materie et imprimuntur in intellectu principali, deducitur in actu et formatur ipse intellectus possibilis, unde idem Thomas subdit, LXXUIIIIa questione, quod Intellectus est quedam potentia anime et non ipsa anime essentia; nam inquit Augustinus in UIIII° De Trinitate: Mens et spiritus non relatiue dicuntur, sed essentiam anime determinant. Ueniamus ad sextum, scilicet que sint potentie anime et uirtutes, et dicit Phylosophus in II° De Anima: Potentias anime dicimus uegetatiuam, appetitiuam, sensitiuam et motiuam secundum locum et intellectiuam; item et alie potentie eius sunt, de quibus infra statim dicam. Ueniamus ad septimum et ultimum, scilicet quomodo anima separata se habeat in alio mundo, et dicit hic Statius quod cum Lachesis, idest fatalis illa nostra dispositio temporalis, de qua supra dixi in XXI° capitulo, non habet plus de lino, idest de substantia corporis elementali, dicta nostra anima intellectiua soluitur carne, idest a corpore, et uirtualiter defert secum humanum et diuinum, idest eius esse corporale et spirituale, ac aliis sensualibus potentiis quasi omnibus mutis, idest sopitis per mortem corporis, ducit secum uirtutes animales, ut est memoria, intelligentia et uoluntas acutiores solito, et quomodo circumscripta, idest collocata in Inferno, uel Purgatorio, uirtus informatiua irradiat circa eam sicut quando erat in corpore, et facit effigiare eam in aere ei uicine circumstante comparatiue, sicut quando dictus aer est bene piornus, idest plenus uaporibus a radiis solis, et sic organat omnes eius potentias, ut dicit textus hic, et quia auctor dixit hoc non tantum a se sed per auctoritatem sanctorum recitamus ergo eas ad licteram, per quas intelligi poterit auctor in hiis que hic dicit et scribit ueraciter in isto passu graui de anima predicta. Primo igitur scribit Augustinus in suo libro De Spiritu et Anima sic: Anima recedens a corpore secum trahit sensum, ymaginationem, rationem, intellectum, concupiscibilitatem et irascibilitatem, et secundum merita afficitur, et limpidius, idest acutius, hiis potentiis utitur; et subdit quod Anima se ita separata requiescit ab hiis tantum motibus, quibus corpus per tempus et locum mouebat; nam si organum periit non tamen melos, nec quod organum mouebat, et sic anima exuta corpore uiuit, uidet et audit, et sensus et ingenia uiuaciter tenet ut subtilis et pura, cita et perpetua, cum principalis eius actus, scilicet intelligere, nullatenus dependeat a corpore, sed quamuis purissima sit ipsa anima contrahit tamen a carne, dum est in corpore, infectionem, et ideo separata secum ex colligatione corporis sordes differt, et sic necesse est ut purgetur, et sic anima incorporea nostra potest habere similitudinem corporis, non tamen corpoream, sed corpori similem. Et Super Genesi inquit idem etiam Augustinus: Anima similitudinem gerit corporalem et afficitur a similitudinibus corporis, ut accidit in dormientibus somniando; ad quod etiam Macrobius, Super Somnio Scipionis, ait: Sed nec post mortem facile anima corpus relinquit quia non funditus corporee excedunt, sed aut suum aberrat cadauer aut noui corporis ambit habitaculum, ad id etiam quod tangit hic auctor de sensualibus potentiis anime separate quasi mutis et de animalibus seu spiritualibus uirtutibus efficaciter operantibus ait idem Augustinus in X° De Trinitate, scilicet quod Memoria, intelligentia et uoluntas sunt una uita, una mens et una essentia, et sunt in anima substantialiter, et ideo recipit in eis separata anima influxum sperarum intelligibilium a natura superiori, idest diuina, secundum naturalem ordinem quo experimur: nam quanto anima magis a corporeis sensibus abstrahitur, tanto magis participat superiores influxus, ut patet in dormientibus qui etiam quedam futura preuident, et ex hiis Thomas in prima parte questione LXXUIIa ait: Omnes potentie anime comparantur ad animam sicut ad principium, sed quedam potentie comparantur ad animam solam sicut ad subiectum, ut intellectus, uoluntas et memoria, et hee remanent in animam distincto corpore; quedam alie potentie sunt in coniuncto, sicut in subiecto, sicut omnes potentie sensitiue que, ut accidens, corrupto subiecto non remanent, et sic corrupto coniuncto, idest corpore, non remanent in anima actu sed uirtute tantum, sicut in principio uel radice; quare uide cur auctor tales potentias dicat quasi unitas et alias non, unde concludendo dicunt theologi quod potentie sensitiue non remanent in anima separata, cum non sint de essentia eius sedem proprietatis naturales que fluunt ab essentia eius sic., et ex hoc Phylosophus in II° De Anima dicit quod Solum intellectus in nostra morte separatum tanquam incorruptibile a corruptibili, de alligatione anime predicte separate, de que hic dicitur aerea; potest dici etiam quod statim dicam in sequenti parte de alligatione eius cum igne, subdendo quomodo anima predicta ex tali eius aparitione dicta est umbra, et quomodo organat inde omnes illas potentias eius, de quibus ait Phylosophus in secundo De Anima dicens: Dicimus autem naturam tristari, gaudere et confidere et timere, et Uirgilius in UI° loquendo ibi de animabus separatis etiam sic ait de nobis hominibus: Igneus est illis uigor et celestis origo / seminibus, quantum non noxia corpora tardant / terrenique hebetant artus moribundaque membra. / Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras / despiciunt clause tenbris et carcere ceco. / Quin et supremo cum lumine uita relinquit, / non tamen omne malum mieris nec funditus omnes / corporee excedunt pestesque modis inolescere miris. / Ergo exercentur penis uetrumque malorum / infectum eluitur scelus aut exuritur igne.
+
+Hiis ita dictis ueniamus ad quartam et ultimam partem huius presentis capituli in qua auctor ponit purgari animas luxioriosorum in igne quodam, ut patet in textu, sed quale sit iste ignis primo queramus, et dicit Magister Sententiarum quod est corporalis; Augustinus in XI° De Ciuitate Dei idem sentit dicendo: Sic ardebat diues ille epulo, de quo Luce, XUI° capitulo, dicitur dum dixit *Crucior in hac flamma*, et talem fuisse dictam flammam, quales occulos quos leuauit et quale lingua qua aquam poscebat, et in XXI° ait: Oportet intelligi hunc ignem esse corporeum, et quo demones et animas dampnatorum dicimus cruciari; Gregorius, in IIII° sui Dialogi ait: Ignem eo ipso patitur anima quo uidet; nam cum conspicit se cremari crematur, et sic ille ignis, in quantum detinet animam alligatam uirtute diuina, ait, in eam ut instrumentum diuine iustitie, et in quantum anima comprehendit illum igne ut sibi nociuum interiori tristitia affligitur, quod maxime est dum considerat se inferioribus rebus subdi, que nata fuit Deo per fruitionem uniri. Thomas uero in suo libro Contra Gentiles ad finem inquit: Non est extimandum quod substantie incorporee ab igne corporeo pati possint ita ut earum natura corrumpatur uel alteretur sicut corpora uiua, cum non habeant substantiam corpoream nec potentiis sensitiuis utuntur, sed pati debent dici ab igne corporeo per modum alligationis cuiusdam; possunt enim spiritus alligari corporibus absque hoc quod dent eis formam, sicut nigromantici, uirtute demonum spiritus alligant ymaginibus, quanto magis uirtute et iustitia diuina dicte anime igni corporeo alligari ualent, fingendo inde auctor tales animas canere ymnum illum quem Ambrosius fecit ad implorandum gratiam contram uitium carnis dicendo: Summe Deus clementie, / mundique factor machine, / quo corde puro sordibus, / lumbosque iecur morbidum / adure igne congruo / et luxu moto pessimo etc. Item fingit eas animas inde dixisse et memorasse in laudem uirtutis uirginitatis contrarie tali uitio luxurie uerba Domine nostre ad angelum dicendo: *Quomodo fiet istud, quoniam uirum non cognosco?*, ut Luce I° habetur, item etiam recitasse quomodo Dyana dea cum aliis suis nimphis perseuerauit uirgo in solitudine nemorosa et Elicem inde expulit ut corruptam eius nimpham a Ioue; nam dum semel a uenatione rediens requiesceret in quodam prato sola, dictus Iupiter transformauit se in personam dicte Dyane, et breuiter cum ea concubuit et grauidam fecit; que inde cognita in lauacro corrupta, depulsa est per dictam Dyanam a consortio suarum uirginum cuius ystoriam fabulose scribit Ouidius in II°. Item fingit eas etiam dixisse in laudem castitatis et uirtutis et pudicitie coniugalis, ut dicit textus hic, uolens tangere in hoc quod scribit Augustinus in libro De Bono Coniugali dicendo: Coniugati debent non solum ipsius sexus sui commiscendi fidem procreandorum liberorum causa, uerum infirmitatis inuicem excipiende ad illicitos concubitus euitandos mutua quodammodo seruitute. Ultimo dicit auctor quomodo ultima plaga sculpta et facta a spata angeli in introitu Purgatorii sibi et aliis animis in fronte, idest ultimum mortale peccatum, scilicet luxurie, cum tali medicinali igne purgatorio summitur et solidatur.
+
+{Mentre che sì per lorlo, un inanzi altro.} Auctor in hoc XXUI° capitulo, continuando se ad ultimam partem precedentis capituli, uolendo tangere de illis duabus spetiebus luxurie, de quibus plene scripsi supra in Inferno in capitulo XU° et XUI°, scilicet de sodomiticis et de luxuriantibus aliis bestialiter et contra naturalem legem, fingit has duas qualitates animarum ita diuerso calle sibi obuiam uenisse per hunc ignem, quod totum tangit hic in eo quid dicit de Cesare audiente iam contra se in eius infamiam, dum semel triumpharet, obici sibi quomodo fuit *Regina*, idest quasi uxor Nicomedis, regis Bictinie, a quo sodomizatus fuerat in sua iuuentute, unde ob hoc hii rictimi facti sunt: Galliam Cesar subegit / Nicomedes Cesarem / Ecce Cesar nunc triumphat / qui subegit Galliam, / Nicomedes non triumphat / qui subegit Cesarem, item et dum dicitur hic de regina Pasiphe que bestialiter corruit cum thauro in quadam uacca lignea, prout plene scripsi supra in Inferno in capitulo XII°, et ibi inde de hoc tangendo hic comparatiue de Rifeis montibus in septentrionali parte existentibus et de arenis Ethyopicis et Libicis in meridiana parte iacentibus, ut dicit hic textus. Inde fingit se ibi reperire umbram domini Guidonis Guinizelli de Bononia, olim summi inuentoris in rima uulgari - reducendo ad comparationem sui quod scribit Statius in U° Thebaidos de Toante et Euneo, filiis Iasonis, et Ysiphilis, filie regis Toantis, existentibus cum Adrasto rege et aliis Grecis euntibus contra eis Thebas in obsidionem, de quibus scripsi in XIIII° capitulo Inferni; nam, dum dicta regina Ysiphilis expulsa foret de ynsula Lemni a feminis dicte insule eo quod euadere fecerat dictum eius patrem contra eius promissionem, de qua ystoria plene scripsi supra in Inferno in capitulo XUIII°, et nauigasset uersus insulam Schirii ubi erat dictus eius pater, capta est a piratis et uendita in Emea ciuitate certis ministris Ligurgi, regis Tracie, et sic inde facta est nutrix Archemoris unici filii dicti Ligurgi, ignota eius regali natione, que, manens in rure cum dicto suo alumpno et requisita a dicto Adrasto et ab eius exercitu sitiente ut doceret eos aliquem fontem, iuit eis ostensum Langiam fontem, ut scripsi supra in capitulo XXII°, et reuersa reperit dictum Archemorum puerum occisum; unde breuiter condempnata dicta Ysiphilis ad mortem, cognita a dictis duobus suis filiis euasit a morte eorum amore et causa, de quibus ipse poeta ait: Inierant, matremque auidis complexibus ambo / diripiunt flentes alternaque pectora mutant - quam umbram inducit auctor dicere quomodo ipsa et alii eius comites peccauerunt in parte cum masculis et in parte cum feminis coeundo contra naturam, ideo dicit quod eorum peccatum fuit hermafroditum, cum hermafroditus homo dicatur qui utrumque sexum habet, masculinum scilicet et femininum, congratulando etiam auctori presciendo suum nomen in hoc eius poemate poni et scribi per ipsum, ut patet in textu.
+
+Item fingit auctor se ibi etiam reperire umbram Raynaldi Danielis de Prouincia, olim summi inuentoris in rima prouinciali adeo quod superauit Gherardum de Limosi et fratrem Guictonem de Aretio, ut dicit in textu, cum quo loquitur et ille secum, ut per se patet.
+
+{Sì come quando i primi raggi uibra.} Continuando adhuc se auctor in hoc XXUII° capitulo uolendo dicere quomodo quasi in occasu solis in illo alio emisperio apparuit ei iste ultimus angelus Purgatorii, per quasdam circumlocutiones hic talem horam ita describit, ut dicit textus. Ad quod magis aperiendum, notandum est quod per mediam Yndiam currit contra Orientem quoddam flumen famosum et magnum, adeo quod dicit Orosius quod eius latitudo trahitur per XX miliaria, uocatum Ganges, super cuius fauce, intrando Occeanum mare, sol in equinoctiali tempore uidetur oriri. Unde Lucanus in III°, de ipso loquendo, ait: Qua colitur Ganges, toto qui solus in orbe / hostia nascenti contraria soluere Phebo / audetque aduersum fluctusque impellit in Eurum etc. Item et notandum est quod per mediam Yspaniam in nostro Occidente currit aliud famosum flumen uersus Occeanum predictum, uocatum Yberus, super quo flumine etiam equinoctiali tempore sol nobis occidit. Unde Ouidius, in UII°, loquens de eo, ait: Ter iuga Phebus equis in Ybero flumine mersis / presserat, et quarta radiantia nocte micabant / sidera etc. Modo ad propositum, si sol, tunc in signo Arietis existens, in hoc nostro Oriente erat in suo circulo meridiano, sequitur per consequens quod signum alterius Libre sibi oppositum erat in nostro Occidente in media nocte, et sic dictus Yberus fluuius cadebat, idest fluebat, uersus dictum Occeanum mare sub dicto signo alterius Libre. Hoc dicit ad differentiam Arietis, cuius signum dicitur etiam Libra, ratione eiusdem adequationis diei et noctis; item, et per consequens, principium diei esse debebat in Yerusalem, existentem in medio huius nostre terre, ut plene supra dictum est in capitulo II° et IIII° huius Purgatorii, unde etiam principium noctis, siue sero, debebat incipere in illo alio emisperio, ita illo monte opposito dicte ciuitati Yerusalem secundum fictionem huius auctoris tactam in dicto IIII° capitulo supra, fingendo auctor dictum angelum canere illa uerba Mathei U°: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum uidebunt, tangendo hic comparatiue quod scribit Ouidius in IU° de Piramo et Tisbe procis qui tandem ordinarunt exire una nocte de ciuitate Babilonie, unde erant, et ire ad certum locum iuxta quendam fontem, et ibi habere rem simul, et cum tempestiuius dicta Tisbe illuc iuisset quam fuisset hora, timore ferarum abscondit se non longe a dicto fonte, dimisso ibi quodam suo uelo, laniato inde a feris ore cruentato; unde, ueniens inde dictus Piramus, et inueniens dictum uelum ita laniatum et cruentatum, putans dictam Tisbem mortuam, super proprium ensem mortaliter ibi inruit, unde, excitata Tisbes, rediensque ad dictum locum, dixit hec uerba dicto Piramo morienti: *Pirame*, clamauit, *Quis te michi casus ademit? / Pirame, responde! tua te carissima Tisbe / nominat: exaudi uultusque attolle iacentes. / Ad nomen Tisbe occulos iam morte grauatos / Piramus erexit, uisaque recondidit illa, ex quo ipsa Tisbe etiam ibidem inde se super eundem ensem ruens occidit, et morus ibi arbor facta est ex hoc in suo fructu de alba rubea et sanguinea, ut patet in se, et hoc est quod tangit hic auctor de nomine Tisbe et de more gelso.
+
+Inde auctor dicit quomodo incendium illius ignis intollerabiliter passus fuit in persona eius, in quo nichil aliud sub allegoria uult sentire, nisi quod ipse et quilibet alius in luxurie uitio maculatus, ueniendo in hoc mundo uirtualiter uiuendo ad penitudinem et purgationem huius uitii, recognoscendo quomodo iam turpiter exarserunt ipse et alii in tali uitio - unde Osee UII° capitulo dicitur: Omnes adulterantes quasi clibanus succensus a coquente, et Danielis in XIII° capitulo dicitur de illis senibus luxuriosis qui exarserunt in Susannam - non possunt hoc facere sine adustione quadam conscientie et uerecundie, quod satis patet experientia; nam nemo turpiter fornicatus iam cum aliqua persona raro uidebit illam quin non succendatur quodam quasi igne in uerecundia et erubescentia, si correptus fuerit a tali uitio de eo dolendo et se purgando, unde taliter emendatus Dauid a dicto uitio, rogabat Deum ut ureretur ita spiritualiter, dum dixit: Ure renes meos et cor meum, et forte alludit auctor Apostolo dicenti primo Ad Corinthios UI° capitulo: Omne peccatum quicunque fecerit, homo extra corpus est, qui uero fornicatur, in corpus suum peccat, ubi dicit Glosa: Cetera peccata tamen animam maculant, fornicatio non tamen animam sed etiam corpus, ibi enim non solum est uerecundia spiritualis, sed etiam corporalis. Ideo ipse auctor fingit in hoc circulo ultimo Purgatorii tantum et non in aliis corporaliter passionatum se fuisse, uel potest auctor in hoc passu intelligi loqui tropologice, scilicet ut ad moralitatem uiuentium in hoc mundo in dicto uitio ut ab eo diuertant incutiat hunc tamen timorem eius pene, ut incutitur per Gratianum etiam moraliter loquendo in Decretis De Penitentiis ita ad hec scribendo: Si peccator conuersus uitam uiuat non tamen euadet omnem penam: nam prius purgandus est igne purgationis qui in aliud seculum distulit fructum conuersionis. Hic autem ignis, etsi eternus non sit, tamen miro modo grauis est; excedit enim omnem penam quam unquam aliquis passus est in hac uita. Nunquam in carne inuenta est tanta pena, licet mirabilia tormenta martires passi sint. Studeat ergo quisque ita corrigere delicta, ut post mortem non oporteat hanc penam pati.
+
+Post hec auctor dicitur, curso toto loco Purgatorii, idest completo eius tractatu, fingit se dirigi ad Paradisum terrestrem per illum cherubinum quem Deus collocauit post peccatum Ade olim ante introitum dicti Paradisi, de quo dicitur Genesis III° capitulo, et in tali eius ascensu, facta nocte, respexisse ad stellas et in eas ruminasse et obdormisse et sompniasse in hora matutinali, qua primo tunc in illo monte stella Ueneris uocata Citharea a Cithareo insula unde dicta Uenus orta, dicitur se uidisse Liam hic, ut dicit textus, et exercere manus ad flores. Uult enim auctor sub quodam allegorico sensu ostendere in sua persona quid homo purgatus in hac uita a uitiis ulterius procedendo facere habeat, cum dicat Augustinus: Ad perfectionem duo pertinent, scilicet nos purgari prius a noxiis, inde impleri bonis: nam non sufficit abstinere a malis nisi faciamus quod bonum sit, unde et Iacobus in Epistula sua, secundo capitulo, inquit: Uidete quoniam ex operibus iustificatur homo, et non ex fide tantum, et dicit quod habet eleuare occulos ad stellas, ut fecit ipse auctor hic, et ruminare in eis, idest debet mentis occulos dirigere ad uirtutes que ut stelle in nobis de celo lucent, idest a diuina gratia ueniunt, et dirigere earum fructum in nutrimentum, idest in effectum, ut per eas ad uitam actiuam uenire possit et idem ad contemplatiuam, in quibus duabus uitiis tota nostra humana felicitas et beatitudo consistit, que actiua uita in ueteri Testamento prefigurata est in persona Lie predicte, filie Labani, et uxor primi Iacobi; est enim uite actiue, reiectis uitiosis operibus, uirtuosa per nos exerceri, unde Augustinus in hoc ait: In uita actiua homo existere debet uirtutibus seruiendo, ut per iustitiam subueniat miseris, per prudentiam precaueat sibi ab insidiis, per fortitudinem sciat ferre molestia, et per temperantiam sciat fugare delectationes. Item eius actiue etiam uite est ut operando homo uelit suo proximo prodesse, unde dum Deus destinaret ad predicandum Yeremiam, ut ipse propheta scribit in capitulo I°, inquit: Ha, Domine, nescio loqui, quia puer ego sum, Tunc Ysaia dixit: Ecce ego micte me, unde Gregorius ita scribit: Per actiuam uitam cupiens prodere proximis Ysaias officium predicandi uoluit; per contemplatiuam uero Yeremias amori conditoris sedule inherere desiderans, id recusauit, et ad idem similem scribitur Luce capitulo X° de Marta et Maria eius sorores; nam, licet contemplatiua uita nobilior, uideatur quod notatur in eo quod Dominus dixit: Maria autem optimam partem elegit que non auferetur ab ea, tamen necesse est sibi actiua coniungi; legitur enim in Uitis Patrum quod Quidam peregrinus uenit ad abbatem siluanum in monte Synai, et cum uideret fratres operantes dixit: *Quare operamini cibum qui perit? Maria optimam partem elegit*. Cui abbas dedit librum ut legeret, includens illum in cellam, et cum transisset hora nona respiciebat si quis uocaret eum ad cibum, tandem, cum nemo ueniret uenit ad abbatem et petiit an fratres comedissent. Cui abbas ait: *Tu homo spirituali es et non habes necesse hanc escam; nos autem, ut carnales, comedimus, et ideo operamur*, quod cum audisset peregrinus cepit penitere, cui abbas: *Ergo necesse est Marta Marie*. Et si uis clarius circa hanc allegoriam Lie predicte intimare quid auctor sensit hic, uide quod scripsit circa finem eius libri Monarchie, inter alia dicens iste idem auctor: Duos fines Deus homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius uite, que in operatione proprie uirtutis consistit, que pro terrestri Paradiso figuratur, et beatitudinem uite ecterne. Ad primam uenitur per phylosophorum documenta, dummodo illa sequamur secundum uirtutes morales et intellectuales operando; - unde Phylosphus in I° Ethycorum inquit: Hanc autem anime operationem et actum cum ratione studiosi secundum propria uirtutem perficiunt et humanum bonum operatio anime secundum uirtutem. Et in UII° Politicorum ait: Dubitatur autem ab ipsis qui confitentur uitam cum uirtute esse eligibilissimam utrum politica et actiua uita eligibilis, uel magis absoluta ab omnibus exterioribus uelut contemplatiua; fere enim has duas uitas hominum honoratissimi ad uirtutem uidentur pereligentes - ad secundam uenitur per documenta spiritualia, que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum uirtutes theologicas, fidem, spem et karitatem operando. Item notandum est quod in Decretis scriptum reperitur quod quarta pars noctis, que uicina est diei, dicitur antelucanum, quare uide cur auctor hic dicat sic de splendoribus antelucanis.
+
+Inde fingit auctor Uirgilium sibi dicere debenti procedere ad dictum locum terrestris Paradisi et nuntiare sibi sua uerba ut strennas (dicitur enim strenna, ut habetur in Decretis, primum donum quod datur in principio Kalendarum), quomodo non potest ulterius ipsum, ut ratio humana, sub cuius typo et figura ut sepe supra dictum est in hoc opere per ipsum auctorem hucusque ipse Uirgilius positus est, instruere et ducere cum hiis que ad fidem tendunt, ut sunt hec que amodo uidebit, hic ratio nostra deficiat, cum dicatur fides non habet meritum cuius ratio prebet experimentum, subdendo Uirgilius quod ipse auctor potest ire et sedere in illo ingressu dicti Paradisi donec adueniat sancta Beatrix, idest Teologia, sicut placet sibi, cum in ipso auctore liberum arbitrium sit liberum, sanum et rectum, factum mediante ipso Uirgilio, idest dicta ratione; nam dicitur liberum quantum ad nostram uoluntatem, et arbitrium quantum ad rationem, ita quod dicit etiam Uirgilius hic sibi quod fallum foret in ipso auctore si amodo non sequeretur illud, et sic ut perfectum amodo hominem coronauit et mitriauit uerbis ipse Uirgilius ipsum auctorem supra ipsum eundem, ut dicit textus hic, quasi amodo ut felicem in hac uita humana, iuxta illud Senece dicentis: Ratio recta et consummata felicitatem hominis impleuit.
+
+{Uago già di cerchar dentro e dintorno.} In hoc XXUIII° capitulo auctor fingit se ingredi locum terrestris Paradisi, Qui hebraice Ortus dicitur et Eden, quod delitie interpretatur secundum Ysiderum, et primo describendo eum dicit ipsum esse supra locum Purgatorii in summitate dicti eius montis in medio alterius partis mundi et emisperii, ut superius pluries dictum est, licet Magister in secundo Sententiarum ponat ipsum esse in Oriente nostro, et idem uidentur sentire Ysiderus, Ugo de Sancto Uictore et Damascenus, tanquam in nobiliori parte mundi, cum dicat Phylosophus in libro De Celo et Mundo quod Oriens ex dextra celi; Beda uero et Strabus dicunt quod est sub equinotiali plaga; Thomas in prima questione CIIa quasi dubitando dicit quod Quicquid sit de situ huius Paradisi, credendum est ipsum esse in loco temperatissimo constitutum; Augustinus Super Genesi dicit: Credendum esse locum huius Paradisi a cognitione hominum fore remotissimum, et seclusum a nostra habitatione aliquibus impendimentis montium uel marium, ideoque scriptores locorum de eo minime scripserunt, unde etiam scripsi supra in rubrica huius secundi libri, que opynio non modicum consonat opynioni auctoris premisse alterius describendo dictum locum Paradisi: enim dicit auctor quod est floridus, erbiferus, arbusteus ac undique odoriferus, et cum aura quadam mitissima et dulci mouente ibi folia, simili modo ut Uirgilius fingit in UI° Eneam inuenisse dum iuit ad arborem auream dicendo: Illice sic leni crepitabant bratea uento (bratea, idest folia), dicendo dictam auram ibi etiam tenere bordonum, idest cantum firmum, auibus ibi canentibus in sonoritatem quandam similes illi que audiuntur in pineta ciuitatis Rauenne iuxta litus maris, uicinum monasterio de Classi, quando Eolus, Deus uentorum, facit spirare illum uentum meridianum, quem dicimus Scilocum. Inde fingit se auctor ibi inuenire Letheum fluuium rigantem dictum locum de quo statim inferius dicam. Item fingit ibi etiam se reperire umbram comitisse Matelde que in Ytalia uiguit in M C anno Domini, de cuius natione multi multa narrant, sed ueritas hec fuit quod quidam baro de domo marchionum de Lunisana, qui Malespine dicuntur, et olim dominator ciuitatis Lune, dicta ciuitate destructa et deserta, dicto baro nomine Syghisfredus uenit ad territorium Regium et ibi multa castra fecit et aquisiuit; ex hoc Syghisfredo descendit Octo, et ex hoc Octone quidam Thedaldus, qui olim dominatus est ciuitati Ferrarie, in qua ciuitate fecit castrum quod adhuc hodie ab eo uocatur castrum Thedaldum; ex quo Thedaldo marchione descendit Bonifatius cui nupsit quedam Beatrix de stirpe regali Francie, a qua in dotem habuit quendam comitatum uocatum Mateldum, ex quibus coniugalibus postea nata est ista Matelda, et quia successit in dicto comitatu dicta est comitissa Matelda. Fuit enim in iuuenctute sua uirago quasi, adeo quod cum Henrico imperatore IIII° bellum habuit et uictoriam pro Ecclesia defensanda romana et cum Longobardis et Normannis et cum Gottofredo duce Spolentino et regnum Apulie recuperauit dicte Ecclesie; inde ut actiua domina et magnificentia clara multa monasteria fecit et doctauit, et ultimo totum suum patrimonium reliquit Ecclesie Sancti Petri, unde etiam hodie dicitur patrimonium Sancti Petri. Nec non fingit se auctor hic etiam duci per ipsam Mateldam per hunc Paradisum et ipsum sibi ostendi per eam: ex qua fictione nichil aliud auctor nunc in persona sua uult ostendere tropologice, idest moraliter, nisi quod homo in hoc mundo post mundatam uitam, et purgatam a uitiis, uolens uirtuosa operando procedere ad actiuam uitam hoc facere debet, scilicet referre se ad uitam et mores alicuius persone nunc uel olim nobilis et famose in dicta actiua uita, ut fuit hec Matelda, et mores et uitam talis persone sic electe sequendo, ut nunc auctor se fingit fecisse hic de hac predicta Matelda, uidebit et cognoscet amenitatem huius Paradisi terrestris, hoc est uidebit et cognoscet felicitatem et beatitudinem terrenam, idest humanam nostram in hoc mundo, que in hoc Paradiso figuratur, qui pro statu perfecto uirtuoso nostro in hac uita ponitur secundum unum significatum, ut inferius dicam; quam operationem uirtuosam dicte actiue uite figurat hic auctor in collectione florum facta hic per hanc umbram dicte Matelde.
+
+Inde ad comparationem quam facit hic auctor de Proserpina et de loco sui raptus sciendum est quod, secundum quod scribunt poete, in insula Sycilie est quidam lacus non longe ab Ethena uocatus Pergusa in cuius locis circumstantibus semper est uer, et sic ibi perpetuo sunt flores, et sic bene conformatur loco huius Paradisi ubi semper est etiam uer, ut habetur in fine huius capituli, de quo Pergusa lacu sic ait Claudianus: Haud procul inde lacus Pergum dixere Sicani, et Ouidius in UI°: Haud procul Etheneis lacus est a menibus altus / nomine Pergusa, et subdit: Silua coronat aquas cingens latus omne suisque / frondibus ut uelo Phebeos summouet ignes. / Frigora dant rami, uarios humus habenda flores: / perpetuum uer est. Quo dum Proserpina luco / ludit et aut uiolas aut candida lilia carpit, in quo actu rapta fuit ibi dicta Proserpina a Platone deo infernali et sic Ceres eius mater tunc eam amisit et ipsa Proserpina primaueram, idest flores collectos, ut dicit hic textus, de cuius fabule poetice integumento plene scripsi supra in Inferno in capitulo X°; item comparat hic auctor etiam pulcritudinem ipsius Matelde pulcritudini Ueneris dum philocapta est Adonis iuuenis cuiusdam pulcerrimi, traficta a sagitta Cupidinis eius filii recumbentis sibi in gremio cum arcu et pharetra sua, ut scribit Ouidius in X°, uel forte et uerius sensit auctor hic de Uenere traficta idest compuncta dolore illo de quo Uirgilius in I°, in persona Enee loquentis dicte Ueneri eius matri sibi occurrenti post eius naufragium, ait: O quam te memorem uirgo? nam non tibi uultus / mortalis, nec uox homines sonat; o, dea certe / an Phebi soror? an Nimpharum sanguinis una? et subdit Uirgilius ibi: Nec plura querentem, idest conquerentem Eneam, passa Uenus medio sic interfata dolore est; iterum subdit ibi ipse poeta: Dixit, et aduertens rosea ceruice refulsit / ambrosieque come diuinum uertice odorem / spirauere; pedes defluxit uestis ad ymos, / et uera incessu patuit Dea etc.
+
+Item sciendum est quod in confinio Asie et Europe est quoddam brachium maris quod dicitur Elespontum largum U miliaribus in certo loco, et ibi Serses, filius Darii regis Persarum, transiuit, ut scribit Iustinus, contra Grecos nauali ponte; tandem uictus fuit a dictis Grecis et a Leonide, eorum duce, et uix aufugere potuit in nauicula una dictus Serses, et sic, ut dicit hic auctor, deberet esse frenum semper, idest correptio, aliis arrogantibus et superbis, de quo etiam Lucanus in II° ait: Tales fama canit tumidum super equora Sersen / construxisse uias, multum cum pontibus ausus / Europamque Asie Sexto amouit Abido / incessitque fretum rapidi super Elesponti etc.; quod brachium maris quidam iuuenis nomine Leander de dicta terra Abido asiana pluries olim natauit de nocte iam causa ueniendi ad dictam terram Sexton posita in alio latere dicti maris in Europa et causa iacendi carnaliter cum quadam eius amasia ibi nomine Hero, ut scribit Ouidius in eorum Epistulis, et hoc est quod tangit hic auctor textualiter de dicto Elesponto et dicto Serse et dicto Leandro, comparatiue tangendo inde auctor quomodo actiue persone est cum alacritate exercere se uirtuose circa terrena dona Dei, quod notatur in eo quod dicit hic quomodo dicta Matelda ridebat et flores manibus concernebat et allegabat per se, ad hoc Psalmistam dicentem: Bonum est confiteri Domino, et psallere nomini tuo, Altissime, quia delectasti me in factura tua, et in operibus manuum tuarum exultabo.
+
+Post hec auctor inducit dictam umbram Matelde ad ipsum clarificandum de aura iam dicta ibi spirante et de aqua illa quam ibi uidebat contra illa que superius audiuit a Statio in capitulo XXI°, incipiendo sic: Deus ut summum bonum, qui solum sibi placet, hoc est dicere quod non eget ut aliis placeat ut gloriosior fit, cum ipsum, ut ait Boetius, Non externe pepulerunt fingere cause, idest creauit hominem, idest protoplasma nostrum, Adam in orto damasceno bonum, idest purum, idem ipsum transtulit et posuit in hoc Paradiso ut dicit Magister in secundo Sententiarum, unde et Genesis II° capitulo dicitur: Plantauit Dominus paradisum uoluptatis a principio, in quo posuit hominem quem formauerat, et bonum ipsius Paradisi dedit ei pro arra eterne pacis dicentis: Ecce dedi uobis omnem herbam ferentem semen super terram et uniuersa ligna que habent in semetipsis sementem sui generis, ut legitur Genesis capitulo I°; ad hoc idem ait Ugo De Sancto Uictore: Dedit Deus homini bonam uoluntatem in qua eum fecerat rectum, incorruptibilem et immortalem, non ut corpus eius incorruptibilitatis dispositionem haberet, sed quia inerat anime uis quedam ad preseruandum corpus a corruptione.
+
+Item dicit dicta umbra quomodo etiam Deus eleuauit dictum locum Paradisi ne ibi ipse homo turbaretur ab exalatione aque inducente sua humiditate pluuias, et ab exalatione terre que sua siccitate inducit uentos, ut de hoc plene dixi supra in dicto XXI° capitulo, unde Damascenus ait: Paradisus terrester est temperato, tenuissimo et purissimo aere circumfulgens, plantis floridis comatus, et ideo dicit quod Est diuina regio, digna eius qui secundum Dei ymaginem in eo conseruari debebant; et eleuatus, dicit Beda, Ut quasi lunarem regionem attingat ita quod aqua diluuii ad eam non ascenderunt, aliter Enoc et Elia necati forent, qui adhuc ibi uigent; et quod dictus locus Paradisi sit liber a uentis probat, sicut hic dicit textus, et rationibus assignatis per commentatorem in I° Methaurorum dicentem quod Necesse est ut totus aer quod in circuitu terre fluat circulariter, saluo quod ille aer qui continetur infra partes terre non sic sed oblique, et sic illum aerem qui excedit omnem altitudinem montium, ut aer huius loci Paradisi, oportet quando circuitu fluat, aer uero qui continetur intra montium altitudinem impeditur ab hoc fluxu ex partibus immobilibus terre: nam si aer in quo generantur uenti circulariter mouerentur etiam quod uenti circulariter mouerentur, quod non est, cum uideamus eos flare ex diuersis partibus et sic non generantur in aere fluenti sed in quieto, et propter hoc non excedunt montes altos, unde dictum est quod in Olimpo monte in fine anni in summitate eius repertus est cinis sacrificii, et sic concludendo dicit quod aer excedens montes ideo fluit in circuitu quia simul trahitur circulariter cum celi motus, et sic uide cur auctor in persona Matelde dicat hic de aere uoluente se cum prima uolta, idest cum motu celi uniuersali, et sic ille motus Paradisi dicit quod non procedit a uentis sed a motu aeris circumducto a dicto motu celi, dicendo quomodo inde gignunt ille arbores, ut patet in textu, et quomodo fluuius ille Letheus, inducens obliuionem peccatorum, et Eunoe, alius flumen inducens memoriam sanctorum bonorum operum, manant non a uenis terre que restaurant uapores humidos in frigore, idest a frigida regione aeris conuersos in pluuias mari, sed a fonte illo diuino, de quo dicitur Genesis II° capitulo sic ad litteram: Produxit Deus de humo omne lignum et lignum uite et lignum scientie boni et mali, et fluuius egrediebatur de loco uoluptatis ad irrigandum Paradisum, et Ysiderus in suo libro Ethymologiarum ad hoc etiam inquit: Est enim Paradisus terrestris omni genere ligni et pomiferarum arborum consitus; non ibi frigus, nec estus, sed temperies perpetua in cuius medio fons prorumpens totum illum irrigat per quattuor flumina, quorum primum dicitur Phison (quod alio nomine Rulus dicitur), nascens apud montem Atalatain, inde currens absorbetur a terra et scaturit in litore maris Rubri, circuitque Ethiopiam inde labitur per Egiptum, et apud Alexandriam intrat mare; secundum dicitur Gion (quod alio nomine dicitur Ganges), et oritur in monte Ortabares per Yndiam fluens uersus orientem; tertium et quartum dicuntur Eufrates et Tigris, de quibus dicam infra in capitulo finali, qui per Erminiam et mediam Patamiam perfluunt, et licet dicta quattuor flumina in dictis locis oriri uideantur, principalem suum ortum habent uere in hoc Paradiso, unde Augustinus super Genesi UIII° capitulo inquit: Credendum est, quoniam locus Paradisi a cognitione hominum remotissimus, sub terras alicubi pertractus prolixarum regionum locis aliis erupisse cum dictis eius fluminibus. Nam hoc solere facere nonnullas aquas quis ignorat? ut de Aretusa flumine greco dicunt poete, ut scripsi supra in Inferno in capitulo XXU°.
+
+Ultimo dicit dicta umbra per modum corollarii (quod est cum quis ultra procedit ad dicendum quam promisit), quomodo antiqui poete intellexerunt forte de hoc Paradiso et pro Parnaso monte signauerunt (alibi sompniauerunt) eum dum de etate prima aurea scripserunt et de eius statu felici; modo, si auctor iste in hoc capitulo et in quinque sequentibus tractaret solummodo de hoc Paradiso prout est corporalis locus, satis habundanter sufficerent que in hoc capitulo superius scripsi, uerum quia mistice de eo sensit ut interdum anagogice, idest spiritualiter, interdum tropologice et moraliter etiam de eo pertractat ut inferius uidebis, ideo adhuc premicto et addo hiis que in hoc capitulo ad licteram exposui: sic scribit enim Augustinus super Genesi UIII° preallegato capitulo, adhuc circa hoc sic dicens: De Paradiso terrestri tres sunt opiniones: una est illorum qui tantum eum corporalem esse dicunt, alia illorum qui tantum eum spiritualem putant, alia illorum qui utroque dictorum modorum eum accipiunt, et hanc ultimam ipse Augustinus sequitur, dicens ita in XIII° De Ciuitate Dei: Que commode dici possunt, de intelligendo spiritualiter de hoc Paradiso, nemine prohibente dicantur, dum tamen illius ystorie ueritas fidelissima rerum gestarum, narratione commendata credatur, et idem etiam sequitur Magister in II° Sententiarum dicendo dictum Paradisum fore typum future nostre presentis ecclesie militantis; ad licteram tamen intelligi debet ut sit locus amenus, arboribus et aquis fecundus, quem omnis translatio antiqua ponit esse ad orientem et in orientali parte, longo interiacente spatio uel maris uel terre a regionibus quas incolunt homines, secretum et in alto positum usque ad lunarem circulum pertingentem; potest etiam tropologice intelligi ut summatur per statu et uita illorum qui in hoc mundo a uitiis remoti uirtutibus actiue instant per gratiam, unde Ecclesiastici XL° capitulo dicitur: Gratia Dei sicut Paradisus in benedictionibus, ubi dicit Glosa: Cor ubi gratia et uirtus est, Paradiso terrestri simulatur in quo quattuor uirtutes ut quattuor flumina irrigant, et super illud Genesis II° capitulo: Fluuius egrediebatur de loco uoluptatis ad irrigandum Paradisum, ait etiam Glosa: Quattuor flumina Paradisum irrigant quia dum cor quattuor uertutibus infunditur ab omni carnalium extu temperatur, et sicut in alto situs est dictus Paradisus, ut superius iam dixi, ita cor ubi gratia et uirtus est; item etiam Glosa Strabi super Genesi II° capitulo: Ibi plantauit deus Paradisum uoluptatis, ait: Sic cor ubi gratia est situm est in altum, et Seneca: Talis est sapientis animus qualis mundus supra lunam: semper ibi serenum est. Secundum hos sensus facile auctor in hiis que sequuntur hic et infra intelligi poterit.
+
+{Cantando come donna innamorata} Quamuis homo peccator in hoc mundo penitens efficiatur et contritus Gratia mediante, ante tamen perfectam satisfactionem et expiationem commissorum malorum et habituationem uirtutum consecutam semper sibi detecta sunt eius iam, tamen commissa peccata et contra eum sunt semper conscientialiter presentia - unde potest dicere in se talis peccator quod cecinit Psalmista de se ut de tali premisso peccatore dicendo: Quoniam iniquitatem meam ego cognosco et peccatum meum contra me est semper - at cum perfecte satisfecit et purgatus in hac uita est ab omni macula et rubigine peccati et in totum habituatus est ad opera uirtuosa, ut est homo in totum ad uitam actiuam deuentus, uere potest dicere hec alia uerba contraria Psalmo predicto, que nunc auctor in principio huius XXUIIII° capituli exordiendo inducit hanc umbram Matelde predicte canere cum aliis suis uerbis, dicendo: Beati quorum remisse sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata, hoc est dicere quod sua peccata extincta sunt in conscientia sua, scilicet actiua uita mediante, sub cuius tipo hec Matelda ponitur hic. Post quod eius presens exordium, ita ad intelligentiam exponendo redactum, auctor tangit incidenter de nimphis, de quibus dicam in sequenti capitulo, et de Eua, merito reprehendenda, perdendo, sua culpa, tam ineffabiles delitias quas uidebat modo in hoc Paradiso terrestri ut habetur hic in textu, dicendo ammiratiue inde auctor quod ubi celum, idest angeli, et terra, idest tota elementalis creatura, obediebant Deo, hec Eua sola, femina, ita mox formata, inobediens fuit, non tollerando esse sub aliquo uelo in illo Paradiso, idest sub precepto sibi facto aliquo a Deo uelante occulos eius a uisione miserie peccati ut uelum quoddam. Nam, ut legitur Genesis capitulo II° et III°, formata hac Eua de costa Ade, et facto sibi et a Deo precepto ut de quolibet ligno Paradisi comederent, excepto quod de ligno scientie boni et mali aliter moriretur - de quo etiam Leuiticus, in capitulo XU°, ait: Deus ab initio constituit hominem et reliquit illum in manu consilii sui et adiecit precepta sua; et apposuit ante eum bonum et malum et uitam et mortem et quod placuerit et dabitur illi - at Satan, qui aduersator interpretatur, uidens quod per obedientiam homo illuc ascenderet unde ipse ceciderat per superbiam, inuidit ei, et in forma serpentis tentauit hanc Euam, in qua minus quam in uiro ratione uigere sciebat, dicendo ad mulierem: *Cur non comeditis de ligno boni et mali?*. Cui mulier: *Ne forte moriamur*, in quo uerbo dedit locum temptandi cum dixit: *Ne forte*, et dixit serpens ad mulierem: *Nequaquam morte moriemini. Scit enim Deus quod in quacunque die comederitis, ex eo aperientur occuli uestri et eritis sicut Dii, scientes bonum et malum*. Que tunc tulit de fructu eius et comedit, deditque uiro suo, qui comedit, et aperti sunt occuli amborum, et cum cognouissent se esse nudos consuerunt folia ficus et cooperierunt femora sua. Et ecce unde auctor dictum preceptum Dei transumptiue hic pro uelo ponat, subdens hic auctor quod si dicta Eua perseuerauisset in dicto precepto, ut sub uelo quodam, quod ipse prius et maiori tempore ibi in illo Paradiso habuisset delitias illas. Et sic tangit tacite de statu hominis et eius filiorum, qui fuisset si non peccasset; de quo sic ait Augustinus super Genesi: *Potuerunt primi parentes in Paradiso gignere filios non ut morientibus patribus succederent filii, sed in aliquo forme statu manentibus, et de ligno uite uigorem sumentibus, et filii ad eundem producerentur statum, donec, impleto numero, sine morte animalia corpora qualitatem transirent, in qua omnis regenti spiritu deseruiret, et solo spiritu uiuificante sine corporis alimentis uiuerent, et hoc donec filii ad eundem statum prouenirent, et sic impleto numero, simul ad meliora transferrentur et essent sicut angeli in celis, non potuissent ibi sine omni peccato et macula commisceri ante peccatum, et fuisset ibi coitus immaculatus et commistio sine concupiscentia atque genitalibus membris sicut ceteris imperassent, nec in hoc ullum illicitum motum sensissent, immo illud fuisset sine libidine et pruritu carnis et sine ardore seminassent et sine dolore peperissent, secundum quod etiam scribit Magister in II° Sententiarum. Post hec prenotandum est ad notitiam ueram eas que hic sequuntur, quod Ecclesia militans Christi, que collectio fidelium et catholicorum dicitur, tam olim credentium in Christum uenturum quam hodie credentium in iam uentum, typum et figuram spiritualiter tenet huius Paradisi terrestris ut supra in precedenti capitulo dixi. Et facit ad hoc quod ait Yeronimus in Decreto quodam ita dicens: Omnibus consideratis, puto me non temere dicere alios ita esse in domo Dei, ut ipsi etiam sint eadem domus Dei, idest dicta Ecclesia militans, ut dicta collectio fidelium, que Ecclesia dicitur hedificari supra petram, ut Mathei XUIII° capitulo dicitur, et que unica columba appellatur; et subdit Yeronimus: Que sponsa pulcra sine macula et ruga et ortus conclusus et Paradisus cum fructu pomorum est, cuius talem Ecclesie misticam intelligentiam et cognitionem per uitam actiuam purgatus homo in hoc mundo capere potest et debet ad sui perfectionem et felicitatem humanam exercitando se circa studium Sacre Pagine Ueteris et Noui Testamenti, in qua fundata est dicta Ecclesia militans nostra.
+
+Uolens igitur nunc auctor in persona sui ut in persona cuiuslibet alterius purgati hominis poetice scribere hoc et ostendere, premissa inuocatione per eum facta ad fontem Elicone, qui pro scientia poesie ponitur et ad Uraniam musam et ad eius corum, idest ad alias etiam Musas, de quibus plene dixi supra in capitulo I°, fingit modo hic per hanc Mateldam figurantem dictam nostram uitam actiuam sibi ostendi que sequuntur, hoc est quantum scilicet ad integumentum, quod actiuo suo studio circa talia operante cepit ipse auctor comprendere prius de origine dicte Ecclesie, et secundario de eius processu, que statim hic inferius gradatim scribendo monstrabit, ipse auctor legendo prophetas et alios sanctos scribentes de origine et processu primitiue ueteris et secunde noue Ecclesie, et maxime Iohannem in sua Apocalipsi capitulo XXI° prophetice dicentem circa hoc: Et uidi celum nouum et terram nouam: primum enim celum et prima terra abiit, et uidi ciuitatem sanctam Yerusalem nouam descendentem de celo, adeo paratam sicut sponsam ornatam uiro suo, et ecce tabernaculum Dei cum hominibus etc., iterum subdentem in dicto capitulo: Et ecce angelus et dixit: *Ueni et ostendam tibi sponsam et uxorem agni*, et substulit me in spiritu in monte magnum et altum, et ostendit michi ciuitatem sanctam Yerusalem descendentem de celo, habentem claritatem et lumen eius simile lapidi pretioso tanquam lapidis iaspidis et sicut cristallum, modo quia primitus Deus per Spiritum Sanctum, cuius dona sunt septem, scilicet donum timoris, amoris, scientie, fortitudinis, consilii, sapientie et intellectus, spiraculum dedit prophetis et aliis sanctis in scribendo de incarnatione filii sui, et sic de institutione dicte eius Ecclesie primitiue et secundarie, auctor primo fingit se uidisse hic ante omnia alia que hic uidit proire hec septem candelabra figurantia dicta septem dona spiritus sancti, trahendo hoc a Iohanne dicente Apocalipsis IIII° capitulo: Et septem lampades ardebant ante tronis, que sunt septem dona spiritus Domini, et adeo dicente Moisi: Sacras lucernas septem et pones eas super candelabrum in Archa sancta, que dicta Ecclesiam prefigurauit; unde idem Iohannes, in fine primi capituli Apocalipsis ait: Septem candelabra aurea septem Ecclesie sunt. Nam sicut sponsus mictit primo dicte sponse sue antequam coniungatur ei, ita Christus antequam coniungeretur Ecclesie ut eius sponse premisit hec dona sua, et, - ut tangat incidenter hic auctor etiam quod ait Phylosophus in II° De Anima, dicens quod Species uisibiles prius multiplicantur in sensu corporeo nostre pupille, inde transit ad sensum comunem ita dictum quia per plures sensus discernit, inde transit in fantasiam, inde in memoriam, et ibi intellectus considerat et inde remictit cognoscibilitatem extra, dicit quomodo prius propter distantiam medii dicta septem candelabra uidebantur sibi septem arbores auree, sed cum eis propinquasset se uirtus, idest dicta fantasia que discursum dat rationi per exterius interius, cognouit etc. Et, ut tangat quod supra dictum est per Iohannem de lumine et coloribus precedentibus eius dictam prefigurationem Ecclesie predicte, dicit inde auctor quomodo dicta mistica septem candelabra lucidabant cum septem listis, idest radiis, ibi aerem in colore uiridi rubeo et albo, quos colores resultare uidemus ex arco iridis quem facit sol sua reflexione, et ex halo qui est illa uaporositas albescens que interdum cingit Deliam, idest lunam, ita dictam a Delos insula, unde, poetice loquendo, orta est - de quo halo scribit Phylosophus in II° Methaurorum - in quibus tribus coloribus uult auctor allegorice tangere quomodo tres uirtutes theologicas resultarunt ex dictis septem donis Spiritus Sancti: Fides scilicet ut alba, Caritas ut rubea, Spes ut uiridis, ut infra auctor in hoc capitulo colorat eas, ut statim uidebis.
+
+Inde fingit auctor se uidisse secundario uenire hos XXIIIIor seniores de albo indutos et coronatis liliis albis in oppositum sibi, quod notatur in eo quod dicit quod aqua illius riui Lethei prendebat eos siue eorum ydola a flanco et latere sinistro, et etiam reddebat ipsi auctori suam sinistram costam, cum inter ipsius auctoris esset contra Orientem iuxta dictum flumen et iter illorum contra Occidentem; de quibus XXIIIIor senioribus, ut ueniamus ad eorum allegoriam, ita scribit Iohannes, Apocalipsis capitulo IIII°, dicens: Et uidi XXIIII seniores circumamictos stolis albis, et in capitibus eorum coronas albas aureas, ubi Glosa sub allegoria hec exponendo ait: Per hoc signatur quod Ecclesiam ornat perfectio prophetarum duodecim, scilicet Osee, Iohel, Amos, Abdias, Ionas, Micheas, Naum, Abacuc, Sophonias, Ageus, Zacharie et Malachie - de quibus ita ait Yeronimus in Prologo Bibie: Duodecim prophete in angustias coartati unius uoluminis multo aliud quam sonant in licteram prefigurant: Ysayam non prophetiam sed Euangelium michi uidetur texuisse, Ieremia, Ezechiel, Danielque inexponibiles sunt - et Apostolorum duodecim, scilicet Petri, Andree, Iohannis, Iacobi maioris et Iacobi minoris, Phylippi, Bartholomei, Mathei, Thome, Mathie, Simonis et Thadei, que tangitur per auctoritatem eis commissam singulis singularem, et sic per hos seniores prophetas et apostolos ostendit per quos Deus iuditia sua ordinat et disponit, in quorum stolis albis signatur puritas et munditia, in coronis uictoria quam optinuerunt per karitatem et fidem contra scripturas hereticorum. Ad hanc oppositionem facit quod ait idem Iohannes in preallegato capitulo XXI° Apocalipsis, dicens: Et murus ciuitatis habens fundamenta duodecim idest dictos XII prophetas qui fuerunt fundamenta Ecclesie. Unde Ugo de Sancto Uictore inquit ad hoc: Semper et ante longe et in tempore legis faciunt aliqui quibus fides incarnationis reuelata fuit, qui uelut columpne Ecclesie essent, et in ipsis XIIcim XIIcim nomina Apostolorum et agni. Unde Apostolus Ad Ephesios, II° capitulo, ad hoc idem inquit: Ergo iam non hospites estis et aduene, sed domestici Dei superhedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum in ipso summo angulari lapide Christo Iesu. Alii signant has XXIIIIor seniores pro XXIIIIor libris Bibie, inter quos est Ysiderus in suo libro Ethymologiarum ita dicens: Esdra secundum numerum licterarum sui alphabeti uetus Testamentum posuit in XXII libris, quorum primi sunt quinque Moysis, qui dicuntur Pentateucum, scilicet Genesis, Exodus, Leuiticum, Numeri et Deuteronomium, item octo prophete, scilicet Iosue, Iudicum, Samuel, Malachia, Ysaias, Ieremias, Ezechiel et Thereazar, item qui dicitur duodecim prophetarum, qui libri pro breuitate sunt sibi adiuncti et pro uno accipiuntur. Tertius alius ordo est agiograforum, idest sancta scribentium, scilicet Iob, Dauid, Prouerbia Salamonis, Ecclesiastes, Canticum Canticorum, Daniel, Paralipomenon, Esdras et Ester, quidam adiderunt Ruth et Cinoth, quod dicitur Lamentatio Ieremie agiographis predictis. et sic sunt XXIIII uolumina dicti Testamenti ueteris, et ecce XXIIII seniores, qui ante conspectum Dei adsistunt: liber ille Sapientie, Ecclesiasticus, Tobia, Iudit et Machabeorum, licet non sint in canone hebraico et inter Apocriphos ponantur, tamen inter diuinos libros Ecclesia eos et honorat et predicat, et hec Ysiderus in dicto libro Ethymologiarum dicit.
+
+Inde auctor fingit se post has seniores uidisse uenire illa quattuor animalia que preuisa et prenunciata fuerunt per Ezechielem prophetam dicentem in I° capitulo: Et uidi et ecce uentus turbinis ueniebat ab aquilone et nubes magna et ignis inuoluens et in medio similitudo IIII animalium habentium singulas duas alas, item etiam que prenuntiata fuerunt per Iohannem, Apocalipsis IIII° capitulo, dicentem: Et uidi in medio sedis quattuor animalia plena occulis, et animal primum simile leoni, aliud uitulo, aliud homini et aliud aquile. Hii sunt quattuor Euangeliste, fundamenta noue Ecclesie et noui Testamenti post Testamentum uetus innouati, unde Ysiderus in UII° Ethymologiarum ad hoc ait: Uetus Testamentum dictum Uetus ideo est quia adueniente Nouo cessauit, unde Apostolus: *Uetera transierunt et ecce facta sunt noua*; et dictum est Nouum Testamentum quia innouat, nec illud nisi renouati homines ex uetustate per gratiam. Et Apostolus in prima Epistula ad Romanos incepit: Paulus seruus Iesu Christi, uocatus apostolus, segregato in Euangelio Dei, quod autem promiserat per prophetas suos in Scripturis sanctis de Filio suo, qui factus est ei ex semine Dauid secundum carnem, audisti quia Euangelium non exhibetur nisi per prophetas ante pronunciaretur; et in III° ad Epheseos etiam inquit: Ipse Deus dedit apostolos quosdam, et prophetas alios, euangelistas alios, pastores et doctores in conseruationem sanctorum in hedificationem corporis Christi, idest dicte Ecclesie sue, circa quod idem scribens beatus Yeronimus in suo Prologo Bibie ita ait, premisso sermone de libris ueteris Testamenti ut de premissis senioribus, ut auctor fecit hic. Modo tangam et Nouum breuiter Testamentum: Matheus, Marcus, Lucas et Iohannes quadriga Dei et Cherubin, quod interpretatur scientie plenitudo, per totum corpus occulati sunt et terga habent pennata ubique uolantia, tenentque se mutuo et quasi rota in rota uoluuntur, quorum flatus Sanctus Spiritus produxit. Fingitur sub misterio Matheus in forma humana, solus qui suum Euangelium, prius hebraicis licteris scriptum in Iudea, incepit ab humana maturitate Christi, dicens: Liber generationis Iesu Christi etc.; Marcus ut leo, quia in suo Euangelio scripto per ipsum primo grece in Ytalia sequendo Petrum ut eius discipulus, initium fecit a Spiritu Sanctu prophetale dicendo Uox clamantis in deserto, ut ostenderet Christum per assumptionem carnis Euangelium predicasse mundo, nam et propheta dictus est, nam scriptum est Prophetam in gentibus posui te; Lucas ut uitulus, quia suum Euangelium, grece scriptum, incepit a sacrificio in quo uituli immolabantur; incipiendo: Fuit in diebus Herodis sacerdos nomine Zacharias, ut manifestaret Christum post natiuitatem carnis in predicationem hostiam fuisse effectum pro salute mundi; Iohannes ut aquila, quia incepit a uerbo ut ostenderet eundem Saluatorem qui pro nobis dignatus est nasci et pati ipsum ante secula Dei cibum esse et ipsum a celo uenisse et ad celum remeasse secundum Ysiderum, secundum uero Gregorium in IUa Omelia super Ezechiel ubi de hoc dicit: Iohannes ut aquila ponitur quia cepit a diuinitate Christi: nam, sicut aquila cunctis auibus altius uolat et reuerberatis occulis solis radios intuetur, sic iste altius ascendit dicendo: In principio erat uerbum, et sic dum in ipsam Deitatis substantiam occulos posuit quasi in solem more aquile eos finxit; et dicuntur animalia hii quattuor Euangeliste quia propter animam hominis predicatur Euangelium. Item pleni occulis dicuntur quia preuisa et iam dicta a prophetis et que promiserunt imprimunt, faciendo auctor comparationem de hiis occulis ad occulos Argi, ut dicit textus (de quo Argo statim dicam infra in capitulo penultimo), sex eorum alarum tegentes ita eos: quem numerum alarum auctor hic sequitur secundum Iohannem, non numerum duarum singularum alarum Ezechielis, que, ut dicit textus hic, sunt illa reuelata in aduentum Christi que prius tegebantur; alii ponunt eas pro sex legibus, scilicet pro naturali, mosaica prophetica, euangelica, apostolica et canonica.
+
+In medio quorum animalium fingit hic auctor esse hunc currum tractum a grifone isto representante Christum, cui inducendo Salamon in Canticis capitulo primo, Ecclesiam loqui in forma currus, inquit: Trahe me post te, unde subdit ibi: Curribus pharaonis assimilaui te amica mea, dicit ibi Christus ad Ecclesiam, et ecce cur auctor hic currus, nedum romanos triumphales, sed etiam currum solis huic currui in decore postponunt, fingendo eum cum duabus rotis et cum septem istis dominabus festantibus circa eas, ut dicit textus hic. Qui currus, quantum ad misticum intellectum pro dicta Ecclesia militante hic, ut modo supra dixi, signatur, et grifon iste pro Christo. Nam, sicut grifon quasi una eadem substantia duas naturas tenet, scilicet auis et leonis, ita Christus diuinam et humanam naturam in una substantia humana, et hoc est quod dicit hic auctor quod in quantum auis erat habebat membra aurea et diuinam naturam, alia alba dispersa rubore, idest humanam, que membra eius humana in cruce dispersa fuerunt suo cruore. Quod tangens Iohannis, Apocalipsis capitulo XUIIII°, loquendo de ipso Christo ait: Uestitus erat ueste aspersa sanguine et uocabatur nomen eius uerbum Dei. Et in hoc satis ostendit hic auctor quod notant Glosatores Iuris Canonici, dicentes quod Christus non fuit compositus ex deitate et humanitate: nam simplicitas deitatis nullam recipit compositionem, sed compositus fuit reatu sue humanitatis que fuit composita ex anima rationali et humana carne; et quod tangit hic auctor de curru solis supradicto combusto, tangit fabulam Phetontis de qua uide quod scripsi in Inferno in capitulo XUII° dicendo etiam quod Iupiter ad perimendum dictum Phetontem fuit archane iustus, quasi uelit dicere quod fecit illud seruato illo suo ordine, de quo scribit Seneca dicens in libro De Naturalibus Questionibus quod Nunquam dictus Iupiter mictit fulmen nisi de consilio suorum celicolarum secus solum si illud mictit ad terrendum. Dicte uero due rote duas signant sacras paginas, scilicet Ueteris et Noui Testamenti, super quibus substantiata est dicta Ecclesia. Tres domine tripudiantes ad dexteram rotam tres uirtutes theologicas signant, que nouo Testamento adueniente infuse sunt in Ecclesiam mediante baptismo, ut dicitur in IIII° Sententiarum et in IIIa parte Summe questione LXUIIIa per Thomam. Et ideo Apostolus, I° Ad Corinthios XIII° capitulo, ait: Nunc manet fides, spes et karitas: Hiis scientia et prophetia militauit, dicit ibi Glosa Augustini, et quia hec uirtutes theologice ordinant animas ad finem supremum, cardinales uero contra ea que sunt ad finem illum, ideo ut nobiliores premictit eas auctor, hic fingendo pro domina rubea karitatem, pro uiridi spem, pro alba fidem: quarum maior est karitas. Nam, ait Ysiderus in UII° Ethymologiarum: Karitas grece, latine dilectio dicitur, que maior est aliis: nam qui diligit credit et sperat, unde Apostolus idem in capitulo XIIII° in preallegata Epistula ad Corinthios ait: Sectamini karitatem et emulamini spiritualia. Ideoque dicit hic auctor quod alie mouentur ab ipsa: quattuor ad sinistram sunt prudentia, iustitia, temperantia et fortitudo, que cardinales uirtutes appellantur, quam prudentiam alie sequuntur, ut dicit hic auctor, de qua Seneca in suo opuscolo De Formula Honestatis ait: Si prudens es, animus tuus tribus temporibus dispensetur: presentia ordina, futura preuide, preterita recordare; et ecce tres eius occuli de quibus hic auctor dicit.
+
+Inde adhuc auctor prosequitur ad ostendendum qui fuerunt alii preter dictos Euangelistas scribe Noui Testamenti, in eo quod fingit se uidisse hos duos senes hic subsequenter; unum cum una spata, alium in habitu medici: senex cum spata figuratur pro Paulo, Qui scripsit, ut dicit idem Yeronimus in preallegato libro Prologo Bibie, ad septem Ecclesias per suas Epistulas septem et octauam ad Hebreos. Thimoteum instruit ac Titum Philomenem pro fugitiuo seruo deprecatur, super quo tacere melius puto quam pauca scribere; et subdit: Actuum Apostolorum dicimus fuisse Lucam medicum, cuius laus est in Euangelio, aduertimusque pariter omnia uerba illius anime languentis esse medicinam; iterum subdit ibidem idem Yeronimus, dicens Iacobum, Petrum, Iohannem et Iudam, idest Taddeus, septem Epistolas ediderunt tam misticas quam succintas et breues pariter ac longas: breues in uerbis, longas in sententiis, ut rarus sit quod earum letione non cecutiat, et ecce hii quattuor quos auctor dicit se uidisse hic in humili aspectu; ultimo ait idem Yeronimus ibi: Apocalipsis Iohannis tot habet sacramenta quot uerba; pauca dixi pro merito uoluminis; laus omnis inferior est: in uerbis singulis multiplices latent intelligentie, et ecce senes solus quem auctor hic dicit se uidisse ultimo uenire dormiendo cum facie arguta. Nam talem uisionem habuit dictus Iohannes dormiendo in cena super pectore Domini, unde, ut ait Ysiderus, Apocalipsim scripsit, quam dedit illi Deus eo tempore quo Euangelii predicatione in insula Pathomos traditur alligatus, et reuelatio interpretatur eorum que abscondita erant modo quia prefati Ueteres et Noui scriptores Ueteris et Noui Testamenti triumpharunt et uictoriosi fuerunt et optinuerunt contra hereticorum scripta prophana in fide que sub coloratione alba hic accipitur et spe que sub uiridi et in karitate que sub rubea. Ideo auctor primum ordinem, idest dictos seniores, finxit sub mistico sensu coronatos floribus, idest liliis albis, secundum scilicet dictos Euangelistas frondibus uiridentibus, et hos alios septem ultimos rosis et aliis floribus rubeis. Alia per se patent.
+
+{Quando il septentrion del primo cielo.} Hoc trigesimum capitulum apertum est in cortice sic quod in ea modica indiget expositione, at in medulla et integumento occultum ualde est et clausum, quapropter aduertendum est primo quod inter prophetas priscos et sanctos scriptores Salamon fuit ille qui magis prenuntiauit Christum suam Ecclesiam militantem per eius passionem et mortem in hoc mundo instituturus in Canticis, maxime in capitulo IIII°, dum ibi dicit loquendo in persona Christi ad Ecclesiam: Tota pulcra es amica mea et macula non est in te, ueni de Libano sponsa mea, ueni de Libano, ueni, unde Yeronimus in Prologo Bibie ad hoc inquit: Salamon pacificus dicitur et amabilis Domini, mores corrigit, naturam docet, Ecclesiam iungit et Christum; et hoc tangit hic auctor ut de aduentu dicte Ecclesie et stabilitate eius, dum fingit quomodo, firmatis dictis septem donis Spiritus Sancti, hic uoluit septem candelabris, et uelut illis septem stellis septentrionalibus, ut dicit autor in principio huius capituli, quibus naute sua nauigia dirigunt ad cupitos portus, dicti seniores uoluerunt se ad dictum currum, hoc est quod prophetias suas retulerunt ad Christum et ad dictam eius Ecclesiam militantem illam iam prefigurantes, et unus de eis clamauit: *Ueni, sponsa, de Libano*, monte scilicet Iudee seu Fenicie, qui candor seu candidatio interpretatur ut ostendat Ecclesiam Christi per eius mortem habitam in Iudea uenisse in mundum ut candidam columbam sine ruga et macula, unde Psalmista ad hanc prophetiam respiciens ait: Facta est Iudea sanctificatio eius, Israel potestas eius, ad cuius Salamonis tanti senis uocem etc. auctor hoc dicit ut tangat quod legitur in III° Regum in capitulo XI°, ibi: Cum iam essent senex Salomon etc.
+
+Post que dicit hic auctor quod uidit super basternam illam, idest super currum illum decoratum (nam basterna dicitur quilibet currus pannis ornatus secundum Uguccionem), angelos tot et spiritus beatos dicentes *Benedictus qui uenis* et flores spargendo, ut dicit textus, alludendo in hoc auctor illis uerbis Psalmiste prenunciantis hanc eandem Ecclesiam Christi uenturam in forma currus in gaudium sanctorum, qui scripsit dicendo: Currus Dei decem milibus multiplex, milia letantium, Dominus in eis in Sinai, item alludendo uerbis illis Uirgilii dicentis in UI°: Tu Marcellus eris. Manibus date lilia plenis. Modo ad ea que hic sequuntur prenotandum est quod, secundum quod scribit iste auctor in III° libro eius Monarchie: Quedam Sacra Scriptura fuit orta ante Ecclesiam sepe dictam militantem, quedam cum ipsa Ecclesia, quedam post. Ante quidem Ecclesiam sunt uetus et nouum Testamentum, quod *In ecternum mandatum est*, ut ait Propheta; cum Ecclesia sunt ueneranda illa concilia principalia et generalia celebrata quattuor, scilicet primum Nicenum, secundum Constantinopolitanum, tertium Ephesinum, quartum Calcedonense, quibus Christum interfuisse nemo fidelis dubitat, cum habeamus ipsum dixisse adscensurum in celis discipulis suis, ut testatur Matheus in fine sui Euangelii: *Ecce ego uobiscum sum omnibus diebus usque ad consumationem seculi*. Sunt et scripta quattuor doctorum Ecclesie, scilicet Gregorii, Augustini, Ieronimi et Ambroxii ac aliorum sanctorum multorum, quibus est studendum homini usque ad ultimum iotam. Post Ecclesiam uero sunt traditiones Ecclesie, scilicet Decretales Epistule, unde Gelasius papa in quodam Decreto ita inquit circa hec: Sancta romana Ecclesia post noui et ueteri Testamenti scripturas, quas regulariter suscipimus, etiam has suscipi non prohibet, scilicet dicta quattuor concilia et sinodus; item opuscola sanctorum primorum que in sancta Ecclesia reperiuntur, scilicet beatorum Cypriani, Gregorii, Iohanni Os Auri, Ilari, Ambrosii, Augustini, Yeronimi, Prosperi et Leonis, ac omnium patrum ortodoxorum qui in nullo ab Ecclesia deuiarunt; item Decretales Epistule, quas beatissimi pape ediderunt.
+
+Igitur ad propositum uolens auctor, continuando se ad proxime precedentia, ulterius procedendo hic ostendere quomodo theologica Sancta Scriptura mediantibus institutis dictorum conciliorum et scriptis prefatorum sanctorum instituta, et firmata dicta noua Ecclesia Christi in eam uenit et descendit et cum ea instituta est, fingit hanc Beatricem, figurantem in toto hac poemate dictam theologiam, in dictum misticum currum ita descendisse de celo reportantem dictam Ecclesiam in nube quadam floribus, ut dicit textus, stipata, accipiendo hos flores pro scriptis et uoluminibus dictorum sanctorum, et dictos angelos proicientes eos flores pro cherubinorum angelorum uirtutibus qui precellunt alios in sapientiam et scientiam. Nam cherubim plenitudo scientie interpretatur, iuxta prefigurationem Salamonis loquentis in persona dicte Ecclesie dicentis in Canticis II° capitulo: Fulcite me floribus, stipate me malis, et subdit: Iam hiems transiit, imber abiit et flores apparuerunt in terra nostra, et Ecclesiastici XXIU° capitulo, incipientis: Sapientia laudabit animam suam et in Deo honorabitur, scilicet ipsa theologia, et in Ecclesia Altissimi aperiet os suum et in conspectu illius gloriabitur, et in multitudine electorum habebit laudem, dicendo *Ego de ore Altissimi prodiui, primogenita ante omnem creaturam, ego feci in celis ut oriretur lumen indeficiens, et sicut nebula texi omnem carnem, ego in altissimis habitaui, et tronus meus in columpna nubis; ego quasi uitis fructificaui suauitatem odoris, et flores mei fructus honoris et honestatis; ego sapientia effudi flumina, ego quasi fluuius Dorix, et sicut aqueductus exiui de Paradiso. Dixi: *Rigabo ortum meum*, quoniam doctrinam quasi antelucanum illumino omnibus, et non solum michi laboraui, sed omnibus querentibus ueritatem. Uel potest iste descensus Beatricis in tali allegorica nube referri ad id quod determinat Thomas in principio prime, scilicet quod theologia, que ad Sacram Scripturam pertinet, sit scientia inspirata et reuelata a Deo, et que sic differat ab illa theologia que pars phylosophie dicitur, de qua Phylosopho in UI° Methaphysice dicit, et sic etiam a physica scientia, que sequitur naturalem rationem, solummodo differt; describendo inde auctor ipsam talem Beatricem supra uelum candidum cintam fronde oliue, que arbor consecrata fuit olim Minerue, dee sapientie, item sub uiridi clamide indutam de rubeo ut in hoc ostendat theologiam in fide alba in spe uiridi in caritate rubea, ut descripte sunt in precedenti capitulo, decorari: nam et Alanus, describens eam theologiam, etiam inquit: Clauditur eam uestis aura perfusa refulgens / quam diuina manus et solers dextra Minerue / texuit etc.; fingendo inde auctor in dicta tali apparitione Beatricis umbram Uirgilii ibi euanuisse, de quo auctorem lacrimantem, non ualentem sibi amenitate dicti Paradisi quam perdidit antiqua mater nostra Eua, ut dicit textus hic, et ipsam Beatricem incutere uerbis ita ipsum auctorem eum proprio nomine uocando, ut dicit textus, addendo quod expressio dicti sui nominis hic facta fuerat de necessitate. Hiis ita premissis, uideamus quid auctor sub uelame allegorico uoluerit hic dicere et in sequenti capitulo de se et de ista Beatrice ita ipsum reprehendente; et puto ipsum in hoc presuponere uoluisse, uidelicet quod iam in sua pueritia, idest in sua prima etate et impubescentia, de facto se dedisse studio illius partis theologie que respicit uetus Testamentum, quo studio dicte prime partis peracto simul cum dicta eius prima etate, et adueniente secunda, scilicet adolescentia seu pubertate incipiente, incohato XU° anno, dum debuisset procedere ulterius ad secundam partem dicte theologie, uerum ad ea que sunt noui Testamenti, ut ad nobiliora et salubriora, destitit, et dedit se studio poesie et camenis et oblectamentis uanis poetarum et aliis mundanis et infructuosis scientiis, Transferendo se in aliena castra non tanquam explorator, ut dicit Seneca in IIa Epistula ad Lucilium se fecisse, sed ut transfuga: quod tangit hic auctor dum dicit primo quomodo in ista apparitione Beatricis occulte cognouit eam sine amminiculo sui uisus, licet eius spiritus iam tanto stetisset, quod ad presentiam eius Beatricis non foret stupore affrantus, idest attritus, et dum subdit de alta uirtute ipsius Beatricis, a qua dicit quod transfixus fuit antequam foret extra pueritiam, item dum subdit inferius ipsam Beatricem dicere quomodo cum suis occulis iuuenibus sustinuit eum longo tempore, tamen dum fuit in solio, idest in introitu sue secunde etatis, dicta Beatrix accipiendo eius secundam etatem pro sua secunda dicta parte noui Testamenti, in qua uirtuosior et carior in pulcritudine facta erat, minus fuit sibi grata, eleuata de carne ad spiritum. Hoc dicit ut tangat quod ait Apostolus, Ad Romanos UIII° capitulo, dicens: Nichil ergo nunc damnationis est hiis in Christo Iesu, qui non secundum carnem ambulat; lex enim spiritus uite in Christo liberari nos a lege peccati et mortis, qui non secundum carnem ambulamus, sed secundum spiritum; qui secundum carnem sunt, que carnis sunt sapiunt, qui secundum spiritum que sunt spiritus; nam prudentia carnis mors est, prudentia uero spiritus uita et pax; preterea lex ueteris Testamenti promictebat suis obseruatoribus benedictionem temporalis prosperitatis et transgressoribus temporalis aduersitatis maledictionem, ut in Deuteronomio XXUIII° capitulo legitur, sed lex noua noui Testamenti obseruatoribus suis uitam ecternam promictit et transgressoribus Gehennam. Ad propositum igitur, premisso quod superius iam scripsi per Macrobium, scilicet quod quattuor sunt generea uirtutum nam sunt politice, sunt purgatorie, de quibus potest dici sermo fuisse hucusque in hoc libro Purgatorii - sunt tertie que dicuntur animi iam purgati et ab omne aspergine uitii iam detersi, quarum est cupiditates non reprimere, sed penitus obliuisci, ex quo patet per se cur auctor hoc flumen Letheum hic fingat; sunt et quarte exemplarie, de quibus statim dicam in capitulo sequenti - auctor in sua persona ut in prima etiam cuiuslibet alterius iam purgati a uitiis et peccatis in hoc mundo mediantibus dictis uirtutibus purgatoriis, uolens ad dictas tertias uirtutes ulterius modo deuenire, non sufficiendo sibi hucusque deplorasse eius male acta commissa per eum in faciendo, sed etiam ea que commisit in omictendo.
+
+Fingit se hic nunc ita reprehendi auctor de eius omissione studii dicte theologie sub proprio nomine ipsius auctoris a Beatrice: quod quidem duplici modo potest attendi, primo quod auctor in hoc tangat quod naturaliter contingit nobis; nam raro est quin homo, reprehendens se de aliquo defectu ardenter, se ipsum in se ipso non nominet nomine proprio, recognoscendo et uidendo se turpiter fefelisse, quod quidem etiam hic tangit dum fingit se in hac aqua ita deformem uidisse, alludendo in hoc auctor uerbis Gregorii dicentis in Moralibus: Sacra Scriptura tanquam speculum mentibus nostris apponitur, ut si quid fedum in eis fuerit, uideatur ut contingit hic sibi per Beatricem; uel secundo modo hic auctor finxit Beatricem hoc dixisse ut consonaret et conformaret hoc nomen Dantes et referret eius ethicam ad uitium ipsius auctoris, quod fuit modo dando se huic scientie, modo illi relinquendo ipsam theologiam ut instabilis et inconstans ceteram doctrinam moralem, secutus uerba Senece dicentis in dicta IIa Epistula ad Lucilium: Distrahit librorum multitudo animum; *Sed modo*, inquis, *hunc librum euoluere uolo, modo illum*. Fastidientis stomaci est multa degustare, que, ubi uaria sunt, coinquinant et non alunt. Probatos itaque semper lege, et si quando diuerti libuerit, ad priores redi, eodem sensu fingit etiam Boetius in I° Phylosophiam ipsum reprehendere de simili dicentem: Tu ne ille es qui nostro quondam lacte nutritus, in uirilis robur animi euaseras? At quod talia contuleramus arma que nisi prior abiecisses inuicta firmitate tuerentur; agnoscis ne me? quid taces? pudore an stupore? - fingendo se primo reprehendi auctor sub dicto colore a Beatrice tanquam nondum uere perfectus deplorando Uirgilium recedentem ita ab ipso, quasi non adhuc explicitus ab amore mundane scientie rationalis, pro qua in hoc passu ipsum Uirgilium accipit et ipsam Beatricem pro sapientia diuina, unde Augustinus in suo libro De Doctrina Christiana inquit: Hec est recta distinctio sapientie et scientie, et ad sapientiam pertineat intellectualis cognitio ecternarum rerum, ad scientiam uero temporalium rerum cognitio rationalis. In eo uero quod dicit in hec Beatricem in actibus proteruam notat quod proteruitas non est in uerbis sed in actibus - unde in Grecismo dicitur: Inprobus est aliquis uerbis factisque proteruus - interponendo comparationem ad colorationem eorum que dixerat auctor hic supra de hiis premissis angelis quos fingit hic canere nunc illum Psalmum Dauid: In te Domine speraui, non confundar in eternum, in iustitia tua libera me, inclina ad me aurem tuam, accelera ut eruas me; esto michi in Deum protectorem et in domum refugii ut saluum me facias, quoniam fortitudo mea et refugium meum es tu, et propter nomen tuum deduces me ut nutries me; educes me de laqueo hoc quem absconderunt michi, quoniam tu es protector meus. In manus tuas commendo spiritum meum, redimisti me, Domine Deus ueritatis, odisti seruantes uanitates superuacue; ego autem in Domino speraui, exultabor et letabor in misericordia tua quoniam respexisti humilitatem meam, saluasti de necessitatibus animam meam, nec conclusisti me in manibus inimici; statuisti in loco spatioso pedes meos, que uerba hucusque si Dauid finisset in hoc ficto cantu auctoris non proprie protulissent ad mitigationem impetrandam si bene inspiciantur.
+
+Inde ex dicta comparatione elicit aliam hic subsequenter auctor de trabibus uiuis et de arboribus Appennini, montis Ytalie, et de niue in eis congelata et inde liquefacta dum spirat meridiana terra suos tepidos uentos, in qua regione est quedam terra uocata Cyena ita sub tropico cancri et sub sole ibi eminente, quod nullam umbram facit ibi ad solem aliquod corpus uel arbor, de qua Lucanus in secundo ait: Egypto atque umbras nusquam flectente Cyene.
+
+Inde fingit Beatricem ad hoc respondere dictis angelis, non quod sit opus eis dicendo sua tali responsione cum semper notent, idest cum semper aprehendant in diuino aspectu cuncta preterita presentia et futura girando se et rotando circa essentiam diuinam, ut dicit iste auctor in capitulo XXUIII° infra in Paradiso; et hoc tangit etiam hic fingendo Beatricem dicere ex hoc eis quod ideo eius talis responsio est cum maiori cura, subaudi quam deberet, sed hoc narrat non propter eos sed propter personam auctoris, ut doleat de reprensione tali per eam sic per indirectum contra ipsum obiecta: dicendo quomodo ipse auctor, non tantem propter opus magnarum rotarum, idest septem sperarum seu colorum septem planetarum stellarum uagarum, que dant nobis nostra ascendentia cum signis duodecim stellarum fixarum octaue spere secundum quod associantur, ut dicitur hic, simul ut patet in ascendente eius auctoris ut ipse testatur infra in Paradiso in capitulo XXII°, quod fuit cum planeta Mercurii associata cum signo Geminorum, quarum stellarum ita associatarum effectus est reddere hominem ingeniosum et licteratum, et hoc est quod tangit hic auctor de sotietate stellarum - sed etiam propter infusam gratiam diuinam excedentem omnem effectum constellationum predictarum tanquam melior res - ut tangit etiam iste auctor supra in Inferno in capitulo XXUI°, ibi dum dicit: Sì che, se stella bona o miglior cosa etc., quod exemplificari potest in Esau et Iacob simul nascentibus sub eodem ascendente et constellatione, et tamen gratia fauente Dei Iacob gratus fuit Deo, Esau non, ut scribet iste auctor infra in Paradiso in capitulo penultimo, ubi de hoc uide, concludendo hic Beatrix quomodo hoc contingit auctori dimictendo diuinam scripturam propter mundanam, contra doctrinam Phylosophi dicentis in X° Ethycorum contra Simonidem poetam forte in eodem defectu cum isto auctore culpandum quod Homo se debet trahere ad diuina in quantum potest aliter ad interitum nostra potentia tendit, et contra illa que obicit phylosophia Boetio in I° in simili etiam reprehensione dicendo de oblectamentibus uanis poetarum: Quis has scenicas meretriculas, idest camenas poeticas, ad hunc egrum permictit accedere? Hee sunt que infructuosis spinis uberem fructicibus rationis segentem necant hominum que mentes assuefaciunt morbo, non liberant. Igitur ite, o syrene, usque in exitium; per que uerba satis potest fieri concludendo in fine isto huius capituli.
+
+{O tu che sei de là dal fiume sacro.} In hoc XXXI° capitulo auctor fingit Beatricem de obliqua eius reprensione redire ad directam, continuando se adhuc ad proxime dicta contra ipsum auctorem, monendo eum ut confiteatur uera esse que iam dixit sine cuncta, idest sine dubia mora; que auctor plorando fingit se confirmasse, et Beatricem arguendo sibi dicere cur destitit a desideriis eius theologie beatificantis nos in hoc mundo per alias affectiones; quo respondente sibi, ut patet hic in textu, scilicet quomodo presentes res, subaudi mundane, uoluerunt cum sua falsa placibilitate eum post extinctam ipsam Beatricem, adhuc instat Beatrix dicens contra auctorem, quod bene est notum ei id quod querit, sed cum proprio ore quis confitetur, rota uoluntatis uoluit se ad contrarium, ut contingit beato Gregorio confitenti se ab Alexandro episcopo, de quo alias, ei in quadam Epistula scribendo, inquit: Omne in tuis auribus quod michi de me displicebat exposui, quoniam diu longeque conuersionis gratiam distuli etc., tangendo de sirenis hic, idest de attractionibus mundanis, ut plene de eis scripsi supra capitulo XUIIII°. Modo si hec alia que hic sequuntur, scilicet de morte ipsius Beatricis et de eius carne sepulta et membris, ut dicit textus, allegorizare uolumus, premictenda sunt hec que scribit Apostolus dicendo Ad Galatas IIII° capitulo, et que etiam tetigi supra in rubrica libri Inferni: Dicite michi, qui sub lege uultis esse, legem non legistis? Scriptum est enim quoniam Abraam duos filios habuit: unum de ancilla, unum de libera; sed qui de ancilla secundum carnem natus est, qui autem de libera, per repromissionem; que sunt per allegoriam dicta; hec enim sunt duo Testamenta, unum quidem in montem Synai, in seruitute generans, que est Agar. Synay mons est in Arabia, qui coniuctus est ei qui nunc est in Yerusalem et seruit cum filiis suis. Illa autem que sursum est Yerusalem, libera est, que est mater nostra. Nos ergo, fratres, secundum Isaac promissionis filii sumus, sed quomodo tunc is qui secundum carnem natus fuerat, persequebatur eum qui secundum spiritum, ita et nunc. Sed quid dicit Scriptura? *Ecce ancilla et filium eius, non enim heres erit filius ancille cum filio libere*; itaque, fratres, iam non sumus ancille filii, sed libere:. qua libertate Christus nos liberauit benedictus. State et nolite iterum iugo seruitutis contineri; et sequitur in capitulo sequenti: Si circumcidamini, Christus nobis nichil proderit; euacuati estis a Christo. Nos autem spiritum ex fide, spem iustitie expectamus. Nam in Christo circumcisio nec aliquid ualet, sed fides que per karitatem operatur. Item prenotanda sunt que etiam tangit circa hoc textum Ecclesiastici, capitulo XLIIII° dicens: Abraam magnus pater conseruauit legem Excelsi et fuit in testamento cum illo, et in carne eius stare fecit testamentum, et in XXIIII° capitulo etiam dicens in persona ipsius theologie: Et sicut nebula texi omnem carnem: ex quibus uerbis et auctoritatibus satis possumus inuenire in hoc passu ad uelatam intentionem auctoris loquentis hic in persona Beatricis ita de se, ut de muliere olim corporali et carnali, prout fuit in hac uita, et inde mortua et sepulta, ut res mortalis; que eius auctoris intentio fuit hic, mistice loquendo, ut quemadmodum mortua dicta Beatrice ut femina quadam corporali et carnali, eius anima uiguit spiritualiter, trahens ad se uirtualiter potentias et uirtutes corporeas, ut dictum est supra in XXU° capitulo, ita ipsa sacra theologia, figurata in persona eiusdem Beatricis, mortua, idest finita in dicta sua parte prima et uita quodammodo carnali et corporali temporis legis et ueteris testamenti, cepit uigere et uiget in presenti tempore gratie et noui Testamenti, quasi ut anima spirituali, immortalis et pulcrior et nobilior, ut est anima suo corpore, ac trahens ad se omnes uirtutes et potentias dicti ueteris Testamenti ad unionem nostre fidei. Et sic ad propositum, ubi dicit hic dicta Beatrix, ut dicta theologia, de eius carne sepulta, intelligere debemus de dicta prima eius parte dicti ueteris Testamenti quasi defecta hodie, in quantum carnalia tractabat et promictebat et temporalia, at nunc in nouo testamento spiritualia promictuntur. Hoc etiam intelligi debet simili modo dum dicit ipsa Beatrix auctori hic subsequenter quomodo nunquam natura uel ars, idest pictura, sibi presentauit quicquam placibilius suis membris dispersis in terra, referendo hec membra ad uolumina dictorum ueteris et noui Testamenti, et ad scripta sanctorum super eis edita. Ex quo arguit statim ipsa Beatrix, si tantum bonum defuit ipsi auctori propter eius mortem, idest propter eius talem transmutationem usque ad eius terminum, studendo uenit ipse auctor ac destitit in ingressu noui Testamenti, secundum fictionem superius sepe tactam; quomodo quidem dicta sacra theologia superet ceteras alias scientias, mundanas scilicet et humanas, audi Phylosophum dicentem in I° Metaphysice quod ipsa Theologia est sola libera scientiarum et sola suimet causa et possessio diuina, non humana, cuius solus Deus habet honorem, uirum autem non dignum, secundum Simonidem poetam; et audi Ambrosium, Super Epistulam Colossensium etiam dicentem: Omnis ratio superne scientie uel terrene creature in eo est qui est caput earum et auctor, ut, qui hunc nouit, nichil ultra querat, quia hic est perfecta uirtus et sapientia, et quicquid alibi queritur hic perfecte inuenitur; unde Cassiodorus, Super Salterio, inquit: Omnis splendor rethorice eloquentie, omnes modi poetice locutionis, quelibet uarietas decore pronunciationis a diuinis scriptoribus sumpsit exordium, quos auctor hic pro dictis membris Beatricis accipit, ut supra dictum est. Et sic detrahendo poesie improperat hic Beatrix auctorem de pargoletta, ut dicit textus; nam, mortua ipsa Beatrice, uult dicere auctor quomodo procus effectus fuit alterius domine sub nomine pargolette, pro qua moraliter sensit de poesia, dicendo in quadam cantilena sua: Io mi son pargoletta bella e noua etc. Que reprehensio Beatricis, ut figurate theologie, potest dici obiecta auctori allegorice merito per ipsam theologiam in persona multorum theologorum dissuadentium ipsam poesiam et alias mundanas scientias, obmissa dicta Sacra Scriptura; inter quos est beatus Augustinus in II° De Ciuitate Dei dicens Platonem dixisse poetas fore expellendas de ciuitatibus, subaudi qui scenica figmenta componunt, ac etiam Yeronimus, Ad Damasium scribens de prodigo filio dicens: Sacerdotes, omissis Euangeliis et Prophetis, uidemus comedias legere, amatoria buccolicorum uersuum uerba cantare, tenere Uirgilium; nonne uobis uidetur in uanitate sensus et obscuritate mentis ingredi qui iambum feruet, qui tantam metrorum siluam in suo studio uel corde distinguit et congerit? et In Epistula ad Ephesios ait: Legant episcopi, qui filios suos secularibus licteris erudiunt, et faciunt illos comedias legere et mimorum turpia scripta cantare. Et ex hoc Ysiderus in libro Sententiarum ait: Ideo prohibetur Christianus legere figmenta poetarum, quia per oblectamenta fabularum nimium mentem excitant ad inuentiua libidinum. Hanc tamen improbationem poesie reducas ad illos qui Ad uoluptatem, non ad eruditionem, ut errores gentilium detestentur legunt poetas, ut scribit Gratianus in Decretis. Unde Augustinus in libro Contra Manicheos ait: Si quid ueri de Deo Sybilla uel Orpheus aliiue gentium uates aut phylosophi predixisse perhibentur, ualet quidem ad paganorum uanitatem reuincendam, non tamen ad istorum auctoritatem complectendam; item et Beda, Super libro Regum, inquit etiam: Si que utilia in poeticis libris et aliis secularibus inueniuntur, sumere licet. Alioquin Moyses et Daniel sapientia et licteris Egiptiorum et Caldeorum non paterentur erudiri, et cum hac distinctione intelligatur etiam Phylosophus sic dicens in primo Metaphysice secundum prouerbium: Multa mentuiuntur poete, et Rabanus etiam dicens Yeronimum ab angelo uerberatum siue correptum cum legeret libros Ciceronis, interferendo hic auctor in persona Beatricis illi Salamonis: Frustra iacitur rete ante occulos pennatorum, et sic homines barbati possunt dici in hoc pennati, et hoc est quod tangit Beatrix, contra auctorem ut completum hominem, hic de barba; ad quam sententiam facit quod ait Iuuenalis dicens: Quedam cum primo resecantur crimina barba. Item tangit de uento Affrico spirante de terra et contrata Getulie in occidentali parte Africe ubi iam Iarba rex regnauit, ut dicit hic textus.
+
+Inde auctor, uolens ostendere in sua persona quomodo in hoc mundo homo perfecte purgatus et correctus ita mediante uita actiua, ut possit dicere cum Psalmista hec uerba eius tacta hic: Asperges me Domine isopo et mundabor; lauabis me, et super niue dealbabor, ac etiam, ut oblitus omnium dolendorum, dicat ultra quod Apostolus, III° capitulo Ad Phylippenses dicens: Non ut iam perfectus sim me arbitror comprehendisse, aut que retro sunt obliuiscens moraliter, coniungitur uirtutibus cardinalibus supradictis et subsequenter teologicis uirtutibus et per eas amori sacre theologie datur, fingit hic nunc se post dictam correctionem trahi ad hoc flumen obliuionis Letheum et offerri dictis uirtutibus moralibus prius dicentibus ei quomodo in illo Paradiso terrestri sunt nimphe et in celo stelle, et quomodo preordinate famule fuerunt dicte Beatrice, idest theologie, antequam uigeret in mundo. In quo passu ad intelligentiam ueram auctoris prius hec premictamus que scribit Macrobius Super Sompno Scipionis dicens: Quattuor esse genera uirtutum quaternarum harum cardinalium: nam prime sunt politice, que ad regimen rei publice respiciunt in hoc mundo, de quibus dixit Yeronimus dum ait: Uirtutibus Romani promeruerunt imperium; secundae sunt purgatorie, que in hominibus resident qui decreuerunt se a corporis contagione purgari, de quorum statu, ut de Purgatorio quodam, auctor allegorice a principio huius libri presentis Purgatorii usque ad hunc transitum Lethei fluminis tractauit; tertie sunt purgati iam animi et ab omni huius mundi aspergine detersi, de cuius talis animi hominis statu de Paradiso terrestri quodam nunc sermo hic est; quarte sunt et dicuntur exemplares, que in ipsa diuina mente consistunt, a quarum exemplo relique omnes per ordinem defluunt; nam si rerum aliarum, multo magis uirtutum ideas esse in mente diuina credendum est, quod tangit hic auctor dum inducit dictas uirtutes dicere quomodo antequam ipsa Beatrix, idest ipsa theologia, descenderet in mundum, ordinate, idest predestinate fuerunt ancille sibi, ad quod ait Apostolus, Ad Corinthios, capitulo II°, ita dicens: Loquimur Dei sapientiam in ministerio absconditam quam predestinauit dominus ante secula in gloriam nostram. Ad quam premissam euidentiam facit etiam quod ait Thomas in sua Summa de Uitiis et Uirtutibus dicens: Uirtus duplicem habet comparationem: unam ad id a quo est, scilicet ad Dei liberalitatem, cuius donus est, et sic dicitur gratia, quasi bonum a Deo gratis datum. Et ex hoc alibi idem Thomas tenet quod nedum uirtutes theologice, fides, spes et karitas infundantur paruulis et adultis in baptismo, sed etiam iste morales, prudentia scilicet, iustitia, temperantia et fortitudo. Aliam comparationem habet uirtus ad id quod ad ea, scilicet opus suum, et sic uocatur uirtus ad quod etiam ait Augustinus: Actus uirtutum sunt in uia, sed in patria idem erit uirtus et premium, et sic hic uirtus in actu, ibi in effectu, hic in officio, ibi in fine. Igitur ad propositum: in quantum hee uirtutes considerentur in suo abstracto, et a mente et gratia diuina mediantibus corporibus celestibus infundi in nobis possunt, quia ut stelle dici fore in celo, et ex hoc Ouidius, in I°, uirtutem dicte iustitie uocat Astream, ac iste auctor, etiam dum finxit eas ut stellas supra in capitulo I° huius Purgatorii et in capitulo UIII°; in quantum uero considerentur pro effectibus suis hic inferius possunt quasi dici nimphe, idest uirgines, in uirtute ita superantes humanitatem, ut quasi dee quedam in hoc mundo reputate sint. Ex quo duplici respectu Dyana uirgo talis in celo stella luna dicta est, et hic in terra nimpha, licet poete olim ut plurimum nimphas acceperint pro limphis, idest pro aquis fluuialibus et fontanis. Nam dicit Papia quod hoc nomen nimphe a nube deriuatur, que aquam habet producere, unde Uirgilius in persona Iunonis, que pro elemento aeris poetice ponitur, creante nubes ait: Sunt michi bis septem prestanti corpore nimphe. Item et Ysiderus in X° Ethymologiarum dicit quod Nimphe, dee aquarum, dicte sunt a nubibus quasi numina limpharum, prout Naiades fontium, Nereides maris, et Driades siluarum; cum quibus uidetur concordare Gregorius, allegorice scribens super illo uerbo Genesis: Primo fluuius egrediebatur de loco uoluptatis ad irrigandum Paradisum, dicendo: Quattuor flumina Paradisum irrigant, quia dum hiis quattuor uirtutibus cor infunditur, ab omni carnalium estu temperatur. Sub qua etiam allegoria auctor potest uocare eas hic Nimphas etiam Limphas, lauantes nos ab omni sorde mundana in hoc mundo in statu perfecto uirtuoso; unde Phylosophus, ad hoc respiciens in II° Ethycorum inquit: Uirtutes perficiunt habentes eas et opus eorum bonum reddunt. Quas uirtutes morales post hec fingit hic auctor ipsum ducere ad occulos Beatricis ut ad eius pulcritudinem, idest ad licteralem intellectum Sacre Scripture allegorice loquendo, ut ad eius theoricam, sed ad eius anagogicum intellectum, idest ad spiritualem inclusum in ipsa lictera, dicunt sibi quod alie tres uirtutes theologice acuent eius occulos cum suis Euangeliis et Epistolis Apostolicis tanquam profundius discernentes; in quo intellectu, ut in occulis ipsius Beatricis, dicit se auctor uidisse dictum grifonem, idest Christum, Deum uerum et hominem, ut uiderunt Apostoli eum in transfiguratione in monte, de qua statim dicam in capitulo sequenti, ut sol uidetur in speculo; in quo uult tangere auctor quod ait Apostolus, Ad Corinthios XIII° capitulo, dicens: Uidemus enim nunc per speculum in enigmate ipsum Christum ut ipsum Deum nobis loquentem per ipsam sanctam euangelicam theologiam, unde idem Apostolus, Ad Ebreos in Epistula Ia ait: Multifariam multisque modis olim Deus loquens patribus in prophetis nouissime diebus istis locutus est nobis in filio, qui cum sit splendor glorie et figura substantie eius etc.
+
+Ultimo dicit quomodo, gratia dictarum trium uirtutum theologicarum, uidit risum in ore Beatricis ut secundum eius pulcritudinem adeo splendidum et uenustum ut nullus poeta in parnaso bibens de eius citerna, idest de eius fonte Elicona, uix posset enarrare. Quantum ad allegoriam, hec secunda pulcritudo Beatricis existens in ore eius ut risus, debet allegorice accipi pro illa secunda lictera P quam Boetius uidit in extremo uestis Phylosophie, que lictera *Pratica* sonat, sicut superior lictera T *Theorica*, ut ipse scribit in I° Consolationis, que pratica theologie per lectiones, sermones, disputationes et predicationes uiua uoce a doctoribus theologie tota die precipitur oretenus ut risus ab ore, ut fingit hic auctor, ex qua dicta theorica magis elucescit, unde Yeronimus in Prologo Bibie in hoc ait: Habet nescio quid latentis energie uiue uocis actus, et in aure discipuli de auctoris ore transfusa fortius sonat.
+
+{Tant eran gli occhi mei fissi et attenti.} In hoc XXXII° capitulo, premisso de decenni siti, de qua sub allegoria uult ostendere se tantum tempus perdidisse uacando a pratico studio theologie, ac etiam premisso quod ait Phylosophus in II° De Anima dicens: Excellentia sensibilium corrumpit sensum, auctor, continuando se adhuc ad proxime precedentia, ad propositum uolens se referre adhuc in sua persona ad ea que perfectus homo purgatus a uitiis in hoc mundo in statu uirtuoso mediante uita actiua debet agere et meditari ut prudens, temperatus et iustus, uere tangit quomodo debet suam mentem adhuc dirigere, uisa origine nostre Ecclesie militantis prenumptiata, ut superius dictum est, per prophetas, ad uidendum et contemplandum qualiter iam existens per Christum auctorem eius disposita fuit ante et post eius passionem, in eo quod hic nunc fingit auctor ipse dictam beatam gentem ita se reuoluisse, quasi de ueteri ad nouam Ecclesiam prouisam a Iohanne, Apocalipsis III° capitulo, dicente: Et scribam ciuitatis noue Ierusalem que descendit a Deo meo de celo, et dictam Beatricem, idest sacram theologiam, ita etiam descendisse de dicto curru, idest de dicta Ecclesia noua in mundum, et dictum grifonem dictum currum ligasse dicte arbori sicce, et mox facte frondifere, ut dicit hic textus, in quo allegorice auctor tangit quomodo Christus, renouata sua dicta Ecclesia militante per eius redemptionem ad statum restitute uirtutis obedientie, eam reparauit sua noua lege euangelica. Ad quod ait Apostolus, Ad Ebreos, UIII° capitulo, inter alia dicens: Omnia facito secundum exemplar tibi ostensum in monte; nunc autem melius sortitus est ministerium quanto melioris Testamenti meditator est, quod in melioribus promissionibus sancitum est. Nam si illud prius culpa uacasset, non utique secundi locus fuisse hoc testamentum quod disponam post dies; dicit Dominus: Dabo leges meas in mentes eorum, nam nouum ueterauit prius etc.; et Ad Ephesios, capitulo U°, ait: Uiri, diligite uxores uestras sicut Christus dilexit Ecclesiam et semetipsum tradidit pro ea, ut illam sanctificaret, mundans eam lauacro aque in uerbo uite ut exhiberet sibi eam gloriosam non habentem maculam neque rugam. Quam arborem auctor accipit hic etiam pro ligno moraliter scientie boni et mali, in qua arbore sicut preuaricatio primorum parentum fuit inobedientia et superbia ex qua deificata potuit dici fuisse ita obedientia Christi et humilitas reparauit in nostram uitam et salutem - unde idem Apostolus, Ad Phylippenses, II° capitulo, inquit: Christus, cum Deus esset, se exinaniuit in formam serui et factus est obediens usque ad mortem, mortem autem crucis, et Ad Ebreos, U° capitulo, etiam ait: Christus, cum filius Dei esset, didicit ex hiis que passus est obedientiam - quod tangit auctor dum fingit dictam gentem circa dictam arborem sic cridare beatum illum grifonem in eo quod non scindit de illo ligno excedendo in appetitu iusti et comodi, ut dicti primi parentes fecere; de quo duplici appetitu, et cur talis arbor ita fit excelsa, statim dicam in sequenti capitulo comparando ipsam arborem in altitudine illis de Yndia, de quibus Uirgilius in Georgicis ait: Aut quos Occeano propior gerit Yndia lucos, / extremi sinus orbis, ubi aera uincere summum / arboris aut ulle iactu potuere sagipte? et Lucanus in IU°: Ethera tangentes siluas liquere Coatre, populi scilicet extremi Yndie, ad cuius arboris allegoriam facit quod ait Tullius dicens: Omnia alia caduca sunt; uirtus una est altissimis defixa radicibus; nam hoc demum sapientie est, ut omnia tua in te posita esse ducas, humanos casus uirtute inferiores putes.
+
+Inde facit aliam comparationem de renouatione nostrarum plantarum que fit in medio Martii dum sol est in signo Arietis, quod signum sequitur secundum cursum noui celi signum Piscium, quod auctor sub nomine illius piscis qui dicitur lasca hic designat, et hoc antequam sol iungat suos cursores equos sub alia stella, idest sub alio signo Zodiaci. Attribuunt enim poete ipsi soli et eius quadrige quattuor equos, quorum primus dicitur Eous, idest rubicundus, cum tali colore sol primo surgat, secundus Acreon, idest splendens, ut enim tertia hora lucidior suis momentis, tertius Lampas, eo quod ardentior in meridie ferueat, quartus Phylogeus, idest amans terram, quod in ultima parte diei contingit. Item et comparatiue tangit quod scribit Ouidius in I° hic auctor, quomodo scilicet Iupiter iacuit cum quadam nimpha nomine Io, ex quo Iuno eam transmutauit in uaccam, et eam dedit in custodiam Argo habenti centum occulos, quam uolens ab eo liberare de mandato ipsius Iouis, Mercurius adiuit dictum Argum et coram eo cepit sonare dulcissime cum sua quadam fistula, et querente dicto Argo unde illam habuerat, dictus Mercurius cepit dicere quomodo quedam nimpha alia de Ortigia, nomine Siringa, iam adamata fuit a quodam Deo uocato Pan, quem fugiens dicta Siringa, ueniens ad flumen Ladonis, non ualens illud transire, conuersa est in arundinem, de cuius calamis dixit Mercurius se habuisse dictam fistulam, in qua tali recitatione dictus Argus incepit soporare et claudere occulos in sompnum, tuncque Mercurius occidit eum et dictam Io liberauit.
+
+Iterum subsequenter auctor facit aliam comparationem de se excitato a dicta Matelda ut a uita actiua, ut fuerunt a uoce Christi excitati Petrus, Iacopus et Iohannes, quos, ut scribitur Mathei XUIII° capitulo: Ipse Dominus duxit eos in montem excelsum et transfiguratus est ante eos, et resplenduit facies eius sicut sol, et uestimenta eius sicut nix facta sunt, et apparuerunt ibi Moyses et Elia, et nubes obumbrauit dictos discipulos, de qua uox quedam exiuit dicens: *Hic est filius meus dilectus in quo michi bene complacui*, quam discipuli ita audientes ceciderunt in faciem eius, quibus inde Christus dixit: *Surgite*, ut dixit Lazero, *in morte dormienti*, quod tangit hic auctor dicendo quod dicta uox Christi maiores sompnos excitauit, et leuantes occulos non uiderunt nisi Iesum, quod totum fuit ostendere flores meli, idest arboris mali pomiferi celi, idest signa deitatis que erant in ipso Christo, ut dicit hic textus, tangendo inde auctor, in eo quod dicit quomodo ille grifon ascendit in celum cum sua comitiua, quomodo post ascensum Christi in celum cum sanctis patribus, (de quo Psalmista ait: Psallite Domino qui ascendit in celum ad Orientem) Beatrix, idest sacra theologia, remansit in mundo in custodia dicti currus representantis dictam Ecclesiam militantem, sedens super radicem dicte arboris, idest super fundamento uirtutibus obedientie, circumdata a dictis septem nimphis, idest a dictis septem uirtutibus cum dictis septem candelabris accensis, idest cum septem supradictis donis Spiritus Sancti, quod tetigit prophetia, ideo dicentis Apocalipsis II° capitulo: Et angelus Ecclesie Ephesi, qui tenet septem stellas in dextera sua et qui ambulat in medio septem candelebrorum etc., inducit auctor Beatricem dicere sibi quomodo ibi in illo loco Paradisi Terrestri, tropologice sumpto pro statu uirtuoso huius uite, ut supra sepe dictum est, erit modico tempore siluanus cum ea, quasi includat in sua persona hominem uirtuosum perfecte in hoc mundo esse, ut erat ille Deus Siluanus, quem inuocat cum aliis diis Uirgilius, dicens in principio Georgice: Et teneram ab radice ferens, Siluane, cupressum, sed erit cum ea ciuis illius comunis patrie celestis, ut est Roma hic, et ideo uocat eam Romam, et Christum romanum, et ideo dicit ei quod antequam inde discedat aduertat quid ibi uidebit, faciens eum in uirtute fortitudinis perfectum uidendo, et intimando quod Ecclesia predicta militans, idest collectio fidelium, passa est in persecutionibus et tribulationibus suis olim et passura est, firma tamen et constans continue manens, unde dicitur quod nauicula Petri potest uexari, non periclitari, idest ipsa Ecclesia. Ideo incipit primo sibi ostendere ut ipse et quisque alius perfectus taliter inhereat fortitudo magis quomodo persecuta fuit dicta Ecclesia, idest collectio predicta catholicorum Christianorum a quondam decem imperatoribus, ut scribit Augustinus in XUIII° De Ciuitate Dei plene de hoc, primo scilicet a Nerone, secundo a Domitiano, tertio a Traiano, quarto a Marco Antonio, quinto a Seuero, sexto a Maximiano, septimo a Detio, octauo a Ualeriano, nono ab Aureliano, decimo a Deuclitiano. Unde Yeronimus ad hoc respiciens sic in Prologo Apocalipsis ait: Uidens Deus Pater tribulationes quas passura erat Ecclesia ab Apostolis fundata super petram Christum, ut minus timeantur disposuit una cum Filio et Spiritum eius reuelare: reuelauit ei tota Trinitas Christi secundum humanitatem Christi, uero Iohanni per angelum, Iohannes uero Ecclesie quinta scilicet passa sit tempore primitiuo et patietur tempore nouissimo Antichristi.
+
+Quod totum auctor sequens, fingit hic hanc aquilam quam accipit pro imperiali potentia ita hanc arborem et currum representantem Ecclesiam predictam militantem sub significatu collectionis Christianorum incutere, alludendo uerbis Exechielis prophete prenunciantis etiam hec in XUII° capitulo dicendo: Aquila grandis magnarum alarum, longo membrorum ductu, plena plumis et uarietate, uenit ad Libanum et tulit medullam cedri, summitatem frondium eius auulsit et transportauit eam. Secundo tangit de alia incussione hic auctor dicte talis nostre Ecclesie facta ab illo pseudo propheta Macometto, qui sua astutia et malitia ut uulpis infinitas nationes traxit sub eius lege, de quo plenius scripsi supra in Inferno in capitulo XXUIII°. Et hoc tangit hic auctor dum fingit hanc uulpem ita se tulisse in dictum uehiculum, et inde fugatam a Beatrice, idest abiectam a nostra Sacra Scriptura, ut quid inefficax, de quo forte etiam predixit Iohannes, Apocalipsis XUIIII° capitulo scribendo: Et apprehensa est bestia et cum illa pseudopropheta qui fecit signa his quos seduxit. Tertio tangit de alia successiua peste dicte Ecclesie que fuit donatio Constantini facta Ecclesie, in quantum pro prelatura dicta Ecclesia hic accipiatur ut in specie, secundum quod Glosatores Iuris Canonici interdum accipiunt quarta die sui baptismi de mundanis et temporalibus terrenis bonis, qua die intonuit uox de celo et audita est in urbe dicens: *infusum est hodie uenenum in Ecclesia Dei*, et tangitur etiam hic in textu quod tangit hic auctor dicendo dictam aquilam iterum descendisse et dimisisse in dicto curru suas plumas, alludendo etiam in hoc uerbis dicti Ezechielis hoc prophetantis et dicentis in preallegato libro eius capitulo sic: Et facta est alia aquila grandis magnis alis multisque plumis etc. Quarto tangit auctor hic quomodo, habita dicta donatione temporalium bonorum a Constantino, diabolicus motus inualuit magis et inualet quam olim in Sinagoga in dicta Ecclesia sumpta in hac parte pro dicta prelatura ad bona terrena acquirenda, in eo quod dicit quod uidit terram scindi hic et inde exire istum draconem qui pro dicto motu cupiditatis hic ponitur, et mictere acculeum suum in dictum currum et eum retrahere, ut facit uespis et ex dicta partiri pluma. Unde, impletum totum dictum currum, subaudi facultatibus temporalibus uenenantibus pastores et prelatos in illa maledictione que contra talem Sacra Scriptura fulminat, dicens Ecclesiastici II° capitulo: Ue peccatori ingredienti terram duabus uiis ingreditur, qui in Ecclesia uult seruire Deo et Mamone, qui demon dicitur cupiditatis et auaritie, de quo Dominus, Mathei UI° capitulo, ait: Non potestis etc., ad quam etiam maledictionem sic dicitur Ezechielis XUIII° capitulo: Ue pastoribus Israel qui pascebant semetipsos; item quod legitur de Uadab et Abin, sacerdotibus Aron, in Leuitico, capitulo X°, addentibus ignem alienum diuino, et mortui sunt, ubi exponit Glosa: Ignem alienum, idest ambitionis et cupiditatis ardore, et Malachie capitulo primo: Quis est in uobis qui claudat hostia et incedat altare meum gratuito? Ex quibus prophetis satis ad propositum prouisa patet esse temporalia ista putrefactura ymo submersura multos in Ecclesia Dei, propter quod aqua uocantur. Unde Apocalipsis XII° capitulo legitur: Et misit serpens ex ore suo post mulierem aquam tanquam flumen, ut eam faceret ab eo trahi, ubi dicit Glosa: Mulier ista Ecclesia est quam serpens antiquus temporalium habundantia querit submergere, et iam submersit ut plurimum, ut subditur eodem capitulo dum dicitur ibi quod dictus draco Cum cauda sua trahebat tertiam partem stellarum celi; O uesani prelati legentes tota die Christum eiecisse uendentes et ementes de templo et mensas nummulariorum euertisse, et Glosa ibi etiam dicente: Altaria Dei ita uocat propter auaritiam sacerdotum ac etiam non timentes dispensatores esse terrenorum bonorum in Ecclesia, cum legant etiam Iudam, primum dispensatorem temporalium in Ecclesia, fuisse furem proditorem et homicidam sui, ac etiam legentes Christum amatorem paupertatis, in tantum ut pauperes spiritu uocet beatos, ut Mathei U° legitur.
+
+Quinto auctor, sequendo uisionem Iohannis sic scribentis in sua Apocalipsi de confusione dicte nostre Ecclesie militantis in quantum pro prelatura sumitur, ut supra tetigi: Ueni et ostendam tibi dampnationem meretricis magne que sedet super aquas multas cum qua fornicati sunt reges terre, ut in capitulo XUII° dicte Apocalipsis legitur, sedentem super bestiam plenam nominibus blasfemie, habentem capita septem et cornua decem, fingit hic hunc misticum currum ita se uidisse transformari, habentem dictam meretricem supra se ac tot capita et cornua, super quibus uerbis dicit quedam Glosa quod dicta Meretrix significat Antichristum siue congregationem malorum que erit tempore suo, et quod dicta septem capita septem uitia significant principalia que tali tempore potissime uigebunt; decem uero cornua predicta significant decem regna que dicto tempore surgent. Cum qua expositione uidetur concurrere textus in preallegato capitulo ubi ipse Iohannes, exponendo se ipsum, sic ait: Septem capita septem montes sunt super quos mulier sedet, et decem cornua decem reges sunt qui regnum mundi acceperunt etc., uel aliter, ne iste auctor uideatur sibi ipsi contrarius hic, ubi in prima parte sumit et uitiosam hanc meretricem et hec septem capita et decem cornua, et in capitulo XUIIII° Inferni, ubi dicit de hac mistica muliere que modo nata est cum hiis septem capitibus, et a decem cornibus habuit argumentum, donec uirtus placuit uiro eius, post pastores Ecclesie dicte, premictendo dicamus quod auctor ipse in hoc habuit duplicem respectum, ut habuit etiam dictus Iohannes in dicta eius uisione: nam primo respectu auctor considerauit originem dicte Ecclesie nascentis et descendenti de celo cum Christo cum septem capitibus, idest cum septem uirtutibus moralibus et theologicis et cum decem cornibus, idest cum decem preceptis decalogi numeratis Exodi XX° capitulo, scilicet: Non occides, non mecaberis, non furtum facies, non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium, non concupisces rem proximi tui, non desiderabis uxor eius, non seruum, non ancillam, non bouem, non asinum, nec omnia que illius sunt; non habebis deos alienos et non facies tibi sculptile, non assumes nomen Domini inuanum, Sabbatum serua, honora patrem tuum et matrem tuam, de qua sancta natione Ecclesie et origine ait dictus Iohannes in XII° capitulo dicte eius Apocalipsis, dicens: Et apertum est templum Dei in celo, et uisa est Arca Testamenti eius in templo eius, et apparuit mulier de celo, amicta sole, et luna sub pedibus eius, et draco habens capita septem et cornua decem. Et in XXI° capitulo ad idem ait: Et uidi celum nouum et terram nouam, et uidi ciuitatem sanctam Yerusalem nouam descendentem de celo a Deo, paratam sicut sponsam ornatam uiro suo, et ecce tabernaculum Dei etc., et sic, secundum hunc primum respectum predictum, intelligatur loqui auctor in dicto XUIIII° capitulo Inferni. Hic uero intelligatur loqui secundum alium respectum, scilicet ut loquatur de ipsa dicta Ecclesia ut de iam sepe dicta prelatura de uirtuosa et bona facta nunc in processo ita uitiosa et mala, ita quod ubi olim erant sua septem capita predicta septem uirtutes principales iam supradicte hodie sint septem uitia principalia subrogata illis et decem precepta Dei ut decem cornua eius olim, sint hodie decem precepta diaboli et preuaricationes dictorum preceptoris Dei, et sicut tres uirtutes theologice ut prestantiores super temo dicti talis currus olim preerant et quattuor cardinales in singulis angulis, ita in loco dictarum trium sunt superbia, inuidia et ira ut uitia altiora aliis uitiis subrogata, et singula bona eorum cornua singule bine preuaricationes sex dictorum preceptorum Dei respicientium spiritualiter olim dictas tres uirtutes theologicas. Nam fidem respiciunt illa duo: Non habebis deos alienos et Non facies tibi sculptile; spem respiciunt illa alia duo: Non assumes nomen Domini inuanum et sabbatum santifices, et ad karitatem: Non loquaris contra proximum tuum falsum testimonium et Non concupiscas rem proximi tui. Alia autem quattuor respiciunt singula quattuor cornua aliarum quattuor uirtutum cardinalium olim et hodie per contrarium: prudentiam scilicet Honora patrem tuum et matrem tuam, iustitiam Non occides, temperantiam Non mecaberis, fortitudinem Non furtum facies. Hec uero meretrix eminens huic currui figurat dissolutam uitam modernorum pastorum predictorum Ecclesie, et quia propter habundantiam bonorum terrenorum elata est in non modicam superbiam, ideo auctor comparat eam arci existenti in alto monte hic, de qua prenunciauit Ysaias, XL° capitulo, ita dicens de tali prelatura futura: Ponam te in superbiam seculorum gaudium in generatione et generatione, et sugges lac gentium et mammilla regum lactaberis, quod tangit in hoc regem Francie quem auctor summit hic pro isto gigante, amasio uere dicte talis mistice meretricis, qui si dicta prelatura alibi respicit quam ad eum flagellat ipsam, ut fingit hic auctor in sua persona, quod patuit in Bonifatio papa UIII° qui, recusando sibi subesse, ita flagellatus est et turbatus ut inde mortuus sit, de quo scripsi supra in XX° capitulo, ex quo dictus rex inde citra nunquam quieuit donec curiam dicte ecclesie non traxit de Roma, propria sede dicte Ecclesie, ultra montes ut melius haberet pastores sub manibus suis, a quo tempore citra multa nefaria commicti fecit a pastoribus, inter que fuit destructio ordinis templariorum et occupatio eius bonorum facta per ipsum regem Francie quod quidem ut ualde detestabile fuerit, fingit hic nunc auctor solem suum lumen denegasse et sibi de se ipso fecisse scutum, ut dicitur hic textus. Aliter in fine, in quo alludit auctor uerbis Uirgilii in I° et Ouidii in Epistula Paridis et Senece in UIII° tragedia fingentium in scelere Tiestis et Atrei fratrum solem lucem denegasse et similiter etiam lunam in scelere nefario Mirre dum carnaliter cum Cinara eius patre iacuit, unde Ouidius idem in X° ait: Ad facinus uenit illa suum; fugit aurea celo, / luna, tegunt nigre latitantia sidera nubes. Quod totum superius dictum, secundario tangit auctor hic dum dicit se uidisse ita transformari hedificium sanctum, idest dictam Ecclesiam, de suo uirtuoso esse ad eius oppositum, alludendo adhuc uerbis Iohannis de tali transformatione in eius uisione predictam, dicentis Apocalipsis capitulo XUII°: Ueni et ostendam tibi dampnationem meretricis magne que sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terre, et abstulit me angelus in desertum spiritum, et uidi mulierem sedentem super bestiam coccineam plenam nominibus blasphemie, habentem capita septem et cornua decem, et fronte eius nomen scriptum, misterium Babilonis magne. Et uidi mulierem ebriam de sanguine sanctorum et martirum Iesu, et dixit sacramenta mulieris et bestie que portat eam que habet capita septem et cornua decem. Bestia quam uidisti fuit et non est et ascensura est de abisso et in interitum ibit, et mirabuntur habitantes terram quorum nomina non sunt scripta in libro uite. De qua etiam mutata Ecclesia ut prelatura, in XIII° capitulo etiam dicit idem Iohannes: Et uidi de mari bestiam ascendentem habentem capita septem et cornua decem, et super cornua eius decem diademata et super capita eius nomina blasfemie, et Ezechielis U° capitulo, dicitur etiam de dicta prelatura: Et dabo te in desertum et in obprobrium gentibus, et eris blasphemia exemplum et stupor gentibus in circuitu tuo. Ex quibus uerbis propheticis satis potest colligi dicta intentio auctoris in hac ultima parte huius capituli.
+
+{Deus, uenerunt gentes, alternando.} In hoc XXXIII° capitulo auctor, continuando se ad precedentia, uolens ostendere quod nedum Iohannes prefatus Euangelista in dicta sua Apocalipsi preuidit de futuro presenti malo statu Ecclesie Dei culpa eius prelatorum, sed etiam Psalmista Dauid, dicendo contra prelatos premissos sacerdotes et pastores futuros quasi dolendo sic in hoc eius Psalmo: Deus, uenerunt gentes in hereditatem tuam, / polluerunt templum sanctum tuum, / posuerunt Yerusalem in pomorum custodiam; / posuerunt morticinia seruorum tuorum escam uolatilibus celi, / carnes sanctorum bestiis terre, / effunderunt sanguinem ipsarum tanquam aquam in circuitu Yerusalem, et non erat qui sepeliret. / Facti sumus obprobrium uicinis nostris, / subsannatio et illusio hiis qui in circuitu nostro sunt. / Usquequo, Domine, irasceris in finem? / accendetur uelut ignis zelus tuus? / Effunde iram tuam in gentes que te non nouerunt, / et in regna que nomen tuum non inuocauerunt, / quia comederunt Iacob et locum eius desolauerunt etc., fingit nunc hic has uirtutes tres theologicas ita lacrimantes partem canere de hoc Psalmo et partem alias quattuor morales, ut faciunt alternatiue religiosi in coro, silentium imponendo inter se uicissim, qui modus canendi dicitur secundum Ysiderum psalmodia, ut hic in textu dicitur.
+
+Inde uolens auctor pronosticari quomodo in breui dicta Ecclesia redibit ad eius ueros terminos, ac quomodo dicti prelati dictis bonis temporalibus priuabuntur, fingit ita hic Beatricem consolari dictas uirtutes cum illis uerbis quibus Christus, iuxta passionem eius, discipulos eius confortauit dicens, Iohannis XUI° capitulo, scilicet: Modicum, et iam non uidebitis me; et iterum modicum, et uidebitis me, quod exponens ipse idem Dominus subdit ibidem: Amen dico uobis, quia plorabitis et flebitis uos, mundus autem gaudebit, uos autem contristabimini, sed tristitia uestra uertetur in gaudium.
+
+Inde adhuc sequendo dictam suam pronosticationem, inducit auctor dictam Beatricem cum tranquillo aspectu sibi dicere quomodo Uas, idest dicta Ecclesia, sumpta hic pro prelatura ecclesiastica, fuit et non est, in eo quod ponit eam ita ruptam ab hunc serpentem et scissam, idest a cupiditate diabolica prelatorum circa bona temporalia, ut supra in precedenti proximo capitulo dictum est, et ut ait etiam Yeronimus, in quodam Decreto recitatus, dicens: Ueteres scrutans ystorias inuenire non possum scindisse Ecclesiam, et de domo Domini seduxisse populos, preter omnes eos, qui sacerdotes a Deo positi fuerant, nam et ipso Yeronimus, relicto cardinalatu, ex hoc fugit a prelatura Ecclesie iam tali effecta, ac forte etiam tali timore beatus Marcus sibi pollicem abscidit ne fieret sacerdos: facit ad hoc quod ait Iohannes dicens in XUII° capitulo Apocalipsis: Bestiam quam uidisti fuit et non est. Et ex hoc in quodam Decreto ita scribitur: Ex quo in Ecclesia, sicut in imperio Romano, creuit auaritia, periit lex: de sacerdotibus unus electus est episcopus in remedium scismatis, ne ususquisque, trahens ad se, Ecclesiam Christi rumperet.
+
+Tamen, concludit Beatrix, quod quisque de hoc culpabilis sciat quod uindicta Dei non timet suppas, in hoc tangens auctor de quadam superstitiosa re que fit in non modicis locis, et precipue Florentie, uidelicet ut actinentes et propinqui alicuius occisi custodiant nouem diebus eius sepulcrum ne aliquis suppa comedatur super eo per partem aduersam infra illud tempus, aliter creditur nunquam uindictam de tali homicidio fieri debere, et quod dicta aquila de qua dictum est in precedenti capitulo, idest monarchia mundi, non erit ita semper sine herede, idest sine principe, ymo pronosticando dicit quod quidam dux, quod uocabulum tres lictere important hee, scilicet monosillaba, D, que pro numero quingenteno ponitur, et U, que pro quinque, et X, que pro decem. Et hoc est quod tangit hic auctor sub enigmate (quia enigma dicitur quelibet obscura locutio), qui talis dux interminetur, dicit hic textus, dictam fuiam, idest dicta meretricem, scilicet dictam prelaturam confundat, et dictum gigantem, idest dictum regem Francie, de quo hoc eodem duce sic uenturo dicit etiam iste auctor supra in Inferno in capitulo primo, appellando ipsum ibi ueltrum, unde ea que ibi plenius scripsi uideantur hic; de cuius euentu de proximo adhuc etiam uolens dicere, ait hic auctor quod facte cito erunt ille Naiades, que dicta seu uaticinia Themis exponebat olim Thebanis. Unde in hoc sciendum est quod olim quedam fatidica mulier in Parnaso monte responsa ambigua et carmina obscurissima dabat, nomine Themis, de qua Ouidius in IIII° ait: Memor ille uetuste / sortis erat, Themis hanc dederat Parnasia sortem; cuius dicta et obscura carmina, ut fuerunt ea que dedit Deucalioni et Pirre, eius uxori, ipsa Themis ipsis solis duobus hominibus post diluuium superstitibus, dicendo Ossaque post tergum magne iactare parentis, ut ait idem Ouidius in I°, intelligendo dicta ossa pro lapidibus et dictam parentem pro terra, cuius interpres longo tempore fuit quedam alia uaticinatrix mulier, nomine Sphinges, quam demum ita reprobauerunt in sua tali interpretatione quedam uirgines morantes in siluis quibusdam iuxta Thebas, dicte Naiades nimphe, quod thebani dictam Sphingem precipitio occiderunt, de quo irata dicta Themis quandam beluam misit contra ipsos Thebanos diu uastantem eis omnia eorum blada et pecora comedentem, de qua Ouidius idem scribendo sic ait in UII°: Carmina Naiades non intellecta priorum / soluunt ingeniis, et precipitata iacebat / immemor ambiguum uates obscura suorum, / scilicet alma Themis, nec talia linquit inulta / protinus Aoniis, immissa est bellua Thebis / cessit, et exitio multis pecorique suoque / rurigene pauere feram etc.
+
+Post hec auctor, uolens adhuc instare circa tractatum huius supradicte arboris scientie boni et mali, ut ostendat quod nedum ad licteram intelligenda est, sed etiam ad moralitatem et allegoriam, inducit Beatricem hic ad dicendum, scilicet quomodo est altissima, ut dicit etiam in precedenti capitulo, de qua eius proceritate et excelsitudine ita scribitur Ezechielis XXXI° capitulo: Eleuata est altitudo eius super omnia ligna regionis; cedri non fuerunt altiores illo in Paradiso Dei, nec abietes adequauerunt summitati eius. Omne lignum paradisi Dei non est assimilatum illi et pulcritudini eius, et emulata sunt eum omnia ligna uoluptatis que erant in Paradiso eius. Item dicit eam ita in summitate transuolutam et obliquatam, ut dicit textus hic: circa quod premictendum est quod hec arbor corporalis fuit ut lictera prima facie sonat, ut scribit Thomas in eius prima parte quam dicit Magister in II° Sententiarum, Non habuisse hoc nomen scientie boni et mali a natura, sed ab occasione rei postea secute. Arbor illa, subdendo inquit, non erat mala, sed scientie boni et mali ideo dicta est, quia post prohibitionem erat in illa transgressio futura, qua homo experiendo disceret quid esset inter obedientie bonum et inobedientie malum. Non ergo a fructu eius positum est tale nomen, sed a re transgressionem secutam. A ligno enim homo prohibitus est quod malum non erat, sed ut ipsa precepti conseruatio bonum illi esset et transgressio malum. et subdit ibidem: Sicut primus homo, a re bona prohibitus, penam incurrit, ut non ex re mala, sed ex inobedientia pena esset monstraretur, sic ex obedientia palma, ad quod Augustinus super Genesi ait: Oportebat enim ut homo sub Deo positus ab aliquo prohiberetur, ut uirtus merendi ei esset obedientia. Nam, ut aliquis intendit facere uoluntatem propriam non uidetur mereri, nisi apud semet ipsum - quod uoluit etiam auctor iste tangere infra in Paradiso in capitulo UII°, ibi dum dicit: Per non sofrir a la uirtù che uole / fren a suo prode, quel huom che non nacque, / dampnando sé, dampnò tutta sua prole, intelligendo talem uirtutem predictam obedientiam - modo auctor uolens ostendere hic, scilicet quod, licet non theologus, possit apprehendere hanc talem arborem in dicto sensu licterali, non tamen in sensu morali et spirituali, de facili inducit Beatricem adhuc ad dicendum quod, si ipse auctor studuisset ita in theologicis sicut in figmentis poetarum (puta de Pirramo et Tisbe et de moro gelse, de quo alibi scripsi supra in capitulo XXUII°), eius cogitamina non fuissent aqua Else, fluminis in comitatu florentino currentis, que talis est nature quod si in ea ponatur lignum lapis per cursum temporis efficitur, ut contingit de quadam alia aqua et fluuio currente iuxta Poloniam, ut scribit Frater Albertus, et in lacu illo insule Yberne ubi si figitur lignum fit ferrum quatenus latet sub terra, quatenus est sub aqua fit lapis, secundum Ysiderum; et cognouisset per excelsitudinem et obliquitatem dicte arboris ut per duas circumstantias solum iustitiam Dei in interdicto facto primis parentibus nostris, illo uidelicet de ligno scientie boni et mali ne comederitis etc., ac etiam dictam arborem moraliter cognouisset primum quidem per theologica scripta et documenta precipue Ugonis de Sancto Uictore, ita ad hoc scribentis: Deus in primo homine duos appetitus posuit, scilicet appetitum iusti et appetitum comodi: apetitum iusti secundum uoluntatem, ut in eo homo promereri posset siue bene retinendo cum posset deserere, siue male deserendo cum posset retinere, appetitum uero comodi secundum necessitatem: non enim non potest homo non appetere comodum suum, et ideo istum cum necessitate posuit Deus in homine ut in eo remuneraretur, unde hec erit maxima impiorum pena in Inferno quia semper appetent comodum et nunquam adsequi poterunt. In quo appetitu comodi mensuram posuit Deus ut que appetenda essent et quando et quomodo homo appeteret, sed quia primus homo comodum appetiit ultra mensura, scilicet esse sicut Deus, iusti appetitum deseruit, et in hoc peccauit, quia iustitiam deseruit, non quia comodum appetit, sed quia appetiuit comodum ultra mensura, cum iustitia sit mensura in appetitu comodi, et sic fuit peccatum primi hominis desertio iustitie quam Apostolus uocat inobedientiam. Ad hoc Augustinus in suo libro De Ciuitate Dei ait: Maiore iniustitia uiolatum est, quanto faciliore potuit obseruantia custodiri. Nam nondum uoluntati cupiditas resistebat, quod de pena trasgressionis postea secutum est. Item etiam et secundario cognouisset ipse auctor moraliter hanc arborem per dicta theologica documenta alia; nam legendo quod scribit Thomas in prima parte sub morali sensu, accepisset eam pro nostra arbitrii libera uoluntate ut ipse accipit et Augustinus etiam accipere uidetur dicendo in suo Speculo: Liberum arbitrium uitiatum est per offensionem preuaricationis Ade, et ideo infirmatum ut nequiret reparari nisi per Gratiam Christi, et in alio suo libro, dicto Hencheridon, inquit: Etiam homo male utens libero arbitrio et se perdidit et ipsum; et ueniendo ad dictas circumstantias, quia dictum liberum arbitrium maius donum, et per consequens altius fuit quod dedit Deus rationabili creature, ut dicit iste auctor infra in Paradiso in capitulo U°, congruit merito altitudini dicte arboris ad dictam moralitatem respiciendo. Ulterius circa propositum procedendo scribit etiam dictus Ugo de Sancto Uictore sic: Liberum arbitrium est habilitas rationalis uoluntatis, quia bonum eligitur gratia cooperante, uel malum ea deserente: consistit enim in uoluntate et ratione; nam quantum ad uoluntatem dicitur liberum, arbitrium quantum ad rationem, sic ergo in maleficiendo non proprie dicitur arbitrium, quia ratio discordat a uoluntate, in bono concordat. Unde Augustinus in dicto libro suo Henchiridion ait: Uera libertas est recte propter faciendi letitiam, et in libro De Gratia et Libero Arbitrio ait: Semper in nobis uoluntas est libera, sed non semper bona: aut enim a iustitia libera est quando seruit peccato, et tunc est mala; aut a peccato libera est, quando seruit iustitie, et tunc bona. Et hec ultra obliquitati dicte arboris in summitate etiam merito moraliter congruunt, licet quidam alii moraliter hanc dictam arborem pro uirtute obedientie tollant prefiguratam, que tante excelsitudinis est ut etiam sacrifitia excedat, unde scribitur in Sacra Pagina: Melius est obedire quam sacrificare, et sic congruit dicte altitudini dicte arboris, qua uirtute uiolata a primo homine per transgressionem diuini precepti, unde Apostolus: Per unius inobedientiam multi peccatores constituti sunt; Christus, qui pro nobis factus est obediens usque ad mortem, ut ait idem Apostolus, sua morte illam reparauit et Ecclesiam suam, idest prelaturam colligauit ad illam, ut dicit iste auctor in precedenti proximo capitulo, cum actibus et preceptis per eum factis ipsi prelatis et clericis de non habendo et cupiendo temporalia sed spiritualia in persona sui et suorum discipulorum actibus: dico in persona sui hoc mandauit cum intrauit templum et eiecit omnes uendentes et ementes de ipso templo et mensas nummulariorum dicens: Scriptum est: domus mea, domus orationis uocabitur, uos autem fecistis eam speluncam latronum, ut habetur Mathei XXI° capitulo, cum dicitur in Decretis: Omnis Christi actio nobis est instructio preceptis in persona discipulorum, dum dixit eis Matei, X° capitulo: Gratis accepistis, gratis date: nolite possidere aurum neque argentum nec pecuniam in zonis uestris, non peram in uia nec duas tunicas et nec duo calciamenta etc., sed quomodo hoc seruet clerus homine per se patet. Et patet etiam in prophetia Ezechielis, capitulo UII°, contra presentem statum prelatorum, ubi ad licteram prenuntiatur quasi quicquid auctor predicit hic cito euenire, inter alia predicendo ibi sic Deus: Argentum eorum foras eiciam et aurum eorum in sterquilinum erit; animam suam non saturabunt, et uenter eorum non implebitur, quia scandalum iniquitatis eorum factum est et ornamenta monilium suorum in superbiam posuerunt, et lex peribit a sacerdote, et rex lugebit etc. Et in prophetia etiam Psalmiste dicentis ad hoc: A fructu frumenti uini et olei sui multiplicati. Et ecce secundum hunc sensum obliquitas dicte arboris, ad quod facit quod subdit Yeronimus in preallegato Decreto superius, dicens contra sacerdotes: Isti ergo uertuntur in laqueum tortuosum, in omnibus locis ponentes scandalum. Et ecce etiam bina derobatio dicte mistice prelature de qua hic in textu dicitur: prima scilicet per esum sui pomi facta per primos parentes, - propter quem in pena et desiderio fuit, ut dicit hic in textu, per quinque milia annos et plus, nam dicit Orosius: Quinque milia centum et nonaginta annos cucurrisse a dicto esu usque ad mortem Christi pati uolentis pro dicto morsu, ut dicit hic auctor, - secunda per dissolutionem prelatorum modernorum facta de Ecclesia Christi per ipsum ligata ad dictam plantam, idest ad dictam uirtutem obedientie; uel tertio modo potest hec arbor moralizari ut per institutionem legis diuine siue iuris naturalis et Euangeli ponatur. Nam, ut exorditur Gratianus in principio Decreti ex uerbis Ysideri: Ius nature in lege et in Euangelio continetur, et se habent ut adimplens et impletum, cum dicat Dominus: Non ueni tollere legem sed adimplere, et subdit Gratianus inferius: Non tamen quecunque in lege et in Euangelio inueniuntur, naturali Iuri coherere probantur: sunt enim in Lege quedam moralia ut *Non occides*, *Non mecaberis*, quedam mistica, puta sacramentorum precepta, ut de agno etc. Moralia mandata ad naturale Ius pertinent, et ideo mutabilitatem non recipiunt. Mistica uero recipiunt quantum ad superficiem, non quantum ad moralem sensus, ubi Glosa ita ait: Que continentur in lege alia sunt moralia, alia mistica: moralia intelligenda sunt ut littera sonat ut *Diliges Deum*, *Non occides* etc. Mistica sunt figuralia que alia significant quam lictera sonet: horum alia sunt sacramentaria, de quibus ratio reddi potest ut in preceptis de circumcisione et obseruatione sabbati, alia cerimonalia, de quibus ratio reddi non potest quamuis ad licteram sint mandata ut non arabis in boue et asino. Lex ergo quantum ad moralia non recipit mutationem, et ecce in proposito modo altitudo dicte arboris; sed quantum ad sacramentaria mutatur quantum ad superficiem lictere, mistico intellectu in suo inmutabili statu manente, et ecce obliquitaas dicte plante moraliter. Ad hoc etiam facit quod ait Yeronimus super Epistulam ad Galatas dicens: Non putemus in uerbis scripturarum esse Euangelium, sed in sensu; non in superficie, sed in medulla, non in sermonum foliis, sed in radice rationis. Iterum inducit auctor Beatricem sibi dicere ut rudi quomodo postquam non potest capere medulliter iustitiam Dei in interdicto prelibato et dictam arborem ita moraliter, iuxta illud Apostoli: O quam incomprehensibilia sunt iuditia Dei et inuestigabiles uie eius, et sic per consequens referre nequeat talia in scriptis ut picta illa intra se retineat per id quod reducitur bordonum per peregrinos reddeuntes de partibus ultramarinis cinctum palma, in quo nichil aliud tangere uult nisi quod, sicut talis peregrinus non potest tantam arborem palme in signum sue terminate peregrinationis localis secum deferre de Oriente, sed tantum eius folia annexa eius bordono, ita ipse auctor, non ualens dictam arborem scientie boni et mali totam secum ducere cum radice, trunco et summitate sua ita reuoluta, hoc est non ualens cum integumentis eius illam totam referre, ferat saltem eius ymaginem picta intra se, et sic per eius folia, idest per eius superficiales sensus ad corticem, non ad medullam illam referat.
+
+Inde textualiter auctor fingit Beatricem dicere quomodo doctrina et scole sacre theologie superant omnes alias. Item quomodo meridianus circulus secundum aspectus nostros inferiores diuersificatur, unde Macrobius in hoc sic ait: Orizon et meridianus circulus non ascribitur in spera, quia certum locum habere non potest uterque ipsorum, sed pro diuersitate circumspicientium habitantiumue uariatur: nam globositas terre habitationes hominum equales sibi esse non patitur, et ideo unus meridianus omnibus esse non potest, sed singulis singulus. Item dicit se inde uidisse Eufratem et Tigrim flumina oriri ex unico fonte, que ad licteram dicit Sallustius ita oriri in Armenia et ambire Mesopotamiam; Honorius uero Solitarius dicit quod oriuntur in monte Partoatra, et contra meridiem in Mediterraneum mare uadunt, de quibus Boethius in U° etiam ait: Tigris et Eufrates uno se fonte resoluunt, / et mox adiunctis dissociantur aquis. Et Lucanus in III°: Quaque caput rapido tollit cum Tigride magnus / Eufrates, quos non diuersis fontibus edit / Persis, et incertum est tellus si misceat amnes, / quo potius sit nomen aquis etc. Inde ultimo auctor, ut ostendat quomodo homo qui uult in uirtute esse perfectus in hoc mundo non solum per uitam actiuam debet ad Letheum flumen duci, ut per obliuionem careat quaque in sua mente reprehensione hactenus aliquorum suorum defectuum, ut superius iam in sua finxit persona, sed etiam debet trahi ad flumen Eunoe fontis Parnasi, inducens memoriam homini bonarum omnium eius actionum preteritarum, fingit nunc hic sic se duci per dictam Mateldam ad illud, ut dicit textus, tanquam in totum perfectum ut ille homo est qui, ut scribitur in Decretis, In totum pumpis mundanis renuntiauit, adeo quod non restat nisi ad celum euolare; de quo Luce XUIII° dicitur: Si uis perfectus esse uade et uende omnia que habes et da pauperibus, et hoc spiritualiter loquendo moraliter uero potest intelligi de illo loqui qui quasi sine ullo uitio uirtutibus seruit, ut Beatrix in hoc mundo, de qua tali horatione Oratius in Sermonibus ait: Nam uitiis nemo sine nascitur, optimus ille est, / qui minimis urgetur etc. Et alibi: Sed quod magis ad nos / pertinet et nescire malum est agitamus: utrumne / diuitiis homines an sint uirtute beati. Et Macrobius: Est enim politici uirtuosi hominis prudentia ad rationis normam uniuersa dirigere, ac nichil preter rectum uelle uel facere, et de quo etiam Phylosophus in primo Ethycorum inquit: Unumquodque autem bene secundum propriam uirtutem perficitur si hoc humanum bonum sit anime operatio secundum uirtutem. Si autem plures uirtutes secundum perfectissimum et optimum, amplius autem in uita perfecta una eam irundo uer non facit, nec una dies ita nec beatum una dies nec paucum tempus. Pro quorum talium in hoc mundo sic uirtutibus beatorum uita et statu nunc auctor ponit hic hunc fontem Eunoe allegorice et pro recta ratione et consumata, que felicitatem hominis implet secundum Seneca,. ad quam allegoriam etiam facit quod ait Augustinus super Epistulam ad Corinthios IIa, XII° capitulo, dicens: In regione illa intelligibilium beata uita in fonte suo bibitur, quod aliquid aspergitur huic humane uite, ut intentionibus huius seculi temperanter, fortiter, iuste prudenterque uiuatur. Ad id uero quod tangit secundario quod reddit memoriam bonorum iam peractorum dictus, talis fons allegorice respicit perfectionem gaudii talium perfectorum et iocunditatem eorum boni operis, ad quod ait Psalmista: In custodiendis illis retribuitio multa, ubi Glosa sic ait: Non tantum pro eis in futuro reddetur primum, sed etiam hic in eorum custodia est magnum gaudium, cuius gaudii ratio est et quia opus uirtutis est in medietate et natura in mediis delectatur et in extremis tristatur ut uisus quod delectatur in uiridi colore quod medius est inter album et nigrum, et sic anima gaudet quando bonum opus facit tanquam de fructu sibi competenti, et tristatur de malo opere tanquam de fructu inconuenienti, sicut mulier gaudet naturaliter cum filium peperit non buffonem. Hinc est quod auctor hic in fine subdit quomodo sic perfectus in actiua uita dispositus est amodo ire ad astra, idest ad contemplatiue uite beatitudinem capescendam, de qua admodo ut de Paradiso celesti tractabit.
+
+Super hac rubrica huius sequentis tertii libri Comedie huius auctoris, in qua premictit se dicturum de Paradiso, queramus, antequam ueniamus ad textum, de quo Paradiso sentiat, et dico quod de duplici seu mistico Paradiso. Nam, interdum scribendo sentiet de uero et essentiali Paradiso celesti dum scribet de numero et ordine celorum et planetarum et fixarum stellarum et de beatitudine angelorum et sanctarum animarum, interdum de anagogico seu spirituali Paradiso sentiet dum scribet et finget se mortalem ita eleuari in celum corporaliter, ut statim in sequenti I° capitulo dicet. Nam tunc in sua persona referret se ad statum illorum qui in hoc mundo ad uisionem quasi et degustationem celestium rerum et diuinarum ascendunt uirtute uite contemplatiue, ut olim gentiles summi speculatiue phylosophi faciebant phylosophando, Ouidio testante in XU° de Pictagora, dicendo de ipso taliter contemplante sic: Sponte erat, isque licet celi regione remotus / uisibus humanis, occulis ea pectorem hausit, et in primo De Fastis inquit, etiam ad hoc dicens: Felices anime, quibus hec cognoscere primum / inque domos superas scandere cura fuit, et inde contemplatiue sancti uiri nostri theologizando. Nam ait Ysiderus in libro Differentiarum: Inter actiuam uitam, de cuius statu ut de paradiso terrestri auctor iste superius proxime dixit, et contemplatiuam, de cuius statu ammodo ut de Paradiso celesti dicturus est, fit hec differentia: quia actiua in operibus iustitie et proximi utilitate uersatur, contemplatiua, uacans ab omni negotio in sola Dei dilectione defigitur; et in libro De Summo Bono sic etiam inquit: Actiua uita mundanis rebus bene utitur, contemplatiua uero, mundo renuntians, soli Deo uiuere delectatur. Qui uiri actiui tales rari sunt, sed rariores taliter contemplatiui; nam dicit Glosa Genesis capitulo U°, super eo quod ibi dicitur In cubito consumabis summitatem arce, que prefiguratur Ecclesiam nostram, et trecentorum cubitorum erit longitudo eius, et quinquaginta latitudo; Uidemus multos in Ecclesia superbire et lasciuire et terrenis rebus inhiare, irasci et proximum ledere. Sed quia Ecclesia tollerat eos ut conuertantur quasi in latitudine arce ut bestie fuisse dicuntur. Uidemus alios aliena non rapere, iniuriam equo animo portare, rebus propriis contentos esse humiliter et graciosos proximo uiuere ut actiuos. Sed quia iam pauci sunt, angustatur arca. Alios etiam uidemus possessa relinquere, nullum terrenis bonis studium dare, inimicos diligere et omnes motus ratione premere et per celeste desiderium contemplationis penna subleuari, sed quia ualde rari sunt iam archa iuxta cubitum summitur. De quibus etiam iste auctor loquitur infra in capitulo II° dum dicit: Uoi altri pochi che drizaste il collo / per tempo al pan degli angeli etc. Et ex hoc Richardus de Sancto Uictore in suo libro De Contemplatione, eam diffiniendo, dicit: Contemplatio est libera mentis perspicacia in sapientie spectacula cum ammiratione suspensa, uel contemplatio est perspicax et liberi animi contuitus in res perspiciendas usquequaque diffusus. Cuius species sunt sex: ymaginatio simplex, ymaginatio secundum rationem, ratio secundum ymaginationem, ratio secundum rationem, ymaginatio supra rationem sed non preter rationem, et ymaginatio supra rationem et preter rationem, et subdit hiis sex: Alis contemplationis a terrenis suspendimur et ad celestia leuamur citra; perfectum te esse non dubites, si aliquibus illarum cares adhuc fit etiam contemplatio ante et retro ut ibant illa animalia, et reuertebantur ut fulgur corruscans, de quibus Ezechielis capitulo I° dicitur, et de quibus, ut de uiris premissis contemplatiuis, ait Psalmista dicens: Ascedunt usque ad celos et descendunt usque ad abissum; ad que premissa facit quod ait Glosa super Exodo, XXXIII° capitulo, dicens: In hac carne uiuentibus, inextimabili uirtute crescentibus, contemplationis acumine potest ecterna Dei claritas uideri. Hiis ita premissis, ueniamus ad diuisionem huius tertii libri qui diuidi potest in quinque principales partes: in prima quarum facit suum prohemium et exordium auctor ad totum tractatum dicti Paradisi, et hec durat a principio huius libri usque ad illa uerba posita infra in capitulo II°: La concreata e perpetua sete; ibi secunda in qua incipit tractare, et tractat de septem speris septem planetarum, scilicet Lune, Mercurii, Ueneris, Solis, Martis, Iouis, Saturni, et de beatis spiritibus sub eorum impressionibus et ascendente, et hec durat usque ad XX° capitulum; ibi incipit tertia in qua tractat de octaua spera et de beatificatis spiritibus sub eius celo et constellationibus eodem modo, et hec durat usque ad XXUII° capitulum; ibi quarta in qua de nono celo et Cristallino tractat, et hec usque ad XXX° capitulum; ibi quinta et ultima in qua de celo Impirio dicit, et hec usque in finem libri huius tertii prelibat.
+
+{La gloria di colui che tutto moue.} Auctor in hoc I° capitulo duo principaliter agit: primo namque, inuocatione more poetico interposita, facit suum prohemium usque ibi: {Surge a mortali per diuerse foci}; ibi incohat exordium suum ad tractatum Paradisi uniuersale usque dum in sequenti proximo capitulo dicit: La concreata e perpetua sete.
+
+Prohemizat sic enim auctor hic dicens: gloria illius qui cuncta mouet etc., scilicet Dei, idest glorificanda uirtus et bonitas diuina ab effectibus omnium rerum, per uniuersum mundum magis in una parte quam in alia penetrat et resplendet: nam plus in celis quam in terra. Ideo magis glorificatur Deus in eis, Psalmista dicente: Celi enarrant gloriam Dei etc., et alibi: Excelsus super omnes gentes Dominus et super celos gloria eius, ex quibus celis celum Impirreum, ubi Paradisus est, quasi parans uisum beatorum ad uidendum deitatem, adhuc magis de luce dicte talis glorie Dei capit, ut dicit hic auctor; usque ad quod lucidius celum dicit inde se eleuatum fuisse mente, subaudi per gratiam et uirtutem contemplatiuam, ut modo superius premisi et scripsi super rubrica huius libri. Et ibi se dicit uidisse que nemo inde descendens, per gradus contemplationis subaudi, referre potest in hoc mundo; in quo auctor alludere uult uerbis Apostoli inde reuertentis iam et dicentis, II° Ad Corinthios, capitulo XII°, quod uidit, scilicet ea Que non licet homini loqui; ac uerbis Crisostomi ita scribentis super Epistula eiusdem Apostoli Ad Hebreos: Ita multa de Deo intelligimus que loqui non ualemus et multa loquimur que intelligere non ualemus; ad quod facit etiam quod ait Boetius in IIII° dicens: Neque fas est homini cunctas diuini operis machinas uel ingenio comprehendere uel explicare sermone. Ratione, dicit hic auctor, quod intellectus, uicinando se Deo contemplatiue, ita profundatur quod eum memoria sequi non potest, ut spiritualem cognitionem, cum ipsa memoria, tamquam organum, fundata sit in cerebro ut organo corporali, ut plene de hoc ait Thomas in suo Contra Gentiles, LXXIIII° capitulo. Inde inuocat auctor ad hoc ultimum eius presens opus exequendum Appollinem ut faciat eum uas tale, idest tante capacitatis, ut requirit ad dandum eius dilectam laurum in coronam poesie. Scribit enim Ouidius in I°, sub fabulositate mistica quadam, quod Appollo, idest sol, uehementer iam exarsit in amorem cuiusdam nimphe nomine Daphnis, filie Penei fluminis, in tantum seruantis uirginitatem et colentis quod numquam assentire uoluit ei uel alicui alteri se; ymo ultimo fugiendo supradictum Appollinem, conuersa est in arborem lauream, ex quo ipse Appollo, non oblitus eius amore, contulit ei perpetuam uiriditatem et ut inde duces triumphantes et poete in eorum approbato examine coronarentur. Unde idem Ouidius, loquens in persona dicti Appollinis congratulantis dicte Daphni ut arbori inquit: Tu ducibus letis adheris, cum leta triumphos / uox canet etc., subdens: Tu quoque perpetuos semper geris frondis honores, et Statius in I°: Graiaque, cui gemine florent uatumque ducumque / certatim laurus etc., allegando auctor pro causa dicte eius talis inuocationis, scilicet quod hucusque sibi suffecit unum iugum de duobus montis Parnasi, sed modo in presenti tractatu Paradisi celestis eget altero cum illo simul. Est enim iste mons Parnasi in Asia altissimus et fertilis aquis, de quo Phylosophus testualiter sic ait in I° eius Methaure: In Asia quidem plurimi a Parnaso monte uidentur fluentes maximi fluuii. Hic mons maximus dicitur esse omnium qui ad orientem yemalem sunt, qui bicollis est, ideo Persius uocat ipsum bicipitem, idest cum duobus capitibus, unde et Lucanus: Experio tantum quantum summotus Eoo, / cardine Parnasis gemino petit ethera colle; de quo etiam Ysiderus, scribens in suis Ethymologiis, dicit quod iste mons Parnasi est in Thessaliam, iuxta Beotiam, partitus in duo iuga quorum unum uocatur Citeron, alterum Elicon a duobus fratribus olim sic nominatis, super uno quorum scribitur fuisse ciuitas dicta Cirra olim, scilicet super dicto Elicon in cuius templo Appollo predictus sua oracula et responsa dabat, super Citero ciuitas uocata Nisa dicitur tunc etiam fuisse ubi Baccus sua talia oracula etiam proferebat, de quibus antiqui poete multa sub mistico et allegorico sensu olim cecinerunt. Modo ut clarius in hoc passu intelligatur premicto hoc quod Phylosophus in UI° Ethycorum sic scribendo ait: Sunt utique, quibus uerum dicit anima affirmando uel negando, quinque secundum uerum, scilicet ars, sapientia, scientia prudentia et intellectus: que ars dicitur habitus cum ratione uera factiuus circa generationem et artificiari et speculari qualiter fiat aliquid contingentium et esse et non esse: sapientia est non solum scire que ex principiis sunt, sed etiam circa principia uerum dicere. Quare utique erit, dicit ibi Phylosophus, sapientia, scientia et intellectus, et tunc dicitur sofia ipsa sapientia, siue sapida scientia, de qua in Ecclesiastico, UI° capitulo, dicitur: Sapientia doctrine secundum nomen eius, cuius cognitio quasi ut gustus dicitur, sicut uisus dicitur cognitio intellectus; ad hoc ait Psalmista: Gustate et uidete, quoniam suauis est Dominus; quam sapientiam, dicit Magister in III° Sententiarum: ad solius ecterne ueritatis contemplationem et delectationem spectare. Scientia est de uniuersalibus extimatio et ex necessitate entibus cum non sit de particularibus, ut idem Phylosophus ideo ait in sua Posteriora; item est Ad rectam administrationem rerum temporalium et ad bonam inter malos conuersationem secundum Magistrum in III° Sententiarum libro predicto. Prudentia non ut una de mortalibus uirtutibus, sed ut scientia per se quedam particularis est, ut dicit Tullius, De Officiis, scilicet bonarum rerum et malarum ac etiam appetendarum et fugiendarum rerum particularium et uniuersalium. Unde Augustinus dicit in libro De Spiritu et Anima quod Prudentia est scire quid anima habeat facere. Intellectus dicitur interna lectio et dicitur lumen quo inuisibilia cognoscuntur, unde idem Bernardus in libro De Consideratione dicit quod Intellectus est rei cuiuscumque uisibilis certa est et manifesta notitia; et dicitur secundum Ysiderum Intellectus illa pars anime que superiora respicit, ratio autem que inferiora. Ad propositum igitur dicti prisci uates dictum montem in suo esse toto allegorice pro dicta prundentia ut scientia finxerunt, et dictum eius collem dexterum Eliconis pro dicta sapientia et alterum Citeron pro dicta scientia et dictum Appollinem pro dicto intellectu et dictum Baccum pro dicta arte. Quos uates uolens modo auctor hic imitari circa dictum misticum sensum, dicit quod satis fuit sibi hucusque dictus collis Citeron, idest dicta scientia et ars, poetice tractando de mistico Inferno et Purgatorio ut de rebus mundanis inferioribus ut fecit, at nunc, cum tractare debeat de rebus superioribus celestialibus non sufficiunt hec sibi tantum, sed opus est ut habeat etiam amminiculum dicti collis Eliconis, idest dicte sapientie et intellectus, cum dicat Ysiderus in libro Differentiarum: Sapientia tantummodo ecterna contemplatur, et per ea non solum capimus superiora sed etiam incognitis delectamur et intellectu ecterna spiritualia uniuersaliter, addendo inde auctor huic sue inuocationi quod ipse Appollo ita acute intret eius pectus ut acute sonauit dum uicit, et uictum scoriauit olim Martiam, satirum poetam de Frigia, de quo Ouidius in UI° scribit, cuius integumentum est quod Appollo, idest intellectualis et speculatiua scientia, habet nos a ruditate et grossitia exuere et uestire subtilitatem, interponendo inde auctor quod diuina gratia tantum sibi prestet dictum Appollinem, quod umbram, idest formam ymaginatam Paradisi in eius capite, idest in eius fantasia, possit, poetice cantando, manifestare. Quo quidem obtento, dicit loquendo auctor adhuc dicto Appollini quomodo coronabit se de dicta lauro eius dilecta arbore, et, ut hiis annuat ipse Appollo adhuc auctor sic infert continuato sermone, si raro hodie in hac etate de foliis dicti lauri colligitur causa coronandi aliquem triumphantem in militari arte et probitate uel aliquem poetam in signum perpetue laudis glorie fame et scientie, - ad quam impressio et infusio solis habet hominem inclinare - totum redundat in culpam et dedecus uoluntatum hominum modernorum; nam parturire debetur, subdit auctor, super te Appolline delfica deitate, - hoc dicens quia olim ipse Appollo in Grecia in terra dicta Delphos precipue colebatur - letitiam super letam tuam essentiam, considerato tuo effectu letificante in tali coronatione populos et urbes, ut dixi supra per Ouidium. Unde et Iuuenalis de tali coronatione olim Rome Statio poete facta ait: Thebaidos letam cum fecit Statius urbem. Ipsa frons Penea, idest dicte lauri, uocata Penea a Peneo flumine Grecie eius patre secundum figmenta poetica, et forte obtento hoc etiam ultimo dicit ei auctor quod ab eius uoce ut a modica fauilla inflamabitur gens in maiorem flammam ad rogandam Cirram predictam ciuitatem ad respondendum, idest ad dandum precantibus nouiter uertutem tallem tui Appollinis.
+
+Hac sic prima parte presentis capitula expedita, ueniamus ad secundam, in cuius principio auctor facit quoddam suum preambulum ad ea que statim hic infra sequuntur de sole oriente in puncto equinotiali, ita in illo alio Emisperio ubi se tunc fingit fuisse, dicendo scilicet quomodo lucerna mundis, idest Sol, nobis mortalibus surgit, idest oritur per diuersas fauces, idest per diuersa uada et plagas, seu zonas orientales. Nam in alia oritur in solstitio Capricorni yemali, et in alia in solstitio Cancri estiuo, et in alia in medio eorum, scilicet in equinotiali, et idem dici posset de duodecim signis Zodiaci ut de duodecim talibus faucibus. Tamen dicit quod ab illa fauce de predicitis faucibus que quattuor circulos iungit, idest conglutinat (scilicet equinoctialem Zodiacum, Orizontem et Colurum) cum tribus crucibus, cum meliore cursu et stella, idest constellatione uel signo coniunctus, sol oritur et perfectius ceram, idest preiacentem materiam inferiorem imprimit, idest infundit suam uirtutem in eius ascendente tali. Sed, reassumendo quod dixit de dictis quattuor circulis et tribus crucibus, notandum est quod, prout apparere potest in spera materiali et in eius Tractatu, in orbe et spera celi non pauci et diuersi circuli mouentur et intersecantur ad inuicem, ut sunt quinque circuli paralleli, de quibus Macrobius, scribens super Somnio Scipionis, sic ait: Quinque parareli circuli (alii ut breues uocantur), quorum unus septemtrionalis, alter australis: inter hos et medium duo sunt Tropici, duo sunt circuli maiores ultimis, medio minores, quorum medius et maximus est equinoctialis, qui Tropici eum ex utraque parte zone peruste terminum faciunt. Preter hos duo sunt circuli Coluri, quibus nomen dedit imperfecta concursio: ambientes septemtrionalem uerticem, atque inde in diuersa diffusi, et se in summo intersecant, et dictos quinque parallelos in quaternas partes equaliter diuidunt, quorum unus dicitur esse Galassia, que circulus lacteus dicitur; item etiam alius circulus, dictus Zodiacus et Signifer, eo quod duodecim signa differt; item est Orizon qui dicitur designatus terminus celi, qui super terram uidetur quasi quodam circulo; item est meridianus circulus quem sol, cum super hominum uerticem uenit, ipsum diem medium efficiendo designat. Nunc igitur ad propositum: sole oriente et occidente in principio Arietis et Libre, dicti quattuor circuli, scilicet equinoctiales, Orizon, Zodiacus et Colurus tres cruces faciunt; nam in eo puncto dictus circulus Colurus intersecat dictum circulum equinoctialem et Zodiacum, ex quibus tribus circulis restant tres cruces; sed cum idem Colurus distinguens equinoctia cedit et idem cum Orizonte, ut est tamen temporis, tunc ex dictis quattuor circulis non proueniunt nisi tres cruces tantum, eo quod dictus circulus Colurus et dictus circulus Orizontis funguntur tunc uice unius circuli tamen.
+
+Modo post hec auctor, continuando se ad finem precedentis ultimi capituli Purgatorii, ubi finxit se remansisse cum Beatrice ita in uita actiua perfectum quod ad stellas et ad celum, idest ad uitam contemplatiuam, amodo ascendere poterat, fingit nunc, hic procedendo, quod ita stando in dicta summitate et cacumen dicti montis Purgatorii et Paradisi terrestri, orto ibi in alio illo emisperio iam sole in dicto orientali puncto equinoctiali, de quo modo hic supra dictum est, ipsa Beatris se uoluit ad solem, illum intuendo fixe ut aquila in eius radios, ut dicitur hic in textu. Et sequitur comparatiue quod, sicut secundus radius solis, idest illa eius reflexio de qua auctor tangit supra in Purgatorio capitulo XU° dum ibi dicit: {Come quando da lacqua o da lo specchio / salta lo raggio in loposita parte, / salendo su per lo modo parecchio}, quasi uelit redire naturaliter ad suum originem ut peregrinus ad patriam ut hic dicitur, ita a tali actu Beatricis actus secundarius effectus est ipsius auctoris in tali aspectu solis, unde subdit quod ultra solitum modum inspexit ibi tunc in solem ratione assignata hic in textu et quod uirtute talis luminis eleuatus est cum Beatrice de dicto loco Paradisi terrestris ad regiones aeris et ad etherem, ubi se fingit auctor tunc quasi uidisse diurnam lucem sibi duplicari ad occulos, ac si unus alius sol adiunctus fuisset soli illi.
+
+Et ita transhumanasse se dicit, idest terminos humanitatis excessisse, cum ita euolare sit auium non hominum, ut transhumanauit ille Glaucus piscator quem fingit Ouidius in XIII° deum marinum effectum, et sic consortem aliorum deorum maris, scilicet Neptuni, Thetis, Doridis, Nerei, Prothei, Occeani, Tritoni et Palemonis ut dicitur hic, gustando de quadam erba de qua gustando quidam eius pisces capti reuersi sunt in mare; dirigendo inde sermonem ad Deum, ut ad amorem gubernantem celum, auctor dicendo si solum anima tenus, idest si solummodo cum anima quam tu ipse Deus creasti michi absque corpore ita ascendi Tu ipse scis; in quo alludere uult uerbis Pauli dicentis Ad Corinthios, XII° capitulo, de suo ascensu in celos, Si spiritu uel corpore fuit non ipse sed Deus ipse scit, ut scripsi de hoc plene in capitulo II° Inferni supra; tangendo inde auctor subsequenter de sono dulci illo aeris per ipsum audito ibi qui dicitur armonia. Que armonia dicit Seruius quod in nouem circulis aeris fit, preterquam in inferiori, et quod reperta primo est ab Orpheo. Phylosophus uero dicit in libro De Proprietatibus Elementorum quod dicta armonia fit in supremo aere ex ordinato motu spere et contrario motu planetarum, et idem sentit Macrobius dicendo, scribens super Somnio Scipionis, musicos sonos collectos esse de sperarum celestium concursione et procedere cum sono ex motu fieri necesse est. Modo ueniamus ad allegoriam inclusam hic in presenti premisso textu, quam quidem puto esse hanc, uidelicet ut auctor, in sua persona tractus ita per Uirgilium, idest per iuditium rationis, per Infernum et Purgatorium, idest per cognitionem rerum mundanarum, et ductus ad Paradisum terrestrem, idest ad perfectum statum et uirtuosum huius mundi, et ibi a Matelda, idest a uita actiua, felicitatus sic ut ad superiora ascendere possit, idest ut ad uitam contemplatiuam ut ad celum ascendere ualeat, ut hucusque superius finxit, uelit nunc ostendere quomodo homo in hoc mundo taliter habituatus, de actiua ad contemplatiuam beatitudinem et felicitatem altiorem humanam transcendat et transcendere debeat ut ad celum, ponitur quod hoc fiat concurrente gratia Dei cum speculatiua intelligentia theologice scientie et sapientie in nobis, ponendo hic allegorice pro dicta gratia dictum solem eleuantem eum ad celum mediante uisu Beatricis, pro quo ponit dictam speculatiuam excelsam et celestem partem ipsius theologie, quod notat hic auctor dum dicit Beatricem inspexisse in dictum talem solem fixam ut aquilam. Nam super illo uerbo Iob XXXUIIII°: Nunquid ad preceptum tuum leuabitur aquila; ait Glosa hoc loco: Nomen aquile subtilis sanctorum intelligentia et sublimis eorum contemplatio figuratur; ad quod etiam facit quod dicitur Ysaie LUIII° capitulo, idest: Sustollam te super altitudinem nubium et cibabo te hereditate Iacob. Item ad dictum misticum solem, hic pro gratia illuminante nos, figuratum facit quod ait Thomas in summa De Uitiis et Uirtutibus tangendo de uirtute predicte contemplationis dicens: Aues cum uolare uolunt alas suas expandunt. Sic debemus et nos cordis nostri alas per desiderium extendere et diuine reuelationis horam semper expectare, ut quacumque hora diuine spirationis aura mentis nostre nubila deterserit, uerique solis radios asperserit, excussis tandem contemplationis sue alis, mens nostra se ad alta eleuet et aduolet et fixis obtutibus in illud ecternitatis lumen quod desuper radiat omnia mundane uolubilitatis nubila transcendat, et in prima parte eius Summe ad idem inquit: Duplex est scientiarum genus; nam quoddam procedit ex lumine scientie inferioris et ex principiis notis, quoddam ex lumine scientie superioris que procedit ex lumine ueritatis Dei. Et in libro De Proprietatibus Rerum dicitur: Non est nobis aliter lucere diuinum radium nisi uarietate sacrorum uoluminum analogice circumuolantum. Ideo theologia prouuide sacris et poeticis informationibus usa est ut ex rerum uisibilium similitudinibus allegorice locutiones et mistici intellectus transumptiones formantur, ut sic carnalibus et uisibilibus spiritualia et inuisibilia coaptantur. Item etiam iste idem auctor in fine libri eius Monarchie, dicto de beatitudine huius uite actiue consistente in uirtute: Et sic per terrestrem Paradisum figuratur, ad quam uenitur per phylosophorum documenta secundum uirtutes morales operando, dicendo de beatitudine contemplatiue uite, dicit quomodo ad eam ascendere non possumus, nisi lumine diuino adiuti, non nostra propria uirtute, que per Paradisum celestem figuratur, ad quam ascenditur per documenta spiritualia, que humanam rationem transcendunt, dummodo illa homo sequatur secundum uirtutes teologicas operando, unde Augustinus: Bonum Dei cognoscitur per theologiam que perficit intellectum; per que duo breuiter in nobis concurrentia possumus uere dici trashumanari, idest de hominibus quasi dii fieri, cum amici Dei et adherentes ei possint dici quasi dii, unde Augustinus super Epistula ad Corinthios, UI°, dicente ibi Apostolo: Qui adheret Deo unus spiritus est, ait: Talis est quisque qualis est eius dilectio si terram dilligis terra eris, si Deum diligis, quid dicam? Deus eris. Nec Deum audeo hoc dicere ex me, scilicet Psalmistam audiamus dicentem: Ego dixi: dii estis et filii excelsi omnes. Facit etiam ad contractum talis amicitie illud Sapientie UII° capitulo: Sapientia infinitus thesaurus est hominibus, quo qui usi sunt participes facti sunt amicitie Dei, et eodem libro: Neminem diligit Deus, nisi eum qui cum sapientia inhabitat; de quibus talibus sensit Uirgilius, deificatus fictione poetica, dicens: Pauci, quos equus amauit / Iupiter aut ardens erexit ad etera uirtus. Et hoc accidere fingit Ouidius ita supradictum Glaucum deificatum per escam supradicte erbe, accipiendo mistice talem erbam pro gratia suorum deorum per illum acquisita sua uirtute et sapientia; ad quorum conclusionem ueniat quod ait ipse Thomas in dicta summa De Uirtutibus dicens: Humanus animus ascendit quando supra semetipsum mortis alienationem transit, quando se in ymo deserens et usque ad celum pertransiens solis diuinis se totum per contemplationem emergit: huius rei formam in animalibus possimus percipere solent; namque in suis ludibus saltus quosdam dare ut pisces dum in aquis ludunt super aquas exiliunt, quod facit ad dictos pisces Glauci integumentaliter. Et subdit Thomas ibi: Solet dulcis armonia cor talium exilarare et ei gaudia sua ad memoriam reuocare; quid aliud de Eliseo, prophetico uiro psalienti pro prophetico spiritu habendo, ut legitur IIII° Regum III° capitulo et obtento, nisi quod exterior armonia spirituale armoniam ei ad memoriam reduxit, et audita melodia audientis animum ad assueta gaudia reuocauit, atque leuauit? que anagogice etiam faciunt ad id quod auctor de armonia tangit, per que satis patet. Quos occulos fixit auctor hic in occulos Beatricis respicientis ita in solem talem; nam fuerunt illi de quibus sic ait Gregorius in primo Moralium dicens: Scriptura Sacra mentis occulis quasi quoddam speculum opponitur, ut in interna nostra facies in ipsa uideatur, fingendo inde auctor Beatricem sibi dicere admiranti de dicto lumine tali et sono dicte armonie, quomodo non erat in terra, ymo ad celum ut ad eius proprium situm originalem uelocius currebat quam fulmen fugiendo regionem ignis ut eius situm ruendo in terram, subaudi naturali in nobis infinito motu quem dicimus instinctum naturale; de cuius uirtute uolens auctor hic incidenter tangere, inducit Beatricem ad dicendum sibi secundario admiranti quomodo transcendat illa corpora leuia, idest duo elementa illa, scilicet aerem et etherem, que leuia sunt ad differentiam aliorum duorum que grauia sunt, scilicet aqua et terra, quomodo omnia intra se quendam habent naturaliter instinctum, qui forma argumentatiua subaudi est, faciens uniuersum mundo similem Deo, idest similandum superiori eius ordini immediate a mente ipsius Dei dependenti. Ad quod facit illud Boetii: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo, pulcrum pulcerrimus ipse / mundum mente gerens similique ymagine formans / perfectasque iubens perfectum absoluere partes, et sic uocat dictum instinctum hic auctor ordinem rerum. Lex autem uocat eum Ius naturale quod natura docuit omnia animalia, ex quo descendit maris et femine coniugatio et liberorum procreatio et educatio, que uerba Ysiderus, canonizando in principio Decreti ait: Ius naturale est comune omnium nationum, eo quod usque instinctu nature, non constitutione aliqua habetur. Uirgilium uocat eum spiritum seu animam mundi dicens in UI°: Principio celum ac terras camposque liquentes / lucentemque globum lune Titanaque astra / spiritus intus alit, totamque infusa per artus / mens agitat molem et magno se corpore miscet. / Inde hominum pecudumque genus uiteque uolantum / et que marmoreo fert monstra per equora pontus. / Igneus est illis uigor et celestis origo, scilicet nobis hominibus, quem in hoc sequens idem Boetius ait: Tu triplicis mediam nature cuncta mouentem / connectens animam per consona membra resoluis. Homerus autem uocauit dictum instinctum nature catena aurea Dei, unde Macrobius, super Somnio Scipionis, ait: A summo Deo usque ad ultimam rerum fecem una mutuis se uinculis religans et nusquam interrupta connexio. Et hec est Homeri catena auri quam pendere de celo in terras Dominum iusisse commemorat, de qua Boetius sensit dicendo: Tu numeris elementa ligas ut frigora flammis, / arida conueniant etc.
+
+Inde sequitur Beatrix quomodo in hoc alte creature, idest phylosophantes, uident orma, idest uestigia Dei finis nostri, ad quem finem facta est talis norma pertacta, idest dictus instinctus, subdendo inde Beatrix quomodo in dicto instinctu, ut in quodam ordine rerum, sunt acclines, idest inclinabiles, cuncte nature, naturate subaudi. Est enim natura naturans ipse Deus, et de hac nichil hic; est et natura naturata que dicitur quedam uis insita rebus similia de similibus procreans. Item dicitur etiam natura dictus instinctus ex sensualitate proueniens ad appetendum uel procreandum et educandum, qui etiam dum prouenit ex ratione dicitur naturalis equitas seu fas. Dico inclinabilles per diuersas sortes, idest per diuersas species plus et minus uicinas Deo, ut principio ipsarum, et per consequens mouentur ad diuersos portus, idest ad diuersos exitus et effectus per mare magnum mundane essentie cum instinctu predicto ferente eas et qui fert ut dicit hic textus ignem uersus lunam, idest ad eius regionem calidam super aerem et terram conglutinat in globum et pendulum substinet, de quo Phylosophus in IIII° De Celo et Mundo ait: Omnia grauia tendunt ad centrum, leuia ad circumferentias, item est promotore in cordibus nostris dictus instinctus, et hoc est quod tangit hic Beatrix dicendo quod nedum talis instinctus mouet insensata et bruta, sed etiam nos homines habentes intellectum et amorem illum, de quo Boetius in IIII° sic ait: Hic est cunctis communis amor / repetuntque boni finem teneri, / quia non aliter durare queant / nisi conuerso rursus amore / refluant cause que dedit esse, unde subdit hic Beatrix quomodo corda, idest talis naturalis dispositio et inspiratio insita nobis naturaliter mictit mentes nostras et animos ad summum celum quietum impireum, continuans: nonum celum uelocius in motu omnibus aliis celis ut ad situm decretum nostrum orginalem. Unde Macrobius, super Somnio Scipionis, hoc uolens tangere inquit: Hinc profecti, scilicet de celo, huc reuertuntur; nam animarum originem manare de celo inter recte phylosophantes indubitate constat esse sententie, et hec est perfecta sapientia ut unde orta sit anima recognoscat. Nam et delfici uox hec fertur oraculi: consulenti ad beatitudinem quo itinere perueniret: *Si te*, inquit, *agnoueris*. Nam et ibi in fronte templi Appollinis ita scriptum erat. *Homini una est*, secundum hec scripta, *agnitio sui, si originis natalisque principii exordia prima respexerit*. Et subdit, eodem libro alibi: Hiis ergo dictis, solum hominem constat ex terrenis omnibus, mentis, idest animi, societatem cum celo et sideribus habere communem.
+
+Inde Beatrix ex predictis infert quod, sicut forma rei archetipa non conformatur interdum intentioni fabricantis, ita anima nostra creata ab intentione diuina ad hunc redditum celi, unde descendit suo libero arbitrio, obliquat se a dicto suo naturali recursu tali ut fulmen cadendo de sua regione et terram, ut dicit hic textus: quod totum Boetius in fine tertii libri exemplificat in persona Orphei et Euridicis eius uxor quam accipit ibi pro anima ita descensa a celo et ad inferos rediente, dicendo quod talis fabula respicit illos qui in superum diem mentem ducere querunt: Nam qui Tartareum in specus / uictus lumina flexerit, / quidquid precipuum trahit / perdet dum uidet inferos. Ad quod ait Thomas in principio Ethycorum in eius comento super illis uerbis Philosophi dicentis ibi quod Omnis actus et electio bonum quoddam appetunt: Et ideo bene nuntiatum esse bonum quod omnia appetunt, nec est instantia de quibusdam qui appetunt malum, quia non appetunt malum nisi sub specie boni in quantum id extimant esse bonum, et sic intentio eorum fertur per se ad bonum, sed per accidens cadit in malum. Et quod dicitur quod omnia appetunt bonum non est intelligendum solum de habentibus cognitionem qua apprehendunt bonum, sed etiam de rebus carentibus cognitione, que naturali appetitu tendunt in bonum, non quia cognoscant bonum sed quia ab aliquo cognoscente mouentur ad bonum ex ordinatione diuini intellectus ad modum quo sagipta tendit ad signum ex discretione sagiptantis. Ex quibus ultimo concludit Beatrix quod ipse auctor mirari non debuit de tali suo ascensu ad celum mente et animo tali naturali motu: sic non miraretur de riuo descendente de monte ad ima et de igne saliente de terra ad ethera, unde Phylosophia in hoc puncto ait Boetio: Paruam michi restare operam puto ut felicitatis compos patriam sospes reuisas, et in principio IIII° sic etiam ad hoc idem inquit: Decursis omnibus que premictere necessarium puto in mostrando ueram beatitudinem, uiam que te domum reuehat ostendam; dicit etiam Phylosophia: Pennas etiam tue menti quibus se in altum tollere possit affigam ut in patriam meo ductu reuertaris, subdendo hec carmina: Sunt etenim penne uolucres michi / que celsa conscendant poli; / quas sibi cum uelox mens induit / terras perosa despicit, / aeris immensi superat globum / nubes post tergum uidet / transcendit ignis uerticem, / donec in astriferas surgat domos etc.
+
+{O uoi che siete in piccioletta barcha.} In hoc II° capitulo usque ibi: {La concreata e perpetua sete}, auctor prohemialiter monet uulgares homines et alios non magni et acuti intellectus secutos ipsum hucusque in hoc suo poemate, quatenus reuertentur ad sua litora, idest ad principia duorum eius librorum suprascriptorum, Inferni scilicet et Purgatorii, et illa duo uolumina legendo et studendo decurrant iterato ut conuenientia sibi, iuxta illud Ecclesiastes, III° capitulo, Altiora te ne quesieris; non autem ingrediantur hunc tertium librum ut profundius pelagus: nam possent in eo deuiare ut cecuciati circa ardua puncta theologica et philosophica eius intelligenda. Nam in II° Metaphysice inquit Phylosophus: Non subtilissimus intellectus ita se habet ad diuina sicut uisus noctue ad solem et ad ea que comprehendit speculatiuus intellectus. Et ut tales uulgares ita moniti desistant ab ulterius procedendo, hic arguit auctor quod nunquam talis aqua, idest talis materia decursa fuit poetando de Paradiso celesti nisi per ipsum nunc hic, ad quod ut uentus spirat sibi Minerua, dea artis et rationis, et ita ethimologizat eam Ysiderus dicendo quod Dicitur Minerua quasi munus artium et inuentrix multorum ingeniorum, et ideo dicitur de capite Iouis manasse, eo quod sensus sapientis et ingeniosi, qui omnia inuenit, in capite est. Item dicit quod Appollo eum ut nauta ducit, idest uirtus intellectiua et speculatiua eum eleuat. Item quod etiam nouem Muse, idest nouem uirtutes et scientie modulandi poetice, dirigunt eum ad polum et sibi eum demostrant, ut magnes, seu calamita cum acu, monstrat eum nautis; in quo polo est quedam stella fixa dicta Tramontana pro capite steli; et circa eum sunt, ut dicit Ptolomeus in suo Almagesto, due constellationes, quarum una uocatur Ursa Maior, altera Ursa Minor, eo quod poete finxerunt Callistonem mutatam per Iunonem in ursam propter adulterium comissum per eam cum Ioue eius uiro, et Archadem eius filium in aliam Ursam natum ex dicto adulterio, quam matrem et filium Iuppiter traslatauit in dictas duas constellationes.
+
+Postea alloquendo auctor inde theologos qui tempestiue gustauerunt panem angelorum, idest nouerunt Sacram Scripturam in eo maxime quod ipsa tractat de filio Dei qui in trinitate diuina ut sapientia numeratur, et qui, de se loquendo Iohannis, capitulo UI°, dicit: Ego sum panis uiuus qui de celo descendi - de quo uide quod plenius scripsi supra in Purgatorio in capitulo XI° ubi descripta est et esposita Oratio Dominica in qua dicitur Panem nostrum quotidianum etc. - de quo pane, subdit hic auctor quod in hoc mundo uiuitur sed non saturatur - ut tangit etiam iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXI°: La sete natural che mai non satia, et ideo inde quod scripsi, dicendo quod intrare bene dicti theologi possunt intrare talle salum, idest tale mare altum, seruando eius nauis sulcum post aquam reuertentem sub puppa equalem, accipiendo hic allegorice tale sulcum pro anagogico intellectu quem lictera textualis includit in hoc ultimo suo poemate. Nam, sicut uomer aperit terram, et prora nauis aquam, ita intelligentia nostra aperit licteram ad id quod includit; et sic de una allegoria habita clauditur ad aliam, nisi iterum aperiatur ut aqua in puppa nauis, addendo quod illi gloriosi Greci qui associauerunt Iasonem ad terram Colchi ad uellum aureum acquirendum, scilicet Hercules, Thelamon, Castor, Pollux, Nestor et alii, non magis fuerunt mirati uidendo dictum Iasonem arare et seminare dentes draconis custodientis dictum uellum: de qua ystoria uide quod scripsi supra in Inferno in capitulo XUIII°, ut stupidi erunt dicti theologi; et hec pro dicta prima parte premissa huius capituli.
+
+Inde, ad secundam ueniendo, auctor premictit in eius principio hec uerba: {La concreata e perpetua sete / del deiforme regno cen portaua} etc., super quibus primo notandum est quod, dum nostra anima a Deo creatur, creatur et cum ea simul quedam auiditas remeandi ad eum, ut tangit auctor iste etiam supra in Purgatorio, capitulo XUI°, ibi dum dicit: {Lanima simplicetta che sa nulla / saluo che, mossa da lieto fattore, / uoluntier torna a ciò che la trastulla}. Et ecce concreata, idest simul cum anima creata, dicta nostra talis sitis deiformis regni desiderati a nobis naturaliter, scilicet Impirei celi, in quo lux, stabilitas et uisio Dei est, et ideo deiforme dicitur quasi uniforme Deo, considerata stabilitate dicti celi et luce, et quia primum opus fuit ab ipso Deo formatum etiam creatione mundi secundum unam opinionem tenentem quod celum Impireum fuerit illa lux de qua dicitur Genesis: In principio ibi prima dies facta est lux etc. De qua tali uoluntate nostra ita naturaliter siciente et cupiente talem locum ait Ambrosius in libro De Spiritu Sancto dicens: Ciuitas illa Yerusalem celestis non meatu alicuius fluuii terrestris abluitur, sed ex fonte uite procedens, et Psalmo prius dicto: Sitiuit anima mea ad Deum fontem uiuum; subdit alibi: Satiabor cum apparuerit gloria tua, que in dicto celo est. Post hec auctor fingit se eleuari cum Beatrice, ut dicit hic textus, ad celum et speram lunarem et ingredi corpus ipsius planete lune, unde ammiratiue arguit quod si corporaliter ita ingressus est illud corpus, contra naturam fuit, secundum Phylosophum in IIII° Physicorum dicentem quod duo corpora non possunt esse in eodem loco simul. Nam granum frumenti non potest repere, idest subintrare, aliud granum illo solido remanente, et hoc tangit hic auctor dicendo quod una dimensio in tali suo ingressu passa fuit alteram. Dicitur dimensio quelibet commensuratio corporis alicuius et determinatio per longitudinem, latitudinem et profunditatem; nam, ut ait ibidem idem Phylosophus: Omne consistens ex linea et superficie et corpore dicitur dimensio; linea est longitudo sine latitudine et profunditate, superficies est longitudo et latitudo sine profunditate, corpus uero est tota trina dimensio, ex quo concludit auctor quod si hic non concipitur humanitatis hoc, quod deberemus magis desiderare esse in dicto celo Impireo ubi uidebimus quicquid credimus in fide, scilicet unitatem deitatis et humanitatis Christi et quomodo Uerbum caro factum est, non circumscriptiue, idest non per rationes et propositiones demonstratiuas, sed per illas que sunt per se ueras et patentes sine alia demostratione, ut est illa maxima Omne totum maius est suis partibus, ut distinguit Phylosophus in sua Posteriora. Et hoc tangit hic auctor dum dicit quod talis uisio ibi uerificabitur per se ut uerificatur illud uerum inter homines quod prius credimus quam demonstretur lingua.
+
+Post hec, ad id quod sequitur prenotandum est quod certa corpora dicuntur diafana, idest transparentia et sic rara, ut celi et aer; quedam opaca et sic densa ut terra; et alia solida corpora. Modo fingit auctor se petisse a Beatrice de apprehensione nigredinis illius que apparet in luna, quam fabulose simplices dicunt esse animam Cayn in hoc mundo, fingens ante responsionem deridere eum dictam Beatricem dicendo, si opinio uulgarium in hoc mundo errat, ubi clauis sensus uisui, que est ratio rei uise, non certificat eos propter distantiam et remotionem, ut est in casu nostru de ipsa luna, quomodo amodo non deberet de hoc mirari ipse auctor cum nunc sit in ipso corpore lune cum sensu uisiuo suo et ratione ualente ipsum in eum certificare.
+
+Et dubitando ita querit, unde dicit ei Beatrix quod dicat quid ipse auctor de hoc sentit; cui auctor respondet quod credit quod raritas et densitas sit causa illius nigredinis et aliarum diuersitatum apparentium in aliis corporibus celestis; quam oppinionem ut eroneam improbando Beatrix, sic arguit contra ipsum auctorem, dicendo primo quomodo octaua spera seu celum stelliferum, quod Scriptura Sacra uocat firmamentum demonstrat, ut scribitur in Alchibicio et per Ptolomeum in suo Quadripartito, nobis hic inferius in se habere stellas diuersas et uarias, tam in maioritate et minoritate quam in colore et luciditate, ut patet ad sensum. Et idem est in septem planetis erraticis: nam uidemus stellam Mercuri paruam, lunam et solem magnas stellas, Uenerem lucidissimam, Martem rubeum, Iouem albentem; modo, si hanc talem uarietatem et discrepantiam raritatis et densitas inducerent, sequeretur quod unica tamen, idest tantummodo operatiua et effectiua uirtus foret in dictis omnibus superioribus corporibus distributa plus et minus singulariter in eis, et sic per consequens uirtutes et influentie dictarum stellarum, que esse debent fructus specifici principiorum formalium, non essent diuerse, ut expediunt esse ad formam et ordinem uniuersi, sed essent solum unice operationis et effectus, et sic omnia dicta principia formalia, preter unum, destructa remanerent, ut dicitur hic in textu.
+
+Dicuntur enim principia formalia iste substantiales forme, ut sunt anime intellectiue seu rationales in nobis hominibus, sensitiue in brutis, uegetatiue in plantis, lapidibus, metallis et aliis huiusmodi productis et formatis, ut patet in Genesi in opera Dei sex dierum, et in UIII° Methaphysice per Phylosophum dicentem ibi quod Differentia rei a forma summitur, et in II° Physicorum etiam ait: Forma est principium operandi; quod etiam tangit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XUIII°, ibi dum ait: {Ogni forma substantial, che septa / è da materia et è cum lei unita, / specifica uirtute a in sé collecta} etc. Que dicuntur formalia principia eo quod cum materia integrant composita, ut sunt genera singulorum et singula generum ac indiuidua specierum, arguendo idem Beatrix tali secunda ratione dicendo: si dicta raritas foret causa dicte nigredinis, aut dicta nigredo pertransisset totum globum lune aut in partem, interserendo quod dictus planeta quasi ut quodlibet corpus carnale diuersificatur per maciem et pinguedinem seu adipem diuersificaretur in suo toto uolumine, idest in tota sua reuolutione circumcirca, quod falsum est, ut iste idem auctor dicit infra in XXII° capitulo, dum dicit ibi: {Uidi la figla di Latona incensa / senza quelumbra che mi fu cagione / per che già la credetti rara e densa}. Et rediens ad propositum dicit si dicta raritas penetraret dictum globum lune totaliter, ut dictum et propositum est, in eclipsis solis radius eius a lumine per illam partem penetraret ingestum, idest intrusum, sicut in alio quolibet raro; sed, cum hoc minime pateat, concludit falsa talis inductio et propositio.
+
+Adhuc etiam sic arguit ipsa Beatrix si non in totum sed in partem dicta raritas perforaret dictum corpus lunare, a termino et meta densitatis resplenderet et refundaretur lumen solis ut a plumbo celanti uitrum color in speculo; et si uis tu, auctor subdit Beatricem replicare, quod ibi radius tetrus, idest umbratus, se reddat propter distantiam loci, inducit in hoc solucionem ab experientia fonte artis trium speculorum, que per se patet hic in textu. Ad quem recursum experientie commendandum, ait Phylosophus in I° Methaphysicorum dicens: Artem magis experimento sciendam esse extimamus, et in I° Physicorum ad idem ait: Cognitio nostra a sensibilibus habet exordium.
+
+Unde, concludendo contra predictam talem opinionem auctoris et contra opinionem Marciani, tenentis quod talis nigredo lune causaretur ab umbra terre, et Michaelis Scotti, tenentis quod causaretur a supradicta constellatione que dicitur Ursa Maior, Beatrix dicit quomodo celum diuine pacis, idest quietis, cum in eo non sit aliquis motus, continet in se nonum celum, primum mobile in quo esse totius eius contenti dependet uirtute motiua. Qui tali esse sequens celum stelliferum, scilicet octaua spera, ut instrumentum diuine mentis et sigillum partitur per diuersas essentias, idest per diuersa predicta principia formalia seu formas substantiales ab eo distinctas et contentas. Ad quod ait sic Phylosophus in UIII° Physicorum: Diuersitas specierum seu formarum est in rebus per diuersitatem agentis, idest Dei, mediante dicto celo. Et hoc est quod tangere uult Boetius dicendo: Mundum mente gerens simul quam ymagine formans etc.
+
+Inde alii giri, idest septem spere planetarum, per uarias differentias disponunt ad finem et semen dictarum essentiarum seu dictorum formalium principiorum cum suis motoribus angelicis ut mallei artis diuine; ad quod respiciens Psalmista inquit: Uerbo Domini celi firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. Et sic dicta organa celestia, dicit hic textus, adeo et ab eius dispositione et uoluntate capiunt quod inferius hic operantur, unde ait Alpharabius: Celum mouetur ut deseruiat uoluntati altissimi. Et repilogando adhuc Beatris, subdit hic in effectu quomodo elementa continentur dispositiue a dictis planetis, et ipsi planete a dicta octaua spera et dicta octaua spera a nono celo predicto, et ipsum nonum celum ab ipsa diuina mente; que mens et intelligentia diuina, concludendo iterum subdit hic Beatrix, sicut anima in nobis per differentia membra ad diuersas potentias resoluitur et operatur quod uult, - ut etiam ait Apostolus, Ad Romanos, XII° capitulo, dicens: Sicut in uno corpore multa membra habemus, non tamen omnia eundem actum habent etc., et Boetius in III°: Connectens animam per consona membra resoluit, ita suam bonitatem multiplicatam per stellas aperit et exequitur ac explicat, et ita agendo, subaudi, dicit Beatrix, quomodo uirtus diuersa constitutiua ipsius intelligentie diuine, que est illa prouidentia de qua Sapientie XIIII° capitulo, ait Salamon sic loquens Deo: Tu pater omnia gubernas: prouidentia facit diuersa ligam cum pretioso corpore stelle, que uirtus, ut uita, idest ut anima corpori copulatur ipsi stelle; que uerba congruentius posite fuissent hic in plurali numero quam in singulari, hoc modo: uirtutes productiue diuerse dicte intelligentie et prouidentie Dei faciunt diuersas ligas, idest commistiones cum corporibus stellarum, proportionando se eis in maiori et minori ualore ad formalia principia effectiue supradicta, sicut metalla proportionata diuersa in moneta cariori et uiliori, que proportionando metallica liga dicitur et uocatur. Que talis predicta uirtus ita mixta, ut subditur hic, cum dicto stelle pretioso corpore, per illud lucet, idest operatur, hic deorsum resplendendo letanter in suis effectibus ut letitia in occulo ueniens a corde; et hoc quia dicta uirtus uenit a leta natura, naturante subaude, idest ab ipso Deo qui est ipsa summa leticia, et qui ut principium formale, productum subaudi, producit dictas uarietates stellarum conformes sue bonitati, idest sue dicte prudentie. Nam raritas et densitas, ut opinabatur auctor hic de premissa nigredine lune ac de diuersitate ceterarum stellarum, ultimo notandum est hic quod prout scribit Thomas in principio suo Contra Gentiles, capitulo XXIII° et XXIIII°: Deus non potest dici forma a qua resultat principium aliquid formale et ut sit pars alicuius compositi cum hoc imperfectionis esset, scilicet dependere ab aliquo composito, ut cadere in aliquam compositionem. Unde Magister Bernardus in prima Decretali, De Summa Trinitate, super uerbo Pater, Filius et Spiritus Sanctus tres sunt persone, sed una essentia simplex omnino, sic glosauit: Compositio multiplex est: nam est compositio partis ad partes ut in rebus corporalibus. Item est compositio proprietatis ad subiectum ut rationabilitas in anima; item est compositio forme ad substantiam et substantie ad formam; et nulla istarum compositionum cadit in Deum, et ideo dicitur simplex omni, idest in quolibet sensu compositionum, et super illo alio textu dicte Decretalis ibi subiecto dicente: Christus uerum homo factus ex anima rationali et humana carne compositus, dicit Iohannes Andree: Considera uerba: non enim Christus compositus ex deitate et humanitate, nam simplicitas deitas nullam recipit compositionem, sed compositus dicitur realiter sue humanitatis, que fuit composita ex rationali anima et humana carne, unde auctor hic uocat Deum principium formale. Et Augustinus in suo libro De Libero Arbitrio dicendo quod Deus est forma omnium; et Boetius, dicendo: Forma boni liuore carens etc., intelligendi sunt sensisse Deum fore formam conseruatiuam et ydealem omnium rerum. Et sic non est nec potest dici principium formale informatiuum et refectum materie, sed principium formale ydeale et conseruatum sicut forma sigilli conseruat similitudinem sigilli; et hoc tangit etiam superius hic auctor dicendo quomodo octaua spera a mente Dei uoluentis illud capit suam formam et fit eius sigillum.
+
+{Quel sol che pria damor mi scaldò el pecto.} In hoc III° capitulo, continuando se auctor ad premissa proxime dicta ac premisso suo exordio satis per se patente, fingit sibi apparuisse in corpore huius planete lune has umbras, ut dicit textus hic, mediante uirtute influentie presentis planete, beatas in celo. Nam uirtuosa dicta eius influentia habet maximas mulieres sub eius ascendente natas reddere amatrices castitatis et uirginitatis et, per consequens, uite religiose. Quod totum poete senserunt fingendo Latonam peperisse Dianam et Appollinem, idest lunam et solem, accipiendo dictam Latonam pro religione, et dictam Dianam, idest lunam, pro castitate et dictum Appollinem pro sapientia, ut scribit Fulgentius, de qua tali uirtute lune sub nomine Proserpine et Echate, quarum quelibet pro luna poetice ponitur, tangit Uirgilius dicens in UI°: Casta licet patrui seruet Proserpina limen etc., et alibi in Buccolicis: Casta faue Lucina: tuus iam regnat Appollo etc. Item habet reddere dicta impressio et influentia lune personam tepidam et mollem aliqualiter in animo, quod notat hic auctor inducendo hanc umbram Picarde inferius dicere quomodo eorum uota fuerunt neglecta et in parte uacua. Et hoc est quare auctor in hoc celo solummodo fingit beatas umbras sibi sic apparere in aspectu et colore aqueo et nubeo.
+
+Unde subdit quomodo prius coto puerili, idest pensamento uano, ut dicit hic Beatrix, cogitauit dictas umbras fore ydola siue ymagines speculatas aliquarum umbrarum seu reflexas, ut putauit Narcissus de suo ydolo speculando se in quendam fontem, ut ait Ouidius in III°, et sic errando philocaptus est de se ipso putando umbram suam pulcerrimam fore alterius persone; et sic mortuus est procus sui ipsius et translatus in florem sui nominis, quod tangit hic auctor, ut patet in textu, dicendo etiam comparatiue quod eius debiles palpebre occulorum et aperturas, quas uocat hic postillas ut diminutiuum postium - dicuntur enim hii postes, postium hostia et introitus portarum, et sic aperture occulorum postille possunt dici idest paruule porte - ita redibant a conspectu aque illarum umbrarum ut reddeunt in respicientibus fundos seu alueos alicuius aque seu riui non ita profundos ut persi sint, idest umbrati, uel dicit persi, idest perditi, et ut margerita seu perla in candida carne alicuius domine, fingendo ibi se reperire umbram Piccarde, filie domini Simoni de Donatis de Florentia, quam inducit ad dicendum inter alia qualiter, suo spirituali motu, dedicauit se in monasterio Sancte Clare Florentie quod dicitur Monticellus, et quomodo inde extracta fuit per uim per donimum Cursum, eius fratrem, et nupta, ut scripsi de hoc, et ibi uide supra in Purgatorio in XXIIII° capitulo in principio.
+
+Item fingit ibi se uidisse umbram Constantie imperatricis, que deducta etiam est de monasterio et tradita fuit nuctu. Unde in hoc sciendum est quod olim Robertus Guiscardus, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo XXUIII°, sua probitate acquisiuit regnum Sicilie et Apulie; quo mortuo, Rogerius eius filius subcessit in dicto regno, inde dicto Rogerio subcessit in dicto regno Guillielmus, eius filius, rex probus et uirtuosus, ut ostendit iste auctor infra in capitulo XX°. Qui rex Guillielmus mortuus est unica filia relicta puella, scilicet supradicta Constantia, que temporis in processu, uellet seu nollet, a quodam magnate siculo nomine Tancredo intrusa fuit in quoddam monasterium in ciuitate Palermi, et dominator Sicilie effectus est dictus Tancredus, et tirannice se gerente, Archiepiscopus palermitanus sua industria ita fecit cum Papa Celestino tertio quod dicta Constantia tracta fuit de dicto monasterio et tradita est in uxorem Henrico imperatori U°, et filio Federici primi imperatoris de Sueuia, cuius cognomen erat Barbarossa. Qui Henricus, imperare incipiens anno domini M°CLXXUII, intrauit potenti exercitu insulam Sicilie et eam habuit et Apuliam, et dictum Tancredum occidit et Tancertum eius filium cum matre sua Margherita in Alamanniam secum duxit. Ex qua Constantia dictus Henricus postea genuit Federicum secundum, qui tertius et ultimus imperator fuit de domo Sueuie. Et hoc est quod tangit hic auctor de secundo uento Sueuie, idest de dicto Henrico quem uocat uentum hic auctor, ratione transitorie glorie et dignitatis imperialis et aliarum istius mundi, etiam ut alludat uerbis Yeronimi dicentis: Breuis est huius uite felicitas, modica huius seculi gloria, uentus tenuis est potentia temporalis; dic ubi sunt imperatores et reges qui quasi ut umbra transierunt? Ad quod idem dicitur Osee XII° capitulo, ibi: Efram pascit uentum, idest dicta uanagloria potentatuum huius mundi; alia per se patent.
+
+{Intra due cibi distanti e mouenti.} Continuando se auctor adhuc ad proxime precedentia in presenti IIII° capitulo ita procedit; nam ex hiis que dixit se uidisse et audisse in proximo precedenti capitulo fingit nunc inde duo dubia sibi occurrisse. Primum erat quia uidendo in hac spera lune animas illorum qui in hac uita uirtuose egerunt sub influentia eius, dubitabat ne opinio Platonis uera foret, tenentis animas nostras a stellis nobis infundi, et ad easdem stellas in morte redire, unde in suo Timeo libro quodam, quem scripsit Timeo eius discipulo, ita inquit: Coagumentataque mox uniuerse rei machina delegit de animas stellarum numero pares singulasque singulis comparauit eademque uehiculis competentibus suppositas uniuerse rei naturam spectare iussit, et subdit: Uincentibus quidem animabus in hac uita, contra uitia subaudi, in morte ad corporis stelle contubernium sedemque reditum pater acturis deinceps uitam ueram et beatam. Secundum dubium erat audito quod dicta Constancia, perseuerans in bono et religioso animo et proposito, propter uiolentiam alienam minus meruit, et dicta Piccarda. Que duo dubia ita pari affectu, dicit hic auctor, mouebant eum ad uolendum querere a Beatrice rationem de utroque, quod necesse erat, ipsum ut perplexum silere, non ualendo eligere de quo primo quereret, quod quidem probat tali inductione philosophica, ponendo hic in terminis ipse auctor sic dicendo: Si quis liber homo famelicus sit intra duos cibos pariter sibi distantes et mouentes, idest attrahentes equaliter eius uoluntatem, prius fame peribit quam de aliquo dictorum ciborum summat electiue; et intellige in proposito casu illum hominem liberum qui a iuditio rationis penitus regulatur in sua uoluntate in eligendo aliquid uel non, non autem a concupiscentia uel ab aliqua alia passione appetitiua motus, cum dicat Phylosophus in III° Ethycorum quod Electio est quedam uoluntas per rationem et intellectum determinata, contraria concupiscentie et ire, ideoque non est conuertibilis cum uoluntate absoluta. Nam electio nunquam esse potest de inpossibilibus, uoluntas uero potest esse de impossibili, puta de immortalitate; unde subdit ibidem idem Phylosophus quod Uoluntas non est electio sed propinqua electioni. Circa quem presentem passum scribendo Thomas in prima secunde, questio XIIIa, dicit quod homo liber dicitur ille qui secundum iuditium rationis potest eligere agere et non agere omnia que sunt ad finem, nam summum bonum et ultimum finem, scilicet Deum, non potest non eligere. Unde respectu illius non dicitur liber quis eum iuditium rationis non potest iudicare id esse non bonum uel non eligibile; et sic dicitur homo liber respectu electionis eorum que sunt ad finem, non respectu finis. Nam homo non potest non uelle esse beatus uel esse miser, ymo de necessitate uult beatitudinem et non miseriam; restat igitur quod si talis liber homo moueatur pariter a dictis duobus cibis, quod in eo iuditium rationis non poterit pereligere aliquem de dictis cibis. Circa quod etiam idem Thomas in dicto suo libro et questione inter alia dicit quod talis homo eligit libere et non necessarie, cum electio sit de agendis uel non agendis ad finem, sed ratio potest iudicare quod sit ita bonum agere sicut non agere et istud sicut illud; unde electio non est de necessitate absoluta sed condictionali, scilicet secundum quod iudicabit ratio; et supposito quod tali famelico obiciantur dicti duo cibi eque boni, potest tamen unum eligere et alium refutare quia sua ratio poterit apprehendere unum sub aliqua meliori condictione quam alium. Et sic concluditur quod si apprehenderit eos pariter in bonitate et affectione, quod nunquam eliget ut in proposito nostro, addendo hic auctor quod nedum hoc contingit in nobis rationalibus, sed etiam in brutis in suo apprehensiuo instinctu appetibili et electiuo, exemplificando de agno quodam existente in medio duorum luporum equaliter timente quomodo immobilis efficietur, item et de cane quodam existente inter duos damas equaliter cupiente aggredi utrumque quomodo de necessitate desistet ire ad aliquem eorum; dicuntur enim dame quedam animalia de genere ceruorum, de quibus Uirgilius in sua Buccolica inquit: Cum canibus timidi ueniunt ad pocula dame. Ymo quod plus est in rebus insensatis hoc accidere, uidetur secundum Fratrem Albertum dicentem in suo Lapidario quod: Si duo magnetes subtus et supra equatis uirtutibus ordinentur et ferrum in medio disponatur, quod dictum ferrum necessario pendebit in aere.
+
+Inde, facta comparatione de Beatrice ad Danielem certificantem Nabucodonosorem regem in obliuionem eius somnii quod fecerat de statua humana, ut scribitur in Daniele, capitulo II°, et de quo plene dixi supra in Inferno, capitulo XIIII, quo somnio reuelato releuauit dictum regem ab ira qua morti uolebat tradi omnes eius sapientes eo quod nesciebant diuinari dictum somnium quale fuerat, auctor inducit Beatricem ad ipsum clarificandum de dictis duobus dubiis eius. Et primo de illo quod uiderat ibi ita illas animas quasi ut uerificaretur opinio predicta Platonis, dicendo quod dicte anime ibi uise, et quas in aliis celis uidebit, ita locate sunt in Impireo celo et loco Paradisi sicut angeli et sancti quicunque maiores, licet differenter. Nam in beatitudine uisionis Dei prestanciores sunt summi sancti quam alie anime, sicut in ordinibus angelorum; nam seraphini presunt cherubinis, cherubini tronis, et sic de singulis descensiue. Ad hoc Augustinus in suo Speculo ita ait: Dico premia pro labore diuersa, quia alii plus, alii minus Deum uidebunt. Unusquisque enim Deum uidebit quanto purius hic uixerit uel amplius certauerit, sed per karitatem, que ibi erit perfecta, omnes beati cuncta possidebunt simul. Unde subdit auctor hic in persona Beatricis quod si posuit se uidisse in hoc celo lune has animas, ac etiam ponet se uidere in aliis celis alias spirituales umbras, hoc dicit sub sensu anagogico, idest sub spirituali et intellectu, tali uidelicet quod sicut ierarchie angelorum per nouem ordines partite sunt, ita quod beatitudo eorum sit per gradus maior et minor ita et in motoribus nouem celorum ratione eiusdem angelice nature, et sic eodem ordine beatitudo animarum beatarum mediante influentia dictorum celorum gradatim in Paradiso maior et minor est.
+
+Quod tangit hic auctor dicendo in persona Beatricis quomodo dicte umbre se ostenderunt ibi, non ut sortite sint et posite in tali celo circumscriptiue, sed ut facerent signum de spirituali spera, idest de situatione animarum beatarum infimiore a conspectu diuino et remotiore, addens quod ita loquendo ingenium legentis in hec ut sensibilia melius apprehendit intellectualiter, quod anagogice includunt. Unde Phylosophus in I° Physicorum ait: Cognitio nostra a sensibilibus habet exordium, et in I° Methaphysice inquit: Principia scientiarum speculatiuarum sunt per sensum accepta. Et Thomas in prima questione II° ait: Naturale est homini ut per sensibilia ad intelligibilia ueniat, et omnis nostra cognitio a sensu initium habet, et dicit hic auctor quomodo tali dicta Sacra Scriptura attribuit Deo pedes et manus, aures et occulos et alia nostra sensibilia organa quantum ad litteram, sed anagogice, idest spiritualiter, aliud intelligit. Nam in eius brachio datur intelligi ipsa potentia diuina spiritualiter, unde illud in Psalmo: Uirtutis fecit potentiam in brachio suo, et in eius pedibus designatur illa pars iustitie Dei que conculcat superbos, unde sequitur in dicto uersiculo, Dispersit superbos mente cordis sui; et in alio Psalmo dicitur: Donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum, et sic de aliis dictis membris. Item Ecclesia nostra Catholica pingit in forma humana Gabrielem, Michaelem et Raphaelem angelos, intelligendo tamen ipsos angelos spirituales substantias, qui Raphael, ut legitur Tobie capitulo XI°, sanauit de mandato Dei ipsum Tobiam cecatum a stercore yrundinis, ut dicitur hic in textu. Et per hec dicitur in quodam Decreto: Quod legentibus prestat scriptura, hoc idiotis prestat pictura.
+
+Inde auctor in persona Beatricis reassumendo quod dixit, dicit quod simile est dictum Timei, idest Platonis, huic fictioni ipsius auctoris, diuidendo ita has animas, ut supra tactum est, cum ipse Plato, scribendo animas ita ad stellas reddire sentiat ad licteram ut dicit, non sub aliquo extrinseco sensu, ut sentit hic auctor. Nam si dictus Plato intellexisset in tali eius opinione quod laus uel reprehensio influentiarum dictorum planetarum rediret ad eos, forte non errasset, unde fuit, dicit hic textus, hoc dictum Platonis causa quare antiqui Gentiles nominauerunt planetas a nomine Iouis, Mercurii et Martis et aliorum ceterorum uirorum ab ipsis impressis, quasi crederent animas talium ad dictas stellas reddisse.
+
+Post hec auctor, continuando se, inducit Beatricem soluere uolendo secundum eius dubium, scilicet cur demeruerunt dicte anime si uiolentia aliena non perseuerauerunt in suis monasteriis, dicere et arguere quomodo uiolentia est et dicitur quando patiens nichil confert ui patiendi sibi; at iste anime contulerunt ui eis facte uoluntarie saltem in non reuertendo ad sua monasteria ergo etc. Unde circa hec Philosophus in III° Ethycorum ait: Uiolentum est cuius principium extra tale existens, in quo nichil confert operans secundum proprium appetitum uel patiens quod uiolentum fit per uiolentiam et ignorantiam. Et Thomas in prima secunde ad idem sic etiam ait: Cum aliquis uult pati ab alio, manente in eo qui patitur uoluntate patiendi, non est simpliciter uiolentum; quia, licet ille qui patitur non conferat agendo, confert tamen uolendo pati, unde non potest dici inuoluntarium. Ad hoc Gregorius recitatus in quodam Decreto: Aduersitas que bonis uotis obiicitur, probatio uirtutis est, non iuditium reprobationis; quis enim nesciat quam prosperum fuit quod Paulus Apostolus predicaturus ad Ytaliam ueniebat, et naufragium ueniens pertulit? Tamen nauis cordis in maris fluctibus integra stetit, ut etiam in beato Laurentio in ignea grada martirii et in Sceuola Mutio, ut dicit hic textus. Scribit enim Titus Liuius et Seneca in XXIIIIa Epistula ad Lucilium quod, dum olim Porsenna Clausinus rex Etruscorum uenisset in obsidionem circa Romam, et multum stringeret eam, iste Mutius ciuis romanus et iuuenis animosus solus et occulte exiuit urbem et ad castra Porsenne predicti perrexit, et breuiter factus propinquus dicto regi, euaginato gladio, quendam scribam dicti regis subito occidit, putando se occidisse regem. Qui captus, in adductum ignem, quod loqui nolebat dicto regi petenti ab eo cur hoc egisset, propter tale eius errorem, dexteram misit, qua ardente cepit loqui dicto Porsenne ita dicens: *Romanus sum ciuis, hostis hostem occidere uolui, nec ad mortem minus animi est quam fuit ad cedem; nam facere, inquit, et pati fortia Romanorum est*, addendo fore Rome tunc quingentos alios iuuenes coniuratos ad idem faciendum contra ipsum Porsenam. Quo audito, dictus rex statim composuit cum ipsis Romanis et de dicta eorum obsidione recessit, et ipsum Mutium liberauit. Et ut tangat auctor de uoluntate absoluta et mixta, inducit Beatricem adhuc ad repetendum uerba Piccarde que dixit superius, scilicet quomodo dicta Constantia retinuit uelum cordis in uoluntate absoluta sed uelum professionis amissit in mixta uoluntate. Nam, licet uoluisset remansisse in monasterio absolute, noluit tamen interpretatiue, cedendo ui uel metu sibi facto, cum talia magis sint uoluntaria quam inuoluntaria. Unde Philosophus in preallegato libro III° Ethycorum ait: Quecumque propter timorem maiorum malorum operata sunt, uel propter bonum aliquod magis uoluntariis similantur et mixte sunt tales operationes, idest habentes aliquid de utroque. Ideo in eis quis laudatur quando turpe aliquid uel triste substinet pro magnis bonis, exemplificando de iactu rerum facto de naue in mare in tempestate; quando uero pro paruo bono, uituperatur, exemplificando de Almeona occidente propriam infrascriptam eius matrem rogamine patris eius, scilicet Amphiarai, de quo uide quod scripsi supra in Inferno, capitulo XX°, et in Purgatorio, capitulo XII°. De quo etiam casu Ouidius in UIIII° ait: Natus erit pius et sceleratus eodem: quod tangit auctor hic dicendo quomodo ipse Almeona ut non proderet pietatem dicti sui patris coegit se ad occidendum Eurifilem predictam eius matrem, unde subdit idem Phylosophus in dicto eius libro: Quedam autem fortassis non est cogi, sed magis moriendum patientem durissima, et enim Euripedis Almeona derisoria uidetur cogentia matrem occidere, concludendo auctor in persona Beatricis circa hec, quomodo uoluntas absoluta non consentit directe alicui dans sed obliqua, puta ut euitet aliqua periculosa. Nam dicit dictus Phylosophus quod Uoluntabile est quod recte uolumus, et Thomas in prima secunda dicit etiam quod Uoluntas absoluta non consentit alicui non bono cum procedat ab intellectu rationali ut quedam inclinatio procedens ab interiori principio cognitiuo, unde et Augustinus, scribens contra Petulianum ait: Benefacere nemo potest nisi elegerit, et nisi amauerit, quod est in libera uoluntate, et sic per coactam uoluntatem seu mixtam possumus male agere. Sed non bene Canoniste uero circa premissa distinguunt: quando scilicet per coactionem aliquid fiat, aut coactio est absoluta aut conditionalis; absoluta, scilicet cum quis uiolentis trahitur ad aliquid faciendum, quo casu quis excusatur allegantes Agustinum dicentem in primo De Ciuitate Dei: Lucretiam ita coactam a Sexto non comisisse adulterium per coytum illius uiolentum, quam ystoriam scribam infra in UI° capitulo; conditialis autem que metum uel cruciatum seu aliquid aliud graue minatur, et si excuset a tanto non tamen excuset a toto, ut in casu nostro potest dici; et ex hoc dicitur in Iure Ciuili quod Coacta uoluntas, uoluntas est. Ultimo congratulatur auctor Beatrici ut sacre theologie, ut per se satis patet.
+
+{Sio ti fiammeggio nel caldo damore.} In hoc presente U° capitulo, continuato cum fine proxime precedentis, adhuc premisso quomodo maius donum quod fecerit Deus creando angelos et hominem, fuit collatio liberi arbitrii, facta solum in eos ut in creaturas intellectuales et rationales - nam dicitur liberum quantum ad uoluntatem, et arbitrium quantum ad rationem, unde dicitur liberum arbitrium abilitas rationalis uoluntatis, qua bonum eligitur gratia cooperante uel malum ea deserente; nam, licet uoluntatis sit appetere, rationis est uidere quid agendum uel eligendum sit uel non, unde ab eo nostra merita et demerita dependent, unde Augustinus in Enchiridion ait: Homo male utens libero arbitrio et se perdidit ipsum, ad quod etiam scribitur in Ecclesiastico, XU° capitulo: Sic Deus ab initio constituit hominem et reliquit eum in manu consilii sui, idest in libertate arbitrii, exponit ibi Glosa: Et ideo soli rationali creature datum est, que sola inter creaturas habet uoluntatem et rationem; bruta enim habent solum sensum et appetitum sensualitatis, non autem uoluntatem et rationem, et sic carent libero arbitrio premisso - auctor inducit Beatricem sibi respondere querenti an uotum non impletum quis possit aliter redimere uel supplere, hoc modo dicendo: Si tu auctor argumentaberis si uotum taliter et tale a dicta libera nostra uoluntate manauerit, quod Deus sicut tu consentiat, idest consentire debeat dicto uoto uoluntario tam ratione honeste etc. et persone uote et uouentis, quomodo potes a tali contractu et pacto uotiuo postea resilire a te ipso solo, cum Iure regula dicat quod Unumquodque debet dissolui eo genere cognoscere quo ligatur. Item et cum alia Lex dicat: Sicut in initio unicuique libera potestas est contrahendi, ita renuntiare semel constitute obligationi non potest. Nam, sicut quis rem traditam Deo in uictimam et sacrificium, dicit adhuc hic Beatrix, non potest illa amplius retrahere a uictima nisi aliter efficeretur male ablatum, unde in Leuitico, capitulo finali, dicitur quod semel Deo sanctificatum est, non potest in alios usus commutari nisi aliter appareret de uoluntate Dei, ut in uictima incoacta per Habraam uolente uictimare Ysaac Deo, quam uictimam angelus Domini impediuit, ita pari ratione in rem erit semel ore nota. Unde in Deuteronomio, capitulo XXIII°, dicitur: Quod semel egressum est de labiis tuis obseruabis et facies quod promisisti Domino tuo etc. Et ut magis explicite intelligantur que dicit hic auctor de uoto et eius redemptione, premictendum est quod duplex est uotum, scilicet uotum necessitatis quod quis promictit in baptismo, ut est abrenuntiare Sathane et pompis eius, tenere Fidem et seruare Decalogum, idest decem precepta Legis, et de hoc nichil dicit hic auctor; aliud uotum dicitur uoluntatis, quando scilicet quis uotum uoluntarie emictit et ad quod quis ante non tenebatur, sed postea astringitur sicut est uotum continentie, abstinentie et peregrinationis, unde Psalmista: Uouete et reddite Deo; Idest si uouetis reddite, dicit ibi Glosa. Item hoc uotum uoluntarium quandoque dicitur simplex, quando scilicet emictitur sine ulla solempnitate, de quo in hoc capitulo dicitur, quandoque uocatur solempne, ut uotum monachorum et monacharum; tamen quantum ad Deum simplex uotum non minus obligat quam solempne predictum et utriusque uiolatio peccatum mortale inducit. Item uoluntarium uotum aliud purum aliud conditionale: purum, ut dictum est, quando simpliciter emictitur, conditionale quando aliqua conditio expressa in eo infertur, puta cum uoueo ieiunare uel limina Sancti Petri uisitare, si Deus michi prestiterit sanitatem uel dederit mihi filium, uel tacita, puta si potero, si uixero uel Deus aliter reuelauerit, et tale uotum si conditio deficit non tenemur seruare. Unde Augustinus in libro De Adulterinis Coniugiis ait: Nulla ratione uel conditione rumpenda sunt que sine ulla conditione aliqui uouerunt. Ex quibus premissis, licet Magister in IIII° Sententiarum dicat quod uotum sit quedam testificatio promissionis spontanee de hiis que Deo et sub Deo fieri debent et Thomas in secunda secunde LXXXUIIIa questione ubi de hac materia diffusius tractat, etiam ibi diffiniat, sunt Canoniste ad diffiniendum taliter illud uotum eius dicunt: Est alicuius rei licite faciende uel non faciende cum deliberatione animi Deo facta pollicitatio; dicit autem fieri debere pretextu rei licite, quia si mala uel illicita esset promissio, non esset seruanda sed rescindenda. Unde Ysiderus in Sinonimis, libro II°, ait: In malis promissis rescinde fidem, in turpi uoto muta decretum. Que incaute uouisti ne facias; impia enim promissio que scelere adimpletur, et Ecclesiastes, U°, dicitur: Displicet Deo infidelis et stulta promissio, et Ambrosius: Nichil promictat homo inhonestum, aut si promictat non seruet. Ex quibus reprehendit hic auctor Ieptre filium Galadres naturalem de sacrificio quod fecit de unica filia sua; nam, ut legitur Iudicum, capitulo XI°, cum bellum ut dux Israel semel parasset contra filios Amonis, ita uouit si uictor esset, Quicumque fuerit egressus de foribus domus mee occurrens michi reuertenti, illum domino sacrificabo, unde occurrentem primo sibi uictorioso dictam eius filiam, mactauit et uictimauit Deo, quod stultum fuit et non acceptabile Deo. Unde idem Ambrosius ita in suo libro De Officiis ait de hoc Iepte: Miserabilis necessitas que soluitur parricidio; melius est non uouere id quod sibi is cui promictitur nolet exolui. Nam non omnia promissa seruanda sunt, cum et ipse Dominus (sic dicitur Mathei XII°), frequenter suam mutat sententiam. Item Yeronimus ad hoc inquit: In uouendo fuit stultus Iepte quia distintionem non adhibuit in reddendo. Nam si occurrisset sibi agnus uel uitulus, bene debuisset illum uictimasse, non autem filiam. Eodem modo reprehendit etiam auctor hic regem Agamenonem Grecorum, olim exercitus contra Troianos ducem, qui uictimauit Ephigeniam eius filiam suis diis ut prospere nauigaret cum dicto exercitu, ut plenius scripsi supra in Inferno in capitulo XX°, ubi uide de hoc. Post hec auctor secundario inducit Beatricem dicere quomodo Ecclesia dispensat in uotis, tangendo, licet non isdem uerbis, in effectu quod scribit Alexander papa tertius cuidam episcopo querenti ab eo quod quesiuit hic auctor a Beatrice, ita dicendo in quadam eius Decretali: An uota peregrinationis elemosinis redimi possint, uel pro necessitate in aliud commutari: respondimus quod ab eius qui presidet pendet arbitrio ut consideret diligentius qualitatem persone et causam commutationis, an scilicet ex infirmitate seu affluentia diuitiarum aut alia causa probabili, peregrinatio aut recompensatio melior fuerit et Deo magis accepta, et exinde secundum hoc debet dispensare; et in hiis consistit clauis aurea, idest auctoritas, et clauis argentea, idest scientia, et discretio prelati. De quibus duabus clauibus tangit hic auctor, et ego plene scripsi supra in Purgatorio in capitulo UIIII°, ubi de eis uide. Et ut hec procedant de iure diuino ita arguit Innocentius papa in sua quadam alia Decretali dicens: Cum igitur in lege ueteri in qua non minus preceptum Domini obligabat quam uotum hodie obliget in Ecclesia primogenita, que Domino mandabatur offerri quedam Domino redderentur ut primogenita leuitarum, quedam redimerentur ut aliarum tribunum, quedam commutarentur in aliud sicut primogenitum asini qui oue commutabatur, ut habetur Exodi capitulo XXXII°, et Numeri XXUIII° capitulo. Et hoc etiam tangit hic auctor dicendo quomodo necessitatum fuit Hebreis etc., unde Numeri, capitulo XXX°, dicitur: Si quis uotum Domino uouit, non faciat irritum uerbum suum, sed omne quod promisit impleat; et in capitulo XXUIII° dicitur: Moyse precipe filiis Israel, et dic eis: *Dicit Dominus oblationes offerre meas* etc. Sic ergo uolens uotum commutare potest in aliud pium opus, et hoc auctoritate pape et aliorum episcoporum dispensatione, saluo quod solus papa dispensare in uoto ultramarino in subsidium terre sancte facto potest et non alius. Et ecce quod dicit hic auctor de non commutando uotum arbitrio uestro sed cum auctoritate superioris, scilicet diocesani: hoc tamen fallit si uouens uotum suum, quod in temporali obsequio consistit, in perpetuam religionis obseruantiam propria auctoritate commutat, item propter defectum conditionis alicuius uoti, item propter defectum cause uoti, item si non processit ad actum licet propositum habuit quis uouendi, quod tangit hic auctor dum dicit quod uotum fit statim ipso actu promissiuo, item si uouens non habet liberam facultatem uouendi, item si uotum illicitum est, a quo non tamen potest, sed etiam debet sua auctoritate discedere. Aliter a uoto realiter nullattenus possimus discedere, sed a re uota sic cum auctore et discretione domini pape uel aliorum episcoporum, dummodo sit tales res que non preponderet omnibus aliis, ut dicit hic auctor in textu, puta continentia, in cuius uoto etiam papa non potest dispensare nec debet, non fratruum a campanellis et ab aliis multis questoribus absoluentibus homines a uotis de facto mediante pecunia, quod etiam tangit hic auctor dum dicit: Se mala cupidigia altro ui grida etc., et hoc de uoto dicta sufficiant.
+
+Post que auctor fingit se cum Beatrice, idest cum theologica scientia, subito de celo lune ad celum et speram Mercurii ascendisse, ut patet hic in textu. Qui planeta ita comitatur solem ut nunquam nobis pateat ut alii planete, et hoc tangit hic auctor dicendo quomodo se uelat cum radiis alterius, scilicet solis, fingendo etiam ibi se reperisse beatas animas illorum qui uirtute et influentia talis planete mediante, meruerunt in hoc mundo celestem beatitudinem, inter quas nominat solum duas, scilicet animam Iustiniani imperatoris, et Romei prouincialis, de quibus statim dicam in sequenti capitulo.
+
+{Poscia che Costantin lacquila uolse.} In hoc UI° capitulo, ad precedentia se continuando, auctor digressiue, ut materiam sui poematis ampliet, inducit umbram Iustiniani imperatoris, de se dicendo incohare a signo aquile imperialis ut summat causam recitandi memoranda facta sub tali uexillo olim exacta. Circa cuius prima hec uerba premissa notandum est quod, secundum quod scripsit Anacreon poeta grecus, expulso Saturno de regno insule Cretensis per Iouem eius filium - de quo plene scripsi supra in Inferno, capitulo XIIII° - quidam Titanides, idest quidam filii Titani fratris dicti Saturni, propter talem expulsionem parauerunt bellum contra dictum Iouem; qui Iuppiter, orans superos ut sibi prodigium darent ut signum haberet sub quo ipse cum eius gente dimicaret, statim de montibus dicte insule Yde prodiit quedam aquila circumuolando supra caput dicti Iouis, quam incontinenti pro eius signo accepit et habuit, et cum eo uicit contra dictos Titanides, et uocata est inde aquila ales Iouis semper. Quod signum acquile Dardanus Troianus, ut filius dicti Iouis et Electre, inde postea et successores eius detulerunt, et sic Eneas de dicta gente dardanea de Troia post eius excidium ueniens in Ytaliam cum Ascanio filio suo et Anchise eius patre, dictum signum secum duxit, quod excidium Troie fuit anno CCCCLIIII° ante urbem conditam secundum Orosium, et sic de Oriente in Occidentem, sicut currit motus celi, cum ipso Enea profectum est dictum signum aquile. Quem Eneam uocat hic antiquum auctor ratione sui nobilis sanguinis, uel uocat ita eum ad differentiam aliorum sibi subcedentium imperatorum qui olim, ut dicit quidam Textus Legalis, omnes ab eo Eneide uocati sunt; et qui Eneas, ut sequitur hic in textu, Lauiniam, filiam regis Latini, inde bello obtitnuit contra Turnum regem Rutilorum. Inde a dicto aduentu Enee in Ytaliam aquila, idest monarchia mundi, fuit in Alba ciuitate fundata olim per Ascanium supradictum ante urbem conditam per CCC annos et plus, et in ciuitate Romana, que a Romulo inde instituta fuit, ante aduentum Christi per UIIc annos. Inde Constantinus, primus imperator Christianus, qui imperare cepit anno domini CCCX°, liberatus a lepra per Beatum Siluestrum, et ab ipso baptizatus, quarta die dicti sui baptisimi, facta donatione ipsi Siluestro de qua dixi in Inferno, capitulo XUIIII°, et sibi urbe relicta cum dicta aquila, idest cum sede et curia imperiali, recessit de Roma et iuit in Greciam, et apud Bisantium, quod hodie dicitur ciuitas Constantinopolitana, dictam sedem imperialem constituit; et sic uoluit dictam aquilam contra dictum cursum celi, idest de Occidente in Orientem. In qua ciuitate Constantinopolitana, sita in confino Asie et Europe, ut dicit hic textus (unde Lucanus in IX°: Non Asiam breuioris aque diterminat usquam / fluctus ab Europa, quanuis Bisantion arto / Pontus et ostiferam dirrimat Calcedona cursu), ac uicina etiam dictis montibus cretensibus, unde dicta aquila, ut dicit hic dicta umbra, exiuit, sederunt titulo et re XXXUII imperatores, scilicet Constantinus predictus, Constantinus secundus et Constantius, Iulianus, Iouinianus, Ualentinianus, Ualens, Gratianus, Theodosius, Archadius et Honorius, Theodosius secundus, Martianus, Leo primus, Zeno, Anastasius, Iustinus, Iustinianus, de quo hic dicitur, Iustinus secundus, Tiberius secundus, Mauritius, Phocas, Eradius, Constantinus tertius, Constantinus quartus, Iustinianus secundus, Leo secundus, Tiberius tertius, Phylippus, Anastasius secundus, Teodosius tertius, Leo tertius, Constantinus quintus, Leo quartus, Constantinus sextus, Nicecorus et Michael. Et quod dixi quod nomine et re dictum imperium fuit sic apud Grecos, subaudi scilicet usque ad dictum Constantinum quintum et Leonem eius filium qui cepit imperare anno domini UIIcXLU°. Nam eo tempore, dum Astulfus, rex Lungobardorum, inductu certorum malorum romanorum Tusciam occupasset et Romam adgressus esset ecclesias omnes et alia uastando, Stephanus papa secundus auxilium petiit a dicto Constantino et Leone eius filio, quibus recusantibus patrocinari Ecclesie contra dictum Astulfum, petiit subsidium a Pipino secundo rege Francorum, et habuit et obtinuit contra dictum Astulfum mediante pugna Francorum. Ex quo dictus Stefanus papa, anno UIIcLUI°, dictum romanum imperium de Grecis transtulit in Germanos, et factus est Karolus Magnus filius dicti Pipini imperator. Inter quos dictos principales constantinopolitanos dicit dicta umbra Iustiniani quomodo imperator unus de eis fuit, et quomodo reformauit Corpus Iuris Ciuilis; nam tres codices ad unum reduxit et ueterum prudentum Iura, que ad duorum milium librorum numerum attingebant, ad quinquaginta libros redegit. Item dicit quomodo Agapitus papa ipsum retraxit Iustinianum ab errore Euticetis. Nam tempore ipsius Iustiniani fuit quidam abbas Constantinopolitanus, nomine Eutices, hereticus, qui tenuit quod uerbi Dei et carnis in Christo una tamen natura erat, scilicet diuina, unde dicebat quod post resurrectionem Christus solum remansit in diuina natura, qui dampnatus inde fuit in Calcedoniensi Concilio, et cum eo Dioscorus episcopus Alexandrinus in eadem heresi inuolutus. Et diffinitum fuit predicari duas naturas in Christo fuisse et unam personam in dicto concilio. Inde dicit dicta umbra, uel dicere uult, quomodo dedito se in totum dicto laborerio legum, quod quasi diuina auxiliante manu Belisarius patritius uices gerendo circa arma dicti Iustiniani olim mirabiliter de Persis triumphauit, inde in Affricam transiuit et Uandalos romano imperio subiugauit et Gelismerum eorum regem, et idem fecit de Gottis et de Odoacro et Attila eorum regibus hostibus romanorum. Post hec auctor, uolens ostendere in quantum uenerari debet dictum signum aquile representans imperium romanum et monarchiam mundi in reprehensionem multorum ipsum hodie deprimentium, in persona dicte umbre Iustiniani digressiue ad narrandum hic nunc procedit quamplurima memoranda facta et gesta sub dicto signo, et sub breuitate incipit sequendo Titum Liuium, scribam Romanorum gestorum, incipiente primam partem sui uoluminis a capta Troia, et sic, ut dicitur hic in textu, a morte Pallantis, filii regis Euandri, secuta propter regnum Ytalie Enee querendum sub dicto signo. Unde prenotandum est quod dictum signum Eneas, capta Troia, diu fatigatus in mari fato in ordinatione diuina in Ytaliam uenit et applicuit cum suo nauigio litoribus Lauinii, ciuitatis regis Latini prope fauces Tiberis, unde Uirgilius, de ipso Enea loquendo, incipit: Arma uirumque cano, Troye qui primus ab oris / Ytaliam fato profugus Lauinaque uenit / litora etc. Et ibi prope se uallo fortificauit, et nitendo habere in uxorem Lauiniam, unicam filiam dicti Latini, sponsam iam promissam Turno regi predicto, incohata guerra inter ipsum Eneam et eius Troianos et dictum Latinum et Laurentos eius subditos et Turnum predictum, dictus Eneas petiit auxilium a dicto rege Euandro, regente tunc in loco ubi est hodie Roma, qui breuiter contulit ei dictum Pallantem eius filium eum magna comitiua. Qui Pallas in prima pugna dictarum partium occisus est a dicto Turno, tamen in processu demum dictus Eneas superauit dictum Turnum et occidit et dictam Lauiniam in uxorem habuit. Inde, mortuo Enea, dictus Ascanius eius filius successit ei in regno et ciuitatem Albanam fundauit et ibi regnauit per XXUIII annos; de quo Uirgilius in I° ait: At puer Ascanius cui nunc cognomine Iulo / imperio explebit, regnumque a sede Lauini / transferet, et Longam umbram ui muniet Albam / hic iam ter centum totos regnabitur annos / gente sub Hectoria, donec regina sacerdos / Marte grauis geminam partu dabit Ilia prolem, scilicet Romulum et Remum, de quibus statim dicam. In qua ciuitate Albana dictum signum aquile et monarchie mundi solum fuit et non alibi per dictos CCC annos, regnantibus infrascriptis regibus ibi successiue tanquam descendentibus dicti Enee primo uidelicet Ascanio, inde Siluio, - eius fratre et filio Enee et dicte Lauinie, et a quo omnes reges Albani dicti sunt Siluii (de quo Uirgilius in persona Anchises ad Eneam predictum suum filium iam mortuum loquendo in UI° sic ait: Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles, / quem tibi longeuo serum Lauinia coniunx / educet siluis regem regumque parentem / unde genus Longa nostrum dominabitur Alba, fuit enim in siluis nutritus a matre timore dicti sui fratris, et sequitur: Proximus ille Procas, Troiane gloria gentis / et Capis et Numitor et qui te nomine reddet / Siluius Aneas etc.), - inde Enea Siluio filio dicti Silui, inde Cape, inde Latino, inde Alba, inde Egypto, inde Carpento, inde Tiberio, inde Agrippa, inde Siluio Aremulo, inde Auentino, inde Procace eius filio, inde Amulio qui fratrem suum Numitorem de regno expulit et filiam eius Iliam predictam in templo Ueste dedicauit, que ibi, licet Uirgilius et Liuius ex Marte dicant quod grauida facta est, ex sacerdote dicte Ueste re uera fuit facta pregnans. Et sic peperit duos gemellos, scilicet Romulum et Remum; quo Remo decapitato per dictum Romulum, iam per eos condita ciuitate romana et occiso dicto Amulio et restituto dicto Numitore in regno Albano eorum auo, dictus Romulus ut primum rex romanorum cepit solus regnare. De quo Uirgilius, in persona dicti Anchises, ad Eneam subdit: Quin et auo comitem sese Mauortius addet / Romulus, Asaraci quem sanguinis Ilia mater / educet etc. Cuius Romuli tempore factus est raptus mulierum Sabinarum quem auctor uocat hic malum, idest maleficium; nam, cum populus romanus nouiter institutus mulieribus careret, dictus Romulus quadam die certa quoddam festum statuit fieri in qua breuiter dum quasi omnes mulieres ciuitatis Sabine illuc confluissent, rapte sunt a Romanis et detente in eorum uxores, ex quo longa et magna guerra postea orta est inter dictas duas ciuitates. Tandem dicti Sabini ab ipso Romulo superati sunt; inde, mortuo isto Romulo, Numa Pompilius ut secundus rex sibi in regno romano successit et regnauit XLIII annis, de quo Uirgilio loquendo ait: Regis Romani primam qui legibus urbem / fundabit, curribus paruis et paupere terra / missus in imperium magnum etc.; nam de Sabina terra sua probitate tractus est ad dictum regnum romanum. Inde tertius romanus rex fuit Tullius Hostilius qui, regnante in Alba ciuitate predicta Ciuilio rege, multa bella gessit cum Albanis occasione dicti signi aquile, quod signum populus romanus solus uolebat habere, et idem uolebat Albanus allegando uterque se successorem Enee; demum ad hanc concordiam uenerunt. Scribit Titus Liuius in prima decada et Ualerius in UI°, in titulo De Seueritate, scilicet quod quelibet dictorum partium eligeret tres pugnatores et uictores illud signum haberent in solidum et sic deuentum est ad singulare bellum ter geminorum: nam pro parte Romanorum in campo fuerunt tres fratres uocati Oratii, et pro parte Albanorum fuerunt alii tres fratres uocati Curiatii, quos omnes tres Curiatios, mortuis duobus prius de dictis Oratiis, tertius occidit solus, et sic ab inde citra dicti Albani priuati sunt dicto signo et illud Romani in totum habuerunt. Cum quo signo sic facto proprio Romanorum sepe bellando dictus Tullius subegit et subiugauit romano populo dictos Albanos et Ueientes qui per XUIII miliaria distabant a Roma, et Fedenatos distantes per XIIcim, et terras omnes Tiberinas uicit uicinas Rome, quod tangit hic auctor dicendo de uicinis gentibus per hos reges subiugatis et uictis; de cuius Tullii probitate Uirgilius in persona Anchise ad Eneam etiam inquit: Cui deinde subibit, scilicet dicto Nume, Otia qui rumpet patrie residesque mouebit / Tullius in arma uiros et desueta triumphis / agmina etc. Regnauitque XXXII anni iste Tullius, post quem successit quartus rex romanorum, scilicet Anchus, qui Hostiam ciuitatem condidit iuxta mare uicinam Rome per XUIcim miliaria - de quo subdit Uirgilius: Quem iuxta sequitur iactantior Anchus / nunc quoque iam nimium gaudens popolaribus auris - regnauitque annis XIII. Post hunc regnauit Priscus Tarquinius quintus rex Romanorum XXXUII annos; post hunc regnauit Seruius Tullius, rex sextus Romanorum; post quem regnauit Tarquinius Superbus septimus Romanorum rex et ultimus XXXU annis, in quo XXXU° anno eius regni, ut scribit Titus Liuius in prima decada, libro I° , capitulo XXXUI°, et Ualerius, libro UI°, in titulo De Pudicitia, capitulo I°, existente dicto Tarquino in obsidione circa ciuitatem Ardeam, Sextus, filius dicti Tarquini, occulte de dicto exercitu discessit et uenit de sero ad Collatium oppidum prope Romam et petiit hospitari a Lucretia nobilissima et pudicissima domina romana et uxore Collatini, nobilis ciuis romani et soci dicti Sexti in domo eius habitationis in dicto oppido posita, dicto eius uiro existente in dicto exercitu; que, cum puro animo illum suscepisset in domo eius, in nocte per uiolentiam carnaliter habuit eam et in mane discessit et ad dictum exercitum remeauit. Lucretia uero misit statim pro dicto eius uiro Collatino et pro Lucretio eius patre et pro Bruto eius patruo, qui secum couenientes in talamo suo sic ait: *Quid saluum est mulieri amissa pudicitia? Uestigia uiri alieni in lecto tuo Collatine sunt. Ceterum corpus tantum uiolatum est, animus insons; mors testis erit. Uidebitis quid Sexto debeatur: ego me si a peccato absoluo a supplicio non libero*, et ne ulla impudica amodo exemplo Lucretie uiuat, cultrum quem sub ueste habebat in corde defigit. Propter quod scelus romanus populus abstulit regnum dicto Tarquinio superbo et ab inde usque ad Iulium Cesarem sub consulibus romanum regimen fuit. Et hoc est quod tangit hic auctor in persona Iustiniani dicendo quod fecit signum predictum in UII dictis regibus, idest in tempore quo regnauerunt, quod fuit CCXXXX annorum usque ad dictum facinus Lucretie per quod finierunt; de quo, si commendata fuit dicta Lucretia, uide in I° De Ciuitate Dei per Augustinum, XX° capitulo. Inde dicit quod etiam egit dictum signum aquile cum egregiis aliis romanis: scilicet cum Quinto Fabio consule romano bellando cum Brenno duce Senonum et Gallorum apud Alliam fluuium uicinum Rome, ubi dum forent uicti romani a dicto Brenno, capta est a dictis Gallis tota Roma preter Capitolium in nocte sequenti, et illud perditum etiam fuisse nisi peruigil anser Romanos ex lassitudine pugne dormientes clamore ualido excitasset; quod tangens Uirgilius in UIII° ait: In summo custos Tarpeie Mallius arcis / stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat, / Romuleoque recens horrebat regia culmo. / Atque hic auratis uolitans argenteus anser / porticibus Gallos in limine adesse canebat. Quos gallos spoliantes Romam pecunia et rebus per quinque dies, Camillus ciuis romanus, relegatus tunc aput Ardeam ciuitatem longe a Roma per XUIII miliaria, amore patrie cum magna coadunata gente aggressus est dictos Gallos in urbe sub signo dicte aquile, et posuit eos in conflictu, et eos fugauit et restituta sunt omnia ablata romanis. De qua probitate Camilli Uirgilius in UI° tangendo ait: Aspice Torquatum et referentem signa Camillum. Post hoc tangit quomodo per Lauinium Curium et Fabritium consules romanos cum dicto signo aquile uictus fuit Pirrus rex Epirotarum qui de Grecia in Ytaliam uenit cum infinita gente contra Romanos ad instantiam Tarentinorum qui tunc erant hostes populi romani. Inde dicit quomodo cum dicto signo acquisierunt famam quam, ut dicit textus hic, ipse auctor libenter mirrat (idest conseruare nititur, ut conseruat mirra corpora mortua), Manlius Torquatus probus romanus, ita uocato a torque quam in singulari bello contra quendam Galum optinuit; item Quintius Cincinnatus, ita dictus a capillatura sua inculta (dicitur cincinnus et cyrrus capillorum), qui, ut ait Cicero contra Epicurum, a Romanis tractus est ab aratro et dictator factus est, et uictis per eum Curulis et Uolscis, adhuc ad agriculturam rediuit. Item Deci illi duo romani pater et filius, quorum unus in Gallico, alter in Samnitico bello pro re punica suas animas uouerunt. Unde Lucanus: Deuotum hostiles Decium presere caterue, et Uirgilius: Quin Decios Drusosque procul etc. Item Fabii, qui CCC fuerunt, de una domo romana et qui una die minus caute dimicando cum Ueientibus hostibus romanorum, mortui sunt omnes preter unum qui remansit domi propter iuuenilem etatem. Qui unus postea crescendo factus est consul romanus qui propter imparitatem potentie non ualendo certare contra Anibalem cum multa cautela illum pluries decepit mostrando se uelle bellare, et non bellando. De quibus et de quo uno ait Uirgilius sic in UI°: Quo fessum rapitis Fabi? Tu Maximus ille es, / unus qui nobis cunctando constituis rem. Et Ouidius: Quamuis cecidere trecenti, / non omnes Fabios abstulit una dies; Ualerius in UIIII°, de hoc scribens, uidetur dicere quod mortui sunt isti trecenti Fabii a Gallis in bello apud Alliam facto. Item dicit quomodo demum dictum signum in manu Scipionis domuit et superauit Anibalem et Arabes qui cum eo de Cartagine in Yspaniam et de Yspania in Ytaliam transeundo Alpes, unde Padus oritur, uenerunt contra Romanos. Nam, quamuis uicerit dictus Anibal Romanos, primo apud Trebiam flumen labens non longe a ciuitate Bobii et Placentie, et secundo apud Tragimenum lacum perusinum, et tercio aput Cannas in Campanea, dictus Scipio, etatis XXUI annorum, cum gente romanorum iuit in Yspaniam et ibi per uim habuit Cartaginem nouam, et ibi Asdrubal, frater dicti Anibalis, se submisit Romanis. Inde dictus Scipio transfretauit in Affricam et ducem Penorum uicit et Cartaginem obsedit, ad quam Anibal, dimissa obsidione et leuata circa Romam, uenit Cartaginem et ibi superatus est in bello a Scipione predicto. Item dicit hic auctor quomodo etiam Pompeius in iuuenili etate cum dicto signo triumphauit contra piratas. Item tangit hic auctor quomodo Florinus, consul romanus, deuicit Fesulanos cum dicto signo. Inde dicit auctor quomodo dum Deus uoluit hunc inferiorem mundum regi per monarcham, idest per unicum principem, ut est imperator, ut celum regitur, unde Boetius in II°, comendans tale regimen, ait: Felix hominum genus, / si uestros animos amor, / quo celum regitur, regat. Iulius Cesar, initiator imperii, de uoluntate romanorum cum dicto signo aquile et septem legionibus equitum in Galliam uadit confinatam a Uarro flumine prouinciali dirrimente Ytaliam ab ipsa Gallia et a Reno flumine alio dirrimente ipsam Galliam a Germania siue ab Alemania (per quam Galliam fluunt hec alia flumina hic in textu nominata, scilicet Ysera, currens per Dalfinatum, et Erre, currens per Aquitaniam, et Secana, currens per Parisium, et Rodanus), et ipsam Galliam uicit et submisit populo romano, uerum quia ultra quinquennium, terminum sibi prefixum sui consulatus, Pompeius et complices sui et senatus eum ut rebellem habuerunt et sibi triumphos debitos denegarunt. Unde Cesar uenit in Ytaliam et applicuit Rauenne, ut dicit hic auctor sequentem Claudianum dicentem de eo: Dixit, et antique muris egressa Rauenne / signa mouet; iamque ora Padi portusque relinquit, et transiens Rubiconem fluuium Ariminum inuadit. Inde uersus Romam procedit, tanquam hostis Pompei; cuius timore Pompeius et senatores illum non expectantes de Roma ad Brundisium tendunt. Quo scito Cesar, dimissa urbe in Yspaniam uadit, et debellata Massilia et uicta ciuitate Illerde et Petreio et Afranio ducibus pompeianis et tota Yspania rediit Romam et herarium aperit. Inde, insequendo Pompeium, pergit uersus Durachium, inde bellum habet in Farsalia cum ipso Pompeio, et ibi illum uicit cum immensa strage adeo quod, dicit hic auctor, eius dolor iuit usque ad Nilum calidum, idest usque ad Arabes et Seres, populos existentes in ultimo meridiei ubi sub axe calido primo emicat Nilus, licet eius caput ignotum sit (et hoc dicit quia interdum spargitur dictum flumen Nili ad occidentem quando currit uersus Boream et septentrionem et Orientem, unde Lucanus in persona Achorce ait ad Cesarem in X°: Ut Nilo sit leta suo. Tua flumina prodam, / qua deus undarum celator, Nile, tuarum / te michi nosce dedit. Medio cumsurgis ab axe; / ausus in ardentem ripas attollere Cancrum / in Boreas is rectus aquis mediumque Boeten; / rursus in occasis flexus torquetur et ortus / nunc Arabum populis, Libicis nunc equas arenis, / teque querunt primi, uident tamen hii quoque, Seres. / Archanum natura caput non prodidit ulli), et in III° dicit quomodo ad dictum bellum fuerunt predicti et Mauritii et Quicquid ab occiduis Libie patet arida Mauris / usque saratronias Eoa ad litora Sirtes. Item post hoc dictum signum reuisit, dicit hic auctor, cum Cesare Iulio, ut scribit etiam Lucanus in UIIII°, locum ubi iam fuit Troya et ubi Hector tumulatus est. Item Antandrum ciuitatem Tracie, ubi Eneas primo parauit suum nauigium ad ueniendum in Ytaliam cum dicto signo aquile etiam reuisit, item et flumen Simeontis iuxta Troyam fluens. Inde dictus Cesar iuit in Egyptum et Ptolomeum eius regem occidit et Cleopatram eius sororem a carcere liberauit, cum qua fornicatus diu fuit. Inde iuit in Affricam et regem Iubam et Mauritanum regnum subiugat, iterum inde tendit ad Yspaniam ubi apud Mundam ciuitatem Gneum et Sextum filios Pompei uicit. Inde dicit quod fecit cum baiulo, idest cum eius delatore sequenti, scilicet cum Octauiano imperatore, primo filio Octauie sororis Cesaris secundum Ysiderum. Suetonius dicit quod nominata fuit acia dictum signum; nam, occiso Iulio Cesare, eius auunculo, per Brutum et Cassium, factus est, officio triumuirorum extincto, dictus Octauianus imperator a Romanis in iuuenili etate. Inde, prouectus in tempore, sua probitate ualde aucta est res publica romanorum; nam, uicto et superato ab eo Lucio Anthonio, nepote dicti Iulii apud ciuitatem Perusinam, et uicto aput Mutinam ciuitatem et superato ab eo etiam Marco Anthonio alio nepote Cesaris primo, et secundario (cum quo imperauerat XII annis et inde XLIIII annis imperauit solus), in Grecia nauali bello in mari Actio, et occiso a se ipso ibi dicto Anthonio, et Cleopatra predicta eius uxore ob dolorem exincta, adpositis sibi ad mammas duobus colubris, qui dicuntur Cispani, suggentibus sanguinem suauiter ut per eos homo in sopore moriatur - de quibus tribus triumphis et mare rubro, de quibus hic in textu dicitur, ait Uirgilius in UIII loquendo de dicto Octauiano sic: Uictor ab Aurore populis et litore rubro, / Egyptum uirique Orientis et ultima secum, et subdit: At Cesar, triplici inuectus romana triumpho / menia etc. Ac uictis et mortuis ab eo etiam predictis Bruto et Cassio, occisoribus Iulii Cesaris apud Phylippos et Lepido et Sexto Pompei predicto in bello siculo, rediit Romam, et totus mundus sibi parendo in uniuersale pace positus est et suppositus populo romano in UIIc annis cum in Uc Ytaliam et in CC residuum mundi Roma sibi quesierit, ita quod ianue templi Iani, in quo omnia bellica paramenta romanorum recondebantur, clause sunt tunc. Quo tempore, scilicet anno sui imperii XLII°, et UIIcLII° ab urbe condita natus est Iesus Christus filius Dei, et durauit ista uniuersalis pax XIIcim annis. Et tunc impletum est illud Ysaie II°: Conflabunt gladios suos in uomeres et lanceas suas in falces,. et Psalmista, etiam in hoc prophetando, ait: In pace factus est locus eius. Inde dicit auctor in persona dicte umbre quod quicquid dictum signum unquam egit uel acturus est in futurum modicum et obscurum, dico quam ad claritatem fame, fuit respectu eius quod egit in manu Tiberii, tertii Cesaris, successoris in imperio dicti Octauiani ac eius priuigni et generi. Nam, anno XUIII et ultimo sui imperii, sub Pontio Pilato eius consule seu uicario in Iudea, Deus uoluit facere et habere uindictam in humanitate Christi sui filii a dicto Pilato instantibus Iudeis crucifixi de humana natura eius inimica propter preuaricationem primi hominis, et satisfaciendo eius ire quam habebat contra eam. Ex qua, ut dicit Apostolus, omnes Eramus filii ire, et In condempnatione propter delictum unius, ut ait Ad Romanos, U° capitulo. Ac inde per LUIIII annos, scilicet anno II° imperii Uespasiani, cum dicto signum in manu Titi, filii dicti Uespasiani, Deus fecit fieri uindictam supradicte uindicte, in quantum caro et natura humana Christi unita erat cum diuinitate, contra Iudeos. Nam, ut refert Iosephus, uicta Ierusalem per dictum Titum, numerus Iudeorum captiuorum fuit LXXXXUIIm, de quibus in carcere mortui sunt XIIcim sine infinitis occisis tempore obsidionis, quem passum auctor in sequenti capitulo latius explicabit et ego. Item dicit quid fecit dictum signum in manu Karuli magni imperatoris primi Germanorum contra Longobardos olim opprimentes Ecclesiam. Nam, requisitus a papa Adriano, primo eos obsedit in Papia et demum eos uicit et Desiderium eorum regem captum cum uxore et filiis duxit in Galliam.
+
+Ultimo tangit de natura dicti planete Mercurii, stelle paruule, et influentie eius, qui est secundum Michaelem Scotum ut reddat hominem delectabilem in qualibet scientia ad finem acquirende fame et honorem, ut dicit etiam textus hic. Item si ipsi Mercurio Iupiter similatur reddet hominem assiduum in lectionibus librorum et uersificatorem et humilem et boni consilii et laudabilem in moribus secundum Ptolomeum in suo Quadripartito. Unde merito hic auctor fingit esse animam dicti Iustiniani et infrascripti Romei, arguendo auctor quod dum homo ponit sua desideria ad hec, minus uacat circa amorem diuinum et sic minorem gloriam meretur. Et de hoc dicit contentas esse ibi dictas animas mercuriales, sicut contentus est fenerator recipere meritum feneratitium secundum qualitatem gaggi, idest pignoris, et quantitatem maiorem et minorem mutuate pecunie - unde Sapientie XI° capitulo, dicitur: Omnia pondere numero et mensura posuisti Domine - dicendo ibi fore etiam umbram dicti Romei de Uillanoua, districtus ciuitatis Uentie de Prouincia, olim ministratoris Ramundi Bellingerii comitis Prouincie, qui sua actiua uirtute mercuriali maritauit quattuor filias dicti comitis quattuor regibus, scilicet regi Francie, regi Karulo de Apulia, regi Anglie et regi Maiolice; et, inuidia curialium dicti comitis prouincialium accusatus, reddita ratione sue administrationis maiore et ultra debitum rationis, recessit et peregrinauit contemplatiuus ad Deum, ut dicitur hic in textu.
+
+{Osanna, sanctus Deus sabaoth.} In hoc UII° capitulo, continuato sermone, auctor exordiendo fingit sibi dictos beatos spiritus mercuriales disparuisse ibi, canente dicta umbra Iustiniani hec uerba, scilicet Saluifica popolum tuum, nam hoc importat latine hoc uerbum hebraycum Osanna secundum Ysiderum, O Deus exercicium uirtutis, nam et hoc importat latine hoc nomen aliud hebraycum Sabaoth, et est unum de decem nominibus Dei, Superillustrans ... / felices ignes, idest spiritus beatos et ignitos in karitate horum regnorum, idest horum celorum: nam Malacoth latine sonat hunc genitiuum pluralem, scilicet regnorum.
+
+Post hoc auctor inducit Beatricem hic ad exemplificandum sibi quod dictum est in precedenti capitulo sub breuitate de iusta uindicta ire Dei contra naturam humanam uindicata postea iuste, incipiendo sic: primus homo Adam qui non fuit natus ex semine uirili et ex utero muliebri sed plasmatus a Deo, unde et protoplasma dicitur, non ferendo frenum quod uirtus rationis et obedientie uult ad sui proficuum, scilicet merendi, (in quantum uirtus hic accipiatur, secundum quod diffinit eam Phylosophus in libro De Spiritu et Anima dicendo: Uirtus est habitus mentis bene institute ad similitudinem alicuius regni, quod bene institutum est si recte consulatur in eo et recte imperetur et recte obediatur; sic mens bene instituta est, et dicitur cum ratio recte consulit, uoluntas recte imperat et uires subiecte uoluntati recte obediunt), dapnauit se et tota eius prolem uenturam, et sic naturam humanam deduxit in iram Dei. Unde Apostolus: Per unius inobedientiam peccatores constituuntur multi, quia per legem peccati ab eo descendunt, et Gualfredus in sua Poetria, de hoc tangendo sic ait de ipso Adam et Eua, preuaricatione facta contra mandata Dei per eos: De solio, Paradise, tuo dampnatur uterque; / sic genus humanum periit, nec profuit illi / uel ius nature, uel ius legale, uel ulla / uirtus, quin animas glutiret Tartarus omnes; / tanta, tot excursis annorum milibus, ira / infremuit etc. Et hoc tangit etiam hic Beatrix dicendo quomodo humana species iacuit infirma per multa secula usque dum placuit filio Dei descendere, iam scilicet elapsis UmCLXXXXUIIII annis a dicto peccato Ade secundum Orosium. Ad quod interuallum arguunt theologi quod statim post peccatum non fuit conueniens filium Dei incarnari, cum enim ex superbia peccatum prouenisset, sic liberandus erat homo ut humiliatus recognosceret se liberatore indigere. Quod quidem magno consilio fuit dilatum in mente et predestinatione Dei patris, dum dixit ore prophete loquendo Filio: Sede a dextris meis donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum, et licet in Symbolo dicatur: Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de celis et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria Uirgine et homo factus est: quod tangit hic subsequenter dicendo Beatrix quomodo naturam humanam, rectam a Deo eius factore, ipse Deus uniuit sibi cum actu solum sui ecterni amoris, idest Spiriti Sancti, dicente angelo capitulo I° Luce ad Mariam: Spiritus Sanctus superueniet in te, et uirtus Altissimi obumbrabit tibi etc. Et Gualfredus predictus etiam ad hoc inquit: Filius hec: secum fuit ergo paraclitus auctor, / conceptus, propriaque manu contexuit illi / humanos habitus, qui clam descendit in aulam / uirginis et foribus clausis agressis ab aula; tamen idem Gualfredus hanc aliam inducit rationem dicte incarnationis ita dicendo iterum: Filius ergo Dei secum quia Lucifer in me / presumpsit ruit et periit. Fuit illa ruina / istius radix; sic sum quasi causa remota / huius pestis: ero uicine causa salutis. Nam Lucifer, diabolus factus, uidendo creatum hominem possidere debere regnum quod perdiderat inuidia, ipsum peccare fecit. Inde arguit Beatrix quod, quamuis hec natura humana ita coniuncta cum Deo ita sincera et bona fuerit in sua particularitate cum fuerit in Christo sine ulla aspersione et contagio originalis et actualis peccati, tamen in sua totalitate primordiali depulsa et relegata est de Paradiso in persona primorum dictorum nostrorum parentum, ad quod ait Apostolus: Misit Deus filium suum in similitudine carnis peccati, et in III° Sententiarum sic ait Magister: Christus non carnem peccati sed similitudinem carnis peccati accepit; et Augustinus: Omnes defectus nostros assumpsit filius Dei preter ignorantiam et peccatum, et quamuis in asumptione sui ipsius caro fuerit a Spiritu Sanctu ab omnibus reliquis peccati mundata, tamen si in cruce mortuus non fuisset, ad ultimum in senio defecisset, frigus ergo, calorem, famem, sitim et alias humanas penalitates pati potuit, et sic habuit corpus passibile, et merito, cum nostros defectus assumeret propter iustitiam satisfationis quam pro nobis assumpserat faciendam ut pro nobis perfecte satisfaceret per penalitatem nostre carnis, et ideo subdit hic Beatrix quod per eam crucem iusta fuit quantum in humanitate Christi, in qua ipsa natura humana tota punita est et passionata. Unde Gualfredus predictus de ipso Christo in cruce posito ait et de ipsa natura humana sic: Cum morte pateretur, ait Natura: *Necesse / est patiar: Dominus patitur. Complangite mecum / omne genus rerum. et subdit: Passus erat Dominus nature. Uim simul istam / passa fuit natura suo compulsa dolore; / sic homini pugnauit homo, sed homo Deus ipse / tunc certans modo sceptra tenens sic sola redemit / gratia propter quem cepit sic destitit ira, scilicet Dei subaudi. Et ecce quod fecit hic in textu de persona diuina Christi et eius natura humana, et quomodo diuersis respectibus Deo patri placuit mors filii sui et Iudeis. Unde Magister in I° Sententiarum in hoc ait: Dei uoluntas bona per malam uoluntatem hominis quandoque impletur, ut in crucifixione Christi: quem Deus bona uoluntate mori uoluit, Iudei uero impia. Unde tangens hoc Psalmista ait: Tu cognouisti sensionem meam et resurrectionem meam, hoc est dicere uoluisti et approbasti passionem meam; tibi enim sic placuit rationabiliter et Iudeis praue. Unde idem Gualfredus in hoc ait: Sola Deum risit morientem natio praua, / cuius in obprobrium sunt posteriora: propago / perfida, gens dure ceruicis etc. Per quam morte, dicit textus hic, quod tremuit terra et celum apertum est, animabus nostris subaudi, quod ante clausum erat, conclucendo ex premissis dicta Beatrix quomodo auctor amodo non debet mirari si iusta uindicta ulta fuit a iusta curia, scilicet per Pilatum primo locum tenentem dicti Tiberii imperatoris, et secundario per Titum predictum et Uespasianum imperatorem, tanquam per iudices competentes, ut scribit iste auctor in sua Monarchia dicendo sic in fine secundi libri: Et si de iure romanum Imperium non fuit, peccatum Ade in Christo punitum non fuit; hoc est falsum: ergo contradictorium eius ex quo sequitur est uerum. Falsitas consequentis apparet sic: cum per peccatum Ade omnes peccatores essemus, dicente Apostolo *Sic ut per unum hominem in mundum hunc peccatum intrauit et per peccatum mors, ita in omnes homines*, si de illo peccato non fuisset satisfactum per mortem Christi adhuc essemus filii ire natura deprauata. Sed hoc non est, cum dicat idem Apostolus ad Ephesios loquens de Patre sic: *Qui predestinauit nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in ipsum, secundum propositum uoluntatis sue in gloriam gratie sue, in qua gratificauit nos in Filio suo*, sciendum est quod punitio non est simpliciter pena iniuriam inferenti, sed pena inflicta iniuriam inferenti ab habente iurisdictio puniendi, unde, nisi ab ordinario iudice pena inflicta sit, non est punitio sed potius iniuria, unde dicebat ille Moysi: Quis constituit te iudicem super nos? Si ergo sub ordinario iudice Christus passus non fuisset, illa pena punitio non fuisset, et iudex ordinarius esse non poterat nisi supra totum humanum genus iurisdictionem habens, cum totum humanum genus carne illa Christi portantis dolores nostros, ut ait propheta, puniretur; et supra totum humanum genus Tiberius Cesar, cuius uicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset nisi romanum imperium de iure fuisset. Hinc est quod Herodes, quamuis ignorans quid faceret, Christum ad Pillatum remissit iudicandum; nam non gerebat uices Tiberii predicti sicut ipse Pilatus, licet esset rex in suo singulari regno: propterea coram eo Christus nunquam loqui uoluit quicquam, tanquam coram non suo iudice; secus fecit coram Pilato ut coram suo iudice, unde inter alia sibi: Non haberes in me potestatem aliquam nisi datum esset tibi desuper. Istis sic decursis adhuc auctor inducit Beatricem ad dicendum sibi quare Deus pater tamen uoluit per mortem filii sui nos releuare, ualendo alio modo hoc facere; et incipiendo a remotis dicit quomodo ea que immediate procedunt a Deo carente omni liuore in aperiendo suam bonitatem, unde et Plato in Timeo inquit: Deus est optimus et ab optimo longe inuidia relegata est; perpetua sunt et absque fine et libera, cum non subsint uirtutibus nouarum rerum, idest motibus et costellationibus nouem celorum. Et si hoc nomen noue debet accipi hic in textu numeraliter ut sunt angeli et anime nostre, ut scripsit iste auctor etiam supra in Purgatorio in capitulo XUI° ibi: {A miglor forza e a miglor natura / liberi subiacete, e quella cria / la mente in uoi, che l ciel non a in sua cura}, scilicet dictam nostram animam que solum regitur a Deo, non autem a celis. Et ideo talia sunt sibi magis conformiora et similiora, ideo talia magis diligit ipse Deus, de quibus omnibus dotata est anima nostra; nam sempiterna est, item est similis Deo. Unde Augustinus in XI° De Ciuitate Dei, ait: Credatur homo factus ad ymaginem Dei, et in ea sui parte propinquior ei est, et in libro De Trinitate dicit quod Ratio nostra ymago Dei est, et ipse Deus etiam hoc fatetur dicens in Genesi: Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram, unde Psalmista: Signatum est super nos lumen uultus tui. Item dicit Beatrix quod dicta nostra anima libera est, unde Ad Corinthios III° ait Apostolus: Ubi spiritus Dei est ibi libertas, et subdit Beatrix quomodo peccatum solum est illud quod reddit ipsam nostram animam dissimilem Deo; unde Ambrosius in suo Exameron ait: Illa anima bene picta est in qua splendor est glorie et paterne substantie ymago, / secundum hanc ymaginem ante peccatum pictus fuit Adam, sed cum lapsus est eam deposuit, item reddidit eam seruam, unde Iohannis UIII° capitulo dicitur: Omnis qui facit peccatum seruus est peccati, cum, secundum dictum Augustinum: Nichil aliud peccatum sit quam priuatio boni, et scribens ad Petrum etiam ait: Naturam serui in sua accepit Deus. Ad quas dotes sic perditas creatura humana nunquam reuertitur nisi repleat quantum culpa uacuauit iustis penis. Et sic natura humana tota in suo esse, primo subaudi in primis parentibus, peccauit, sicut amisit Paradisum ita etiam dictas dotes, nec ad eas reddire potuit nisi Deus per suam gratiam remississet talem excessum uel homo, scilicet Adam, satisfecisset. At hoc facere nequibat non ualendo se tantum infimare ipse Adam quantum ascendere uoluit, scilicet esse ut Deus, ut dicit hic textus; ergo Deum hoc facere oportebat, uel cum eius gratia absoluta uel cum gratia et iustitia. Et hoc magis sibi congruum fuit, unde Thomas in tertia parte questione XXXXUIa, ait in hoc: Tanto aliquis modus conuenientior est ad exequendum finem, quanto per ipsum plura concurrunt que sunt expedienda fini. Et hoc est quod dicit hic Beatrix quomodo in hoc Deus uoluit procedere omnibus congruentibus suis uiis; aliter omnes alii modi, concludendo subdit hic, ad iustitiam insufficientes nisi filii Dei humiliatus fuisset ad se incarnandum et paciendum. Nam, sicut dicit Apostolus Ad Hebraeos, capitulo II°: Omnis preuaricatio et inobedientia Ade accepit iustam retributionem mercedis, et hoc sic ostendit Magister in preallegato III° suo libro Sententiarum dicendo: Decreuit Deus in misterio propter peccatum primum non intromitti hominem in Paradisum, nisi in uno homine tanta existeret humilitas que omnibus suis proficere posset, sicut in primo homine tanta fuit superbia que omnibus suis nocuit. Non est inuentus inter homines aliquis quo id posset impleri nisi Leo de tribu Iuda, scilicet Christus, de quo Apocalipsis U° dicitur: Implendo in se omnem iustitiam et inconsumatissimam humilitatem qua maior esse non potest. Nam omnes alii debitores erant et uix unicuique sua uirtus sufficiebat et humilitas; nullus ergo poterat hostiam offerre sufficientem nostre reconciliationi; sed Christus homo sufficiens perfecta fuit hostia, qui multo plus humiliatus est, amaritudinem mortis gustando, quam Adam superbiuit per esum ligni uetiti noxiam delectationem perfruendo; et quamuis Deus alio modo procedere potuisset, tamen iste modus magis congruus fuit eius iustitie diuine. Nam isto modo diabolus superatus est iustitia non potentia: diabolus enim sua peruersitate amator est potentie et desertor iustitie. Iustitia ergo humilitatis hominem liberauit quem sola potentia liberare potuit, unde Augustinus in libro De Trinitate sic etiam ait: In hoc ita fieri debuit ut diabolus iustitia hominis et Dei Iesu Christi superaretur, et Gregorius sic dicit: Ut rationalis esset hostia, homo fuerat offerendus ut a peccato mundaret hominem qui esset sine peccato; sed quis esset homo sine peccato, si ex peccati commistione descenderet? Unde uenit propter nos in uterum Uirginis Filius Dei ubi, factus pro nobis homo, sumpta est ab illo humana natura, non culpa; faciens inde pro nobis sacrificium, corpus suum exhibuit pro peccatoribus uictimam sine peccato, que et humanitate mori, et iustitia mundare potui. Et dictus Gualfredus, in persona Christi loquendo, sic in hoc etiam ait: Si certare uelim propria ui, corruet hostis / ex facili; sed, sic si uicero, uiribus utar, / et non iuditio. Quare, tunc si uicerit hostis / calliditas hominem, ductu rationis oportet / quod sit homo qui uincat eum, lapsusque resurgat / qui cecidit, seseque potens euellat ab eius / unguibus, et liber incedat uertice recto, / qui seruile iugum subiit, uiuatque beatus / qui misere periit. Sed oportet ut ille Deus sit: / non aliter uirtus hominis prosterneret hostem / nisi Deus indueret carnem. Quia sic erit una / cum uirtute Dei uirtus humana, necesse / est igitur, sicut hominem prostrauit, ab ipso / sternatur etc. Item addit iste idem poeta aliam rationem quare persona Filii, non Patris uel Spiritus Sanctus potius debuit incarnari et pati ad seruandam diuinam iustitiam, ita dicendo: Quod Deus et nullus alius, quod Filius ipse, / non persona Patris uel Sacri Flaminis, esse / debuit ipsa salus hominis, sic collige paucis. / Ciuibus angelicis celo nascente creatis, / Lucifer, egregie lucis, de luce creantis, / plus aliis sumpsit, ideo presumpsit. Et inde / turgidus in lucem summam presumere cepit. / Uidit enim gigni lumen de lumine, uerbum / de Patre; uidit item sacrum procedere flumen / ex utroque; trium naturam uidit eandem, / personas uarias tres illas uidit. Et uni / inuidit soli Uerbo, uoluitque creatus / Patris adequari genito: *Dispono sedere / ad partes aquilonis, ait, similisque uideri / summo*. Sic uoluit fieri scelus incola celi. Et sic, ut supra dixi, filius Dei quasi remota causa fuit ruine hominis, unde uicina seu proxima causa debuit esse eius salutis; interserendo hic Beatrix quomodo ab ultima nocte, scilicet nouissimi diei iuditii et finis seculi, ad primam diem in qua creauit Deus celum et terram nullus processus, idest nullum misterium ita magnificum fuit a Deo actum ut fuit incarnatio filii eius primo et passio et mors eius in cruce secundo.
+
+Ultimo Beatrix referendo se ad ea que dicta sunt hic supra, scilicet quomodo que Deus creat immediate perpetua sunt, arguit sic in contrarium, uidelicet quod elementa et alia ab eis procedentia corrumpuntur et deficiunt, et tamen creata sunt a Deo. Et soluit quod talia non immediate a Deo processerunt, ut celum Impireum et angeli et anime nostre, sed predicta elementa et anime sensitiue brutorum et uegetatiue arborum producte sunt et complexionate a creata uirtute ab ipso Deo, scilicet planetarum, unde Thomas in prima parte, questio LXXUa, in hoc sic ait: Anima brutorum producitur ex uirtute aliqua corporea, anima uero hominis a Deo immediate, unde Genesis, I° dicitur: Producat terra animam uiuentem, brutorum scilicet et planctarum subaudi, sed de anima nostra ibidem subdit quod Deus Spirauit in faciem hominis spiraculum uite, scilicet animam intellectiuam immediate. In hoc Frater Albertus ait: Uirtus ingenerabilis et incorruptibilis est in celis et in corporibus super celestibus, in quibus est uirtus actiua respectu inferiorem que est generabilis et corruptibilis, ut in elementis et elementatis in quibus est uirtus actiua et passiua. Nam Deus de nichilo creauit ylem, que dicitur primordialis materia, inde ex ipsa ille elementa et ex elementis omnia alia; et argumentatur etiam Beatrix ex istis premissis quod nostra resurrectio corporalis uere erit cum uero primorum parentum nostrorum immediate plasmata fuerit a Deo. Quod prophetando confirmat Iob dicens: Scio quod redemptor mens uiuit, et in nouissimo die de terra surrecturus sum, et rursum circumdabor pelle mea et in carne uidebo Deum, quem uisurus sum ego ipse et occuli mei conspecturi sunt et non alius reposita est hec spes mea in sinu meo, et Psalmista: Emicte spiritum tuum et creabuntur, et renouabis faciem terre, et Ecclesiaste, capitulo ultimo, etiam in hoc dicitur: Reuertatur puluis in terra suam unde erat, et spiritus reddeat ad eum qui dedit illum.
+
+{Solea creder lo mondo in suo periclo.} In hoc UIII° capitulo auctor fingit se de celo Mercurii ad celum et planetam Ueneris ascendisse, de quo nunc tractaturus in hoc capitulo et sequenti incipit, et exorditur sic primo dicens cur dictus planeta iste Uenus nuncupetur. Et dicit quod antiqui, et precipue platonici, in antiquo errore illo de quo plene scripsi supra in IIII° capitulo, putantes uidelicet animas ad suas stellas, defunctis corporibus, reuerti, percipientesque effectum et influentiam huius planete fore reddere personam sub eius ascendente natam pulcram et placibilem, et per consequens inclinatam ad amandum illo carnali amore diffinito a Gualterio ita: Amor est quedam passio innata procedens ex uisione et immoderata cogitatione forme alterius sexus, ob quam aliquis super omnia cupit alterius potiri amplexibus. Nam uir uel mulier pulcra naturaliter est placibilis, et sic sua placibilitate philocapit animum uenereum et ille illam de se ex natura talis amoris, ut tangit iste auctor supra in Inferno, in capitulo U°, dicendo ibi: {Amor che nullo amato amar perdona}. Ideo dixerunt hanc Ciprignam Uenerem Dioneam, olim reginam insule Cipri, fore translatam in hunc tertium planetam tanquam ut uerissime a dicta stella descendisset eius anima. Nam pulcerrima et placibilis fuit ultra alias ac exarsit et exardescere fecit alios in dicto amore de se plus quam alia aliqua mulier suo tempore, et quia opinabantur dicti antiqui quod dicta Uenus radiaret follem, idest uesanum, amorem, libidinosum et nepharium, mouentem olim et incendentem Pasiphem ad habendum rem cum thauro et Mirram ad iacendum carnaliter cum Cinera suo patre et Didonem ad occidendum se amore Enee; etiam ex hoc errore nedum dicte Ueneri sacrificabant illi de Cipro in Idalio nemore et illi de insula Paphos et de insula Citheron timore talis periculosi amoris, ut dicitur hic, sed etiam honorabant cum sacrificio Dionem, matrem dicti Ueneris, unde Uirgilius: Sacra Dionee matri ecc. et Cupidinem ut eius filium, recordantes quomodo in persona Ascanii, filii Enee, dicta Uenus misit dictum Cupidinem ad incendendum dictam Didonem in amorem ipsius Enee, ut scribit Uirgilius in fine I°, inter alia sic dicendo: *Ille ubi complexu Enee colloque pependit / et magnum falsi impleuit genitoris amore, / reginam petit*. Hec occulis, hec pectore toto / heret et interdum gremio fouet inscia Dido. Et ecce quod tangit hic auctor de gremio dicte Didonis et de dicto Cupidine, et quia iste planeta coniunctus cum Ioue habet infundere hunc dictum talem amorem carnalem modestum et rationabilem, ut patet in multis qui tali amore matrimonialiter copulantur, qui sine ipso hoc non fecissent aliter, et qui, lapsa iuuentute sua, talem corporalem et carnalem amorem reuoluunt et conuertunt in amorem spiritualem Dei, ut fecerunt isti beati uenerei, de quibus statim dicam in capitulo sequenti, at coniunctus cum Saturno et Marte infundit talem amorem immundum turpem et lasciuum, ut fuit in supradictis Pasiphe et Mirra. Ideo poete allegorizando, finxerunt hanc primam Uenerem pulcram filiam Iouis, ponentes dictum Cupidinem in eius filium, quia dicta placibilitas, pro qua allegorice ponitur ipse Cupido, sapgitat corda amantium modo cum aurea sagipta, idest cum uirtuoso motu, modo cum plumbea, idest cum uitioso. Item dixerunt eam matrem Enee ratione placibilitatis eius que habet talem amorem suadere, unde et iste auctor, de hac dicta pulcra Uenere sentiendo, sic ait in I° capitulo Purgatorii: {Lo bel pianeto che damar conforta} etc. Et aliam secundam Uenerem turpem predictam ex testiculis Saturni falce exectis et in mare proiectis natam dixerunt et ex spuma marina et uxor fuisse Uulcani. Sub hac allegoria Saturnus hic pro tempore tollatur, et eius uirilia pro fructibus quos tempus producit, spuma uero maris pro spermate quod ex cibo et potu ut fructibus temporis prouenit, unde Terrentius: Sine Cerere et Libero, idest Bacco, Uenus friget, sed cum eis calet calore libidinoso, pro quo Uulcanus accipitur hic, qui calor facit homines ut plurimum submictere ratione talento, idest appetitui, ut dicit iste auctor in dicto capitulo U° Inferni, tanquam uenenum cum dicatur sperma retentum, idest multiplicatum, unde ac sit interdum quasi uenenum, subaudi corporis et anime, nisi limem cum coitu uxorio uacuetur. Et de tali Uenere accidentali et uenenosa sensit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXU° dum ibi dicit loquendo de Diana et de Elice nimpha ab ea repulsa de suo consortio: {Al bosco / si tenne Diana, et Elice caccionne, / che di Uenere hauea sentito il tosco}, idest tossicum spermatis Iouis cum quo fornicata erat. Item dicit auctor hic quomodo iste planeta uoluitur in tertio epiciclo: circha hoc notandum est quod, secundum quod legitur in Tractatu Spere: Epiciclus est quidam paruulus circulus per cuius circumferentiam defertur corpus plenus et eius epicicli centrum semper defertur in circumferentia deferentis, qui est alius circulus in quo planete sunt et uoluuntur in dictis epiciclis omnes planete predicti, preter solem et lunam qui non habent dictum epiciclum. Et sic, cum iste planeta Ueneris et in parte superiori dicti sui epicicli, est orientalis, et oritur ante solem per modicum nobis, at cum est in inferiori est occidentalis et oritur in sero. Et hoc tangere uult hic auctor de aspectu solis ad hunc planetam modo ante modo retro.
+
+Hiis ita exorditis, auctor fingit de celo Impireo, qui est illa spera et girus qui fuit prius inceptus a Deo cum angelico ordine primo Seraphinorum, ut tangitur hic in textu, descensisse hos beatos spiritus uenereos ad hoc celum Ueneris, uelociores uentis, idest fulminibus descendentibus de frigida nube. Inter quos fingit uenisse umbram Karuli Marteli, filii olim regis Karuli Zotti de Apulia, et loqui sibi, primo dicendo scilicet quomodo ipse et alii beati uenerei ita sunt in gradu tertio beatitudinis Paradisi sicut sunt Principatus in tertio ordine et beatitudine angelorum. Et sic, ut intelligentias et motores istius tertii celi Ueneris iam inuocauit eos iste auctor in quadam eius cantilena que incipit: Uoi che ntendendo il terzo celo mouete, ut tangitur hic in textu.
+
+Inde dicit dicta umbra quomodo ut primogenitus dicti sui patris, et ipso suo patre adhuc uiuente, ex successione materna coronatus fuit in regem Ungarie, que Ungaria rigatur per flumen Danubii et confinatur cum Austria, ut tangitur hic in textu. Item dicit quomodo post mortem dicti sui patris spectare et pertinere debebat ad ipsum illa pars comitatus Prouincie que confinata est a sinistra ripa fluminis Rodani et a flumine Sorge, diuidente dictam partem dicti comitatus a territorio Uenesis, et a mari Mediterraneo et a Riparia Ianuensi tanquam patrimonium auitum, si uixisse post dictum suum patrem sicut non uixit; et eodem modo expectabat et expectasset ipsum in dominium illa pars regni Ytalie que in forma cuiusdam cornu apparet in mappa, que confinatur per ista duo flumina hic in textu nominata, scilicet per Trontum flumen currens inter eam et marchiam Ancone et mictens in mare Adriaticum et Uiride flumen currens per Campaniam et mictens in mare Leonis, et etiam per hec duo maria secundario confinatur, in qua et inter que confinia est Apulia, Calabria et Abrutium, et ecce cornu Ausonie, idest Ytalie, ita dicte ab Ausonio filio Ulixis de quo hic auctor tangit, in quo sunt iste ciuitates Bari, Caeta et Catona et alie plures. Item dicit dicta umbra quomodo Trinacria, idest Sicilia, ita dicta a tribus eius promontoriis acribus, scilicet Peloro, Pachino et Lilibeo, inter quos Pelorum et Pachinum montes est mons Ethene sulfureus et fumicans ibi super gulfum quod dicitur Fare Messine; quod particulare mare longum fere est per XXXUI miliaria, diuidensque modica latitudine Calabriam ab insula Sicilie predicte, et quod brachium maris maiorem brigam, ut dicit hic textus, recipit ab Euro, scilicet uno de tribus uentis orientalibus, subaudi quam ab Affrico, uno de tribus uentis meridionalibus. Nam nusquam alicubi unde maris franguntur uelut ibi, ut Seneca in XIUa Epistula ad Lucilum ait: Cum peteres a dicto Euro et etiam a dicto Austro, unde describendo Ysiderus causam extuationis dicte Ethene sic ait: Constat quod Ethena ab ea parte qua Eurus uel Affricus flat habere speluncas plenas sulfure usque ad mare deductas. Que spelunce recipientes in se fluctus uentum creant, qui, agitatus, ignem gignit ex sulfure, in tantum olim quod urbes et agros circumstantes uastabat, licet hodie solummodo tali sulfure fumat, secundum Orosium. Seruius in III° Eneidos etiam circa hoc inquit: Constat Ethenam concauas terras habere ab ea parte qua Eurus et Affricus flant usque ad mare deductas. Quorum opinionem sequitur auctor hic in persona dicte umbre, non autem opinionem poetarum fingentium Tipheum gigantem iacentem stratum ibi in dicta ynsula pressum in manibus et pedibus a dictis tribus promontoriis et resupinum emictere per os talem ignem in dicta Ethna et eius colle, unde Ouidius, hoc describens, ait in U°: Trinacris et magnis subiectum molibus urget / ethereas ausum spectare Tiphea sedes. / Nititur ille quidem pugnatque resurgere sepe, / dextra sed Ausonio manus est subiecta Peloro, / leua, Pachine, tibi, Lilibeo crura premuntur; / degrauat Ethna caput; sub qua resupinus arenas / eructat flammamque ferro mouet ore Tipheus etc., attendidisset et hunisset in reges eius successiue, mortuo dicto Karulo Zotto suo patre, filios dicti Karuli Martelli natos per ipsum, idest mediante ipso de Karulo eius auo paterno primo rege Sicilie de domo Francie et de Redulfo imperatore, socero ipsius Karuli Martelli, ut dicit hic textus, nisi propter malum regimen dicti regis Karuli ueteris et oppressionem eius gentis Francigene rebellata una die ciuitate Palermitana tota dicta ynsula sicula rebellasset contra dictum Karolum. Ex quo summit materiam arguendi dicta umbra contra regem Robertum eius fratrem, nedum in se auarum, sed conducente sub stipendio suo catalanos communiter pauperes et auaros, et sic aptos ad faciendum eodem modo sibi Apuliam rebellari. Et mirum, dicit dicta umbra, quomodo hoc, cum dictus rex Robertus predictus descenderit a dicto rege Karulo Zotto in largitate et liberalitate famosissimo et commendato, de cuius causa auctori querenti, dicta umbra respondendo dicit hic quod uirtus planetarum et aliarum stellarum et celorum et eorum motorum, quam uocat circularem naturam imprimentem ut sigillum ceram inferiorem, idest materiam corporalem, nichil aliud est quam ipsa prouidentia diuina. Unde Moises in Deuteronomio ait: Deus corpora celestia in ministerium fecit cunctis gentibus, unde quicquid a constellationibus procedit ad prouisum finem tendit. Aliter dicit dicta umbra quod effectus celi essent ruine et non artes, et hoc esse non potest ubi intelligentie angelice mouentes celos essent defectiue et defectiuus primus intellectus, scilicet ipse Deus, non habendo illas perfectas, quod est falsum. Pro totum auctor respondendo dicte umbre, fatens dicit quomodo ex predictis cernit impossibile esse naturam deficere in oportunis, ut ait Phylosophus in III° De Anima dicens quod Natura generata nichil facit frustra neque deficit in necessariis. Iterum, ut concludat melius in suo proposito et premisso principio, querit dicta umbra utinam peius esset pro homine si non foret in hoc mundo et in policia etiam ciuis; et respondet auctor quod, sic cum dicat Phylosophus in I° Politicorum: Ciuitas facta est gratia bene uiuendi, et Thomas etiam ita scribat in suo Comento super libro Ethycorum: Homo indiget ad suam uitam multis que sibi ipse solus preparare non potest. Ideo consequens est quod ipse sit pars cuiusdam multitudinis per quam prestetur sibi auxilium ad bene uiuendum. Quo quidem auxilio indiget ad duo, uidelicet primo ad ea que sunt uite necessaria, sine quibus uita duci non potest, ad hoc auxiliatur domestica multitudo homini cuius ipse pars; alio modo iuuatur homo a multitudine, cuius est pars, ad uite sufficientiam perfectam, scilicet ut non solum uiuat, sed bene uiuat, habens omnia que sibi sufficiant ad uitam. Sic homini auxiliatur multitudo ciuilis, cuius ipse est pars, non solum quantum ad corporalia, sed etiam ad moralia, ad que una domus non sufficit; ergo concludendo circa hanc particulam, dicit dicta umbra quod oportet ad uitam ciuilem esse diuersa officia et artes et ingenia collata ab influentiis celorum hic deorsum. Unde Phylosophus in UIII° Ethycorum ait: Politicus enim homo et conuenire actus natus debet regi ratione et arte, et Seneca etiam, De Beneficiis, ait: Insita sunt nobis omnium etatum omniumque artium scientia, magisterque ex occulto Deus producit ingenia.
+
+Et sic diuerse debent esse et expediunt radices nostre, idest inclinationes ad diuersus actus, ex quo nascitur unus pulcer ut Absalon filius Dauid, ut dicit hic textus, alter bellicosus ut Serses rex Persarum, de cuius tali conditione scripsi in Purgatorio in capitulo XXUIII°, alius nascitur ad sacerdotium inclinatus ut Melchisedec rex Salem (de cuius tali complexione scribit Apostolus, Ad Hebreos, UII° capitulo), alter ingeniosus ut Dedalus, cuius filius Ycarus uolando periit, ut dicitur hic in textu, de quo casu scripsi in Inferno in capitulo XUII°. Item dicit quod propter talem productiuam diuersitatem nature, ad ciuile nostrum esse predictum necessariam, ex eodem semine et conceptu et partu Ysaac et Rebecce diuersi gemelli nati sunt: Esau uidelicet et Iacob. Nam, ut scribit Yeronimus ad Ruffinum, dictus Esau ispidus fuit tam corpore quam mente, Iacob uero totaliter uirtuosus, dicendo quod Non in semine, sed in uoluntate nascentis causa uitiorum atque uirtutum est. Item Augustinus in U° De Ciuitate Dei, articulo IIII°, de hoc etiam scribit, scilicet quomodo non a constellationibus hoc procedit sed a prouidentia. Item Quirinus, idest Romulus, ita dictus a quiris quod est asta, quam exercuit ualde ut probum Mauortius seu martialis homo ex uili patre natus, scilicet ex quodam sacerdote Ueste dee, ut dixi latius supra in UI° capitulo, in morte redditus est Marti, idest quod reputatus est in stella Martis et in eius celo deificatus. Unde concluendo dicit dicta umbra quod natura circularis et generata bene facit eius artem in creatione nostra ut faciat de homine hominem, de asino asinum, sed non distinguit unum ab alio hostellum quasi ut magister qui, licet faciat domum, non tamen distinguit eius hostella, idest habitacula domus, sed Dominus domus qui eam formauit antequam fieret, similiter et prouidentia predicta diuina ad bene esse uniuersi creaturas dicte nature distinguit et disponit ad diuersa mediante celo ut eius organo et instrumento. Aliter natura, ut dicit textus hic, semper genita faceret similia generantibus, ad quod facit quod ait Thomas in prima secunde dicens: Naturaliter pater habet generare filium sibi similem in specie, hoc est quod homo habet generare hominem et non asinum, sed non habet generare eum sibi similem indiuiduo et accidentalibus differentiis, cum pater gramaticus non habet naturaliter generare filium gramaticum et largus largum et auarus auarum, cum hoc sint accidentia et actus personales procedentes a constellationibus, et ad hoc respexit Phylosophus dicens: Homo generat hominem et sol, accipiendo solem pro celo et eius constellationibus; ex quibus auctor habet ante occulos solutionem, dicit dicta umbra, quam prius habebat post tergum et dorsum dicti sui dubii, et quamuis dicta umbra satisfecerit auctori in eo quod petiit ab ea dubitando adhuc ultra promissione, uult ex gratia sibi loqui circa assumptam materiam, qui modus loquendi et describendi dicitur corollarium, ut dicit hic textus in fine, dicendo quomodo natura si formam inuenit sibi in habitudine contraria male fructificat sicut semen extra regionem suam, et ideo gens deberet respicere ad hoc et uidere, ad quod magis puer inclinatur, iuxta Salamonem dicentem in Parabolis, capitulo XX°: Ex studiis suis intelligitur puer, si munda si recta sunt opera eius, et Phylosophum dicentem in II° Ethycorum: Signum generati habitus est delectatio in opere, ut delectatus fuit dictus rex Robertus in studendo et sermocinando, et sic magis religiosus fructificasse quam in regnum tenendo, ut dicitur hic in fine.
+
+{Da poi che Carlo tuo bella Clemenza.} Continuato hoc UIIII° capitulo cum precedenti, auctor apostrophando alloquitur istam Clementiam filiam dicti Karuli Martelli, dicendo quomodo dictus Karolus narrauit sibi deceptiones quas ipsa et alii sui filii post eius mortem recepturi erant a dicto rege Roberto eius fratre secundogenito et ab aliis de domo sua, et quomodo dixit auctori quod hec in se retineret et nemini diceret, ex quo auctor excusat se si talia non dicit hic et propalat, non tacendo tamen quod iustus plantus sequetur talem eorum dampnum et uere. Nam, usurpato dicto regno Apulie, et dicta parte comitatus prouincie, que dicebant esse dictorum filiorum dicti Karuli primogeniti per dictum regem Robertum, dictus rex Robertus, iam senescens, uidit mori in bello Montis Catini dominum Petrum eius fratrem et Karlottum eius nepotem, et ultimo uidit mori Neapoli dominum Karolum ducem Calabrie, unicum eius filium, relicta ex se quadam Iohanna, eius filia, quam tradidit nuptui domino Andree, nepoti dicti Karuli Martelli ad hoc ut post eius mortem succederet in dicto regno ei usurpato remorsus a conscientia. Et ita, mortuo dicto rege Roberto, et habita dicta eius nepte in uxorem, et apprehenso dicto regno dictus rex Andreas, occisus et precipitatus est in ciuitate Auersie a neptibus regis Roberti predicti proditorie. Ex quo inde Loysius, rex presens Ungarie, frater dicti regis Andree, inuasit Apuliam, et habita ea post multam stragem, ibidem fecit occidi dominum Karolum ducem Durachii nepotem dicti regis Roberti, et ecce dampnum et iustus plantus pronunciatus hic per auctorem quasi prohetice diu antequam hec forent.
+
+Inde auctor fingit se ibi uidere umbram domine Cunize de domo illorum de Romano castro in Triuisino territorio, et sic inter aquas fontanas horum duorum fluuiorum, scilicet Brente et Plane, et Rialtum canalem per medium ciuitatem Uenetiarum diuidentem, de quibus dicitur hic in textu, et sibi loqui et dicere quomodo de dicta sua domo descendit Azolinus, facella uere marchie Triuisine in comburendo eam et tirampnice subiugando, inducendo etiam dictam umbram dicere quare non est sortita in altiori gradu beatitudinis, scilicet quia uicta fuit a lumine, idest a motu huius stelle Ueneris, subaudi illa pugna et uictoria, de qua tangit iste auctor in Purgatorio in capitulo XUI°, ibi dum dicit: {Lo cielo i uostri mouimenti initia; / non dico tutti, ma, posto chio l dica, / lume uè dato a bene e a malitia, / e libero uoler; che, se faticha / ne le prime battaglie col ciel dura / poi uince tutto, se ben si nutrica}, licet maturata etate resipuerit a tali motu, et amorem talem suum feruentem prius diu circa mundana, accensius reuoluit in Deum exemplo Madalene, que prius tam uenerea fuit in pulcritudine, placibilitate et lasciuia, ut testatus fuit Simon Christo de ipsa, et tandem talem suum amorem conuertit in ipsum Christum, dicentem inde dicto Simoni: Quia multum dilexit multa sibi remictuntur peccata, ac etiam inde dicte Magdalene dicentem Uade in pacem, ut scribit Lucas in Euangelio suo. Inde dicta umbra loquendo in laudem Folcheti de Massilla, olim summi inuentoris in rima prouinciali ibi in anima existentis, et de eius longa fama, ut dicit textus, summit materiam infamandi illos de marchia Treuisana confinata per hec duo flumina, scilicet Atesim et Tagliamentum, hic in textu nominata, non curantes de fama acquirenda tali. Ex quo dicta umbra prenunciando, dicit primo contra Paduanos dominatores olim ciuitatis Uincencie tempore quo iste auctor fingit se hoc uidisse et audisse, scilicet anno domini M°CCC, quomodo dominus Canis de la Scala auferret eis dictam ciuitatem Uincencie tractatu eius ciuium propter crudam et molestam eorum dominationem, ut dicit hic textus et ita factum est. Unde temporis in processu dictus dominus Canis, obsidens ciuitatem Paduanam, aquam fluminis Bachilioni et Reronis currens predictam ciuitatem Uincencie separatam, et extra dictam ciuitatem coniunctum que tunc ibat directo in dictam ciuitatem Padue apud terram Longarie et Bascianelum, abstulit dictis Paduanis et direxit eam ad paludes Ualbone et locii. Et hoc est quod dicit et tangit hic auctor, scilicet quomodo talis aqua mutabit Paduam in dictas paludes cito etc. Inde prenuntiat etiam mortem domini Rezardi de Camino, occisi proditorie tractatu domini Altinerii de Calzonis de Triuisio, dum dictus dominus Rezardus esset dominator ciuitatis Taruisi, in qua ciuitate currunt hec duo flumina hic in textu nominata, scilicet Sile et Cagnanus separatim et in exitu uniuntur et uocatur talis aqua coniuncta Sile tantum, et hoc est etiam quod dictur hic in textu de societate eorum. Item prenuntiat quomodo presbiter Gorza de domo illorum de Lusia, Feltrini districtus, episcopus olim feltrinus, proditorie cepit Antoniolum et Lancialottum de la Fontana de Ferraria, et captos misit eos ad dominum Pinum tunc rectorem ciuitatis Ferrarie pro ecclesia tanquam rebelles eius, ubi decapitati fuerunt, et cum eis etiam prior Sancti Lazari dicte terre et certi alii, tangendo de mala carcere clericorum Rome propter papam dampnatorum ad perpetuum carcerem. Et talia dicit dicta umbra quod ipsa et alii ibi beati prenoscunt in speculis celestibus que tronos uocamus, scilicet illos angelos in quibus iudicia Dei preconcipiuntur ad quod et ad id quod auctor tangit in hoc capitulo et alibi in hoc Paradiso, dum fingit hos et alios beatos spiritus per reflexionem diuini luminis prenoscere et intimare intima cordis eius in sua uoluntate et desiderio lingua non expressates. Dicunt theologi quod sancti orationes nostras cognoscunt et quod unusquisque beatus tantum in essentia Dei uidet quantum perfectio beatitudinis requirit; hoc autem requiritur ad perfectionem beatitudinis ut homo habeat quicquid uelit, nec uelit aliquid inordinatum, sed recta uoluntate quilibet cognoscere uult que ad eum pertinent, et sic dicti sancti et beati spiritus, cum nulla rectitudo desit eis, hoc uolunt. Oportet igitur quod uota hominum in uerbo cognoscant, idest in sapientia diuina; nam ad eorum gloriam pertinet quod auxilium egentibus prebeant ad salutem, et sic Dei cooperatores efficiuntur.
+
+Et reddeundo ad dictam umbram Folcheti cum qua incipiendo loqui nunc auctor dicit quomodo eius uox iocundat celum cum cantum illo seraphinorum qui de sex aliis faciebant cuculla, idest operimentum subaudi (quando Ysaias uidit eos ita canendo, ut ipse propheta testatur in UI° capitulo sui uoluminis dicendo: Uidi Dominum sedentem super solium excelsum et seraphini stabant super illud, sex ale uni et sex ale alii; duabus uelabant faciem eius, et duabus pedes, et clamabant Sanctus, Sanctus, Sanctus Domine Deus exercituum: plena est omnis terra gloria eius), dicuntur enim significare dicte sex ale fabricam mundi factam in sex diebus, cooperitura eorum in faciem et pedibus Dei preterita ante dictam fabricam, et futura que uidere et scire non possumus, sed media tantum eorum cantus misterium trinitatis in diuinitate ostendit in sic canendo: Sanctus, Sanctus, Sanctus, inducendo auctor dictam umbram Folcheti ad dicendum sibi quomodo fuit oriundus Massilie ciuitatis Prouincie site in litore sinistro maris Leonis inter Ebrum flumen Yspanum et Macram flumen dirrimens Tusciam a territorio Ianuensi per breue cursum, nam fere per XXU miliaria currit, in cuius portum Massilie eius populus iam pro Brutum cum gente Cesaris bellando uictus fuit et positus in magna strage, ut scribit Lucanus in fine IIIi. Et hoc est quod tangit hic auctor de eo calefacto iam cruore, item quomodo dicta ciuitas Massilie se respicit ad unum ortum et occasum solis cum Bugea ciuitate Africe lineariter, ut dicitur hic. Inde, describendo dictum mare Leonis, dicit hic auctor in persona dicte umbre quomodo maius mare est quod sit in mundo foris, idest preter mare Occeanum, cingens circulariter totam terram detectam a mari, quod Greci uocant Ydeum, eo quod in modum circuli ambit mundum, ut scribit Ysiderus. Et ecce cur dicat hic textus quod ingrilandat terram et quod procedit idem mare Leonis a dicto mari Occeano uersus solem, idest de Occidente uersus Orientem inter discordantia litora. In hoc sic ait Papias hoc Mare magnum, fluens ab Occeano in meridiem uergit deinde in septentrionem, et uocat eum magnum comparatiue ad alia maria particularia omnia minora eo. Item uocant eum Mediterraneum, quia per mediam terram habitabilem uadit, disterminans Affricam ab Europa et Asiam mediam partem mundi a dictis duabus partibus alterius medietatis in parte. Nam Europam ab Asia dirrimit etiam flumen Tanai et Meotides palus, et hoc est quod dicit dicta umbra quod in tantum procedit quod ibi in suo principio aput Sibiliam et Settam facit orizontem, in fine facit meridianum, hoc est quod extenditur usque ad medium terre. De quo orizonte et meridiano uideatur quod scripsi in capitulo II° Purgatorii, et quod etiam de hoc mari in capitulo XXUI° Inferni.
+
+Inde auctor inducit dictam umbram dicere quomodo in iuuentute sua, in hoc mundo uiuendo, extuauit in tali amore carnali in tantum quod neque Dido, filia Beli regis, plus non iam exarsit in Eneam dum iniuriata quasi est ab ea in hoc, Creusa uxor olim dicti Enee iam mortua et Sicheus uir ipsius Didonis etiam tunc iam mortuus, neque Rodopea Filis, filia Ligurgi regis Tracie, que delusa a Demofonte, filio Tesei ducis Athenarum, remeante ab exercitu Troie, hospitante cum ea et iacente, facta sibi prius promissione de ducendum ipsam in uxorem, et recusante id postea facere, laqueo se suspendit, neque Alcides, idest Hercules, ita cognominatus ab Alce eius auo, dum amauit Iolem, ut scribam in capitulo XII° inferius ubi uide; sed dum ipse Folchetus cepit canescere dicit quomodo desistit a tali amore et in Deum illum posuit, ut eius dicta umbra dicit hic sequendo Salamonem dicentem Sapientie IIII° capitulo: Canities hominum prudentia est, idest esse debet in dimittendo carnalia et sequendo spiritualia, unde Gregorius ad Ianuarium episcopum, in uitio carnis inuolutum, scribens ait: Canis tuis parcimus; ortamur: tamen aliquando resipiscere miser senex, atque a tanta leuitate morum operum peruersitatem compescere, et quanto morti uicinior efficiaris, tanto sollicitior et timidior esse debes. Nam, ut ait Ouidius: Non bene conueniunt nec in una sede morantur / maiestas et amor; nam de sene non corrigente se in talibus credo sentire Ysaiam, LXU° capitulo, dicentem: Maledictus puer centum annorum, et sic si canities, ut dictum est, facit hominem prudentem, facit etiam eum per consequens dominatorem huius stelle et aliarum influentie, iuxta illud Ptolomei: Sapiens dominabitur astris.
+
+Et ecce quod tangit hic auctor inducendo dictam umbram dicere quomodo dicti uenerei beati non memores alicuius eorum culpe et peccati carnis in celo sunt letitiantes de ualore ordinato et prouiso a Deo, idest de uirtute talis planete faciente in processu temporis et mouentis hominem prudentem ad remouendum suum amorem carnalem ab isto mundo inferiore et ad superiorem spiritualem mundum celestem porrigere, et ecce mutatio duplicis mundi de qua hic dicitur. Item letitiant uidendo ibi artem diuinam ornatem tantum effectum, idest effectiuam operationem dicti tertii celi ad bonum, idest ad meritum beatitudinis decretum, idest commensuratum secundum maiorem et minorem uirtutem uite militaris in hoc mundo.
+
+Ultimo dicit dicta umbra quomodo spiritus Raab sic ibi apparens coniunctus est ordini idest beatitudini eorum beatorum uenereorum in summo gradu, idest in celo Impireo, et quomodo eius anima plus de triumpho Christi assumpta fuit in celum de Limbo uirtute dicti tertii planete usque ad cuius celum et speram appuntatur, idest ascendit piramidaliter, umbra idest nox quam facit globus terre et aque huius nostri mundi, ut dicitur hic in textu. Que Raab meretrix existens in dicto carnali amore etiam reuoluit eum in processu temporis in Deum, ut supra dictum est, in tantum quod, dum Iosue uicarius Moysi et substitutus obsideret ciuitatem Ierico, unde erat ipsa Raab cum populo Dei, misit secreto duos exploratores suos in dictam ciuitatem ad domum huius Raab; quo scito, rex Ierico misit precipiendo dicte Raab quod statim sibi illos presentaret, at illa eos abscondit, negans ipsos se habere, et in nocte cum quadam fune ex fenestra sue domus herentis muro dicte ciuitatis misit extra et liberauit dictos exploratores, per quorum exploratum Iosue predictus obtinuit dictam urbem, et sic una et altera palma manuali hoc egit, ut dicit hic textus, et latius de hoc scribit Iosue, capitulo II°, tangendo incidenter hic infine dicta umbra quomodo Bonifatius papa octauus, qui sedebat in papatu in M°CCC anno Domini (quo anno ut iam dixi supra iste auctor se fingit hec uidisse), intentus erat magis ad faciendum componi Sextum Librum Decretalium quam ad recuperandum sanctam terram Ierosolimana, et hoc auiditate et desiderio floris lilii sculpti in moneta aurea ciuitatis Florentie, que ratione superbie et inuidie eius ciuium potest quasi dici planta et germine Luciferi prime creature superbe et inuide mundi, subdendo quomodo Uaticanus, locus sepulcrorum olim sanctorum pastorum, et alia eorum cimiteria Rome de proximo libera erunt, idest Ecclesia Romana (accipiendo hic partem pro toto ut utatur figura sinedoce), ab adulterio, idest a papatu adulterino dicti Bonifatii et ita fuit. Nam, inde ad paucum tempus, quasi uiolenta morte et quasi desperato dolore Rome migrauit, ut scripsi supra in Inferno capitulo XUIIII°, ubi iste auctor uocat simoniacos adulteros Ecclesie sponse Christi et alios usurpantes eam, ut fecit iste Bonifatius de papatu ecclesie per eum habito fraude et deceptione, de qua scripsi in Inferno in capitulo III°, de quo etiam Bonifatio inducet iste auctor infra in capitulo XXUII° sanctum Petrum dicere: Quello che usurpa in terra il loco mio, / il loco mio, il loco mio che uacha / nella presenza del figliuol di Dio, / fatto ha del cimiterio mio cloaca etc. Nam, sicut in Iure diffinitur adulterium: Adulterium est et dicitur ad alterius thorum accessus ita accessus ad papatum Ecclesie, sponse Christi, dicti Bonifatii, uiuente Celestino papa decepto ab eo, abusiue potuit dici quasi adulterium: nam et pecuniam fallaciam in se habentem, seu monetam, Lex uocat etiam adulterinam, et ita puto sensisse hic auctorem metaphorice loqui uolendo.
+
+{Guardando nel suo Figlio collAmore.} In hoc X° capitulo usque ad XIIIIm infra proximum sequens et illum eius uersiculum Quindi represer gli occhi miei uirtute, auctor tractaturus de celo et spera solis et de animabus beatificatis sub eius impressione et influentia, exordiendo facit presens tale preambulum, scilicet quod Deus Pater in Filium cum amore Spiritus Sancti procedente ab utroque ita ordinabiliter celum et alium mundum fecit: quod non sine ipsius Dei degustatione transit animus talia intuendo ulterius, enim primo hic ostendere uult in priore dicto suo quomodo Trinitas diuinarum personarum coeterna et sempiterna fuit semper in ipsa unica substantia diuinitatis ac etiam creauit omnia, iuxta Iohannem dicentem: In principium erat Uerbum et Uerbum erat aput Deum et Deus erat uerbum; hoc erat in principio aput Deum, omnia per ipsum facta sunt etc. Et sic potentia diuina, que in dicta Trinitate attribuitur Patri, respiciens in sapientiam increatam, que filio ascribitur, hoc egit. Ad quod respiciens Psalmista inquit: Omnia in sapientia fecisti, et alibi: Incerta et occulta sapientie tue manifestasti mihi, et Salamon, Prouerbiorum capitulo III°: Dominus sapientia fundauit terram, et Thomas in prima parte ad idem ait: Deus Pater operatus est creaturam per suum Uerbum, quod est Filius, et per suum Amorem, qui est Spiritus Sanctus, necnon forte et Plato in suo Timeo dicens: Quibus in istum modum digestis omnibus cui proposito rerum creator maneret intelligentes iussionem Patris Filii iuxta informationem in mortali sumpto initio mortalis animantum ex mundi materiis igne terra aqua et spiritus sanctus genus elementarium quod rederent corpus foret etc. Ad secundum premissum facit quod ait Salamon, Sapientie XI° capitulo, dicens: Omnia pondere, numero et mensura posuisti Domine, et Augustinus in libro De Utilitate Credendi inquiens: Non frustra intueri oportet pulcritudinem celi, ordinem siderum, in quorum consideratione Deus cognoscitur, et in XI° De Ciuitate Dei, etiam in hoc dicens: Exceptis propheticis uocibus, mundus ipse sua mobilitate et mutabilitate et pulcritudine quoddammodo tacite et factum se esse, et non nisi a Deo ineffabiliter se fieri potuisse proclamat. Item idem Plato in dicto Timeo suo libro ita scribens: Certe dubium non est ad cuiusmodi exemplum animaduerterit operis mundum fundamentum constituens utrum admirabilem perpetuamque optinens proprietatem an ad factum et laboratum. Nam si est ut est in corporali pulcritudine mundus opifex et fabricator eius optimus. Si uero quod neque cogitari aut mente fas est concipi aut ad elaboratum, cum sit rationis alienum liquet opificem Deum uenerabilis exempli normam in constituendo mundum secutum, subdens Quare fit ut comprehendant se inuicem et a se rursus comprehendantur hec stelle ceterumque siderum ortus et progressiones diuine rationis ductus digessit in ordinem cuius exornationis causam exemplificare, si quis uelit plus erit opere ipso quod operis gratia summit?
+
+Et hinc est quod auctor hic inferius mouet lectorem ut remaneat super banco suo, idest super terminis suis humanis non capacibus talia penitus intuendi, iterum monendo auctor lectorem ut contemplet et intueatur artem, idest ordinem celestem mirabiliter institutum a Deo precipue ubi motus noni celi cum motu planetarum percutitur, idest in oppositum, et sibi congreditur cum motis dicti celi de Oriente in Occidentem sit et motus planetarum fiat e conuerso, quod est proprie et directe cum sol est sub equinoctiali circulo in principio Arietis et Libre, ut ait Phylosophus in II° Methaphysice, et Macrobius secundum textum Ciceronis in persona aui Scipionis in Sompnio sic sibi in celo loquentis ait: Nouem tibi orbibus uel potius globis connexa sunt omnia, quorum summior est dictum celum nonum omnes reliquos complectens, in quo sunt infixi sempiterni cursus stellarum, cui celo subiecti sunt septem planete qui uersantur retro contrario motu a dicto celo. Unde et Alfagranus ait: Orbes planetarum sunt sub spera celi se mutuo intersecantes lustrantium Zodiacum circulum in summo celo existente. Item dicit adhuc auctor quod ipse lector respiciat quomodo a dicto circulo equinoctiali existente per medium nostri emisperii de Oriente in Occidentem, linealiter et equaliter distante a polis mundi, dictus circulus Zodiaci, qui et signifer dicitur ex eo quod sub duodecim signis celi defert septem planetas oblique, separatur per XXIIII gradus usque ad Tropicum Cancri ubi habetur solstitium estiuum. Et sic bene sequitur cum a dicto principio Arietis et equinoctii ueris quilibet dies plus gradatim crescat usque ad Tropicum et solstitium Cancri, quod sol omni tali die citius appareat nobis, idest oriatur, et omni hora, quod tangit hic infra auctor dicendo quomodo tunc sol uoluebatur per speras, idest per suas reuolutiones anni, in quibus omni hora sol citius nobis oritur, quod in nulla alia parte anni contingit. Item dicit quod nisi dictus Zodiacus oblique rotaret, uel si plus uel minus elongaret se a directo, idest a dicto circulo recto equinoctiali, generatio et corruptio hic deficietur in terra, et in celis ordo infusionis. Inde auctor, tangendo de preexcellentia huius quarti planete solis, uocat eum hic primo maiorem ministrum nature imprimentem mundum de ualore celi et uirtute, cum per eius lucem omnes alie stelle illuminate operientur de suis celis et speris deorsum. Unde Phylosophus in libro De Natura Elementorum ait: Sol maior est et lumen habet tantum a se ipso, et alie stelle ab eo. Et Macrobius super Somnio Scipionis inquit in hoc: Etiam subtus mediam fere regionem sol optime dux et princeps et moderator luminum reliquorum mens mundi et temperatio tanta magnitudine ut cuncta sue luce lustret et compleat. Et ex hoc dicit Albumasar quod Sol est in medio aliorum planetarum ut rex; item etiam auctor Spere inquit: Omnes uirtutes naturales operaciones suas agunt per calorem solis, ideo ipse debuit poni in medio planetarum tanquam fons et origo luminis omnibus, sicut cor positum est in medio animalis, ut omnibus partibus influat sensum et motum. Ad id autem quod dicit quod tempus ipse sol mensurat ait Lucanus: Mundi lege data. Sol tempora diuidit eui, / mutat nocte diem radiisque potentibus astra / ire uetat etc. Hiis exordialiter expositis, ad hec que sequuntur hic prenotandum est quod, licet, prout scribit Yeronimus in suo Prologo Bibie, metaphorice loquendo, Anime illorum qui in hoc mundo ad eruditionem et illuminationem aliorum in diuersis scientiis propter eorum claritatem fame perhemnem libros ediderunt, alie stellis alie celo comparantur, quanquam secundum hebraicam ueritatem, utrumque de eruditis possit intelligi, qui fulgebunt quasi splendor firmamenti; et in Daniele, capitulo XII°, dicitur: Qui ad iustitiam erudiunt multos, fulgebunt sicut stelle in perpetuas ecternitates, tamen agiografi, idest sancti scriptores in superna theologia, sacra scientia, in lumine intellectuali excedentes alios possunt dici quasi soles et uocari sicut uocat eos hic auctor tam ab influentia solis eorum quam etiam ratione maioritatis scientie. Unde Thomas in prima parte in hoc ait: Theologia procedit ex principiis notis lumine superioris scientie sicut alie scientie procedunt a lumine naturalis intellectus: nam Deus subiectum est Theologie, ergo nobilius; unde Phylosophus in primo Methaphysice ait: Illa scientia nobilior est que a nobiliori subiecto procedit. Et ex hoc Macrobius, super Somnio Scipionis, dicendo quod forte in hoc celo uidit ipse Scipio, ponit Ciceronem ita scripsisse ibi: Docti homines in cantibus ei apparuerunt qui prestantibus ingeniis in uita humana diuina studia coluerunt, ut fecerunt infrascripti nominati quos auctor fingit etiam sibi apparuisse in hoc celo solis canentes in correis ita lucidos et luminosos, ut eorum splendor superaret lumen solis. Et ex hoc dicit hic auctor quod cum toto eius ingenio et arte non posset referre quantum erat lucens id quod erat in ipso planeta solis a se ipso et suo proprio lumine apparenter et non colorate, scilicet cursus et consortium dictarum animarum beatarum sub influentia ipsius planete solis, ita quod ymaginari posset. Ideo subdit quod credatur sine demonstratione simpliciter et cupiatur uideri per legentes hic eum, adducendo etiam talem conclusiuam rationem arguendo sic: Nunquam fuit occulus qui iret supra solem, hoc est et dicere uult alludens in hoc Anticlaudiano dicenti: Sol occulus mundi, fons uite cereus orbis: / quod sensualiter nullus oculus et uisus humanus / in hoc mundo uidit et uidere potuit unquam / maius lumen quam sit lumen solis primo in luce. Unde in principio Genesis dicitur, scilicet in capitulo I°: Fecit Deus duo luminaria magna in firmamento celi: luminare maius, scilicet solem, et luminare minus, scilicet lunam, item in corpore et quantitate, unde dicitur quod terra est septies maior luna, sol autem octies maior terra. Item non est mirum, subdit auctor hic, si phantasie nostre sunt basse, idest non ualent ascendere ymaginatiue ad tantam altitudinem luminis que transcendat lumen solis, cum nunquam fantasia procedat sine preambulo aliquo nostri sensus uisiui, unde Phylosophus in III° De Anima ait: Fantasia est motus a sensu factus secundum actum, nam ita se habet intellectus ad fantasmata sicut uisus ad colores, at uisus non potest uidere sine coloribus, ergo nec intellectus sine fantasmatibus intuere.
+
+Ex quibus etiam transumptiue et methaphysice auctor merito concludit quod dicti summi theologi non solum ab infusione huius planete illustrati, sed etiam a gratia Dei, qui subiectum est theologie ut supra tactum est, et qui est solis factor et sic maior in lumine etiam ipso mediante, lucidiores sint dicto planeta solis, fingendo ibi in forma crucis duodecim de dictis beatis illustribus theologis ita festantes sibi apparere et ipsum cingere sicut cingit lunam (que poetice dicitur filia Latone), illa uaporositas aeris - quam Phylosophus in sua Methaura uocat alo - scilicet umbram beati Thome de Aquino et fratris Alberti, olim fratrum Sancti Dominici, in quo bene inpinguatur quisquis eius frater scientia theologica et santitate, si non dederit se uanitati aliarum scientiarum ut dicit hic textus. Item umbra Gratiani, olim monaci Classensis monasterii Rauennatis diocesis, olim episcopi Clusini, compositoris libri Decreti continentis inter suos canones quamplures ciuiles leges; et hoc tangit hic textus dum dicit quod iuuauit utrumque forum, ecclesiasticum scilicet et ciuilem. Item umbram Magistri Petri Lumbardi, compositoris libri Sententiarum, quem librum obtulit Ecclesie cum paupercula illa que in gazofilacio offerendo posuit solum duo minuta, de qua Christus loquendo ait, Marci XII° capitulo: Hec plus misit; nam alii de eo quod habundabat miserunt, hec de penuria sua omnia que habebat misit, ut tangit hic textus, que uerba pro exordio dicti sui libri dictus Magister posuit in principio. Item umbra Salamonis, de quo dicit textus hic, quod totus mundus cupit scire utrum sit saluatus uel dampnatus. Nam legitur in III° Regum sic: Cum esset senex Salamon, deprauatum est cor eius per mulieres alienigenas, ita quod templum Homolos et Sciloc ydolis earum fecit, unde in quodam Decreto ait Gregorius: Salamon quippe immoderato usu mulierum et assiduitate perductus est ut templum ydolis fabricaret, et qui prius Deo templum construxerat libidine et perfidia stratus, ydola adorare non timuit; unde dicitur: Si Loth Sansonem, si Dauid si Salamonem femina decepit, quis modo tutus erit?; tamen Yeronimus, scribens super Ezechielem, ait: Quamuis Salamon ita peccauerit, penitentiam egit, ut patet in suis Prouerbiis, ubi dicit ipse Salamon: *Nouissime egi penitentiam*, de qua Augustinus in fine sui Speculi ita scribit: Hebrei libri Salamonem quinquies tractum per plateam Yerusalem et cessum uirgis publice et se ipsum causa penitentie a regno deposuisse tradunt, et ex hoc Ambrosius in Apologia Dauid ipsum sanctum Salamonem uocat, quod pium est credere, licet Innocentius papa quartus scribat super Decretali: Ne imiteris extra de constitutionibus ita, si inter sanctos diuerse opiniones sint, ut de corpore beate Marie assumpto uel de Salamone dampnato, licitum est cuique quod uult dicere secus, si nulla diuersitas sit inter eos sanctos. Item umbra beati Dionisii Ariopagite qui discipulus fuit beati Pauli et martirizatus sub Domitiano et qui profundius de gerarchiis angelorum scripsit. Item umbra beati Ambrosii qui post Ilarium Ymnos composuit, et qui, semel Mediolani predicans in die pascalis de corpore Christi glorificato, conuertit ad fidem beatum Augustinum putantem ante corpus Christi fantasmata fuisse ut Maniceus hereticus, unde fertur quod tunc ambo fecerunt et cecinerunt alternatim illum Psalmum Te Deum laudamus; et hoc est quod tangitur hic dum dicitur quomodo ipse Augustinus prouidit sibi de latino, idest de predicatione ipsius Ambrosii; et item et quomodo fuit iam maximus aduocatus in urbe, et quia inter quattuor doctores Ecclesie remissius et minus scripsit quam Augustinus, Gregorius et Yeronimus uocatur hic parua lux. Item umbram Boetii, que in catalogo sanctorum Sanctus Seuerinus uocatur, qui, ut dicitur hic, exul martirizatus est in ciuitate Papie; nam, regnante Theodorico rege Gotorum in Ytalia, Ariane heresis maculato, Trigilla et Ciprianus, curiales dicti regis, accusauerunt ipsum Boetium et Albinum, romanos egregios ei, ita quod exules facti sunt et relegati in Papia ubi temporis in processu applicans ibi dictus rex eos ambos fecit decapitari, cuius corpus dicti Boetii iacet sepultum in abbatia Sancti Petri Celi Auri in Papia ciuitate predicta ut tangitur hic, et etiam quomodo bene intelligendo eius librum Consolationis demonstrat quomodo fallax est iste mundus in sua fortuna. Item umbram Ysideri, olim episcopi yspanensis, Bede et Richardi de sancto Uictore. Item umbram Sigerii, olim legentis Parisiis in uico Straminum ubi sunt scole phylosophantium sillogizauit inuidiosas ueritates phylosophicas. Inde ultimo facit comparationem de oriolis in matutinis excitantibus monialem secrestanam sponsam Christi ad excitandum alias ad canendum sibi matutinum, alludendo auctor Ouidio hic in eo quod scribit: Nocte sonat Redope tinnitibus eris acuti.
+
+Super illis metris: {Così cigner la figla di Latona / uedon taluolta quando laere è pregno, / sì che ritengha il fil chi fa la zona}, quidam Philosophus quem credo fuisse Albertum de Saxonia, in sua Methaura, libro III° capitulo primo, de hiis que occurrunt ad halum generationem sic dicit: *Ad intellectum primum etiam declarare opportet primo que occurrunt ad halis generationem, secundo quomodo generetur, tercio de figura ipsius. Primum sic patet: ad quamlibet refractionem tria concurrunt, scilicet corpus obiectum quod refrangitur, speculum quod refrangit et uisus ad quem fit refractio. Speculum dupliciter se potest habere, aut enim est determinatum et tunc refrangit in oppositum ad corpus subiectum, aut non est determinatum sed inspissatum aliqualiter, et tunc in oppositum non refrangit, sed apparet color mistus ex colore albo et speculi propter quod transit, sicut apparet de radio transeunte per fialam plenam uino rubeo; sic igitur ad hali generacionis ista tria concurrunt: nam sol et luna et stelle splendidum lumen hebentes habent rationem obiecti uapor humidus aliqualiter inspisatus nundum conuersus in nubem, ut possit lumen obiecti aliqualiter terminare, non in oppositum reflectere, suppositos directe habet rationem speculi existentis inter uisum et obiectum, uisus uero nostrum habet rationem eius ad quod fit refractio. Secundum sic declaratur: quicumque uidetur aliquid corpus remotum per aliquid corpus medium distans a uisu uidetur esse simul cum eo quia uisus propter distanciam non indycat remocionem unius ab altero, propter quod contingit quod corpus sperici uisum a remotis uidetur plane superficiei quia uisus propter distanciam non indicat inter connexum et maximum circulum eiusdem. Secundo sciendum est quod inter uisum et solem in apericione hali opportet ponere uaporem aliquem aliqualiter inspiratum, ita quod sit quasi nubes tenuis a qua fit refractio ita quod astrum uideatur per ipsum, et ideo uidetur in eadem superficie cum ipsa et plane non sperice figure. Tercium sic declaratur: linee pertracte a corpore luminoso secundum angulos spirales e rectos a lumine alterant fortiter uaporem directe suppositum et penetrant, nec reflectuntur in opositum, et in puncto refractionis circularem figuram imprimunt uapori si sit taliter dispositus. Alie uero linee pertracte secundum angulos obtusos propter debilitatem non penetrant uaporem suppositum, sed in oppositum reflectuntur, sed halo est lumen scindens et penetrans uaporem qui lumen reddit uisui nostro, ergo halo in puncto refractionis apparet circularis figure*. Idem Philosophus libro et tractatu ut ante quorum  de eius coloribus dicit, *Circha quod sciendum est quod ubi est plus de lumine et minus de perspicuo, terminato est color clarus tendens ad album, ubi uero plus de perspicuo et minus de lumine est collor tendens ad nigrum. Sed in centro hali siue illius circuli est plus de lumine et minus de perspicuo terminato propter radios perpendiculariter incidentes qui habuit maius lumine carere et uapore in aliqualiter rarefacere. Inde circunferencia uero est plus de perspicuo terminato et minus de lumine propter radios non perpendiculariter incidentes: ergo in centro debet esse color albi in circumferentia, uero niger uel tendens ad nigrum, ut est color nubis*. Idem Philosophus, libro et tractatu ut supra, capitulo tercio, de significatione halis sic dicit: *Ubi notandum est quod halo potest temporaliter se habere, aut enim ingrossatur, et tunc est signum pluuie, aut destruitur et disgregatur, et tunc est signum uenti, aut euanescit, et tunc est signum serenitatis. Eodem modo fit halo circha lucernas de nocte ita quod lumen lucerne habet, ratione obiecti aer circumstans aliqualiter inspisatus; tempore iemali habet rationem speculi: apparet etiam tempore magni caloris propter humiditatem existentem in occulo, precipue quando homo surgit a sompno, sicut quilibet in se ipso experiri potest*, hec ille de hallo. Uenerabilis doctor frater Tomas de Aquino super tercio libro Methaurorum Aristotilis, capitulo de halo et yride in aliquo loco sic dicit ad litteram: *Consequenter cum dicit: *Quod quidem igitur uisus* determinat de causa in principio ipsorum magis, et primo premittit quasdam, supponens quibus utetur ad manifestacionem propositorum. Secundo cum dicit: *Principium quidem de figura halo*, manifestat causas et principia horum de trinitate: prima diuiditur in partes tres secundum tres supponens quas premittatis, secunda incipit cum dicit: *Et quia speculorum*. Tercia cum dicit: *Color autem* in prima parte dicit quod ex hiis que determinata sunt circha modum uidendi a perspectiuis et mathematicis oportet acipere fidem quod radii uisuales procedentes ab oculo refranguntur ab aqua prohibente directam eorum alteracionem propter grossiciem, et ab aere ingrosato a frigido et uniuersaliter ab omnibus corporibus grossis planam habentibus superficiem, propter quod uniformiter et unite recipiunt et refrangunt ad aliquod corporum fulgidorum. Utitur autem hic Aristotiles communi oppinione mathematicorum sui temporis tamquam uera existente, quod scilicet radii uisuales ex corpore obiecto refrangantur ad corpus fulgidum, cum tamen magis e contrario sit uerum, quod scilicet lumen a corpore luminoso procedens a corpore obiceto refrangatur ad uisum sicut magis uidebitur consequenter, quoniam ad propositum non reffert quodcumque istorum dicere. Eadem enim et eodem modo accidunt omnia circa halo et yridem, quocumque istorum posito. Secundo cum dicit: *Et quia speculorum*, ponit secundam supponere dicens quod cum hodie supponendum est quod corporum specularium, a quibus fit refractio, in quibus apparet species uisibilis, quedam sunt in quibus apparet figura et collor corporis obiecti determinate. Quedam autem sunt in quibus apparent collores non figura determinata. Talia autem sunt illa que parua sunt ualde, et non possunt diuidi in partes que comprehenduntur. A uisu est enim uesibile determinatum secundum quantitatem ad minus quod si diuideretur non comprehenderentur partes eius, sicut minimus ignis et minima terra naturaliter terminata sunt. In talibus ante speculis impossibile est apparere figuram corporis olim determinate, que scilicet sit diuisibilis secundum sensum, quoniam omnis figura secundum se diuisibilis est, quonim per se quantitas et omnis figura simul cum uidetur esse figure, uidetur esse diuisibilis secundum sensum, sed huius specula sunt indiuisibilia secundum sensum. Ergo impossibile est in eis apparere figura corporis obiecti determinate, cum igitur secessarium sit aliquid apparere in eis, quoniam alterantur a sensibilibus, figura autem non potest, ut probatum est. Relinquitur quod apparebit solus collor; consequenter cum dicit: *Color autem aliquando*, ponit est supposicionem dicens quod color clarus appares in huiusmodi coloribus spectantibus. ALiquando apparet qualis est in corporeo obiecto, puta cum speculum fuerit purum et mundum, non habens aliquem colorem extraneum. Similiter autem et medium, et cum fuerit uisus fortis et bene dispositus. Aliquando autem color communis clari uidetur minus clarus aut etiam obscurus aut etiam propter hoc quod speculum impurum est et habet aliquem proprium colorem sub quo paciens ab obiecto et factus in actu alterat ipsum uisum, et uidetur color mixtus ex colore obiecti et ipsius speculi, aut quia medium habet aliquid naturale ad mixtum, puta exalaciorem terrestrem propter quam color clarus uidetur puniceus aut rubicundus sicut sol cum uidetur per caliginem aut uisus cum fuerit debilis. Et tunc propter debilitatem eius uidebitur color clarus obscurior propter debitam alteracionem, aut si fuerit respersus humore aliquo innaturali, tunc enim apparebit collor mixtus ex colore corporis obiecti et colore ipsius speculi, quoniam natus est facere humor ille sicut gustui resperso aliquo humore amaro, dulcia aparent aliqualiter amara* etc. Idem frater Thomas, libro et capitulo eodem in fine sic inquit: *contm cum dicit: *Oportet autem indendere*, assignat causam colorum in halo, et primo premittit quandam suppositionem. Secundo cum dicit: *Apparet autem ex illa*, assignat rationem colorum. Circha primum est intelligendum quod halo causatur ex refractione a nube subtili secundum quod incipit conuerti in aquam, ipsa autem ut sic sunt parue guttule indiuisibilles secundum sensum, que sunt sicut specula parua, in quibus non apparet figura obiecti corporis, sed color tantum sicut dictum est prius. Sunt autem huius specula propinqua sibi inuicem ita ut ad sensum appareant esse continua. Et hoc est quod intendit dicere dicens quod opportet intelligere specula, idest paruas partes exalacionis, a quibus fit refractio. Sunt enim secundum sensum continua propter paruitatem enim unumquodque eorum secundum sensum iiiiiile est quod secundum se acceptum seorsum non mouetur uisum propter paruitatem. Quod autem agregatur ex omnibus, unum aliquod et continuum esse uidetur, propter hoc quod ponuntur deinceps, quod idest unum consequenter se habet ad aliud. Demum cum dicit: *Apparet autem*, assignat enim collorum, et primo colloris inter medii centri et circumferencie; secundo cum dicit: *Immo autem*, assignat causam coloris circumferentie. Circha primum est intelligendum quod in hiis que apparent per refractionem apparet color mixtus ex lumine stelle et colore nubis a qua fit refractio; nubes enim recipiens lumen solis refrangunt ipsum aliqualiter alterando, et ubi magis obtinitur, stella appparet collor propinquior collori stelle, scilicet clarus, ubi autem minus color propinquior colori nubis, scilicet niger. Stella autem magis obtinet circa perpendicularem propter propinquitatem in parte uero remociori minus obtinet propter remocionem. Quibus suppositis dicit quod sol, idest lumen solis apparens circulo, idest secundum circulum in unoquoque speculorum in nube concauitatem habencium secundum sensum et nullam sensibilem distanciam, facit apericionem coloris albi, qui est propinquior lumini. Albedo autem causatur ex multo lumine et modico opaco in perspicuo, lumen autem solis a nube a qua refrangitur accipit uirtutem alicuius opaci et facit colorem puniceum et determinat ipsum secundum aperiendam ? ad halo, propter quod intermedio ubi magis obtinet sol apparet halo, et prope perpendicularem, ubi adhuc magis obtinet sol, apparet autem halo magis uersus terram quia tranquilior est aer propinqus terre quam remocior. Spiritus autem propter flatum disoluit consistenciam in qua deberet apparere. Demum cum dicit: *Iuxta autem hoc*, assignat causam coloris circumferentie, dicens quod color apparens circha hunc in circumferentia est niger, quia ibi minus obtinet sol, propter quod apparet color propinquior colori nubis quem dicimus nigrum, et propter albedinem propinquam ei uidetur esse nigrior, quia opposita iuxta se posita magis elucescunt. Consequenter cum dicit: *Sepius autem*, assignat causam propter quam frequencius circha lunam quam circha solem, dicens quod halo frequentius fit circha lunam quam circha solem, quia sol propter uirtutem caliditatis maiorem cicius disgregat consistenciam nubis quam luna, minorem habens uirtutem caleficiendi. Circha autem alia astra apparet idem halo propter easdem causas aut proporcionales, propter quas circha lunam et solem, sed non eodem modo, figurate circha lunam enim et solem apparens est signum uenti uel pluuie uel serenitatis. Circha autem alia astra non sic, quia lumen illorum debille existens non potest apparere nisi per debillem et tenuem caliginem, propter quod signum sunt tenues caligines non habentes fecunditatem pluuie aut uenti propter causis disponere possint esse signum ipsorum. Apparet etiam quandoque hallo circha lucernas de nocte propter causas proporcionales, scilicet propter refractionem habens lucerne ab aere ingrossato ad uisum, et magis habentibus multam humiditatem etiam occulos* hec ille, et hec de halo dicta sufficiant.
+
+{O insensata cura de mortali.} Coniuncta materia huius XI° capituli cum proxima precedente, auctor primo exordialiter inuehit contra nos mortales et nostram curam insensatam, idest cecatam a defectiuis sillogismis in forma et in materia, idest ab argumentis concludentibus nobis falsis demonstrationibus felicitatem esse in infimis bonis temporalibus, per quod superiora eterna bona non suspicimus contemplando ut contemplabatur auctor hic. Et, ut Psalmista dum dixit: A fructu frumenti et uini et olei sui multiplicati sunt, subdens de se: In pace et in id ipsum dormio et requiesco, contemplatiue subaudi. Quasi dicat, dicit Glosa ibi, alii multitudinem temporalium querunt, sed mihi adherere Deo bonum est, unde Apostolus eadem reprehensione nos monet, Ad Galathas III° capitulo, dicens: O insensati Galate, quis uos fascinauit ueritati non obedire?, idest Deo, cui, ut idem Apostolus ait Timoteum, capitulo II°, uolens militare, idest contemplatiue adherere, non implicat se negotiis secularibus eorum labores sequendo, ut faciunt iudices sequendo sua iura, ut dicit hic auctor, et medici sequendo amphorismos, idest regulas phisicas Ypocratis, item et sequentes sacerdotium propter beneficia et bona temporalia, ac regentes per uim et sophismata, idest per fallacias et caliditates falsa pro ueris concludentes et alie qualitates hominum hic nominate.
+
+Inde inducit auctor iterum sibi loqui dictam umbram beati Thome dicendo quomodo in ecterna diuina luce uidebat unde cogitaminis ipsius auctoris causa erat, idest unde causabatur, scilicet primo ut audiret ab ea explicari quid ipsa dicere uoluit supra, dum dixit: {U ben simpingua se non si uaneggia}, et dum dixit de Salamone {Che ... / a ueder tanto non surse l secondo}. Et ad primum eius talle dictum premissum ueniendo, dicit quomodo Prouidentia diuina gubernans mundum cum illo eius conscilio in quo omnis creatus intellectiuus aspectus tam angelicus quam humanus uinctus est et deficit antequam uadat ad eius fundum, idest ad eius intimam cognitionem - unde Apostolus, Ad Romanos, capitulo XI°, in hoc ait: O altitudo diuitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprensibilia sunt iuditia eius et inuestigabiles uie eius; quis enim cognoscit sensum Domini aut quis consiliarius eius fuit?. item et Thomas, in prima parte, questione XIIa, ait: Intellectus creatus uidendo diuinam essentiam non uidet in ipsam omnia que Deus facit uel facere potest nec angeli - etiam ad hoc ut Ecclesia, scilicet uniuersitas fidelium desponsata Christo, ad altos cridatus Iudeorum in passione sua clamantium: Crucifige, crucifige!, iret rectius uersus eis dilectum Christum, scilicet filium eius, obliquata tunc a multis hereticis, disposuit quasi uno tempore nasci in mundo duos pugiles dicte Ecclesie, uidelicet beatum Francischum, totum seraphicum in ardore karitatis, et beatum Dominicum totum cherubicum, idest plenum scientia. Qui duo, tempore Innocentii tertii, ceperunt facere duos ordines solempnes fratrum, scilicet predicatorum et minorum. Nam dictus beatus Dominicus cepit facere dictum suum ordinem predicatorum in Tolosanis partibus, ubi contra hereticos uerbo et exemplo predicabat anno domini M°CCIIII°. Alium ordinem minorum cepit facere dictus beatus Franciscus apud Assisium in Ecclesia Sancte Marie de Portiuncula anno domini M°CCXI°.
+
+Et prosequendo circa uitam et facta dicti sancti Francisci, dicit dicta umbra quomodo ortus est in dicta ciuitate Assisii, quasi ut sol oritur quandoque, idest in equinoctiali tempore, super Gange flumine orientali, posita in ducato Spoletano in dextera costa fertili illius montis qui protrahitur ab aqua cadente de colle Beati Ubaldi, et currente per medium cuiusdam torrentis per ciuitatem Eugubii positam etiam in dicta costa sub dicto colle, scilicet Ubaldi, olim eius Episcopi, usque ad flumen Tupini uersus marchiam Anchone, in tantum etiam ambiendo ille mons quod ciuitas Perusina, distans a ciuitate Eugubii pro XX miliaria, se respicit a porta Sancti Angeli cum ea ad tramontanam, et sic ad partem frigidam septemtrionis, et ab illa parte sua ubi est quedam alia eius ianua que uocatur Porta Solis, eam aspicit uersus dictam ciuitatem Assisii distantem ab ea per X miliaria ad orientem, et sic inde habet calidum, et sicut dicta costa dextera frugifera est, ita sinistra e contra est siluestris propter graue iugum dicti montis oppositum directe dicto septemtrioni. In qua costa sunt ille due terre hic nominate, scilicet Noceria et Gualdum, plorantes, methaphorice loquendo, idest dolentes, quod ita sunt in sterili et frigido loco, et non in fertili ut est altera costa.
+
+Item dicit quomodo dictus beatus Franciscus in sua iuuenili etate recessit a patre suo, Petro Bernardono Mulione quodam, et quodam eius diocesano se exuit, et uestes dedit illi suo patri ut deseruiret paupertati spiritus amore Christi; pro qua paupertate ponitur ista domina que ita placet gentibus ut mors, ut dicit hic textus. Et est hic aduertendum quod quedam paupertas dicitur mediocris - idest media inter diuitias et mendicitatem, in qua uoluit esse Diogenes phylosophus, ut scripsi in capitulo IIII° Inferni, et Salamon dum petiit a Deo: Domine, ne dederis mihi diuitias nec paupertatem, idest mendicitatem, cuius mediocris paupertatis est ut habeat homo Primo quod necesse est sibi ad uiuendum, secundo quod satis sit, ut dicit in IIa Epistula Seneca Ad Lucilium, quam etiam comendat, Ad Timoteum, Apostolus ita scribendo: Habentes alimenta et quibus tegamur contenti sumus, et Thomas in III° Contra Gentiles, dicendo: Diuitie exteriores sunt necessarie ad bonum uirtutis, paupertas laudabilis est in quantum hominem liberat ab illis uitiis quibus aliqui propter diuitias implicantur, et Phylosophus in X° Ethycorum dicens: Quare erit felicitas speculatiua ad quam opus erit exteriori prosperitate homini non enim sufficiens natura speculari, sed oportet corpus sanum esse et cibum, et reliqui famulatum adsistere - quedam alia paupertas infima est dicta mendicitas, ita uocata quia facit suos mendicos, idest manu indicando queritare hostiatum, et hanc fugere non reprehensibile, sed laudabile si uoluntarie tolleratur, unde beatus Bernardus in Sermonibus suis inquit: Diligenter attende, quod Dominus in Euangelio dicit: *Beati pauperes spiritu*; non enim dixit beati pauperes simpliciter, propter plebeos pauperes necessitate miserabili, non uoluntate laudabili, et sic si euitatur non est reprehensibile, ut dictum est, nam et Psalmista eam uidetur uoluisse euitare dicendo et ita rogando: Deum de necessitatibus erue me, ubi Glosa ait: Necessitates corporales hec habent periculum quod in eis sepe non dignoscitur quid contra eas uitii uel utilitatis studio agatur. Has necessitates Psalmista cupit euadere, sciens plerumque uoluptatis culpas exactione necessitatis prorumpere; sed si uoluntarie talis infima paupertas et spiritualiter appetatur, laudabilissimum est, et sic facit hominem pauperem spiritu, scilicet in humilitate, secundum uim rationalem et indifferentia propriarum uirium quantum ad uim irascibilem, item in contemptu et paruo amore temporalium rerum secundum uim concupiscibilem. Nam paupertas quantum in se non reputatur uirtus, sed amor ipsius paupertatis, ut in isto beato Francisco, cui ut aliis pauperibus spiritu idem Bernardus dicit quod Sicut martiribus facta est promissio, cum talis paupertas uoluntaria sit genus martirii; de qua hac ultima specie paupertatis Seneca predictus in XUIIa Epistula ad Lucilium inquit: Si uis uacare animo, ut pauper sis oportet, aut pauperi similis: Non potest studium salutare fieri sine frugalitatis cura; frugalitas autem est uoluntaria paupertas spiritu.
+
+Dicit dicta umbra quod a Christo primo eius marito usque ad hunc beatum Francischum a nullo fuit requisita, et miror, uisa uirtute sua faciente hominum securum, iuxta illud Iuuenalis: Cantabit uacuus coram latrone uiator, et ut fuit ille pauper iuuenis nauita Amiclas contra Cesarem inferentem tunc timorem toti mundo, ut dicitur hic. Nam, scribit Lucanus in U°, quod dum dictus Cesar obsideret Pompeium in terra Durachii, expectando Anthonium eius nepotem tardantem uenire de Brunducio ad eum, de nocte solus iuit ad litus maris Adriatici causa se transfretandi ad ipsum Anthonium, et inuenit in dicto litore textam cannis dumunculam huius Amiclatis tunc dormientis in ea: Quam Cesar bis terque manu quassantia tectum / lumina commouit. Molli consurgit Amiclas, / quem dabat alga, thoro: *quisnam mea naufragus*, inquit / *tecta petit? Aut quem nostre fortuna coegit / auxilium sperare case?*. Sic fatus ab alto / securus belli; predam ciuilibus armis / scit non esse casas. O uite tuta facultas / pauperis angustique lares! o munera nondum / intellecta Deum! Quibus hec contingere templis / aut potuit muris nullo trepidante tumultu / Cesarea pulsante manu? etc. Item non ualuit, dicit dicta umbra, gentibus ita abominantibus dictam paupertatem uidisse eam in Christo ita constantem, ut ubi mater eius Maria in terra iuxta crucem uiuam remansit, ipsa paupertas simul cum Christo denudato in cruce eleuata est et passa et morta cum ipso. Unde beatus Bernardus, ad hoc respiciens inquit: Quantum reuolue uitam saluatoris ab utero uirginis usque ad patibulum crucis non inueniens in eo nisi stigmata paupertatis. Item tangit de primitiuis fratribus dicti beati Francisci et quomodo eius ordo primo approbatus est per dictum Innocentium papam quartum, inde etiam per Honorium papam tertium, uiso in somnio inspiratione diuina dictum beatum Franciscum cum humero Ecclesiam sancti Iohannis Laterani cadentem substinere, et hoc est quod dicitur hic de Sancto Spirito uocandum eum archimandritam ab arcos quod est princeps et mandros quod est grex siue mandria, et sic quisque abbas principatum habens in monachos archimandritam dicitur. Ita tangit quomodo ipse beatus Francischus predicauit Christum coram soldano sitiens martirizari. Item quomodo mortuus est in crudo saxo, idest in aspero monte qui dicitur Uernia, qui est prope Casentinum in Diocesi aretina inter flumen Arni et Tiberis et in gremio paupertatis, hoc est quia ibi non fuerunt alie exequie nec bara, idest feretrum ad defferendum eius corpus; in quo etiam monte dicit quomodo stigmata a quinque plagis Christi suscepit ut dicit hic textus.
+
+Inde dicta umbra sancti Thome, commendato ita dicto beato Francischo, dicit quod correlatiue potest intelligi qualis fuit eius collega et sotius ad sustinendum nauiculam Petri, idest Ecclesiam, scilicet beatus Dominicus. Item dicit quomodo eius fratres predicatores hodie ut plurimum delirant a dicto suo capite, scilicet ab ipso Dominico et a regula eius, inter alia in ipsa sua regula dictante quod dicti eius fratres predicando non ponat os in celum, idest quod non ita alta predicent ut auditores uacui abeant et scandalum generetur, et etiam dictante quod dicti sui fratres non legant scripta gentilium sed theologica tantum; quod ut plurimum male seruant. Contra quos posset dicere dictus Dominicus illa uerba Ysaie: Pastoris uocem oues que mee non erant audire noluerunt. Tamen dicit dicta umbra et fatetur esse in dicto ordine adhuc fratres sequentes beatum Dominicum et eius regulam et precepta, sed pauci; per que ultimo concludendo circa premissum primum dictum declarandum, dicit dicta umbra quomodo auctor potest uidere planctam, idest ipsum beatum Dominicum, unde a quo se schegiat, idest se scindit, quisque eius frater non sequendo ipsum moribus et sanctitate, item potest uidere quomodo correctio dicte eius regule argumentatur, quod si dicti fratres eam sequantur, et in theologicis libris alentur et impinguantur, secus si diuersis aliis scientiis ut appareant et uanagloriose se confundant, ut ait Innocentius papa predictus exponens in principio sui libri illud uerbum Ezechielis *Uenter tuus comedet et uiscera tua complebuntur*; Uenter, inquit, est mens quod coquit et digerit Scripturas, uiscera sunt uoluntas et desiderium que intimo sapore Scripture satiatur. Nam multi legunt et uacui recedunt, de quibus Yeremias ait: Uenerunt ad auriendum aquam sed uasa sua uacua reportauerunt.
+
+{Sì tosto come lultima parola.} In hoc XII° capitulo, uolens auctor glorificare dictum beatum Dominicum et eius ordinem, et reprehendere fratres minores non sequentes uestigia beati Francisci in persona fratris Bonauenture infrascripti eo modo quo supra de ipso beato Francischo fecit et de fratribus predicatoribus in persona sancti Thome, fingit hic modo umbram fratris Bonauenture de Bagnoreto, predicti ordinis sancti Francisci olim cardinalis et licterati uiri, cum undecim aliis beatis spiritibus superuenisse ibi et coreizando egisse, ut dicit textus, dicendo quomodo eorum cantus uincebat ita nostras musas et sirenas et nostras artes canendi sicut sol primus splendor a Deo factus uincit splendorem quem in alias stellas cum fuit ita creatus refudit et ingessit. Inde comparatiue tangit quod ait Phylosophus ita dicens in sua Methaura: Dicamus de iride et parallelis iris, que poetice dicitur nuntia et ancilla Iunonis, idest elementi aeris, nunquam fit circulus neque maior semicirculo, et fit ex refractione uisus ad solem et in die tantum, licet iris lune in nocte fiat. Item fit duplex et non ultra paralleli; uero sunt duo arcus qui apparent in aere tempore quo iris predicta fit si nubes est tenera, idest non grossa, et dicuntur paralleli quia pariter distant, et sunt portiones dicte nubis tenere a latere solis existentis et prope eum ad septentrionem uel ad meridiem, in quibus reflexio solis apparet alba, et fiunt illa de causa qua iris, scilicet et refractione uisus ad solem, et fiunt in die tamen non in nocte, et sic, ut dicit hic textus, sunt concolores, idest unius coloris; et causatur exterior ab interiore ut irides et ut nox et locutio que auditur in muris interdum et in rupibus ex uoce hominis loquentis, quam uocem talem et locutionem secundam fingunt poete fore illius nimphe que uocata fuit Ecco, cuius lingua Iuno alterauit eo quod dum Iuppiter iacebat cum certis aliis nimphis, dicta Eco tenebat in uerbis tantum dictam Iunonem inuestigantem dictum Iouem eius uirum, qui talle negotium finiebatur. Unde Ouidius in persona dicte Iunonis ait: *Huius*, ait, *lingue, qua sum delusa, potestas / parua tibi dabitur uocisque breuissimus usus*; que inde ita exarsit in Narcissum pulcerrimum iuuenem illam recusantem et fugientem ut consumpta fit, et mortua et conuersa in saxum taliter reloquens. Unde subdit dictus poeta: Uox manet, ossa ferunt lapidis traxisse figuram; / inde latet siluis nulloque in monte uidetur, / omnibus auditur: sonus est qui uiuit in illa, et in Epistola Adriane ad Teseum ait: Interea toto clamanti litore *Teseu*: / reddebant nomen concaua saxa tuum. Inde incidenter tangit quod legitur Genesis UIIII° capitulo, ubi dicitur quod, remoto diluuio, Deus dixit Noe: Statuam pactum meum uobiscum, nec interficietur omnis caro aquis: arcum meum ponam in nubibus et erit signum federis inter me et terram, et sic igne finietur mundus. Unde Ouidius in I°: Esse quoque in fatis reminiscitur affore tempus, / quo mare, quo tellus correpta regia celi / ardeat et mundi moles operosa laboret. Et Lucanus in UII°: Hos, Cesar, populos si nunc non usserit ignis / uret cum terris, uret cum gurgite ponti.
+
+Inde fingit auctor intra illum corum et intra consortium dictorum aliorum duodecim beatorum spirituum nouorum, idest superuenientium, ibi mouere uocem dicti fratris Bonauenture ita ipsum ad se trahentem ut trahit magnes, siue calamita, acum ad stellam tramontanam in pisside nauitarum, et incipientem dicere quomodo dictus beatus Dominicus oriundus fuit cuiusdam oppidi quod dicitur Calaroga in fine Yspanie et uicinum litoribus maris Occeani, post cuius undarum fogam, idest post cuius longum tractum, sol non uidetur ab aliquibus hominibus huius nostre habitabilis terre interdum, idest in equinotiali tempore; quod oppidum est in regno regis Castelli, cuius signum scuti est ad quarteria: in duobus sunt sunt duo castella, in aliis duobus duo leones, quorum unum subiugat unum de dictis castellis, scilicet superior, et alter inferior subiacet alteri castello superiori, ut dicit hic auctor. In qua parte Europe spirat uentus Zephirus occidentalis inter Circium et Fauonium alios occidentales uentos, unde uersus sunt: Subsolanus, Uulturnus et Eurus Eoy, / atque die medio Notus, heret et Affricus Austro; / Circius, Occasum, Zefirus, Fauonius afflant, / et ueniunt Aquilo, Boreas et Chorus ab Artoo. Inde tangit quod scribitur in legenda dicti beati Dominici, scilicet quod eius mater, pregnans de eo semel sompniauit se gestare in utero quendam catulum habentem in ore facellam urentem mundum, que Iohanna uocata fuit, quod nomen gratia Dei interpretatur, et pater eius Felix, ut dicit hic textus. Item dicit quomodo illa matrona obstitrix, que tenuit eum in ulnis in cathecismo baptismi respondendo baptizanti eum *abrenuntio*, ut moris est, sompniauit dictum Dominicum stellam in fronte habuisse. Item dicit quomodo primus eius amor fuit ad illud primum consilium Christi, quod dedit sic diuiti adolescenti, de quo legitur Mathei XUIIII° capitulo: Si uis perfectus esse, uade et uende omnia que habes et da pauperibus, et habebis thesaurum in celo, et ueni et sequere me. Qui Dominicus, factus iam adultus, non in mundanas scentiis lucratiuis proficiendo ut dominus Henricus olim Cardinalis Hostiensis in Iure fecit, nec ut Magister Tadeus in Fisica, sed in Diuinis, in ciuitate Pallentie paruo tempore studendo, maximus theologus factus est et doctor adeo quod uineam, idest Ecclesiam in quantum pro collectione fidelium tollatur, circuire ausus est cum suis predicationibus quasi ut sepibus tuentibus fidem Christi contra hereticos, que nostra fides, ut dicitur hic, uallata est XXIIIIor plantis, idest XXIIIIor libris Bibie, de quibus dixi in Purgatorio in capitulo XXUIII°. Inde, ab Innocentio tertio papa predicto confirmato, eius ordine egit, ut patet hic in textu.
+
+Inde dicta umbra percutiendo reprehensiue modernos suos fratres minores, ut percussit Thomas superius suos fratres predicatores, dicit quomodo orbita, idest uestigium rote idest regule dicti beati Francisci a sua circunferentia, idest a rectitudine dicte sue regule, derelicta est, inter alia precipientis et mandantis quod fratres sui ordinis nichil sibi approprient nec domum nec locum, sed tanquam peregrini et aduene Deo famulentur uiuendo elemosinis cum uilibus uestibus, pedibus nudatis et corda cinti, et quod penitus paupertatem sequantur et a pecunia accipienda per se uel per alium protinus abstineant, sequentes Euangelium domini nostri Iesu Christi cum obedientia et castitate et humilitate, item, ut non habeant plures tunicas nisi unam cum capucio et aliam sine, item, ut non equitent extra causa necessitatis. A cuius regule rectitudine eius Francisci familia, idest uniuersitas suorum fratrum, ut a uia recta incepta a primitiuis eius fratribus ita se hodie obliquauit, quasi ut per iactum lapidis distet anterior a posteriore, dicit dicta umbra, quasi dicat quod sic alterata est ut esset quedam linea recta ultra semicirculum obliquata, uolens includere solum per hec uerba quod, licet modicum restet, nondum tamen dicta tota uniuersitas dictorum fratrum ita retrocessit ab obseruatione dicte regule quin inter eos sint de bonis solitis fratribus ad hunc retro sequentibus, idest in totum seruantibus dictam regulam; quod tangitur hic, dum dicit dicta umbra: Ben dicho chi cercasse a foglio a foglio etc., et potest reduci ad hec premissa quod ait Bernardus contra claustrales hedificantes magna hedificia ut faciunt etiam dicti fratres dicendo: Uideo, quod non sine magno dolore uideri debet, quosdam post aggressam Christi militiam rursum secularibus negotiis implicari, rursusque terrenis cupiditatibus immergi et cum magna cura erigere muros et negligere mores. Et ecce quod dicit hic textus de obliquatione, dicendo quod inter tales premissos fratres bonos et rectos non posset numerari frater Matheus de Aqua Sparta, olim cardinalis, qui scripsit super libro Sententiarum tamen elongando se ab intellectu eius, et frater Ubertinus de Casali, qui olim scripsit in suo Pentiloquio de potentia pape, tamen prenuntiant quod cito dictus ordo in melius reformabitur, ita quod lolium in eius cultura cessabit et cedet solito frumento et grumma siue grepius rediet in eorum uegete, idest in dicto ordine eorum, ubi hodie muffa reperitur; dicendo post hec dicta umbra quomodo ibi secum erant umbre istorum, scilicet Illuminati et Augustini, fratrum primitiuorum dicti ordinis sancti Francisci, item Ugonis de sancto Uictore parisiensis diocesis, item Petris Comestoris qui scripsit Ystorias Scolasticas Ueteris et Noui Testamenti, item Petri Yspani qui composuit Tractatus Loyce partitos in XIIcim libellos, item Natam prophete - de quo in Ecclesiastico, XLUII° capitulo sic dicitur: Post hec surrexit Natam propheta etc., item Iohannis Crisostomi qui os aureum dictus est et qui fuit olim metropolitanus, item Anselmi de Anglia olim Canturiensis episcopi, item Donati, gramatici olim magistri et preceptoris beati Yeronimi, item Rabani olim abbatis Uuldensis poete magni et theologi, item Ioachini olim Asternensis abbatis de Calabria prophetici uiri: nam multa de Antichristo prenumptiauit inter alia dicendo hec carmina: Cum decies seni fuerint et mille ducenti anni qui nato summunt exordia Christo, tunc Antichristus nequissimus est oriturus etc. Ultimo dicit dicta umbra dicti fratris Bonauenture quomodo umbra dicti Thome exaltantis ita uitam beati Francisci mouit eam ad inuegiare, idest ad ualde excitare et uigilem reddere uitam beati Dominici in gloria et fama et dictam eius societatem animarum beatarum.
+
+{Imagini chi bene intender cupe.} In hoc XIII° capitulo, continuando adhuc se auctor ad supra proxime dicta, taliter primo exorditur, scilicet comparando predictos XXIIIIor spiritus beatos partitos in dictas duas correas XXIIIIor stellis lucidioribus et maioris apparentie totius firmamenti, primo scilicet XU illis stellis quas Ptolomeus dicit esse maioris magnitudinis sparsas per diuersas plagas, idest per diuersas partes octaue spere, item septem illis aliis stellis que reddunt figuram illius plaustri quod circa polum nostrum articum uoluitur ut prima rota ut dicitur hic; item illis duabus aliis stellis que representant os illius cornus quod incipit a stella tramontana in tali cornus forma si dicte stelle fecissent de se duo signa in dicto celo quale est illa constellatio que in dicto celo apparet nobis in forma corone in qua Adriana filia Minois, olim regis Crete, dicitur in morte poetice fore translata contemplatione Bacchi eius uiri cui, repudiata a Theseo in Yschio insula, nupsit, ut scripsi in Inferno in capitulo XII° et dicam infra in XUII° capitulo, et hoc quia coronam Bacchi sibi ab eo largitam mortua secum tulit, de qua tali stellifera composita corona forsan a XII stellis, ut congruat huic comparationi auctoris de XIIcim et XIIcim dictis spiritibus, sic ait Ouidius in Epistula Isiphilis descendentis dicti Bacchi iactantis se de nobilitate contra Iasonem: Bacchus auus: Bacchi coniunx redimita corona / preradiat stellis signa minora suis, et in libro suo De Fastis ait: Protinus aspicias uenienti nocte corona.
+
+Inde auctor dicit quomodo dicti beati spiritus cantabant de essentia diuina unica in substantia et trina in personis, ut dicit textus. Non autem canebant dictum Baccum erroneum Deum, idest eius carmina que in eius festo et sacrificiis, que Triaterica dicebantur, cantabantur, item nec Peam canebant alium Deum gentilium, qui in eius accusatiuo casu peana dicitur, unde Uirgilius in UI°: Uescentes letumque coro peana canentes, tangendo inde per uiam similitudinis per contrarium de illa aqua pigre ita fluente per Tusciam que Chiana dicitur quod fere potest apparere eius motus, et de celo nouo uelociori omnibus aliis, ut dicit textus. Inde dicit quomodo predicta umbra secundario posuit silentium in illis numinibus, idest in illis spiritibus quasi deificatis ita canentibus, et incipiendo clarificare auctorem putantem fuisse sapientiores Salamone Adam et Christum inquantum homo fuit, et ostendere in hoc ipsum bene sentire, licet dicta umbra superius dixerit dictum Salamonem non habuisse in sapientia parem, ita a remotis inquit: Quicquid non moritur et quicquid potest mori non est nisi quidam splendor idee diuine mentis, que parturit Deo zelante in nobis. Per hec uerba et sequentia subtilissima perspicaciter intuendo auctor dicturus de productione dicti Salamonis in mundum et eius humanitate ac etiam de humanitate Christi et Ade, hic non uult se solum referre spiritualiter et singulariter ad creaturas humanas ab ecterno idealiter, idest formaliter in mente diuina positas productas et producendas in mundum materialiter, licet cuncte alie species rerum eodem modo sint et fuerint ab ecterno in ea. Unde Augustinus super Iohanne in hoc ait: Sicut archa antequam fiat intellectiue est in mente artificis, ita omnia in Deo ab ecterno fuerunt ydealiter et formaliter, et Boetius in IIII° ad idem inquit: Omnium generatio rerum, cunctumque mutabilium rerum progressus, et quicquid aliquo modo mouetur, causas, ordinem et formas ex diuine mentis stabilitate sortitur; hec in sue simplicitatis arce composita. Unde ad premissa uerba ueniendo, homo, compositus ex anima intellectiua et corpore, quantum ad ipsam animam non moritur, quantum uero ad ipsum corpus potest mori, ut moritur post peccatum primi hominis. Nam ante dictum peccatum immortalis erat humanitas, et sic dictus primus homo et eius descendentes ante dictum peccatum mori poterant et non poterant sicut postea possumus mori et morimur. Ad quod Ugo de Sancto Uictore allegato Apostolo dicente: Primus Adam factus est in animam uiuentem, ait: Idest corpus sensificantem, quod erat adhuc animale egebat eius alimonia ciborum mortale habebat corpus, inde poterat enim mori, poterat non mori, poterat peccare, poterat non peccare, sed impleto numero tranfereretur ad alium statum in quo nec mori posset nec peccare. Erat enim ante peccatum immortalis, scilicet poterat non mori, non immortalis pro non posset mori, sed si non peccasset, ut angelus in Paradiso fuisset totus immaculatus, conceptus sine libidine et partus sine dolore. Quid autem sit idea predicta dicit Augustinus in libro Questionum quod Sunt quedam principales forme rerum stabiles et incommutabiles in diuina mente ab ecterno habite, non tamen repugnantes diuine puritati et simplicitati. Nam, cum mundus non fuerit factus a casu, ut dixit Democritus phylosophus, sed ab ipso Deo per intellectum agentem, necesse est quod in mente diuina sit forma ad cuius similitudinem mundus sit factus, et in hoc consistit ratio ydee, ut scribit Thomas in prima parte, questio XUa, ad quod sic ait Plato in suo Timeo: Simul ut ecternitatis exemplo similis esset uterque mundus, archetipus quidem omni euo existens semper est, hic sensibilis ymago eius qui per omne tempus fuerit quippe et futurus hoc igitur quod deerat addidit opifex Deus, atque ut mens cuius uisus intellectus est idearum genera inintelligibili mundo. Que ydee sunt illic animalia et noctiones diuine mentis, sic Deus in hoc opere suo sensibili diuersa animalium genera statuit, figuram porro eius figure mundi intelligibillis accomodans totum id posuit in gremio prudentie celi, et ab hiis uerbis tulit Boetius illa sua uerba dum dixit: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo, pulcrum pulcerrimus ipse / mundum mente gerens, similique ymagine formans, et Seneca illa Ad Lucilium dicens: Plato ydeas uocat, ex quibus omnia que sunt, et quecumque uidemus fiunt, et a quibus cuncta formantur. Hee immutabiles et immortales sunt, et subdit Seneca: Ydea est eorum que naturaliter fiunt et exemplar ecternum. Ecce uolo ymaginem tuam facere: exemplar picture tue habeo, ex quo capit aliquem habitum mens mea, que operi suo imponat, ita illa que me docet facies et instruit, a qua petitur imitatio, ydea est. Talia ergo exemplaria infinita habet rerum natura, hominum, piscium, arborum. Nam cum quis uoluisset Uirgilium coloribus reddere, ipsum intuebatur. Ydea Uirgilii erat facies futuri operis exemplar. Nam alterum exemplar est, altera forma ab exemplari sumpta et operi imposita, alteram artifex imitatur, alteram facit. Habet aliquam faciem statua: hec est ydea. Habet aliquam faciem ipsum exemplar, quod intuens opifex faciem figurauit: hec ydea est, et sic ydos in opere est ydea extra, sed nec tantum extra opus sed etiam ante opus; et sic Deus erit causa efficiens omnium, ydea causa formalis, bonitas Dei causa finalis, yle causa materialis et sic splendor ydee, de quo dicitur hic in textu, nichil aliud erit quam representatio productiua in formam eius quod ab ecterno ymaginaliter erat in ipsa mente diuina.
+
+Inde auctor ut tangat quomodo hec omnia sapientia diuina increata agit in Trinitate deifica, iuxta illud uerbum Psalmiste loquentis Deo: Omnia in sapientia fecisti, dicit in persona predicte umbre quod illa uiua lux uera que illuminat hominem omnem uiuentem in hunc mundum, ut Iohannis I° dicitur, que sic meat, idest que sic procedit a suo lucente, idest a Patre, a quo ipse Filius ut sapientia a potentia procedit, quod non disunit se ab eo nec ab amore, idest a Spiritu Sancto, tertia persona in Trinitate predicta, in substantiam et naturam unicam diuina sua bonitate eius radiare, idest eius aggregare, idealiter in ipsa mente diuina formas quasi speculatas; alia lictera dicit conflatas in nouas subsistentias, que uidetur uerior, attentis uerbis Platonis in Timeo docentis circa creationem uniuersi: Preterea ut perfectum animal esset, scilicet mundus ex integris corporibus perfectisque conflatum etc.; (dicitur conflatum id quidem quod de massa ad formas flatu hominis fit ex uitro uel ex flantibus alie forme metallorum, ipsa tamen diuina essentia siue subsistentia remanente ecternaliter in sua unitate). Ad quod inducit magister Girardus, glosando Decretalem quendam de summa Trinitate, exemplum de anima nostra, cuius substantia simplex est, et tamen tria reperiuntur in ea, scilicet intellectus qui concipit, ratio que discernit et memoria que conseruat: intellectus preconcipiens Patri comparatur primo operanti, qui potencia diuina dicitur, ratio discernens Filio, qui sapientia increata disponens omnia in celo et terra dicitur, memoria conseruans Spiritui Sancto qui omnia bona conseruat, et sicut ista tria idem sunt in substantia cum anima. Sic et dicte tres persone diuine idem sunt in substantia, Pater a nullo procedens, Filius a Patre solo, Spiritus Sanctus ab utroque; Pater generans, Filius nascens, Spiritus Sanctus procedens. Subsistentia, dicit Boetius in libro De Duabus Naturis, est que in nullo subiecto est, siue subest accidentibus sicut homo, siue non ut Deus, modo ad id quod hic subsequenter prenotandum est quod, prout dictum est supra in capitulo UII° huius Paradisi, Deus quedam per se immediate operatur sine aliquo celi misterio et aminiculo, puta creationem et inspirationem anime nostre intellectualis. Et ideo dicit iste auctor supra in Purgatorio, capitulo XUI°, quod celum ipsam nostram animam non habet in sua cura sed Deus quedam operatur mediantibus organis celi et elementis, puta corporalia et cetera entia formalia et materialia, ut in ipsa mente diuina ydealiter prius erant, unde Boetius in suo libro De Trinitate ad hoc ait: Forme omnes que sunt in materia uenerunt a formis que sunt materia, unde et Thomas in III° Contra Gentiles, capitulo XXII°, improbando Platonem dicentem formas separatas fore principia formarum que sunt in materia per se subsistentes et causantes immediate formas sensibilium inquit: Nos autem ponimus eas formas immateriales et separatas in intellectu diuino causantes formas inferiores per motum celi quod est organum diuine artis quam naturam uocamus. Inde subdit dicta umbra dicendo quomodo dicta irradiacio ydealis a mente diuina descendit ad ultimas potentias de actu in actum huc deorsum, idest descendit ad terrenas et corporales generationes potentiatas ad actus productiuos et formas rerum nouas et diuersas, materiales et concretas consimiles dictis formis abstractis et ydealibus ut breues contingentias, idest ut subitas productiones motu celi cum semine et fine, ut tetigit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXUIII°, dum dicit ibi: {E lalta terra, secondo chè degna / per sé e per suo ciel, conciepe e figlia / de diuerse uirtù diuerse legna}. Item et de productione et generatione spirituali nostra humana corporali ait Phylosophus in II° Physicorum: Homo generat hominem ex materia et sol, idest ipsum celum et eius constellatio, et subdit referendo se etiam ad nos homines dicta umbra, quod cera, idest materia conceptiua humana, non stat uno modo per continuum motum celi, et ipsum celum, adducens illam ad formam, etiam non stat uno modo, ideo plus et minus perfecta in nobis nostra representatur forma, aliter appareret totaliter perfecta ut lucet in mente diuina sigillante eam; et sic natura reddit semper eam cum aliqua ademptione et non ita perfectam, ut fuit in mente Dei, exemplificando de citarista qui nunquam ita perfectam cum manu reddit suam stampitam ut est in eius mente. Unde Oratius in eius Poetria ait: Nam neque corda sonum reddit quem uult manus et mens, / poscentique grauem persepe remictit acutum. Et concludendo circa hec adduco quod scribit iste auctor in sua Monarchia ita dicens: Sic ars triplici gradu inuenitur, scilicet in mente artificis, in organo et in materia formata per artem, sic naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, scilicet Dei, deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice et optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie imputandum est. Sic, cum Deus ultimum perfectionis attingat, et celum ut organum eius defectum non patiatur, restat quod ex parte materie est, scilicet quod peccatum erit in rebus inferioribus. Igitur cum humanitas Salamonis producta fuerit a Deo cooperante celo, et humanitas Christi et Ade, immediate ab ipso Deo, sequitur quod ipse filius Dei in quantum homo fuit, et ipse Adam perfectiores fuerunt homines in sapientia et in omnibus aliis quam ipse Salamon, et quod dictum est quod non habuit parem in scientia intelligi debet, scilicet inter reges seculares, quod patet, dicit dicta umbra per eius responsum quod fecit Deo dicenti sibi in somnio: *Postula quod uis ut dem tibi*, et ait Salomon: *Tu me in regem creasti, dabis mihi cor docile ut ualeam iudicare populum tuum*, secutus uerba Psalmiste, eius predecessoris, dicentis: Et nunc reges intelligite et erudimini qui iudicatis terram, cui Deus: *Quia postulasti uerbum hoc, et non dies multos, nec diuitias nec mortem inimicorum tuorum, do tibi cor sapiens, in tantum ut nullus ante te similis tui fuerit, nec post te surrecturus tibi sit in regibus cunctis*, ut scribitur in III° Regum in capitulo III°, non enim dicit dicta umbra illum petisse quot essent numero motores celi in quo summi sapientes discordant: nam Plato posuit fore eos tot quot sunt species rerum, Aristoteles uero dicit eos esse quot sunt celi, Rabi Moises quot sunt motus celestes, theologi nostri dicunt quasi eos infinitos esse, sequentes Dionisium ita scribente: Multi sunt beati exercitus supernarum mentium, et Danielem: Milia milium ministrabant ei, et decies milies centena milia assistebant ei. Item non petiit dictus Salamon si contingens cum necesse etc., hoc est utrum omnia eueniant de necessitate, ut tenuit dictus Plato, reprobatus per Phylosophum in I° Peri Erminias: Nam esse quod est, et non esse quod non est necesse est esse; quod non est quando est necesse est esse, et non esse quod est necesse est esse. Item non petiit si de medio circulo etc.; dicitur in Geometria quod omnis triangulus qui comprendit medium circulum impedit ut habeat unum de angulis rectum propter appositos angulos, et Phylosophus in I° De Anima ait: Matematicus considerat quid sit rectum et quid obliquum et quid linea et quid planum, ad cognoscendum quot recti trianguli sint equales, et confirmat dicta umbra hanc suam solutionem per ethimologiam premissi participi surrecturus uenientis ab hoc uerbo rego cumposito cum sub, a quo uerbo dicitur rex. Inde commendat distinguentes, ut dicit textus, quod male seruauerunt isti tres phylosophi hic nominati et reprobati per Aristotelem in I° Physicorum et in I° Posterioris, sillogizantes falsa forma sillogistica, ponendo falsum simpliciter quod per interiectionem soluendum erat uel secundum quid, et sic soluendum erat per distinctionem; dicebant enim primi duo ens esse infinitum, cuius ratio quantitati congruit non substantie et qualitati. Uterque enim, scilicet predicti Melisius et Parmenides, dicit dictus Phylosophus, sophistice sillogizabant falsa summentes, nec distinguentes et non recte concludentes, et dictus Briso tenens non esse circulo demonstrare; et idem fecerunt, dicit dicta umbra, Sabellius et Arrius heretici, quos Augustinus improbat in suo libro De Heresibus, et Thomas in IIII° Contra Gentiles, capitulo U°, qui sua erronea doctrina fuerunt ut spate reddentes speculantes in eas cum uultu torto, idest obliquo. Nam dictus Sabellius tenuit Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unam personam fuisse, et sic Trinitatem in officiorum nominibus non personis accepit, unde et Patripassianus dictus est quia patrem passum dicebat. Arrius uero Alexandrinus presbiter hereticus Patri coeternum Filium, non agnoscens diuersas in Trinitate substantias, posuit, contra illud quod Dominus ait: Ego et Pater unum sumus. Ultimo reddendo adhuc ad Salamonem saluatum dicta umbra monet nos homines ne ad iudicandum de aliis nimis curramus, ut hic in fine per se patet in textu.
+
+{Dal centro al cerchio e sì dal cerchio al centro.} In hoc XIIII° capitulo - premisso quod prohemialiter auctor tangit hic de uase rotundo pleno aqua, quod si tangatur in eius centro, idest in medio sui, aqua cum digito currit circumferenter ad extrema, et e contra si percutiatur extremam eius spondam, ut per experientiam patet ad occulum; item, premisso quomodo umbra Salamonis cum aliis ibi fulgens quasi ut sol, iuxta illud Mathei, XIII° capitulo: Fulgebunt iusti sicut sol in regno patris eorum, satisfecit auctori de hoc dubitanti ut patet hic, scilicet dicendo quod eorum amor, idest eorum accensa karitas, facit quod ipsi beati semper et post resurrectionem habebunt talem fulgorem circa se et maiorem cum erunt cum carne, iuxta Magistrum Sententiarum dicentem: Sic peracto iuditio, ampliorem gloriam sue karitatis Deus monstrabit electis, cum illa proportionalitate quam dicit hic textus, et uide de hoc quod dicitur de circumscripto quod scripsi supra in Purgatorio, XI° capitulo; item, premisso quomodo uidit in dicto celo solis superuenire illis duabus correis iam supradictis tertiam in formam enim XIIcim stellarum, tangens hoc in eo quod comparatiue dicit quod apparuerunt dicti XIIcim ultimi beati, ut apparent noue apparitiones incipiente sero in celo, scilicet stellarum nondum rutilantium nobis in uera sua luce et aspectu, ut apparent postea procedente sero et serenitate crescente - fingit se ascendisse nunc hic auctor ad celum Martis, ubi primo dicit se fecisse holocaustum Deo cum locutione illa que est unica omnibus, idest cum mentali locutione que procedit ex intellectibus que sunt similitudines rerum que omnibus sunt eedem, ut scribit Phylosophus in I° Peri Erminias, ex quo Porfirius ponit tres fore orationes: unam que licteris, aliam que nominibus et uerbis personat, tertia que mentis uoluit intellectum, unde ait etiam Boetius: Ibi triplex est oratio: una in licteris, alia in uoce, alia in intellectibus consistens, et magister Ocham etiam in hoc ait: Oratio alia scripta alia prolata alia concepta. Dicebatur olim in Ueteri Testamento, holocaustum illud sacrificium in quo res tota que litabatur comburebatur, arguendo auctor quod eius tale sacrificium mortale acceptum fuit et faustum, idest gratum fuit.
+
+Nam statim apparuerunt ei illi beati spiritus martiales, ita lucidi et rutilantes quod admiranter dixit auctor O Elyon, idest o Deus quod ita eos adobbis et decoras in forma et signo crucis, quod signum crucis si fiat in aliquo rotundo, puta in incisorio, reddit IIIIor iuncturas, idest figuras quadrantis, ut dicit textus hic, et ita in profundo illius planete in eius rotundo corpore per duas lineas cruciatas, ut stella in linea galassie apparuerunt sibi constellati, idest fulgentes (dicitur galassia illa lineata albedo que apparet nobis in octaua spera extensa inter duos polos mundi, de qua et unde causetur uarie inter antiquos phylosophos fuerunt opiniones, ut tangit auctor hic: nam Pictagoras et eius sequaces, ut ait Macrobius, uoluerunt dicere quod sit illa pars celi, seu etheris, per quam errando Pheton currum solis conburentem omnia inferiora duxit, de quo plene scripsi in Inferno, capitulo XUII°; Theofrastus dixit quod erat quedam compago duorum emisperiorum celi et spera solidata; Anaxagoram et Democritus dixerunt quod erat luminositas multarum paruarum stellarum. Aristotiles uero in I° eius Methaure dicit quod est Quidam uapor eleuatus a calore solis, siue exalatio, et apparet ibi et non alibi, quia locus dicti talis circuli plenus est stellis magnis et spissis ita adunatur ibi talis exalatio quia efficacior est ibi uirtus stellarum ad trahendum ipsam).
+
+Item reducit ad comparationem diuersorum motuum illarum animarum ad motum illarum minutiarum et corpusculorum seu attomorum que mouentur per radium solis listantem umbram alicuius domus per aliquam fenestram, quam domum gens cum arte et ingenio sibi facit ad defensionem caloris et frigoris, dicit auctor hic secutus Phylosophum ita dicentem in I° De Anima: Domus est cooperimentum prohibens uentos et imbres. Que corpuscola dictus Democritus, in hoc improbatus ab ipso Phylosopho in dicto I° suo libro De Anima, tenuit fore animata, ita dicens: Infinitis existentibus figuris et attomis que sunt species rotunde ignem et animam habentes ut in aere, que decisiones uocantur; de qua comparatione maiorum et minorum stellarum dicte galassie et motu uelociori et tardiori horum corpuscolorum non sine tali allegorico respectu auctor hic dicit.
+
+Nam martiales, idest bellatores in hoc mundo pro Christo et eius fide, aliqui, ut dicit quedam Glosa in Decretis, sunt habentes uoluntatem substinendi omnia pro Christo, tamen si imineret ei periculum reuera non susbtinerent; hii enim karitatem habent sed modicam; alii qui, non obstante aliquo periculo tali hoc facerent et substinerent, sunt in karitate perfecta, et isti sunt qui abnegant semetipsos et tollunt crucem suam et sequuntur Christum, et digni sunt eo, ut precepit siue suadit ipse Christus Mathei capitulo U° et capitulo XU°. Et hoc est quod tangit hic auctor de tali cruce et de Christo ita corruscante in ea mirabiliter quod exemplo caret. Item isti talles ultimi dicunt, ut dicit Augustinus in persona cuiusque existentis in dicta perfecta karitate: Michi uiuere Christus est, idest causa est quare uelim uiuere ut magnifico ipsum, et mori lucrum, quia liberor a miseria huius uite et transeo ad felicitatem et depono mortale corpus et res uero immortale, et quia talis perfecta karitas ualde debet in nobis accendi per illa uerba Iohannis, Apocalipsis U°, prenunciantis mortem suam, scilicet Christi, pro nobis et eius resurrectionem et uictoriam contra diabolum dicentis: Et uidi in dextera sedentis in trono librum scriptum intus et extra, signatum septem sigillis, et angelum dicentem: *Quis est dignus aperire eum?*, et nemo poterat. Et ego flebam. Et unus de senioribus dixit mihi: *Ne fleueris, ecce uicit leo de tribu Iuda, radix Dauid, aperire librum. Et uidi in medio seniorum agnum stantem tanquam occisum, et cantabant seniores canticum nouum dicentes: *Dignus es, Dominus Deus, aperire librum, quoniam occisus es et redimisti nos in sanguine tuo*, fingit auctor nunc hic dictos spiritus cecinisse hec premissa uerba, et quia difficillima sunt, ut etiam alia uerba Apocalipsis, fingit ea se non potuisse concipere nisi hec uerba resurge et uince, scilicet tu Christe. Unde Psalmista, tangens de hac uictoria, inquit loquendo Deo: Tibi soli peccaui et malum coram te feci ut iustificeris in sermonibus tuis et uincas cum iudicaris, subaudi per Iudeos et Pilatum ad mortem. Et quia sacra teologia quanto magis ascendit, idest quanto magis in suo intellectu eleuatur, pulcrior apparet, ideo ultimo hic de Beatrice et de uiuis sigillis, idest de celis imprimentibus ut sigilla, auctor loquitur complendo capitulum suum, ut dicit textus.
+
+{Benigna uoluntate in che si liqua.} In hoc exordiali principio huius XUi capituli, auctor uult tangere de duabus uoluntatibus illis, de quibus sic ait Augustinus in quadam eius Omelia dicens: Sicut omnium malorum radix est cupiditas, ita omnium bonorum karitas, et Prosper in suo libro De Contemplatiua Uita dicens: Karitas est recta uoluntas iuncta Deo et ignita igne Spiritus Sancti a quo spirat, ut dicit textus hic, ubi Glosa ait: Dicitur ergo karitas uoluntas uel motus, idest causa bonorum meritorum, sicut iniquitas, cum sit habitudo mentis iniuste dicitur peccatum. Inde auctor fingit umbra domini Cacciaguide eius abaui discurrisse et uenisse, ut dicit textus, ad eum ut astrum quoddam, idest ut stella, non tamen discedens a nastro, idest ab extremitate dicte crucis (dicitur nastrum illa corda frisea que in fimbriis uestium suitur), comparando eius motum illi exalationi ignee que transcurrit per aerem infra celum lune secundum Michaelem Scottum, que uidetur stella mutans locum et non est, sed ignis. Quam exalationem Phylosophus in sua Methaura dicit causari a terra calefacta a sole et igniri; Item causatur interdum, ut dicit ibi Comentator, in spissato aere propter frigus, et quod est ibi calidum, separando se a frigido, et ignitur illud spissatum et uidetur stella cadens cum non sit, et uocatur a grecis asub.
+
+Inde dicit auctor quod dicta umbra non minus pia obtulit se sibi ut filio ibi quam umbram Anchise Enee filio suo dum uidit eum ire cum Sibilla per Elisium campum, ubi Uirgilium fingit morari animas uirtuosorum, dicente ipso Uirgilio, nostra scilicet maiore musa, idest nostro maiore latino poeta, ut maior apud Grecos Omerus dicitur, ut tangit textus hic in UI° Eneidos: *Isque ubi tendentem aduersum per gramina uidit / Eneam, alacris palmas utrasque tetendit, / efuseque genis lacrime et uox excidit ore: / Uenisti tandem, tuaque spectata parenti / uicit iter durum pietas? datur ora tueri, / nate, tua et notas audire et reddere uoces? dicendo inde ammiratiue dicta umbra auctori: O sanguis meus o superinfusa / gratia Dei, sicut tibi cui / bis unquam celi ianua reclusa?* quasi dicat nunquam alicui alteri quam tibi hec gratia fuit, ut bis tibi ianua celi reclusa, idest aperta foret, in hoc includens quod ipse auctor, uiuens, primo ascendit in celum, intellectualiter subaudi, sua speculatiua scientia et ingenio, hoc est ad cognitionem celestium, secundario etiam cum morietur eius anima ad ipsum celum itura est.
+
+Loquendo postea dicta umbra uerba excedentia intellectum humanum, non tamen ellectione, ut dicit textus, idest non eligit ita loqui alte dicta umbra ne auctor illa comprehenderet, sed necessitate, uolendo exprimere eius conceptum superans intelligentiam auctoris. Inde arguit dicta umbra pro auctore non querente cuius ipsa umbra sit: nam scit quod eius cogitamen secundum uel tertium meat, idest transcurrit de se ad illam statim, sicut radiat, idest insurgit, in mente auctoris ab eo quod est eius primum cogitamen circa aliquam rem, ut ab uno dependent naturaliter duo et tria si uolumus uenire ad quinque et sex cognoscendum, idest numerandum. Inde reddit auctor ratione quia solum cum corde regratiatur dicte umbre, scilicet cum nostra uoluntas nunquam equaliter sic concurrat cum argumento, idest cum modo et actu promendi eam, quoniam se habeat ut excedentia et excessa secus in anima beata, ratione hic in textu assignata.
+
+Ultimo auctor inducit dictam umbram antequam dicat sibi nomen suum, ad dicendum quomodo in M°CUI, quo anno ut colligitur in proximo sequenti capitulo fuit eius natiuitas, ciuitas originalis eius florentina, non cincta ut est hodie, sed uallata suis primis muris, infra quos sita fuit et est quedam abbatia ubi solum pulsatur tertia hora toti dicte ciuitati, item et ecclesia maior episcopalis, ubi eodem modo pulsatur ad horam nonam, in pace, sobria et pudica in eius dominabus erat, ut hodie est ibi discordia et dissidentia et dissolutio et lasciuia, ut dicit hic textus. Item non erant domus tunc uacue habitantibus, idest superflue, ut sunt hodie ibi et palatia ad pompam et superbiam, contra quam superbiam, ut Isaias, U° capitulo: Ue qui coniungitis domum ad domum, et Yeremias, XXII° capitulo: Ue qui dicit *Hedificabo mihi domum latam et cenacula spatiosa*. Item dicit quomodo nondum ibi erant mores Sardanapali, olim regis Sirie, qui propter uilitatem eius mollis et luxuriose eius uite per Arbacem regem Medorum occisus est, et eius regnum ad Medos uenit. De cuius uoluptuosa uita ita ait Iuuenalis: Et Uenere et cenis et pluma Sardanapali, et idem tangit de eo Phylosophus in I° Ethycorum; nam dicitur fuisse ille primus qui cepit dormire in plumis et ornasse cameras rebus pomposis et mirandis. Contra que talia et similia Seneca in Ua Epistula ait: Qui domum intrauerit nos potius miretur quam supellectilem nostram, et Amos propheta dicens: Ue uobis qui dormitis in lectis eburneis et lasciuitis in stratis uestris; de cuius Sardanapali lasciuia uolens tangere Augustinus dicit in II° De Ciuitate Dei quod dictus Sardanapalus scribi in sepulcro suo fecit ea sola se habere mortuum que libido eius cum uiueret hauriendo consumpserat. Item dicit quomodo tunc Mons Malus imminens Rome non erat uictus, in mirabili apparentia subaudi, a quodam colle dicto Ucelatorio eodem modo imminente Florentie, unde Sallustius in Catelinario, uolens tangere de magnificentia Rome et de suburbiis eius olim inquit: Opere pretium est, cum domos atque uillas cognoueris in urbium modum hedificatas, uisere templa deorum que nostri maiores fecere etc. Et ut comendet antiquos florentinos in uirtute frugalitatis, que consistit in modestis uestibus et zonis - unde Seneca in preallegata Epistula de ea loquens dicit quod requirit ut Non splendeat toga nec sordescat - auctor in persona dicte umbre loquitur hic de domino Bellincione Berti de Rauignanis, milite nobilissimo florentino, et de illis de Nerlis et de Uecchietis ut dicit textus. Item etiam, ut comendet in pudicitia antiquas dominas florentinas, dicit quomodo tunc temporis non ueniebant a speculo cum uultu picto, idest fucato, ut faciunt hodie moderne domine florentine, et sic tacite includit honestum esse uiris et pudicum mulieribus se speculari, non autem se fucare. Ad primum facit quod ait Seneca in suo libro De Naturalibus Questionibus dicens: Specula inuenta sunt ut homo se noscat; multi ex hoc habent sui notitiam et consilium: ut formosus uitaret infamiam, informis ut sciat quod uirtutibus in eo scit redimendum quicquid corpori deesset, et ut senes de morte cogitent, non autem ad uanitatem debet speculum uideri ut faciebat ille Octo, quem Iuuenalis reprehendens ait: Speculum gestamen Octonis; ad secundum ait Augustinus, Ad Presilium scribens: Fucare figmentis quo uel rubicundior uel candidior appareat adulterina fallacia est. Item nec tunc habebant catenellas argenteas ad clamides nec zonas maioris ualoris seu uisionis quam prima, ut habent dicte moderne florentine, ut dicit textus hic; non tamen intelligas hoc ita stricte ut non seruentur circa hec que scribit Ualerius in II° in titulo I° dicens de antiquis dominabus romanis: Ceterum ne tristis et orrida pudicitia eas esset, indulgentibus maritis et auro et purpura use sunt; quo formam suam concinniore facerent, et summa diligentia capillos cinere rutilabant. Nulli enim tunc successores alienorum matrimoniorum occuli metuebantur, sed pariter et uidere sancte et aspici mutuo pudore custodiebantur. Item dicit quomodo dicte antique domine florentine ut pudice filabant in nocte uigilando et lactando et consolando suos infantes per se, non per extraneas nutrices, ut faciunt hodie. Primum comendat Salamon in fine Prouerbiorum uolendo ostendere quod hoc uirtuosum est in mulieribus et morale dicendo: Mulierem fortem, idest uirtuosam, quis inueniet? illa scilicet que quesiuit lanam et linum et operata est consilio manuum suarum. Et de nocte surrexit, nec extinguetur de nocte lucerna eius; manum suam misit ad fortia et digiti eius apprehenderunt susum, et panem otiosum non comedit et strangulatam uestem sibi fecit, idest artam circa gulam; ad secundum etiam laudandum Gregorius in quodam Decreto, distinctione Ua ait: Uir suus ad concubitum accedere non debet donec qui gignitur ablactetur; si autem filios suos ex praua consuetudine aliis ad nutriendum trahunt non prius etc., tangendo de domina Cianghella de Tusinghis de Florentia, olim dissolutissima ualde, et de domino Lapo iudice de Saltarellis, qui, ut Cincinantius Quintus, de quo dixi supra in capitulo UI°, contemptor fuit sue capillature, ita iste nutriebat comam. Inde tangit de Cornelia, filia Affricani prioris, et Emilie, adeo uirtuose domine, ut scribit Ualerius in UI° in titulo De Fide Uxoris erga uiros, et uxore Tiberii Gracci, et de qua nate fuerunt G. et T. Gracci, et de qua idem Ualerius in IIII° etiam ait, et de eius modestia: Sic Cornelia, mater Graccorum, cum Campana matrona aput eam hospita ornamenta sua pulcerrima illius temporis sibi ostenderet, traxit eam sermone quousque ex scola uenirent liberi eius; et tunc inquit: *Et hii sunt ornamenta mea*.
+
+Inde dicit dictus spiritus quomodo in baptismo uocatus est Cacciaguida, et quomodo eius fratres fuerunt Morontus Eliseus, a quibus ille due domus florentine Moronti et Elisei dicte sunt. Item dicit quomodo habuit uxorem Lumbardam ex qua habuit filium uocatum Alagherium, a quo domus auctoris dicta est Alagheriorum. Item et quomodo inde secutus fuit Corradum imperatorem secundum, qui creatus fuit imperator anno domini M°C°XXU° imperauitque annis XU, uersus terram sanctam contra Sarracenos, et miles ab eo factus in bello a Sarracenis occisus est.
+
+{O poca nostra nobiltà di sangue.} Quasi dicat: sed magna illa debet dici que ab animo uirtuoso descendit, que uera nobillitas est maxima si cum diuitiis associata sit, unde Phylosophus in IU° Politicorum inquit nobiles esse uidentur quibus existunt progenitorum uirtus et diuitie, ad quod hoc ultimum Seneca ait: Nobilitas nichil aliud est quam cum antiquitate diuitie, at Boetius in III° ait: Quam sit inane et futille nomen nobilitatis, quis non uideat? que si ad claritudinem refferatur aliena est; uidetur enim nobilitas esse quedam de meritis ueniens laus parentum. Quod si quid est in nobilitate bonum, id esse arbitror solum, ut imposita nobilibus necessitudo uideatur, ne a maiorum uirtute degenerent, ut degenerabat Sallustius Crispus, si in sua inuectiua contra eum Cicero uerum dixit, et Aiax etiam, si Ulixes uerum locutus fuit de eo, iactante se de memorandis factis suorum maiorum, in cuius Ulixis persona ait Ouidius in XIII°: Bona nec sua quisque recuset, / nam genus et proauos et, que non fecimus ipsi, / uix ea nostra uoco. Et sic parua nobilitas nostra est in sanguine, idest in genere nobilitato ita a maioribus, nisi successores apponant ex se de nouo, ut dicit hic auctor, uirtuosa opera: aliter tempus cum suis forcibus, idest cum suis etatibus, amputat nomen nobilitatis. Unde Ambrosius: Non generis nobilitate, sed uirtute unusquisque gratiam sibi comparat, et Iuuenalis: Nobilitas animi sola est ac unica uirtus, et illa nobilitas animum sola est que moribus ornat, et idem Seneca: Nemo altero nobilior nisi cui rectum est ingenium et bonis artibus aptius.
+
+Hiis prohemialiter premissis, in hoc XUI° capitulo auctor, continuando se, audito quomodo dictus spiritus fuerat milles, incepit uocare eum uos et non tu, ut moris est loquentium militibus, quem modum loquendi prius, dicit auctor hic, tollerauit Roma in persona Iulii dum omnia officia et dignitates romanas in se suscepit, de quo Lucanus in U° ait: Summum dictator honorem / contingit, et lethos fecit se consule fastos. / Namque omnes uoces, per quas iam tempore tanto / mentimur dominis, hec primo reperit etas. Et quia romani indistincte omnibus dicunt tu, ideo de eis ita dicitur hic in textu, comparando auctor hic Beatricem Dame De Malohaut dum nutu tuxiuit uidendo reginam Gieneuram osculari a Lancialoto inductu Galeoti, ut scripsi in Inferno, capitulo U°.
+
+Post hec auctor querit quattuor a dicta umbra: primum qui fuerunt eius antiqui, secundum in quo millesimo natiuitas eius fuit, tertium quantus suo tempore erat populus florentinum, quartum qui erant eius digniores homines.
+
+Ad primum reticendo quomodo fuerunt romani sui maiores, ut affirmare uidetur auctor in persona ser Burnetti Latini supra in Inferno capitulo XU°, dicit quod eorum mansio fuit Florentie in illo angulo mercati ueteris ubi ille qui currit ad brauium die festi Iohannis Baptiste inuenit ultimum sesterium, scilicet Sancti Petri maioris dicte ciuitatis. Ad secundum dicit dictus spiritus quomodo natus est anno M°C°UI° incarnationis domini nostri per hec uerba quod a die annunciationis Uirginis usque ad eius natiuitatem ille planeta Martis, qui complet cursum suum in duobus annis, quingentis et quinquaginta tribus uicibus uenerat ad suum stelliferum signum Leonis. Et dicit suum ratione eiusdem complexionis: nam, sicut dictus planeta Martis est complexionis calide et sicce, ita dictum signum Leonis. Ad tertium dicit quod omnes illi qui tunc erant ibi ualentes arma portare a tempore Martis, ydolatrici Dei florentinorum ante fidem Christi usque ad tempus eius, cum loco dicti Martis Iohannes Baptista successit ibi et patronum, erant quinta pars eorum qui hodie sunt ibi, et hoc est propter uillicos factos florentinos ciues, uenientes de Campi, de Certaldo et de Figino, uillis districtus Florentie, et hoc est quod dicit dicta umbra hic quod suo tempore populus et uniuersitas Florentie de puris ciuibus erat usque ad ultimos artistas, qui sunt fabriles. Nam ponit Ysiderus in suos Ethymologiis tria genera artium: primum cantantium et saltantium, secundum est liberalium artium, tertium et ultimum fabrilium artium et aliarum mechanicarum, unde ait Papias: Mechanica est quedam doctrina ad quam subtiliter fabricam omnium rerum concurrere dicunt. Yppodamus uero phylosophus, ut dicitur in II° Politicorum, dixit ciuitatem distingui in pugnatores, in agricolas et artifices. Trespianus et Gallutius, de quibus hic tangitur, duo loca sunt uicina Florentie. Item dicit de domino Baldo iudice de uilla Aguglone et de domino Facio iudice de uilla Signe, comitatis Florentie, ut dicit textus.
+
+Item dicit quod, si clericalis gens plus aliqua alia tralignans, idest degenerans, non fuisset contraria Cesari, idest imperio, ex quo inde guerre pullularunt adeo quod olim homines de castro Simifontis, districtus Florentie, rebellarunt se comuni Florentie, nec a tali rebellione destiterunt donec florentini illos non fecerunt ciues Florentie, et sic, ubi aui eorum olim in cerca armatorum uoluebant se ad Simifontem, idest ad nomen illius castris ut alii uillici ad nomen aliorum suorum castrorum et uillarum hodie cernuntur cum ciuibus Florentie, ut dicitur hic in textu. Et de castro Montemurli olim comitum Albertorum et Cerchi essent in eorum uilla de Acone ut eius originarii, et forte etiam Bondelmontes in ualle Greue, dicendo de confusione personarum, quomodo scilicet ita obest ciuitati sicut superappositus cibi stomaco nostro. Unde Thomas, De Regimine Principum, adhuc ait: Extraneorum conuersatio corrupit ciuium mores, et Seneca: Compositio dissimilum bene composita disturbat, subdendo dicta umbra quod paruus populus melius procedit quam immensus, unde Phylosophus in III° Ethycorum inquit: Quanto maior est populus remotior est intellectus.
+
+Ad quartum et ultimum dicta umbra nominat infrascriptos florentinos qui suo tempore magnates erant in ciuitate Florentie et nobiles, uel fieri incohabant, scilicet Ugones Catelini, Philippi, Greci, Ormani, Alberici, illi de la Sanela et de LArcha, Soldanerii, Ardinghi et Bustichi. Item Rauignani, tunc morantes Florentie iuxta portam dicti sancti Petri, ubi in M°CCC° morabantur supradicti Cerchi, et inde expulsi sunt anno sequenti, ut prenuntiant hec uerba hic, a quibus Rauignanis mediante persona dicti domini Bellincioni, de quo dixi in precedenti capitulo, descenderunt comes Guido de Casentino ex Guadrada, illa filia dicti Bellinzoni de qua dicitur in Inferno per hunc auctorem in capitulo XUI°, et illi qui nominati sunt ab eius nomine, ut dicit hic textus, subaudi in domo de Donatis et de Adimaribus et de Alagheriis, in quibus tribus domibus nupte fuerunt tres alie filie dicti domini Bellincioni. Item illi de la Pressa et Galligarii, item Pilli, cuius signum est una columpna uari, item Sacheti, Thiochi, Fifantes et Barucci et Galli et Claramontenses, quorum iam unus deufradauit starium dogane salis comunis Florentie existens ibi superstes, et hoc est quod dicit hic textus, scilicet quod adhuc erubescunt hodie illi de illa domo dum eis hoc improperatur. Item Donati, Calfucci et Uccelini, omnes de uno cippo et stirpe; item Sitii et Arrighucci iam erant tracti ad curules, idest ad magna officia Florentie et sedes pretorias, unde in Grecismo dicitur: Rex solium, doctor catedram iudexque tribunal possidet atque sedet, presul pretorque curules. Item Uberti, item Liberti, quorum signum sunt palle auree, item Tusinghi, Bisdomini et Alioti, patroni Ecclesie episcopalis Florentie, item Adimares oltracotati, idest ultra quam debeant se eleuantes, item Caponsachi, Iudi et Infangati, item Peruzzi, item Pulci, Nerli comites de Gangallado et illi de la Bella, que quattuor domus habuerunt militiam a quodam comite Ugone, sepulto in abbatia predicta florentina, et ibi semper in festo sancti Thomasii fit eius anniuersale, cuius insigna sunt liste albe et rubee per longum, in cuius tali signo predicti De La Bella habent unum frisium aureum seu bandam, ut dicit textus hic; item Gualterotti et Importuni morantes olim in illa contrata que dicitur Burgus Florentie, ubi Bondelmontes ut noui uicini ad standum superuenerunt, ut tangitur hic in textu; item Amidei et Gherardini eorum consortes, quorum Amideorum desponsata olim quodam iuuene per dictum dominum Bondelmontem per uerba de futuro, dum dictus sponsus deberet annullare eam per uerba de presenti et ducere quadam die destinata ad illud, et iam congregata gente, desponsauit quadam de Donatis eadem die suasione matris sponse. Ex quo dictus dominus Bondelmontis occisus fuit a dictis Amideis cum amicis Ghibellinis eorum de consilio domini Musce de dictis Lambertis, ut dicit hic auctor in Inferno in capitulo XXUIII° apud Pontem Ueterem, ubi tunc erat quedam statua lapidea Martis sine capite. Et hoc tangit hic textus de petra scema, idest diminuta, et de uictima et de Ema, fluuio currente in contrata illorum de Bondelmontibus predictis; et hinc inceperunt ciuilia bella Florentie et diuisiones et expulsiones ciuium eius, et lilium album, primitiuum signum ciuitatis Florentie, pars guelfa florentina mutauit in rubeum, et si uictoriam habebat contra Ghibellinos lilium album ponebat ad astam retreorsum, ut fit in banderiis defunctorum, et e contrario faciebant Ghibellini. Et ecce quod dicitur hic in textu in fine et quod auctor tangere uult.
+
+{Qual uenne a Climenè per aciertarsi.} In hoc XUII° capitulo, continuando se, auctor dicit comparatiue quod - sicut Pheton adiuit cum filiali audacia et fiducia iam dictam Climenem eius matrem ad certificandum se utrum sol esset eius pater, improperato sibi per Epaphum quod non erat, ut plene scripsi in Inferno, capitulo XUII°, qui Feton adhuc facit, ut dicitur hic in textu, patres parcos filijs in uoluntatibus iuuenilibus suis exemplo casus dicti Phetontis mortui propter assensum paternum, unde Lex monet patres in hoc dicens: Melius est coartare iuueniles calores filiorum quam, cupidini dediti, tristem exitum sentiant, - ita ipse auctor filiali fiducia uenit ad dictam umbram ad se certificandum de sua fortuna et, per similitudinem contrariam arguendo, dicit quomodo dicta umbra ita uidet omnia contingentia in cospectu diuino sicut homo non potest uidere duos obtusos angulos cadere in triangulo; in quo notandum est quod tres sunt anguli: scilicet rectus, quando scilicet una linea recta cadit perpendiculariter super unam aliam rectam; item alius acutus dicitur, scilicet quando una linea recta cadit super aliam rectam non perpendiculariter, sed declinat ad partem linee superius cadentis; alius dicitur obtusus quando una linea recta non perpendiculariter nec declinat ad partem linee superius cadentis, sed declinat ad oppositam partem; amodo, quia omnis triangulus consistit ex tribus lineis, si faciamus quod una se habeat ad angulum rectum, statim sequitur quod duo anguli sunt acuti, et sic triangulus habens solum tres angulos non potest in se capere nisi unum angulum obtusum, sine quo potest etiam esse, sed duos habere non potest, tangendo quod ait Phylosophus in I° Ethycorum dicens: Uirtuosus fortunas prosperas et aduersas fert ubique prudenter tanquam bonus tetragonus: dicitur tetragonus id quod, proiectum, semper erectum remanet ut remanet taxillus. Ultimum enim auctor in hoc quod dicit se tetragonum fore ad ictus fortune, sentire uidetur quod ut uirtuosus id patietur, secundum Senecam dicentem in libro quomodo in sapientem non cadit iniuria, uel contumelia, nichil erripit fortuna, nisi quod dedit uirtutem, aut non dat, et ut fecit Stilbon phylosophus, ut subdit ibi ipse Seneca, quod, capta sua proprietate et amisso toto suo patrimonio, interrogatus a Demetrio rege, qui ceperat dicta eius patrimonia, num aliquid perdidisset *Nichil*, inquit, *omnia enim mea mecum sunt*.
+
+Post hec dicta, umbra, satisfaciendo auctor de eo quod pecijt scire ab ea de statu suo futuro sic ait: contingentia, idest rerum euentus futurus, quod non extenditur extra quaternum nostre materie, idest terminum humane nostre scientie et cognitionis, que, licet presens uidere possit, futura autem non quidem, sed conspectu diuino tota patet, non tamen cum necessitudine taliter contingendi, sicut nauis dicta exemplificando per flumen non capit necessitatem a uisu alicuius uidentis eam ita ire, nec etiam in quadrigis moderandis et flectendis ea que facere spectantur aurige necessitatem inferunt, ut exemplificat Boetius in U° sic subdendo ibi: Diuinam te prescientiam non posse euitare, sicuti presentis occuli effugere non possis intuitum, quamuis te in uarias actiones libera uoluntate cumuertaris, et sic nostro libero arbitrio cum diuina prescientia concurrente talia contingunt. Unde idem Boetius ibidem subdit: Que cum ita sint, manet intemerata mortalibus arbitrii libertas nec inique leges solutis omni necessitate uoluntatibus premia penasque proponunt. Manet etiam spectator desuper cunctorum prescius Deus uisionisque eius presens semper eternitas cum nostrorum actuum futura qualitate concurrit bonis premia malis supplicia dispensans. Nec frustra sunt in Deo posite species et preces, que, cum recte sunt, inefficaces esse non possunt. Aduersamini igitur uitia, colite uirtutes etc.; circa hunc passum non leuem Thomas in sua prima parte, questione XXIIa, ait: Diuina prouidentia quibusdam rebus necessitatem imponit, non omnibus. Nam, quibusdam effectibus preparauit causas necessarias, ut necessario euenirent, ut solem oriri, quibusdam ut contigenter secundum quod ratio diuine prouidentie habet ut contingenter eueniant; Gratianus in Decretis ad hoc sic ait: Quamuis conuenienter dicatur, si hec prescita sunt a Deo, necessario euenient, non tamen absolute hoc uerum est, quia hic necessitas refertur ad rerum euentum, ibi ad intuitum diuine prescientie. Unde Augustinus ait: *Due sunt necessitates, una simplex, ueluti necesse est omnes homines esse mortales, altera conditionalis, ut si ambulare aliquem quis scit, eum ambulare necesse est. Quod enim quisque nouit, id esse aliter quam notum sit nequit. Hanc necessitatem non propria facit natura, sed conditionis adiectio. Nulla enim necessitas cogit incedere uoluntate gradientem, quamuis eum tum, cum graditur, necesse est eum incedere. Eodem igitur modo, si quid prouidencia diuina presens uidit, id esse necesse est; at ea futura, que ex arbitrij libertate proueniunt, prescientia contuetur. Hec igitur, ad intuitum diuinum relata, necessario fiunt per dispositionem diuine notionis; per se considerata, absolutam nature sue libertatem non amictunt. Fient igitur cuncta que futura Deus prenoscit omnino, sed quedam eorum libero proficiscuntur arbitrio, que, quamuis eueniant, existendo tamen naturam propriam non deserunt, que prius quam fieret etiam non euenire potuissent*. Tales enim locutiones, dicit ibi Glosa, sunt duplices hoc modo, scilicet Deus prouidit aliquid necessario illud euenire, quia si hec dictio necessario determinat totalem consequentiam, locutio est uera, et tunc talis est sensus. Hec consequentia si Deus presciuit aliquid illud euenire est necessarium, si uero determinat, tantum consequens est falsum. Et sic, si Deus presciuit Petrum cenaturum necessario Petrus cenabit, hec uerum si hec dictio necesario determinat totam illam propositionem condictionalem, et non tantum alteram partem. Unde Magister Sententiarum in hoc etiam sic ait: Hec debent intelligi cum conditione implicita seu disiunctiua, ut sic dicatur *non potest aliter fieri quam Deus presciuit*, hoc est ut non esse possit utrumque simul esse, scilicet quod Deus presciuit ita fieri et aliter fiat, uerum erit. Si uero disiunctiue dicendo *hoc aliter non posse euenire quam euenerit, quoniam futurum hoc Deus presciuit*, falsum est: hoc enim aliter potest euenire quam euenit, et tamen hoc modo presciuit, et si dicatur Deum non potuisse non prescire omne quod fit, falsum est; potuit enim facere ut non fieret et ita non est prescitum.
+
+Inde prenuntiat dicta umbra auctori quomodo de proximo exulabit ita de sua ciuitate Florentie insons: sic Yppolitus, filius Thesei, olim ducis Athenarum, de dicta eius ciuitate exulauit, expulsus a dicto suo patre propter accusam contra eum factam per Phedram, uxor dicti Thesei et nouercam ipsius Yppoliti, de attentatione carnali contra ueritatem. De quo Ouidius in XU°, scribendo inter alia, inquit: Fando aliquem Ippolitum uestras si contingit aures / crudelitate patris, scelerate et fraude nouerce. Item prenuntiat quomodo ipse auctor cum parte Blancorum de Florentia, tractatu Bonifatii pape octaui in Curia Romana, ubi Christus sepe simoniace mercatur intollerabiliter, expulsus fieret, tangendo quod ait Boetius dum dicit: Cum miseris aliquod crimen affigitur que perferunt meruisse creduntur. Item tangit quod ait Seneca, De Consolatione ad Matrem, dicens: Primo illud intueri uolo, quid acerbi afferat ipsa loci commutatio: per exilium etiam carere patria intollerabile est.
+
+Item prenunciat quomodo auctor in dicto suo exilio primo applicabit Uerone ad dominum Bartolomeum De La Scala, tunc ibi dominatorem, et quomodo ibi uidebit dominum Canem eius fratrem in etatem nouem annorum, acturus in armis, ut patet in textu. Inde auctor, ut sit de illis uiuentibus in fama de quibus Uirgilius in UI° sic ait: Hiisque sui memores alios fecere merendo, ut mereat detestando uitia et uitiosa opera manifeste et uere perpetrata iam per diuersas personas, fingit hic de consilio dicte umbre se debere notitiam in hoc suo sacro poemate propalare tales, nec debere de hoc timere, dummodo uerum dicat multis sepe odiosum, iuxta illud Terrentii: Obsequium amicos, ueritas odium parit. Quod consilium dicte umbre respicit Salamonem dicentem Prouerbiorum UIII° capitulo: Ueritatem meditabitur guttur meum, et labia mea detestabuntur impios. Item et Crisostomum, ita scribente: Nolite timere eos quod corpus occidunt ne forte propter timorem mortis non libere dicatis quod audistis, nam proditor est qui non libere pronuntiat ueritatem. Item Yeronimum dicentem: Peccantem coram hominibus argue, ut ceteri metum habeant, et Augustinum: Peccata manifesta manifestare ad utilitatem uniuersi debemus. Unde Lex: Peccata nocentum nota esse et oportere et expedire. Item Iuuenalem dicentem: Summum crede nefas animam preferre pudori, / et propter uitam uiuendi perdere causas. Item mouetur dicta umbra ad tale consilium hac etiam ratione, quia auris auditoris non sedatur nec fidem firmat super aliqua dicta seu scripta per exemplum habens eius radicem et fundamentum suum occultum et incognitum, sicut esset si iste auctor et alii poete non expressarent nominatim illos, per quorum exempla bona uel mala homines aduersentur uitia, ut supra per Boetium, alantur et colant uirtutes, et secundum hoc ait Seneca, Ad Lucilium dicens: Longum iter est per precepta, breue et efficax per exempla. Item etiam Cassiodorus in hoc inquit: Non potest auctoritatem habere sermo qui non iuuatur exemplo.
+
+{Già si godea solo del suo uerbo.} In hoc XUIII° capitulo auctor complet tractatum huius planete Martis usque ibi: {Io mi riuolsi dal mio dextro lato}. Ibi incohat tractare de celo Iouis usque ad XXIm capitulum inferius sequens in qua prima parte nominat, inter alios, beatos martiales quos ibi per illam crucem fingit se uidisse: Iosue successorem Moysis, qui multa bella pro populo Dei peregit, item Iudam Machabeum qui ab Antiocho rege liberauit bellando israeliticum populum amore Dei, comparando eius motum per dictam crucem paleo (uocatur paleus Florentie ille trochus qui agitatur cum ferza, idest cum ferula per pueros); unde Uirgilius, hoc tangens in UII°, in forma etiam comparationis, ait: Ceu quondam torto uolitans sub uerbere turbo, / quem pueri in giro magno uacua atria circum / intenti ludo exercent ille actus habena / curuatis spatiis fertur, stupet inscia turba / impubesque manus, mirata uolubile bussum. Item nominat ibi Karolum Magnum et Rolandum, item Guillelmum de Oringa, Rinoardum eius cognatum, ducem Gottifredum de Buliono et Robertum Guiscardum, omnes olim egregios bellatores pro fide Christi.
+
+Post hec auctor fingit se ascendere celum Iouis, quem planetam uocat auctor temperatum: hoc dicit quia, medium inter Martem eius filium et Saturnum eius patrem poetice loquendo, temperat caliditatem Martis predicti et frigiditatem ipsius Saturni - unde ait Alanus: Progreditur fronesis flammata palatia Martis / tunc Iouis innocuos ignes, lucisque serene / leticiam, risumque poli pretentat eundo, / hic regio stelle Iouialis lampade tota / splendet, et ecterno letatur uere beato, / hic sidus iouiale micat, mundoque salutem / nuntiat, et Martis iram Martisque furorem / sistit, et occurrit tranquilla pace furenti, et Lucanus in ultimo: Frigida Saturno glacies et zona niualis / sub Ioue temperies, et nunquam turbidus aer - modo ut auctor tangat, sub quodam allegorico colore, de influentia et impressione huius planete Iouis - quem Albumasar in suo Introductorio dicit: significatorem esse regum iustorum, unde Uirgilius in I°, in persona Didonis ait, inuocando Iuppiter hospitibus: Nam te dare iura loquuntur, scilicet homines, et Ualerius Soranus de eo loquens ait: Iuppiter omnipotens rerum regumque reperto - dicit quomodo dicti spiritus iouiales de se faciebant, uolitando in dicto planeta, licteras uocales (ita dictas secundum Ysiderum, Quia per se uocem implent et sillaba faciunt, nulla adherente consonante et directo yatu faucium sine ulla collisione uarie emittuntur, scilicet A, E, I, O, U), item et consonantes (ita dictas Que diuerso motu lingue aut impressione labiorum efficiuntur et quia per se non sonant, sed iunctis uocalibus consonant, ut D, L, M et alie cetere), in numero scilicet XXXU, in quo numero comprehenduntur hec uerba Salamonis, Sapientie capitulo I°, scilicet Diligite Iustitiam qui iudicatis terram; ad que describenda auctor inuocat hic uirtutem fontis Pegasei, quem fontem auctor accipere uidetur hic pro illa secunda parte moralis phylosophie quam uocamus politicam, que respicit regimen ciuitatum et regnorum, ut tangitur hic in textu, de qua Tullius in suis Tusculanis Questionibus sic ait: O uite philosophia dux, o uirtutum indagatrix expultrix uitiorum! quid non modo nos, sed etiam omnino uita hominum sine te esse potuisset? Tu urbes peperisti, tu dissipatos homines in societate uite collocasti, tu inter se primo domiciliis, inde coniugiis, tum licterarum et uocum communione iunxisti, tu inuentrix legum magistra morum, a te opem petimus etc. Item et Salamon, Prouerbiorum UIII°, in persona talis partis phylosophie inquit: Per me reges regnant et legum conditores iusta decernunt, per me princepes imperant et potentes decernunt iustitiam. Et Thomas in hoc etiam ait: Politice uirtutes sunt hominis cum animal sociale est: his boni uiri rei publice consuluunt, urbes tuentur, parentes uenerantur, liberos amant et proximos diligunt, salutem ciuium gubernant.
+
+Inde dicit quomodo dicti tales spiritus in dicta hac ultima lictera M conglutinarunt se in forma cuiusdam aquile, addito collo et capite, ut dicit textus, in quo auctor uult tangere allegorice quod elicitur de Politica Phylosophi dicentis ibi quod Quando aliqua plura ordinantur ad unum oportet illud unum regulare seu regere, alia uero regulari et regi, et sic omnia particularia regimina et regna ordinari in iustitia debent et respicere ad unum principem seu principatum, qui est ipse monarcha seu imperator, et ideo dicit quedam Lex quod Totum Ius est in scrineis pectoris imperatoris, quod exponitur idest in curia sua, que debet egregiis habundare legum doctoribus, per quorum ora loquetur ut publica et totalis iustitia ex uniuersis regnis particularibus resultans, pro qua hec talis aquila figuratur signum romane monarchie et imperii, cuius iustitie humane dicta stella Iouis seu planeta effector est, ut dicit hic auctor.
+
+Ideo rogat diuinam mentem auctor hic, in qua dicta iustitia initiatur, ut respiciat fumum unde uitiatur, scilicet cupiditatem prelatorum et ut irascatur iterum, ut fecit cum reppulit de templo uendentes et ementes, ut dicitur Mathei XXI°, qui hac dictam iustitiam imperialem suffocarunt, ad quod ita ait Origenes: Nunc arbitror templum Dei ex lapidibus uiuis constructum Ecclesiam Christi. Sunt autem multi in ea, non, sicut decet, spiritualiter uiuentes, sed secundum carnem militantes, qui domum orationis faciunt speluncam latronum; qui, cum deberent de Euangelio uiuere, hoc non faciunt, sed diuitias et possessiones acquirunt ut possit dicere Christus: Que utilitas in sanguine meo, dum descendo in corruptionem? Nam conuenit uerbum de uendentibus columbas eis qui tradunt Ecclesias auaris et tyrampnis et indisciplinatis, unde et Cassiodorus: Negotiatores abominabiles sunt qui iustitiam Dei non considerantes per inordinatum ambitum pecuniarum polluuntur, et Yeronimus: Ueteres scrutans ystorias inuenire non possum scindisse Ecclesiam Dei, et de domo Domini seduxisse populos, propter eos qui sacerdotes positi fuerunt a Deo, isti ergo uertuntur in laqueum tortuosum, in omnibus locis ponentes scandalum, per quorum exempla laici deuiant, ut dicit textus hic. Unde Gregorius: Scire prelati debent, quia si peruersa perpetrant, tot mortibus digni sunt quot ad subditos suos perdictionis exempla transmictunt.
+
+Ultimo auctor, loquendo romano Pastori, dicit quomodo scribi facit in curia sua processus interdictorum et excomunicationum ad finem ut cancellentur pecunia, auferendo missas et per consequens corpus Christi modo hic modo ibi, habendo solum animum ad florenos sculptos ymagine Baptiste qui uixit solus in deserto, et qui per saltus, idest per tripudium filie Herodis, mortuus est et sic deuastat uineam, idest Ecclesiam, unde Ysaia, III° capitulo: Uos enim depastis estis uineam meam et rapinas pauperis in domo uestra.
+
+{Parea denanzi a me cum lali aperte.} Continuato hoc XIX° capitulo cum proximo precedente, auctor tangit hic primo de significatu huius uerbi fruor, proprie sumpto (dicit enim Augustinus in libro De Doctrina Christiana quod Uti et frui differunt; nam res quibus frui debemus nos beant, sed ille quibus utimur coadiuuant; res igitur quibus fruendum est sunt Pater, Filius et Spiritus Sanctus, et sic frui est cum gaudio non adhuc spei, sed iam rei, unde magistraliter dicitur Utimur utilibus, fruimur celestibus escis, uescimur optatis potior sed fungor honore, et ecce quod dicit hic de dulci frui textus), secundario, in eo quod fingit dictum glutinum dictorum Iouialium in forma aquile loqui ut singularis persona cum uoce uniuersali tot animarum, uult tangere auctor uirtutis iustitie naturam secundum diffinitionem Senece dicentis in libro De Quattuor Uirtutibus: Iustitia est diuina lex et uinculum sotietatis humane, et in Epistulis ad Lucilium idem sic ait: Hec sotietas diligenter et sancte nobis obseruanda est que nos omnes omnibus miscet et iudicat aliquid esse commune ius humani generis, adeo quod de ipsa Tullius, De Officiis, ita ait: Tanta est uis iustitie, ut ne illi qui maleficio et scelere pascuntur, sine ulla particula iustitie uiuere possint; inde in eo quod fingit dictum signum talis aquile dixisse se gloriosum esse ita in celo eo quod fuit hic iustum et pium, tangit auctor aliam qualitatem iustitie, que est si adheret misericordie et pietati et non rigori, de quo ille Salamon, Ecclesiastes, UII° ait: Noli esse nimis iustus, unde Gregorius in Moralibus inquit: Omnis qui iuste iudicat stateram gestat in manu, et in utroque penso iustitiam et misericordiam portat, sed per iustitiam reddet peccati sententiam, per misericordiam peccati temperat penam, ut fecit Moyses qui in regimine suo utrumque miscuit ut nec discipline deesset misericordia, nec misericordie disciplina, et ex hoc ait Lex quedam Codici: Ita placuit in omnibus principium esse iustitie equitatisque stricti iuris rationem. Inde dum dicit auctor hic, iuxta illud Mathei XIII°: Fulgebunt iusti sicut sol in regno Patris eorum, quod dicti Iouiales ut luces et radii solis faciendo et componendo de se dictam aquilam, aliqui plus aliqui minus ascendebant, uult denotare id quod ait Augustinus in suo dicto libro De Doctrina Christiana dicens sic: Ratio rotunditatis eadem est in magno disco et in nummulo exiguo, ut a puncto medio omnes linee equales ad extrema ducantur; ita ubi quis parua iuste gerit non minoratur iustitie magnitudo.
+
+Post hec autem facit se clarificari a dicto signo in hoc suo tali dubio: Ecce quidam in extremo Orientis iuxta Indum fluminem (a quo Yndia dicitur, nascentem in Caucaso monte et fluentem ad meridiem et ingredientem Mare Rubrum) nascitur, ubi uiuendo nemo sibi quicquam loquitur de Christo, perfectissimus tamen existens in uirtutibus et moribus et sine ullo peccato moritur, tandem non baptizatus, et sic perdita est eius anima, sed qua iustitia hoc fiat certe dicit hic auctor non uidere se, incipiendo sic dictum signum, ille scilicet Deus qui uoluit sextum, idest compassum in extremo mundi, scilicet cum circumferentia maris Occeani ambientis totam hanc nostram terram detectam habitabilem, non potuit, idest non uoluit, seu non decuit eum ita suum ualorem inprimere per totum uniuersum quin eius uerbum, idest eius increata sapientia non remaneret in infinito excessu, idest quin non excederet in infinitum nedum nostros humanos intellectus, sed etiam angelicos, quod patet, dicit hic textus, in Lucifero excedente in sapientia omnes alias creaturas - unde Ezechielis XXUIII° capitulo dicitur: Tu Lucifer signaculum similitudinis, plenus scientia, tu cherub in monte sancto Dei, (cherub idem est quam plenitudo scientie) - quantum cecidit, non discernens quomodo equiparari non potuit Deo, cum ratio diuinitatis hoc non patiatur, cum sic plures Dei fuissent et sic non esset dare primam causam. Inde dicit dictum signum quod, licet uestra mens et intellectus ut radius quidam diuine mentis superficialiter intueatur in leuibus passionibus ratione diuine iustitie, non tamen ita in profundis passibus, ut in presenti nostro casu. Et tamen ita est hic ibi sicut est in mari fundus quem iuxta litus uidemus, non autem in pelago, et tamen ita est ibi in uno loco sicut in alio ut dicitur hic in textu, contingendo hoc ex defectu nostri uisiui sensus non rei. Ad hoc Augustinus in quodam Decreto recitatus ita ait: De Tiriis et Sidoniis quid aliud dicere possumus, quam non esse datum eis ut crederent, quos credituros esse ipsa ueritas docet, Mathei capitulo XI°, si talia qualia apud non credentes facta sunt uirtutum signa uidissent, quare eis hoc negatum fuerit dicant si possunt calumpnitates et ostendant cur aput eos Deus mirabilia, quibus profutura non erant, fecerat, et apud eos, quibus profutura erant, non fecerit. Nos etenim, si ratione facti profunditatem iuditii eius penetrare non possimus, manifestissime tamen scimus et uerum esse quod dixit et iustum esse quod fecit, et non solum Tirios et Sidonios, sed etiam Corozaim et Bethsaida potuisse conuerti, et fideles ex infidelibus fieri, si hoc in eis Dominus uoluisset operari. Neque enim ulli falsum uideri potest quod Dominus ait Iohannis UI° capitulo, scilicet *Nemo potest uenire ad me, nisi fuerit ei datum a patre meo*; facit etiam in proposito quod ita scribitur Ecclesiastes, UIII° capitulo: Omnium operum Dei homo rationem reperire non potest, et Apostolus, Ad Romanos: O altitudo diuitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprensibilia sunt iuditia eius et inuestigabiles uie eius; et Baruch propheta: Quis ascendit in celum et accipit sapientiam? Non est qui sciat uiam eius, sed qui scit uniuersa nouit illa et inuenit eam prudentia sua, et ecce quod tangit hic in textu, dum dicit quod si scripture et auctoritates premisse non essent, si dubitaremus hunc passum non esset ita mirandum. Ex quibus subdit quod, nisi illuminetur a Deo intellectus humanus ad iustificandum opera Dei, iudicium nostrum per se ambulat in tenebra et umbra carnis idest in noctem sensuum corporalium, que uenenum est in suis argumentis nobis. Ad quod respiciens Iacobum in sua Epistula, III° capitulo, sic ait: Nolite gloriari et mendaces esse aduersum ueritatem, non est enim sapientia, humana subaudi, desursum descendens, sed terrena, animalis, diabolica, et concludendo breuiter dicit talem dampnatum esse per illa uerba quod nemo ad celum uadi qui non crediderit in Christum ante eius passionem et post, et per consequens fuerit baptizatus, iuxta illud Iohannis III° capitulo: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto non potest introire regnum Dei.
+
+Tamen dicit dictum signum quod multi dicunt Christe, Christe qui in die iuditii erunt non ita prope eum sicut dictus Indus. Et hoc intelligendo, ut ait Yeronimus super illis uerbis Mathei XI° et XII° capitulo que Christus protulit contra Iudeos ita dicendo: Dico uobis quod Tyro et Sidoni remissius erit in die iudicii quam uobis, et uiri Niniuite surgent in iudicio contra generationem istam et condempnabunt eam et etiam regina Austri eam condempnabit dicens: Hoc fiet non potestate sententie sed comparationis exemplo, hoc est quod in comparatione Niniuitarum Iudei magis dampnabiles uidebuntur, quod totum tangere uult hec in persona dicte acquile dum dicit quomodo malos Christianos dampnabit Ethiopus etc.
+
+Et eodem modo reges Persarum pagani et gentiles redarguent in tali iuditio infrascriptos reges Christianos uitiosos, aperto illo libro de quo dicitur ita, Apocalipsis capitulo XXI°: Apertus est alius liber qui est uite, et iudicati sunt mortui ex hiis que scripta erant ibi, secundum opera eorum; quem librum Augustinus, De Ciuitate Dei, dicit esse quendam uim diuinam qua fiet ut cuique opera sua bona uel mala in memoriam reducantur, de quo etiam Psalmista inquit: Imperfectum meum uiderunt occuli mei et in libro tuo omnes scribentur. Ad idem Iob, XXXI° capitulo, ait: Quid faciam cum surrexerit ad iudicandum Deum? et cum quesierit quid respondebo ei? et Apostolus, Ad Corinthios II° capitulo U°: Omnes enim nos manifestari oportet ante tribunal Christi ut referat unusquisque propria prout gessit siue bonum siue malum; in quo libro dicit hic dictum signum quomodo patebit tunc ibi perditio Alberti, olim regis Alamanie, in occidendo Uincislaum, regem Boemie et eius regnum occupando, cuius regni principalior ciuitas dicitur Praga nominata hic; item fabricatio false monete olim facta per Filippum Bellum regem Francie Parisii ubi Secana fluuius currit (qui uulgariter dicitur Senna), qui mortuus est in uenatione tandem a quodam apro percussus ut dicitur in textu hic de ictu cutis; item superbia regis Scotti et Anglie, item mollities uenerea regis Yspanie et Boemie; item patebit illa largitas Karoli Ciotti, olim regis Ierusalem et Apulie, ut unica uirtus, sed mille eius uitia in contrarium sibi aderunt, in quo patet quod in uno et eodem homine uirtutes et uitia se compatiantur, iuxta illud uerbum Titii Liui loquentis de uitiis et uirtutibus Annibalis ita dicentis: Has enim uiri uirtutes ingentia uitia coequabatur.
+
+Item auaritia ibi patebit Federici regis Sicilie, in qua ynsula in ciuitate Trapani Anchises pater Enee mortuus est et sepultus in Senio, ut tangitur hic in textu, addendo quod eius bonitas et uirtus erat ita modica quod in licteris truncis a suis dictionibus modicum occupabunt in predicto libro, exemplo Boetii in describendo phylosophiam et ponendo pro hac dictione theorica solum hanc licteram T et pro pratica P, inde dicit de rege Iacobo Aragone eius fratre et de eius patruo Iacobo etiam rege olim Maiolice ut patet in textu; inde dicit de rege Portugalli et Noruesie et rege Rascie, qui olim sub signo et conio Uenetorum fabricauit adulterinam monetam ut dicit textus; item dicit de Ungaria et Nauarra a monte Pirraneo diuisa a Gallia ut hic dicitur.
+
+Ultimo dicit quomodo iam Nicosia et Famagosta ciuitates principales insule Cipri conqueruntur quod leo rubeus, armatura seu signum regni ipsius Cipri ynsule, non discedit in clipeo pictus a latere alterius leonis rubei super bandis, signi modernorum regum Cipri existentium de domo Lucimburge, quorum comitum est tale signum leonis.
+
+{Quando colui che tucto l mondo aluma.} In hoc XX° capitulo auctor se continuando exorditur de celo octaue spere quomodo adueniente sero fit stellis splendidum, uocando illos beatos iouiales flaillos, idest ardentes et ignitos splendores, ita dictos a flagro, flagras, quod idem est quod ardeo est. Item uocat eos lapillos pretiosos, parum differentes a gemmis qui in litoribus maris reperiuntur. Item uocat cantus eorum squillos, idest acutas sonoritates; (nam quelibet campana stridula et cum sono subtili et acuto dicitur in Tuscia squilla), tangendo comparatiue de murmure riui per saxa cadentis, alludens hiis uersibus Uirgilii: Ecce supercilio cliuosi tramitis undam / elicit illa cadens raucum per leuia murmur / saxa ciet, scatebrisque arentia temperat arua.
+
+Inde inducit auctor dictum signum talis aquile ad dicendum sibi ut respiciat eius occulos, qui sunt illa pars in aquilis mortalibus que ualet directo inspicere in solem - unde Lucanus in UIIII° ad hoc inquit: Atque Iouis uolucer, calido dum protulit ouo / implumes natos, solis conuertit ad ortus, / qui potuere pati radios et lumine recto / substinuere diem, celi seruantur in usu - dicendo quod loco pupille occuli dicti signi fulgebat Dauid, cantor Spiritus Sancti: hoc dicit quod nullus alius propheta scripsit uersibus nisi ipse, incipiendo: Beatus uir qui non abiit in consilio impiorum / et in uia peccatorum non stetit / et in catedra pestilentie non sedit / sed in lege Domini uoluntas eius / et in lege eius meditabitur die ac nocte. / Ideo non resurgunt impii in iudicio / nec peccatores in consilio iustorum, / quoniam nouit Dominus uiam iustorum etc., et ecce consilium quod cecinit regentibus hunc mundum et de quo hic dicitur.
+
+Secundo fingit auctor sibi ostendi ibi umbram Traiani imperatoris qui, ut scribit Elinandus, et hic dicitur, dum semel filius eius currens eques in urbe, casu suppeditasset et occidisset quendam puerum cuiusdam muliercule uidue, ita pietate et iustitia consolatus fuit eam, ut dictum eius filium tradiderit adoptiuum dicte uidue, que ut mater eius inde semper uenerata est, de cuius altera pia iustitia dicti Traiani scripsi in Purgatorio in capitulo X°, et quia anima huius Traiani experta est modo, propter eius credere in Christum, uitam beatam, et ante experta fuerat infernalem; ideo subditur hic in textu quomodo nunc cognoscit etc.
+
+Tertio ostensa est ibi umbra Ezechie, olim regis Yerusalem, de quo ita scribit Ysaye XXXUIII° capitulo: In diebus illis egrotauit Ezechias ad mortem, et intrauit ad eum Ysaias et dixit ei: *Hec dicit Dominus: Dispone domui tue, quia morieris*. Tunc Ezechias faciem conuertit ad parietem et orando dixit: *Obsecro, Domine, memento, queso quomodo ambulauerim coram te in ueritate et corde perfecto et quod bonum est in occulis tuis fecerim. Et fleuit, et factum est uerbum Domini ad Ysaiam dicens: *Uade, et dic Ezechie: Dominus audiuit orationem tuam et fletum, ecce adicientur diebus tuis XU anni*, quod dicitur hic, quod mortem distulit propter ueram penitentiam, subaudi peragendam, quasi dicat non tantum causa uiuendi, adhuc addendo quomodo propter hoc iudicium Dei non transmutatur, ut dicit textus hic. Unde in quodam Decreto ita scribitur: Incommutabilis Dei natura sua sepe legitur mutasse promissa (ut Ione III° capitulo), et pro misericordia temperasse sententiam (ut Mathei XII° capitulo et Yeremie XUIII°), unde, licet sit incommutabilis, crebro tamen leguntur eius iuramenta adoperta penitentia. Iurare Dei est a se ipso nullatenus ordinata conuellere; penitere uero est eadem ordinata, cum uoluerit, immutare, ubi Glosa ait super uerbo finalem exponendo in comminationem: Nam ea que Deus dicit commonendo uel comminando bene reuocat, sed ea que asserendo dicit non reuocat. Et ex hoc Macrobius dicit quod tripliciter Deos loqui contingit, et secundum hanc distinctionem intelligatur hic auctor.
+
+Tertio uidit ibi umbram Constantini imperatoris qui cum ipso signo aquile et cum legibus transtulit suam curiam in Greciam apud Constantinopolim, et sic cessit beato Siluestro, tunc pastori Ecclesie, sub bona intentione etc.
+
+Quarto uidit ibi Guillelmum olim regem Sicilie et Apulie, que Sicilia, ut hic dicitur, Federicum eius regem uiuum plorat et Apulia Karolum.
+
+Item uidit ibi Ripheum, olim regem Troie iustissimum, de quo Uirgilius loquendo quomodo mortuus est a Grecis in excidio Troie, sic ait in secundo: *Procumbit, cadit et Ripheus, iustissimus unus / qui fuit in Teucris et seruantissimus equi*, addendo quomodo nunc ibi cognoscit de diuina gratia etc., tangendo quomodo ad desiderium illius signi uniuersalis iustitie quelibet res qualis est et qualis esse debet efficitur, et apparet ratione dominii et possessionis. Unde Ysiderus dicit quod Iusticia est ordo et equitas qua homo cum unaquaque re bene ordinatur, cum dicatur ordo conueniens rei collatio.
+
+Post hec dictum signum, uolens satisfacere auctori esitanti quomodo anime predictorum Traiani et Riphei sint ibi, incipit sic ab illis euangelicis uerbis Mathei XI° capitulo dicentis: Regnum celorum uim patitur et uiolenti rapiunt illud, idest uirtuosi, nam uirtus a ui dicitur; uirtuosi enim uim faciunt: sibi primo ardua aggrediendo que sunt supra hominem, secundo aduersa patiendo, unde Actuum Apostolorum capitulo XIIII° dicitur: Per multas tribulationes oportet nos intrare in regnum celorum, tertio a placidis abstinendo iuxta illud Ouidii: Est uirtus placidis abstinuisse bonis, unde dicit ibi Glosa: Grandis uiolentia est de terra nasci et celum rapere et habere per uirtutem quod per naturam habere non possumus. Et Ambrosius etiam ibi ait: Uim patitur regnum celorum, idest Christus, cui uim facimus non compellendo sed flendo, non prouocando iniuriis sed lacrimis exorando, non aggrediendo cum fuste, non saxo, sed mansuetudine et operibus uirtuosis. O beata uiolentia que uim patienti bonitatem elicit et utilitatem tribuit: ex quo uult auctor in persona dicte acquile ostendere hic ut possibile fuerit propter eorum uirtutes dictos Traianum et Ripheum ita esse saluatos, ut dicitur hic Traianum, scilicet baptismo aque et credulitate Christi iam uenti. Nam, ut scribit Damascenus beatus Gregorius: Ita ardenter precatus est Deum pro ipso quod anima dampnata in Inferno dicti Traiani rediuit ad corpus per illam sua gratiam, de qua Psalmista sic ait: Dominus mortificat et uiuificat, deducit ad Inferos et reducit, in quo corpore habito baptismo per modicum iterum separata est et saluata, et quia, ut scribit Thomas in IIII° Contra Gentiles: Sicut beata anima immutabiliter perdurat in sua bona uoluntate et dispositione, ita anima in Inferno dampnata in sua mala; nam aliter si posset mutare suam uoluntatem de malo in bonum, iam non esset eius pena ecternalis; et hoc tangit hic auctor dum dicit quod nunquam in Inferno redditur ad bonum uelle (Ripheum iam dictum baptismo flammis idest Spiritus Sancti), cum aspiratione et gratia Dei inuisibiliter contingat et eueniat ut in latrone crucifixo cum Christo, de quo baptismo et aliis duobus, scilicet aque et sanguinis plene dicam in capitulo penultimo ubi uide, et sic per gratiam diuina credidit in Christum filium Dei uenturum; quod tangit hic auctor dicendo quomodo dicti Traianus et Ripheus decesserunt de hoc mundo non ut gentiles, qui gentiles dicuntur illi qui nec baptizati sunt nec circumcisi, ut Saraceni et alii pagani; sed in firma fide credendo dictus Traianus in Christum iam uentum et sic in eius pedibus passis, idest perforatis in cruce, et Ripheus in uenturum, et sic in eius pedibus passuris ut dicit textus hic sub illa figura que dicitur sinedoce, que fit scilicet quando pars accipitur pro toto, et intellige auctorem de dicto Ripheo hoc sentire, non assentire, sed ut ostendat quod possibile fuerit quod dictus Ripheus, olim gentilis, saluatus fuerit si dicta gratia diuina aspirauit ei aduentum Christi, ut hic dicitur. Nam et Dionisius in suo libro de Ierarchiis dicit quod multi gentiles reducti sunt ad Deum per angelos; item Ugo de Sancto Uictore ad hoc etiam inquit: Semper et ante legem et tempore legis fuerunt aliqui quibus fides incarnationis reuelata fuit, facit quod ait Dominus, Mathei UIII°, dicens: Multi ab Oriente et Occidente uenient et recumbent cum Abraam, Isaac et Iacob in regno celorum, dicendo quod ille tres domine fuerunt pro dicto baptismo flaminis dicti Riphei, quas auctor ipse uidit ad dexteram rotam illius currus de quo scripsit in Purgatorio in capitulo XXUIIII°, scilicet Fides, Spes et Karitas, tres uirtutes theologice, sequendo in hoc Augustinum dicentem in suo libro De Doctrina Christiana: Multi per has tres uirtutes et in solitudine sine codicibus uiuunt; ad saluationem autem dicti Traiani ueraciter ita assertam hic per auctorem precibus Gregorii, ut supra tetigi, facit quod idem Gregorius ita in suo Dialogo inquit ita dicendo: Optineri nequaquam possunt que predestinata non fuerunt, sed ea que sancti uiri orando efficiunt, ita predestinata sunt, ut precibus optineantur. Nam ipsa quoque perempnis regni predestinatio ita est a Deo disposita, ut ad hoc electi ex labore perueniant, quatenus postulando mereantur accipere quod eis Deus ante secula disposuit donare.
+
+Ex quibus uerbis et aliis premissis tangit de gratia diuina et de predestinatione et per consequens de prescientia auctor in hoc capitulo, et quomodo nulla creatura hec attingere potest. Ymo nec ipse anime beate uidentes Deum cognoscere possunt ut subditur hic in textu; omnes electos ideo monet nos auctor hic ut refrenemur in iudicando de aliquo saluando uel non saluando uel saluato uel non saluato. Nam ad primum Augustinus in quodam Decreto de dicta gratia ignota nobis ait: Nabucodonosor penitentiam meruit fructuosa (ut Daniel III° capitulo dicitur et Numeri XXU°) nonne post innumeras impietantes flagellatus penituit, et regnum, quod perdiderat, rursus accepit? Pharao autem ipsis flagellis durior effectus et periit (ut dicitur Exodi capitulo UII°) cum pluribus sequentibus hic miror non reddat qui dignum auxilium nimium alto et sapienti cordis diiudicat. Nam, quantum ad naturam, ambo homines erant ambo reges, ambo captiui populum Dei possederant, ambo flagellis admoniti. Quid enim fines eorum fecit diuersos nisi quod unus Dei manum sentiens, in recordatione proprie iniquitatis ingemuit, ut Danielis II° et IIII° capitulo dicitur? Alter libero contra misercordiam pugnauit arbitrio et periit, ut dicitur Exodus XIIII° capitulo, Uasis ire, idest malis hominibus, ut ait Apostolus, Ad Romanos UIIII° capitulo; Nunquam Deus reddet interitum nisi spontaneum habere inueniretur homo peccatum quia nec Deus peccatori iuste inferret iram si ex predestinatione Dei cecidisset in culpam ad secundum, scilicet ad id quod de predestinatione sequitur, ut ait Thomas in prima, questio XXII°: Est quedam ratio ordinis aliquorum in salutem ecternam in mente diuina existens, iuxta illud Apostuli, Ad Romanos, UIII° capitulo, Quos predestinauit Deus hos uocauit, et quos uocauit hos et magnificauit. Augustinus uerum, libro De Predestinatione, ait: Quid est predestinatio nisi destinatio alicuius que semper est in bono et que peccatum sola uoluntate hominis comissum aut remictendum nouit misericorditer aut plectendum cum iustitia quia sicut presciuit et predestinauit que ipse fecit et ut faceremus dedit, ita quod in malis operationibus numerus sola prescientia Dei intelligenda est. Et sic presciuit tantum mala et non predestinauit que nec ipse fecit nec ut faceremus exegit, unde Iohannes, II° capitulo, dicit de discipulis Christi recedentibus ab eo: Ex nobis exierunt, sed non fuerunt ex nobis; nam si fuissent ex nobis mansissent nobiscum uoluntatem exierunt et uoluntate ceciderunt, quia insipientes sunt, casuri fuissent ei predestinati si reddissent. Et sic predestinatio multis est causa standi, nemini cadendi, unde predestinati non possunt non saluari, presciti licet ab ecterno ubi sint dampnandi et reprobi, tamen possunt saluari, ut scribit Magister in I° Sententiarum. Et Thomas predictus in prima questio XXIII° ad hoc ait: Reprobatio Dei non subtrahit de potestate reprobati: nam cum dicitur quod reprobatus non potest gratiam adipisci, non est hoc intelligendum secundum impossibilitatem absolutam, sed secundum conditionatam sicut necesse est quod predestinatus saluentur necessitate conditionata que non tollit libertatem arbitrii. Unde dicitur Osee capitulo XIII°: Ex te perditio tua, ex me auxilium tuum; unde et Gratianus in suo Decreto concludit ex dictis premissis Augustini sic dicendo: Non ergo necessitatem facit correctionis uel obdurationis diuina predestinatio seu prescientia, cum boni per gratiam corrigantur, et libero arbitrio mali pereant, cum uitia nostra humane ascribuntur mentis arbitrio quod diuina clementia in electis misericorditer uertitur ad bonum, in dampnandis iuste relinquit ad malum. Ad tertium et ultimum quod hic tangitur, scilicet de incertitudine humana nostra, ait Thomas in Summa De Uitiis et Uirtutibus, allegando Ecclesiastes, capitulo UIIII°: Ibi sunt iusti et sapientes, quorum opera sunt in manu Dei, et tamen nescit homo utrum amore uel odio dignus sit, et licet homo presentialiter certus esset de bonitate sua uel malitia aliena, finaliter tamen incertus est. Nam, licet proximus tuus in presenti fit homicida uel Iudeus uel Sarracenus, forte in Dei prouidentia est de ordine cherubinorum uel seraphinorum, licet etiam tu modo sis bonus, forte in presentia Dei eris Inferno afixus. Unde in dicto Ecclesiastes, capitulo UIII° dicitur: Uidi impios sepultos, qui cum uiuerent in loco sancto erant et laudabantur in ciuitate quasi iustorum operum, uidit Salamon spiritu prophetico in Inferno sepultos qui in mundo sancti credebantur. Ad id adde quod tangit hic textus quomodo etiam sancti et anime beate uidentes Dominum non agnoscunt omnes electos. Ait Thomas in prima, questio XIIa: Intellectus creatus uidendo diuinam essentiam non uidet in ipsa omnia que Deus facit uel facere potest, cum nullus intellectus totaliter Deum comprehendat, que est ipsa prima causa, et ecce quod ait auctor hic dum dixit: Che la prima cagion non ueggon tota, scilicet aspectus intellectualis creati predicti. Nam et angeli cum uident per essentiam et non tamen omnia sciunt, facit quod dicitur Marci XIII° capitulo de nescientia diei iudicii qui quando erit Nemo scit neque angeli neque Filius nisi Pater; Filius dico in quantum homo non in quantum Deus est, nam, ut ipse dicit, qui uidet Eum uidet et Patrem eius.
+
+{Già eran gli occhi miei refissi al uolto.} In hoc XXI° capitulo et in sequenti auctor, tractando de planeta et celo Saturni et de beatificatis sub eius influentia, fingit primo se cum Beatrice ascendisse dictum celum, nec ibi cantum et sonum se audisse, nec ipsam Beatricem etiam ridere uidisse, ratione assignata hic in textu, tangens etiam quod scribit Ouidius in III° de Semele combusta propter se uidere uelle Iouem in essentia diuina cum uisu mortali, de qua ystoria fabulosa plene scripsi in Inferno in capitulo XXX°; dicendo inde auctor quomodo tunc dictus planeta radiabat sub signo Leonis deorsum hic mestus (alibi mistus) de suo ualore, idest de sua uirtute infusiua. In quibus uerbis sic premissis uult ipse auctor tangere de natura et complexione et influentia dicti Saturni; nam, in quantum textus et lictera dicant, mistus tangit de misto idest de duplici effectu ipsius stelle, de quo sic dicitur in Alchibitio: Sub infusione Saturni due species hominum cadunt, una quarum grossa est et inculta, puta illorum qui grosse, nigre et inculte capillature sunt, decentes uestes spernentes; alia est illorum qui in heremis et in solitudine religiose ad contemplatiuam uitam in totum se dant, monastice et heremitice abominantes omnia secularia ac in silentio et castitate uigentes. Ad quam hanc secundam speciem respiciens, Iuuenalis ait: Credo pudicitiam Saturno rege moratam / in terris uisamque diu etc.; in quantum uero textus dicat hic mestus, uult tangere auctor quod ait Albericus in suo Poetario dicens: Saturnum mestum fore puta bello uictum, et de regno expulsum uel quia eius stella mestitiam in suo ortu semper denuntiat; nam et in signo Capricorni graues pluuies inducit, in signo Scorpionis grandines et fulmina et uentos: ex quo dicitur stella frigida et nociua et per consequens inconformis dicto signo Leonis calidissimo, unde ni mirum si ibi tristatur, unde Lucanus in primo: *Summo si frigida celo / stella nocens nigros Saturni accenderet ignis, et Anticlaudianus: Morbida Saturno quid mundo stella minetur, et subdit, describendo ita hunc celum et dictam naturam huius planeti, Saturnique domos tractu maiore iacentes / intrat et algores yemis brumeque pruinas / horret et ignauum frigus miratur in extu. / Illic feruet yems, estas algescit et extus / friget, delirat splendor, dum flamma tepescit. / Hic tenebre lucent, hic lux tenebrescit et illic / nox cum luce uiget et lux cum nocte diescit. / Nec tamen a cantu sonus eius degener errat, et comitum uoces uox prouenit huius adulto / concentu quem non cantus obtusio reddit / insipidum, cui dat uocis dulcedo saporem.* Que uerba proprie concludunt ad dictas duas species Saturninorum contrariorum sibi, et ad id quod allegorice auctor uult tangere hic dum fingit se non audire ibi sonum uel cantum et splendorem Beatricis et risum, attenta obscuritate unius dictarum specierum et claritate intrinseca alterius et iocunditate, licet exterius tristes tales Saturnini appareant et sine alacritate et cantu. Et ecce quod tangit hic auctor sub tropologico, idest morali sensu, ut doceat claustrales et solitarios contemplatiuos heremitas quomodo uiuant in silentio et mestitia in hoc mundo contemplando supernam uitam, unde Eugenius papa in quodam Decreto, hoc docendo, etiam sic ait: Sedeat monacus et religiosus solitarius et taceat: mundo enim mortuus est, Deo autem uiuit: agnoscat nomen suum (nam dicitur monacus a monos, quod est unus, et acos tristis). Et quia talis dulcedo contemplatiua non potest percipi per doctrinam, sed solum per experientiam, fingit auctor ita Beatricem, idest Sacram Theologiam, non sibi ridere hic, ut dictum est, idest non sibi promere talia ut excedentia humanos intellectus. Unde etiam Phylosophus ait: Solitarius aut bestia aut plus homine, et cum a gratia diuina hoc habeat, non a natura humana uel loco talis uirtuosus saturninus. Unde Gregorius in quodam Decreto ait: Quelibet occulta loca sine gratia animam saluare non possunt; nam Loth (ut legitur Genesis XUIIII°) in peruersa ciuitate iustus fuit: in monte peccauit, et angelus in celo, ac primus homo in terresti Paradiso. Ideo loquitur auctor ita hic de karitate ardente inter hos tales saturninos uirtuosos, ut dicit hic textus et in sequenti capitulo, per quam karitatem et gratiam supradictam predicti solitarii contemplantes saturnini constantes manent contra uersutiam diaboli temptantis magis eos tales quam alios. Unde in quodam Decreto dicitur: Conatur nanque diabolus a principio sue ruine karitatem uulnerare, sanctorum operum, dulcedinem inuidie felle inficere: dolet enim karitatem, quam in celo nequit habere, homines constantes ex lutea materia in terra tenere, unde Yeronimus, scribens ad Rusticum monacum, monet eum: Uel uacet contemplationi uel aliquid operis faciat ut diabolus spem inueniat occupatam. De allegoria uero huius scalini, de quo hic dicitur, dicam in sequenti capitulo.
+
+Post hec auctor fingit se ibi reperire umbram Petri Damiani, uiri uenerabilis olim in scriptura et sancta et contemplatiua uita, et sibi dicere de karitate ardente dispariter inter dictis spiritis secundum diuersitatem eorum splendoris, ita quod non maior amor mouit enim solam ad sibi ibi congratulandum. Ex quo uertit se auctor ad querendum cur predestinata ipsa umbra fuit, que respondet in effectu sibi, ut Augustinus super Iohannem ita dicens: Non est dare per nos rationem cur hoc magis quam illud fiat, nisi quia ita Deus uoluit et quia hoc sit; noli uelle iudicare si non uis errare, sicut ex simplici uoluntate artificis dependet, ut iste lapis sit in ista parte muri et ille in illa, et, ut auctor retrahat homines a querendo de talibus, inducit dictam umbram ita arguere circa hoc per locum a maiori, dicendo quod mens, idest anima nostra que in celo lucet separata in uisione deitatis, hic in terra coniuncta corpori fumat, idest tenebrescit et cecutiat illius respectu, unde concludendo dicit quomodo ergo uidere et apprehendere potest hic in terra id quod uidere non potest esto quod celum assummat, idest assumpserit eam, quasi dicat multo longe minus.
+
+Ultimo dicit dicta umbra quomodo fuit professa in heremo et monasterio Sante Crucis de la Uilana, posito in monte Catrie in comitatu Eugubii in ducatu Spoletano, qui mons Catrie ut gibbus tumuit in illis saxis, idest in illis montibus altis, adeo quod interdum tronitua inferius personant in aere. Qui montes sunt intra duo litora Ytalie, scilicet maris Leonis ibi in dicto ducatu, et maris Adriatici, ita ut aque cadentes a dextera costa dictorum montium currant ad dictum mare Leonis, et cadentes a sinistra currant ad dictum mare Adrianum, tangendo de latria, ut patet in textu (dicitur enim latria cultus debitus soli creatori Deo, sicut dulia dicitur cultus factus alicui creature, puta soli uel lune, et superstitio cultus factus ydolis, ulterius dicendo dictus spiritus quomodo fuit ibi contamplatiuus, et Petrus Peccator eius contemporaneus eodem modo tunc erat in monasterio Sancte Marie in portu prope Rauennam; item quomodo etiam in eius senectute factus est cardinalis, reprehendendo cardinales modernos auctor in eius persona, ut patet in textu, delirantes a Cephas, idest a beato Petro, suo nomine ita uocato secundum Ysiderum et sonat caput Apostolorum, et a magno uase Spiritus Sancti, idest a Paulo, illos scilicet lasciuos in suo gestu et equitatura, contra quos sic ait Bernardus: Quomodo in itinere procedunt nitidi et ornati circumamicti uarietatibus tanquam sponsa procedens de talamo. Item et Amos propheta, de talibus lasciuis prelatis, UI° capitulo, ait: Ue qui opulenti estis in Syon et confidentes in monte Samarie; optimates, capita populorum, ingredientes pompatice domum Israel. Et qui comeditis agnum de grege. Ad idem Thomas: Christus non legitur equitasse, sed tantum semel asinasse, unde Zacharie UIIII°: Ecce rex tuus uenit tibi iustus, et saluator ipse pauper, et ascendens super asinam et pullum eius, unde Bernardus: Intollerabilis impudentia est, ubi se exinaniuit maiestas, infletur uermiculus et tumescat. Nam cardinales custodes sunt Ecclesie, ita dicti quia sicut a cardine regitur hostium, ita per eos Ecclesia, ideo nec in eis debet esse lasciuia, de qua hic tangit et propter quam beatus Yeronimus recessit a cardinalatu et peregrinando aput Bethlem uitam suam finiuit. Et ut excusem auctorem ita reprehendentem hic et alibi dictos cardinales et alios prelatos adduco Leonem papam in quodam Decreto sic dicentem: Si nos qui aliena debemus peccata corrigere peiora comittimus, certe non ueritatis discipuli, sed, quod dolentes dicimus, erimus pre ceteris erroris magistri; nam cum Balaam ariolus iret ad maledicendum populum Dei (ut legitur Numeri XXII° capitulo), angelus Domini asine, cui insidebat, in uia se opposuit, et, euaginato gladio, eam ab itinere conpescuit, et dum Balaam illam confligeret uerberibus, in uocem ipsam asina prorupit et uesanial ipsius prophete redarguit. Si ergo, subdit dictus Leo papa, animal mutum insipientiam prophete reprehendit, multo magis subditi prelatos suos delinquentes reprehendere possunt et accusare licite etc.
+
+{Oppresso di stupore a la mia guida.} In hoc XXIII° capitulo auctor continuat se ad precedentem materiam usque ibi: {La bella donna dietro a lor mi pinse}. Ibi incipit tractare de octaua spera et eius celo; tangit enim primo hic prohemialiter de spata, idest de uindicta diuina, quomodo non percutit cito ad uoluntatem cupientis uicere et ferire, nec tarde ad iudicium percussi. Ad idem Ualerius ita inquit in I° in titulo De Neglecta Religione: Lento enim gradu ad uindictam sui diuina ira procedit tarditatemque supplicii grauitate compensat, et Seneca in libro De Prouidentia ad hoc etiam ait: Eos quibus Deus indulgere uidetur, et quibus parcere, mollis apparet, uenturis malis eos seruat.
+
+Deinde fingit auctor ibi etiam se reperire umbram Sancti Benedicti dicentis sibi de Cassino monte, ut patet in textu hic; unde sciendum est quod in Apulia, in contrata Sancti Iermani, est quidam mons altissimus uocatus mons Caluus cum quo unitur quidam alius mons uocatus Cassinus minor eo, in cuius Cassini culmine est monasterium ipsius Sancti Benedicti. Et ecce quod uult hic tangere auctor dicendo ille mons, scilicet dictus mons Caluus cui Cassinus predictus mons est in eius costa etc. Gregorius uero de hoc in suo dialogo ita dicit: Castrum quoque quod Cassinum dicitur in excelsi montis latere situm est, qui mons Caluus predictus, distenso sinu hoc idem castrum recipit et per tria miliaria in altum se subrigens, et uelud ad aera tendens cacumen ubi uetustissimum fanum fuit, in quo ex antiquorum more gentilium a stulto rusticorum popolo Appollo colebatur, circumquaque etiam in culto demonum luci subcreuerant in eodem tempore infidelium insana multitudo sacrificiis sacrilegis insudabat; ibi itaque uir Dei, scilicet ipse beatus Benedictus, perueniens contriuit ydolum, subuertit aram, succidit lucos, atque in ipso templo Appollinis, in quo dicta ara erat, ecclesiam sancti Iohannis Baptiste construxit et circumstantes gentes ad fidem Christi reduxit, qui Christus euangelicam ueritatem in terram idest in hunc mundum adduxit, ut dicitur hic in textu, unde Iohannis I° capitulo dicitur: Lux per Moysem data est, gratia et ueritas per Christum; et subdit in UIII° capitulo: Ita etiam ueritatem locutus sum quam audiui a domino; in medio cuius montis Beatus predictus Benedictus instituit monasterium sub titulo Beati Martini quod dicitur Casinense, et ibi mortuus est et sepultus, licet postea Floracenses monaci inde eius corpus furati sunt; dicendo inde dicta umbra quomodo ibi cum ea sunt Macharius et Romoaldus et alii sui fratres, qui contemplando contenti fuerunt suis claustris in quibus habent uitam ut pisces in aquis, ut dicitur in Decreto quodam.
+
+Inde inducit auctor eam sibi dicere uolenti eam uidere apte quomodo hoc uidebit in celo Impireo, ubi omne desiderium est impletum et ubi omnis eius pars est ut semper fuit, subdendo quomodo non est in loco spera dicti celi Impirei, in quo tangere uult quod ait commentator in IIII° Physicorum dicendo: Omne corpus determinatur per longitudinem, latitudinem et profunditatem. Locus igitur est terminus continentis immobile primum, et ideo medium celi, hoc est centrum terre et ultimum ad nos circularis loci mutationis; celum enim non est alicubi totum, nec in aliquo loco est et propter hoc terra est in aqua, aqua in aere, aer in ethere, ether in celo, celum uero amplius in alio.
+
+Item dicit quod non impolat se, idest non habet polos super quibus uoluatur ut alii celi, tanquam quoddam immobile, usque ad quod celum Impireum ascendit scala de qua hic in textu dicitur, et quam Iacob uidit in somnio, ut legitur Genesis capitulo XXUIII°, plena angelis, que allegorice figurat altitudinem religiose contemplatiue uite que facit hominem attingere contemplatiue Deum. Nam dormire in itinere, ut fecit Iacob dum talia uidit, dicit Augustinus, quod est in uia huius seculi ab impedimento secularium actionum quiescere, unde Canticorum U°: Ego dormio et cor meum uigilat, et Genesi XXXII° capitulo ad hoc etiam dicitur: Amor presenti seculi deficere debet in uiris contemplatiuis; et Tullius in hoc etiam sic inquit: Religio est, que superioris cuiusdam nature quam diuinam uocant, cerimoniam affert, conquerens dicta umbra de suis monacis modernis minime ascendentibus tale scala ut hic patet in textu, tangendo etiam incidenter contra dictos monacos, quod sic ait beatus Bernardus dicens: Facultates ecclesiarum patrocinia sunt pauperum, et sacrilega mente subripitur quicquid ministerii et dispensatores, non autem domini uel possessores, ultra uictum et uestitum accipiant, arguendo contra prauos religiosos per hanc talem conclusionem: si Deus iam fecit Iordanum flumen regredi ad eius ortum et fontem, et mare rubrum diuisit - ut libro Exodi capitulo UIII° et UIIII° et in Psalmo ubi dicitur: Quid est tibi, mare quia fugisti, / et tu Iordanus quia conuersus es retrorsum? quanto magis miraculose poterit adhibere succursum in predictis.
+
+Et hoc pro dicta prima parte: ad secundam fingit se auctor fore eleuatum ad celum stellatum octaue spere et ad signum Geminorum quod sequitur signum Thauri secundum cursum planetarum, congratulando stellis eius ut dicit textus, ac dicendo quomodo ipse auctor natus fuit sub ascendente Solis tunc existentis in eis, quod signum Geminorum dicitur domus Mercurii, qui significator est scientie et scripturarum et ingeniositatis, ideo auctor ita hic loquitur. Inde, uilipendendo hunc globum terre qui Respectu celi, ut ait Ptolomeus in suo Almagesto, est sicut punctus in circulo, loquitur despiciens eum, ut dicit textus, sequendo Senecam dicentem in suo I° libro De Naturalibus Questionibus: Non potest quis ante contempnere ista mundana quam totum circumit mundum et terrarum orbem superne despiciens; ipse quilibet sapiens, dicet: Hoc est illud punctum quod inter tot gentes ferro et igne dirimitur? Quantum enim est quod ab ultimis litoribus Yspanie usque ad Yndiam iacet? Paucorum dierum spatium si nauem suus uentus impleuit. Item et Boetium in II° dicentem: Omne terre ambitum ad celi spatium puncti constat tenere rationem, ut, si ad celestis globi magnitudinem conferatur, nichil spatii habere prorsus iudicetur. Nam si quantum maria et paludes premunt subtraueris, uix angustissima area relinquetur, unde Macrobius: Omnis terra que colitur parua ynsula est circumfusa occeani mari; et ecce quod subicit hic auctor de areola in diminutiuo nomine dicendo quomodo ita despiciendo uidit filiam Latone, idest luna, sine umbra illa de qua dixi supra in capitulo II°, item quomodo substinuit aspectum solis, quem poete dicunt filium Yperionis, unde Ouidius in IIII°: Dissipat hunc radiis Yperione natus uterque, item uidit Mercurium filium Maie, et Uenerem filiam Dionis uicinantes solo, ut dicit hic textus; item uidit Iouem temperantem frigiditatem Saturni sui patris et caliditatem Martis eius filii, ut hic in fine dicitur.
+
+{Come laugiello tra lamate fronde.} In hoc XXIII° capitulo auctor, continuando se cum secunda et ultima parte precedentis capituli, exordialiter inter alia tangit hoc quod ait Glosa super quadam lege ita dicente: Cuiusque diei maior pars est horarum septem primarum ratio, quia difficilius ascendit sol in mane quam descendat post meridiem, allegando Ouidium dicentem in personam solis Phetonti eius filio uolenti regere currum eius: Ardua prima uia est etc. Que ratio est falsa considerata natura solis, sed uera considerata exercitatione hominis: et ecce quod dicit hic auctor de plaga orientali in qua sol monstrat minorem festinationem etc.; post hec, premictit quod hoc celum stellatum octaue spere uniuersale esse totius mundi contentum a nono celo primo mobili partitur per diuersas essentias sicut diuersas habet in se et infinitas stellas et constellationes sicut particulariter partiuntur celi septem planetarum, ut dicit iste auctor supra in II° capitulo circa finem huius Paradisi subdendo ibi: {El ciel cui tanti lumi fanno bello, / dalla mente diuina che·llo uolue / prende lymage e fassene suggiello}. Et ecce quod anagogice tangit hic auctor dum fingit Christum et sapientiam diuinam hic desuper accendere ut solem de sua karitate ita hos beatos spiritus, quasi ostendat quod dictum celum non fructificauit et breuiter aliquos nisi ipsum Christum et eius fidem, qui, de se loquendo, ait Iohannis X° capitulo: Ego sum hostium ouium; et ecce quod ait hic auctor, quomodo scilicet apparuit, stratus inter celum et terram, ipse Christus, accipiendo hic comparatiue Triuiam pro luna, ita uocata a poetis eo quod in triuiis lucet, et Nimphas pro aliis stellis, tangendo post hec comparatiue hic de natura fulminis, sicut ait Lucanus in I° sic dicens: *Qualiter expressum uentis per nubila fulmen / etheris impulsi sonitu mundique fragore / emicuit rupitque diem populosque pauentes / terruit obliqua perstringens lumina flamma / in sua templa furit nullaque exire uetante, / materiam magnamque cadens magnamque reuertens / dat stragem late sparsosque recoligit ignes.* Nam dicit Phylosophus in sua Metaura quod Fulmen generatur in nube spissa de spissitudine ipsius nubis, qui per impetum motum a uaporibus siccis et calidis non ualentibus exalari propter dictam spissitudinem nubis frigide descendit in terram et corruscat in aere propter siccitatem, fingendo in turba dictorum beatorum auctor sibi hic apparuisse Dominam Nostram ac Apostolos ut dapes, idest comestiones, eum ita spiritualiter letitia reficientes, quod excessit se ipsum, ut dicitur hic in textu. Inde fingit dictam Dominam Nostram eleuari postea a dicto choro angelorum aput eius sementiam, idest aput Christum eius filium ita descendentem et ascendentem ibi, ut uisus auctoris, idest intellectus, posset pertangere talia quasi comparatiue ad solem, qui interdum solo calore frangit nubem radiando per partem fractam alia umbram facientem, ut dicit hic auctor se iam uidisse in prato florido cooperto umbra nubis in parte et in parte inradiato a sole, ut etiam patet nobis sepe per experientiam, dicendo inde quod reale mantum, idest celum nonum omnium uoluminum, idest omnium aliorum celorum continens distabat ita sibi ibi, ut dicit textus.
+
+Item dicendo subsequenter quomodo dicti apostoli remanserunt ibi canendo id quod cantat Ecclesia dicendo: Regina celi, letare, alleluia! / Quia quem meruisti Christum portare, alleluia. Qui apostoli, subdit hic auctor, fuerunt in hoc mundo arce ubertatis et boni satores sanctorum uerborum et operum, unde de eis dicitur: In omnem terram exiuit sonus eorum / et in fines orbis terre uerba eorum. Item dicit inde auctor quomodo ibi uiuitur de illo thesauro, idest de gratia Dei illa de qua legitur Numeri XX° capitulo, ubi scribit quod Moyses et Aron eius frater rogauerunt Deum pro populo Israel sitiente in deserto, dicentes *Aperi ei thesaurum tuum*, qui tunc ait: *Percutite uirga silicem ut fons oriatur*, et, ita facto, satiatus est populus. In quo deserto dimisit, dicitur hic, dictum populum, idest non obfuit ei aurum quod Balac, rex Moabitarum, promicti fecit Balaam prophete si malediceret dictum populum in dicto deserto. Qui Balaam respondit nuntiis dicti regis sic: *Si dederat michi Balac plenam domum suam argenti et auri non potero mutare uerbum Dei mei ut plus uel minus loquar, ut hec, eodem libro Numeri XXII° scribitur, et facit ad id quod de fletu hic tangit quod ait Psalmista ad hoc dicens: Super flumina Babilonis / illic sedimus et fleuimus / dum recordaremus etc.
+
+{O sodalitio electo alla gran cena.} In hoc XXIIII° capitulo auctor exordialiter inducit continuando se Beatricem alloqui dictum collegium et consortium Apostolorum, uocando illud sodalitium, quod dicitur societas commensalis, iuxta illud: In bello socii, comites in calle feruntur / officium collega facit discusue sodales, similando dictas animas Apostolorum cometis illis que faciunt de se quoddam rotundum, non autem caudam. Dicit enim Phylosophus in I° Methaurorum: Cometa est exalatio calida et sicca in superiore parte aeris, ab igne condensata, non ita ualde ut longo tempore duret, neque ita debiliter ut cito extinguatur, apparens interdum caudata, interdum ut corona, ut in casu nostro hic. Item similat eas carolis (dicitur carola tripudium quoddam quod fit saliendo ut Neapolitani faciunt et uocant).
+
+Post hec auctor, ut quisquam fidelis christianus uideat quicquid habeat credere et quomodo in fide nostra et sperare et amare, inducit tres de dictis Apostolis ipsum examinare super tribus uirtutibus teologicis, scilicet super fide beatum Petrum, in quo Fides magis inualuit - adeo quod, ut dicitur hic in textu et scribitur Mathei XIU° capitulo: Semel uocatus a Christo exiuit de naui et ambulauit super aquas maris - super spe beatum Iacobum et super karitate beatum Iohannem eius fratrem. Querit igitur hic Petrus primo ab ipso auctore quid est Fides, cui auctor respondet quod eius quidditas, idest diffinitio, uidetur sibi illa quam facit Apostolus, Ad Hebreos, XI° capitulo, dicens: Fides est substantia sperandarum rerum et argumentum non apparentium. Iterum querit Petrus ut auctor explicite dicat qualiter intelligit dicta uerba Apostoli, cui auctor sic ait, quod ea que ibi cernit in hoc mundo sunt solum in credulitate, super qua fundatur et substantiatur alta, idest celestis spes nostra. Ideo dicta Fides de substantia capit intenzam, idest intellectum, et quia oportet hominem in hoc mundo silogizare a dicta credulitate solummodo sine alia aliqua uisione et scientia, ideo dicta Fides intenzam, idest intellectum argumenti, idest probationis, sequitur ita dicendo exponens dictam diffinitionem Fidei, et primo hec uerba: Fides est substantia sperandarum rerum, idest quia per Fidem in nobis speranda subsistunt, scilicet illa bona ecterna que desideramus, scilicet immortalitas et cetera que in nobis iam per fidem subsistunt et in ultimo per experientiam, et quia sperare debemus quod dictum est a prophetis esse futurum; item dicitur Argumentum non apparentium, idest probatio, quia si quis dubitat, inde non potest ei probari humana ratione, puta de partu uirginis, in quo non habemus aliud argumentum nisi quam Prophete et alii qui per Spiritum Sanctum locuti sunt, quos Deus nullo modo falleret, cum in hiis loqueretur et miracula faceret et cum ex maxima parte eorum que iam dixerunt patent completa, unde alia non sunt dubitanda compleri, reprehendendo incidenter sophistas ut dicit hic lictera. Dicitur enim sophista ille qui callidis uerbis et sillogismis celeriter quicquid uult approbat falsa concludens, unde de talibus dicitur in Ecclesiastico in capitulo XXXUII°: Qui Sophistice loquitur odibile est et omni re defraudabitur, non enim data est illi gratia a domino etc. Inde iterum respondet auctor quomodo habet certam fidem sine ullo forsan, et quomodo illam habet et percipit a Scripturis Ueteris et Noui Testamenti et a sillogismo concludente sibi eam hoc modo: si Deus communicat sua bona ut communicat et iustus remunator est ut est, dabit ergo bonis bona et malis mala.
+
+Instat Petrus adhuc dicendo: unde auctor habet quod pagina Ueteris et Noui Testamenti, ut ipse hic dicit, fuerit locutio Spiritus Sancti? Et respondet auctor: propter miracula que non a natura sed a Deo solum procedunt, scripta in utraque dicta pagina, de quibus sic ait Thomas in III° Contra Gentiles: Miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum diuinitus fit, unde ipse probat ibi solum Deo competeret miracula operari. Adhuc Petrus replicando sic infert ibi quod dicta miracula ita fuerint ut dictum est uel scriptum et dicitur; cui auctor sillogistice sic respondet concludendo: aut dicta miracula fuerunt, ut scribitur, et habetur intentum meum, aut non fuerunt, et mundus reuoluit se ad fidem Christi solum per ipsum Petrum et alios discipulos abiectos, et hoc est miraculum uincens omnia alia miracula, subdendo hic quomodo prelatura Ecclesie, que olim erat uitis, hodie est prunus, idest rubus, de qua preuidendo Ysaias ait: Expectaui ut faceret uuas, fecit autem lambruscas.
+
+Ultimo querit Petrus quid ipse auctor credit, et unde eius credulitas processit, cui respondendo dicit primo auctor quomodo feruore fidei ipse Petrus uicit currendo uersus sepulcrum Domini, audito a Magdalena quod corpus Domini ablatum foret, pedes iuniores, scilicet Iohannis Euangeliste: nam, licet ambo currerint illic et Iohannes preierit, tamen solus Petrus intrauit sepulcrum, ut scriptum est Iohannis ultimo capitulo. Inde dicit auctor quomodo credit in unum Deum solum et ecternum, mouentem omnia non motus, et hoc credit non tantum probationibus Phylosophi dicentis UIII° Physicorum et in XII° Methaphysice Deum esse primam causam et quoddam mouetur penitus immobile, quam etiam Moysis et prophetarum et Psalmiste dicentis: Audi, Israel, Deus tuus unus est, et ipsorum apostolorum. Item dicit quomodo credit in tribus personis comprehensis in Trinitate diuina, quam ita credit unicam essentiam et substantiam esse quod coniunctim tollerat exprimi in numero plurali, hoc scilicet sunt et in singulari, hoc scilicet est. Circa quem passim ita scribit Magister Bernardus glosator Decretalium in titulo De Summa Trinitate: Ad intelligentiam personarum in Trinitate notandum est quod nominum quedam sunt essentialia, quedam personalia, quedam notionalia. Essentialia sunt que in singulari numero dicuntur de tribus personis sigillatim, ut Deus bonus iustus ecternus omnipotens et similia; in plurali uero incongrue dicuntur, iuxta illud Anastasii: *Non tres Dei sed unus Deus*. Personalia sunt que supponunt personam tantum et in singulari numero solum ut Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Notionalia sunt que notant distinctionem in personis, ut generans generata et procendens; ista notionalia conueniunt adiectiue et dicuntur tantum de personis et non de essentia, sed quando tenentur substantiue, tunc dicuntur tam de essentia quam de personis, unde hec propositio est simpliciter uera. *Pater es generans*, siue hec dictio generans teneatur adiectiue, siue substantiue. Si autem dicatur *substantia diuina est generans*, cum hoc dictio generans teneatur adiectiue, falsa est, quia uellet notare distinctionem in diuina essentia; si teneatur substantiue uera est quia tunc is est sensus, substantia diuina et generans, id est persona que generatur, unde nomina ista, generans, genita et procedens, adiuncta nominibus personarum, distinctionem notant personarum, iuncta uero cum nominibus istis, substantia, natura et essentia diuina, tenentur substantiue et notant essentiam tantum. Alia per se patent.
+
+{Se mai continga che l poema sacro.} In hoc XXU° capitulo, premisso exordio quod per se satis patet, accipiendo cappellum, de quo hic auctor dicit, pro serto laureo quo poete coronantur, ipse auctor inducit beatum Iacobum examinare eum in spe subsequenter, sicut modo Petrus fecit in fide, et Iohannes inferius in caritate, tangendo pro hoc quomodo Christus hos tres apostolos predilexit, et quomodo figurari uoluit dictas tres uirtutes theologicas in eis et in tribus actibus suis, in quibus ipse Christus solum uoluit habere eos secum, et non aliquem alium de discipulis suis, scilicet primo in resurrectione filie mortue archisinagogi, de quo Luce UIII° capitulo dicitur, secundo in transfiguratione eius quam fecit in montem ut Mathei XUII° capitulo dicitur, tertio in orto orando iuxta passionem ut Mathei XXUI° capitulo scribitur, tangendo quomodo ipse Iacobus scripsit largitatem nostre basilice, idest ecclesie triumphantis celestis dicendo in eius Epistula: Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, procedens a patre luminum, et subdit: Nam si quis indiget sapientia, postulet ab eo qui dat omnibus affluenter et non improperat (dicitur basilica proprie regalis domus a Basilone rege qui primo hedificauit ecclesiam, uel dicitur a base, quod est fundamentum, et ideo dicitur basilica ecclesia fundata, nondum consecrata), uocando apostolos auctor hic montes, sub figura qua etiam Psalmista dixit: Fundamenta eius in montibus sanctis diligit Dominus portas Syon, et specialiter hos tres premissos, ratione dictarum trium uirtutum felicitantium ecclesiam, idest collectionem Christianorum. Ideoque ait Dominus: Tu es Petrus et super hanc petram hedificabo ecclesiam meam.
+
+Inducit inde Beatricem dicere beato Iacobo quomodo ipse auctor spem immensam habebat, ne se iactaret, et id subdit quod sibi conceditur ut ueniat de Egypto, idest de seruitute huius mundi, in Yerusalem, idest ad ciuitatem celestem, que est uisio pacis, idest finis nostrorum bonorum, ut Augustinus interpretatur in XUIIII° De Ciuitate Dei, antequam militare ipsius auctoris, idest eius uiuere corporale, sit prescriptum idest completum.
+
+Inde auctor respondendo ad alia duo puncta, scilicet quod sit Spes et unde sibi aduenerit, dicit primo quod Spes est certa expectatio future beatitudinis ueniens ex Dei gratia et ex meritis precedentibus, secundum Magistrum III° Sententiarum; Ugo uero de Sancto Uictore ait: Spes est fiducia futororum bonorum ex gratia Dei et ex bona conscientia, que oritur de fide, unde subdit: Spes et karitas de fide oriuntur, tanquam de fundamento omnium bonorum, ut dicit auctor in precedenti capitulo, quia nichil potest sperari uel, speratum, amari, nisi prius credatur per Fidem. Inde secundario dicit auctor quod dicta Spes uenit in eum a multis stellis, idest a multis scripturis, et primo, idest principaliter, a Theodia, idest a psalmistica scriptura Dauid. Dicitur enim Theodia diligens scrutatio uerborum siue diuina Scriptura, presentim dum dicit ipse Psalmista in UIIII° Psalmo: Et sperent in te qui nouerunt nomen tuum, / quoniam non derelinquisti querentes te Domine; et in IIII° ait: Domine, in spe constituisti me, et in U° ait: Et letentur omnes qui sperant in te: / in ecternum exultabunt, et habitabis in eis. Secundo dicit quomodo ipse Iacobus etiam instillauit in eum dictam spem per uerba premissa sua in eius Epistula, et dum ibi etiam dicit: Beatus uir qui suffert temptationem, quia cum probatus fuerit, accipiet coronam. Inde dicit tertio quomodo Scripture Ueteris Testamenti et Noui ponunt sibi signum, idest demonstrant sibi effectum beatitudinis nostrarum animarum, ante et post resurrectionem quam credimus fieri per Fidem, unde dicit Glosa super illo uerbo Spera in Domino et fac bonitatem: Per spem intratur ad uidendum quod creditur. Ad quod etiam, ut dicit hic auctor, Ysaia, LXI° capitulo, inquit: Beati in terra sua duplicia possidebunt, idest in patria celesti, glorificatis eorum corporibus, et Iob ad idem: Scio quod in nouissimo die de terra surrecturus sum, et rursus circundabor pelle mea, et in carne mea uidebo Deum. Et Salamon, Prouerbiorum, in fine ait: Omnes domestici eius duplicia possidebunt; item Iohannes, frater dicti Iacobi, ad idem ait in sua Apocalipsi, capitulo UI°: Date sunt illis singule stole albe, et dictum est illis ut requiescant adhuc modicum tempus donec compleantur conserui eorum.
+
+Post hoc, premissum talem examen Spei, fingit auctor ibi apparuisse umbram dicti Iohannis Euangeliste claram ut solem, quod uolens transumptiue ostendere dicit quod si in signo Cancri foret unum tale cristallum, idest lumen, eo quod oppositum est signo Capricorni a medio decembris, ubi incipit sol ingredi dictum Capricornum, in quo manet usque ad medium Ianuarii, esset solum unus dies in uno mense in yeme, cum occidente sole in dicto Cancro oriretur in dicto Capricorno uicissim, uocando auctor hic in persona Beatrici Christum pellicanum. Pellicanus est auis que rostro pullos suos occidit et per tres dies plorat eos, inde seipsum percutit rostro, et sanguine suo ipsos pullos aspergit et eos uiuificat. Ex quo dicitur ut pellicanus matris sit sanguine sanus, sic nos sanati sumus omnes sanguine nati, scilicet Dei filii Iesu Christi. Item dicit quomodo fuit ipse Iohannes ad officium grande electus, cum Christus in cruce dedit sibi matrem eius Mariam in matrem; iterum, ut simile ipsum Iohannem soli, comparat se auctor illi qui uult uidere solem eclipsari, unde uisum amictit, iuxta uerbum Phylosophi: Excellentia sensibilium corrumpit sensum. Dicit auctor quod corpus sancti Iohannis est terra in terra et non eleuatum in celum ut multi credunt, ex eo quod scribitur quod, dum foret in senio, facta fouea quadrata, ibi se posuit et inde disparuit in quadam luce; qua remota, in dicta fouea repertum est solummodo manna. Et facit ad oppositionem auctor quod ipse Iohannes dixit in suo Euangelio, ad finem dicens quod Christus post eius resurrectionem, apparens discipulis, ait Petro: *Sequere me*, cui Petrus: *Hic autem quid?*, loquendo de dicto Iohanne, cui Christus ait: *Sic eum uolo manere donec ueniam, quid ad te? Tu me sequere*. Exiuit igitur hic sermo inter fratres quod discipulus ille non moritur, et non dixit ei Iesus *Non moritur*, sed: *Hic uolo eum manere donec ueniam*. In eo quod hic dicitur, uidelicet quomodo per aspectum beati Iohannis ipse auctor cecutiatus erat quod non uidebat Beatricem contra aliquid aliud, nichil aliud uult allegorice tangere nisi quod uolendo profunditatem scripture ipsius Iohannis intimare, homo deficit in intellectuali uisu et theologico, et maxime in eius Apocalipsi.
+
+{Mentrio dubbiaua per lo uiso spento.} Auctor se continuando exordialiter tangit quod scribitur in Actibus Apostolorum capitulo UIIII° de beato Paulo, scilicet quomodo ipso eunte uersus Damascum persecuturo Christianos, et in itinere lux quedam ipsum circumfulsisset, pro qua cecidit in terram; amisso uisu ipse Paulus audiuit uocem dicentem: *Saule, cur me persequeris? Ego sum Iesus*, at ille: *Domine, quid uis me facere?*, et dixit ei Iesus: *Uade in ciuitatem, et dicetur tibi*. Et ita fecit, et dum stetisset per tres dies sine uisu et comestione, uenit ad eum Anania, discipulus Christi, dicens: *Saule, Dominus me misit ad te*, et restituit sibi uisum, et baptizatus est et factus est uas electionis. Inde examinat sanctus Iohannes auctorem in karitate, dicendo ut eius anima se appuntat, idest ubi acuitur eius finalis amor et respondit ut sequitur.
+
+Inde respondet auctor quomodo Deus est sibi Alpha et Omega, idest principium et finis, ut exponitur Apocalipsi capitulo I° et ultimo, de quanto amore reperit scriptum leuiter et fortiter. Ita sillogizando id bonum quod superat omne aliud bonum ac mouens ut bonum aliquid animum alicuius debet esse ad sui dilectionem ultra alia bona, unde Phylosophus in libro De Eligendis ait: Maius bonum eligendum est, et sic magis amandum et cupiendum, at Deus est illud, ergo etc., et Thomas in prima probat Deum esse obiectum karitatis, et ex hoc Phylosophus in XII° Metaphysicorum ait quod Deus mouet omnia, scilicet Deus est illa essentia et illud bonum, ergo etc. Adhuc respondet auctor dicendo quomodo hoc ut sit in se uerum sternit Phylosophus etc., idest aperit, scilicet Phylosophus dicendo in XII° Metaphysicorum: Dicimus enim Deum sempiternum et optimum quare uita et duratio continua et ecterna existit ei, et in libro De Causis ait: Prima causa regit omnes res creatas. Sustanze sempiterne, idest angelorum et animarum nostrarum, cum id dicatur sempiternum quod iam habuit principium nec habere debet finem. Lalto preconio che grida larcano, idest altissima scribit arcana que uidit in cena domini dormiens super pectus eius, incipit enim: Sic ego sum Alpha et O, principium et finis, dicit Dominus, qui est qui erat et qui uenturus est.
+
+Inde respondet auctor quod sentit alias certas causas singulares quare mouetur ad Deum amandum super alia, et prima est dicit esse mundi productum ab ipso Deo nostri amore, unde Magister Sententiarum: Deus creauit mundum propter hominem. Ad hoc dicit Bernardus: Si naturaliter diligit filius patrem a quo habet corporis partem, quanto magis Deum, a quo habet corpus et animam. E quel che spera, idest illa pars Euangelii Iohannis I° dicentis: Quotquot autem receperunt eum dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine eius etc.
+
+Dicto de prima parte karitatis, qua diligitur Deus propter se, incipit auctor dicere de alia qua diligitur proximus propter Deum. Amio contanto, idest amo plus istum quam illum, secundum dotationem eius sibi factam a Deo maiorem et minorem, unde Augustinus: Sancte uiuit qui ordinatam habet dilectionem ut eque diligat quiod minus uel amplius est diligendum. Ad id quod dicitur de gonna, idest tunica, dicit Galienus quod Nostrum uidere est in humore cristallino, inter quem et tunicam corneam interponitur alia quedam tunica post quam est alius humor dictus albugineus, inter quem et dictum cristallinum est tela aranea, cuius foramen est pupilla per quam spiritus uisiuus procedit. Inde uult auctor allegorice concludere ut, completo tractatu dicti Iohannis scribentis ita excelse quod eius uisus intellectualis cum teologica scientia sua scripta attingere non potuit, cepit per Beatricem, idest per teologicam scientiam circa alia celestia prosequendo uidere. Ogne quisquilla: dicitur quisquilia id quod de domo scopis purgatur. Augustinus in Genesi: Adam continuo factus sine ullo membrorum progressu in etate perfecta uirili, et Thomas in prima, LXXXXIIII° questione: Adam institutus est in statu perfectu quantum ad corpus, ut statim generare posset, et quantum ad animam ut alios posset instruere.
+
+Nel beato speglio, idest in conspectu Dei, qui parificat et comprehendit omnia et a nichil comprehenditur. Pareglio, idest parificationem omnibus rebus uirtualiter, et nulla facit eum sibi parem, uel loquitur de illo rete dicto pareglio quod tenditur in montibus ad capiendum aues. Ad ista signa Arietis Tauri et Geminorum et aliorum, que signa sunt in dicta uia solis et per ista duo supradicta patet solutio prime questionis, unde Papia ait: Ante constitutionem turris Babel omnium nationum una erat lingua, scilicet Hebrea, inde fuit greca, clarior inter alias, inde Latina sub Saturno, et idem scribit Ysiderus in X° Ethymologiarum, et subdit dicta umbra quomodo inter effectus, scilicet inferiores manantes a celo, idest a corporibus super celestibus, effectus nostre locutionis est et secundum motum celi uariatur, et sic non est semper durabilis sed potius uariabilis. Unde Oratius in Odis: Que nunc sunt in honore uocabula, si uolet usus / quem penes arbitrium est et ius et forma loquendi, et alibi: Ut silue foliis pronos mutantur in annos, / prima cadunt, ita uerborum uetus interit etas / et iuuenum ritu florent modo nata uigentque. Et ecce quod subdit dicta umbra hic de usu mortalium ut de fronde ueniente et abeunte in ramo, ac etiam dicendo quomodo naturale est hominem loqui, unde Phylosophus in suo libro De Anima ait: Locutio inest homini propter bene esse, et ecce quod tangitur etiam hic de effectu rationali; sed quomodo hoc fiat natura dimictit ad beneplacitum cuiusque, unde idem Phylosophus in suo libro Peri Hermeneias inquit: Uox est significatiua ad beneplacitum. Item et Magister Ystoriarum, in X° et XI° capitulo Genesis, ubi scribitur Deum dixisse contra dictum Nembrot et dictam eius gentem hedificantem dictam turrim: Confundamus linguas eorum ut non intelligant quisque uocem proximi sui, ait: Nichil noui in hoc fecit Deus, cum eadem uoces sunt apud omnes gentes sed proferendi modos et formas diuersis generibus diuisit. Et ad confirmandum que dixit dicta umbra dicit quomodo tempore quo uixit in hoc mundo primo Deus uocatus est ab hominibus I, idest Ei, inde L idest El. Nam Ysiderus in UIII° Ethymologiarum, describendo decem nomina Dei, dicit quod Primum dictum est El, secundum Eloy, tertium Eloe, quartum Sabaoth, quintum Elion, sextum Ey, septimum Adonay, octauum Ia, nonum Tetragramaton, decimum Sadai. Ultimo dicit quomodo ipse Adam preuaricatus est in hora sexta sexti primi diei; dicit enim Ugo de Sancto Uictore: Ita circa hoc non autem cecidit Adam statim, sed per aliquam moram in Paradiso fuit, cum Scriptura dicat soporatum eum fuisse et animalia ante eum ducta sunt, quibus nomina imposuit et cum dicit etiam quod dum ipse Adam et Eua peccassent, audierunt uocem Domini ad auram post meridiem, et asconderunt se, et hoc dicit per illa uerba quando sol mutat quadram hora sexta. Nam tunc dies erat duodecim horarum, scilicet in medio Martii quando sol procedit per duos quadratos aspectus in die solari, quorum quilibet est nonaginta graduum, siue sex horarum, et sic cum tunc ibi in sexta die predicta sol processit per tantum spatium temporis sequitur quod mutauerit dictum aspectum quadratum ulterius procedendo, et sic eius horam sextam in alium aspectum quadratum.
+
+{Al Padre, al Figlio, alo Spirito Sancto.} In hoc XXUII° capitulo auctor continuat se ad precedentia usque ibi: {E la uirtù che lo sguardo mindulse}: ibi incipit tractare de nono celo ut infra patebit. Et ad euidentiam huius prime partis presentis capituli notandum est quod tempore quo auctor hec scripsit Bonifatius octauus papa tunc uigebat in papatu, quem papatum usurpauit fraudolose de manibus Celestini pape, ut plene dixi in Inferno in capitulo III°. Et hoc tangit hic dictus Petrus dicendo: {Colui che usurpa in terra il luogo mio}, quia quasi ut mundanus dominus se gerebat in faciendo fieri guerras et sparsiones sanguinis et alia turpia. Ideo subdit hic ipse Petrus quomodo Uaticanum cimiterium ipsius Petri et aliorum sanctorum pontificum, quod est in urbe, dictus Bonifatius fecerat cloacam sanguinis et putredinis uitiorum, per quem Satan placatur, accipiendo hic dictum cimiterium ut partem pro tota Roma ut loco Ecclesie Dei, ut uelit ostendere completam esse prophetiam illam quam Psalmista tangit et quam alibi scripsi supra in Purgatorio in capitulo ultimo contra pastores Ecclesie dicendo: *Deus uenerunt gentes in hereditatem tuam, / polluerunt templum sanctum tuum, / posuerunt morticina seruorum tuorum escam uolatilibus celi, / carnes sanctorum bestiis terre, / effuderunt sanguinem ipsorum tanquam aquam / in circuitu Ierusalem et non erat qui sepeliret / qui comederunt Iacob et locum eius desolauerunt.*
+
+Per que fingit hic auctor erubuisse, recitando hec ita dictum beatum Petrum, et transcoloratum fuisse, sicut si Iuppiter, planeta albus, efficeretur Mars, planeta rubeus, ut dicit textus hic, obiciendo contra modernos pastores ipse Petrus hic quomodo Ecclesia militans Christi non fuit instituta de sanguine ipsius Petri martirizati per Neronem, nec de sanguine Lini pape martirizati per Saturninum consulem romanum, nec de sanguine Cleti pape martirizati per Titum Uespasianum, nec de sanguine Sisti pape martizati per Adrianum imperatorem, nec de sanguinem Pii pape martirizati per Anthoninum Pium imperatorem, nec de sanguine Calisti pape martirizati per Anthoninum Caracallam, nec de sanguine Urbani martirizati per Anthoninum sequentem imperatorem, ut esset questus auri, idest pecunie, sed aquisitio celestis glorie. Item obicit quomodo dicti pastores fauent Guelfis non sic Ghibellinis, item obicit de clauibus pictis in uexillis eorum et de sigillis sculptis sub figura ipsius Petri, ut dicit hic textus. Item obicit quomodo ipsi moderni pastores apparent ibi illi lupi rapaces de quibus Lucas in Actibus Apostolorum sic ait in persona Pauli, in capitulo XX° dicens: Attendite uobis et uniuerso gregi, in quo uos posuit Spiritus Sanctus episcopos regere Ecclesiam Dei quam acquisiuit sanguine suo. Ego scio quoniam intrabunt post discessum meum lupi rapaces in uos non parcentes gregi, precando inde dictus Petrus ut prouidentia diuina, que defensauit gloriam, idest monarchiam mundi secularem in persona Scipionis contra Annibalem in urbe romana, ut prouideat monarchie spirituali ita labenti.
+
+Inde fingit dictos Apostolos et alios beatos qui sibi apparuerunt ibi auctor eleuari ad celum Impireum sursum glomeratim ut nix deorsum hic facit; inde dicendo auctor quomodo eos ita ascendentes secutus est cum uisu donec medium tollerauit, tangendo in hoc quod ait Phylosophus in II° De Anima dicens quod Medium debet esse proportionatum inter rem uisam et uisum, dicit quomodo uidit se reuolutum a medio primi climatis usque ad eius finem, qui est in extremo nostri Occidentis, ita quod uidebat ultra Gades iter Ulixis, de quo scripsi in Inferno, capitulo XXUI°, uersus aliud emisperium et uersus Orientem usque ad litora Tyrie, ubi Europa, filia regis Agenoris fecit se dulce pondus. Scribit enim Ouidius in fine IIi quod Iuppiter uenit semel de Creta nauigando ad dicta litora, ludente ibi dicta Europa cum aliis uirginibus, unde ait: *Litora iussa petit, ubi magni filia regis / ludere uirginibus Tyriis comitata solebat, in forma cuiusdam pulcherrimi uituli*, quem dicta Europa ibi statim ascendit, et ipsum equitando ducta est per ipsum Iouem ad eius nauigium, et cum ipsa aufugit ad insulam Crete, licet Uarro dicat, ut scribit Augustinus in XUIII° De Ciuitate Dei, quod eam rapuit rex quidam nomine Xanctus.
+
+Et ulterius dicit auctor quod magis sibi patefactus fuisset situs huius areole, idest huius nostre quarte partis terre habitabilis, nisi quod sol procedebat sub eius pedibus per unum signum, scilicet Thauri, et plus existente auctore tunc secundum eius fictionem in signo geminorum, et sic directo ultra medium huius emisperii uersus orientem uidere non poterat propter orbitantem et spericam formam globi terre. Est enim circa premissa aduertendum quod ab equinoctiali circulo citra uersus septemptrionem terra habitabilis partitur per septem lineas per longitudinem de Oriente in Occidentem procedentes, que climata dicuntur, idest portiones, et uocantur secundum auctorem Spere longitudo climatis linea deducta ab Oriente in Occidentem eque distans ab equinoctiali; nam longitudo dicti primi climatis maior est longitudine secundi et longitudo secundi maior est longitudine tertii, et sic de singulis gradatim, et hoc propter angustias spere, unde Phylosophus in II° Methaurorum dicit quod Longitudo terre habitabilis ita se habet ad latitudinem sicut quinque ad tria, hoc est quod in triplo superat longitudo latitudinem; extenditur enim quodlibet dictorum climatum per quadringenta miliaria in latere, sub quorum primo et secundo est Affrica, sub tertio Yerusalem, sub quarto Roma, sub quinto Lumbardia, sub sexto Alamania.
+
+Hiis ita decursis, fingit auctor se eleuari ad nonum celum de octaua spera et de signo Geminorum, quod signum uocat hic auctor transumptiue nidum Lede - nam sicut pulli in nido collocantur, ita Castor et Polux, fratres gemelli filii dicte Lede et Iouis in dicto signo fictione poetica collocati, et etiam quia ex ouo quoddam nati sunt sicut pullus in nido, cuius ystoriam fabulosam scripsi supra in Purgatorio in capitulo IIII° - uocando dictum nonum celum auctor hic uelocissimum, unde Phylosophus, De Celo et Mundo, de ipso ait celum hoc uelocissimum esse omnium aliorum celorum, et in eo consistere principium motus. Et in XII° Methaphysice de eo inquit etiam: Ratione et numero primum mouens immobile ens, unum ergo solum celum, dicendo auctor quomodo partes illius celi uicissime, idest sibi consimiles, et excelse, ita uniformes sunt, quod nescit referre in quo loco et parte eius specialiter fuerit; nam cum in eo non sint poli nec constellationes ut in octaua spera, in qua dixit se positum in dicto signo Geminorum, nec aliquid sidus et stella singularis ut in septem aliis celis planetarum, in quibus planetis singulariter dixit se fuisse, non potest ita dici de isto nono celo, et hoc est quod nostra naturalis cognitio tantum usque ad dictum nonum celum se extendit. Nam supra eum non potest esse naturale corpus tendens ad centrum ut terra et aqua uel tendens supra ut aer et ignis, uel circulare, ut est in superficie externa sub isto nono celo: nam si ibi esset, foret uiolentum corpus quod natura non patitur; et ideo dicitur hoc in textu quod solum lux et amor uno circulo comprehendit eum, scilicet celum Impireum incorporeum, sicut comprehendit dictum nonum celum alios celos; nam elementa elementata comprehenduntur et continentur a celis et a speris planetarum, et ipsi celi planetarum ab octaua spera, et ipsa octaua spera ab hoc nono celo, et ipsum nonum celum ab Impireo. Et quia Natura, ut ait Phylosophus in I° Physicorum, est principium motus et quietis, ideo dicit textus hic quod natura mundi initiatur in hoc celo nono tanquam a primo mouente, natura subaudi uniuersalis naturata. Unde distinguit Frater Albertus in hoc sic dicens: Est enim natura naturans et ipse Deus et ista a nullo dependet nisi a se ipsa; est alia natura naturata predicta, et hec est duplex, scilicet uniuersalis et particularis: uniuersalis est uirtus diffusa in substantia celorum, particularis est in rebus singularibus siue in indiuiduis, ut illa que est in illa planeta et illa que est in hoc grano, et hec dicitur uis insita rebus et similibus ad similia, et hec ambe ab hoc nono celo dependent, principaliter prima immediate, altera mediante dicta uniuersali natura naturata, que uniuersalis, ut dicitur hic in textu, quietat idest firmum tenet in pendulum globum terre ut medium et contentum quoddam, et totum ad uniuersum mouet circum quam. Quod celum nonum solum lux et amor comprehendit, habendo eius intelligentiam immediate ad Deum, non mediante aliquo motore angelico, ut est in aliis celis inferioribus, dicendo adhuc quomodo eius motus non distinguitur ab alio, sed motus alii ab ipso distinguntur ut decem a medio et quinto: in quo ostendere uult quomodo tempus originatur in dicto celo nono ut in primo mobili, cum dicat Phylosophus in IIII° Physicorum: Tempus est mensura seu numerus motus secundum prius et posterius, et in libro De Quattuor Substantiis ait: Tempus est numerus in omni eo quod numeratur; nam ex quo creatura fuit tempus fuit, cum non potuit esse creatura sine mutabilitate, et ubicumque motus est ibi prius et posterius est dare, quod tangit in eo quod dicit hic de decem et de medio et quinto; ad quod ait Phylosophus in II° Ethycorum dicens: Si decem multa, duo autem pauca, sex media accipiuntur, secundum rem equaliter enim excedunt et exceduntur, hoc autem medium secundum arismetricam proportionem, et sic merito concludendo dicit hic auctor quod tempus tenet radices in isto nono celo ut in testo, idest in uase quodam retinente erbas, et in aliis celis tenet frondes.
+
+Et ex hoc inuehit hic auctor ultimo contra cupiditatem, idest contra concupiscentiam nostram humanam que in tempore primo, idest in nostra pueritia, pura uiget, inde in processu in deterius procedit ut susina illa que propter nimiam pluuiam efficitur buzachionum, idest quedam susina uacua et uana, uocando hic dictam naturam naturatam ita delirantem filiam solis. Ad quod etiam Seneca, De Ira, ait: Maior cotidie peccandi cupiditas et minor uerecundia, et in XXIIa Epistula ad Lucilium ad id quod hic tangit auctor optime dicens ait: *Nemo aliter quam quomodo natus est exit uitam*. Falsum est: peiores morimur quam nascimur. Nostrum est istud, non naturae uitium; illa nobis conqueri debet et dicere: *quid hoc est? sine cupiditatibus uos genui, sine perfidia et aliis pestibus: quales intrastis exite*. Et ecce quod tangit hic textus de cupiditate suffocante nos, et de natura uariata facit quod dicitur Genesis etiam UIII° capitulo: Ibi sensus et cogitatio humana in malum prona sunt ab adolescentia sua, per que patent hic tacta per auctorem prenuntiando de meliori etate uentura antequam mensis ianuarius totaliter exeat uernum, idest yemem propter centesimam diem neglectam circha computationem temporis et prouisionem, ut prouisum est circha bisextum. Unde aduertendum est circa id quod auctor uult tangere hic de dicta centesima quod tempore Romuli primi regis Rome et per ipsum Romulum fuit annus institutus decem mensium secundum Ouidium ita dicentem in suo libro De Fastis: Tempora dirigeret cum conditor Urbis, in anno / constituit menses quinque bis esse suo; erat enim tunc aliquis mensis XXXUIIem dierum, aliquis XXXUI, et sic de singulis, et dicebatur primus Imber scilicet Martius, secundus Aprilis, tertius Maius, quartus Iunius, quintus Quintilis, sextus Sextilis, septimus September quasi septimus ab Imbre, idest a Martio predictus, octauus October quasi octauus ab Imbre, nonus Nouember, quasi nonus ab imbre, decimus December quasi decimus ab Imbre. Inde Numa Pompilius, secundus res Romanus, dies anni partitus est in XIIcim menses, addendo mensibus predictis decem menses ianuarium ita uocatum a Iano, et Februarium ita uocatum a Februa dea, unde idem Ouidius: Februa Romani dixere piacula manes, et subdit: At Numa nec Ianum nec auitas preterit umbras, / mensibus antiquis preposuitque duos; qui mensis Ianuarius institutus est primus mensis anni et institutus est sole ingrediente primum gradum Capricorni, in quo dies minor est totius anni, unde ipse Ouidius, eodem libro, ait: Bruma noui prima est ueterisque nouissima solis: / principium capiunt Phebus et annus idem; et contributis dictis diebus singulis mensibus predictis certis XXXI° certis XXX° et Februario XXUIII° adhuc non suffecit, ita quod omni quarto anno non superesset unus dies qui attributus est dicto Februario, et dicitur bisextus, cum illa una dicta dies stet duobus diebus in eadem lictera Kalendarii, et ideo dicitur a bis quod est duo et sexto Kalendas. Adhuc etiam cum tota dicta prouisione non potuit fieri quin omni centesimo anno non supersit una dies et est notandum adhuc quod illa dies qua dictus Numa adiunxit dictum mensem Ianuarii ut primum mensem totius anni minor dies fuit anni ut supra dixi. Igitur cum a dicto tempore Nume usque ad aduentum Christi fluxerunt septingenti anni, sequitur quod Natale ipsius Domini, quod fuit die XXU° mensis Decembris fuerit in minori die totius anni. Et sic XIIa dies Decembris hodie si bene aduertatur debet esse minor dies totius anni, cum mille trecenti anni cucurrerint a natiuitate Domini citra, et sic consequens est quod, nisi circa dictam centesimam aliter prouideatur, continget quod adhuc dictus mensis Ianuarius et alii menses yemales et festiuitates eorum adhuc erunt autumpnales et extiue et uerne. Quidam tamen e contra dicunt, scilicet quod omni centesimo anno deficit unus dies.
+
+{Poscia che ncontro ala uita presente.} In hoc XXUIII° capitulo, tractaturus auctor de Ierarchiis et nouem ordinibus angelorum, exordialiter alludit, in eo quod dicit quomodo in occulos Beatricis cognouit que sibi retro erant, illis uerbis Gregorii dicentis in primo Moralium: Scriptura sacra mentis oculis quasi quoddam speculum opponitur, ut interna nostra facies in ipsa uideatur. Et primo scribit et fingit auctor hic quomodo, existens in dicto nono celo, uidit ibi desursum, scilicet in celo Impireo, substantiam diuinam ut punctum quoddam radians suum lumen acute taliter quod eius uisus illud actingere nequiuit et pati non potuit. Et tamen in eius quantitate simulat eum lune in apparendo nostram hic excedenti uisionem paruule stelle etc. Circa cuius luminis extremitatem ponit hic auctor, describendo dictos ordines angelorum, circuiri propinquius in forma circuli ordinem Seraphinorum ut ignem in quo denotatur summus amor quem habent in Deum dicti Seraphini, quasi aliis perardentes in karitate; nam Seraphim, idem est quod ardens, quem primum ordinem ut circulum ponit circumcintum ab ordine Cherubinorum, qui pre aliis in scientia preminent; nam interpretatur Cherubin plenitudo scientie, et hunc secundum circulum ponit circumcinctum ab ordine Tronorum, qui interpretatur sedes: nam, ut ait Gregorius, Troni uocantur qui tanta diuinitatis gratia replentur ut in eis sedeat Deus, et per eos sua iuditia discernat, et quia primum etiam ternarium terminarunt, eodem modo istos Tronos circumcinctos ponit esse in forma circuli ab ordine Dominationum; Dominationes uocantur qui Potestates et Principatus trascendunt, et istos a Uirtutibus circumcintos ponit: dicuntur isti angeli Uirtutes quia per ipsos signa et miracula frequentius fiunt, et ab istis Uirtutibus Potestates cinguntur; Potestates dicuntur illi angeli qui potentius ceteris hoc in suo ordine acceperunt, et ab istis Potestatibus Principatus; dicuntur illi angeli Principatus qui sibi subiectis que sunt agenda disponunt, et ab istis Archangelos, qui sunt illi angeli qui maiora nuntiant, et ab istis Angelos, qui minora, dicendo quomodo nuntius Iunonis, idest Iris, si integer esset, non esset equalis magnitudinis circumferentialis cum circulo septimo, scilicet dictorum Principatuum, tangendo deinde hic auctor quomodo gradatim plus et minus dicti ordines angelorum in celo beantur, secundum quod plus et minus distantes sint a dicto puncto et essentia deitatis. Et dicit Ugo de Sancto Uictore, scribendo circa hanc materiam, quod Maius donum est karitas quam scientia, et ideo superior ordo a dignori nomen accepit, ideoque secundum excellentiam donorum assignatur excellentia domorum dictis ordinibus. Et Gregorius in hoc etiam ait: Illa dona omnibus sunt communia, omnes enim ardent karitate et scientia pleni sunt; sed quanto superiores tanto excellentius pre aliis ea possident. In illa summa ciuitate quisque ordo eius rei nomine censetur, quam in munere plenius accepit. Ex istis dubitando opponit sic auctor: nos uidemus quod in sensibili mundo elementa que magis remota sunt a centro terre magis diuina et nobilitata sunt, et idem est in nouem celis a celo Lune usque ad nonum celum modo accipiendo auctor hic punctum et lumen deitatis supradictum quasi ut centrum dictis ordinibus nouem angelorum, et subsequenter dictis nouem celis, arguebat quod dictus superior mundus ut exemplar non conformabatur cum inferiori, ut cum eius exemplo. Et sic Boetius in III° male scripsit dicendo: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo etc. Nam dicti Seraphini propinquiores dicto puncto deitatis quasi ut centro beatiores sunt Cherubinis, et Cherubini Tronis, et sic de singulis descensiue, et idem de celis nouem potest dici si bene aduertimus.
+
+Ad que respondendo dicit Beatrix quod circuli corporales dictorum ordinum et celorum sunt ampli et arti secundum maiorem et minorem uirtutem in eis singulis existentem, et subdit ergo dictum celum nonum beatius aliis, et quod totum aliud uniuersum rapit correspondet circulo Seraphinorum predictorum qui magis amat et qui magis sapit in scientia. Nam dicit dictus Ugo de Sancto Uictore qui dicti Seraphini non solum in karitate sed etiam in scientia preeminent aliis, et sic successiue de aliis circulis angelorum gradatim descendendo et correspondendo nouem celis a dicto nono celo usque ad lunare, dicendo de innumerositate dictorum angelorum de qua dicam in sequenti capitulo.
+
+Item tangit hic auctor quomodo beatitudo principaliter dictorum Angelorum consistit in uisione, secundario in amore dependente ab ipsa eorum uisione.
+
+Item dicit quomodo beatus Dionisius Areopagita in suo libro Ierarchiarum hos ordines angelorum eodem modo distinxit ut ipse auctor hic distinguit, licet Gregorius aliter distinxit; cui Dionisio magis credendum est eo quod a Paulo habuit, cuius fuit discipulus qui uidit talia dum raptus fuit in celum ut scripsi in Inferno in capitulo II°.
+
+{Quando amendue i figli di Latona.} In hoc XXUIIII° capitulo, continuando se adhuc ad materiam angelorum, auctor fingit Beatricem, idest Sacram Theologiam, respiciendo in deitatem ita subito et confestim sibi satisfecisse ad ea que scire cupiebat circa tractatum ordinum angelorum sicut subito sol in signo Arietis existens et luna in signo Libre - qui sol et luna filii Latone per poetas uocantur, et qua re scripsit supra in Purgatorio in capitulo XX° - de orizonte uniuersali circulo dirimente hoc emisperium ab altero huic opposito sub zenitico puncto, quod est quando sol est alicui directe respiciens desuper, instantissime propter motum celi a directa oppositione diuertuntur. Cupiebant enim primo scire auctor quare Deus angelos creauit, et dicit Beatrix hoc egit non quod acquireret in se magis de bonitate, quod esse non potest - cum sit ipse Deus Forma boni liuore carens et Quem non externe pepulerunt fingere cause, ut ait Boetius - sed ut eius splendor, idest eius beatitudo et gratia, posset dicere *subsisto* et in aliis subsistentiis sum in aliis rebus. Ad hoc sic ait Ugo de Uictore: Cum Deus summe bonus esset uoluit alios participes esse etiam sue beatitudinis. Et quia non potest eius beatitudo participari nisi per intellectum, et quanto magis intelligitur tanto magis habetur, fecit rationabilem creaturam ut intelligeret et intelligendo amaret, et amando possideret, et possidendo frueretur, et distinxit ut in sui puritate pars maneret, scilicet angelica creatura, pars corpori iungeretur ut anima nostra; ad idem Magister in II° Sententiarum inquit: Etiam sic rationalis creatura facta est ad laudandum Deum et ad fruendum eo, non quod Deus, summe beatus, indigeret alterutriusque offitio, qui bonis nostris non eget; item et Plato in suo Timeo in hoc ait: Cur rerum conditor fabricatorque geniture esse hoc institute dum putauerit? Optimus erat ob optimo, porro inuidia longe relegata est. Cuncta eius sui similia, prout cuiusque natura capax beatitudinis esse poterat, effici uoluit; generatorem et opificem uniuersitatis tam inuenire difficile est quam inuentum profari: ecce quod subdit auctor in persona Beatricis hic in textu, quomodo scilicet hec sunt extra anime nostrum comprendere. Item dicit quomodo ipse Deus hoc egit in sua ecternitate que est preter tempus et secundum tempore, idest sine mensuratione prioris et posterioris, et sic non potest dici ut prius torpuerit, ut dicit hic textus, cum tempus nichil aliud fit quam numerus prioris et posterioris, unde Augustinus in XII° Confessionum ait: Duo reperio que tu Deus fecisti carentia temporibus, scilicet materiam corporalem et naturam angelicam. Item et idem Plato in dicto suo Timeo preallegato libro ait: Dies, noctes, menses et annos qui ante exornationem celestem non erant, nascente mundo iussit existere; que omnia partes sunt temporis. Dicimus enim fuit, est, erit, et Deum solum esse contingit, itaque mundum semper fuit citra exordium temporis, et subdit: Hac igitur Dei ratione consilioque hoc more genituram temporis uolentis creare sol et luna et alie stelle que uocantur erratice facte sunt quo tam partes temporis notarentur certa dimensione.
+
+Secundo cupiebat auctor scire qualiter predicti angeli creati sunt et quando, ad quod respondendo ipsa Beatrix a creatione mundi ita incipit: forma et materia coniuncte et purette exierunt a Deo e manauerunt ad triplex esse mundi sensibilis, quod esse non habebat fallum, idest non poterat falli, quod ita non eueniret ut exemplar ab exemplo, idest ab archetipo mundo, qui ab ecterno in mente et predestinatione diuina fuit, ad quod idem Plato in dicto Timeo inquit: Ut exemplo simul esse uterque mundus; archetypus quippe omni euo existens semper est, hic sensibilis ymago que eius is est qui per omne tempus fuerit certe etiam futurus, et secundum hoc debet accidi, quod in dicto libro subdit, ipse Plato inquiens: Omnia que in mente diuina sunt non ceperunt nec in ea aliquid extraneum est, nam est in semet locata secundum ortu secundum occasum que neque in se recipit quicumque aliunde. Ad hoc idem Honorius Solitarius ait: Ante tempora secularia uniuersitas mundi in mente diuina concipitur, que conceptio archetypus mundus dicitur; inde ad exemplar archetypi hic sensibilis in materia creatur, modo quia tria similes prius creauit Deus, ut dicitur hic in textu, de nichilo, scilicet angelicam creaturam in pura forma sine materia. Unde Ugo de Sancto Uictore: Angelis attributa est essentia indiuisibilis et immaterialis, et Thomas etiam ait: Angelus est incorporeus et non compositus ex materia et ylem, idest compositionem quattuor elementorum, in pura materia sine forma, unde dicta est chaos, idest confusio, et celos cum angelicis suis intelligentiis et motoribus in materia et forma coniuctim. Unde Augustinus in libro De Diffinitione Recte Fidei, accipiens principium Genesis: In principio creauit Deus celum, idest angelos, et terram, idest materiam quattuor elementorum, de nichilo, et omnes celestes uirtutes ut non esset otiosa Dei bonitas, sed haberet in quibus per multa spatia bonitatem suam ostenderet, ut supra tactum est. Ideo quod dixit de pura, idest de simplici forma, referri debet ad dictam angelica creaturam, et quod dixit de purecta materia, idest de simplici, referri debet ad dictam ylem, et quod dixit de coniunctis, forma scilicet cum materia, referendum est ad materiam dictorum celorum et ad formam eorum angelicorum motorum, et hoc est quod dicitur hic in textu de triformi tali effectu procedente simul et semel a Deo subito ut a tricordi arcu tres sagipte et sine distinctione in eorum exordium, in quo hic auctor sequitur Salamonem dicentem, Ecclesiasticus, capitulo XUIII°: Qui uiuit in ecternum creauit omnia simul, et Psalmista: Quoniam ipse dixit, et facta sunt; / ipse mandauit, et creata sunt. Quidam tamen, adherentes lictere Genesis, dicunt quod predicta creata sunt per distincta interualla sex dierum; unde Ysiderus in UII° Ethymologiarum ait: Primo enim die Deus in lucis nomine condidit angelos, secundo die appellatione firmamenti, celos; tertio in discretionis uocabulo speciem aquarum et terre; quarto luminaria celi; quinto animantia ex aquis; sexto animantia et terra et hominem Adam. Ad hoc Papia ita distinguendo, circa idem ait: Mundus distantiam habet inter creationem et formationem, quia originaliter secundum materiam subiectam simul creata sunt cuncta; sed secundum distinctionem rerum per sex dies formata sunt: nam ex prima materia, que Chaos dicta est, celum et terra facta est et species et forme uarie, sed materia facta est ex nichilo - et alii: Omnia condidit Deus angelos et informem materiam predictam - et sic non omnia condidit ex nichilo, sed quedam fecit ex nihilo, quedam ex aliquo; de nichilo mundum et angelos et celos; ex aliquo hominem et ceteram aliam mundi creaturam, et hoc est quod subditur hic in textu, quomodo scilicet concreatus fuit ordo substantiis angelicis que tenuerunt cimam, idest superiorem partem mundi, scilicet Impireum celum, quod puro actu a Deo productum est, hoc est non potentiatum ad alias species formales producendas; pars numero yma, idest elementorum glutinum et Chaos puram potentiam tenuit, hoc est quod ad diuersas species formales producendas potentiata fuit; in medio autem, scilicet in celis Deus miscuit potentiam cum actu, potentiam uidelicet in dictis celis potentiatis ad alia producenda, puta luminaria predicta, actum quantum ad angelicos motores eorum. Nam dicit frater Albertus quod in angelo et anima eadem est forma, que est actus materie et que est actus compositionis. Modo reuertendo adhuc anteriora superius hic premissa dicit Thomas in prima quod Angeli tenent medium inter Deum et corporeas creaturas, et dictus Ugo de Sancto Uictore ait: Angeli facti sunt non in celo firmamenti sed in celo splendido Impireo supradicto, quod Beda dicit: A uolubilitate mundi secretum quod statim factum repletum est angelis simul; igitur Creati sunt angeli cum corporea materia predicta et celi sed cum Moyses loqueretur rudi populo et carnali, ut scribit dictus Ugo, oportebat eum loqui de Deo sicut de aliquo homine qui opera sua per moras temporum format et perficit, unde Augustinus ait: Quia a Deo potuerunt predicta tria fieri, ut tenet hic auctor secundum dictam auctoritatem Salamonis, hominibus tamen non potuit simul dici, tamen non nego quin Dominus aliud potuisset fecisse si ei placuisset, nec Augustinus alius asserit sed dicit potuit simul fieri.
+
+Sic igitur uiso qualiter, ubi et quando dicti angeli creati sunt, dicit auctor in persona Beatricis de mora Luciferi et suorum complicum qualiter breuissima fuit in celo, ut hic patet in textu, de quo sic ait dictus Ugo de Sancto Uictore: Inter creationem et casum Luciferi et angelorum suorum non fuit mora, et tamen illud prius, istud posterius, sed sine interuallo; non enim semper fuerunt mali, ut quidam dicunt per illam auctoritatem, Ab initio homicida fuit et in ueritate non stetit, sed non dicitur in initio ibi sed ab initio, idest statim post initium. Ad id quod de bonis angelis dicit hic textus, quomodo scilicet cum gratia cooperante et merito remanserunt, sic ait Thomas in prima: Angeli creati sunt in gratia gratum faciente et post primum actum karitatis, quo beatitudinem meruerunt, statim beati fuerunt; nam tales creati sunt ut, si uellent, in beatitudine persisterent, si autem nollent, etiam labi potuissent. At uirtutes angelice, que in diuino amore persisterunt fixe, lapsis superbientibus angelis, hoc in munere retributionis receperunt, ut aliud omnino nec uelint nec uelle possint, habentes a Deo uirtutem incommunicabilitatis, unde et Ysiderus ait: Angelus natura mutabilis immutabilis factus est gratia. Item et Ugo predictus inquit: Tria uidentur attributa primordialiter angelis, scilicet essentia indiuidualis et immaterialis, intelligentia spiritualis et liberum arbitrium, per quod poterant sine uiolentia ad utriuslibet propria uoluntate deflecti statim. Quidam post creationem conuersi sunt ad creatorem suum, quidam aduersi: conuerti ad Deum fuit diligere, abuerti odio habere. In conuersis quasi in speculo cepit relucere Dei sapientia, qua ipsi boni angeli illuminati sunt et mali excecati. Illis stantibus et istis ruentibus, discreuit Deus lucem a tenebris, et data est gratia cooperans, sine qua non potest proficere rationalis creatura, non ex merito, quia adhuc nullum meritum erat, sed quod aliis non est data, culpa eorum fuit, non que precesserit tempore, sed in causa, quia sicut in illis est gratia causa meriti, tempore tamen non precessit meritum ipsum. Ita in istis culpa fuit causa, quare ex iudicio Dei iusto gratia non daretur, et tamen tempore hoc non precessit illud. Nam, licet dicti mali angeli sine dicta gratia cooperante (quam nondum acceperant) ut possent proficere, tamen per id quod eis collatum erat ex gratia creatrice poterant non cadere. Nam nichil eos ad hoc compellebat, et si non declinassent propria uoluntate quod datum est aliis daretur et istis, ideoque ceciderunt et turbauerunt subiectum elementorum, idest globum terre, ut dicitur hic in textu, cadendo in eius abissum; et improbata opinione Ieronimi hic in textu scribentis olim ita Ad Titum: *Sex milia necdum nostri temporis implentur anni, et quantas seculorum origines fuisse arbitrandum est, in quibus Angeli, Troni et Dominationes seruierunt Deo, et absque temporum uicibus et absque mensuris, Deo iubente substiterint*, quod ex dictis Origenis, qui dubitando dixit non asserendo, cum dicit Augustinus super principio Genesis, scilicet: *In principio creauit Deus celum, idest angelos, et terram, idest materiam elementatam*, ut superius dixi.
+
+Unde reprehendit auctor hic subsequenter illos qui dicunt angelos uelle et recordari, ratione in textu hic assignata, ad quam facit quod ait Dionisius: Sic angeli nunquam ab intimis Dei recedunt, quoniam ea que preeminent usum exterioris officii nunquam habent. Ad idem sic etiam Thomas in prima ait: Angelus non intelligit componendo et diuidendo, nam in eo non est intellectus agens nec possibilis ut in nobis, sed propter species innatas intelligit, unde illud Euangelicum: Angeli semper uident faciem Patris nostri; Gregorius in II° Moralium ad hoc idem ait: Omnes loco circumscripti angeli sunt, sed tamen eorum scientia a nostra longe dilatatur cum fontem scientie contemplentur et nunquam recedunt a facie Dei, ex quibus incidenter auctor hic in persona Beatricis reprehendit phylosophantes ita legentes in scolis non ueritatem sed apparentiam sequentes, cum in hoc sint phylosophi nomine sed non re, cum dicat Seneca Ad Lucilium: Phylosophia est studium uirtutum et ueritatis; contra quos etiam ait sicut Magister in proemio Sententiarum dicens: O utinam ueritas tot haberet inuentores quot habet contradictores, et Apostolus in II° Ad Colossenses etiam sic ait contra tales: Uidete ne quis uos decipiat per phylosophiam et inanem fallaciam secundum traditionem hominum, ita in scolis equiuoce confundentium ueritatem, ut dicit textus hic.
+
+Item reprehendit etiam Magister: Quam istos predictos postponentes scripturam sacram et eam obliquantes, contra quos ita ait idem Apostolus, Ad Timoteum, capitulo I°, dicens: Quidam sunt aberrantes conuersi in uaniloquium uolentes esse legis doctores, non intelligentes neque que loquntur, neque de quibus affirmant et sanam doctrinam non ferunt, sed ad sua desideria coaceruant sibi magros ponentes auribus et a ueritate audiutum obuertunt et a fabulis conuertuntur. Item etiam Ieronimus in quodam Decreto: Ad idem non afferamus stateras dolosas, ubi appendamus quod uolumus pro arbitrio nostro, dicentes: *Hoc graue, hoc leue est*, sed afferamus diuinam stateram de Scripturis Sanctis et in illa quid sit grauius appendamus, ubi Glosa inquit: Nam sunt quidam qui subtilitate sua uolunt aliter interpetrari diuinas Scripturas quam debeant, et ita errant et in scisma incidunt; contra quos tales scientes falsa propter apparere arguentes, ut dicit textus hic, idem Seneca in XXIIIIa Epistula ad Lucilium ait: Turpe est aliud loqui et aliud sentire quam turpius adscribere et aliud sentire.
+
+Ulterius reprehenduntur hic in textu illi predicatores qui, dimisso Euangelio per nouas inuentiones, muliercula et uulgo applaudentur ut appareant, contra quos Ieronimus in Prohemio Bibie sic ait: Alii, supercilio adducto, grandia uerba trutinantes inter mulierculas de sacris licteris phylosophantur. Taceo de meis similibus, qui si forte ad Scripturam Sanctam post seculares licteras ueniunt et sermone composito aures populi mulserint, quicquid dixerint legem Dei putant: nec scire dignantur quid Prophete, quid Apostoli senserunt, sed ad sensum suum incongrua aptant testimonia. Item et Glosa super Salmo *Beati immaculati* ad idem ait: Uitium animi predicantis est indignis secreta uulgare, quod fit uel loquacitate incauta, dum sine deliberatione euolat uerbum, uel adulatione ut eis placeat quibus loquitur, uel iactatione ut plura scire uideatur uulgo, reducens hoc auctor hic in exemplum cuiusdam predicatoris qui suo tempore in die passionis Domini predicauit sic ueniens ad illud uerbum Et tenebre facte sunt super uniuersa terra, quod si id fuit eo quod luna interposuit se inter solem et terram, ex quo sol eclipsatus est, non solum Iudeis in Yerusalem in medio terre habitabilis, sed etiam Yspanis in Occidente et Yndiis in Oriente, et sic quod miraculosum fuit, unde dictum fuit tunc Athenis per eius philosophos: *Aut Deus nature patitur aut machina mundi dissoluetur*, uoluit reducere ad quasi naturalem eclipsim ignorans quod scriptum est in Tabulis Tollentanis in titulo De Diuersitate Aspectus Eclipsis, ac etiam quod scribit auctor Spere dicens quod Semper Eclipsis solis debet fieri in nouilunio, et quod, licet Eclipsis lune fiat uniuersaliter per totam terram. eclipsis uero solis non; nam in uno climate fit in alio non, propter diuersitatem aspectus. Unde, cum in passione Domini luna fuerit decimaquinta, et sic in plenilunio, sic naturaliter non potuit tunc fieri talis eclipsis, sed miraculose tamen, ut fuit et subdit hic ammiratiue auctor in persona Beatricis, per quod tanta stultitia in hoc mundo cernit ut omnibus pastoribus illis qui uocantur fratres a campanellis creditur sine alia probatione, et sic per hoc uulgus impinguat porcum Sancti Anthonii et dictos pastores, soluendo de pecunia siue cibo, idest de blado, uino, oleo et aliis frugibus (que large dicit Lex quod appellatione pecunie seu monete continentur, sed stricte dicitur pecunia siue moneta que habet conium idest scultura et forma publica).
+
+Ultimo dicendo de innumerositate angelorum remictit Beatrix auctorem ad Danielem dicentem in UII° capitulo: Milia milium ministrabant ei et decies milies centena milia assitebant ei. Ad hoc etiam facit quod dixit Dominus noster ad Pilatum de duodecim legionibus et plus angelorum succurrentium eum si uoluisse rogare Patrem, subdendo quomodo prima lux, idest lumen deitatis, irradiat eos et facit se recipi ab utroque angulo singulariter sicut in multis speculis unicus uisus, unde Dionisius in libro De Diuinis Nominibus in hoc sic ait: Angelus est speculum purum et clarissimum totum, si fas est dicere, pulcritudinem Dei suscipiens, et Macrobius: Cuncta unus fulgor illuminat, scilicet Deus, et in uniuersis apparet, scilicet angelis, ut in multis speculis per ordinem positis unum uultus; et ecce quod hic in fine dicitur de speculis: tamen dicit Beatrix hic quod quisque angelus secundum actum quo concipit, idest secundum actum quo intelligitur contemplando Deum, sequitur aspectum, idest amat, at quia unus magis altero intelligit actus amandi diuersimode in eis feruet et tepet ut dicit textus hic. Nam dicit dictus Dionisius in suo libro Ierarchiarum quod superiores angeli habent scientiam magis uniuersalem, et ideo de intelligere diuersorum angelorum non est eiusdem speciei, et ex hoc ierarchia interpretatur episcopatus, quia in ea de prelatione angelorum agitur.
+
+{Forse semilia miglia di lontano} Continuato etiam hoc capitulo XXX° usque ibi: {Se quanto infino a qui di lei si dice}, ubi, finito tractatu angelorum, aggreditur tractatum Impirei celi, et incipiendo fingit auctor sibi ita subito et paulatim disparuisse ibi in dicto celo illam uniuersitatem angelorum ut disparere uidemus nobis occidentalibus stellas dum sol in equinoctiali tempore processit ab oriente nostro in hoc emisperio per sex horas, et sic super medio huius nostre habitabilis terre quod dicitur esse in Yerusalem; et sic sequitur quod sero tunc uicinetur in Oriente et quod umbra, idest quod nox, hic declinet ad lectum, idest ad solum planum, idest ad occidentale occeanum mare, (nam ex hoc dicitur mare equor, scilicet propter equalem eius planitiem), ut tangit hic auctor dicendo quomodo etiam tunc medium celum nobis occidentalibus profundum, scilicet a dicta Yerusalem citra profundum, dico in eius prima parte ratione remotionis, incipit uelare aliquas eius stellas uicinante ancilla, idest aurora solis; sed cum ulterius uenit uelat omnes - quam horam eodem modo describit Lucanus in fine IIi, cuius uerba scripsi supra in Purgatorio in capitulo primo, - sequendo hic auctor Phylosophum dicentem in libro De Proprietatibus Elementorum quod totum spericum corpus terre mensuratur circumferenter per XXIIIIor milia miliaria, quod corpus sol circuit in XXIIIIor horis, et sic qualibet hora currit per spatium mille miliarium, et sic in equinoctiali tempore, ad quod auctor hic se refert, in quo dies solaris est XIIcim horarum, et sic sequitur quod sol currat per XIIcim milia miliaria; tunc in die UIIa cum est in medio, scilicet super Yerusalem, distat a nobis occidentalibus dicta sexta hora feruens a sole per sex milia miliaria, licet Alfagranus dicat quod mensuretur dicta terra per XXmIIIIc.
+
+Post hec ad secundam partem ueniendo auctor, uolens ostendere quomodo sacra theologia perficit suam pulcritudinem, idest suam intellectualem doctrinam, dum de nono celo transcendit ad Impyreum continens totam beatitudinem celestem et Paradisum, fingit nunc in tali passu et puncto Beatricem, in qua dicta theologia figuratur, se ita uidisse pulcerrimam, quod si esset Plautus, olim poeta grecus magnus, tam comicus quam tragedus, non posset refferre poetando eius presentem pulcritudinem talem, ut dicit hic textus, allegando causam quia, sicut sol magis tremulus, idest uibrans ut est in mane, ut dicit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo incipiente: Quanto tra lultimar de lora terza, adimit uisum respicientis uersus eum, ita rememoratio risus ipsius Beatricis eius mentem, idest eius reminiscentiam minuebat.
+
+Inde subdit hic auctor sicut talis, scilicet ipsa Beatrix, qualem ego dimicto - idest dimisi, et sic presens tempus hic accipias pro preterito - maiori bando, idest maiori preconio laudis alicuius alterius excellentioris poete eo, cum actu expediti ducis incepit dicere ipsi auctori quomodo exierant maius corpus, scilicet nonum celum, et uenerant ad illud quod est uera lux intellectualis plena amore summi boni, idest Dei, et letitia, idest Impyreum celum predictum, subdendo inde hic auctor quod non auderet tentare referre aliquid minimum eius beatitudinis que homo sub allegoria uelit dicere, quod per scripturam aliquam non bene possit haberi eius Impirei celi quidditas et essentia, unde Thomas in prima questio LXUI° scribit quod dictum Impyreum celum non inuenitur positum nisi per auctoritatem Strabi, Bede et Basilii, quod subtiliter etiam iste auctor uult tangere in II° capitulo Inferni dum ibi loquendo Beatrici ut theologie inquit: {O donna di uirtù sola per cui / lumana specie excede ogni contento / da quel cielo cha minori i cierchi sui}, scilicet a celo lune minori usque ad nonum maius, quasi dicat quod non superius ultra excedit, cum dictum celum Impireum et lux non sit contentum ab aliquo alio celo sed solum a mente diuina dependeat; et sequitur Beatrix dicendo auctori quomodo uidebat ibi in celo Impireo utramque militiam celestialem, scilicet animas beatas ad presens et separatas a corporibus, et in futurum cum corporibus, ut uidebit die iudicii quando dicetur bonis: *Uenite benedicti patres mei* et malis *Ite, maledicti, in ignem ecternum*, et ecce ultima iustitia de qua hic dicitur, licet posset hoc referri ad angelicam beatitudinem que in aspectu representat ultimam iustitiam, idest Trinitatem diuinam, in alis aureis patrem, in alio dorso albo filium, in facie rubea Spiritum Sanctum, ut hic inferius in hoc capitulo figuratur per ipsum auctorem.
+
+Inde auctor procedens ad tractatum aquarum supercelestium, que celum cristallinum constituere dicuntur - de quibus Genesis I° capitulo, ita dicitur: Diuisit Deus aquas que erant sub firmamento ab hiis que erant super firmamentum, et Psalmista: Aque que super celo sunt / laudent nomen Domini - dicit quomodo circumfulsus fuit a quadam luce ita quod nichil uidebat, idest ignorabat circa talia speculari, ut ignorabat Ugo de Sancto Uictore dum scripsit quod quales forent dicte aque nobiscum non erant, et Alanus dum in suo Anticlaudiano poetando finxit Fronesim, idest prudentiam, in forma uirginis trascendisse celos et ad has aquas deuenisse dicens: Iam Fronesis dictante dea superauerat arces / sidereas, et subdit: Dum transit miratur aquas quas federat igni / indiuisa loci series, nec flamma liquorem / impedit, aut flamme certat liquor ille repugnans. / Altius inquirit Frenesis feruentius instans, / an liquor ille fluat, subdens: An nebule faciem gestans formamque uaporis / pendeat, et donet sitienti pocula flamme / glaciem gerat in speciem, reddatque figuram / cristalli, perdatque simul liquor ipse liquorem. / Deficit inquirens, querendo deficit illa quesitu superata suo, sed uicta querelis / deffectus proprios queritur: sic ista querela / questio sit, Fronesi suspiria sola relinquens. / Nec mirum si cedit ad hec prudentia, que sic / excedunt matris nature iura, quod eius / exsuperant cursus, ad que mens deficit heret / intellectus, hebet ratio, sapientia mutat, / Tullius ipse silet, mutescit lingua Maronis, / languet Aristotiles Tolomei sensus aberrat. De quo uanant et nostri theologi: dicit enim Beda quod dicte aque consolidate sunt ad modum cristalli quidam; alii dicunt quod ignee nature sint, alii expositores super Genesi dicunt quod glaciarum soliditate sunt uaporaliter suspense ad similitudinem uaporis siue fumi; Thomas in prima questio LXUIII° dicit quod sunt aque corporales, Origenes uero dicit quod dicte aque sunt spirituales substantie; cuius opinionem uidetur uelle hic sequi auctor, si bene inspiciatur, dicendo quomodo restitutus in acutiori uisu uidit quoddam lumen in forma riuere, idest fluminis, quasi uelit anagogice includere quod ad hoc speculatiue uenit per id quod ait Iohannes, Apocalipsis XXII°, loquens de uisione Paradisi dicendo: Ostendit michi angelus flumen aque uite splendidum tanquam cristallum procedens de sede Dei, dicendo auctor inde quomodo tale flumen uidebatur fulgidum splendoribus et quomodo inde exibant fauille uiue et refundebant se, ut dicit textus.
+
+Tamen auctor adhuc fingit Beatricem sibi dicere quomodo dicte fauille et flores et erbe ostense ei erant sibi ibi in umbra et prefatione, nondum ueritate apprensa, iuxta illud Ambrosii in libro De Spiritu Sancto dicentis: Ciuitas illa Yerusalem celestis non meatu alicuius fluuii terrestris abluitur sed ex uite fonte procedens; de quo Apostolus, Ad Corinthios, in XII° capitulo ait: Beata uita in fonte uiuo bibit, inde aliquod aspergitur huic humane uite. Ad quod Psalmista: Gloriosa sunt de te dicta ciuitas Dei, et alibi: Magnus Dominus et laudabilis nimis in ciuitate Dei nostri, et subdit: Sicut audiuimus ita uidimus in ciuitate Domini uirtutum, in ciuitate Domini nostri Deus fundauit eam in ecternum. Item et alio Psalmo ait: Fluminis impetus letificat ciuitatem Dei etc.
+
+Tamen dicit auctor quod statim sicut de mistica aqua grunda, idest extremitas palpebrarum suarum (dicitur palpebra Sinus occulorum a palpitatione dicta quia semper mouetur) bibit, idest perspicaciter eius intellectus talia gustauit, apparuit sibi dicta fluuialis longitudo, beatitudo animarum situata, in forma rotunda in similitudine rose ut infra apparebit, accipiendo hic flores pro dictis animabus et fauillas pro angelis; et ecce quod ait hic de mutatione dictorum florum et fauillarum per quam uidit ambas curias celestes, scilicet beatarum animarum et angelorum. Inde dicit auctor quomodo ibi in dicto celo Impireo imminet quoddam lumen faciens uisibilem creatorem illi creature que uidendo eum habet suam beatitudinem, scilicet creature rationali que comprehendit angelos et animas predictas, dicendo dictum talle lumen extendi in circulari figura in tantum quod cingeret corpus solis et ultra (qui sol octies maior corpore terre dicitur esse), quod lumen dicit hic auctor fieri ex radio in sua apparencia reflexo a summo primi mobilis, idest dicti noni celi, et accipit hic summum pro principio celi Impirei, terminante ipsum Impireum dicto nono celo capiente suam uitam et potentiam ab ipso Impireo celo, illam uidelicet de qua sic ait Thomas in prima parte questio LXUIa: Dici enim potest quod celum Impireum influit in celum nonum, aliquod non transiens et adueniens per motum, sed aliquid fixum et stabile: puta uirtutem continendi aliud uniuersum et uirtutem causandi, uel aliquid aliud ad dignitatem pertinens, reducendo ad comparationem dicte illuminationis aliquem cumulum seu colliculum habentem in suo ymo, idest in sua inferiore parte, aquam qui proprie dicitur cliuus - unde Uirgilius in Buccolicis: Certe equidem audieram qua se subducere colles / incipiunt molique iugum demictere cliuo, et alibi ait: Ecce supercilio cliuosi tramitis unda etc. - metaforice dicendo quod sicut speculatur in dictam eius aquam, ita illud lumen diuinum in illam aquam spiritualem celestem representantem dictam situatam beatitudinem animarum ibi in forma rose, dicendo inde ammiratiue: si infimus gradus dicte mistice rose colligit in se tantum de lumine, quantus ergo erit ambitus et circumferentia dicte talis rose, quasi dicat cogitetur.
+
+Item dicit auctor quomodo eius uisus non deficiebat respicendo dictam rosam in amplitudine et in altitudine, ymo eam totam uidebat: nam non ostabat ei aliquid medium cum ibi Deus gubernet secundum illo medio, de quo Phylosophus in II° De Anima inquit: Medium debet esse proportionatum inter uisum et rem uisam, et ecce lex naturalis, idest philosophica ratio, de qua hic dicitur et quod ex hoc non est ibi dare propinquitatem et longinquitatem.
+
+Inde dicit quomodo ipse auctor tractus fuit per Beatricem, idest per scientiam theologicam, in punctum medium croceum, idest in centrum dicte rose, ad uidendum multitudinem albarum stolarum, idest animarum beatarum quam ibi uidit et aprehendit per illam auctoritatem Iohannis, Apocalipsis, UII° capitulo, dicentis: Et uidi turbam magnam quam dinumerare nemo poterat stantem ante tronum, amicti stolis albis, de cuius magnitudine tali in forma rotunda ut rosa inquit etiam Baruc propheta dicens: O Israel, quam magna est domus Dei et ingens locus eius. Inde fingit auctor Beatricem sibi dicere quomodo numerum animorum beatarum quomodo uicinatur ad complementum, auctoritate Iohannis predicti dicentis Apocalipsis capitulo UI°: Et date sunt illis singule stole albe, et dictum est illis ut requiescant adhuc modicum tempus donec compleatur numerus conseruorum eorum, circa quem passum inter nostros theologos uarie sunt opiniones: nam quidam dicunt quod numerus animarum beatarum debet restaurare numerus angelorum qui ceciderunt, allegantes Apostolum dicentem: Instaurata sunt omnia in Christo que in celo sunt et in terra; Gregorius e contra uidetur uelle dicere quod dicte anime debent attingere numerum angelorum, qui permanserunt, iuxta illam auctoritatem dicentem: Statuit terminos gentium iuxta numerum angelorum. Augustinus autem hunc numerum electorum ad diuinam predestinationem reducit, dicendo super illo euangelico uerbo Iohannis, XIIII° capitulo: In domo Patris mei mansiones multe sunt: Domus Dei templum Dei, regnum celorum sunt homines iusti, in quibus sunt multe differentie; et hee sunt mansiones multe ipsius domus, que iam parate sunt in predestinatione, iuxta Apostolum dicentem Ad Ephesios, capitulo I°: Qui elegit nos ante mundi constitutionem predestinatione, quem Augustinum in hoc sequendo ait Thomas, prima questio XXIIIa: Numerorum electorum soli Deo cognitus est. Ultimo tangitur hic in textu quomodo Clemens papa quintus fuit fallax Henrico imperatori septimo de Lucimburgho, et quomodo ut symoniacus ibit in Infernum in illum locum ubi Simon Magus est cum aliis simoniacis et Bonifatius papa de Alania, quem locum descripsit iste auctor supra in Inferno, capitulo XUIIII°.
+
+{In forma dunque di candida rosa.} In hoc XXXI° capitulo, descripta beatitudine animarum in forma rose, quas Christus in sanguine suo sibi desponsauit, idest coniunxit, describit auctor beatitudinem angelorum ita uolitantium ibi, ut dicit textus, a facie Dei in dictam rosam, idest in dicta collationem animarum rotundam, et inde ad conspectum ipsius Dei ut apes faciunt uolando de floribus ad sua aluearia et e contra, de quarum tali natura apium ait Uirgilius in I° dicendo: Quales apes estate noua per florea rura / exercet sub sole labor, cum gentis adultos / educunt fetus, aut cum liquentia mella / stipant et dulci distendunt nectare cellas: et ecce quod tangit hic auctor comparatiue de apibus.
+
+Et omissis aliis ut leuibus, subdit hic auctor sic: si barbari extremi sub meridie, puta Arabes et Carmani qui cooperiuntur omni die, idest per totum annum, ab interuallo celi et terre a nostro polo artico, idest a tramontana stella, circa quem polum fingunt poete fore in certas stellas translatam quandam nimpham nomine Elice cum eius filio Archade, (de qua scripsi supra in Purgatorio in capitulo XXU°, et Ouidius in II°, et Lucanus in II°), etiam uidendo Romam et arduum eius opus (quod erat uideri eam habere XUIII portas principales et XXIII palatia insignia, item XXXUI miranda templa et mire pulcritudinis, item CCCLX turres notabiles, et eam circuire cum suis muris per XXXX miliaria), quando (idest tempore quo) lateranense palatium Neronis uisum est adeo mirabile quod excedebat alias res mortalium in apparentia (et in quo dictus Nero imperator, ut dicitur, peperit quandam ranam unde nomen illud hedificium cepit) stupebant, quanto magis ipse auctor etc.; uel alio modo intellige hunc textum: Quando Laterano / ale cose mortali andò di sopra, sicut exponendo quando in illo tempore quo Roma in maiori culmo fuit, scilicet inter Octauianum et Neronem et post, usque dum Ecclesia sancti Iohannis Lateranensis, que principalior et prior Ecclesia Christianorum dicitur fuisse in urbe, instituta est ubi erat dictum palatium Neronis, et sic dicta Ecclesia Lateranenesis cum aliis pullulantibus superauit, idest superare incepit, res mortales, idest alia templa profana cum suis idolis et diis mortalibus tunc Rome uigentibus; uel tertio dicit auctorem hic accipere partem pro toto ut cum dicit quando, idest tempore quo, Lateranum, idest ipsa Roma cuius pars et contrata est dictum Lateranum, iuit supra res mortales, idest superauit totum uniuersum, quod fuit tempore Octauiani, Ytaliam totam subiungando in Uc annis et alium mundum in CC; uel quarto dicit quod superauit res mortales, idest alios urbes mundi, alludendo auctor in hoc Uirgilio describendo Romam ipsam ita in Buccolicis dicenti: Urbem quam dicunt Romam, Melibee, putaui / stultus ego huic similem, et subdit: Uerum hec tantum alias inter caput extulit urbes / quantum lenta solent inter uiburna cupressi.
+
+Inde dicit auctor quomodo uidebat actus illarum animarum beatarum illustratos a lumine alterius, idest Dei, et suasiuos karitatis.
+
+Ultimo, uolens auctor ostendere quomodo, uiso toto Paradiso et eius forma ut candida rosa per eum tam circa dictas animas beatas quam circa angelos, inductu Beatricis, idest inductu doctrine intellectualis ipsius sacre theologie uolens ulterius procedere ad uisionem Dei, hoc non posse fieri nec haberi siue attingi per Scripturam sacram theologicam ipsam, sed solum per uirtutem contemplatiuam, fingit Beatricem ipsam sine se relinquisse sancto Bernardo, representantem ipsam uirtutem contemplatiuam, eo quod dotatus fuit ualde in hoc mundo uiuendo in tali contemplatiua uita ultra alios. Nam legitur de eo quod, dum esset XIIcim annorum, ingressus est monasterium Cistercium et ibi professus, ita se dedit in Deum contemplando continue magis, ut nullo sensu corporali uteretur; inde, factus Abbas Clareuallis, multa scripsit circa uitam contemplatiuam in Deum, inter alia scribendo in suo libro De Interiore Homine: Sic cognoscere Deum est uita ecterna, beatitudo perfecta; nam in cor hominis non ascendit quanta karitas, quanta suauitas manet in nobis in illa uisione. Ad quam recolendam ut recorder eius, eam contemplor. Intueor quid sit Deus in se ipso, quid in angelis, quid in sanctis, quid in creaturis, in se ipso incomprehensibilis, quia principium et finis et principium sine principio et finis sine fine. Ex me intelligo quod incomprehensibilis est quoniam me ipsum intelligere non possum quem ipse fecit.
+
+Et quia ad intimandum Deum non sufficit solus ipse Bernardus, idest sola ipsa uirtus contemplatiua sine gratia diuina, et talis gratia a Uirgine matre Domini citius impetrari potest et haberi quam ab aliquo alio sancto, facta congratulatione ad Beatricem ut patet hic in textu, fingit hic auctor subsequenter dictum beatum Bernardum ipsum inducere ad acuendum uisum circa uisionem Paradisi, interponendo comparationem de romipeta ueniente de Croatia, contrata Grecie, uisente sudarium Domini Rome, quod uocat auctor hic Ueronicam eo quia ab ipsa beata Ueronica inuentum est, et forte illud quod habuit Abagarus, Sirus regulus quidam, ab ipso Christo. Nam, ut scribit Eusebius ac Magister in Ystoriis Scolasticis, cum dictus Abagarus egrotaret, audiendo miracula Christi, scripsit sibi ut iret ad eum, et cum Christus se excusasset, misit iterum dictus Abagarus quendam pictorem ad Christum, relaturum sibi designatam eius figuram, quod quidem cognoscens Christus, extersa sua facie cum linteo, ab ipso linteo habuit eius ymaginem.
+
+Inde inducit auctor dictum beatum Bernardum ad ostendendum sibi excelsiorem locum et sedile Domine nostre in dicta figurata rosa, idest in dicta beatitudine animarum, et ita uincere in maiore luce et lumine ibi alia loca, ut pars illa orientalis in qua currus solis oritur et uenit - cuius temon, ut dicit hic textus, male conduxit Feton, filius ipsius solis, ut plene scripsi in Inferno capitulo XUII° - alias partes orizontis nostri emisperii. Alia testualia per se in hoc capitulo satis clare patent.
+
+{L effecto al suo piacer quel contemplante.} Continuato hoc XXXII° capitulo ad superiora - inde hic in Apocalipsim: Ex tribu Iude duodecim milia signati etc. - auctor hoc modo procedit exordiendo, sic dicens ille, scilicet beatus Bernardus, contemplans, idest contemplando uidens effectum habere eius placimentum, quod erat ut ipse auctor contemplatiue astractus esset ad intimandum beatitudinem Paradisi animarum nostrarum a solio Domine nostre ibi preeminenti usque ad ultimum, ita incepit: genus humanum uulneratum ad mortem per Euam in esu pomi uetiti, Maria Uirgo cum partu filii Dei sanauit, unde dicitur Mulier dampnauit que saluauit, si Eua dampnauit et Maria saluauit, et sic merito collocata dicitur esse dicta Domina nostra in primo gradu, et dicta Eua sub pedibus eius, ut ipse beatus Bernardus incipit modo hic ostendere auctori, ut patet in textum secundum fictionem ipsius auctoris. In tertio gradu fingit esse Rachelem, uxor Iacob, et Beatricem, intelligendo anagogice ibi esse sub nomine dicte Rachelis animas beatas illorum qui in hoc mundo in contemplatiua uita fuerunt, et sub nomine Beatricis animas theologorum. In quarto gradu dicit quod est Sarra, uxor Abrae, subaudi cum suis descendentibus, et eodem modo Rebecca, uxor Ysaac, in quinto. Et uidit uxor Manase in sexto, et in septimo Ruth, uxor Booz et mater Abed, patris Iesse patris Dauid, et sic fuit, ut dicitur hic in textu: penitens de adulterio per eum commisso cum Bersabe et de homicidio et proditione Urie, uiri dicte Bersabe, dixit Miserere mei Deus etc.; nam, ut legitur in II° Regum in capitulo XI°, semel, dum dictus Uria esset absens a dicta eius uxore in exercitu cum aliis Ebreis, dictus Dauid, rex tunc Ysrael, iacuit cum dictam Bersabe, de quo grauida facta; ut uideretur grauida de dicto eius uiro, misit Dauid pro eo ut iaceret cum illa, qui, dum recusasset hoc facere, allegando quomodo alii Ysraelitici dormiebant in terra in dicto exercitu, et sic non decebat eum iacere in lecto cum dicta eius uxore, Dauid dedit sibi licteras deferendas Ioab, capitaneo dicti exercitus, continentes ut poneret dictus Ioab hunc Uriam in aliqua pugna ita quod penitus moriretur, et ita factum est; unde fecit postea ipse Dauid, penitens de tanto facinore, salmum penitentialem: Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam, ut dicit textus hic, distinguendo auctor in dictam situationem animarum beatarum ita in forma rose per septenos gradus tanquam rem in se perfectam; nam ait in Moralibus Gregorius, super illis uerbis Iob: Nati sunt illi septem filii: Quid in septenario numero nisi summa perfectionis accipitur? Nam septenarius numerus dicitur perfectus quia ex primo pari constat et ex primo impari et ex primo qui diuidi potest et ex primo qui non potest diuidi. Item ponit diuisam esse dictam misticam rosam in duas equales medias partes, quarum unam ponit iam totam plenam animabus sanctorum patrum et aliorum ebreorum quos Christus extraxit de Limbo et qui crediderunt in ipsum Christum filium Dei uenturum, aliqui a gratia Dei per reuelationem, aliqui per dictam proprietatem - ut ecce Ysaia, prenuntiando de ipso filio Dei uenturo in carnem humanam ex uentre Uirginis, dicens: Ecce uirgo concipiet et pariet filium, et uocabitur nomen eius Emanuel, quod interpetratur nobiscum Deus, et subdit: Paruulus natus est nobis et filius datus est nobis et factus est principatus super humero eius et uocabitur admirabilis, et alibi: Egredietur uirga de radice Iesse et flos ex ea ascendet, et iterum subdit: Iurauit dominus Dauid ueritatem et non frustrabitur eam: de fructu uentris tui ponam super sedem meam; et Yeremia: Nouum faciet Deus super terram post partum, et Salamon in persona Dei: In uentre figuratus sum clarus, et Baruc: Deus super terram uisus est cum hominibus conuersari, et Psalmista: Paraui lucernam Christo meo, et alibi: Ex utero ante Luciferum genui te, et multe alie auctoritates possent adduci - ponens hic auctor usque ad septimum gradum animas illorum beatorum Ebreorum qui electiue meruerunt et peccare potuerunt ex suo libero arbitrio, et infra eas ponit animas infantium ebreorum qui nec peccauerunt nec electiue meruerunt, sed ex sola fide parentum saluati sunt, et eodem modo fingit esse animas Christianorum in alia medietate dicte talis rose cum suis etiam infantibus deorsum, qui in Christo iam uento crediderunt, licet tamen dicta medietas secunda nondum sit tota repleta ut alia, dicendo quomodo scalee et gradus huius secunde medietatis dicte talis mistice et figurate rose deriuati sunt a gradibus alterius medietatis prime, ad quod sic ait Alanus in suo Anticlaudiano, loquens etiam de eodem loco dicens: His renouat ueteres iuuenis pictura magistros, / per quos nostra fides totum diffusa per orbem / claruit et laudum titulus preclara refulxit: / hic Abraam nostre fidei pater exit in actus / e contra nostra noua fides etc.
+
+Inde ostendit Bernardus auctori seu dicit quomodo scampnum domine nostre iminet ibi super omnia alia, unde idem Alanus, loquens de dicta curia celesti, adhuc ita subdit: Hic superos ciues proprio propellit honore uirgo etc. Et sub eo scampno distincta sunt et decreta alia scampna ebreorum, et sub scampno Iohannis Baptiste scampna Christianorum, quasi ostendere uelit in hoc quomodo dictus beatus Iohannes precursor Christi primus fuit baptizans, et sic infra concludendo dicit quomodo equaliter anime eorum qui crediderunt in Christum uenturum et eorum qui crediderunt in iam uentum implebunt ut duo aspectus fidei illam rosam totam.
+
+Item dicit quomodo anime infantium saluatorum et beatorum ibi et per fidem eorum parentum et per baptismum a medio dicte rose infra collocate sunt per gradus differentes, differendo a primo acumine solum, idest a lumine deitatis, hoc est distando ab eo plus et minus. Ex quo auctor monet hec dum in eius mentem dicendo et argumentando ita: si isti infantes non habuerunt meritum electiue, ut non habuerunt in bene agere, et sic non meruerunt, quare unus plus quam alius in hoc Paradiso plus habet de beatitudine in uisione diuini luminis, ratione propinquioris loci ad ipsum Deum? De quo dubio propellendo, beatus Bernardus ita ei illud soluendo inquit: sicut fames et sitis non habet locum in Paradiso - ut dicitur Ysaie XLUIIII° ibi: Non exurient nec sicient amplius, existentes in ipso Paradiso - ita causalis punctus, idest ut causaliter quis sit ibi sortitus, sed solum gratia incomprensibili diuina, (unde Thomas in prima: Uidentium Deum per essentiam unus alio profectius uidebit eum; nam facultas uidendi Deum non competit intellectui creato secundum eius naturam, sed per lumem gratie, de quo lumine magis participat quis plus habet de karitate; nam ubi est maior karitas est maius desiderium, et desiderium facit desiderantem actum ad susceptionem rei desiderate; ad hoc etiam Augustinus, De Ciuitate Dei, dicit sic: Pax celestis ciuitatis ordinatissima est et concordissima societas fruendi Deo et tranquillitas ordinis parium dispariumque; de qua Salamon, Prouerbiorum XUI°, ait: Spirituum ponderator est dominus), et adducit de dicta gratia diuina collata diuersimode in exemplum Exau et Iacob, gemellos genitos per eundem patrem, Ysaac scilicet, et Rebecca eorum matrem; tamen unum, scilicet dictum Esau, ipse Deus cum odio habuit, Iacob autem dilexit, subdendo quod ait de eis etiam Apostolus, Ad Romanos UIIII° capitulo dicens: Cum nondum nati fuissent aut aliquid boni uel mali egissent predicti gemelli, ut secundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus sed ex uocante dictum est, per Malachiam prophetam subaudi, Iacob dilexi, Esau odio habui, et cur hoc, subdit sic ibi statim dicens Apostolus: O homo, tu qui es qui respondeas Deo? Nunquid dicis figmentum ei: Quid me fecisti sic? An non habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud uas in honorem, aliud in contumeliam?, reducendo in comparationem inde auctor quod sicut pueri diuersas capillaturas habent in colore, flauo scilicet et non flauo, ita ibi a dicto lumine diuine gratie incappellantur, idest coronantur, de quibus Ysaia, XXXU° capitulo, ait: Letitia sempiterna super capita eorum; gaudium et letitiam obtinebunt. Inde notandum est quod etates mundi septem uidentur fuisse: prima ab Adam usque ad diluuium, et durauit per mmccxlii annos; secunda a dicto diluuio usque ad Abraam, et durauit per UIIIIcXLII annos; tertia ab Abraam usque ad Moysen, idest durauit per UcU; quarta a Moysen usque ad hedificationem templi, et durauit CCCCLXXX annos; quinta a dicta edificatione usque ad Christum, et durauit per MXXX annos; et sic ab origine mundi usque ad Christum fluxerunt UmCC anni minus uno. Modo dicit hic auctor quomodo pueri sanctorum patrum in primis duabus dictis etatibus saluabuntur solum propter fidem parentum, quibus duabus primis etatibus completis, cepit circumcisio, scilicet tempore dicti Abrae, et durauit usque ad exitum de Egypto; inde cessauit per illos XL annos quibus populus fuit in deserto, inde iterata est, dicente Deo Iosue: Hodie abstuli obbrobrium Egypti a te, unde Genesis capitulo XUII°, dicitur: Anima cuius preputii caro circumcisa non fuerit peribit de populo suo; ad hoc etiam sic ait Gregorius in Moralibus: Quod apud nos ualet aqua Baptismi, hoc egit apud ueteres uel pro paruulis sola fides parentum, uel pro maioribus uirtus sacrificii, uel pro hiis qui de Abraam prodierunt circumcisio in masculis, femine uero per fidem et operationem bonam saluabantur si adulte erant uel parentum si paruule, unde Beda ad hoc ait: Circumcisio tempore legis contra uulnus originalis peccati agebat, sicut nunc Baptismus, hoc excepto quod ianuam celi nullum intrare poterat ante Baptismum, sed in sinu Abrae requiescebant, de quo plene scripsi supra in Inferno capitulo IIII°; item etiam Augustinus, de hoc scribens ad Ualerium, sic ait: Ex quo instituta est circumcisio, quod erat signaculum fidei iustitie Dei, et que ad sianctificationem purgationis ualebat paruulis ueteris originalis peccati, sicut Baptismus ex illo ualere cepit ad innouationem hominis, ex quo institutus est. Et Magister Sententiarum: Illi qui de Abraam prodierunt, per circumcisionem saluati sunt, at cum tempus gratie Domini nostri uenit, opus fuit Baptismo perfecto Christi, ut dicit hic textus, et hoc dicit propter Baptismum Iohannis imperfectus; nam baptizabat Iohannes ante solum in aqua dicendo Ego baptizo in nomine uenturi ad predicationem, ad passionem, ad mortem et iudicium, et ita baptizauit Christum qui uoluit baptizari in exemplum aliorum et ut aquas sanctificaret, non quod egerit Baptismo, cum sine peccato originali natus sit; et in eo tunc institutum est sacramentum perfecti Baptismi cum tota Trinitas ibi diuina concursum habuerit, scilicet Pater in uoce, Filius in homine, Spiritus Sanctus in columba, et licet euangelista Iohannes dicat: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto non intrabit regnum Dei, hoc intelligendum: uel nisi baptizatus fuerit in sanguine uel flamine. Nam triplex dicitur Baptismus perfectus Christi, scilicet fluminis, sanguinis et flaminis: de primo per se constat, de secundo in hiis qui pro fide Christi in sanguinem martirii mortui sunt, ut fuerunt innocentes Bethelem, de tertio constat in persona illius latronis cui Christus in cruce dixit: *Hodie eris mecum in Paradiso*, et sic propter fidem quam gessit in Christum baptizatus decessit Baptismo flaminis. Nam dicit Ciprianus: Sicut puero sufficit solus Baptismus aque, quia etatis necessitas fidem excludit, sic adulto sola fides sufficit cum necessitas excludit aque Baptismum; et item, ut constat in persona Ualentiniani imperatoris, qui, ut scribit Augustinus in UIII° libro De Ciuitate Dei in titulo Baptismo, scilicet flaminis: Baptizatus saluatus decessit in ittinere dum iret ad beatum Ambrosium ut ipsum baptizaret, et sic in sola fide quam habebat de Baptismo saluus est.
+
+Inde inducit auctor dictum beatum Bernardum sibi ostendere mansiones sanctorum maiorum christianorum, scilicet Ade et beati Petri propinquioris Uirgini; ad idem dictus Alanus etiam inquit, loquendo de dicto Paradiso: In robur fidei uirtutis luce corruscat / Petrus et ipsius uirtus splendescit in umbra.
+
+Item dicit quod ibi uidit iuxta Petrum sedere illum qui uidit et preuidit omnia tempora aduersa Ecclesie dei militantis, scilicet Iohannem Euangelistam, in prosecutionum, ut scribit etiam eius Apocalipsis; item uidit Moisem iuxta dictum Adam sedere, sub cuius ducatu gens Israelita, ingrata, ut dicit hic textus, et pertinax, uixit de manna in deserto semper cum murmure et querela, ut in Exodo, capitulo XUII° scribitur, ubi etiam dicitur quod dictum manna saporosum erat secundum appetitum uniuscuiusque; item in oppostitu dicti Petri uidit sedere Annam matrem Uirginis; item uidit ibi Luciam in oppositum Adde, ut dicit textus hic, et ex hiis concludendo tangit quod ait Iohannes XIIII° capitulo dicens: In domo Patris mei mansiones multe sunt.
+
+Ultimo auctor in hoc capitulo per eius uerba, si bene intueantur, in persona dicti beati Bernardi loquendo, uult ostendere quomodo, coniuncta uirtute contemplatiua cum gratia Dei, possibile est in hac uita Deum uidere, unde idem Thomas ait in prima: Facultas uidendi Deum non competit intellectui creato secundum suam naturam sed per lumen gratie, et dictus etiam beatus Bernardus, scribens ad fratres de Monte Domini de uerbo illo, Iob XXXUI° capitulo, Abscondit lumen in manibus, uidetur dicere quod Deus in contemplatione uideatur sicut ipse est, electo, inquit, et dilecto Dei uicissim uultus Dei se ostendere sicut lumen clausum in manibus patet et latet ad arbitrium tenentis, ut per hoc quod in transcursu uel in puncto uidere premictitur inardescit autem? ad plenam possantiam luminis nunquam pertransiens gratiam perstringit sensum amantis, ut si aliquando admittatur ad talem uisionem, rursum sit purior ad uidendum et stabilior ad fruendum, nunquam se melius deprehendit modus humane perfectionis quam in lumine uultus Dei in speculo diuine uisionis. Qui tamen uult eum uidere cor mundet, nam nemo potest uidere faciem Dei et uiuere mundo. Et ecce quod dicit hic idem Bernardus representans dictam uirtutem contemplatiuam autori, quomodo scilicet cum eo dirigit auctor rursum ad primum amorem, idest ad lumen deitatis, et ut penetret in eum quantum possibile est, contemplando subaudi, et quia sine gratia contemplans hoc putat interdum in tali uisione ultimum ire et retro abit, inducit auctor dictum beatum Bernardum ad dictam gratiam impetrandam a Domina nostra, quam Gabriel uocauit Gratia plena, ita orare ut in sequenti capitulo in principio continetur.
+
+{Uergine matre figlia del tuo Figlio.} Hoc XXXIIIm et ultimum capitulum huius premissi libri Paradisi ut clarius intelligatur diuidendum est in quinque principales partes, in quarum prima auctor inducit beatum Bernardum supradictum captare beniuolentiam beate Marie Uirginis exorando eam, et hec durat a principio capituli usque illuc: {Or questi che da linfima lacuna}; ibi secunda in qua petitionem suam facit, et hec usque ibi: {Li occhi da Dio dilecti et uenerati}; ibi incipit tertia in qua auctor fingit se, cum uisu intellectuali subaudi, attigisse deitatem in sua unica substantia diuina, et hec durat usque ibi: {Ne la profunda e chiara subsistenza}; ibi incipit quarta ubi tractat de trinitate personarum trium diuinarum usque ibi: {A lalta fantasia qui mancò possa}; ibi incipit quinta et ultima ubi conclusiuum finem facit huic suo poemati, et hec durat usque in finem.
+
+Modo ueniamus ad dictam prima partem in qua, sequendo rethoricam et practicam Augustini dicentis in libro De Sermone Domini: In omni oratione captanda est beniuolentia eius quem precamur; inde exponendum est id de quo precari uolumus, auctor inducit dictum beatum Bernardum, continuando se cum fine precedentis capituli, ut captet beniuolentiam dicte Domine Nostre ita ut gratiam per eam auctor habeat uidendi lumen diuinitatis, ut infra in secunda parte requirit ab ipsa, dicere dotes datas ipsi Uirgini a Deo ultra alias creaturas, prima scilicet quia uirgo et mater fuit et filia filii sui. Primo quod fuit eximia uirgo pura et perpetua mente et corpore super omnes alias uirgines, audi quid prenuntiauit de ea Ezechiel propheta ita dicendo: Uidi portam in domo Domini clausa, et dixit angelus ad me: *Portam hanc quam uides non aperietur, et homo non transiet per eam, et clausa erit in ecternum, super quibus uerbis ait Augustinus: Mirabilis prophetatio, sed mirabilior adimpletio. Non obstat quod consensit in matrimonium Iosep, quod eam duxerat in uxorem, quia Dicit Ambrosius, ut scribit Gratianus in Decretis, Iosep, licet duxerit Maria in coniugem, tamen nunquam cognouit eam, ut Mathei capitulo I°, dicitur; nam si ipse uir iustus eam cognouisset, nunquam a se discedere passus esset, nec Dominus qui perceperat uxorem a uiro non discedere nisi causa fornicationis, comendans eam discipulo cum quo morata est, ut mater auctor diuortii fuisset. Ad quod etiam Augustinus sic inquit: Beata Maria proposuit te conseruaturam uotum uirginitatis in corde, sed non expressit ore; subiecit enim se diuine dispositioni dum proposuit se perseueraturam uirginem, nisi Deus aliter reuelaret ei, commisit itaque uirginitatem suam diuine dispositioni, et sic consensit in carnalem copulam, non illa appetendo sed diuine aspirationi in utroque obediendo; postea filium genuit, et quod corde concepit simul cum uiro labiis expressit, et uterque in uirginitate permansit; Sic ergo patet, dicit ibi Glosa, quod Maria non mouerat continentiam, sed proposuerat uouere et uirginitatem conseruare, nisi Deus aliter uouere reuelasset, uel lex prohiberet uel parentes cogerent. Sic inde Maria perfectissima uirgo mente et corpore facta est mater filii Dei eum concipiendo de Spiritu Sancto; item inde Augustinus loquens de parentibus Domini ait: *Coniuges fuerunt mente non carne sicut et parentes*, ex quo datur intelligi quod sic Iosep dictus est pater Domini non effectu geniture, sed officio et cura prouidendi sic et coniux matris eius appellatur non coniugii effectu, sed subministratione necessarie, et indiuidue mentis affectu, unde Origines super illo uerbo Mathei I°: *Inuenta est habens in utero a Iosep*, ita inquit: *Si tibi uxor nominatur in desponsatione esse dicitur, non tamen tibi uxor est, sed Dei unigeniti mater ecterna*. Qui Iosep, licet eam non contingeret future, tamen ut putabatur uxoris omnia nouerat; ad idem Gregorius, super Iohanne XX° capitulo: *Ibi cum esset sero die*, illa exponendo ait: Sic quippe discipulum, post resurrectionem suam dubitare permisit Dominus, tamen nec eum in dubitatione deseruit, sicut ante natiuitatem habere Mariam sponsum uoluit, qui tamen ad nuptias suas non peruenit; nam ita factus est discipulus dubitans et palpans testis uere resurrectionis, sicut sponsus fuit matris custos integerrime uirginitatis, et sic filia de attenta diuinitate Christi facta est mater eius, attenta humanitate uidelicet, ut tangit hic in textu in secunda particula primi uersiculi huius capituli. Ad quod quidem Augustinus in Sermone de Uirgine hec in persona Christi ait: Tibi Deus creator hominis: quid est quod te permouet in mea natiuitate? Non sum libidinis conceptus cupiditate. Ego matrem, de qua natus sum, feci. Hanc quam aspicitis, mater mea est, sed manu fabricata est mea; et sic fecit, subdit Augustinus, grauidam uirginem ipse qui ex uirgine erat nasciturus. Item et Alanus in Anticlaudiano suo de hoc etiam canendo poetice ait: Uirgo que proprium pariendi legem pudorem / non perdens matris meruit cum uirgine nomen / hec est que mire diuina numeris usu / nata patrem natumque parens concepit honorem / uirgineum retinens nec perdens uita parentis, / in cuius uentris talamo sibi summa parauit / hospitium deitas etc. Inde tangit Bernardus, secundam dotem ipsius Uirginis de altitudine et humilitate eius, quod ostendit ipsa Uirgo in suo salmistico cantico dicendo: Quia respexit humilitatem ancille sue: ecce enim ex hoc beata me dicent omnes generationes; nam dicunt theologi quod sicut morbus eo superbissima muliere Eua natus, etiam fuit nostra medicina per humilissimam Mariam, unde conuerso nomine Eue, dictum est Marie per angelum Aue. Tertio uocat iam Bernardus hoc terminum fixum ecterni consilii, cum in ea terminauit iram suam Deus per incarnationem sui filii; nam, cum prenuntiatur hoc in Ecclesiastico XXIIII° capitulo, dicitur ibi in persona dicte Uirginis: Ego ex ore Altissimi prodii, primogenita ante omnem creaturam; ego feci in celis ut oriretur lumen indeficiens; et dicunt theologi circa hanc prefixionem temporalis consilii diuini quod Ante peccatum non fuit conuenies Deum incarnari, cum opus incarnationis fuit ad abolitionem peccati principaliter ordinatum, nec etiam conueniens fuit statim post peccatum Deum incarnari: cum enim ex superbia peccatum primorum parentum prouenisset, sic liberandus erat homo ut humiliatus recognosceret se liberatore indigere, quod magno consilio fuit dilatum ut, cognita sua infirmitate, homo clamaret ad medicum et gratie posceret auxilium; item nec in fine seculi debuit incarnari ut de perfectione nature humane per incarnationem perueniretur gradatim ad perfectionem glorie in fine seculi, item ut manifestaretur diuina uirtus saluans per fidem preteritos, presentes et futuros. Inde in laudem Uirginis predicte idem Bernardus etiam dicit quomodo nobilitauit ipsa Beata uirgo ita naturam humanam quod eius factor, idest creator Deus, non dedignauit eius factura fieri, scilicet homo in utero ipsius Uirginis, in cuius persona Salamon in Ecclesiastico in preallegato XXIIII° capitulo, prenunciando hoc, ait: Creator omnium et qui creauit me requieuit in tabernaculo meo. Item dicit eam facellam karitatis in celo, et merito, cum ipsa sit uirga de radice Iesse egressa, idest de incendio diuini amoris interpetratur; enim Iesse idest incendium. Item dicit quomodo ipsa uirgo in terra est fons spei, unde in dicto capitulo Ecclesiastici ita prenunciata ipsa uirgo ait: Sic aqueductus exiui de Paradiso. Dixi: rigabo ortum plantationum, et inebriabo fructum partus mei. Quod enim uere dici possit fons nobis hominibus in spe, audi Augustinum in oratione ad Mariam dicentem: O Maria, multum audeo, multum gaudeo, cum sicut est, nos enim tibi, teque nobis mira uicissitudo confederat, ut scilicet pro nobis habeas id esse quod es, nos uero pro te id esse quod sumus; si enim nulla nostra precessisset transgressio, non esset secuta nostra redemptio, et si non fuisset necessarium redimi, non fuisset necessarium te parere redemptorem, ut quid enim necessarium quod pro peccatoribus pareres si deesset qui peccasset? Unde per hoc etiam beatus iste Bernardus de dicta domina nostra scribit: Sic securum habes accessum ad Deum, o homo, ubi habes Filium ante Patrem et ante Filium Matrem. Filius ostendit Patri cicatrices et uulnera, Mater filio pectus et ubera, nec ulla post esse repulsa, ubi tot karitatis occurrunt insigna, subdendo hic quomodo adeo gratiosa est quod sepe preuenit petitionem nostram in optata re.
+
+Ueniamus post hoc ad dictam secundam partem, in qua Bernardus, post captatam beniuolentiam dicte Beate Uirginis, procedit iuxta stilum Augustini supradictum ad petendum illud in eodem modo quo petiit auctor et orator ab ipsa beata Uirgine illius orationis: Salue regina, in qua, primo captata eius beniuolentia dicendo Salue Regina misericordie, uita, dulcedo, spes nostra; secundario facit eius petitionem dicendo aduocata nostra illos tuos misericordie oculos ad nos conuerte et Yhesum, benedictum fructum uentris tui, nobis ostende etc. Nam petit Bernardus eodem modo secondario ut ipsa Uirgo faciat auctorem attingere et uidere sua gratia intellectualiter diuinam essentiam sicut ab infima lacuna, idest a Cocito lacu et stagno in fundo Inferni et centro terre existente, uidit usque ad hoc celum Impireum, et conseruet sanos eius auctoris affectum post talem uisionem, iuxta illud documentum Iuuenalis docentis nos orare debere taliter uidelicet: Orandum est ut sit mens sana in corpore sano etc., quod quidem nichil aliud est petere quandoque beatam uitam humanam, unde Seneca in suo libro De Beata Uita sic ait: Beata est uita que conuenit nature sue, mente sana existente.
+
+Post hoc procedamus ad dictam tertiam partem, in qua primo fingit auctor, completa petitione beati Bernardi, Dominam Nostram eleuasse occulos ad lumen deitatis implorantes gratiam; qua obtenta fingit auctor se uidisse substantiam diuinam, et in tali uisione finisse eius desiderium: circa que duo uideamus quid auctor includere uelit, et quantum ad primum dico intentionem auctoris fore in sua persona uelle ostendere possibile esse hominem in hac uita per uirtutem contemplatiuam et diuinam gratiam reuelatiuam intellectualiter intueri essentiam diuinam - auctoritatibus quas scripsi supra in fine precedentis capituli, addendo has alias: dicit Ugo de Sancto Uictore respondendo ad illud uerbum Iohannis Deum nemo uidit unquam per illa uerba Apostoli: Quod est Dei manifestum est illis, subaudi gratia et reuelatione diuina, et sic Deus illis reuelauit, ostendens quod ratio humana per se insufficiens esset nisi reuelatio diuina illis adesset, que duobus modis fit, scilicet interna aspiratione et discipline eruditione. Unde Glosa Exodi, XXXIII° capitulo, ut iam dixi supra, ait: In hac carne uiuentibus et inextimabili uirtute crescentibus contemplationis acumine potest ecterni Dei claritas uideri, unde Augustinus in libro suo De Trinitate ait ad hoc etiam: Sic ymago nostra mens est Dei, quo capax est eius, eiusque particeps esse potest; item eadem Glosa Exodi eodem capitulo superius hic allegato super illis uerbis Non uidebit me homo et uiuet, dicit Dominus: Tollamque manum meam et posteriora mea uidebis, tu Moises subaudi, faciem autem meam uidere non poteris quandiu hic mortaliter uiuitur, uidelicet per quasdam ymagines Deus potest sed per ipsam sue nature speciem non potest, unde Thomas in prima, questio XII°, sic ait: Omne quod eleuatur ad aliquid quod excedit eius naturam oportet quod disponatur aliquas disponere ad talem formam que sit supra suam naturam et sic oportet quod ex diuina gratia supercrescat ei uirtus intelligendi, et tale augumentum uirtutis intellectiue illuminationem uocamus intellectus et ipsum intellectum et ipsum intelligibile lux uocatur; et quod sub predicto tertio et intellectu dicebat Psalmus: Faciem tuam requiram Domine, non tamen intelligas quod homo possit comprehendere Deum in suo uniuerso; nam dicit Crisostomus quod Ipsum quod est Deus nec angeli nec prophete uiderunt, unde ait Dionisius: Deum neque sensus neque phantasia nec opinio nec ratio nec scientia comprehendit - ad secundum quod dicit auctor hic quod uidendum dictum lumen deitatis eius desiderium finiuit, ostendit quod solum in eo lumine est perfecta beatitudo, unde Phylosophus in III° De Anima inquit: Homo non est nec dicitur perfecte beatus quandiu sibi restat aliquid desiderandum; item et Thomas in secunda secunde ait: Perfecta beatitudo solum est in uisione Dei et cognitione, cum non possit homo dici perfecte beatus si desiderat ulterius scire uel considerare; nam, dicit, res recipit perfectionem secundum rationem sui obiecti, scilicet Scire quod sit res secundum suam essentiam, ut ait idem Phylosophus in dicto libro De Anima, at in uisione dicti luminis deitatis hoc solum habetur etc., et subdit: Ad perfectam beatitudinem requiritur quod intellectus pertingat ad primam causam siue ad eius essentiam, et sic perfectionem suam habebit per unionem ad Deum sicut ad obiectum in quo solum beatitudo hominis consistit, et sic postquam cognouit primam causam non potest desiderium nostrum ulterius appetere, ut idem Thomas in III° Contra Gentiles probat. Item Augustinus in suo libro De Soliloquio ad hoc ait: Cum suis? talis ut nichil prorsus te terrenorum delectet, michi crede, eodem punto uidebis quod cupis; ad hoc etiam Seneca in suo libro De Beata Uita inquit: Consummatum est summum bonum nec quicquam amplius desiderat nichil enim extra totum est, non magis quam ultra finem. Inde dicit auctor quod licet uiderit dictum lumen deificum intellectualiter per gratiam contemplando, ut dictum est, non tamen referre potest lingua illud, deficiente memoria et reminiscentia sua, ut contingit interdum in homine somniante aliquid letum uel triste et non recordante de re, sed in passione remanente ut remansit Nabucodonosor, exemplificando de foliis Sibille Cumane que olim sua uaticinia scribebat in foliis palmarum et si aliqua de dictis foliis mouebantur a uentis nunquam carmina et iudicia scripta in illis ponebat in ordine aliorum, unde rogabat eam Eneas, Uirgilio dicente in UI° sic: Alma uiros; foliis tantum nec carmina manda, / ne turbata uolent rapidis ludibria uentis, / ipsa canas oro etc. Fuerunt enim Sibille decem: hoc premissa Cumana, item Samia de ynsula Samo, item Persea, item Libica, item Delfica, item Cimeria, Ytalica, item Elithyria, Babilonica que excidium Troie predixit, item Ellespontia, item Frigia, item Albunea, Tiburtina que Christum prenumptiauit, dicendo: Iudicii signum, tellus sudore madescit, et celo rex adueniet per secla futurus, sed licet ut carne presens ut uindicet orbem. Et nota hec nomen Sibilla appellatiuum esse; nam Sibilla grece latine profetissa dicitur. Post hec auctor procedit ad dicendum quomodo respiciens in ipsam deitatem et eius profunditatem, idest in mente diuina, uniuersum mundum in se habentem - de qua Boetius loquens de ipso Deo ait: Mundum mente gerens - dicit quod intimauit in ea esse omnia substantialia uniuersi, idest omnes formas substantiales, que, scilicet adiunctione sui ad materiam faciunt quoddam esse essentiale ut ignitas, et omnia accidentia, idest omnes accidentales formas que adiunctione sua non faciunt quid sed quale, ut albedinem, item earum morem, idest earum operationem et actus et effectus diuersos, unde Ouidius: Pectoribus mores tot sunt quot in ore figure, quod tangit etiam iste auctor supra in UIII° capitulo huius Paradisi dicendo ibi: {E non pur le nature prouedute / son ne la mente chè da sé perfecta, / ma esse insieme colla lor salute}, dicendo quod hec in dicta mente sunt quasi conflata: dicuntur conflata uasa que ex massa ad formam reducuntur ita uniformiter ut eorum pluralitas sit quoddam simplex lumen, idest apparentia, ut dicit textus hic, subdendo auctor hic quod unum punctum circa predicta est sibi maius letargum (quod dicitur oppressio cerebri cum obliuione et somnolentia) quam fuerit spatium XXU seculorum (que capiunt MMUIIcL annos, faciendo quodlibet seculum CX annorum secundum Uguccionem) antiquitus hominibus ad inueniendum modum nauigandi primitus, quod fuit tempore Iasonis greci qui primam nauem construxit, que uocata est Argo, dum transfretauit ad Colcon, quam ystoriam scripsi supra in Inferno in capitulo XUIII°, de qua Argo prima naue ait Ouidius in persona Medee conquerentis de ipso Iasone in eius Epistula sic: At semel in nostras quoniam noua puppis arenas, et Ultimus ex sociis sacram conscendit in Argon, et in libro De Ponto inquit: Equor Iasonio pulsatum remige primum, umbra cuius talis prime nauis ammirari fecit Neptunum Deum marinum, cum antequam nunquam uiderat in mari aliquem nauigantem, ut dicitur hic in textu. Et redeundo adhuc ad id quod dicitur hic de substantiis et accidentiis ydealibus in dicta mente diuina apparentibus, ad idem loquens Alanus in suo Anticlaudiano sic ait: Uisus in hoc speculo respirat lumen amicum / inuenit et gaudet, fulget in lumine lumen. / Cernit in hoc speculo uisu speculata Sophia / Quod quid diuinus in se complectitur orbis / hic uidet ingenitas species speculatur ydeas / Celestis hominum formas premordia rerum / causarum causas rationum semina leges. Inde probat auctor quomodo a dicto lumine deitatis non poterat discedere propter aliud aspectum, cum in eo sit totalitas bonitatis et bonum sit obiectum uoluntatis nostre humane. Unde Thomas in II° Contra Gentiles dicit quod Impossibile est quod intellectus attingens diuina possit a tali actu discedere, et Dionisius ait: Deus conuertit omnia ad se ipsum tanquam ad ultimum finem, et ipse est ultimum finis noster, cum solum ipso fruendum est, cum sit obiectum uoluntatis nostre maius, ut maius bonum quod bonum intellectus est ultima beatitudo secundum Phylosophum in III° De Anima.
+
+Ueniamus inde ad quartam partem in qua auctor, dicto de unica substantia diuina, uenit ad tangendum de Trinitate personarum trium diuinarum dicendo quomodo uidit intellectualiter, subaudi in ipsa subsistentia diuina, Trinitatem personalem, et sic congruenter reducit eos ad comparationem yridis (cuius semicircularis arcus est unicus in esse et in apparentia tricolor), unde Ysiderus: A sole resplendet dum caue nubes ex aduerso radium solis accipiunt et arcus speciem fingunt, et quia aqua tenuis, aer lucidus nubes caligantes irradiant, tres uarios colores faciunt, uiridem scilicet, album et rubeum, ut dicit Phylosophus in III° sue Metaure, alludendo in hoc auctor Iohanne dicenti in IIII° capitulo Apocalipsis: Ecce posita erat sedes in celo, et supra sedem sedens, et qui sedebat similis erat iaspidi, et iris erat in circuitu sedis, et sic dicit hic, scilicet quomodo Filius a Patre reflexus erat et uidebatur in numero personarum, et tertius circulus ut ignis equaliter eos spirabat, scilicet Spiritus Sanctus, unde Ugo de Sancto Uictore ad hoc sic ait: De mente, idest a Patre, procedit sapientia, idest Filius, et amor, idest Spiritus Sanctus, ab utroque. Et Augustinus in suo libro De Trinitate: Coeternus est Filius Patri, sicut splendor coequus est igni, et esset ecternus si ignis foret ecternus. Ita sancta Trinitas una substantia simpliciter est et indiuidua, trina in personis et ipse Spirits Sanctus coequaliter a Patre et a Filio procedens, et Thomas in prima: Tres personas diuinas dicimus coequales. Nam si esset in dictis personis inequalitas, que dicitur per negationem maioris et minoris secundum Phylosophum in UIIII° Methaphysice, iam esset ponere non esse unam essentiam diuina, quod falsum est. Et breuiter, ut ait Augustinus in libro suo De Trinitate: Tenendum est quod sancta Trinitas sit unus et solus Deus, scilicet Pater, Filius et Spiritus Sanctus - Que Trinitas unius eiusdem substantie esse dicitur, creditur et intelligitur, ut scribit Magister in primo Sententiarum, et subdit: de qua Trinitate cum modestia et timore agendum est et attentissimis auribus, atque dicitur uotis audiendum, ubi queritur unitas Trinitatis, quia nec periculosius alicubi erratur, nec laboriosius aliquid queritur, nec fructuosius aliquid inuenitur - unde Augustinum in dicto libro De Trinitate ait: Non pigebit me sicubi hesito querere nec pudebit sicubi erro discere, unde qui legit hoc et certus est pergat mecum, si hesitat querat mecum etc.; et ex hoc auctor subdit hic quomodo eius dictum circha conceptum suum de dicta Trinitate est remissum et raucum in tantum quod non sufficit quod non sit modicum, quasi dicat quod melius esset tacere de hoc quam curiose ingredere et loqui de ea. Unde in Ecclesiaste dicitur: Cogitatio de ecternis magnum uult silentium, et Seneca scribit Aristotilem dicisse: Nunquam nos uerecundiores esse debere quam cum de Deo agitur, ne quid temere impudenter aut ignorantes affirmemus aut scientes mentamur. Inde dicit auctor hic iterum quotiens dicta unica circulatio deitas unica in suo esse, idest in ipsa substantia diuina predicta, uidebatur, scilicet triplex reflexione luminis et resultatione trium personarum trinitatis predicte; item dicit etiam quomodo in ipsa circulatione uidit pictum de nostra effigie humana, referendo se auctor in hoc ad humanitatem Christi filii Dei, et uolens intueri quomodo ymago Dei in ipsa humanitate Christi conuenit, etiam in ipsa circulatione deitatis deficit mens ipsius auctoris, et merito: nam circa hoc dictus Magister Sententiarum in I° ait: Non Pater et Filius simul ymago ambo, sed Filius solus est ymago Patris, unde in hoc uult tangere hic auctor difficultatem humanam in tali uisione et in tali contemplatione Trinitatis et unitatis diuine, unde per phylosophiam generationem eius quis narrauit? Et Ugo de Sancto Uictore scribens circa hoc difficillimum ait, Augustinum allegando dicentem Spiritus Sanctus a Patre est etiam, sed non quomodo natus, sed quomodo datus Filius etiam a Patre, ut ipse ostendit in Iohanne dicens: Ego ex Deo processi et ueni, et ita Filius a Patre est procedendo, et nascendo Spiritus a Patre, non nascendo sed procedendo: uterque enim procedit a Patre sed ineffabili et dissimili modo; non est itaque Spiritus Sanctus genitus, quia cum sit a Patre et Filio, si genitus esset iam haberet duos Patres, et sic in trinitate esset confusio, in qua sic et duo patres et duo filii essent. Quid autem sit gigni, quid sit procedere in hac uita sciri non potest, unde Augustinus in II° De Trinitate de hac genitura dicit: Non aliud est illi esse de patre, idest nasci de patre, quam uidere patrem; aut aliud uidere patrem operantem quam pariter operari, sed quis intelligit quasi dicat: nemo. Nam Quomodo filius a patre sit genitus impossibile est scire: mens deficit, uox silet, non hominum tantum sed angelorum. Super angelos et super omnem sensum est; credere iubemur, discutere non permictimur: nam licet scire quod natus est filius, non autem disceptare quomodo. Ad id autem quod fingit auctor se hic uidere deitatem in circulari figura sequitur Termigistum qui, uolens Deum describere, sic ait: Deus est intellectualis spera tanquam quod perfectum deducens res et finiens ut centrum quod habet finire lineas et ab ipso linee deducuntur, unde Phylosophus in I° De Celo et Mundo dicit quod Circulus est quod perfectum cum in eo finis reddeat ad principium, comparando hic ipse auctor talem eius implicitam uisionem circa dictam conuenentiam et conformitatem dicti talis circulis et ymaginis simul impliciti geometre mensuranti aliquem circulum reducendo principium ad finem per eum ignotum, de quo Phylosophus in I° Methaphysice inquit: Nichil enim ita mirabitur uir geometricus quam si diameter commensurabilis fiat, unde dicit auctor quod illud non ualens ex se discutere, per quendam fulgorem, id uidit quod uidere cupiebat, accipiendo hic dictum fulgurem pro reuelatione diuina, unde Thomas in prima ait: Licet illa que sunt altiora cogitatione hominis non sint inquirenda ab ipso homine, sunt tamen a Deo reuelata suscipienda per fidem, unde Ecclesiasticus super hoc puncto ait, III° capitulo: Plurima super sensum hominis ostensa sunt tibi. Unde Tullius in libro De Natura Deorum dicit quod Olim quidam rex petiit a quodam phylosopho quid esset Deus; qui petiit terminum et rex dedit primo tres dies, quibus finitis dedit tantundem, et ter, et quater; cui rex ultimo dixit: *Tu deludis me*, cui phylosophus ait: *Non facio domine, sed Deus est ita immensus quod quanto de eo plus cogito tanto plus in eo deficio et quid dicam non inuenio*.
+
+Et per hoc dicit ultimo hic auctor, scilicet in hac quinta et ultima parte, finisse eius phantasiam circa hoc suum poema, ulterius non ualendo nec uolendo, nec desiderando plus speculari et contemplari (dicitur phantasia secundum Phylosophum in III° De Anima: Motus a sensu factus secundum actum sine qua intellectus ita intelligere non potest sicut uisus non potest uidere sine coloribus), et sic, impleto eius desiderio et eius uelle, idest eius desiderabili uoluntate et rationaliter, egit ut dicitur: nam rationabiliter ulterius uidere uelle non poterat nec desiderare, habita illa gratia de qua Ambrosius sic ait: Ut Deus, qui natura inuisibilis et etiam a uisibilibus posset sciri opus fecit quod opificem uisibilitatem sui manifestauit ut per certum incertum posset sciri, et ille Deus omnium esse crederetur qui hoc fecit quod ab homine impossibile est fieri, qui est ille amor, ut dicitur hic in fine, qui mouet solem et alias stellas, scilicet ipse Deus benedictus in secula seculorum. Modo, si tantus uir Petrus Lombardus, Magister Sententiarum, in suo opere ita in principio eius premisit: In hoc autem tractatum non solum pium lectorem, sec etiam liberum correctorem desidero, ac etiam Augustinus, scribens ad Fortunatum inquiens: *Talis sum in scriptis aliorum, qualis uolo esse intellectores meorum*, quanto magis ego Petrus premissus, dissuadente michi ingenii paruitate et materie difficultate, cum Materias grandes ingenia parua non sufferant, ut ait Yeronimus, id facere debeo in hoc comentulo meo. Quapropter merito correptorem imploro et coadiutorem, qui suppleat defectus eius et corrigat errores, ut sic adipiscar illud laudis premium, quod confert Lex quedam ita dicendo: Qui insubtiliter factum emendat, laudabilior est eo qui prius inuenit.
diff --git a/testi_2_commento/Commento_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt b/testi_2_commento/Commento_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt
new file mode 100644
index 0000000..58462bc
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/Commento_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt
@@ -0,0 +1,651 @@
+Quoniam, praeclarissime Princeps, testante Philosopho in sua poetria, iocundissima ars poetica ab ipsis naturae principiis ab animi nobilitate manauit, cuius opera efficitur ut illustrissimorum uirtus exincta uirorum fiat perpetuo rediuiua, tubae poeticae praeconio totum praedicata per orbem, cuius ope nunc egeret illustrium tuorum fama maiorum, iam in tempore semisepulta penuria poetarum, quorum copia, proh dolor!, aetate nostra rarior est foenice; foenix siquidem unica in orbe, et in unica regione reperiri dicitur a magnis sapientibus, licet nobis ignota; poeta uero hac tempestate nullus usquam agnoscitur. Tuorum, inquam, inclita gesta omnis eximius uates materiam haberet uberrimam. Ut enim perstringam plurima paucis, Azzo primus inclitus olim Princeps, forma corporis, animi uirtute praepollens, primus feracissimae Ferariae principatum adeptus, antiquissimae Mantuae, quae Marone Latinorum clarissimo gaudet alumno, protector egregius, nobilis Ueronae regimen sibi sponte collatum, sed mox ui et fraude hostum iniuste extortum, iusta ira et indignatione fremens, equestri Martes collatis signis, infestis partibus debellatis, tam prudenter quam potenter resumpsit amissum, ubi egregiorum operum et uite finem feliciter posuit. Aldrouandinus eius primogenitus, magnanimus adolescens, Marchionatus Anchonae titulum promeruit, militantis Ecclesiae hostibus triumphatis, in ipso flore iuuentutis extinctus, decus insigne uirtutis, eximiae pietatis. Azzo secundus, eiusdem primi Azzonis filius, uir strenuus bello, prudens consilio, romanae propugnator Ecclesiae, uelut olim romanae libertatis diuinus ille Scipio uictor Hannibalis, domitor Carthaginis, Italiae liberator, tremendas uires insolentissimi Federici secundi, qui non minus triginta annorum curriculo romanam afflixit Ecclesiam, quam olim martius Hannibal romanam rempublicam sedecim annorum spatio cupidissime lacessiuit, apud uictoriam uictor armipotens pro magna parte confregit: quo principe Federico post Karolum magnum nemo maior ac formidolosior romanum imperium tenuit. Nec minori uirtute et felicitate hic excelsus Azzo cruentam superbiam acerrimi Ecerini praefato Federico foederati, qui ut olim Dionysius ferox Siciliam, ita Marchiam Taruisinam omni suppliciorum genere labefecit tortor iniquus, pro maxima parte deleuit, potenti Patauo sibi prius erepto, demum apud Adduam tyranno saeuissimo strato et cum omni exultatione iustorum mortis ergastulo mancipato, in quo infelicem animam, si fides est, patri diabolo, ex cuius stirpe creditur ortus, reddidit aeternaliter cruciandam. Obizzo primus natus ex Raynaldo dicti Azzonis secundi filio, in secundi carcere Federici, cuius altam potentiam nec Germania capiebat, nec tolerabat Italia, non contentus animosam uirtutem suam intra Padi claustra et Adriae litora coartari, ad Regium Lepidum Mutinamque bellacem suae dexterae potentiam extendit, utriusque iure potitus imperio, Karoli primi ueteris contra Manfredum Federici natum non minus patre infestum Ecclesiae incitator et adiutor extitit indefesse usque ad uictoriam illius meritum debitumque triumphum. Azzo tertius, praedicti primi Obizzonis filius, magnifica multa strenue gessit, petitor gloriae, contemptor pecuniae, Bononiam opulentam, Parmamque potentem uariis bellis quassauit. Huius Azzonis tertii Aldrouandinus frater egregius inclitam prolem genuit Raynaldum, qui Ferariam a Gallorum auidis faucibus liberauit, magna sanguinis madens ultione, et Nicolaum fratrem, cuius tu fers nomen, uirorum utique amantissimum. ex eorum barbara captiuitate detraxit. Genuit et Obizonem patrem tuum, praepotentem et magnificum Dominum Ferariae, Mutinae, Parmae.
+
+Quamuis autem illustris tuorum proauorum prosapia insigni antiqua generositate refulgeat, de cuius uetustatis premordialibus initiis memoria non extat, clarissimorum tamen regum affinitatem cumulatius honestatur: Roberti, scilicet, serenissimi, patrum nostrorum temporibus Sicilae regis, quem post Salamonem sapientissimum praedicat constans opinio plurimorum: et Andreae regis Hungariae, cuius uxor Beatrix, primi Aldrouandini filia, uere beata, si uirtus heroica beatum efficere potest, mulier animosa, a paterna et auita nobilitate non degener, uiro suo rege sene fato functo, ex illius semine suo iam utero tumescente, uirilem habitum mutuata, ut temporis necessitas suadebat, custodia priuigni solerter elusa, in Germaniam commigrauit, unde ad patrios lares et tutior et librerior remearet.
+
+Praetereo rescripta Principum, priuilegia Pontificum, quibus tuo generi plus eximiae claritatis accreuit. Et ne plura tuorum praedecessorum gesta memoranda percurram, quamuis clementia et liberalitas, propria uirtus Principum, haereditaria ipso iure naturae in Estensi familia semper eluxerit, in Te tamen utraque tota confluxit inconuulse tuo pectori radicata; ut omiserim caeteras, aequitatem, prudentiam, modestiam, constantiam, quae nec successibus prosperis insolescit, nec aduersis hebescit. Tu florentem aetatem praeclara morum indole praesignisti: robusta uero, ingentibus celebrata trophoeis, de uiciorum hostilitate merentius triumphauit, iuxta praesagium tui nominis gloriosi: Nicolaus namque uictor laudabilis interpretari dicitur a quibusdam. O ergo te felicem! de cuius magnitudine animi praestatur bonis praemium, reis remissio saepe, a quibus atrocissimas et intolerabiles iniurias recepisti etiam a clementissimis seuerissime uindicandis; ut de te dicere audeam, quod de Caesare inquit Cicero: *nulla de uirtutibus tuis maior misericordia est*. Hinc te, clarissime Marchio, motum reor, ut illius fulgentissimi solis, Dantem loquor, cuius perspicui ingenii radiis, suorum meritorum praeuio lucifero, noster orbis Italicus praecipue illustratur, figmenta euoluerem, figmentorum integumenta eliciens, elucidans et obscura uariis uelata figuris, multiplicibus sensibus inuoluta latentibus. Hic namque historica et poetica, hic naturalia et moralia, hic ardua et infima, hic antiqua et nouissima, hic, ut breuiter dicam, diuina pariter et humana. Nec ambigo quin diuersi diuersa sint dicturi pro animorum affectione tam dissona, tam aduersa. Quidni? Opus quippe est uulgarium linguis et iniuriose laceratum, qui etiam excellentissimos literatorum stilos temere carpere non uerentur? Mihi tamen suffecerit peritiorum ac Tui acquiescere uotis, cuius praeceptis, Tibi prius dilectus quam notus, nequeo contra ire. Non est autem propositi mei in hoc opere omnium exponentium dicta refellere erronea, ridicula, falsa, aut saltem aliena, et omnino impertinentia facto. Et cum breuis in omnibus esse soleam, necessario forte nimius uidebor interdum, quoniam multa et magna impossibile est breuiter explicare. Igitur porrigam manum trepidam ad tam grande opus, in nomine sanctissimae atque indiuiduae Trinitatis sic exordiens. 
+
+*Nescio qua tenui sacrum modo carmine Dantem 
+Eloquar insignem studiis, quem celsa per orbem
+Explicat aeterno memorandum nomine uirtus. 
+Nam, postquam patrios Florentia saeua penates
+Linquere conspicuum iussit sine crimine ciuem,
+Fortuna quatiente stetit, sortemque superbam
+Excutiens semper misero, securus in orbe
+Uixit, et innumeros tolerauit mente labores.
+Ipse hominum rerumque patrem, qui cuncta gubernat 
+Imperio et lati solus tenet aurea mundi 
+Lora manu, cui semper erit sine fine potestas,
+Agnouit sine more Deum, uitamque per omnem
+Impiger, angustus operantia sidera terris
+Stelliferi secreta poli, quibus astra fruantur 
+Consiliis, caelo nouit diuinus ab alto.
+Artibus ingenii redimitus acumine septem
+Exhausit sacras Musarum e fontibus undas. 
+Hinc sacris animatus aquis quae dura cadentes 
+Proemia dignoscant miseri, quibus ipsa salutem 
+Paena ferat sceleris, quos gratia collocet altis 
+Sedibus, audaci cecinit sub tegmine cantu.
+Scribere non possem uiduas quot fletibus artes,
+Quotque nouem Musas lacrimis subiere dolores 
+Cum rapuit mors saeua uirum, sed fama superstes
+Gentibus extinctum memorat, populumque per omnem 
+Uiuet, et aeterno referretur laudibus aeuo.*
+
+*Ipse est mare inundans, undique uenientium indigentias replens affluenter et copiose.* Auerrois commentator super Poetriam Aristotelis.
+
+Quoniam iuxta sententiam Philosophi XII metaphysicae: *melius est scire pauca de rebus nobilibus, quam multa de ignobilibus,* ideo commendaturus nobilissimum poetam, qui caeterorum poemata illustrauit, ne dicam superauit, ex uerbis propositi thematis tria breuiter colligo, quae celeberrimi hominis inclitam gloriam praedicant et extollunt; quorum primum est profunditas admirabilis; secundum, utilitas desiderabilis; tertium, fertilitas ineffabilis. Primum tangitur in autoritate praemissa cum dicitur: *ipse est mare inundans*. Secundum, cum subiungitur: *undique uenientium indigentias replens.* Tertium, cum subinfertur: *affluenter et copiose*. Circa primum breuiter aduertendum, quod in poemate praeclarissimo nostri autoris immensa atque inexhausta profunditas reperitur, ut de se ipso Dantes dicere possit illud Eccl. XXIU. *In profundum abyssi penetraui, et in fluctibus maris ambulaui.* Hic namque poeta peritissimus, omnium coelestium, terrestrium, et infernorum profunda speculabiliter contemplatus, singula quaeque descripsit historice, allegorice, tropologice, anagogice, ut merito de eius opere totius sapientiae et eloquentiae plenissime dicere possim illud Ugonis de sancto Uictore in suo Didascalicon: *hic paruulus suaue lactatur, hic adultus affluentius educatur, hic gymnosophistae triuiales, hic didascali quadriuiales, hic legum professores, hic astronomiae perscrutatores, hic tandem proficit omnis scientiae cultor*. Hoc autem facile liquebit cuique uires poetice contemplanti. Ut enim testatur Aristoteles in sua Poetria: *Omne poema et omnis oratio poetica aut est laudatio, aut uituperatio; omnis enim actio et omnis mos non uersatur nisi circa uirtutem et uicium.* Unde Auerrois commentator ibidem: *Animae nobiles et uirtuosae naturaliter adinuenerunt primo artem carminum ad laudandum et efferendum facta pulcra et decora: animae uero deficientes ab his in nobilitate adinuenerunt carmina ad uituperandum et detestandum facta turpia et inhonesta*. Et subdit: *quamuis necesse est ei, cuius propositum est detestari malos et mala, ut probet, et laudet bona facta et uirtuosa*. Nullus autem poetarum sciuit excellentius aut efficatius laudare et uituperare quam perfectissimus poeta Dantes; laudauit siquidem uirtutes et uirtuosos, uituperauit uicia et uiciosos; de quo merito dici potest illud Prouerbiorum XII. *De fructu oris tui replebitur unusquisque.* Nec minus illud, quod dicit Ouidius in commendationem Uirgilii principis poetarum:
+
+*Omnia diuino cantauit carmine uates.*
+
+Hoc de primo.
+
+Secundum quod tangitur in autoritate praemissa, est utilitas desiderabilis, utilitas inquam multiplex: utilitas inuentionis, utilitas instructionis, utilitas correctionis. Utilitas inuentionis maxima patet per Philosophum in sua poetria, ubi dicit quod originis poetriae in homine naturaliter duae causae esse uidentur: prima quidem, quae existit in homine a prima natiuitate, est assimilatio rei ad rem, et repraesentatio rei per rem; quoniam homo inter caetera animalia maxime delectatur in assimilatione et repraesentatione. Causa uero secunda est delectatio, quam homo habet per naturam ex metro et symphonia. Et concludit ibi philosophus: *igitur delectatio animae ex repraesentationibus, metris et symphoniis, causa est adinuentionis artis poeticae*. Hic autem poeta perfectissimus conuenientissime repraesentationibus usus est, ut patere potest discurrenti totum poema eius ubique mirabiliter figuratum. Utilitas informationis, quoniam secundum sententiam Horatii in sua poetria:
+
+*Aut prodesse uolunt, aut delectare poetae, 
+Aut simul et iocunda et idonea dicere uitae:
+Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci.*
+
+Hic autem poeta praestantissimus delectabilitatem et fructuositatem tam artificialiter contexuit, ut alteram sine altera in eius uolumine reperire non possis. Utilitas correctionis per se patet; legimus siquidem quod Dominus mandauit filiis Israel ut spoliarent Aegiptios auro et argento, per hoc moraliter admonens ut siue aurum sapientiae, siue argentum eloquentiae apud poetas inueniremus, in usum salutiferae eruditionis uerteremus. Hic autem christianissimus poeta Dantes poetriam ad theologiam studuit reuocare, quae tamen de se magnam conuenientiam habet cum illa: potest namque theologia dici quaedam poetria de Deo; nam testante Philosopho poetae fuerunt primi theologizantes de Deo. Ideo non ineleganter de Dante dicere possum id, quod Auerrois de Aristotele dicit: *adinuenit eum matura huius principem et magistrum*. Et hoc de secundo.
+
+Tertium et ultimum est fertilitas ineffabilis. Ars namque poetica inter liberales minime numeratur, quia omnes supergressa, cunctasque complexa, supereminenter excellit. Unde nouissimus poeta Petrarcha in quadam epistola, quam ad me scribit: *magnum est, inquit, inter magna esse, sed maius interdum excipi, sicut ex numero magnorum ciuium princeps excipitur*. Sic theologiam, sic philosophiam, sic medicinam inter liberales non nouimus numerari. Haec igitur nobilissima scientiarum potissime in nobiles mentes cadere dignatur. Hanc enim illustrissimi principes studiosissime coluerunt, sicut Iulius Caesar, Caesar Augustus, Titus Uespasianus, Hadrianus, Scipio Africanus: hanc sapientissimi doctores, Augustinus, Ieronimus, Ambrosius: hanc clarissimi philosophi, Plato, Aristotiles, et Solon legum lator. Ideo bene Claudianus florentinus poeta:
+
+*Gaudet enim uirtus testes sibi iungere Musas:
+Carmen amat quisquis carmine digna gerit.*
+
+Dicam ergo, concludens de nobilissimo poeta, illud Ecclesiastici 39. *Ipse tamquam imbres mittet eloquia sapientiae:* sapientiae, inquam, uerae, de qua Augustinus UIII de Ciuitate Dei circa principium: *cum philosophis est habenda collatio, quorum nomen, si latine interpretetur, amorem sapientiae profitetur. Porro si sapientia Deus est, ut diuina autoritas ueritasque monstrauit, uerus philosophus amator Dei est.* Unde magnus philosophus et poeta Plato, philosophia, ait in Phaedone, *est meditatio mortis*. Duas autem asserit esse mortes; primam naturae, homo enim naturaliter moritur cum anima corpus solutum lege naturae. Secunda est uirtutis, cum scilicet anima adhuc in corpore constituta corporeas contemnit illecebras et cupiditatum dulces insidias, reliquasque omnes exuit passiones. Hic autem uerus philosophus ac poeta hanc mortem summopere meditatus eam studuit persuadere mentibus omnium ut mortem sine morte feliciter peruenirent, ut in processu operis clarissime ostendetur: ad quam nos uocare dignetur qui est mortis et uitae dominus in aeternum, amen.
+
+Praemissa commendatione communi tam poetriae quam nostri poetae, nunc consequenter est ad libri literam descendendum. Ad cuius clariorem intelligentiam quaedam euidentialia extrinsecus praelibentur. Et primo quaeratur quis libri autor: secundo, quae materia: tertio, quae intentio: quarto, quae utilitas: quinto, cui parti philosophiae supponatur: sexto, quis libri titulus.
+
+Ad primum dico, quod autor fuit Dantes Aldigherius, poeta florentinus, et multis uocabulis designatur. Primo, a uocabulo propriae nominationis, uocatus est enim Dantes, et merito; est enim nomen consequens rei. Dictus est enim Dantes quasi dans se ad multa, dedit namque se uniuersaliter ad omnia, ut patebit in discursu huius operis; et omnibus scientiis operam dedit, et praecipue poeticae delectabilissimae scientiarum. Uel dictus est Dantes quasi dans theos, idest, Dei et diuinorum noticiam. Nam cum autor iste in uiridiori aetate uacasset philosophiae naturali, morali, et artibus in Florentia, Bononia et Padua, in matura aetate iam exul dedit se sacrae theologiae Parisius, ubi adeo alte emicuit quod ab aliquibus uocabatur poeta, ab aliis philosophus, ab aliis theologus. Nullus autem fuit poeta qui paradisum poetice describeret nisi hic poeta mirificus; quod de se ipso profitetur secundo Capitulo Paradisi dicens:
+
+{L'acqua ch'io prendo giammai non si corse.}
+
+Aldigherius nomen est cognationis. Fuit namque Dantes maiorum sanguine generosus, scilicet de Aldigheriis: quod nomen fuit tractum ab Aldigheriis nobilibus de Ferraria, ut dicetur Capitulo XU Paradisi, ubi autor introducit quemdam nobilem militem antiquum praedecessorem suum dicentem:
+
+{Mia donna uenne a me di Ual de Pado.}
+
+Constat autem Ferariam esse in Ualle Padi. Aldigherii autem descenderunt ex Helisaeis; unde idem dicit ibidem:
+
+{Moronto fu mio fratre, ed Eliseo.}
+
+Et dicitur Dantes Aldigherius quasi alta digerens uel alia digerens quam alii poetae. Nemo unquam poetarum, nullum excipio, habuit unquam tam altam phantasiam, aut tam nobilem materiam sciuit, uel potuit inuenire, in qua tam eleganter tradit cognitionem rerum humanarum, et diuinarum uirtutum, et morum, et omnium fere actuum humanorum et agibilium mundi. Quod autem quidam dicunt Aligherii, subtrahitur d ex usu; et quod alii dicunt Aligherii, corrumpunt omnino uocabulum.
+
+Poeta nomen est professionis: nomine siquidem poetae sicut nullum rarius, ita nullum clarius, nullum uenerabilius, nullum durabilius. Nam cum caeterarum rerum studia habeantur arte et doctrina; poeta natura ipsa ualet, et quasi diuino quodam spiritu inflatur, ut ait Tullius in Oratione pro Lucio Archia poeta praeceptore suo. Huius rei indicium et argumentum fuit in isto insigni poeta, quod mater eius grauida ex eo, non longe a partu uidit per somnium qualis debebat esse fructus uentris sui, licet tunc sibi et aliis ignotus. Uidebatur namque nobili dominae esse sub alta lauro in prato uirenti apud clarissimum fontem, et hic uidebatur parere filium, qui breuissimo tempore nutritus solum baccis ex lauro cadentibus, et unda lucidi fontis, uidebatur fieri pastor, et ingeniabatur suo posse habere de frondibus arboris, cuius fructu fuerat enutritus, et in ipso conamine uidebatur cadere, et ex ipso surgente uidebatur oriri pauo. Ex qua re tanta admiratio nata est ipsi dominae, quod somnium rupit. Huius somnii interpretatio haec esse uidetur. Laurus significat ipsam scientiam poeticam infusam a caelo ipsi autori. Pratum uirens est ipsa Florentia florens, in qua natus est. Fons clarissimus eloquentiam luculentissimam eius. Quod subito factus est pastor, figurat excellentiam ingenii et doctrinae suae, qua pauit animos omnium; non solum enim pascit uiros, sed infantulos et foeminas, et post delectationem uerborum pascit intellectus excelsos. Quod conatur capere frondes significat ingens desiderium, quod habebat, laureae obtinendae. Quod ceciderit in ipso conatu significat casum, quem omnes facimus sine resurgere, scilicet casum mortis. Quod ex pastore oriatur pauo, significat opus suae Comoediae, quae recte assimilatur pauoni; quod potest multipliciter patere. Primo namque caro pauonis odorifera, et quodammodo incorruptibilis: ita sensus istius libri, quomodocumque capiatur, siue superficialiter, siue sententialiter, est odorifer, idest delectabilis, continens ueritatem simplicem et incorruptam, et quanto magis discutitur, tanto magis reddit odorem incorruptibilis ueritatis. Secundo, pauo habet pennam pulcerrimam, qua eius caro uestitur et ornatur, et habet centum oculos in pennis: ita litera ipsa, uariis floribus et diuersis coloribus adornata, uestit sententiam, quae habet centum oculos, idest centum capitula siue cantus. Tertio, pauo habet turpes pedes, et mollem incessum: ita ipse stylus, quo tamquam pedibus ipsa materia consistit et firmatur, turpis uidetur respectu literalis, quamuis in genere suo sit pulcerrimus omnium, et magis conformis ingeniis modernorum. Uel pedes turpes sunt carmina uulgaria, quibus tamquam pedibus stylus currit; quae sunt turpia respectu litteralium. Unde et incessus mollis significat humilitatem styli, quae neccesario exigitur in Comoediis, ut statim dicetur. Ultimo, pauo habet uocem horribilem: ita uox autoris, licet uideatur suauis ad sonum uerborum, tamen ad sententiam aspera sonat, dum increpat uicia multorum acerbissime. Immo etiam sonus uerborum saepe uidetur amarissimus illis quos tangit. Quare horribiliter clamat uox autoris dum exclamat irate:
+
+{Ahi! serua Italia, di dolore ostello.}
+
+Et cum dicit:
+
+{O auarizia, che puoi tu più farme.}
+
+Et ita de multis exclamationibus et increpationibus generalibus et particularibus. Ergo bene qui fuerat in uita pastor, post mortem peperit pauonem, idest pulcerrimum librum istum.
+
+Florentinus uocabulum est propriae nationis; argumentum enim sumitur a patria. Florentia autem, iuxta uocabuli allusionem, florentissima urbium, hunc florem peperit mundo, qui attulit tantum fructum, licet non nouerit eum, sed expulerit a se cum erat in ipso flore aetatis, fortunae, et dignitatis. Unde quemadmodum iste poeta illustris XI Cap. Paradisi beatum Franciscum appellat Solem, et locum originis illius Orientem, ita ego merito ipsum Dantem dixerim Solem, qui modernis temporibus illuxit ambulantibus in tenebra ignorantiae poeticae facultatis; et Florentiam Orientem, quae hunc praeclarissimum Solem emisit in mundum. Natus est autem iste fulgentissimus splendor Italicus in praefata patria sua, uacante romano imperio, post mortem Federici secundi, famosi Imperatoris Romanorum, anno salutiferae Incarnationis regis uniuersi MCCLXU, sedente Urbano Papa quarto. Haec de autore.
+
+Materia, siue subiectum huius libri, est status animae humanae tam iunctae corpori, quam a corpore separatae: qui status uniuersaliter est triplex, sicut autor tres facit partes de toto opere. Quaedam enim anima est posita in peccatis, et ista dum uiuit cum corpore, est mortua moraliter, et sic est in Inferno morali: dum est separata a corpore, est in Inferno essentiali, si obstinata insanabiliter moritur. Alia anima est quae recedit a uiciis, et ista dum est in corpore, est in Purgatorio morali, scilicet in actu poenitentiae, in quo purgat sua peccata: separata uero a corpore, est in Purgatorio essentiali. Tertio est alia anima in perfecto habitu uirtutis, et ista uiuens in corpore est quodam modo in Paradiso, quia in quadam felicitate, quantum est possibile homini in hac uita miseriae: separata post mortem, est in Paradiso coelesti, ubi fruitur uisione Dei, in quo est uera et perfecta felicitas. Est autem hic utiliter aduertendum quod aliqui descripserunt Infernum moraliter tantum, sicut antiqui poetae Uirgilius et Homerus, quia omnia supplicia, quae finguntur a poetis esse in Inferno, reperiuntur in hoc mundo uicioso, qui est Infernus uiuientium. Alli uero descripserunt Infernum essentialiter, sicut sacri Theologi et sancti Doctores. Nunc autor noster tamquam poeta christianissimus utrumque Infernum describit, alterutro calle procedens, nunc de morali, nunc de essentiali loquitur, ut patebit clare in processu. Nec dicas, ut aliqui dixerunt, quod materia libri sit Comoedia; nam Comoedia est stylus, non materia. Unde sicut inconuenienter dicitur, materia Uirgilii est tragoedia, Horatii Satyra, et Ouidii Comoedia, ita est in proposito.
+
+Intentio autoris est optima; intendit enim facere hominem bonum, quia intendit tum metu poenarum, tum exhortatione praemiorum homines reuocare ad cultum uirtutis, proponens supplicia debita uiciis et praemia debita uirtutibus; nam secundum sententiam Horatii:
+
+*Oderunt peccare boni uirtutis amore,
+Oderunt peccare mali formidine poenae.*
+
+Intendit itaque grauissimis poenis mordere uiciosos, et altissimis praemiis honorare uituosos, et cum hoc sibi ipsi perpetuam gloriam propagare.
+
+Utilitas est maxima et desiderabilissima, scilicet cognitio humanae felicitatis, licet sint plurimae utilitates particulares, sed omnes sunt propter istam, et reducuntur ad istam.
+
+Liber iste supponitur omni parti philosophiae; et primo Ethicae, in quantum tractat de actibus humanis, puta de uiciis et uirtutibus: Metaphysicae et Theologiae, in quantum tractat de Deo et substantiis separatis, siue angelis: et interdum Physicae, quoniam scilicet interserit quaedam naturalia: tamen proprius et principalius supponitur Ethicae, ut per se patet.
+
+Libri titulus est talis: Incipit prima Cantica Comoediae Dantis Aldigherii poetae Florentini, in qua tractatur de Inferno. In hoc titulo, primo tangitur ordo, siue causa formalis, cum dicitur prima; sequitur enim secunda. Ad quod notandum quod forma istius libri est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est composito rhythmica, suauitate eloquentiae et grauitate sententiae condita. Forma tractandi est modus agendi, et ordo quem seruat, qui est multiplex, scilicet diffinitiuus, diuisiuus, probatiuus, improbatiuus, et exemplorum positiuus. Diffinitiuus, quia saepe diffinit; diffinit enim fidem, spem, et ita de multis. Diuisiuus, quia diuidit Infernum per circulos, Purgatorium per gradus, Paradisum per spheras; et ita de multis. Probatiuus, quia saepe probat dicta sua rationibus et persuasionibus. Improbatiuus, quia saepe improbat dicta aliorum, ut saepe patet. Exemplorum positiuus, ut patet per totum.
+
+Hic liber merito appellatur Cantica; sicut enim in sacra Scriptura quidam liber Salomonis appellatur Cantica Canticorum per excellentiam, ita ista liber in poetria. Nam cum omnis poeta cantet, hic tamen dulcius et delectabilius canere uidetur. Deinde tangitur in titulo stylus poeticus. Ad quod notandum est quod est triplex stylus scilicet, tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia est stylus altus et superbus; tractat enim de memorabilibus et horrendis gestis, qualia sunt mutationes regnorum, euersiones urbium, conflictus bellorum, interitus regum, strages et caedes uirorum, et aliae maximae clades; et talia describentes uocati sunt tragoedi, siue tragici, sicut Homerus, Uirgilius, Euripides, Statius, Simonides, Ennius, et alii plures. Satyra est stylus medius et temperatus, tractat enim de uirtutibus et uiciis; et talia describentes uocantur Satyri, siue Satyrici; sunt enim satyri uitia reprehendentes, sicut Horatius, Iuuenalis, et Persius. Comoedia est stylus bassus et humilis, tractat enim uulgaria et uilia facta ruralium, plebeiorum, et humilium personarum; et talia describentes uocantur comoedi, siue comici, sicut Plautus, Terentius, Ouidius. Modo est hic attente notandum quod, sicut in isto libro est omnis pars philosophiae, ut dictum est, ita est omnis pars poetriae. Unde si quis uelit subtiliter inuestigare, hic est tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia quidem, quia describit gesta Pontificum, Principum, Regum, Baronum, et aliorum magnatum et nobilium, sicut patet in toto libro. Satyra, idest reprehensoria; reprehendit enim mirabiliter et audacter omnia genera uiciorum, nec parcit dignitati, potestati, uel nobilitati alicuius. Ideo conuenientius posset intitulari satyra, quam tragoedia, uel comoedia. Potest etiam dici quod sit comoedia, nam secundum Isidorum Comoedia incipit a tristibus et terminatur at laeta. Et ita liber iste incipit a tristi materia, scilicet ab Inferno, et terminatur ad laetam, scilicet ad Paradisum, siue ad diuinam essentiam. Sed dices forsan, lector: cur uis mihi baptizare librum de nouo, cum autor nominauerit ipsum Comoediam? Dico quod autor potius uoluit uocare librum Comoediam a stylo infimo et uulgari, quia de rei ueritate est humilis respectu litteralis, quamuis in genere suo sit sublimis et excellens. Deinde tangitur in titulo causa efficiens, cum dicitur Dantis Aldigherii; et materia, cum dicitur, in qua agitur de Inferno, siue causa materialis et subiectum libri primi. 
+
+His praeambulis pro euidentia praecursis, nunc ad libri diuisionem ueniendum est. Autor noster considerans triplicem esse hominum uitam, scilicet uiciosorum, poenitentium, et uirtuosorum, opus suum distinxit in tres partes, scilicet Infernum, Purgatorium, et Paradisum. In Inferno tractat de punitione uiciosorum: in Purgatorio de conuersione poenitentium: in Paradiso de praemiatione uirtuosorum. Quorum librorum quilibet diuiditur per capitula, quae appellantur cantus propter consonantiam rhythmorum; et quilibet cantus per rhythmos. Primus liber diuiditur in duas partes principales, scilicet in prooemium et tractatum. Prooemium continet tria capitula, in quorum primo autor proponit, in secundo inuocat, in tertio autem incipit tractatum. Primum capitulum potest diuidi in quinque partes generales, in prima quarum autor describit uisionem unam, in qua fingit se reperisse in quadam silua. In secunda ostendit qualiter peruenit ad quemdam montem, ibi: Ma poi che fui. In tertia ostendit quomodo sibi uolenti ascendere illum montem obuiauerunt tres ferae infestae, impedientes eius iter, ibi: {Ed ecco quasi}. In quarta ostendit quomodo quidam occurrit sibi ad eius succursum, ibi: {Mentre ch'io ruinaua}. In quinta ostendit quomodo ille dederit sibi suum succursum, ibi: {A te conuien tenere altro uiaggio}. Unaquaeque istarum partium habet plures particulas speciales, quas explicabo discurrendo per singulas. Ad primam ergo partem generalem dico, quod autor describit suam uisionem; et primo tangit quo tempore apparuerit sibi ista uisio, scilicet in medio cursu humanae uitae. Sed antequam descendam ad expositionem litterae, oportet praenotare quod autor noster fingit se habuisse hanc mirabilem salutiferam uisionem in MCCC anno, scilicet Iubilaei, in quo erat generalis indulgentia peccatorum, et in die Ueneris sancti, in quo facta est redemptio peccatorum, ita quod merito autor poterat bene sperare in sui conuersionem et operis prosperationem. Describit autem hanc suam uisionem distincte per tempora, quam tamen totam simul habuerat, sicut Moyses describit Genesim, et Ioannes Apocalypsim. Quod pro tanto dixisse uelim ut multa puncta elucescant, quae uiderentur obscura hoc ignorato. Autor enim describit multa facta post istud tempus, et saepe per multos annos, et sic quasi propheta uidetur praedicare futura, cum tamen nouerit illa iam facta cum scripsit, sed fingit se illa praeuidisse in illa uisione sua in praedicto millesimo, quae tamen postea diuersis temporibus scripsit. 
+
+Nunc ergo ad expositionem literae dicit autor: {Nel mezzo del cammin di nostra uita} ec. Sed quod est medium iter nostrae uitae? Dicunt aliqui quod dimidium nostrae uitae est somnus, quia Philosophus dicit primo Ethicorum quod nihil differunt felices a miseris secundum dimidium uitae, et appellat dimidium uitae somnum. Uidetur ergo autor uelle dicere se habuisse hoc per uisionem in somno, sed hoc non ualet, quia, ut dicit commentator philosophus, per somnum intelligit ibi quietem: non enim est uerum quod homo dormiat medietate temporis. Alii dicunt quod dimidium nostrae uitae est nox; tantum enim habemus in mundo isto de tenebra, quantum de luce, et autor noster uisionem habuit de nocte. Uisiones enim et subtiles imaginationes, ut plurimum, adueniunt in nocte, quando anima magis recolligit se ad se, et est magis semota a curis temporalibus; quo tempore ratio discurrit et considerat quomodo expendiderit tempus suum, et in quibus, quasi in uanis. Sed certe, quamuis istud totum uerum sit, tamen non est intentio autoris hic, quia autor describit clare istud tempus paulo infra cum dicit: {Temp'era dal principio del mattino}. Unde dico quod autor describit tempus annorum suae uitae, in quo incoepit istud opus. Uidetur ergo posse dici quod sit tempus triginta annorum, quia secundum Aristotelem, libro Politicorum, anni hominis communiter sunt sexaginta. Alii tamen dicunt quod tempus triginta trium annorum, quia Christus tanto tempore uixit, et teste Apostolo omnes resurgent in ea aetate, in qua mortuus est Christus. De hoc tamen non uideretur multum curandum, quia, teste Philosopho: *quae parum distant, nihil distare uidentur*. Sed quidquid dicatur, ueritas est, quod autor per istud medium intendit tempus XXXU annorum, sicut ipsemet testatur alibi, et tale quidem tempus bene uocat dimidium uitae; satis enim probabile uidetur quod homo communiter usque ad XXU annum sit in incremento, aliis XXU annis in statu, aliis XXU in declinatione; quod confirmat autoritas Prophetae dicentis: *dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta annis*. Et addit: *quod si peruenerit ad LXXX, amplius labor et dolor*. Et dato quod dictum tempus non esset dimidium uitae, tamen stat adhuc et constat, quod autor incoeperit opus suum in XXXU anno, si consideras tempus natiuitatis eius, quod iam positum est supra; sed autor incipit in MCCC, quod ipsemet scribit in Inferni capitulo XXI. Et dicit: {mi ritrouai per una selua oscura}: ista siquidem sylua est mundanus status uiciosus, qui metaphorice appellatur sylua; sicut enim in sylua est magna diuersitas arborum, ita in mundo isto diuersa uarietas hominum et animorum. Unde Persius poeta:
+
+*Mille hominum species, et rerum discolor usus: 
+Uelle suum cuique est, nec uoto uiuitur uno.*
+
+Et dicit: {questa selua seluaggia e aspra e forte}; sed contra imo uia uiciorum uidetur plana, leuis, et delectabilis; quod patet inductiue discurrendo per singula uicia. Superbia siquidem delectabilis uidetur: quid enim est superbire nisi super alios uelle ire? Hoc autem est tam delectabile multis, quod saepe frater interficit fratrem, et filius prodit patrem: delectabilissimum ergo est principari, ut testatur Philosophus libro Rhetoricorum. Inuidia sequitur superbiam, tamquam propria filia matrem, ut ait Augustinus. Ira est tam delectabilis quod Aristoteles refert Homerum dixisse quod ira est dulcior melle distillante, quoniam appetitus uindictae est. Hoc autem scribit Homerus libro suae Iliados. Auaritia autem uidetur ualde delectabilis: quid enim dulcius lucro, quod non permittit laborantem fatisci? Accidia est delectabilis, quia delectabile est quiescere et non laborare, ut dicit Philosophus praedicto libro Rhetoricorum. De luxuria et gula, qualiter et quare sint delectabilissimae, assignabitur ratio naturalis infra, capitulo UI. Respondendum breuiter quod uia uiciorum a principio uidetur dulcis, sed finis eius amarus. Contrarium est de uia uirtutum, ut paulo post dicetur. 
+
+Et subdit causam, quae mouerit ipsum ad descriptionem istius syluae, dicens: {Ma dirò d'altre cose ch'iui ho scorte}, idest quas uidi ibi in illa sylua, scilicet de uiciis et uiciorum suppliciis; {per trattar del ben ch'i' ui trouai}; quasi dicat: quamuis dixerim quod ista sylua sit tam amara, tamen dicam de his quae uidi in ea, causa tractandi de bono quod reperii ibi. Sed quid est istud bonum? Dicunt aliqui: certe uirtutes et bona moralia reperiuntur in isto mundo inter uicia, sicut rosa inter spinas. Tu uero dic et melius quod bonum, quod hic reperitur, est multiplex; nam per istam inspectionem et considerationem uiciorum et suppliciorum eorumdem apparet punitio malorum, emendatio multorum, et perfectio bonorum. Poena etiam in se bona est, ratione iustitiae quae bona est, ut testatur Boetius in quarto.
+
+{Io non so ben ridir.} Hic autor facit antipophoram, idest respondet quaestioni tacitae; posset enim quis obiicere: quare ergo intrabas istam syluam, ex quo est tam amara? Respondet autor se nescire, quia erat plenus somno quando intrauit. Sed quis est iste somnus? Certe potest tripliciter considerari: primo secundum opinionem Platonis, qui uolebat quod anima, creata ab aeterno, ueniret a stellis ad ipsum corpus, quando erat debite organatum in utero mulieris, et tunc obliuisceretur omnium, quae sciebat, cum prius esset omnia sciens; et sic obliuio potest dici somnus. Alio modo secundum Aristotelem, qui dicit in libro de Anima, quod anima a principio est tamquam tabella rasa, in qua nihil est depictum; unde ipse autor Purgatorii Cap. XUI dicit: {L'anima semplicetta che sa nulla}; et sic ignorantia potest dici somnus. Tertio, secundum Augustinum et alios theologos anima creatur in instanti a Deo quando infunditur in corpus conceptum turpiter, et talis somnus est peccatum; unde Propheta: *ecce enim iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea*. Ad propositum ergo autor uult dicere: non quaeras quomodo intrauerim istam syluam, idest uiam uiciorum, quia omnes nascuntur mali: immo, antequam nascamur, sumus in ignorantia et peccato; ideo non possum reminisci primi introitus. Nunc ordina literam sic: {Io non so ben ridir}, idest referre, {com'io u'entrai}, scilicet in ipsam syluam tam asperam. Et ecce quare ego nescio; quia {tanto era pien di sonno}, idest adeo eram plenus somno ignorantiae; et dicit {a quel punto}, idest tempore adolescentiae, {che}, idest in quo puncto {la uerace uia abbandonai}, idest quando deserui uiam uirtutum, quae est uera, et ad ueram patriam lucit. Unde nota hic quod homo a principio uitae ambulat cum somno ignorantiae et peccati innati usque ad tempus adolescentiae, sed non meretur, nec demeretur, quia nondum habet usum liberi arbitrii; sed adueniente tempore adolescentiae inuenit biuium, et tunc imminet magnum periculum ne diuertat ad sinistram potius quam ad dexteram; facilius enim declinat ad sinistram, quia assuetus delectationibus sensibilibus, quasi ratione sopita, relinquit uiam rectam uirtutum, et uagatur per abrupta uiciorum. Ideo bene dicit autor quod nescit {redicere} quomodo intrauerit istam siluam, tantum erat plenus somno, quando reliquit uiam ueram. Hoc autem accidit in pluribus, nisi diuina gratia miserante eligant uiam rectam, sicut fingitur de Hercule, ut refert Tullius libro Officiorum, et Liuius narrat de Africano maiore simile. 
+
+{Ma poi ch'io fui.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor ostendit qualiter ipse, diu errans per syluam descriptam, finaliter peruenit ad unum montem, quem sursum aspiciens uidit radiis solaribus illustratum. Sed quis est iste mons? Certe figurat uirtutem, quae alta ducit hominem ad coelum, sicut uallis figurat uicium, quae infima ducit hominem ad infernum; est enim mons propinquus coelo, et per consequens Deo: uallis est uicinior centro, et per consequens inferno, qui est in centro terrae. Dicit ergo autor: {Ma poi ch'io fui appiè d'un colle giunto}, idest ad radices unius magni montis, {là doue terminaua quella ualle}. Et bene dicit; sicut enim uallis terminatur ad montem, ita uicium ad uirtutem sine aliquo medio; uirtus enim et uicium sunt opposita immediata. Et dicit: {Che m'auea di paura il cor compunto}, sicut iam expositum est supra, quia nil timidum facit animum nisi reprehensibilis conscientia uitae. {Guardai in alto:} bene dicit, quia hucusque respexerat ad ista infima sensibilia temporalia; nunc primo coepit erigere caput, idest contemplationem, ad alta uirtualia et aeterna. Unde dicit: {e uidi le sue spalle}. Per terga montis intellige arduitatem et rectitudinem montis, quia mons iste erat altus et rectus usque ad coelum, ut dicetur plenius in Purgatorio: ideo bene per terga, quae sunt recta, figurat repentiam istius montis. Et tangit claritatem istius montis cum dicit: {uestite già de' raggi del pianeta}, idest, iam illuminata radiis solis. Et nota metaphoram propriam; sicut enim ille qui uadit per uallem infimam, diu uadit antequam illucescat sibi, sed cum incipit appropinquare ad montem, continuo incipit uidere solem, ita a simili autor noster diu ambulauerat in tenebra uiciorum, nunc autem incipiebat ascendere ad lucem uirtutum; et per hoc innuit quod uirtus est clara, et reddit hominem clarum. Et nota quod per solem istum moraliter debes intelligere solem iustitiae, scilicet Deum, cuius gratiae radiis mons, idest ardua uirtus, potest lucere in homine, nisi Deo illuminante, ut statim dicetur secundo capitulo sequenti. Ideo bene dicit: {che mena dritto altrui per ogni calle}, idest per omnem tramitem uirtutum et uiam uiuendi recte, quia in saeculo et religione, in operatione et contemplatione, in pace et bello, in infirmitate et sanitate, in opulentia et paupertate; ergo in quocumque statu, gradu, et fortuna homo sit, iste sol ducit hominem recte ad beatitudinem. 
+
+{E come.} Hic autor describit dispositionem animi sui, quae nata est ex illa quietatione, per unam comparationem pulcerrimam, et breuiter uult dicere quod accidit sibi in illa quietatione, quemadmodum naufrago, qui cum multa anxietate et periculo finaliter perueniens ad litus, respicit sibi a tergo et miratur periculosas undas. Construe nunc litteram et expone sic: {Così l'animo mio ch'ancor fuggiua}, idest qui adhuc erat in fuga uiciorum; quia scilicet exponebat se ad expulsionem uiciorum, {si uolse indietro}, scilicet uersus syluam, {a rimirar lo passo}, idest uiam uiciorum; et dicit, {che non lasciò giammai persona uiua}. Ad intelligentiam istius literae est notandum, quod hic potest esse duplex intellectus: unus, quod omnes transeuntes per uiam uiciorum spiritualiter moriuntur, quia anima quae peccauerit, ipsa morietur, et tunc exponatur litera sic: {che}, idest qui passus uiciorum, {non lasciò}, idest numquam dimisit personam uiuam, quin occiderit ipsam spiritualiter, ut dictum est: et tunc li {persona uiua} stat pro apposito uerbi. Alius intellectus est, quod nullus uiuens in mundo potuit unquam totaliter euitare istam uiam uiciorum ita quod non iret per ipsam, quia septies cadit iustus in die saltem uenialiter, et tunc expone sic litteram: {che}, idest quem passum uiciorum, {persona uiua non lasciò giammai}, quia oportet omnem hominem uenientem in mundum peccare communiter, quia non beata Uirgo uel Christus: et tunc li {persona uiua} stat pro supposito, et debet poni a parte ante uerbi. Et hoc fecit animus meus {così come quei}, scilicet naufragus, {che uscito fuor del pelago alla riua}, cum {lena affannata}, idest magno et periculoso labore, {si uolge all'acqua perigliosa}, idest ad periculosos fluctus maris, {e guata}, idest respicit ipsum periculum manifestae mortis in quo fuit. Et sic nota quomodo comparatio est propriissima ad propositum. Sicut enim ille qui euasit a magno naufragio maris, et territus, pallidus, quasi semimortuus peruenit ad litus quietum, retroflectit se ad periculum; ita a simili autor noster, qui euaserat de mari amarissimo mundi, transiens cum magno labore, et per tot fluctus uiciorum peruenerat ad quietum portum uirtutis, respiciebat ad manifestum periculum mortis animae, in quo fuerat tam diu cum magno timore et dolore. Dicebat enim autor, respiciens ad tempus praeteritum, sibi ipsi: ah miser infelix, quid fecisti per spatium XXXU annorum? uacasti insanis amoribus et uanis honoribus.
+
+{Poi ch'ebbi.} Hic autor ostendit quomodo coeperit ascendere montem praedictum, et breuiter uult dicere quod, post illam aliqualem quietationem, ipse resumptus modicum reincoepit ire et uelle ascendere montem praedictum. Et aduerte quod autor tangit morem et actum itinerantis uiatoris, qui percursa longa et aspera ualle, ascensurus montem altissimum, quiescit paululum ad pedes montis, et post quietem iterum incipit itinerare. Ita autor noster, tamquam uiator cum diu errasset per syluam uiciorum, uolens ascendere montem altissimum uirtutis, parum quieuit, deinde coepit ascendere. Dicit ergo: et ego Dantes, {ripresi uia}, idest coepi iterum ire, sed non per syluam, imo {per la piaggia deserta}, idest per praedictum montem luminosum; quem merito uocat plagiam desertam, quia pauci gradiuntur per uiam uirtutis, quae est de difficili. Et tangit modum ascendendi ad montem cum dicit: {sicchè 'l piè fermo sempre era il più basso}; nam simpliciter loquendo, quando homo ascendit montem pes inferior est ille super quo funditur et firmatur totum corpus salientis; ideo dicit quod pes inferior semper erat firmior. Sed moraliter loquendo, pes inferior erat amor, qui trahebat ipsum ad inferiora terrena, qui erat firmior et fortior adhuc in eo quam pes superior, idest amor, qui tendebat ad superna. Amor enim est pes, quo anima graditur; unde ipsemet autor Purgatorii capitulo XUIII, loquens de amore dicit: {e l'anima non ua con altro piede}. Unde: pes tuus, amor tuus. Uel per pedes figurantur affectiones secundum Augustinum; ita quod pes inferior, idest affectio, quam habebat ad inferiora, erat adhuc firmior in animo autoris. Est tamen idem sensus: nec dicas sicut dixerunt multi ignoranter, quod pes inferior sit humilitas, quae est necessaria tendenti ad conuersionem; nam autor in isto Inferno solum intendit facere speculationem uiciorum, ut tradat cogitationem eorum, sed in Purgatorio sigillatim lauabit et mundabit se ab omnibus peccatis, et ideo ibi in primo capitulo figurabit humilitatem per iuncum, siue per uincum: ergo non hic. Construe sic literam: {sicchè il piè più basso sempre era il fermo}. Et hoc feci, {poich'ebbi riposato il corpo lasso}, idest postquam quieui ab illa lassitudine. Et nota quod per pausationem et fatigationem corporis autor dat intelligi quietationem et fassitudinem animi, quae est occultior; ideo indicatur per illam manifeste.
+
+{Ed ecco quasi.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor ostendit quomodo sibi ascendenti ad montem uirtutis occurrunt tres ferae reuocantes ipsum a tam bono proposito, scilicet, Lontia, Leo, et Lupa. Sed ad aperiendam uiam, primo, quaero quae fera sit ista lontia. Ad cuius intelligentiam uel cognitionem est subtiliter praenotandum, quod tria sunt animalia praecipue habentia pellem uariis maculis distinctam, scilicet lynx, siue lynceus, qui uulgariter dicitur lupus ceruerius, pardus, et panthera. Modo dico quod per lontiam autor potest intelligere lyncem, per quam figurat luxuriam; unde Uirgilius in simili describens habitum Ueneris dicit:
+
+*Subcinctam pharetra, et maculoso tegmine lyncis.*
+
+Per quod dat intelligi quod luxuria consistit in pelle, quia in apparentia pulcritudinis exterioris. Unde et Boetius in tertio loquens de ista pulcritudine superficiali: *si homines lynceis oculis uterentur, illud Alcibiadis corpus superficie pulcrum, turpissimum uideretur*. Fuit autem Alcibiades Atheniensis inclitus dux et philosophus, pulcerrimus corpore, ut patet per Ualerium, Iustinum, Ieronimum, Augustinum, et alios multos, licet quidam per errorem dicant quod fuerit faemina formosissima meretrix. Sed de hoc non amplius ad praesens, quia impertinens est nostro proposito. Per lontiam etiam potes intelligere pardum multipliciter. Primo, quia pardus est naturaliter luxuriosissimus; ideo bene figurat luxuriam. Secundo, quia pardus habet pellem uarie maculatam, sicut et lynceus: unde Homerus describit Paridem indutum pelle pardi, quia luxuriosus erat. Tertio, quia pardus est multum praesto adeo quod uolare uidetur; et talis est luxuria. Ideo bene Aristoteles, libro Ethicorum dicit, quod Helena omnes aspicientes alliciebat ad concupiscentiam suam, quare senes Troiani fugiebant conspectum eius: ipsa tamen Helena, uisis rugis in facie sua, ridebat eos qui dilexerant eam, ut ait Ouidius de arte amandi. Et per hoc etiam confirmatur quod iam dictum est, scilicet quod luxuria stat in pelle. Quarto, quia pardus cum cepit aliquam feram, sugit totum sanguinem eius: ita recte mulier libidinosa. Quinto, pardus non uult ab homine uideri cum se pascit: ita et mulier luxuriosa, de quocumque pastu loquaris; unde pascens pardum porrigit sibi taciam facie retrouersa. Sexto, pardus quamuis familiariter domesticetur, saepe fallit et prodit, imo saepe uincit leonem fraude: ita et mulier uirum fortissimum forma et fraude uincit. Potes etiam per lontiam intelligere pantheram; nam panthera suo halitu odorifero attrahit ad se alia animalia cum uult pasci, et illa, quae eligit, sibi uorat; ita et foemina, sicut et magnes ferrum, attrahit homines, et quos sibi eligit, consumit. Credo tamen quod autor potius intelligat hic de pardo, quam de aliis, tum quia proprietates pardi magis uidentur conuenire luxuriae, ut patet ex dictis, tum quia istud uocabulum florentinum {lonza} uidetur magis importare pardum, quam aliam feram. Unde, dum semel portaretur quidam pardus per Florentiam, pueri concurrentes clamabant: uide lonciam, ut mihi narrabat suauissimus Boccatius de Certaldo. Ex praedictis igitur patet clare quod autor noster non loquitur hic de uana gloria, sicut aliqui uane opinantur: primo, quia luxuria est primum uicium damnabile, quod inuadit hominem; unde Dantes erat nouem annorum, quando primo captus est amore Beatricis. Secundo, quia uana gloria est filia superbiae, et inseparabiliter comitatur eam. Sed cum autor hic figuret superbiam sub forma leonis, non expediebat expressius figurare inanem gloriam sub specie alterius ferae. Tertio, quia istud uicium non numeratur inter peccata mortalia; unde in toto libro Inferni autor non punit inanem gloriam, cum tamen puniat omnia uicia capitalia, praeter inuidiam: sed quare non inuidiam, dicetur in Purgatorio, capitulo XIII. Quarto, quia autor satis explicat suam intentionem de luxuria Inferni capitulo XUI, ubi dicit: {prender la lonza alla pelle dipinta}, ut declarabitur ibi. His notatis, ordina litteram sic: {ed ecco quasi al cominciar dell'erta}, idest in principio ascensionis, {una lonza leggera e presta molto}, quia nullum uicium uelocius luxuria, nam subito in transitu iacit uenenum oculis; unde mulier uelut basiliscus solo uisu subito interficit hominem: ideo Amor a poetis merito fingitur alatus. Et dicit: {che di pel maculato era coperta}, idest uariis coloribus adornata. 
+
+{Tempo era.} Hic autor, gratia praedictorum, describit tempus suae uisionis, ut ostendat quomodo ex bona dispositione temporis ipse capiebat spem superandi istam feram. Et primo describit horam diei, illucescente sole, quia tunc maxime solent fieri somnia uera, ut autor saepe dicit in isto libro, quia tunc digestione perfecta et fumis resolutis mens hominis est sobria, quasi uelit dicere autor: non credas somnium meum ridiculosum, tamquam processerit a crapula et ebrietate, imo processit a speculatione sobriae mentis, quia fuit in diluculo, siue in principio lucis. Et subdit qualitatem siue dispositionem temporis, et dicit quod incipiebat uer, et uidetur sic arguere: in hoc tempore Deus fuit multum propitius mundo et creaturae, quia produxit eos in actum, et fecit coelum, tamquam instrumentum naturale, et organum suum, quo disponit omnia ista inferiora: cum ergo coelum nunc sit in ea dispositione, in qua fuit tempore creationis mundi, uidetur quod Deus clementia sua nunc illuminauerit mentem autoris. Dicunt enim astrologi et theologi quod Deus ab initio saeculi posuit solem in ariete, in quo signo facit nobis uer: quando autem sol intrat arietem, tunc attingit circulum aequinoctialem, et facit nobis temperiem; et quia incipit paulatim ascendere, tunc uidetur bonum incipere aliquod opus, quia continuo debet crescere, et de bono in melius prosperari. Ideo bene dicit: {e il sol montaua in su con quelle stelle}, idest sol ascendebat cum signo arietis, quod signum constat ex pluribus stellis. Et dicit: {ch'eran con lui quando l'amor diuino}, idest Deus bonitate et benignitate sua, {mosse da prima quelle cose belle}, scilicet coelos et stellas, et uniuersitatem creaturarum. Et dicit notanter {mosse}, non enim prius mouebantur, quamuis contrarium ponat Philosophus, qui uult quod motus et mundus sit aeternus.
+
+{Sicchè.} Hic ex dispositione temporis autor arguit bonam spem quam concipiebat de lontia, idest luxuria uincenda; unde dicit: {sì che l'ora del tempo}, idest mane, {e la dolce stagione}, idest delectabile tempus ueris, {m'era cagione a bene sperare la gaietta pelle di quella fiera}; quasi dicat: dabant mihi causam bene sperandi detractionem pellis illius ferae, idest mortificandi et extinguendi luxuriam, quae stat in pelle, ut iam ostensum est. Et bene dicit {gaietta}; nam mulierem uagam solemus appellare gaiam uulgariter: et hoc etiam innuit quod autor loquatur de luxuria, non de uanagloria. Quod autem hora temporis praestet sibi materiam sperandi uictoriam dictae ferae, satis patet ex iam dictis, quia anima tunc magis sobria et soluta potest facilius compescere concupiscentias carnis, et refraenare passiones; sed secundum non apparet uerum. Unde est hic solerter aduertendum quod autor uidetur expresse dicere falsum; dicit enim quod dulcis dispositio temporis uerni dabat sibi spem uincendae luxuriae, et tamen uidetur totum contrarium ad sensum et experientiam, quia scilicet adueniente uere omnia rationalia et bruta et uegetabilia incitantur ad luxuriam. Dicendum breuiter quod autor uerum dicit: arguit enim sic: si in tali tempore, in quo homo naturaliter disponitur ad luxuriam, ego procurabam et conabar reprimere et conculcare istud uicium tam potens, quanto fortius in futurum? Quasi dicat: nunc est tempus amoenum, nunc est aetas robusta, sed ueniet hyems, ueniet senectus, bene domabo et castigabo carnem: sicut dicit Quintus Curtius de Alexandro magno, quod si uixisset diutius, senectus poterat extinguere iram et ebrietatem, quae uicia iuuentus accendebat in eo. Unde nota quod autor non dicit quod istud tempus faceret ipsum uincere luxuriam, sed dicit quod faciebat ipsum bene sperare; nam spes est tantum de futuro bono. 
+
+{Mentre ch'io ruinaua.} Ista est quarta pars, in qua autor ostendit qualiter, dum ipse sic infestaretur a praedictis tribus feris, et relaberetur in pristinam caecitatem ignorantiae et uiciorum, occurrit sibi quidam fugaturus nubem a mente eius, et hic erat Uirgilius poeta. Ad quod est diligentissime praenotandum quod Uirgilius figuraliter est ratio naturalis in homine, qui nouit scientias et artes liberales, quae ab intellectu humano sciri possunt per adquisitionem; quam rationem autor bene figurat in persona Uirgilii, quia in eo maxime uiguit ratio naturalis inter poetas. Non mirum ergo si autor cepit Uirgilium in ducem per Infernum et Purgatorium, sed cum uenit ad Paradisum, ratio naturalis deficit ibi, et tunc scientia supernaturalis, quae habetur per infusionem a Deo, scilicet Theologia, habet ibi locum; et sic cessat obiectio quae posset fieri, scilicet, quare, uel quomodo autor acceperit Uirgilium in ducem per Infernum et Purgatorium, cum saltem Purgatorium non nouerit nec in uita, cum fuerit infidelis, nec in morte quia damnatus in Inferno. Certe dicendum est quod ratio naturalis per scientias naturales cognoscit uirtutes et uicia, praemia et supplicia, de quibus agitur moraliter et tractatur poetice in his duobus libris. Unde autor, tractaturus in Purgatorio quaedam non pertinentia ad rationem naturalem, inducit Statium tamquam poetam christianum, qui associat ipsum. Ad literam ergo fingit autor quod unus obtulit se sibi, qui ex longo silentio uidebatur raucus. Sed quare Uirgilius figuratur raucus? Ad hoc potest responderi multipliciter: primo, quia longo tempore steterat sine organis et instrumentis formatiuis uocis, qualia sunt labia, lingua etc.; unde apud poetas saepe inferna appellantur regna silentum. Secundo, potest dici raucus, idest neglectus, quia per multa tempora nullus fuerat ita laudabiliter locutus de Uirgilio, nec ita excitauerat eius materiam quasi dormientem sicut autor noster. Tertio, quia humana ratio, quae per Uirgilium designatur, est modica in usu hominum, et raro loquitur. Quarto, quia ratio autoris hucusque fuerat rauca; nam de rei ueritate autor fuerat pauca locutus hucusque: fecerat enim solum quasdam cantiones et sonitia, de quibus postea uerecundabatur in maturiori aetate. Quinto, quia Uirgilius fuerat tardissimus in sermone, adeo ut fere indocto similis uideretur, ut scribit Donatus super Uirgilium; ipse etiam Dantes fuit tardiloquus multum, ut alibi patebit. Sic ergo patet multiplex sensus tam historialis, quam moralis, et unusquisque uerus. Nunc ordina literam sic: quidam, supple, {che parea fioco}, idest raucus, scilicet Uirgilius, {per lungo silenzio}, idest diuturna taciturnitate, quia steterat iam per mille trecentos annos sine locutione, {si fu offerto}, idest obtulit se, {dinanzi agli occhi miei}, idest intellectui et memoriae meae, {mentr'io ruinaua}, idest interim dum ruerem, {in basso loco}, idest in uallem uiciorum, quae est locus infimus. 
+
+{Nacqui.} Hic Uirgilius describit se a Principe, sub quo natus est, et per consequens a tempore; et dicit quod natus est sub Iulio Caesare. Sed contra autor uidetur expresse dicere falsum, quia de rei ueritate Uirgilius natus est magno Pompeio et Marco Crasso consulibus, quo tempore Caesar erat priuatus, nec adhuc fuerat consul, nedum imperator; constat autem quod descriptio temporum fiebat a consulibus ante tempora imperatorum. Ad hoc dixerunt aliqui quod istum dictum est penitus falsum, et quod autor pro certo errauit; sed ego nullo modo adduci possum ut consentiam quod Dantes, qui tantum dilexit Uirgilium, et tam plene intellexit, et tanto tempore secutus est eum, ignorauerit illud quod etiam pueri sciunt. Ideo est inspiciendum hic subtiliter quod autor non dicit ista uerba tamquam ipse, sed facit Uirgilium dicere: qui Uirgilius ubique commendat ipsum Caesarem, unde primo AEneidos dicit de eo:
+
+*Nascetur pulcra Troianus origine Caesar,
+Imperium Oceano, famam qui terminet astris.*
+
+Similiter in libro Bucolicorum deplorat indignam Caesaris mortem, quia nititur complacere Augusto. Modo ad propositum, Uirgilius potius uult denominare originem suam a Caesare priuato, quam ab aliis consulibus; sic ergo bene saluatur istud dictum, {nacqui sub Iulio}. Aliqui tamen aliter exponunt, et sic: {nacqui sub Iulio}, idest florere coepi; quod falsum est, quoniam Uirgilius erat iuuenis et ignotus, quando primo uenit Romam, et coepit florere sub Augusto, ut saepe patet in Bucolica; dicit enim ibi:
+
+*Pastores hedera nascentem ornate poetam.*
+
+Et exponitur nascentem, idest florere incipientem; erat enim Uirgilius XXUII annorum, quando primo coepit scribere Bucolicam. Sed notandum est hic quod Iulius dictus est a Iulio Ascanio, filio Eneae, ut dicit Uirgilius ibidem:
+
+*Iulius a magno dimissum nomen Iulo.*
+
+Praeterea notandum est quod hic magnus Caesar uocatus est Gaius Iulius Caesar Dictator, et dictus est Diuus Iulius, ut saepe patet apud Plinium in naturali historia: quod pro tanto dixerim, quia multi fuerunt Caesares, sicut Lucius Caesar, pater istius magni Iulii Caesaris, ut dicit Tullius primo Officiorum; item Quintus Caesar, Sextus Caesar, et alii multi, quos saepe nominat Liuius, Plinius, Ualerius, et plures alii. Et subdit autor: {ancor fosse tardi}. Hic oritur aliud magnum dubium; uidetur enim autor dicere in eodem uersiculo aliud falsum; nam si loquamur historice, Uirgilius non est natus tarde, scilicet circa tempom extrema Iulii Caesaris, sicut aliqui falso exponunt, imo natus est ante consulatum et imperium eius. Uel si loquamur allegorice, sicut alii dicunt, scilicet quod natus est tarde quia non fuit christianus, contrarium uidetur, quia scilicet tunc natus est nimis tempestiue; unde si natus fuisset tardius, fuisset tempore Christi, qui natus est sub Augusto, sub quo mortuus est ipse Uirgilius. Dicendum breuiter quod autor bene dicit et uere; nam si loquamur historice, Uirgilius natus est tarde quantum ad aliquos poetas multos, quia licet dicatur, et sit princeps poetarum latinorum, non tamen primus, imo multi praecesserunt eum, sicut Liuius, Ennius, Plautus, Terentius, Lucilius, et Lucretius, qui mortuus est die qua natus Uirgilius, nam se occidit. Si etiam loquamur allegorice, dico quod bene dicit, quia secundum commune uulgare Italicorum, et usitatum modum loquendi, omne illud dicitur tardum, quod non uenit ad determinatum finem suum, nec consequitur quod petit. Modo Uirgilius, quia non peruenit ad finem perfectae felicitatis, nec saluatus est, merito bene dicitur uenisse tarde. Nonnulli tamen exponunt aliter et sic, scilicet, quod bonus homo numquam potest tam cito uenire in mundum, quod non sit tarde. Alii etiam exponunt istam literam deprecatiue, sic exponentes: {ancor fosse tardi}, idest, oh utinam non fuissem natus tam cito, sed tardius, quia fuissem tempore Christi. Sed licet ista expositio uideatur sana, et bene sonet, non tamen est de mente autoris, si quis bene considerat uulgare florentinum, quia illud {ancor} tantum ualet, quantum quamuis. 
+
+{Poeta fui.} Hic Uirgilius describit se a sua professione, dicens, {poeta fui}, nam Uirgilius anthonomastice uocatus est poeta: cum enim poetam dicimus, nec facimus expressam mentionem de quo, intelligitur apud Latinos de Uirgilio, apud Graecos uero de Homero. Et tangit principalem materiam de qua scripsit, scilicet gesta Eneae, unde ipse incipit librum Eneidos: *Arma uirumque cano*. Dicit ergo, {e cantai}, idest poetice scripsi nam cantare proprie est poetarum, sicut dicere oratorum, {di quel giusto}, scilicet Enea. Sed contra Seruius commentator Uirgilii dicit quod Eneas fuit proditor patriae, ergo non iustus, imo iniustissimus; et dicit Seruius Titum Liuium hoc dicere. Dico breuiter quod Seruius non bene dicit, sicut et in multis; fuit enim bonus gramaticus, sed saepe non intellexit mentem Uirgilii, imo interdum literam peruertit, et trahit ad reprobum et turpem sensum, sicut in libro Bucolicorum in multis. Dico ergo quod Titus Liuius dicit totum contrarium libro primo de origine urbis circa principium, scilicet quod Eneas non fuit proditor. Et posito quod fuerit uerum Eneam fuisse proditorem, ut aliqui uolunt, tamen Uirgilius intendit ostendere ipsum iustum, ut per hoc ostendat Augusto, in cuius honorem scribit, qualis debet esse princeps, quia scilicet iustus, clemens, et probus; unde ipse dicit de Enea:
+
+*Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter
+Nec pietate fuit, nec bello maior et armis.*
+
+Et dicit, {figliuol d'Anchise}, idest Eneas, qui fuit filius Anchisis, consanguinei regis Priami de domo Dardania. Et descripto Enea a patre, describit ipsum a prouincia et patria, sicut iam descripserat se; unde dicit, {che uenne di Troia}, quae est prouincia. Et tangit patriam cum dicit, {poichè 'l superbo Ilion fu combusto}, idest ciuitas Ilion, quae erat in Troia, fuit cremata, sicut clare dicetur Purgatorii capitulo XII, ubi dicitur de superbia Troiae. 
+
+{Tu sei.} Hic autor confirmat, ostendens rationem quare debet hoc facere; unde dicit: bene et digne peto, quia {tu sei lo mio maestro}, quia scilicet Uirgilius primus apud Latinos descripsit poetice uicia, et uiciorum supplicia: ideo merito plus sequitur eum, et principalius: ideo uocat eum magistrum, et tamen discipulus superat magistrum. Uel expone allegorice, quia ratio, quae designatur per Uirgilium, est magistra hominis. Et nota hic quod aliqui ex hoc dicto uolunt inferre quod Dantes pro magna parte fuerit furatus a Uirgilio, quod est manifeste falsum cuique intelligenti utrumque: imo Dantes pauca accepit a Uirgilio, imo Uirgilius plura accepit ab Homero, et ab aliis poetis et oratoribus tam Graecis, quam Latinis, ut euidenter ostendit Macrobius quinto de Saturnalibus, ubi detegit fere omnia furta Uirgilii. 
+
+Et subdit: {tu se' solo colui, da cui io tolsi lo bello stile che m'ha fatto onore}. Sed contra stylus Uirgilii est tragicus, iste comicus, ille literalis, hic uulgaris. Ad hoc respondent aliqui quod autor capit hic large stylum pro materia, et ita autor imitatur Uirgilium in materia, ut dictum est. Uel dic quod litera sit intelligenda similitudinarie sic, quod sicut stylus Uirgilii superexcedit caeteros in litera, ita stylus Dantis in uulgari. Ideo bene dicit, {lo bello stile}, quia nullus pulcrior in genere suo, et dicit: {che m'ha fatto onore}, idest dabit mihi perpetuam famam; et sic nota quod autor ponit pro facto illud quod futurum sperabat, sicut alibi saepe in toto libro promittit sibi famam. Et nota hic sufficit unumquemque scribentem excellere in uno genere; nam et Uirgilius poetarum Latinorum princeps cum in metro ceteros antecellat, in prosa tamen non praeualet: e contra autem Tullius, fons Romanae eloquentiae, quamuis in prosa non habeat parem, in metro multis inferior reperitur; unde Iuuenalis eius carmina eleganter irridet. Ita hic noster Dantes, quamuis in litera non superauerit alios, tamen in uulgari transcendit eloquentiam ceterorum; imo, quod mirabile est, illud quod uiri excellentissimi uix literaliter dicere potuissent, hic autor tam subtiliter et obscure sub uulgari eloquio paliauit. 
+
+{A te conuien tenere.} Ista est quinta pars generalis, in qua autor ponit responsionem Uirgilii ad suam petitionem, qui Uirgilius dat sibi suum consilium, et spondet auxilium. Et in ista responsione sua primo Uirgilius ostendit quod aliud iter est eligendum; sed statim potest obiici quod autor uidetur cepisse optimum iter, scilicet iter uirtutis per montem. Ad hoc dicunt aliqui quod ista litera debet sic intelligi: {a te conuien tenere altro uiaggio}, scilicet quam declinare ad uallem uiciorum. Sed ista non est intentio Uirgilii, imo Uirgilius ducet autorem ad Infernum per istam uallem tamen aliter quam prius, quia scilicet per uiam speculationis. Ideo mihi uidetur dicendum quod Uirgilius uult dicere, quod adhuc non sit tempus eundi ad montem, quia non potest homo feliciter transire de extremo ad extremum; nam non potest quis statim ex peccatore fieri sanctus, sed oportet paulatim procedere et descendere prius ad Infernum, idest ad cognitionem uiciorum, quia cognitio peccati initium est poenitentiae, et malum nisi cognitum uitari non potest. Uult ergo breuiter dicere Uirgilius: fili mi, oportet considerare poenas Inferni, quae infliguntur homini propter uicia. Nunc ordina sic literam. 
+
+Autor describit ueltrum a uirtute, et dicit: {terra nè peltro}, idest res terrena, uel pecunia, {non ciberà questi}, idest non pascet istum principem. Et bene dicit {peltro}, est enim peltrum factum ex stagno et ramo; quod est dicere: iste princeps futurus non faciet monetam falsam, sicut aliqui moderni principes, sicut ipse autor scribit de Philippo rege Franciae Paradisi capitulo XUIIII; et iste princeps non uiolabit iustitiam auro, et non uendet causas pauperum, uel libertates populorum, sicut moderni principes et pontifices, immo contrarium faciet. Unde dicit, {ma sapientia, amore, e uirtute}; supple, pascet eum, quasi dicat: sed potius talis erit sapiens, uirtuosus, et amator iusticiae et libertatis, contrarius modernis. Et describit ipsum per originem suam, dicens: {e sua nazion} idest natiuitas {sarà tra Feltro e Feltro}, idest inter coelum et coelum. Et est pulcra et subtilis similitudo; sicut enim filtrum caret omni textura, ita coelum caret omni mixtura, cum sit corpus simplex, non mixtum; quasi dicat quod a bona constellatione coeli et bona coniunctione stellarum nascetur iste princeps. Si dicas ex quibus parentibus, uel de qua patria, autor non specificat hoc; nec est de more astrologorum ita particulariter exprimere futura cum circumstantiis suis. Et ideo mihi uanum uidetur quod aliqui dicunt, quod iste ueltrus nascetur intra Feltrum, quod est in Romandiola, et Feltrum, quod est in Marchia Taruisina. Nec minus ridiculum uidetur quod alii dicunt, quod autor hic loquitur de magno anno. Et hic nota toto animo quod haec uidetur uera expositio istius literae; haec enim fuit propria intentio autoris siue bona, siue mala, ut potest clare demonstrari in multis locis et capitulis libri, et specialiter et expresse capitulo ultimo Purgatorii, ubi ipse autor dicit:
+
+{Ch'io ueggio certamente, e però 'l narro,
+A darne tempo già stelle propinque.}
+
+Similiter Purgatorii capitulo XX exclamans contra auaritiam dicit:
+
+{O ciel, nel cui girar par che si creda
+Le condizion di quaggiù trasmutarsi,
+Quando uerrà per cui questa disceda?}
+
+Quasi dicat: quando ueniet ueltrus, per quem lupa recedat de mundo? Et dicit quod ueniet cito Paradisi capitulo XXUII, ubi dicit:
+
+{Ma l'alta prouidenza, che con Scipio
+Difese a Roma la gloria del mondo,
+Soccorrà tosto, sì com'io concipio;}
+
+et ita in multis aliis locis. Nota etiam quod autor uidetur uelle dicere idem, quod uoluerunt alii multi, siue uere, siue false, scilicet, quod pastores ecclesiae deponantur a dominio rerum temporalium, et sic auaritia finiatur in eis. Quod autem ipsi praelati sint subiectum et centrum ipsius auaritiae, dicit autor ubique per totum, et quasi semper, quando facit mentionem de auaritia. 
+
+Sequitur: {di quella umile Italia fia salute}; uult dicere quod talis princeps futurus erit principaliter salus Italiae, quia Italia maxime indiget reparatione, et potissime illa pars Italiae, ubi est Roma, quia Italia hodierna die est maxime oppressa, et subiecta tyrannidi, et quia in Italia solet esse sedes sacerdotii et imperii in ea parte, ubi est Roma. Sed quare autor uocat Italiam humilem? Dicunt quidam quod Italia dicitur humilis ironice, idest per contrarium, quia est maxime superba. Sed male; imo debet capi proprie sicut litera sonat, quia hoc idem dicit ipse Uirgilius Eneidos libro secundo, ubi dicit:
+
+*...humilemque uidemus	
+Italiam.*
+
+Et dicitur Italia humilis, idest plana uel mollis, pinguis, suauis, fertilis, mitis, dulcis, tractabilis, ut per se patet; de cuius laudibus et praerogatiuis dicam plene Purgatorii capitulo UI, et alibi saepe. Et dicit: {per cui morìo la uergine Camilla}; per hoc signanter explicat quod loquitur de illa parte Italiae, ubi est Roma; manifestum est enim quod Camilla, et isti nominati, et alii multi mortui sunt pro parte praedicta, et manifestissimum est quod Roma maxime indiget reparatione, quae quodammodo matrona potens, regina Urbium, nunc proh dolor! pro magna parte est serua et sclaua omnium. Et nota quod autor ideo facit mentionem de mortibus praedictorum, ut tacite innuat quod hic princeps futurus reparabit romanum imperium, quod olim ab ipso principio est tanto sanguine partum. Ne autem litera remaneat in aliquo dubia ex ignorantia facti, longam historiam breui narratione perstringam, quae summatim attinget quodammodo totam materiam Uirgilii. Est ergo sciendum, quod sicut scribit Uirgilius UII Eneidos: rex Latinus iam senex regebat populos in pace in partibus Italiae tempore quo Eneas Troianus primo applicuit ad Tyberim. Hic carebat mascula prole; habebat unicam filiam uirginem nomine Lauiniam, quam iam nubilis aetatis multi principes petebant, inter alios unus praecipuus nomine Turnus, pulcerrimus iuuenis, nobilis genere, potens opibus, quem Amata, regina uxor Latini, mater Lauiniae, optabat habere in generum potissime, quia Turnus erat nepos eius, filius reginae Ueniliae, sororis suae, quae erat uxor regis Dauni, et mater Turni. Rex uero Latinus habuerat in responsis quod deberet tradere Lauiniam ipsam genero extraneo; ideo promisit ipsam Eneae, ex quo natum est bellum acerrimum inter praefatum Turnum et ipsum Eneam, et odium implacabile. Hic autem Turnus rex Rutilorum, regnans in ciuitate Ardeae, sicut scribit idem Uirgilius in nono, uenit cum aliis principibus multis et numeroso exercitu contra bastitam, siue nouam terram, quam fecerat Eneas in ripa Tyberis; cum ipse iuisset ad Euandrum regem pro subsidio, qui regnabat in partibus, ubi fuit postea Roma, in monte Palatino. Turnus ergo absente Enea inuasit terram nouellam Troianorum: Troiani, secundum quod praeceperat eis in recessu, continuerunt et muniuerunt se intra fortilicium. Turnus uero magno impetu et clamore coepit prouocare Troianos ad pugnam. Erant autem intra moenia duo socii Troiani, amici arctissimi, quorum alter nomine Nisus erat uir strenuus armorum, alter Euryalus, adolescens pulcerrimus Troianorum, ambo deputati ad custodiam unius portae; quorum alter, scilicet Nisus, adueniente nocte prospiciens exercitum hostium, qui omnes sine ulla custodia iacebant somno et uino sepulti, decreuit uelle ire per Eneam ad Euandrum regem; cui Euryalus audacter se sociauit ad omnia pericula toleranda, licet Nisus recusaret. Isti ergo uere amici, una anima in duobus corporibus, per se sic animati, et persuasi muneribus et promissis Iulii Ascanii egregii iuuenis, filii Eneae, et aliorum nobilium principum Troianorum, exiuerunt portam de nocte, et inuadentes castra hostium fecerunt magnam caedem de multis, et multa spolia rapuerunt more leonis saeuientis in pecudes. Cum autem onusti praeda laete recederent, occurrerunt a casu trecentis equitibus, qui ueniebant ab urbe Latini ad castra Turni cum duce eorum, cui nomen erat Uolscens, qui clamare coepit, et quaerere qui essent, et quo tenderent. Tunc Nisus et Euryalus nihil respondentes intrauerunt siluam proximam, et continuo hostes circumdederunt siluam, claudentes undique passus et uias. Euryalus iunior, detentus a tenebra noctis et onere spoliorum, non potuit euadere. Nisus uero, qui iam euaserat a manibus hostium, retrospexit, nec uidens amicum Euryalum, coepit retrocedere ut quaereret eum, quem paulo post reperit interceptum ab hostibus, et nesciens quid ageret, fluctuans animo, emisit telum, quo percussit in tergo quemdam equitem nomine Sulmonem, qui statim ex uulnere mortifero euomuit animam. Deinde emisso alio telo percussit alium equitem nomine Tagum in capite, et intransfixit per utrumque tempus. Tunc Uolscens dux, accensus ira, non uidens ex aliqua parte autorem harum mortium, conuertit furorem suum super Euryalum, et clamans, tu lues poenas amborum, extendebat ensem super eum. Nisus statim exterritus, non ualens ulterius se celare, nec tantum ferre dolorem, coepit alta uoce clamare:
+
+*Me, me, adsum qui feci: in me conuertite ferrum:*
+
+ego sum autor totius culpae, iste in nihilo deliquit:
+
+*Tantum infelicem nimium dilexit amicum!*
+
+Sed hoc non obstante ille dux Uolscens transfixit ense pulcrum pectus Euryali, qui uelut flos succisus ferro moribundus deuenit ad terram. Nisus impatiens morae, ingessit se furibundum in turbam hostium, et petebat solum ipsum ducem inter omnes, et quamuis omnibus circumstrepentibus, immisit ensem fulmineum in os illius uociferantis, et sic moriens ipse animam abstulit hosti. Quo facto quasi laetus proiecit se super amicum Euryalum morientem totus perforatus ab hostibus, et placida morte expirauit super corpore eius. Ideo bene Uirgilius prorumpit in laudem istorum duorum exclamans:
+
+*Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt,
+Nulla dies umquam memori uos eximet aeuo.*
+
+His actis Rutuli detulerunt cum planctu Uolscentem ducem eorum mortuum ad castra, et in castris etiam magnus planctus erat de morte occisorum a Niso et Euryalo. Orto die Turnus armatus duxit exercitum armatum contra terram, et capita Nisi et Euryali affixa hastis cum magno clamore portata et ostensa sunt intrinsecis. Troiani e contra parabant se ad defensionem in parte sinistra, nam a dextera habebant fluuium Tyberim, et breuiter post multa praelia hinc inde facta duo fratres Troiani, magni et magnifici, quorum unus uocabatur Pandarus, alter Bitias, assignati per Eneam ad custodiam unius portae, aperuerunt ipsam, inuitantes sponte hostes ad intrandum, stantes uelut altae turres armati contra ad defensionem. Turnus autem, qui ex alia parte oppugnabat terram, hoc audito, ardens ira praecurrit ad portam Dardaniam contra superbos fratres, et occisis primo aliquot paucis, percussit Bitiam ardentem oculis et frementem animo cum lancea, et prostrauit eum ad terram cum magno fragore, uelut arborem magnam; et continuo Troiani perterriti uersi sunt in fugam. Pandarus autem, uiso fratre suo terribiliter prostrato, clausit portam magnis uiribus, et excludens multos de suis, inclusit Turnum, quem non perpendit inter turbam aliorum. Tunc Troianis trepidantibus, Pandarus accensus ira fraternae mortis coepit exprobare contra Turnum: tu non es nunc in aula reginae Amatae ad procandum Lauiniae filiae suae, nec in medio Ardeae patriae tuae, ubi propriis muris defendaris, sed inter castra inimicorum, nec ulla uia poteris hinc exire. Turnus subridens respondit: si habes aliquid animosae uirtutis, incipe pugnam mecum: certe tu poteris referre Priamo te inuenisse hic alium Achillem. Et continuo erigens se, irruit in eum, et cum ense percussit in media fronte, ita quod caput diuisit in duas partes, ex quo ille moriens corruit ad terram, utraque parte capitis ab utroque humero dependente. Troiani continuo uersi sunt in fugam; et si statim Turnus fuisset aduisatus ad aperiendam portam, et intromittendum suos, ille fuisset ultimus dies bello et genti Troianae, sed furor duxit eum in occisionem hostium. Tandem multis caesis, Troiani coeperunt recurrere ad persuasionem Seresti et Menesthei, principum Eneae, qui exclamans exprobrabat eis: quo fugitis, miseri, quos alios muros habetis? Unus homo clausus inter moenia uestra an tantas mortes nostrorum dederit impune, et tot de melioribus miserit ad infernum? Turnus paulatim cedens saltauit in fluuium, et sospes remeauit ad suos cum magna gloria belli, sicut postea Horatius Cocles fecit per multa saecula tempore quo Porsenna rex Tuscorum obsedit urbem. Post haec, sicut scribit Uirgilius in X, Eneas, cum multis et magnis auxiliis reuersus est, et continuo Turnus duxit aciem contra eum, et post strages multorum tandem Pallas filius regis Euandri, iuuenis animosus, increpans suos fugientes, obtruncauit multos ex hostibus probitate sua. Tunc Turnus, suorum funera cernens, irruit in Pallantem, uelut leo irruens magnanimus in taurum fortem, et illum transuerberauit forti hasta per medium pectus, et continuo rapuit illi prostrato baltheum, quo erat cinctus, qui postea fuit causa mortis ipsius Turni, ut statim dicetur. Uiso succincte de Niso et Euryalo duobus sociis, et duobus aliis fratribus, maximis amicis Eneae, dicere restat nunc de Turno et Camilla maximis inimicis eiusdem, et primo de Camilla. Est ergo sciendum breuiter quod, sicut scribit Uirgilius in XI Eneidos, Metabus rex de gente Uulscorum, pulsus de Priuerno, antiqua ciuitate sua, ob inuidiam et superbam potentiam eius, detulit secum unicam filiam infantulam inter ipsa praelia armorum, quam summe diligebat, et uocauit ipsam Camillam a nomine matris, quae uocata fuerat Casmilla; et non fidens intrare aut inhabitare aliquam ciuitatem, recepit se montibus et siluis, ubi nutriuit hanc filiolam suam lacte equino et ferino. Cum autem puella coepisset primo posse ambulare, assuefecit eam equitationi, uenationi, saltibus, quam armauit sagittis et pharetra, et induit pelle tigridis. Ipsa uero seruauit perpetuam uirginitatem, nec unquam uoluit habere uirum. Ista ergo Camilla uenit in subsidium Turni contra Eneam cum aliquot aliis uirginibus, et inter quas fuit una uocata Tarpeya, altera Tulla, et post multa gesta, tandem apud ciuitatem regis Latini nomine Laurentum, pugnans uiriliter, non ut foemina, spargebat suas sagittas contra Troianos; et etiam fugiens sagittabat a tergo adeo perite quod quot tela emittebat, tot dabat mortes hostibus. Demum post multas caedes ab ea factas, quidam eques Eneae nomine Aruns furtiue secutus illam persequentem unum equitem gloriosum, et caute percussit eam lancea, captata opportunitate temporis et loci, sub mamilla sinistra, et ipse, uulnere dato, subito aufugit perfusus gaudio et timore. Camilla inter manus uirginum suarum manu propria extraxit de pectore telum, ferro remanente inter costas:
+
+*Uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.*
+
+Tunc una ex uirginibus, nomine Opis, totis uiribus tenso arcu percussit sagitta Aruntem, qui continuo mortuus est. Mortua Camilla, uirgines eius arciferae et milites Turni uersi sunt in fugam, non ualentes ulterius sustinere impetum Troianorum, et sic miserabiliter trucidati sunt sub oculis suorum, qui stabant ad defensionem. Posses tamen, lector, credere quidquid scriptum est de Camilla esse forte poetice fictum nisi haec ciuitas Priuernum, quae hodie extat in Campania, similem uirginem produxisset temporibus nostris. Fuit enim, regnante famoso rege Roberto, quaedam insignis uirgo, nomine Maria de Priuerno, ingens corpore, fortis uiribus, audax animo, potens armorum, quae patrem suum ab inimicis interfectum magnanimiter uindicauit, et ipsa etiam uelut noua Camilla numquam uoluit habere uirum. Unde regi Roberto uolenti tradere ipsam nuptui fertur respondisse, quod si ipse haberet aliquem nobilem ex subditis suis, quem perdere uellet, mitteret ad eam. Minus ergo mirari debemus si uiri Priuernates olim in senatu Romano libere et magnifice responderunt; sicut Liuius scribit. Post praelium praedictum Camillae, sicut scribit Uirgilius in XII, mortua Camilla, Turnus ultima desperatione ductus, uidens animos regis Latini et Laurentinorum inclinatos ad Eneam, concurrit in campo cum Enea, qui inuaserat ipsam urbem; in quem Eneas accensus ira irruit tota ui et conatu, et illum cum hasta in modum fulminis percussit in femore. Quo uulnere magnus et superbus Turnus decidit ad terram, et subito factus paruus et humilis coepit Eneam suppliciter protensa manu deprecari, ut misereretur senectutis patris sui Dauni, et redderet ipsum uel uiuum uel mortuum suis, confitens se uictum, et Lauiniam, pro qua tot bella gesserat, esse uxorem ipsius Eneae uictoris, et deponeret odium. Eneas autem pius reuocabat ensem, sed uidens cincturam Pallantis, qua Turnus cinctus erat, quam detraxerat ipsi Pallanti, quando interfecerat eum, statim accensus furore et ira infixit ferrum in pectore eius in uindictam Pallantis amici, et continuo Turnus cum indigniatione et planctu emisit spiritum; et in hac morte Turni Uirgilius finem facit suo operi Eneidorum. His breuiter percursis pro declaratione literae, nunc est ad literam redeundum. 
+
+{Io cominciai.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor mouet dubium Uirgilio de insufficientia sua. Ad cuius rei intelligentiam est bene praenotandum quod ista questio et contentio, quam Autor fingit se hic facere cum Uirgilio, non est aliud quam quaedam lucta mentis et repugnantia inter hominem et rationem. Examinabat enim autor intra se uires suas, et arguebat et obiciebat contra se: tu non es Homerus, tu non Uirgilius; tu non attinges excellentiam famosorum poetarum, et per consequens opus tuum non erit diu in precio; imo, sicut dicit Horatius ad librum suum, cito portabitur ad stationem, et lacerabitur ad dandum saponem. Unde autor incoeperat primo scribere literaliter, postea scripsit uulgariter. Talem luctam mentis expertus sum in me ipso antequam auderem scribere super librum istum tam uniuersalem. Hic autem oritur quaestio, quae solet sepe fieri et merito: quare, scilicet, uir tantae literaturae et scientiae scripsit uulgariter et materne? Dicendum breuiter multis de causis: primo, ut pluribus proficeret, et maxime Italicis, qui prae ceteris in poeticis delectantur, imo quasi soli. Si enim scripsisset literaliter, non profecisset nisi literatis, nec omnibus literatis, sed paucis. Fecit ergo opus nunquam factum, in quo literatissimi et sapientissimi uiri possunt speculari. Secundo, quia autor, uidens liberalia studia, potissime poetica, esse deserta a principibus et nobilibus, qui principaliter solebant in poeticis delectari, et quibus opera poetica solebant olim intitulari, et ob hoc opera Uirgilii et aliorum excellentium poetarum iacere neglecta et despecta, cautius et prudentius se reduxit ad stilum uulgarem, cum iam literaliter incoepisset sic:
+
+*Ultima regna canam, fluido contermina mundo,
+Spiritibus quae lata patent, quae premia soluunt
+Pro meritis cuicumque suis etc.*
+
+Alii tamen et multi comuniter dicunt, quod autor cognouit stilum suum literalem non attingere ad tam arduum thema; quod et ego crederem, nisi me moueret autoritas nouissimi poetae Petrarcae, qui loquens de Dante scribit ad uenerabilem praeceptorem meum Boccatium de Certaldo: *Magna mihi de ingenio eius oppinio est potuisse eum omnia, quibus intendisset*. His breuiter praemissis nunc ad literam reuertamur. Dicit autor: {Io cominciai}, supple, loqui, et dicere, {poeta, che me guidi}, idest, o Uirgili, qui es dux et ductor meus, {guarda la mia uirtù}, scilicet, uirtutem intellectualem et scientiam, {se l'è possente}, idest sufficiens ad tantum opus et onus, {nanzi che tu me fidi}, idest antequam ex fiducia me committas, {all'alto passo}, idest, ad altam materiam, sicut consulit Horatius in Poetria, ubi dicit:
+
+*Sumite materiam uestrs qui scribitis aequam
+Uiribus etc.*
+
+{Andoui.} Hic autor remouet alteram partem rationis siue persuasionis, ostendens quod etiam non ualet si Paulus iuit, quia etiam maximus effectus et optimus fructus secutus est ex eo, scilicet confirmatio catholicae fidei. Sed numquid Paulus iuit uiuus ad Infernum? Dicendum breuiter quod iuit ad Infernum, Purgatorium, et Paradisum, quando raptus fuit ad tertium coelum, de quo raptu dicetur Paradisi capitulo. Uel dic et melius quod autor non intelligit Paulum iuisse ad Infernum sed ad Paradisum. Unde uult arguere sic: Si Eneas uiuens iuit ad Infernum, non sequitur quod debeam ire propter causam iam assignatam; et si Paulus uiuens iuit ad Paradisum, non sequitur quod ego debeam ire. Cuius causam assignat dicens: {lo uas d'elezione}, scilicet Paulus, quem Deus elegit sibi tamquam uas legis et sanctarum scripturarum armarium, ut dicit Ieronimus in prohemio super Genesim. Et nota quod uas electionis potest proprie appellari illud, in quo cursor portat literas domini sui, in quibus continetur electio, idest uoluntas Domini; et talis fuit Paulus, quia tamquam nuntius portabat et praedicabat electionem, idest uoluntatem Domini sui. Ita capit Philosophus electionem libro Ethicorum, et fere ubique. {Andoui poi}, idest, iuit postea ad Paradisum, uel utrumque. Et bene dicit postea, quia fere per mille annos ante fuit Eneas quam Paulus. Et dicit: {per recarne conforto}, idest, ut adduceret roborationem, {a quella fede}, scilicet christianae, {ch'è principio a la uia di saluazione}, quia sine fide est impossibile saluum esse quantumcumque habeat quis alias uirtutes; nec sola fides sufficit, quae sine operibus mortua est. 
+
+{Io era.} Hic Uirgilius uolens probare quod Dantes sit habilis et sufficiens ad tantum opus, facit suas orationes, et incipit ordiri longam fabulam, quare, et quomodo missus fuerit primitus ad eum. Dicit ergo: {io}, scilicet Uirgilius, {era tra color che son sospesi}. Hoc potest intelligi historice, scilicet, quod Uirgilius erat suspensus in limbo sine poena et sine spe, sicut patet in capitulo IU. Uel potest intelligi allegorice, quod ratio Dantis diu fuerat suspensa et dubia utrum aggrederetur tantum opus, ut dictum est; sed Beatrix mouit eum. Sed quae est ista Beatrix? Ad hoc sciendum est quod ista Beatrix realiter et uere fuit mulier florentina magnae pulcritudinis, sed maximae honestatis, ut alibi latius dicetur, praecipue circa finem Purgatorii; quae cum esset octo annorum, ita intrauit cor eius, quod numquam postea exiuit donec uixit, unde semper amauit eam ardentissime per spacium XUI annorum, et continuo cum aetate multiplicatae sunt amorosae flammae, et semper sequebatur eam quocumque pergeret, credens in oculis eius uidere summam felicitatem. Modo ad propositum dico, quod autor aliquando in suo opere capit Beatricem historice, aliquando uero, et ut plurimum, anagogice pro sacra theologia, quae eleganter figuratur per Beatricem; sicut enim Beatrix inter dominas florentinas pulcras et uagas erat pulcerrima et pudicissima, ita theologia inter scientias seculares pulcras et delectabiles est pulcerrima et honestissima. Simile uidimus temporibus nostris in alio poeta florentino; nam Petrarca amauit Laurectam per tempus XXI annorum historice et poetice. Primum patet per tot eius dicta amorosa materna; secundum etiam probatur ex libro Buccolicorum eius et multis aliis: ita enim coelum producit mirabiliter effectus suos. Nec uideatur tib indignum, lector, quod Beatrix mulier carnea accipiatur a Dante pro sacra theologia. Nonne Rachel secundum historicam ueritatem fuit pulcra uxor Iacob summe amata ab eo, pro qua habenda custodiuit oues per XIIII annos, et tamen anagogice figurat uitam contemplatiuam, quam Iacob mirabiliter amauit, sicut autor ipse scribit Paradisi XXII capitulo, ubi describit contemplationem sub figura scalae. Et si dicis: non credo quod Beatrix uel Rachel sumantur unquam spiritualiter, dicam quod contra negantes principia non est amplius disputandum. Si enim uis intelligere opus istius autoris, oportet concedere quod ipse loquatur catholice tamquam perfectus christianus, et qui semper et ubique conatur ostendere se christianum. Unde statim describit excellentiam istius dominae ualde magnificae; et primo a bonitate cum dicit, {e donna me chiamò beata}, quia nulla scientia docet ueram beatitudinem nisi ista; et a pulcritudine cum dicit, {e bella}, quia scilicet habet pulcrius subiectum ceteris, scilicet Deum, qui est pulcerrimus ipse: Et dicit: {talchè di comandar io la richiesi}, quasi dicat, adeo erat beata et pulcra quod requisiui eam et rogaui ut praeciperet mihi. Et in hoc commendat ipsam ab autoritate; nam in ceteris scientiis locus ab autoritate est infirmissimus, in hoc uero ualidissimus. 
+
+{Temer.} Hic Beatrix facit suam responsionem, et breuiter iuxta promissum dicit, et bene, quod tanta est eius perfectio, quod non potest attingi a miseria humana. Et nota quod uerum dicit; nam, sicut uidemus per experientiam, nec uersutia hereticorum, nec subtilitas philosophorum, nec potentia superborum potest uiolare sacram theologiam; imo ipsa uelut nauicula Petri, quantumcumque exagitetur tempestatibus maris huius mundi, aliquando flectitur, sed numquam submergitur. Quid plus? Illi qui debent esse fundamentum et sustentaculum fidei, faciendo aliis uiam saluatoris sermone et exemplo, sicut praelati et pastores, continuo conantur subuertere istam fidem, sed Deo custodiente non possunt; quod egregie confirmauit quidam Abraam sapientissimus Iudaeus. Unde est sciendum quod in famosa ciuitate Parisius fuit, non est nimis longum tempus, quidam merchator famosus, magnus draperius, nomine Zanothus, de Ciniui, uir legalis, uerax et moralis. Erat et quidam hebreus uocatus Abraam, uir bonus et diues, cum quo Zanothus contraxit familiarem amicitiam, et compatiens errori eius, dolens quod uir tantae uirtutis ex carentia fidei deberet damnari, coepit persuadere illi quod non uellet amplius uiuere in pertinacia sua; et cum diu et saepe hoc fecisset, finaliter Abraam dicit Zanotho quod disposuerat accedere ad curiam romanam. Quo audito Zanothus statim perdidit omnem spem, quam habebat super conuersionem eius, et coepit sibi dissuadere quod non iret, quod hoc facere non poterat sine magno sumptu et multiplici periculo, asserens quod ita erat baptismus Parisius sicut Romae, et quod aeque bene poterat declarari de fide christiana et de omni dubio fidei ibi, ubi erat studium sacrae theologiae. Finaliter Abraam firmus in proposito accessit Romam, et ibi multa didicit a Iudeis suis, et multa uidit et notauit alterantia mentem eius. Deinde reuersus Parisius, interrogatus a Zanotho quid sibi uideretur de Curia Romana; ille cum animo amaricato respondit: malum, quod Deus det pastoribus ipsis, qui sunt uasa omnis turpitudinis, sentina sordium: ibi enim est focina gulae, luxuriae, auaritiae, simoniae, et omnium uilium uiciorum: quae omnia cum bene considero et reuoluo, compellor credere et consentire quod haec sola est uera fides et firma, quae spiritu sancto custodiente conseruatur. Ideo ego, qui ad tua uerba flecti non poteram, intendo omnino esse christianus. Zanothus, qui tristis expectabat contrariam conclusionem, totus exhilaratus iuit cum Abraam ad ecclesiam, et illum fecit solemniter baptizari, et ipse Zanothus leuauit eum de sacro fonte, et ipsum nominauit Iohannem, quem fecit plenissime informari de christiana fide; qui postea fuit semper bonus homo et sanctae uitae. Ad propositum ergo ueniendo ad literam, Beatrix primo praemittit maiorem suae rationis dicens: sola habentia potentiam nocendi sunt timenda, alia uero non. Unde dicit: {temer si dee sol}, idest solummodo, {di quelle cose ch'hanno potentia di far altrui male, dell'altre non}, supple, est timendum, {che non son paurose}, per locum ab oppositis. Uel secundum aliam literam, {poderose}, idest, quae non habent potentiam faciendi alteri malum. Et subdit minorem dicens: {io son fatta da Dio tale}, idest tam perfecta, {sua mercè}, idest gratia sua {che la uostra miseria}, idest ignorantia, et malitia humana, {non mi tange}, idest non attingit me, et per consequens nonn offendit, non uiolat me. Et debet addi conclusio sic: ergo non habeo nec debeo uos timere. Et declaro minorem a simili, quia radius solis non sordidatur a coeno, nec splendificatur a lucido. Et dicit: {nè fiamma d'esto incendio non m'assale}, idest incentiua et concupiscentia huius mundi non inuadit me. Et sic nota quod autor intendit hic de Inferno morali. Nec habet hic locum quaestio quam multi superflue faciunt, scilicet, si uisio damnatorum sit causa passionis ipsis beatis.
+
+Et proponit poenam omnibus intrantibus dicens: {lasciate ogni speranza uoi ch'intrate}. Hic nota quod ista est generalis et suprema omnium penarum infernalium, quod nunquam possunt sperare finem uel terminum poenae; ita enim anima damnata uiuit in eterna pena semper, sicut salamandra uiuit in igne aliquandiu. Sed hic statim oritur dubitatio quare, scilicet, Dantes fuerit ita demens quod intrauerit uisa ista scriptura. Dicendum breuiter quod Dantes non intrauit Infernum eo modo quo ceteri obstinati, imo ut exiret, ut statim dicetur in isto capitulo; sicut gratia exempli aliquando uidemus hic, quod aliquis dominus temporalis statuit ut quicumque condemnatus ad talem carcerem numquam possit inde exire; et tamen unus de gratia speciali obtenta a domino intrabit carcerem ad uidendum carceratos et conditionem et penam eorum. Modo iste talis non obligatur ad penam, ideo potest secure intrare. 
+
+Et exprimit confusionem illam per unam comparationem propriam ualde, dicens: {come la rena}, supple, glomeratur, {quando 'l turbo spira}. Est enim turbo circumuolutio duorum uentorum, qui circulariter agit paleam et puluerem per aerem. Et est comparatio conueniens; sicut enim arena est innumerabilis, ita isti uiles; et sicut arena uilis, sterilis, ab omnibus calcatur, ab omni uento iactatur et disperditur, ita isti uiles inutiles ab omnibus spernuntur et ab omni flatu fortunae iactantur, quia parua aura et modica niuecula contristat eos. Ideo bene dixit formica cicadae, dum illa tempore hiemis peteret pusillum farris, et ipsa peteret, quid fecisti in ista aestate? illa respondente, cantaui; uade, inquit, et nunc salta, et da tibi bonum tempus. Uentus etiam turbinis optime competit istis, quia non est de numero uel genere uentorum, et non durat nisi per paruam horam, et fit solum in paruo campo, non in aliqua regione, et egreditur de nubibus, et uoluitur in girum, sicut recte isti, et aliquando euertit arbores et domos sicut isti. Et isti disperguntur per loca incerta, sicut pulcre ostendetur statim, et sine ordine discurrunt omnes equaliter. 
+
+Unde subdit eos pulsos in istum aerem caliginosum inferiorem, dicens: {i cieli cacciarli}, idest, quod coeli noluerunt eos retinere, ita quod in nullo coelo remanserunt. Et ecce quare: {per non esser men belli}, idest ne obfuscaretur, in aliquo pulcritudo celorum; cum enim coeli sint corpora perfecta, a perfectis motoribus debent gubernari. {Nè lo profondo inferno li riceue}, idest, nec centrum infimum Inferni recipit eos, imo summum. Et reddit causam, {che alcuna gloria i rei aurebber d'elli}, idest, quia mali angeli haberent aliqualem contentationem ex eis, et eorum turba. Est autem hic notandum quod aliqui uidentur hic dubitare de eo quod autor dicit hic de angelis mediis, quia non uidetur eis bene sonare; sed certe bene dicit, quia secundum Magistrum Sententiarum aliqui angeli mali deiecti sunt in centrum terrae, aliqui remanserunt in isto aere caliginoso inferiori, qui tentant homines; imo etiam dicit quod aliqui sunt deputati solummodo ad tentandum de uno uicio. Ideo merito autor dat istis tristibus condignam societatem, primo, ratione multitudinis, quia sicut illi sunt innumerabiles in numero angelorum lapsorum, ita isti sunt infiniti in numero hominum damnatorum. Secundo, ratione loci, quia illi in aere tenebroso, et isti. Tertio, ratione uilitatis, quam participant isti et illi. Quarto, ratione discursus, quia illi semper discurrunt tentando, isti semper discurrunt mendicando.
+
+Ideo eleganter subdit Uirgilius: {non ragioniam di lor, ma guarda e passa}, quia non est faciendus sermo de talibus nisi ita in transitu; non enim debet fieri memoria de istis. Ad quod optime facit illud quod scribit Ualerius Maximus de eo qui incendit templum Dianae apud ciuitatem Ephesum, ut pulcerrimo opere consumpto nomen eius per totum orbem terrarum diffunderetur. Et dicit quod bene fecerant Ephesii tollendo memoriam eius de terra per decretum, nisi quod quidam Theopompus, uir magni ingenii et eloquentiae, nomen illius in suis historiis comprehendit. Unde et Macrobius, libro Saturnalium, facit mentionem de isto mirabili templo, et dicit quod nunqam erat nominandus qui templum Dianae Ephesiae incenderat. Ideo comuni consilio Asiae decretum est ne aliquis aliquo tempore nominaret nomen eius. Ita ad propositum, ut uidemus tota die, isti ribaldi incendunt ad delectationem, ut uideantur scire aliquid facere, unum palacium ualoris plurium milium aureorum, imo sepe unam ecclesiam.
+
+{Poscia ch'io n'ebbi.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor facit specialem mentionem de uno istorum, et describit in speciali penam ipsorum. Sed autequam descendam ad literam, est praenotandum quod autor dixerat non debere fieri memoriam de istis; tamen, ut eius tractatus sit clarior, fecit singularem mentionem de uno uili pusillanimo, qui magnam fortunam suam uilissime neglexit, et tradidit alteri habendam, ut per illum talem pateat, quid uilitas et pusillanimitas operetur in minimis, quando in magna altitudine fortunae ita praecipitat hominem. Autor enim in omni genere uiciosorum facit mentionem de famosioribus, ut eorum exempla plus moueant animos auditorum, sicut ipse testatur Paradisi capitulo XUII. Ad propositum ergo dicit autor, quod ex omnibus ipse elegit et recognouit animam unius, qui ex uilitate fecit magnam renunciationem. Sed quis fuit iste magnus tristis? Certe communis et uulgaris fere omnium opinio esse uidetur, quod autor noster hic loquatur de Celestino quarto, qui uocatus est frater Petrus de Morono; quod multipliciter probare uidentur. Primo quidem necessario uidentur arguere quod autor dicit: {il gran rifiuto}, et sic antonomasice uidetur debere intelligi de papatu. Certum est enim quod in mundo christiano nulla est maior dignitas maximo pontificatu. Preterea dicunt quod Celestinus plus poterat promereri in labore et cura animarum, quam in quiete et ocio heremi. Unde Petrus Apostolus dicitur arguisse Clementem qui fugiebat papatum. Preterea dicunt quod Apostolus dixit: *laboraui, non fructificaui*, ita quod sufficiebat bono animo laborare, licet non multum proficeret. Preterea dicunt, quantuncumque forte Celestinus fecerit hanc magnam renunciationem bono et puro animo, tamen reputatum fuit sibi generaliter ad maximam uilitatem; quod negari non potest. Sed breuiter, quicquid dicatur, mihi uidetur quod autor nullo modo loquatur nec loqui possit de Celestino. Primo, quia licet Celestinus fecerit maximam renuntiationem, non tamen ex uilitate, imo ex magnanimitate; fuit enim Celestinus, si uerum loqui uolumus, uere magnanimus; magnanimus ante papatum, in papatu, et post papatum. Ante papatum, quia statim audita electione sua, conatus est fugere cum uno discipulo suo nomine Roberto, iuuene salentino, sed ex improuiso circumuentus subita multitudine populi non potuit efficere quod optabat. Fuit et magnanimus in papatu; nam quamuis positus esset in summo culmine dignitatis intra amplum et papale palacium, fecit sibi arctam et heremiticam camerulam, in qua per singulos dies pro certa hora uacabat dulci ocio sanctae: contemplationis, ubi loquebatur cum Deo inter tot laboriosos et amaros strepitus hominum. Sicque uixit humilis in alto, solitarius inter turbas, inter diuicias pauper fuit; et tanto magnanimior, quanto renuntiatio maior. Petrus siquidem Christi primus Uicarius reliquit nauiculam paruam et pauperem, hic uero Petrus successor Petri nauium maximam et ditissimam dimisit, et maxime eo tempore quo erat in maximo precio, quando magna ambitione ab omnibus petebatur; ideo felicius sibi cessit quam Bonifacio, qui onus istud tanto studio quaesiuit, sub quo tamen erat infeliciter moriturus. Cognoscebat enim uir sanctus Celestinus se inhabilem et inutilem officio quod inuitus acceperat, tum quia erat inexpertus et ignarus negociorum seculi, assuetus diu contemplationi in siluis, non in urbibus; tum quia frustra sperabat posse facere fructum ecclesiae Dei, cum uideret illos cardinales incorrigibiles, insanabiles, non posse reuocari a simoniis et aliis cupiditatibus, quibus totum animum intenderant. Post papatum magnanimissimus fuit; nam deposita papali dignitate, quasi quadam grauissima sarcina, pristinam solitudinem tam auide repetebat, ut uideretur captiuus ab hostili carcere liberatus. Sicut enim narrauerunt qui uiderunt, cum tanto gaudio et letitia recedebat, ut non uideretur subtraxisse humerum blando oneri, sel ceruicem minaci securi. Nec mirum; sciebat enim quo redibat, nec ignorabat unde recederet. Recedebat enim ab inferno uiuentium, et redibat ad paradisum uiuentium, nisi sibi obstitisset astutia Bonifacii, qui illum captum retraxit, et retrusit in carcerem sub firma custodia, ubi, si locum mutauit, non tamen animum. Cuius mortui anima ascendens in coelum apparuit Roberto discipulo superius memorato, et persuasit ut in sancta solitudine perseueraret usque in finem, sicut a principio noluerat eum sequi quando prius tractus fuerat ad papatum. Et breuiter eius fama diffusa per totam Italiam, et eius deuotio transcendit Alpes, multisque conuentibus suorum fratrum relictis, multis claruit miraculis, propter quae merita digne extitit sanctorum cathalogo numeratus. Patet ergo ex dictis quod non est standum opinioni uulgi; nam uanae uoces uulgi non sunt audiendae, nec uir sapientissimus Dantes credendus est uirum sanctissimum damnasse ad opinionem uulgi ignari. Quis ergo fuit iste tristissimus? Dico breuiter, sine paeiudicio meliorum, quod fuit Esau: iste enim fecit magnam refutationem quando renunciauit omnia primogenita sua fratri suo Iacob. Nec miretur aliquis de hoc, quia ista fuit maxima renunciatio; nam ex primogenitura Isaac patris eorum descensurus erat Christus; quod tacite praefigurauit ipse Isaac quando fecit filium iurare super femur suum. Nam non sine quare fecit fieri tam nouum genus iurationis; fecit etiam istam renunciationem ex maxima uilitate, scilicet ex uentris ingluuie, pro edulio lentis. Ideo autor signanter dixit, {per uiltate}. Ex quo Esau merito reponitur inter istos pultrones, uiles, tristes, qui sepe pro modico cibo inducuntur ad uendendum magna bona. Unde recte uidetur de numero suprascriptorum inutilium, qui nati sunt in mundo ad damnum et destructionem fructuum terrae. Si tamen quis uelit omnino resistere, et dicere autorem intellexisse de Celestino, audebo dicere, nisi temerarius uidear, quod honestius et sanctius de uiro uili et uoraci, quam de sancto et animoso. Et tamen pro excusatione autoris dicam quod nondum erat sibi nota sanctitas hominis; fecerat enim Celestinius renunciationem recenter forte per biennium antequam autor ista descripsit, et nondum erat canonizatus; nam Celestinus postea canonizatus fuit a Clemente papa quinto anno Domini millesimo CCC.o XIII.o Praeterea autor erat iratus Bonifacio, Autori exilii et expulsionis eius. Qui Celestinus donauerat sponte Bonifacio summum pontificatum. Unde autor sepissime dicit magna mala de Bonifacio, qui de rei ueritate fuit magnanimus peccator; de cuius gestis multa dicentur in multis locis et capitulis. Nunc ad literam redeundum est. Dicit autor: ego Dantes {uidi e conobbi l'ombra di colui}, idest magni tristis, {che fece il gran rifiuto per uiltale}, in hoc aggrauat fallum, quia si fecisset magno animo non ita imputaretur sibi, {possia che n'ebbi riconosciuto alcuno in tanta multitudine}. 
+
+Et subdit effectum illius responsionis, et dicit quod uerecunde obmutuit usque ad flumen. Dicit ergo: {alor mi trassi infin al fiume}, scilicet quod non feci uerbum usque quo perueniremus ad ripam Acherontis, {con gli occhi uergognosi e bassi}, et ecce quare: {temendo nel mio dir li fosse graue}, scilicet ne essem nimis molestus sibi ex importunitate uel festinantia. Est autem hic notandum, ne procedam obscure circa istum transitum Inferni, quod olim in medio Italiae, in regione Campaniae, in ea parte quae hodie uocatur Terra laboris, non longe a Neapoli ciuitate, sicut scribit Uirgilius in UIo et in UIIo, fuit ciuitas Cumarum in humili colle. Ibi fuit maximum templum sibillae Cumanae, in ripa lacus qui dictus est Auernus, cuius parietes adhuc hodie apparent alti sed nimia uetustate semiruti, nec habitat aliquis ibi nisi quod uariae aues faciunt nidum suum; et incolae illorum locorum adhuc ostendunt speluncam ipsius Sibillae intra domum. Est autem hic lacus Auernus celebratus carminibus poetarum, ubi dicunt fuisse descensum ad inferos, quia hic locus erat horribilis, et pestilens multiplici ratione. Primo namque lacus est parui circuitus et circumcinctus continuis collibus, et olim erat circumdatus siluis adeo densis, ut modicum spacium remaneret sibi ad exhalandum; unde aer ibi inclusus erat nimis suffocatus. Secundo, quia sibi admiscetur aqua maris, quae ibi corrumpitur. Tertio, quia in circuitu habet uenas sulphureas, quae inficiunt aquam, unde erat ibi densa caligo et fetor sulphureus adeo quod aues desuper uolantes statim necabantur. Ideo merito intrantibus uidebatur Auernus, idest sine delectatione. Hic Auernus habet aquas impotabiles, et gignit paucos pisces, paruos atque nigros, et nullo usui humano commodos, sed multos et maximos aliquando recipit a mari agitato et impulso in eum, qui assuefacti uiuunt ibi, sed nullus piscator infestat eos. Unde uir suauis eloquentiae Boccatius de Certaldo in suo libro de fluminibus scribit se uidisse, regnante famoso Rege Roberto, tam grandem multitudinem piscium eiectam in ripas, ut uideretur quid monstruosum; et omnes erant mortui, et intus nigri in sulphure fetidi ita, quod nullam animal gustabat ex illis, et dicebant uiri prudentes experti de contrata quod uenae sulphureae erumpentes in lacum erant tantae efficaciae ut pisces necarent. Crediderunt etiam antiqui ibi esse iter ad inferos, quia ibi fiebant sacrificia diis infernalibus sanguine humano; unde Ulixes, quem Homerus fingit uiuentem iuisse ad Infernum XI Odysseae, ut magni sapientes opinantur, primo, mactato Helpenore socio suo, reuocauit umbras ab inferis ui sacrificiorum et incantationum, quas consuluit de futuris. Similiter postea Eneas, quem Uirgilius fingit UI Eneidos etiam uiuentem iuisse ad Infernum, immolato Misseno tubicine suo, idem fecit. Sed Uirgilius crudelitatem facti sua eloquentia uoluit excusare: unde ibi est mons in mare extensus, qui de nomine Misseni Missenus uocatur. Finaliter autem Cesar Augustus hunc lacum purgauit faciens incidi et extirpari undique omnes siluas, et sic reddidit locum amenum atque salubrem. Nec miror quod in eadem parte circa praedictum lacum erumpunt fontes tepentes notabilius quam in aliqua parte Italiae, quorum aliqui emittunt cinerem sulphureum ac feruentem. Est etiam aliquis locus ibi, ubi terra sine igne uisibili, sine aquis, producit salutarem uaporem et fumum medicinalem corporibus infirmorum. Ideo bene nouissimus poeta Petrarca in quadam Epistola sua, quam Itinerarium uocat, dicit: sic dicere potes quod in eisdem locis conuenerint remedium uitae et horror mortis. Infra Missenum etiam sunt Baiae, sic appellatae a quodam socio Ulyxis ibi sepulto, uere hibernae deliciae Romanorum; quod marmorum uestigia adhuc testantur. Haec breuiter dicta sint historice de isto passu, et transitu ad inferos, qui dicitur Auernus et Acheron. Allegorice uero Acheron figurat in generali mundanam concupiscentiam, per quam omnes transeunt ad Infernum. 
+
+{Quinci.} Hic Uirgilius postquam respondit ad duo quesita per autorem, nunc respondet ad unum non quesitum, scilicet, quare superius Charon dederit sibi repulsam, et noluerit acceptare ipsum in naui. Assignat ergo nunc rationem dicens: {quinci non passa mai anima bona}. Ad intelligentiam autem istius est subtiliter aduertendum quod homines dupliciter uadunt ad Infernum, idest ad statum uiciorum: aliqui enim uadunt ut nunquam reuertantur, scilicet qui nunquam penitendo dimittunt peccata, et moriuntur obstinati in eis, et isti finguntur transire omnes per Acherontem in Infernum nunquam euasuri. Aliqui uero sunt qui uadunt ad Infernum, idest incidunt in peccata, non tamen perseuerant in eis, imo emendantur, et tales exeunt de Inferno per penitentiam. Et talis fuit autor noster. Ideo bene fingit quod transit per Infernum, postea euadit per Purgatorium, nec reuertitur per uiam primam, scilicet, quia non relapsus est in peccata. 
+
+{Finito questo.} Hic autor ultimo describit transitum suum ualde occulte. Unde ad intelligentiam istius passus obscuri est sciendum quod aliqui exponunt istam literam fortem leuiter, et dicunt quod autor fingit se incidisse in sincopim ut transiret fetulentam paludem Acherontis sine turbatione sensus. Sed ista est friuola expositio; nam fictio nostri autoris habet altiorem intellectum. Ideo aliqui uiri famosi subtilius uidentur exponere: dicunt enim quod autor sub ista fictione uult dicere quod ipse intrauit Infernum, idest uiam uiciorum, per superbiam et superbam gloriam. Sed quidquid dicant omnes, mihi uidetur quod ista non sit intentio autoris, quia autor iudicio meo non loquitur hic de tali introitu Inferni, de quo capitulo primo, ubi fingit se reperisse in silua obscura, et se nescire redicere quomodo intrauerit illam, imo uult ostendere quomodo ductu rationis intrauerit speculationem uiciorum, ut illa cognita exiret. Ideo bene fingit se transiuisse per somnum, idest per profundam abstractionem mentis, ita quod exiuit extra se ipsum raptus in extasim, uiso infelicissimo fine impiorum, qui sine spe uidendi unquam celum uel Deum intrabant aeternam mortem perpetuo cruciandi. Nunc expone sic literam: {finito questo}, idest, postquam cognoui ex Uirgilio, et uidi clare qualis erat uia peccatorum et qualis uia uitiosorum, statim {la buia campagna}, idest obscura ista riperia Acherontis, {tremò sì forte}, idest immisit in me tantum tremorem et timorem, quod adhuc remanet radicatus in mente mea. Unde dicit: {che la mente}, idest memoria, {ancor mi bagna di sudor}, quasi dicat, quod quandocumque recordor, totus sudo anxietate et angustia. Ideo dicit: {de lo spauento}, ex terrore et timore, quem tunc concepi. 
+
+Et subdit responsionem Uirgilii dicens: {e quei}, scilicet Uirgilius, {che 'ntese il mio parlar coperto}, quia scilicet feceram petitionem occultam, quia cooperte tetigeram ipsam, et tacite dixeram: uos, magni philosophi et poetae, quid profecit uobis ad salutem uestra sapientia magna sine fide? Certe nihil, quia antiqui patres, qui simpliciter et fideliter crediderunt, extracti sunt de carcere isto, ubi uos estis perpetuo permansuri. 
+
+Et ab isto transit ad aliam etatem dicens: {di Moisè legista e obediente}. Uocat Moysem legistam quia, sicut scribitur libro Exodi, Deus tradidit leges Moysi, in quibus continentur X praecepta Decalogi, quae ipse tradidit populo Hebraeorum. Et dicit, {obediente}, quia obedienter fecit omnia praecepta Domini liberando populum Dei de manibus Pharaonis, et ducendo ipsum per desertum XL annis uersus terram promissionis, sicut tangitur Purgatorii capitulo XUIII et penultimo Paradisi. Deinde autor reuertitur ad aliam etatem superiorem, et sic uide quod non seruat certum ordinem.
+
+Et ultimo nominat magnum patremfamilias dicens: {Israel}, idest, Iacob, et interpretatur uidens Deum, {col padre}, scilicet, Isaac, {e coi suoi nati}, idest, filiis. Fuerunt enim XII filii Iacob ex uxoribus et ancillis. Ad cuius rei cognitionem est sciendum quod Iacob, ut fugeret furorem fratris Esau, quem ipse fraudauerat benedictione et successione patris sui Isaac, iuit in Syriam ad ciuitatem Karan ad domum Laban fratris matris suae Rebeccae, qui Laban habebat duas filias, unam maiorem, cui nomen erat Lya, alteram minorem cui nomen erat Rachel. Sed Lya habebat oculos lipientes, Rachel uero decoram faciem, et uenustum aspectum. Et ut breuiter dicam, Iacob conuenit cum Laban auunculo suo de custodiendo oues eius per septennium pro habenda Rachele minore, quam ualde amabat. Seruiuit ergo UII annis, qui uisi sunt sibi pauci dies prae magnitudine amoris. Adueniente autem tempore nuptiarum, Laban fraudulenter supposuit filiam maiorem Lyam, qua cognita Iacob conquestus est socero de fraude, quam sibi fecerat. Ille autem se excusauit quod non erat consuetudo in illo loco ut filiae minores prius nuptui traderentur. Deinde dedit sibi Rachel amatam cum pacto quod seruiret sibi per aliud septennium. Iacob ergo, habita Rachel, praetulit amorem secundae priori. Sed Dominus uidens quod Iacob despiciebat Lyam, fecit eam foecundam prole, Rachel uero sterilem. Lya ergo peperit UI filios, quorum primus dictus est Ruben, secundus Symeon, tertius Leui, quartus Iudas, quintus Isachar, sextus Zabulon. Rachel habuit tantum duos filios, primum Ioseph, secundum Beniamin, in cuius partu mortua est. Ideo bene dicit Augustinus: *Rachel pulcrior, sed Lya fecundior*. Iacob etiam genuit duos filios ex Bala ancilla Rachelis, scilicet Dan et Nepthalim, et alios duos ex Celpha ancilla Lyae, scilicet Gad et Asser. Ex istis autem XII filiis natae sunt XII tribus Israel, quae postea excreuerunt in tantam multitudinem in Egipto, quod sexcenta milia hominum exiuerunt cum Moyse tempore Pharaonis. Et hoc est cur autor fecit mentionem expressam de natis Israel, et nominat specialiter unam ex uxoribus eius amabiliorem, scilicet Rachel. Unde dicit: {e con Rachel, per cui tanto fee}; quia scilicet per XIU annos seruiuit Laban socero suo in pascendis gregibus. Stetit tamen per XX annos apud eum, et Laban sepe deceptorie mutauit sibi pacta. Tandem reuersus est domum fratris sui factus diues, cum uxoribus, ancillis, armentis, gregibus, et prosperatus est ambulans in uiis Domini, ut alibi sepe dicetur. Et hic nota, lector, quod haec habentur ex libro Genesis; et quia quotidie publice praedicantur, et nota sunt, ideo leuius pertranseo, quia alia multa minus nota restant dicenda in isto capitulo. 
+
+{Non era.} Hic autor fingit se reperire locum luminosum in dicta silua cum igne fulgenti. Ad cuius rei intelligentiam est prenotandum, quod iste ignis figurat fulgorem gloriae et claritatem famae uirorum illustrium, per quod autor dat intelligi quod in isto Inferno uiuentium isti uiri clari et famosi gaudent priuilegio, quia inter alios supereminent, celebrantur, laudantur, honorantur, et sunt quodammodo sine cruciatu penarum, quia sunt sine magnis uiciis, ad quae sequitur magna pena etiam temporalis, sicut patebit in processu, in singulis generibus uiciorum, neque agitantur casibus fortunae, sicut uulgus, quia uirtute et prudentia sua omnia moderantur. Ad literam ergo dicit autor: {Non era lunga ancor la nostra uia di qua dal sono}, idest non multum iueramus post introitum primi circuli, ubi terribilis sonus lamentorum excitauit autorem dormientem, ut patuit in principio capituli: uel secundum aliam literam: {di qua dal sonno}, idest postquam excitatus sum ab illo somno; est tamen idem sensus; {quand'io uidi un foco, che uincea hemisperio di tenebre}, idest superabat et fugabat tenebras Inferni in parte illa; nam Infernus ponitur ab autore esse a centro terrae supra, ita quod est sub nostro hemisperio superiori, quod autor uocat hemisperium medietatis coeli, unde dicitur ab hemi, quod est dimidium, et sphaera. Unde hemisperium superius appellatur illa medietas celi, quae est supra terram: ita hemisperium inferius illa medietas celi, quae est infra terram; nam semper sex signa sunt supra terram, et sex infra, de quibus hemisperiis sepissime fit mentio in isto libro. Ergo bene fingit autor quod ignis uincebat hemisperium superius, quod est hemisperium tenebrarum, quia gloria istorum claret per totum, et uincit tenebras ignorantiae et uiciorum aliorum.
+
+Et tangit aspectum ipsorum dicens: {auean sembianza nè trista nè lieta}. Hoc potest intelligi dupliciter: uno modo, quod non habebant spem neque penam: uel tangit habitum sapientis, qui tenet medium uirtutis in omnibus. Uidetur ergo dicere, quod erant uiri autorizabiles, graues, et maturi.
+
+{Quegli èe Omero poeta soprano.} Ad quod notandum quod autor eleganter fingit Uirgilium facere istam commendationem de Homero, quem summopere studuit imitari in omni opere eius. Homerus namque fecit duo opera principalia, quorum primum uocauit Yliadam, in quo describit bella Troiana et gesta Achillis, quem super omnes nititur commendare in strenuitate armorum; et est istud opus magnum distinctum in XXIU libros. Secundum opus intitulauit Odisseam, in quo tractat de peregrinatione Ulyxis, et intendit ipsum commendare super omnes a uirtute prudentiae; et est istud opus similiter magnum et distinctum in XXIU libros. Et in ista Odissea Uirgilius imitatus est ipsum Homerum in primis UI libris suae Eneydos. Sicut enim Homerus describit peregrinationem Ulyxis, qui errauit X annis per mundum, ita Uirgilius peregrinationem Eneae, qui errauit UII annis. Et sicut Homerus describit Infernum XI Odisseae, ita Uirgilius in UI Eneydos. Quantum autem ad Iliadam Uirgilius imitatus est Homerum in aliis UI libris Eneydos, in quibus describit bella Eneae, sicut Homerus bella Achillis. Ergo bene Uirgilius praefert Homerum ceteris. Non tamen credas, lector, Uirgilium ex hoc debere minus laudari, imo uterque est dignus uenerari. Nam sepe Uirgilius in multis excedit Homerum, et mirabiliter addit, minuit, et immutat; et inter alia uidetur Uirgilius commendandus, quod summe amat breuitatem, Homerus autem prolixitatem. Haec pro nunc dicta sint de Homero, de quo alia dicentur Purgatorii capitulo XXII. 
+
+{L'altr'èe.} Hic Uirgilius nominat secundum poetam, quem iuste praefert aliis poetis Latinis, Horatium scilicet, quia Horatius tradidit artem poeticam, et fuit magister ipsius Uirgilii et Ouidii, maximus moralis. Fuit autem Horatius poeta italicus de Uenusia ciuitate Apuliae, corpore paruus, sermone breuis: unde Augustus, cuius tempore floruit, erat solitus dicere quod non faciebat maiores epistolas quam ipse esset: et descripsit satiram, idest materiam reprehensoriam. Unde dicit: {l'altro èe Orazio satiro}, qui sint poetae satiri dictum est primo capitulo, {che uiene}, idest qui secundus sequitur post Homerum, et uenit obuiam nobis.
+
+Deinde nominat tertium poetam, scilicet Ouidium, dicens: {Ouidio èe il terzo}. Hic Ouidius fuit italicus de Sulmone ciuitate Apuliae. Fuit uir mirabiliter amorosus et graciosus, fuit magnae scientiae et facilis eloquentiae, scripsit multa suauiter et iocunde, sed uenit in indignationem Augusti, qui relegauit ipsum in Sythiam, ubi fere omnia pulcra opera conscripsit. Fecerat tamen Romae suum maiorem, qui dicitur Methamorphoseos, in quo mirabiliter contexuit fere omnes fabulas uel fictiones, quae tamen pro maiori parte, fuerant apud Graecos per multa secula ante, quarum multae inseruntur ab autore in isto poemate, ut patebit in discursu; et finaliter mortuus est in illo exilio. Et nota, quod autor ponit hic Ouidium ratione ingenii, non uitae, qui fecit illud uotum infame et foedum: *Dii facerent omnes actu moreremur in illo*; laudauit enim eam mortem, tamquam felicem, in eo, in quo maxime uita est turpis et brutalis. Ultimo nominat quartum poetam, dicens: {e l'ultimo èe Lucano}. Hic Lucanus fuit natione Hispanus, nepos Senecae moralis, qui mortuus est eodem genere mortis, eodem tempore, eadem de causa cum Seneca, quia deprehensi sunt in coniuratione Pisoniana, sicut patet apud Cornelium Tacitum. Hic Lucanus claruit Romae tempore seuissimi Neronis, qui ponitur ultimus, uel quia fuit post praedictos tempore, uel quia fuit magis excellens historicus et orator quam poeta, unde non fuit laureatus, quia uidetur descripsisse historiam ueram, scilicet bellum ciuile inter Cesarem et Pompeium; unde Isidorus, qui et ipse Hispanus fuit, dicit quod Lucanus non est numerandus inter poetas, sed potius inter historicos. Tamen de rei ueritate Lucanus multa finxit et poetice scripsit, unde ipse saepe uocat se poetam; ideo bene autor adnumerauit ipsum inter poetas. Et nota hic, lector, quod aliqui conantur subtilius exponere istam fictionem, et dicunt quod per istos quatuor poetas principales autor dat intelligi quatuor uirtutes cardinales, scilicet per Homerum iustitiam, ideo dat sibi ensem signum iusticiae: per Horatium prudentiam, qui moralissimus docet omnem uirtutem moralem quarum prudentia est principalis ductrix et regulatrix: per Ouidium temperantiam, qui tradit artem amandi et remedium amoris: per Lucanum fortitudinem, qui describit gesta fortium uirorum. Uerumtamen, licet ista expositio uideatur pulcra, tamen iudicio meo nihil facit ad propositum, nec est de intentione autoris, quoniam autor in isto libro Inferni intendit solum cognitionem uiciorum, non uirtutum; sed in Purgatorio intendit cognitionem et aquisitionem uirtutum. Unde in principio Purgatorii fingit se primo uidere istas quatuor in figura stellarum; et circa finem Purgatorii fingit se recipi et inuestiri ab istis quatuor dominabus, scilicet uirtutibus moralibus. Dico ergo quod autor introducit istos quatuor tamquam excellentiores poetas, qui fecerunt sibi uiam ad poetandum post ipsum Uirgilium; praecipue illi tres poetae latini, quia Homerum non nouit ipse nisi mediante Uirgilio, nam Uirgilius imitatur Homerum, ut iam plene patuit supra, et accepit Dantes tres insignes poetas latinos in triplici stilo, Horatium in satira, Ouidium in comedia, Lucanum in tragedia.
+
+{E più.} Hic autor addit alium honorem maiorem salutatione, quia scilicet receperunt in consortium ipsorum. Unde dicit: {e più d'onor ancor assai mi fenno}, et ecce quem, {ch'esser mi fenno de la loro schiera}, idest societate ordinata et armata stilis suis, quibus dimicabant. Et dicit: {sì ch'io fui sesto tra cotanto senno}. Sed hic est diligenter aduertendum quod multi ad expositionem istius literae dixerunt, quod Sextus fuit quidam fatuus florentinus, et quod autor uult dicere quod ipse fuit quidam fatuus respectiue inter istos sapientes; unde dicunt quod autor non numerasset se inter praedictos. Sed sic dicentes sunt uere fatui in hoc; non enim considerant quod autor praesumpsit imponere silentium duobus ipsorum, scilicet Ouidio et Lucano, ut patet infra capitulo XX ubi dicit: {taccia Lucano, taccia Ouidio}. Et si dicis quomodo autor se laudauit, dico quod hoc est licitum sepe honesta de causa; sciebat enim Uirgilius quod inconueniens est laus, quam quis praedicat de se ipso, et tamen inducit Eneam se laudantem et dicentem: *sum pius Eneas* etc. quia erat exul, profugus, et ignotus. Ita autor hic se honeste comendat, ut ostendat se merito potuisse tantum opus; nam si uocasset se insanum, ut isti insani dicere uolunt, tunc abrogasset fidem operi suo; et hoc erat dicere: nescio quid scripserim et dixerim. Et nonne omnes poetae se laudauerunt? Quotiens Uirgilius se comendat in Buccolicis, Georgicis, et Eneidis, ubi dicit: *Fortunati ambo*. Horatius dicit: *Libera per populum posui uestigia princeps*. Ouidius in fine de Transformatis: *iamque opus exegi*. Lucanus: *Quantum Smirnaei* etc. Quid Lucretius poeta? Discurre per totum librum Boetii, et uidebis si uir ille, non modo sapiens, sed sanctus, se ubique commendat. Praeterea nonne autor noster alibi sepe se comendat expressius et clarius in multis locis, et firmiter praemittit sibi famam, ut potest patere inquirenti? Sed supponatur quod autor noluerit nec debuerit se laudare, adhuc stat litera autoris in proprio sensu, quia si fuisset asinus, tamen erat sextus inter illos; unde clarius se exponit infra in fine istius capituli, ubi dicit: {la sesta compagnia in dui si scema}. Ergo bene patet quod autor uult dicere se fuisse sextum in numero illorum; et bene et iuste potuit collocari inter eos, tamquam socius Uirgilii.
+
+{Così.} Hic autor ostendit quomodo cum dictis poetis ipse peruenerit ad hospicium sapientiae. Unde dicit: {così andamo infino alla lumera}, idest ad locum luminosum et clarum, de quo dictum est supra. Et dicit: {parlando cose che 'l tacer èe bello}. Et hic nota quod multi circa istam literam multa somniare uidentur, non minus uane quam in litera precedente. Sed inter alios aliqui uidentur subtilius coniecturare sensum istius literae; dicunt enim quod autor, conferendo cum istis poetis, dicebat cum admiratione uel querela: o Deus, quare isti, qui luxerunt tanta sapientia et uirtute, sunt damnati? Sed ista non est uera intentio literae, quia superius in isto capitulo iam doluit de hoc, ubi dixit: {Gran duol mi prese al cor quando lo 'ntesi}. Ideo dico breuiter quod autor non uult aliud dicere, nisi quod illud quod erat pulcrum loqui et disputare inter philosophos et poetas paganos, est pulcrum tacere inter christianos; et ecce exemplum clarum, quod sepe accidit de facto. Aliqui magni philosophi et magistri artium uadunt ad aliquem excellentem et famosum doctorem theologiae, et priuatim in camera sua uel in studio suo conferunt et tractant de rebus naturalibus cum rationibus et demonstrationibus naturalibus, sicut de origine animae, de productione mundi, de felicitate humana, de eternitate motus, et multis talibus. Collatione finita, ille idem doctor ascendit pulpitum, et publice praedicat ad populum. Quis dubitat quod pulcrum est hic tacere, ea, quae erat pulcrum loqui cum illis ualentibus uiris? Ita ad propositum uult dicere Dantes: illud quod erat honestum et licitum dicere inter illos poetas paganos, esset inhonestum et inutile narrare nunc, christianis potissime, quia autor est christianus, et opus suum scribit ad doctrinam et informationem christianorum salutarem. Ideo bene dicit: {che 'l tacere èe bello}, quia tractant fabrilia fabri; nam de una et eadem re aliud sentiunt philosophi, aliud poetae, aliud astrologi, aliud theologi. Et dicit a simili: {sì com'era 'l parlar colà dou'era}, idest ibi, ubi eram ego Dantes inter praedictos poetas; quasi dicat conclusiue, non intendo hic loqui de talibus.
+
+Et dicit, {difeso intorno d'un bel fiumicello}. Et hic nota quod aliqui sic exponunt literam istam, scilicet, quod per istum fluuiolum autor figurat affectionem discendi; sed mihi potius uidetur quod per fluuiolum figuret uanitatem mundi, quam bene repraesentat per fluuiolum pulcrum, quia fluit et transit cito et irreuocabiliter uelut aqua; et licet uideatur pulcra, est tamen et parua et breuis. Et ista uere defendit castellum, quia hostes sapientiae, scilicet ignorantes et uiciosi iam funditus euertissent et ipsam sapientiam et ipsos sapientes, nisi uanitas et uoluptas mundi detineret eos occupatos, quia non sentiunt delectationem nisi sensibilium. Unde mater Neronis retraxit eum a studio philosophiae, dicens quod erat contraria imperanti, ut dicit Suetonius. Ergo bene qui sequuntur uana non possunt intrare castellum sapientiae. 
+
+Et explicat autor suum introitum dicens: {intrai con questi sauii per sette porte}, idest, per principia UII scientiarum. Sed contra uidetur quod autor debuerit potius intrasse domum philosophiae cum Aristotele, Socrate et Platone, qui fuerunt principales magistri ipsius sapientiae, ut dicetur paulo post. Ad hoc dicendum quod autor considerat hic philosophiam et artes stricte, prout sunt necessariae et accomodae poetae; est enim poetria quaedam philosophia uelata. Unde nota quod uerus poeta debet scire omnes scientias, non quidem plene, sed saltem terminos omnium scientiarum. Unde merito Aristoteles, et Horatius in sua poetria assimilat poeticam picturae; sicut enim non potest esse bonus pictor qui non nouerit de omnibus rebus aliquid, ita et poeta, qui non sciuerit de omnibus scientiis, ut patet discurrendo in toto poemate suo.
+
+{Io uidi.} Hic autor incipit specialiter nominare quosdam, et primo dicit se uidisse Electram. Ad quod nota, lector, quod non debes mirari si autor praemittit hanc unam feminam omnibus uiris insignibus hic nominandis, quia ipsa fuit radix nobilissimae plantae, scilicet troiani et romani generis; ideo autor, uolens commendare nobilitatem utriusque gentis, incipit ab ista tamquam ab antiquo principio nobilitatis. Fuit enim Electra filia Atlantis, mater Dardani, quem dicitur concepisse ex Ioue; qui Dardanus fuit primus autor Troiae; fuit autem italicus de terra Coritho, quae hodie, ut aliqui uolunt, dicitur, Cornetum. Corinthum autem denominatum est a Coritho rege uetustissimo, marito dictae Electrae. Ex quo patet, quod falsum et friuolum est quod quidam dicunt, scilicet, quod Dardanus fuit de ciuitate Fesularum, nam fuit de Coritho, ut scribit Uirgilius et alii multi. Ideo bene dicit: {io uidi Elettra con molti compagni}, quia maxima multitudo descendit ex ista nobili radice.
+
+Unde statim se declarans nominat duos principes Troianae gentis, dicens: {tra i quai conobbi Ettor et Enea}, Hector filius Priami, uir fortissimus quidem praelio, prudens consilio, pius animo, de quo dicebat Priamus quod non uidebatur filius hominis, sed diuinus, ut dicit Philosophus. De Enea multa dicta sunt in primo capitulo, et sepius dicetur in multis locis et capitulis. Hunc autor ponit parem Hectori, sicut Uirgilius facit etiam, quia fuit fortis et pius.
+
+{Uidi Camilla.} Hic nominat mulierem nobilem mirabilem, de qua iam multa scripsi primo capitulo. Fuit enim uirgo strenua, quae, ut scribit Uirgilius UI Eneidos, fuit de gente Uolscorum, de ciuitate Priuerno. Inter alios auxiliatores Turni uenit ad prelium uirgo bellatrix, quae non assuefecerat manus colo et fuso, lino et stuppae, sed armis, quae in uelocitate uincebat uentos, ut non currere, sed uolare uideretur, ita ut omnes mirarentur illam euntem egregie. Ideo merito numerat eam inter uiros ualentes. {E la Pantasilea.} Hic nominat aliam mulierem famosiorem. Ad cuius cognitionem plenam est sciendum, quod inuenio quatuor reginas Amazonum nobiles et famosas inter alias, quarum prima Marpesia maxime regnum ampliauit: secunda Horithya, tempore magni Herculis: tertia Penthasilea tempore belli Troiani: quarta Telestris tempore magni Alexandri. Post Horithyam Penthasilea obtinuit regnum, quae tempore belli Troiani uenit in auxilium Troiae contra Graecos, ubi mirabilia fecit strenuitate armorum. Tandem post multas probitates interfecta fuit a Pirro filio Achillis. Et hic nota quod autor ex omnibus reginis praedictis uoluit potius hic nominare Penthasileam, quia plus famae meretur, quia pugnauit contra Graecos apud Troiam, qui fuerunt olim uiri fortissimi, et aliae reginae solum pugnauerunt contra Asianos uilissimos. Et bene numerat Penthasileam inter uiros, quia ipse Uirgilius dicit de ea: *Audetque uiris concurrere uirgo*. 
+
+Nunc dicit de primo conditore romanae libertatis, scilicet Bruto. Ad quod est breuissime sciendum quod hic Brutus simul cum Spurio Lucretio patre Lucretiae et Collatino marito eius, spoliauit regno Tarquinium Superbum septimum et ultimum regem Romanorum, quia Sextus filius ipsius Tarquinii stuprauerat ipsam Lucretiam, cuius indignitatis dolore ipsa se gladio occilit in praesentia patris, uiri et ipsius Bruti, sicut latius patebit UI capitulo Paradisi. Dictus est autem Brutus, quia diu dissimulauit se fatuum et insipientem, tamquam animal brutum sine ratione, usque ad stuprum Lucretiae, quando uidit tempus ulciscendi de Tarquinio Superbo, qui interfecerat sibi fratrem eius. Et hic nota quod autor notanter dicit: {quel Bruto che cacciò Tarquino}, ad differentiam aliorum multorum Brutorum, qui fuerunt post istum, et praecipue utriusque Bruti, qui prodidit Caesarem, quem autor iste ponit in centro Inferni in ore Luciferi. Nota etiam quod autor debuisset dicere {Tarquinio}, sed dixit {Tarquino}, tum propter consonantiam rhithmi, unde et Uirgilius sic sepe dicit propter uersum, tum propter comunem usum loquendi, quia uulgariter et comuniter dicitur {Tarquino}. Tarquinia enim fuit olim ciuitas Tusciae, in parte ubi est hodie castrum nobile nomine Cornetum, de quo paulo ante facta est mentio, de qua Tarquinia uenit olim Tarquinus, qui dictus est Priscus, qui fuit quintus rex Romanorum, et uocabatur proprio nomine Lucumon, sed denominatus est Tarquinius a dicta ciuitate Tarquinia; nam uenerat olim de Graecia, de ciuitate Corintho.
+
+Ex praedictis uide quare autor ordinate post Brutum nominat Lucretiam, dicens: {Lucrezia}. Ista fuit uxor Collatini praenominati, qui fuerat de genere Tarquiniorum, unde et ipse uocatus est Tarquinius Collatinus, ab oppido Collatia, ubi se interfecit dicta Lucretia; ipse etiam Brutus fuit de genere Tarquiniorum. Falsum est ergo penitus quod multi dicunt quod Lucretia fuit filia uel uxor Bruti, sicut Brunettus Latinus; hanc enim historiam scribit eleganter Titus Liuius libro primo ab urbe condita. Et nota quod autor merito nominat istam inter uiros illustres, quia, ut dicit Ualerius Maximus, Lucretia per malignum errorem naturae sub corpore femineo habuit animum uirilem. Sed contra; quomodo autor ponit Lucretiam sine pena quae se ipsam interfecit? unde Augustinus primo de Ciuitate Dei pulcre disputat contra eam et multum eam arguit; unde dicit: *si adultera, cur laudata? si pudica, cur punita? puniuit enim alienum scelus in se ipsa*. Dicendum breuiter quod autor loquitur de Inferno moraliter, ut alias dictum est, et dicetur. Post Lucretiam nobilem et pudicam dominam romanam, quae se occidit amore gloriae, nominat aliam, quae mortua est laudabilius amore uiri, scilicet Iuliam; unde dicit: {Iulia}. Haec Iulia, de qua hic loquitur autor, fuit filia Iulii Caesaris et uxor Pompeii, quae, ut dicit Ualerius, stans grauida ad fenestram, uisa ueste uiri sui sanguinolenta, suspicata Pompeium fore mortuum, uel uulneratum, subito emisit partum et spiritum. Et nota quod multae aliae fuerunt Iuliae Romae, sicut Iulia animata ipsius Caesaris, et Iulia soror Augusti, et Iulia filia Augusti, nobilissima meretrix, et aliae multae. Post Iuliam filiam Caesaris nominat uxorem Catonis inimicissimi Caesaris et contemporanei eius, dicens: {Martia}. Ista, uiuente adhuc Catone et uolente, nupsit Augusto, uiuente adhuc primo uiro. Ista Martia fuit honestissima, qualis conueniebat uiro honestissimo Catoni, de qua dicetur plene Purgatorii primo capitulo. Tamen forte autor melius posuisset Portiam filiam Catonis eiusdem, quae audita morte uiri sui Bruti, quaerens ferrum quo se occideret, nec inueniens, recurrit ad ignem, et prunas accensas immisit in os suum, et sic se necauit inaudito genere mortis. Post aliquot laudabiles romanas autor ultimo flectit se ad mulierem romanam magnanimam ualde, dicens: {e Corniglia}. Ad cuius intelligentiam est sciendum quod autor non loquitur hic de Cornelia uxore Pompeii, quamuis multum laudata sit a Lucano; multae enim fuerunt Corneliae, sed loquitur de Cornelia filia magni Scipionis Affricani, quae fuit mater Graccorum, mulier quidem uirilis et magnanima; habuit XII filios ex marito suo Sempronio Gracco, quorum duo uiri audacissimi, scilicet Tiberius Graccus et Caius Graccus, praesumpserunt per fauorem plebis occupare dominium urbis, et ambo et breui trucidati sunt cum complicibus suis a parte nobilium. Quo signiificato Corneliae, dum quedam mulier diceret, heu te miseram! respondit: nunquam me felicem negabo quae Graccos genui. De ista Cornelia pulcra dicentur Paradisi capitulo XU.
+
+{E solo.} Hic autor nominat ultimum, scilicet Saladinum, Soldanum Babilonem. Ad cuius notitiam habendam est sciendum quod Saladinus fuit uir alti cordis, cuius animosa uirtus non solum fecit eum ex paruo homine magnum Soldanum Babiloniae, sed etiam contulit sibi magnas uictorias super reges Saracenos et Christianos. Inter alias magnificentias eius unam breuiter percurram cum delectatione memorandam. Tempore namque Salalini fuit ordinatum magnum et generale passagium per Federicum primum qui cognominatus est Barbarussa, per Ecclesiam Romanam, et generaliter per omnes reges et dominos Christianitatis ad recuperandam Terram Sanctam, quam ipse Saladinus occupauerat. Quod Saladinus magnanimus et circumspectissimus praesentiens, proposuit uidere personaliter omnes apparatus Principum Christianorum, ut cautius et facilius posset prouidere saluti sui status. Compositis itaque rebus regni sui, assumptis solummodo duobus sociis prudentissimis, quibus maxime confidebat, finxit se peregre proficisci in habitu mercatoris, mutatis nominibus sibi et sociis et familiaribus, qui fuerunt alii tres, ita quod fuerunt sex in societate. Saladinus ergo ingressus iter transiuit primo in Armeniam, et de Armenia in Constantinopolim, et hinc per Graeciam deuenerunt in Siciliam, considerantes caute et inuestigantes de omnibus, quae parabantur a dominis illarum regionum in partibus illis; et de Sicilia uenit in Apuliam, et de Apulia Romam, ubi multum sensit de intentione Papae, et de Roma uenit in Tusciam. Deinde transiens Apenninum, deuenit in Lombardiam, et transiuerunt per Mediolanum et Papiam; sciebat enim Saladinus, inter alias multas linguas, linguam latinam. Deinde egressus Italiam transcurrit Prouinciam, Franciam, Hispaniam, Angliam, et alia regna Occidentis, quae contra eum se accingebant et armabant; et per Alemaniam retransiuit per mare in Alexandriam plene informatus de omnibus quae habebat facere ad sui defensionem. Exercitus autem maximus Christianorum transiens in Syriam peruenit ad ciuitatem Achon, ubi in exercitu fuit maxima infirmaria et pestilentia. Residuum eorum, qui euaserant ab epidemia, fuerunt quasi omnes capti. Et ecce magnanimitatem Saladini. Ipse habuit consilium cum suis quid esset agendum de captiuis hostibus: alii dicebant quod interficerentur: alii quod detinerentur: alii quod fieret eis potestas redimendi se. Sed Saladinus, uere magnanimus, spretis omnium consiliis, libere dimisit omnes, et dedit omnibus potestatem rebellandi et restaurandi bellum contra eum. Ideo bene dicit autor: {e solo in parte uidi el Saladino}. Et signanter ponit ipsum solum, tum quia iste solus inter Saracenos potissime uidetur dignus fama; omnibus enim Saracenis uidetur eripuisse uirtutem, sicut Ieronimus omnem uirtutem sclauorum, cum ex Saracenis pauci habeantur famosi; tum quia fuit singularissimus in uirtute temporibus suis. 
+
+{Quiui.} Hic autor nominat duos philosophos proximiores Aristoteli, unum a sinistris scilicet Socratem, alium a dextris scilicet Platonem. Socrates fuit magister Platonis, qui totam philosophiam conatus est reducere ad mores, ut dicunt Ualerius, Augustinus, et multi; unde dixit Socrates quod uirtus et scientia erant idem. Fuit enim homo maximae bonitatis, inauditae patientiae et constantiae. Plato magister Aristotelis, homo maximae sapientiae, sed maioris eloquentiae, fuit uir diuinus; unde eius dicta multum consonant fidei christianae, ut sepe dicit Augustinus in suo de ciuitate Dei. Fuit philosophus et poeta, tamen a iuuentute fuit palestrita, cursor et cantor, ut scribit Apuleius. Et hic nota quod autor merito ponit istos tres praecipuos philosophos simul, quia Aristoteles physicus, Plato methaphysicus, Socrates ethicus: Aristoteles tamen, sicut Caesar, omnia fuit. Ideo dicit: {Quiui uid'io Socrate e Platone, che 'nanzi agli altri più presso li stanno}. 
+
+{Democrito}. Hic autor nominat alium philosophum grecum, quem describit a singulari opinione falsa, quam Philosophus impugnat primo Physicorum. Ad intelligentiam autem huius opinionis plenam est notandum, quod Aristoteles primo Physicorum et primo de Generatione scribit, quod ex antiquis philosophis quidam posuerunt plura principia rerum naturalium, quidam unum tantum. Et ponentium unum alii posuerunt aquam, ut Tales: alii ignem, ut Heraclitus: alii aerem, ut Dyogenes. Ponentium autem plura, alii dixerunt ipsa esse infinita; alii ponebant duo, sicut Parmenides ignem et terram: alii tria, scilicet ignem, aerem et aquam: alii quatuor, sicut Empedocles, qui ponebat quatuor elementa, et addebat alia duo, scilicet litem et amicitiam. Eorum uero qui posuerunt infinita, alii diuersa genere, ut Anaxagoras; alii eadem genere, ut Democritus et Leucippus, qui ponebant corpora minima, quae athomos uocabant. Dicebat ergo Democritus esse infinita corpora indiuisibilia, differentia figuris, situ, ordine; et ponebat mundum esse factum a casu ex talibus corporibus minimis, quasi seminibus omnium quae generabantur, ita quod ex eis primo facta sunt quatuor elementa; et spatium, in quo mundus est, dicebat esse uacuum et infinitum, quia unumquodque componitur ex his, in quae resoluitur. Ad propositum ergo dicit autor: {Democrito che 'l mondo a caso pone}. Huius opinionis fuit etiam Epicurus. Et hic nota quod iste Democritus fuit magnus naturalis, et homo magnae speculationis, qui sibi oculos eruit ut uideret uerum, et ueri hostem populum non uideret. Unde Tullius lib. Tusculanarum quaestionum scribit: *Democritus oculis perditis non poterat discernere alba et nigra, sed bona et mala, aequa, iniqua, honesta, turpia, parua et magna discernere poterat*. 
+
+{Diogene.} Nominat alium philosophum grecum. Iste reputaretur hodie quidam sanctus, nam contempsit omnino mundum, amauit mirabiliter paupertatem, sobrietatem, temperantium, damnans omnia superflua et mollia; uolebat enim celum pro suo tecto, dolium pro domo, baculum pro equo, manum pro cuppa; et multa similia dici possent de homine isto satis extraneo. Fuit ualde rigidus, unde uocatus est Cinicus, idest caninus, quia mordaciter et publice latrabat et arguebat homines a uiciis eorum. Fuit etiam alius Dyogenes Babilonicus. Dyogenes graece, latine dicitur diis genitus, sicut sepissime scribit Homerus. {Anaxagora.} Hic nota, lector, quod hic est diligenter, insistendum, quia uidetur quod autor melius dixisset Pitagora quam {Anaxagora}. Nam, sicut scribit Augustinus UII de Ciuitate Dei circa principium, et ut alii multi dicunt, duplex fuit genus philosophorum, unum grecum, aliud italicum. Grecum habuit principium a Talete, de quo hic dicitur; italicum uero habuit principium a Pithagora, qui tamen fuit grecus de insula Samo, sed uenit in Italiam, scilicet in Calabriam, quae olim magna Grecia uocabatur, et fecit studium suum in Crotonia ciuitate tunc temporis florentissima. Iste primus reperit nomen philosophi, nam cum prius uocarentur sapientes, Pithagoras interrogatus quis ipse esset, respondit: sum philosophus; quod idem est quod amator sapientiae. Uisum enim fuit uiro sapienti nimis arrogans uocare se sapientem. Ergo ad propositum, si Pithagoras fuit princeps philosophorum italicorum, et Thales grecorum, recte Pithagoras ponitur iuxta Thaletem; et forte autor scripsit Pithagora, sed litera corrupta est; quod tamen non audeo dicere, quia sic inuenio in omnibus textibus. Fuit tamen Anaxagoras magnus philosophus, cuius opiniones sepe impugnat Philosophus. Dicit ergo: {Anassagora e Tale}. Hic Thales fuit de Mileto ciuitate, unde uocatus est Milesius, de quo refert Philosophus libro Politicorum qualiter per astrologiam, cuius erat peritissimus, ditatus semel ex oliuis ostendit quam facile sit philosopho ditari.
+
+{Empedocle.} Hic autor breuiter colligit tres alios philosophos, et primo nominat Empedoclem. Iste fuit Siculus, cuius opiniones sepe Philosophus impugnat, de cuius principali opinione dicetur infra capitulo XII. Fuit etiam poeta, ut scribit Horatius in fine suae poetriae, qui uolens inquirere causas incendii montis Etnae ardentis, cecidit in ignem et mortuus est ibi; unde Horatius irridens eum dicit quod ipse frigidus saltauit in ardentem Etnam. Eamdem mortem fecit postea Plinius Ueronensis simili de causa. {Heraclito.} Iste appellatur tenebrosus, quia scripsit multum obscure; unde Philosophus III Rethoricorum dicit quod est laboriosum punctare dicta Heracliti, quia non est manifestum si uocabulum debet trahi ad id quod est prius, an, ad id quod est posterius, sicut in principio unius sui Libri dicit: *Sermonis importuni semper imperspicaces homines fiunt*. {E Zenone.} Iste Zeno, sicut scribit Ualerius libro III, capitulo III, uir magnae scientiae et eloquentiae promptissimus persuasor uirtutis, cum posset in secura libertate uiuere in patria sua Melia in Grecia, transiuit in Siciliam, et uenit Agrigentum ciuitatem, ubi regnabat Phalaris tirannus crudelissimus, confidens uirtute et lingua posse remouere Phalarim ab impietate sua; sed cum nihil proficeret, incitauit iuuenes nobilissimos ciuitatis ad liberandam patriam. Quod cum peruenisset ad aures Phalaris, conuocato populo in forum, coepit facere ipsum torqueri uario genere penarum, querens quos haberet complices coniurationis; sed Zeno nullum nominauit, imo amicos fidelissimos tiranni accusauit, et suspectos fecit, et positus inter tormenta exprobrabat Agrigentinis uilitatem et timiditatem. Ex quo animi ciuium concitati irruerunt in Phalarim cum furore, et ipsum cum lapidibus mactauerunt; et sic, ut dicit Ualerius, non uox humilis, non plantus miserabilis unius seniculi positi in tortura, sed fortis exhortatio mutauit animum et fortunam totius unius ciuitatis. Alius Zeno philosophus fuit, qui dum torqueretur ab alio tyranno, qui dictus est Learcus, cuius mortem ipse procurauerat, usus magna astutia finxit se uelle dicere uerbum secrete in aure illi, propter quod depositus a tortura, obseruata opportunitate, apprehendit auriculam tiranni cum dentibus, nec dimisit donec ipse priuatus est uita, et Learcus parte corporis; nam ipse aurem detruncauit, et ipse a famulis truncatus est.
+
+{E uidi.} Hic autor nominat duos praecipuos, unum phisicum, alterum poetam, et primo Dyascoridem, quem describit specialiter a materia, de qua scripsit. Ad quod sciendum, quod iste Dyascorides fuit antiquus phisicus et magnus medicus, qui, sicut ipse scribit in Prohemio libri sui post iuuentutem suam ad habendam cognitionem rerum circumiuit multarum regionium terras militarem uitam exercendo, et sic omnes prouincias girando didicit; et post completa stipendia studiose et diligenter laborauit ostendere uirtutes, naturas, et potestates herbarum, arborum, aromatum, lapidum, et multarum rerum. Dicit ergo: {e uidi el bono accoglitor del quale}, idest, bonum collectorem rerum. Unde nota quod, {il quale}, non est hic nomen relatiuum, sed debet exponi {del quale}, idest, de qualitatibus, quia scilicet in praedicto libro suo collegit qualitates et proprietates herbarum et specierum, quem postea secutus est Serapio et Galienus. {E uidi Orfeo.} Orpheus fuit magnus poeta theologus, de quo facit mentionem Philosophus primo de anima, cuius fabulam famosam scribit Uirgilius quarto Georgicorum, et Ouidius in Maiori, et Boetius in III et alii multi. Iste igitur Orpheus fingitur suo suauissimo cantu placasse feras, firmasse flumina, mouisse montes; et dicunt aliqui, sicut Fulgentius: qui Orpheus fuit magnus musicus, et quod in hoc figuratur uirtus musicae, quae naturaliter omnes oblectat. Sed quidquid dicatur, Orpheus fuit poeta eloquentissimus, et fecit librum de Sacris Liberalibus, quem interdum allegat Macrobius in libro Saturnalium; unde per suauem cantum debet intelligi dulcis eloquentia, qua placabat omne genus ferarum, sicut homines qui sunt leones per altam superbiam, lupi per uiolentam rapacitatem, tigres per inhumanam crudelitatem, sues per obscenam libidinem; firmabat flumina, idest uagos, instabiles; mouebat montes, idest duros et inflexibiles, et ita de multis. Iste Orpheus habuit uxorem sibi carissimam nomine Euridicem, quae cum discurreret per flumina et prata, quidam pastor nomine Aristeus ex amore insecutus est eam. Illa fugiens, morsu serpentis, qui latebat in herba, mortua est, et tracta ad Inferos. Orpheus inconsolabiliter dolens et moerens descendit ad Inferna, et ibi placauit omnia monstra Inferni, ita quod recuperauit uxorem, sed cum pacto ut non retrospiceret sibi a tergo donec non esset extra Infernum; sed amor, qui uincit omnia, compulit ipsum retro flectere se in extremo exitu Inferni, et statim perdidit uxorem irrecuperabiliter. Allegorice Orpheus est uir summe sapiens et eloquens. Euridice, sibi dilectissima, est anima eius rationalis, quam summe amat usque ad mortem, Aristeus pastor est uirtus, quae naturaliter sequitur animam, sed illa fugiens per prata et flumina, idest delectamina, mordetur a serpente, idest fallacia mundi, et sic moritur moraliter et descendit ad Infernum, idest ad statum uiciorum. Sed Orpheus uadit ad Infernum pro recuperatione animae suae, sicut similiter Dantes iuit, et placauit omnia monstra Inferni, quia didicit uincere et fugare omnia uicia, et supplicia uiciorum. Sed Dantes, numquam respexit a tergo, quia nunquam rediuit ad uicia more canis, sed Orpheus, quia non seruauit legem datam, perdilit omnino animam suam, et sic fuit error nouissimus peior priore. Ideo fecit miserabilem finem, quia postea mulieres de Tracia, unde fuit ipse Orpheus, totum dilaniauerunt eum crudeliter, et membra deiecerunt in Ebrum flumen Traciae, cuius morientis lingua frigida uocabat Euridicem suam, sed tarde. 
+
+Post Orpheum debet sequi Linus in ordine; nam, sicut scribit Augustinus XUII de Ciuitate Dei, Orpheus, Linus, et Museus fuerunt primi poetae theologi. Linus enim propter eius excellentiam dicitur a Uirgilio filius Apollinis, qui Apollo est Deus sapientiae, Deus poetarum. Et aduerte quod aliqui textus habent Alano, sed hoc ex ignorantia dictum est; nam Alanus non meruit reponi in numero istorum, nec locari iuxta Tullium, quamuis sit commentator modernus Rhetoricae nouae Tullii. {Tullio.} Hic autor ponit simul duos latinos philosophos eloquentissimos. Tullius fuit de Arpino, paruula ciuitate Campania, filius cuiusdam fabri, tamen uirtute, scientia, et eloquentia sua factus est ciuis romanus, Senator et Consul, qui summo labore, consilio, et ingenio Romam praeseruauit a pestifera coniuratione Catilinae, et ipsam exornauit doctrina literarum, moribus, et eloquentia. Fuit enim princeps totius latinae eloquentiae sine pari, unde Seneca: *par eloquium imperio romano*; quod testantur omnes excellentissimi. Unde Augustinus de Ciuitate Dei: *unus ex numero doctissimorum atque omnium eloquentissimus Marcus Tullius Cicero*. Hic Tullius fuit proscriptus ab Antonio, et interfectus in gratiam eius a quodam ingratissimo, quem sua lingua liberauerat a morte. Huius mortem indignissimam dolet Augustinus in suo de Ciuitate Dei, et Ualerius Maximus cum maximo dolore dicit: *qui digne fleat mortem Ciceronis alius Cicero non extat*: quasi dicat, quod esset opus alio Cicerone eloquentissimo ad deplorandum iuste mortem eius. Multas et magnas laudes facit de Cicerone Plinius UII naturalis historiae, ubi dicit: *Tu Antonium proscripsisti*, etc. quas omitto gratia breuitatis. Et uide quod autor merito praefert Tullium Senecae, quia Tullius fuit prior tempore et scientia; nam, teste Ieronimo, si Tullius non fuisset, Seneca non esset; et inde multum miror de quibusdam, qui uolunt praeponere Senecam Tullio; sed credo quod non bene et plene uiderunt omnia dicta Tullii, quae sunt magis sparsa, ubi dicta Senecae sunt magis collecta et cumulata simul. {E Seneca.} Hic nominat alium socium, quem describit a singulari doctrina, in qua maxime excelluit, scilicet a scientia morali; unde dicit per excellentiam, {e Seneca morale}. Ad quod facit quod scribit Plutarcus philosophus, magister Traiani imperatoris, qui scribit in suo libro, qui graece Parallila appellatur, latine uero, Comparationes, quod Graecia nullum habuit parem Senecae in moralibus. Sed credo quod Plutarcus uoluit complacere Traiano, quia Seneca fuerat hyspanus cordubensis, et Traianus etiam traxerat originem ab Hispania olim; nam Aristoteles fuit maior moralis, et naturalis, quam Seneca. Nam Seneca non fuit tam bonus naturalis, sicut moralis, ut patet ex libro eius, qui intitulatur De naturalibus quaestionibus; unde Albertus magnus naturalis sepe reprobat eius opiniones. Non curauit sibi multum de eloquentia, ut scribit Quintilianus Orator egregius IX, De institutione oratoria, cum tamen alias summe commendauerit ipsum. Sed dicit Policratus quod Seneca fuit tanto melior Quintiliano sapientia, quanto Quintilianus fuit melior Seneca eloquentia. Hanc differentiam facit Augustinus de Ciuitate Dei inter Uarronem et Ciceronem. Sed hic oritur dubitatio quare autor posuerit Senecam inter damnatos, cum tamen Ieronimus ponat ipsum libro uirorum illustrium? Dicendum quod autor prudenter et caute fecit, quia uidens repugnantiam opinionum posuit ipsum medium nec inter punitos nec inter beatos. Unde et modernus poeta Petrarcha dicit se ignorare an Seneca sit saluus; Seneca siquidem uidetur aliter uixisse, aliter scripsisse. Unde Augustinus de Ciuitate Dei, loquens de Seneca, dicit: *illustris populi romani Senator, quod agebat arguebat, quod colebat reprehendebat, quod culpabat, adorabat*. Quamuis etiam Seneca totiens et tantum commendauerit paupertatem, tamen semper fuit ditissimus cum Nerone pessimo hominum, cui uoluit renunciare et assignare maximas diuitias suas, quando non potuit. Tandem Nero fecit sibi denunciari quod eligeret sibi mortem, quia Seneca sciuerat de coniuratione Pisoniana facta contra Neronem, unde ille intrauit balneum cum flebotomia etc., prout haec patent apud Cornelium Tacitum. Sed certe quicquid dicatur de homine isto, laudabilissimus mihi uidetur, quia moralissimus, studiosissimus. Uel potest dici quod autor dicit signanter {Seneca morale}, ad differentiam Senecae poetae, qui scripsit tragedias. Seneca autem tragediarum autor, fuit alius de stirpe eius, sicut potest probari ratione et autoritate. Ratione, quia Seneca in ea tragedia, quae intitulatur Octauia, praedicit mortem Neronis, quod facere non potuit nisi fuisset propheta. Autoritate, quia Sidonius in quodam suo libro metrico dicit expresse quod duo fuerunt Senecae, quorum alter morum censor, alter tragediarum autor. Alias multas autoritates et rationes ad praesens omitto, de quibus alibi dicam.
+
+{Euclide.} Hic nominat alios duos simul, quorum unus, scilicet Euclides, fuit inuentor geometriae: alter, scilicet Ptholomaeus, fuit inuentor astrologiae. Euclides igitur claruit Athenis, tempore Platonis, de quo dicit Ualerius quod lapicidae, fabricaturi aram Mineruae, consuluerunt Platonem, sed Plato remisit eos ad Euclidem tamquam ad magnum magistrum suae artis. {E Tolomeo.} Tolomeus sicut dicit translator Almagesti in Prologo, fuit uir in scientia artium ualde potens, excellentior aliis, in duabus artibus subtilis, scilicet Geometria et Astrologia, et fecit libros multos. Fuit autem natus et educatus in Alexandria terra Egipti, et ibi considerauit cursus siderum cum instrumentis, tempore Adriani regis, et fecit suum opus in Rhodo, et non fuit Tolomeus iste unus regum Tolomeorum, sicut aliqui extimant, sed nomen eius fuit Tolomeus. Tolomeus fuit in statura mediocris, colore albus, in incessus largus, habens pedes subtiles, in maxilla dextra habens signum rubeum, barba eius erat spissa et nigra, dentes anteriores habebat discopertos a gingiuis et raros, os paruum. Erat bonae loquelae et dulcis, fortis irae, et tarde sedabatur, multum spatiabatur et equitabat, parum comedebat, multum ieiunabat, redolentem habens anelitum, et indumenta nitida. Mortuus est Tolomeus anno uitae suae LXXUIII.
+
+{Ipocras.} Hic autor nominat tres excellentissimos medicos, quorum primus princeps medicorum fuit Ipocras, uir magnae scientiae, et maximae sobrietatis et continentiae, pauca tamen scripsit. Fuit de insula Choo, et floruit tempore Artaxersis regis Persarum. {Auicenna.} Iste fuit per multa secula post Galienum, tamen praefertur sibi merito. Fuit enim Auicenna uniuersaliter excellens in omni parte medicinae et collegit artificialiter omnia dicta Galieni, et redegit ad ordinem et breuitatem. Fuit enim Galienus diffusissimus, et multa uolumina fecit, in quibus multa superflua dixit. Unde ipse Auicenna dicit, quod Galienus multa sciuit de ramis medicinae, pauca uero de radicibus. Fuit autem Galienus de Pergamo ciuitate, et floruit tempore Antonini Pii, sicut ipse scribit. Auicenna fuit filius regis Hispaniae, uir magnae uirtutis et scientiae, emulus Auerrois.
+
+{Auerrois.} Hic ultimo autor, post philosophos et medicos, nominat singulariter, et per se magnum philosophum et medicum, scilicet Auerroim, quem describit ab eius maxima excellentia; iste enim dicitur fuisse alter Aristoteles. Fuit tamen superbissimus omnium philosophorum, conatus semper damnare dicta Auicennae. Fuit enim conterraneus eius, quia ambo fuerunt de Corduba ciuitate Hispaniae, de qua etiam fuerunt Seneca et Lucanus, ut paulo ante supra dictum est. Felix ergo ciuitas, quae tales alumnos genuit. Damnauit etiam omnem sectam fidei, cuius contrarium fecit Auicenna, qui dicit quod unusquisque debet colere fidem suam. Sed hic statim obicitur: quomodo autor posuit istum sine pena, qui tam impudenter et impie blasfemat Christum dicens, quod tres fuerunt baratores mundi, scilicet Christus, Moyses, et Macomettus, quorum Christus, quia iuuenis et ignarus, crucifixus fuit? Dicendum breuiter quod autor loquitur hic de Inferno morali, sicut et in ceteris uiris illustribus qui ponuntur hic. Uult enim per hoc ostendere quod in isto nostro Inferno uiuentium isti gaudent priuilegio honoris, laudis, et summae comendationis inter alios. Et dicit notanter: {che 'l gran comento feo}, ad differentiam Themistii, qui fuit primus comentator Aristotelis. Fecit etiam Auerrois Librum in medicina, qui dicitur Colligeth, in quo est multa subtilitas et magna difficultas.
+
+Et subdit quod iste circulus, licet sit minor priore, tamen continet maiorem penam. Unde dicit: {e tanto più dolor}, idest cingit tanto plus doloris, quam primus circulus superior, {che punge a guaio}, idest, quod pena istius secundi circuli est tanto maior praedicta prima, quam pungit hominem dolorose, et compellit ipsum ad clamandum heu!; quod non facit superior pena. Ad quod notandum quod superior pena primi circuli non potest proprie dici pena quia est pena damni, non sensus; sed praesens pena et omnes inferiores possunt dici uere penae, quia in omnibus damnatis, de quibus est dicendum est pena sensus et damni. Est etiam notandum quod ista est minor pena respectu inferiorum; nam autor in isto Inferno primo punit leuiora crimina; deinde paulatim procedit ad grauiora, quia secundum quod homo plus habet de culpa, debet poni magis in terram, et prope centrum terrae, magis longe a Deo. Contrarium autem facit in Purgatorio. Ad propositum ergo autor primo tractat de minori peccato inter capitalia, scilicet de luxuria, quia istud uicium, licet sit maioris infamiae, tamen est minoris culpae, quia est naturale, comune, et quodammodo necessarium.
+
+Deinde describit locum et penam, dicens: {io uenni in loco muto d'ogni luce}, idest priuatum lumine et obscurum. Et dicit: {d'ogne luce}, ad differentiam superioris circuli, in quo erat in parte lux et lumen. Et nota quod hic locus merito fingitur sine luce omnimoda, quia istud uicium luxuriae maxime extinguit lumen rationis, et etiam quia quaeritur fieri in occulto et in obscuro ex naturali uerecundia, ut per se patet. Et describit qualitatem penae dicens: {che mughia}. Pena autem est haec, quod isti luxuriosi amorosi impetuose rapiantur a uentis contrariis, et inuicem collidantur uel confringantur sicut undae maris tempestuosi exagitati a contrarietate uentorum. Hoc enim facit autor multis rationibus; primo, quia in mari insurgunt uenti uarii et contrarii, qui habeat excitare maximas tempestates; ita ut in homine luxurioso insurgunt uariae et contrariae passiones, sicut spes, timor, letitia, tristitia, quae continuo concutiunt mentem eius, lacerant et distrahunt ad diuersa: secundo, quia mare sic denominatur ab amaritudine, quia amarum; nulla autem pestis amarior quam amor; unde qui prius dixit, amor etc.: tertio, mare tempestuosum estuat et feruet per ebullitionem fluctuum; ita corpus luxuriosi feruet calore naturali, et bullit sanguis in eo etiam sepe calore accidentali, quia isti tam effrenatae luxuriae, propter quam sunt hic damnati, sepe irritant libidinem cibis et uinis calidis diuersimode, et uenter uino estuans de facili despumat in libidinem: quarto, mare post tempestatem, quando quiescit, fetet: ita luxuria post factum emittit fetorem, et fastidium parit: quinto, mare continuo consumit suum litus paulatim: ita luxuria paulatim consumit corpus luxuriosi, imo aes et personam: sexto, in mare sunt magna pericula, naufragia et incommoda, damna, affanna; ita ex luxuria oriuntur maxima scandala et dispendia, magna mala, exterminia generalia et particularia, sicut incendia urbium, caedes hominum, strages bellorum, mortes suorum, ut statim patebit. Praeterea, si nullum aliud malum sequeretur ex luxuria, finis eius est penitentia. Unde Demosthenes bene dixit: *nolo emere tanti pretii poenitere*,sicut dicetur infra capitulo XUIII. Ergo ad literam redeundo, bene dicit autor de loco isto, {che mughia come fa mar per tempesta}.
+
+Et restringit tempestatem dicens: {se da contrarii uenti è combattuto}, sicut proprie a Borea et Austro, qui sunt uenti uiolenti, oppositi, quorum unus uenit a septentrione, alter a meridie; unus frigidus, alter calidus; ita una cogitatio inflammat animum, alia infrigidat, facit enim argumenta diuersa pro et contra; et certe uenti contrarii non ita collidunt, frangunt et lacerant fluctus maris inquietos, sicut diuersi cogitatus exagitant, confligunt mentem amentis amantis, et sic ex uno argumento transit in contrarium et reuertitur ex hoc in illud. Quid putas dixisse Achillem, quando captus amore Polissenae pulcerrimae filiae hostis, cui fecerat tot magna et irreparabilia damna, inter quae interfecerat Hectorem uirum optimum Troianorum? Quid dicebat iuuenis nomine Mundus, quando amoratus erat de Paulina pudicissima mulierum Romanarum? Quid Phedra, quando capta erat amore priuigni sui Ipoliti? Quid Mirrha capta amore patris Cinarae? Quid discurro per exempla, quae sunt infinita? Unusquisque quaerat exemplum in se ipso, si unquam sensit passionem amoris.
+
+Et ideo bene subdit: {nulla speranza li conforta mai, non che di posa, ma di minor pena}, et uult sententialiter dicere quod non solum non sperant quietem, sed non possunt solummodo sperare minorationem penae, quod est peius. Et do exemplum, ut si quis in mundo isto condemnetur ad perpetuum carcerem cum certa pena, puta, pane et aqua, et ego dicam de tali condemnato, ipse nunquam potest sperare alleuiationem penae, nedum totalem liberationem. Hoc autem est uerum de Inferno essentiali, quia ibi nunquam potest esse spes quietis; etiam de morali, quia insatiabilis est delectabilis appetitus, ut pulcre figuratur in fabula Titii, cuius iecur uultur semper rodit, et consumptum semel iterum renascitur, quae fabula ponitur in fine capitulo XXXI huius Inferni.
+
+{La prima.} Hic Uirgilius respondet ad petitionem autoris explicans aliquas, et primo describit Semiramim a uirtute et uicio, tangens imperiosam potentiam eius; quia Semiramis, quamuis luxuriosa, tamen fuit magnanima et ualorosa multum. Sed ut sciatur plene quae fuerit ista Semiramis, et quis Ninus, cui ipsa successit, oportet praescire quod, sicut scribit Iustinus breuiator Trogi libro primo, Ninus secundus rex Assiriorum, filius Beli, primus mouit bella uicinis, et domuit populos ui armorum usque ad terminos Libiae et decessit relicto filio Nino puero cum uxore Semiramide postquam regnauerat annis LIU. Semiramis ergo, non audens committere gubernationem tanti regni filio inhabili propter etatem tenellam, nec etiam accipere per se imperium palam, quia tot et tantae gentes uix obedirent uiro suo, nedum feminae, simulauit se esse filium Nini, et filium suum esse uxorem eius; quod faciliter facere potuit tum quia mater et filius erant similis staturae mediocris, et ambo habebant eamdem uocem subtilem, et similem qualitatem lineamentorum. Ideo assumpsit uestem longam ad tegenda brachia et crura, et uelamentum ad tegendum caput et ne uideretur aliquid occultare nouo habitu, praecepit ut populus eumdem habitum indueret, quem morem postea tota illa gens tenuit, et sic ab ipso principio credita fuit puer. Deinde rex magna gessit, quibus gestis manifestauit se populo, et causam suae dissimulationis, nec hoc diminuit potentiam et gloriam eius, imo reddidit eam admirabiliorem, quia ipsa mulier non solum excesserat alias feminas, sed etiam uiros uiribus et uirtutibus. Haec Semiramis Babiloniam condidit et altissimis muris cinxit, et multa alia gloriosa fecit; nam, non contenta terminis regni acquisitis a uiro suo, etiam mouit bellum Indiae, quam nunquam quisque intrauit praeter eam et Alexandrum magnum. Ultimo cum petisset concubitum filii sui, ab eo interfecta fuit, et merito, postquam regnauerat per XLII annos. Ad propositum ergo autor praemittit Semiramim ceteris, quia fuit magna mater luxuriae; primo, quia fuit prima femina imperatrix et regnatrix in Oriente, ubi uiget luxuria. Secundo quia habuit imperium in Babilonia, quae fuit mater fornicationis a principio usque in finem; nam a principio fuit Semiramim praedictam, in fine habuit Sardanapalum regem omnium hominum luxuriosissimum, de quo dicitur Paradisi capitulo XU. Tertio, quia nimis enormiter fuit corrupta luxuria, ut patet ex dictis et dicendis. His praemissis, nunc ueni ad literam, quam ordina sic: {Questi}, scilicet Uirgilius, {mi disse alotta}, idest tunc, {la prima di color, di cui tu uuoi saper nouelle, fu imperatrice di molte fauelle}, quia habuit multas nationes sub se; uel hoc dicit quia ibi est facta diuisio linguarum; unde Babilon interpretatur confusio, de qua confusione dicetur infra Inferni capitulo XXXI. Et hic nota, ut uideas altum animum unius feminae, quod Semiramis fecit tria miranda, per quae ostenditur magnanimitas et magnificentia sua. Primum, quia condidit mirabilem Babilonem, ut aliqui uolunt, et eam cinxit muro amplissimo, quod nullus negat. Secundum, quia ipsa traxit Tigrim et Eufratem, duo maxima flumina, ad regiones suas siccas, ut dicit Pomponius Mella. Tertium, quia, ut scribit Ualerius, Semiramis audita rebellione Babilonis, cum faceret sibi fieri tricas, et una iam facta, altera dissoluta, sicut stabat, arreptis armis cucurrit ad expugnandam ciuitatem. Fortuna adiuuit uirtutem; nam nunquam facta fuit altera trica, donec tota ciuitas sub eius imperium redacta est. 
+
+Et dicit: {tenne la terra che 'l Soldan corregge}, scilicet Babiloniam. Et hic nota, lector, quod istud non uidetur aliquo modo posse stare, quia de rei ueritate Semiramis nunquam tenuit illam Babiloniam, quam modo Soldanus corrigit, quae fuit postea per multa secula annorum; quod possum multipliciter probare: primo, ratione loci, quia nulla magna Babilon fuit in Assiria in regione Caldeae, ista uero in Egipto: secundo, ratione temporis, quia ista Babilon Egipti fuit per mille annos post illam: tertio, ratione conditoris, quia illa magna Babilon fuit edificata per Nembroth secundum testimonium Sacrae Scripturae, uel per Ninum siue Semiramim, secundum testimonia autorum gentilium, ut iam dictum est; haec autem edificata fuit a Cambise secundo rege Persarum: quarto, quia illa antiqua Babilon fuit olim destructa per Cirum regem Persarum, et ibi est hodie desertum, et nullus habitat nisi serpentes; ista autem est nunc de praesenti in magno flore, et haec est illa, quam Soldanus nunc corrigit. Ad hoc dicunt magni sapientes quod autor pro certo errauit improuide; sed ad defensionem autoris dico, quod autor noster uult dicere quod Semiramis in tantum ampliauit regnum, quod tenuit etiam illam terram, quam Soldanus tenet, quia ipsa habuit Egiptum sub imperio suo, imo addidit Ethiopiam regno suo, quasi dicat: Semiramis non solum tenuit Babiloniam antiquam, sed tenuit Egiptum, ubi est modo alia Babilonia.
+
+{L'altra.} Hic autor nominat aliam famosam reginam, quam describit ab amore et genere mortis. Quomodo autem Dido fuerit amorata de Enea, et quomodo se occiderit propter eius recessum, patet eleganter apud Uirgilium, et quotidie uulgi ore celebratur. Sed hic est attente notandum quod istud, quod fingit Uirgilius, nunquam fuit factum, neque possibile fieri, quin Eneas, teste Augustino in lib. de Ciuitate Dei, uenit in Italiam per trecentos annos ante Didonem. Ipsa etiam Dido non se interfecit ob amorem laxiuum, imo propter amorem honestum, quoniam Iarbas rex Affricae petebat eius coniugium, et ipsa non uolens nubere alteri, et non ualens contradicere potentiae eius, in cuius regno fundauerat Carthaginem, praeelegit mori, et seipsam interfecit; fuit enim pudicissima femina, sicut scribit Ieronimus contra Iouinianum hereticum. Sed statim obiicies, lector: cur ergo Uirgilius finxit hoc? Dicendum quod multiplici de causa. Primo, quia uoluit ostendere quod imperium romanum debebat dominari toto orbi; ideo fingit quod Eneas primus autor imperii habuerit tres uxores, unam in Asia, et haec fuit Lauinia filia regis Latini; tertiam fingit ipsum habuisse in Africa, scilicet Didonem, ut per hoc daret intelligi quod populus romanus, descensurus ab Enea, debebat de iure habere totam terram sub potestate sua, sicut uir habet uxorem sibi subiectam, et iuste dominatur ei. Secundo, ut ostendat quod odium implacabile, quod semper fuit inter Romam et Carthaginem, habuerit originem et initium a primis autoribus utriusque imperii, scilicet ab Enea et Didone; unde ipse Uirgilius introducit ipsam Didonem dicentem, et imprecantem in recessu Eneae: *Litora litoribus* etc. Tertio, et uidetur melior ratio, quia moraliter loquendo Eneas est iuuenis amans, unde dicetur filius Ueneris, qui dum nauigat in Italiam, idest tendit ad uirtutem, ubi tamquam in portu requiescat, subito rapitur per tempestatem amari amoris a uia recta et defertur in Libiam, idest libidinem; unde Affrica regio calidissima bene figurat ardorem luxuriae, et ibi captus uoluptatibus obliuiscitur sui honorabilis propositi, nec scit inde recedere nisi tandem miseratione. Ideo bene Uirgilius inducit Mercurium nuncium Iouis, qui retrahit eum inde, et dirigit in ipsam uiam suam a qua incaute recesserat. Et tu dices: non debuit Uirgilius ex hoc facere uiduam honestissimam, meretricem. Dico quod excusatur pro tanto, quia non inueniebat aliam reginam in Affrica, quam posset accipere; licet, quicquid dicatur, mihi satis displicet quod ista clarissima domina tam indigne fuerit infamata. Sicut enim Semiramis luxuriosa fundauit imperium Assiriorum, ita Dido pudica imperium Penorum semper emulum Romanorum. Nunc ad propositum autor ponit Didonem amorosam, quia sequitur Uirgilium, et fingit Uirgilium hoc dicere. Ad literam ergo dicit: {L'altra èe colei che s'uccise amorosa}, idest Dido, quae interfecit se ob amorem Eneae cum desereret ipsam. Tamen ueritas aliter se habet, ut dictum est, quia Eneas nunquam fuit in Affrica, nec unquam uidit Didonem. De hac materia dicetur amplius Paradisi capitulo IX.
+
+{Poi.} Hic autor nominat tertiam reginam famosissimam, de qua breuissime pertransit, quia de Cleopatra dicetur saepe alibi, et praecipue UI capitulo Paradisi. Ista fuit famosissima et sagacissima mulierum: Cleopatra siquidem regnum Egypti sagaciter recuperauit; nam et Cesarem, qui omnium uictor erat, ipsa uicit et uinxit, regnum magnifice tenuit, uiriliter defensauit, animose perdidit. Autor tamen describit eam specialiter a luxuria praedominante, dicens: {poi}, idest post Semiramim et Didonem, {èe Cleopatra luxuriosa}. Sed uidetur quod autor male dicat, quia Cleopatra non uidetur adulterata nisi cum Cesare, a quo in pretium libidinis obtinuit regnum Egypti, et petiit transferre romanum imperium in Egyptum. Si dicis de fratre suo Tolomeo, uir suus erat, quod erat irreprehensibile secundum legem gentis suae. Si dicis de Antonio, sponsus eius fuit. Si dicis quod autor loquitur hic large de luxuria pro luxu, hoc nihil ualet, quia autor hic tractat de libidine uenerea. Dicendum est breuiter quod autor bene dicit, et quod merito appellat eam luxuriosam, quoniam Cleopatra adulterata est cum omnibus regibus orientalibus, ut dicit Cornelius Tacitus. Non ergo mireris si autor posuit Cleopatram unam de tribus reginis notabilibus, quae sic magnanima fuit etiam in uicio, pro quo ponitur damnata. Nam sicut amicus eius Cesar adulteratus est cum multis reginis, et tamen non debent taceri aliae uirtutes, ita Cleopatra adulterata est cum multis regibus, et tamen non debent taceri laudes eius.
+
+Et continuo autor exequitur consilium Uirgilii, dicens: {moui la uoce}, idest, ego Dantes moui uocem, et coepi loqui et dicere: {o anime affannate}, idest affectae passione fortis amoris, {uenite parlar a noi s'altri nol nega}. Hoc dicit quia dubitabat forte quod non possent remorari ad loquendum secum, quia ita uelociter portabantur a uento. Ideo dicit: {sì tosto come 'l uento a noi li piega}, idest, plicauit. Sed ne procedam obscure in tractatu istorum duorum spirituum, est sciendum quod in nobili prouincia Romandiolae, in ciuitate Arimini, Iohannes Sancatus, sic denominatus quia erat crure claudus, filius Domini Malatestae senioris, qui primus acquiuisit dominium Arimini, uir corpore deformis, sed animo audax et ferox, accepit in uxorem Franciscam filiam Domini Guidonis Ueteris de Polenta, Domini Rauennae, dominam corpore pulcram et uagam. In istam exarsit Paulus frater dicti Iohannis, homo corpore pulcer et politus, deditus magis ocio quam labori. Cum ergo dicti Paulus et Francisca conuersarentur simul sine suspicione, tamquam cognati, legebant semel in camera ipsius dominae in uno libro uulgari de Tabula Rotunda, in quo scriptum erat quomodo Lancillotus olim captus est amore reginae Zineurae, et quomodo per mediatam personam, scilicet Galeottum, principem insularum longinquarum, coniuncti sunt simul ad conferendum de amore eorum; et quomodo dictus Lancillotus uirtute istius collationis cognito amoroso igne fuit osculatus ab ipsa regina. Cum ergo predicti Paulus et Francisca peruenissent ad dictum passum, ita uis istius tractatus uicit ambos, quod continuo deposito libro deuenerunt ad osculum, et ad cetera, quae sequuntur. Hoc autem in breui significato Iohanni per unum familiarem, ambos simul in dicta camera ubi conuenerant, mactauit. 
+
+{Amor.} Hic Francisca narrat quomodo et quare ipsa redamauerit ipsum; et uolens se excusare dicit breuiter, quod amor est tantae uirtutis et potentiae quod semper cogit personam amatam redamare amantem, et e conuerso; et ideo non potuit facere quod non redderet uicem suam tali amatori. Dicit ergo: {Amor ch'a nullo amato amar perdona}, idest, amor qui non remittit alicui amato amare amantem, {mi prese del piacer costui sì forte}, idest ita me strinxit ad complacendum isti de mea pulcra persona; {che come uedi ancor non m'abandona}, quia sicut uidere potes ita sumus ligati simul amore post mortem sicut fuimus in uita. Sed hic nota, lector, quod sententia praemissa est saepe falsa. Certum est enim quod sepe quis amat unam et non redamatur ab ea, et e conuerso. Ad hoc aliqui uolentes saluare dictum autoris dicunt quod magis debet considerari affectus quam effectus. Unde dicunt quod nisi sit natus ex saxo amatus amat amantem; sed hoc est penitus falsum; nam de rei ueritate multae fuerunt et sunt acerbissime odientes amantes, imo aliquae prociderunt eis nasum a facie cum dentibus, imo aliquae occiderunt se ipsas, sicut scribit Augustinus primo de Ciuitate Dei, et paulo supra hoc narraui de Didone quae potius elegit sibi mortem quam amorem nuptialem regis Iarbe. Et posito quod esset uerum nihil faceret ad propositum quia isti deuenerunt ad effectum, et omnes de quibus autor est supra locutus. Ad hoc dicunt alii confirmantes istam sententiam esse ueram: Si uis amari ama; et dicunt quod ista est uera intentio autoris quia ipse ponit eamdem sententiam Purgatorii capitulo XXII. Dico breuiter quod autor noster loquitur ibi de amore uirtutis quae fundatur super honesto, ideo sententia est ibi uera. Hic uero loquitur de amore uoluptatis qui fundatur supra delectabili, ideo hic sententia est falsa; et certe nimis miror de quibusdam qui uidentur hoc credere et tenere cum uideamus clare falsitatem istius sententiae. Quot milia sunt stabulariorum, leprosorum, ribaldorum quorum aspectum horribilem omnes fugiunt, qui amant reginas et nobiles dominas formosas et uirtuosas! ergo redamabunt ipsos si uiderint se amari ab eis? nimis est hoc absurdum inconueniens; sed ut cito ueniam ad ueram intentionem autoris, considera subtiliter, lector, quod autor non ponit istam sententiam tanquam ueram, sed fingit istam mulierem luxuriosam hoc dicere ad excusationem sui, sicut sepe loquitur mulier amorata quando loquitur de suo fallo et delicto patenti, quod negare non potest. Dicit enim: ego non sum de natura angelica uel saxea; quomodo poteram non amare eum qui me tam ardenter amabat, et qui sponte subiuit tot pericula et mortes pro me! Ergo bene dixit autor in persona istius meretricis. Et sic nota quod multa talia dicta autorum sepe male intelliguntur, quia non consideratur quomodo, et quare et quando dixerint.
+
+unde subdit: {elle giacean per terra tutte quante fuor ch'una}, et ista erat anima Ciachi, {ch'a seder si leuò}, erat enim ita grauata infirmitate quae non potuit se erigere nisi ad sedendum, {ratto ch'ella ci uide passar dauante}: sic facit saepe infirmus decumbens in lecto quando uidet amicum familiarem sibi uenire ad se. Sed ne procedam in aliquo obscure uideamus quis fuerit iste Ciachus. Est ergo sciendum quod tempore nostri autoris paulo ante sui expulsionem, fuit in ciuitate Florentiae quidam ciuis nomine Ciachus, qui in uicio gulositatis excessit omnes qui fuerint suo tempore, et etiam in praeterito de quibus esset memoria; uir aliter bene moratus et satis placidus, plenus scomatibus et pulcris dictis, et quia eius parua facultas non poterat satisfacere debito gulae, quae est nimis importunus exactor, factus est ioculator mordax et uisitabat domos nobilium et diuitum qui epulabantur splendide et pinguiter, et cum inuitatione et sine inuitatione, semper tendebat quo maior spes ciborum et poculorum uocabat eum: de cuius loquacitate et scurrilitate dicetur plenius infra capitulo UIII. Et nota hic quod aliqui mirantur quod autor faciat hic mentionem de uno ioculatore tractans de uicio gulae, qui poterat dicere de multis et magnis principibus. Sed certe bene facit si dat tam uile uicium tam infami generi personarum; quamuis enim multi nobiles diuites et potentes fuerint uiuentes splendide et gulose, non uixerunt seruiliter amore uentris, sicut isti qui posuerunt finem suum et felicitatem suam in edacitate et bibacitate, et uendiderunt suam libertatem suadente gula; ideo bene dixit lupus cani, quod nolebat fieri seruus amore uentris. Nota etiam quod autor potius uoluit ponere istum quam alium, tum quia melius nouerat eum, tum quia Florentini, quamuis sint comuniter sobrii in cibo et potu, tamen, quando regula fallit, excedunt gulositatem omnium hominum mundi, sicut testantur duo alii Florentini poetae, scilicet Petrarcha et Boccacius.
+
+{E quelli.} Hic autor ponit responsionem Ciachi ad interrogata, qui primo respondet ad primam petitionem, et dicit, quod ciues ciuitatis diuisae deuenient ad uulnera, mortes et expulsiones. Ad cuius rei cognitionem est praesciendum, quod Florentia erat in maiori flore et potentia, quam unquam fuerit, in MCCC, in quo anno autor noster inceperat istud opus floridum. Sed, ut plerumque fit, res secundae pepererunt discordiam; nam tota ciuitas diuisa est, primo inter nobiles, secundo inter populares, in duas sectas, scilicet Alborum et Nigrorum. Quae partialitas primo habuerat originem in ciuitate Pistorii in domo magna et potenti Cancellariorum, sicut dicetur infra capitulo XXXII. Sed cito iste morbus contagiosus transiuerat Florentiam et infecerat totum corpus ciuitatis, repletum malis humoribus. Nam, ut dicit Ualerius, nullum uitium finitur ibi ubi oritur. Partis Albae fuit principium et caput quidam miles, nomine Uerius de Circulis. Erant autem Circuli tunc temporis arrogantes et superbi, tum quia erant ualde diuites et potentes, tum quia uenerant paulo ante a rure ad ciuitatem; et nulla erat tunc maior societas in Florentia. Partis uero Nigrae fuit principium et dux alter miles nomine Cursius de Donatis, qui tempore suo non habebat parem in Italia. Erant autem Donati nobiles ab antiquo, non diuites, sed sagaces. Circuli habebant maiorem sectam in populo, quia uidebantur magis fauere Reipublicae, ideo penes eos erat quasi totum regimen: Donati autem magis uidebantur intendere ad dominium. Sed Bonifacius UIII uolens obuiare scandalo quod parabatur Florentiae, misit pro Domino Uerio, et rogauit, quod faceret pacem cum Domino Cursio, uel quod committeret rem sibi, promittens se facturum sibi unum Cardinalem, et multas alias gratias. Uerius, licet aliter prudens, noluit parere Papae; imo dixit, quod non habebat guerram cum aliquo. Et sic infecto negotio reuersus est Florentiam. Et, ut breuiter dicam, uno sero al unum tripudium Dominarum orta lite inter aliquos de utraque parte, fuit amputatus nasus uni Recouerino de Circulis; et hoc fuit principium magni mali. Alia uice Circuli inuaserunt Dominum Cursium de Donatis, sed fuerunt repulsi turpiter. Deinde Cursius, celebrato consilio cum suis, decreuerunt mittere ad Papam, ut faceret uenire unum de domo Franciae, qui deponeret Circulos et populum. Quo scito fuit bannitus cum multis suis sequacibus, et multi eorum relegati. Bonifacius ergo, procurante Domino Cursio, qui semper sequebatur Curiam, et Domino Gerio de Spinis, qui erat Mercator Bonifacii, uocauit Karolum sine Terra, qui erat frater Philippi Pulcri Regis Franciae. Qui Philippus paulo post fecit mori istum Bonifacium; et fecit uenire istum Karolum tamquam paciarium, ut pacificaret Florentiam, et deinde iret in auxilium Karoli II contra Siciliam; dans sibi intelligere, quod faceret ipsum eligi Imperatorem Romanorum, uel saltem locum tenentem Imperii. Karolus ergo in MCCCI uenit Anagniam ad Papam Bonifacium cum quingentis equitibus francis: Et non intrauit Florentiam propter partialitates praedictas. Regentes autem in Florentia, sentientes Karolum uenire, miserunt legatos ad eum; quibus ille benigne respondit, quod ueniebat, pro bono pacis. Intrauitque Florentiam cum sua gente inermi et receptus fuit cum magno honore. Post paucos deinde dies uoluit dominium, et potestatem pacificandi ciues. Et continuo conuocatis Prioribus, nobilibus et multitudine populi, iurauit conseruare ciuitatem in bono et pacifico statu; et continuo contrarium fecit de consilio Domini Musatti Francesii, militis Florentini, qui uenerat semper secum de Francia in Italiam, et suis expensis conduxerat eum, et corruperat magnis donis et denariis, quia erat pecuniosissimus in partibus Galliae. Ante ergo quam reuerteretur domum, Karolus fecit armari gentem suam, et introduxit Dominum Cursium de Donatis cum aliquot amicis suis. Tunc quidam Dominus Schiatta de Cancelleriis, Capitaneus Florentiae, cum CCC equitibus, offerebat se Prioribus et Circulis ire ad capiendum Dominum Cursium. Sed Dominus Uerius dixit: permitte tantum ipsum uenire. Confidebat enim in fauore et furore populi. Populus autem sine capite erat totus territus. Et breuiter: Cursius sine resistentia, clamantibus suis: Uiuat Dominus Cursius, iuit ad carceres, liberauit captiuos. Quo tumultu Priores timentes fugerunt de Palatio; et sic discursum est ad praedam ad domos Alborum, et durauit quinque diebus cum magna ruina. Deinde haec pestis transiuit in Comitatum cum magnis incendiis et populationibus. His rebus gestis, Karolus reformauit ciuitatem pro suo uelle. Et cardinalis Matheus de Aquasparta uenit Florentiam, qui alia uice fuerat ibi, et non potuerat componere partes. Et fecit fieri multas paces et affinitates, et uoluit ordinare officia comuniter; sed Nigri, qui erant fortes, non permiserunt. Unde ipse turbatus recessit, et dimisit ciuitatem interdictam. Pax parum durauit; nam Simon filius Domini Cursii interfecit quemdam Dominum Nicolaum de Circulis, et uulneratus ab eo decessit; qui Simon erat iuuenis ualentissimus. Taudem aliqui uiri praecipui de parte Alba citati, timentes comparere, recesserunt, alii Aretium, alii Pisas, alii Pistorium, qui adhaeserunt Ghibelinis exulibus de Florentia, de quorum numero fuit Dantes; et eorum bona confiscata sunt per Karolum. Et sic uide, quomodo fuit destructa pars superba Alborum per Karolum sine Terra in MCCCII. Karolus deinde cum Roberto filio Karoli II iuit in Siciliam cum magna classe et numeroso exercitu. Sed inde cito recessit cum turpi pace, et rediuit in Franciam, perdita magna parte suorum militum, sicut dicetur Purgatorii capitulo XX. Nunc uide literam quae de se obscura satis faciliter ex dicta historia declaratur. Dicit ergo: {e quelli a me}: idest ille Ciachus respondit mihi: illi ciues Florentiae, qui iam nunc sunt diuisi et discordes, {uerranno al sangue}, idest ad sanguinis fusionem, {dopo lunga tenzone}, quia diu contenderunt intus et extra coram cardinali Matheo, et Papa Bonifacio, {e la parte seluaggia scaccerà l'altra con molta offensione}. Hic nota quod aliqui dixerunt ex ignorantia facti quod autor loquitur hic de parte guelfa et ghibelina, et quod uocat guelfam siluestrem, quia est rebellis et inobediens Imperatori. Sed hoc est penitus falsum, quia expulsio ghibellinorum fuerat per multa tempora ante; nec litera potest aliquo modo intelligi de illis. Cum ideo autor dicat partem expulsam redituram intra tres annos; et tamen pars ghibellina non est reuersa Florentiam usque ad diem istam. Dicendum ergo quod sicut patet clare ex dictis autor loquitur de parte alba et nigra quarum utraque erat guelfa. Ideo expone sic: {e la parte seluaggia}, idest pars Circulorum, quam appellat siluestrem, idest agrestem, quia uenerant de agris et rure, unde alibi saepe male loquitur de ista parte et praecipue Paradisi capitulo XUII. {Scaccierà l'altra}, scilicet partem Donatorum, quia Dominus Cursius et multi fuerunt expulsi {con molta offensione}, quia fuerunt banniti de aere et persona.
+
+{Giusti.} Hic autor ponit responsionem Ciachi ad secundam petitionem, et hic nota quod aliqui ad expositionem istius literae dixerunt quod autor loquitur de iustitia et iure siue de iure ciuili et canonico, quibus duobus iuste regitur genus humanum; sed istud est alienum dicere. Nam cum peto simpliciter et absolute si aliquis est iustus in ciuitate, secundum communem modum loquendi non debet intelligi nisi de homine. Dicendum est ergo quod autor loquitur de se et Guidone Caualcante, qui de rei ueritate tempore illo erant duo oculi Florentiae, sed autor non exprimit nomen, sed relinquit intelligi iudicio prudentum. De se enim nullus sapiens dubitabit; de Guidone autem et laudibus eius dicetur infra Inferni capitulo X et Purgatorii capitulo XI, tamen latenter tangit dicens: {e non ui sono intesi}, quia pars regens non adhaesit consilio istorum duorum: imo Guido fuit missus ad confinia ex quo mortuus est; et consilium Dantis spretum. Dicit ergo: {giusti son dui}, scilicet Dantes et Guido Caualcante, {e non ui sono intesi}, sed certe cito poenituit eos. 
+
+{Poi.} Hic autor ostendit quomodo Uirgilius quietauerit Plutonem dicens: {poi se riuolse a quella infiata labia}, idest ad superbiam Plutonis, quia opulentia diuiciarum inflat; labia enim appellatur habilitas faciei apud Florentinos; unde nota quod sicut scribit philosophus II Rhetoricorum describens mores diuitum, dicit quod diuites inter alios malos mores habent hoc qui sunt elati, quia habendo diuitias reputant se habere caetera bona, quia diuiciae sunt quoddam praetium omnium aliorum; et adducit ibi dictum Symonidis poetae, qui scribit quod uxor Ieronis interrogata utrum esset melius fieri diuitem quam sapientem, respondit: quod magis frequenter uidebat sapientes frequentare ianuas diuitum, quam e conuerso; uident ergo se diuites abundare his, quibus indigent saepe etiam sapientes; sed certe diuites indigent maioribus bonis quam sapientes; ideo bene alius philosophus dixit, quod medici uisitant domos aegrotorum et non e contrario, et tamen non sequitur quod aegrotus sit melioris conditionis quam medicus;
+
+{Qui.} Hic autor explicat poenam praedictorum dicens: {Io uidi gente troppa più qui ch'altroue}, quia maior est numerus auarorum, quam caeterorum peccatorum, {uoltando pesi}. Et hic notandum quod autor dat debitam poenam istis; nam per ista onera repraesentat nobis magna pondera laborum et curarum quae continuo premunt et grauant corpus et animum auari et prodigi; corpora enim non quiescunt dum continuo discurrunt per mare, per terram, per montes, per ualles exponendo se omnibus periculis coeli, aquae, piratarum, latronum, et omnia incomoda tolerando, scilicet famem, sitim, algorem, calorem; et si forte corpus quiescat, numquam animus, imo semper secum luctatur. Dicit auarus intra se ipsum: si uendis frumentum et carefiat, tu crepabis dolore: si non uendis et uilefiat, tu morieris dolore. Nonne auari acquirunt cum labore, possident cum timore, perdunt cum dolore? Bene Dyogenes proiecit sacculum pecuniae post furem, qui saepe de nocte tentauerat solicitus et tremens subtrahere illum de sub capite eius. Quid prodigus? quali onere premitur cum deficit sibi ad expendendum? uiolenter rapit, clam furatur, mentitur, periurat, prodit, saepe uendit pudorem filiae, imo libertatem suam. Certe Caius Galigula cum aerarium uacuasset prodigaliter et insane, constituit prostibulum in palacio, et imposuit uectigal meretricibus. Uere ista sunt onera importabilia et incredibilia inexpertis, et dicit: {per forza di poppa}. In hoc tangit actum impellentis onus, quia cum pectore totus incumbens impellit; per hoc innuit quod in pectore stant ista pondera ubi est cor sub mamilla sinistra; unde tusco uulgari mamilla appellatur {poppa}, et dicit: {e d'una parte et altra}, quia scilicet a dextra stant prodigi, tanquam minus delinquentes; a sinistra uero auari. Ad intelligendum autem modum istius poenae debes imaginari unum circulum rotundum, et in eius medio unam lineam rectam per longum ductam, quae aequaliter diuidat ipsum circulum in duas partes. Modo ex una parte stant prodigi currentes usque ad lineam mediam, sed nunquam attingunt illud medium signum; e contra ex alia parte pariter concurrunt auari impetuose, impausabiliter usque ad idem signum. Hoc autem figurat quod neutri attingunt medium uirtutis, scilicet liberalitatis, aut si attingunt interdum non persistunt in eo, imo celeriter retrofugiunt et recedunt. Unde nota quod uicium liberalitatis est medium duarum malitiarum, scilicet auariciae et prodigalitatis. Liberalis enim est qui dat ubi, quando, et quo oportet. Auarus uero est qui detinet tenenda et non tenenda indifferenter. Prodigus e contra dat danda et non danda indiscrete, et uterque nocet sibi et alteri quod nulli prodest. Prodigus uero ita nocet sibi et alteri, quod tamen prodest aliquando alicui. Nota etiam quod autor mirabiliter fingit ista duo uitia contraria puniri simul in eodem circulo et eodem supplicio, quia habent fieri circa idem medium et separantur ab eodem medio, et auaricia est magis insanabilis et plus nocet, ut iam dictum est, et probat philosophus Libro Ethicorum. Ideo autor ponit prodigos a dextra, auaros a sinistra; et auaros magis detestatur, ut statim uidebis in tertia parte generali. Notandum est etiam quod ista duo uicia sunt maxime damnosa publicae utilitati. Auarus enim recte potest assimilari gripho qui eruit aurum ex terra, et tamen ex quadam naturali inuidia non permittit aliquem tangere. Prodigus uero assimilatur araneae quae se euiscerat ut faciat aliquid opus uanum, et dicit: {cum grandi urli}, quia enim auarum lupo, ideo bene dat sibi uocem lupi; ululatus enim est uox luporum. 
+
+{Questi.} Nunc Uirgilius respondet ad secundam petitionem autoris, et confirmans dictum illius dicit: {questi for cherci che non han coperchio piloso al capo}, idest omnes isti qui sunt a sinistra non habentes coopertorium pilosum ad caput propter clericam rasam fuerunt clerici. Clerica enim significat in prelatis quod debent reiicere et resecare superflua temporalia; nam capilli ex superfluitate nascuntur, et tangit principaliores dicens: {e papi e cardinali, in cui usa auaricia il suo soperchio}, idest quod auaricia istorum excedit auariciam caeterorum; ideo bene Zeno episcopus ueronensis dicit in suo libro de auaricia, quod auaricia a mundo pro crimine non habetur, quia non inuenit a quo reprehendatur. Et hic nota lector quod autor loquitur hic tam aperte ex indignatione, quia in istis nulla uidetur causa auariciae: primo quia ut plurimum sine magno labore perueniunt ad ista beneficia et bona temporalia, et nos uidemus quod qui succedunt in alienis diuiciis sine labore suo communiter solent esse prodigi; secundo, quia isti non habent uxores uel filios pro quibus accumulent, et si habent, non audent dicere quod sint sui; et quamuis autor uideatur fuisse nimis audax, tamen multi alii habuerunt hanc libertatem, sicut Bernardus qui dicit: *Uos autem sacerdotes fecistis Deum fabulam mundi*. Sed certe nescio uidere causam auariciae in prelatis, nisi forte quia prohibitio auget concupiscentiam. Nota etiam quod autor loquitur solummodo de uiciosis et omnino laborantibus isto morbo. 
+
+et statim reddit causam quia non possit prouideri, dicens: {seguendo lo giudicio di costei che u'èe occulto}. Et hic nota quod autor ex hoc ostendit quid proprie sit fortuna; est enim effectus particularis non cognitus ab humana scientia. Illud enim appellamus fortuitum cuius causam ignoramus, cum tamen causa sit in se, sed occulta; et dabo exemplum grossum ad declarationem huius. Quidam pauper lentus et negligens habitabat sub uili tugurio in riperia Ianuae cum uxore et filiis paruulis; qui dum saepe increparetur ab uxore quod non laboraret, ex quo caderet a paupertate in miseriam cito, semper respondebat per istud unum dictum uulgare: {A chi Dio uuol bene dormendo gli uene}. Et hoc rei probauit euentus. Nam uxor eius, ipso stertente de mane in lecto, inuenit magnum cumulum aureorum in stipite eiecto ad litus per tempestatem, et sic factus est diues dormiendo. Hunc ergo casum appellamus fortuitum, quia nescimus causam quare iste tristis inuenerit aurum, qui debuisset potius inuenisse stercus; unde Philosophus in suo libello de bona fortuna dicit: quod si quis interroget fortunatum quare sic agat, respondebit se nescire. Unde ibidem dicit Aristoteles, quod fortuna est sine ratione natura, idest impetus naturalis adueniens homini sine ratione. Sic ergo patet quod ignorantia humana imposuit istud nomen fortuna, nam unum et idem appellatur fortuitum ab uno, quod non appellatur fortuitum ab alio, sicut patet in casu quem ponit philosophus II physicorum, et Boetius in U. Si cultor conductus praetio a Domino agri dum foderet agrum reperit thesaurum, modo ista inuentio auri uidetur fortuita apud ignorantes causam: tamen unus magnus astrologus qui cognoscat natiuitatem illius rustici et uideat causam quare ille inuenerit aurum, non reputabit hoc fortuitum: et declarat occultationem fortunae per simile dicens: {come in erba l'angue}, idest serpens; anguis enim qui latet in herba prius mordet hominem quam perpendat: et ita fortuna praeuenit hominem et prosternit antequam cogitet, dum est in flore prosperitatis et reputat se magis securum. 
+
+Ad primum dico quod autor tractat de custodia quae fit in turri in fine istius circuli, et continuans dicta dicendis, dicit: {Io dico seguitando}. Sed antequam descendam ad expositionem literae, ad claram intelligentiam istius continuationis est praesciendum, quod Dantes quando expulsus est de patria, sicut plene iam patuit supra capitulo UI, fecerat de opere suo sollummodo UII capitula praecedentia. Cum autem ipse more exulum incertus suae fortunae pluribus annis uagus moraretur cum diuersis dominis, noluit diuina prouidentia quod tam egregium opus perderetur. Accidit ergo quod cum quidam rimaretur inter caeteras scripturas Dantis in quibusdam cofinis portatis ad loca sacra, quando ignita turba magis auida praedae, quam iustae uindictae, cucurrerat ad domum eius, reperit dicta UII capitula; quibus cum admiratione lectis et inspectis, subtraxit sagaciter de loco ubi erant, et portauit ad quemdam ciuem nomine Dinum eo tempore famosum eloquentem in Florentia; et breuiter cognita perfectione operis imperfecti miserunt ista capitula Marchioni Marcello Malespinae cum quo tunc Dantes erat. Quae ille satis intelligens dominus bene notata ostendit fideliter Danti rogans, ut non dimitteret sine fine opus cui fecerat tam altum principium. Dantes opere uiso fertur dixisse: redditus est mihi maximus labor cum honore perpetuo. Ergo fato uolente et Marchione instante, non sine magno labore conatus est resumere altam fantasiam quam omiserat, et incoepit de nouo procedere et continuare materiam inchoatam dicens: {Io dico seguitando}, idest prosequendo materiam intermissam propter exilium; sed antequam ulterius procedam, lector, uolo te notare quod istud capitulum, quod quibusdam uidetur facile et de materia communi, est ualde difficile et pulcrum, in quo autor facit nouas et artificiosas fictiones. Primo ergo fingit quod in ista turri fiat speculatio uel signum ad ciuitatem Ditis, ut Phlegias nauta ueniat et portet animas superuenientes cum naui ad ipsam ciuitatem, et intelligas de animabus illis quae sunt puniendae intra terram, quia quae puniuntur extra numquam recedunt a loco suo, nec accedunt ad fortilicium. Et uult breuiter dicere quod uiderunt duo luminaria in summitate istius turris erigi, et duo alia respondere istis ex summitate alterius turris, quae erat supra portam ciuitatis. Istud autem signum significabat quod duo uenerant ad portum peregrini ignoti uolentes tendere ad ciuitatem. Ad literam ergo dicit autor: {Io dico seguitando che gli occhi nostri}, scilicet intellectuales, {andar suso a la cima d'un'alta torre}, quae erat in extremo margine istius uallis, {assai prima che noi giungessimo al piè}. Et hic nota quod autor retrocedit ordine artificiali; nam dixerat in fine capituli praecedentis quod peruenerant ad pedem turris, nunc uero narrat quid uiderint a longe antequam peruenirent ad ipsam turrim, et est usitatus modus loquendi; saepe enim homo narrans suum iter, dicit: nos peruenimus tali die ad urbem, sed antequam applicaremus ad ipsam uidimus a longe in quadam turri duo luminaria extra; et continuo assignat causam quare direxerunt oculos ad apicem turris, cum dicit: {per due fiammette}, idest faces ardentes, {che uedemmo porre}, et istae duae flammae indicabant quod duo erant qui ueniebant; et ideo custodes alterius turris ciuitatis statim respondentes reddiderunt simile signum, scilicet duas alias faculas, sicut uidemus de facto in mundo nostro quod aliquis stans in turri ad custodiam fortis passus, uidens nouam gentem uel hostilem appropinquare, facit certum signum ciuitati et statim recipit simile signum. Dicit ergo: {et un'altra}, dicunt aliqui scilicet flamellam, sed hoc est falsum, imo aliam turrim ciuitatis, {render cenno}, idest simile signum duarum flammarum, {da longi}, quia magnum spatium erat inter turrim et turrim, ideo dicit: {tanto ch'a pena il potea l'occhio torre}, idest accipere uel comprehendere propter nimiam distantiam. Et hic nota quod ista litera potest simpliciter intelligi sicut expositum est, tamen moraliter potest exponi quod turris figurat ipsam superbiam quae est alta, et ignis similiter qui semper tendit in altum, quem autor fingit se uidisse a longe, imo interdum per totum mundum sicut patuit in Alexandro magno, Caesare et multis. Et ponit autor duas turres et in utraque duas flammas; prima turris est superbia extrinseca et apparens et ideo prima offertur uisui, idest speculationi autoris, et habet duas species quae figurantur per duas flammas scilicet superbiam in benefactis et superbiam in malefactis; nam istud uitium non solum habet locum inter mala, sed etiam inter bona; puta quando quis superbit de scientia, de uirtute, de sanctitate, de bonitate dando gloriam sibi et non Deo; de malefactis habet locum superbia, quando quis arroganter ascribit sibi illud bonum quod uere non est in eo. Secunda turris est superbia intrinseca quae detegitur et manifestatur per exteriorem; nam aliter cognosci non potest; et ista similiter habet duas flammas correspondentes illis primis, quia similiter habet locum in benefactis et malefactis: et est hic bene considerandum quod aliqui exponunt istum passum peruerse et per contrarium. 
+
+{Corda.} Nunc autor describit nautam praedictum. Ad cognitionem cuius oportet praescire quod Phlegias rex Laphitarum in Thesalia fuit pater Isionis, qui primus in Graecia exercuit uiolentiam tirannice cum Centauris suis; ideo bene Uirgilius UI Eneidos dat congruam poenam sibi et aliis superbis. Fingit in altis lectis super cultris aureis et habent epulas splendidas super mensas paratas regaliter nec possunt illis uesci, quia una maxima furia infernalis non permittit porrigere manum in mensam; habent et saxum pendulum supra caput quod continuo cadere uidetur ad domandum eorum superbam ceruicem. Nunc ad propositum Phlegias iste fuit superbissimus in mundo, qui interfecit filiam suam et incendit templum Apollinis; ideo autor inducit eum hic ut per ipsum repraesentet nobis uicium pessimum superbiae in generali, et dat sibi officium transportandi animas ad ciuitatem infernalem intra quam punitur uiolentia et fraudulentia, quia superbia est recta uia quae ducit homines ad omnia magna mala et peccata, unde Salomon: Initium omnis mali est superbia. Ad literam ergo ueniendo autor uolens describere uelocitatem istius nautae uenientis, praemittit comparationem pulcram et propriam de sagitta quae cum summa festinantia emittitur ab arcu uel balista. Sicut enim sagitta uelocissime scindit aerem, ita nauicula aquam; et sicut sagitta laeuis, acuta penetrat et ferit pestifere, ita ista nauicula superbiae; ideo bene dicit: {Corda non pinse mai da se saetta}, impulsa a manu hominis, {che sì corresse uia isnella}, idest uelox, {per l'aire com'io uidi una naue piccioletta uenir}, scilicet impulsa a manu hominis, {uerso noi}, quia ueniebat pro eis, {in quella per l'aqua}, scilicet stygialem.
+
+Et hic nota quod ista nauicula figuraliter est uita superbi siue eius superbia quae est parua, breuis et uelocissimi cursus; ideo bene repraesentatur per nauim quae est auis lignea, domus sine fundamento, ut ait Secundus philosophus: et ita uita superbi est sine firmitate, quia nullum uiolentum est diu durabile; et ista nauis ducitur per uallem tenebrosam et continuo instabilis uacillat in undis et imminet naufragio, et dicit notanter: {sotto 'l gouerno d'un sol galeotto}, idest gubernatoris ad denotandum quod nunquam superbus uult socium, et est oppositum aliorum uiciorum; nam communiter simile gaudet simili, sicut auarus auaro, prodigus prodigo; sed superbus non potest conuiuere superbo, imo semper conatur destruere eum, unde duo sunt quae praecipue nolunt consortium, scilicet dominium et matrimonium, ut dicit Seneca tragoedia secunda; et subdit quomodo se habuerit ille Phlegias erga ipsum autorem, quia dixit: {Or sie' giunta anima fella}, putabat Phlegias portare istos ad certam poenam intra ciuitatem, ideo exclamat, uenies ad standum cum aliis damnatis crucianda. 
+
+{Mentre noi.} Ista est secunda pars generalis in qua autor tractat de uno spiritu moderno arrogantissimo, in quo clare ostendit quae et qualis sit poena superborum. Ad quod notandum quod autor dat meritam poenam istis superbis; fingit ipsos trahi et raptari inter se inuicem per lutum et foetorem istius uallis, per quod figurat quod superbi semper rixantur inter se, et unus deiicit alium et alter facit ruinam alterius, et sic alta gloria superbi cadit in lutum, quia efficitur ludibrium fortunae, ridiculum populi et fabula uulgi; nam post lapsum uenit in odium et contemptum omnium et suorum et amicorum; modo ad literam dicit autor: {Dinanci a me si fece un pien di fango}, idest occurrit oculis meis mentalibus, {mentre noi passauam la morta gora}, idest interim dum transiremus per illam uallem stygiam, cuius aqua erat mortua, idest immota; {gora} enim est uulgare florentinum, et est aqua quae currit per duciam ad molendinum. Sed ne procedam ulterius obscure ad cognitionem istius hominis est sciendum, quod iste erat quidam miles florentinus nomine Philippus Argenti de Adimaris, uir quidem superbissimus, iracundissimus, sine uirtute uel ciuilitate, displicentissimus, quia erat de stirpe numerosa ualde, et pulcer et fortis corpore et diues ualde, quae omnia sibi materiam arrogantiae ministrabant, habebat summe odio populum florentinum, habebat unum equum quem uocabat equum populi Florentiae, quem promittebat omnibus petentibus eum mutuo; de mane equus erat paratus tempestiue et dabatur primo uenienti; postea aliis superuenientibus dicebatur: tarde, tu fuisti praeuentus, et sic eludebat spes multorum, et de hoc habebat solacium et risum. Uide ergo quomodo autor bene soluit sibi de uectura si aliquando fuit delusus ab eo. Hunc equum fecit aliquando ferrari argento, ideo cognominatus est Philippus Argenti. 
+
+et subdit defensionem Uirgilii dicens: {perchè 'l maestro accorto}, idest Uirgilius prouidus circa salutem autoris, {lo sospinse}, idest repulit a naui, et transiuit ultra, dicendo: {uia costà con gli altri cani}, idest uade cum aliis superbis qui irascuntur ad omne uerbum, sicut canis ad omnem muscam, et per hoc notat prudentiam sapientis qui cito cedit furori, et dimittit talem dicens: uade, morde te rabie canis rabide. Sed ut appareat clare qualiter iste canis rabidus non potuerit pati aliquam contumeliam uerborum etiam iocosam, uolo te scire nouum iocosum per quod euidenter appareat eius natura clara displicenter. Est ergo breuiter sciendum, quod tempore istius Philippi, paulo ante expulsionem autoris, fuit in ciuitate Florentiae Ciachus maximus gulosus, de quo dictum est supra capitulo UI, et quidam alius ioculator leccator, nomine Blondellus, homo paruulus de persona, sed multum politus et ornatus, cum caesarie capillorum flaua, non habens pilum tortum in capite. Hic Blondellus una die, tempore quadragesimae, profectus ad piscariam, uolebat emere duas lampredas pro domino Uerio de Circulis, qui tunc erat princeps partis Albae. Quod Ciachus uidens accessit ad Blondellum, et petiit quid esset. Blondellus subito finxit quod heri de sero tres pulcriores lampredae cum uno magno sturione praesentatae fuerant Domino Cursio de Donatis, qui erat princeps alterius partis Nigrae; et dixit, quod ideo faciebat emi alias duas, quia crastina die erat daturus prandium quibusdam nobilibus, petens: nonne uenies tu? Cui Ciachus respondit: bene scis, quod ueniam. Iuit ergo Ciachus die sequenti, hora prandii ad domum Domini Cursii, quem reperit ante ostium suum cum quibusdam uicinis suis. Qui dixit: bene uadat Ciachus; quid uadis faciendo? respondit Ciachus: Domine, uenio pransum uobiscum. Et ille: uadamus, quia hora est. Quum autem discubuissent, Ciachus perpendens, quod nullus erat ibi forensis, putauit se deceptum; sed multo maiorem delusionem habuit, quando uidit se non habere nisi de ciceribus et pisciculis Arni; et continuo coepit facere uindictam de Blondello. Post paucos ergo dies iuit Ciachus ad forum uetus; ibi ex aliis ribaldis elegit unum, qui uisus est habilis sibi ad id quod uolebat; et explorans ab eo, si erat bene agilis in pede, promisit sibi unum grossum, si faceret quod petebat. Imposuit ergo sibi, quod iret ad Logiam Adimarorum, cum uno flasco uitreo in manu, et diceret domino Philippo Argenti, quod Blondellus mittebat eum et rogabat, quod rubinaret sibi illud uas cum suo uino rubeo, quia uolebat modicum solatiari cum quibusdam suis zancariis. Iuit ergo iste ribaldus plene informatus a Ciacho, Ciacho sequente parum a longe, et fecit ambasiatam Domino Philippo ex parte Blondelli, et statim aufugit, ne ille iam insurgens iniiceret manus in eum. Ciachus, qui notauerat totum, laetus dedit denarium ribaldo et recepit flascum suum. Et sine mora iuit, et inuenit Blondellum, cui dixit, quod Dominus Philippus faciebat eum conquaeri; quare Blondellus iuit uersus logiam Adimarorum, et Ciachus sequutus est eum, expectans uidere euentum rei. Sed dominus Philippus, qui non potuerat contingere baratarium, stabat totus turbatus et rodebat se ipsum in animo, quia extimabat, quod Blondellus ad postam alicuius fecisset sibi unam truffam. Et ecce interim Blondellum; cui statim dominus Philippus uenit in occursum. Et quum Blondellus ignarus fraudis factae contra eum, salutaret illum, Philippus, qui erat corpore magnus, neruosus, fortis, iracundus, indignans dedit sibi cum pugno magnum ictum in faciem. Et Blondello clamante: Heu mihi! quid est hoc, Domine mi? Philippus apprehendens eum per crines, abiecto caputio, fulminabat super eum manu, et lingua clamabat: Proditor! bene uidebis, quid est hoc. Quale rubinare mittis tu ad me? Bene rubinabo te. Uideor ne tibi puer irridendus? Et sic dicendo cum pugnis suis, qui uidebantur sibi ferrei, fregit sibi totum uisum, et totum caput depilauit, uolutando ipsum per lutum; et cum tanto studio repetebat uerbera, quod numquam Blondellus potuit dicere unum uerbum ad ueram excusationem sui. Demum quum multasset eum multis bussis, et multi concurrentes cum maximo labore eruissent illum de manibus suis, dicebant Blondello, quod ipse fatue egerat mittendo Philippo ribaldum cum flasco et truffis, quia bene debebat scire, quod dominus Philippus non erat homo mottezandus. Blondellus autem plorans, excusabat se, quod nunquam miserat ad eum pro uino; et statim cogitauit, hoc factum fuisse opera Ciachi, qui solicitauerat eum ut iret ad dominum Philippum. Deinde aliquantulum refocilatus, reuersus est domum, ubi pluribus diebus stetit, quod non potuit apparere tristis et dolens. Tandem egrediens occurrit Ciacho, qui petiuit, quale fuerat uinum domini Philippi. Blondellus respondit: tales uisae fuissent tibi lampredae domini Cursii. Tunc Ciachus subridens: in te amodo stat, si uelis mihi dare tam bene ad comedendum, dabo tibi tam bene ad bibendum. Ad propositum ergo uide, qualiter Philippus Argenti pro una uana buffa distratiauit crudeliter uilem homuncionem per lutum cum furore. Ideo bene nunc distratiatur uiliter, ut canis rabidus ab aliis canibus per triste coenum infernale. 
+
+Et subdit responsionem Uirgilii qui dicit quod autor uidebit quod optat antequam perueniat ad finem circuli, unde dicit: {et egli a me}: supple Uirgilius respondit: {tu serai sazio di tal disio e conuen che ti goda}, quasi dicat, eris satur et laetus tali uindicta quam appetis tam auide, {auanti che la proda}, idest antequam extremitas ripae, {ti si lassi uedere}, quasi dicat: antequam applices ad ripam ciuitatis ubi exibis de naui; et sic uide quod adhuc erant tam a longe quod non poterant uidere ultimam ripam. Et hic nota quod istud quod autor hic fingit, aliquando accidit de facto in mundo isto, quia dicit aliquando uir sapiens uidens rabiosam bizariam unius superbi: iste ducet adhuc miseram uitam; dicet alius ego uellem uidere cito; respondet sapiens: istud forte accidet priusquam optes uel credas, et sic accidit: sic dicebat Boetius exul, et hoc uerificatum est in utroque. Nam si Boetius non fuisset relegatus per superbum regem Gothorum, non fecisset opus tam nobile et utile, quod fuit multis causa consolationis in tribulatione et desperatione; nec Dantes nisi similiter passus esset persecutionem superborum fecisset opus tam mirabile, quod fuit causa correctionis sibi et aliis. Unde si uterque fuisset interrogatus: uelles tu numquam fuisse expulsus, non dubito quod respondisset: nullo modo.
+
+{Et io.} Hic autor ponit responsionem suam ad Uirgilium, in qua profitetur se iam uidere signa praetendentia ipsam. Unde dicit: {Et io}, idest ego Dantes dixi: {Maestro}, idest, o Uirgili, magister mi, uere uideris mihi dicere uerum, {già certo}, idest certe sine dubio, {cerno}, idest discerno et comprehendo, {le sue meschite}. Et hic nota quod istae Ecclesiae sunt sepulcra haereticorum qui puniuntur iuxta moenia murorum intra ciuitatem. Sicut enim accidit in mundo isto, quod accedentes ad aliquam terram primo solent uidere a longe templa quae communiter sunt alta et apparentia, ita nunc isti accedentes ad istam ciuitatem infernalem primo uident templa, idest sepulcra haereticorum, quae ad modum templorum apparebant in aere, quia eorum coopertoria sunt suspensa in alto, et uidentur in forma quasi tecta Ecclesiarum acuta in medio. Nota etiam quod autor utitur uocabulo saracenico; nam Ecclesiae haereticorum non possunt dici Ecclesiae. Ponit etiam ipsa sepulcra haereticorum iuxta extrema seposita a toto corpore ciuitatis, quia conuenticulae haereticorum sunt tales, quod uitant consortia aliorum. Et tangit formam poenae istorum a qua procedebat ille dolor, quia scilicet puniuntur in igne, unde dicit: {uermiglie come fosser uscite di fuoco}, sicut a simili uidemus hic quando faber ignit bene unum ferrum quod totum uidetur igneum. 
+
+{Noi.} Hic ultimo autor ostendit quomodo peruenerint ad istam ciuitatem, quam describit a mirabili fortitudine eius, dicens: {noi pur giugnemo}, idest nos tandem peruenimus et appulimus finaliter nauigando cum Phlegia, {dentro a l'alte fosse}, idest profundas, {che uallan quella terra sconsolata}, idest cingunt et claudunt illam ciuitatem infelicem, quia Infernus est locus inconsolabilis, ut dicit Aristotiles in sua poetria. Et hic nota quod autor fingit istam ciuitatem fore fortem et inexpugnabilem cum magnis fossis profundis et muris altis et fortibus, ut locus conueniat damnatis. Uidemus enim in mundo nostro quod qui grauius deliquerunt coercentur duriori carcere, et subiiciuntur grauioribus poenis; et ita qui laeuius peccauerunt largius detinentur et laeuius puniuntur: ita in proposito, isti qui sunt inclusi intra ciuitatem, enormius peccauerunt; illi uero qui sunt positi extra in loco ampliore et liberiore, laeuius peccauerunt. Nota etiam quod per profunditatem fossarum, et fortitudinem murorum, autor figurat profunditatem et difficultatem materiae, quam nunc parabat intrare, sicut statim dicetur; unde dicit: {le mura mi parea che ferro fosse}, idest essent de materia ferrea, ut bene uidebis infra. 
+
+Ideo autor bene fingit quod non potuerunt peruenire ad introitum nisi per longam circuitionem, unde dicit: {uenimmo in parte}, scilicet ad terram ante portam ciuitatis, ubi erat portus illius nauigii, {doue 'l nocchier forte}, scilicet Phlegias superbus: {gridò: uscitice}, idest exite de naui, quia: {qui èe l'entrata}, et bene dicit quod clamauit, quia cum magna indignatione et ira deposuit eos ad terram. Sciebat enim quod erant facturi magnum damnum ciuitati, et dicit: {non senza far pria grande agirata}, quia non sine longo discursu rationis et magno labore speculationis potuit peruenire ad istam materiam. Et hic ultimo nota lector, quod potes mirari et dubitare, nonne autor noster descripsit supra ciuitatem infernalem, ubi tertio capitulo dixit: {Per me si ua nella città dolente!} similiter descripsit Charonem nautam qui transportat omnes animas prauorum in Infernum per fluuium Acherontis; quare ergo nunc describit aliam ciuitatem et alium nautam, scilicet Phlegiam qui transfert animas de ualle ad istam ciuitatem? Dico breuiter quod autor non est hic superfluus, imo subtiliter facit pulcerrimam fictionem; fingit enim quod ista magna et antiqua ciuitas habeat tria et diuersa fortilitia, sicut gratia exempli habet ciuitas antiqua Padua in Italia. Modo in primo fortilitio maiore, ubi non fit magna custodia, habitant illi qui peccauerunt per incontinentiam. In secundo strictiore ubi fit magna custodia habitant illi qui peccauerunt per uiolentiam. In tertio fortilitio strictissimo habitant illi qui peccauerunt per fraululentiam, ubi inuenitur tertius portitor animarum peior et horribilior caeteris, scilicet Gerion; et ultimo in centro ciuitatis est carcer obscurissimus, scilicet puteus in quo puniuntur proditores.
+
+{Io uidi più di mille.} Ista est quarta et ultima pars generalis, in qua autor ostendit maximam resistentiam quam habuerunt ad intrandum istam ciuitatem. Sed antequam descendam ad literam exponendam uolo te praescire, quod tota ista pars est fortis et comuniter male intellecta; sed ne perdam tempus dicam breuiter et summatim, quod autor noster ideo fingit se hic inuenisse maximam resistentiam, ut per illam det intelligi maximam luctam mentis quam secum habuit. Si enim supra autor inuenit in singulis circulis unum singularem custodem qui uoluit sibi denegare ingressum ne uideret communia uicia et supplicia incontinentium, quae sunt quasi per se nota; quanto fortius debet hic inuenisse magnam multitudinem custodum uolentium impedire ne intret ciuitatem, et uideat uicia magis occulta? Fingit ergo subtiliter quod daemones in magna multitudine cum magno furore concurrerint ad turrim magistram, ut bene custodirent passum ne isti possent intrare. Ergo per daemones autor repraesentat nobis malitias, fraudes et falsitates quas parabat describere, quas non Homerus, non Uirgilius numquam descripserat; ideo non mireris si habuerit hic magnam resistentiam, quia sine magna difficultate non poterat intrare fortem materiam. Nunc ad literam dicit autor : {Io uidi più di mille dal ciel piouuti}, idest Daemoniorum qui propter superbiam ceciderunt de caelesti ciuitate in istam infernalem, et ponit numerum pro numero, ita poterat dicere centum milia uel mille milia, quia infinita et innumerabilia sunt genera malitiarum et fraudium, et dicit: {in su le porte}, in plurali propter uersum, uel ad magnificandam fortitudinem illius portae, cum tamen non esset nisi una porta, ut patebit postea. Et primo ponit uerba daemonum, dicens: {che dicean stizzosamente}, idest indignanter et cum ira: {chi èe costui}, scilicet tam audax, tam ualens, {che senza morte}, idest qui antequam sit mortuus, {ua per lo regno della morta gente}, idest per Infernum qui est locus uere mortuorum; et uide quod autor noster non erat mortuus cum istis, quia non fuerat usus in uita malitiis et fraudibus, nisi parum ad fallendas mulieres in iuuentute sua, ut dicetur alibi.
+
+{che già l'usaro a men stretta porta}, idest ad primam portam Inferni, quae est magis patens quam ista, quia est sine ulla custodia, {la quale ancor se troua senza serrame}, quia Christus fregit seras et claustra Inferni iuxta illud: *Attollite portas principes uestras*. Et specificat illam portam per titulum nigrum qui reperitur in summitate istius portae, ut patuit in principio tertii capituli, unde dicit: {tu uedesti la scritta morta}, idest scripturam, quae est uox mortua, ubi dicitur: {iustizia mosse il mio alto Fattore}. Sed certe sicut non potuerunt resistere Christo ibi; ita hic non poterunt resistere uni Deo qui iam uenit in succursum nostrum. Et uult breuiter dicere Uirgilius ad excusationem suam: isti daemones praesumpserunt impedire Christum ne intraret infernum per liberationem Patrum, quanto fortius possunt presumere impedire nos! sed sicut nihil profecerunt tunc, ita nec nunc, quia intrabimus uirtute diuina. Et sic uide ex dictis cessat obiectio quam solent quidam facere, quare daemones non recipiebant Dantem libenter ut lucrarentur illam animam? quia autor uenerat uiuus ad liberandum se et alios ab isto Inferno, moraliter loquendo. Et nota quod appellamus Infernum moralem statum uitiorum, quia homines moraliter loquendo sunt mortui in eo, sicut a simili dicimus bellum ciuile, quia de ciuibus fuit et inter ciues gestum, tamen re uera fuit potius inciuile. 
+
+et describit tempus illius coniurationis, quia scilicet erat nouiter mortuus quando Ericto compulit eum sua arte magica intrare puteum inferni ad suscitandam umbram unius proditoris de profundo inferni. Dicit ergo: {la carne era nuda di me}, idest nudata et priuata mea figura humana, quia cito post mortem caro resoluitur in elementa sua, et amittit pristinam figuram, {di poco}, idest de modico tempore eram mortuus, {ch'ella me fee intrar dentro a quel muro}, scilicet istius ciuitatis; stabat enim Uirgilius ante portam quando dicebat ista, et ecce quare: {per trarne un spirto del cerchio di Giuda}, idest de ultimo circulo infernali, in cuius centro ponitur Iudas, ut patet ultimo capitulo inferni. Et hic nota bene quod iste passus uidetur nimis fortis multis, unde dubitant et petunt quando fuit hoc, et dicunt: quando Ericto suscitauit mortuum ad petitionem Sexti, de quo dictum est. Sed hoc est omnino impossibile, quia Uirgilius erat tunc iuuenis, uel mortuus est tempore Augusti, ut iam dictum est capitulo I. Alii dicunt quod ista Ericto suscitauit alium mortuum in Thesalia ad petitionem Bruti et Cassii, qui fecerunt ibi bellum ciuile cum Augusto et Antonio; sed hoc etiam est falsum, quia paulo post istud bellum Uirgilius primo uenit Romam spoliatus bonis suis. Sed certe non oportet ire per ista somnia uana, quia ista est simpliciter fictio noua, quia autor fingit quod Uirgilius hoc finxerit ad exhortandum ipsum, sicut facit aliquando uir sapiens ut praestet materiam bene sperandi alteri, dicit: bene sum expertus in hoc, ideo ne dubites tibi de aliquo. Unde statim assignat causam, quia finxerit se intrasse circulum Iudae infimum, ut scilicet ostenderet se uidisse totum infernum a primo circulo usque ad ultimum, ubi stat Iudas; ideo conuenienter fingit quod ista magna maga uocauerit animam Uirgilii, qui etiam nouit artem magicam in fauorem suum ad suscitandum mortuum per inuocationem et incantationem. 
+
+{Et altro disse.} Ista est secunda pars generalis in qua autor describit monstra infernalia, quae insurrexerunt contra istum ad terrendum eum; et breuiter uult dicere quod isti daemones uidentes quod isti non recedebant, sed expectabant adhuc intrare mediante alio, induxerunt furias infernales armatas serpentibus quae factis et uerbis conabantur expellere eos; nam istae sunt causa omnium malorum, ideo occurrunt homini uolenti uincere uitia, sicut modo Dantes. Ad cuius intelligentiam est breuiter sciendum, quod istae furiae infernales finguntur ab omnibus poetis esse tres, quia omne malum perpetratur mente, lingua, manu, unde uocantur Alecto, Thesiphone, Megera. Prima, moraliter loquendo, est praua cogitatio, et Alecto interpretatur impausabilis, quia non permittit quiescere mentem. Secunda est praua locutio, unde Thesiphone interpretatur uox supposita, nam uox seruit locutioni. Tertia est praua operatio, unde Megera interpretatur longa lis. Istae tres merito appellantur furiae infernales, quia incitant hominem ad furiam et furorem omnium scelerum; et uere sunt arma et instrumenta, quibus daemones expugnant homines et ducunt ad inferna. Nunc ad literam autor uolens describere furias primo continuat dicta dicendis, dicens: {et altro disse}; scilicet ille Uirgilius ad exhortationem meam, {ma non l'ho a mente}, idest sum oblitus, quasi dicat alias rationes et persuasiones fecit mihi, quas referre non possum, quia omnino eram intentus ad principalem materiam describendam; unde dicit: {però che l'occhio}, idest speculatio intellectualis, {m'auea tutto tratto}, idest omnino abstraxerat me, {uer l'alta torre a la cima rouente}, idest ardentem, rubentem igne qui erat in ea. Ista enim est illa turris secunda, quae reddidit signum primae cum duabus facibus, ut patuit in principio praecedentis capituli; et facta continuatione describit furias in generali, quantum ad actum, et quantum ad habitum dicens: {doue}, idest in qua turre, {tre furie infernal fuor dritte ratto}, idest cito, {in un punto}, idest in instanti, quia homo subito instigantibus istis prorumpit ad cogitandum, loquendum, et committendum omne peccatum; ideo bene dat eis ornatum habitum, dicens: {tinte di sangue}, quia istis operantibus deuenitur ad sanguinis effusionem, et dicit: {che aueano membre feminili et atto}. Et hic nota quod autor dat sexum foemineum furiis, sicut etiam uicia et uirtutes repraesentantur in habitu foeminino, similiter et scientiae, quia sunt foeminini generis, et quia ut dicit philosophus: mulier facit omnia ualde: si diligit, diligit intense; et ita si odit, odit immense. Ad propositum ergo, sicut foemina infuriatur et indaemoniatur et irascitur, quia non est caput super caput serpentis, nec ira super iram mulieris, ita nunc furiae incendebantur contra autorem.
+
+{Uegna.} Nunc autor declarat clamorem furiarum, quia omnes alta uoce clamabant Medusam in fauorem suum ad terrendum et expellendum hominem uiuum ab ingressu istius ciuitatis, quia nullum monstrum infernale uidebatur potentius et efficacius ad impedimentum et obstaculum istius. Habebat enim crines serpentinos sicut et ipsae furiae, et solo aspectu omnes uidentes se saxificabat. Sed quae erat ista Medusa? Certe multi multa dixerunt hic de Medusa. Aliqui enim dicunt quod autor per Medusam dat intelligi figuraliter in generali libidinem siue mulierem libidinosam; quod arguunt quia Medusa fuit olim pulcerrima, et aspectus talis reddit homines immemores, obliuiosos, sicut scribit Plinius de puella pulcerrima nomine Capaspa, quam Alexander magnus ostendit nudam excellentissimo pictori suo, qui uocatus est Apelles, qui illa uisa, factus est uelut statua muta sine sensu; quod uidens Alexander fecit ipsum desponsare eam. Modo istae inuocabant Medusam sperantes habere uictoriam de auctore, quia multum laborauit morbo amoris libidinosi, et quia mulier uincit uiros fortes, sapientes; sed licet ista expositio uideatur pulcerrima, tamen est alienissima a proposito autoris; quia alibi tractauit plene de libidine, quae punitur extra istam ciuitatem, nec mulier posset tollere sibi istud iter. Alii dicunt quod Medusa figurat astutiam in generali, quia Medusa fuit astutissima, ideo figuratur habere crines serpentinos, quia serpens est astutissimum animalium; nec ista expositio est de mente autoris, quia autor tractabit de ea plene sub figura Gerionis. Alii dicunt quod Medusa repraesentat cupiditatem, quod probare uidentur, quia Medusa, ut patet in litera, appellatur Gorgon, quod interpretatur terrae cultrix, et ex cultura terrae nascitur cupiditas, quae maxime indurat mentes hominum; ideo secundum opinionem istorum Uirgilius, idest ratio, uidetur persuadere autori: fili mi, auerte oculos a cupiditate terrenorum, quia si respicis eam non poteris intrare ciuitatem, idest peruenire ad cognitionem magnorum malorum, nec per consequens redire sursum ad superna et uirtutes. Sed licet ista expositio uideatur uerior et melior, tamen nihil facit ad propositum, quia de cupiditate autor tractauit supra plenissime, quae punitur extra sub potestate Plutonis. Alii dicunt quod Medusa figurat terrorem in generali, et ista espositio est optima et uerissima; nam terror maxime impediebat autorem, sicut iam patuit in fine capituli proxime praecedentis. Si enim terror reuocabat autorem ab ingressu generali et facili inferni, sicut ostensum est clare II capitulo huius libri, quanto fortius ab ingressu arduissimo istius fortissimae ciuitatis, quae est murata ferro, et habet tot milia daemoniorum, et tot terribilia monstra ad custodiam sui! Ergo ad propositum, dimissis caeteris opinionibus praedictis tamquam superfluis, uolunt dicere istae furiae: non possumus uti fortioribus armis ad arcendum istum retro, quam terrore, quia terror facit hominem stupidum, saxeum; ergo sola Medusa fortis armatura sufficit ad expugnandum et fugandum istum fortem bellatorem ne triumphet gloriose de nobis. Nunc ad literam dicit autor: {tutte}, idest omnes furiae, {gridauan riguardando in giuso}, scilicet supra Dantem ad incutiendum sibi timorem, {uegna Medusa}, cuius est tanta potentia, quod hominem adhuc uiuentem facit uideri mortuum, unde dicit: {sì 'l farem di smalto}, idest durum, lapideum uelut smaltum, quasi dicat, faciemus eum obliuiosum, insensibilem. 
+
+{E già uenia.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor describit aduentum Mercurii cuius ope et opera intrauerunt ciuitatem Ditis. Sed antequam descendam ad literam est utiliter praenotandum, quod sicut scribunt omnes poetae, et potissime Martianus Capella in libro de nuptiis Mercurii, Mercurius qui est secundus planeta supra lunam, est Deus eloquentiae et sagacitatis: facit enim homines affabiles, astutos, rhetoricos, actiuos, industres, sollicitos, quales recte sunt hodie florentini; et dicitur Deus mercatorum, quorum proprie est esse eloquentes et sagaces, et quia in mercibus committuntur infinitae fraudes, imo unaquaeque ars habet suum Mercurium; ideo elegantissime fingit Uirgilius se non posse intrare ciuitatem plenam fraudium sine Mercurio, idest influentia mercuriali. Nunc ad propositum autor uolens describere aduentum Mercurii fingit se primo audire strepitum magnum, et breuiter uult dicere, quod dum daemones et furiae cum Medusa ita insurgerent ad obstandum ei, ne intraret, Mercurius ex alia parte ueniebat pro aperiendo sibi, quod indicabat unus terribilis sonus, quia ante illum fiebat confractio aeris faciens magnum terrorem, sicut a simili facit uentus impetuosus contra flammas incensae syluae. Ordina sic literam, {et un fracasso d'un suon}, quia Mercurius ueniens per istam uallem cum magna ui frangebat aquam, sicut facit gallea quando uiolenter frangit aquam, {pien di spauento}, quia inferebat pauorem audientibus; et audi si erat magna uiolentia, {per cui tremauan ambedue le sponde}, scilicet illius uallis, {già uenia su per le torbide onde}, idest per aquas turpes illius Stygis. Et hic nota quod per istum actum autor figurat magnam uirtutem et potentiam mirabilem eloquentiae, quae rumpit omnia obstantia sibi, imo aliquando frangit iram hostium armatorum, sicut Ualerius narrat de Antonio eloquentissimo oratore, qui fuit auus Antonii qui fuit cum Caesare. Nam tempore, quo Marius fecit magnas crudelitates in urbe contra nobiles satellites Marii, iuerunt ad domum Antonii, ut trucidarent eum, quos omnes Antonius ita placauit eloquentia sua, quod omnes reduxerunt gladios in uaginam; sed alius superueniens qui non audiuerat eum obtruncauit ipsum. 
+
+{Ben m'accorsi.} Nunc autor ostendit quomodo deuenerit in cognitionem generalem istius potentis dicens: {ben m'accors'io ch'el era dal ciel messo}, scilicet per tam mirabiles effectus, quia opera eius erant magis diuina quam humana, quia transibat solus per aquam sicco pede, et aerem serenabat, et omnes ante se fugabat; et bene fingit ipsum missum a coelo, quia, ut dictum est, Mercurius est secundus planeta, est filius Iouis, est deus eloquentiae; ergo bene a coelo historice, poetice, alegorice loquendo, et uere eloquentia est coeleste donum. Et hic lector uolo quod notes necessario, quod multi decepti sunt hic dicentes, quod iste fuit unus angelus, quod tamen alienum est a mente autoris, unde non intelligunt motiuum eius: nam Mercurius poetice loquendo est nuncius et interpres Deorum, qui mittitur a superis ad inferos ad executionem omnis diuinae uoluntatis, sicut patet apud Homerum, Uirgilium, Statium, Martianum, et alios multos. Nec oportet quod autor fingat diuinam gratiam sibi missam, quia iam saepe ostendit se facere istam descriptionem per diuinam gratiam. Praeterea autor introducit apparitionem angelorum in purgatorio non in inferno; unde Uirgilius dicit sibi purgatorii capitulo II: {Omai uedrai de sì fatti officiali}, scilicet de angelis, quia non erat solitus uidere angelos per totum tempus quo stetit in inferno; 
+
+{Sì come.} Hic autor describit poenam haereticorum; sed antequam ueniam ad literam est praeuidendum quod haeretici stant mortui in sepulcris apertis, de quibus exalat magnus foetor, et ardent igne. Hoc autem figurat moraliter, quod haeretici sunt mortui quantum ad fidem, et uiuentes sepulti, quia eorum uitium occultant nec audent propalare, tamen sepulcra sunt aperta, quia eis non est clausa uia redeundi ad unitatem Ecclesiae, et copercula pendent in aere super eos, quia eorum finalis sententia pendet usquequo sunt in uita, et possunt resurgere de sepulcris per poenitentiam, ideo cremantur igne, quia de facto incinerantur in mundo quando sunt pertinaces in non reuocando, uel quia eorum mens siue conscientia ardet et aestuat interius; et sunt positi iuxta moenia ciuitatis quia uitant consortia hominum, et stant communiter separati a comunione ciuium, sicut uidemus hodie de facto quod tales stant in uallibus fortissimis inter altissimos montes, unde non possunt diuelli aliqua uia. Nunc ergo ad propositum dico quod autor uolens describere situm et formam sepulcrorum in quibus puniuntur haeretici, praemittit duas comparationes, et breuiter dicit, quod tanta erat multitudo et uarietas sepulcrorum ibi, quanta est apud ciuitatem Arelatae in prouincia Narbonensi et apud ciuitatem Polae in Histria: modo ordina literam sic: {i sepulcri faceuan così tutto il luoco uaro}, idest uarium diuersimode; sicut uaria est diuersitas colorum, {quiui}, scilicet intra et prope murum istius ciuitatis, {sì come}, supple faciunt, {ad Arli}. Ista ciuitas est in prouincia Narbonensi, quae literaliter dicitur Arelatae sita super Rhodano longe ab Auinione forte per tres leucas, iuxta quam est maxima multitudo arcarum diuersarum formarum, de quibus dicitur communiter, quod olim tempore Caroli magni facto ibi magno conflictu inter Christianos et Saracenos, multis utrinque prostratis, uolentes Christiani superstites ex pietate sepelire corpora suorum, rogauerunt Deum ut ostenderet eis Christianos qui in tanta comuni strage non discernebantur ab infidelibus; et continuo super quolibet Christiano apparuit cedula indicans quis ille esset, et sic fecerunt sepulturas paruas et magnas secundum exigentiam cuiusque. Sed quidquid dicatur credo quod hoc sit uanum et fabulosum; et credo quod erat ex consuetudine patriae sepelire mortuos, sicut uidi apud alias multas terras in partibus illis licet non in tanta multitudine. Sed forte hoc erat quia Arelate est antiquissima ciuitas, et fuit aliquando caput regni, sicut uidi tempore Urbani quinti, quod Carolus modernus imperator accessit ad istam ciuitatem et fecit se coronari regem Arelatensem iuxta Rhodanum. Ideo dicit: {doue Rodano stagna}, idest inundat: et ecce aliam comparationem; {sì come a Pola}: iuxta Polam ciuitatem est etiam magna multitudo arcarum; audio quod sunt quasi septingentae numero, et fertur quod olim portabantur corpora de Sclauonia in Histria sepelienda ibi iuxta maritimam, et dicit: {apresso del Carnaro}. Est enim Carnarium quidam gulphus in mari Adriaco in finibus Italiae continens xl. miliaria, et est locus periculosus ualde, ideo dicit: {che}, idest quod Carnarium {Italia chiude}, ex illa parte, {e i suoi termini bagna}, idest confinia; et restringit autor comparationem factam cum dicit: {saluo che 'l modo u'era più amaro}, quia scilicet in sepulcris quae sunt apud Arelate uel Polam sunt ossa sine sensu et poena, in istis uero est magna poena ignis; et est comparatio abusiua, quia in arcis dictarum ciuitatum nulla est amaritudo poenae, sed in istis est amarissima poena. Arcae etiam quae sunt apud Arelate et Polam sunt extra ciuitatem; istae uero sunt intra, licet circa extrema a corpore ciuitatis sequestrata. 
+
+{Suo.} Hic Uirgilius facta continuatione, nunc describit unam principalem sectam haereticorum, de qua hic intendit; unde nota quod autor utitur hic magna arte. Considerauit enim quod multae et diuersae fuerant species haereticorum, et quod aliqui habuerunt multos sequaces sicut Arius tempore Ambrosii; et ideo si uoluisset de omnibus uel de pluribus tractare, poterat facere magnum librum; ideo ex omnibus elegit unam sectam, quae uidetur habere plures sequaces quam aliqua alia, et quae destruit fundamentum fidei et omne bonum humanae uitae. Epicurei enim negant immortalitatem animae, et per consequens non est dare infernum, nec purgatorium, nec paradisum; quae opinio non solum est contra sacram theologiam, sed etiam contra omnem bonam philosophiam; unde non solum ponit errorem in fide, sed etiam in scientia humana. Non ergo dicas quare autor hic nominat Epicurum, cum non fuerit Christianus, quia haeresis etiam fit in philosophia. Nunc ordina literam sic: {tutti i sequaci}, scilicet Epicurei, {che fanno l'anima morta col corpo}, ita quod secundum eos intellectus non differt a sensu, et ex hoc inconuenienti epicureorum incurrebant aliud, quia scilicet ponebant summum bonum in uoluptate, {hanno suo cimiterio}, idest suum sepulcrum in cimiterio aliorum haereticorum, {da questa parte}, ostendebat sibi locum cimiterii, et uult dicere quod omnis princeps alicuius haeresis habet in illo cimiterio suam arcam magnam, in qua habet omnes suos sequaces secum; sed inter caeteros Epicurus habet arcam maximam et magnam turbam ualde sequentium eum; ideo dicit, {con Epicuro}. Et hic nota quod de isto Epicuro inueniuntur opiniones ualde contrariae. Nam Seneca moralis multum comendat eum, et saepe allegat eius sententias pulcras. Hieronymus etiam contra Iouinianum haereticum dicit, quod Epicurus fuit totus sobrius et temperatus, et ita alii multi. Tullius autem e contra saepe uituperat eum in multis libris; unde III Tusculanarum damnat eius opinionem de uoluptate, et multum indignatur contra illos qui dicebant: ipsum non intelligere dicta Epicuri; unde adducit ibi textum eius, ut ex eius litera euidenter appareat error eius; et Horatius tantus moralis appellat eum porcum. Sed breuiter quidquid dicatur, dico quod autor merito et laudabiliter ponit Epicurum mortuum et sepultum, qui posuit errorem maxime contrarium isti optimo operi suo; data enim mortalitate animarum cessant supplicia et proemia animarum, de quibus autor facit totum opus; ideo bene dicit Tullius contra illum errorem: *iampridem Epicureorum deos negantium omnis est explosa sententia*. Et alibi: *Non audet Epicurus deos negare, sed dicit eos nihil agere, nihil curare*. Ergo bene Epicurus numquam posset satis uituperari, de quo alibi dicam plura. 
+
+Et probat Farinata ab effectu inimicitiam, quam habuit in communi cum praedecessoribus Dantis, dicens: {sì che per due fiate li dispersi}, quia scilicet expuli eos de patria. Unde nota quod Farinata, princeps partis ghibelinae expulit bis guelphos de Florentia, praecipue nobiles, tempore Federici secundi, quando istae partialitates fuerunt in magno feruore in Italia, et specialiter in Tuscia, et specialissime in Florentia. Unde uidi literam, in qua Federicus laetatur, quod ghibelini de Florentia amici sui expulerunt guelphos; imo Federicus quosdam nobiles guelphos captos duxit secum in Apuliam, quos omnes fecit exosculari et macerari in mari: unde ipse Federicus uenit semel in comitatum Florentiae, sed numquam uoluit intrare ciuitatem, quia audiuerat ab astrologis suis quod erat moriturus Florentiae; sed mortuus est tandem in alia Florentia, quae est in Apulia. 
+
+{Alor surse a la uista scoperchiata.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor introducit alium spiritum florentinum manifestum epicureum, qui inquirit de filio suo. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod iste secundus spiritus fuit quidam miles florentinus nomine Caualcante de Caualcantibus. Iste omnino tenuit sectam epicureorum, semper credens, et suadens aliis, quod anima simul moreretur cum corpore; unde saepe habebat in ore istud dictum Salomonis: *Unus est interitus hominis et iumentorum, et aequa utriusque conditio*. Iste fuit pater Guidonis Caualcantis, qui fuit alter oculus Florentiae tempore Dantis, de quo alibi dictum est, et dicetur. Ideo bene autor inducit hic istum militem, quia magnus epicureus fuit, et ut faciat memoriam de isto Guidone uiro excellente; et fingit, quod ipse petat de filio suo; unde continuans dicta dicendis, dicit autor: {una ombra}, idest anima Caualcantis, {sorse alor}, idest surrexit tunc, non expectans quod Farinata amplius replicaret, contra autorem, {a la uista scoperchiata}, idest ad arcam discopertam ad uidendum, {lungo questo}, idest uersus Farinatam praedictum, quia erat in eodem sepulcro secum, sicut fuerat in eadem pessima credulitate, {infin al mento}, quia non surrexerat recte in pedibus sicut Farinata; ideo dicit: {credo che s'era in ginocchie leuata}, per hoc innuit autor quod iste non erat tantae magnificentiae, nec tam alti cordis sicut Farinata. Iste cum audisset autorem conferentem multa cum Farinata de nouitatibus Florentiae, et de expulsione et reuersione partis, surrexit statim libenter ad uidendum autorem, qui ita mordaciter tangebat ghibelinos, quia ipse Caualcante erat guelphus cum suis: ideo bene fingit autor quod surrexit contra Farinatam, quia Farinata loquendo contra Dantem de expulsione suorum, implicite tetigerat etiam expulsionem praedecessorum ipsius Caualcantis. Et sic uide quod autor ponit duos epicureos simul de parte contraria, unum ghibelinum, alterum guelphum, quorum unus meretur famam ratione gestorum suorum, alter ratione filii.
+
+Deinde Farinata, sicut est de more contendentium de istis partialitatibus, reddit uicem suam autori, et praenuntiat sibi quod in breui ipse expelletur de Florentia numquam reuersurus et adhaerebit ipsis ghibelinis; unde dicit: {ma la faccia de la donna che qui regge}, idest forma lunae quae est regina Inferni, {non fia raccesa}, idest non renouabitur, quia luna reaccenditur omni mense et renouatur, {cinquanta uolte}, quasi dicat: non praeteribunt quinquaginta lunationes, idest quinquaginta menses, quod est dicere non transibunt quatuor anni, {che tu saprai quanto quell'arte pesa}, scilicet expelli sine reditu; et sic fuit de facto, quia autor bannitus fuit anno MCCCIII. Et uide quam subtiliter autor dicit unam rem grossam, et est modus loquendi usitatus, quia tota die dicimus: non praeteribunt tot menses quod sic erit. Et hic nota, quod uidi aliquos sapientes mirari de eo quod dicit hic autor, quia non intelligunt modum loquendi poeticum, et dicunt: quid est dicere quod luna est regina Inferni? Debes ergo scire quod luna fingitur a poetis esse regina Inferni, idest istorum inferiorum; nam maxime regit ista inferiora terrena; primo, ratione suae uicinitatis, quia est inferior caeteris planetis, et dicitur fex planetarum, sicut terra elementorum, et est mater humoris, sicut sol fons caloris: secundo, ratione suae uelocitatis, quia in triginta diebus et minus percurrit totum zodiacum, unde faciliter mutat aerem, et facit uentos et pluuias, et mutat et mouet aquam, quia luna attrahit humorem de longinquo, sicut magnes ferrum: tertio, quia est significatrix omnium planetarum superiorum; unde est sicut instrumentum quo uinum reponitur in uegetem, quia scilicet recepit de supra influentiam aliorum planetarum et transfundit super nos; ideo fere in omnibus sequimur motum lunae, sicut in nauigando, in dando medicinas, et ita de aliis.
+
+Et subdit autor responsionem suam ad quaesitum; et dicit breuiter, quod crudelis occisio facta de ciuibus florentinis in conflictu Montis-aperti, est causa quae fecit populum ita impium contra ghibelinos. Ad cuius cognitionem est breuiter sciendum, quod in MCCLUIII, Uberti uolentes superbia sua submittere populum, fuerunt expulsi cum furore, et in ipso tumultu fuit interfectus quidam Schiatucius de Ubertis, et alius nomine Ubertus Cairia captus decapitatus fuit; Farinata cum aliis Ubertis et quibusdam nobilibus ghibelinis iuit Senas, ubi tunc uigebat pars ghibelina. Post duos annos, uidelicet MCCLX, Florentini cum amicitiis eorum, scilicet Lucanis, Pistoriensibus, Urbeuetanis et aliis iuerunt de mense augusti cum magno exercitu et maximo apparatu uictualium ad fulciendum Montem-alcinum, quod est castellum in comitatu Senarum, contra quos uenerunt dominus Prouincianus Syluanus dominus senarum, comes Iordanus affinis regis Manfredi, missus ab eo cum octingentis equitibus theutonicis in subsidium Senarum, dominus Farinata de Ubertis, dominus Gerardus de Lambertis cum suis ghibelinis pulsis de Florentia, et concurrerunt ambae partes totis uiribus apud Montem-apertum, ubi, breuiter dicendo, Florentini fuerunt debellati cum magna strage suorum; pauci equites interfecti fuerunt, sed de populo facta fuit crudelis caedes; quatuor millia remanserunt mortui, multi capti, et amiserunt totam praedam, quae erat maxima. Ex isto conflictu terribili, multum fuerunt debilitatae uires partis guelphae in Thuscia; de qua uictoria cardinalis Octauianus de Ubaldinis fecit magnum gaudium in curia; tunc alius Cardinalis, dictus Albus, dixit: quid laetaris? quod uictores erunt uicti perpetuo? et sic uisus est propheta, quia usque in hodiernam diem ghibelini de Florentia sunt exclusi. Fuit autem iste infelix conflictus una die sabati quarta septembris. Qua de re guelphi territi recesserunt de Florentia et iuerunt Lucam, et die dominica XUI septembris ghibelini reuersi sunt Florentiam cum comite Iordano praedicto, et fecerunt Potestatem comitem Guidonem nouellum, et fecerunt populum iurare fidelitatem Manfredo. Deinde confoederauerunt se cum Pisanis, Senensibus, Pistoriensibus et aliis contra guelphos et contra Lucanos; sed postea anno quinto, Comes Guido Guerra cum gente Caroli primi expulit ghibelinos de Florentia, ut dicetur alibi. Nunc ad literam ueniendo dicit autor: {et io a lui}, supple, respondi illi Farinatae: {lo strazio grande e scempio}, idest fatuum et immane facinus, {che fece l'Arbia colorata in rosso}, idest quod tu et alii ghibelini fecistis de populo florentino apud Arbiam, qui est fluuius labiens ad radices Montis-aperti, ubi fecistis tantam sanguinis fusionem Florentinorum, quod aqua mutato colore facta est rubea sanguine, ita quod tu de aqua bibere non potuisti, sicut olim Marius non potuit bibere de aqua Athesis infecta sanguine Theutonicorum, quorum mirabilem stragem fecerat, {fa far tal oracion nel uostro tempio}, et istud exponitur comuniter, idest in Florentia; sed ista expositio uidetur mihi nimis larga; imo credo quod loquatur stricte de templo. Nam debes scire quod Florentiae apud palatium Priorum est una ecclesia, quae fuit olim capella Ubertorum, et ibi sepeliebantur corpora. Modo in ista ecclesia saepe celebrabantur consilia; et quando fiebat aliqua reformatio de bannitis reducendis uel simili re, semper excipiebantur Uberti et Lamberti. Et ideo bene dicit autor, quod crudelitas facta apud Montem-apertum facit fieri tales orationes in templo Ubertorum. Et nota pulcrum modum loquendi: in templo enim solent facere orationes ex amore pro hominibus; hic autem fiebant orationes ex odio contra homines; imo fuit tantum odium contra istos, quod sepulcra istorum Ubertorum, quae erant in ista ecclesia, fuerunt aperta, et ossa fuerunt deiecta in Arnum. Si ergo Farinata perdiderat arcam in patria, autor dat sibi arcam in Inferno. 
+
+{Noi.} Hic autor ponit responsionem Farinatae ad se, qui breuiter dicit, quod damnati uident futura eo modo, quo ille qui habet debilem uisum uidet rem aliquam. Ad cuius comparationis intelligentiam nota quod diuersimode exponunt literam istam. Aliqui enim dicunt quod illi qui habent malam lucem non uident aliqua perfecte, nisi secundum quod ostenditur sibi ab aliis qui ostendunt sibi rem, et dicunt: uide tale quid est? et ita dicunt: ipsi damnati non sciunt praesentia neque futura, nisi in quantum refertur eis uel a daemone, uel ab aliquo spiritu qui nouiter descendat ad Infernum. Sed licet ista expositio uideatur pulcra et catholica, litera tamen non patitur eam aliquo modo si bene inspiciunt. Alii dicunt quod damnati nihil praesciunt futurum nisi mortem; sed ista expositio est quaedam fuga ignorantiae, et contradicit literae, quia paulo ante Farinata praedixit autori exilium suum uel ita de multis aliis. Sed ad ueritatem huius similitudinis est sciendum, quod eorum qui habent malam lucem aliqui uident rem melius de longinquo, alii de propinquo, cuius ratio assignatur in perspectiua; nam quidam habent uisum multum sed non clarum, et tales uident melius a longe, et tales non uident nisi a propinquo. Modo autor hic loquitur de illis qui uident rem a longe, sed non de prope; et ita damnati uident futura, sed non praesentia; et haec est sententia propria literae, quam autor expresse tangit in textu. Uide literam; dicit autor: ille Farinata, {disse}: idest respondit mihi: {Noi uegiam le cose che ne son lontane}, scilicet futura, {come quei ch'à mala luce}, sicut illi qui habent debilem uisum; et reddit causam: quia, {el sommo duce}, scilicet Deus, {tanto ne splende ancora}, idest adhuc praestat nobis tantam lucem cognitionis; et per contrarium, {e nostro intelletto è tutto uano}, quia nihil intelligimus uel scimus, {quando s'apressano o sono}, idest quando incipiunt euenire uel iam euenerunt, ita quod non sunt amplius in fieri sed in facto esse; unde dicit: {e nulla sapen di uostro stato umano}, scilicet de praesenti, {s'altri non ci aporta}, idest nisi aliquis nouiter ueniens ad infernum referat nobis noua de mundo uestro uiuentium, sicut tu Dantes modo, et sicut dicetur infra capitulo XUI de Gulielmo Burserio. Est autem hic bene notandum quod in damnatis est actualis noticia eorum quae aliquando cognouerunt in uita, quae notitia est eis ad tristitiam; ex memoria ergo eorum quae uiderunt, coniecturare possunt aliqua futura contingentia, sicut uidemus hic quod prudens et expertus aliquando praedicit aliquid futurum, sicut mutationem status suae patriae, et tamen potest esse quod ignorat quando fit praesentialiter, quia est absens, nisi sibi referatur ab alio: isto modo Farinata, Ciachus et quidam alii finguntur praedicere mutationem Florentiae. Nota etiam quod litera autoris concordat cum dicto Augustini, qui dicit: *Fatendum est nescire mortuos quid agatur dum agitur; postea uero possunt audire ab his qui hinc ad eos moriendo pergunt; possunt etiam ab angelis audire aliquid*. 
+
+Dicit ergo primo de secundo Federico: ad cuius cognitionem est sciendum, quod Federicus secundus, de quo multa et saepe dicuntur in isto opere, quantum spectat ad propositum, fuit uere epicureus; quoniam intendens potentiae et imperio per fas et nefas insurrexit ingrate contra matrem ecclesiam, quae ipsum pupillum educauerat, et exaltauerat ad imperium; et ipsam ecclesiam uariis bellis affixit per spatium triginta annorum: et ultra; pacem turpem fecit cum soldano, quum posset totam Terram sanctam recuperare: multos praelatos captos uenientes ad concilium per mare, inhoneste tractauit et in carceribus macerauit: Saracenos induxit in Italiam: beneficia ecclesiarum contulit, et bona earum usurpauit. Quum autem esset in Syria, captus est amore cuiusdam Principissae de Antiochia; nam fuit multum pronus in libidinem. Sed quum illa se excusaret assentire sibi, quia Federicus habebat uxorem, ipse fraudulenter ordinauit ad tempus, quod uenirent duae galeae totae nigrae cum uelis, remis, et omnibus instrumentis nigris, et hominibus indutis nigro, qui dicerent, quod ueniebant de Occidente de Italia, et referrent cum planctu, quod imperatrix uxor Federici migrauerat de hac uita; et cum ista arte seduxit istam quam optabat habere, et habuit tamquam legitimam coniugem, et ex ea habuit filium, qui uocatus est Federicus de Antiochia, qui postea fuit aliquando Uicarius in Tuscia pro eo, et fuit missus a Federico Florentiam cum MD equitibus in subsidium ghibelinorum contra guelphos. Federicus itaque, ut breuiter dicam, mortuus est excommunicatus, et ut aliqui dixerunt, suffocatus a filio suo Manfredo; et sic male finiuit cum tota stirpe sua, ut patebit III capitulo Purgatorii, et III Paradisi. Fuit tamen ualentissimus et potentissimus dominus in mundo, ut saepe dicetur, et praecipue infra capitulo XIII. Nunc ad literam dicit ille Farinata: {lo secondo Federico}, dictus est secundus ad differentiam aui sui Barbarussae, qui uocatus est Federicus primus, de quo etiam alibi saepe dicetur, et praecipue capitulo XUIII Purgatorii, {èe quà entro}, idest intra arcam istam, in qua sum; et cui non sufficiebant tot regna in mundo, nunc iacet inclusus isto carcere caeco. 
+
+Postea nominat alium, scilicet cardinalem Octauianum de Ubaldinis. Iste claruit post Federicum II, scilicet tempore Manfredi et Caroli I ueteris. Sed hic multi dubitant et dicunt: quare debeo plus intelligere de Octauiano, quam de alio; ex quo autor dicit ita simpliciter {e 'l Cardinale}, neminem nominando? dico breuiter quod anthonomasice loquitur de eo, quia fuit uir ualentissimus tempore suo, sagax et audax, qui curiam romanam uersabat pro uelle suo, et aliquando tenuit eam in montibus Florentiae in terris suorum per aliquot menses; et saepe defendebat palam rebelles ecclesiae contra Papam et Cardinales; fuit magnus protector et fautor ghibelinorum, et quasi obtinebat quidquid uolebat. Ipse fecit primum Archiepiscopum de domo uicecomitum Mediolani, qui exaltauit stirpem suam ad dominium illius ciuitatis, et altam potentiam in Lombardia: erat multum honoratus et formidatus; ideo, quando dicebatur tunc: Cardinalis dixit sic; Cardinalis fecit sic; intelligebatur de cardinali Octauiano de Ubaldinis per excellentiam. Fuit tamen epicureus ex gestis et uerbis eius; nam cum semel petiisset a ghibelinis Tusciae certam pecuniae quantitatem pro uno facto, et non obtinuisset, prorupit indignanter et irate in hanc uocem: si anima est, ego perdidi ipsam millies pro ghibelinis. Et concludit Farinata: {et degli altri mi taccio}, quia nimis esset longum enarrare uiros magnificos de secta epicureorum, et etiam esset inhonestum et malum exemplum audientibus infamare homines de tali haeresi, nisi sit omnino manifesta. Ah quot sunt haeretici, qui simulanter uidentur catholici timore uel poenae uel infamiae! 
+
+Et hic nota quod autor hic utitur magna arte: uult enim ostendere quod nunquam perdat tempus, quia dum propter foetorem reduxisset se uersus arcas, adhaesit uni alteri, non illi primae magnae Epicuri, a qua paulo ante recesserat; sed uni alteri magni haeresiarcae, scilicet Photini, in qua erat sepultus Anastasius papa. Hoc autem fingit autor ad pleniorem perfectionem sui tractatus, quia superius tractando de haereticis non fecerat mentionem nisi de uno singulari errore epicureorum, et nihil dixerat de aliquo heresiarca christiano; ideo nunc reflectit se ad materiam quam uidebatur finiuisse, et tangit breuissime de Photino qui habuit errorem Macometti, qui dicebat quod Christus erat natus secundum carnem per uiam matrimonialem ex Ioseph et Maria. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod Photinus fuit graecus diaconus ciuitatis Thesalonicae, ad quam scribit apostolus, et fuit episcopus smirnensis, unde fuit Homerus poeta magnus. Iste incidit in errorem pessimum, scilicet quod Christus fuisset conceptus ex Maria per Ioseph uia nuptiali. Anasthasius uero secundus, natione romanus ex patre Petro fuit imperante Zenone Constantinopoli, et regnante Romae Theodorico rege gothorum, a quo Boetius proscriptus fuit. Quo tempore multi clerici et praesbyteri recesserunt a comunione ipsius Anasthasii, quia comunicauerat Photino praedicto, tenendo et defendendo errorem eius; nam in casu haereticae prauitatis papa potest deponi si non uult emendari. Modo ad literam autor dat magnum sepulcrum Anasthasio tamquam magno sacerdoti christianorum, in quo iacet cum multis aliis photinianis, et dat sibi epitaphium siue titulum sepulturae, sicut solet fieri magnis uiris in mundo: qui quidem titulus erat inscriptus cooperculo sepulturae, in quo quidem titulo breuiter tangitur nomen utriusque, scilicet Photini seducentis, et Anasthasii seducti; ideo dicit autor in litera: {ou'io uidi una scripta}, idest in quo cooperculo uidi modicam scripturam, {che dicea}: petra est quae loquitur, et dicit: {Anastasio papa guardo}, inclusum intra carcerem istum sepulcralem; et ecce quare, {lo qual trasse Fotin de la uia dritta}, idest a uia rectae fidei. Et aduerte quod autor in isto uersiculo facit amphibologiam, idest dubiam locutionem; nam ad rectam intelligentiam istius literae debet fieri de Photino suppositum, et de Anasthasio appositum, ita ut litera construatur sic: {lo quale}, idest quem Anasthasium, {Fotin trasse fuor de la uia dritta}, et non e contrario, ita quod Photinus sit agens, Anasthasius patiens. 
+
+{Lo nostro.} Hic autor reuertitur ad materiam sequentem a qua incoeperat, et tangit consilium Uirgilii ad hoc; quia enim fugerant retro propter horribilem foetorem, ideo Uirgilius docet cautelam hic seruandam, uidelicet ut faciant modicam moram ut paulatim assuescant isti foetori generali confuso, ut postea minus laedantur quando descendent ad particulares foetores, quos plures inuenient intra istam terram. Hoc autem fingit autor magna arte, quia scilicet primo uult habere generalem cognitionem omnium criminum quae hic puniuntur, ut sic postea descendat ad specialem cognitionem eorumdem per singulos circulos discurrendo. Ad literam ergo dicit Uirgilius: {el nostro scender conuen esser tardo}, quia scilicet paulatim, lente et morose est procedendum in isto primo introitu; et reddit causam, {sì che 'l senso}, scilicet odoratus, {s'ausi prima un poco al tristo fiato}, scilicet foetori. Et hic nota quod autor loquitur naturaliter et pulcre, quia repentinas mutationes odit natura, sicut uidemus per experientiam, quod qui de nouo intrat mare statim alteratur et prouocatur ad nauseam; sed post modicum assuescit, et habet acutiorem appetitum quam prius; et ita autor in processu acutius et subtilius assuescet isti materiae foetidae amarae; ideo dicit: {e poi non fia riguardo}, quasi dicat: postea non curabimus nobis, quia non laedemur; et dicit: {così el maestro}, idest taliter Uirgilius locutus est mihi; et statim subdit quomodo ex consilio Uirgilii ipse cepit causam faciendi distinctionem Inferni. Unde dicit: {et io dissi a lui: troua alcun compenso, che 'l tempo non passi perduto}, quasi dicat: praedicas mihi aliquid quod sit euidentiale ad dicenda, antequam intremus in corpus istius ciuitatis. Et ostendit continuo quod Uirgilius assentit sibi, dicens: {et elli}, idest et ipse Uirgilius respondit: {uedi ch'a ciò penso}, ita quod idem intendimus. Unde nota quod uere ista distinctio quam autor parat facere erat necessaria et utilis, quia aliter remanebat nimis confusa materia huius ciuitatis. 
+
+Et hic nota ad plenam intelligentiam istius literae, quod secundum istos tres gradus personarum distinguuntur isti tres circuli, siue gironi uiolentorum. Primus giro continet iniuriatores proximi, et est maior ambitu, et plures continet, sed est minoris poenae. Secundus continet iniuriantes sibi, et est minor primo, et pauciores continet, sed est maioris poenae. Tertius est minor secundo, sed continet maiorem poenam; ideo continuo Uirgilius se declarat, dicens: {Forza se pote}, idest potest, {fare a Dio, a se, al prossimo}; et statim subdistinguit istam triplicem uiolentiam cum dicit: {dico in loro et in lor cose}. Ad quod uolo te notare quod quaelibet praedicta triplex uiolentia potest fieri dupliciter, scilicet in persona et in rebus; nam prima uiolentia contra proximum fit in persona, sicut occidendo, uulnerando, et in rebus, ut praedando et aliter damnificando: uiolentia secunda quae fit in se, fit in persona, sicut illi qui occidunt se ipsos; in rebus, ut illi qui fatue dilapidant et uastant bona sua. Uiolentia tertia quae fit in Deum, similiter fit in persona, sicut illi qui blasphemant et negant Deum; in rebus, ut qui despiciunt bonitatem diuinam in natura uel arte; ideo dicit: {come udrai con aperta ragione}, idest, sicut demonstrabo tibi ratione clara. 
+
+{La frode.} Nunc Uirgilius accedit ad distinguendum species fraudulentiae; et ad intelligentiam istius partis oportet te praenotare, quod iniuria quae fit per fraudem fit generaliter duobus modis. Est enim una fraus generalis, quae rumpit unum uinculum generale naturae, quale est quod omnis homo omni homini naturaliter est amicus; unde secundum istud uinculum naturae, nullus debet facere alteri quod non uult sibi fieri, et debet omnibus seruare fidem. Alia est fraus quae uiolat aliud ligamen speciale, quod fides addit super generale, sicut cum quis fraudat dominum, parentem, propinquum, amicum, socium; ista fraus secunda est peior, ideo proditores puniuntur inferius in fundo; fraus uero prima est leuior, et habet fieri decem modis: ideo secundus circulus ciuitatis in quo punitur ista fraus est distinctus in decem partes, quas autor appellat bulgias, et quia proditio fit quatuor modis, ideo tertius circulus generalis est distinctus in quatuor partes. Et considera, quod bene calculata ratione, nouem sunt circuli Inferni in uniuersali, quinque extra ciuitatem, unus intra et iuxta muros, in quo stant haeretici, et alii tres, quos autor distinguit hic. Nunc ad literam ueniendo Uirgilius tangit primo secundam speciem, secundo primam fraudis, dicens: {l'uomo po' usar la frode onde ogni consciencia}, scilicet committentis ipsam, {èe morsa}, quia non potest fieri sine morsu conscientiae, quia fit appensate non per ignorantiam uel impetum, {in colui ch'in lui fida}, idest qui confidit de homine sicut contra patrem, patriam, amicum, consanguineos. Ecce secundam: {et in quel che non imborsa fidancia}, idest et contra illum qui non concepit sibi fidem de homine aliqua speciali de causa.
+
+Et ecce statim assignat causam quare praedicti non sunt positi intra ciuitatem, quia scilicet fuerunt incontinentes, et incontinentia minus peccat; quod probat autoritate philosophi, qui distinguit tres species fugiendas circa mores, scilicet incontinentiam, malitiam, et bestialitatem. Ad quod notandum, quod sicut potest colligi ex uerbis philosophi UII Ethicorum, bona electio non potest esse sine ratione uera et appetitu recto; ideo quando aliquid horum peruertitur contingit quod aliquid sit in moribus fugiendum. Si ergo sit peruersio ex parte appetitus, et ratio remanet recta, erit incontinentia; quod contingit quando ratio recte iudicat, sed appetitus propter passionem trahit in contrarium. Si autem tantum inualescat peruersitas appetitus ut dominetur rationi, ratio sequitur id, in quod appetitus trahit sicut principium quoddam, extimans illud esse finem et optimum; et tunc electione operabitur peruersa, ex quo aliquis dicitur malus, et talis dispositio dicitur malitia; aliquando autem ita peruertitur appetitus et ratio, quod excedit limites humanae uitae, et talis dispositio dicitur bestialitas. Incontinentiae opponitur continentia; malitiae, uirtus moralis; bestialitati uero, uirtus heroica siue diuina. Ad quod sciendum quod anima humana est media inter angelos, cum quibus conuenit per intellectum; et bruta, cum quibus conuenit per potentias sensitiuas. Sicut ergo pars sensitiua aliquando deprauatur in homine usque ad similitudinem bestiarum, et uocatur bestialitas super humanam malitiam; ita etiam rationalis pars aliquando ita perficitur et roboratur in homine ultra comunem modum humanae perfectionis, quasi in similitudinem angelorum. Uel hoc uocatur uirtus diuina, secundum quam antiqui poetae et populi dicebant quod uiri excellentes conuertebantur in Deos, sicut Hercules et Romulus. Sicut autem uirtus diuina raro reperitur in bonis, ita bestialitas raro reperitur inter homines, uel ex praua consuetudine hominum qui non utuntur legibus humanis, uel ex forti passione per quam quis incurrit alienationem mentis, uel propter magnum incrementum malitiae, sicut quidam factus insanus imolauit matrem, et mactauit conseruum suum, et comedit epar eius; et alius scindebat uentres mulierum praegnantium ut partus conceptos deuoraret. Simile dicitur de hominibus siluestribus qui commorantur in syluis circa mare ponticum, quod hodie dicitur mare maius, quorum quidam comedunt carnes crudas, quidam uero carnes humanas, et si non sufficit testimonium Aristotelis, certe Hyeronimus contra Iouinianum scribit, se uidisse barbaros comedentes nates puerorum et papillas mulierum. Modo ad propositum, ut patet ex dictis, incontinentia est mala, malitia peior, bestialitas pessima. Ille enim dicitur esse incontinens, qui propter peruersitatem appetitus egreditur a iudicio rationis in agendis, et agit contra id quod scit esse faciendum. His praemissis, nunc est ad literam descendendum; dicit Uirgilius Danti: {non ti rimembra di quelle parole}, quasi dicat: bene debes recordari, {con le quai la tua etica}, scilicet quam tu bene nouisti tamquam bonus moralis, {pertratta}, idest perfecte tractat, {le tre disposizion}, scilicet circa mores, {che 'l ciel non uuole}, quae scilicet contrariantur uirtuti, et per consequens offendunt Deum; et nominat illas, dicens: {incontinencia, malicia e la matta bestialità}, quae scilicet totaliter hominem transnaturat et facit bestiam: et nonne recordaris, {come incontinenzia men Dio offende}, incontinentia enim operatur secundum concupiscentiam, non secundum electionem; sunt namque incontinentes dispositi sicut dormientes, uel ebriosi, ideo sunt magis corrigibiles et minus Deum offendunt; unde incontinentia uidetur esse proprie circa delectationes, et bene ideo dicit: {e men biasemo accatta}, idest et per consequens meretur minus infamiae et poenae, et propter rationem assignatam concludit Uirgilius: {ergo, se tu riguardi ben questa sentenzia}, scilicet Aristotelis, quae est bona et uera, {e rechiti a la mente}, idest et si reuocas tibi ad memoriam, {quai son quei che sostengon penitenzia}, idest inefficacem tamen, quia nihil profecturam eis, unde poenitentia ponitur pro poena, et dicit: {quassù di fuor}, idest extra istam ciuitatem in loco altiori, quia semper per Infernum tenditur deorsum: {tu uedrai ben}, idest faciliter uidere poteris, {perchè sian dipartiti da questi felli}, idest ab istis malitiosis qui puniuntur hic intra, {e perchè la diuina uendetta}, idest iustitia men cruciata, idest irata, {li martelli}, idest tormentet et flagellet eos.  
+
+{O Sol.} Nunc autor mouet secundam quaestionem Uirgilio, quae nascitur ex quodam dicto superius posito; et quaestio breuiter est talis: tu superius posuisti usurarium inter offendentes Deum, non bene uideo quare, quia uidetur potius facere contra proximum. Ista autem quaestio est subtilior prima; prima tamen uidetur magis necessaria, ut autor amplecteretur totum Infernum: ideo primo commendat solutionem quam fecit ad primam quaestionem, ut reddat eum beniuolum ad soluendam sibi secundam; unde dicit: {o Sol che sani ogne uista turbata}, idest, o clarissime Uirgili, qui expellis omnem tenebram ignorantiae ab intellectu radiis sapientiae tuae, sicut sol omnem nubem obscuritatis ab aere, radiis suae lucis, {tu me contenti sì quando tu solui che dubiar non m'agrata men che sauer}, quasi dicat: est mihi gratius habere dubitationem quam scientiam de re, quia ex solutione tua, ego capio maiorem certitudinem, quam si simpliciter ego scirem ex me uel ex alio, sicut saepe contingit, quod homo scit ueritatem unius rei in confuso, tamen quia credit se plene scire, non dubitat, et ideo non quaerit; sed si petat a uiro ualentissimo, acquirit claram certitudinem ueritatis; et hoc est quod autor uult dicere Uirgilio, quod multum habet carum dubitare propter declarari ab eo, quia tunc non habebit postea dubitare de eadem re.
+
+{E perchè.} Hic Uirgilius ex dictis concludit propositum, scilicet quod usurarius offendit diuinam bonitatem, quia offendit naturam offendendo artem; dicit ergo: {e l'usuriero dispregia natura per la sua sequace}, idest per artem quae sequitur naturam, {poi che in altro pon la spene}, scilicet quam in arte, {perch'el tiene altra uia per se}, scilicet diuersam ab omni arte. Nam non est artificiale quod denarius faciat denarium, sicut usurarius uult, qui ponit usum in re, in qua non est dare usum. Si enim praesto tibi mantellum, licet mihi petere praetium, quia paulatim consumitur et deficit; sed denarius non, quia non teneris reddere idem, sed simile. Aliae etiam artes et mercantiae sunt subditae infinitis periculis et casibus fortunae; usurarius uero est absolutus ab omnibus infortuniis, quia siue sit pluuia, siue serenitas, siue tempestas, siue tranquillitas maris, semper uult quod sui denarii superlucrentur tantum pro libra; nec obstat si dicas quod ius ciuile permittit usuram, quia non considerat nisi quod homo uiuat pacifice et concorditer cum homine. Unde philosophus libro Ethicorum damnat usuram, et propheta detestatur et blasphemat amare, dicens: *Scrutetur foenerator omnem substantiam suam et diripiant alieni labores eius* etc. 
+
+{Ma.} Hic ultimo Uirgilius finit istum tractatum et claudit capitulum; et primo inuitat autorem ad recessum dicens: {ma seguime oramai}, quia non est amplius standum hic, sed tendendum ad primum circulum, {che 'l gir mi piace}, quia tempus urget; unde statim, assignans causam quia uelit recedere, facit descriptionem temporis primo per constellationem orientalem, et non uult sententialiter dicere nisi quod fiebat dies, unde dicit: {che i pesci guizzan su per l'orizzonte}, uult dicere quod iam appropinquabat dies, quia signum piscium quod praecedit arietem iam ascendebat hemisperium nostrum in oriente, uel sic aries sequebatur cum sole. Est autem orizon circulus terminator uisus, qui diuidit hemisperium superius ab inferiore; ideo bene dicit: {che i pesci guizzano}, idest mouentur uelociter per purum coelum sicut pisces per liquidam aquam, unde respexit ad naturam piscium; et sic nota quod hic est finis primae noctis, ita quod autor stetit hucusque per unam noctem in Inferno. Deinde describit horam per constellationem septentrionalem, dicens: {el carro}, idest constellatio illa quae appellatur plaustrum, scilicet ursa, {giace tutto sopra 'l Coro}, quasi dicat tendit ad occasum, quia Corus est uentus occidentalis, et sic erat prope dies, quia currus appropinquabat occasui suo, quamuis nunquam in totum occidat, sed describit unum breuem circulum. Facit enim unam paruam reuolutionem, sed nunquam recedit ab hemisperio nostro.
+
+{Qualè.} Hic autor describit praedictum locum per comparationem pulcram et propriissimam, et uult sententialiter dicere, quod illa uia ruinosa per quam erant descensuri, erat talis qualis est illa quae est in ripa Athesis inter Tridentum et Ueronam; illa enim ripa, antequam fieret istud praecipitium maximum, erat ita recta et repens in modum muri, quod nullus potuisset ire a summo ripae usque ad fundum flumanae inferioris; sed post ruinam factam posset nunc aliqualiter iri. Ad propositum ergo ista uia solebat olim esse ita alta et recta quod erat inadibilis; sed ex ruina est ita dirupata, quod nec poterant ire ab alto usque deorsum. Nunc ordina sic literam: {la scesa di quel burrato}, idest descensus illius circuli qui erat burattum, burum uel clausum, ad quem non ibatur nisi per istam faucem praedictam, {era tal qual quella ruina che percosse l'Adice di qua da Trento}, scilicet ueniendo a Tridento Ueronam, {nel fianco}, idest in latere ripae. Et nota quod istud praecipitium uocatur hodie slauinum ab incolis, et ibi est unum castellum quod uocatur Marcum; et assignat causam uerisimilem ruinae, dicens: {o per tremoto o per sostegno manco}, idest defectiuum propter corrosionem factam ex impetu aquae per multa saecula. Et hic nota quod de ista ruina mirabili facit mentionem Albertus magnus libro Methaurorum, et assignat istas causas dicens: quod montes ruunt, uel quia radices eorum abradiuntur; et tandem quia fundamenta non habent ruunt, aliquando scinduntur magno motu. Et subdit quod hoc modo cecidit mons magnus inter Tridentum et Ueronam ciuitates Italiae super ripam Athesis fluminis, et oppressit uillas et homines per multa millia. Et specificat formam istius ruinae cum subdit: {che la roccia}, idest ripa uel repentia montis, {èe si discoscesa}, idest diuisa, {da cima del monte, onde si mosse}, idest a principio ubi ruina coepit, {al piano}, idest usque ad uallem et alueum fluminis, {che darebbe alcuna uia a chi su fosse}; scilicet ad descendendum infra ad flumen, quasi dicat: quod si quis esset ibi posset uenire deorsum, licet non sine labore, et talis erat ista uia Inferni. Et nota quantum dicta comparatio bene seruiat intentioni autoris; nam sicut est uia ruinosa in alta ripa fluminis Athesis, ita hic in alta ripa fluminis Phlegetontis; et sicut est ibi facta uia per terraemotum, ita hic per terraemotum maximum omnium quod unquam fuerint: qui scilicet fuit tempore passionis Domini, sicut autor fingit hic, ut patebit paulo infra.
+
+{Et in su la punta.} Nunc autor describit custodem istius loci, scilicet Minotaurum, et talis bestia tam horribilis bene conformatur ipsi loco tam siluestri. Ad cuius cognitionem oportet praescire longam fictionem, quam tamen breuiter attingam. Scias ergo quod sicut tradunt poetae, primo graeci, deinde latini, Minos rex Cretae iustissimus et potentissimus, de quo iam dictum est supra capitulo U, habuit uxorem quae nimis maculauit gloriam suam. Fuit enim tam effroenatae libidinis quod uoluit concumbere cum tauro; et opera et ope Dedali ingeniosissimi artificis Atheniensis intrauit uaccam ligneam indutam corio uerae uaccae, et sic taurus deceptus imagine falsa cognouit eam. Illa concepit et genuit filium, quem uocauit Minotaurum, qui erat semiuir et semitaurus. Habuit et Minos alium filium nomine Androgeum, qui similis patri, puer mirae indolis, missus Athenas ad studium, dum superaret omnes excellentia ingenii, per inuidiam praecipitatus fuit a comparibus. Minos iustissima ira commotus in forti brachio cepit ciuitatem Athenarum, cui durissimas leges imposuit, inter alias istam durissimam conditionem, quod singulis annis mitterentur septem iuuenes ciues in escam huic ferae saeuissimae Minotauro, quem fecerat includi in laberintho opere subterraneo intricatissimo, ita quod intrans numquam ualet exire, nisi beneficio funis, quam continuo secum trahat intrando et sequatur in redeundo. Tractu temporis sors uenit super Theseum filium Egei ducis Athenarum, et missus est in Cretam; quo uiso Adriana filia Minois ex Pasiphe incensa eius amore, magna speciositate, probitate, nobilitate Thesei, docuit eum quomodo posset consequi uictoriam feliciter de Minotauro; et inde sospiter euadere cum pacto quod acciperet ipsam Adrianam in uxorem, et daret Phoedram sororem eius filio suo Hipolito. Theseus itaque mactato Minotauro, et receptis duabus sororibus, recessit de Creta clandestine, et in itinere reliquit Adrianam dormientem in insula deserta; Phoedram uero sibi accepit in suam. Sed nunc ulterius est sciendum quod fabula narrata continet in se pro maiori parte historiam ueram: et primo nota, quod multi, sicut Fulgentius et alii dicunt, quod taurus fuit quidam Cancellarius Minois regis, cum quo Pasiphe habuit rem opera Dedali, qui mediator uel leno induxit uaccam, idest Pasiphem ad taurum. Sed quidquid dicatur, credo quod iste fuerit uerus taurus cum quo ista concubuit; nam uidetur satis absurdum, quod ad paliandum unum adulterium poetae finxerint actum luxuriae bestialem sine comparatione peiorem. Nec debet uideri istud incredibile, quia aliquando auditus est similis casus, scilicet quod rationalis habuerit rem cum bruto; unde Uirgilius libro Bucholicorum maxime detestatur istam Pasiphem, et saepe uocat infelicem, quia commiscuit se animali alterius speciei. Similiter autor noster hoc uidetur sentire Purgatorii capitulo XXUI. Non etiam debet uideri durum, credere quod taurus ascenderit uaccam ligneam. Nonne Ualerius narrat de tauro qui uolebat cognoscere uaccam pictam? quanto fortius istam tam artificialiter apparatam! Et posito quod non intrauerit talem uaccam, nonne potest dici optime quod Pasiphe intrauerit formam uaccae, et quod facta sit uere uacca quando submisit se tauro? Ulterius quando dicitur quod ex Pasiphe natus est filius qui parte erat homo, pro parte taurus; et istud totum uerum est, quia Minotaurus quantum ad figuram humani corporis erat homo, et tamen quantum ad uitam uel mores erat bestia, sicut dicetur paulo infra de centauris; sed ideo potius a poetis conuertitur in taurum, quam in aliud animal, quia recte fuit taurus siluestris, fortis, et ferox uiolentus qui cornibus superbiae et iracundiae suae impetebat omnes et delectabatur sanguine et caede; ideo bene dicitur quod uorabat homines, quia de rei ueritate satiabat crudelitatem suam sanguine hominum, et illi qui mittebantur ab Athenis cogebantur luctari secum, quorum nullus poterat euadere crudelitatem eius; sed finaliter Theseus fauore Adrianae mactauit eum. Ex omnibus hic notatis potes faciliter perpendere quare autor noster introducat hic istum Minotaurum ad custodiam passus circuli uiolentorum supra fluuium sanguinis, quia per istum uiolentum sanguinarium figuraliter dat intelligi generale uitium uiolentiae et barbaricae crudelitatis. Nec refert si sit generatus ex tauro, quod quidam reputant impossibile, siue ex aliquo homine, quod est uerisimile, quia ista quae petiuit amorem tauri, non debebat refugere luxuriam aliorum hominum praeter uirum suum. De laberintho autem, qui dicitur fuisse domus siue carcer Minotauri, non credo quod sit factus a Dedalo, quia non uidetur opus aetatis unius hominis, ut dicunt qui uiderunt ipsum; quod ego consentio, quando considero laberinthum quem uidi apud Uicentiam excauatum intra montem saxeum; et tamen laberinthus Cretae est multo mirabilior; quia, ut audio, est totus factus ad cameras quadratas, quarum unaquaeque habet quatuor portas. His praemissis nunc descende ad literam, quam ordina sic: {e l'infamia di Creti}, idest Minotaurus, {infame monstrum}, quia ad infamiam cedit insulae Cretae, quod genuerit tam maledictum monstrum, {che fu concetta nella falsa uacca}, idest falsificata et subornata sub corio uaccae, {era discesa in sulla punta}, idest in principio descensus, {de la lacca}, idest costa, et sic ponitur saepe alibi; unde IX capitulo Purgatorii dicit: {in fianco de la lacca}, et dicit {rotta}, scilicet per dictam ruinam.
+
+{Io uidi.} Hic autor describit ipsam poenam et ministros poenae. Ad cuius intelligentiam est praesciendum quod autor dat istis uiolentis poenam simillimam uitae eorum: fingit enim quod isti sunt positi in isto sanguine buliente, et circum circa fossum per terram siccam discurrunt continuo centauri armati arcubus et sagittis, qui tenent istos intra sanguinem, quia sagittant unumquemque recedere uolentem extra limites destinatae poenae. Isti centauri, sicut fingunt omnes poetae prius graeci quam latini, fuerunt homines monstruosi, quia a medio infra erant equi, a medio supra erant homines; et fuit pulcerrima fictio, quia fuerunt homines bellicosissimi uel equitandi peritissimi in Thesalia, ita quod uidebantur esse unum corpus simul cum equis suis, et ex eodem utero naturae nati cum illis, qui primo fecerunt uiolentias et rapinas in Graecia. Isti ergo centauri ad propositum figuraliter sunt stipendiarii, et uiri militares praedatores, qui bene dicuntur esse homines pro parte, et pro parte bestiae, quia licet quantum ad formam corporis retineant adhuc humanam figuram et uideantur homines; tamen quantum ad eorum uitam et mores animi sunt bestiae, et bestialius currunt et saeuiunt in genus hominum, quam aliquod genus animalium, sed imo potius conuertuntur in equum, quam in aliud animal; quia ut patet de se equus est animal bellicosum, quo isti utuntur tamquam organo et instrumento suo ad uiolentias et praedas; equus etiam est animal uelocissimum, et talis recte est stipendiarius, qui est semper in discursu et motu; et ad mandatum alterius currit uelocissime ad mortem dandam et recipiendam; est enim sicut equus seruus alterius, et infeliciter ducit continuo uitam inquietam, imo recte stipendiarius est similis equo suo. Equus enim licet habeat ferrum ad pedes, ad os, ad ilia, ad tergum saepe recalcitrat domino suo, et mordet et fugit ab eo, maxime quando uidet se in campo libero non in stabulo; ita stipendiarius saepe fit rebellis, contumax, inobediens domino suo, et recedit ab eo potissime quando uidet se liberum in campo, non in ciuitate uel fortilitio. Nunc ad propositum: quia isti tiranni pessimi qui hic puniuntur, effunderunt crudeliter sanguinem humanum, et rapuerunt bona hominum cum istis stipendiariis et sicariis; ideo cruciantur in ualle sanguinis bulientis, et coercentis ab istis, quia sicut uidemus de facto et statim dicetur, isti committunt salutem suam manibus istorum, et timent eos ut timeantur a subditis; imo isti uiolenti, ut plurimum, committunt uiolentiam inter se ipsos, frater in fratrem, consanguineus in consanguineum: et ut breuiter concludam, haec est generalis poena uiolentorum, quod quasi semper omnes uiolenter moriuntur, sicut dici solet: unus barberius radit alium, et unus diabolus fugat alium. Nunc ad literam ueniendo dicit autor: {Io uidi un'ampia fossa torta in arco}, idest primum circulum uiolentorum, {come quella che abraccia tutto 'l piano}, quasi dicat: bene est amplus iste circulus, quia continet intra se ceteros, {secondo ch'auia detto la mia scorta}, idest secundum quod Uirgilius praedixerat mihi in distinctione facta in capitulo praecedenti, e centauri armati di saette; de centaurorum origine et uiolentia dicetur adhuc Purgatorii capitulo XIU, {correan tra 'l pie' de la ripa et essa}, scilicet fossam, quasi dicat, per illud spatium arenae siccae quod est inter ripam et fossam, idest uallem fluminis, et dicit: {come solean al mondo andar a caccia}, scilicet canium uel hominum, sic ibant in praedam cum sagittis, quae sunt arma habiliora ad praedam, quia de longe feriunt et fugant fugiendo, sicut recte faciunt hodie Hungari in Italia. 
+
+{Poi.} Hic autor ostendit quomodo Uirgilius manifestauerit sibi praedictos tres describendo singulos a certis proprietatibus; et primo Nessum tamquam uiolentiorem. Ad cuius cognitionem est breuiter sciendum quod, sicut scribit Ouidius ualde diffuse in nono maioris, Hercules fortissimus, hominum omnium uictor pugnauit singulari certamine cum Achelao pro habenda Deianira uirgine pulcerrima filia OEnei regis Calidoniae in Graecia, quae Deianira fuit soror Meleagri et fortissimi Thidei; et cum obtenta uictoria reuerteretur laetus in patriam cum uirgine, inuenit in uiam nouam pugnam. Nam cum peruenisset ad fluuium nomine Ebenum, qui factus erat uiolentior solito ex alluuione aquarum, non audebat committere se aquae, non quia timeret sibi, sed uxori suae. Et ecce subito Nessus centaurus persuasit sibi ut nataret fluuium et ipse portaret Deianiram sospitem super equo. Hercules ergo tradidit puellam pauidam Nesso, et ipse natans fortiter contra impetum fluminis peruenit ad alteram ripam; et continuo audiuit uocem Deianirae clamantis, quia Nessus parabat facere uiolentiam sibi. Ideo capto arcu et sagittis clamauit: o uiolente, non euades quamuis confidas uelocitate equi, quia sagitta mea uiolentior erit; et continuo cum sagitta emissa transfixit tergum eius, ita quod ante et retro fluebat sanguis. Tunc Nessus dixit secum: non moriar sine uindicta; et continuo dedit Deianirae camisiam tinctam sanguine suo, tamquam pignus amoris, dicens: quod si numquam Hercules dimitteret eam ob amorem alterius mulieris, cum tali dono posset ipsum reuocare ad amorem suum. Post longum temporis tractum Hercules cepit ciuitatem, quae est dicta OEtalia, ubi captus est amore Iolae filiae regis; quo audito Deianira post magnum planctum et dolorem, finaliter deliberata tamquam femina simplex et credula, misit uestem suam per famulum suum Licam Herculi, qua indutus, subito accensus toto corpore, coepit resolui per omnia membra, et spoliari per omnia ossa. Post longam furiam et quaerelam Hercules sponte iniecit se in ignem; et sic uir indomitus, qui domuerat centauros et omnia monstra mundi, domitus et uictus est sanguine Nessi centauri; et sic Nessus moriens, qui non potuerat per uiolentiam habere dilectam Deianiram, per fraudulentiam necauit uirum sibi odiosum, Herculem. Et hic nota quod aliqui uolunt hoc totum fuisse uerum, non fictum: dicunt enim quod ille sanguis Nessi infectus sagitta uenenata Herculis fuit tantae efficaciae, quod sic resoluit ipsum, sicut a simili scribit Quintus Curtius de illo ueneno pessimo potentissimo, quo extinctus est Alexander Macedo. Ad propositum ergo autor describit ipsum Nessum ab ista singulari uiolentia, quam temere attentauit ab eius uiolentia et a morte indigna Herculis, cuius ipse fuit causa: et uide quam breuiter tangit ista. Nunc ad literam dicit autor: et ille Uirgilius {mi tentò poi}, idest tangit me, ut faceret me attentum ad respiciendum istos uel cognoscendum, {e disse: quegli èe Nesso, che morio per la bella Deianira}, amata Herculis, quam uoluit stuprare, licet esset pro parte equus, {et elli stesso fee la uendetta di se}, idest de morte sua, quia antequam moreretur reliquit uindictam suam potentialiter, licet non actualiter tunc. 
+
+Et nominat tertium centaurum, quem describit simpliciter ab iracundia sua, dicens: {quell'altro èe Folo che fu sì pien d'ira}, et dicunt aliqui quod per istum intelligitur Capaneus, quod est penitus falsum, quia Capaneus punitur inferius inter uiolentos contra Deum. Et demum Uirgilius tangit officium istorum, dicens: et isti centauri, {uanno intorno del fosso}, ad custodiam, ita quod uigilant quando alii dormiunt, {a mille a mille}, quasi dicat, sub certo numero, sed potius dixit de numero millenario, quia est communis numerus bellantium, imo miles dictus est, quia de mille unus, ut quidam uolunt; ita etiam ibant satellites circa palatium Dionysii ad custodiam: et ecce quid ibant faciendo, {saettando quale anima si suelle}, idest omnes quae euellunt se, et emergunt extra sanguinem, {più che sua colpa sortille}, idest ultra poenam, quam culpa destinauit eis; quia, ut statim patebit in sequenti parte, aliquae animae sunt mersae in sanguine usque ad cilia, aliae usque ad ilia, aliae usque ad genua; modo si aliqua animarum uellet se remouere ad aliquam releuationem bulloris, statim centauri sagittant et faciunt ipsam subintrare aquam. Et uere, lector, isti stipendiarii sunt illi qui tenent istos in sanguine, idest in fusione sanguinis, quia sine istis cessarent cito bella, et per consequens cessarent mortes, uiolentiae, rapinae. Sed proh dolor! in haec tempora infelicitas mea me deduxit, ut uiderem hodie miseram Italiam plenam barbaris socialibus omnium nationum. Hic enim sunt Anglici sanguinei, Alemanni furiosi, Britones bruti, Uascones rapaces, Hungari immundi; qui omnes coniurant in perniciem Italiae, non tam uiribus quam fraudibus et proditionibus, prouincias uastando, nobiles urbes spoliando.
+
+{Quiui.} Nunc autor nominat aliquos tyrannos, et primo et principaliter unum principalissimum et famosissimum omnium, scilicet Alexandrum. Ad sciendum autem quis fuerit iste Alexander est notandum, quod aliqui sequentes opinionem uulgi dixerunt, quod autor non loquitur hic de Alexandro Macedone, sed de quodam alio, sed certe istud est omnino falsum, quod potest patere dupliciter: primo, quia cum dicimus Alexander debet intelligi per excellentiam de Alexandro Magno; secundo quia iste fuit uiolentissimus hominum. Nam, ut perstringam plura sub paucis uerbis, Alexander usus est uiolentia in Deum, in se, in proximum, et peius in suos quam in extraneos: in Deum fuit uiolentus, quia uoluit dici et credi filius Dei, uelut si posset animis et linguis hominum imperare; deinde deuenit in tam uanam superbiam ut uictor Persarum, eorum moribus uictus, uoluerit pro Deo adorari. Et Calistenem, condiscipulum suum sub Aristotile, quia uoluit reuocare ipsum ab ista dementia, fecit crudeliter mori inter tormenta, ludibrium turpe faciens de eo, auribus, naribus, labiis detruncatis; male Calistenes seruauerat praeceptum Aristotelis qui mandauerat sibi, ut aut nunquam loqueretur in conspectu Alexandri, aut diceret sibi grata. Bene cognoscebat sapientissimus philosophus naturam discipuli sui, immo infamia fuit quod Aristoteles temperauerat illud uenenum terribilissimum, quo postea Alexander extinctus fuit, sicut scribit Plinius in naturali historia. Fuit et uiolentus in se, quia uoluit se ipsum occidere cum interfecisset Clitum fratrem nutricis suae familiarem dilectissimum per iram et ebrietatem, quia reprehendebat eum quod extollebat se supra Philippum patrem, a qua desperatione Calistenes praedictus retraxit eum. In toto oriente exercuit uiolentiam et saeuitiam suam; nam, ut uerbis Orosii utar, Alexander miseriarum gurges, totius orientis turbo, humani sanguinis insatiabilis, recentem semper aut alienorum aut suorum sanguinem sitiebat. Uiolentus fuit contra naturam, quia non contentus luxuria foeminarum, quarum gregem magnum secum habebat, etiam ad mares se extendit, ut dicetur infra capitulo XXII, sicut haec omnia patent per Quintum Curtium, qui tamen plus omnibus Alexandrum nititur commendare. Non tamen nego quin habuerit multas magnas uirtutes, et multa magnanimiter fecerit; tamen indiscrete et alterne habuit magnam potentiam, quia magnam fortunam; unde, ut cum Lucano concludam, fuit felix praedo, et orbis uictor ab ebrietate uictus est, ut ait Augustinus. Iustinus tamen facit hanc comparationem inter Philippum patrem et Alexandrum filium, quia dicit quod Philippus ebrius desaeuiebat in hostes; Alexander uero ebrius desaeuiebat in suos. Uade nunc et praefer Alexandrum Caesari si potes, aut quaere, quare Dantes non posuit Caesarem hic, qui ultra alias uirtutes multas et magnas fuit sobriissimus hominum, de quo dicebat Cato inimicissimus sibi: *Solus Caesar sobrius accessit ad rem publicam euertendam*. Alexander ergo XII annis regnauit, et XXXIII uixit et uno mense, de quo saepe fit mentio in isto libro, et de eo plura dicentur alibi. Ad propositum ergo autor ponit Alexandrum hic tamquam primum et principem uiolentorum, maxime contra proximum, ita quod punit eum a uitio praedominante, et describit eum simpliciter et nude, quasi dicat: cum nomino Alexandrum intellige, quod iste fuit maximus autor uiolentiarum in terris; ideo bene Lucanus dicit, quod eius membra fuerunt spargenda per orbem: ergo bene dixit: {quiui èe Alessandro. – E Dionisio}. Hic autor praemisso tyranno famosissimo Orientis, describit alium tirannum famosum Occidentis, scilicet Dionysium Syracusanum. Ad cuius cognitionem est breuiter sciendum, quod Dionysius iste, ut scribit Tullius U Tusculanarum Quaestionum, fuit uir temperatissimus in uictu per contrarium Alexandri; fuit sagacissimus et ualentissimus, qui secundum Iustinum libro XXII fecit magna proelia in Sicilia, et occupato imperio totius insulae, credens otium et desidiam sui magni exercitus esse damnosam et periculosam suo regno, traduxit exercitum in Italiam, ubi exerceret uires militum, et fines regni ampliaret; et primo mouit bellum in Calabria contra Graecos, qui tunc temporis magnam partem Italiae occupauerant, unde Magna Graecia appellata fuit. Ibi occupatis aliquot ciuitatibus reuocatus est in Siciliam propter aduentum Carthaginensium, qui reparato exercitu renouauerant bellum; et non post multum tempus fractus et uictus multis bellis finaliter fraude suorum occisus est. Iste ergo Dionysius tam magnificus, tamen fuit maleficus et iniustus, sicut scribit Tullius eodem libro; nam propter mala quae faciebat cum haberet multos iuuenes amicos, nemine tamen confidebat, sed custodiam corporis committebat feris barbaris, et in carcere quodammodo se incluserat cingendo cameram suam amplo fosso, in quam intrabat per pontem ligneum, et clausis hostiis ipsemet leuabat ipsum; et aliquando ex alta turri arrengabat, quia non audebat sedere cum aliis in publico. Et cum haberet duas uxores unam Syracusanam, alteram de Locris ciuitate Calabriae, nunquam intrabat ad eas nisi primo perscrutaretur si haberent ferrum usque ad extremitatem tunicarum. Ultra haec nolens committere se manibus tonsorum, docuit filias suas tondere eum; et cum factae essent magnae remouit ferrum ab eis, et faciebat quod cum carbonibus ardentibus comburebant sibi barbam et capillos. Semel autem cum uellet ludere ad pilam, sicut saepe solebat, spoliauit sibi clamidem, quam tradidit simul cum gladio iuueni quem summe diligebat. Tunc quidam familiaris dixit per iocum Dionysio: committis tu uitam tuam isti? et cum iuuenis arrisisset, Dionysius statim mandauit quod interficeretur uterque; unus, quia demonstrauerat uiam interficiendi; alter, quia approbauerat illud dictum risu. Quo facto postea tantum doluit Dionysius, quod nihil habuit grauius in uita sua, quia fortiter amabat quem occiderat: non tamen fuit ita fatuus quod uellet se occidere, sicut Alexander, imo regnauit XXXUIII annis, et XXU habebat quando dominium occupauit; et sic uixit quasi duplo plusquam Alexander. Dionysius etiam fecit multas uiolentias et contumelias contra Deos, quas scribit Tullius et Ualerius qui accepit ab eo; tamen autor noster ponit ipsum hic punitum a uiolentia praedominante; fuit rubeus, ferox, cum facie lentiginosa, ut patet apud Ualerium. Ad literam ergo autor describit Dionysium a ferocitate et uiolenta tyrannide sua, dicens: {e Dionisio fero Che fee Cicilia auer dolorosi anni}, quia per tot annos afflixit eam, ut audisti. Et debes scire quod debes intelligere hoc de Dionysio patre, quia Dionysius filius primogenitus eius etiam afflixit Siciliam et partem Calabriae, et peiora fecit quam pater, quia interfecit musarum amicus, in tragoedia, quam fecit de Eccerino, in qua fingit, quod fuerit genitus ex patre Diabolo. 
+
+{E quell'altro.} Hic autor nominat alium tyrannum modernum, qui fuit post Eccirinum, et sibi uicinum, scilicet Obizonem marchionem estensem. Ad cuius intelligentiam est notandum, quod autor noster non describit Obizonem a certa macula frontis, sicut fecerat Eccirinum, quia macula Obizonis fuerat accidentalis. Fuerat enim monocolus, non a natura, sed a casu, cum hastiluderet ob amorem cuiusdam dominae; ideo denominatus est marchio Obizo ab oculo; sed describit ipsum a pulcritudine corporis, quia Domus Estensis naturaliter habuit omnes corpore pulcros, sicut Azonem I qui fuit dominus Ueronae, de quo dicetur capitulo UI, Purgatorii; et Azonem II filium primi, qui eripuit Paduam Eccirino pro ecclesia, et ipsum Eccirinum debellauit apud Adduam flumen Lumbardiae; uicit etiam Federicum II apud Parmam, ut dicetur alibi. Obizo ab oculo nepos istius Azonis II natus est ex Raynaldo filio eius in carcere secundi Federici in Apulia, quem pater dederat Federico in obsidem; et licet saepe Federicus offerret reddere sibi, numquam uoluit recedere ab ecclesia propter recuperare unicum filium suum dilectum. Et ob hoc Obizo postea fuit fautor et adiutor Carolo I contra Manfredum filium Federici in uindictam patris. Hic Obizo habuit tres filios magnificos, scilicet Azonem primogenitum magnificentissimum, qui dictus est Azo III, de quo hic fit mentio, et alibi saepe in isto libro, et Franciscum et Aldrouandinum, ex quo natus est Obizo, qui tenuit dominium diebus nostris, pater Nicolai nuper regentis, et Raynaldus et Nicolaus. Ad propositum ergo autor nominat hic marchionem Obizofratres consanguineos, et nobilissimam ciuitatem Syracusarum impleuit occisionibus ciuium, in qua pater impleuerat carceres captiuis; sed non fuit magnanimus, uel temperatus, ut pater, imo ingluuiosus, et ebriosus; unde factus omnibus odiosus, expulsus iuit Corinthum, ubi uitam tristissimam duxit cum lenonibus, meretricibus, uel aliquando docuit pueros literas. {– E quella.} Hic autor, nominato tyranno antiquo de Sicilia, qui fuerat paulo ante tempora Alexandri Magni, nunc transit in Italiam, et nominat unum tyrannum modernum pessimum, scilicet Eccirinum de Romano. Ad cuius cognitionem breuiter est sciendum, quod iste Eccirinus tyrannus crudelissimus tempore Federici secundi fuit de Romano castello comitatus Taruisii, magnus dominus et potens in ipsa Marchia Taruisina tota, in qua exercuit magnas uiolentias et crudelitates, adeo quod quidam scripserunt, ipsum fecisse mori quinquaginta millia hominum; sed inter alia mala impia, quum perdidisset Paduam, furoris rabie stimulatus, fecit crudelissime necari duodecim millia Paduanorum ferro, fame et igne, quos habebat apud se. Regnauit Eccirinus Ueronae XXXIU annis, de cuius potentia, nequitia et gestis dicam plene capitulo IX Paradisi; ideo hic tam cito pertranseo. Nunc ad literam, autor describit Eccirinum ab habitu corporis, dicens: {e quella fronte c'ha 'l pel così nero}; idest nigram. Scribunt aliqui, quod Eccirinus fuit corpore mediocris, niger, totus pilosus; sed audio, quod habebat unum pilum longum super naso, qui statim erigebatur, quando excandescebat in iram, et tunc omnes fugiebant a facie eius; {è Azzolino}; et hic nota, quod autor utitur uulgari tusco, quia de rei ueritate uocatus fuit Eccirinus, sicut scribit Mussatus Paduanus, nem ab oculo, et Azonem III filium eius, quia uterque uisus est uiolentus tempore suo. Nam Obizo non contentus suum dominium intra aquas Padi contineri, Regium et Mutinam occupauit, et tenuit dominium Ferrariae XXUIII annis, ubi mortuus est anno Domini MCCXCIII, ita quod Obizo et Azo filius eius regnauerunt tempore nostri autoris. Azo uero Bononiam et Parmam magnis bellis afflixit, neutram tamen potuit obtinere; imo uidebatur subiugaturus sibi Lombardiam potentia et magnificentia sua, accepta in uxorem filia Caroli II sorore regis Roberti. Post modicum tamen amissis Mutina et Regio in duobus diebus infirmatus est et mortuus in anxietate sine prole; ex quo dominium eius remansit in magna lite inter fratres et nepotes; et filius eius Franciscus naturalis tenuit dominium modicum, et magnum bellum fecit cum fauore Uenetorum, quia mater eius fuit Ueneta. Mortuus est Azo III anno Domini MCCCUIII cum regnasset XU annis. Nunc ad literam autor describit Obizonem ab habitu corporis, dicens: {e quell'altro ch'èe biondo è Obizo da Este}; et tangit mortem eius uiolentam, quia infamia fuit, quod cum infirmaretur, Azo filius fecerit ipsum iuuari citius mori. Hoc autem habuit Dantes a Ricobaldo Ferrariensi magno chronichista, qui tunc uiuebat, et qui hoc scribit in chronicis suis, qui dicit, quod Azo mortuus est in Castro Estensi, cum timeret necem sibi inferri a familiaribus, sicut Obizoni patri intulerat. Dicit ergo: {el qual per uero fu spento dal figliastro su nel mondo}. Et hic nota, quam pulcre et honeste autor palliat istud factum, uocans filium filiastrum, quasi uelit innuere, quod non possit cadere in mente alicuius, filium praesumere aliquid contra patrem; ideo bene dicit, quod uere fuit extinctus a priuigno, non a uero filio, quia natura non patitur hoc. 
+
+{Mostrocci.} Hic autor ostendit, qualiter Nessus ostenderit eis unum singularem uiolentum de gente ista, qui commisit homicidium nimis detestabile apud praedictam ciuitatem Uiterbii. Ad intelligendum clare crudele facinus, quod hic tangitur, expedit scire, quod Henricus rex Angliae, huius nominis tertius, bonorum regalium dilapidator et prodigus, fecit barones sibi rebelles; quorum opera rex Franciae misit in Angliam Symonem comitem de Monteforti, uirum strenuum et idoneum regno, qui coniecit in uincula Henricum regem, et Ricardum fratrem eius, et filios regis. Sed Adduardus primogenitus, uir inclitae uirtutis, euasit uelocitate equi; qui postea feliciter debellauit praefatum Symonem iam grauem baronibus, quia superbe ad regni solium aspirabat, quem fecit in partes dissecari, et eius pudenda in os eius immitti. Sic Adduardus uictor, patrem, patruum et fratres suos liberauit; qui postea patri successit in regno. Uerumtamem contumeliosae mortis Symonis Henricus filius Ricardi praedicti, consanguineus Adduardi, luit postmodum poenas. Nam cum Philippus rex Franciae filius Ludouici sancti, rediens a Tunitio cum Carolo rege Siciliae, peruenisset in Italiam ad ciuitatem Uiterbium ubi tunc erat curia romana, uacans pastore, Guido de Monteforti, filius Symonis, interfecit gladio ipsum Henricum, et ipsum inde tractum, membratim lacerauit, anno Domini MCCLXX. Adduardus enim a Tunitio transiuerat Acon in subsidium Terrae Sanctae, ubi mansit triennio; et iste Henricus reuertebatur cum aliis regibus, ut rediret in Angliam, cuius pater Ricardus electus erat rex Romanorum, deposito Federico II. Guido autem excomunicatus a Gregorio papa X, tandem ueniens ad mandata, traditus est carceri, a quo tamen euasit interuentu ipsius Caroli; tamen finaliter mortuus est mala morte. Et ulterius est breuiter sciendum, quod Guido de Montforte magnus comes adhaesit Carolo duci Andegauiae, fratri Ludoici regis Franciae, et in breui factus est sibi familiarissimus et carissimus, quia erat uir alti cordis, magni consilii, et magnae probitatis. Accidit ergo, quod cum Carolus praedictus uocatus ab ecclesia in Italiam contra Manfredum regem, uellet uenire Romam ad Papam per mare, commisit isti uxorem suam, et omnes suos, uel totum exercitum ducendum per terram; qui magnifice totum fecit, et cum Carolo semper fuit in omnibus bellis, periculis et laboribus, et fuit magna pars uictoriarum eius. Quapropter Carolus uictor regni Apuliae et Siciliae fecit Guidonem uicarium suum in Tuscia, cuius uicariatum habebat ab ecclesia. Accidit deinde quod Carolus semel uenit Uiterbium cum multis regibus, qui reuertebantur de ultra mare a Tunitio, ubi Ludoicus frater eius erat mortuus. Inter alios reges erat Philippus filius dicti Ludoici, qui portans ossa patris sui, reuertebatur in Galliam, et Henricus filius Ricardi regis. Reges isti fecerunt moram aliquot diebus Uiterbii, ubi tunc uacabat Sedes Papalis, ut facerunt, quod Cardinales, qui erant in discordia, eligerent nouum Papam. Tunc perpetratum fuit nimis atrox facinus, sub custodia regis Caroli; nam cum Henricus praedictus esset in una ecclesia Uiterbii, dum leuaretur corpus Domini, Guido comes Montisfortis, tunc uicarius Caroli in Tuscia, manu propria cum mucrone impie transfixit Henricum praedictum, et munitus gente pedestri et equestri, fecit peius. Nam dum unus ex militibus suis petisset: Quid fecisti? ipse respondit: Feci meam uindictam. Et illo milite replicante: Quomodo fecistis uestram uindictam, cum pater uester fuerit tractus? Continuo Guido reuersus in ecclesiam, cepit dictum Henricum per capillos, et turpiter traxit usque extra ecclesiam; et commisso tam horrendo sacrilegio et homicidio, euasit sospes in Maritimam in terris comitis Russi soceri sui. Ex hoc facto tota Curia fuit ualde turbata: infamantes et uituperantes Carolum, arguebant sic: si Carolus fuit conscius facti, nequissime fecit; et si ignorauit, cur tam abhominabile scelus dimisit impunitum? Corpus sui portauerunt in Angliam, ubi sepultum fuit in ciuitate Londrae in quodam monasterio Monachorum, uocato ibi Guamiscier, in una capella, in qua sepeliuntur omnes reges Angliae, et in circuitu capellae sunt imagines regum; ubi supra sepulcrum Henrici posita fuit una statua inaurata, quae in manu dextra tenet calicem siue craterem aureum, in quo est cor dicti Henrici balsematum, et supra cor stat gladius nudus, testis huius necis. In manu uero sinistra tenet chartam cum isto uersiculo: Cor gladio scissum, do cui consanguineus sum, scilicet Adduardo; et Adoardus nunquam postea fuit amicus Caroli, nec domus Franciae. Nunc ad propositum autor damnat hic istum Guidonem ob istam inauditam uiolentiam. Licet enim Guido fuerit magnus effusor sanguinis, et in multis bellis pro Carolo, tamen iuste; sed istud fuit nimis excessiuum homicidium: primo ratione loci, quia in ecclesia Dei, et in curia romana, et uacante sede: secundo ratione personae, quia posuit manum in filium regis: tertio, quia iniuste; nam rex Angliae fecerat mori patrem eius culpabilem, tamquam reus maiestatis: quarto, quia infamiam et uerecundiam Caroli regis domini sui pertractabat. Ad literam ergo dicit autor: et ille centaurus {mostrocci un'ombra}, scilicet animam Guidonis de Montforte {da l'un canto sola}, propter singulare maleficium enormiter commissum, {dicendo: colui fesse in grembo a Dio}, scilicet ante altare, ubi leuabatur Corpus Christi consecratum, {lo cor che 'n su Tamigi ancor si cola}, idest colitur: dat intelligi ciuitatem per fluuium. Tamis enim est fluuius, qui labitur iuxta Londram ciuitatem regalem, quae olim uocabatur Trinouantum, sicut scribit Iulius Celsus, quia gens Iulii Caesaris transiuit istum fluuium, quod non apparebant nisi capita.
+
+{La diuina.} Hic ultimo ad perfectum complementum huius materiae nominat quosdam alios uiolentos in aqua grossa tyrannorum, qui tamquam publici praedones et pestiferi sociales discurrerunt per mundum, per mare et per terram; et primo nominat Athilam. Ad cuius cognitionem oportet breuiter scire quod, sicut scribit Paulus Diaconus in suo libro de gestis Longobardorum anno Christi CCCCXLII, Athila rex Hunnorum habens sub se Daciam, Hungariam, Macedoniam, et Mesiam, Achaiam et Traciam, ducens secum multos reges et regulos, et plures nationes in septemtrionali plaga morantes, cum innumerabili exercitu furibundus intrauit Italiam; et primo Aquilegiam sitam in principio Italiae expugnare tentauit, quae fuit uiriliter defensata a ciuibus per triennium; finaliter capta fuit igne et ferro, euersa crudeli excidio. Tunc quaedam mulier nomine Digna precipitauit se de alta arce in flumen, ne in manus hostium deueniret; mulier indigna quae tali morte periret. Deinde Athila destruxit Concordiam, Altinum, Patauium: deinde per ciuitates Uicentiam, Ueronam, Brixiam, Pergamum nullo resistente discurrit. Mediolanum et Papiam similiter spoliauit abstinens a ferro et igne. Ciuitates alias Lombardiae, et Romandiolae eodem modo afflixit. Demum peruenit ad locum ubi Mincius fluuius intrat in Padum, et dum deliberaret utrum iret Romam, superuenit Leo pontifex Romanus, qui obtinuit ab Athila quidquid postulauit; unde salutem urbis et totius Italiae reportauit diuino miraculo. Athila demum reuersus est in Hungariam, ubi ducta in uxorem Honoria sorore Ualentiniani imperatoris, faciens luxuriosa conuiuia, cum ultra solitum bibisset ex fluxu sanguinis narium animam efflauit; et sic uir sanguinum in sanguine et uino suffocatus est moriens in quo modo est demersus hic usque ad cilia. Falsum est ergo quod uulgus, quod fuerit mactatus Arimini. Nunc ad literam autor describit Athilam a cognomine, quod ipsi sibi imposuit in uita. Nam cum Athila peruenisset Mutinam, Geminianus, episcopus illius urbis, uir sanctus, petiuit ab eo quis esset; qui respondit: Sum Athila flagellum Dei. Tunc Geminianus dixit: Sum Geminianus seruus Dei; et continuo apertis portis Athila transiuit per medium ciuitatis nemine offenso. Dicit ergo: {La diuina giustizia punge di qua}, scilicet ex parte ista tyrannorum, {quell'Attila che fu flagello in terra}, et uere fuit flagellum Dei ad punienda peccata multorum. 
+
+{E Pirro.} Hic autor dat duos socios Athilae, scilicet Pyrrhum et Sextum. Sed hic est bene aduertendum, quod multi exponunt hic de Pyrrho filio Achillis, qui fuit, ut dicunt, ualde uiolentus, quia euertit Ilion, mactauit Priamum, imolauit Polissenam, rapuit uxorem Horesti. Sed certe quicquid dicatur non credo quod autor intelligat hic de praedicto Pyrrho, quia uiolentias praedictas fecit iuste contra hostes suos; imo credo quod loquatur de Pyrrho rege Epiri in Graecia, qui fuit ualentissimus et uiolentissimus. Fuit enim alter Alexander, sed uirtuosior eo; et fuit de genere Pyrrhi praedicti filii Achillis, et consobrinus ipsius Alexandri magni. Fuerunt enim olim tres famosissimi duces bellorum, peritissimi armorum; scilicet Alexander, Pyrrhus et Hannibal. Ad propositum ergo, ut scribit Iustinus, iste Pyrrhus habuit pro magna uoluptate certare: iste uenit in Italiam in subsidium Tarentinorum contra Romanos, et per quadriennium fatigauit uirtutem romanam. Deinde dimissa Italia transiuit in Siciliam, et creatus rex insulae multa bella cum Carthaginensibus feliciter fecit; sed paulo post Siciliae regnum facilius perdidit quam quaesiuerat. Deinde reuersus in regnum suum regem Macedoniae Antigonum inuasit; quo uicto regnum occupauit. Antigonus rex iniuste spoliatus bello confugit ad Argos. Pyrrhus cuius dominandi cupiditas erat insatiabilis, non contentus Epiro et Macedonia, sed intendens Graeciae et Asiae, inuasit Lacedaemoniam gentem bellicosissimam post Romanos; sed inde repulsus, non territus, inuasit Argos, ut Antigonum a se uictum et ibi absconditum opprimeret, ibi ardenter pugnans; sed improuide, saxo deiecto de muris manu feminea, oppressus est. Sicque rex potentissimus, cunctis terribilis et ab omnibus uiris formidatus, a feminis Lacedaemoniorum turpiter repulsus, et a femina Argorum infeliciter mactatus, bellis finem fecit, quibus fuerat semper a iuuentute delectatus; et quod miserabilius fuit, caput eius truncatum corpore fuit Antigono praesentatum. Sed Antigonus piissimus, memor humanitatis, oblitus iniuriae, restituit caput cum reliquo corpore Heleno filio Pyrrhi reportandum in patriam, ipso Heleno ex captiuitate liberato: sicque tot regnorum bellis uexatus spiritum cum sanguine deduxit ad inferos. Ex dictis ergo satis patet quod autor loquitur de isto rege: nec dicas iste non fuit pirata, quia dico: quid ad rem? Nam autor nihil dicit quod Pyrrhus fuerit pirata; sed addit alium piratam immediate, scilicet Sextum filium Pompeii. Nunc ordina sic literam: et diuina iustitia pungit, {Pirro e Sesto}. Ad cuius cognitionem est breuiter sciendum, quod iste Sextus filius Magni Pompeii post uictorias Caesaris, congregata magna multitudine piratarum, occupauit Siciliam, et coepit infestare Augustum, et multa bella naualia fecit secum et cum suis ducibus, et saepe magna damna dedit illi, et Italiam et Romam fame affecit; sed tandem uictus fugiens in Asiam a fautoribus Antonii interfectus est. Et hic nota, lector, quod autor sequitur hic Lucanum, quia appellat Sextum uilem piratam, qui exercuit piraticam in mari, in quo pater suus piratas uicerat, de quibus habuerat gloriosum triumphum. Sed certe nescio uidere cur iste debeat dici pusillanimis, nisi forte quia habuit fortunam contra se; imo uidetur fuisse magnanimus, quia coactus est facere de necessitate uirtutem. Quid enim poterat facere Sextus uicto patre et fratre? spoliatus auxilio et consilio amicorum? occupato Oriente per Antonium, Occidente per Augustum? Certe armauit se quibus potuit contra Augustum haeredem Caesaris, et eum molestauit uiolenter usque ad mortem. {– Et in eterno.} Hic ultimo autor nominat duos sicarios priuatos qui fuerunt famosi praedones, quorum uterque uocatus est Rainerius, unus fuit de Corneto Castro, alter de ciuitate Aretii de Ualle Arni. Dicit ergo: et illa diuina iustitia, {in eterno munge}, idest exhaurit, euacuat, {le lagrime che}, idest quas, {disserra}, idest aperit, {col bollore}, quia isti ex dolore bulloris continuo sunt in planctu et lacrimis, {a Rainer da Corneto}; iste praedatus fuit Stratam Romanam, {e Rainer pazzo}; iste praedatus fuit Stratam Tusciae.
+
+Ad primum ueniendo dico, quod autor describit generalem poenam uiolentorum talium; sed antequam descendam ad literam, pro euidentia istius poenae oportet necessario praenotare, quod autor fingit subtiliter animas istorum desperantium esse inuolutas in plantis syluestribus duris, asperis, sine foliis, sine fructu; et harpiae quae sunt rapacissimae rapiant apices uirgultorum, et ex rupturis emanet sanguis: haec poena conuenientissima est tali culpae. Considera enim quod est triplex anima, scilicet rationalis, sensitiua, uegetatiua. Modo isti non possunt dici habuisse animam rationalem, quia ratio semper fugit mortem, quae tollit esse quod conuertitur cum bono: nec sensitiuam, quia etiam sensus fugit mortem; unde et omnia bruta conantur defendere suam salutem. Uegetabilia etiam secundum naturam appetunt conseruari; tamen quia isti fuerunt uiuentes animati, oportet de necessitate dare eis unam animam. Quam ergo dabimus? uegetatiuam; nam qui se interficit, licet sit uiuens, non uidetur habere plus sensus quam una arbor; et illam dabimus asperam, fuscam, siccam. Harpiae autem fundentes sanguinem earum, sunt figuraliter auaritia, et prodigalitas, quae duo maxime impellunt hominem, et deducunt ad desperationem, ut statim patebit. Nunc ad literam autor continuans dicta dicendis, dicit: {Nesso non era ancora arriuato di là}, scilicet ad alteram ripam: per hoc autor uult tacite dicere quod ipsi positi ad terram, nullam fecerunt moram ibi, imo statim intrauerunt iter ne perderent aliquid temporis. Hoc dat intelligi per id quod dicit, quod Nessus nondum peruenerat ad alteram ripam, qui tamen uelocissime ibat in ictu oculi, quia eques erat, et quia non habebat facere aliquam moram in redeundo per aquam, sicut fecerat in ueniendo, ostendens istis diuersas animas et poenas in sanguine. Dicit ergo: nondum Nessus rediuerat ad suos centauros, {quando noi ci mouemmo per un bosco}, idest per secundum circulum uiolentorum, qui est totum nemus, in quo sunt arbores syluestres, et certe nullum est tristius nemus isto; primo, quia dicit: {che da neun sentiero era segnato}, quia non habebat aliquam certam uiam, sed oportet ire ad fortunam: et bene fingit quod nulla est uia recta, nulla ratio uel causa quae ducat hominem ad desperationem; secundo quia nulla uiriditas erat hic, non odor, non flos, non fructus nisi aues foedissimae, turpissimae. Dicit ergo: {non fronde uerdi}, ut non uideatur quod aliquis istorum habuerit unquam uitam, {ma di color fosco}, quia uita eorum est denigrata infamia, quantumcumque forte fuerit aliquando famosa; {non rami schietti, ma nodosi e inuolti}, idest membra quae consenserunt in necem corporis, peruerso usu rationis, {non pomi u'eran}, idest nullus fructus, quia nullus est ita sceleratus, qui non possit facere et faciat aliquem fructum praeter solum desperatum, et omnis peccator potest redire ad fructum uirtutis praeter istum, {ma stecchi con tosco}, idest uenenoso succo, idest sanguine, qui est sedes animae quam iste exclusit a se ex uenenosa rabie desperationis.
+
+{Quiui.} Nunc autor, descripta poena, describit ministros poenae, scilicet harpias; et quia istud est tristissimum nemus, ideo bene dat ei tristissimas aues. Ad sciendum autem quae sint istae, est breuiter sciendum, quod sicut potest colligi ex Uirgilio III Eneidos: Harpiae sunt aues rapacissimae habentes uultus uirgineos, uentrem ingluuiosum, foedissimum, ora semper pallida fame, manus recuruas; quarum officium erat stercorizare mensam regis Phynei, qui erat caecatus, quia interfecerat filios proprios. Harpia figuraliter repraesentat auaritiam, unde sic dicta est a rapiendo, et de ista specie auium non inueniuntur nisi tres semper, quarum nomina sunt haec: Aello, Occipito, Celeno, quae figurant triplicem actum auari; nam primo, auarus appetit alienum, et iste appetitus habendi figuratur per primam. Dicitur enim Aello, idest alienum optans. Secundo, auarus post appetitum acquirit et accumulat; et hoc figuratur per secundam. Dicitur enim Occipito, idest aliena occupans. Tertio, auarus acquisita abscondit, custodit et conseruat, et hoc figuratur per tertiam. Dicitur enim Celeno quasi celans aliena, et ista est peior caeteris et uilior, quia miser auarus sepelit, nec audet tangere pro sui comodo, et honore; ideo bene dicitur quod habent foedare cibaria Phynei. Phyneus enim est ipse auarus a foenerando dictus, qui nihil potest uel scit facere tam praeclarum, quod totum auaritia non polluat, sicut aliquando faciet solemne conuiuium, et pro fructibus uel sapore uel alia re minima maculabit quicquid fecerit. Ideo bene fingitur caecus auarus, et dicitur interfecisse filios proprios, quod totum est uerum, imo quod est peius, saepe interficit se ipsum ex cupiditate lucri, exponendo se manifestissimis periculis mortis. Ulterius est sciendum quod Eneas dum recessisset primo a Troia, deinde a Creta peruenit ad Strophades, quae sunt insulae Graeciae in mari ionio, in quibus morabantur tunc istae aues monstruosae. Ibi Troiani, factis epulis ex bestiis quas inuenerunt ibi sine custodia, coeperunt epulari, ordinatis in litore mensis; et ecce harpiae cum clamore horribili, quae magno strepitu alarum uenientes de montibus illis coeperunt rapere cibos, et omnia foedare immundo tactu. Tunc Troiani mutauerunt locum retrahentes se ad diuerticulum remotum sub saxo cauo clausum arboribus et umbris; et ecce positis mensis iterum harpiae sonantes uenerunt ex alia parte, et coeperunt rapere cibos unguibus et polluere ore; sed continuo socii de mandato Eneae rapientes enses inuaserunt eas, sed laedere non potuerunt, quia subito celeriter auolabant: tunc principalis earum, scilicet Celeno, ponens se in alto saxo fecit talem sermonem: Audite, Troiani, et tradite menti, quae ego maxima furiarum pando uobis: uos peruenietis tandem ad Italiam ad quam tenditis; sed antequam possitis fundare ibi fatatam ciuitatem, comedetis dentibus mensas proprias ex fame: hoc dicto statim refugit in syluam et disparuit. Troiani uero exterriti ualde tam tristi augurio, dimissis armis, conuersi sunt ad preces, et Anchises pater Eneae orationem fecit ad Deos ut auerterent talem casum ab eis. Post tempora multa, sicut scribit idem Uirgilius in septimo, cum Eneas peruenisset ad Italiam ad partes fluminis Tiberini et discumbuisset cum aliis principibus suis sub ramis arboris altae, et uescerentur dapibus appositis super placentis in herba uirenti, accidit quod, consumptis epulis, aliqui ex fame coeperunt frangere et comedere placentas quae erant in loco incisoriorum; et continuo Iulius filius Eneae alacriter clamare coepit: ergo nos consumimus etiam mensas. Eneas uero pater statim recepit uocem illam pro bono augurio, et laetatus est cognoscens hanc esse terram totiens sibi fatatam. Et hic nota quam bene ista fictio sequitur ad id quod iam dictum est de harpiis. Nam Eneas est uir magnanimus, qui dum recedit a Troia terra uoluptatis, et tendit in Italiam terram uirtutis, auaritia statim insurgit in eum uolens ipsum impedire a tam glorioso proposito, quale erat fundare imperium romanorum; et audi quod dicit: diuinat sibi quod antequam possit hoc perficere, comedet mensas, quasi dicat: consumes quicquid habebis, et portabis omnia incomoda, et eris senex discurrendo per omnia maria, et terras inter tempestates et labores. Sed Eneas magnanimus insurgit cum suis sociis fortibus contra istam, et fugat et expellit a se, et fortiter negligit omnia infortunia et pericula et semper bene sperat, et omne augurium conuertit in bonum. Ergo bene Celeno quae semper uult celare et conseruare quicquid Occipito occupauit, et Aello optauit, est pessima pestis maxime contra principem. ideo elegantissime Uirgilius dicit III Eneidos, quod nullum monstrum est tristius et nulla pestis crudelior auibus istis, et nulla ira deorum uenit peior ab inferno; istis uisis, nunc est ad literam ueniendum. Dicit autor: {le brutte arpie}, ab effectu, quia inquinant quaecumque tangunt quantumcumque splendida, {fanno lor nido quiui}, et sic faciunt filios in arboribus istis; et ecce magnam potentiam istarum auium, {che cacciaro i Troiani delle Strofade}; istae insulae sunt in Graecia in Epiro, quae uocatae sunt Ethinades, et olim Plotoe, et dicit: {con tristo annuncio di futuro danno}, quod tamen conuersum fuit in bonum augurium, ut iam dictum est: et saepe hoc accidit, quia quando uir uirtuosus uidetur positus in maioribus periculis, tunc appropinquat finis laborum. 
+
+{Io son.} Hic Petrus de Uineis incipit suam narrationem, per quam primo describit suam felicitatem, deinde infelicitatem. Et ad utriusque intelligentiam bonum est scire plenius, qui fuerit homo iste, et qualis eius fortuna. Iste ergo fuit Petrus de Uineis, famosus cancellarius Federici II, qui fuit magnus doctor utriusque iuris, magnus dictator stili missorii, cursiui, curialis; et habuit naturalem prudentiam magnam, et laboriosam diligentiam in officio; propter quod mirabiliter meruit gratiam imperatoris, adeo quod sciebat omnia eius secreta, et eius consilia firmabat et mutabat pro libito uoluntatis; et omnia poterat quae uolebat. Sed nimia felicitas prouocauit eum in inuidiam et odium multorum; nam ceteri quasi curiales et consiliarii uidentes exaltationem istius uergere in depressionem ipsorum, coeperunt, coniuratione facta, certatim accusare ipsum fictis criminibus. Unus dicebat, quod ipse erat factus ditior principe; alius quod ascribebat sibi quicquid imperator fecerat prudentia sua; alius dicebat, quod ipse reuelabat secreta romano pontifici, et sic de aliis. Imperator suspectus et credulus fecit ipsum exoculari, et bacinari et tradi carceri; in quo ipse non ualens ferre tantam indignitatem, quia: *quae uenit indigne poena dolenda uenit*; se ipsum interfecit. Et scribunt aliqui, quod Petrus dum portaretur cum Federico eunte in Tusciam super una mula ad ciuitatem Pisarum, depositus apud castellum sancti Miniati percussit caput ad murum, et mortuus est ibi. Alii tamen dicunt, quod Petrus stans in palatio suo, quod habebat ualde altum in Capua patria sua, praecipitauit se de alta fenestra dum imperator transiret per uiam. Sed quidquid dicatur, credo, ut iam dixi, quod se interfecerit in carcere; quia non uidetur bene uerisimile, quod imperator post caecitatem duceret eum inutiliter secum, aut quod dimiserit eum in libertate sua post caecitatem, quia non erat caecatus mente, et potuisset sibi caecus multum nocere consilio suo, sicut Appius caecus sapientissimus romanus nocuit Pyrrho infestissimo hosti Romanorum, sicut iste Federicus erat infestissimus hostis romanae ecclesiae. Federicus etiam alios multos sic mulctatos fecit in carcere mori, imo filio proprio non pepercit in eodem casu in quo Petrus de Uineis. Nunc ad literam Petrus interrogatus a Uirgilio respondet manifestans se ab officio suo, dicens: {io son colui che tenni ambo le chiaui}, idest duplicem potestatem claudendi et aperiendi, {del cor di Federico}, scilicet secundi, {serrando e disserrando sì soaui}, idest tam suauiter complacendo sibi, {che quasi tolsi ognun dal suo secreto}, quia licet Federicus haberet alios aulicos ad consilium suum, tamen soli Petro commitebat ardua, et erat ille qui concludebat in omni causa affirmando et negando. 
+
+{Per le nuoue.} Hic Petrus confirmat dictum suum, scilicet quod fuerit uere innocens et iustus per sacramentum, dicens: {Io ui giuro per le nuoue radici d'esto legno}, quasi dicat: iuro uobis per animam meam, quae fuit non est diu anima praeclara in mundo, licet sit modo obscura inclusa in ligno isto asperrimo, {che giammai non ruppi fede al mio Signor}, scilicet Federico; sed contra: ipse Petrus in quibusdam epistolis, quas fecit, de infelicitate sua, profitetur se nocentem. Dico breuiter, quod illae epistolae non fuerunt suae, licet uideantur habere conformitatem cum stilo suo; et posito quod fuerint suae, hoc faciebat Petrus ad conciliandam sibi gratiam principis. Et dicit: {che fu d'onor sì degno}; sed contra, Federicus, ut dictum est capitulo X, fuit haereticus, epicureus, excommunicatus; quomodo ergo fuit dignus honore, cum honor exhibeatur in testimonium uirtutis? Dico breuiter, quod Federicus, sicut et omnis dominus, est dignus honore, non ratione uirtutis, sed ratione dignitatis, quia dominus repraesentat personam totius multitudinis, et honor exhibitus sibi redundat in honorem communitatis; ideo bene dicit Apostolus: serui subditi estote dominis etiamsi discoli. Federicus autem fuit summe gloriosus inter principes modernos; nam a Carolo Magno citra non fuit alius imperator romanorum magnificentior, aut potentior eo. Fuit enim imperator romanorum, rex Alamanniae, rex Siciliae, et Apuliae, rex Hyerusalem, dux Suauiae, magnamque partem Syriae tenuit. Fuit multum formidatus a christianis et saracenis mari et terra: habuit inclytam prolem, scilicet Henricum primogenitum, qui fuit claudus corpore, sed integer mente: habuit Conradum pulcerrimum; habuit Manfredum liberalissimum, et Entium strenuissimum: multa et magna castella fecit praecipue in Apulia. Fuit Federicus statura communis, facie laetus, colore subrufus, habens membra quadra; naturaliter prudens; satis literatus, uniuersalis in omnibus rebus. Erat enim peritus artifex fere omnium artium mecanicarum, quibus animum intenderat; multarum linguarum doctus; sciuit enim multa idiomata, scilicet latinum, teutonicum, gallicum, graecum, saracenicum; strenuus in armis; satis liberalis; rigidus punitor; delectabatur ualde aucupio falconum, sed multo magis amplexibus mulierum; habebat enim semper gregem pulcherrimarum; et ut breuiter dicam totus terrenus, magis cupidus regni mundani, quam coelestis; qui imperauit annis XXX, et uixit LUII.
+
+{E se.} Hic ultimo Petrus facit suam petitionem, et petit illud quod Uirgilius sponte obtulerat sibi supra, scilicet restitutionem famae; unde dicit: {e se alcun di uoi mai riede nel mondo}; hoc dicit propter Dantem qui erat ibi uiuus, {conforti la memoria mia che giace}, scilicet prostrata, {ancor del colpo ch'inuidia le diede}. Et sic uide quod Petrus non peteret rem magis sibi optabilem, scilicet medicinam contra uulnus; nam uere grauissimum uulnus inflictum fuit sibi ex inuidia, quando infamatus est de crimine perfidae proditionis contra Dominum suum, cuius cor habuerat in manibus suis. Et hic nota, lector, quod autor bene seruauit promissum Petro, quia bene resuscitauit bonam famam mortuam, purgata infamia; quia donec liber iste uiuet, semper dicetur, quod Petrus iste fuerit iniuste infamatus, et iniuste punitus. Et crede, quod autor non fecit hoc contra conscientiam; quia ultra famam et scripturam aliquorum, habebat coniecturam uerisimilem. Nam Federicus II filium suum primogenitum similiter innocentem, et falso crimine proditionis infamatum, fecit mori in carcere suo. Unde debes scire, quod Henricus primogenitus Federici, operante patre, electus rex romanorum, ex conscientia coepit cum humilitate et reuerentia rogare patrem, ut cessaret a perturbatione ecclesiae, quae ipsum pupillum educauerat, et promouerat ad culmen tanti imperiatus. Et cum precibus nihil proficeret, coepit etiam iuste increpare, ut eum ab obstinata pertinacia reuocaret. Federicus autem accensus indignatione et ira, coepit suspicari, ne filius faceret coniurationem cum ecclesia contra se; et imposuit sibi falso, quod Henricus uoluerat sibi subripere regnum Siciliae, dum ipse ire uellet ultra mare in Syriam. Et breuiter, ipsum captum tradidit carceri, cum duobus filiis, ubi inter catenas et multa incommoda mortuus est. Alii tamen scribunt, quod Federicus tandem poenitentia ductus misit pro filio, ut conciliaret ipsum sibi; sed Henricus, dum duceretur in uia, timens, ne pater crudelius tractaret eum, cuius crudelitatem iam satis fuerat expertus, praecipitauit se simul cum equo de quodam ponte, siue saxo, et sic infeliciter expirauit. Quod si uerum est patet, quod Henricus est simul cum Petro de Uineis arborificatus in ista sylua; et si Federicus innocentem filium falso infamatum damnauit crimine lesae maiestatis, quanto magis cancellarium bene de se meritum? Iure igitur Federicus alium filium inuenit crudelem in mortem suam, quod tam crudelis fuerat in primum, Mithridatis regis exemplo.
+
+Et addit poenam uiolentam exteriorem quam habent ultra carcerationem, scilicet dilacerationem foliorum, quam faciunt harpiae aues uiolentissimae, dicens: {poi l'arpie pascendo de le lor foglie, fanno dolor}, ex poena quam inferunt, {et al dolor fenestra}, quia scilicet faciunt uiam et foramen, per quam dolor exit foras. Sed tu obiicies hic: Quid habent facere hic istae harpiae, quae figurant auaritiam, cum alibi sit plene tractatum supra de ipsa auaritia? Respondeo quod non melius poterat locare eas, quam ipsas deputare ad poenam inferendam istis, ad denotandum quod auaritia et prodigalitas maxime inducunt hominem ad desperationem; et licet harpiae principaliter figurent uitium auaritiae ut iam dictum est, tamen quia auaritia et prodigalitas simul pari poena puniuntur et in inferno et purgatorio, et quia utraque rapit licet diuersimode, quia una ad retinendum, altera ad abiciendum; ideo hic harpiae figurant utrumque uitium, quod equaliter facit uiam ad desperationem, sicut saepe uidemus. 
+
+Et ostendit quod facient de corporibus ipsis, dicens: {qui le strassinaremo}, idest uiolenter trahemus ipsa huc ad istam syluam; ita trahuntur corpora istorum desperatorum in mundo isto, {e i nostri corpi seranno appesi}, idest suspendentur et pendebunt, {ciascun al prun}, idest ad arborem spinosam, {de l'ombra sua molesta}, idest animae sibi infestae, et inimicae corpori, ita quod non reconiungentur corpori. Sed circa istum passum fortem et arduum, quo nullus reperitur fortior in toto poemate isto, est totis uiribus animi insistendum, quia illud quod autor hic dicit non solum uidetur erroneum, sed expresse haereticum. Quod enim animae istorum non reinduant carnem suam est contra fidem omnino, nec autor fidelis christianus potuit uel debuit hoc dicere. Ad hoc respondent comuniter omnes, quod autor hoc finxit ad detestationem tanti sceleris, sed non ualet, quia anima reconiuncta corpori magis torquebitur; ergo ad augmentum maioris poenae deberet potius dici, quod reinduent carnem. Sed uidetur quod possit dici subtilius, uidelicet quod autor hic, sicut in caeteris poenis aliorum uiciorum loquitur de inferni morali, sicut iam patuit supra in omnibus; nam moraliter loquendo animae caeterorum habent istam praerogatiuam, quod possunt emendari et sanari, sicut luxuriosus potest fieri continens; gulosus sobrius; auarus et prodigus, liberalis; superbus potest humiliari; accidiosus exercitari; iracundus refroenari; ita haereticus potest resurgere ex sepulcro aperto, et discooperto; uir sanguinum potest exire de ualle sanguinis quantumcumque sagittetur a centauris. Et sic breuiter omnes peccatores mortui spiritualiter in quocumque genere peccatorum possunt resurgere, scilicet per poenitentiam et emendationem bonam redeundo ad uitam et gratiam. Sed haec est poena infelicissima et damnatissima desperatorum, quod numquam possunt amplius resurgere, cum amplius non sit poenitentiae locus; et secundum hoc dicemus, quod autor per mortem realem dat intelligi mortem moralem; similiter per resurrectionem futuram mortuorum dat intelligi resurrectionem moralem; et sic dicemus quod autor loquitur poetice et figurate, quia aliter non esset poeta si loqueretur aperte, et sic nititur absterrere omnes a desperatione. Sed licet ista expositio uideatur subtilissima et pulcerrima, non tamen uidetur esse de mente autoris, neque litera pautoratitur eam, quae dicit: {come l'altre uerrem per nostre spoglie}; et tamen moraliter loquendo animae omnium aliorum non resurgunt de inferno uitiorum, imo paucissimi sunt resurgentes ab ista morte tali, nisi forte tu dicas, ueniunt, idest uenire possunt. Sed ista est nimis uiolenta expositio: ideo, omissis omnibus opinionibus et expositionibus omnium, dico breuiter et tute, quod autor artificiose fingit istum desperatum dicere hoc, non quia sit uerum, sed quia sic credidit; nam si credidisset resurrectionem corporum, numquam se occidisset, imo forte si credidisset animam immortalem passuram poenam post resurrectionem, numquam hoc fecisset; sed quia credebat suam poenam et miseriam finiri per mortem, sicut ipse iam supra dixit, ideo mortem in furore petiit. Non ergo oportet hic amplius frangere caput, aut calumniari autorem, sicut quidam temere faciunt; nam si non possunt intelligere fictionem autoris, tamen debent ipsum defendere, imaginantes quod autor semper fuit catholice locutus ubique, ut patet per totum, et quod non dixisset hoc sine quare, quia non ignorabat in facto fidei illud quod sciunt etiam uetulae, scilicet quod omnes animae resument corpora in die nouissimo. Et haec breuiter dicta sint de uiolentis contra se; nunc accedendum est uiolentos contra bona sua. 
+
+{Et ecco.} Nunc autor describit poenam uiolentorum contra bona sua in duobus. Ad cuius intelligentiam est notandum, quod autor magna arte fingit quod isti currunt per syluam territi fugientes cum tanto impetu et furore quod frangunt omne claustrum arborum, quia eos persecuntur canes famelicae, rabidae, quae si attingunt eos cum dentibus crudeliter lacerant; quos non attingunt fugant et expellunt donec lateant a facie earum. Modo considera, quod isti non sunt inclusi in arboribus sicut spiritus uiolentorum contra personam propriam, sed discurrunt attoniti fugati a uenatoribus et canibus. Uenatores sunt ipsi creditores, et eorum nuncii qui persecuntur debitores fugientes, et si attingunt eos dilacerant membratim; quia, debitore carcerato, unus aufert sibi domum, alter uineam, unus unam supellectilem, alius aliam; imo olim debitor si non habebat unde solueret, tradebatur creditoribus lacerandus in priuato carcere eius, sicut Titus Liuius narrat de nobili romano crudeliter lacerato uerberibus, qui exiuit carcerem priuatum creditoris sui, et excitauit tumultum in populo etc. Canes rabidae sunt incomoda magna quae macerant istos miseros quando abiecerunt suum, scilicet fames, sitis, nuditas et multa talia. Isti ergo saepe fugiunt et frangunt carcerem et uincula et omnia obstantia eis; sed creditores stant ad postam cum famulis ad hostia triuiorum, uiarum, et domorum, ut eos capiant et lacerent. Sed tu dices: nonne autor tractauit supra de prodigis, ubi puniuit auaros? Quid ergo oportebat hic amplius cruciare istos? Dico quod autor tractauit supra de prodigis simpliciter, qui per incontinentiam, indiscrete, et fatue expenderunt; hic uero tractat de prodigis per uiolentiam, qui furiose et uiolenter perdiderunt bona sua, sicut sunt multi lusores, et illi de quibus statim dicetur, qui usi fuerunt mera uiolentia contra bona sua. Ideo Ouidius in simili fingit quod Atheon uenator conuersus in ceruum a Diana totus laceratus est a canibus suis, quia sicut ceruus est animal pauidum et fugax, ita debitor timore creditorum est semper fugitiuus, et hoc faciente Diana, idest uenatione, quia Diana est dea uenationis, quia iuuenis prodigus intendit canibus et uenationibus quando debet uacare suis factis et honestis studiis; unde Horatius in sua poetria de iuuene dicit: *Gaudet equis canibusque* etc. Nunc ad literam dicit autor: {et ecco due}; isti duo erant quidam Lanus senensis, et quidam Iacobus paduanus, {da la sinistra costa}, idest ripa, quia semper per infernum tendunt ad sinistram, {nudi}, quia isti uiolentantes bona sua saepe deueniunt ad tantam nuditatem et mendicitatem, quod non possunt sibi tergere culum, {e graffiati}, scilicet a canibus, {che de la selua rompeano ogni rosta}; sicut saepe in mundo isto fugiunt de domo in domum rumpentes turbas obuiantium, aut resistentium eis. 
+
+et ecce quaerelam quam faciebat cum planctu, quia ille spiritus, dicea: {o Iacobo da sant'Andrea, che t'èe giouato fare schermo di me}; idest clypeum et reparaculum contra canes, abscondendo te in cespite meo; quasi dicat: nihil tibi profuisti et magnum damnum fecisti mihi, et nescio quare: {che colpa ho io de la tua uita rea?} quasi dicat: si abiecisti tuum, quare debeo pati poenam pro te? Non sufficit mihi poena mea? Ego enim abieci sponte esse, et tu sponte abiecisti aes, quod conseruat ipsum esse. Ergo ad quid, tu pauper recurris ad pauperrimum? Quia, si tu priuasti te substantia, ego priuaui me uita. Sed ne dimittam aliquid indiscussum, debes scire, quod iste Iacobus ita laceratus a canibus, fuit de potenti ciuitate Paduae, uir nobilis de capella sancti Andreae, a qua denominationem sumpsit; homo quidem ditissimus omnium priuatorum suae patriae in campis, uillis, pecuniis, animalibus; qui inaestimabilem epulentiam diuitiarum prodigaliter, immo proterue et insane perdidit et consumpsit. Nam, ut audiui a fide dignis de terra sua, fecit multas ridendas uanitates. Semel cum non posset dormire, mandauit, ut portarentur plures petiae pignolati cipriani facti cum colla, et lacerarentur a familiaribus in camera, ut ad illum stridulum sonum prouocaretur sibi somnus; ideo digne autor facit ipsum a canibus lacerari, non ad solatium, sed ad supplicium. Alia uice cum iret de Padua Uenetias per flumen Brentae in naui cum aliis iuuenibus sociis, quorum aliqui pulsabant, aliqui cantabant, iste fatuus, ne solus uideretur inutilis et otiosus, coepit accipere pecuniam, et denarios singulatim deiicere in aquam cum magno risu omnium. Sed ne discurrendo per ista, uidear tibi magis prodigus uerborum quam ipse nummorum, uenio breuiter ad magnam uiolentiam, quam insane fecit in bona sua. Cum enim semel esset in rure suo, audiuit, quemdam magnatem cum comitiua magna nobilium ire ad prandium secum; et quia non erat prouisus, nec poterat in breuissimo temporis spatio prouidere, secundum quod suae prodigalitati uidebatur conuenire, subito egregia cautela usus est; nam fecit statim mitti ignem in omnia tuguria uillae suae satis apta incendio, quia ex paleis, stipulis et canulis, qualia sunt communiter domicilia rusticorum in territorio paduanorum; et ueniens obuiam istis, dixit, quod fecerat hoc ad festum et gaudium propter eorum aduentum, ut ipsos magnificentius honoraret. In hoc certe uiolentior et uanior fuit Nerone; quia Nero fecit incendi domos urbis, iste uero proprias: Nero, quamuis laetus pulcritudine flammae Iliadem decantaret, tamen fecit incendi urbem, offensus angustia uiarum, ut dicit Suetonius, quia scilicet timebat sibi insidias; iste uero laetus gloriabatur incendio magno, quod fecerat uanissima causa. Ideo bene autor induxit canes ad faciendam uenationem de eo, qui sibi et alteri uiolentiam miserabilem intulerat. 
+
+{Io fui.} Nunc iste spiritus innominatus respondet ad quaesitum, ut reddat autorem pium ad congregandas frondes sparsas, sicut postea faciet. Et describit se a patria, et culpa, et sententialiter usque in finem non uult aliud dicere nisi, quod fuit florentinus natione, et quod suspendit se laqueo. Ad quod sciendum, quod non potest bene coniecturari, de quo autor loquatur hic, quia multi fuerunt florentini, qui suspenderunt se laqueo eodem tempore, sicut quidam de Modiis nomine Ruchus, et quidam dominus Lothus de Aglis iurista, qui data una sententia falsa iuit domum, et statim se suspendit; et multi alii, quorum nomina non memini. Et crede, quod autor de industria sic fecerit, ut posset intelligi de unoquoque talium, licet forte possit intelligi potius de iudice, quia erat maioris pretii, et grauius deliquit. Dicit ergo ille spiritus describens patriam suam a protectoribus suis: {Io fui della città}, idest de Florentia, {che mutò il primo padrone}, scilicet Martem {nel Batista}, idest Iohannem Baptistam, qui est hodie patronus Florentiae. Et ad huius intelligentiam est sciendum, quod ciuitas Florentiae olim habuit Martem pro Deo praecipuo et protectore suo; et ut collegi ex chronicis florentinorum, stetit sub imperatoribus romanis in lege pagana per CCCL annos; et si qui erant christiani, timore non propalabant se, usque ad tempus Constantini, quo tempore firmata est ecclesiae libertas, et fides diffusa per totum. Florentini ergo statuam Martis de templo abstulerunt, et loco illius assumpserunt Iohannem Baptistam pro eorum patrono et protectore, non mutata forma templi. Statuam autem Martis posuerunt intactam in alta turri, quia opinio constans erat omnium, quod quandocumque mutaretur, uel in aliquo laederetur, magnum periculum et noua mutatio imminerent urbi. Tenebant enim adhuc aliquos mores paganismi; imo semper tenuerunt hanc credulitatem uanam: sed ista imago dicitur fuisse perdita, quando Florentia fuit destructa per Athilam; postea tandem reaedificata ciuitate, fuit reinuenta, et posita in uno pilastro in capite Pontis Ueteris, ubi stetit usque ad tempora autoris, imo ultra usque ad diluuium Arni, quod fuit in MCCCXXXU, quod tunc uiolenter deiecit pontem, et exportauit imaginem, et alia multa et magna damna fecit, de quibus dicetur alibi; sed quamdiu durauit ista petra, durauit error induratus in mentibus multorum ciuium. Unde narrabat mihi Boccacius de Certaldo se saepe audisse a senioribus, quando aliquis puer proiiciebat lapidem uel lutum in statuam: Tu facies malum finem; quia ego uidi talem, qui hoc fecit, qui suffocatus est in Arno, et alium qui suspensus est laqueo. Et subiungit autor unum ualde mirabile, quod uidetur consonare isti antiquo errori florentinorum; quia uidetur expresse dicere, quod Mars, iratus propter iniuriam sibi factam in mutatione ista, semper faciet Florentiam tristem. Dicit ergo: {onde per questo}, idest ipse Mars ob hanc causam, quia desierunt colere Martem, et colunt Baptistam, {sempre con l'arte sua la farà trista}: idest faciet eam semper infortunatam in bellis sua influentia. Sed antequam ulterius procedam, lector, uolo te scire, quod praesens capitulum non est minus artificiosum et obscurum, quam praecedens, ut patet ex dictis et dicendis; ideo considera bene hic, quod autor non sequitur hic communem errorem uulgi, quia nimis esset absurdum, imo quasi saperet haeresim dicere, quod Florentia deberet recipere damnum, quia conuersa sit ad christianismum. Ideo dicit, quod autor dat hic florentinis suis unum scomma coopertum et mordax nimis; et uult latenter dicere, quod postquam Florentia dimisit Martem, idest fortitudinem et uirtutem armorum, et coepit solum colere Baptistam, idest Florenum, in quo sculptus est Baptista, ita quod dedit se in totum auaritiae, erit infortunata in rebus bellicis; ita quod, breuiter dicendo, florentini olim cum intenderunt rebus militaribus et laboribus, fuerunt strenui et uictoriosi; sed postquam coeperunt intendere harpiis rapacibus et accumulationi, licet uisi sint ditiores et potentiores, tamen fuerunt parum honorati in gestis armorum, et receperunt magnos conflictus, et strages bellorum, et continuo plus inualescente auaritia.
+
+Et addit ultimo ille spiritus, quod, nisi quia remanet adhuc aliquid de reuerentia Martis, Florentia ipsa esset iam pluries destructa, postquam reaedificata fuit post destructionem factam ab Athila; unde dicit: {e quei cittadin, che poi la rifondarno} ut dicetur infra capitulo XU, {soura 'l cener che d'Atila rimase}, idest supra reliquiis et ruinis factis ab Athila, quando cremauit eam, ut statim dicam; {aurebber fatto lauorare indarno}, quia scilicet iterum destructa esset, uel incensa de nouo; {e se non fosse, che 'n sul passo d'Arno rimane ancor di lui alcuna uista}, idest aliquod uestigium Martis, scilicet idolum supra pontem, per quem transitur Arnus principaliter. Et hic nota, ut ista litera concordet cum praecedenti expositione, quam feci, quod autor non habet hic respectum ad idolum illud, sicut litera sonare uidetur; imo uult uelate dicere, quod nisi esset adhuc aliquid de uirtute et probitate in aliquibus bonis ciuibus, saepe Florentia esset iam euersa; et ita est in omni ciuitate mundi, quia nisi uirtus, prudentia et bonitas aliquot paucorum defenderet ciuitates ab ira Dei et coeli, certe tanta est multitudo malorum, quod saepe subuerterentur, sicut recte dicit Augustinus, primo de Ciuitate Dei circa principium, de quibusdam paucis bonis romanis. Sed ne expositio facta uideatur clare in aliquo diminuta, uideamus aliquid de euersione Florentiae, de qua autor facit hic mentionem. Est ergo sciendum, si tamen uerum est, quod Athila flagellum Dei anno Domini CCCCXL destructis multis terris Lombardiae, transiuit in Tusciam et obsedit diu Florentiam; sed cum frustra attentasset uires suas, cum ciuitas inexpugnabilis uideretur, usus est fraude et perfida proditione. Audiens enim quod ciuitas Pistorii erat continuo aduersa Florentiae, promisit in fauorem florentinorum destruere Pistorium et dare omnem immunitatem et libertatem florentinis, quorum intendebat esse amicus. Florentini improuidi et nimium creduli, moti fallacibus adulationibus et fraudulentis promissionibus aperuerunt sibi portas. Tyrannus crudelis existens in ciuitate cum omni gente sua et potentatu fecit uocari ad suum consilium omnes maiores et nobiliores ciuitatis, quos inuenientes singulatim in transitu unius camerae faciebat mactari et deiici per unum aquaeductum palacii subterraneum; nec caedes apparebat nisi quod in fine conductus, aqua cadens in Arnum uidebatur rubea. Tunc detecta est fraus sed tarde. Tunc Athila mandante, sui armati totam ciuitatem crudeliter dirupuerunt, multis fugientibus per comitatum ad castella, nemora, et cauernas; facta maxima caede ciuium, euerterunt funditus ciuitatem, omnia moenia et edificia igne cremantes praeter templum Martis, quod dicitur esse opus indelebile, quod reputo truffam. Factum est autem istud excidium Florentiae die XXUIII iunii, anno Christi CCCCL et anno DXX ab aedificatione sua. Sed certe miror nimis de isto excidio Florentiae quod Athila dicitur fecisse; quia, ut patet ex his quae iam scripsi de Athila in praecedenti capitulo non uidetur quod Athila transiuerit unquam Appeninum, nec Paulus Diaconus, nec alius tractans de gestis Athilae dicit hoc. Ideo dico quod autor noster secutus est chronicas patriae suae, quae multa friuola similia dicunt, ut plenius dicam infra capitulo XU; uel forte uidit aliquem autorem autenticum dicentem hoc, quem ego non uidi; sed quidquid sit de isto facto, ego nihil credo.
+
+{Lo spacio.} Nunc autor descripta forma loci in comuni, describit in generali formam poenae omnium uiolentorum contra Deum in triplici specie, scilicet in persona Dei, natura et arte, et facit mirabilem fictionem. Fingit enim quod omnes tales uiolenti sunt positi in una arena arida, sicca, ardentissima, sterilissima, et supra arenam continuo cadunt flammae accensae ab aere quae incendunt istos, et quando perueniunt ad terram, quia inueniunt solum calidum, ingeminant calorem, ex quo ut patet poena duplicatur. Modo considera quam conformem poenam autor noster det proportionabiliter istis; nam ista arena est sterilissima nullum pariens fructum, et talis est uiolentia contra Deum, naturam uel artem; nam blasphemus qui maledicit uel negat Deum, uere seminat in arena sine fructu. Sodomita qui agit contra naturam similiter facit opus sterile; foenerator etiam qui agit contra artem, si bene consideres, non facit fructum nisi miseriae; ideo bene ponitur sine herba, planta, uel arbore, quia est omnino infructuosa; etiam est ardentissima. Quali ardore aestuat qui flammas irae iacit in Deum? qui flammas libidinis effundit in masculum? qui ardorem habendi exercet in nummum? Etiam arida et sicca, quia nulla aqua extinguit ardorem et sitim istarum flammarum. Isti autem tales cruciantur duplici calore, scilicet exteriori qui generatur ex concupiscentia rei exterioris, sicut personae uel pecuniae quae incitant appetitum ita deprauatum. Calor subterior est calor intrinsecus sanguinis qui inflammatur ab exteriore, ut de se patet; bene ergo isti puniuntur in arena ardenti, sicca, et sterili. Nunc ad literam; dicit autor: {Lo spacio}, idest tota planities spatiosa quae continetur intra istum circulum, {era una arena arida e spessa}; et specificat istam arenam per unam comparationem nobilissimam. Ad cuius plenam intelligentiam oportet primo scire quod Cato posterior, sicut scribit Lucanus in nono, post conflictum Thessalicum collegit reliquias exercitus Pompeiani dispersas per Graeciam, et nauigans magna classe peruenit ad litus Africae, et uolens transire in regnum Iubae amici Pompei tentauit ire per syrtes; sed passus ibi magnum naufragium, quia hyems uetabat sibi nauigare, relictis nauibus Gneo filio Pompei, deliberauit ire per terram per arenam confinem syrtibus, quia eius uirtus non poterat stare otiosa nec perdere tempus. Sperabat enim auxilio hyemis tolerare calorem, sitim, serpentes et alia incomoda intolerabilia. Intraturus ergo arenam ardentissimam animauit suos ad iter ad probandam uirtutem, praeponens eis magna pericula quae ferre debebant, offerens se primum ad omnia mala, et concludit: *Serpens, sitis, ardor arenae, Dulcia uirtuti, gaudet patientia duris*. Cum autem intrasset arenam, prima pestis occurrens eis fuit uentus auster adeo uiolentus quod extorquebat galeas de capitibus militum, scuta de brachiis, et saepe hominem armatum portabat per aerem; unde milites prosternebant se ad terram, et tunc cumuli arenarum tegebant et saepeliebant eos. Uentus enim exercet ibi libere uires suas, quia non montes, non syluae resistunt sibi, quia arena Africae est tota plana, spaciosa, sterilis, sine herba uel arbore, inutilis, inhabitabilis, quia est uicina torridae zonae, nec habebant uiam certam, imo oportebat eos ire ad signum stellae, sicut ibant paulo ante per mare. Cum autem nimio calore et labore omnes afficerentur magna siti, quidam miles reperit modicum aquae in arena, et illam acceptam celeriter pertulit ad Catonem. Cato mordaciter increpans portitorem in conspectu omnium aquam indignanter effudit, cuius effusio sedauit sitim omnium circumstantium. Cato deinde procedens per arenam praecedebat portans hastam manu sua, et exhortans omnes dabat exemplum aliis tolerandi labores patienter; multum uigilabat, ultimus bibebat si inueniebatur aliquando aqua. Ideo bene Lucanus in commendationem Catonis dicit: quod nullus romanorum ducum promeruit tantum nomen ex gestis armorum, quantum Cato ex laboribus istis; unde dicit quod uellet potius ducere talem triumphum per arenam, quam ascendere ter Capitolium cum ueste triumphali, sicut fecit Pompeius, aut triumphare de Iugurta rege, sicut fecit Marius, qui illum praecipitauit de arcu triumphali. Deinde Cato et sui peruenerunt ad partem calidissimam, ultra quam nulla est habitatio, et ubi erat maior penuria aquae. Sed inter arenas inuentus est unus fons habens magnam copiam aquarum, sed maiorem abundantiam serpentum intus et extra, ex quo nullus quantumcumque sitiens audebat accedere ad fontem. Tunc Cato suadens illis ut biberent secure, quia serpens non potest laedere in aqua, assumpsit ipse de acqua et bibit, et tota arena Africae hic fuit solus fons de quo Cato primus biberit; et in hac parte arenae Cato reperit plurima genera serpentum pessimorum diuersarum naturarum dantium diuersas mortes, de quibus dicetur infra ubi tractatur de furibus. Nunc ad literam dicit autor: {arena dico non fatta d'altra foggia}, quasi dicat: imo in simili forma, {che colei}, idest quam illa arena Africae, {che fu già soppressa}, idest calcata, {da i piè di Catone}. Et hic nota quod autor facit propriissimam comparationem, dicens, quod arena ista non erat alterius formae quam arena Lybiae; quia si bene consideras quae dicta sunt, uere ista arena habet maximam conformitatem cum illa in planitie, in spatiositate, in caliditate, in siccitate, in sterilitate; et sicut Cato sapientissimus tulit maxima incomoda per arenam, ita autor noster tulit magnos labores per istam; et sicut Cato reperit magnam copiam serpentum, ita autor magnam copiam pessimorum peccatorum. Nec dubito quod Cato non meretur plus laudis eundo corporaliter per illam arenam Africae, quam autor eundo mentaliter per istam arenam infernalem, quae est multo pestilentior illa, quia habet flammas cadentes et durius cruciantes. Nec Lucanus meretur plus laudis ex descriptione arenae praedictae, quam autor ex descriptione istius nouae fictae. 
+
+{Io cominciai.} Ista est secunda pars generalis in qua autor tractat in speciali de uno spiritu uiolento contra Deum, principaliter negando et blasphemando eum; et quia iste fuit mirabilis diabolus, ideo uideamus plene de eo. Est ergo sciendum quod, sicut scribit Statius in III Thebaidos, cum UII reges graecorum essent parati ex nobili ciuitate Argorum ad bellum gerendum contra Thebas, expectabant quod Amphiaraus, unus ex regibus maximus augur, daret suum responsum. Capanaeus rex nobilis sanguine sed superbissimus contemptor deorum, impatiens quietis et prodigus uitae, quandocumque ira stimulabat eum, irridens Amphiaraum clamabat furiose ante portas palatii eius: quae uilitas et uerecundia est ista, quod tot uiri fortes, animosi duces et tot gentes armatae stemus suspensi ad domum unius? Certe uirtus mea et spata quam teneo est mea deitas; iam iste sacerdos exeat cum timida fraude sua. Amphiarao autem exeunte et increpante furorem Capanaei et uulgi, qui properabant ire in bella contra fata, Capanaeus iterum clamare coepit et dicere super Amphiaraum: o Augur, ista furia sit tua, ut sine gloria remaneas uiliter ad custodiam uacuae ciuitatis: cur retardas habentes meliorem animum, ut remaneas cum filio et uxore tua ad iacendum in cameris? cur terres corda timidorum? timor primus fecit deos in orbe. Et ut breuiter dicam, posito exercitu circa Thebas, et iam quatuor ex UII regibus mortuis in obsidione diuersis modis, Capanaeus, sicut scribit Statius in X, non dignans pugnare insidiis aut praeliis nocturnis, coepit exhortari suos, dicens: O Graeci, iam satis latuit mea uirtus occulta, nunc intendo uincere gloriose de die; ergo iuuenes uenite mecum aperto praelio, et palam: et sic uociferans duxit exercitum ad moenia Thebarum; thebani autem cucurrerunt ad moenia terrae cum omni genere armorum ad defensionem, et timor seruitutis ministrabat eis arma, iram et animositatem. Capanaeus autem discurrens cum furore per moenia, uelut si animae omnium ducum occisorum intrassent corpus eius, praecipitabant omnes, et solus impugnabat ciuitatem plusquam unus exercitus, respergens sanguine muros; et continuo magis et magis incalescens occisione, fatigato ense cepit hastam uelut trabem cum igne ardenti desuper, dicens: quod alta uirtus uolebat eum ire in Thebas per talem uiam; et sic stans in muro pendens uelut in terra firma pugnabat contra omnes, et frangens moenia praecipitabat saxa et petras, et non solum fulminabat manu frangens domos ciuitatis cum moenibus eorum; sed tonabat lingua non solum contra ciues, sed contra deos thebanorum, dicens: quod Bacchus et Hercules protectores eorum uenirent ad pugnam secum, imo dicebat quod uerecundabatur incitare minores deos, et quod ipse Iupiter ueniret cum suis ignibus solus dignus pugnare secum. Et dicit Statius quod Iupiter risit quod aliqui homines sperarent posse contra deos post fulminationem gigantum factam in Phlegra: et ecce statim coepit tonare, et facta est tanta obscuritas quod nihil poterat uideri. Capanaeus autem obstinatus tenebat moenia quae non uidebat; et quando fulgura ueniebant super eum, ipse exultans uolebat capere cum manibus clamans, quod cum talibus ignibus uolebat incendere ciuitatem et reaccendere suam facem extinctam; et cum talia tam insane iactaret, ecce fulmen percussit caput eius, et cremauit cristam galeae et scutum et omnia membra; omnibus autem hinc inde territis, ipse adhaesit muris ne caderet, sed anima reliquit eum; et si paulo plus stetisset in uita potuisset meruisse secundum fulmen. Et hic nota quod aliqui intelligentes opinantur Capanaeum fuisse percussum una bombarda uel simili instrumento; sed certe credo quod Capanaeus fuerit uere percussus fulmine; quia si Tullius Hostilius tertius rex romanus fuit fulminatus cum tota domo sua dum uacaret falsae religioni deorum, ut scribit Liuius, quanto fortius iste qui tam impie blasphemabat deos? Nam ipsi dii gentilium saepe manifeste uindicabant iniurias suas, ut saepe potes uidere apud Liuium et Ualerium. Nunc ad literam: autor primo petit a Uirgilio, quis est iste spiritus tam magnus quem uidet, unde dicit: {Io cominciai}, supple dicere, {o tu maestro che uinci tutte le cose}, idest omnia obstantia tibi in isto inferno; et facit exceptionem; {fuor ch'i dimon duri}, qui fecerunt tibi tam duram resistentiam; ideo dicit: {che uscinci incontra a l'intrar de la porta}, scilicet ciuitatis Ditis. Et aduerte quod autor non sine quare utitur hic tali modo loquendi, et memorat Uirgilio repulsam turpem datam sibi a daemonibus; per hoc enim uult dicere tacite: nescio si poteris intrare istam arenam sine auxilio alterius; dubito quod non, quia uideo hic unum terribiliorem omnibus daemonibus, qui fulminat cum furore contra flammas. {– Chi èe quel grande}, sic dicit, quia Capanaeus fuit iuuenis staturae giganteae et altae superbiae; unde dicit Statius, quod quando ascendit muros Thebarum exterruit ciuitatem umbra sua; uidebatur enim alta turris, {che non par che curi lo 'ncendio}, quia scilicet non uidetur sentire ardorem flammarum, {e giace dispettoso e torto}, cum facie contra coelum, {sì che non par che la pioggia il maturi}, idest uidetur quod ignis pluens non mollificet duritiem eius, et placet eius pertinacem insaniam. Et hic nota quod uiolentia quae fit in Deum fit tripliciter, scilicet contra Deum simpliciter blasphemando, contra artem foenerando, contra naturam sodomitando. Modo in praesenti capitulo solum in speciali agitur de prima specie in persona Capanaei; unde uide quomodo bene autor scit aliena scripta trahere ad suum propositum. 
+
+{In mezzo mar.} Nunc autor ostendit quod Uirgilius iuxta promissum demonstrat sibi figuram mirabilem: uult dicere sententialiter, quod omnes isti fluuii infernales oriuntur de quadam statua monstruosa, quae est in insula Cretae. Primo ergo describit insulam istam a situ, a languore praesenti, a flore antiquo. Ad cuius cognitionem est breuiter sciendum, quod ista insula Cretae fuit olim nobilissima et in florentissimo statu, adeo quod dominabatur omnibus insulis et terris circum adiacentibus; unde Philosophus primo Politicorum loquens de politia cretensium, dicit: quod non erat in totum perfecta, sed propter potentiam suam sic credebatur; et tamen, ut dicit, tempore suo iam bellum translatum erat ad eam. Ista insula habuit olim centum notabiles terras, et in ista regnauit primo Saturnus rex iustissimus, sub quo insula floruit in magna libertate, pace et honestate; sub quo gens uixit innocenter et pure; ideo poetae graeci primo finxerunt quod aetas aurea fuerit sub eo. Hic Saturnus iustissimus infortunium habuit in stirpe sua; nam preuidit quod ex eius uxore nomine Rhea nasciturus erat filius expulsurus eum de regno; ideo mandauit ei, ut quicquid pareret necaret: ista peperit filium egregium, quem uocauit Iouem, cuius pietate mota transmisit ipsum alendum ad montem nomine Idam occultissime; sed tamen Saturnus non ualuit euitare fatalem dispositionem. Nam Iupiter factus adultus uiolenter expulit patrem de regno, qui pulsus uenit in Italiam, regnante rege Iano. De Saturno isto dicetur alibi, et praecipue Paradisi capitulo XXI; similiter de Creta iam dictum est paulo supra, ubi facta est mentio de Minoe rege iustissimo, et Minotauro filio eius uiolentissimo. Nunc ad literam. Dicit autor: {diss'egli allora}, scilicet ille Uirgilius: {un paese guasto che s'appella Creta}, respexit ad tempus modernum, quia insula ista est hodie sub potestate uenetorum, multiplici seruitute oppressa et multum desolata, quod quia est notum omnibus et longum esset enarrare dimitto; et uocatur hodie Candia a ciuitate principali insulae, {sotto 'l cui rege}, scilicet Saturno, {fu già il mondo casto}, idest quod regnante Saturno in Creta aetas aurea fuit in mundo, quando homines uixerunt caste et honeste; {sede in mezzo mare}, idest situata est.
+
+{Ma quello.} Nunc ser Brunettus praenuntiat autori aduersam fortunam, quae est communiter inimica uirtuosis; et uult breuiter dicere, quod populus florentinus malignanter et ingrate se habebit erga eum, reddens sibi malum pro bono, sicut est de more fere omnium populorum erga benemeritos in rem publicam; sicut Roma contra Scipionem, ciuitas Athenarum contra Theseum et ita de aliis. Et circa istum passum est aliqualiter immorandum: multi enim reputant istud capitulum facile et apertum; sed certe mihi uidetur ualde difficile et obscurum, et habet multos malos zapellos. Est ergo primo sciendum ad declarationem istius literae, quod multi dicunt hic multa falsa, sequentes chronicas florentinorum, quae ponunt multa magnifica ficte ad exaltationem suae patriae. Nec miror, quia simile dicunt chronicae quasi omnium ciuitatum, quas uiderim, sicut Rauennae, Ianuae, Uenetiarum, et Neapolis. Quanto magis ergo florentini eloquentissimi hominum studuerunt laudibus suae terrae? Dicunt ergo, in commendatione antiquae originis, quod ciuitas Faesularum olim fundata fuit a rege Atlante, qui ueniens cum Apolline magno astrologo suo, quaesiuit fundare nobilissimam ciuitatem in optimo situ Italiae; et quod haec ciuitas semper fuit amicissima romanorum; et quod inde fuit Dardanus primus autor Troiae; et ita de multis, quae omnia reputo friuola. Quia Athlas rex Africae, qui fuit magnus astrologus, et ideo fingitur supportasse coelum, quem tamen Hercules superauit, nunquam fuit in Italia, quod inuenerim umquam; et Apollo multo minus: nec haec ciuitas fuit umquam nobilis uel famosa; immo de ea nulla fit mentio, in actu magnificentiae dico. Scio, quod Liuius scribit, quod Hannibal inter Faesulas et Aretium passus est ualidam tempestatem: nec situs fuit optimus, imo pessimus, quia alpestris, nimis asper, et sterilis. Unde Radagasus rex gothorum olim cum infinita multitudine suorum barbarorum in montibus faesulanis fame et frigore inter niues perierunt. Quid uetera quaero? Scribit modernus poeta eorum Boccatius de Certaldo, quod lapides Faesularum sunt plumbei, et dicit mirabile de eis, quod si excidantur, in breui temporis spatio certissime nouis incrementis restaurantur: quod, si uerum est, satis attestatur naturae ipsorum florentinorum, quorum semen continuo germinat de radice. Dardanus autem non fuit de Faesulis, sed de Corintho, ut alibi dictum est. De amicitia uel inimicitia, quam cum romanis habuerint, quasi nihil scribitur ab autoribus; memini tamen, quod Florus dicit: *de Faesulis triumphauimus*, uolens ostendere ueteres debiles triumphos romanorum; et tempore Catilinae faesulani fauerunt nequissimis coniuratis. Fuit tamen antiquissima Terra. Hoc scio, quod aliquis dicet: Dic ergo tu mihi, quis fuerit fundator Faesularum, quae sic dicta est, quasi fiat sola? Dico, quod truffa est, et quod nescio, quis fundauerit eam, nec quando, quia principia maximarum ciuitatum saepe ignorantur; sed credo certissime, si haec ciuitas fuisset tantae nobilitatis, quod antiqui scriptores aliquid tetigissent. Ulterius dicunt, quod Caesar cum duodecim principibus romanis obsedit ciuitatem faesulanam per septem annos, et quod tandem destruxit eam a fundamentis, et aedificauit Florentiam partim ex romanis, partim ex faesulanis ad similitudinem Romae: et quod florentini fuerunt in fauorem Caesaris in bellis ciuilibus. Et quod sine risu scribere non possum, dicunt, quod Lucanus hoc dicit, cum facit mentionem de Sarno: quae omnia quantum sint uana unusquisque intelligens uideat. Nam quomodo Caesar poterat uacare constructioni nobilissimarum ciuitatum tempore illius coniurationis pestiferae, cum fuerat accusatus de coniuratione, et ipse se purgauit per testimonium Quinti Ciceronis, qui erat frater Marci Ciceronis tunc consulis? Quomodo etiam romani expendidissent tantum tempus ad capiendam ciuitatem Faesularum illo tempore, quo Roma erat in tanto potentatu, quod per tempus ante in spatio quatuor annorum tempore belli socialis, omnes fortes populos Italiae reduxerant uiribus armorum sub iugum romanum, quia iurauerant contra Romam? Quomodo etiam florentini fuerunt de auxiliatoribus Caesaris, quia tantum tunc Florentia nascebatur? Sarnus etiam non est Arnus, ut alibi dicetur. Quis ergo aedificauerit primo Florentiam, ignoro; nec credo, quod a Florino nobili ciue romano fuerit sic denominata, nec a Campo Florido, sicut etiam isti dicunt, cum dicat Plinius, quod Florentia olim habuerit ortum a Faesulis; sed quando, quomodo, uel per quem fateor me nescire. Nunc ad literam redeundo, dicit Brunettus Latinus in accusationem florentinorum et excusationem autoris: {ma quello popolo}, scilicet florentinus, {ingrato}, dicunt aliqui, quia est rebellis et inobediens imperatori, cui debet de iure esse subiectus; sed haec est truffa: imo uocat eum ingratum contra autorem, quia non cognouit uirtutem eius, et iniuste tenuit eum in perpetuo exilio, {maligno}, idest male ignitus, quia habet feruentem sanguinem, et dicit quod hoc habet a primaeua origine antiqua, quia dicit: {che discese da Fiesole ab antiquo}, quasi dicat, qui habet mores faesulanorum; unde non credas quod autor ponat hic ista uerba simpliciter historice, imo aliud intelligit allegorice. Est ergo sciendum quod sicut scribitur in historia beati Romuli quem Petrus misit ad praedicandum Faesulas, faesulani erant homines maligni; sed destructa ciuitate Faesularum per romanos, ex illo populo et quibusdam romanis ciuitas Florentiae facta est. Ideo uult dicere autor quod florentini tenent adhuc mores suorum antiquorum, et utinam non peiores; et ecce declarat se dicens: {e tene ancor del monte e del macigno}, idest de duro saxo: et uide quod hoc est uerum realiter, quia Florentia ultra Arnum in extremitate terrae tenet partem de monte et saxo; sed allegorice uult dicere quod Florentia tenet adhuc de duritie, audacia, sagacitate et rapacitate montana; unde uidemus quod comuniter isti montani sunt magis audaces et animosi et subtiles quam palustres, quia habent aerem subtiliorem, unde sunt similes ursis et apris suis; palustres uero habent sanguinem piscium, ranarum et bissarum. Macignus ergo est lapis liuidus, aridus, et figurat inuidiam, sicut scribitur Purgatorii capitulo XUIIII. 
+
+{Uecchia.} Hic Brunettus confirmat quod dixit per unum prouerbium antiquum, quod dicitur in Tuscia in improperium florentinorum, quia scilicet appellantur florentini caeci. Sed ad intelligentiam istius facti est sciendum, quod communis opinio omnium et ipsorum florentinorum est, quod florentini sint uocati caeci propter delusionem, quam receperunt olim a pisanis. Nam, ut tradunt eorum chronicae, anno Domini MCXUII, pisani tunc temporis potentissimi in mari fecerunt magnam classem galearum ad capiendam insulam Maioricae, quam occupauerant saraceni; et cum iam essent in itinere, ecce lucenses uenerunt cum exercitu ad inuadendum Pisas. Quo audito, pisani non audentes procedere, ne eorum ciuitas uastaretur, et recedere ab incoepto uidebatur eis inhonorabile et damnosum,iam uulgata fama et facta expensa magna; ideo habito consilio inter eos miserunt ad florentinos tunc amicos eorum, ut deberent uenire ad custodiam ciuitatis pisanae. Florentini gratanter assumpserunt defensionem contra lucenses, et quoscumque molestare uolentes dictam ciuitatem; et continuo miserunt gentes equestres et pedestres, quae posuerunt castra prope Pisas per duo milliaria. Et Potestas eorum prudenter et honeste mandauit, ne aliquis intraret ciuitatem; et cum unus contra praeceptum intrasset, condemnatus fuit ad mortem. Quo audito, seniores Pisarum uenientes ad Potestatem, rogauerunt, ut eorum contemplatione remitteretur sibi poena; et non ualentes flectere ipsum precibus, protestati sunt, quod nolebant ipsum interfici in territorio eorum. Tunc Potestas caute et honeste fecit emi agrum a rustico nomine communis Florentiae, et ibi fecit reum suspendi. Pisani autem reuersi a recuperatione Maioricae, egerunt gratias florentinis de tam liberali et laudabili beneficio; et obtulerunt, ut eligerent quod signum uictoriae potius uellent, uel portas aeneas, uel columnas de propheritico, quas portauerant a dicta insula. Florentini petiuerunt columnas: et fertur, quod pisani ex inuidia incenderunt eas; deinde illas fassiatas scarlato sub specie honoris et pompae tradiderunt florentinis. Florentini spoliantes columnas, uisa fraude, cum summa indignatione coeperunt dicere: Bene sumus caeci, qui fidimus uulpibus antiquis pisanorum, qui nihil facere nouerunt sine fraude: et ex inde postea dicti sunt florentini caeci in Tuscia; et has columnas posuerunt ante portam sancti Iohannis, ubi adhuc sunt; sed certe quidquid dicatur, non uidetur mihi, quod ista de causa florentini sint uocandi caeci, quia si fuerunt delusi ab his, quibus fidebant, et quibus fecerant tam memorabile seruitium, non uideo, quod caecitas sit ista. Alii ergo dicunt, quod florentini dicti sunt caeci, quia olim Hannibal inundationibus Arni fluminis perdidit unum oculum, sicut scribit Boccatius de Certaldo in suo libro de Montibus et Fluminibus. Sed certe istud non est de intentione autoris, qui loquitur hic, quam peius potest, de Florentia, ut patet ex dictis et dicendis; sed mihi uidetur, quod maxima caecitas florentinorum fuit, quando crediderunt Athilae, si uerum est, quod iam scripsi supra capitulo XII. Audiui tamen unum florentinum facientem hic pulcerrimam expositionem, licet non sit de mente autoris. Dixit enim, quod florentini erant caeci actiue, non passiue, quia faciunt alios caecos. Nunc ad literam: dicit ser Brunettus de florentinis suis: {uecchia fama li chiama orbi nel mondo}; allegorice uult dicere autor quod sunt caeci mente, quia nouerunt uirtutem et contrarium operantur, sicut dicit Ualerius de atheniensibus. Et ecce caecitatem magnam, quia {gente èe auara, inuidiosa e superba}, et istae tres flammae incendunt corda eorum, sicut autor iam dixit supra capitulo UI. Ergo: {fa che tu ti forbi da i lor costumi}, idest expurges te a moribus malignis maligni populi.
+
+et in recessu ser Brunettus recommendat autori unum opus suum. Ad cuius intelligentiam est sciendum, quod iste ser Brunettus fecit librum uulgarem in lingua gallica prosaica, quem diuisit in tres libros: et primo tractat de rebus gestis in ueteri et nouo testamento, sicut de aetatibus mundi, de regnis gentium, de prophetis, de apostolis, de dotatione ecclesiae, de multiplici translatione imperii romani ad graecos, gallicos, alemannos, de situ et distinctione prouinciarum; de naturalibus, sicut de elementis, de piscibus, auibus, serpentibus, bestiis. In secundo libro tractat de ethica Aristotelis, scilicet de uirtutibus moralibus et uitiis. In tertio de rhetorica Tullii, scilicet de artificiosa eloquentia et modis persuadendi: item de modis regendi et gubernandi ciuitates et terras. Primam partem uocat monetam usualem; secundam, lapides praetiosos; tertiam, aurum purissimum. Fecit et alium libellum, qui uocatus est thesaurettus siue thesaurus paruus in stylo rhitmico et uulgari italico, in quo tractat de moribus hominum, de casibus et mobilitate fortunae, de statu humano. Dicit ergo: {siati raccomandato il mio Tesoro}: debet intelligi de primo thesauro maiori per excellentiam, qui uocatus est thesaurus ab eo, quasi aggregatio et collectio multarum rerum in unum cumulum; unde in prohemio huius libri assimilat ipsum fauo mellis collecto ex uariis floribus multorum autorum. 
+
+{Ricominciar.} Nunc autor ostendit quomodo, ipso et Uirgilio expectantibus, illi tres iterum clamantes fecerunt subito de se unam rotam siue circulum. Ad cuius intelligentiam uolo te bene notare, quod autor noster facit hic subtilem et artificiosam fictionem nimis. Isti enim spiritus non poterant loqui cum Dante ambulando pari passu secum, sicut fecerat Brunettus Latinus, quia ut dictum est, Dantes iam se firmauerat; ipsi uero non poterant retardare, tum quia habuissent asperrimum martirium stando pro multitudine flammarum, ubi prius habebant asperum currendo; tum etiam quia forte postea stetissent per centum annos quod non potuissent repellere flammas a se, sicut dictum est in praecedenti capitulo: adinuenerunt ergo artificiosum modum quo loquerentur secum, et minus laederentur a flammis, quantum possibile erat eis. Coeperunt enim unum tripudiolum per quod uoluebant se continuo in girum, et saltabant ibi penes aggerem loquendo cum autore; et hic est sensus subtilis liberalis, sed est alius sensus subtilissimus moralis; unde uolo quod hic notes melius, quod autor ideo fingit istos facere rotam ad repraesentandum eorum opus nepharium. Rota namque non habet principium neque finem; ideo bene figurat luxuriam istorum detestabilem, quae non habet principium a natura, neque finem ponit in natura; a natura quidem non habet principium, quia contra naturam est. Ideo bene Hieronymus dicit quod isti tales erunt muti in die iudicii, quia nullam poterunt facere excusationem, sicut alii luxuriosi qui puniuntur extra ciuitatem, quia habuerunt magnam inclinationem a natura ad mulieres, sicut et caetera animalia naturaliter inclinantur pro conseruatione suae speciei. Nec ponunt finem suum a natura, imo destruunt opus naturae et fructum generationis, quo solo propagatur genus humanum. Ideo bene scriptum est a Suetonio UI de XII Caesaribus, quod cum ille nequissimus Nero impurissima belua teneret publice unum puerum inter crura, dixit quidam et bene: si Domitius pater talem uxorem habuisset bene ageretur cum natura rerum, quia scilicet non esset natus ille Nero iniuria et uituperium naturae, qui conatus est semper peruertere naturam, ducens puerum in uxorem nomine Sporum, quem conatus est transnaturare in foeminam, et ita de multis, ita quod uidetur in hoc casu quod ista luxuria innaturalis sterilissima semper fuisset utilis naturae in Domitio Nerone patre Neronis, quia scilicet non esset natus Nero maximus inimicus naturae humanae. Ad propositum ergo: isti bene finguntur facere rotam quia neque incipiunt a natura, neque finem suum constituunt in natura; unde poterunt dicere aeterno Iudici: Tu dixisti: *Crescite et multiplicamini*; nos contrarium fecimus. Nunc ordina literam sic: {ei}, idest illi tres, {ricominciar l'antico uerso}, uel dic et melius: illi, {ricominciar hei}, idest heu aduerbium dolentis; unde dicit appositiue, {l'antico uerso}, quia hic erat sonus et clamor antiqui doloris et poenae, ita quod saepe iterant istum uersum heu heu; nam uersus appellatur uulgariter omnis sonus; unde dicimus tota die: talis facit dolorosum uersum; et dicit: {come noi ristemmo}, quasi dicat: tam cito, quam cito firmauimus nos, {e tutti tre fenno una rota di se}, idest tripudium, {quando furno giunti a noi}, scilicet ex opposito nostri iuxta ripam. 
+
+{Questi.} Hic praedictus spiritus ut reddat auditorem auidiorem ad respondendum sibi, non expectata responsione, manifestat sibi socios et se; et primo incipit a digniori, scilicet a Guidone Guerra. Et circa istius descriptionem, lector, est aliqualiter immorandum, quia multi mirantur, immo truffantur ignoranter, quod Dantes, qui poterat describere istum uirum praeclarum a claris progenitoribus eius et claris gestis, describit eum ab una femina auia sua, donna Gualdrada. Sed certe autor fecit talem descriptionem tam laudabiliter quam prudenter, ut hic implicite tangeret originem famosae stirpis istius, et ut daret meritam famam et laudem huic mulieri dignissimae. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod Otto IU, cum uenisset in Italiam, iuit uisitatum Florentiam tamquam florentissimam ciuitatem et terram imperii. Et cum die quadam celebraretur solemne festum in Florentia, sicut forte festum Baptistae, quo nullum fit celebrius, ibi imperator cum quibusdam nobilibus de Terra iuit ad festum. Et dum staret in uia publica ad uidendum puellas, quae sunt ibi pulcerrimae et plurimae, ecce inter alias transibat una uirgo elegantissimae formae; cuius miro decore stupefactus imperator, conuertens se ad unum militem probum antiquum spectatae uirtutis, cuius nomen erat dominus Bilinçonus, de Rauignanis de Florencia, petiuit ab eo quaenam esset illa tam nobilis indolis et uagae apparentiae. Respondit Bilinçonus: inclyte domine, haec est filia unius, qui si uellet, posset de praesenti facere uos exosculari eam. Puella autem, quae incedebat auribus arreptis, audita responsione patris, uertit se ad eum aperte et uerecunde, et dixit: in ueritate, pater mi, parcat mihi reuerentia uestra, numquam quisquam exosculabitur me, nisi legitimus sponsus meus. Imperator, audito tam nobili responso, et cognito quod ista erat filia domini Bilinçoni uoluit quod ista posset honeste osculari, et mandauit patri, ut uocaret Domicellam ad se. Deinde uocauit ad se quemdam strenuum militem, qui uocatus est comes Guido uetus, qui erat in eius consortio; et tradito sibi annulo suo fecit eam desponsari, et dedit sibi in dotem et nomine dotis illum Comitatum Casentini, qui postea diu fuit comitum Guidonum. Et ex isto comite Guidone uetere, et ex ista domina descenderunt omnes comites Guidones, qui postea diuisi sunt in multa membra, et fuerunt familia famosa et potens nimis; qui tenuerunt multa et magna castella citra et ultra Alpes, non solum in Tuscia, sed etiam in Romandiola. Nunc ad literam ueniendo dicit Iacobus Rusticutius Danti: {questi, l'orme di cui mi uedi pestar}, idest iste cuius uestigia uides me calcare; quia enim mouebantur frequenter et circulariter unus premebat uestigia alterius, quasi dicat: in cuius societate me uides moueri pari passu, quia sum sibi socius in poena, sed non deberem esse alia uia, quia ipse fuit nobilis de nobili genere et magnificus, ego uero ignobilis et plebeius, {fu di grado maggior che tu non credi}, quia fuit nobilis comes, magnanimus miles, et tamen tu non credis sic, nec uidetur sic, quia non discernitur nunc per aliquid signum nobilitatis uel probitatis in isto loco maledicto; ideo dicit: {tutto che nudo e dipelato uada}, quia scilicet erat totus spoliatus capillis, barba, et omnibus pilis; quasi dicat tacite: fuit homo magnae probitatis et famae, licet sit nunc ita infamatus ista turpi macula. Et describit eum ab auia sua, dicens: {nipote fu de la buona Gualdrada}. Ad quod bene intelligendum, nota, quod comes Guido uetus habuit ex dicta domina multos filios, quorum unus uocatus est Guiglielmus; ex quo natus est comes Guido Nouellus, qui tenuit partem ghibellinam, et fuit multum armiger, et multa fecit pro parte ghibellina, de quo saepe fit mentio in isto opere. Alius fuit uocatus Rogerius, ex quo natus est iste comes Guido Guerra. Ex quo patet, quod uterque Guido, scilicet Nouellus et Guerra, fuit nepos dictae dominae. Nota etiam, quod ista egregia iuuenis uocata est proprio nomine Inghuldrada; sed autor utitur uocabulo communi et corrupto, quo utuntur mulieres et uulgares, qui dicunt Gualdrada; sicut ego uidi in quodam amico meo, qui uolens uocare filiam suam Lucretiam, corrupte uocauit ipsam Alegriciam. Deinde describit autor dictum comitem a nomine proprio, et ab agnomine proprio, dicens: et iste, {Guido Guerra ebbe nome}; et bene sibi conuenit utrumque, quia fuit magnanimus dux multorum, et bene guidauit, et fuit magnus guerriger, et uir bellicosus multum. Ad cuius rei intelligentiam uolo te scire, quod hic comes Guido Guerra, tempore, quo Carolus primus uocatus est ab Ecclesia uenit in Italiam contra Manfredum, iuit cum fere CCCC equitibus fiorentinis exulibus obuiam Guidoni de Monforte, qui ducebat exercitum Caroli per terram usque Mantuam; deinde transiuerunt per Bononiam, Romandiolam, Marchiam et Ducatum, et non potuerunt transire per Tusciam, quia tota erat sub parte ghibellina, et dominio Manfredi; unde multum temporis expendiderunt in uia; tandem appulerunt Romam, ubi erat Carolus. Postea Guido cum suis fuit in expugnatione sancti Germani; deinde fuit in bello, quod habuit Carolus contra Manfredum apud Beneuentum. Quibus uisis Manfredus petiuit: Ubi sunt ghibellini, pro quibus tantum expendidi et laboraui? Et subdit: Uere gens illa non potest hodie perdere. Hoc dixit, quia si Carolus uincebat, erant uictores; et si ipse Manfredus uincebat, fuisset eis amicus. Et uerum dixit, quia Manfredo uicto, comes Guido Guerra cum fauore et gente Caroli rediuit Florentiam, et inde expulit ghibellinos. Ideo bene describit eum a prudentia et probitate dicens: {e fece col senno assai e con la spada in sua uita}, et est magna laus Guidonis, quia communiter fortes bellatores non inueniuntur prudentes; et e contrario: iste autem erat audax in praelio et prudens in periculo, sicut recte dicit Liuius de Hannibale. 
+
+Et subdit causam suae petitionis, et uult breuiter dicere: non uideatur tibi mirum si sic peto, quia quidam conterraneus noster nuper mortuus qui paulo ante peruenit ad istam arenam refert nobis molesta nimis de terra nostra. Et ut uideas clare quod iste spiritus nouus erat idoneus ad referendum sibi ueritatem de curialitate, et ad uituperandam auaritiam, debes scire quod Guiglielmus Burserius fuit quidam ciuis florentinus, faciens bursas, uir secundum facultatem suam placibilis et liberalis; qui tractu temporis habens odio officium bursarum, quibus clauditur pecunia, factus est homo curialis, et coepit uisitare curias dominorum et domos nobilium. Accidit autem, quod semel applicuit ad ciuitatem Ianuae, ubi moram traxit pluribus diebus, retentus et honorifice tractatus a quibusdam nobilibus. Erat in diebus illis in Ianua quidam dominus Herminus de Grimaldis, qui in possessione diuitiarum non solum excedebat ianuenses, qui sunt ditissimi, sed etiam omnes italicos; et sicut superabat omnes in opulentia, ita in cupiditate et miseria, ita quod non solum honorabat alios, sed pro se uiuebat parcissime, cum tamen ianuenses communiter uiuant parce; imo, quod turpius erat, induebatur uiliter, cum tamen ianuenses generaliter induantur splendide. Iste ergo Herminus, audita fama Guiglielmi, misit pro eo, et introduxit eum in salam cuiusdam pulcrae domus, quam fecerat nouiter fieri. Et quia adhuc remanserat in eo aliqua scintilla nobilitatis quam omnino auaritia non extraxerat, dixit Guiglielmo: Deh domine Guiglielme, uos, qui multa uidistis, sciretis ne me docere aliquam rem peregrinam numquam amplius uisam, quam possem facere pingi in ista mea sala? Guiglielmus audiens suum inconueniens loqui, respondit: Domine, non crederem posse uos docere, nisi forte essent sternuta, uel similia his. Sed si placet, docebo uos unam, quam non credo uos uidisse unquam. Dominus Herminus factus auidus, subito dixit: Deh! rogo uos, dicite mihi; non expectans ipsum responsurum, ut fecit: cui Guiglielmus praesto dixit: Facite pingi dominam Liberalitatem. Herminus tunc audito scommate mordacissimo, transfixus fuit tam forti telo uerecundiae, quod quasi mutauit malignum morem auaritiae in laudem largitatis: et dixit facie flammata rubore: Ego faciam pingi talem, quod nec uos, nec alius poterit rationabiliter dicere, quod numquam uiderim, uel nouerim ipsam. Et ab illa die in antea tantae fuit uirtutis et efficaciae uerbum Guiglielmi, quod postea fuit liberalior et gratiosior omnibus. Non tamen credas, quod factus sit prodigus, sicut postea fuit dominus Carolus Grimaldi de domo sua, qui factus arcipirata ualentissimus, apud mirabile Castellum Monaci infestabat omnes nauigantes per mare Leonis, formidatus etiam a magnis principibus, nedum priuatis mercatoribus. Ad propositum ergo uide, quanta arte utitur hic autor, qui fingit, quod Iacobus Rusticutius allegat Guiglielmum Burserium, qui dolet de curialitate perdita in patria sua, quia ipse erat optimus iudex in tali causa, et bene nouerat curialitatem et curiales suae patriae, et fuit infestus hostis auaritiae, ita quod in aliena terra, ubi plurimum potest auaritia, mirabiliter expulit eam de pectore hominis, in quo uidebatur penitus indurata. Nunc ad literam dicit Rusticutius, adducens causam quare sic petiuerat, {che}, idest quia, {Guglielmo Borsieri el qual se dole con noi}, idest qui punitur eadem poena nobiscum. Et hic uide quod autor per modum incidentiae nominat unum alium foedatum eadem culpa, et facit memoriam de homine quia fuit ualens curialis, et dicit: {per poco}; hic dicunt aliqui, quod parum peccauit; istud non uidetur uerum, quia est de grege istorum, qui grauius deliquerunt quam primi, de quibus dictum est in praecedenti capitulo, ideo dicas: {per poco}, idest per paruum tempus, quia nouiter mortuus erat; et ista est intentio literae, quia noua recentia portauerat istis; nam damnati in inferno nesciunt quae fiant praesentia in mundo, nisi referatur sibi ab alio, sicut iam dictum est supra, capitulo X. Et dicit: {e ua là coi compagni}, quia scilicet erat de turma, de qua exiuerant ipsi tres, sicut dictum est in principio capituli, qui quia currebant iam erant elongati a uisu istorum, {assai ne crucia}, idest tormentat, {con le sue parole}, ultra tormenta flammarum, quia scilicet dicit nobis, quod cupiditas et uilitas intrauerunt terram nostram loco curialitatis et probitatis.
+
+Ad primum dico quod autor describit Gerionem quantum ad effectum, et quantum ad formam. Ad plenissimam discussionem istius passus, qui facit uiam ad cognitionem multorum dicendorum inferius, oportet praeconsiderare multa. Est ergo primo notandum quod autor, manifestato nobis uitio uiolentiae, uolens descendere ad uitium fraudulentiae, ipsum nobis proponit et repraesentat per imaginem et figuram, fingens quod quaedam fera uaria et mirabilis oblata est aspectui suo, idest speculationi intellectuali, quae quidem habebat uultum hominis benignum, et reliquum corpus serpentis praeter caudam, quae erat scorpionis; et appellatur ab ipso Gerion sicut et ab aliis poetis. Ad cuius quidem ferae notitiam est sciendum, quod fabulose loquendo Gerion fuit rex Hispaniae habens tria corpora et ita tres animas, quem magnus Hercules praelio uicit et priuauit triplici uita, et spoliauit magno armento. Historice uero loquendo, sicut scribit Iustinus libro ultimo, fuerunt tres fratres tantae concordiae et unanimitatis, ut uiderentur esse una anima in tribus corporibus, et sic uiderentur unus rex non tres. Rodericus autem archiepiscopus toletanus in sua chronica de gestis Hispaniae dicit, quod Gerion habuit tria regna in Hispania, scilicet Lusitaniam, Galleciam, Bethicam. Alii tamen dicunt, quibus magis credo, quod Gerion tenuit in Hispania tria regna, scilicet duas insulas baleares, scilicet Maioricam et Minoricam, quae sunt inter Hispaniam et Africam, distantes inter se forte per L milliaria; tenuit et Ualentiam, quae fuit caput unius regni Hispaniae. Hercules autem, qui primus domuit Hispaniam, ueniens per mare ab oriente in occidentem, primo Gerionem spoliauit tribus regnis et uita, propter quae tria regna uocabatur Gerion tergeminus. Ad propositum ergo autor per Gerionem, qui dicitur fuisse ualde fraudulentus, allegorice figurat nobis in generali uitium uniuersale fraudis, quae quidem est triplex; quaedam enim committitur uerbo, quaedam re ipsa, quaedam facto. Ideo primo dat Gerioni faciem humanam, per quam tangit primam speciem fraudis, quae committitur uerbo, quia loqui est proprium hominis, et ista fraus committitur benigno uultu, sicut faciunt praui consultores, adulatores, lenones. Secunda fraus committitur in re ipsa, sicut in omnibus artibus et mercibus, ideo dat sibi corpus serpentis uarium et diuersorum colorum; per serpentem quidem, quia serpens est astutissimum animalium; per uarium, quia fraudes sunt innumerabiles et infinitae. Tertia fraus committitur facto, ideo bene dat caudam scorpionis pessimam, uenenosam, quia pungit, penetrat, inficit, sicut latrones, baractarii, simoniaci, proditores. Nunc ad literam ueniendum est. Autor primo continuans materiam praesentem praecedenti, fingit quod Uirgilius qui traxerat Gerionem cum corda ad summum aquae, uidens feram tam terribilem coepit exclamare cum magna admiratione, unde dicit: {il mio duca cominciò sì a parlarmi}, idest Uirgilius, uiso Gerione incipiente apparere, coepit clamare et dicere uersus me: {Ecce la fiera}, scilicet Gerion figurans fraudem, quae facit hominem assimilari ferae, sicut serpenti et uulpi, {con la coda aguzza}, quia habet caudam scorpionis, quod statim declarat per effectum, dicens: {che passa monti}, sicut patet tota die in fraudibus, quae quotidie transmittuntur per literas, imo, sicut uidemus, cum una fraus est inuenta in aliqua mercantia, cito transit maria et montes, et discurrit ad alias regiones etiam longinquas: uel per montes intellige uiros uirtuosos, sapientes, altos et praeeminentes, quos saepe fraus superat, {e rompe muri}, sicut patet saepe in proditionibus terrarum, sicut in fraude Sinonis qui equo fictitio cepit Troiam, ut dicetur alibi: uel per muros intellige uiros fortes, constantes, inuincibiles, {ed armi}, idest uiros armatos; imo tantam efficaciam habet ipsa fraus, quod inermis uincit armatum, pauper diuitem, paruus magnum. Exemplum habemus Hannibalis, qui fuit fraudulentissimus, et plura fraude quam uiribus fecit, ut saepe patet apud Titum Liuium de secundo bello punico. Hannibal namque cum semel captus esset a Fabio maximo artibus suis, quia scilicet circumuentus erat insidiis inexcogitata fraude, Fabium clausit et euasit. Collegit enim omnes boues et tauros qui potuerunt inueniri in campo suo, qui fuerunt circa duo millia numero, et fecit ad cornua omnium alligari faces ardentes et flammas igneas, et circa initium noctis fecit eos duci uersus montes, quos occupauerant hostes, et boues duris uerberibus et acutis stimulis urgeri et impelli contra montes; ex quo boues celeri saltu peruenientes ad cacumina montium, instigante calore qui peruenerat ad capita, praecipitanter discurrebant furiosi, ita quod totus aer ardere uidebatur. Quod uidentes romani qui latebant in insidiis, putauerunt se circumuentos ab Hannibale, unde armis abiectis dederunt se omnes fugae benefitio, et sic Hannibal libere euasit ex montibus, intra quos erat inclusus. Sic igitur patet quomodo fraus fregit arma quae uis uincere non poterat, et ut cito dicam: {Ecco colei che tutto il mondo appuzza}, quia corrumpit omnem fidem et deprauat omnem ueritatem, et sic totum mundum maculat.
+
+{Come.} Nunc autor descripta forma Gerionis, describit formam stationis eius per duplicem comparationem, quarum altera est clara, alia uero subtilis; et dicit in summa quod Gerion stabat partim in terra, partim in aere, partim sub aqua, sicut stant naues ad ripam partim in aqua, partim extra aquam; et sicut animal quod dicitur biuarus. Ad huius secundae comparationis intelligentiam est sciendum, et diligentissime aduertendum quod biuarus est animal mirabile nimis; est enim paruum, grossum, breue quasi ad similitudinem taxi; habet pedes posteriores anserinos ad natandum per aquam, et anteriores ut canis, quia frequenter ambulat per terram: pellis eius est cinerea ad nigredinem declinans, pilus uero spissus et curtus, caudam habet latam quasi ad modum linguae bouis, et pinguem cum corio squamoso; habet interius castorium in corpore, quod est calidum et siccum et confortans neruos, ideo ualet contra tremorem neruorum. Istud animal est ualde potens, sagax, ingeniosum, dominatiuum; est enim acutissimi morsus, et arbores satis magnas, et ramos arborum resecat et deiicit, cum quibus facit sibi artificiosum domicilium cum pluribus solariis iuxta ripas aquarum intra aquas, ita quod, aqua crescente, casa ascendit, et illa decrescente descendit. Et dicitur quod biuaros peregrinos redigit in seruitutem, et illis resupinatis per terram ponit ligna inter crura eorum diligenter super uentrem, et illos trahit per caudam ad locum ubi fabricat aedificium. Domo autem facta sedet super ea, et immittit semper caudam in aquam intra structuram, et illam agitat per aquam, ad quam pisces concurrunt, et ipse praesto capit illos. Cibus eius piscis, melica et aliquando cortices arborum; est autem cauda eius aperta ad natandum sicut gubernaculum in naui. Ulterius est subtilius inquirendum quantum iste autor sagax et ingeniosus mirabiliter manifestet Gerionem animal fictum per biuarum animal naturale. Primo enim biuarus est paruus corpore, de quo dicit Plinius quod est similis lutrae, qui cum apprehendit partem hominis non dimittit antequam ossa fracta concrepuerint; ita Gerion paruus corpore, sed magnus saccus malitiae: biuarus est animal multiforme, quia habet duos pedes posteriores anseris, quae auis est ualde uigil et subtiliter sentit, habet caudam quam tenet sub aqua, et parat insidias piscibus; ita Gerion fraudulentus est animal triforme, habet enim caput humanum, corpus serpentinum, caudam scorpioninam, et cum illa nauigat, cum illa se regit et gubernat, et capit puros et bonos uiros: biuarus alios biuaros reducit in suam seruitutem et comoditatem imponens eis onera; ita recte Gerion alios Geriones, idest fraudulentos saepe capit et trahit in sui utilitatem; et sic uide quod fraus uincit et simplices et astutos: biuarus uiuit in terra et aqua, ita Gerion uenatur in terra, piscatur in aqua, et ubique quaerit cibum suum: biuarus deiicit arbores et ramos, ita Gerion prosternit maiores et minores: biuarus habet castoreum intus in corpore quod est calidum, et ualet contra tremorem; ita Gerion habet interius caliditatem et astutiam, quae ualet contra tremorem et debilitatem: biuarus facit sibi domum in aqua iuxta terram cum multis mansionibus; ita Gerion facit sibi domum cum multis cameris et angulis, ita quod laberintus Cretae non est magis intricatus; unde infelix qui intrat domum eius, raro uel nunquam potest exire. Nunc ad literam uult dicere autor quod ita stabat nunc Gerion ad ripam partem sui tenens extra aquam et partem intra aquam sicut nauis et sicut biuarus. Dicit ergo: {la fiera pessima}, scilicet Gerion, idest fraus, quia incontinentia est mala, uiolentia peior, malitia pessima, {si staua su l'orlo}, idest extremitate ripae, {che di pietra il sabbion serra}, quia ripa lapidea claudit arenam, ut iam dictum est, {così come stanno i burchi a riua taluolta che parte sono in terra}, quia scilicet tenent proram ad ripam tamquam caput, {parte in aqua}, quia scilicet habent puppim in aqua tamquam caudam. {– E come lo biuaro.} Hic nota quod istud animal graece dicitur Fiber, latine uero Castor, non quia se castret, sed quia propter castrationem maxime quaeritur. Ideo dicit magnus Albertus in suo de animalibus, quod falsum est quod dicit Isidorus, scilicet quod castor fugatus a uenatoribus castrat se dentibus et proiicit castoreum; et quod si iterum agitetur a uenatione erigit se et ostendit se carere castoreo. Et certe magis credo Alberto quam Isidoro; tum quia Albertus fuit magnus naturalis et experimentator, tum quia castores abundant in partibus suis, ubi uoluit habere experientiam ueram; imo etiam Dioscorides antiquus et autenticus autor impugnat hanc opinionem de castratione, quia non potest attingere sibi testes, et dicit quod dicitur biuarus quasi bine uiuens in terra et aqua. Dicit ergo: {s'assetta a far sua guerra}, scilicet contra pisces, {là tra li tedeschi lurchi}, idest ingluuiosos, uoraces. Hoc dicit quia castores abundant in Alemannia iuxta ripas Danubii, imo apud Pontum, idest mare maius, ut dicit Dioscorides et Uirgilius, licet non oporteat ire ita a longe, quia inueniuntur hic non longe a Ferraria in territorio Marchionum Estensium.
+
+Et subdit succursum Uirgilii promptum contra terrorem suum, dicens: {ma le sue minacce mi fer uergogna}. Et hic nota quod Uirgilius contra alios timores Dantis solet adulari, monere, consulere; hic uero minatur et exprobat sibi, quod ideo autor fingit, quia amodo debebat ex longa experientia audere et bene sperare. Dicebat ergo Uirgilius cum facie turbata, irata: Ah! miser, infelix, uilis, pusillanimis, nunquam habebis honorem, non famam perpetuam, non gloriam aeternam, et perdideris tot labores, tot uigilias. Nonne deberes amodo esse audax cum iam perueneris ad medium operis feliciter, et es ita bene eruditus et armatus? quid ergo tam enormiter times. Licet uideris bestiam peregrinam, retrogradam, non tamen te linget cum ore humano, nec punget cum cauda scorpionina, nec te deiciet de sella serpentina; non suffocaberis in ista aqua licet profunda, idest in ista materia non deficies: uade te suspensum bestia, nonne ego te tenebo inter brachia? Et nota quod autor non uult per hoc aliud ostendere nisi fortem luctam suae mentis, ut ostendat materiam fortem, et per consequens ut ostendat maiorem uirtutem suam. Ideo bene dicit quod uerecundia uicit eum, unde dicit: {che}, idest, quae uerecundia, {fa seruo forte nanzi a buon segnor}. Unde nota quod uerecundia est tam fortis et efficax, quod saepe facit timidum audacem, et uictum uictorem, sicut pulcre narrat Iulius Celsus de Iulio Caesare, qui in Gallia uidens militem fugientem a proelio cepit ipsum per nasale et reduxit in aciem, dicens: illuc sunt hostes. Idem in Hispania contra filios Pompei pugnans, uidens ueteranos inclinare, fecit asportari equum suum, et pedes coepit pugnare ante aciem; et sic cum uerecundia reuocauit quos non poterat precibus et exhortationibus retinere, et sic uictoriam eripuit de manibus hostium; et sic in proposito uerecundia fecit fortem discipulum timidum coram bono doctore et duce Uirgilio.
+
+{Io m'assettai.} Hic autor ostendit quomodo ascenderit cum timore et pudore, dicens: {Io m'assettai su quelle spallacce}, idest magnis spatulis Gerionis. Uere istae spatulae sunt maximae et amplissimae, super quibus sedent tot millia hominum, et hominum studia. Unde nota quod regula Gerionis uera generalis, quae raro patitur exceptionem, est ista, quod omnis homo uiuit in isto mundo secundum falsitatem artis suae; nam si credo uelit bene et legaliter uendere calceamenta sua, dicendo quod corium est debile uel marcidum; et ita drapparius pannum suum, uiuet in penuria et morietur fame: idem intellige de omnibus artibus mundi. Ideo bene dicebat quidam ad uerificandam istam regulam: qui facit usuram uadit ad infernum, et qui non facit uergit ad inopiam. Magna ergo est bestia ista et magna terga habet, intellige de magnitudine intensiua.  
+
+Ad primam dico, quod autor primo describit circulum generalem fraudulentorum, quem distinguit in decem ualles speciales; primo ergo continuans dicta dicendis, quia dixerat in fine capituli praecedentis quod peruenerant ad arcem ruinosam, dicit: {Loco èe in Inferno detto Malebolgie}. Et sic uide quomodo describit primo locum a nomine nouo, quia istud dictum est nuper ab autore, numquam ab alio, et est nomen conueniens. Bulgia enim in uulgari florentino est idem quod uallis concaua et capax: modo iste circulus continet intra se multas ualles, quarum quaelibet est capax multorum ualde; ideo autor imponit huic loco tale nomen, et est nomen compositum singularis numeri. Et bene sic uocatur, quia cum omnes ualles inferni sint malae, istae per excellentiam possunt dici malae:
+
+{Come.} Hic autor explicat modum eundi obuiam per unam nobilem comparationem. Ad cuius intelligentiam claram est breuiter sciendum quod in MCCC, in quo anno autor incoepit istud nobile opus, papa Bonifacius UIII, tunc sedens in sede Petri, dedit generalem indulgentiam peccatorum in urbe, ad quam, sicut uidimus in MCCCL, cucurrit maxima multitudo ex omnibus regionibus et nationibus obedientibus ecclesiae romanae. Unde propter nimiam pressuram gentium in transitu pontis supra Tiberim, ne aliqui a lateribus caderent in aqua et suffocarentur, inuentus est utilis modus, scilicet ut peregrini euntes, facerent de ponte per longum duas partes, ita quod, qui ibant ad ecclesiam sancti Petri per unam medietatem pontis respiciebant uersus castellum sancti Angeli, et illi, qui redibant ab indulgentia ibant per aliam medietatem respicientes uersus montem. Ita a simili in proposito aliqui istorum fustigatorum ibant ad sinistram uersus puteum, aliqui ad dextram uersus septimum circulum, a quo recesserant Uirgilius et Dantes, qui erat quasi mons respectu sequentis bassioris; et sic comparatio est satis propria quia de transitu ad transitum, de peccatoribus ad peccatores. Sed romipetae uadunt ad indulgentiam ut purgentur a peccatis; isti uero uadunt ad poenam ut puniantur de peccatis. Ad literam ergo dicit autor, quod isti peccatores hinc inde a dextris et sinistris eo modo, {come i romani hanno tolto modo}, istum modum adhuc seruant romipetae ex se ipsis quando multitudo est magna Romae, {a passar la gente su per lo ponte}, fluminis Tiberini, {per l'esercito molto}, idest propter magnam multitudinem peregrinorum, {l'anno del giubileo}, tangit uniuersalem indulgentiam per uocabulum antiquum. Ad cuius cognitionem est sciendum quod iubilaeus interpretatur annus remissionis, et est nomen hebraicum, et fiebat in quinquagesimo anno. Iubilus enim est cantus sonorus, laetabundus, est uox confusa prae gaudio. In anno enim iubilaeo fiebat festum laetum cum clangore tubarum, et debita absoluebantur, et confirmabantur libertates, restituebantur bona; et dicunt aliqui quod iubilaeus habuit initium a uictoria Abrae quando redemit nepotem suum Loth de manibus trium regum. Et ecce modum transeundi romipetarum: {che tutti hanno la fronte da l'un lato uerso 'l castello}, scilicet sancti Angeli. Ad quod notandum, quod istud castellum, de quo fit hic mentio, fuit olim sepultura Adriani imperatoris. Nam illi principes antiqui aliquando sepeliebantur in alto, sicut patet in columna lapidis Numidici, in qua sunt cineres Iulii Caesaris; aliquando sepeliebantur in basso, sicut Augustus, qui est sub alta turri. Ita ad propositum: ista alta et mirabilis sepultura facta fuit super muro ciuitatis Adriano ualentissimo imperatori; et istud mirabile opus diu uocatum est sepulcrum Adriani per multa secula. Postea tempore Gregorii I dicitur apparuisse in summitate eius unus angelus cum ense in manu; ideo denominatum fuit ab isto euentu castellum sancti Angeli. Sed proh dolor! Istud sumptuosum opus destructum et prostratum est de anno praesenti MCCCLXXIX per populum romanum, quia fuerat aliquandiu detentum per fautores Roberti cardinalis Gebennensis; qui facto schismate pessimo factus est antipapa contra Urbanum UI. Dicit ergo: {e uanno a santo Petro}, scilicet pro indulgentia, {e uanno uerso 'l monte da l'altra sponda}, scilicet ex alia extremitate uel medietate pontis. Hunc actum notauerat autor anno praedicto iubilaei, cum iuisset ad indulgentiam. 
+
+{Se' tu sì tosto.} Hic dictus Nicolaus improperat Bonifacio duo mala: primo quia sponsam Christi fraudulenter assumpsit de manu Pastoris simplicis: secundo quia eam more meretricio tractauit, simoniace uendendo eam, et tyrannice tractando. Ad euidentiam horum plenam est sciendum, quod anno Domini MCCXCIU cum cardinales essent in ciuitate Perusii multum arctati a perusinis, quia ecclesia fuerat sine pastore pluribus duobus annis, non ualentes concordare in aliquo, qui esset de Collegio, finaliter elegerunt quemdam sanctum uirum, qui uocatus est frater Petrus de Morono. Hic erat de Aprutio; qui agens poenitentiam, ordinatis pluribus monasteriis sui ordinis, iuit ad montes Muronis, quae montanea est supra Sulmonem. Iste uocatus papa Coelestinus U creauit duodecim cardinales de mense septembris pro magna parte ultramontanos ad petitionem Caroli II; quo facto iuit cum curia Neapolim. Erat autem uir simplex, illiteratus, inhabilis officio; ideo quaerebat uiam posse renuntiare papatui. Inter cardinales erat quidam dominus Benedictus de Anania ciuitate de prouincia Campaniae, uir per oppositum astutissimus, literatus habilissimus ad quaecumque magna officia et imperia mundi; qui summe affectabat summam dignitatem. Iste sagaciter explorata uoluntate Caroli et cardinalium, qui optabant omnes mutare pontificem, persuasit Coelestino, ut faceret unam decretalem, quod quilibet papa posset renuntiare papatui, exemplo Clementis I. Quo facto, dictus Coelestinus in festo beatae Luciae in praesentia cardinalium spoliauit se dignitate pontificali, et renuntiato papatui, rediuit ad poenitentiam cum magna alacritate, postquam sederat mensibus quinque diebus octo. Sed postea Bonifacius fecit ipsum capi in monte sancti Angeli in Apulia in loco, ubi reduxerat, et priuate posuit eum in arce Sulmonis in Campania, ne ille uiuens posset praeiudicare suae electioni. Nam multi christiani reputabant Coelestinum uerum et rectum papam, non obstante renuntiatione, dicentes, quod tali dignitati non poterat renuntiari; et quod licet Clemens renuntiauerit, tamen fideles tenebant eum pro Patre, et postea oportuit, quod esset papa post mortem Cleti. Coelestinus ergo in dicto loco parum uixit; et die qua mortuus est, fuit sepultus in una parua ecclesia in Sulmone, quae erat de ordine suo, et paupercule fuit positus sub terra ultra decem brachia, ne eius corpus inueniretur. Igitur eodem anno Bonifacius tantum operatus est cum cardinalibus et Carolo II, qui habebat pro se duodecim cardinales factos per Coelestinum, quod creatus est in papam. Nam uadens ad Carolum, dixit: Bone Rex: Tuus papa Coelestinus uoluit seruire tibi in bello Siciliae, sed nesciuit; sed si tu das operam, quod tui amici cardinales eligant me papam, ego sciam et uolam seruire tibi, promittens sacramento apponere totum posse ecclesiae. Tunc rex promisit et ordinauit, quod duodecim cardinales amici sui darent sibi uoces; et continuo dominus Matthaeus de Ursinis et dominus Iacobus de Columna principes sectarum dederunt sibi uoces. Et isto modo Benedictus fuit electus papa in ciuitate Neapoli et uocatus Bonifacius UIII in uigilia natiuitatis Christi. Qui statim electione facta, recessit cum cardinalibus de Neapoli et uenit Romam, et multum laborauit pro Carolo pro acquirenda Sicilia. Hic Bonifacius fuit nobilis genere, magnus animo, plusquam deceat sacerdotem, dominatiuus, amator honoris et status ecclesiae; et sua prudentia et potentia multum fuit formidatus, fuit pecuniosus ualde, amplectens lucra sine conscientia, allegans, quod licitum erat omnia facere pro exaltatione ecclesiae; magnificauit et ditauit summe suos. Nunc ad literam descendendum est. Dicit ergo Nicolaus Bonifacio: {Se' tu sì tosto di quell'auer sazio}, idest de thesauro magno, {per lo qual}, idest pro quo aere acquirendo, {non temesti torre a 'nganno}, quia tot fraudibus usus fuit, ut audisti, ut eriperet ecclesiam de manibus Coelestini, qui tamen deceptus fuit, quia decipi uoluit; quia bene cognoscebat ambitionem Bonifacii, et cessit consilio eius, et hoc ipse quaerebat et optabat. Et etiamsi numquam decepisset Coelestinum, constat, quod ipse fraude, non recta uia, peruenit ad optatum. Dicit ergo: {la bella donna}, scilicet ecclesiam, quae est pulcra sponsa Christi, {poi di farne strazio}, scilicet inhoneste tractando eam, et prostituendo tamquam meretricem. Aliqui tamen dicunt quod potest intelligi de quodam comitissa Margarita, quam Bonifacius tradidit cuidam nepoti suo; sed siue hoc fecerit, siue non, autor non loquitur de alia domina quam de ecclesia per quam acquisiuit thesaurum magnum.
+
+Idem accidit isti; unde dicit: {io altresì cascherò là giù}, scilicet sub terram supra alios, {quando uerrà colui}, scilicet Bonifacius, {cui io credea che fossi allor ch'io feci il subito dimando}, idest tunc quando attonitus nouitate rei, subito petiui: es tu iam hic, Bonifaci! es tu iam hic, Bonifaci! Et hic nota quod ista fictione autor uult dicere, quod inualescente auaritia hominum continuo in dies magis et magis crescit. Simonia etiam procedit ab auaritia, ita quod post unum simoniacum saepe uenit alius, licet non immediate, qui tollit infamiam alterius. Ideo bene fingit quod papa Nicolaus de Ursinis tegit omnes praedecessores suos, quia quasi non erat infamia de omnibus praecedentibus simoniacis, quando iste coepit simonizare; et ita infamia Nicolai cessabit adueniente Bonifacio, quia superabit ipsum et omnes alios antiquos: et ita post Bonifacium italicum ueniet unus gallicus, qui uincet omnes in simonia, quia simoniace emet sibi papatum, paciscendo de eo sicut statim dicetur. Nota etiam quod sicut supra in tractatu haereticorum autor noster artificiose finxit, quod omnis haeresiarca habet suam archam magnam, in qua sunt sepulti simul secum omnes sui sequaces; ita nunc a simili in isto tractatu simoniacorum, qui habent magnam conuenientiam cum haereticis, fingit quod summus pontifex habet hic suum foramen, in quo habet suam sepulturam, et alio superueniente, ille subintrat; et ita cardinalis habet suum, archiepiscopus suum, patriarcha suum, et ita episcopus, abbas, praepositus, et ita de caeteris usque ad simplicem sacerdotem, quia hic est de omni genere sacerdotum; et sicut inter praelatos haereticos non fecit mentionem nisi de magno sacerdote Anastasio, ita nunc inter sacerdotes simoniacos non nominat nisi aliquos summos pontifices, ut ostendat quantum auaritia potest in alios quando facit caput ita delirare, et cum caput dolet caetera membra dolent uel languent; facit etiam quod unus magnus simoniacus nominat alios, quia meretrix cognoscit meretricem, et illam manifestat.
+
+{Ma più.} Nunc Nicolaus praedicit alium pontificem simoniacum sequuturum post Bonifacium. Et ad cognitionem istius oportet praescire longam historiam, quam non possum magna breuitate perstringere, ne dicam cum Horatio: *Cum breuis esse laboro obscurus fio*. Res ergo sic se habet: post mortem Bonifacii electus fuit papa Benedictus XI de Teruisio, qui fuerat frater praedicator, quem Bonifacius fecerat cardinalem propter uirtutem et scientiam suam; qui uixit in papatu solum octo mensibus cum dimidio, quia bonus erat, nam extinctus est ueneno, ut quidam dixerunt. Mortuo Benedicto et sepulto Perusii, magna discordia fuit inter maledictos cardinales. Erant enim diuisi in duas sectas quasi aequales; et unius erat caput dominus Matthaeus Rubens de Ursinis cum domino Francisco Gatano nepote Bonifacii; et alterius erat princeps dominus Neapoleo de Ursinis de Monte, et cardinalis Nicolaus de Prato, qui fuerat frater praedicator, uir magnae scientiae et singularis prudentiae, qui uolebat ponere Columnenses in statum. Cum ergo cardinales stetissent octo mensibus inclusi a Perusinis in conclaui, et non possent conuenire, cardinalis pratensis sagacissimus persuasit in secreto domino Francisco Gatano, quod eligerent in papam dominum Raymundum de Grotto, archiepiscopum burdegalensem, inimicum regis Franciae, propter offensam factam illis de domo sua per Carolum de Ualois, fratrem ipsius regis in bello Uasconiae; ut sic cardinalis Matthaeus de Ursinis consentiret cum parte sua, quia rex Franciae Philippus pulcer erat amicus Columnensium, cum quibus destruxerat Bonifacium. Quo facto, cardinalis de Prato cum parte sua, ignorante parte Ursinorum, misit secretissime et festinantissime cursorem a Perusio Parisius cum literis ad regem Philippum rogantibus, quod si uolebat recuperare suum statum cum ecclesia, et releuare Columnenses amicos suos, faceret sibi de inimico amicum Raymundum archiepiscopum burdegalensem, qui erat electus tamquam inimicus regis per aliam partem. Philippus solicitus statim misit literas amicabiles in Uasconiam ad dictum archiepiscopum, quod ueniret sibi obuiam, quia ibat ad eum locuturus sibi pro suo magno commodo et honore. Et breuiter rex infra sex dies fuit personaliter cum archiepiscopo secrete cum paucis in una abbatia forinseca. Ibi audita missa iurauerunt credentiam sibi inuicem super altari. Et rex Philippus, praemissis aliquibus uerbis placidis ad reconciliandum archiepiscopum cum domino Carolo de Ualois fratre regis, qui uocatus est Carolus sine Terra, de quo alibi dictum est, et dicetur, dixit: Uide, archiepiscope: in manu mea est facere te papam, si uolo; ideo ueni ad te, et si promittis mihi facere gratias, quas petam, faciam tibi istum honorem; et ad robur dicti sui continuo ostendit sibi literas. Tunc Uasco cupidus summae dignitatis, quasi stupefactus gaudio, deiecit se ad pedes regis, et dixit: Domine mi, nunc cognosco, quod diligis me plusquam hominem mundi, et uis reddere mihi bonum pro malo; tuum ergo est praecipere, meum autem parere. Rex erexit eum, et osculato ipso per os, dixit: Hae sunt gratiae, quas uolo: Primo, quod recommunices me perfecte ecclesiae, et remittas facinus perpetratum in Bonifacium, et recommunices me et meos sequaces. Secundo, quod concedas mihi, et dones decimas regni per quinquennium in subsidium expensarum, quas feci in bello Flandriae. Tertio, quod debeas destruere et annullare memoriam Bonifacii. Quarto, quod reddas cardinalatum Iacobo et Petro de Columna. Quinto, quod destruas ordinem Templariorum. Sextam gratiam seruo mihi ad tempus. Archiepiscopus iurauit super corpus Christi omnia facere; et ultra hoc dedit sibi in obsides unum fratrem suum, et duos nepotes; et rex iurauit eum facere papam. Hoc facto recesserunt, et rex duxit secum dictos obsides sub colore amoris, ut reconciliaret eos Carolo fratri suo. Et reuersus Parisius, statim rescripsit cardinali de Prato et amicis de parte sua, quod secure eligerent dominum Raymundum in papam tamquam perfectum amicum. Et sic trigesima quinta die responsione facta, cardinalis de Prato cum consensu omnium elegit praedictum papam: et utraque pars cum magno gaudio cantauit: Te Deum laudamus, ignorante parte Bonifacii fraudem commissam. Haec electio facta est in MCCCU, die quinta iunii, et uacauerat sedes mensibus decem, diebus uiginti octo. Nunc ergo considera, lector, si iste papa fuit creatus cum maiori fraude, quam Bonifacius. Sed cardinales italici suis discordiis et culpis bene fuerunt castigati a uasconibus; quia curia translata fuit ultra montes. Nam archiepiscopus praesentata sibi electione apud Burdegalam, statim acceptauit libenter, et continuo citauit cardinales, quod deberent ire Lugdunum ad eius coronationem supra Rhodanum, et fecit se uocari Clementem U; et requisiuit regem Franciae et Aragoniae et omnes barones gallicos, ut adessent. Cardinales italici fuerunt ex hoc multum confusi, et grauati. Et dominus Matthaeus Rubeus, uir antiquissimus, prior cardinalium, detecta fraude, dixit cardinali pratensi: Uenisti ad optatum; sed tarde reuertetur ecclesia in Italiam. Et cardinali Neapolioni dixit: Heu miser, infelix! hodie fecisti caput mundi de gente sine capite. Congregatis igitur cardinalibus apud Lugdunum, papa fuit coronatus die undecima nouembris, in praesentia regis Franciae. Quem iuxta promissum papa recommunicauit et restituit ad omnes honores et dignitates, quibus Bonifacius priuauerat eum; et donauit sibi decimas totius regni per quinquennium. Et ad petitionem dicti regis fecit duodecim cardinales uascones et francos, omnes amicos et officiales dicti regis. Restituit etiam duos cardinales de Columna ad omnes honores et dignitates, quibus fuerant priuati a Bonifacio. His gestis recessit cum cardinalibus et tota curia ad suam ciuitatem Burdegalam, ubi omnes tam cardinales quam alii italici fuerunt male tractati; quia cardinates gallici et uascones regebant totum; et dignum et iustum fuit, et certe hodie esset dignissimum et sanctissimum cum quidam faueant antipapae Gebennensi uiro omnium uitiosissimo. Non ergo mireris, si autor noster fecit artificiosam descriptionem de homine isto, tam rapaci simoniaco: et uide, si autor habuit materiam faciendi mentionem et memoriam de papis, cum tres tales uiderit diebus suis simoniacos, scilicet Nicolaum, Bonifacium, et dictum Clementem. Nunc hora est redeundi ad literam; dicit Nicolaus de Ursinis, quod Bonifacius stabit modicum plantatus respectu sui; unde dicit: {ma più è 'l tempo che i piè mi cossi}, quia flamma continuo adurebat pedes eius, {e ch'io son stato così sotto sopra}, scilicet plantatus cum capite deorsum, {èe già più}, et bene dicit, quia steterat iam circa decem annos isto modo, {ch'el}, scilicet Bonifacius, {non starà piantato co' piè rossi}; et bene dicit, quia Bonifacius stabit forte duobus annis; et ecce quare Bonifacius non stabit multum sic: {chè un Pastor}, scilicet Clemens praedictus, {di più laida opra}, idest turpiorum operum, et peiorum quam Bonifacius, {senza legge}, quia totus dissolutus fuit; et omnes sui cardinales intenderunt ad accumulandum. Et dicit: {uerrà dopo lui}, scilicet post Bonifacium, {di uèr ponente}, idest de Gallia, quae est in occidente; et dicit: {tal che conuen che ricopra me e lui}, quia scilicet infamia eius extinguet infamiam Bonifacii et mei. 
+
+{Di uoi.} Hic autor ad confirmationem sui dicti adducit unam prophetiam, quae mirabiliter uidetur facere ad suum propositum. Ad cuius intelligentiam est bene notandum, quod Iohannes relegatus in insula quae dicitur Pathmos, fecit librum qui uocatur Apocalypsis, qui interpretatur liber reuelationum, in quo multa futura praedicit et prophetat sub uelamine uariarum figurarum; ideo liber est difficilis intelligentiae, et eius figurata locutio potest trahi ad multiplicem sensum, sicut etiam patet in uisionibus Danielis prophetae. Modo Iohannes inter alias figuras ponit hanc unam: XUII capitulo dicit quod unus angelus locutus est secum, dicens: Ueni, ostendam tibi damnationem meretricis magnae, quae sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terrae, et inebriati sunt qui inhabitant terram de uino prostitutionis eius, et uidi mulierem sedentem super bestiam rubeam habentem capita septem, et cornua decem; et mulier erat circumdata purpura et inaurata auro et lapide praetioso et margaritis, habens ciphum aureum in manu sua plenum abhominatione, et immunditia fornicationis eius; et in fronte eius erat scriptum: Babylon magna mater fornicationum et abhominationum terrae. Et uidi mulierem ebriam de sanguine sanctorum et de sanguine martyrum Iesu, et miratus sum cum uidissem illam admiratione magna etc. Nunc ad propositum: multi multa dicunt super expositione istius figurae mirabilis, et uolunt quod apostolus simpliciter loquatur de Babylonia magna antiqua de qua dicitur nasciturus Antichristus; sed quaecumque sit intentio apostoli autor noster uult quod ista meretrix magna et Babylonia magna sit gubernatio praelatorum ecclesiae romanae, siue curia romana, cui uidentur ut plurimum posse propriissime adaptari quae posita sunt in praedicta figura. Primo enim est meretrix magna cum qua adulterati sunt reges et principes terrae, quia pro pecunia praelati dant eis magna diuina et spiritualia et temporalia. Bestia super qua sedet meretrix est ecclesia Dei militans habens septem capita, idest septem dona spiritus sancti, uel septem uirtutes, tres theologicas, quatuor morales, et decem cornua, idest decem praecepta legis. Et haec bestia est rubea sanguine martyrum: et haec meretrix bene sedet super aquas multas; nam, ut ipse Euangelista postea declarat, aquae multae sunt populi, gentes, linguae, quibus imperant ipsi praelati, siue sint Romae, siue Lugduni, siue Auinioni. Unde nouissimus poeta Petrarcha uult quod ista magna Babylon sit Auinio, noua Babylon in Gallia, quae uere potest dici magna Babylon non ambitu murorum, sed ambitu animorum. Uere mater fornicationis, luxuriae, ebrietatis, plena omni abominatione et immunditia, et sedet realiter inter aquas rapaces, scilicet Rhodanum, Ruentiam et Sorgiam, et ornatus mulieris bene conuenit ipsis praelatis, qui sunt circumdati purpura, auro, argento, gemmis; et bene est ebria ista praelatio sanguine sanctorum martyrum et Iesu Christi. Ideo bene tandem eueniet sibi poena, quae praenuntiatur ab angelo ibi, ut dicetur alibi Purgatorii capitulo ultimo. Sicut ergo Iohannes apostolus et euangelista uidens ista in spiritu admiratus est admiratione magna; ita Dantes theologus et poeta uidens ista in somno suae uisionis merito miratus est admiratione magna, dicens: {il Uangelista}, scilicet Iohannes anthonomasice, {s'accorse di uoi pastori}, scilicet in Apocalypsi, {quando colei che sede sopra l'acque}, scilicet mulier meretrix magna quae sedet super multas aquas, idest populos christianos, {fu uista a lui}, idest fuit uisa sibi, et apparuit sibi, {puttaneggiar coi regi}, sedet dico, {quella}, scilicet bestiam rubeam, {che nacque con le sette teste, et ebbe argomento da le diece corna}; sicut enim cornua sunt ad ornamentum et defensionem bestiae, ita praecepta ad ornamentum et tuitionem ecclesiae; et dicit: {finchè uertute}, idest pastor uirtuosus, piacque al suo marito, idest Christo, qui est sponsus ecclesiae, ut dictum est in principio capituli; uel dic et melius: {finchè uertute piacque al suo marito}, idest papae qui est maritus ipsius ecclesiae. Et hic nota, lector, quod aliqui hic dicunt, quod ista capita et cornua durauerunt usque ad dotationem Constantini, quia postea ista bestia abiecit uetera capita et cornua, et induit noua, scilicet septem uitia capitalia, et transgressionem omnium decem praeceptorum, quia fecerunt contra primum praeceptum facientes sibi Deum ex auro et argento etc. Sed istud non uidetur mihi uerum, quia statim post dotationem praelati non fuerunt deprauati, imo fuerunt postea uiri sanctissimi et sapientissimi, sicut Gregorius papa, Hieronymus cardinalis, Augustinus, et Ambrosius episcopi, et ita de multis; sed post multa saecula impinguati et ditati nimis coeperunt deuiare a lege, sicut uidemus accidere omnibus potestatibus temporalibus et spiritualibus, quae habent bonum principium, sed postea paulatim labuntur, sicut olim accidit in ipsis romanis, ita recte in praelatis romanae ecclesiae. Sic ergo Constantinus uidetur fuisse causa remota deprauationis ipsorum praelatorum. 
+
+{Io era.} Hic autor describit poenam istorum damnatorum in communi. Ad cuius intelligentiam est subtilissime speculandum, quod autor dat istis congruentissimam et aequissimam poenam. Fingit enim quod uadunt lente per fundum uallis, et habent facies retrouersas respicientes sibi a tergo et lacrymantes. Ad propositum, isti diuinatores incedunt lente in omnibus agendis, quia procedunt cum deliberatione uana, facientes omnia ad motum coeli uel uolatum auis, et ita de aliis secundum diuersas species diuinatorum; nam nihil faciunt, nec permittunt fieri nisi sub certo puncto, et sic stant semper suspensi, et suspensos tenent animos aliorum, et istud est semper uiuere in anxietate; dicit unus: si iueris in bellum tali hora, uictoriam reportabis; si in forum, damnum, et ita de infinitis obseruantiis. Habent facies transuersas, quia uolunt uidere a longe, et prospicere futura, quorum euentus est incertus; sed iusto iudicio Dei, qui solus nouit quae futura sunt, uident sibi retro, quia communiter uidemus, quod isti diuinatores in factis propriis semper sunt caeci et infortunati, et semper uadunt retro et retrograde; unde sunt similes simiae, quae quanto magis procedit ulterius magis ostendit culum; et plorant, scilicet eorum damna et infortunia, quia saepe ueniunt ad magnam miseriam. Unde non est diu quod uidi famosum astrologum in tanta extremitate, quod non audebat apparere, et erat in casu desperationis. Nunc ad literam: autor primo tangit dispositionem suam ad speculationem praesentis materiae, dicens: {Io era già tutto quanto disposto}, cum oculo intellectuali, {a riguardar ne lo fondo scoperto}. Hoc pro tanto dicit, quia simoniaci in tertia bulgia sunt cooperti sub terra, et adulatores in secunda bulgia sunt cooperti sub stercore; sed diuinatores ibant apparenter per fundum ipsius uallis.
+
+Et probat, quod non sit compatiendum talibus, subdens sententiam notabilem, cum dicit: {Qui uiue la pietà, quand'è ben morta}, quasi dicat, scis tu, quae pietas debet haberi istis? nullo modo dolere de poena eorum; sicut a simili, loquendo catholice, non esset pium, sed impium deplorare animam Neronis uel Iudae. Ergo uera pietas est non habere hic pietatem, sed crudelitatem contra tam crudeles, quorum alter prodidit naturam, alter uero Dominum ipsius naturae. Ita in proposito: Non debes habere compassionem erga istos, qui ultra facultatem naturae humanae in tanta caligine rerum positi uoluerunt ascendere coelum uiuentes, et usurpare sibi diuinum officium, inquirendo futura, illi soli cognita. Et uere in uno maxime non merentur compassionem, quia sunt obstinatissimi hominum in proposito suo, sicut ego uidi in multis; nam quanto plus mentiuntur, tanto plus dicunt se dicere uerum. Sicut ego noui unum, qui delusus et confusus per suam astrologiam, imo potius diabologiam, dum increparetur familiariter ab amico, adhuc pertinacissime contradicebat, commendans continuo dulcedinem huius artis, quae etsi uera est, non tamen scita. Ideo bene dicit Uirgilius: {Chi è più scelerato che colui che porta compassion al giudicio diuino?} quasi dicat: nullus est crudelior eo, qui miseretur damnatis diuina iustitia. Uerumtamen, declarata ista litera satis forti, remanet una dubitatio, quia tu obiicies: quare autor dicit hoc speciale de diuinatoribus, quod non dicit de aliquibus aliis peccatoribus? quia uidisti, quod alibi supra finxit se compati quibusdam uiolentis contra naturam, et quibusdam desperatis et ita multis aliis. Dicendum breuiter, quod autor loquitur de inferno morali; nam loquendo de inferno essentiali non est compatiendum aliquibus damnatis, et tamen, ut dictum est, autor saepe ostendit se compati multis ex quadam naturali pietate; sed hic specialiter dicit de istis, quod non sunt digni compassione. Per hoc enim dat intelligi quod, quando uidemus tales infortunari, dicimus, dignum et iustum est, quia credebat scire quicquid Deus facit in coelo; imo uidi de facto quod omnes rident et truffantur de eis, et dicunt: male sciuit diuinare diuinator noster, sicut statim dicetur de multis.
+
+{Uidi Tiresia.} Hic autor describit secundum augurem graecum, famosissimum omnium augurum, quem Homerus fingit in XI Odisseae quod apparuit Ulyxi in inferno et multa praedixit futura, de quo Statius facit magnam mentionem in Maiori, et Seneca in Tragoediis, et alii multi. Ideo bene autor facit specialem mentionem et describit eum a transmutatione mirabili quam habuit. Ad cuius iucundae fictionis euidentiam est sciendum, quod, sicut scribit Ouidius III Methamorphoseos, Iupiter semel per iocum coepit contendere cum Iunone, et dicere quod maior erat luxuria in mulieribus quam in masculis; illa negabat: post longam contentionem tamen commiserunt decisionem huius litis Thiresiae sapienti, quia fuerat expertus forte utriusque sexus, ideo debebat ferre sententiam, nec debebat esse suspectus partibus; nam dum semel a casu transiret per uiridem syluam uidit duos magnos serpentes simul coniunctos in actu luxuriae, quos percussit cum uirga sua, et statim ex uiro factus est foemina, et sic stetit septem annis. Post septennium iterum transiens per eamdem syluam iterum uidit praedictos serpentes iterum coniunctos carnaliter, quibus percussis cum eadem uirga reuersus est in pristinam formam masculinam. Igitur Thiresias electus arbiter dedit sententiam pro Ioue; ex quo Iuno indignata percussit Thiresiam et priuauit luce oculorum, quia uidebatur sibi dedisse caecum iudicium. Iupiter autem non ualens reuocare factum deae pro lumine corporali quod Iuno abstulerat sibi dedit lumen mentale, quia scilicet contulit sibi scientiam futurorum, et tali honore releuauit poenam Thiresiae, qui factus famosissimus augur dabat responsa uera, et primum uaticinium dedit de Narcisso, de quo, si uis uidere, recurre ad tertium capitulum Paradisi. Sub ista autem mirabili fictione continetur res naturalis: unde sciendum est quod Iupiter in hoc loco est elementum ignis; Iuno uero elementum aeris: generatio autem maxime ex calore procedit. Quilibet autem uir naturaliter est calidior muliere, quia uir naturaliter est sanguineus, mulier uero flegmatica; et tamen foemina est multo luxuriosior quam uir; quia uir habet in actu uenereo tantum unam delectationem, scilicet in emittendo sperma; foemina uero habet duplicem: unam in recipiendo sperma uirile, alteram in emittendo suum; praeterea omnis materia quanto frigidior, tanto magis feruet cum accenditur, et tardius extinguitur, ut patet in ferro et stipula. Matrix ergo foeminae, quae est frigida naturaliter, cum recipit sperma uiri calidum maxime delectatur. Praeterea foemina habet instrumentum semper paratum, uir uero non; et sic fuit uera sententia Thiresiae. Ad illud autem quod dicitur de serpentibus coeuntibus est notandum, quod Thiresias figuraliter accipitur pro tempore. Tempus enim in hyeme quando terra frigore constricta nulla producit semina, uidetur quasi habere formam masculinam; sed adueniente uere uidens animalia coeuntia percutit ea uirga, idest feruore caloris, et sic conuertitur in foeminam, quia terra tunc incipit parere. In autumno autem iterum percutit animalia coeuntia cum uirga, idest rigiditate frigoris, et sic reuertitur in pristinam formam masculinam. Autumnus enim ita omnia stringit ut herbae iam moriantur, succi arborum exsiccentur, folia cadant, et sic tempus ad frigus hyemale declinans, in masculinam reuertitur sterilitatem. Bene ergo Thiresias dat iudicium, quia multo plus humoris quam caloris requiritur in germinibus multiplicandis. Iuno autem quae est dea aeris bene dicitur obcaecare Thiresiam, quia, ut uidemus continuo de facto, tempus obcaecatur in hyeme nubibus, nebulis, niuibus, pluuiis, ita quod tempus recte uidetur caecum. Sed Iupiter qui est ipse calor dat illi lumen futurum, quia non obstante frigiditate et obscuritate hyemali, speramus fructus uenturos naturaliter; ideo dicitur dedisse Thiresiae scientiam futurorum: tamen quicquid fingatur de Thiresia, ipse fuit maximus augur thebanus; nam, ut patet apud Statium, ipse praedixit multa futura in uita sua suis thebanis, et post mortem multa praedixit Ulyxi in inferno; quare merito autor noster ponit ipsum post Amphiaraum, quia Thiresias claruit Thebis tempore belli thebani, in quo bello fuit Amphiaraus, ut iam dictum est, et haec breuiter de Thiresia. Ad literam ergo redeundum est: dicit Uirgilius Danti: {Uedi Tiresia che mutò sembiante}, idest apparentiam et figuram, {quando diuenne femina di maschio, cangiandosi le membra tutte quante}. Hoc dicit quia omnis qualitas aeris mutari uidetur, ita quod tempus nunc dicitur calidum, nunc frigidum, nunc humidum, nunc siccum, {e poi}, idest deinde, {le conuenne ribatter con la uerga i dui serpenti auuolti}, idest inuicem ligatos, {prima che riauesse le penne maschili}, idest membra masculina, sicut barbam et alia discernentia sexum. 
+
+{Uedi.} Hic Uirgilius nominat alium diuinatorem modernum italicum. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod iste fuit Guido Bonattus magnus astrologus comitis Guidonis famosi de Montefeltro; et cum ipse comes teneret Forliuium, patriam ipsius Guidonis in Romandiola, ubi erat princeps partis ghibellinae, utebatur consilio istius astrologi in omnibus agendis. Et satis constans opinio multorum fuit, quod ipse obtinuerit multas uictorias contra bononienses, et alios aduersarios suos, opera istius Guidonis. Iste Guido quamuis reputaretur a uulgo fatuus et phantasticus, tamen saepe mirabiliter iudicabat. Nam fecit comitem Guidonem praedictum exire contra gallicos, et ipse exiens simul cum eo praedixit se uulnerandum in coxa, et sic accidit de facto. Unde statim medicauit se cum ouo et stuppa, quae portauerat secum, sicut ipsemet Guido scribit de se ipso. Nam Guido fecit opus pulcrum et magnum in astrologia, quod ego uidi, in quo tam clare tradit doctrinam de astrologia, quod uisus est uelle docere feminas astrologiam. Tamen iste tantus astrologus male sciuit praeseruare istum comitem in dominio suo, quia post annum perdidit totum, ut habebis infra capitulo XXUII; tamen cum tota astrologia sua fuit turpiter delusus ab ignorante quodam rustico. Res iucunda narratur: nam cum comes Guido praedictus staret una die in platea Forliuii pulcerrima et magna, uenit unus rusticus montanus, qui donauit sibi unam salmam pirorum; et cum comes diceret: sta mecum in coena; respondit rusticus: domine, uolo recedere antequam pluat, quia infallibiliter erit hodie pluuia magna. Comes miratus, statim fecit uocari ad se Guidonem Bonattum, tamquam magnum astrologum, et dixit ei: audi quod dicit iste? respondit Guido: nescit quid dicat; sed expectate modicum. Iuit Guido ad studium suum, et accepto astrolabio considerauit dispositionem coeli, et reuersus dixit, quod erat impossibile, quod plueret die illa. Rustico autem pertinaciter affirmante dictum suum, dixit Guido: quomodo scis tu? Respondit rusticus: quia asinus meus hodie in exitu stabuli uibrauit caput et erexit aures; et semper, quando solitus est sic facere, certissimum est signum, quod tempus cito mutabitur. Tunc replicauit Guido: posito quod sic sit, quomodo scis tu, quod ista pluuia erit magna? Dixit ille: quia asinus meus auribus erectis transuertit caput, et rotauit plus solito. Recessit ergo rusticus cum licentia comitis festinanter, timens multum de pluuia, quamuis tempus clarissimum esset. Et ecce post horam, coepit tonare, et facta est magna effusio aquarum quasi diluuium. Tunc Guido coepit clamare cum magna indignatione et risu: quis me delusit? quis me confudit? et fuit diu magnum solatium in populo. Et hunc honorem fecit dominus Agaso magno magistro astrologo. Dicit ergo Uirgilius: {Uedi Guido Bonatti}. Et hic nota quod autor ponit istum singularem astrologum solum, quia fuit excellens, imo non habuit parem tempore suo. Unde non debes numerare Guidonem inter diuinatores mechanicos, sicut quidam ignoranter fecerunt, decepti ex eo, quod autor post eum nominat diuinatorem uulgarem, dicens: {e uedi Asdente}. Iste fuit quidam calcifex de Parma, qui dimissa arte sua dedit se totum diuinationi, et saepe multa uentura praedixit, quae uentura erant, cum magna hominum admiratione; credo ego potius a natura, quam a literatura, cum esset literarum ignarus; nam aliqui habent a coelo, quod sint astrologi et diuinatores, quales multos saepe uidi. Asdente ergo uisus est in aliquibus esse propheta; unde inter alia audiui, quod praedixit, licet obscure, qualiter Federicus II debebat facere ciuitatem, quae dicta est Uictoria, contra Parmam, ubi erat debellandus, sicut fuit de facto. Unde dicit autor: {che uorrebbe ora}, idest de praesenti, {auer inteso al cuoio et a lo spago}, scilicet ad suendum calceos, sicut prius erat solitus facere; et dicit: {ma tardi si pente}. Quia poenitentia tarda est in inferno; uel loquendo moraliter, quia istos, ut iam dictum est, numquam poenitet, nisi quando sunt omnino consumpti, uel confusi, imo raro uel numquam. 
+
+et tangit quomodo daemones habuerint se ad istum primo quantum ad uerba; unde dicit: {ma i dimon ch'auian coperchio del ponte}, idest, qui stabant cooperti sub ponte, quia semper in occulto faciunt baratarias, gridaro: {qui non ha loco il santo uolto}; quasi dicat: hic non est opus uoto uel prece, quia non potes recurrere ad uultum sanctum, sicut solent facere lucenses in rebus aduersis. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod, sicut reperi in quadam scriptura apocrypha, cum quidam uenerabilis episcopus, nomine Gualfredus, dum gratia deuotionis iuisset Hierusalem, et loca sancta reuerenter uisitaret, uidit in somno angelum dicentem, ut exquireret sacratissimum uultum Saluatoris in domo cuiusdam Seleucii uiri christianissimi, adhaerente domui suae; quoniam Nicodemus post resurrectionem et ascensionem Christi, flagrans eius amore, effigiauit sibi imaginem unam uisibilem illius, quem tenebat sculptum in corde, considerata omni forma et proportione membrorum; ideo uultus appellatur, quia facies hominis dat cognitionem eius. Nicodemus autem reliquit hanc imaginem cuidam nomine Isacar, qui propter metum iudaeorum illam occultissime reconditam quotidie uenerabatur, et successiue peruenit ad manus multorum haeredum. Episcopus ergo, narrata uisione caeteris, accessit ad Seleucium, a quo magna arte et ingenio difficillime obtinuit dictam imaginem, quam cum summa ueneratione detulit usque ad litus ciuitatis Ioppe, quae postea dicta est Achon. Ibi diuinitus oblata nauis cooperta et ornata, sine ope remorum uel uelorum acceptam in se imaginem appulit ad portum ciuitatis Lunae, de qua dictum est in capitulo praecedenti. Lunenses stupefacti miraculo nauim aggressi, numquam illam attingere potuerunt. Tunc quidam episcopus lucanus nomine Iohannes, admonitus ab angelo, accessit ad portum lunensem, cui nauis sponte se obtulit. Et sic tantum donum, cum summa ueneratione omnibus concurrentibus, portatum est Lucam, et ibi depositum in ecclesia sancti Martini, ubi multa miracula fecit et facit, ut dicunt lucenses. Tu de hoc crede quod uis, quia hoc non est de articulis fidei. Lucenses ergo habent de more facere orationes et oblationes ad istum uultum sanctum, praecipue quando indigent succursu sancti. Ideo isti daemones nunc improperabant isti, quod non erat amplius locus hic uultui sancto; et assignat causam huius, quia non est hic spes refrigerii, sicut in fluuio lucano; ideo dicunt: {qui si nuota altrimenti che nel Serchio}. Serchius enim est fluuius lucanus, qui descendens ex altis montibus, labitur iuxta moenia ciuitatis cum impetu. Et hic nota quod daemon pater mendacii hic dicit magnam ueritatem, quia certe aliter natatur ibi quam in flumine Serchio, quia apud Lucam est fluuius labilis, sed in ista bulgia est stagnum pigrum; ibi est aqua clara, pura; hic pix nigra et obscura; ibi natatur ad solatium, hic ad supplicium; ibi est aqua recens frigida in qua iuuenes releuantur tempore caloris, hic pix foetida, calida, in qua isti in ardore coquuntur; ibi natatur uoluntarie, hic coacte; ibi ad horam, hic perpetuo. 
+
+Et ostendit quomodo, cum dicit: {et altra uolta fui a tal baratta}, idest, alias fui ad talem baratariam. Et hic nota quod Uirgilius habet hic respectum ad illam fictionem, quam fecit supra capitulo UIIII, quando dixit autori quod coniuratus ab illa Erithoe cruda uidit totum infernum usque in fundum; post mortem ergo uidit istum locum alias. Sed historice uult dicere Uirgilius quod iamdudum fuit alias in simili loco, quia scilicet in uita cum esset iunior, quia Uirgilius spoliatus campis suis peruenit ad curiam illam maximam felicissimi Augusti, et antequam posset obtinere gratiam Augusti habuit ire per tempus per manus curialium et officialium, quorum aliqui inueniuntur saepe baratarii, a quorum fraudibus non potest sibi cauere etiam iustus dominus qualis fuit ipse Augustus. Unde Dioclitianus probissimus imperator dicebat: *bonus, sanctus, optimus uenditur imperator*.
+
+{Per.} Hic ultimo autor describit motum et turpem morem istorum daemoniorum, dicens: illi decem daemones, {der uolta per l'argine sinistro}, idest, uoluerunt se ad sinistram per ripam illam quae claudit bulgiam, {ma prima ciascuno auea la lingua stretta coi denti uerso lor duca per cenno}; idest, quod tenebant linguam dispositam et paratam ad trulizandum si fuisset necesse, sicut iam inceperat dux eorum; unde dicit: {et elli auea fatto trombetta del culo}: iam faciebat ipse trullas. Et hic nota, quod per istum actum inhonestum autor figurat enormes et euidentes irrisiones quas faciunt isti officiales baratarii quando unus baratat et decipit alium; unde aliquando recordatus sum istius fictionis autoris, quando uidi tales inter se ridentes et deridentes post se aliquem cum subsannatione dentium et extractione linguarum facientes trullas. Et hic ultimo, lector, uolo te bene notare, quod multi per istum actum turpem, quem autor dat istis, opinantur et firmiter tenent quod autor in ista bulgia et pice puniat lusores et aleatores simul cum praedictis, quod nullo modo mihi uidetur concedendum, tum quia in praesenti capitulo et sequenti numquam autor nominat aliquem lusorem, ut patet subtiliter intuenti. Nam si bene considero, non nominat in toto isto tractatu picis, nisi solum quatuor, scilicet Ancianum de Luca in praesenti capitulo; Ciampolum nauarriensem, fratrem Gomitam, et dominum Michaelem Cianche in capitulo sequenti; nec etiam ponit uerba uel facta spectantia ad lusores, imo solum pertinentia ad praedictos, tum quia lusores possunt reponi in circulo auarorum et prodigorum, uel melius inter uiolentos contra bona sua; et omnis actus positus hic uel ponendus in sequenti capitulo bene potest trahi ad baratantes suum commune uel suum dominum. Nec uolo praeterire silentio, quod aliqui non intelligentes profundam imaginationem autoris, quae latet sub figuris peregrinis, dixerunt quod pro certo autor dixit in ista materia multa superflua et multas nugas sine delectatione; cuius contrarium mihi uidetur: imo autor tam subtiliter quam delectabiliter istam materiam amplissimam de se magna arte et ingenio coarctauit. Nec te turbet quod autor posuit hic in fine capituli, quia talem finem habet barataria, et propalat se cum magno risu et ludibrio audientium, et meretrices trice non tam impudenter iurgantur inter se linguis spurcis, sicut aliquando isti baratarii inter se. Unde miror si autor quantumcumque abstractus non ridebat quando ista fingebat cum mente, siue quando scribebat cum penna. Unde ut breuiter concludam, sicut autor ad detestationem superius repraesentauit adulationem in stercore, ita hic similiter ad detestationem repraesentat baratariam in pice; et sicut ibi dedit maxime meretrici ungues stercorosos quibus lacerabat sibi faciem formosam, ita hic dat maximo duci baratariorum sibilum ad culum, ut tam uili sono infamet se iam denigratum totum.
+
+Et explicat miserabilem infelicitatem istius, nisi fuisset subitus succursus, per unam metaphoram pulcerrimam; et dicit breuiter quod miserrimus deuenerat ad manus crudelium cattarum. Et hic, lector, uolo te aduertere quanta arte autor noster nititur declarare istam materiam occultam, quia ipsam nobis aperit per uarias figuras et multiplicat comparationes proprias. Comparauit enim baratarios supra canibus, delphinis, ranis; nunc uero cattis et muribus, quae comparatio non est minus propria quam praedictae. Cattus enim quasi capiens sorices, est mordax, armatus dentibus et unguibus; habet enim ungues acutos quos extendit et retrahit ad raffandum. Mus uero est animal insidiosum, qui latenter rodit et rapit, ideo ab aliquibus uocatur rattus, et in occulto furatur, et est timidus et fugax, sicut iste Ciampolus. Ad propositum ergo autor uult dicere uno uerbo, quod sicut cattae odiosae lacerant murem dentibus et unguibus, et de ipso ludibrium faciunt, ita daemones istum Ciampolum dentibus et uncinis suis, et de ipso ludibrium faciunt, ut statim dicetur. Modo considera conuenientiam similitudinis: mus rapit et rapitur a catto, et cattus mordetur a cane, et ita paruus baratarius a medio, et medius a maiori. Ideo bene iam dixit quod iste peruenerat ad manus aduersariorum suorum. Ad literam ergo: dicit autor, {il sorco}, idest, topus, more florentino, {era uenuto tra male gatte}; idest, inter istos daemones habentes malas branchas, sicut dictum est supra, 
+
+sed Alichinus bene reddit sibi uicem, unde dicit: {ma l'altro}, scilicet Alichinus, {fu ben sparuier grifagno ad artigliar ben lui}. Et hic nota quod comparatio accipitris non potest esse magis propria, ut de se patet, quia accipiter est uolatilis, agilis, rapax, unguatus, astutus, quae omnia bene competunt baratario. Item nota quod accipitrum alius uocatur nidasius, qui scilicet accipitur primo de nido antequam induat plumas; secundus uocatur ramengus, qui scilicet incipit uolare de ramo in ramum; tertius dicitur grifagnus. Et tangit effectum condignum istius pugnae, dicens: {et ambedue}, scilicet Alichinus et Barbariccia, {cadder nel mezzo del bogliente stagno}, istius picis bullientis. Et hic nota magnam phantasiam autoris, qui sub uelamine istius peregrinae fictionis tangit subtiliter casum, qui saepe accidit de facto, et quem aliquando uidi; nam per istos duos daemones intelligo duos magnos officiales, quorum uterque est magnus baratarius; modo uenit ad curiam unus Ciampolus, scilicet quidam malitiosus, acuniator et gulosus qui simulat se pecuniosum habere magnas lites; er quo unus incipit uelle capere eum et ipse astutissime dat dona, et promittit multa, quia ducitur per uerba; tandem dat se cuidam tertio et dimittit utrumque delusum, qui concipiunt odium et indignationem inter se, quia unus reputat se offensum ab alio, quia uterque sperabat praedam; sed quid accidit? ambo perdunt praedam, quam persequebantur, et ambo cadunt in picem, idest in infamiam, et ultra infamiam baratariae, omnes qui sciunt factum rident et truffantur. 
+
+Et concludit autor totum thema et capitulum, dicens: {e noi lasciammo lor così impacciati}. Per hoc dat intelligi quod uiri sapientes non impediunt se in istis factis, imo rident et habent sibi bonum tempus, et dicunt: diuidant inter se litem. Et sic uide ex omnibus dictis in isto capitulo, quomodo magni baratarii barattant et lacerant minores, et quomodo minor interdum seminat litem inter eos, et fugit et euadit. Et hic ultimo uolo te notare, lector, quod nullus est dominus, qui possit uitare occultissimas insidias barattatorum; sed detectas bene potest purgare et punire exemplo Alexandri iustissimi imperatoris romanorum. Sicut enim scribit AElius Lampridius in uita eius, Aurelius Alexander habuit optimos officiales, inter quos fuit Ulpianus totius legalis scientiae thesaurus, et tamen inter familiares eius inuentus est unus nomine Turinus nequissimus baratarius, qui quando praesentiebat quod imperator erat facturus alicui aliquam gratiam praeueniebat illum talem, et componebat secum de certo praemio, fingens se impetraturum gratiam ab imperatore, cum tamen mentiretur. Sed Alexander cognita plene ueritate, fecit ipsum ligari ad palum in platea, et facto igne ex palea, foeno et lignis humidis circa eum, necauit ipsum fumo, praecone clamante: fumo pereat qui fumum uendit. 
+
+{Là giù trouammo.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor describit poenam hypocritarum in generali. Ad cuius rei intelligentiam est notandum, quod autor dat hypocritis poenam meritissimam, quam continuo semper secum portant. Fingit enim quod hypocritae ferunt cappas largas, longas, ineptas, quae ab intra sunt federatae plumbo grauissimo, ab extra uero sunt deauratae auro splendidissimo; et premente nimio pondere incedunt tarde lacrymando, ita quod semper uidentur fessi et uix possunt membra mouere. Et uere cappa hypocritarum est grauissima et poenalissima, qui, conscientia repugnante, conantur palliare uitium quod est intus, et ostentare uirtutem apparenter ab extra, quod est difficillimum et quodammodo contra naturam. O quam durissimum est esse semper solicitum, et cauere ne in uerbo uel in opere, more uel signo, homo detegat quod male tegit! hypocrisis ergo est una salma grauissima quam nunquam potest quis deponere, si uult bene facere artem suam. Ueniamus ergo ad literam, in qua autor mirabiliter sub breuibus uerbis tangit naturam et poenam hypocritarum. Dicit ergo: {là giù}, scilicet in fundo illius nouae bulgiae liberati a manibus daemoniorum uenimus ad illud genus hominum capientium homines aliter quam ferro et peius; unde dicit: {trouammo una gente dipinta}, idest, sectam hypocritarum, qui uere sunt picti, idest, superficialiter ornati uirtutibus et moribus. Ideo loquitur ualde proprie, quia pictura ornat solum superficiem exteriorem; et ostendit umbram, et imaginem rei, non rem ueram licet delectet, uidentes; ideo dicit Uirgilius de Enea: *et animum pictura pascit inani* etc.: pictura etiam non diu durat, et de facili tollitur et deletur, ita et hypocrisis; et dicit: {che giua intorno assai con lenti passi}; ita recte incedunt hypocritae tarde et morose, ut uideantur graues et pausati, {piangendo}, scilicet de poena eorum, uel moraliter, quia hypocrita plorat amarissime de industria more mulierculae, ut ostendat se pium et sanctum coram populo quem decipit. Sicut ego uidi de facto nobilem hypocritam, qui praedicaturus passionem Domini de mane, potauit se multa maluasia; et sic planctu et lacrymis fundebat malignitatem suae mentis, et multa millia hominum prouocauit ad plorandum secum; nec fuit aliquis ita durus, qui non sociaret eum in plangendo passionem Domini; et talibus insidiis extirpauit in breui pecunias multas, quibus postea emit unum bonum episcopatum, ita quod lucrum hypocrisis conuertit in simoniam. Et dicit: {stanca e uinta nel sembiante}, idest, in apparentia exteriori, quia isti hypocritae simulant dolose, se ferre asperiorem uitam et facere duriorem poenitentiam, quam possint pati, portantes aliquando cilicium, immo ferrum ad carnes et catenas, quibus ligant mulierculas et credulos, quamuis de rei ueritate talis poenitentia ficta debeat nimis grauare et fatigare conscientiam suam. 
+
+Et exprimit poenam istorum, quae est latens et incognita uidentibus foris, sed ipsi bene sentiunt eam interim. Dicit ergo: et ipsae cappae, {son dorate di fuor}, quia uidentur extra perfecti ut aurum, et fulgere uirtutibus; unde hypocrita interpretatur desuper auratus, quia extra uidetur angelus, intus est diabolus; et dicit: {sì ch'egli abaglia}, idest, ablucinant, quia tali modo fallunt non solum simplices; sed saepe bene sapientes et prudentes. Et ecce oppositum: {ma dentro èe piombo tutto}, quia in mente sunt imperfecti et obscuri, sicut plumbum, uitiis occultis. Et manifestat grauitatem capparum per unam comparationem pulcerrimam. Ad cuius intelligentiam uolo te notare, quod Federicus II fuit princeps saeuissimus punitor eorum, qui dicebantur rei Maiestatis, imo saepe innocentes iniustissimis poenis affecit; sicut primogenitum fecit carcere mori, et Petrus de Uineis exoculari, et alios diuersis poenis macerari; aliquando autem nouo genere poenae puniuit, qui fecerant contra coronam. Nam faciebat fieri unam tunicam ex plumbo grossiori quasi unius unciae, qua faciebat illum indui, ita quod ad modum cappae tegebat totum corpus a capite usque ad pedes; deinde faciebat ipsum poni in unum uas, sicut in caldariam, et ignem subiici, ita quod calor liquefaciebat plumbum, et homo fundebatur simul cum plumbo, carne frustratim cadente. Et est comparatio propria, sicut de se patet, de cappa plumblea ponderosa ad cappam plumbeam ponderosam, de damnato ad damnatum, de crimine ad crimen. Sicut ergo Federicus imperator romanorum rigide puniebat proditorem suum, ita aeternus imperator Deus rigide punit hypocritam, qui prodit eum; sed cappae hypocritarum erant sine comparatione grauiores, ideo dicit: {e graui tanto}, che Federico le mettea di paglia, idest, quae cappae Federici erant leuissimae respectu istarum grauissimarum. Et hic nota quod autor bene dicit, quia poena illorum licet grauis, tamen erat breuis, ista uero perpetua; illa dissoluebat solum corpus, ista uero premit animam et conscientiam;
+
+{E l'un.} Nunc autor ponit responsionem alterius hypocritarum, qui primo respondet ad secundum quaesitum detegens qualitatem poenae. Dicit ergo: {e l'un rispose a me: le cappe rancie}, idest, aureae; et aduerte quod cappae hypocritarum realiter non sunt aureae, imo per contrarium sunt uiles et despectae; sed autor respicit allegorice ad apparentiam fictam et umbratilem hypocritarum, quae superficialiter uidetur aurea, idest, perfecta, uirtuosa et clara, et tamen interius est plumbea, idest, ponderosa, grauis, uitiosa; ideo dicit, {son di piombo sì grosse, che ti pesi fan così cigolar le lor bilance}, idest, faciunt ita tremere membra portantia ipsas; et hic nota pulcram metaphoram: sicut enim uidemus quod sub grauissimo pondere omnia membra tremunt, ita quod nerui et iuncturae uidentur dissolui, ita isti uidebantur crepare sub cappis istis; ergo bene membra et ossa istorum appellantur bilanciae, quae aequaliter grauantur, quia, quocumque se moueant, et ad quodcumque latus, portant secum onus suum, quod aequaliter premit eos.
+
+Deinde respondet ad secundum quaesitum, scilicet qui sint. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod, sicut ego collegi ex regula istorum fratrum, quidam nobiles et diuites uiri, sicut Lodoringus de Andalo, ciuis bononiensis, Guamons de Caccianimicis de Bononia, Raynerius de Adalardis de Mutina, et plures alii de ciuitatibus eorumdem congregati, inter se habito colloquio et consilio supplicauerunt Urbano papae quarto quatenus dignaretur donare eis certum ordinem et habitum, sub quo possent uiuere libere in quiete, in otio sanctae contemplationis. Quorum precibus Urbanus condescendens, constituit eis ordinem, qui intitulatus est ordo militiae beatae Mariae Uirginis gloriosae; et dedit eis certam regulam cum multis praeceptis et obseruantiis, scilicet quod ferrent froena eorum et calcaria simplicia, non deaurata, non deargentata, quod non irent ad conuiuia saecularium personarum, nec donarent histrionibus, nec irent sine socio, fratre, uel consorte, uel alia persona honesta; et ita de multis, quae tam inutile quam longum esset enarrare; dedit eis habitum nobilem, qui habet magnam similitudinem cum habitu praedicatorum; et pro insignio scutum albi coloris cum cruce rubea. Ad propositum ergo: dicit unus istorum fratrum: {noi fummo}, et utitur uulgari bononiensi, {frati Godenti}. Et hic nota, quod iste denominat ordinem suum a uocabulo notiori et usitatiori. Nam a principio multi uidentes formam habitus nobilis, et qualitatem uitae, quia scilicet sine labore uitabant onera et grauamina publica, et splendide epulabantur in otio, coeperunt dicere: Quales fratres sunt isti? certe sunt fratres gaudentes. Ex hoc inoleuit, ut sic uocentur uulgo usque in hodiernam diem, cum tamen proprio uocabulo uocarentur milites Dominae. Dicto qui fuerunt, dicit unde fuerunt, cum dicit: {e bolognesi}. Iste enim ordo habet caput et fundamentum Bononiae; unde habent suum monasterium principale extra Bononiam apud locum qui dicitur Castrum Britonum. Et quidam istorum fratrum sunt sacerdotes, alii uero sunt coniugati. 
+
+Et tangit nomina, dicens: {nomati}, idest, nominati: {io Catelano}, iste fuit nobilis uir de Catelanis de Bononia, {e questi Loderingo}; iste fuit de Andalois; {e presi}. Hic Catelanus narrat culpam suam, quae fuit magna pars damnationis eorum. Ad quod oportet breuiter scire, quod inualescente diuisione partialitatum Florentiae, mortuo rege Manfredo, pars ghibellina multum tepuit, et guelpha intumuit Florentiae. Unde populus, qui magis erat guelphus quam ghibellinus coepit murmurare, et guelphi banniti et confinati coeperunt reducere se uersus ciuitatem, et tenere tractatum cum amicis intraneis. Unde ciues conquerebantur de dominio comitis Guidonis Nouelli, qui erat ibi uicarius pro Manfredo, memores damnorum receptorum apud Montem Apertum, ubi unus dimiserat patrem, alius filium, alius fratrem. Quapropter principes partis ghibellinae, qui tunc regebant Florentiam, ad sedandum et contentandum populum, elegerunt duos milites fratres gaudentes de Bononia, quorum unus uocatus est frater Catelanus de Catelanis de domo guelpha, alter frater Lodoringus de Andalois de domo ghibellina. Isti duo fratres facti Potestates Florentiae per populum positi fuerunt in palatio populi, ut conseruarent statum ciuitatis, et cauerent ab expensis superfluis. Qui licet essent diuisi animo partialitatis, tamen sub tegmine falsae hypocrisis fuerunt concordes magis ad eorum commodum priuatum, quam commune bonum. Ordinauerunt ergo quod triginta sex homines mercatores et artifices de maioribus et melioribus deberent consulere dictis duobus Potestatibus, et prouidere expensis communis. De quorum numero fuerunt guelphi et ghibellini, populares et magnates non suspecti, qui remanserant in ciuitate tempore expulsionis guelphorum, quando ghibellini dato conflictu ad Montem Apertum, reintrauerant ciuitatem uiribus Manfredi, ut iam scriptum est saepe supra capitulo X et XUI. Isti ergo triginta ser conuenientes simul omni die fecerunt multa bona statuta et ordinamenta, creantes capitaneos et consules cum confalonibus et insigniis, ut obuiarent uiolentiis et rumoribus. Propter dictas nouitates factas per duos Potestates et praedictos triginta sex homines, ghibellini magnates Florentiae, sicut Uberti, Lamberti, Sifantes, Scholares, et alii magnarum domorum, ceperunt suspicionem partialitatis, quia uidebatur eis, quod praedicti triginta sex homines fauerent guelphis, qui remanserant in Florentia; propter quod comes Guido nouellus uicarius territus de recenti uictoria, quam habuerat Carolus de Manfredo, misit pro gentibus ad omnes ciuitates amicas, scilicet Pisas, Senas, Aretium, Pistorium, Pratum, Uulterras, quia tunc quasi tota Tuscia erat sub parte ghibellina, ita quod cum quingentis equitibus theutonicis quos habebat, reperit se Florentiae cum mille quingentis equitibus; accidit autem quod comes Guido uolebat, quod imponeretur una collecta pro soluendo theutonicis praedictis; et dicti triginta sex quae rebant per alium modum inuenire pecuniam cum minori grauamine populi. Et cum distulissent pluribus diebus quam uideretur ipsi comiti et magnatibus ghibellinis, illi suspicantes propter nouum ordinem datum in populo, decreuerunt tumultuare et destruere officium triginta sex cum fauore et militia praedicti comitis Guidonis. Et primi, qui exiuerunt armati, fuerunt Uberti, clamantes: *Ubi sunt isti latrones triginta sex?* Illi autem congregati in loco solito, diffugerunt. Et sic totus populus, clausis apothecis, fuit sub armis: et, ut cito dicam, comes Guido uidens, quod non poterat frangere populum, uenit cum tota militia ad palatium, ubi erant duo Potestates, in platea sancti Apollinaris, et petiuit claues portarum ab illis. Quibus habitis, uiliter recessit, cum tamen esset fortior et potentior populo; et de sero peruenit Pratum. Hoc autem factum est die sancti Martini decima prima nouembris, anno Domini MCCLXUI. Exclusis ergo magnatibus ghibellinis, florentini reformauerunt ciuitatem, sicut eis placuit, et miserunt extra istos duos Potestates, qui consenserant tacite huic facto. De mense ianuarii sequenti florentini reduxerunt omnes in ciuitatem, et fecerunt multa matrimonia ad firmandum pacem, quae tamen modicum durauit. Nam guelphi elati uictoria Caroli, secrete miserunt ad eum pro gente et pro uno capitaneo, qui misit comitem Guidonem de Monforte, cum octingentis militibus francis; qui peruenit Florentiam die Resurrectionis Domini anno MCCLXUII. Cuius aduentum ghibellini sentientes, nocte praecedente exiuerunt Florentiam inredituri. Ad propositum ergo: iste frater Catelanus tangit causam et effectum uocationis eorum, quia scilicet fuerunt uocati ad praeseruandam pacem, et pepererunt perpetuum scandalum, corrupti a guelphis, et sic peccauerunt per hypocrisim et baratariam, quae punitur in bulgia praecedenti; ideo autor noster merito locauit istos uicinos baratariis. Ex omnibus ergo narratis, nunc potes clare intelligere literam istam, ad quam nunc reuertere. Dicit ergo frater Catelanus Danti: Nos duo dico, {presi}, idest, electi et accepti, {insieme}, ad unum officium, ad unum finem, {da tua terra}, scilicet Florentia {per conseruar sua pace}, quae erat tunc in periculo et periclitatione. Et ecce quomodo fuerunt uocati a florentinis, {come suole esser tolto un uom solingo}, idest, solus quasi dicat: sicut solet uocari Florentiam unus solus Potestas, nunc fuerunt uocati duo ad regimen ciuitatis. Et non exponas, {solingo}, idest solitarius, sicut aliqui exponunt, dicentes, quod aliquando solet accidere, quod homo solitarius abstrahitur a solitudine et religione ad sedandas discordias, uel gerendas dignitates, sicut dictum est supra de Coelestino capitulo XIX; sed sic dicentes ignorant historiam facti. Unde nota, quod inter alia praecepta regulae istorum fratrum est unum, scilicet quod non assumant publica officia, nisi pro bono pacis, sicut hic; et quod non ferant arma, nisi pro defensione fidei catholicae et ecclesiasticae libertatis. Et subdit quomodo fecerunt contrarium, dicens: {E fummo tali}, idest, tales conseruatores pacis, {ch'ancor s'appare intorno dal Gardingo}. Quasi dicat: adhuc apparent uestigia ueterum ruinarum Florentiae, quarum fuimus autores. Gardingus enim erat eo tempore una contrata, ubi fuerunt domus Ubertorum, quae principaliter fuerunt destructae a fundamentis, iuxta sanctum Petrum Scaradium, iuxta palatium priorum, ubi stant hodie Leones Florentiae. Sed de omni re cito est uindicta. Nam Lodoringus ghibellinus, qui fuerat causa, quod nobiles ghibellini de Florentia expellerentur, et quod eorum palatia destruerentur, postea fuit expulsus de Bononia cum suis consortibus et aliis nobilibus ghibellinis, et palatia eorum funditus euersa; quorum ruinae adhuc apparent Bononiae iuxta studium legistarum. Catelani autem in totum defecerunt, nec aliquid apparet de eis, nisi una turris satis alta, quae saepe solet fulminari. 
+
+Et subdit autor quomodo Uirgilius ex uerbis ueris fratris deprehendit fallaciam Malacaudae, dicens: {lo duca stette un poco a testa china}, ex ira, indignatione, et uerecundia, quia unus baratarius traxerat eum de uia recta quam saepe iactauerat se bene scire, et unus hypocrita reduxerat eum ad uiam bonam; ideo dicit: {poi disse}, ille Uirgilius, {colui}, scilicet, Malacauda, {che uncina i peccatori}, idest, qui cum uncino lacerat baratarios, {di qua}, scilicet, hic prope in bulgia quinta, {mal contaua la bisogna}, idest, falso dicebat illud, quod expediebat nobis, quia fallaciter docuerat eos, quod irent ad dexteram, quia inuenirent uiam, et mentiebatur; sed uolebat reducere eos in laqueum et retinere in curia sua, sicut est de arte baratariorum, cum mendaciis detinere homines diu in curia; quod optime confirmat exemplo claro contingere in ipsa curia romana poeta nouissimus Petrarcha. Scribit enim quod tempore quo erat in Auinione, duo de cardinalibus, in quibus orbis terrae et ostium domus Dei uertitur, semel reuertebantur a palatio summi pontificis, stipati densa acie famulorum. Magna autem turba miserorum expectantium stabat ad portam, quibus illa ciuitas, odiosa Deo, semper est plena, perdentes spes uanissimas, animam, uitam, diuitias, et omne tempus. Qui uisis protectoribus suis, immo uerius proditoribus, in quibus spem habebant, coeperunt circumstrepere, et quisquam petere, quae fortuna, et quis status rerum suarum esset penes pontificem. Tunc unus cardinalium, non mutatus in aliquo, in re subita, tamquam ille, qui iam dudum talibus assueuerat, non tactus aliqua uerecundia sua, uel miseria miserorum, mirabilis mendaciorum artifex, coepit respondere singulis, quid spei haberet, aut quid papa respondisset super negotio suo, et sic fronte meretricia omnes a se dimittebat; quorum aliqui recedebant laeta facie, aliqui tristi pro qualitate responsi. Tunc alter cardinalis nobilioris naturae, et uerecundioris animi, et qui, nisi fuisset de illo collegio, potuisset esse uir bonus, conuertens se ad collegam, iocose dixit: nonne te pudet ludificari istos credulos, et pro libito tuo fingere responsa pontificis, quem, sicut scis, non solum hodie, sed iam multis diebus elapsis non potuimus uidere? Ille uero baratarius ueteranus respondit: imo potitis te pudeat esse tam tardum ingenio, ut tanto tempore mores curiae non potueris didicisse. Quo audito, omnes audientes in risum prorumpentes, et laudantes nobile responsum illius nebulonis, dicebant istum esse uirum sagacissimum, qui didicisset tam prompte mentiri et fallere. Ipse uero Petrarcha praesens, haec audiens, conuersus est in stuporem, et inclinauit caput non cum minori indignatione et ira, quam hic Uirgilius detecto mendacio Malacodae.
+
+{Io.} Hic fur explicat suum notabile furtum, propter quod est hic damnatus. Ad cuius rei intelligentiam uolo te scire, quod iste Uannes, uenenosus serpens, fuit filius spurius domini Fucii de Lazaris de Pistorio, uir sceleratissimus et ad omne facinus audacissimus; et quia erat de nobili genere multos excessus saepe faciebat impune: et quamuis bannitus saepe propter multa maleficia enormia, nequiter et nefarie perpetrata, tamen aliquando de nocte stabat in ciuitate, et cum prauissimis conuersabatur. Accidit autem semel tempore Carnispriuii, quod cum coenasset cum quibusdam non de sua conditione, qui fuerunt circa decem et octo numero, dixerunt isti inter se, quod uolebant ire matutinatum ad procas eorum. Erat autem inter istos quidam scilicet Uannes de la Nôna, famosus notarius pistoriensis. Accesserunt ergo omnes ad matutinandum ad domum procae istius ser Uannis, quae stabat prope episcopatum. Societate itaque pulsante et cantante Uannes Fucii, cuius animus non pascebatur talibus solatiis, acceptis duobus sociis secrete ne caeteri perpenderent, accessit ad episcopalem ecclesiam, quae uocatur sanctus Iacobus; et breuiter, sacerdotibus, uel absentibus, quia iuerant per tripudia, sicut est de more fieri tali nocte, uel fixe dormientibus grauatis nimio cibo, Uannes ui et fraude intrauit sacristiam, et illam spoliauit pretiosissimis iocalibus: et reuertentes cum thesauro magno ad socios propalauerunt furtum, qui territi sunt nimis. Tamen quia factum erat, portauerunt iocalia ad domum illius notarii, imaginantes, quod nunquam esset suspicio de tali homine bonae famae, et quia propinquior erat loco. Mane autem facto, notificato furto Potestati per canonicos ecclesiae, magnum murmur fuit in ciuitate de tam nobili thesauro. Potestas proclamatione facta coepit facere diligentem inquisitionem; et diu durauit, quod nihil poterat explorari. Finaliter instillatum est auribus Potestatis, quod quidam iuuenis nomine Rampinus, filius Francisci de Foresiis nobilis uiri de Pistorio, erat malae conditionis et famae, qui uerisimiliter debebat rapuisse ista sacra. Rampinus continuo captus et positus ad torturam, nihil manifestauit, tamquam inscius et insons facti. Parentes istius conquerebantur in populo, amicis et omnibus, cum planctibus et precibus, ne iuuenis innocens moreretur iniuste. Potestas induratus contra istum, statuit sibi terminum trium dierum ad resignandum furtum, aliter suspenderetur. Unde parentes et amici deliberauerunt, quod nocte praecedente diem iustitiae inuaderent ferro et igne palatium Potestatis: secunda die termini Uannes Fucii, qui erat extra in comitatu Florentiae in Monte Carelli, misit pro patre Rampini, et narrauit sibi totum factum. Ille reuersus celeriter retulit rem Potestati. Potestas continuo fecit capi illum Uannem notarium primo lunae quadragesimae, cum iuisset ad unum sermonem ad locum fratrum minorum; qui captus est cum magno murmure omnium, quia erat homo bonae famae. Maleficio detecto, multi conscii aufugerunt. Narrauit ipse Uannes, quod saepe cum fidis sociis tentauerat asportare dictum thesaurum; sed uidebatur sibi semper uidere familiam Potestatis, quae perquirebat omnes. Scita itaque ueritate et recuperato thesauro, Rampinus fuit liberatus et notarius suspensus. Et nota, ne fallaris sub aequiuoco, quod tres fuerunt Uannes in isto maleficio, scilicet Uannes Fucii, principalis autor furti, Uannes de la Nôna retentor furti, et quidam tertius Uannes de Laminôna florentinus, socius furti. Nunc ad literam: dicit Uannes Fucii fur: {i' non posso negar}, quia si possem, libenter facerem propter uerecundiam, {quel che tu chiedi}, scilicet, dicere qua culpa hic sum damnatus et cruciatus. Et ecce culpam: {io son messo tanto in giù}, scilicet in bulgia septima furum, ubi debuissem esse positus multo superius, scilicet in circulo uiolentorum, {perch'io fui ladro a la sagrestia de' belli arredi}, idest, quia fui furatus pulcra arnisia ecclesiae cathedralis de Pistorio. Et aduerte quod per excellentiam dicit pulcra; quia forte in tota Italia non est alia sacristia ditior ista, caeteris paribus. 
+
+{Et io.} Nunc autor describit alium antiquum furem famosum de eadem specie. Ad cuius cognitionem oportet praescire, quod omnes praecipui poetae scribunt de isto maledicto Caco, et praesertim Uirgilius pulcre et prolixe; tamen, omissis fabulis omnis poetae, Titus Liuius princeps historicorum perstringit hanc rem breuiter et egregie libro primo ab origine urbis circa principium. Scribit enim quod Hercules dum reuerteretur uictor de Hispania post uictoriam Gerionis, de quo plene dictum est supra capitulo XUII, ducebat secum multa et pulcra armenta, et cum transiens per Italiam peruenisset ad radices montis Auentini, captus amoenitate loci, uoluit parum requiescere ibi. Tunc temporis erat quidam famosus et formidolosus latro nomine Cacus, habens speluncam suam in monte Auentino, qui erat infestus omnibus praetereuntibus, et multas et magnas praedas ducebat ad speluncam; sed quia nomen Herculis erat terribile et iam celebratum ubique, Cacus non ausus uti ui, fraudulenter, et de nocte furatus est aliquas boues, quas ad celandum furtum traxit per caudas in speluncam. Mane facto, cum Hercules reuideret suum armentum, uidens boues meliores deficere, coepit undique quaerere, nec aliquam inueniebat, sed solum uestigia retrouersa. Putans ergo locum esse sibi infestum, indignanter coepit recedere cum armento. Illo autem recedente, boues furtiuae coeperunt mugire intra cauernam ad desiderium aliarum relictarum. Hercules subito cucurrit quo mugitus uocabat eum; et inuento furto, Cacum frustra auxilium pastorum implorantem sua claua mactauit in antro. Nunc ad literam dicit autor: {et io uidi un centauro}, scilicet Cacum. Et hic nota quod multi mirantur hic, et dicunt, quod nullus poeta uidetur uocare Cacum centaurum, nisi Dantes. Quibus respondeo: quod Uirgilius octauo Eneidos appellat Cacum semihominem et semiferam; ideo autor istum monstruosum appellat centaurum, quia fuit uiolentus effusor sanguinis et aeris spoliator, sicut centauri, de quibus plene dictum est alibi supra, et quia fuit uelox et promptus ad praedam more centauri discurrentis cum furore. Ideo bene dicit: {pien di rabia}, quia fuit ferocissimum animal, {uenir chiamando ou'èe, ou'èe l'acerbo?} uocabat enim Uannem praedictum, qui erat acerbus et crudus tamquam socium suum simillimum sibi, uel forte persequebatur eum, quia, sicut uidemus tota die, isti uiri sanguinum saepe iugulant unus alium.
+
+Et declarat istam mixtionem colorum per unam comparationem manifestam, dicens, quod talis erat color tertius factus ex duobus, scilicet serpentino nigro, et humano albo, qualis est fumus procedens ab ardore papyri. Dicit ergo: taliter nouus color fiebat, {com'un color bruno}, scilicet semifuscus, {che non èe nero ancora}, idest, nondum est plene niger, {e 'l bianco more}, idest, desinit esse album, {procede inanzi da l'ardore suso per lo papiro}, scilicet, candelae, uel intellige de carta bombicinea alba, quando comburitur; utraque enim est eadem comparatio, et papyrus habet ista diuersa significata. Et hic nota bene quod sub ista pulcra figura autor uult dare intelligi, quod qui assueuit tali uitio raro uel numquam scit recedere, imo insanabiliter persistit in eo usque ad mortem. Ideo bene Aurelius Alexander romanorum imperator uir totus aureus uirtute, sicut scribit AElius Lampridius in uita eius, condigne puniuit furem. Cum enim quidam nobilis solitus furari fuisset admissus ad militiam suam, contemplatione quorumdam regum amicorum, et statim esset deprehensus in furto, a quo non poterat abstinere, quaesiuit Alexander a regibus, quorum gratia promouerat illum, quod supplicium daretur furibus apud eos; et cum illi respondissent quod cruce punirentur, statim eum ex eorum sententia crucifixit.
+
+{Taccia.} Nunc autor descripturus mutuam mirabilem transformationem et inauditam, ut reddat auditorem adhuc magis attentum quam fecerat supra, ad extollendam suam materiam, imponit silentium Lucano et Ouidio, ostendens quod transformationes quas fecerunt non possunt aequiparari suae. Ad intelligentiam transformationum Lucani est sciendum quod, sicut scribit Lucanus in UIIII, inter alios serpentes Africae, quos reperit Cato cum suis cum transiret per arenam, est unus nomine seps, qui portat palmam omnium, quia scilicet tollit animam et corpus simul. Unde scribit ibi quod seps momordit quemdam militem Catonis nomine Sabellum in crure, et dum remansisset sibi affixus, ille cum manu uiolenter auulsit et cum hasta affixit arenae, et continuo plaga paruula coepit dilatari, et cutis rumpi, et caro dissolui, et pestis transire per omnia membra intus et extra, ita quod in breui spatio totum corpus resolutum redactum est in modicum cinerem et puluerem. Deinde secuta est alia pestis contraria isti; nam alius serpens nomine prister percussit alium militem Catonis, cui nomen erat Nasidius, et statim eius facie inflata coepit pellis extendi, et totum corpus inflari; et in tantum intumuit quod lorica uiolenter crepuit, quod corpus amisit omnem figuram humanam, et factum est uelut ueges magna; ex quo socii territi dimiserunt ipsum adhuc crescentem insepultum, de quo aues uel ferae non gustassent sine poena. Et sic nota quod autor uidetur uelle istas transformationes Lucani fuisse fictitias, quia sunt tam mirabiles; tamen multi et magni autores scribunt istas naturas serpentum tamquam ueras: et dicunt aliqui quod pester est de genere aspidum, qui semper uagatur ore aperto et fumante, a quo percussus magna corpulentia intumescit more hydropici, et ad tumorem sequitur putredo. Nunc ad literam dicit autor: {Lucano taccia omai}, quasi dicat: hucusque potuit loqui et gloriari de suis transformationibus mirabilibus, sed deinceps non poterit, quia uenit qui excedit eum; {là doue tocca}, scilicet nono suae Pharsaliae, {del misero Sabello}, idest, misericordia digno propter miserabilem mortem, quia factus est modicus cinis, {e di Nassidio}, cuius mors fuit horribilior quam Sabelli, et dicit: {et attenda ad udire ciò ch'or si scocca}, idest, nouum genus transformationis, quod nunc emittitur ab arcu oris mei, quia in hoc poterit esse auditor meus.
+
+{Taccia.} Hic Dantes imponit silentium alio poetae maiori, scilicet Ouidio, et tangit duas transformationes eius in suo maiori. Ad primae intelligentiam est sciendum quod, sicut scribit ipse Ouidius IIII sui maioris, Cadmus conditor Thebarum in Graecia post multas infelicitates et calamitates suas, de quibus dicetur plene infra capitulo XXX, tandem fractus tantis malis exiuit urbem suam, uelut si fortuna locorum non sua premeret eum; et diu errando tandem peruenit in Illirium, quae prouincia nunc dicitur Sclauonia, cum Hermione uxore sua, qui iam grauati aduersis et senio, dum rememorant infortunium suae domus et suos praeteritos labores, et originem Thebarum infelicem, ita loquendo, Cadmus coepit extendi in longum uentrem tamquam serpens, et sensit squamas crescere indurata cute sua, et terga nigra uariari uiridibus guttis; et sic pronus cecidit ad terram in pectus suum, et crura copulata in unum coeperunt subtiliari in rotundam et acutam caudam. Et dum inuitaret uxorem ad amplectendum se, antequam totus conuerteretur in serpentem, lingua cum qua loquebatur subito scissa est in duas partes, et uolens quaerelari coepit sibilare. Uxor uero Hermion percutiens sibi pectus manu, exclamabat et dolebat de ista horribili transmutatione, et rogabat fieri similis illi, ut sic semper esset in eadem sorte secum; et sic factum est, et ambo serpentes per terram intrauerunt secreta syluae oppositae. Et concludit Ouidius quod ambo facti sunt serpentes placidi, nec fugiebant hominem quia meminerant suae naturae prioris. Ueritas autem istius fictionis est, quod Cadmus impatiens tot infelicitatum suarum cum Hermione uxore sua recessit de suo regno Thebarum, et finaliter petens Sclauoniam intrauit solitudinem; ideo dicuntur facti serpentes, quia syluestres facti more serpentum habitauerunt in syluis longe ab omni consortio hominum, et eorum mors et finis ignorata fuit. Et hic nota quod autor potius facit mentionem de ista transformatione, quia habet aliquam similitudinem cum illa quam facturus est statim, si bene consideras hanc et illam. Ad intelligentiam secundae fictionis est sciendum, quod, sicut scribit idem Ouidius in U maioris circa finem, Arethusa fuit quaedam nympha de Arcadia regione Graeciae, una ex uirginibus Dianae pulcerrima; quae cum semel reuerteretur a uenatione fatigata calore et labore magno, peruenit ad fluuium Alpheum lucidum et lentum, et uidens locum umbrosum salicibus et populis spoliauit se, et nuda coepit se lauare et natare per aquam. Et ecce Alpheus deus illius fluminis ueniens de sub undis coepit uocare eam. Illa territa, quia non cognoscebat uirum, statim aufugit; ille insecutus est eam ardentius: post longam fugam Arethusa ex timore coepit sudare, et subito resoluta est tota in aquam, quae intrauit terram apertam miseratione Dianae; et continuo Alpheus conuersus in aquam propriam admiscuit se sibi, et sic ex duabus aquis facta est una. Ueritas autem istius fictionis est ista, quod, secundum quod testantur fere omnes autores, Arethusa est fons famosus in Sicilia apud ciuitatem Syracusarum, et Alpheus est fluuius in Graecia apud ciuitatem Elydem et montem Olympum, cuius aqua dicitur peruenire in Siciliam et admisceri Arethusae fonti, sicut manifestis indiciis apparet quod purgamenta deiecta in Alpheum aliquando inueniuntur in Arethusa. Et hic nota quod autor facit praecipue mentionem de Arethusa, quia mirabile uidetur quod aqua ueniat de Graecia in Siciliam sub mari, quod non admisceatur aquae salsae amarae, sicut dicit Uirgilius libro Bucolicorum. His breuiter praemissis est redeundum ad literam. Autor imponit silentium Ouidio, dicens: {Ouidio taccia di Cadmo}, rege Thebarum, {e d'Aretusa}, fonte Syracusarum. Et uide quod haec est maior audacia quam prima; quia Ouidius fuit optimus magister transformationum, quas quasi omnes collegit in unum in suo maiori, qui liber ob id intitulatur Methamorphoseos, idest, liber transformationum. Et reddit causam quare Ouidius debeat modo tacere et non gloriari de suis transformationibus, dicens: {chè}, idest, quia, {io non l'inuidio}, imo potius ipse potest inuidere mihi, {se conuerte quello}, scilicet Cadmum, {in serpente}, cum uxore sua simul, {e quella}, scilicet Arethusam, {in fonte}, simul cum Alpheo amatore eius, {poetando}, idest, poetice fingendo;
+
+{Ma se.} Hic autor ex praemissis arguit, quod male deberet succedere Florentiae; unde auguratur sibi infelicitatem de proximo euenturam, ostendens quod non erit diu impunita: uel reflectit se ad suam uisionem principalem, in qua fingit se praeuidisse quidquid scribit. Et uult breuiter dicere, quod si eius uisio non fuit uana, Florentia cito luet poenas suorum scelerum propter mala euentura, quae optant sibi multi. Dicit ergo: {ma tu}, scilicet Florentia, {prouerai}, uel secundum aliam literam, {sentirai di qua da picciol tempo}; hoc est dicere, in breui; {di quel che Prato, non ch'altri, t'agogna}. Quasi dicat, de eo malo, quod uicini tui, subditi tibi, latrant contra te, imprecando tibi magna mala. Est enim Pratum nobile castrum inter Florentiam et Pistorium, cuius habitatores male contentabantur de dominio florentinorum; et sicut est de more subiectorum, optabant illis destructionem uel depressionem. Et dicit: {non ch'altri}, idest, nedum extranei, et inimici tui, sicut pisani, aretini, et alii multi. Et hic nota quod aliqui ignoranter dicunt, quod autor nesciuit quid dixerit, quia ab isto tempore citra Florentia de die in diem semper fuit in magno flore, et multum extendit alas potentiae suae supra uicinos suos; ergo non in breui euenerunt ea, quae sui uicini et aduersarii imprecantur sibi. Ad quod potest responderi quod ista praenuntiatio iam erat uerificata, quando autor ista scribebat; quia per ea tempora, quibus autor exulauit a patria, multa et magna mala euenerunt illi urbi, sicut bella ciuilia, incendia, spolia, et alia magna dispendia et scandala. Et ut uideas quod de proximo ista mala euenerint, uolo te scire, quod in MCCCIII cardinalis de Prato praedictus, nomine Nichola, uir astutissimus et sagacissimus, parum diligens florentinos, missus Florentiam a papa Benedicto XI qui successit magnifico Bonifacio, uolebat pacificare florentinos tunc discordes; sed non ualens concordare eos, dixit: *Ex quo non uultis benedictionem, remanete cum maledictione*: et excommunicauit ciuitatem. Anno sequenti, cum speraretur quod dictus cardinalis poneret pacem inter ciues, florentini, secundum eorum morem antiquum, kalendis maii fecerunt magnum festum; et unusquisque certatim conabatur facere noua spectacula. Inter alios illi de burgo sancti Floriani fecerunt proclamari publice, quod quicumque uellet scire noua de alio mundo, deberet uenire kalendis maii ad pontem Carrariae; et in Arno flumine ordinauerunt solaria super barcis et nauiculis. Et fecerunt quamdam simulatam repraesentationem inferni cum ignibus et aliis poenis et suppliciis; et homines transfiguratos, et daemonia horribilia et alios nudos sub specie animarum. Et uidebantur daemones iniicere animas inter ista uaria et crudelia tormenta cum maximis clamoribus et horrendis stridoribus uisu et auditu. Nouitate cuius spectaculi totus populus concurrit ad uidendum. Unde pons Carrariae, qui tunc erat de lignamine, onustus multitudine magna nimis, cecidit in Arnum cum his, qui erant desuper. Ex quo multi mortui sunt et suffocati, et multi destructi de persona; ita quod ludus fictus conuersus est in rem ueram. Nam multi, qui spectabant infernum simulatum, iuerunt ad infernum uerum, et sciuerunt noua de alio mundo, iuxta proclamationem banni; et facti sunt ueri planctus et stridores morientium, percussorum, et eorum, qui stabant ad uidendum, quia quilibet habebat, uel habere credebat ibi filium, fratrem, uel consanguineum, aut amicum. Et hoc fuit augurium alterius maioris damni de proximo euenturi ipsi ciuitati. Nam eodem anno factum est bellum ciuile in Florentia inter Albos et Nigros. Et cum essent omnes sub armis, et Albi quasi essent uictores, quia dominus Cursius de Donatis non impediebat se, tum quia erat podagricus, tum quia erat discors cum magnatibus de sua parte Nigra, permisit Deus, quod incendium corporale extingueret incendium animorum et furorem ciuium. Nam flagrante rumore quidam de Abbatibus nomine Nerius, clericus, prior sancti Petri in Scharadio, uir sceleratus et dissolutus, immisit ignem artificialem primo in domos suorum consortium in horto sancti Michaelis; et fuit tam furiosus ignis, quod flante austro arserunt domos multarum clarissimarum familiarum de terra illa; et in summa tota melior pars ciuitatis arsit. Et fuerunt circa duo millia ducentae domus. Damnum thesaurorum, mercantiarum, et cararum suppellectilium fuit inaestimabile, et illud, quod non cremabatur, capiebatur manibus praedonum, quia continuo pugnabatur in multis partibus ciuitatis. Ex quo multae familiae, progenies, et societates fuerunt desolatae, et uenerunt ad inopiam ex dicto incendio et praeda; et haec pestis accidit Florentiae die decima iunii. Et ex hoc Caualcantes, qui erant tunc potentissimi, perdiderunt statum, et Gerardini, qui erant caporales illius sectae, fuerunt banniti tamquam rebelles. Ex praedictis igitur satis patet, quomodo magna mala cito uenerunt super Florentiam, secundum quod optauerat sibi ille de Prato; et sicut dicebam, autor potuit habere respectum ad ista et alia mala, quae illa ciuitas passa erat tempore suo. Et si habuit respectum ad futura, adhuc bene dixit, quia tempus, quod uidetur longum quantum ad uulgares, est breue apud astrologos. Et autor loquitur multum prudenter et caute, quia dat tempus incertum, et quia loquitur additionaliter, dicens: {se presso al mattin del uer si sogna}, quasi dicat: si aliquid uerum somnium fit circa mane in aurora diei, qua hora maxime solent fieri somnia uera, quasi dicat: si uerum uidi in somnio meo, quod feci illucescente die, quod descripsi primo capitulo Inferni, ubi dixi: {Tempo era dal principio del mattino}.
+
+{E qual.} Hic autor describit motum illarum animarum per unam nobilem comparationem, quae, quia uidetur obscura, ad illius claram cognitionem oportet percurrere longam historiam. Est igitur sciendum pro euidentia quod de Elia et Eliseo tractatur multum diffuse tertio libro Regum uersus finem, et libro quarto circa principium. Fuit ergo Elias propheta mirabilis et singularis, quia solus fuit uerus propheta diebus suis, et miracula multa et magna fecit, qui claruit tempore Achab regis Israhel in Samaria. Fuit et Elias uir magnae sanctitatis et autoritatis, pilosus corpore, indutus pellicia. Hic Elias tempore magnae siccitatis quae durauit per triennium, cum fames magna esset intra urbem, de mandato Domini exiuit in solitudinem, ubi corui soliciti pauerunt cum pane et carnibus; deinde post triennium reuersus de praecepto Domini uenit ad Achab regem, qui uidens eum dixit: nonne tu es ille qui conturbas Israhel? Cui Elias audacter respondit: non ego turbaui Israhel, sed tu et domus patris tui, qui dereliquistis mandata Domini seruientes idolis. Et petiuit Elias ut, conuocato Israhele, conuocaret quadringentos quinquaginta falsos prophetas in monte Carmeli; quo facto conuenit cum illis ut bouem occisum ponerent super struem lignorum, et ipse similiter poneret alium bouem; et cum illi prophetae diu inuocassent nomen Dei sui incidentes se cultellis et lanceolis iuxta morem eorum, non fuerunt exauditi. Deinde Elias orauit ad Dominum, et continuo descendit ignis Domini de coelo qui uorauit carnem, ligna et omnia. Hoc facto Elias cum magno clamore et fauore populi fecit capi omnes prophetas quadringentos quinquaginta, et illos tractos in torrentem Cison interfecit omnes, ita quod unus non euasit; deinde restituit pluuiam tam diu expectatam et denegatam propter peccatum idolatriae. Tunc Iezabel regina uxor Achab, audita morte prophetarum, iurauit quod faceret simile de Elia; propter quod Elias, cedens furori et minis reginae iratae, recessit longe in desertum, cui Dominus praecepit, ut inungeret Eliseum in prophetam. Eliseus de Abella inuentus arare terram, tractus ab aratro per Eliam secutus est eum et ministrabat ei. Mortuo autem Achab in praelio regnauit Ochozias filius eius pro eo in Israhel duobus annis, et fecit malum coram Domino: post quem regnauit Moab, qui dum aegrotaret mittebat nuntios suos ut consulerent Belzebuch deum Acharon, si poterat euadere ab infirmitate sua. Elias autem ad praeceptum angeli Domini iuit in occursum nuntiis, et arguens eos dixit: nonne est Deus in Israhel? non descendet rex uester de lectulo, sed morte morietur. Quo audito rex accensus indignatione et ira misit unum ducem cum quinquaginta militibus, qui ascendens in uerticem montis, ubi sedebat Elias, dixit: homo Dei, rex praecepit ut descendas. Cui Elias respondens, dixit: si homo Dei sum descendat ignis de coelo et deuoret te et tuos quinquaginta; et statim factum est. Rex autem misit alium cum aliis quinquaginta, qui eodem modo cum suis ab igne deuoratus est. Iterum rex misit alium principem cum aliis quinquaginta, qui flectens genua sua coram Elia, rogauit humiliter ut misereretur eius. Tunc Elias de mandato angeli descendit et uenit ad Ochoziam regem, et denuntiauit sibi mortem, et sic factum est; et regnauit ioram frater eius pro eo, non enim habebat filium. Eo tempore accidit quod cum Dominus uellet leuare Eliam per turbinem, Elias uoluit dimittere Eliseum in itinere; sed Eliseus numquam uoluit dimittere eum. Iuerunt ergo ambo pariter, et quinquaginta uiri de filiis prophetarum secuti sunt eos, et steterunt e contra a longe. Cum ergo ambo peruenissent ad Iordanem, Elias accepit pallium suum, et cum illo inuoluto percussit aquas quae diuisae sunt, et transiuerunt ambo per siccum. Cum autem transissent, Elias dixit Eliseo: postula quid uis a me antequam tollar a te. Cui Eliseus dixit: rogo quod spiritus tuus propheticus duplicetur in me. Cum ergo sic irent, et eundo sermocinarentur, ecce currus igneus et equi ignei diuiserunt utrumque, et ascendit Elias per turbinem in coelum. Eliseus autem uidebat et clamabat: pater mi, pater mi, currus Israhel et auriga eius; et non uidit eum amplius, et scidit uestimenta pro dolore. Et leuato pallio Eliae quod ceciderat ei, percussit aquas bis, et diuisis aquis, secunda uice Eliseus retransiit Iordanem solus sicco pede, quem primo transiuerat sociatus cum Elia. Eliseus ergo, remanens post Eliam cum spiritu duplicato, multa miracula fecit; deinde ascendit in Bethel, et cum ascenderet per uiam, pueri parui egressi sunt de ciuitate, et illudebant ei dicentes: ascende, calue: qui uidens eos maledixit eos in nomine Domini; et continuo duo ursi egressi de saltu lacerauerunt ex eis quadraginta duos pueros. Et ipse descendit deinde in montem Carmeli, et inde reuersus est Samariam, et multa miracula fecit: tandem cum exercitus magnus regis Syriae uenisset et obsedisset montem Carmeli ad capiendum Eliseum, mons apparuit puero suo plenus equorum et curruum igneorum; et omnes de exercitu percussi sunt caecitate, quos Eliseus duxit intra Samariam, et aperti sunt oculi eorum, et uiderunt se esse in medio Samariae; sed Eliseus noluit quod offenderentur; imo fecit dari eis comedere et bibere, qui libere relaxati rediuerunt in patriam. Eliseus adhuc alia uice liberauit Samariam ab obsidione syriorum, et multa alia miracula fecit, quae praetermitto causa breuitatis. Imo, lector, non fecissem tot uerba de istis duobus prophetis, nisi quia uidentur habere aliqualem conformitatem cum istis duobus poetis; nam isti duo poetae solitarii bene conueniunt cum istis duobus prophetis solitaris. Sicut enim isti prophetae multos uiderunt ignes deuorantes multos inimicos Dei; ita isti duo poetae uiderunt hic multos ignes deuorantes et cruciantes multos peccatores damnatos. Et sicut Eliseus propheta magnus discipulus Eliae prophetae magni amauit eum ardenter, et secutus est semper in omnibus periculis et laboribus, usque quo fuit raptus a conspectu eius; ita Dantes poeta magnus amauit Uirgilium poetam magnum, et semper secutus est eum usque quo Uirgilius fuit ablatus ab oculis eius. Et sicut propheta cum propheta ambulauit diu per planum et montem multa miracula faciens; ita Uirgilius cum Dante per syluam Inferni et montem Purgatorii multa miracula faciens. Et sicut Elias recedens ab Eliseo reliquit sibi spiritum prophetiae duplicatum; ita Uirgilius recedens a Dante reliquit sibi spiritum poesiae duplicatum, sicut patet clare intuenti librum istum Inferni, de quo Inferno Uirgilius pauca dixit, et confuse; et sicut patet in libro Purgatorii, de quo Purgatorio Uirgilius nihil dixit. Et sicut Eliseus dolebat et conquerebatur de recessu Eliae patris et magistri sui; ita Dantes multum doluit et conquestus est de recessu Uirgilii, sicut patet clare circa finem Purgatorii. His summatim collectis, nunc est ad literam descendendum, quam ordina sic: {ciascuna}, supple flamma, {se moue tal per la gola del fosso}, scilicet octauae bulgiae, quae tamquam gula deglutit istos, {che nessuna mostra il furto}, idest, animam ibi stantem absconditam more furti. Certe illi de bulgia praecedenti uorantur a serpentibus, quia furati sunt gallinas et alia uilia, sed isti uorantur ab ignibus, quia inuolauerunt magnas ciuitates et nobiles terras, sicut statim dicetur de Ulyxe, qui furtiue cepit Troiam cum equo simulato. Ideo dicit: {et ogni fiamma inuola un peccatore}, idest, tegit et celat unum astutum, ita quod inuolatur sicut inuolauit, {qual il carro d'Elia}, idest, qualem, {uide colui}, scilicet Eliseus, {che si uengiò}, idest, uindicauit illusionem sibi factam a pueris, {con gli orsi}, qui deuorauerunt pueros {al dipartire}, scilicet, quando recessit ab eo. Unde dicit: {quando i caualli leuorsi erti al cielo}, idest, quando equi ignei trahentes currum coeperunt surgere uersus coelum, adeo, {che nol potea seguir con gli occhi sì che uedesse altro che la fiamma sola}, a simili leuiter et uelociter, {sì come nuuoletta salir in su}. Et hic nota quod comparatio est consona facto; quia sicut Eliseus non uidebat nisi simpliciter flammam, Eliam uero uelatum illa flamma minime uidebat; ita Dantes alter Eliseus, nam fuit de Eliseis, ut alibi dictum est et dicetur, uidebat hic flammas simpliciter uolantes, sed non animas uelatas intra flammas. Et haec dicta sint de comparatione ista. 
+
+{Maestro.} Hic autor non contentus generali manifestatione Uirgilii, petit certiorari in speciali de uno igne eminentiore caeteris, qui gemino cornu tendebat in altum; quem ignem antiquum autor explicat per altam comparationem alterius ignis antiquioris summe memorabilis. Ad cuius cognitionem oportet breuiter succingere longum thema, quod diffusius et proprius narrabitur Purgatorii capitulo.... Est ergo sciendum quod, sicut scribit Statius in suo Thebaidos, et Seneca in suis tragoediis, Eteocles et Polynices fuerunt fratres et filii OEdipi regis Thebarum qui genuerat eos ex Iocasta matre sua, quam per errorem duxerat in uxorem, et errore recognito excaecauerat se ipsum pro dolore et pudore, et uiuebat sub terra in continuo planctu et moerore nolens amplius uidere coelum. Isti ergo filii, patre caecato, caecati cupiditate regnandi, miserunt sortem super regnum, et conuenerunt ut alter eorum regeret per annum, altero exulante. Sors ergo primo uenit super Polynicem, qui recedens a patria Thebarum accessit ad ciuitatem Argorum, et factus est gener regis Adrasti. Elapso anno cum Eteocles denegaret reddere regnum fratri suo Polynici, rex Adrastus socer, cum aliis septem regibus inclusiue uenerunt in obsidionem Thebarum, et ibi omnes uariis casibus perempti sunt praeter antiquum Adrastum, sicut Capaneus fulminatus, Amphiaraus absortus, Tydeus uulnere extinctus, Parthenopaeus sagiptatus, Ipomedon suffocatus. Unde ultimo Polynices UI rex prouocauit fratrem suum Eteoclem ad singulare certamen, frustra reuocante Adrasto. Eteocles uero impulsus exprobrationibus Creontis, qui usurpauit dominium post mortem ipsius Eteoclis, exiuit armatus extra ciuitatem contra fratrem et ambo sub oculis et lacrymis ciuium spectantium concurrerunt; nam senes dolebant se tam diu uixisse; matronae uero plorantes prohibebant paruulos suos uidere tam crudele duellum. Illi in primo concursu cum magno furore praecipitati sunt ab equis in terram, ubi uterque ardens odio, cupiebat sanguinem fratris, non curans effundere suum. Sed Polynices exul fortiori ira, quia fouebat iustiorem causam, impressit ensem alte in pectus fratris exprobrans simul illi perfidiam proditionis. Eteocles autem sponte permisit se cadere, et in medio ultimae mortis usus est fraude contra fratrem simulans se mortuum; et frater credens se uicisse leuauit manus ad coelum, et optabat eripere sibi arma. Eteocles autem qui reseruabat uitam in iram, postquam sensit illum uiuum inclinari super se, erexit gladium occulte, et laetus infixit in cor fratris. Tunc Polynices coepit clamare: uiuis ne adhuc, et adhuc uiuit ira tua, perfide proditor? Ueni mecum ad infernum, illic etiam repetam pacta; nec plura dixit, et cecidit super fratrem, et ipse grauis oppressit illum totis armis. Deinde cum Creon crudelis tyrannus, occupato regno Thebarum, uetuisset corpora interfectorum sepeliri, Argia filia regis Adrasti et uxor Polynicis, urgente amore uiri, uenit inter tot pericula ad campum hostilem adhuc sanguineum sola, nihil timens; et tandem sagaciter, inuento corpore uiri, fecit iustam querelam cum amarissimo planctu. Et ecce ex alia parte ueniebat Antigone miseranda soror istorum fratrum, quae furtiue recedens de ciuitate ueniebat cum igne ut cremaret corpora eorum. Ergo istae duae foeminae quae uenerant ad idem officium pietatis concorditer assumentes corpus Polynicis portauerunt ad Ismenum fluuium ibi propinquum discoloratum sanguine hominum; quo loco uiderunt modicum ignem, quod restabat a corpore Eteoclis quod iam cremauerat alius quidam. Et gauisae in planctu traxerunt ligna adhuc accensa ad corpus Polynicis, et continuo cum ignis primo tetigit membra fratris tremuerunt ligna, et nouus frater expulsus fuit a fratre, et factae sunt duae flammae resplendentes, et uterque ignis minaciter elongatus est alter ab altero. Tunc Antigone uirgo territa clamauit: nos suscitauimus iras mortuas, quia iste est alter frater: uiuunt odia, uiuunt iniqua odia, nec bello extincta sunt. His praeconsideratis, nunc est ad literam redeundum. Dicit ergo: {ripos'io, o maestro mio, io son più certo per udirti}, quasi dicat: non displicet mihi audisse a te quod intra flammas latent spiritus, quia ex hoc sum factus certior, tamen bene imaginabar quod sic esset; ideo dicit: {ma già m'era auiso che così fosse}, et ideo praesupponens hoc pro uero uolebam petere de uno igne habente duo capita in eodem corpore. Ideo dicit: {e già uolea dirti chi è in quel foco che uien sì diuiso di sopra}, scilicet in summitate, quia habet duas punctas; et declarat istum ignem bifurcatum per comparationem, dicens: {che par sorgere dalla pira}, idest, de rogo funerali, siue strue lignorum, {doue}, idest, in qua pira, {Eteocle fu miso}, idest, impositus cremandus, {col fratello}, scilicet, Polynice. Et hic nota, quod comparatio bene potest applicari proposito, quia sicut duo reges graeci Eteocles et Polynices, quorum alter fuit fortis, alter fraudulentus, cremati sunt uno igne, qui diuisus est in duos apices; ita isti duo reges graeci, Diomedes et Ulyxes, quorum primus fuit fortissimus, secundus uero astutissimus, hic cremantur eodem igne, qui similiter diuisus est in duas flammas; sed primi fuerunt diuisi et discordes animo; isti uero concordes et uniti animo.
+
+Et ultimo Uirgilius tangit tertium genus astutiae qua usus est Ulyxes simul cum Diomede, quia scilicet rapuit Palladium, sine quo Troia dicebatur esse inuincibilis. Ad quod sciendum quod Ilus fuit quartus rex Troiae post Dardanum, cuius tempore dicitur cecidisse de coelo una imago super arcem Palladis, qua reperta, troiani miserunt ad Apollinem delphicum pro responso; et responsum est quod, quamdiu duraret illaesa ista imago, Troia semper esset inexpugnabilis: ideo cum summa diligentia diu custodita fuit apud sacerdotem Palladis. Ulyxes, hoc scito, simul cum Diomede furtiue ingressus arcem tempore noctis rapuit Palladium, custodibus arcis truncatis. Aliqui tamen uolunt quod corruperit pecunia sacerdotem custodem templi, et sic obtinuerit Palladium. Dicit ergo: {e pene ui si porta}, scilicet intra eamdem flammam, {del Palladio}, idest, de simulacro Palladis fatali Troiae. Fuit etiam Palladius quidam autor romanus qui tractauit de agricultura: et hic oritur dubitatio, quomodo Palladium ergo peruenit ad manus Eneae si Ulyxes et Diomedes habuerunt ipsum? De hoc multi multa dicunt; sed, ut scribit Plinius, Eneas postquam peruenit in Italiam ad ciuitatem Laurenti, ubi tunc regnabat rex Latinus, recepit Palladium a Diomede. Constat enim apud omnes autores quod Diomedes post excidium Troiae uenit in Italiam; unde Uirgilius scribit, quod Turnus implorauit auxilium a Diomede contra Eneam, nec obtinuit. Nota etiam quod autor merito fingit Uirgilium ista narrare, quia Uirgilius ista describit, quem autor nititur imitari. Nota etiam quod excidium Thebarum fuit parum ante excidium Troiae. Nam Tydeus fortissimus pater fortissimi Diomedis fuit in bello thebano, et Capaneus fuit in bello thebano, cuius filius Stelenus fuit in bello troiano cum Diomede, Ulyxe et aliis regibus graecorum, qui militauerunt sub Agamemnone imperatore exercitus. Unde Homerus libro IU Iliados introducit Agamemnonem, qui dicit contra Ulyxem: Et tu uulpine ficte dolis malis. 
+
+{La terra che fe già la lunga proua.} Hic autor describit aliam ciuitatem Romandiolae, scilicet Forliuium, quae est quodammodo situata in medio Romandiolae, maior aliis; quae quia habet gentem bellacem, et iste comes habuerat diu principatum ibi, et magna bella fecerat; ideo in descriptione eius inserit singularem uictoriam, quam hic comes cum forliuiensibus habuerat. Ad intelligentiam autem huius literae est praesciendum, quod anno Domini MCCLXXXII papa Martinus III de Turso, de regno Franciae, misit in comitem Romandiolae quemdam dominum Iohannem de Apia uel de Ipa, militem strenuissimum armorum, quo nullus erat bellicosior in Francia. Erat tamen impar sagacitatibus romandiolorum, ut eriperet Romandiolam de unguibus comitis Guidonis de Montefeltro, qui tunc erat ibi fortis et potens pro parte ghibellina. Hic ergo Iohannes cum nobili exercitu gallorum et italicorum ingressus prouinciam, primo recepit Fauentiam datam sibi, et ibi moram faciens, faciebat acre bellum contra Forliuium, et credidit habere ciuitatem per proditionem, quam non poterat habere per obsidionem. Cuius tractatum ordinauit comes Guido, qui acutissimus bene cognoscebat temeritatem gallorum. Et, ut breuiter dicam, Iohannes kalendis maii cum gente sua uenit Forliuium de mane tempestiue ante diem credens habere ipsum; et sicut erat ordinatum per comitem Guidonem, fuit datus sibi introitus unius portae. Iohannes igitur intrauit cum parte suae gentis, et partem dimisit extra, dato ordine, quod si expediret, succurrerent ingressis; et si casus aduersus accideret, mandauit, quod omnes glomerarentur in quodam campo sub umbra unius magnae quercus. Ordine dato, comes Iohannes cum francis percurrit ciuitatem sine resistentia. Comes autem Guido, conscius facti, cum tota gente sua exiuit ciuitatem, et inuasit animose illos, qui erant sub quercu, et faciliter fudit. Iohannes, qui intrauerat Forliuium, credens esse dominus, diripiebat interim ciuitatem et milites occupabant sibi quisquam domicilia. Et continuo comes Guido reintrauit Forliuium, dimissa parte sua et gente pedestri sub quercu, turmatim conglobata ea forma, qua steterat primo gens francorum. Tunc comes Iohannes, qui credebat libere habere ciuitatem, uisis hostibus, totus stupefactus est et territus. Et quicumque de gente franca poterat recurrere ad equum, fugiebat extra ciuitatem, et recurrebat ad quercum, credens ibi inuenire suos, et incurrebant manus hostium, a quibus erant caesi. Et capti similiter illi, qui remanserant in ciuitate, trucidabantur omnes: et sic magna sagacitate comitis Guidonis pulcra et magna gens gallica fuit destructa. Et multi nobiles et magnates italici ceciderunt in conflictu; inter alios fuit unus comes, Tadeus de Montefeltro, consanguineus comitis Guidonis; sed erat infestus ei propter litem, quam habuerat secum super haereditate; et Thebaldellus, qui aperuit Fauentiam, quando dormiebantur, et plures alii. Iohannes de Apia tamen cum paucis euasit; et ita delusus et desertus reuersus est Fauentiam. Papa Martinus iratus misit nouas gentes equestres et pedestres ad comitem Iohannem, qui recuperauit Forliuium anno sequenti de mense maii, et diruit omnem fortiliciem; comes uero Guido recessit de Forliuio. Sic ergo patet quomodo ingenium comitis uicit uires fortissimi bellatoris, licet tandem succubuerit uiribus ecclesiae. Nunc ad literam: autor describit istam terram ab ista magna strage et dominatione eius. Et uult breuiter dicere, quod illa terra erat tunc subdita Ordelaffis nobilibus de Forliuio, quorum familiam dat intelligi per signum, unde dicit: {la terra}, scilicet Forliuium, {che fe già la lunga proua}, quia diu steterat in continentia. Est enim natio forliuiensis magis prompta ad rebellionem, et tardior ad deditionem, quam alia gens Romandiolae, ut probatum est in multis bellis. Et dicit: {e di Franceschi sanguinoso mucchio}; nam ut aliqui scripserunt, comes Iohannes habuit in isto praelio circa octingentos equites, de quibus facta est miseranda strages. Scio quod aliqui aliter scribunt istam pugnam; sed illa, quam praemisi, uidetur mihi uerior, et magis consona moribus comitis Guidonis; {sotto le branche uerdi si ritroua}, idest, sub potestate Ordelafforum, qui habent pro signo leonem uiridem a medio supra in campo aureo, cum quibusdam listis a medio infra, quarum tres sunt uirides, et tres aureae; et tunc regebat Sinibaldus. Et nota quod autor praetermittit Forumpopilium, quod erat sub eodem dominio, quia erat ciuitas paruula, et iam declinabat; quam diebus istis dominus Sabinensis legatus ecclesiae funditus euertit et transtulit Bretenorium. 
+
+{La città.} Hic autor describit duas alias ciuitates Romandiolae, scilicet Fauentiam et Imolam a Domino suo. Et uult sententialiter dicere, quod Maghinardus Paganus regit Fauentiam; sed ad euidentiam istius literae oportet breuiter praescire quod Maghinardus praedictus fuit nobilis castellanus in montibus supra Imolam; qui sua probitate et felicitate ex paruo castellano factus est magnus dominus in Romandiola, ita quod habuit tres ciuitates, scilicet Forliuium, Fauentiam et Imolam, sed non omnes simul. Unde est sciendum, quod in MCCXC Stephanus de Dinazano romanus, comes Romandiolae pro papa, fuit captus in ciuitate Rauennae ab illis de Polenta die decima secunda nouembris; propter quod Maghinardus Paganus cepit ciuitatem Fauentiae, et bononienses continuo subito cursu ceperunt ciuitatem Imolae, et rapuerunt steccata, et planauerunt foueas. Post haec papa misit comitem Bandinum de comitibus Guidis de Romena, episcopum aretinum, qui reduxit terras ad obedientiam per pacem et concordiam. Anno uero sequenti die uigesima tertia decembris, die dominica, de nocte dictus Maghinardus cum quibusdam nobilibus, furto accepit ciuitatem Forliuii, in qua cepit comitem Aghinolfum de Romena fratrem dicti episcopi; deinde obsedit Caesenam, ubi erat ipse comes Romandiolae. Post haec anno quinto, scilicet anno Domini MCCXCUI Maghinardus habens bellum cum bononiensibus propter Forliuium, quorum dominium tunc tenebant bononienses, fecit confoederationem cum Azone tertio marchione estensi, qui similiter parabat bellum contra bononienses, de quo dicetur plenius Purgatorii capitulo U. Et kalendis aprilis uenit cum exercitu contra Imolam, quam tenebant bononienses, ut dictum est; et cepit ciuitatem non sine magno damno et dedecore bononiensium, quorum cepit magnam multitudinem, quae tunc erat ibi circa quatuor milliaria. Nunc ad propositum: autor describit ipsum Maghinardum a signo suo, et duas ciuitates, quas tunc tenebat, a fluminibus suis, dicens: {conduce il leoncel dal nido bianco}, idest Maghinardus de Susinana, qui portabat leonem azurrum in campo albo, {la città di Lamone}, idest Fauentiam. Amon enim est fluuius, qui labitur iuxta Fauentiam, cuius uallis fertilissima est, {e di Santerno}, idest Imolam. Santernus enim fluuius labitur iuxta Imolam et oritur in alpibus Apennini, qui olim uocabatur Uaternus, sicut scribit Plinius in naturali historia. Et hic nota, lector, quod Imola olim uocata est Forum Cornelii. Unde Augustus in cosmographia, quam fecit fieri de toto orbe, numerat Forum Cornelii inter ciuitates famosas, sicut scribit Albertus magnus in suo libello de Natura loci. Ideo autem sic dictum est, quia a Cornelio romano de clarissima familia Corneliorum, de qua fuerunt illustrissimi Scipiones, aedificatum est. Postea autem mutato nomine dicta est Imola ab imolando, quando conuersa est ad fidem, unde dictum est: *imola Deo sacrificium laudis*; ab imolo ergo optimo uerbo, quo frequenter utimur orando ad Deum, ut dicit ecclesia, praesertim in diebus pontificalibus: *cum pascha nostrum imolatus est Christus*, Imola denominata est. Haec siquidem parua ciuitas saepe magna et nobilia producit ingenia; sed ne suspectus testis uidear in causa propria, audi breuiter quod dicat Magister Legendarum: *sunt, inquit, Cornelienses ingenio sagaces, facundia eloquentes, uiribus fortes, animis audaces, catholica fide pollentes* etc. Et aduerte quod autor ponit istas duas ciuitates simul, quia eo tempore erant sub uno dominio Maghinardi; et sunt ualde propinquae per paruam distantiam octo milliariorum.
+
+Et subdit autor unum, quod uulgo uidetur cedere, ad infamiam illius Maghinardi, scilicet quod erat ghibellinus in Romandiola, et guelphus in Tuscia; unde dicit: {che muta parte da la state al uerno}. Hoc pro tanto dicit, quia Romandiola magis respicit septemptrionem, ideo est magis frigida; Tuscia uero magis respicit meridiem, et per consequens magis calida. Et hic nota, lector, quod non miror, si unus de Calabria non intelligit istud capitulum, cum ipsi habitatores prouinciae saepe ignorent facta domestica, quae sunt gesta in gremio patriae. Unde uolo te scire, quod iste Maghinardus tyrannus fuit de natione paganorum ghibellina in Romandiola, et ubique; sed cum florentinis erat guelphus, et inimicus omnium inimicorum eorum, siue essent guelphi, siue ghibellini; et in omnibus bellis, donec uixit, fuit in obsequium et subsidium florentinorum. Hoc autem non fecit Maghinardus sine iustissima causa, quoniam pater eius, nomine Paganus, tempore mortis, relinquens puerum pupillum cum multis et magnis inimicis uicinis, scilicet Ubaldinis, comitibus Guidis, et aliis dominis Romandiolae, dimisit eum sub custodia et tutela communis Florentiae, a quo fuit bene custoditus et educatus; ideo ista de causa erat gratus et fidelis communi Florentiae, quod bene probauit in conflictu apud Bibenam, in quo ita attritae sunt uires partis ghibellinae. 
+
+{Lo principe.} Hic comes ostendit, quare Bonifacius requisiuerit eum, et ad quid; et dicit, quod ad gerendum bellum contra Columnenses. Ad cuius rei intelligentiam oportet primo scire, quod anno Domini MCCXCUII, grauis seditio orta est Romae. Nam papa Bonifacius, qui conceperat implacabile odium contra illos de Columna, quia Iacobus et Petrus duo cardinales de illa familia fuerant contrarii electioni eius; et quia Sciarra de Columna robauerat quasdam salmas sui thesauri, mandauit, ut illi cardinales, deponerent capellos, insignia cardinalatus. Quos, cum non parerent, et caeteros illius familiae priuauit omnibus beneficiis et honoribus. Eorum palatia in urbe fecit dirui, castella oppugnari, et capta aequauit solo, uel tradidit Ursinis, ut redderet eos infestos Columnensibus. Et bannita cruce contra eos, obsedit ciuitatem Nepesinam, quam tandem habuit cum certis pactis. Deinde non ualens capere Praeneste ciuitatem inexpugnabilem, habito consilio audiuit, quod comes de Montefeltro, qui erat in ordine minorum, solus poterat facere ipsum compotem uoti, misit pro eo, rogans et suadens, ut esset dux belli contra cardinales sibi aduersos; quod cum constanter negaret, dixit Bonifacius: saltem me instruas, quomodo eos subiicere possim. Tunc ille: multa promitte, pauca serua de promissis. Bonifacius inuentis mediatoribus dixit, se misericordia usurum, dummodo facerent illud quod deceret magnitudinem animi et status sui. Cardinales continuo exhilarati, assumpta ueste nigra, miserabili uultu et habitu, supplices ad pedes eius procubuerunt, suam culpam confitentes, et ueniam implorantes. Bonifacius illis increpatis promisit impunitatem, immo restitutionem in integrum. Petiuit Praeneste et obtinuit. Qua euersa fecit fieri ciuitatem in plano, quam uocauit ciuitatem papalem. Deinde nobilem et potentem uirum Zannem de Cecano, attinentem eorum, subito captum, duro carceri mancipauit. Quare cardinales territi fugientes latuerunt per aliquot annos apud amicos eorum, ita ut omnino nesciretur, utrum uiuerent, quia non audebant apparere aut se nominare. Papa illos tamquam iterum rebelles et relapsos, infra annum banniuit: caeteri de familia Columnensium dispersi sunt per regiones diuersas, usque quo Bonifacius fraude captus qua ceperat alios, per Sciarram de Columna, finem uitae infeliciter terminauit. Nunc ad literam. Dicit comes: {Lo principe de' nuoui Farisei}, idest, papa, caput praelatorum et clericorum, quos autor uocat nouos pharisaeos metaphorice, {auendo guerra presso a Laterano}, idest, cum Columnensibus quorum domus sunt iuxta Lateranum. Et aggrauat istud bellum, tamquam iniustum, dicens: {e non con saracin, nè con giudei}, quasi dicat, imo cum christianis, cum quibus misericordius erat agendum. Et declarat suum dictum, dicens: {chè ciascun suo nemico era cristiano}. Et si quis dicat: quamuis essent christiani tamen bene meruerant, hoc remouet comes, dicens: {e nessuno era stato a uincer Acri}, quasi dicat: nullus eorum iuuerat infideles, cum mercimoniis conferendo eis lucra uel commoda aliqua, in quibus causis praelati solent procedere contra christianos. Sed ne dimittam aliquid obscurum, debes scire ad claram intelligentiam istius literae crudele excidium ciuitatis Acon, quod breuiter fuit tale: anno Domini MCCXCI, Soldanus Babyloniae AEgypti, facto maximo apparatu, cum innumerabili exercitu transito deserto, uenit in Syriam, et obsedit ciuitatem Acon. Causa autem huius obsidionis, sicut tulerunt multi et magni mercatores, qui fuerunt eo tempore ibi, dicitur fuisse talis. Satis constat, quod saraceni ante istud tempus abstulerant christianis ciuitatem Antiochiae, Tripolim, et alias terras, quas christiani tenere solebant ad maritimam. Quapropter Acon multum erat ampliata uiris et uiribus, quia alia terra non tenebatur in Syria per christianos; ita quod rex Hierusalem, rex Cypri, princeps Antiochiae, congregatio templi, hospitale sancti Iohannis, et aliae aulae, legatus papae, et praesides, qui remanserant ibi pro rege Franciae, et Angliae, omnes faciebant caput in Acri, unde erant ibi forte decem et septem dominia, et singula habebant iurisdictionem sanguinis; quod pariebat magnam confusionem. Eo tempore fuerat treugua inter christianos et saracenos; et in Acon erant plusquam decem et octo millia peregrinorum hominum signatorum cruce, qui deficientibus stipendiis dominorum et communium suorum coeperunt uiolare inducias, praedando et iugulando saracenos, qui ueniebant Acon, sub securitate treuguae, cum eorum mercibus et uictualibus: similiter ibant in praedam per loca circumuicina. Propter quod soldanus grauiter offensus, misit legatos ad res petendas, et puniendos uiolatores treuguae, sicut est de antiquo iure gentium. Sed negato iure, soldanus cum maximo potentatu uenit supra ciuitatem; unde eius exercitus occupabat per duodecim milliaria. Et cum multitudine gentium repleuit fossas profundas ex una parte, et ceperunt primum ambitum murorum, et secundum fecerunt cadere cum cuniculis et operibus; et ceperunt magnam turrim, quae uocabatur Maledicta. Sed cum toto hoc non poterat capi ciuitas, quia illud quod faciebant saraceni de nocte, christiani reficiebant de die, et obstipabant caueas cum saccis lanae et bombicis. Et magister generalis templi qui habebat custodiam, multa prudentia et probitate defendebat terram. Sed fato faciente fuit uulneratus in brachio cum una sagipta toxicata, cuius uulnere in paucos dies expirauit. Cuius morte christiani territi, facti sunt inordinati et discordes in defensione et custodia ciuitatis propter confusionem antedictam. Ex quo coeperunt omnes, qui poterant refugere, ad mare recedere. Ideo saraceni sine intermissione insistentes operi, intrauerunt ciuitatem cum furore, omnes trucidantes, omnia rapientes, et obduxerunt in seruitutem uiros et mulieres uiuentes. Et inter homines utriusque sexus sexaginta millia et ultra fuisse referuntur. Damnum rerum et personarum fuit infinitum: et in demum ciuitate sic spoliata, prostrauerunt moenia, et igne et ferro uastauerunt totam; ex quo christianitas tota recepit magnum damnum. Nam propter exterminium unius non remansit aliqua terra in Terra Sancta pro christianis. Et omnes nobiles urbes receperunt magnum praeiudicium propter bonum situm illius ciuitatis, quia erat in fronte nostri maris in medio Syriae quasi in centro mundi prope Hierusalem per septuaginta milliaria; et erat fons et portus omnium mercantiarum tam orientis quam occidentis, et omnis generis hominum mundi omnium idiomatum, ita quod erat quasi quoddam elementum mundi. Et nota, lector, quod istud non uidetur accidisse sine iusto iudicio Dei, quia haec ciuitas uelut sentina erat repleta omni genere sordidorum uitiorum, plusquam alia, quae tunc esset in orbe christiano. Nota etiam, quod haec ciuitas Acon, olim uocata est Ioppe; et olim capta et diruta fuit a Cestio duce romanorum tempore Neronis; deinde a Uespasiano duce eiusdem Neronis, sicut scribit Iosephus in libro de bello iudaico. Ex dictis igitur uidere potes, quod comes Guido uolens ostendere, quod Columnenses non commiserant tam acre delictum, ut tam dirum supplicium paterentur, dicit, quod nullus ipsorum fuerat praesens excidio Acon. His uisis nunc ueni ad uerbum principale: {nè guardò in se sommo officio, nè ordini sacri}, quia erat sacerdos et summus sacerdos, {nè in me}, supple, respexit, {quel capestro}, idest, illum funem beati Francisci, {che solea far li suoi cinti più macri}, scilicet fratres minores, qui solebant esse macriores, quam sint; et sic uide, quod comes tangit tria, quae non bene competebant rebus bellicis, scilicet summus pontificatus, et ordo sacerdotalis ex parte petentis, et habitus Francisci ex parte eius, a quo petebatur. 
+
+{Con quella.} Hic autor tangit tertium proelium magis modernum. Ad cuius intelligentiam oportet praescire, quod anno Domini MLXX Robertus Guiscardus filius Ricardi ducis Normandiae non habuit dominium paternum, sed dimissa haereditate Ricardo fratri suo primogenito, secundum consuetudinem regionis, tamquam magnanimus uoluit experiri uirtutem et fortunam suam; ideo pauper et egenus ueniens in Italiam appulit Apuliam. Quo tempore quidam Robertus Apulus erat dux Apuliae. Cuius Robertus Guiscardus primo factus est scutifer, postea probitate sua accinctus militia; pro quo multa uictoriose fecit, cum haberet bellum cum principe Salerni. Guiscardus itaque magnifice remuneratus, rediuit in Normandiam; et ostentans diuitias et delicias Apuliae, duxit equos froenatos aureis froenis et ferratos ferris argenteis. Propter quod multi nobiles animati cupiditate lucri et gloriae, secuti sunt eum. Ipse reuersus in Apuliam, fideliter pugnabat pro dicto duce Apuliae; et non post multum temporis Robertus dux Apuliae ueniens ad mortem, de uoluntate suorum baronum reliquit Guiscardum successorem in ducatu; et sic ducatum, quem dimiserat in Normandia, recuperauit in Italia. Robertus igitur accepta filia Roberti in uxorem, sicut promiserat, ui armorum subiugauit Apuliam, Calabriam, et totum regnum Siciliae, quod occupauerat Alexius imperator graecorum. Deinde succurrit ecclesiae, ueniens Romam in fauorem Gregorii UII contra Henricum IIII. Huius successores regnauerunt in Sicilia usque ad Henricum patrem Federici II. De Roberto Guiscardo plura dicentur Paradisi capitulo XUIII. Nunc ad literam; dicit autor: {con quella}, scilicet, gente, {che sentì doglie di colpi}, quia scilicet fuit trucidata, {per contrastare a Roberto Guiscardo}. Et hic nota quod Robertus non habuit magnam resistentiam in acquirendo Apuliam, quia apulii faciliter cesserunt sibi; sed in acquirendo Siciliam plus laborauit.
+
+{Achitofel.} Hic autor noster per modum comparationis subtili arte subannectit alium scismaticum antiquissimum quii deliquit eadem culpa, et punitur pari poena secum. Et ad cognitionem claram istius oportet breuiter scire historiam quae scribitur secundo libro Regum ualde diffuse, cuius haec est summa. Dauid rex habuit filium primogenitum nomine Amon, qui infelix captus est amore sororis suae, quae dicta Thamar erat pulcerrima mulierum quae tunc essent in Hierusalem, et moriebatur propter ipsam; quare de consilio unius amici simulauit se aegrotum, et Dauid patrem qui uenerat uisitatum eum, rogauit, ut mitteret ad eum Thamar sororem suam, quae faceret sibi epulum. Quod cum factum esset Amon, remotis arbitris et clauso ostio, in secreto cubiculo illam nolentem et contradicentem uiolenter oppressit; sed flagitio perpetrato, statim amor conuersus est in odium maius, et ipsam fecit turpiter expelli. Thamar recedens in habitu moesto cum clamore et querela occurrit Absalon fratri suo uterino, qui, uisa re atroci, tace, inquit, frater tuus est; et dissimulauit factum per biennium cum magno odio occulto. Dauid autem contristatus ualde, noluit contristare spiritum Amon, quem diligebat ratione primogeniturae. Absalon, quando credidit fratrem oblitum iniuriae fecit conuiuium magnum in loco suo extra urbem, ad quod inuitauit patrem et omnes fratres; ad quod Dauid nolens accedere, misit ad preces Absalon Amon cum omnibus filiis, et in fine conuiuii, cum Amon esset temulentus, multi ministri ad hoc parati trucidauerunt Amon sicut mandauerat eis Absalon; et fugientibus fratribus suis prae timore, Absalon fugit in Syriam, ubi stetit tribus annis; tandem Ioab qui erat princeps militiae Dauid sagaciter reconciliauit Absalon patri suo, opera cuiusdam sapientis mediante, qui mansit duobus annis in Hierusalem in domo sua, quibus non uidit faciem regis, nec rex locutus est sibi. Sed Ioab compulsus ab Absalone, tantum fecit quod Dauid illum supplicantem recepit ad osculum pacis: et breuiter Absalon aspirans ad dominium conabatur adulationibus et promissis conciliare sibi corda omnium; deinde de licentia patris simulans se ire ad soluenda uota concitauit omnes tribus Israel contra patrem faciens se uocari regem, et traxit ad se Achitophel consiliarium Dauid. Cum autem rumor rebellionis peruenisset ad regem, timens furorem Absalon, recessit festinanter de Hierusalem cum sexcentis uiris electis; recedebat autem Dauid in habitu miserabili, cooperto capite et nudis pedibus, et totus populus qui erat cum eo plorans; et audiens Dauid quod etiam Achitophel quo tantum fidebat erat in coniuratione cum Absalon, rogauit Deum quod infatuaret consilium eius. Et cum Dauid ascenderet summitatem montis, in quo erat adoraturus Dominum Deum, occurrit sibi amicus nomine Chusi, cui Dauid persuasit ut non sequeretur eum, quia esset sibi ad onus, sed reuerteretur in Hierusalem et adhaereret Absalon, simulans se seruitorem eius, sicut fuerat Dauid, ut cum tali fraude posset dissipare consilium Achitophel, et indicare regi quicquid ageretur; et sic factum est. Absalon igitur in Hierusalem uoluit consilium Achitophel. Achitophel autem sua lingua fellea consuluit, quod Absalon intraret ad concubinas patris, quas Dauid reliquerat ad custodiam domus suae, ut omnis Israel, audiens quod filius maculasset thorum patris, confirmaretur cum Absalon, quia esset uere infestus patri suo. Absalon ergo tenso tabernaculo in solario coram uniuerso populo intrauit ad concubinas patris quae erant decem numero. Tunc enim consilium Achitophel reputabatur quasi consilium Dei, et cum erat cum Dauid, et cum erat cum Absalon. Deinde Achitophel dixit Absalon quod uolebat eligere duodecim millia uirorum, et persequi Dauid illa nocte, et opprimere illum fatigatum et imparatum, ut rege percusso reduceret populum fugientem ad ciuitatem, dicens: tu unum hominem quaeris, et omnis populus erit in pace. Et placuit sermo Achitophel Absalon et cunctis maioribus Israel; tamen Absalon fecit uocari Chusi, et interrogauit si deberet facere secundum consilium Achitophel. Chusi autem dixit, quod non erat bonum consilium Achitophel, illa uice dicens: tu nosti patrem tuum fortissimum habere fortissimos bellatores, qui saeuiet uelut ursa ereptis sibi filiis; sed consilium rectum mihi uidetur quod, congregato uniuerso Israel, tu sis in medio, et irruamus super eum ne euadat unus; et si Dauid intrauerit aliquam ciuitatem, obsidemus eam, et trahemus in fluuium, ita quod non inuenietur lapillus; et omnes uiri Israel plus laudauerunt consilium Chusi, cum tamen consilium Achitophel esset utilius: et haec omnia Chusi fecit significari Dauid, et dici quod nocte illa non staret in campis deserti, sed recederet ultra fluuium Iordanem. Dauid ergo transito Iordane uenit in castra, optimam et munitissimam ciuitatem. Achitophel autem uidens quod consilium eius erat spretum ascendit asinum suum et iuit in ciuitatem suam; et in domo sua ex ira et indignatione amaricatus suspendit se laqueo, sicut dignum erat. Absalon autem cum maximo exercitu ueniens contra patrem transiuit Iordanem et castrametatus est in terra Galaad. Dauid autem, considerato populo suo, constituit super eos tribunos et centuriones, et dedit tertiam partem exercitus Ioab, et alias duas partes duobus aliis ducibus; et ipse de consilio suorum remanens in ciuitate, mittens duces cum exercitu contra filium, mandauit ut in omnem euentum saluarent filium suum Absalon. Factum est autem proelium acre in monte Ephraim, et populus Israel caesus est a populo Dauid cum strage magna; nam uiginti millia hominum ex exercitu Absalon in acie ceciderunt, et fuga maxima facta est. Absalon autem fugiens supra mulo transiuit sub quercum densam et magnam, et caput eius adhaesit quercui, et illo remanente suspenso, mulus eius pertransiuit. Hoc autem nunciato Ioab accurrit cito et cum tribus lanceis transfixit cor Absalon; et cum adhuc palpitaret cucurrerunt decem iuuenes armigeri Ioab, et percutientes interfecerunt eum, sicut ipse decem concubinas patris maculauerat. Ioab autem reuocauit exercitum ne persequeretur populum fugientem, uolens parcere multitudini. Corpus autem Absalon proiecerunt in foueam grandem, et superiecerunt aceruum lapideum magnum nimis. Dauid autem expectans inter duas portas urbis, audita morte Absalon, prorupit in fletum magnum; et deambulans clamat: fili mi, Absalon, Absalon, fili mi; et in die illa uictoria conuersa est in luctum omni populo; tamen Ioab increpans Dauid retraxit eum in planctu. Nunc ad literam redeundo, dicit Bertramus confitens graue delictum suum: {Achitofel non fee più d'Absalone e di Dauid}, quasi dicat: non seminauit maius scisma inter Absalon filium et Dauid patrem, quam ego fecerim inter Iuuenem filium et Henricum patrem, {con maluagi pungelli}, idest, iniquis stimulis pungentibus prauarum suggestionum. Et hic nota quantum comparatio ista est propriissima per omnes partes sui: sicut de rege patre ad regem patrem, de filio regis ad filium regis, de consiliario prauo ad consiliarium prauum. Sicut ergo Absalon iuuenis pulcerrimus omnium deuenit ad bellum contra patrem suum Dauid opera Achitophel; ita Iuuenis placidissimus omnium deuenit ad bellum contra patrem suum Henricum opera Bertrami; et sicut par fuit culpa filiorum, ita par poena: nam sicut Absalon uictus transfixus fuit triplici telo ex quo mortuus est, ita Iuuenis uictus transfixus est hasta uel sagitta ex quo mortuus est; et sicut Dauid amare fleuit filium suum Absalonem quamuis rebellem, ita Henricus acerbe fleuit suum filium Iuuenem quamuis rebellem, et uterque autor rebellionis punitur pari poena; quia debes imaginari quod Achitophel incedit in ordine cum Bertramo del Bornio portans caput truncatum a corpore in manibus suis.
+
+{Et elli.} Hic autor ostendit quomodo magister Grifolinus ita adiuratus ab eo, manifestauerit sibi istum secundum spiritum et alium primum quem iam nominauerat. Ad cognitionem igitur istius furiosi est breuiter referenda res turpis, quam Ouidius describit ualde diffuse X sui maioris, quae in effectu est ista: Cinaras fuit rex Paphi quae est insula Cypri, qui poterat dici felix, si numquam prolem habuisset; nam habuit filiam sceleratam nomine Myrrham, quae capta est illicito amore patris, et intus ardens igne occulto luctabatur secum more amantium quae arguunt pro et contra. Nunc enim dicebat: nonne alia animalia luxuriantur inter se sine ulla reuerentia sanguinis? nonne et multae gentes contrahunt coniugia cum consanguineis? et sic duplicatur amor asserens illas felices, quibus ista licebant, et damnans leges malignas quae prohibent illud quod natura permittit, dicens se felicem si nata fuisset in partibus illis. E contra autem recognoscens suum abhominabile scelus, deliberabat recedere a patria; sed ardor amoris retinebat eam, quia absens non potuisset uidere patrem, tangere, amplecti et osculari, sicut de more solebat. Et dicebat iterum intra se: an tu eris pellex matris, adultera patris, soror filii, et mater fratris? Interim Cinaras pater, cuius filiam multi quaerebant amatores, interrogabat Myrrham quem uellet in suum sponsum. Illa autem ardens amore et pudore non poterat dare responsum. Unde ille, credens hoc procedere a pietate, consolabatur et osculabatur eam; quae iterum interrogata respondit, se uelle uirum similem illi. Et pater non intelligens laudabat dictum. Illa uero adueniente nocte, non inueniens remedium furori suo, decreuit finire dolorem morte; et accipiens zonam suam suspendit ad trabem in camera sua, et applicans collo suo parabat mori; sed quaedam uetula nutrix eius, audito murmure, accurrit, et flens remouit laqueum a collo eius, adiurans eam ut diceret sibi causam desperationis. Illa autem stans cum oculis deiectis ad terram, non poterat dare uocem; et cum nutrix diceret inter exhortationes, quod pater et mater bene uolebant, Myrrha audito nomine patris, emisit suspirium a profundo pectoris; et uetula, adhuc instante et quaerente quem amaret, quia numquam pater hoc sciret, tunc Myrrha furibunda proiiciens se super lectum, coepit clamare: recede, precor, et parce misero pudori meo. Tunc uetula coepit blandiri et minari Myrrhae quod manifestaret patri suspendium eius, nisi ipsa manifestaret sibi suum amorem. Myrrha tamen, impediente naturali pudore, non poterat loqui, sed finaliter dixit cum dolore: O matrem felicem tali marito! Tunc nutrix sentiens flagitium damnabile, tota obstupefacta et tremens multa dixit ad excutiendum furorem ex animo amantis. Sed Myrrha maledicta disposita erat omnino mori, nisi optato potiretur amore. Nutrix uidens eius obstinationem iurauit per Deos coeli prouidere uitae suae; et fortuna praestitit causam delicto; nam tunc celebrabatur festum Cereris, in quo cautum erat quod omnis mulier abstineret sibi a contactu uiri per nouem noctes, et uxor Cinarae cum aliis iuerat ad festum; ideo nutrix, captata occasione temporis et loci, accessit ad Cinaram offerens se habere pulcerrimam puellam dignam amore eius; et illo interrogante quantae esset aetatis, dixit: est aequalis Myrrhae; et tempore noctis introduxit filiam in cameram patris sine lumine ne cognosceretur. Myrrha misera tremebat et gaudebat simul. Pater uero ignarus rei dicebat exhortans: ne timeas filia: et illa ad uelandum scelus uocabat eum patrem; quae concepit ex patre: et sequenti nocte et alias saepe rediuit ad eum, semper cauens ne furtum deprehenderetur. Tandem Cinaras, quia nitimur in uetitum, uolens scire quae esset ista, accepto lumine cognouit filiam et suum scelus; et obstupefactus subito eripuit ensem de uagina pendentem ad caput lecti. Myrrha uero fugiens beneficio noctis euasit. Et hic nota, lector, quod ista uidetur tota historia uera praeter finem, quia dicitur quod Myrrha fugiens peruenit in Arabiam, ubi conuersa est in arborem sui nominis quae producit myrrham. Ouidius tamen dicit quod non uult quod istum factum credatur; et si creditur credatur quod poena secuta est ad culpam. Unde ad detestationem tanti mali, fingit quod luna et alia sidera obtenebrata sunt quando Myrrha intrauit talamum patris loco matris. Ex praedictis ergo satis patet qualiter ista mulier fuerit infuriata, et digne punitur furore suo. Nunc ad literam; dicit autor: {et elli}, scilicet magister Grifolinus, {a me}, supple, dixit mihi ita dulciter adiuranti eum, {quell'èe l'anima antica}, quia istud scelus est antiquissimum, {di Mirra scelerata}, filia Cinarae regis Cypri, ubi semper fuit ardens luxuria conformis calori regionis; ideo dicit: {che diuenne amica al patre fuor del dritto amore}, scilicet, extra amorem naturalem honestum, qui est inter patrem et filium, incidit in amorem concupiscibilem damnatum et omni lege prohibitum.
+
+{L'una.} Hic Adam nominat primo spiritum aegyptium a crimine calumniae, dicens: {l'una èe la falsa ch'accusò Ioseppo}. Ad intelligentiam claram istius literae est sciendum, quod haec pulcerrima historia scribitur ualde diffuse libro Genesis; tamen cum notissima sit, quia publice legitur in cathedris et uulgatur in pulpitis, ipsam breuissime summare curabo. Igitur Iacob, ut iam tactum est secundo capitulo huius libri, habuit duodecim filios, ex quorum semine descenderunt duodecim tribus Israel, quorum clarissimus fuit Ioseph, qui fuit undecimus filius patris ex Rachele, utrique carissimus; matri quidem, quia abstulerat opprobrium sterilitatis eius; pater uero diligebat eum prae caeteris, tum quia genuerat eum in senectute, tum quia mirabile ingenium pueri faciebat eum amabilem non solum parentibus, sed fecit eum gratissimum barbaris et regi crudelissimo. Sed quanto erat carior patri, tanto odiosior fratribus ex inuidia, quia singularius diligebatur a sene, et quia puer liberius accusabat fratres, et quia mirabilia somnia eius uidebantur praesagire seruitutem eorum, et illius magnam gloriam et imperium. Semel ergo Ioseph missus a patre ad uidendum fratres qui pascebant oues in deserto a longe, uenditus est ab eis mercatoribus qui ibant in AEgyptum triginta denariis; paruum certe praetium magni uiri, sed figura maioris pari praetio uendendi. Delatus in AEgyptum, iterum uenditus fuit eunuco regis Pharaonis nomine Putiphar, qui erat dux exercitus et magister militiae eius. Qui incredibilem gratiam inuenit in oculis domini sui, ita quod in breui praefecit eum domui suae et totae familiae; sed sicut dominus erat captus industria fidelis serui, ita uxor eius pulcritudine formae, quae, urgente flamma libidinis, quam accendebant otium et deliciae et suauis aspectus iuuenis et mariti castrati fastidium; captato loco et tempore cepit illum petens concubitum eius, sed cum nihil proficeret precibus, ultimo parauit uim. Ille autem inuictus subtraxit ab ea corpus et animum inuiolatum, relicto pallio in manibus eius, quo illa ceperat eum. Illa autem, magis accensa dolore repulsae et pudore, conuertit statim amorem in odium, et clamans conquesta est familiae, deinde uiro, quod uir hebraeus ipsam attrectare tentauerat, et sic ex impudentia audacis foeminae et zelotopia creduli uiri, Ioseph uir iustus iniuste traditus est carceri regali, in quo tamen diuina iustitia non deseruit eum. Nam princeps carceris fecit eum custodem omnium; elapso autem biennio rex Pharao fecit duo somnia, quibus uiderat septem uaccas pingues pulcras deuorari a septem macris et turpibus; et ita septem spicas plenas a septem uacuis et aridis. Et cum non posset habere interpretationem somniorum a suis sapientibus et auguribus, quidam pincerna regius, cui Ioseph in carcere exposuerat somnium de relaxatione sua, dixit regi, qualiter iuuenis hebraeus erat in carcere, qui forte interpretaretur somnia ista. Ioseph ideo de mandato regis adductus ad praesentiam eius aperuit ei, quod per somnia pretendebatur septennium ubertatis, ad quam continuo sequebatur aliud septennium sterilitatis; ideo prouidendum esse futurae fami remedio magnae copiae. Qua re Pharao credens hominem habere spiritum diuinum fecit eum praepositum totius regni, mandans ut tamquam sibi ab omnibus pareretur, et uocauit eum saluatorem mundi, et dedit illi uxorem aegyptiam. Ioseph ergo sublimatus cum magna prouidentia et diligentia sua conseruauit ita fruges in ubertate, et ita dispensauit in caritate, ut solus omnia ageret, et totam terram AEgypti regis faceret. Interim fames crescens et affligens omnes terras, inuasit domum Iacob, qui ex undecim filiis misit decem, retento minimo, nomine Beniamin, qui uenientes in AEgyptum secundo anno famis adorauerunt fratrem principem AEgypti, quem non nouerunt, cum iam excessisset trigesimum septimum annum. Ipse uero bene cognoscens eos, sed simulans uocauit eos exploratores; et tandem dato eis tritico, et praetio reposito in saccis, dimisit eos cum pacto ut ducerent ad se fratrem eorum pro obside. Pater autem his auditis repletus dolore et stupore conferens secum mortem Ioseph, quem fratres finxerant fuisse a fera pessima deuoratum, et carcere Simeonis et periculo Beniamin induratus decreuit non mittere puerum solatium senectutis suae. Sed consumpta annona, fame uincente amorem, misit cum planctu Beniamin cum fratribus, et pecunia duplicata; quibus Ioseph fecit conuiuium liberato Simeone, et inquisiuit de statu patris eorum. Quibus respondentibus ad singula, iterum fecit dari frumentum et reponi pecuniam in saccis, et insuper scyphum argenteum in sacco fratris minimi. Cum autem illi laeti et ignari rei recederent, capti sunt in uia, et tamquam rei furti reducti ad Ioseph, et inuento scypho fatebantur se dignos seruitute. Ioseph autem dicebat, quod solus Beniamin debebat remanere seruus eius; sed Iudas offerebat se, asserens patrem descensurum ad inferos, nisi puer expectatus reuerteretur ad eum. Ioseph autem non ualens amplius resistere naturali pietati, remotis arbitris, solus remanens cum undecim fratribus, cum planctu exclamans super eos dixit: Ego sum Ioseph; et consolatus est animos eorum stupentium nouitate rei, et trementium recordatione ueteris offensae. Et commisit eis, ut reducerent patrem in AEgyptum, quia adhuc restabat per quinquennium tempus famis et penuriae, missis muneribus regis ad eum, et curribus ad portanda necessaria in itinere. Iacob igitur repletus multiplici gaudio iuit in AEgyptum, cui Ioseph dilectissimus filius uenit obuiam, et illum receptum cum piis lacrymis perduxit ad regem. De cuius mandato positus fuit in optima regione AEgypti, ubi superuixit decem septem annis, et tandem defunctus est expletis centum quadraginta septem annis, et relatus est ad sepulcrum suorum in Ebron manibus filiorum suorum, ubi requiescebant cineres Isaac patris et Abraam aui. Ipse uero Ioseph centum decem annos in uita feliciter expleuit. Ad propositum ergo uidere potes ex narratis falsitatem, quam maligna mulier commisit in sermone et uerbis fictis in perniciem pudicissimi Ioseph, quem Deus per tot gradus malorum erexit ad tantam altitudinem ad salutem suorum.
+
+{E l'idropico.} Hic autor ponit responsionem magistri Adae contra Sinonem; et quia Sinon obiecerat sibi crimen falsitatis monetae, cuius causa ipse est aeterne damnatus; ideo magister Adam obiicit sibi crimen falsi sermonis, cuius arte ipse cepit nobilissimam urbem Troiae. Et ad declarationem huius literae satis breuis oportet necessario scire longam fictionem, quam facit Uirgilius II Eneidos, per quam patebit aperte quis fuerit Sinon, et qualis fuerit equus quo tradidit Troiam graecis. Fingit ergo Uirgilius Eneam narrare reginae Didoni apud Carthaginem excidium Troiae. Narrat enim quod reges et duces graecorum fessi et fracti diuturno bello desperantes de uictoria fecerunt fabricari equum magnum de lignamine ad modum montis in honorem deae Palladis, et ostendentes se fecisse hoc ad placandam deam iratam contra eos, incluserunt in uentrem uiros electissimos, et simulantes recedere ab obsidione accesserunt ad insulam Tenedos ex opposito Troiae, et ibi latuerunt in insidiis. Troiani ex hoc credentes illos uere recessisse, apertis portis, coeperunt exire ciuitatem, et discurrere per uaria loca, ubi fuerant castra graecorum, et aliis suadentibus ut equus introduceretur in Troiam, aliis ut cremaretur uel praecipitaretur in mare; ecce quidam pastores troiani trahebant quemdam iuuenem manibus post tergum religatis. Hic erat graecus nomine Sinon, qui de industria sponte obtulerat se capiendum, ut sua fraude traderet Troiam graecis. Cunctis autem illudentibus Sinon coepit conqueri, et dicere: heu me miserum! quae terra, quod mare debet me recipere? quod refugium restat mihi, cum apud graecos non inueniam locum, et ipsi troiani offensi petunt supplicium et mortem meam? Troiani ad haec uerba placati coeperunt hortari ipsum, ut diceret quis esset, et quid iret faciendo. Tunc Sinon, quasi timore deposito, respondit cum magna arte: O rex Priame, ego referam tibi uera: ego non negabo me natum de gente graeca, et si fortuna fecit me miserum, certe non faciet me mendacem et uanum ipsa praua. Nescio si audisti aliquid de nomine et gloriosa fama Palamedis, quem innocentem graeci necauerunt sub nomine falsae proditionis, quia uetabat bella fieri contra troianos; nunc deplorant ipsum mortuum et priuatum uita. Ego fui socius et consanguineus eius missus ad eum a paupere patre meo a pueritia, et ego etiam habui aliquid nominis et honoris; sed mortuo Palamede afflictus ducebam uitam in planctu et dolore, conquerens de indigna morte innocentis amici: sed tamquam stultus tacere non potui, imo minabar me facturum uindictam si unquam haberem fortunam et redirem uictor ad Argos; et sic meis uerbis procuraui odium contra me, et ex hoc Ulyxes qui fuerat fraudulentus autor mortis Palamedis fuit semper mihi infestus, et inueniebat noua crimina contra me. Sed ego ad quid plura loquor minime uobis grata? Si uos habetis pariter omnes graecos odio, iam sumite poenas de me, ita uult Ulyxes; et Agamemnon et Menelaus emerent hoc praetio magno. Tunc troiani facti auidi, ignorantes fraudem et artem graecam, coeperunt exquirere causas. Sinon quasi trepidans coepit ficte loqui sub tali forma uerborum: graeci saepe toediati et fatigati longitudine belli uoluerunt recedere dimissa obsidione Troiae, et o utinam fecissent! sed aspera tempestas maris saepe detinuit eos, potissime postquam hic equus factus est. Graeci itaque dubii miserunt Eurypilum augurem magnum ad oraculum Apollinis ad sciendum quid esset agendum; ille reportauit tale responsum: o graeci, uos placastis uentos immolata uirgine, quando primo uenistis ad partes Troiae, et ita per sanguinem oportet uos quaerere reuersionem in patriam, et sacrificandum est anima unius graeci. Hac uoce publicata in uulgo, omnes exterriti sunt ualde, quia quilibet timebat sibi esse ille. Tunc Ulyxes protraxit in publicum Calchantem alium augurem magnum cum magno clamore petens quem dii sibi uolebant; et continuo, dicit Sinon, multi diuinabant mihi mortem. Calchas autem per quindecim dies tacuit, et absconsus noluit nominare aliquem; tandem compulsus magna instantia Ulyxis, dixit me esse immolandum: et continuo omnes assenserunt, ut eorum timor transferretur in mortem unius miseri. iam uenerat dies infelix, iam parabatur sacrificium supra caput meum. Certe ego dico uerum: ego rupi carcerem, et fugiens latui in ualle palustri tempore noctis, et sic liberaui me a morte expectans si forte illi recesserunt; nec habeo aliquam spem uidendi unquam antiquam patriam, dulces filios, et desideratum patrem, quos forsitan ipsi graeci cruciabunt et necabunt propter fugam meam, et sic purgabunt culpam meam morte miserorum. Propter quod rogo te, inclyte rex, per deos caelestes, et per fidem inuiolatam, si adhuc aliqua remansit in hominibus, miserere tot et tantorum laborum et mei, qui dico tibi uera. Troiani ergo capti his lacrymis coeperunt misereri eius, et ipse Priamus mandauit quod solueretur, et consolatus est eum amicabiliter, dicens: Quisquis es, trade obliuioni graecos, quia eris noster troianus, et dic mihi ueritatem: quare graeci construxerunt equum tam magnum? Ille Sinon plenus fraude et arte graeca leuauit manus solutas ad coelum, inuocans deos in testes quod posset aperire secreta graecorum, quia non tenebatur amplius patriae in aliquo, nec erat obligatus aliquibus legibus; et breuiter narrauit, quod graeci habuerant totam spem et fiduciam incoepti belli in auxilio deae Palladis usque quo impius Diomedes et Ulyxes inuentor scelerum rapuerunt ui et fraude fatale Palladium occisis sacerdotibus custodibus arcis de sacrato templo ipsius deae: ex illo tempore coepit retrocedere spes graecorum, quia dea irata et indignata est contra eos. Unde Calchas sacerdos statim dixit, quod erat recedendum in Graeciam, quia numquam graeci possent armis expugnare Troiam, nisi repeterent auguria et placarent iterum deam quam placauerant quando primo uenerant ad Troiam, et ideo pro satisfactione huiusmodi iniuriae ordinauerunt imaginem hanc, et statim redibunt quod non perpendetis. Et Calchas fecit fieri equum tam magnum et immensum ne posset recipi per portas et trahi intra moenia Troiae, nec protegere populum troianum sub religione, sicut Palladium erat solitum facere; nam dicit Calchas, quod si uiolaretis manu istud donum Mineruae magnum excidium uenturum esset imperio Priami, et ipsis troianis; quod augurium dii citius reducant super ipsum et suos. Si uero traheretis ipsum in urbem manibus uestris, tunc Troia uictrix ueniret contra Graeciam et uastaret ipsam. Et concludit tandem Eneas quod, talibus insidiis et arte periuri Sinonis, res credita fuit, et troiani capti sunt dolis et lacrymis, quos nec Diomedes, nec Achilles, nec anni decem, nec mille naues domare potuerant. Nam troiani fractis muris et apertis portis ui traxerunt fatalem equum in medium urbis, et caecati non perpenderunt de tanta fraude, et collocauerunt ipsum in sacro templo Mineruae cum magno gaudio et festo. Sed nocte sequenti adueniente, cum omnia quiescerent, graeci reuersi sunt furtiue cum nauibus a Tenedo, et dato signo Sinon emisit graecos ex equo, scilicet Ulyxem, Menelaum, Pyrrhum et alios multos; qui omnes, trucidatis custodibus et apertis portis, intromiserunt socios et totum exercitum graecorum, qui simul iuncti, inuaserunt urbem somno et uino sepultam, et uastantes omnia ferro et igne, spoliatam rebus et captiuis funditus euerterunt. Sed dices forte, lector, quid sibi uult ista fabula longa et uana? Dico, iudicio meo, quod equus iste troianus dedicatus Mineruae, non uidetur uelle dicere aliud nisi quod graeci obtinuerunt uictoriam contra Troiam non tam uiribus armorum, quam armis Mineruae, scilicet ingenio, arte, industria, astutia. Unde Lycophron poeta graecus scribit, quod graeci exquisiuerunt a captiuis troianorum, a quo receperant plus damni, an ab Ulyxe astutissimo, an ab Aiace fortissimo; et quia inuenerunt prudentiam Ulyxis plus nocuisse troianis, adiudicauerunt sibi arma Achillis; ideo non placet mihi quod quidam dicunt quod Uirgilius uoluit fictione sua ostendere Troiam non esse captam proditione Eneae; nam Homerus per tot saecula ante Uirgilium fecerat mentionem de isto equo Mineruae. Alii tamen credentes istam rem fuisse uere factam non fictam, dicunt quod iste equus introductus fuit in Troiam per unam portam, quae dicebatur porta equi, sicut a simili dicitur porta leonis; sed nihil credo, imo graeci inclusi in uentre Mineruae ceperunt Troiam uoluptuosam. Ex dictis ergo potes faciliter perpendere si iste Sinon bene nouit artem fallendi et mentiendi, et si autor bene nouit artem fingendi, qui introducit Sinonem falsum ad contendendum cum uno falsatore. Nunc ad literam redeundo dico, quod magister Adam latinus obiicit Sinoni graeco crimen falsi, quo damnatus est, et primo confitetur suum crimen, dicens; {e l'idropico}, supple, dixit Sinoni: {tu di' uer di questo}, quia negare non possum quod non falsauerim pecuniam, et quod ex hoc combustus fui, {ma tu non fosti sì uer testimonio, oue fosti richiesto a Troia del uero}. 
+ 
+{Non quella.} Hic praedictus spiritus in detestationem tanti mali per modum comparationis nominat et detegit alios proditores eiusdem speciei, ut ostendat quod nulli fuerunt similes istis; et primo nominat quemdam antiquum proditorem, qui prodidit patrem suum nimis enormiter. Ad sciendum igitur quis fuit iste perfidissimus proditor uolo te scire quod, sicut scribit Gualterius anglicus in sua chronica quae britannica uocatur, in qua admiscet multa falsa ueris in exaltationem suae regionis, Arturus rex clarissimus occidentis, mortuo patre, qui uocatus est Uter pandragon, adolescentulus quindecim annorum tantam gratiam uirtutis et felicitatis habuit in insula Britanniae, quod totam patriam probiter reformauit, deuictis saxonibus qui infestabant ipsam, et omnes insulas circumadiacentes subiugauit. Deinde reuersus in Britanniam tredecim annis moram fecit, quo tempore suam familiam ordinauit, inuitatis quibusdam nobilibus regnorum, ita ut nullus nobilis extimaret se aliquid, nisi in habitu indumentorum et armorum ornaretur ad modum militum Arturi. Arturus ergo non contentus regnum suum intra maris litora arctari magnis uiribus uicit Noruegiam et Daciam; deinde transiens in Galliam, quam tunc tenebat Leo imperator, celeri successu uictoriarum omnes prouincias subiugauit spatio nouem annorum. Tandem reuersus in Britanniam, ne uirtus marceret otio, de consilio Merlini tunc florentis ordinauit tabulam, quam anglici uocant rotundam; ad quam conuocauit quasi ad conuiuium celebre omnes famosiores armis et moribus nobilibus, quibus dedit certas leges societatis, scilicet, ut arma semper ferrent, iura debilium defensarent, neminem uiolarent, se inuicem non laederent, pro salute amicorum pugnarent, pro patria uitam exponerent, sibi solummodo acquirerent honorem, fidem nulla ex causa fallerent, et ut breuiter dicam, omnia laudabiliter gererent; quae singula cum magno fauore quotidie uulgi ore celebrantur, quibus iam felix Arturus tributum petitum romanis superbe denegauit, et cum maximo apparatu ueniens in Galliam uictoriose superauit Lucium consulem romanum habentem secum reges multos orientales, scilicet regem Graecorum, Medorum, Parthorum, Lybiae, Aegypti, Babyloniae, Bythiniae, Phrygiae, Cretae et alios multos; sed certe nescio uidere quomodo iste somniauerit ista tam uana nulli credenda prudenti. Quis enim sciens historiam ignorat, quod tempore Arturi iam Roma erat in magna declinatione? cum iam per multa saecula romanum imperium translatum esset in Graeciam, per Constantinum, et iam Roma saepe capta erat a gothis et barbaris; et quomodo reges Parthorum, Medorum et Babyloniae erant cum Lucio consule romano, qui non fuerant subiecti romano imperio, quando Roma fuerat in summo culmine potentiae suae? Sed procedo ulterius in historia: Arturo iam elato parabatur ruina; nam dum processurus in Italiam iam appropinquaret ad alpes, Mordretus filius eius ex concubina, cui Arturus commiserat gubernationem regni, iuuenis audax ad omne facinus, iam diu captus cupiditate regnandi, captata occasione fortunae, coepit solicitare animos omnium ad se muneribus et promissis, conuocare amicos, conducere stipendiarios, munire urbes, denegare patri necessaria, et patrem mortuum literis fictis praedicare; et quod cuncta eius mala excedit, reginam Gauinaram sibi calcato pudore in coniugem copulauit, quae erat pulcerrima mulierum anglicarum. Sic igitur Mordretus contraxit innumerabilem exercitum tam christianorum, quam paganorum. Arturus autem cum haec nuntiata essent sibi, arma quae parauerat contra hostes coactus est retorquere contra filium; et magnis copiis perueniens ad litora rutupina, habuit filium obuium, quem post acerrimum proelium uertit in fugam, et proditor intrauit Uintoniam uel Gratoniam. Arturus autem, quia perdiderat tot millia suorum, acriori ira accensus inuasit ciuitatem et nequissimum ribaldum obsedit. Mordretus uero obstinatae perfidiae, exhortatis suis magnis promissionibus, uolens potius uincere uel mori, quam turpiter fugere, uenit in proelium contra patrem; et Arturus animans suos, ut cum ira et indignatione pugnarent contra uiles latrones commisit proelium miserabile, in quo magna caedes hinc inde facta est cum magno furore, ita quod quasi omnes egregii milites Arturi perierunt. Arturus igitur uidens casum suorum, et Mordretum quasi renouatis uiribus discurrentem, et sua uirtute uictoriam quaerentem, accepta lancea, abiecta affectione paterna, toto impetu recentis equi irruit in Mordretum, et eius miserum pectus tota hasta transfodit, nec impune; nam iuuenis crudelis parricida lethali uulnere incitatus, contractis totis uiribus in unum, patris capiti tam durum uulnus inflixit cum gladio, quod non defendente galea peruenit ad cerebrum. Rex uero transportatus equo, cum lanceam retraheret de corpore moribundi, ita ampliatum est uulnus, ut dicitur, quod sol, qui tunc erat in occasu, illud suis radiis penetrauit. Et sic Mordretus cadens, finem fecit infelici uitae et insanae temeritati. Ex dictis igitur clare patet, quare autor hic nominauerit istum innominabilem proditorem, et quare descripserit eum ab isto mirabili uulnere, quod sibi pater Arturus suprema in morte donauit, licet receperit reciprocum ab eo. Arturus demum sentiens finem suum statim mandauit se transferri in insulam Nauallonis et ibi moriens tradidit coronam regni Constantino cognato suo, uel ut alii dicunt, nepoti, anno ab Incarnatione Domini quingentesimo quadragesimo secundo. Et sic tanta gloria Arturi infeliciter uersata est in confusionem opera Mordreti mordentissimi serpentis. Nunc ad literam ueniendo dicit iste spiritus: {non quella}, idest, non inuenies illam umbram magis dignam figi in geladicium, {a cui fu rotto il petto, e l'ombra}, quia corpus Mordreti oppositum soli ante uulnus faciebat umbram per totum corpus, sed post uulnus amplissimum, radii libere transibant, nec faciebant umbram in parte illa, {con esso un colpo}, scilicet lanceae, {per la man d'Artù}: Arturus iste dicitur expectari ab anglicis, siue quia mors eius de industria celata fuit a Constantino successore, siue quia in tanta perturbatione rerum, Arturus paucis consciis mortuus est, et sine ullo apparatu sepultus, ex quo inclytum regem uanum uulgus tamquam uenturum semper expectat.
+ 
+{De gli altri.} Hic Uirgilius nominat alios duos qui prodiderunt principem romanum, scilicet Brutum et Cassium, qui prodiderunt Iulium Caesarem. Et ad intelligentiam claram istius litterae est sciendum, quod M. Brutus et Caius Cassius post mortem Iulii Caesaris fugientes a Roma occupauerunt prouincias sibi datas ab ipso Caesare, scilicet Syriam et Macedoniam. Augustus autem, uicto Antonio apud Mutinam, fecit deinde foedus secum, ut posset cum illo mortem Caesaris uindicare. Contractis ergo uiribus utrorumque exercituum in Thessalia, quae destinata erat bellis ciuilibus romanorum, pugnatum fuit cum tanto feruore quod aliquandiu neutra partium uictrix uel uicta uidebatur; sed fortuna fauens Augusto, tandem dedit illi uictoriam duplici errore. Nam Cassius contra Antonium ardenter pugnans cum compulisset ipsum retrocedere, uisus est uidere Iulium Caesarem obuium facientem impetum in eum. Credo ego quod timor animi finxit sibi talem imaginem; quo monstro perterritus refugit: et cum iam sui inuasissent castra Augusti, et lectum mucronibus perforassent, quia credebant illum infirmum ibi esse, qui tamen erat in proelio, Cassius, cuius castra similiter capta fuerant, uidens suos reuerti, credens illos fugere, fugit in montem proximum; sed puluis, strepitus et nox uicina non permiserunt sibi sentire rem. Unde cum explorator ad hoc missus tardaret reuerti, Cassius proprio gladio se transfixit, et sic poenam parricidii dignam luit, suis adhuc pro parte uincentibus. Brutus autem, cum perdidisset animum ex morte Cassii, fugiens, omni spe perdita, precibus obtinuit ut a Stratone socio suo interficeretur, cuius corpus Antonius fecit cum suo pallio honorifice cremari. Augustus autem, ut dicit Suetonius in secundo, non temperauit prosperitatem uictoriae, sed misit caput Bruti Romam, ut subfigeretur statuae Iulii Caesaris, et in omnes nobiles aduersarios crudeliter se habuit factis et uerbis. Unde uni petenti sepulturam, indignabundus respondit, quod hanc curam auibus relinquebat. Ideo uide qualiter autor ultra uindictam temporalem det eis poenam aeternalem. Sed ulterius ad cognoscendum culpam eorum est sciendum, quod, sicut scribit Suetonius in primo, coniuratum est a sexaginta senatoribus, cuius coniurationis tres fuerunt autores principales, scilicet Marcus Brutus, Decimus Brutus et Gaius Cassius: Caesar occisus fuit in curia pompeiana, quae est in latere montis Tarpeii. Quidam Tullius Cimber primo cepit eum per togam et utraque spatula, Cassius uulnerauit eum infra gulam. Sed Caesar subito extorto pugione de manu eius transfixit illi brachium, et uolens sic insurgere, alio uulnere retardatus est, quod medici dixerunt esse mortale. Tunc Caesar uidens se peti undique ferro, et se solum inermem sine auxilio aliquo, collegit uires animae in unum ne diceret uel ageret aliquid turpe in ultimo, et uelauit sibi caput cum toga manu dextra, cum sinistra uero extendit sinum uestimenti ad inferiores partes corporis, ut honestius caderet; et sic uictor omnium uiginti tribus uulneribus uictus est, et quod peius morte fuisset, decreuerunt iactare corpus in Tiberim, bona publicare, et acta rescindere; sed exterriti magnitudine facinoris et timore M. Antonii, qui tunc erat consul, et Lepidi qui erat magister equitum ipsius Caesaris dictatoris, destiterunt, et fuga salutem petierunt. Caesar magnificentissime cum omni pompa crematus est et sepultus in campo Martio; nam eius cineres repositi sunt in columna lapidis Numidici altitudinis uiginti pedum, in qua scriptum est: parenti patriae. Ad quam sacrificare, uouere, iurare per Caesarem diu obseruatum est, et relatus est in numerum deorum, non solum autoritate principum, sed etiam opinione populari, sicut factum fuerat de Romulo primo conditore urbis. Et quod miraculosum uidetur nullus interfectorum superuixit ultra triennium, et nullus mortuus est morte naturali; sed omnes diuersis casibus perierunt; alii naufragio, alii bello, quidam eo ipso pugione quo uulnerauerant Caesarem semetipsos occiderunt: sic adeo mors illa indignissima uisa est displicuisse Deo et hominibus. Nunc ad literam dicit Uirgilius: {de gli altri duo c'hanno il capo di sotto}, per contrarium Iudae habent pedes et crura in ore Luciferi, et caput pendens inferius, {quel che pende dal nero ceffo}, idest, ab ore nigro sinistro Luciferi, {èe Bruto}. Et hic nota quod Dantes de industria non expressit de quo Bruto potius intelligeret, ut relinqueret lectori locum inquirendi; tamen mihi uidetur quod debeat intelligi potius de Decimo Bruto, quia fuit ingratior; nam semper fuerat cum Caesare, et in bellis ciuilibus et gallicis, et Massiliam oppresserat pro eo; unde Suetonius ad arguendam malignam ingratitudinem proditorum scribit, quod multi, ex illis qui occiderunt eum erant nominati tutores filii sui, si aliquis nasceretur. Aliqui etiam erant substituti, sicut Decimus Brutus in testamento quod fecerat paucis mensibus ante mortem. Uidetur etiam posse intelligi de M. Bruto, qui licet fuisset semper infestus Caesari et gener Catonis, tamen clementissimus princeps, qui omnibus ignouerat, numquam solitus ulcisci, non merebatur mortem a Bruto, qui uenia donatus et prouincia sublimatus aut debebat beneficia recusare, aut esse amicus eius; et ipse fuit principalis in ista coniuratione. Fuit enim uir magni animi et ingenii literati, quem Tullius summe commendat in libro Philippicarum, tamquam autorem libertatis, et Lucanus saepe hoc confirmat. Unde autor dicit: {Uedi come si torce e non fa motto}; in signum uiri fortis qui nescit conqueri.
+ 
+Et specificat alium ab habitu corporis, dicens: {e l'altro}, scilicet pendens ab ore dextro, {è Cassio}, intellige de Gaio Cassio; nam fuit alius Cassius in ista coniuratione, scilicet Cassius Parmensis; et dicit: {che par sì membruto}, quia corpore magnus. Nota etiam quod Caesar uisus dignissimus tali morte; quia qui totam terram ciuilis sanguinis fusione resperserat, suo sanguine totam curiam debuit inundare, etiam quia talem mortem uidebatur optare; nam paulo ante mortem eius orta quaestione in coena quod esset optimum genus mortis, ipse mortem subitam et inexpectatam praetulerat; et in quodam sermone saepe erat solitus dicere se satis diu uixisse uel naturae uel gloriae. Demum percursis generaliter omnibus poenis inferni, debes notare, lector, totum ordinem et dispositionem istius ciuitatis. Considera ergo quod sicut imperator, rex uel dominus stat in medio ciuitatis, ita Lucifer stat in centro istius ciuitatis; et sicut apud regem stant nobiles et magnates, qui sunt sibi magis familiares et amici, ita de prope Luciferum stant isti proditores sub umbra alarum eius; et sicut circa palatium, ad portas et in platea stant custodes, ita hic in circuitu circa lacum stant gigantes magni et fortes, tamquam satellites et stipatores deputati ad custodiam tanti regis, per quorum manus omnes transeunt ad curiam eius. Et sicut postea in tota terra per diuersos uicos et contratas stant ciues, mercatores et artistae, ita in tota ista ciuitate sunt fraudulenti et uiolenti per diuersas bulgias et circulos; quia in omni contrata inueniuntur diuersae fraudes mercatorum et artistarum, et ita diuersae uiolentiae diuitum et nobilium, qui nituntur suppeditare alios quantum possunt; et sicut in suburbiis ciuitatis stant rustici, uiles et incogniti, ita hic extra ciuitatem fortem et muratam stant incontinentes; et sicut communiter extra ciuitatem est flumen per quod transitur ad ciuitatem, ita hic est Acheron magnus fluuius per quem transitur ad istam ciuitatem maximam omnium, quae continet in se magnam partem ciuium omnium ciuitatum mundi. Et sicut longe a ciuitate stant strenui et bellatores in campis qui gerunt bella, et philosophi et heremitae qui speculantur in solitudine; ita hic in campo herboso et amoeno stant uiri illustres, philosophi et poetae separati ab omni turba confusa aliorum gloriosi; sicut haec omnia singula patent in tractatu istius libri primi qui dicitur Infernus.
+ 
+{Com'io.} Nunc poeta, ostensa amoenitate aeris et pulcritudine coeli, describit uenerabilem senem custodem loci. Hic autem erat Cato Uticensis. Et quia hic uidetur error satis enormis, rogo te, lector, ut uires animi parum colligas ad considerandum quid poeta noster intendat sub ista mirabili noua fictione, quae uidetur sapere haeresim; nimis enim uidetur absurdum quod ponat Catonem custodem purgatorii, quem debuisset ponere in inferno, tum quia fuit paganus infidelis, tum quia interfecit se ipsum; unde debebat melius reponi inter uiolentos contra se ipsos. Ad hoc dicunt aliqui quod poeta propter mirabilem uirtutem Catonis imaginatur quod Deus inspirauerit sibi ueram cognitionem fidei; sed istud nihil ualet, *quia ubi te inuenero, ibi te iudicabo*. Licet enim possibile sit quod suspendens se laqueo habeat contritionem et saluetur, tamen non possumus nec debemus iudicare nisi de damnatione eius. Ideo si poeta habebat respectum ad excellentiam uirtutis Catonis, sufficiebat ponere ipsum inter uiros illustres cum Socrate, Seneca, et aliis magnis uiris, quos ponit sine poena in loco luminoso et herboso. Alii dicunt, et communiter omnes, quod Cato hic ponitur pro honestate; nec istud ualet, quia Augustinus primo de Ciuitate Dei circa principium, ubi egregie disputat contra istum Catonem quia se occidit, dicit: *non honestas turpia praecauens, sed infirmitas aduersa non substinens*. Praeterea honestas figuratur potius in Martia uxore Catonis, ut dicetur paulo infra. Sed omissis ambagibus pro uera intelligentia huius passus debes memorare, quod poeta noster ut plurimum loquitur de purgatorio morali. Quod ut clare pateat est notandum: M. Cicero in epistolis quas scribit Q. Ciceroni fratri suo, qui, parui corporis, sed magni animi fuit, legatus Iulii Caesaris in Gallia, ut patet apud Iulium Celsum, cum fecisset illi multas persuasiones ad uirtutem, concludit quod frater faciet hoc faciliter si putauerit ipsum Tullium esse praesentem omnibus rebus quas dicet et faciet. Ecce qualiter Tullius proponit se ipsum fratri suo in exemplum uirtutis. Seneca autem scribens Lucilio amico suo optimo noluit proponere se in exemplum illi, quia non fuit ita cupidus gloriae; sed suadet ut ipse fingat sibi praesentiam alicuius clarioris uiri, cuius autoritate se custodiat, sicut Catonis, Scipionis, aut Laelii, qui fuit amicus perfectissimus Scipionis. Et addit quod si Cato uidetur sibi nimis rigidus, quod eligat Laelium uirum remissiorem, uel alium, cuius uita et ordo placuerit sibi. Sic ergo Seneca reliquit nobis libertatem eligendi quem uolumus, dummodo eligamus illum cuius uita sit nobis nota. Ad propositum ergo Dantes ingressurus uiam uirtutis moralis sequitur consilium Senecae, et eligit Catonem rigidum, quia ipse etiam multum fuit rigidus et durus; similiter multi eligunt sibi ipsum Senecam sicut ego mihi elegi ipsum Dantem. Nec mireris, lector, si sic moraliter dixi istum passum fore intelligendum, quia etiam Uirgilius non habet hic locum, nisi loquamur de purgatorio morali, quia non nouit purgatorium essentiale, neque in uita cum fuerit paganus, neque post mortem cum sit damnatus. His notatis, uide qualiter poeta noster cum consilio Senecae moralis fingit sibi praesentiam Catonis, qui dirigit ipsum ad uiam uirtutis altissimae; et sicut dixi de uirtutibus, ita intellige de scientiis, quia Tullius conatur imitari Platonem, Uirgilius Homerum, Statius Uirgilium. Nunc descende ad literam quam ordina sic: ego Dantes, {uidi presso di me un uecchio}, scilicet Catonem Uticensem, quia erat senex aetate, quia diu uixit, et sapientia multa, {solo}, sine socio, quia non indigebat duce, sicut poeta noster qui erat sociatus Uirgilio, uel, {solo}, idest, solitario, quia solitudo est maxime amica uiris sapientibus et uirtuosis; et dicit: {degno di tanta riuerenza in uista}, idest in apparentia. Erat autem Cato summe reuerendus ratione aetatis, quia senex; natione, quia romanus; dignitate, quia senator urbis, et functus multis magistratibus; claritate sapientiae et uirtutis, quae reddebant eum uenerabilem etiam hostibus, {che più non dee al padre alcun figliuolo}. Et hic nota bene quod parentes sunt honorandi a filiis post deos, ut dicit philosophus: sed si parentibus qui dederunt nobis corpora debemus omnia, et si datoribus beneficiorum debemus multa; quanto magis de nobis sunt bene meriti praeceptores et magistri qui formauerunt animos nostros? Primi enim dederunt nobis donum corruptibile et caducum; alii uero donum immortale. Et hunc senem uidi, {com'io dal loro sguardo fui partito}, idest, statim cum remoui oculos meos ab inspectione illarum quatuor stellarum, {un poco me uolgendo a l'altro polo}, scilicet ad nostrum articum; et non intelligas quod uiderit ipsum, quia, ut iam dictum est, non poterat simul uidere utrumque polum; nec autor dicit se uidisse ipsum polum, imo dicit contrarium, quia dicit: {là onde il carro}, idest, constellatio circa polum nostrum, quae dicitur ursa maior, {già era sparito}; per quod dat intelligi quod iam transiuerat ad aliud hemisperium ubi non apparebat polus noster, qui tamen bene apparebat in nostro hemisperio superiori antequam transitum faceret ad illud hemisperium. Nec exponas, sicut aliqui falso exponunt, quod autor uelit dicere quod iam fiebat dies, quia tunc plaustrum disparet nobis quantum ad uisum nostrum; sed totum contrarium erat, quia dies fiebat in illo hemisperio inferiori, in nostro uero fiebat nox, et incipiebat plaustrum uideri a nobis. 
+
+{Lunga la barba.} Hic poeta describit istum uenerabilem senem ab habitu corporis et animi, scilicet a uirtutibus. Sed antequam ueniam ad expositionem literae, primo est curiose insistendum ad tollendum unam dubitationem, quae omnes intelligentes adducit in magnam admirationem, scilicet quare poeta noster non potius inducit hic Catonem superiorem, qui fuit optimus morum censor, et correxit in urbe mirabiliter malos mores, et habuit ingenium diuinum, uersatile ad omnia? et ut uideas clare quod non immerito mirantur de hoc, est consideratione dignissimum quod multi fuerunt Catones, puta septem de eodem sanguine, sicut patet per A. Gellium libro Noctium Atticarum, ubi tractat de genealogia Catonum, quorum primus et ultimus fuerunt uiri praestantissimi, scilicet Cato Censorius et Uticensis. Cato prior oriundus de Tusculo ciuitate, proauus istius Catonis Uticensis, primus uenit Romam. Ergo M. Porcius Cato, a quo Portia familia originem habuit, uidetur superior Catone posteriore non solum aetate, sed uirtute et probitate multiplici. Nam primo quidem promeruit cognomen singulare sapientiae, in qua non uidetur habere parem, de naturali sapientia intellige; et non solum magnam sapientiam, sed etiam magnam scientiam literarum; nec solum literis latinis, sed etiam graecis operam dedit, cum tamen latinas iam senior didicisset. Scripsit librum de originibus, opus famosum, et librum de agricultura; fuit enim optimus agricola sui temporis. Ultra scientiam magnam habuit maiorem eloquentiam quam aliquis suus contemporaneus, quia latina eloquentia nondum peruenerat ad summum culmen, quod postea fecit sub Cicerone, ut testatur Seneca libro Declamationum. Ideo fuit eloquentissimus orator suo tempore; nam scripsit orationes innumerabiles. Sicut enim scribit Titus Liuius, quadraginta quatuor uicibus pro se causam dixit; nec unquam senectute coactus ut uellet defendi per alium, et semper sententiis absolutus fuit, quod erat signum magnae seueritatis et innocentiae. Fuit enim clarissimus prudentia in consulendo rei publicae, et uirtute bellica. Ipse consul creatus profectus in Hispaniam, magna proelia gessit cum magna industria et audacia; sed cum non posset continere gentem ferocem a rebellione, ablatis armis quibus semper assueuerant et sine quibus uiuere nesciebant, ut tolleret illis omnem causam et materiam rebellandi, misit singulis ciuitatibus literas cum mandato, ut statim uisis praesentibus singulae prosternerent muros et moenia sua. Unaquaeque credens sibi soli praecipi paruit mandatis; multae tamen rebelliones continuo fiebant, sed rigidissimus dux omnem asperitatem uincebat in nullum seuerior quam in se ipsum, laboris, uigiliae, famis, somni, patientior in se quam in aliis, nihil habens in exercitu suo praecipuum nisi curas et nomen imperii. Nam dum iret in Hispaniam consul populi romani usus est eodem uino et cibo quo remiges, contentus ministerio trium seruorum. Pro certo hic uir fuit insignis et in omni re mirabilis; nam cum quidam essent apti ad scientiam iuris ciuilis, quae tunc erat in praetio maximo; alii ad scientiam rei militaris, iste pariter ad omnia promptus erat; si literis operam daret, crederes illum natum ad literas; si armis ad arma; et breuiter quicquid agere attentasset, id suum artificium iudicasses. Unde non erat facile iudicare cui rei esset aptior, cui arti esset habilior; nam, ut utar uerbo Plinii UII Naturalis Historiae, fuit optimus orator, optimus senator, optimus imperator. Orator, inquam, elegantissimus, senator grauissimus, imperator uictoriosissimus. Nam in iuuentute multis claris pugnis ornatus, postquam ad aetatem et dignitatem uenit, laude muliplici extitit honestatus, nulli hominum secundus, in omni re quam aggrediebatur modestissimus, in aduocatione acerrimus, nulli cedens, imo tanto durior, quanto ille contra quem orabat, erat maior, saepe accusans nobiles, saepe accusatus ab illis, sed semper absolutus; nec unquam uictus labore et periculo, aut territus; securus semper et indefessus ad omnia, ita ut uideretur ferreus animo et corpore; nam numquam aliquam partem uitae tranquillam duxit, quia numquam a rei publicae ministratione cessabat, nec ullam partem uitae ab inuidia aemulorum tutam egit. Ideo octuagesimo sexto anno accusatus de crimine capitali, cum haberet paratos iuuenes oratores qui possent adiuuare et defendere innocentiam et aetatem tanti uiri, nullius auxilium uoluit; quod adstantibus miraculum uisum est, quia nullus potuit notare uocem trementem, aut memoriam uacillantem senio ex aliqua parte. Demum anno nonagesimo opposuit se Sergio Galbae oratori facundissimo accusanti Hispanos, et quos iuuenis uicerat ense et consilio, senex lingua et oratione defendit, et ipsum Galbam fecit de accusatore reum, et protraxit ad iudicium populi. Ipse uero de uictoriis Hispaniae iustissime triumphauit. Ipse deinde fuit legatus Actilii Glabrionis, consul secundum Titum Liuium, et secundum Tullium tribunus militaris, et militans sub eo fuit magna pars magnae uictoriae quam ille habuit de Antiocho potentissimo rege Syriae ad montes Thermopylarum in Graecia. Et non multo post contra uoluntatem nobilium, qui hunc uirum oderant et timebant, factus censor cum L. Ualerio Flacco quem ipse uoluit collegam egit seuerissimam censuram, multos notatos infamia expulit de Senatu, praecipue L. Quintum Flaminium fratrem Titi Flaminii magni ducis, qui uicerat Philippum regem Macedoniae, quia ille Lucius Placentiae fecerat decapitari hominem in conuiuio quamuis reum mortis ad instantiam unius suae meretriculae, quae dicebat numquam uidisse hominem decollari; mores nouos et corruptos extirpauit et antiquos reformauit: et ut concludam cito, talis fuit ista censura, quod cum prius et postea multi fuerint censores uiri illustres, Cato solus meruit cognomen censoris, et uocatus est Cato Censorius. De Catone superiore satis dictum est: de posteriore dicta sunt mirabilia Inferni capitulo XIIII. Hic enim Cato habuit corpus infatigabile et animum inuincibilem, qui fortiter et patienter portauit in arena Africae omnia intolerabilia incommoda, pericula, damna, sicut uiolentiam uenti austrini, excessum caloris, inopiam aquarum, errorem uiarum, multum timens omnibus suis, sibi uero nihil. Sed omnia haec mala erant laeuissima nisi inuenisset diuersa genera serpentum pestilentium, infligentium uaria genera mortium inaudita, sicut plene scriptum est Inferni capitulo XXIIII et XXU, et tamen inter tot pestes et mortes suorum numquam hic Cato uisus est fractus aut negligens; imo uirtus Catonis similis erat uirtuti nutritiuae quae numquam quiescit, imo caeteris quiescentibus ipsa uigilat, et magis laborat digerendo cibum et ministrando omnibus membris alimentum. Ideo Cato iste merentius triumphasset de arena Africae, quam alter Cato pro Hispania subiugata. Multa sparsim scripta sunt apud diuersos autores de laudibus huius Catonis, quas omnes, ut claudam uno uerbo, dicit Tullius uno uerbo de eo quod nemo melior natus est, nemo pietate praestantior. Ualerius uero dicit, quod qui unum bonum ac sapientem nominare uoluerit, sub Catonis nomine diffiniat. Nota tamen quod Cato primus tantum laudatus fuit ualde aduersus Africano superiori duci clarissimo, sub quo quaestor militauerat tempore secundi belli punici, et fuit causa quia ille recederet de Roma; fuit etiam autor quod Carthago euerteretur contra Scipionem Nasicam uirum optimum; unde ex sententia Catonis, ipso iam mortuo, Carthago deleta est, quae erat tamquam eos semper acuens romanam uirtutem. Fuit enim iste Cato prior semper magnus stimulus nobilium, et habuit linguam amarissimam nimis. Cato uero Uticensis fuit inimicissimus Caesaris; ideo cum Cicero fecisset librum de laudibus Catonum, Caesar fecit librum in contrarium quem uocauit Anticatones. His ergo bene libratis potes faciliter perpendere, lector, quod isti duo Catones, diuerso licet tempore, fuerunt duo lumina clarissima romanae uirtutis; sed licet Cato Censorius in multis uideatur excedere pronepotem suum, quia fuit excellens in literis, armis et in artibus urbanis et rusticis, tamen poeta noster potius elegit sibi istum secundum quam primum, quia magis faciebat ad suum propositum; quia iste Cato fuit maxime centrum quatuor uirtutum moralium, quas finxit iam apparuisse sibi in isto principio tendenti ad purgatorium, et fuit acerrimus defensor libertatis, quam solam poeta nunc ibat quaerendo. Nunc est tempus redeundi ad literam. Igitur poeta describit istum Catonem prius ab eius canitie ueneranda, dicens: et ille senex {portaua la barba lunga e mista di pel bianco}, idest, canam, {ai suoi capegli somigliante}, idest, barbam similem suis capillis canis: est tamen idem effectus; in canis enim est prudentia. Et hic nota quod hoc est acceptum a Lucano, qui scribit in secundo, quod quando orta sunt bella ciuilia inter Caesarem et Pompeium, Cato permisit sibi crescere barbam et capillos in signum doloris, tamquam pater amantissimus patriae; unde dicit: *Urbi pater est, urbique maritus, in commune bonus* etc., et dicit: {di quai}, scilicet capillis, {doppia lista cadeua al petto}, scilicet per utrumque humerum; et moraliter loquendo potest intelligi de uirtute et sapientia quae dependebant ab illo sacrosancto capite. 
+
+{Or ti piaccia.} Nunc Uirgilius facit suam petitionem principaliter intentam Catoni, et adiurat ipsum per causam acceptabilem quae inducit eum ut dignetur admittere ipsum, qui summo studio quaerit libertatem exemplo ipsius Catonis. Sed ad intelligendam istam literam nobilem et subtilem, uolo te apertius multa pulcra notare. Et primo quidem quod felix genus romanorum pro magna parte gessit magnalia libertatis amore. Unde Augustinus de Ciuitate Dei: *Haec fuerunt praecipue illa duo, quae compulerunt romanos ad gesta miranda, scilicet defensio libertatis et cupiditas gloriae*; quia enim gloriosum uidebatur eis dominari atque imperare; inglorium uero famulari atque seruire, primo studuerunt eorum patriam fore liberam, deinde dominam. Nonne Brutus primus autor romanae libertatis amorem illius praetulit amori filiorum, quos sub oculis suis magno animo fecit occidi, quia reges a se expulsos reducere conabantur? et ipse fortiter pugnans in campo filium regis amore uindictae hasta transfixit, ab eo pariter transfixus? Nonne Uirginius recuperator libertatis oppressae Uirginiam uirginem filiam propriam manu sua et alieno gladio libere occidit? Notandum etiam quod aliqui sunt liberi et serui a natura, aliqui a fortuna, ut probat philosophus libro Politicorum: naturaliter enim sapientes et qui uigent intellectu dominantur, et insipientes et carentes ratione seruiunt. Alii uero serui et liberi a fortuna, sicut capti in bello efficiuntur serui capientium, et uictores liberi imponunt leges uictis de iure gentium, aut praetio uendunt. Et quid populus liber poterat dare maius libertate? Unde Titus Flaminius consul romanus, de quo facta est mentio paulo supra, liberata Graecia de manibus Philippi regis Macedoniae, oratione magnifica exhortatus est graecos ad libertatem, et gratis donauit libertatem omnibus ciuitatibus Graeciae; ideo ad sonum tam iocundae uocis, tam laetus et altus clamor factus est, ut aues de coelo cecidisse dicantur: quoniam nullum maius bonum, nullum dulcius dare poterat. Naturale enim est omni homini allici libertatis amore; ideo bene Cato liber homo natus in libera ciuitate merito oderat Caesarem, qui libertatem quingentorum annorum abstulerat de Roma. Notandum etiam, quod uera libertas nunquam inuenta est, et nusquam nec apud romanos, nec apud graecos, et multo minus apud alios populos, tamen romanus fuit liberior cunctis et diutius; et omnis populus, quando habet abutitur libertate. Unde Titus Liuius: Haec natura multitudinis est, aut humiliter seruit, aut superbe dominatur; libertatem autem quae media est, neque spernere temperate, nec habere sciunt. Uera tamen libertas est libertas animi, qui est liber a uitiis, et hanc sibi quisque potest dare quantumcumque sit in seruitute uel captiuitate alterius positus, et hanc nullus potest eripere habenti. Hanc non eripuit Dionysius tyrannus sapienti Platoni. Hanc libertatem quaerebat hic nobilis poeta Dantes. Et ut cito ueniam ad propositum, Uirgilius uidetur sic arguere: si Cato philosophus paganus tolerauit omnia incommoda discrimina aduersa, et etiam sponte se occidit pro libertate temporali defendenda, quia, ut ait Ualerius, neque libertas uixit post Catonem, quanto melius poeta christianus pro acquirenda libertate aeterna, debet alto animo tolerare omnes labores, et aspera, et si expediat mortem, ut liber euadat a seruitute hostium, scilicet uitiorum, quae tam diu obsederant illam nobilem animam in carcere corporis? Nunc ad literam: dicit Uirgilius Catoni de Dante: {Libertà ua cercando ch'è sì cara}, quam quidam gloriosae mortis praetio emerunt, sicut scribit Augustinus de Ciuitate Dei de Theobrotto philosopho, qui lecto libro Platonis de immortalitate animae praecipitauit se de alto muro, ut ad uitam aeternam ex hac uita mortali miseriae transmigraret. Simile fecit Cato; unde adducit ipsum in exemplum, dicens: {come fa chi per lei uita rifiuta}, sicut tu Cato fecisti. 
+
+Et continuo Casella assignat causam sui dicti, dicens: {che di giusto uoler lo suo si face}; construe sic: {che lo suo}, supple, uelle, {si face di giusto uoler}, idest, quia uoluntas Angeli fit ex uoluntate diuina, quae est semper iusta, quasi dicat: Angelus nemini potest facere iniuriam cum sit minister diuinae uoluntatis iustae. Et hic nota bene, lector, quod sicut dicit Calcidius comentator super Thimaeum Platonis, ut Deus iuxta Angelum, sic Angelus iuxta hominem. Angeli enim sunt nobis usui nuntiantes Deo nostras preces et hominibus Dei uoluntatem intimantes, et illi nostram indigentiam, certe ad nos diuinum auxilium deferentes; quam ob causam uocati sunt Angeli ob assiduum officium nuntiandi. Huius beneficii testis est uniuersa Graecia et tota Italia; nam natura generis humani nimis infirma indiget auxilio melioris et perfectioris naturae: quam ob rem creator omnium et conseruator Deus uolens genus humanum esse, praefecit eis Angelos, per quos recte regerentur: et isti quidem ministri Dei protectores nostri sunt contra aduersam potestatem, de quibus ait Plato, quod sunt quadam admirabili prudentia, memoria uel docilitate, quia omnia sciant, et cogitationes hominum introspiciant, et bonis quidem eximie delectentur, improbos oderint, nec uisibiles, nec sensibiles. 
+
+{Uespero.} Hic Uirgilius soluit dubitationem Dantis assignans causam huius rei; et dicit breuiter quod hoc accidit, quia non habet carnem secum, quam reliquit sepultam in hemisperio superiori; et anima separata est substantia simplex, incorporea, spiritualis, nullam habens densitatem per quam possit impedire penetrationem radiorum. Tangit autem locum suae sepulturae, dicens: {Uespero è già colà}, idest, iam est sero in Italia, quia, ut dictum est clare in capitulo praecedenti, iam erat facta lux ubique in illo hemisperio inferiori, ubi erant isti; ergo tenebra noctis facta erat in nostro superiori, ubi iacet corpus Uirgilii, ideo dicit: {dou'è sepolto lo corpo}, scilicet meum, {dentro al qual io faceu'ombra}, scilicet, cum anima mea erat coniuncta corpori in uita: et declarat in speciali locum et modum sepulturae. Et hic nota, lector, quod sicut poeta noster fecit in inferno Uirgilium describere patriam in qua natus est, scilicet Mantuam in honorem et laudem Uirgilii, quia Mantua est nobilissima ciuitas; ita nunc in purgatorio fingit Uirgilium tangere patriam, qua maxime delectatus est in uita, et apud quam sepultus est, scilicet Neapolim. Est enim Neapolis ciuitas litorea nobilissima, non dicta ab Enea sicut dicit uulgus, imo potius ab hostibus troianorum, scilicet a graecis. Est enim graeca ciuitas, quae olim uocata est Parthenope a uirgine conditrice, ciuitas olim dilecta Uirgilio, cuius ipse meminit in fine libri Georgicorum, ubi dicit: *Illo Uirgilium me tempore dulcis alebat, Parthenope*. Ab una parte Neapolis non longe a Puteolis est mons Phalernus celebratus carminibus poetarum propter praerogatiuam uini, et inter Phalernum et mare est quidam mons saxeus manibus hominum excauatus, quem uocant criptam neapolitanam, quem uulgus dicit a Uirgilio magicis incantationibus perforatum, sicut et in caeteris quae miranda uidentur uisui, sicut etiam dicunt quod castellum Oui factum est ab eodem Uirgilio. Unde nouissimus poeta Petrarcha scribit quod interrogatus semel a serenissimo rege Roberto quid de hoc sentiret, respondit ridenter, se nunquam legisse Uirgilium fuisse marmorarium aut lapicidam; quod rex approbans ait: non uestigia magicae, sed ferri illic esse. Est ergo uia publica arcta sed longissima per medium huius montis tenebrosa, et horribili nocte semper obscura, de qua etiam dicit uulgus aliud mirabile, scilicet quod inuiolata est tempore belli, et nullis latrociniis attentata, cuius in epistolis ad Lucilium Seneca facit mentionem. In fine uero huius obscuri itineris, ubi primo incipit uideri coelum in alto monte uidetur sepulcrum Uirgilii operis antiqui; et ex hoc forte nata est opinio quod Uirgilius fuerit autor huius caueae. Uirgilius enim peregre moriens, dum proficisceretur in Graeciam infirmatus in uia inter extrema suspiria recordatus est suae Neapolis, et obtinuit reduci ad eam, ut quam uiuus amauerat, defunctus incoleret. Ab alia parte Neapolis est alius mons olim dictus Uesuuius, hodie uero uulgo uocatur Summa: hic mons biceps, imperante Nerone, factus est ardens, et per multa saecula ignem emisit. Ad quod spectaculum olim accessit Plinius secundus ueronensis gratia uidendi et cognoscendi causas incendii, sed uento cinerem et fauillam excitante oppressus est; sicque illud ardens ingenium uiuum sepultum est in cineribus illis. Sic Neapolis ex una parte custodit Uirgilium mantuanum, ex alia Plinium ueronensem, uirum multiplicis scientiae et floridae eloquentiae. Est autem iste mons mirabilis fructu multarum rerum, sed praecipue ubertate uini, quod graecum appellatur, quia illa pars Italiae olim a graecis possessa Magna Graecia uocabatur. Et nota quod tota illa regio, quae hodie dicitur Terra Laboris, fuit olim pars Campaniae et utraque appellatio ab urbe facta est a camporum fertilitate, et terrarum cultu, quoniam ager Campanus non solum pulcerrimus Italiae, sed etiam orbis terrarum, ut ait Liuius. Hoc ideo diffusius tetigi, ut uideas quod poeta digne fecerit memoriam de terra fertilissima, in qua iacent ossa fructiferi ingenii et alti eloquii in montibus fructiferis et altis apud Neapolim. 
+
+{State.} Hic Uirgilius facit suam suasionem circa naturale desiderium sciendi, et dat optimum consilium generale omnibus hominibus, ut debeant animum captiuare in obsequium fidei, dicens: {state contenti, umana gente}, idest, o genus humanum, {al quia}, quasi dicat: sufficiat uobis credere quia sic est, et non quaerere propter quid est, in his de quibus a nobis non potest plene assignari ratio uel causa; debemus enim simpliciter confiteri quia talia sunt supernaturalia, nec de eis possumus habere notitiam nisi per reuelationem. Ad quod nota quod secundum philosophum duplex cognitio, siue demonstratio habetur de re, scilicet propter quid et quia. Demonstratio propter quid est quando demonstratur et probatur effectus per causam quae fit a priori; demonstratio uero quia est quae fit a posteriori, scilicet quando demonstratur causa per effectum, sicut gratia exempli simile uidemus in rebus naturalibus; magnes enim attrahit ad se ferrum, et non tamen attrahit aerem sibi uiciniorem et leuiorem; sed si adhibes adamantem, ut dicit Augustinus, desinit trahere et remittit. Hoc ego scio cognitione, quia scilicet ab effectu, quia ad oculum uideo, tamen nescio propter quid, quia ignoro causam; unde sapientes dixerunt quod magnes habet hoc a uirtute specifica, ita possem dicere de multis. Modo ad propositum poeta noster fingit quod Uirgilius, qui est sua ratio naturalis, hic sponte se subiicit fidei, et suadet aliis ut sint contenti credere quia sic est, et non quaeramus rationem, sicut fides dictat, quod Deus est trinus et unus, et quod est infinitae potentiae, et quod Christus est Deus et homo, et quod anima patitur ab igne corporeo: ergo si non uis errare, noli inuestigare, crede et manduca. Et confirmat Uirgilius quod dixit duplici ratione, quarum prima uidetur talis: si possibile esset per rationem humanam cognoscere diuinitatem et ordinem illius in creaturis, certe hoc nouissent primi parentes formati manu diuina in natura integra et perfecta; sed si isti non potuerunt noscere omnia, quanto minus nos concepti in corruptione, nati in peccato inter tot errores? Dicit ergo: {chè}, idest, quia, {se possuto aueste ueder tutto}, idest, scire et cognoscere omnia clare, {mestier non era parturir Maria}, quia si Deus uoluisset hominem scire omnia, non praecepisset primis parentibus ne gustarent de ligno scientiae boni et mali, et si illi non gustassent, non esset damnatum genus humanum; et si genus humanum non esset damnatum, non oportebat Christum nasci et pati pro redemptione eius: ideo de primo ad ultimum si homo potuisset scire omnia non oportebat Mariam parere Christum. Scio tamen quod aliqui faciunt instantiam contra istam solutionem dicentes, quod etiamsi Adam non peccasset oportebat Christum nasci, quia fuerat aeternaliter praedestinatus. Et tunc litera exponetur sic: si potuissetis uidere totum per rationes naturales, non oportebat Mariam parere Christum qui daret nobis fidem quae non quaerit rationes; sed quicquid dicatur credo quod prima expositio sit magis de intentione poetae, quia Thomas de Aquino, quem ipse satis sequitur in diuinis, tenet quod si Adam non peccasset non oportebat Christum nasci; nam ubi non est plaga, non est opus medicina; sed unusquisque suo ingenio teneat quam opinionem uult. Unum tamen notandum uidetur, quod non solum licet homini scire omnia, sed non licet scire pauca, ita ut uera uideatur sententia dicentis: Latet omne uerum, discurre per singulos sapientes rerum diuinarum et humanarum, et inuenies omnia erroribus plena. Augustinus et Hieronymus tanti doctores sacrae Scripturae, qui intendunt salutem animarum, quantum inter se aliquando discordant? medici qui intendunt salutem corporum, quomodo conueniunt? pete Auicennam et Auerroim: legistae qui curant uitas et substantias hominum, quantum habent opiniones contrarias? decretistae quomodo inuicem contradicunt? astrologi qualia mendacia dicunt? De caeteris taceam. 
+
+{Orribil.} Nunc Manfredus ad confirmationem dicti sui, confitetur in genere peccata sua, ut ostendat infinitam misericordiam Dei. Unde dicit: {Orribil furon li peccati miei}. Ad sciendum plene horribilitatem peccatorum Manfredi in particulari, est memorandum quod Manfredus peccauit in patrem, fratrem, nepotem, et matrem ecclesiam. Solus enim praesens morti paternae, ut aliqui scribunt, praeuenit horam, quod si uerum fuit Federicus recepit a filio naturali, quod crudeliter fecerat in filium legitimum. Conradus autem audita morte patris descendit ex Alemannia in Italiam, et uenit Ueronam cum fauore Eccirini: deinde transiens in regnum recuperauit Siciliam et omnia praeter Neapolim; quem Manfredus laete recepit, licet dolens animo, quia ipse uolebat dominium. Conradus continuo obsedit Neapolim magnis uiribus; qua tandem obtenta, omnes rebelles sibi amicos ecclesiae tam religiosos quam seculares contriuit. Ex quo si diutius superuixisset uidebatur futurus persecutor ecclesiae non minus patre, auo et proauo; sed fatum sueuiae stirpis trahebat illum. Nam cum regnasset duobus annis infirmatus est, et uenenatus opera Manfredi per unum medicum in uno clysterio, ex quo remansit paruulus filius Conradinus in Alemannia natus ex filia ducis Pauariae cui pater, licet excommunicatus, reliquit ecclesiam tutricem, anno quarto post mortem Federici. Mortuo Conrado, Manfredus remansit gubernator regni, quo tempore Innocentius papa IU cum magno exercitu intrauit regnum; sed non multo post mortuus est Neapoli et sepultus. Manfredus autem propter longam uacationem ecclesiae, quae durauit pluribus duobus annis sine pastore, occupauit omnia: et magnopere studuit contrahere et confirmare amicitias fidelium imperii in Tuscia et Lombardia. Et uolens facere se regem conciliauit sibi animos baronum regni. Usus est ergo fraude honesta; nam conuocatis magnatibus finxit se habuisse per literas, qualiter Conradus nepos infirmabatur ad mortem, de quorum consilio misit legatos in Germaniam ad explorandam ueritatem. Legati igitur profecti in Germaniam, inuenerunt quod mater Conradini sollicita de salute filii tenebat eum cum aliis pueris coetaneis in eodem habitu. Quae uidens magna munera missa a Manfredo, timens ne filius biberet de eo poculo quo pater, subornauit alium loco pupilli; cui ambassiatores dederunt uenenum in confectione quadam, ex quo puer mortuus est. Ipsi uero credentes uere interfecisse Conradinum, reuersi Uenetias fecerunt fieri galeae suae uelum et caetera instrumenta nigra, et ipsi assumpserunt uestimenta nigra, et secundum ordinem datum retulerunt mortem pueri. Manfredus assumpta ueste nigra post magnum planctum, cum fauore amicorum et magno consensu totius multitudinis factus est rex in Sicilia apud Montem Realem, anno Christi millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto. Post mortem Innocentii et longam uacationem electus est papa Alexander IU de Anagnia, qui sedit annis septem. Et uidens Manfredum regni solio florentem absque autoritate apostolica excommunicauit eum contumacem; contra quem misit unum legatum, sed mortuo Alexandro creatus est Urbanus IU de ciuitate Turonensi in Francia, qui uir ignobilis genere, sed nobilis uirtute animi, uidens ecclesiam conculcatam uiribus Manfredi quasi in tota Italia, qui posuerat exercitum saracenorum in patrimonio Petri, fecit praedicari crucem contra eos, quos repulit in Apuliam; et ut cito dicam, celebrauit concilium, in quo proposuit, quomodo ecclesia erat subiugata a Manfredo, qui non degenerabat a maioribus suis, qui semper tribulauerant ecclesiam; ideo ad reuocandam libertatem uidebatur sibi mittere pro Carolo fratre boni Ludoici regis Franciae, de quo facta est mentio supra. Et demum multis dictis in commendationem Caroli cum magno assensu omnium, Carolus uocatus est contra Manfredum; qui ueniens in Italiam tam faciliter, quam feliciter, habuit uictoriam de Manfredo apud Beneuentum; postea de Conradino, ut plene scripsi Inferni capitulo XXUIII. Ex dictis ergo uides si magna fuerunt peccata Manfredi; sed maior est misericordia Dei. Ideo ipse dicit: {ma la bontà infinita}, scilicet Deus, {ha sì gran braccia, che prende ciò che si riuolge a lei}, scilicet per poenitentiam, quia recipit etiam illos quibus ecclesia claudit gremium. 
+
+Et tangit modum suae inspectionis, dicens, quod, ut uigoraret uisum ad respiciendum melius solem, reflexit oculos ad terram; unde dicit: {gli occhi prima drizzai ai bassi liti}, idest, ad extremam ripam illius insulae planae et bassae, ubi sol primo oriebatur, ubi fuerat lotus rore et cinctus iunco a Uirgilio, quasi dicens tacite in mente sua: si non tantum me humiliassem, non essem iam tantum exaltatus; et ab inde oritur sol, idest, gratia Dei facientibus tale iter. Unde dicit: {poscia gli alzaua al sole et ammiraua}, quia uidebat contrarium eius, quod erat solitus uidere; et ecce, {che da sinistra n'erauam feriti}, scilicet ab ipso sole, et sic umbra erat proiecta in dextram. Unde nota quod si homo est conuersus ad orientem in isto nostro hemisperio habitabili, sol ferit ipsum a dextra et iacit umbram a sinistra. In illo hemisperio inferiori facit contrarium; ideo nunc sol feriebat Dantem a sinistra et iacebat umbram in dextram, quia noster occidens est ibi oriens et e conuerso; et ita quando in nostro est nox, in illo est dies. Nota etiam quanta arte utitur hic poeta noster in ista fictione, quia tacite dat intelligi quod uir sapiens, qui nunquam uult perdere tempus, quando fessus cessat ab operatione uirtutis, uacat scientiae meditando cum mente circa aliqua pulcra, sicut ipse nunc circa subtilia contra pigros et ignaros qui faciunt residentiam hic. 
+
+{Et uno incominciò.} Ista est tertia pars generalis in qua poeta agit et tractat de uno spiritu moderno in speciali, qui procurauit sibi mortem sua temeritate. Et ad intelligentiam huius literae, quae est satis male intellecta apud extraneos, uolo te scire, quod Azo III marchio estensis magis famatus fuit apud modernos quam Azo II uel I, non ratione maioris uirtutis sed potentiae et magnificentiae: fuit enim dominus Ferrariae, Mutinae et Regii, et cognatus regis Roberti, coepit graue bellum contra ciuitates Parmae et Bononiae, quae tunc temporis erant florentes et potentes. Causa belli fertur fuisse, quod marchio quaerebat dominium Parmae, sperans per hoc faciliter occupare Bononiam; quapropter bononienses cum parmensibus fecerunt confederationem inter se, ut obuiarent conatibus Azonis. Pars illorum de Sancto Uitali de Parma, quae fauebat rebus Azonis, expulsa est cum episcopo, qui erat de domo illa; et marchio indignans conabatur reducere eam. Igitur anno Domini MCCXCU marchio conuertens totum impetum belli supra Bononiam, inuasit eam a duobus lateribus. Nam ex una parte colligauit se cum Maghinardo Pagano domino Fauentiae, et aliis ghibellinis de Romandiola, scilicet cum Scarpetta de Ordelaffis de Forliuio, Ugucione de Fazola et Lambertatiis exulibus Bononiae. Maghinardus, contractis undique auxiliaribus cum subsidio equestri et pedestri Azonis, uenit contra Imolam, quam tunc tenebant bononienses, numero quatuor millia: qui exiuerunt obuiam, ut impedirent transitum fluminis Santerni, quod tunc intumuerat ualde, sicut est de more illius fluuii. Sed Maghinardus audax et intrepidus compresso impetu aquae, cum fortibus equis, sicut olim Caesar in transitu Rubiconis, transiuit flumen, et bononienses conuertit in fugam, et Imolam cepit, capta magna parte bononiensium. Ex altera parte marchio faciebat reaedificari unum castellum nomine Bazanum, quod ex antiquo pacto facto inter bononienses et mutinenses debebat stare destructum perpetuo. Sed bononienses, qui iuerant ad impediendam aedificationem, audito sinistro rumore Imolae, reuersi sunt. Et sic eodem die Imola perdita est, et Bazanum reaedificatum contra bononienses: unde dictum est: *Quam propriam norat, Imolam Bononia plorat: Azo Bazanum releuat quod marchio planum*. Igitur Azo lacessens et lacessitus bello, cum non uideretur posse consequi uictoriam speratam procurauit sibi magnos amicos. Et fecit magnam partem in Bononia et breuiter eo res deducta est, quod qui regebant rem publicam Bononiae, coeperunt uocare rectores et officiales de parte ghibellina, quia guelphi erant fauorabiles marchioni; sed postea in breui fecit pacem primo cum parmensibus, deinde cum bononiensibus. Tempore igitur belli bononienses elegerunt in Potestatem eorum ad iura reddenda nobilem militem dominum Iacobum del Cassaro de ciuitate Fani. Qui uir temerarius, et qui non bene didicerat regulam iuris: potentioribus pares esse non possumus; semper obloquebatur temere de dicto domino, semper uocans eum proditorem estensem, qui reliquerat ghibellinos Romandiolae. Marchio saepe audiens haec et indignans dixit: certe iste agaso Marchianus non impune feret imprudentiam suam asininam, sed castigabitur fuste ferreo. Dedit ergo operam, quod certi famuli idonei ad hoc persequerentur illum, quocumque pergeret, finito officio Bononiae. Cum autem ille iret de Uenetiis Paduam in confinio territorii ueneti et paduani, inuasus a famulis qui latebant in insidiis, nesciens quo fugeret, ignarus uiarum et locorum, trucidatus est, ut aperte tangitur in litera. Nunc ad literam; dicit poeta: {Et uno}, scilicet praedictorum spirituum, qui erat Iacobus del Cassero, {incominciò}, supple, dicere, captans beneuolentiam: {ciascun si fida del beneficio tuo}, quod tu offers, {senza giurarlo}. Et hic nota, quod iuramentum non debet fieri nisi urgente necessitate; nec tunc debet quis iurare per creaturam, sed per creatorem, quia iuramentum est species latriae, idest, diuini cultus. Cum enim homo iurat, inuocat Deum in testem quod uerum dicit; et in hoc praestat reuerentiam Deo. Nota etiam quod simplex uerbum in uiro sapiente debet habere plus autoritatis quam sacramentum in uiro uulgari. Et dicit: {pur che 'l uoler non possa non recida}, uult dicere: dummodo impotentia non impediat uoluntatem, quasi dicat: si habueris facultatem, sicut habes uoluntatem. Et hic nota, quod tria secundum philosophum concurrunt ad executionem omnis effectus, scilicet, uoluntas, scientia et potestas, sicut autor iam dixit Inferni capitulo XXXI. Potest enim quis habere uoluntatem et potentiam, et tamen, quia non habebit scientiam, non habebit effectum; potentia enim ducit aptitudinem, et non actum, ut cum quis est actus natus ad doctrinam, quia potest discere mediante exercitio et studio; sed poeta hic, sicut et Boetius, capit potentiam perfecte, quae praesupponit scientiam; nam frustra est potentia quae non potest reduci ad actum, et frustra est calceamentum cuius non est calceatio, ut utrumque dicit philosophus. 
+
+{Et io a lui.} Hic poeta ostendit, quomodo inquisiuerit a Bonconte de eius sepultura, quae numquam fuit scita. Et ad declarationem istius literae, quae non est bene intellecta, est praesciendum, quod anno Domini MCCLXXXIX, florentini sociato Carolo II qui reuertebatur Neapolim, ueniens de Aragonia, ubi fuerat captiuus, ut dicetur alibi, iuerunt contra Aretium cum duce, quem dederat eis dictus Carolus, qui uocatus est Aymericus de Nerbona, uir probus et prudens in proelio, contractis undique uiribus guelphorum de Senis, Luca, Pistorio, Uulterris, et etiam de Bononia. Et inter alios uenit in subsidium florentinorum Maghinardus Paganus, uir peritus armorum, de quo dictum est paulo supra. Ex altera parte episcopus aretinus de Ubertinis, Boncomes de Montefeltro, et comes Guido Nouellus, tunc Potestas Aretii, cum exercitu uenerunt Bibenam, et fidentes uiris ualentibus, quia habebant secum duodecim electissimos, quos Palatinos uocabant, petiuerunt pugnam cum florentinis, non timentes numerum hostium, qui erant duo millia equitum et duodecim millia peditum. Ipsi uero habebant solum octingentos equites et octo millia pedites. Ex quo Aymericus de Nerbona fertur dixisse: Aut sumus proditi, aut isti sunt uiri insani; et continuo mutauit totum ordinem belli. Aretini tamen paruipendebant hostes temere dicentes, quod florentini molles erant magis familiares Ueneris, quam Martis, licet esset antiquus patronus eorum. Cum autem quidam seniores suaderent, non esse bellandum, unus iuuenis aretinus nimis calidus, dixit: Qui timet, fugiat. Tunc miles antiquus florentinus dixit: Neri, Neri, quia sic uocabatur, tu habes rostrum citrinum, quasi dicat: tu es nimis iuuenis; tu fugies, et ego remanebo. Et ita fuit de facto. Et breuiter, ordinatis aciebus, hinc inde cum magna arte concursum est cum tanto ardore animorum, quod primi percussores florentinorum fuerunt feliciter debellati. Tunc Cursius de Donatis, strenuus miles, licet poena capitis esset mouenti se ab acie, magnanimiter ingessit se in hostes transuersaliter cum impetu tanto, quod fuit principium uictoriae suorum. Magnis uiribus pugnatum est: tandem florentini uictoriam obtinuerunt. Ex hostibus occisi sunt plusquam duo millia. Inter alios Guillielmus episcopus, et alius Guillielmus de Paççis, uir strenuissimus, illo tempore nepos ipsius episcopi, et Boncontes de Montefeltro. Ex hac uictoria non solum arrogantia aretinorum, sed tota pars ghibellina fuit multum attenuata. Ad literam ergo: dicit poeta, {et io a lui}, supple, dixi illi Bonconti, {qual forza o qual uentura ti trauiò sì fuor di Campaldino}; istud proelium factum est apud Poppium et Bibenam in contrata, quae dicitur Certus mundus, in planitie, quae appellatur planities Campaldini; {che non si seppe mai tua sepoltura?} Nam corpus ipsius numquam potuit inueniri; sed poeta fictitie facit sibi sepulturam. 
+
+{Quiui.} Hic poeta describit quosdam spiritus modernos notabiles; et primo nominat unum magnum iurisconsultum de Aretio, qui fuit tempore illo famosus et acutus in ciuili sapientia, audax nimis. Unde semel interrogatus a scholaribus suis Bononiae de quodam puncto iuris, non erubuit dicere: Ite, ite ad Accursium, qui imbractauit totum corpus iuris. Unde dicit: {Quiui era l'Aretin}. Hic uocatus est dominus Benincasa, licet male cesserit sibi; et fuit de uno castello comitatus Aretii, quod dicitur Laterina. Et tangit occisorem eius, uirum omnium sui temporis uiolentissimum, quem notanter describit a ferocitate sua, dicens: {che dalle braccia fiere di Ghin di Tacco ebbe la morte}. Ideo, lector, uolo quod scias, quod iste Ghinus non fuit ita infamis, ut aliqui scribunt, quod fuerit magnus sicarius et spoliator stratarum. Iste namque Ghinus Tacchi fuit uir mirabilis, magnus, membratus, niger pilo, et carne fortissimus, ut Scaeua leuissimus, ut Papirius Cursor prudens et largus; fuit de nobilibus de la Fratta, comitatus Senarum; qui expulsus uiribus comitum de Sancta Flora occupauit nobilissimum castrum Radicofani contra papam. Et cum suis famulis manipulariis faciebat multas et magnas praedas, ita quod nullus poterat ire tutus Romam uel alio per partes illas. Sed fere nullus incurrebat manus eius, qui non recederet contentus, et amaret et laudaret eum. Et audi morem laudabilem in tali arte latrocinandi: si mercator erat captus, Ghinus explorabat placibiliter quantum ille poterat sibi dare; et si ille dicebat quingentos aureos, auferebat sibi trecentos, et reddebat ducentos, dicens: Uolo quod possis negotiari et lucrari. Si erat unus sacerdos diues et pinguis, auferebat sibi mulam pulcram, et dabat ei unum tristem roncinum. Et si erat unus scholaris pauper uadens ad studium, donabat sibi aliquam pecuniam, et exhortabatur ipsum ad bene agendum et proficiendum in scientia. Et certe si iste nobilis Ghinus numquam fecisset aliud laudabile, nisi quod tam egregie medicauit abbatem Cluniacensem delicatissimum et ditissimum, et curauit optime a morbo stomachi, pro quo ibat ad balnea cum superbo apparatu gallico, ut pulcerrime scribit uir placidissimus Boccatius de Certaldo sermone materno in libro suo, qui dicitur Decameron, satis esset laudandus. Sed ut cito ueniam ad propositum, accidit semel, quod quidam frater Ghini captus, adiudicatus est suspendio per praedictum iudicem Benincasam, qui erat tunc assessor in ciuitate Senarum; sed timens ferocitatem Ghini, finito officio, factus est auditor papae, ut sic tutior esset. Cum autem sederet semel pro tribunali ad bancum in sala publica, in qua erant millia personarum, ecce Ghinus Tacchi incognitus, uelut Scaeuola, magis timendus, quam timens, inuasit eum terribiliter, et gladio transfossum praecipitauit ab alto. Et fugiens euasit, transiens uelut fulmen ardens per medium turbarum. Et hoc est quod dicit nunc poeta de Benincasa; {che da le braccia fiere di Ghin di Tacco ebbe la morte}. Et nota quod et ipse Ghinus habuit mortem uiolentam ab alio. Nam papa Bonifacius magnanimus, audita natura mirabili istius hominis, relatu et rogatu praefati abbatis Cluniacensis misit pro eo et petiuit, quare tam nobilis animus sic se inhonestabat arte praedandi. Cui Ghinus respondit, quod exercebat uitium rapinae, ut posset uti uirtute liberalitatis. Tunc Bonifacius uidens, quod istud erat uitium fortunae, non animi, fecit eum militem Sancti Iohannis, et dedit ei magnum beneficium, quo posset honeste facere magnificentias. Semel autem stans apud Asinam Longam in comitatu Senarum inermis, inuasus a multis armatis, probiter pugnans interfectus est. De quo audiui illud mirabile, quod scriptum est de Caesare, scilicet, quod omnes percussores eius in breui mala morte obierunt. Ideo forte Dantes nominat eum hic, ut ponat eum saluum. De homine isto plura non dico, de quo posset fieri tragoedia. Deinde poeta addit alium aretinum. Et ad sciendum, quis fuerit iste innominatus, debes scire, quod in ciuitate Aretii ex nobilibus de Petra Mala fuit unus dominus Tarlatus antiquus, qui genuit Angelum primogenitum; ex quo natus est Guido episcopus aretinus, famosus dominus Aretii, uir magnanimus et magnificus, nihil habens clericale, qui Aretium patriam suam magnis honoribus et multis commodis decorauit. Ex dicto Tarlato natus est alius filius nomine Zutius patruus dicti episcopi, iuuenis strenuus armorum. Hic, cum Tarlati gererent bellum cum Bostolis nobilibus de Aretio, qui exules recipiebant se in castello, quod dicitur Rondine in Ualle Arni, equitauit contra illos; et cum persequeretur quosdam, equus fortis transportauit ipsum in Arnum, et suffocatus est in quodam pelago. Cuius corpus inde extractum Bostoli ludibriose sagiptasse dicuntur; quapropter acerbum odium natum est inter partes. Dicit ergo bene: {e l'altro}, scilicet, aretinus, {che annegò}, scilicet, in flumine Arni, {correndo in caccia}, dum persequeretur hostes, uel illi eum.
+
+{Non.} Hic Ninus probat, quod ista non bene fecerit nubendo secunda uice, quia non erat sibi tam honorabile post mortem dici uxor Galeatii, sicut si diceretur uxor Nini. Dicit ergo: {la uipera}, insignium uicecomitum de Mediolano, {che i milanesi accampa}, idest, quam mediolanenses portant in campo, quia Galeatius erat tunc dominus Mediolani, {non le farà sì bella sepoltura}, idest tam honorabilem, {com'auria fatto il gallo di Gallura}. Nam Gallus est insignium iudicum Gallurae; quasi dicat: pulcrius fuisset sibi, quod in epitaphio siue titulo sepulturae legeretur: Hic iacet Beatrix, uxor iudicis Nini de Gallura, quam quod legatur: uxor domini Galeatii de Mediolano. Et dicunt communiter exponentes, quod Ninus erat nobilior et melior illo, sed de hoc non facio curam hic; sed dico quod loquitur subtilius, et uult dicere: maior honor erat huic illustri mulieri dici uxor unius uiri tantum, scilicet primi, quam secundi; ita quod tacite tangit eam, quod nupsit secundo, unde iam doluit de hoc supra. Et certe istud est laudabile in muliere, et fuit laudabilius olim in Roma, quae aliquandiu fuit quoddam templum pudicitiae. Unde Ualerius dicit, quod quae uno erant contentae matrimonio corona pudicitiae honorabantur; imo usque in hodiernam diem, non habetur mulier in magno pretio uel honore in urbe, quae nubit post primum uirum; sed certe uenit lex noua quae dicit: mulier soluta lege uiri, quotiens uult nubat in Domino. Ista nobilis domina, quid debebat facere uidua, quae erat iuuenis et formosa, et sine filiis masculis? Et quomodo potuisset etiam si uoluisset contradicere marchioni fratri suo potentissimo? Sed ulterius non erit superfluum considerare hic quod poeta noster non sine quare descripsit hic incidenter istam domum mediolanensem ab insignio, quia armatura ista terribilis et domus fuit nimis potens diu in Lombardia. Unde primo nota quod uipera est serpens strictus superius, amplior inferius, habens caput dentatum, os acutum, sed masculus tantum duos dentes inferius, et alios duos superius correspondentes illis; foemina autem habet plures: et in hoc cognoscitur morsus masculi a morsu foeminae, ut dicit Auicenna. Et de isto animali Plinius et multi dicunt quod exitus superfluitatis est sicut puncta acus, ideo non potest concipere nec parere sicut alia animalia; quod totum Albertus magnus reputat falsum, et dicit quod numquam natura dedit actum, cuius non daret naturalem potentiam et facultatem; ideo dicit, quod omnia genera serpentum concipientium primo oua, et postea parientium animal propter duas sui uteri dispositiones dicuntur uiperae, quasi ui intrinseca parientes. Ad propositum ergo domus uicecomitum de Mediolano portat uiperam pro armatura, quae tenet infantulum totum sanguineum in ore, quem nunc deglutit, nunc euomit, sed tenet in continuo cruciatu. Uult ergo dicere Ninus, quod Beatrix plus esset honorata gallo, armatura primi uiri, aue domestica, quam uipera, armatura secundi uiri, serpente feroci; qui gallus naturaliter inimicatur serpenti. Circa secundum, uidelicet circa potentem domum est sciendum, quod primus promotor domus uicecomitum fuit cardinalis Octauianus de Ubaldinis, qui fecit fieri Othonem uicecomitem capellanum suum, archiepiscopum Mediolani; qui uir astutissimus rogauit eumdem, ut faceret fieri Raymundum de la Turre patriarcham Aquileiae, ut illi de domo sua sequerentur eum: et sic factum est. Qui Raymundus tenuit patriarchatum uiginti sex annis; et fuit frater domini Alemanni, qui primus fuit capitaneus Mediolani. Igitur anno Domini MCCLXXUI expulsis dominis de la Turre de Mediolano, qui diu fuerant potentissimi, Otho cum suis intrauit Mediolanum cum isto modo et pacto, quod plures ex nobilioribus domibus eligerentur capitanei, qui regerent ciuitatem successiue, quorum primus fuit dominus Maffaeus uicecomes nepos eius, ob reuerentiam eius. Cum autem Maffaeus diceret in fine anni patruo suo, officium finiri, Otho extorsit gladium de uagina nepoti, et dixit: Eripe a me, si potes, hunc gladium. Ille notauit dictum, et continuauit regimen. Iste Maffaeus fuit prouidentissimus tyrannus; et sua solertia fecit multa magnalia, et uixit ultra nonaginta annos, et usque ad mortem uiguit magno intellectu. Cum autem Maffaeus uellet omnia sibi, et non participaret consortibus suis et aliis, expulsus fuit de Mediolano; et illi de la Turre cum uiribus patriarchae uenerunt supra Mediolanum cum magno exercitu et magnis potentibus Lombardiae. Et breuiter opera Alberti Scotti de Placentia, Guidottus de la Turre intrauit Mediolanum, et paulo post factus est capitaneus; duxit asperum dominium ualde, et multum persequutus fuit Maffaeum et filios, ita quod quasi reduxit eos ad nihilum. Unde fugientes paupercule de terra in terram, reduxerunt se ad unum paruum castellum in comitatu Ferrariae, propter affinitatem Beatricis, de qua dictum est. Guidottus non contentus persecutione, illudens fortunae Maffaei, de industria misit hominem curialem sagacem ad eum, qui fecit Maffaeo duas petitiones, scilicet, quomodo stabat, et quando sperabat redire Mediolanum. Maffaeus prudens lepide respondit ad primum; et subito dixit: Uidetur mihi bene stare, quia scio uiuere secundum tempus. Ad secundum dixit: Quando peccata domini tui praeponderabunt meis, tunc reuertar Mediolanum. Guidottus facta sibi relatione per uirum curialem, dixit: Bene lucrifecisti palafredum et robam. Et ista bene sunt uerba prudentissimi Maffaei. Et sic fuit in breui. Nam Maffaeus reintrauit Mediolanum, quando minus sperabatur, reductus per Henricum UI. Iste Maffaeus habuit quinque filios, quorum primus fuit Galeatius, qui successit patri in dominio, et Azo filius eius tenuit dominium post eum. Secundus fuit Iohannes archiepiscopus Mediolani, uir satis simplex, sed multum regebatur consilio suorum consiliariorum. Et fuit summus cum Luchino tertio genito, et defuncto Luchino (qui fuit iustissimus tyrannus) Iohannes solus regnauit. Hic fuit potentissimus; nam ultra terras Lombardiae, quas tenuerat Luchinus, habuit Bononiam et Ianuam cum omni iurisdictione sua. Quartus fuit Marcus miles strenuissimus armorum. Quintus Stephanus, qui dum propinaret poculum Bauaro, et uellet illi dare uenenum, ut ordinatum erat cum fratribus, Bauarus praesentiens, dixit: Bibe tibi; qui coactus bibere mortuus est. Hic Stephanus fuit pater Barnabouis et Galeatii, qui duo diebus nostris ita lacerant Lombardiam. 
+
+Ad primum ueniens dico, quod poeta describit unum mirabile somnium; unde attende quod istud capitulum est ualde difficile et subtile, ideo poteris uidere si Dantes fuit mirabilis poeta. Uolens ergo describere somnium primo praemittit somnum, describens horam temporis qua obdormiuit; et sententialiter non uult aliud dicere, nisi quod dedit se somno, exigente natura, circa finem tertiae horae noctis iam surgente aurora lunae, quae in quarta hora noctis apparere debebat: describit ergo auroram lunae poetice, dicens: {La concubina di Titone antico}. Sed aduerte quod ista litera uidetur multum difficilis et dubitabilis, quia poeta uidetur dicere unum quod numquam fuit dictum uel fictum per alium poetam, scilicet quod aurora lunae sit concubina Titonis; ideo aliqui dixerunt quod autor describit hic auroram solis, sed hoc est falsum et impossibile si quis bene consideret literam istam. Dico ergo quod simpliciter describit auroram lunae; sed cum uocat eam concubinam Titonis, dico et credo, quod poeta noster de nouo hoc fingit, sicut saepe, imo quasi semper facit nouas fictiones in omni materia. Considerauit enim quod omnes poetae dant auroram solis in uxorem Titoni; ideo ipse dat illi amicam, scilicet auroram lunae, quia uxor stat prope uirum, amasia uero a longe. Uult ergo dicere, quod erat tertia hora noctis primae, quia aurora lunae iam surgebat, quae est concubina Titonis. Ad cuius intelligentiam debes scire, quod Titon filius Laomedontis regis troiani non iure, sed uiribus et auxilio fortunae acquisiuit certam terram in extremo orientis, cuius fuit rex: ideo poetae finxerunt quod Titon esset maritus Aurorae, quia habuit terram, unde uenit auroram subiectam sibi, sicut uir habet uxorem, et ex ea procreauit filium nomine Memnonem, qui in auxilium regis Priami uenit ad Troiam dum obsideretur a graecis, et fuit ibi bellando peremptus, sicut scribit Uirgilius. 
+
+Ad primum ueniens dico, quod poeta praemittit orationem quam cantant isti superbi, quia, scilicet, cantant orationem dominicam, dicentes: {Pater noster}. Sed antequam ueniam ad expositionem literae, est primo praeuidendum, quod aliqui mirati sunt, imo quasi truffati, cur poeta inserat hic istam orationem communem, quam sciunt omnes pueri et puellae. Ad quod dico, quod non inutiliter, non superflue hoc fecit, cum in ea sint multi passus non bene intellecti; ideo ipsam ponit, et in quibusdam punctis exponit. Et est notandum quod poeta potius ponit istam orationem sanctam hic, quam alibi, quia isti superbi damnabilius peccauerunt, et plus fecerunt contra istam orationem; ideo orationem perfectissimam omnium canunt. Ad cuius perfectionis intelligentiam uolo te tota mente notare, quod oratio est perfectissima; primo ratione autoris est excellens et authentica, quia non a discipulo uel propheta, sed a Dei sapientia instituta; ratione materiae est sufficiens et completa, cuncta necessaria homini comprehendens; ratione formae, quia breuis et expedita. Sic enim decuit ut uerbum abreuiatum faceret Christus in oratione, ne quis de ignorantia eius posset se excusare, quasi tardus ingenio uel ineptus ad studium; ergo bene est oratio perfectissima; unde Augustinus: Si per omnia sanctarum precationum uerba discurras, quantum existimo nihil inuenies, quod ista non contineat uel excludat. Ista ergo oratio non continet nisi bonum, quod patet discurrendo per omnes petitiones. In duabus enim primis petimus consequi ultimum finem; et prima enim, quae est sanctificetur, petimus dilectionem nostri in Deum. In duabus sequentibus petimus quae per se sunt utilia ad finem ipsum consequendum, unum quidem directe, cum dicimus fiat; aliud uero instrumentaliter cum dicimus, panem. In tribus sequentibus petimus quae utilia sunt per accidens: in prima quidem rationem peccati, cum dicimus, et dimitte; in secunda, superationem hostis, cum dicitur: et ne nos; in tertia liberationem a malo, cum concluditur: sed libera. Quia uero in omni deprecatione beneuolentia reconcilianda est eius quem deprecamur, ut ait Augustinus, ideo breuis praemittitur prologus, scilicet, Pater noster qui es in coelis, in quo disponitur animus deprecantis: primo per hoc quod dicitur Pater: dulce uerbum est, ubi olim terribiliter dicebat: ego Dominus, ego Dominus, nunc uult appellari Pater, et sic fiduciam praestat obtinendi quod petitur filiis adoptionis. Quanta cura ergo debet conari qui dicit: Pater noster, quod tanto patre non sit indignus: et dicit noster, et non meus, ut confitearis filiationem esse communem aliis, et non uelis derogare iuri fratrum tuorum. Pater enim est specialiter solius Christi, sed generalis omnium. Et quia uoluntas exauditionis ostenditur inesse Deo, per hoc quod dicitur Pater, ita et potentia per hoc quod dicitur, qui es in coelis; sed cum sit ubique, dicitur potius esse in coelo, quia ut dicitur primo coeli et mundi, propter incorruptionem coeli omnes posuerunt coelum locum spirituum. Dicit ergo poeta in litera inuocatiue: {O Padre nostro, che nei cieli stai}; et declarat quomodo sit in coelis, dicens, {non circonscritto}, quia non continetur a coelis, sed solus est omnia continens, ut ait Augustinus; nam immensitas diuinae magnitudinis est, ut intelligamus eum intra omnia non inclusum, extra omnia non exclusum; unde non est magis in coelo quam in terra uel alibi, sed constituit sibi locum excelsum et luminosum, in quo angeli et beati contemplarentur eum. Unde dicit: {ma per più amore ch'ai primi effetti}, scilicet, angelis ab initio seculi, {di lassù tu hai}; quia magis diligit eos, et diligitur ab eis. 
+
+Et ne sua petitio uideatur uana ostendit, quod merito debeat sperare conductum, dicens, {tu scaldi il mondo}, tamquam lampas indeficiens, {tu sour'esso luci}, omnia illuminans, et ideo: {li toi raggi den sempre esser duci}, omnium itinerantium per omnem callem, {saluo s'altra ragion in contrario non pronta}; et est pulcerrima metaphora. Sicut enim sol sensibilis semper illuminat mundum, et tamen interdum nubes uel nebula eripit nobis conspectum eius; ita lux diuinae gratiae semper illuminat nos, nisi tenebra peccati priuet nos illa. Sed antequam ulterius procedam, lector, nolo praetermittere quaestionem difficillimam quae oritur hic; quare scilicet poeta noster tam curiose et seriose hic pertractat de inuidia, de cuius poena nullam mentionem fecit in inferno; nec minus uidetur dubitandum de uana gloria, de qua tam egregie iam tractauit hic, et in inferno uidetur omnino praeteriisse. Ad cuius fortis nodi dissolutionem est dicendum, quod poeta potest dici punisse inuidiam et inanem gloriam in inferno, sed implicite et occulte. Considerauit enim, quod ista duo uitia, licet uideantur diuersa et habere diuersos effectus a superbia, tamen ambo sunt ab uno stipite et magis adhaerentia matri quam caetera; nec tam superba et diligens mater potest ex aliqua parte se conuertere quin has duas filias semper secum trahat. In purgatorio uero de his tractat explicite et aperte, quia duplicem habuit respectum secundum duo diuersa loca. Homo enim positus in inferno, idest in statu uitiorum, non cognoscit nec discernit peccata, nisi in communi et in confuso, sicut in materia praesenti, dicit aliquando superbus: bene cognosco uitium meum, bene scio quod sum superbus; sed non dicit: sum inuidus, sum gloriosus, sum temerarius, et ita de aliis filiabus superbiae. Sed positus in purgatorio, idest in statu poenitentiae, discernit et ruminat omnia tam principalia quam accessoria, et de singulis dolet, et poenitentiam agit; sicut etiam potes uidere, quod in inferno sub inuolucro tractauit in uno capitulo de auaritia, prodigalitate, iracundia et accidia in generali et compendiose, non nominando in speciali aliquem auarum, prodigum, irosum et accidiosum. In purgatorio uero tractat de singulis distincte, diffuse; de singulis faciens non unum capitulum sed plura, et in singulis nominatim, notans aliquos tali uitio. Sed hic statim suboritur alia dubitatio, quae non uidetur habere minus difficultatis. Hic enim obiiciet aliquis et merito: si poeta in purgatorio magis minute exquirit et discutit peccata, quare ergo in purgatorio non punit et purgat tot species uiolentiarum et fraudium, quas tanta arte et studio describit et distinguit in inferno? nam in toto purgatorio nihil dicit de blasphemis, desperantibus, foenerantibus, et contra naturam agentibus; similiter nec de adulatoribus, furibus, diuinatoribus, scismaticis, falsariis, proditoribus, de quibus singulatim tractat in inferno? Dicendum breuiter, ut mihi uidetur, quod hic diligens trutinator in purgatorio tractat diligenter de septem peccatis principalibus eorum maxime qui peccauerunt per incontinentiam, quia de talibus inueniuntur multi qui ueniunt ad purgatorium et poenitentiam in uita, uel in morte. Sed illi qui peccant per malitiam raro ueniunt ad purgatorium in uita uel morte; ideo de talibus noluit facere tractatum per se sicut fecerat in inferno. 
+
+{La casa Trauersara.} Hic Guido non contentus nominasse supra solum Petrum Trauersarium de Rauenna, nunc nominat ipsam stirpem, quae fuit tota clara et aliam familiam famosam ualde de dicta terra; unde dicit: {la casa Trauersara}. De ista domo fuit alius miles magnus princeps in Rauenna, scilicet Paulus Trauersarius, qui simul cum uiribus uenetorum expulit Salinguerram principem de Ferraria, {e gli Anastagi}: isti fuerunt magni nobiles et potentes, a quibus una porta in Rauenna usque hodie denominatur porta Anastasia. De ista domo fuit nobilis miles dominus Guido de Anastasiis, qui mortuus est per impatientiam amoris cuiusdam honestissimae dominae, quam numquam potuit flectere ad eius amorem. Fuerunt et aliae familiae clarae in Rauenna, sicut familia Honestorum, de qua fuit nobilis adolescens Anastasius de Honestis, qui amoratus de filia pulcerrima Pauli Trauersarii, tandem illam habuit in uxorem, sicut honeste scribit Boccaccius, curiosus inquisitor omnium delectabilium historiarum. Et hic nota, lector, quod poeta noster facit hic istum Guidonem nominare aliquos uiros claros saeculares modernos, quia sic conueniebat uiro militari. Sed alios uiros illustriores antiquiores genuit haec patria, sicut Petrum Damianum, de quo poeta scribit capitulo XXI Paradisi, et Romualdum de Honestis, de quo scribit capitulo XXII Paradisi. Nota etiam, quod Rauenna est tota sphaerica, habens muros antiquissimos, amplissimos magis infra terram quam supra, signum magnae uetustatis; ubi quondam Caesar facturus ciuile bellum, moram traxit, tamquam in confinio prouinciae suae, ut scribit Suetonius; quam duo flumina amplectuntur, quae ibi coniunguntur in unum; habuit portum capacissimum, qui modo repletus est. Rauenna templorum multitudine et pulcritudine est decorata, fide catholica insignita; nam ab initio fidei, Petrus misit Apollinarem discipulum Rauennam ad seminandam fidem; ex quo tempore fuit postea potentissima, temporibus gothorum, langobardorum, et uandalorum; habuit saepe reges; multa et magna proelia fecit et tulit, licet hodie sit tantum languida et exhausta; sed decrepita amisit uires suas proxima occasui. Sicut enim scribitur in libro Chronicae Rauennae, qui dicitur pontificalis, Rauenna condita est a pronepotibus Noe post Diluuium ante Natiuitatem Christi per annos duo millia quadringentos nonaginta nouem. Quod non credo, quia de tam longa antiquitate nulli autores authentici, quos ego uiderim, aliquid scribunt. Rauenna enim fuit colonia sabinorum, ut dicit Plinius; et dicunt quidam sequentes opinionem communem, quod sic dicta est, quia ratibus uenientes condiderunt eam. Non mirum ergo, si poeta nobilis elegit sibi uiuere et mori in nobili ciuitate, ubi iacet apud locum Minorum in tumulo ualde graui. Et certe dignius quiescit Dantes in terra madida sanguine martyrum, in qua fuit honoratus in uita, quam in terra maligna et ingrata, ut ipse ait, de qua uiuens digne factus est exul. Et concludit poeta de duabus familiis praecipuis de Rauenna: {e l'una e l'altra gente}, scilicet, genus Trauersariorum et Anastasiorum, {è diretata}, quia non extat haeres suus. De quo dolendum est. 
+
+Et ponit responsionem suam ad Uirgilium, dicens: {diss'io: o dolce padre mio, se tu m'ascolte, io ti dirò ciò che m'apparue}, in uisione quam feci, {quando le gambe mi furon sì tolte}, sicut tu uides, quia amisi omnes uires corporis ex magna perturbatione animi. Et hic nota quod poeta noster subtiliter fecit istam fictionem: fingit enim se ita fessum et fatigatum ista uisione, qua debebat potius esse uigoratus contra impetum irae, ut per hoc det intelligi, quod ira quae est appetitus uindictae, est ita naturalis homini, quod Homerus dixit, quod ira est dulcior melle distillante. Durissimum ergo uidebatur sibi quidquid uiderat in fictione illa, scilicet, quod deberet more Mariae se habere ad filium, quando esset prouocatus ad iram; et quod deberet more Pisistrati remittere iniuriam factam in filiam suam; et quod more Stephani deberet parcere dantibus sibi innocenti mortem, quia increparet illos iuste. Certe uidebatur sibi difficilius parcere offendenti, quam superbos humiliari, et inuido misereri. Ipse enim aliquando appetiuerat uindictam, quod maxime faciunt florentini; et uere ita uidetur difficile homini parcere, quod multi constituti in articulo mortis, cum in caeteris essent bene dispositi, nulla ratione uel persuasione potuerunt inclinari ad parcendum. Sic ergo uide quod istud capitulum est ualde subtile in multis passibus suis.
+
+{In sul paese.} Ista est quarta et ultima pars huius nobilis capituli, in qua hic nobilis Marcus ad dilatandam hanc materiam, pro confirmatione dicti sui describit mutationem Lombardiae, quae propter discordiam papae et imperatoris amisit bona temporalia et spiritualia. Et ad huius literae expositionem oportet breuiter perstringere aliqua de Friderico II, de quo aliqua scripsi Purgatorii capitulo III. Fridericus ergo, elatus magna potentia multorum regnorum et nobili prole proborum filiorum, temporalia et spiritualia conculcabat: propter quod fuit excommunicatus ab Honorio III papa et stetit contumax sex annis. Honorio mortuo, successit in pontificatu Gregorius IX de Anagnia, qui sedit quatuordecim annis; quo tempore Fridericus habuit inexorabile bellum secum. Post hoc Fridericus magna classe nauali transiuit ad Terram Sanctam, ubi priuauit regno Hierusalem Iohannem Brenensem socerum suum; de quo fecit se coronari anno Domini MCCXXXU. Gregorius IX, audita pace ficta quam Fridericus fecerat cum Soldano, dedit operam, quod dictus rex Iohannes intraret regnum Apuliae, quod totum fecit rebellare Friderico. Sed Fridericus, uelut ardens fulmen belli, cum summa celeritate reuolauit in Italiam cum duabus galeis, et totum regnum celerius recuperauit: et ultra hoc occupauit patrimonium sancti Petri, ducatum Spoleti et Marchiam Anconae, ducens secum saracenos de Nuceria, quos traxerat de Sicilia de montibus Drepani, ut Sicilia esset tutior et Apulia subiectior. Deinde cum Gregorius ordinasset Concilium contra Fridericum, magnus numerus praelatorum ueniens de partibus Galliae, captus fuit apud Pisas, quos postea Fridericus pauperrime dimisit, instante Ludouico rege Franciae: et tunc natum est bellum inter ianuenses et pisanos. Post hoc Fridericus aspirare coepit ad dominium Lombardiae. Unde sentiens, quod Mediolanum, Parma et Bononia et plures aliae terrae Lombardiae et Romandiolae coniurauerant cum ecclesia contra eum, descendit de regno in Lombardiam magnis uiribus; et post multa proelia mediolanenses totis uiribus suis, ecclesiae et colligatorum, cum uenissent in auxilium brixiensium, concurrerunt cum Friderico in loco dicto Curte Noua; et post acre proelium mediolanenses debellati sunt cum magno damno suorum et exaltatione Friderici, qui in illa pugna strenue se gesserat. Cuius rei dolore Gregorius infirmatus mortuus est Romae paulo post: Fridericus uero uictor cepit magnam partem Lombardiae et Romandiolae. Quo tempore habuit elephantem, ad quem uidendum confluebant multi de populis Lombardiae. Tandem creatus est papa Innocentius IU uir nobilis ianuensis ex nobilibus de Flisco, anno Domini MCCXLI, qui sedit annis undecim et repleuit ecclesiam multis cardinalibus ex diuersis partibus christianitatis. Quo audito Fridericus turbatus, fertur dixisse: Heu! perdidi amicum meum; praesagiens quod futurum erat. Nam Innocentius, prudens et magnificus, uidens potentiam et contumaciam Friderici, qui quasi totam possidebat Italiam, fecit armari apud Ianuam uiginti galeas per consortes suos; et cum cardinalibus et curia iuit de Roma Lugdunum, supra Rhodanum, ubi celebrato concilio, cui interfuit bonus Ludouicus rex Galliae, damnauit et excommunicauit Fridericum. Interim consanguinei Innocentii et amici ecclesiae, expulsi de Parma, intrauerunt Parmam cum consensu populi. In quorum auxilium continuo uenit Gregorius de Monte Longo legatus ecclesiae cum mediolanensibus, placentinis et mantuanis, et parauerunt se ad defensionem. Fridericus indignatione plenus et ira, contractis magnis uiribus, et Eccelino de Romano, obsedit Parmam, et fecit ibi Bastitam magnam in formam ciuitatis, quam Uictoriam appellauit, iurans numquam recedere, nisi Parma capta, quam conceperat destruere, et transferre Uictoriam. Igitur Friderico impugnante et ecclesia defensante Parmam per spatium sex mensium, saeuitia hyemis cogente, militia ciuitatum utrinque ad propria remeauit. Fridericus uero remansit in Uictoria, expectans tempus aestatis, spe expugnandae ciuitatis, quae penuria uictualium paruo tempore poterat resistere. Ideo Fridericus, paruipendens obsessos, die quadam iuerat extra Uictoriam ad Falconem. Tunc parmenses quasi desperati furiose exeuntes, inuaserunt Uictoriam, quam captam ferro et igne destruxerunt, et praeda magna ditati sunt. Fridericus uero Cremonam fugiens uix euasit, amissis iocalibus suis et corona, quam habuerunt parmenses. Haec gesta sunt die Martis prima februarii anno Domini MCCXLUIII; et anno sequenti Henricus filius eius bellicosus captus est a bononiensibus apud Mutinam: qua uictoria bononienses elati sunt ualde. Deinde altero anno Fridericus mortuus est, nihil de tanta potentia secum trahens, nisi sarcinam peccatorum. Nunc descendendum est ad literam, quam sic ordinabis, {ualore e cortesia}, idest, uiri ualentes et liberales, {trouarsi solea in sul paese}, scilicet, in Marchia Taruisina et Lombardia, {ch'Adige e Po riga}, idest, balneat; quia Athesis nobilis fluuius labitur per Marchiam Taruisinam, per ciuitatem Ueronae; quae regio dicto tempore fuit crudeliter afflicta per Eccerinum de Romano, confoederatum cum Friderico; sicut Padua, Uerona, Uicentia, Taruisium. Padus uero nobilissimus fluuius diuidit Lombardiam per medium; quae regio fuit miserabiliter lacerata per Fridericum, ut patet ex dictis. Et hic nota, quod iste Marcus bene nouerat dominos et uiros nobiles utriusque riperiae, quam solebat saepe frequentare, et mores laudabiles uirorum et mulierum referre. Unde semel discurrens per riperiam Padi, dum iret de Ferraria Rauennam, audiens multum commendari Margaritam consanguineam Azonis III, marchionis estensis, intrauit Argentam, ubi illa erat, tentaturus ueritatem. Margarita autem ualens, et bene morata, cum audisset de fama Marci, recepit ipsum laetanter; cui Marcus magnifice loquens, ait: Illustris domina, alta uirtus tua ubique nota conduxit me huc, ut gloriari possim uidisse et audiuisse dominam, quae excedit caeteras nobilitate generis et uirtute animi. Marchionissa, uolens experiri circumspectionem Marci, prudenter respondit subito: Certe, Marce, non possum de te dicere illud bonum, quod tu de me dicis. Et Marcus continuo dixit: Immo bene potuissetis, si uoluissetis de me mentiri, sicut ego mentitus sum de uobis. Ex quo domina subridens, perpendens uerum esse, quod de Marco audiuerat, donauit illi certum iocale, et permisit ire ad uiam suam. Et hic nota quod Marcus nouit facere mirabilia scommata, quia bonum scomma debet mordere auditorem ut ouis, non ut canis; et debet fieri praesto et sine mora. De qua materia pulcre tractat Macrobius libro Saturnalium. Et dicit Marcus: {prima che Federigo auesse briga}, idest, bellum cum ecclesia cum Innocentio IU. Et subdit Marcus, nunc esse contrarium in Marchia et Lombardia; unde dicit: {or può sicuramente indi passarsi}, per dicta loca, quae sunt derelicta a bonis, {per qualunque}, scilicet, prauum, {lasciasse per uergogna di ragionar co' buoni}, quia sunt ibi rari, {o d'appressarsi}, illis bonis. Quasi dicat: quicumque uerecundaretur colloqui et conuersari cum bonis et curialibus potest audacter transire per has partes, quia inueniet multos de suis uiles et uitiosos.  
+
+{Un mese.} Hic Adrianus ostendit, qualiter modica experientia cognouit importabile pondus papalis dignitatis dicens: {Un mese e poco più proua' io come pesa 'l gran manto}, per mantellum Petri dat intelligi papatum, et maxime, {a chi dal fango il guarda}, sicut a labe auaritiae, gulae, et luxuriae, quae foedant uirtutes omnes, ut iam dictum est in prima parte. Et hic nota, quod uere laboriosum est onus pontificale, si debeat bene seruari immaculatum. Et magis experto poterat credere Adrianus, scilicet sanctissimo papae Gregorio I, qui in multis libris et locis dolet et deplorat istud grauamen; ex quo ostendit sarcinam illam nimis molestam esse omnibus, qui custodiunt illam illaesam. Ideo bene Coelestinus IU quasi mortifero fasce deposito, cum gaudio et laetitia solitudinem repetebat, nisi retractus fuisset opera Bonifacii; et tamen in illo priuato carcere sancte uixit, et animam feliciter Deo reddidit; ubi Bonifacius infeliciter et desperate uitam finiuit. Et confirmat dictum suum per comparationem claram, dicens: {che men mi sembran tutte l'altre some}, idest, quia caetera onera, quantumcumque grauissima, uidentur leuissima in comparatione ad istud. Et hic nota, quod uere nullum onus est par isti; nam qui summum pontificatum adeptus est, omnium curas, omnium sarcinas in se ipsum transtulit; quoniam intrauit mare magnum cum parua nauicula, quae semper agitatur turbine omnium uentorum; et ex libero factus seruus in magnam miseriam incidit: omnium enim linguae de eo loquuntur, et lacerant eius uitam, et quidquid mali fit ubique totum ex illo, quasi uno fonte malorum, prouenisse dicunt. Ideo bene alius papa Adrianus, natione anglicus, dicebat, quod pastor erat similis uentri, contra quem olim omnia membra iniuste coniurauerunt, ideo iuste defecerunt. Nam stomachus quasi seruus publicus dispensans omnia omnibus alimenta subtraxit. Ideo, ut breuiter concludam, summus pontificatus, si bene geritur, est summus honor, summum onus, summa seruitus, summus labor: si uero male, est summum periculum animae, summum malum, summa miseria, summus pudor. Ergo dubium est ex omni parte negotium. Ideo bene praefatus Adrianus papa quartus dicebat, cathedram Petri spinosam et mantum eius acutissimis per totum consertum aculeis, et tantae grauitatis, ut robustissimos premat et conterat humeros. Et concludebat: nonne miseria dignus est, qui pro tanta pugnat miseria? Et dicit: {un mese e poco più}, quia stetit in papatu forte quadraginta diebus. Et hic nota quod cum omnis hominum uita sit breuis, regum est breuior, pontificum breuissima. Unde multo maior numerus pontificum, quam imperatorum inuenitur. Quia raro aliquis uocatur ad culmen tantae dignitatis, nisi senex uel uergens in senium.
+
+Unde infelix, in quo auaritia fixit radices suas, pacisceretur cum quocumque de quota parte uitae suae, si posset uendere alteri tempus sibi datum a natura: {perchè men paia il mal futuro e 'l fatto}. Hic Hugo amare commemorat facinus impium quod praegrauat caeteris. Ad cuius intelligentiam est utile scire, quod Philippus Pulcer rex Franciae, conceperat indignationem contra Bonifacium UIII, qui promiserat facere Carolum de Ualois fratrem suum imperatorem romanorum, quando uenit pro paciario in Tusciam; sed nihil seruauerat, quia audisti quam ualenter se habuerit; immo eodem anno confirmauerat Albertum ducem Austriae. Ideo Philippus indignatus superbe tenebat et honorabat Stephanum de Columna inimicum eius, et beneficia conferebat in Francia pro uoto suo. Propter quod Bonifacius magnanimus et alti cordis factus est palam sibi infestus; et ad iustificandam causam suam fecit citari praelatos Franciae ad concilium et Philippum prohibentem et contumaciter recusantem se subditum Ecclesiae, temporaliter excommunicauit. Philippus obiiciens multa crimina Bonifacio, dicebat ipsum fore deponendum; sic hinc inde accenso igne irarum et discordiarum, alter in alterius perniciem coniurabat. Bonifacius irritabat flandrenses contra regem, et Albertum electum inuitabat in Italiam. Philippus peiora meditans de consilio Stephani misit quemdam legatum suum in Tusciam cum Musatto Francesio milite florentino. Qui uenientes in comitatum Florentiae, ad Stagiam castellum dicti Musatti, simulabant sagaciter agere de bono pacis; et clandestine cum magnis pecuniis et donis, corruptis multis proceribus Campaniae et Anagniae, ordinauerunt capere Bonifacium in patria; ubi stans intrepidus nihil tale sentiebat. Quo facto Sciarra de Columna cum tercentis equitibus et multis amicis et mercenariis peditibus, sub uexillo regis uno mane intrauit Anagniam cum clamore; et ingratus populus secutus est signa regalia, et cinxit papale palatium. Bonifacius audito tumultu, omnium auxilio destitutus, tamquam magnanimus dixit secum: Ex quo debeo mori per proditionem ut Christus, moriar ut uicarius Christi. Et continuo assumpto habitu pontificali cum clauibus, conscendit papalem sedem. Sciarra cum suis, uolente Deo, ut sancta dignitas seruaretur intacta, non iniecerunt manus in eum, sed illum solis uerbis lacessitum, sub honesta custodia relinquentes, conuersi sunt ad rapiendum thesaurum. Post tertiam diem populus Anagniae recognoscens errorem suum, ruens in arma, duce Luca de Flisco cardinali, expulit Sciarram cum complicibus. Bonifacius liberatus tertia die more Christi non potuit laetari, indurato corde dolore. Sed recedens cum curia, uenit Romam ad sanctum Petrum, cum intentione celebrandi concilium, et faciendi altam uindictam de iniuria atrocissima facta sibi per regem; sed intenso dolore superante animum eius, conuersus in rabiem furoris, coepit se rodere totum; et sic uerificata est prophetia simplicissimi Coelestini, qui praedixerat sibi: Intrasti ut uulpes, regnabis ut leo, morieris ut canis. Uide igitur si iuste poeta detestatur tam crudele scelus in Philippo. 
+
+{E le romane.} Hic poeta, tacta sobrietate Mariae, quae fuit perfectissima mulierum, nunc adducit exemplum unius generis mulierum clarum, et bene. Poterat enim dicere hic aliqua mulier: non sum Maria, quae repleta est spiritu sancto, immo sum foemina fragilis, quae habeo appetitus inordinatos; ideo ecce exemplum non unius sed multarum paganarum. Nam romanae olim, ut est apud Ualerium, non bibebant uinum ne in aliquid dedecus prolaberentur. Unde narrat ipse Ualerius de Romano, qui mactauit uxorem fuste, quam reperiit bibisse uinum furtim. Nam ab ebrietate ad libidinem faciliter fit transitus, maxime in muliere; nam quicumque uinum appetit uitiis ianuam aperit; tamen romani permittebant eis licenter cultum personae. Et tamen Seneca iam tempore suo conqueritur quod mulieres non minus potant quam uiri, et uiros uino prouocant; et dicit quod olim non patiebantur caluitium neque podagram sicut nunc. Dicit ergo poeta quod illa eadem uox ueniens ab arbore dixit: {E le romane antique furon contente d'aqua per lor bere}; utinam contentarentur hodie uno et simplici uino. 
+
+{Non credo.} Hic poeta manifestat extremam maciem istorum famelicorum per unam pulcerrimam comparationem et propriissimam. Ad cuius cognitionem est primo sciendum, quod sicut fingit Ouidius libro octauo maioris circa finem Erisicthon de Thessalia uir sacrilegus temere spernebat deam Cererem et colentes eam, adeo quod nemus consecratum illi dicitur uiolasse; et uni ex famulis formidanti incidere quercum dedicatam deae in furore amputauit caput, et arborem ipsam prostrauit ad terram. Irata dea altam uindictam fecit de homine insano: nam immisit famem inauditam in uentrem eius; unde Erisicthon in nocte somniabat comedere, uane uorans uentum, et crescente in dies fame uendidit et comedit omnia sua; nam quod satis fuisset uni populo non sufficiebat uni homini, et quanto plura uorabat, tanto plura appetebat more ignis. Demum omnibus consumptis uendidit unicam filiam suam pluribus uicibus, et ad tantam extremitatem deuenit quod coepit comedere membra sua uorans se ipsum. Uisa fabula, considera ueram allegoriam quae latet sub cortice literae. Erisicthon namque figuratiue est gulosus qui inconsulte spernit Cererem deam bladi, quia scilicet, non contentus pane et uino et aliis fructibus terrae quaerit sapida summo artificio praeparata; ideo uindicta debita iusto iudicio Dei parata est, quia fames intrat corpus eius; nam si bene prandet, uult melius coenare; si multum bibit, semper plus appetit: et sic continuo magis ardet appetitus corruptus, ita quod in nocte somniando ducit labia et dentes, et uelut ignis consumit illud, de quo possent uiuere mille; quid ultra? hodie uendit campum, cras uineam, ut satisfaciat uentri importunissimo creditori. Consumpta pecunia, uendit domum, equum, uestem, ancillam, et absorbet et deglutit omnem substantiam suam; demum uendit filiam propriam, uxorem, sororem; quando prostituit pudicitiam alteri pro pretio ut respondeat improbae gulae. Postremo deficientibus omnibus uertit furorem in se ipsum, cum efficitur seruus alterius, famulator, adulator, leno, et quod est horribile dictu, comedit se ipsum dum uadit ad hospitale, imo ad fossatum; et ubi comedit omnia sua pediculi comedunt eum, et uermes paulatim ipsum adhuc uiuentem comedunt et rodunt. Ergo sic maledicta gula damnosissimum uitium, irremediabile malum. Nunc ad literam. Dicit poeta: {Non credo che Erisitone si fosse fatto secco}, idest, macilentus extenuatus, {a buccia strema}, sine aliqua carnositate, {per digiunar}, idest, propter famem, {quando più n'ebbe tema}, scilicet, cum coepit uorare se ipsum. 
+
+{Io.} Hic poeta manifestata fame maxima exemplo unius, manifestat ipsam exemplo multorum; ideo comparatio ista est propriissima ad factum. Et ad intelligentiam istius literae est sciendum, quod sicut habetur ex Iosepho et aliis multis autoribus tempore illius durissimae obsidionis, qua Titus Uespasianus premebat Ierusalem omnibus intolerabilibus incommodis, crudelissima fames et nulli alii comparanda plus quam caetera mala urgebat miseram urbem, de qua non possem breuibus uerbis dicere, quandoquidem homines stercora et urinas iumentorum coacti sunt capere; sed quod miserabilius fuit et cum lacrymis memorandum, mulier quaedam nobilis genere et diuitiis nomine Maria inuenta est in alia multitudine quae confluxerat ad urbem tempore obsidionis, ut alibi dictum est supra; cuius facultates tyranni primo inuaserant, deinde per momenta satellites latronum reliquias rapiebant, propter quod mulier indignatione et insania accensa saepe illos prouocabat maledictis ad interficiendum se; sed cum nullus uel ira uel miseria mactaret illam, nec aliqua uia posset quaerere uictum, fame et ira, pessimis consultoribus, instigante, armatur contra iura naturae. Nam assumpto infantulo quem lactabat dicere coepit: infelicis matris infelicior fili: in bello, fame, rapina latronum cui te reseruabo? Nam si uita sperari possit, iugo romanae seruitutis seruamur; sed iam nunc ipsam seruitutem fames praeuenit, et praedones peiores fame et seruitute nos premunt. Ueni ergo, mi fili, esto matri cibus, praedonibus furor, saeculis fabula, quae sola deficiebat miseriis iudaeorum. Et cum haec dixisset, simul filium iugulauit, et medium assauit, et reliquum reseruauit. Et ecce praedones incitati odore carnis, mortem minantes nisi cibum quem senserant daret. Tunc illa infuriata dixit: certe partem optimam reseruaui; et continuo detexit membra infantis; sed illi quamuis crudeles territi sunt nimis, nec potuerunt facere uerbum, uincente naturali pietate. Illa uero uultu crudeli ferocior latronibus, dixit: filius meus est, meus partus, meum peccatum, comedite; nam et ego prior comedi quae genui: nolite fieri misericordiores matre, aut foemina molliores. Illi trementes recesserunt, hunc solum miserae matri relinquentes cibum. Et continuo repleta est ciuitas flebili rumore, et quilibet abhorrebat factum uelut si ipse fecisset; et laudabant mortuos, postquam talium rerum non polluerentur auditu. Nunc ad literam: dicit poeta: {Io dicea, fra me stesso pensando: ecco la gente}, perfida iudaeorum, {che perdè Ierusalemme}, unde Iosephus narratis infinitis calamitatibus eorum, concludit; ut autem breuiter dicam, neque puto aliam ciuitatem unquam fuisse passam talia, neque ullam nationem post hominum memoriam ferocioris fuisse malitiae. Et ecce quando: {Quando Maria nel figlio diè di becco}, cum bucca. Et sic nota quod sicut Maria filia Ioachim hebraea uidit filium agnum immaculatum crudeliter affigi ligno crucis; ita nunc alia Maria filia Eleazari hebraea proprium filium innocentem crudelissimo affixit spito et dentes iniecit in eum. 
+
+Et ostendit quod sic expedit eis propter nimiam impudentiam earum. Unde dicit interrogatiue: {quai barbare, quai saracine fur mai?} quasi dicat: numquam uel nusquam, {cui bisognasse discipline o spiritali}, idest, uel spirituales, sicut excommunicatio; uel habitus bonus, qualem dedit beatus Gregorius mulieribus romanis, sub quo honeste latent; {o altre}, scilicet, uel disciplinae temporales, sicut statutum ciuitatis, uel poena officialis, quae uetat inhonestam et enormem decisionem pannorum circa collum; sicut aliquando factum est Florentiae propter istas barbagienses. Et hic nota, quod poeta noster meritissime facit inuectiuam contra istas. Nam nulli artifices in mundo habent tam uaria organa et diuersa instrumenta et subtilia argumenta pro exercitio suae artis, sicut mulieres florentinae pro cultu suae personae. Non enim contentae naturali pulcritudine, semper conantur addere, et contra omnes defectus incredibili arte sagaciter se armant. Nam paruitatem adiuuant cum planula alta; carnem nigram dealbant; faciem pallidam faciunt rubicundam; capillos faciunt flauos; dentes eburneos; mamillas breues et duras: et ut breuiter dicam, omnia membra artificiose componunt. Quid mulierum tuscarum mores referam, de quibus Gerius de Aretio satyram fecit ad imitationem Apuleii? Non solum autem mulieres tuscae, sed ubique terrarum intemperantes factae sunt, sicut Seneca ostendit de mulieribus romanis. Feminae autem florentinae uel Florentiae comedunt et bibunt, antequam uadant ad nuptias uel ad ecclesiam. 
+
+{Quando.} Hic Dantes tacto ortu solis describit dispositionem Beatricis erga ipsum solem, quae acutissime respiciebat in ipsum. Unde dicit: {Quando}, idest, in qua tam bona hora temporis, {uidi Beatrice}, quae parabat ducere me ad beatitudinem, {riuolta in sul sinistro fianco}, ubi primo erat a dextera currus, ut patuit in fine Purgatorii; uel hoc pro tanto dicit, quia erant oppositi nostro situi, ita quod sol ibat eis ad sinistram, ubi nobis uadit ad dexteram eundo uersus orientem, {e riguardar nel sole}, idest, aeternum solem iustitiae Deum. Et tangit perspicuum modum suae intuitionis per nobilem comparationem aquilae respicientis nostrum solem sensibilem. Et est hic fixa mente animaduertendum quod Dantes uidere meo non poterat facere perfectiorem comparationem nec magis propriam, si uolumus colligere nobiles proprietates aquilae. Aquila enim primo est auis magna ualde, talis est haec sacra scientia, et habet alas ualde magnas, rostrum magnum, et fortes ungues, ita ista aquila nobilis est regina aliarum auium, ita ista est super omnes quia diuina imperat et dominatur humanis. Aquila ultra caeteras aues uolat altius et uidet acutius, ita Beatrix sola ascendit coelum et uidet Deum: inquisitio enim theologiae est causa cognoscendi Deum; unde theologia uocatur scientia post naturam, quae est finis scientiarum et perfectio earum; ipsa enim est finis ad quem tendit omnis inquisitio et in ea quiescit. Aquila sola inter aues non fulminatur, teste Plinio, sicut nec laurus inter arbores; ita ista inter scientias non potest eclipsari, sicut ostensum fuit II capitulo Inferni. Aquila sola intueri potest radios solis, et filios non ualentes hoc facere non nutrit sed expellit; et ita Beatrix. Aquila est auis boni augurii non solum apud poetas, sed etiam apud historicos, et adhuc una penna aquilae coniuncta multis pennis anseris consumit eas; et dicit Albertus se fuisse expertum hoc in pennis alarum, ita uolatus istius altissimae aquilae deprimit uolatum aliarum scientiarum quae sunt tardae, sicut anseres respectu aquilae. Est etiam quaedam nobilissima aquila, quae non depascitur nisi corda aliarum auium, quas capit in nutrimentum sui; ita ista nobilissima scientiarum solum capit quaedam principia aliarum. Ad literam ergo dicit poeta: {aguglia sì}, idest, tam firmiter, {non gli s'affisse unquanco}, quasi dicat: quod aquila corporalis non tam fixe intuetur solem corporalem, sicut ista scientia spiritualis solem spiritualem qui Deus est. Et hic nota bene quod autor optime dicit; quoniam aquila non posset bene respicere rotam solis ex sola oculi puritate, quia lux solis fortissima, calidissima super oculum spericum et politum facit multas reflexiones radiorum ad medium oculi, ubi est humor glacialis, in quo sigillantur formae uisibilium, et reflexio illa calefacit et dissoluit humorem illum; ideo oculi lacrymantur quando quis uidet lucidum excellens. Oculus enim est quasi speculum animatum conuexum; sed natura solers et sagax dedit aquilae pupillam nigram et cilia grossa, ut melius resistat; et tamen non posset hoc facere diu, quia humor ille frigidus dissolueretur et corrumperetur: sicut simile uidemus in salamandra quae aliquandiu uiuit in igne, quia frigidissimae naturae extinguit ignem sicut glacies; sed si diu steterit in igne uincitur et moritur. Bene ergo dicit poeta quod aquila nunquam respexit solem, sicut nunc Beatrix: nam oculus intellectualis purissimus istius dominae quanto diutius et fixius respicit solem aeternum, tanto fortius uigoratur et conualescit. 
+
+Et claudit poeta capitulum primum, dicens: {quinci riuolse}, illa Beatrix, {inuêr lo cielo il uiso}, ut dirigeret meum uisum intellectualem in illud. Et hic ultimo nota, lector, quod uere non erat mirum sicut dicit ista domina, si iste homo ueloci et facili motu currebat nunc in coelum, et ferebatur in Deum, qui calcatis omnibus uitiis, purgatus omnibus peccatis peruenerat ad montem celsum tangentem coelum, ubi fuerat lotus duplici aqua mundissima, quarum altera induxerat obliuionem malorum, altera memoriam bonorum in animam depuratam ab omni affectionum perturbatione, sine superbia et cupiditate, quae sunt duae radices omnium peccatorum, receptus et inuestitus a septem uirtutibus quibus reuolabat in patriam, ubi felix uictor infestissimorum hostium, gloriosissimum triumphum suis meritis praedestinatum iam sperabat. Quid mirum, inquam, si diuinus hic poeta tanto cursu promissum brauium properanter petebat? ad quod nos tandem peruenire dignetur qui autorem uiuentem per omnes regiones coeli ad se trahere dignatus. Amen. 
+
+{L'acqua.} Hic poeta assignat rationem dissuasionis quam fecit, et causam quare ipse audet intrare; dicit ergo primo: {L'acqua ch'io prendo}, idest, materiam quam nunc assumo describendam, {giammai non si corse}, idest, nunquam ab alio descripta fuit poetice intelligas; et sic est quasi mare oceanum non nauigatum amplius ab alio quam ab eo. Et nota quod poeta bene dicit. Quis enim unquam excogitauit facere unum coelum artificiale, quale hic poeta mirabilis? Et in hoc tangitur eximia commendatio nostri poetae, quia nemo unquam ante eum poetice descripsit paradisum, similiter nec purgatorium; et sic non habuit quem imitaretur in duabus partibus sui poematis. Infernum uero si Homerus scripsit graece, et Uirgilius latine, tamen multum nude, breuiter et confuse; sed hic poeta nouum fabricauit infernum summo artificio mirabiliter fingendo noua genera suppliciorum. Quis enim unquam puniuit decem genera fraudium sicut ipse? quis descripsit talem arenam uiolentorum cum tam diuersis poenis? et talia multa, quae non sine magna utilitate et delectatione audientium quotidie leguntur: unde inferni liber plus habet artis, ut mihi uidetur. Nota etiam quod aqua quam autor nunc primo assumit percurrendam est profundissima omnium aquarum, ut testatur Augustinus. Audiui tamen quosdam ridenter dicentes, quod theologia, nisi moderni theologi admiscerent sibi philosophiam, tota staret in paruo libro parui pretii. Sed indignanter respondeo quod nimis impudenter mentiuntur, quoniam in nulla scientia inuenitur tam immensum uolumen, sicut Biblia in sacra scientia; imo forte in caeteris facultatibus non inuenitur tantus numerus librorum, quantus in diuina scriptura. Quis enim posset in uita tantum legere, quantum Augustinus scribere, qui circa mille uolumina edidit, etsi non fecisset nisi magnum uolumen super Psalterium? ut nihil dicam de Origene qui multa millia fecit, et de aliis infinitis. Et quia posset quis quaerere: unde uenit tibi audacia intrandi istam magnam aquam? respondet autor: quia habeo bona auxilia, scilicet, Palladis, Apollinis et Musarum. Ad quod est praesciendum quod, sicut patet apud diuersos autores, Minerua fuit femina, cuius origo ignota fuit; sed dicta est absque matre ex cerebro Iouis nata propter eius coelestem sapientiam; unde et uocata est Athena, idest, immortalis. Haec semper uirgo fuit inuentrix multarum artium; nam prima reperiit lanificium ignoratum antea omnibus, et opus texendi mira arte composuit; adinuenit prima oliuam et olei liquorem optimum; similiter artem militarem, peritiam armorum, calculum numerorum; ideo merito totum fuit celebrata per orbem, et praecipue apud Athenas. Modo ad propositum dicit poeta: ego nauigo istam aquam, quia habeo uentum prosperum, scilicet, fauorem Mineruae; unde dicit: {Minerua spira}, idest, infundit mihi spiritum sapientiae, {e conducemi Apollo}, quasi dicat: habeo bonum nautam et gubernatorem meae nauis, scilicet, Apollinem deum poetarum, cuius auxilium implorauit in praecedenti capitulo; et tertio habeo magnetem et acum, quae ostendunt mihi tramontanam, ad quam nauigo in isto magno mari. Unde dicit: {e noue muse}, musae dicuntur nouem deae poetarum, de quibus plene dixi primo capitulo Purgatorii, {mi dimostran l'Orse}; nam in nostro polo septentrionali sunt duae constellationes, scilicet ursa maior et minor, in qua est tramontana, ut dicetur clare XU capitulo huius libri; uel expone subtilius, {noue muse}, idest, nouellae, quia de nouo incipio poetare de uero Deo aeterno, non de aliis gentium, sicut fecerunt antiqui poetae, qui, teste Aristotele, fuerunt primi theologizantes de diis. 
+
+{Quei.} Hic poeta uolens animare ipsos scientificos ad sequendum suum opus, ostendit mirabilem effectum eius per unam comparationem pulcerrimam. Ad cuius intelligentiam nota quod socii Iasonis habuerunt duplicem admirationem; primo, quando uiderunt primam magnam nauim, cum Iason nauigauit mare, quod nunquam in antea fuerat; secundo, quando uiderunt ipsum dum peruenisset ad terram Colchorum seminare dentes serpentis, ex quibus continuo nati sunt homines armati. Ita ad propositum uult dicere autor: uos primo uidebitis magnam nouam nauim, idest, magnum opus nouum, quod antea non uidistis; secundo, uidebitis, quod ex re uili nascentur milites armati, idest, ex uerbis uulgaribus nascentur fortes sententiae. Ad literam ergo dicit Dantes: {Quei gloriosi}, idest, incliti iuuenes, qui uocati sunt argonautae; fuit enim flos iuuentutis Graeciae, {che passaro a Colco}; Colchi fuerunt populi in finibus Ponti, quod hodie dicitur magnum mare; nec terra eorum fuit insula, sicut quidam ignoranter scripserunt. Colchos Pompeius gloriosus dux romanus uicit in septentrione; {non s'ammiraron, come uoi farete}, supple, quando uiderunt primo Iasonem nauigantem, ut sit comparatio propria de nauigatione Iasonis ad nauigationem autoris: deinde, {quando uider Iason fatto bifolco}, idest, more bubulci arantem terram et seminantem dentes uipereos: haec historia nota est communiter apud omnes. Sed ut magis uideas, lector, quanto nobilis haec comparatio sit propriissima, uolo notes, quod Iason primus cum prima magna naui intrauit mare magnum; ita Dantes primus poeta cum magno ingenio intrauit mare magnum, idest, altam materiam paradisi: Iason acquisiuit magnum thesaurum, et Dantes summum bonum: Iason gloriosissimus fuit post Herculem, imo Herculem duxit secum in magna naui et Orpheum poetam et alios nobiles, et triumphauit de dracone, bobus uomentibus ignem, et terrigenis qui inter se fecerunt ciuile bellum se perimentes mutuo usque ad unum; et ita Dantes gloriosissimus poeta post Uirgilium, imo Uirgilium traxit secum in sua naui et Statium et alios nobiles autores, et triumphauit de dracone, idest, daemone, et bobus, idest, uoluptatibus emittentibus flammas et incentiua libidinum, et gigantibus, idest uitiis, quae nascuntur ex terra, et inter se habent fraternam discordiam et impugnant se simul: Iason prius nauigauit inter uana mundi, transiens per Troiam terram uoluptuosam, et decipiens mulieres; sed postea pulsus ex patria factus est gloriosior, nam rediuit in Colchos, ubi emendauit errorem suum; nam restituit socerum in regnum, unde postea decreti sunt sibi diuini honores, et ob egregiam uirtutem reperiit inuidiam post mortem; ita recte Dantes diu nauigauit inter uana mundi transiens per uoluptuosam terram Florentiae, et aliquando fallens mulieres, sicut ipse notauit quodam capitulo Inferni; demum exul a patria emendauit uitam corruptam, et fecit sacrum poema, unde factus est diuinus et inuenit inuidiam. 
+
+Et probat quod diuersae sunt naturae in stellis, quia in mundo sunt diuersi effectus, quos oportet prouenire a diuersis causis, quae sunt principia formalia rerum quas producunt; et nos uidemus in mundo esse diuersos effectus qui non sequerentur a raro et denso, quia facerent solum duos; et sic sequeretur quod omnia principia formalia essent nulla praeter unum, scilicet rarum et densum. Dicit ergo: {uirtù diuerse conuegnon esser frutti}, idest, effectus, {di principii formali}, idest, de principiis diuersis causarum formalium, {e quei}, scilicet, principia, {seguiterieno distrutti a tua ragion}, idest, secundum rationem quam fecisti de raro et denso, {fuor ch'uno}, idest, praeter unum principium, scilicet rarum et densum. Nec dicas quod autor hic loquatur de Deo, sicut multi ignoranter dixerunt, quia de Deo diceret uerum autor, sicut infra patebit in solutione quaestionis. Sed hic nota quod ratio quam facit hic autor, non uidetur procedere quia non est simile de aliis stellis et luna, quia omnes stellae illuminantur a sole secundum totum praeter lunam: est enim una pars lunae aliquanto rarior altera; unde est hic altius repetendum, quod omnes stellae recipiunt lumen a sole, sed tamen in receptione luminis est differentia secundum diuersitatem nobilitatis naturae. Quaedam enim sunt purissimae et nobilissimae dyaphanitatis, ita quod lumen statim penetrat totum corpus stellae, et totum corpus fit lucidum puro lumine tam ex parte quae nos respicit, quam ex parte uersa ad solem; et lumen talium stellarum non declinat in aliquo a candore, sicut patet in Ioue et aliquibus aliis. Quaedam autem licet statim penetrentur lumine, tamen, quia corpus earum non est ita nobile, lumen declinat ad ruborem, sicut est manifestum in Marte. In quibusdam autem lumen declinat ad obscuritatem sicut in Saturno: in quibusdam ad colorem lacteum, sicut in Gallasia: et in quibusdam ad pallorem sicut in Uenere; sed tamen in omnibus istis est tanta peruietas quod statim in receptione luminis totum corpus stellae illuminatur secundum totam superficiem, profunditatem et altitudinem ex omni parte. Luna autem licet sit corpus quintae essentiae, est tamen terrestris naturae, idest, non ita purum, ideo non est in toto peruia, sed lumen receptum diffunditur parum in interiora eius, et non penetrat; ideo aliquando apparet ut nouacula, et cum est coniuncta soli, superficies quae nos respicit est tota obscura, et macula quae uidetur in ea etiam quando est plena ostendit naturam eius non esse omnino puram et tersam: ideo corpus lunae cum sit tenebrosum de se potest obsistere ne uideamus radios solis. 
+
+{Perch'io.} Hic Dantes ostendit quid secutum est sibi ex huiusmodi uisione. Et dicit breuiter, quod ex hoc ipse incurrit errorem contrarium errori Narcissi: Narcissus enim credidit suam imaginem apparentem in fonte esse ueram substantiam; et Dantes nunc e contra credebat substantias ueras, quae apparebant in luna, esse imagines rerum repraesentatarum in ea. Et ad plenam intelligentiam istius literae est primo sciendum quod Thiresias olim famosissimus augur in ciuitate Thebarum in uita uisus est dare uera responsa petentibus circa futura, ut patet per Statium in IU et in X Thebaidos, et post mortem similiter; unde Homerus XI Odysseae inducit Thiresiam in inferno cum aureo sceptro in manu apparentem Ulyxi praedicere sibi multa de periculis laboribus et morte eius. Igitur primum uaticinium Thiresiae fuit de Narcisso, qui natus in Graecia, puer mire formosus, de quo mater nomine Liriope consuluit illum utrum filius esset uicturus usque ad tempora senectutis: qui respondit quod sic si non cognosceret se ipsum. Responsio uisa est uana et risu digna; tamen euentus probauit ueritatem rei. Nam Narcissus factus iuuenis sexdecim annorum magno studio dabat operam uenationi: accidit ergo semel quod Narcissus fessus calore et labore peruenit ad fontem lucidissimum in loco amoenissinio, et inclinans se ad undam fontis ad sedandam sitim inuasus est ab alia siti peiore; quoniam, uisa imagine sua pulcerrima in aqua, putans esse rem ueram non umbram, captus est amore sui, et coepit mirari oculos suos qui uidebantur duo sidera, capillos aureos, qui uidebantur radii solis, et ruborem faciei mixtum cum candore; et breuiter, singula membra pulcra uelut mulier in speculo. Deinde abiectis uestibus nudus intrauit aquam, uolens amplexari et osculari umbram: sed brachia nuda reducebat ad pectus; et sic saepe faciens stabat illusus sine cibo, potu et somno, nec satiabatur uidere suam fallacem formam, et conquerebatur secum quod nec maria, nec montes, nec muri clausis portis, sed parua aqua. Tandem Narcissus coepit resolui uelut cera ad ignem et bruma ad solem; et conuersus est in florem sui nominis, qui est albus rubens in medio, ut dicit Ouidius III Maioris. Hoc uiso, uideamus breuiter quid sibi uult ista iocunda fabula, et quis est iste Narcissus: certe est iuuenis uanus, uagus, qui more pauonis gloriatur et delectatur mirabili forma sua et sibi placet; et sic captus amore sui credit uidere in se rem ueram non umbram, cum tamen potius e contra pulcritudo corporis sit umbra quae uanescit inter oculos ipsorum mirantium et laudantium: ideo bene uertitur in florem, qui cito marcescit ad modicam febriculam et paruam aduersitatem; et si forte duret aliquandiu, senectus sibi non parcit. Sicut ergo nil gratius, ita nil breuius forma. Et certe omnis terra habet suos Narcissos, nec est diu quod uidi unum recte talem, qui florem suae formae stultius et infelicius perdidit quam Narcissus, acerba et infami morte. Nunc ad literam dicit autor: {Perch'io corsi dentro all'error contrario a quel}, scilicet, errori, {ch'accese amor tra l'uomo}, scilicet, Narcissum; est autem Narcissus flos pulcer, qui latine uocatur lilium album; {e 'l fonte}, quem uocauit alibi speculum Narcissi. 
+
+{E così.} Hic Beatrix adducit aliud exemplum tractum ex historiis gentilium; et ad declarationem huius literae satis obscurae est sciendum, quod sicut pulcre scribit Dites Cretensis, qui asserit se interfuisse bello troiano, Agamemnon apud Aulidem insulam circa lucum Dianae, telo transfixit capream; et non multo post siue ira coelesti, siue corruptione aeris facta est pestilentia magna in exercitu graecorum sine remedio. Sed mulier quaedam Deo plena dixit quod ira Dianae hoc fiebat, quae poenam sacrilegii exigebat ab exercitu cuius dux capream interfecerat, nec placari posse nisi immolaretur filia eius; sed cum Agamemnon obstinate contradiceret, duces spoliauerunt eum ducis honore. Ulyxes uero fictus uulpinus interim iuit Micenas cum falsis literis Agamemnonis ad Clytemnestram simulans Iphigeniam desponsandam Achilli, quam mater libenter dedit cum uiro clarissimi nominis nupta uideretur. Ulyxe reuerso cum Iphigenia ad lucum Dianae, Agamemnon naturali pietate uolebat fugere, ne tam crudeli immolationi interesset, licet Nestor rex amplissimae autoritatis facundissima oratione retinuit eum. Cum ergo Ulyxes et Menelaus cum Calchante uirginem ad sacrificium adornarent orta est terribilis tempestas ualde; quare Menelaus et socii in magna perplexitate nesciebant quid agerent. Et ecce uox de sylua audita est, dicens, tale genus sacrificii non placere Deae, ideo abstinendum a corpore uirginis, quia Agamemnon lueret poenas dignas ab uxore post captam Troiam; sed immolarent loco uirginis quod in luco esset oblatum; et continuo cessauit tempestas: et deliberantibus cunctis stupefactis cerua pulcerrima apparuit ante aram, quam continuo immolauerunt. Et Achilles et alii clandestine destinauerunt uirginem ad regem scytharum, qui tunc erat: quo facto reges uenientes ad Agamemnonem moestum consolati restituerunt ipsum ad primum honorem. Quae res fuit gratissima exercitui, quia omnes illum uelut patrem sapientissimum colebant. Qualiter autem Orestes occisa matre peruenerit ad Iphigeniam sororem suam non prosequor, quia non facit ad propositum; sed si scire uelis hoc scribit Ouidius clare libro de Ponto. Sed hic nota, lector, quod secundum fabulam poeta noster uidetur dicere falsum; quia Agamemnon non uouit nec immolauit filiam sponte, imo semper uetuit; sed dicendum est quod autor accepit hoc a Tullio qui scribit tertio Officiorum quod Agamemnon cum deuouisset Dianae, quod in suo regno pulcerrimum natum esset illo anno, immolauit Iphigeniam qua nihil erat eo anno natum pulcrius. Et primo Tusculani dicit Iphigenia in Aulide duci se immolandam iubet, ut hostium sanguis effundatur. Nunc ad literam dicit Beatrix: {E ritrouar puoi}, scilicet homines, {lo gran duca de' Greci}, Agamemnonem, {così stolto}, in uouendo sicut Iephthe. Unde Tullius dicit: *promissum potius non faciendum, quam tam crudele peccatum committendum*. Et dicit: {onde pianse Ifigenia il suo bel uolto}, licet non sicut filia Iephthe, {e fe' pianger di se i folli e i saui}; quasi dicat, omnes habentes humanam affectionem, {che udir parlar di così fatto colto}; quanto magis qui uiderunt! Et certe simile fecisse narratur alius dux graecus Idomeneus, qui, ut scribit Uirgilius, imminente ualida tempestate cum rediret a Troia, uouit se immolaturum primam rem occursuram sibi; et cum primo filius occurrisset uolens ipsum immolare pulsus est a cretensibus de patria. Et hic nota quod Agamemnon potest uideri infelicissimus hominum; nam qui dux tot regum mactauerat filiam propriam, et tot laboribus et sumptibus bellorum uindicauerat adulterium Paridis, ipse mactatus est ab AEgistho sacerdote adulterio uxoris suae cum rediisset in patriam gloriosissimus triumphator more bouis. 
+
+{E sai.} Hic Iustinianus mirabiliter perstringit facta sub aquila per totum tempus regum; et tangit duo notanda gesta, primum sub primo rege, secundum sub ultimo. Ad euidentiam primi est primo sciendum quod Romulus fundata urbe Roma, et munita consilio et militia, quia sine mulieribus parum durare poterat, petiuit matrimonia a uicinis; sed negatas ui et fraude rapuit, simulato spectaculo ad quod uicinos inuitauerat. Quapropter sabini post omnes uenerunt armati contra Romam, et ingressi dolo ciuitatem habuerunt bellum atrocissimum cum romanis; cum autem se inuicem soceri et generi crudeliter trucidarent, finaliter sabinae raptae inter utramque aciem irruentes, supplicantes nunc uiris nunc parentibus ut uerterent arma in eas quae fuerant causa malorum, placauerunt utrumque populum, qui abiectis armis pacem fecerunt, et ex utraque gente unum populum; et Romulus Tatium regem sabinorum fecit consortem regni. Ad secundum est sciendum quod, sicut scribit Liuius in fine primi, cum Superbus esset in obsidione uicinae urbis filii eius et Collatinus consanguineus in conuiuio inter uina habuerunt sermonem de uxoribus, et quolibet commendante suam, Collatinus suam Lucretiam altius extollebat. Quare ad habendam experientiam acceptis equis uenerunt celeriter Romam ubi inuenerunt nurus regis inter conuiuia et ludos cum similibus: deinde euntes ad terram Collatini inuenerunt Lucretiam inter ancillas uigilanter laborantem; ex quo laus contentionis data est sibi. Sextus minor filius Tarquinii continuo inflammatus amore Lucretiae ratione pulcritudinis et honestatis post aliquot dies cum solo socio Collatiam rediit; ibi benigne receptus a Lucretia cum honore, de nocte omnibus sopitis ardens amore intrauit ad Lucretiam dormientem cum gladio in manu; et breuiter cum non posset uerbis expugnare pudicitiam mulieris, minatus est se iugulatum seruum nudum cum ipsa iugulata ponere, ut in turpi adulterio necata diceretur; quo timore obtinuit quod optabat. Lucretia tristis statim per nuntium uocatis patre, marito, Bruto et Ualerio, dixit breuiter quod corpus uiolatum erat non animus, et quod si se absoluebat a culpa, non tamen a poena; et continuo gladium defixit in cor. Mortua Lucretia Brutus accepto gladio sanguineo mirabiliter retraxit omnes a planctu ad uindictam; unde facto tumultu Collatiae uenit Romam, ubi conuocato populo, excitauit animos omnium in odium regis et filiorum, et facto tumultu, Tarquinii priuati sunt regno. Rex ab exercitu ueniens Romam reperiit portas clausas; Brutus per aliam uiam peruenit ad exercitum quem reduxit ad Romani liberatam a se amara seruitute. Nunc est redeundum ad literam: dicit Iustinianus Danti: {E sai quel che fe'}, illud signum aquilae, {dal mal delle Sabine}. Hic nota quod Augustinus de Ciuitate Dei damnat hoc factum; tamen excusari posse uidetur, quia ex necessitate factum est, et quia sabinae non ad adulterium, sed ad matrimonium raptae sunt, {al dolor di Lucrezia}. Et hic nota quod Augustinus ubi supra commendat Lucretiam a pudicitia, et culpat ab occisione, quia alienum crimen puniuit in se innocente: assignat tamen causam quare se interfecit, dicens: uelut romana mulier laudis auida uoluit ostendere hominibus poenam in testem, quibus conscientiam ostendere non poterat. Sed certe nobilis ira et indignatio animi fuit in ista nobili romana. Et dicit: {in sette regi}. Et hic nota quod autor mira breuitate complectitur primordia Romae et tempora regum, sub quibus primo gubernata est; populus enim romanus cum secreta prouidentia deberet effici gentium dominus, ab initio habuit reges ad fundandam tantam urbem. Nam Romulo nihil ardentius sub quo populo induit audaciam. Numa sacris intentus fuit, sub quo populus factus est religiosus, mitigato furore bellorum. Tullus Hostilius rei bellicae magister et ordinator, sub quo populus disciplinam rei militaris didicit, acuit ergo uirtutem fortitudinis contra pericula mortis pro republica. Ancus urbem cinxit muris, quia populus tutus esse non poterat contra tot uicinos potentes inimicos infestos. Tarquinius Priscus per assumpta et ordinata ornamenta magnam populo tribuit dignitatem. Seruius censum inuenit, ut respublica cognosceret suas uires, et prouide ordinauit ut romani de publico militarent. Ultimo Tarquinius superbus sua crudeli tyrannide fecit ut populus exagitatus iniuriis summum bonum libertatis acquireret. Et ut breuius colligam: romanus populus sub Romulo factus est bellicosus; sub Numa religiosus; sub Tullo armatus; sub Anco tutus; sub Prisco ornatus; sub Seruio praemiatus; sub Superbo liberatus; et regnauerunt reges ducentis quadraginta tribus annis. Et dicit: {uincendo intorno le genti uicine}, sicut populos latinos qui fuerunt multi. Unde Roma fuit in Latio; et ita Ueientanos, quorum ciuitas fuit florentissima in confinio Tusciae, longe ab urbe per decem octo milliaria, quam postea Camillus cepit post decennalem obsidionem. 
+
+{Sott'esso.} Hic Iustinianus tangit triumphos duorum clarissimorum principum romanorum; quorum primus non habuit parem in uirtute, alter non habuit parem in potentia. Scipio habuit gloriosissimum triumphum de Hannibale et Carthagine, de quo iam dictum est alibi, et de magnis laudibus eius dicetur inferiori capitulo. Ad cognitionem Pompeii oportet aliqua praemittere breuiter. Est igitur sciendum quod Pompeius iuuenculus decem octo annorum suscepit exercitum patris, fuit Syllanus, et Italiam, Siciliam, Africam, Hispaniam diuersis bellis liberauit de manibus ducum Marianorum. Hic Pompeius tres triumphos notabiles habuit: primum de Africa, quam totam liberauit de manibus Marianorum deuicto domino Mariano, et Ieritha rex Numidiae fautore Marii; et tunc primo cognominatus est magnus. Secundum triumphum habuit de piratis de Cilicia qui magna multitudine fere cum mille nauibus infestabant omnia maria, ita quod uenerunt usque Hostiam et ceperunt classem romanam cum consule cum magno pudore romanorum. Pompeius autem per multos magnos duces legatos suos, scilicet Catonem, Uarronem et alios occupauit fauces omnium marium; et incredibili uirtute et celeritate istos uicit in Cilicia; et sine damno, sine sanguine omnia maria reddidit secura spatio quadraginta dierum, et ex piratis fecit ciuitatem Laudem in Lombardia. Tertium triumphum duxit gloriosissimum de Mithridate Tigrane et multis nationibus orientis et septemtrionis. Mithridates namque potentissimus rex Ponti bellum gessit cum romanis per quadraginta annos, qui una die ultra septuaginta millia romanorum trucidari fecit; in Asia multas prouincias occupauit; aliquando uictus uirtute Luculli, felicitate Syllae, tandem debellatus a Pompeio in ultima desperatione ueneno et ferro spiritum expulit. Pompeius multa alia regna cepit in oriente; unde retulit in senatu se uicisse uiginti duos reges orientis: nullus ante eum plura bella gessit, plures prouincias fecit, nec tantum ampliauit terminos romani imperii: nam Asiam quam acceperat extremam prouinciam fecit Mediam, ut testatur Tullius in libello de laudibus Pompeii; quod declarat Plinius in UII. Nunc ad literam; dicit Iustinianus: {Sott'esso}, scilicet, sub signo aquilae, {trionfaro Scipione} scilicet, maior, {e Pompeo giouanetti}; nam Scipio erat forte triginta annorum quando triumphauit de Africa, et Pompeius erat uiginti sex annorum quando primo triumphauit de Africa; bis imperator antequam miles, et bis romanus eques loco consulis, et solus gessit tertium consolatum. Unde Tullius tribuit Pompeio quatuor necessaria summo imperatori, scilicet, scientiam rei militaris, uirtutem, autoritatem, felicitatem; et tamen in fine infeliciter debellatus, infelicius fugit, infelicissime mortuus est: qui primus romanorum cepit Ierusalem et templum illud mirabile ditissimum intrans intactum reliquit. Et addit Iustinianus incidenter unum factum quod tangit autorem, scilicet euersionem faesulanae ciuitatis, ex qua olim facta est Florentia. Nam, teste Salustio, Catilina pessimus pulsus ex urbe propter pestiferam coniurationem quam fecerat cum multis nobilibus de inuadenda republica et trucidando senatu confugit ad ciuitatem Faesularum, et inde recedens in agro pistoriensi prostratus est cum suis mirabiliter pugnans et ciuitas Faesularum destructa est. Dicit ergo, {et parue amaro}, illud signum, {a quel colle}, idest, monti faesulano, in quo fuit olim fortis ciuitas Faesularum, {sotto 'l qual tu}, scilicet, o Dantes, {nascesti}, scilicet in Florentia quae est propinqua et subiecta illi colli forte per tria milliaria, de quo alibi dictum est et dicetur.
+
+{Poi uêr Durazzo.} Nunc Iustinianus tangit bella Caesaris contra Pompeium in Graecia: ad quorum cognitionem est sciendum quod Caesar uictor Hispaniae reuersus in Italiam magno ardore cum desiderio bellandi per medias tempestates et parua classe a Brundusio transiuit in Graeciam et in Epiro posuit castra non longe a Pompeio. Sperabat enim uictoriam suam in celeritate, Pompeius uero in tarditate; propter quod cum non posset aliquo modo prouocare Pompeium in proelium, tandem cinxit eum obsidione apud Durachium inexpugnabile; et consilium cepit ex natura loci. Erant enim circa castra Pompeii multi alti et asperi colles, quibus occupatis fecit uiginti quatuor castella, et ex castello in castellum munitionem duxit cum fossa per sexdecim milliaria; ibi plura proelia particularia facta sunt cum mirabili resistentia et patientia Caesariensium et potissime Sceuae centurionis; tandem una die facta est uiolentissima eruptio. Et Pompeius uictor, facta magna caede de hostibus, suos a proelio reuocauit, quia timuit insidias, quia non sperabat istam uictoriam, uel quia nox superuenit, uel quia sperabat uictoriam sine caede; sed certe error fuit: ideo bene Caesar tunc dixit: Pompeium uincere nescire. Caesar deinde consolatus suos transiuit in Thessaliam, et Pompeius secutus est ipsum qui sapientissime uolebat uincere cum dilatione; sed uictus querelis omnium inuitus laxauit habenas fortunae; tamen sequens consilium aliorum, finaliter fidens multitudine magna coepit pugnam. Labienus qui factus erat hostis infestissimus Caesari in bello ciuili animose incitauit Pompeianos. Caesar uero magnifice accendit suos et ordinem pugnae dedit; sed tardantes crastinus in rabie furoris omnes in proelium traxit, qui paulo post iustissime interfectus est iactato gladio in os eius. Pompeius studebat cum multitudine equitum circumuenire exercitum Caesaris; sed nihil magis nocuit sibi, quam multitudo et diuersitas quae per unum regi et fraenari non poterat. Caesar autem et fortissimi militis et summi ducis officium gerens, nunc feriens, nunc exhortans omnibus ad omnia succurrens, equites suos ad hoc deputatos immisit, deinde acies peditum conglobata uelut murus ferri sequuta est; et leuis armatura Pompeii faciliter dedit terga: et dicit Horosius, quod Caesar in mirabili uirtute germanorum hanc uictoriam obtinuit. Pompeius autem uisa fuga suorum fugit a proelio ne secum totus exercitus moreretur: quo remoto nullus in acie stetit, et Caesar qui principio belli clamauerat: miles faciem feri; in fine clamauit: parcite ciuibus, cum illos persequerentur, ut ait Florus. Ex legionibus et equitatu Pompeii quindecim millia perierunt; innumerabilis fuit strages aliarum gentium et auxiliorum quae toto oriente conuenerant: nunquam in uno campo tantum uirium romanarum fortuna contraxit. Nam ut scribit Florus, tercenta millia bellatorum hinc inde praeter auxilia regum et senatus: fuerunt undecim legiones ex parte Caesaris, ex parte Pompeii decem et octo, flos et robur italici sanguinis. Pompeius autem fugiens uno equo per terram, et una naui per mare, recepta uxore post deliberationem peruenit in AEgyptum, ubi Ptolomaeus, cui Pompeius tutor a senatu datus regnum fideliter seruauerat, habito consilio suorum illum interfici fecit, et corpore in undas abiecto caput dono Caesari reseruatum est. Et Caesar cum paucis fidens fama sui nominis, quae non minus suo ualebat exercitu, Alexandriam peruenit, ubi fuit quasi in maiori periculo quam unquam. Nam Achillas crudelissimus hausto sanguine Pompeii ebrius sanguinem Caesaris sitiebat, praefectus regis cum uiginti millibus armatorum bellum mouit: et Caesar nisi habuisset Ptolomaeum secum forte non euasisset. Sed Ptolomaeus dimissus a Caesare improuide uenit cum aliis contra eum. Caesar repentina inuasione percussus subito intrauit nauiculam; sed demersus in aquam ab hostibus enatauit per ducentos passus ad propinquam nauim pallium suum cum dentibus trahens, et manu sinistra eleuata ne literae quas habebat balnearentur: et cum rediisset ad suos cum solita celeritate et felicitate classem regis oppressit et cepit, et castra hostium inuasit cum magna strage eorum. Rex fugiens intrauit unam nauim, qua demersa multitudine fugientium qui similiter uolebant euadere, suffocatus est in aqua. Deinde Caesar receptus in Alexandriam reddidit regnum Cleopatrae in pretium libidinis. Nunc potes uidere literam: dicit Iustinianus: {Poi uêr Durazzo}, scilicet Caesar conuertit exercitum, {e percosse Farsaglia}, idest, Thessaliam, quam rubeam fecit sanguine ciuili, {sì che al Nil caldo}, idest AEgyptus per quem labitur Nilus, quae est calida regio extrema Asiae, contermina Africae, {si sentì del duolo}, idest, dolore. Et subdit quomodo Caesar persecutus Pompeium; et uult dicere uno uerbo quod Caesar transiuit in Asiam ad Hellespontum, ubi olim Xerses transiuit ex Asia in Graeciam. 
+
+{Da onde.} Hic Iustinianus tacto magno bello ciuili, quod Caesar gessit cum Pompeio, nunc tangit breuiter alia duo bella ciuilia quae gessit cum Pompeianis. Ad quorum cognitionem est sciendum, quod Caesar recedens ex Asia in medio tempestatum per hyemem peruenit in Siciliam; et quamuis esset necessarius Italiae, tamen audiens magnum exercitum pompeianum congregatum in Africa, ubi duo duces erant Scipio et Cato, uelut fulmen belli uir ardentissimi spiritus transiuit in Africam, ubi erant decem legiones romanae, et rex Iuba cum infinita multitudine barbarorum. Caesar post multa incommoda et proelia particularia apud Tapson urbem cum suis octo legionibus contra hostes aciem ordinauit, ubi milites inflammati adhortatione eius, non expectato signo, cum magno ardore pugnauerunt trucidantes omnes. Caesar tria castra hostium cepit, scilicet, Scipionis, Iubae, et Labieni. Iuba et Petreius finaliter ad mensam bene potati se mutuo interfecerunt. Scipio dux generalis omnium cum in naui fugeret in Hispaniam, deprehensus a Caesarianis gladio se percussit; et quaerentibus ubi esset imperator, respondit: imperator bene se habet. Caesar omnium uictor Romam rediit, deinde inaudita celeritate transiuit in Hispaniam, ubi duo filii Pompeii propter memoriam et famam patris magnum fauorem inuenerant; ibi extremis uiribus et odiis pugnatum est apud Mundam ciuitatem; nec unquam Caesar in tam extremo periculo fait: nam acies ueteranorum, per tot tempora in omnibus bellis probata et laudata, coeperat paullatim retrocedere; sed Caesar ab equo desiliens coepit praecedere aciem peditum uelut furiosus, manu et lingua reuocans fugientes; imo uisus est cogitare de morte, timens fortunam esse mutatam, tandem fortuna contulit sibi insperatam uictoriam. Nam quinque cohortes Labieni quae ad succursum castrorum mittebantur, creditae fugere, praestiterunt suis materiam fugiendi, et Caesari uictoriam cum magna strage hostium et morte Labieni. Gneus uulneratus fugiens per syluam interfectus est a Cesennio legato Caesaris, et caput Caesari praesentatum. Ultimo Caesar uisitata Hispania usque Gades reuersus est Hyspalim, quae nunc Sibilia uocatur, et hyspalensibus magnam querimoniam fecit quia fauerant Gneo, dicens superbe quod populus romanus immortalis habebat decem legiones quae coelum frangere essent potentes; sic solum nominans suas, ut quasi caeterae nihil ualere uiderentur. Et hic fuit finis belli ciuilis Caesaris quod durauit quatuor annis. Ad literam ergo ueniendo, dicit Iustinianus: {Da onde}, scilicet post bellum Alexandrinum, {scese}, idest, descendit illud signum aquilae portatum a Caesare, {folgorando a Giuba}, scilicet in Africam, {poi si riuolse nel nostro occidente}, scilicet in Hispaniam, quae est in finibus nostri occidentis, {doue sentia la pompeiana tuba}, quia duo Pompeii pro uno renati uidebantur: unde Sextus euadens ab isto bello, postea multum fatigauit Augustum, occupata Sicilia et Sardinia. Et hic ultimo nota, lector, quod hic Gaius Caesar Lutii filius plura laudabilia uidetur habuisse, quam unquam aliquis princeps. Nam fuit sanguine nobilissimus de domo Iulia, corpore pulcerrimus, licet ista non conferant ueram laudem: fuit armorum peritissimus sine pari, unde non Pyrrhus, non Hannibal, non Alexander magnus, non Scipio maior huic maximo duci possunt assimilari; qui fecit fere impossibilia homini. Hic fuit eloquentissimus principum, unde Tullius numerat eum inter optimos oratores; fuit poeta, unde fecit metrice opusculum quod appellauit iter in angusto rerum articulo, quando in uiginti quatuor diebus ab Italia iuit in Hispaniam. Historicus, unde sua gesta descripsit luculento stilo, ut dicit Suetonius; fecit etiam Anticatones, correxit leges sui temporis, fecit compotum, ordinauit annum, inuento bisexto, dictabat simul pluribus scriptoribus, ut idem dicit. Caesar fuit liberalissimus; nam ex tot uictoriis nihil sibi retinuit nisi dispensandi potestatem, ut ait Seneca: fuit clementissimus super omnes; unde Tullius dicit eum simillimum Deo in clementia; unde Augustinus in decimo de Ciuitate Dei dicit: Gaium Caesarem, qui ciuilem uictoriam clementer exercuit, quidam senatores sub specie libertatis interfecerunt; fuit temperatissimus, unde Cato hostis capitalis eius dicebat: solus Caesar sobrius accessit ad rempublicam euertendam. Magnanimus hominum, ut bene ostendit in uictoria Thessaliae et Africae, quando fecit cremari literas hostium, quas noluit legere; patientissimus fuit omnium laborum; peritissimus equitandi, natandi, saltandi, et breuiter erat totus in singulis, ut dicit Policratus anglicus: habuit ingenium et memoriam magnam, unde nihil solebat obliuisci, nisi iniuriarum. Sed certe Caesar, sicut dicit Liuius de Hannibale, habuit uitia paria uirtutibus magnis, et maxime fecit multa enormia cupiditate dominandi; nam contra patriam bellum ciuile mouit cum tanto sanguine ciuium: in suo consulatu omnia ad arbitrium fecit expulso armis collega Bibulo, et prius tentauerat multis modis facere aliquam nouitatem in urbe ut ueniret in statum. Solus fuit defensor coniuratorum Catilinae: omnium reorum erat refugium, dicens, quod tales erant apti bello ciuili. Bis spoliauit aerarium Romae, primo fraudulenter, secundo uiolenter: summum sacerdotium emit magno pretio: fecit se dictatorem perpetuum, immo, ut ait Lucanus, omnia Caesar erat. Unde Tullius dicit quod Caesar semper habebat in ore illud dictum Euripidis poetae Graeciae: si uiolandum est ius regnandi gratia uiolandum est; caeteris rebus pietatem cole. Luxuriosus fuit ualde; unde cum Cleopatra eadem naui circuibat AEgyptum; uxorem Pompeii stuprauit, unde Pompeius solebat ipsum uocare AEgisthum; et similiter matrem Crassi et filiam; non timuit Deum nec terraemotum. Et ut cito concludam, Caesar habuit maiora uitia et maiores uirtutes quam Pompeius magnus; sed uterque petebat regnum, uterque ingratus patriae, uterque obscurauit gloriam patris; et pater Pompeii Pompeius Strabo fulmine percussus est.
+
+{Se mala.} Hic Martellus quasi incidenter tangit mirabilem Siciliae rebellionem, tam memoria quam admiratione dignam; quae breuiter substringenda est tum ad posterorum exemplum, tum ad commendationem unius uiri magnanimi. Iohannes ergo de Procida, quae est parua insula in mari neapolitano, olim notarius Manfredi, uir sagacissimus hominum, tactus atroci iniuria uesanae libidinis francorum in uxore sua, rem prudenter dissimulauit; simulata aliquandiu prius publice dementia et seruata occasione temporis, cum quibusdam proceribus Siciliae habuit clandestina colloquia: et sicut erat uir prudens et potens in opere et sermone, totus Mercurii filius, multorum animos ad suum propositum inclinauit. Et uolens incipere a capite, primo accessit ad Nicolaum Papam III de Ursinis, quem sentiebat habere animum infestum contra Carolum; et ipsum pronum in suam sententiam faciliter traxit magna potentia linguae, sed maiore pecuniae. Et continuo laetus et impiger, reuersus in Siciliam consocios confirmauit, et animosiores reddidit, recipiens a singulis instrumenta cum anulis. Reuersus ad Papam dixit, quod tria erant necessaria ad tam ardui operis complementum, scilicet consensus eius in scriptis, pecunia, et gens militaris. Et cum auxilia excogitata indicasset, obtentis literis a Papa, transuolauit ad Petrum regem Aragonum, quondam Manfredi generum, auidum ultionis, uirtute animi et uiribus corporis nulli suo tempore secundum, cui omnia exposuit pertractata. Et promissa pecunia pro negotio adimplendo cum literis regis continuatis dictis, iam plenus spe Iohannes magnanimus properauit ad Imperatorem constantinopolitanum, cuius res agebatur, quia Carolus iam magna classe et numeroso exercitu imperium eius parabat inuadere, et sperabat auferre; ideo Iohannes de habenda pecunia factus securus, ad regem Aragonum est reuersus, et cum illo composuit, ne Carolus aliquid suspicaretur, ut se in Africam contra Carthaginem cum exercitu uelle ire fingeret; et sic auxiliares mercenarios et subditos milites procuraret. Papa omnium conscius praestabat illi fauorem sub ficto colore fidei christianae. Rege tandem transeunte uersus Africam, Iohannes rediens in Siciliam effecit, quod res tanto labore et sudore concepta produceretur in lucem et partum. Unde siculi praeordinata die et hora omnes gallicos indifferenter trucidarunt sine misericordia; immo furore inhumano in nondum natos crudeliter saeuientes scissis praegnantibus, foetus ad saxa alliserunt, ne odiosa eis soboles superesset in regno. Et ecce Petrus ex pelago Africae cum omnibus copiis Messanam applicuit. Sic igitur Iohannes mira arte et non credita eripuit Siciliam Carolo, anno sextodecimo postquam tenuerat illam nobilem insulam; pro qua habenda tot et tanta proelia olim gesta sunt inter Romam et Africam. Nunc est descendendum ad literam. Dicit Carolus: nobilis insula Siciliae peruenisset ad descendentes meos, {se mala signoria}, francorum cum superbia, luxuria, auaritia importabili, {che sempre accora}, idest, necat, uel accendit ad iram, {li popoli suggetti, non auesse mosso Palermo}, nam apud Panormum incoepit tumultus, a gridar: {Mora, mora}. Nec umquam Carolus postea, uel sui descendentes potuerunt recuperare Siciliam; imo ipse Carolus cito ex dolore mortuus est, relicto filio capto, et regno Apuliae in magna confusione.
+
+{E il canto.} Hic autor praemissa dicta positione, dicit quod cantus illarum animarum est una de illis rebus caris et pretiosis, quae non possunt hic manifestari; et ideo qui uult scire de cantu illo dulcissimo uolet in coelum sicut ego feci, aliter nunquam posset scire hoc. Dicit ergo: {E il canto di que' lumi}, idest, illorum doctorum luminosorum, {era di quelle}, idest, de illis iocalibus caris et pulcris, quae non possunt trahi ex illo regno: et ideo, {chi non s'impenna}, idest, quicumque non implumat se, idest, non induit sibi pennas et alas speculationis, sicut ego feci, {aspetti le nouelle quindi dal muto}, quasi dicat expectet audire noua de illo cantu in mundo isto a muto, qui nunquam dicet sibi, quasi dicat: in uanum expectabit scire cantum talem in mundo, si non uolet mentaliter ad coelum sicut ego uolaui. Et nota quod autor bene fingit hoc, quia moraliter loquendo satis potest praedicari et dici de dulcedine cantus, idest de delectatione doctrinae istorum doctorum, quod homo capiat illam si non gustet per experientiam et scientiam de illa; unde ignorantes non possunt credere nec capere quod sit tanta delectatio in speculatione scientiae, quanta est apud expertos. 
+
+{Canto.} Hic autor describit illum cantum commendans illum superlatiue; et dicit quod uincit omnem cantum nostrum tam artificialem quam naturalem quantumcumque dulcissimum per infinitum excessum. Uincit enim cantum musarum et sirenarum. Dicit ergo: {Canto}, supple dico, {che tanto uince nostre muse}, idest, scientias poeticas, quae sunt delectabilissimae, {nostre sirene}, quarum cantus sunt delectabilissimi, ut habitum est in Purgatorio, {in quelle dolci tube}, idest, uocibus illorum doctorum, qui tam alte pulsauerunt quod fecerunt se audiri ubique locorum. Et hic nota quod per hoc autor uult dare intelligi quod illi sancti doctores speculatim cantauerunt dulcius et delectabilius in eorum sacris libris, quam poetae qui tam dulciter et delectabiliter cantauerunt, quod mouerunt saxa, feras, arbores, sicut fictum est de Orpheo. Similiter uicerunt sirenes, quae figurant illecebras et uoluptates mundi, sicut expositum est in Purgatorio praedicto. Et subdit per comparationem excellentiam et excessum cantus illorum doctorum, dicens, quod quanto primus radius solis, supple, uincit, {quel che rifuse}, idest, secundum radium quem reiecit retro et refudit. Uult ergo breuiter dicere, quod cantus illorum doctorum tantorum superat cantum musarum et sirenarum, quantum radius recte missus superat radium refractum. Et hic nota quod comparatio est pulcerrima et propriissima ad propositum, quia cantus illorum doctorum est immediate a Deo, quia per infusionem habetur a Deo sacra theologia, sicut primus radius est a sole; sed cantus aliarum scientiarum est sicut refusus, quia a coelo, a natura, ab arte habemus alias scientias per acquisitionem et inquisitionem. 
+
+{Illuminato.} Hic Bonauentura nominat alios duos socios, dicens: {Illuminato et Agostin son quici}; isti faerunt de primis imitatoribus Francisci; unde dicit: {che fur de' primi scalzi pouerelli, che nel capestro a Dio si fero amici}, idest, in habitu Francisci, cuius fratres portant cordam cinctam. Sed hic oritur dubitatio: cum istae coronae constent ex claris doctoribus, uiris magnae scientiae et sapientiae; quomodo isti duo fratres, qui fuerunt homines ignorantes reponuntur inter istos litteratissimos? Ad solutionem istius dubitationis est notandum, quod autor facit pulcerrimam fictionem. Nam ponit et repraesentat animas istorum doctorum scientificorum in figura stellarum lucentissimarum, quia qui erudiunt alios ad iustitiam uelut stellae fulgebant in regno Dei, ut ait Propheta. Modo ad propositum: praedicti fratres licet forte non erudierint uel doctrina uel scriptura, tamen opere et exemplo bene aedificauerunt alios; ideo de industria facit mentionem de ipsis. 
+
+{Ugo.} Hic Bonauentura describit alium doctorem, dicens: {Ugo da Sanuittore è qui con elli}. Hic fuit primo canonicus regularis, deinde fuit canonicus in Sancto Uictore Parisius, magnus doctor in sacra theologia in millesimo centesimo octauo; et multos et pulcros libros scripsit; fuit uir sanctissimae uitae. Unde quum laboraret in extremis, portato sibi corpore Christi, dixit: anima mea uade simul cum Redemptore tuo; et continuo eius spiritus exiuit et Eucharistia exiuit de manu sacerdotis, et uisibiliter uolauit in coelum cum anima illa beatissima etc.
+
+{Quindi.} Hic autor ponit effectum illius exaltationis Beatricis, et dicit, quod uigorauit et fortificauit eius uirtutem speculatiuam. Unde dicit: {Gli occhi miei}, scilicet, intellectuales, {ripreser quindi uirtute}, idest, uigorem a Beatrice exaltata, {a rileuarsi}, quia fuerant oppressi subito et magno splendore animarum tertii circuli. Et subdit uigorem sibi collatum a Beatrice, quia erexit speculationem supra aliam speram; unde dicit: {e uidimi translato sol con mia donna}, idest, solum cum Beatrice, relictis illis tot animabus beatorum doctorum quas uidebant ante: et dicit notanter de facto esse et non de fieri, ut per hoc det tacite intelligi quod in instanti et sine interuallo transiuerit ad aliam speram Martis quae est altior sole. Sed hic oritur dubitatio: quomodo autor uocat Martem maiorem salutem sole, cum sol sit pater generationis, et Mars sit autor destructionis et corruptionis. Dicendum breuiter quod factus est proximior primae causae et per consequens maiori saluti; uel melius, quia in sole sunt doctores qui illuminauerunt fidem doctrina et scriptura; in Marte uero sunt milites qui pugnauerunt pro fide Christi cum effusione proprii sanguinis. Unde nota quod isti doctores militantes Deo cum lingua uel penna, non tantum meruerunt quantum isti duces pugnatores, qui militauerunt cum manu uel spata, quia exposuerunt uitam etc., sicut a simili in mundo isto.
+
+{Sì pia.} Hic autor ostendit quam gratanter iste spiritus receperit eum: et primo ostendit qualem se ostenderit in habitu per similitudinem conuenientissimam. Ad cuius intelligentiam est primo notandum, quod sicut fingit Uirgilius UI Eneidos, Eneas, ut saepe dictum est, descendit ad infernum uiuens, duce Sybilla, sicut tactum est secundo capitulo Inferni, et Purgatorii capitulo. Et cum peruenisset ad campum Elysium amoenum et uirentem in quo stant animae illustrium uirorum, reperit Anchisem patrem suum, qui cum summa alacritate cepit eum. Ad literam dicit ergo autor: {L'ombra d'Anchise}, idest, anima quae appellatur umbra apud Inferos, ut saepissime patuit in Inferno et Purgatorio, {si porse sì pia}, idest, tam benigna erga Eneam filium suum, sicut, supple, nunc iste spiritus fecit erga me, {quando s'accorse del figlio}, scilicet, Enea, dicens: uenisti tandem in Elysio, idest in campo piorum. Et hoc dico: {se nostra maggior musa}, idest, si fictio Uirgilii, qui est summus nostrorum poetarum latinorum, scilicet maior me, quia fuit meus dux, doctor et magister; et tamen discipulus interdum excedit magistrum, ut Aristoteles Platonem, et Homerus Pronapidem, et ita de multis, {merta fede}, quasi dicat: si credendum est Uirgilio excellentissimo poetae, qui fingit hoc de Enea, qui in uita descendit ad infernum, metaphorice intelligas ad cognitionem et expulsionem uitiorum. Et hic nota quomodo dicta similitudo est propriissima: sicut enim Eneas descendit ad infernum duce Sybilla, ita Dantes ascendit ad coelum duce Beatrice: et sicut Eneas reperit patrem suum senem, ita Dantes reperit antiquum praedecessorem suum. Et sicut Eneas reperit patrem in campo amoeno et luminoso, in quo erant animae illustres uirorum sapientum et proborum; ita Dantes reperit istum suum maiorem in campo spatiosissimo, coeli delectabilissimo et luminosissimo, in quo sunt animae gloriosae sapientissimorum bellatorum, sicut in spera Martis. Et sicut Anchises recepit laetissime Eneam diu expectatum, ita Cacciaguida iocundissime recepit Dantem diu desideratum. Et sicut Anchises praedixit Eneae multa utiliter per quae esset praemunitus contra occursus inimicorum, ita Cacciaguida praedixit multa salubriter Danti, per quae esset praecautus et praeuisus contra impetum aduersorum et aduersariorum suorum, sicut haec omnia clare patebunt infra. Et sic potes perpendere quomodo autor noster circumspectissimus sciuit facere de alieno suum, quod est difficile, ut testatur Horatius in sua poetria.   
+
+{Non auea.} Hic Cacciaguida describit luxum florentinorum in amplitudine stantiarum et mollitie supellectilium, dicens: et Florentia tempore meo, {non auea case di famiglia uote}; exponunt aliqui quia tunc nondum erant factae expulsiones partium, quae postea factae sunt saepe; et recenter erant factae tempore illo. Sed ista expositio licet uideatur consona, non tamen est uera; quia licet factae essent istae expulsiones, tamen ita germinauerat florentinorum semen, quod Florentia erat de duplo plus repleta gentibus isto tempore, in quo loquitur, quam tempore ipsius Cacciaguidae, sicut ipsemet dicet in sequenti capitulo. Ideo exponatur et uerius, quod hoc dicit, quia tempore suo stabant duae et tres familiae in una angusta domo; nunc autem e contra unus florentinus cum uxore et duobus filiis tenent palatium amplum, in quo commode starent decem familiae. Et subdit etiam mollitiem camerarum superfluam per exemplum Sardanapali. Ad cuius euidentiam est praesciendum quod Sardanapalus, sicut scribit Iustinus etc.; et Eustatius super librum Ethicorum. Ad literam ergo dicit: {Sardanapalo non u'era giunto ancor}, idest, nondum peruenerat Florentiam mollities Sardanapali, {a mostrar ciò che 'n camera si puote}; nam Sardanapalus fuit studiosissimus circa muliebres mollities inueniendas; fuit enim primus qui inuenit usus culcitrae et plumarum. Modo ad propositum uult dicere Cacciaguida, quod tempore suo non erant Florentiae illa ornamenta et praeparamenta camerarum quae sunt modo. Nam non credo quod sint in mundo camerae delitiosae et superfluitatis plenae nisi Florentiae. Unaquaeque enim uidetur camera reginae: et omnia ista instrumenta sunt incitamenta ad libidinem. 
+
+{Saria.} Hic ultimo Cacciaguida uult dicere: et ut breuiter concludam, pauci praui uiri et mulieres illo tempore fuissent habiti pro miraculo in ciuitate, sicut nunc e contrario pauci uirtuosi haberentur Florentiae. Et nominat duos modernos uitiosos florentinos, unam foeminam, alterum uirum; et duos romanos uirtuosos, unum uirum, alterum foeminam. Ad cognitionem primae mulieris est praesciendum, quod ista Cianchella fuit nobilis mulier florentina de stirpe illorum de la Tosa, quae fuit maritata in ciuitate Imolae cuidam Lito de Alidosiis, fratri domini Alidosii qui olim abstulit Imolam Bononiae cum Maghinardo Pagano, ut alibi dictum est. De ista possem multa et uera referre, quae audiui ab optimo patre meo magistro Compagno, qui diu legit tam laudabiliter, quam utiliter iuxta domum habitationis praedictae dominae. Ergo quia autor ponit istam pro praua muliere, dicam aliquid iocosum de ea. Haec siquidem mulier fuit arrogantissima et intolerabilis; ibat per domum cum bireto in capite more florentinarum et baculo in manu, nunc uerberabat famulum, nunc coquum. Accidit ergo semel quod cum iuisset ad missam ad locum fratrum praedicatorum de Imola, non longe a domo eius, quidam frater praedicabat a casu. Et cum nulla domina assurgeret sibi, Cianchella accensa indignatione et ira coepit iniicere manus atroces nunc in istam, nunc in illam dominam, lacerando uni crines et trichas, alteri bindas et uelamina. Aliquae non patientes, coeperunt reddere sibi uicem suam. Ex quo orto magno strepitu cum clamore in ecclesia, uiri circumstantes audientes praedicationem coeperunt omnes fortissime ridere, et ipse praedicator similiter; et sic praedicatio fuit soluta, et risu finita. Quid ultra? Haec mulier defuncto marito reuersa est Florentiam, et ibi fuit uanissima, et multos habuit procos et multum lubrice uixit. Unde ipsa mortua, quidam frater simplex praedicans super funere eius, dixit, quod inuenerat in ista foemina unum solum peccatum, scilicet, quod oderat populum Florentiae. Nunc ad literam, dicit Cacciaguida: {Una Cianghella}, idest, una tam praua et uana mulier similis ei, {un Lapo Salterello}, idest, tam temerarius et prauus ciuis, sicut fuit dominus Lapus de Saltarellis de Florentia. Iste siquidem fuit iurista, uir litigiosus et linguosus, multum infestus autori tempore sui exilii, {saria tenuto tal marauiglia allor}, idest; inter tot temperatos et continentes, {qual or saria Cincinnato e Corniglia}. Quasi dicat: sicut esset nunc mirabile uidere in Florentia inter tot uitiosos unum ciuem similem Cincinnato, et unam mulierem similem Corneliae. De Cincinnato dictum est UI capitulo huius Paradisi; fuit enim uir parcissimus et reipublicae amantissimus: de cuius laudibus multa scripsit Titus Liuius. Dicit enim inter alia quod uendidit agrum et renuit dignitatem etc., quorum omnium contrarium faciunt florentini. Cornelia autem, de qua hic loquitur autor, fuit filia magni Scipionis Africani, quae uocata est mater Gracchorum, mulier magnanima et pudica, quae nunquam transuolauit ad secundas nuptias, de qua idem Titus Liuius.
+
+{Onde.} Hic autor antequam prosequeretur quod incoepit interponit actum Beatricis; et fingit pulcre quod Beatrix risit de tali persuasione adulatoria, quia uidit persuasionem illam tendere ad inanem gloriam sui; et explicat risum illum per comparationem propriam. Unde dicit: {Onde Beatrice ch'era un poco sceura}, idest, separata aliquantulum ab eo, quia, ut iam dictum est, autor modicum trahebatur a uento gloriae, et sic modicum recesserat a Beatrice, {parue ridendo quella che tossio al primo fallo scritto di Gineura}, idest, ad osculum quod fuit primum fallum amoris Geneurae, de quo scriptum est in Inferno. Cum enim Lancillottus peruenisset ad colloquium cum regina Geneura opera principis Galeoti, nec auderet prae nimio pudore pandere flammam amoris sui, princeps Galeotus interposuit se, et fecit eos peruenire ad osculum: tunc quaedam domina nomine Damma socia reginae perpendens de actu, tussiuit et spuit, quasi dicens: bene te uideo; ita in proposito Beatrix risit nunc, quasi dicat: bene audio te, uel tu bene audiris, caue quid dicas. 
+
+{Necessità.} Hic Cacciaguida respondet quaestioni tacitae, quae uidetur oriri ex dicto eius, quia posset statim obiici: Si Deus omnia futura contingentia praesentialiter uidet, cum eius scientia sit infallibilis, ergo infallibiliter et necessario euenient. Respondet autor: et tamen ipsa contingentia, {non prende però necessità quindi}, scilicet, ab illo aspectu diuino. Et hoc manifestat per unum exemplum grossum domesticum, dicens: {se non come naue, che discende giù per corrente}, idest, fluuium, supple, recipit necessitatem, {dal uiso in che si specchia}, idest, ab oculo illius a quo prospicitur eam. Et hic nota quod per hoc autor uult dicere, quod prouidentia Dei non imponit necessitatem futuris contingentibus, nisi sicut oculus humanus, qui stans ad ripam maris uel fluminis uidet a longe nauim uenientem secundum cursum aquae, qui licet uideat nauim certissime uenientem ad portum, tamen non imponit necessitatem sibi, quia ita ipso non uidente sicut uidente, nauis facit cursum suum. Sicut ergo praeuisio humana non est causa quare hoc sit, ita nec prouidentia diuina est causa qua futura eueniant; ita enim se habere prouidentia ad futura, sicut uisio humana ad praesentia. Uidet enim Deus omnia futura in instanti aeternitatis, ita quod futura non sunt sibi futura; et caetera multa uidet. 
+
+{Ben puoi.} Hic autor per improperium assignat causam quare pastor non timet uindictam apostolorum; et dicit: tu potes respondere: ego habeo ita totum studium et intentum ad eum qui uoluit uiuere solus et qui per saltus fuit tractus ad martyrium, quod ego non timeo Petrum nec Paulum. Et ad intelligentiam huius literae est solerter aduertendum, quod multi multa friuola et uana dixerunt circa istum passum. Aliqui enim dicunt quod autor loquitur de diabolo, qui fuit praecipitatus de coelo ad infernum ad martyrium; sed ista expositio est penitus falsa, quia iste noluit uiuere solus, sed uoluit fieri similis altissimo; et maximam multitudinem habuit sociorum in coelo, et habet in inferno. Aliqui uero exponunt, quod autor loquitur de Simone Mago, qui cadens ex aere portatus a daemoniis conquassatus est in terra; sed et ista expositio est aliena, quia Simon Magus etiam noluit uiuere solus, immo cum hominibus et daemoniis, et Nerone pessimo omnium daemoniorum. Alii autem uolunt quod autor intelligat de Sardanapalo rege assyriorum, de quo dictum est supra capitulo huius Paradisi, qui fuit totus delitiosus, et demum se praecitauit in ignem; sed nec ista opinio uera est, quia Sardanapalus noluit uiuere solus, immo continuo erat circumuallatus magna turba meretricum. Sunt etiam quidam exponentes subtilius et dicentes, quod autor intelligit de Iohanne Baptista; et uult dicere: ego habeo ita firmum desiderium meum ad uitam contemplatiuam, qualis fuit uita Baptistae, quod non curo de uita actiua Patri et Pauli. Ista expositio autem licet uideatur subtilis et consona, tamen non haberet hic locum, quia clare patet ex dictis, quod autor quam peius potest loquitur hic de pastore, nunc autem commendaret eum: potest tamen ista expositio uerificari, si suppleatur et addatur sic: tu pastor potes respondere: ego uiuo ita contemplatiue, quod non curo de uita actiua; sed si hoc esset, esses aliqualiter excusandus; sed neutrum facis, quia non uiuis in contemplatione et Baptista, nec in actione ut Petrus et Paulus; isto modo supplendo expositio potest stare; sed demum, omissis omnibus praedictus tamquam superfluis, dicit, quod autor loquitur de floreno in quo est scuplta imago Iohannis Baptisae. Uult ergo dicere: tu pastor potes dicere: ego habeo ita fixam uoluntatem floreno acquirendo, quod non cognosco Petrum et Paulum, qui fuerunt ita pauperes, spernentes omnino pecuniam. His ergo praenotatis nunc ad literam ueniatur, quae exponatur sic: {Ben puoi tu dire}, scilicet, tu pastor uel papa; nam potest intelligi hic principaliter de Bonifacio qui tunc sedebat, et qui fuit simoniacus ualde, ut dictum est Inferni XIX capitulo de quo autor simile dixit supra capitulo Paradisi: {io ho fermo il disiro}, idest, totum desiderium et conatum meum, {sì a colui}, scilicet, Baptistae; et ponitur signum pro signato, scilicet, Baptista pro floreno, in quo designatus est; simili schemate autor usus est Inferni capitulo contra Florentiam; et ita loquitur multum caute et uelate; et dicit: {che uolle uiuer solo}, scilicet in deserto, ad quod iuit in aetate septem annorum; sed certe si nunc iret ad curiam romanam forte efficeretur baratarius, {e che fu tratto a martìro per salti}, quia postea decollatus fuit propter saltus filiae Herodis, {ch'io non conosco il Pescator}, scilicet, Petrum, {nè Polo}, qui gratis dederunt, quod gratis acceperant. De hac materia plene scribit nouissimus poeta Petrarcha libro Bucolicorum et caetera. 
+
+{Ma per.} Hic Benedictus arguit incidenter monachos claustrales praesentis temporis, qui non ascendunt istam sanctam scalam, immo solum sunt mersi affectionibus terrenorum; unde dicit: {ma nessun diparte mo i piedi da terra}, idest, affectiones, {per salirla}, idest, causa ascendendi ipsam scalam, quia uidetur eis nimis alta. Sed nota quod autor uidetur nimis large loqui hic, quia adhuc sunt multi monachi sub habitu et regula Benedicti satis sancte uiuentes, quantum apparet, sicut ego uidi in aliquibus locis, sicut in fratribus montis Oliueti. Dicendum breuiter quod Benedictus loquitur per respectum ad illos primos contemplatiuos; uel dic et melius, quod istud dictum debet restringi et referri solum ad locum Cassini, de quo autor specialiter hic loquitur, et qui de rei ueritate est ualde desertus et desolatus, ut statim dicetur. Dicit ergo: {e la regola mia rimasa è giù per danno delle carte}, scilicet, in scriptura non in opere, quia frustra occupat chartas sine fructu cum non seruetur. Et uolo hic ad clariorem intelligentiam huius literae referre illud quod narrabat mihi iocose uenerabilis praeceptor meus Boccaccius de Certaldo. Dicebat enim quod dum esset in Apulia, captus fama loci, accessit ad nobile monasterium montis Cassini, de quo dictum est. Et auidus uidendi librariam, quam audiuerat ibi esse nobilissimam, petiuit ab uno monacho humiliter, uelut ille qui suauissimus erat, quod deberet ex gratia aperire sibi bibliothecam. At ille rigide respondit, ostendens sibi altam scalam: ascende quia aperta est. Ille laetus ascendens inuenit locum tanti thesauri sine ostio uel claui, ingressusque uidit herbam natam per fenestras, et libros omnes cum bancis coopertis puluere alto; et mirabundus coepit aperire et uoluere nunc istum librum, nunc illum, inuenitque ibi multa et uaria uolumina antiquorum et peregrinorum librorum; ex quorum aliquibus detracti erant aliqui quaterni, ex aliis recisi margines chartarum, et sic multipliciter deformati: tandem miseratus labores et studia tot inclytissimorum ingeniorum deuenisse ad manus perditissimorum hominum, dolens et illacrymans recessit; et occurrens in claustro petiuit a monacho obuio quare libri illi pretiosissimi essent ita turpiter detruncati. Qui respondit quod aliqui monachi, uolentes lucrari duos uel quinque solidos, radebant unum quaternum et faciebant psalteriolos, quos uendebant pueris; et ita de marginibus faciebant euangelia et breuia, quae uendebant mulieribus. Nunc, uir studiose, frange tibi caput pro faciendo libros.
+
+{E Beatrice.} Hic autor fingit quomodo Beatrix ostenderit sibi aduentum ducis et exercitus triumphalis. Et ad huius fictionis pulcerrimae intelligentiam est praenotandum, quod multi mirati sunt in hoc passu, quare triumphus beatorum cum duce eorum ostendatur in hac octaua spera, non uidentes causam quae mouit autorem ad hoc, quae est haec: quoniam in ista octaua spera sunt imagines omnium stellarum quae sunt principia omnium naturarum, et quia spera octaua, ut dictum est secundo capitulo huius Paradisi et alibi, sibi distribuit uirtutem suam per omnes speras planetarum inferiores; ideo bene eleganter fingit quod omnes animae beatorum distincte apparentes in singulis speris planetarum, nunc appareant simul aggregatae in ista octaua spera. Nunc ad literam dicit autor: {E Beatrice disse: ecco le schiere}, quae diuersimode pugnauerunt et sub diuersa armatura in terra, ut in coelo triumpharent de sua uictoria. Unde dicit: {del trionfo di Cristo}, quia huius gloriosi exercitus dux et princeps est gloriosissimus Christus. Et dicit: {e tutto il frutto ricolto del girar di queste spere}, idest, ex motu et influentia planetarum. Est ergo hic notandum quod acies uirginum de spera lunari, acies actiuorum de spera mercuriali, acies amorosorum de spera Ueneris, acies doctorum de spera Solis, acies bellatorum de spera Martis, acies regum et principum de spera Iouis, acies contemplatiuorum de spera Saturni, omnes istae acies septem electae et missae ad diuersas pugnas a duce suo nunc reuocantur et recolligentur ad ipsum summum ducem et imperatorem, et recipient praemium et triumphum meritum, ut animent caeteros ad bene pugnandum. Et hoc factum est in illa Roma, cuius unus est princeps qui gaudet de frequentia ciuium, non de pulsione laetatur; ad quem quicumque confugit saluus est, etiam si prodiderit patriam suam uel interfecerit patrem suum, aut deseruerit imperatorem terrenum in bello.
+
+Et subdit quare argumentum ponatur in dicta diffinitione, dicens: {e da questa credenza}, idest, a praedicta credulitate, {ci conuiene sillogizzare}, idest, formare syllogismos et argumenta nostra, {senza auer altra uista}, idest, sine alia probatione uel demonstrata ratione. Et concludit: {e però tiene intenza d'argomento}, quasi dicat: ideo dictum est a Paulo quod fides est argumentum, non necessaria probatio rerum non apparentium oculis hominum; quia si apparerent non accederemus ad ipsas sperandas per fidem, sed per probationem naturalem et demonstrationem necessariam; et tunc fides non esset fides. Et hic ad clariorem intelligentiam diffinitionis datae et declaratae est notandum, quod sicut substantia subsistit accidentibus supportans et substinens illa, et non indiget alio subiecto; ita fides in aedificio spirituali substinet totum aedificium supportans et substinens ipsum non indigens alia uirtute; quia ipsa est petra firma super quam sapiens aedificauit sibi domum. Ideo bene dicitur quod fides est substantia rerum sperandarum, quia ipsa est causa quod ea quae sperantur in futuro in nobis substantientur, et quodammodo faciat illa in nobis subsistere per fidem; namque fit, quod bona futura quodammodo sunt praesentia, et per eam uisibilia certo modo uidentur. Per primum modum fides dicitur substantia rerum sperandarum; per secundum dicitur argumentum non apparentium: est enim quaedam certitudo inuisibilium.
+
+{Tu.} Hic Petrus ostendit autori quae sit potissima causa cupiditatis et deprauationis uitae hominum; et dicit quod est culpa pastoris, sicut alibi saepe dixit. Dicit ergo excludens admirationem autoris: {Tu, perchè non ti facci marauiglia}, scilicet, quare omnes sunt ita dediti cupiditati generaliter, {pensa che in terra non è chi gouerni}, scilicet, nec temporale nec spirituale, quia Bonifacius usurpat utramque potestatem, ut iam saepe dictum est: ex quo sequitur quod gens humana deuiat a uia recta, quae ducit ad coelum, et discurrit per deuia uitiorum, quae ducunt ad mortem. Dicunt enim multi et arguunt: uidemus quod praelati sunt summe cupidi, qui non sentiunt angustiam rei familiaris, cum non habeant uxorem neque filios, et si habent, non audent dicere quod sui sint; ergo quanto magis homines impliciti curis saecularibus et multis incommodis? 
+
+{E ciò.} Hic Bernardus quia dixerat: hic effectus sufficiat, nunc statim adducit unum notabilem et mirabilem effectum de praedestinatione duorum fratrum gemellorum, scilicet Esau et Iacob, de quibus dicit Paulus: antequam nascerentur dictum est: Esau odio habui, Iacob autem dilexi. Ad cuius literae intelligentiam est praesciendum, quod sicut scribitur in Genesi, Isaac genuit gemellos ex Rebecca, qui continuo in utero matris faciebant inter se turbationem et commotionem. Unde Isaac implorauit a Deo quid hoc esset; cui responsum est quod duo nascerentur, ex quibus descenderent duo populi, et populus maior esset seruus populi minoris. Adueniente tempore partus exiuit primo de utero matris quidam rubeus in colore, cui nomen fuit Esau; deinde quidam paruus in colore nigro, qui tenebat cum manu pedem primi, quasi diceret: tu non ibis sine me; et isti minori fuit nomen Iacob. Pater tamen plus diligebat Esau primogenitum; mater pero plus diligebat Iacob: et ipsa per fraudem fecit quod Iacob minor obtinuit benedictionem a patre Isaac, cuius oculi caligauerant prae nimia senectute; et hic Iacob fuit dilectus Deo et Esau odiosus, sicut scriptum est Malachiae primo capitulo. Ad propositum ergo uult dicere autor: Uide si Deus praedestinat homines, cum prius quam isti gemelli nascerentur unum dilexit, alium odio habuit. Nunc ad literam dicit Bernardus: {E ciò espresso e chiaro ui si nota}, quasi dicat: talis effectus praedestinationis expresse et clare apparet, {nella scrittura santa}, scilicet, Genesi, {in quei gemelli} idest, duobus fratribus simul conceptis, {ch'ebber l'ira commota nella madre}, scilicet, in utero matris Rebeccae, sicut notatur supra capitulo UIII. 
+
+{In te.} Hic Bernardus tangit alias uirtutes quae maxime placent in muliere regina, siue domina magna; unde dicit: {Misericordia s'aduna in te}, quia compateris afflictis et flectis dominum tuum ad misericordiam, et pietas adunatur in te, quae uirtus facit diligere patriam et parentes; {e magnificenza s'aduna in te}, quae uirtus praesertim decet magnanimos et potentes; consistit enim in faciendo magna munera, sicut liberalitas in minoribus expensis. Et quia finis proximus non permittit discurrere per singulas uirtutes Mariae, ideo bene Bernardus colligit omnes sub uocabulo bonitatis, dicens: {quantunque di bontade}, idest, quicquid boni quod comprehendit et continet omnes uirtutes, {è in creatura s'aduna in te}, quasi dicat: quod singulae uirtutes distributae in diuersis creaturis humanis et angelicis, facientes illas diuersimode excellere, sunt aggregatae dignissime in ista; ita quod casta uirginitas quae est in spiritibus lunaribus, prudens operositas mercurialium benignitas uel benigna caritas uenereorum, clara sapientia solarium, audax fortitudo martialium, inclita iustitia iouialium, solitaria contemplatio saturnalium, omnes cumulatim reperiuntur in ista domina perfectissima; ita ardor seraphinorum, splendor cherubinorum etc., ita amabilitas Rachelis, sapientia Rebeccae, fidelitas Sarae etc. Ergo bene ex his et aliis multis licet concludere: tu potes, scis, uis et debes exaudire humillimam supplicationem petentis; potes enim, quia es regina magnificentissima; scis, quia es sapientissima, quia increatam sapientiam habuisti in te inclusam; uis, quia es mater clementissima et piissima; et debes, quia nata de stirpe nobili Dauid, et nobilissimo principi sociata etc. 
+
+{Così.} Hic autor propalat deficientiam suae uisionis per duo exempla, unum naturale, et aliud artificiale, dicens: {Così la neue si disigilla al sole}, idest, liquescit et perdit formam suam: et est propria similitudo, sicut nix debilis et resolubilis priuatur propria forma ad calorem solis sensibilis, ita mens humana debilis et infirma spoliata est forma suae uisionis phantasticae ad calorem solis aeterni, quantumcumque esset alba ut nix, idest pura et munda, quia talis praeparata fuit antequam ascenderet in coelum, sicut ostensum est Purgatorii finali capitulo. Et subdit secundam comparationem, dicens: {la sentenzia di Sibilla si perdea al uento nelle foglie lieui così}, sicut, supple, uisio mea perdebatur. Ad declarationem autem istius comparationis est sciendum, quod, sicut fingit praeclarissimus poeta Uirgilius UI Eneidos, Eneas uolens descendere ad inferos adiuit Sybillam Cumanam, quae erat sapiens et famosa sacerdos Apollinis, et ibi ministrabat in templo mirabili, cuius adhuc apparent uestigia apud ciuitatem desertam Cumarum, quae nunc est mersa sub mari non longe a Neapoli; et ibi Apollo dabat responsa sua, quae Sybilla inscribebat in foliis, quae uentus superueniens asportabat: quaere quid sibi uult haec fictio; et nota quomodo haec fictio Uirgilii propriissime consonat fictioni Dantis. Sicut enim responsum Apollinis, qui erat Deus sapientiae, traditum sapienti Sybillae scribebatur in folio et asportabatur a uento; ita uisio Dei, qui est uera et summa sapientia, ostensa Danti sapienti, scripta fuit in mente mobili quae euoluitur tamquam folium ad uentum. Sybilla enim arrepta spiritu Apollinis perdebat memoriam eorum quae uiderat dum esset arrepta; ita autor post raptum suum reuersus ad se perdidit memoriam eorum quae uiderat tempore raptus. Nota etiam quod multae fuerunt sybillae, scilicet, decem, quarum una uocata Erithrea mirabiliter prophetauit aduentum Christi, sicut scribit Augustinus de Ciuitate Dei: fecit enim quaedam carmina, quae ibi scribit Augustinus, ex quorum principiis colliguntur ista uerba: Iesus Christus Saluator etc. Sybilla etiam Cumana praedixit ipsum aduentum Christi, sicut tactum est primo capitulo Inferni.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/Commento_CommentoCommedia.txt b/testi_2_commento/Commento_CommentoCommedia.txt
new file mode 100644
index 0000000..d4adcb5
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/Commento_CommentoCommedia.txt
@@ -0,0 +1,1352 @@
+Etsi celestis et increati principis inuestigabilis prouidentia mortales quam plurimos prudencia et uirtute beauerit, profunde tamen et inclite sapientie uirum, philosophye uerum alumpnum et poetam excelsum, Dantem Alagherii, Florentinum ciuem et huius mirandi singularis et sapientissimi operis autorem, interiorum bonorum ac scientiarum quasi omnium felicitate preclarum in populis et urbibus orbis terre, tam utili quam probabili ratione perfecit, ut omnis superiorum et inferiorum sciencia in hoc notorio athleta prudentie difusius aggregata per eum, tanquam per sublimis sapientie testem, humanis desideriis mostraretur, et sic, huius uniuersalis et abtrahentis materie noua dulcedine ad sui cognitionem audientium animos demulcente, cum habena mortalium linqueretur, nedum ad tanti auctoris uirtutes et gratias cognoscendas, uerum etiam ad maiores et altiores gradus sciencie peruenirent. De illo igitur dici potest quod ex libro Sapientie legitur *Si uoluerit, magnus Dominus spiritu suo replebit illum et ipse tanquam ymbres emittet eloquia*. De ipso etiam potest exponi quod scribit Eçeçiel: *Aquila grandis magnarum alarum, longo membrorum ductu, plena plumis et uarietate, uenit ad Libanum et tulit medullam cedri, et summitatem eius euulxit et transportauit eam in terram Canaan*; quoniam sicut inter uolatilia uniuersa solius est aquile ad altiora trascendere, sic iste uenerabilis auctor accessit ad Libanum, hoc est ad diuine intelligentie montem, et ad omnium scientiarum fontem ex intellectus sui profunditate peruenit; et non stricte, non breuiter, sed per magnalium autoritatum et eloquiorum suorum ministeria non aliqua scienciarum accepit principia, non particulas, set uniuersalis sapientie et uirtutis ueram intelligentiam et subiectum. Et ex huiusmodi sapientie tante medulla et profunditate sublimi huius mirande inuentionis flores et fructus elegit, quos ad delectationem et doctrinam uiuentium de prudentissimis et occultis materiis scientiarum translatos in publicum uoluit demostrare; quod siquidem per istius triplicis Comedie sue probabile testimonium euidenter aparet. Ex quibus lucido documento mostratur auctorem prefatum non una dumtaxat sciencia uel uirtute, sed sacre theologie, astrologie, moralis et naturalis philosophye, rectorice ac poetice cognitionis fuisse peritum. Et quia gloriosi nominis omne preconium ad laudem et excellentiam tanti uiri nec ydoneum nec sufficiens censeretur, idcirco, concludendo premissis, ad expositionem principalis materie per me Graciolum de Bambaiolis, comunis Bononie cancellarium, in illius nomine ac uirtute potentis qui abscondit magnalia sapientibus et prudentibus et illa paruulis et sinplicibus, qualis ego sum, sua pietate reuellat, humiliter procedetur. Et quoniam ad perfectiorem cognitionem totius per diuisionem partium facilius peruenitur, ea propter presentis libri materia in duas partes diuiditur. Nam in prima parte demostrat auctor qualiter ex grauium uiciorum pondere prepeditus in hac uita et ualle miserie, et a uia lucis et ueritate remotus, declinauerat a uirtute. In parte secunda describit et tractat quod ex rationis succedente remedio et ex uirtutis uere presidio ipse auctor errores et ignorantiam huius uite et uitia eundem inpedientia profugauit, et potissime hec tria, uidelicet luxuriam, superbiam et auaritiam. Nam cum ista uolumptuosa et uiciosa inpediant adscensum intellectualis anime ad superiora perfecta, sicut scribit Phylosophus in libro de pomo, sic ista tria luxuria, superbia et auaritia ipsum auctorem potissimum occupabant ne ascenderet ad uirtutes. Secunda pars incipit ibi {Mentre ch'i' rouinaua in basso loco}; probat enim hoc demostratiue: nam ostendit in ista secunda prout summus ille poeta Uirgilius, tanquam ipsa uera ratio, apparuit et occurrit erranti auctori et deuio, ut eum ad uiam uirtutis et semitas uere cognitionis adduceret. Sed hec secunda pars in alias duas diuiditur: nam in prima parte demostrat, prout supra proxime dictum est, qualiter ipse Uirgilius, tamquam ipsa rationis cognitio, eidem auctori occurrit ut eum de uiciorum carcere traheret ad uirtutes. In secunda uero parte describit qualiter ipse Uirgilius auctorem prefatum deduxit ad inferos ad uidendum penas et miserias dampnatorum; hoc est dicere quod ipse Dantes ex rationis uirtute ipsum athraentis prius est motus ad cognitionem, purgationem et penitentiam uiciorum, et ad ipsorum uiciorum fines et matherias cognoscendum, ut postmodum, purgatis uiciis, purus tenderet ad uirtutes, sicut agere debet quilibet fidelis et uerus Christianus, quia, primo uiciis extirpatis, debet intendere postmodum ad uirtutes. Secunda pars incipit ibi in principio tercii cantus {Per me si ua ne la città dolente}. Hec uero secunda in tot partes diuiditur quot sunt penarum et cruciatuum genera que per huius libri capitula siue cantus propter diuersas causas delictorum danpnatis et miseris spiritibus inferuntur. Huius igitur operis diuisione premissa, restat ad expositionem litere peruenire.
+
+
+{Nel mezzo del cammin di nostra uita} Ad ueram expositionem huius principii sciendum est quod ipse Dantes, quando hunc tractatum incepit, erat in medio cursu humane uite, silicet in etate XXXII uel trium annorum, quod siquidem tempus secundum opinionem comunem habetur pro medio cursu uite. Aliud etiam potest dici, uidelicet quod, cum usque ad tempus XXXIII annorum et uirtutes et potentie corporales augmententur et crescant, et ultra illam etatem ipse corporales potentie minuantur et naturalis calor ad sui diminutionem procedat, idcirco dici potest quod ipse auctor hunc librum conposuit in eo medio tempore quo augentur et minuuntur ipse uirtutes et potentie corporales.
+
+{Mi ritrouai per una selua oscura,
+chè la diritta uia era smarrita}
+
+Quamuis hec satis per se pateant, nichilominus et uult dicere ipse auctor quod eo tempore quo hunc trattatum incepit erat peccator et uiciosus et quasi in quadam silua uitiorum et ignorantie, ita quod a uia ueritatis et uirtutis errauerat.
+
+{Tant' è amara che poco è più morte} Super isto uerbo ipse auctor, quamuis tacite, graui tamen reprehensione redarguit et uituperat eius uitam et cuiuslibet hominis uoluptuose et uitiose uiuentis: nam dicit quod hec silua et eius uita maculata delictis in tantum est grauis quod ipsa mors estat paulo ponderosior.
+
+{Ma per trattar del ben ch' i' ui trouai} Auctor ofert hic se mostraturum et dicturum de hiis que inuenit et uidit in ipsa silua, hoc est de uitiis et erroribus que per uitam humani generis perpetrantur; quod siquidem satis patet per capitula huius libri.
+
+{Io non so ben ridir com' i' u'intrai
+... che la uerace uia abbandonai}
+
+Ex uerbis istis notandum est quod sonnus accipitur pro peccato et uitam facinorosam significat. Nam cum ipse sonnus sit filius obliuionis, quia dormientes obliuiscuntur omnia, sic per peccatum, tamquam per uiam obliuisciendi et relinquendi uirtutem et ueritatem, scilicet ipsum Deum, quo siquidem peccato ipse Dantes erat maculatus et plenus antequam summeret hunc tractatum, nescit ipse auctor referre nec uidere qualiter fuit sibi gratia data celitus ut intraret in hanc siluam, hoc est ut intraret ad ueram cognoscendam uirtutem et uitia relinquenda; quod satis euidenter apparet per ea que proxime subsecuntur.
+
+{Ma poi ch'i' fui al piè d'un colle giunto
+... che mena dritto altrui per ogne calle}
+
+Hic ostendit auctor quod postquam peruenit ad montem, hoc est ad ueram cognitionem et intellectum, reliquid illam uallem et uitam miserie; postmodum, sursum aspiciens, uidit montem percussum a radiis planete; hoc est quod uidit quod in uera cognitione ipsius iam splendebat et superueniebat ipsa uirtus, per quam, tamquam per uerum medium, omnes homines perfecte gradiuntur et uiuunt.
+
+{Allor fu la paura un poco queta
+... che non lasciò già mai persona uiua}
+
+In ista parte uult dicere quod quando peruenit ad montem et ad cognitionem uirtutis, tunc ipsa tribulatio, cure et uarie passiones cessauerunt et sedate fuerunt, quas sustinuerat tempore noctis, hoc est tempore tenebrose uite, cum fuerat peccator et deuius a uirtute. Postea exemplificat et dicit quod quemadmodum ille qui euasus est de aliquo magno aquarum pelago, cum ad riuam et terram peruenerit, se reuertens ad aquas, pelagum et periculum quod exiuit, fortiter admiratur, sic dicit ipse auctor quod, cum ad montem uere cognitionis uenisset, terga reuertens, profunde amirabatur de illa silua et uita scelerum quam transiuerat. Qui siquidem transitus nunquam dimisit aliquem uiuum, hoc est dicere quod ille transitus, scilicet usus continuus uiciorum et uoluptuose uite, numquam reliquid hominem uiuere. Et hoc est quod scribitur per Apostolum: *Uidua in deliciis uiuens mortua est*, et propterea rogabat Dauit Dominum: *Inlumina, Domine, oculos meos ne unquam obdormiam in morte*, hoc est in peccato.
+
+{Poi ch'èi posato un poco il corpo lasso,
+ripresi uia per la piaggia diserta}
+
+Hic dicit auctor quod, postquam aliquantisper in illa uera cognitione et affectione uirtutis remansit, illam affectionem et cognitionem deduxit in actum, quoniam ipse auctor incepit ascensum suum per uiam montuosam et altam, hoc est per uiam uirtutum, ad quas difficillime peruenitur.
+
+{Sì che 'l piè fermo sempre era 'l più basso} etc. Ex uerbis istis aduertendum est quod sicut adscendentis ad alta et super eo fundatur et seruatur essentia gradientis, sic per ipsam humilitatem, que se infimam, decliuam et humilem semper reddit, seruatur et stabilitur status incolumis ipsam possidentis. Quod satis probat Bernardus cum dicit: *Qui ceteras uirtutes sine humilitate congregat quasi puluerem in uentum portat*; per hanc siquidem uenerandam uirtutem uentosi et detestabiles inpetus superbie profugantur.
+
+{Ed ecco, quasi al cominciar de l'erta
+... che di pel macolato era couerta}
+
+Ex istis uerbis notandum est quod hec lonça uariis colorata coloribus, et que per naturam est agilis, significat luxuriam, que inter cetera peccata mortalia hominem curis uariis afficit, magisque facilius et persepe agreditur quam cetera alia uiçia. Imo, quod est singularius et grauius, in dicto uitio, sicut ex lictera demostratur, ipsa luxuria hominem purgatum uiçiis et ad uirtuosa tendentem reagreditur et repercutit et ad luxuriam reaccendit. Et hoc est quod scribitur per Ieronimum ad Iouinianum libro IIº: *Amor mulieris insaciabilis: extintus reaccenditur et post copiam quidem rursus inops est*. Hoc est etiam quod idem scribit ad Amadeum presbiterum: *Omnia uitia post factum penitudinem habent et, licet inuitet lucrum, ipsa tamen conscientia mordet. Uoluptas sola ac libido etiam in ipso tempore penitendi preterittos stimulos patitur, incentiua peccati, ut per hec que corigere cupimus rursum sit materia delinquendi*.
+
+{Temp'era dal principio del mattino,
+e 'l sol montaua 'n sù con quelle stelle}
+
+Ista uerba ad duplicem significationem trahi possunt. Primo in quantum mostratur hora temporis in qua occurrit auctori ipsa bestia; et per hoc ostenditur in hora principii matutini ultra partem dimidie noctis uersus auroram diei, quia tunc sol existens in alio emisperio redibat et reascendebat uersus emisperium nostrum cum stellis, cum radiis et uirtutibus suis eidem diuinitus atributis: et hec est expositio quantum ad licteram. Item ad aliam significationem trahi potest, et hanc reputo ueriorem, uidelicet quod quando ipsa bestia occurrit auctori tunc sol in principio matutini sursum adscendebat cum stellis, hoc est dicere quod sol cognitionis, scilicet ipse Deus, tunc ipsum auctorem inceperat inspirare ut adscensum peteret ad uirtutes, propterea sic sequitur:
+
+{Sì ch'a bene sperar m'era cagione
+... l'ora del tempo e la dolce stagione}
+
+Dicit ipse auctor quod ipsa hora temporis erat eidem causa magne consolationis et spei; hoc est dicere quod hoc salubri principio, uidelicet cognitionis et apetitus uirtutum et penitentie uitiorum, auctor ipse sperabat de diuina misericordia seruari ex uitiis luxurie et aliis, que per tempora in hac silua miserie iam comiserat. Et hoc aperte scribitur per Augustinum cum dicit: *Cum homo agnoscit et Deus ignoscit*; hoc est etiam quod scribitur per Bernardum: *Non desperet humanitas, sed in pretio sue redemptionis aspiciat, que tanti est quanti empta fuit*.
+
+{Ma non sì che paura non mi desse
+... con la test'alta e con rabbiosa fame}
+
+Dictum fuit supra quod ipse auctor fuerat luxuria, superbia et auaritia in hac ualle miserie potissimum maculatus; de qua siquidem luxuria superius est ostensum; modo ex istis uerbis ostendit qualiter ipsa superbia, que significatur et ponitur pro leone, eundem auctorem in hanc siluam prepediuit. Et hoc satis euidenter apparet cum dicit {con la test'alta}, quoniam ipsa detestanda superbia semper apetit aparere sublimis, semper procurat omnibus et ab omnibus anteferri. Et hoc est quod scribitur per Ieronimum de illo superbie et perdictionis filio, angelo tenebrarum, quod contra suum creatorem elatus sic in uerba precipitationis erupit: *Ponam sedem meam ab aquilone et ero secundus Altissimo*. Hoc est quod scribit Gregorius: *Superbia natione celestis est et ideo celestes apetit mentes, ut quos inuenit nature sue conformes constituat ruine participes*.
+
+{Ed una lupa, che di tutte brame
+... ch'io perdei la speranza de l'altezza}
+
+Auctor ex uerbis istis inmediate demonstrat quod post uicia luxurie et superbie fuit in hac uita uoluptuosa per auariçia maculatus. Nec mirum est siquidem, quoniam peccatum in generali est tante grauedinis quod, si per uirtutem uel rationis remedium non urgetur, ad alia suadet hominem uicia peruenire. Et hoc est quod dicit Augustinus: *Peccatum quod per penitentiam non diluitur, mox suo pondere ad alia adtrahit*. Que siquidem auaritia figuratur per lupam: nam sicut ipsa lupa secundum sui naturam est quodamodo insaçiabilis apetitus, sic ipsa auaritia semper est uacua, semper mendicat, et quanto copiosius pascitur tanto magis apetendo famescit. Et propterea per huiusmodi uitium, sicut iacet lictera, multe gentes dolentes et lacrimabiles ducunt uitam, quoniam propter bonorum usurarum et pecunie apetitum multe uidue pluresque familie sunt opprese. Insuper dicit ipse auctor quod ex hoc miserimo uitio tantis fuerit curis et anxietatibus oneratus in monte, quod de ascensu ad uiam ueritatis et uite quodamodo desperauit.
+
+{E qual è quei che uolontieri acquista
+... mi ripigneua là doue 'l sol tace}
+
+In ista parte auctor exemplificat trattando de eodem uitio auaritie, et dicit quod quemadmodum aliquis afettuose deditus et diffusus ad acquirenda et apetenda ista bona temporalia miserabiliter tristatur et deflet, quotienscumque ex casu aliquo uel aduersa temporis qualitate in diuiciis uel mercationibus suis patitur naufragium uel dispendium, sic per locum a simili ipsa bestia, auaritia, ipsum auctorem flentem tristemque disposuit. Huius est ratio quia, cum ipse auctor uere cognitionis radiis illustratus ad uias uirtutum intenderet, ex casu et opposito ipsius bestie, idest auaritie, occurrentis eius impediebatur ascensus, ac ipsa lupa eundem auctorem remitebat et retrudebat ad loca infima, idest uilia et uitiosa, in quibus sol tacet; hoc est quod in eis infimis locis et uiciis nullam est reperire uirtutem. Et hoc est quod per Tulium scribitur in libro de senetute: *Nec enim, libidine dominante, temperantie locum esse, nec in uoluptatis regno uirtutem posse consistere*.
+
+{Mentre ch'i' rouinaua in basso loco,
+dinanzi a li occhi mi si fu offerto
+chi per lungo silenzio parea fioco}
+
+Postquam auctor in parte superiori, que est prima pars huius libri, aperte mostrauit qualiter longo tempore in hac uita miserie a uia ueritatis errauerat, et maxime ex inpetu uitiorum luxurie, superbie et auaritie uel cupiditatis, modo subsequenter in ista parte, que est secunda pars huius operis, ponit qualiter eidem auctori, quamuis dudum maculato sceleribus, nichilominus ad cognitionem et ueram conscientiam redeunti, aparuit et subuenit Uirgilius, hoc est ipsa ratio. Ex cuius rationis remedio ipse auctor sublatus fuit a uiçiis et dispositus ad uirtutes, quod patet per ea que inferius continentur. Illa uero uerba Chi per lungo silenzio parea fioco intelligenda sunt de Uirgilio, quem dicit sibi apparuisse fioccum, idest quasi deletum ex longa taciturnitate, et tenuis ac modice sonoritatis, quia dudum fuerat ex uita sublatus.
+
+{Quando uidi costui nel gran diserto
+... qual che tu sii, od ombra od omo certo!}
+
+Quamuis hec uerba exponi et trahi possint ad ostendendum de penitentia et contritione eorum uitiorum et scelerum que auctor commiserat in hac ualle miserie, pro quibus uitiis ad ueram cognitionem reductus ipsi rationi, quam inquirens inuenerat, uel diuine uirtuti misericordiam et ueniam postulabat, exorans ipsam inaccessibilem sapientiam ut eius sibi funderet gratiam, propter quam peruentura tempora per uias uirtuosas accederet, – quia sola anima intellectualis, Deum uolens, Deum querens, illum inuenit, illum uidet; et hoc est quod in Canticis Canticorum de ipsa anima legitur: *Surgam et circuibo ciuitatem per uicos et plateas et queram quem diligit anima mea* –, nichilominus uerba predicta ad perfectiorem prosecutionem eorum que auctori predicto per libri presentis capitula per Uirgilium demostrantur ad licteram de ipso Uirgilio exponuntur, qualiter ipse auctor ab eo petit misericordiam et succursum ad reuelationem eorum que sibi in itinere acciderunt.
+
+{Rispuosemi: Non omo, omo già fui, usque ad locum illum Ma tu perchè ritorni a tanta noia?} Hec uerba satis per se patent, quia per ea respondet Uirgilius auctori interoganti et dicit: *Ego non sum homo*, quia mortuus, *sed iam fui homo, et parentes et maiores mei fuerunt de ciuitate Mantue*, que est de prouincia Lombardie. *Et ortus fui tempore Iulii imperatoris, quamuis tarde*, idest modicum ille Iulius uixerit post aduentum meum, et propterea sequitur:
+
+{E uissi a Roma sotto 'l buono Augusto} Quia statim mortuo eodem Iulio imperatore sucessit Augustus imperator, cuius Augusti tempore fuit ipse Uirgilius scientia uita et honore preclarus; et eo maxime tempore quo isti superiores planete et alia falsa ydolatra tanquam diuina numina per homines collebantur. Dicit etiam ipse Uirgilius: Ego fui poeta et altos eloquentie sonos feci de illo probo Enea, filio Anchisis, qui de Troya discexit postquam ille magnus et supremus Ylion, idest Troya et gloria Troyanorum, declinauit ad yma. Qualiter autem ipse Uirgilius de ipso cantauerit Eneida celebris atestatur. Potest etiam exponi alio modo uerbum istud {Ancor che fosse tardi}. Nam ipse Uirgilius, quantum pro salute anime sue et pro fide Christiana tenenda, tarde natus fuit et hec tarditas fuit modici temporis, quia cum dominus noster Iesus Christus natus fuerit secundum carnem XLII anno imperii Ottauiani Augusti et ipse Uirgilius decesserit ante Incarnationem Domini per modicum tempus, idcirco dicit testus {Ancor che fosse tardi,} quia si fuisset tempore Incarnationis Dominice, forte credidisset per fidem, et sic non fuisset tarde natus pro salute sua.
+
+{Ma tu perchè ritorni a tanta noia?
+perchè non sali il dilettoso monte}
+
+Notes ex huiusmodi uerbis, lector, quod iam ipse Uirgilius, hoc est ipsa contemplatio rationis, operabatur in eo et eundem auctorem et animam intellectualem ipsius solutam ex uiciorum errore ad occupanda celestia disponebat. Nam, sicut scribit Aristotiles in libro de pomo, dilectationes anime sunt intelligere creatorem suum, et ue anime peccatrici que non habet potentiam redeundi in locum suum et ascendendi in patriam suam.
+
+{Or se' tu quel Uirgilio e quella fonte
+che spandi di parlar sì largo fiume?,
+rispuos'io lui con uergognosa fronte}
+
+Ex uerbis istis adhuc plenius notari potest qualiter inueniebat ipse auctor in se ipso uiam uere cognitionis et spiritum, quoniam auctor uerecunde recolens preteritorum ignorantiam uitiorum respondit eidem Uirgilio, idest arguendo se ipsum, et amirando dicebat: Hec est illa diuine ispirationis sintilla ex qua omnes gratiarum salutes, peccatorum contritio et dona scientie prodierunt, et propterea sequitur:
+
+{O de li altri poeti onore e lume,
+... lo bello stilo che m'ha fatto onore}
+
+Modo inuocat sic dicens: O Uirgilii, idest o influentia uere cognitionis et gratie, tu es ille splendor eternus, qui, secundum quod dicit astrolagus magnus Alchindus in libro nouem iudicum, solus es sol et dux et moderator luminum reliquorum, qui cuncta tuo splendore lustras et comples. Et dicit auctor: Hoc deprecor, hoc exoro ut longeui labores mei, quos posui in sacrarum scripturarum profundo et in naturalis ac moralis philosophye documentis et rationibus cognoscendis, mihi ualeant ad perfectionem cognitionis uirtutum efettualiter capessendam, quoniam hec est illa uera cognitio per quam, tanquam per uiam magistram, anima intellectualis crescit gratia et uirtute. Tu es illud sublime bonum a quo ego suscepi illum stilum scientie ac moralis et uirtuose uite decorem, propter quam hucusque fui habitus in honore. Possumus etiam ad licteram exponere uerba premissa propter prosecutionem eorum que inferius subsecuntur.
+
+{Uedi la bestia per cu' io mi uolsi;
+... ch'ella mi fa tremar le uene e i polsi}
+
+Notes, lector, ex uerbis istis quod ipse auctor, purgatus uiziis et ad uirtuosa deductus, detestatur et timet predictis ulterius uitiis maculari, quoniam subdit: O superne gratie influentia, custodias me ab hoc carcere uitiorum; ex quibus omnis spiritualis mea et corporalis potentia contremescit. Nec mirum est, siquidem talis est natura peccati ut hominem delapsum ad uicia de uirtute, de domino in seruum et de rationabili homine in animal inrationale uariet et conuertat. Et hoc est quod probat Boetius in libro IIIIº de consolatione: *Euenit igitur ut quem transformatum uitiis uideas hominem existimare non possis. Auaritia feruet alienarum opum uiolentus ereptor: lupi similem esse diseris. Ferox atque inquietus linguam litigiis exercens: cani comparabis. Ire intemperatus fremit: leonis animum gestare credatur. Leuis atque inconstans nichil auibus differt. Ita fit ut qui, probitate deserta, probus esse desierit, cum in diuinam condittionem transire non possit, in beluam conuertatur*.
+
+{A te conuien tenere altro uiaggio,
+... se uuo' campar d'esto loco seluaggio}
+
+Colligitur ex istis uerbis qualiter ipsa uirtus et ratio, imperans motibus autoris, persuadebat eidem ut sanioris electione consilii prosequendo uirtutes huiusmodi uitiosa relinqueret, et maxime hanc infelicem lupam, idest detestandam cupiditatis ingluuiem; quia quemadmodum os eius qui mentitur occidit animam, sic hec inexplebilis auaritia, peccatum ex sua grauitate mortale, eos mortificat et occidit in spiritu quos per cupiditatis corporalem catenam detinet alligatos; et sic hominem ad imagynem diuinam formatum non sinit ad gradus uirtuosos ascendere, ad quos principaliter est creatus. Et propterea de hoc infelici uitio sic loquitur Augustinus in libro de agone Christiano: *Radix omnium malorum est cupiditas, quam quidam apetentes a fide errauerunt et inseruerunt se doloribus multis*.
+
+{E ha natura sì maluagia e ria,
+... e dopo 'l pasto ha più fame che pria}
+
+Dicit etiam quod hec detestanda cupiditas tante uoracitatis est capax ut numquam eius insatiabilem satiet apetitum, sed quanto magis impletur et uorat, tanto profundius fame et uoluptate accenditur ad habendum, sicut scribit Boetius libro III de consolatione: *Quamuis fluente diues auri gurgite / nec expleturas cogat auarus opes* etc. Hoc est quod scribit Gregorius in Morallibus: *Auaritia desideratis rebus non extinguitur, sed augetur: nam more ygnis ex multiplicatis lignis consummatis excrescit*.
+
+{Molti son li animali a cui s'ammoglia} Adhuc auctor de materia huius uitii prosequendo, dicit quod hec aborrenda cupiditas inter reliqua uitia, multis sociata et uxorata corporibus, eorundem animas trahit ad perdictionem et mortem et propterea beatus Giouannes in Apocalipsi de hiis tribus uitiis testatur et dicit: *Et tertia pars hominum occisa est ex igne et fumo et sulpure que pendebant ex ore ipsorum*; ex igne, intellige, idest ex ardore intemperato luxurie; et fummo, idest ex uentosa sublimitate superbie; et sulfure, idest ex coinquinatione tenaci terrene cupiditatis et auaritie. Tertia pars humani generis ad perdictionem et interitum est delapsa; de hoc etiam Ysayas: *A maiore usque ad minorem, a propheta usque ad sacerdotem, omnes auaritie student*.
+
+{E più saranno ancora infin che 'l ueltro
+uerrà che la farà morir con doglia.
+Questi non ciberà terra nè peltro}
+
+Quamuis uarii uaria sentiant de presenti materia, nichilominus ad ueriorem declarationem et expositionem eiusdem agrediar aliqua, prout iuuenili et proprie cognitioni infunditur. Dicit auctor quod multi ex humano genere sunt poluti ex terrene chupiditatis miseria, et quam plures adhuc per successiua tempora ex hoc uitio fedabuntur, donec adueniet ueltrus siue leporarius ille qui hanc lupam in mortem consummet. Cuius siquidem expositio leporarii potest dari altero duorum modorum et probabili ratione loquendo: uno scilicet modo diuinitus et de diuina loquendo et intelligendo potentia; alio modo humanitus et de humana mostrando et predestinando prudentia. Primo dico modo iste ueltrus dici et exponi potest de illa diuina et inephabili sapientia de qua scriptum est: *Ecce agnus Dei qui tollit peccata mundi*, de quo etiam scriptum est: *Et iterum uenturus est cum gloria iudicare uiuos et mortuos*. Nam cum ex procuratione et subgestione continua uniuersalis hostis fragilitatis humane hec mortalia uitia, sed auaritia maxime, inundauerint super terram et se mortalium mentibus alligauerint, cumque tantorum facinorum ponderosa calamitas ex humane imbecillitate nature perfecte non possit per hominem profugari et debite pene suplicio coerceri, necessaria ratione probatur quod ipse uerus Deus, qui est lapis ascisus de monte sine manibus, per infinite potentie sue recta iudicia est ille ueltrus et ille ueritatis et iustitie princeps qui hanc lupam siue auariciam et alia peccata mortalia, animis et corporibus inclusa mortalium, dissipabit. Et hoc est quod probatur per Çachariam prophetam: *Qui uenturus est ueniet et non tardabit; iam non erit timor in finibus nostris, quia ipse est saluator noster, et deponet omnes iniquitates nostras et proiciet in profundum maris*.
+
+{Questi non ciberà terra nè peltro,
+ma sapienza, amore e uirtute}
+
+Per hec siquidem uerba potissime roboratur ratio et oppinio precedentium. Nam cum nemo sine crimine uiuat, et sic uniuersaliter non sit dare aliquam creaturam absque uitiose coinquinationis nota, non culpabilem, et maxime ex terrena cupiditate sinceram, sicut probat Ysayas cum dicit: *In capite omnium auaritia*; cunque non hominem nec corporalem aliquam creaturam sit reperire perfectam in perfectione uirtutum, preter illam inuestigabilem sapientiam, uidelicet unigenitum Dei filium, a quo, tanquam ab ipsa primeua et felicissima causa, amor uirtutis, hoc est genus uirtutum et forma, omniumque beatitudo donorum infunditur, – prout habetur ex Iob: *Numquid homo Dei comparatione iustificabitur aut factore suo superior erit uir? numquid Deum quispiam docebit scientiam, qui excelsos iudicat?* ; de hoc etiam ex Sapientie libro probatur: *Tu autem, dominator uirtutis, cum tranquillitate nos iudicas et magna reuerentia nos disponis*; de ipsa et diuina sapientia et uirtute philosophus in libro de mundo sic probat: *Est enim reuera saluator et genitor omnium Deus quecumque quocumque modo fiunt in hoc mundo, non equidem substinens animalis per se operantis et laboriosi laborem, sed utens infatigabili uirtute qua et longe uisa fore agreditur* –, preterea sequitur quod ipse Deus plenus sapientia et uirtute, auro et argento ac terrena cupiditate contemptis, est ille ueltrus et dominus qui est huiusmodi facinorosa terena tempore magni iudicii dispersurus.
+
+Subsequenter procedit auctor ad laudem huius uirtuosi uenturi dicens: Iste uenturus, plenus sapientia et uirtute, in suo felici recimine non queret nec sitiet ista terrena nec aurum nec argentum, in quibus hodie uniuersi reges et principes delectantur, sed per ueram prudentiam et dilectionem uirtutis uniuersaliter imperabit. Nam, sicut legitur ex Tullio 2º Officiorum, male enim se res habet cum quod uirtute effici debet, id temptatur pecunia.
+
+{E sua nazion sarà tra feltro e feltro} Ex uerbis istis mostrat auctor quod, cum ipsa diuina iustitia ad iudicium carnis uniuerse peruenerit et ad dictam lupam et alia scellera profuganda, quod natio ipsius ueltri erit inter feltrum et feltrum, hoc est quod motus siue principium et processus diuine condepnationis et pene dabitur et procedet inter scelleratos inpios et peccatores captiuos, quoniam ipsi captiui et scellerati figurantur per feltrum. Quod siquidem feltrum pannus est uilissimus, factus ex superfluitate lanarum et aliorum pannorum uilium et debilium. Sed secundum quod probat Magister in IIIIº Sententiarum non est perspicuum explichare qualiter dabitur sententia iudicii: non enim Scriptura aperte difinit an sententia proferatur per uocem illam: *Uenite benedicti et ite maledicti*, an uirtute supremi iudicis ita fiat atestantibus conscientiis singulorum. Secundo etiam modo, prout premissum est, de humana loquendo et significando prudentia ipsius ueltri expositio dari potest: nam per hunc ueltrum intelligit et significat auctor quendam uniuersalem pontificem aut mundi inperatorem uel aliquem alium uirum excelsum prudentia et uirtute sublimem uenturum in posterum, sub cuius sapientia et habena iustitie genus humanum per uias uirtutum et semitas ueritatis incedet, et facinorum malitiosa peruersio confundetur. Et hoc est quod ipse auctor in illa sua inuentione uulgari que incipit {Tre donne intorno al cor mi son uenute} aperte demostrat, cum dolet et conqueritur ibi in persona iustitie et aliarum uirtutum de contemptu et obliuione ipsarum, cum dicit: {Largheçça, temperanza e l'altre nate / del nostro sangue mendicando uanno. / Però, se questo è danno,/ piangano gli occhi et dogliasi la bocca / de li omini a chi 'l tocca,/ non nu, che semo de l'eterna roccha:/ ch'e' sono ai raggi de cotai ciel giunti;/ chè, se nu semo or punti,/ el pur uerrà, e pur tornerà gente / ke questo dardo farà star lucente}. Preterea scribitur per Phylosophum in primo Methaurorum: *Cum mundus iste inferior contiguus sit isti superiori, ut omnis uirtus eius gubernetur exinde*. Idcirco possibile est quod ex celestis corporis influentia quidam presul, dux siue princeps magnificus in futurum preferratur in orbe, ex cuius salubris uirtute regiminis discipabitur scelus, et uniuersalis pacis et boni tranquillitas mortalibus tribuetur, sicut olim contigit temporibus salutis et gratie Cesaris Octauiani Aghusti imperatoris, qui annis LUI et sex mensibus feliciter imperauit in orbe. Cuius imperii quadragesimo secundo anno ex inclita Uirgine et Dei genitrice Maria natus est secundum carnem Dominus noster Iesus Christus, prout in ueris et antiquis cronicis demostratur.
+
+Ex uerbis istis significat auctor quod iste talis uenturus uir uirtuosus et sapiens ex debili genere et de uilium parentum affinitate procedet. Nam, cum feltrum sit uilissimus pannus inter alios, sic per ipsum feltrum intelliguntur et figurantur parentes et genus ex quibus habet iste dux ueritatis et princeps iustitie prosilire. Alie etiam expositiones et uarie dari possent secundum significationes diuersas huius nominis feltro et secundum uarios intellectus, que presentialiter obmictuntur ex prolisitate materie resecanda.
+
+{Di quella umile Italia fia salute} Mostrat auctor quod iste talis princeps iustitie successurus in spetiali regione Ytalie – que Ytalia est humilis per peccatum, hoc est ad ista uitiosa delapsa – purgabit a uitiis illam et illam per ueritatis et iustitie semitam in tranquillitate disponet et constituet in salute.
+
+{Per cui morì la uergine Cammilla} Camilla fuit quedam magna potensque domina que uenit, tempore quo aduentus Enee fuit in Ytaliam post destructionem Troye, in subsidium Turni maximi et potentis ducis in istis Ytalie partibus, qui tunc temporis cum Enea pugnauit. Cuius pugne causa fuit Lauina filia regis Latini Ytalie, a quo postmodum omnes Latini denominati fuerunt; que Lauina promissa fuerat in uxorem dicto Turno; tamen Eneas tunc temporis superueniens in Italiam pro dicta Lauina pugnauit cum Turno, ita quod ipse Turnus et etiam magna Chamilla, que uenerat in Ytaliam pro succursu dicti Turni, per dictum Eneam et gentes suas mortui et deuitti fuerunt, sicut scribit Uirgilius ultimo Eneydos de ipso Turno deuicto cum dicit: *Uicisti et uictum tendere palmas / Auxonii uidere tui; tua est Lauina coniux*. Et propterea dicit textus {per cui morì}, hoc est mortua fuit in Ytalia pro regno Ytalie quod uolebat acquirere ipse Turnus. Eurialus et Nisus fuerunt duo probi uiri se mutuo et intime diligentes, qui cum essent de gente Enee et gens Turni hostis Enee eis per infortunium obuiasset, ipsos hostilliter interemit, secundum quod latius scribitur per Uirgilium.
+
+{Questi la caccerà per ogne uilla
+... là onde 'nuidia prima dipartilla}
+
+Dicit auctor quod iste princeps huiusmodi sic uenturus ex uniuersis locis et urbibus hanc infelicem auaritiam profugabit, donec ipsa in inferno, hoc est ad infima, declinabit, ex quo inferno per inuidiam prosiliuit. Et istud est uerum quod ille Lucifer angelus tenebrosus uidens primum hominem fore creatum ad possidendas illas inclitas sedes a quibus precipitatus fuerat per superbiam, propterea motus inuidia primos parentes nostros prouocauit ad ea ex quibus hodie omnes sub culpis uiuimus, et luxurie et auaritie et perditionis uitiis aderemus; et hoc est quod legitur ex libro Sapientie: *Inuidia eius mors introiuit in orbem terrarum* etc.
+
+{Ond'io per lo tuo me' penso e discerno
+... e trarrotti di qui per loco etterno}
+
+Modo concludit auctor ad precedentia et dicit loquens in persona ipsius Uirgilii: Ego Uirgilius delibero ex sanioris elettione consilii quod me sequaris, et ego ducam te per locum eternum, idest per infernum, in quo audies suspiria et clamores animarum et spirituum affettancium et clamancium quod anima moriatur quemadmodum corpus est mortuum.
+
+{E uederai color che son contenti} Post hoc dicit auctor: Tu uidebis, et ego ostendam tibi, animas eorum qui contentantur penis igneis consummari, et istud contingit ratione spei quam habent ad ascendendum in patriam superiorem cum gloria beatorum, et iste sunt anime que purgantur et puniuntur in purgatorio.
+
+{A le quai poi se tu uorrai salire} Ad quam siquidem gloriam beate gentis si uolueris peruenire, dicit ipse poeta Danti, te oportebit esse uirtuosioris operationis et uite quam ego fuerim, quia, cum ego Uirgilius fuerim paganus et sic fuerim legi diuine contrarius, hoc est quia ex aqua et Spiritu sancto non fui per baptismum renouatus, non possum ad illam sumam et inaccessibilem gloriam peruenire.
+
+{Con lei ti lascerò nel mio partire} Dicit poeta: Cum ad illa superiora beata mihi contrarietur accessus cum te, usque ad locum habilem et concessum tuam presentiam sotiauero, tunc te relinquam cum illo coro gentium et felicium animarum.
+
+{Chè quello imperador che là sù regna
+... non uuol che 'n sua città per me si uegna}
+
+Hec et alia que secuntur usque in finem huius capituli per se ipsa sunt notorie manifesta.
+
+{Lo giorno se n'andaua, e l'aere bruno
+toglieua li animai che sono in terra}
+
+Continuando capitulum ad precedentia, auctor in precedenti capitulo monstrauit qualiter, ex saniori deliberatione Uirgilii, idem Uirgilius iter asumpsit, quem ipse auctor sequebatur, in presenti uero capitulo, materiam prosequendo, demostrat et dicit quod dies declinabat et adueniens umbra noctis ad quietem uocabat animancia super terram, ipse tamen solus auctor parabatur ad substinendas et deferendas uarias passiones tam itineris quam stridorum et tormentorum infelicium animarum; que omnia mens auctoris prefati non errantis uniuersaliter recitabit.
+
+{O muse, o alto ingegno, or m'aiutate
+... qui si parrà la tua nobilitate}
+
+In parte ista auctor uocat et rogat poetam ut, antequam iter incipiat, sapienter exstimet si est tante uirtutis qua possit eundem auctorem conducere per tantos itinerum dubios et dispendiosos meatus. Et arghuit contra eum dicens: Tu, Uirgilii, dicis quod parens Silui, siue pater, qui siquidem fuit Eneas, dum esset in humana et corruptibili carne, descendit ad inferos quo ducere me proponis; set si uniuersorum malorum hostis, qui est ille Deus eternus, fuit propicius et benignus Enee prefato concedendo ipsi Enee quod posset ad inferos peruenire, hoc satis conuenire uidetur homini intelligenti et prouido, quia dignissimum censebatur ipsam diuinam potentiam Enee predicto fauere, sublimi fine pensato qui ex eo debebat in posterum prosilire, quoniam ex ipso Enea exoriri debebant Remus et Romolus Romane urbis fundatores primeui. Consideratis etiam imperialis sublimitate fastigii et inperio pertinentibus, qui ex eodem Enea habebant in posterum causari, non indignum sed congruum uideri debet cuicumque intelligenti et sapienti quod ipse Eneas per diuinam gratiam in enpireo celo fuerit in imperatorem et patrem Romane glorie preelectus; et hoc est quod scribit Uirgilius in Eneida. Hoc etiam Titus Liuius scriba Romanorum gestorum in prima parte sui uoluminis. In primo autem Eneyde ipse poeta de ipsius Enee uirtute sic canit: *Rex erat Eneas nobis quo iustior alter / nec pietate fuit, non bello maior in armis*.
+
+{La quale e 'l quale, a uoler dir lo uero} Hoc est dicere: que ciuitas et quod Romanum inperium fuerunt deputata et ordinata ad usum conseruationem et gloriam apostolice dignitatis.
+
+{Per quest'andata onde li dai tu uanto
+... di sua uittoria e del papale ammanto}
+
+Dicit auctor ex uerbis istis quod Eneas, quia descendit ad inferos, intellexit cognouit et didicit quedam causatiua uictorie – quam uictoriam habuit de persona Turni –, qui uenerat in Ytaliam pro regno Italico acquirendo, et ista didicit et cognouit ex accessu quem habuit ad inferos ab Anchise patre ipsius Enee. Cumque ex acessu prefato et doctrina sibi data per patrem uictoriosus fuerit, post uitoriam uero ex eo per posteras generationes suas descenderunt Remus et Romolus, qui fuerunt principium edificationis Rome; cumque Roma sit papali fastigio deputata, sequitur quod ipse Eneas talia in inferno didicit que fuerunt causa appostolice dignitatis.
+
+{Andouui poi lo Uas d'elezione
+... Se' sauio; intendi me' ch'i' non ragiono}
+
+Dicit etiam auctor: Paulus apostolus, qui fuit uas ellettionis, iuit ad inferos, sed ego non uideo, dicit auctor, rationem neque potentiam propter quam mihi concedatur uel possim inferorum occulta scruptari, quia ego Dantes non sum Paulus, ego non sum Eneas etc. usque ad locum illum:
+
+{S'i'ho ben la parola tua intesa} Huic respondet poeta arguens ipsum Dantem timentem et dubium de itinere et ipsum auctorem ortatur ad prosecutionem itineris, eidem motiuam causam hostendendo propter quam ipse Uirgilius se trastulit ad ipsius subsidium et succursum, usque ad locum illum:
+
+{O donna di uirtù sola per cui
+l'umana spezie eccede ogne contento}
+
+Et redarguendo auctorem prefatum de pusilaminitate ipsius ad agressum itineris, refert ei causam propter quam ipse Uirgilius occurrit in subsidium auctoris, ut eum disponat celerius ad acessum. Et dicit: Me Uirgilio existente inter illas animas existentes in limbo que uiuunt in desiderio absque spe aliqua possidendi delicias salutis eterne, quedam felix et prudens et pulcerrima domina descendit ad me, meque uocauit et requisiuit ut ad te, amicum ipsius in hoc formidando itinere sub periculo constitutum, pro succursu et protectione tua absque dilatione peruenire deberem, declarando mihi qualiter ipsa domina erat anima olim generose domine Beatrice, filie condam domini. Quo siquidem intellecto, respondi: O domina uirtutis, hoc est o summa uirtus, per quam scilicet solam uirtutem humana species extollitur magnificatur et transcendit omnia contenta in minori circulo, hoc est in mundo qui est minor circulus inter alios. Et hoc est uerum, quia per solas uirtutes et operationes bonas homo Deo coniungitur, et anima intellectualis terrena trascendens in celestibus delectatur, prout supra primo capitulo latius est expressum. Ego sum paratus, dicit ipse Uirgilius, ad hoc affectione precipua, interrogando ipsam qua re non uerebatur descendere ad partes infernales. Illa uero respondens causam demostrauit propter quam timere de talibus non debet, addendo quod beata Lucia, in qua ipse Dantes in tempore uite sue habuit maximam deuotionem, uenit ad locum felicem in quo residebat ipsa domina Beatrisia cum antiqua Rachaele, hoc est cum contemplatione beata, quia per Rachaelem significatur uita contemplatiua, quamuis hec Rachaele fuerit filia Labam et uxor Iacob patriarche. Pro qua Rachaele uxore habenda seruiuit Iacob et pauit oues et gregem dicti Laban; et hoc est quod scribitur in Genesi: *Seruiuit igitur Iacob pro Rachaele UII annis, et uidebantur illi pauci dies pro amoris magnitudine*. Alia uero que secuntur per se ipsa sunt notoria.
+
+{Per me si ua ne la città dolente} Auctor in parte precedenti mostrauit qualiter tam ex fragillitate uirtutis ipsius quam ex uariis et infinitis passionibus inferorum dubitabat et formidabit agressum itineris aprehendere, tamen ex confortatione et suadela Uirgilii melioris electione propositi disponebatur ad iter. In principio uero presentis capituli manifeste demostrat qualiter uiam actualiter agreditur et dicit quod in principio ingressus inferni legit et uidit scripta hec uerba fighurata in summitate porte inferni: {Per me si ua} etc. usque ad locum illum: {Queste parole} etc. Ex quibus uerbis ostenduntur duo. Primo uidelicet quod ante creatum infernum alique non precesserant que creata fuissent nisi eterna tantum, et hoc est uerum quia non fuit dare infernum nec inferni principium nisi post ruinam Luciferi et aliorum spirituum inmundorum, qui inmediate quodammodo ceciderunt post creationem eorum. Cum autem ante omnia primo et principaliter ista IIIIor creata fuerint, scilicet angelus, tempus, celum imperium et materia prima, et ante creationem istorum IIIIor aliud chreatum non processisset, sed ipsa essentia et inuestigabilis uirtus Dei, que eterna est, presistebat solummodo, idcirco, dicit testus, infernus et materia sua habent eternum esse et humquam desinere non debent; et istud est uerum, quia tanta est et fuit grauitas facinorosa Luciferri et aliorum spirituum qui aduersus creatorem suum per superbiam deliquerunt. In tantum sunt etiam delicta mortalium de se grauia et diuine iustitie odiosa quod post dannationem eorum merentur infernali et eterno suplicio cohereceri: nam peccatum quod quis committit et de quo numquam quem penitet perpetuo durat in anima, et per peccatum separatur a Deo, qui est uita perpetua; et sic quia pecatur in Deum, qui est infinitus, pena est rationabiliter infinita. Et propterea scribit Crisostumus: *Nos peccamus in nostro eterno et Deus nos punit in suo eterno*. Hoc est quod scribit Augustinus de penis dampnatorum cum dicit: *Ad perpetuam iustitiam pertinet ut numquam careant tormento qui numquam uoluerunt carere peccato*. Hoc est etiam quod idem Dantes probat et dicit in capitulo Paradisi: {Ben è ke sança termine si doglia / che, per amor di cosa che non duri, / eternalmente di tal amor si spoglia}. Secundo ex dictis uerbis ostenditur quod prima pena animarum descendentium in inferno est hoc, quod nulla spes in eis relinquitur ex qua nunquam sibi sperent alicuius boni uel consolationis materiam peruenire; et hoc est quod scribitur per Prophetam in psalmo: *Sicut oues in inferno positi sunt, et mors depaset eos*. Augustinus autem exponens uerbum istud dicit quod quemadmodum ex animali erbam pascente radix erbe non deficit, quamuis folia consumantur, immo post corosa folia alia successiue nascuntur ex radice manente, sic mors eterna peccatores depascit et ipsos rodendo et cruciando numquam consummit. Ex quo sequitur quod absque spe aliqua eternis aflictionibus puniantur.
+
+{Ed elli a me, come persona accorta:
+... Noi siam uenuti}
+
+etc. usque ad locum illum {Mischiate sono}, quia per se patent.
+
+{Mischiate sono a quel cattiuo coro
+... ch'alcuna gloria i rei aurebber d'elli}
+
+Ostendit auctor ex uerbis istis quod anime eorum qui erant in dicto circulo simul posite sunt cum illis angelis qui ex celo ceciderant. Qui siquidem angeli nec fuerunt rebelles expresse creatori suo nec expresse contradixerunt motibus angeli tenebrosi, sed ipsi per se steterunt et tacuerunt; et propterea dicit quod celi expellunt dictos angellos, quia nolunt eos recipere in gloria sua et etiam profundus inferni ipsos non cruciat. Huius est ratio quia alii angelli tenebrosi, quia fuerunt expresse uoluntarieque rebelles maiestatis diuine, aliqualiter gauderent si uiderent eos simul tormentari cum eis in profundo inferni, cum ipsi maiori pena sint digni, quia grauius deliquerunt.
+
+{E io: Maestro} etc. usque ad locum illum {Poscia ch'io u'ebbi alcun riconosciuto} Iste fuit frater Petrus de Morono qui tante pusillaminitatis fuit quod ex chautela et sagacitate domini pape Bonifatii renuntiauit pontificatui. Qui frater Petrus tanquam captiuus cruciatur in isto circulo cum aliis quorum uita fuit tante captiuitatis et negligentie quod de eis nulla quasi memoria relinquitur super terram, prout ostenditur in processu capituli {Incontanente intesi e certo fui} etc. usque ad finem capituli.
+
+{Ruppemi l'alto sonno ne la testa} Auctor in fine capituli precedentis ostendit qualiter ex hiis que uidit in sonnum quodamodo fuit lapsus; in principio uero presentis capituli ponit qualiter excitatus fuit a sonno ex quodam magno terribilique tronituo in ipsius auribus resonante et ipso excitato aperuit oculos etc. usque ad locum illum {Lo buon maestro a me: Tu non dimandi}, usque ad locum illum {Uscicci mai} etc.
+
+{Uscicci mai alcuno, o per suo merto} In parte ista querit auctor ab ipso poeta utrum aliqua anima infernalis umquam infernum exiuerit, ita quod postmodum in celestibus bearetur. Ad quam siquidem interogationem uelatam sapiens poeta respondit et dicit quod olim, sub preterito tempore post passionem Domini nostri Iesu Christi, ipse Deus et Dominus noster tanquam omnipotens resurrexit et descendit ad inferos cum sanctissime sue crucis uictoriosis insignis, et ex tenebris et umbra mortis abduxit et eripuit animam primi hominis et aliorum sanctorum et antiquorum patrum Ueteris Testamenti. Et hoc est quod probat et dicit Zacherias propheta: *Tu quoque in sanguine testamenti tui deduxisti uictos de lacu in quo non erat aqua*. In quo siquidem tempore ipse Uirgilius cum aliis spiritibus residebat in limbo, ante quod quidem tempus Dominice passionis omnes mortalium anime ex priorum transgressione parentum uniuersaliter dampnabantur.
+
+{Uenimmo al piè d'un nobile castello,
+sette uolte cerchiato d'alte mura}
+
+Quia, sicut apparet ex testu, auctor peruenerat ad locum in quo philosophi, sapientes et poete quam plurimum permanebant, idcirco pro castro illo intelligit ipsam scientiam et genus scientie, per istos UII muros intelligit UII artes siue scientias liberales, quibus scientiis ipsi sapientes et philosophi prepollebant.
+
+{Colà diritto, sopra 'l uerde smalto} Auctor declarat locum in quo erant spiritus quidam dictorum philosophorum. Qui siquidem locus erat uiridis, quia in quodam prato herboso et uiridi morabantur; et per hoc notandum est, cum ipsi philosophi et sapientes fuerint sapientia et uirtute prelustres, quod ipsa uirtus quamuis finita in corpore mortali, nichilominus de se ipsa secundum sui naturam perseuerat uiridis et eterna. Et hoc est quod probat Ysidorus cum dicit: *Uirtus boni operis fructus est etternitatis*.
+
+{I' uidi Eletra con molti compagni} Auctor in parte ista et aliis sequentibus ostendit et particulariter nominat eos quos inuenit in isto circulo inferni, prout inferius continetur. Eletra fuit mater Dardani, qui Dardanus fuit primus ex conditoribus Troye et propterea Troyani uno nomine appellantur Dardani.
+
+{Tra' quai conobbi Ettor ed Enea} Ector fuit filius regis Priami Troyanorum, per cuius mirabiles probitates multum honoris et glorie fuit Troyano nomini atributa.
+
+{Cesare armato con li occhi grifagni} Iulius Cesar, primus Romanorum imperator, fuit aspectu terribilis.
+
+{Uidi Cammilla e la Pantasilea} Cammilla fuit quedam maxima et prepotens domina in Ytalia, que uenit in succursum Turni in partibus Albe eo tempore quo dictus Turnus pugnauit cum Enea pro habenda Lauina in uxorem, filia regis Latini. Pantasilea fuit domina et regina Amazonum, cuius siquidem regnum femineum appellatur, que uenit in subsidium Ettoris et Troyanorum ex amore prenimio quem gerebat ad Ectorem supradictum; ex quo dicta Pantasilea egressa ad pugnam contra Achilem fuit ab eodem Achille hostiliter interempta.
+
+{Da l'altra parte uidi 'l re Latino} Iste Latinus, ut dictum est, fuit rex Ytalie a quo postea nos omnes Italici Latini uocamur; qui siquidem habuit quandam formosam filiam nomine Lauinam. Pro qua Lauina Eneas et Turnus personaliter pugnauerunt, ex eo maxime quia Amata, uxor dicti regis Latini et mater dicte Lauine, uolebat dictum Turnum eam accipere in uxorem etc., cum de ista materia latius dictum fuerit superius in fine primi capituli.
+
+{Uidi quel Bruto che cacciò Tarquino} Bructus fuit quidam nobilis et potens miles in ciuitate Romana predilectus a populo, cuius siquidem uxor fuit quedam nobilis et honesta domina Lucretia nomine. Ex cuius formoso decore Sestus, filius Tarquini regis Romanorum, accensus et captus eam uiolenter cognouit. Qua siquidem uiolentia per dictam dominam reuelata marito, Brutus cum aliis de genere suo parentibus et beniuolis cum furioso tumultu ad arma currentibus prouocauit rem publicam et Romanum populum contra regem ex scellerato facinore filii; et sic dictum Tarquinium regem et filium et omne genus ipsius expulerunt ex urbe.
+
+{Lucrezia, Iulia, Marzia e Corniglia} Iulia fuit filia Iulii Cesaris et uxor Pompei. Cornelia fuit etiam uxor Pompei post Iuliam. Martia fuit uxor Catonis moralis, qui siquidem Cato in ciuitate Utice mortuus est.
+
+{E solo, in parte, uidi 'l Saladino} Saladinus fuit quidam soldanus et dominus Banbillonie cuius gesta fuere magnalia. Consequenter dicit auctor se uidisse illum admirandum et uenerabilem Aristotilem omnium philosophorum magistrum, et propterea dicit testus {Tutti lo miran, tutti onor li fanno}: omnes idcirco ipsum uniuersaliter reuerentur etc. de subsequentibus usque in fine capituli patent, qui omnes fuerunt antiqui philosophi morales.
+
+{Così discesi del cerchio primaio} Auctor in principio huius capituli demostrat se ex primo inferni circulo ad secundum circulum descendisse; qui siquidem secundus circulus, quamuis primo quantitate sit minor, est tamen tanto maior primo in cruciatibus et tristitia, quod est adeo grandis et tantus in pena quantus est primus in quantitate locali. Et propterea ambo circuli uelut pares equipolere uidentur, quia si primus est grandis in loco, secundus est magnus in tormento ex detestando peccato luxurie quod ibi cum acerbitate punitur.
+
+{Stauui Minòs orribilmente} etc. quia per se patent usque ad locum illum:
+{Ell'è Semiramìs, di cui si legge
+che succedette a Nino e fu sua sposa}
+
+Hec Semiramis fuit uxor Nini regis Babillonie et ex dicto Nino habuit filium unum nomine Ninum, formosum specie, quamuis nullius magnanimitatis sed potius operationis efeminate. Hec Semiramis post mortem Nini mariti sui succexit in regno Babillonie; demum, accensa libidine, cum Nino eius filio uituperose concubuit et ne in posterum ex hac scelerata libidine notabilis et infamis sed inreprehensibilis potius permaneret, tamquam imperatrix in regno ex auctoritate sua statuit hanc legem, quod unicuique liceret impune peragere quicquid uniuersaliter appetebat, et propterea dicit testus
+{che libito fè licito in sua legge,
+per tòrre il biasmo in che era condotta}.
+
+{L'altra è colei che s'ancise amorosa} Hec siquidem domina, de qua testificatur auctor ipsam semet occidisse, fuit domina Dido que siquidem construxit et hedificauit Cartaginem et fuit uxor Sichey. Que uiduata ex dicto Sicheo mortuo, iuxta consuetudinem et legem Ueteris Testamenti, combuxit corpus dicti Sichei mariti sui et cinerem dicti corporis a capite lecti sui seruabat illesum et ipsi cineri, tanquam marito suo, uouerat et promiserat castitatem et alium nunquam in maritum adsumere. Demum cum processu temporis uir ille magnificus Eneas Troyanus ex Troya depulsus Cartaginem apulisset, domina Dido uidens probitatem et nobilitatem Enee capta est et accensa ex ipsius Enee dilectione prenimia; cum idem Eneas a dicta domina Didone et Cartagine discessisset, promissa sibi fiducia redeundi sub certo termino et ipse Eneas ad dictum terminum non rediret, ipsa domina Dido, quodam ense suscepto, super ipsum precipitem se deiecit; et sic, rupta promissione et federe contra amorem et cinerem dicti Sicchey mariti sui, defecit et mortua est ex amore prenimio.
+
+{Poi è Cleopatràs} Fuit soror regis Tolomei Egypciorum cum qua primus Iulius Cesar rex Romanorum concubuit; qui Iulius Cesar, cum deuicisset et expulisset a regno dictum Tolomeum regem Egypciorum, ipsam Cleopatram dominam in regno Egypciorum reliquit.
+
+{Elena uedi per cui tanto reo} Hec Elena fuit uxor regis Menelai Grecorum, quam per uiolentiam rapuit Paris filius regis Priami Troianorum; ex quo dictus rex Menelaus cum multitudine magna Grecorum iuerunt in obsedionem ciuitatis Troyane et ipsam obsederunt per X annos UI menses et XU dies, et ipsam diruerunt et quam plura milia hominum occiderunt, et ideo bene dixit testus per cui tanto reo tempo si uolse.
+
+{E uedi 'l grande Achille} Achilles fuit Grecus filius Pelei et Thetis dee marine, probissimus inter Grecos, qui inter ceteros operatus fuit in destructione Troyana; sed cum mater eius Thetis dea marina preuidisset ex sapientia sua quod ipse Achilles filius eius deberet interimi si ipsum accideret peruenire in exercitum Troyanorum, timens de morte filii, ipsum Achillem transmixit in habitu mulieris ad regnum et insulam regis Licomedis, et in dicta ynsula aliquo tempore latuit cum Dyadema, filia dicti regis Licomedis, et aliis domicellis uirginibus habitantibus ibi. Sed quia Greci per augures suos acceperant Troyam occupari non posse absque Achilis presentia et uirtute, idcircho elegerunt dischretos et industres uiros Ulixem et Diomedem et ipsos pro inquisitione et inuentione Achillis personaliter transmiserunt. Sed cum Ulixes et Dyomedes audiuissent ipsum Achillem latere et permanere in ynsula Licomedis, idcircho multas mercationes multaque iocalia tam muliebria quam uirilia et militaria susceperunt et ipsa detulerunt ad insulam Licomedis, quoniam ipsi Ulixes et Diomedes cognoscebant ipsum Achillem fore tante uirilitatis et probitatis quod non in mercationibus et iocalibus muliebribus, sed in rebus belicis et uirilibus letabatur; et propterea ipsi Ulixes et Diomedes cogitauerunt et disserunt inter se ipsos: *Illa domicella que eliget et libenter accipiet mercationes uiriles, ipsa erit Achilles*. Et cum in habitu mercatorum uenissent in presentia dictarum uirginum, cum alie domicelle acciperent monilia mulierum, solus Achiles accipiebat ensem et gladios et in tactu et uisu armorum delettabatur et sic ipsum esse cognouerunt Achilem. Et propterea incontinenti ipsi Ulixes et Diomedes preceperunt dicto regi Licomedi ex parte regis Grecorum quod dictum Achilem sibi darent ut ipsum ad prelium ducerent; et sic datus et conductus ad prelium, postmodum cum duraret exercitus Grecorum, ipse Achilles amabat Polixenam filiam regis Priami et sororem Paridis; qui siquidem Paris fraudulenter duxit dictum Achilem ad templum et promixit ei tradere in uxorem Polixenam sororem suam et sic decepit eum: et ipsum cum quadam sagitta percussit et occidit et hoc quia ipse Achiles prius occiderat Hectorem fortissimum Troianorum in prelio, fratrem dicti Paridis.
+
+{Uedi Parìs, Tristano e più di mille} etc. usque ad locum illum {Siede la terra} etc. quia omnia per se patent.
+
+{Siede la terra doue nata fui
+su la marina doue 'l Po discende
+per auer pace co' seguaci sui}
+
+Debes scire, lector, quod hec II anime fuerunt Paulus filius domini Malateste de Malatestis de Arimino et domina Francisca domini Guidonis de Polenta, uxor Canis coti de Malatestis, qui siquidem mutuo in tantum se dilexerunt quod dictus Çannes zotus occidit dictam dominam Franciscam uxorem suam et dictum Paulum fratrem suum, cum ipsos inuenerit diligentes se ad inuicem. Et propterea ipsa domina Francisca respondet Danti interroganti de natiuitate ipsius: Ciuitas ex qua orta sum est ciuitas Rauenne, que residet super mare, iuxta quam Padus ibi intrat mare, ex quo, idest postquam Padus intrauerit ibi mare, desinit ulterius uocari Padus; uel dicas quod Padus ibi descendit ut tranquiletur cum sequacibus suis, idest cum aliis fluminibus in eum currentibus, quia ipse Padus in tantum excresceret, nisi laberetur in mari, quod recipere non posset alia flumina.
+
+{Amor, ch'al cor gentil} etc. Uerba patent.
+
+{Cayn attende chi a uita ci spense} Hoc uult dicere quod quemadmodum Cayn primus fratricida occidit fratrem, sic et ille Çançottus qui ademit nobis uitam occisit Paulum fratrem suum; uel dicas quod Cayn, cruciatus in inferis ex homicidio fratris propter simile peccatum, expettat ut crucietur simili pena qui manum posuit in sanguine predictorum.
+
+{Quand'io intesi quelle} etc. quia per se patent usque in fine presentis capituli in quo carnalis dilectionis scelera puniuntur.
+
+{Al tornar de la mente che si chiuse} Auctor continuando capitulum presens ad precedentia dicit et memorat qualiter ex compassione quam habuit de statu illorum duorum cognatorum quasi semimortuus perdidit intellectum; tamen in eum intelligentia respirante uidit in parte ista nouas animas et noua genera tormentorum sub quibus cruciabantur anime supradicte.
+
+{Cerbero, fiera crudele e diuersa} Hic Cerberus est quidam demon prepositus in hoc tertio circulo ad animas cruciandas, qui siquidem habet tria capita. Et cum in presenti capitulo puniatur uitium gule, idcirco per hunc Cerberum habentem tria capita proprie figuratur apetitus gule; qui apetitus diuiditur in tres partes: in qualitate, quantitate et quanto continuo. Apetitus qualitatis est bonos cibos desiderare de quantitate non curans; apetitus quantitatis est multum apetere multumque comedere et non curare de qualitate ipsorum; apetitus quanti continui diuiditur in quantum continuum, quod est apetere continue, et in quantum discretum, quod est apetere per interualla temporis.
+
+{Uoi cittadini mi chiamaste Ciacco} Hic inuenit auctor quendam Florentinum nomine Ciacchum qui fuit tempore suo uituperose uite et infamis gule, a quo petit auctor certificari de futuris euentibus inter ciues Florentinos diuisos et discordes ad inuicem tunc temporis. Cui respondet et dicit quod post multas et longeuas ciuiles discordias ipsi Florentini ad effusionem proprii sanguinis deducentur et pars Guelfa partem Ghibellinam expellet; quam scilicet partem Guelfam siluestrem idcirco appellat, quia imperii mandata non sequitur, immo aduersatur et obuiat.
+
+{Poi appresso conuien che questa caggia} Adhuc dicit iste Ciacchus quod postmodum hec pars Guelfa fugabitur per aliam partem Ghibellinam.
+
+{Con la forza di tal che testè piaggia} Hoc est cum uirtute et auxilio Dei qui nunc dormire uidetur et neutri parti adherere; et hoc accidet infra tres soles, hoc est post perfectum tempus, quia tempus significatur per solem; per hoc autem quod dicit tres significat perfectionem, quia omnis perfectio consistit in tribus et ternarius numerus est perfectus. De quo autem et quali perfecto tempore intellexerit auctor, auctoris conscientie relinquatur, cuius intentionem est difficile iudicare; uel dicas quod pars guelfa fugabitur eo tempore quo Deo omnipotenti, qui est trinus et unus ac summa perfectio, uidebitur profuganda.
+
+{Alte terrà lungo tempo le fronti} etc. usque ad locum illum:
+
+{E 'l duca disse a me: Più non si desta} Hic uult dicere auctor quod anima illa Ciacchi numquam resurget neque excitabitur nisi in die stricti iudicii, quando intonabit illa terribilis et angelica tuba: *Surgite mortui* etc., quia tunc illa anima et alie omnes resurgent cum corporibus suis et uidebunt maiestatem Dei ad iudicium uenientem, que siquidem est omnium dannatorum et malorum spirituum inimica.
+
+{Per ch'io dissi: Maestro esti tormenti} In parte ista interogat auctor ipsum Uirgilium et querit utrum ipsa infernalia tormenta post iudicium uniuerse carnis sint minora uel maiora aut talia qualia nunc sunt. Ad quod sapientissime respondetur quod pene infernales per animas dannatorum tanto sentientur et inferentur asperiores post diuinam sententiam, quanto anime ille per resurrectionem corporum humanorum erunt perfectiores, non uera perfectione sed unione corporea; per quam siquidem unionem corporis et anime sentientur maiores quam si anima absque corpore permaneret. Et propterea sequitur quod iste anime infelices et maledicte expettant maiora et orribiliora tormenta post terribilem ultimamque sententiam quam ante ultimum diem stricti iudicii etc., quia satis per se manifesta sunt que secuntur.
+
+{Pape Satàn, pape Satàn Aleppe} In fine capituli precedentis auctor demostrauit qualiter inuenit Plutonem aduersarium grandem et demonem infernalem; nunc uero in principio huius capituli ostendit et scribit quod idem Pluton turbatiue et admiratiue comotus ex aduentu et uisione Uirgilii et Dantis clamauit et ait aduersus Uirgilium et Dantem Pape Satan Aleppe, hoc est dicere {O Satan demon, o Aleppe demon}, quale mirum et nouum est istud, quod isti noui hospites huc accedunt. Cui respondet Uirgilius:
+{Non è sanza cagion} etc.
+{uuolsi ne l'alto, là doue Michele
+fè la uendetta del superbo strupo}
+
+Hoc est dicere quod de uoluntate illius qui in celis habitat procedit aduentus eorum in quibus siquidem celestibus partibus angelus Michael expugnauit et uicit superbiam demonis infernalis.
+
+{Ahi giustizia di Dio! tante chi stipa
+noue trauaglie}
+
+Nunc admiratiue loquitur ex diuersis penis quas uidet et dicit: O quot et quanta genera tormentorum sunt sub potentia diuine iustitie! Nam, sicut sequitur, quemadmodum accidit in quodam loco profundo maris qui uocatur Cariddis et est in partibus Sicilie, quia ibi continue magne unde aquarum ex oposito insurgunt et una aduersus aliam percutit et simul conquaciuntur, sic, dicit auctor, ego uidi in presenti circulo infernali auaros et cupidos ex parte una, et prodigos ex parte alia ex opposito auarorum. Qui continue insurgebant utrinque et auarus contra prodigum occurrebat et quando erat in medio puncto circuli prodigus percutiebat in cupidum redarguendo et dicendo in eum Qua re tenes?, hoc est qua re tu auarus fuisti tenax et cupidus, et e conuerso auarus percutiebat in prodigum et dicebat Qua re deicis et dispergis?, hoc est qua re fuisti dispersor et disipator bonorum tuorum? Et hoc tormento et pena genus istorum continue cruciatur.
+
+{In etterno uerranno a li due cozzi:
+questi resurgeranno del sepulcro
+col pugno chiuso, e questi coi crin mozzi}
+
+Dicit auctor quod isti prodigi et auari sic eternaliter percutientur alterutrum et auari resurgent a sepulcris eorum cum manu clausa et prodigi cum tonsis capillis.
+
+{Or puoi, figliuol, ueder la corta buffa} Ex premissis igitur amonens ipse Uirgilius auctorem dicit eidem: Ex hiis que uidisti de prodigis et auaris potes cognoscere quam est transitoria quam est breuis horum temporalium bonorum illusio, que siquidem bona sunt commissa fortune.
+
+{Maestro mio, diss'io, or mi dì anche:
+questa fortuna}
+
+In parte presenti auctor interrogat poetam et dicit: Dicas et declares michi que est ista fortuna que ista temporalia concedit et regit, et qua re sic ea tenet et tribuit et retrait et infundit. Ad quod respondens poeta dicit: Illa sapientia infinita, Deus omnipotens, fecit celos et ad motum ipsorum celorum disposuit et ordinauit intelligentias siue angelos, ex quorum uirtute ipsi celi mouentur, uariis etiam luminibus ipsi celi clarescunt et lucent, et sic per ipsam inaccessibilem sapientiam in ipsis celestibus orbibus lux fuit equaliter distributa. Similiter autem, dicit auctor, ipsa prouidentia Dei prefecit et ordinauit fortunam tamquam magistram et ducem ad permutationem istorum bonorum temporalium; ex quo hec temporalia bona, honores diuitie potentie principatus et alia temporalia transitoria, de uno in alium hominem et de uno in alium sanguinem transferuntur. Et aduersus hanc transmutationem fortune non potest alicuius mortalis prudentia se tueri, et sic ex istorum translatione bonorm aliqui regunt et florent alii mendicant et dolent, huius fortune iudicium occultum et inuestigabile prosequentes.
+
+{Uostro sauer non ha contasto a lei:
+questa prouede, giudica, e persegue
+suo regno come il loro li altri dèi.
+Le sue permutazion non hanno triegue:
+necessità la fa esser ueloce;
+sì spesso uien chi uicenda consegue}
+
+Adhuc auctor dicit quod hec fortuna de natura sui prouidet iudicat et exequitur in regno suo sicut dii alii regunt in regnis eorum, hoc est operatur et influit ex motu corporis celestis sicut alie intelligentie operantur et agunt in hiis que premissa et ordinata sunt eis a primi motoris infinita uirtute. Dicit etiam testus quod hec fortuna numquam desistit, numquam quiescit in permutando et transferendo hec temporalia bona, et quod de necessitate est uelox influentiis et permutationibus suis, et hoc breuiter dicit testus ad licteram. Sed quamuis uerba ista sonent quod fortuna sic duret et influat in istis temporalibus et quod humana prudentia aduersus permutationes et attus huius fortune prouidere nec operari non possit, nichilominus pro defensione et conseruatione honoris et nominis huius uenerabilis auctoris, ne per obloquentium uel detrahentium aliquorum notam eius uere scientie et uirtuti derogare contingat, iuuentutis mee iudicio aliqua super ista materia declarabo. Aduertendum siquidem et sciendum est quod ipse Deus, qui est causa prima, a quo omnia causantur, per istas sperarum et celestium orbium influentias, tanquam per causas secundarias, in inferioribus istis operatur et influit aliquando per necessitatem, aliquando per dispositionem uel qualitatem. Influit siquidem natura celestis necessario in generatione ac productione quorumcunque nascentium: nam necessarium est, secundum naturalem necessitatem materie, celesti causante uirtute, quod homo generet hominem, bos bouem, asinus asinum et erba erbam, et sic de similibus suis; necessarium est etiam quod post diem nox succedat et post noctis tenebras lucis radius effundatur in terris iuxta naturalem cursum et ordinem magni luminis, nisi infinita potentia Dei miracolose ac supernaliter contrarium ageret. Influit etiam hec natura celestis per dispositionem et qualitatem, qualificando et disponendo et prouocando mortales quoslibet ratione uigentes ad habituationem, operationem et prosecutionem talis cogitationis rei uel desiderii, qualem eis influxerit et infundat natura celestis. Ad cuius euidentiam clariorem aduertendum est quod, si fetus uel puer nascatur dominante Ioue, cum sub Ioue sint diuitie et honores, et unusquisque planeta habeat influere que sunt de natura eius, idcirco talis puer uel fetus ex influentia sui planete non necessitatur sed disponetur et animabitur uoluntarie ad suscipiendas et diligendas diuitias et honores. Exemplo simili, si puer sub Marte nascatur, cum sub Marte, qui est calidus et siccus, sint bellum rixa discensio et furtum, et propterea ipse planeta habeat fetus sub eo nascentes disponere et qualificare secundum naturalem proprietatem ipsius, idcirco sub eo nascentes non necessitantur sed uoluntarie disponuntur et eligunt, animantur et accenduntur ad bella rumores et scandala, diuisiones et guerras. Et quod ex influentia celi non causetur necessitas in mortalibus, hec est ratio. Nam omnipotentis creatoris nostri inacessibilis sapientia bonorum omnium est summa perfectio et in creaturis et operationibus suis perfectissime operatur, et cum perfecte creauerit hominem, tria dedit et inspirauit in eo: rationem uidelicet, apetitum et arbitrium liberum, ut ex arbitrii libertate ad dilectionem et operationem boni per rationem, ad dilectionem et operationem mali per appetitum possit sua electione moueri. Et hoc est uerum secundum quod probatur: *Deus fecit hominem simplicem et rectum et reliquid eum in manu consilii sui*; et hoc est quod probat Augustinus dum dicit: *Qui fecit te sine te, non iustificabit te sine te*: nam Deus, qui fecit nos absque ullo subsidio nostro, non iustificabit nos nec dabit nobis premia lucis eterne absque meritis et uirtutibus, nec etiam inferis cruciabimur nisi ex demeritorum et malitiarum nostrarum pondere digni erimus cruciatu. Et propterea, quamuis illa celestis influentia Saturni uel Martis uel alterius planete maliuoli de natura sui ad furtum, paupertatem et bellum aut ad defectus alios mortales disponat et uocet, quamuis etiam celestis influentia cuiuscumque planete beniuoli ad uirtutes diuitias et honores mortales disponat, nichilominus nec planeta maliuolus et infelix ad malum nec planeta beniuolus et felix ad bonum suscipiendum uel faciendum de necessitate aducit, qualificat, tamen habituat et disponit; ex quibus non necessitas sed qualitas, habitus et dispositio inferuntur, que a necessitate ut plurimum differunt. Nam, posito quod Petrus, sub Mercurio natus, ex Mercurii influentia ad eloquentiam et diuitias disponatur, nunquam erit eloquens si per rationem et intellectum cum eloquentibus et prudentibus noluerit conuersari, numquam erit diues si destiterit a diuitiis et mercationibus procurandis, nunquam habebit honores si honores duxerit contempnendos, numquam erit eloquens, honoratus uel diues si uoluerit male et inhordinate loqui, si uoluerit discipare substantiam suam et si uoluerit in inhonestis et turpibus dilettari. Esto etiam quod Martinus, natus sub Marte, ad bella, rumores, furtum et scandala disponatur ex influentia sui planete, nichilominus si uoluerit ille Martinus regi per rationem et intellectum, non prosequetur apetitum et habitum suum ad bella ac mala dispositum, set regulabit qualitatem et dispositionem sano iudicio rationis, concessa sibi liberi arbitrii potestate. Et sic aliquibus siderum motibus nec celestis corporis influentia nec dispositione, qualitate uel habitu sceleratis aliqualiter non obstantibus, ad que uocantur et disponuntur mortales ex necessario motu celi unusquisque mortalis per prouidentiam rationem et intellectum suas prauas concupiscentias uoluntates et subgestiones malas ex celestis corporis influentia quantumlibet procedentes, melioris electione consilii ex humani arbitrii libertate poterit refrenare, confundere ac totaliter submouere, ne ad actus nepharios deducatur. Quod si fecerit, dignus est laude et dicendus est uerus et rationabilis homo, quia tunc regitur imperio rationis; set si has cogitationes, qualitates et dispositiones peruersas ex sue passionis defectu uel ex aliqua momentanea attraente illecebra confundere ac refrenare noluerit, tunc non est homo uocandus sed belua, quia bestiali more regitur per passionem et apetitum; et hoc debet sue inexcusabili negligentie ac malitie uoluntarie inputari, quia iniquitates, peruersiones et scelera que potuit noluit per sapientiam euitare. Et hoc satis probat et uerificat illa uox magni astrologi Tolomei dicentis: *Sapiens dominabitur astris*; hoc etiam probat Boetius in IIIIº cum dicit *In uestra enim situm est manu qualem uobis fortunam fundare uelitis*. Ex quo sequitur quod ex celestis corporis influentia non necessitas, sed dispositio habitus et uoluntas causentur. Preterea si hoc esset, quod ex motu celorum homines ad bonum uel malum necessario mouerentur, tunc illud abusiuum et nepharium sequeretur, quod periret humanum arbitrium. Quod est falsum, quoniam sic frustra bonis malisque premia inferuntur et pene que ipsis inferri non debent, cum non ex libero et uoluntario animorum motu sed ex necessitate operatio boni uel mali proueniat; et sic delinquendi ac uagandi temporis occasio relinqueretur mortalibus, ex quo uirtus et bone operationis simplicitas sibi profutura non erit, cum iam de ipsis mortalibus ineuitabilis et futura necessitas terminauerit. Illud etiam falax et iniquissimum sequeretur, quod homines frustratorie contemplarent et specularentur de bonitate et sapientia Dei, frustra illum ex caritate diligerent, sub perdictione preces efunderentur in eo ac mandata legis diuine sub quadam essent perdictione descripta; et quod caritas, fides, spes, iustitia, fortitudo cetereque uirtutes seruarentur et diligerentur ad finem perdictionis, ex quo bonis et malis contingentia omnia de necessitate succederent. Quod est contra fidem et in omnibus et per omnia detestandum, summi et increati principis perfettissima considerata iustitia, que bonis merentibus premia, malis suplicia iudicio sue perfectissime rationis impendit. Et propterea super materia premissorum concluditur ex necessaria ratione quod ex celestis corporis influentia, quam fortunam comuniter apellamus, non necessitas boni uel mali sed qualitas, dispositio uel habitus ad bonum uel malum ueridice infunduntur. Quod plene probat Boetius in fine sui quinti libri de consolatione cum dicit *Manet mortalibus arbitrii intemerata libertas, manet etiam spettator desuper cunctarum mentium Deus, bonis premia, malis supliciaque dispensans*. Ad ueram autem expositionem et defensionem testus dicentis
+{Le sue permutazion non hanno triegue:
+necessità la fa esser ueloce;
+sì spesso uien chi uicenda consegue}
+
+dicendum est, et est uerum, quod ipsa fortuna, hoc est ipse motus, numquam quiescit sed semper influit et mouetur et de necessitate est quod celum continue moueatur et influat, non autem quod necesitet, ut supra probatum est. Ad ea uero que supra dicuntur in testu {Uostro sauer non ha contasto a lei} et {Oltre la difension d'i senni umani} potest dupliciter responderi. Primo responderi potest quod est uerum quod humana prudentia non potest facere et contrariari quod celum non moueatur et influat secundum naturam suam. Secundo responderi potest quod, posito quod testus dicat {Uostro sauer non ha contasto a lei}, hoc est prudentia nostra non contrariatur influentie celesti, propter hoc non tollitur nec sequitur quod prudentia uniuscuiusque hominis non possit refrenare inlicitas dispositiones et cogitationes peruersas causatas ex influentia celi. Nam, posito quod Petrus, qui est potens ad currendum, non currat, propterea non tollitur quod currere non possit; et sic, posito quod sensus humanus non contradicat nec opponatur male dispositioni planete, propterea non tollitur nec dicit testus quod contradicere non possit. Ex quo sequitur quod humana ratio posset ex sui arbitrii libertate refrenare motus, dispositiones et qualitates malas ex celesti influentia descendentes. Ad id uero
+{Questa prouede, giudica e persegue
+suo regno come il loro gli altri dèi}
+
+dicendum est quod auctor hic exemplificatiue et similitudinarie loquitur et dicit quod quemadmodum alii dei regunt et mouentur in regnis eorum, sic et fortuna iudicat et mouetur in regno suo. Nam sicut annus faciem terre quandoque frugibus quandoque floribus ornat, et sicut mare quandoque quiescit absque turbine tempestatis quandoque tumescit tempestuosis procellis, sic fortuna quandoque malis influentiis et dispositionibus quandoque bonis et gratis mortales disponit et allicit. Hoc est quod scribit Boetius in IIº de consolatione super fortune regimine ubi dicit: *An ego sola meum ius exercere prohibebor? Licet celo proferre lucidos dies eosdemque tenebrosis noctibus condere. Licet anno terre uultum nunc floribus frugibusque redimire nunc imbribus frigoribusque confundere. Ius est mari nunc strato equore blandiri nunc procellis ac fluctibus inorescere*. Sed quamuis celum, annus, fortuna et mare non sint dii, quia tamen sunt creature Dei et sunt et manent sub perpetua obedientia Creatoris, idcirco sic ipsos deos appellat ex constantia et participatione diuini ordinis quem custodiunt et seruant immobilem.
+
+{Quest'è colei ch'è tanto posta in croce
+pur da color che le dourien dar lode}
+
+Adhuc dicit auctor: Ista fortuna est illa que tantum blasfematur, uituperatur et maledicitur ab hominibus, quia non succedit et influit secundum peruersa et inordinata uota ipsorum, a quibus digne laudari et uenerari deberet. Huius est ratio quia, cum uigeant ratione et intellectu, deberent cognoscere et iudicare quod motus et influentia fortune sunt necessaria in se ipsis, quia de necessitate est quod celum moueatur et influat, non autem necessitant mortales ad quicquam, sed ipsi spontanee deducuntur et inclinantur, quemadmodum ratio uel apetitus predominatur in eis secundum libertatem arbitrii eorundem. Sed ipsa fortuna de hac maledictione et inhonoratione non curat, quia, tamquam intelligentia beata, cum aliis intelligentiis spiritualibus creaturis primis felicitatur et gaudet in orbe suo, secundum prouidentiam et dispositionem Excelsi. Ad cognoscendum autem rationem et causam propter quas tantus eror mundum inuasit – quo pars aliqua cecitatis humane credit uel asserit uel pertinaciter affirmat quod omnia de necessitate eueniunt, sed maxime isti maledicti ribaldi, discipatores bonorum suorum ac predones itinerum et alii ostinati ad malum, hoc asserere non uerentur dicentes:*Ita predestinatum est mihi* –, sciendum est quod, sicut dictum est supra, duo sunt principia actuum humanorum: apetitus et ratio. Per rationem mortalis quilibet uirtuose agit et inclinatur ad bonum, per appetitum autem uitiose se habet et inclinatur ad malum. Cum autem honores, diuitie, potentie, uoluntates et alia temporalia transitoria et caduca et imperfecta de se, tamquam bona corporis, sint contraria bono et perfectioni anime, cuius bonum et perfectio Deus est, cumque apetitus humanus anime perfectioni ac rationi contrarius tam de natura sui quam ex dispositiua uel qualificatiua celestis corporis influentia inordinetur et delectetur in istis illecebris diuitiis, uoluptatibus et temporalibus transitoriis, que bona sunt corporis, et sic apparet manifeste quod quilibet uiuens per apetitum, quamuis misere delectationi sue et ceco appetitui satisfaciat, peruerse ac detestabiliter operetur et uiuat. Omnes autem per apetitum et passionem operantur et uiuunt qui in huiusmodi temporalibus momentaneis uanitatibus, fraudibus, dolis, cupiditatibus, malis artibus et aliis uniuersis uitiis et malitiis delectantur. Sed cum omnes isti peruersi ambulantes in tenebris, a uirtute et ueritate remoti, uere rationis lucem uidere non possunt, quia in contrarium et destructionem ipsius totis uiribus et affectibus opponuntur, idcirco uirtute et ratione calcatis, destructis et neglectis per eos ex habituata corruptione malitie et ex dispositione peruersa, in cuius operatione habituantur, tam ex influentia celi quam ex longeua consuetudine ac inordinato et bestiali apetitu ipsos actraente, delectabilius, affectuosius et celerius prontuantur, operantur et deducuntur ad mala et per istas inlecebras et temporalia rapiuntur, quam per uirtutem, rationem et bonum, que hodiunt, que contenunt, que fugiunt, et aduersus illa suis studiis et peruersis actibus moliuntur et agunt. Nam durum et difficile noscitur unicuique operari et uiuere in contrarium habitus et dispositionis sue, et hoc clare probatur et patet per quandam inuentionem uulgarem sic loquentem super ista materia, que sic incipit {L'astrolago soprano, / che fu componitore / e sommo creatore / della natura, pò più ch'esa fare, / ancho pensare di uano / e uiuere in errore: / chrede che d'uman core / sia per necessità adoperare; / perchè d'arbitrio libero è dotato / e de ragion, co' la qual si corregge / e suo miglore eleggie, / onde pianeto a forza nol costringe. / Uer è che nel core qualità pinge, / secondo qual talora suo stato regge; / che fort'è seruar legge / contra la cosa ond'è habituato} etc. Bindus Bonichi.
+
+{Or discendiamo omai a maggior pieta} etc. quia per se patent.
+
+{Lo buon maestro disse: Figlio, or uedi
+l'anime di color cui uinse l'ira}
+
+Hic describit auctor quod in circulo isto nedum inuenit animas cruciatas eorum quos ira deuicit, sed illorum etiam qui per accidiam, hoc est per negligentem tristiciam et pigritiam inexcusabilem, sunt damnati. Et dicit quod isti tales accidiosi et tristes sunt ibi sub aqua in quadam palude et foris loqui nec apparere non possunt, et propterea existentes in fundo conqueruntur et dicunt hec uerba: Ue nobis! quia in uita nostra continue per interiorem et exteriorem accidiam tristitia nos deduxit, et in hac uita miserie et tenebrarum profundo perpetuam tristitiam patiemur. Ex prolatione quorum uerborum inferius aqua in summo ebullire et pullulare uidetur, prout aperte mostratur cum dicit
+{Fitti nel limo dicon: Tristi fummo
+ne l'aere dolce che dal sol s'allegra,
+portando dentro accidioso fummo} etc.
+
+{Uenimmo al piè d'una torre al da sezzo} quia per se patent.
+
+{Io dico, seguitando, ch'assai prima
+che noi fossimo al piè de l'alta torre}
+
+Auctor in fine capituli precedentis descripsit qualiter peruenerant descendendo prope quandam turrim, modo dicit quod, antequam aplicuissent ad turrim, prius per magnam horam inspexit summitatem turris, quia uidit in summitate prefata duo flamigera insegna demostrari, quibus ostensis inditiis, demon quidam, Flegias nomine, solus in quadam nauicula per aerem sub maxima celeritate peruenit, in quam Uirgilius et auctor descenderunt et transiuerunt ad ea que postmodum subsecuntur.
+
+{E sol quand'io fui dentro parue carca} Dicit auctor quod quando descendit in barcham, propter solum descensum ipsius onerata fuit nauis, et proprie uerum loquitur. Huius ratio est quia, cum Uirgilius et demon ille essent spiritus solumodo absque substantia corporis, idcirco ex eis nauis non poterat honerari; cum autem ipse Dantes tam in corpore quam in spiritu ibi adesset, ex ipso dumtaxat nauis honerata transibat.
+
+{Tutti gridauano: A Filippo Argenti!} Ipse spiritus, qui sic fedatus et plorans auctori occurrit, uocatus est Phylippus Argenti, qui fuit unus ex prepotentibus popularibus ciuitatis Florentie, ex cuius detestanda superbia in isto circulo cruciatur.
+
+{Lo buon maestro disse: Omai, figliuolo,
+s'appressa la città c'ha nome Dite}
+
+Hec ciuitas que uocatur Dite est profundior locus qui sit in inferno quia est in medio centro inferni.
+
+{Così sen ua, e quiui m'abbandona
+lo dolce padre, e io rimagno in forse,
+che sì e no nel capo mi tenciona}
+
+In ista parte ista mostrat auctor qualiter ex opposito quorundam aduersariorum et demonum Uirgilius reliquit eum in loco illo, ex quo ipse Dantes permanxit in forse, hoc est in maximo dubio et timore, ita quod de uita et morte ipsius et de ipso Uirgilio redituro et non redituro de impossibili accessu ipsorum opinabatur in mente sua, maxime quia, sicut sequitur, illi maiestatis diuine rebelles in facie ipsius Uirgilii et in despectu ipsius clauserunt portas dicte ciuitatis et eidem prohibuere ingressum. Ex quo, sicut sequitur, ipse Uirgilius redeundo dicebat: Quis inhibuit mihi ne tristia uiderem ospicia, omni iocunditate priuatus, nichilominus tamen huius pugne me opportebit esse uictorem, quamuis horum demonum contrarietas et diuersitas non sit noua, quia quod ipsi demones fecerunt in portis istis sic secretis et positis in profundiori loco inferni, alias iam fecerunt in aliis portis que ita secrete non erant. Et hoc est uerum: nam, sicut legitur in libro Sententiarum, cum pura anima Domini nostri Iesu Christi post uenerabilem passionem et expirationem ipsius statim descendisset ad inferos, ut animas sanctorum patrum de tenebris liberaret, ipsius gloriosum presentientes aduentum demones infernales clauserunt primas portas inferni et manentes interius portas reserrare nolebant; tunc, sicut testificatur in psalmo, ipsa diuina anima dixit illis principibus tenebrosis: *Tollite portas principes uestras et eleuamini porte etternales*, et sicut ex alio psalmo legitur: *Quia contriuit portas ereas et uectes ferreos confregit*; a quo sane tempore citra ipse porte semper steterunt et manserunt aperte. Super qua, dicit Uirgilius, quando fuisti ingressus infernum tu uidisti scripta uerba illa {Per me si ua ne la città dolente} etc., ut supra III capitulo continetur.
+
+{E già di qua da lei discende l'erta,
+passando per li cerchi sanza scorta}
+
+Dicit concludendo premissis quod circa portam istam, per quam prohibitus est accessus, descendit quidam angelus de quodam monte, qui absque alia tutela faciet illas fores celeriter aperiri.
+
+{Quel color che uiltà di fuor mi pinse} Auctor in precedenti capitulo dixerat qualiter ex uerbis illorum demonum fortiter formidauit, nunc uero demostrat quod Uirgilius studuit confortari et sue dedignationis indicia remouere quam sumpserat ex proibitione ingressus, et hoc fecerat ex eo quod uidebat ipsum Dantem grauiter espauescere quia ipse Uirgilius rediebat; postmodum, prout sequitur, idem Uirgilius cepit dicere: Necessario oportebit ut simus huius pugne uictores. Subsequenter autem dixit: {Se non, tal ne s'oferse,} que siquidem uerba a primis diuersa sunt, ex quibus siquidem uerbis ultimis diuersis a primis ipse auctor multis dubiis curisque et uariis uexabatur; nam aliud erat dicere {pur a noi conuerrà uincer la punga} et aliud erat dicere {Se non, tal ne s'offerse}, ita quod aliud uerborum principium precedebat et finis alius sequebatur. Ad quorum euidentiam iudicio meo teneo quod uerba ista truncata sunt, quia plus in auctoris intentione permansit interius quam exterius per uerba expresserit. Quod satis est clarum quia dictorum uerborum talis potest esse sententia; nam dicit Uirgilius Oportebit nos necessario huius pugne esse uictores et intrare per portam istam, postmodum addit et sequitur Se non, tal ne s'offerse, hoc est Si non erimus uictores, tale presidium se ottulit nobis quod esset inpossibilem nos non esse uictores et quod non intraremus per portam istam, quia, sicut in superioribus capitulis est mostratum, anima illa beata domine Beatrice causauit aduenctum, motum et succursum Uirgilii pro conseruatione et salute auctoris, sicut etiam in pluribus locis superioribus scriptum est quod ex uoluntate celesti concessum est quod ipse Uirgilius ducat ipsum Dantem per itinera ista, idcirco ista est causa, iste est respectus fauoris qui rimanet in intentione Uirgilii, quamuis per uerba exterius non expresserit. Et sic uerisimiliter sequitur quod illa uerba non complete sed truncate prolata sunt, ut sint senxus et intellectus ipsorum: Nos opportebit huius pugne esse uictores, et si non erimus uictores, talis uirtus et gratia est nobis oblata celitus quod inpossibile est nos non esse uictores. Et hoc probatur et uerificatur satis per ea que secuntur, quia, sicut ottulit anima dicte domine Beatricis supra II capitulo, angelus Dei descendit et aperuit portas per quas intrauerunt ad uidendum secreta inferni.
+
+{In questo fondo de la trista conca
+discende mai alcun del primo grado,
+che sol per pena ha la speranza cionca?}
+
+Auctor in hac parte mouet hanc questionem Uirgilio et querit utrum descendat ad hanc ciuitatem Dite, qui est locus profundior in inferno, aliqua anima existens in primo gradu siue circulo inferni; in quo gradu exsistentibus spiritibus omnis spes per penam amictitur, sicut mostratum est superius III capitulo, ubi habetur et scribitur {Lasciate ogne speranza, uoi ch'intrate}. Ad que respondit Uirgilius quod raro accidit aliquem spiritum in primo gradu manentem ad hunc locum infimum peruenire, tamen contigit quod ipse Uirgilius, decurso modico tempore post mortem ipsius, descendit ad hunc profundum et tenebrosum locum per potentiam et uirtutem coniurationis et incantationis cuiusdam incantatricis et sagacissime mulieris que uocabatur Herico, que spiritus et demones inuocabat. Et ipse Uirgilius sic coniuratus peruenit ad hunc locum qui est profundior abysus inferni et ex hoc profundo deduxit quendam spiritum, in quo cruciatur anima Iude scelleratissimi proditoris. Hec siquidem Herico fuit nigromantica et extratta ab usibus muliebribus et humanis, et uita eius erat in incantationibus et inuocationibus demonum; in siluis, nemoribus et locis siluestribus morabatur; in sepulcris mortuorum persepe manebat quia ad usum suum commedebat ceruices et ossa hominum mortuorum. Hec fuit temporibus Pompei, de qua scribit Lucanus in capitulo sexto quod filius Pompei, inquirendo de ipsa, illam inuenit, et cum illam inuenisset, cepit ipsam extollere per celebris laudis et fame preconia ut ipsa consuleret et prediceret ei quid deberet accidere de quodam bello futuro inter eum et hostes: ex quibus laudibus letificata non modicum, ut dicitur ibi in UI, *inpia letatur audito nomine fame*.
+
+{Quest'è Megera dal sinistro canto;/quella che piange dal destro è Aletto;/Tesifòn è nel mezzo; e tacque a tanto} Dicit auctor consequenter quod aspiciens summitatem turris uidit in ea Megeram, Alectonem et Tesifonem, que fuerunt tres sorores et sunt tres furie infernales habentes loco capillorum uenenosos serpentes; et cum uidissent Dantem uenientem, clamauerunt Meduxam ut ipse Dantes in lapidem mutaretur. Quod siquidem per hanc rationem poterat accidisse: nam, prout scribit Ouidius et Lucanus, quidam rex nomine Forcus habuit tres filias que uocate sunt Gorgone, ita quod tres Gorgone uocabantur; in speciali tamen prima uocata est Steno, secunda uocata est Euriale, tertia dicta est Meduxa, que fuit maior natu et aliis sororibus locuplettior, unde dicta est Gorgo, quasi gergo, quia ad ampliandum et conseruandum regnum patris pre ceteris sororibus intendebat: nam georgii greche, latine agricultores, ampliatores et conseruatores terrarum dicuntur. Quia hec Meduxa concubuit cum Neptuno deo maris in templo Palladis uel Minerue, que dea sapientie nuncupatur, ex cuius fornicationis scelere irata et turbata Minerua per ipsius potentiam et uirtutem fecit ipsius Meduxe capillos in serpentes conuerti, et sic illam obduxit quod quicumque inspiciebat hanc Meduxam, ex corrupta dispositione ipsius talis inspiciens in lapidem conuertebatur. Perseus autem, Iouis et Dyane filius, aduertens tam grande periculum, clipeo uitreo seu speculato suscepto accessit ad eam et caput ipsius ferro uiolenter incidit, sed nichilominus ipsius abscisse ceruici ipsa proprietas periculosa permansit. Et propterea si ipse Dantes inspexisset Gorgonem, hoc est caput Meduxe que fuit de Gorgona, ex proprietate ipsius Dantes fuisset in smaltum, hoc est in lapidem, transmutatus, et sic redisset in mundum; et propterea dicit testus
+{Chè se 'l Gorgon si mostra e tu 'l uedessi,
+nulla sarebbe di tornar mai suso}.
+
+{Mal non uengiammo in Tesèo l'assalto} Cum Teseus filius ducis Atheniensium simul cum Proserpina filia Cereris ad inferos accessisent, contra demones fecerunt insultum et propterea conqueruntur iste furie infernales et dicunt: Si uindictam fecissemus in Theseum de insulto facto per eum, iste Dantes modo non presummeret huc accedere.
+
+{O uoi ch'auete li 'ntelletti sani,
+mirate la dottrina che s'asconde/sotto 'l uelame de li uersi strani}
+
+Auctor in parte ista, non contentus tetigisse quantum ad corticem fabulam Meduxe et aliarum Gorgonarum, breuiter et uelato modo uocat et trahit audientium et legentium intellectum ad inueniendam et cognoscendam sententiam et doctrinam que in presenti fabula Gorgonarum includitur et latet occulta, dicens {O uoi ch'auete} etc.. Et propterea hoc totum quod dictum est de istis tribus Gorgonis, auctores et sapientes hoc senciunt et intendunt: nam per has tres Gorgonas dicunt et significant tria genera teroris. Et primus teror est qui, mentem inuadens, mentem debilitat, utputa cum aliquis subito uidens uel ymaginans aliquid uerendum et nouum ex quo inspicientis uel ymaginantis animus debilitatur et quatitur; et per hunc primum terrorem significatur prima Gorgona, scilicet Steno; nam Stena grece, latine infirmitas siue debilitas apellatur. Secunda Gorgona est Euriale, idest lata profunditas, et per hanc significatur secundus teror qui mentem spargit quodam profundo terrore in tantum quod sensitiue et intelletiue potentie uagantur errantes. Per tertiam uero Gorgonam, que dicitur Meduxa, significatur tertium terroris genus, qui tante terribilitatis genus est quod nedum debilitat mentem, nedum ipsam errantem et uagantem eficit, uerum etiam, uisum obturrans, caliginem cecitatis inducit nisi uirtus sapientissima huius terroris euentui se opponat. Et propterea, sicut fabula narrat, Perseus filius Iouis abscidit caput dicte Meduxe; hic autem Perseus significatur ipsa uirtus et sapientia que insurgentes timores et terrores orribiles sapienter discipat et comptemnit. Ad propositum igitur redeundo, uult dicere auctor quod quemadmodum, sicut proxime dictum est, ipsa uirtus omnes euentus terribiles sapientissima ratione prescindit et dirimit, ita contingit auctori prefato, quia, dum uidisset per demones infernales precludi et negari transitum tam poete quam sibi, uidisset etiam dictas furias infernales et alia terrorum genera, ex quo siquidem transitu sibi precluso uelut ex principali proposito et intentione ipsorum decepta quodamodo, ipse Dantes habebat terrorem maximum et profundum assumere et ipse Uirgilius clausit oculos Dantis ne uideret Gorgonem; hoc est uirtus et ratio, omnem terrorem auferrens, circumspectionem induxit. Et hec sunt que latent sub uelamine carminum predictorum.
+
+{Passaua Stige con le piante asciutte} Dicit auctor quod iste angelus Dei transibat hanc Stigem, idest padulem infernalem, in uno passu et uenit ad portam ciuitatis Dite et ipsam aperuit et dixit contra demones qui negauerant transitum Uirgilio: {O cacciati del ciel, gente dispetta} etc.
+
+{Sì come ad Arli, oue Rodano stagna,
+sì com' a Pola, presso del Carnaro
+ch'Italia chiude e suoi termini bagna}
+
+In hac parte dicit auctor se uidisse multa sepulcra mortuorum et inducit similitudinem dicens quod quemadmodum in quadam ciuitate que uocatur Arli, posita iuxta flumine Rodani, sunt multa sepulcra mortuorum, et etiam in quadam alia ciuitate que dicitur Pola in partibus Ystrie posita penes Carnarium, qui est locus profundus et abissus aquarum in mari periculosus nimium transeuntibus, qui iacet ex directa parte uersus ciuitatem Ancone, multa sunt munimenta et sepulcra defunctorum, quia, secundum quod dicitur, antiquis temporibus inter Christianos et Saracenos fuit magnum prelium in dicto loco, ex quo multi ceciderunt utrinque; et quemadmodum locus ille est uarus siue uarius propter inequalitatem sepulcrorum, ita, dicit auctor, in dicta ciuitate Dite sunt diuersa sepulcra in quibus cruciabantur heretici, non tamen equali pena, quia aliqui durius et grauius prout heresium suarum inpietas exigebat. Premissa igitur pro nostra instructione notantes quemadmodum ipse Uirgilius, hoc est ipsa ratio, obturauit oculos Dantis ne aspectus terroris ipsum offenderet, exemplo simili et nos aduersus terrores quoslibet et fortes euentus sic debemus uirtute et sapientia obturari et claudi, ne pulsilanimitatis et inconstantie leuitas nos periculose ofendat, quia, sicut scribit Seneca XUI ad Lucillum, *sic etenim tam hominum quam urbium facta uoluuntur et inter placidissima teror existit. Cogitanda ergo sunt omnia et animus aduersus que possunt euenire firmandus*.
+
+{Ora sen ua per un secreto calle} etc. quia per se patent usque ad locum illum:
+
+{Con Epicuro tutti suoi seguaci} Notandum est in parte ista quod, inter alias setthas, phylosophorum tres fuerunt sette, scilicet Ephycuri, Stoici et Peripatetici. Epicuri denominati fuerunt a quodam phylosopho qui uocatus fuit Epicurus, qui etiam dictus fuit porcus, et dicti sunt Epycuri ab epi, quod est supra, et curo, curas, quia de alio non curabant quam de cute corporea, extimantes et tenentes summum bonum uoluptates corporeas; et mortuo corpore mortuam animam asserebant, dicentes: *Non ero postquam mortuus fuero*. Et propterea, dicit auctor, anime illorum omnium qui secuti sunt hanc uitam uoluptuosam in sepulcris specificatis superius includuntur.
+
+{O Tosco che per la città del foco} Iste nouiter uocans Dantem, quem Tuschum nominat, fuit dominus Farinata de Ubertis de Florentia, olim caput partis Ghibelline in partibus Tuscie.
+
+{Poi disse: Fieramente furo auuersi} Per uerba ista mostratur quod maiores et predecessores Dantis fuerunt decursis temporibus non Gibellini sed Guelfi, prout per sequencia patet.
+
+{Allor surse etc. / un'ombra lungo} Hec umbra fuit pater Guidonis Caualcantis, nobillissimi et prudentissimi uiri, amici specialis et sotii Dantis, qui, cum uidisset Dantem carissimum amicum et sotium Guidonis filii sui, amirabatur quam plurimum quod filium non uidebat cum Dante, et propterea interogauit eum de filio, ut sequitur. Cui respondet auctor per ea que proxime subsecuntur; ex qua responsione pater credens filium esse mortuum cecidit ex angustia.
+
+{Ma quell' altro magnanimo, a cui posta} Redit auctor ad materiam domini Farinate et dicit quod ipse dominus Farinata replicando dixit ipsi auctori: Quamuis pars mea Blancorum et Ghibellinorum expulsa per Nigros de ciuitate Florentie nequaquam rediuerit ad ciuitatem Florentie, nichilominus non decurrent L menses quod tu Dantes expelleris a patria. Nam per dominam ibi regentem significatur luna, que ut plurimum dicitur regere et operationem suam influere in situ ciuitatis et partibus circumstantibus; cum igitur luna perficiat cursum quolibet mense, idcirco uult dicere quod luna quinquaginta uicibus non perficiet cursum suum quod ipse Dantes sue ciuitatis exulem se uidebit.
+
+{Che fece l'Arbia colorata in rosso} Hic auctor reddit causam domino Farinate quare populus Florentinus tam crudeliter odit dominum Farinatam et partem suam, et dicit quod occasione conflictus quem receperunt Florentini a domino Farinata ad castrum Montis Aperti, ex quo conflictu quoddam flumen in districtu Senarum quod uocatur l'Arbia coloratum fuit sanguine Florentinorum, ita est Florentino populo odiosus dominus Farinata predictus.
+
+{El par che uoi ueggiate, se ben odo} In parte ista auctor interogat animam hanc et dicit Nam uidetur quod futura sciatis et presentia ignoretis, tam ex ignorantia patris Guidonis Caualcantis nescientis filium presentialiter uiuere quam ex hiis que dominus Farinata predixit debere accidere auctori, et propterea querit auctor unde hoc procedat. Ad que respondet anima domini Farinate et dicit quod Quemadmodum patientes defectum male lucis a remotis non perfecte discernunt, sic et nos ex permissione lucis etterne, quamuis non perfecte, nichilominus aliqualiter futura discernimus; ea uera que sunt nobis proxima uel presentia uniuersaliter ignoramus. Et idcirco, prout sequitur, dicit anima illa: Post ultimi diei sententiam, cum nil ulterius erit futurum, aliquit nesciemus.
+
+{Quando sarai dinanzi al dolce raggio} etc. usque in fine capituli, quia per se patent. Cum dicit al dolce raggio intendit auctor de domina Beatrixia.
+
+{In su l'estremità d'un'alta ripa
+che faceuan gran pietre}
+
+Auctor in parte precedenti descrisit de penis eorum qui uiuunt epycurio more; in principio autem presentis capituli dicit se peruenisse ad locum illum asperiorem et orribiliorem per ea que proxime subsecuntur cum dicit: {E quiui per l'orribile} etc.
+
+{Lo qual trasse Fotin de la uia dritta} Futinus fuit quidam ex antiquis philosophys et prudentibus maximis, sed uelut infidelis multa scripsit et tenuit contra fidem, cuius opynionem secutus fuit in tantum Anastaxius quidam, qui fuit papa, quod a uia ueritatis errauit et sic dampnatus cruciatur in loco isto, et hoc est quod dicit testus iste lo qual trasse Fotin de la uia dritta.
+
+{D'ogni malizia ch'odio in cielo acquista
+ingiuria è 'l fine}
+
+Ad habendam notitiam predictorum sciendum est quod in parte ista puniuntur omnes qui aliquam iniuriam commiserunt, tamen sub distintis gradibus tormentorum. Et ad maiorem euidentiam sciendum est quod omnis iniuria aut per fraudem aut per uiolentiam infertur patienti; et siue sit uiolenta siue fraudulenta iniuria potest fieri et commicti in tres personas, in proximum, se ipsum et Deum, et in unoquoque istorum potest commicti dupliciter, scilicet realiter et personaliter. Nam proximo infertur personalis iniuria cum occiditur uel percutitur, realis cum dampnificatur in bonis et rebus eius; sibi ipsi personaliter iniuriatur qui se ipsum occidit, realiter uero qui ludit et discipat bona sua. Deum autem personaliter offendit qui Deum negat, despicit et blasphemat; realiter uero offenditur Deus cum quis despicit naturam et contra naturam operatur, ut sunt sodomite et feneratores quos uocat caursinos. Et propterea cum tribus personis inferatur iniuria – proximo, sibi ipsi et Deo –, tres sunt circuli: primus qui est maior, secundus qui est minor, tertius qui est minimus magis terribilis et penalis, quia quanto minor tanto proximior centro inferni. In primo siquidem circulo puniuntur omnes uiolenti offensores prossimi et bonorum suorum, prout inferius monstrat auctor cum dicit {Onde omicidie} etc. In secundo circulo puniuntur omnes uiolenti offensores et homicide sue proprie uite et dispersores bonorum suorum. Causa uero propter quam hii grauius puniuntur hec est, quia grauius peccant; nam cum de ratione caritatis existat quod quis magis diligat se ipsum et bona sua quam proximum et bona proximi, sequitur quod homicida sui ipsius et dispersor bonorum suorum grauius peccet cum fortius a caritate recedat, et propterea grauius tormentatur; et hoc est quod dicit auctor in his uerbis {Puote omo auere in sè man uiolenta}. In tertio uero et orribiliori circulo puniuntur blasphemi et offensores maiestatis eterne et destructores et contemptores nature et contra ipsam operantes, ut sunt usurarii qui caursini dicuntur, qui naturam despiciunt et in ipsius contrarium operantur. Et isti pre ceteris adhuc acriori pena pletuntur, quia, cum ipse Deus creator omnipotens sit omnibus excellentior et perfectior, sit etiam ipse finis ultimus ad quem bona omnia ordinantur, considerata igitur qualitate obiecti in quod peccatur, quod est ipse Deus, sequitur quod, quia offendens Deum grauius a caritate et ratione recedit, quod in hoc minori et acerbiori circulo iusto iudicio pletantur acerbius; et hoc est quod dicunt uerba illa {Puossi far forza} etc.
+
+{La frode, ond'ogne coscienza è morsa} Hucusque auctor trattauit de penis que inferuntur ex ofensione uiolencta, nunc autem dicit de his qui cruciantur ex ofensione fraudolenta, uidelicet ex fraudibus, dolis et decetionibus prodictoriis. Circa quod siquidem est sciendum quod omnis fraus aut commictitur et infertur ei qui de fraudante confidit aut illi qui de ipso non confidit; omnes enim decipientes et fraudantes aliquem qui de fraudantibus non confidit puniuntur in secundo circulo; omnes uero decipientes confidentes de ipsis puniuntur in minori circulo tamquam acerbiori et grauiori. Hec est ratio quia grauius peccat decipiens confidentem quam decipiens non confidentem: nam in deceptione non confidentis uitiatur solummodo naturale et uniuersale uinculum humane dilectionis, que est ipsa caritas per quam unusquique habet diligere proximum suum; in deceptione uero et fraude proximi confidentis non solum corrumpitur nexus caritatis humane, uerum etiam tollitur et corrumpitur ipsa spes que nata erat et procedebat ex fide quam deceptus in decipiente tenebat. Et sic cum ex tali fraude hec tres theologice et suppreme uirtutes quodamodo offendantur, iusto Dei iudicio crudeliori penalitate punitur et hoc est quod dicit pars illa: {Ipocresia, lusinghe} etc.
+
+{E io: Maestro, assai chiara procede etc. / Ma dimmi: quei de la palude} Dicit auctor Uirgilio: Satis contentor et clare intelligo rationes premissas, sed dicas mihi, magister, quare in istis circulis positis in ciuitate Dite non puniuntur illi qui propter luxuriam fuerunt incontinentes, de quibus tractatum est superiori capitulo {Così discesi del cerchio primaio,} et etiam illi qui propter gulam discipauerunt bona sua, de quibus dictum est capitulo {Al tornar de la mente} etc. Ad que respondet Uirgilius redarguendo auctorem et dicit: Nonne recordaris, secundum quod in UI Ethicorum est scriptum, quod bona actio hominis non fit sine ratione pratica uera et apetito recto? Sed quia aliquando contingit peruerti in homine apetitum uel praticam rationem, idcirco in humanis moribus sunt aliqua fugienda, et maxime, sicut habetur in Eticis, eorum que sunt circa mores fugienda tres sunt speties: incontinentia, malitia et bestialitas. Et propterea cum accidit hominem esse peruersum et corruptum ex parte apetitus, ratione tamen pratica recta manente, talis corruptio et peruersio erit incontinentia; et hoc est proprie cum quis habet rectam extimationem de eo quod faciendum est uel fugiendum, tamen propter passionem et corruptionem apetitus, relicta uirtute, sequitur uoluptatem et uitium, non tamen continue sed ad tempus. Cum autem peruersitas uoluptatis et apetitus intantum peruertunt rationem et intellectum, ut homo per consuetudinem et certam scientiam inclinetur ad ea que corruptus appetitus desiderat, tunc proprie malus dicitur, quia operatur ex electione peruersa quod agit illud extimans finem optimum; et talis operatio proprie malitia nominatur. Et de talibus malitiosis et malis in libro Sapientie scribitur: *Dixerunt inpii apud se cogitantes non recte: Uenite, coronemus nos rosis. Nullum pratum sit quod non pertranseat luxuria nostra. Ubique relinquamus signa letitie nostre, quoniam est pars nostra et hec sors*. Si uero in tantum corrunpitur apetitus humanus quod per corruptam uitam excedat et operetur ultra fines et husus humanos, agendo per similitudinem bestialem que sunt contra naturam et humanam consuetudinem, ut operantur et uiuunt quidam in partibus Cumanis, qui more ferarum et animalium brutorum commedunt carnes crudas et numquam sub tettis uel domibus sed semper in campis locisque siluestribus et areis quiescunt et uiuunt absque cuiusque legis ministerio, talis uita bestialis dicitur et hec siquidem peruersitas bestialitas nominatur. Cum igitur, ut ex premissis manifestum est, incontinentia sit solum aliquando corruptio ex parte apetitus, remanente recta pratica ratione, malitia uero sit peruersitas apetitus et pratice rationis, et in bestialitate nedum apetitus et ratio recta et pratica peruertantur, uerum etiam contra naturam per bestiales operationes agatur, et sic ipse Deus minus offendatur ex incontinentia quam ex malitia et bestialitate, idcirco sequitur et concluditur quod illi incontinentes luxuriosi et gulosi, de quibus trattatum est supra capitulis nominatis, quia incontinentes in tantum non offenderunt diuinam iustitiam quantum offenderunt fraudolenti et uiolenti et alii, de quibus tractatur presenti capitulo, qui ex eletione et delectabili malitia deliquerunt, idcirco puniuntur extra ciuitatem Dite minori suplicio; et hoc est quod dicit testus in uerbis illis: {Non ti rimembra di quelle parole} etc. Adhuc auctor in parte ista instat Uirgilio quod, cum supra in presenti capitulo tractetur quod blapsfemi maiestatis diuine et despectores nature et naturalis uirtutis, ut sunt caursini siue usurarii, puniantur sub crudeliori circulo, idcirco respondeat et soluat Uirgilius nexum et dubium predictorum, uidelicet qualiter hoc sit et quomodo quod usurarii propter fenus sint despectores bonitatis diuine, que est natura. Ad hec respondet Uirgilius dicens: {Filosofia, mi disse, a chi la 'ntende} etc. Debes cognoscere, Dantes, secundum quod omnes quasi philosophy tenent quod Deus omnipotens, omnium creator et causa rerum omnium, naturam uniuersalem creauit mirabili arte sua. Si etiam aduertas, Dantes, et notes, inuenies libro Phisicorum quod ars imitatur naturam in quantum potest, et sic uirtus et ars humana, tamquam procedens a natura et nature filia, est neptis Dei, qualitate gradus inspecta, cum ipsa natura sit a Deo creata. Cum igitur unusquisque humane prosecutione nature a Deo create debeat procurare quod per uirtutem et artem bonam honoretur et uiuat, sicut scribitur in primo Genesi, oportuit ab initio seculi humanum genus summere uitam et excedere unum alium per naturam et artem; cum autem caursini siue usurarii contrarium agant et, cupiditate uelati, non per uirtutem et artem bonam sed per usurarum subsidia operentur, idcirco manifeste sequitur et concluditur quod ipsi usurarii despicientes uirtutem et artem, que imitatur naturam, et naturam despiciant et offendant. Et sic ex offensione nature, que est filia, creatura et bonum Dei, in illo terribiliori circulo bene merite usurarii puniuntur; nam in pecunia confidentes, que est caduca et temporalis, naturam et artem et uirtutem despiciunt et offendunt, que eterne sunt quadam participatione diuina propter exercitium boni operis.
+
+{Ma seguimi oramai che 'l gir mi piace;
+chè i Pesci guizzan su per l'orizzonta}
+
+Sciendum est ex uerbis istis quod hic finitur prima dies qua stetit auctor in inferno, et omnia precedentia a principio libri usque ad sequens capitulum auctor in una die naturali scruptatus fuit et uidit. Nam cum in medio mensis martii, tanquam perfectiori tempore ut calido et umido, auctor hunc trattatum inceperit, et hoc tempore sol intret in Arietem, Piscis autem precedat Arietem, cumque prima hora diei sol oriatur et leuetur semper cum signo suo et cum eo occidat, cum etiam signum Pissis precedat immediate signum Arietis ita quod redeunte sole existente in signo et sub signo Arietis ad emisperium nostrum, oportet de necessitate signum Piscis precedentis ante leuari et ante orriri quam signum Arietis subsequentis. Idcirco, proud dicit testus, auctor uidebat Pisces in oriçonta, hoc est uidebat oriri diem et quod dies adueniebat quia post Pisses sequitur Aries, in quo et cum quo surgebat et oriebatur sol. Oriçonta est media pars spere celestis quam uidere possumus usque ad circumferencias et confines uniuerse terre, sursum ac circumquaque uidendo.
+
+{E 'l Carro tutto soura 'l polo giace} Adhuc subiungit auctor et dicit, ad ostendendum quod dies adueniebat, quod currus totus residet supra polum; hoc est quod ipsa hora adueniente noua die ille stelle, que uocantur currus, manent proxime supra polum nostrum, quem uidemus continue. Polus autem est illa pars celi quam continue uidemus et que numquam occidit nobis, ubi posita est stella illa que uocatur tramontana, penes quam posite sunt dicte stelle que dicuntur lo Carro.
+
+{Era lo loco ou'a scender la riua} Quamuis auctor proxime precedenti capitulo tractauerit generaliter de uiolentiis et fraudibus in proximum se ipsum et Deum et bonis eorum illatis, nichilominus presenti capitulo et aliis subsequentibus tractare intendit in specie de quibuslibet fraudibus et uiolentiis secundum gradus et distintiones eorum et propterea in capitulo isto mostratur de uiolentiis illatis in proximum. Hoc principium Era lo loco etc. uult dicere quod locus ille ad quem peruenerat auctor erat ualde diruptus et decliuus, alpestris et montuosus, quemadmodum est ripa dirupta cuiusdam montanee Tridentine quam tangit et percutit aqua cuiusdam fluminis Ueronensis qui uocatur l'Adese, qui producit pisces qui lasche uocantur.
+
+{E 'n su la punta della rotta lacca
+l'infamia di Creti era distesa}
+
+Dicit auctor quod super caccumine istius montuosi loci inuenit quandam bestiam crudelissimam que Minotaurus nominatur; per quam bestiam figuratur et demostratur infamia et despectio omnium et singulorum qui fuerunt de insula Creti. Quomodo autem hoc sit, sciendum est, sicut legitur in, quod, cum Minos rex totius Creti esset cum magno exercitu in obsidione Atheniensium, domina Pasiphe uxor dicti regis, dum quadam diem insipiceret quendam pulcrum thaurum, ardenti passione deducta, uoluit penitus cohire cum tauro et, habito consilio Dedali subtilissimi et ingeniosi magistri, fecit excoriari quandam uaccham et ipsius pelle dicta Pasife se uestiuit sub aptitudine tali quod ipsa Pasiphe uidebatur esse quedam uaccha; et deductus dictus thaurus ante ipsam et ipsam uaccham credens illam ascendit et impregnauit; que Pasiphe tempore suo peperit creaturam semi hominem et semi bouem qui uocatus est Minotaurus, qui secundum naturam suam erat ferus et uorans carnes humanas. Cum autem hoc ad notitiam peruenisset regis Minos in exercitu Atheniensium permanentis, conuenit et pepigit cum Ateniensibus quod ab ipsorum obsidione discenderet et ipsi darent sibi tributum aliquam quantitatem hominum annuatim per Minutaurum alimentum. Quo facto, cum Minos rex peruenisset ad regnum suum et inspexisset in hac bestia tale monstrum et ipsius bestie crudelitate pensata, ne quisquam offenderetur ex ea, fecit construi quoddam palatium summa dificultate ingeniosum et laboriosum ad ingressum et egressum ipsius ex multiplici et diuerso giro murorum, in quo carcerari et recludi fecit dictum Minothaurum. Qui siquidem locus habitationis dicti Minothauri uocabantur labarintum, quia nemo intrans labarintum predictum ex artificioso ministerio suo numquam exibat; cuius laberinti forma hec est. Cumque secundum obseruationem pactorum factorum inter Minos regem et Athenienses processu temporis sors ceciderit supra Theseum, filium ducis Athenensium, ut micteretur in escam Minothauri, accessit Theseus ad locum labarinti; cum autem Federa, soror Minothauri, inspecto Teseo, exarsit in eum et cum ipso conuenit si Theseus uellet eam ducere in uxorem eius Athenas, doceret ipsum interficere Minothaurum. Hoc uero promisso per Theseum, ipsa Federa dedit ei massam picis et globum fili, et cum filo Theseus labarintum intrauit et cum ad bestiam peruenisset, Minotaurus hyante gula ipsum Theseum uolens deuorare, Teseus autem massam picis deiecit in os bestie seuientis, ex quo ipsius dentibus prepeditis per picem ipsum Minotaurum gladio interemit. Quo facto, aufugit cum Federa uersus Athenas et propterea dicit testus {l'infamia di Creti che fu concetta ne la falsa uacca}, quia bestia illa concetta fuit in femina illa Pasife que uestita pelle uacche uidebatur uaccha, non tamen erat.
+
+{Lo sauio mio inuer' lui gridò: Forse
+tu credi che qui sia 'l duca d'Atene,
+che sù nel mondo la morte ti porse?}
+
+Hec uerba reprensiue dixit auctor uersus bestiam illam, eidem inproperando de morte eidem illata per dictum Theseum ducem Athenarum.
+
+{Pàrtiti, bestia, chè questi non uene
+ammaestrato da la tua sorella}
+
+Hec uerba manifesta sunt ex istoria proxime precedenti.
+
+{Or uo' che sappi che l'altra fiata
+ch'i' discesi qua giù nel basso inferno}
+
+Uirgilius in parte ista, cum uidisset Dantem cogitantem et amirantem tunc ex illo profundo dirupto predicte montuose ruine, dicit ipsi auctori quod eo tempore quo ipse Uirgilius alias descendit ad profundum inferni occasione coniurationis illius crudellissime Erito incantatricis, sicut habetur supra nono capitulo, quamuis hanc causam hic non exprimat, talis ruina non erat in loco isto, sed in morte Christi omnipotentis Dei qui abstulit magnam predam Dite, hoc est sanctos patres et animas bonas extra inferno deduxit, hec infernalis et putrida uallis sub tam terribili teremotu contremuit, ex quo hec ruina facta est. Ex quo etiam dicit ipse Uirgilius: Ego credidi totum uniuersum mundum debere deficere per ruinam.
+
+{Oh cieca cupidigia e ira folle} Uerbum istud est notabile de se et per se patet.
+
+{Corrian centauri armati di saette} Auctor prosequendo materiam dicit quod in loco isto puniebantur gigantes et centauri, et dicti sunt centauri ex magnitudine et fortitudine sua, inter quos erat quidam ex dictis gigantibus uocatus Nessus. Qui siquidem Nessus stabat super ripam cuiusdam fluminis cum quadam barcha tempore uite sue pro oportuno transitu personarum, cunque Ercules quadam uice cum Ianira pulcerima uxore eius peruenisset ad locum predictum ut flumen transiret, dictus Nessus Ianiram recepit in barcam, Herculem autem eleuare non potuit propter paruitatem ligni; et cum ipse Nessus cum Ianira descendit ad ripam, dictus Nessus uoluit uiolare Ianiram. Inspiciens Ercules, acepta uenenata sagipta ipsum Nessum uulnerauit ad mortem. Nessus autem sentiens mortem, in ultionem faciendam aduersus Herculem, Ianire dixit quod si acciperet camisiam suam et daret ipsam Herculi ut ipsam indueretur, numquam aliam mulierem diligeret nisi ipsam. Hoc autem credens ipsa Ianira ipsam camisiam tulit, cunque processu temporis Hercules residens a remotis ad uxorem redire differret ex dilectione prenimia quam ad mulierem aliam deferebat, Ianira ei transmisit camisiam quam a Nesso susceperat; quam cum Hercules induisset, quia uenenata erat ardore efusi sanguinis dicti Nessi, incontinenti mortuus est; et propterea dicit testus quod ipse Nessus fecit ultionem de propria morte.
+
+{È il gran Chiròn, il qual nodrì Achille} Iste Chyron fuit quidam centaurus magnus et fortis, et fuit de insula que dicitur Anschiro, qui nutriuit Achillem filium Pellei et Thetis dee marine: nam non poterat ipse Achilles nutriri per matrem quia dea erat.
+
+{Quell'altro è Folo} Follus iste fuit etiam quidam centaurus ualde uitiosus in ira; et isti tales centauri et gigantes continue uadunt in circuitu fosse in qua anime dannatorum ibi recluse cruciantur sub sanguine continue bulliente, et cum uident aliquam animam exeuntem uel non stantem sub sanguine bulliente, secundum quod meruerunt per culpam, ipsam animam cum ipsorum sagyptis percutiunt et sagiptant.
+
+{Tal si partì da cantare alleluia} Uult dicere quod anima domine Beatrixie, que in summo celo laudibus diuinis instabat, de summo descendens uenit ad Uirgilium cui commisit ut conduceret Dantem etc.
+
+{E 'l gran centauro disse: E' son tiranni
+che dier nel sangue e ne l'auer di piglio}
+
+Sicut dictum est supra in principio huius capituli, hic agitur et scribitur de tyrannis et offensoribus proximi tam in persona quam bonis ipsius, ut exemplificatur per subsequentia proxime.
+
+{Quiui è Alessandro, e Dionisio fero} Iste fuit Alexander rex Ierusalem et tirannus crudelissimus de quo dicitur quod UIIIc uiros cum uxoribus et fillis una uice necari fecit. Dyonisius autem fuit rex Sicilie et ipsam et Siculos oppresit sub magna tirannide.
+
+{E quella fronte c'ha 'l pel così nero,
+è Azzolino; e quell'altro ch'è biondo,
+è Opizzo da Esti, il qual per uero}
+
+Iste Açolinus est Celinus de Romano quidam crudelissimus et impius tirannus natus in partibus Padue. Dictus Opiço fuit marchio Estensis.
+
+{Questi ti sia or primo, e io secondo} Dicit Uirgilius: Iste centaurus precedet te et ego sequar te.
+
+{Mostrocci un'ombra da l'un canto sola,
+dicendo: Colui fesse in grembo a Dio
+lo cor che 'n su Tamisi ancor si cola}
+
+Cum quidam dominus Arnaldus de Bruniforte de Anglia exulasset ad instanciam et procurationem cuiusdam potentis baronis affinis regis Odoardis de Anglia, cumque quidam miles filius dicti baronis et consanguineus dicti regis quodam tempore Neapolim peruenisset, ubi manebat dictus dominus Arnaldus et prefatus miles et consanguineus regis, ad ecclesiam accessisset pro audienda missa, dum adesset celebrationi misse et sacramenti altaris, dictus dominus Arnaldus dictum militem gladio interemit ex ofensione sui exilii procurata per patrem, et propterea dicit testus in grembo a Dio, quia in presentia corporis domini nostri Iesu Christi ipsum occidit. Ex hoc peractum est: nam acceptum cor ipsius fuit consanguinei regis mortui et repositum in quadam busola conseruatione et oblatum fuit regi Odoardo ut ad uindictam sui efusi sanguinis prouideret; quod postmodum de mandato regis fuit positum in manum cuiusdam statue lapidee posite et firmate supra ripam fluminis Tamisii, et in qua statua insignite sunt lictere infrascripte ad perpetuam rei memoriam: *Cor gladio scissum do cui consanguineus sum*, et propterea dicit auctor {che 'n su Tamisi ancor si cola}.
+
+
+{Quell'Attilla che fu flagello in terra} Iste Atilla fuit ungarus et tante impietatis auctor quod ex suis sceleribus et flagiciis uocatus est Atilla flagellum Dei. Iste tyrannus suis temporibus aflixit Ytaliam, sed maxime ciuitatem Florentie tempore quo tenebatur et constructa fuerat per Romanos. Nam cum intrasset sub beniuola et spontanea receptione Florentinorum et Romanorum in ea manentium, sua oculta malitia in paucis diebus XXm uirorum habitatorum ciuitatis Florentie in quodam palatio dicte ciuitatis quod Capitolium uocabatur, preter notitiam aliorum de ciuitate, non simul set singulariter requisitos fecit singulariter decollari per quosdam milites suos et interfectos fecit deici in quodam alueo aque de flumine Arni sub dicto Capitolio artificiose labentis. De quo siquidem orrendo facinore oculte patrato alii exteriores habitatores et ciues non potuerunt perpendere nisi ex aqua fluminis Arni que propter effuxionem sanguinis in colorem sanguinis est conuersa; et post tantum scelus nephande commissum ipse Atilla exiuit Capitolium et cum maxima militum quantitate quos in dicto Capitolio clam incluserat totam ciuitatem sub incendio cede et ruina destruxit in despectum et iniuriam Romanorum. Postmodum dictus Atilla cum gentibus suis se reduxit ad ciuitatem siue locum qui Fexule uocabatur, positum prope ciuitatem Florentie, et ad hoc, ut dicta ciuitas que per Romanos fuerat destructa popularetur et habitaretur et habitatoribus impleretur, fecit preconiçari quod quilibet uolens accedere posset impune et libere habitare et esse in ciuitate Fexulana. Tamen postmodum superuenientes Romani ciuitatem Florentie sub melioribus auguriis construxerunt et conuenerunt cum dictis Fexulanis quod dicta ciuitas Fexulana non habitaretur ulterius, sed in ciuitate Florentie hedificanda de nouo ipsi Fexulani cum ipsis Romanis et Florentinis primis habitatoribus ciuitatis Florentie iam distructe uiuere et habitare deberent; et huic conuenctioni conuenerunt et concordauerunt ipsi Fexulani cum hac condictione, quod semper episcopus ciuitatis predicte apellari deberet ad perpetuam rei memoriam episcopus Fexulanus; et sic inter eos fuit effectualiter terminatum, quamuis postmodum constructa et rehedificata fuerit per Romanos. Depopulauit et destruxit idem Atilla multas ciuitates et loca bona Ytalie, et propterea dicit textus {che fu flagello in terra}, et hoc est uerum secundum quod scribitur in cronicis antiquorum.
+
+{E Pirro e Sesto; e in etterno munge} Pirrus filius magni Achillis Greci fuit crudelis et impie uite. Sextus filius magni Pompei Romani, qui post mortem patris fuit magnus tyrannus, pirrata et depredator hominum.
+
+{A Rinier da Corneto, a Rinier Pazzo} Isti fuerunt duo maximi predones super strata.
+
+{Non era ancor di là Nesso arriuato} Cum auctor in precedenti capitulo tractauerit de penis eorum qui manus uiolentas exercent in proximum et bonis proximi, prosequendo materiam suam scribit in presenti capitulo de hiis qui desperantes in totum se ipsos priuauerunt uita et bona sua discipauerunt, ut inferius demostrabitur; et incipiendo dicit quod ille Nessus, sub cuius comitiua securitate transiuerant, nondum redierat ad ripam aque quando poeta et auctor iam intrauerat quoddam nemus orribile plenumque stirpibus.
+
+{Tra Cecina e Corneto} Cornetum est quoddam castro in patrimonio Ecclesie Romane situm in ripa maris, a quo castro usque ad locum qui dicitur Cecina est uia remota et longa per multa miliaria, inter quod Cornetum et Cecinam sunt multa nemora siluestria et periculosa et diuersis ramis et stirpibus inuoluta.
+
+{Quiui le brutte Arpie lor nidi fanno} Arpie sunt quedam maxime aues habentes alas ualde latas et collum et uisum humanum. Que siquidem aues expulerunt per uiolentiam de insulis Strophadis, que sunt in Romania, Herculem et Iasonem; postmodum etiam dicte aues expulerunt de dictis insulis Troianos qui se recluserant in eis ante quam Troia destrueretur; que siquidem expulsio Troianorum, ut dicit testus, fuit inditium et augurium destructionis Troyane.
+
+{Io sentia d' ogne parte trarre guai} quia per se patent usque ad locum illum:
+
+{Io son colui che tenni ambo le chiaui
+del cor di Federigo}
+
+Iste siquidem fuit magister Petrus de Uineis ex cuius uirtute et probitate multiplici et maxime ex sue formose inuentionis et rectorici stili ornata dulcedine fuit in tantum excellens et prepotens consiliarius penes inperatorem Federigum, quod ex sua ordinatione et consultatione solumodo queque agenda inperii gerebantur.
+
+{La meretrice che mai da l'ospizio
+di Cesare}
+
+Dicit ipse Petrus quod cum semper ex dignitatibus et honoribus et bono alterius oriatur inuidia, idcirco reliqui curiales inperialis curie, excelse condictioni mee inuidentes, et emuli me iniuriose accusauerunt quod quedam secreta debueram propallasse; ex quo de mandato inperatoris cecatus et sic turbatus et dedignatus ex gustu indigne pene, nolens sub ceca et uituperosa uita manere, ego ipse qui eram iustus, fidelis et purus in me ipso feci et disposui me iniustum contra me ipsum, mihi propriam uitam adimendo. Sed nichilominus, dicit ipse Petrus, nunquam fui proditor nec infidus in agendis uel secretis aliquibus domino meo imperatori. Ex quo aperte probatur et mostratur quod, prout dicit testus, ista inuidia est illa meretrix magna que semper sequitur ospitium curias et regna regum prelatorum et principum; hec est illa miserima passio per quam status regnantium persepe uertitur.
+
+{Spirito incarcerato, ancor ti piaccia
+di dirne come l'anima si lega}
+
+In hac parte querit Uirgilius ab anima dicti Petri quod ei declaret qualiter hoc est quod spiritus uel anima ligetur et includatur in illis stirpibus siue trunchis. Ad quod respondet ipsa anima dicens: Quando anima crudelis alicuius desperati et se necantis peruenerit ad infernum, Minos demon ipsam transmittit ad septimam focem; que postmodum in eo loco cadit ad quem infortunio suo conducitur, et ipsa anima delapsa in eo loco silue germinat quemadmodum granum spelte et crescit et producitur in stirpem tamquam planta siluestris, sed in die iudiciis, sicut alie anime uenient ut uniantur cum corporibus suis, sicut nos pro nostris spoliis, hoc est pro corporibus, ueniemus, sed dictis nostris corporibus nullatenus uniemur, quia iustitia Dei non pateretur ut aliquis id haberet quod abstulit sibi ipsi. Et quia nos ipsi abstulimus nobis uitam et corpus, anime nostre suis corporibus non iungentur sed unaqueque anima habebit apensum ad truncum umbre sue corpus suum; et hoc est quod dicit testus:
+
+{Come l'altre uerrem per nostre spoglie
+ma non però ch'alcuna sen riuesta}
+
+Sed quamuis hec uerba sic sint ab auctore descripta, nichilominus teneo quod aliud scriptum fuerit et alia fuerit auctoris intenctio: Scriptura siquidem sic rigide sic singulariter et uituperose punit et ponit de hiis qui, uelud desperate cecitatis filii, perdiderunt sponte se ipsos ad terrorem et instructionem mortalium, ut sibi precaueant ab huiusmodi perdictione inposterum, per quam inremediabiliter et preter spem alicuius misericordie Deus grauiori offensione offenditur: nam nullum est grauedinis tante delictum cuius diuina misericordia misereri non possit, excepto desperationis delicto que sola mederi nequit. Hoc est quod probat et dicit; credo autem auctorem prefatum, tamquam fidelem captolicum et omni prudentia et scientia clarum, suo tenuisse iudicio quod Ecclesia santa tenet uidelicet.
+
+{Gridaua: Lano, sì non furo accorte} Iste Lanus fuit quidam domicellus et iuuenis de ciuitate Senarum qui inter ciues alios dittissimus erat, tamen fuit consumptor et discipator omnium bonorum suorum; sed antequam morte naturali deficeret, ipso iuuene existente, mortuus fuit in quodam conflictu ad locum Plebis de Toppo, et propterea, sicut dicit testus, mors eidem Lano fauendo succurrit, quia ipsum rapuit in tempore iuuentutis: quoniam si uixisset in seculo, opportebat quod famescentes et macerimi canes, sicut in testu sequitur, ipsum deuorassent, hoc est dicere quod miseria et egestas ipsum aflixissent.
+
+{E poi che forse li fallia la lena,
+di sè e d'un cespuglio fece un groppo}
+
+Iste cui deficiebat uirtus in fuga fuit dominus Iacobus de Sancto Andrea de ciuitate Padue sub maximis diuitiis constitutus qui discipauit omnia bona sua, et inter alias prodigalitates eius de ipso fertur quod, uidere desiderans quendam pulcrum et magnum ignem, dictus dominus Iacobus comburi fecit quandam uillam eius in totum. Modo dicit testus quod dum ipse uellet afugere, quia deficiebat ei fuigiendi potentia, inuenit unum ex dictis stirpibus siue quodam cespullium et in dictum cespullium ut lateret intrauit. Tamen superna permissione crudelissime fere aperierunt cespullium et lacerauerunt omnia membra eius; hoc est dicere quod ante mortem ipsius fuit incommodis et miseria inuolutus, et nedum ipse canes lacerauerunt membra dicti domini Iacobi sed etiam dictum cespullium siue stirpem, qui stirpes etiam erat unbra et quedam anima, totaliter destruxerunt. Ex quo dictum cespulium conqueri et plorare incepit dicens contra animam dicti domini Iacobi:
+
+{O Iacopo, dicea, da Santo Andrea} Ex quo siquidem Uirgilius interogauit a dicto stirpe de nomine et origine eius. Ad quem respondit umbra ipsius stirpis dicens: Ego fui de ciuitate Batiste, hoc dicere est de ciuitate Florentie, que siquidem ciuitas habuit in primum patronum Martem, idest deum belli, et hoc fuit ante tempus incarnationis dominice; cum autem refloruit Christianitas, dicta ciuitas, sublato titulo patronatus ipsius Martis, Florentini in pastorem et patronum acceperunt sanctum Iohannem Baptistam. Et propterea dicit hec anima quod Mars semper cum arte et influentia sua pestem et tristitiam semper infundet in ciuitate Florentie, quia, dicto Marte deleto, patronum alium elegerunt; et nisi quedam statua ipsius Martis que adhuc residet super pontem Arni in dicta ciuitate maneret, frustra fuisset rehedificata Florentia per eos qui ipsa fecerunt post destructionem Attille qui ipsam ciuitatem destruxit, ut tractatum est supra proxime in fine capituli precedentis.
+
+{Io fei gibetto a me de le mie case} Iste Florentinus fuit dominus Loctus iudex de Aglis de Florentia, qui, secundum quod fertur, ex dolore prenimio cuiusdam false sententie quam protulerat in domo sua, cum quadam argentea corrigia eius se ipsum suspendit, et propterea dicit fei gibetto etc., quia locus in quo suspenduntur homines in partibus Francie uocatur giubet; et ipse idem de domo propria constituit sibi furcas.
+
+{Poi che la carità del natio loco} Cum auctor supra proxime in fine capituli precedentis uiderit cruciari animam eius qui erat de una ciuitate cum eo, idcirco dicit quod ex caritate quam habebat ad miserum ardentem ratione loci, frondes stirpis eius diuisas et separatas collegit in unum et, ipsis frondibus dicto Florentino exibitis, ipse auctor cum Uirgilio ad prosecutionem itineris est conuersus.
+
+{Non d'altra foggia fatta che colei
+che fu da' piè di Caton già soppressa}
+
+Exemplificatiue loquitur Dantes et dicit quod, cum arena illa per quam gradiebatur esset pestifera et angustiis plurimis copiosa, talis erat qualis erat arena Libie per quam Cato Romanus, deuicto Pompeio, cum Pompeianis fugiens a facie Cesaris pertransiuit. Que siquidem arena Libie, uelud desertum siluestre et inabitabile, est periculosa et miseriis ac incommodis multis plena; et hoc scribens, Lucanus in nono de ipso Catone loquente et suadente Pompeianis ut per dictam arenam iter acciperent sic dicit:
+*Atque ingressurus steriles sic fatur arenas:
+O quibus una salus placuit mea signa secutis
+indomita ceruice mori, componite mentes
+ad magnum uirtutis opes summosque labores.
+Uadimus in campos steriles exaustaque mundi,
+que nimius Titan et rare in fontibus unde
+sicaque letiferis squalent serpentibus arua.
+Temperies uitalis abest et nulla sub illa
+cura Iouis terra est*
+et propterea dicit testus {Non d'altra foggia}.
+
+{Quali Alessandro in quelle parti calde} Exemplificat auctor quod quemadmodum accidit Alexandro regi militanti in partibus orientis quod ex summa caliditate solis et aeris uapores igniti descendebant super eum et militibus suis, tamen ipse Alexander sua uirtute prouidit ad conseruationem ipsius et militarium acierum suarum, ita, dicit auctor, facti erant uapores ignei cadentes super miseros pecatores; ex quo arena illa sicca et arida, in qua anime misere permanebant, tamquam esca accendebatur et urebantur.
+
+{Chi è quel grande che non par che curi} Iste siquidem qui tante superbie et ferocitatis indicia demostrabat fuit unus ex septem regibus qui obsederunt ciuitatem Tebarum uocatus Capaneus. Qui cum excelsa superbia sua contemptor esset deorum, Iupiter turbatus et dedignatus ex arogantia Capanei predicti et accepto fulmine ygneo ipsum Capaneum in dicto exercitu fulminauit et interremit; et quemadmodum ipse Capaneus fuit superbus in uita, sic et anima eius est superbissima in inferno. Nam loquitur ipsa anima et dicit ipsi Uirgilio: Si ipse Iupiter, qui me percussit cum fulmine ultimo die uite mee, faceret fabricari per omnes fabros et ministros eius fulmina et sagyptas et haberet subsidium Uulcani et aliorum quorumlibet ministrorum eius, de me non posset facere ultionem.
+
+{Sì com' el fece a la pugna di Flegra} Capaneus iste aducit hanc similitudinem quia in ciuitate uel monte illo qui Fregra uocatur gigantes pugnauerunt cum diis, et in dicto loco a dicto Ioue et ab aliis diis dicti gigantes fulminati et interrempti fuerunt.
+
+{Quale del Bulicame esce ruscello} Bulicame est fluuius siue fons aque bulientis nascentis prope ciuitatem Uiterbi ex quo descendit quidam riuulus; qui riuulus diuiditur in multa balnea, ad que balnea peccatrices morantur; et propterea exemplificatiue loquendo dicit auctor talem se riuulum inuenisse descendentem et currentem per arenam illam de qua superius dictum est.
+
+{In mezzo mar siede un paese guasto,
+diss'elli allora, che s'appella Creta}
+
+Respondet Uirgilius auctori interoganti et admiranti super condictione illius riuuli et dicit quod in medio mari est quidam locus destructus qui uocatur insula Creti; cuius insule Saturnus fuit rex primus et dominus, cuius Saturni regis temporibus homines casti erant absque cupiditate et uitio; et in dicta insula erat quidam mons siue locus qui uocabatur Yda, qui siquidem locus fructibus et arboribus et bonis omnibus affluebat, modo, dicit auctor, locus ille destructus est et sterilis tamquam res antiqua. In quo siquidem monte uxor Saturni, que uocabatur Rea, fecit latere Iouem filium suum et dicti Saturni et ibi nutriri ut Saturnus nesciret quid esset de eo: nam Saturnus preceperat dictum filium suum interimi cum nasceretur, sed prius sibi presentaretur; et hoc quia ei dictum fuerat a responsis ydolorum suorum quod filius nasciturus ex eo ipsum Saturnum debebat de regno expellere. Rea autem, uxor Saturni predicti et mater pueri, Saturno querenti filium presentari fecit quandam ymaginem lapideam pueri paruam et inuoluptam pannis, quam credens Saturnus fore puerum, ipsum iussit occidi.
+
+{Quando piangea, ui facea far le grida} Hoc est dicere: quando puer plorabat in monte predicto, sicut soliti sunt plorare, dicta Rea mater eius facebat fieri quosdam clamores in dicto loco, ne ploratus pueri audiretur extrinsecus.
+
+{Dentro dal monte sta dritto un gran ueglio} Aduertendum est in parte ista: per hunc senem significatur et figuratur tota etas et decursus mundi ac etiam totum imperium et inperatorum et principum uitam ab initio regni Saturni predicti usque ad hec tempora; ponitur autem iste senex erectus in monte predicto quia ipsius montis et insule Saturnus fuit primus rector et dominus.
+
+{Che tien uolte le spalle inuer' Dammiata} Per uerba ista et hanc descriptionem senis predicti uult auctor demostrare qualiter inperium residens in paganis et in partibus orientis translatum fuit in Grecos, scilicet eo tempore quo a Nino rege Babillonie in Saturnum regem insule Creti, que insula tunc temporis erat de principalibus partibus Grecie. Postmodum uero translatum fuit imperium de Grecis in Romanos, et ideo dicit testus quod iste senex uertit tergum uersus Damiatam que est in oriente, ex quibus partibus orientis ablatum fuit imperium, et prospicit Romam idest uersus occidens; ad quos Romanos et partes occidentales postmodum imperium est delatum.
+
+{La sua testa è di fin oro formata} Auctor redarguendo uitam et mores regum inperatorum et principum qui per tempora fuerunt diuidit tempora et etates: nam cum dicit La sua testa etc. per caput huius senis primam etatem significat et regnum ipsius Saturni, sub cuius tempore illa etas hominum caste et moderate uiuebat ex hiis que percipiebant ex fructibus et redditibus terre absque alia cupiditate et uitio; quam siquidem etatem tamquam uirtuosam et bonam auctor ipse commendat.
+
+{E puro argento son le braccia e 'l petto} Per hec membra, uidelicet pettus et bracchia, figuratur secunda etas que fuit tempore Iouis filii Saturni predicti; et hanc appellant argenteam respectu prime quia homines huius etatis inceperunt peccare et uitiari et sic non fuerunt uirtuosi quemadmodum primi: nam hoc tempore coli agra, iuga bobus inponi et in quibusdam maliciosis cogitationibus inceperunt homines delectari.
+
+{Poi è di rame infino a la forcata} Per corpus eneum figuratur tertia etas que fuit deterioris operationis secunda, quia quemadmodum argentum est melius et nobilius ere sic, dicit auctor, fuit hec secunda etas melior ista tertia.
+
+{Da indi in giuso è tutto ferro eletto} Nam sicut ferrum est peius ere sic ista quarta etas, que figuratur per ferrum, adhuc fuit deterior et magis abundans in uitiis quam tertia etas: nam huius homines etatis in armis et dispendiis belicis quam plurimum institerunt.
+
+{Saluo che 'l destro piede è terra cotta} Per hunc pedem destrum huius senis et istarum etatum significatur mater Ecclesia que, cum terra esset, idest parua et depressa, ipsam dicit esse coctam, idest dotatam et ampliatam, quia dotata et magnificata fuit per Costantinum imperatorem.
+
+{E sta 'n su quel, più che 'n su l'altro, eretto} Dicit auctor quod iste senex magis firmatur super hoc pede quam super alio; hoc est dicere quod ipse pes dester, qui est Ecclesia, hiis temporibus magis regit et regnat quam imperium.
+
+{Ciascuna parte, fuor che l'oro, è rotta} Adhuc prosequens auctor de ista materia dicit quod omnes premisse etates quorumlibet regum et principum qui per tempora precesserunt, excepta solumodo prima etate que per aurum intelligitur, uitiose fuerunt: nam a secunda etate hucusque omnes reges et principes omniumque mortalium studia ad cupiditatem, luxuriam, uanagloriam et alia uitia intenderunt; ex quorum membrorum parciumque diruttis scisuris egreditur quidam riuulus lacrimarum et aque, descendens in hac ualle miserrima; et ex ista aqua generantur postmodum ista tria, scilicet Achirunte Flegetunte et Stige, et etiam generatur ex dicta aqua quidam lacus qui uocatur Cocitus. Et hoc totum uult dicere quod ex cupiditate humana et ex aliis uitiis hominem maculantibus anime peccatrices descendunt ad has inferas partes, in quibus, secundum ipsarum demerita uaria, in hiis Achironte, Stige et Flegetunde et Cocito uarie cruciantur. Nam per cupiditatem humanam significatur hec aqua uel riuulus ex qua generantur premissa quatuor. Nam primus fluuius in inferno dicitur Achiruncte qui interpetratur sine gaudio, per quem fluuium primo transeunt anime in inferno ad penam; Stige interpetratur tristitia et est quidam palus que secundario inuenitur in inferno, in qua puniuntur superbi et arogantes; Flegetunte interpetratur incendium et est quoddam fossatum aque rubee siue sanguinis bulientis; Cocitus interpetratur luctus et est lacus concelatus in centro terre, idest in profundo inferni in quo est Lucifer, et ibi puniuntur proditores. Et sic sequitur quod anime dampnatorum ex ipsorum sceleribus transeant per fluuium Achirunctis, hoc est quod absque gaudio maneant et crucientur in palude Stige, hoc est quod semper sint tristes; subiugantur in Flegetonte, hoc est quod semper incendio concrementur, et firmentur in Cocito, hoc est quod in lacu luctus orribilis perpetuo recludantur, hoc est quod dicit testus {fanno Acheronte, Stige e Flegetonta}.
+
+{E io a lui: Se 'l presente rigagno
+si diriua così dal nostro mondo}
+
+Querit auctor a Uirgilio: Si riuulus iste aque descendit a mundo nostro, que est causa quod riuulum non inuenimus, maxime cum uenerimus per ytinera tam longeua? Ad quod respondet Uirgilius: Nam cum rotundus sit locus per quem transiuisti et continue ascendas et descendas per circulum a sinistris et nondum ad sufficientiam ambulaueris, non mireris si aliquid noui uides.
+
+{E io ancor: Maestro, oue si troua
+Flegetonta}
+
+Adhuc querit auctor a Uirgilio ubi est locus Flegetuntis et flumen Lete; ad quod respondet Uirgilius: Quando tu Dantes uidisti fossatum aque bulientis, debebas scire quod ille est locus Flegetuntis. Flumen autem Lete positum est extra hanc fossam inferni, et est positum in purgatorio, quo lauantur anime dum purgate sunt, que ascendere debent ad gloriam paradisi; et iste dicitur fluuius obliuionis quia, dum in eo lauate sunt, anime obliuiscuntur malorum omnium que commiserunt in uita.
+
+{Letè uedrai, ma fuor di questa fossa}
+
+{Ora cen porta l'un de' duri margini} Cum auctor in fine capituli precedentis elegisset consilio saniori relinquere nemus et sequi argelem, hoc est ripam fluminis, et propterea dicit ora cen porta etc.
+
+{Quali Fiamminghi tra Guizzante e Bruggia} Exemplificat auctor dicens se inuenisse et ambulasse per tales uias difficiles ripas et argines, quales ripas et argiles faciunt fieri illi de Flandria qui uicini sunt mari in locis quorum unus dicitur Guiççante, alter dicitur Brugia, quia ibi mare secundum solitum cursum suum bis crescit et decrescit in die; et propterea homines de partibus illis ne offendantur per multiplicationem maris ad resistentiam aque faciunt fieri magnas ripas siue argines.
+
+{E quali Padoan lungo la Brenta,
+per difender lor uille e lor castelli,
+anzi che Carentana il caldo senta}
+
+Adhuc exemplificat auctor dicens se tales inuenisse et ambulasse ripas quales faciunt fieri Paduani ripas et argines super fluuio Brente antequam liquefiat nix de alpibus Carientie, ne offendatur Paduanus districtus propter difusionem aquarum.
+
+{E quelli: O figliuol mio, non ti dispiaccia
+se Brunetto Latino}
+
+In parte ista inuenit auctor animam domini Burnetti Latini de Florentia qui fuit optimus astrolagus, phylosophia et moralitate preclarus, et inter alia composuit quemdam librum qui uocatur Thesaurus, in quo multa pulcra et utilia pertractantur; qui interogat ipsum Dantem de causa sui itineris. Respondet autem sibi auctor prout testus declarat inferius, maxime cum dicit {El cominciò: Qual fortuna}.
+
+{Ma quello ingrato popolo maligno
+che discese di Fiesole ab antico}
+
+Dicit dominus Burnettus Danti quod populus Florentinus, qui ab antiquo descendit de Fexule, hoc est ex gente illius ciuitatis que Fexule dicebatur, de qua tractatum est superius capitulo XII, odiet ipsum Dantem et inimicabitur ei ex ipsius operibus uirtuosis. Dicit etiam ipse dominus Burnettus in honorem et laudem auctoris et in uituperium et infamiam ipsius populi Florentie, quem cecum appellat ex uitiis superbie, auaritie et inuidie in quibus maxime inter alia uitia perpeditur. Dicit etiam alia plura prout inferius latius continetur.
+
+{In somma sappi che tutti fur cherci
+...Priscian sen ua con quella turba grama,
+e Francesco d'Accorso}
+
+In ista parte declarat et dicit dictus dominus Burnettus ipsi auctori qualiter Priscianus cum comitiua sua puniuntur in isto circulo ex peccato sodomie. Dicit etiam quod hic punitur quidam episcopus Florentinus qui transmutatus fuit a seruo seruorum, hoc est a summo pontifice, scilicet de episcopo Florentie in episcopum Uicentinum; et hoc est quod dicit testus {fu trasmutato d'Arno in Bacchiglione}, quia Arnus est flumen transiens per medium ciuitatem Florentie, Bachilione est flumen Uincentie, per que flumina auctor significat ciuitates istas. Alia per se patent.
+
+{Già era in loco onde s'udia 'l rimbombo
+de l'acqua che cadea nell'altro giro}
+
+Dicit auctor in principio huius capituli quod ad locum peruenerat in quo audiebatur rumor et sonitus aque cadentis in altum gironem.
+
+{Simile a quel che l' arnie fanno rombo} Exemplificatiue dicit auctor quod talis rumor et sonitus erat illius aque qualem sonitum faciunt arne siue apes quando simul coadunantur; in quo loco auctor ipse uidit tres animas uersus ipsum accedentes sub nouis et ueteribus uulneribus cruciatas.
+
+{Qual sogliono i campion far nudi e unti,
+auuisando lor presa e lor uantaggio}
+
+Auctor exemplificatione loquitur dicens quod quemadmodum pugiles bellantes, antequam in actu pugne progrediantur, sibi preuident qualiter per ipsorum astutiam et uirtutem possint aduersus aduersarios pugilles preualere, sic, dicit ipse, ille tres anime Florentine uenientes et congregantes se ipsas in forma cuiusdam circuli siue rote uerterunt facies earum uersus Dantem, ut cognoscerent eum, ita quod collum et faciem uoluebant in una parte et pedes eorum in alia; finaliter tamen aliqua dixerunt ipsi Danti prout per seriem testus inferius demostratur.
+
+{Nepote fu de la buona Gualdrada
+... la fiera moglie più ch'altro mi nuoce}
+
+Omnes tres isti Florentini fuerunt et ciues maximi de ciuitate Florentie, quos orribile sodomie peccatum sub hoc miserimo carcere includit et punit: nam per hoc quod dicit {la fiera moglie più ch'altro mi nuoce} declarat de illa facinorosa libidine sodomie qua tamquam uxore precipua fruebatur; quibus compatitur et respondet ipse auctor dicens {di uostra terra sono} etc.
+
+{Chè Guiglielmo Borsiere, il qual si duole} Iste Guillielmus Burserius fuit etiam Florentinus hoc uitio maculatus qui cum premissis tormento simili cruciatur.
+
+{Come quel fiume c'ha proprio cammino
+... che si chiama Acquacheta suso, auante
+che si diualli giù nel basso letto}
+
+Adhuc exemplificando loquitur auctor quod quemadmodum auditur rumor et sonitus ex resonante et descendente aqua fluuii, qui antequam descendat penes ciuitatem Furliuii abinde supra uocatur Aqua queta (cum uero attigerit ciuitatem Furliuii uocatur) in loco quodam montanee, qui uocatur Sanctus Benedictus de Alpe quia ibi descendit de alpibus, ita dicit auctor se inuenisse in dicto loco fremitum et sonitum aque descendentis et cadentis ex alto.
+
+{Io auea una corda intorno cinta,
+e con essa pensai alcuna uolta}
+
+Dicit in hac parte quod, ipso cum aliis mortalibus in seculo permanente, habebat quandam cordam cintam, cun qua corda aliquando proposuit et pensauit ad prosequendum et capiendum liunçam que habet pellem depicta. Hoc est dicere quod ipse Dantes aliquando uoluit cum fraudulentiam inherere luxurie et in eodem uitio cum fraudolentia delectari – nam per cordam significatur fraudulentia, quia quemadmodum corda est nodosa et tortuosa sic fraudolentia –, quia cum per peccatum et cogitationem malam sit a Deo et a ueritate remota, in se ipsa non est directa sed potius tortuosa, quia ab illa summa et diuina regula omnia dirigente procul dubio est diuisa. Per liunçam uero, que est uariis colorata coloribus, luxuria figuratur, quia quemadmodum ipsa liunça est pluribus depicta coloribus sic ipsa luxuria affigit et molestat hominem curis quam plurimis, ut plenius tractatum est supra primo capitulo.
+
+{Poscia ch'io l'ebbi tutta da me sciolta,
+sì come 'l duca m'auea comandato}
+
+Sed postquam, dicit auctor, hac zona siue corda me excussi, scilicet hanc fraudulentiam mihi abstuli ex mandato ducis mei Uirgilii, hoc est ex imperio rationis – quem Uirgilium pro ratione figurat, sicut primo capitulo superius est descriptum –, ipsam cordam dedi Uirgilio, hoc est ipsam fraudolentiam et uoluntarium apetitum supposui rationi etc.; et sic ipse auctor usus non fuit ipsa fraudulenta luxuria per modum fraudulentie.
+
+{E' pur conuien che nouità risponda,
+dicea fra me medesmo, al nouo cenno}
+
+Dicit auctor quod, cum Uirgilius deiecisset dictam cordam in loco infimo et obscuro, ymaginabatur ipse Dantes in se ipso et dicebat: Oportebit de necessitate quod ex tali actu Uirgilii, scilicet ex iactu ipsius corde in tali infimo et tenebroso loco, aliqua nouitas oriatur et surgat, quia maxime ipse Uirgilius admirabatur locum predictum post iactum ipsius corde.
+
+{Ahi quanto cauti li uomini esser dienno
+presso a color che non ueggion pur l'oura}
+
+Istud est uerbum notabile. Nam inter ceteros homines habet homo studere ut prudens apareat et cum prudentia operetur, sed maxime inter eos qui sunt tanta uirtute et perspicacitate preclari quod nedum opus humanum intuentur et noscunt sed etiam subtiliçantes inquirunt, discuciunt et speculantur sub qua intentione et quo proposito siue motu mouentur homines ad aliquid faciendum.
+
+{El disse a me: Tosto uerrà di soura
+... Sempre a quel uer c'ha faccia di menzogna}
+
+Hoc est etiam uerbum notabile. Nam quamuis omne quod uerum est sit sub ueritate fundatum, quia tamen potest esse tale quod ex qualitate et inaptitudine rei persone loci uel temporis auditoribus incredibile uideretur, idcirco non debet esse lingua preceps ad descriptionem uel narrationem eius ueri dicti uel facti quod non est uerisimile uel quod habeat aliquam speciem uel euidentiam falsitatis. Et hoc dicit auctor ad excusationem sui, quia ipsum oportet describere et tractare de quadam bestiali figura quam uidit in loco siue circulo isto natantem per aerem, tamquam natat ille qui, cum se deorsum in aquis demerserit propter reparationem ancore nauis aut propter quidquam aliud necessarium, redit uersus celum. Alia subsequentia per se patent.
+
+{Ecco la fiera con la coda aguzza} Cum auctor supra proxime XI capitulo de uiolentiis et fraudulentis in generali tractauerit, XII capitulo de uiolentiis inlatis in proximum, XIIIº de uiolentiis in se ipsum inlatis, XIIIIº de offensionibus commissis aduersus maiestatem diuinam, XUº et XUIº de illatis iniuriis in naturam et rebus diuinis ex parte peccati sodomie, presenti capitulo tractare intendit de uiolentiis nature illatis ex uitio usurarum et propterea incipit:
+
+{E quella sozza imagine di froda
+sen uenne, e arriuò la testa e 'l busto,
+ma 'n su la riua non trasse la coda}
+
+Aduertendum est in parte ista quod fraudulentia figuratur et intelligitur per hanc bestiam. Nam quemadmodum hec fera, sicut describit auctor, super ripam caudam non ostendit, ita homo fraudulentus fraudem ipsius detinet in absconso, ut fraudulenter possit exterius operari; et quemadmodum hec bestia faciem iusti hominis et humilis demostrabat, sic homo fraudulentus uiuens iustus et humilis aparere molitur, ut sub colore iustitie, sub humilitatis et liciti specie possit decipere confidentes; et hoc est quod dicit testus {La faccia sua era faccia d'uom giusto} etc. Per id uero quod dicitur {Con più color, sommesse e souraposte} sciendum est quod quemadmodum bestia illa est uariis colorata coloribus, sic fraudulentis animus est uariis malitiis et falsis adinuentionibus maculatus.
+
+{Non ne conobbi alcun; ma io m'accorsi
+che dal collo a ciascun pendea una tasca}
+
+Infrascripti fuerunt omnes feneratores.
+
+{In una borsa gialla uidi azzurro
+che d'un leone auea faccia e contegno}
+
+Iste qui habebat hanc bursam ad collum fuit quidam de Ianfigliacçis de Florentia, cuius insigna sunt leo acçurrus in campo giallo.
+
+{Mostrando un' oca bianca più che burro} Iste fuit quidam de Ubriacis maximus fenerator cuius insigna sunt picta.
+
+{E un che d'una scrofa azzurra e grossa} Iste fuit quidam de Scrouignis de Padua fenerator, cuius insigna sunt premissa.
+
+{Sappi che 'l mio uicin ytaliano
+sederà qui dal mio sinistro fianco
+... gridando: Uegna 'l caualier sourano}
+
+Iste Ytalianus, quem militem summum appellat, est dominus Buiamonte de Florentia, cuius insigna sunt tria capita; de quo dicit anima illa Paduana quod ex peccato fenoris sedebit ibi prope eum in tormentis illis.
+
+{Troua' il duca mio ch'era salito
+...monta dinanzi, ch'i' uoglio esser mezzo,
+sì che la coda non possa far male}
+
+Per hec uerba duo notanda sunt. Primo siquidem quod, quemadmodum ipse auctor ascendit et equitauit ipsam bestiam, ita mortalis quilibet debet conculcare et sibi subicere fraudulentiam et peccatum per intelligentiam rationis; secundo quod, quemadmodum ipse Uirgilius fuit medius inter auctorem et caudam, ita debet homo inter uoluntarios apetitus et fraudulentos motus ex una parte et se ipsum ex alia tamquam medium interponere rationem.
+
+{E disse: Gerion, mouiti omai} Nam auctor uocat hanc bestiam Girion, quia quidam demon est in alio girone qui uocatur Girion et habitat ibi cum fraudulentis suis.
+
+{Maggior paura non credo che fosse
+quando Fetonte abbandonò li freni}
+
+Similitudinarie loquitur auctor dicens se fuisse tanto terrore tantoque timore deductum cum ascendisset bestiam illam per aerem et natantem, quod non credit maiorem tremorem fuisse in terris eo tempore quo currus solis de celis occidit super terram. Nam, sicut legitur ex , dicitur quod Fetunte fuit filius Febi et Climene, et cum inproperatum et uituperose dictum fuisset dicto Fetunti ab Epafo sotio eius et filio eius quod ipse Fetunte non esset ligiptimus filius Febi, iratus Fetunte acessisset ad matrem, et ipsam interogauit et coniurauit ut sibi diceret ueritatem, si esset filius Febi; que aseruit quod filius Febi erat. Cunque dictus Febus, qui sol esse dicitur, fuisset rogatus a dicto Fetunte filio suo quod ipsi dimictiretur una die regere currum solis, et hoc pro speciali dono petebat, Febus, quamuis inuitus, uidens filii uoluntatem, currum solis ei regendum et ducendum concessit. Feton uero, ascendens equos, incepit ducere currum solis, cunque peruenisset cum dicto curru sub quodam signo celi qui Scorpio nominatur, uidens insolitam et mirabilem nouitatem signi, tremens et timidus equis libere relaxauit habenas; ex quo ipsi equi se liberi et agiles sentientes, currentes et salientes currum solis totaliter subuerterunt et sic ipse Feton cum equis et curru solari de celo in terris cecidit. Propter quod incendia uaria et diuersa in celestibus facta sunt, sicut apparet in celo quando sic uariatum apparet per uaria signa tam rubea quam coloris alterius in ipso apparentia; propter quod etiam ex incendio currus cadentis terra combusta et arrida facta est, sicut apparet in magna quantitate terre in partibus Ethiopie, in quibus partibus terra arrida est et sterilis; ex quo siquidem magnus tremor et timor homines occcupauit. Hec siquidem ita se habent secundum poeticas fictiones.
+
+{Nè quando Icaro misero le reni
+sentì spennar per la scaldata cera}
+
+Sciendum est quod Ycarus fuit quidam iuuenis qui cum quibusdam fratribus suis et cum patre eius, qui Dedalus uocabatur, reclusi fuerunt in quadam turri posita in medio mari de mandato Minos regis Grecorum, quia ipse Dedalus docuerat et informauerat Pasife uxorem dicti regis indui pelle uace et choire cum thauro; que turris distabat a terra per plura miliaria. Uidens autem Dedalus se non posse exire turrim nisi per alarum et uolatus remedium, summo ingenio et arte ipsius fecit sibi et filiis suis pennas ligneas unitas renibus eorum cum cera et pice. Quo facto, pater docuit filium iuniorem per turrim et de fenestra in fenestram uolare et ipsum exire uersus mare, postea redire. Postmodum uero pater uolens exhire cum filiis dictam turrim, monuit ipsum filium iuniorem quod in uolatu ipsius non in tantum ascenderet quod ex calore solis destruerentur sibi ale propter liquefactionem picis et cere, nec in tantum descenderet in uolatu ne deficeret in itinere. Quo audito per dictum Icharum, ipse pater uolare incepit cum dicto Ycaro et aliis filiis suis; sed antequam egredirentur turrim pater dixit filiis suis omnibus: *Filii, sequimini uestigia mea, ut possitis mare salubriter pertransire*. Postmodum incipientes uolare cum per spacium magnum aeris et itineris uolassent, dictus Ycarus agilem se presentiens cepit ascendere et ut falco uolare per aerem, paterna uestigia relinquendo, ex quo pix et cera resolute. Ypse Ycarus cadens, mortuus in aquis submergitur. Quod pater inspiciens, hec uerba protulit uersus filium morientem et alios filios ipsum prosequentes: *Ycare nate, bibis; tu sine patre peribis/ quod tibi dixi bis medio tutissimus ibis. / O cari nati, memores estote parati/ iussa paterna pati, medium tenuere beati*. Idcirco dicit auctor non credo dictum Ycarum et patrem ypsius in casu ipsius Icari habuisse tantum tremorem quantum tunc temporis ego habui; et hoc est quod dicit testus {che fu la mia, quando uidi ch' i' era} etc. usque ad finem capituli, que per se patent.
+
+{Luogo è in inferno detto Malebolge} Auctor in precedenti capitulo trattauit de fraudulentiis et feneratorum delictis, modo in parte ista describit de aliis deceptionibus et malitiis, de hiis maxime que mulieribus sunt illate.
+
+{Tutto di pietra di color ferrigno} Auctor describit locum esse lapideum, prout testus sequens manifeste declarat:
+{Come i Roman per l'essercito molto,
+l'anno del giubileo, su per lo ponte}.
+
+{Se le fazion che porti non son false,
+Uenedico se' tu Caccianemico}
+
+Quia lictera per se mostrat de persona et nomine cruciati presentis et de causa cruciatus, idcirco glosa ad declarationem aliam non procedit.
+
+A dicer sipa tra Sàuena e Reno Hoc uult dicere quod tot ad presens non uiuunt in ciuitate Bononie quot sunt anime illorum qui fuerunt de ciuitate predicta et puniuntur in loco illo: nam dicit lictera a dicer sipa tra Sàuena e Reno tum quia ciuitas Bononie posita est inter flumen Reni et flumen Sapine, tum etiam quia hec uocabula sipa, stipa et similia sunt uocabula lingue Bononie.
+
+{Quelli è Iasòn, che per cuore e per senno} Nam, sicut legitur ex principio UII libro Ouidii maioris, Iason filius Esone et nepos Pelias regis Grecie; qui Pelias filios masculos non habebat, tamen quasdam pulcerimas filias quas fortiter deligebat. Et propterea ipse rex, timens ne Iason nepos eius post mortem dicti regis acciperet regnum filiabus et hereditatem paternam, ac sciens quod in quadam insula que uocatur insula de Colcos erat aureum uellus, hoc est quidam aries aurei uelleris fatatus et sacrificatus, de quo dicitur quod qui ipsum arietem acquirere poterat, idcirco dictus rex Pelliax cognoscens dictum Iansonem iuuenem et affectatem laudari et honorari, cognoscens etiam quod dictus aureus aries ex impotentia loci et multis obstaculis per simplicem potentiam hominis acquiri non poterat, ut ipse Iason numquam rediret ne filie ipsius Pelias molestarentur in regno, tantis suasionibus et blanditiis ipsum Iasonem circumuenit quod ipse Iason sociatus cum Ercule et aliis pluribus sotiis iuit ad insulam de Colcos; in cuius siquidem insule monte summo erat quoddam palatium in quo reclusus erat aries aureus. Sed antequam peruenire posset ad hunc arietem acquirendum, oportebat primitus cum duobus serpentibus in introitu montis manentibus preliari; quibus deuictis, oportebat accipi et domari duos thauros siluestres et feros habentes cornua quasi ferea, et illis thauris inponere iugum, arare terram ibi positam, et ex dentibus deuictorum serpentium seminare in terra: ex quo semine postmodum oriebatur maxima armatorum hominum multitudo quos oportebat uincere, et, istis deuictis, adhuc inueniebatur quidam draco uenenosus et ferus qui quemlibet uolentem montem ascendere deuorabat; postea uero in summitate montis aries aureus erat inclusus et dedicatus erat domino Marti, et sic aquiri non poterat nisi per tantos passus orribiles transeundo. Sed nichilominus Medea, filia Oete regis Colche insule, uidens et diligens Iasonem ex pulcritudine sua, sic fecit cum artibus suis quod ipse Iason superauit serpentes et, acceptis dentibus eorundem, thauros incantauit et domuit, et cum eis arauit terram et in ea seminauit dentes predictos ex quibus orta est armatorum hominum multitudo, quos homines ipsa Medea conuerti fecit in formicas, et postmodum incantationibus suis alius draco sopitus est, et sic ascendit Iason montem et, accepto aureo uelere, cum ipso ariete et Medea aufugit in Greciam. Et prece Iasonis reduxit in iuuentutem Esonam patrem; et ut ipse Iason ulcisceretur ex eo quod Pellias eius patruus sibi fecerat, finxit ipsa Medea se esse discordem cum Iasone et aufugit ad domum dicti Pelias qui iam erat senex, et manens cum filiabus dicti Pellias dixit eis: *Si facitis tale balneum cum herbis talibus patri uestro, incontinenti efficietur iuuenis*; et hoc filie credentes sic fecerunt, ex quo ipse Pelias interemtus est.
+
+{Ello passò per l'isola di Lenno
+poi che l'ardite femmine spietate
+tutti li maschi loro a morte dienno}
+
+Dicit auctor quod, cum ipse Iason iret pro acquirendo aureum uelus, transiuit per insulam Lenni, in qua siquidem insula omnes mulieres habitantes per aliquod temporis antequam ipse Iason inde transiret occiderant omnes masculos, tam maritos quam etiam patres fratres et filios. Et hoc fecerunt ex dolore maximo quem habebant quia mariti ipsarum ipsas dereliquerant propter putridum fetorem yrcinum qui ex istis mulieribus procedebat; et hunc putridum fetorem aduxerat dictis mulieribus domina Uenus ex eo quod ipsam dominam Uenerem contempnebant: omnibus aliis diis preter ei sacrificia ymolabant. Et ex casu acciderat quod, ea die omnes mariti de partibus Tracie ad insulam redeuntes, nocte sequenti ipse mulieres ordinauerunt omnem masculum interficere et sic maritos omnes reuersos ad insulam; et dictis mulieribus de ipsorum reditu letitiam simulantibus, ipsos dormientes cum omnibus aliis masculis necauerunt et ad tantum scelus domina Uenus in soniis prouocauerat ipsas mulieres, quarum prima Poliso que alias conuocauit et monuit ad dictum malefitium perpetrandum.
+
+{Isifele ingannò, la giouinetta} Hec Ysifele fuit filia regis Toantix, qui rex erat illius insule. Que Ysifele ex pietate paterni sanguinis decipit omnes alias mulieres ex eo quod, sicut promixerat et iurauerat aliis mulieribus, patrem suum non interfecit sicut interfecerunt alie, quia, cumpatiens seni patri, nocte qua reliqui fuerunt mortui, ipsum posuit in quadam naui ita quod euasit et peruenit ad quandam insulam que dicitur Chio. Sed hanc Ysifile cognouit Iason ex pulcritudine et eloquentia sua et ipsam Ysifele pregnantem reliquid; et multi ex sociis dicti Iasonis cognouerunt multas ex dictis mulieribus et ipsas pregnantes reliquerunt. Que Ysifele ex Iasone peperit duos filios uno partu, unum quorum uocauit Toantem, alterum Eueneum. Et quamuis Ianson et sotii promississent Ysifele et aliis mulieribus redire per dictam insulam cum aureo uelere acquisito, et ideo quia non redierunt per locum, deceperunt eas et nauicantes a remotis per mare in Greciam redierunt. Decurso autem multo tempore, audientes et inuenientes mulieres predicte regem Toantem patrem Insifele regnare in insula Chio et mortuum non fuisse a filia, ut debuerat et sicut alie fecerunt, cum magno furore currentes ad eam ipsam occidere uoluerunt, tamen Ynsifele sola in quadam naui mare intrans effugit et euasit ab eis. Et propterea cruciatur iste Iason in hoc loco ex deceptione Ysifele et etiam Medee, quia ipsam Medeam, sicut ei promiserat quando docuit dictum Iasonem acquirere et accipere uelus aureum, secum non tenuit cum reuersus fuit in patria, sed ipsam dereliquid; ex cuius deceptionis anxietate ipsa Medea occisit duos filios quos habuerat ex Iasone predicto; et propterea dicit testus {E anche di Medea si fa uendetta}.
+
+{E se' Alessio Interminei da Lucca} Iste Alexus de Interminellis de ciuitate Lucana in hoc deliquit potissime quia ex multis blanditiis et coloratis uerbis ipsius multas mulieres decepit, et propterea, cum in profluuium luxuriose deceptionis se ipsum demiserit, in profundum penalis putredinis est demersus. Nam de illis est de quibus in psalmo legitur: *Computruerunt iumenta in stercore suo*; isti sunt illi de quibus in libro Sapientie scribitur: *Uenite et fruamur bonis, corronemus nos rosis antequam relinquamus signa letitie*.
+
+{Di quella sozza e scapigliata fante} Hec fuit illa proditoria meretrix amica Sansonis que Tayda uocabatur. Qui credens diligi per eam de ipsa confidit, que ipsum postmodum tonsorauit et tradidit in manibus Filisteorum et inimicorum suorum.
+
+{O Simon mago, o miseri seguaci} Cum trattauerit auctor supra XI capitulo generaliter de uiolentia et fraude, XII capitulo spetialiter de uiolentia proximi et bonorum suorum, XIII de uiolentia et iniuria eorum qui se ipsos et bona consumunt, XIIIIº de uiolentia et iniuria maiestatis diuine, XU et XUI de uiolantibus naturam et peccato contra naturam commisso, XUII de fenore et feneratoribus contra naturam agentibus, XUIIIº de ipsorum fraudibus qui propter finem luxurie decipiunt mulieres, hoc presenti capitulo XUIIIIº tractare intendit de fraudulentia simonie, per quam infertur fraus et uiolentia rebus et bonis diuinis et honoribus et uirtuosis usibus deputandis; et propterea dicit auctor: O uos simoniaci, nunc oportet quod tractem de simonia et materia uestra. Nam sciendum est quod simonie nomen sumpssit originem ab illo fraudulente Symone mago qui fuit temporibus primi patris beati Petri apostoli. Qui Simon tante dolositatis et fraudulentie fuit ut ab apostolis Dei sibi peteret per pecuniam dari et uendi gratiam Spiritus sancti; tunc beatus Petrus maledicens ei dixit: *Uade! quod pecunia tua tecum sit in perdictione*.
+
+{O somma sapienza} Hic auctor extollit et laudat sapientiam Dei ex mira diuersitate locorum et tormentorum que uidit.
+
+{Non mi parean men ampi nè maggiori
+che que' che son nel mio bel San Giouanni}
+
+Dicit auctor quod uidit in loco isto quosdam lapides concauos et rotundos magnos et latos quemadmodum sunt hii qui in ecclesia Sancti Iohannis in ciuitate Florentie sunt deputati ad pueros bapticçandos. In quo siquidem lapideo ministerio, facto ad modum catini, dicit Dantes quod, eo tempore quo Florentie permanebat, inuenit quendam qui in eo ceciderat cum capite deorsum, ita quod nisi pedes et tibie exterius apparebant; ad cuius euasionem ipse Dantes fregit lapidem ne sufocaretur in aqua in ipso catino lapideo existente. Et propterea dicit auctor quemadmodum a parte superiori dicti lapidis non uidebantur nisi pedes et tibie supradicti, ita dicit auctor se uidisse in hac parte inferni quosdam peccatores inclusos in quibusdam lapideis ministeriis, ex quibus pedes et tibie usque ad partem grossam solumodo uidebantur; et hoc est quod dicit testus exemplificatiue loquendo dum dicit {E questo sia suggel ch'ogn'omo sganni}.
+
+{Le piante erano a tutti accese intrambe} etc. quia per se patent.
+
+{Ed el gridò: Se' tu già costì ritto,
+... Bonifazio?} etc.
+
+Iste qui loquitur uerba ista fuit papa Nicchola de Ursinis qui propter immensam cupiditatem ipsius, prout testus declarat inferius, symoniace uixit, et credens quod Dantes esset anima pape Bonifatii, qui post eum descenderet ad locum ubi sic precipitatus iacebat idem papa Nicchola, dixit hec uerba ipsi Danti: Non credebam te Bonifatium tam celeriter hoc tempore huc accedere nec credebam adhuc te fore contenctum regimine et pecunia, propter quam fraudulenter accepisti pulcram dominam, hoc est Ecclesiam decepisti. Nam ipse papa Bonifatius per fraudem et artem suam procurauit intantum quod frater Petrus de Morono, qui tunc temporis erat pontifex et dicebatur papa Cilestrinus, renuntiauit pontificatui; post renuntiationem cardinales reliqui ex solicitudine et arte ipsius pape Bonifatii eum in pontificem elegerunt.
+
+{E ueramente fui figliuol de l'orsa} Hoc est dicere quod erat papa Niccola de Ursinis.
+
+{Chè dopo lui uerrà di più laida opra
+... Nuouo Iasòn sarà, di cui si legge}
+
+Per hec uerba uult predicere papa Nichola de Ursinis quod post mortem pape Bonifatii alius pastor in pontificatu succedet, qui tam symoniace et scelerate uiuet in orbe quod eodem papa Niccola et etiam Bonifatio deterior et magis symoniacus reputabitur; dicit etiam quod ipse futurus pastor sic tractabitur a rege France et eidem regi Francie annua tributa persoluet, quemadmodum de quodam Iasone legitur in libro Machabeorum. Cui Iasoni rex Anthiocus concesit summum sacerdotium, ex quo ipse Iason sacerdos eidem Antioccio regi dabat censum in aliqua quantitate pecunie; qua siquidem recepta pecunia ipse Antiochus rex dictum Iasonem de pontificatu deposuit. Nam sicut legitur in libro Machabeorum dicitur ibi, et hoc est quod dicit testus
+{Ne' Maccabei; e come a quel fu molle
+suo re, così fia lui chi Francia regge}.
+
+{Nè Pier nè li altri tolsero a Matia
+oro od argento}
+
+Auctor redarguit ipsum papam Niccolam dicendo qualiter beatus Petrus nec alii apostoli acceperunt aurum nec argentum beato Mathie quando ipsum susceperunt in ordinem et dignitate apostulorum in locum Iude prodictoris, et sic ipse papa debuisset uisisse et non accepisse symoniace aurum nec argentum.
+
+{Di uoi pastor s'accorse il Uangelista,
+quando colei che siede sopra l'acque
+puttaneggiar coi regi a lui fu uista}
+
+Ad habendam ueram notitiam huius testus opportet necessario aduci et declarari uerbum illud beati Iohannis euangeliste Apocalipsis XUIIIIº: *Ueni et ostendam tibi dannaptionem meretricis magne que sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terre et inebriati sunt qui abitant terram de uino prostitucionis. Et abstulit me in desertum in spiritu et uidi mulierem sedentem super bestiam cocineam plenam nominibus blasfemie, habentem capita UII et cornua X*. Ad quorum siquidem uerborum expositionem lucidam est notandum quod hec mulier meretrix magna significat et figurat uanitatem mundanam, que in apetendis et prosequendis ydolis et terestibus et in contemnendis et fugiendis celestibus tota submergitur. Hec siquidem mulier est illa uentosa et inanis inlecebra et dilectio temporalis, que per se falax et ceca ubique terrarum omnes fallit et cecat; de qua scriptum est Eçeciel XUI: *Et hedificasti tibi lupanar et fecisti postribulum in cuntis plateis*. Hec mulier est illa miserima auaritia que uoluntates omnium ad implendum insatiabiles apetitus accendit, de qua per Ysayam legitur: *In capite omnium auaritia*. Et ut breuius concludatur, rationabiliter dici potest: hec est illa uanitas uanitatum, secundum sententiam Salomonis, generis humani perdicio, que sedet super aquas multas, hoc est super gentes multas et populos; uel dicas quemadmodum dicit glosa: *Super aquas multas, hoc est super delitias et diuitias huius mundi que ad modum aquarum efluunt instabiles et caduce; cum qua meretrice, uanitate et cupiditate mundana, fornicati sunt reges terre, quia reges et principes orbis terre et alii spirituales et temporales prelati, salua semper reuerentia et honore bonorum, cum hac meretrice fornicati sunt, cum cupiditate superbia luxuria et omnium temporalium et terrestrum uanitate corrupti ab ipso summo bono et a prima ueritate declinant*.
+
+{Quella che colle sette teste nacque,
+e da le diece corna ebbe argomento}
+
+Hec est illa meretrix magna uanitas mundi, in qua firmata et radicata sunt UII uitia capitalia – superbia, auaritia, luxuria, inuidia, uanagloria, accidia et gula –, ex quibus maxima pars mortalium dannatur et perit. Et nedum per UII uitia capitalia dampnatur genus humanum, uerum etiam per cornua X, hoc est per X preuaricationes contra X precepta legis. Que X preuaricationes sunt: nam prima est ueneratio ydolorum, secunda est blasfematio Dei, tertia sabati transgressio, et hec tria sunt contra precepta ad Deum pertinentia; quarta preuaricatio est odium proximi, Ua inhonoratio parentum, UIa adulterium, UIIa furtum, UIII testificatio falsa, UIIII concupiscientia aliene rei est, decima preuaricatio concupiscientia aliene mulieris. Et sic colligitur ex premissis quod hec est illa uanitas mundi sedens super gentes multas, per quam reges, principes et prelati quam plurimi sunt corrupti et que causat quod per UII delicta mortalia et X preuaricationes contra X precepta legis mortales moriuntur et pereunt.
+
+Fin che uirtute al suo marito piacque Hoc est dicere quod hec uanitas uiciosa cum UII uitiis capitalibus et preuaricationibus X tam diu stetit et optata fuit mentibus et actibus hominum, et unusquisque peccator per ipsam uanitatem deliquid, donec placuit humano et rationabili intellectui uirtutem et ueritatem agnoscere et ipsam uirtutem tamquam sponsam coniungere, ipsam uanitatem, preuaricationes et uitia relinquendo; uel dicas hec uanitas humanam naturam corupit, donec omnipotenti Deo, qui est auctor uirtutis et gratie, placuit infundere gratiam peccatori ut, relictis uitiis, uirtutibus iungeretur.
+
+{Ahi, Costantin, di quanto mal fu matre,
+non la tua conuersion, ma quella dote
+che da te prese il primo ricco patre!}
+
+Nunc auctor reprendit liberalitatem Constantini inperatoris, quia, cum olim Constantinus imperator mirabilibus meritis beati Siluestri tunc pape ex infideli fidelis est factus, et ad reuerentiam et deuotionem maiorem diuini cultus ampla liberalitate et magnificentia dotauit Ecclesiam; ex quo, dicit auctor, ipse Constantinus est causa tanti sceleris tanteque simonie, quia si non dottasset Ecclesiam priuilegiis, beneficiis et honoribus, pastores et prelati Ecclesie non crassarentur nec delinquerent in bonis Ecclesie.
+
+{Di noua pena mi conuen far uersi} Auctor proxime precedenti capitulo tractauit de quadam fraudulentie specie, in presenti uero capitulo tractare intendit de quadam alia specie fraudulenta, uidelicet de auguriis, faturis, diuinationibus et similibus.
+
+{Drizza la testa, drizza, e uedi a cui
+s'aperse a li occhi d'i Teban la terra}
+
+Iste de quo loquitur Uirgilius fuit quidam nomine Amphyraus maximus augur et fuit unus ex UII regibus qui iuerunt ad obsidendam ciuitatem Tebarum. Et cum iste Amphiraus inuenisset per augurii sui artem quod si accederet ad obsidionem ciuitatis Tebarum deficeret in exercitu, et propterea timens latuit occulte in domo sua antequam uellet accedere ad exercitum; uxor uero eius Erifile manifestauit ipsum latere in domo et sic inuentus Amphyraus cohactus est ad exercitum peruenire Tebarum. Cum autem ad exercitum peruenisset, incontinenti ipsum Amphiraum cum equo et armis omnibus terra obsorbuit; et cum digluctiretur a terra Tebana, obsessi, existentes super muris ciuitatis, uidentes ipsum ruentem, clamabant contra eum et dicebant despectiue loquendo: *Ubi ruis, Amphirae?* Et idcirco, ut premictit thestus, ipse Amphyraus et alii augures pena debita puniuntur: nam sicut indignum erat ipsos augures uelle uidere longius et ea sapere que sapere non debebant, et bene meritum est ut ipsorum facies ad posteriora transuersa retro et per contrarium uideant, quia per directam anteriorem et ueriorem uiam uiuere et uidere contempserunt.
+
+{Uedi Tiresia, che mutò sembiante} Iste Thiresia fuit quidam augur et filius Peieri de ciuitate Thebarum, qui, dum quadam uice per quoddam nemus accederet, inuenit duos serpentes ad inuicem coeuntes et accepta quadam uirga serpentes percuxit, ex quo factum est quod ipse Tyresia in mulierem conuersus est. Et dum per spacium UII annorum ipse Tyresia mulier permansisset, accidit quod, ipso redeunte per dictum nemus, iterum inuenit serpentes predictos coeuntes simul, et adhuc acepta quadam uirga percussit serpentes, ex quo rediit in uirum, ita quod ex dictis casibus expertus est naturam utriusque sexus. Interrogatus autem ipse Tiresia quadam uice a Ioue et a domina Iunone eius uxore, contendentibus et querentibus utrum maior ignis libidinis et luxurie esset in muliere uel in uiro, respondit Tyresia quod, cum probauisset statum utriusque, inuenit et dixit quod in muliere erat maior ardor luxurie; ex quo irata domina Iuno eum priuauit oculis, Iupiter autem in restaurationem ipsius ipsum fecit augurem.
+
+{Aronta è quel ch'al uentre} Iste Aronta fuit quidam agur in partibus Tuscie qui latebat et habitabat in montibus et partibus Lunisane, et iste fuit qui predixit Pompeio suis temporibus omnia que ipsi Pompeio poterant euenire.
+
+{Manto fu, che cercò per terre molte} Ista Manto fuit quedam mulier filia predicti Tiresie de ciuitate Tebarum. Que Manto, secundum quod scribit Uirgilius, per mundum peregrinauit et, postquam per multas ciuitates et loca uaria perquisiuit, tandem ad Ytalie partes peruenit, mortuo Tiresia patre suo, postquam ciuitas Baci, hoc est ciuitas Tebarum, peruenit in seruitutem tempore Thesei, filii regis Atheniensium, qui ipsam ciuitatem sue iurisdictioni et seruituti submisit.
+
+{Suso in Italia bella giace un laco} Auctor, uolens effectualiter demostrare de uita et fine huius auguris mulieris, declarat et scribit per inditia et confines de loco Ytalie ad quem finaliter ipsa Manto reducta est, et dicit quod Benaccus, hoc est aqua illa que dicitur lago de Garda, qui lacus funditur inter Gardam et Ualcamunegam et in medio loco istius lacus de Garda sunt confines diocesis ciuitatis Trenti, ciuitatis Brixie et Uerone; usque ad quem locum confinium predictorum unusquisque episcoporum dictarum trium ciuitatum signare posset, si per illud iter accederet, hoc est quod usque ad locum dictorum confinium extenditur auctoritas et iurisdictio uniuscuiusque dictorum episcoporum et ciuitatem suarum. In cuius siquidem lacus ripa positum est quoddam pulcerimum castrum uocatum Peschera et est in tam depressa et infima parte lacus predicti, ex qua parte depressa egreditur aqua de lacu predicto que facit fluuium qui uocatur lo Menchio; et iste fluuius sic appellatur usque ad locum qui dicitur Gouernolo Mantuanorum, qui in dicto loco intrat Padum.
+
+{Non molto ha corso, ch'el troua una lama} Dicit testus quod iste Mencius non dilattatur multum quod inuenit quandam paludem et fit ibi quidam lacus proximus ciuitati Mantue, qui siquidem lacus uel palus tempore extiuo modicam habet aquam et propterea dicit {E suol di state talor esser grama}.
+
+{Quindi passando la uergine cruda} Modo dicit auctor quod ista Manto, uidens dictum locum solitarium et aptum sue contemplationi et arti, ipsum locum elegit et suo tempore habitauit ibidem, et finaliter moriens ibi corpus suum et ossa reliquid. Homines uero ceteri per loca proxima et circumstantia habitantes, uidentes dictum locum esse fortem, ibi fundauerunt et construxerunt ciuitatem Mantue, et quia illa Manto locum illum prius in suam habitationem elegerat ipsam ciuitatem a nomine suo Mantuam uocauerunt.
+
+{Già fuor le genti sue dentro più spesse} Dicit quod ciuitas Mantue fuit pluribus gentibus et habitatoribus copiosa quam nunc, et maxime antequam dominus Pinamonte de Bonacolsis expelleret comites de Casaloldi.
+
+{Allor mi disse: Quel che da la gota} Iste de quo dicit auctor fuit quidam uocatus Eripilo augur maximus tempore quo Greci omnes exiuerunt Greciam ita quod nullus masculus remansit in Grecia; et postmodum Greci dicti in Aulide insula conuenerunt ut postmodum ad obsedionem Troie procederent. Iste Eripilus dedit Grecis, secundum augurii sui artem, horam et puntum quibus ipsi Greci debebant incipere iter suum pro obsedione Troyana.
+
+{Michele Scotto fu, che ueramente} Iste Michael Scottus fuit ualde peritus in magicis artibus et scientia augurii, qui temporibus suis potissime stetit in curia Fiderigi inperatoris.
+
+{Uedi Guido Bonatti} Iste Guidus fuit quidam qui in istis auguriis et supersticiosis inuocationibus insistebat.
+
+{Uedi le triste che lasciaron l'ago} Per hoc quod dicitur {Uedi le triste che lasciaron l'ago} significantur anime omnium infelicium mulierum que, relitis debitis usibus et institucionibus mulierum, auguriis, incantationibus et faturationibus se dederunt.
+
+{Ma uienne omai, che già tiene 'l confine
+d'amendue li emisperi e tocca l'onda
+sotto Sobilia Caino e le spine}
+
+Hoc est dicere quod dies declinabat et nox succedebat ipsis Uirgilio et auctori. Nam cum sol semper sit confinis uni ex emisperiis quando alteri emisperio presit, quia sole existente in nostro emisperio nox residet in alio emisperio, et sole declinato ab emisperio nostro et ad aliud emisperium deuoluto, habemus noctem et ibi est dies; et propterea cum sol sit ille qui proprie sit confinis istorum emisperiorum, idcirco, sicut dicit testus, Uirgilius solicitat Dantem de celeriori progressu, quia sol, hoc est dies, declinabat circa eos exsistentes in alio emisperio et ascendebat uersus emisperium nostrum; et hoc est quod dicit {Caino e le spine significatur luna}, quia fabulose dictum est apud antiquos quod illud nigrum existens in luna est Cayn deferens spinas. Sibilia uero est quedam magna ciuitas in confinibus occidentis in Ispania posita prope mare. Cum autem in medio mensis martii incepisset auctor hoc trattatum, et in ipso tempore martii prope auroram diei luna declinet et occidat ibi in partibus Inspanie ubi est occidens orbis, idcirco hoc aliud non est dicere quam quod dies auferebatur ab eis existentibus in alio emisperio et succedebat existentibus in nostro emisperio; et per hoc notatur secunda dies qua stetit et uidit hec omnia auctor in inferno.
+
+{Così di ponte in ponte, altro parlando} Auctor, proseguens de materia fraudulentie, in capitulo isto tractare intendit de illa fraudulentie specie per quam aliquis truffatur, baratat et decipit rem publicam et patriam in comuni uel amicos uel proximos in speciali. Et exemplificatiue loquendo dicit se inuenisse in parte ista talem locum talesque tortores prout est locus in ciuitate Uenetiarum qui uocatur l'arsenà, in quo siquidem loco diuersa ministeria fabricationes et operationes uarie per artifices et magistros ibidem manentes ad constructionem et refectionem nauium peraguntur; et hoc est quod dicit testus
+{Quale ne l'arzanà de' Uiniziani
+bolle l'inuerno la tenace pece}.
+
+{Ecco un de li anzian di Santa Zita!} Dicit auctor quod iste peccator qui ferebatur per hunc demonem ad tormentum erat unus ex antianis de ciuitate Lucana; que ciuitas significatur ex eo quod dicit de Sancta Zita, quia ecclesia Sancte Çite est ecclesia maior ciuitatis predicte.
+
+{Ogn'uom u'è barattier, fuor che Bonturo} Dicit testus quod omnes de ciuitate predicta sunt baraterii et predones rei publice excepto quodam qui uocatur Bonturus filius Dati; qui Bonturus temporibus suis fuit magnus popularis et potens in ciuitate predicta.
+
+{Gridar: Qui non ha loco il Santo Uolto!} Ecclesia Sancti Uultus est magna et deuota ecclesia in ciuitate Lucana. Et cum iste peccator fuerit de ciuitate predicta, propterea dicunt demones aduersus peccatorem predictum quod liberari non potest a manibus eorum per potentiam et orationes Sancti Uultus.
+
+{Qui si nuota altrimenti che nel Serchio!} Serchius est fluuius quidam decurrens per ciuitatem Lucanam et propterea dicunt demones aduersus peccatorem predictum quod in ista pice et loco tormentorum alio modo natatur quam in flumine Serchii.
+
+{Non altrimenti i cuoci a' lor uassalli} Exemplificatiue loquitur auctor in parte ista et quia hec et proxime subsequentia per se patent ad alia procedetur.
+
+{Così uid' io già temer li fanti
+ch'usciuan patteggiati di Caprona}
+
+Adhuc exemplificatiue loquitur auctor dicens quod quemadmodum iuuenes pedites existentes obsexi in castro Caprone comitatus Pisarum timuerunt, cum egressi fuerunt castrum Caprone, ipsum tradentes aduersariis obsidentibus, ita dicit auctor se fuisse perterritum et timere ne demones in eum irruerent contra fedus et pactum in quibus conuenerunt cum Uirgilio.
+
+{Ier, più oltre cinqu'ore che quest'otta
+mille dugento con sessanta sei
+anni compiè che qui la uia fu rotta}
+
+Hec uerba loquebatur demon ille Uirgilio et Danti, ipsos struens de futuro itinere eisque demostrans qualiter per tramitem in quo erant per directum ipsius itineris ulterius procedere non ualebant, ex eo quia locus ille montuosus et infernalis in suo itinere diructus et deuastatus fuit tempore quo tremuerunt infernus abissus et montes propter uenerabilem et inclitam passionem Domini nostri Yesu Christi. Et cum eo tempore quo auctor ista uidit et erat in exercitio huius operis currerent anni Domini MCCLXUI a uenerabili passione ipsius, idcirco dicit quod tantum est tempus quo uia illa dirupta permansit; ex quibus siquidem uerbis etiam aliud sequitur, quia clare uideri potest quantum sit tempus quo auctor agressus fuerit materiam istam. Cumque tunc temporis currerent anni Domini a passione ipsius MCCLXUI et Dominus noster uixerit in carne mortali XXXIIIº uel circa a Passione ipsius, et sic currebant anni Domini a Natiuitate ipsius MCCLXXXXUIIIIº, et currant hodie MCCCXXIIIIº, idcirco dici potest XXIIIIº annos fore completos quibus incepit hoc opus.
+
+{Ma prima auea ciascun la lingua stretta
+...ed elli auea del cul fatto trombetta}
+
+Hoc est dicere quod omnes alii demones preter Malacoda habebant paratas linguas eorum ut post Uirgilium et auctorem turpiter resonarent, tamen iste Malacoda turpior et crudelior ceteris ex parte posteriori turpius resonauit.
+
+{Io uidi già caualier muouer campo,
+e cominciare stormo}
+
+Auctor in presenti capitulo, quemadmodum in proximo precedenti, tractat et de quibusdam barattatoribus et fraudulentibus deceptoribus patrie sue et dominorum suorum, tamen in isto principio exemplificatiue loquens dicit quod, quamuis per tempora iam decursa uiderit multos milites multosque preliorum et armorum et campestrium pugnarum euentus sub trunbetis et tubis et aliis sonoris instrumentis moueri, tamen numquam uidit aliquos pedites uel milites moueri sub tam uaria tuba uel çelamella quemadmodum uidit demones predictos. Sed auctor se excusans dicit quod ita fieri oportet ut in ecclesia conuersetur cum sanctis, in taberna cum lasciuis, gulosis et cum demonibus in inferno.
+
+{Come i dalfini, quando fanno segno} Dicit auctor quod peccatores bullientes sub pice aliquando propter aleuationem et refrigerium pene sue in tantum subleuantur extra bulientem picem quod apparebant renes eorum exterius, quemadmodum faciunt dalfini pisces in mari, qui, sentientes fluctus et turbationes maris ex inferioribus et profundis partibus sursum ascendere, in tantum ad sumum aque perueniunt quod ostendunt nauicantibus totum dorsum et schenam; ex quorum iudicio prouident nauicantes ad ipsorum salutem.
+
+{Poi fui famiglia del buon re Tebaldo} Iste infelix peccator sic deductus et laceratus, ut inferius continetur, fuit familiaris Tebaldi regis Nauarre, in cuius curia maximas fraudulentias et baratarias commisit.
+
+{Ed ei rispuose: Fu frate Gomita} Iste frater Gomita fuit de partibus Sardinie et fuit siniscalcus et quasi dominus totius curie iudicis de Calura, et per fraudulentias et pecuniam quam accepit inimicos iudicis quos carceratos habebat in partibus Sardinie relasauit.
+
+{Usa con esso donno Michel Zanche} Iste dominus Michael Çanche fuit de partibus Sardinie et cum eodem fratre Gomita baractarias et fraudulentias maximas perpetrauit; quorum lingue numquam sacie uel fesse fuerunt male dicere uel trattare propter pecuniam.
+
+{Omè, uedete l'altro che digringna} etc. subsequentia usque in fine capituli quia per se patent.
+
+{Taciti, soli, sanza compagnia} Cum in capitulis precedentibus tractauerit auctor de quibusdam speciebus fraudulentie, idcirco materiam prosequens in isto tractare intendit de fraudolentia ypocrite et ypocresie adherentibus. Dicit tamen in principio huius capituli quod ex furore et rixa illorum duorum demonum precedentium se ipsos ad inuicem impugnantium per quoddam accidens recordatus fuit de fabula quam dicit Ysopus de rana et mure, maxime quando rana, uolens transire aquam simul cum mure, et, ligato quodam filo pro securitate utriusque ad pedem rane et muris, mus autem timens intrare aquam, rana uero uolens intrare aquam terramque relinquere, se ipsos ex opposito utrinque trahebant et unus alium uincere conabatur. Sic dicit auctor quod illi duo demones, de quibus tractatur in fine capituli precedentis, se ipsos ad inuicem impugnabant.
+
+{Se l'ira soura 'l mal uoler} Per uerba ista ostendit auctor se timere ne demones ipsi offendentes se ipsos insequantur ipsum ad iniuriam et offensionem ipsius, et propterea dicit testus {Ei ne uerranno dietro più crudeli}.
+
+{E quei: S'i' fossi di piombato uetro} Respondit Uirgilius Danti dicens: Si ego essem blombatum uitrum, hoc est quoddam speculum, et speculareris in me, celerius non uiderem ymaginem tuam exteriorem sicut celeriter uideo et cognosco ymaginationem tuam; et hoc est quod dicit testus {Pur mo uenieno i tuo' pensier tra' miei}.
+
+{Che in Colonia per li monaci fassi} Exemplificatiue loquitur auctor dicens quod quidam peccatores cruciati in isto loco habent capas maximas coperientes usque ad pedes eorum, que similes erant capis et uestibus monacorum de partibus Colonie.
+
+{Di fuor dorate son, sì ch' elli abbaglia
+... che Federigo le mettea di paglia}
+
+{Frati godenti fummo, e bolognesi;
+io Catalano e questi Loderingo} etc.
+
+Isti duo fuerunt fratres gaudentes de magnis domibus ciuitatis Bononie, uiri utique magne scientie et industrie, quibus atributa fuit potestas pacificari populum et ciuitatem Florentie. Cum autem Florentiam peruenissent, ibidem recepti cum honore maximo ut per eos, tamquam per forenses et mediatores remotos, discordie ciuium sedarentur, dicit auctor quod fuerunt tales pacificatores quod adhuc ostenditur et apparet circa Guardingnum. Hoc est dicere quod in ciuitate Florentie non concordiam sed discordiam tractauerunt, cum omnes domus illorum de Ubertis ex ipsorum tractatu destructe fuerunt; quorum casamenta posita sunt in quadam contrata ciuitatis Florentie dicta Guardingo.
+
+{Un, crucifisso in terra con tre pali} Iste qui defixus erat in terra cum tribus palis fuit ille Cayfax desperatus, qui inter alios pontifices et Phariseos consuluit dixitque Iudeis quod oportebat quod unus homo, idest Dominus Iesus Christus, pro populo moriretur.
+
+{E a tal modo il socero si stenta} Dicit testus quod etiam in profundiori loco huius infernalis loci simili modo cruciatur socer ipsius Cayfe, qui uocatus fuit Anna ex numero dictorum pontificum et Phariseorum, ex quorum consilio crucifixus fuit Dominus noster Iesus Christus.
+
+{Lo duca stette un poco a testa china} Notandum est quod supra XXIº capitulo Uirgilius petiit a demonibus informari de prosecutione sui ytineris, cui demones responderunt sicut continetur ibi
+{E se l'andare auante pur ui piace,
+andateuene su per questa grotta;
+presso è un altro scoglio che uia face};
+
+ex quo timens Uirgilius ne demones ipsum per contrarium informassent, adhuc petit ab isto fratre gaudente de itinere informari. Cui respondet frater, Uirgilium ipsum informans, et dicit {montar potrete su per la ruina}, et ex hoc perpendit Uirgilius quod per ipsos demones de prosecutione itineris uere non fuerat informatus, et propterea subsequenter dixit Uirgilius reprehendendo falsitatem dictorum demonum, sicut dicit testus {Lo duca stette un poco a testa china}.
+
+{Poi disse: Mal contaua la bisogna
+colui che 'l peccator di qua uicina}
+
+Hoc est dicere: Ille male consulebat nobis de necessitate itineris, qui est uicinus hic peccatori, scilicet demon, quia in inferno solum duo sunt uicini, peccator et demon. Ad quod respondet dictus frater et dicit: Non mireris, Uirgilii, quia iam audiui dici Bononie quod diabolus, inter alia sua uitia, est falsus et mendax; et hoc est quod dicit testus in fine.
+
+{In quella parte del giouanetto anno
+che 'l sole i crin sotto l'Aquario tempra}
+
+Auctor materiam fraudulentie prosequens, tractat in presenti capitulo de illa fraudulentia uiolenta que commictitur per predones; et cum supra in fine capituli precedentis Uirgilius iratus et turbatus discesserit a peccatoribus illis quos ibi relinquid, auctor exemplificatiue loquens dicit quod timuit et perterritus fuit uidens turbationem Uirgilii, tamen postmodum ex suasu et facie bona Uirgilii gaudium et confortationem asumpsit, quemadmodum accidit rustico qui in medio mensis ianuarii, quo siquidem mense sol intrat signum aquarii, uidet terram copertam et habundantem niue, quam niuem appellat sororem bruine, et sic contristatur et dolet, quia gregem suam ad pascua non potest emictere ex temporis grauitate, postmodum uero boni temporis adueniente temperie pecora sua trasmictit ad pascua, et sic exillaratur et gaudet; et hoc est quod dicit testus {quando la brina in su la terra assempra}. Alia subsequentia per se patent.
+
+{Omai conuien che tu così ti spoltre} Uerba ista et proxime subsequentia sunt notabilia. Ex quibus notandum est quod absque duris laboribus et studio operoso nec uirtus acquiritur nec eterna beatitudo meretur: nam non per uias planas et faciles, non per dulces sonnos nec per quietis et uoluptatis inlecebras habetur congnitio sapientie et ad celestes delitias peruenitur.
+
+{Non so chi disse ancor: Che soura 'l dosso
+fosse da l'arco}
+
+Dicit auctor quod in hac parte audiuit quandam uocem inaptam cuiusdam proferentis uerba premissa. Alia per se patent.
+
+{Altra risposta, disse, non ti rendo
+se non lo far}
+
+Hoc est dicere: Aliud non respondeo tibi nisi quod fiat et faciam quod queris.
+
+{Che la memoria il sangue ancor mi scipa} Hoc est dicere quod adhuc recordatur de hiis que uidit ibi.
+
+{Più non si uanti Libia con sua rena} Dicit auctor tot et tantos uidisse serpentes in hac parte inferni quod Libia arene non sunt tot et tales: nam Libia arene est quoddam desertum sub meridie in partibus Ethiopie, que inter ceteras partes mundi habundat serpentibus et rectilibus uenenosis. Causam uero propter quam hec Libia in tantum abundat serpentibus ponit Ouidius libro: quod, cum Teseus abscindisset capud Gorgone et illud deferret per partes Libie et ex abscissione capitis infinite gutte sanguinis emanarent, dicitur quod ex unaquaque gutta cadente in puluere propter humiditatem sanguinis et caliditatem solis extiui procreatus est unus serpens, et propterea ex procreatione dictorum serpentium in tantum partes predicte serpentibus dicuntur affluere.
+
+{Chè se chelidri, iaculi e faree} Hec omnia sunt nomina serpentium quos producit illa pars terre.
+
+{Sanza sperar pertugio o elitropia} Elitropia est lapis pretiosus tante uirtutis, ut dicit liber de proprietatibus rerum, quod deferentem ipsum aspicientibus inuisibilem reddat; et propterea dicit auctor quod anime iste hac pena dampnate cruciantur, non sperantes penam effugere per uirtutem talis lapidis nec per remedium alicuius foraminis in quod afugere uel intrare ualerent.
+
+{Così per li gran saui si confessa
+che la fenice}
+
+Dicit auctor quod quemadmodum accidit huius miseri cruciati cinerem conueniri in unum et in corpus pristinum iterari, sic per sapientes scribitur quod accidit in finice. Nam, sicut habetur ex libro de proprietatibus, fenix est nobilissima auis in spetie sua sola uiuens in orbe, que uiuit per tempora Uc annorum; cuius alimenta sunt nardus, mirra, tus et alia aromata odorifera. Cum autem finem atigerit Uc annorum, ipsa per se in excellentissimo monte, eo maxime tempore quo solares radii calidius agunt et influunt, adducit et congregat nobiliora lignicula siue cortices cynnamomi cipressi et aliarum pretiosarum arborum; et ex hiis corticibus et ligniculis per ipsam fenicem cuiusdam domuncule forma constructa, ascendit domumculam et intantum agit et mouetur et uerberat ipsa ligna, quod ex uirtute caliditatis solaris et motu et uerberatione alarum et ex dictorum caliditate lignorum egreditur ignis uiuus. Quo siquidem igne ex dictis ligniculis exterius perrumpente, ipsa fenix statin domunculam ipsam ingreditur, et in ea usque ad ultimum concrematur. Ex cuius cinere per naturam quidam uermiculus creatur et exit, crescens postmodum in finicem, et sic per tempora in ipsius finicis natura successiue contingit. Et hoc est quod dicit testus ille {Quando al cinquecentesimo anno appressa}.
+
+
+{Sì come a mul ch'i' fui; son Uanni Fucci} Iste Uannes Fucci fuit Pistoriensis et tamquam latro facinorosus per furtum spoliauit sacristiam maioris ecclesie Sancti Iacopi de Pistorio.
+
+{Ma perchè di tal uista etc.
+Pistoia in pria d'i Neri si dimagra;
+poi Fiorenza}
+
+Dicit auctor in uerbis istis quod iste Uannes Fucci, turbatus quod uisus erat per Dantem in pena premissa, ne ipse Dantes gauderet de ipsius digna tristitia et pena, quin etiam in aliquo turbaretur, prenuntiando dixit: Uolo te scire, Dantes, quod de ciuitate Pistorii prius expellentur Nigri siue Guelfi, postmodum de ciuitate Florentie exibunt et expellentur Blanchi. Et hoc uerum fuit tempore aduentus domini Karoli Pocatere, quamuis Nigri prius ciuitatem Pistorii exiuissent.
+
+
+{Tragge Marte uapor di Ual di Magra/ch'è di torbidi nuuoli inuoluto} Per hec uerba iste spiritus predicit ipsi auctori exercitum et obsexum poni debere circa ciuitatem Pistorii. Nam per hunc uaporem de Ualdemagra uult significare personam domini Maroelli marchionis de Malaspinis, qui in eodem exercitu et obsidione ciuitatis Pistorii fuit postmodum capitaneus generalis; et propterea dicit de Ualdimagra, quia dictus dominus Maroellus in dictis partibus manet.
+
+{Soura Campo Pisan fia combattuto} Pisan est quedam porta ciuitatis Pistorii penes quam est campus ubi fuit exercitus et conflictus et expugnatio ciuitatis predicte, ex quo pars Blanca siue Ghibellina fuit ab eadem ciuitate depulsa; et hoc retulit spiritus iste ipsi auctori, ut ex eis materiam turbationis assumeret, et propterea dicit finis capituli {E detto l'ho perchè doler ti debbia!}
+
+{Al fine de le sue parole il ladro} Quamuis supra proximo precedenti capitulo tractatum fuerit de fraudulentia qua puniuntur latrones, nichilominus adhuc auctor prosequitur de ista materia et dicit adhuc se non inuenisse in aliquo loco uel circulo inferni spiritum tante ostinationis in Deum quante est Pistoriensis iste.
+
+{Non quel che cadde a Tebe giù da' muri} Dicit auctor quod spiritus ille de quo tractatum est supra XX capitulo non fuit tante superbie in Deum quante est hic Pistoriensis, qui fuit Amphiraus, unus ex UII regibus qui iuerunt in obsidionem ciuitatis Tebarum.
+
+{Lo mio maestro disse: Questi è Caco,
+che, sotto 'l sasso}
+
+Iste Cacchus fuit quidam maximus depredator et latro, qui sub monte Auentino urbis Romane manebat et omnes transseuntes per passum illum seueris angustiis, rapinis et homicidiis discipabat.
+
+{Non ua co' suoi fratei per un cammino} Dicit auctor quod iste Cacchus non sequitur uiam fratrum suorum. Nam cum ipse Cachus furatus fuisset Erculi quasdam uacchas, ipse Ercules hoc sciens ipsum persecutus fuit usque ad speluncam suam et ipsum Cacchum cum claua sua ultra quam C ictibus percussit. Ex quibus C ictibus, prout dicit testus, ipse Caccus X non sentiuit, quia antequam X ictibus fuisset percussus exstintus fuit. Fratres autem dicti Cachi fuerunt
+
+{E tre spiriti uenner sotto noi} etc. usque ad locum illum {li altri due}. Im parte ista dicit auctor se uidisse tres spiritus, quorum unus a quodam serpente transfixus et cum eodem serpente coniunctus et nexus. Postea uero ex tali coniuctione et morsu serpentis uidit ex ipso serpente et spiritu unum corpus et unam ymaginem effici et iste fuit quidam Florentinus, qui Angelus uocabatur, maximus fur.
+
+{Li altri due l' riguardauano, e ciascuno etc.
+Già eran li due capi un diuenuti,
+quando n'apparuer due figure miste}
+
+Dicit auctor se uidisse in parte ista duas animas simul coniunctas et mixtas habentes unam et eandem faciem et monstruosa membra: et isti fuerunt etiam duo Florentini maximi latrones.
+
+{Come 'l ramarro sotto la gran fersa
+dei dì canicular, cangiando sepe}
+
+Auctor exemplificatiue loquitur dicens quod ramarrus, qui alio uocabulo ligoro appellatur, de mense augusti in diebus canicularibus, cum regnat stella illa que dicitur Canis, cum transit de una sepe ad aliam, tanta uelocitate et agilitate incedit ut transeat tamquam fulgur ex uenenosa caliditate et intemperie aeris; sic dicit auctor se uidisse unum paruum serpentellum nigrum et liuidum admodum coloris piperis subito accessisse aduersus alios duos spiritus, de quibus superius dictum est; et unum eorum aprehendit in umbilico et, cum eum sic in umbilico percussit, ab eo postmodum cecidit, prout per inferiora testus manifeste declarat.
+
+{Taccia Lucano omai là dou' e' tocca
+del misero Sabello}
+
+Dicit auctor quod Lucanus non sic perfecte descripsit ystoriam Sabelli et Nasidii, qui duo sotii existentes cum Catone in Libia, accedentes in arena Libie, percussi fuerunt a morsibus serpentinis, ex quo subito ipsorum corpora in figuras uarias mutata fuerunt et ibi finaliter defecerunt. Dicit etiam auctor quod Ouidius non sic perfecte descripsit transmutationem Cadmi, filii Azenoris regis Tebani, qui, dum inspiceret serpentem, in serpentem mutatus est, et propterea dicit Ouidius: *In serpentem spettas? et tu spectabere serpens*. Adhuc dicit auctor quod ipse Ouidius non sic perfecte descripsit de transmutatione Arethuse mulieris, que conuersa fuit in fontem dum Alfeus fluuius ipsam diligens sequeretur, quemadmodum transmutari uidit dictas animas in serpentes et uarias figuras que supra proxime scripte sunt.
+
+{Insieme si rispuosero a tai norme} Adhuc auctor de materia prosequens dicit quod si spiritus iste Florentinus, qui uocabatur Bosius, ab hoc serpentello percussus, ipsum serpentellum in terram manentem inspiciens, in eundem serpentem et serpentina membra conuersus est, et ipse serpens inspiciens dictum Bosium, serpentina sublata figura, in hominem et humanam efigiem est conuersus.
+
+{L'anima ch'era fiera diuenuta} Dicit auctor quod anima ista Bosii que erat in serpentem translata fugiebat per uallem subillando tamquam serpens, et serpens alius qui transmutatus erat in hominem ipsum Bosium sequebatur.
+
+{Poscia li uolse le nouelle spalle} Dicit auctor quod iste qui mutatus erat in hominem et qui sequebatur ipsum Bosium uertit faciem uersus Puccium Sanchatum de Florentia, qui erat unus ex tribus illis, et dixit dicto Puccio: Ego intendo quod de cetero iste Bosius, qui factus est serpens, pergat per uallem istam cum pedibus et facie uersus terram quemadmodum ego carponus hucusque perexi; nam carponus in Florentina lingua tantum inportat quantum est dicere ire brancolone, idest cum manibus et pedibus per terram, sicut pergunt bestie. Et hoc totum uult dicere quod iste qui mutatus fuerat in hominem uolebat ipsum spiritum qui transmutatus fuerat in serpentem ipsum sentire et deferre penam illam quam hucusque detullerat.
+
+{L'altr'era quel che tu, Gauille, piagni} Cum auctor superius specificauerit de duobus, nunc significat tertium spiritum et dicit quod iste erat quidam de Gauillis de ciuitate Florentie.
+
+{Godi, Fiorenza, poi che se' sì grande} Cum auctor in precedenti capitulo scripserit de illis U fraudolentis latronibus Florentinis, idcirco in principio presentis capituli, ipsorum latronum memoriam resummens, ipsam ciuitatem Florentie yronice et abusiue magnificat et hoc est quod dicit testus {Trouai cinque cotali}.
+
+{Ma se presso al mattin} Demostrat auctor in parte ista qualiter tempore noctis prope horam matutini uidit per uisionem et sonnum ea propter que idem auctor opinatur et dicit ciuitati Florentie infelicia et aduersa debere succedere; cuius ciuitatis inquietem et malum dicit auctor terram Prati sibi querere et affettare. Huius est ratio: terra Prati Florentinis subdita est non uolumptarie nec naturali dominio sed per accidens uiolentum.
+
+{Nel tempo che colui} Iste est sol clarificans mundum tempore extiuo, quo tempore magis residet supra emisperium nostrum.
+
+{E qual colui che si uengiò con li orsi} Exemplificatiue loquitur auctor et dicit quod quemadmodum Eliseus, discipulus Elye, sequens Elyam, et iam transatto quodam flumine super togam Elye prophete, rapto Elya ex diuina uirtute in quodam curru igneo ad superiora delato per equos flameos et ardentes currum igneum deducentes, et in celum aspiciens nisi flamam ygnis uidere non poterat aeremque fulgureum et ygnitum, tandem rogauit Elyam ut spiritum prophetiçandi haberet, quod concessum est sibi. Dum autem rediret, inuenit multitudinem puerorum deridentium ipsum Eliseum; ursi autem multi superuenientes deuorauerunt et occiderunt pueros ipsum deridentes in ultionem derisionis predicte, prout hec et alia habentur in libro Regum ex Ueteri Testamento; et propterea, dicit auctor, sicut ille Eliseus sursum aspiciens aliud preter currum et locum lucentem et flameum non uidebat, sic ipse Dantes intuens circumquaque non uidebat nisi flammas ignitas.
+
+{E ogne fiamma un peccatore inuola} Hoc est quod in unaquaque flamma manebat et erat unus peccator et uitiosus, tamen non apparebat aliud nisi flama.
+
+{Dou' Eteòcle col fratel fu miso?} Iste Ethiocles et frater eius Policines fuerunt filii Edipilai regis Tebarum, qui pro regno Tebarum preliati fuerunt simul et se alterutrum occiderunt. Et cum secundum legem paganorum ipsorum corpora cremarentur uno et eodem igne, ad mostrandum diuisionem et odium infinitum quo se ipsos persequebantur, utrinque flame corporum suorum se separauerunt et distinxerunt utique.
+
+{Ulisse e Diomede, e così insieme} Ulixes et Diomedes Troyani fuerunt sotii et multa fecerunt per guerram Troyanorum; et de ipso Diomede dicitur quod tamquam crudellissimus inter ceteros, hospicium tenens, occidebat hospites suos et ipsorum corpora faciebat dari equis ad comedendum.
+
+{E dentro da la lor fiamma si geme
+l'agguato del caual che fè la porta
+onde uscì de' Romani il gentil seme}
+
+Nam tempore quo Troya obsidebatur per Grecos, Ulixes et Diomedes ex cautela ipsorum ad occupandam Troiam ordinauerunt quod factus fuit quidam maximus equus eneus, in quo ex maxima capacitate ipsius intrari fecerunt quingentos armatos milites. Quo facto ex tractatu secreto prehabito, tractauerunt Greci cum Troianis de pace futura, et promictentes ac mostrantes Greci se ab exercitu separare discesserunt a Troya, equum ipsum relinquentes extra portas Troye. Troyani, tante proditionis improuidi, inuenientes et uidentes magnitudinem dicti equi extra ciuitatem relicti, diruptis prius muris ciuitatis Troye in quantitate non modica ut equus intraret, ipsum equum deduxerunt in ciuitate; Greci uero sentientes ipsum equum cum multis in eo inclusis introductum in ciuitatem, nocte adueniente proxima redierunt. Milites autem latentes in equo de ipso exeuntes et simul cum Grecis exterioribus ciuitate intrantibus aduersus Troyam impetum facientes secundum ordinem prodicionis tractate, ipsam ciuitatem finaliter et hostiliter occuparunt; et hoc est quod legitur ex Uirgilio. Demum Eneas, uir utique nobilissimus de sanguine Troyanorum, de Troya discedens in Ytaliam aplicuit, et accepta Lauina, filia Latini regis Ytalie, in uxorem accepit regnum Ytalie; ex quo Enea et ex aliis regibus, qui propter eum et ex eo fuerunt, descenderunt postmodum Romulus et Remulus qui urbem edificauere Romanam, et propterea dicit testus
+{che fè la porta
+onde uscì de' Romani il gentil seme,}
+
+quia ex porta et causa illius equi et ex dispersione Troyane gentis sunt postea subsecuti Romani. Et hoc dicit Salustius in principio: *Urbem siquidem Romam intio condidere Troyani, qui Enea duce profugi incertis sedibus uagabantur*.
+
+{Piangeuisi entro l'arte per che, morta,
+Deidamìa ancor si duol d'Achille}
+
+Dicit auctor quod etiam in illis flammis cruciatur Ulixes et Diomedes propter aliud, uidelicet quod cum Diadema, filia regis insule Licomedis  quam carnaliter cognouit Achilles, dum in specie mulieris lateret in insula Licomedis, sicut dictum est supra Uº capitulo. Ulixes et Diomedes inquirentes per mundum Achillem ipsum in dicta insula inuenerunt et artificiose fecerunt quod dictum Achillem deduxerunt ad exercitum supra Troyam, ex cuius Achillis absentia et recessu dicta Diadema se ipsam interfecit.
+
+{E del Palladio pena ui si porta} Paladium fuit quedam ymago domine Palladis existens in templo Palladis in ciuitate Troye; quod Paladium acceperunt fortiue Ulixes et Diomedes, quia fatatum erat Troiam destrui et capi non posse illa ibidem ymagine permanente.
+
+{Lo maggior corno de la fiamma antica} Iste erat Ulixes, prout apparet per ea que secuntur.
+
+{Mi diparti' da Circe, che sottrasse} Dicit Ulixes: Quando in loco qui dicitur Gaeta, qui locus sic nominatus fuit per Eneam, ego discesi a Circe, que fuit mulier incantatrix, in quo loco ipsa Circes tenuit me Ulixem uno anno et ultra ex fortitudine et malitia cuiusdam poculi per me Ulixem et sotios meos a dicta Circe suscepti, non amor paternus, non filiorum nec Penelope, uxoris eiusdem Ulixis, me Ulixem mouere aliquantenus potuerunt quod redirem in patriam; sed de die in diem amabatur et faticabatur fortius ad circuendum mundum et ad nauigandum et scruptandum profunditatem et pericula maris cum sotiis supradictis usque ad terminos illos maris quos signauit Hercules, quia ultra illos erat impossibile homini pertransire. Tunc dicit Ulixes: Quando uenimus ad terminos illos, ego persuasi sotiis meis quod adhuc naues et uela direximus uersus alias partes maris donec perueniremus ad quamdam montaneam nigram uersus orientem; ex qua montanea quidam uentus maximus est egressus, ex cuius auersitate omnes submersi fuerunt. Et hoc est quod dicit testus usque in fine capituli.
+
+{Già era dritta in sù la fiamma e queta} Cum auctor capitulo proxime precedenti tractauerit de illorum dolis odiis et fraudulentiis qui ad diuisiones et guerras uires et animas posuerunt, in capitulo isto de materia fraudulentie prosequens, in eo tractat de hiis qui fraudulenter sua consilia tribuerunt et dicit quod illa flamma, hoc est illa anima Ulixis cum eo loquentis, iam erat in actu sue separationis a Dante quando quedam alia flamma cepit conqueri et dolere, et de hac flamma siue anima exemplificatiue loquitur. Nam, sicut refert Orosius, quidam nomine Perillus artifex metallorum, qui uolens complacere Falandi regi Siculorum, qui in tormentis nouis et asperis hominum letabatur, sua ymaginatione sutili quendam uitulum eneum fabricauit cum quodam ostiolo in corpore uituli, per quod debebat intrare reus mortis, et cum uno solo foramine quod ab intimis uituli procedendo per guttur ad exteriora tendebat. Hoc facto, ipsum factum Falandi regi uitulum presentauit et ei narrauit de modo et uia hominis in uitulo cruciandi per ignem inferius uitulo supponendum; dixit etiam regi qualiter homo ibi reclusus ex cruciatu caloris clamaret, et quod talis clamor aliter non sonaret nisi quemadmodum clamor bouis uel uituli mugientis et dolentis ex pena. Hoc autem crudelitatis artificio subscepto per regem, rex statim ipsum Perillum teneri mandauit et dixit Perillo: *In te primum incipies et probabis quod tu mihi crudeli crudelior presentasti*, et sic ipse Perillus ibidem inclusus et ex ardore et dolore uociferans quidam bos mugiens uidebatur, et ipse idem periit arte sua. Et propterea dicit auctor quemadmodum sonabat uox existentis in uitulo sic uerba anime existentis et ardentis in flamma ista sonabant, et hoc est quod dicit testus {Come 'l bue cicilian che mugghiò prima}.
+
+{Ch'io fui d'i monti là intra Orbino} Per hoc mostratur quod anima ista loquens in flamma fuit Guido comes de Monte Feltro et per ea que proxime subsecuntur.
+
+{La terra che fè già la lunga proua} Hec est ciuitas Forliuii, in qua, tempore Martini pape, multi nobiles milites Francie interfecti fuerunt per rebelles Ecclesie; quam ciuitatem dicit auctor teneri et regi per nobiles de Ordelaffis, quorum insigna sunt leo uiridis.
+
+{E 'l mastin uecchio} Dicit adhuc auctor quod antiquus, scilicet dominus Malatesta, et mastinus nouus, scilicet Malatestinus de Malatestis, qui antiquitus fuerunt orrigine de quadam terra comictatus Arimini uocata Uerucchio, utuntur exercitio ubi consueuerunt uti, hoc est quod comedunt et bibunt et uiuunt ubi consueuerunt uiuere et esse, uidelicet in ciuitate Arimini. Ipsos siquidem appellat mastinos et canes propter crudelitatem ipsorum quam aduersus ipsorum hostes ut plurimum habuerunt; nam quendam ipsorum inimicum in ipsorum carceribus constitutum nomine Montagna mori fecerunt.
+
+{Le città di Lamone e di Santerno
+conduce il lioncel dal nido bianco,
+che muta parte da la state al uerno}
+
+Adhuc narrat et respondet auctor quod ciuitas Fauentie, penes quam descendit flumen Lamonis, et ciuitas Imole, penes quam descendit flumen Santerni, reguntur et tenentur per Maghinardum de Susinana, qui suis insignis deferebat leonem album; et ex sue subtilitate malitie in partibus Tuscie Guelfus erat, in Romandiola Ghibellinus, propterea dicit testus {Che muta parte da la state al uerno}.
+
+{E quella cu' il Sauio bagna il fianco} Hec est ciuitas Cesene quam attingit fluuius quidam qui uocatur lo Sauio, quam dicit auctor in statu libero permanere.
+
+{S'i' credesse che mia} Modo incipit respondere comes de Monte Feltro.
+
+{Se non fosse il gran prete, a cui mal prenda!} Dicit comes Guido: Si non fuisset papa Bonifatius, qui me coegit ad dandum sibi fraudulentie male consilium aduersus illos de Colupna, non fuissem dampnatus.
+
+{Nè sommo officio etc. / Guardò in sè etc. / Che solea fare i suoi cinti più macri} Hoc est dicere quod papa Bonifatius non habuit reuerentiam aliquam uel respectum ad summum oficium pontificatus nec ad ipsum comitem Guidonem, quin auctoritas pontificalis eraret. Cuius siquidem auctoritatis pontificalis possessores fuerunt magis macri, hoc est magis deliberati et prouidi ad habenda et querenda consilia quam iste Bonifatius papa.
+
+{D'entro Siratti a guerir de la lebbre} Sirapti quedam est terra in qua erat Constantinus quando curatus fuit a lebra per beatum Siluestrum. Alia autem subsequentia usque in fine capituli per se patent.
+
+{Chi poria mai pur con parole sciolte} Auctor adhuc prosequens de materia fraudulentie, cum in proximo superiori capitulo scripserit de pena illorum qui per falsa consilia fraudulentiam operantur, in presenti capitulo tractatur de dolosis et fraudulentis prodicionibus et persuasionibus aliquorum, prout per infrascripta mostrabitur. Et exemplificatiue siue comparatiue intrat capitulum istud dicens quod si omnes uulnerati et interfecti in bellis et preliis inferius declaratis congregarentur in unum, non reperiretur in eis tanta pestis et orribilitas uulnerum, mortis et ictuum quanta erat in dampnatis illis quos in presenti capitulo retulit se uidisse.
+
+{Di Puglia fu etc. / per li Troiani etc. / che de l' anella fè sì alte spoglie} Per hec uerba exemplificat auctor de bellis maximis Troianorum. Exemplificat etiam de bello Canensi in quo omnes fere Romani ab Anibale fuerunt deuicti; nam, sicut Titus Liuius et alii istoriagrafi nostri scribunt, anno ab Urbe condita UCXI apud Cannas uicum Apulie XMLIIIIor Romanorum corpora ab Anibale et exercitu suo interfecti fuerunt, Lucio Emilio Paulo et Publio Terrentio consulibus Urbis. Insuper Anibal in testimonium tante uictorie tres modios anulorum ablatorum de manibus mortuorum militum Romanorum misit Cartaginem, et propterea dicit testus {che de l'anella fè sì alte spoglie}.
+
+{Con quella che sentio di colpi doglie
+per contastare a Ruberto Guiscardo}
+
+Per hoc notatur bellum et pestis maxima uulnerum et dampnorum que intulit Robertus Guiscardus Siculis terrisque Sicilie.
+
+{E l'altra il cui ossame ancor s' accoglie
+a Ceperan, là doue fu bugiardo
+ciascun Pugliese}
+
+Ceperanum est locus Apulie qui derelictus fuit per Apuleos tempore conflictus regis Manfredi; et propterea dicit testus quod ibi quilibet Apulus fuit mendax, quia ipsum locum dereliquerunt, quod per regem Manfredum non separabatur. In quo loco Apulie tanta fuerunt cesa hominum corpora quod adhuc ossa eorum colliguntur ibidem.
+
+{E là da Tagliacozzo,
+doue sanz'arme uinse il uecchio Alardo}
+
+Tagliacozum est locus in Apulia in quo conflictus fuit Corradinus a rege Karolo ex cautela consilii domini Alardii de Ualariis arnis.
+
+{Già ueggia, per mezzul perdere o lulla} Mecçul est ostiolum uegetis uel alia pars assidis que est clausa ab ostiolo supra. Lulla est quidam pars fundi uegetis, qua sublata ipsa ueges sic destructa et perforata non redditur quemadmodum uidit destructum et perforatum unum ex dapnatis in dicto loco manentibus.
+
+{Uedi come storpiato è Mäometto!/Dinanzi a me sen ua piangendo Alì} Macommettus et Ali fuerunt duo dolosi prophete paganorum qui suis temporibus multas hereses produxerunt; et quia fuerunt in ipsorum operibus homines diuisionis et sismatis, idcirco digne pene iudicio sic sunt lacerati et sic diuisi in ipsorum corporibus cum ceteris subsequentibus.
+
+{Sì di uiuanda, che stretta di neue} In hac parte adhuc loquitur iste spiritus superior qui sic laceratus et tormentatus est et dicit Danti, quasi predicendo, quod debeat ipse Dantes, quando in mundum redierit, sic monere fratrem Dulcinum heresis et sismatis auctorem, manentem in alpibus et montaneis spelunchis in partibus Nauare, quod ipse frater Dulcinus sic sibi prouideat et sic se premuniat de rebus necessariis ad defensionem et uitam eius quod Nauarensis fideles Christiani, speciales persecutores eiusdem fratris Dulcini, non habeant de ipso uictoriam per obsidionem uel ex asperitate niuis uel alicuius aduersi temporis. Et hoc est quod dicit testus usque ad locum illum {Poi che l'un} etc.
+
+{Rimembriti di Pier da Medicina} Iste Petrus
+
+{E fa saper a' due miglior da Fano,
+a messer Guido e anco ad Angiolello}
+
+Hic uidetur auctor predixisse quod futurum erat. Dicit siquidem spiritus ille: Nuncies dominis Guidoni et Angiolello quod Malatestinus de Malatestis faciet eos occidi, et ita accidit eis, quia, cum uenissent dicti domini Guido et Angiolellus causa parlamentandi cum dicto Malatestino, ipsos postmodum, ut dicitur, fecit occidi penes locum qui Catelica nuncupatur.
+
+{E tien la terra che tale qui meco
+uorrebbe di uedere esser digiuno}
+
+Dicit testus quod ille, scilicet Malatestinus, tenet illam terram, scilicet Ariminum, quam ciuitatem Arimini quidam alius spiritus qui cum dicto Petro de Medicina cruciabatur ibidem noluisset umquam uidisse. Huius est ratio quia iste qui noluisset uidisse unquam ciuitatem Arimini fuit Curio ex nobilibus ciuibus Rome, qui exulabat ab urbe Romana tempore quo Iulius Cesar erat in ciuitate Arimini. Et dum Iulius Cesar peteret consilium an esset eundum uersus Romam et quomodo deberet procedi ad expulsionem et distructionem Pompei manentis in Urbe, ipse Curio inter ceteros milites Iulii Cesaris consuluit et persuasit in totum ipsi Iulio quod sine dilatione aliqua ad mortem et fugam Pompei et pompeianorum Romam celeriter se transferet; et sic omne dubium omnemque moram subripuit Iulio Cesari ex sui suadela consilii. Ex quo ipse Iulius Cesar aduersus Pompeum et pompeianos Romanos prelia dura promouit, et sic dictus Pompeius conflictus afugit, omnibus participibus suis in confusione et destructione relictis. Et propterea dicit et cantat de ipso Curione Lucanus in primo: *Tolle moras semper nocuit differre paratis*, et hoc est quod dicit testus prout hic inferius continetur.
+
+{Poi farà sì, ch' al uento di Focara
+non sarà lor mestier uoto nè preco}
+
+Focara est quidam locus maxime periclitationis in mari ex uento maximo et contrario ibidem spirante, et iste locus positus est inter Pensaurum et Catholicam. Propter cuius solitum maximumque periculum homines nauicantes illinc timore naufragii faciunt magnas promissiones et preces, et propterea dicit testus quod, quia mortui erant isti duo nobiles, ipsos ulterius oportunum non erit preces nec uota promictere in loco illo dicto Focara.
+
+{Chi è colui da la ueduta amara} Iste est Curio de quo dictum est supra quod uellet ipse Curio adhuc esse uisurus Ariminum ex consilio quod dedit Cesari in Arimino, ex quo punitur in loco isto.
+
+{Affermando che 'l fornito
+sempre con danno l'attender sofferse}
+
+Hoc est consilium Curionis: *Tolle moras* etc.
+
+{Gridò: Ricordera'ti anche del Mosca,
+che disse, lasso!, Capo ha cosa fatta}
+
+Iste fuit Mosca de Lambertis de Florentia. Nam cum esset quedam parentela trattata et ordinata inter dominos de Ubertis et dominos de Bondelmontibus de Florentia, et dicti domini Bondelmontes accederent, ut tractatum erat per partes, ad desponsandam quandam dominam de Ubertis, accidit ipsos de Bondelmontibus in itinere constitutos desponsasse quandam aliam dominam de Donatis de Florentia, et noluerunt, secundum quod ordinatum erat accipere, illam de Ubertis. Qua re Uberti, uidentes se fore derisos, congregauerunt beniuolos et parentes et consuluerunt inter se quid agendum esset super tali uituperoso euentu; et ad uindictam tante derisionis, inter alios amicos eorum, dictus dominus Mosca consuluit quod ubicumque reperiretur sponsus ille de Bondelmontibus deberet per Ubertos occidi, allegans uerbum siue prouerbium illud {Cosa facta capo à}. Ex quo consilio capto per Ubertos et ex consilio ipsius ciuitas Florentie tota uniuersalem diuisionem accepit, et ad guerras, confusiones et dispersiones peruenit; nam Uberti omnes et sequaces eorum fuerunt de ciuitate expulsi.
+
+{E io li aggiunsi: E morte di tua schiatta} Dicit auctor: Ego addidi uerbis Mosche et dixi quod nedum tale consilium tuum fuit causa destructionis illorum de Ubertis, sed etiam fuit mors generis tui.
+
+{Sappi ch'i' son Bertram dal Bornio} Iste fuit dominus Beltramus de Albornio, quidam nobilis industris et potens miles de Anglia, consiliarius et familiaris domini Riccardi regis Anglie. Ex cuius militis dolosis consiliis et malitiosis subgestionibus discordia et discensio maxima seminata est inter dominum Riccardum regem et patrem et dominum Iohannem eius filium, ita quod filius cum guerra et iactura maxima aduersabatur et resistebat patri.
+
+{Achitofèl non fè più d'Absalone} Exemplificatiue loquitur auctor et dicit quod quidam uocatus Achitofel, homo mali consilii, qui discordiam maximam posuit inter Dauit regem et eius filium Ansalonem, non in tantum seminauit odium et discordiam inter eos quantum seminauit et procurauit ille dominus Beltramus inter regem Anglie et filium, et propterea concludit capitulum quod iste seminator malitie diuisit patrem et filium, qui sunt una et eadem caro et sanguis, idcirco digne pene iudicio iste seductor defert caput.
+
+{La molta gente e le diuerse piaghe
+auean le luci mie sì inebriate}
+
+Ad precedentia continuando capitulum, auctor trattauit capitulo precedenti de hiis qui propter falsa ipsorum consilia, persuasiones malas damnati sunt. In isto autem presenti capitulo ad hanc materiam fraudulentie prosequens dicit de pena illorum qui puniuntur et cruciantur ex dolis et deceptionibus operationis alchimie.
+
+{Soura colui che già tenne Altaforte} Dicit Uirgilius auctori: Tu eras in tantum deditus mente ad uisum et ymaginem illius domini Beltrami de Albornio, de quo dictum est supra in fine capituli precedentis, qui dominus Beltrame tenebat quoddam castrum uocatum Altaforte, quod non perpendebas de isto tuo consorte quem uidere desideras.
+
+{Di Ualdichiana} Ualdichiane locus est ubi sunt hospitales in quibus infirmi et miseri infinita corporea corruptione grauati manentes clamoribus, suspiriis et querelis clamare non desinunt. Capitulum istud usque ad locum illum {Non credo} etc. per se patet.
+
+{Non credo ch'a ueder maggior tristizia
+fosse in Egina}
+
+Egina fuit quedam ciuitas Grecie et hanc ciuitatem tenebat rex quidam Eachus nomine. Quia uero domina Iuno uxor Iouis agnouit quod ipse Iupiter quandam nomine Eginam de dicta ciuitate sub carnis delectatione cognouerat, idcirco domina Iuno, irata aduersus dictam ciuitatem, pestiferam pestem adduxit; ex quo omnes tam mulieres quam uiri, exceptis solummodo Eracho rege et eius filio Talamone, per mortis euentum uniuersaliter defecerunt. Rex autem tristis ad mortem, transactis diebus aliquibus, ciuitatem Egynam exiuit et uidit quandam quercum oneratam formicis, et tunc Ioui cum reuerentia suplicauit quod ei tribueret tantam multitudinem uirorum et populi ad abitationem ciuitatis sue quot erant formice ille. Cum uero nocte proxime subsecuta ipse rex Eachus uidisset per somnium que petierat in die, excitatus a sonno audiuit uocem dicentem ei: *Uade ad quercum et lectaberis*; et cum accessisset ad arborem, inuenit ibi multitudinem uirorum qui omnes inclinauerunt dicto Eaco et ipsum acceperunt in regem; et ex hoc letus aduxit eos in ciuitatem uacuam propter pestem et malitiam aeris sibi a Iunone tributam, ut dictum est. Et propterea dicit testus {che li animali, infino al picciol uermo} etc., quia nedum homines sed animalia omnia usque ad formicam, que est uermis paruus, mortui sunt ex dicta corruptione aeris.
+
+{E qual carpone} Hoc est in braccioni dicere.
+
+{Io fui d'Arezzo e Alberto da Siena} Iste Aretinus uocabatur Bal, magnus et subtilissimus alchimista. Quia uero dum esset domesticus cuiusdam, filii episcopi Senensis, qui uocabatur Albertus, dixit dicto Alberto: Ego scirem uolare, si uellem; ille autem Albertus ex facilitate sua hoc credens rogauit dictum de Aretio ut doceret ipsum uolare, et cum non potuisset hoc facere, ipse Albertus accusauit eum episcopo Senensi patri suo; ex quo dictus Bal conbustus fuit. Et hoc est quod dicit testus {Perch'io nol feci Dedalo}, quia ipsum non fecit uolatorem sicut fuit Dedalus quidam subtilissimus magister, qui uolauit per se et etiam dochuit filios in uolatu, ut plenius scriptum est supra capitulo XUII in fine.
+
+{Rispuose al detto mio: Tra'mene Stricca
+... Niccolò...
+Caccia d'Ascian}
+
+Isti Striccha, Niccolaus et Caccia fuerunt Senenses et fuerunt de brigata spendereccia qui prodigaliter et fatue uixerunt; et dictus Niccholaus fuit primus qui docuit ponere garofanos in saporibus, et dictus Caccia consumpsit omnes possessiones et alia bona sua in dicta brigata.
+
+{Sì uedrai ch'io son l'ombra di Capocchio} Iste Capocchius fuit magnus alchimista et subtilissimus inuenctionis et ymaginationis artifex.
+
+{Com'io fui di natura buona scimia} Hoc est subtilis et uniuersalis magister sicut est scimmia, que facit que facere uidit.
+
+{Nel tempo che Iunone era crucciata
+per Semelè contra 'l sangue tebano
+...Atamante diuenne tanto insano}
+
+Auctor, materiam fraudulentie prosequens, in presenti capitulo tractat de falsificatoribus monetarum et aliis quibusdam fraudulentiis, ut inferius continetur; et ad principii huius notitiam laciorem sciendum est, sicut scribit Ouidius, quod, cum Iupiter cognouisset Semelem filiam Cadmi regis Tebarum et matrem Baci, et sic Iuno uxor Iouis irata contra dictam Semelem et omne genus ipsius ac contra totam ciuitatem Tebarum, uolensque ulcisci de dicta Semele que iacuerat cum Ioue marito suo, ipsa Iuno se in quandam decrepitam uetulam transmutauit et Semelem inueniens dixit ei: *Ego uere scio, et hoc mihi celare non potes, quod Iupiter tecum iungitur; tamen scio quod eo modo tecum non iungitur quo iungitur Iunoni uxori sue, quia non te diligit; et si te deligeret, eo modo tecum iungeretur et sentires tales dulcedines et delectationes quales mulier aliqua numquam probauit. Facias igitur quod, quando tecum erit Iupiter, quod eo modo te carnaliter cognoscat*. Cum autem Iupiter posmodum ad Semelem uenisset, Semele statim ab eo petiit sibi fieri gratiam specialem quam promisit: hec uero pro gratia postulauit quod ipse Iupiter iungeretur cum ea per eum modum quo iungebatur Iunoni. Hoc uero audiens Iupiter, quia diligebat eam, uoluit claudere os Semeli ne dictam gratiam postularet, sed quia ipse Iupiter firmauerat iuramento quod dictam quam peteret gratiam sibi faceret, idcirco sibi non fuit licitum reuocare promissa et propterea suscepit Iupiter fulmen igneum cum quo iungebatur Iunoni. Cum apropinquasset Semeli, ex igne fulminis et ardore maximo ipsa Semele mortua est et arefacta in totum; quia tamen ipsa Semele pregnans erat et uicina partui, Iupiter fecit ipsam scindi et extrahi fecit puerum qui uocatus est Bacchus, deus uini, et ipse Bacchus postmodum datus fuit ut nutriretur per ninphas ciuitatis Nisse. Ex hoc etiam Attamonte, filius Eoli regis uentorum, et quia maritus Yno filie dicti Cadmi regis Tebarum et sororis Semele, ex odio dicte Iunonis factus est stultus; nam predicta Yno nutriuerat Bachum spurium Iouis et filium Semele. Ipsa Iuno accessit ad inferos et, postulato ac suscepto subsidio et consilio Tesifone, unius ex tribus furiis infernalibus, de quibus dictum est supra capitulo nono, fecit dictum Attamante insanum et furiosum intantum quod, dum Attamante semel esset extra ciuitatem in agris et uidisset uxorem eius transeuntem cum ambobus filiis coram eo, uocatis Learco et Melicrata, ipse Attamante ex ipsius furiosa dementia credens ipsa eius uxor esse leonam quandam et filios eius esse leoncinos paruos, firmauit retia ad capiendam eam et filios, et cepit Learcum eius filium et caput filii percussit fortiter ad quoddam sassum ibi existens et ipsum occidit. Uxor uero hanc pestem inspiciens fugit ad mare et cum reliquo filio se in mare precipitans est necata, tamen ad preces Ueneris facta est dea maris cum Melicrata filio suo per deum Neuptonum, et uocata est postmodum Leucotoe et filius dictus est Pelomona.
+
+{Ecuba trista} Ecuba fuit uxor Priami regis Troie et mater Polisene et Polidori; et cum dicta Polisena mortua fuisset per Pirrum filium Achilis et sacrificata etiam supra tumulum Achilis, secundum quod mandauerat fieri ipse Achiles in morte sua, quia ipse Achiles mortuus fuerat a Paride fratre dicte Polisene, cum etiam Polidori filius dicte Eccube mortuus fuisset per dictum Pirrum eo tempore quo capta fuit Troya, et dicta Ecuba mater ipsorum exiens ciuitatem uidisset filium et filiam interfectos, pernimio dolore facta est furiosa et demens et more canino latrabat ex furia, et hoc scribit Uirgilius in libro. Et propterea exemplificando et per comparationem adhuc dicit auctor quod neque in ciuitate uel partibus Tebarum, ubi factus fuit furiosus Attamonte, ut dictum est supra, neque in ciuitate Troie, ubi furiosa efecta est Ecuba, non fuerunt tantum graues furie, tormenta et pene quantum erant in loco isto; et hoc est quod dicit testus ille {Ma nè di Tebe furie nè troiane} etc.
+
+{Quant'io uidi in due ombre etc. / L'una giunse a Capocchio} Modo auctor narrat de furiis illis et dicit quod quemadmodum porcus qui diu reclusus stetit exiens porcile suum furiose decurrit, sic quidam dampnatus nomine Iannes Schichi, Florentinus ut inferius continetur, furiose occurens uersus Capochium, de quo dictum est supra in fine capituli precedentis, et ipsum furiose aprehendit cum sannis siue dentibus.
+
+{E l'Aretin che rimase, tremando} Hic est ille Bal de Aretio de quo dictum est supra capitulo precedenti.
+
+{Di Mirra scellerata, che diuenne} Ista Mirra fuit quedam filia Cinari de insula Cipri. Tanta libidine ad patrem accensa fuit ut, se in cuiusdam alterius mulieris specie falsis coloribus transmutata quam diligebat Cinarus, pater eius, preter scientiam patris quod filia eius esset, cum filia carnaliter iacuit. Cum autem pater post patrationem sceleris hoc de filia cognouisset, ipsam prosequens uolebat occidere; pro timore filia fugiens conuersa est in arborem que dicitur mirra.
+
+{Come l'altro che là sen ua, sostenne,
+per guadagnar la donna de la torma}
+
+Iste fuit quidam ioculator qui hic punitur eo quod, mortuo domino Bosio de Donatis, ad petitionem cuiusdam affinis dicti domini Bosii testatus fuit secundum uoluntatem dicti sui affinis, et ex dolo et falsitate ista iste ioculator lucratus fuit unam ex melioribus et pulcrioribus equabus que esset in tota Tuscia, et hec est illa quam dicit dominam turme.
+
+{A la miseria del maestro Adamo} Iste magister Adamus fuit de Casentino et stabat ibi in loco qui dicitur Romena et ibi falsificabat florenos et aliam monetam, et propter hanc falsitatem monete hic punitur, sed magis conqueritur et punitur de memoria quorumdam riuulorum aque discurrentium per Casentinum, quia sitiebat siti inextinguibili, aquam ipsam affectabat ex ardore insaciabilis sitis; et hoc dignissimum erat, quia sicut peccauerat in loco illo per illius loci memoriam bene merite torquebatur.
+
+{Di Guido o d'Alessandro} Isti fuerunt quidam qui induxerunt istum Adamum ad hoc malum. Dicit iste magister Adamus quod si posset uidere animas istorum, posito quod sitim insatiabilem patiatur, ante staret ad uidendum dictas animas in tormentis quam biberet in Fonte Branda, qui est fons pulcerimus in ciuitate Senarum.
+
+{L'una è la falsa ch'accusò Gioseppo} Hec fuit uxor Futifaris, qui fuit rex satraparum pro pharaone, que accusauit Iosep filium Iacob patriarche et dixit quod ipse Iosep uoluerat ipsam uiolare, et hoc fecit quia ipse recusauerat iacere cum ea.
+
+{L'altr' è 'l falso Simon} Iste fuit Symon Grecus et proditor qui de exercitu Grecorum suorum afugit, Troiam intrauit et, fingens se turbatum cum Grecis et ab eis fore depulsum, fuit a Troyanis receptus; ipse uero falso consulebat et subgerebat eis ut in Troiam reciperent et conducerent equum eneum qui fuit postmodum destructio Troianorum.
+
+{Ma sì e più l'auei quando coniaui} Hoc est dicere: Tu habes modo, et etiam habebas, manus uelociores ad percutiendum quando decipiebas homines cum falsa fabricatione monete quam non habebas tempore quo fuisti combustus pro falsitate predicta.
+
+{Che 'l uentre innanzi a li occhi sì t'assiepa!} Hoc est: Tu es intantum ydropicus quod uenter intantum tumet et incrosatur quod facit tibi sepem ante oculos.
+
+{Tu hai l'arsura e 'l capo che ti duole,
+e per leccar lo specchio di Narcisso}
+
+Dicit iterum ipse falsator monete uituperando dictum Symonem: Tu Symon ardes continue, et non expectares nec faceres multa uerba si posses sufocari uel submergi in fonte aque uel in alia aqua; et hoc est quod uult dicere {lo specchio di Narcisso}, quia quidam nomine Narcissus iuuenis pulcer, filius Cephisi et Lyriope, dum supra quemdam fontem clarissimum inspiceret, et uidens ymaginem suam in aquam, intantum dilexit speciem suam quam uidebat inferius presentatam per aquam, quod quanto magis ipsam intuebatur tanto fortius delectabatur in ipsius intuitum, credens ipsam proprium corpus fore. Et sic fexus et uictus in dilectione et uisu sui ipsius, consumptus et desicatus est in se ipso, postmodum conuersus in erbam appellatam Narcisso; et propterea dicit testus {e per leccar lo specchio di Narcisso}, quia lingere speculum Narcissi nichil aliud est in ista significatione quam bibere uel submergi aqua uel fonte, quia fons supradictus fuerat speculum ipsius Narcissi.
+
+{Una medesma lingua pria mi morse} Auctor in presenti capitulo intendit trattare de gigantibus et penis eorum; et incipiendo dicit quod una eademque lingua, scilicet idem Uirgilius, ipsum redarguit, ut patet in fine capituli precedentis, ipsumque auctorem consolauit, ut patet in principio presentis capituli.
+
+{Così od'io che solea far la lancia} Exemplificatiue loquens auctor dicit quod, sicut legitur de Achille et Pelleo patre suo, quod quando percutiebant aliquem, primo ictu percussus ledebatur, ut plurimum ex percussione secunda liberabatur in totum.
+
+{Dopo la dolorosa rotta, quando} Per se patet.
+
+{Montereggion di torri si corona} Auctor loquitur per exemplum et dicit quod quemadmodum quoddam castrum districtus Senarum uocatum Montem Regioni est turribus pluribus circundatum, sic locus iste inferni est gigantibus maximis circundatus, qui turres quodammodo demostrantur.
+
+{Gioue del cielo ancora quando tuona} Circa istud sciendum est quod antiquis temporibus gigantes ex magnitudine et superbia ipsorum preliauerunt cum diis; dii autem et Iupiter maxime ipsos gigantes disperserunt cum fulminibus tonituorum celestium, et propterea dicit testus quod ipsi gigantes adhuc timent quando audiunt tonitua ne iterum fulminentur, sicut a diis fuerunt alias fulminati.
+
+{Natura certo, quando lasciò l'arte} Auctor in parte ista laudat naturam et dicit naturam bene fecisse quando dimisit et destitit a producione talium creaturarum, gigantum uidelicet. Huius est ratio quia per eos, tamquam per uiros sanguinum et bellorum et executores Martis, hoc est homines ad pericula et furiosa bella dispositos, uniuersus orbis declinasset ad guerras et ad dextructionem ipsius.
+
+{E s'ella d'elefanti e di balene} Auctor hic respondet tacite questioni et dicit, quia posset aliquis dicere sic: Debuisset natura priuare ne balene et elefantes, qui sunt maximi corpore, nascerentur. Ad hoc respondet auctor et optime, dicens quod ex produtione balenarum et elephantum , quamuis magni sint corpore, tamen deficiunt intellectu, sunt sinplices apetitu et ad usum et utilitatem umanam per plures assummuntur, et ab eis iniuria non habetur. Gigantes uero corpore sunt potentes et maximi, et quia se ipsos grandes et potentes inspiciunt, aduersus ceteros nequam et crudeli uoluntate feruntur; et propterea sequitur quod natura se optime habuit quando destitit a produtione talium corporum, ex quorum potentia et uoluntate pessima sequebantur et ad reparationem huius nulum remedium poterat exiberi.
+
+{Come la pina di San Pietro a Roma} Dicit auctor per exemplum quod facies huius gigantis longa et grossa uidebatur ipsi autori sicut est longa et grossa pina Sancti Petri de Roma.
+
+{Sì che la ripa, ch'era perizoma} Periçoma est genus uestis tegentis hominem solum a genitalibus, idest usque ad pedes, ut est uidere in illis qui se uerberant cum catenis; et propterea dicit quod ripa in qua erant defixi isti gigantes erat dictis gigantibus periçoma, hoc est quod ipsa ripa tamquam uestis a genitalibus infra ipsum coperiebat.
+
+{Tre Frison} Dicit testus quod iste gigans erat ita longus quod tres Frixones, positi unusquisque supra caput alterius, non attigissent a genitalibus ad caput gigantis. Frixones sunt qui in Frixia uersus semptentrionem posita oriuntur; homines sunt maximi corpore.
+
+{Raphèl maì amècche zabì almi} Ad euidentiam huius sciendum est quod iste gigans de quo loquitur testus fuit Nembrot de sanguine Noe, quia pronepos eius; et quia superbia sua fuit primus hedificator turris Babel, credens per altitudinem turris Babel contra diuina iudicia se tueri, idcirco dominus confuxit linguam suam per talem modum quod non intelligebatur ab aliquo nec ipse aliquem intelligebat; et propterea illa uerba Raphèl etc. fuerunt uerba prolata per ipsum, que nichil intellectu significant.
+
+{Si rauuolgèa infino al giro quinto} Uult dicere quod uidit unum alium gigantem ligatum una catena que quinquies circundabat ipsum.
+
+{Fialte ha nome} Nomen est alterius gigantis.
+
+{S'io non auessi uiste le ritorte} Dicit Dantes quod ei non erat aliud necessarium ad subeundum mortem quam ipse timor nisi uidisset ritortas, hoc est catenas, quibus ipse gigans erat ligatus.
+
+{Ad Anteo, che ben cinque alle} Anteus maximus et potens gigans fuit. Ala est quedam mensura in partibus Francie sicut dicitur bracchium in partibus nostris.
+
+{O tu che ne la fortunata ualle
+che fece Scipion di gloria reda,
+quand' Anibàl co' suoi diede le spalle}
+
+Ista sunt uerba Uirgilii que dirigit ad Antheum gigantem predictum pro captanda beniuolentia eius, ut ipsum Uirgilium et Dantem deducat ad inferiora, et dicit: O tu Anthee, qui iam cepisti fortitudine et uirtute tua mille leones in ualle Libie, que uallis fuit nominata heres glorie a Scipione quia ipse Scipion Africanus deuicerat in ualle illa Libie Anibalem Cartaginensem et suos.
+
+{Ch'aurebber uinto i figli de la terra} Adhuc dicit Uirgilius in laudem ipsius Anthey quod, si ipse Antheus fuisset in prelio quo alii gigantes fratres sui preliauerunt cum diis, quod ipsi gigantes optinuissent prelium ex fortitudine Anthei; et uocat dictos gigantes filios terre, quia ipsi gigantes dicuntur nati fuisse ex terra ex magnitudine ipsorum, quamuis hoc sit fabulosum et metaforicum.
+
+{Mettine giù etc. / doue Cocito la freddura serra} Idest deducas nos ad profundiora inferni ubi est quidam locus qui uocatur Cocitus, qui ex frigiditate prenimia congellatur.
+
+{Non ci fare ire a Tizio nè a Tifo} Tiffone et Tiffe fuerunt duo alii magni gigantes in inferno manentes.
+
+{Ond' Ercule sentì già grande stretta} Circa istud sciendum est quod Hercules iam pugnauit cum isto Anteo, sed cum iste Antheus esset filius terre, idcirco quanto magis proximabatur et proximior erat terre, tanto magis uires summebat a matre; et propterea dicit testus quod Hercules in dicta pugna multum fuit oppressus ab ipso Antheo dicta de causa, quamuis ipse Hercules postmodum elongauerit et subleuauerit ipsum a therra supra pectus suum dicens: *Hic stabis Anthee*, et ipsum ibi interemit.
+
+{Qual pare a riguardar la Garisenda} Exemplificatiue loquens auctor dicit quod quemadmodum turris quedam de ciuitate Bononie uocata turris de Garisendis, que curua est, uidetur alicui existenti ad pedem turris aspicienti sursum, quando nubes transeunt super eam, quod cadat super respicientem, sic uidebatur ipsi Danti quod ipse Antheus magnus caderet supra eum.
+
+{S'io auessi le rime aspre e chiocce} Auctor prosequens fraudulentie materiam, de illa fraudulentia tractat presenti capitulo qua prodictiones aguntur et dicit {S'io auessi le rime aspre} etc.; hoc principium per se patet.
+
+{Ma quelle donne} Humiliat se auctor in parte ista et dicit se non sufficientem nec uirtuosum ad describendum et demostrandum fundum, hoc est inferni profunditatem ultimam, que est pars ultima remotissima et profundissima totius uniuersi, et propterea inuocat gratiam et presidium dominarum que dederunt auxilium Amphioni propter hedificationem et constructionem murorum ciuitatis Tebarum. Nam legitur de ipso Amphyone quod tante dulcedinis melodie et delectationis paratus et plenus erat in cantu et instrumentis cordarum, quod ex prenimia delectatione et suauitate cantus lapides per se ipsos eleuabantur et prosiliebant in muris ciuitatis Tebarum, et sic hedificati et constructi sunt muri Thebei, quamuis sit alegoricum, quia ipsi muri non ordinabantur ex cantu uel sonitu instrumenti. Sed cum ipse Anphion prudentissimus et eloquentissimus esset, idcirco ex ipsius prudenti et inexplicabili eloquentia status et salus ciuitatis Tebarum feliciter crescebat et seruabatur. Et propterea inuocat auctor illas scientias in subsidium, ut possit perfecte describere intentum suum super fundo et ultima profunditate inferni et animas quas dicit diuersis locis penisque puniri. Nam locus primus uocatur Cayna et dicitur Cayna ab illo filio infelici Caym, qui prodictorie Abel fratrem suum occidit, et in hoc loco Cayne plectuntur omnes qui patres, fratres, filios uel affines suos interimunt proditorie; et hoc est quod dicit testus usque ad locum illum: {E mentre ch'andauamo inuer' lo mezzo}. Post hec incipit locus Anthenore, et dicitur Anthenora ab illo proditore Anthenore Troiano, qui fuit conscius prodicionis Troyane; post quam prodicionem et destructionem ciuitatis predicte recessit de Troya, et fundauit et hedificauit Paduam. Et in hac Anthenora per diuinam iustitiam puniuntur omnes proditores ciuitatis et partis sue. {Noi passammo oltre, là ue la gelata.} Post hec uero usque in fine XXXIII capituli durat locus qui dicitur Tolomea ab illo Tolomeo, de quo legitur in libro Machabeorum qui in canpis Ierico fecit fieri grande conuiuium Symeoni principi sacerdotum in Iuda et filiis eius Mathatie et Iude, et cum simul commederent in mensa, eos fecit occidi; et propterea in isto loco puniuntur simul pacificati se proditorie alterutrum occidentes.
+
+{Di uerno la Danoia} Exemplificatiue loquitur auctor et dicit quod uidit inferius sub pedibus eius locum illum Cocitum magis congelatum quam sit congelatum flumen Danoye, quod est in Alamania in partibus Exterlich.
+
+{Nè Tanai là sotto 'l freddo cielo} Adhuc auctor exemplificans dicit quod nec flumen Tanay, quod est in Tartaria, est tante congelationis; quod quidem flumen positum est sub stella tramontana que influit naturaliter gelum maximum in istis inferioribus, sed maxime in partibus illis in quibus directe radii dicte stelle influunt; et hoc est quod dicit ipse Dantes in illa inuenctione uulgari que incipit {Amor, tu uedi ben che questa donna} etc. {Segnor tu sai che per algente freddo / l'acqua diuenta cristallina pietra / là sotto tramontana ou'è 'l gran freddo}. Est quidem sub illa parte celi, et in illis partibus maxime, tan grande frigus ut nedum fluuii et flumina congelentur, sed mare etiam bene per CCC miliaria ibi tam dura glacie condempsatur quod homines parcium circumstantium cum ipsorum bobus, curribus et mercationibus super solidam ipsius maris glaciem transferuntur securi.
+
+{Se Tambernicchi
+... o Pietra Piana}
+
+Cambernich est quidam magnus mons in Sclauonia, Pietra Piana etiam est quidam mons maximus in Tuscia; et quamuis ipsi montes sic grandes cecidissent super dictam glaciem, non fregissent ipsam prope ripas.
+
+{Da bocca il freddo, e da li occhi il cor tristo} Hoc est dicere quod ille anime mostrabant per oculos tristitiam cordis et per ora frigus quod patiebantur in eis.
+
+{La ualle onde Bisenzo si dichina} Isti erant duo fratres de comitibus Albertis de Mangone qui se alterutrum occiderunt. Nam Bisentium est quidam fluuius in districtu Florentie qui descendit de Ualle Feltronis, quam tenent comites Alberti de Mangone de Florentino distrctu.
+
+{Non quelli a cui fu rotto il petto e l'ombra} Iste fuit filius regis Artuxii de Bretagna mortuus et percussus per patrem tam largo et profundo uulnere quod lancea perforauit utrumque latus, ita quod ab alio latere per foramen umbra et radius uidebatur; qui postmodum patrem occidit.
+
+{Non Focaccia} Iste Focaccia fuit Pistoriensis plenus scelere et cuiusdam sui patrui interfector.
+
+{Camiscion} Iste occidit quendam dominum Ubertinum de Paçis de Florentia suum consortem.
+
+{E aspetto Carlin} Iste Carlinus etiam fuit de Pacçis, qui, prout fertur, proditorie tradidit quoddam castrum ciuitatis Florentie illudque dedit rebellibus dicti comunis; et in occupatione ipsius castri mortui fuerunt unus frater patris dicti Karlini et unus consanguineus eius. Et sic cum deterius operatus fuerit ipse Carlinus quam consanguineus, dicit ipse Camisonus quod infamia sua delebitur per maiorem infamiam dicti Karlini.
+
+{Se tu non uieni a crescer la uendetta
+di Montaperti}
+
+Iste loquens erat dominus Bocca de Abatibus de Florentia, qui, prout fertur, tradidit exercitum Florentinorum; ex quo conflicti fuerunt ad Montem Aperti per Blancos et Ghibellinos.
+
+{Io uidi, potrai dir, quel da Duera} Hic fuit dominus Bosius de Doeria de Cremonensi.
+
+{Tu hai dallato quel di Beccheria} Hic fuit dominus abas de Ualembrosa, de ciuitate Papie, qui uoluit per prodictionem subuertere statum ciuitatis Florentie, ut ipsam traderet Ghibellinis; ex quo ipse abbas decapitatus fuit in Florentia.
+
+{Gianni de' Soldanier credo che sia} Iste Iohannes de Soldaneriis Florentinus fuit primus fundator, ordinator et amator populi in Florentia, ex cuius populi firmamento Ghibellini postmodum de Florentia fuerunt depulsi.
+
+{Ganellone e Tebaldello} Hii fuerunt ciues et nobiles de Fauentia qui tempore noctis dederunt ciuitatem Fauentie Bononiensibus.
+
+{Non altrimenti Tidèo si rose
+le tempie a Menalippo per disdegno}
+
+Exemplificatiue loquens auctor dicit quod isti duo, quos nouiter hic uidit sic corporaliter coniuntos, alterutrum sibi capita deuorabant, sicut corosit Tideus caput Menalupi. Ad cuius euidentiam est sciendum quod, sicut tactum est supra capitulo XXUI, quod, quando Ethiocles et frater eius Polinices, filii Edipilai regis Tebarum, pro habendo regnum simul preliati fuerunt, tunc Tideus iuit in succursum Polinicis, et Menalupus inimicus Tidei acessit in subsidium Ethioclis. Menalupus autem occulte cum quadam sagitta uulnerauit Tideum predictum; ipse uero Tideus, furore accensus, dictum Menalupum decapitauit et, caput ipsius tenens in manibus, ipsum sub multo furore uorabat et timpora capitis destruebat; et hoc est quod dicit testus {non altrimenti} etc. Patet igitur ex premixis quod predicti Bocca, Bossius abbas, Iohannes, Ganelone, Tebaldellus, et etiam scripti usque ad locum illum {noi passammo oltre, là ue la gelata} capituli subsequentis, puniuntur et includuntur in gradu qui dicitur Anthenora.
+
+{La bocca solleuò dal fiero pasto} Cum auctor in fine proximi precedentis capituli interogasset animam illam que sic deuorabat caput alterius de causa deuorationis, dicit auctor quod ipse deuorans subleuauit se ab actu deuorandi et respondit ipsi auctori dicens
+{Tu uuo' ch'io rinouelli
+disperato dolor} etc.
+
+Et ad horum euidentiam latiorem sciendum est quod iste rodens et manducans alium erat commes Ugolinus de Pisis, qui, olim quasi dominus ciuitatis, fuit culpatus et infamatus dolose de prodicione ciuitatis Pisarum per dominum Rugerium archiepiscopum ciuitatis Pisarum, ex quo postmodum ipse cum IIIIor filiis Anselmuccio, Gado, Uguiccione et Brigata, fame periit in carceribus, ut inferius continetur; alius uero cuius caput deuorabatur erat ipse archiepiscopus. Et hoc est quod dicit principium huius capituli.
+
+{Poi cominciò: Tu uuo' ch'io rinouelli
+disperato dolor}
+
+Uere siquidem ipse auctor habet ipsum Uirgilium appellare magistrum et inuocat poetam, quoniam ipsius stilum est ipse Dantes proprie secutus: nam hec responsio siue uerba {Poi cominciò: Tu uuo'} etc. sunt proprie uerba et illa responsio quam fecit regina Dido Enee, cum Cartaginem peruenisset. Nam illa petente Eneam, tunc de Troia profugum, qualiter fuerat capta Troya et depulsus ab ea, respondit Eneas ad licteram ut sequitur in infrascripto uersu quem scribit Uirgilius in Eneida hoc modo: *Infandum regina iubes renouare dolorem*.
+
+{Ma se le mie parole esser dien seme
+che frutti infamia al traditor ch'i' rodo}
+
+Dicit comes Ugolinus: Postquam uis, Dantes, quod dicam de me et causa quare hic sum ego, dicam, dum tamen uerba mea sint semen, ex cuius seminis fructu proditori quem rodo infamia subsequatur.
+
+{Breue pertugio dentro da la Muda} Dicit comes Ugolinus quod, dum esset in turri que, antequam esset reclusus in ea cum filiis uocabatur la Muda, postquam uero in ea cum filiis meis fame perii uocata est turris famis, et in ipsa turri erat quoddam breue foramen per quod diebus plurimis lumen uiderat, antequam soniaret ea que fuerunt inditia et testimonia sue calamitatis future.
+
+{Che del futuro mi squarciò 'l uelame} Hoc est sonnium detesit et aperuit mihi ea que mihi uentura erant et que ante sonnium non uidebam.
+
+{Questi pareua a me maestro e donno} Hoc est sonnium de quo dicit. Nam ipse comes sonniauerat quod uidebat dictum archiepscopum tamquam dominum et magistrum extra ciuitatem Pisarum, penes quendam montem positum inter Pisas et Lucam; et ipse archiepiscopus ante constituerat Gualandos, Sismondos et Lanfrancos, qui sunt tres ex maioribus et potentioribus domibus ciuitatis Pisarum. Et dum ipse archiepiscopus inter ipsos magister et dominus uideretur, fugabat uersus dictum montem unum lupum cum lupicinis paruis, filiis dicti lupi, cum quibusdam famelicis et macerimis canibus; et cum iste lupus et filii fatigarentur et debilitarentur in breui cursu, idcirco dicti canes ipsum lupum et filios capiebant et ipsos uniuersaliter deuorabant. Per lupum et lupicinos significatur comes Ugolinus et filii, per canes macilentos significatur fames qua perierunt, per id uero quod ante se posuit dictos Pisanos significatur qualiter predicti Gualandi, Sismundi et Lanfranchi ad ipsius archiepiscopi instantiam accusauerunt et infamauerunt dictum comitem Ugolinum; ex quo ipse et filii finaliter perierunt in turri.
+
+{Per quattro uisi il mio aspetto stesso} Hoc est quod uidit IIIIor eius filios patris speciem presentantes.
+
+{Poscia, più che 'l dolor, potè 'l digiuno}
+
+{Muouasi la Capraia e la Gorgona,
+e faccian siepe ad Arno in su la foce}
+
+Capriaia et Gorgogna sunt duo maxima bracchia maris posita in mari, distantes a portu Pisarum uersus Sardineam per. Hec brachia rogat Dantes ut moueantur et ueniant et firmentur in loco in quo intrat Arnus in mari, ita quod ibi crescant in modum sepis, ex quo flumen Arni non possit ingredi mare, sed crescat Arnus, et ibi multiplicans et tumescens omnes ciues et habitatores Pisarum necet, quia sic crudeliter deliquerunt cruciando et necando filios, ex eo quod ferebatur patrem peccasse.
+
+{Nouella Tebe} Derisiue et notatiue appellat ciuitatem Pisarum significare et esse nouam ciuitatem Tebarum; cum olim detulisset magnas tribulationes et clades, sic, dicit ipse, ciuitas Pisarum adhuc maximis tribulationibus peruertetur.
+
+{E auuegna che, sì come d'un callo} Uult dicere quod propter continuatos impetus frigoris percutientes faciem eius non sentiebat frigus feriens faciem eius nisi quemadmodum sentiretur passio per callum; qui ex duritie cutis carnisque arefacte concursu non sunt sentiti impetus passionis.
+
+{I' son frate Alberigo;
+i' son quel da le frutta del mal orto}
+
+Iste fuit frater Alberigus de Fauentia, qui ex proditione trattata dum simulans fecisset pacem cum inimicis eius, eos conuitauit et habuit secum in cenis; et cum cenassent, dixit famulis: *Afferrantur fructus*, et sicut preordinauerat, famuli uenientes armati omnes inimicos eius interfecerunt; et propterea dicit testus {I' son quel da le frutta del mal orto}.
+
+{Cotal uantaggio ha questa Tolomea} Iste gradus uocatur Tolomea a Tolomeo proditore, ut dictum est supra.
+
+{Che spesse uolte l'anima ci cade
+innanzi ch'Atropòs mossa le dea}
+
+Ex uerbis istis uidetur auctor demostrare quod in gradu istius Tolomee persepe anime dannatorum ex proditionis scelere feruntur antequam moriatur ipsum corpus; et hoc est quod dicit testus {innanzi ch'Atropòs mossa le dea}. Hoc est, antequam Atropos, hoc est mors, moueat et piditur corpus, anima, proditione peratta, descendit in hunc locum et quidam demon deputatus ad hoc statim intrat corpus suum proditoris, et illud possidet et gubernat usque ad tempus debite et statute mortis ipsius; et hoc est quod dicit testus ille {Sappie che, tosto che l'anima trade} etc. Sed quamuis hec ita scripta sint, tamen simpliciter non sunt uera, quia falsum est, et contra naturam et fidem, quod anima separata a corpore corpus aliqualiter gubernetur et uiuat: hec est ratio quia, cum anima sit regulatrix et motrix et uiuificatiua ac perfectio totius corporis, sequitur quod, ipsa descedente et recedente de corpore, corpus moueri et uiuificari non possit; et hoc est quod dicit testus. Hec siquidem sunt figuratiue ab auctore descripta; nam hoc nichil aliud significat uel figurat nisi quod tanta est grauitas prodicionis et proditoris, quod statim ex peccati pondere pena sequitur et sequi deberet auctorem suum.
+
+{Non era ancora giunto Michel Zanche} Modo probat auctor quod premissit. Nam cum Michael Çanche de Sardinia, de quo trattatum est supra XXII capitulo, fuisset mortuus per tractatum proditionis domini Branche de Oria de Ianua, dicit auctor quod adhuc dictus Michael mortuus non erat quando dictus dominus Branca, hoc est anima eius, iam ceciderat in locum et gradum istum, ipso domino Brancha existente uiuo et gubernato corpore eius per demonem deputatum ad hoc. Dicit etiam auctor quod simile accidit in quodam uicino dicti domini Branche qui dicte proditioni consenserat.
+
+{In anima in Cocito già si bagna} Cocitus, ut dictum est supra capitulo precedenti, est locus ille congelatus in centro terre et profundiori parte inferni in quo puniuntur proditores.
+
+{Uexilla regis prodeunt inferni} etc. quia istud principium per se patet.
+
+{La creatura ch'ebbe il bel sembiante} Iste fuit angelus ille pulcerimus Lucifer qui pre ceteris angelicis creaturis lucem ferebat, qui postmodum ex superbia sua delapsus ad inferos diabolus factus est.
+
+{Lo 'mperador del doloroso regno
+da mezzo 'l petto uscia fuor de la ghiaccia}
+
+Auctor in parte ista describit qualiter ipse Lucifer, aliorum immundorum spirituum pater et princeps, manebat in ipso profundo, et dicit quod in glacie ipsius Cociti fluminis infernalis defixus erat. Cuius statura a medietate pectoris usque ad uerticem extra glaciem erat; alia pars pectoris usque ad ancham uersus emisperium nostrum in centro terre demersa erat; pars reliqua, scilicet ab anca usque ad pedes, uersus aliud emisperium precipitata manebat, sicut per subsequentia apparebit.
+
+{La sinistra a uedere era tal, quali
+uegnon di là onde 'l Nilo s'auualla}
+
+Hoc est dicere quod sinistra facies Luciferi nigra erat, et hoc dicit per circuitionem. Nam, dicit ipse, sinistra facies erat talis quales sunt illi qui ueniunt siue nascuntur ubi est Nilus flumen maximum inter flumina; qui siquidem sunt Ethiopes, qui sunt nigri.
+
+{Quindi Cocito tutto s'aggelaua} Dicit quod ex frigiditate uentorum procedentium ex motu alarum ipsius angeli tenebrosi congelabatur ipse Cocitus, in quo defixus erat ipse Lucifer.
+
+{Un peccatore, a guisa di maciulla} Dicit quod uorabat et destruebat ipse Lucifer peccatorem quendam per modum macçullie. Macçullia est quoddam instrumentum ad frangendum linum, quod dicitur la spadola siue cramola.
+
+{Disse 'l maestro, è Giuda Scariotto} Per hoc mostrat auctor quod Iuda Scarioch, proditor iusti sanguinis Domini nostri Iesu Christi, inter ceteras animas cruciatur maiori suplicio quia non per debilis potentie demonem, sed per demoniorum principem tormentatur.
+
+{Quel che pende dal nero ceffo è Bruto
+... è Cassio}
+
+Isti duo, scilicet Bructus et Cassius, fuerunt de magno et nobili sanguine Romanorum, de quibus Iulius Cesar, primus Romanorum imperator, ut plurimum confidebat; quem inperatorem dicti Bructus et Cassius proditorie occiderunt, ex cuius proditionis facinore sic uorantur per angelum principem tenebrarum.
+
+{Ma la notte risurge, e oramai
+è da partir, chè tutto auem ueduto}
+
+Aduertendum est in parte ista quod hic finitur tertia dies qua ipse auctor stetit in inferno uersus emisperium nostrum. Quid autem sit centrum, et qualiter in eo Lucifer resideat, et qualiter ipse auctor cum Uirgilio descenderit ad ipsum profundum inferni siue centrum – quod positum est inter duo emisperia, scilicet emisperium nostrum quod habitamus, et habitabilis est terra, et emisperium aliud positum ex parte que uidetur nobis inferiori –, qualiter etiam ipse auctor cum magistro se transtulerit ad aliud emisperium uersus celum per subsequentia patet. Nam, sicut dicit magnus astrolagus Tolomeus in principio sui de almagestis, celestis circuli forma sperica idem cum terra centrum obtinet; ex quo mostratur quod centrum nichil aliud est quam ipse locus remotissimus a qualibet parte celi, et punctus in profundissimo loco terre a celo et terra equaliter distans secundum proportionatam distantiam utriusque. Et quia, sicut tenent astrologi et geometre, et sicut inuenitur rationabili speculatione nature, si possibile esset reperiri uel fieri unum foramen in terra ista emisperii nostri qua habitamus, et foramen istud esset tante profunditatis quod aliud ultimum terre pertingeret, ita quod aliud emisperium aliaque pars celi uideretur ex parte alia, et per hoc foramen ex parte emisperii nostri deiceretur quidam lapis inferius uersus aliud emisperium, cum lapis sit corpus graue et de natura grauis sit descendere, idcirco lapis iste descenderet usque ad puntum istum, quem centrum dicimus, pre ceteris remotissimum et equaliter distantem a celo. Et cum esset lapis iste in ipso puncto, in eo maneret immobilis necessaria ratione nature, nec uersus nostrum nec aliud emisperium moueretur. Hec est ratio quia, cum ex superiorum et celestium corporum influentia motuque continuo ista omnia elementa et corpora inferiora regulentur et uiuant, sicut probat Phylosophus in primo Metaurorum cum dicit: *Mundus iste inferior contiguus est superiori, ut omnis eius uirtus gubernetur exinde*, cum autem ipsum celum continue moueatur et influat super nostrum et aliud emisperium, ex cuius celi uirtute leuis corporis est ascendere, grauis est descendere, idcirco nec partes illas aquaticas, aereas uel terrestres alterius emisperii nobis oppositi, nec etiam partes emisperii nostri aereas, aquaticas uel terrestres est dare superiores uel inferiores inter eas, quia ab unius eiusdem celi uirtute reguntur, idemque celum mouetur equaliter super eas. Et utrum ascendatur uel descendatur in eis uel per eas partes, si ascendatur, ascensus est uersus celum, et si descendatur, descensus est uersus celum. Nam falsum est quod, celesti corpore supra unum et eundem puntum equaliter et continue se mouente, quod in ipso puncto sit dare superius uel inferius, quia ipse punctus se habet per modum medii ad partes quaslibet ipsius corporis circa idem medium se mouentis; et sic cum terra se habeat per modum puncti siue centri ad celum, falsum est dare emisperium nostrum superius usque ad punctum medium, falsum est etiam dare inferius aliud emisperium, cum, sicut dictum est, super ambo emisperia feratur equaliter motus celi. Preterea cum utriusque emisperii partes aeree, terrestres et elementares alie attiuas et passiuas habeant qualitates, propter quas patiuntur et agunt, et sic ex uirtutibus ipsarum partium agant et hatraant et operhentur in istis corporibus inferioribus, expedit idcirco necessaria ratione nature quod cum corpus graue, cuius est deorsum tendere, cum peruenerit ad puntum medians et diuidens emisperia, quod est centrum, in ipso centro de necessitate permaneat. Huius est ratio quia ipsum graue corpus ad eum punctum peruenit ad quem ex influentia celi et per actiones et actractiuas uirtutes elementorum utriusque emisperii atrahitur et adducitur; quod si idem corpus graue centrum excederet uersus emisperium nobis oppositum, illud abusiuum et inconueniens sequeretur quod in ipso celo, in quo est perfectissimus ordo et qualitas ordinata, esset inordinata equalitas, quia influentia uirtusque celestis ex parte emisperii nobis obiecti magis athraerent, magisque agerent et mouerent ipsum graue corpus quam ista media pars celi, quam in isto emisperio nostro uidemus. Uideretur etiam quodamodo elementorum erare natura per actractionem istius grauis corporis ultra centrum, quia elementa illa emisperii inferioris essent maioris potentie et uirtutis, attrahendo ipsum corpus graue, quam sint ordinata elementa emisperii nostri. Cum autem in ipso celo et elementis emisperii utriusque sit ordinata equalitas influentie, uirtutis et actionis, idcirco lapis emissus, tanquam proprium et necessarium locum, naturaliter centrum petit, et in eo necessaria ratione quiescit. Ex quibus sequitur manifeste quod ipse puntus siue centrum sit illud medium ad quod tendunt grauia queque, et in eo lapis deiectus et unumquodque graue quiescit. Quod si lapis uel aliud graue deiectum centrum descenderet, ad aliud uersus celum de necessitate ascenderet, quod per naturam est inpossibile graui corpori; si a puncto illo retrocederet uersus emisperium nostrum, ascenderet etiam, quod est impossibile. Et sic manifeste concluditur quod centrum istud est inter ceteras partes inferni pars terribilior et profundior, quia a celo et ab ipso Deo, principio primo, est remotior; et propterea in hoc profundo, uelud conuenienti sede, et sic acerbo iusto iudicio Dei cruciatur et manet ipse angelus tenebrosus Lucifer, quoniam aduersus creatorem suum elatus temeritate superbie uoluit sibi similis apparere. De quo scribit Ysaias dicens: *Quomodo cecidisti de celo, Lucifer, qui mane oriebaris?*.
+
+{Appigliò sè a le uellute coste;
+di uello in uello giù discese poscia
+tra 'l folto pelo e le gelate croste}
+
+Dicit testus quod Uirgilius cum ipso Dante, cum ipse Lucifer esset congelatus in glacie et pilosus, aprehendit pilos ipsius Luciferi, et ipsos apprehendens et tenens descendit usque ad ancham ipsius Luciferi, et, cum ibi descendisset, ibi inuenit centrum, cum ipse Lucifer sit medius uersus emisperium nostrum a capite usque ad ancam, et medius uersus emisperium aliud ab anca usque ad pedes, et sic medius remansit ultra centrum et medius excessit centrum; idcirco capud inuenerunt prius, quia, sicut ponit auctor, ex parte alterius emisperii ruit precipitatus ex celo. Sed cum ipse Uirgilius peruenisset et descendisset ad centrum, et sic ulterius descendere non ualebat, uolens ad aliud emisperium peruenire, oportuit ipsum ascendere hoc modo, quia ipse Uirgilius uoluit faciem uersus ancas et tibias Luciferi, et pilos ipsius capiens, per eos ascendit cum Dante uersus aliud emisperium. Et ad id postea emisperium peruenerunt et exiuerunt per foramen cuiusdam montis, et ibi ipse Dantes se posuit ut sederet aduersus quod ipsius Luciferi tibie stant erecte; uidens autem ipse Dantes diem et solem in hoc emisperio, et cogitans quod quando descendit de nostro emisperio erat hora uersus sero, admirabatur profunde quod in modico cursu temporis, scilicet huius descensus et ascensus ipsius, nox sic celeriter transiuisset, quia uidebat solem in eo emisperio in quo erat. Et propterea ad tollendam admirationem ipsius Uirgilius dixit Danti: Duo sunt emisperia, nostrum et id quod est nobis oppositum ab alia parte celi; et quotienscumque dies est nobis, nox est in alio emisperio et e contra. Et quia nox erat nunc in alio emisperio, antequam centrum et ancam Luciferi pertransires, idcirco solem et diem inuenis in isto emisperio ad quod ascendisti cum per ancam et tibias ipsius Luciferi ad partes istas superius peruenisti. Et hoc est quod dicit testus ille: {Ed elli a me: Tu imagini ancora} etc.
+
+{Ch'è contraposto a quel che la gran secca
+... fu l'uom che nacque e uisse sanza pecca}
+
+Per hec declarantur premissa. Nam dicit Uirgilius auctori: Tu es in alio emisperio quod oppositum nostro, quod siquidem nostrum uelat et coperit magnam terram nostram habitabilem, que propter excellentiam dici potest ipsa terra magna sicitas; et sub isto nostro emisperio fuit ille dominus et uerus homo in carne Dominus noster Iesus Christus, qui sine labe uixit et natus est ex Maria Uirgine in ciuitate sancta Ierusalem.
+
+{Tu hai i piedi in su picciola spera} Erat ipse Dantes super ipso monte istius emisperii, de quo supra proxime dictum est. Appellat ipsum montem paruam speram respectu terre emisperii nostri, que est maior; qui siquidem mons, ut dicit testus, recte oppositus est regioni Ierusalem que est Iudea, et propterea dicit testus: {Che l'altra faccia fa de la Giudecca,} hoc est facies regionis opposite huic spere siue monti est terra Iudaica. Nam ipsa Ierusalem est posita sub celsitudine altiori terre nostre habitabilis sub emisperio nostro, prout fide digna multorum oppinione tenetur.
+
+{Da questa parte cadde giù dal cielo} Sicut dictum est supra, iste angelus tenebrosus cum capite precipitato deorsum ex celo delapsus est a parte istius emisperii nobis oppositi, et propterea inuenerunt eum Uirgilius et auctor cum capite erecto in emisperio nostro prius; et cum postmodum ad aliud emisperium ascendissent, ipsum inuenerunt cum tibiis uersus celum. Et dicit auctor quod terra illius emisperii pro timore ipsius spiritus immundi ascendit ad emisperium nostrum, in quo manemus, et circumdata ac uelata fuit a mari cum aquis suis; et hoc satis uerificare uidetur uerbum illud Ysaie: *Infernus sub te conturbatus est*. Dicit etiam auctor quod forsan pro timore ipsius Luciferi et terra istius montis positi in alio emisperio nobis opposito, ad quem ipsi peruenerunt a nostro emisperio descendendo, uolens fugere ipsius Luciferi faciem et presentiam, in altiori loco se transtulit; et sic tam ex eleuatione terre nostre uersus emisperium nostrum, quam ex fuga et ascensu istius montis uersus aliud emisperium fugientis, dimissus est ibi locus uacuus. Ex quibus omnibus manifeste concluditur quod ipse infernus, tamquam digna sedes spirituum immundorum, sit in ipso centro terre. Nam cum ipsum centrum sit locus a celo et a summo principio remotissimus, dignum et iustum est quod in parte alia uel loco alio non sit pena nec residentia infernalis, quibus ipse demoniorum principes cum participibus et complicibus suis miserisque dannatis mortalibus puniantur et habitent, quia si in loco alio permanerent, proximiores essent ipsi hostes pacis Domino Deo nostro. Quod autem debeant esse proximiores ipsi summo bono falsum est, cum ipsa misericordia et essentia Dei infinita distet et remoueatur ab eis qui aduersus Eum infinitis malitiis et inniquitatibus deliquerunt.
+
+Quamuis inestimabilis prouidentia celestialis principis multos homines beatificauerit prudentia et uirtute, attamen Dantes Allegherii, homo nobilis et in scientia profundus, uerus nutrix phylosophie et altus poeta, fuit antepositus auctor huius mirabilis opere, et ipsum fecit Deus splendidum felicitate bonorum animi et quasi omnium scientiarum in populis et ciuitatibus mundi cum utilibus et probabilibus rationibus ad hoc, ut omnis scientia supernorum et infernorum recollecta in mente huius Dantis, publici campionis scientie, amplifice per eundem, tamquam uerum testem alte sapientie, mostraretur et hominum desideria eius Dantis profundam sapientiam degustarent, et ad hoc tali modo noua dulcedo huius uniuersalis scientie et uirtutis aures audientium demulceret, et regine (sic) mortalium nundum relinquerent toto posse et ad cognitionem dictorum per Dantem pro bono anime peruenirent. Unde in ipso merito dici potest quod legitur Sapientie 2 c.o *Magnus dominus ipsum repleuit spiritu suo et ille de ore suo infusam scientiam tamquam aquam pluuiam gentibus emanauit*. De ipso enim scribi potest quod per Exechiellem profetam c.o 17 dicitur hoc modo *Aquila grandis cum magnis alis et pennis uenit ad Libanum et ex inde portauit medullam cedri et ramos transtulit in terra Canam*. Quia sicut proprium est aquile ad superna migrare, ita iste uenerabilis auctor iuit ad Libanum, idest ad montem diuine sapientie et intelligentie, et peruenit ad fontem omnium scientiarum per misteria magnarum auctoritatum et suorum sermonum et eloquentie magistralis, non enim apprehendit alia principia nisi scientie et intellectus et non corticem sed medullam colligens flores et fructus huius medulle et profunditatis scientie prelibate quales ad delectandum homines hic uiuentes uoluit demostrare quos de tenebris reduxit ad lucem, quod mirabiliter apparet per probabile testimonium huius tripartite Commedie, per quam ostenditur quod predictus auctor non solum sapiens fuit unius scientie, sed scientificus et profundus in uera cognitione theologie, astronomie, moralium, naturalis phylosophie, retorice, poesie. Et ideo omnis publicatio famosi nominis parua esset ad laudem tanti hominis, unde in premissis concludendo hic proceditur ad dispositionem et intelligentiam huius presentis Commedie sicut in talibus expositores utuntur. Et est notandum de quatuor. Primum que est materia siue subiectum huius presentis opere. Secundum qualis est forma ex qua ortum est nomen siue titulus huius libri. Tertium que est causa efficiens. Quartum que est causa finalis seu ad quam utilitatem hec opera dirigitur et sub qua filosofia composita est. Et quamuis ego sim insufficiens ad tantam operam, tamen gratia collationis et auxilio illius qui dator est omnium gratiarum presens opus aggrediar exponendo, accipiendo pro auctoritate mea illud quod dixit presens auctor in primo c.o Paradisi: {Pocha fauilla gran fiamma seconda}, sperans opus presens debere corrigi a me sequentibus, quorum correctioni et scientie me submitto.
+
+Etsi celestis et increati principis inuestigabilis prouidentia mortales quam plurimos prudentia et uirtute beauerit, profunde tamen et inclite sapientie ueritati, philosophye alunum poetamque excelsum, Dantem Allegherii Florentinum, huius mirandi et incliti operis autorem, intimorum bonorum fecit scientiarum omnium sanctacitate preclarum et populis ac urbibus innumeris orbis terre, tam utili quam probabili stilo perfecit, ut omnis superiorum et inferiorum sciencia in hoc notorio athleta prudentie difusius congregata per eum, tanquam per sublimis sapientie fontem, humanis desideriis mostraretur, et sic, huius uniuersalis operis attrahentis noua dulcedine ad sui cognitionem operis animos audientium demulcente nullus adeo perspicuus intellectus humanus ad ipisius eximias narrandas uirtutes. Potest itaque de hoc uenerabili auctori dici quod in libro Sapientie legitur *Si uoluerit, magnus Dominus spiritus Sanctus sapientia replebit illum et ipse tanquam dies emittet eloquia*. De ipso etiam potest attestari quod scribit Eçechiel profeta: *Aquila grandis magnarum alarum, suo membrorum ductu, plena plumis et uarietate, uenit ad Libanum et tulit medullam cedri, et summitatem eius euulsit et transportauit eam in terram*. Et sicut inter aues poetes uolatilia uniuersa solius est aquile ad altiora trascendere, sic iste uenerabilis auctor accessit ad Libanum, hoc est ad diuine intelligentie montem, et ad omnium scientiarum fontem ex intellectus sui profunditate deuenit; et non fonte modico, non leuiter, sed per magnalium autoritatis et eloquiorum suorum misteria non aliqua scienciarum accepit principia, non particularis, set uniuersalis sciencie et uirtutis ueram intelligentiam et subiectum. Ex huiusmodi sapientia medulla et profunditate huius mirande inuentionis flores et fructus elegit, quos ad delectationem et doctrinam uiuentium de eximiis et occultis materiis scientiarum translatos in publicum uoluit demostrare; quod siquidem per istius triplicis Comedie testimonium euidenter apparet. Ex quibus liquido documento mostratur auctorem prefatum non una dumtaxat sciencia et uirtute, sed sacre theologie, astrologie, moralis et naturalis philosophye, rhetorice et poetice cognitionis fuisse peritum. Et quia preclari gloriosissimi uiri omne preconium ad laudem et excellentiam tanti uiri nemo satis sufficiens censeret, idcirco, concludendo premissis, ego de Camereno, fisus spe ac uirtute Tonantis qui excelsa misteria abscondit sapientibus ac prudentibus et illa paruulis et simplicibus, sicut ego sum, sua pietate demostrat, propterea supplex precor ut gratiam ceptus fauens sit mihi resplendens et immobile sydus et nauicule dissuetum mare sulcans gubernaculum regat, et sicut oportunitas exiget uentis uela concedat, ut eo deuehar quo suo nomini sit decus, honor et gloria sempiterna detestatibus aut delusio, igominia et dedecus ac eterna damnatio, modo ad expositionem presentis materie breuiter ueniamus. Et quoniam ad perfectiorem cognitionem totius operis per diuisionem partium facilius deuenitur, ea propter presentis libri materia in duas partes diuiditur. Nam in prima parte demostrat auctor qualiter ex uitiorum grauorum pondere perpenditur quod in hac uita et ualle miserie, et a uia lucis et ueritatis ipse remotus, declinauerat a uirtute. In secunda parte tractat quod ex uere rationis succedente remedio et ex ueritatis uere presidio ipse auctor errores et ignorantiam huius uite et uitia ipsum inpedientia a se fugauit, et potissime auaritiam ipsam ut plurimum impedientem ne ascenderet ad uirtutes. Secunda incipit ibi {Mentre io ruinaua} nam dicit ibi auctor quod summus ille poeta Uirgilius, tanquam ipsa uera ratio, apparuerit et occurrerit ipsi auctori erranti in deuiis, ut ipsum auctorem ad uiam uere ueritatis et semitas clare cognitionis adduceret. Item hec secunda pars in duas partes subdiuiditur: nam in prima parte auctor demostrat qualiter Uirgilius, tamquam ipsa rationis cognitio, ipsi auctori occurrit ut eum de uitiorum carcere traheret ad uirtutes. In secunda parte describit auctor qualiter ipse Uirgilius deduxit eum ad infernum ad uidendum penas et miserias danatorum; hoc est dicere quod ipse Dantes ex rationis uirtute ipsum atthraentis prius est motus ad cognitionem, purgationem et penitentiam uitiorum, et ad ipsorum uitiorum fines et materias cognoscendum, et demum, purgatus ex uitiis, ad uirtutis apiam conscendit, sicut debet quilibet fidelis et bonus Christianus et uerus. Secunda pars incipit {Per me si ua ne la città dolente}.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/Commento_ExpositioSuperComedia.txt b/testi_2_commento/Commento_ExpositioSuperComedia.txt
new file mode 100644
index 0000000..0408a62
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/Commento_ExpositioSuperComedia.txt
@@ -0,0 +1,1343 @@
+Amicitie uirtus profecto ingens est: expertus loquor. Ecce, rogatu tuo M.M.F.L. coactus, in medium cogor exhibere quod penes me latere uolebam.
+
+Postquam sic est ut uoluisti, euagari paululum liceat, michique paruulo in principio harum collectionum pauca prefari fas sit: quod scilicet ueterum reuolutione gestorum ullum unquam tempus nostro par seculo non legimus contigisse. Bone quippe artes, sepositis lucratiuis, et studia licterarum nunquam uilius habite sunt; nulli preter aurum quicquam cure est; tradere se posteris nemo uult, tantaque desidia prorogandi nominis mortales inuasit, ut supra uitam hanc, quasi Epycurum sequantur, nichil existiment.
+
+Hinc fit, cum non sint quas dixi artes in pretio, sed in persecutione potius et ignominia, ut ingenia nobiliora torpescant. Paucissimis enim ex nobilibus antiquis legimus contigisse non appetere penes posteros de se loqui et conari post naturalem mortem uiuere: enque cura et sollicitudine studiorum labores et res difficiles aggressi sunt.
+
+Quod etiam sanctis contigit uiris qui ad calamum manum apposuerunt, non solum ut mortalium erroribus consulerent, sed ut et ipsi, deposita carnis sarcinula, longioribus seculis perdurarent.
+
+Ego difficillimum puto tantam humilitatem in puro homine posse reperiri que qualiquali dulcedine glorie contacta non fuerit. Hanc contagionem ueritatis Magister non ut suis metueret discipulis, sed ut exemplum preberet christianis, pedes eorum lauit, ne inanium laudum puluere fedari uiderentur.
+
+Neque tamen pauor nimius latenter ualde subintrantis uitii huius laudabilis est, neque censura uulgi, ferme semper in deterius iudicantis, pusilli animi uilitate declinanda est, neque oblatrantis inuidi furor improbus corripientis asperius que ignorat timendus est. Impie siquidem cum posteris ageretur, ubi horum metus de scribentis manu calamum extorqueret!
+
+Nos, hac deprehensi etate tali qualis est, syderibus nostrorum temporum inherentes, studia nostra latentia in sue incorrectionis inuolucro, preuenti decrepite etatis infirmitate, potius maluimus foris exire, illum sequentes qui sic uoluit, quam taciturnio tineas inertes depascere.
+
+Uiri utique antiqui, rerum gestarum magnitudine illustres, solebant studia alere poetarum, quum hii nequaquam uacarent mercibus, neque scientiis lucratiuis, sed famosis; quibus ita laurea, sicut imperatoribus qui sibi ui bellica orbem subegerant, senatus iudicio parabatur. Illustres nostri temporis, qui Ytaliam subigere conantur, cura anxia circa rem militarem operam impendunt, adeo circa picturam capti, ut scripturam negligere uideantur. Unde michi placuit sublimi Deo a quo uenerunt inuenta dedicare mea, qualiacumque sint, quam indignis parumque gratis pompis.
+
+Uobis igitur, quibus cure fuerit strepentis seculi laqueolos euadere, et ubi recipere uolueritis, quod gratis accepimus uobis gratis etiam impertimur, non ut de nostro preter quam simplex haustum haurire possitis, sed quo ingenia altiora, nostros corripiendo errores, cogantur edere meliora et ueriora depromere: ipsis enim colla submictimus non erubescentes correptionis ferulam.
+
+Deprecatos tamen uelim ut, pro dignitate poete de quo plus quam de alio dici potest Omnia diuino monstrauit carmine uates, feliciorem manum suam ad aperitionem sacrorum integumentorum poete non dedignentur apponere. Et si quid super inuenta cui sic contigerit inuenire, sciat multum cogitaminis poetam nostris uigiliis reliquisse.
+
+An sacrarum Scripturarum secreta reuelantes promereantur in conspectu Dei et hominum.
+
+Occurrit nobis, et non indigne fortasse, indagare an cura et sollicitudo conantis illud quod potest, secundum datam sibi a Domino gratiam, de latebris Scripturarum in lucem ducere aliquid promereantur. Questioni huic sufficiant pauca testimonia que de sacris Licteris habentur.
+
+*Prophetica siquidem auctoritate docemur: Beati qui seminant super aquas: semen enim uerbum Dei est, et aque multe, populi multi. Et, per contrarium, maledictus est qui frumentum ascondit in populo et qui suffodit in terra talentum. Et alibi habetur: Clama, ne cesses, quasi tuba exalta uocem tuam.
+
+Admirabilis quippe est clamor predicatoris et magni meriti apud Deum: quandoquidem uirtute sua animam de errore reuocat ad ueritatem, de uitiis ad uirtutes, praua commutat in recta et aspera conuertit in plana, et instruit fidem, erigit spem et roborat caritatem, euellit uitia et nociua, et plantat utilia, et fouet honesta. Ipse uia uite est, scala salutis et ianua paradisi*. Hec pauca de multis ab Innocentio subripuisse sufficiat.
+
+Penes me scribens, predicans, docens et elucidans ut laudes uenetur humanas nichil omnino poterit promereri, quia ypocrita est. At si solum peragat ut fratrem instruat, inuenientur multi meriti apud Deum et laudis digne penes proximum.
+
+Cui noster poeta, pietatis intuitu, secutus orientalium regum ymaginem qui Christo infantulo obtulerunt, esennium tradidit mirre asperrime in Inferno, thuris odoriferi in Purgatorio et auri purissimi in Paradiso.
+
+Cur poete gentiles sub mistico sensu eorum inuenta tradiderunt, et quot sint sensus quibus locuti sunt.
+
+Uiso bene et laudabiliter agere illos qui secreta Scripturarum manifestant, bene est uidere quare poete eorum inuenta, iuxta utramque phylosophiam, apologicis uelaminibus operuerint.
+
+Et sane poetis gentilibus eorum studia et que multis laboribus et uigiliis inuenissent, uilescere uisa fuere si in promptu et quasi ad manum ignobili cuique ingenio haberentur; que uero ardenti studio cum difficultatibus uestigari oporteret, cara esse atque haberi gratie et honoris.
+
+Unde, ne per desidiam obsolescere preclara ingenia paterentur, sed ipsa tamquam ad chotem acuerent, sub integumentis et fabulosis fictionibus omnem ferme scientiam tradiderunt, uario multiplicique sensu uelantes. Et, ut sic, cessat curiosa inquisitio querentium an sensus poetarum unicus sit, an polysemus, id est multiplex: nam multorum esse profitemur.
+
+Similiter et nostri theologi quatuor dumtaxat in sacris Licteris posuerunt theotoricos intellectus, uidelicet hystoricum, allegoricum, moralem et anagogicum; quos, in expositione uersus Prophete dicentis: *In exitu Israel de Egipto, domus Iacob de populo barbaro*, exemplariter ostendunt.
+
+Nam, si simplicis ystorie ueritatem uelimus agnoscere, liberatio ebrayci populi de seruitute Pharaonis facta per Moysem apparebit.
+
+Huic et persimilem licteralem poterimus applicare, qui nichil affert significati citra uerborum sonum, de quo dicit Aurelius Augustinus: *Non enim omnia que in complexione orationis costructionis gratia inseruntur significare aliquid morale putanda sunt, sed propter ea que aliquid significant attexuntur*.
+
+Si uero de licterali hystoricoque allegoriam uelimus elicere, tropum intelligemus, quo aliquid nobis dicitur et aliud significatur; iuxta illud: *Eua fabricata est de latere Ade dormientis*, hoc est Ecclesia producta est de latere Christi pendentis in cruce. Similiter in uersu nostro figuratur nostra redemptio facta per Christum.
+
+Ceterum allegorie species secundum gramaticos septem sunt, uidelicet: yronia, enigma, anthifrasis, carientismos, paroemia, sarchasmos et astismos. Sed horum uestigationem peritis gramatice derelinquo, cum non sit intentionis poete uulgariter docere gramaticam, sed moralem tradere phylosophiam.
+
+Audi Gregorium romanum pontificem de se dicentem dum Iob exponit: *Non motacismi collisionem fugio, non barbarismi confusionem deuito, situs motusque etiam prepositionum casus seruare contempno, quia indignum uehementer existimo ut uerba celestis oraculi restringam sub regulis Donati*. Ego intellectum potius considerans, quam exquisitam gramaticam, sicubi error inueniretur gramatice discipline in scripturis meis, si uerborum intellectum uerum capiant, oro pios lectores ne curent.
+
+Et, prosequendo, dico quod grecum nomen allegoria est, compositum ab allon, quod alienum seu diuersum latine sonat, et gore, quod est intellectus. Et sub isto generali nomine omnes sensus, ab hystorico licteralique differentes, allegorici nuncupantur.
+
+Post allegoricum in specie sua subsequitur moralis, in quo in uersu Prophete ostenditur anime conuerse ymago de luctu miseriaque peccati ad statum gratie.
+
+Uerumtamen huic poterimus sotiare apologicum, hoc est fabulosum, qualem efferunt elegantes Esopi fabule, quo transumptiue ad instructionem nostram, si rationabilium nature, collocutiones gestaque trasferuntur. Hiis duobus adicitur tropologicus, id est conuersiuus, in quo per illud quod factum est, quod fieri debet datur intelligi, et sic resoluitur in moralem. Nam dum inuehit poeta in peccatores, ad instructionem nostram sermo conuertitur.
+
+Post moralem, theologi anagogicum posuerunt, id est spiritualem, pro quo uersus Prophete nobis significat exitum anime sancte exute corpore a corruptionis seruitute ad eterne glorie libertatem. Hinc motus, dicebat Apostolus: *Cupio dissolui et esse cum Christo*. Super istos quatuor theotoricos intellectus principales, per prudentes uersus editi sunt qui dicunt:
+
+*Lictera gesta refert; quid credas, allegoria;
+moralis, quid agas; quid speres, anagogia*.
+
+Ex istis colligere possumus in hoc opere duplex fore subiectum, circa quod alterni sensus isti decurrunt. Nam, si spectemus ad licteram, erit pro materia et subiecto status animarum exutarum corpore simpliciter sumptus: nam circa ipsum totius operis processus uersatur. Si uero ad allegoriam mentis oculos inflectamus, subiectum atque materia erit homo uiator prout merendo uel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi erit obnoxius.
+
+De causis queri solitis in principio libri ab expositore. Rubrica.
+
+Nunc ad inquisitionem causarum ueniamus. Et utique prisco de more comenta dictantes, boni Dei auxilio inuocato - quod et nos pia deuotione humilique deprecatione exposcimus -, antequam ad lictere planationem peruenirent, de septem agebant circumstantiis, quas Greci periochyas appellant, que locum, tempus, personam, rem, qualitatem, causam et facultatem continent. Amplius de libri titulo agebant, et in poeticis querebant quos fuisset auctor imitatus.
+
+Harum plerique tres solummodo considerabant, unde scilicet auctor ageret, et cur, et qualiter, ut inde sibi auditores beniuolos, dociles et actentos compararent .
+
+Noster uero poeta, in quodam introductorio suo super cantu primo Paradisi ad dominum Canem de la Scala destinato, de sex agere uidetur, que fatum, agentem, formam, finem, libri titulum et genus phylosophie comprendunt.
+
+Causas istas ferme omnes moderni ad quatuor redegerunt, querentes de efficiente, de materia, de forma et postremo de fine.
+
+Michi placet antiquorum diligentiam reuocare in medium et nouissima cum ueteribus commiscere. Et primo de loco queramus ubi, spiritu Dei tactus, opus hoc poeta ceptitauerit, deinde ubi ipsum fuerit prosecutus, postremo ubi ipsum consummauerit.
+
+Et sane poeta in ciuitate Florentie diuinum hoc opus feliciter inchoauit et, cum odam septimam prime partis implesset, indigne et sine causa coactus est exulare.
+
+Et utique primo ad Moruellum marchionem Malaspina defugiens, ubi cum compassione benignissime receptus est, cum extimaret inuentum siue materiam, cum septem capitulis prefatis, furentium emulorum fatuitate et ignorantia deperisse, merens, operis reformationem, resumptionem et prosecutionem penitus desperauerat.
+
+Ceterum, ubi opera nobilis uiri Dini domini Lambertuccii de Frescobaldis recolendique uiri preter spem et ipsum materie inuentum et odas septem recuperasset suum resumpsit opus dicens: Io dico seguitando, che assai prima.
+
+A Moruello deinde honesta necessitate secedens, Casentinum applicuit, ubi aliquamdiu manens, multum operis edidit. Et inde recedens, Uerone per quadriennium continuum operi studiose uacauit.
+
+Postremo a Guidone Nouello Rauenne receptus est, ubi cum dierum suorum residuo residuum operis feliciter consummauit.
+
+De tempore quo incepit et prosecutus est poeta opus suum. Rubrica.
+
+De tempore uero distinctio debet haberi: quo scilicet poeta excogitando materiam inuenerit et, qua inuenta, metrice modulando atque expoliendo ediderit.
+
+Ubi scire debemus, anno gratie millesimo ducentesimo sexagesimo quinto, exeunte maio, in hanc regionem caducorum uenisse poetam, annoque uigesimo quinto etatis sue cepisse operam impendere in inuentione et ordinatione materie, in cuius inquisitione et ordine decennium continuum erogauit, ut ipse testatur dicens:
+
+{Tanto erano gli occhi miei fixi e attenti
+a desbramare la decenne sete} etc.
+
+In millesimo uero trecentesimo, anno Iubilei, et in die Ueneris Sancti, fingit poeta cepisse metro rithmico opus modulare, ipsumque annis uno et uiginti compleuit.
+
+De ingenio, moribus et uita poete. Rubrica.
+
+Circa personam efficientem causam denotantem, quoniam De origine, uita, studiis moribusque poete Iohannes Boccaccii libellum edidit, et nobis eo libro quo scripsimus De hedificatione ciuitatis Florentie et de suis illustribus ciuibus referre contigerit, sufficienter extiterit pertractatum.
+
+Circa articulum istum satis hic sit scire nobilissimis parentibus natum fore poetam, quorum origo uetustior manauit de sanguine patritio Romanorum qui senatus iussu ad incolatum ciuitatis Florentie, per Iulium Cesarem nuper edite, concesserunt. Hoc innuere subtiliter intuentibus poeta uidetur in collocutione domini Farinate de Ubertis, qui se profitetur de originali stirpe Lucii Cathylline dum, in responsione quam Danti facit dominus Farinata genealogiam utriusque tacite commendans, ait:
+
+{Ed elli ad me: - Assai furono aduersi
+ad me e ai miei primi -},
+
+L. Cathyline in urbe romana.
+
+Huius igitur Dantis maiores fortasse Portie fuere familie, qui, in urbe ea diu antique seruato nomine familie, tandem beneficio suo promeruerunt Frangipanes appellari.
+
+Igitur, cum de talium stirpe Florentie subrexisset uir insignis, nomine Helyseus, et multis honoribus pro rebus bene gestis gloriose obisset, placuit domui sue, antiquo relicto nomine, Helysei nomine titulari; et, procedente tempore, capite nominis breuitatis gratia mutilato, Lysei dicti sunt, postremo accidentaliter etiam Allegherii.
+
+Hic noster poeta, non secus grauitate et bonis moribus preditus et scientiarum multarum peritia quam uetustiores sui gestorum magnitudine, familiam nobilitauit.
+
+Huic in fontibus sacris Durante nomen fuit, sed de more florentine facetie sincopato nomine dictus est Dante.
+
+De materia super qua poeta fundauit opus suum. Rubrica.
+
+Rem, hoc est materiam, auctoris hactenus prefati sumus iuxta et secundum sensum, duplicem subiectum ponentes: ad licteram, animam exutam corpore et, secundum allegoriam, uiatorem hominem secundum arbitrii libertatem promerentem et demerentem.
+
+De qualitate, seu formali causa operis. Rubrica.
+
+Qualitatem dicentes, formalem causam geminam dicimus, quarum prima spectat ad formam tractatus, secunda ad formam tractandi. Prior est triplex, iuxta triplicem operis totius diuisionem: nam diuisione primaria Comedia scinditur in tres canticas, et deinde cantice in cantus centum, cantus in rithimos et rithimi uero in uersus.
+
+Quantum uero ad formam tractandi eiusque modum, processus est poeticus, fictionibus atque integumentis redundans, in quo describit, transsummit et sepe digreditur atque diuidit et diffinit, probat et improbat, multas similitudines et exempla ponendo ut eius intentio et clarius elucescat.
+
+Cur et ad quem finem motus fuerit poeta ad opus. Rubrica.
+
+Causam uero, hoc est cur et ad quem finem tam laboriosum et difficile opus poeta fuerit aggressus, et ad duplicem certe ducere poterimus: propinquam scilicet ac remotam.
+
+Subtilitatibus tamen modernorum, uolentes apparere, explosis, causam fuisse dicemus ut in uia uniuerse carnis peregrinantibus hominibus de turpi miseroque statu uitiorum doceret effugere, et ad felicem uirtutum statum peruenire; uel ut errantes a uia recta reuocaret ad semitam ueritatis :
+
+*Oderunt siquidem peccare boni uirtutis amore,
+oderunt peccare mali formidine pene*.
+
+Cui parti phylosophie opus principaliter supponatur. Rubrica.
+
+Facultatem , que spectat ad cuius phylosophie partem opus supponatur, dicimus, idem auctore dicente in suo introductorio super cantu primo Paradisi, in toto opere et partibus suis esse morale negotium. Non enim ad speculandum, sed ad morum institutionem opus inuentum est, et totum, et eius partes. Ubi uero contigerit in aliquo loco uel passu ad modum speculatiui negotii pertractari, nequaquam id fit speculandi gratia, sed operis: ad aliquid enim quandoque et pratici speculantur, ut uult Phylosophus Methaphysice.
+
+Et quod non agat de essentiali, sed de morali inferno, purgatorio et etiam paradiso, satis uidentur ostendere gradus distinctionesque penarum: nam hereticum, tyrannum, homicidam et peccatorem contra naturam, supra lenonum, adulatorum et meretricum circulum remotius a centro punit, ad honesti faciem, ad famam et infamiam habendo respectum. Probi siquidem illustresque uiri secundum mundum homines tales, ceu turpissimos et abominabiles, ominantur, et eos iuxta se uideri maxime dedignantur. Igitur in republica transeuntis mundi infames habentur et a cetu nobilium depelluntur persone tales.
+
+De libri titulo. Rubrica.
+
+Hactenus de circumstantiis, nunc ad libri titulum ueniamus, qui super uniuerso opere talis est: *Incipit Comedia Dantis Allegherii feliciter*.
+
+Ad quorum intelligentiam scire debemus quod ab hoc greco nomine comos, quod latine uilla sonat, et oda, cantus, dicitur comedia, hoc est uillanus cantus.
+
+Et est comedia narrationis poetice genus a reliquis differens: nam tragedia in materia sua, in principio est admirabilis et quieta, in fine uero turbulenta, orribilis et fetida, ut ostendit similitudo animalis a quo deducitur tale nomen; nam tragos grece, latine yrcus dicitur et, ut supra dictum est, oda, cantus: unde tragedia grece, latine yrcinus cantus.
+
+Et sane yrcus prima fronte et pulcer et imperiosus ostenditur, at, cum posteriora conuerterit, turpis et fetidus inuenitur. Hanc bestie figuram et figurata per bestiam omnes Senece tragedie sane intelligentibus ostendunt, et id Boetii uerba confirmant dicentis: *Quid enim aliud tragediarum clamor deflet, nisi incerto ictu fortunam felicia regna uertentem?*.
+
+Bene igitur, si diligenter opus totum nostri comici spectetur, rite Comedia titulabitur, cum in sui principio, hoc est in Inferno, orribilis sit, tremenda et fetida; in medio uero, hoc est in Purgatorio, bone spei et aliquid gratie promictens; in fine, hoc est in Paradiso, prospera, desiderabilis et amena. Et, ut sic, comedie materia in principio pauida et tremebunda est, in medio bone promissionis et spei, in ultimis felix et plena dulcedinis et letitie.
+
+Modus uero loquendi poete, quantum ad comicum actinet, humilis, remissus et uulgaris est, mulierculis quodammodo peruius, ubi apud tragedos elatum et sublime.
+
+Sunt et alia poeticarum narrationum genera, buccolicum scilicet, et elegiacum ac satiricum: que qui uelit cognoscere et in Poetria Oratii poterit inuenire.
+
+Quos fuerit poeta imitatus, et de triplici uita: uoluptuosa, actiua et contemplatiua. Rubrica.
+
+Iam de septem periochiis et libri titulo diximus, nunc de immitatione dicemus. Et licet non inepte dicere possimus comicum nostrum in inuento materie Homerum immitasse, presertim in Odixea, ubi de Ulixis peregrinatione tractatur, tamen, quia Maro simile negotium altius ac plenius in Eneyde pertractauit, commodius rectiusque dicemus Uirgilium immitasse, ut ipse idem poeta ostendit in prothemate suo.
+
+De intentione siquidem, fuit Homeri, libro quo supra, uitam hominis studiosi seque rectificantis per decursum communis uite usque ad emeritam mortem, sub figmentis poeticis ingeniis melioribus ostendere, hominemque rectum secundum morales uirtutes componere, in quibus phylosophi, presertim peripathetici, felicitatem uiatoris hominis reponebant, extimantes unumquemque uirtutibus suis iustificari posse.
+
+Amplius, cum hominum antiquissimi, longa consideratione, clementia longioris etatis, animaduertissent uitam hominis multipliciter uariari pro etatis cuiusque uariatione, triplicem uiuendi modum et ordinem perpenderunt.
+
+Uidentes siquidem pronitatem fragilitatis humane in delectabile secundum uoluptates et desideria carnis, et quod adolescentia in tale uitium primum facillime et latenter quodammodo incurrebat, talem uitam refertam lasciuiis, et uoluptatibus seruientem atque carnis blanditiis inherentem, sensualem et lubricam, morali procedentes inspectione, qui diligentius actus intuerentur humanos brutalem, uoluptuosam et concupiscibilem appellauerunt, et penitus sensualem.
+
+Cumque animaduerterent uenientes ad iuuentutem, pubertate relicta, indignatione quadam propemodum naturali qua se homines et non belluas intelligerent, conari adolescentie lubricum sistere, et uitia abolere carnalia, studioque uirtutem uite prioris labem diluere, proindeque ardua atque difficilia aggredere, egregiaque moliri facinora; ipsaque exteriora bona, que adolescentem illecebris adolere consueuerunt, non sibi ut sua ascribere, sed fortune, duceque liberalitate, clementer, pulcre atque utiliter dispensare, ut sibi imperium pararent orbique leges darent; atque ob id, inualescente nomine, futuris se prebere, mortique obuiam ire, omniaque peragere quibus se dignificare mortales solent, uitam talem actiuam periti ueteres uocauerunt, quum gestorum celebritate floreret.
+
+Postremo cum, tum in senium uergentes, uoluptuose uite impetum atque actiue ambitum omnes ferme defugere solerent meliorique temperamento melioribus studere; quum uel tunc maxime intelligerent, frigore artus occupante, quid cessent, suique partem meliorem originem habere celestem, atque futurum, e uestigio, ut in limum et puluerem reuertantur, unde ratione duce scirent sumptum esse mortale quod ferunt, amplius unum omnium esse principium ad quod cuperent recta degentia ratione reuerti desiderio naturali, quod primam causam uocauerunt et causam causarum, uitam meditantium talia et que hiis similia speculatiuam seu contemplatiuam dixere.
+
+Poete uero, quibus proprium est inuenta phylosophie sub figmentis occulere et integumentis inuoluere et uelare, tale inuentum sub trium dearum differentia clauserunt. Et sensitiuo appetitui obedientem uitam, petulanti Ueneri tradiderunt, cui cupidinem cum adolescentia sotiarunt; operatiuis insistentem negotiis, Iunoni, dee regnorum temporalium, concesserunt simul cum ualitudine et robore iuuentutis; speculatiuam, seu contemplatiuam, que rerum diuinarum et humanarum meditationibus operam impenderet, Palladi, dee sapientie nate de Iouis cerebro, tradiderunt.
+
+Per harum trium decursum Homerus in Odixea deducit Ulixem. Nostri tamen inuento poete, Ulixes, hoc est phylosophia gentilis dum Christi contemplationi uacaret, in mari demergitur.
+
+Maro, ordinatius uberiusque procedens, cadentem Eneam de matris utero proiecit in mare, hoc est in hac caducorum regione instabili ac procellosa, per ordinatas tamen hominis etates, ut sic doceret rectum hominem componere longanimem, siquidem et infractum Eneam, naturali obmissa, narratione artificiosa per ipsas etates ad consummationem atque plenitudinem humane prudentie et uirtutis, ad quas propriis naturalibus ingeniosus et studiosus homo potest euadere, ordinate traducit.
+
+Digressio considerans in genere particularia quedam que operis speculator diligenter debet aduertere. Rubrica.
+
+Habito sermone de imitatione, deinceps quedam alia prenotemus circa uniuersalem poete intentionem, quorum notitia ad particularia operis plurima uiam substernent.
+
+Diligenter siquidem operis speculator considerationem debet apponere ad contionatrices personas que secundum materie uarietatem introducuntur sparsim in opere, quo scilicet pacto materiei de qua agitur conrespondeant uita, officio et ministerio suo; ad comparationes, quarum scientia, locis suis coaptata secundum interiorem sensum, multum splendoris afferunt; ad temporum descriptiones et statuum celi, ac distributiones dierum, noctium et horarum;
+
+ad circumlocutiones in quarum latitudine allegoriarum nobilitas inuoluitur; ad digressiones materiam utiliter ampliantes; ad ethimologias et interpretationes uerborum, et ad similitudines ethimologiarum quas latina uocabula uidentur afferre secundum nominum consonantiam, atque ad ipsorum uerborum proprietates et significata; ad multiuocationes et equiuocationes que multos depellunt errores;
+
+ad figurationes fluminum, et de cursu eorum, et de loco eorum, quorum occulti sensus pro uarietate materie mirabiliter opus illustrant; ad mores insuper comicorum, qui unumquemque ad collocutionem introducunt super materia sue profexionis et uite; et ad horum similia in quibus allegoriarum multarum semina asconduntur.
+
+Ceterum, cum materia auctoris ardua sit et sublimis et poetica sobrietate parco metrorum numero coartata, narratio hystorica, si bene consideretur, non minus habet occulte doctrine, quam que sub apologica fictione traduntur. Nam omnia ferme uerba poete integumentis inuoluta sunt et misticum aliquid introducunt. Ferme dixi propter uerba que pro intelligentia importantium figurarum operi attexuntur.
+
+Scire amplius oportet aliquando poetam proferre sermonem in persona totius humane speciei, in qua per successiuam generationem corpus sumus Ade; aliquando in persona indiuidui speciei, hoc est hominis specialiter introducti, seu particularis; aliquando in persona prothoplaustri et nostri capitis Ade secundum carnem; aliquando membrorum eius; aliquando pro tempore gratie, aliquando pro tempore ire, aliquando mistim pro utroque; aliquando in persona fornicatricis Sinagoge; aliquando Ecclesie uel nascentis, uel adulte, uel senescentis, uel etiam future; ita tamen, ut in ipsius poete typo omnium sit ingenium unicum uiatoris hominis, pro temporis qualitate diuersimode uariatum.
+
+Tempus uero ire sub noctis unius transitu discurrit; gratie uero sub dierum et noctium alternatione, tum in statu prescitorum, tum predestinatorum se purgantium; peregrinantium uero in statu innocentie et decore meritorum, sub perpetua die semper ascendenti.
+
+Quid in sensu mistico in toto poete opere representet ipse Dantes, Maro, Beatrix, Statius sanctusque Bernardus. Rubrica.
+
+Insuper opere pretium reor fore necessarium, uolentibus indagare allegorie profunditates, indagare quid mistice in toto opere representent personarum introductiones, presertim ipsius Maronis, Statii, Beatricis sanctique Bernardi.
+
+Et sane noster comicus et altissimi ingenii uiatoris fert typum, sublimia, quantum fert hominis naturalis potentia, indagantis. Quid autem sit ingenium, suo loco paulo post dicemus, ne cogamur eadem sepe repetere.
+
+Uirgilius uero agentis intellectus et rationis humane apporta ymaginem: non illam quidem que in indiuidui compositione seu unione naturaliter inest, sed que studio et diligentia ueterum eo concessit, quo altius per naturales hominis potentias et uirtutes ascendere potuit. Et, ut sic, in Uirgilio poesis altissima fingatur, que inuenta phylosophorum moralia, presertim in Ethicis a Phylosopho plene tradita, fabulosis integumentis fictionibusque uelauerit.
+
+Statium, christianum poetam symiamque Uirgilii, pro dono intellectus in hoc opere poni perspicaciter intuentibus oportebit, ad supplendum intellectum agentis supra uires proprias et uirtutes non ualentis ascendere. Quod enim ingenium et humana ratio per naturales eorum potentias inuenire non possunt, christiana religio, diuino illustrata lumine, demostrauit: de largitate siquidem latissima Creatoris sancti Spiritus carismata peruenerunt.
+
+Hinc fit ut, tacente Uirgilio, de creatione et infusione rationalis anime in fetu, articulato cerebro, Statius contionetur; atque deinde, Danti Uirgilioque factus comes et itineris sotius, cum ipsis ad Beatricem ueniens, umbra euanescente Maronis, cum Mathylda, id est uita actiua christiana, et Dante, hoc est ingenio cathecumino, ipsis itinerantibus commanserit sotius.
+
+Beatricem reuelate scientie, hoc est sacre theologie beantis hominem, typum gerere, poete uerba se ipsum glosantis ostendunt, cum dicit in persona Uirgilii:
+
+{Ed elli ad me: - Quanto ragione qui uede
+dir ti posso io; da indi in su taspecta
+pure a Beatrice, chè opera di fede -}
+
+In quibus quidem uerbis glosatiuis colligitur manifeste Maronem allegorice signum facere rationis humane que in documentis phylosophicis ibi ascenderit, ubi hominis intellectus, ut dictum est, per suas naturales potentias potuerit peruenire, et Beatricem sacre theologie, uiatorem hominem sua doctrina et institutione beantis.
+
+Amplius et textum Noui et Ueteris Testamenti etiam possumus dicere designare Beatricem, ipsumque textum naturalis moralisque phylosophie.
+
+Igitur, sublimi hominis reperto ingenio, atque phylosophicis rationibus edocto, uitiorumque turpitudine enudato atque, purgatis uitiis, honestis moribus instituto, religioso insuper dono intellectus illustrato, intelligentia sacre theologie cum reliquis donis sancti Spiritus pie misericorditerque conceduntur. Cuius offitio, per opera meritoria, anima nostra supra uires proprias et naturales potentias exaltatur, excrescit et uigoratur, quoniam per ipsum felicitatem nostram ipsamque beatitudinem et summum bonum, dum peregrinamur, apprehendimus et tenemus.
+
+Bernardus sanctus, in suffragium sic exaltati ingenii Beatrici succedens in uisione Altissimi, contemplationis et uisionis extatice gerit effigiem, cuius uirtute, auxiliante Uirgine gloriosa, Deus condescendit ad se ostendendum homini uiatori, secundum capaciam receptoris tanti luminis.
+
+Nam, sicuti est in sua essentia, plene perfecteque nulla simplex creatura uidere potest, quum per naturam tantam potentiam sustinere non posset, sicut nec mortales oculi materialis solis contuitum: nam quod finitum est infinitum capere et continere non potest. Quod igitur uiatori theologia ostendere nequit oratio deuota in estasi animabus simplicioribus demostrabit.
+
+Ad poete igitur ordinem redeuntes, hominis ingenium, quantumcumque sublime, si suis uiribus fiderit, efficitur errabundus et in tenebrosos errores de uia recta corruit, et presertim cum demostratiua uia in Uerbi incarnati cognitionem uoluerit ascendere, dyaboli astutia, per preparatam ab eo in quantum ad hoc naturalem phylosophiam, obuiante.
+
+Hinc fuit ut, theologie lacrimis et rogatu, de sinu gentilium inuentorum, eidem ancillans phylosophia moralis presertim, in eius auxilium prouocetur, que docet uitia et peccata cognoscere, deuitare et purgare. Cui adicitur donum intellectus et intelligentie beantis auxilium. Postremo sacra et deuota oratio, que spiritum sursum leuans Deum uidere facit, debito ordine subrogatur.
+
+Post hec, querere hic soliti de materia trigesimi capituli Purgatorii in fine, cantum istum in parte glosantis, agendo de tribus etatibus grossis, theologie, ingenii et rationis humane, silemus, postquam, cogentibus plerisque conciuibus nostris, cantum illum comentauimus. Inde, si uelint, capiant studiosi que uiderint pro declaratione huius primi cantus Inferni expedire.
+
+De intellectu possibili, de ingenio et agenti intellectu, atque de adepto. Rubrica.
+
+Imaginem perfecte formateque rationis, que in gentilibus phylosophis et poetis enituit, ferre Maronem in opere isto iam diximus, comicum uero nostrum illustris ingenii. Quales autem anime potentias et uirtutes hec important, pro multis poete locis scire opere pretium est.
+
+Et licet paucis, secundum Phylosophum in Ethycis, nos possimus absoluere, ut duo scilicet sint humane anime operatiua principia, unum tamen in effectum dici possunt, propter finem unum in quem pariter tendunt. Uerumtamen ratio super ingenium adicit scibilium ueritatem moraliumque uirtutum institutionem.
+
+Altius tamen paululum materiam ordientes, scire debemus de natura intellectus humani Platonem et Aristotelem omnesque recte phylosophantes conuenisse, ponentes partes quatuor, species, gradus, seu qualitates intellectus, dependentiam inter se habentes atque ordine in unitate anime obseruantes. Quarum potentiarum siue qualitatum illa ponitur prima que in anima ipsa prima potentia intellectualis est; secunda uero illa est que de tali anime potentia emanat in actum siue in effectum; tertia illa est que in ipsa anima est semper in actu uel in effectu; quarta uero et ultima est que demostratiua a phylosophis nuncupatur.
+
+Secundum speciem primam seu qualitatem, talis anime potentia comuniter appellatur possibilis intellectus, secundum quem anima nostra potens est scibilium omnium notitiam adipisci et, ut sic, omnis est quoad omnia. Et secundum istum possibilem intellectum, Phylosophus dicit quod anima nostra est tamquam tabula rasa in qua nichil est pictum, possibilis tamen pingi.
+
+Hinc intellectui naturali instintu inest, sibique connata est principiorum quorumdam notitia maxime per consensum: cum enim intellexerit quid sit totum quidue pars, statim, docente natura, consentit quod omne totum maius est parte sua et, ut sic, ueritati per se note consentit. Hic intellectus ferme per totum infantie tempus dormitare uidetur, Legis auctoritate que dicit quod etas illa quicquid uidet ignorat.
+
+Secundum uero secundam speciem seu qualitatem, talis intellectus uel, ut proprius loquar, discursus intellectus de possibili, de quo supra diximus, in agentem, de quo paulo post dicemus, ingenium greco uocabulo dicitur: Greci enim naturam genium appellant. Talis igitur discursiua uirtus est acies subtilis intellectus penetrans per causarum inquisitionem in secreta nature, et quasi explorator atque precursor est intellectus agentis numptiusque possibilis.
+
+Estque motus primus rationalis anime, ordinatione nature festine discurrens de fonte intellectus possibilis in agentem uestigatione sollicita causarum; ideoque penetratiuus et uelox quoniam ignee est nature et spiritualis motus, et ob id ferme semper inrequietus: hiis enim numquam, nisi experta ueritate, quiescit.
+
+Et cum homo natura scire desideret, ipsumque scire sit res per causas cognoscere, ne uirtus torpescat ingenii, natura ei uirtutem aliam sotiauit, et utique erectricem, que irascibilis appellatur et de sydere Martis imprimitur, cuius potentia excitatur, impellitur et urgetur ad studium quo ignorantie caliginem nubemque depellit.
+
+Hoc ipsum ingenium, si recta ratione moderetur atque reguletur, tendit in bonum suumque sibi reseruat nomen. Si uero peruersa ratione ducatur, relicto ingenii nomine, sibi nomen usurpat astutie, et fere semper dirigitur in malum.
+
+Huiusce ingenii uirtutem plerumque nauicule supra flumina atque iusta maris litora nauiganti auctor assimilat, aliquando grandi nauigio altum mare sulcanti querentique portus uarios. Et hoc utique uariat pro subiecte materie qualitate: nam ydiotarum ingenium reponit in barchulis, quibus litora sunt amica, altum uero mare terrori; altissimum uero ingenium in ligno sublimi, profundissimum mare securius peragranti, ut in secundo cantu tertie cantice manifeste colligitur.
+
+Nauis hec, quecumque sit, super intellectuales aquas remo ueloque uehitur celeritate mirabili: in uelo uoluntas, in remo uero temporis mensura recipitur; et ipsum tempus studioso ingenio dedicatur, cum omnia uiatori preter tempus aliena sint. Hunc remum si studiosa manus traxerit, tempus optime erogatur; si lenta, elabitur ac deperit anime. Uela insuper necessario exiguntur, in quibus nostre uoluntatis plenitudo ostenditur uehemensque anime desiderium connotatur: quo uehementi desiderio conamur amplectimurque studia licterarum. Igitur in electione erit uoluntas imperans, in dispensatione uero tempus, intraque duo hec hominum studia reuoluuntur.
+
+Secundum uero partem tertiam seu speciem, intellectus, qui ferme una cum ingenio procedit, et in actione uersatur, et idem est cum rationis exercitio. Ipse intellectus agmina et uolumina causarum per ingenium adinuenta eique pernotata segregat et coniungit, atque ex eis elicit ueritatem, pensitatione librata procedens solerter; atque scibilium collatione precepta reducit in artem et inuenta nature, ratione morumque institutione preclara: inde certam scientiam pollicetur.
+
+Erit siquidem officium rationis in indiuiduo, hoc est in homine simpliciter sumpto, rerum causas confuse per ingenium excogitatas distinguere, determinare et sub certis et diffinitis regulis tradere, ueri apparentia et falsitate reiectis. In comuni uero dicit et connotat scientiarum artiumque inuenta, sub certis terminis, demostrationibus atque clausulis licteris demandata. Hec in libris phylosophorum et poetarum aliorumque sapientum inueniuntur.
+
+Hic uero agens intellectus, ad possibilem comparatus, sic se habet sicut lux ad colores: nam simulacra rerum in possibili intellectu recepta et sigillata ut in subiecto proprio, ceu dudum manentia in obscuro, operis sui radio collustrat atque facit intellectualibus oculis apparere; scire igitur facit discursiuo rationis obsequio.
+
+Secundum uero partem quartam, seu speciem, uel qualitatem intellectus, quam supra demostratiuam diximus, intellectus adeptus est, qui postrema qualitas est, locumque ultimum in rationali possidet anima. Nam, post studium et scientiarum inuentionem atque morum, inde habitum facit: didicisse enim non sufficit, si que didiceris non fecerint in anima mansionem; quo tunc, quo steterint, ad sublimitatem suam peruenit intellectus.
+
+Hanc uero intellectus speciem sensui Phylosophus assimilat propter propinquitatem sensus ad ueritatem, et quia sensui omnino comunicare uidetur.
+
+Uolentes uero horum intellectuum successiuum ordinem exemplo simili demostrare, primum, seu possibilem intellectum, puero licterarum ignaro, potenti tamen discere et uolenti, comparant, qui omnia sibi preparat instrumenta que necessaria sunt ad discendum scribere. Emanationem uero atque discursum intellectus in opere scripture, dum incipit puer licterarum caracteres adsimilare ingenio cooperante, ipsi ingenio tribuunt.
+
+Cum uero licteras effigiare atque componere orationemque producere puer studet, et agit ipsum opus, agenti intellectui comparant, quoniam licterarum rationem iam intelligit et quo ordine in compositione orationis debite collocentur. Cum uero hic usu et disciplina ita scribere nouerit, ut inde habitum atque scientiam fecerit, talis peritia uocabitur adeptus intellectus, id est acquisitus, mentique perfecte impressus cum facilitate manus, ita ut, iam factus magister, sine difficultate licteras faciliter educat in actu cum uoluerit.
+
+An et quid sit infernus, et qualiter in ipsum descendatur, et de mostris et penis ibidem poetice figuratis. Rubrica.
+
+Quoniam in libri titulo continetur hunc priorem canticum Infernum nuncupari, uidere debemus an et quid sit, et qualiter in ipsum descendatur.
+
+Quod sit, hiis uerbis Ysaias attestatur: *Dilatauit infernus animam suam et aperuit os suum absque ullo termino*. Et Propheta: *In inferno autem quis confitebitur tibi?*. Iob: *In profundissimum infernum descendit anima mea*. Uirgilius in sexto Eneydos: *...inferni ianua regis*.
+
+Quod sint plures, sacris Licteris actestatur, scilicet superior, medius et infimus. Quorum primus ille est in quo in uia carnis erumpnosa peregrinamur; et de ipso Psalmista sic ait: *Circumdederunt me dolores mortis et pericula inferni inuenerunt me*; et alibi etiam: *Descendent in infernum uiuentes*, hoc est in huius uite miserias, erumpnas et labores. Cuius gratia a plerisque phylosophorum auctoritatis non contempnende determinatum est hominibus melius fore non nasci et, natis, quam ocissime aboleri.
+
+De inferno isto sensere poete cum sanctis uiris se conformantes, ipsumque in profundo cordis hominis locauerunt.
+
+Unde est qui sic dicat: *Antequam phylosophia ad id uigoris adolesceret, gentilis theologie profexores aliud esse inferos quam humana corpora negauerunt; inferos uero pro tanto corpora talia esse dixerunt, eo quod in rebus nichil aliud inferius inuenerunt.
+
+Eorum enim que sunt, quedam sunt corporum et spirituum accidentia. Spiritu uero corpus esse inferius euidentissimum est, cum spiritus rationalis, immortalis et indiuisibilis, et corpus uero mortale et inrationale sit atque diuisibile. Item spiritus regit, corpus regitur. Accidentibus inferius est, cum illa sint incorporalia atque, ut ait Boetius, immutabilem sui substantiam sortita. Itaque corpus inferius est spiritibus et accidentibus.
+
+Corporum iterum quedam sunt celestia, quedam caduca; sed caduca, que sunt dissolubilia, quis non uideat tum loco, tum natura esse inferiora?
+
+Caducorum iterum quedam sunt hominum, quedam bestiarum, quedam herbarum uel arborum, quedam inanimata. Humanum uero reliquis est inferius: bestiali, quia corporea bona maiora sunt in eo, quam humano corpore. *Num enim - ut ait Boetius - elephantes mole, thauros robore, tygres uelocitate preibitis?*. Arboreis item corporibus inferius est humanum, quia arbor, si precisa fuerit, rursum uirescit et rami eius pullulant. Inanimatis est uero humanum corpus inferius: inter inanimata namque quid fragilius uitro est, quo humanum corpus inferius est? Corpus enim humanum collisione, morbo et senectute interire potest, illud autem collisione, et non morbo nec senectute.
+
+Cum igitur nichil sit inferius humano corpore, infernum illud appellauerunt. Quod autem legimus in inferis animas coactione quadam teneri a spiritibus carceratas, hoc idem dicebant pati animas a uitiis: Suos enim quisque patitur manes*.
+
+Et hic uerbis Iohannis Boccaccii utar dicentis: *In tali siquidem inferno poete, fictiones longius producentes, fecerunt Cerberum ianitorem, quem canem infernalem appellant et ipse deuorator interpretatur: pro quo appetitum desideriumque inexplebile intellexerunt, quoniam nequit impleri.
+
+Huius ianitoris officium esse uoluerunt ingressum uenienti nemini prohibere, sed ne euadat: per que intelligunt quod, ubi libido diuitiarum, dignitatum, delectationum reliquorumque delectabilium mentem ingreditur, uel nunquam exeat, uel cum summa difficultate, fingendo canem istum ex Herebo ab Hercule tractum triplici cathena: nam talis inexaustus appetitus de uasta uoragine ab homine sapiente de corde depellitur*.
+
+Insuper in huiusce inferno quatuor fluuios in se circulariter recurrentes esse dicebant: Flegetonta, qui ardorem irarum figurat; Lethem, qui mentis obliuionem sue maiestatem diuinitatis obliuiscentis ostendit; Stigem, qui odium sonat; Acherontem, qui tristitiam.
+
+Hec apud inferos uerum est: sola, uero, falsum. Amplius asserunt ibi esse nautam Caronem, cymba animas trahicientem ad litus interius super flumine Acherontis, pro quo sentiunt labilem fluxamque caducorum delectationem. Pro ipsoque Carone, usque ad tempora nostri poete et usque nunc, communiter omnes tempus intelligunt, quod per uaria spatia dimensionesque spem et uoluntatem nostram de termino ad terminum defert; seu etiam uelimus dicere ipsum significare temporum uarietates, que cor nostrum huc illuc transferunt.
+
+Ego, sic oppinantium pace, dixerim, iuxta integumenta Maronis, typare concupiscibilem appetitum sese efferentem super delectabile temporale atque, amenitate eorum que oriuntur et occidunt in regione instabili caducorum, comptum uero temporis siue bene, siue male dispensati tenere figuram, quo uel tarde uel festine pro uoto abutimur.
+
+Adhuc in sinu Herebi Minos, Eacum et Radamanta sedere dicunt ad iudicium animarum, quoniam hii in uia hac fuere legum famosissimi conditores et singulares iustitie amatores atque cultores. In quorum typo coscientie stateram figurant, que sedet in mente hominis ad equilibrium: unius enim cuiusque coscientia sibi optimus et rectus est iudex; ipse enim coscientie uermis forti nimium dente corrodit.
+
+Huius coscientie libram ut ostendant, ibi Tantalum, Frigie regem, cruciant, pro eo quod fabulata fuerit antiquitas ipsum diis proprium filium in epulum posuisse. Hunc in cruciatu immobilem stare ferunt in fluuio nitidissimo, super os suum odoriferis et suauibus pomis pendentibus: cumque se inclinet ut sitim leuiget unda, aquas effugere et se demergere in abissum, cumque assurgat ut famem pomis depellat, in altum defugere poma.
+
+Pro Tantalo isto auari naturam qualitatemque tenemus: is, ne parta diminuat, sibi ipsi crudelis est cibum sibi denegans, quoniam uti quesitis ignorat soloque eorum splendore letatur.
+
+Ponunt in eo insuper Ysiona, quem secretarium Iouis dicunt apologi poetarum, et ausum fore interpellare Iunonem que illi pro se nubem persimilem sibi submisit, indeque geniti sunt Centauri. Hic, pro presumpto scelere, apud inferos radiis rote uolubilis serpentibus religatur et perhenni rotatione uexatur.
+
+Pro ipso intelligunt ardentes libidine dominandi et tyrampnidem ambientes: habet siquidem tyrampnis regni similitudinem, et regnis Iuno preest; tyrampni in continua suspitione degentes, Centaurorum, id est satellitum, presidio imbecillitatem suam roborare conantur contra populorum mentes. Sunt igitur sollicitudinum aculeis stimulati, rotatione inquieta semper instabiles, curis introrsus amarissimis et mordacissimis cruciati et stimulati: que afflictiones in rotis et serpentum morsibus figurantur.
+
+Tytion ibi insuper esse fabulantur, qui Latonam appellasse confingitur: pro tali scelere ipsum apud inferos Phebus dampnauit, ut iecur eius, renascentibus continuo fibris, rostro depascentis uulturis laniaretur;
+
+pro eo illos intelligentes poete qui, ex alto splendidoque loco cadentes, semper ad ipsum redeundi mordacissimis pensitationibus exuruntur, nec prius ab una sollicitudine relinquntur, quam recens superueniat, et sic irrequieti se affligunt. Alii uolunt afferre figuram illorum qui, cupidinis rostro continuo lacerati, dies atque noctes assiduis afflictionibus uentilantur.
+
+Insuper etiam scelestes Danai filias que maritos necauerunt posuerunt, que uasis fundo carentibus dampnate sunt aquas perpetuo haurire; in ipsis mulierum inanem stultitiam figurantes que, ratione calcata, que ipsis pro uiro est, eorum corpus curant artificiis, ut pulcritudinem, quam eis natura negauit, reparent, ut scilicet turpes pulcre uideantur, et tamen in uanum laborare noscuntur.
+
+Uel ut etiam illos figurent qui effeminata uirilitate ueneri satisfacere moliuntur, qui se continuo euacuant, ueneris uero inexplebile desiderium implere non possunt. Hec sufficiant pro modo circa moralis inferni materiam tetigisse.
+
+Alii uero mundum diuidunt in duo: superius scilicet et inferius, superius ambylanon greco uocabulo appellantes, hoc est paradisus, quod latine ortus sonat, quoniam ab eo res oriuntur; hebraice uero eden, quod latine delitie dicere possumus, eo quod animarum delitias ibi constat esse sertas. Quod infra aplanem est, id est inferius, istam scilicet caducam et inferiorem regionem inferos uocauerunt. Qualiter autem in hac regione sint que apud inferos mistice legimus, sequentia exponentes dicemus.
+
+Secundum uero infernum, qui inter utrumque medius est, limbum Christiani appellant, sacre uero Lictere Habrae sinum: et hic est a penalibus locis separatus, in quo, ante aduentum Messie, iustorum anime descendebant aduentum eius ardenti desiderio expectantes, et in quo nunc in suspenso manere egregias Gentilium animas et infantulos originalis peccati labe infectos poeta sentire uidetur. Qui a sinu differt Habrae, in quantum ibi sanctorum anime antiquitus relegate et sperabant, et desiderabant liberari: qui nunc ibi sunt desiderant, non sperant.
+
+Tertium extimauere penalem et in centro terre sceleratorum animas eternis cruciatibus detinere; de quo Euangelium loquitur dicens: *Mortuus est diues et sepultus in inferno*; de quo ait Psalmista: *In inferno autem, quis confitebitur tibi?*, quasi dicat: *nullus*. Ex hoc diues multitudine peccatorum, super se Lazzarum uidens in sinu Habrae, clamat petens guctam aque in refrigerium pene. De quo iusta licteram noster poeta sentire uidetur in ista cantica prima.
+
+De assertione inferni et eius pena secundum intentiones doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum. Rubrica.
+
+Essentialem infernum esse, autoritatibus plurimis et testimoniis sacrarum Scripturarum ostendimus, et id ipsum assertione doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum comprobare, pie in Domino uiuentibus perutile erit, quamquam fortasse amatoribus breuitatis aliquantulum molesti simus.
+
+Et primo sciendum, secundum eos, conari dyabolum de corde hominis fidem de inferno totaliter abolere, ut proinde facilius atque securius ipsum in culpam precipitari faciat. Idque persuadere nititur per auctoritatem que habetur Sapientie primo, que dicit: *Non est agnitus reuersus ab inferis*. Contra sic stulte oppinantes christiana fides infernum esse affirmat: quod tum rationibus naturalibus, ut infra subiciam, tum sacrarum Licterarum testimoniis et auctoritatibus ostendi potest, ut iam diximus.
+
+Et primo, sancti Patres affirmant esse in Deo misericordiam et iustitiam, quarum iustitia sine misericordia crudelitas est, misericordia sine iustitia fatuitas: quod ideo esse et de Deo credere, non solum absurdum, sed nephas est. Igitur, sicut Deus per misericordiam bonos in uita eterna remunerat, ita malis retribuit per iustitiam eternam penam.
+
+Ceterum, cum in presenti uita non inueniatur eterna pena, necessario oportet quod sit alius locus ubi mali eternis cruciatibus puniuntur. Talem locum infernum communi uocabulo nuncupamus, de quo Dominus in Euangelio dicit: *Ibunt in supplicium eternum, iusti autem in uitam eternam*.
+
+Arguunt sic et alia ratione: nam quotienscumque inuenitur unum duo contraria in se continens, uno per se inuento, inuenitur et reliquum contrariorum, siquidem eadem est disciplina. Modo, si in hoc sensibili mundo, in quo ad mortem continuo properamus, inueniuntur indigentia et habundantia, tristitia et letitia, sanitas et imfirmitas, claritas et obscuritas, sic et, secundum dicta sanctorum, celum, ubi beata uita est, locus est ubi est habundantia sine indigentia, letitia sine tristitia, sanitas sine discrasia, claritas sine nebula: nam, sicut Bernardus dicit, ciuitas celestis totum continet quod delectat.
+
+Ergo oportet alium locum esse ubi omnia contraria istis inueniuntur, scilicet indigentia sine aliqua habundantia, tristitia et nulla letitia, infirmitas et nulla sanitas, et obscuritas et nulla claritas. Et locus iste tam multis repletus miseriis infernus dicitur.
+
+Amplius in igne due sunt qualitates: splendor et calor; sed in celo est splendor sine calore. Ergo oportet esse alium locum ubi sit calor sine splendore. Item, si in natura est unum oppositorum, et reliquum.
+
+Sed locus reperitur ubi est bonum sine aliquo malo, et amor sine aliquo timore seruili. Ergo oportet inueniri locum alium ubi est malum culpe sine aliquo bono gratie, et ubi est timor sine aliquo amore. Et hic locus infernus est, quia opposita oppositis condictionibus disponuntur; sicut etiam patet in parte superiori et inferiori orbis: nam pars superior est luminosa et inferior est obscura.
+
+Et secundum hunc modum se habent locus felicitatis et glorie, et locus miserie: nam locus glorie locus est quietis et tranquillitatis, iuxta illud Ysaie: *Sedebit populus meus in pulcritudine pacis*; sic locus inferior turbatus et tempestuosus est: et hoc accidit ex penarum diuersitate.
+
+Hinc dicimus quod aer est turbatus quando est ibi pluuia, grando et nix multa. Et sic, quia in inferno sunt diuerse pene sibi inuicem succedentes, et sunt dampnatorum clamores, locus ille tartarus, id est turbatus, merito nuncupatur.
+
+De assertione inferni quedam uidimus que rationibus naturalibus comprobantur; nunc autem sacrarum Licterarum auctoritatibus id ipsum comprobemus. Unde dicitur in Abdya secundo: *Dilatauit quasi infernus animam suam*, et loquitur de dyabolo, et patet in Euangelio Luce.
+
+Ostendam etiam multis testimoniis: dicit enim beatus Augustinus quod Lazarus, discumbens ad mensam cum Christo, multa de penalibus locis narrauit.
+
+Item in epistola quam misit Pylatus ad Tyberium Cesarem de passione Christi asseritur quod duo filii Simeonis iusti, qui resurrexerunt tempore paxionis Christi, narrauerunt multa de inferno, e quo Christus inde suos eduxit.
+
+Item apud Christianos hoc patet manifestissime de Trayano, quem beatus Gregorius suscitauit. Hoc patet etiam testimoniis prophetarum, ut sepe dictum est. Dicit etiam Ysaac quod homines non colentes iustitiam et obscenis actibus dediti retruduntur sub orbem tristem: et aliis etiam multis.
+
+Uiso quod infernus est, uidere superest quomodo a sanctis Patribus distinguatur. Et sane Doctores nostri et sancti Patres in partes, ad similitudinem domus que loca superiora et inferiora habet, inferos distinxerunt, quas habitationes uocant. Quarum infima uere et proprie dicitur infernus, ubi est habitatio dampnatorum.
+
+Secunda habitatio dicitur purgatorium, ad quam descendunt anime que debent a macula uenialis peccati purgari, uel suam implere satisfactionem, quia pena purgatorii est in supplementum satisfationis que plene in corpore facta non fuerat neque consummata; et est ibi pena sensibilis, sed temporalis. Tertia habitatio uocatur limbus puerorum, ad quem descendunt anime que sine baptismo de hac uita recedunt. Quarta habitatio uocatur limbus Patrum, ubi fuerunt sancti Patres qui decesserunt usque ad Christi aduentum.
+
+Differunt autem iste due habitationes, quia in limbo puerorum est pena damni eterni, quia in eternum carebunt uisione diuina, sed in limbo Patrum est pena damni temporalis, quia Patribus in limbo existentibus aderat spes uite beate; in quibus etiam lumen fidei et gratie refulgebat, quod non adest pueris, et quia sancti Patres, in quibus minimum de ratione culpe fuit, suppremum et minus tenebrosum locum habuerunt omnibus puniendis.
+
+Et ad hunc locum Christus descendit, et dicitur locus iste infernus quia, secundum situm, quasi continuus est limbus et infernus, ut supra diximus de domo, que diuersis habitationibus distinguitur et una domus dicitur.
+
+Omnes igitur homines de hac uita decedentes, aut decedunt sine culpa mortali et ueniali et originali, et cum perfecta satisfactione, et sic statim euolant ad celum; aut cum culpa ueniali et cum gratia, et sic uadunt ad purgatorium ut ibi uenialia peccata purgentur; aut decedunt tum cum gratia et cum obligatione peccati nature, et sic fuerunt sancti Patres qui descenderunt ad limbum, quia nondum erat peccatum nature purgatum, quod fuit per paxionem Christi deletum;
+
+aut decedunt sine gratia et cum originali peccato, sicut pueri qui moriuntur sine baptismo, qui non habent peccatum ueniale quia non habent usum liberi arbitrii, nec habent gratiam quia non sunt per baptismum renati, sed tantum peccatum originale quod contraxerunt per generalem generationem: et isti uadunt ad limbum puerorum. Alii uero sunt qui decedunt sine gratia et cum mortali culpa, et tales uadunt ad inferiorem infernum, iuxta illud Euangelii: * Mortuus est diues, et sepultus in inferno*.
+
+Uidimus auctoritate sanctorum Patrum infernum esse et diuersas habere mansiones: superest uidere de pena. Et, ut uolunt christiani Doctores, locus ille penarum Auernus nuncupatur, quod, iuxta nominis consonantiam, dicitur ab a, quod est sine, et uere, temperantia: nam omnis pena est ibi in excessu.
+
+Nam ibi summum frigus; scriptum quippe est: *Transibunt de aquis niuium ad calorem nimium*, ut dicitur in Iob; in cuius signum erit ibi *stridor dentium*, ut in Euangelio dicitur. De hoc potest naturalis ratio assignari.
+
+Cum enim motus orbis habeat calescere, quanto aliquid magis distat ab orbe, magis est frigidum; et quia spera ignis est immediate sub orbe, ignis calidissimus est; et quia aer magis distat quam ignis, ideo calor in eo remictitur; et quia aqua multo magis distat quam aer, ideo in ea frigus generatur; et quia terra maxime distat ab orbe, ideo in ea maxime frigus intenditur et maxime in medio, hoc est centro, quod a celo longinquius est. Et sic patet quod naturaliter summum frigus est in inferno.
+
+Item est ibi summus calor, quia ex nulla parte exalare potest, sicut patet in furno qui neque spiraculum habet, neque fenestram; propter quod dicitur in Propheta: *Pones eos in clibanum ignis*. Et ille ignis, cum sit corporeus, agit in spiritum: quod contra nature ordinem esse uidetur, quia, secundum quod dicit Sapiens, *quod non tangit, non angit*.
+
+Sed ignis corporeus non potest tangere animam separatam a corpore, et ideo dicendum quod ignis ille est tante uirtutis et efficacie, quod potest animam separatam a corpore et spiritus alligare. Nam, sicut dicit Augustinus, XXI De ciuitate Dei, non enim hoc est contra naturam, spiritus corpori alligari, cum uideamus animam naturaliter corpori ad uiuificandum ipsum alligari.
+
+Possunt etiam spiritus similiter alligari diuina uirtute igni corporeo, ut accipiant ab eo penam, sicut idem Augustinus dicit: *Sed quia illud quod est minoris uirtutis non potest sua uirtute ligare illud quod est maioris uirtutis, inde est quod nullum corpus potest ligare spiritum, nisi aliqua superiore uirtute*. Et propter hoc dicitur quod ignis corporeus agit in animam separatam a corpore non uirtute propria, scilicet alterando et corrumpendo, sed in quantum est instrumentum diuine iustitie iudicantis.
+
+Cuius exemplum habetur a baiulo regie, qui eum mictit ad aliquem nobilem principem citandum: non citat uirtute propria, sed agit in uirtute regis. Et sic etiam contingit de quolibet instrumento quod agit uirtute principalis agentis, sicut calor naturalis conuertit cibum in carnem non propria uirtute, sed uirtute anime dirigentis eum.
+
+Supra frigoris rigorem et ignis incendium, ibi carentia est omnium bonorum: nam anime a Deo non sperant recipere misericordiam, nec a celo possunt habere aliquam luminis refulgentiam, nec a mundo possunt eis prodesse aliqua suffragia. Et ideo dicit Bernardus: *Quid erit cum se uiderit misera illa condictio omni consolatione priuata?*.
+
+Superest et alia consideratio, quo scilicet pacto fieri possit quod in finito illo spatio infinita hominum multitudo resurgens locari possit. Et respondetur quod rotunda figura capacissima est omnium figurarum, et propter hoc in Ysaia dicitur: *Uallis profunda et dilatata*.
+
+Amplius fieri poterit, ex parte damnatorum, quod colligabuntur ad inuicem: et de hoc multa habentur testimonia in sacra Pagina. Nam dicit Dominus in Euangelio: *Ligatis manibus et pedibus, proicite eum in tenebras exteriores*. Item in Ysaia: *Congregabuntur congregatione unius fascis in lacum*. Et Dominus in Euangelio: *Colligite primum zizania, et ligate ea in fasciculos ad comburendum*.
+
+Notabiliter dicit fasciculos, quia e diuersis generibus peccatorum fient diuersi fasciculi. Sicut enim dicitur de sanctis, qui resurgent unusquisque in suo ordine, id est sicut apostoli in ordine apostolorum et martires in ordine martirum, ita omnes peccatores, qui erunt infecti uno genere peccati, erunt in uno fasce constricti; nam de omnibus usurariis fiet unus fascis, de omnibus adulteris alius et de omnibus superbis alius, et sic de singulis. Noster uero poeta, per circulos se ipsos ambientes in baratrum descendendo, de ipsis disponit.
+
+Ubi poete finxerunt esse ianuam inferni. Rubrica.
+
+Quesitum est a gentili poeta ubi ianua sit inferni et unde sit aditus in ipsum. Et Homerus in XI Odissee fingit Ulixem naui missum a Circe ad oram Occeani, ut inde descenderet ad inferos a thebano Thyresia de futuris suis euentibus instruendus, ipsumque ad scitios populos peruenisse, ubi nunquam solis radius uidetur, ibique inferni ianuam inuenisse.
+
+Uirgilius, imitatus Homerum in fictione Herebi, aditum ad inferos esse ponit ad Auernum, qui quis lacus in Ytalia est inter Bayas et Puteolum, per hec uerba:
+
+*Spelunca alta fuit uastoque immanis yatu,
+scrupea torua lacu nigro nemorumque tenebris;
+quam super haut ulle poterant impune uolucres
+tendere iter pennis: talis sese halitus atris
+faucibus effundens supra ad connessa ferebat.
+Unde locum Grai dixerunt nomine Auernum* etc.
+
+Per hanc speluncam descendisse Eneam ad inferos post Sibillam Uirgilius refert.
+
+Statius in primo Thebaydos dicit aditum talem fore in insula quadam non longe ab extremis Achaye, que insule Cretarum propinquior est, que Trenaron uocitatur; unde affirmat Edippi rogatu uenisse Thesiphonem, cuius hec sunt uerba:
+
+*... illa per umbras,
+et caligantes animarum examine campos
+trenarie limen petit inremeabile porte* etc.
+
+Cui concordat Seneca tragicus in Furentis Herculis tragedia, ubi ait Cerberum tractum per Herculem et Theseum per os spelunce trenaree, sic dicens:
+
+*Post quam est ad os Trenari uentum, et nitor
+percussit oculos lucis* etc.
+
+Huic oppinioni consentire uidetur conciuis noster, poeta nobilis et antiquus, Claudianus in initio sui De raptu Proserpine dicens:
+
+*Inferni raptoris equos, afflataque curru
+sidera Trenario caligantesque profunde
+Iunonis thalamos* etc.
+
+Pomponius Mela in primo Cosmographie ianuam Herebi esse astruit penes populos habitantes penes ingressum Maioris maris, per talia uerba: *In ea primum Maritudinee urbem inhabitant, ab argiuo, ut ferunt, Hercule datam; Eraclea uocitatur, id fame fidem adicit. Iuxta specus est Acherusia, ad manes, ut aiunt, peruius; atque exinde extractum Cerberum existimant*.
+
+Alii putauerunt aditum talem prebere Etnam uel uulcanum Strongilem, fabellis obprobantes inconuenientibus mulierculis. Quidquid tamen delirantes senserint, hoc apud omnes receptum est: locum admirabilis esse terroris, dictu uisuque orribile et tremendum, in ipso siquidem *nullus ordo, sed sempiternus orror inhabitat*.
+
+Hec gentilis existimatio stultissime cogitauit, cum spiritibus exutis corpore materiale obstaculum nequeat obuiare. Undecumque ad inferos festinant anime, diuina urgente iustitia: quare christiane religioni capitulum hoc superfluit. Quomodo, quaue forma infernum poeta figuret, in expositione lictere locis suis conabimur demostrare, et etiam cui seruiat.
+
+Quibus nominibus uocetur infernus per poetas et cur sic. Rubrica.
+
+Quibus uero nominibus et cur sic in integumentis poeticis uocitetur, paucis referamus ex sexto Eneidos excerptis. Et primo uocatur Auernus, ut ibi: Thros Anchisiades, facilis descensus Auerni: sicque dicitur ab a, quod sonat sine, et uernos, letitia, hoc est locus sine ulla letitia.
+
+Tartarus, ut ibi:
+
+*... tum Tartarus ipse
+bis patet in preceps* etc.;
+
+et sic dicitur a tortura, quum ibi nequissime anime torquentur; et proprie Tartarus est profundior locus Abissi.
+
+Ditis ibi: Perque domos Ditis... et inania regna; sicque a suo rege uocatur, diuesque et habundans sonat propter animarum multitudinem ibi continuo descendentem.
+
+Orcus ibi: Uestibulum ante ipsum... in foribus Orci;
+
+et sonat obscurum. Herebus ibi: Uenimus et magnos Herebi transnauimus amnes; et secundum Uguccionem a uerbo hereo descendit, qui fortiter tenaciterque inheret illis quos in se recipit.
+
+Baratrum insuper eum noster poeta uocat dum dicit: Cotale di quel baratro era la scesa - licet alia lictera dicat *burrato* - et questo baratro e l popol che l possiede Et est baratrum uas scirpeum, rotundum os et latum habens, proportionatum ad fundum similiter rotundum, sed breue, super quo sedet.
+
+Abyssus etiam dicitur ab a, quod est sine, et bisse, quod apud Egiptios genus est candidissimi lini, unde sine candore interpretatur, scilicet tenebrosus.
+
+Beatus Petrus in secunda Canonica consentit infernum Tartarum uocitari, dum dicit: *In Tartharum tradidit cruciandos*.
+
+De quadruplici descensu ad inferos. Rubrica.
+
+Descensus uero ad inferos quadrifarius inuenitur, quorum alter nature, alter uirtutis, alius uitii et alius est artificii.
+
+Naturalis est natiuitas hominis, eo enim quo naturaliter anima incipit esse in hac regione caduca, atque ita ad inferos de sue maiestatis gradu descendere uidetur, et a deitatis imagine et similitudine elongari, atque paulatim in uitium declinare et carnis uoluptatibus consentire: et iste omnium communis est, qui per ianuam originalis culpe habet ingressum.
+
+Uirtutis uero descensus est dum sapiens ad mundana per considerationem descendit, non ut in ipsis considerationem defigat, sed ut, eorum agnita fragilitate et miseria, eis abiectis, per bonam intentionem ad bona inuisibilia penitus se conuertat et per creaturarum cognitionem cognoscat euidentius creatorem. Et hic descensus intellectualis et moralis est, secundum quem Orpheus et Hercules, qui sapientes habiti sunt, descenderunt.
+
+Est et tertius uitii, qui est uulgaris et notus, quo ad fruitionem temporalium deuenitur, atque intentio in eis tota disponitur eisque tota mente deseruitur, nec ab eis amplius dimouetur. Taliter Euridicem legimus descendisse, et talis inremeabilis est.
+
+Quartus est artificialis quia, dum nigromanticus aliquis artificio nigromantico per aliquod execrabile sacrificium demonum colloquia expetit eosque consulit de futuris, ad inferos descendere uidetur.
+
+De secundo maxime in hoc opere agitur, ut diximus supra ubi egimus de subiecto et materia auctoris. Secundum ultimum, iuxta hystoriam, Eneas, Miseno tybicine diis manibus litato Sibille consilio, cum spiritibus immundis de futuris euentibus consuluit. Similiter noster poeta fingit Hericonem animam Maronis magia diris carminibus excitasse, ut de Herebo animam nuper mortui ad corpus reuocaret.
+
+Nos in opere isto, ut dixi, secundum sequentes, que ferat sub cortice lictere integumenta conabimur demostrare. Et sane solum de morali inferno in quo uersamur, non de essentiali sensisse et tractasse poetam plusquam certum est, licet aliquando multa interserat secundum christianam fidem que non nisi ad essentiale infernum referri possunt.
+
+Et in morali pro summa pena ponit infamiam et uerecundiam exinde surgentem, famam uero pro bono precipuo et uiris illustribus expetibili. Hinc diligenti et acuto ingenio satis liquet cur lenonem, adulatorem et meretricem in gradu, infra hereticum, tyrannum et sogdomitam, homicidam et usurarium collocet: infamia scilicet et uerecundia in uniuersali hac re publica uiatoris suadente.
+
+Hec ex locis multis in opere poete diligenter obseruatis facile colliguntur. Audi Ciaccum: {- Fa che alla memoria altrui mi rechi -}; audi dominum Caualcantem: {- Mio figlio ouè? e perchè non è elli teco? -}. Dominus uero Filippus Argenti, inuidens, nauim uoluit subuertere que ad eius pergebat infamiam. Ruccus suum subticuit nomen, quia se suspendit.
+
+Ser Brunectus Latini rogat poetam dicens:
+
+{- Sieti raccomandato il mio Thesoro,
+nel quale io uiuo anchora, e più non cheggio -}.
+
+Comes Guido Guerra, Theghiaius Aldobrandi et dominus Iacopus Rusticuccii poete dicunt: {- Fa che di noi alla gente fauelle -}, quasi peccatum contra naturam non habeat egregiorum gestorum famam conuellere, sed elidere. Non rogant baracterii, neque latrones.
+
+In cornu preterea fama notatur, ideo de Ulixe dicit: {Lo maggior corno della fiamma antica}. Et Nimbrot Maro dicit: {- Tienti col corno, e con quel ti disfoga -}. Et rursum: {Quando io senti sonare un alto corno}. Et Antheo Maro dicit: {- Questi può dare di quello che qui si brama -}. Et comes Guido de Monte Feretro inquit: {- Senza tema di infamia ti rispondo -}.
+
+Et dominus Bocca de Abbatibus:
+
+{- nè mostrerolti
+se mille uolte in sul capo mi tomi -}.
+
+Et magister Adam, dum improperat Sinoni malum ingens equi, dicit: {-E sieti reo che tucto il mondo sallo! -} Et de domino Uenedico de Caccianimicis: {E quel frustato credecte celarsi}; et rursum: {Ed elli ad me: - Mal uolontieri il dico -}
+
+Pro bono igitur et felicitate moralis mundi ponit famam, pro summo malo, infelicitate et pena ponit infamiam in prescitis. Et ad hoc operis speculator debet aduertere, alioquin circa essentiale infernum deciperetur.
+
+Quod falso existimant de poetis qui hystorias fabulasque secuntur et negligunt allegoriam. Rubrica.
+
+Amplius stulte existimant qui, negligentes allegoricos sensus, poetas credant dies atque noctes fabularum ludibriosis corticibus erogasse, ut pernoctantibus ieme ad ignem mulierculis alluderent orchique fabellis indociles puerorum aures lepidarent, uel, quod longe indignius est, iocosis ludibriis ad risum plebeculam excitarent. Hii siquidem falso de magnis ingeniis oppinantes pulcerrimam operis superficiem findere non audent, ut quod introrsum latet inspiciant. Ex quo accidit ut, inani refecti aura, in errores permaximos corruant.
+
+Quorum deliramentis occurrere magnopere iuris doctis studendum est, presertim ne uulgares et idiote scripturas ignorantes, quibus opus poete placidissimum est, inde in tenebras deorsum cadant, unde in sapientie speculam extimauerunt se salire, quod persepe uidemus accidere. Huiuscemodi uiris poeta misertus, in principio secundi cantus Paradisi sic dulciter consulit eis: O uoi che siete in piccolecta barcha, cum reliquis que secuntur, sorte sua uolens unumquemque esse contentum.
+
+Et sane iudaizare Christiani diuinis monitis prohibentur: Iudei siquidem, sacrarum Licterarum textui pertinaciter inherentes, nil preter licteralem sensum exinde conantur elicere: eapropter uelatos habent occulos intellectus.
+
+Quorum perfidie succensere uidetur modernorum acutissimus Moyses Ben Maimon, in libro quem ipsi ebrea lingua Annebochin uocant, quod latine sonat directio neutrorum, uel, ut proprius loquamur, nutantium, ubi sic loquitur: *Scito - inquit -quod clauis intelligentie uniuersorum que dixerunt prophete est intelligere parabolas atque methaphoras, similitudines atque enigmata.
+
+Scis enim quod dictum est Osee XII: *Et in manu prophetarum assimilabo*; et iterum Ezechielis XUII: *Fili Adam, enigmatiza enigma et parabolizza parabolam* etc. Scis iterum quod dixit Sapiens, Prouerbiorum XXU: *Poma auri in mazquioth argenti*, uerbum dictum secundum ambas facies suas.
+
+Audi, queso, expositionem huius sententie: mazquioth sunt cancellature reticulate in quibus sunt oculi minutissimi, ita tamen quod sunt penetrabiles uisui. Est ergo sensus quod uerbum dictum secundum ambas facies suas, hoc est secundum interiorem et exteriorem sensum, est sicut pomum auri in retiaculo argenti, ac si dicat necessarium esse ut sit sensus exterior pretiosus et bonus uelut argentum, interius uero multo melior, donec se habeat exterior ad interiorem, sicut se habet argentum comparatum ad aurum.
+
+Necesse quoque est quod sit aliquid in exteriori sensu quod ducat atque trahat considerantem ad interiorem, quemadmodum pomum auri uetitum retiaculo argenti, cum a remotis inspicitur, uel absque multo contuitu, totum uidetur argentum; cum uero, ob ualorem argenti atque decorem, habens uisum acutum prouocatus accesserit, uidebit profecto aureum pomum interius latere.
+
+Sic itaque sunt uerba prophetarum: *Pax sit super illos*. Frequenter enim ea que sunt exterius sunt sapientia utilia ad multa, ut ad compositionem morum et status congregationum hominum, sicut patet in superficie Prouerbiorum Salomonis, et interius eorum sapientia est perutilis in credendis secundum ueritatem*. Hec rabi Moyses.
+
+De portis somniorum et quid somnia poetarum integumenta significant. Rubrica.
+
+Arte poetica persepe noster poeta somniare se fingit. Ea propter hoc in loco placet adicere que de ianuis somniorum uidetur allegorice Maro sentire in fine sexti Eneydos, ubi sic Seruius dicit: *Sunt gemine somni porte pro somniorum. Est autem in loco secutus Homerum, hoc tamen differt, quod ille per utramque portam somnia exire dixit, hic umbras ueras, per quas somnia indicat uera, per corneam. Et poetice apertus est sensus: uult autem intellegi falsa esse omnia que dixit.
+
+Physiologia uero hoc habet: per portam corneam oculi significantur, qui et cornei sunt coloris et duriores ceteris membris: nam frigus non sentiunt, sicut et Cicero dicit in libris De deorum natura. Per eburneam autem portam os significatur a dentibus; et scimus quia que loquimur falsa esse possunt, ea uero que uidemus sine dubio uera sunt.
+
+Ideo Eneas per eburneam mictitur portam. Est et alter sensus: Somnum nouimus cum cornu pingi, et qui de somniis scripserunt dicunt ea que secundum fortunam et persone possibilitatem uidentur habere effectum: et hinc uicinia sunt cornu, unde cornea uera fingitur porta; ea uero que supra fortunam sunt et habent nimium ornatum uanamque iactantiam dicunt falsa esse: unde eburnea, quasi ornatior porta, fingitur falsa*. Hinc *Insomnia*: hec Seruius.
+
+Ego aliter sentio. Pro cuius intellectu illud poterimus assummere quod, sub integumentis, in operis sui principio Persius uulterranus locutus est dicens:
+
+*Nec fonte labra prolui caballino,
+nec in bicipiti somniasse Parnaso
+memini, me ut sic repente poeta prodirem.
+Helyconiadas pallidamque Pirenem
+illis relinquo, quorum lambunt ymagines
+edere sequaces; ipse semipaganus
+ad sacra uatum carmen offero nostrum,*
+
+quoniam, ut satirus, somnia, id est integumenta tragedorum, deuitauit.
+
+Hec tamen uerba poete sub cortice uidentur ostendere quid debeat bonus poeta moliri. Moris siquidem poetarum tragedorum presertim fuit prius artificiosam excogitare materiam, et hinc est quod Persius dicit se adhuc in caballino fonte labia minime immersisse.
+
+Equus enim Persei, qui dictus est pegaseus, pro heroum fama recipitur: is enim, Gorgone capite mutilata ab illustri Perseo, ex gucta sanguinis de tali capite cadentis in terram natus est et confestim, emissis alis, per orbem deuolauit. Tandem in bicolli Parnaso, monte uicino Beotie, eum poete resedisse ferunt, atque ungulis terram effodisse, indeque fontem Castalium erupisse in medio circularis laureti, ipsumque datum dicunt in custodiam nouem uirginum quas ipsi Musas appellant.
+
+Quod ideo fictum, quoniam equus, bellicosum animal, famosus est numptius glorie militaris, qui egregia facinora Persei regis per orbem diuulgauit. Et sane preclara heroum gesta sunt materia poetarum, presertim tragedorum: hinc Persius in fonte caballino nondum labia posuisse se fingit, hoc est nondum heroycam excogitauit uiam.
+
+Adicitque deinde se recordari non somniasse in bicipiti Parnaso. Gemino colle Parnasus adsurgit: in quorum celsiori, sed graciliori, cui nomen est Elicon, templum erat Apollinis, in inferiori, pinguiori tamen, erat Bachi templum; et inter utrumque Castalius fons scatebat, habundantie, sapientie et eloquentie typum ferens.
+
+Ceterum Nixa Indie mons est, sic dictus a Nixa, Liberi sorore, qui erat Dyonisio consecratus, in quo Gentiles ferebant eius esse crepundia. Cirra alius mons est consecratus Apollini, laureo nemore circumdatus; de quibus Lucanus: *... nec, si te pectore uates*. Dicterium *cirrea in naso*, bone fame odorem tam sapientie, quam eloquentie, que in poeta concurrere debent, ostendit. Sapientia enim sine eloquentia quasi muta res est, eloquentia uero sine sapientia, gladius in manu furiosi.
+
+Cum Persio noster poeta satis concordare uidetur oda XUIII Purgatorii, in fine, ubi sic dicit: {Nouo pensero dentro ad me si mise}, in excogitatione et super excogitatione noue materie in processu operis, {Del quale più altri nacquero e diuersi; E tanto duno in altro uaneggiai, Che gli occhi per uaghezza ricopersi}, uelamento poetico inuentam materiam palliando, {E l pensamento}, hoc est materie inuentum, {in somnio}, id est in integumentum et inuolucrum apologicum, {trasmutai}, de naturali uel hystorico sensu in apologicum uelamentum.
+
+Somnia, ut ad propositum reuertamur, cum interpetratione indigeant, ut docent somnia Nabucodonosor et Pharaonis, inuolucra et integumenta poetarum uelantia sapienter inuenta phylosophorum merito representant. Habent enim poetarum figmenta longe amplius in recessu, quam in fronte promictant.
+
+Horum somniorum, hoc est integumentorum, poete ferunt ianuas esse duas, quarum una eburnea, altera cornea est. Per ianuam lares etiam domesticos ingredimur: sic et in Christum, poetarum inuolucro, per portam allegorice intentionis ingredimur, si ipsam ingenii acumine reseremus.
+
+Harum una fores se habet ex ebore nitidissimo, quod adeo subtiliari nequit, ut uisui sit peruium, nisi oculo linceo penetretur, ut sunt integumenta Maronis in sexto Eneydos, que candidissima sunt, et profundissima omnisque phylosophie grauitate referta;
+
+altera cornea, que, ex bouino cornu extenuato, sine multa difficultate foris reddit que intus latent more lanterne. Talia sunt inferiora integumenta que maxime ad mores pertinent, ut sunt ille elegantes Esopi fabule et multa poetarum loca intellectui etiam mediocri propemodum aperta. Hinc est quod Maro fingit ex Herebo per eburneam portam cum Enea exisse Sibillam, quoniam altissima sexti libri integumenta non, nisi altissimis ingeniis, peruia sunt.
+
+Sic et comicus noster aliquando ebore tegit, aliquando corneo folliculo. Ecce in IX cantu Inferni, altissima excitando ingenia, sic agit:
+
+{O uoi chauete li ntellecti sani,
+mirate alla doctrina che si asconde
+socto l uelame delli uersi strani}
+
+Et in XXXIII Purgatorii:
+
+{Dorme lo ngegno tuo, se non extima
+per singulare cagione essere excelsa}.
+
+Et in UIII Purgatorii:
+
+{Aguzza qui, lectore, ben gli occhi al uero,
+chè l uelo chera ben tanto soctile,
+certo che l trapassar dentro è leggero}.
+
+Amplius circa materiam preclara ingenia cogitabunt quod elephas corpore maximus quadrupedum est, et quod ex eius dente pulcerrima opuscula docte manus in uarium opus exeunt; similiter quod iugatis bobus terram scindimus et liram lire sotiamus, et quod moles ingentes fert elephas et taurus robore colli durissimam findit humum.
+
+Laborant tragedi ingentes mundi fortunas exemplariter ostendentes; laborant satiri corripiendo uitia et errores; laborant comedi mores hominum in praticam deducentes, ut inde moneantur mortales quid agant; laborant elegiaci deplorantes miserias in quibus fragilitas humana uersatur: et aliqui elephantino dente eorum inuenta tegunt, ne nimium aperta et in propatulum posita uilescant; alii uero folliculo corneo, ne uolentibus morum suscipere disciplinam compellentur subtilitates sophysticas uestigare. Ceterum qui uolunt de sommiis plura sentire legant Macrobium Super somnio Scipionis.
+
+Cur noster comicus opus suum materno sermone dictauerit. Rubrica.
+
+Querere insuper consueuerunt hoc loco qui nichil ignorare uolunt, cur comicus noster, cum uir fuerit eruditissimus, presertim poesis, opus suum uulgari sermone dictauerit, tamquam artum locum dimiserit.
+
+Quibus respondetur poetam metro eroyco ceptitasse hoc modo, uidelicet:
+
+*Ultima regna canam fluuido contermina mundo,
+spiritibus que lata patent, que premia soluunt
+pro meritis cuicumque suis*.
+
+Iamque in opere pluribus processerat odis; deinde pensitatione meliori eidem placuit cum stilo simul mutare consilium: animaduertit siquidem uir prudens phulosophiam et ipsam poesim, similiter et liberalium artium studia fore a temporalibus dominis penitus derelicta, qui huiusce studia multi pendere solebant;
+
+et, quod est turpe satis, id hodie principes agere, ut phylosophorum et poetarum studia, cum ipsi gramaticam ignorent, de altiloquio elequentie licterate in sermonem uulgarem plebeis peruium trasferantur; et propterea elegantissimos poetas in aniles fabellas etiam peruenisse et in manus ignobilium inepte peruersari. Idque ipsum de suo opere coniectatus, parum sibi putauit consultum si opus suum metro heroico ederet. Hanc ob rem uersu conformi desideriis predictorum dominorum, saltim quoad uerborum corticem, edidit.
+
+Audiui, patruo meo Iohanne Uillani hystorico referente, qui Danti fuit amicus et sotius, poetam aliquando dixisse quod, collatis uersibus suis cum metris Maronis, Statii, Oratii, Ouidii et Lucani, uisum ei fore iuxta purpuram cilicium collocasse. Cumque se potentissimum in rithmis uulgaribus intellexisset, ipsis suum accommodauit ingenium.
+
+Amplius aiebat uir prudens id egisse ut suum idioma nobilitaret et longius ueheret, addebatque sic se facere ut ostenderet etiam elocutione uulgari ardua queque scientiarum posse tractari.
+
+Hactenus et causas, et alia quedam que autoris euidentiorem preparent intellectum, Domino adiuuante, peregimus; deinceps reliqua que lictere planationem pro sensu allegorico respiciunt actingamus . Et quia que distincta sunt intelligimus perfectius et intellecta tenacius memorie retinemus, a partitione principium capiamus.
+
+Et sane opus uniuersum primaria diuisione tripartitum est in canticis tribus, quarum prima Infernus titulatur, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. Quarum secunda ibi incipit: {Per correre migliori aque alza le uele}; tertia ibi: {La gloria di colui che tucto moue}.
+
+Rursum Infernus bipartitus est, scilicet in prothema, seu prologum, uel argumentum, et partem executiuam. Executiua incipit ibi: {Per me si ua nella città dolente}. Item prior in duas, hoc est in argumentum et in inuocationem poeticam cum fiducia gratie prosequendi; et harum secunda ibi: {Lo giorno se nandaua e laere bruno}. 
+
+Rursum argumentum, materiam operis insinuans in oda seu in cantu primo, in duas; in prima auctor, assumpto contionatoris officio, infortunia et pericula in quibus incidit breuiter enarrat; in secunda unde quasi ex insperato consilium et auxilium tantum malum euadendi ei de foris aduenerit ostendit. Secunda ibi: {Mentre ch'i rimiraua in basso loco}. Rursum in prima parte sicut tria facit, ita et tripartita est: nam, in prima, narrando locum figurat horribilem in quo errore uiarum se reinuenit; in secunda ostendit unde ei spes fuerit de tantis periculis euadendi; in tertia que ei superuenerunt impedimenta que talem spem adimere uiderentur. Et secunda incipit ibi: {Io non so ben ridire} etc.; tertia ibi: {ed ecco, quasi} etc.
+
+Item secunda pars principalis in sex particulas diuiditur, in quarum prima dicit auctor ei hominis apparuisse figuram, a qua sibi contra impetum seuientis nimium bestie misericorditer auxilium postulauit. In secunda talis hominis ymago autori se circumlocutione manifestat. In tertia autor, intellecto de conditione se manifestantis, comparata beniuolentia a commendatione persone, ei bestiam, contra quam sibi petit auxilium preberi, ostendit. In quarta Uirgilius naturam, condictionem, potestatem et cohibitionem talis bestie explicat autori. In quinta auctor, pollicitationi sibi facte inerens, expetit suffragia exiberi. In sexta ponit quo Uirgilius, uolens oblata complere, iter arripuit et quo auctor secutus est eum. Et harum secunda incipit ibi: {Ed elli a me: - Non homo, homo già fui-}; tertia ibi: {Or se' tu quel Uirgilio e quella fonte}; quarta ibi: {Ad te conuiene tenere altro uiaggio}; quinta ibi: {E io a lui: - Poeta, io ti richeggio -}; sexta ibi: {Allor si mosse e io li tenni retro}, 
+
+{In medio itineris nostre uite
+Nel mezzo del camino di nostra uita
+me reinueni per unam siluam obscuram
+mi ritrouai per una selua obscura
+quia recta uia erat non marita
+chè la diricta uia era ismarita.}
+
+Uisa diuisione huius primi cantus, aggrediamur expositionem textus secundum allegoricum intellectum, iuxta possibilitatem ingenioli mei.
+
+Ubi primum scire bonum est quod, more Ecclesiastis, noster poeta, in se suscipiens contionatoris officium et personam, uniuersale fatum humani generis, elegiaco incoans carmine, imitando Ieremiam, uulgo transeuntis mundi, rithimico carmine ad liram deflet et, quasi singularis hominis fortune miseratus, casus euentusque insignes per secula etatum mundi, ipsam naturam humanam principaliter concernentes, breuissimo enarrat epylogo. Unde, sicut accidit modulanti gestus corporis ad uarietatem dulcedinis melodie, ita et diligenter consideranti oportet ad temporum uarietatem dulciter canentis poete et personam et uerba commutare. Neque cuiquam asperum uideatur quando dixi *uniuersale fatum humane nature*, cum hoc ipsum uideatur sentire poeta cantu trigesimo secunde partis, cuius sensus interior acute contuentibus intellectus cantus huius aperire uidetur: fatum quippe, ut inde conici potest, aliud spectat ad particularem hominem, per tria discurrens tempora in tribus feminis figurata, Clotos, Lachesis et Antropos, aliud ad totum genus humanum; et huius ultimi suppremum enituit in persona Christi, ut Euangelia docent.
+
+Hanc intentionem autor secutus, poetico de more presertim comici et tragedi, artificiosa narratione a mediis orditur tragediam infelicitatis humane, et paulo post, quasi tacito pede, ad initium hystorie et causam tanti mali reuertitur; quo exinde repente discedens, breuissimo uerborum inuolucro discurrit totum ire tempus sub compendio noctis unius, usque ad tempora gratie, de quibus principaliter agit. Proponit siquidem hominem, noctis tempore uiarum errore deceptum, in silua asperrima, trahente fatorum serie, turpiter deerrasse. Cuius silue sub admirationis occupatione qualitatem et naturam paucis insinuat.
+
+Hoc scito, uerba textus aperta ad licteram, iuxta allegorie sententiam, membrorum distinctione seruata, iuxta paupertatem ingenioli mei ducam in examen altissimorum ingeniorum quorum hodie ferax ciuitas Florentie - unde michi origo - est, nec non forensis sapientie cui nostri poete opus placuerit: quorum omnium correptioni inuentiones meas subicio.
+
+Uerba igitur textus talia sunt: {Nel mezzo}, etc. More Doctoris egregii, in isto primo ternario poeta tradit summarium totius operis sui, proponendo errorem uniuerse carnis humane in silua hac horribili, in qua originalis culpe pena uersamur.
+
+Ceterum, ne labores ueterum circa opus poete negligere uidear, placet ex eis nonnullos referre. Plerique siquidem speculantium, a licterali sensu non discedentes, dixerunt communem hominum uitam, seu etatem, ad septuagesimum annum usque protendi, et quod ab inde supra contingeret deputauerunt laboribus et dolori, ipsam per dispensationem septenarii numeri partientes hoc ordine: nam infantie, que quicquid uidet ignorat, septenarium tradiderunt; bis settem annos, supputato in eis tempore infantie, pueritie; pari supputationis ordine, ter septem adolescentie, iuuentuti setties septem, senectuti octies septem, senio nouies septem et decrepite etati decies septem. Et horum numerorum constat triginta quinque seruare medium. Aiuntque poetam annis quinquaginta sex et mensibus sex uite sue cursum euentu uario transegisse, opusque suum feliciter ceptitasse anno gratie millesimo trecentesimo, anno scilicet Iubilei, et in die Ueneris Sancti; et millesimo trecentesimo uigesimo primo de hac luce migrasse. Ex quorum fractione colligitur poetam opus suum incoasse anno etatis sue ac uite trigesimo quinto, qui septuagesimum numerum in binas partes equali dimensione partitur, nulla habita consideratione quod in inuentione ordineque materie auctor decennium continuum erogasset, ut ipse testatur dicens:
+
+{Tanto erano gli occhi miei fissi e actenti
+a disbramare la decenne sete} etc.
+
+Unde allegorie sensus, de quo supra, ordine seruato, dicere opportebit tale medium esse oportere quicquid discurrit inter exordium humane speciei et diem qua per finem successiue generationis desinet homo.
+
+Plerique tale medium somnium uolunt, quoniam tenet medium inter uitam et mortem. Et hoc dicunt auctoritate Phylosophi dicentis quod felices ab infelicibus non differunt, nisi secundum dimidium uite: nam dormienti nec felicitas, nec infelicitas adest. Uolunt igitur in somniis opus hoc poete fore reuelatum: quod enudat illud dictum poete, uidelicet:
+
+{E io a lui: - Io mi sono uno che quando
+Amore mi spira noto, e ad quel modo
+che dentro dicta uo significando -}.
+
+Non enim in somniis, sed per uenam diuini subsurrii, Spiritu reuelante et aperiente os poete, diuinum hoc opus prolatum est. Unde qui eum in somniis tanta suscepisse dogmatizzant meo uidere sompniant.
+
+{Del camino}. In metris, ut resonent et mensuratis currant pedibus, figuris utimur, aliquando per appositionem sillabe uel lictere, aliquando per ademptionem ut hic: nam in prolatione nominis {camino} o lictera per apocopem est precisa et sub metaplasmo, id est trasformatione naturalis et recti soni, continetur. Et hece sunt sex, ut dixi supra: quarum prothesis apponit caput auferesisque recidit; sincopa de medio tollit quod epentesis auget; aufert apocopa finem quem dat paragoge. Raro uersum reperies sine aliqua earum.
+
+Et aduerte ad uerba poete qui, secutus Terrentium, mirabiliter utitur proprietate uerborum: nam, ut hic uides, uiam hominis caminum appellat. Nam, sicut per caminum naturaliter ignis ad locum preseruationis sue, sic intellectus humanus, creatus ad imaginem et similitudinem Dei, semper natura ascendit in Deum, in quo est preseruatio et perfectio sua, et repetunt proprios quique recursus. Amplius, sicut obiectum et finis appetitus est bonum - dicente Phylosopho in Ethicis: *Bonum est quod omnia appetunt* -, sic obiectum intellectus est uerum: quo reperto, quiescit. Et Deus est prima et absoluta ueritas a qua omnis dependet ueritas. Naturaliter ergo intellectus tendit in Deum: si deorsum flectatur, ut accidit in fulmine, contra naturam est. Aliqui dicunt camino quasi, Ligurum more, a camera.
+
+{Di nostra uita}. Nusquam in toto opere reperitur quod poeta more Cesaris sibi tertie persone nomen usurpauerit, ne incideret in legem Iuliam ambitus, quam ipse idem Cesar ediderat. Unde hic nec potest, nec debet intelligi quod de se dicat {nostra uita}, uidelicet quod se referat ad illam uitam septuagenariam de qua supra dictum est, cum propemodum innumerabiles tale signum excedant! Relinquitur ergo quod de illa uita sentiat que spectat ad rem publicam hominis uiatoris per successiuam generationem.
+
+{Mi ritrouai}, per fatorum contingentiam in principiis temporum gratie, per una selua. Hanc infelicem uitam, in qua uiuendo continuo morimur et moriendo uexamur, silue poeta noster assimilat; Homerus et Uirgilius mari, inquietissimis commotionibus et procellis in aliqua parte sui continuo agitato, in quo Ulixes et Eneas, uiri consummate uirtutis, uariis fluctuationibus et erroribus inuoluti, finem instructe longanimitatis inuenerunt; quorum imitando poeta inuentiones dicit in principio secunde cantice: {Che lascia dietro a sè mar sì crudele}.
+
+Silua ista obscura est propter ignoratiam, siluestris propter bona que deficiunt in ea, aspera propter mala que redundant in ea, fortis et dura propter difficultatem inde euadendi. Alii pro silua ciuitatem poete recipiunt, que tempore poete repleta erat errore, diuisione et ciuili discordia propter diuisionem Alborum et Nigrorum; in qua confusione poeta pulsus est et exulare coactus.
+
+{Obscura}, siluestrium arborum densitate et noctis opace tenebra. Et hoc dicit ad differentiam diuine foreste de qua agit in secunda cantica iuxta finem: hec infructiferis arboribus densa, ferarum, reptilium et latronum est receptaculum; illa fructifera, amena, auicularum canentium dulce hospitium est et solis claritate repleta.
+
+{Che la diricta uia}, que primis parentibus in statu innocentie extitit desponsata, quam supra camino poeta assimilat, in qua Deus direxerat hominem, quem figurauerat de limo terre in Campo damasceno. Uia fuit obedientia, qua uoluit Deus quod homo recognosceret eum in superiorem. {Era.} Impersonaliter loquitur et de preterito, cum hic agat de illo corpore Ade seminali qui, fugatis noctis tenebris, *uidit lucem magnam*. ismarita. Dictio siue articulus is uulgaribus pro non sonat, ut ismemorato non memorato, ispiaceuole non piaceuole; unde ismarita hoc loco pro diuortio sonat. Nam Deus homini maritauerat uiam rectam, a qua libertate arbitrii declinauit et, cum esset uxor, pellacis nomen emeruit.
+
+Concludo super isto ternario cum poeta in introductorio suo sub cantu primo Paradisi, ubi ait pro materia sui operis assumere se hominem uiatorem, pro libertate arbitrii promerentem et demerentem. 
+
+{Ah quantum ad dicendum qualis erat est res dura
+Ah quanto a dire qual era è cosa dura
+ista silua siluestris aspera et fortis,
+questa selua seluaggia aspra e forte,
+que in pensitatione renouat pauorem.
+che nel pensero renoua la paura.}
+
+Alia lictera habet {E quanto}, et est comunior et usitatior; ista, de libro propria manu Iacobi Dantis, est melior et sensui mistico poete adcomodatior. Posito siquidem uniuersali prothemate et summario super quo auctor fundatur, cum interiectione admirationis ah qualitatem eius et naturam ostendere ad aliquid generale nititur.
+
+Ah interiectio admirantis et quodammodo stupentis est; {quanto a dire}, ad proferendum latino et intelligibili sermone, quale era. Qualitas adest et abest preter subiecti corruptionem, et indicat aliquid non naturale, sed aduentitium.
+
+{è cosa dura}. Res hic aliquid essentiale ostendit; durum materiam palpabilem presupponit non cedentem sensui tactus, ut est in lapidibus adamas, in metallis calibs: hoc propter indigentiam lingue latine ad aliquid intellectuale, pro quo uerbum illud significans non habemus. Et tunc fit figura que dicitur cathacrisis, que componitur a chata, quod est ab, et crisis, usus, siue natura, que similis est colori qui dicitur abusio. Largius tamen Cicero accipit cathacrisim, sub qua includitur color qui dicitur nominatio, et fit causa imitationis, ut significans sit causa significati, ut: *fragor ciuitatis auditus est*; nam proprie fragor est arborum: quod fit ad ostendendum magnum periculum, et sic fluctuanti actribuitur ciuitati. Set quod fit causa imitationis, sub se continet renomothopeiam et enomothopeyam. Est autem renomothopeya figmentum uerbi ad imitationem naturalis soni, ut ibi: *Arcanum mugire polus*, nam mugire ponit pro tonare. Enomothopeia est fictum uerbum a poyo-pois, quod est fingere, ut hic durum pro impenetrabile intellectui.
+
+Questa selua, cui pessimas adicit qualitates, ut statim dicetur. Et dicendo {questa} utitur uerbo presentis temporis: nam, etsi gratie tempus aduenerit in prestitis, propterea nomen silue non admisit. Agit siquidem de morali inferno transeunti et se continuanti in semine Ade, de quo Maro sentiens, sic ait:
+
+*Non, michi si centum lingue sint omnique centum,
+ferrea uox, omnes scelerum comprendere penas* etc.
+
+Et Ouidius: *Non michi si centum sint ora sonantia linguis*. Et Statius: *Non michi centena si quis mea pectora laxet uoce deus*. De tali inferno paucis Maro concludit, et dicit:
+
+*... ubique
+luctus, ubique pauor et plurima mortis imago*.
+
+Et amplius, propter erumpnas et miserias et labores in quibus humana natura uersatur in uia, determinatum est a plerisque phylosophis non contempnende auctoritatis, melius hominibus fore non nasci et, natis, quam occissime aboleri.
+
+{seluaggia.} Nunc incipit de qualitatibus talis silue admonere: posset esse silua arborum domesticarum, ut amygdalarum et auellanarum. Et intellige moraliter, quia falce uirtutum resecata non est. Adeo enim uitiose arbores excreuerunt, quod ad regulam reduci nequeunt. Nam si uitium fuerit habitum, conuelli ferme impossibile est. Omnis quippe silua naturaliter siluestris est, ut siluestris deriuatur et formatur a silua, et, ut sic, emphasis est, que fit ad maiorem expressionem ueritatis, ut *Dauus et ipsum scelus*.
+
+{aspra.} Asperitas ad sensum tactus et gustus spectat, unde per praticum intellectum, in hoc morali inferno, et gustui et tactui asperum percipimus: in tactu uirtus operatiua, que in manu figuratur; in gustu distinctio saporum. Christus, cum gustasset acetum felle mixtum, dixit: *Consummatum est*, et, cum gustasset, noluit bibere.
+
+{e forte:} hoc recipe in mala parte, tum pro ui potentum, tum pro obstinatione in malo. Si ad tempus ire uerbum referatur, nulla maior asperitas, nulla pertinatior obstinatio ydolatria; de qua dici potest: *Patres comederunt uuas agrestes et dentes filiorum obstupefacti sunt*. Hec fortitudo non uirtus, sed impietas est, que in morali inferno crudeliter damnatur.
+
+{Che}, id est, qui status mundi, seu fatum orribile et tremendum, quo a creatore suo creatura recesserat et homo conuersus erat in belluam; {nel pensiero}. Pensitatio est adequatio ponderis ad rem que ponderatur ad libram uel stateram, et trasfertur ad examen rationis. Et hic homo uiator ad memoriam reuocabat tempus ire et conferebat cum tempore gratie.
+
+{renoua:} ecce, pauor adfuit cum intellexit ydolatre statum suum, et tunc cognouit mortem ueram et mundane sapientie stultitiam; {la paura}, que in prescito idolatra credenti se Deum bene colere nullo modo cedere poterat, sed in catecumino iam agnoscente Ihesum Christum. Ecce, de Dante in trigesimo cantu secunde cantice Beatrix dicit:
+
+{Sì tosto come in su la soglia fui
+di mia seconda età e mutai uita,
+questi si tolse a me e diessi altrui,}
+
+cultui scilicet ydolorum et naturali phylosophie repugnanti reuelate ueritati. Et sic Dantes in gentili populo per etates mundi processit usque ad aduentum Saluatoris, qui, a perfidia ebraici populi crucifixus, a gentili populo in Deum receptus est.
+
+Audi Iosephum, hystoriographum ebreum, sub hoc ferme uerborum conceptu dicentem: *Fuit autem temporibus illis Ihesus qui cognominatus est Christus, mirabilium effector operum et doctor illorum qui libenter audiunt que uera sunt. Hic ob inuidiam a maioribus gentis nostre traditus et crucifixus est, unde hodie Christianorum nomen perseuerat et genus*.
+
+Ecce, Christo dicit centurio, homo romanus: *Non sum dignus ut intres sub tectum meum, sed dic uerbum tuum et sanabitur familia mea*, et promeruit ex ore ueritatis audire: *Non inueni tantam fidem in Israel*. Ecce, cananea dicit: *Domine, et canes comedunt de micis que cadunt de mensa domini*. Ecce, moritur Christus in cruce: fit terremotus in toto orbe, et sol, luna quintadecima, eclipsatur, et Christus clamans emictit spiritum. Que uidentes centurio romanus cum decurionibus et militibus suis, percutientes pectora eorum, reuertebantur dicentes: *Uere filius Dei erat iste*
+
+Et non solum milites, sed et mundi sapientes docentes Athenis, uidentes eclipsim solis contra naturam et terram terribiliter moueri, hanc sententiam protulerunt: *Aut Deus nature patitur, aut mundi machina dissoluetur*. Et cum, cessante eclipsi et terremotu, mundum stare uiderent, aram Athenis costruxerunt cui inscripserunt: *Ara ignoti Dei*. Inde postea transiens Paulus apostolus principem phylosoporum Dionisium Areopagitam baptizauit. Et beatus Petrus apostolus Rome Clementem, magnum phylosophum, etiam baptizauit. Et sic phylosophia, cedens scientie reuelate, Beatrici ancillari cepit.
+
+Amplius inter mirabilia reponi potest quod Longinus, miles romanus, caligans oculis, lancea Christi latus aperuit, unde eucaristie et baptismatis sacramentum pariter effluxerunt, et ipse factus est uidens et christianus. Hec et similia arguunt quod gentilis populus predestinatus ad Regnum est, et adoptatus in filium Dei, legiptimo tamquam indigno exheredato.
+
+Die sexto quo montem conabatur fidei simplicitate ascendere, Dante processit usque ad comitissam Matildam, que eum baptizauit et illustrem phylosophiam, et deinde cum Beatrice astra conscendit; in isto recte poeta loquitur: {Che nel pensero rinuoua la paura}, et alia que secuntur. 
+
+{Tantum est amara, quod paucum est plus mors;
+Tanto è amara, che poco è più morte;
+sed pro tractando de bono quod ibi inueni,
+ma per tractar del ben chio ui trouai,
+dicam de aliis rebus que ibi uidi,
+dirò dellaltre cose che uho scorte.}
+
+{Tanto è.} Alia lictera habet {era} et ad tempus ire refertur, quo mundus in summa amaritudine uersabatur; set lictera *è* est melior: nam etsi gratie tempus aduenerit, hominum tamen malitia non cessauit, immo, dyabolica operante malitia, continuo de malo in deterius declinamus: enim *multi sunt uocati, pauci uero electi*.
+
+{Amara.} Ponit aliam qualitatem huius siluestris silue, id est mundi huius in prescitis, uidelicet amaritudinem. Omnia enim dulcia, secundum physicos, sunt amica nature, amara e contra. In amaritudine summa miseria designatur, que in humana natura etiam tempore gratie reperitur. Ecce, temptatur apostolus Paulus, et dicit: *Et ne me extollat magnitudo uisionis mee, datus est michi stimulus carnis mee, angelus Sathane qui me colafizzet. Propter quod ter rogaui Deum ut discederet a me, et responsum est michi: - Paule, Paule, sufficit tibi gratia mea, nam uirtus in infirmitate perficitur -*. Uide in quanta amaritudine erat homo cui dicitur a Domino: *Tu eris michi uas electionis*.
+
+{che poco è più morte.} De naturali non intelligit - de qua Phylosophus dicit quod est ultimum terribilium; hanc enim sancti martires spreuerunt, securi de resurrectione carnis; de hac dicit Apostolus: *Cupio dissolui et esse cum Christo* - , sed de eterna, que uera et uere mors est. Unde facit comparationem de morali morte prescitorum in morali inferno, de qua Propheta: *Quoniam non est in morte qui memor sit tui*, subiciendo de morte eternali comparatiue: *In inferno autem quis confitebitur tibi?*, quasi dicat *nullus*. Et sane stulti peccatores ex uerbis poete animaduertere debent quod moralis infernus parum distat ab essentiali, unde in malitiis suis gloriari non debent, nec in scelerum potentatu.
+
+{Ma.} Istud set excipit, quasi dixerit quis: - Est ne in hac silua aliquid boni? - Et respondetur quod sic. {Ma per tractar:} tractatus iste super posita materia reuoluitur; {del bene chio ui trouai}. Contrariorum eadem est disciplina: nam, uno eorum cognito, cognoscitur et reliquum. Reperitur in hac silua Cayphas et Christus, et Nero, et Trayanus, et, ut paucis expediam, uitia et uirtutes que in die iuditii in conscientia uentilabuntur. Et sane summum bonum in Christi cruce enituit, dicente Apostolo: *Absit a me gloriari preter quam in cruce Christi*, de quo poeta statim agit dum dicit: {Quando fu al piè dun alto colle giunto}, ubi intelligit de Christo reperto in illa silua perfida Iudeorum.
+
+{Dirò dellaltre cose che uho scorte.} De obscuritate, de asperitate, de fortitudine, de amaritudine siluestris silue, de quibus dixi uobis, iam dixit, et sic duo proponit se dicturum, uidelicet de bonis et malis in silua repertis. Et de malis incipit agere, in uniuersali quando dicit: {Ed ecco, quasi al cominciar dellerta}; in spetie uero, in tertio cantu ubi, incipiens ab uniuersali defectu humane nature, uidelicet a ianua originalis culpe, particulares defectus et culpas hominum subicit, et dicit: {Quiui suspiri, pianti e alti guai}. 
+
+{Ego nescio bene referre quomodo in ipsam ingressus sum,
+Io non so ben ridire comio uentrai.
+tantum eram plenus sonni super illo punto,
+tanto era pien di sonno in su quel punto,
+quod ego ueracem uiam dereliqui.
+che la uerace uia abandonai.}
+
+Secunda particula prime partis, in qua poeta, relicta artificiali narratione, secundum hystoriam ad naturalem reuertitur. Ubi debemus attendere quod uerba hec prolata in persona Dantis uerba sunt Ade prothoplaustri nostri et capitis hominis uiatoris. Ipse primum hanc siluam ingressus est in preuaricatione precepti, et ianuam originalis culpe fundauit omnibus de semine suo futuris.
+
+Dicit ergo: {Io non so ben ridire}, quasi dicat: scio dicere et referre, sed non plene, perfecte et clare. Quo enim pacto ratio, que naturaliter debet in homine tamquam nobilius principari, sensualitati cedat, et ipsi efficiatur obediens, in Adam fuit admirabile, qui paulo ante creatus fuerat cum illa perfectione rationis quam uoluit ille qui in ipsum inspirauit intellectum, ut ipse de se dicit, in trigesimo cantu Purgatorii, per hec uerba: {Questi fu tale nella sua uita noua} - uita, id est anima prebente uitam -{Uirtualmente, chogni abito destro Aurebbe facto in lui mirabil proua}. Amplius raptus usque ad tertius celum, habuit scientiam superinfusam, unde expergefactus, uisa Eua, dixit: *Hec est caro de carne mea* etc.. Quo ergo pacto, ne tristaret uxorem, preuaricatus sit preceptum Domini, consopita in ipso penitus ratione, et ipse nescit dicere, et nos nescimus ymaginari: scimus tamen quod peccauit. Unde ipsum peccatum dictum est quasi pellicatum: nam, relicta marita, id est recta et uera uia, tortuosam et falsam sibi pellicem fecit; quod accidit in plenitudine sonni rationis oblite. comio uentrai: nam, pulsus de ortulo delitiarum in siluam mundi huius, ex ore Altissimi audiuit: *In sudore uultus tui uesceris pane tuo et morte morieris* et reliqua que sunt in sacra Hystoria.
+
+{Tanto era pieno di sonno.} Significatio sonni multiplex est in sacris Licteris, in quibus legitur de sonno uite et de sonno mortis. Et sicut triplex est uita, uidelicet corporalis, spiritualis et eternalis, ita triplex est sonnus. Et primus est uite, qui prouenit ex natura, secundus procedit ex gratia, tertius exurgit ex gloria. De primo ait Dominus in Euangelio: *Dormite iam et requiescite*; de secundo sponsa dicit in Canticis: *Ego dormio et cor meum uigilat*; de tertio dicit Propheta: *In pace in id ipsum dormiam*. Et sicut triplex est sonnus mortis, ita triplex est mors, uidelicet corporalis, spiritualis et eternalis. De sonno mortis corporalis dicit Dominus: *Lazarus amicus noster dormit*; de sonno mortis spiritualis dicit Apostolus: *Surge qui dormis et surge a mortuis et illuminabit te Christus*; de sonno mortis eternalis inquit Psalmista: *Qui dormit non adiciet ut resurgat*. A sonno mortis corporalis resurgunt omnes, a sonno mortis spiritualis resurgunt quidam, a sonno mortis eternalis resurgunt nulli, quoniam *omnes resurgemus, sed non omnes immutabimur*. Beati autem qui habent partem in resurrectione prima, quia in inferno nulla est redemptio, et *ideo non resurgunt inpii in iuditio, neque peccatores in consilio iustorum*. Porro sonnus mortis spiritualis tribus modis contingit: per negligentiam, per ignorantiam et per concupiscentiam. De sonno negligentie Salomon ait: *Usque quo, piger, dormis? Quando resurges? Paululum dormies et paululum dormitabis*; de sonno ignorantie dicit Dauid: *Illumina oculos meos ne unquam obdormiam in morte*; de sonno concupiscentie idem Psalmista testatur: *Dormierunt sonnum suum, et nichil* etc.
+
+De hoc triplici sonno dicit Apostolus: *Hora est iam nos de sonno surgere*, quasi dicat: surgendum est a nobis de sonno negligentie, propter quod addit: *Quia propior est nostra salus, quam cum credimus*. Surgendum nobis est de sonno ignorantie; propter quod subdit: *Quia nox precessit, dies autem appropinquauit*. Surgendum est a nobis de sonno concupiscentie, propter quod dicit: *Non in commessationibus et ebrietatibus* etc., et ideo concludit et interponit ad omnia: *Abiciamus ergo opera tenebrarum* etc.. Homini quippe dictum est: *Sapiens eris, si te ipsum cognoueris*; ignorauit semetipsum Adam quando, ratione in ipso penitus dormiente, quod colligitur per uerbum {pieno}, sensualitati factus est obediens.
+
+Aliqui, locum istum moralizantes, dicunt poetam uti antipophora et intelligere de tacito et imperpendibili ingressu pueri in adolescentiam, de qua Sapiens dicit: *Adolescentia et uoluptas uana sunt*; et rursum: *Tria michi difficilia sunt et quartum est quod penitus ignoro*; et ipsum dicit: *Uiam adolescentis in iuuentute sua*, in qua furtim et quasi imperpendibiliter prolabitur in peccatum. Et licet textus ad hoc inflecti possit, sequentia non respondent; ideo ad generalem preassumpti thematis decurrendum est, relicta etiam naturalis sonni uestigatione que pertinet ad physicum: et Phylosophus librum edidit De sonno et uigilia.
+
+Et aduerte, quia integumentis poeticis sepulcrum obliuionem perpetuam significat, sonnus temporalem; amplius uir rationem, mulier sensualitatem.
+
+{in su quel punto}, quo, gustato cibo uetito, preuaricatus est preceptum, in quo statim aperti sunt oculi eorum qui in statu innocentie, in pulcritudine puritatis, quasi dormiebant: et cognouerunt nuditatem suam, et sibi perizomata de foliis ficuum fecerunt ut tegerent nuditatem suam et pudenda. Et iste tam breuis puntus et instans temporis ianuam originalis culpe fundauit, super qua inscripta sunt illa terribilia uerba: {Per me si ua nella città dolente} etc.; per quam solus Christus non est ingressus et, secundum quorumdam opinionem, Uirgo uirginum gloriosa.
+
+{Chio la uerace uia.} Alia lictera habet: {che la uerace uia}, et erit tunc sensus quod tanta fuit potentia sonni, quod ipse dereliquit uiam ueritatis. Alia lictera habet in sensu quod in derelictione ueracis uie plenitudo sonni interfuerit. Et utraque lictera bona est. Et hanc, supra, rectam uiam nuncupauit, de qua dicit Dominus: *Ego sum uia, ueritas et uita*. Et sane preceptum factum Ade processit ab ordine caritatis, de quo dictum est in precepto: *Dominum Deum tuum adorabis et illi soli seruies*. Uoluit ergo Creator plenus caritate quod homo recognosceret eum in Deum et benefactorem suum, et ipse preuaricando despexit eum, et spernendo factus est rebellis. Uia enim uerax uia intellectus est, cuius obiectum et finis, in quem uertit, ueritas, et ipsa prima et absoluta ueritas, ut alibi dictum est, Deus est. Falsa uia illa est de qua poeta dicit:
+
+{E uolse i passi suoi per uia non uera,
+imagini de ben seguendo false
+che niuna promissione rendono intera.}
+
+Et hoc in cantu XXX secunde ubi, in comento quod edidi super ipsum, uidebis glosam huius primi Inferni.
+
+{abandonai.} Banos Unni barones appellant, et nos Ytali bampnum preceptum superioris quod, sono tube premisso, uoce preconis numptiatur; et eo usque processit, ut exules bannitos nuncupemus, quorum bona fisco banni, id est superioris, applicantur et incorporantur: unde qui spernit preceptum, bona sua bano donare uidetur. 
+
+{Tunc fuit pauescentia unum paucum quieta,
+Allor fu la paura un poco queta,
+que in lacu cordis michi erat perdurata
+che nel laco del cor mera durata
+in nocte quam ego passaui cum tanta pietate.
+la nocte chio passai con tanta pieta.}
+
+Postquam poeta tam gentili quam hebreo populo ostendit Christum Deum et hominem, nunc ponit effectum talis uisionis, scilicet quid inde bone spei utrique populo accesserit.
+
+Et dicit: {Allora,} tempore scilicet quo quotquot receperunt Ihesum pro messia, et quo gentilis populus, qui ambulabat in tenebris et umbra mortis, *uidit lucem magnam*, {fu la paura}, de qua supra satis est dictum, {un poco queta}. Phylosophico utitur temperamento, cum ex toto ab homine redempto pauor non fuerit excussus. Nam species humana per Christi crucem ad statum innocentie in quo creatus est Adam reintegrata non est, set in prelio magno derelicta ut proinde promereretur aureolam, dicente Domino: *Qui me diligit, tollat crucem suam et sequatur me*.
+
+{Che nel laco del core.} Sicut aque hinc inde cadentes in concauum locum lacum faciunt, ita cogitationes multe et diuerse, cadentes in cor hominis, ponunt ipsum, quasi dubitabilium multitudine in corde questionante. Et est pulcer tropus. {mera durata.} Festinabat ad Christum recognoscendo malitiam ydolatrie, et repentine mortis dubitabat aduentum, ne scilicet preoccuparet baptismum.
+
+{La nocte.} Ponit totum pro parte: nam hec nox uere habuit initium, ut asserit poeta in cantu XXX secunde partis, tempore Abrae, quo excepto omnis homo concessit in ydolatriam. Audi Beatricem ibi sic dicentem:
+
+{- Sì tosto come in su la soglia fui
+di mia seconda età e mutai uita,
+questi si tolse ad me, e diessi altrui -.}
+
+De hac nocte Sapientia nobis insinuat per hec uerba: *Dum medium silentium tenerent omnia et nox in suo cursu medium iter perageret, omnipotens sermo tuus, Domine, a regalibus sedibus uenit*.
+
+Quorum uerborum proprietate triplex possumus cogitare silentium: primum in lege nature, secundum in lege Scripture, tertium in lege gratie. Indidit enim Dominus legem naturaliter in mentibus hominum ab ipso creationis exordio, geminum continentem mandatum, alterum affirmatiuum, de quo in Euangelio: *Quecumque uultis ut faciant uobis homines et uos facite illis*; alterum negatiuum, de quo in Tobia: *Quo tibi odis fieri, alii ne facias*. Sed lex ista ab initio siluit quando Cayn interfecit Abel: et sic factum est primum silentium usque ad Moysem, per quem suscitauit Deus testimonia in Iacob et legem posuit in Israel in duabus tabulis, altera continente dilectionem Dei, altera proximi. Sed lex ista siluit ab initio quando populus uitulum conflatilem adorauit: et sic factum est silentium secundum usque ad Christum qui, misertus, legem contulit scribens eam in cordibus hominum digito Dei. Sed lex ista silebit in ultimo cum reuelabitur filius perditionis qui extolletur super omne quod dicitur, aut quod colitur Deus. Et forte iam uero silet, quoniam *superhabundauit iniquitas et refriguit caritas multorum* et uix est qui faciat bonum.
+
+Et sane in prima lege Deus contulit homini posse, in secunda nosse, in tertia uelle: nam in prima contulit potentiam per naturam, in secunda scientiam per Scripturam, in tertia contulit uoluntatem per gratiam. Premisit siquidem Deus naturalem legem, per quam conuinceret trasgressorem nature, qui fortasse excusationem pretendit, dicens: - Cecidi quia stare non potui -. Sed tollitur excusatio, quia per documentum Scripture nouit a malo declinare, sed noluit. Et ideo post utramque legem, tempore scilicet *cum nox culpe medium iter perageret, Omnipotentis sermo uenit*, id est *Uerbum caro factum est*, et contulit legem gratie, ut quod homo poterat per naturam et nouerat per Scripturam, impleret per gratiam.
+
+Igitur, ut uides, Sapientia totum ire tempus suscepit pro nocte una, cuius extremam partem gentilis populus in aduentu Redemptoris tenuit recognoscendo errorem suum. Que nox perdurauit spatio quinque milium ducentorum triginta duorum annorum. Tum *ambulantibus in tenebris* - id est Gentilibus - *et umbra mortis* - id est Ebreis - *ortus est sol iustitie*.
+
+{chio,} species humana in preseruatione seminis Ade, {passai}. *Passaui* scripsi super textum, ut ostenderem uicinitatem lingue florentine ad gramaticam: et sic continuabo, dignitate uocabulorum relegata. Et sane uiatoris peregrinantis more loquitur: transitus siquidem est uia uniuerse carnis redeuntis in cinerem et continuo properantis ad resolutionem. {con tanta pieta,} id est cum tanta difficultate pietanda. Nam hominis miseria, ab antiquo ueteratore delusa, Deum in eterno consilio mouit ad pietatem. Et est pietas in Deo fons clementie et misericordie. Audi orationem Ecclesie: *Deus, cui proprium est misereri semper et parcere, suscipe deprecationes nostras et nos famulos tuos, quos delictorum cathena constringit, miseratio tue pietatis absoluat*. Amplius sancti Ueteris Testamenti compatiebantur gentili populo. 
+
+{Et sicut ille qui cum pulmonis respiratione fatigata
+E come quei che con lena affannata
+egressus extra pelagum ad litus,
+uscito fuor di pelago alla riua,
+se uoluit ad aquam periculosam et respicit.
+si uolge allaqua perigliosa e guata.}
+
+Comparatione aliqua crebro poete utuntur, in quibus inter poetas palma datur Statio. Et est comparatio de natura tropi, quoniam assimilatio est rei ad rem et actus ad actum, pulcritudinis et facilioris intelligentie gratia: nam per scientiam uisibilium, et contingentias, et actus manifestos comparatos ad inuisibilia et spiritualia, ad aliqualem intelligentiam inuisibilium peruenimus, ut hic liquet. Nam, ostenso contingenti actu eius qui procellam exstuantis maris nudus euasit in litore, qui illico ad turbines confragosos se conuertit pauore conterritus, assimilat actui et statui mentis reuerse de naufragio ydolatrie et peccati ad stabilitatem christiane fidei et penitentie uirtutem; que, considerans statum mortis in quo ignorantissime dormiebat, ad considerationem talis status per admirationem sepe conuertitur et in reconsideratione tremit et expauescit.
+
+Potest etiam dici quod hic sit figura que dicitur energia, que est imaginatio que actum rei corporeis oculis subministrat; et dicitur ab en, quod est in, et erge, quod est labor, id est laboriosa ostensio; et ipsa comparatio nota est.
+
+{E come quei,} id est simili modo quo naufragus procellis diu exagitatus, {che con lena}: lenam uulgariter appellamus illam ordinatam cordis refrigerationem que fit uentilatione pulmonis; {affannata}, laborum inculcatione nimium fatigata, ita ut ordinata respiratione uti nequeat; {Uscito fuori di pelago}: pelagum communiter mercatores altum mare uocant; {alla riua}, litus ad quem cum summa conflictatione et labore difficulter applicuit; {Si uolge}, quodam naturali impulsu quo mouemur ad considerationem et inspectionem periculorum magnorum, presertim quos euasimus; {allaqua perigliosa}, in qua ipse difficillima pericula passus est. Et communiter homines in procellis deprehensi et uouent, et iurant nunquam amplius se equori credituros; unde inualuit prouerbium: *Improbe Neptunum accusat qui iterum naufragium facit*. {e guata}, obstupefactus admirans periculum mortis nuper imminentis quod euasit. 
+
+{Sic animus meus, qui aduc fugiebat
+Così lanimo mio, che anchor fuggiua,
+se uoluit retro ad respiciendum passum
+si uolse ad retro ad rimirar lo passo
+qui non reliquit unquam personam uiuentem.
+che non lasciò già mai persona uiua.}
+
+Applicat et coaptat comparationem et similitudinem ad propositum et rem de qua agit proportione mirabili et propria.
+
+{Così lanimo mio.} Alia lictera habet: {la mente mia}. Prima proprius loquitur: nam intellectus humanus, dum consulit, animus uocatur; mens uero suprema uis rationis est et dicitur a mene, quod est defectus, in quos sepe incidit. {Che anchor fuggiua}, licet esset in loco tuto, propter reliquias pauoris: nam qui, persecutoris gladium fugiens, euasit in tuto, pallorem seruat in uultu et tremorem in membris, atque ipsa pauoris impressio etiam dormientem in somnis adoritur.
+
+{Uolsesi ad retro:} conuersio animi ad posteriora, status preteriti consideratio. Naturaliter dici debet retro, sed propositio seu dictio ad apponitur gratia consonantie rithimi, et fit prothesis. {ad rimirare}, oculo consideratiuo quo sepe recogitamus mala que euasimus. Et remiratio est cum admiratione pensitatio. {lo passo:} locum quesiti ubi pondus est questionis que examinatur, amplius huius silue, ubi sunt opera iniquitatis. Et per istum passum omnis qui uenit in lucem oportet quod pertranseat, quia *nemo sine crimine uiuit*; at hic intelligit de statu ydolatrie.
+
+{Che non lasciò} de suo carcere et cathenis euadere originali peccato infectos, {già mai,} subaudi durante tempore ire, uel referas ad morientes in statu ydolatrie: nam iusti Ueteris Testamenti, in Domino morientes, in sinu Habrae descendebant, expectantes Redemptoris aduentum, et ibi nullam nisi damni penam patiebantur, que est carentia uisionis Dei. {persona:} istud nomen de uiatore predicatur qui in statu ydolatrie manens, uiuens secundum extimationem suam, in obseruatione legis sue mortuus est; {uiua:} ille uiuit in uia qui Christo uiuit, quoniam illi beati sunt qui in Domino moriuntur; qui dyabolo uiuit semper mortuus est. 
+
+{Et ecce quasi ad principiare decliuis
+ed ecco quasi al cominciar dellerta
+una parda leuis et prompta multum
+una lonza leggera e presta molto
+que de pilo maculato erat operta.
+che di pelo maculato era coperta.}
+
+Tertia pars principalis in qua, ostenso de reparatione hominis facta per Christum et de statu pugne in quo remansit humana natura ut proinde aureolam promereretur, nunc, post Christi paxionem, sub trium bestiarum figura ostendit que in deordinatione nature, quasi ordinata oppugnacula ex insidiis erumpentia, hominis rectum iter impediunt. Et siquidem libido carnis nimium delicate adolescentiam adoritur, que, sibi indulgens, nimium ardua difficiliaque recusat, hinc in sacris Licteris habemus: *Adolescentia et uoluptas uana sunt*. Unde poeta carnis concupiscentiam in parda figurat: blandum quippe malum est. Succedit huic ambitio, iuuentutis precipuum malum: nam dignitatum culmina per phas et nephas nititur extorquere, et eapropter in sanguinis effusione adeo delectatur, ut etiam a fraterno non abstineat et, quasi leo rugiens, territat omnes. Ceterum, cum senium, depositis uoluptatibus carnis et incalescentibus uitiis iuuentutis calcatis, consueuerit celestia meditari, diabolus, lupino ritu, nocturnis eruptionibus tediosis insultibus debellatur: non quin omni etati astutia diaboli uero officiat, sed presertim nititur contra dies ultimos, in quibus una lacrimola potest ei animam quam possedit longo tempore auferre. Prior igitur libido recentes annos infestat, cui mundi pompa succedit, iuueniles exagitat annos; postremo ueteratoris antiqui astutia, que seniles dies conficit, continuo presto est.
+
+Omnes uero antiqui glosatores dicunt belluas istas tria figurare peccata que communiter uirtutum montem uolentes ascendere impediunt: que uitia sunt radices omnium uitiorum, et emulantur omnibus uirtutibus, omnisque boni inimica sunt. Prima bestia parda uariis operta coloribus est et secundum eos luxuriam figurat, que maxime impedit adolescentes. Secunda leo est, qui superbiam representat et iuuenibus plurimum officit per appetentiam dignitatum; et sicut adolescentis motus ad concupiscentiam carnis inclinant et proni sunt in libidinem, sic iuuenis ad dignitates et status mundanos. Tertia bestia, secundum eos, lupa est, que figurat auaritiam propter eius famem inexaustam; et ipsum uitium maxime senescenti nocet, dicente Ieronimo quod omnia alia uitia cum homine senescunt, sola auaritia iuuenescit. Et ad firmandum hanc eorum sententiam qualitates, mores et naturas dictarum bestiarum similes et conformes dictis tribus uitiis et peccatis inducunt.
+
+Ceterum, cum moralis infernus pro autoris materia proponatur, non minus officere uniuersitati uiatorum uidetur michi inuidia, quam superbia, de qua poeta dicit:
+
+{La meretrice che mai dallospitio
+di Cesare non torse li occhi putti,
+morte comune e delle corti uitio;}
+
+et Oratius satirus:
+
+*Inuidia Siculi non inuenere tirampni
+maius tormentum.*
+
+Et antiquum repetens malum, inuidia Cayn occidit Abel, unde, ut supra dictum est, primum silentium factum est in lege nature; et amplius: *Inuidia dyaboli mors intrauit in mundum*. Multos insuper perdidit accidia, multos ira, multos gula peremit, et singulares et distinctos habent circulos in opere poete, in quibus culpe errantium puniuntur. Unde michi uidetur quod illa oppinio, que uult tales bestias typum carnis, mundi et dyaboli ferre, sit melior et sine contradictione.
+
+{Ed ecco,} quasi dicat: emersis pueritia, in quodam naturali impulsu, qui respicit speciei conseruationem, presto est lasciuia carnis. Similiter et nascenti Ecclesie mollities carnis cepit officere, cum difficile foret ualde assuetis delitiis rigorem penitentie suadere et altissime paupertatis dulcedinem cordibus imprimere. Amplius turpis Nicholaitarum heresis insurrexit, que surgentem Ecclesiam maculauit.
+
+{quasi:} diminutionis est nota, et magis intellectu quam uerbo concipitur. {al cominciare dellerta.} Ertam dicimus procliue et accliue difficile ad scandendum. Hoc possumus moraliter intelligere in incipientibus uirtutum moralium ardua et difficillima conscendere, quibus primum carnis mollities aduersatur. At in preassumpto themate Ecclesie nascentis cunabula intelligemus: hanc in heremo quadraginta dierum ieiunio Christus ostendit superari posse, et magnus Iohannes in deserto, austeritate penitentie, cultum iri et subici posse demostrauit. Post quem Paulus, Antonius, Maccharius, Honorius et alii heremite hanc carnis mollitiem edomari facile posse ostenderunt. Et licet, ut prefatus sum, multi glosatores collem ispidum et accliuem processui moralium uirtutum attribuant, eo quod circa arduum difficileque uersentur, tamen, quia sequentia tali sensui undique undique non respondent, continuatiue de Christo et Ecclesia oportet intelligere, cui conueniunt; cuius uita, in summa paupertate fundata, rigorosi et asperrimi montis huius speciem tenet. Ipse enim Ihesus uolenti uite perfectionem habere persuadet, et dicit: *Uade, et uende omnia que habes, et da pauperibus, et sequere me qui non habeo ubi caput reclinem*.
+
+{Una lonza.} Hanc, ut dixi, pardam ueteres glosatores uitio luxurie tribuunt; quam si petulanti Ueneri solum concedunt, nimium se coartant, at si concupiscentie carnis et oculorum, sane intelligunt. {leggiera.} Qualitatum bestie huius aliquas ponit, primo dicendo quod leuis et facilis est, et adeo quod latino sermone plene explicari non potest. {e presta.} Secunda qualitas pernicitatem et uelociam cum aptitudine seruitii ponit. Que qualitates in oculis Caronis ostenduntur, in quo, secundum paupertatem uisionis mee, figuratur concupiscibilis appetitus; sunt enim carbones igniti, flammam circulariter emictentes: instabilis ignis est, leuis et uelox, et mire tales oculi conueniunt concupiscentie carnis et oculorum, de quibus hic poeta sentire uidetur. {molto:} emphasis est, cum prestantia, et de quibus hic dicit, uelocissima sint.
+
+{Che di pelo.} Ostendit in quo bestie huius uis potentiaque consistat per descriptionem pellis: nam in pilis, uelleribus et capillis, in integumentis poete bona exteriora que dispensationi fortune conceduntur finguntur, et maxime ubi infra agit de uitiis auaritie et prodigalitatis, ubi sic dicit:
+
+{E questi surgeranno del sepolcro
+col pugno chiuso, e questi coi crini mozzi.}
+
+Pili et capilli a nobis preciduntur sine dolore, et sic a sapiente bona fortune, in quibus carnis et oculorum concupiscentia reuoluitur.
+
+{maculato.} Utitur more suo proprietate uerborum: nam, etsi ad licteram pellis parde rotundarum macularum uarietate respersa sit, secundum interiorem intellectum uerba ostendunt quod malus usus exteriorum bonorum maculat animam. Et macule ille circulares sunt propter delectabilium usum in idipsum conuertentium. Igitur pellis maculosa uarietatem delectabilium secundum mollitiem carnis indicat manifeste: quorum pulcritudo et usus hominem allicit et, latenter corripiens eum, domesticus et ciuilis hostis, introrsus inpugnat.
+
+{era coperta.} Caro igitur bellue huius putris sub pelle picta delitescit et, sicut sub insidioso amo esca, occultatur. Hec omnia ad delitiam carnis et concupiscentiam oculorum pertinent: opertum siquidem quod intus latet tegit; bona enim momentanea, caduca et transitoria, propter apparens delectabile in eorum fruitione, exterius malum quod introrsus habent ascondunt. 
+
+{Tempus erat principii matutini
+Tempo era del principio del matino
+et sol ascendebat sursum cum illis stellis,
+e il sol montaua su con quelle stelle,
+que erant secum quando amor diuinus
+cherano con lui, quando lamor diuino
+mouit primo illas res pulcras
+mosse da prima quelle cose belle,
+ita quod ad bene sperandum michi erat causa
+sì che a bene sperare mera cagione
+illius fere ad placidam pellem
+di quella fera alla gaietta pelle
+............................
+lora del tempo e la dolce stagione.}
+
+Ecce, poeta inuenit bestiam importunam que ipsum sepe ad inferiora deuoluebat. Nunc ostendit cuius auxilio ipsam superauerit, uel spem fecerit superandi. Et utitur cronographia, que descriptio temporis est et figura locutionis que per temporis descriptionem que in tempore facta sunt intelligit, et per ipsum tempus bonum quod ei assimilatur. Per ipsum quippe significatur aduentus Christi tempus et initium Ecclesie primitiue.
+
+Et dicit: {Tempo era}. Hinc collige de quo tempore poeta intendit: {del principio del matino}. Ut supra dictum est, poeta sub noctis unius decursu totum ire tempus expressit usque ad incarnationem Uerbi Dei: tunc cepit aurora Dei, et presertim cum cepit predicare et miraculis ostendere deytatem. Nam, facta conuersione aque in uinum, Iohannem euangelistam, uirginem de nuptiis , uocauit in disciplinam, et ei et aliis qui secuti sunt eum artissimam paupertatem docuit obseruare, et carnis tenere munditiam. Tandem humilitatis et obedientie uirtutem, ferendo lignum crucis in humeris et patiendo in ipso clauis affigi, pie uolentibus ipsum sequi mostrauit. Tandem, celebrato misterio paxionis, discipulos suos per totum orbem disseminauit ut ostenderent hominem crucifixum Deum: et factum est ut per eos *populus qui ambulabat in tenebris uideret lucem magnam*. Bene ergo post noctem ignorantie tenebrosam hora matutina erumperet in lucem!
+
+{E l sole.} Ut in preambulis dixi, speculator operis huius ad temporum descriptiones et introductiones solerter aduertere debet, cum sub ipsis multa lateat allegoria. Sol materialis inter uisibiles creaturas multum habet de similitudine Creatoris: fons enim luminis est radius eius; totum implens mundum, ad ipso non recedit, et cum utroque simul calor procedit, ut iam dictum est; unde solem semper pro Christo in figuram recipimus. Et hic expedit considerare quod ante hominis creationem creatus est sol in signo Arietis, et equinoctium cum uere initium habuit. Sole existente in Ariete, Uirgo gloriosa de Spiritu sancto filium Dei concepit, et, ut fertur, in reuolutione annorum eadem die agnus Dei passus est, figuratus in agno pascali per Moysem iusso festiuanter comedi. Consilia Dei in tantis misteriis quis enarrabit? Minor mundus homo est, in cuius creatione et reparatione, et figure et figurata pie et misericorditer precesserunt.
+
+{montaua su:} a monte hoc uerbum deriuatur, quem de inferiori loco ascendimus. Alia lictera habet {saliua}, et utraque bona, sed hec pulcrior. Ponit igitur Arietis signum pro ascendente mundi in creatione sua: nam lux, peragens solis offitium ante solis creationem, cum Arietis signo de orizontis aspectu surgebat in linea equatoris. {con quelle stelle.} Ad licteram intelligi textus potest, sed anagogice per solem Christum intelligimus, per stellas apostolos in Ecclesia primitiua, qui, repleti lumine solis, id est doctrina Christi, et igne sancti Spiritus inflammati, mundum ad credendum Christum crucifixum uerum et summum Deum perduxerunt.
+
+{Cherano con lui.} Quomodo ad licteram intelligi potest quin ante solis creationem creatum sit firmamentum cum syderibus suis? Respondetur quod totum illud tempus sex dierum pro unico accipitur, dicente Scriptura: *Qui creauit omnia simul, manet in eternum*; uel quia sic erant ut producta sunt instante sempiternitatis et predestinationis archano, dicente Euangelista: *Quod factum est, in ipso uita erat*.
+
+{quando lamor diuino,} de quo Genesis primo: *Et Spiritus Domini ferebatur super aquas*; et ipse nexus est inter Patrem et Filium, pariter ab utroque procedens; et, secundum hoc, amor per h scribi debet hamor, cum formetur ab hamo. {Mosse,} sancto cooperante Spiritu, qui stabilis manens cum Patre et Filio dat cuncta moueri. Et hic queri posset cur Deus non fecerit mundum iam sunt centum milia annorum; similiter cur numerosioribus sideribus hemisperium nostrum ornauerit, quam oppositum; similiter cur ab oriente in occidens celum iusserit regirari, non e contrario; similiter cur unum solum mundum fecerit et non plures, et cur ipsum non maioris neque minoris continentie; similiter cur tali numero, et non minori neque ampliori, creauerit angelos similes. Et respondetur quod iste questiones empyrie sunt, id est diuine, soli Deo note, de quibus intellectus creatus, sine Dei reuelatione, rationem reddere non potest. {da prima:} unde Genesis primo scriptum est: *In principio creauit Deus celum et teram*, quod naturales phylosophi negant. {quelle cose belle:} motores, celum, sydera, planetas et elementa.
+
+{Sì che a bene.} Concludit quid eum fecerit bone spei ad uictoriam contra pardam, quod anagogice debet intelligi ut supra dictum est. {sperare:} spes est quedam animi certitudo de futuro bono; {mera cagione:} causam prebebat, et quid statim infra dicit.
+
+{Di quella fera.} Audi quid de amore uenereo dicat Guido de Caualcantibus de Florentia in quadam sua cantilena in qua mirabiliter et physice de amore tractauit, et incipit:
+
+{Donna mi prega, perchio uoglio dire
+duno accidente, chè souente fero
+ed è sì altero, chè chiamato amore}.
+
+De hac fera poeta loquitur infra cantu sedecimo sic:
+
+{Io aueua una corda intorno cincta;
+e con essa pensai alcuna uolta
+prender la lonza alla pelle dipinta}.
+
+Fere omnium animalium pulcritudo in pelle est. Homerus cyprigenam Uenerem, scilicet petulantem, zona parde subcintam figurat, et Paridem huius animalis pelle fingit indutum: quicquid enim ad delectabile secundum carnem trahit, sub pellis huius picturata uarietate uelatur.
+
+{alla gaietta pelle.} Gaium dicimus quid letum et aspectu placidum et amenum mouens in delectabile per concupiscentiam oculorum. Unde hoc nomine pro homine bono romana antiquitas utebatur, ut patuit in Gaio Iulio Cesare et in Gaio Mario.
+
+{Lora del tempo,} in qua precursor Domini, more rugientis leonis, clamauit in deserto penitentie rigorem tempus suum habere, et exemplo docuit penitentiam obseruari. Et Christus et eius discipuli summam paupertatem profexi sunt, et lasciuientis carnis mollitiem posse superari ostenderunt. {e la dolce stagione,} scilicet ueris, propter temperiem aeris: tunc enim germinantia germinant et pullulantia pullulant; tunc arbores, que yemis rigore quasi mortue speciem decoris perdiderant, turgescere incipiunt et frondes emictere, et aues, quarum species algidum frigus obriguerat, solari incalescentes radio, amoris carmina modulare incipiunt. Yems mistice tempus indicat ire, frigus uero fugam caritatis; uer tempus gratie, quo cepit humana natura, suco uitali resumpto, turgescere, frondescere et florere. Similiter alia que supra dicta sunt assimilare potes. 
+
+{Et unius lupe que omnium gulositatum
+E duna lupa che di tutte brame
+uidebatur honusta in sua macredine,
+semblaua carca nella sua magrezza,
+et multas gentes fecit iam uiuere tristes.
+e molte genti fe già uiuere grame,
+ista michi porressit tantum grauedinis
+questa mi porse tanto di grauezza
+cum pauore qui exibat de suo aspectu,
+con la paura che uscia di sua uista,
+quod ego perdidi spem altitudinis.
+che io perdei la speranza dellaltezza.}
+
+Ecce, ut supra dictum, tertium impedimentum uiatori homini occurrens in itinere suo, pro quo mouemur in oratione dominica orare ad Patrem et dicere: *Et ne nos inducas in temptationem, sed libera nos a malo*. Oramus ne nos inducat in bellum cum astutia dyaboli, que talis est, quod ei fragilitas humana sine Dei auxilio resistere non possit, aut, si induxerit, oramus ut nos liberet. Et, cum sit tante potentie, admirabile est quod fortitudo unius muliercule superet eum, dicente Gregorio in Moralibus: *Debilis est hostis qui non potest uincere nisi uolentem*, sed hoc procedit a gratia Dei. Post triumphum Christi, diabolus prostratus, Ecclesiam iam surgentem de gentili populo, ut dictum est, cepit cum carnis mollitia debellare; et, cum parum proficeret, decem crudelissimis persecutionibus imperatorum propemodum confecit. Tandem, cum martirum uirtute infime cresceret, suscitauit Arrium, Sabellium et alios heresiarcas qui in fide Christi errores disseminauerunt; quibus superatis peximum omnium Amahomet scismaticum noue legis introductione contra pietatem legis euangelice forti prelio armauit, cuius dyabolicum opus adhuc maiorem mundi partem in peximo tenet errore.
+
+Siue igitur uelimus unicuique uiatori carnem, mundum et dyabolum officere, siue Ecclesie, pro dyabolo auctor in processu lictere lupam introducit. Inpugnantes hanc sententiam textu autoris utuntur - nam, ubi in Purgatorio agit de uitio auaritie, dicit {Maledetta sie tu, antica lupa} etc. -, non aduertentes quod in cantu UII huius prime autor Plutonem, secundum Gentilium apologos deum Herebi, lupum appellat. Similiter antiquus ueterator in serpente figuratur, et serpens eneus, in heremo exaltatus in ligno, Christi seruat ymaginem, Leo de tribu Iuda Christus est, et sanctus Petrus in sua canonica dyabolum leoni assimilat, dicens: *Quoniam aduersarius uester dyabolus, tamquam leo rugiens, circuit querens quem deuoret*. Naturalis hostis lupus est pecudum, ita ut, si de uisceribus lupi cordule fiant et similiter ouium, et super istrumento musico apponantur, nunquam possunt ad consonantiam temperari; et si nocte caulas lupus fuerit ingressus, si mille ibi pecudes essent, occidit omnes: et scimus oues a Christo pastore bono Petro apostolo, quem suum uicarium relinquebat, tenerrime commendatas. Hinc apte poni in loco isto lupam pro singulari aduersario humane nature michi placet.
+
+{E di una lupa,} quam in sequenti cantu auctor mortem appellat, eamque auctorem nostrum super litore fluminis asserit debellare, hoc est super receptione baptismatis, ratione qua dicat uirginem parere impossibile et hominem crucifixum Deum fore. Unde cathecuminus ascendit usque ad flumen Lethes, ubi a comitissa Mathilda baptizatur. Et notabiliter femineo nomine Sathan appellat, tum quia, ut dictum est, non potest uincere nisi uolentem, tum quia de muliere scribitur: *Non est astutia super astutiam serpentis, neque malitia super malitiam mulieris*.
+
+{di tucte:} emphasis est, id est nimia ueritatis expressio, ut in Terentio: *Dauus et ipsum scelus*. {brame.} Brama est ferinus appetitus ex diuturna fame proueniens et quasi rabidus. Et ista bestia, ieiunium timens, amplius uento pascitur, id est uentosis hominibus insidiatur in nocte itineri, et hominem, si fuerit assurectus, adoritur et, si uicerit, occidit eum et carne humana pascitur. Tales appetitus periculosissimi sunt, et hii figurant demones altissima ingenia superantes. Lupus solo contuitu uocem adimit, ut probatur in gentili religione.
+
+{Semblaua.} Gallicum ydioma est, latine similabat. Nec mirum si Tusci plurimis habundant exteris uocabulis, presertim Florentini qui, per totum mundum discurrentes, sibi in quibusque uiculis colonias faciunt. Ceterum, propter pontificatum et imperium multi aduenientes de longinquis partibus, quedam nomina reliquerunt. Amplius latine lingue exponitores multa uocabula, tum ex greca lingua, tum ex aliis, cum latina commiscentes, nomina noua composuerunt, ut calomagna, nomen inditum optimo pomo, quod sonat calo grece bonum, et magnum latine, id est bonum et magnum, Similiter giorno, geos grece, latine terra, et orno latinum: dictum sic quia dies est ornatus terre. Sufficiant hec pauca diligentioribus studiis tetigisse. carca. Carica sermone caldaico, siue syro, latine salmaria sonat: nam simul ueniunt ex India multi cameli honerati mercaturis. Unde sonat quod ista fera lupa supra uires honerata uidebatur desiderio et rabie nocendi.
+
+{nella sua magrezza.} Macredo aliquando cibi penuria causatur; aliquando ab indigestione, uel mala digestione, ut apparet in habentibus caninum appetitum; aliquando ab anime tristitia et malenconia, ut ibi: *Spiritus uero tristis, ossa*; aliquando a cibi prauitate, ut patet in muscipula comedente lacertas; aliquando ex defectu stomaci; aliquando ex costellatione; aliquando a complexione: quere a phisicis. Nobis sufficiat quod comedit peccatum, quod est ipsum nichil, dicente Euangelista: *Et sine ipso factum est nichil*.
+
+{E molta gente.} Alia lictera habet: {e molti Genti}, et in idem recidit: nam gentiliter uiuentes sunt cibus demonum. fe già uiuere. Large sume, cum uita peccatoris mors sit, dicente Psalmista: *Quoniam non est in morte qui memor sit tui*, id est in statu peccati qui memor sit tui. grame. Tropus est usitatus Ligurum lingua. Gramen siquidem erba est nociua, infructuosa, depauperans pingue solum et sata corrumpens: serpit enim per uentrem terre et occupat totum. Sic tristis et miser similis gramini corrumpenti terram. 
+
+{Questa,} aliis duabus bestiis uirtutum moralium cultu superatis, mi porse tanto di grauezza, scilicet ingenio, natura sua rerum naturalium causas uestiganti, {Con la paura.} Pauor est costernatio mentis et exaltatio istanti et inreparabili malo, etiam secundum opinionem. Unde cor tremit et fortius pulsitat, et sanguis et spirituales uirtutes, ad cordis suffragium properantes, pallorem relinquunt in facie et tremorem in membris. {che uscia di sua uista}: pulcre, si ad intellectualem uisionem referas! Magnus phylosophus est dyabolus, et ipse alibi dicit: {- Tu non pensaui chio loico fossi -}.
+
+Sepe alta et utilia sanctorum doctorum fidei christiane uerba repetere, maxime ubi expedit ut hic, non puto uituperabile. Ecce, uenerat gentilis populus ad flumina baptismatis, ut supra dixi, et quid dyabolus ageret, audi Aurelium Augustinum dicentem: *Quid illud fuit quod Iudeis sensum abstulit et sapientum mundi corda turbauit, nisi crux Filii, que sapientiam euanescere prudentum, et israeliticam fecit caligare doctrinam omnem? Namque sensum humane mentis excessit diuini altitudo consilii, cum *placuit Domino per stultitiam predicationis saluos facere credentes*, ut mirabilior fieret constantia Dei ex difficultate credendi. Impossibile quippe uidebatur omnino recipere quod creatorem omnium creaturarum in substantia ueri hominis intemerata uirgo peperisset, et quod, equalis Patri, Filius Dei, qui impleret omnia et contineret uniuersa, furentium manibus comprendi, in quorum iudicio condempnari, et post dedecora illusionum cruci se permisisset affigi*, et reliqua.
+
+Uisio ergo dyaboli, armata phisicis rationibus, uidebatur inconuincibilis: intellectus siquidem angelicus, natura acutissimus est et humano longe celsior, cum humanus immixtus sit sensibus. Amplius dyabolicus intellectus memorie perpetue est, et in praticis expertissimus et uigilantissimus; et sicut spiritus Dei in rectam piamque scientiam sancta introducit ingenia, ita spiritus nequam praua ingenia in pertinacissimos errores impellit.
+
+{Chio perdei la speranza dellaltezza,} quoniam in fundamento simplicitatis fidei spes mea surgebat, qua Christum Deum putabam et summum bonum quod phylosophorum scole diligentissima uestigatione querebant. 
+
+{Interim dum ego ruinabam in inferiorem locum,
+Mentre chio ruinaua in basso loco,
+ante oculos michi se obtulit
+dinanzi alli occhi mi si fu offerto
+talis qui per longum silentium uidebatur raucus.
+chi per lungo silentio parea fioco.
+Quando uidi istum in grandi deserto,
+Quando uidi costui nel gran deserto,
+- Miserere mei - clamaui ego ipsi,
+- Miserere di me - gridai io lui,
+- quisquis tu sis, uel umbra uel homo certus -.
+- chiunque tu sii, o ombra o homo certo -.}
+
+Hic est secunda pars principalis huius primi cantus, in qua poeta agit de subsidio insperato contra certamina bestiarum, quod illi de foris aduenit; in qua de sex agit, de quibus supra in diuisione capituli dictum est. Et circa locum istum, multis oblicteratis que allegorice dici possent cumularique, quod de me est dicam.
+
+{Mentre:} istud interim, seu donec, ostendit quod nondum uenerat in profundum, de quo dictum est: *Peccator, cum uenerit in profundum peccatorum contempnit*. {chio ruinaua.} Alia lictera habet {ritornaua} et potest sustineri; prima tamen melior est et propinquior atque aptior intentioni auctoris, et comparat ruine statum relabentium in peccatum: astutia temptatoris fundamenta siquidem turis cuniculis subterraneis paulatim frangit usque quo in ruinam compellit. {in basso loco.} Locus uitiorum et ignorantie uere bassus, id est infimus, est, presertim error sui ipsius, quo nullus altius dici potest.
+
+{Dinanzi agli occhi.} Uiatori ingenio duo sunt oculi, quorum dester bonum, sinister uero malum considerat; et rursum, dester uiam moralium uirtutum, sinister uiam uitiorum, que uere sinistra est. Amplius dester moralem considerat phylosophiam, qua docemur bene uiuere, qua dirigimur ad iustificationes; sinister naturalem: que, quia reuelate scientie contradicit, in qua est notio ueritatis, quod maxime querit intellectus humanus, sinister merito dici potest. Genesis, principium scientie reuelate, nedum a phylosopho recipiatur, sed deridetur: sane tempore Auerroys publicata est translatio Yeronimi sacrarum Licterarum de ebreo in latinum; quam cum legisset Auerroys, loquendo de Moyse ait: - Bene locutus est rusticus ille; sed ratione non probauit -. Naturali ratione Dantes, hoc est humanum ingenium, et Uirgilius, hoc est humana ratio et intellectus agens in effectu, idem sunt, ut ostensum est in preambulis: duo scilicet rationalis anime operatiua principia. Operatiue uirtutis actus est causas querere, quod spectat ad ingenium; rationis est elicere ex collatis causis ueritatem. Unde semper ante oculos ingenii ratio est; sed que studio et diligentia phylosophorum et poetarum in scriptis posita est, et ideo sibi surgit, quasi de foris de nouo adueniret.
+
+{mi si fu offerto:} prosopopeia est, seu etopeia, que species est prosopopeie; et est introductio alicuius ad loquendum, et dicitur prosopopeia a prosopo, quod est persona, et poio-pois quod est fingo-fingis. Et est confirmatio, seu conformatio noue persone, etiam si res inanimata introducatur ad loquendum, ut illa: *Nux ego iuncta uie cum sim sine crimine uite*. Ceterum, ubi sermo ad rem inanimatam dirigitur, potius erit apostropha, ut: *O lapis*.
+
+{Chi per lungo silentio,} id est talis qui. Et aduerte: quomodo dici possit Maronem tanto tempore sub silentio latuisse, quandoquidem Seruius et Donatus et multi alii uiri eruditissimi ipsum commentauerint? Respondetur tales sensum allegoricum nequaquam plenarie tetigisse, quod plene noster poeta fecit. {parea fioco:} pulcre et apte! Nam raucus, an aliquid de prope exauditur, a longe minime: de prope et in fronte, hystoria et licteralis sensus adest; in longinquo, allegorica intellectio reperitur in phylosophis. Maronis sensus nobilior ante nostrum poetam siluit; qui ostendit Uirgilium ignoranter, dum ageret de Augusto, quedam fidei christiane secreta uaticinasse misteria. Unde in uigesimo primo Purgatorii Statius dicit:
+
+{- Al mio ardore fur seme le fauille,
+che mi scaldar, della diuina fiamma
+onde sono alluminati più di mille -;}
+
+et rursum:
+
+{Ed egli a lui: - Tu prima minuiasti
+uerso Parnaso a bere nelle sue grotte
+e poscia appresso Dio mi alluminasti -} etc.
+
+Et sane dictum mirabile uidetur, quod altissima Maronis misteria usque ad huius poete tempora, quasi uisui longissima, nondum oculo intellectus apprehensa sint, neque ingenii uiribus excogitata, uel de profundo suo in faciem ducta. 
+
+{Respondit michi: - Non homo, homo iam fui,
+Risposemi: - Non homo, homo già fui,
+et parentes mei, fuere longobardi
+e li parenti miei furon lombardi
+et mantuani per patriam ambo et duo.
+e mantouani per patria ambo e dui.
+Natus sum sub Iulio, quanquam fuissem tarde,
+Nacqui sub Iulio, anchor che fosse tardi,
+et uissi Rome sub bono Augusto,
+e uissi ad Roma socto il buono Augusto,
+tempore deorum falsorum et mendacium.
+al tempo delli dei falsi e bugiardi.
+Poeta fui, et cecini de illo iusto
+Poeta fui, et cantai di quel giusto
+filio Anchisis qui uenit de Troya
+figliuolo dAnchise che uenne di Troya,
+postquam superbus Ylion fuit combustus -.
+poi che l superbo Ylion fu combusto -.}
+
+Alia lictera habet: {Ed egli a me}, et tunc subauditur respondit; et utraque bona. Et aduerte quod, quotiens poeta perifrasi, id est circumlocutione, utitur, semper sub ea aliquid singulare misticum ascondit; quare diligentissime animaduertende sunt. Et sane Uirgilius prius ad interrogata de persone qualitate respondet, deinde per quinque signa se manifestat sine proprii nominis prolatione.
+
+Et dicit: {Resposemi: - Non homo, homo già fui -}. In istis tribus ternariis poeta, ut dictum est, perifrasi utitur; et Boetius in principio: *Pene caput tristis merserat hora meum*; tristis enim hora mors dicitur. Et fit circumlocutio aut causa ornatus, aut causa deuitande turpitudinis, aut causa amplioris significati; et dicitur a peri, quod est circum, et frasis, quod est locutio. Dubitatur tamen cui colori conrespondeat: nam penes Ciceronem tres propemodum similes sunt colores, uidelicet circuitio, translatio et significatio. Circuitio est cum rem aliquam circumscribimus, ut animal rationale, id est homo, et tempus tenebrosum, id est nox. Translatione utimur multis modis, sed inter cetera hec est translatio, ut dicit Cicero: *Mater tua cotidianis nuptiis gaudet*, et talis est circumscriptio meretricis. Significatio est cum loco nominis circumscriptio ponitur, ut: Sophronisci filius me docuit, id est Socrates. Ad hec dicimus quod periphrasis idem est quod circumlocutio, uel circuitio. Si tamen talis circumscriptio fiat causa derisionis, dicitur significatio et non periphrasis. Item potest contineri sub traslatione, si sit ibi transumptio.
+
+Amplius in uersibus istis quam plures figure concurrunt: nam est in ipsis sinatrismos, id est congregatio, et fit quando multa sub una colligimus narratione; est et lepthologia, que fit quando res singule subtiliter inducuntur; est et ausesis, que interpretatur amplificatio; est et epytrocasmos, id est prolixe sententie breuis explicatio; est liptote, que fit cum minus dicimus et plus intelligimus, et conuenit cum colore qui dicitur diminutio, ut: iste non parum legit, et non nullus homo legit, id est aliquis homo legit; eique contradicit yperbole, cum plus dicitur et minus intelligitur. Hec pauca hic pro toto opere dicta sufficiant.
+
+Et ueniamus ad textum, qui in sui principio ad petita respondet, et dicit quod fuit homo, sed non est: relinquitur ergo quod sit umbra hominis. Cuius intellectus interior subtilis est, et fundatur super textu Phylosophi, qui dicit *Qui iubet principari rationem, iubet principari Deum et leges; qui adicit et hominem, adicit et bestiam*, intelligendo pro homine sensualitatem et concupiscentiam carnis et oculorum: unde Caron, licet demon appelletur, tamen in humana effigie figuratur. Fundatur super textu Oratii, qui dicit in Odis:
+
+*Ubi Martius Tullus et Ancus,
+puluis et umbra sumus,*
+
+intelligendo pro umbra rationalem animam. Umbra siquidem in integumentis semper accipitur pro ymagine ueritatis: unde anime a corpore separate, licet corpore careant, tamen ferunt hominis ymaginem in umbra. Unde alibi poeta dicit: {Pur che la terra che perde ombra spiri} etc.: et ista Christus fuit, qui est ipsa ueritas. Phylosophi habuerunt ymaginem ueritatis; unde in trigesimo secunde partis poeta de phylosopho dicit:
+
+*Ymagini di bene seguendo false,
+che niuna promissione rendono intera*.
+
+Et in eodem capitulo uidetur uelle sentire quod homo, relicto cultu ueri Dei, similis factus sit iumento: quod patet in eo quod Semiramis, in qua sensualitas figuratur, legem tulit quod unicuique liceret in uenere quod liberet. Pietas tamen, compatiens ignorantie hominis uiatoris, excitauit ingenia phylosophorum ad inuentionem moralium uirtutum, ut ipse noster poeta intelligere uidetur, dum dicit:
+
+*Coloro che ragionando andaro al fondo,
+saccorser desta innata libertate;
+però moralità lasciaro al mondo;*
+
+ut de Aristotile constat in Ethicis. Ex preassumptis concludere possumus quod ante inuentionem moralium uirtutum homo, sequendo propria paxiones homo fuit sensualiter uiuens, sequendo concupiscentiam carnis et oculorum; post inuentiones uirtutum, uiuendo secundum spiritum et rationem, factus est umbra hominis in sapientibus mundi, id est ymago ueritatis.
+
+Et sic, meo uidere, propter sequentium uerborum consonantiam textum poete intelligi debet; licet etiam, et fortasse non male, dicere possimus quod Adam in statu innocentie fuerit homo certus et perfectus, post peccatum uero remanserit hominis umbra.
+
+{E li parenti miei furon lombardi.} Artificiose procedit, et incipit ante omnia ab habitu et gestu grecorum phylosophorum qui, spernentes exteriora bona, barbam et capillos nutriebant, et in crinibus dispensationem temporalium bonorum, secundum praticum intellectum, recipiebant, non se priuantes ex toto hominis fortuna, quoniam dicit Phylosophus: *Non enim natura hominis per se sufficiens ad speculari, sed oportet corpus sanum esse et habere cibum et ceterum famulatum*. In barbe longitudine, quoniam in ipsa discretio sexus est, subtiles et longe tempore excogitatas rationes, secundum intellectum speculatiuum, sumebant; unde in primo cantu secunde cantice poeta noster, inducendo in Cattone romano ymaginem honesti boni, sic ait:
+
+*La barba lunga e di pel bianco mixta
+auea, e i capelli il simigliante,
+de quali cadeua al petto doppia lista,*
+
+in albo pilo figurando antiquorum opiniones receptas in scolis phylosophie, in nigris modernas. Longobardi antiquitus a quodam diuinatore nomine Godan dicti sunt Longibardi, et ab isto uocabulo poeta sumit gestum phylosophorum. Parentes Poete fuerunt Uirgilius, quidam optimus lutifigulus, et Maya; que nomina, licet ad phylophorum inuenta coaptari possint, proprius tamen ad poesim, quamquam ad bonum et perfectum poetam spectet omnis phylosophie plenam habere notitiam. Maia una de Pliadibus fuit et mater Mercurii, cui datur eloquentie laus, sicut et Baco: nam sydus eius eloquentiam infundit. Fictio ad Apollinem spectare uidetur, et ad ipsum reduci potest opus figuli. Et sane poetarum doctrina debet esse delectabilis et repleta sapientia, dicente Oratio: *Nam prodesse uolunt et delectare poete*.
+
+Uel in Maia mathesis longa figuratur, in Uirgilio lutifigulo inuentio hominis secundum intellectum, ut infra dicetur.
+
+{E manthouani per patria ambo e dui.} Ambo et duo uerborum inculcatio est; tamen ambo, quia conueniunt phylosophi et poete, duo uero, quia sunt scientie separate. Et per quinque signa Uirgilius autori se manifestat: et primo per locum natiuitatis, quia mantuanus, que est ciuitas Lombardie; secundo per tempus quo natus est, quia sub Iulii Cesaris dominio, cui tunc per senatum decreta erat utraque Gallia; tertio per locum ubi studuit et uixit, quia Rome; quarto per offitium quod sibi suo studio et diligentia comparauit, quia poeta. Sed quia Maronis tempore multi insignes claruerunt Rome, inter quos Ouidius, Arpinas et Oratius uenusinus, quintum subnectit signum, uidelicet: ipse fuit qui cecinit de Enea. Resumpto primo signo circumlocutionis, scire debemus quod mathesis breuiter pronumptiata scientiarum complexum notat erga totum quod homo secundum propria naturalia sui ingenii potuit inuenire; si uero pronuntietur longo yatu, omnem scientiam magie comprendit; unde uersus dicit: *Scire facit mathesis, sed diuinare mathesis*.
+
+Et ne repetamus quod dicturi sumus suo loco de Mantho filia Tyresie, que locum elegit ubi ciuitas Manthue condita est, sufficiat hic breuiter dicere quod poeta uult de arte nigromantie multa principia naturalis phylosophie manasse. Fertur autem quod Zoroastres, rex Battrianorum, inuenerit nigromanziam, et ipsum eumdem uigintimilia uersuum in scriptis reliquisse. Unde dictus est Hermes triplex, rex, phylosophus et propheta; et Phylosophus Hermetem *patrem phylosophorum* appellat. Ceterum in nominis prolatione uulgariter facta, poeta tacite contra mundanam inuehit sapientiam, quam uanam appellat: Mantho uana. Et iuxta intellectum talem, Mayam pro scientia nigromantie que femina est, et figulum pro hominis inuento poterimus ponere. 
+
+{Nacqui sub Iulio anchor che fosse tardi.} Secundum Seruium et Donatum et alios commentatores Uirgilii, ipse Maro natus est in comitatu Mantue in uico Andes, cui hodie dicitur Piectola, Marco Crasso et Pompeo Magno consulibus. Sanctus Gregorius in Moralibus dicit quod quoties licteralis intentio substineri non potest, quod tunc ad allegoricum sensum decurrendum est. Hoc uere ad licteram sustineri non potest, ut uides, licet quidam uoluerit quod per idem tempus, quo predicti consulatum tenebant, Iulio Cesari utramque Galliam senatusconsulto fore decretam et, ut sic, natum fore sub Cesare. Uerum, uolendo sensum allegoricum ponere, Cesar ui bellorum sibi orbem terrarum subegit: unde imperium Cesaris uiolentum transfertur ad imperium dyaboli deceptiuum. Et huic sensui bene conuenit quod phylosophie reperitio tarde fuit, cum omnium Grecorum primus Tales Milesius ceperit naturalia uestigare, qui floruit tempore quarte etatis, que cepit a Dauid anno quadringentesimo septuagesimo secundo; tempore etatis quinte, que cepit a trasmigratione septuagesimo secundo, floruit Pictagoras, et centesimo et quinquagesimo primo, floruit Ypocras, Democritus et Socrates, magister Platonis. Tarde igitur a discursu annorum mundi nata est phylosophia.
+
+{E uissi ad Roma.} Inuentio scientiarum diligentie Grecorum datur; earum uero perfectio et expolitio latino acumini, romano presertim, quod inuenta Grecorum meliora fecit. Uiuere scientiarum est ipsarum exercitium.
+
+{socto il bono Augusto,} sub quo armorum tumultus, clauso Iani templo, longo tempore conquieuit, et scientiarum studia plurimum uiguerunt. Multi enim insignes phylosophi, hystoriographi, poete et rectores claruerunt per eos dies: nam in eius initio Cicero et Marcus Uarro, doctissimus romanorum, floruerunt; Mecenas, et Uirgilius, et Oratius, et Ouidius, et Tucca, et Uaro insignes celebrantur. Tunc natus est Christus, qui *stultam fecit sapientiam huius mundi*; unde bene fingitur decessisse Maronem.
+
+{Al tempo delli dei falsi,} et, sicut dixi, principante perditionis auctore, qui pro Deo a gentili stultitia uoluit adorari. Et est falsitas immutatio ueritatis tum facto, tum dicto decipiendi intentione. {e bugiardi,} quoniam, ueritatis ex toto inimici, uerum proferre non possunt. Et inter falsitatem et mendacium hoc distat: quod mendacium est sermo fictitius et contra mentem proferentis, illudendi uel fallendi gratia conceptus, menda macula est; falsitas est colorata immutatio ueritatis in dicto uel facto. 
+
+{Poeta fui.} Circa hoc quidam de tribus agunt: et primo querunt unde tale nomen aduenerit, secundo quale sit poete officium, et quid promeruerit honoris. Circa primum, contra poesim obloquentes dixerunt tale nomen deriuasse ab antiquo uerbo poio-pois, quod tantum apud gramaticos sonat, quantum fingo-fingis. Et fingo plura recipit significata, quia aliquando stat pro componere, aliquando stat pro ornare, aliquando pro mentiri, aliquando pro altero signo. Qui inuidia poesim uilificare nituntur, dicunt a mentiri nomen poete inditum fore, quasi poetare et mentiri sit idem, dicentes poetas Platonis sententia de urbibus fore pellendos. Rursum allegant quod scribit Yeronimus ad Damasium papam, dicens: *Carmina poetarum sunt cibus demonum*. Adiciunt uerba Phylosophie ad Boetium, ubi dicit: *Quis - inquit - has scenicas meretriculas ad hunc egrum permisit accedere, que dolores eius non modo ullis remediis fouerent, uerum dulcibus insuper alerent uenenis?*.
+
+Circa hec scire debemus quod, postquam Grecorum antiqui animaduerterunt, ordinato celorum motu et temporum uicissitudine atque aliis euidentissimis argumentis, unum fore qui ratione perpetua predicta ordinaret, talem Deum et Dominum uocauerunt, eique templa et sacerdotes ordinauerunt, et sacra fieri constituerunt in quibus laudes tali deo conuenientes et deprecationes fieri deberent; et, cum inconueniens esse decernerent uerbis uulgaribus et communibus exorari, elegerunt qui tali Deo digna uerba proferrent, quos sacerdotes appellauerunt. Et quia oportebat in talibus uerbis altissima misteria diuinitatis includere, elegerunt sapientes qui ea componerent uelate, ne eorum notitia uulgo ignaro sordesceret. Qui modus loquendi exquisitus apud antiquos Grecos dictus est poetès, quod latine sonat exquisita locutio: unde poeta dicitur prolocutor exquisitus. Talium uerborum inuentores et compositores apud Grecos primi fuere Museus, Linus et Orpheus. Unde apud Phylosophum dicitur primos omnium theologizasse poetas. Et, quia in eorum metris diuina tractabant, etiam theologi, ut dictum est, appellati sunt. Horum stilus a stilo prophetarum pene non distat, cum prophete sub integumentis locuti fuerint. Uerumtamen prophete, sancto Spiritu dictante, locuti sunt; poete, uiribus ingenii ascondentes sub apologis, palliabant quod uerum extimabant.
+
+Offitium poetarum fuit, sub fabulis et ornatu, elocutione uerborum ascondere ueritatem. Et sane Gentiles, ueram religionem ignorantes, scienter in fictionibus suis secreta eius ascondere minime potuerunt, ut accidit Cayphe, qui dixit: *Expedit unum mori pro populo, ne tota gens pereat*. Idem simili ignoratione uidetur dixisse Uirgilius dum dicit: *Unum pro multis dabitur caput*.
+
+Amplius poete non solum theologi, sed etiam exaltatores heroum, quorum opera factum est ut ciuitates conderentur et legali iustitia seruarentur, fuere, et succensores etiam seuerissimi uitiorum et commendatores uirtutum. Unde pro eorum laboribus actum est ut triumphantium similitudine corona lauri donarentur et perpetua fame uiriditate florerent. Nec extimari debet grauitatem senatoriam hoc sine iusta et perpensa ratione indulsisse poetis, quod et Magno Pompeio, et Iulio Cesari, et Publio Cornelio Scipioni, et aliis illustribus principibus concesserunt.
+
+Superest ut calumpniantium argumenta inania doceamus: et quod Platoni placuit de poetis in suo De republica ostendamus. Et sane per dies Platonis, ante et post, ac etiam Rome, perseuerauit quedam species poetarum comicorum qui, ut diuitias de populi stultitia uenarentur eiusque fauore, comedias de deorum gentilium adulteriis componebant, que recitabant in scena. Et erat scena domuncula in centro teathri, in cuius circuitu mares et femine conueniebant, non solum audiendi gratia que recitator dicebat, sed ut actus mimorum fabulam effigiantes uiderent: nam, dum recitator comedie in pulpito loqueretur, de domuncula extemplo egrediebantur laruati mimi qui recitata actualiter effigiabant, et actus tales enormes et impudici spectantes ad luxuriam excitabant; unde mores boni corrumpebantur, ad inhonestatem discurrentes. Tales ex urbibus, tanquam hostes pudicitie, depellendos Plato iudicauit. Nec putet quisquam ipsum de Homero sensisse, quem *patrem omnis uirtutis* ciuiles leges appellant; neque de Solone, qui in extremis dierum suorum feruentissime poetice studuit. Neque quisquam mentis sane poterit extimare de Marone cogitasse, Oratio et Iuuenali, acerrimis dampnatoribus uitiorum.
+
+Uerba Ieronimi ueritate nituntur; uerumtamen, si que figurat de gentili muliere, que uoluerit iudeo matrimonio copulari, recte intelliguntur, apparebit sensisse Ieronimum quod, turpis et uitiosis poetis de aliorum cetu depulsis, boni tamquam purgati remanerent. Attamen, ut ipse uult ibidem, religiosi non debent, sacris relictis libris, studere poetis, at, cum in illis debitum tempus impenderint, si honestis et utilibus poetis operam dederint, in sanctum Spiritum non peccabunt. Nam et Fulgentius episcopus librum Mithologiarum edidit, et Aurelius Augustinus, hereticorum singulare oppugnaculum, uigilanter poeticis studuit et in suis libris numquam Uirgilium commemorat sine laude speciali. Et ipse Ieronimus poetarum carmina memorie commendauit, et in prologo Hebraicarum questionum totus terrentianus inuenitur, sepe Homerum, Uirgilium, Oratium et Persium assertores suos facit, et in epistola quam scribit ad Augustinum inter illustres uiros poetas commemorat. Apostolo fastidium non fuit, in Ariopago disputando, uti testimonio Menandri comici dicendo: *Corrumpunt bonos mores colloquia praua*. Et in Actibus apostolorum rursum alibi allegat Epymenidis poete uersum, dicens: *Cretenses semper mendaces, male bestie, uentres pigri*. Amplius Dionisius, eius discipulus, in libro Angelice ierarchie sic ait: *Etenim ualde artificialiter theologia poeticis sacris formationibus in non figuratis intellectibus usa est, nostrum, ut dictum est, animum releuans, et ipsi propria et coniecturali reductione prouidens, et ad ipsum reformans anagogicas sacras Scripturas* et reliqua. Ipse etiam Ihesus multa in parabolis locutus est stilo comico conformia. Ipse etiam Paulo terrentiano usus est uerbo, dicens: *Durum est tibi contra stimulum calcitrare*, non ut a Terrentio disceret qui nichil ignorat, sed ut ostenderet poetarum inuenta despicienda non fore.
+
+Uerba Phylosophie in Boetio ratione procedunt quod animaduerterat patientem letargum, communem morbum mentium illusarum, inani suffragio inerere; unde hominem, qui ab se ueri cognitionem depulerat, neque remedia opportuna querebat debite consolationis, sed que compassionem gignerent sua audientibus infortunia - atque in hoc uere phylosophantibus iniuriam faciebat, quorum est officium sanare, non adulari paxionato -, merito corripit et castigat. Eo igitur loco Phylosophia comicorum adulationes detestatur, et tales Musas *meretriculas scenicas* appellat, quoniam questus gratia mentibus infirmis applaudere conantur; ac si dicat: *Culpa mallei non est si faber ipsum potius ducat ad formationem gladii, quam uomeris*. Nam tales comici altissimam et nobilem poesim ad scelerata ludibria traducebant. Hoc uidetur ibi Phylosophia sentire dum dicit: *Abite Sirenes usque in exitium dulces, et hunc Musis meis curandum relinquite*, hoc est Musis canentibus ueritatem, quasi uelit alias esse Musas comici et elegiaci, et alias satiri et tragedi.
+
+Et sic concludi potest poesim esse exquisitam prudentum eloquentiam canoris uersibus traditam. Et, ut sic, maximus poeta Dauid fuit, Isaias et Ieremias, quorum uolumina hebraico metro constat esse composita. De qua, quid sit, Iohannes Boccaccius libro quartodecimo Genealogie deorum sic ait: *Poesis enim, quam negligentes abiciunt et ignari, est feruor quidam exquisite inueniendi atque dicendi, seu scribendi quod inueneris. Que, ex sinu Dei procedens, paucis mentibus, ut arbitror, in creatione conceditur, ex quo, quoniam mirabilia sit, pauci semper fuere poete*.
+
+{e cantai.} Nobiles Grecorum iuuenes nescire canere sibi ad ignominiam deputabant, et fydibus armoniam modulare; et talibus mellicis sonis in conuiuiis utebantur. Sic apud Uirgilium Yopa solis et lune canebat errores, deque prime etatis hominibus, et que talia. Non ut nostris temporibus uidemus puellas inhonesta et turpia decantare, ut torpentem excitent uenerem, uel etiam que uanissima et ab omni ueritate remota lire temperamento concinunt ioculares quidam, persimiles comicis quos pellendos ex urbibus Plato decreuit, in area Sancti Martini, ubi magnus colligitur numerus proditorum. Et aduerte quod uersus poetarum ita ad organum et ad liram decantabantur, sicut psalmodie prophete.
+
+{Di quel giusto figliuol dAnchise.} Per opus suum in lingua latina uulgatissimum ostendit se fuisse Uirgilium. Ad locum istum allegorie mirabilis aperiendus est oculus: nam, licet Maro, ut alluderet Augusto qui materna origine de magno proditore Enea uenerat, poetando semper illi pii adiecerit epyteton, atque etiam alicubi per Ylioneum dicere faciat:
+
+*Rex fuit Eneas nobis, quo nec iustior alter,
+nec pietate fuit nec bello maior et armis,*
+
+constat tamen, referente Darete et approbantibus Seruio, Donato et aliis commentatoribus Uirgilii, Eneam fuisse patrie proditorem. Noster uero poeta, christianus et ueritatis cultor et amator, non sine misterio de tali mendatio fabulatur. Cum igitur, hac ducti necessitate, ad sensum allegoricum compellamur, oportet de artificiosa hystorie narratione aliqua proponere que nobis ostendant quid ea uia agamus.
+
+Et utique, secundum Maronem, genitus fuit Eneas ex alma Uenere et Anchise iuxta Simoentis fluminis undas; et hic multa intermedia per transitum relinquentes, de insula Trinacline a Uirgilio missus in mare, procellarum impetu exagitatus, ad litora Cartaginis impulsus et naufragus a Didone benigne receptus est; ubi, eiusdem delitiis emollitus, tandem in suos uenit amplexus, ibidemque, a Didone rogatus troyanum bellum proferre in medium, Creuse obitum, Ylionis excidium et eius fugam cum patre Anchise et Ascanio filio compendiose narrauit. Tandem, deorum penatum monitu a Didone recedens et rursum mare repetens, ante quam ad hostium Albule applicuisset, Palinurum, sue nauis magistrum, amisit et Cayetam nutricem sepelliuit. Tandem, Albule ingressus fauces, ad Euandrum regem in Auentino applicuit; et deinde ad Latinum, Laurenti regem, cum ramis oliue peruenit.
+
+Latino uxor erat Amata, que soror erat Uenilie, Dauni, Ardee et Ruthulorum regis, uxoris, quibus filius erat Turnus. Et Latino ex Amata unica filia erat nomine Lauina, quam Amata Turno, nepoti suo, promiserat in uxorem, sed ipsam Latinus deorum iussu Enee desponsauit. Hinc bellum atrox et pertinax inter Turnum Eneamque exoritur, et utrique ex Italis auxilia obuenerunt: Enee fauit Pallas, Euandri et Carmentis filius; Turno Camilla, uirgo pernix et sagittis edocta, que filia fuit Metabi, Priuernatum regis. In belli diuturnitate Pallas a Turno occiditur; Nisus et Eurialus, milites Enee, nocturno bello adorientes turnanos, magna tamen prius hostium cede parata per eos, tandem a ducibus Turni in aurore ortu ambo pariter trucidantur. Camilla uirgo extinguitur in prelio, et tandem Turnus, Enee manu percussus, interiit. Eneas Lauina coniugio potitus est: inde irascens, Amata laqueo se suspendit. Moriens Eneas duos reliquit heredes: Ascanium, quem tulerat ex Creusa, et Siluium Postumum, quem sibi post mortem peperit Lauina.
+
+His prelibatis, quid de Marone mistice comicus noster senserit uideamus. Et sane Anchises interpretatur habitator excelsi, et is est de quo Ualerius Soranus, poeta gentilis, sic locutus est:
+
+*Iuppiter omnipotens, rerum regumque repertor,
+progenitor genitrixque deum, deus unus et omnis,*
+
+rerum scilicet omnium pater et conditor.
+
+Alma uero Uenus est que castis preest nuptiis et sacramento matrimonii. Neque fortasse, propter aliqua que statim dicentur, male dicemus almam Uenerem sancti Spiritus sponsam Uirginem gloriosam, dicente Isaia: *Ecce alma concipiet et pariet filium* etc.. Nec sane intelligentibus nomen Ueneris erit orribile, ut uulgus existimat. Due enim sunt Ueneres, etiam secundum Gentiles: una casta scilicet et pudica, que honestis amoribus preest, et hec fertur uxor esse Uulcani; alia turpis et incesta, petulans, id est uoluptuaria, libidinum et lasciuie mater, duos habens filios, Cupidinem scilicet et Hermafroditum, de qua noster poeta dicit:
+
+{Già si credecte il mondo in suo periclo,
+che la folle Ciprigna} etc.
+
+Et sicut due sunt Ueneres, ita et duo sunt Amores, quorum alter bonus et laudabilis et pudicus, quo amantur sapientia et uirtutes, alter lubricus, uituperabilis, impudicus et mollis, et libidinis sceleste inuentor et cultor.
+
+Prosequendo propositum, Eneas quasi enos demas, id est habitator corporis, interpretatur: hic est spiritus et intellectus humanus corpus nostrum informans. Et sane homo secundum corpus filius est Ueneris, secundum intellectum filius est habitatoris excelsi. Homo enim secundum animam rationalem factus est ad ymaginem et similitudem Dei, per carnem uero ex traduce, seruato ordine naturalis processus, et semine Ade procedit. Hic iuxta undas Simois gignitur: nam Simois dicitur a sym, quod est similis, et moys, aqua in discursu, siquidem caducorum similis humana condictio uersatur. Et hunc fluuium, in se circulariter recurrentem, in Acheronte infra poeta figurat.
+
+Iustitia enim constans est et perpetua uoluntas, ius suum unicuique tribuens; iustus uero est iustitie uerus et perpetuus obseruator, ita ut in nichilo ab equilibrio et contrapassu discedat: et hoc nulli, nisi soli Deo contingere potest. Nam quomodo iustus Eneas, si gentilis? Quomodo iustus, si proditor patrie? Quomodo, sine Deo, qui solus iustus? Et Christus Deus et homo est. Nostra enim iustitia iniustitia est apud Deum. Audi Prophetam: *Quia non iustificabitur in processu tuo omnis uiuens*. Qua re, si uolumus saluare poetam, necessario ibimus ad allegoricum intellectum, alioquin testus non uerus inueniretur, nisi uelimus dicere gentilem poetam gentiliter fuisse locutum. Sed non substinetur, cum proponatur umbra, id est anima hominis, missa a Beatrice ad instruendum poetam ueritate.
+
+Insula Sicilie Trinaclina appellatur propter tres alitissimos montes quos in se habet, quasi triangulari aspectu se respicientes: montes ferre Trinitatis ymaginem typice possunt; insula uero materni uteri figuram, in quo, cerebro articulato in fetu, rationalis anima infunditur, que in se habet ymaginem et similitudinem Trinitatis. Et utique maternus uterus insule persimilis est: nam, sicut insula fluctibus et procellis marinis nunc huc, nunc illuc sepius uerberatur, et pro tanto fortitudinis uirtutem habet, sic et partus, ante quam ad maturitatem ueniat, multa patitur in utero matris, et, quando ad perfectionem uenerit, in mare crudelissimum cadit, iuxta uerbum poete in principio primi cantus Purgatorii, et asperrimis procellis exponitur, scilicet caducorum infortuniis et mundi laboribus, conquassandus. Nam, propter erumpnas et miserias in quibus humana natura deuoluitur, determinatum est a plerisque phylosophorum non contempnende auctoritatis melius homini fore non nasci et, nato, quam ocissime aboleri. Bene igitur Maro Eneam et Homerus Ulixem in mare proiciunt.
+
+Marinis deinde tempestatibus pubescens Eneas ad litora Cartaginis impellitur, ubi eum naufragum Dido recipit. Cartago noua ciuitas interpretatur, et adolescenti hec uniuersalis mundi arena ut parue areola pro loco pugne est; Dido carnis lubricum lasciuiamque, in quam primum incurrit adolescentia et cum ipsa colluctatur, ostendit. Et uere mundus adolescenti noua ciuitas est, et Dido incentiuum libidinis, illi etati presertim laqueus: et sic quasi naufragus a Didone recipitur.
+
+Uirgilius quod primum fuerat in naturali hystoria, ea ratione, secundum facit in artificiali: nam Ylionis obsidio et obuersio, atque Creuse perditio ad uitam pertinent actiuam, que iuuentuti tribuitur. Nam Creusa creans usum interpretatur: nature uoluptuose et concupiscibili, in concubinatu Didonis figurate, in Creusa, uxore Enee, actiua succedit; cui filius Ascanius est, qui sic nominatur ab a, quod est sine, et scalenos, gradatio; et sine gradatione modus est medium tenens inter superhabundantiam et defectum, teste Oratio, qui dicit:
+
+*Est modus in rebus, sunt certi denique fines,
+quos ultra citraque nequit consistere rectum*.
+
+Hinc fit quod tendenti ad uitam contemplatiuam temporalium dispensatio quasi occulte aufertur, modo, id est uirtutum habitu, remanente.
+
+A Didonis complexu deorum penatum monitu diuellitur Eneas, quandoquidem stimulis domestice conscientie a tali turpitudine remouetur, et ad frugem melioris uite reuocatur. Tamen iterum mare repetit, quoniam neque actiua, neque contemplatiua uita sine bello strepentis mundi duci possunt, quin, ymmo acrius in etate matura, ab astu et calliditate ueteratoris antiqui homines fortius debellantur.
+
+Ante tamen quam ad fines Albule applicaret, in Sicilia patrem sepellit, quando scilicet a cultu ueri Dei humana natura recedit: sepulcrum in integumentis obliuionem notat, et uere humanum genus ueri Dei oblitum est quando ydola colebat. Amplius Palinurum in mari perdit - Palinurus uisu errabundus interpretatur -: nam, ante quam Lauine, id est Ecclesie, copuletur, errores preterite uite illi oportet derelinquere. Sepelliuit et Cayetam nutricem, cum ad cantum syrenarum aures obturauit et obliuioni tradidit delitias mundi cum pompis suis et uanitatibus.
+
+Ad fauces Albule applicare est ad nitorem uite candidissime se conferre et, exuto ueteri homine, nouum induere. Euander dicitur ab eu, quod est bonum, et andros, homo: unde Euander, uir bonus. Igitur ad boni uiri mentem, de mari exiens, per hosticum Albule accedit Eneas, id est corporis habitator qui spiritus et intellectus humanus est; et ipsum reperit in monte Auentino, id est in altitudinis spiritualis desiderio.
+
+Hec et si ad componendum rectum hominem pro Maronis intentione referantur; tamen, quia precedentia cum sequentibus sotiata sublime misticum, quod ipse Maro omnino non uidit neque intellexit, continent, pro captu ingenioli mei conabor ostendere. Paucis igitur de superioribus repetitis, sequentia pertractemus. Pro quorum intellectu, in fugam calumpniatorum, dicimus Christum leonem, serpentem, uermen typice nuncupari, pro diuersis locis et respectibus. Amplius quis perorrescat adulterium Bersabe et Urie necem Christi Synagoge et Ecclesie tenere figuram? Quis non epytalamium Cantice canticorum, multis refertum illecebris et amatoriis uerbis, Christi et Ecclesie nuptias in occulto ferre putabit? Nos in uerbo Uirgilii modesto aliquid proximum sacramentis nostre fidei negabimus inueniri, cum dicat *alman Uenerem*?
+
+Hinc nemo miretur si auxerim dicere Christum cum membris suis, et Synagogam, et Ecclesiam, figurari in Enea, et in alma Uenere Uirginem gloriosam sancto Spiritui in eterno consilio desponsatam: Ueneris planeta inter sydera fons est amoris, et hunc dicit poeta {che l sole uagheggia or da coppa, or da ciglio}; propinquiora sunt hec intellectui humano. Ipse enim, Dei uerbum et sapientia, filius est Anchisis, id est excelsi, secundum deitatem et animam rationalem, et filius alme Uirginis secundum hominem, sancto cooperante Spiritu. Nec inaniter dixerim sacrilegam Ierusalem et Synagogam in Ylione troiano typari: ylem materia confusa et informis, on dominus dicitur; unde pontifices, scribe et pharisei, qui *thauri pingues* dicti sunt in suilla regione morantes, merito dici possunt domini confuse materie, seu informis confusionis. Tunc Ylion, eorum superbissimus princeps, id est dyabolus, ex quo uenerant, combustus est, quando scilicet in ara crucis Usia, id est deus et homo Christus, pro Adam atque corpore ipsius debitum sublime persoluit. Tunc et Christus uenit Ytaliam, quando, repudiata uxore tamquam impudica meretrice, que uere ab ipso amata est - Amate nomen in Marone -, legiptime sortita, et per Petrum et Paulum romanam fundauit Ecclesiam.
+
+Hoc intellecto, ad hystoriam epithomatam ueniamus. Militia Christi et pars potior hebraice Sinagoge conuersa ad Gentes, fugiens lutosam illam suem ueterem Sinagogam que perditionis succulos alebat et pingues thauros, ad fauces Albule applicuit, hoc est ad simplices ignorantes Gentiles, qui extimabant se bene in fidei cursu nitido alboque manere.
+
+Inde proceditur ad Euandrum, id est ad uiros bonos ex gentilitio monte Christum auentes. Inde procedit Christus adolescens in corpore suo predicationibus apostolorum cum ramis oliue, id est pacis eterne oblatione, ad Latinum, linguam, qui est in Laurento: et hoc est Roma que lauri corona de orbis uniuersi dominio triumphauit.
+
+Ibi Eneas Amatam inuenit Latino uxoratam, in abrenumptiatione scilicet Christi, dum alta uoce clamauit: *Non habemus regem, nisi Cesarem!*. Hec improba mulier carnaliter uiuens de se nascentem Lauiniam - id est Ecclesiam romanam renascentem in baptismatis sacramento per quot quot de suis qui Christum susceperunt - Turno nepoti suo ex Uenilia - id est ex uenali urbe de qua dictum est: *Uenalis ciuitas et mature ruitura, si emptorem inuenerit* - et Dauno rege Ardee - id est ex incendio et ardore bellorum dante unum, hoc est imperium - maritare uolebat et Enee auferre; quia scilicet Sinagoga decrepita, se imperatoribus prostituens, infantulam Christi surgentem Ecclesiam legiptimo sponso auferre conabatur et persecutionibus acerbissimis prouocare.
+
+Latinus uero, id est gentilis populus in adoptionem receptus, Lauinam, id est lotricem Ecclesiam in baptismatis sacramento, Enee desponsauit. Hinc atrox bellum et pertinax oritur inter Eneam, id est nascentem Ecclesiam que Christi corpus erat, et Turnum, hoc est gentile imperium. Et hinc atque illinc auxilia ex Italia prouenerunt.
+
+Nam Enee, id est nascenti Ecclesie de gentili populo, fit auxiliator Pallas, Euandri et Carmentis filius. Pallas sapientie dea penes Gentiles habita est, et prudentiam humanam figurat, que Euandri, id est boni uiri, filia est: a uiro enim bono separari non potest. Et Carmentis, seu Nichostrate Carmentis, uates fuit mentis diuine carmina dicens: nam subrogatus populus gentilis loco Hebrei, ut sic a prophetis uaticinatus est. Pallas in martiribus propter fundamentum Enee regni occiditur a Turno, hoc est ab Imperio, unde poeta dicit: {E Pallante morì per darli regno}.
+
+Turno uero Camilla, pernicissima et leuissima uirgo, sagiptis edocta, filia Methabi, Priuernatum regis, fit auxiliatrix; in qua pulcre romana gentilis religio figuratur, que omnimo sterilis fuit, et pro mundi gloria falsis diis uictimas obtulit, et pro uictoriis preces effudit, et cerimonias adinuenit, cum nichil ininauguratum inciperent. Pernix fuit: nam repente romani principes per orbem totum discurrebant, ut ipsum sibi uiolenter subicerent. Camilla hec Methabi, id est ponentis metum orbi, quod in romano populo accidit, filia fuit; qui populus orbem terrarum uerno priuauit, hoc est letitia et pulcritudine libertatis. Hec ex insidiis Christi milites sagittauit, cum persuasione gentilium pontificum et sacerdotum imperatores et domini temporales ad persecutionem Ecclesie mouerentur. Hec tandem in diuturno bello occiditur, quando scilicet Constantini Magni et beati pape Siluestri temporibus Ecclesie Dei romanum cessit imperium et gentilis religio extincta est.
+
+Nisus et Eurialus, quorum prior insula, sequens latum mare interpretantur, milites et fautores Enee, qui figurare uidentur hereticos et scismaticos, eo modo quo in Iob amici eius, nocturni siquidem bellatores fuere in tenebrosis oppinionibus suis: nam, cum se fingunt heretici pro Ecclesia militare, Ecclesiam persecuntur et destruunt; milites ex hostibus, qui ad fidem uenissent, nocturno bello iugulant; illucescente uero die ueritatis illuminatore, diurnorum hostium spiculis confodiuntur et cadunt.
+
+Postremo Enee manu Turnus extinguitur, quando scilicet Constantini tempore gentile Imperium ad Christi fidem conuertitur. Tunc Eneas in Ecclesie corpore coniugio Lauine tute ponitur, licet, ut supra dictum est, hereticorum et scismaticorum labefactetur inscitia et obstinatione.
+
+Amata, id est uetus Sinagoga, consummatis nuptiis Enee et Lauine, laqueo se suspendit, in suspendo siquidem manet perfidia Iudeorum, de qua scriptum est: *In diebus illis saluabitur Iuda*. Amata, a domino et deo suo deserta scelere, a Uespasiano primo et Tito eius filio, ab Adriano postremo, in omnem uentum dispersa est, et iuge sacrificium suspensum est.
+
+Enee filius ex Creusa, nomine Ascanius, remansit in consilio dispensatricis Ecclesie, hoc est uirtutum moralium habitus, modum in temporalibus rebus ponens. Ex Lauina Enee filius fuit Postumus Siluius, in quo solitarii et contemplatiui post se humum, id est terrena, abicientes merito figurantur.
+
+Amplius consideranti michi uisum est quod Sicilia, que et Trinaclina nuncupatur, insula magna, pulcra et fertilissima, tribus altissimis montibus ornata sese triangulari figura spectantibus, Christum et eius corpus Ecclesie representet: insule, ut uidemus, marinis fluctibus undique uerberantur, et uiros fortes et constantes indicant; ipsa siquidem insula ad Eolo, uentorem rege, qui pulcre romanum figurat imperium, perturbatur, et tamen, stabilis manens, potentiam eius despicit; habent sane montes excelsi similitudinem altissime Trinitatis, et ipsum insule corpus corporis Christi, quod secundum omnem perfectionem qua decebat homini factum est, atque etiam illius Ecclesie primitiue.
+
+Temporibus nostris per gubernatores Ecclesie idem sepellitur Anchises, hoc est in obliuionem ponitur; et de Sycilia Romam trasfertur Ecclesia, quando de Sinagoga sepelliente Anchisem romana fundatur Ecclesia. Hec de ingenioli mei pharetra exeuntia, an sic dirigi possint, altiora ingenia meditentur, quorum correptioni humiliter me subicio.
+
+{che uenne di Troya.} Alia lictera habet {da Troya}, et utraque bona. Et Troyam, hoc est scrofam, recte appellat carnalem illam et sacrilegam Ierusalem que Messiam suum occidit. {Poi che l superbo Ylion.} Superbum Ilemon appellat principem mundi huius. {fu combusto,} igne caritatis Christi flagrantis in ligno crucis. Hystoriam obsidionis Ylionis et eius excidium, ceu mulierculis notissimum, derelinquo. 
+
+{- Modo es tu ille Uirgilius et illa fons
+- Or se tu quel Uirgilio e quella fonte
+qui expandit eloquentie tam latus flumen? -
+che spande di parlar sì largo fiume? -
+respondi ego ipsi cum uerecunda fronte.
+resposi io lui con uergognosa fronte.
+- O altorum poetarum honor et lumen
+- O degli alti poeti honore e lume
+ualeat michi longum studium et magnus amor
+uagliami il lungo studio e l grande amore
+qui michi fecit uestigare tuum uolumen.
+che mha facto cercare lo tuo uolume.
+Tu es meus magister et meus autor:
+Tu se lo mio maestro e l mio autore:
+tu es solus ille a quo ego sumpsi
+tu se solo colui da cui io tolsi
+pulcrum stilum qui michi fecit honorem -.
+lo bello stilo che mha facto honore -.}
+
+Poeta in circumlocutionis inuolucro, quo modo se reuelauit, quis fuisset Maro cognouit; unde cum admiratione in laudem eius repente prorupit. Circa que animaduertendum quod, cum fidei ortodosse sinceritas obliuioni quodammodo gentilium poetarum theologiam tradidisset, et phylosophorum documenta negligeret, pro eo quod Ueritas, ueniens in carne et piscatores eligens in discipulos, stultam mundi prudentiam ostendisset, merito cathecumini ingenium fingit se prima facie non cognouisse Maronem, hoc est gentilem poesim et phylosophiam; at, postquam speculatus est naturalem et moralem phylosophiam, et uatum gentilium integumenta multum luminis afferre ad doctrinam christianam, ad phylosophos et poetas christianum ingenium se conuertit, dicente Aurelio Augustino: *Quicquid phylosophi et poete inuenerint quod doctrine et fidei christiane possit accommodari, ab ipsis, tamquam ab iniustis possessoribus, extorquendum est*. Nostri enim doctores in moralibus et Aristotilem, et Senecam ut plurimum secuntur, et mores respuunt lasciuientium Christianorum.
+
+De Maronis uero doctrina et uaticiniis ignoranter prolatis, quod ex altissima Dei prouidentia factum puto - nam inter latine lingue poetas, quibus fides maxima haberetur, nemo Uirgilio surrexit maior, nemo acceptior: cuius metri attestatione, centone Probe inuento, fides et religio christiana roborate sunt - ut, si prophetis quos ignorabant Gentiles credere nollent, suis saltem crederent poetis quos maxime colerent. Hinc Statius in opere poete dicit: {- Al mio ardore fur seme le fauille -} etc.; et iterum: {- Quando dicesti: *Secol si rinoua*-} etc.; et concludit: {- Per te poeta fui, per te christiano-} etc.; ibi uide plene de hoc. Uult enim quod ultra mille, id est multi, meditantes integumenta Uirgilii, conformare cum predicationibus apostolorum, ad fidem Christi uenerint. Nec mirum: secundum Gregorium in Moralibus, *qui uenerat utrumque populum redempturus, ab utroque populo uoluit prophetari*.
+
+{Hora.} Cui dicitur hor per apocopem. Modus loquendi est communis in admirantibus propter aliquid nouum emergens. {se tu,} quasi eum, oblitum temporis diuturnitate, ad memoriam reuocet; {quel Uirgilio,} illa uirgula uigilans que, recto uertice subtiliter in altum eleuata, ethera penetrasti. Et hoc se refert ad inuentiones subtiles.
+
+{e quella fonte.} Fons est perpetuum scatentis aque de terra principium. {Che spandi di parlare.} Alia lictera habet {del parlare}, et idem sensus est, et ad latitudinem claritatis eloquentie se refert. Parabola siquidem expolita et grauis elocutio, ut apparet in Salomone, pregnans quippe uerbum est, sententiosum et latens sub integumentis. {sì largo fiume,} in quo *natat elephas et peditat agnus*: omnem scientiam et inuentum gentilium poetarum et phylosophorum uero plectitur.
+
+{Resposi io lui,} id est ad lui, et est auferesis. Et uult dicere: ego, dudum gentile et sublime ingenium, ut cathecuminus christiane religioni dedicatus sum, et postergaui ingenia poetarum et phylosophorum.
+
+{con uergognosa fronte:} Ut? Quid ita? Quid peccasti? Cur sic uerecunderis, ingenium, cum in fronte susceperis signaculum crucis? Fortasse respondebit: - Quia de sinu Ecclesie uirtutes morales penitus ceciderint, et sacerdotes figura pascantur inani, unde in Christianorum republica uitia nimium excreuerunt. Confugio igitur ad te cum uerecumdia et erubesco, ut me de tantis malis eripias -. Audi sermonem in sacris Licteris: *- Erubesce, Sidon - ait mare*. Huius tamen uerbi expositio decentius explicabitur in sequenti cantu. 
+
+{O delli alti.} Alia lictera habet {delli altri}, prima meo iudicio est melior: nam plerique poetarum alti sunt, ut ibi: {Di que signori dellaltissimo canto} etc.; plerique sunt medii, plerique sunt infimi et abiecti, quibus meretricule scenice deseruiunt. Altissima enim poesis, que in Uirgilio figuratur - ut docet poeta se glosans dum dicit: {Honorate laltissimo poeta} etc. -, uult tamen in interiore sensu quod, si poete deficiant phylophorum inuenta, totum corpus eius perditum erit. honore: honor enim altissimi poete non est in dulcedine metri uere, iuxta illud ciclici: *Fortunam Priami cantabo et nobile bellum,* sed in allegoriarum latentium sobrietate, latentium sub cortice lictere suauiter resonantis. {e lume,} quoniam rationes subtiles poete opus illuminant et clarissimum faciunt.
+
+{Uagliami:} sit michi ad ualorem et utilitatem - et expetit tamquam emeritus - {il lungo studio}. Studium est uehemens animi applicatio ad aliquid peragendum cum spe obtinendi quod querit. Et tacite succenset pigris et desidiosis qui uolunt multa scire, labore studii postergato. Nemini enim contingit unquam sine diuturnitate studii ad scientiarum apices peruenire. {e l grande amore.} Nisi cum studio quis amore ardentissimo afficiatur ad illud quod intendit, labascit ingenium, et ad ipsum nunquam poterit peruenire. Oportet igitur quod amor discendi cum uehementi studio coalescat.
+
+{Che mha facto cercare lo tuo uolume.} Tacite se collaudat et merito: tanto enim amore ad licteram affectus est ab opera Maronis, ut inde eliceret integumenta altissima de quibus aliquantulum supra locutus fui. Non recircauerunt eum sic Seruius et Donatus, non alii Maronis commentatores antiqui: nam per elicita ex secretis suis illum sibi merito autorem et ducem facit. Non enim qui uersuum melodiam sequitur poete opus intelligit, sed qui longissimo et diuturno studio amore discendi allegorias de profundo effodit. 
+
+{Uide bestiam pro qua ego me uolui:
+Uedi la bestia per cui io mi uolsi:
+adiuua me ab ea, famose sapiens,
+aiutami da lei, famoso saggio,
+quia ipsa michi facit tremere uenas et pulsus.
+chella mi fa tremar le uene e polsi.}
+
+Postquam poeta collaudatione debita captauit beniuolentiam a persona, tacite respondet increpationi sibi facte cur non ascenderet montem: quia scilicet lupa impediebat eum. Et cum tali responsione connectit petitionem auxilii pro imminenti malo et periculo.
+
+Et dicit: {Uedi.} Tu, qui scientiarum omnium plenitudinem notissimam habes et insuper acutissimum ingenium, et me redarguis cur non ascendo montem totius gaudii et letitie, tibi respondeo: uide ibi lupam uisu teterrimam et orribilem, que, contra me paulatim ueniens, me ascendere non permictit, sed astu et malitia quibus callet me repellit ad yma unde ascendere ceperam. Sic loquitur gentilis populus, qui *uidit lucem magnam* et tandem, naturalibus rationibus a dyabolo superatus et poeticis fabulis illusus, oculos aduertebat. Sic loquitur altissimum hominis ingenium petendo consilium rationis.
+
+{la bestia.} *Et uidi bestiam exeuntem de mari* etc. *Uidit hominem nigrum sedentem super equo nigro et nomen illi mors*. Nulla enim bestia tante feritatis neque tante crudelitatis inueniri potest similis dyabolo, de quo scriptum est: *Crudelis est et non miserebitur*. {per cui:} cuius astu, malitia et calliditate sensim compellor ad yma. {io mi uolsi,} de recto itinere meo quo, fidei puritate et simplicitate informata miraculis, prodigiis et portentis, ac uite honestissime sanctitate, ascendebam in collem luminosum, id est credulitatem Redemptoris et mediatoris Dei et hominum Iesu Christi.
+
+{Aiutami da lei.} Ab auaritie impetu absit non magis quam aliorum capitalium peccatorum adorientium poetam in iuuentute sua! Alto enim ingenio, non auaritie misera turpitudo, sed dyaboli sillogizatio, naturalibus inherens argumentis, periculum est. {famoso saggio.} Iterum captat beniuolentiam a persona, et famosam sapientiam appellat scientiam phylosophorum et poetarum.
+
+{Chella mi fa tremare.} Qui tremit ueram et certam stabilitatem non habet, et talis uacillans est: nam dubius in fide infidelis est. Ultima enim pugna terribilis et stupenda dyaboli est, contra quam in fine dominice orationis auxilium postulamus, dicentes: *Et ne nos inducas in tentationem*, cui populus in oratione subnectit: *Sed libera nos a malo*, ut hic poeta petit a Uirgilio.
+
+{le uene.} In uenis uegetatiua uita intelligitur, que sensitiua inferior est, et in ipsa carnis sensualitas figuratur. {e polsi.} In pulsuum moderatione et armonia modus rationalis anime figuratur. Sensualitatem igitur et rationem conturbat et concutit calliditas temptatoris. 
+
+{Multi sunt animales quibus uxoratur,
+Molti son li animali ad cui si amoglia,
+et adhuc erunt plures, usque quo Ueltrux
+e anchor saran più, infin che l Ueltro
+ueniet qui faciet ipsam mori de dolore.
+uerrà che la farà morir con doglia.
+Iste non cibabit terram neque peltrum,
+Questi non ciberà terra nè peltro,
+sed sapientiam, amorem et uirtutem,
+ma sapientia, amore e uirtute,
+et sua natiuitas erit inter feltrum et feltrum.
+e sua nazione sarà tra feltro e feltro.
+Illius humilis Ytalie erit salus
+Di quella humile Ytalia fia salute
+pro qua obiit uirgo Camilla,
+per cui morì la uergine Camilla,
+Euriale, Turnus et Nisus uulneribus.
+Euriale, Turno e Niso di ferute.
+Iste persequetur eam per omnem uillam,
+Questi la caccerà per ogni uilla,
+usque que eam remiserit in inferno,
+fin che laurà rimessa nello inferno,
+unde inuidia prius eam mouit.
+là onde inuidia prima dipartilla.}
+
+Dicto de corrupta natura et pessima talis bestie, dicit in quo actualiter opus suum exerceat, et quomodo, et cum quibus, et in fine per quem et quomodo morietur.
+
+{Molti.} *Multi sunt uocati, pauci uero electi*, quoniam *stultorum infinitus est numerus*. sono li animali. Animal nomen est uniuersale sub se colligens omnes quascumque creaturas inferiores uitam degentes. Uerum quodammodo in prouerbium inualuit quod, cum de homine dicimus ipse est unum animal, intelligimus {una bestia}. Tamen, seposita Circe que homines conuertebat in belluas, luxuriosos sues appellamus, superbos leones, uulpes astutos. Omnes enim uiuentes secundum appetitum animales dicere possumus. Hinc fit quod ista bestia non electis, sed prescitis, quos inter bestias numeramus, uxoratur. ad cui si admoglia: hoc est inseparabiliter copulatur ut uir uxori. Concubinam de iure facile possumus repudiare, uxorem minime, nisi ex certis causis a iure canonico approbatis et certis solempnitatibus obseruatis. Anima christiana, caue ne cum dyabolo nuptias contrahas, cum difficile sit diuortium! Nam, ut uides, spiritus nequam delectabiliter, quasi meretrix, se prostituit.
+
+{E anchor saran più.} Noster textus dicit {e più saranno anchora*}, et idem est sensus. Et non erunt plures quia preteritorum numerum superent, sed quia augebunt. Et tempus istius {anchora}, secundum uariationem temporum in poeta, sic sume.
+
+{infin che l Ueltro:} interpretatur uelox trux; et sic uulgo canem leporarium appellamus, quem alii ueltro, alii leuriere nuncupant. Et ipse etiam uulpes odit et insequitur ut plurimum. Et hoc nomen Christo uenturo ad iudicium conuenit non minus quam leonis in paxione: nam, quando uenit in carne Dei Filius, non uenit iudicaturus mundum, sed iudicari et ut iudicaretur a mundo; et sic non ut persequeretur, sed ut persecutioni seruiret. Ad iudicium cum uenerit, leporem uilissimum et uulpem sagacissimam persequetur, cum separabit oues ab edis. Ueniet enim ut fur in nubibus celi; neque litigii diuturnitate sententiam differet, sed, accusante unumquemque conscientia sua, repente dampnabit. Neque etiam hoc nomen minus et indecentius ei conuenit, quam uermis et serpentis, que nomina, pro qualitate rei de qua intenditur, apponuntur et tollerantur in sermone diuino.
+
+Ceterum, ne aliorum oppiniones et inuentiones super hoc passu negligere uideamur, sunt qui uelint hic prophetasse poetam promictendo futurum imperatorem, qui destruet et de mundo ex toto expellet peccatum auaritie, et apud inferos relegabit, unde inuidia eam euocauit in mundum et disseminauit per totum orbem terrarum. Iuxta Sapientis uerbum, qui dicit: *Inuidia dyaboli mors ingressa est in mundum*, aliqui exponunt: *Id est auaritia, que mundum iugulat*. Et dicunt tales expositores circa hoc tria principaliter considerari debere: et primo cur talis dominus qui uenire debet uocetur Ueltrus; secundo, quid illud significet: {e sua natione sarà tra feltro e feltro}; tertio cur potius esse debeat salus Ytalie, quam aliarum prouinciarum, cum de toto mundo eam expellere debeat.
+
+Circa primum notandum quod talis uenturus dominus ideo canis leporarius nuncupatur, propter aliquot laudabiles condictiones quas canis leporarius habet: nam inter omnes canes nobilior est, et gratiosior, et pulcrior. Unde propter sui nobilitatem duo de ipso maxime notanda sunt: primo quod non latrat; secundo quod captam predam non deuorat, sed suo reseruat domino. Prima condictio nobilitatem designat Imperii, quod inter reliqua regna obtinet principatum; secunda significat Imperatoris personam, quia adeo liberalis est, quod sibi nichil reseruat, sed omnia comunicat militibus suis, sicut fecerunt Alexander Macedo, Publius Cornelius Scipio Africanus, Pompeius Magnus et, super omnes, Gaius Iulius Cesar. Ac etiam canis leporarius alia duo mirabilia in se habet: nam iacentibus in terra parcit, et insultat illos qui se defendunt; et duo hec pertinent Imperio, scilicet *parcere subiectis et debellare superbos*.
+
+Circa secundum principale notare debemus quod noster comicus poetico ritu futura predicit; unde et poete uates appellati sunt. Et dicit quod talis dominus nascetur inter filtrum et filtrum, hoc est quod talis expulsio bellue erit de corde, quod est inter duas ascellas; et ascelle gallica lingua feltra uocantur. Alii dicunt filtrum uilissimum pannorum, unde uili loco nascetur.
+
+Circa tertium notare debemus quod, quamuis iste uenturus dominus de toto orbe terrarum expellere debeat auaritiam, nichilominus noster poeta dicit quod maxime salus erit Ytalie, quoniam Ytalia amplius habundat auaritia propter simoniam romane Ecclesie; ideo, ubi magis habundat infirmitas, ibi magis debet succurrere efficacia medicantis. Ueniet ergo dominus iste qui auaritiam et simoniam, presertim de Ytalia, deinceps de mundo uniuerso, depellet et exterminabit.
+
+Utinam dominus talis non sit Antichristus, cui Iudei omnia iocalia et pretiosa a Christianis expoliata per fenus presentabunt, et omnes thesauri terre defossi ipsi obuenient! Amplius ipsius pater dyabolus eum docebit alchimiam, unde aurum, et argentum et pluto erit; unde auri, et argenti et lapidum pretiosorum multitudine explebit auaritiam Christianorum, et eos trahet auro in abnegationem fidei christiane.
+
+{Uerrà,} iuxta promissionem suam euangelicam, quoniam uerax est et non mentitur. {che la farà morire:} et qua morte statim subicit. Multiplex enim mors est, ut infra dicetur; hoc tamen loco mors sumitur, seu sumi debet, pro priuatione actus temptandi, qui est uita dyaboli; et tunc erit, cum desinet esse quem temptet. {di doglia.} Alia lictera habet {con doglia}, que scilicet cum eo eternaliter erit. Solito enim lucrari auide, summus dolor est, si ei undique lucra cessent et spes lucri: hinc ei erit pena infinita, et dolore continuo recirculabitur in semetipso, et proinde ipse et dolor unum erunt. 
+
+{Questi.} Postquam poeta per Uirgilium ostendit mortem futuram bellue per leporarii persecutionem ultimam, ut, de quo cane allegorice sentiat, ostendat, et suam limitet fictionem, ex opere et effectibus eius ipsum declarat, dicens: {non ciberà}. Actiue et passiue legi potest: nam cibus ipsius Ueltri non erit terrenum, sed spirituale et eternum, neque alios cibabit terra et peltro. Cibo enim materiali mortalem producimus uitam, spirituali uero spiritualem, iuxta uerbum Saluatoris dicentis: *Non de solo pane uiuit homo* etc.. Et, ut ostendat se de temporali domino non sentire, primo materiale cibum excludit, secundo spirituale introducit.
+
+{terra.} Sub nomine terre omnem materialem cibum excludit, et amplius quicquid ad terrenam pertinet actionem. Nam dictum est: *Qui de terra est, de terra loquitur*, et de terra cibatur per os et per aures. Et quia terra facile mollificatur, omnes homines uiuentes secundum concupiscentiam carnis et oculorum uidetur amplectere.
+
+{nè peltro:} sophisticum metallum est et commixtum, et foris ostendit aliud quam sit intus, tamen paruissimi ualoris est, et uiros duplices corde, astutos, malitiosos et ypocritas typare uidetur. Et cum peccatum annichilet hominem, recte ex auro peltrum resultare facit. Tales neque cibus Ueltri, nec Ueltrus cibat eos, quoniam ipse ueritas est, et ueritate cibabit.
+
+{Ma sapientia, amore e uirtute:} hec uerba sic simpliciter et absolute prolata, nisi de sola Trinitate, intelligi non possunt, si uim lictere facere non uelimus. Quis enim simplex homo, non dico diuinam uirtutem, sed neque moralem infundere potest? Soli Deo hoc competit, et indubitate tenemus: agnus Dei electos suos cum corporibus glorificatis tali cibo cibabit. Qui hic intelligit de domino temporali, qui auro, quod terra est, cibabit, a pietate recedit.
+
+{E sua natione:} uerbum istud, pro genitura hominis sumptum, multos sentire fecit aliter quam deceret; et hunc Ueltrum futurum hominem de carnali copula putauerunt, ad continuum ortum solis et occasum oculos non flectentes. Et sane gentiliter apologizantes inberbem puerum solem esse finxerunt, quoniam, etsi sero quasi senex locum quietis uideatur expetere, omni tamen mane repuerescit, quasi quasi ex aluo nocturne pariatur. Nobis enim communi locutione quicquid de nouo apparet nascitur; nichil enim aliud est natiuitas hominis, quam noua ostensio partus cadentis de tenebra materni uteri in lucem hanc: quod enim latebat in uentre, palam fit. Nec traslatio nominis partus ad ortum solis inepte fit, cum poeta noster in quadam sua cantione morali, que incipit
+
+{Io sono uenuto al punto della rota,
+che lorizonte, quando il sol si corca,
+ci partorisce il geminato cielo,}
+
+fieri licere ostendat. Et, ut sic, Christus ueniens ad iudicium ut fur, antro nubium patefacto, omni creature se palam ostendet. Talis igitur erit natiuitas Ueltri. {sarà tra feltro e feltro.} Nichil, inter humana inuenta quod nubes assimilet, aptius poterit inueniri, quam filtrum compositum ex uerticibus lane tenuissimis, ad similitudinem actomorum, forcipe cesis et diuersorum colorum tenui uisco compaginatis, quo ceu per nubes deorsum aquarum guctule distillantur. Et, ut diximus, filius Uirginis ad iudicium uenturus est in nubibus celi. 
+
+{Di quella humile Ytalia:} methonomia est, hoc est denominatio, que a rebus finitimis trahit originem; et ideo dicitur a metha, quod est de uel trans, et nomo, quod est nominatio, respondetque colori qui dicitur denominatio. Et fit methonomia modis quatuor, quorum primus est quando contines ponitur pro contento, ut in textu nostro, uel etiam e conuerso, ut: *Animam que sacrificauerit Deus fecit mundam*, anima enim ab homine continetur. Continentia autem superiora dicuntur, contenta inferiora; unde ubicumque unum pro alio ponitur, uel proprium pro appellatiuo, uel e conuerso, fit methonomia, ut ibi: *Predicate euangelium omni creature*, id est hominibus; et ibi: *Tiphis et Authumedon dicar Amoris ego*.
+
+Secundus casus est quando inuentum ponitur pro inuentore, ut: *Cum Uenere et Bacho lis est*, id est cum luxuria et ebrietate. Tertius est quando instrumento tribuitur illud, quod artificis est, uel e conuerso, ut: *Oculus uidet* et *Crux Christi dyabolum superauit*. Quartus est cum causa ponitur pro effectu, ut: *Rogo dilectionem tuam*, id est te dilectum. Fit etiam methonomia, secundum Tulium, quando representans ponitur pro representato, significans pro significato, possexum pro possexore; uel quando adiectiuum quod est cause attribuitur effectui, uel e conuerso, ut *Iam gelidas Cesar cursu superauerat Alpes*: gelide Alpes non sunt, sed gelu faciunt. Et notare debes quod methaphora est translatio in significatione, sed methonomia fit in officio. Et hec differentia inter hos tropos assignatur, secundum quod dicunt quidam, quod methonomia continetur sub methafora. Humilem igitur Ytaliam, romanam appellat Ecclesiam, in cuius declarationem pontifex eius seruum se dicit seruorum Dei: ipsa quippe, in Christi et discipulorum suorum humilitate fundata, totum christiane Ecclesie representat.
+
+{fia salute.} Liberatio Ecclesie ab auaritia nec uera, nec perfecta salus est, sed resurrectio animarum cum corporibus glorificatis: nam anima, facta ad ymaginem et similitudinem Dei, refectionem suam inueniet in uisione diuinitatis, corpus uero suam in uisione corporis Christi.
+
+{Per cui.} Circumlocutione declarat de qua Ytalia, id est parte Ytalie, sentiat in methonomia; et, ut dixi supra, numquam perifrasi utitur, quod in ipsa aliquod singulare misterium non includat. morì la uergine Camilla, de qua dictum est supra, in glosa super illo uerbo {e cantai di quel giusto}. Uerum, secundum Seruium, *Camilla quasi ministra dicta est, enim et ministros camillos et camillas in sacris uocabant, unde et Mercurius etrusca lingua Camillus dicitur, quasi ministrator deorum*. Uerba sunt Seruii, que ad intentum nostrum satis se dirigunt: nam, ut ibi dictum est, Camilla, Metabi regis Priuernatum filia, fert ymaginem gentilis Ecclesie, que tempore sancti Siluestri penitus extincta est. De Enea poeta dicit:
+
+{Che fa dellalta Roma e del suo imperio
+nello empireo cielo per padre electo.}
+
+Et hoc cum ad licteram Camilla uetaret, extincta est. Euriale, sotius et una anima cum Niso: milites Enee fuerunt, ut in eadem glosa dictum est, et quid figurent, scilicet hereticos et scismaticos, qui totam Christi, Ecclesiam corruperunt, fedauerunt et laniauerunt, dum nocturno bello pugnare pro Enea se fingunt. Turno e Niso. De Niso iam dictum, de Turno etiam in glosa illa satis late dictum est. Ipse quippe terrenum figurat Imperium, quod in Constantino cessit beato Siluestro: qui de latino factus est grecus.
+
+Et aduerte ad artificiosum ordinem poete: nam primo producit Camillam, que mirabiliter fraternizat cum Synagoga, que suum occidit Christum, et in Saulo Christianos persequebatur: sic et gentiles sacerdotes nascentem Ecclesiam Christi persecuti sunt. Ceterum cum in persecutione martirum patientia et miraculis christiana religio mirabiliter multiplicaret, spiritus nequam conuersus est ad hereses cum fauore Imperii. Unde post Camillam Eurialem recte ponit, et istis ambobus adicit Turnum, id est temporalem dominum fauentem gentili sacerdotio et hereticis. Post Turnum ponit Nisum, qui insula interpretatur a terra firma separata, et flagellis tempestatum undique inruentium supposita. Et in hoc loco figurat scismaticos separatos a corpore Ecclesie romane, ut accidit in Maomet; numquam tamen legimus legem Amaomet calore de romano Imperio recepisse.
+
+{di ferute.} *Sagitte tue acute, populi sub te cadent in corda inimicorum regis*. Magnum fuit bellum inter Imperium et Ecclesiam primitiuam, magnum inter hereticos et doctores fidei christiane. Magna intulit uulnera diuus Aurelius Augustinus hereticis, ingentia intulerunt martires infidelibus dum torquebantur. Audi Laurentium ad Decium imperatorem dicentem: - Ex hoc latere iam assatum est: gira et comede -. Maximum intulit uulnus Siluester quando, conuerso Costantino ad fidem Christi, gentilis religio ex toto deleta est. Multis igitur magnisque uulneribus extincti sunt heretici et ydolatre. 
+
+{Questi la caccerà,} more boni et solliciti uenatoris, non solum in capite dyabolo, sed in membris suis, usque ad locum ubi, sicut uulpes, in caueis suis perpetuo detrudentur. {per ogni uilla.} Uillas Galli ciuitates appellant, Ytali regiones comitatus, et, ut sic, totum habitabile includit. Moraliter, de una cum dicet: *Exuriui, et non cibastis me*; ex alia cum dicet: *Sitiui, et non dedistis michi potum*; de alia *Nudus eram in frigore: non operuistis me uestimento*, et sic de reliquis; sicque accusans, omnem excusationem auferet eis, eorum rusticitatem reprehendendo et supinam ignorantiam. Nam dicent stulti: - Quando uidimus te nudum? - Quibus respondebitur: - Quando uidistis pauperem meum -.
+
+{Fin che laurà rimessa nello inferno:} quod tunc erit, cum dicet peccatoribus: *Ite, maledicti, in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius*, et non uerbum remiserit. Quasi actenus inde, ut e carcere, temptator euaserit in pernitiem hominis. Et hec de inferiori et essentiali inferno intellige.
+
+{Là donde inuidia prima dipartilla:} quo pacto uerbum hoc de auaritia possit intelligi non uideo, nisi dicamus quod animo lucrandi hominem et in suum dominium trasferendi uenerit primo in mundum. Sed ego conuenio cum Scriptura, que dicit: *Inuidia dyaboli mors ingressa est in mundum*. Auaritiam fortasse mouit in Cayn, unde factus est paricida? Et rursum inuidia sublimem angelum mouit in superbiam et excitauit in elationem, et non auaritia! Neque potuit animum Ade inuadere auaritia, quandoquidem illi totus orbis terrarum datus est in possexionem, immo filios producere delectabatur ut secum pariter possiderent. 
+
+{Ubi audies desperatos stridores,
+Oue udirai le disperate strida,
+uidebis antiquos spiritus dolentes,
+uedrai li antichi spiriti dolenti,
+qui - Ad secundam mortem! - quilibet clamat.
+che - Alla seconda morte! - ciascun grida.
+Et postea uidebis illos qui sunt contenti
+E poi uedrai color che son contenti
+in igne, quia sperant uenire
+nel foco, perchè speran di uenire
+aliquando ad beatam gentem.
+quando che sia alle beate genti.
+Ad quas postea si tu uoles ascendere,
+Alle qua poi se tu uorrai salire,
+anima erit ad id me dignior:
+anima fia acciò di me più degna:
+cum ipsa te relinquam in meo discessu;
+con lei ti lascerò nel mio partire;
+quia ille imperator qui ibi sursum regnat,
+chè quello imperador che là su regna,
+quia ego fui rebellis sue legi
+perchio fui ribellante alla sua legge,
+non uult quod in sua ciuitate per me ueniatur.
+non uuol che n sua città per me si uegna.
+In omnibus partibus imperat et ibi sursum regit;
+In tutte parti impera e là su regge;
+ibi est sua ciuitas et altum scannum:
+quiui è la sua città e lalto seggio:
+oh felix ille quem ibi eligit!
+oh felice colui cui quiui elegge!}
+
+Dixi in preambulis cantum istum non solum preuiationis, hoc est exordii, uel uerius prologi - iuxta intellectum Phylosophi in secundo Rethorice, ubi dicit: *Prohemium est in oratione rethorica, sicut prologus in poetica et preludium in fistulatione* -, sed potius argumenti seruare naturam, cum in ipso nulla fiat inuocatio. Rethores quidem consueuerunt prelibare dicenda ut animum auditoris sibi comparent; poete non hoc solum agunt, quin ymmo post hoc inuocationes emictant: quod eis conueniens est, quoniam multa inuocatione opus est eis, eo quod aliquid amplius supra communem modum hominum per eos a superioribus substantiis petenda sint, quasi diui quoddam munus.
+
+Recte tamen exordienti, ut uult Cicero, tria requiruntur, ut scilicet beniuolos, dociles et attentos reddamus auditores; et hoc maxime in admirabili genere cause. Cum ergo materia, circa quam opus istud uersatur, circa totius sui totalitatem sit admirabilis et sublimis, et ad admirabile tria hec hoc in loco intendit. Nam Maro nostro comico pollicetur se ducturum eum per locum eternum, in quo gemitus et eiulationes desperatas audiet, et reliqua que post hoc dicit: in dicendorum siquidem utilitate beniuolentiam; in admirabilitate talia apprehendendi attentionem; in possibilitate talia euadendi docilitatem ab auditoribus et studiosis operis sui captare uidetur. Utilitatem innuit, cum se dicturum dicit ea que maxime terribilia sunt et allicentia ad eorum fugam humana desideria, et quo pacto deuitari et purgari queant, queue sunt eiusdem desiderii illectiua, scilicet gaudia paradisi; admirabilitatem tangit, cum promictit se tam ardua, tam sublimia dicere et tractare, ipsamque Beatricem dicturam et tractaturam; possibilitatem ostendit, cum pollicetur se de statu tali primo ingenium uiatoris erepturum.
+
+Sequitur ergo: {Oue udirai}, aure cordis, in inferno isto quo praui homines uersantur, {le disperate strida}. Alia lictera habet {le dispietate}. Prima melior: nam stridores dentium et oris reperiuntur in obstinatis Dei misericordiam desperantibus, iuxta uerba Cayn dicentis: *Maius peccatum meum, quam ut ueniam merear*. Stridor et eiulatus ex ingenti ardentique dolore impetuose solent foris exire, et talis modus prescitorum statum figurat et ostendit. {Uedrai}, oculo interiori hominis, scilicet intellectuali, per collationem temporis ire ad tempus gratie, {li antichi spiriti dolenti}. Differentiam, ut uides, facit inter desperatos stridores, quos damnat in Herebo, et antiquos spiritus dolentes, quos suspendit in limbo: et tales sunt spiritus Gentilium decedentium in statu innocentie cum originali culpa, et actiuorum et speculatiuorum spiritus illustres, sola damni pena cruciati in limbo que nil aliud est quam priuatio uisionis Dei.
+
+{Che - Alla seconda.} Istud uerbum {Alla seconda morte!} est illud quod sepius repetitum clamant. {morte,} que ueniet post resurrexionem corporum in die iudicii. Et uerba ista conueniunt damnatis, aliter tamen, et aliter: nam illi qui sunt in limbo et solam penam damni sustinent, affectant corporum unionem gratia perfectionis indiuidui; praui ex odio, ut corpora, quorum opera deliquerunt, simul cum animabus suis penis eternis crucientur: et nunc inuident corporibus suis uersis in cinerem et quod nichil hoc interim patiantur. Ceterum non est existimandum quod corpus Aristotilis resurgat sub eadem imperfectione qua corpus Neronis, cum teneamus nulla alia pena affici limbaticos quam carentia uisionis Dei. Et sic fortasse corpora eorum resurgent equalia ad pondus, et ex toto obedientia anime rationali et intellectui tamquam nobiliori. Et si terra, celum et sydera inmutabuntur et meliorabuntur, ut tenemus, eruntne ad gratiam beatorum uidentium Deum, a quo pro alio bono auertere faciem impossibile est? Amplius, uidendo Deum, omnia uident. Forte istis ad aliquid opitulabuntur, ne pulcerrimum bonum quod transeundo peregerunt remaneat inremuneratum; et fortasse eis aliquid in die iuditii reseruatur.
+
+Quidam hic sic dicunt: *Alique sunt mortes temporales, alique spirituales. Temporalis illa est que animam separat a corpore; spiritualis uero illa est que animam separat a Deo. Et ista etiam distinguitur: nam aliquando homo peccat, sed potest penitentia resurgere; aliquando in obstinatione decedit, et ab hac resurgere non potest.* Anima, que modo sine corpore cruciatur, post iudicium cum corpore cruciabitur.
+
+{ciascun grida.} Clamor magnam animi affectionem et famosam inducit, cum optet, clamans longe, exaudiri. 
+
+{Alle qua poi,} post consummationem purgatorie penitentie, offitio et opere uirtutum confortantium penitentiam et coadiuuantium in opere eius, {se tu uorrai,} per arbitrii libertatem mouentem uoluntatem, simul cum prima causa disponente, ad opera meritoria, {salire,} per opera meritoria: nam purgatus sine actione bona similis est infanti nuper baptizato, qui nichil preter neutralem iustitiam promeretur decedens.
+
+{Anima:} nam theologia et opera meritoria animam animant et perficiunt. {fia acciò,} ad coadiuuandum studiosum ingenium uolentem spiritualia et inuisibilia de Deo et creatura cognoscere, et per opera caritatis Deum uidere. {di me più degna.} Non excludit se tamquam indignum, sed dicit quod erit anima dignior. Digni siquidem fuere phylosophi morales uirtutes inuenientes, docentes et obseruantes, et meditationibus altissimis studentes uenire ad sublimia cognitionis Dei et creature, ubi uenerunt: in quibus diuina bonitas fauit eis, sed, quia caruerunt gratia scientie reuelate, hominem ad felicitatem ueram, ad summum bonum, perducere non potuerunt. Dignior scientia fuit christiana theologia sanctorum prolata, que recte et uere beare potest hominem.
+
+{Con lei ti lascerò:} nam usque ad uirtutes ueras animi iam purgati per naturales uirtutes proprias anima potest ascendere: ab inde supra non potest sine dono scientie reuelate et gratia Dei, quoniam Ueritas in carne ueniens *stultam fecit sapientiam huius mundi* et prudentiam carnis. Et aduerte quod, ubi deficit phylosophia, ibi incipit et supplet theologia. {nel mio partire,} ac si dicat: in eo quod secum conuenio, secum procedo; ubi dissideo, ab ea quasi euanescens recedo. Ratio quidem naturalis non patitur ex nichilo aliquid fieri, neque mundum essentiale initium habuisse, nequo uirginem parere, neque Deum hominem fieri. 
+
+{In tucte parti impera,} iuxta illud: *Si descendero in infernum, illuc ades*. Bonum igitur quod potest apud inferos inueniri Dei iustitia est: nam si non remuneraret bonum et puniret malum, non esset Dominus neque iustus. {e là su regge,} quoniam lumine suo et caritatis ardore angelos bonos et electorum animas, iuxta eorum promerentias, gradualiter sui fruitione complet, regit et gubernat, ita ut nil supra uelint uel appetant. {Quiui è la sua città}, de qua ipse dicit, ut supra dictum est in glosa, et ceterum ipsa est celestis Ierusalem et gloria paradisi; {e l'alto seggio,} de quo poeta plene agit in ultimo Paradisi.
+
+{Oh felice,} uera, plena et perfecta felicitate, qua nil supra. Et est interpositio sub admiratione, bonum summum indicante. {colui cui quiui elegge.} Ratio predestinationis adeo profundatur in mente diuina, quod ab omni intellectu creato remota est. 
+
+{Et ego ipsi: - Poeta, ego te requiro
+E io a lui: - Poeta, io ti richeggio
+per illum Deum quem tu non cognouisti,
+per quello Dio che tu non conoscesti,
+ad hoc ut ego effugiam istud malum et peius,
+acciò chio fugga questo male e peggio,
+quod tu me ducas ibi ubi modo dixisti,
+che tu mi meni là doue hor dicesti,
+ita quod ego uideam ianuam sancti Petri
+sì chio uegga la porta di san Pietro
+et illos quos tu facis adeo mestos -.
+e coloro cui tu fai cotanto mesti -.
+Sic se mouit, et ego secutus sum retro.
+Così si mosse, e io li tenni retro.}
+
+Ultima particula secunde partis, in qua, auditis per poetam rationibus et persuasionibus eloquentissime phylosophie et altissime poesis, sublime uiatoris ingenium non solum consentit, sed cum admiratione deprecatur, et expetit a ratione ut pollicita exequatur: nam boni ingenii est natura recte rationi illico obedire et eius uestigia statim capere. Quid tamen requisitio hec et tam fortis adiuratio sibi uelint, cum uideantur Maroni fidem adimere uel saltem extenuare, non uideo, nisi unum: quod superabundantia bone uoluntatis et affectionis nimie confidentie atque familiaritatis hoc pie sinant.
+
+{E io a lui,} subaudi: illico humiliter respondi suam confirmando pollicitationem. {poeta:} dictum est supra quid hoc nomen importet. Unde in usu uerborum recto poeta procedit: nam, cum intendat poetico more procedere, reuerenter ipsum poetam dicit, ut eius captet beniuolentiam. {io ti richeggio.} *Ex abundantia cordis os loquitur*, et requirit adiurando {Per quello Dio}: per quid maius uouere et adiurare non possumus, quasi uelit intelligi quod nichil altius desideraret quam pollicita, et ideo ipsa iuramento confirmat. {che tu non conoscesti:} hoc dicit propter humanitatem Christi. Bene cognouerunt phylosophi unum Deum, similiter et poete. Allatum supra Ualerium Soranum hic repeto, dicit enim ad propositum:
+
+*Iuppiter omnipotens, rerum regumque repertor,
+progenitor genitrixque deum, deus unus et omnis.*
+
+An tamen Trinitatis archanum uiderint, non est credibile, licet satis appropinquauerint in Tymeo. Et erit sensus lictere huius: sed modo cognoscis.
+
+{Acciò.} Quare sic deprecetur et adiuret subicit uerbis generalibus. {chio fugga questo male,} quod in uia patimur, urgente carne, mundo et demone: *Suos enim quisque patitur manes*, et *nemo sine crimine uiuit*. Male gignimur, quoniam in peccato originali, peius in uia peccatorum producimur, pexime de uita migramur si in peccato morimur, cum inde mors eterna sequator. {e peggio}, scilicet mortem eternam que omnium rerum pexima et orribilis est.
+
+{Che tu mi meni} intellectu pratico, ita ut oculo etiam corporali uideam et scribam ac depingam in hoc opere meo, quod erit spectaculum uulgi; {là doue ora dicesti,} in oblatione tua tam liberaliter caritatiua, {Sì chio uegga,} oculo pratici intellectus, perceptiuo rationis, per tuas demostrationes naturales et morales, {la porta di san Pietro}. Ex hoc textu colligitur quod autor procedit ut catechuminus: nam allegorice intelligendo portam sancti Petri uia contritionis, confexionis et penitentie est. Nam sancto Petro date sunt claues regni celorum, et uicarius sancti Petri, id est sacerdos, infra sedebit super ianua purgatorii.
+
+{E coloro cui tu fai}, in locutione tua terribili, {cotanto mesti}. Mestitia est mentis tristitia et utique continua: tota enim et perhennis tristitia, totum absorbens hominem, nomine isto absoluitur et continetur.
+
+{Così,} id est sic de mea intentione informatus, {si mosse,} motu et passu intellectuali et ad me docendum disposito; {e io,} ingenium docile et sublime dispositum cum desiderio ad discendum, {li tenni retro,} humiliter et deuote me subiciendo gubernationi, correptioni et iudicio phylosophice rationis.
+
+Resumentes sub epylogo, in cantu isto poeta processum posuit totius humane nature a mundi creatione, et quomodo primus homo peccauit sonnolentus, et quomodo ire tempore a suo creatore recessit, ipsumque tempus noctis appellat et mortis. Passim posuit terminum temporis ire per aduentum temporis gratie in plenitudine temporum, et humanationem Uerbi Dei, figuratam in colle solis radio illustrato.
+
+Posuit etiam quomodo homo libero restitutus arbitrio est, licet non primeuo, in cliuo plage tipato. Et quia Deus et natura odiunt otiosa et pigra, pugnas ponit in quibus crux Christi uiatorem hominem dereliquit, ut posset aureolam promereri: quas figurat ordine successiuo et naturali in bestiis tribus, quarum prior mollitiem carnis blandientis, secunda mundi pompam superbientis, tertia temptatoris astum et calliditatem persuadentis ostendit. Caro cum concupiscentis suis, mundus cum dignitatibus suis, dyabolus cum laqueolis suis hominem fortiter expugnant. Ponit quomodo gentilis populus motus, excitatus et impulsus miraculis, signis et prodigiis, et sanctitate uite seruorum Dei, terreno relicto strepitu mundi, collem puritate et sinceritate fidei ascendebat; et quomodo dyabolus phylosophicis argumentis super flumanam baptismalem hominem acerrime debellabat, ut regenerationis aquam et adoptionis gratiam non haberet; et quomodo humanum ingenium sublime, sensibus admistum corporeis, cedens ueteratoris astutie, ad fabulas gentilium poetarum reuertebatur ydolatriam suadentes; et quamodo rogatu Beatricis, hoc est scientie reuelate, Maro, hoc est humana ratio phylosophorum studiis sublimata, in uerecundiam lasciuientis religionis christiane suum sibi auxilium obtulit, ipsamque moralium uirtutum reparatricem ingenium recognouit; et quomodo moraliter ratio ingenio prauitatem impie bestie enudauit, et eius interitum; et quamodo Ueltrux, talis bestie persecutor, ad iuditium est uenturus, et quid aget; et quomodo humilem romanam Ecclesiam ducet in gloriam paradisi, bestia in Herebo relegata; et quomodo, signis compertis quibus intelligeret phylosophia ingenium altissimum nolle fidei simplicitate, sed demostratiua uia collem ascendere, Maro pollicetur se ipsum ducturum per eum, et qualem ostendit; et quomodo ingenium, consentiens rationi recte et regulate, una secum tale iter arripuit.
+
+Incliti uatis Dantis Allegerii prime Comedie capitulum primum explicit. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/Commento_ExpositionesComediam.txt b/testi_2_commento/Commento_ExpositionesComediam.txt
new file mode 100644
index 0000000..fa9a01a
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/Commento_ExpositionesComediam.txt
@@ -0,0 +1,1590 @@
+Scribitur Danielis, quinto capitulo, quod cum Baltassar rex Babillonie sederet ad mensam, apparuit contra eum manus scribens in pariete: Mane, Thechel, Phares. Ista manus est noster nouus poeta Dantes, qui scripsit, idest composuit, istam altissimam et subtilissimam Comediam, que diuiditur in tres partes: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. His tribus partibus correspondent illa tria que scripta sunt in pariete. Nam Mane correspondet Inferno; interpretatur enim Mane numerus; et iste poeta in prima parte sue Comedie numerat loca, penas et scelera damnatorum. Thechel correspondet Purgatorio; interpretatur enim Thechel appensio siue ponderatio; et in secunda parte sue Comedie appendit et ponderat penitentias purgandorum. Phares autem correspondet Paradiso; interpretatur enim Phares diuisio; et iste poeta in tertia parte sue Comedie diuidit, idest distinguit, ordines beatorum et angelicas ierarchias. Igitur manus, idest Dantes; nam per manum accipimus Dantem. Manus enim dicitur a mano, manas, et Dantes dicitur a do, das; quia sicut a manu manat donum, ita a Dante datur nobis istud altissimum opus.
+
+Scripsit dico in pariete, idest in aperto et publico, ad utilitatem omnium: Mane, idest Infernum, cuius penas et loca numerauit; Thechel, idest Purgatorium, cuius penitentias appendit et ponderauit; Phares, idest Paradisum, cuius situm ab infimis eleuatum esse monstrauit, et cuius beatitudines ordinate distinxit. Omnia enim ista, secundum quod scribitur in Libro Sapientie UIIIIo, posuit iste egregius poetarum in numero, pondere et mensura. Posuit namque iste poeta Infernum in numero, quia peccata et penas numerat; Purgatorium in pondere, quia penitentias ponderat et appendit; Paradisum in mensura, quia mensurat celos et distinguit ordines beatorum. Ad istum certe poetam et ad suam Comediam potest referri illa uisio, quam uidit Exechiel propheta; de qua uisione sic scribit idem propheta: *Ecce manus missa ad me in qua erat liber scriptus intus et foris: et scripta erant in eo Lamentationes, Carmen et Ue*. Ista manus est iste poeta. Liber istius manus est sua altissima Comedia, que ideo scripta dicitur intus et foris, quia continet non solum licteram, sed etiam allegoriam. Scripta sunt autem in isto libro tria, scilicet Lamentationes, Carmen, et Ue. Ue, quod est interiectio dolentis et desperantis, refertur ad Infernum. Ue enim in Sacra Scriptura eternam damnationem notat, ut dicunt sancti super illo uerbo: *Ue homini illi per quem filius hominis tradetur*; et est sensus: peribit eternaliter. Lamentationes, que sunt note uoluntarii et assumpti doloris, ad Purgatorium referuntur. Carmen uero, quod idem est quod laus et iubilatio ad Paradisum refertur.
+
+Ista re uera Comedia figurari potest etiam in archa Noe, que fuit tricamerata. In inferiori enim camera erant animalia siluestria et serpentes; in media erant animalia domestica atque mitia; in superiori uero erant homines et aues. Per primam cameram possumus accipere Infernum, in quo sunt animalia siluestria et inmitia, idest homines damnati et serpentes, idest demones. Per secundam cameram possumus accipere Purgatorium, in quo sunt animalia mitia, idest anime mites, que patienter sustinent passiones. Per tertiam uero cameram possumus accipere Paradisum, in quo sunt homines et aues, idest sancti et angeli in gloria sublimati. His uisis, sex in ista Comedia breuiter indagemus: primo subiectum, idest causam materialem; secundo formam, idest causam formalem; tertio auctorem, idest causam agentem; quarto finem, idest causam finalem; quinto genus philosophie, idest sub quo genere philosophie ista Comedia comprehendatur siue decurrat; sexto et ultimo libri titulum, idest quo titulo liber iste debeat intitulari. Circa primum nota quod subiectum huius operis est duplex, scilicet licterale et allegoricum. Si enim accipiatur licteraliter, dico quod subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus; qui quidem status diuiditur in tres partes, prout conditio animarum est triplex. Primus status siue conditio est illarum animarum que eternaliter sunt damnate, et que in penis habitant sine spe aliqua euadendi ex illis; et ista pars appellatur Infernus. Secundus status siue conditio est illarum animarum que uoluntarie stant in penis, ut Deo satisfaciant de commissis, et sunt in ipsis penis cum spe ad gloriam ascendendi; et ista pars Purgatorium appellatur. Tertius status siue conditio est illarum animarum que sunt in beata gloria, ipsi summo et eterno bono eternaliter, hoc est sine fine, coniuncte; et ista pars appellatur Paradisus. Et sic patet quomodo subiectum huius operis est status animarum post mortem, simpliciter sumptus. Nam de illo et circa illum totius huius operis uersatur processus. Si uero subiectum accipiatur allegorice, dico quod subiectum siue materia est ipse homo prout merendo uel demerendo per arbitrii libertatem, iustitie premiandi et puniendi obnoxius est, propter quod meritum siue culpam tribuitur ipsi homini gloria siue pena. Nam de pena siue gloria ipsi homini attributa nobis narranda siue manifestanda intentio uersatur autoris. Et sic patet quod est subiectum in hoc opere, siue causa materialis. Circa secundum uero, idest circa causam formalem, nota quod causa formalis in hoc opere est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est triplex, secundum triplicem diuisionem quam recepit siue continet liber iste. Prima diuisio est qua totum opus diuiditur in canticas, et iste sunt tres. Secunda, qua quelibet cantica diuiditur in cantus: nam prima cantica diuiditur in cantus XXXIIIIor; secunda in cantus XXXIII; et tertia in totidem. Et sic totum opus continet centum cantus.
+
+Tertia autem diuisio est qua quilibet cantus diuiditur in rithimos. Est autem rithimus quoddam genus uersuum, quorum fines ad inuicem ternatim copulantur, et concordibus sillabis concorditer colligantur. Et iste est unus ex tribus dulcissimis sonis qui magis delectant et mulcent animum auditoris; et oritur ex musica, cuius partes sunt tres, scilicet armonica, rithimica et metrica, sicut dicit beatus Ysidorus tertio Ethimologiarum libro. Tria sunt uero quantum ad presentem Comediam genera rithimorum. Primum est illud cuius rithimus continet tantummodo decem sillabas; et iste est ille cuius ultima sillaba est longa et accentuata, ut ibi: {d'Abel su' fillio et quella di Noe}; item ibi: {Abraham patriarca et Dauid re}; item ibi: {Et con Rachele, per cui tanto fé}; item in tertia cantica: {Osanna sanctus Deus Sabaoth}. Isti enim rithimi non recipiunt nisi decem sillabas. Secundum genus est cuius rithimus habet XII sillabas, et iste est ille cuius penultima sillaba est breuis, ut ibi: {ch'era ronchioso, stretto et malageuole}; item ibi: {Parlando andaua per non parer fieuole}; item ibi: {a parole formar disconueneuole}. Tertium uero genus est cuius rithimus habet XI sillabas; et iste est ille cuius penultima sillaba est longa, ut communis usus demonstrat, sicut ibi: {Nel mezzo del cammin di nostra uita}.
+
+Adhuc nota, Lucane de Spinolis, cui istam expositionem ascribo, quod rithimi primi generis in una tantum debent sillaba siue lictera concordare, hoc est in ultima; secundi uero debent concordare in tribus sillabis, idest in penultimis et ultimis; et tertii in duobus, hoc est in duobus ultimis, ut in lictera manifestissime demonstratur. Et sic patet que est forma tractatus. Forma uero siue modus tractandi est poeticus, fictiuus, descriptiuus, disgressiuus et transumptiuus; et cum hoc diffinitiuus, diuisiuus, probatiuus, improbatiuus et exemplorum positiuus. Et sic patet que est forma siue modus tractandi.
+
+Circa tertium uero, idest circa causam agentem, nota quod agens siue autor huius operis est Dantes. Fuit autem Dantes natione florentinus, nobili et antiquo sanguine natus, descendens de illis gloriosis Romanis qui ciuitatem Florentie, destructis Fesulis, fundauerunt; moribus insignitus et multis scientiis clare fultus, et maxime scientiis poetarum. Ipse enim mortuam poesiam de tenebris reduxit ad lucem. Et in hoc fuit imitatus Boetium, qui philosophiam mortuam suo tempore suscitauit. Circa quartum, idest circa causam finalem, nota quod autor istud opus composuit ad hunc finem principaliter, licet et multi alii possint assignari fines. Est autem principalis eius intentio remouere uiuentes a statu miserie, relinquendo peccata, et sic composuit Infernum; reducere ad uirtutes, et sic composuit Purgatorium; ut sic eos perducat ad gloriam, et sic composuit Paradisum. Fines uero alii qui possunt assignari in hoc opere sunt tres: Primus, ut discant homines polite et ordinate loqui; nullus enim mortalis potest sibi in lingue gloria comparari. Re uera, potest ipse dicere uerbum prophete dicentis: *Deus dedit michi linguam eruditam*; et illud: *Lingua mea calamus scribe uelociter scribentis*. Ipse enim fuit calamus Spiritus Sancti, cum quo calamo ipse Spiritus Sanctus uelociter scripsit nobis et penas damnatorum et gloriam beatorum. Ipse etiam Spiritus Sanctus per istum aperte redarguit scelera prelatorum et regum et principum orbis terre. Secundus finis est ut libros poetarum, qui erant totaliter derelicti et quasi obliuioni traditi, in quibus sunt multa utilia et ad bene uiuendum necessaria, renouaret, quia sine ipsis ad cognitionem sue Comedie accedere non ualemus. Tertius finis est ut uitam pessimam malorum hominum, et maxime prelatorum et principum, exemplariter condemnaret, bonorum autem et uirtuosorum, per exempla que ponit, multipliciter commendaret. Et sic patet que est causa finalis in hoc opere.
+
+Circa quintum, sub quo scilicet genere philosophie ista Comedia decurrat, nota quod istud genus est morale negotium, siue ethyca, quia non ad speculandum, sed ad opus inuentum et fictum est totum et pars. Nam etsi in aliquo loco uel passu pertractatur ad modum speculatiui negotii, hoc non est gratia speculatiui negotii principaliter, sed operis, quia, ut ait Philosophus, secundo Methaphysice: *Ad aliquid et nunc speculantur pratici aliquando*. Et sic patet sub qua philosophia comprehendatur ista altissima Comedia. Circa sexto uero et ultimum, hoc est circa titulum, nota quod libri titulus est iste: Incipit profundissima et altissima Comedia Dantis, excellentissimi poete. Que quidem Comedia in tres canticas est diuisa: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Profundissima dicitur quia tractat de inferis; altissima uero quia tractat de superis. Comedia autem ideo dicitur quia in principio est horribilis, sed in fine delectabilis. Ad cuius maiorem et clariorem euidentiam te uolo scire, Lucane, quod IIIIor sunt genera poetarum, quorum quodlibet genus propriam habet scientiam. Quidam enim dicuntur poete lirici, qui in operibus suis omnes carminum uarietates includunt; et dicuntur lirici apotulirin greco, idest a uarietate carminum; unde et lira dicta que habet uarias cordas. Hoc genere carminum usus est Dauid in componendo Psalterium. Unde Arator, Sancte Romane Ecclesie Cardinalis, super Actus Apostolorum ait: *Psalterium lirici composuere pedes*. Quidam dicuntur satirici eo quod pleni sunt omni facundia, siue a saturitate uel copia. De pluribus enim rebus simul loquuntur, et dicuntur satirici siue satiri a quadam scientia poetica que dicitur satyra, sicut dicit quedam glosa super Persium: *Satyra est lauta mensa multis generibus frugum repleta, que consueuit offerri Ueneri in sacrificio*. Et ista de causa istud secundum genus poetice narrationis dicitur satira, quia abundat reprehensione uitii et commendatione uirtutis; uel satyra dicitur a Satyro, deo siluarum. Satyri enim sunt quedam animalia ab umbilico supra formam hominis habentia, sed ab umbilico deorsum habent formam caprinam; in capite habent duo cornua, et nasum uncinatum. Sunt autem isti satyres leues et saltatores, nudi et dicaces, et omnium subsannatores. Sic ista scientia poetarum est leuis, quia cito saltat de uitio in uirtutem et de uirtute in uitium; nuda et dicax dicitur, quia aperte uitia reprehendit; subsannatrix est quia deridet uitiosos.
+
+Quidam dicuntur tragedi, et eorum scientia dicitur tragedia. Est autem tragedia quedam poetica narratio, que in principio est admirabilis et grata, in fine uero, siue exitu, est fetida et horribilis; et propter hoc dicitur a tragos, quod est hircus et oda, quod est cantus inde tragedia quasi cantus hircinus idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Uel, ut dicit beatus Ysidorus octauo libro Ethymologiarum: *Tragedi dicuntur eo quod initia canentibus premium erat hircus, quem Greci tragos uocant*. Unde et Oratius: *Carmine qui tragico uilem certauit ob hircum*. Quidam uero dicuntur comici, et eorum scientia comedia. Est autem comedia quedam narratio scientia poetica que in principio habet asperitatem alicuius miserie; sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terrentium in suis comediis. Dicitur autem iste liber Comedia quia in principio sue narrationis siue descriptionis habet asperitatem et horribilitatem, quia tractat de penis Inferni, in fine uero continet iocunditatem et delectationem, quia tractat de gaudiis Paradisi. Inter poetas liricos, Boetius et Symonides obtinent principatum; inter satyros, Oratius et Persius; inter tragedos, Homerus et Uirgilius; inter comicos autem, Plautus et Terrentius. Dantes autem potest dici non solum comicus propter suam Comediam, sed etiam poeta liricus, propter diuersitatem rithimorum et propter dulcissimum et mellifluum quem reddunt sonum; et satyricus, propter reprehensionem uitiorum et commendationem uirtutum quas facit; et tragedus, propter magnalia gesta que narrat sublimium personarum. Et hoc demonstrant duo uersus sui epytafii, quos ad suam memoriam fabricaui:
+
+*Hic iacet excelsus poeta comicus Dantes,
+Necnon et satirus et liricus atque tragedus.*
+
+Et sic patet libri titulus.
+
+Postquam manifestata sunt illa sex que in quolibet doctrinali opere sunt querenda, est sciendum quod ista Comedia continet quatuor sensus, quemadmodum et scientia sacre theologie. Currit enim in hoc poesia cum theologia, quia utraque scientia quadrupliciter potest exponi; imo ab antiquis doctoribus ponitur poesia in numero theologie. Scribit enim beatus Augustinus UIIo libro De Ciuitate Dei quod Marcus Uarro tria genera theologie esse posuit: unum scilicet fabulosum, quo utuntur poete; alterum naturale, quo utuntur philosophi; tertium uero ciuile, quo utuntur populi. Primus namque intellectus siue sensus quem continet Comedia dicitur hystoricus, secundus allegoricus, tertius tropologicus, quartus uero et ultimus dicitur anagogicus. Primus dico intellectus est hystoricus. Iste intellectus non se extendit nisi ad licteram, sicut quando accipimus Minoem iudicem et assessorem Inferni, qui diiudicat animas descendentes. Secundus intellectus est allegoricus, per quem intelligo quod lictera siue hystoria unum significat in cortice et aliud in medulla; et secundum istum intellectum allegoricum, Minoes tenet figuram diuine iustitie. Tertius intellectus est tropologicus siue moralis, per quem intelligo quomodo me ipsum debeo iudicare. Et secundum istum intellectum, Minos tenet figuram rationis humane, que debet regere totum hominem, siue remorsus conscientie, qui debet malefacta corrigere. Quartus uero et ultimus intellectus est anagogicus, per quem sperare debeo digna recipere pro commissis; et secundum istum intellectum Minos tenet figuram spei, qua mediante penam pro peccatis et gloriam pro uirtutibus sperare debemus. De illis autem personis quas ibi ponit hoc accipe, quod non debemus credere eos ibi esse, sed exemplariter intelligere quod, cum ipse tractat de aliquo uitio, ut melius illud uitium intelligamus, aliquem hominem qui multum illo uitio plenus fuit, in exemplum adducit. His omnibus uisis, ad aliqualem expositionem lictere accedamus. Ista Comedia, ut dictum est, diuiditur in tres canticas: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Sed primo de prima, cuius titulus talis est: Incipit prima cantica Comedie Dantis. 
+
+Incipit prima cantica Comedie Dantis. In ista prima cantica autor tractat de peccatoribus et peccatis, et in ea secundum rationem humanam penas peccatis adaptat. Continet autem ista prima cantica XXXIIIIor cantus; cuius primi cantus titulus talis est:
+
+Incipit primus cantus prime cantice Comedie.
+
+In isto primo cantu autor prohemizat ad totam uniuersaliter et generaliter Comediam, et ponit in hoc cantu principaliter duo: Primo, quomodo ipse uolens ad montem uirtutum ascendere, fuit a tribus uitiis impeditus, scilicet a luxuria, superbia et auaritia; que quidem uitia figurantur et designantur per tres feras que sibi apparuerunt, scilicet per lonzam, leonem et lupam. Secundo, ponit quomodo Uirgilius, maximus poetarum, in auxilium suum uenit, qui tenet typum et figuram rationis humane, qua mediante promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad diuina et celestia contemplanda humana ratio non potest attingere, ideo promittit ei non per se, sed per celestem ductorem siue ducem, ostendere Paradisum. Uiso titulo, licteram indagemus. Sed nota quod non est mea intentio procedere in hoc opere in omni passu uel loco more sermocinalis, seu naturalis, seu moralis scientie, singulariter et multipliciter diuidendo, sed insistere circa licteram cuiuslibet scilicet cantus, summam summarie declarando, et demonstrando per quemlibet cantum qualem uiam autor descendendo uel ascendendo facit, quot historias, quot questiones ac etiam prophetias, cum occurrerint, et quot comparationes siue similitudines ac etiam notabilia ponit. 
+
+Anno enim Domini MCCCo quo scilicet anno fuit Rome generalis remissio omnium peccatorum, sedente in Sacrosancta Sede Romana Bonifatio papa UIIIo, sacro autem Romano uacante Imperio, de mense Martii, die ueneris sancti, hoc est illa die qua mortuus fuit Christus, in aurora iste poeta more poetico fingit se istam Comediam, hoc est uniuersa que continentur in ea, in uisione uidisse. Unde ait in textu:
+
+{Nel mezzo del cammin di nostra uita}
+
+Medium namque uite humane, secundum Aristotilem, somnus est. Quod autem in aurora suas ceperit uisiones uidere, patet per textum ibi: {Temp'era dal principio del matino}. Quod uero de mense Martii fuerit istud quod dicit, patet per illud quod immediate subsequitur:
+
+{e 'l sol montaua su con quelle stelle
+ch'eran con lui quando l'amor diuino
+mosse da prima quelle cose belle.}
+
+Amor enim diuinus, quando in creatione mundi primum fecit celum et astra moueri, tunc sol erat in signo Arietis. Et in istud signum semper intrat quartodecimo Kalendis Aprilis, idest decimonono die mensis Martii, quo die creauit Deus celum et terram, secundum quod Romana tenet Ecclesia. Sed quod die ueneris sancti, idest tali die qua Christus passus est, hanc habuerit uisionem, demonstrat infra, cantu XXIo, dicens:
+
+{Ier, più oltre cinque ore che quest'octa.
+mille dugento con sesanta sei,
+anni compiè che qui la uia fu rotta.}
+
+Nam die ueneris sancti, hora scilicet nona, qua Christus in cruce moriens expirauit, petre scisse sunt, ut sacra euangeliorum testatur ystoria. Incipiens autem uniuersa que uidit per ordinem enarrare, dicit quod in medio itineris nostre uite, hoc est in somno, inuenit se in una silua obscura, que mundi errores et uitia prefigurat. Et assignat causam quia a recto itinere deuiarat, quod quidem rectum iter uiam significat uirtuosam. Que autem et qualis fuerit ista silua, subiungendo declarat dicens:
+
+{Et quant'a dir qual era è cosa dura,
+esta selua seluagia et aspra et forte
+che nel penser rinnuoua la paura.}
+
+Hoc est, dicere de ista silua quanta et qualis sit, est arduum et difficile. Sed tantum dico de ipsa quod adeo est aspra, siluestris et dura, quod quando recordor, etiam in illo cogitamine rennouat michi timorem pariter et pauorem. Concludit autem omnia que in ista silua conspexit et sensit, que quidem enarrare non potest uno solo uerbo, dicens:
+
+{Tant'è amara che poco è più morte;
+ma per tractar del ben ch'i' ui trouai
+dirò dell'altre cose ch'i' u'ò scorte.}
+
+Hoc est: tantum est amara ista silua, quod ipsa mors, que est amarior omni amaritudine, modicum amarior esse censetur. Sed ut enarraret nobis bona que elicere inde potuit, promittit se dicturum de aliis rebus quas ibidem esse conspexit. Causam autem quare uniuersa que uidit in ista silua narrare non potest assignat, dicens:
+
+{I' non so ben ridir com'i' u'entrai,
+tant'era pien di sonno in su quel punto
+che la uerace uia abandonai.}
+
+Hoc est in illo punto in quo ego deserui uiam rectam, in tantum eram graui sopore grauatus, quod ego nescio dicere mee principia uisionis. Ambulans uero autor, siue potius deuians atque errans per confusionem istius silue, tandem ad radicem unius collis deuenit, ad quem habet terminum ista uallis, que timore horribili uulnerauerat cor ipsius. Et tunc oculos eleuauit ad montem quem illius planete, qui omnem hominem per omnem callem uia recta deducit, uidit radiis coopertum. Unde ait in textu:
+
+{Ma po' ch'i' fu' al più d'un colle giunto,
+là doue terminau'a quella ualle
+che m'auea di paura il cor compunto,
+guardai in alto et uidi le sue spalle,
+uestite già de' raggi del pianeta
+che mena dricto altrui per ogni calle.}
+
+Et tunc ille timor, qui in lacu durauerat sui cordis, propter obscurum transitum quem de nocte fecit, que quidem nox nil aliud sonat quam horribiles tenebras que obscurant et horrificant illam siluam, quia ibi nullus dies sed perpetua nox est, uiso monte clarissimis radiis illustrato, fuit aliquantulum qietatus. Et nota quod dicit aliquantulum et non totaliter quia accidit sibi sicut solet accidere nauiganti, qui postquam euasit pericula maris et ad ripam descendit, pre timore nondum digesto adhuc habet anelitum fatigatum, et cum tali anelitu, statim quod de naui descendit, se uertit ad marina pericula que euasit. Unde ait in textu:
+
+{Allor fu la paura un poco queta
+che nel lago del cor m'era durata
+la nocte ch'i' passai con tanta pieta.
+Et com'è quei che con lena affannata,
+uscito fuor del pelago a la riua,
+si uolue a l'aqua perigliosa et guata,}
+
+Posito exemplo nautarum, dicit quod animus suus, qui adhuc illa pericula siluestria fugiebat, se retro conuertit ad reuidendum passum quem nunquam euasit persona aliqua certe uiuens. Quasi dicat: Ego me uerti ad considerandum et ymaginandum peccata et scelera que reliqui, que quidem nullus uiuens euadere potest, quia non est qui uiuat et non peccet. Ideo ait in textu:
+
+{Così l'animo mi' c'ancor fuggiua,
+si uols'a dietro a rimirar lo passo
+che non lasciò giammai persona uiua.}
+
+Posita autor euasione siluana, ponit quod postquam ad radicem montis applicuit duo fecit: primum est quod aliquantulum fesso corpori pausam dedit; secundum est quod, corpore recreato, reincipit aggredi operibus illam uiam deserte ripe, quam prius incipere animo cogitabat. Quem uero modum in ascendendo tenuerit, demonstrat dicens quod pes inferior firmior semper erat. Et hoc est quod ait in textu:
+
+{Poi ch'èi posta'un poco 'l corpo lasso,
+ripresi uia per la piaggia diserta,
+sì che 'l piè fermo sempr'era il più basso.}
+
+Et ecce, dum sic gradiens uersus illius montis se altitudinem autor sulleuaret, in principio quasi ripe una lonza leuis et compta multum, que tota diuersis erat maculata coloribus, sibi apparuit a sua facie non recedens, imo tantum suum iter quod inceperat impediuit, quod ipse fuit pro retrogradiendo pluribus uicibus fere uersus. Sed quia iam noctis tenebre recedebant et aurora surgebat, uidens illas prefulgidas stellas que in societatem Arietis ascendebant, cepit ex tali uisione aliquantulum confortari, et contra illam bestiam uigore spiritus roborari. Et hoc est quod intendit in textu ibi:
+
+{Et ecco, quasi al cominciar dell'erta,
+una lonza legera et presta molto,
+che di pel maculato era couerta;
+et non mi si partia dinanzi al uolto,
+anz'impediua tanto il mio cammino,
+ch'i' fui per ritornar più uolte uolto.
+Temp'era dal principio del mattino,
+e 'l sol montaua in su con quelle stelle
+ch'eran con lui quando l'amor diuino
+mosse da prima quelle cose belle;
+sì c'a bene sperar m'era cagione
+di quella fiera la gaietta pelle,
+l'ora del tempo, et la dolce stagione;}
+
+Quasi dicat: Sol qui iam ab inferiori emisperio ad nostrum superius emisperium ascendebat, et aurora, que ipsum preibat, michi contra illam feram deceptibilem et fraudulentam fiduciam ministrabant, sed non tantam quod timorem michi non daret etiam unus leo qui contra me cum capite eleuato et fame rabiosa tam uelociter ueniebat, quod aer inde contremiscere uidebatur. Ideo in textu inmediate subsequitur:
+
+{ma non sì che paura non mi desse
+la uista che m'apparue d'un leone.
+Questi parea che contra me uenesse,
+con la test'alta et con rabiosa fame,
+sì che parea che l'aer ne temesse.} 
+
+Positis autor impedimentis que a lonza sustinuit et leone, ad enarrandum tertium manum mittit, dicens quod una lupa, que onerata omni auiditate et fame in sua macilentia uidebatur, et que multas gentes fecit iam uiuere luctuosas, tantum sibi grauaminis irrogauit, quod ipse autor spem perdidit quam habebat ad illam altitudinem saliendi. Unde ait in textu:
+
+{Et una lupa, che di tutte brame
+semblaua carca ne la sua magrezza,
+et molte genti fe già uiuer grame,
+questa mi porse tanto di grauezza
+con la paura c'uscia di sua uista,
+ch'i' perde' la speranza dell'altezza.}
+
+Qualiter autem ex uisione illius lupe autor fuerit contristatus, exemplificando subiungit dicens quod, quemadmodum ille qui libenter lucratur, uel aliquid aliud uoluntario et ardenti animo operatur, cum tempus sue intentioni contrarium appropinquat in suo corde medullitus contristatur, sic eodem modo fuit ipse ad uisionem illius bestie contristatus; et hoc totum quia illa bestia sine pace, sibi obuiam ueniendo, paulatim paulatim impellebat ipsum ad illam obscuram siluam, ubi splendor et presentia solis tacet. Et hoc est quod resonant uerba textus:
+
+{Et qual è quei che uolontieri acquista,
+et giugne il tempo che perder lo face,
+che 'n tutti i suo' pensier piange et s'attrista;
+tal mi fece la bestia senza pace,
+che, uenendomi 'ncontro, a poco a poco
+mi ripingeua la'doue 'l sol tace.}
+
+Dum autem sic ruendo reuerteretur ad yma, ante suos oculos quidam se obtulit, qui uidebatur quod propter longum silentium esset raucus. Quem cum uidisset autor, suspirando clamauit: Miserere mei, quicumque tu es, uel umbra uel homo certus. Unde ait in textu:
+
+{Mentre ch'i' ruinaua in basso loco,
+dinanzi alli occhi mi si fu offerto
+chi per lungo silentio parea fioco.
+Quand'i' uidi costui nel gran diserto,
+Miserere di me, gridai a lui,
+qual che tu sii, od ombra od omo certo.} 
+
+Rogatus iste qui apparuit ab autore, manifestat se esse Uirgilium per quinque signa; sed primo respondet dubitationi autoris. Dubitabat enim autor utrum iste qui sibi apparuit esset uerus homo in corpore uiuens, an esset anima a corpore separata. Cui dubitationi respondens ait: Non homo – subaudi sum, quia homo componitur ex anima et corpore – sed sum anima a meo olim corpore separata. Ideo sequitur: Homo iam fui. Cuius autem anima fuerit, per quinque signa breuiter manifestat: Primo, per locum ubi fuit genitus atque natus, quia in ciuitate Mantue, que est antiquissima et famosissima ciuitas in prouincia Lombardie. Unde ait in textu: Ambo mei parentes fuerunt lombardi, patria mantuani. Secundo, per tempus quando natus fuit, quia tempore Iulii Cesaris, dicens: Natus fui sub Iulio, quamuis tarde; tarde ideo dicit, quia prope mortem ipsius Iulii. Tertio, per locum ubi uixit, studuit et conuersatus est, quia Rome, sub secundo imperatore Romano, Octauiano scilicet Augusto. Unde ait: Et uixi Rome sub bono Augusto, tempore scilicet deorum mendacium atque falsorum. Quarto, per officium quo in mundo refulxit, quia poeta. Ideo ait: Poeta fui. Sed quia multi poete fuerunt tempore illo, ideo quinto et ultimo, se manifestat per librum Eneydorum, quem de gestis Enee, Anchisis filii, composuit et descripsit. Ideo ait in textu: Cecini de illo iusto filio Anchisis, qui uenit a Troya postquam superbum Ylion extitit concrematum. Unde ait in textu:
+
+{Risposemi: Non homo, homo già fui,
+et li parenti miei furon lombardi,
+mantuani per patria amendui.
+Nacqui sub Iulio, ancor che fosse tardi,
+et uissi a Roma sotto 'l buono Augusto,
+nel tempo delli dèi falsi et bugiardi.
+Poeta fui, et cantai di quel giusto
+filliuol d'Anchise che uenne da Troya,
+poi che 'l superbo Ylion fu combusto.}
+
+Postquam uero se manifestauit autori, Uirgilius uidens ipsum ex pugna ferarum ad ea que euaserat pericula remeare, ipsum autorem dulci locutione inducit ad duo: Nam primo incutit ei timorem, qui retrahit hominem a peccatis, dicens: Sed tu quare reuerteris ad tot et talia nocumenta de quibus – supple Dei adiutorio – euasisti? Secundo, ipsum allicit ad amorem, qui facit hominem scandere ad uirtutes, dicens: Quare non ascendis delectabilem montem, qui est causa et principium omnis boni? Et hoc est quod habetur in textu:
+
+{Ma tu perchè ritorni a tanta noia?
+perchè non sali il dilettoso monte,
+ch'è principio et cagion di tutta gioia?.}
+
+Delectatus autor benigna uisione Uirgilii, et eius dulci colloquio confortatus, cum quadam admiratione et reuerentia filiali incipit sibi loqui. In qua quidem locutione breuiter tria facit: Nam primo, captat suam beniuolentiam; secundo, exprimit suam miseriam; tertio, implorat suum adiutorium siue gratiam. Primum ibi: Es tu nunc ille Uirgilius et ille fons qui tam largum fluuium scientiarum expandis? Et ibi: 0 aliorum poetarum honor et lumen, tu es meus magister et meus autor; tu es solus ille a quo ego accepi illum pulcrum stilum qui michi fecit honorem. Secundum ibi: Uide bestiam pro qua ego ad ea que reliqueram me conuerti. Tertium ibi: Adiuua me ab illa, famose sapiens, que uenas et pulsus contremiscere michi facit. Et hec tria patent in lictera.
+
+{Or se' tu quel Uirgilio et quella fonte
+che spandi di parlar si largo fiume?
+rispuos'i' lui con uergognosa fronte.
+O delli altri poeti honore et lume,
+ualliami il lungo studio e 'l grand'amore
+che m'à fatto cercar lo tuo uolume.
+Tu se' lo mi' maestro e 'l mio autore,
+tu se' solo colui da cu' io tolsi
+lo bello stile che m'à fatto onore.
+Uedi la bestia per cu' io mi uolsi;
+aiutami da lei, famoso saggio,
+ch'ella mi fa tremar le uene e' polsi.}
+
+Postquam uero Dantes beniuolentiam magistri captauit, suam miseriam explanauit, et dicti magistri gratiam implorauit, Uirgilius ipsum ad sui sequelam inducit. Et ut eum magis alliciat ad sequendum, duo breuiter facit: Nam primo incutit ei timorem, exarando sibi maliuolas proprietates illius tertie fere, scilicet lupe, dicens: Tibi conuenit tenere aliam uiam, si uis euadere de isto loco siluestri, quia illa bestia pro qua uociferando tu clamas non permittit aliquem transire per suam uiam, imo tantum eum impedit quod ipsum occidit; et habet naturam ita maliuolam atque ream, quod nunquam implet suam auidam uoluptatem, et post pastum habet maiorem famem quam prius. Multa sunt enim animalia quibus exhibet se uxorem, et plura erunt adhuc quousque ueniat ille uelter qui eam mori faciet cum dolore. Iste uero uelter non cibabit – subaudi neque alios neque se – terra uel peltro, sed amore, sapientia et uirtute – subaudi cibabit – et hoc quia sua natio erit inter feltrum et feltrum. Illius etiam humilis Ytalie erit salus, pro qua mortua fuit uirgo speciosa Camilla, necnon et Curialus et Turnus et Nisus. Iste enim uelter ipsam lupam expellet de uilla in uillam, quousque ipsam in Infernum remittet, unde primo inuidia ipsam traxit. Secundo, postquam Uirgilius autori timorem incussit, nunc eum allicit ad amorem, promittendo sibi ostendere secreta omnia que sunt in Inferno, Purgatorio, ac etiam Paradiso, dicens: Unde ego pro tuo meliori cogito et discerno quod tu me sequaris et ego ero tuus dux, et traham te hinc per locum eternum, ubi stridores audies desperatos, uidebisque spiritus antiquos dolentes atque gementes, qui ad secundam mortem, hoc est ad corporum coniunctionem, exclamant. Et post hec uidebis eos qui in igne – subaudi Purgatorii – sunt contenti. Et causam quare contentantur in igne assignat dicens, quia sperant ascendere, purgatis offiensis, ad gaudia Paradisi, ad que si ascendere postea uolueris, anima – subaudi alia – dignior ad hoc erit, et cum ipsa te in meo recessu dimittam. Causam uero quare ad ostendenda celestia se dicit indignus assignat immediate cum dicit: Quia ille imperator, qui superius ibi regnat, quia ego fui sue legi rebellis non uult quod in suam ueniam ciuitatem. Et quia Dantes poterat dicere, secundum opinionem quorundam hereticorum, dicentium Deum in Inferno potentiam non habere: Tu qui es damnatus quid habes facere cum Deo? respondet Uirgilius: In omnibus, inquit, partibus imperat et ibi regit. Ibi est sua ciuitas et alta sedes. O felicem illum quem eligit ipse ibi. Istarum autem duarum partium, prima incipit ibi: {A te conuien tener altro uiaggio}; et finit ibi: {là onde inuidia prima dipartilla}. Secunda uero pars incipit ibi: {Ond'io per lo tu' me' penso et discerno}; et finit ibi: {o felice colui cu' iui elegge}.
+
+Allectus autor ex promissionibus sibi factis, statim se offert liberaliter ad eundum, et quod maius est, Uirgilium deprecatur ut statim adimpleat que promisit, et, ut citius eum moueat, per Deum quem ipse Uirgilius non agnouit adiurat. Unde ait in textu: O poeta, ego te requiro per illum Deum quem tu minime cognouisti, ad hoc ut ego fugiam istud malum et peius, quod tu me ducas quo modo dixisti, ita ut ego uideam ianuam Sancti Petri, et illos quos tu facis taliter esse mestos. Tunc Uirgilius, omni curialitate et solicitudine plenus, statim se mouit ad iter, et Dantes, non minori solicitudine, secutus est eum. Unde ait in textu:
+
+{Allor si mosse, et io li tenni retro.}
+
+{Nel mezzo del cammin di nostra uita.} Per istud dimidium nostre uite accipe somnum, in quo, secundum Macrobium super Somnio Scipionis , quinque uisionum speties siue genera contemplantur; hoc est: oraculum, uisio, somnium, insomnium et fantasma. Cuiusmodi autem spetiei uel generis fuerit ista uisio quam habuit ipse Dantes, transcurrendo ista quinque genera uisionum uidebimus manifeste. Oraculum enim, secundum eundem Macrobium, est cum in somnio parens, idest pater aut mater, uel alia sancta persona grauisque, seu sacerdos, seu angelus, seu etiam ipse Deus, aperte aliquid demonstrat euenturum uel non euenturum, faciendum siue uitandum. Uisio est cum id quod quis uidet in somnio eodem modo illud respicit uigilando; ut cum in somnio uidi me in cathedra sublimatum, facto die sum electus uel factus episcopus siue abbas. Somnium proprie uocatur illa uisio que figuris tegitur et ambagibus nubilatur, et que non nisi per interpretationem potest intelligi uel cognosci. Huius autem somnii U. sunt speties: aut enim est proprium, aut alienum, aut commune, aut publicum, aut generale. Tunc enim somnium dicitur proprium quando quis aliquid somniat tantum modo de se ipso. Alienum somnium est quando quis non circa se nec de se, sed circa alium et de alio, uidet aliquid in quiete. Commune tunc somnium est quando quis aliquid uidet quod et alium et se tangat. Publicum somnium est quando quis sue ciuitati uel foro uel teatro seu quibuslibet publicis ianuis menibus actibusue triste uel letum aliquid uiderit euenire. Generale uero somnium est cum circa solis orbem lunaremque globum seu sydera, siue celum, siue aerem, siue maria, siue terras, quis somniat innouatum.
+
+Hec autem uisio quam uidit in somnio iste autor potest dici: Primo oraculum, quia grauis persona, ut puta Uirgilius, in prima cantica, sanctaque, ut puta Cato et Statius, in secunda, parensque, ut puta Cacciaguida, et sacerdos, ut puta sanctus Bernardus, angeli, et ipse Deus in tertia, clara sunt sibi uisione monstrati. Secundo potest dici uisio, quia ipsa loca, ad que anime post mortem corporum uadunt, ymaginaria uisione conspexit. Tertio potest dici somnium: et primo proprium, quia multa in Inferno, Purgatorio ac etiam Paradiso de se audiuit, uidit et sensit; secundo potest dici alienum, quia multa circa alienos et de alienis sibi reuelata fuerunt, uel quia quem statum aliorum sortite sunt anime deprehendit; tertio potest dici commune, quia multa que sibi mixtim et aliis contingere debebant aspexit, uel quia eadem loca tam sibi quam ceteris eiusdem meriti didicit preparari; quarto potest dici publicum, quia uarietates et mutabilitates non solum sue ciuitatis, sed aliarum quam plurium, audiuit et uidit; quinto potest dici etiam generale, quia Infernum, Purgatorium, celum, celique ciues, ipsamue beatissimam Trinitatem, sibi adhuc in carne uiuenti sunt uidere concessa. Alia autem duo genera uisionum, insomnium scilicet et fantasma, a sua uisione penitus excluduntur. Sed nichilominus quid de ipsis idem Macrobius sentiat uideamus. Insomnium enim est quotiens homo, cum cura oppressi animi, siue corporis, siue fortune, uadit cubitum siue dormitum. Cum cura enim animi uadit ille dormitum, qui uulneratus amore, cogitaminibus uenereis totus plenus, que minime habet, somniat se habere. Unde Hero in epystola ad Leandrum ait:
+
+*Me miseram breuis est hec et non uera uoluptas,
+Nam tu cum somno semper abire soles.*
+
+Et regina Dido ait ad Annam, ut scribit Uirgilius in quarto libro Eneydorum: *Anna soror, que me suspensam insomnia terrent* . Amorem quoque describens, cuius curam semper sequuntur insomnia, ait quarto libro:
+
+*Herent infixi pectore uultus
+Uerbaque, nec placidam membris dat anima quietem.*
+
+Fantasma autem est cum inter uigiliam et quietem in quadam, ut aiunt, prima somni nebula, adhuc se uigilare extimans qui dormire uix cepit, ex quibusdam fumositatibus cerebrum obnubilantibus, aspicere uidetur in se irruentes uagantesque formas, a natura seu magnitudine seu spetie discrepantes. Ista duo ultima genera uisionum cura interpretationis indigna sunt. Reliqua uero tria aliquid ueri significant et important.
+
+In dimidio igitur nostre uite, idest in somno, secundum quem nichil differt stultus a sapiente, prout Philosophus uult in fine primi libri Ethicorum, fingit autor suas uisiones uidisse. Quidam autem opinantur dimidium nostre uite etatem in qua erat autor, quando istam incepit condere Comediam. Dicunt enim ipsum XXXU annos habuisse, uel circa; et secundum istum modum ponunt etatem hominis usque ad annum septuagesimum protelari. Sed iste numerus siue limes humane uite a Diuina uidetur discrepare Pagina etiam et pagana. Diuina enim Pagina narrante didicimus quod Deus, iratus peccatis hominum, humane uite cursum post diluuium breuiauit; sed non posuit septuagesimum annum fuisse postea limitem nostre uite, cum post inueniatur homo uixisse centum quinquaginta annis et ultra. Nostris etiam temporibus uidemus quod, in multis partibus, multi centesimum uigesimum annum non solum attingant, sed etiam excedant. Statius etiam, primo libro Thebaidos, humane uite terminum ponit centesimum et uigesimum annum esse, ubi loquitur de etate regis Adrasti, dicens:
+
+*Rex ibi tranquille, medio de limite uite
+In senium uergens, populos Adrastus habebat.*
+
+Ubi dicit glosa quod medius limes uite nostre est annus sexagesimus. Cum hoc etiam concordat Iosephus dicens: Hunc terminum uite a Deo post diluuium fuisse homini constitutum. Sed, re uera, cursus humane uite nullo potest termino terminari, quia, licet etates hominis limitentur, ultima tamen nequaquam a sapientibus limitatur; ut habetur infra, cantu XXUII, super illo uerbo:
+
+{Quando mi uidi giunto in quella parte
+di mia età doue ciascun dourebbe
+calar le uele et raccollier le sarte,} 
+
+Autor autem cursum humane uite annorum numerum esse non ponit, sicut patet ex textu primi cantus et penultimi ac etiam ultimi Comedie. Nam in isto primo cantu dicit:
+
+{I' non so ben ridir com'i' u'entrai,
+tant'era pien del sonno in su quel punto
+che la uerace uia abandonai.} 
+
+Et in penultimo cantu, in quo introducit beatum Bernardum sibi in illa uisione dicentem:
+
+{Ma perchè 'l tempo fugge che t'assonna
+qui farem punto,} etc. 
+
+Deinde etiam in ultimo cantu, premissa comparatione: {Qual è colui che sognando uede}, rem comparatam, idest se ipsum, cum dicit: {cotal son io, che quasi tutta cessa / mia uisione,} etc.. Unde per hoc patet quod autor dimidium uite nostre somnum esse prefingat. 
+
+{Mi ritrouai per una selua 'scura.} Ista silua in qua autor errasse se dicit, est iste mundus plenus arboribus peccatorum: qui dicitur silua obscura per ueri ignorantiam, siluestris per boni carentiam, aspera per mali adherentiam, et fortis per detinentiam, quia fortiter et tenaciter hominem detinet irretitum. Uel per istam siluam asperam et confusam possumus huius autoris accipere ciuitatem, que suo tempore plena fuit erroribus, diuisionibus atque guerris; nam multo tempore bellis fuit ciuilibus conquassata; in qua quidem diuisione et errore iste autor propriis laribus fuit pulsus.
+
+{Ché la diritta uia era smarrita.} Hoc dicit quia in confusione et errore uitiorum homo a recto uirtutum tramite deuiando discedit. Nam uirtus inter duo extrema, hoc est inter plus et minus, consistere comprobatur. Unde Philosophus dicit quod uirtus est medium superfluitatis et indigentie. Per hanc itaque uiam homo debet incedere uirtuosus, ut non declinet neque ad dexteram superfluitatis neque ad sinistram indigentie. Unde ait Moyses ad regem Edon, ut habetur in libro Numerorum: Uia regia gradiemur, non declinabimus ad dexteram neque ad sinistram. Dicitur autem uirtus uia regia quia per uirtutem deuenitur ad ciuitatem regiam summi regis, quam uiam ideo Christus dicit in Euangelio esse strictam, licet sit regia, quia, secundum Tullium, uirtus est circa arduum et difficile.
+
+{Ma per tractar del ben ch'i' ui trouai.} Queri potest hic, cum in mundi confusionibus et erroribus nichil boni ualeat reperiri, que bona autor conspexerit in hac silua? Et dicendum quod homo sapiens, dum mala mundi considerat et ipsum instabilem esse cernit, dumque in peccatis satietatem et requiem inuenire non potest, mundus et ea que in mundo sunt sibi incipiunt displicere. Et tunc, quia cor hominis sine desiderio esse non potest, ad uirtutes incipit anelare, et sicut ait beatus Gregorius: Gustato spiritu, desipit omnis caro.
+
+Iste planeta, qui suis radiis montem uestit, est prefulgida stella Uenus, que tenet typum et similitudinem caritatis, que est omnium uirtutum fulgidum ornamentum, sicut humilitas stabile fundamentum. Ad euidentiam autem predictorum clarius et perspicacius enodandam, est allegorice attendendum quod ista silua adeo tenebrosa statum peccati, mons uero luminosus uirtutis statum, figuratiue tipiceque designant. Inter que duo, siluam uidelicet atque montem, autor, qui humane nature liberum arbitrium representat, se inuenisse confingit. Nam Deus, quando humanam naturam libero dotauit arbitrio, apposuit sibi bonum et malum, iuxta illud: Ignem et aquam apposui tibi ad quoduis extende manum tuam. Dantes uero, uolens instruere hominem inter premissa contraria constitutum, exemplo sui poetice hic inducit, ut relicta silua malorum ad montem bonorum accedat. Qui quidem mons prefulgide stelle radiis illustratus dicitur et uestitus, quia caritas in stella Ueneris, inquantum ad amorem disponit, hic allegorice figuratur. 
+
+Utraque comparatio est moralis et summiter: prima a nautis siue marinariis, qui dum euadunt pericula maris, statim quod ad terram peruenerint, ad ea que euaserunt pericula se reuoluunt. Sic autor, postquam euasit pericula silue, statim quod ad montem peruenit, ad illa pericula que euaserat se conuertit. Alia comparatio a mercatoribus summi potest, qui dum libenter et solicite acquirunt, statim quod tempus lucrationi contrarium appropinquat, medullitus contristantur. Sic fecit autor, qui dum montem ascenderet, postquam fuit ab illa fera tertia prepeditus, cepit mirabiliter contristari. 
+
+{sì che il piè fermo sempr'era 'l più basso.} Facit hic autor sicut faciunt ascendentes, qui quando aliquam uiam arduam saliunt uel ascendunt, semper habent pedem inferiorem firmiorem. Qui quidem pes, moraliter exponendo, accipitur pro timore; habet enim timor talem proprietatem, quod hominem firmat ne in peccata labatur. Ubi nota quod duo sunt necessaria homini uolenti ascendere ad uirtutes: Primum est timor, qui firmat hominem ne peccet. Unde Salomon: Per timorem Domini declinat omnis homo a malo. Et prouerbium uulgare: Paura guarda uigna, ma non mala famillia. Secundum est amor, qui mouet et incitat ad agendum; operatur enim magna si est. Unde beatus Gregorius, loquens de illo amore quem homo debet habere ad Deum et ad quem omnes alii amores debent regulariter regulari, ait: Amor Dei non est otiosus; operatur enim magna si est; si autem operari negligit, amor non est. Per timorem itaque et amorem efficitur homo bonus. Pes igitur inferior, qui stat firmus, timorem; pes uero superior, qui mouetur, amorem significat et importat.
+
+Hic tangit autor, figuratiue loquendo, tria uitia que impediunt omnem hominem uolentem scandere ad uirtutes; que quidem tria uitia radices sunt omnium uitiorum et omnibus bonis operibus aduersantur. Prima namque fera dicitur lonza, diuersis depicta coloribus, et signat luxuriam, que adolescentes maxime ad se trahit. Secunda fera dicitur leo, qui propter suam audaciam et propter coleram quam habet adustam, propter quam dicitur pati quartanam, superbiam prefigurat, que quidem maxime habet iuuenes impedire; quia talis etas auida est honoris, sicut adolescentia est auida uoluptatis. Tertia uero fera dicitur esse lupa, que propter sui ingluuiem et insatiabilem famem habet auaritiam figurare. Que quidem senescentes habet spetialiter impedire, et semper ipsa cum ipsis senescentibus iuuenescit, nunquamque senescit. Et hoc est quod resonant uerba textus, ubi loquitur de lupa predicta:
+
+{et à natura sì maluagia et ria,
+che mai non empie la bramosa uollia,
+et dopo 'l pasto à più fame che pria.}
+
+Et ideo beatus Ieronimus bene ait: *Cum cetera uitia in homine senescant, sola auaritia iuuenescit*. Legitur enim de naturis luporum quod quanto magis etate senescunt, tanto magis se uitia iuuenescunt. Et, ut ista tria clariori luce mistice uideamus, est notandum quod Dantes tenet in hoc loco typum et figuram hominis uniuersales etates humane nature currentis. Que quidem etates, licet sint septem, ad ternarium tamen numerum reducuntur, uidelicet ad adolescentiam, iuuentutem et senectutem. Quas tres etates ponit a tribus principalibus uitiis, que omnia alia uitia intra se continent, impediri: Primo a luxuria, que sui delectabili uenustate maxime, prout supra dicitur, allicit hominem in adolescentia constitutum. Ideoque dicitur eius pellis uariis coloribus esse picta, que pellis allegorice intellecta illa signa uenerea prefigurat, que carnali amore hominem detinent irretitum, prout sunt lasciui: uisus, colloquia, risus et tactus.
+
+Et hoc est quod resonat textus: Quasi dicat; Licet uellem ad montem uirtutum ascendere, illius fere uariata depictio me a bono proposito reuocabat. 
+
+Sic allegorice est summendum. Licet enim autor ad aspectum lonze que, ut dictum est, luxuriam prefigurat, plurimum titubaret, tamen, ut prudens somniorum interpres, concepit in sue tempore uisionis per illam uariatam pellem, que delectationem et pulcritudinem in se gestat, ad meliora, hoc est ad summam pulcritudinem delectationemque posse transire. Iuxta quod ad Romanos scribit Apostolus: *Inuisibilia Dei per ea que facta sunt intellecta conspiciuntur*. Nam si tanta pulcritudo in creaturis ac etiam tanta delectatio reperitur, quorum primum est uanum reliquum uero insatiabile, quanta debet esse pulcritudo firma celestis et delectatio duratura? Idcirco sic construe textum: {Temp'era dal principio del mattino}; idest matutinali tempore quo ab oriente aurora incipit emicare, michi apparuit illa fera. Et ad istud tempus clarius declarandum, quo scilicet anni tempore istam habuit uisionem, ait:
+
+{e 'l sol montaua in sù con quelle stelle
+ch'eran con lui quando l'amor diuino
+mosse da prima quelle cose belle;}
+
+Hoc est, illo enim tempore atque hora sol ad nostrum emisperium ascendebat cum illis, scilicet stellis, que erant cum ipso quando amor diuinus, qui, secundum Boetium, stabilis manens dat cuncta moueri, ipsum cum ipsis a primordio primum mouit. Et hoc fuit quarta die creationis mundi, iuxta beatum Ambroxium in himno dicentem: Quarto die qui flameam solis rotam constituens, lune ministrans ordinem uagosque cursus syderum, fuit autem sol creatus in signo Arietis; quod quidem signum intrat circa decimum nonum Martii. Dicit igitur autor concludendo quod illa dulcis hora, quia tempore matutino, quo uera somnia et non falsa, utilia et non damnosa, solent plurimum apparere, sibi melioris spei causam intulit, ut, considerata pulcritudine pellis fere, posset ad meliora procedere. Ideo sequitur in textu:
+
+{sì c'a ben sperar m'era cagione
+di quella fiera la gaetta pelle,
+l'ora del tempo et la dolce stagione;} 
+
+Quasi dicat: Illud dulce tempus et hora michi spem ac fiduciam ministrarunt, ut illius fere pellis gaetta, idest delectabilis et iocunda, optimum esset signum a carnalibus ad spiritualia et a terrenis ad celestia respirare. 
+
+Sic est intelligendum: Quamuis enim in bonam partem sumpserim illius fere uisionem, ratione temporis matutini michi bonam fiduciam ministrantis, non tamen tantam quantam michi expediebat, quia michi apparuit unus leo, quo uiso perdidi fiduciam iam conceptam. Circa quem leonem, secundum licteram quatuor considerare debemus: Primum est quia non dicit eum absolute fuisse leonem, sed habuisse effigiem leoninam, ibi: {la uista che m'apparue d'un leone}. Secundum, quia dicit ipsum contra se erecta ceruice uenisse, ibi: {Questi parea che contra me uenisse}. Tertium est quod ponit in ipso rabiosum ac famelicum appetitum, ibi: {et con rabiosa fame}. Quartum est quod ex suo aspectu aeri timorem ingerere uidebatur, ibi: {sì che parea che l'aer ne temesse}. Ista quatuor allegorice exponendo, peccatum superbie prefigurant; nam peccatum superbie dicitur habere effigiem leoninam, non tamen ipsum esse leonem. Uidetur enim leo, sed non est. Nam superbia, cuius appetitus est propria excellentia, uidetur in se habere maxime tria: Primo altam excellentiam et maiestatem, sed deducit ad infimum precipitium et immanitatem, et hoc est ualde cecum appetere. Seneca, octauo Tragediarum: *Ceca est temeritas que petit casum ducem*. Secundo uidetur habere securitatem et firmitatem, et habet in se periculum et uarietatem. Rami enim arboris, secundum Crisostomum, qui sunt in ymo sunt in quiete et securitate; qui autem sunt in uertice, facile a uentis agitantur atque franguntur. Unde monet Seneca dicens: Redige te ad yma a quibus cadere non potes. Refert Ualerius quod dum quidam rex coronari deberet, coronam manu tenens, ad principes suos ait: O nobilem magis quam felicem coronam, quam si quis cognosceret quam multis periculis et solicitudinibus plena sit nec humi iacentem tollere uellet. Seneca, secundo Tragediarum: *Dum excelsus steti nunquam pauere destiti*. Tertio uidetur habere durabilitatem et habet status et uite breuitatem; Ecclesiastici X: Omnis potentatus breuis uita. Seneca, nono Tragediarum, loquens de Neronis imperatoris superbia ait: Licet extruat marmoribus atque auro tegat superbus aulam limen, ducis seruent armate coortes, mittat immensas opes exhaustus orbis, supplices cruentam dexteram parthi petant. Regna diuitias ferant, ueniet dies tempusque quo reddat animam nocentem sceleribus suis, iugulum hostibus desertus et destructus ac cunctis egens. Et sic patet primum. Ideo bene ait autor in textu: {la uista che m'apparue d'un leone}.
+
+Circa secundum, nota quod superbia erecta ceruice contra omnem hominem semper uadit; et non solum contra hominem, sed etiam contra Deum. De primo Plautus, poeta comicus, in persona superbie loquens ait: Minores despicimus, maioribus inuidemus, ab equalibus dissentimus. De secundo, Propheta inuehens in superbos: Ambulant, inquit, contra Deum extento collo. Ideo bene ait in textu: {Questi parea che contra me uenesse / con la test'alta}. Nam semper superbus se erigit contra Deum. Psalmista: *Superbia eorum qui te oderunt ascendit semper*. Exemplum regis Capanei gigantis, de quo habetur infra, circulo UII, cantu XIIII. Circa tertium, nota quod superbia nunquam honoribus et dignitatibus satiatur. Exemplum habemus in primo angelo, qui positus a Deo in tanto culmine dignitatis, superueniente superbia contentari non potuit; et ideo rabiosam dicitur pati famem. Exemplum Alexandri, de quo narrat Ualerius, libro octauo, capitulo de cupiditate glorie, quod habebat tam insatiabile pectus, quod nullis honoribus nullisque uictoriis repleri ualebat. Nam cum quidam suus comes, nomine Anaxarcus, sibi semel dixisset quod suus preceptor Democritus dicebat innumerabiles mundos esse, ait: *Heu me miserum, quod nec uno quidem adhuc sum potitus*. Et addit Ualerius: Angusta uni homini possessio fuit que deorum omnium domicilio suffecit. Ideo ait in textu: {et con rabbiosa fame}. Circa quartum uero et ultimum est notandum quod ipsa superbia molestat et infestat maxime cum in tirannidem conuertitur. Etiam sanctos Dei, qui per aerem figurantur quia a terrenis eleuati, solum celestia concupiscunt. Et licet ipsam infestationem diligant pro se ipsis, quia est eis, secundum Gregorium, sicut lima ferro et fornax auro, tamen pro timidis et tepidis ipsam timent. Unde Christus in sua passione, Iudeis et militibus Pilati querentibus ipsum capere et tenere, ait: Si me uultis, ego sum; sinite hos abire. Sciebat enim quod apostoli nondum fortes erant ad tolerantiam passionis. Ideo ait in textu: {sì che parea che l'aere ne temesse}. 
+
+Sic primo construe: Non solum illa leonina effigies, que superbiam prefigurat, me a bono proposito reuocabat, sed etiam una lupa, que propter sui ingluuiem auaritiam preostendit, tantum michi grauedinis irrogauit, quod ego perdidi spem ad celestia ascendendi. 
+
+Circa uero istam auaritiam, que naturam dicitur habere lupinam, quatuor secundum licteram considerare ualemus, duo in se et duo extra se. In se enim habet: primo, insatiabilem uoluptatem; secundo, insanabilem infirmitatem. Extra se autem: primo, nullam in animo securitatem; secundo, nullam de suis diuitiis felicitatem. Circa duo prima, est notandum quod auaritia habet in se ista duo periculosa: primum est insatiabilis uoluptas; nunquam enim mens auari hominis satiatur. Unde Salomon: Auarus non implebitur pecunia. Et Seneca: Auaro tam deest quod habet quam quod non habet. Ideo ait in textu: {che di tutte brame}. Secundum est insanabilis infirmitas, quia auarus a sua infirmitate diuitiis uel paupertate, ut ait philosophus, curari nequit. Nam si efficitur pauper, in auaritiam uergit; si uero diues, nunquam satiatur. Et in hoc auarus ydropico similatur, qui quanto plus bibit, plus bibere concupiscit. De quo poeta: *Quo plus sunt pote, plus sitiuntur aque*. Ideo ait in textu: {sembiaua carca nella sua magrezza}. Quasi dicat: licet auaritia sit onerata diuitiis, nunquam efficitur inde pinguis. Et ista duo intra se concludit auarus.
+
+Extra se uero duo alia considerare debemus. Primum est quod auarus nullam habet in animo securitatem; nam auarus in congregando habet laborem, in custodiendo habet timorem, in perdendo uero dolorem. Et beatus Augustinus dicit quod auarus dum dormit latrones somniat. Et hoc est quod resonant uerba textus: {et molte genti fé già uiuer grame}. Secundum est quod auarus nullam habet de suis diuitiis felicitatem; nam, ut manifeste uidemus, de bonis congregatis auarus gaudere uel letari non potest; et hoc quia diuitie sunt onera animum hominis aggrauantia. Et in hoc felicior est pauper quam diues, qui nullo in animo onere pregrauatur. De quo Iuuenalis: *Cantabit uacuus coram latrone uiator*. De diuite autem per respectum ad pauperem ait Seneca, X libro Tragediarum:
+
+*Cispes tyrio mollior ostro
+Solet impauidos ducere somnos.
+Aurea rumpunt tecta quietem
+Uigilesque trahit purpura noctes.
+O si pateant pectora ditum!
+Quantos intus sublimis agit / fortuna metus!...
+Pectora pauper secura regit.*
+
+Ideo ait autor in textu:
+
+{questa mi porse tanto di grauezza
+con la paura c'uscia di sua uista,
+ch'i' perde' la speranza de l'altezza.}
+
+Timor enim qui exit de auaritia, quia semper timet homo deficere si terrena relinquat, solicitudinem suggerit homini de eternis. Et ideo Christus in Euangelio: Non potestis Deo seruire et Mammone. Est autem Mammona, ut dicit glosa, nomen demonis, qui de diuitiis temptat hominem in hac uita. His allegorice de auaritia, que prefiguratur in lupa, conspectis, aliqua de natura lupina secundum tres solummodo autores, Ysydorum uidelicet, Aristotilem et Homerum, breuiter sub compendio uideamus. Natura enim lupi, secundum Ysidorum, est rapacitas, crudelitas, et tolerantia famis; sic auaritia facit hominem in alios rapacem, in suos crudelem, et in se inhumaniter esse parcum. Nam, ut in libro De Proprietatibus Rerum scribitur: Lupus famem diutius tolerat ut possit melius et auidius laniare. Sic auarus etiam non expendit, ut possit melius pecuniam aggregare. Scribit etiam beatus Ambrosius quod quidam diues auarus dum sibi semel sua uxor ouum coctum portasset ad mensam, suspirans ait: Heu mulier, quid fecisti? Ex isto ouo poterat oriri gallina. Aristotiles autem dicit quod lupus quanto senior tanto peior. Sic auarus, ut superius dictum est, quanto plus etate senescit, tanto plus auaritia iuuenescit. Et hoc est ualde stultum, in itinere unius diei portare cibaria ad uictum suficientia toti anno. Unde Seneca: Auarus quid sibi uelit non intelligo. Dicit etiam Aristotiles quod in India est lupus qui habet faciem hominis, pedes leonis, caudam scorpionis, uelocitatem cerui, uocem tube, et duos ordines dentium in ore, superius et inferius ordinatos. Istud monstrum indicum uere auarum hominem prefigurat. Habet enim auarus faciem hominis, quia blanditur at adulatur illis a quibus intendit aliquid extorquere; pedes leoninos, quia semper suus affectus ad rapiendum intendit; caudam scorpionis, quia semper in fine deceptionum uenena perfundit; uocem tube, quia a remotis partibus mercatores et mercantias faucibus hyantibus ad se uocat; duos ordines dentium, quia dum bona temporalia rapaciter coaccruat, crudeliter sepelit et occultat. Ipsaque sic coaccruata et occultata aliquando a tiniis et erugine demoliuntur, et aliquando a furibus effodiuntur pariter et furantur, ut ait Christus in Euangelio, Mathei UIam. Homerus autem dicit quod lupus est animal ualde uigil et parum dormit; sic auarus, dum uigilat inquerendo quietem, perdit internam pariter et externam. Fugit enim somnus ab oculis eius. Exemplum igitur de quodam paupere, qui quotidianum uictum labore manuum acquirebat, et semper letus et iocundus apparebat, et totam contratam cantu nimio fastidiebat. Cuius letitiam suus conuicinus admirans, et sciens diuitias libertati fore contrarias, quandam tascam plenam pecunia in domum illius pauperis clam proiecit. Qui cum illam inuenisset, statim letitiam perdidit, tristitiam et melancoliam incurrit, et nec cantare nec dormire, neque requiem inuenire ualuit quamdiu apud se tenuit illam tascam. Reddita uero domino suo tasca, sibi rediit leta quies. Ideo bene ait quidam doctor: Thesauros inuenisti, requiem perdidisti. Ideo, his omnibus attente consideratis, bene in consequentibus ait Uirgilius ad autorem ibi:
+
+{ché questa bestia, per la qual tu gride,
+non lasci'altrui passar per la sua uia,
+ma tanto lo 'mpedisce che l'uccide;
+et à natura sì maluagia et ria
+che mai non empie la bramosa uollia,
+et dopo 'l pasto à più fame che pria.}
+
+Utraque comparatio est moralis et summiter: prima a nautis siue marinariis, qui dum euadunt pericula maris, statim quod ad terram peruenerint, ad ea que euaserunt pericula se reuoluunt. Sic autor, postquam euasit pericula silue, statim quod ad montem peruenit, ad illa pericula que euaserat se conuertit. Alia comparatio a mercatoribus summi potest, qui dum libenter et solicite acquirunt, statim quod tempus lucrationi contrarium appropinquat, medullitus contristantur. Sic fecit autor, qui dum montem ascenderet, postquam fuit ab illa fera tertia prepeditus, cepit mirabiliter contristari.
+
+Raucus uidebatur autori Uirgilius, quia multa per secula ipse Uirgilius et alii poete, per longum silentium, hominibus ignoti erant. Sed autor ipsum et alios qui per negligentiam et ignauiam in eis non studentium mortui uidebantur, suo tempore suscitauit. 
+
+{Ad te conuien tenere altro uiaggio.} Nota quod autor, postquam uitia que hominem ad bene agendum impediunt designauit, ponit quomodo Uirgilius, maximus poetarum, sibi apparuit, et quomodo eum ab illis tribus uitiis liberauit. Ubi est notandum quod Uirgilius in hoc loco tenet figuram et similitudinem rationis humane, qua mediante autor penas peccatis adaptat. Unde si in aliquo loco uel passu uideatur contra catholicam fidem loqui, non miretur aliquis, quia secundum rationem humanam poetice pertractando dirigit uias suas. Et ego, simili modo exponens et glosans, non nisi itinera sua sequar. Quia ubi loquitur poetice, exponam poetice; ubi uero theologice, exponam theologice, et sic de singulis. Non autem intendo uel contra fidem uel contra Sanctam Ecclesiam aliquid dicere siue loqui. Si autem aliquid inepte dicerem, uolens textum autoris exponere, ne aliquid remaneat inexcussum, ex nunc reuoco et annullo, et Sancte Romane Ecclesie et eius officialium correctioni et ferule me submitto. Quia si in ista Comedia esset aliquod hereticum, quod per poesiam seu aliam uiam sustineri non posset, non intendo illud tale defendere uel fouere, immo potius, uiso uero, totis conatibus impugnare. Rogo te autem, o lector, ut autorem non iudices siue culpes, si tibi uideatur quod ipse autor in aliquo loco uel passu contra catholicam fidem agat, quia poetice loquitur et fictiue. Et ideo iste liber dicitur Comedia, que est quoddam genus poesie ad quam spectat uera integumentis poeticis et propheticis ambagibus nubilare. Unde iste autor, quamuis theologus et fidelis, tamen ad cognoscendum Deum et adscendendum ad ipsum poeticas scalas facit. Et in hoc imitatus est non solum Platonem et Martialem, sed etiam Salomonem, qui more poetico condidit Cantica Canticorum, ex quibus gentiles sibi epythalamia uendicarunt. Et tanto maior poeta omnibus aliis est censendus, quanto magis sublime opus ipse composuit, non solum de Inferis, ut simplex poeta loquendo, sed ut theologus de Purgatorio ac etiam de Paradiso, quantum homo aliquis subtilius ymaginari potest, ad utilitatem omnium uiuentium uenustissime pertractando. 
+
+Istud notabile, licet contra appetitum et desiderium auarorum principaliter se extendat, nichilominus potest extendi et dirigi contra omnem cuiuscumque rei insatiabilem appetitum. Habet enim quilibet appetitus insatiabilis istam naturam, quod quanto plus habet, tanto appetit et desiderat plus habere. Unde poeta:
+
+*Quo plus sunt pote, plus sitiuntur aque.*
+
+Postquam Uirgilius contra auaritiam locutus est Danti, ponit quoddam uaticinium, dicens quod uenturus est quidam dominus qui auaritiam exterminabit e mundo, ipsamque in Infernum reducet, de quo loco inuidia dyabolica concitauit, ac per totam mundi machinam seminauit. Iuxta quod in Libro Sapientie dicitur secundo capitulo: Inuidia dyaboli mors introiuit in orbem terrarum. Hoc est, per inuidiam dyaboli mors, hoc est auaritia, que totum mundum occidit, introiuit in orbem terrarum. Sed circa istud uaticinium tria principaliter sunt uidenda: primo, quare iste uenturus dominus canis leporarius nominetur; secundo, quid uult dicere quod sua natio erit inter feltrum et feltrum; tertio, quare potius debet esse salus Ytalie quam aliarum prouinciarum, cum de mundo ipsam debeat extirpare. Circa primum nota quod iste uenturus dominus dicitur canis leporarius propter quasdam laudabiles conditiones quas habet canis leporarius. Nam canes leporarii, inter omnes canes, sunt magis nobiles et generosi, ut uult Philosophus in libro De Animalibus. Unde, propter eorum generositatem, duo maxime laudabilia habent: Primum est quod non latrant. Unde Philosophus dicit quod canes generosi non latrant. Secundum est quod captam predam non comedunt, sed uenatoribus seruant. Per primum accipere possumus nobilitatem Romani Imperii, quod quidem inter omnia regna obtinet principatum. Per secundum uero, personam possumus accipere imperantis, qui quidem ita largus erit quod nichil sibi preter honorem et gloriam reseruabit, sed omnia rei publice et suis militibus assignabit. Sicut Scipio Africanus qui, subiugata Affrica, que est tertia pars mundi, senatoribus et uniuerso consilio Romanorum inquit: Cum totam Affricam uestre dominationi subiecerim, nichil ex ea preter nomen et gloriam reportaui. Habent etiam canes alia duo mirabilia, propter que merito iste uenturus dominus sub figura canis figuraliter figuratur: primum est quod parcunt prostratis; secundum est quod insiliunt in rebelles. Et de his duabus proprietatibus dicitur in libro De Proprietatibus Rerum: Canum mitigatur seuitia homine humi consedente, inflamatur autem et accenditur homine impugnante. Et ista duo pertinent ad sacrum imperium, sicut prophetatum fuit longo ante tempore, prout scribit Uirgilius libro UI Eneydorum. Et beatus Augustinus etiam ponit in primo libro De Ciuitate Dei: Parcere subiectis et debellare superbos. Circa secundum est notandum quod iste poeta, more poetarum, futura uaticinatur; unde poeta idem est quod propheta. Nam quos Sacra Scriptura prophetas appellat, hos pagani denominabant poetas, et aliquando uates. Uates autem a ui mentis dicuntur, ut ait Uarro. Uaticinando igitur dicit autor istum uenturum dominum nasciturum inter feltrum et feltrum. Hoc est quia ista exterminatio quam faciet de auaritia erit uirtualis et essentialis, non uitiosa et apparens; ideo dicit ipsam oriundam a corde. Cor autem medium est inter duas subascellas. Abscella autem lingua hyspana feltrum uocatur. Dicit itaque: {la sua nation sarà tra feltro et feltro}; hoc est, sua operatio, propter quam uirtus renouabitur in hoc mundo, exiet de corde puro, conscientia bona, et fide non ficta, ut ait beatus Paulus Apostolus. Circa tertium uero nota quod, licet ipsam auaritiam iste uenturus dominus de toto mundo debeat effugare, nichilominus iste uates ponit uaticinando quod erit salus totius Ytalice regionis, quia in Ytalia magis auaritia uiget, et in laycis et clericis et maxime propter symoniam prelatorum et presidum sacrosancte Romane Ecclesie cupidorum. Ea propter, ubi magis abundat infirmitas, ibidem succurrere magis debet efficacia medicantis. Ueniet itaque uenturus dominus qui auaritiam et symoniam de Ytalia ac orbe etiam uniuerso repellet. Uel aliter anagogice exponendo: Per istum leporarium accipere possumus Christum, qui uenturus est ad iudicium, cuius natio, idest apparitio, erit inter feltrum et feltrum, hoc est inter bonos et reprobos, ibique auaritia, que secundum Apostolum ydolorum est seruitus, cum omnibus aliis uitiis in Inferno recludet cum dicet: *Ite, maledicti, in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius*, ut habetur in Euangelio beati Mathei, XXU capitulo.
+
+Hic tangit autor tria prelia que fuerunt inter montes ubi nunc est Roma et regnum Rutilorum, quod quidem hodie Campania nominatur. Ista autem prelia fuerunt inter Eneam, uenientem de Troya, et Turnum regem Rutilorum per annos CCCC et ultra, antequam Romulus et Remus, qui de ipsius Enee stirpe regia descenderunt, alme urbis fundamenta iecissent. Pugnauit autem utraque pars pro Ytalia possidenda ac etiam sublimiter sublimanda. Nam Eneas, ut sacrum Romanum fundaret Imperium, quia per artem astrorum et oracula deorum preuiderat illud solummodo in Ytalia duraturum ac etiam regnaturum, licet esset totus pius et dulcis, et quia cum Turno pacem habere non poterat, se ad bella conuertit. Turnus etiam, ut liberaret Ytaliam de manibus Troyanorum, et quia ab oraculis receperat in responsum quod quicumque Lauiniam, uirginem filiam regis Latini, duceret in uxorem, filii eius et descendentes ex ipso totius mundi imperium possiderent, et Eneas ad illud matrimonium totis uiribus aspiraret, et maxime, quia dicta Lauinia sibi fuerat desponsata, tantum Ytaliam ferro defendit, quod ipse et Camilla, regina Uulscorum ex una parte et ex alia parte Eurialus et Nisus in diuersis preliis ceciderunt. Fuerunt autem inter ipsos plura et diuersa prelia, et maxime tria: Primum scribit Uirgilius, UIIII libro Eneydorum, in quo bello ceciderunt Eurialus ac Nisus; secundum scribit libro XIIo, in quo cecidit ipsa uirgo Camilla; tertium uero scribit libro XIIo, in quo mortuus fuit Turnus. At ego, uolens sequi ordinem Uirgilii, licet autor primo ponat Camillam, primo ponam Eurialum et Nisum. Eurialus enim fuit quidam nobilis adolescens, unus de numero principum Troyanorum; nam ex parte matris de stirpe regia descendit, sicut ipse ait ad Iulum, Enee filium, ut nono Eneydorum uolumine continetur: Est michi genitrix Priami de gente uetusta . Fuit autem tante pulcritudinis ac etiam uenustatis quod nullus in toto exercitu Enee pulcrior poterat reperiri. Unde, eodem libro, ait Uirgilius:
+
+*Comes erat Nisi Eurialus, quo pulcrior alter
+Non fuit. Eneadum Troyana nec induit arma,
+Ora puer prima signans intonsa inuicta.*
+
+Huic erat comes, ut dictum est, quidam nobilis princeps Troyanus, nomine Nisus. Quorum exitus describit Uirgilius in hunc modum: Eneas enim posuit filium suum Iulum et Nisum et Eurialum ad unius portae custodiam ciuitatis illius, scilicet quam in honore Troye fundauerat in ripa Tybris quando applicuit ibi primo, mandans eis quod, pro nulla re que accidere posset, se a dicte ciuitatis custodia absentarent. Et ipse, nauem ascendens, ciuitates et loca Tuscie adiit contra Turnum ipsarum auxilia petiturus. Turnus uero, sentiens Eneam de illis partibus recessisse, totum nauigium ipsius Enee, quod erat in litore Ardee, combussit, et ad expugnandam ciuitatem in qua erant Iulus, Eurialus et Nisus, uiriliter se conuertit. Sed postquam uidit quod nec Troyanos ad pugnam poterat prouocare nec menia expugnare, in circuitu castra locat. Isti autem duo principes, scilicet Eurialus et Nisus, electi sunt a Troyanis ut irent ad querendum Eneam, et sibi significare qualiter Rutuli suam nouam obsederant ciuitatem. Sed ante composuerunt ad inuicem aggredi castra Turni. Erat enim ipsis cor unum et anima una; nam unus sine alio esse uel uiuere non ualebat. Unde Uirgilius: His amor unus erat, pariterque in bella ruebant . Et sicut ordinauerant intra se, ita quadam nocte, aperientes ianuas ciuitatis in castra ipsius Turni, somno et uino sepulta, tanquam duo leones audacissimi irruerunt, et hic inde reges et principes trucidantes et sine nomine plebem, dum uellent prosequi suum iter trecentos milites sub Uulscente magistro ex urbe latina reuertentes, ad Turnum obuiam habuerunt. Quos ut uiderunt Eurialus et Nisus de itinere exeuntes per quandam siluam dempsissimam et obscuram, fuge presidium petierunt. Qui, propter siluestrium arborum dempsitatem, unus ab alio deuiauit. Tunc Nisus, uidens se dilecti amici societate nudatum, cepit conqueri et clamare, dicens: *Euriale infelix, qua te regione reliqui? Quare sequar?* Et talibus querimoniis se reuoluens, totum iter fallacis silue simul ac uestigia retro obseruata legit, dumisque siluestribus errat. Et dum sic errando socium quereret predilectum, audit equos, audit strepitus, et uidet milites insequi uestigia fugientum. Et non post multum sibi clamor peruenit ad aures quomodo Rutili inuenerant Eurialum. Et tunc, quasi amens effectus, nescit uere
+
+*Quid faciat, qua ui iuuenem, quibus audeat armis
+eripere? an sese medios moriturus in hostes
+inferat, et pulcram properet per uulnera mortem?*
+
+Et sic, talia in pectore uoluens, lanceam iecit, que in unius militis confixa lateribus fuit fracta, ferro in uulnere remanente. Et ecce, dum milites starent attoniti, quia non uiderant unde hasta uenisset, subito Nisus aliam hastam iecit, que alium militem in capite uulnerauit. Tunc Uulscens, accensus ira, Eurialum protinus trucidauit. Unde Uirgilius:
+
+*Transadigit costas et candida pectora rumpit.
+Uoluitur Eurialus leto pulcrosque per artus
+It cruor inque humeros ceruix collapsa recumbit.
+Purpureus ueluti cum flos succisus aratro
+Languescit moriens, lapsoue papauera collo
+Demisere caput pluuia cum forte grauantur.*
+
+Nisus autem, cum uidisset super dilectum amicum Uulscum et milites deuolutos, prorupit in medium, et illum qui interfecerat Eurialum sui furoris impetu interfecit. Tunc Uulsci milites ipsum uallant, et hinc inde gladiis eum necant. Ipse uero, uicinam mortem sentiens, super exanimem se proiecit amicum; et ibi demum placida sic morte quieuit. In secundo bello, sicut in XI libro Eneydorum scribit ipse Uirgilius, mortua est Camilla, uirgo nobilissima, Uulscorum regina, que in duobus maxime commendatur: Primo in uirginitate, quam quidem dilexit intantum quod licet esset et pulcra et iuuenis et regina, nunquam tamen uoluit habere maritum. Et propter suam laudabilem uirginitatem, decus et pulcritudo totius Ytalie dicebatur. Unde beatus Ieronimus, primo libro Contra Iouinianum, de hac regina sic ait: Reginam Uulscorum Camillam Uirgilius insignis poeta describit. Quam Turnus, cui auxilium dare uenerat, laudare uolens, non habuit quod amplius diceret nisi uirginem nominaret. O decus, inquit, Ytalie uirgo Camilla. Secundo commendatur in arte pugnandi. Fuit enim adeo bellicosa et in armis instructa, quod contra potentiam Troyanorum cum multitudine uirorum et mulierum in auxilium uenit Turno. Que postquam multas strages de Troyanis et Tuscis fecisset, et ipsos in multis et diuersis preliis debellasset, tandem ab uno tusco qui uocabatur Aruns, ut XIo libro ponit ipse Uirgilius, fuit lancea in pectore perforata. Tunc concurrunt trepide comites sue, scilicet socie bellatrices, dominamque de equo ruentem suscipiunt manibus tremebundis. Illa uero moriens, manu sua hastam de pectore traxit; sed inter costas remansit ferrea cuspis fixa. Et sic inter brachia sociarum ultimum clausit diem. Uirgilius:
+
+*Labitur exsanguis, labuntur frigida leto
+Lumina purpureus quondam color ora reliquit;
+Uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.* 
+
+In tertio uero bello, sicut habetur in XIIo Eneydorum, mortuus fuit Turnus. Iste Turnus fuit rex Rutilorum, et Lauiniam, regis Latini filiam, desponsauerat, sed nondum duxerat eam. Eneas uero, ueniens in Ytaliam et pacem habere desiderans cum Latinis, ipsam habere Lauiniam affectabat. Unde isti duo reges, Eneas et Turnus, ab inuicem dissenserunt, et unus alium multis preliis laniauit. Tandem, sicut scribit Uirgilius XIIo Eneydorum, Eneas post multa bella Laurentum, ciuitatem Latini regis, obsedit. Et dum ipsam instrumentis conaretur bellicis conquassare, regina, mater ipsius Lauinie, ne filiam suam Enee uideret uxorem, laqueo se suspendit, sicut dicetur infra, secunda cantica cantu XUII. Tunc Turnus, audiens Eneam ciuitatem Latini ferro et igne uastare, et sentiens reginam propriis manibus sui amore necatam, dolore cordis accensus, uolat cece per hostes, et uelut saxum de montis uertice cadens, sic urbis ruit ad muros, et eleuata manu ait tam obsidentibus quam obsessis: *Parcite iam, Rutuli, et uos tela inhibete, Latini; quecumque est fortuna, mea est*. Quasi dicat: Pro Lauinia atque regno ista bella consurgunt. Sed pugnemus nos ipsi duo, scilicet Eneas et ego, et cui fortuna uictoriam dederit, Lauiniam largiatur et regnum. Ad has uoces pars utraque deposuit arma, et ipsi solummodo duo duello pugnare ceperunt. Uirgilius XIIo libro Eneydorum:
+
+*Procursu rapido, coniectis eminus hastis,
+Inuadunt Martem clipeis atque ere sonoro.
+Dat gemitum tellus; tamen crebros ensibus ictus
+Congeminant. Sors et uirtus miscetur in unum.* 
+
+*Concurrunt clipeis; ingens fragor ethera complet.* 
+
+Postquam uero lanceis et gladiis fuerunt ad inuicem preliati, Eneas ad ultimum lanceam in ipsius Turni femora figens ipsum regno simul et sponsa uitaque priuauit. 
+
+{C'a la seconda morte ciascun grida.} Nota quod duplex est mors, temporalis uidelicet et spiritualis. Temporalis mors est illa que separat animam a corpore. Spiritualis uero mors est illa que separat animam ab ipso Deo, que quidem mors nil aliud est quam mortale peccatum. Et hec etiam est duplex: Prima in presenti, quando scilicet homo mortaliter peccat; sed ab ista morte potest homo per penitentiam surgere; de qua resurrectione dicit beatus Apostolus: Surge qui dormis et exurge a mortuis et illuminabit te Christus. Secunda est in futuro, quando scilicet homo, cum peccato mortali decedens, eternis suppliciis mancipatur. Et ista etiam duplex est: Prima est illa qua in Inferno sola anima cruciatur. Et de hac habetur in Euangelio beati Luce XUI: Mortuus est diues, et sepultus est in inferno. Secunda est illa qua simul cum corpore anima post generalem omnium resurrectionem cruciabitur in Inferno. Et de hac ait beatus Iohannes in Apocalipsi XXo: Beatus qui habet partem in resurrectione prima; in hiis secunda mors non habet potestatem. Ad hanc igitur mortem clamant damnati quia optant ut compleatur numerus damnatorum, quia, ex inuidia quam habent, uellent quod omnes homines damnarentur. 
+
+{Anima fia a ciò di me più degna.} Uolens Uirgilius autorem ad sui sequelam inducere, promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad secreta celi et diuina humana ratio, quam prefigurat Uirgilius, non attingit, ideo non promittit sibi ostendere Paradisum, sed dicit quod ad hoc demonstrandum una alia anima erit dignior eo, et ista est Beatrix. Que quidem Beatrix tenet typum et figuram uite spiritualis; ubi nota quod Beatrix in ista Comedia accipitur quatuor modis: interdum enim accipitur licteraliter pro quadam uidelicet nobili domina florentina, que sua pulcritudine et morum honestate mirabiliter emicuit in hac uita; aliquando accipitur allegorice pro sacra scilicet scientia theologie; aliquando accipitur moraliter, siue typice, pro uita scilicet spirituali; aliquando uero accipitur anagogice pro gratia scilicet diuina, homini infusa, et uita beata homini attributa. Que quatuor in lictera perspicaciter intuenti clarius apparebunt.
+
+Postquam in superiori cantu ad iter suum persequendum preparatum autor se ostendit iamque inibi iter arripiens, in isto secundo horam sue progressionis per hec uerba describit: {Lo giorno se n'andaua, et l'aer bruno}. Hoc est: In mei processus initio lux diurna uergebat, et per consequens aer nocturnis nebulis caligatus animalia ab eorum laboribus remouebat. Ueruntamen ego solus ad tolerandum guerram pietatis et gressus me siquidem exponebam, quam mens nequaquam a ueritate exorbitans figurabit. Et quia nunc habet ardua et difficilia enarrare, diuinum implorans auxilium ait ita: O musa, o sublime ingenium michi suffragium ministrate. O mens etiam que scripsisti omnia per me uisa, hic tua nobilitas patefiet. Facta itaque inuocatione, ut poetarum moris est, ad Uirgilium se conuertit. O poeta, inquiens, qui me ducis, meam uirtutem intuere si est ualens, antequam ad iter arduum me secures. Dicis enim quod Siluii parens, dum adhuc corruptibilis foret, ad immortale seculum sensibiliter penetrauit. Ideoque si aduersarius omnis mali sibi extitit curialis, altum effectum premeditans ex eodem prosilire debentem, nequaquam homini intelligenti uidetur indignum. Quia ipse Siluii genitor, alme urbis suique imperii in celo fuit empyreo preelectus. Que et quod ad ueritatem uolendam exprimere, pro loco sancto stabilita fuere ubi Petri maioris successor assistit in trono. De isto itinere unde ipsum laudibus dignum facis, ni mirum quidam intellectui demandauit, que sue causam uictorie contulerunt, ac etiam ammanti papalis. Iterum illuc uas electionis descendit, ut illi fidei robur adiceret et referret, que principium ad uiam salutis existit. Sed ego cur uel ad quid illuc descenderem et uenirem, aut quis hoc concedendo permittit? Ego certe nec sum Eneas, nec Paulus, ac dignus ad hoc nec ego nec alius certe credit. Propter quam causam, si ad ueniendum me imprudenter expono, incautum, trepido, meum fore processum. Itaque, quia prudens, quam eloquar longe melius intus legis.
+
+Ueruntamen quare autor et qualiter a primo proposito sit mutatus, sic exemplificando declarat cum subdit: Et qualis est ille cui displicet quicquid uelle proposuit, et pro nouo arbitratu resiliens a primo proposito totaliter se euellit, talem in illa obscura costa me reddidi, quia nouo superueniente cogitatu consumaui, idest expleui, et ad finem deduxi id quod in principio tam uelociter apprehendi. Audiens autem magnanimus Maro autoris propositum immutatum, ait illi: Si bene percipio uerba tua, anima tua pusillanimitate grauatur, que quidem pusillanimitas multotiens taliter inuadit hominem, quod ipsum ab honorata inceptione reuoluit, sicut falsus aspectus reuoluit bestiam umbre causa trepidantem. Et ut ab isto timore te soluas, tibi mei aduentus causam reserabo, et etiam illud quod intellexi in puncto primo quo tibi fui certe compassus. Eram enim inter illos qui suspensi consistunt, et una domina me uocauit, taliter curialis et pulcra quod ipsam ut michi preciperet requisiui. Lucebant enim sui oculi plus quam faciat una stella, et incepit michi dicere suauiter atque plane, cum angelica uoce, iuxta sue locutionis ritum: O curialis anima mantuana, de qua in mundo adhuc fama peruiget, et tam diu certe durabit quam diu motus, hoc est celorum reuolutio, creditur permansurus, amicus meus siquidem et non fortune adeo in deserto est litore prepeditus quod, timore perterritus, ab itinere resiliuit. Et quod ita non sit deuius, reformido quod tarde ad eius non surrexerim nunc succursum, per ea que de ipso in celo auditu percepi. Itaque iter arripias et, tuo ex polito sermone, ac cum omni eo quod ad sue uite euasionem necessarium esse cernis, ipsum iuua taliter quod ex inde ualeam consolari. Ego enim sum Beatrix, que tibi ut uadas suadeo. Uenio de loco ad quem gestio remeare. Pietas me mouit, que quidem pietas me ad loquendum compellit. Quando in Domini mei conspectum rediero, me sibi de te laudabo frequenter. His autem prelibatis Beatrix uerbis, silentium posuit et poeta respondit: O domina, inquit, uirtutis per quam solummodo humana species omne quod continetur, ab illo celo uidelicet qui minoris ambitus circulos habere perhibetur, excedit, tantum michi tuum gratificatur mandatum, quod mea, etiam si tarda, obedientia foret. Ulterius nichil dicere opus est nisi ut michi tuam aperias uoluntatem. Sed michi causam manifesta, cur tibi non caues in hunc centrum descendere ab illo loco, uidelicet, ad quem redire festinas. Cui illa respondit: Postquam ad tam profunda penetrare desideras, breui tibi sum affamine responsurus cur huc declinare non titubo. Timenda sunt enim illa solummodo que possunt inferre alicui nocumenta; e contra de aliis, nam formidabilia non existunt. Ego enim a Deo, sua benignitate, facta sum talis quod nec uestra miseria me contingit, nec huius flamma incendii me inuadit. Domina siquidem nobilis est in celo, que ex impedimento ad quem remouendum te micto sic compatitur, adeo quod durum iudicium frangit illam. Istam Luciam sua petitione petiuit et dixit eidem: Modo tuus fidelis eget tui, et ego tibi eum fideliter recommendo. Itaque Lucia, cuiuscumque inimica crudelis, se mouit et ad locum ubi eram peruenit, que cum antiqua Racchele sedebam, et ait: O Beatrix, uera diuina laus, cur non illi succurris, qui te adeo predilexit quod a uulgari se comitiua subtraxit? Nonne tu audis sui gemitus pietatem? Nonne etiam uides mortem in ipsum insultantem super flumina fluctuantia, adeo quod ipsorum comparatione mare nichil esse uidetur? Quibus auditis, dico tibi Uirgili quod nunquam in mundo persone adeo fuere ad eorum utilitatem et profectum uelociter operandum, nec ad eorum damnum celeres euitandum, sicuti me ipsum celerem post hec reddidi que fuere narrata. Hucque de meo trono beato delapsa perueni, de tua confidens morali honestaque facundia, que te non modo, uerum illos etiam qui eandem intellectui demandarunt. Postquam uero Beatrix suis sermonibus finem fecit, Uirgilius referendo prosequitur dicens: Cumque Beatrix predicta narrasset, oculos auertit lacrimando lucentes. Cuius siquidem lacrimatu solertius in tuum presidium anelaui. Et sicut illi placuit, ad te ueni et ab illius bestie te conspectu seposui, que pulcri cachuminis tibi surripuit iter breue. Ergo quid habes? Cur, cur immobilis permanes atque fixus? Cur tantam in corde congeris uilitatem? Cur audaciam securitatemque non habes? Postquam tales tres domine benedicte in aula celesti tui uigilem curam habent, et tantum tibi boni mea spondet oratio?
+
+Ad hec autem fuit autor a secundo proposito totaliter immutatus ad primum, dicens quod quemadmodum flosculi siue flores a nocturno gelu declinati et clausi, postquam a sole fuerint calefacti, erigunt in eorum stipitibus se apertos, talem utique se reddidit in sua fessa uirtute et tantum bone audacie suo in corde resumpsit, quod sicut audax et proba persona fuit ipsum Uirgilium taliter allocutus: O piam – supple dico – illam que meo succursui properauit et te curialem – supple dico, – qui uerbis ueracibus tibi ab eadem directis rapido cursu obtemperare maluisti. Tu quidem adeo tuis orationibus cor meum cum desiderio ad iter concitasti neglectum, quod primum propositum iam resumpsi. Procede nunc igitur, nam amborum una solummodo est uoluntas. Tu dux, tuque dominus, tu magister. Quasi dicat: Tu dux ad ducendum et ego sequar, tu dominus ad precipiendum et ego obediam, tu magister ad docendum et ego adiscam. Quod audiens, Uirgilius statim iter arripuit, et Dantes secutus est eum. Ideo ait in textu:
+
+*intrai per lo cammino alto et siluestro.*
+
+{Et io sol uno,} idest ego solus inter homines otio et negligentia uacantes, me preparabam ad tot et tales labores diuersimode tolerandos. Ideo dicit: {m'apparecchiaua a sostener la guerra / sì del cammino et sì de la pietate, / che ritrarrà la mente che non erra}. Hoc est, ego me preparabam, idest paratum exhibebam, ad labores non solummodo corporales uerum etiam animales: in corpore, dico, quantum ad itineris asperitatem, eo quod asperum et pericolosum iter erat; in mente uero, siue in anima, quantum ad penarum diuersitatem, eo quod diuersa ac uaria penarum tormenta conspexi, que quidem ad pietatem et misericordiam me mouebant. Nam semper pietas ad misericordiam commouetur. Quod autem dicit: {che ritrarrà la mente}, etc., sic intellige: Mens mea, que uisiones prefatas tenaciter adnotauit, easdem forma poetica explicabit, et quia multa ardua inspidaque conspexit, immediate Musarum implorat suffragium, ut ipsarum adiutorio melius suam queat retexere uisionem.
+
+{O musa, o alto 'ngegno, or m'aiutate.} More poetarum, in sue narrationis principio inuocat iste Musas. Ubi nota quod, sicut legitur in quadam glosa super libro Eneydorum, ad poetam spectant tria, scilicet inuocare, narrare, et inuenire. Inuocant enim diuinum adiutorium, sine quo *nullum rite fundatur exordium*, ut ait Boetius, libro De Consolatione. Narrant enim res gestas, sicut narrauit Uirgilius gesta Enee, Lucanus gesta Cesaris et Pompei, et Statius gesta septem regum qui Thebas obsiderunt. Inueniunt, idest fabulas ex ueris gestis et fictis componunt. Unde beatus Ysidorus, UIII libro Ethymologiarum ait: Officium poete in eo est ut ea, que uere gesta sunt, in alias speties obliquis figurationibus cum decore aliquo conuersa transducant. Iste itaque autor et inuocat Musas et narrat res gestas, et multa fabulosa pulcra et uenusta compositione componit et fingit. 
+
+Quia, secundum Aristotilem, actus actiuorum sunt in patiente disposito, ideo Dantes scire uoluit a Uirgilio utrum ipse esset ita dispositus ad sequendum, ut erat ipse Uirgilius ad ducendum et precedendum. 
+
+Licteram sic construe: O Uirgili, tu dicis quod pater Siluii, dum adhuc esset corruptibilis, idest dum adhuc uiueret in mortali corpore, iuit ad seculum immortale, hoc est ad Infernum, in quo uiuunt anime immortales; et hoc iter sensibile fuit, non per uisionem uel ymaginationem. Iste pater Siluii fuit Eneas, qui ex Lauinia uxore sua, filia Latini regis, habuit filium, qui dictus est Siluius Postumus. Dictus est enim Siluius quia in siluis natus fuit; postumus uero, quia post mortem patris natus. Unde omnes qui nascuntur post mortem patrum postumi uocantur. Et fuit iste Siluius Postumus tertius rex Latinorum, et ab isto omnes reges latini Siluii denominati sunt. Ubi nota quod de stirpe Troyanorum regnauerunt in Ytalia XU reges antequam Roma esset. Quorum nomina sunt ista: primus Eneas, qui edificauit Lauinium; secundus Ascanius, ipsius Enee filius ex uxore sua Creusa, qui Albam condidit; tertius Siluius Postumus, filius Enee ex Lauinia; quartus Siluius Latinus, frater Siluii Postumi; quintus Siluius Eneas, filius Siluii Postumi; sextus Siluius Alba, filius Siluii Enee; septimus Siluius Achis; octauus Siluius Capis; nonus Siluius Carpentus; decimus Siluius Tiberinus, a quo fluuius qui transit per Romam dictus est Tyberis, quia in eo mortuus est; qui quidem fluuius prius dicebatur Albula; undecimus Siluius Agrippa; duodecimus Siluius Aremulus; tertius decimus Siluius Auentinus, a quo unus ex septem montibus qui sunt intra muros urbis dicitur Auentinus, quia iste Siluius Auentinus ibi est mortuus et sepultus; quartus decimus Siluius Procas; quintus decimus Siluius Amulius. Huius Siluii Amulii fuerunt nepotes Romulus et Remus, qui Romam edificauerunt. Isti enim sunt XU reges de stirpe Troyanorum, qui regnauerunt in Ytalia per CCCCLII annos, antequam Roma edificaretur. Ante quos regnauerant in ipsa Ytalia quinque reges, per annos circiter CL. Primus fuit Ianus, qui edificauit Ianuam. Huic Iano gentiles omnem introitum et exitum sacrauerunt; unde Lucanus: *Ferrea belligeri compescat limina iani*. Huic etiam Iano primus mensis a Romanis consecratus est, scilicet Ianuarius. Secundus fuit Saturnus, pater Iouis, qui iuxta Ianiculum saturninum fecit. Tertius fuit Picus; quartus fuit Faunus; quintus uero Latinus, pater Lauinie, que fuit uxor Enee.
+
+Quasi dicat: O poeta, duo homines leguntur ad inferos cum corporibus descendisse, Eneas scilicet, duce Sibilla, et apostolus Paulus, duce angelo. Sed istis duobus ideo concessum fuit, quia primus fundator esse debebat Romani Imperii, secundus uero summus doctor Ecclesie. Primus, idest Eneas, uidit in Inferno qualiter et quomodo fundare debebat imperium; secundus uero, scilicet Paulus, uidit penas quas peccatoribus predicabat. Sed ego neque Eneas sum, neque apostolus Paulus; et ideo uellem scire unde michi conceditur, et a quo. Respondit ei Uirgilius, et dicit unde ueniat quod ad inferos possit secure descendere, ibi: {S'i' ò ben la parola tua intesa}.
+
+Sic construe licteram: O domina, propter cuius uirtutes solummodo humana natura excedit omnia que continentur ab illo celo quod habet sub se minores circulos. Celum enim stellatum continet intra se omnes circulos, qui quidem dicuntur minores respectu circulorum superiorum. Omnes autem istos circulos minores, et omnia que continentur ab eis, humana natura excedit solum propter beatitudinem ad quam participandam et percipiendam fuit a Deo creata. Et Beatrix huius beatitudinis typum gerit.
+
+{Ma dimmi la cagion che non ti guardi / de lo scender qua giuso in questo centro}, etc. Hic mouet Uirgilius unam questionem Beatrici. Questio autem talis est: Ponatur quod unus beatus descendat in Infernum, nunquid sentiet ibi penam? Respondit Beatrix Uirgilio et dicit quod homo debet timere solummodo illa que habent nocendi potentiam. Penam autem Inferni nullus beatus timere potest, quia est a Deo in beatitudine confirmatus. Et similiter ubicunque est damnatus, est in damnatione. Et sic tenendum est quod, si sanctus Petrus descenderet in Infernum, quod nullam penam ibi sentiret; et si unus damnatus, permissione diuina, in celum ascenderet, quod non sentiret ibi aliquid de gloria, sed solummodo penam suam. Unde in libro Iob legitur quod dum quadam die assisterent filii Dei, idest angeli, ante Deum, affuit inter eos et Sathan; qui quidem, licet esset ante Deum, non de minus damnatus erat, ut est. Et ideo bene beatus ait Anselmus: Quilibet debet magis eligere in Inferno esse sine culpa quam in Paradiso cum culpa; quia in Inferno innocens non sentiret penam, et peccator in Paradiso de gloria non gauderet.
+
+In isto notabili nos autor admonet quod illa timere solummodo nos debemus que possunt inferre aliquid nocumentum. Illa uero que nocere non possunt nullatenus timere debemus. Nam fortitudo, que est una ex quatuor uirtutibus cardinalibus, hoc habet proprium, quod nec ad nimiam audaciam nec ad pusillanimitatem aliquatenus se extendit. Stat enim ista uirtus fortitudinis inter ista duo extrema, scilicet inter audaciam nimiam et pusillanimitatem uecordem. Ipsa uero ad ista extrema non tendit, sed audenda audet, et non audenda non audet. Similiter, et timenda timet et non timenda non timet. Et sic patet secundus cantus prime cantice Comedie. 
+
+{Donna è gentil nel ciel che si compiagne.} Hic ponitur a Beatrice quod in Paradiso sunt tres domine, que de Dante pereunte solicitam curam habent, quarum ultima, que fuit ipsa, descendit in Limbum rogans ipsum Uirgilium ut in succursum properet pereunti. Prima domina non habet nomen, quod patet ibi per textum: {Donna è gentil nel ciel che si compiange}, etc. Secunda uocatur Lucia, quod patet ibi: {Questa chiese Lucia in suo domando}, etc.; et ibi:
+
+{Lucia, nimica di ciascun crudele,
+si mosse, et uenne al loco dou'io era,} etc.
+
+Tertia uero dicitur Beatrix, quod patet ibi: {I' son Beatrice che ti faccio andare}. Prima, que est sine nomine, mouit sua oratione Luciam; Lucia, mota ab ista prima, mouit Beatricem; Beatrix uero, a Lucia sic mota, descendit in Limbum et mouit Uirgilium; et sic Uirgilius motus in auxilium uenit ei. Ad quorum omnium euidentiam est sciendum quod nos non possumus beatitudinem celestem acquirere nisi habeamus in nobis tria, ut simus scilicet spirituales, quia, teste Apostolo, animalis homo non percipit que Dei sunt. Et Christus ait Petro: Spiritus quidem promptus est, caro autem infirma. Sed quia sine uirtutibus spirituales esse non possumus, ideo oportet nos uirtutibus adornari. Est enim uirtus, teste Ysidoro, cultus diuinitatis et eterne beatitudinis meritum. Cuius sunt quatuor partes principales, que designantur per quatuor Paradisi flumina: prudentia, fortitudo, iustitia, et temperantia. Quarum uirtutum diffinitio, secundum Ysidorum . In secundo tempore dedit legem, que consistit in duobus, scilicet in declinare a malo et facere bonum, que duo uirtutes superius posite plenissime nos edocent. In tertio uero tempore dedit legem euangelicam, que docet nos temporalia et carnalia relinquere, et spiritualibus inherere. Prima igitur lex ducit nos ad rationem, secunda ad uirtutes, tertia uero ad spiritum. Et ideo oportet quod primo simus rationales, secundo uirtuosi, et tertio spirituales.
+
+Et secundum istum modum iste poeta summus suam Comediam in tres canticas diuidit et distinguit. In prima enim ducit eum Uirgilius, qui ponitur pro ratione. In secunda, licet Uirgilius eum associet, tamen Cato, qui ponitur pro uirtute, qua mediante seruus de seruitute ad libertatem progreditur, sibi uiam ostendit, et sine sua licentia ratio ulterius non procedit. In tertia uero cantica ducit eum Beatrix, que ponitur pro uita spirituali et scientia sacre theologie, que docet quod qui facit peccatum seruus est peccati, qua seruitute per uirtutes liberamur, et sic liberati in Dei filios adoptamur. Et est Beatrix una ex illis tribus dominabus que de eo solicitam curam habere dicuntur in celo. Ubi nota, tu deuote Lucane, qui informari uirtutibus concupiscis et gratiis protegi celestibus optas, quod Dantes in se ipso assummit personam hominis penitentis, hominis dico de peccato exire uolentis, ad uirtutes hanelantis, et ex hoc beatitudinem celestem habere sperantis. Sed ad hoc ut peccator recte exeat de peccato et ad Deum totaliter se conuertat, indiget tribus gratiis, scilicet gratia preueniente, gratia illuminante, gratia cooperante. Primo dico quod indiget gratia preueniente, sine qua bene et recte non possumus penitere. Sed quia nescimus unde ueniat ista gratia, ideo prima domina, que signat istam gratiam, non habet nomen. Non enim scire possumus unde ueniat quod homo, existens in actu uel uoluntate peccandi, a diuina gratia preueniatur, quia tunc gratia diuina non uenit ad hominem propter merita sua; et hoc apparet in beato Paulo apostolo, qui dum iret, summa autoritate Iudeorum munitus, ad persequendum et capiendum illos qui inuocabant nomen Christi, dum appropinquaret Damascum subito circumfulsit eum lux de celo, que eum totaliter ab actu et uoluntate persequendi retraxit, et huius nominis quod prius persequebatur, predicatorem effecit. Unde Ananie ait Dominus: Uas electionis est michi iste, ut portet nomen meum coram regibus et principibus et filiis Israel. Et quia ista gratia primo uenit ad hominem quam homo illam suis meritis mereatur, ideo gratia preueniens appellatur. Secundo indiget gratia illuminante, sine qua nescimus quid agere debeamus; et ista secunda gratia signatur per secundam dominam, que uocatur Lucia, que ipso nomine demonstrat gratiam illuminantem siue proficientem. Et ista gratia etiam in Apostolo apparuit, qui postquam fuit a Deo in terram prostratus et lumine oculorum priuatus, in quo apparuit gratia preueniens, tribus diebus et tribus noctibus non manducauit neque bibit; et tunc a Deo plenissime illuminatus fuit in euangelica lege. Unde ipse ait: Neque ab homine accepi illud, neque didici, sed per reuelationem Iesu Christi. Et quia ista gratia in uiam mandatorum Dei nos dirigit, ideo gratia illuminans nominatur; et quia illuminat, ideo sub nomine Lucie ponitur ab autore. Tertio indiget gratia cooperante siue consumante, quia quantumcunque simus illuminati et bene sciamus quid agere debeamus, tamen ad bene operandum debiles et pigri atque tardi, ut plurimum, sumus. Unde Dominus ait discipulis suis: Seruus sciens uoluntatem domini sui et non faciens, plagis uapulabit multis . Sine gratia enim cooperante siue consumante, nullum opus perfectum possumus operari. Ideo in Euangelio ait Iesus discipulis suis: Sine me nichil potestis facere. Et ista tertia gratia signatur per tertiam dominam, que uocatur Beatrix, que suo nomine gratiam cooperantem demonstrat; quia non gratia preueniens nec gratia illuminans, sed gratia cooperans efficit nos beatos. Multi enim fuerunt et preuenti et illuminati, et tamen dannati. Istam etiam tertiam gratiam se habuisse Apostolus manifestat cum ait: Omnia possum in eo qui me confortat. Igitur, cum ista sit illa gratia sine qua homo beatificari non potest, ideo ab autore hic ponitur sub nomine Beatricis.
+
+Adhuc nota, Lucane, quod prima gratia facit hominem exire de uitiis et ad uirtutes accedere; secunda facit proficere de uirtute in uirtutem; tertia facit transire de miseria ad gloriam. De prima ait Exechiel propheta: Exite de medio Babilonis. De secunda ait psalmista: Ibunt de uirtute in uirtutem. De tertia idem immediate: Uidebitur Deus deorum in Syon. Sub figura istarum trium gratiarum dixit Moyses ad Pharaonem: Ibimus uiam trium dierum ut sacrificemus Domino Deo nostro. Primus dies est peccata relinquere; secundus, uirtutes adipisci et in eis proficere; et tertius, de hac miseria ad gloriam transfretare. Et tunc offertur uerum sacrificium Deo, cum anima suo sponso perpetuo in illa uera requie copulatur.
+
+Hec etiam tres gratie figuraliter continentur sub triplici phase idest pascate, quod celebrauerunt filii Israel ab exitu de Egypto usque ad introitum terre promissionis. Nam illud festum quod ebrei uocant phase, nos christiani uocamus pasca. Mandauerat enim Dominus Moysi, ut habetur in libro Numeri, quod omni anno filii Israel celebrarent phase in memoriam quod egressi erant de Egipto, et ipsi ab exitu de Egipto usque ad terre promissionis ingressum per annos quadraginta non celebrauerunt nisi tria phase. Quod ideo, permissione illius qui mandauerat, non fuit nisi ter celebrandum, ut esset figura istius triplicis transitus spiritualis. Egyptus enim significat mundum et peccata; desertum significat penitentiam et bonam operationem; terra uero promissionis significat Paradisum. Et sicut filii Israel non poterant terram promissionis intrare nisi transirent per desertum, et desertum intrare non poterant nisi de Egypto exirent, sic et nos non possumus uitam beatam habere nisi per bonam et uirtuosam operationem. Operationes autem bonas operari non possumus nisi exiuerimus de Egypto. Oportet, ergo, ut tres transitus siue saltus, unum post alium, faciamus: primus transitus est exire de Egypto, idest de uitiis, et in desertum ire, idest uirtuosas operationes operari; secundus, per desertum ire, idest de uirtute in uirtutem proficere; tertius, terram promissionis intrare, idest per bona opera que facimus uitam eternam sperare. Horum autem transituum et harum gratiarum figuram continent illa tria phase que celebrata sunt a filiis Israel ab exitu de Egypto usque ad terre promissionis introitum, ut dictum est. Primum nanque phase celebrauerunt in finibus Egypti, circa Ramasse, ut habetur Exodi, XIIo capitulo. Et ex tunc intermissum fuit usque ad ingressum terre promissionis, ut habetur Iosue, quinto capitulo Et tunc in introitu terre sancte celebrauerunt tertium phase. Iste itaque tres solemnitates phase significant istos tres transitus, quos facere nequimus sine tribus gratiis superius nominatis, quibus indigemus ab exitu de Egipto usque ad introitum terre sancte. Primo nanque ut exeamus de Egypto, idest de uitiis, indigemus gratia preueniente. Secundo, ut possimus per desertum ire et ibi non deficere, idest de uirtute in uirtutem proficere, indigemus gratia illuminante, siue proficiente, que est uelut manna a Domino pluens; quo manna in deserto penitentie anima ne deficiat sustentatur. Tertio, in introitu terre sante, que beatam patriam prefigurat, indigemus gratia cooperante siue consumante.
+
+Et secundum istam triplicem diuisionem gratie, sua Comedia diuiditur in tres partes: In prima nanque parte, dum autor tractat de Inferno, prima gratia excludit eum a uitiis et exire facit. In secunda, dum tractat de Purgatorio, secunda gratia facit eum proficere de uirtute in uirtutem. Et ideo in introitu Purgatorii apparuit sibi in uisione Lucia, in figura unius aquile auree, que secundam gratiam prefigurat. In tertia uero parte, dum tractat de Paradiso, tertia gratia facit eum transire de miseria ad gloriam, et ideo, lustrato paradiso terresti sic, Beatrix cum septem nimphis ad eum descendit et per se solam ad celestia ipsum uehit. Sed postquam uidimus istas tres gratias in utroque sacre pagine testamento figuraliter contineri, uideamus quid Sancta Mater Ecclesia sentiat de eisdem. Sancta enim Ecclesia primam et tertiam gratiam omni die implorat in hora prime, dicens: Actiones nostras quaesumus quas Domine aspirando preueni et adiuuando prosequere, ut cuncta nostra oratio et operatio a te semper incipiat, et per te cepta finiatur, per Christum Dominum nostrum. Et in dominica XUII post Trinitatem: Tua nos, Domine, gratia semper et preueniat et sequatur, ac bonis operibus iugiter prestet esse intentos. Et de hiis duabus gratiis ait beatus Augustinus: Gratia preuenit ut uelimus, subsequitur ne frustra uelimus. Sed quia, positis principio atque fine, intelligitur medium, ideo secundam gratiam quotidie implorat in psalmo dicens: Illumina oculos meos ne unquam obdormiam in morte.
+
+{Che mi sedea con l'antica Racchele.} Cum Racchele uxore Iacob Beatrix sedere se dicit, quia beatitudo nil aliud est quam contemplari Deum, et per Racchelem uita contemplatiua, sicut per Liam sororem suam actiua uita signatur. Habuit enim patriarca Iacob duas uxores que erant ambe germane, ut legitur Genesis, XXUIIIIo capitulo. Una dicebatur Lya, que erat lippis oculis; altera dicebatur Racchel, que erat pulcra facie et uenusto aspectu. Iste due uxores Iacob, secundum expositiones doctorum, duas uitas in ecclesia significant: actiuam scilicet et contemplatiuam. Lia significat primam, scilicet uitam actiuam; Rachel uero secundam, scilicet uitam contemplatiuam. Iste enim sunt due sponse ueri nostri Iacob, idest Christi, ex quibus duabus uxoribus generat in Ecclesia suos filios. Nam omnes filii Dei aut nascuntur ex uita actiua aut ex contemplatiua. Uita actiua est seruire alteri in operibus misericordie, que opera sunt X: primum est cibare famelicum, secundum potare sitibundum, tertium uestire nudum, quartum hospitari peregrinum, quintum redimere captiuum, sextum uisitare infirmum, septimum sepelire mortuum, octauum ieiunare pro mortuis, nonum elemosinam dare pro eis, decimum orare pro ipsis. Et de his decem operibus accipe duos uersus:
+
+*Colligo poto, cibo, redimo, tego, uisito, condo,
+et uice defuncti ieiuno largior oro.*
+
+Spectant etiam ad uitam actiuam predicare, euangelizare, confessiones audire, et omnia alia tam spiritualia quam temporalia, in quibus inuenitur utilitas proximorum. Uita uero contemplatiua est omnia relinquere et soli Deo uacare. Sed nota quod in hoc mundo utraque uita uiuit; in celo uero uita actiua moritur, et efficitur contemplatiua. Non enim in celo datur indumentum, quia nullus est ibi nudus; non cibus, quia nullus ibi famelicus; et sic de aliis. Et ideo cum sola Rachele sedet Beatrix, quia in contemplando Deum beatus quilibet requiescit. 
+
+{C'uscì per te de la uolgare schiera.} Amore adipiscende beatitudinis homo sapiens de scientiis secularibus exit et studio sacre theologie intendit. Unde dicit: qui exiit propter te de uulgari acie, idest propter amorem tuum scientias liberales omisit, et philosophiam et alias scientias uniuersas, que ideo uulgares dicuntur, quia uulgi famam et gloriam consequuntur. Non enim reputantur in uulgo nisi qui uel philosophi uel medici fuerint, aut iudices. Et ideo tales, quia uulgi famam habent, mundi gloriam, idest pecuniam, apprehendunt. Scientia uero sacre theologie nec mundi gloriam querit, nec marsupia proximorum uacuare intendit. Solum enim querit illum in quo sunt omnia que possunt satiare hominis appetitum; cetera uero, preter ipsam famem, potius quam satietatem inducunt. Et hoc considerans, Augustinus aiebat: Si Deus uniuersa que habet michi daret, non me satiaret nisi se ipsum dare promitteret. Et idem: Inquietum est cor nostrum donec in te requiescat. Et ideo bene dicit Ieronimus: Uana est omnis scientia in qua non queritur Christus.
+
+In hac comparatione notatur quam sit liberalis et curialis animus diligentis. Ille enim qui uere diligit alium, statim quod audit uel cernit necessitatem amici, sine tarditate aliqua currit uelociter ad succursum. Unde beatus Augustinus: Sufficit, inquit, amanti solummodo nuntiare.
+
+Nos uidemus quod omnes flores, preter florem cucurbite, in nocte propter gelu clauduntur, et in die propter calorem aperiuntur. Dicit ergo autor quemadmodum flores a gelu nocturno inclinati et clausi, ad calorem solis aperiuntur et eriguntur, ita ego, qui prius timore et desperatione in animo cecideram, ad uerba Uirgilii exurrexi. Et ideo ait: {Io cominciai come persona franca: O pietosa colei chemmi soccorse}, etc. 
+
+Dum in superiori cantu, ex cura beniuola Beatricis, autor, omni timore deposito, ad eundum se pronto animo Uirgilio obtulisset, dicens: {Or ua, c'un sol uolere è d'amendue}; et post oblationem iter arripuisset, ut patet per id quod ait in fine cantus: {intrai per lo cammin alto et siluestro}; nunc in isto sequenti cantu ponit quod ad portam per quam intratur ad inferos deuenerunt. Supra quam portam dicit se uidisse et legisse quandam scripturam obscuram, quam cum legisset, et expositionem ipsius scripture a Uirgilio recepisset, dicit quod ipse Uirgilius cum leta facie ipsum cepit per manum, et per portam descendendo ad inferos introduxit. Eisdem autem ingressis inuenit autor quendam fluuium, qui fluuius totam uallem circuit infernalem. Et in prima ripa istius fluminis per circuitum ponit se inuenisse multitudinem maximam animarum, cum illis angelis mixtam qui in illa pugna que fuit in celo, neque cum Deo neque cum Lucifero tenuerunt. Pena autem istorum est ista, quod cum suspiriis et gemitibus aliisque clamoribus nudi currunt in circuitu per hanc ripam. Cum uero istam multitudinem attente respiceret, uidit ibi unam animam, uidelicet animam Celestini pape, qua uisa et cognita statim cognouit quod illa multitudo erat secta hominum miserorum qui in hoc mundo nec Deo nec dyabolo placuerunt, et ideo nec in inferno positi sunt nec in celo. Post hec, dum uersus fluuium respiceret, uidit in ripa ipsius fluuii quandam gentem que ad transeundum ualde auida et desiderans uidebatur. Et dum ad fluuium appropinquasset, ecce quidam senex cum una nauicula ueniendo, alta uoce clamabat: Ue uobis, o anime praue. Non speretis unquam celum aspicere. Ego uenio ad ripam alteram uos portare, in tenebras eternas ubi est calor et gelu. Et postquam sic illis animabus miseris exprobauit, dixit ad Dantem: O tu qui es istic anima uiua, recede ab istis qui sunt mortui. Sed postquam uidit quod non recedebat, ait ad eum: Per alias uias et per alios portus ibis ad ripam. Quasi dicat: Cum saluandus sis, quare cum dannatis uis descendere in Infernum? Tunc ait ad eum Uirgilius: O Caron, noli turbari istum, licet uiuum, in naui portare, quia istud est placitum ibi ubi est possibile omne uelle. Tunc Caron ipsum cum omnibus illis animabus recepit in nauim et ad ripam alteram transportauit; et cum descendissent ad terram, inuenit ibi tria, scilicet pluere, uentum, et fulgura; propter que, totus attonitus, in terram cecidit, sicut homo solet cadere somnolentus. Unde ait in textu: {et caddi come l'om cui sonno pillia}. 
+
+{Per me si ua ne la città dolente.} Sicut dicunt philosophi, uoces sunt note earum que sunt in animo passionum. Que autem et quales passiones sint in Inferno, uoces, idest scripture huius ianue, manifestant. Inuenit enim Dantes in fastigio dicte porte UIIII rithimos, in quibus rithimis porta ipsa loquitur omnibus per eam intrantibus. Et nota quod isti rithimi continent quinque: Primum est quod per ipsam portam est iter ad inferos, ibi: {Per me si ua ne la città dolente}. Secundum est causa quare factus fuit iste carcer infernalis, que causa fuit diuina iustitia, ibi: {Iustitia mosse 'l mi' alto factore}; – supple ad me creandum. Tertium est autor siue factor huius carceris, et dicit quod fuit ipsa beata Trinitas, que omnia ex nichilo produxit in esse. Et distinguit hic Trinitatem personarum: Nam primo ponit personam Patris, cui attribuitur potentia, ad quam pertinet creare, ibi: {fecemi la diuina potestate}. Secundo, personam Filii, cui attribuitur sapientia, ad quam pertinet creata disponere et ordinare, ibi: {la somma sapientia}. Tertio, personam Spiritus Sancti, cui attribuitur clementia, ad quam pertinet creata et disposita gubernare, ibi: {e 'l prim'amore}. Quartum est tempus quando iste carcer factus fuit; et dicit quod fuit creatus in prima creatione, ibi: {Dinanz'a me non fur cose create / se non eterne}, idest ante me nichil fuit, nisi Deus qui est eternus, et ego etiam post meam creationem duro in eternum. Ubi nota quod eternum accipitur pro sempiterno, quia eternum est illud quod caret principio et fine; et secundum hoc nichil eternum nisi Deus. Sempiternum uero est illud quod habet principium sed non finem, sicut sunt angeli, et anime hominum, et celum, et mundus, et Infernus. Que quidem omnia, licet habeant principium, quia creata sunt, tamen nunquam deficient; et tunc sempiternum tantum ualet quantum *semper eternum*. Quintum et ultimum est quod illi qui intrant limina huius porte nunquam inde exibunt, ibi: {Lasciate ogni speranza, uoi ch'entrate}. Ubi est aduertendum quod poete multa cum fide catholica persenserunt, quia inferos esse crediderunt, sceleratos ibi posuerunt, eorumque penam eternam esse predicauerunt. Non enim solummodo hec ponit iste, sed etiam omnes alii summi poete gentilium, a quibus ipsa porta Inferni greco uocabulo trenaris appellatur, quod latine sonat *lamentatio*. Unde Uirgilius UI Eneydorum ait: *Trenareas etiam fauces, alta hostia Ditis, / et caligantem nigra caligine lucam / ingressus, maneque adiit*. Et Statius, primo Theybaidos: *Trenaree limen petit irremeabile porte*. Ouidius etiam, ubi loquitur de descensu Orphei ad inferos, sic ait in Xo libro Metamorphoseos: Ad Stigia Trenarea ausus est descendere porta. Quod autem isti antiqui poete greco uocabulo trenarem posuerunt, hoc iste nouus latina lingua posuit lamentationem, dum ait: {Per me si ua ne la città dolente}. Nam ex doloribus lamentationes insurgunt. Et nota quod lamentationes Ieremie in greco treni uocantur. Et sunt treni quedam carmina lamentabilia que primo aput hebreos composuit Ieremias; apud grecos autem Symonides, poeta lyricus, ut scribit beatus Ysidorus, libro primo Ethimologiarum. Dicens igitur autor: {Per me si ua ne la città dolente}, trenareas insinuat, idest lamentationes eternas. 
+
+Istud notabile est morale, et potest cuilibet arduo et difficili negotio adaptari. Quandocunque enim homo habet aliquod arduum uel difficile incipere uel facere, tunc debet omnem suspitionem et cordis timiditatem a se penitus remouere. 
+
+Hic Dantes, duce Uirgilio, ingreditur portam.
+
+Iste fuit Celestinus papa, qui de heremo fuit abstractus, et in Summum Pontificem ordinatus post mortem Nicholai quarti. Sed propter ignauiam cordis, quia nesciebat nauem Ecclesie in fluctibus gubernare, ad petitionem et instantiam cardinalium, ac etiam Karoli secundi, in Neapoli se ipsum deposuit, et papatui renuntiauit. Unde dicit autor: {ke fece per uiltate il gran rifiuto}. Sed re uera, non cordis ignauia ductus, sed humilitate deiectus, dum multorum utilitati intendere non ualebat, suam animam humilitate studuit conseruare. Unde post mortem per papam Clementem fuit canonizatus et sanctorum numero aggregatus, ac sanctus Petrus Confessor appellatus. Sed quia Dantes istam Comediam tempore Bonifatii composuit, ante scilicet quam ipse sanctus Petrus canonizatus fuisset, ideo ipsum hic posuit, habens respectum solummodo ad suam ignauiam et miseriam cordis, qua fuit taliter obumbratus, quod in romana sede sedere nesciuit.
+
+{Questi sciagurati, che mai non fur uiui.} Uere omnes homines qui de hac uita sine fama decedunt miseri et mortui merito appellantur. Unde infra, cantu XXIIIIo, ait autor:
+
+{Omai conuien che tu così ti spoltre,
+disse 'l maestro; ke segendo in piuma,
+in fama non si uien, né sotto coltre;
+sanza la qual chi sua uita consuma,
+cotal uestigio in terra di sé lascia
+qual fummo in aere et in aqua la schiuma}.
+
+Omnes enim sapientes ita se in hac uita exercitare conantur, ut per gloriosa facta que fecerunt in uita, post mortem in mentibus hominum semper uiuant. Et ad hoc bene Salustius in Catellinario nos inducit, dicens: Omnes homines qui sese student prestare ceteris animalibus summa ope niti decet, ne uitam silentio transeant ueluti pecora, que natura prona atque uentri obedientia finxit. Sed nostra uis in animo et corpore sita animi imperio, corporis seruitio magis utimur; alterum nobis cum diis, alterum cum beluis commune est; quo michi rectius esse uidetur ingenio quam uiribus gloriam querere, et quoniam uita ipsa qua fruimur breuis est, memoriam nostri quam maxime longam decet efficere; nam diuitiarum et forme gloria fluxa atque fragilis est, uirtus uero clara eternaque habetur. Huc usque Salustius. Quid enim sapientes facere debent, cum stulti semper famam petant et appetant operibus sceleratis, narrat beatus Ieronimus Contra Heluidium; narrat et Maximus Ualerius, libro octauo, capitulo de cupiditate glorie: Quod quidam ignotus, accensus glorie cupiditate, sacrilega ephesiane templum Diane succendit. Et nullo prodente prorupit in medium, clamans se incendium subiecisse. Sciscitantibus uero Ephesi principibus quam ob causam tam sacrilegum opus facere uoluisset, respondit: *Ut opere pulcherrimo consumpto, nomen eius per totum terrarum orbem diffunderetur*. Tunc decreto principes mandauerunt ut nomen tam teterrimi hominis, licet facti memoria remaneret, perpetuo damnaretur.
+
+Ista uilia animalia, musce scilicet atque uespe, que ad istorum miserorum cruciatum perpetuum deputantur, tenent similitudinem et figuram uilissimarum cogitationum ac etiam operationum, quas cogitant et operantur in hoc mundo isti tales miseri et uecordes.
+
+Autor in isto notabili tria ponit. Et primo ponit quod miseri et uecordes nunquam sunt uiui, licet comedant atque bibant. Nam uera uita, qua anima uere uiuit, est in uirtutibus occupari; de qua occupatione ait Tullius in libro Tusculanorum: Nichil dulcius otio licterato. Secundo ponit quod isti tales, qui se in bono occupare non uolunt, sunt omni bono et omni gratia denudati. Ideo ait in textu: {erano ignudi}. Tertio, respondet uni tacite questioni: Posset enim aliquis querere et dicere: Nunquid isti miseri et uecordes, qui nunquam per bonam operationem uiuunt, malum aliquod macinantur? Respondit quod quotidie molestantur et stimulantur a uilibus et inutilibus cogitationibus, que per muscas et uespes typice designantur. 
+
+{Ne le tenebre eterne.} Nota quod inuenimus in Sacra Scriptura duas tenebras, scilicet interiores et exteriores. Tenebre interiores sunt peccata et errores hominum; de quibus in Euangelio Iohannis primo: Et tenebre eam non comprehenderunt; idest peccatores diuinam lucem non ceperunt. Et Genesis primo: Tenebre erant super faciem abyssi; idest errores super cor hominis. Tenebre uero exteriores sunt pene infernales; de quibus Dominus in Euangelio: Ligatis manibus et pedibus mittite eum in tenebras exteriores. Et iste tenebre, quia sunt infernales, ideo sunt eterne.
+
+Hic notatur summa felicitas beatorum, que consistit in hoc quod quecumque anima uult, breuiter potest. Sed nota quod non uult nisi ea que diuine consonant uoluntati. Et ista est causa quare anima in celo potest omne quod uult. 
+
+{Quinci fur quete le lanose gote.} Idest, propter uerba que dixerat Uirgilius Caroni, quietata fuit ipsius Caronis turbatio, que quidem turbatio apparebat in uultu.  
+
+Postquam in superiori cantu autor Acherontis fluuium transuadauit, et postquam posuit quomodo percussus fuit a quadam luce, ex qua percussione cecidit sicut solet cadere somnolentus, nunc in isto ponit quomodo unum graue tonitruum excussit eum a somno. Et sic, duce Uirgilio, abyssi uallem ingreditur; quam quidem uallem in nouem circulos poetando distinguit. Istud idem sentit Statius secundo Thebaidos. Stix, inquit, in nouem circunflua campos. Et uocat hic Statius infernum Stigem, quia ponitur pars pro toto. Uirgilius etiam: Nouies, inquit, Stix interfusa coercet. Ponit autem in isto circulo Limbum puerorum et habitationem tam uirorum quam mulierum, qui uirtutibus moralibus inherentes et in eis se totaliter exercentes, sine fide unius Dei de hac luce migrarunt. Pena quorum, secundum fidem catholicam, est solummodo carentia uisionis diuine; cui carentie alta suspiria adhibet autor iste. Uocatur autem iste circulus a poetis Elisium, a nobis autem christianis uocatur Limbus, quem locum Sacra Scriptura uocat *sinum Abrahe*. Est autem Elysium, secundum poetas, quidam locus semotus a penis, ubi quiescunt anime piorum, et dicitur Elysium ab e quod est extra et lision quod est miseria, inde Elysium, *locus extra miseriam positus*. Dum uero sic ab uno graui tonitruo esset excitatus a somno surrexit, et dum attente respiceret, inuenit se super ripam unius uallis que erat ita obscura, profunda, et nebulosa, quod licet oculum infigeret in profundum, nichil breuiter discernebat. Tunc Uirgilius dulcibus uerbis et exhortationibus ipsum ad descendendum induxit. Dum autem sic ambo per istum primum circulum ambularent, inuenit autor turbas grandes puerorum uirorum et mulierum. Tunc Uirgilius ait ad Dantem: Tu non requiris a me que anime sunt iste quas tu uides. Uolo enim quod scias quod iste anime non peccarunt, et si bene fecerunt, non sufficit, quia non habuerunt baptismum; qui quidem baptismus est pars illius fidei quam tu credis. Et si fuerunt antequam Christus ueniret in carnem, non adorauerunt debito modo Deum. Ubi est aduertendum quod antiqui iusti de populo paganorum credebant unum Deum esse, tamen distinctionem personarum ignorauerunt, et ideo non debite adorauerunt. Audiens autem Dantes quod ille locus ubi modo erant esset Limbus, et considerans atque ymaginans quod tempore quo Christus resurrexit a mortuis ille locus a Christo fuerat spoliatus, interrogauit ducem suum dicens: Dic michi, magister, dic domine mi: Exiuit hinc aliquis homo unquam? Et ille: Ego eram nouus in hoc statu, quando uidi huc uenire unum potentem, cum signo uictorie coronatum; qui quidem extraxit hinc umbram, idest animam, primi hominis et aliorum multorum qui continentur in textu. Et dum sic uidendo et loquendo ambularent per illam siluam spirituum antiquorum, uidit autor non multum a longe unum ignem, qui tenebrarum emisperium uinciebat, idest ligabat. In quo loco uidit honorabiles gentes ualde; de quibus honorabilibus gentibus quatuor umbras uidit obuiam sibi uenire. Que quidem umbre, postquam cum Uirgilio locute sunt in secreto, ipsum autorem honorabiliter salutarunt; et sic ipsum in quoddam castrum septem muris et uno fluuio circumdatum introduxerunt. In quo castro inuenit antiquissimos spiritus philosophorum, medicorum, poetarum, et uirorum iustorum, qui in hoc mundo, licet iuste uixerint, tamen, quia non debite Deum adorauerunt, ad inferos descenderunt. Quibus uisis et cognitis de isto castro luminoso, quod continetur in primo circulo, in secundum descendit.
+
+{La sexta compagnia in due si scema:
+per altra uia mi mena il sauio duca,
+fuor de la queta, nell'aura che trema.
+Et uegno in parte oue non è chi luca.}
+
+{Che sanza speme uiuemo in disio;} hoc est, sine spe de istis tenebris euadendi uiuimus in desiderio, quia licet nunquam habeamus spem hinc exeundi, nichilominus tamen hoc naturaliter affectamus. Dico naturaliter quia sicut sunt due leges, una naturalis altera diuina, ita sunt due spes que oriuntur ab ipsis. Lex enim nature non uult ut non peccans condemnetur; lex autem diuina non uult ut qui non credit in Christum saluetur. Contra spem, igitur, que a lege diuina procedit, sperant isti in spem que oritur a natura.
+
+{Di Moise legista et ubidente.} Moyses mitissimus hominum in Egypto est natus et a filia Pharaonis in filium adoptatus. Huic enim, dum oues pasceret in deserto, apparuit Deus in rubo. Qui dum esset annorum octaginta, ex precepto Dei stetit coram Pharaone decem, plagis Egyptum percussit, Mare Rubrum diuisit, in montem Synai legem a Deo accepit, XL annis in heremo populum manna parauit. Et sic CXXo anno uitam finiens, diuinis manibus est sepultus.
+
+{Et con Rachele, per cui tanto fé.} Rachel, filia Laban et pulcherrima mulierum, fuit una ex uxoribus ipsius Iacob, quam tantum dilexit Iacob quod, amore ipsius, XIIII annis pauit pecora soceri sui, sustinens frigus et gelu. Ideo dicitur in textu: {per cui tanto fé}, ipse scilicet Iacob.
+
+{Et altri molti.} Hoc est omnes superius nominatos extraxit Christo de Limbo quando spoliauit infernum, et multos alios, idest omnes iustos utriusque sexus qui ante aduentum Christi ad inferos descenderunt. 
+
+Hoc est, uolo quod scias quod antequam isti educti fuissent de Limbo, humani spiritus saluati non erant. Hoc dicit ad angelorum differentiam, qui quidem semper salui fuerunt postquam fuerunt in gratia confirmati. Confirmati uero fuerunt in gratia statim quod de celo mali angeli ceciderunt. Spiritus autem humani, ante Christi aduentum, quia ianua celi omnibus erat clausa, omnes ad inferos descendebant, mali in profundum Inferni et boni in Limbum; qui quidem Limbus in isto primo superiori circulo continetur. Christus autem per suam passionem et ianuam celi aperuit, et sanctos patres de Limbo extraxit, et eos in celestem patriam introduxit. 
+
+{Non lasciauam l'andar perch'e' dicessi.} Hoc est, non dimittebamus iter nostrum propter ea que Uirgilius loquebatur, sed simul et loquebamur et siluam spissam illorum spirituum transibamus. 
+
+{Non era lung'ancor la nostra uia / di qua dal sonno.} Hoc est, non multum per istum circulum descenderam postquam fueram a somno per tonitruum excitatus, quando uidi a longe unum ignem, quem quidem ignem tenebrarum emisperium uinciebat, idest ligabat. Est autem emisperium illa pars celi quam uidemus supra nos. Et nota quod emisperium est duplex, scilicet superius et inferius; pars enim celi que supra nos est dicitur superius emisperium; pars autem illa celi que sub terra est dicitur emisperium inferius, quam quidem uidere non possumus quamdiu sub terra latet, ut dicit Ysidorus tertio libro Ethymologiarum. Simili modo ponit hic autor quod supra illum ignem qui est in isto primo circulo est unum emisperium tenebrarum, quod quidem emisperium ligat et circumdat illum ignem; et similiter est aliud emisperium tenebrarum inferius positum.
+
+{Intanto uoce fu per me udita.} Idest, interim quod loquebamur, audiui quandam uocem loquentem et dicentem: Honorate altissimum poetam, nam ecce sua umbra, idest anima, que a nobis recesserat, ad nos redit. 
+
+Et statim, finita uoce, dicit autor se uidisse quatuor magnas umbras, idest animas, uenire eis obuiam, quod autem dicit: {sembianza aueano né trista né lieta}. Hoc est, quod in Limbo anima neque bonum patitur neque malum, sed solum carentiam uisionis diuine. Sed, re uera, ista carentia, licet non sit pena in paruulis, est pena maxima in adultis. Et exemplum habemus de duobus hominibus, quorum unus nunquam fuit diues, alter de summis diuitiis descendit in paupertatem. Primo, paupertas ipsa non est pena; sed secundo, est pena et summa miseria. Et hoc est quod Boetius allegat tertio libro De Consolatione, dicens: *Hoc est quod recolentem uehementius quoquit; nam in omni aduersitate fortune infelicissimum genus infortunii est fuisse felicem*. Et ideo carentia tanti boni, de quo aliquam notitiam antiqui philosophi habuerunt in mundo, est eis pena maxima iudicanda, hoc dico si in Limbo sunt. Sed nostra fides non tenet quod ibi sint nisi paruuli innocentes. Iste autem poeta in hac parte, et in quibusdam aliis, loquitur non theologice sed poetice. Et ideo per Infernum non Beatrix, que typum tenet teologie, sed Uirgilius eum ducit, qui tenet figuram rationis humane. Sed si uere et lucide autoris uerba pensamus, istum primum circulum bipartitur. In prima namque parte ponit Limbum, ubi collocat paruulos innocentes, quem locum dicit expoliatum a Christo, tempore scilicet sue uictorie, quando resurrexit a mortuis. In secunda uero parte, hoc est in loco magis infimo, quia in suo descensu semper tendit ad centrum, ponit quandam partem luminosam in qua ordinat quoddam castrum, septem muris et una aqua munitum, ubi collocat antiquos iustos et sapientes de populo paganorum, qui tres uirtutes theologicas ignorantes, in quatuor uirtutibus cardinalibus siue moralibus studuerunt. 
+
+In ista comparatione demonstrat autor quante excellentie fuit Uirgilius in hac uita, inquantum comparat eum aquile uolanti, dicens quod quemadmodum aquila uolat super omnes aues, ita Uirgilius uolauit, idest locutus est, super omnes poetas.
+
+{Uenimo a piè d'un nobile castello,} etc. Per istud castrum, septem muris et uno fluuio sic uallatum, in quo stant antiqui principes, uirtuosi philosophi et poete et multi alii, accipere possumus gloriosas uirtutes, quibus ipsi in mundo fulserunt; que quidem uirtutes armant hominem contra uitia et errores. Unde per castrum accipe uirtutes; per UII muros UII scientias liberales; per fluuium uero solidum diuitias intellige conculcatas: quia nisi diuitias, que sunt labiles et hominem labilem faciunt, homo conculcauerit, ad uirtutes et scientias peruenire non poterit. Unde beatus Ieronimus in epistola ad Paulinum refert quod Crates, philosophus thebanus, homo quondam ditissimus, cum ad phylosofandum Athenas pergeret, magnum auri pondus in mari proiecit; nec putauit se posse et uirtutes simul et diuitias possidere. Refert Ualerius, libro UIII, capitulo de studio et industria, quod cum Anaxagoras rediret a studio et suas possessiones desertas uidisset, ait: Non essem ego saluus nisi iste perissent. Et subdit Ualerius: Nam si prediorum potius quam ingenii culture uacasset, dominus rei familiaris intra penates suos mansisset, non tantus Anaxagoras ad eos redisset. 
+
+In isto notabili ponit autor tria que reddunt homines, et maxime principes et barones, maiestate mirabili reuerendos. Primum est tarditas et grauitas oculorum, nam principes et barones debent in oculis tarditatem et grauitatem habere. Secundum est autoritas et maiestas in nutibus atque signis. Debent enim principes habere gestus et motus corporis ponderosos. Tertium est raritas et suauitas in loquendo. Non enim decet magnos uiros nisi raro loqui, quia eorum uerba melius ab auditoribus retinentur. Hec autem in Scipione fuisse, dum loquebatur ad populum, in libro De Amicitia Tullius asseuerat. Quanta, inquit, o dii immortales, fuit illi grauitas, quanta in oratione maiestas.
+
+{Tra' quai conobi Hectore.} Hector fuit primogenitus filius Priami regis Troyanorum, qui fuit in armis fortissimus et in moribus gloriosus, et fuit intantum pulcher et gratiosus quod ab omnibus qui eum uidebant mirabiliter amabatur. Nam, ut scribit Homerus, non filius hominum sed deorum in ipsa sua pueritia credebatur.
+
+{Et Enea.} Eneas fuit filius Anchisis, de stirpe regia Troyanorum, qui ad Ytaliam ueniens post destructionem Troye, Lauiniam filiam regis Latini in uxorem accepit; Lauinium in honorem uxoris condidit; duos filios, Iulum Ascanium et Siluium Postumum, dereliquit. Ascanius Albam condidit, ex qua ciuitate alma urbs originem duxit. 
+
+{Cesare armato,} etc. Cesar Iulius, secundum Uirgilium et Ouidium, a Iulo Enee filio originem traxit et nomen. Hic primus Romanorum imperatorum mundi monarchiam gubernauit. Quante autem uirtutis et nobilitatis atque magnificentie fuerit, Salustius in Catellinario faciens mentionem de ipso Iulio et Catone sic ait: Hiis duobus genus etas et eloquentia prope equalia fuere, magnitudo animi par, item gloria, sed alia alii. Cesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur; integritate uite, Cato. Cesar mansuetudine et misericordia clarus factus est; Catoni seueritas dignitatem addiderat. Cesar dando, subleuando, ignoscendo; Cato nichil largiendo gloriam adeptus est. In Cesare profugium miseris erat; in Catone malis pernities. Cesaris facilitas, Catonis constantia laudabatur. Postremo, Cesar in animo induxerat laborare et uigilare negotiis amicorum intentus, sua negligere. Nichil denegare quod dono dignum esset; sibi magnum imperium exercitum bellum nouum exoptabat ubi sua uirtus enitescere posset. At Catoni studium modestie, decoris, et maxime seueritatis erat. Non diuitiis cum diuite, nec factione cum factioso, sed cum strenuo uirtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia certabat. Et malebat esse quam uideri bonus. Ita quo minus petebat gloriam, eo magis illam assequebatur. Hucusque Salustius de laudibus Cesaris et Catonis. Tante enim nobilis uirtutis extitit iste Cesar quod etiam in hora mortis, in qua solet homo omnia obliuisci dum uita priuaretur, uirtutibus priuari non potuit, sicut demonstrat Ualerius libro quarto, capitulo de uerecundia, in hec uerba: Quam precipuam in Gaio Cesare uerecundiam quoque fuisse et sepe numero apparuit et ultimus eius dies significauit. Cum pluribus enim parricidariis uiolatus mucronibus, inter illud ipsum tempus, quo diuinus spiritus mortali discernebatur a corpore, ne tribus quidem et uiginti uulneribus quin uerecundie obsequeretur absterreri potuit, siquidem utranque manum toga dimisit, ut inferior pars corporis tecta conlaberetur. In hunc modum non homines expirant, sed dii immortales sedes suas repetunt. Hucusque Ualerius. Obiit autem Cesar anno etatis sue LUI, cum per triennium et menses UII tenuisset principatum. Fuerat quidem Rome imperatum a Romulo sub regibus septem, annis CCLX. Post sub consulibus imperatum est Rome annis CCCCLXIIII, et sic ab urbe condita usque ad mortem Cesaris fluxerunt anni DCCXXIIIIor. Mortuo Cesare, corpus eius in foro ubi fiebant consilia combustum est. Statuit autem populus romanus in foro solidam columnam lapidis numidici, idest marmoris de Numidia, super quam tumulatus est, que et Iulia dicta est. Magister autem in historiis scolasticis ponit tria mirabilia signa que in morte eius apparuerunt. Centesimo enim die ante mortem eius fulmen cecidit iuxta statuam eius in foro, et de nomine eius superscripto C licteram capitalem abrupit. Nocte precedenti diem obitus, fenestre thalami eius cum tanto strepitu sunt aperte, ut exiliens de lecto ruituram domum extimaret. Eadem die cum iret in capitolium date sunt ei lictere, in quibus continebatur quod a suis carioribus consiliariis debebat occidi, que lictere dum referretur occisus, in manu eius nondum aperte inuente sunt. Die sequenti apparuerunt tres soles in oriente, qui paulatim in unum corpus solare redacti sunt, significantes quod dominium Lucii Antonii et Marchi Antonii et Octauiani Augusti in unam monarchiam rediret; uel potius quia notitia trini Dei et unius toti orbi futura imminebat. Hucusque magister in ystoriis scolasticis.
+
+{Armato.} Armatum ideo dicit se Cesarem inuenisse, quia nullus unquam homo romanus ita fuit fortis aut ita fortunatus in bello. Nam quinquageties sic uexillis explicitis dimicauit in campo; cuius opera bellicosa autor breuiter comprehendit infra, tertia cantica, cantu qui incipitur: {Poscia che Costantin l'aquila uolse}. 
+
+{Da l'altra parte uidi 'l re Latino.} Latinus fuit rex Ytalie, a quo Ytalici Latini dicti sunt. Ante quem regnauerunt in ipsa Ytalia Ianus, Saturnus, Picus et Faunus; post quos regnauit iste Latinus. Post Latinum uero regnauit Eneas, post Eneam regnauerunt reges Albanenses, quorum nomina superius sunt expressa. Post Albanenses autem regnauerunt Romani. 
+
+{Ke con Lauinia sua fillia sedea.} Lauinia fuit filia regis Latini et uxor Enee; in honorem istius Lauinie Eneas condidit ciuitatem et a suo nomine Lauinium appellauit. 
+
+{Uidi quel Bruto che cacciò Tarquino.} Quia duo fuerunt Bruti famosissimi in Roma, unus summe bonus, alter summe bonus et malus, ideo autor, uolens de primo facere mentionem, ait: Uidi illum Brutum qui expulit Tarquinium. Iste Brutus primo uocatus est Iunius, in cuius honorem mensem qui sequitur madium Romani iunium uocauerunt. Brutus autem ideo dictus est quia, ut tyrannidem superbi Tarquini auunculi sui euaderet, qui omnes potentes Romanos occiderat, se brutum foris moribus ostendebat, cum esset interius omnium uirtutum genere decoratus. Quod maxime patet per illud quod refert de illo Titus Liuius Ab Urbe Condita, libro I, et Ualerius, libro UII, capitulo de uafre factis aut dictis, sic dicens: Quo in genere acuminis in primis Iunius Brutus referendus est? Nam cum a rege Tarquinio auunculo suo omnem nobilitatis indolem excerpi interque ceteros etiam fratrem suum, eo quod uegetioris ingenii erat, interfectum animaduerteret, obtunsi se cordis esse simulauit, eaque fallacia maximas uirtutes suas texit. Profectus etiam Delphos cum Tarquinii filiis quos is ad Apollinem Phytium muneribus et sacrificiis miserat honorandum, aurum Deo nomine doni clam cauato baculo inclusum tulit, quia timebat ne sibi celeste numen aperta liberalitate uenerari tutum non esset. Peractis deinde mandatis patris Apollinem iuuenes consuluerunt quisnam ex ipsis Rome regnaturus uideretur. At is penes cum summam urbis nostre potestatem futuram respondit, qui ante omnes matri osculum dedisset. Tum Brutus perinde atque casu prolapsus de industria se abiecit terramque, comunem omnium matrem existimans osculatus est. Quod tam uafre telluri impressum osculum urbi libertatem, Bruto primum in fastis locum tribuit.
+
+Iste enim Brutus fuit primus consul Romanorum, qui tante iustitie fuit, quod duos suos filios, Titum scilicet et Tyberium, quia contra patriam coniurauerant, in oculis suis uirgis cedi et securi feriri mandauit, sicut scribit Titus Liuius, Ab Urbe Condita libro secundo. Et Ualerius, libro quinto, capitulo de seueritate parentum in liberos, per hec uerba: Brutus, gloria par Romulo, quia ille urbem, hic libertatem romanam condidit, filios suos dominationem Tarquinii a se expulsam reducentes summum imperium obtinens, comprehensos proque tribunali uirgis cesos et ad palum religatos, securi percuti iussit. Exuit seueritas patrem ut consulem ageret, orbusque uiuere quam publice uindicte deesse maluit. De istius consulatu et de punitione filiorum loquens, Uirgilius UI libro Eneydorum inducit Anchisem patrem Enee ueluti futuram laudem Bruti pronuntiantem his uersibus:
+
+*Consulis imperium primus hic seuasque secures
+Accipiet, natosque pater noua bella mouentes,
+Ad penam pulcra pro libertate uocabit.
+Infelix! utrunque ferent ea facta minores:
+Uincet amor patrie laudumque immensa cupido.*
+
+Tarquinius, cognominato Superbus, fuit septimus et ultimus rex Romanorum; nam primus fuit Romulus, secundus Numa Pompilius, tertius Tullius Hostilius, quartus Ancus Martius, quintus Tarquinus Priscus, sextus Seruius Tullius, septimus uero Tarquinius Superbus. Hunc Tarquinium propter uiolationem Lucretie, Brutus cum tota sua progenie de Roma fugauit. Iste Tarquinius primus genera tormentorum excogitauit, primusque fuit qui exilia adinuenit, et ipse prior ex regibus exilium meruit, ut scribit Titus Liuius Ab Urbe Condita, libro primo. 
+
+{Lucretia.} Dux romane pudicitie Lucretia, ut scribit Ualerius libro UI, capitulo de pudicitia, uirilem animum habuit, sed maligno errore fortune muliebre corpus sortita est. Tam siquidem uirilem animum habuit, quod postquam fuit a filio Tarquinii corrupta, sicut dicit beatus Ieronimus libro primo contra Iouinianum, nolens uiuere uiolata, maculam corporis proprio cruore deleuit. Hanc ystoriam plene tractat Titus Liuius Ab Urbe Condita, libro primo, sic dicens: Dum Tarquinius Ardeam ciuitatem Rutilorum obsideret, regii iuuenes interdum otio, conuiuiis, et commessationibus se occupabant, forte potantibus his aput Sextum Tarquinium filium Tarquinii Superbi, ubi et Collatinus, Lucretie coniunx, cenabat, Tarquini egregii filius incidit de uxoribus mentio, suam quisque laudare miris modis cepit. Inde certamine accenso, Collatinus negat uerbis opus esse, paucis his quidem horis posse sciri quantum ceteris prestet Lucretia sua. Quin, si uigor iuuente est, conscendamus equos uxores uisuri tendamus, et quod inopinato uiri aduentu occurrerit oculis uideamus. Incaluerant uino omnes, citatis equis euolant Romam. Quo cum intendentibus tenebris peruenissent, pergunt inde Collatinam, ubi Lucretiam non quanquam ut regie nurus quas in conuiuio luxuque cum equalibus uiderant tempus terentes, sed deditam, lane inter lugubrantes ancillas in medio edium sedentem inueniunt. Muliebris certaminis laus penes Lucretiam fuit. Maritus inuitat comiter regios iuuenes, ipsum Sextum Tarquinum mala libido per uim strupende Lucretie capit. Tum forma, tum spectata castitas incitat. Et quidem cum a nocturno iuuenili ludo in castra redeunt, paucis interiectis diebus, Sextus Tarquinus, inscio Collatino, cum comite uno Collatinam uenit. Ubi exceptus benigne, cum post cenam in hospitale cubiculum ductus esset, amore ardens, postquam satis tuta omnia, sopitique omnes uidebantur, stricto gladio ad dormientem Lucretiam iuit, sinistraque manu mulieris pectore oppresso: Tace, Lucretia, inquit, Sextus Tarquinus sum; ferrum in manu est; moriere si emiseris uocem. Cum pauida e somno mulier surrexisset et nullam opem preter mortem imminentem uideret, mortem potius quam uitam impudicam elegit. Tum Tarquinus fateri, amorem orare, miscere precibus minas cepit. At ubi muliebrem animum obstinatum uidit et ne mortis quidem metu inclinari, addit ad metum dedecus, cum mortua iugulatum seruum positurus ait, ut in sordido adulterio necata dicatur. Quo terrore cum uicisset obstinatam pudicitiam, uictrix libido, profectus inde Tarquinus ferox expugnato muliebri decore recessit. Lucretia mesta tanto malo nuntium Romam ad patrem, eundemque Ardeam ad uirum mittit, ut cum singulis fidelibus amicis ueniant, scientes ipsam rem atrocem incidisse, unde omnes oportere ita mature uenire. Brutus cum Ualerio, Collatinus cum Lucretio uenerunt. Lucretiam mestam sedentem in cubiculo inuenerunt, aduentu suorum lacrime oborte. Querentique uiro: Salua es, Lucretia? Minime, inquit. Quid enim salui est mulieri, amissa pudicitia? Uestigia uiri alieni, Collatine, in lecto tuo sunt. Ceterum corpus est tantummodo uiolatum, animus insons, mors testis erit; sed date dextras fidemque non impune adultero fore. Quod cum illi dextras fidemque dedissent ait Lucretia: Sextus Tarquinus qui hostis pro hospite hac transacta nocte ui armatus michi sibique, si uos uiri estis, pestiferum hinc abstulit gaudium. Dant ordini omnes fidem. Consolantur egram animaduertendo noxam mentem peccare, non corpus. Tunc Lucretia: Uos, inquit, uideritis quid illi debeatur. Ego uero, si peccato me absoluo, supplicio non libero. Nec ulla deinde impudica exemplo Lucretie uiuet. Cultrum statim quem sub ueste absconsum habebat in corde defixit, prolapsaque in uulnus moribunda cecidit. Conclamat uir paterque Brutus. Illis luctu occupatis, cultrum ex uulnere Lucretie extractum, manantem cruore Brutus tenens: Per hunc inquit castissimum sanguinem iuro, uosque dii testes facio, me Tarquinium superbum cum scelerata coniuge et omni liberorum stirpe, ferro, igne, et quacumque ui potero, destructurum. Cultrum deinde Collatino tradit. Inde Lucretio atque Ualerio stupentibus miraculo rei, iurant omnes totique a luctu uersi in iram, Brutum ad expugnandum regem sequuntur ducem. Elatum de domo corpus Lucretie, in forum deferunt. Omnes concurrunt atque arma capiunt, Romam tendunt, et Brutus contra regem Romanos mouet. Clauduntur porte regi, et ei et filiis perpetuum exilium indicitur. Brutus et Collatinus consules procreantur. Sextus Tarquinus Gabios fugiens a Gabinis occiditur. Tarquinius uero Superbus, pulsus a regno, cum filiis in Etruscos iuit, cum regnasset XLU annis. Fluxerant autem a condita urbe usque ad liberatam anni CCXLIIII. Hucusque Titus Liuius.
+
+Iulia fuit filia Iulii Cesaris et uxor Magni Pompei. De qua Ualerius, libro quarto, capitulo de amore coniugali, sic ait: Iulia, Cesaris filia, cum Pompei Magni coniugis sui uestem cruore respersam e campo domum relatam uidisset, territa metu ne qua ei uis esset allata, exanimis concidit partumque, quem in utero conceptum habebat subita animi consternatione et graui dolore corporis eicere coacta est, magno quidem cum totius orbis detrimento terrarum, cuius tranquillitas tot ciuilium bellorum truculentissimo furore perturbata non esset, si Cesaris et Pompei concordia comunis sanguinis uinculo constricta mansisset. Et Lucanus in primo:
+
+*Nam pignora iuncti
+Sanguinis et diro ferales omine tedas
+Abstulit ad manes Parcarum Iulia seua
+Intercepta manu. Quod si tibi fata dedissent
+Maiores in luce moras, tu sola furentem
+Inde uirum poteras atque hinc retinere parentem,
+Armatasque manus excusso iungere ferro,
+Ut generos soceris medie iunxere Sabine.
+Morte tua discussa fides, bellumque mouere
+Permissum est ducibus – Cesari scilicet et Pompeo. –*
+
+Tantum namque ista Iulia Pompeum amauit, quod istum amorem ad inferos secum tulit. Unde sibi in uisione apparens, ait, ut scribit Lucanus in tertio:
+
+*Me non Lethee, coniunx, obliuia ripe
+Immemorem fecere tui.*
+
+{Martia.} Ista Martia fuit uxor posterioris Catonis, que ex Catone tres filios generauit. Quam Cato cum ad senectutem uenisset, quia in tali etate luxurie uacare nolebat, ipsam Ortensio uiro sanctissimo tradidit in uxorem, ut ex ipsa filios urbi et orbi utiles procrearet. Ipsa uero, post mortem Ortensii, rediit ad Catonem, petens ab ipso ut ipsam reciperet, ad hoc solum ut ipsa mortua posset scribi in suo sepulcro: Hic iacet Martia sancti marita Catonis. Unde Lucanus in secundo ponit quod Martia uenit ad Catonem miseranda concita uultu.
+
+*Effusas laniata comas contusaque pectus
+Uerberibus crebris cineresque ingesta sepulcri,
+Non aliter placitura uiro, sic mesta profatur:
+Dum sanguis inerat, dum uis materna, peregi
+Iussa, Cato, et geminos excepi feta maritos;
+Uisceribus lapsis partuque exhausta reuertor
+Iam nulli tradenda uiro. Da federa prisci
+Illibata thori, da tantum nomen inane
+Connubii; liceat tumulo scripsisse: Catonis
+Martia; ne dubium longo queratur in euo,
+Mutarim primas expulsa, an tradita, tedas.*
+
+Quasi dicat: Recipe me ne queratur in posterum, sicut de dubiis queri solet, utrum ego mutauerim primas tedas expulsa a te pro mea culpa, an tua tradita uoluntate. Quia si me recipies, et in meo sepulcro scriptum fuerit id quod dixi, uidebor tibi placuisse Catoni.
+
+{Et Corniglia.} Due fuerunt Cornelie famosissime in urbe: Prima fuit filia superioris Affricani et uxor Gracchi, que dicta est mater Gracchorum. Alia fuit filia alterius Scipionis et uxor Gnei Pompei. Prima miris laudibus extollitur quod nulla uanitas umquam in ea uisa fuit. Nam uniuersas quas mulieres solent appetere uanitates, ista mirabilis femina respuebat. De qua Ualerius, libro quarto, capitulo de paupertate sic ait: Maxima ornamenta esse matronis liberos. Apud Pomponium Rufum collectorem librorum sic inuenimus. Corneliam Gracchorum matrem cum Campana matrona apud illam hospitata ornamenta sua ei pulcerrima illius seculi ostenderet, traxit ea sermonem dum e scola redirent liberi. Et hec, inquit, ornamenta sunt mea. Omnia nimirum habet qui nichil concupiscit, eo quidem certius quo cuncta possidet, quia dominium rerum collabi solet, bone mentis usurpatio nullum tristioris fortune recipit incursum.
+
+Secunda uero Cornelia fuit filia alterius Scipionis, de qua Lucanus in UIIIo.
+
+Femina tantorum titulis insignis auorum quam Pompeius, mortua Iulia, in uxorem accepit. Ista Cornelia primo fuit nupta Crasso, deinde Pompeio, et utrique attulit malum omen. Nam Crassus, infuso auro in os eius, mortuus est apud Carras. Pompeius uero, capite truncatus, mortuus est in Egypto. Et hoc est quod de ipsa Iulia dixit in uisione Pompeio, ut scribit Lucanus in tertio:
+
+*Coniuge me letos duxisti, o Magne, triumphos:
+Fortuna est mutata thoris, semperque potentes
+Detrahere in cladem fato damnata maritos
+Et nupsit tepido pellex Cornelia busto.*
+
+Tepido busto dicit, quasi nondum extincto rogo quo more antiquo corpora cremabantur; inde sepulcrum dicitur bustum, quasi ustum. Corneliam autem pellicem ideo uocat, quia ante decem menses post mortem Crassi nupsit Pompeio. Ipsa etiam Cornelia, postquam Pompeius fuit acie pharsalica deuictus a Cesare, hoc testatur, ut ait in octauo Lucanus.
+
+*Infelix coniunx et nulli leta marito.
+Bis nocui mundo.*
+
+{Et solo in parte uidi il Saladino.} Saladinus fuit soldanus Babilonie, et fuit, ut dicitur suo tempore, sapientior homo mundi.
+
+Iste est Aristotiles, inter philosophos summus princeps; omnes enim mortales in scientiis naturalibus subtilitate ingenii et mentis acumine antecessit. Fuit autem Platonis auditor, et secte peripatetice adinuentor. De quo beatus Augustinus octauo libro De Ciuitate Dei. Aristotiles, inquit, discipulus Platonis, uir excellentis ingenii, eloquii uero Platoni impar, sectam peripateticam condidit, plerosque discipulos preclara fama excellentes, uiuo adhuc preceptore, in suam heresim congregauit. Huius autem tam summi philosophi tria precepta moralia collige que Ualerius tradit. Primum preceptum est istud: Callisteno enim discipulo suo, quem ad Alexandrum misit, mandauit ut aut cum Alexandro raro loqueretur, aut cum loqui uellet, ea que Alexandro sciret iocunda uel beneplacita loqueretur; causam assignans quod apud regias aures uel silentio esset tutior, uel beneplacito sermone acceptior. Secundum preceptum est quod se laudare est uanum, uituperare uero stultum. Tertium uero preceptum est istud: Ut uoluptates abeuntes consideremus quas considerando inutiles et uacuas esse cernemus. 
+
+{Quiui uid'io et Socrate.} Socrates, magister Platonis, non solum sapiens, sed ipsa sapientia reputabatur in mundo. Nam, ut scribit Ualerius, libro tertio, capitulo qui intitulatur *Qui humili loco nati, clari euaserunt*, ipse Socrates non solum hominum consensu, uerum etiam Apollinis oraculo, sapientissimus iudicatus est. Iste primus ethicam ad corrigendos componendosque mores instituit, diuidens eam in quatuor uirtutibus anime, scilicet in prudentiam, iustitiam, fortitudinem, et temperantiam, ut ait beatus Ysidorus, secundo libro Ethimologiarum. Huius philosophi quatuor precepta moralia ponit Ualerius libro UIIo, capitulo de sapienter factis aut dictis. Primum est istud quod recitat idem Ualerius his uerbis: Socrates humane sapientie quasi quoddam terrestre oraculum, nichil ultra petendum a diis immortalibus arbitrabatur quam ut bona tribuerent, quia hii demum scirent quid unicuique esset utile. Et subdit Ualerius: Nos autem plerumque id uotis expetere, quod non impetrasse melius foret. Etenim dempsissimis tenebris inuoluta mortalium mens inque leta sic patentem errorem cecas precationes tuas spargis! diuitias appetis que multis exitio fuerunt. Honores concupiscis, qui quam plures pessundederunt. Regna tecum ipsa uoluis, quorum exitus sepe numero miserabiles cernuntur. Splendidis coniugiis inicis manus; at hec ut aliquando illustrant, ita non nunquam domos euertunt. Desine igitur stulta futuris malorum tuorum causis quasi felicissimis rebus inhiare, et totam te celestium arbitrio permitte, quia qui tribuere bona ex facili solent etiam eligere aptissime possunt. Secundum: Idem Socrates expedita et compendiaria uia eos ad gloriam peruenire dicebat qui id agerent ut quales uideri uellent, tales etiam essent. Qua quidem predicatione aperte monebat ut homines ipsam potius uirtutem haurirent quam umbram eius consectarentur. Tertium: Idem Socrates ab adulescentulo quodam consultus utrum uxorem duceret, an se omnium matrimonio abstineret, respondit quod si aliquid istarum duarum rerum quas petebat faceret, peniteret. Hinc te, inquit, solitudo, hinc orbitas; hinc generis intentus, hinc heres alienus excipiet. Illinc perpetua solicitudo querelarum contextus, dotis exprobatio affinium grauem supercilium, garrula socrus lingua, subsessor alieni matrimonii, incertus liberorum euentus. Quartum: Idem Socrates cum uenisset ad mortem, fortique animo et constanti uultu potionem ueneni e manu carnificis accepisset, admoto iam labris poculo, uxori Xantippe inter fletum et lamentationem uociferanti innocentem eum periturum, ait: Quid ergo? nocenti michi mori satius esse duxisti? Et subdit Ualerius: O immensam sapientiam, que ne in ipso quidem uite excessu obliuisci sui potuit. Galienus etiam refert quod Socrates potionem uenenatam accepit et diu de immortalitate anime disputans, potionem illam letus hausit. Causam autem quare Atheniensium scelerata dementia tantum philosophum interfecit, assignat beatus Augustinus in libro De Uera Religione, dicens quod quia Socrates hominibus prohibebat iurare per deos, et etiam quia deos adorare nolebat, dicens: *Ego adorarem potius canes, qui sunt opera nature, quam ydola, que sunt opera manuum hominum*, ab Anetio duce Atheniensium positus est in carcerem, et ut scribit Seneca, sumpta ibi cicuta, interiit. Hoc idem asserit Macer in libro De Uiribus Herbarum, capitulo de cicuta, dicens: Publica pena reis hec esse solebat Athenis; hac sumpta, Socrates magnus fuit exanimatus. Uixit autem Socrates nonaginta nouem annis, sicut scribit beatus Ieronimus in epistula ad Nepotianum, sic dicens: Socrates nonaginta nouem annos in docendi scribendique dolore laboreque compleuit. Et quia iste philosophus inter omnes antiquos philosophos sapientior habebatur, ideo quosdam flores dictorum suorum tibi, Lucane, disposui describendos, quos quidem utiles in uiuendo reperies, si eos in memoria retinebis, et opere adimplebis.
+
+*Age sic alienum ut tuum non obliuiscaris negotium.
+Amico ita prodesto ne tibi noceas.
+Quod habes ita utere ut alieno non egeas.
+In tuo quam in alieno labore sarcinam suscipe.
+Pecunie querende et tuende modum habere oportet.
+Uelox consilium sequitur penitentia.
+Duo maxime sunt contraria consilio, ira et festinatio.
+Cum amicis breues orationes amicitiasque
+longas habere oportet, quia inter ueros carosque
+amicos multa effundere non est opus, nam est
+signum diffidentie; cum amanti solum sufficiat intimare.
+Negat sibi ipsi qui quod difficile est petit.
+Malum alienum tuum ne feceris gaudium.
+Principium amicitie est bene loqui; exordium
+uero inimicitiarum est male dicere.
+Amicus raro acquiritur, cito amittitur.
+Nulli imponas quod ipse pati non possis.
+Hoc exhibe quod tibi optaueris exhiberi.
+Presentem laudare minime decet.
+Sepultus apud te sit sermo quem solus audieris.*
+
+{Et Platone.} Plato, discipulus Socratis, magister uero Aristotilis, inter omnes philosophos magis cum catholica fide nostra concordat. Asserit enim beatus Augustinus libro UIIo Confessionum, se in libris platonicis inuenisse non quidem hiis uerbis, sed similibus: In principio erat uerbum, et uerbum erat apud Deum, et Deus erat uerbum; et huiusmodi que ibi sequuntur. Hucusque Augustinus. Non est ergo mirum si de eo signa et prodigia magna legantur.
+
+Refert enim Ualerius, libro primo, capitulo de prodigiis, quod dum Plato dormiret in cunis, apes in ore eius mellificauerunt. Qua re audita, prodigiorum interpretes singularem eloquii suauitatem ore eius emanaturam esse dixerunt. Et subdit Ualerius: At michi ille apes quidem non montem Hymettum timi flore redolentem, sed Musarum Elyconios colles omni genere doctrine uirentis dearum instinctu depaste maximo ingenio dulcissima summe eloquentie instillasse uidentur alimenta. In libris quoque Apulei quos de uita et moribus Platonis composuit legitur quod, cum Ariston, pater Platonis, ipsum Platonem deferret ad Socratem instruendum, nocte precedenti somnium uiderat Socrates quod pullus eximii candoris et uocis canore in sinum suum de ara cupidinis aduolabat, et de sinu suo postea uolabat ad celum. Cum igitur uidisset puerum Platonem ad se a patre deferri, sui somnii interpretationem statim dixit esse completam.
+
+De hoc summo philosopho tria moralia narrat Ualerius. Primum, libro quarto, capitulo de moderatione. Audiuit enim a quodam de se Xenocratem discipulum suum impie multa locutum; sine ulla cunctatione criminationem respuit. Instabat certo uultu iudex causam querens cur sibi fides non haberetur. Adiecit Plato non esse credibile ut quem tantopere amaret ab eo inuicem non diligeretur. Postremo cum ad iusiurandum inimicitias asserentis malignitas confugisset, ne Plato de eius periurio disputaret, affirmauit nunquam Xenocratem illa dicturum fuisse, nisi ea dici expedire sibi iudicasset. Et subdit Ualerius: Non in corpore mortali, sed in arce celesti certe armatum animum eius uite stationem putes peregisse, humanorum uitiorum incursus a se inuicta pugna repellentem, cunctosque uirtutis sue numeros altitudinis sue sinu clausos custodientem. Secundum, libro UII, capitulo de sapienter dictis aut factis: Iam, inquit, Platonis uerbis astricta sed sensu preualens sententia; qui tum demum beatum orbem terrarum futurum esse predixit cum aut sapientes regnare, aut reges sapere cepissent. Tertium, libro UIII, capitulo de studio et industria: Plato ingenii diuini instructus abundantia, cum omnium iam mortalium sapientissimus haberetur, eo quidem usque, ut, si ipse Iupiter de celo descendisset, nec elegantiore nec beatiore facundia usurus uideretur, Egyptum peragrauit ibique a sacerdotibus eius gentis geometrie multiplices numeros celestium obseruatione numerorum percepit; eo scilicet tempore quo a studiosis iuuenibus certatim Athene Platone doctorem querentibus petebantur. 
+
+{Diogene.} Diogenes, philosophus naturalis, nichil in mundo breuiter possidebat. Dicit enim Seneca de eo: Potentior erat Dyogenes Alexandro omnia possidente. Plus enim erat quod Dyogenes nollet accipere quam quod posset tribuere Alexander. Et hoc est quod refert Ualerius, libro quarto, capitulo de abstinentia et continentia, dicens quod Alexander, qui omnia uicit, Diogenis continentiam uincere non potuit. Ad quem cum in sole sedentem accessisset, hortareturque ut si qua uellet beneplacita indicare(t), ait: Rogo ut michi a sole non obstes. Dicitur de Dyogene quod pallio usus sit propter frigus, peram pro cellario, et clauam ob corpusculi fragilitatem habuerit. Beatus quoque Ieronimus de eius continentia sic scribit, libro primo contra Iouinianum: Dyogenis uirtutem et continentiam mors quoque indicat. Nam cum ad Agonem olimpiacum, qui magna frequentia Grecie celebratur, iam senex pergeret, febre in itinere dicitur apprehensus. Uolentibus autem eum amicis aut in iumentum aut in uehiculum tollere, non acquieuit; sed transiens ad arboris umbra, locutus est eis dicens: Abite, queso, spectatum pergite. Hec me nox aut uictorem probabit, aut uictum. Si febrem uincero, ueniam ad Agonem; si uero me uicerit, ad inferos properabo. Fulgentius autem dicit quod Diogenes cum dolore animi torqueretur, et uideret homines ad amphiteatrum concurrentes aiebat: Qualis hominum stultitia currunt spectare feris homines repugnantes, et me pretereunt naturali dolore certantem.
+
+{Anaxagora.} De isto Anaxagora tria mirabilia exempla in memoria retinenda narrat Ualerius. Primum exemplum libro U, capitulo de parentibus qui obitum filiorum forti animo tulerunt. Ait sic Anaxagoras audita morte filii: Nichil michi, inquit, inexpectatum aut nouum nuntias. Ego enim illum ex me natum sciebam esse mortalem. Et subdit Ualerius: Has uoces utilissimis preceptis imbuta uirtus mittit. Quas si quis efficaciter auribus receperit, non ignorabit ita liberos esse procreandos ut meminerit his a rerum natura et accipiendi spiritus et reddendi eodemque momento temporis legem dari; atque ut mori neminem solere qui non uixerit, ita ne uiuere aliquem quidem posse qui non sit moriturus. Secundum exemplum, libro UII, capitulo de sapienter dictis aut factis. Interroganti namque cuidam Anaxagoram quisnam esset beatus: Nemo, inquit, ex his quos tu felices extimas, sed eum in illo numero reperies qui a te ex miseriis constare creditur. Tertium exemplum libro UIIII, capitulo de studio et industria: Quali porro studio Anaxagoram flagrasse credimus? Qui cum e diutina peregrinatione patriam repetisset, possessionesque suas desertas uidisset, *Non essem, inquit, ego saluus nisi iste perissent*. Et subdit Ualerius: O uocem perite sapientie compotem. Nam si prediorum potius quam ingenii culture uacasset, dominus rei familiaris intra penates mansisset, non tantus Anaxagoras ad eos redisset.
+
+{Et Tale.} Tales Milesius fuit unus ex septem sapientibus Grecorum qui in omni sapientia ceteros philosophos excedebant. Hic primus apud Grecos philosophiam adinuenit. Hic enim ante alios celi causas atque uim rerum naturalium contemplata ratione suspexit; quam scientiam postmodum Plato in quatuor diffinitiones distribuit, in arismetricam, scilicet, geometriam, musicam et astronomiam, sicut scribit beatus Ysidorus, secundo libro Ethimologiarum. Huius philosophi habetur illa sancta sententia quam recitat Ualerius libro UII, capitulo de sapienter dictis aut factis in hec uerba: Interrogatus Tales an facta hominum deos fallerent, ait: Nec etiam cogitata. Inducens nos ut non solum manus, sed etiam mentes puras habere uellemus; cum secretis cogitationibus nostris celeste numen adesse credidissemus. Septem uero sapientes sunt isti: Tales Milesius, Pittagoras Miletes, Bias Piareus, Piander Corinthius, Pilon Periandrus, Solon Atheniensis, et Ligurgus. Quorum accipe septem uersus in quibus summe sententie continentur.
+
+*Que casta? De qua mentiri fama ueretur. TALES
+Que dos matrone pulcherrima? Uita pudica. PITTAGORAS
+Quid stulti proprium? Nec posse et uelle nocere. BIAS
+Quid sapientis opus? Cum possit, nolle nocere. PIANDER
+Quis diues? Qui nichil cupiat. Quis pauper? Auarus. PILON
+Quenam summi boni est? Que mens sibi conscia ueri. SOLON
+Pernities hominum quam maxima? Solus altus homo. LIGURGUS*
+
+{Empedocles.} Iste Empedocles fuit antiquissimus philosophus, cuius tres egregias sententias scribit Aristotiles in libro de uegetalibus, dicens: Tria sunt, ut ait Empedocles, in tota rerum uarietate precipua: nobilis affluentie contemptus; future felicitatis appetitus; mentis illustratio. Quorum primo, nil honestius; secundo, nil facilius; tertio, nil ad amborum ademptionem efficacius. Dum fuisset a quodam interrogatus Empedocles cur uiueret, respondit, ut ait Bernardus Siluestris: Uiuo ut astra respiciam. Celum subtrahe, nichil ero.
+
+{Eraclito.} Eraclitus fuit philosophus bene uiuens, qui quotiens prodibat in publicum, considerans circa se multitudinem male uiuentium imo male pereuntium flebat. Sed e contra Tales Democritus deridebat.
+
+{Et Zenone.} Zenon fuit philosophus ystoicus, cuius est illa famosa sententia: Sapientis est non posse turbari. Iste Zenon sibi ipsi manus iniecit ut post mortem felicissimus uiueret, ut ait Lactantius. Beatus enim Augustinus dicit Zenonem et Chrisippum principes ystoicorum fuisse. Cuius Chrisippi, ut ait Seneca, est illa sententia: Sapiens nulla re eget; stulto nulla re opus est; nulla enim re scit uti, sed omnibus eget. De isto Zenone scribit Ualerius, libro tertio, capitulo de patientia, quod cum ipse Zenon esset in contemplanda rerum natura maxime prudentie atque in exercitandis ad uigorem iuuenum animis prontissimus, preceptorum fidem sue uirtutis exemplo mirabili publicauit. Patriam enim egressus, in qua frui secura poterat libertate, Agrigentum miserabili seruitute Falaris obrutum petiit. Tanta fiducia ingenii ac morum suorum fretus, ut sperauerit et tyranno et Falari uesane mentis feritatem a se deripi posse. Postquam deinde apud illum plus consuetudinem dominationis quam consilii salubritatem ualere animaduertit, nobilissimos eius ciuitatis adolescentes cupiditate liberande patrie inflammauit. Cuius rei indicium cum ad tyrannum manasset, conuocato in forum populo, torquere eum uario cruciatus genere cepit, subinde querens quosnam consilii participes haberet. At ille neque eorum quemquam nominauit et proximum quemque ac fidissimum tyranno suspectum reddidit, increpitansque Agrigentinis ignauiam ac timiditatem, effecit ut subito mentis impulsu concitati Phalarim lapidibus prosternerent. Senis ergo unius eculeo impositi non supplex uox nec miserabilis eiulatus, sed fortis cohortatio totius urbis animum fortunamque mutauit. Fuit et alius Zenon qui, ut scribit idem Ualerius, libro et capitulo ut supra: Cum ab Archo tyranno de cuius nece consilium inierat torqueretur supplicii pariter atque indicandorum gratia sociorum doloris uictor sed ultionis cupidus, esse dixit quod secreto audire eum ualde expediret; laxatoque eculeo, postquam insidiis oportunum tempus animaduertit, aurem eius morsu corripuit, nec ante dimisit quam et ipse philosophus uita et ille tirannus parte corporis priuaretur. 
+
+Hic enim Diascorides librum quendam de rerum qualitatibus compilauit. Ideo autor dicit: {accoglitor del quale}.
+
+{Et uidi Orpheo.} Orpheus, sicut scribit Ouidius, X libro Methamorphoseos, et Boetius, tertio De Consolatione, fuit quidam cytharista de Tracia. Est autem Tracia quedam prouincia Grecie. In hac itaque prouincia natus est Orpheus, qui a poetis fingitur fuisse Phebi filius et Caliope; et ideo uates appellatus est. Uates autem aliquando a ui mentis dicitur, ut ait Uarro, et tunc uates tantum ualet quantum sacerdos. Aliquando uates dicitur a uieo, -es, et tunc tantum ualet quantum propheta. Aliquando dicitur a uieo, -es, quod est ligare, et tunc uates tantum ualet quantum poeta. Dicitur itaque Orpheus uates a uiendo, idest ligando, quia carmina sua metris et pedibus ligabat. De quo fabulose dicitur quod cantu uocis et sono cithare non solum homines, sed etiam animalia ad se trahebat, siluas euocabat, et flumina stare faciebat. Hic habuit uxorem Euridicem quam, cum Aristeus quidam pastor amaret, et cum ipsa iacere uellet, fugiens per prata, calcato serpente, interiit et ad inferos properauit. Quam uolens reducere ab inferis, Orpheus modulationibus suis deos celestes placare uoluit, sed nequiuit. Unde ad infernum descendit, et tanta dulcedine infernales deos liniuit, quod concessa est ei uxor, ista conditione, ut non uerteret se retro. Cum uero prope exitum esset, amore allectus flexit oculos retro, sicque uxorem perdidit. Ideo ait Boetius: *Quis legem det amantibus, maior lex amor est sibi*. Quasi dicat: Amor est ita fortis quod nulla lege alia frangi potest. Allegorice uero, sicut exponit Fulgentius in mitologia, Orpheus uir sapiens et eloquens suauitate citare, idest eloquentie, homines brutales et siluestres reduxit ad normam et regulam rationis. Cetera require in Fulgentio. 
+
+{Tullio.} Tullius fuit flos et decus romane eloquentie, qui de Arpino traxit originem, que fuit rethorum ciuitas prope Romam, de qua fuit etiam Maximus Ualerius et Titus Liuius, licet quidam dicant ipsum Titum fuisse de Padua. Sed, re uera, ut ait Tullius, non de Padua sed de Arpino fuit, de quo etiam fuit ipse Tullius. Unde in suo epythafio sic habetur:
+
+*Hic iacet Arpinas, manibus tumulatus amici,
+Qui fuit orator summus et eximius,
+Quem nece crudeli mactauit ciuis et hostis.
+Nil agis Antoni scripta deserta manent,
+Uulnere perpetuo Ciceronem conficis, at te
+Tullius eternis uulneribus lacerat.*
+
+Item alii uersus:
+
+*Corpus in hoc tumulo magni Ciceronis humatum
+Contegitur, claro qui fuit ingenio.
+Quique malis grauis hostis erat tutorque bonorum
+Quo pene indigere consule Roma fuit.
+Sed uigili cura detectis hostibus urbem
+Supplicioque datis prestitit incolumen.*
+
+Item alii:
+
+*Unicus orator lumenque decusque senatus,
+Aspice quo iaceat conditus ille loco,
+Ille uel orator uel ciuis maximus idem.
+Clarus erat facie, clarior eloquio,
+Ac ne quid fortuna uiro nocuisse putetur,
+Uiuus in eternum docta per ora uolat.*
+
+Fuit itaque, ut patet, de Arpino, sed Rome educatus et instructus, ad tantam perfectionem deuenit quod fuit consul et summus orator; in qua quidem arte illo tempore studebatur. Fecit autem multos libros, et spetialiter istos: De Officiis, libros tres; De Amicitia, librum unum; De Senectute, librum unum; De Oratore, libros nouem; De Paradoxis, librum unum; De Phylippicis, librum unum; Rethoricorum, libros duos; De Tusculanis, librum unum; Orationum, libros duodecim; Inuectiuarum, libros sex; De Legibus, libros tres; De Fine Boni et Mali, libros quinque; De Natura Deorum, libros tres; De Diuinatione, libros duos; De Fato, libros nouem; De Creatione Mundi, libros nouem; Dialogorum ad Ortensium, librum unum; De Partitione Oronis, libros nouem; De Achademicis, librum unum. Tempore uero sui consolatus, a coniuratione Catelline urbem mirabili sagacitate defendit, sicut narrat Salustius in Catellinario. Unde Lucanus in UIIo:
+
+*Cunctorum uoces Romani maximus autor
+Tullius eloquii, cuius sub iure togaque
+Pacificas seuus tremuit Catellina secures,
+Pertulit,* etc.
+
+Et licet fuerit flos eloquentie romane et urbem in suo consulatu magnifice rexerit, tamen fuit de Roma expulsus et in Gaeta occisus. Unde Ualerius, libro U, capitulo de ingratis, dicit quod quidam qui uocabatur Popilius Lenas, de regione pycena, dum esset accusatus in urbe in causa ualde dubia, fuit adiutus a Tullio ac etiam liberatus. Hic Popilius postea nec re nec uerbo a Cicerone lesus audacter, Marcum Antonium rogauit ut ad Tullium Ciceronem, qui erat proscriptus in Gaeta, mitteretur ad persequendum ac etiam iugulandum. Impetratisque detestabilis ministerii licteris, gaudio exultans Gaetam cucurrit, et uirum tam amplissime dignitatis iugulum prebere iussit. Ac protinus caput romane eloquentie et pacis clarissimam dextram per summum et securum otium amputauit, eaque sarcina, tanquam opimis spoliis, oneratus, alacer in urbem reuersus est. Neque enim portanti onus scelestum occurrit illud se caput ferre quod pro capite suo quondam perorauerat. Sed inualide ad hoc monstrum sigillandum lictere, quoniam qui talem Ciceronis casum satis digne deplorare possit, alius Cicero non extat. Et quia Cicero fuit ita bonus et eloquens, ideo quosdam flores suorum librorum hic proposui inserendos. In Philippicis: Te miror Antoni, quorum exempla imitaris, eorum exitus non pertimescere. Male parata male dilabuntur. Omne malum nascens facile opprimitur; inueteratum uero plerumque fit robustius. In libro De Officiis: Fundamentum primum iustitie est ne alicui noceatur, deinde ut comuni utilitati seruiatur. Fortes et magnanimi sunt illi habendi, non qui faciunt, sed qui propulsant iniuriam. Fortis et constantis animi est non turbari in rebus asperis. Cauendum est ne assentatoribus siue adulatoribus aures patefaciamus, in quo falli facile est. Luxuria, cum in omni etate sit turpis, in senibus maxime est turpissima. Male se res habet cura quod uirtute effici debet; id pecunia tentatur. Omnia ficta tanquam flosculi celeriter decident, nec simulatum quicquam potest esse diuturnum. Qui ueram iustitie gloriam adipisci uoluerit, iustitie fungatur officiis. In libro De Amicitia: Amicitia omnibus rebus humanis preponenda est; nichil est enim tam nature aptum tamque conueniens ad res prosperas uel aduersas. Scipio nichil difficilius esse dicebat quam amicitiam usque ad extremum uite diem permanere. Interdum enim dirimitur amicitia contentione, luxuria, uel aliquo commodo, quod idem adipisci uterque non potest. Nulla est excusatio peccati si amici causa peccaueris. Hec lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes, neque rogati faciamus. Non minoris cure est michi qualis res publica post mortem meam futura sit, quam qualis hodie sit. Monendi et obiurgandi sepe amici sunt, tali tamen conditione, ut monitio acerbitate et obiurgatio careat contumelia. Caueamus ne nimis cito diligere incipiamus, neque indignos. Digni sunt amicitia in quibus est causa cur diligantur. In libro De Senectute: Nemo tam senex est qui se per annum posse uiuere non putet. Ut contra morbum, sic contra senectutem est obpugnandum; utendum est ergo exercitationibus modicis et tamen cibi et potus adhibendi sunt ut uires reficiantur, non opprimantur. Auaritia senilis quid sibi uelit non intelligo. Quid enim absurdius esse potest, quam quo minus restat uie, eo amplius uiatici querere? Frustra sperat adolescens uiuere uel promictit se diu uicturum; facilius enim in morbos incidit, grauius egrotat, tristius curatur. In his enim melioris conditionis est senex, quia quod sperat adolescens ipse iam consecutus est. Ille uult diu uiuere; iste diu uixit. Mors etiam contingit adolescentibus auersante et repugnante natura; et ideo grauis. Sicut enim poma ex arboribus, si cruda sunt, ui auelluntur, si uero matura et cocta, decidunt; sic uis adolescentibus uitam aufert, senibus maturitas. Non est lugenda mors quam immortalitas sequitur. Sapientissimus quisque equissimo animo moritur, nec eum uixisse penitet, quia ita uixit ut non frustra se natum existimet. In libro De Paradoxis: Sicut in improbo stulto et inerti bene esse non potest, sic uir bonus et sapiens miser esse non potest. Omnis sapiens est liber, omnis stultus seruus. Nunquid ille est liber cui mulier imperat, cui lex imponit, iubet, uel uetatur; ego istum non tantummodo seruum, sed nequissimum seruum appellandum puto, licet ex amplissima familia natus sit. In libro Rethoricorum: Sapientia sine eloquentia parum prodest; eloquentia uero sine sapientia nunquam prodest, sed plerunque nimium obest. In libro Tusculanorum: Stultitie proprium est aliorum uitia cernere, suaque obliuisci. Quemadmodum misericordia est egritudo ex alterius rebus aduersis, sic inuidentia est egritudo ex alterius rebus secundis. Quid dulcius otio licterato? In libro De Natura Deorum: Stulti nec uitare uenientia nec ferre presentia mala possunt. Amicitiam si ad fructum nostrum referimus et non ad illius commodum quem diligimus, non est amicitia, sed mercatura quedam utilitatum suarum: prata, et arua et pecudes. Hoc modo diliguntur eo quod ex eis fructum capiunt. Hominum autem caritas gratuita est. In oratione sua Pro Marcello: Nulla corporis tanta uis est que non ferro et uiribus debilitari frangique possit. Animum uero uincere, iracundiam cohibere, uictoriam temperare, aduersarium non tantum modo iacentem extollere, sed etiam ampliare eius pristinam dignitatem; hec qui fecerit, non ego eum summis uiris comparo, sed simillimum Deo iudico.
+
+{Et Alino.}
+
+{Et Seneca morale.} Seneca fuit philosophus moralis natione yspanus, de quadam ciuitate que dicitur Corduba, cuius nepos fuit Lucanus poeta. Fuit autem adeo moralis et uirtute preclarus quod a Nerone imperatore, discipulo suo, quia sua uitia arguebat, ad eligende necis fuit compulsus arbitrium. Fuit etiam a deo moralis et uirtute preclarus quod a Nerone imperatore, discipulo suo, quia sua uitia arguebat, ad eligende necis fuit compulsus arbitrium. Fuit etiam beati Pauli apostoli uinculo dilectionis adstrictus, ut per epystolas constat, quas sibi mutuo destinarunt, quibus epistolis beatus Ieronimus prouocatus ipsum Senecam in sanctorum cathalogo adnotauit. Et quia fuit ita moralis et bonitate conspicuus, ideo quedam sua dicta notabilia exarabo: Si scirem deos ignoscituros et homines ignoraturos, adhuc dedignarer peccare. Leta afflictio non est afflictio; leta paupertas non est paupertas. Unum exemplum mali multa mala facit. Remisse imperanti melius obeditur. Indiscrete precipit qui nimia uel nimis ardua precipit. Gloriosum genus uindicte est ignoscere, et magni animi est iniurias in summa potestate pati. Magnanimus non est ille qui de alieno liberalis est. Concordet sermo cum uita. Ad summam totius sapientie uolo te esse breuiloquum et rariloquum, et summissa uoce loquentem. Nulla res carius emitur quam que precibus empta est. Prouidi cultoris est colligere poma antequam marcescant. Optimum est mori cum iuuat uiuere. Lex prima sapientie est uelle mori, secunda uero scire mori. Omitte excusationem, nemo peccat inuitus. Lauda parce, uitupera parcius; nam sicut reprehensibilis est nimia laudatio, sic immoderata uituperatio. Quid enim stultius quam in homine aliena laudare? Nemo gloriari nisi de suo debet. Non faciunt meliorem equum aurea frena. In homine laudandum est quod ipsius est: generosus est, laudet parentes; diues est, laudet fortunam; pulcer et fortis est, expectet paulisper et non erit; bene morigeratus est, nunc demum laudasti hominem. Copia ciborum subtilitas impeditur. Si uis amari, ama. Noli decipere, ne decipiaris. Quietissime uiuerent homines si hec duo pronomina tollerentur, meum et tuum. Si ad naturam uiuas, nunquam pauper eris; si ad opinionem, nunquam diues; exiguum enim natura desiderat, opinio uere immensum. Palatum tuum fames excitet, non sapores. Si prudens fuerit animus tuus, tribus temporibus dispensetur: presentia ordina, futura preuide, preterita premeditare. Amicum meum non amo si cum offenderit non corrigo. 
+
+{Ypocrate.} Iste Ypocras fuit Grecus, inter medicos summus princeps, qui secundum Galienum in libro De Regimine Acutorum commento libri primi, fuit primus omnium medicorum qui scientiam medicine amphoristice atque ordinarie adinuenit. Nam, licet plures medici ante ipsum fuerint, nullus fuit ante eum qui scientiam medicine ita ordinate et utiliter compilauit. Fecit autem in dicta scientia plures libros, et spetialiter istos: Librum Amphororum, Librum De Regimine Acutorum, Librum Pronosticorum, Librum de Natura Fetus, Librum de Humana Natura, Librum de Lege, Librum de Aere et Aqua. In quibus libris amphoristice uniuersam tradidit scientiam medicine. Est autem amphoris locutio breuis.
+
+{Auicenna.} Hic fuit saracenus yspanicus et, ut dicitur, rex Saracenorum. Fuit autem tempore Auerrois, qui omnes libros Aristotilis commentatus est. Fuit enim iste Auicenna in scientia naturali peritissimus, nec non et in medicinali probatissimus, nam omnes Galieni libros elucidauit; unde se Galieni interpretem attestatur. Fecit enim in medicina librorum plura uolumina, et maxime Librum Canonum, qui continet quinque libros; Librum Canticorum; Librum de Uiribus Cordialibus. In quibus libris homines optime ordinauit.
+
+{Et Galieno.} Galienus fuit de Grecia, et intantum etiam dum uiueret notus in mundo, quod Rome insonuit fama eius. Unde ipse refert in Libro de Interioribus: Fama, inquit, mea diuulgata est Rome, et ab imperatoribus cognitus extiti, non sophisticis rationibus, sed quia ueritatem dilexi. Huic Galieno hoc nomen medicus, quod est omnibus medicis generale, attribuit Auicenna. Nam, sicut cum dicimus prophetam intelligimus Dauid per anthonomasiam, idest per excellentiam, et cum dicimus apostolum intelligimus Paulum, et cum dicimus euangelistam intelligimus Iohannem; et cum dicimus philosophum intelligimus Aristotilem; et cum dicimus poetam intelligimus Uirgilium; ita, cum Auicenna dicit medicum, intelligit Galienum. Fecit autem, ut fertur, a medicis in ipsa scientia medicine plus quam C uolumina, de quibus habentur fere uolumina sexaginta, quorum nomina omitto propter tedia euitanda.
+
+Postquam in superiori cantu autor de primo circulo pertractauit, nunc in isto cantu intendit de secundo tractare. In quo quidem circulo ponit homines luxuriosos qui a quodam uento impetuoso continue, sine requie aliqua, mouentur et agitantur. In introitu autem ipsius circuli dicit se inuenisse Minoem tanquam iudicem et assessorem Inferni; qui quidem Minos culpas examinat, et examinatas executionibus mandat, quia cuilibet peccatori, secundum culpas, locum assignat. Cum autem Dantes in istum circulum descendisset, ait ad eum Minos: O tu qui uenis ad istud hospitium dolorosum, respice qualiter intras, et cuius auxilio tu confidis. Caueas bene ne te ingressus amplitudo decipiat. Tunc Uirgilius: Quare tantum clamitas, inquit, Ne impedias suum fatale iter. Quasi dicat: A fato est sibi concessum, idest a uoluntate diuina (quia quod pagani uocant fatum, christiani diuinam asserunt uoluntatem) ut ante mortem secreta uideat inferorum. Ideo ait in textu: {uuolsi così colà doue si puote / ciò ke si uuole, et più non dimandare}. Assignata autem causa propter quam possunt secure descendere, per istum circulum iter arripiunt, semper ad infima descendendo. Et cum sic ambo descenderent, dicit autor uenisse ad locum omni luce priuatum et omni tempestate repletum. In tali uero loco sic obscuro, sic tempestuoso, dicit carnales homines habitare, qui continue pre doloribus strident, plorant, lamentantur, et diuinam uirtutem blasphemant. Dicit etiam quod cateruatim per illum aerem caliginosum, quemadmodum sturni a uento uoluuntur et agitantur; et sicut grues in isto mundo de se faciunt longas rigas per aerem eiulando, sic ille anime uadunt per illum infernalem aerem semper flendo. Quarum uolatum et conditionem dum Dantes attente consideraret, ait ad Uirgilium: O magister, que sunt ille gentes que in isto nigro aere castigantur? Et Uirgilius ait ad eum: Prima illorum de quibus noua uis scire fuit imperatrix multarum linguarum, que sic ad uitium luxurie fuit fracta, quod fecit in suis legibus licitum quicquid libet. Que autem sit ista, habetur in textu ibi: {Ell'è Semiramis, di cui si legge}. Cuius conditionem et aliorum sequentium ponam cum ad lictere expositionem accedam. Cum uero sic illas animas uolantes respiceret, uidit ibi duas singulari societate coniunctas; quarum fortunam scire uolens, ait magistro suo: O poeta, libenter loquerer illis duobus qui sic insimul uadunt. Et poeta ait ad eum: Respice quod quando erunt magis prope nos, tunc eos exora ut, propter amorem qui eos exagitat atque ducit, ad nos ueniant locuturi. Dantes autem, statim quod uidit locum et tempus secundum preceptum sui magistri, illos benigne rogauit, ut secum loqui aliquantulum dignarentur. Tunc ille anime uolatu celerrimo ad eum descendunt, cum eo dulciter fabulantur, et eorum conditionem atque fortunam suspiriis explicant atque uerbis. Ad quorum uerba tanta compassione motus est Dantes, quod defecit tanquam si moreretur; et tandem cecidit sicut mortuum corpus cadit. Ideo ait ipse in textu: {Et caddi come corpo morto cade}.
+
+{Cingesi con la coda tante uolte.} Per caudam cum qua se cingit in iudicando Minos, accipere debemus intentionem cuiuslibet peccatoris, quia per solam intentionem, et non per operationem, punit diuina iustitia peccatorem. Nam, secundum Aristotilem, si duo homines carnaliter peccant, unus propter concupiscentiam, alter uero propter auaritiam, primus censendus est luxuriosus, sed secundus auarus. Unde beatus Ambrosius: Intentio tua operi tuo nomen inponit. 
+
+Istam similitudinem sic expone tu Lucane, qui multotiens parambulas semitas maris. Iste enim locus, in quo carnales homines cruciantur, caret omni luce, ibique homines mugiunt pre dolore, quemadmodum mugit mare tempore tenebroso, quando scilicet uentis contrariis agitatur. 
+
+Secundo ponit quod a uento tempestuoso continue agitantur et commouentur. 
+
+{Intesi c'a così fatto tormento,} etc. Hic autor de peccatis mortalibus incipit pertractare, quia propter peccata solum mortalia, homo eternaliter condemnatur. Et primo incipit a luxuria, que est primum peccatum descendendo, sed ultimum ascendendo. Sed antequam ad ipsam luxuriam ueniamus, duo breuiter sunt uidenda: Et primo, quid sit peccatum; secundo, quare sunt septem peccata capitalia et non plura uel pauciora. Circa primum nota quod peccatum habet tres diffinitiones: Prima est beati Augustini in libro De Natura Boni et in libro Unde Malum; et est talis: *Peccatum est auersio a bono incommutabili, et conuersio ad bonum commutabile*. Et hec diffinitio data est secundum quod peccatum est in uoluntate. Secunda diffinitio est beati Ambrosii, sic dicentis: *Peccatum est preuaricatio legis diuine et celestium inobedientia mandatorum*. Hec diffinitio tangit peccatum prout est in uoluntate et opere. Tertia diffinitio est beati Augustini, Contra Faustum; ait enim sic: *Peccatum est omne dictum, uel factum, uel concupitum, contra legem Dei*. Et hec diffinitio tangit omnem illam materiam in qua, uel contra quam, peccamus. Et dicitur peccatum quasi ad penam aptum, ut dicit Haymo super Ysaiam. Circa secundum nota quod peccata criminalia siue capitalia, a quibus omnia alia deriuantur, sunt UII, iuxta septenarium quod in homine reperitur. Homo enim componitur ex anima et corpore; sed nos uidemus quod in anima sunt tres potentie, et in corpore quatuor elementa. Iuxta igitur istud septenarium sunt UII peccata capitalia, que ab isto hominis septenario deriuantur. Tria pertinent ad animam, et quatuor ad corpus; quorum primum est superbia, incipiendo a grauioribus. Et est superbia deformitas siue corruptio potentie rationalis, siue obcecatio intellectus. Unde Apostolus, Ad Romanos Io: Obscuratum est insipiens cor eorum. Et Ad Ephesios IIIIo: Tenebris obscuratum habentes intellectum. Quod autem superbia sit excecatio rationis, patet per beatum Gregorium: Tumor, inquit, mentis est obstaculum ueritatis. Et beatus Augustinus, UII libro Confessionum: Tumore mentis mee Domine, separabar a te et nimis inflata facies mea claudebat oculos meos. Hec potentia data est anime ad Deum cognoscendum, sed cum obcecata fuerit, Deum uidere non potest. Secundum peccatum est inuidia, que est deformitas siue corruptio potentie concupiscibilis, que potentia data est anime propter bonum appetendum, secundum Augustinum, et Boetium in libro De Consolatione: Insita est, inquit, mentibus nostris naturaliter ueri boni cupiditas, sed ad deuia falsus error adducit. Cum ergo amor boni sit in potentia concupiscibili, odium boni, quod est inuidia, erit in ipsa eadem potentia, quia opposita sunt in eadem, ut dicit Phylosophus. Et est inuidia prima ex superbie filiabus, quia ex eo quod aliquis appetit aliquid sibi singulariter, hoc idem inuidet alii, ut dicit beatus Gregorius. Tertium peccatum est ira, que est deformitas siue corruptio potentie irascibilis, que potentia data est anime ad uitia detestanda, non uirtutes. Ex ira nascitur turbatio mentis, que triplex est: Prima, cum quis irascitur uel turbatur contra uitia, et hec perturbatio est meritoria; Psalmista: Zelaui super iniquos, pacem peccatorum uidens. Hec perturbatio non solum conceditur, sed precipitur. Psalmista: Irascimini et nolite peccare; idest, cum sic irascibimini, non peccabitis. Secunda est cum quis irascitur subito, sed in ira non perseuerat; de qua Apostolus: Sol non occidat super iracundiam uestram. Ista subita animi perturbatio est permissa, quia sine subitis motibus animi presens hec uita non ducitur; quia, ut ait beatus Ieronimus: Qui nulla animi perturbatione mouetur, ut simpliciter dicam, uel Deus uel lapis est. Et Tullius, in libro De Amicitia: Si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo extirpatam humanitatem arbitremur, etc. Et sequitur: Quid enim interest, motu animi sublato, non dico inter hominem et pecudem, sed inter hominem et truncum aut saxum? Tertia uero mentis perturbatio est cum quis irascitur contra bonum, de qua prima canonica Iohannis primo: Qui odit fratrem suum homicida est, uel cum subitus ire motus diu in homine perseuerat, et tunc talis uertitur in odium. Unde beatus Bernardus: Odium est ira inueterata. Hec tria uitia, scilicet superbia, que deformat in anima uim rationalem, inuidia, que deformat uim concupiscibilem, et ira, que deformat uim irascibilem, dicuntur uitia spiritualia, que, ut dicit beatus Gregorius, sunt minoris infamie et maioris culpe.
+
+Sequuntur peccata carnalia, que sunt quatuor: quorum primum est accidia, que oritur ab elemento terre; nam melon Grece, terra uel nigrum Latine, inde melancolici, qui magis sunt accidiosi. Et licet accidia peccatum carnale dicatur quia procedit a corpore, tamen, quia medium est inter tria et tria, et medium sapit naturam extremorum, ut dicit Philosophus, dicendum est uitium anime et corporis; quia ut ait beatus Augustinus: Licet accidiosus nichil operis exterius faciat, tamen sub cordis sui pondere uehementer desudat. Unde accidia est molestia anime et corporis; corrumpit enim utrumque. Unde Salomon: Ad tristitiam festinat mors; et iterum: Spiritus tristis exiccat ossa. Secundum peccatum est auaritia, que oritur ab elemento terre, que frigida est et sicca. Unde senes in quibus calor et humor naturalis deficit maxime sunt auari. Unde beatus Ieronimus: Cum cetera uitia in homine senescant, sola auaritia iuuenescit. Tertium peccatum est gula, que oritur ab elemento ignis et aque. Ignis enim calidus est et siccus, et fames est appetitus calidi et sicci, ut dicit Philosophus. Aqua autem est frigida et humida, et sitis est appetitus frigidi et humidi, ut dicit Philosophus. Quartum peccatum est luxuria, que oritur ab elemento aeris et aque. Hec enim duo elementa cum sint media, magis sunt temperata, et magis sunt de substantia sanguinis de quo est genitura corporis humanis. Quod autem luxuria ortum habeat ab aqua et aere, patet per Diuinam Scripturam. De primo, Genesis XLIIII: Ruben effusus est sicut aqua. De ii Ecclesiastici 9: Caue ne sanguine tuo labaris in peccatum. Et sic patet quare sunt tantum UII peccata criminalia siue capitalia.
+
+Cum igitur autor uelit de istis UII tractare, incipit a minori, scilicet a luxuria. De qua tria breuiter sunt uidenda: Primo, quid sit; secundo, que et quot mala ex inde proueniant; tertio, de spetiebus eius. Quantum ad primum: Luxuria est, ut ait beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei, libido que est in genitalibus. Uel aliter: Luxuria est de immundis cogitationibus et desideriis descendens lubrica et effrenata mentis prostitutio. Quantum ad secundum, nota tria mala que principaliter facit, que in isto uersiculo continentur: Tollit opes, famam, sensum, uiresque libido. Primo, tollit opes: Prouerbiorum XXUIIII: Qui nutrit scortum perdit substantiam suam. Exemplum de filio prodigo qui luxuriose uiuendo consumpsit suam substantiam, ut habetur Luce 19: Secundo, tollit famam; nam, ut ait beatus Gregorius: Luxuria est minoris culpe sed maioris infamie. Et quia maioris est infamie, ideo magis fit in occulto; nullum enim peccatum ita querit latebras sicut istud. Unde ait Iob: Oculus adulteri obseruat caliginem. Tertio, tollit sensum et uires; luxuria enim, ut dicit beatus Ysidorus, carnem frangit, et fractam ducit celerius ad senectam. Dicunt enim medici quod id in quo maxima est delectatio est maxima nature consumptio. Et ratio huius est: In genitura enim, secundum Philosophum, fit decisio ex omnibus iuncturis et uenis et musculis. Unde dicit quidam philosophus quod plus debilitat corpus unus coitus quam due minutiones; et ratio huius est quia cerebrum perturbat et minuit. Nam secundum naturales, semen est sanguis purissimus descendens a cerebro, qui per colationem uenarum albescit. Unde illi qui immoderate luxurie deseruiunt fatui fiunt, ut patet in Salomone, qui cum esset senex, stultus factus est, et deprauatum est cor eius per mulieres ut sequeretur deos alienos. Quantum ad tertium nota quod U peccata a luxuria oriuntur: Primum est fornicatio, secundum est adulterium, tertium est defloratio siue stuprum, quartum est incestus, quintum est peccatum contra naturam. Que autem sint ista peccata et unde dicantur, breuiter uideamus. Fornicatio est duplex: alia est enim spiritualis, alia corporalis. Spiritualis fornicatio, large sumpta, comprehendit omne peccatum mortale, ut in Psalmista: Perdidisti omnes qui fornicantur abs te. Stricte uero sumpta est ydolatria, ut ibi: Fornicati sunt cum diis alienis. Corporalis uero fornicatio, large sumpta, est omnis illicitus actus carnis; stricte uero sumpta, est peccatum quod committit cum soluta solutus. Et dicitur fornicatio, quasi forme necatio. Necat enim animam, que est forma corporis, secundum Philosophum, uel necat formam, idest pulcritudinem corporis: formos enim Grece, Latine pulcrum; inde formosus, idest ualde pulcer. Unde sponsa in Canticis: Nigra sum, sed formosa. Uel dicitur fornicatio a fornice, qui est arcus triumphalis, et solet erigi in uictoriis. Unde Salomon in Prouerbiorum 28: Rex sapiens incuruat super impio fornicem. Ad cuius similitudinem solent fornicatores sibi erigere tentoria, ut delectabilius peccent. Secunda speties luxurie est adulterium. Et est adulterium peccatum quod committitur in alienam uxorem uel in alienum maritum; et dicitur adulterium quasi ad alterum ire, eo quod uir uel uxor diuidant se et uadant ad alios, qui prius erant una caro, ut dicitur Genesis 2o: Erunt duo in carne una. Uel dicitur adulterium quasi uiolatio thori, quia in isto peccato uiolatur thorus et copula maritalis. Tertia speties dicitur defloratio; et est defloratio peccatum quod committitur in uirginem, et dicitur defloratio quasi floris ablatio, uel floris corruptio. Tollitur enim uel corrumpitur in isto peccato flos pudicitie uirginalis. Uel secundum canonones sic dicitur stuprum, idest stupor; magnus enim stupor est uirginem deflorare, que quidem reparari non potest. Unde beatus Ieronimus: Cum cetera possit Deus, non potest de corrupta facere incorruptam. Licet enim Magdalenam glorificauerit, non tamen ei abstulit quin peccatrix fuerit. Quarta speties dicitur incestus, et est incestus peccatum quod committitur in consanguineum uel consanguineam. Et dicitur incestus quasi incista, ab in quod est contra et cista, idest in cistam, prohibitam introire. Quinta speties est peccatum contra naturam, quod committitur quatuor modis: primo inter masculum et masculum; secundo inter feminam et feminam; tertio inter masculum et feminam; quarto inter hominem et bestiam. Et dicitur contra naturam, quia in qualibet spetie huius peccati natura impeditur ne multiplicetur, secundum preceptum Dei: Crescite et multiplicamini, et replete terram.
+
+{Che la ragion sommetton al talento.} Homo enim carnalis rationem subicit uoluntati: qua ratione subiugata, homo, qui prius erat rationalis, efficitur totus carnalis, idest bestialis, admodum bestie que carnaliter uiuit. 
+
+{L'altr'è colei che s'ancise amorosa.} Ista fuit Dido, filia Beli, non illius Beli qui fuit pater Nini regis, sed alterius Beli, illius scilicet qui fuit filius Agenoris. Hec Dido habuit fratrem regem, nomine Pigmalionem, qui dedit eam in uxorem Sicheo regi Tyri. Sed postquam Pigmalion interfecit cognatum suum, cupiditate potiundi regni, ad admonitionem uiri sui qui sibi in somnis apparuit, accepit Cyneres sui uiri et thesaurum incomparabilem et cum multitudine puerorum suorum in Affricam transmeauit, ibique urbem Cartaginem condidit. Applicantem autem Eneam ad litora sua benigne recepit, ipsumque in uirum accepit, et eius amore uulnerata, quia Eneas contradicente Didone recessit, se propriis manibus interfecit, ut libro quarto Eneydorum scribit Uirgilius. Sed beatus Ieronimus in primo libro Contra Iouinianum dicit quod Dido se interfecit amore casto et non amore polluto. Ait enim sic: Dido soror Pigmalionis multo auri et argenti pondere congregato, Affricam nauigauit, ibique urbem Cartaginem condidit. Et cum a Iarba rege Libie, in coniugium peteretur, paulisper distulit nuptias donec conderet ciuitatem. Que non multo post extracta in memoriam mariti quondam Sichei, pira maluit ardere quam nubere. Casta mulier Cartaginem condidit, et rursum eadem urbs in castitatis laude finita est. Nam Astrubalis uxor capta et incensa urbe cum se cerneret a Romanis esset capiendam, apprehensis ex utroque latere paruulis filiis, in subiectum domus sue deuolauit incendium. Hucusque Ieronimus. 
+
+{L'altra è Cleopatra luxuriosa.} Cleopatra, ut in Sacra Pagina inuenitur, fuit regina Egypti, quam Ptholomeus frater eius in uxorem accepit, ut scribit Ualerius libro 9, capitulo de luxuria, dicens: Quid huius Ptholomei nequitia nequius? Sororem enim suam natu maiorem comuni fratri nuptam sibi nubere coegit. Postea deinde filia eius per uim strupata filiam ipsam dimisit, ut uacuum locum nuptiis puelle faceret. Huic enim Cleopatre Ptholomeus frater eius atque maritus communem filium nomine Menephiten membratim dilaceratum obtulit tanquam munus, ut scribit idem Ualerius eodem libro, capitulo de crudelitate, dicens: Iterum Ptholomeus emergit paulo ante libidinose amentie teterrimum exemplum. Idem est inter precipua crudelitas indicia referendus. Quid enim hoc facto truculentius? filium suum nomine Menephiten quem ex Cleopatra, eadem sorore et uxore, sustulerat, liberalis forme, optime spei puerum, in conspectu suo occidi iussit; protinusque caput eius et pedes precisos et manus in cistam clamide opertos pro munere natalitio matri misit, perinde quasi ipse cladis, quam illi inferebat, expers, ac non infelicior, quod in omni orbitate Cleopatram miserabilem cunctis, se inuisum reddiderat. Adeo ceco furore summa quoque efferuescit crudelitas, cui monumentum ex se ipsa reperit: nam cum animaduertit quanto suo odio patria teneretur, timori remedium scelere petiuit quoque tutius plebe trucidata regnaret, frequens iuuentute gymnasium armis et igni circundedit, omnesque, qui in eo erant, partim ferro et partim flamma necauit. Hucusque Ualerius. Re uera ista fuit crudelissima et luxuriosissima omnium feminarum. Omnes enim Romanos principes Egyptum intrantes, ad sui luxuriam prouocabat, et hoc non solum propter suam concupiscentiam explendam, sed etiam quia mortem orientalium moliebatur regum ut ipsis mortuis ipsa sola cum Romanorum fauore regnaret. Diuum siquidem Iulium Cesarem, dum Egyptum intraret, ad sui concupiscentiam intantum Cleopatra inflammauit, quod illud prouerbium ore diuino promebat, sicut legitur in Policrate: In bello corpora gladiis, in pace uoluptatibus uulnerantur. Et subitur ibidem: Senserat gentium triumphator uoluptatem nullo alio modo tam facile superari posse quam fuga, eo quod ipsum qui gentes domuerat, uenereis nexibus innodauit Cleopatra mulier impudica. Tandem Cesar Augustus intrans Egyptum, dum ipsa ornatu impudico ei obuiam ueniens ipsum sua pulcritudine inflammare ad luxuriam conaretur, ipsam despexit. Qua propter, uidens se ipsam ab Augusto contemptam, mortem uoluntariam ipsa subiuit, ut dicetur infra in tertia cantica, cantu UI.
+
+{Uidi Pari.} Iste Paris fuit binomius, nam uocatus est Paris et Alexander. Iste enim fuit Priami regis filius et Hecube regine troyane, de quo Paride unam mirabilem fabulam composuerunt antiqui poete. Sed re uera, si ipsa fabula allegorice exponatur, non fabula a poetis ficta siue composita, sed uera prophetia siue parabula a sanctis prophetis conscripta et a Sancto Spiritu inspirata reputabitur a lectore. Dicunt enim, immo fingunt poete, quod dum ipse Paris esset in Yda troyana et solus esset in camera sua, fuit sibi proiectum unum pomum aureum incomparabiliter pretiosum. Quo proiecto, tres dee mirabiliter pulcre ad ipsum Paridem de celo uenerunt: Iuno scilicet, et Uenus, atque Minerua; unaqueque ipsum rogando ut ipsum pomum sibi liberaliter condonaret, et si hoc liberaliter faceret, quelibet eidem Paridi in munere ualde munifico responderet. Iuno enim ait sibi: Ego, ut nosci, sum dea diuitiarum. Si istud igitur pomum michi dederis, thesauros innumerabiles et diuitias tibi dabo. Post Iunonem Uenus alloquitur Paridem in hoc modum: Cum amoris dea et colar et dicar, et a meis sagittis atque uulneribus nullus se possit abscondere, si michi pomum dederis, dabo tibi in uxorem Helenam, Grecorum pulcerrimam omnium mulierum. Dehinc ait Minerua: Cum sim dea sapientie et de capite Iouis nata, si pomum michi elargiri uolueris, dabo tibi sapientiam, qua mediante non solum terrena sed et celestia, ipsumque etiam Iouem, de cuius capite nata sum, sine difficultate cognosces. Tunc Paris, allectus pulcritudine Elene et abiecta sapientia atque diuitiis, Ueneri pomum dedit.
+
+Allegoria uero istius fabule talis est: Paris enim tenet figuram cuiuslibet hominis; quilibet enim homo, quia ad ymaginem et similitudinem Dei factus est, Paris dicitur, idest par Deo. Pomum autem aureum est liberum arbitrium, incomparabiliter pretiosum. De quo thesauro ait poeta:
+
+*Non bene pro toto libertas uenditur auro;
+Non sit alterius qui suus esse potest.*
+
+Per istas uero tres deas accipimus tres uitas in quibus se occupat uniuersa gentium multitudo. Nam per Iunonem uitam actiuam accipimus, per Mineruam uitam contemplatiuam, per Uenerem autem uitam uoluptuosam atque delitiosam. Per Iunonem dico accipimus uitam actiuam, nam Iuno pro dea diuitiarum accipitur a poetis. Habet enim ipsa bona temporalia congregare, et hoc secundum paganos. Secundum uero christianos, uita actiua habet ipsa bona temporalia dispensare. Per Mineruam autem, que est dea sapientie, et de capite Iouis a Grecis fingitur esse nata, accipimus uitam contemplatiuam, qua mediante cognoscimus Deum et substancias separatas. Per Uenerem uero, matrem cupidinis atque ioci, uitam uoluptuosam accipimus, siue carnalem. Igitur Paridi tres iste dee apparent, quelibet suum pomum aureum appetendo, dum quelibet istarum trium uitarum ad se conatur liberum hominis arbitrium inclinare. Et hoc est quod dicitur a Deo ipsi homini in suo proprio arbitrio constituto: Ecce ignem et aquam apposui tibi ad quod uolueris extende manum tuam. In arbitrio hominis est flectere suum arbitrium siue ad actum uite actiue, siue ad actum uite contemplatiue, siue ad actum uite uoluptuose. Paris autem, tenens figuram hominis in libero arbitrio constituti, dat pomum aureum Ueneri, dum liberum flectit arbitrium non ad bene agendum, non ad Deum contemplandum, sed ad carnalia exercendum. Et ideo mare transnatat, in Greciam applicat, et Helenam amat; amatam autem per uiolentiam rapit, cum rapta in patriam redit; unde bellum decennale consurgit.
+
+{Tristano,} etc. Iste Tristanus fuit mirabiliter filocaptus: unde cum ista multitudine hic ab autore ponitur. Cuius Tristani gesta non explico, quia sunt omnibus quasi nota; nam note sunt hystorie que in illo libro leguntur qui uulgo Rotunda Tabula nuncupatur. 
+
+Utitur hic autor similitudine columbarum, que quando audiunt desideria filiorum piulantium et cibum unde pascantur expectantium, statim uolatu celerrimo descendunt ad eos; tali itaque similitudine et forma predicti ad uocem Dantis exiuerunt de acie ubi est Dido et uenerunt ad eos, cum eis affectuosissime locuturi.
+
+{Quanti dolci penseri, quanto disio / menò costoro al doloroso passo!} Uere omnis dulcedo et omnis delectatio que in actu uenereo prelibatur, in amaritudinem conuertitur et dolorem. Unde Salomon in Prouerbiis: Fauus distillans labia meretricis, nouissima autem illius amara quasi absinthium. Et beatus Ieronimus: Uoluptas presens non satiat, futura cruciat, preterita non delectat. 
+
+Postquam in superiori cantu autor de secundo circulo pertractauit, in quo carnales homines puniuntur, nunc in isto cantu intendit de tertio circulo pertractare; in quo ponit homines gulosos, et penam describit que magis competit eis. Ingrediens autem istum tertium circulum, dicit quod in introitu ipsius inuenit quendam canem qui habebat tria capita, qui cum omnibus tribus super illas animas canine latrabat. Et antequam per circulum uadat, duo ponit: primum est qualitas pene istius circuli; secundum est conditio istius canis. Quantum ad primum, describit penam per istum modum: quod ibi est pluuia eterna, frigida, atque adeo grauis quod nec regula nec qualitas ibi modo aliquo innouatur. Et ad maiorem declarationem istius pluuie, dicit quod ibi sunt tria que maximam generant tempestatem, scilicet grando grossa, aqua turbulenta, ac etiam nix. Quantum ad secundum, dicit quod ille canis habet tria capita, oculos rubeos, os unctum atque crudele, uentrem largum, et manus ungulatas, cum quibus laniat spiritus, deglutit, et lacerat. Propter istam uero tempestatem illi spiritus qui ibi puniuntur ululant uelut canes, et ut unum latus a tempestate defendant, aliud latus obiciunt tempestati et per istum modum sepe sepius se uoluunt in miseras tempestates. Sed quando Cerberus de descensu eorum aduertit, iracunda totus plenus, contra eos aperuit ora et dentibus subsannauit. Tunc Uirgilius manus suas terra compleuit, ipsamque in eius fauces iniecit. Et dum ille dyabolicus canis circa deuorationem intenderet, ambo ad infima descenderunt. Cum uero illum circulum peragrarent, dicit autor quod omnes anime per terram sub tali tempestate iacebant, et nulla se breuiter erigebat preter unam; que quando uidit iuxta se Dantem, statim ad sedendum celeriter se erexit, et ait ad eum: O tu qui transis per istum infernum, recognosce me, si scis; tu prius fuisti factus quam ego consumptus. Et Dantes ad eum: Angustia quam tu habes forsitan te abstrait de mente mea, adeo quod nunquam recolo te uidisse. Sed dic michi quis es tu qui in tam dolenti loco es positus, et ad talem penam subiectus, quod si alia maior est, nulla tamen est magis displicibilis seu grauis. Tunc illa anima se manifestauit autori per tria signa: Primo per ciuitatem unde fuit oriunda, ibi: {La tua città, ch'è piena / d'inuidia}, etc. Secundo, per nomen suum, ibi: {Uoi cittadini mi chiamaste Ciacco}. Tertio, per culpam quam commisit in mundo, et propter quam damnatus est in Inferno, ibi: {per la dannosa colpa de la gola, / come tu uedi, a la piogia mi fiacco}. Postquam uero cum isto Ciacco de quibusdam que in lictera exponentur locutus est autor, ab eo recessit et in septimum circulum de isto UIo descendit. Ideo ait autor in textu: {Noi agiramo a tondo quella strada, / parlando più assai ch'i' non ridico: / uenimmo al punto doue si digrada: / quiui trouamo Pluto, il gran nimico}. 
+
+{Al tornar de la mente, che si chiuse,} etc. In superiori cantu dicit autor quod, audiens infortunatum amorem illorum duorum qui erant singulari societate coniuncti, tanta fuit pietate commotus quod defecit uelut adeo moreretur, et cedidit in mente sua propter dolorem quem sensit, sicut mortuum cadit corpus. Nunc autem in isto cantu dicit quod mens sua, que ita propter pietatem defecerat, ad sui status rectitudinem est reuersa, dicens: {Al tornar de la mente, che si chiuse}. Et est continuatio ad precedentia. Et dum sic in se ipsum reuersus est, uidit in isto tertio circulo noua tormenta et nouos ibidem pariter tormentatos. Que quidem tormenta enumerando declarat, dicens: {I' son al terzo cerchio, de la pioua / eterna}, etc. Ubi est notandum quod, quemadmodum in hac uita gulosi loca amena et omnia que possint gulam delectare desiderant, ut sunt cibi delicatissime preparati, prata, fontes et uiridaria, et odio atque fastidio habent tam cibos non bene paratos quam loca non bene apta, ac etiam pluuiam, fumum, uentum, et malum tempus, ita e contrario in Inferno habent penuriam omnis cibi et omnis potus, et habent loca tristia plena continua pluuia, continuo uentu, et continua aque turbide tempestate, grandinis etiam atque niuis.
+
+Uolens autor demonstrare quomodo et qualiter quieuerunt latratus illi terribiles quos Cerberus super animas damnatas emittit et tum magis super eum emisit, dicit quod quemadmodum canis, dum latrat, si proiciatur in os eius aliquod frustrum panis, statim quietatur, intendens solummodo ad cibum quem dentibus conterit deuorandum, sic Cerberus, postquam Uirgilius terram in eius ora proiecit, statim siluit a latratu. Per hoc innuens quod gulosus nisi proiectum fuerit aliquid in os eius, ut ait Propheta, sanctificat super eos bellum. 
+
+In hoc notabili euidenter apparet quomodo angustie deformant hominem a statu pristino consueto in tantum quod dum uidetur a notis recognosci non potest.
+
+Uult hic dicere autor quod, licet alia peccata sint maiora quam gula, tamen nullum est ita displicibile et ita uituperabile. Nam gula de homine rationali facit totaliter bestialem. Et hoc manifeste apparet in ira Dei qua exarsit contra primos parentes, quando propter peccatum gule fecit eis tunicas pelliceas, dicens yronice: Ecce Adam factus est quasi unus ex nobis. Quasi diceret: Ecce Adam, qui Deo uoluit similari, factus est uelut animal brutum; et hoc demonstrat indumentum quod consui super cutem suam.
+
+In hoc notabili demonstratur quantum sit uile et displicibile gule peccatum, quia licet alia uitia sint maiora, nullum tamen reddit hominem ita uilem. Et ideo Seneca: Quosdam uentri obedientes loco animalium numeremus, non hominum. 
+
+Circa peccatum gule quatuor utiliter inuestigare ualemus: Primo, quid sit peccatum gule; secundo, quot sunt speties eius; tertio, quot modis in gula peccatur; quarto, quid facere debemus dum comedimus ne in peccatum gule cadamus. Circa primum sciendum est quod gula est immoderatus edendi et bibendi appetitus. Uel aliter: gula est immoderata qualiumcunque ciborum hyantis concupiscentie satisfactio. Et ideo, quia modum et mensuram non habet, merito ab autore damnosa culpa uocatur. Tauri enim, secundum beatum Ieronimum, paucorum iugerum pascuis aluntur; una silua pluribus elefantis sufficit. Homo uero mari et terra satiari non potest. Nam, ut manifeste uidemus, omnes pisces maris, fluuiorum, lacuum, et stagnorum, omnes uolucres aeris, omnes bestias agri, omnes feras siluarum, omnes herbas et fructus terre et quicquit terra alimentorum gignit, gula hominis uorat pariter et consumit. Circa secundum nota quod sex sunt gule speties: Prima speties est ebrietas; et est ebrietas, ut dicit beatus Ambrosius, uile sepulcrum rationis, et subdit: Quid enim aliud est quam spontaneus furor? Cum quo concordat Seneca dicens: Ebrietas est uoluntaria insania. Patet ergo per istas diffinitiones quod ebrietas tollit de anima ymaginem Dei, que rationali potentie est impressa, aufert usum rationis et infatuat eam, et ideo hominem assimilat bestiis, ut nec discretionem habeat nec uerecundiam. Ecclesiastes 3o. Ostendit Dominus de filiis hominum quod similes sunt bestiis. Secunda speties gule est mentis ebetudo, quia gula tollit acumen ingenii, quia ex multa fumositate cerebrum perturbat. Ieronimus, in libro de uita et honestate clericorum: Uenter pinguis non gignit tenuem sensum. Tertia speties est uoracitas, que transit mensuram edendi, et modum quem in se ipso reprehendit; Ecclesiastes UIIo: Quis ita uorabit et delitiis affluet ut ego, sed qui deuorant deuorabuntur, secundum Ieremiam XXXo; quoniam illorum finis est infernalis uorago. Quarta speties est languor, idest humorum distemperantia ex superfluitate proueniens, quia in multis escis non deerit infirmitas, ut habetur Ecclesiastici XXXUIII. Et poeta: Languorem peperit cibus imperfectus ab herculis ardentis stomaco. Quinta speties est obliuio, que est preteritorum immemoratio. Gulosus enim et ebriosus multotiens nescit uespere quid fecit in mane. Genesis XLo: Pincerna pharaonis oblitus est interpretis sui. Sexta speties est crapula, que est ciborum indigestio uel eorundem deiectio. Secundum enim Ysidorum XXo libro Ethymologiarum: Crapula est immoderata uoracitas, quasi cruda epula, cuius cruditate grauatur cor, et stomacus indigestus efficitur. Unde ex ipsa crapula multi infirmantur et moriuntur. Ecclesiastici XXXUII: Propter crapulam multi perierunt, et qui abstinens est adiciet uitam. Plures enim occidit cibus et potus quam gladius, secundum Almansorem. In huius figura dicit autor in textu de gulosis:
+
+{Urlar li fa la piogia come cani;
+de l'un de' lati fanno a l'altro schermo;
+uolgonsi spesso i miseri profani.}
+
+Nam ex istis spetiebus gule consequuntur homines uiscerum tortiones et membrorum dolores, unde sequuntur dolorosi clamores. Circa tertium nota quod in peccatum gule U modis incurrimus, quos ponit beatus Gregorius in Moralibus, quique in hoc uersu comprehenduntur: *Prepropere, laute, nimis, ardenter, studiose*. Primus modus est horam prandendi preuenire; ideo dicit prepropere. Unde Ionatas, filius regis Saulis, sententiam mortis meruit, quia gustauit mel ante tempus constitutum edendi. Ideo Ecclesiastes X: Ue terre cuius rex puer est, et cuius principes mane comedunt. Terra est ipse homo, cuius rex est ipsa ratio. Principes uero eius sunt U sensus, qui uoluptatem suggerunt, et necessitati intendunt, ut dicit Gregorius. Secundus modus est cum quis delicate cibaria querit. Ideo dicit laute: Hoc modo peccauit diues epulo, qui epulabatur quotidie splendide, ut habetur Luce XUIo. E contra dicit Seneca: Palatum tuum fames excitet, non sapores. Tertius modus est cibi nimietas. Ideo dicit nimis. Hoc uitio Sodoma maculata fuit, de qua dicitur Ezechielis XUIo: Hec fuit iniquitas Sodome, saturitas panis et otium. Ubi dicit Gregorius: Sodoma salutem perdidit, quia cum superbie uitio mensuram moderate refectionis excessit. Ieronimus: Pluuia illa oportuna est, que sensim descendit. Subitus autem et nimis preceps hymber terram subuertit, et similiter nimius potus nocet. Quartus modus est auiditas comedendi; ideo dicit ardenter. Hoc redarguitur in Exau, qui pre fame se iam morientem reputauit dicens, ut habetur Genesis 69: En morior. Gregorius: Exau primogenitorum gloriam perdidit quia magno estu lenticulam concupiuit. Contra quod dicitur Ecclesiastici XXXUI: Noli esse auidus in omni epulone. Quintus modus est studiositas, que pertinet ad solicitudinem et curiositatem cibos preparandi. Ideo dicit studiose. Pro quo peccato redarguunt filii Heli, qui ut habetur primo Regum UIIo: Carnem crudam rapiebant a populo ut eam sibi delicatius prepararent. De tali studio dicit beatus Ysidorus: Tota die epulas ruminant, qui ad explendam gulam uespere delitias parant. Et sic patet tertium. Circa uero quartum et ultimum est sciendum quod XU nos habere oportet in mensa si in gula peccare nolumus. Que in his uersibus continentur:
+
+*Sit timor in dapibus, benedictio, lectio, tempus,
+Sermo breuis, uultus hillaris, pars detur egenis;
+Absint delitie, detractio, crapula, murmur,
+Ebrietas, nimius affectus, et hystrionatus;
+Finitoque cibo reddatur gratia Christo.*
+
+Ista XU autoritate sunt Sacre Pagine fulcienda. De primo Ecclesiastici 9: In timore Dei sint tibi et conuiuia. De secundo habetur in Euangelio: Benedixit et fregit. De tertio, Gregorius super Iob, primo, ubi Iob orauit pro filiis suis conuiuantibus, ait: Semper solet epulas comitari loquacitas et uoluptas. Ideo contra loquacitatem est silentium, contra uoluptatem uero lectio, que docet abstinentiam. De quarto admonemur in Actibus Apostolorum: Oram prandii non preuenire; intellige absque necessitate. De Uo ait Cato: Pauca in conuiuio loquere. De UIo ait Paulus ad Corinthios 9o: Hyllarem datorem diligit Deus. Et Ouidius: Super omnia uultus accessere boni. De UII, Esdre UIII: Comedite pinguia et bibite uinum et mittite partes eis qui non habent. De UIIIo, Ecclesiastes X: Uescendum est ad reficiendum non ad luxuriandum. De UIIIIo ait Augustinus:
+
+*Si quis amat dictis absentum rodere famam,
+Hanc mensam indignam nouerit esse sibi.*
+
+De Xo, Luce XXI: Attendite ne grauentur corda uestra crapula et ebrietate. De XIo, Ecclesiastici tertio: In nequissimo pane murmurabit ciuitas. De XIIo, Paulus ad Effeser, U: Nolite inebriari uino in quo est luxuria. De XIIIo, Ecclesiastici XXXUIII: Non te effundas super omnem escam . De XIIIIM, Esodi XXXUII: Sedit populus manducare et bibere, et surrexerunt ludere, idest ydolum adorare. Nam hystriones pascere uel ystrioniter uiuere est demonibus immolare. Ieronimus: Paria sunt demonibus sacrificare et hystrionibus dare. De XUM uero et ultimo, habetur in Psalmo: Edent pauperes et saturabuntur, et laudabunt Dominum qui requirunt eum, etc.. Et sic patent quatuor superius requisita. Sed quia dubitabile est an liceat conuiuare propter peccatum gule, sciendum quod quatuor de causis conuiuia fiunt. Prima est causa misericordie; secunda causa beniuolentie; tertia causa mercimonii; quarta causa lasciuie. Circa primum nota quod conuiuia fiunt aliquando causa misericordie, et de hoc habetur Luce quarto: Cum facis prandium uoca pauperes, claudos, et debiles, et tale conuiuium tunc est meritorium uite eterne. Unde sequitur in autoritate premissa et habebis mercedem in celo. Circa secundum nota quod conuiuia aliquando fiunt causa beniuolentie amicorum, scilicet cum quando inuitat quis amicos et parentes, et tunc tale conuiuium, si fiat causa amicitie uel parentele, est indifferens. Si autem fiat propter pacem et concordiam, tunc est meritorium, ut dicit Augustinus super epistulam ad Corinthos. Circa tertium nota quod conuiuia aliquando fiunt causa mercimonii, ut homo sic remuneretur, et tunc est indifferens, sicut Balthassar, rex Babillonie, fecit conuiuium optimatibus suis, ut habetur Danielis Uo. Circa quartum uero et ultimum nota quod conuiuia aliquando fiunt causa lasciuie, ut mali uitia sua et loquantur et expleant; tale conuiuium meritorium est pene eterne. Ideo monet Salomon in Prouerbiis: Noli esse in conuiuiis potatorum nec in commessationibus eorum qui carnes conferunt ad uescendum. Glosa: Illi carnes conferunt ad uescendum qui in conuiuiis conferunt uitia proximorum. 
+
+Hoc est dicere, ista pars Nigrorum per longum tempus regnabit, tenendo frontes erectas more regnantium, et aliam partem, scilicet Alborum, tenebit pondere graui depressam tanquam omnino deuictam, dato sic quod exinde dedigneris et plores; et hoc dicit quia ipse erat de parte Alborum, que fuit postea una cum ipso pariter expugnata. 
+
+Ad secundam uero interrogationem dicit quod in ciuitate Florentie non sunt nisi duo iusti, ibi: {Iusti son due, ma non ui sono intesi}; quorum nomina non declarat. Sed nos istos duos iustos intelligere possumus primum Dantem, autorem istius altissime et profundissime Comedie, secundum uero Guidonem de Caualcantibus: qui duo soli illo tempore, quo ciuitas Florentie fuit intus et extra bellis conquassata ciuilibus, iusti et amatores patrie sunt reperti, et rei publice defensores. Quorum primus, propter ingratitudinem et alia peccata que in ciuitate Florentina uigebant, fuit, prout superius annotatur, expulsus, et alter immatura morte preuentus. Ad tertiam autem interrogationem dicit quod tria peccata, que uigent et regnant in Florentia, sunt causa et materia sue diuisionis: Primum peccatum est superbia, secundum inuidia, tertium uero auaritia. Ista enim tria peccata corda Florentinorum, uelut tres facule ardentissime, succenderunt. Unde ait autor in textu: {superbia, inuidia et auaritia sono / le tre fauille c'ànno i cuori accesi}. 
+
+Hoc est dicere, sic uidendo et sic loquendo transiuimus per turpem animarum mixturam et pluuie. Nam iste tertius circulus est mixtus et compositus ex duobus, scilicet ex animabus gulosorum et terribili tempestate, ibi ab alto continue descendente. 
+
+{Con la uoce chiocia.} Nota hic duo pulcra moralia: Primum est quod, non ualens Pluto in suo episcupatu impedire autorem, autoritatem sui maioris implorat; quemadmodum episcopi nostri ea que ipsi non possunt ad Dominum Papam significant, quia ipsi de minoribus et ipse habet de maioribus iudicare. Secundum est quod Pluto, dum clamare uoluit, non alta uoce sed fracta clamauit. Et hoc est ad derisionem prelatorum nostrorum qui, statim quod sunt facti episcopi, dum cantant missas habent uoces debiles atque fractas admodum campane, que dum est fracta non clare sonat. Ideo ait in textu: {con la uoce chioccia}.
+
+{Non è sanza cagion l'andare al cupo.} In hoc notabili in fide catholica confirmamur, que credit et predicat quod nichil in mundo accidit sine causa. Nichil enim fit sensibiliter et uisibiliter quod non de inuisibili atque intelligibili summi imperatoris aula aut iubeatur aut permittatur, ut ait Augustinus.
+
+{Piloso al capo papi et cardinali.} Cum omnes clerici habeant capita rasa, quare ponit autor quod pape et cardinales capita pilosa habeant? Respondeo: Capilli enim, qui sunt superfluitates corporis, diuitias et bona temporalia prefigurant. Et quia clerici debent a se auaritiam et amorem pecunie remouere, ideo capita rasa gerunt; et quia clericis secularibus sunt possessiones concesse, ideo concessum est eis longiores portare capillos quam religiosis, quibus nichil conceditur possidere. Habent igitur omnes clerici capita pilosa, quia omnes bona temporalia auare desiderant, auare procurant, auare tenent, auare dispergunt, et auare dimittunt. 
+
+{Et questi con i crini mozzi.} Hic tangit clericos prodigos et auaros qui capitibus rasis in derisionem eorum de sepulcro in resurrectione generali resurgent: et sic implebitur illa cominatio quam facit eis Dominus per Prophetam dicens: In die illa decaluabit Dominus uerticem filiarum Syon, idest animas clericorum qui debent super populum cura solicita uigilare. Nam Syon specula interpretatur, et signat ecclesiam, in qua tanquam in specula ponuntur clerici ut super populum uigilent et ipsum custodiant et defendant.
+
+Mal dare et mal tener lo mondo pulcro. Hic autor tractat de duobus uitiis sibi inuicem oppositis, de auaritia uidelicet et prodigalitate: circa que tria breuiter uideamus. Et primo, utrum ista uitia sint opposita; secundo, de ipsis uitiis; tertio, quid istorum grauius iudicatur. Circa primum sequamur sanctum Thomam doctorem. Queritur enim, secundum eundem, utrum prodigalitas et auaritia opponantur, et uidetur quod non; triplici argumento. Primum enim tale est: Opposita enim non possunt esse simul in eodem, sed aliqui sunt simul prodigi et liberales; ergo prodigalitas non opponitur auaritie. Preterea, opposita sunt circa idem; sed auaritia, secundum quod opponitur liberalitati, est circa passiones quasdam quibus homo afficitur ad pecuniam; prodigalitas autem non uidetur esse circa aliquas anime passiones; non enim afficitur circa pecunias nec circa aliquid aliud huius modi; non ergo prodigalitas opponitur auaritie. Preterea, peccatum principaliter recipit spetiem a fine; sed prodigalitas semper uidetur ordinari ad aliquem finem illicitum, propter quem bona sua expendit, et precipue propter uoluptates. Unde et Luce XU dicitur de filio prodigo quod dissipauit substantiam suam luxuriose uiuendo. Ergo uidetur quod prodigalitas opponatur magis temperantie et insensibilitati quam auaritie et illiberalitati. Sed contra est quod Philosophus in secundo et quarto Ethycorum ponit, prodigalitatem oppositam liberalitati et illiberalitati, quam nunc auaritiam dicimus. Respondeo dicendum quod in moralibus attenditur oppositio uitiorum ad inuicem et ad uirtutem secundum superabundantiam et defectum diuersimode. Nam in affectione diuitiarum auarus superabundat plus debito eas diligens; prodigus autem deficit minus debito earum solicitudinem gerens. Circa exteriora uero, ad prodigalitatem pertinet excedere quidem in dando, deficere autem in retinendo et acquirendo; ad auaritiam autem pertinet, e contrario, deficere quidem in dando, superabundare autem in accipiendo et retinendo. Unde patet quod prodigalitas auaritie opponitur. Ad primum ergo dicendum quod prodigalitas attenditur circa passiones pecunie, non sicut abundans in eis, sed sicut deficiens. Ad secundum dicendum quod nichil prohibet eidem inesse opposita secundum diuersa; ab illo tamen aliquid magis denominatur quod est principalius. Sicut autem in liberalitate, que medium tenet, precipua est datio, ad quam acceptio et retentio ordinantur, ita etiam auaritia et prodigalitas precipue attenduntur secundum dationem. Unde ille qui superabundat in dando uocatur prodigus, qui autem deficit in dando, qui tamen non excedit in accipiendo, ut Philosophus dicit in quarto Ethicorum. Similiter etiam contingit quod aliquis excedat in dando, et ex hoc est prodigus, et simul cum hoc excedat in accipiendo; uel ex quadam necessitate, quia dum superabundant in dando, deficiunt eis propria bona, unde coguntur indebite acquirere, quod pertinet ad auaritiam; uel etiam propter animi inordinationem, dum enim non dant propter bonum, quia, contempta uirtute, non curant undecumque et qualitercumque accipiant. Et sic enim secundum istud sunt prodigi et auari. Ad tertium dicendum quod prodigus non semper abundat in dando propter uoluptates, circa quas est intemperantia; sed quandoque quidem ex eo quod taliter est dispositus ut diuitias non curet, quandoque autem propter aliquid aliud, ut frequentius tamen temperantias declinant. Tamen, quia ex quo superflue expendunt in aliis, etiam in rebus uoluptuosis expendere non uerentur, ad quas magis inclinat concupiscentia carnis; tunc etiam, quia non delectantur in bono uirtutis, querunt sibi delectationes corporales, et inde est quod Philosophus dicit in quarto Ethycorum, quod multi prodigorum fiunt intemperati.
+
+Circa secundum, primo uideamus de auaritia, secundo de prodigalitate. Circa uero auaritiam tria summarie uideamus: primo, ipsius diffinitionem; secundo, ipsius dannificationem; tertio, ipsius parturitionem. Quantum ad primum, taliter auaritia diffinitur: Est enim auaritia, secundum Augustinum De Ciuitate Dei, immoderata libido habendi. Secundum uero theologos, auaritia est multa perquirere et superflua pauperibus non erogare. Secundum autem Philosophum, auaritia est glorie siue quarumlibet rerum insatiabilis et inhonesta cupido. Et dicitur auarus quasi eris, uel auri cupidus. Non est enim auaritia auri uitium, sed hominis peruerse amantis illud, ut XIII De Ciuitate Dei dicit Augustinus. Uel auaritia dicitur ab a quod est sine, et uarex, quod est neruus in poplite, qui succisus facit claudicare; et auaritia facit hominem claudum ad celestia et curuum ad terrena: Abacuch tertio. Incuruati sunt colles mundi, idest diuites, superbi ab itineribus eternitatis eius, quia non procedunt ad ullas diuitias future beatitudinis. Quantum uero ad secundum, nota quod auaritia iniuriatur Deo, ledit suum subiectum, et defraudat proximum. Iniuriatur enim Deo, quia aufert ei summum amorem, debitum honorem, et diuinam ordinationem. Primo, aufert sibi summum amorem, qui sibi debetur a creatura rationali, quia cum Deus sit summe bonus, summe est ab homine diligendus; bonitas quidem est causa amoris summi, et summa bonitas est causa summi amoris. Ideo Deus summe diligendus est. Unde Mathei XXII precipitur: Diliges Dominum Deum tuum ex tota anima tua et ex tota mente tua. Quam autoritatem sic exponit Augustinus: Ex tota anima, idest ex tota uoluntate, sine contradictione; ex tota mente, idest ex tota memoria sine obliuione. Hec omnia aufert auarus Deo et conuertit in terram: ideo in celo nullum habet premium. Ieronimus: Rogo quo pudore mercedem laboris uel obsequii speret in celo cui in terra orta fuit solicitudo. Secundo, aufert Deo summum honorem, scilicet latriam que est seruitus Deo debita a sua creatura, et facit eos aureos et argenteos contra legem; Exodi XX. Unde merito ipsa auaritia ydolatria appellatur, Ad Effeser U: Auaritia que est ydolorum seruitus. Et poeta: Quod quis colit et ueneratur, hoc illi deus est. Tertio, auaritia nititur peruertere diuinam ordinationem. Deus enim ordinauit sursum celum et terram deorsum, sed auaritia preponit terram celo et lutum stellis. Materia nempe auri et argenti lutum est, ut dicit Philosophus. Cum ipsa terra sit sex elementorum lutum, eius est aurum et argentum. Fit etiam aurum per artificium ex stercoribus quorundam animalium; unde anime recte disposite procul abiciendum est aurum, et non amore aliqualiter complectendum. Modici enim flores herbarum multo sunt nobiliores auro et argento, que humana facit cupiditas pretiosa. Item auaritia ledit suum subiectum, idest hominem in quo regnat. Homo enim auarus in acquirendo diuitias sustinet multos labores; in custodiendo ipsas metum patitur et timorem; in perdendo uero eas uel in morte relinquendo affligitur dolore. Unde uersus:
+
+*Diues diuitias non congregat absque labore,
+Non tenet absque metu, non perdit absque dolore.*
+
+Sed nota quod U modis peccat auarus in diuitiis: primo, nimis ardenter appetendo; secundo, iniuste uel illicite acquirendo; tertio, auare retinendo; quarto, prodigaliter dispergendo; quinto et ultimo, in morte non debite relinquendo. Omnia ista sunt autoritatibus fulcienda. De primo Psalmista: Filii hominum usquequo graui corde? ut quid diligitis uanitatem, et queritis mendacium? De secundo, Abacuch secundo: Ue qui congregat auaritiam domui sue; usquequo aggrauat contra se dempsum lutum. De tertio, Ecclesiastici Uo: Est et alia infirmitas quam uidi sub sole: diuitie congregate in malum Domini sui. De quarto, Luce XU: Reprobatur filius prodigus qui consumpsit substantiam lasciuiose uiuendo. De Uo et ultimo, habetur in Psalmo: Relinquent alienis diuitias suas. Item auaritia dannificat proximum. Nullus enim auarus multum diues effici potest sine multorum depauperatione. Unde Seneca, in epistula LXXUII ad Lucilium contra diuitias sic arguit: Ex malis bonum non fit; diuitie ex multis paupertatibus fiunt; ergo diuitie bone non sunt. Circa tertium uero nota quod auaritia parturit multos filios, uidelicet fraudem, dolum, inimicitiam, lites, mendacia, periuria, usuras, symonias, inquietudinem, et proditionem. De quibus cum occurrerit suis locis dicetur. Circa prodigalitatem uero est notandum quod prodigalitas ita est opposita auaritie, ut ex superioribus patet, quod quemadmodum auaritia omnia tenaciter tenet, ita prodigalitas omnia uane dispergit. Sed circa hoc queritur quod istorum duorum sit grauius peccatum. Et sic deueniemus ad ultimum.
+
+Uidetur enim quod prodigalitas sit grauius peccatum quam auaritia, quod sic probatur: per auaritiam enim homo nocet proximo, quia bona sua ei non comunicat; per prodigalitatem uero homo nocet sibi ipsi. Dicit enim Philosophus in quarto Ethycorum quod corruptio diuitiarum per quas homo uiuit est quedam ipsius esse perditio. Grauius autem peccat qui sibi ipsi nocet quam alii, secundum illud Ecclesiastes XIIII: Qui sibi nequam est, cui bonus erit? Ergo prodigalitas erit grauius peccatum quam auaritia. Sed contra est quod Philosophus dicit 2M Ethycorum, quod prodigus multum uidetur melior illiberali, idest auaro. Respondeo dicendum quod prodigalitas secundum se considerata minus peccatum est quam auaritia. Et hoc triplici ratione: Primo quidem, quia auaritia magis differt a uirtute opposita quam prodigalitas. Magis enim ad liberalitatem pertinet dare, in quo superabundat prodigus, quam retinere, in quo superabundat auarus. Secundo, quia prodigus est multum utilis quibus dat; auarus autem nulli, sed nec sibi ipsi, ut in quarto Ethycorum habetur. Tertio, quia ut ait Seneca, illud peccatum est grauius cuius est insanabilior egritudo. Sed prodigalitas curatur uel curari potest duobus modis: primo, paupertate, quia si prodigus efficitur pauper, erogare non potest; secundo modo, senectute, quia naturaliter auaritia sequitur senectutem. Sed auaritia nullo istorum modorum curatur; nam si auarus efficitur pauper, magis in auaritia induratur. Si autem efficitur senex, magis in ipso senio uitium iuuenescit. Ad argumentum uero in contrarium positum, dicendum quod differentia prodigi et auari non attenditur secundum hoc quod est peccare in se ipsum et in alium. Nam prodigus peccat in se ipsum dum bona sua consumit, unde uiuere debet. Peccat etiam in alterum consumendo bona ex quibus aliis prouidere deberet; et precipue hoc apparet in clericis, qui sunt dispensatores bonorum Ecclesie, que sunt pauperum, quos defraudant prodige expendendo. Similiter etiam auarus peccat in alios inquantum deficit in dationibus; peccat et in se ipsum inquantum deficit in sumptibus. Unde dicitur Ecclesiastes U: Uir cui Deus dedit diuitias nec tribuat ei potestatem ut comedat ex eis. Sed tamen in hoc superabundat prodigus, quia sicut et sibi quibusdam aliis nocet, quod tamen aliquibus prodest. Auarus autem nec aliis nec sibi prodest, quia non audet uti etiam ad suam utilitatem bonis suis. Propter ista itaque duo peccata ait autor in textu:
+
+{Mal dare et mal tener lo mondo pulcro
+à tolto loro, et posti a questa zuffa:}
+
+Ista enim duo peccata auaris et prodigis auferunt Paradisum, et ponunt eos ad illam rixam que superius est taxata. Ideo ait in textu: {à tolto loro lo mondo pulcro}. Et qualis sit illa rixa adiungit dicens: {qual ella sia, parole non ci apulcro}, idest uerba ad hoc exprimendum non pulcrifico. 
+
+Hic tangit autor quomodo bona fortunalia non sunt stabilia, immo fluxa. Ad cuius rei clariorem euidentiam est sciendum quod, sicut dicunt philosophi, quelibet spera siue celum mouetur, gubernatur, et regitur per unam substantiam separatam, idest per unum angelum. Motus uero primi mobilis causatur a mente diuina, unde Philosophus: Oportet, inquit, uirtutem mouentem celum habere potentiam infinitam, et sicut Deus omnia celestia per se aut per angelos gubernat et regit, ita rebus temporalibus rectorem et gubernatorem instituit. Iste autem rector et gubernator non est aliud nisi uelle suum; et ista sua uoluntas bona temporalia dat, diuidit et commutat secundum beneplacitum suum. Unde beatus Augustinus ait: Uoluntas Dei est prima et summa causa omnium corporalium atque spiritualium motionum. Nichil enim fit sensibiliter et uisibiliter quod non de inuisibili atque intelligibili summi imperatoris aula aut iubeatur aut permittatur, secundum ineffabilem iustitiam premiorum atque penarum gratiarum et retributionum in ista totius creature amplissima quadam immensaque re publica. Hucusque Augustinus. Et Daniel ait ad regem Nabuchodonosor: Est excelsus in regno hominum et cui uoluerit dabit illud. Ista autem dispensatio et diuisio siue prouisio temporalium bonorum a paganis antiquitus, et etiam a mundanis hodie, fortuna uocatur. Quam, re uera, catholicus uerus, licet credat mutabilitatem in rebus esse fortunam, confiteri non debet. Unde Augustinus: Linguam corrige, sententiam tene. Quasi dicat: Licet in sententia teneas omnia temporalia esse mutabilia atque fluxa, hoc dicas a uelle diuino non a fortuna uel fato procedere. Fortuna enim nichil aliud est nisi temporalis dispositio prouisorum, uel ipsarum rerum temporalium mutabilitas secundum quod a uoluntate diuina procedit; et hoc non solum sentiunt catholici sed etiam prudentissimi paganorum. Nam Seneca, licet fortunam nominet, tamen Deum mutare omnia dicit. Ait enim secundo libro Tragediarum:
+
+*Quicquid a nobis minor extimescit
+Maior hoc uobis dominus minatur;
+Omne sub regno grauiore regnum.
+Nemo confidat nimium secundis.
+Nemo desperet meliora lapsis,
+Miscet hoc illis, prohibetque Cloto
+Stare fortunam; rotat omne fatum.
+Nemo tam diuos habuit fauentes;
+Crastinum ut posset sibi polliceri:
+Res deus nostras celeri citatas
+Turbine uersat.*
+
+Hucusque Seneca. Pingebatur autem ab antiquis ipsa fortuna in rota, in forma mulieris oculos cecos habentis. In forma mulieris ideo pingebatur, quia bona temporalia fragilia sunt et fluxa. Ideo ceca, quia bona temporalia hominem excecant, dum se extollit in prosperis et deprimit in aduersis. Uel ceca ideo pingebatur, quia ad modum hominis ceci bona sua inordinate dispergit. Unde quarto Tragediarum ait Seneca:
+
+*Res humanas ordine nullo
+Fortuna regit, spargitque manu
+Munera ceca, peiora fouens;
+Uincit sanctos dira libido,
+Fraus sublimi regnat in aula.
+Tristis uirtus peruersa tulit
+Premia recti; castos sequitur
+Mala paupertas uitioque potens
+Regnat adulter.*
+
+Pingebatur et gemino uultu. Nam anterior facies erat alba propter prosperitatem, sed posterior nigra propter aduersitatem. In rota autem ideo pingebatur, quia in rota sunt quatuor diuersitates. Est enim una pars recte summa; est alia infima; est tertia que descendit de summo deorsum; est et quarta que scandit ab ymo sursum. Similiter in temporalibus quidam sunt in summa prosperitate, quidam in infima aduersitate, quidam descendunt a prosperitate in aduersitatem, quidam uero de aduersitate eriguntur in prosperitatem. Autor autem, cum antiquis cupiens concordare fortunam, idest mutabilitatem rerum temporalium, sub nomine cuiusdam dee designat. Et est hic quedam figura que dicitur prosopopeia. Est autem prosopopeia formatio noue persone. Ista uero fortuna omnia bona temporalia mutat. Et ideo qui bonis temporalibus inmituntur oportet, secundum sententiam beati Gregorii, ut cum ipsis corruentibus corruant. Unde Philosophia ait ad Boetium, secundo De Consolatione: *Si uentis uela committeres, non quo uoluntas peteret, sed quo flatus impelleret promouereris. Si aruis semina crederes, feraces inter se annos sterilesque pensares. Fortune te regendum dedisti; domine moribus oportet obtemperes. Tu uero uoluentis rote impetum retinere conaris?*. Et infra, eodem libro, ait ipsa fortuna ad Boetium: *Rotam uolubili orbe uersamus, infima summis, summa infimis mutare gaudemus*. Et poeta:
+
+*Ex humili ad summa paruum fastigia rerum
+Extollit quotiens uoluit fortuna iocari.*
+
+Uere omnes thesauri qui sunt sub luna mentem auari hominis satiare non possent; et hoc quia, ut ait Seneca: Auaro tam deest id quod habet quam quod non habet. Ea uero que sunt supra lunam, sicut sunt celestia, possunt mentem hominis quietare. Unde beatus Augustinus ait: Quicquid Deus potest michi dare non me satiaret nisi se ipsum dare promitteret. Et alibi: Inquietum est cor nostrum donec requiescat in te. Et Psalmista: Satiabor cum apparuerit gloria tua.
+
+{Che d'è occulto come in erba l'angue.} Uult hic dicere autor quod iudicium fortune est nobis occultum sicut occultatur aliquando anguis, idest serpens, in herba, quam dum homo uult carpere, pungitur a serpente. Uel sicut uenenum est occultum in herba, que licet appareat pulcra, odorifera, et suauis, si est uenenosa interficit comedentem. Et sic bona temporalia, licet uideantur pulcra, delectabilia et utilia, multotiens tamen anime quam corpori sunt nociua. Quod noceant anime patet quia bona temporalia Dei obliuionem inducunt. Unde Psalmista: Incrassatus est dilectus et recalcitrauit: incrassatus, inpinguatus, dilatatus. Dereliquit Deum factorem suum et recessit a Deo salutari suo. Quod uero noceant corpori patet quia quanto homo ascendit in altum, tanto magis cum cadit descendit ad ymum. Unde poeta Claudianus: Tolluntur in altum ut lapsu grauiore ruant. Idcirco beatus Gregorius dicit quod cum omnis fortuna sit timenda, magis est timenda prospera quam aduersa. Aduersa enim multotiens hominem corrigit et ad Deum deducit. Unde idem Gregorius: Mala, inquit, que nos hic premunt ad Deum nos ire compellunt; sed prospera, ut iam dictum est, totum contrarium operatur. 
+
+Dicit hic autor quod nulla humana sapientia potest obuiare uel resistere uoluntati diuine. Unde Apostolus: Non est sapientia contra Dominum. Et Salomon ait ad Deum: Non est qui tue possit resistere uoluntati. Quod autem dicit: {Questa prouede / suo regno come il loro li altri dèi}, sic est exponendum: Quemadmodum enim Dei, idest Angeli, mouent sua regna, idest celos, ita Fortuna mouet regnum sibi commissum. Angeli enim dicuntur Dii, ut ibi: Deus stetit in synagoga Deorum, idest Angelorum. 
+
+More mundanorum loquitur hic autor, contra clericos uerba dirigens; qui quidem, ut manifeste uidemus, pro maiori parte indigni, de infima paupertate ad ditissimas prelaturas, et de infimo statu ad statum excellentissimum extolluntur, et semper istam fortunam condemnant, a qua tota die bonus et sapiens eicitur, et malus et inscius subleuatur. Unde poeta: Tolluntur ad astra nefandi. 
+
+{Or discendiamo omai a magior pieta.} Hic finit quartus circulus. Et finito hoc circulo, dicit Uirgilius ad autorem: Descendamus admodo ad uidendum maiora tormenta. Maiora enim dicit, quia quanto magis descendit, tanto magis maiora inuenit et grauiora peccata. Et assignat causam quare debent descendere, nec hic debeant ulterius immorari, dicens: {Già ogni stella cade che saliua / quando mi mossi}. Ad cuius euidentiam est sciendum quod autor, quando intrauit Infernum, dies recedebat et nox ueniebat. Unde supra, secundo cantu: {Lo giorno se n'andaua et l'aer bruno}, idest nox – supple ueniebat; et non erat ei concessum stare in Inferno nisi quantum Christus stetit in Limbo. Unde illa hora qua tenebre facte sunt super uniuersam terram, quando scilicet Christus in Limbum descendit, autor ingressus est Infernum; et illa hora qua Christus resurrexit a mortuis, autor de Inferno exiuit. Et nota quod totum illud tempus quod autor in Inferno consumpsit, ab illa scilicet hora qua intrauit, usque ad illam qua inde exiuit, computat unam noctem. Et hoc quia ibi nulla est dies sed perpetua nox; in celo autem est dies sine nocte; in mundo autem sunt dies et noctes. Et quia istud tempus breue erat ad tot et tanta uidenda, ideo ait Uirgilius autori: Quando nos incepimus nostrum iter, nox surgebat, et ille stelle que ascendebant a parte orientali iam incipiunt cadere uersus occidentem; idcirco oportet nos iter nostrum accelerare. Ideo sequitur in textu: {e 'l troppo star si uieta}.
+
+Ut in superiori cantu patet, postquam autor de quarto circulo, in quo puniuntur auari et prodigi, pertractauit, dicit se per unum fossatum de quarto in quintum circulum descendisse. Qui quidem Uo circulus non est aliud nisi una palus obscura, liuida, fetida, et lymosa, iuxta quam dum animas contemplando transirent, deuenit ad quandam turrim que in ripa istius paludis erat. In cuius cachumine antequam ad ipsam turrim appropinquaret uidit duas faculas accensas, sicut in processu istius cantus declarat, et etiam unam aliam tertiam, que respondit istis, uidit tam a longe demonstrari quod uix poterat eam oculus contemplari. Tunc ait autor ad Uirgilium: Iste ignis quid dicit, et qui sunt illi qui eos fecerunt? Et Uirgilius ad eum: Iam, inquit, super sucidas undas discernere potes id quod ab istis faculis expectatur, si fumus paludis illud non tibi celat. Et statim facta responsione Uirgilii, dicit autor se uidisse uersus eos unam nauiculam uenientem sub gubernaculo unius solummodo galeoti, qui ueniendo clamabat: {Or se' giunta, anima fella}. Cui Uirgilius ait: O Fregias, o Fregias, tu clamas in uacuum ista uice, quia nil aliud habebis nisi quod lutum transibis. Et his dictis, descendit in barcam, et post ipsum secutus est Dantes; et statim fuit propter grauidinem corporis onerata. Ideo dicit: {et sol quando fui dentro parue carca}. Et quia tunc magis onerata erat, ideo magis de aqua secabat. Hoc uidetur de UIo libro Eneydorum extractum, ubi de descensu Enee in barcam loquitur Mantuanus dicens: *Gemuit sub pondere cimba / subtilis et multam accepit rimosa paludem*. Natura enim nauium est quod quando non sunt onerate modicum secant aquas, quando uero sunt onerate tunc magis, propter honera, demerguntur et aquas secant; et sic cum nauicula Fregias portat solummodo animas, tunc leuiter transit aquas; sed cum portauit Dantem, quia in anima et corpore erat, ideo nauicula aquas dicitur secuisse. Unde in textu dicitur: {Tosto che 'l duca et io nel legno fui, / secando se ne ua l'antica prora / dell'acqua più che non fa con altrui}. Et dum sic per illam aquam mortuam nauigarent, unus qui erat in illa palude submersus surrexit et ait ad Dantem: Quis es qui ante horam – supple mortis – uenis? Et Dantes ad eum: Si ego uenio, non remaneo. Sed tu quis es, qui factus es ita turpis Cui ille respondit: Sicut tu uides, sum unus qui plango. Et cum Dantes sibi respondisset dicens: Cum planctu et luctu, spiritus maledicte, remaneas, ille ut nauiculam submergeret ambas manus ad ipsam extendit. Quod ut Uirgilius perpendit, statim illum in aquam reiecit dicens: Uade istac cum aliis canibus. Et postea cum brachiis amplexatus est sibi collum, et dans sibi osculum ait: O anima que abhorres et dedignaris superbos, benedicta sit illa que te concepit. Iste enim, sicut fuit in mundo persona arrogans et superba, et nullum bonum memoriam suam ornat, sic sua umbra est hic furiosa. Et dico tibi quod multi superius, hoc est in mundo, se reputant magnos reges, qui in ista palude stabunt sicut porci in uolutabro suo. Tunc Dantes ait ad Uirgilium: Magister, multum delectarer uidere istum in ista aqua lymosa submergi. Et Uirgilius ad eum: Antequam aliam ripam uideas, erit de hoc tuus animus satiatus. Et ecce non multo post ab aliis damnatis iste damnatus capitur, deridetur, et in aqua submergitur, clamantis omnibus: Ad Phylippum Argenti de Florentia, spiritum bizarrum, idest inconuersabilem ac iracundum. Et ille, iracundia ductus, semetipsum dentibus attrettabat.
+
+His omnibus uisis, dicit autor quod illum spiritum in tali pugna derisoria dereliquit, et ad quamdam ciuitatem ferro ignito muratam, que dicitur Ditis, sic nauigando peruenit. Ad quam cum appropinquassent, Fregias ad eos alta uoce clamauit dicens: Exite de naui. Hic est introitus ciuitatis. Et tunc illi ambo, scilicet Uirgilius et Dantes de nauicula descenderunt. Et hic finitur quintus circulus.
+
+Quo finito, facit autor preambulum ad sextum, dicens quod ad clamorem Fregias uidit super portas ciuitatis plus quam mille demones, qui superstitiose dicebant: Quis est iste qui sine morte, hoc est antequam moriatur, uel sine morte, idest sine peccato, uel sine morte, idest sine pena Inferni, uadit per regnum mortue gentis Uirgilius autem fecit signum quod secrete alloqui uellet eos. Tunc illi dixerunt ei: Ueni tu solus et ille recedat, qui tam audaciter per istum regnum intrauit. Solus reuertatur per fatuam stratam. Probet si per eam scit reuerti, quia tu hic remanebis, qui eum per tam obscuram duxisti contratam. Quod audiens, autor tanto fuit timore ac pauore simul arreptus, quod nunquam inde credidit ad propria remeare, et totus pauidus ad Uirgilium ait: O mi care dux, qui plus quam septem uicibus me in periculis securasti, et de eisdem me protinus extraxisti, noli me hic dimittere, queso, taliter desolatum; et si transire nobis ulterius est negatum, reinueniamus statim uestigia nostra simul. Cui Uirgilius ait: Noli timere, quod nostrum iter non potest nobis quisquam auferre, a tali nobis domino est concessum. Sed hic me expecta, et spiritum tuum fessum conforta et ciba spe bona, quod ego te in mundo infimo non relinquam. Et his dictis, a Dante recedit et uersus ianuam ciuitatis, demonibus locuturus, accedit. Qui cum eis modicum loquendo stetisset, et nichil cum eis profecisset, quia in faciem eius portas clauserunt, melancolia plenus reuersus est ad autorem, dicens: Licet ego irascar, tu fili, noli timere, quia ego uincam pugnam, malis gratibus quorumcumque qui intus ad defensionem se uoluant. Non enim est noua michi ista eorum superbia, quia iam usi sunt ea michi in illa porta sacrata que adhuc sine clauibus aperitur. Super quam portam tu uidisti mortuam scripturam, et iam citra eam per descensum descendit transeundo per circulos sine duce unus talis, quod per eum aperietur nobis ciuitas, iuxta uotum. Unde ait autor in textu: {tal che per lui ne fi' la terra aperta}. 
+
+Continuatio est ad precedentem cantum. Superius nanque dixit: {Uenimo al piè d'una torre al da sezzo}. Nunc uero continuando dicit quod antequam ad pedem turris uenissent, uidit in cacumine ipsius turris duas accensas faculas eleuari. Quem quidem ignem ideo demones qui ibi habitant ostenderunt, ut signum darent demonibus ciuitatis que in medio paludis est sita, ut barcam mitterent, que eos ad ripam aliam transportaret. Duas autem ideo faculas ostenderunt, ad ostendendum quod due anime ueniebant, quia quot anime ueniunt, tot facule accenduntur. Illi uero demones qui super portas habitant ciuitatis, uisis faculis, unam faculam eleuarunt ad respondendum quod nauicula ueniebat. 
+
+{Meschite} proprie lingua sarracenica sunt phana et templa ipsorum. Hic autem ponuntur pro turribus et meniis ciuitatis.
+
+{Et già di qua da lei discende l'erta.} Quando demones in faciem Uirgilii clauserunt ianuas ciuitatis, statim missus fuit de celo unus Angelus ut, malis gratibus illorum spirituum malignorum, ciuitatem aperiret, et eis liberum introitum exhiberet.
+
+Sicut in superiori cantu habetur, quando demones clauserunt portas ciuitatis Uirgilio, reuersus est ipse Uirgilius ad autorem totus melancolicus et quasi totus in mente prostratus; quod attendens et considerans ipse autor totus pusillanimus est effectus, et ista talis pusillanimitas colorem pallidum in faciem eius pinxit; qui quidem pallor similem colorem quem habebat Uirgilius tunc restrinxit. Ideo continuando, sic incipit istum cantum:
+
+{Quel color che uiltà di fuor mi pinse
+uegendo 'l duca mio tornare in uolta,
+più tosto dentro il suo nouo ristrinse.}
+
+Hoc est, ille color quem pusillanimitas exterius in me depinxit, uidendo ducem meum reuerti sconfictum, citius suum nouum colorem restrinxit interius. Et bene dicit nouum, quia sapiens non ita de leui a passionibus conmouetur. Et statim illo colore pallido interius ad se tracto, attente se firmauit ipse dux, sicut solet facere auscultans et expectans aliquid quod uidere non potest. Et sic auscultans si ueniret, scilicet id quod expectabat, quia a longe uidere non poterat, propter aerem caliginosum et nebulam spissam, ait ut confortaret autorem: Omnino sine dubio nos uincemus, sin autem talis fuit punitus. O quantum uidetur michi tardum quod id quod expecto huc ueniat. Audiens autem Dantes ista uerba Uirgilii, quorum principium cum fine minime concordabat, ne momentum aliquod pertransiret quod ipse cum magistro non proficeret, ex quo non ibant quia aliquid expectabant, ait ad eum: In istum fundum Inferni descendit unquam aliquis de primo gradu? hoc est de primo circulo? in quo quidem circulo non est alia pena nisi spes protinus detruncata? Et Uirgilius ad eum ait: Raro de nobis qui habitamus in primo circulo in castro, scilicet illo aliquantulum luminoso, aliquis uadit per istud iter per quod nos uadimus modo. Uerum est quod una alia uice huc inferius fui adiuratus ab illa auida Eritone que antiquitus, dum uiuebat, animas ad sua corpora reuocabat. Et fecit me intrare, modicum post mortem meam, in illum circulum ubi habitat Iudas Scarioth, ut extraherem inde unum spiritum quem uolebat. Ille enim locus in quem descendi est obscurior et magis elongatus a celo quam locus aliquis infernalis. Unde, quia alias inferius huc descendi, bene scio istud iter, et idcirco facio te securum.
+
+Et dum sic autorem huiusmodi locutionibus et demonstrationibus confortaret, dicit ipse autor se uidisse in chacumine unius turris excelse tres Furias infernales, sanguine tinctas, ydris uiridissimis cinctas, et cerastibus coronatas; quarum una uocatur Alecto, altera Thesiphon, et tertia Megera. Que quidem Furie, quia succursum de celo missum uenire sciebant, cum unguibus pectora sua scindebant, manibus se percutiebant, et alta uoce Gorgonem clamabant dicentes: Ueniat Medusa, ut ipsum conuertat in lapidem. Male enim fecimus non uindicando nos de Theseo. Tunc Uirgilius ait ad Dantem: Uolue te retro et tene uisum clausum, quia si Gorgon se ostenderet et tu eum uideres, nunquam posses reuerti superius. Et hoc dicto, statim Dantem conuertit ad se ipsum et propriis manibus cooperuit sibi uisum. Et quamuis Dantes aliquid oculis discernere non ualeret, tamen auditu persensit super aquas Stigias unum sonum terribilem, tanto pauore repletum quod ambe ripe illius paludis ex tali conmotione tremebant. Et ille rumor tam terribilis et tam pauidus nichil aliud erat nisi aduentus Meduse, que ad clamorem Furiarum ueniebat, ut Dantem in lapidem conmutaret. Sed postquam pertransiit talis tremor, Uirgilius soluit oculos ipsi Danti. Et tunc uidit quendam benignum nuntium super aquas Stigias siccis pedibus ambulantem, ante cuius faciem omnes anime que sunt in illa palude submerse, contuse, timore terribili fugiebant. Quem cum uidisset Uirgilius innuit Danti ut ei inclinato capite reuerentiam exhiberet. Et ille nuntius sic super aquas Stygias ambulando deuenit ad ianuas ciuitatis, quas cum una uirgula reserans, ait ad illos demones qui clauserant eas: O expulsi de celo, gens despecta, unde ista superba arrogantia in uobis allicitur? Cur recalcitratis illi uoluntati, cui nunquam potest finis esse truncatus? Quid iuuat cum fronte percutere petram? Cerberus enim uester, si bene recolitis, propter hinc simile gestat adhuc mentum depilatum et guttur. Et hiis dictis, per uiam qua uenerat est reuersus. Et tunc, uidentes portas ciuitatis apertas, intus sine impedimento aliquo intrauerunt. Quibus ingressis, dicit autor quod tota illa ciuitas erat plena sepulcris, et sepulcra interius adeo plena flammis, quod nulla ars reperitur in mundo que ferrum magis requirat ignitum. Et de istis sepulcris terribiliter tam ignitis, quia erant omnia opertoria subleuata, exibant ita dure lamentationes, quod bene uidebantur lamentationes protinus miserorum. Quas uoces miseras audiens, autor ait ad Uirgilium: Que sunt iste gentes que sepulte in istis archis se faciunt sentiri cum suspiriis dolentibus? Cui ait ipse Uirgilius: Hic sunt heresiarche, cum eorum sequacibus cuiuscunque secte, et multo plus quam tu credas ex eis sunt iste tumbe replete. Similis hic cum simili est sepultus, et monumenta sunt calida secundum magis et minus, idest secundum quod magis et minus in hoc mundo heretici errauerunt. Et postquam Uirgilius assignauit Danti miseram conditionem istius misere ciuitatis, dicit ipse autor quod inter muros et sepulcra iter a dextris arripuerunt. Unde ait in textu: {Poscia c'a la man dextra si fu uòlto, / passamo tra' martiri}, idest sepulcra, {et li alti spaldi}, idest altos muros. 
+
+{Quel color che uiltà di fuor mi pinse.} Iste color, quem pusillanimitas in faciem Dantis pinxit, est color pallidus, qui quidem accidere solet duabus de causis: prima est quando homo interius concipit timorem; secunda est quando concipit amorem. Corpus enim, secundum philosophos, ad conceptionem anime commouetur; nam ad conceptionem rei terribilis totus homo pallescit. Et ratio huius est quia quando homo timet, totus calor naturalis fugit ad interiora, et sic exterius remanet pallidus ac etiam congelatus. Unde poeta: Calor exteriora reliquit. Et per istum modum uidens autor suum ducem a demonibus sic derisum, et quodammodo debellatum, quia erat ei suum iter ita rustice impedimentum ad conceptionem rei tam terribilis, totus pauidus est effectus. Sicut solent fieri milites pauidi dum uident suum ducem fugere uel timere in prelio, similiter quando concipit amorem, interius totus pallescit et frigescit exterius: et hoc etiam propter causam iam superius assignatam. Unde Ouidius: *Palleat omnis amans, hic est color aptus amanti*. Similiter, ad conceptionem rei uerecunde, homo exterius erubescit. Et ratio huius est: Quando enim homo facit uel recipit aliquod turpe quod sit uerecundia dignum, calor interior ad exteriora procedit, ut illum uerecundum a se proiciat et expellat. Unde, de primo, Ouidius in libro Methamorphoseos: *Heu quam difficile est crimen non prodere uultu*. De secundo idem Ouidius, eodem libro: *Nays ab his tacuit; pueri rubor ora notauit; / nescit quid sit amor, sed erubuisse decebat*. Quia nanque puer ille de turpi requirebatur a Nay, ideo totus in facie apparuit rubicundus.
+
+In isto notabili duo moralia continentur: Primum est quod cum aliquis dux, siue capitaneus alicuius exercitus siue gentis, timorem ostendit in facie, facit suos milites timidos atque uiles. Quod totum contrarium faciunt boni duces. Nam si in corde timent, audaciam ostendunt in facie, sicut ponit exemplum Uirgilius de Enea, primo Eneydorum, dicens: Spem simulat uultu, premit altum corde dolorem. Secundum est quod bonus dux siue capitaneus, quando uidet suos milites perturbari siue timere, statim suum timorem palliat et occultat, sicut fecit Uirgilius, qui uidens Dantem pallidum in facie, statim colorem similem quem habebat interius ad se traxit. Ideo ait: Ille color qui michi timiditatem depinxit exterius, uidendo meum ducem reuerti sconfictum, suum colorem nouum restrinxit interius. Et bene dicit nouum, quia magna nouitas est quando unus sapiens dux, maxime in multis expertus, timet in corde uel in facie perturbatur.
+
+Uirgilius sic turpiter a demonibus debellatus, de celo auxilium expectabat, et ideo dicebat: {Pur a noi conuerrà uincer la punga}, sin autem talis fuit punitus. Uult hic dicere Uirgilius: Si nos non uincemus, isti qui clauserunt portas terribiliter punientur, quia Cerberus non tantum peccauit in impediendo Theseum, quando momordit Caronem, quantum peccauerunt isti quando clauserunt ianuas ciuitatis. Et nichilominus erit nobis tandem ciuitas patefacta. Sed quia spes que differtur affligit animam, secundum sententiam Salomonis, ideo adiungit ipse Uirgilius: {O quanto tard'a me c'altri qui giunga}.
+
+{Ke sol per pen'à la speranza cionca.} Illi qui habitant in primo circulo nullam aliam penam habent nisi solummodo spem truncatam: Ubi est notandum quod due sunt spes: una secundum naturam; altera secundum gratiam. Spes enim secundum naturam est illa, qua mediante, ex uno iuuene et una iuuene, uel altero iuuene et altero sene, nasciturus filius expectatur. Spes uero secundum gratiam est illa, qua mediante, de ambobus senibus filius generatur; sicut ex Abraham nonagenario et Sarra octagenaria natus est filius, scilicet Ysaach. Et de his duabus speciebus ait Apostolus, loquens de Abraham, qui contra spem in spem credidit ut esset pater multarum gentium, idest contra spem nature in spem gratie credidit Abraham ut esset pater multarum gentium, idest ut haberet filium multarum gentium genitorem. Sic eodem modo philosophi, et poete, et alii qui habitant in primo circulo, contra spem gratie, qua priuatos omnino se sentiunt, sperant in spem nature uel rationis. Non enim dictat lex uel ratio naturalis ut homo non peccans temporaliter nedum eternaliter puniatur. Cum itaque illi iusti qui sunt in primo circulo iuste et uirtuose uixerint in mundo, non debent secundum legem uel rationem humanam eternaliter condemnari. Sed lex diuina mandat quod quicumque in Christum non crediderit et baptizatus non fuerit, condemnetur. Et sic contra spem que procedit a gratia habent spem siue desiderium quod oritur a natura. Et ideo ait Uirgilius supra, quarto cantu, circulo primo: {Per tai difecti, non per altro rio / semo perduti, et sol di tanto offesi / che senza speme uiuemo in disio}. Et hic ait autor in textu: {che sol per pen'à la speranza cionca}.
+
+Hic interrogat autor Uirgilium utrum aliquis de primo circulo, ubi pro pena est solummodo spes truncata, unquam descendit in alios circulos subsequentes. Quam responsionem require superius. Sed quia illa est licteralis, accipe nunc moralem. Raro enim accidit quod homo sapiens et uirtuosus de statu suo sublimi et luminoso descendat in statum infimum et tenebrosum. Unde aiebat Seneca: Si scirem deos ignoscituros et homines ignoraturos, adhuc dedignarer peccare. 
+
+Ista Ericto fuit quedam mulier de Thesalia, maga et uenefica ualde magna, que, ut scribit Lucanus in UIM, suis incantationibus animas mortuorum ad propria corpora reuocabat. Ad hanc enim Erictonem accessit Sextus filius Pompei, uolens ab ea scire quem finem habitura erant bella plus quam ciuilia, que in breui tractanda erant, siue potius finienda, inter Cesarem et Pompeum. Et ait ei:
+
+*O decus Emenidum, populis que pandere fata
+Queque suo uentura potes deuertere cursu,
+Te precor, ut certum liceat michi noscere finem
+Quem belli fortuna parat. Non ultima turbe
+Pars ego Romane, Magni clarissima proles,
+Uel dominus rerum uel tanti funeris heres.*
+
+Ad cuius preces Ericto unam animam in corpus proprium reuocauit, ipsum admirans, ut sibi dicat quid de bello futuro senserit in Inferno. Tunc ille: Uidi Decios Curiosque tristes flentemque Camillum, pro destructione – intelligas Romanorum. Uidi Scipionem, qui plorabat pro nepote suo qui erat interficiendus in Libia cum Catone. Solum autem Brutum qui Tarquinum fugauit, uidi gaudentem, quia Brutus, qui erat de domo sua, erat Cesarem occisurus. Tibi autem Sexte dico quod ducibus busta parantur, uni in Nilo, alteri uero in Tiberi. Et hoc dicit quia Pompeius erat interficiendus in Egypto, et Cesar in Roma. 
+
+Potest hic merito queri, cum sint tres Furie, scilicet Alecto, Thesiphone, et Megera, quare Megera eterni luctus regina uocatur. Respondeo: Peccatum enim quanto hic est maius, tanto maiorem penam et luctum in Inferno meretur; iuxta illud: Quantum se glorificauit et in delitiis fuit, tantum date ei tormentum et luctum. Et iuxta illud: Secundum mensuram delicti erit et plagarum modus. Cum itaque Megera peccatum inique operationis importet, merito eterni luctus regina uocatur. Interpretatur enim, ut dictum est, *magna in malo constantia*. Non enim praua cogitatio nec praua locutio, sed praua operatio hominem hereticum facit. Unde beatus Augustinus: Error non facit hereticum, sed erroris defensio. Et ideo bene Claudianus ipsam Megeram, tanquam reginam, dicit in Inferno sedere. Ait enim de ipsa, libro primo: Improba mox surgit tristi de sede Megera. 
+
+{Uegna Medusa, sì 'l farem di smalto.} Furie infernales, uidentes descendere ad considerationem Inferni hominem sapientem, Medusam inuocant alta uoce, ut suo aspectu homo carneus in lapidem commutetur, ne secreta que sunt in illa ciuitate sepulta uideat, et nec aliis reuelare queat. Ubi notandum est quod quidam rex nomine Phorcus habuit quandam filiam que dicta est Medusa, siue Gorgon. Huic Meduse pater regnum reliquit, que sua pulcritudine intuentes totaliter dementabat. Unde fabulose ponit Ouidius ipsam Medusam homines in lapides conuertisse. Sed re uera quedam lasciua mulier fuit, que tanta pulcritudine pollebat quod quicunque eam aspiciebat extra mentem statim fiebat. Hanc autem Medusam, ut ponit magister in ystoriis scolasticis, Perseus filius regis Athenarum interfecit. Ait enim sic super librum Iudicum: Perseus Gorgonam occidit meretricem, que ob nimiam pulcritudinem speculatores suos mentis impotentes reddebat. Huius autem Meduse dico fabulas consectando incredibilis pulcritudo et fama diuitiarum excitauerunt Perseum, qui in manu potenti regnum ipsius Meduse intrauit, regnum cepit, caput illi amputauit, uentrem eius ense aperuit, ex cuius sanguine, ut poetarum fabule ponunt, ortus est quidam equus alatus qui uocatus est Pegasus; qui equus ad montem Elycon currens ungula fodit terram, et fontem Musarum et poetarum produxit. Allegorice per Medusam, siue Gorgonem, accipimus terrorem et obliuionem quibus Perseus, idest homo sapiens, caput amputat, dum tenaci memorie terrorem fugiens semper intendit. Mortua autem obliuione pariter et terrore, Pegasus oritur qui, secundum Fulgentium, fama eterna interpretatur: qui ideo alatus dicitur, quia fama omnia uisibilia et inuisibilia cursu ueloci perlustrat; ad montem autem Elycon dicitur cucurrisse quia semper fama sapientiam querit; nam ex sapientia fama oritur, et orta sapientiam querit. Et postquam quesiuerit ipsam sapientiam, aliis propinare procurat. Unde bene Pegasus ex sanguine, idest ex morte terroris et obliuionis oritur, et ad montem sapientie currit, et fontem sapientie ungula, idest sua inuestigatione, producit; qui quidem fons etiam Pegasus, idest eterna memoria, nuncupatur. Unde non absurde Furie Medusam clamant, ut suo aspectu Dantes in lapidem conuertatur, ut Inferni secreta non uideat, et que iam uidit obliuioni tradere non omittat. Et sic uidemus quod non solum in principio sue uisionis ferarum aggredientium, sed etiam in medio impedimenta sustinuit perstrepentium Furiarum; inueniens per hoc quod homo in principio et in processu sui operis a bono opere impeditur, sed tamen propter impedimenta a bono incepto resilire non debet. 
+
+Iste sonus pauore plenus et omnia frangens, non erat aliud nisi illa maledicta Medusa, que ad clamorem Furiarum cum tanto impetu ueniebat, ut autorem in lapidem commutaret. 
+
+{Li occhi mi sciolse.} Postquam ille sonus terribilis et horribilis pertransiuit, Uirgilius soluit autori oculos et ait ad eum: Dirige neruum oculi super illam spumam antiquam et uide. Et tunc dicit autor se uidisse unum nuntium benignum missum de celo, super aquas Stigias siccis pedibus ambulantem, ante cuius faciem omnes illi maligni spiritus fugiebant. Qui cum ad portas ciuitatis uenisset, cum una uirgula quam gestabat in manu ipsam portam aperuit, demones qui ipsam clauserant increpauit, et eis liberum introeundi aditum demonstrauit. Iste enim Angelus tenet figuram et similitudinem ueritatis, que omnia secreta et abscondita producit in lucem. Et de hoc ait ueritas in Euangelio: Nichil secretum quod non reueletur, et absconditum quod non sciatur. Nullum enim secretum fuit in Inferno quod iste poeta nesciuerit, et nullum absconditum quod sibi non fuerit reuelatum.
+
+Uolens autor designare nobis multitudinem sepulcrorum quibus est plena ciuitas infernalis, comparat ipsa sepulcra eterna ad sepulcra que sunt in duabus mundi partibus constituta. Prima sunt extra ciuitatem arelatensem in quadam planitie, in illa scilicet parte ubi Rodanus descendit in mare. Et dicitur quod illa sepulcra pluit Deus de celo ad orationem Karoli Magni. Karolus enim Magnus debellauit in illa planitie maximam multitudinem paganorum. Sed quia multi christiani in illo prelio ceciderunt, rogauit Karolus Deum ut fideles ab infidelibus discernere posset, ad hoc ut eos ualeret tradere sepulture. Et tunc ad preces suas tot sepulcra ceciderunt de celo quot erant fideles ab infidelibus trucidati. Et Angelorum ministerio omnia illa christianorum funera inuenit ipse Karolus suis posita sepulturis. Alia uero sepulcra sunt propre quandam ciuitatem que est in finibus Ytalie, que dicitur Pola, in quadam scilicet planitie, iuxta Quarnarum, in qua est etiam multitudo maxima sepulcrorum. Quorum sepulcrorum causa uel notitia non habetur. Exemplificat igitur autor et dicit quod quemadmodum illa duo loca sunt plena sepulcris, ita illa ciuitas infernalis est plena undique sepulturis.
+
+{Qui son li heresiarche.} Heresiarcha est princeps hereticorum, sicut Arrius princeps Arrianorum, sicut Sabellius Sabellianorum, sicut Manicheus Manicheorum, et sic de aliis.
+
+{Uedi là Farinata che s'è dricto.} Exemplificando ponit hic autor quendam nobilem militem florentinum, qui fuit uocatus dominus Farinata de Ubertis, qui, ut communiter creditur, fuit hereticus Epycurus. Hic est enim unus ex illis quinque de quibus autor interrogauit Ciaccum, ut habetur superius in tertio circulo, cantu UIo.
+
+{Com'auesse l'inferno in gran dispicto.} Uere omnis homo peccator, et maxime hereticus, qui mortuo corpore animam mortuam confitetur, aliam uitam ubi anime perpetuo uiuant esse non credit. Idcirco huiusmodi homines nec Paradisum diligunt, nec illud, propter aliqua bona que faciant, habere se credunt. Similiter nec penas Inferni timent, nec propter aliqua scelera que committant ad illas penas ire formidant. Ideo figuratiue loquitur autor de isto heretico Farinata, quod fronte se in sepulcro et pectore erigebat, tanquam si pro nichilo haberet Infernum. Et hoc est quod dicit propheta: Ambulant contra Deum extento collo.
+
+Hanc fortitudinem atque constantiam exhibet magnanimitas homini magnanimo atque forti, quod propter aliquos labores uel noua accidentia que occurrant, uir magnanimus a sui status rectitudine non mutatur. 
+
+Arbia est quidam fluuius paruus in Tuscia, qui transit per comitatum Senensem ad radicem Montis Aperti, ubi Florentini cum tota parte Guelforum fuerunt a comite Iordano, uicario regis Manfredi, uictoriose et triumphaliter debellati. Et quia dominus Farinata de Ubertis cum Senensibus et aliis Gebellinis de Tuscia fuit cum ipso comite in dicto conflictu, ideo autor ipsi domino Farinate, dicenti quare Florentini sunt ita impii contra meos consortes, dicit: {Lo stratio e 'l grande scempio, / che fece l'Arbia colorata in rosso, / tal oration fa far nel nostro tempio}. Quasi dicat: Propter sanguinem florentinum qui aquas Arbie colorauit, qui quidem sanguis uestro consilio et opere fusus fuit, talis in nostro templo oratio celebratur, ut, scilicet, nunquam uestri consortes possint aliqualiter rebanniri.
+
+Audiens dominus Farinata ab autore quod propter conflictum quem habuerunt Florentini apud Montem Apertum nunquam sua prosapia dicitur reuersura, suspirando allegat atque inducit quandam maximam utilitatem quam operatus est ipse erga ciuitatem Florentinam. Que talis fuit: Dum quadam uice omnes extrinseci Florentini essent in Florentia ad inuicem adunati, ordinauerunt inter se, quia ciuitatem non bene coram illo populo poterant gubernare, ipsam ciuitatem incendere, mulieres capere, domos expoliare et homines trucidare, et alibi ex se ipsis solummodo ciuitatem edificare. Surrexit in consilio dominus Farinata, et aperta facie et libera uoce omnibus contradixit: et sic illo tempore ciuitatem suam a tanto periculo liberauit. Arguit itaque ciues suos quod memores sunt unius mali quem passi sunt, operatione non solum sua, quia in illo conflictu magis peccauerunt Abbates quam Uberti, sicut dicetur infra ultimo circulo, secunda parte Cociti, cantu XXXII; et non sunt memores tanti beneficii quod ipse solus operatus est erga eos. Memoria enim beneficiorum, ut ait Seneca, est labilis, iniuriarum uero tenax.
+
+Ista enim, cuius pulcer oculus cuncta uidet, est Beatrix, cui tanquam summe scientie theologie reseruat autor cuncta dubia reseranda. Dixerat enim sibi dominus Farinata, quod non transirent quinquaginta menses quod ipse sciret quantum exulatio, siue a terra propria exitus, ponderaret; sed quia istud per uerba occulta predixit, ideo istud et alia reseruat exaranda et explicanda illi scientie que uidet Deum, qui cuncta uidet. Dicit enim beatus Gregorius, loquens de sanctis qui sunt in patria, scientia diuina repleti: Quid est quod non uideant qui uidentem omnia uident? 
+
+Hic facit autor mentionem de quodam Papa heretico qui uocatus est Anastasius, quem quidam hereticus, nomine Fotinus, de recta uia extraxit et ad suum errorem adduxit. Tempore nanque Anastasii imperatoris fuit quidam dyachonus thesalonicensis qui uocabatur Fotinus; et hic erat hereticus. Iste Fotinus ueniens Romam Anastasium Papam secundum, natione romanum, de uia catholica extraxit et hereticum fecit. Unde clerici Romane Ecclesie contra ipsum insurrexerunt, et maxime quia ad petitionem ipsius Fotini quendam hereticum nomine Achasium restituere uoluit, postquam damnatus fuerat per Ecclesiam Romanam. Hic autem papa Anastasius diuino iudicio est percussus; nam cum ad secreta nature iuisset, egerendo intestina miserabiliter expirauit, ut legitur in cronicis Pontificum Romanorum.
+
+In hoc notabili admonemur quod quando in aliquo nostro opere uirtuoso uel arduo ab inconuenienti aliquo impedimur, quod illud tale opus dimittere non debemus, sed ad illud inconueniens paulatim assuescere nos oportet, quia tunc illud tale inconueniens propter usus frequentiam minuetur. Tanta est enim potentia usus quod conuertitur in naturam; et quod in naturam conuertitur, etiam si sit malum, ledendi potentia uacuatur. 
+
+Sic construe licteram: Omnis malitia, que odium in celo acquirit, ad iniuriam alicuius persone procedit, et sic iniuria est finis cuiuslibet malitie. Et omnis talis finis illum quem offendit cogit penitus contristari, aut cum uiolentia aut cum fraude; sed quia fraus est grauius peccatum quam uiolentia, ideo artiori loco retruditur. Stant itaque sub uiolentibus fraudulenti, ut ait in textu. 
+
+{Sodoma et Caorsa.} Iste sunt due ciuitates: Prima non est, sed fuit antiquitus in Penthapoli ante diluuium, que cum aliis quatuor submersa est propter peccatum contra naturam. Et ab ista omnes hoc uitio laborantes sodomite dicuntur. Secunda uero est in prouincia Prouincie, in qua multum abundant usurarii. Et ab ista omnes usurarii Caorsini uocantur. 
+
+{La froda, ond'ogni conscientia è morsa.} Fraus est duplex, secundum quod duplex est amor, scilicet naturalis et accidentalis. Amor naturalis facit hominem omnes homines equaliter diligere; accidentalis uero facit hominem uni uel pluribus singulariter adherere. Qui igitur facit contra primum amorem dicitur fraudulentus; qui uero contra secundum dicitur proditor. Ideo grauius puniuntur proditores quam fraudulenti. Et nota quod quanuis omne peccatum generet remorsum conscientie, in anima spetialiter tamen fraus et proditio. Unde ait autor in textu: {ond'ogni conscientia è morsa}.
+
+In hoc sententioso notabili due sententie continentur: Prima est quod a fraude omnis conscientia remordetur. Nullus enim homo committens fraudem a remorsu conscientie est immunis. Secunda est ista, quod fraude potest quis uti aut in hominem qui confidit in eum aut in hominem qui confidentiam non requirit. Quorum uero sit peius in precedentibus est ostensum. 
+
+{Ma dimmi: quei de la palude pingue,} etc. Postquam Uirgilius infernale baratrum tripartitus est, autor eum interrogat cur illi qui mouentur a uento, idest luxuriosi, et illi qui percutiuntur a pluuia et grandine, idest gulosi, et illi qui sibi obuiant cum tam asperis linguis, idest auari et prodigi, et illi de palude pingui, idest accidiosi, iracundi, inuidi et superbi, non sunt puniti intra muros ignee ciuitatis. 
+
+Ad quod respondet Uirgilius et dicit quod incontinentia, sub cuius nomine septem radices peccatorum mortalium continentur, quia minus Deum offendit, extra ciuitatem punitur. Malitia uero et bestialitas, sub quibus uiolentia, fraus et proditio continentur, quia plus Deum offendunt, ideo intra ciuitatem durius puniuntur: uiolenti sub dominio Minotauri, fraudulenti sub dominio Gerionis, proditores uero sub dominio Luciferi. 
+
+Hoc est, phylosophia, illi qui illam intelligit, notat, idest dicit uel demonstrat, non in una solummodo parte tantum, sed in pluribus, quomodo natura accipit suum cursum ab intellectu diuino, idest operatur imitando ipsum diuinum intellectum; quia ipsa natura, quantum potest, omnia que facit et producit conatur facere et producere ordinate et perfecte, sicut Deus omnia fecit. Unde ipsa natura taliter diffinitur: Natura est uis quedam rebus insita, similia de similibus generans uel producens. Nam nichil generat uel producit nisi quod diuina bonitas primitus in prima creatione produxit, et sua opera facit diuinius operibus similia quantum potest. 
+
+Descendens autor in septimum circulum, duo principaliter facit: Nam primo designat descensum, qualiter scilicet factus est, dicens quod ille descensus est ita factus sicut est illa ruina que in partibus Lombardie, inter Triuisium scilicet et Tridentum, fluuium Attacis percussit. Et in isto tali ruinoso descensu Minotaurum inuenit, qui positus est ibi ut custodiat illam uiam. Qui Minotaurus, statim quod uidit autorem, iracundia totus accensus, se ipsum pre nimia ira momordit. Contra quem Uirgilius clamans ait: Tu forsitan credis quod iste qui mecum est sit dux Atheniensis, qui tibi mortem superius in mundo porrexit? Recede hinc, bestia, quia iste non uenit doctus a tua sorore, sed uadit uestra uidendo tormenta. Tunc Minotaurus, ad similitudinem tauri cum fuerit letaliter uulneratus, qui ire uel currere nescit, sed huc et illuc saltando discurrit, de illa quam custodiebat ruina recessit. Et tunc Uirgilius mandauit autori ut, interim quod ille erat in furia, uiam arriperet uersus yma. Dum autem sic ambo descenderent, et Dantes de illa ruina in sua mente aliquantulum cogitaret, ait ad eum ipse Uirgilius: Tu forsitan cogitas de ista ruina, que custodita est ab illa ira bestiali quam modo ego extinxi. Uolo enim quod scias quod alia uice quando ad yma descendi, quod ista roccia, idest ista petrosa ruina, adhuc ruinata non erat. Sed certe, si bene discerno uel recolo, modicum antequam uenisset ille qui magnam predam abstulit Diti de circulo primo, ex omni parte ista fetida uallis ita tremuit, quod ego cogitaui in corde meo quod uniuersum sentiret amorem, per quem est qui credat quod mundus in chaos pluribus uicibus sit conuersus. Et in illo puncto petre in Inferno hic et alibi scisse sunt. Secundo, postquam autor descensum descripsit, ad designandum septimum circulum manum extendit, dicens quod uidit unam amplam foueam in cuius circuitu centauri armati currebant, qui centauri uidentes istos descendere, se firmauerunt, et tres ex ipsis de acie exiuerunt. Et unus istorum trium clamauit ad eos a longe dicens: Ad quod martirium uenitis uos qui de coste descenditis? Dicatis istinc, alioquin arcum extendo. Ad quem Uirgilius ait: Responsionem faciemus istic de prope nos Chyroni. Semper enim fuit ad tuum damnum tuum desiderium ita uelox. Postea tetigit Dantem dicens: Ille enim est Nessus, qui mortuus est pro Deianira et fecit ipsemet de se ipso uindictam. Et ille qui est in medio, qui respicit sibi pectus, est magnus Chyron, qui nutriuit Achillem. Ille uero alius Folus est, qui fuit iracundia ita plenus. In circuitu nanque istius fouee uadunt ad mille ad mille sagittando qualemcunque animam que plus de sanguine se euellit quam culpa sua minime sortiatur. Et hec dicens appropinquauit ad illos. Chiron autem, uidens Dantem pedibus lapides conmouentem, ait ad socios: Perpenditis uos quod ille qui uenit retro mouet omne quod tangit? Non sunt ita soliti pedes facere mortuorum. Cui Uirgilius: Uere uiuus est et non mortuus, cui me oportet ostendere uallem nigram, uirtute et autoritate illius que ueniens de illo loco ubi alleluia cantatur, conmisit istud officium michi nouum. Sed per illam uirtutem per quam moueo pedes meos per tam siluestrem stratam, te adiuro ut de tuis des nobis unum in ducem, qui et uiam nobis demonstret, et hunc, quia non est spiritus qui uadat per aerem, portet. Tunc Chiron mandauit Nesso ut eos incolumes secum ducat. Qui cum Chironi per omnia paruisset, et eos portauit, et istum primum gironem curialiter confabulando monstrauit, et eos usque ad ripam aliam transuadauit. Dum autem sic iuxta fluuium sanguinis peregrarent, Centaurus monstrauit autori quasdam animas que erant usque ad cilium in illo sanguine bullienti submerse, quas dixit esse animas tyrannorum qui in hoc mundo contra bona subditorum ac etiam sanguinem tyrannide usi sunt. Et inter alios demonstrauit ei quatuor summos tyrannos, uidelicet Alexandrum imperatorem Grecorum, Dyonisium regem Syracusarum, Azolinum de Romano, et Opizum Marchionem Extensem; quorum primus tyrannizauit in toto orbe terrarum; secundus in regno Sicilie; tertius in Marchia Triuisana ac etiam in pluribus partibus Lombardie; quartus uero in ciuitate Ferrariensi et alibi. His autem uisis, autor una cum Uirgilio super Centaurum ascendit et fluuium transuadauit. Cum uero sic fluuium transuadarent, dicit autor se uidisse quasdam animas usque ad gulam ibi submersas. Quas cum attente respiceret, demonstrauit sibi Centaurus unam animam solam, dicens: Iste scidit in gremio Dei illud cor quod adhuc super Tamigium deploratur. Postea uidit quandam gentem que caput et totum corpus tenebant, exceptis tibiis et cruribus, extra riuum. Et sic quanto plus ibant, tanto plus ille sanguis in illo fluuio bassus erat, ubi animas solummodo in pedibus cruciabat, et ibi ad ripam aliam transuadarunt. Et antequam Centaurus eos deponeret, ait ad Dantem: Sicut ex ista parte tu uides fluuium ualde bassum, ita uolo quod pro certo tu credas quod ab ista alia parte fluuius profundatur, ubi peccatum tyrannidis condemnatur. In quo loco quinque alios summos uiolentos tyrannos atque predones similiter nominauit. Quorum primus fuit Totila, flagellum Dei; secundus Pirrus, rex Epyrotarum; tertius, Sextus, filius Magni Pompei; quartus, Raynerius de Corneto; quintus uero et ultimus, Raynerius Pazzo; qui duo ultimi fuerunt stratarum publici predatores. Postquam uero Centaurus autori omnia que sunt in isto primo girone monstrauit, ipsum ad terram deposuit, et per uiam quam transuadauerat transuadauit. Unde ait in textu: {Poi si riuolse et ripassossi 'l guazzo}. 
+
+Licteram sic construe: Ille locus ubi ripam descendere uenimus erat alpestris, idest ualde durus et arduus, sicut sunt loca in Alpibus, ubi nulla uia uel semita reperitur. Quasi dicat: Non solum propter asperitatem ille locus per quem descendimus erat horridus pedibus ad ambulandum, sed erat omni uisui terribilis et abominabilis etiam ad uidendum; et hoc propter illud quod erat ibi, scilicet precipitium quod erat adeo magnum, quod fundus ibi nullatenus uidebatur.
+
+Exemplificat hic autor et dicit quod illa ruina, per quam descendit, est similis ille ruine que est in montibus citra Tridentum, que quidem ruina Attacis fluuium percussit, aut propter terremotum, aut propter debilem fundamentum. Istoria talis est: Inter Tridentum enim et Triuisium est quidam mons qui uocatur Marchus, et iuxta istum montem, ex latere Triuisii, transit quidam fluuius qui appellatur Attax; iste itaque mons in quadam sui parte, aut propter terremotum aut propter debile fundamentum, cum magna ualde ruina descendit in planum; et sic ad yma ruendo, ab una ripa fluuium Attacis percussit. Fluuius uero taliter a monte percussus, fere per miliare recessit; tanta enim fuit materia quam secum illa ruina contraxit, quando sic de monte ruendo descendit in planum. Et in capite istius ruine inuenit Minotaurum, qui tenet typum atque figuram malitie et bestialitatis. Et sub nomine malitie et bestialitatis ponit autor uiolentiam atque fraudem. Uiolentiam diuidit in tres partes, secundum quod homo potest ea tripliciter uti: uidelicet contra proximum, contra se ipsum, et contra Deum. Prima punitur in primo girone, in quodam scilicet fluuio sanguinis bullientis. Secunda ponitur in secundo girone, in quodam scilicet nemore prunis siluestribus et canibus nigris pleno. Tertia uero punitur in tertio girone, in quodam loco scilicet arenoso, ubi continue pluuit ignis. Fraus autem diuiditur in duas partes, scilicet in deceptionem et proditionem. Sed quia decem modis committitur fraus, ideo decem locis punitur; que loca malebulgie nuncupantur. Proditio uero, quia quadripartita est, idcirco in quatuor partibus collocatur siue includitur.
+
+Lictera plana est et aperta, et nichilominus superius exarata. 
+
+Ista Cretensis infamia fuit quidam uir inhumanus, filius regis Minoys, qui dictus est Minotaurus. Cuius ystoria hec est: Dum Pasiphe, uxor Minois regis Cretensis, pulcritudine unius tauri, ut poete dicunt, plurimum capta esset, rogauit Dedalum, qui erat ualde ingeniosus, ut uiam inueniret et modum quomodo ipsa cum illo tauro, quem tantum amabat, concumbere posset. Dedalus autem, uir summi ingenii, uaccam ligneam uacuam intus fecit, quam corio unius pulcerrime uacce, quam ille taurus ardenter amabat, cooperuit, et ibi intus reginam Pasiphem abscondit. Taurus uero, uisa uacca, ad eam cucurrit, et ypsam ymaginans esse uaccam, cum regina concubuit. Unde Uirgilius in Bucholicis:
+
+*Pasiphen niuei solatur amore iuuenci.
+Ha, uirgo infelix, que te dementia cepit?*
+
+Uirginem uocat eam Uirgilius, non quod uirgo esset, quia iam mater fuerat Fedre, Adriagnes, et Androgei, sed a uiridi et pulcra etate uirginem eam uocat. Ex quo concubitu fuit genitus Minotaurus, homo quidam, scilicet inhumanus, ut dicit magister in ystoriis scolasticis. Uidens autem Minos talem filium sibi natum, ipsum in laberinto reclusit. Unde Ouidius, 8 libro Methamorphoseos, in UII uersibus quatuor breuiter comprehendit, scilicet adulterium regine, partum ipsius adulterii monstruosum, laberintum a Dedalo fabricatum, et in ipso Minotaurum inclusum, dicens:
+
+*Creuerat opprobrium generis, fedumque patebat
+Matris adulterium monstri nouitate biformis;
+Destinat hunc Minos thalami remouere pudorem
+Multiplicique domo cecisque includere tectis.
+Dedalus ingenio fabre celeberrimus artis
+Ponit opus, turbaque notans, et lumina flexu
+Ducit in errorem uariarum ambage uiarum.*
+
+Et cum ipse Minos Athenienses tam atroci prelio subiugasset, quod tenebantur annuatim ipsi Athenienses suos pueros mittere deuorandos, post nonum annum tributi cecidit sors super Egei, regis filium, qui uocabatur Theseus, clamanti uniuerso populo Athenarum quod per illos nouem transactos annos filii eorum Minotauro deuorandi fuerant destinati. Theseus autem, ueniens in Cretam, ab Adriagne, filia regis Cretensis, diligitur, et ob hoc ab ipsa sagaciter edocetur quomodo ab ipso Minotauro non solum euadat, sed insuper, quomodo ipsum occidat et de ipso postea exeat laberinto. Dedit enim sibi unum globum fili cum quo, sicut intraret, exitum inuenire ualeret; ac etiam quasdam pallas, pice, lana et farina confectas, mandans ei ut cum Minotaurus os pre fame et bestiali iracundia aperiret, quod illas pallas proiceret in os eius. 
+
+Construe sic licteram: Quando Christus mortuus est, ex omni parte ista uallis tremuit infernalis, et intantum tremuit quod ego Uirgilius credidi quod uniuersum, idest celum et terra et omnia que in eis sunt, sentirent amorem; per quem amorem est qui credat, Empedocles scilicet philosophus, quod mundus sit pluribus uicibus uersus in chaos, idest in confusionem et sui destructionem. Ad cuius sententie euidentiam clariorem est sciendum quod quidam philosophus, qui uocatus est Empedocles, de quo fit mentio supra in primo circulo, cantu quinto, posuit quod omnia facta sunt ex duobus principiis, scilicet amore et odio. Et posuit quod quando odium est inter ipsa creata, tunc bene reguntur et gubernantur omnia, quia unum elementum alterius inuidia optime operatur. Sed quando inter ipsa creata esset amor, posuit quod tunc mundus dissolueretur, quia propter concordiam elementa ab inuicem dissentirent. Et sic per istum modum posuit quod pluribus uicibus mundus erat destructus et iterum erat factus. Conuenientia enim siue concordia, ut ipse ponit, est dissolutio uniuersi, sicut e contra, discordia est coadunatio et conseruatio omnium creaturarum. Unde ait in textu: {Io pensaua che l'uniuerso / sentisse amore per lo quale è chi creda / che il mondo più uolte sia conuerso in chaos}, idest in confusionem, siue in illam primam et primordialem materiam ex qua creatus est mundus. De qua primordiali materia ait Ouidius, primo libro Methamorphoseos:
+
+*Ante mare et terras et quod tegit omnia celum
+Unus erat toto nature uultus in orbe.
+Quem dixere chaos: rudis indigestaque moles.*
+
+Et nota quod chaos accipitur duobus modis: Primo enim accipitur pro distantia locorum, ut in Euangelio beati Luce dicitur: Inter nos et uos chaos magnum firmatum est. Secundo modo accipitur pro primaria rerum confusione, ut hic. Uult itaque dicere hic Uirgilius quod quando in passione Christi terra tremuit, quod ipse credidit, secundum opinionem Empedoclis, quod mundus sentiret dominium amoris, ex quo dominio deperiret. 
+
+Hic incipit primus giro, in quo tractat autor de uiolentia que exercetur in proximum. Cuius pena est quod punitur in quadam fouea plena sanguine bullienti; in circuitu cuius fouee ponit Centauros, arcubus et sagittis armatos, qui quidem tenent typum et figuram uiolentie, quia ipsi primo humanam libertatem cum equis per uiolentiam conturbarunt.
+
+Centauri fuerunt primi homines qui equos primitus domuerunt: et quia centum homines fuerunt, ideo Centauri, idest centum armati, dicti sunt, uel quia ut aura uelociter discurrebant. Fuerunt autem de prouincia Thesalie, ubi mons Parnasus est olim Apolini consecratus. Ista Thesalia fuit origo Achillis et Laphytarum, idest centaurorum, ut ait beatus Ysidorus, XIIII Ethymologiarum. Ponuntur autem hic ab autore in circuitu sanguinis tanquam ministri et executores tyrannidis et uiolentie; nam hii primitus humanam libertatem cum equis per uiolentiam conturbarunt, ut dictum est. Et ideo merito hic ponuntur.
+
+Centaurus ex duabus naturis componitur, equina scilicet et humana. Nam ab umbilico supra habet naturam hominis, ab umbilico uero deorsum in quatuor pedibus extat equus. Et ideo quilibet centaurus habet duo pectora, scilicet pectus humanum et pectus equinum. Ideo ponit autor quod quando Uirgilius applicuit ad centauros, cum capite pertingebat ad pectus equinum, ubi due nature coniunguntur in unum. Ideo ait in textu: {doue le due nature son consorti}.
+
+{Chiron si uolse in su la dextra poppa.} Assignatis rationibus a Uirgilio quare in Infernum descenderunt, et facta adiuratione ut eis securum prestet ducatum, statim mandauit Nesso ut eos ducat et a uenientibus cuneis centaurorum eripiat et defendat.
+
+Iste fuit Enzolinus de Romano, gener Frederici imperatoris, qui tyrannidem exercuit in Marcia Triuisana et in prouincia Lombardie. Nam inaudita supplicia et importabilia onera irrogauit, non solum laycis, sed etiam clericis et prelatis.
+
+{Mostromm'un'ombra de l'un canto sola.} Iste est ille maledictus comes Montis Fortis, qui in ecclesia Sancti Siluestri de Uiterbio, dum eleuaretur corpus Domini nostri Iesu Christi, Henricum de domo regis Anglorum dente tyrannico trucidauit. Ad cuius pleniorem notitiam est sciendum quod, mortuo Corradino, electores Alamanie conuenerunt in unum, et regem Yspanie et imperatorem unanimiter elegerunt. Qui electus, Henricum de domo regis Anglie, qui erat nepos suus, pro approbanda sua electione ac etiam confirmanda ad Romanam Ecclesiam destinauit. Sed dum iste Henricus in romana curia, que tunc erat Uiterbii, moraretur, quodam mane dum per Uiterbium equitaret et per plateam Sancti Siluestri transitum faceret, audiuit pulsari ad Corpus Christi; qui statim de equo descendit, ecclesiam intrauit, et humiliter genu flexu iuxta altare manus oraturus extendit. At comes Montis Fortis, qui ex mandato regis Karoli olim comitis Andegauensis uite istius insidiabatur, occulte post ipsum in ecclesiam est ingressus; et cum Corpus immolabatur Dominicum, ipsum Henricum Deum adorantem nephario gladio immolauit. Qua propter clamant contra sacrilegum homicidam ianue ecclesie memorate, que nunquam aperiuntur nisi ad sportellum uiduitatem de tam crudeli homicidio ostendentes.
+
+Iste Totila fuit quidam rex Gothorum qui totam fere Ytaliam deuastauit, Romam obsedit et cepit, et Siciliam transfretauit et ibi uitam et regnum amisit. Et propter multa mala que fecit, ideo Dei flagellum cognominatus est. 
+
+Postquam autor in superiori cantu de primo girone tractauit, in quo posuit illos qui exercent uiolentiam contra proximum, nunc in isto cantu intendit de secundo girone tractare, in quo ponit illos qui exercent uiolentiam in se ipsos. Et quia homo utitur uiolentia contra se ipsum duobus modis, scilicet uel se occidendo, uel sua bona dispergendo, ideo istos in duas partes diuidit et distinguit. Et continuat sic presentem cantum ad precedentem dicens: Nondum peruenerat Nessus ad aliam ripam quando nos intrauimus per unum nemus quod a nulla uia uel semita est signatum. Quales autem arbores sint in isto nemore, sic poetizando declarat: Non frondes uirides erant in arboribus illis, sed nigro colore perfuse. Ideo ait in textu:
+
+{Non fronda uerde, ma di color fosco;} non rami obducti et recti, sed nodosi et curui. Ideo ait in textu: {non rami schietti, ma nodosi e 'nuolti}; non poma producebant arbores ille, sed cum ueneno festucas. Ideo ait in textu: {non pomi u'eran, ma stecchi con tòsco}. Intrans uero autor istud nemus, dicit se primo uidisse super illas arbores arpias, que sunt aues fedissime, que habent alas latas et plumosas, facies humanas, et pedes ungulatos; que quidem aues super illas arbores nidificant, frondibus ipsarum uescuntur, et ibi continue lamentabiles uoces emittunt. Et dum sic autor attente respiciendo illud iam nemus intrasset, dicit quod Uirgilius dixit sibi: Scias, antequam plus intres, quod tu es modo in secundo girone, et eris quousque horribile sabulum introibis. Et ideo bene respice, et sic uidebis quasdam res que tollerent fidem credulam sermonibus meis. Ipse autem autor sentiebat ex omni parte maximos ululatus, et non uidebat aliquam personam que istos ululatus emitteret; propter quod totus obstupefactus orriguit. Unde Uirgilius ait ad eum: Si tu trunces aliquam ramusculum ex una istarum plantarum, mutilabuntur cogitamina que tu habes. Tunc autor, ad persuasionem Uirgilii, collegit unum ramusculum ex una magna pruno; et statim uox exiuit de pruno dicens: Cur me dilaceras? Non habes tu spiritum aliquem pietatis? Homines enim fuimus, et modo sumus arbores siluestres effecti. Bene debuisset fuisse sic tua manus magis pia, etiam si serpentum anime fuissemus. Tunc Uirgilius, audiens uoces ex illa pruno tam querulosas exisse, et uidens Dantem totaliter obstupuisse, et propter hoc respondere non posse, ait ad eum qui loquebatur: O anima lesa, si iste qui te lesit potuisset credidisse sic solummodo uerbis meis ea que modo uidit et sensit, non ostendisset in te manum suam; sed res incredibilis me induxit ad opus de quo ipsemet doleo. Sed dicas illi quis fuisti, ad hoc ut uice alicuius emende, in mundo superiori renouet famam tuam.
+
+Ad quem ait illa anima lesa: {Sì col dolce dir m'aeschi}; quasi dicat: quemadmodum piscis uel auis capitur esca, ita ego capior uerbis tuis, que tantum sunt dulcia quod ego non possum tacere et uos non grauere. Unde aliquantulum ad raciocinandum uobiscum me ipsum inuisco. Ego certe sum ille – supple Petrus de Uineis – qui cordis Frederici imperatoris tenui ambas claues, quas quidem claues ita uolui, claudendo et aperiendo, suauiter, quod a suis secretis omnem quasi uiuentem remoui, et tantam fidem officio glorioso quo in curia sua fungebar portaui, quod ego omnem sensum et motum inde perdebam. Sed meretrix illa, que nunquam ab hospitio Cesaris oculos meretriceos remouit, que quidem meretrix comune uitium atque mors omnium curiarum existit, inflammauit contra me animos omnes – supple omnium principum et baronum – et isti sic inflammati taliter inflammauerunt Augustum, quod leti honores conuersi sunt in tristes luctus. Unde animus meus, quia ex hoc indigna gustauit, credendo cum morte dedignationem uitare gustatam, me fecit iniustum contra me iustum. Quasi dicat: In omnibus aliis rebus fui iustus, sed in hoc solum, quia me occidi, fui iniustus. Sed per radices nouas istius ligni in quo sic crucior, tibi iuro quod nunquam fregi fidem domino meo, qui fuit honore tam dignus. Et si aliquis uestrum in mundum redit, rogo ut confortet memoriam meam, que iacet adhuc despecta et uulnerata, uulnere quod inuidia principum sibi dedit – supple quia me infamauerunt quod fuissem proditor domino meo. Et cum finem fecisset uerbis suis, dixit Uirgilius ad Dantem: Ex quo iste tacet, ne perdas horam, sed loquere et pete ab eo si aliquid aliud scire uel discere concupiscis. Et Dantes ad eum: Pete tu, inquit, ab eo de omni eo quod credis quod michi debeat satisfieri, quia ego non possem – supple loqui – tanta sum cordis pietate constrictus. Tunc Uirgilius interrogauit illam animam de duobus: Primum est quomodo anima ligatur in illis plantis; secundum uero, si aliqua ipsarum a talibus unquam soluitur membris. Cui respondet spiritus ille incarceratus. Et primo de primo dicens: Quando anima ferox egreditur de corpore unde ipsamet se euulsit, Minos mittit eam ad septimum circulum, in quo est iste secundus giro. Et ista anima sic fulminata cadit in siluam, et non est sibi pars aliqua assignata, sed ubicunque ipsam fortuna balistat, ibi germinat sicut granum spelte. Surgit in uirgam et in plantam siluestrem, arpie pascendo postea de suis foliis faciunt tali plante dolorem, et dolori fenestram; quia per talem uiam exeunt suspiria atque plantus. Secundo respondet de secundo dicens: Sicut alie anime, ita nos in die – supple iudicii – pro nostris corporibus ueniemus, sed nulla suo corpore uestietur, quia non est iustum quod anima habeat corpus quod ipsa abstulit sibi ipsi. Per istam enim siluam corpora nostra trahemus et unumquodque corpus erit suspensum ad prunum umbre sue, idest proprie anime.
+
+Et dum sic ille spiritus in illa planta inclusus ad illa duo de quibus interrogatus fuerat responderet, et ecce duo a sinistro latere silue ueniebant nudi et lacerati, ita fortiter unus post alium fugiendo, quod de silua quicquid tangebant protinus lacerabant. Et ille qui ibat ante, magnis uocibus atque clamoribus mortem in sui adiutorium inuocabat, dicens: {Or accorri, accorri morte}. Et alius qui ueniebat post eum clamabat dicens: O Lane, non sic fuerunt uelocia crura tua in conflictu plebis al Toppo. Et quia plus post eum currere non ualebat, et etiam quia post eos canes nigre et famelice ueniebant, iste spiritus in quodam cespite se abscondit. Canes autem istum insequentes ipsum membratim dilacerauerunt, non sine multo danno cespitis siue plante, quam totam ramis et foliis priuauerunt. Plorando enim ille cespes dicere cepit: {O Iacobe de Sancto Andrea, quid tibi profuit de me facere tibi schermum? Quam culpam ego habeo de tua uita praua?} Tunc Uirgilius cepit Dantem per manus et duxit illum ad illum cespitem qui plorabat et ait ad eum: Quis fuisti tu, qui per tantas puncturas effundis sermonem cum sanguine dolorosum? Et ille ad eos: O anime, inquit, que uenistis ad uidendum stratium inhonestum quod disiunxit a me taliter frondes meas, rogo ut ipsas ad pedem tristis cespitis adunetis. Ego enim fui de illa ciuitate que in Baptistam mutauit primum patronum. Unde ipse primus patronus, propter istam mutationem, semper cum arte sua facit ipsam tristem. Et nisi esset quod super passum Arni adhuc de eo remanet aliquod uestigium, illi ciues qui postea ipsam refundauerunt super cineres qui de Attila remanserunt, frustra laborari fecissent. Ego enim feci de propriis domibus michi furcas. Unde ait in textu:
+
+{I' fe' giubbetto a me de le mie case.}
+
+{Non er'ancor di là Nesso arriuato.} Nondum Nessus Centaurus in suum gironem redierat, quando autor secundum gironem intrauit. Qui quidem giro nil aliud est quam quoddam nemus siluestre, in quo quidem nemore ponit eos qui uiolentiam exercent contra se ipsos, corpus proprium occidendo et bona propria dissipando. Primos poetice conuertit in prunos; secundos uero ponit a canibus laceratos.
+
+Exemplificando declarat hic autor quale nemus est istud, dicens quod bestie, siue fere, que habitant inter Cecinam et Cornetum, que odio habent loca culta atque domestica, non habitant in locis ita asperis et siluestribus sicut est istud nemus. Cecina autem et Cornetum sunt in maritima Tuscie. Et est Cecina quidam fluuius qui transit per comitatum pisanum et ibi descendit in mare. Cornetum uero est quoddam nobile castrum iuxta mare situm in patrimonio beati Petri. Inter Cecinam itaque et Cornetum sunt nemora ita siluestria quod uix in mundo reperiuntur equalia. In hiis itaque locis bestie siluestres que odiunt loca culta habitant atque recubant. Et tamen nichil sunt respectu istius nemoris, de quo hic autor poetando pertractat.
+
+Lictera plana est, et superius explanata.
+
+{Ale ànno late, colli et uisi humani.} Allegorice, rapina habet alas latas, quia est ad rapiendum solicita atque uelox, uisus humanos quia curialiter decipit atque fallit, pedes acutos unguibus, quia rapit, et magnum uentrem atque pennatum, quia multa recipit, et que rapit abscondit.
+
+{quiui germoglia come gran di spelta.} Hic queritur quare autor potius ponit quod ad similitudinem spelte germinant desperati quam ad similitudinem seminum aliorum. Respondeo: Spelta, secundum naturales, dum seminatur multotiens conuertitur in frumentum, et sic a sua propria et pristina qualitate degenerat. Similiter homines desperati, dum uita sibi metipsis auferunt, a propria eorum natura siue qualitate degenerare uidentur. Ideo in Inferno seminati, non homines sed siluestres arbores oriuntur. Sed tunc queritur, cum spelta seminatur siue transformatur in melius, quare homo, cum sit animal rationale secundum Philosophum, et secundum Augustinum dignissima creaturarum, quare potius transformatur in peius. Uidetur enim, secundum istam comparationem, quod deberet in melius transformari. Respondeo: In damnatis enim non est beata sed damnata perfectio: ideo dum transformantur, non in melius sed in peius transformari dicuntur. In Inferno enim, secundum Iob, nullus est ordo, sed sempiternus horror inhabitat. 
+
+Quod autem ad secundam questionem respondet dicens: {Come l'altre uerrem per nostre spollie,} etc., resurrectionem non negat, nec etiam corporum coniunctionem, quia manifeste dicit quod ad iudicium ibunt pro suis corporibus rehabendis. Et manifestum est quod corpora rehabere non possent nisi prius de terre puluere surrexissent, et sic resuscitata corpora readsument. Quod autem dicit: {Qui le strascineremo}, hoc ponit ad maiorem penam quam in suis corporibus sustinebunt. Quia sicut illa corpora cum quibus anime melius meruerunt melius debent in celesti gloria munerari, sic, eodem modo, illa corpora cum quibus anime peius fecerunt, peius debent in infernali pena puniri. Quod autem dicit quod corpora talium debent ad suas umbras suspendi, hoc ponit ad ostendendum quod homines desperati, sicut sensu et ratione carere uidentur dum sibi manus iniciunt, ita post resurrectionem, in qua augmentabitur et duplicabitur penam, tantam penam habebunt quod corpora ex quibus se ipsos eiecerunt quasi non sentient; sicut freneticus qui, dum dolorem insoportabilem in capite patitur, sibi ipsi caput non habere uidetur. 
+
+Ciuitas ista est ciuitas florentina, que tempore paganorum habuit patronum Martem, qui a paganis dicitur deus belli, tempore uero christianorum habuit patronum Iohannem Baptistam. Ad quorum euidentiam clariorem est sciendum quod, quando Romani una cum Phesulanis ciuitatem Florentie hedificauerunt, uolentes diis templa erigere, sapientes consulerunt cuinam deo et in quo loco ciuitatis templum tali deo edificare deberent. Qui a Marte uictoriam de Phesulanis se habuisse credentes, et per astrorum scientiam contemplantes quod in quadam parte ipsius patrie ipse deus belli, siue potius ipse planeta, suam influentiam influebat, dederunt consilium quod ipsi Marti templum uenerabile consecrarent, in illa scilicet parte ubi, secundum astrologiam, suam influentiam cognouerunt, ut dictum est. Unde ciues pulcerrimum templum forma rotundum, ad honorem ipsius Martis, secundum habita oracula, construxerunt. Postquam uero Florentini ex paganis effecti sunt christiani, ab illo templo Martis spurcitiam eliminauerunt, et illud templum in nomen et honorem gloriosi Baptiste conmutauerunt. Unde, tempore paganorum, patronus illius ciuitatis fuit Mars; tempore uero christianorum est modo beatus Iohannes Baptista.
+
+Quia Florentini claudicant in duas partes, secundum Elye sententiam, quia et beatum Iohannem in patronum assumunt et eum ut debent fideliter non honorant, et Martem totaliter non expellunt, ideo iusto Dei iudicio in manu primi patroni adhuc esse uidentur. Quod enim secundum patronum non bene et plene honorent patet, quia illo die in quo uenit festum sue decollationis nec ad bella procedunt, nec iter arripiunt, nec uxores ducunt, nec pannos incidunt, nec aliquod audent notabile exercere. Unde tali die per totum annum paganizare uidentur. Quapropter ipse beatus Iohannes suis maxime diebus ipsos Florentinos relinquit, nec ipsos a Marte defendit. Quod exemplariter summe patet. Nam in die sue decollationis a Pisanis debellati fuerunt apud Montem Catinum; in quo bello fuit debellatus dominus Phylippus, princeps Tarentinorum, filius scilicet Karoli Secundi, et dominus Petrus, germanus dicti principis fuit in Guisciana submersus, et filius suus, nomine Karolus, occisus. In die uere sue conceptionis fuerunt dicti Florentini a Lucanis apud Altum Passium debellati. Unde Mars cum uidet eos beati Iohannis auxilio et patrocinio spoliatos, ipsos in sua arte detinet occupatos. Ars autem Martis est effusio sanguinis. Nam ut ait beatus Ysidorus, XUIII libro Ethymologiarum: Romanorum uexillum ideo coceo, idest colore rubeo, decoratur, quia Mars gaudet in sanguine. 
+
+In capite nanque Pontis Ueteris, qui est in medio ciuitatis Florentie, adhuc est aliquod fragmentum siue uestigium unius statue siue ymaginis ipsius Martis, cui adhuc aliqualis reuerentia exhibetur; quia ponunt ibi in exitu mensis Martii florum serta cum ramis, propter quod ipse Mars non ita forsan contra eos aspere commouetur; aliter autem ipsam funditus destrueret ciuitatem. 
+
+In superiori nanque cantu autor tractauit de uiolentia quam homo exercet contra se ipsum in persona uel ere; nunc autem in isto cantu et in consequentibus tractat de uiolentia que exercetur uel contra Deum, sicut est blasphemia; uel contra naturam, que est filia Dei, sicut est sodomia; uel contra artem, que est neptis Dei, sicut est usura. Et incipit primo a blasphemis, quorum pena est quod in quadam planitie arenosa, ubi continue pluuit ignis, supini iacent. Et continuatur sic iste cantus cum precedenti. In fine nempe superioris cantus ponit autor quod ille Ruccho de Mozzis a canibus laceratus, rogauit Uirgilium atque Dantem ut folia sua sparsa ad pedem tristi cespitis adunarent. Unde Dantes, pietate motus, dictas frondes et folia adunauit in unum, et iuxta illius precamina ad pedem cespitis recollegit. Unde sic incipit cantus iste: Postquam caritas, idest amor natiui loci, quia uterque Florentinus, me strinxit, idest constrinxit, adunaui folia sparsa et reddidi illi qui, propter suspiria atque planctus, iam raucus erat effectus. Et sic inde recessimus et uenimus ad finem ubi diuiditur giro secundus a tertio. Qualiter uero sit factus iste tertius giro declarat dicens quod solum, siue lectus, istius gironis a se remouet omnem plantam. Et hoc propter duo: primum est quia ille locus totus est breuiter harenosus; secundum est quia super illam arenam continue pluuit ignis. Unde dicitur in textu:
+
+{A ben manifestar le cose noue,
+dico c'arriuamo ad una landa
+che dal su' lecto ogni pianta rimuoue.}
+
+Et quemadmodum primus giro circundat secundum, ita secundus circundat et tertium. In quo quidem tertio girone dicit autor se uidisse tria genera personarum: Quidam enim proni iacebant in terra, et isti sunt illi qui blasphemant Deum et sanctos suos. Quidam currebant continue per arenam, et isti sunt illi qui sodomitico uitio se exercent. Quidam uero sub illo igne sedebant, et isti sunt illi qui commodant ad usuram. Sed quia, ut predictum est, iste giro diuiditur in tres partes, primo tractat de blasphemis, secundo de sodomitis, tertio de usurariis. Uolens autem tractare de blasphemis qui in illa arena iacent sub igne supini, dicit se uidisse inter istos quendam, statura magnum et arrogantia ualde plenum; quem cum uidisset, ait ad Uirgilium: Magister, tu qui uincis omnia, exceptis demonibus duris qui in introitu porte contra nos exiuerunt, quis est ille magnus qui de incendio minime curare uidetur, et iacet ita despectuosus et tortuus quod ipsum ignea pluuia non maturat? Et illemet, statim quod perpendit quod autor interrogabat de ipso Uirgilium, sic clamando respondit: Qualis ego fui uiuus, talis sum mortuus. Ac si diceret: Licet Deus sua sagitta me interfecerit, sibi subesse non possum. Et plus: Si enim ipse Iupiter suum fabrum fatiget, a quo iratus accepit fulmen acutum cum quo ultimo die percussus fui, uel alios in monte Ethne fatiget similiter alternatim, Uulcanum in adiutorium inuocando, sicut fecit in pugna Flegre, et me cum toto suo posse sagittet, alacrem uindictam habere nullatenus inde posset. Tunc Uirgilius, contra istum sic superbe loquentem, magna uoce clamauit, dicens: O Capanee, in eo quod tua superbia non uincatur es tu magis inde punitus; nullum re uera martirium, excepta tua rabie, esset dolor tuo furori completus. Et his dictis, Uirgilius se uoluit ad Dantem et cum meliori facie sibi dixit: Ille fuit unus ex septem regibus qui obsiderunt Thebas, et habuit, et adhuc habere uidetur, Deum in dedignationem et modicum ipsum uidetur appretiari. Sed sicut ego dixi sibi, sui despectus sunt suo pectori satis debita frigia, idest debita ornamenta. Sed admodo ueni post me et caue ne mittas adhuc pedes in arenam combustam, sed semper ad nemus teneas pedes strictos.
+
+Sic autem in confinio nemoris iuxta arenam cum silentio transeuntes, deuenerunt ad quendam paruum fluuium, qui de silua egrediens diffunditur per arenam. Qualiter uero sit factus iste fluuius declarat: Fundus, inquit, suus atque ripe erant de petra, et per ripas erat transitus in arenam. Sed antequam iter arriperent super ripam, ait Uirgilius ad Dantem: Inter omne aliud quod ego tibi demonstraui postquam nos intrauimus per illam portam cuius limen nemini est negatum, res non est ab oculis tuis uisa ita notabilis sicut presens fluuius, siue riuus, qui supra se omnes flammas extinguit. Ad quem Dantes: Rogo te, inquit, ut de illo de quo michi desiderium es largitus largiaris et pabulum. Tunc Uirgilius sibi poetando describit quatuor secula, siue tempora, a principio mundi usque ad finem currentia, sub similitudine unius statue quadriformis, dicens: In medio mari sedet unum paese destructum, quod appellatur Creta, sub cuius rege mundus antiquitus fuit castus. In ista itaque Creta est quidam mons, qui iam fuit amenus frondibus atque aquis, qui uocabatur Yda; sed modo ut res uetus, totaliter est desertus. Reha uero – supple regina Cretensis – elegit ipsam Ydam pro cuna fida sui filii, et ut celaret eum melius quando puer uagiebat in cuna, faciebat ibi fieri strepitus et clamores. In isto itaque monte, in interiori scilicet parte, unus magnus senior stat erectus, qui tenet spatulas uersus Dammiatam et faciem uersus Romam; cuius caput est aurum optimum, pectus et brachia de argento, uenter ex ere, tibie et crura ex ferro, pedum uero quedam pars ferrea, quedam lutea, quia pes dexter est terra cocta; et stat ista statua, siue iste senior, magis erectus super istum pedem terreum quam sinistrum. Quelibet autem pars istius statue, excepta aurea, dicitur esse fracta, et ex tali fractura lacrime pluunt, siue fluunt; que quidem lacrime insimul adunate perforant istam criptam. Quarum cursus in istam uallem dirigitur infernalem, et hic faciunt quatuor flumina siue aquas, scilicet Acherontem, Stygem, Flegetontem, atque Cocitum.
+
+Tunc ait Dantes ad Uirgilium: Si presens aqua, de qua tu loqueris, deriuatur a nostro mundo, quare solummodo hic apparet? Et Uirgilius ad eum: Tu scis quod iste locus est rotundus; quam rotunditatem, licet multum descenderis, adhuc circuire minime ualuisti. Et ideo si tibi nouum aliquod appareret, de hoc admirari non debes. Tunc iterum ait Dantes: Magister, ubi inuenitur Flegeton et Lethe, de qua taces? Cui Uirgilius: Certe in omnibus tuis questionibus michi places; sed ebullitio aque rubee debebat certe unam soluere quam tu facis, quam quidem pre oculis tunc habebant sic. Lethe autem uidebis, sed extra istam foueam, quo uadunt anime ad sua scelera abluendum quando culpa, mediante penitentia, est remota. Et his dictis subiunxit: Admodo tempus est a nemore separandi; fac ut post me tu uenias. Margines enim non sunt arsi, quia omnis uapor igneus qui de alto descendit extinguitur super eos; idcirco uiam nobis poterunt ministrare. Unde ait in textu:
+
+{Li margini fan uia, che non son arsi,
+et sopra lor ogni uapor si spegne.}
+
+Hic incipit autor de tertio girone tractare; quem quidem diuidit in tres partes: in prima namque parte ponit blasphemos, quorum pena est supinos iacere; in secunda ponit sodomitas, quorum pena est, continue currendo, illam arenam sine requie circuire; in tertia uero parte ponit usurarios, quorum pena est cum bursis ad collum sedere, ut superius est expressum. 
+
+Designat hic autor situm et qualitatem istius tertii gironis, et dicit quod adeo est aridus – et propter arenam, quia locus arenosus est, et propter siccitatem, quia ibi continue ignis pluit – quod a suo lecto remouet omnem plantam, quia nullam plantam potest producere. Uel aliter: remouet omnem plantam, idest prohibet, siue uetat, omnem pedem, quia nullus pes uiuus posset per illum locum aliqualiter ambulare. Landa uero est proprie planities, aliquando arenosa, omnino sicca et arida, in qua nulla planta oritur siue herba, ut hic; aliquando uero landa est locus amenus, herbis et floribus atque arboribus adornatus, ut infra in secunda cantica, ibi:
+
+{Giouane et bella in sogno mi parea
+donna ueder andar per una landa
+colliendo fiori,} etc.
+
+{Sopra tutto 'l sabbion, d'un cader lento;} usque ibi: {Quali Alexandro in quelle parti calde,} etc. Exemplificat hic autor et dicit quod in isto girone tales uapores ignei descendebant, quales descendunt niues in Alpibus sine uento. Et quales flammas Alexander uidit in India super suum exercitum cadere de celo, tales uidit hic autor in isto girone descendere; et quemadmodum sub calibe siue focile accenditur esca, ita sub istis flammis accenditur et arena. Ystoria uero Alexandri est ista: Legitur enim in gestis suis quod dum ipse Alexander castrametatus esset in India, in quadam scilicet parte calidissima, quod uapores calidissimi descenderunt de celo; unde ipse sagacissimus dux mandauit militibus suis ut cum equis uapores contererent, ne tantam potentiam haberent accendere solum terre. 
+
+Dum Dantes animas iacentes consideraret attente, uidit quendam statura magnum superbe et arroganter in igne iacentem; et admirans et stature magnitudinem et pectoris arrogantiam, interrogauit Uirgilium quisnam esset. Sed ille, dum audiuit Dantem Uirgilium interrogantem, superba uoce et actu se manifestauit eidem, dicens per quedam signa se esse Capaneum gigantem, qui in bello thebano ictu fulminis conflagrauit. 
+
+{Se Gioue stanchi il su' fabro.} Uult hic dicere Capaneus quod si Iupiter omnes fabros suos, qui sibi tela fabricant, fatigaret ut ipsum totiens sagittaret quotiens illi fulmina prepararent, non posset inde habere alacrem ultionem. Sed circa hoc duo breuiter sunt uidenda: primo quis fuit Iupiter, et si uere fuit homo, uel aliquod fictum, uel compositum a poetis; secundo, quis fuerit Capaneus. Circa primum, nota quod Iupiter fuit homo, et uere fuit homo; fuit enim rex Cretensis, sub quo a poetis argentea secula predicantur. A poetis autem fingitur summus deus. Unde propter ethimologiam nominis, ipsum patrem iuuantem appellant. Interpretatur enim Iupiter iuuans pater. Hunc et priuato et singulari titulo pagani post mortem suam Iouem optimum uocauerunt, et ei quandam stellam suo nomine appellatam in honorem sui nominis consecrarunt. Sed re uera, non deus nec bonus homo fuit, sed pessimus et sceleratus; cuius scelera Uirgilius in libro Georgicorum, partim hystorialiter et partim figuratiue, breui sententia comprehendit, dicens:
+
+*Ante Iouem nulli subigebant arua coloni;
+Nec signare quidem aut partiri limite campum
+fas erat:
+Ille malum uirus serpentibus addidit atris,
+Predarique lupos iussit pontumque moueri,*
+
+Et beatus Ysidorus, UIII libro Ethimologiarum: Iupiter, inquit, rex Cretensis expulit patrem Saturnum de regno. Incestor existens in suis, impudicus in extraneis; nam in forma tauri rapuit Europam; non quod mutatus fuerit in taurum, sed in naui ubi erat depictus taurus in uelis ad rapiendum dictam dominam nauigauit. Similiter per hymbrem auream descendit in thalamum Danays et ipsam uirginitate priuauit; non quod in hymbrem auream sit conuersus, sed debemus intelligere pudicitiam mulieris per aurum a Ioue fuisse corruptam. Similiter in forma aquile quendam puerum de stirpe regia Troyanorum nomine Ganimedem rapuit propter strupum. Et hoc intellige quod in quodam bello cum uexillo aquile puerum ipsum cepit. Iupiter enim fuit primus homo qui aquilam primo portauit in bello, sicut dicetur infra, tertia cantica, cantu UI. Et sic de Creta aquilarum insigna descenderunt in Troyam, quia fundatores Troye, Teucri scilicet, et Dardanus de Creta in Troyam secum aquilas portauerunt. Post cuius destructionem Eneas ipsas aquilas secum duxit in Ytaliam, que post mortem Enee in regno albano fulserunt. Romulus autem et Remus ipsas de Alba portantes in urbe Romana perpetuo firmauerunt.
+
+Circa secundum uero nota quod Capaneus fuit quidam gygas et contemptor deorum, unus uidelicet ex UII regibus qui obsederunt Thebas; de cuius superba arrogantia scribit Statius, tertio libro Thebaydos, quod cum illi UII reges essent in obsidione thebana et quidam sacerdos Apolinis, qui uocabatur Euneus, uellet dictos reges ab obsidione retrahere, et sic eos ad pacem componere, dicens ut scribit idem Statius:
+
+*Prohibete manus hec menia omine dextro
+Thebana cyrrea monstrauit Apollo iuuenca;
+Parcite in hoc ultro scopuli Uenere uolentes.
+Gens sacrata sumus; gener huic est Iupiter urbi
+Gradiuusque socer; Bacchum non mentitur alumnum
+Et magnum Alcidem. Iactanti talia frustra
+Turbidus aerea Capaneus occurrit in hasta.
+Et ait, ut quidem femineis ullulatibus
+Terrificas moriture uiuos? utinam ipse ueniret.
+Cui furis!*
+
+
+idest utinam Apollo ad cuius honorem loqueris ipse ueniret, quia ipsum libentius trucidarem; et hoc dicto ipsum Euneum sacerdotem in contemptum Apolinis interfecit. Cum uero quadam die Greci muros ciuitatis inuaderent et dictus Capaneus ipsos muros ascenderet et omnes deos superba arrogantia blasphemaret, soli fortune se committendo, dicens ut habetur 9. libro Thebaydos:
+
+*Tu presens bellis et ineuitabile numen
+Te uoco, te solam superum contemptor adoro.*
+
+Fulmen cecidit de celo et ipsum de muro eiciens momento combusit; quam quidem superbiam ad inferos secum tulit. Idcirco ait autori: {Se Gioue stanchi lo suo fabro, da cui / crucciato prese la folgore acuta / onde l'ultimo dì percosso fui;} usque ibi: {non ne potrebb'auer uendetta allegra}. Faber principalis Iouis a poetis fingitur esse Uulcanus; fabri uero generales dicuntur esse Ciclopes. Fuit autem Uulcanus quidam homo dominus scilicet siue rex quarundam insularum que sunt prope Siciliam, que a suo nomine Uulcanie appellantur; quia ipsi Uulcano sunt dicte insule consecrate. De quibus insulis et ipso Uulcano sic ait beatus Ysidorus, UIII libro Eth.: Uulcanum pagani dicunt ignem, et dicitur uulcanus quasi uolans candor, uel quasi uolicanus, eo quod per etherem ignis uolet. Ignis enim ex nubibus nascitur. Unde etiam Omerus dicit ipsum Uulcanum precipitatum de aere in terram, eo quod omne fulmen de aere cadit. Idcirco Uulcanus de femore Iunonis dicitur natus, eo quod fulmina de ymo aere nascuntur. Claudus autem pingebatur ipse Uulcanus, quia nunquam per naturam rectus est ignis, sed quasi claudus. Ideo autem in fabrorum fornace eundem Uulcanum autorem dicunt, quia sine igne nullum metalli genus fundi extendique potest. Hucusque Ysidorus. Ciclopes uero, ut fabule tradunt, fuerunt quidam fabri qui iuxta montem Ethne habitantes in armis ipsi Ioui fauebant. Unde fabulose dicuntur Iouis fulmina fabricasse. Mons autem Ethne, qui uulgo dicitur Mongibello, est quidam altissimus mons in Sicilia qui continue ardet et fumat, licet propter nebulas incendium uideri non possit; de quo fabulose dicitur quod sit fabrica in qua ipsi Ciclopes fabri Iouis fulmina fabricant. Dicitur etiam quod ibi sit descensus ad inferos; sed re uera, sicut scribit beatus Ysidorus, XIIIIo libro Eth.: Iste mons Ethne ab ea parte qua Eurus flat, habet speluncas plenas sulphuris et usque ad mare deductas; que spelunce recipientes in se fluctus uentum creant, qui agitatus ignem gignit ex sulphure; unde fit quod uidetur incendium. Uult itaque dicere Capaneus: Si cum omnibus sagittis que a Uulcano in suis insulis, et cum illis que a Ciclopibus in Ethna similiter fabricantur, me Iupiter sagittaret, non propter hoc haberet inde alacrem ultionem.
+
+Sì come fece a la pugna di Flegra. Flegra est locus ubi Iupiter cum gygantibus dimicauit; in qua pugna, dum ipsi gygantes contra Iouem aliquantulum preualerent, ipse Iupiter ad sagittas et balistas utiliter se conuertit; inde fingitur a poetis Uulcanum atque Ciclopes in suum adiutorium inuocasse. Unde istorum auxilio de gygantibus poetice finaliter triumphauit. Uult ergo dicere Capaneus: Si Iupiter totam suam potentiam contra me adunaret in unum, sicut fecit in pugna gygantum, meam superbiam non domaret. 
+
+{Rea la scelse già per cuna fida.} Rea fuit regina cretensis que alio nomine dicitur Opis, uel Cybele; que a paganis olim mater deorum appellata est; in cuius honorem et filiorum suorum Romani illud maximum templum fecerunt quod Pantheon antiquitus dicebatur. Huic itaque regine, dum grauida esset, Saturnus uir eius mandauit quod quicquid pareret mox sibi representaret. Habuerat enim ab oraculo in responsum quod ipse erat filium habiturus qui ipsum de regno fugaret; unde uolebat filium, si sibi nasceretur, occidere. Propter ea mandauit uxori ut sibi quicquid pareret presentaret. Sed regina, cum puerum peperisset, eius pulcritudine delectata, nimphis eum alendum in Yda cretensi studuit commendare. Ipsa uero a Saturno interrogata ubi erat et quid erat quod peperat, lapillum candidum panno inuolutum eidem regi monstrauit, dicens se illum lapillum candidum peperisse; quem lapillum statim Saturnus, ut fabule referunt, deuorauit. Puer autem natus a matre absconditur, Iupiter nominatur, et nimpharum studio in Yda cretensi celatur atque nutritur. Et lacte unius capre, que Amaltea dicebatur, lactatus est: cuius pelle scuto superextensa in bello contra tytanas, idest gygantes, ipse Iupiter dicitur postea esse usus. Propter quam uictoriam ipsa capra postea in celum translata est; et est quoddam signum inter alia signa celestia ualde notum. Sed ne uagitus infantis a longe audiretur, adhibiti sunt ei curites, qui dicuntur alio nomine coribantes, qui planctum pueri sonum eris prohiberent audiri. Unde coribantes sunt daimones magister sic matris deorum, quasi demones qui totum sciunt. Tunc etiam apes, eris sonum secute, Iouem dicuntur sua dulcedine aluisse. Et propter quam rem eis prestitit postea Iupiter atque concessit ut sine ullo concubitu filios procrearent. Iupiter uero adultus in armis se exercitans, patrem de regno expulit, sicut oracula predixerunt. Et sic, iuxta sententiam Senece, Uo libro Tragediarum: Multi ad fatum uenere suum dum fata timent. Et Ouidius, in libro Epistolarum:
+
+*Certa prius eram, sed me mea fata trahebant.*
+
+Dammiata est quedam ciuitas in partibus orientis, a qua statua superius designata faciem auertit, et Romam tanquam suum speculum intuetur. Circa quod tria utiliter sunt uidenda: Et primum est quare ista statua, que mundi dominia prefigurat, uersus Dammiatam dorsum, sed uersus Romam faciem tenere dicatur. Secundum est quare potius ipsam statuam ponit in Creta quam in aliqua alia parte mundi. Tertium est quare de ista statua dicit exire flumina infernalia. Quantum ad primum taliter respondetur: Manifestum est enim, tam per Diuinam Paginam quam etiam per poetas, prima tria regna, scilicet aurea, argentea et erea, in partibus ultramarinis dominia habuisse, sed regnum ferreum suum imperium in Ytalia possedisse. Cum itaque illa tria imperia, scilicet Babiloniorum, Persarum, et Grecorum, totaliter defecerint et regnum ferreum semper uigeat, quia imperium nunquam uacat, ut iura dicunt, merito auertit faciem a Dammiata, et Romam tanquam suum speculum contemplatur. Circa secundum uero, quare scilicet istam statuam potius ponit in Creta quam in aliqua alia parte mundi, est sciendum quod in Creta regnauerunt Saturnus, Iupiter, et Mars, et successiue successores eorum; quibus temporibus, secundum poetas et ystorias, tres prime cucurrerunt etates, ut in superiori glosa manifestissime est expressum. Circa tertium autem et ultimum, quare scilicet de ista statua aquas producit Inferni, est sciendum quod pene infernales ex peccatis oriuntur, quia si peccata non fuissent neque ab angelo neque ab homine perpetrata, Deus prescius futurorum infernalem carcerem non fecisset. Cum itaque tres etates ultime diuersis peccatis esse corrupte manifestissime conuincantur, merito ab ista statua ponit aquas descendere infernales. 
+
+{Maestro, oue si troua / Flegeton et Lethe.} Audiens Dantes designare Uirgilium quatuor fluuios infernales, et eius designationem non plene intelligens, ait ad eum: Magister, ubi inuenitur Flegeton, quem inter alios nominasti, et Lethe, de qua taces? Cui Uirgilius: In omnibus, inquit, tuis questionibus michi places: sed ebullitio aque rubee bene debebat istam tuam soluere questionem. Quasi dicat: Nonne superius Acherontem et Stygem uidisti? et quod uisurus es Cocytum audiuisti? Quare ergo ista aqua rubea quam ante oculos habes, non intelligis Flegetontem? maxime cum tibi dixerim quod de lacrimis que de statua cadunt non fiant nisi quatuor flumina, siue aque? Lethe autem uidebis, sed non in Inferno, sed extra – supple in Purgatorio – in quo fluuio anime a peccatis per penitentiam in unde lauantur, sicut dicetur infra in secunda cantica, cantu. His autem omnibus demonstrationibus et rationibus assignatis a luco recedunt et super unum duorum aggerum Flegetontis iter arripiunt uersus yma, ut sequens cantus clarius demonstrabit. Sed quia in isto cantu actum est de peccato blasphemie in Deum, idcirco de ipso peccato aliqua uideamus. Istud enim peccatum est grauissimum inter omnia scelera et peccata, et hoc potest patere triplici ratione. Et primo propter excellentiam dignitatis offense; secundo propter excedentiam feritatis canine; et tertio propter sententiam punitionis statute. Dico quod istud peccatum est grauissimum inter omnia alia peccata, primo propter excellentiam dignitatis offense, quia quanto persona que offenditur maioris dignitatis existit, tanto eius offensa maior et grauior iudicatur. Offensa enim que infertur uni militi uel baroni maior est quam illa que infertur uni laboratori. Unde uidemus, secundum iura, quod si unus det alapam uni regi et alius det etiam alapam uni plebeio, quod licet una et eadem sit offensa ex parte actus, non tamen una et eadem ex parte recipientium iudicatur. Ideo maiorem penam primus recipiet quam secundus. Isto itaque modo peccatum quod in Deum committitur, sicut est blasphemia, est peccatum maximum iudicandum. Unde in Exodo XXIII dicitur: Principem populi tui non maledices. Preterea, cum peccatum dicatur mortale eo quod tollit uitam spiritualem, et uita habeatur per caritatem et amorem, illud peccatum quod destruit maiorem amorem maius et grauius iudicatur. Sed talis ordo seruandus est in amore, quod primo et super omnia debet homo diligere Deum; secundo se ispum; tertio proximum. Et ideo grauius peccat qui occidit se ipsum quam qui occidit proximum, inquantum contra maiorem amorem facit. Simili modo, iniuria illata in Deum est maxima iudicanda. Preterea, iniuria que fit alicui famose persone uidetur esse grauior ex hoc quod in turbationem et scandalum multorum redundare uidetur. Sed Deus est persona ualde famosa, quia Deus et Dominus noster est; et ideo iniuria in ipsum commissa grauissima est censenda. Preterea, peccatum quod committitur in personam coniunctam iudicatur grauius illo quod committitur in personam solutam, uel minus coniunctam; sicut grauius est peccare cum matre uel filia, quam cum sorore, uel extranea. Sed Deus est nobis magis coniunctus quam sint alii quicumque parentes, quod sic patet: Nam pater, mater, fratres et sorores sunt nobis coniuncti secundum carnem; Deus uero secundum animam, quia ipse creauit eam ad suam ymaginem et similitudinem, et nichilominus dedit etiam nobis corpus. Unde magis est nobis coniunctus quam sint alii nostri parentes. Et ideo, cum Deus a nobis offenditur, sicut offenditur a blasphemo, grande peccatum committitur. Et idcirco Constantinus imperator, considerans diuinam maiestatem et quam sit detestabile illam blasphemare, in sua conuersione sanctissima lege sanciuit quod quicunque Christum blasphemaret, capite puniretur. Qualiter autem ista lex a christianis hodie obseruetur, manifeste uidemus. Nam citius puniretur qui blasphemaret simplici uerbo unum canem tyrannum, quam qui Christum Deum opprobriosis iniuriis laniaret. Item in aliis peccatis offendit homo Deum in seruis suis uel in rebus eorum; sed in blasphemia, immediate offenditur Deus. Sicut raptor offendit Deum in rebus serui sui, ita omicida offendit ipsum in seruo suo. Sed blasphemus offendit Deum in rebus serui sui. Homicida offendit ipsum in seruo suo; sed blasphemus offendit Deum.
+
+Secundo patet grauitas huius peccati propter excedentiam feritatis canine. Excedit enim istud peccatum canis rabidam feritatem, quia canis nunquam latrat contra dominum suum; et si contra alios latrat, domino suo tamen applaudit, ipsum sequitur et defendit. Legitur de quodam cane quod, cum dominum suum quidam occulte maliuolus occidisset, et tota conuicinia ad uidendum mortuum confluxisset, ille homicida, ne suspectus de homicidio haberetur, illuc iuit. Canis autem, qui iuxta corpus astabat, uiso homicida mox irruit in eum, et dentibus, unguibus, et latratu ipsum adeo lacerauit, mortem sui domini uindicando, quod ille fuit ad tantam fidem canis tentus et capite detruncatus. Istud exemplum ualde uituperat christianos et illos qui Deum blasphemant et illos qui audiunt blasphemare, qui licet non blasphement, tamen audiunt et iniuriam Dei sui non uindicant; quod de Macumet facit contrarium Sarracenus.
+
+Tertio potest considerari grauitas huius peccati propter sententiam punitionis statute. Legitur enim in libro Leuitici XXIIII quod egressus est filius mulieris Israel quem pepererat de uiro egyptio, et iurgatus est cum uiro israelita. Cumque nomen Domini blasphemasset, adductus est ad Moysen, quem Moyses misit in carcerem donec nasceret quid iuberet Dominus. Qui locutus est ad Moysen dicens: Educ blasphemum extra castra, et ponant omnes qui audierunt manus suas super caput eius, et lapidet eum populus uniuersus. Et hoc post modum confirmauit pro lege dicens: Qui blasphemauerit nomen Domini morte moriatur, lapidibus opprimet eum omnis multitudo populi. Ad grauitatem etiam huius peccati facit quod refert beatus Gregorius in libro Dyalogorum. Dicit enim quod quidam fuit Rome, qui quendam puerum U annorum suum filium tenerrime diligebat; qui puer consuetus erat nomen Domini blasphemare quotiens aliquid contra suum animum accidebat. Accidit autem quadam die quod pater ipsum tenebat in brachiis, puerque clamauit: Mali homines ad me ueniunt qui me tollere uolunt. Et cum hoc dixisset, nomen Domini blasphemauit, et statim puer subito expirauit. Si igitur Deus sic fecit puero U annorum, qualiter timere debent adulti lusores? Mirum est quod ipsos terra non deglutit, uel fulmina non discindunt. Sed misericordia Dei magna non currit uelociter ad uindictam. Sed hoc magis est timendum quia, quanto magis misericorditer sustinet, tanto magis terribiliter punit. Audi quid dicit Maximus Ualerius, qui fuit paganus, de longanimitate Dei, libro primo, capitulo de neglecta religione: Lento quidem gradu ad uindictam sui diuina procedit ira, tarditatemque supplicii grauitate pensat. Audisti sententiam, audi miraculum. Quidam lusor fuit in Sardinia qui in ludo solitus erat nomen Domini blasphemare. Hic cum esset sagyttarius, portabat arcum et sagittas, et cum una die ludendo omnes denarios perdidisset, sagittam in arcu ponens et uersus celum se erigens, illam contra Deum uerbis contumelie sagittauit. Sagitta uero emissa illa die non rediit, sed alia die cunctis uidentibus super alearium rediit cruentata. 
+
+Postquam in precedenti cantu Uirgilius statuam quadriformem et quatuor aquas Inferni Danti poetice designasset, dixit ad eum quod admodo erat tempus ab illo nemore recedendi, et per arenam ad alia contemplanda iter arripiendi. Ideo dixit ei ut habetur in textu:
+
+{fa che dietr'a me tu uegnie:
+li margini fan uia, che non son arsi,
+et sopra lor ogni uapor si spegne.}
+
+Nunc autem in isto cantu iter arripiunt per arenam dicens: {Ora cen porta l'un de' duri margini}; ac si diceret, modo super unum duorum marginum siue aggerum cepimus ambulare, et fumus qui ex aqua consurgit aquam et argines ab igne defendit, quia sua humiditate illos calidos uapores extinguit. Qualiter autem illi aggeres sint effecti, exemplificando designat dicens quod quales fiunt in Flandria contra fiottum et in comitatu Padue contra Brentam, tales sunt illi aggeres infernales; licet non sint nec ita alti nec ita grossi. Dum autem sic super illum aggerem ambularent, dicit autor quod iam tantum erant a silua remoti quod si retro se uoluisset ubi tunc esset nullatenus cognouisset quando obuiauerunt uni cuneo animarum que iuxta arginem ueniebant; et quelibet ipsarum in ipsos attentis et acutis oculis intendebat, sicut solet de sero unus alium respicere luna prima. Et dum sic ab omnibus ipse autor inspiceretur, per oram uestimenti fuit captus ab uno qui clamauit dicens: Quid mirum est istud? Tunc autor fixit ita oculos in faciem illius hominis sic cremati quod facies adusta non se defendit quin fuerit cognitus ab autore. Unde autor, manus uersus illius faciem inclinando, respondit: Estis uos hic, Ser Brunettus? Et ille: O fili mi, non tibi displiceat si Brunettus Latinus modicum reuertitur retro tecum. Cui Dantes: Quantum possum uos precor, et si uultis quod hic sedeam uobiscum, faciam, si est isti placitum cum quo uado. O fili mi, inquit ille; quicunque de isto grege uno puncto se firmat, iacet postea centum annis sine flabellare se ipsum quin ignea pluuia ipsum ferit. Idcirco procede et ego ueniam tibi ad pannos, et postea reiungam meam masnadam, que uadit plorando suos eternos dannos. Dantes autem de strata causa ignis descendere non audebat; uolebat enim, ut ipsum sua curialitas perurgebat, ire pariter iuxta eum; sed quia super arenam ignis pluebat, ideo non descendebat, sed capite inclinato cum omni reuerentia cum ipso pergebat. Cum uero ambo sic irent, incepit dicere Ser Brunettus: Qual fortuna ante ultimum diem huic inferius te deducit? et quis est iste qui tibi iter ostendit? Et Dantes ad eum: Superius in uita serena deuiaui in quadam ualle antequam etas mea totaliter esset plena. Heri nanque in mane solummodo spatulas sibi uolui. Iste apparuit michi in illo tunc et reducit me domum per istum callem. Et ille: Si tu sequeris tuam stellam, idest gratiam que tibi ab alto descendit et que te irradiat sicut stella, non potes fallere quin tu ad portum deuenias gloriosum, si ego bene perpendi in pulcra uita in qua – supple iam – fui tecum. Et si ego non fuissem ita mortuus tempestiue, uidendo celum tam tibi benignum, te in hoc opere confortassem. Sed ille ingratus populus et malignus qui descendit de Fesulis ab antiquo, et qui adhuc mores retinet montuosos, efficietur tibi pro tuis bonis operibus inimicus. Et est istud congruum rationi, quia inter sorbos ficus dulcedo esse non decet. Uetus enim fama in mundo uocitat eos orbos. Quasi dicat: Non mireris si te pro bono opere persequentur, quia sunt, iuxta ueterem famam, orbi. Et sicut oculis egris odiosa est lux, que puris est amabilis, ita tu lucidus odio eris eis. Unde autem ista cecitas sit in ipsis ostendit dicens: Ipsi enim sunt auari, inuidi, et superbi. Ista enim tria uitia habent hominem excecare. Et ideo ab eorum moribus te absterge. Et licet fortuna tibi taliter aduersetur, tamen tantum honorem ipsa tibi reseruat, quod utraque pars habebit famem de te, ut te scilicet uideant in suis iniquitatibus inuolutum; sed a rostro a longe fiet herba. Faciant autem de se ipsis stramen bestie phesulane et non tangant plantam, si aliqua in eorum stercoribus adhuc surgit; in qua quidem planta Romanorum sancta semina reuiuiscant, illorum dico Romanorum qui ibi remanserunt quando fuit tante malitie factus nidus. Postquam uero Ser Brunettus finem posuit dictis suis, Dantes sibi ad uniuersa respondit. Et primo captat suam beniuolentiam, dicens: Si meum petere totaliter esset plenum, uos non essetis de humana natura per mortem adhuc totaliter exbannitus. Quasi dicat: Si uos essetis uiuus, ego uos extraherem de isto uitio impudico, propter quod uos uideo sic combustum. Unde habeo mentem dolore confictam, et modo reducitur michi ad cor cara et bona ymago uestra paterna, quando ad horam ad horam me instruebatis quomodo homo – supple uirtuose uiuendo – per felicem memoriam eternatur; et quantum ego habeam istud gratum, conuenit ut quousque uixero in mea lingua cernatur. Quicquid uero de meo cursu narratis scribo, idest in mente repono, et reseruo ad glosandum cum alio textu uni domine – supple scilicet Beatrici – que glosare sciet, si ad eam potero applicare. Tantum uero uolo quod uobis sit manifestum, dum modo mea conscientia non michi garriat, quod fortune ictibus presto sum. Non enim est noua meis auribus talis arra; idcirco uoluat fortuna, sicut est sibi beniplacitum, suam rotam, et etiam rusticus suam marram. Quasi dicat: Non curo quid cogitent uel faciant contra me homines uel fortuna. Tunc Uirgilius, audito hoc uerbo tam libero tanque multipliciter uirtuoso, respexit Dantem et ait: Bene auscultat qui illud uerbum notat. Ac si dicat: Ego qui bene audiui, optime annotaui. Nec propter hoc minus autor cum Ser Brunetto raciocinando procedit et interrogat qui sunt sui socii magis noti et magis summi. Et ille ad eum: Scire de aliquibus erit bonum; de aliis uero laudabile est tacere, quia tempus esset curtum tanto sono. In summa autem scias quod omnes fuerunt clerici et licterati magni, et in mundo eodem peccato magna infamia maculati. Priscianus enim cum illa turba graditur lacrimosa, et Franciscus de Accursio, ac etiam ille episcopus florentinus qui a seruo seruorum Dei, idest romano pontifice, fuit translatus de Arno in Battillionem, idest de episcopio florentino in epyscopium Uicentinum, ubi dimisit – supple per mortem – male protensos neruos. Et his dictis adiunxit: De pluribus aliis dicerem, sed non possum, quia uideo ante me de sabulo surgere nouum fumum, qui fumus surgit ex adustionibus animarum, que ab igneis uaporibus sic cremantur. Gens enim uenit cum qua esse non debeo. Sit tibi meus Thesaurus, rogito, commendatus, in quo per famam et memoriam adhuc uiuo. Et nil aliud petens ab eo discessit, et uersus suos, more illorum qui Uerone in stadio currunt, uelocissimo cursu cucurrit. Unde dicit in textu:
+
+{Poi si riuolse, et parue di coloro
+che corron a Ueron'al drappo uerde
+per la campagna; et parue di costoro
+quelli che uince, non colui che perde.}
+
+{Hora cen porta l'un de' duri margini.} Hic incipit secunda pars tertii gironis, in qua tractat autor de abominabili scelere sodomorum. Sed quia istud peccatum totum quasi genus humanum corrumpit, quia tam clericos quam laycos, primo tractat de clericis et licteratis, sicut patet in isto cantu; secundo tractat de laycis, sicut patebit clarius in sequenti. 
+
+Ponit etiam aliam similitudinem dicens quod ita erant facti illi aggeres sicut sunt illi quos faciunt Paduani iuxta fluuium Brente, qui descendit de Alpibus Carinthie. Cum enim Alpes Alamanie sint per totam hyemem niuibus cooperte, cum uenit extiuum tempus, quando sol dictas niues resoluit in aquas, tunc dictus fluuius Brente redundat intantum, quod nisi essent aggeres preparati, omnes uillas et castra Padue dissiparet. Carinthia est quidam magnus et nobilis ducatus in Alamania, iuxta Ytaliam situs.
+
+Ista comparatio est plane et intelligibilis, et ideo expositione non indiget. 
+
+Ista acies continet clericos et licteratos qui in hoc mundo sodomie uitio laborarunt; in qua quidem acie inuenit autor quendam suum magistrum florentinum, qui uocatus fuit Ser Brunectus Latinus. Fuit autem iste Brunettus maximus licteratus, sed tamen isto uitio maculatus. 
+
+Iste populus, quem appellat ingratum et malignum ipse Ser Brunettus, est re uera populus florentinus, qui descendit de Fesulis ab antiquo, quando scilicet ciuitas fesulana fuit per Romanos bello consumpta. Ad cuius euidentiam est sciendum quod ciuitas florentina facta fuit ex duabus gentibus, Phesulanis scilicet et Romanis. Nam postquam destructa fuit ciuitas phesulana, Romani ciuitatem Florentie construxerunt ex Fesulanis scilicet et quibusdam nobilibus Romanorum; et sic ciuitas florentina facta est ex duabus gentibus multum extremis, uidelicet ex Phesulanis qui fuerunt homines ualde duri, ingrati, maliuoli, et maligni. Nam sicut legitur in ystoria beati Romuli, primi phesulani episcopi, quem beatus Petrus Apostolus misit de Roma ad predicandum Phesulas uerbum Dei, ipsi Phesulani erant homines malignissimi et crudeles. Unde populus florentinus, qui descendit de illis montibus ab antiquo, adhuc tenet mores et uestigia fesulana. Unde ait Ser Brunettus in textu: {et tien'ancor del monte et del macigno}; et Romanis, qui fuerunt homines amabiles, morigerati, et uirtutum omnium generibus adornati. Et sequitur: {ti si farà, per tu' ben far, nimico}.
+
+Uult hic dicere ser Brunettus autori quod utraque pars, scilicet illa que descendit de Fesulis et illa que uenit de Roma, que iam degenerauerat a Romanis, ex quibus duabus partibus est constructa ciuitas florentina, ut superius est expressum, habebunt famem de te, idest optabunt te uidere in suis moribus et sceleribus inuolutum. Sed ab eorum ore a longe fiet herba, quia in eorum nequitiis nullatenus inuolueris. In nullo enim Dantes florentinorum uitia est secutus, licet esset de Florentia natus. Et hoc semper in suis licteris ostendebat dicens, Dantes Florentinus natione, non moribus.
+
+Iste bestie phesulane sunt populares florentini, planta uero Romanorum sunt quedam antiquissime domus, de quarum numero est domus istius autoris, que fuit in edificatione primaria ciuitatis.
+
+Proprium est enim hominis uirtuosi ictus fortune equo animo fortiter tolerare. Nam, ut ait Philosophus, fortitudo est uirtus retundens impetus aduersitatis. Exemplum beati Iob, qui ad ipsius fortune ictus nullatenus frangebatur, sed patienti animo respondebat: Dominus, inquit, dedit, Dominus abstulit; sit nomen Domini benedictum.  
+
+{In somma sappi che tutti fur cherci.} Omnes isti qui sunt in ista acie ubi est Ser Brunettus Latinus clerici dicuntur, quia omnes fuerunt in mundo multum licterati. Nam Gallici omnes licteratos clericos uocant. Et facit hic mentionem spetialiter de tribus, quorum primus est Priscianus. Fuit autem Priscianus quidam sacerdos qui de greco totam gramaticam transtulit in latinum. Secundus est dominus Franciscus de Accurso de Bononia, qui fuit in legibus summus doctor. Tertius est quidam episcopus florentinus qui uocabatur Andreas de Mozzis, qui a domino Papa fuit translatus de episcopatu Florentie in episcopatum Uicentie. 
+
+{Fu trasmutato d'Arno in Battilione,} idest de Florentia in Uicentiam. Nam Arnus transit per Florentiam, et Batillione per Uicentiam. Isti omnes in hac uita sodomitico fuerunt uitio maculati. 
+
+Postquam Ser Brunettus Latinus a Dante recessit, ipse Dantes iter suum prosequens dicit se in illa parte istius gironis tertii deuenisse unde auditur sonus aque, scilicet Flegetontis, in octauum circulum descendentis. Et dicit autor quod sonus illius aque est similis sonitui quem faciunt apes in alueariis laborantes. Ideo sic incipit iste cantus:
+
+{Già era in loco onde s'udia il rimbombo
+de l'aqua che cadea nell'altro giro,
+simil a quel che l'arnie fanno rombo.}
+
+Et in isto tali loco uiderunt a longe quandam aciem animarum que sub asperi martirii pluuia pertransibant; de qua quidem acie tres anime exeuntes uersus eos uelocissime cucurrerunt. Et quelibet earum clamando dicebat: Siste tu gradum, qui ad habitum uideris esse aliquis de nostra terra praua – supple scilicet oriundus. Ad quorum clamores prestitit doctor Dantis et ad eum faciem uertens ait: Expecta, nam istis tibi esse conuenit curialis; et nisi esset ignis quem loci natura sagittat, ego dicerem quod citius tibi quam ipsis ista uelocitas conueniret. Illi uero, statim quod applicuerunt ad istos, duo fecerunt: primum est quod, quia licitum non est eis capere pausam aliquam uel quietem, ex se ipsis tribus pre consuetis doloribus eiulando fecerunt in circuitu unam rotam, qualem pugiles nudi et uncti antiquitus faciebant. Secundum est quod quilibet rotando, ut predicitur, tenebat faciem uersus Dantem; unde oportebat eos facere iter continuum collo contrarium. Et unus illorum cepit dicere ad autorem: Etsi istius locii miseria reddit in despectum nos et nostra precamina, fama tamen nostra animum tuum inclinet ad dicendum nobis quis tu es, qui uiuos pedes ita securus per infernum fricas. Et ut magis eum moueat ad petita, de suis sociis atque se notitiam prebet ei dicens: Ista enim uestigia istius, scilicet, qui ante me uadit, que quidem pedibus tritare me uides, quamuis nudus et depilatus incedat, fuerunt maioris excellentie quam tu credas. Nepos enim fuit bone Gualdrade; Guido Guerra fuit nominatus in uita; fecit multa cum prudentia atque spata. Alius autem qui post me tritat arenam, Aldobrandi Teghiaius existit, cuius uox, idest fama, deberet in mundo superius esse cara. Et ego, qui cum eis positus sum in cruce, fui Iacobus Rusticuccii; et certe uxor quam habui mala plus quam aliquid aliud michi nocet. Audiens uero Dantes et uidens tales famosos homines in Inferno, tanta fuit pietate simul et dolore commotus, quod nisi esset ignis qui super illos pluebat, se proiecisset inferius inter eos, ut ipsis et debitam reuerentiam exhiberet, et necessaria obsequia cumularet. Sed timor ignis uicit suam bonam et laudabilem uoluntatem, que ipsum ad amplexandum ipsos auidum faciebat. Sed quia ea que uolebat facere non ualebat, ait ad eos: Non despectum, sed dolorem, uestra conditio interius michi fixit, idest durum uel abominabilem in principio demonstrauit. Sed statim quod iste meus dominus michi dixit aliqua uerba, ego interius cogitaui quod uos essetis tales homines quales estis. De uestra terra sum, et semper opera uestra et honorata nomina cum affectione ad me traxi ac etiam auscultaui. Linquo fel et pro dulcibus pomis eo michi promissis per uerum ducem, sed usque ad centrum michi conuenit prius ire. Tunc Iacobus Rusticuccii adiuratorie rogauit autorem: Si longo tempore, inquit, conducat anima membra tua, et post te luceat tua fama, curialitas et probitas in nostra, ut solent, ciuitate morantur? aut inde totaliter se in simul abiere? Et hoc pro tanto dico quia Guilielmus Bursarius, qui dolet nobiscum pro modico, et cum sociis illuc uadit, satis suis relationibus nos conturbat. Dantes autem tunc, facie eleuata in altum, ei uoce libera sic respondit: Gens noua ac subita lucra genuerunt in te, o Florentia, audaciam absque mensura. Et tunc illi tres, audita tali responsione, cum tali affectione cum qua ueritas contemplatur, unus alium respexerunt. Unde ait autor in textu:
+
+{guatar l'un l'altro com'al uer si guata.}
+
+Et collaudantes istam liberam responsionem, adiungunt: Si aliis uicibus satisfacere aliis ita modicum tibi constat, o te felicem si ita ad tuam loqueris uoluntatem. Et ideo si de istis locis nigerrimis ad reuidendum stellas lucidas tu euadis, quando delectaberis dicere ego fui – supple ad uidendum opera mortuorum – fac ut de nobis gentibus tu loquaris. Et his dictis, rotam rapidam dissoluerunt, et adeo ueloci fuga fugerunt, quod eorum crura gracilia alis similia uisa sunt. Et ita cito ab eius oculis uanuerunt quod dici non posset ueridice unum Amen. Illis autem sic ad sua tormenta reuersis, Dantes sequitur suum ducem; et non multum eundo, sonum aque ita e uicino senserunt, quod loquendo uix se ad inuicem audiuissent. Qualiter autem et quali modo illa aqua ad yma descendat, exemplificando declarat dicens, quod sicut ille fluuius qui proprio itinere de monte Uerso descendit, uersus orientem a sinistro latere Apennini; qui quidem fluuius antequam descendat in planum Aqua Queta uocatur, postea uero Montonus iuxta Forliuium appellatur, super monasterium Sancti Benedicti de alpibus resonat descendendo, ita ista aqua fluuii Flegetontis de isto UIIo circulo in octauum cadendo descendit. Designato autem istarum aquarum sonitu et descensu, dicit autor quod cum uenisset ad locum descensus aquarum, quod Uirgilius sibi mandauit quod unam cordam qua ipse Dantes erat precinctus et cum qua ipsemet Dantes aliquando credidit capere lonzam coloribus maculatam, sibi inuolutam porrigeret et plicatam. Quam cum sibi ut imperauerat porrexisset, proiecit illam Uirgilius in illud baratrum infernale. Autor uero intra se metipsum considerando dicebat: Omnino oportet quod nouitas respondeat nouo signo quod magister cum oculo sequitur sic attente. Cui magister ait: Cito erit superius quicquid ego expecto; et quod tuum somniat cogitamen, cito conuenit quod tuo uisui sit apertum. Et his dictis, dicit autor quod uidit per illum grossum aerem et obscurum unam figuram uenire natando, miraculosam omni securo cordi. Et modum natandi exemplificando, declarat dicens quod ita de profundo superius ueniebat, sicut aliquando nauta, qui postquam soluerit anchoram que ab impedimento aliquo detinetur, ab inferioribus se eripit, et ad superiora uelociter se extendit. Unde ait in textu:
+
+{sì come torna colu' che ua giuso
+talor a soluer l'ancora c'agroppa
+a scollio o altro che nel mare è chiuso,
+che 'n sù si stende et da piè si ratrappa.}
+
+Dicit hic autor quod illa aqua, que descendit siue cadit de UIIo circulo in octauum, talem sonum facit qualem faciunt apes in arniis siue in alueariis. Aluearia autem sunt domuncule et habitationes apum, in quibus ipse apes mellificant; que quidem aluearia a Florentinis arnie appellantur. Cum uero apes in ipsis arniis operantur, faciunt quendam sonitum confusum qui proprie susurrium appellatur. Exemplificat igitur autor et dicit quod sonitus illius aque similis est sonitui apum cum ad operandum in arniis congregantur. 
+
+Iste Guillielmus fuit quidam florentinus optimus ioculator siue hystrio, qui multum fuit isto uitio maculatus. Ideo Iacobus Rusticuccii, loquens de eo, yronice dicit autori: {lo qual si duol con noi per poco}, idest pro multo.
+
+Quia de peccato contra naturam hic et in superioribus actum est, ideo de ipsius abominatione aliqua uideamus. Istud enim peccatum, quod in utroque sexu inuenitur, est abominabile et detestabile principaliter propter duo: Primo propter ipsius fetorem. Dicitur enim Genesis XIXo quod sodomite, idest homines de Sodoma, erant homines pessimi, et quod clamor eorum, idest fetor, ascendit coram Domino. Ubi nota quod duo sunt peccata que de terra usque ad celum clamant ad Deum: homicidium scilicet et sodomia; quia laborantes his duobus uitiis sunt Dei et humani generis inimici. Nam homicida occidendo hominem qui est factura Dei, destruit opus eius. Sodomita uero impedit ne Dei factura multiplicetur. Et idcirco ista duo peccata, que diuino operi contradicunt, suo fetore abominabili ad Deum clamare dicuntur. De homicidio enim ait Deus ad Caym: Uox sanguinis fratris tui clamat ad me de terra. Et de sodomitis ait ad Abraam: Clamor sodomorum uenit coram me. Preterea, dicunt sancti quod etiam demonibus uitium istud fetet. Erubescunt enim, ut ait beatus Ieronimus, in numerorum magnitudine peccatorum; et hoc quia humana adinuentio uincit malitiam et immunditiam demonum. Istud enim uitium, secundum Gregorium, non a dyabolo sed ab homine est inuentum; et ideo de ipso demones erubescunt. Unde, secundum sententiam magnorum doctorum, quidam demones, memores antique nobilitatis, non tentant hominem de luxuria. Cuius signum est quod Lucifer in deserto de solis tribus uitiis tentauit Christum: de gula, scilicet, auaritia, et superbia; de luxuria uero non. Secundo, est abominabile et detestabile istud uitium ipsius multiplici considerata uindicta. Multipliciter enim istud uitium legimus esse punitum. Et primo per diluuium, quia secundum quod ait Methodius, mulieres in tantam uesaniam erant uerse quod supergresse uiris abutebantur; homines etiam exarserunt in alterutrum coeuntes. Secundo per subuersionem pentapolis, idest U ciuitatum, ubi nunc est mare mortuum, aqua fetens et sulphurea. Preterea paruuli ibi puniti sunt, etiam unius diei in detestationem huius peccati. Et in hoc misericorditer prouisum est eis ne diutius uiuentes maiori pene obligarentur paternorum scelerorum facti imitatores. Et nota quatuor penas in ista pena qua Deus regnum sodomorum submersit: prima pena fuit sulphur, contra fetorem istius peccati; secunda pena fuit ignis, contra ardorem. De primo Iob XUIII: Aspergatur in tabernaculo eius sulphur. De secundo, Ecclesiastici septimo: Uindicta carnis impii ignis. Tertia pena fuit patrie destructio contra prauum exemplum. Unde beatus Tadeus apostolus in canonica sua: Facti sunt exemplum ignis eterni. Quarta pena fuit et est sterilitas terre, que cum prius esset ualde fertilis, postea facta est multum sterilis, quia in mare salsum conuersa. Poma etiam que nascuntur in arboribus circumpositis, antequam sint matura, sunt coloris uiridis; maturata uero si aperias, fauillas intus inuenies. Et ista pena sterilitatis inflicta fuit contra ubertatem terre qua abusi sunt sodomite. Exechielis XUIo: Hec fuit iniquitas sodome: saturitas panis et otium. Nam nimia abundantia rerum temporalium qua utebantur, et otium in quo uiuebant, ipsos ad tam ignominiosum deduxerunt peccatum. Et de ista pena dantur uersus:
+
+*Quam male peccauit sodomita ruina probauit
+Comprobat esse reum sulphur et ignis eum.*
+
+Tertio patet grauitas huius peccati ex lege tam diuina quam humana, quia utraque lex ipsos condemnat ad mortem. Lex enim diuina per Moysen ait, Leuitici XXo: Qui coierit cum masculo, morte moriatur. Lex uero humana, spiritu sancto inspirata et per ora principum promulgata, huic uitio exardescentes iubet igne cremari. De illis etiam bestialibus hominibus qui conmiscentur bestiis, siue masculus fuerit siue femina, pena statuta est a Deo eodem libro et eodem capitulo: Qui cum iumento et pecore coierint, morte moriantur; pecus quoque occidite. Mulier que subcubuerit iumento, similiter interficiatur. Et nota quod condigna penitentia debet talibus imponi in foro penitentiali, ut ab usu et esu talium animalium abstineant toto tempore uite sue cum quibus peccauerunt, si animalia comestibilia sunt. Si uero non sunt comestibilia, sed equitabilia, debet eis imponi ne unquam super ipsa ascendant. Si autem sunt animalia delectabilia ad tenendum in gremio uel brachiis, debet eis iniungi ut nunquam talia animalia tangant, quia semper debent tale facinus detestari. 
+
+Superius in primo cantu autor allegorice demonstrauit quod iam fuit tribus uitiis maculatus, scilicet luxuria, superbia, et auaritia; que quidem tria uitia figurantur per illas tres bestias que sibi in ascensu montis impedimenta dederunt. Uirgilius autem, qui ponitur pro ratione humana, eum ab illis uitiis liberauit. Sed accidit homini a peccatis abluto queadmodum illi qui de graui est egritudine liberatus; qui licet sit liberatus, tamen remanent quedam reliquie, sicut est memoria peccati, in qua homo etiam post peccata aliquando delectatur, et sicut est nimius affectus ad carnalia et mundana. Et de hoc ait Dominus Petro: Qui lotus est et non indiget nisi ut pedes lauet et est mundus totus, tunc autem pedes sunt loti quando affectus nostri per omnia sunt purgati. Dantes igitur, licet a lonza recesserit maculata, que propter suas maculas tenet typum luxurie, tamen adhuc quedam reliquie remanserunt in eo; scilicet intentio fraudulenta, que per cordam, qua erat ipse precinctus, methaforice figuratur. Ista enim corda ab Homero zona Ueneris appellatur, quia cum ista zona, idest cum deceptione, ligat Uenus etiam hominem sapientem. Nam non est adeo sapiens qui possit sibi a luxurie deceptione cauere, si conuersationem primo ipsius Ueneris non cauebit. Unde Omerus: Deceptio, inquit, Ueneris furata est intellectum sapientis. Et ista tali corda utuntur luxuriosi ad suas lasciuias exercendas, ut infra, XUIII cantu, in Iasone patebit. Cum itaque Dantes ista corda se dicat esse precinctum, demonstrat quod, sicut Uenus contra luxuriosos deceptione utatur, sic e conuerso ipsi luxuriosi contra ipsam deceptione utantur et fraude. Et ideo dicit ipse in textu:
+
+{et con essa pensai alcuna uolta
+prender la lonza a la pelle dipinta.}
+
+quia nullo meliori modo quam deceptione uel fraude ipsa fraus uel deceptio capi potest; quia isto modo, secundum poetam, sic ars deluditur arte. Uirgilius autem, cum ad octauum circulum propinquauit, in quo ipsa deceptio damnatur et fraus, illam cordam que est signum deceptionis et fraudis, ut dictum est, a Dante remouit et in illud baratrum infernale proiecit. Et statim quoddam terribile monstrum quod tenet typum et similitudinem ipsius deceptionis et fraudis, ac etiam proditionis, ut in sequenti cantu dicetur, uiso suo signo statim sursum uenit, credens portare ad infima aliquem, uel aliquos fraudulentos siue aliquos proditores. 
+
+Ad euidentiam istius notabilis est auertendum quod sunt quedam que sunt uera et habent faciem ueri; quedam sunt falsa et habent faciem falsi. Sunt itaque quedam que sunt uera et habent faciem ueri, ut cum dico: *Uidi leonem comedere agnum*. Ista propositio potest esse uera, quia naturale est ac etiam consuetum quod leo deuoret agnum. Et sic est uera et habet faciem ueri. Quedam sunt que sunt falsa et habent faciem falsi, ut cum dico: *Uidi asinum uolantem*. Ista propositio est falsa, quia asinus nunquam uolat, et sic est falsa et habet faciem falsi. Quedam sunt falsa et habent faciem ueri, ut cum dico: *Uidi Petrum comedere carnes die Ueneris*, et non comedit. Sed quia iste Petrus diebus ieiuniorum est solitus comedere carnes, ideo ista propositio, licet sit falsa, habet tamen faciem et similitudinem ueri. Quedam uero sunt que sunt uera et habent faciem falsi, ut cum dico: *Uidi unum asellum qui occidit leonem*. Ista propositio, licet sit uera, quia uerissimum est quod unus asellus necauit Florentie calce leonem, tamen quia non est consuetum, habet faciem falsi. Autor igitur, licet uerum fuerit quod retulit, tamen quia habet faciem falsi illud uerum quod protulit, protulit cum timore ne sibi scilicet crederetur. Unde ait nos admonens quod illi uero, quod habet faciem mendacii, debemus claudere labia quousque possumus, idest tantum tacere debemus quousque necessitas postulabit. Et ideo beatus Paulus Apostolus, licet raptus fuerit usque ad tertium celum, tamen quia illud uerum faciem falsi poterat in auribus audientium generare, ideo illud annis XIIII occultauit. Et Christus mandauit illis tribus apostolis qui suam transfigurationem uiderant, quod nemini dicerent uisionem quousque ipse fuisset a mortuis suscitatus. Nam si ante suam resurrectionem illam uisionem dixissent, audientes nullatenus credidissent. Sed probata et manifestata resurrectione, illud tale uerum iam non habuerit faciem falsi, sed ueri. 
+
+In superiori nanque cantu dicit autor quod statim quod Uirgilius illam cordam, qua ipse Dantes erat precinctus, in illud baratrum proiecisset, quod uidit ad superiora uenire natando per illum aerem tenebrosum unam figuram, idest feram, omni securo cordi miraculosam, idest timorosam. Nunc autem in isto cantu dicit quod Uirgilius figuram et formam illius fere poetando designat dicens: Ecce feram cum cauda acuta, que penetrat montes et rumpit muros et arma. Ecce illam que totum mundum putredine sua replet. Et fecit eidem fere signum ut applicaret ad ripam iuxta aggerem in quo erant. Ideo dicitur in textu:
+
+{uicin'al fin de' passegiati marmi.}
+
+Et tunc illa putrida fraudis ymago, ad petitionem ipsius Uirgilii, uenit ad ripam et posuit caput et corpus in terra, sed caudam per aerem baiulabat. Pretendebat autem ista fera pessima benignitatem in facie, sed malignitatem gestabat in cauda; nam facies sua erat uelut facies uiri iusti, tantum benignam habebat exterius suam pellem, sed totum corpus aliud serpentinum. Habebat etiam duas brancas pilosas usque ad subascellas; dorsum uero, pectus, et latera depicta erant nodis atque rotellis, quos nodos et rotellas comparando declarat, dicens quod nunquam Tartari siue Turchi cum pluribus coloribus pannos sericos contexerunt, nec unquam tales tele per Aragnem imposite extiterunt. Qualiter autem corpus tenebat in terra et caudam in aere, exemplificando declarat dicens quod quemadmodum burchi aliquando stant in ripis, quod partim stant in terra et partim in aqua, et sicut biuerus inter teutonicos lurcos, dum uult piscari, tenet totum corpus in terra et caudam in aquis, sic eodem modo illa fera pessima ibi stabat, tenens corpus in ripa, et in uano, hoc est in aere, caudam ducens, quam admodum scorpionis eleuabat in altum. Tunc ait Uirgilius ad Dantem: Modo conuenit ut nostra uia usque ad illam bestiam deuoluatur. Unde a dextero latere descendentes decem passus fecerunt super illam extremitatem, ut arenam et flammam bene cessarent. Et quando ad illam bestiam deuenerunt, dicit autor quod modicum plus ultra uidit quandam gentem super illam arenam igneam residere. Et ibi ait sibi magister: Ad hoc ut totam plenam experientiam de isto girone tu portes, uade et eorum conditionem attende. Tue autem raciocinationes sint breues, et ego interim quod ibis et reuerteris loquar cum ista bestia, ut nobis concedat humeros suos fortes. Tunc Dantes per extremitatem illius septimi circuli totus solus iuit ad uidendum illas animas que sedebant. Ille uero anime oculis plorabant et manibus a se uapores excutiebant; non aliter, ut ait, diebus extiuis faciunt canes, modo cum ore modo cum pede, quando sunt morsi a pulicibus, uel muscis, siue tafanis. Dantes uero, postquam istas animas dolorosas attente respexit, super quas ignis dolorosus descendit, non recognouit ibi aliquem, sed auertit quod quelibet ipsarum unam peram depictam habebat ad collum, et inde eorum oculi pascebantur. Et inter istos uidit tres, unum qui habebat ad collum unam bursam croceam, in qua erat unus leo de azurro; alium qui in bursa sua, que erat rubea sicut sanguis, unum album anserem demonstrabat; reliquus uero istorum trium qui in bursa sua alba habebat unam suem de azurro, dixit ad eum: Quid facis tu in ista fouea?
+
+Or te ne ua. Quasi dicat: Tu hinc recedes, et quia adhuc uiuus es, scias quod meus uicinus Uitalianus sedebit a sinistro latere modo hic. Cum istis enim Florentinis sum paduanus. Sepe sepius in auribus michi tonant alta uoce clamando: Ueniat summus miles qui apportabit peram suam cum tribus hyrcis. Et his dictis, faciem distorsit et linguam pre doloribus foras traxit, sicut bos multotiens nasum lambit. Hic autem sic uisis et cognitis, timens autor ne si plus staret Uirgilium conturbaret, reuersus est ad eum; quem inuenit super illam bestiam ascendisse, sibique dicentem: Modo sis fortis et audax; admodo enim per sic descenditur factas scalas. Ascende anterius, quia ego uolo esse medius, ad hoc ut cauda tibi nocere non possit. Autor autem ad hec uerba deuenit sicut ille qui, quando est prope rigores febris quartane, habet ungues pallidos et totus tremens querit latebras thori. Sed uerecundia quam concepit genuit sic sibi minas que ante bonum dominum faciunt seruum fortem. Et idcirco super illam feram ascendit, et uolens dicere Uirgilio ut se amplecteretur, uox non uenit, quia a suis organis formari non potuit. Sed ipse Uirgilius, qui alias ei subuenit, statim quod ascendit brachiis ipsum uinxit ac etiam substentauit. Et ait ad feram: O Gerio, admodo mouere; rote sint large et modicus sit descensus. Cogita nempe nouum onus quod habes. Tunc illa fera, secundum precepta Uirgilii, arripuit iter suum. Cum uero Dantes se uidit et sensit in illo aere tenebroso, et de subter uidit ignes et audiuit gemitus, magis timuit quam timuerit Ycarus siue Feton, quorum uterque de aere ad terram ruendo descendit. Et postquam ipse Gerio cum largis rotis et suaui descensu ad infima descendisset, ipsos ambos deposuit et abscessit. Unde dicitur in textu:
+
+{così ne puos'al fondo Gerïone
+a piede a piè de la stalliata rocca,
+et, discarcate le nostre persone,
+si dileguò come da corda cocca.}
+
+Istoria biueri talis est: In Alamania est quoddam animal quadrupedum quod ipsi teutonici biuerum appellant. Habet autem caudam longam et latam et semper habitat iuxta riuos, quia piscibus pascitur et nutritur. Cum autem ad guerram se preparat contra pisces, stat totus in ripis et caudam percutit inter aquas; de qua cauda, quia pinguissima est, exit quedam pinguedo ad similitudinem olei siue lactis; ad quam pinguedinem se trahunt pisces, et dum talem pinguedinem lambunt, ab illo tali animali quod biuerus dicitur capiuntur. 
+
+Iste qui habebat ad collum marsupium rubeum et anserem album fuit quidam etiam florentinus de domo Ebriacorum, qui fuit etiam maximus usurarius, cuius arma sunt campus rubeus et anser albus. 
+
+Iste qui dixit autori quid facis tu in ista fouea? fuit quidam paduanus de Scrouegnis, maximus usurarius, cuius arma sunt campus albus et sus de azurro. Et iste predixit autori de duobus maximis usurariis qui adhuc uiuebant, quorum quilibet debebat cum ipsis similiter concremari; unus quorum uocabatur Uitalianus del Dente, natione etiam paduanus. 
+
+Alius autem uocabatur dominus Iohannes Buiamonte de Florentia, cuius arma sunt campus de auro et tres hyrci nigri. 
+
+Miles autem summus dicitur hic per anthifresim, que est una figura que interpretatur contraria locutio. Et hoc facit ad ostendendum quod est multum contrarium rationi et omni ciuili moralitati usurarios sacramentis militaribus decorari. Iste autem Iohannes Buiamonte fuit non solum maximus usurarius, sed fuit maior lusor ad zardum qui suo tempore reperiretur in mundo. Sed hic est sagaciter aduertendum quod licet in Inferno sint usurarii omnium linguarum ac etiam nationum, autor non nisi paduanos et florentinos ibi agnoscit. Hoc autem ideo fecit ut ostenderet quod Florentini et Paduani communiter sunt omnes maiores feneratores de mundo. 
+
+Exemplificat itaque autor et dicit quod, quando Ycarus miser perdidit alas, non tantum timuit quantum ipse, cum super Gerionem in aere tenebroso se uidit. 
+
+Postquam autor in superiori circulo, hoc est in UIIo, de peccato uiolentie quam malitiosus homo tripliciter operatur, in Deum, scilicet, proximum, et se ipsum, egregie pertractauit, nunc in isto UIIIo de peccato malitie et bestialitatis, prout per fraudem committitur, pertractare intendit. Sed quia fraus siue deceptio committitur X modis, ideo iste octauus circulus in quo punitur ipsa deceptio siue fraus, in X malas bulgias distinguitur ab autore. In prima nanque malabulgia ponit lenones et seductores; in secunda adulatores; in tertia symoniacos; in quarta ydolatras atque magos; in quinta barattatores; in sexta ypocritas; in septima latrones; in octaua fraudulentos consiliarios; in nona scismaticos; in decima uero et ultima falsatores. Incipiens autem a prima, facit quoddam prohemium, designans situm octaui circuli, dicens: Locus est in Inferno qui dicitur Malebolge, totus petrosus in materia et ferreus in colore, sicut murus qui in circuitu uallat eum. Et in medio istius campi maligni, idest octaui circuli, est unus puteus satis largus et profundus, de quo qualiter sit ordinatus suo loco infra dicetur. Et in medio, hoc est inter altitudinem illam de qua de UII circulo cum Gerione ad infima descenderunt et puteum illum, est octauus circulus in X malasbulgias distinctus atque diuisus. Et super unamquanque bulgiam, ut de una in aliam possit iri, est unus pons ferreus et petrosus. Facto prohemio, in quo situm istius octaui circuli designauit, ad primam bulgiam manum ponit, dicens, cum superiori cantu continuando, quod statim quod illa putrida fraudis ymago ipsos ad terram deposuit, Uirgilius tenuit a sinistris, et autor secutus est eum. Dum autem ambo sic iuxta ripam prime bulgie pertransirent, dicit autor quod a manu dextera uidit in ista prima bulgia noua tormenta et nouos tortores. Erant enim ibi in fundo nudi peccatores qui sine aliqua requie in illa fouea per circuitum decurrebant; et erant distincti isti currentes in duos ordines siue partes. Nam una pars, et isti erant lenones, ueniebant iuxta ripam per quam ipse autor una cum Uirgilio ambulabat. Ideo dicit in textu:
+
+{dal mezzo in qua ci uenian uerso 'l uolto.}
+
+Alia uero pars iuxta aliam ripam ibat. Et isti erant seductores, qui quia magis quam lenones peccauerunt, ideo magis ad tormenta decurrunt. Ideo ait in textu: di là con noi – supple ueniebant – ma con passi magiori. Et ponit hic autor quandam similitudinem Romanorum, ut melius ymaginari possimus quomodo illi ambulabant contra se; quam similitudinem ego ponam quando comparationes finaliter exarabo. In utrisque autem ripis dicit autor cornutos demones se uidisse, qui cum magnis ferulis illas animas crudeliter uerberabant. Et tam magnos ictus cum illis ferulis illis dabant, quod illi, recepto primo ictu, iam nullus ipsorum nec secundos nec tertios expectabat. Et interim quod autor sic ibat inter illas animas sic a demonibus uerberatas, unum militem de Bononia recognouit, qui propter peccatum lenocinii quod de sorore carnali commisit, cum aliis lenonibus est damnatus. Et ad aliqualem excusationem sui dixit ille miles autori quod omnes sui conciues sunt isto uitio lenocinii maculati. Et dum sic loqueretur cum Dante, unus demon qui erat in ripa ipsum percussit cum ferula sua, dicens: Uade leno, hic non sunt femine meretrices. Autor autem illum dimittens Uirgilium est secutus, et ad quendam pontem qui operit istam primam bulgiam deuenerunt. Et illum pontem leuiter ascendentes, in pontis medio aliquantulum pausauerunt. Dum autem sic pausarent, dixit Uirgilius ad autorem: Facias quod istos ex ista parte alia uenientes attente respicias, quorum facies, quia nobiscum uenerunt, uidere minime potuisti. Et dum inde respicerent illam gentem, que propter peccatum deceptionis et fraudis quod in mulieres quas deceperunt perpetrarunt, ait Uirgilius ad autorem: Respice illum magnum qui uenit; et licet dolore sit plenus, tamen propter suam magnanimitatem lacrimas non expandit. Respice quantum aspectum regalem in penis etiam ipse tenet. Ille enim est Iason, qui audacia et prudentia sua magna regnum Colcorum aureo uellere spoliauit. Et ut Dantes sciret causam quare tantus homo in ista bulgia sic punitur, narrat sibi Uirgilius quomodo ipse Iason decepit duas maximas mulieres, Ysiphilem uidelicet et Medeam; quarum prima fuit filia regis Lempni et altera filia regis Colcorum. Unde ait: Ipse transiuit per insulam Lempni postquam audaces femine omnes suos masculos morti sine pietate aliqua tradiderunt. Et ibi cum signis et uerbis ornatis Ysiphilem iuuenculam tunc decepit, que omnes alias primitus deceperat mulieres. Dimisit enim eam ibi grauidam et desertam, et ideo talis culpa ad tale martirium ipsum damnat, et de Medea ibi etiam fit uindicta. Cum ipso etiam uadit qui cum tali uitio decipit mulieres. Et istud de prima ualle et de istis qui ibi sunt scire siue uidere sufficiat nunc ad presens.
+
+Determinato autem peccato lenocinii et peccato deceptionis et fraudis, que duo peccata quodammodo unum sunt, et que in ista prima malabulgia condemnantur, ad secundam bulgiam, in qua punitur adulatio, dirigit autor gressus. Et dicit quod ista bulgia est multum profunda, intantum quod nisi homo pontem ascendat, nichil uidere breuiter potest ibi. Et ideo de primo ponte ueniens ad secundum, dicit quod in fundo secunde bulgie uidit quandam gentem in uituperosa et opprobriosa pena submersam. Erat enim illa fouea stercoribus putridissimis tota plena. Et cum autor ibi inferius cum oculo scrutaretur, uidit ibi quendam cum capite sic stercoribus coopertum, quod si erat laycus siue clericus minime uidebatur. Ille autem, dum se sic uidit conspici ab autore contra ipsum exclamauit dicens: Cur es tu ita auidus respicere me magis quam alios stercorosos? Et Dantes ad eum: Quia si bene recordor, iam te uidi cum capillis non madidis, immo siccis. Et es Alexius de Anterminellis de Luca; ideo te respicio plus quam omnes. Et ille tunc, percutiens sibi caput dixit: Adulationes mee hic inferius me merserunt, ex quibus linguam nunquam habui satiatam. Post hoc autem Uirgilius ostendit autori antiquam Taydam meretricem, que adulando amasio suo dicenti: Habeo aput te gratias magnas? Ingentes, inquit. Ideo ait in textu:
+
+{Tayda è, la puttana che rispose
+al drudo suo quando disse: Ò io gratie
+grandi apo te? Anzi marauilliose!
+Et quinci sian le nostre uiste satie.}
+
+Dicit hic autor quod in medio illius campi maligni est unus puteus satis largus et profundus; sed quia in eo nichil a longe uidetur, ideo uocat ipsum uanum.
+
+Adhuc declarat hic autor situm octaui circuli, dicens quod sicut puteus qui est in medio est rotundus, ita illud totum quod est inter puteum et illam altam ripam, de qua descenderunt, est rotundum; et istud tale rotundum in decem foueas, que una circuit aliam, est distinctum. 
+
+Hic incipit prima malabulgia, in qua tractat de prima deceptione et fraude quam quis in luxuria operatur. Sed quia in luxuria committitur duplex fraus, ideo isti qui in ista bulgia puniuntur in duas partes et ordines sunt distincti. Prima enim fraus, que committitur in luxuria, est illa que committitur per aliquod medium, sicut per ambaxiatam, ut puta lenones qui semper ad deceptionem ambarum partium tendunt. Quia, ut uidemus, lenones pulcritudinem, uenustatem, et iuuentutem mulieris homini magnificant, et mulieri hominis curialitatem, liberalitatem, et nobilitatem extollunt. Secunda uero fraus, que in luxuria committitur, est illa quam quis non per medium, sed per se ipsum immediate committit, ut puta quando homo suadet mulieri ut sue consentiat uoluntati, promittens ei dolose ipsam accipere in uxorem, uel ipsam nunquam derelinquere, uel sibi in omnibus prouidere; sed postquam suam perfecerit uoluntatem, ipsam deserit uel expellit. Qui primam fraudem committunt uocantur lenones; qui uero secundam, dicuntur deceptores. Et isti ambo in ista prima malabulgia puniuntur. Sed quia secundi magis peccare dicuntur quam primi, ideo maioribus ictibus uerberantur, ut patet in textu. 
+
+Comparatio talis est: Omni enim anno centesimo est Rome, ut tradit antiquorum uera relatio, non solum plena sed plenissima omnium peccatorum remissio, omnibus scilicet accedentibus ad limina beatorum apostolorum Petri et Pauli. Romani autem, propter infinitam multitudinem que illo anno Rome concurrit, talem modum super pontem Sancti Angeli gentibus transeuntibus inuenerunt. Nam in utroque capite pontis positi sunt custodes, qui taliter ordinant transeuntes ex una enim banda siue latere pontis: quidam habent faciem uersus castrum Sancti Angeli, quod quidem castrum est in capite pontis, et uadunt ad Sanctum Petrum; ex alia uero parte a Sancti Petri basilica uenientes uadunt uersus montem, qui quidem mons est ab alio capite pontis. Exemplificat itaque autor et dicit quod quemadmodum anno iubilei, dum Rome est generalis remissio omnium peccatorum, una gens uadit ad Sanctum Petrum et alia redit, sic in ista malabulgia ab una parte ibant lenones et ab alia deceptores.
+
+Iubileus autem annus quid sit et unde dicatur breuiter est uidendum. Iubileus enim erat in ueteri testamento quilibet annus quinquagesimus, in quo anno, secundum quod legitur in Leuitico, omnis seruus efficiebatur liber, omnis possessio que uendita erat ad uenditorem redibat. In isto eodem anno quiescebat terra Iudeorum, quia non arabatur nec serebatur. Debita etiam isto anno dimittebantur. Habuit autem ortum siue initium a quadam uictoria quam habuit Abraam contra quattuor reges, scilicet regem Elamitarum, regem Babilonis, regem Ponti, et regem gentium; propter quam quidem uictoriam omnes captiuos quos ceperant illi reges, Abraam liberos abire permisit. Iobel enim lingua ebraica dicitur remissio; inde iubileus, idest remissiuus. Ob hoc autem institutus est quinquagesimus annus, quia tunc erat Loth quinquaginta annorum quando ipsum de manibus regum eripuit Abraam; uel tunc erat quinquagesimus annus ex quo locutus fuerat Deus Abrahe; uel Abraam peritus astrorum in quibus etiam, secundum quosdam, Zoroastem, magice artis inuentorem, instruxit, nouerat quod intemperies aeris que fit ex eleuatis uaporibus uel depressis planetis semper uersus ad L annos ad temperiem redeat. Et quod uidit fieri in astris uoluit imitare in terris. Christiani autem omni anno centesimo, quia centesimus numerus est perfectior quinquagesimo, faciunt Iubileum, in quo remittuntur omnia debita peccatorum et in quo omnes qui sunt serui peccato efficiuntur liberi Deo. 
+
+Iste leno, qui in ista bulgia cognoscitur ab autore, fuit quidam nobilis miles de Bononia, qui uocatus fuit dominus Ueneticus de Caccianimicis. 
+
+Hic Uenedicus ideo in ista bulgia reperitur, quia sororem suam germanam, nomine Ghisolam, Opizoni marchioni Estensi non erubuit mediante pecunia procurare. 
+
+{et non pur io qui piango bolognese.} Ad aliqualem sui excusationem et suorum ciuium abominabilem damnationem, dicit hic dominus Ueneticus Danti quod non ipse solus Bononiensis propter peccatum lenocinii plangit ibi, quia in illa malabulgia sunt plures Bononienses mortui quam sint in Bononia modo uiui. 
+
+Hic reddit dominus Ueneticus ueram causam propter quam Bononienses communiter sunt lenones, quia communiter sunt auari. Et ex hoc soluitur questio que fit, ex quo scilicet peccato ex septem principalibus istud peccatum lenocinii oriatur. Et patet quia ex peccato auaritie. 
+
+Postquam autor in ista prima malabulgia de lenonibus pertractauit, nunc in ista eadem tractat de deceptoribus, qui dolose decipiunt mulieres. Quorum peccatum ex quo ex UII principaliter oriatur, non bene clare apparet. Sed quantum ad presens, dico quod istud peccatum, scilicet decipere mulieres, aut oritur a luxuria aut ab auaritia. Nam quidam ipsas decipiunt, ut cum ipsis suas uuluptuosas expleant uoluntates; quidam uero, ut ab ipsis extorqueant quicquid possunt. Et tales, ut ait Aristoteles, non luxuriosi, sed auari potius sunt censendi. Et causa est ista, quia nullum peccatum denominatur nisi a fine uel intentione. Unde beatus Ambrosius: Intentio tua operi tuo nomen imponit. Et poeta: Quicquid agant homines, intentio indicat omnes. 
+
+Tractans autor de adulatoribus, duos maximos adulatores in exemplum adducit: Et primo quendam militem de Luca, qui uocabatur Alexius de Anterminellis. Iste enim isto uitio fuit mirabiliter maculatus. Unde percutiendo sibi caput, quod quidem zuccam, idest cucurbitam, nominat ipse autor, quia sicut cucurbita est leuis et uacua, ita adulatores, et maxime Lucani, habent capita leuia et uacua; ait ut habetur in textu
+
+Uolens autor de symoniacis pertractare, more exclamatorio intonat contra ipsos, dicens: O Symon mage, o miseri sequaces, qui res diuinas, idest ecclesias et prebendas, que bonitate gratuita debent esse sponse Dei, uos lupi rapaces pro auro adulteramini et argento. Et ideo conuenit quod pro uobis, idest contra uos, modo intonet tuba mea; quia in tertia bulgia statis. Facta uero exclamatione more poetico, dicit ipse autor, quod iam deuenerat ad sequentem tumbam, idest ad tertiam bulgiam, in qua symoniaci stant sepulti; et uidens eorum penam, ad Deum admiratorie se conuertit, dicens: O summa sapientia, quam admirabilis est ars tua, quam ostendis in celo, in terra, et in inferno, et quantum iuste compartitur uirtus tua. Et postquam apostrophauit ad Deum, ad nos apostrophat in hunc modum, dicens: Ego uidi illam bulgiam per costas et fundum quibusdam foraminibus totam plenam. Et quodlibet foramen erat largum uniformiter et rotundum. Et cuiusmodi forme essent, exemplificando declarat, dicens: Non uidebantur michi illa foramina ampliora neque maiora quam illa que sunt in pulcro templo mei sancti Iohannis, facta pro locis baptizantium sacerdotum; unum quorum foraminum non sunt adhuc multi anni quod ego fregi propter unum puerum qui suffocabatur in illo. Et istud sit sigillum quod omnem hominem qui esset deceptus clarificet et declaret. Postquam autem illa foramina exemplariter declarauit, ostendit quomodo et qualiter in uno quolibet foramine stat una anima cum accensis pedibus transplantata, dicens quod extra os cuiuslibet foraminis superabant, idest exibant, unius peccatoris pedes et crura usque ad nates, et totum aliud a natibus usque ad caput interius ibi stabat. Plante autem cuiuslibet peccatoris erant ita accense, quod sic fortiter palpitabant quod fregissent strambas atque ritortas. Qualiter uero illorum plante arderent, exemplificando declarat dicens, quod quemadmodum lignum uel aliud aliquod unctuosum, dum inflammatur non statim comburitur, sed flammiger ignis lambit solummodo illam superficiem unctuosam, sic ille ignis diuinus pariter et eternus lambebat pedes illorum a calcaneis usque ad punctas pedum. Exemplificatis igitur tam locis penarum quam ipsis penis, dum ipse autor uniuersos attentissime respexisset, uidens unum qui plus aliis in suo foramine torquebatur, ait ad Uirgilium: Quis est ille, o magister, qui plus quam alii sui consortes palpitando turbatur, et quem rubicundior flamma lambit? Ad quem Uirgilius: Si tu uis quod ego te portem illuc inferius, per illam ripam que plus iacet, ab ipso scies de se et de suis tortis, idest ab ipso scies quis et que peccata commisit. Cui Dantes: Tantum est michi pulcrum quantum tibi placet. Tu es enim dominus meus et scis etiam desideria que tacentur.
+
+Tunc Uirgilius ipsum suis brachiis dulciter apprehendit, et per illam ripam que minus est ardua ipsum portauit, usque ad illum qui sic dolorose pedum commotionibus condolebat. Cum autem Dantes applicuisset ad illum, ait: O quicunque es qui caput tenes inuersum, anima tristis sicut palus fixa, michi loquere, si tu potes. Stabat autem ipse autor iuxta illam animam sic defixam, sicut stat aliquando frater qui confessionem audit perfidi sicarii, et illa anima subito exclamauit: Es tu istic, Bonifatius? De duobus enim annis michi est scriptura mentita. Es tu sic tam cito illo ere satiatus atque repletus, pro quo non timuisti pulcram dominam fraudulenter auferre, et ipsam postea uituperabiliter pertractare? Tunc autor audiens ista uerba, talis est effectus quales efficiuntur illi qui non intelligunt id quod respondetur eisdem, quasi elusi, et nesciunt respondere. Quod aduertens Uirgilius, mox sibi ait: Dic sibi cito non sum ille, non sum ille quem tu credis. Et ille respondit sicut sibi a magistro fuerat imperatum. Unde ille spiritus transplantatus fortiter pedes torsit, et postea suspirando uoce lugubri ait ei: Si tu qui michi loqueris non es Bonifatius, quid ergo a me queris? Si enim tantum est tibi cure scire quis ego sum quod tu propter hoc ripam descenderis, scias quod ego fui iam magna clamide coopertus, et uere filius urse fui, sic cupidus et auarus quod ut possem ursiculos sublimare, superius in mundo es in bursa reposui, et istud es me in isto foramine imbursauit. Subter uero caput meum sunt alii mei predecessores qui symonizando me in uita alia precesserunt per istius petre fissuras absconsi. Illuc inferius etiam ego cadam, quando ueniet ille quem credebam te esse quando interrogationem subitam tibi feci. Sed plus est tempus quo pedes habeo sic combustos, et quo steti capite sic inuerso, quod ipse non stabit pedibus rubeis hic plantatus. Quia post ipsum ueniet operis turpioris ex parte occidentali unus pastor sine lege, cui conuenit quod me et ipsum cooperiat et excuset. Nouus enim Iason erit de quo legitur in Machabeis quod sicut sibi fuit mollis Anthyocus suus rex, ita erit ei mollis ille qui Franciam modo regit.
+
+Postquam uero ille spiritus suis dictis finem imposuisset, autor ipsum mirabiliter increpauit; sed primo facit quandam sui excusationem dicens: Ego nescio si hic fui nimis presumptuosus et audax, quod ego respondi tantum huic metro, dicens: Dic michi: quantum thesaurum uoluit noster dominus Ihesus Christus a Sancto Petro antequam claues ecclesiasticas in sua poneret potestate? Certe non quesiuit ab eo nisi ueni post me; nec Petrus nec etiam alii apostoli acceperunt a Mathia aurum siue argentum quando sorte fuit electus ad locum quem perdidit anima praua, idest Iudas Scarioth. Et ideo hic remane; tu es enim, sicut decet, bene punitus; et custodias bene pecuniam male captam, que te fecit contra Karolum sic audacem. Et si non esset quod adhuc michi uetat reuerentia summarum clauium quas tu in uita alacri tenuisti, ego uterer uerbis adhuc grauioribus, quia auaritia uestra mundum contristat, deprimendo bonos et sulleuando prauos. De uobis enim pastoribus animaduertit Euangelista, quando illa que sedet super aquas meretricari cum regibus sibi fuit methaphorice in uisione monstrata; illa nempe que cum UII capitibus orta est, et circa X cornua habuit argumentum quousque uirtus placuit uiro suo. Fecistis enim, re uera, uobis deos aureos et argenteos. Et que differentia est inter uos et ydolatras? nisi quod ipsi ydolatre adorant unum, et uos adoratis centum? Finita uero curiosissima exprobatione quam contra symoniacos fecit autor, ad Constantinum imperatorem cum quadam admiratione pariter et dolore sua uerba conuertit, dicens: Hai Constantine, quanti mali fuit mater, non tua, dico, conuersio, sed illa dos quam a te recepit primus diues pater. Et interim quod autor tales notas illi spiritui decantabat, ille spiritus, siue ira siue conscientia morsus, fortiter cum ambobus pedibus se urgebat. Ideo ait in textu: {forte spingaua con ambo le piote}. His autem omnibus sic completis, Uirgilius cum ambobus brachiis cepit Dantem, et per illam uiam per quam descenderat reascendit; et ipsum non deposuit quousque super quartum pontem qui operit quartam bulgiam baiulauit. Ibique suauiter ipsum deposuit, suauiter dico propter arcum qui est adeo erectus quod esset capris uerissime durus passus. Et de illo ponte unum aliud uallum uidit. Ideo ait in textu: {Indi un altro uallon mi fu scouerto}. 
+
+Quia secundum Diuinam Scripturam, omnia in sapientia facta sunt, et secundum Philosophum, ad sapientem pertinet ordinare. Et ideo autor, uidens omnia que a Deo sunt sapientissime ordinata, cum quadam admiratione apostrophat, dicens quod omnia que sunt in celo, in terra, et in Inferno sunt optime ordinata. 
+
+Hic designat autor materiam et formam istius tertie bulge. Materiam ponit, dicens istam bulgiam de petra liuida esse factam; formam uero, cum ait quod ista petra liuida et obscura est, plena per costas et fundum quibusdam foraminibus uniformiter et rotundis. 
+
+Et ut ista foramina qualiter facta sint melius intelligere ualeamus, facit de ipsis quandam comparationem ad illa que sunt in ecclesia beati Iohannis Baptiste de Florentia. Ad cuius comparationis intelligentiam clariorem, est sciendum quod in ciuitate Florentie est unum admirabile templum, beato Iohanni Baptiste hodie consecratum; sed antiquitus fuit Marti paganorum tempore dedicatum, sicut dictum est supra, circulo UII, girone secundo, cantu XIII. In isto autem templo sunt fontes in quibus pascali tempore pueri baptizantur; in quorum fontium circuitu sunt quatuor puteoli, in quibus stant sacerdotes et leuite ad baptismatis officium deputati. Exemplificat itaque autor et dicit quod illa foramina que in ista bulgia uidit, in quibus sunt symoniaci transplantati, non sunt ampla minus nec maiora quam sint illi puteoli qui sunt in Sancto Iohanne Baptista.
+
+Lictera plana est. 
+
+Comparatio talis est: Sicut quando aliquod unctuosum accenditur uel crematur, non statim comburitur, sed flammiger ignis lambit primo illam superficiem unctuosam, sic ille anime transplantate in pedibus, hoc est per planitiem pedis a pollice usque ad calcaneum, habent illam talem superficiem inflammatam. 
+
+In hoc notabili commendatur discipulus pariter et magister; discipulus, in eo quod que beneplacita sunt magistro, beneplacita sunt et sibi; magister, in eo quod non solum intelligit ea que sibi a discipulo proponuntur, sed etiam ea que, uel propter timorem uel propter ignorantiam occultantur. Multa enim in corde absconsa tenemus, que propter timorem siue uerecundiam propalare ueremur, uel propter ignorantiam manifestare nescimus. Ille igitur prudentissimus est auditor qui non solum intelligit id quod audit, sed considerat etiam id quod occultatur in corde. 
+
+Uult hic dicere autor quod ipse stabat iuxta illam animam sic euersa, sicut est solitus stare frater qui audit confessionem perfidi assessini. Et illa anima que stabat euersa, ita loquebatur et respondebat autori quemadmodum assessinus suo loquitur confessori, qui postquam est infixus in terra clamat ad eum, et hoc quia mortem refugit quantum potest. 
+
+Hic satis aperte Nicholaus ostendit quod nullus suorum successorum descendit ad inferos; et hoc quia nullus symoniacus fuit; sed Bonifatium expectabat tanquam symoniacum summum. Nam inter Nicholaum et Bonifatium omnes summi pontifices sine symonia fuerunt.
+
+Uaticinatur hic Nicholaus et dicit quod quando Bonifatius ueniet in Infernum, non stabit tanto tempore cum accensis pedibus transplantatus quanto tempore stetit ipse. Et assignat causam, dicens quod post ipsum Bonifatium fuit papa Benedictus, post Benedictum uero papa Clemens, qui Clemens ei in hoc loco succedere debebat, sicut in papatu post illos duos in hoc mundo successit. 
+
+Iste pastor uenturus, de quo uaticinatur hic Nicholaus tertius, fuit dominus Bertrandus archiepiscopus Burdegalensis, qui post mortem Benedicti fuit factus summus Pontifex in hunc modum: Dum enim Romana Ecclesia post mortem dicti Benedicti uacaret, dictus archiepiscopus Burdegalensis composuit cum Phylippo rege Francorum, quod si sibi Romanum Pontificium cum cardinalibus procuraret, quod ipse faceret dicto regi omnia que sibi essent placita atque grata. Inter alia uero que sibi promisit fuerunt UII: Primum fuit quod promisit sibi Romanam Curiam de Ytalia extrahere et in partibus ultramontanis sub tyrannide dicti regis facere residere. Secundum, ad petitionem dicti regis creare duodecim cardinales. Tertium, ordinem Templariorum deponere. Quartum, magistrum Templi et Templarios igni tanquam hereticos et ydolatras condemnare. Quintum, omnes possessiones et bona Templariorum ipsi regi tribuere et regno Francie perpetuo confiscare. Sextum, decimam omnium ecclesiarum et bonorum ecclesiasticorum et regnorum et prouinciarum Alamanie, Anglie, Ispanie, et Francie dicto regi per X annorum spatium condonare. Septimum, corpus pape Bonifatii tanquam hereticum concremare. Tunc ipse rex Phylippus suos ambaxiatores Perusium, ubi erat Romana Curia, cardinalibus destinauit, cum quibus taliter fecit quod dominus Bertrandus archiepiscopus Burdegalensis summus pontifex efficitur et Clemens uocatur. Factus autem Papa, omnia que regi promisit et multa alia, preter septimum, quia illud implere non potuit, adimpleuit. Optime ergo dicit Nicholaus uocans ipsum pastorem sine lege: Nam sine lege intrauit, sine lege uixit, et sic, secundum Apostulum, sine lege damnatus de hac uita migrauit. Quod enim sine lege intrauerit, patet quia symoniace papatum emit a rege Francie. Quod sine lege uixerit, uniuerso mundo patet quomodo et qualiter Ecclesiam tyrannice rexit, luxoriose uixit, et guerram maxime per Ytaliam seminauit; finis autem suus ueridice scitur quomodo cum esset graui infirmitate grauatus, beatis apostolis Petro et Paulo uouit quod si sibi sanitatem restituerent, quod Romanam Curiam Romam reduceret sine mora. Recepta uero a Deo misericorditer sanitate, ipsa abutens in sui damnationem uotum taliter adimpleuit, quod sicut debebat ire uersus Romam, uersus Galliam se direxit. In quo itinere, dum esset serenitas summa, facta est tempestas uenti, pluuie, grandinis, tonitruorum et fulminum ita grandis, quod omnes milites et pedites illum in itinere reliquerunt. Sed post modicum, tranquillitate reuersa, reuersi sunt milites qui ad ipsius erant custodiam deputati. Et inuenerunt dictum papam de suo curru in terram a fulmine sic deiectum, quod nec uere uiuus nec uere mortuus apparebat. Quem cum ad proximam uillam duxissent, in nocte spiritum exalauit. Quod autem in textu dicitur: {lo qual conuen che me et lui ricopra,} duobus modis intelligi potest. Primus est iste: Tanta et talia mala faciet pastor iste, quod mala que nos duo, scilicet ego Nicholaus et Bonifatius fecimus, quasi pro nichilo uidebuntur. Secundus uero modus est iste: Iste enim Clemens me Nicholaum et Bonifatium cooperiet in Inferno.
+
+Mala moneta, que Nicholaum papam contra regem Karolum effecit audacem, tripliciter accipitur in hoc loco. Primo modo accipitur sic: Maxime diuitie quas in papatu habuit Nicholaus, ipsum ad tantam superbiam et audaciam induxerunt quod non erubuit filiam regis pro nepote suo petere in uxorem, cuius petitioni rex nullo modo uoluit assentire. Secundo modo accipitur sic: Cum rex Karolus regnum Sicilie inuasisset et omnibus Siculis grauis esset, papa Nicholaus, propter pecuniam quam habuit ab imperatore Constantinopolitano, regnum Sicilie Petro regi Aragonum inuadere et capere occulte permisit. Tertio modo accipitur sic: Cum quadam uice Karolus esset Rome, Nicholaus ab inimicis regis accepta pecunia ipsi regi mandauit quod antequam sol occumberet, de Roma exiret et pontem Ciperanum transiret. Iste Karolus fuit primo comes Prouincie et postea rex Sicilie, qui Corradinum imperatorem electum una cum duce Austrie et comite Gerardo de Pisis decapitauit.
+
+Uerba sunt Dantis contra prelatos symoniacos et auaros; in quibus uerbis condemnat prelatos qui tenent in mundo locum Christi et Apostolorum, sed eorum uitam minime imitantur. Et adducit hic contra eos duo gloriosa exempla. Primum est exemplum Christi, qui, quando dedit beato Petro apostolo claues regni celorum, non petiuit ab eo nisi solummodo Ueni post me, idest imitare uitam meam. Secundum exemplum est Apostolorum, qui quando beatum Mathiam loco Iude in apostolum elegerunt, nec aurum nec argentum ab eo protinus acceperunt, nec etiam petiuerunt.
+
+In hoc notabili admonet nos hic autor, quod licet symoniacam perfidiam detestari et tanquam detestandam fugere debeamus, nichilominus, propter reuerentiam summarum clauium que nobis celum aperiunt atque claudunt, ipsos prelatos sustinere debemus; non propter ipsos, quia digni sunt morte, sed propter claues, quibus etiam in malis prelatis reuereri debemus. Unde habetur in iure, de excomunicatione que uirtute clauium fulminatur, quod siue sit iusta siue iniusta, timenda est.
+
+Pia exclamatione autor inuehit in Constantinum, dicens: Non tua conuersio fuit mater tanti mali, sed illa dos quam a te recepit primus diues pater, idest beatus Siluester, cui primo bona temporalia ab ipso imperio sunt concessa; propter quam dotem Romana Ecclesia, quia male utitur ipsa, in Apocalypsi, ut dictum est, meretrix nominatur. Dotes autem quibus Constantinus Sanctam Romanam Ecclesiam tanquam magnificus et munificus sponsus dotauit sunt iste: primo nanque die quo in urbe romana a beato Siluestro baptisma suscepit, in quo quidem baptismo splendor quidam mirabilis super eum emicuit, ibique Ihesum suam lepram mundantem se uidisse asseruit, hanc legem per uniuersum romanum Imperium obseruandam instituit ut Christus, qui eum a lepra mundauerat, ab uniuersa urbe et uniuerso orbe tanquam uerus Deus creator et redemptor omnium coleretur. Secunda die hanc legem sacratissimam dedit, ut si quis Christum blasphemasset capite puniretur. Tertia, ut quicunque paganus alicui christiano iniuriam facere attemptaret, dimidia parte suorum bonorum omnium priuaretur. Quarta, ut sicut imperator romanus est caput et princeps omnium regum et principum orbis terre, sic romanus pontifex caput ab uniuersis episcopis et ecclesiis habeatur. Quinta, ut quicunque malefactor ad ecclesias christianas confugerit, ab omnibus curiis seruetur immunis. Sexta, ut nullus nisi de licentia sui antistitis ecclesiam edificet uel altare intra muros breuiter ciuitatis cuiuscunque. Septima, ut ad edificationem ecclesiarum decime possessionum regalium tribuantur. Octaua, ipse christianissimus imperator ad locum ubi iacebat corpus beati Petri apostoli accessit, ibique de suis culpis se lamentabiliter accusauit. Postmodum, accepto bidente, ad fundamentum basilice construende terram primus aperuit, et in suis scapulis in honorem XII apostolorum XII cophinos foras iecit. Priuilegia etiam tributa et uectigalia et possessiones magnificas ipsi Ecclesie Romane concessit. Fabricauit etiam multas ecclesias in urbe et spetialiter istas: ecclesiam lateranensem, que est episcopium urbis et orbis, in honorem Christi Domini Saluatoris, iuxta quam edificauit baptismum in quo fuit a lepra mundatus; et ab ipso baptismo ecclesia lateranensis Sanctus Iohannes ad Lateranum uulgariter nominatur; ecclesiam Sancti Petri extra urbem, que est de episcopatu portuensi; ecclesiam Sancti Pauli, similiter extra urbem, que est de episcopatu hostiensi; ecclesiam Sancti Laurentii, que dicitur foris muros; ecclesiam Sanctorum Marcellini et Petri, ubi mater sua, Sancta scilicet Elena, est sepulta; ecclesiam Sancte Agnetis, etiam extra muros, ubi sua filia beata Constantia sibi mausoleum fabricauit, in quo ipsa una cum beata Artemia et Athica requiescit. Infra muros uero fecit unam basilicam in honorem Sancte Crucis et aliam in honorem XII. Apostolorum, et iste sunt maiores et digniores ecclesie urbis.
+
+In hoc notabili demonstratur quod multa bona possunt fieri bona intentione, que propter malum finem bona non sunt. Dotes autem quas Constantinus Augustus Ecclesie Romane concessit fuerunt bone, quia Deo et Ecclesie date et bona intentione donate, ut scilicet Deus laudaretur et Ecclesia honoraretur, et clerici et pauperes inde sustentarentur. Sed mali prelati finem alium inuenerunt, quia de ipsis bonis nec Deus laudatur, immo potius blasphematur, nec Ecclesia honoratur, immo potius uituperatur, quia ut habetur infra, in secunda cantica cantu: {cade nel fango, et sé brutta et la soma}. Nec etiam clerici et pauperes inde sustentantur, immo ribaldi, histriones, ioculatores, aues et canes, consanguinei et nepotes fouentur, nutriuntur atque ditantur. Et de patrimonio Ihesu Christi ipse Christus in suo clerico siue paupere nichil habet. 
+
+Dicit hic autor quod ille fluuius qui dicitur Mincius non multum elongatur a lacu, quando inuenit quandam planitiem decliuem in quam dilabitur, et facit paludem in cuius medio est sita ciuitas mantuana. Que quidem palus aliquando estiuo tempore habet egritudines generare. 
+
+Uult hic dicere autor quod Mantua fuit iam populo copiosa, magis quam illo tempore quo suam composuit Comediam. Et assignat causam quare sit gentibus diminuta, dicens discordiam que fuit in ciuibus esse causam. Ad cuius euidentiam est sciendum quod in Mantua erant due nobilissime tribus, uidelicet comites de Casalodi, et illi qui uocantur de Bonacosis. Cum autem non iste domus, sed quedam alie dominarentur in terra, dominus Pinamonte de Bonacosis, qui fuit auus domini Passerini, comitibus de Casalodi adhesit, promittens eis quod si sibi uellent dare fauorem, quod de dominio eiceret dominantes, et cum eis dominium partiretur. Quod cum comites dicto domino Pinamonti per omnia adhesissent, ille de aduersariis potitus uictoria et prelatione habita ciuitatis, comites dolo cepit et eos in exilium destinauit. Et sic iste dolus fuit causa diminutionis Mantue ciuitatis. Nam multi ciues, uidentes comites sic expulsos, et timentes tyrannidem domini Pinamontis, lares proprios relinquentes, se ad partes alias transtulerunt.
+
+Hic docet nos autor quod in omni nostro exercitio semper utilia et honorabilia perscrutemur, et ipsa nostre memorie commendemus, sicut ipse, qui non nisi ea que digna sunt nota, idest laude et fama, scrutando querebat. 
+
+Uult hic dicere autor quod dum sic pontes transcenderent bulgiarum, quod multa alia ipse et Uirgilius loquebantur, que sua Comedia, idest iste liber, cantare non curat. Iste autem liber ideo dicitur comedia quia, ut dictum est supra in prologo, est quoddam genus poetice descriptionis. Et dicitur comedia a comos, quod est uilla, et oda, quod est cantus, inde comedia, quasi uillanus cantus; quia incipit a miseria et finit in felicitatem, sicut uillani qui in uilla uel comitatu habitantes, dum efficiuntur ciues, de rustico opere ad ciuile negotium transeunt. Ita poete comici sua opera incipiunt a uili materia et terminant ipsam in nobilem, idest incipiunt a miseria et aduersitate et finiunt in prosperitatem et felicitatem.
+
+In ista itaque bulgia sic calida, sic obscura pariter et uiscosa, barattatores poetice puniuntur. Que quidem tria, scilicet caliditas, obscuritas, et uiscositas, peccato barattarie optime correspondent. Peccatum barattarie primo calefacit hominem ad rapinam. Est autem barattaria proprie dolosa et fraudulenta in occulto rapina, que contra rem publicam uel statum rei publice siue yconomice committitur fraudulenter. Et hec rapina committitur duobus modis: uel cum quando publica persona, ut puta potestas, capitaneus, iudex, uel alius quiuis officialis, per pecuniam peruertit rectum iudicium; uel cum quando persona priuata, ut puta ciuis in consilio, amore pecunie, bonum comune postponit, et reddit dolosa et fraudulenta consilia. Ista autem lucra, et quia sunt magna et quia cum modico labore quesita, calefaciunt hominem ad lucrandum. Ideo in pice que cum calefit multum est feruida collocantur. Secundo, peccatum barattarie semper secrete committitur et occulte, et hoc quia peccatum ualde uituperosum. Ideo in pice punitur, quia in pice, quantumcunque sit calida seu feruens, nichil uidetur in ea, sicut in aqua que omnia manifestat. 
+
+Est etiam aliud in pice: quia inquinat quicquid tangit, et talis inquinatio non de facili aboletur. Simili modo peccatum barattarie habet officiales et ciues turpiter inquinare, siue etiam infamare; et talis infamia est ualde difficilis, immo impossibilis ad lauandum. Ideo ait Salus: Qui tangit picem coinquinabitur ab ea. Tertio, peccatum barattarie est adeo uiscosum quod quicumque huic peccato se dederit, raro uel nunquam ab ipso poterit resilire. Pix cum calefit magis feruenter et aliter ebullit quam aqua. Quia enim pix est multum pinguis, et omne pingue est fomentum ignis, ideo cum calefit, magis quam aqua calefit. Ebullit etiam alio modo quam aqua. Nam aqua cum calefit, cum sono et inflatione magna calefit. Sed pix, propter suam tenacitatem, in altum eleuari non potest; et quia pinguis est, ideo non cum sono sicut aqua, sed in silentio bullit. Inflatur autem uirtute ignis; et illa talis inflatio in altum non eleuatur, sed statim deprimitur et descendit. 
+
+Iuxta ciuitatem Pisanam, ad U miliaria, est quoddam castrum quod uocatur Caprona, a quo castro illi nobilissimi inter omnes ciues Pisanos Capronenses denominantur. Propter guerram uero que olim, tempore istius autoris, fuit inter Pisanos et Tuscos, dicta Caprona a Tuscis fuit obsessa. In qua quidem obsidione fuit iste autor et uidit, oculis propriis, id quod in textu ad comparationem inducit. Nam ita acriter a Tuscis fuit obsessa dicta Caprona, quod pedites qui in castro erant inclusi coacti sunt compositionem facere cum illis de exercitu, et saluis personis, arcem reddere quam tenebant. Cum autem per media castra transirent, uidentes undique arma et malos uultus hostium, terribiliter timuerunt ne pacta uiolarentur ab ipsis. Exemplificat itaque autor et dicit: Ita timui ego cum uidi illos demones, sicut timuerunt pedites de Caprona quando in medio hostium se uiderunt.
+
+{et elli auea del cul fatta trombetta.} Hic ostendit autor quomodo peccatum barattarie et ipsi barattatores sunt ab omnibus deridendi; nam uituperosus ille sonus derisionem significat. 
+
+Continuando materiam, autor continuat cantum similiter subsequentem. Precedentem enim cantum sic finiuit:
+
+{et elli auea del cul fatta trombetta.}
+
+Sequentem uero sic continuando incoat: Ego uidi iam milites sua castra mouere, rumorem incipere, acies ostentare, et aliquando pro eorum euasione de bello recedere. Uidi etiam in ciuitate aretina milites seditiose ad arma discurrere, insidiose alibi contra hostes procedere, in torneamentis unum alium uulnerare, et in giostris usque ad mortem appetere. Et omnes isti actus militares uidi moueri uel fieri cum signis quandoque tubarum, quandoque etiam campanarum, quandoque uero cum tympanis et quandoque cum signis que faciunt homines in castellis. Sed nunquam cum ita diuersa tibia seu etiam instrumento moueri milites, equites, uel pedestres, nec etiam nauem signo celesti uel terrestri exire de portu conspexi. Et hic facit autor quandam excusationem de societate, scilicet quam habebat, dicens quod aliam habere non poterat, quia societates inueniuntur secundum conditionem gentium uel locorum. Quod sic patet: In ecclesiis enim, ut ipse ait, inueniuntur sancti, et in tabernis gulosi. Et sic in Inferno aliam societatem quam demonum habere non poterat. Facta uero excusatione de societate pessima quam uitare non poterat, ad narrandum ea que uidit in ista malabulgia se conuertit. Et dicit quod in ista bulgia, licet ipsa propter nigredinem piceam sit obscura, uidit aliquos peccatores qui ad ipsorum penam aliqualiter subleuandam, se super pegolam erigebant, dorsum solummodo ostendendo; et statim more deficientis fulguris abscondebant. Et adducit hic quandam comparationem naturalem quorumdam piscium maris, qui delphynes uocantur. Qui quidem pisces, quadam naturali cognitione tempestates fluctuum preuidentes, crebris saltibus quos faciunt super aquam admonent nauigantes ut a uentura caueant tempestate. Isto itaque modo quo saltant delphines aliquando supra mare, saltabant supra picem isti etiam peccatores. Et quemadmodum runuculi iuxta ripas fluuiorum uel fouearum stant cum capite solummodo extra aquas, totum corpus aliud abscondendo, ita stabant, dicit autor, ex omni parte in illa fouea peccatores. Sed cum appropinquabat cum suis sociis Barbariccia, qui erat ipsorum decurio, statim inferius se trahebant. Hec autem attente considerans, uidit in illa ripa qua ibant duas animas simul iunctas, quarum una more ranarum inferius se trahente, alia in ripa suspensa remansit. Sed unus istorum decem spirituum, nomine Graffiacane, qui magis de prope illi erat, illam miseram animam per capillos cum unco quem gestabat in manu superius ad se traxit. Tunc unus alius ex decem, nomine Rubicante, ad clamorem omnium sociorum clamantium et dicentium: O Rubicante, facias quod tu in eum taliter tuos ungues inmittas, quod eum excories sua pelle. Quod uidens Dante ait ad Uirgilium: Magister, facias si tu potes, quod tu scias quis est iste infortunatus, qui ad manus suorum aduersariorum deuenit. Tunc Uirgilius, appropinquans ad ipsum, quisnam fuisset eum interrogauit. Et ille: Ego fui de regno Nauarre natus. Mater enim mea, que me de uno ribaldo genuerat, cum uno domino – subaudi de regno Nauarre – me posuit. Postea fui familiaris boni regis Thebaldi, in cuius curia ad faciendum barattariam me dedi, quo peccato in isto calore rationem – subaudi uillicationis mee – nunc reddo. Cyriattus autem, hoc audiens, de cuius ore ex omni parte una sanna ad similitudinem apri prodibat, illum infortunatum dente aprico lacerauit; et sic iste miser in medio istorum demonum ita stabat sicut stat mus aliquando inter captos. Unde ait autor in textu:
+
+{Tra male gatte era uenuto il sorco;}
+
+Quod animaduertens ipsorum decurio Barbariccia, illum miserum brachiis suis uinxit, dicens ad suos: State a longe et ego ipsum interim infurcabo. Et ad Uirgilium faciem uoluens ait: Interroga eum, si ab ipso aliquid discere concupiscis. Et Uirgilius ad eum: Cognoscis tu sub ista pice aliquem latinorum? Cui ille: Ego recessi modicum est ab uno, cum quo utinam adhuc essem sub pice coopertus, quia non timerem ibi ungulas neque uncos. Ad hec Libicoccus: Nimium sustinuimus, ait. Et percutiens illum in brachio suo unco, dilacerando abstulit unum lacertum. Draghignazus etiam illum uoluit in cruribus lacerare, sed illorum decurio contra illos se uoluit in circuitu malo uultu. Postquam autem illi maligni spiritus aliquantulum sunt pacati, ait ad illum miserum sine mora Uirgilius: Quis fuit ille a quo, tuo danno, ut dixisti, superius recessisti? Et ille: Fuit, inquit, frater Gomita de Galluri, uas omnis deceptionis et fraudis, qui habuit in manibus sui domini inimicos, et per barattariam – subaudi quam fecit – omnes ipsum commendant. Denarios enim ab ipsis recepit et sine scitu – subaudi domini sui – omnes in pace dimisit. In aliis etiam officiis quibus in curia sui domini fungebatur, barattator fuit non minimus sed suppremus. Conuersatur autem cum ipso Dominus Michael Zanche de Lugodorio, qui ambo ad loquendum de Sardinia suas linguas nunquam sentiunt esse fessas. Et hec dicens, sicut erat totus fraude et dolo plenus, ut falleret circumstantes ea que incepit dimisit et ait: Heu me, uidete alium qui subsannat. Ego dicerem adhuc, sed timeo manus eius. Contra quem decurio se uoluens, ipsum qui uocabatur Farfarellus minaci uultu et uerbis terribilibus increpauit. Tunc Nauarrensis, ut illos teneret in uerbis et sic falleret, consequenter adiunxit: Si uos uultis uel uidere uel audire Lombardos scilicet seu Tuscos, ego faciam ipsos uenire. Sed stent aliquantulum a longe Malebranche, ita quod ipsi non timeant – subaudi superius apparere – et ego stando solummodo in hoc loco, pro me qui sum unus, quando sibilabo secundum morem nostrum, septem superius apparebunt. Cagnazus autem ad hec uerba musum erexit, et caput mouendo: Audi, inquit, malitiam quam cogitauit iste ut inferius se immergat. Unde ipse, qui habebat laqueos – subaudi dolosos – in habundantia ualde magna, respondit: Malitiosus sum ego nimis, quando maioribus meis procuro inferre tristitiam. Ad hec Alichinus se continere non potuit, et uersus alios ait illi: Si tu hinc descendere attentabis, non consequar te ad passus, sed apertis alis te insequar supra picem. Idcirco nobis collis arginis relinquatur, et ripa sit scutum inter nos – subintellige et uocandos – ad uidendum si tu solus plus omnibus nobis uales. Finito uero Alichini colloquio, Dantes apostrophat ad legentem: O tu, inquit, qui legis – subaudi istam rixam – audies nouum ludum. Quilibet enim illorum decem oculos ad alteram costam uoluit, et primo ille qui ad hoc concedendum crudelior inter alios uidebatur. Dum autem sic omnes ab eo oculos remouissent, barattator Nauarrensis bene suum tempus elegit; firmauit enim pedes in terra et subito saltans, ab illorum preposito se absoluit. Unde quilibet illorum subito fuit dolore compuntus; sed ille magis qui fuit causa defecto – subintellige Alichinus –. Et ideo se mouit et Tu es captus, subito exclamauit. Sed modicum sibi ualuit, quia Nauarrensis in pegolam se immersit, et Alichinus uolando erexit superius suum pectus. Non enim aliter anas, quando falco sibi seu herodius appropinquat, in aquam subito se immergit, et falco reuertitur superius iratus et fractus. Calcabrina uero, quia Nauarrensis euaserat, conturbatus uolando insecutus est Alichinum. Et uidens illum barattatorem immersum, suum socium, scilicet Alichinum, manibus et pedibus ungulatis inuasit. Sed Alichinus fuit bene accipiter tunc grifagnus ad inuadendum ipsum; et sic ambo in feruentis stagni medium insimul ceciderunt. Tunc, propter calorem maximum quem senserunt, se ad inuicem dimiserunt. Ideo dicitur in textu: {Lo caldo schermitor subito fue}. Sed propter hoc de illa fouea, quia alas inuiscatas habebant, surgere nequiuerunt. Qua propter Barbariccia cum aliis suis condolens de duobus, quatuor demones ad aliam costam fecit celeriter conuolare; ita quod ipse cum tribus ex una ripa, et alii quatuor ex alia, suos uncos uersus illos duos, ut inde ipsos extraherent, conuerterunt. His autem sic uisis et actis, Uirgilius atque Dantes illos inibi dimittentes inde celeriter discesserunt. Unde ait in textu:
+
+{Et noi lasciamo lor così 'mpacciati.}
+
+Hic excusat se autor, dicens aliam societatem in Inferno habere non potuisse, quia non sunt ibi nisi demones uel dannati. Sed in illa bulgia homines pro ducatu uie habere non poterat, quia omnes erant in pice submersi. Non enim potest homo societatem habere nisi secundum conditionem loci, quia secundum Aristotilem locus et locatum sunt unigenia. Ideo declarando subiungit autor quod in ecclesiis stant sancte persone, et in tabernis gulose.
+
+Delphini sunt pisces marini, qui ut aiunt philosophi naturales, futuram presentiunt tempestatem, quam ostendunt nauigantibus in hunc modum: Relinquunt enim, cum uenturam appropinquare sentiunt tempestatem, profundum maris et se superius super aquas attollunt; super quam saltando et ludendo, naturali quadam industria pariter et amore, nauigantibus signa dant ut uelocius terram petant. Dicitur etiam quod isti pisces hominem, naturali quodam instinctu, diligunt; et ideo quando futuram sentiunt tempestatem, homines signo docent ut a morte caueant et uitam in loco tuto reponant. Dicitur etiam de delphinis quod, si hominem in mari periclitantem inueniunt, quod ipsum ne submergatur eripiunt, et si mortuum inuenerint, eius carnem non tangunt; et ne ab aliis piscibus deuoretur, ad terram deducunt. Item dicit Plinius quod delphini per odorem sentiunt et cognoscunt si homo mortuus in mari unquam comederit de delphino; quod si comederit, comedunt ipsum; si uero non, ipsum ad terram deducunt. 
+
+Consuetudo est ranunculis, ut uidemus, quod quando stant in fluuiis uel fossatis, quod in ripa tenent capita extra aquam, et cetera membra celant. Simili modo dicit autor quod isti barattatores tenebant capita extra picem, et totum corpus reliquum occultabant. Sed cum decurio ipsorum appropinquabat, omnes inferius se trahebant. 
+
+Hic tacite demonstrat que differentia sit inter barattatorem et ribaldum. Barattator enim proprie est qui dolo uel fraude contra rem publicam uel yconomicam per pecuniam aliquid operatur. Ribaldus uero est ille qui ludendo, dispergendo, uel commessando, res et bona sua consumit. Et de istis fit mentio supra, circulo UII, girone secundo, cantu XIIIo. Demonstratur itaque quis et qualis iste fuerit Nauarrensis, quia uita barattator, natione uero ribaldus. 
+
+{Irato Calcabrina de la buffa,} etc. Uidens Calcabrina quod propter uerba Alichini ipsos deceperat Nauarrensis, ideo ira plenus alis expansis insecutus est Alichinum; sed ut uidit euasisse protinus Nauarrensem, contra socium unguibus arma mouit. Alichinus autem intrepidus inuasit inuasione simili Calcabrinam; unde autor ipsum Alichinum assimilat accipitri non domestico sed grifagno. Est autem accipiter grifagnus ille qui de nouo domesticus est effectus. Nam primo anno est maioris et audacioris uolatus quam sit secundo, et secundo magis quam tertio. De cuius natura in libro De Proprietatibus Rerum sic legitur: Accipiter est auis regia, animo plus armata quam ungulis; uirtutem maximam in corpore paruo gestat; hinc ab accipiendo uel rapiendo nomen sumpsit. Est enim auis in capiendis aliis auibus auida; ideoque uocatur accipiter, idest raptor, ut dicit Ysidorus. Dicit autem Ambrosius in Exameron, quod accipitres erga suos pullos sunt impii et crudeles. Nam uidentes eos posse uolare, nullas eis prebent escas, sed uerberant eos et a nido precipitant. Ad predam quoque ipsos exercitant, ne facti adulti pigrescant et marcescant, cibum magis expectare quam querere, ne nature sue deponant uigorem. Aristotiles autem in libro UI duas accipitrum speties esse ponit. Quidam enim accipitres aues tantum inuadunt quando super terram quiescunt; sed quando uolant, eis nullatenus appropinquant. Quidam uero aues per aerem uolantes inuadunt; cum autem in terra sedent uel quiescunt, ad eas non accedunt. Unde legitur de naturis columbarum quod columbe cognoscunt unumquodque istorum generum. Nam si columba quiescit in terra et uiderit in aere accipitrem qui aucupatur in terra, statim se sulleuat ad supprema. Si uero fuerit in aere et uiderit accipitrem qui in aere aucupatur, infima statim petit. Fertur autem quod accipiter hoc habet proprium, quod quando senescit et pennarum grauedinem sentit, flante austro, contra radios solis alas suas expandit, ut sic ex aura repente et calore resoluente aperiantur pori, quibus apertis excutit alas et ueteres penne exiliunt, noueque subcrescunt. Et sic nouitate pennarum efficitur leuior ad uolandum et aptior ad predandum. 
+
+Uult hic autor dicere quod, sicut de una cogitatione aliquando oritur alia, ita de illa sua cogitatione quam habuit de fabula Esopi orta est alia cogitatio, que sibi dupplicatum timorem incussit.
+
+Ista comparatio est clara et aperta, et superius nichilominus lucidata. 
+
+Quapropter, si per aliquam uiam in aliam bulgiam poterimus declinare, ymaginata – subaudi per me et te – pericula fugiemus.
+
+Et ecce nondum Uirgilius uerba finiuerat, quod ipsorum oculis se obtulit periculum cogitatum. Nam uiderunt illos demones uenire post se cum alis expansis, ad uindictam ira succensos.
+
+In Colonia, que est quedam ciuitas supra Renum, est quoddam maximum monasterium monacorum, cuius monasterii monaci portant capas colore nigras et forma turpissima. Nam habent caputium tante amplitudinis, quod non caputii sed sacci formam representare uidentur. Et causa huius, ut uulgo dicitur, ista est: Antiquitus enim abbas illius monasterii, de uoluntate et consensu monacorum suorum, in tantam prorupit audaciam et superbiam, quod petiuit a Romana Ecclesia quod monaci dicti ordinis possent portare capas de scarleto et stapedes argenteas inauratas. Papa uero, ipsorum attendens uesaniam, mandauit quod capas portarent colore nigras et forma turpissimas, ut uidemus. Loco autem stapedarum argentearum quas petierant, portarent stapedes ligneas. Exemplificat itaque autor et dicit quod talem formam habebant cape illorum ypocritarum qui in ista sexta malabulgia puniuntur, qualem habent cape monacorum superius expressorum.
+
+Ista comparatio est clara et aperta, et superius nichilominus lucidata. 
+
+Arnus est fluuius regni Tuscie qui transit per medium duarum ciuitatum, Florentie scilicet et Pisarum. Primam autem ciuitatem more gallico uocat uillam; nam Galli omnes ciuitates uillas appellant. Et uocat ipsam magnam uillam, quia magna ciuitas est, domorum, uirorum, artium mercimoniarum, ac etiam diuitiarum. De hac itaque uilla oriundus fuit iste poeta egregius, qui hanc Comediam, quam pre manibus nunc habemus, multo labore et sudore, ad utilitatem omnium uiuentium, sublimi stilo composuit. 
+
+{Frati Godenti fumo, et bolognesti.} Fratres Gaudentes sunt quidam homines penitentie, qui gestant habitum correspondentem habitui fratrum predicatorum, sicut bizoci habitum fratrum minorum. Et uocantur in eorum regula milites Uirginis Marie. In isto itaque ordine siue collegio fuerunt olim duo Bononienses, quorum unus uocabatur Catalanus de Catalanis et alter Loderingus de Carbonensibus; qui duo milites uiri esse sanctissimi per totam Ytaliam putabantur. Unde Florentini dum essent in summa discordia et de legalitate et sanctitate istorum duorum fratrum Gaudentium plurimum confidentes, pro ipsis miserunt ut ciuiles seditiones sedarent et ciuitatem in statum pacificum reformarent. Qui fratres Florentiam uenientes et autoritatem pacificandi discordias a ciuibus assummentes, lupinum animum qui sub ouina ipsorum pelle latebat manifestissime demonstrarunt. Nam sub specie sanctitatis opus diabolicum perpetrarunt. Ubertos enim et Lambertos et multos alios nobiles, bonos et antiquos ciues, de ipsa ciuitate Florentie partialiter expulerunt, et ipsorum domus et habitationes funditus destruxerunt. Que quidem destructio iuxta Guardingum specialiter nunc apparet. Est autem Guardingus quedam magna antiquitas in Florentia, iuxta ecclesiam scilicet sancti Petri Scaradii; in qua parte erant habitationes Ubertorum, qui illo tempore una cum aliis expulsi fuerunt. 
+
+Licteram sic construe: Nos duo fuimus a tua ciuitate electi pro conseruanda pace sua – subintellige florentina – sicut est solitum eligi unum hominem heremitam. Multotiens enim accidit quod unus sanctus solitarius de heremo uocabatur, uel ad ecclesiam gubernandam, uel ad quandam discordiam sopiendam; sicut beatus Martinus, qui a ciuibus Turonice ciuitatis fuit de monasterio extractus et in ipsorum episcopum consecratus; et sicut frater Petrus de Morrona, qui a cardinalibus Sancte Romane Ecclesie de cellula in qua in heremo habitabat fuit uocatus, et in Romanum Pontificem sublimatus. Exemplificant itaque isti duo ypocrite atque dicunt quod, sicut sancti solitarii pro bono et pacifico statu rei publice aliquando a ciuitatibus eliguntur, ita nos duo, propter sanctitatem quam exterius monstrabamus, a Florentinis fuimus conuocati, pro ipsorum pace ciuiliter conseruanda. Sed tales in opere nostro fuimus, quod adhuc apparet in circuitu Gardinghi, quia ibi domus bonorum ciuium sunt destructe.
+
+{Et già le notti al mezzo dì sen uanno,} idest, circa medium martii, quo scilicet tempore noctes et dies pariter adequantur, quia tunc temporis est equinoctium uernale. Duo enim sunt in anno equinoctia, scilicet, uernale et autunnale. Equinoctium uernale est in principio Arietis, circa medium martii; equinoctium uero autunnale est in principio Libre, circa medium septembris. Istis enim duobus temporibus dies cum noctibus pares sunt. Et appellatur illud tempus equinoctium eo quod tunc dies et nox horarum spatio equali consistunt, ut ait beatus Ysidorus, U libro Eth.. In libro etiam spere appellatur equator diei et noctis, quia adequat diem artificialem nocti. Uult itaque dicere autor quod ab illo tempore quo sol intrat signum Aquarii usque ad martium sol iuuenculus appellatur, et illo tempore bruma siue pruina breuis et dissolubilis generatur. 
+
+Est autem bruma siue pruina uapor humidus congelatus, ut dicit Aristotiles, siue impressio generata ex uapore frigido et humido congregato in corpus nubis in medio interstitio aeris congelato, quidem per frigiditatem loci et temporis, in quibus non est aliqua pars caliditatis, ut dicit idem Aristotiles. Unde pruine accidit durities ex frigore loci et temporis; in quo scilicet loco et tempore generatur, quia frigus partes uaporis aggregat et contrahit, et sic pruine substantiam duram reddit. Ex nimia uero frigiditate albescit, et herbas et flores super quas cadit marcidos efficit et exurit. Admodicum autem solis radium euanescit et in rorem redit, quia pruina nil aliud est quam ros congelatus, ut ait Beda. Nam ros descendens ad terram frigiditate noctis spetiem albam, duram et frigidam recipit, et sic in pruine substantiam superficialiter se conuertit, ut asserit idem Beda.
+
+Hic adducit autor unam pulcherrimam similitudinem uel figuram, que talis est: Illo nanque tempore quo magne pruine fiunt, inter signum Aquarii scilicet et Arietem, hoc est inter medium ianuarii et medium martii, pauper rusticus seu pastor, uidens terram albescere propter brumam, et suas ouiculas ducere ad pascua iam non ualens, dolore plenus hac et illac per domum discurrens percutit sibi ancam. Sed post modicum, rediens et uidens uirtute solis brumam liquefactam siue destructam, spe sibi reddita confortatur. Simili modo timuit ipse autor quando uidit sui magistri frontem, ut habetur superius, conturbari, ymaginans atque credens ipsum in mente propter signa frontis esse turbatum. Nam facies hominis seu frons habet representare animi passiones. Quod autem turbationem in fronte monstrauerit, habetur in precedenti cantu, ibi:
+
+{Appresso 'l duca a gran passi sen gì,
+turbat'un poco d'ira nel sembiante;}
+
+His autem dicit quod cum quelibet bulgia sit in medio duarum riparum, semper secunda ripa ymior siue bassior est quam prima; et hoc quia omnes bulgie tendunt ad yma. 
+
+Narrato et designato suo laborioso ascensu quem per ruinam sexti pontis de sexta bulgia exiuerunt, dicit autor quod ad summum illorum scopulorum non sine magna anxietate finaliter deuenerunt. 
+
+Hic ponit Uirgilius talem comparationem siue similitudinem talem: Equus enim, cum primo est indomitus et lasciuus, uocatur pullus siue pultro. Cum autem est domitus et laboribus assuetus, pullus seu pultro ulterius non uocatur. Et istud uulgo dicitur spoltrato, quod in latino sonat de pullo siue pultrone exire et equus effici. Simili modo homo primum est puer siue adolescens; postea iuuenis seu uir. Hoc est quod primo operatur opera scilicet puerilia, postea uero uirilia. Moraliter autem hucusque Dantes in sua poesia quodammodo fuit pullus, quia leuia et agilia respectu illorum que sequuntur superius pertractauit, admodo uero ardua et difficilia prosequitur in processu. Nam in ista septima bulgia pertractare intendit de transformationibus, quomodo scilicet latrones in serpentes et serpentes in latrones poesia subtilissima et admirabili transformantur. Uult itaque sibi Uirgilius dicere: Admodo te oportet leuia relinquere et uersus ardua, sicut sunt ea de quibus tractaturus es, dirigere gressus tuos. Ut sic in eo illud uerbum beati Pauli uideatur impletum: Cum essem paruulus loquebar ut paruulus sapiebam ut paruulus. Cum autem factus sum uir, euacuaui que erant paruuli. Ideo sequitur: {che seggendo in piuma,} idest in otio, {in fama non si uiene}. Re uera enim, quia multi sunt qui ad Epycureorum sectam sectantur, et non nisi delectabilia et carni suauia adipisci conantur, idcirco uirtutes que hominem mortuum uiuere faciunt derelinquunt in otio marcescentes; quibus mortuis, talia post mortem uestigia de se linquunt, qualia spuma in aqua et fumus in aere derelinquunt. 
+
+{Più lunga scala conuen che si saglia.} Uere longam scalam dixit autorem Uirgilius ascensurum, quia tractaturus erat de monte Purgatorii, ubi sunt altissime scale usque ad lune globum pertingentes. Quibus omnibus superatis, ascensurus erat per omnes speras et celos usque ad illum qui ex nichilo omnia produxit in esse. 
+
+Hic incipit autor de septima bulgia pertractare, et dicit quod uidit in ea tantam multitudinem serpentum quod tres partes mundi que serpentibus plene esse dicuntur, scilicet Libia, Ethyopia, et desertum quod supra mare Rubrum est, tantam multitudinem noxiorum animalium non producunt. Sed antequam ad ipsa animalia ueniamus, de istis tribus partibus mundi, scilicet Libia, Ethyopia, et deserto maris Rubri, quia a remotis sunt, aliqua uideamus. Libia est una ex tribus partibus orbis que alio nomine Affrica nuncupatur. Nam mundus in tres partes diuiditur ab antiquis, scilicet in Asiam, Libiam, et Europam. Que quidem nomina a tribus mulieribus processerunt: Asia enim, ut XIIIIM libro Eth. scribit Ysidorus, ex nomine cuiusdam mulieris est appellata, que apud antiquos imperium tenuit orientis. Europa uero ab una alia muliere, que fuit filia Agenoris et soror Cadmi, uocabulum est sortita, de qua Ysidorus, libro ut supra: Europa fuit filia Agenoris regis, quam Iupiter ab Affrica raptam Cretam aduexit, et partem tertiam orbis ex eius nomine appellauit. Iste autem Agenor fuit filius Libie, ex qua et Libia, idest Affrica, fertur cognominata. Unde apparet quod prius Libia accepit nomen, postea uero Europa; Libia etiam a quadam muliere, ut iam dictum est, nomen accepit. Nam Epauus, filius Iouis, qui Memphym in Egypto condidit, ex Cassiota uxore sua quandam filiam nomine Libiam procreauit. Que Libia in Affrica regnum possedit, ex cuius nomine illa terra fuit postea Libia appellata, ut ait Ysidorus libro ut supra. Affricam autem, secundum eundem Ysidorum, ideo ipsam Libiam dicunt, quasi apricam, eo quod sit aperta celo et soli, et sine orrore frigoris. Alii uero dicunt istam terram Affricam appellari ab uno ex posteris Abrahe de Cethura, qui uocatus est Affer. Ista itaque Libia in quadam sui parte serpentibus dicitur esse plena, ut patet per Lucanum et alios scriptores qui de mundi conditionibus conscripserunt. Est etiam in ista Libia quedam prouincia siue regnum sub torrida zona situm, ubi propter nimium solis incendium nascuntur homines nigri, que quidem terra Ethyopia nuncupatur. De qua Iohannes Os Aureum: Ethyopum terras iam feruida torruit estas.
+
+In hac prouincia regnauit illa sapientissima femina que, ut habetur in tertio libro Regum, uenit in Ierusalem audire sapientiam Salomonis. In ista itaque Ethyopia sunt animalia mirabiliter uenenosa ac etiam monstruosa.
+
+Supra mare uero Rubrum est desertum Sur, per quod transierunt filii Israel sub ducatu Moysi. In isto autem deserto abundant animalia serpentina. Exemplificat igitur autor et dicit quod nec Libia, nec Ethyopia, nec desertum maris Rubri tantam multitudinem uenenatorum animalium non producunt, quantam in ista bulgia modo uidit. Facta qualicunque mentione de illis tribus partibus orbis que serpentibus et noxiis animalibus plene sunt, ad illa saltim animalia que hic gratia exemplorum autor adducit nostrum calamum conuertamus. Ponit enim hic autor quinque speties siue genera serpentina, scilicet chelydros, iaculos, phirias, centros, et amphysibenas. Chelidris est quidam serpens aquaticus et terrestris, unde dicitur a ceros, quod est terra, et ydor, quod est aqua; inde chelydris, serpens aquaticus et terrestris, cuius natura est quod ambulat a medietate corporis totus sursum erectus, aliam autem partem trahit per terram similiter totam rectam. Si autem aliquo modo se torserit, statim crepat. Cuius ueneni talis est operatio: tactu enim sui corporis terram per quam incedit taliter calefacit quod ipsam fumare facit. Unde Lucanus in UIIII: *Tactus uia fumante chelidris*. Et ille fumus est adeo uenenosus quod quicunque homo seu animal per illam uiam incederet, statim spiritum exalaret. Fugatur autem odore citrino. Idcirco Uirgilius in Buccholicis admonet pastores ut in stabulis faciant ignem de citro et galbano, dicens:
+
+*Disce et odoratam stabulis accendere citrum
+galbaneoque nidore graues agitare chelidros.*
+
+Iaculi sunt serpentes parui et breues, qui admodum iaculorum de arboribus se emittunt, et quicquid uiuum, siue hominem siue animal, tangunt mox interimunt, ut dicit Ysidorus, XII libro Eth.. Ideoque iaculi appellantur. Unde Lucanus in nono: *Iaculique uolucres*. Pharias est quidam serpens qui, secundum Ysidorum, totus incedit erectus; nam sicut homo ambulat pede, ita pharias incedit et cauda. Inde dicitur pharias a phares, quod est transitus siue diuisio, quia eius natura incedit diuisa ab aliorum serpentum naturis. Unde Lucanus in nono: *Et contentus iter cauda sulcare pharias*. Et forte hoc genus serpentis, secundum quosdam, diabolus tunc elegit, quando primos parentes decepit. Quod cum Sacra Pagina minime concordare uidetur, que dicit serpentem qui decepit eos in maledictione fuisse prostratum. Potest autem dici quod omnis serpens ante peccatum incedebat erectus, ut facit modo pharias, sed in maledictione quam a Deo recepit fuit uel in totum uel in partem aliquam prostratus, excepto pharia, quem erectum ideo Deus forte dimisit, ut citius credere ualeamus omnem serpentem ante peccatum fuisse erectum. Centris est quedam serpens inflexuosa, que ambulat semper recta, non tamen erecta, sed per terram toto corpore serpit recta, contra naturam aliorum serpentum; nam si usquam se torserit, statim crepat. Unde centris dicitur quasi in centro, idest in medio crepans. De hac serpente ait Lucanus in nono: *Et semper recto lapsurus limite centris*. Amphysibena, secundum Ysidorum, XII libro Eth., habet duo capita sine aliqua cauda currens, utroque capite tractu corporis circulato, cuius oculi ueluti due lucerne lucent. De quo Lucanus in nono:
+
+*Et grauis in geminum uergens caput amphysibena.*
+
+Ideo ait autor in textu quod tot pestilentias nec sic prauas ostendit unquam Libia cum tota Ethiopia, nec desertum quod supra mare Rubrum est. Uel istum desertum uocat autor illam solitudinem inuiam et inaquosam per quam Moyses duxit exercitum Pharaonis contra Ethyopes qui uastauerant regnum Egypti, cuius hystoriam narrat magister in hystoriis in hunc modum: Cum adultus esset Moyses, Ethyopes uastauerunt Egyptum usque ad Memphin et mare. Quo circa conuersi ad diuinationes Egyptii responsum ceperunt ut auxiliatore uterentur hebreo. Et uix obtinuerunt a Thermuth filia Pharaonis, que ipsum educauerat et in filium adoptauerat, ut exercitui quem preparauerant Moysen preficerent ducem, prius tamen prestitis sacramentis ne ei nocerent. Erat enim Moyses uir bellicosus et peritissimus, qui fluminis iter tanquam longius pretermittens, per terram duxit exercitum itinere breuiori, ut improuisos Etyopes preueniret. Sed per loca plena serpentibus iter faciens, tulit in archis papiriis super plaustra ibices ciconias, scilicet egyptias naturaliter infestas serpentibus que rostro per posteriora immisso aluum purgant. Castraque metatus proferebat eas ut serpentes fugarent et deuorarent, et ita tutus per noctem transibat exercitus. Tandem preuentos Ethiopes expugnans inclusit eos fugientes in ciuitatem regiam Saba, quam post Cambises a nomine sororis sue Meroen denominauit. Quam cum quia inexpugnabilis erat diutius obsedisset, oculos suos iniecit in eum Tharmis filia regis Ethiopum et ex condicto tradidit ei ciuitatem si eam duceret in uxorem. Et factum est ita. Inde est quod Maria et Aaron iurgati sunt postea aduersus Moysen pro uxore eius Ethyopissa. Dum autem Moyses redire uellet in Egyptum, non acquieuit uxor. Proinde Moyses tanquam uir peritus astrorum, ymaginem sculpsit in duabus gemmis huius efficacie ut altera memoriam altera obliuionem conferret; cumque paribus anulis eas inseruisset, alterum scilicet obliuionis anulum uxori prebuit, alterum ipse tulit ut sicut pari amore, sic paribus anulis insignirentur. Cepit ergo mulier amoris uiri obliuisci, et tandem libere in Egyptum regressus est. Tante autem pulcritudinis fuit Moyses, ut ait Iosephus, ut nullus adeo seuerus esset qui eius aspectui non hereret. Multique dum cernerent eum per plateas et uias ambulantem opera in quibus erant occupati, ut ipsum respicerent, dimittebant. 
+
+{con serpi le man dietro auea legate.} Quia hic incipit autor de latronum conditionibus pertractare, ideo in principio sue poetice descriptionis siue narrationis ponit quod, sicut latrones in mundo dum uadunt ad furcas uadunt cum manibus retro uinctis, ita in inferno ponit ipsos habere manus a tergo serpentibus alligatas. Et quia pena inferni eterna censetur, ideo ad ostendendum quod pena latronum similiter sit eterna, dicit quod illi serpentes cum quibus ipsorum latronum brachia sunt ligata, renes ipsorum latronum, capitibus et caudis perforabant, et ipse caude sunt ante illorum pectora cum capitibus annodate.
+
+Posita comparatione quomodo leuiter arserit latro iste, ponit autor quomodo iste latro sic incineratus subito in statum pristinum est reuersus, ponens quoddam exemplum de fenice.
+
+Adducit hic autor exemplum de fenice, dicens quod quemadmodum fenix moritur et renascitur, ita ille latro a serpente percussus, postquam fuit incineratus in statum pristinum est reuersus. De natura autem et conditionibus fenicis sic habetur in libro De Proprietatibus Rerum: Fenix unica dicitur auis et in toto orbe terrarum singularis; apud Arabes autem, ubi fenix nascitur, singularis nominatur, ut dicit Ysidorus. De hac autem aue dicit quidam philosophus quod fenix est auis sine pari, uiuens quadringentis uel quingentis annis. Quibus completis, cum suum sentit defectum, nidum facit ex lignis aromaticis ualde siccis, que in estate et feruore solis, flante fauonio, accenduntur; quibus accensis fenix sponte nidum ingreditur et ibidem inter ligna ardentia incineratur; ex quo cinere infra triduum quidam uermiculus nascitur, qui paulatim plumescens in uolucrem reformatur. Istud idem dicit beatus Ambrosius in hec uerba: De fenicis humore siue cinere uermis surgit, paulatimque adolescit, et processu temporis induit alarum remigia, atque in auis spetiem reparatur. Est autem fenix auis pulcherrima, pauoni in plumis simillima, solitudinem diligens, granis et fructibus mundis uescens. De hac aue narrat Alanus quod cum Onias summus pontifex Elyopoleos in Egypto templum ad similitudinem templi Salomonis edificasset, primo die azimorum cum ligna multa aromatica super altare congessisset, et ad ignem ad offerendum sacrificium subiecisset; subito omnibus uidentibus descendit in medium rogi talis auis, que in igne sacrificii statim in cinerem est redacta. Remanente autem cinere et de precepto sacerdotis cum diligentia reseruato, infra triduum quidam uermiculus de predicto cinere est creatus, qui tandem recipiens formam auis ad solitudinem euolauit.
+
+Ista comparatio est superius declarata.
+
+Comparatio talis est: Due sunt passiones que ligant mirabiliter quemlibet patientem adeo quod dum passio incipit torquere, non aduertit patiens quomodo cadit. Similiter quando de terra, finita passione, se leuat, surgit totus attonitus propter magnam quam sustinuit passionem siue anxietatem, tali modo iste latro de sua anxietate surrexit.
+
+Ista comparatio est superius declarata.  
+
+idest magno ictu percutit. Et est {croscia} uocabulum florentinum et tantum ualet quantum percutere magno ictu. Hic apostrophat autor ad diuinam potentiam, que in inferno adeo est seuera, idest iusta, sine aliqua misericordia, quia flecti non potest. Ubi est notandum quod diuina potentia est ubique, quia ubicunque est Deus est sua potentia. Sed Deus est ubique, iuxta illud Psalmiste: Si ascendero in celum tu illic es; si descendero in infernum ades, etc.. Ergo ubique est diuina potentia. Et ideo nulla creatura sue potest resistere uoluntati. Quantum autem in inferno sua potentia sit seuera, apostrophando ad ipsam nobis autor innuit. 
+
+Et ille peccator, intelligens uerba Dantis, non se finxit, sed erexit uersus eum animum atque uultum. Sed ut eum cognouit, statim tristi uerecundia se depinxit. 
+
+Quasi dicat: Quanto maiora peccata anima secum portat, tanto inferius collocatur. Cetera uero que sunt in lictera sunt plana, sed quod sequitur indiget clara luce. Reddita enim iusta et debita ratione quare non superius cum iracundis, sed hic inferius est iste cum latronibus sic dannatus, declarat qua furti specie siue quo genere in hac uita fuerit maculatus, dicens {Fui ladro a la sagrestia de' belli arredi}, idest fui latro quia furatus fui de sacristia – supple maioris Pistoriensis ecclesie – aliqua de pulcro thesauro qui continetur in ea. Ad cuius euidentiam clariorem est sciendum, quod in ciuitate Pistoriensi unde iste latro traxit originem est quidam nobilissimus thesaurus beato Iacobo apostolo dedicatus: cuius thesauri quandam partem iste Uannes Fuccii cum quibusdam suis complicibus fuit una nocte occulte furatus; quod quidem furtum non sibi nec sociis, sed quibusdam aliis hominibus impositum falso fuit. Propter istud itaque furtum ait autori sacrilegus iste latro.
+
+Sed quia de furto hic mentio facta est, idcirco quot sunt genera furti et quot modis committitur uideamus. Furtorum enim aliud dicitur corporale, aliud spirituale. Corporale subdiuiditur, quia aliud dicitur generale, aliud dicitur peculatum, aliud dicitur plagium. Generale furtum est quod comuniter est de rebus quibuscunque; et est furtum attrettatio rei aliene, inuito domino. In qua diffinitione tria sunt notanda: primum est quod furtum dicitur attrettatio; secundum quod dicitur attrettatio rei aliene; tertium est quod ista attrettatio rei aliene fit inuito domino; domino dico illius rei que attrettatur. Est itaque furtum attrettatio, idest occulta ablatio uel captio, rei aliene, non proprie. Nam si quis attrettat quod suum est, uel credens suum esse, non committit furtum. Illicite tamen usurpatur sine iudicis arbitrio, ut dicit lex. Item inuito domino dicit, quia si credat dominum uelle uel permittere et subest iusta causa, non committitur furtum, ut dicit lex. Peculatum autem dicitur illud furtum quod committitur in rebus publicis, sicut est furari bona rei publice, idest communis uel communitatis, ut dicunt decretales. Plagium uero est illud furtum quod committitur in persona, puta quando quis furatur hominem, siue puerum uel puellam. Pena primi furti est multiplex, secundum iura; secundum scilicet quod uarie agitur de ipso; quia aut intendit iudex ad penam corporis iudicialiter infligendam, aut ad penam pecuniariam ciuiliter inponendam. Si ad penam corporis intendit, hoc facit dupliciter: aut per supplicium, ut sunt carceres et eculeum, aut per cruciatum, ut membri mutilatio et gule suspensio. Si uero intendit ad penam pecuniariam, tunc distingue: aut furtum est manifestum, aut non manifestum. Si est manifestum, reddi debet in quadruplum, ut habetur in Exodo LXX, ubi dicitur quod quinque boues pro uno ablato reddantur, idest quatuor cum illo qui fuit ablatus. Et sic intellexit Çacheus cum dixit ad Christum, ut habetur Luce XUIIII: Et si quid aliquem defraudaui reddo quadruplum. Si uero furtum non est manifestum pena imponitur in duplo, ut habetur in Decretalibus. Pena secundi furti est aliquando pecuniaria aliquando capitalis, secundum quod furtum fuerit graue uel leue, ut de prima pena dictum est. Pena uero tertii furti semper est capitalis, secundum iura. Et sic patet de furto corporali et eius pena. Si quis uero in ultima necessitate uictui necessaria furatus fuerit, nec alio modo uitam seruare potest, laborando uel mendicando, non peccat mortaliter, quia non summit alienum, sed proprium quod ei debetur de iure naturali. Unde Salomon in Prouerbiis, UIo capitulo: Non grandis est culpa cum quis furatus fuerit ut animam esurientem impleat. Et nota quod dicit: Non grandis est culpa, quia etiam in illa ultima necessitate, si furatur, aliqualiter peccat. Et hoc propter negligentiam prouidentie.
+
+Est et aliud genus furti quod dicitur furtum spirituale, quod sacrilegium appellatur. Est autem sacrilegium sacre rei uiolatio uel usurpatio. Et dicitur sacrilegium quasi sacri ledium, quia ledit res sacras; uel a legendo, idest furando. Committitur autem tribus modis: primo ratione persone; secundo ratione loci; tertio ratione rei. Ratione persone tunc committitur sacrilegium quando quis uerberat clericum uel personam religiosam, ut dicunt Decretales. Ratione loci cum quis ecclesie uel cimiterii emunitatem uiolat. Et est ecclesie emunitas priuilegium libertatum, eius siue rerum ad ipsam pertinentium. Unde qui ecclesie uel rebus eius uiolentiam infert, sacrilegus est et demeretur tuitionem illius, si in ea uel in rebus eius committat crimen flagitiosum; quia ut dicunt iura, frustra legis auxilium inuocat qui in legem committit. Et indignum est eis ab ecclesia subueniri, per quos constat in ecclesia scandalum generari, ut habetur in Decretalibus. Qui autem incendit ecclesiam uel deicit siue frangit, ad sedem apostolicam mittitur absoluendus. Ratione uero rei committitur sacrilegium cum res sacras uel sacro usui deputatas quisquam attentauerit usurpare. Et circa hoc membrum est tripliciter distinguendum. Aut enim furatur quis sacrum de sacro, ut calicem de altari; aut sacrum de non sacro, ut calicem de domo sacerdotis; aut non sacrum de sacro, ut alia ornamenta ecclesie que sacrata non sunt. Et sic patet primum, quot sunt speties siue genera furti. Secundum uero, quot scilicet modis committitur, habebimus in sequenti cantu.
+
+Moraliter plus dolet homo, et maxime nobilis homo, sicut fuit iste qui loquitur ad autorem, quando comprehenditur in uili peccato, quam si protinus moreretur. Unde uidemus quod multi fures, quando sunt in carceribus timentes suspendi, accipiunt uenenum si possunt, ut illam infamiam siue uerecundiam euadere queant. 
+
+In his duobus cantibus, precedenti uidelicet et presenti, autor de latronum transformationibus et ipsorum nequitiis poetizat. Sed quia in precedenti cantu de transformationibus et peccato latrocinii uisum est, nunc in presenti de modis ipsius latrocinii uideamus. Peccatum nanque latrocinii tribus modis committi uidetur, sicut ex tribus specificatis transformationibus uidetur innuere nobis autor. Primo enim modo committitur latrocinium siue furtum per habitum: sunt enim quidam ita ad latrocinium habituati, quod a cogitatione furandi et opere nunquam uel raro recedunt; immo semper ad furtum corde et cogitatione intendunt, et quicquid oculis uiderint, furto rapere concupiscunt; et si possibilitas adsit, sua desideria statim implent. Audiui enim ego de quodam magno uiro qui dupliciter erat magnus, quia natione nobilis et dignitate prelatus; quod cum a quodam clerico familiari amico suo redargueretur quod tantus homo suam nationem et prelationem latrocinio macularet, respondit: Ego re uera sub tali constellatione fui genitus siue natus, quod per unum diem stare non possum quin aliquid furer. Et illa die qua aliquid furari nequeo, non quiesco, manus meas tanta prurigine corrodente. Isti nanque tales omnibus sensibus interioribus et exterioribus ad furta labuntur. In cuius figuram composuit iste autor tertiam transformationem illius, scilicet cuius uniuersa membra humana in serpentina transformata fuerunt. Secundo modo committitur furtum per impulsum, cum quando scilicet aliquis, necessitate cogente uel aliquo placibile impellente, labitur ad furandum. Et isto itaque modo secunda transformatio siue mutatio facta est, in qua ille Agnellus a serpente totus ligatus et uinculatus in illa tali mixtura, qua se ad inuicem miscuerunt, nec serpens uidebatur nec homo. Et iste secundus modus furandi, qui scilicet perpetratur uel necessitate cogente uel aliquo placibile impellente, postquam in hominem uenerit, uidetur ei tenaciter adherere; sicut exemplum ponitur hic de hedera que tam tenaciter adheret arboribus et uirgultis. Tertio modo committitur furtum a casu, cum quando aliquis inuenit aliquid et tunc allectus inuento, cogitat utrum rapiat uel dimittat; et si mala concupiscentia conculcauerit rationem, ad rapiendum manus extendit. Sed statim eos sequitur penitudo, et maxime si aliqua sacra rapiunt uel furantur, conscientia remordente; et isto modo figuraliter ostendendo componit autor primam transformationem, ponens exemplum de illo sacrilego Pistoriensi qui ad tactum serpentis fuit in cinerem sic redactus et ad statum pristinum mox reuersus. Et quantum et qualiter inter speties furti sacrilegium Deum offendat, patet per ficas quas iste sacrilegus Deo fecit. Nam sacra uiolare uel rapere est proprie Deo iniuriam irrogare. 
+
+Nichil certe in tota rerum natura est tam placibile et delectabile sicut uirtus, quia non solum in se ipsa delectabilis et placibilis reperitur, unde allicit ad amandum, sed, quod maius est, ipsa facit nos diligere quos nunquam uidimus; et, quod mirabilius est, in illis quos odimus ipsa etiam nobis placet, et propter ipsam aliquando diligimus etiam inimicos. Et hoc manifeste in hoc notabili innuit nobis autor, dicens quod serpentes, quos naturaliter homo odit, quia naturaliter odium est inter hominem et serpentem, iuxta sententiam Dei qua dicitur ad serpentem, ut habetur in libro Genesis: Inimicitiam ponam inter te et mulierem, et inter semen tuum et semen illius, a more illius serpentis qui se iactauit ad gulam illius qui diuinam excellentiam blasphemabat. Ab illo tempore citra sibi amici fuerunt.
+
+Iste qui de muris cecidit Thebanorum fuit unus gygas nomine Capaneus, contemptor deorum, unus scilicet ex septem regibus qui obsederunt Thebas, de cuius superba arrogantia et celesti uindicta habetur supra cantu XIIIIo, circulo UII, girone tertio.
+
+Iste centaurus rabie plenus fuit quidam latro nomine Cachus, qui ideo centaurus dicitur quia humanam libertatem, more centaurorum, cum equo in illis ubi nunc Roma est partibus infestabat: sed quia non aperte, sicut faciebant centauri, sed occulte, ut faciunt fures, aliena uastabat, ideo ponitur inter fures. Qui a longe sentiens illum sacrilegum diuinam excellentiam blasphemare, cum uno dracone et serpentum multitudine infinita ad illum puniendum celeriter festinabat dicens: Ubi est ille acerbus? Uocabat autem ipsum acerbum quia sua pena ipsum non poterat maturare, more illorum fructuum, qui nunquam in arbore maturantur. 
+
+Dicit hic autor quod non credit quod in tota Maritima, que est una contrata marina plena serpentibus et reptilibus uenenosis, inter Pisas posita atque Romam, sit tanta multitudo reptilium uel serpentum quantam ille centaurus habebat super groppam – subaudi equinam – usque ad renes humanos. 
+
+{Intoppa,} idest obuiat. Lictera plana est. Draco est reptile serpentinum, tamen maior cunctorum animantium super terram atque serpentum. Hunc Greci Dracontam uocant; unde deriuatum est in latinum ut draco dicatur; qui sepe a speluncis extractus fertur in aerem, et concitatur aer propter eum. Uim autem non in dentibus sed in cauda dicitur possidere, et uerbere potius quam ictu nocet; quia si quem ligauerit occidit, a quo nec elephas tutus est sui corporis magnitudine. Nam circa semitas dilatescens per quas elephantes soliti sunt transire, crura ipsorum nodis ligat ac perimit suffocatos. Gignitur autem in Ethiopia et India, et in ipso incendio uiget estas. 
+
+Iste Cianfa fuit quidam miles florentinus de Donatis, qui in hac uita fuit latrocinio maculatus. 
+
+Dicit hic autor quod iste serpens qui contra uentrem istorum duorum latronum sic uelociter ueniebat, sicut granum piperis erat niger. Sed nota quod granum piperis nusquam de sui natura inuenitur esse nigrum. Est autem piper arbor in India nascens in latere montis Caucasi, cuius siluas serpentes custodiunt. Sed incole regionis, cum piper maturum fuerit, eas incendunt et serpentes igne fugantur: et sic ex flamma efficitur piper nigrum, nam natura piperis alba est. Cuius quidem diuersus est fructus: nam quod immaturum est, piper longum uocatur; quod incorruptum ab igne seruatur, est album; quod uero cute rugosa et horrida est, ex calore ignis procedit. Sarraceni etiam, postquam piper collectum est, ponunt illud in clibano calido et hoc faciunt duabus de causis: primo, ut diutius seruetur; secundo, ne in aliis locis possit seminari et fructificare. 
+
+Ille locus unde primo homo accipit alimentum est umbilicus, secundum Constantinum, ex neruis, uenis, et arteriis compositus; quo mediante puer in utero matris sanguinem subtilem ad sui attrahit nutrimentum, et per ipsius arterias spiritum recipit. 
+
+Hic incipit istorum transformatio. Et incipit ab inferioribus, dicens quod serpens caudam in duo diuisit; et iste due partes conuerse sunt in duos pedes, et in duo crura, et in duas tybias humanas. Et ille latro tybias, crura, et pedes ad inuicem iunxit, et ex tali coniunctione in caudam serpentinam fuerunt ista membra conuersa. 
+
+Hic dicit quod cauda serpentis in duo diuisa tollebat, idest accipiebat, figuram. Quam figuram? Illam certe que in homine perdebatur, quia ille homo iam amiserat figuram pedum, crurium, ac etiam tybiarum, et istam talem figuram serpens in sua cauda tollebat. {E la sua pelle si facea molle}, idest pellis istorum humanorum membrorum efficiebatur mollis; {et quella di là dura,} hoc est pellis caude efficiebatur dura, quia durior est pellis serpentis quam pellis humana. Immo, quod plus est, nullum animal habet ita duram pellem sicut habent serpentes: exemplum serpentis quem inuenerunt Romani in Affrica, de quo narrat Titus Liuius De Primo Bello Punico; et Ualerius libro primo, capitulo de miraculis, quod tempore Marchi Reguli quidam serpens tante magnitudinis in Affrica est repertus, quod totum romanum exercitum in dicta Affrica commorantem a fluminis accessu arceret. Et quod mirabile est, plus dictus serpens romana castra infestabat quam tota potentia Cartaginensium militum robustorum. Cum quo serpente cum pluries Romani pugnarent, ipsum nec lanceis nec sagittis perforare aliquatenus ualuerunt. Tandem cum saxis et magnis lapidibus ipsius dorsum frangentes, de tanta peste uictoriam habuerunt. Cruor autem ipsius ita fluuium infecit quod coacti sunt Romani inde sua castra mouere. Corium autem eius sale conditum Romam ob miraculi magnitudinem transmiserunt. Fuit uero longitudo dicti corii centum uiginti cubitorum. 
+
+Hic ponit quod sicut ille homo brachia retraxit, ita serpens de duobus pedibus anterioribus duo brachia humana produxit.
+
+Hic ponit quod pedes posteriores serpentis insimul torti effecti sunt membrum uirile, et ille miser de suo membro uirili protulit duos pedes – subintellige serpentinos. 
+
+Uult hic dicere autor quod intantum quod fumus qui exibat de ore serpentis et de plaga umbilici latronis unum et reliquum uelat, idest induit nouo colore, quia homo efficitur serpens et serpens homo, et super colorem unius, idest hominis, generat pilos, et super colorem alterius, idest serpentis, depilat, unus, idest serpens, surrexit, quia excepto capite iam factus erat homo; et alius, idest homo, cecidit, quia et ipse excepto capite factus erat serpens. Et dum sic unus se erexisset et alius cecidisset, unus in alium impiis oculis intendebat, et sub tali uisione ille qui surrexerat os ad se traxit, et de tali materia intus tracta, aures humane, nasus et labia sunt formata. 
+
+Facta mentione serpentini capitis in humanum, sequitur humani capitis in anguinum. Nam ille qui iacebat in antea os producit, et aures retrahit infra caput, sicut cornua facit limax. 
+
+Hic ponitur ultima istorum duorum transformatio; nam lingua hominis, que prius erat una et ad loquendum apta, scinditur et efficitur bifurcuta, et lingua serpentis, que prius erat bifurcuta, recluditur, unitur, et ad loquendum apta efficitur. Sed quia istorum amborum transformatio mediante fumo facta est, ideo, transformatione finita, desinit ille fumus. 
+
+Uult hic dicere autor, quod uidens tales et tantos uiros de sua ciuitate oriundos inter latrones, quod oculi sui fuerunt ex tali uisione confusi et animus doloratus. Sed licet esset intus et extra taliter alteratus, non potuerunt illi fugere ita clausi, quod ipse non cognouerit Puccium Sciancati. Fuit autem Puccius etiam Florentinus, et iste solus de tribus sociis non fuerat immutatus.
+
+Postquam autor in duobus precedentibus cantibus de fraude et dolo furium, ac etiam de eorum transformationibus prosecutus est, nunc in isto cantu et in sequenti de fraudulentis consiliariis et dolosis loquacibus ac etiam oratoribus uersipellibus prosequitur in hunc modum, presentia cum precedentibus concordando: Letare, inquit, Florentia, postquam es ita grandis quod per terras et maria pandis alas, et per infernum tui nominis titulus dilatatur. Inter latrones enim inueni quinque tales tuos ciues quod inde in mente confundor et in facie uerecundor, et tu in honorem maximum non ascendis. Sed si prope auroram uera somnia somniantur, tu senties citra modicum tempus id quod Pratum, nedum alii, tibi optant. Et si iam esset ipsorum optatum desiderium adimpletum, non esset nimium tempestiuum; quod utinam iam adesset, ex quo omnino sine dubio esse debet, quia quanto magis senuero, tanto magis inde grauabor. Facta ista exclamatione contra suam ciuitatem, yronice iste autor ad nos dirigit uerba sua, sic dicens: Nos inde recessimus – subaudi a septima malabulgia – et per illas scalas quas nobis fecerant uestigia nostra prius reascendit magister meus, me – subaudi debilem – post se trahens. Et sic uiam solitariam prosequendo inter acutas silices et frusta scopoli pes sine manu non poterat expediri. Tunc dolui, et nunc similiter dolore constringor, quando dirigo mentem ad id quod uidi, et magis ingenium nunc refreno quam sim solitus refrenare, ad hoc ut non currat sine ducatu uirtutis; ita quod si aliqua bona stella seu res melior tribuit michi bonum quod ego more inuidi illud datum bonum non auferam michi ipsi. Quare autem ista premiserit, subiungendo declarat dicens quod quemadmodum rusticus, quando diebus estiuis in quibus sol, qui mundum clarificat sua luce, minus absconsam suam faciem nobis tenet, in aliquo podio requiescens, uidet in uallibus, ubi forte areas et torcularia sua habet noctilucas infinitas; illo dum taxat, tempore quo culici musca cedit, ita tot flammis octaua bulgia resplendebat, sicut perpendi statim quod fui in illa parte unde fundus – subaudi istius bulgie – uidebatur. Et sicut ille qui se uindicauit cum ursis, uidens currum Elye, quando equi se ipsos ad celum fortiter erexerunt, ipsum non poterat oculis tantum sequi quod uideret aliud quam solam flammam, tanquam nubeculam ascendentem; tali re uera modo quelibet anima mouet per istam bulgiam se metipsam, quia nulla monstrat furtum, et quelibet flamma unum in se continet peccatorem. Ego autem stabam supra pontem ad uidendum totus inferius reclinatus, intantum quod si ego unum cespitem uel scopulum non cepissem, cecidissem inferius, sine spe aliqua inde protinus exeundi. Tunc dux meus qui me uidit in tanta mentis solicitudine sic intentum, ait: Infra ignes quos cernis spiritus sunt absconsi; quilibet enim illo se igne circumdat, quo ut conspicis est incensus. Ad quem ego: Magister, audita tua responsione, sum ego magis certificatus; sed iam michi uidebatur quod ita esset, et tibi dicere iam uolebam. Quis est in illo igne qui uenit in suo cacumine sic diuisus, quod uidetur surgere de pira in qua Ethyocles cum suo germano – subaudi Polinice – fuit missus? Et ille michi: Interius, inquit, ibi Ulixes et Dyomedes puniuntur, et ita uadunt insimul ad uindictam, idest ad penam, sicut ad culpam soliti erant ire. Et intra ipsorum flammam planguntur insidie illius, scilicet equi, qui fecit portam unde exiuit semen nobile Romanorum. Ploratur etiam ibi intus causa propter quam Deydamia adhuc condolet de Acchille, et de Palladio pena ibi etiam irrogatur. Ad quem ego: Magister, si infra illas scintillas isti spiritus ualent loqui, te rogo et iterum rogo ut istud unum meum rogamen a te pro mille rogaminibus acceptetur, ut non facias isto desiderio me priuatum, quousque flamma ueniat huc cornuta; uides enim quod uersus eam ex magno desiderio me inclino. Et ille michi: Tua precamina multa laude sunt digna. Idcirco ipsa accepto, sed facias quod lingua tua aliquantulum requiescat. Permitte nanque me loqui, quia iam habeo in mente conceptum quicquid tu uis, quia forte de tua loquela dedignarentur, eo quod Greci fuerunt.
+
+Postquam autem flamma illa cornuta ad ipsos applicuit, dicit autor quod Uirgilius, captato loco et tempore, in ista forma ad illos sua uerba direxit: O uos qui estis in uno igne: si ego de uobis merui quando uixi, si de uobis dico merui modicum siue satis, quando in mundo alta carmina fabricaui, non uos moueatis, sed unus ex uobis dicat quo ad moriendum per ipsum perditum itum fuit. Tunc maius cornu illius antique flamme cepit se ipsam murmurando mouere; illo namque dico murmure, quo flamma ignis fatigatur a uento. Indeque hac et illac ducendo cachumen, sicut esset lingua que loqueretur, iecit uocem foras et ait: Quando ego recessi a Circe, que me uno anno et plus detinuit uiolenter, ibi prope Caetam, prius quam sic Eneas nominasset eandem, nec dulcedo filii, nec pietas senis patris, nec debitus amor qui Penolopen letificare debebat, uincere potuerunt ardorem quem habui maxime circa tria, uidelicet circa mundum, circa uitia, circaque uirtutes, ut ex hiis tribus certam experientiam reportarem; sed alto maris pelago me committens, solum cum uno nauigio et cum illa societate modica a qua nunquam extiti derelictus, utrumque litus usque in Ispaniam et usque in Morrocco et insulam Sardorum ac etiam usque alias insulas quas illud mare in circuitu circundat aspexi. Ego autem et socii mei eramus ueteres atque tardi quando uenimus ad illas fauces strictas ubi Hercules posuit sua signa, ad hoc ne aliquis ulterius se immittat. Et ibi a manu dextera dimisi Sobiliam, a sinistra uero iam dimiseram Sectam. Et tunc sociis loquens dixi: O fratres, qui per centum milia pericula applicuistis ad occidentem, nolite uestrorum sensuum isti tam modice uigilie que est de remanentibus experientiam denegare, post solem mundi sine gente. Considerate id quod in uobis extitit seminatum. Non enim facti estis ueluti bruta animalia ad uiuendum, sed ut sequamini intelligentiam et uirtutes. Cum ista itaque modica oratione sic meos comites acui ad eundum, quod non sine difficultate ipsos postea tenuissem. Et uoluentes matutino tempore nostram proram, de remis fecimus alas uolatui temerario, semper sinistro lateri applicando, et tantum tenuimus a sinistris litora relinquentes et nos alto pelago committentes, quod de nocte uidebamus illas stellas que alterum polum undique circumcingunt. Tantumque illud mare meridianum sulcauimus quod lunam uidimus extinctam suo lumine quinquies et accensam. Et tunc apparuit nobis una montana, que nigra propter sui distantiam uidebatur, et uisa est michi altitudinis tante fore quante meis temporibus aliquam aliam unquam uidi. Quam uidentes, fuimus de nostra uisione letati. Sed tam cito ipsa letitia fuit in merorem et tristitiam commutata, quia de noua terra unus turbo exiuit, qui in parte anteriori percutiens nostrum lignum, ipsum tribus uicibus cum uertigine girauit aquarum, et quarta uice ipsum in circuitu sic girando, puppim sulleuando et proram inclinando, aquarum fuit uoragine deglutitum. Ideo ait in textu:
+
+{Tre uolte 'l fè girar con tutte l'acque;
+a la quarta leuar la poppa in suso,
+et la prora ire in giù, com'altrui piaque,
+infin che 'l mar fu soura noi richiuso.}
+
+{Et se già fosse, non saria per tempo.} Quasi dicat: Tantum inualescit Florentinorum nequitia, quod si iam puniretur, non esset nimium tempestiue. Quod utinam iam istud tempestiuum adesset, ex quo quin omnino eueniat cessare non potest. Et hoc quare uellem? Non utique ex odio uel uindicta, sed quia quanto plus ista sententia differetur, tanto plus efficiar senex; et quanto plus senuero tanto plus cognoscam; et quanto plus cognouero tanto plus ex inde contristabor.
+
+Tractaturus autor de dolosis actibus qui ab ingeniis subtilibus oriuntur, propter que ipsorum autores tam atroci tormento in ista octaua bulgia puniuntur, sibi et ipsis condolet admirando: ipsis quia considerauit et uidit quod tam magni principes et famosi, sicut fuerunt Ulixes et Dyomedes et Guido comes de Montefeltro, propter subtilia ipsorum ingenia in dolosos actus et dolosa consilia inciderunt: sibi uero, quia formidauit ne suum ingenium, quod erat inter mortales tam splendidum et subtile, ad omnia humana et diuina opera inuestiganda, ac etiam exercenda, in similia laberetur. 
+
+Dicit hic autor quod quelibet flamma infra se unum continet peccatorem, et nulla ostendit furtum, idest nulla flamma demonstrat id quod continet intra se. Sed hic oritur questio, quomodo scilicet anima possit in flammis comburi et non consumi. Huic autem questioni respondit beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei, ostendens per quinque exempla quod anima potest in igne comburi et non consumi. Et primo exemplo uermium, dicens: nonnullum genus uermium in aquarum calidarum scaturigine reperitur, quarum feruorem nemo impune contractat. Illi autem non solum ibi sunt sine ulla lesione, sed extra non possunt uiuere. Secundo exemplo montium Sicilie dicens: Notissimi montes Sicilie qui tanta temporis uetustate usque nunc flammis estuant et integri perseuerant, satis ydonei testes sunt non omne quod ardet consumi. Tertio exemplo carbonum, qui ignis operatione sic fiunt incorruptibiles, ut in terra humida suffossi, dum essent ligna putrescerent, modo facti carbones corrumpi non possunt. Quarto exemplo pauonum; quis, inquit, nisi Deus dedit carni pauonis mortui non putrescere? Et narrat ibi, quod dum semel hec auis cocta sibi fuisset oblata, de pectore eius usque ad annum seruari mandauit, et nullam lesionem incurrit, nisi quod aliquantulum corpulentie siccioris et contractioris fuit. Quinto exemplo salamandre dicens, sicut dixerunt qui de naturis animalium curiosius indagarunt: salamandra in ignibus uiuit, de cuius etiam pellibus fiunt corrigie pretiose que, dum sunt uetustate consumte, si proiciantur in ignem ex ueteribus fiunt noue. Patet ergo per ista exempla que posuit Augustinus quod non omne quod ardet consumitur in ardore.
+
+{Catun si fascia di quel ch'elli è inceso.} In isto notabili, moraliter exponendo, continetur quod quilibet homo exterius operatur bonum siue malum, secundum quod interius concupiscit. Nam si calore uirtutum interius inflammatur, oportet quod ipsarum uirtutum luce atque fulgore exterius adornetur. Quia uidemus, iuxta sententiam Salominis et beati Gregorii pape, quod si ignis ponatur in palea, statim exardescit. Si uero quis malo ardore concupiscentie, cupiditatis, inuidie, siue ire comburitur, oportet etiam quod secundum illum exterius operetur opera, scilicet carnis et mortis. Qualis enim est unusquisque, talis et finis uidetur ei, ut ait Philosophus.
+
+Uerba sunt Dantis ad Uirgilium in quibus ipsum rogat ut si illi duo principes, Dyomedes uidelicet et Ulixes, possunt in illis flammis loqui, quod sibi concedat ut illos audiat colloquentes. 
+
+Hic ostenditur in uerbis Uirgilii quod homo sapiens suo subtili ingenio corda penetrat aliorum, dum ex signis que foris apparent considerat ea que interius sunt sepulta. Nam sicut ex fumo manifestatur ignis, licet non uideatur, ita ex quibusdam signis manifestatur cor, quod quidem uideri non potest. Ideo Philosophus dicit quod uoces sunt note earum que sunt in anima passionum. Et quia Dantes ostendit per signa extrinseca magnum desiderium loquendi cum illis, ideo Uirgilius statim fuit ymaginatus quid petere uellet illis. Ideo ait:
+
+{Lascia parlar a me, ch'i' ò concetto
+ciò che tu uuoi;}
+
+Et causam propter quam non uult ut ipse Dantes loquatur cum illis assignat, dicens: {ch'ei sarebbero schiui,} idest quia forte dedignarentur loqui tecum quia fuerunt Greci, et tu ignoras protinus linguam grecam. Tante enim autoritatis fuit antiquitus lingua greca, et spetialiter ante Romam, quod Greci nolebant respondere nisi loquentibus ipsam linguam. Quam maiestatem secuti postea sunt Romani. Nam subiugato uniuerso, orbe terrarum statuerunt ipsi Romani ut nullus ambaxiator seu alia que uis persona in ipsorum consilio siue cetu nisi ytalice loqueretur. Et nichilominus semper fuit lingua greca aput Italicos in honorem. Nam omnes quasi libros latinos ipsi autores latini grecis titulis titularunt, ut patet per Uirgilium, qui omnibus suis operibus grecos titulos assignauit, sicut librum de pastorali regimine intitulauit Bucholicam, librum de agricultura Georgicam, et librum de preliis Eneiden nominauit. Similiter Ouidius librum de transformationibus Methamorphoseos appellauit, et librum de regibus et consulibus Fastos nominauit. Diuine etiam Pagine libri grecis nominibus adornantur, ut Bibliotheca, Penthasis, Euangelium, et Apocalipsis. 
+
+Hic ponit Ulixes confinia illarum faucium sic strictarum, dicens quod ex parte Europe est quedam ciuitas que uocatur Sibilia, et ista est in terra firma; et ex alia parte, scilicet ex parte Libie, est quedam terra que uocatur Septa; et fuit ista Septa antiquitus insula, mari undique circumcincta, que alio nomine dicitur Gadis. Et ista Gadis, ut ait beatus Ysidorus XIIIIM libro Ethimologiarum, dirimit Affricam ab Europa. In ista itaque insula posuit Hercules columnas mirabiles et insignes, ut nauigantes ab oriente in occidentem ulterius non transirent. Erat autem antiquitus proxima terra CXX passibus separata, nunc uero cum terra firma coniuncta, quam Tyrii, de mari Rubro profecti, occupantes in lingua sua Gadis, idest Septam, nominauerunt pro eo quod mari esset undique circunsepta. Fuit autem insula fructibus et spetiebus ditans multas partes mundi, et precipue occidentis.
+
+{Tutte le stelle già dell'alto polo.} Nota quod duo sunt poli in celo super quos uoluitur totum celum: unus dicitur articus, qui semper apparet; alter uero dicitur antarticus, qui a nobis uideri non potest, quia est ex opposito artici, qui articus uulgo dicitur tramontana. Tramontana autem semper est super caput nostrum, et idcirco cum alius polus sit australis et semper sit ex opposito tramontane, nullo modo potest uideri, quia sub pedibus nostris est. Potest autem uideri in duabus partibus orbis, uidelicet ex ipsa parte australi, uel ex paradiso terrestri. Nam pars australis est subiecta ipsi polo antartico, sicut septentrionalis pars in qua habitamus subiecta est artico, et ideo ex ipsa parte australi potest uideri. Sed sicut dicunt philosophi, illa pars australis est ita calida quia propinqua et uicina soli, quod illuc pergi non potest nisi fabulose. Ideo de illa parte mundi nulla noua habemus per ueras ystorias, sed solum per fabulosa figmenta. Et isto modo autor in parte ista fabulatur tam de illa patria quam de morte ipsius Ulixis. Potest etiam uideri ille polus antarticus de monte paradisi. Et ratio est ista: Ille enim mons supereminet omnibus montibus mundi, usque ad globum lunarem attingens. Et ideo est tante altitudinis, quod gibbositas ipsa mundi que nos impedit ne illum polum uidere possimus, est subiecta pedibus dicti montis. Nec etiam ad hunc montem, propter peccatum primi hominis, est accessus. Et quia de isto monte potest polus antarticus uideri, ideo autor fingit in secunda cantica, cantu primo, illum polum antarticum se uidisse.
+
+Modo dicit Ulixes quanto tempore nauigauit per illud mare per quod nullus unquam fuerat ausus nauigare. Et dicit quod stetit ibi quinque mensibus. Ideo dicit: Quinquies accensum et totidem extinctum erat lumen lune de subter. De subter dicit quia tantum per illud occeanum nauigauit quod ad polum antarticum, quod est oppositum nostro artico, appropinquauit. Et ideo illud mare est subter nos. 
+
+Et nunc apparuit illi quidam mons tante altitudinis, quante nunquam in nostro mundo habitabili circunspexit. Ideo ait Ulixes in textu:
+
+{quando ci apparue una montagna, bruna
+per la distantia, et paruem'alta tanto
+quanto ueduta non aue' alcuna.}
+
+Que autem terra sit ista quam a longe in plaga meridiana uidit Ulixes non bene sciri potest, quia de illa terra nulla uera ystoria reperitur; tum quia nullus unquam de illis partibus ad nos uenit, nec de nobis unquam illuc iuit qui ad nos postea sit reuersus. Tamen beatus Ysidorus dicit, XIIIIo libro Eth., quod extra tres partes orbis, Asiam scilicet, Affricam et Europam, quarta pars transocceanum interior est in meridie, que propter solis ardorem incognita nobis est, in cuius finibus anthipodas fabulose inhabitare produntur. Anthipode autem dicuntur homines qui subter nos habitare fabulose finguntur, qui tenent plantas contrarias nostris plantis. 
+
+Postquam Ulixes finem imposuit uerbis suis, cachumen siue summitas sue flamme que dum loquebatur se ipsam uibrauerat more lingue, iam rectus et quietus in apice sue flamme, a Uirgilio de ipsius licentia recedebat. Et hoc est quod taliter incipit cantus iste. Iam erat flamma – subaudi Ulixis – erecta superius et quieta ut plus non diceret, et iam a nobis recedebat cum licentia dulcis uatis, quando una alia – subaudi flamma – que post ipsam ueniebat, nos fecit uoluere nostros oculos ad sui apicem uel cachumen propter unum confusum sonitum qui egrediebatur ex illa. Qualiter autem esset confusus ille sonus, exemplificando declarat dicens: Sicut bos siculus qui mugit primo cum planctu illius – et hoc fuit iustum, quia ipsum temperauerat lima sua– mugiebat cum uoce afflicti, ita, licet cum toto quod esset ex ere, ipse – subaudi bos ereus – omnino uidebatur a dolore trafixus; simili modo, quia non habebat uiam nec foramen – subaudi illa flamma – per quam uiam uel foramen possent exire uerba a principio, idest ab apice ignis, uerba dolorosa exibant et in suum conuertebantur taliter ydioma. O tu, ad quem dirigo meam uocem, et qui loquebaris modo lombarde dicendo: {Istra ten ua,} idest modo recede, {più non t'aizzo,} idest plus fatigationem tibi ingerere nolo, quamuis ego uenerim aliquantulum tarde, non te tedeat aliquantulum stare mecum; uides quod non tedet me et ardeo. Si tu modo solum in istum cecum mundum de illa dulci terra latina, de qua totam meam culpam porto, nouiter cecidisti, dic michi si Romandioli habent pacem uel guerram, quia ego fui de illis montibus interioribus qui sunt inter Urbinum et iugum de quo fluuius egreditur Tiberinus. Tunc Uirgilius, quia sibi loquebatur ille spiritus inflammatus, tetigit Dantem dicens: Loquere tu, quia iste est latinus. Dantes autem, quia iam habebat responsionem in promptu, sine mora ei illico sic respondit: O anima que inferius es absconsa, Romandiola tua non est, nec unquam fuit, sine guerra in suorum cordibus tyrannorum. Sed nullam manifestam modo ibidem dereliqui. Qui autem fuerint illi tyranni qui illo tempore in ipsa Romandiola tyrannidem exercebant, per ordinem autor in sua responsione subiungit dicens: Rauenna stat sicut stetit multis annis; Aquila enim de Polenta taliter ipsam fouet quod Ceruiam cooperit suis pennis. Terra autem illa que iam sustinuit longam obsidionem et de Gallis fecit cruentatum coadunamen, sub bracchiis uiridibus inuenitur. Et Mastinus uetus et nouus de Uerrucchio, qui fecerunt de Montagna malum gubernamen, ubi fit de dentibus suchium, idest sucum. Ciuitas autem Lamonii et Santerni conducunt leoninum de nido albo, qui mutat partem ab estate ad hyemen. Et illa – subaudi ciuitas – cui Sauium undat latus, sicut ipsa sedet inter planum et montem, inter tyrannidem uiuit in statu libero nunc ad presens. Nunc autem, quis tu sis edissere nobis rogo; non sis durus magis michi quam fuerim ego tibi, ut nomen tuum in mundo teneat altam frontem.
+
+Postquam uero ille ignis aliquantulum mugiit more suo, acutam cuspidem hac illacque commouit, et talem postea dedit flatum: Si ego crederem quod mea responsio dirigeretur ad personam que unquam reuerteretur ad mundum, ista flamma immobilis permaneret; sed quia de isto fundo nunquam reuersus est aliquis uiuus, si audio uerum, responsionem sine timore infamie tibi do. Ego enim fui homo armorum et postea cordellerius, credendo sic cinctus omnia –subaudi que male feceram – emendare. Et certe meum credere integrum ueniebat, nisi fuisset magnus sacerdos, cui male eueniat, qui me in primas culpas recidiuare coegit, et quomodo et quare uolo quod intelligas. Quando osseus et pulpeus ego eram, que duo, scilicet ossa et pulpas, michi dederat mater mea, opera mea non fuerunt leonina breuiter sed uulpina. Perpendimenta autem et coopertas uias protinus sciui omnes, et ita duxi artes ipsarum, quod ad fines terre exiuit sonus eorum. Sed quando me uidi in illa parte mee etatis in qua quilibet deberet deponere uela et recolligere sartas, quicquid michi prius placuerat tunc displicuit, et penitentem me reddidi et confessum; ha me, miserum lapsum, et ueraciter ualuisset. Princeps autem nouorum Phariseorum, habendo guerram prope Lateranum et non cum Sarracenis nec etiam cum Iudeis, quia quilibet suus inimicus erat protinus christianus, et nullus ex ipsis fuerat ad uincendum Achon, nec mercator in terra soldani; nec summum officium, nec ordines sacros considerauit in se, nec in me illum chamum qui solitus erat suos cinctos facere macriores; sed sicut Constantinus intra Siraptim Siluestrum consuluit pro sua lepra curanda, ita iste me, tanquam magistrum, consuluit ut curari posset a sua febre superba. Petiuit enim a me consilium et ego tacui, quia sua uerba michi ebria uidebantur. Sed ille, hoc uidens, statim intulit: Cor tuum nullatenus suspicetur. Ex nunc te absoluo, et tu me doce quomodo Penestre ad terram deiciam et prosternam. Celum enim possum ego claudere et reserare, sicut tu scis. Ideo sunt due claues quas caras meus non habuit antecessor. Tunc me argumenta grauia impulerunt, unde tacere fuit michi uisum peius, et dixi: Pater, ex quo tu me lauas ab illo peccato in quo dicadere nunc debeo, longa promissio cum breui obseruatione in alta sede te faciet triumphare. Franciscus uenit postea pro me, statim quod fui mortuus, sed unus nigrorum cherubin illice sibi dixit: Noli portare – subaudi istum – nec iniuriam facere michi uelis. Uenire debet inferius inter meos afflictos, quia dedit consilium fraudulentum, a quo citra semper sibi steti ad crines; quia absolui non potest qui non penitet de commisso, nec penitere et uelle insimul homo potest propter contradictoriam, que non consentit. Heu me dolentem, quomodo me concussi quando me rapuit dicens: Forsitan tu non cogitabas quod ego logicus essem. Ad Minoem me portauit, et ille dorsum durum cum cauda octies circumdedit, et postquam ipsam cum magna rabie momordisset, ait: Iste est de reis furis ignis. Unde, sicut uides, perditus hic existo et ita uestitus, eundo, deploro.
+
+Quando uero iste spiritus suum dicere sic compleuit, flamma dolorando et se uibrando recessit. Nos autem transiuimus ultra, ego scilicet et dux meus, super scopulum, idest pontem, usque super alium arcum qui operit fossam, in qua soluitur feudum illis qui scismata seminando grauamen acquirunt. Ideo dicitur in textu:
+
+{a quei che scommettendo acquistan carco.}
+
+Uerba sunt autoris in quibus tria breuiter dicit: Primum est quod illa flamma in qua loquebatur Ulixes, finito suo sermone, se sursum erexit et quietauit, et hoc ne amplius loqueretur. Secundum est quod sic erecta et quietata, ab ipsis de licentia Uirgilii recedebat. Tertium est quod, post ipsam flammam in qua erat Ulixes et Dyomedes, una alia flamma cum quodam confuso sonitu ueniebat; ad quem sonitum Uirgilius et Dantes se illico cum oculis conuerterunt. Qualis autem fuerit ille confusus sonitus exemplificando declarat. 
+
+Superius dixit autor in principio istius cantus quod Ulixes de Uirgilii licentia recedebat; hic autem ponit quid sibi dixit cum ipsum abire permisit. 
+
+Dic itaque michi, queso, si tu modo nouiter de illa dulci terra latina descendis, si Romandioli habent pacem uel guerram. 
+
+Quasi dicat: Ut tibi pandam citius nomen meum, me non solum per facta beneficia sed etiam per fienda sagaciter adiurasti, dicendo: {se 'l nome mio nel mondo tegna fronte}. Sed ego dico tibi quod, si ego crederem respondere alicui qui reuerteretur ad mundum, nichil tibi de meo statu manifestarem. Sed quia nunquam, si uerum audio, aliquis de isto fundo ad superos est reuersus, ideo tibi sine timore infamie respondebo. 
+
+Sed postquam toto tempore quo uixit in armis gloriosus et uictoriosus fuit in mundo, tandem cum deuenit ad senectutem se ipsum totum Deo et suo seruitio dedicauit. Nam cuncta que prius sibi placuerant tunc despexit et, mundo ualefaciens, habitum minorum assumpsit. 
+
+Hac itaque peruersa conscientia deprauatus et arroganti superbia eleuatus, cupiens tyrannica rabie ipsos Columnenses funditus extirpare, consuluit comitem memoratum qualiter posset ciuitatem quandam ipsorum Columnensium quam hostili Marte obsederat, que Penestre uocatur, terre planitiei equare. Et in hoc actu non habuit respectum ad se, qui erat uicarius illius regis pacifici qui pacem in mundum portauit, pacem nascendo adnuntiauit, uiuendo predicauit, moriendo in testamento sue familie dereliquit, et resurgendo eisdem pacem obtulit atque dedit. Nec etiam habuit respectum ad ipsum comitem qui mundi guerras reliquerat, et religionis pacem quesierat, nec ad habitum suum, qui corda non ense precinctus, pacem amare et imitari uidetur.
+
+Per cingulum in Sacra Scriptura continentiam accipimus, que religiosos maxime carnali et terreno desiderio cohibet et constringit. Unde ipsos admonet Christus dicens: Sint lumbi uestri precinti. Ubi dicit beatus Gregorius: Lumbos nostros precingimus cum carnis luxuriam per continentiam coartamus. Uult itaque hic dicere comes Guido quod fratres minores non sunt hodie ita a terrenis desideriis et actibus uacui siue macri, sicut in sue religionis exordio iam fuerunt. 
+
+Sed quia prius fuit absolutus quam peccasset, ideo in morte dannatus ponitur exemplariter uel figuraliter ab autore. Licet mortem istius comitis poetice fingat autor, tamen creditur, et sic in multis libris sanctorum autenticis reperitur, quod ad mortes hominum et boni angeli atque mali conueniunt. Nam beatus Nicholaus in hora mortis uidit ad se sanctos angelos uenientes. Beatus autem Martinus in hora sue mortis uidit sibi dyabolum assistentem. Cui Martinus: Quid hic astas, cruenta bestia? Nichil in me funestum reperies, Abrahe sinus me recipiet. Ad mortem autem beati Forosci episcopi, sicut scribit uenerabilis doctor Beda, et boni et mali angeli aduenerunt et multa prelia inter se pro habenda illa anima commiserunt. 
+
+Quis posset unquam, inquit autor, cum uerbis solummodo absolutis, dicere de sanguine atque plagis ad plenum quas nunc pluries ego uidi? Omnis lingua certe ad istud deficeret enarrandum, quia noster sermo ac etiam mens ad tantum comprehendendum modicum sinum habent. Quales autem plagas ibi conspexerit, exemplificando declarat. Si adunaretur adhuc, inquit, tota illa gens que in infortunata terra Apulie de suo sanguine fuit dolens per Romanos et per longam guerram que de anulis tam alta spolia reportauit, sicut scribit Liuius, qui non errat, cum illa – subaudi gente – que sensit penas ictuum bellicorum quando Roberto Guiscardo se opponere fuit ausa; et altera – subaudi, si adunaretur – cum istis cuius ossa adhuc colliguntur apud Ciperanum, ubi quilibet Apulus fuit mendax, cum illa – subaudi etiam – que fuit ad Tagliacozzo, ubi sine armis uicit senex Alardus; et istarum gentium unus suum membrum perforatum et alius ostenderet mutilatum, ad adequandum modum none bulgie esset nichil.
+
+Postquam uero autor exempla induxit plagarum et uulnerum in bellis Apulis inflictorum, ad enarrandas plagas et uulnera istius none bulgie manum tendit. Iam, inquit, ueges non sic perforatur uel aperitur quando perdit tympanum uel assidem lateralem, sicut ego uidi unum fractum et apertum a mento usque ad illam partem unde homo trullat. Inter tibias enim intestina pendebant, et tristis uenter, qui saccus efficitur stercoris, uidebatur. Et in tantum quod ego in eum totus intendo me respexit, et cum manibus aperiens sibi pectus ait: Uide quomodo me dilanio. Uide quomodo diuisus est Macumet; ante me uadit plangendo Ali, scissus a mento usque ad sinciput. Et omnes alii quos tu uides hic seminatores fuerunt scandali et scismatis dum uiuebant; et ideo taliter scissi sunt. Unus diabolus est retro post nos qui ita crudeliter nos trucidat acie sui ensis, cuilibet istius cunei uulnera iterando. Et hoc quia quando completam habemus dolentem stratam, nostra uulnera sunt prius reclusa quam ante ipsum aliquis nostrum uadat. Postquam uero Machumet ista enarrasset autori, ipsum interrogat dicens: Sed tu quis es, qui super scopulum quasi otiosando moraris, forte quia differs ire ad penam que super tuas accusationes noscitur iudicata? Ad que uerba Uirgilius sic respondit: Nec mors eum adhuc inuasit, nec ad tormentandum culpa aliqua ipsum ducit. Sed ut dem illi plenam experientiam, michi qui sum mortuus conuenit ipsum ducere per infernum huc inferius de giro in girum, et hoc est uerum sicut est uerum quod tibi loquor. Tunc plus quam centum anime que ista uerba Uirgilii audiuerunt in illo fossato se firmarunt ad contemplandum autorem, pro quodam quasi mirabili sua martiria obliuioni tradendo. Audiens autem Macumeth responsionem a Uirgilio sibi factam, ait ad Dantem: Dicas ergo fratri Dulcino, o tu qui forte uidebis solem in breui, quod si non uult hic cito me sequi, quod uictualibus sic se armet, quod coartatio niuis Noarensibus uictoriam non reportet, quia aliter nequaquam acquirere leue esset. Et hoc dicto, Macumeth ab autore recessit.
+
+Post recessum uero Machumeth, unus alius qui habebat gulam perforatam et nasum usque sub ciliis detruncatum, et qui non habebat nisi unam auriculam solam, firmatus cum aliis ad uidendum admiratiue autorem, ante alios aperuit guttur quod erat ex omni parte exterius rubicundum, et ait: Tu quem culpa non condemnat, et quem ego in terra latina conspexi, si similitudo nimia me non fallit, recordare Petri de Medicina, si unquam reuerteris ad uidendum dulce planum qui a Uercellis ad Marchabo declinat. Et facias notum duobus melioribus de Fano, domino scilicet Guidoni et Angelello, quia si preuidere hic non est uanum, eiecti erunt de ipsorum uase et submersi prope Catholicam, proditione unius iniqui tyranni nequiter operante. Inter insulam certe Cypri et Maiorice nunquam uidit tam grande scelus Neptunus – subaudi perpetratum – non a pyratis, non a gente Argolica, idest Greca. Ille enim proditor, qui cum uno – subaudi oculo – uidet solum, et tenet terram quam, talis est hic mecum ieiunus uidendi protinus esse uellet, faciet ipsos ad colloquendum secum uenire, postea faciet sic quod aduentum Focarie non erit opus uota facere siue preces. Auditis autor uerbis et uaticinio Petri de Medicina ait ad eum: Demonstra michi, et me, queso, declara, si uis ut tua uerba superius ego portem, quis est ille uisionis amare. Tunc ille posuit manum ad mandibulam unius sui socii, et os illius aperiens exclamauit: Iste, inquit, est ille de quo – supple tibi dixeram – et non fatur. Iste expulsus – subaudi de Roma – dubitare submersit, idest fugauit, in Cesare, affirmando quod munitus cum danno semper sustinuit expectare. Et hic exclamat autor contra illum qui sibi fuerat demonstratus. O quantum, inquit, michi uidebatur attonitus cum lingua in faucibus amputata Curio, qui ad dicendum adeo fuit audax.
+
+Et unus alius qui ambas manus habebat incisas, eleuando per fuscum aerem brachia mutilata, ita quod sanguis faciem deturpabat, exclamauit ad Dantem: Reminiscaris etiam de Musca, heu qui dixi Res facta caput habet; quod quidem dictum pro gente tusca fuit – subaudi exemplariter – malum semen. Et Dantes illico sic subiunxit: Et mors etiam tue tribus. Unde ille Musca, accumulando dolorem cum dolore, recessit ab eo sicut persona tristis et uicta. Sed ego – subaudi Dantes – remansi ad uidendum exercitum – subaudi qui per illam bulgiam pertransibat – et uidi unam rem quam ego timerem solus sine pluri probatione – idest autentico testimonio – decantare, nisi quod meam conscientiam bona societas – subaudi Uirgilii – assecurat, que quidem bona societas hominem facit francum sub lorica sentiendi se puram. Quid autem uiderit, subiungendo declarat dicens: Ego uidi certe, et adhuc michi uidetur ut uideam, unum corpus humanum sine capite ita ire sicut ibant alii mesti gregis. Et caput truncum tenebat per crines suspensum cum manu ad modum laterne, et illud respiciebat nos et dicebat: Heu michi. De se faciebat sibi ipsi lucernam, et erant duo in uno et unus in duobus. Quomodo istud potest esse, ille scit qui se gubernat. Quando autem ad pedem pontis fuit, brachium in altum cum toto capite eleuauit, ut appropinquaret ad nos uerba sua, que fuerunt: Uide, queso, penam molestem, tu qui spirando uadis uidendo defunctos. Uide si est grandis aliqua sicut ista. Et ad hoc ut tu de me noua reportes, scias quod ego sum Beltramus de Bornio, ille scilicet qui dedi regi Iohanni malas confortationes. Ego feci patrem et filium in se ipsos rebelles. Achitophel certe de Absalone et Dauid cum iniquis persuasionibus non plus fecit. Et quia ego diuisi ita coniunctas personas, ideo porto, heu me miserum, cerebrum meum a suo principio separatum; quod quidem principium in isto trunco consistit. Et sic in me obseruatur contrapassus. Ideo ait in textu:
+
+{così s'osserua in me lo contrapasso.}
+
+Uere tota illa gens superius nominata de suo sanguine per Romanos fuso atque deleto fuit dolens. Postquam uero autor generalia prelia que fuerunt inter Apulos et Romanos sub quadam generalitate tetigit, sicco pede subsequenter ad specialia sic descendit. 
+
+Quartum bellum fuit etiam in Apulia, in loco qui dicitur Talliacozzo, inter regem Corradum et Karolum antedictum. In quo bello dictus Karolus non armis, sed astutia unius sui militis, qui uocabatur Alardus, uictoriam reportauit. Sed ut istius belli notitia habeatur, ipsam hic breuiter et succinte ponemus. Corradinus enim dum esset in imperatorem electus, cum multitudine militum copiosa Ytaliam intrauit, et uolens prius cum inimicis certare quam coronam acciperet, in Apuliam contra Karolum pugnaturus accessit. Karolus autem obuiam sibi uenit, et uidens potentiam Corradini, ad bellum procedere dubitabat. Cui Alardus ait: Noli timere, sed fac id quod tibi dixero et bene tibi erit. Elige quidem unum militem tui habitus et stature et indue eum armis tuis, et ipsum tanquam regem cum tota gente tua mitte contra Theotonicos pugnaturum. Nos autem duo post talem montem cum quingentis militibus stabimus latitantes. Corradinus autem, dum uidebit se esse potentiorem tua gente, contra tuos indisciplinate procedet; et dum tua gens aduersariis terga dabit et Theotonici erunt ad spolia colligenda dispersi, nos uniti contra ipsos dispersos audacter et uiriliter insurgemus. Quod cum omnia que ipse Alardus prouiderat euenissent, Corradinus a Karolo debellatus fugam iniit et ad quoddam castrum quod uocatur Asturi deuenit. Intrans autem dictum oppidum, Corradinus ad quendam qui tenebat hospitium introiuit et ait ad eum: Quis est in hoc oppido maior homo? Cui ille: Ista terra est sub potestate et dominio duorum fratrum nobilium Romanorum, uidelicet Iohannis et Iacobi de Frangepanis. Ad quem Corradinus: Duc me, rogo, ad unum istorum. Ille autem continuo duxit illum ad Iacobum. Quem cum uidisset, Corradinus ait ad eum: Domine, ego uenio de exercitu Corradini et habeo in secreto aliqua uobis loqui. Quem ille apprehendens, in cameram suam duxit. Cui Corradinus; Iacobe, ego scio te nobilem inter omnes esse Romanos, ideo tibi tanquam fideli principi Romani imperii manifestare me uolo. Ego enim sum Corradinus, qui sicut Deus uoluit de bello, licet debellatus, euasi. In tuis itaque manibus me committo. Ille autem illum recipiens dolose et callide sic respondit: Domine mi, uenisti ad seruum tuum et ego te recipio tanquam dominum meum. Noli igitur timere et nec in aliquo contristeris, quia licet sis a Karolo debellatus, ex quo tua maiestas diuina protegente gratia uiuit illesa, adhuc poterimus exercitum instaurare et contra inimicos feliciter triumphare. Et his dictis, ipsum in quandam camaram introduxit, et ibi fecit eum occulte manere. Accipiensque unum nuntium ipsum cum suis licteris ad Karolum destinauit, significans sibi quomodo ad suum beneplacitum Corradinum habebat atque tenebat. Quod Karolus audiens, cum magna letitia cordis quingentos Gallos milites pro Corradino transmisit. Quem cum habuisset, statim una cum duce Austrie, comite Gerardo de Pisis et uno de Spinolis de Ianua uinculauit. Quos omnes post annum decapitari mandauit; quorum corpora iacent Neapolim apud locum nostrum ordinis de Carmelo. Et sic patet quomodo Carolus uicit Corradinum, non armis sed astutia senis Alardi, ut dictum est.
+
+Sed quia mentionem fecimus de isto proditore romano, ideo remunerationes quas exinde habuit hic breuiter explicemus. Mortuo itaque Corradino, immo potius immolato, ille proditor de Frangepanis, qui totum suum sanguinem maculauit, ad Karolum remunerationem sui sceleris expectans accessit. Quem Karolus in signum derisionis comitem sine comitatu effecit. Ille autem uerecundia ductus in castro de Asturi, quia nemo ipsum uidere uolebat, uiliter se inclusit. Germanus autem suus per medium castri unum murum fecit, ne uiderent sui oculi proditorem. Mortuo autem illo proditore, fuit sepultus apud ecclesiam Sancte Marie Noue de Urbe, ubi omnes Frangepani ex consuetudine tumulantur. Uxor uero sua supra illud sepulcrum fecit pingi Uirginem gloriosam suum filium in gremio baiulantem, et ad pedem ipsius Uirginis fecit etiam pingi istum proditorem, genibus flexis et manibus iunctis ad Uirginem eleuatis; in qua pictura statim apparuit unum signum mirabiliter tremebundum. Nam ille manus scelerate que talem iuuenem in manus Karoli posuerunt statim in sua pictura effecte sunt nigerrime sicut carbo. Quod uxor illius proditoris audiens, statim pro pictore misit ut illas manus iterum dealbaret. Quas cum pictor colore superposito dealbasset, statim in pristinam nigredinem sunt reuerse. Uxor autem dolens ac etiam uerecundans, iterum et iterum ipsas manus dealbari mandauit; que semper in eandem nigredinem uertebantur. Ad ultimum autem pictor illas manus amputauit, colores et calcem usque ad muri parietem extrahendo, et de nouo calcem candidam ibi ponens, illas manus sacrilegas colore quantum potuit niueo resarciuit. Que ut prius in nigredinem sunt mutate. Frater autem eius, quando uenit ad mortem, in testamento suis heredibus sic precepit: Relinquo uos bonorum meorum heredes, hoc uidelicet pacto, ut me in sepulcro proditoris me ponere nullatenus debeatis. Si uero ibi sepultus fuero, ex nunc mea hereditate uos priuo. Et istud testamentum omnes alii de dicta domo postea sunt secuti. 
+
+Hic incipit de scismaticis exemplariter pertractare. Et primo facit mentionem de Machumeth, qui magnam diuisionem seminauit in mundo. Scisma enim tantum ualet quantum diuisio. Ipse enim Macumeth magnam diuisionem fecit in mundo quando tantam gentem que sarracenice uiuit ab utero Ecclesie separauit. Et quia uterum uiolauit Ecclesie, ideo diuisus in uentre a mento usque ad anum hic ponitur ab autore. Sed quia ystoriam ipsius Machumeth multi ignorare probantur, ideo ipsam hic elucidare proposui. Imperante enim Eraclito, quidam Saracenus de Arabia, falsus propheta et grandis magus, Agarenos siue Ismaelitas seu Sarracenos in suam sectam et heresim taliter congregauit. Nam tribus spetialiter nominibus nominantur, scilicet Agareni ab Agar, famula Abraham, de qua nati sunt, Ismaelite ab Ysmaele, filio Abrahe, quem de Agar genuit Abraham. Ipsi autem, se nobilitare uolentes, dicunt se natos de Sarra, uxore Abraham; ideo se Sarracenos appellant. Quidam enim clericus ualde sapiens et famosus, uel ut alii dicunt quidam monacus nomine Sergius, uel secundum alios quidam archidiaconus Anthyocenus, cum in curia Romana honorem quem cupiebat assequi non ualeret, in Arabiam est profectus; ibique sua predicatione et simulata sanctitate innumerabiles populos ad se traxit. Hic itaque, siue clericus siue monacus, quendam Sarracenum puerum, Machumeth nomine, educauit; quem ad suos mores trahens, ipsum de Nouo et Ueteri Testamento instruxit. Et quandam columbam candidam ita nutriuit, quod nisi in aure Macumeth cibum nullatenus capiebat. Populisque predicans aiebat quod natus erat inter ipsos quidam summus propheta, in cuius nomine gens ipsa saluari debebat; et quod Deus sibi reuelauerat quod in quadam sua predicatione populo adunato ipsum prophetam per descensum Spiritus Sancti in spetie columbe manifestaret. Sicque factum est ut, illo predicante, ista columba sicut iste clericus ordinauerat super populum est emissa. Que circumuolans super humerum Machumet, qui erat in populo, mox descendit, et iuxta morem suum rostrum in aurem illius infixit. Unde populus ludificatus Spiritum Sanctum esse credidit, et sibi tanquam uero Dei nunctio obediuit, intantum quod ipse Machumeth una cum ipsis Saracenis regnum Persidis ac orientalis imperii usque ad Alexandriam inuaserunt. Macumeth igitur magistrum suum in secreto deinceps occulte tenebat, et secundum sua consilia in omnibus se habebat, ipsumque esse Michaelem Archangelum cum quo loqueretur fingebat, propriasque leges condens ipsas a Spiritu Sancto, qui in spetie columbe que sepe, uidente populo, super eum uolabat, se recepisse mentiebatur; in quibus legibus quedam de utroque Testamento inseruit. Unde, secundum ritum Iudeorum, Sarraceni circunciduntur, carnesque porcinas non comedunt. Cuius rei rationem cum uellet Machumeth populo assignare, dixit quod ex fimo cameli porcus post diluuium fuerit procreatus; et ideo, tanquam immundus, a mundo populo est uitandus. Cum Christianis autem conueniunt, quia credunt unum solum Deum omnium creatorem. Asseruit etiam quod Moyses fuit magnus propheta, sed Christus maior, et summus omnium prophetarum, natus ex Maria Uirgine uirtute Dei, absque operatione humana. Ait etiam in suo Alcorano quod Christus, dum adhuc puer esset, uolucres de limo terre creauit et ipsas uolare fecit. Sed uenenum immiscuit, quia Christum non uere passum nec uere resurrexisse dixit. Multas etiam leges promulgauit, quarum multas de mosayca lege accepit. Sepe nanque Sarraceni se lauant, et maxime cum orare debent. Uerenda enim sua, manus, brachia, faciem, et os et omnia membra corporis abluunt, ut mundius orent. Orantes autem unum confitentur Deum, qui nullum equalem uel similem habeat. In anno quoque integrum mensem ieiunant; ieiunantes autem nocturno tempore comedunt, diurno uero ieiunant. Sextam feriam solennizant, sicut Iudei sabbatum et Christiani diem dominicam uenerantur. Et hoc quia tota gens Arabum ante Machumeth Uenerem adorabant; hinc est quod usque hodie diem Ueneris uenerantur. Semel autem per singulos annos, causa recognitionis, ad domum Dei qui est in Meccha ire precipiuntur; quam domum dicunt Adam construxisse, omnibusque filiis eius et Abraham et Ismaeli locum orationis fuisse.
+
+Quatuor uxores legitimas ipsis habere licet, et quamlibet tertio repudiare et rursus recipere, ita tamen ut quaternarium numerum non transcendant. Macumeth autem dixit sibi a domino angelo Gabriele nuntiante fuisse concessum quod ad aliorum uxores posset accedere, ut uiros uirtuosos et prophetas in illo populo generaret. Quidam autem Sarracenus unam pulcram uxorem habebat quam Macumeth intime diligebat, quam quia Macumeth loquentem inuenit, ipsam a se eiecit. Quam Macumeth recipiens, ipsam inter suas uxores alias manere mandauit. Timens uero ex hoc murmur populi, cartam sibi de celo delatam confinxit, in qua continebatur quod quilibet Sarracenus posset alienam uxorem a suo uiro repudiatam pro sua recipere et tenere. Quod Sarraceni usque hodie pro lege obseruant. A uino autem semper abstinere iubentur. Seruantibus uero hec et alia legis mandata promisit Deus ut asserunt paradisum, idest ortum delitiarum, aquis preter fluentibus irrigatum; in quo sedes habebunt perpetuas, nec frigore aut estu aliquo affligentur; omnibus ciborum uescentur generibus. Quicquid appetierunt statim inuenient coram se; uestimentis sericis induentur, et speciosis uirginibus coniungentur. In delitiis omnibus accubabunt, quibus angeli more pincernarum cum uasis aureis et argenteis ministrabunt. Hunc pseudo prophetam, scilicet Macumeth, Sarraceni tenebris inuoluti spiritum prophetie super omnes prophetas habuisse affirmant; et decem angelos sibi fauentes et ipsum custodientes eum habere predicant. Aiunt quoque ipsi miserrimi Sarraceni quod antequam Deus celum et terram creasset, nomen Macumeth in conspectu Dei astabat, et nisi ipse Macumeth futurus fuisset, nec celum nec terram nec paradisum unquam fuisset. Uenenum insuper sibi in carne agnina oblatum fuisse dicunt, agnus autem locutus est ei dicens: Caue ne me comedas, quia in me uenenum habeo. Et tamen post plures annos ueneno uitam finiuit.
+
+Propter scisma igitur quod seminauit in mundo, propter quod filii Agar a Christianitate sunt diuisi, Macumeth a mento usque ad anum diuisus in ista nona bulgia ponitur ab autore. Ideo ipse Macumet ait in subsequentibus ad autorem: {Uedi come scoppiato è Macometto!} et loquitur de se tanquam de alio. 
+
+In hiis uerbis dicit Macumeth quod omnes de ista bulgia fuerunt seminatores scandali et scismatis; et ideo omnes sunt ita diuisi. Ubi nota quod in ista bulgia duo peccata poetice sunt locata, scilicet scisma et scandalum. Et est scisma peccatum quo quis aliquem uel aliquos ab unitate Ecclesie separat, uel seiungit. Scandalum uero est offensio qua quis uerbo uel facto societatis uel amicitie diuidit unitatem. Scandalum enim grece, latine dicitur offendiculum. Si autem queras unde ista duo oriuntur peccata, dico quod oriuntur a malitia. A propria enim hominis malitia procedit, que dyabolicam malitiam imitatur, scismata et scandala seminare.
+
+Uerba sunt Macumeth ad autorem. Et loquitur hic Macumeth de quodam scismatico ualde magno, qui circa annos domini MCCC maximum scisma in Ecclesia uoluit seminare. Sed operante clementia Saluatoris, qui suam Ecclesiam super firmam petram fundauit, ille scismaticus sua fuit intentione frustratus. Istoria talis est: Anno enim millesimo trecentesimo, tempore scilicet Bonifatii pape, fuit in prouincia Lombardie quidam scismaticus nomine frater Dulcinus, qui in nigromantia plurimum preualebat. Hic itaque in montibus Nouarie, quia locus fortis erat, cum quibusdam suis complicibus ad habitandum se posuit; ibique quosdam clericos et laycos congregauit; quibus congregatis se papam fecit et cardinales aliquos ordinauit. Sibi autem et cuilibet cardinali ac etiam cuilibet clerico uxores singulas assignauit. Omnes etiam ad se uenientes clericos recipiebat, et cuilibet uxorem propriam assignabat. Laycis autem stipendia ministrabat. Ab omni uoto et ab omni peccato ad se uenientes protinus absoluebat; montes uero in quibus habitabat diabolica custodia per artem magicam sic muniuit, quod nullus uiuens terminos ab ipso positos modo aliquo poterat pertransire. Pecunia autem quam suis stipendiariis dabat, aurea apparebat infra terminos montium predictorum. Sed si quis uellet ab eo recedere statim quod terminos suos transibat, non de auro sed corio illa pecunia uidebatur. Multos exercitus contra se uenientes per artem magicam de suis terminis effugauit. Totam contratam per circuitum derobabat. Solummodo uictualia et homines capiebat, quibus captis non pecuniam sed solum frumentum, uinum, oleum et cetera que ad uictum pertinent imponebat. Et ideo ait Machumeth in uerbis premissis autori: Dicas fratri Dulcino quod si non uult hic cito me sequi, quod se muniat uictualibus unde uiuat, et hoc faciat antequam niues montes operiant; quia si niues impedient ipsum ne ualeat suos milites pro uictualibus mittere discurrendo, Nouarienses qui montes obsident de ipso uictoriam obtinebunt. Quod sic factum est. Nam mortuo Bonifatio ac etiam Benedicto, qui sibi in papatu successit, Clemens quintus, qui post Benedictum fuit pastor Ecclesie, misit in Ytaliam dominum Neapoleonem sancti Adriani cardinalem diaconum pro legato; qui quidem cardinalis cum potentia Lombardorum et balistariis Ianuensium scismaticum illum obsedit. Quem cum auxilio Dei cepisset, cum suis clericis concremauit.
+
+Iste alius, qui habebat gulam perforatam, nasum detruncatum, et unam auriculam amputatam, fuit unus de comitatu Bononiensi, qui uocatus fuit in uita Petrus de Medicina. Est autem Medicina unum castrum in comitatu Bononie. Hic itaque Petrus delectabatur sussurando scandala seminare; et quotquot uidebat aut consanguinitate aut beniuolentia iunctos, diuidere conabatur. Et quando audiebat scandala aliorum, summo gaudio exultabat. Idcirco in tribus partibus sui corporis est punitus: primo in gutture, unde sursurrum sic procedit et unde risus oritur fraudulentus; secundo in aure, quam scandalosis relationibus porrigebat; tertio in naso, quia de confusione que ex scandalis nascitur letabatur. Nam de nullo membro perdito faciei homi ita confunditur ut de naso. Et quia iste letabatur de confusione alterius, ideo suo est honore priuatus.
+
+Iste igitur scandalosus, uidens autorem et ipsum recognoscens, duo breuiter sibi facit. Nam primo se manifestat eidem.
+
+Secundo, imponit sibi unam ambaxiatam quam portet duobus nobilibus uiris de Fano, qui adhuc uiuebant, quorum unus uocabatur Guido et alius Angelellus.
+
+Fanum est quedam ciuitas in Marchia Anconitana, iuxta Romandiolam, que quidem ciuitas est sita in medio duarum terrarum. Nam ex parte Marchie est Uercelli; ex parte uero Romandiole, in ipsa scilicet Romandiola, est Marcabò, et in planitie que est in medio istarum terrarum est Fanum. Dicit itaque uaticinando, idest futura predicendo, Petrus de Medicina ad autorem: Si unquam redibis ad uidendum Fanum, notifica duobus melioribus uiris illius terre quod, si preuidere hic non est uanum, ipsos iam uideo in mari submersos. Et modum et locum declarando subiunxit. 
+
+Iste fuit unus miles de Lambertis de Florentia, qui uno solo uerbo tantam diuisionem et tantum scandalum in Florentia seminauit, quod nunquam dicta Florentia postea quieta pace quieuit. Suo enim tempore Guelfi et Gebellini in Florentia simul erant. Accidit autem quod Gebellini parentelam cum Guelfis contrahere uoluerunt. Unde quandam nobilem puellam ex ipsis uni militi Guelfo, domino scilicet Buondelmonti de Buondelmontibus, in uxorem dederunt. Guelfi autem in tantum dictum dominum Buondelmontem contra Gebellinos incitauerunt, quod ipse dictam parentelam contra promissiones et pacta noluit obseruare. Qua propter Gebellini, rationabiliter indignati, de se ipsis consilium collegerunt. In quo quidem consilio, cum unus diceret uulneretur in facie dominus Buondelmonte, et alius diceret immo in maiorem suum uituperium detur sibi per faciem cum uno uentre stercore pleno castrati, predictus dominus Mosca de Lambertis surrexit in medium et ait: Uos nescitis quicquam, nec cogitatis si de isto qui nostram parentelam tam uiliter recusauit, iustam uolumus excipere ulctionem; non cum gladio neque cum stercore ipsum uituperemus, sed illi protinus uitam auferamus; nam res facta caput habet. Isto igitur consilio ab omnibus acceptato, occiderunt dictum dominum Bondelmontem, sicut habetur infra in tertia cantica, cantu XUI. Occiso itaque domino Bondelmonte, nunquam postea ciuitas florentina quieuit. Nam semper postea fuit seditionibus et bellis ciuilibus molestata. Ideo ait autori dominus Mosca:
+
+{Io dissi, lasso! Capo à cosa fatta,...
+che fu il mal seme per la gente tosca.}
+
+Nam Tusci postea, illud prouerbium acceptantes, semper modicas iniurias mortibus uindicarunt. Audiens autem autor a domino Musca illud uerbum quod dixit, quod suum consilium pro gente tusca fuerat malum semen, illi improperando subiunxit: {et morte di tua schiatta}. Quasi dicat: Illud tuum consilium fuit non solum malum semen pro Tuscis, sed etiam destructio tue gentis. Propter illud enim consilium domus sua de Lambertis ad nichilum est redacta. 
+
+Postquam uero autor dicit propter bonam societatem quam habebat id quod uiderat cantare, secure illud quod uidit mirabile sic decantat. Ego, inquit, uidi unum bustum humani corporis sine capite per istam bulgiam pertransire. Et istud tale bustum caput suum detruncatum manibus baiulabat, cum quo capite admodum laterne lumen suis gressibus exhibebat. De se enim, idest de suo capite, sibi ipsi faciebat lucernam, et erant duo in uno – subaudi coniuncti – quia caput et corpus erant intantum coniuncta inquantum illud bustum caput manu tenebat; et unum in duobus inquantum, scilicet unus et idem homo, erat in duo diuisus. Quomodo autem istud potest esse, ille nouit qui se ipsum gubernat. Iste enim, de quo loquitur autor, filium diuisit a patre; et ideo per suam penam nouit quam graue peccatum sit inter patrem et filium guerram et discordiam seminare; quia sicut patrem separauit a filio, ita ipse caput suum separatum portat a corde. Sicut enim pater est principium filii, ita cor est principium capitis ceterorumque membrorum, ut in fine istius cantus clarius apparebit. 
+
+Iste siquidem Beltramus de Bornio fuit quidam magnus homo in curia Aduardi regis Anglorum qui, sua operante malitia, tantam discordiam et scandalum inter regem Aduardum et Iohannem eius filium seminauit, quod filius contra tam bonum et reuerendum patrem publice arma mouit. Et ad detestationem sue malitie declarandam, dicit quod Achitophel non plus peccauit quando Absalonem a Dauid alienauit, quam ipse quando regem Iohannem a rege Aduardo tam nequiter separauit.
+
+Dicit hic autor, quod propter multitudinem gentium et magnitudinem plagarum quas in ista bulgia uidit, quod ita erat pietate commotus quod a lacrimis non poterat abstinere, licet superius cantu XXo, malabulgia quarta, de hac pietate a Uirgilio sit reprehensus. Animus enim naturaliter bene dispositus abstinere non potest quin bonis rebus gaudeat et contrariis contristetur, licet utrumque in suis inimicis aliqualiter contempletur. Et tamen non mouet eum persona talis, sed passio prospera nobis auersa. Unde moltotiens accidit quod homo, uidens inimicum suum nimis depressum, pietate, licet non debita, commouetur, et erga ipsum aperit uiscera pietatis. Et hoc spectat spetialiter ad magnanimos, qui de sui natura sunt faciles ad parcendum. 
+
+Loquitur hic Uirgilius ad autorem de Beltramo de Bornio, qui in precedenti bulgia est damnatus, dicens: Quando ille tuus consors tibi digito minabatur, tu eras ita occupatus in uidendo illum qui iam tenuit Altamfrontem, quod illum uidere nequisti. Altafronte uero est quoddam castrum in Anglia, quod quidem castrum dictus Beltramus tenuit dum uiuebat.
+
+In ista comparatione ponit autor tres contratas que extiuo tempore, et maxime in augusto, naturaliter sunt infirme. Prima est Uallis Clane. Est autem Clana quedam aqua in Tuscia, mortua, fetida, et ualde corrupta; cuius castra et uille, estiuo specialiter tempore, infirmantur. Secunda est Marittima Tuscie, que est hora maris ad austrum posita inter Romam scilicet et Pisas; que quidem contrata extiuis diebus mirabiliter est infecta. Tertia est Sardinea, insula quidem in mari Mediterraneo posita, que propter malum aerem et aquas metallinas multum estiuo tempore habitatoribus est infesta. De hac insula habes supra cantu XXII, malabulgia Uo. Dicit itaque hic autor quod quales infirmitates sunt in hospitalibus Uallis Clane, Maritime, et Sardinee de mense augusti, tales in ista decima bulgia nunc aspexit.
+
+Poete enim pro firmo habent quod illi populi Mirmidones appellentur, et quod naturam habeant formicarum. Et sic habent pro firmo ystoriam, sed non fabulam. Sed ipsorum mos est ystorias fabulose narrare. 
+
+In his rithimis duo insimul continentur, scilicet comperatio sic et notabile. Comparatio talis est, quod nunquam aliquis scutifer, expectatus a domino suo, uel cum male libenter uigilat, ita uelociter et festinanter duxit strigilem super equum, sicut illi duo leprosi super se ipsos ungues propter pruritus rabiem deducebant. Notabile uero est quod duo sunt illa principaliter que seruum solicitum faciunt: primum est quando a suo domino expectatur; secundum uero, quando post seruitium domini proprie utilitati intendit.
+
+Causa autem propter quam fuit combustus est ista, que etiam tangitur in lictera. Dum quodam tempore iste Grifolus moraretur in Senis, dixit uni Senensi qui uocabatur Albarus, causa ioci: Ego scirem me leuare per aerem et uolare. Unde ille Albarus hec audiens, quia uanitate multa uigebat, rogauit eum ut sibi ostenderet illam artem. Quem postquam Griffolus multis diebus tenuisset in uerbis, ille ad episcopum senensem, cuius filius iste Albarus dicebatur, accessit; et dictum Griffolum de heresi infamauit ac etiam accusauit. Episcopus autem istum Griffolum posuit in manibus inquisitoris heretice prauitatis. Qui inquisitor ipsum, secundum allegata et probata contra eum, cremari mandauit.
+
+Tertium exemplum est domini Nicholai de Bonsignoribus, qui tanta uanitate plenus fuit quod gariofolis anguillas et alia cibaria impleri faciebat, et hoc non ad sanitatem, sed ad uanitatem fieri mandabat. Cuius mores uanos multi postea in Tuscia sunt secuti. Hoc est, extrahe adhuc de societate uana Senensium Nicholaum de Bonsignoribus, qui diuitem morem gariofilorum primitus adinuenit; et istud tale semen in orto uanorum hominum pullulat atque crescit. 
+
+Iste Capocchius qui loquitur ad autorem fuit de Florentia, et fuit maximus alchimista in tantum quod omnia que uolebat facere breuiter faciebat. 
+
+In precedenti nanque cantu autor incepit de falsariis pertractare, et in fine ipsius cantus ponit quod quidam ex ipsis, nomine Capochius, multas uanitates sibi de Senensibus enarrauit. Nunc autem in isto cantu sic continuando procedit. Dicit enim quod, dum sibi Capochius loquebatur, quod due anime pallide atque nude ita per istam bulgiam egrotos detruncando rabiose currebant, sicut porcus quando de stabulo se excludit. Et una istarum ad Capochium perueniens, ipsum in nodo colli adeo dente perfodit quod ille terram uentre percussit. Et ad declarandum istarum furias animarum, inducit in principio cantus exemplum Furiarum que agitauerunt Athamantem, regem Thebarum, et Eucubam, reginam troyanam, sic inchoans istum cantum:
+
+Illo tempore quo Iuno erat turbata propter Semelem contra sanguinem Thebanorum, sicut una uice et alia demonstrauit, Athamas in tantam insaniam deuenit quod uidendo uxorem suam utraque manu duobus filiis oneratam, furiose clamauit: Tendamus retia, ad hoc ut ego capiam leenam et leunculos ad transitum ad quod tendunt. Et hoc dicto, impios ungues extendit, arripiendo unum ex filiis qui uocabatur Learcus, quem rotando per aerem percussit ad saxum; et illa – subaudi regina – cum alio onere, idest filio, se submersit in mare. Et quando fortuna Troianorum altitudinem, idest Ylion, flamma comburente deuoluit ad yma, ita quod rex una cum regno defecit, Eucuba tristis, misera et captiua, postquam uidit Polixenam mortuam et sui Polidori in ripa maris dolorosa perpendit extra memoriam facta, latrauit ut canis, tantum nempe suam mentem dolore mutante. Sed nunquam Troyanorum furie uel Thebarum bestias stimulando nedum membra humana uise sunt in aliquem tantum crude, quantum ego uidi duas umbras pallidas atque nudas que mordendo currebant, illo modo quo porcus quando de stabulo se excludit. Una quarum uenit ad Capochium et ipsum in nodo colli dentibus sic momordit, quod morsum ad se trahendo illum cum uentre terram fricare coegit. Et Aretinus qui tremendo remansit dixit michi: Ille follettus est Iohannes Schicchi et uadit rabiosus alios sic aptando. Ad quem ego: Si alius non immittat in te modo simili suos dentes, queso ne tibi tedium uideatur michi dicere quis est ille antequam hinc a meis – subaudi oculis – elongetur. Et ille: Illa est anima antiqua Mirre scelerate, que patri suo contra amorem debitum amica deuenit. Ista nempe ad peccandum cum ipso ita uenit, falsificando se in alterius formam, sicut alius – subaudi socius suus – qui cum ipsa sic furiose decurrit, sustinuit, ut turme dominam lucraretur, falsificare in se Buosum Donati, testando et testamento pariter dando normam. Et postquam illi duo rabiosi ulterius processerunt, oculum quem ego super Aretinum tenueram reuolui ad uidendum alios male natos. Et dum sic respicerem, uidi inter eos unum factum ad modum leiuti, sicut si habuisset inguinem protinus detruncatum, in illa scilicet parte in qua homo forcutus existit. Grauis enim ydropisis, que humore male conuerso ita disparia membra facit quod uentri facies non respondet, faciebat illi tenere labia sic aperta sicut ethycus facit qui propter sitim unum labium uersus mentim et aliud uertit superius uersus nasum. O uos, inquit iste ad nos, qui in mundo doloroso sine aliqua pena estis, et, nescio ego quare, respicite et attendite ad miseriam magistri Adami, ego habui uiuus satis de eo quod uolui; et modo, heu miser, unam guttam aque habere non possum. Torrenticuli enim qui de uiridibus collibus Casentini in Arnum ad yma descendunt, sua canalia frigida et humida faciendo, semper stant ante me, et non frustra; quia ymago ipsorum satis plus me desiccat quam malum unde sum ita in facie macilentus. Rigida enim iustitia que me stimulat, trahit causam de loco in quo peccaui, ad mittendum mea suspiria plus in cursum. Ibi est Romena, ubi ego falsaui legam sigillatam Baptiste, propter quod meum corpus superius dimisi combustum. Sed si ego uiderem hic animam tristem Guidonis, seu Alexandri, seu eorum fratris, pro fonte Branda talem uisionem non darem. Intus enim in ista bulgia iam est una, si rabiose umbre que uadunt in circuitu dicunt uerum; sed quid michi ualet, ex quo membra habeo sic ligata? Si ego tantum agilis adhuc essem quod ego possem in centum annis una uncia peragrare, iam incepissem per istam semitam iter meum, scrutando ipsam inter istam gentem turpem, quamuis ista bulgia XI miliariis in suo circuitu longa sit. Ego sum per eos inter talem familiam ut uidetis; ipsi me induxerunt ad cudendum florenos qui habebant bene tria carata mondiglie, idest scorie.
+
+Tunc ego aio ad eum: Qui sunt illi duo miseri qui fumant sicut manus balneata in hyeme, iacendo a tuis dexteris confinibus ita stricti? Et ille: Hic eos inueni quando huc ueni, et se postea non uoluerunt, et non credo quod se uoluant in sempiternum. Unus quorum est illa falsa que accusauit Ioseph; alius uero est falsus Synon grecus de Troya; pro febre acuta tantam putredinem sic exalant. Tunc unus illorum duorum, habens pro malo se ita obscure ab illo forsitan nominari, uentrem illius rigidum pugillo percussit. Uenter autem illius sonuit uelut si timpanum extitisset. Et magister Adamus, brachio non minus duro, Synonem percussit in uultu dicendo: Quamuis motus sit michi corporis propter membra que sunt grauia denegatus, habeo egro brachium ad tale ministerium sic solutum. Unde Synon respondit: Quando tu ibas ad ignem, tu non habebas illud taliter expeditum, sed sic et plus habebas quando cudebas. Et ydropicus: Tu dicis bene uerum de isto; sed tu non fuisti ita uerus testis quando de uero apud Troyam requisitus fuisti. Ad quem Synon: Si ego dixi falsum, tu falsificasti conium; et sum hic ego pro uno defectu et tu pro pluri quam aliquis alius demon. Recordare, periure, de equo, respondit ille qui uentrem habebat inflatum, et sit tibi hoc reum, quia totus mundus hoc nouit. Et tibi sit reum, dixit Grecus, unde lingua tibi crepat, ac etiam aqua marcida que de uentre tuis oculis facit sepem. Tunc monetarius inquit: Ita dilatatur os tuum pro tuo malo sicut solet, quia si ego sitio, sum tamen humore repletus. Tu habes arsuram – subaudi febris – et caput dolentem, et ad lambendum speculum Narcissi iam non multa rogamina expectares.
+
+Ad auscultandum istos eram ego totus intentus quando magister meus dixit michi: Respice bene quod pro modico est quod tecum non irascor. Quando sensi ipsum michi loqui cum ira, uersus eum cum tali uerecundia me conuerti, quod per memoriam adhuc uoluitur ipsa michi. Et qualis est ille qui somniat suum dannum, qui somniando desiderat somniare, ita quod id quod est sicut non esset optat, talem me feci non ualendo loqui, quia desiderabam me excusare et me nichilominus excusabam, sed tamen hoc facere non credebam. Maiorem defectum minor uerecundia lauat, dixit magister, quam fuerit iste tuus. Ideoque ab omni tristitia exonera te metipsum. Et cogita quod ego sim tibi semper ad latus, si plus accidit quod infortunium te conducat in locum ubi gentes in simili causa sint. Quia talia uelle audire est yma uoluntas. Ideo ait in textu: {ché ciò uoler udir è bassa uollia}. 
+
+Romena est quoddam castrum in dictis partibus Casentini, in quo castro iste magister Adamus falsificauit florenos auri ad petitionem trium comitum de Romena, scilicet Guidonis, Alexandri, et Aghinulfi. 
+
+Fons Branda est quidam fons in ciuitate Senarum qui magnis aquis abundat intantum quod totam illam ciuitatem abundantissime refocillat. Uult itaque dicere hic magister Adamus, quod potius uellet uidere in illa pena secum istos comites, quam habere illum uberrimum fontem, licet ardeat magna siti.
+
+Dicit hic magister Adamus quod iam unus illorum trium comitum ibi erat, secundum quod umbre que per illam bulgiam currunt, idest Iohannes Schicchi et Mirra, sibi ferebant. Sed quid sibi hoc ualebat, qui membra ligata habebat? Moraliter omnes damnati in inferno ligati dicuntur, et hoc quia nullum bonum opus possunt ibi penitus operari, licet expediti et liberi sint ad mala. Habent enim omnes potentias catenatas atque ligatas. Et primo potentiam operatiuam; quia, ut dictum est, nullum bonum possunt facere. Ideo dicitur Mathei XXIIM: Ligatis pedibus. Nam, secundum Augustinum, pedes anime sunt affectus. Tertio habent ligatam potentiam intellectiuam, quia Deum nec aliquod bonum possunt ibi cognoscere; et hoc quia sunt in terra obscuritatis et obliuionis. Ideo dicitur ibidem: Mittite eum in tenebras exteriores. Et ideo, iuxta consilium Ecclesiastici UIIIIM: Quodcunque potest manus tua instanter operare, quia nec opus, nec scientia, nec sapientia, erunt apud inferos quo tu properas. 
+
+Circa istam comparationem, que naturalis est, potest fieri una questio; quare scilicet potius in hieme quam in estate fumat manus balneata. Respondeo: In hieme enim pori corporis ratione exterioris frigoris constringuntur, idcirco calor interius adunatur. In lotione uero, quantumcumque aqua sit frigida, propter fricationem manuum pori aperiuntur, ex qua apertura calor egrediens aquam calefacit intantum quod manus fumare facit. In estate autem propter exteriorem calorem pori stant aperti; et ideo cum homo balneat sibi manus, ipsa manus fumare non potest, quia calor interior non est unitus, sed extra uaporabiliter est egressus. Et ista est causa quare potius in estate quam in hieme homo infrigidatur, quia in estate pori sunt aperti. Istud idem uidemus in elemento terre. Terra enim in estate est tota aperta; ideo pullulat. In hieme uero constringitur propter frigus; unde calor interius in terre uisceribus adunatur. Et idcirco nichil pullulat, terram exteriore frigore constringente, sed per puteos fumum emittit: quod in estate non accidit, ut uidemus.
+
+Ideo continuando, sic incipit istum cantum: Una et eadem lingua primitus me momordit, ita quod ex utraque parte michi faciem colorauit, sed statim michi obtulit medicinam. Taliter nempe audio quod lancea Achillis suique patris solita erat esse primo tristis postea boni signi. Inducta ista comparatione, dicit autor quod a decima bulgia, que est in fine octaui circuli, recederunt et uersus nonum et ultimum circulum processerunt, dicens: Nos dedimus dorsum misero ualloni, et super ripam que ipsum circumdat, recta uia, sine aliquo sermone, arripuimus iter nostrum. Ibi enim erat minus quam nox et minus quam dies, ita quod oculus meus ibi modicum penetrabat. Sed ego sensi unius cornu tam altum sonum, quod fecisset omnem tonitruum certe raucum. Ad cuius sonitum uersus unum locum pedes et oculos mox direxi. Post dolorosum nempe conflictum, quando Carolus Magnus perdidit sanctam gestam, non sonuit terribiliter sic Orlandus. Modicum uero portaui faciem uersus illac, quod michi fuit uisum multum altas turres uidere, propter quod dixi Uirgilio: Magister, que terra est ista? Et ille michi: Quia per tenebras nimis a longe tu transcurris, ideo euenit quod postea tua ymaginatio errare te facit. Tu uidebis bene, si illuc coniunges te ipsum, quantum sensus decipitur de longinquo. Et ideo aliquantulum punge te ipsum. Postea care me cepit per manum et ait: Prius quam nos simus ibi plus prope, ad hoc ut factum istud tibi minus extraneum uideatur, scias quod non sunt turres, immo gigantes, et sunt in puteo in circuitu ripe ab umbilico deorsum. Et sicut quando nebula diradatur, et uisus oculi paulatim recipit figuram illius rei quam uapor, qui stipat aerem, celat, ita quod ego penetrando auram grossam et obscuram magis et magis uersus spondam putei propinquando, fugiit a me error et creuit michi timor. Quia sicut Monsreggione per circuitum suorum murorum turribus coronatur, ita prodam que puteum circumcingit turritabant cum media persona horribiles gigantes, quibus de celo adhuc quando tonat Iupiter comminatur. Et ego alicuius faciem, spatulas, pectus, uentrisque magnam partem et per tybias inferius amba brachia iam uidebam. Natura certe, quando dimisit artem talium animalium, satis bene fecit, ad hoc ut tolleret tales executores Marti. Et si ipsam elefantorum et balenarum non penitet, qui subtiliter respicit plus iustam ipsam retinet et discretam. Quia ubi uel quando argumentum siue subtilitas mentis cum mala uoluntate coniungitur atque posse, nullam reparationem potest facere ibi gens. Facies enim sua uidebatur michi ita longa et grossa sicut est pinea Sancti Petri de Roma, et ad suam proportionem alia membra erant; ita quod ripa, que erat perizoma a medietate inferius, ostendebat bene tantum superius, quod tres frisones se male iactassent pertingere ad locum – subaudi perizomatis – usque ad caput. Quia ego uidebam bene triginta magnos palmos ab illo loco inferius ubi homo fibulat clamidem seu uestem.
+
+Iste itaque tam magnus et ferus, ut uidit autorem, cepit ignota lingua clamare: {Raphèl maì amèc zumbrì almi}. Ad quem Uirgilius: O anima stulta, tene te cum cornu, et cum illo rabiem tuam satia, quando ira seu alia passio te tormentat. Scrutare etiam tibi collum, et inuenies ibi funem qui tenet illum ligatum, o anima confusa, et respice illum qui tuum magnum litiat tibi pectus. Postea dixit ad Dantem: Iste se ipsum accusat. Iste nempe est Nembroth, propter cuius malum cogitatum solummodo uno linguagio homines non utuntur. Dimitte illum et non loquamur in uanum, quia ita est sibi quodlibet linguagium sicut suum alteri, quod nulli est notum. Post hec, ait autor, nos uoluimus a sinistris et ad tractum unius baliste inuenimus alium satis plus ferum atque maiorem; ad cingendum ipsum nescio dicere quis esset ille magister, sed ipse tenebat succintum anterius leuum et posterius brachium dextrum cum una catena que ipsum tenebat uinctum a collo inferius, ita quod a discoperto superius se reuoluebat usque ad girum quintum. Iste superbus uoluit esse expertus sue potentie contra summum Iouem, dixit michi dux, propter quod taliter muneratur. Fialtes est suum nomen, qui operatus est maximas probitates quando gigantes timorem diis superis ingesserunt. Ideo manus quas tunc mouit nunquam de cetero sibi licere mouebit. Et ego ad eum: Si esse potest, ego uellem quod de immenso Briareo experientiam haberent oculi mei. Unde ille respondit: Tu uidebis Antheum hic prope qui loquitur et est solutus, et qui nos in fundo omnis mali deponet. Ille enim, quem tu uis uidere, est multum plus illac, et est ligatus et factus sicut iste, excepto quod plus ferox apparet in uultu. Non fuit unquam terremotus horribilis tantum, qui excuteret unam turrim ita fortiter, sicut Fialtes ad se excutiendum fuit solicitus et attentus. Tunc timui ego plus quam timuerim unquam mortem, et non erat opus plus quam dubitatio, si non uidissem catenas quibus est tam fortiter colligatus. Post hec processimus magis ultra et uenimus ad Antheum, qui bene quinque allis exibat, excepto capite, de cauerna. Ad quem Uirgilius: O tu qui in fortunata ualle que fecit heredem glorie Scipionem, quando Anibal cum suis spatulas illi uoluit, reportasti iam mille leones pro preda, quia si tu interfuisses alteri guerre tuorum fratrum, adhuc creditur quod uicissent filii terre; non te tedeat mittere nos deorsum, ubi Cocitum frigiditas coadunat et stringit. Non facias nos ire ad Titium nec ad Tyfum. Iste potest dare de eo quod hic optatur; ideo te inclina. Adhuc potest in mundo reddere tibi famam, quia uiuit, longamque famam adhuc expectat, si ante tempus a gratia non uocatur. Ad ista itaque uerba ille manus cum festinantia mox extendit, a quibus Hercules iam sentiit penosos amplexus, cepitque cum ipsis ducem meum. Uirgilius uero, quando se capi perpendit, dixit michi: Ueni huc, ita quod te capiam. Post hec ita fecit quod ipse et ego eramus protinus unus fascius. Et qualis uidetur Carisenda cum ex parte qua pendet respicitur, quando una nubes uadit super ipsam, ita quod ipsa pendeat in contrarium, talis michi uidebatur Antheus cum ipsum inclinari respiciebam. Et fuit talis hora quod ego uoluissem per aliam stratam ire. Sed leuiter in fundo qui deuorat Luciferum cum Iuda nos deposuit, nec sic inclinatus ibi fecit moram, sed sicut malum eleuatur in naui, ita se inde celeriter eleuauit. Unde dicitur in textu: {et com'arbor in naue si leuò}. 
+
+Dicit hic autor quod una et eadem lingua – subaudi Uirgilii – ipsum autorem pupugit atque unxit; quia ipsum de suo defectu primitus reprehendit, postea uero, uidens ipsum correctum, ipsum dulciter confortauit: Et adducit hic similitudinem lancee Achillis, que istas duas naturas diuersas habebat: Nam lancea Achillis suique patris in principio pugne mala omina ostendebat, in processu uero uictoriam obtinebat. Sed ista uerba premissa, moraliter exponendo, denotant et ostendunt quod lingua hominis sapientis scit uulnerare pariter et mederi; uulnerare dico hominem quando peccat, et uulnerando mederi, hoc est moderata et ordinata uti correctione. Dicit enim Seneca quod leuiter castigatus reuerentiam exhibet castiganti; nimia uero asperitas castigationem nec recipit nec salutem.
+
+Fabulose dicitur quod Peleus, rex Thesalie, qui fuit pater Achillis, habebat quandam lanceam cum qua quicunque fuisset in prelio uulneratus, sanari non poterat nisi iterato in illud uulnus ista lancea mitteretur. Sed rei ueritas ista fuit, quod Peleus et filius eius Achilles in principio belli male pugnabant, sed in progressu eis melius succedebat. Erant enim in principio infortunati, sed in processu optime fortunati. Nec deuiat hoc a uero, quia multi sunt qui, secundum sententiam sapientum, a celestibus influentiis fortunati et infortunati existunt. Exemplum de Anibale qui multotiens uicit, sed ultimo uictus fuit. Et quidam sunt qui semper uictores existunt, ut patet in Iulio Cesare, qui semper uictorias reportabat. Quidam uero sunt qui nunquam pugnant quin eis male succedat, ut patuit nostris temporibus de principe Tarentino. Unde Sanctus Thomas de Aquino in libro Contra Gentiles de hac materia ait: *Uidemus quod inanimata corpora quasdam uires et efficacias a corporibus celestibus consequuntur, sicut magnes attrahit ferrum, et lapides quidem et herbe occultas uirtutes habent, que similiter a celestibus corporibus consequuntur. Unde nichil prohibet quod etiam aliquis homo habeat ex impressione corporis celestis aliquam efficaciam in aliquibus corporalibus faciendis, quam alius non habet: puta medicus in sanando, agricola in plantando et miles in pugnando*. Comparatio uero ad quid inducatur clare apparet in textu. 
+
+Uolens autor de superba gigantum arrogantia pertractare, incipit ab illo superbo gigante per cuius superbiam una lingua in LXXII linguas fuit adeo diuisa. Et ad narrandum de ipso poetice sic procedit: Ego sensi a longe in illa obscuritate abyssi pulsari tam alte unum cornu, quod omne tonitruum istius comparatione iudicaretur protinus esse raucum; et tam alte sonuit qui sonabat, quod non sic terribiliter Orlandus sonuit quando Karolus Magnus perdidit sanctam gestam.
+
+Orlandus fuit quidam strenuissimus miles Christi, qui tempore Karoli Magni contra Sarracenos strenue multa fecit. Erat autem solitus semper in bello unum cornu gestare ad collum. Cum itaque tota gens Karoli que dicitur sancta gesta a Sarracenis undique esset pressa, Orlandus multum in illo prelio laborauit. Et tantum sonuit cum suo cornu ut Karolus subueniret, quod labore et siti defecit. Uult itaque dicere autor quod iste Orlandus non sic terribiliter sonuit, sicut sonuit Nembroth quando uiuum hominem uidit descendere per infernum. 
+
+Ista comparatio est naturalis et est talis: quando enim aliqua nebula grossa et spissa aerem obnubilat uel constipat, potentia uisiua impeditur, quia talem aerem spissum et grossum penetrare non potest. Sed quando talis nebula incipit dissipari et diradari, tunc oculus paulatim uidere incipit id quod prius sibi nebula abscondebat. Isto itaque modo, dum autor iret per tenebras infernales, uisum fuit sibi uidere a longe magnas turres. Sed postquam cepit paulatim appropinquare ad oram putei, uisiua potentia illam auram grossam et obscuram potuit melius penetrare. Et ideo dicit quod fugit error ab eo et creuit sibi timor, quia illas quas prius credidit esse turres, uidit esse gigantes.
+
+Tunc ego errore uacuatus et timore repletus, cepi illos gigantes qui michi turres primitus uidebantur subtilius intueri. 
+
+Sed quia hic de elephantis et balenis fit mentio ab autore, ideo de ipsorum animalium naturis aliqua uideamus.
+
+Elephas, elephantis, uel elephantus, elephanti, est animal tante magnitudinis apud Indos quod montis similitudinem representat. Unde quidam:
+
+*Corpore tam grandes apud Indos sunt elephantes;
+Si bene firmares, montibus esse pares.*
+
+Est autem animal bellicis rebus ualde aptum. In eis enim Indi medi et perse ligneis turribus collocatis, tanquam de muro iaculis dimicant et sagittis. Intellectu et memoria pre ceteris animalibus uigent; gregatim incedunt, auersi coeunt, in aquis uel insulis pariunt. Biennio fetus portant, nec amplius quam semel gignunt, nec plures quam unum pariunt. Uiuunt autem trecentis annis, ut dicit Ysidorus. Plinius autem dicit quod elephantes in noua luna conueniunt congregati et in flumine se abluunt, et sic loti nouo syderi se inclinant. Iuuenes uero suos, quos diligenti cura custodiunt, instruunt ad simile faciendum. Item, quando egrotant, quasdam herbas sibi salubres querunt; sed antequam ipsis utantur, supino capite eas ad celum leuant, et quadam religione a numinibus sibi adiutorum postulant et requirunt. Item sunt animalia ita docilia, quod regem cognoscere et quasi adorare docentur. Item dicit Plinius quod elephas, si uiderit hominem in deserto errare, primo ne ipsum terreat aliquantulum de uia se subtrahit, et postea ipsum precedens uiam ei ostendit. Et si draco homini nocere uoluerit, pugnat pro homine, defendendo et pro liberando ipsum uiriliter se opponit. Est enim elephas animal naturaliter benignum, et hoc quia caret felle, ut dicit Aristoteles. Accidentaliter tamen efficitur seuum, quando scilicet nimis prouocatur ad iram; uel quando nimis inebriatur uino, prouocatur ad bellum. Dicit autem Solinus quod elephantes seruant syderum disciplinam, et luna crescente petunt flumina, et sparsi aqua solis ortum salutant, motibus quibus possunt. Duos dentes magnos habet elephas, quos quando a uenatoribus insequitur, frangit ut ebore ipsis dato ab eorum infestationibus liberetur, hanc enim periculi sibi sentiunt esse causam. Pro feminis nunquam pugnant, nulla enim noscunt adulteria. Quando uero casu aliquo dimicant, fessos et uulneratos in medio sui recipiunt, et ipsos plus quam se protegunt et defendunt. Quando capiuntur haustu ordei, mansuescunt. Capiuntur autem isto modo; fit enim fouea subterranea in quam elephans incidit ignoranter; ad quam ueniens unus ex uenatoribus, ipsum elephantem percutit atque pungit; alter autem uenatorum ueniens, primum percutit uenatorem et admonet eum ne percutiat elephantem, et dat ei comedere ordeum. Quod cum ter uel quater fecerit, diligit se liberantem et ei deinceps obediens mansuescit.
+
+Balena uero est quidam piscis qui est ita magnus, quod montibus et insulis uidetur equalis, qualis fuit cetus qui excepit Ionam, cuius aluus tante fuit magnitudinis ut instar inferni obtineret, dicente propheta: De uentre inferni exaudiuit me. Et est cetus idem quod balena. Declinatur autem in singulari hic cetus, ceti, in plurali uero hec cete, iuxta illud Genesis: Creauit autem Deus cete grandia. Dicitur autem cetus uel cete a corporis immanitate, quia magni corporis est. Balena uero dicitur ab emittendo et fundendo aquas. Plus enim omnibus aliis marinis beluis altius iacit aquas. Dicitur autem in libro Iorath quod quando balena multum esurit, uaporem odoriferum ad modum ambre ex ore suo emittit, in quo pisces delectantur, et propter ipsius uaporis redolentiam orificium eius intrant, et sic ab ipso capiuntur et deuorantur. In hoc pisce, ut ibidem dicitur, terrestris materia dominatur plus quam aque, et ideo multe est corpulentie et pinguedinis. Unde in senectute, pre magnitudine corporis, in eius dorso coadunatur puluis et condempsatur in tantum quod erbe et fructices ibi crescunt, ita ut balena similis insule uideatur; ad quam si nauigantes incaute appropinquauerint, sine periculo uix euadunt; nam aquam in tanta quantitate ex ore eicit super nauem, quod ipsam aliquando horruit et submergit. Tante etiam est pinguedinis, quod cum piscatorum percutit uenabulis siue telis, uulnus non sentit nisi prius pinguedo sua totaliter perforetur. Sed quando caro interior leditur, tunc facillime capitur, quia amaritudinem aque salse non sufferens, litus petit; tante autem est quantitatis, quod quando capitur, tota patria ex sua captura repletur. Catulos suos balena miro amore diligit, et eos in pelago longo tempore circumducit, quod si eos ab arenarum cumulis impediri contigerit, multitudinem aque in ore collectam super ipsos fundit, et sic eos a periculis liberans, ad profundum pelagi reuocat et reducit. Contra omnes occursus nociuos pro filiorum defensione se opponit, et semper inter se et mare ipsos in parte tutiori reponit. Et quando inualescit tempestas, fetus suos adhuc iuuenes et teneros in uentrem suum contrahit; quos, tranquillitate facta, uiuos euomit iterum et emittit. Dicit etiam Iorath quod contra balenam pugnat quidam piscis serpentinus et uenenosus sicut corcodrillus. Pisces autem fugiunt ad caudam ceti, qui si deuictus fuerit, pisces predicti moriuntur. Quod si non poterit ille piscis pestifer deuincere cetum, fumosum et fetidissimum odorem ex ore eicit in aquam. Cetus uero fumo odorifero de ore suo emisso, fetidum odorem illius repellit, et sic se et suos protegit et defendit. 
+
+Et ecce, dum sic respicio, uidi illum qui ore tanquam cum cornu sonuerat, quod caput habebat tante magnitudinis quante est pinea enea Sancti Petri de Urbe, et ad proportionem capitis cetera membra erant.
+
+Hic intendit ostendere figuraliter autor magnitudinem forme gigantum, dicens quod caput istius gigantis erat longum et grossum sicut pinea sancti Petri de Roma, et ad proportionem capitis cetera membra erant. Rome enim ante basilicam beati Petri est quedam pinea enea, magne magnitudinis, quam quicunque uidet uel uidit, ymaginari potest formam quam habuerunt gigantes, et adhuc, ad maiorem demonstrationem et declarationem, subiungit autor dicens quod tres Frisones, unus super alium positi, a loco serrabularum unius ex istis gigantibus non pertigissent ad caput. Adhuc aliam nobis mensuram designat dicens quod, a gula usque ad femur, perpendit istum gigantem triginta fuisse palmorum. Et ne alicui hoc incredibile uideatur, quod scilicet gigantes tante altitudinis fuerint, legant in primo libro Regum, ubi ponitur quod Golias, qui fuit de semine giganteo, fuit altitudinis sex cubitorum et palmo, et intellige cubitum geometricum. Legant etiam in legenda beati Christofori et inuenient ipsum stature XII cubitorum. Frisones autem sunt quidam homines de Frisia. Frisia, uero, prouinciola est in finibus inferioribus Germanie, super litus occeani constituta, cuius incole Frisones a Germanicis nuncupantur. In habitu autem et moribus plurimum differunt a Germanis, nam uiri fere omnes in coma circulariter sunt attonsi, qui quanto sunt nobiliores tanto altius circumtondiri gloriosius arbitrantur. Est autem gens uiribus fortis, magni corporis, seueri animi et ferocis, corpore agilis, lanceis utens ferreis pro sagittis. Est insuper gens ualde libera extra gentem suam alterius dominio uix subiecta. Nam morti se exponunt gratia libertatis, et potius mortem diligunt quam iugo opprimi seruitutis. Ideo militares dignitates renuunt et aliquos inter se in sublime erigi sub militie titulo non permittunt. Subsunt tamen iudicibus quos annuatim de se ipsis eligunt, qui rem publicam inter ipsos ordinant et disponunt. Castitatem multum zelant; impudicitiam seuerius punientes; filios suos et filias usque ad completum fere adolescentie terminum castos castasque conseruant. Ex quo contingit quod tunc temporis data nuptui ipsorum soboles prolem completam generant et robustam. 
+
+Alla est quedam mensura apud Gallicos mensurandi pannos, que continet duas ulnas, siue duo brachia. 
+
+Uerba sunt Uirgilii ad Antheum; in quibus uerbis ipsum taliter deprecatur: O tu qui in fortunata ualle, idest in planitie Libie, que fecit Scipionem heredem glorie, quando Anibal fugit ab ipso prostratus et debellatus, iam duxisti mille leones pro preda, etc. Ystoriam istam de Scipione et Anibale plene tractat Titus Liuius in decada De Secundo Bello Punico, sed quia longissima materia est, ideo ipsam abbreuiabimus iuxta posse. Anibal enim, propter odium Romanorum, sedecim annis Ytaliam bello pressit. Et in isto annorum spatio uires romanas adeo debellauit, et specialiter apud Cannas, quod Roma fuit in articulo quasi mortis. Sed magna probitate et industri prudentia Scipionis, qui suam patriam in cineres redigi non est passus, Roma non solum manus ipsius hostis euasit, sed insuper de ipso hoste et sua ciuitate Cartagine uictoriosissime triumphauit. Nam dictus Scipio quartum et uigesimum annum agens contra Cartaginensium potentiam se potenter opposuit, exercitum ytalicum congregauit, in Affricam transmeauit et prope Cartaginem romana castra locauit. Cartaginenses uero, quando romanas aquilas ex eorum menibus conspexerunt, pro Anibale mittunt, ut cum exercitu quem habebat in Ytalia ad patriam remearet; qui, cum ad affricana litora e nauibus descendisset, ad colloquium cum Scipione conuenit, uolens sine periculo gladii pacem componere cum Romanis. At Scipio, uir prudentissimus, considerans et attendens quanta mala in Ytalia Anibal fuerat operatus, et quod fides aliqua ab ipsis affricanis non fuerat obseruata, eius uerba exaudire contempsit. Sed ait: Crastina die scietur in mundo que ciuitatum istarum duarum, Cartaginis siue Rome, debet uniuersis gentibus iura dare. Dehinc alio die ante menia Cartaginensium est pugnatum; in qua pugna Cartaginenses ipsi totaliter defecerunt. Anibal uero cum paucis equitibus inter tumultum elapsus fugit. Cesa sunt eo die de Cartaginensibus supra uiginti milia; par fere numerus captus est. Ex qua uictoria Romani facti sunt, duce Scipione, domini orbis terre; Scipio uero ad laudem et gloriam suam dictus est ex illa uictoria affricana Affricanus. Ideo in textu hic ponitur heres glorie esse factus; nam secundum Tullium, gloria est frequens fama cum laude. Et iste Scipio, qui dicitur superior Affricanus, super omnes Romanos fama et gloria frequentatur. Fuit et alius Scipio nepos suus, qui dictus est etiam posterior Affricanus, quia Cartaginem ipsam caput affricani imperii omnino deleuit. Nam primus ipsam domuit, sed posterior ipsam deleuit.
+
+Uerba sunt Uirgilii ad Antheum in quibus uerbis, ut suam beneuolentiam captet, in duobus ipsum commendat. Et primo in pugna leonum, quia leones in uita sua, sicut dictum est superius, uenabatur. Secundo, quod si interfuisset in pugna Flegre cum suis fratribus, idest gygantibus, contra Iouem, quod ipsi filii terre Iouem protinus deuicissent. Dicuntur autem gigantes filii esse terre quia, secundum fabulas, geniti sunt a terra contra deos irata. Secundum uero ueritatem, filii sunt terre quia omnis carnalis potentia de terra oritur et de terra uires summit, ut in ystoria ipsius Anthei superius est expressum: ideo gigantes, idest a terra geniti, appellantur. Nam geos grece terra latine. Sed circa istam partem oritur questio, utrum scilicet sit uerum quod gigantes fuerint; quia multi credunt quod quicquid dicitur de gigantibus sit protinus fabulosum. Et dicendum quod sine aliquo ambiguo gigantes multis et diuersis temporibus fuerunt in mundo. Et primo inuenimus in Sacra Scriptura quod gigantes fuerunt ante diluuium. Dicit enim Moyses in libro Genesis, ubi tractat de diluuio et causis ipsius, quod cum cepissent homines multiplicari super terram, uiderunt filii dei, idest filii Seth, filias hominum, de stirpe Cayn, et uicti concupiscentia acceperunt eas uxores, et nati sunt inde gigantes. Iosephus autem dicit quod multi angeli, cum mulieribus coeuntes, iniuriosos filios genuerunt; qui propter confidentiam sue fortitudinis, gigantes a Grecis dicti sunt. Methodius etiam, tractans de causa diluuii, dicit quod filii Seth concupierunt filias Cayn, ex quibus nati sunt gigantes. Magister uero in ystoria scolastica dicit: Potuit etiam esse ut incubi demones genuerunt gigantes a magnitudine corporum denominatos; sic dictos a geos quod est terra, sed et immanitati corporum respondebat immanitas animorum. Incubi uero sunt demones qui de nocte solent opprimere mulieres. Succubi autem sunt demones qui in specie mulierum se in somnio subiciunt uiris. Post diluuium uero nati sunt alii gigantes in Ebron. Et post fuerunt in Thannis, ciuitate Egypti, a qua ciuitate et titanes dicti sunt. De quorum stirpe fuit Enachim, cuius filii habitauerunt in Ebron, de quibus ortus est Golias, quem Dauid occidit dum esset puer in funda et lapide, ut habetur in primo libro Regum. Legimus etiam, in libro Numerorum, quod Moyses ex precepto Dei misit de deserto Pharan XII exploratores in terram promissionis; qui ascendentes explorauerunt terram, et uenientes in Ebron, uiderunt tres uiros de genere Enach, uel Enachim, idest de genere giganteo, quales etiam uiderant in Thannis, ciuitate Egypti.
+
+Fuit autem Ebron, ut dicit Magister ystoriarum, UII annis edificata ante urbem Thannis. Unde et ab Ebron semen giganteum in Egiptum creditur descendisse. Reuersi autem exploratores ad Moysen, dixerunt ad populum: Terra quam lustrauimus habet cultores fortissimos, urbes grandes et muratas. Stirpem quoque Enach uidimus ibi, quibus nos comparati quasi locuste uidebamur. In ystoriis etiam Grecorum legitur quod, tempore Iouis, regis Cretensis, multi gigantes contra ipsum Iouem, ut dictum est, apud Flegram conuenerunt. Tempore etiam gratie, idest postquam Christus uenit in mundum, in sacris libris reperimus sanctum Christoforum gygantem fuisse; ubi nota, Lucane, quod nullum gigantem sanctum inuenimus nisi istum. Et ad hoc accipe unum uersum, quem ad pedes unius picture ipsius sancti Christofori uidi Rome:
+
+*Solus de sanctis formam tenet iste gigantis.*
+
+Et sic patet quod multis et diuersis temporibus fuerunt uere gigantes. Sed quia malitia hominum nimium creuit in terris, ad hoc ut ipsa malitia, si cum fortitudine gigantea coniuncta fuisset, mundo ultra modum nequiter nocuisset, ideo diuina pietas prouidens ipsi mundo tale semen de terra protinus extirpauit. Ideo bene autor in superioribus ait:
+
+{Natura certo, quando lasciò l'arte
+di sì fatti animali, assai fé bene
+per torre tali executori a Marte.
+Et s'ella d'elefanti et di balene
+non si pente, chi guarda sottilmente,
+più giusta et più discreta la ne tene;
+ché doue l'argomento de la mente
+si giunge al mal uolere et a la possa,
+nessun riparo ui po' far la gente.}
+
+{questi puo dar di quel che qui si brama.} Moraliter omnes superbi nominari appetunt et laudari. Ideo Uirgilius ait ad Antheum, ut ipsius patrocinium ualeat impetrare: Iste, qui uiuus est, te poterit superius collaudare, et de te noua portare, quod scilicet inter omnes alios gigantes catenis ligatos tu solus solutus existis. Sed si queris quare solus Antheus est solutus et non ligatus ut alii, duplex potest ratio assignari. Prima est licteralis; secunda uero allegorica uel moralis. Licteralis ratio ista est, ut scilicet sit qui possit proditorum animas deponere in profundum. Alia ratio est quia Antheus in pugna Flegre non affuit: et ideo brachia que contra deos non mouit, ligata non habet. 
+
+Deueniens Dantes ad nonum et ultimum circulum infernalem, qui est positus in profundo, uolensque nobis situm et modum dicti circuli designare, facit in principio istius cantus trigesimi secundi quoddam prohemium in hunc modum: si ego haberem rimas asperas, duras, et fractas, sicut tristi foramini, idest puteo, conueniret, super quem puteum uel foramen circuli alii omnes premunt, ego exprimerem de meo conceptu plenius suum sucum. Sed quia non habeo illas rimas, non absque timore ad narrandum ea que debeo me conduco. Quia non est hoc opus quod fieri debeat sine multa prouidentia et cautela, describere scilicet uel designare fundum toti uniuerso, nec etiam est hoc opus summendum uel narrandum a lingua que matrem nominet seu patrem. Sed ille domine adiuuent meum uersum que adiuuerunt Amphionem ad claudendum Thebas, ita quod a facto mea narratio non sit diuersa. O super omnes male creata plebs, que stas in loco de quo loqui est durum, melius fuisset uobis quod hic fuissetis pecudes siue capre. Facto uero prohemio, ad narrandum accedit dicens: Quomodo siue quando nos fuimus inferius in puteo obscuro sub pedibus, scilicet gyganteis, plus satis in ymo, et ego respiciebam adhuc ad altum murum – subaudi putei – michi audiui dici: Respice quomodo transis; uade sic quod tu non calces cum plantis capita fratrum miserorum atque lassorum. Ad quas uoces ego me reuolui, et uidi ante me et subtus pedes meos unum lacum qui, propter gelu, habebat uitri similitudinem et non aque. Et inducit hic autor quandam comparationem, ut congelationem illius lacus melius intelligere ualeamus, dicens: Nunquam fecit suo cursui tam grossum uelum in hieme Danubium in Austria, nec Thanais sub frigido celo, sicut erat ibi. Quia si Tambernich seu Petrapana super illum congelatum lacum cecidisset, solummodo in ora eius alicuius crepitationis sonitum non fecisset. Et sicut ad cloassandum stat rana, cum ore extra aquam, quando femina rusticana somniat spicas colligere in estate, ita uidi ibi umbras dolentes confictas in illa glacie usque ad partem uerendam, mittendo dentes in notam ciconie, siue cantum. Quelibet autem ipsarum umbrarum tenebat inferius faciem reuolutam, ab ore quarum frigus et ab oculis cor triste – subaudi uidetur – et inter ipsas testimonium procuratur.
+
+Postquam uero autor generalem conditionem istarum animarum narrauit, ad singularia et specialia sic procedit dicens: Quando in circuitu aliquantulum ego uidi, reuolui me ad pedes et uidi duos ita strictos quod habebant pilos capitis simul mixtos. Ad quos ego inquiens: Dicatis michi, o uos qui sic pectora constringitis, qui uos estis. Tunc illi ad autorem capita erexerunt, quorum oculi, qui primo interius molles erant, usque ad ora lacrimas profuderunt. Sed propter gelu ita lacrime in oculis congelarunt quod glacies oculos eis clausit. Modum autem quo istorum oculi clausi sunt, comparando declarat, dicens quod nunquam due ligna, siue due tabule, ita una linea sunt unite sicut illorum palpebre cum illa glacie clause sunt. Tunc illi habentes oculos ita clausos, quia autorem respicere nequiuerunt, iracundia uicti, more duorum hyrcorum se ad inuicem cum frontibus percusserunt. Et unus, qui propter frigus perdiderat ambas aures, non eleuando faciem, sed potius ipsam tenendo depressam, ait ad Dantem: Quare tantum specularis in nos? Si uis scire qui sunt isti duo, scias quod uallis unde fluuius Bisentii ad yma descendit patris eorum Alberti et ipsorum fuit. De uno enim corpore exiuerunt, totamque Caynam poteris perscrutari, et non inuenies umbram que magis sit digna in glacie ista figi. Certe non illa cui fuit fractum pectus et umbra cum uno ictu per manum regis Arthu; non Focacia; non iste qui me suo capite ita premit quod ultra uidere non possum; et fuit nomatus Sassolus Mascheroni: si tuscus es, bene scis admodo quis fuit – subaudi in uita. Et ad hoc ut me non plus teneas in sermone, scias quod ego fui Camiscione de Pazzis, et expecto Karlinum qui me – subaudi cum tempus uenerit – excusabit. Post hec, dicit autor, uidi mille uisus propter frigora factos nigros, unde irruit in me rigor, et irruet semper – cum recordatus, subaudi, fuero – de gelidis illis aquis. Et hic finit prima pars Cociti.
+
+Interim uero quod Dantes ibat uersus medium ad quod omnis grauedo undique adunatur, et ipse propter frigus eternum tremabat; si uoluntas, inquit – supple diuina – fuit, seu predestinatio, uel fortuna, nescio; sed transeundo inter capita proditorum fortiter pede impegi in faciem unius. Ille autem plorando clamauit, dicens: Quare me calcas? Si tu non uenis ad crescendum uindictam Montis Aperti, quare me molestas? Et tunc ego dixi magistro: Magister mi, hic modicum me expecta, ita quod ego de uno dubio exeam nunc per istum; postea facies quantumcunque uolueris michi festinantiam in eundo. Tunc dux stetit, et ego dixi illi qui adhuc duris imprecationibus blasphemabat: Quis es tu, qui taliter alii imprecaris? Et ille: Sed tu quis es, qui uadis per Anthenoram percutiendo facies alienas, ita quod si uiuus esses, nimium adhuc esset? Uiuus sum ego, et carum tibi esse potest, fuit mea responsio, si famam queris ut nomen tuum ponam inter alias notas. Et ille michi: Totum, inquit, contrarium concupisco. Idcirco recede hinc et noli me amplius molestare, quia male scis per istam gelidam foueam adulari. Tunc per capillos capitis cepi eum et dixi: Necesse erit omnino ut aut te nomines, aut capillus hic non remaneat tibi ullus. Unde ille michi: Quantumcunque tu mea coma me priues, non dicam tibi quis ego sim, nec etiam demonstrabo, si super caput meum millesies tu tomabis. Ego autem iam habebam suos capillos in manibus aduolutos, et iam sibi extraxeram plus quam unum crinem, ipso latrante, cum oculis inferius reuolutis, quando unus alius exclamauit: Quid habes tu, inquit, Bocca? Non sufficit tibi cum mandibulis personare, nisi tu latres? Qualis autem te diabolus tangit modo? Tunc ego: Admodo nolo quod tu loquaris, nequam proditor, quia, malis gratibus tuis de te uera noua portabo. Et ille: Uade hinc, et quicquid uis ad libitum tuum narra; sed noli tacere, si tibi liceat hinc exire, de illo qui ita nunc habuit linguam promptam. Ipse enim plangit hic argentum Francorum. Poteris ergo dicere: Ego uidi illum de Duera, in illo certe loco ubi stant madidi peccatores. Et si interrogatus fueris Nunquit alius erat ibi? Tu habes iuxta te illum de Beccheria, cuius caput Florentia amputauit. Iohannes de Soldaneriis credo quod sit magis ultra cum Ganellone et etiam Tribaldellus, qui aperuit Fauentiam tempore quo alii dormiebant. Hiis autem sic per ordinem contemplatis, dicit autor quod dum inde recessissent, quod uidit duos in quodam foramine congelatos, et ita stricte sibi inuicem adherentes, quod caput unius erat galerium socio cum quo erat. Et, quemadmodum panis causa famis famelice manducatur, ita dentes super illum posuit, in illa scilicet parte in qua cerebrum cum nuca coniungitur. Et inducit hic autor, comparatiue loquendo, ystoriam Tydei et Menalippi, dicens: Non enim aliter Tydeus Menalippi per indignationem tympora corrosit, quam ille corrodebat caput illius et collum. Ad quem ego: O tu qui ostendis per tam bestiale signum odium super illum quem tu rodis, dic michi quare, per talem conuentionem; quod si tu rationabiliter erga illum te habes, sciendo ego qui uos estis et suam offensam, ego uicem in mundo superius tibi reddam, si illa cum qua loquor non siccetur. Unde ait in textu:
+
+{se quella con ch'i' parlo non si secca.}
+
+Tunc Dantes oculos ad yma deiecit, et uidit sub pedibus suis unum lacum adeo congelatum, quod potius uitreus quam aqueus uidebatur. 
+
+Postquam uero in superiori de Cayna tractatum est, ad secundam partem Cociti, que dicitur Anthenora, dirigit autor gressum. In ista parte autor tractat de secunda parte Cociti, que dicitur Anthenora, in qua ponit proditores sue patrie seu partis; et denominatur ab illo proditore troyano qui, secundum ystorias, suam Grecis prodidit ciuitatem. Hic enim fuit Anthenor, qui operante dolosa et uersipelli astutia Dyomedis et Ulixis et multo auro recepto a Grecis, Palladium, quod erat presidium Troyanorum, extra Troyam transduxit ad Grecos. Quo presidio ciuitas spoliata, ipso proditore agente, in manus deuenit obsidentium Argiuorum. Ipse uero capta et incensa sua urbe, cum multitudine Troyanorum ad partem illam applicuit que tunc dicebatur Gallia Cisalpina; ibique ciuitates duas fecit, Paduam scilicet et Uenetias. Unde in suo sepulcro tale epytaphium, ut dicitur, extat scriptum:
+
+*Hic iacet Anthenor, paduane conditor urbis;
+Proditor ille fuit, quique sequuntur illum.*
+
+In ista itaque Anthenora autor ponit octo eorum patrie, uel eorum partis, sceleratissimos proditores. Et primo ponit dominum Boccam de Abbatis de Florentia, qui apud Montem Apertum, in quodam exercitu, prodidit Florentinos. 
+
+{O tu che mostri per sì bestial segno}, etc. In isto notabili demonstratur quod omnis actus in quo bestias imitamur est bestialis protinus iudicandus: nam rodere hominem dentibus, uel unguibus lacerare, non est actus humanus, immo protinus bestialis. Ulterius nota quod iste actus bestialis quem comes Ugolinus contra archiepiscopum facit, tenet figuram sue bestialitatis qua usus fuit in suo dominio et quam operatus fuit contra Pisanos. Nam dum esset dominus ciuitatis pisane frumentum occultabat ut fame populi morirentur. Et in hoc imitatus est bestias, que filios uel non nutriunt, sicut corui, uel ipsos occidunt, sicut multotiens facit musipula siue canis. De uipera etiam legitur quod femina, dum concipit, marem occidit; filii autem concepti, uentrem matris rodunt et sic inde exeunt. De multis etiam animalibus legitur quod erga suos filios sunt impii et crudeles. Fuit etiam crudelis et impius erga partem suam et contra nepotem suum ex filia, contra quos coniurauit ad mortem. Sed mentita est iniquitas sibi, nam in foueam cecidit quam alii preparauit, ut in sequenti cantu de his omnibus clarius apparebit. 
+
+Autor in fine superioris cantus descripsit quomodo inuenit duos peccatores in quodam foramine Anthenore insimul congelatos, et quomodo unus illorum alterum dentibus lacerabat. Quorum conditionem et nomina scire uolens, ait illi qui socio inferre iniuriam uidebatur: O tu, qui demonstras per tam bestiale signum odium super illum quem manducas, dic michi causam, et ego promitto tibi quod si sciuero qui uos estis, et peccatum illius propter quod tu illum corrodis, quod ego de uobis in mundo noua portabo, si illa cum qua loquor non siccetur. Ad que uerba ille qui socium corrodebat caput eleuauit ad Dantem, et sic ipse Dantes cum precedenti continuat istum cantum. Os remouit a fero pastu ille peccator, tergendo illud ad capillos capitis quod ex parte posteriori deuastauerat, et postea sic incepit: Tu uis quod ego renouem desperatum dolorem qui cor meum premit, iam solummodo cogitando, prius quam eloquar inde. Sed si uerba mea debent esse semen quod producant infamiam proditori quem rodo, loqui et lacrimari insimul me uidebis. Ego certe nescio quis tu sis, neque per quem modum huc inferius ueneris; sed michi uideris uere, quando te audio, florentinus. Tu debes scire – ex quo subaudi es florentinus – quod ego fui comes Ugolinus, et iste est archiepiscopus Rogerius. Nunc ergo tibi dicam quare sibi talis uicinus existo. Uerumtamen non est necesse tibi dicere quomodo et qualiter, per effectum suarum malarum cogitationum, ego confidendo in eum fuerim captus et morti postea adiudicatus; quia ista – subaudi duo, captio scilicet et mors – manifesta existunt. Et ideo illud quod audire non potuisti, hoc est quomodo mors mea fuit crudelis, audies illam, et postea scies si me iste offendit. Breue pertusium quod est intra mutatorium, quod per me titulum habet famis, et quod conuenit quod adhuc alteri recludatur, monstrauerat michi per suum foramen magis leue iam quando feci malum somnium quod de futuro michi scripsit sic uelamen. Iste uidebatur michi magister et dominus, uenando lupum et lupicinos ad montem propter quod Pisani Lucam uidere non ualent. Cum canibus macris, studiosis, et comptis, Gualandos cum Sismondis et cum Lanfranchis sibi miserat ante frontem. In modico cursu michi uidebantur fessi pater et filii, et cum acutis dentibus uidebatur michi ipsorum latera, seu ylia, lacerari. Quando fui excitatus a somno ante mane, plorare sentii in somnio filios meos, qui erant mecum, et petere panem. Bene es crudelis si iam inde non doles, cogitando quicquid cor meum sibi annuntiabat; et si non plangis, de quo plangere soles?
+
+Iam erant excitati, et hora appropinquabat in qua solitum erat quod cibi nobis apportabantur, et per suum somnium quilibet dubitabat. Et ego sentii clauari inferius hostium horribilis turris; et tunc respexi sine loquela in faciem filiorum meorum. Ego certe non plangebam, ita interius induraui. Plangebant ipsi, et Anselmuccius meus dixit: Tu respicis ita, pater. Quid habes? Nec propter hoc fui lacrimatus, nec respondidi ego tota illa die et nocte sequenti, quosque alius sol in mundum exiuit. Sed statim quod unus modicus radius in dolorosum carcerem introiuit, ego uidi per quatuor facies qualis meus erat aspectus. Tunc ambas manus pre dolore momordi. Et illi, cogitantes quod hoc facerem pre uoluntate siue desiderio comedendi, subito surrexerunt atque dixerunt: Pater, satis inferes nobis minorem dolorem si tu nos manducas. Tu nos induisti istas miseras carnes, et tu nos ipsis, si placet, expolia. Quieui tunc, ne ipsos facerem tristiores. Illo die et alio stetimus omnes muti: Ha dura terra, quare non te aperuisti? Postquam uero ad quartum diem deuenimus, Gaddus michi se proiecit ad pedes dicendo: Pater mi, ut quid me non adiuuas? Ibi obiit, et quomodo tu me uides, ita uidi ego cadere alios tres, unum post alium. Unde inter quintum diem et sextum ego me dedi, iam cecum et pronum, manibus et pedibus super ipsos, et duobus diebus eos uocaui postquam fuerunt mortui. Ex quo plus quam dolor potuit ieiunium.
+
+Quando uero sua uerba compleuit, cum oculis tortuosis iterum dentibus cepit caput; qui quidem dentes fuerunt illi capiti, siue osso, sicut unius canis fortes. Et in ista parte inuehit autor contra ciuitates ytalicas, que tam generosum sanguinem tali morte damnatum tanquam tepide uindicare hucusque non curant. Inuehit etiam contra ciuitatem Pisanam, que innocentes filios pro peccato patris tam crudeli morte damnauit. De primo sic ait: Ha Pisa, uituperium gentium, pulcre patrie in qua – subaudi patria – tale facinus insonuit, ex quo uicini ad te puniendum tepidi cognoscuntur. De secundo uero: Moueant se Capraria et Gorgona et faciant in faucibus Arni sepem, ita quod in te – subaudi ciuitate Pisana – persona quelibet demergatur. Quia si comes Ugolinus habebat uocem, idest famam, te prodendi, tua castra inimicis tuis largiendo, non debebas tu propter hoc ponere suos filios ad talem crucem. Innocentes enim faciebat, o noua Thebe, noua etas Uguicionem, et Brigatam, et alios duos – subaudi Anselmuccium et Gaddum – quos iste cantus superius nominauit. Et hic finitur secunda pars Cociti, que dicitur Anthenora.
+
+Sequitur de tertia, de qua sic procedit: Nos transiuimus ultra ad quendam, scilicet locum, ubi congelata glacies unam aliam gentem frigidissime fasciat, uel inuoluit; non quidem inferius reuolutam, sed totaliter resupinam. Plantus autem eos plorare non sinit, quia dolor qui inuenit super oculos oppositum se reuoluit interius, et facit crescere anxietatem, quia lacrime in oculis congelantur, et sicut uisiere cristalli rumpunt sub cilio in circuitu totam pellem. Postquam uero posuit autor conditionem proditorum tertie partis Cociti, dicit quod licet nichil quasi, pre nimia frigiditate, sentiret, sicut non solet sentire caro callosa, tamen aliquantulum uenti sibi uidebatur sentire. Unde ait ad Uirgilium: Magister mi, istud quis mouet? Non est huc inferius omnis uapor extinctus? Et Uirgilius ad eum: Cito eris ubi de hoc tibi faciet oculus responsiuam, uidendo causam que flatum mouet. Et unus tristium proditorum clamauit ad eos: O anime, inquit, crudeles, quibus interim dabitur ultima pena, eleuate a facie mea dura uela, ita quod dolor qui cor michi grauat aliquantulum exaletur, prius quam planctus, sicut est solitus, congeletur. Cui Dantes ait: Si uis quod tibi subueniam, dic michi quis es. Et si hoc non fecero, ad fundum glaciei michi ire contingat. Ille autem respondens ait: Ego sum frater Albericus. Ego sum ille de fructibus mali orti, qui hic recipio dactilum pro ficu. Tunc ait Dantes: Es tunc adhuc mortuus? Et ille ad eum: Quomodo corpus meum stet in mundo superius, nullam scientiam uere porto. Tale nanque habet ista preconium, siue priuilegium, Tholomea, quod multotiens anima cadit in ipsam antequam Antropos ipsam moueat more suo. Et ad hoc ut tu libentius radas uitreas lacrimas ab oculis meis, scias quod statim quod anima tradit, idest proditionem aliquam facit, sicut feci ego, corpus suum sibi aufertur ab uno demone, qui postea illud corpus gubernat, interim quod totum suum tempus uoluatur, siue decurrat. Ipsa uero anima ruit in sic factam cisternam et forte uidetur adhuc corpus superius umbre, que post me hyemat. Tu debes scire, si tu uenis modo inferius, quod ipse est Ser Branca Aurie, et sunt plures anni postea transacti quod ipse fuit ita reclusus. Tunc Dantes ait ad illum: Ego credo quod tu me decipis, quia Branca Aurie non est mortuus adhuc, et comedit, et bibit, et dormit, et uestibus operitur. Ad quem ille: In fossato, inquit, Malebranche, in quo bullit tenax pix, nondum uenerat Micheri Zanche, quod iste dimisit unum demonem in corpore suo, et etiam unus suus propinquus qui proditionem cum ipso similiter fecit. Sed extende uersus me admodo tuam manum et aperi michi oculos. Sed Dantes sibi oculos aperire contempsit, immo dicit quod curialitas fuit se erga illum rusticum extitisse.
+
+In hac autem parte inuehit ipse Dantes contra Ianuenses; et sic Cociti tertiam partem finit. Ha, inquit, Ianuenses, homines diuersi ab omni more, et pleni omni nequitia, quare non estis uos de mundo submoti? Et hoc dico quia cum peiori spiritu Romandiole inueni de uobis unum talem qui, suo opere, in Cocito iam in anima balneatur, et in corpore uidetur superius adhuc uiuus. Ideo ait in textu:
+
+{Ché col pegiore spirto di Romagna
+troua' di uoi un tal, che per su' opra,
+in anima in Cocito già si bagna,
+et in corpo par uiuo ancor di sopra.}
+
+Hic uaticinatur comes Ugolinus autori dicens quod illa turris, que causa sue mortis titulum habet famis, quia uocata est postea turris famis, oportet quod adhuc alteri recludatur. Et re uera istud uaticinium iam uidemus ex parte impletum. Nam reclusi fuerunt ibi omnes nobiles et magnates qui capti fuerunt in bello Montis Catini, ex quibus multi in ea turri mortui sunt; et specialiter Bolgaruccius, comes de Marciana. Postea, tempore Henrici Septimi serenissimi Romanorum imperatoris, ex sententia dicti principis fuit in ea reclusus unus ex ducibus Austrie, qui scilicet predecessorum suum Rodulfum, uidelicet regem Romanorum, gladio interfecerat; et in ea ultimum clausit diem. Utrum autem ex uindicta illius famis quam passus est ipse comes cum suis, in ea turri debeat aliquis recludi et fame similiter cruciari, nescimus. Cum autem illud tempus uenerit, si uenerit, uidebitur uaticinium clarius adimpletum.
+
+In his XXXUIIII rithimis texitur modus et ordo crudelis mortis comitis Ugolini ac etiam filiorum. Quando uero comes fuit excitatus a somno, audiuit filios qui in somno panem petebant. In illa uero hora in qua erat solitum ipsis comitibus cibaria portari, Pisani hostium carceris clauis ferreis clauauerunt et claues in fluuium proiecerunt. Et sic illa die sine cibo steterunt. Sequenti uero die, orto iam sole, comes in facies filiorum aspexit et uidit ipsos pre debilitate nimia pallidos et consumptos. Tunc comes, dolore commotus, ambas manus sibi ipsi momordit. Et illo die atque sequenti sine loquela, tanquam muti, steterunt. Et ecce quod iam tribus diebus sine cibo steterunt. Quarto autem die obiit comes Gaddus. Iste Gaddus fuit filius ipsius comitis Ugolini. Mortuo uero primo, alii tres unus post alium obiuerunt, uidelicet Uguicio, qui erat etiam filius comitis, Brigata, qui erat filius comitis Guelfi, et Anselmuccius, qui erat filius comitis Lotti, filiorum ipsius comitis Ugolini. Mortuis uero filiis et nepotibus, ipse comes duobus diebus superuixit, tamen pre debilitate iam cecus effectus. Et ne alicui hoc impossibile uideatur, quod sex diebus uiuere potuerit sine cibo, audiant Macrobium Super Somnio Scipionis. Dicit enim quod uita hominis ultra UII dies sine cibo durare non potest. Patet ergo quod usque ad diem potest septimum protelari. Dicit etiam ibi quod homo sine haustu spiritus ultra UII horas uiuere iam non ualet. 
+
+Quia homo est naturaliter compassibilis, ideo compati debet miseriis iniuste et inique inflictis. Et si ipsius non compatitur, non habet animum bene ordinatum. Nam secundum Tullium, proprium est animi bene dispositi gaudere bonis rebus et dolere contrariis. 
+
+Hic inuehit autor contra ytalicas ciuitates, dicens quod ex quo ipse non uindicant, seu puniunt, talem mortem, quod ipsa ciuitas Pisana est uituperium ipsarum. 
+
+Iste sunt due insule propinquiores litoribus Pisanorum. Hic inuehit autor contra Pisanos, optans diuinam uindictam ut submergat in ipsam ciuitatem Pisanam aquis diluuii omnem carnem. Sed hic oritur una questio, que talis est. Ipse autor condemnat Pisanos, qui filios et nepotes comitis Ugolini, qui erant innocentes, pro peccato patris condemnauerunt ad tam crudelem mortem, et hic optat submersionem omnium Pisanorum, cum non omnes consenserint in hanc mortem. Respondeo: Iuste et rationabiliter optat autor destructionem et mortem omnium Pisanorum, et hoc quia omnes peccauerunt in comites memoratos. Nam principes et maiores peccauerunt quia ipsos occiderunt; populus etiam peccauit quia ipsos non defendit. Si uero dicis quomodo desiderat siue optat submersionem paruulorum, qui omnino erant innocentes, cum ipse damnet peccatum commissum in filios dicti comitis innocentes, respondeo: hoc optat in confusionem et maiorem penam patrum; ut sicut ipse comes Ugolinus fuit plus cruciatus in morte filiorum atque nepotum, quos fame suis oculis uidit mori, quam in morte sua, ita optat quod ipsi Pisani in suis filiis cruciantur morte, scilicet temporali non eterna. Et nota quod hoc optat ordine diuino, qui aliquando punit filios pro peccatis patrum et e conuerso – pena scilicet temporali, non autem eterna. Unde ipse ait: Ego sum Deus zelotes, qui iudico peccata patrum in filios usque in tertiam generationem et quartam. Hoc dicit quia patres multotiens tantum uiuunt quod uident tertiam et quartam generationem. Maximam namque penam debemus credere quod habuit iste comes quando uidit, propter peccatum suum filios fame mori. Quod autem alibi dicit Deus: Filius non portabit iniquitatem patris, et pater non portabit iniquitatem filii, hoc dicit quia nullus pro peccato alieno eterna pena damnatur. 
+
+Uerba sunt autoris contra ciuitatem Pisanam, quam uocat nouas Thebas. Nam sicut ciuitas Thebana, propter ciuiles discordias, de libertate et statu regio deuenit in seruitutem, et de seruitute postea ad nichilum est redacta, ita Pisana ciuitas a magno et quasi regio statu, propter discordias ciuium, in statum infimum iam deuenit. Regnum enim Sardinee, quod de manibus Sarracenorum potenter abstulerat, et quod multis temporibus in manu ualida rexerat, propter discordias ciuium suorum uiliter prodidit et dannose. Dominium maris, in quo regnare et triumphare solebat, non solum amisit, sed per illud sua uexilla transire non possunt. Nobilitatem illam egregiam qua in nobilibus ciuibus suis ubique pollebat ac etiam resplendebat, et propter quam nobilis predicabatur in orbe, cum sui destructione perdidit et amisit. Et, ut manifeste uidemus, in manus deuenit nouorum ciuium aduenarum, qui ipsam omni suo antiquo honore et alto statu priuarunt, ita quod de ipsa possumus dicere quod dixit Christus in Euangelio de illo qui descendebat a Ierusalem in Ierico, quod incidit in latrones qui eum expoliauerunt, uulnerauerunt, et semiuiuum reliquerunt. Simili modo Pisana ciuitas incidit in latrones, uidelicet nouos ciues, qui eam omni suo honore, statu, diuitiis, et gloria expoliauerunt; ciues suos nobiles et antiquos, tam Guelfos quam Gibellinos, aut fame peremerunt aut in carceribus mori permiserunt, aut in exilium miserunt, aut diuersis mortis generibus occiderunt. Et sic a capite usque ad pedes undique uulnerata heu nunc iacet, quasi semiuiua relicta. Cuius statum tam miserum et confusum nec sacerdos respicit nec leuita. Sed placeat nostro pio Samaritano ipsam oculo sue pietatis respicere, sibi per compassionem appropinquare, sua uulnera opportunis remediis alligare, uinum correctionis et oleum miserationis infundere, in iumentum sue longanimitatis ipsam imponere, et ad stabulum pristinum temporum antiquorum ad laudem et gloriam nominis Christiani cito deducere; ut ego, qui sum oriundus ex ipsa, ante tempora mee mortis possim ex reformatione sui status, tanquam ciuilis filius, gratulari.
+
+Ab istis itaque Tholomeis, qui amicitias et nouas parentelas dolosis proditionibus uiolarunt, tertia pars Cociti, in qua eorum similes puniuntur, iuste et merito appellatur. In qua quidem parte et loco ponit autor tres maximos proditores: unum Romandiolum et duos Ianuenses, quorum duo uiuebant quando autor istam condidit comediam. De primo poetice sic pertractat: Dicit enim quod dum appropinquaret ad centrum, ambulans per Tholomeam, sentiit aliquantulum uenti, et ait ad Uirgilium: Istum uentum quis mouet? non est huc inferius omnis uapor extinctus? Sentiens enim autor uentum in centro terre, miratus est; et hoc quia, per suam soliditatem et compactam naturam, uentum creare non potest. In cauernis autem ipsius terre bene generatur uentus, scilicet in hunc modum, secundum Bedam: Aer enim labilis est nature, et ideo subintrat cauernas terre et exit. Cum autem una pars nititur exire et alia subintrare, fit conflictus inter aerem intrantem et aerem exeuntem; et ex tali conflictu uentus taliter generatur. Et ideo insule Eolie dicuntur regiones esse uentorum, quia sunt totaliter cauernose. Centrum uero terre, quia ibi est terra solida, et compacta et ab aere multum distans, uentum, nisi fictione poetica, habere non potest. Fingit autem hic autor Luciferum in centro terre infixum, oculis lacrimantem, tres peccatores dentibus corrodentem, et motu suarum alarum ad penam proditorum Cociti glaciem congelantem. Ex tali igitur motu alarum uentus ibidem sentitur. Unde poeta ait ad poetam:
+
+{Auaccio sarai doue
+di ciò ti farà l'occhio la risposta,
+uegendo la cagion che 'l fiato pioue.}
+
+Antropos sic est unum ex tribus Fatis, que pagani cursui et statui humane uite a diis esse data dicebant. Nam statum et cursum humanum a tribus Fatis ordinatum esse credebant. Et dicitur primum Fatum Cloto, secundum Lachesis, tertium uero Antropos. Cloto ponebatur ab ipsis super generationem humanam; Lachesis super uitam; Antropos uero super mortem. Unde ad modum trium dominarum antiquitus pingebantur. Prima colum portabat; secunda nebat; sed tertia occabat. Unde uersus: Cloto colum baiulat Lachesis attrahit, Antropos occat. Prima habet producere de non esse ad esse. Ideo Cloto interpretatur euocatio, quia habet euocare id quod non erat, sicut in generatione apparet, in qua fetus producitur, qui non erat. Secunda habet protrahere de tempore ad tempus, sicut de infantia ad pueritiam, de pueritia ad adolescentiam, de adolescentia ad iuuentutem, et de iuuentute ad senectutem. Ideo Lachesis interpretatur protractio, quia uitam protrahit et extendit. Tertia habet uitam per mortem finire; ideo Antropos interpretatur sine conuersione, quia post mortem homo non redit ad prima.
+
+Hic inducit autor unam comparationem, ad designandum modum per quem in illis tenebris uidit Luciferum. Comparatio autem talis est: Aliquando accidit quod ex uapore terrestri surgit nebula iuxta crepusculum, cum nostrum, scilicet, emisperium incipit obscurari; que cum agitatur uel mouetur, uidetur a longe molendinum quod a uento giratur. Tale nanque edificium Lucifer uidebatur, et propter magnitudinem et propter multas et magnas alas quas habet. Quid autem est emisperium, et quot sint emisperia, iam superius est expressum.
+
+Ubi nota quod licet omnes proditores in Cociti glacie puniantur, tamen in ea diuersimode stant infixi. Nam illi qui habitant in Cayna stant in superficie glaciei: uultibus, pectoribus, et uentribus congelati. Illi uero qui in Anthenora sunt, usque ad caput in illa glacie stant infixi. Illi autem qui sunt in Tholomea, stant resupini iacentes. Isti uero ultimi, qui in circuitu Luciferi puniuntur, alii iacent a glacie undique cooperti; alii stant cum capite inferius infixi; alii capitibus eleuati, alii uero habent ad pedes capita reuoluta.
+
+Et sic patet quomodo isti, elongati a celo, frigore intolerabili cruciantur. Et circa istam particulam, nota quod omnes pene que in isto inferno poetice designantur, aut procedunt a frigore, aut a calore aut ab utroque; et in hoc autor a Diuina Pagina non recedit. Nam Christus in Euangelio, ubi loquitur de penis inferni, ait: Ibi erit fletus et stridor dentium. Glosa: Fletus causatur ex fumo qui ab igne procedit; stridor uero dentium causatur a frigore. Et beatus Iob, ubi loquitur de animabus damnatis ait: Transibunt ab aquis niuium ad calorem nimium. Istis itaque duabus penis autor cruciari dicit animas damnatorum; quod sic patet: nam in secundo circulo, cantu quinto, ubi puniuntur luxuriosi, ponit buffaram que animas mouet, agitat, et impellit. Sed quia talis uentus est frigidus, ideo habent frigus; et quia ex motu generatur calor, ideo a frigore transeunt ad calorem. In tertio circulo, cantu sexto, ubi puniuntur gulosi, ponit pluuiam, grandinem, atque niuem; sed ista pena tota est frigida. In quarto circulo, cantu septimo, ubi puniuntur prodigi et auari, ponit quomodo magna continue contra se mouent saxa; sed talis pugna habet generare calorem. In quinto circulo, cantu octauo, ubi puniuntur quatuor genera peccatorum, ponit paludem fetidam et obscuram, in qua ille anime stant submerse: sed talis pena frigida est credenda. In sexto circulo, cantu nono et decimo, ubi puniuntur heretici, ponit ciuitatem ignitam et sepulcra ignita: sed ista pena calidissima iudicatur. Ueniam ad girones qui in septimo circulo continentur. Nam in primo girone, cantu XIIo, ubi puniuntur tyranni, homicide, et predones, ponit fluuium sanguinis calidum; et ista pena calida est. In secundo girone, cantu tertiodecimo, ubi puniuntur desperati et lusores, ponit arpias, que pascendo lacerant animas arbores factas; et ponit etiam ibi canes, que insequuntur animas fugientes: sed ista pena calida et frigida est censenda. In tertio girone, in quo puniuntur blasphemi, cantu XIIIIo, sodomite cantu quintodecimo et sextodecimo, et usurarii cantu decimo septimo, ponit igneam pluuiam super illum gironem ab alto cadentem; et ista pena calida est.
+
+Uisis gironibus, ad bulgias, que sunt in octauo circulo, accedamus. In prima bulgia, cantu decimo octauo, in qua puniuntur lenones et deceptores, ponit demones cornutos, animas uerberantes; sed ex talibus ictibus calorem oriri credendum est. In secunda bulgia, cantu ut supra, ubi puniuntur adulatores, ponit fossatum stercorum; sed ex tali materia anime habent frigus, ex fetore autem et anxietate, calorem. In tertia bulgia, cantu nonodecimo, ubi puniuntur symoniaci, ponit quod ille anime habent plantas accensas, et sic patiuntur calorem. In quarta bulgia, cantu XXo, ubi puniuntur magi, augures, et diuini, ponit quod habent facies retrouersas et quod cum magna anxietate incedunt. Sed talis pena partim frigida, partim calida est censenda: frigida propter locum, et calida propter modum. In quinta bulgia, cantu uigesimoprimo et uigesimosecundo, ubi puniuntur barattatores, ponit pegolam calidam in qua anime dequoquuntur; sed talis pena calidissima iudicatur. In sexta bulgia, cantu XXIIIo, ubi puniuntur ypocrite, ponit quod habent capas plumbeas exterius inauratas, ex quo pondere calor maximus procreatur. In septima bulgia, cantu uigesimoquarto et uigesimoquinto, ubi puniuntur latrones, ponit conuersionem animarum in serpentes et e conuerso; sed talis conuersio habet generare, ex magna anxietate, calorem, et ex magno timore habet generare rigorem; et sic isti calorem patiuntur et frigus. In octaua bulgia, cantu uigesimosexto et uigesimoseptimo, ubi puniuntur dolosi oratores et fraudulenti consiliarii, ponit animas eorum in flammis ardentibus concremari. In nona bulgia, cantu uigesimooctauo, ubi puniuntur scismatici, ponit quod tales ab uno demone diuersis uulneribus uulnerantur; sed talis pena calorem generat atque frigus. In decima uero et ultima bulgia, cantu uigesimonono et trigesimo, ubi puniuntur falsatores, ponit omnes infirmitates febrium et leprarum; sed talis pena est omnino calida et frigida iudicanda. In isto uero nono et ultimo circulo, qui magis distat ab orbe, est frigus intolerabile, sicut iam dictum est. Et sic patet quod omnes pene inferni aut procedunt a frigore, aut a calore, aut mixtim ab utroque. 
+
+In hoc loco Uirgilius ostendit autori primum angelum, qui habuit tantam pulcritudinem quod fuit signaculum similitudinis Altissimi, uestitus omni lapide pretioso. Qui quidem, propter suam ingratitudinem et appetitum peruerse excellentie, quia suo Domino uoluit, ultra quod non erat, indebite similari, factus est dyabolus; idest, deorsum ruens et cadens de celo, retrusus est in inferno. Qui diuersa sortitur uocabula: nam dicitur theologice Lucifer in sua prima creatione, quasi lucem ferens; poetice uero dicitur Ditis, qui secundum paganos erat maior demon inferni, scilicet Pluto. Autor autem istud nomen Ditis et imponit Lucifero, quia imperator inferni, et imponit ciuitati ignee, quia continet regna sua. Omnium autem malorum angelorum caput et dux Lucifer est, qui secundum Gregorium sic est dictus pro eo quod angelis clarior est creatus. Unde item Gregorius: Primus angelus ideo lapide pretioso ornatus extitit, quia dum cunctis angelorum agminibus prefuit, ex eorum comparatione clarior fuit; sed contra conditorem suum superbiens, lucem et claritatem perdidit et formam deformem et obscuram apostasie sue merito acquisiuit. Damascenus autem libro primo, capitulo 18: *Ex his*, inquit, *angelicis uirtutibus ille qui aliis preerat et cui terre custodia a Deo commissa erat, non natura malus factus, sed bonus existens, nequaquam ab ipso conditore semitam malitie in se habens, non ferens illuminationem et honorem quem sibi ipse conditor largitus fuerat, elatione liberi arbitrii sui uersus est, ex eo quod est secundum naturam in id quod est preter naturam. Unde Deo rebellare uolens, primo a bono deficiens in malum uenit*. Et infra: *Lumen igitur creatum a conditore, propria uoluntate tenebra factum est. Simul autem cum eo euulsa est et consecuta angelorum qui subordinati erant sub ipso infinita multitudo; et uoluntarie facti sunt mali, ex bono ad malum declinantes*. Item dicit idem Damascenus, quod non habent potestatem neque uirtutem contra aliquem, nisi a Deo permissiue et dispensatiue concedatur; sed diuina permissione transfigurant se in quamcunque uoluerint imaginem siue figuram. Omnis etiam malitia et immunde passiones ex ipsis cogitate sunt; quas quidem mittere, idest suggerere possunt, sed uiolentiam inferre non preualent. Item idem: *Quod hominibus est mors, hoc angelis est lapsus; post casum enim, non est eis penitentia, quem admodum post mortem hominibus non est uita*. Item Gregorius dicit: *Dyabolus a gratia desertus obstinatus in malitia permansit, ita quod nichil boni uelit bona uoluntate. Liberum siquidem arbitrium habet, sed depressum et ad malum incessanter inclinatum; ita quod semper bonum refugit, malum uero eligere non desistit. Et ideo accidit sibi ut a summo bono caderet in summum malum*. Cassiodorus: Cupiebat rapere diuinitatem et amisit felicitatem. Item quia altitudinem sibi inconuenientem et indebite appetiit, ideo iusto ordine ad yma ruit; ut qui se iuste non tenuit in summo, secundum iustitie ordinem se teneat nunc in ymo. Propter quod et diabolus, idest deorsum ruens, a sanctis nuncupatus est. Circa quod nota quod propter diuersas naturas quas habet, uel diuersa tentamenta que facit, diuersis nominibus nominatur. Quando enim tentat de superbia, dicitur dyabolus, idest deorsum ruens, idest ruere faciens. Quando de inuidia, dicitur Sathan, idest aduersarius plasmationi, quia inuidet nobis, eo quod ad illam felicitatem ascendimus, de qua ipse extitit fulminatus. Quando de ira, dicitur exterminator, quia ira ponit hominem extra terminos suos. Quando de accidia, dicitur demonium, idest sufficiens iniquitas, quia ipsa accidia sufficit ad damnationem hominis. Quando de auaritia, dicitur leuiathan, idest additamentum, quia, ut dicit Gregorius: Malum malo addit, et penam pena addere non desistit. Quando de gula, dicitur uehemoth, idest animal, quia gula reddit hominem bestialem. Quando uero de luxuria, dicitur Asmodeus, idest facture iudicium, quia propter luxuriam iam Deus iudicauit mundum. Plato autem in Thimeo uocat ipsum cachodemonem; cachodemon autem interpretatur mala sciens, a cacho, quod est malum, et demon, quod est sciens. Dicitur itaque cachodemon propter scientie qua uiget naturaliter perspicacitatem. Uiget enim sensu nature, experientia temporis, et intelligentia scripture, sicut dicit Beda et Damascenus. Beatus etiam Ysidorus dicit quod Greci uocant demones peritos et scientes: presciunt enim multa futura, unde solent dare aliqua responsa. In ipsis enim est cognitio rerum plus quam in hominibus, partim subtilioris sensus acumine, partim experientia longissime uite, partim Dei iussu et angelica reuelatione. Hii corporum aereorum natura uigent. Ante transgressionem uero celestia corpora gerebant; lapsi uero in aeream qualitatem conuersi sunt, et ista aeris caliginosi spatia tenere permissi sunt, qui eis carcer est usque ad iudicium. Item preter ista nomina multipliciter demonis malitia in Sacra Pagina denotatur. Dicitur enim serpens, uel draco, propter ipsius uirulentam astutiam, Apocalipsis XIIo; leo, propter eius apertam uiolentiam; prima Petri, ultimo; uectis, propter eius obstinatam duritiam, Ysaias 79; coluber tortuosus, propter ipsius in isto aere caliginoso latentiam. Ideo ab Augustino recitatur opinio Platonis de cachodemonibus Super Genesim ad Licteram, libro tertio: *Demones*, inquit, *aerea dicuntur animalia, quia corporum aereorum natura uigent; nec per mortem dissoluuntur, quia preualet in eis elementum aptum ad patiendum potius quam ad agendum*. Item dicit idem Augustinus, tertio libro De Ciuitate Dei, quod demones sunt *animalia omnino passiua; mente rationalia; tempore, idest duratione, eterna; corpore aerea*. Hec quidem ab Augustino opinatiue et recitatiue dicta sunt, insinuare uolens qualiter demon de loco summe luminoso, scilicet celo empireo, sit expulsus, et in hoc aere caliginoso reclusus, ut ibi patiatur. Mali igitur angeli, consentientes uoluntati Luciferi cadentis, irrecuperabiliter in hoc aere caliginoso, uelut in carcere, sunt reclusi. Ceciderunt autem de luce in tenebram, de scientia in ignorantiam, de dilectione in odium et inuidiam, de summa felicitate in summam miseriam, ut dicit Gregorius. Item demones presunt demonibus secundum maiorem scientiam, et secundum minorem aliis subsunt, ut dicit beatus Ambrosius Super Lucam. Quamuis enim obstinati sint in malo, a uiuaci tamen sensu non sunt penitus spoliati. Nam, ut dicit Ysidorus, demones uigent triplici acumine: nam quedam sciunt subtilitate nature, quedam experientia temporum uel diuturnitate, quedam sanctorum spirituum reuelatione. Item demones, ut dicit Augustinus in Enchiridion, uiuacitate ingenii cognoscunt seminales rerum uirtutes nobis occultas, quas per congruas et temperatas elementorum commixtiones spargunt, et sic diuersas rerum speties producunt. Quod enim per se posset facere natura successiue, hoc potest diabolus facere subito per accelerationem operum nature. Unde per artem demonum magi Pharaonis serpentes et ranas subito produxerunt, sicut super Exodum dicit glosa. Item demonum intentio tota est ad malum et fatigationem bonorum; et ideo elementa sepe perturbant, tempestates in mari et in aere concitant, fructus terre corrumpunt et deuastant; item peiora facerent, si boni angeli eorum malitiam non cohiberent. Et ideo continue peccant, et quocunque uadunt, penam suam continue secum portant, ut dicit Gregorius. Item Gregorius, in libro XIIIIM Moralium: Secundum diuersas diuersorum complexiones uarias, diuersis parant tentationum deceptiones; nam letos tentant de luxuria, tristes de discordia, timidos de desperatione, superbos de presumptione. Item in libro XUII: Primo antiquus hostis tentans quasi consulendo blanda et illicita animo suggerit, post ad delectationem pertrahit, ad extremum consensum possidens uiolenta consuetudine premit. Item in libro 33: Apparente iudicio, cuncto assistente celestis curie ministerio, ille hostis dyabolus bellua crudelis et fortis in medio captus adducetur; et cum suo toto corpore eternis gehenne incendiis mancipabitur. Ubi utique inauditum erit spectaculum, quando hec immanissima bellua electorum oculis ostendetur. Pena autem ipsorum est quod diuinam gratiam et beatam patriam perdiderunt, quod mala semper appetunt et quantum possunt illa perficiunt, et quod in isto aere caliginoso incarcerati existunt. In fine autem mundi omnes in inferni carcere cum Lucifero retrudentur.
+
+Ex premissis igitur patet quare Dantes ita modicum locutus est de demonibus in inferno, quia sunt pro maiori parte in isto aere obscuro locati. Creditur tamen quod Lucifer sit in profundo terre reclusus, et quod inulti demones, ut damnatos crucient, sint similiter in inferno. Si uero queritur utrum de ordine angelorum quolibet quidam ceciderint et quot fuerint qui ceciderunt, audi quid de istis duabus opinionibus sentiat beatus Ugo de Sancto Uictore. Et primo de prima: *Nouem*, inquit, *ordines angelorum ab initio conditi sunt, et ex singulis ordinibus aliqui ceciderunt*. Unde Apostolus, cum de malignorum spirituum tyrannide faceret mentionem, principatus et potestates tenebrarum nominauit, ut uidelicet ostenderet, quia idem nunc quisque in malo ministerium ex peruersitate exerceret, quod ad bonum perficiendum ex conditione accepit. *Nusquam tamen Scripturarum nequam spiritus seraphin appellatos inuenio, quia licet cetera dona post ruinam adhuc in malo possideant, caritatem tamen in dilectione dei nequaquam habere potuerunt*. Secundo de secunda: *De numero autem lapsorum certa autoritas nulla inuenitur; omnino autem probabile uidetur plures remansisse quam cecidisse*. Propheta enim, cum demonstraret currus igneos, consolans ait: Plures sunt qui sunt nobiscum quam qui cum illis sunt. Hinc conicimus plures esse electos angelos quam reprobos. Sunt qui dicunt tot electos ex hominibus ad angelorum numerum ascensuros quot constat electos ibi angelos remansisse; propter Scripturam que ait: *Statuit terminos populorum iuxta numerum angelorum Dei. Quod si uerum est, cum multo plures sint in hominibus reprobi quam boni, plures erunt reprobi quam electi angeli. Si autem homines reprobi plures sunt quam electi angeli, cum electi angeli plures sint quam reprobi, plures erunt homines reprobi quam reprobi angeli. Quomodo ergo uerum est quod dicitur unusquisque hominum duos angelos habere deputatos sibi, unum malum, ad impugnationem, et unum bonum, ad defensionem? cum numerus hominum transcendat numerum angelorum? Ista autem inter occulta melius deputantur, et ubi ignorantia non culpatur, presumptio arguitur*. Hucusque Ugo de Sancto Uictore. Et ista de Lucifero et angelis eius sufficiant quoad presens. 
+
+In hoc notabili moraliter declaratur, quod cum aliquis sua culpa ab alto statu descendit ad ymum, quod bene stat sibi omne malum quod habet.
+
+Tres facies dicitur primus angelus habere, quia per appetitum peruerse excellentie appetiit excellentiam trinitatis. Deus enim, licet sit unus in substantia, est tamen trinus in persona; qui quidem maxime habet tria, scilicet: summam et infinitam potentiam, qua mediante cuncta ex nichilo produxit in esse, et qua uniuersa et singula que uult facere potest; et ista potentia attribuitur Patri. Secundo, habet Deus summam et infinitam sapientiam, qua mediante omnia creata ordinate distinxit, et qua cuncta suis locis debitis collocauit; et ista sapientia attribuitur Filio. Tertio, habet Deus summam et infinitam clementiam, qua mediante omnia creata a potentia et ordinata a sapientia sua ineffabili pietate et bonitate regulat et gubernat; et ista clementia attribuitur Spiritui Sancto. Lucifer autem, dum in superbiam est elatus, diuinam excellentiam affectauit, et ideo de potentia cecidit in impotentiam; quia, iuxta Gregorium, ita debilis factus est, quod non potest uincere nisi uolentem. De sapientia cecidit in malitiam et ignorantiam, quia licet habeat scientiam, non utitur ea nisi in malo. De clementia uero et bonitate cecidit in odium et inuidiam, quia omne bonum odit et omni bono inuidet. Et hiis tribus sententiis seu penis, quibus subiacet ipse demon, correspondent facies sue trine. Nam facies rubea correspondet impotentie et fragilitati sue; quia homo, dum de suo defectu uerecundatur, rubicundus efficitur. Facies uero nigra correspondet obscuritati ignorantie. Facies autem pallida odio et inuidie correspondet. Ideo dicitur in textu: {L'una dinanzi, et quell'era uermiglia}.
+
+Nilus est unus ex quatuor fluuiis paradisi qui de Arabia, ubi nimio estu solis Ethiopes oriuntur, per Egyptum descendit in mare, diuidens Asiam a Libia, ut superius dictum est. 
+
+In hac parte agit autor de tribus summis proditoribus, qui suos reuerendos dominos prodiderunt: uidelicet de Iuda, qui prodidit Christum, filium Dei uiui, de quo actum est supra, et de duobus principibus romanis, Bruto scilicet et Cassio, qui Iulium Cesarem prodiderunt. Iulius enim Cesar dolo istorum duorum, quos intime diligebat, fuit occisus. De qua morte habes supra, circulo primo, cantu uero quarto.
+
diff --git a/testi_2_commento/Commento_GlosseVirgilio.txt b/testi_2_commento/Commento_GlosseVirgilio.txt
new file mode 100644
index 0000000..6480f17
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/Commento_GlosseVirgilio.txt
@@ -0,0 +1,22 @@
+*Hec est Maronis gloria ut nullius laudibus crescat nullius uituperationibus minuatur*.] Macrobius libro 6 Saturnalium. [MACR. Sat. I 24, 8]*
+In principio huius libri sunt 6 generaliter uidenda. Primo quis fuerit libri autor. Secundo que est ipsius materia. Tertio que fuit autoris intentio. Quarto que utilitas. Quinto cui parti philosophie supponatur. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Primo autor libri fuit Publius Uirgilius Maro Parthenias poeta Mantuanus. Publius dicitur quia publice doctrinam suam tradidit. Uirgilius dictus fuit a uirga quia mater eius pregnans de eo somniauit se peperisse quandam uirgam lauream que, cum tangebat terram, crescebat usque ad celum. Et hoc fuit uerum, quia ipse peritissimus descripsit rerum multarum naturas que sub celo sunt et generaliter de omnibus uirtutibus et uiciis. Uirga competit etiam multis scilicet pastoribus et ipse in libro isto Buccolicorum descripsit pastores. Uirga competit bubulcis et ipse tractat in libro Georgicorum de bubulcis. Uirga etiam competit regibus et ducibus armatis et ipse in libro Eneidos tractat de bellis et ducibus armatis. Maro est agnomen autoris. Et dicitur a maron, quod est nigrum, quia Uirgilius fuit niger et in uultu rusticus, sed moribus excellentissimus. Parthenias dicitur a parthene grece latine uirgo, quia fuit honestus ad modum uirginis. Poeta est nomen professionis et nomen sacrum. Mantuanus dicitur a patria, quia fuit de Mantua ciuitate. Secundoquid sit materia libri? Materia libri Buccolicorum est collocutio pastorum, libri Georgicorum est agriculture cultus, libri Eneidos armorum exercicium. Tertio intentio autoris fuit duplex, priuata et publica. Publica, quia intendit describere uitam uiciosam potentum ducum et dominorum. Priuata, quia intendit promereri gratiam Cesaris Augusti, describens tria necessaria esse regi et duci scilicet opulentiam, prudentiam et exercicium armorum. Quarto que utilitas. Utilitas in libro Buccolicorum est quadruplex. Prima ut licenter et impune detegat uicia potentum et magnatum. Secunda ut honeste et sine rubescentia possit laudare se et alios sub stilo bucolico. Tertia fuit ne res ipsa siue materia uilerescet. Quarta est delectatio quia delectatur assimilatione rei ad rem. Utilitas in libro Georgicorum est cognitio frugum terrarum, pascuorum et pecudum. Utilitas in libri Eneidos est cognitio armorum et uirorum potentum in armis. Quinta cui parti philosophie supponatur. Supponitur ethice, quia de moribus tractat. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Titulus libri est Publii Uirgilii Maronis Partheniatis poete Mantuani liber Buccolicorum incipit. Buccolicus id est bos paruus, inde Buccolica. Egle grece latine capra, inde egloga. 
+ 
+*TITIRE TU PATULE ET CETERA:* egloga ista prima diuidi potest in tot partes generales quot sunt dyalogi, idest collocutiones duorum, scilicet pastorum. Sed ueniendo ad sententiam dico quod Uirgilius in ista prima egloga intendit quadruplicem sensum, scilicet fabularem, hystorialem, allegoricum et tropologicum. Fabularis talis est: quidam pastor dictus Melibeus, uidens alium pastorem nomine Titirum feliciter quiescentem sub umbra arboris frondose et lete cantantem de amore cuiusdam sue amice, alloquitur eum deplorans suam infelicitatem, quia ille Titirus requiem inuenerat. Ipse uero Melibeus erat in fuga, quia amiserat oues suas et non habebat nisi tres capellas. Historialis sensus clare indicatur per ipsa nomina pastorum que sunt conuenientia pastoribus. Nam Titirus interpretatur maior aries, per quem intellige Uirgilium qui est maior inter Mantuanos. Iste ergo Titirus requiescit sub umbra arboris late patentis, idest sub fauore Octauiani, ad cuius gratiam admissus recuperauit agros suos et cantat de amore noue amice sue, idest Rome. Sed Melibeus est omnis alius ciuis Mantuanus et interpretatur. Nam spoliatus omnibus bouis dolet de infelicitate sua et admiratur fortunam Titiri, idest Uirgilii, quia ambo erant de eadem terra. Et Tytirus habebat requiem ipse uero laborem et dolorem. Allegoricus sensus est quia per Tytirum debes intelligere poetam Uirgilium qui bene uocatur Titirus, idest maior aries, quia maior inter omnes poetas et gaudet magno ocio sub umbra arboris, idest Octauiani. Sed Melibeus, qui interpretatur curam agens, est omnis alius poeta qui nunc perdit labores suos adueniente Uirgilio et excluditur a patria, quia non est amplius in precio unde dolet et admiratur quod Uirgilius qui tunc iuuenis erat excelleret omnis alios poetas bene canendo. Tropologicus sensus, idest moralis, est quod per Tytirum ita quiescentem intellige omnem uirum solitarium et contemplatum uacantem ocio et cetera. Et introducitur meditatiuus et cetera. Item introducitur canens letus, quia felicitas maxime consistit in speculatione sicut probat philosophus et cetera. Per oppositum Melibeus est omnis uir ciuilis actiuus qui implicatur maximis laboribus. 
+
+*SICILIDES MUSE:* in prima egloga Uirgilius descripstit querimoniam Melibei depulsi a patria et ab agris suis. In secunda descripsit querimoniam sui non admisi tam cito ad gratiam Augusti. In tertia descripsit contentionem duorum pastorum, scilicet sui et alterius obicientium sibi in uicem furta. Nunc consequenter in ista egloga quarta Uirgilius intendit describere felicitatem eximiam illius sub quo ipse floruit, claruit, uixit et scripsit. Et ideo Uirgilius descripturus rem altam petit licentiam, quia excessurus est formam bucolici carminis et apostrofat primo et principaliter ad musas quas hucusque fuerat imitatus. Hucusque locutus est Uirgilius et scripsit mere bucolice in stilo pastorali. Sed modo intendens excedere formam carminis bucolici petit licentiam et dirigit sermonem ad musas ut dixi hucusque est secutus Theocritum, qui fuit poeta Siculus Siracusanus. Modo ut dixi excessurus carminis bucolici formam sic apostrofat ad musas dicens *o Sicilides muse et cetera*. 
+
+*MATRI:* istud non potest referri ad Christum, quia non stetit in corpore matris nisi nouem mensibus. Sed bene potes referri ad Augustum. Et aduerte quod hic proprie Uirgilius loqui, quia quando quis horatur aliquem ut bene tractet matrem suam dicit ipsa tulit te nouem mensibus. Et ita dicit Uirgilius Augusto sicut dicit Suetonius Christo mense natus est Augustus. Unde ille bene conuenit cum ipso. Hic interserit fictionem Uulcani, quia quando Uulcanus natus est ex Ioue displicuit matri unioni propter suam turpitudinem et ideo Iupiter precipitauit eum de celo et per consequens priuatus est conuiuio et consortio Iouis. Propterea quando fabricauit fulmina Ioui petunt connubium Minerue, idest Palladis que nullo modo uoluit cognoscere eum et ideo priuatus est connubio. Ergo Uirgilius uult dicere, idest de Roma, idest a senatoribus.
+
+Nunc consequenter in presenti egloga sexta intendit describere laudes Uarri. Et bene continuatur hec egloga cum precedenti, quoniam Uarus fuit magnus princeps apud Augustum, fuit magnus poeta et precipuus amicus Uirgilii in tantum quod in morte sua commisit sibi librum suum Eneidorum comburendum, quia incorrectus remanebat. Ista egloga primo habet proemium in quo Uirgilius aperit suam intentionem et excusat se ipsi Uarro si pro nunc non potest describere magnifica gesta sua, ita quod tota ista pars prima est prohemialis sine alia diuisione. In hac ergo prima parte prohemiali Uirgilius hoc intendit sententialiter. Uult enim dicere: *ego inclinaueram ad describendum bucolicam, sed paulo post deliberam describere carmina heroica, describere tragice et non bucolice, ulterius quia scilicet uolebam describere magnalia Uarri. Sed Augustus hoc presentiens mandauit ut ego prosequerer carmen bucolicum, dimitterem omnino carmen tragicum et sic ego feci et facio*. Et aduertatis quod sicuti fuit adulatus Augusto in egloga precedenti commendando Iulium Cesarem, ita adultatur ipsi Augusto commendando Uarrum suuum principem. 
+
+*PERGITE PIERIDES:* in superiori parte prohemiali istius egloge poeta Uirgilius excusauit se Uaro quod omissis gestis eius. Describendis ipse cogebatur prosequi bucolicam. Ideo nunc consequenter in ista parte executiua ipse Uirgilius intendit describere bucolice siue pastoraliter sectam Epicureorum. Tum quia Uarus iuuenis erat et delectabatur tali materia, tum quia ad tempus felicitatis et fertitlitatis quale erat tempore Augusti solent homines audire talia libenter et conuertere se ad uoluptates. Ergo dico quod uult ostendere qualis sit illa secta et qui et qualis sint eius effectus et quomodo sit placens et displicens. Unde scias quod Uirgilius hic confingit unam fabulam iocundam sub eius uelamine. Ipse aptissime exprimit qualis sit secta Epicureorum. Et fabula est talis: duo fuerunt pueri qui a casu reperierunt quemdam senem in spelunca sua dormientem sepultum somno et uino, de cuius capite decide regulat serta, idest girlande et iuxta eum erat uas plenum uino et isti duo pueri ad solatium collegerunt illa serta et cum illis ceperunt ligare istum senem dormientem et istis sic agentibus tamen timide, superuenit una puella speciosa ualde et ista uolens cos iuuare cum moro cepit pingere faciem istius senis illo iam euigilante. Iste ergo senex tandem excitatus ridere cepit et cepit dicere: *quare me ligatis, dimittite me, quia ego cantabo ut alias uobis promisi, sed isti puelle dabo aliud quam cantum*, quasi diceret tacite: dabo sibi stuprum.. Hoc dicto, cepit dulciter canere in tantum quod ad eius cantum ceperunt breuiter omnia concurrere et audire que ipse canebat. 
+
+Imo uult dicere quod abiecerat girlandas alonge quando cecidit. Ista serta erant hederea. Macrobius primo Saturnalium dicit quod sacrificantes Bacho semper portabant coronam hedeream, quia bene scitis quod hedera ligat et ita uinum ligat linguam et alia membra. Sed uas uinarium erat prope eum. Et hoc uides tota die quod ebrii aliquando cadunt et frangunt sibi caput et non frangunt urceum. 
+ 
+*NAMQUE CANEBAT:* in superioribus audistis quare cantante Sileno concurrebant undique omnia allecta dulcedine et suauitate illius cantilene. Nunc consequenter ordine continuato Uirgilius describit illam cantilenam siue formam et qualitatem cantus. Et tota lectio presens usque in finem egloge potest dici in tot partes quod sunt particule illius cantilene. Et audi quod canebat. Dicit quod iste Sillenus primo incepit canere de prima constitutione et conditione mundi. Et ut ista pars prima que cantatur a Sileno que est fortis ualde appareat clara, oportet uos notare quod sicut scribit philosophus primo philosophicorum antiqui philosophi habuerunt inter se magnam discrepationem et discordiam de origine mundi. Aliqui dicebant ignem esse principium omnim rerum, sicuti Eraclitus. Alius dixit quod erat aqua, sicut Thales Milesius. Alii dicebant quod aer erat, sicut Diogenes. Alii dicebant quod erant omnia quattuor elementa sicut Empedocles. Ulterius fuerunt alii qui dixerunt multa esse principia rerum sicuti Democritus. Dicebant quod corpora minima, corpora indiuisibilia que nos communiter appellamus athomos fueruent principia rerum. Dicebant quod ex istis athomis generabantur omnia et dicebant quod erat dare uacuum ita quod uacuum et athomos dicebant esse principia omnium rerum et dicebant quod ex istis erant facta elementa et elementata et forme omnium rerum tamen distincte et quod ultimo essent facta animalia et homines. Et ideo dicebat Democritus mundum esse factum a casu et ista fuit opinino Epicuri, quam iste Silenus eius sequax hic decantat. Dicit hic Seruius quod iste Silenus ponit primo quedam philosophica et postea transit ad fabularia tamquam ad delectabiliora. Sed certe uidere meo non intelligit quid cantet Silenus. Imo iste Silenus tamquam Epicureus incipit recte a uoluptate, quia ponit constitutionem mundi secundum opinionem Epicuri, scilicet quod mundus regatur a casu et per hoc uult persuadere quod sequantur homines uoluptates. Unde bene dicit Tulius in libro Tusculanarum questionum: *non audet Epicurus negare deos, tamen dicit eos nihil agere, eos nihil curare* [CIC. nat. deor. 3,3]*. Unde dico quod per consequens uult persuadere quod summa felicitas sit ponenda in uoluptate. In isto passu patet ignorantia Seruii, quia dicit quod nubes uadunt usque ad speram solis. Sed certe non uadunt usque ad speram lune nec usque ad ignem non uadunt, nisi ad seram regionem aeris. Unde hic uult dicere Uirgilius quod pluuie portantur sursum et cadunt postea. Et in hoc ostendit generationem pluuie. Unde nota quod sol attrahit cum radiis suis humores ab aqua et quando humores perueniunt ad mediam regionem aeris non possunt amplius ascendere frigore in uento. Et tunc ibi reprimuntur et condensantur et mingunt super nos. Et canebat ut terre stupeant. 
+   
+*HINC LAPIDES:* postquam tetigit constiutionem mundi nunc in mente subannectit mundi dissolutionem, quia in mundo naturaliter aliquando fiebat diluuium aliquando incendium particularia. Et ponit duo diluuia particularia. Unum diluuium particulare fuit tempore Deucalionis regis Thesalie et de hoc habetis ab Ouidio. Et aliud diluuium uolebat fuisse tempore Ogigii regis Thesalie. Ergo uide litteram: et canebat ille Sillenus hinc, idest post hoc. Dixerat generaliter ista de constitutione et de dissolutione mundi. Modo tantum sit ad creationem hominis et ideo tangit fabulam Promethei. Fabula habetur ab eodem Ouidio quod Prometheus fuit primus qui creauit hominem de limo, sed erat forma inanimata et ipse Prometheus non habens animam quam infunderet in illa forma inanimata. Fuit portatus in celum a Minerua et dicitur subtraxisse modicum ignis de spera solis et illo igne inspirasse uitam homini. Et istud est dicere quod corpus hominis est generatum ex elementis et maxime ex terra, sed anima uenit ab extra, scilicet a celo. Ad fabulam prosequendo iste Prometheus facto isto furto fuit adiudicatus a Ioue huic pene quod fui alligatus saxo in monte Caucasio et continuo uultur et aquila corrodunt cor eius. Et hoc est dicere quod postquam homo fuit animatus statim est iudicatus pene, quia habet appetitum insaciabilem, quia ultra terrena presumit ascendere in celum et perscrutari cursus planetarum et secreta dei. Et ex istis habet maximum laborem. Unde bene dixit Salamon qui addit ad scientiam, addit et laborem. addit aliud dicens quod iste Sillenus etiam addebat raptum Ylle. Hercules cum Yasone iuit ad acquirendum aureum uellus et habebat secum puerum socium qui portabat sibi arma et uocatus est Ylla. Et dum descendisset ab Argo dicitur fuisse raptum a Nimphis. Et Hercules non ualens eum reperire constituit sibi sacra annalia in quibus naute uocabant eum. Unde aduerte quod Yle appellatur materia prima que est ingenita et incorruptibilis. Modo iste dicitur raptus a Nimphis ita quod non potest uidere, quia ista materia prima est incognita et incomprensibilis, scilicet deus. Ergo dicit: ille Sillenus adiungit his, scilicet predictorum Yllam, scilicet socium Herculis. in superioribus Uirgilius ostendit quare ille Sillenus cantauit pertinentia ad constitutionem primam mundi secundum opinionem Epicureorum, qui omnia faciebant propter uoluptatem. Nunc consequenter idem Uirgilius transit ad fabulas continentes in se uoluptatem. Et primo tantigt fabulam Pasiphes. Bene audistis quomodo Pasiphe uxor quondam Minois regis Crete tanta libidine arsit quod adamauit taurum et illum cognouit opera Dedali magni ingeniosi, quia ille fabricauit iuuencam ligneam quam coperuit corio uere uacce et intromissa Pasiphe Taurus eam cognouit. Ex quo concubitu genitus et natus est Minotaurus. Et ista fuit hystoria uera quia Pasiphe fuit uxor Minois et adamauit taurum ut demonstratus est. Licet Fulgentius doctor dicat quod taurus fuit quidam cancellarius Minois. Tum ista sua allegoria non est uera, quia uerum est quod concubuit cum tauro opera Dedali. Et est uerum hystorice sicut uolunt multi autores et historici et etiam si bene consideratis Uirgilius exprimit hoc pro hystoria uera. Et hic Uirgilius probat quod ille concubitus non fuerit appetendus quia contra naturam. Et uult dicere licet iste Epicureus quereret uoluptatem tamen ipse sequebatur uoluptatem naturalem innaturalem fugiebat et detestabatur. 
+
+*AH UIRGO:* statim subiungit et exclamat ad detestationem huius sceleris.Uirgo non ratione integritatis sed ratione etatis, quia erat iuuenis. Uel uirgo: idest uirago, quia excessit uires mulieris. Uel uirgo, quia annuit per hoc quod uirgo magis appetit quam ipsa nupta. Ergo ha uirgo infelix que dementia cepit te ut scilicet diligeres taurum et homines concubitum cum eo. *PRETIDES:* probat per locum ab oppositis quod ipsa numquam debuisset hoc facere. Pretides fuerunt filie Preti ut tu habes ab Ouidio quarta Metha(morphosis). Pretus fuit filius abantis et frater Agenoris qui filias aliquas habuit que denominabantur Pretides ab ipso et multum gloriabantur de pulcritudine sua in tantum quod presumebant se conferre Iunoni in pulcritudine sua et Iuno ob hoc fecit quod ipse sibi ipsis iudebantur iuuente in tantum quod timebantur trahi ad aratrum timebant habere cornua in fronte et apponebant sepe sibi manus ad caput ut scilicet uiderent si haberenet cornua. Et hec est fabula. Modo iste uult sic arguere licet iste Pretides uiderentur sibi ipsis esse in forma iuuencarum poterant per errorem querere concubitum taurum tamen noluerunt et fugerunt tauros, tu uero Pasiphe que eras mulier et non eras in hoc errore iacuisti cum tauro. Ergo quam excusationem habes quasi dicat nullam. Ergo ad litteram: Pretides, idest filie Preti. *TUNC:* tangit incidenter aliam fabulam. Athlanta fuit puella que decreuerat nullum habere uirum nisi quicumque superaret eam incursu. Et tamen Ypomenos uenit ad certamen secum et illam deuicit unde habuit ipsam in uxorem, quia portauit secum tria poma aurea et quando erat incursu et Athlanta appropinquauit ei proiecit primum pomum et illa allecta ad pomum paulum restitit et currit. Secundo cum appropinquaret ei deiecit secundum et similiter cum tertio ipsa attingeret cum ipse deiecit tertiam, ita quod isto modo allactam deuicit eam. Hoc est dicere: ista erat pulcra et superba ex quo repudiabat multos. Sed ista habuit tria poma: primo quia erat pulcer, secundo quia potens, tertio quia generosus. Ergo ad litteram ueni: et tunc, ille Sillenus. *QUID LOQUAR:* in superioribus audistis quare Sillenus fingente Uirgilio decantauerit uarias fabulas continentes uaria genera uoluptatum. Nunc consequenter in ista parte addit alias fabulas similiter continentes alia genera uoluptatum. Et aduertatis quod ista lectio est fortis, quia Uirgilius uidetur hic dicere aliqua falsa tamen non dicit. Dico quod hic Uiriglius addit alias fabulas et primo tangit duas alias fabulas, unam breuiter et aliam breuissime, duarum Sillarum quarum utraque laborauit morbo libidinis et utraque malecessit. Uideamus ergo primo de illa quam Uiriglius expresse nominat, scilicet de Silla filia Nisi. Debetis ergo scire quod rex Minos, dum iret cum forti exercitum contra ciuitatem Athenarum, ulturus mortem indignam filii sui Androgei, primo inuasit Megaram ciuitatem, que est in eodem litore maris, et obsedit istam ciuitatem Megarensem cuius rex erat Nisus habens capillum aureum in capite, scilicet fatalem crinem, quia fatatum erat ciuitatem illam semper esse inexpugnabilem illo capillo manente in capite Nisi. Silla filia istius regis Nisi, dum semel specularetur de fenestra cuiusdam turris, uidit regem Minoem obequitantem circa menia ciuitatis. Statim ipso conspecto capta est amore eius, quia erat pulcerrimus et numquam destitit imaginari quare ipsa posset promereri amorem eius et inuenit modum quia truncauit capillum illum aureum de capite patris et tempore nocturno egressa est ciuitate et obtulit regi Minoi. Rex Minos tamquam iustissimus detestatus est istam et renuit eius munus et noluit suum amorem, imo statim cepit debellare ciuitatem et ipsam uicit. Ista Silla uidens Minoem uictorem uolentem recedere statim cucurrit ad nauem et manu cepit nauem dicens quod uolebat ire cum ipso. Unde rex Minox fecit ipsam precipitari de naui et dicitur esse conuersa in auem que dicitur Alauda. Et istud est uerum quia ille Nisus habebat coronam uel thesaurum quo durante poterat diu susitnere ciuitatem sed ista Silla capta amore Minois furata est thesaurus paternum et uolebat dare Minoi et ipse noluit ex quo conuersa fuit in Alaudam, quia discurrens et uaga. Fuit una alia Silla que uocata est filia Forci. Et de ista est faula talis: Glaucus deus marinus adamauit istam Sillam et ipsa non respondebat sibi propter quod Glaucus recurrit ad Circem et rogauit eam ut faceret quod amaretur ab illa Silla. Respondit: *ama amantem et spernete spernentem*. Hoc est dicere: *ama me que amo te*.* Sed iste Glaucus ob hoc non poterat discedere ab amore Sille propter quod Circe irata suis ueneficiis infecit fontem in quo ista Silla erat solita laudare se. Dum ergo Silla intrasset fontem eius inguina conuersa sunt in uaria genera ferarum, scilicet in lupos et canes. Allegorice: Glaucus est uir libidinosus. Glaucus, idest luscus et talis est omni luxuriosus oblique respicens et cece. Et dicitur deus marinus, quia Uenus nata est in mari. Nam in libidine est sudor salsus. Amat Sillam meretricem pessimam. Circe interpretatur manuum operatio. Et talis recte est inimica istius Sille, quia meretrix fugit manuum operationem. Ergo hinc est quod circa inguina uertitur in lupos et canes, quia insaciata et insaciabilis efficitur. Ergo ipsa dicitur esse periculum maris inter Italiam et Siciliam, scilicet in faro Mesanensi et nauigantes per mundum periclitat. Hoc est dicere luxuria uorat et trahit in periculum multos homines mundi. Istis prenotatis est descendendum ad litteram. Dicit ergo Uirgilius uolens describere istam fabulam duarum Sillarum. *FAMA EST UEXASSE DULICHIAS RATES:* ecce tangit unum mirabile quod accidit isti Sille quod scribit Homerus, quia dicit quod Ulixes cum naui sua peruenit ad istum locum et ibi inuasus est a Silla terribiliter tamquam peregrinus et fuit in magno periculo in tantum quod Homerus scribit quod perdidit nauim et socios et quod ipse solus Ulixes nudus et pedes euasit. Si hoc fuerit uerum uel non nescio, sed Homerus uult ostendere quod uir sapiens scit interdum uitare istam libidinem. Ergo fama est istam Sillam. Uexasse idest turbasse rates. Ulixes fuit Itacensis, ubi est promontorium nomine Dulichium. *AUT UT:* nunc tangit aliam fabulam. Tereus fuit rex Tracie, qui habuit uxorem filiam Pandionis regis Athenarum, que uocabatur Progne. Accidit quod semel iuit Athenas et rogatus a Progne impetrauit a socero suo ut daret sibi Philomenam, ut duceret eam ad Prognem sororem suam. Et Pandion concessit. Unde duxit eam in nauim et cum peruenit ad litus suum illam nolentem stuprauit. Et quia illa post stuprum dicebat, ipse euulsit sibi linguam et dimisit ibi eam et ista peruenit ad tuguria. Et litterata tantum fecit quod ipsa laborauit unam telam in qua breuiter intexuit totum istum fallum et illam telam misit Progne sorori sue. Et Progne tristissima occulte fecit illam suam sororem Philomenam uenire ad se. Et cum simul essent iste due sorores et istis Terei filius et ipsius Prognes, uenit in suam potentiam et Progne cepit ipsum Itim et interfecit. Licet esset eius filius et breuiter tradidit comedendum Tereo, qui cum pranderet dixit: *ubi est Itis?*. Et Progne respondet: *quid petis intus habes*. Et tunc Philomena, que erat absconsa, proprie uenit et proiecit membra Itis in uultum eius et fugerunt statim. Ipse Tereus sequens eas conuersus est in auem upupam, Progne uero in yrundinem, Philomena in Philomenam auem. Allegoria: Tereus figuraliter est ipse corpus, Pandion est alia quid patet ex nomine. Pandion: idest totus clarus. Nam Pan, idest totum et dian, idest clarum. Ergo Pandion est alia tota clara. Ista alia habet duas filias Prognem et Philomenam. Progne est ipsa concupiscentia, Philomena est ratio. Ergo dicit quod Progne petebat Philomenam, quia concupiscentia petebat semper associari rationi. Sed Tereus, idest corpus, uiolat istam Philomenam, idest ipsam rationem et eripit sibi linguam, quia ita corpus suffocat rationem, quod ratio non audet se manifestare. Tereus conuertit in upupam. Upupa est tristis auis, quia comedit stercora et tale est ipsum corpus. Progne uero uertit in irundinem, quia semper yrundo stat in domo et ita concupscientia est in carne. Sed Philomena, idest ratio, petit siluas, idest solitudines.
+
+*EXTREMUM.* In superiori egloga proxime precedenti Uirgilius deplorauit suam infelicitatem circa bona sua sub persona alterius. Nunc in ista decima et ultima egloga deplorat infelicitatem optimi amici sui, uidilicet Galli circa eius personam. Et sic uide quomodo egloga continuatur precedenti. Illa precedens continet infelicitatem Uirgilii circa bona sua. Et ista continet deplorationem infelicitatis Galli optimi amici sui, scilicet Uirgilii, qui credebat habere amorem unius sue amice. Presens egloga habet duas partes principales, uidilicet prohemium et tractatum. In prohemio Uirgilius facit inuocationem et inuocat Arethusam fontem ut sibi permittat deplorare et metrice decantare amorem Galli tum ad illius consolationem, tum ad detestationem illius amice sue. Ad cuius considerationem debetis scire quod iste uocatus est Cornelius Gallus et fuit contemporaneus ipsius Uirgilii, magnus poeta et familiaris Augusti in tantum quod Augustus ex infimo loco exaltauit eum quoniam huic Gallo, debellatis Antonio et Cleopatra, dedit prefecturam Egipti, fecit eum prefectum Egipti et tamen uidetur huic Gallo male cessisse. Quia sicut dicit Suetonius secundo libro Cesarum ipse Augustus ob ingratitudinem priuauit eum domo sua et omnibus prouinciis suis et conuictus iste Cornelius Gallus a senatu fuit compulsus ad necem. Et dicit ipse Suetonius quod tamen ipse Augustus lacrimauit super mortem eius et uicem suam conquestus est. Ergo Uirgilius compatitur ei quia iste habebat unam amicam suam que uocabatur Citheris, alio nomine Licoris, cuius amore ipse diu fuit captus et ipsa suprascripto Gallo iuit cum Antonio in bellum gallicum, ex quo iste Gallus recepit maximum dolorem. Dico quod Uirgilius descripturus hanc plorationem et compassionem Galli primo premittit unum prohemiolum et inuocat musam Siracusanam ut permittat sibi quod in ista ultima parte finali istius operis possit facere hanc deploratione. Ergo dicit extremum et cetera.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/Commento_HerculisFurentis.txt b/testi_2_commento/Commento_HerculisFurentis.txt
new file mode 100644
index 0000000..41ff27e
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/Commento_HerculisFurentis.txt
@@ -0,0 +1,21 @@
+Sunt autem in hoc libro tragedie decem, quarum prima est de Hercule furente. Ubi notandum quod in comediis et tragediis premitti solent argumenta. Et est argumentum, secundum quod hic accipitur, fabula uerisimilis, uel quod in principio libri breuiter causam pandit. Sed hiis non est usus Seneca. Ut tamen facilius sequens tragedia intelligatur, possumus loco argumenti hic premittere quod Hercules filius fuit Alcmene uxoris Amphitrionis, ut fingitur, ex Ioue, quem Iuno multis uexatum periculis tandem iussit adire cum Theseo infernum. Hercules autem duxerat, preter alias uxores, Megeram uel Meram, ut alibi dicitur, de qua habuit plures filios. Hercule autem existente in inferno, Licus, quem quondam Hercules in exilium egerat, Thebas cepit et regem Creontem patrem Megere interfecit et fratres eius, et ipsam Megeram petiuit in coniugium, quam, dum reniteretur, cum filiis disposuit occidere. Hercules uero emergens ab inferis interfecit Licum et suos. Iuno non bene ferens reditum Herculis ab inferis, dum post sacrificium oraret, egit eum in furiam, in qua tam filios quam uxorem propriam occidit, super quo, ad se reuersus, inconsolabiliter doluit. Hoc consonat multum huic tragedie. Tamen alii dicunt quod, Hercule absente, filii sui prostituerunt matrem; unde Hercules rediens iratus interfecit eos; super quo indignata Megera et irata in uirum, conuersa est in canem. Unde UII Methamorphoseon dicitur: *et quos Mera nouo latratu terruit urbes*, quamuis aliqui, ut credo, minus bene hoc exponant de Heccuba uxore Priami. Sed quomodocumque sit de hoc, notandum est quod Megera secundum quod est nomen Furie producit mediam, secundum uero quod est nomen uxoris Herculis corripit mediam, ut metrum infra docet. Ex dictis autem patent quatuor cause huius tragedie, quia causa efficiens fuit Seneca, causa materialis est furia Herculis in qua interfecit filios et uxorem; causa formalis consistit in modo scribendi, qui est dragmaticus, ut dictum est, et ordine partium, qui patebit in expositione; causa finalis est delectatio populi audientis; uel in quantum hic narrantur quedam laude digna, quedam uituperio, potest aliquo modo liber hic supponi ethice, et tunc finis eius est correctio morum per exempla hic posita. Et hec sufficiant ad prohemium.
+
+In prima tragedia Senece, cuius materia est furia Herculis, sunt quinque actus, quorum primus est querimonia Iunonis de Hercule; secundus est de Lico Megeram destitutam persequente et incipit ibi: *o magne*; tercius est reuersio Herculis et incipit ibi: *o lucis*; quartus est de furia Herculis qui incipit ibi: ultrice; quintus est de reuersione Herculis ad sensum suum et incipit ibi: *quis hic locus*. Circa primum duo facit, quia primo inducit Iunonem conquerentem et in ultionem de Hercule infernales Furias inuitantem; secundo chorum de gestis Herculis uulgariter concinentem, ibi: *turbine*. Et nota quod tragedie et comedie solebant in theatro hoc modo recitari: theatrum erat area semicircularis, in cuius medio erat parua domuncula, que scena dicebatur, in qua erat pulpitum super quod poeta carmina pronunciabat; extra uero erant mimi, qui carminum pronunciationem gestu corporis effigiabant per adaptationem ad quemlibet ex cuius persona loquebatur. Unde cum hoc primum carmen legebatur mimus effigiabat Iunonem conquerentem et inuitantem Furias infernales ad infestandum Herculem. Scribitur autem hoc carmen metro archilochico, quod constat trimetro iambico; et nota quod in metris iambicis et anapesticis duo pedes computantur pro uno metro. Et diuiditur carmen hoc in duas, quia primo fauorem Iouis in Herculem conquerendo deplorat; secundo contra Herculem Furias concitat, ibi: perge, ira. Circa primum duo facit: quia enim Iupiter adulterando cum Alcmena genuit Herculem tamquam de pelice, primo conqueritur pelices honoratas et se habitam contemptui, secundo plangit fauorem exhibitum Herculi, ibi: que bella. Circa primum duo facit, quia primo plangit se contemptam et pelices honoratas in generali; secundo ponit exempla in speciali, ibi: hinc Artos. Quantum ad primum nota quod Saturnus genuit Iouem et Iunonem et ita Iuno fuit soror Iouis. Iupiter etiam accepit uxorem Iunonem et ita erat soror et coniunx; unde dicit in primo Eneydos: *ast ego que diuum incedo regina Iouisque et soror et coniunx*. Sed nomen coniugis uidebatur amisisse eo quod Iupiter, ea relicta, adulterabatur cum diuersis pelicibus; unde dicit Iuno: soror Tonantis, supple: dicor ego et nominor; hoc enim solum nomen relictum est michi, quia nomen coniugis per adulteria Iouis uidetur periisse. Unde subdit: uidua, id est ego uiduata, deserui Iouem alienum, id est alienatum, semper a me ac templa summi etheris, id est celum, in quo tamquam in templo solebam coli, pulsaque, id est et ego depulsa, celo locum dedi pelicibus, id est concubinis Iouis, qui deberet esse coniunx meus; tellus colenda est michi, id est inhabitanda; pelices celum tenent. Deinde cum dicit: hinc Artos, exemplificat de pelicibus in speciali; et primo de antiquioribus; secundo de matre Herculis, que fuit, respectu aliarum, noua, ibi: sed uetera. Circa primum ponit exempla septem, quorum primum est de Cinosura puella Sidonia, quam Iuno oppressam a Ioue conuertit in ursam. Iupiter autem eam ad celestia transtulit et iuxta polum aquilonarem collocauit; unde polus ille ab Ursa, que grece Artos dicitur, polus articus appellatur. Lucet autem octo stellis, quarum illa que est in cauda in tantum uicina est polo mundi, ut quasi immobilis uideatur; et ideo secundum eam dirigunt naute uias suas et cursus nauium suarum, propter quod et stella maris appellatur. Huius descriptio talis est. Quantum ergo ad hoc dicit: hinc, id est ex hoc, quod pelices tenent celum, contingit quod Artos, id est Ursa, in quam conuersa est Cinosura, sidus sublime, scilicet existens, alta parte, id est in alta parte, glacialis poli, id est septemtrionalis, sub quo est continue gelu et glacies, agit, id est ducit et regit, Argolicas, id est Grecas, classes: classis multitudo nauium est. Secundum exemplum est de Europa filia regis Agenoris, cuius amore Iupiter conuersus est in taurum pulcherrimum, cuius pulcritudinem mirata Europa et delectata mansuetudine, dorso eius insedit. Qui transportauit eam ultra mare in Cretam insulam ibique formam tauri deposuit, quem inter sidera collocauit; et est secundum signum zodiaci in quo sol peragit medium ueris. Splendet autem in celo XXIIII stellis, ut patet in subiecta descriptione. Unde quantum ad hoc dicit: hinc, id est ex alia parte, qua laxatur, id est prolongatur, dies uere tepente, scilicet quia neque est calidus excessiue neque frigidus, sed inter utrumque, nitet, id est fulget, uector, scilicet taurus, Europe Tyrie: Tyrus est ciuitas in Sidonia, de qua erat Europa. Tercium exemplum est de filiabus Athlantis, quarum tres, scilicet Mayan, que pulcherrima erat, et Electram et Taigeten, Iupiter oppressit. Fuerunt autem adhuc quatuor sorores, que, omnes translate in celum, lucent septem stellis ad genu Tauri, que Pleiades dicuntur a matre Pleione, que fuit filia Occeani et Tetidis. Dicuntur et Athlantides a patre. Cum autem sol per istas transit, fiunt pluuie et tempestates; et ideo dicuntur terribiles et timende nautis. Dicit ergo: illinc, id est ex illa parte celi ubi lucet Taurus, Athlantides uagantes - dicuntur uagantes quia non semper in una plaga celi apparent sicut Ursa, sed quandoque in oriente, quandoque in occidente, quandoque etiam non apparent, sicut cum fuerint in radiis solis; uel uagantes dicuntur, quia hiis, qui iactantur undis maris, uidentur uagari et incertum locum tenere -, passim, id est frequenter, exerunt, id est ostendunt, gregem timendum, id est suam multitudinem timendam, ratibus, id est nauibus, et ponto, id est mari: hoc dicit quia tempestuose sunt, ut dictum est. Quartum exemplum est de Orione, cuius origo talis fingitur: Iupiter et frater eius Neptunus, cum filio Mercurio simul ambulantes, hospitati sunt in domo Ylei, qui cum petisset a Ioue filium sine hoc, quod haberet coniugem, annuit. Et nocte tres alii, stantes super corium iuuenci cum minxissent, terram madefactam operuerunt; et post decem menses natus est puer, quem Yleus uocauit Orion ab urina; qui postea stellificatus est a Latona, ut patet U de Fastis. Cuius aspectus propter fulgorem stellarum apparet terribilis, qui splendet in celo XXXII stellis; cuius sic describitur ymago. Unde dicit: hinc, id est ex alia parte celi, Orion exterret deos fera coma, quia caput, in quo est coma, apparet ferum et terribile propter causam dictam. Quintum exemplum est de Perseo, quem genuit Iupiter ex Dane filia Acrisii, descendens in gremium eius in similitudine ymbris aurei; unde Perseo stellificato stelle eius auree appellantur. Cuius ymago lucet stellis XXIIII, ut patet in subscripta figura. Dicit ergo: Perseusque suas stellas habet aureas. Sextum exemplum de Latona est, quam cum impregnasset Iupiter, Iuno ei orbem interdixit; unde uix recepta est in insula Delo, que tunc mobilis natabat, tamquam separata a residuo orbe; que postea peperit gemellos Phebum et Dianam, in quorum natiuitate insula, que prius mobilis nabat, fixa et immobilis facta est. Unde dicit: hinc, id est ex alia parte celi, gemini Titanide, id est duo filii Latone, scilicet Phebus et Diana, hoc est sol et luna, clara signa, scilicet existentes, micant; quibusque natis mobilis tellus, scilicet insula Delos que mobilis natabat, stetit, scilicet fixa et immobilis in eorum natiuitate facta. Nota quod filii Latone dicuntur Titanide, quia Latona fuit filia Cei, qui fuit filius Titani cuiusdam gigantis, a quo Latona Titania dicta fuit et filii eius Titanide; unde Ouidius, de Latona, UI Methamorphoseon: *accessit positoque genu Titania terram pressit*. Uel si littera sit: Tindaride, tunc sunt hic duo exempla, quorum unum est de Leda, cum qua concubuit Iupiter in specie cigni et genuit ex ea Castorem et Pollucem gemellos; qui stellificati dicuntur Gemini, quod est tercium signum zodiaci, et dicuntur Tindaride a marito Lede Tindaro nomine. Horum Geminorum ymago splendet in celo stellis XXIII, ut in subiecta descriptione patet. Unde quantum ad hoc exemplum dicit: hinc, id est ex alia parte celi, gemini Tindaride, id est Castor et Pollux, clara signa micant; et tunc est aliud exemplum de Latona, que peperit Phebum et Dianam, et resume sic: et hinc micant illi quibus natis mobilis tellus stetit, scilicet Delos. Septimum exemplum est de Bacho, quem genuit Iupiter de Semele; ad quam ueniens Iuno in specie Beroe nutricis eiusdem, suasit quod rogaret Iouem uenire ad se in specie qua solebat concumbere cum Iunone, ne forte fraus esset, quia multi sub specie deorum oppresserunt mulieres pudicas. Que petens a Ioue munus innominatum, cum ille iuramento annuisset, petiit ut ea specie ueniret ad eam, in qua cum Iunone solebat concumbere. Qui, ueniens ad eam cum tonitruo et fulmine, combussit eam licet inuitus. Puerum uero nondum perfectum alligauit femori suo Iupiter, ubi et materna tempora compleuit. Bachus uero, cum adultus esset, adamauit Adriagnem filiam regis Cretensis, que prius nupta fuerat Theseo. Dedit etiam Bachus huic Adriagne coronam nouem gemmarum, quam fecerat Uulcanus et dederat Ueneri; Uenus autem dedit illam Bacho. Iupiter autem Semelem stellificauit et Bachus Adriagnem cum corona, que nouem stellis lucet, in celum sustulit. Ymagines Bachi, Semele uel Adriagne non uidi inter alias ymagines, sed tantum coronam sub hac forma. De hiis ergo conqueritur Iuno quod celum occupent dicens: nec ipse tantum Bachus, scilicet priuignus meus, aut Bachi parens, scilicet Semele, que fuit pelex Iouis, adiere superos, scilicet ut sint stelle in celo, ne qua pars, scilicet celi, probro, id est crimine, uacet; quasi dicat: totum celum plenum est criminibus et adulteriis Iouis, sed adhuc, quod plus grauat, etiam amasia priuigni mei celum occupat cum corona sua. Unde subit: mundus, id est celum, gerit serta, id est coronam - ponitur plurale pro singulari -, puelle Gnosiace, id est Cretensis, scilicet Adriagnes, quia Gnosia idem quod Creta. Deinde cum dicit: sed uetera, addit exemplum nouum. Dicta enim antiquiora fuerunt. Et circa hoc duo facit, quia primo de matre Herculis exemplum ponit, quo ostendit se contemptam; secundo contra Herculem se ipsam concitat in iram, ibi: *non sic abibunt*. Quantum ad primum dicit: sed uetera, supple: qualia sunt que dicta sunt, sero querimur; quasi dicat: nimis est modo tardum conqueri de istis antiquis, sed ecce de nouo Alcmena mater Herculis ultra me efficitur. Unde dicit: licet Alcmene, id est licitum est, Ioue fauente, ut ascendat uictrix, scilicet existens, teneatque, id est obtineat, locum meum, pariterque natus, id est filius eius Hercules, occupet, id est licitum est ut occupet, astra promissa, scilicet sibi a patre Ioue. Lucet enim stellis XXIX, ut in subiecta figura patet. In cuius, scilicet Herculis, ortus mundus impendit diem, id est multos dies - ponitur singulare pro plurali -; septem enim diebus laborauit mater in partu eius. Iupiter etiam in generatione eius impendit duas noctes, id est spacium duarum noctium, que ut essent prolixiores, precepit soli ut tardaret surgere in oriente. Et hoc est quod dicit: Phebus tardus effulsit Eoo mari, scilicet orientali mari, iussus, scilicet a Ioue, retinere iubar mersum Occeano; fingunt enim poete solem descendere uespere in mari et in eodem manere mersum quousque oriatur in mane. Deinde cum dicit: non sic, concitat Iuno se ipsam in iram contra Herculem dicens: non sic abibunt odia, id est non permittam odia mea in Herculem sine uindicta; animus, scilicet meus, uiolentus, id est uiolenciam cogitans, aget, id est agitabit, minaces, id est plenas minarum, iras et dolor seuus, id est meditans seuiciam in Herculem, geret eterna bella pace sublata; quasi dicat: pugnabo cum Hercule nec umquam pacificabor cum eo. Deinde cum dicit: que bella?, conqueritur de fauore Iouis in Herculem, quia omnia pericula, que parauit ad expugnandum Herculem, ipse, fauente ei Ioue, superauit. Et circa hoc duo facit: primo enim ostendit quomodo omnia pericula deuicit in generali; secundo hoc manifestat in speciali, ibi: *nempe pro telis*. Circa primum tria facit: primo docet quod omnia pericula ei parata deuicit; secundo conqueritur quod ex hiis laus eius creuit, ibi: *superat et crescit*; tercio conqueritur quod in nocendo preualere non potuit, ibi: *monstra iam*. Quantum ad primum dicit: *que bella?*; quasi dicat: dixi quod uolui parare Herculi bella, sed que sunt bella mea? Id est quasi nichil sunt, ex quo omnia fauore patris sui deuicit. Unde subdit: quicquid tellus inimica, scilicet Herculi, creat, id est producit, horridum, quicquid pontus aut aer tulit terribile, dirum, pestilens, atrox, ferum, fractum atque domitum est, scilicet per uirtutem eius. Deinde cum dicit: superat, conqueritur quod laus eius ex huiusmodi periculis creuit. Unde dicit: superat, intransitiue, id est superior efficitur, et crescit, id est prosperatur, malis fruiturque ira nostra; in laudes suas uicit odia mea. Quomodo autem ex hoc crescat eius laus declarat dicens quod per hoc probat se esse filium Iouis et ubique predicatur et laudatur, quod omnia deuincit, que ego tamquam nimis crudelis impono. Unde dicit: dum nimis seua, id est nimis crudelia, impero, inde, id est ex hoc quod talia deuicit, patrem probauit, scilicet Iouem. Nemo enim talia deuincere posset, nisi filius Iouis esset; et ex hoc euenit quod eius uirtus indomita, id est inuicta, colitur, id est honoratur et laudatur in illa parte, qua Tetis, id est mare, lucem premit, id est abscondit, hoc est in occidente, aperitque, id est in ea parte, qua Tetis, id est mare, de quo uidetur sol oriri, aperit lucem, id est in oriente, et in ea parte, qua Titan, id est sol, ferens diem propinqua face, id est uicino ardore, tangit binos Ethiopas, scilicet orientales et occidentales. *Due* enim *sunt Ethiopie: una circa ortum solis, altera circa occasum*, ut dicit Ysidorus, Ethymologiarum libro XIIII, capitulo de Libia. Per hoc significare uult plagam mundi meridianam; de plaga uero aquilonari nichil dicit, sed subdit generaliter: et toto orbe narratur, id est narrando laudatur, deus. Deinde cum dicit: monstra, conqueritur quod non potest preualere uirtuti Herculis. Unde dicit: monstra, id est monstruosa pericula ad parandum Herculi, iam desunt michi; tante enim uirtutis est, quod minor labor est Herculi iussa exequi, quam michi iubere, quia plus affligor, dum non inuento quo eum deuincam, quam ipse affligitur deuincendo monstra, que preparo; letus imperia, scilicet mea, excipit, id est recipit, quia scilicet ex eis laudem assequitur. Et nota quod Hercules famulabatur cuidam regi, qui dictus est Euristeus, qui erat executor uoluntatis Iunonis mittendo Herculem ad pericula per Iunonem preparata; de quo subdit: quo, id est in quo, quasi dicat: in nullo, queunt fera iussa, id est crudelia precepta, tyranni, scilicet Euristei, nocere iuueni uiolento?, id est uiribus pleno, hoc est Herculi. Deinde cum dicit: nempe, manifestat qualia pericula deuicit in speciali. Et circa hoc tria facit, quia primo ponit uictoriam periculorum terrestrium; secundo infernalium, ibi: nec satis; tercio timorem suum de inuasione celestium, ibi: *leuia sed*. Quantum ad primum notandum quod tangit duo pericula terrestria, quorum primum est de leone, qui, a Iunone positus in Nemea silua, crudelissime deseuit in homines et bestias alias; ad quem missus Hercules interfecit eum et pellem eius tulit, qua quasi armatus erat contra iacula. Secundum est de monstruoso serpente in Lernea palude, qui erat multorum capitum, quorum uno absciso succreuerunt tria. Contra hunc missus Hercules uulnerauit eum sagittis, que fluente ueneno toxicate sunt. Cum autem, consumptis sagittis, adhuc inualesceret, combussit eum et sic periit. Collegit autem sagittas toxicatas et secum pro armis portauit, quibus quemcumque uulneraret statim moriebatur propter toxicum. Dicit ergo: nempe, id est certe, ea que timuit, scilicet primo in aggrediendo, et que fudit, id est uicit et occidit, gerit pro telis; quod manifestat subdens: uenit armatus leone, id est pelle leonis, et ydra, id est ueneno ydre, quo sagitte sue toxicate erant. Deinde cum dicit: nec satis, docet quomodo infernalia deuicit. Et circa hoc duo facit, quia primo ostendit quomodo inferna deuicit; secundo quomodo hoc in preiudicium et contemptum sui cessit, ibi: *at ille*. Quantum ad primum dicit: nec satis patent terre, id est non sufficit quod terre patent ei, ut scilicet faciat in eis quod uult et procedat quo uoluerit sine timore monstrorum: ecce limen Iouis inferni effregit. Nota quod Piritous adamauit Proserpinam reginam inferni et uoluit eam rapere; unde, associatis sibi uiris fortibus, scilicet Theseo et Hercule, descendit ad infernum. Cum autem uenisset ad ianuam inferni, Cerberus, canis inferni, efferens tria capita deuorasset Theseum, si non fuisset ei Hercules presidio, qui collum canis cathena adamantina triplici strinxit et ipsum secum reduxit ad superos. Dum uero Hercules canem constrinxit, Theseus circa raptum Proserpine instabat; unde dicitur UI Eneydos: *Tartareum ille manu custodem in uincula petiuit, ipsius a solio regis, traxitque trementem; hii dominam Ditis thalamo deducere adorti*. Dicit ergo: ecce limen Iouis inferni, id est infernalis, id est Plutonis, qui alibi dicitur niger, ut Statius Thebaydos libro II: *nigrique Iouis uacua atria ditat*, effregit, scilicet Hercules, et refert ad superos opima, id est copiosa spolia, uicti regis, id est Orci uel Ditis uel Plutonis. Parum est, scilicet Herculi, reuerti, scilicet ab inferis, quod tamen paucissimis contigit; unde UI Eneydos dicitur: *facilis descensus Auerni - noctes atque dies patet atri ianua Ditis - sed reuocare gradum superasque euadere ad auras, hic opus, hic labor est. Pauci, quos equs amauit Iupiter aut ardens euexit in ethera uirtus, diis geniti potuere*. Fedus umbrarum petit, id est Proserpinam federatam regi umbrarum: uidi ipsa, scilicet ego Iuno, infernum, uidi nocte discussa, quia per ingressum Herculis patuit infernus et recepta luce discussa est nox eius, et Dite, scilicet rege inferni, domito, id est deuicto, uidi Herculem iactantem patri, scilicet Ioui, spolia fraterna, scilicet Ditis, qui fuit frater Iouis. Iupiter enim et Neptunus et Pluto, siue Ditis, fuerunt filii Saturni, qui sorte diuiserunt sibi regna mundi ita, quod Ioui cessit celum, Neptuno mare, Plutoni, siue Diti, infernus. Sed ex quo sic potenter infernum intrauit, cur non manet ibi et regnat expulso Dite? Quasi dicat: hoc uellem. Unde dicit: cur ipsum, scilicet Ditem, sortitum paria Ioui, quia regnat in tercia parte mundi, non trahit oppressum et uinctum cathenis? Et cur non potitur Erebo capto?, id est inferno, scilicet ibi regnando et manendo. Et cur non retegit, id est operit, Stiga?, id est paludem infernalem, de qua exit fluuius, qui dicitur Cochitus. Quasi dicat: detexit infernum et fregit; quare non iterum tegit et operit ipsum, ut ibi maneat? Sed, quod doleo, noluit ibi manere, sed reuersus est. Unde dicit: uia retro patefacta est ab imis manibus, id est a diis infernalibus, qui dicuntur manes, et in aperto, id est in patulo, iacent sacra, id est execrabilia, dire mortis, id est crudelis inferni. Deinde cum dicit: at ille, ostendit Iuno quod hec uictoria in suum cessit preiudicium. Unde dicit: at ille ferox, scilicet Hercules, triumphat de me, rupto carcere umbrarum, id est animarum; quasi dicat: non tantum displicet michi quod sic reliquit infernum fractum et detectum, sed quia per hoc uidetur triumphasse de me et in contemptum mei. Superbifica manu ducit canem atrum, scilicet Cerberum, per urbes Argolicas, id est Grecas. Cuius terror tantus est, quod ego uidi diem labantem, id est trepidantem, uiso Cerbero pauidumque solem, scilicet ex terrore eius; me quoque inuasit tremor, et intuens, id est dum intueor, tetra colla deuicti monstri, scilicet Cerberi, timui imperasse, scilicet Herculi talia pericula. Deinde cum dicit: leuia sed, ponit Iuno timorem suum de inuasione celestium. Et primo timorem suum exprimit; secundo quod rationabiliter timeat ostendit, ibi: *robore expenso*. Quantum ad primum dicit: sed leuia nimium queror, id est illa, de quibus nunc conquesta sum, leuia et parua sunt nimis respectu eorum que timeo, quia timeo celo. Unde dicit: celo timendum est, scilicet ne uiolenter occupetur; unde subdit: ne qui uicit ima, puta terrestria et infernalia regna, summa occupet: sceptra preripiet patri, scilicet Ioui. Nec ueniet lenta uia, scilicet pacifice ascendendo, in astra ut Bachus, sed queret iter ruina, id est uiolenter et per pugnam in aliorum ruinam ascendet, quia nec parem nec superiorem uolet habere, sed deiciet omnes, et uolet regnare mundo uacuo, id est celo ab aliis euacuato. Deinde cum dicit: robore, docet se rationabiliter timere, quia Hercules de actibus suis fortibus superbit et sperat uincere ex hoc, quod alias ipsum celum tulit. Unde dicit: tumet, id est superbit, scilicet Hercules, robore expenso, id est de factis in quibus expendit robur suum, et didicit ferendo celum posse, scilicet ipsum, uinci uiribus suis. Quomodo autem tulerit celum docet subdens: subdidit mundo, id est celo, caput. Fingunt poete quod Athlas gigas celum portat; cum autem in gigantomachia uellet iuuare gigantes contra deos, rogauit Herculem quod interim portaret celum pro eo, qui, supponens celo caput, irreflexibiliter portauit illud. Et ideo dicit: nec labor immense molis, scilicet quam portauit, flexit humeros, seditque, id est quieuit, polus medius Herculeo collo. Immota ceruix tulit celum et sidera et me prementem. Iuno enim se fecit ponderosam ut Herculem fortius premeret et opprimeret; et ex quo Hercules talia fecit, patet quod querit ad superos uiam. Deinde cum dicit: perge, ira, concitat Furias infernales in Herculem. Et circa hoc duo facit, quia primo iram suam in Herculem concitat; secundo quod furia agitandus sit determinat, ibi: *iam Stiga*. Quantum ad primum dicit: perge, ira, perge et opprime, scilicet Herculem, meditantem magna, iam ipsa lacera, id est tu ira que laceras animos hominum, congredere manibus tuis; quasi dicat: noli sicut hactenus habere mediatorem ad exequendum odia tua, sed tu ipsa prosequere ea. Unde subdit: quid tanta mandas odia? scilicet aliis exequenda. Discedant fere, scilicet quibus solebas infestare Herculem, uacet ipse Euristeus fessus imperando, supple: et tu ipsa aggredere Herculem persecutionibus maioribus. Et tangit maiores persecutiones quas potest ei facere dicens: emitte Titanas, id est gigantes, ausos rumpere imperium Iouis - qui enim ausi sunt aggredi Iouem, possunt forte preualere contra Herculem -, laxa specum Siculi uerticis, id est ubi ignis Ethneus erumpit, ut ibi absorbeatur, tellus Doris, a qua lingua tercia Grecie dorica dicitur - sed hic ponitur pro Sicilia, ut docet fabula, que talis est: fuit quidam gigas Tiphoeus nomine terra genitus, qui uelut principalis fuit inter illos, qui deos expugnare uolebant. Quem Iupiter deiectum oppressit insula Sicilie, in qua sunt tres montes magni, scilicet Pelorus, quo premitur dextera huius gigantis, Pachinus, quo premitur eius sinistra, Lilibeus, quo premuntur eius crura. Caput uero est sub Ethna. Cuius expiratione et respiratione incenditur flamma; qui frequenter conatur, resurgere uolens, excutere montes istos, et ex hoc contingit ibi saepius terre motus. Alloquens ergo Iuno iram suam optat ut leuetur iste gigas a superposita terra, ut possit inuadere Herculem; unde dicit: tellus Doris tremens gigante excusso, quia quociens ille gigas uolens resurgere nititur excutere montes quibus opprimitur, tociens est ibi tremor terre, leuet colla supposita, scilicet predictis montibus, colla dico terrifici monstri, scilicet Tiphoei gigantis. Mouenda iam sunt bella, quasi dicat: non differam, quia iam instat tempus bellandi contra Herculem: dies clarescit. Humana tempne, quasi dicat: talibus auxiliis utendum est contra Herculem, que sunt supra homines. Nichil enim humanum poterit contra eum, et ideo humana tempne, id est contempne, et quere maiora contra eum. Deinde cum dicit: iam Stiga, concitat Furias infernales contra Herculem. Et circa hoc duo facit, quia primo, conuertendo se ad Herculem, Furias ei infernales intentat; secundo Furias ipsas ad infestandum Herculem inuitat, ibi: *incipite*. Dicit ergo: *o Hercules, ferox credis iam Stiga, accusatiuus grecus est, id est fluuium infernalem, et manes, id est deos mortuorum, fugisse?*, supple: *sed non erit ita, quia hic, id est in hoc, tibi ostendam inferos*. Reuocabo discordem deam - nota quod, cum tres sint Furie, que dicuntur Eumenides dee, scilicet Allecto, Thesiphone et Megera, tamen a diuersis diuersimode distinguntur. Fulgentius enim primo libro Mithologie sue distinguit secundum interpretationes nominum, dicens quod *Allecto grece impausabilis dicitur; Thesiphone quasi titophane, id est istarum uox; Megera autem quasi megaleris, id est magna contentio. Primum est ergo non pausando furiam concipere, secundum est in uocem erumpere, tercium iurgium protelare*. Ysidorus uero Ethymologiarum libro UIII capitulo ultimo dicit sic: *aiunt et tres Furias feminas crinitas serpentibus, propter tres affectus, qui in animis hominum multas perturbationes gignunt, et interdum cogunt ita delinquere, ut nec fame nec periculi sui respectum habere permittant. Ira, que uindictam cupit; cupiditas, que desiderat opes; libido, que appetit uoluptates*. Quamuis autem quelibet istarum sit causa discordie, precipue tamen ira; et ideo, quia secundum distinctionem Fulgentii omnes Furie ad iram uidentur reduci, secundum diuersos gradus ita, quod maximus gradus ire uidetur attribui Megere, potest dici quod hic uocat discordem deam Megeram; unde et in sequentibus eam specialiter euocat. Dicit ergo: reuocabo, scilicet ad te infestandum, discordem deam, id est Megeram, conditam alta, id est profunda, caligine, ultra exilia nocentum, qui scilicet tamquam exules dampnati sunt ad penam, quam, scilicet deam discordem uel Megeram, caligine munit ingens specus, id est antrum, montis oppositi; unde non est ad eam facilis accessus. Educam et extraham e regno imo Ditis, scilicet regis inferni, quicquid relictum est, scilicet ut possit tibi nocere, uel ueniet, scilicet sponte sua, et, - utinam scilicet ita sit -, ueniet inquam, Scelus inuisum, id est odiosum, quo scilicet aliquis deseuit in se uel in suos; unde, magis explanans se, subdit: feroxque Impietas suum semper lambens sanguinem, id est talis impietas agitet Herculem, qua gaudeat effundere suum et suorum sanguinem, Errorque, scilicet ueniet, ut alienet a uera cognitione mentem eius, et Furor semper armatus in se, id est contra se. Hoc, scilicet furore, hoc, ut ministro, scilicet ad infestandum Herculem, utetur dolor noster. Deinde cum dicit: incipite, inuitat Furias infernales ad infestationem Herculis. Et circa hoc duo facit, quia primo istas Furias concitat; secundo quod sibi in reprehensionem obici posset despicit et condempnat. Quantum ad primum dicit: o famule, id est o Furie, que estis famule, Ditis, id est regis inferni, incite, id est uocate, id est que estis uocate et prouocate a me, concutite ardentem pinum, id est facem ardentem de pinu concitate. Loquitur Furie ad modum alicuius, qui exhortatur alium portantem facem ad accendendum alicubi ignem, quia, ne fax extinguatur, oportet eam mouere et quasi concutere; sic sorores accensure ignem ire uel furie in mente hominum dicuntur portare faces ignitas, quas ne extinguantur antequam ignem accenderint, dicuntur eas mouere et concutere. Et Megera, scilicet quam supra uocitat deam discordie, ducat agmen, scilicet Furiarum, agmen dico horridum anguibus, quia, ut supra dictum est, finguntur Furie esse crinite anguibus, atque manu luctifica, id est faciente et causante luctum, corripiat uastam trabem rogo flagrante, id est de rogo flagrante; quasi dicat: accipiat magnam facem, tamquam trabem uehementer ardentem, tamquam extractam de magno igne. Et ad quid uult hoc fieri docet subdens: hoc agite, scilicet o Furie, petite, scilicet ab Hercule, penas uiolate Stigis; quasi dicat: non puniatis eum tantum propter me, sed quia uiolauit clausuram inferni et detexit Stigem, que deberet esse latens tamquam operta; concutite pectus, scilicet uestrum ad iram, acrior ignis mentem, scilicet uestram, excoquat, id est sollicitet, scilicet ad uehementer puniendum, quam, scilicet ille ignis, qui furit Ethneis caminis, ut percitus, id est motus, magno furore Alcides, id est Hercules, possit agi, id est agitari, captus animum - synodochica constructio est, ut nudus pedes -, id est ut in animo capiatur per alienationem mentis. Deinde cum dicit: nobis prius, euacuat illud quod in reprehensionem huius facti possit ei obici. Et circa hoc tria facit: primo ponit illud quod a fautoribus Herculis possit ei obici, scilicet quod magis digna esset insanire et furere Iuno, quam tam uirtuosus homo sicut est Hercules; unde dicit: nobis prius insaniendum est, scilicet quam Herculi. Iuno cur non furit?; quasi dicat: digna esset furere, que tali uiro tanta mala parat. Secundo cum dicit: me, me, hanc insultationem, tamquam non iustam, sub yronia quadam euacuat; unde dicit: o sorores - tres Furias alloquitur, que inter se sorores dicuntur -, uersate me, me primam deiectam, id est alienatam, mente mea, si apparo, id est diligenter paro, quicquam facere dignum nouerca; quasi dicat: non debetis hoc facere, quia si ego facio aliquid quod dignum est nouerca facere priuigno, non propter hoc debeo agitari insania, maxime cum odium inter nouercam et priuignum sit famosum. Tercio cum dicit: iam odia, deridet Herculem furentem et fautores eius dicens: iam, scilicet cum Hercules furiosus fuerit, mutentur odia mea. Que enim prius uolui filios eius fuisse mortuos, nunc opto ut uiuant, ut ipse furiosus possit eos interficere manu propria; unde dicit: precor, scilicet cum iam furiosus fuerit, reuersus, scilicet domum, natos uideat incolumes, et precor ut redeat manu fortis, scilicet ne quis a furialibus actibus possit eum impedire. Inueni diem, scilicet postquam furens factus est, quo uirtus Herculis inuisa, id est odiosa, nos iuuet, scilicet ad persequendum ipsum et suos. Me uincat, scilicet plus nocendo sibi quam ego potui, pariter et se, scilicet uincat, ut qui cetera monstra deuicit a se furente uincatur, et cupiat mori reuersus ab inferis, scilicet propter mala, que sibi in furia illaturus est. Hic, id est in hoc, quod uincit se, prosit michi, scilicet ipsum Ioue esse genitum, quia propter hoc nullus poterit eum impedire a perficiendo illud quod furiosus uoluerit. Stabo, scilicet ego, ut iuuem eum in mala sua, et librabo manum, eius scilicet ad rectum situm, ut certo neruo exeant emissa tela, scilicet dum uult deseuire in suos, regam furentis arma, scilicet ne deficiat in petendo se et suos, pugnanti Herculi, scilicet contra se et suos, tandem fauebo - scelere perfecto licet, id est licitum est ut, genitor, scilicet Iupiter, admittat in celum illas manus; quasi dicat: cum me iuuante tantum scelus perfecerit, ut suos interficiat et in eos deseuiat, tunc ponat eum pater suus in celo sicut promisit; et est derisio super eo quod Iupiter promisit quod Herculem deificaret.
+
+Quia, ut prius dictum est, ad poetam tragicum pertinet describere luctuosos casus magnorum uirorum, solent autem de talibus multi esse rumores in populo et diuersa ferri iudicia, ideo Seneca in suis tragediis, ad representandum tales rumores et talia iudicia populi, interpolatim introducit chorum de talibus canentem. Et accipitur hic chorus pro chorea, cuius carmen describitur metro pindarico dimetro anapestico, et sicut mos est poetis liricis interponit quandoque uersus precisos, id est non completos, qui compleant sensum uersus longioris. Scribit enim Seneca tragedias uariatis metris, quod est proprium poetarum liricorum. In hoc autem cantu chori duo facit: primo enim, occasione factorum Herculis, uaria iudicia hominum de uita humana ponit; secundo, ut faciat locum sequenti carmini, personas in eo loquentes introducit, ibi: *sed mesta*. Circa primum duo facit: primo enim, occasione illa qua Hercules iuit ad infernum, docet quod omnes homines naturaliter tendunt illuc; secundo, quia Hercules a tanta excellentia glorie cecidit in furiam, docet quod securius est uiuere in parua fortuna quam in magna, ibi: *alium multis*. Circa primum tria facit, quia primo ostendit quod pauci bene utuntur tempore uite sue; secundo interponit consilium populare de uita presenti, ibi: *dum fata*; tercio ostendit quod omnes homines naturaliter tendunt et accelerant ad infernum, ibi: *properat cursu*. Circa primum facit tria, quia primo tangit affectus, secundum quos homines disponunt uitam suam; secundo ostendit quomodo secundum hos affectus diuersi diuersimode uiuunt, ibi: *ille superbos*; tercio quod pauci bene utuntur tempore uite sue recogitando breuitatem eius, ibi: *nouit paucos*. Ponit ergo primo duos affectus, quibus omnes homines agitantur, cuiusmodi sunt spes de futuro bono et timor de futuro malo; unde dicit: spes sollicite, id est que faciunt homines sollicitos in dispositione uite sue, metusque trepidi, id est qui faciunt homines trepidos de malo futuro, turbine magno urbibus errant, quia fere omnes, qui urbes inhabitant, agitantur hiis affectibus. Non facit autem mentionem de aliis duobus affectibus, scilicet gaudio et tristicia, quia opera hominum ordinantur ad aliquid futurum, de quo est spes uel timor; gaudium autem et tristicia de presentibus sunt. Deinde cum dicit: ille superbos, docet quomodo secundum hos affectus diuersi diuersimode uiuunt. Quidam enim timore paupertatis nimis auare custodiunt diuicias, quidam omnia, que faciunt, spe laudis et glorie faciunt, quidam semper in litibus fori et iurgiis spe lucri conuersantur. Quantum ergo ad primum dicit: ille, id est aliquis de populo urbis, expers sompni, scilicet propter sollicitudinem circa diuicias custodiendas, colit aditus superbos, id est introitus uel uias pulcre et superbe paratas, regum - hoc pro tanto dicit, quia non libenter admittunt nisi diuites et potentes, cuiusmodi sunt reges -, et duras fores, id est portas, quas dicit duras, quia pauperibus sic apparent, quod nec ibi eis aliquid datur nec ipsi ingredi permittuntur; quasi dicat: quidam sunt studiosi ad faciendum pulcras portas et fortes, ut ibi potentes admittant et pauperes arceant; ac opes nullo fine beatas, quia ad nullum bonum ordinat eas, uel ipse nullo fine beatus, quia nullum habet finem in quo quiescat appetitus eius, et ideo non habet quicquid uult et per consequens non est beatus, quia beatus est qui habet quicquid uult, componit, id est congregat, et gazis inhians in auro congesto pauper, scilicet est, quia non sufficiunt uoluntati sue diuicie, quantumcumque multiplicentur. Quantum uero ad secundum dicit: fauor populi et uulgus attonitum mobile magis fluctu, id est quam fluctus, illum, scilicet qui facit largas expensas spe laudis et glorie, tumidum, id est superbum, tollit, id est extollit, aura inani, id est inutili fama. Quantum uero ad tercium dicit: hic, id est alius, uendens rabiosa, id est impetuosa, iurgia clamosi fori improbus, supple: existens, locat iras et uerba, ut scilicet sic adquirat uictum: tales sunt aduocati, qui in foro placitant et interdum ad iras et iurgia commouentur. Deinde cum dicit: nouit paucos, ostendit quod pauci bene utuntur tempore uite sue deputato. Unde dicit: secura quies, scilicet ab exterioribus negociis, nouit paucos, qui memores uelocis eui, id est etatis uelociter transeuntis, tenent, id est in usum sui retinent, tempora numquam reditura. Ille tenet tempus in usum suum, qui omni tempore cogitat quomodo sibi et uiuendum et moriendum est; propter quod ad Paulinum de breuitate uite scribit Seneca sic: *uiuere tota uita discendum est et, quod magis forte miraberis, tota uita discendum est mori*; et cito post: *magni, michi crede, et supra humanos errores eminentis uiri est nichil ex suo tempore dilabi sinere, et ideo eius uita longissima est, quia, quantumcumque patuit, totum sibi uacaui*. Deinde cum dicit: dum fata, ponit populare consilium. Unde dicit: dum fata, id est fatalis dispositio uite humane, sinunt, id est permittunt, uiuite leti, id est in leticia et iocunditate. Hoc si ad leticiam corporalem, que accenditur in delectationibus corporalibus, refertur, popularis suasio est, que, ut multum, sensum sequitur; si uero ad leticiam animi, qui, bene dispositus, non tristatur aduersis nec frangitur infortuniis, consilium philosophicum est. Deinde cum dicit: properat, docet quod omnes homines naturaliter ad infernum properant. Infernus apud poetas mors intelligitur. Et circa hoc duo facit: primo enim docet quod omnes naturaliter tendunt ad inferos; secundo, conuertens sermonem ad Herculem, arguit eum quod tantum accelerauit adire infernum, ibi: *nimium*. Quantum ad primum dicit: uita, scilicet humana, properat, id est festinat, cursu citato, id est accelerato: rota precipitis anni uersatur die uolucri, id est ueloci. Sorores: nota quod sorores tres Parcas dicit, de quibus dicit Ysidorus Ethymologiarum libro UIII capitulo ultimo: *Parcas per antifrasim appellatas, quod minime parcant. Quas tres esse uoluerunt: unam, que uitam hominis ordiatur; alteram, que contexat; terciam, que rumpat*. Uel per sorores intelligit tria fata, de quibus dicit Ysidorus ibidem: *Tria fata fingunt esse in colo et in fuso digitisque fila ex lana torquentibus, propter tria tempora: preteritum, quod iam in fuso netum atque inuolutum est; presens, quod inter digitos nentis trahitur; futurum, in lana que colo implicata est, et quod adhuc per digitos nentis ad fusum tamquam presens ad preteritum trahendum est*. Et quamuis Ysidorus inter Parcas et fata uideatur distinguere secundum rationes nominum, tamen secundum rem idem sunt; unde Fulgentius Mithologie libro I: *Tria etiam ipsi Plutoni destinant fata, quarum prima Cloto, secunda Lachesis, tercia Attropos - clotos enim grece euocatio dicitur, Lachesis uero sors nuncupatur, Attropos quoque sine ordine dicitur -, hoc uidelicet sentire uolentes quod prima sit natiuitatis euocatio, secunda uite sors, quemadmodum quis uiuere possit, tercia mortis condicio, quando sine lege uenit*. Dicit ergo: sorores, scilicet Parce uel fata que humanam uitam disponunt, peragunt dura pensa, id est consilia, uel quia pensum dicitur illud quod datur uel liberatur sub certa quantitate uel pondere de lino uel lana ad opus mulieris, possunt hic pensa dici tempora certa data cuilibet ad uiuendum, nec reuoluunt retro fila sua, id est tempora iam transita non reducunt. At, pro sed, gens hominum fertur obuia rapidis, id est uelocibus, fatis, id est fertur uelociter obuia morti, incerta sui, quia nullus potest esse certus quando debet mori: ultro, id est sponte ex condicione nature, Stigias, id est infernales, querimus undas, id est spontanea condicione nature tendimus ad mortem. Deinde cum dicit: nimium, arguit Herculem quod ante diem mortis uoluit adire infernales domos, cum ipse et omnes homines necessitate nature illuc tendant. Unde dicit: *o Alcide, id est Hercules nepos Alcei, forti pectore nimium properas uisere mestos manes, id est deos infernales*. Ysidorus Ethymologiarum libro UIII capitulo ultimo: *Manes deos mortuorum dicunt, quorum potestatem inter lunam et terram asserunt; a quibus et mane dictum existimant; quos putant ab aere, qui manus uel manes est, id est rarus, manes dictos, uel quia late maneant per auras, siue quia mites sunt, immanibus contrario hoc nomine appellantur. Apuleius autem ait eos per antifrasim dici manes, hoc est mites ac modestos, cum sint terribiles et immanes, ut Parcas et Eumenida*. Certo ueniunt; quasi dicat: non oportet ita properare, quia Parce, id est sorores ille que humanam uitam dispensant, certo ueniunt ordine, et bene dico certo, quia nulli licet cessare iusso, id est ab eo quod iussum est et stabilitum per eas, nulli, scilicet licet, proferre, id est porro ferre, id est procul ultra terminum, scriptum, id est diffinitum, diem: citatos, id est uocatos secundum legem nature, populos recipit urna, id est sepulcrum. Uel hoc dicit quia solebant antiquitus mortuorum corpora comburere et cinerem recondere in urna; unde de cinere corporis Achillis combusti dicit Naso XII de Transformatis: *et de tam magno restat Achille nescio quid paruum, quod non bene compleat urnam*. Deinde cum dicit: alium multis, docet securius esse uiuere priuatim et in parua fortuna, quam in magna fortuna gloriosum esse, quia tales quandoque cadunt nimis grauiter et profunde, sicut fuit de Hercule. Unde dicit: gloria tradat alium multis terris, id est gloriosus habeatur in multis terris, et fama garrula laudet, scilicet eum, per omnes urbes tollatque, id est efferat, parem celo et astris, sicut fuit de Hercule; alius eat sublimis curru, scilicet propter gloriam et diuicias uel propter uictorias et triumphos: sed me tegat, id est protegat uel abscondat, mea tellus secreto lare, id est in domo, tutoque; quasi dicat: sint alii ita gloriosi, sed utinam ego latitem in terra mea, in aliqua domo paruula, tuta et secura. Quare autem hoc optet, subdit dicens: cana senectus uenit ad pigros; quasi dicat: qui tamquam pigri manent in domo nec exponunt se laboribus et periculis, ubi frequenter iuuenes moriuntur, uiuunt usque ad canam senectutem; et fortuna sordida, que scilicet caret fama magnorum factorum, parue domus, id est pauperis familie, sedet humili loco sed certa, hoc est secura; sed animosa uirtus, qualis erat uirtus Herculis, alte, id est profunde, cadit, hoc est grauiter. Deinde cum dicit: sed mesta, ut faciat locum sequenti carmini, inducit personas quibus attribuitur, cuiusmodi sunt coniunx Herculis et pater Amphitrion; de tercia, scilicet Lico, non facit mentionem. Unde dicit: sed Megera, scilicet uxor Herculis, mesta uenit crine soluto parensque Alcide, id est Amphitrion parens Herculis, graditur tardus senio.
+
+In carmine tercio continetur actus secundus huius tragedie, qui est de persecutione Lici in Megeram uxorem Herculis. Et habet hec pars tres partes, in quarum prima Megera absentiam Herculis uiri sui deplorat; in secunda ostenditur quomodo Licus Megeram infestat, ibi: *non uetera*; in tercia chorus hanc infestationem deplorat, ibi: *o Fortuna*. Prima habet duas, quia primo Megera absentiam Herculis et eius infortunia deplorat; secundo Amphitrion pater Herculis ipsam consolatur et confortat, ibi: *o socia*. Prima pars habet duas, quia primo finem infortuniorum suorum implorat; secundo ipsa infortunia narrando deplorat, ibi: *nulla*. Scribitur autem hoc carmen metro archilochico trimetro iambico sicut et primum. Orat ergo primo deum ut infortuniis suis finem imponat dicens: o magne rector Olimpi, id est celi, et arbiter, id est iudex, mundi, statue iam tandem, id est finaliter, modum, id est mensuram, tam grauibus erumpnis finemque cladi, scilicet nostre. Deinde cum dicit: nulla lux, deplorat infortunia primo uiri sui; secundo domus sue, ibi: *prosperum ac felix*. Circa primum nota quod iste planctus fit pro tempore illo, quo Hercules cum Theseo adierat infernum. Duo ergo facit: primo enim plangit laborem et infortuniorum assiduam et continuam uexationem; secundo indignam remunerationem, ibi: *quid ista prosunt?*. Circa primum duo facit, quia primo continuam laborum uexationem deplorat; secundo eam exemplis declarat, ibi: *numquid immunis*. Quantum ad primum dicit: nulla lux, id est dies, umquam secura, scilicet a periculo et molestia, fulsit michi: finis alterius mali gradus, id est principium, est futuri. Quod patet, quia reduci, id est Herculi reuertenti ab uno periculo deuicto, protinus paratur nouus hostis; antequam contingat domum letam, scilicet pro reditu suo, exeat iussus, id est exire iubetur, ad aliud bellum; nec datur ulla requies aut ullum tempus, scilicet quietum a labore et periculo, nisi dum iubetur. Et facta iussione, statim sequitur Iuno a prima infesta, id est ualde infesta, quia ipsum in aggrediendis, quantum potest, impedit et hostes et monstra iuuat. Deinde cum dicit: numquid immunis, exemplis declarat continuam uexationem Herculis. Et est primum exemplum de duobus serpentibus, quos Iuno immisit ad Herculem, dum adhuc in cunis esset, ut ipsum occiderent; quos ipse manibus apprehensos strangulauit. Unde dicit: numquid etas infantis immunis fuit?, scilicet a periculo; quasi dicat: non. Monstra superauit ante quam nosse posset, quia nondum etatem habuit ad discernendum. Angues cristati caput - synodoches est -, ferebant ora gemina, id est ad mordendum puerum, contra quos obuius infans reptauit, scilicet super manus et pedes, quia nondum illius etatis erat ut super pedes tantum ambulare posset, intuens igneos oculos serpentum remisso ac placido pectore, quasi nichil horrens aut timens; et tumida, id est inflata, guttura elidens tenera manu, artos, id est strictos, nodos tulit, id est intulit, serenis uultibus, scilicet et sic strangulauit serpentes; prolusit ydre, id est in hoc facto fuit quasi preludium ei quod postea fecit de ydra. Secundum exemplum est de ceruo habente cornua aurea, quem cum esset uelocissimus, tamen uelocitate superauit eum Hercules et currendo cepit. Unde dicit: pernix, id est uelox, fera Menali - nomen silue est -, referens caput decorum multo auro, cursu deprensa est, scilicet ab Hercule. Tercium exemplum est de leone crudelissimo, quem in Nemea silua interfecit et pellem pro spolio abstulit. Unde dicit: leo maximus timor, scilicet existens propter seuiciam et crudelitatem, pressus Herculeis lacertis gemuit. Quartum exemplum est de Diomede, qui pauit equos suos humanis carnibus, quem Hercules occisum tradidit equis suis deuorandum. Dicit ergo: quid memorem dira, id est crudelia, stabula Bistonii gregis, id est equicii Tracii - Bistonia enim idem est quod Tracia -, regemque datum, scilicet Diomedem, pabulum armentis suis?, id est equicio suo. Multitudo enim equorum proprie dicitur equicium; unde armentum et gregem improprie accipit: grex enim est ouium uel caprarum, armentum autem boum. Quintum exemplum est de apro Archadie, qui infestabat homines et bestias et in Menalia silua et in monte Archadie, qui dicitur Herimantus. Unde dicit: solitum - resume sic: et quid memorem suem Menalium, id est illius silue, hispidum solitum densis iugis Herimanti, id est illius montis, quatere, id est concutere, nemora Archadia?, quem tamen occidit Hercules. Consimiliter in Creta horribilem populis deuicit taurum; unde pro sexto exemplo subiungit: taurumque. Resume: et quid memorem taurum non leuem metum, id est non paruum, immo magnum metum - est enim liptote, id est diminutio grauis, ubi minus dicitur et plus intelligitur -, centum populis? - hoc dicit quia Creta olim erat decorata centum ciuitatibus -, et tamen a solo Hercule deuictus est. Septimum exemplum est de eo quod Gerionem regem Hispanie diuitem armenti interfecit et armentum eius abduxit. Unde dicit: pastor triformis - fingitur fuisse triformis, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum libro XI, quia *fuerunt tres fratres tante concordie, ut in tribus corporibus quasi anima una esset* -, litoris Carchesii, id est illius fluuii, peremptus, scilicet est, inter remotos greges Hesperie, id est Hispanie, acta, id est ducta, est preda ab occasu ultimo; Citheron, scilicet mons pascualis in Grecia iuxta Thebas, pauit pecus notum Occeano. Hispania enim, de qua abductum est, est iuxta Occeanum, et ideo dicit pecus notum Occeano et quia iuxta illum solebat pasci. Octauum exemplum est de eo quod ingressus torridam zonam fecit uiam, ut ingrederetur mare Occeani, amouendo montes qui obstabant. Unde dicit: iussus, scilicet ab Euristeo rege, qui ad omnia periculosa et laboriosa misit eum, penetrare plagas estiui solis, id est torridam zonam, et, pro id est, adusta regna que medius dies torret, id est urit - sol enim in meridie directe fertur super terram illam -, utrimque, id est ab utraque parte, dextra scilicet et sinistra, uoluit montes, scilicet amouendo eos a loco suo, et abrupto obice et Occeano ruenti fecit uiam. Nonum exemplum ponit de dracone, quem Athlas orti sui custodem fecerat propter poma aurea, que in eo erant, que postea Hercules, sopito dracone, abstulit. Unde dicit: post hec, scilicet facta, que iam dicta sunt, adortus, id est aggressus est, domos nemoris opulenti, scilicet propter poma aurea, tulit, id est abstulit, spolia aurea uigilis serpentis. Decimum exemplum est de ydra, que fuit serpens multorum capitum in Lernea palude, cuius uno exciso capite excreuerunt tria, quam combussit Hercules. Unde dicit: quid?, scilicet memorem. Seua monstra Lerne, id est illius paludis, numerosum malum - hoc dicit propter multiplicationem capitum -, non igne demum uicit et docuit mori?; quasi dicat: sic. Undecimum exemplum est de auibus, que Stimphalides dicuntur, quarum ale tante quantitatis erant, quod uidebantur obscurare solem, et incolebant fluuium Stimphalim, a quo et dicte sunt Stimphalides. Unde dicit: petiit, id est impetiuit figendo sagittis, ab ipsis nubibus Stimphalidas diem, id est solem, obductis pennis, id est ad obducendum expansis alis. Duodecimum exemplum est de baltheo, quem regina Amazonum abstulit, sed Hercules regina deuicta illum reportauit; unde IX Methamorphoseon: *uestra uirtute relatus Termodonciaco celatus balteus auro*. Dicit ergo: regina uidua, scilicet quia caret marito, semper celibis thori, id est casti - regina dico gentis Termodoncie, id est inhabitantis terram iuxta fluuium Termodontem, non uicit illum, scilicet Herculem, immo pocius uicta est ab eo; est enim hic diminutio grauis, quia minus dicitur et plus intelligitur. Hanc uictoriam Herculis non fabulosam, sed ueram, sic texit Orosius de Ormesta mundi libro I dicens quod inter CCCCLXXX et CCCXXX annum ante urbem conditam fama uirtutis Amazonum *excitatas gentes tanta admiratio et formido inuaserat, ut Hercules quoque cum iussus fuisset a domino suo exhibere arma regine quasi ad ineuitabile periculum destinatus, uniuersam Grecie lectam ac nobilem iuuentutem contraxerit, nouem longas naues preparans, nec tamen contentus exagmine uirium ex improuiso aggredi atque insperatas circumuenire maluit. Due tunc sorores preerant, Antiope et Orithia. Hercules mari aduectus incautas inermesque et pacis incuria desides oppressit. Inter cesas captasque quam plurimas due sorores Antiope, Menalippes ab Hercule, Hipolite a Theseo retente sunt. Sed Theseus Hipoliten matrimonio asciuit, Hercules Menalippen sorori reddidit et arma regine precio redemptionis accepit*. Nec turpis labor, scilicet quem sustinuit Hercules pascendo armentum regis Augis, qui et Euristeus, unde dicit: stabuli Augei fugauit manus, scilicet Herculis, audaces ad omne clarum facinus, id est ad omne factum gloriosum et famosum. Facinus enim in bono olim accipi solebat; unde Salustius in prologo Catilinarii: *is michi uiuere atque frui anima uidetur, qui aliquo negocio intentus preclari facinoris aut bone artis famam querit*. Deinde cum dicit: quid ista prosunt?, indignam plangit remunerationem Herculis pro tot factis nobilibus. Unde dicit: quid prosunt ista?, scilicet Herculi, id est quam utilitatem pro hiis consecutus est? Quasi dicat: nullam, immo pocius dampnum et malum, quia orbe defenso caret, quia iam est in inferno. Terre sensere auctorem pacis sue abesse terris. Deinde cum dicit: prosperum, deplorat casum domus proprie. Et circa hoc duo facit: primo enim hunc casum deplorat; secundo Herculem ad huius uindictam inuitat, ibi: *sed non tenebit*. Circa primum notandum quod Megera fuit filia Creontis regis Thebanorum, quem quidam Licus nomine occidit una cum filiis et regnum Thebanorum occupauit et istam Megeram uxorem habere uoluit; fuit autem iste Licus quondam ab Hercule actus in exilium. Deplorans ergo Megera domus sue infortunia, primo ponit peruersitatem uulgarium iudiciorum dicens: scelus prosperum ac felix, id est prospere et feliciter gestum, uirtus uocatur, scilicet a uulgo. Secundo cum dicit: sontibus, deplorat aduersitatem fortune dicens: boni parent, id est obediunt, sontibus, id est malis, scilicet dum eis subiciuntur aduersitate fortune, ius est in armis, id est quod quis adquirit ui armorum reputat ad ius suum pertinere, opprimit leges, id est legum iusticiam, timor, scilicet armorum. Tercio cum dicit: ante, plangit specialiter infortunium domus sue dicens: uidi gnatos uindices, id est fratres meos, qui grati existentes patri uoluerunt uindicare paternum regnum ab inuasore; et hoc est quod dicit: uidi gnatos uindices paterni regni truculenta manu, scilicet Lici inuasoris, cadere ante ora nostra, id est in conspectu nostro, ipsumque, scilicet Licum, occidere stirpem ultimam nobilis Cadmi, scilicet filii Agenoris regis, qui fundauit Thebas et regnauit in eis primus, uidi regium decus capitis, id est coronam, que est decus capitis regalis, raptum cum capite, scilicet regis Creontis patris mei. Quis fleat fatis, id est fatalibus casibus, Thebis?, id est apud Thebas, id est quis est apud Thebas, cui uacet fletum impendere fatis suis? Ferax terra deorum, quia multi dii sicut Bachus et alii nati fuerunt Thebis, quem dominum tremit? - despectiue legendum; quasi dicat: uilem dominum habet, scilicet Licum exulem Herculis -, terra dico e cuius aruis eque fecundo sinu orta iuuentus stetit cum stricto ferro. Tangit hic fabulam de Cadmo, qui, cum interfecisset serpentem martium iuxta locum ubi conditurus erat ciuitatem, audiuit Palladem precipientem quod dentes illius serpentis tamquam semina commendaret terre; quod cum fecisset, creuerunt de terra milites armati, qui statim pugnauerunt et ceciderunt mutuis uulneribus, exceptis quinque, qui erant socii Cadmi ad condendum Thebas. Cuiusque muros Amphion natus Ioue struxit, id est construxit, trahens saxa modulatu canoro - fingitur quod Amphion citharizando attraxit lapides et coegit conuenire et coaptare se in muros -, in cuius urbem parens diuum, scilicet Iupiter pater deorum, non semel, scilicet sed frequenter, uenit celo relicto, puta quando de Semele genuit Bachum et de Dane Perseum, hec, scilicet terra, que celites, id est deos, recepit et que fecit, quia ibi nati sunt illi qui postea dii facti sunt sicut Bachus et Perseus, et - fas sit loqui - fortasse faciet, quia scilicet adhuc recuperabit statum suum, sordido premitur iugo. Cadmea proles, id est o plebs Thebana, que es proles Cadmea, et cinis Ophionius, id est serpentinus, quia de dentibus serpentis nati sunt Thebani, ut dictum est - ophi enim grece serpens uel coluber dicitur -, quo recidistis?, id est in cuius dominium et subiectionem. Tremitis ignauum exulem, scilicet Licum, carentem finibus suis, quia in exilium actus erat, grauem nostris, scilicet finibus. Qui persequitur, scilicet Hercules uir meus, qui persequitur scelera terra, id est in terra, quique persequitur scelera mari, id est in mari, ac manu iusta confregit seua sceptra, quia multos tyrannos deuicit, nunc absens seruit, quia ego et proles, quam de eo habeo, ad seruitutem petimur interfecto patre et fratribus, fertque, id est patitur in suis, que fieri ueta, id est prohibet, scilicet seruitutem et tyrannidem, quod patet quia Licus exul Herculis tenet Thebas, scilicet in dominio. Deinde cum dicit: sed non tenebit, inuitat Herculem ad uindicandum Thebanos de Lico. Et circa hoc tria facit, quia primo Lico minas intentat; secundo ad uindicandum Herculem inuitat, ibi: *assis hospes*; tercio propter difficultatem redeundi ab inferno et dilationem uindicte plorando desperat, ibi: *si qua te*. Quantum ad primum dicit: sed non tenebit; quasi dicat: ita dixi, quod Licus tenet Thebas, sed non tenebit sic diu. Aderit, scilicet Hercules, et penas petet, scilicet a Lico, subitusque, id est ex improuiso, emerget ad astra, id est ad mundum, qui illustratur lumine astrorum; inueniet uiam, scilicet ut emergat de inferno, aut facies, scilicet uiam, si non est. Deinde cum dicit: assis hospes, inuitat Herculem ut ueniat ad uindicandum. Et circa hoc tria facit, quia primo inuitando Herculem etiam infernum spoliari mortuis petit; secundo se de hoc, quod tanta petiit, reprehendit, ibi: *magna sed*; tercio, ut exaudiatur, sacrificia promittit, ibi: *tibi, o*. Quantum ad primum dicit: assis hospes, id est qui hospitaris in locis extraneis, et remees tuis, id est redeas ad tuos, ueniasque tandem uictor ad uictam domum, scilicet meam. Emerge, coniunx, scilicet de inferno, atque manu abrumpe tenebras depulsas, id est depellendo eas abrumpe; si uetito, id est tibi prohibito, nulla uia iterque clausum est, redi diducto orbe, id est diuiso et dirupto orbe, et emitte quicquid possessum latet atra nocte, scilicet inferni. Qualis quondam stetisti querens iter flumini citato, id est ueloci, dirutis iugis, id est coniunctionibus montium. *Iuga* enim *montium eo appellata sunt quod propinquitate sui iungantur*, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum libro XIII. Tangit quomodo Hercules torrenti Thessalie inundanti fecit nouam uiam diuidendo obsistentes montes, ne agri submergerentur. Quomodo autem per Herculem iuga diruta sunt manifestat, cum subdit: cum mons impulsus pectore huc et illuc cecidit uasto, id est magno, impetu; patuere Tempe scissa, id est uisa sunt loca umbrosa siluarum ab inuicem diuisa, et rupto aggere, scilicet montium, torrens Thessalus cucurrit noua uia. Qualis, inquam, eras tunc, cum ista faciebas, talis erumpe, nunc, petens patriam parentes et liberos et efferens, id est ad superiora ferens, tecum quicquid etas auida abscondit per tot annorum gradus, id est omnes homines, qui a magno tempore consumpti etate ad inferos descenderunt, educens tecum, redde, scilicet nobis, terminos rerum, id est possessionum quas possederunt parentes et ius est ut nos possideamus, et age ante te populos oblitos sui lucisque pauidos, quales sunt illi qui ab olim mortui sunt. Et bene dico quod debes hoc facere, quia spolia sunt indigna te, si tantum quantum imperatum est refers, scilicet et non plus. Deinde cum dicit: magna sed, de eo quod tam magna petiit se ipsam reprehendit. Unde dicit: sed nimium magna, id est nimis sunt illa magna que, ignara nostre sortis, id est dum ignoro que sit nobis sors destinata. Unum illum michi diem, scilicet redde, quo te tuamque dexteram amplectar, querarque, scilicet tantum, lentos reditus nec mei memores, id est de hoc tantum conquerar, quod lente redis, tamquam non sis memor mei. Deinde cum dicit: tibi, o deorum, ut sua petitio exaudiatur sacrificia offerre promittit. Et circa hoc duo facit, quia primo sacrificium promittit; secundo quantum ualeat sibi reditus Herculis ostendit, ibi: *tum restitutas*. Quantum ad primum dicit: o ductor deorum, scilicet Iupiter, indomiti tauri tibi ferent centena colla, scilicet ad immolandum, et o potens frugum, scilicet Ceres dea frugum, tibi reddam sacra secreta - dicit secreta quia sacra Cereris solebant fieri de nocte, quod est tempus secretum -, et, o Ceres, ego tacita, id est silens et quieta, iactabo tibi multa fide longas faces Eleusis, id est illius ciuitatis, in qua colebatur specialiter; unde Ouidius IU de Fastis: *qua nunc Cerealis Eleusis*, ubi in honore Cereris iactabantur faces accense, quia cum face accensa quesiuit filiam suam Proserpinam. Deinde cum dicit: tum restitutas, ostendit quantum ualeat sibi reditus Herculis, docens quod per reditum opinabatur fratres suos reuixisse et patrem regno restitutum esse. Unde dicit: tum, id est tandem, scilicet redeunte Hercule, rebor, id est opinabor, animas restitutas fratribus meis et ipsum patrem moderantem regna sua florere. Deinde cum dicit: si qua te, conuertens sermonem ad Herculem, de adiutorio eius propter difficilem reditum desperat. Unde dicit: si qua te, quasi dicat: ita rogaui te, quod emergeres de inferno in subsidium nostri, sed si qua maior potestas tenet te clausum, scilicet ut erumpere non ualeas, sequimur, scilicet te ad mortem; aut enim sospes omnes defende, scilicet contra Licum, tuo reditu aut omnes trahe, scilicet tecum ad mortem. Et uelut desperans hanc ultimam partem confirmat dicens: trahes, scilicet nos ad te in mortem, nec ullus deus eriget fractos, scilicet Thebanos, qui fracti sunt et bello destructi. Deinde cum dicit: o socia, inducitur Amphitrion pater Herculis consolans nurum suam; et continet ista pars dialogum inter Amphitrionem et Megeram uxorem Herculis. Et primo Amphitrion consolans Megeram promittit reditum Herculis prosperum dicens: o socia nostri sanguinis, id est uxor filii, qui est de sanguine meo, thorum natosque Herculis magnanimi seruans casta fide, concipe meliora mente, id est spera meliora de Hercule, quam dixisti, atque excita animum, scilicet ad meliora sperandum. Profecto, id est certe, aderit, scilicet Hercules ad iuuandum, maior, id est fortior, quam fuit, qualis solet ex omni labore, scilicet adesse - post omnem enim laborem expletum solebat redire fortior. Secundo Megera uelut desperata dicit hanc consolationem procedere ex opinione miserorum, qui quod multum desiderant credunt fieri; unde dicit: miseri credunt facile, id est faciliter fieri, quod nimis, id est ualde, uolunt, id est desiderant. Tercio Amphitrion sententiam istam de miserorum opinione quadam commutatione corrigit; unde dicit: immo quod metuunt nimis, scilicet miseri, numquam putant amoueri posse nec tolli. Quarto Megera hanc sententiam correctam ostendit consonam passioni miserorum, cuiusmodi est timor; et primo docet quod hoc dictum est conueniens timenti dicens: prona est; quasi dicat: dicis bene quod metuentes non putant amoueri malum quod timent, quia timori, id est timenti - est enim emphasis -, fides semper prona est in peius, id est prona est ad credendum mala; secundo cum dicit: dimersus, docet quod ipsa rationabiliter ex desperatione timet dicens: dimersus, scilicet Hercules in inferno, ac defossus et oppressus insuper toto orbe quam uiam habet ad superos?; quasi dicat: nullam. Quinto Amphitrion docet non esse desperandum quin inueniat uiam ad superos per similitudinem duorum periculorum, que euasit. Dicitur enim iuxta torridam zonam esse mare arenosum, quod ad modum maris nostri fluit et refluit, quod Hercules, ut faceret uiam Occeano, transiuit. Unde, sicut inuenit uiam transeundi illud mare, in quo naues nauigare non possunt, ita poterit inuertire uiam emergendi de inferno. Unde dicit: quam tunc; quasi dicat: queris quam uiam habebit Hercules, ut ascendat ad superos, et ego respondeo quod habebit uiam, quam habebat tunc, cum abiit per arentem plagam, id est torridam zonam, et arenas fluctuantes more turbati maris, fretum bis discedens et bis recurrens; et nota quod hoc quam facit hic relationem simplicem: non enim eamdem uiam numero habebit, sed similem in difficultate. De tali mari arenoso fluente et refluente fit mentio in epistula Iohannis presbyteri. Secundum exemplum ponit de eo quod Hercules appulsus in Sirtes, ubi defixa naui, ipse uadauit et ad terram euasit; unde dicit: cumque; quasi dicat: et habebit uiam quam habebat cum deprensus hesit breuibus uadis Sirtium et puppe fixa, deserta rate, maria superauit pedes, quia uacando euasit. *Sirtes* autem secundum Ysidorum libro XIII *sunt arenosa in mari loca. Sirtes autem Salustius a tractu uocari dicit, quod omnia ad se trahant et appropinquanti uadoso mari inhereant*. Sexto cum dicit: iniqua, Megera docet quod hec exempla suam desperationem non tollunt. Et circa hoc duo facit, quia primo ostendit quod hec desperationem suam non tollunt; secundo Licum inuasorem Thebarum ad se uenientem describit, ibi: *sed ecce*. Quantum ad primum dicit: iniqua raro; quasi dicat: licet Hercules tanta pericula, ut tu dicis, euaserit, tamen hoc considero, quod fortuna iniqua raro parcit maximis, id est uiris maxime uirtuosis, qualis est Hercules; nec potest diu se tuto offerre periculis tam crebris. Et huius rationem assignat, quia qui una uice uel duabus euadit, tamen in fine deprehenditur; unde dicit: casus aliquando inuenit, scilicet perdendo illum, quem sepe transit, scilicet dimittendo illesum. Deinde cum dicit: sed ecce, describit Licum inuasorem Thebarum ad se uenientem. Unde dicit: sed ecce Licus concutiens dextra, scilicet sua, aliena sceptra, scilicet patris mei, uenit seuus ac gerens uultu minas et talis et incessu, qualis animo; quasi dicat: tam crudelem se exhibet in gestu, quam est in animo; Licus dico regens opulenta loca urbis Thebane et omne quicquid uberi solo cingit obliqua Focis, id est illa ciuitas in obliquo sita, quicquid Hismenos, id est fluuius ille, rigat, quicquid uidet Citheron, id est mons ille, excelso uertice, id est quicquid uideri potest in excelso uertice illius montis, et quicquid uidet exilis Isthmos, id est promunctorium illud uel insula, findens bina freta, id est duo maria. Deinde cum dicit: non uetera, inducit Licum infestantem Megeram uxorem Herculis. Et circa hoc duo facit, quia primo pro coniugio Megere instat; secundo neganti mortem intentat, ibi: *coniugia*. Circa primum duo facit, quia primo Licus de hoc coniugio deliberat; secundo illud postulat, ibi: *o clarum*. Circa primum duo facit, quia primo ponitur Lici deliberatio; secundo super hoc Megere contemptus uel admiratio, ibi: *quidnam*. Circa primum sic procedit: primo enim inducitur Licus de coniugio Megere uxoris Herculis deliberans; unde primo iactando suam uirtutem, licet ignobilis fuerit, dicit: non possideo ignauus heres, scilicet existens, uetera iura patrie, id est paterne, domus; non sunt michi nobiles aui nec genus inclitum, id est gloriosum, altis titulis, scilicet est michi, sed clara uirtus, scilicet est michi; et quasi paruipendens nobilitatem generis subdit: qui iactat, id est iactando extollit, genus suum, aliena laudat, scilicet facta et non sua. Secundo docet quod, licet per uirtutem alienum regnum occupauerit, tamen non erit regnum stabile, quod sic acquisitum est; unde dicit: sceptra rapta, scilicet nostra uirtute, obtinentur sed trepida manu, quia uiolenta non sunt stabilia; omnis salus, scilicet mea, est in ferro, scilicet quia non habeo amicos et parentes: scias - loquitur secum tamquam cum alio -, quod tenetur ciuibus inuitis, strictus tuetur ensis; unde, quia uiolenter teneo regnum, non ex beniuolentia ciuium, haut, id est non, est stabile regnum, scilicet meum, in alieno loco. Tercio deliberat quomodo regnum stabiliri possit per coniugium contractum cum uxore Herculis; unde dicit: una, id est sola, Megera iuncta thalamis et regali face, id est accepta a me in uxorem et reginam, potest fundare, id est firmare, nostras uires, scilicet ne expugnentur a ciuibus, quibus inuitis regnamus: ducet et nouitas nostra colorem, scilicet regnandi, in genere inclito; quasi dicat: nos qui sumus noui et extranei efficiemur nobiles et clari ducendo talem uxorem, que est de genere claro et inclito. Quarto deliberat quod nisi uelit ei sponte nubere, quod ipse destruet eam et filios, quos habet de Hercule; unde dicit: non reor, id est non opinor, equidem fore, id est contingere, ut recuset ac spernat thoros meos, id est coniugium meum; quod si pertinax impotenti animo abnuit, id est renuit coniugium meum, stat, scilicet decretum in corde meo, tollere penitus omnem Herculeam domum. Quinto, quasi sibi obiciens, ponit unam sententiam contra se: fastus enim et ambitio frequenter premitur odio et obloquio populari; unde dicit: inuidia, scilicet qua alii pro uirtute mea concitantur in odium mei, ac sermo popularis premet, id est opprimet, fastum?, scilicet quem habeo, dum ambio uxorem Herculis et aliena regna. Sexto sibi respondens stat in deliberatione priori; unde dicit: ars prima regni, id est regnandi, est posse pati, scilicet obloquia popularia, ad inuidiam, id est concitantia ad inuidiam; et ideo, si uolumus regnare, oportet pati talia. Temptemus igitur, scilicet explere quod deliberauimus de coniugio uxoris Herculis; et merito debemus temptare: sors dedit nobis locum, id est opportunitatem. Namque ipsa, scilicet uxor Herculis, uelata caput obtentu tristis uestis, id est pretendens tristiciam sub tali ueste, stat iuxta presides deos, id est deos, quorum presidium pro reditu mariti implorat, laterique, scilicet eius, adheret uerus sator, id est genitor uel pater, Alcide, id est Herculis; dicit autem uerus sator despiciens tamquam falsum quod fingitur Iupiter pater Herculis fuisse. Deinde cum dicit: quidnam, inducitur Megera Licum deliberantem contempnens et admirans. Unde dicit: iste, scilicet Licus, lues ac exicium, scilicet existens, nostri generis, id est nostre domus uel familie, quid noui parat? Quid temptat?, scilicet facere; quasi dicat: admiror quid intendat. Deinde cum dicit: o clarum, inducit Licum postulantem coniugium uxoris Herculis. Et continet hec postulatio dialogos tres, quorum primus est Lici et Megere; secundus Amphitrionis et Lici, ibi: *miseranda*; tercius Lici et Megere, ibi: *quod Ioui*. Circa primum sic procedit: primo enim inducitur Licus postulans Megere coniugium; unde dicit: o, scilicet Megera, facilis mea, id est quam faciliter habere potero tamquam meam, si uoluero adhibere uiolenciam; Megera, inquam, trahens clarum nomen a stirpe regia, scilicet quia fuit filia Creontis regis Thebarum, excipe parumper patienti aure uerba, scilicet que ego dicam. Si mortales, id est numquid mortales, agent semper eterna odia nec umquam furor ceptus, id est inceptus, cedat, id est recedat, ex animis, sed arma felix, id est ille cui feliciter euenit, teneat, infelix, id est ille cui infeliciter bellando euenit, paret, id est preparet, scilicet arma ad recuperandum perdita; quasi dicat: non expedit ut ista semper maneant, quia bella nil relinquent; quia bellando, tum, id est tandem, ager squalebit, id est sordebit, scilicet incultus et infructuosus, uastis, id est uastatis, aruis, cinis altus obruet gentes sepultas face subdita tectis, scilicet comburendis; quasi dicat: dum incendia exercentur, cadent domus et obruentur homines et iacebunt sepulti inter cineres. Unde, ad uitandum huiusmodi mala, expedit uictori uelle pacem reduci, uicto necesse est, scilicet pacem reduci, quia alias peribit. Ueni particeps regno, uolens scilicet tecum esse particeps in regno; sociemus animos; et quod geram tibi fidelem societatem, cape hoc fidei pignus: dexteram continge - hoc enim signum pacis et federis erat apud antiquos; unde Latinus de Enea dixit libro UII Eneydos: *pars michi pacis erit dexteram tetigisse tyranni* -; quid truci uultu siles?, scilicet quasi contempnas petitionem meam. Deinde cum dicit: egone, inducitur Megera oblationem Lici contempnens. Et circa hoc duo facit, quia primo despiciendo petitionem eius denegat; secundo ei infortunium in regnando optat, ibi: *dominare*. Quantum ad primum dicit: egone; quasi dicat: non mirum si ostendo uultum trucem, quia egone ut contingam manum aspersam sanguine parentis geminaque cede fratrum?, scilicet quos occidisti; supple: debeo facere uultum letum; quasi dicat: non; et est hic aposiopesis, id est defectiua oratio, sicut solet esse irati et indignantis. Prius ortus extinguet diem, occasus referat, id est prius orietur dies in occidente et deficiet in oriente, pax ante fida erit niuibus et flammis, id est ante erit concordia inter ignem et aquam, et Scilla, id est ille scopulus marinus, latus Siculum, id est partem illam qua respicit Siciliam, iunget Ausonio, scilicet lateri, id est illi parti que est uersus Ausoniam, hoc est Italiam, multoque Euripus fugax alternis uicibus - uelociter enim currit et recurrit; dicitur enim esse mare ualde tempestuosum iuxta Athenas -, stabit piger unda, id est in unda, Euboica - Euboa est prouincia Grecie, iuxta quam est mare strictum et quietum, tamquam aptum pro portu. Omnia ergo ista, que sunt impossibilia, prius fient, quam ego contingam manum tuam in signum pacis et federis; et uelut huius rationem assignans subdit: patrem, scilicet meum, abstulisti, regna, germanos, larem, id est domum, patriam - quid ultra est?, scilicet quod auferre possis. Una res michi superest carior fratre ac parente, regno ac lare, et specificans que est ista res subdit: odium tui, quod doleo michi esse commune cum populo, id est doleo de hoc, quod populus habet causam odiendi sicut ego et maiorem causam quam ego, quia pars mea ex ista, scilicet re, quota est mea? Quasi dicat: tanta est, quod respectu populi ualde modica est. Deinde cum dicit: dominare, optat Lico infortunium dominii et regni. Unde dicit: dominare tumidus, id est superbus, gere spiritus altos, id est eleuatos per superbiam et tumorem. Ideo autem hoc opto, quia deus uictor sequitur a tergo superbos, scilicet ut eos conterat et in eos uindicet; et bene dicit a tergo, quia superbi non preuident casum suum. Quod autem ita eueniet, sicut opto, ex hoc confido, quia noui, hoc est cognoui, Thebana regna, que scilicet semper fuerunt infortunata, et ad hoc probandum possem adducere multa exempla; sed quid loquar matres passas et ausas scelera?; quasi dicat: non oportet eas loqui quia notoria sunt. Innuit hic fabulas de Agaue et Auctonoe et Inoo, que fuerunt filie Cadmi fundatoris Thebarum. Agaue enim habuit filium Pentheum, qui despexit orgia Bachi, quem mater putans esse aprum, aduocatis sororibus, membratim dilacerauit; Acteon uero, filius Auctonoe, uersus est in ceruum a Diana et a canibus propriis dilaceratus nescia matre; terciam duxerat Athamas, qui fuit rex Thebanorum, quos Iuno fecit infestari Furiis, unde Athamas filium suum Learcum de sinu matris abstractum et ad saxum allidens occidit, Inoo uero cum alio filio Melicerta furiosa currens se et filium in mari precipitauit; unde merito iste tres matres dicuntur ause et passe scelera. Quid geminum nephas, scilicet paricidii et incesti, nomenque coniugis, nati, patris mixtum?, scilicet loquar; quasi dicat: non oportet, quia notorium est. Edippus quippe, qui fuit rex Thebarum, patrem interfecit et matrem coniugio accipiens, de ea genuit filios Polinicem et Ethioclem; et ita in ipso commisso duplici crimine coniuncta sunt ista tria, quod erat pater filiorum matris sue et coniunx eiusdem et filius. Quid bina fratrum castra?, scilicet Polinicis et Ethioclis, qui bellantes contra inuicem occisi sunt et rogis impositi, sicut tunc moris erat de corporibus mortuorum; unde dicit: quid bina fratrum castra, totidem rogos?, scilicet loquar; quasi dicat: non oportet. Superba Tantalis, id est Niobe filia Tantali, parens, id est mater existens, riget, id est torpet uel sensu caret, luctu mestusque lapis manat in Frigio Siphilo, id est in insula Frigia, que uocatur Siphilus. Nota quod Niobe, habens septem filios et totidem filias ex uiro Amphione, filio Iouis, nimis superbiuit et inuidit Latone et despexit eam, quia non habuit nisi geminam prolem, scilicet Apollinem et Dianam, et ob hoc impediuit ne Latona ut dea coleretur; super quo Latona conquesta est filio Apollini, qui interfecit primo septem filios, quorum dolore mortuus est pater Amphion, deinde interfecit septem filias eius et ipsam conuertit in lapidem marmoreum, qui stat in Siphilo loco, scilicet sic dicto forte ab uno filiorum suorum, qui uocabatur Siphilus, et manat adhuc quasi lacrimis. Quin ipse Cadmus, scilicet qui primo construxit Thebas et ibi regnauit, fuga, id est fugiendo, regna permensus Illirica, id est Greca - rapta enim Europa sorore Cadmi a Ioue, Agenor pater eius misit eum ad querendum sororem, data lege quod numquam rediret, nisi inuenta sorore -, subrigens, id est erigens, caput toruum crista - Cadmus enim et uxor eius Hermio mutati fuerunt in serpentes cristatos -, reliquit longas notas, id est longa uestigia, corporis tracti; serpens enim trahit corpus suum post se et relinquit uestigium longum precipue in terra sabulosa uel lutosa. Hec te, o Lice, manent exempla, id est secundum exemplum istorum eueniet de te; dominare ut libet, id est pro libitu tuo, dum solita fata regni nostri te uocent, id est dum tales exitus habeas, quales solent habere reges Thebarum. Deinde cum dicit: agedum, inducitur Licus persuadens coniugium suum Megere. Unde dicit: agedum - aduerbium exhortandi est -, o Megera, rabida, id est insana, amoue efferatas uoces, id est crudeles et ferinas, et disce Alcidem, id est Herculem, qui maior te et fortior te est, pati imperia regum; exequebatur enim imperia regis Euristei, qui ad omnia pericula misit eum. Quamuis ego geram uictrici dextra sceptra rapta, id est cum uiolencia obtenta, geramque, id est faciam omnia, sine metu legum quas, scilicet leges, arma uincunt, tamen pauca loquar pro causa nostra, scilicet que uertitur inter me et te de coniugio contrahendo. Pater, scilicet tuus, cecidit in cruento bello? Fratres, scilicet tui, cecidere? Arma, scilicet ad que confugerunt, non seruant domum; ira stricti ensis, scilicet quo ego sum usus, nec facile temperari potest, scilicet quando plus deseuiat, nec facile reprimi, quia iam deuicti sunt qui resistere uolebant; bella delectat cruor, scilicet partis aduerse. Sed ille, mouit scilicet bella, pro regno suo, scilicet defendendo, nos, scilicet mouimus bella, acti, id est moti, improba cupidine?, scilicet regnandi. Queritur belli exitus, non causa; quasi dicat: de causa belli parum curatur, sed de exitu multum. Sed nunc pereat omnis memoria, scilicet belli; quasi dicat: omne quod in bello factum est a memoria recedat; cum uictor, scilicet qualis sum ego, deposuit arma, scilicet uolens parcere, ne ulterius noceat, et uictum decet deponere odia. Non petimus ut inflexo genu regnantem, scilicet me, adores, quia non curamus te tantum humiliare; immo hoc ipsum placet quod capis ruinas tuas magno animo, id est geris magnum animum inter infortunia tua; es coniunx digna rege: sociemus thoros, id est connubia. Deinde cum dicit: gelidus per artus, inducit Megeram iterum coniugium Lici abnuentem. Unde dicit: gelidus tremor uadit per artus exangues. Quod facinus, scilicet hoc, quod me uelles habere coniugio, pepulit aures?, scilicet meas; quasi dicat: tremens et exanguis facta sum ex quo coniugium meum petisti. Haut equidem horrui, id est nichil horrui, cum fragor bellicus rupta pace circumsonaret muros, scilicet ciuitatis, pertuli omnia intrepide: thalamos, scilicet coniugales, tremisco; nunc, scilicet dum postulor ad coniugium, uideor michi capta. Grauent cathene corpus, id est ponas me in carcere et in uinculis, mors lenta protrahatur longa fame: non ulla uis, id est nulla uiolencia, fidem nostram, scilicet qua alligata sum Herculi, uincet; unde apostrophando ad Herculem subdit: o Alcide, id est Hercules, moriar tua, scilicet uxor et non alterius. Deinde cum dicit: animos, ponit altercationem breuem et litigiosam Lici et Megere. Licus enim quasi indignans ait Megere: animosne facit coniunx mersus inferis?, id est numquid hoc, quod Hercules coniunx tuus mersus est in inferno, facit te ita animosam et superbam? Cui respondet Megera: inferna tetigit, scilicet sponte et non uiolenter mersus, ut posset assequi superna. Cui quasi deridens obicit Licus dicens: pondus telluris immense premit illum, non ergo ascendere poterit. Cui respondet Megera: nullo premetur, id est opprimetur, onere, scilicet quin resurgere possit, qui celum tulit, scilicet Hercules, ut supra tactum est. Cui quasi comminando ait Licus: cogere, scilicet ad coniugium nostrum, scilicet ex quo non uis illud inire sponte. Cui respondet Megera dicens: qui potest cogi mori nescit; quasi dicat: qui uult mori et scit sicut ego, cogi non poterit. Cui quasi blandiens Licus ait: *effare, o Megera, quod munus regale parem, id est preparem, pocius nouis thalamis*. Cui Megera respondet: aut tuam mortem aut meam. Super quo indignatus Licus ait: demens moriere. Cui Megera hanc comminationem in suam consolationem uertens ait: coniugi occurram meo; quasi dicat: si moriar occurram Herculi coniugi meo reuertenti ab inferis. Cui Licus uelut indignans ait: estque famulus, scilicet Hercules, famulus regis Euristei, tibi pocior sceptro nostro?, id est quam ego qui sceptro pocior. Cui Megera: quot reges iste famulus tradidit neci; quasi dicat: iste famulus talis est, quod potest reges interficere, et ideo rege dignior est. Cui obiciens Licus ait: cur ergo regi seruit et patitur iugum?, scilicet seruitutis, ex quo potest reges occidere. Respondet Megera quod propter exercitium et manifestationem uirtutis; unde dicit: tolle dura imperia: quid erit uirtus?; quasi dicat: aut nichil erit aut latebit. Cui obiciendo ait Licus: putas, scilicet o Megera, uirtutem obici feris et monstris?; quasi dicat: non est hoc putandum, sed ille coniunx tuus Hercules feris et monstris obiectus fuit, sicut patet ex laboribus suis. Cui respondet Megera dicens: domare illa, que cuncti pauent, id est timent, uirtutis est, sed hoc fecit coniunx meus. Contra quam Licus ait: tenebre Tartaree, id est infernales, premunt, id est opprimunt, magna loquentem, scilicet Herculem. Cui respondet Megera quod uia e terris ad astra non est mollis, id est delicata, sed laboriosa, et ideo laborat descendendo ad infernum, ut tandem possit redire ad celum. Sed quia ascendere ad celum non conuenit nisi paucis, qui geniti sunt de diis, ut dicitur UI Eneydos, ideo querit Licus de progenie Herculis dicens: *quo patre genitus, scilicet Hercules, penetrat domos celitum?, id est deorum qui celum incolunt*. Deinde cum dicit: miseranda, ponitur dialogus Amphitrionis et Lici, in quo primo inducitur Amphitrion ad respondendum ei, quod ultimo quesiuit Licus. Et circa hoc duo facit: primo enim Amphitrion alloquens Megeram docet conueniencius esse quod ipse in hac ultima questione Lico respondeat, quam ipsa; secundo conuertens sermonem ad Licum respondet ad questionem Lici, ibi: *post tot*. Quantum ad primum dicit: o miseranda coniunx magni Herculis, sile, id est ne respondeas ad hanc questionem: partes mee sunt hee, id est ad me pertinet reddere Alcide, id est Herculi, patrem genusque uerum. Deinde cum dicit: post tot, soluit questionem. Et circa hoc duo facit: primo indignatur quod de tanti uiri genere dubitatur dicens: post tot memoranda facta manu ingentis uiri postque pacatum, id est ad pacem redactum, quodcumque Titan, id est sol, ortus et labens uidet, id est post pacem factam in toto mundo ab oriente ad occidentem, post tot monstra perdomita, de quibus scilicet supra, cito post principium huius carminis, habitum est, postque Phlegram sparsum impio cruore - Phlegra gigas fuit qui impugnare uoluit deos, quem interfecit Hercules, et ita defensi sunt dii; unde subdit: post defensos deos - hoc attribuitur alibi Phebo, unde Statius Thebaydos primo ad Phebum dicit: *ieiunum Phlegram subter caua saxa iacentem eterno premis accubitu*; sed, sicut alias in exponendo Boetium dictum est, multa que alii fecerunt attribuuntur Herculi; cuius causa ibidem est assignata, et ideo hic transeo -, nondum liquet de patre?; quasi dicat: indigne hoc est ferendum. Secundo cum dicit: mentimur, sub yronia innuit quis sit pater dicens: mentimur Iouem, scilicet esse patrem; quasi dicat: non mentimur hoc dicendo, quia nemo posset talia facere sicut Hercules, nisi esset filius Iouis; crede odio Iunonis, id est Iunoni odienti; quasi dicat: non credas - yronia enim est et debet exponi per oppositum. Deinde cum dicit: quid uiolas, inducit Licum reprobantem hanc responsionem. Unde dicit Licus: quid uiolas, id est uiolenter infamas, Iouem? Mortale genus, scilicet de quo est Hercules, non potest iungi celo. Et respondet Amphitrion quod ista causa, scilicet qua disputatur utrum mortale genus celo societur, est communis pluribus diis; quasi dicat: plures dii quam Iupiter uel Hercules habent defendere causam istam, quia multi qui prius fuerunt mortales deificati sunt. Deinde querit Licus dicens: fueruntne famuli antequam fierent dei?; quasi dicat: non uidetur hoc possibile, sed Hercules est famulus. Cui respondet Amphitrion innuens quod sic, per exemplum de Phebo, qui dum amauit Yssen, filiam Macharei, factus est pastor et in similitudine pastoris cum ea concubuit. Unde dicit: pastor Delius, scilicet Phebus a Delo insula, in qua natus fuit, pauit greges Phereos, sic dictos uel ab eo cuius erant greges uel a terra in qua pascebantur. Sed adhuc obicit Licus quod licet Phebus sic famularetur alicui regi, sed non errauit exul per omnes plagas, scilicet mundi, sicut Hercules. Cui respondet Amphitrion quod maior erat error Phebi, quam Herculis; unde dicit: quem mater profuga, scilicet de loco ad locum, quia Latone, que erat mater Phebi, Iuno interdixerat orbem, propter quod confugit ad insulam Delos, que tunc natabat et erat quasi errans, dedit, id est edidit, errantem matri, scilicet terre, que post natiuitatem Phebi fixa est. Adhuc obicit ultra Licus quod etsi mater Phebi errauit et ipse in terra errante natus sit, tamen Phebus non timuit monstra aut seuas feras, scilicet sicut Hercules. Sed huic respondet Amphitrion per exempla trium deorum: primo Phebi, qui aggressus est Phitonem serpentem, qui primus apparuit post diluuium Deucalionis; unde dicit: draco, scilicet Phiton, primus imbuit sagittas Phebi, occisus scilicet per eas. Secundo ponit exemplum de Bacho, qui in ortu suo magnam habuit difficultatem, eo quod Iupiter uenit ad matrem suam cum tonitruo et fulgure, quo fulminata est antequam puer perfectus esset; unde dicit: ignoras, o Lice, quam grauia mala paruus, puer scilicet Bachus, tulerit? Fulmine eiectus est matris utero, et tamen mox stetit proximus fulminanti patri, scilicet Ioui, quia colitur deus, sicut pater eius Iupiter. Tercio ponit exemplum de ipso Ioue, quem paruulum a patre deiectum capra in quodam specu aluit lacte suo, unde postea translata est ad sidera et est decimum signum zodiaci. Unde dicit: quid?, scilicet dices de hoc. Ipse qui gubernat astra, qui quatit nubes, scilicet tonando, non latuit infans in specu rupis exese?, id est cauate; quasi dicat: sic; tanti natales, id est tam laboriosi, habent pretia sollicita, id est magna sollicitudine preparata, semperque nasci deum constitit magno, id est magna difficultas semper fuit in natiuitate deorum. Sed adhuc obicit Licus contra Herculem dicens: quemcumque miserum uideris, scilicet qualem ego iudico Herculem, dum tot laboribus exponitur, hominem scias, scilicet non deum. Cui Amphitrion respondens sententiam eius commutatione corrigit dicens: quemcumque fortem uideris, miserum neges, sed fortitudo Herculis manifesta est, miser ergo non est. Sed contra fortitudinem Herculis obicit Licus. Ubi nota quod cum Hercules amaret Yolen filiam regis Etholie, eius amore captus se muliebri ueste induit et ei uestes suas et arma tradidit, quia iurauerat illa se numquam ei nupturam, nisi habitum permutarent; per eius etiam amorem inter alias puellas neuit, dato ei penso ad filandum, sicut aliis puellis. Super quo reprehendit eum Deianira in epistula quam ponit Ouidius in libro Epistularum; simile dicit Fulgentius libro II Mithologie de Hercule et uxore eius Omphale. Dicit ergo Licus quasi deridendo fortitudinem Herculis: fortem uocemus ex cuius humeris leo factus est donum puelle, id est spolium leonis, quo utebatur pro armis, deposuit de humeris et dedit Yole, et claua excidit, scilicet de manu eius tradita puelle, fulsitque latus, scilicet Herculis, pictum ueste Sidonia?, id est ueste muliebri uaria, qualis solet fieri apud Sidonios. Fortem uocemus cuius come horrentes maduere nardo, unguento scilicet nardi, quo solent mulieres caput ungere, ut bene oleant et capilli splendeant, qui manus notas laude, scilicet gestorum, mouit ad sonum non uirilem tympani?, quod est muliebre instrumentum - unde non immerito Exodi XU dicitur de Maria sorore Moysi quod sumpsit tympanum et quod omnes mulieres egresse sunt post eam cum tympanis -; et dico quod Hercules mouit manum ad tympanum, frontem ferocem mitra barbara premens, quod mitram uxoris capiti suo imposuit. Respondet huic Amphitrion excusans Herculem per exemplum de Bacho, qui licet uirtute sua domaret Indos, tamen exhibuit se quandoque mollem et delicatum puerum; unde dicit: tener Bachus non erubescit sparsisse crines effusos nec, scilicet erubescit, uibrare molli manu tyrsum leuem - tyrsus est medius frutex herbarum uel olerum -, et dico quod tunc non erubescit hoc facere, cum trahit syrma barbaricum - syrma inuolutio uestis dicitur, unde dicit syrma barbaricum, id est uestem barbaro modo inuolutam -, syrma dico decorum auro; trahit inquam talem uestem parum forti gradu, id est non fortiter gradiendo, sed ad lasciuiam fracto gradu ambulando; nec debet propter hoc Bachus culpari aut Hercules, quia solet uirtus laxari, scilicet a suo rigore, post opera multa. Sed adhuc obicit ei Licus quod Hercules non fortis, sed mollis et libidinosus semper fuit; unde dicit: hoc, scilicet quod dico Herculem non esse fortem, sed mollem, fatetur domus Eantis euersi, scilicet a suo regno per Herculem, gregesque uirginum oppressi ritu pecorum. Eantes, qui in Epistulis Ouidii Teutantis dicitur, rex potens erat habens multas filias ualde cum quibus omnibus concubuit Hercules debellato patre; unde Ouidius Epistularum dicit: *non tibi crimen erunt Teutantia turba sorores, quarum de populo nulla relicta tibi est*. Quia ergo cum tanta multitudine concubuit et non pepercit propter affinitatem sororiam, dicit quod ritu pecorum oppresse sunt. Hoc, id est hanc turpitudinem, nulla Iuno, nullus Euristeus, scilicet precepit, et ideo per eorum imperia excusari non potest; ipsius, scilicet Herculis et non alterius, sunt hec opera. Cui respondet Amphitrion quod non sunt hec omnia opera eius, sed sunt alia fortia, de quibus exemplificat. Et circa hoc duo facit, quia primo ponit hec exempla dicens: non nosti, o Lice, omnia, scilicet opera Herculis; ipsius opus est hoc quod dicam, Erix fractus, id est uictus, suis cestibus - cestus -tus -tui est baculus corio et corrigiis circumdatus; Erix fuit filius Ueneris et Bute, qui in ludo cestuum deuictus est ab Hercule et interfectus et sepultus in quodam monte Sicilie, cui et nomen dedit -, et Antheus Libis, id est de Libia, iunctus Erici, quia uictus fuit sicut Erix - dicitur quod Antheus fuit filius terre et quociens tangebat terram uirtuosior et fortior erat; quod perpendens Hercules in luctando cum eo, eleuauit eum a terra et sic eleuatum constrinxit ad mortem -, et foci qui manantes inospitali cede bibere iustum sanguinem Busiridis est ipsius opus, id est Herculis - tangit fabulam de Busiride, qui hospites suos immolauit et fudit eorum sanguinem in focis sacrificii, ad quem ueniens Hercules ipsum immolauit sanguinem eius fundens in focis sacrificii -; ipsius opus est, scilicet hoc quod dicam, obuius, scilicet Hercules, ferro et uulneri coactus est pati mortem aut Geriones, id est pugnam cum Gerionibus, nec unus Gerion una manu uictus, est scilicet, sed omnes tres una manu Herculis uicti erant. Tres Geriones uocat tres formas in uno corpore, quas deuicit solus Hercules, non primo unam per se et postea aliam, sed omnes simul; et nota quod, sicut dicit Ysidorus Ethymologiarum libro XI, tres erant fratres tanta concordia regnantes in Hispania, ut uiderentur habere animam unam in tribus corporibus: hos uocat hic Geriones. Secundo cum dicit: eris inter, conuertens sermonem ad Licum comminatur ei dicens: eris inter istos, scilicet qui sic deuicti sunt ab Hercule et interfecti, cum tamen nullius fuerit tanta culpa sicut tua, quia nullus interpellauit uxorem suam de stupro nisi tu; unde sequitur: qui tamen nullo stupro lesere thalamos, scilicet sicut tu. Licus uero, quia Amphitrion imponit ei quod lesit thalamos Herculis, docet quod non. Et circa hoc tria facit, quia primo docet quod licitum est ei ut utatur coniugio Megere dicens: quod Ioui licet, hoc regi, scilicet licet, sed ego sum rex, ergo sicut Ioui licet uti alieno coniugio, ita et michi. Secundo docet ex hoc quod Amphitrion debet concedere hoc coniugium, quia ipse concessit uxorem suam Ioui, cum asserat Herculem esse filium Iouis; unde dicit: Ioui dedisti coniugem, scilicet tuam, regi, scilicet michi, dabis, scilicet coniugem non tuam, sed filii tui, scilicet Herculis, et nurus, scilicet tua, discet te magistro, scilicet qui dedisti uxorem tuam Ioui, hoc non nouum, scilicet esse, sequi meliorem, scilicet me, uiro probante, id est approbante. Tercio cum dicit: sin autem, docet quod nisi sponte Megera suo coniugio assentiat, coget eam; unde dicit: sin negat, scilicet Megera, pertinax copulari tedis nostris, id est nupciis nostris, uel, id est saltem, ex coacta feram, id est habebo, partum nobilem, id est generabo ex ea inuita nobilem prolem. Deinde cum dicit: umbre, inducitur Megera execrans connubium Lici et imprecans ei mala. Unde dicit: umbre Creontis, id est anima eius a corpore exuta - iste Creon pater fuit Megere et frater Iocaste, que nupsit filio suo Edipo; Edipus iacuit cum matre sua -, et penates, id est dii familiares, Lapdaci, scilicet qui aliquando fuit rex Thebarum et pater Creontis et Iocaste - istos inuocat, quia in domibus istorum infeliciter euenit, scilicet uel quo ad se ipsos uel quo ad prolem -, et nupciales faces impii Edispode, qui interfecto patre desponsauit matrem propriam, date nunc coniugio nostro fata solita, id est euentus infortunatos, quales soliti estis habere. Nunc, nunc, nurus cruente regis Egypti, scilicet que maritos uestros interfecistis, manus infecte multo sanguine, scilicet uirorum uestrorum, adeste, scilicet nupciis nostris. Deest Danais una numero, scilicet que nupta deberet esse Lico, ut ipsum interficeret. Nota quod secundum Orosium libro I anno ante urbem conditam DCCLXXU Danaus habuit filias quinquaginta et Egyptus filios quinquaginta et nupserunt simul et occiderunt filie Danai filios Egypti; unde istas filias dicit nurus Egypti, que et Danaides dicuntur, id est filie Danai, quibus unam plangit deesse que nuberet Lico. Dicit ergo quia una Danais deest numero, scilicet Danaidum, quia deest una que dampnetur pro simili scelere, quia ego sum illa et propter hoc, ut suppleam numerum Danaidum interficiendo maritum meum, explebo nephas, scilicet per me nisi aliunde possim. Deinde cum dicit: coniugia, inducitur Licus comminans Megere mortem, quia nupcias eius renuit. Et circa hoc facit quatuor: primo enim Licus comminationem ponit; secundo Amphitrion pro nuru sua se exponit, ibi: *hoc munus*; tercio Licus oblationem Amphitrionis renuit, ibi: *qui morte*; quarto Amphitrion contra Licum auxilium deorum petit, ibi: *pro numinum*. Quo ad primum dicit: quoniam peruicax, id est contumax, abnuis coniugia nostra terresque regem, scilicet per imprecationes et execrationes, scies quid possint sceptra, id est potestates regie. Complectere aras, scilicet ut ibi moriaris; nullus deus, scilicet nec Hercules, quem tu dicis deum, nec alius, eripiet te michi, nec si Alcides, id est Hercules, uictor orbe remolito, id est frequenter disposito uel scrutato, queat, id est possit, uehi ad numina supera, id est ad deos superos. Et secundo conuertens sermonem ad seruos suos precipit comburi templa, ut ibi incendatur Megera cum omnibus suis; unde dicit: congerite siluas, id est ligna siluarum; templa uicta cum supplicibus suis, id est cum hiis, qui in eis supplicant et preces faciunt, flagrent, id est ardeant, unus locus, scilicet templum, coniugem et totum gregem consumat igne subiecto, id est igne consumantur omnes in eodem loco. Deinde cum dicit: hoc munus, Amphitrion inducitur petens mortem antequam moriatur nurus. Unde dicit: genitor Alcide, id est ego pater Herculis, peto a te, o Lice, hoc munus, quod me rogare deceat, et est hoc ut primus cadam, id est primus inter meos occidar. Deinde cum dicit: qui morte, inducitur Licus hanc petitionem negans. Et facit duo: primo enim negat sub specie pietatis dicens: qui iubet cunctos luere supplicium morte nescit tyrannus esse; quasi dicat: ad tyrannum spectat primo punire unum et postea alium, quia hec est causa maioris pene, dum quilibet non solum in se, sed in se et in alio punitur; diuersa irroga, id est si uis tyrannus esse diuersas infer penas, scilicet aliquorum mortem protelando et aliquorum accelerando; unde subdit: miserum, id est illum qui in miseria est sicut tu, ueta, id est prohibe, perire, quia sic magis affligetur, quia tales desiderant mori, felicem, id est illum qui est in felicitate, iube, scilicet mori, quod magis affliget eum, quia felicem delectat uiuere. Secundum hanc sententiam loquitur Boetius, quando dicit in primo Consolationis: *mors hominum felix, que se nec dulcibus annis inserit et mestis sepe uocata uenit*. Secundo mortem Megere sub dissimulatione differt; unde dicit: ego rogem, id est rogabo - ponitur modus pro modo per antithesim -, regentem maria, scilicet Neptunum, sacro uotiuo, id est propter sacrum quod ei deuoui, dum rogus accrescit, id est augetur, cremandis trabibus, scilicet templi; quasi dicat: ego differam mortem Megere quousque sacrificauero, ut ignis augeatur. Deinde cum dicit: pro numinum, inducitur Amphitrion inuocans dei adiutorium contra Licum; et primo inuocat adiutorium Iouis; secundo Herculis, ibi: *quid deos*. Quantum ad primum dicit: o rector parensque, scilicet Iupiter, cuius telis excussis, scilicet per tonitrua et fulgura, humana tremunt ora, pro summa ui, id est potestate, celestium numinum, compesce impiam dexteram regis feri!, id est crudelis, scilicet Lici, ne occidat nurum meam. Deinde cum dicit: quid deos, inuocat adiutorium Herculis. Et primo ponit hanc inuocationem dicens: quid deos, scilicet alios magis extraneos, precor frustra? Ubicumque es, audi, nate, scilicet Hercules, qui es michi deus magis familiaris. Secundo cum dicit: cur subito, innuit se exauditum per quedam signa aduentus Herculis, scilicet terre motum et mugitum terre, que uidentur pretendere ascensum alicuius de inferno; unde dicit: cur templa agitata motu subito labant?, id est titubant. Cur mugit solum? Fragor infernus, id est infernalis, e fundo imo, id est profundo inferni, sonuit. Tercio docet se certitudinaliter exauditum dicens: audimur!, id est exauditi sumus; en est sonitus, iste scilicet, quem audio, Herculei gradus, id est Herculis gradientis et ascendentis de inferno.
+
+In carmine quarto, quod est chori, ponitur uulgaris querimonia de iniquitate Fortune, et scribitur metro coriambico asclepiadeo, quod constat spondeo, duobus coriambis et pirrichio. Et diuiditur in duas, quia primo conqueritur de iniquitate Fortune; secundo eius iniquitatem manifestat exemplo Euristei et Herculis, ibi: *Euristeus*. Quantum ad primum dicit: o Fortuna inuida uiris fortibus - sicut enim qui inuidet alii nititur diminuere bonum illius cui inuidet, sic Fortuna diminuit bona facta uirorum fortium, dum non reddit eis premia debita; unde dicit: quam, id est ualde, non equa premia diuidis bonis. Deinde cum dicit: Euristeus, manifestat quod dixit exemplo de Euristeo et Hercule. Et hoc habet duas, quia primo exemplificat de Euristeo et Hercule; secundo prosequitur in speciali de Hercule, ibi: *serpentis*. Quantum ad primum dicit: Euristeus - continuo bene dixi quod non eque diuidis: sic enim diuisisti inter Euristeum et Herculem, ut Euristeus regnet in ocio facili, id est sine difficultate laboris, Alcmena genitus, id est Hercules filius Alcmene, que fuit uxor Amphitrionis, manum celiferam, id est qua portauit celum, per omnia bella, id est omni genere bellorum, exagitet monstris. Deinde cum dicit: serpentis, prosequitur de Hercule, quomodo exagitatus est bellis et monstris. Et circa hoc duo facit, quia primo facit quod dictum est; secundo inuitat eum, ut ascendat de inferno, ibi: *euincas*. Ponit autem multa exempla, quorum primum est de serpente Lerneo uel ydra, de quo habitum est supra carmine secundo; unde dicit: resecet, id est o Fortuna sic diuisisti, ut Hercules resecet colla ferocia serpentis, scilicet ydre Lernee. Secundum est de pomis aureis ablatis orto, quem Athlas filiabus suis, que septem erant, dederat, ad quem custodiendum uigilem draconem preposuit, quem soporauit Hercules; unde dicit: deceptis referat - resume: et sic diuidis, ut Hercules referat mala, id est poma, deceptis sororibus, scilicet filiabus Athlantis, cum draco prepositus diuitibus pomis, scilicet aureis, dederit sompno genas peruigiles, id est soporatus per Herculem. Tercium est exemplum de uictoria habita de regina Amazonum, quando reportauit baltheum celatum auro; unde dicit: intrauit, scilicet Hercules, domos multiuagas, id est tabernacula, que sunt sicut domus uage propter hoc, quod transportantur de loco ad locum, Scithie, id est illius terre in qua pauce uel nulle sunt domus preter tentoria, et gentes hospitas propriis sedibus, scilicet Amazones, que sine uiris habitant, sed generantur a uiris aliarum terrarum, et ita sunt quasi hospites patrie, quam inhabitant, calcauitque terga rigentia freti, quia mare quandoque ibi congelatur ita, ut possit calcari, et mare tacitum, id est quietum propter gelu, multis litoribus, quia dum gelatur non facit collisionem tumultuosam cum litoribus. Unde subdit: illic equora dura, id est durata per gelu, carent fluctibus, et semita, qua piena carbasa, id est uela, tenderant rates, scilicet in estate, quando magno calore gelu liquefactum est, teritur, id est deambulatur alias in hyeme, quando propter frigus magnum congelatur, Sarmatis intonsis - Sarmate sunt quedam gens Scithie, que ob studium armorum sic appellatur: solet enim armata equitare; qui dicuntur intonsi, quia tamquam inculti capillos non tondebant. Stat pontus, mobilis annuis uicibus, quia aliqua uice anni habet fluctus et aliqua non, nunc, id est quando propter calorem non congelatur, facilis pati nauem, nunc, id est quando propter frigus congelatur, facilis pati equitem. Illic, id est in Scithia, cuius unam partem solebant inhabitare Amazones, detraxit corpori, scilicet illius, que suscipiens uictorem, scilicet Herculem, genu posito, id est flexo, imperat gentibus uiduis, id est mulieribus carentibus uiris, nobile spolium; quod specificans dicit: et peltam, id est scutum, et uincula pectoris niuei - hoc dicit propter baltheum auro celatum, quem reportauit. De istis Amazonibus dicit Ysidorus Ethymologiarum IX quod *iam non esse* dicuntur eo *quod partim ab Hercule, partim ab Achille uel Alexandro usque ad interemptionem delete sunt*. Quartum exemplum est de eo quod audacter descendit ad inferos; unde conuertendo sermonem ad Herculem dicit: qua spe, scilicet concepta ex uictoriis iam dictis, actus, id est ire iussus, ad inferos precipites, scilicet quia precipiti uia illuc descenditur, audax ire uias irremeabiles, scilicet aliis, uidisti regna Proserpine Sicule? - Proserpina fuit filia Cereris, que precipue fingitur incolere Siciliam propter hoc, quod ibi habundant frumenta, et ideo Proserpina dicitur Sicula; ubi etiam rapta a Plutone, facta est regina inferni. Illic, scilicet in inferno, qui est regnum Proserpine, nulla consurgunt notho, id est uento australi, nulla fauonio, id est uento occidentali, consurgunt equora tumidis fluctibus; non illic geminum genus Tindaride, id est Castor et Pollux filii Lede uxoris Tindari, geminum dico genus existens, sidera, quia hii duo fratres stellificati sunt in signo, quod dicitur Gemini, succurrunt timidis nauibus, scilicet ut regantur per aspectum siderum, sicut fit in mari nostro. Stat pelagus, scilicet infernale, languidum, scilicet sine motu, nigro gurgite: *gurges proprie locus altus est in flumine*, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum XIII; et cum pallida mors auidis dentibus gentes innumeras intulit manibus, id est diis infernalibus, tot populi transeunt, scilicet fluuium infernalem, qui Cochitus dicitur, uno remige, scilicet Caronte, de quo Uirgilius UI Eneydos: *portitor ille Caron; hii, quos uehit unda, sepulti*. Deinde cum dicit: euincas, inuitat Herculem, ut de inferno ascendat; et primo ad hoc inuitat; secundo quod hoc poterit per exempla probat, ibi: *hic qui rex*. Quantum ad primum dicit: utinam euincas iura, id est leges, fere, id est crudelis, Stigis, id est paludis infernalis, de qua procedit fluuius, qui Cochitus dicitur, cuius lex est ut qui ad illam descenderint non redeant, et utinam euincas, scilicet redeundo, colos irreuocabiles, id est ordinationes et dispositiones immutabiles, Parcarum, id est trium sororum, que humana fata ordinant et disponunt, de quibus habitum est supra. Deinde cum dicit: hic rex, probat quod potest et debet hoc facere per exempla; et primo ponit exemplum de facto proprio; secundo de alieno, ibi: *immites potuit*. Circa primum duo facit, quia primo ponit exemplum; secundo hortatur Herculem ad ascendendum, ibi: *fatum*. Circa primum notandum quod Hercules bellum habuit cum ciuitate Pilo, de qua fuit Nestor, cuius fratres XI interfecit; unde dicit Nestor XII Ouidii Methamorphoseon: *bis sex Neleide fuimus conspecta iuuentus, bis sex Herculeis ceciderunt, me minus uno, uiribus*. In hoc autem bello affuit Pluto rex inferni, ut iuuaret partes Nestoris contra Herculem, quem uulnerauit Hercules licet tenuiter; unde fugit, quia timuit mori, licet mori non posset. Ex hoc ergo, quod tunc deuicit Plutonem, uidetur quod etiam nunc possit ipso inuito infernum dirumpere et ascendere; unde dicit: cum Pilon Nestorias, id est ciuitas illa Nestoris, peteret bella, uel sic: cum bella, scilicet tua, o Hercules, peterent Nestoriam Pilon, id est illam ciuitatem Nestoris ad impugnandum, hic rex, scilicet Pluto, qui imperat pluribus populis, tecum conseruit manus pestiferas preferens telum tergemina cuspide, id est habens triplicatam cuspidem; effugit saucius, id est uulneratus, tenui uulnere et mortis dominus, quia scilicet rex inferni, timuit mori. Deinde cum dicit: fatum rumpe, hortatur Herculem ut ascendat de inferno, tamquam ex dictis conclusum sit quod possit. Unde dicit: rumpe manu, scilicet tua, fatum, id est dispositionem Parcarum, id est sororum fatalium, et tristis prospectus pateat inferis: hoc dicit quia triste est inferis posse prospicere supera; uel si littera est inferi, legatur sic: tristis prospectus, id est aspectus, inferi pateat, scilicet superis; et limes inuius lucis, id est uia ad infernum, que luce caret, det, scilicet tibi, faciles uias ad superos. Deinde cum dicit: immites, ponit aliud exemplum de Orpheo, qui melodia cithare sue uicit infernales iudices. Et circa hoc duo facit, quia primo ponit exemplum; secundo ex hoc arguit ad propositum, ibi: *que uinci*. Quantum ad exemplum notandum quod Orpheus uxorem habuit Eurudicem, que calcauit serpentem, cuius morsu mortua est; pro qua reuocanda ad uitam Orpheus ad infernum descendit, cuius dominos ita demulsit cantu, quod uxor sua concessa est ei, certa tamen lege quod non respiceret eam ante exitum de inferno, sed uictus amore legem non tenuit, propter quod uxorem perdidit. Dicit ergo: Orpheus potuit flectere cantibus et supplici prece dominos immites umbrarum, id est animarum exutarum de corpore, dum recipit Eurudicen suam, scilicet uxorem. Ars: hic nominatiuus stat absolute, ut sequens relatio habeat locum, cum dicit: ad cuius; unde dicit: ars, scilicet citharizandi, que siluas et aues saxaque traxerat, que fluminibus moras prebuerat, quia destiterunt a cursu propter dulcedinem cithare, ad cuius sonitum fere, id est siluestres bestie, constiterant, scilicet capte dulcedine cantus, et difficiles, id est inexorabiles, dei, scilicet Eumenides, deflent lacrimis, et qui fronte tetrica, id est austera, querunt, id est requirunt, crimina minis, id est per minas, ut cogant fateri requisita, ac excutiunt, id est examinant, reos ueteres, id est qui in ueteri uita fuerunt rei criminum - quod officium in inferno dicitur habere principaliter Radamantus -, nurus Treicie, id est ille que fuerunt nupte filiis Orphei, qui fuit Treicius, deflent Eurudicen, scilicet socrum suam, iuridici, id est dantes et dicentes iura in inferno, ut puta Eacus, qui dicitur esse iudex inferni, flentes Eurudicen, scilicet uxorem Orphei, sedent. Tandem arbiter mortis, scilicet Pluto rex inferni, ait: *uincimur*, id est dulcedine cantus Orphei; et conuertens sermonem ad uxorem Orphei dicit: *et uade ad superos, data tamen lege*, et subdit legem: *tu*, scilicet Eurudices, *perge comes post terga uiri tui, tu*, scilicet Orphee, *non ante respice coniugem tuam, quam cum dies clara obtulerit deos*, scilicet aspiciendos, scilicet solem et sidera, que dicuntur dii, *aderitque ianua Tenari Spartani*. Tenarus est mons, in quo est descensus ad infernum, et est iuxta Spartem ciuitatem Lacedemonie, a qua et Lacedemones Spartani dicuntur; et nota quod Hugucio dicit Trenarus et reprobat illos qui dicunt Tenarus: tamen in omnibus auctoribus antiquis magis scribitur Tenarus quam Trenarus. Sed istam legem non tenuit Orpheus; unde dicit: uerus amor odit moras, et non solum odit, sed nec patitur; dum properat, scilicet Orpheus, cernere munus, id est uxorem, quam pro munere acceperat, perdidit. Deinde cum dicit: que uinci, ex hoc arguit ad propositum, scilicet quod Hercules potest ascendere de inferno, quia regia, id est rex - methonomia est: ponitur enim continens pro contento; regia enim domus, in qua rex stat -, que potest uinci cantibus, sicut per hoc exemplum apparet de rege inferni, hec regia poterit uinci uiribus, quibus scilicet tu habundas, ut ex dictis patet.
+
+In metro quinto, quod scribitur trimetro iambico, incipit actus tercius huius tragedie, qui est reuersio Herculis ab inferno. Et primo agit de hac reuersione; secundo inducit chorum laudantem Herculem super reuersione sua, ibi: *natus Euristeus*. Circa primum tria facit: primo enim Hercules reuersus deos ne offendantur orat; secundo de Lico et suis se uindicat, ibi: *utrumne*; tercio Amphitrion a Theseo que in inferno gesta sunt interrogat, ibi: *uotum secundet*. In hoc ergo carmine primo petit ne suus ascensus in offensam deorum cedat; secundo Iunoni ipsum infestanti insultat, ibi: *hoc nephas*; tercio specialiter, quasi admirans de factis Lici, interrogat, ibi: *sed templa*. Circa primum duo facit: quia enim Phebus omnia uidet primus - unde Ouidius Methamorphoseon: *uidet hic deus omnia primus* -, primo eum ne offendatur rogat quod infernum ei patefecit; secundo Iouem et alios deos ne infernum uideant commonefacit, ibi: *tuque, celestum*. Quantum ad primum dicit: *o Phebe, rector lucis alme et deus celi, qui ambiens, id est circuiens, flammifero curru - fingitur enim quod sol in curru defertur aureo propter claritatem eius -, alterna spacia, scilicet superiora de die et inferiora de nocte, exeris, scilicet mane in ortu, terris letis, quia omnia instante die letiora sunt, illustre caput - hoc dicit propter radios luminosos, quos in mane emittit super terram -, da ueniam, scilicet michi, si uultus tui quid, id est aliquid, illicitum uidere, id est uiderunt*. Et quod debeat dare ueniam docet, quia non propria uoluntate, sed iussus ad inferna iuit; unde dicit: iussus, scilicet a Iunone et Euristeo adire infernum, extuli secreta mundi in lucem, quia non potui aliter redire. Deinde cum dicit: tuque, celestum, hortatur Iouem et alios deos, ut auertant uultus suos, ne uideant inferna. Et primo Iouem quod ponat fulmen, quo solet uti, ante faciem ad prohibendum aspectum inferni; unde dicit: tuque, scilicet Iupiter, arbiter parensque, id est iudex et pater, celestum, scilicet deorum, tege uisus, scilicet tuos, fulmine opposito, ut scilicet sic non uideas infernum. Secundo rogat Neptunum deum maris, ut abscondat caput suum in profundo maris, ne uideat inferna; unde dicit: et tu, scilicet Neptune, qui secundo sceptro - Iupiter enim habet primum sceptrum, quia regit digniorem partem mundi, scilicet celum, Pluto tercium, quia regit indigniorem partem mundi, scilicet infernum, Neptunus secundum, quia regit mediam partem, scilicet aquas; unde dicit: qui secundo sceptro regis maria, pete imas undas, scilicet ut ibi latens non uideas inferna. Tercio hortatur generaliter omnes deos ut uultus suos auertant; unde dicit: quisquis, scilicet deus, ex alto aspicit terrena, metuens pollui noua facie, id est nouo et insueto aspectu monstrorum infernalium, reflectat, scilicet ad celum, aciem, scilicet uisus sui, oraque, id est faciem, erigat in celum fugiens portenta, id est monstra infernalia. Deinde cum dicit: hoc nephas, insultat Iunoni sibi infeste; et primo ut ipsa cum eo monstra infernalia uideat optat; secundo mala que ei intulit improperat, ibi: *in penas*; tercio quod istud maximum periculum a Iunone paratum deuicerit monstrat, ibi: *et, si placerent*; quarto, uelut irritando Iunonem, ut pericula uincenda paret rogat, ibi: *da si quid*. Quantum ad primum dicit: duo cernant hoc nephas, scilicet infernum patefactum, qui aduexit, scilicet monstra infernalia ad superos, ut puta ego qui adduxi Cerberum, et que uexit, scilicet Iuno, que uexit, id est duxit, me ad infernum. Deinde cum dicit: in penas, improperat Iunoni mala que ei intulit. Unde dicit: terre, id est terrena pericula, non satis patent in penas meas atque in labores, id est non sufficit Iunoni punire me per monstra ista terre; odio Iunonis, scilicet compellente, uidi inaccessa omnibus, id est loca, ad que nullus ausus est accedere, ignota Phebo, scilicet uidi, quia sol non penetrat ad loca infernalia, quamuis omnia alia illustret et uideat, spaciaque obscura, scilicet uidi, que polus deterior, scilicet polus antarticus, qui a nobis non uidetur, sed fingitur esse sub inferno - unde Uirgilius in Georgicis de illo polo dicit: *at illum sub pedibus Stix atra tenet manesque profundi*, et ideo dicitur deterior -, concessit diro Ioui, id est Plutoni, qui supra carmine primo dictus est Iupiter uel Iouis infernus. Deinde cum dicit: et, si placerent, docet quod istud periculum maximum fortiter deuicit et euasit. Unde dicit: et, si loca tercie sortis, scilicet inferni, placerent, scilicet michi, regnare potui, scilicet in inferno; nec mirum si potui regnare, quia uici chaos eterne noctis - hoc dicit propter perpetuas tenebras -, et quiddam grauius, quia tenebre infernales sunt maiores, quam tenebre noctis, que aliquo modo attenuantur et illustrantur lumine stellarum, et tristes deos, scilicet Eumenides, que sunt tres Furie, de quibus supra habitum est, et fata, id est tres sorores que dicuntur Parce, que fatalem ordinem uite humane disponunt; et ita hiis deuictis regnare potui, si placuisset michi, sed nolui, immo morte contempta redii. Deinde cum dicit: da si quid, quasi irritando Iunonem tamquam non potentem ultra parare pericula, petit ut ei pericula uincenda proponat. Unde dicit: da, scilicet o Iuno, si quid ultra est, scilicet quod possis michi facere. O Iuno, pateris tam diu manus nostras cessare?, scilicet a periculis deuincendis; quasi dicat: mirum est quod hoc facis. Quid uinci iubes?; quasi dicat: nec scis nec potes ulterius uincenda iubere. Deinde cum dicit: sed templa, Hercules, quasi conuertens se ad familiarem curam domus sue post reditum de inferno, querit de inuasione Lici dicens: sed quare miles infestus, scilicet Licus, templa tenet sacrumque limen terror armorum obsidet? - Licus enim uolens incendere templum inclusit Megeram et suos, apposita custodia ne exirent, dum apportarentur ligna, ut simul cum templo omnes conflagrarent, ut patet ex fine carminis tercii.
+
+In carmine sexto, quod scribitur trimetro iambico, introducuntur tres persone: prima est Amphitrion, secunda Hercules, tercia Theseus, qui fuit amicus et socius Herculis, qui est persona septima de illis, qui in hac tragedia introducuntur. Et continet hoc carmen duas partes, ut dictum est: prima est ultio accepta de Lico et suis; secunda est inquisitio Amphitrionis de infernalibus gestis, ibi: *uotum secundet*. Prima in duas, quia primo Hercules de inuasione Lici inquirit; secundo de eo uindictam accipit, ibi: *hanc ferat*. Quantum ad primum quatuor facit: primo inducitur Amphitrion admirans et congaudens aduentui Herculis; secundo inducitur Hercules inquirens de luctu suorum, ibi: *unde iste*; tercio Amphitrion exponens tyrannidem Lici, ibi: *socer est*; quarto Hercules plangens ingratitudinem populi per eum alias defensi, ibi: *ingrata*. Primo ergo inducitur Amphitrion stupens et congaudens aduentui Herculis; unde dicit: utrumne uota, id est desideria, decipiunt uisus meos, an ille domitor orbis et Graium, id est Grecorum, decus, scilicet Hercules, liquit, id est dereliquit, domum silentem tristi nubilo?, id est infernum tristem et obscurum, in quo siletur ab omni gaudio; quasi dicat: an sum ego deceptus ex nimio desiderio uel uideo iam Herculem reliquisse infernum et uenisse ad nos? Estne ille, scilicet quem uideo, natus?, id est filius meus Hercules. Membra, scilicet mea, stupent leticia. Et quasi ex leticia conuertens sermonem ad ipsum Herculem dicit: o nate, certa salus et sera Thebarum, scilicet existens certa, quia tibi Licus resistere non poterit, sed sera, quia tarde ad subsidium nostrum uenisti, uerumne corpus, scilicet tuum, cerno an uidens fallor deceptus tua umbra?, id est tuo fantasmate. Tune es?, scilicet Hercules. Agnosco thoros, id est pectora tua, humerosque et nobilem manum alto trunco, id est corpore. Deinde cum dicit: unde iste, inducitur Hercules inquirens de luctu suorum. Unde dicit: o genitor, scilicet Amphitrion, unde iste squalor, id est sordes luctuosa, et coniunx, scilicet mea, lugubribus amicta?, scilicet unde et quare est hoc? Unde nati, id est filii mei, obsiti, id est circumdati scilicet sunt, tam fedo pedore?, id est fetore - pedor proprie fetor pedum est. Que clades grauat domum?, id est familiam meam. Deinde cum dicit: socer, inducitur Amphitrion respondens tyrannidem per Licum factam. Unde dicit: socer, id est pater uxoris, scilicet Creon rex Thebarum, est peremptus regnaque, scilicet Thebarum, possidet Licus, quondam exul tuus, petit leto, id est ad letum, scilicet ad mortem, natos, scilicet tuos, parentem, scilicet me, coniugem, scilicet tuam. Deinde cum dicit: ingrata, plangit ingratitudinem populi terre de eo quod non uindicauit Herculem de Lico. Unde dicit: ingrata tellus, scilicet est michi, nemo uenit ad auxilia domus Herculee?, scilicet contra Licum. Uidet orbis defensus, scilicet per me a monstris et periculis, hoc tantum nephas?, scilicet et non iuuat, quod est magna ingratitudo. Sed cur tero diem questu?, id est querimonia; quasi dicat: ad quid consumo diem conquerendo? Mactetur hostis, scilicet Licus. Deinde cum dicit: hanc ferat, ostenditur quomodo Hercules de Lico uindictam accepit. Et circa hoc tria facit: primo enim inducitur Theseus se ad uindictam de Lico accipiendum offerens; secundo Hercules sibi ipsi uindictam hanc reseruans, ibi: *Theseu*; tercio Theseus ultionem iam factam patri Herculis et uxori annuncians, ibi: *flebilem*. Primo ergo inducitur Theseus se ad uindictam capiendam offerens; unde dicit: uirtus, id est fortitudo tua uel mea, ferat, id est patiatur, hanc notam, id est notabilem uerecundiam, et fiat Licus, id est permittatur fieri Licus, summus, id est maximus, hostis Alcide?, id est Herculis; quasi dicat: non sic erit nec sic faciendum est. Feror, id est moueor, ad hauriendum sanguinem inimicum, id est ad interficiendum. Deinde cum dicit: Theseu, inducitur Hercules Theseum compescens et se ad uindicandum disponens. Unde dicit: Theseu, resiste, id est remane nec procedas, ne qua uis, id est uiolencia, subita, id est improuisa, ingruat, scilicet tibi. Me bella, scilicet ista, poscunt, et non te; et conuertens sermonem ad patrem et coniugem, uolentes eum propter nouitatem aduentus sui amplecti, dicit: parens, scilicet Amphitrion, differ amplexus coniunxque differ, scilicet quousque uos et me uindicauero. Nunciet Licus Diti, id est Plutoni regi inferni, me redisse Ioui, id est ad superos, ubi regnat Iupiter, quasi dicat: occidatur Licus et, cum mortuus fuerit, poterit nunciare inferno quod ego iam redii. Deinde cum dicit: flebilem, primo inducitur Theseus mortem Lici annuncians et consolans Amphitrionem et Megeram. Unde primo alloquens Megeram uxorem Herculis dicit: o regina, fuga flebilem uultum ex oculis; quasi dicat: ne mesta sis; secundo conuertens sermonem ad Amphitrionem dicit: tuque, scilicet Amphitrion, sospite nato, scilicet tuo, reprime cadentes lacrimas; et merito debetis hoc facere, quia ecce iam uindicati estis per Herculem de Lico; unde dicit: si noui Herculem, scilicet sicut uerum est quod nosco Herculem, ita uerum est quod Licus Creonti, scilicet patri Megere, dabit, id est soluet, debitas penas, pro eo quod fecit contra nos. Et quasi corrigens se, quia promisit hoc de futuro, quod posset impediri, dicit: lentum est, id est quod de futuro promittitur tardum est: dat, scilicet in presenti; sed et hoc quoque lentum est, scilicet quia quod est in fieri non est perfectum; et ideo subdit preteritum, quod complementum rei designat, dicens: dedit; ymaginandum est quod, dum loquebatur Theseus, Hercules Licum interfecit et suos. Deinde cum dicit: uotum, inquirit Amphitrion a Theseo que per Herculem et ipsum gesta sunt in inferno. Et continet hec pars sermones quatuor, quorum primus est Amphitrionis, in quo facit duo, quia primo inducitur Amphitrion, qui optat prosperari dictum Thesei dicens: deus qui potest uotum nostrum, id est uoluntatem nostram, fecundet, id est prosperum faciat, assitque rebus lassis, id est nobis uexatis et lassatis. Secundo rogat Theseum, ut pandat ei facta Herculis et sua in inferno; unde dicit: o comes magnanime nati magni, scilicet Herculis, pande ordinem uirtutum, scilicet tuarum et Herculis, et pande quam longa uia ducit ad mestos manes, id est deos infernales, et pande ut, id est quomodo, canis Tartareus tulerit uincula dura, scilicet adamantina. Deinde cum dicit: memorare, ponitur secundus sermo, in quo inducitur Theseus excusans se per hoc, quod horridum est hoc ad memoriam reducere. Unde dicit: cogis memorare acta horrenda mentique secure. Uix adhuc, scilicet cum illa recordor, est certa fides uitalis aure, id est uix credo me uiuere quando illa cogito, uixque uisus hebetes, id est hebetati aspectu infernali, ferunt, id est tolerant, insuetum diem, id est lucem insuetam inferno. Tercio cum dicit: peruince, introducitur Amphitrion importune rogans Theseum pandere narrationem de inferno. Unde dicit: *o Theseu, peruince quicquid pauoris remanet alto pectore neue te fraudare, id est non fraudes te, fructu optimo laborum: dulce est meminisse, scilicet illa, que pati durum fuit*; et ideo quasi concludendo hortatur dicens: fare, id est loquere, casus horridos. Quarto cum dicit: fas omne, inducitur Theseus narrans casum de inferno, et diuiditur hec pars in duas, quia primo describit infernum; secundo facta Herculis in inferno, ibi: *nunc ede*. Circa primum duo facit, quia primo describit descensum ad infernum; secundo soluit quasdam questiones Amphitrionis de inferno, ibi: *estne*. Circa primum duo facit, quia primo inuocationem ponit, in qua licentiam narrandi petit; secundo narrationem subiungit, ibi: *Spartana*. Quantum ad primum dicit: precor omne fas mundi, id est omne quod iuste licitum est mundo, teque, scilicet o Pluto, dominantem regno capaci, id est in inferno, qui capit omnia, teque mater, scilicet Proserpina, quam quesiuit, scilicet Pluto, rota eruta Ethna, id est per Ethnam, quia per uoraginem Ethne eduxit Pluto currum suum, in quo rapuit Proserpinam; uos ergo precor, ut liceat impune, id est absque hoc, quod propter hoc puniar, eloqui dura abdita et operta terris, id est iura infernalia. Deinde cum dicit: Spartana, narrat de descensu ad infernum. Et primo describit locum ubi est descensus ad infernum; secundo ipsum descensum, ibi: *non ceca*; tercio ipsum infernum, ibi: *intus immenso*. Quantum ad primum dicit: tellus Spartana, id est Lacedemonia, attollit, id est erigit, nobile iugum, id est montes coniunctos nobiliter, ubi Tenarus, id est mons ille, in quo est uia ad inferna, premit equor densis siluis, id est ubi Tenarus nemorosus imminet equori. Domus inuicti Ditis, scilicet infernus, soluit ora, id est aperit os suum, ut prebeat uiam intrare uolentibus; unde subdit: hyatque rupes alta, id est hyatum et uoraginem prebet, et immenso specu patens ingens uastis faucibus; quasi dicat: uastum, id est magnum, prebet ingressum; unde sequitur: panditque omnibus iter latum. Deinde cum dicit: non ceca, describit uiam et descensum ad infernum dicens: uia incipit primo non ceca tenebris, id est non ex toto obscura; nitor tenuis lucis relicte a tergo, scilicet intrantis, fulgorque dubius solis afflicti, id est impediti a suo effectu - loquitur ad similitudinem hominis, qui quando nititur aliquid facere et impeditur affligitur -, talis ergo fulgor diminutus cadit, scilicet in uia illa, et ludit, scilicet deludit, aciem, quia non sufficienter seruit ei; tale lumen, scilicet sicut illud est, solet prebere non dubie, id est certe, dies primus, id est cum primo diescit, aut serus, id est quando uesperascit. Hinc, id est post ingressum, laxantur ampia spacia locis uacuis, in que, scilicet loca uel spacia, omne genus humanum mersum pereat; quasi dicat: tam lata sunt loca, quod omne genus humanum posset in eis perdi et perire. Nec ire, scilicet descendendo, labor est; ipsa uia deducit, scilicet ambulantem sine labore; ut estus, id est fluxus maris, puppes inuitas, sic aer, scilicet qui est in illa uia, pronus, scilicet ad ima, urget, scilicet ambulantem deorsum, atque chaos auidum, gradumque flectere retro, scilicet ut homo reuertatur ad superos, haut umquam, id est numquam, sinunt umbre tenaces, id est anime infernales. Deinde cum dicit: intus immenso, describit infernum dicens: intus, id est intra infernum, immenso sinu labitur quieta Lethes, id est fluuius infernalis, et interpretatur obliuio, quia gustantes de eo anime superorum obliuiscuntur; labitur dico placido uado demitque curas, scilicet propter obliuionem quam infert, neue pateat facultas remeandi, inuoluit amnem grauem, scilicet propter fetorem, multis flexibus: qualis Meander uagus, scilicet qui est amnis Asie inde dictus, quod sit flexuosus - ipse etiam flexus quandoque dicitur meander, sicut ibi: *o tortuose serpens, qui mille per meandros* -, ludit incerta unda et cedit sibi, scilicet dum in se flexa reuertitur, instatque dubius, id est uidetur quasi dubitare propter crebros flexus, litus petat an fontem, id est canale ubi est profunditas aque. Iacet feda palus inhertis Cochiti, id est de qua exit Cochitus, id est fluuius ille inhers, id est hebes et tardus; hic uultur gemit, scilicet anelans cadauera, illic luctifer bubo, scilicet gemit, et dicitur luctifer bubo, quia auis feralis est prenosticans mortem; et ideo subdit: omenque triste resonat. Horrent nigrantes come strigis infauste, id est infelicis, opaca, id est in opaca, fronde, opaca dico, imminente, id est altiore existente, taxo, que est arbor uenefica - strix est auis nocturna dicta a stridore uocis -, quam, scilicet arborem, tenet Sopor segnis Famesque mesta iacens tabido rictu - hoc dicit quia talis rictus, id est apertio oris, solet esse in famelicis, qui tabidi sunt et macilenti -, Pudorque serus, id est tardus - talis autem pudor est confusibilis -, tegit uultus conscios, scilicet criminis. Metus Pauorque, Funus, id est mors, et frendens Dolor sequiturque Luctus ater, scilicet quia atrum et obscurum facit uultum, et Bella cincta ferro, scilicet sequntur; in extremo, scilicet inferni, Senectus inhers abdita adiuuat gradum baculo: proprium enim senum est ambulare cum baculo. Deinde cum dicit: estne aliqua, soluit quasdam questiones Amphitrionis de inferno. Et diuiditur in quatuor, secundum quatuor questiones quas fecit: secunda, ibi: *quid ille*; tercia, ibi: *uerane*; quarta, ibi: *certus inclusos*. Circa primum primo mouet questionem dicens: estne, scilicet in inferno, aliqua tellus tenax Cereris, id est frumenti, aut Bachi?, id est uini; secundo cum dicit: non prata, soluit istam questionem dicens: non germinant leta prata uiridi facie nec seges adulta fluctuat, id est more fluctus mouetur hinc inde, leui Zephiro, id est uento occidentali, qui habet leuem flatum, non ulla silua habet ramos pomiferos; et bene dico quod talia bona et delicata non sunt ibi, sed ista que dicam: sterilis uastitas soli profundi, scilicet inferni, squalet, id est sordet, et feda tellus torpet eterno situ, id est in eterno torpore sita est, finis mestus rerum et ultima mundi, scilicet torpent eterno situ, quia numquam mutantur a situ et dispositione mala quam habent; et hoc declarat subdens: aer immotus heret et nox atra, id est nigra, sedet, scilicet continue manens, pigro mundo, id est inferno, in quo omnia sunt pigra et quasi mortua, cuncta horrida merore, scilicet sunt ibi, locusque mortis, scilicet infernus, peior ipsa morte est. Deinde cum dicit: quid ille, soluit secundam questionem. Et primo inducitur Amphitrion questionem mouens; unde dicit: quid ille, scilicet Pluto, qui regit loca opaca sceptro, qua sede positus temperat populos leues?, scilicet sine corporibus existentes, que faciunt grauitatem. Secundo cum dicit: est in secessu, soluit hanc questionem describens locum ubi Pluto habitat; unde dicit: in secessu obscuro Tartari est locus, quem spissa caligo alligat grauibus umbris, id est tenebris. Hinc a fonte uno manat latex, id est aqua, discors, scilicet tum quia in diuersos separatur fluuios, tum quia in fluuios oppositarum conditionum, unde alter, scilicet fluuius qui Lethes dicitur, quieto similis deuehens sacram Stiga, id est aquam Stigie paludis, tacente fluuio, id est tacito decursu, quia, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum XIII, *proprie flumen est aqua ipsa, fluuius cursus aque* - hunc iurant dei, id est per hunc fluuium iurant dii confirmando dicta sua, sicut poete fingunt -; at hic, scilicet alius fluuius, ferox rapitur ingenti tumultu et Acheron - sic enim uocatur fluuius iste -, inuius remigari, id est ad remigandum, uoluit saxa fluctu. Regia Ditis, id est Plutonis, aduersa, id est ex opposito, scilicet accedentibus ad hunc fluuium, cingitur duplici uado - uada sunt loca in flumine uel in mari, ubi homines et animalia transeunt; significat ergo quod, licet Acheron sit irremigabilis, est tamen duobus locis uadabilis -, atque domus ingens, scilicet Ditis uel Plutonis, tegitur luco umbrante: *lucus*, secundum Ysidorum Ethymologiarum XUII *est densitas arborum solo lucem detrahens, tropo antifrasi, eo quod non luceat; siue a luce, quod in eo lucebant funalia siue cerei propter nemorum tenebras*. Hic pendent limina tyranni uasto specu, hoc iter umbris, hec porta regni, scilicet infernalis. Circa hanc, scilicet regiam portam, iacet campus, in quo sedens, scilicet Pluto, uultu superbo digerit, id est disponit uel collocat, animas recentes. Dira, id est crudelis, maiestas deo, frons torua, que tamen gerat specimen, id est indicium, fratrum tanteque gentis, id est indicat eum esse regem, sicut fratres sui sunt Iupiter et Neptunus et sicut tanta gens cui preest requirit, uultus est illi Iouis, id est uultum habet similem Ioui, qui est frater suus; et quia Iupiter aliquando habet uultum placidum, aliquando iratum, ne credatur assimilari in uultu placido Ioui, subdit: sed fulminantis, id est assimilatur Ioui irato et fulminanti. Tam terribilis enim est uultus eius et tanta apparet in eo crudelitas, quod magna pars regni trucis, id est crudelis, est ipse dominus, cuius aspectus timet quicquid timetur; quasi dicat: licet ita sit crudelis, tamen est maxime timidus; et sic aspectus est nominatiuus casus singularis numeri, uel potest esse accusatiuus pluralis numeri, et tunc est sensus quod omne, quod timetur ab aliis, timet ipsum Plutonem et aspectum eius. Deinde cum dicit: uerane est, soluit terciam questionem. Et primo inducitur Amphitrion mouens eam; unde dicit: estne fama, scilicet quam audiuimus de inferno, uera, scilicet iura tam sera reddi inferis, id est quod ius et iusticia fiat ibi in puniendo malos, licet sero, id est tarde, et nocentes oblitos sui sceleris dare, id est soluere, penas debitas?, scilicet sceleribus suis. Quis, scilicet est, iste rector ueri atque arbiter, id est iudex, equi?, id est equitatis. Secundo cum dicit: non unus, soluit istam questionem. Et primo soluit secundam partem de iudice inferni, docens ibi esse tres iudices; unde dicit: non unus quesitor uel questor, scilicet qui est auctor uel prepositus iudiciorum - olim enim iudicium inquisitio dicebatur -, sedens alta sede, ut mos est questori, sortitur, id est sorte diuidit, sera, id est ultima, iudicia trepidis reis. Sed sunt tres iudices, quorum unus est Minos, qui fuit Cretensium rex et in inferno audit lites; unde dicit: illo foro auditur Minos Gnosius, id est Cretensis, illo, id est alio foro, Radamantus, de quo UI Eneydos *Gnosius hec Radamantus habet durissima regna castigatque auditque dolos subigitque fateri, que quis apud superos, furto letatus inani, distulit in seram commissa piacula mortem*; hic, id est in alio loco, socer Thetidis, id est Eacus, cuius filius, scilicet Peleus, concubuit cum Thetide et genuit Achillem, audit, scilicet reos, unde Ouidii XIII Methamorphoseon dicitur: *Eacus huic pater est, qui iura silentibus illic reddit*. Secundo cum dicit: quod quisque, soluit primam partem questionis, docens quod nocentes in inferno puniuntur talibus penis, quales intulerunt aliis; unde dicit: quod quisque fecit, scilicet de malo alteri in presenti, illud patitur; scelus, scilicet commissum hic, repetit auctorem, id est redundat in auctorem ibi, nocensque suo premitur exemplo, id est pena, quam nocens alteri intulit hic, est ibi exemplum puniendi eum: uidi duces cruentos carcere includi, scilicet sicut solebant alios incarcerare hic, et terga tyranni impotentis, quia ibi factus est impotens ad resistendum, scindi, scilicet propter plura uerbera, manu plebeia, quia dum erant hic sic uerberabant alios. Quisquis placide potens est, scilicet hic, dominusque uite, id est habens uitam alterius in potestate sua, seruat manus innocuas, scilicet a cede, et mitis regit imperium incruentum, id est sine crudelitate, parcitque animo, scilicet non prosequendo impetum ire sue, talis permensus diu longa spacia eui felicis, id est post longam et felicem uitam in presenti, uel celum petit felix uel leta loca nemoris Elisii. Elisii campi sunt apud inferos, ubi piorum anime post corporis animeque discretionem habitant; immo, secundum poetas, ad quos anime post scelera purgata infernalibus penis transferuntur; unde Uirgilius UI Eneydos: *quisque suos patimur manes; exinde per amplum mittimur Elisium et pauci leta arua tenemus*. Deinde conuertens sermonem hac occasione ad reges, qui adhuc uiuunt, instruit eos cauere penam in futuro; unde dicit: quicumque regnas iudex futurus, scilicet in inferno, abstine sanguine humano, et hoc ideo quia scelera nostra taxantur modo maiore, scilicet quia pene maiores sunt ibi, quam ille que hic infliguntur. Deinde cum dicit: certus, soluit quartam questionem. Et primo inducitur Amphitrion mouens eam; unde dicit: certus locus tenet nocentes? Utque, id est et sicut, fert, id est dicit, fama, seua supplicia domant, scilicet nocentes, perpetuis uinculis? Secundo cum dicit: rapitur, soluit hanc questionem per determinata exempla, docens quod nocentes perpetuo puniuntur. Et ponit septem exempla: primum est de Yxione, qui uoluit concumbere cum Iunone, propter quod perpetua rotatione punitur in inferno; unde dicit: Yxion tortus rapitur uolucri, id est ueloci, rota. Secundum est de Sisipho, qui hostes suos precipitauit de turri et ideo perpetuo uoluit saxum in inferno; unde quantum ad hoc dicit: grande saxum sedet ceruice Sisiphea, scilicet grauiter premens eum. Tercium exemplum est de Tantalo, qui filium suum Pelopem dilacerauit offerens diis ad comedendum, mentitus alias carnes esse, propter quod dampnatus in inferno sedet in aqua usque ad mentum sitibundus, pendentibus pomis ad os eius, que, dum pre nimia fame uult carpere, fugiunt, et similiter aqua, dum uult bibere; unde dicit: senex, scilicet Tantalus, in medio amne faucibus siccis sectatur undas, latex abluit mentum, deditque fidem, id est fecit eum credere quod potuit eam sorbere et tamen decipit eum, cum iam sepe unda perit in ore, scilicet applicato ad sorbendum; poma destituunt famem, id est ipsum Tantalum famelicum: est enim emphasis. Quartum exemplum est de Ticio, qui uoluit inferre stuprum Latone, propter quod Apollo dampnauit eum in inferno, cuius iecur continue uultur depascitur; unde dicit: Ticius prebet uolucri, scilicet uulturi, eternas dapes. Quintum exemplum est de filiabus Danai et Egypti, que patruelibus suis parauerunt mortem et ideo puniuntur in inferno deputate ad implendum dolium sine fundo, unde continue laborant ad portandum aquam frustra; unde dicit: Danaidesque, id est filie Danai, frustra ferunt plenas urnas, scilicet ad implendum dolium sine fundo. Sextum exemplum est de filiabus Cadmi, que interfecerunt filios suos, de quibus habitum est supra carmine tercio, et ideo errant furiose in inferno; unde dicit: errant furentes impie Cadmeides, id est filie Cadmi. Septimum exemplum est de Phineo, qui filios suos accusatos de stupro a nouerca excecauit, propter quod dii excecauerunt eum et ipsi ceco apposite sunt Arpie, que sunt uolucres uirgineum habentes uultum, que cibum eius rapiebant et mensam eius fedabant; unde dicit: auisque auida, id est rapax, scilicet Arpia, terret mensas Phineas, id est terribiles facit. Deinde cum dicit: nunc ede, prosequitur Theseus gesta Herculis in inferno. Et circa hoc duo facit, quia primo inducitur Amphitrion ipsum ad hoc prouocans; unde dicit: o Theseu, nunc ede, id est profer, nobilem pugnam nati mei, scilicet Herculis; an refert, scilicet ab inferno, munus patrui, scilicet sui, uolentis an spolium?; quasi dicat: illud quod Hercules retulit de inferno, puta canem tricipitem, utrum uiolenter inuito Plutone adduxit eum tamquam spolium, an sponte sibi datus fuit a patruo tamquam munus? Pluto dicitur patruus Herculis, quia Iupiter, qui fingitur pater Herculis, et Pluto fuerunt fratres. Secundo cum dicit: ferale, inducit Theseum narrantem gesta Herculis in inferno. Et continet partes quinque, quia primo docet quomodo Carontem uectorem animarum perdomuit dicens: saxum ferale, id est triste et mortiferum, imminet tardis uadis, ubi fretum segne, scilicet Letheum, torpescit unda stupente, id est que facit intuentes tarditatem suam stupere. Hunc amnem, scilicet Letheum, seruat senex horridus cultu et aspectu squalidus, id est sordidus, gestat, scilicet in cimba, pauidos manes, scilicet animas mortuorum. Et quia dixit quod erat horridus uultu et aspectu, manifestat hoc dicens: pendet barba impexa, id est non culta pectine, nodus, id est uestis nodata, cohercet deformem sinum, gene concaue lucent, scilicet propter famem et maciem; ipse portitor regit ratem, id est cimbam, in qua transportat animas, longo conto: contus longus est ad modum haste, sed caret ferro, cuspidem tamen acutam habet. Hic onere uacuus, id est uacuatus, repetebat undas applicans puppim litori, scilicet ad onerandum se iterum animabus, que debebant transfretare; Alcides, id est Hercules, turba, scilicet animarum, que parata erat ad intrandum cimbam, cedente, id est dante locum Herculi, poscit uiam, id est transitum ab illo remige; exclamat dirus, id est crudelis, Caron, scilicet qui fuit rector cimbe: *audax, quo pergis?*, id est quo intendis pergere? *Siste properantem*, id est festinantem, *gradum*, ne scilicet ulterius procedas. Natus Alcmena, id est Hercules, non passus illas moras, ipso conto, scilicet quo regebat cimbam, domat nauitam, scilicet Carontem. Secundo cum dicit: scandit, docet quomodo transiens fluuium Letheum peruenit ad regiam Ditis uel Plutonis; unde dicit: scanditque puppem: cimba capax populorum, scilicet animarum carentium corporibus, succumbit uni, scilicet propter corporis grauitatem; et ratis grauior sedit titubato latere, utrimque bibit Lethea, id est propter pondus subsidens cimba ex utroque latere aquam suscepit. Tunc uasta monstra trepidant, scilicet propter Herculem, qui in terra deuicit ea, Centauri truces, id est crudeles - Centauri monstra sunt ex media parte homines et ex media parte equi, quos dicitur genuisse Yxion, quia, cum uellet concumbere cum Iunone, effudit semen in nube, de quo geniti sunt Centauri, qui et nubigene dicuntur -, Laphiteque, scilicet trepidant, multo mero, id est uino, bella, id est ad bella, succensi - *Laphite gentes Thessalie perhibentur iuxta Femon montem; a Laphita Apollinis filio dicti inde Laphite Centauri sunt*, sic Papias; hii cum aliis Centauris pugnauerunt: inuitati enim ad nupcias Piritoi et Ypodames cum inebriati essent, uolente quodam Laphita rapere nouam sponsam, commissa est grauissima pugna inter Laphitas et Centauros -; labor Lerneus, id est serpens Lerneus labore Herculis interfectus, querens ultimos sinus Stigie paludis, scilicet ut ibi timore Herculis lateret, fecunda capita - multa enim capita habebat, quorum uno exciso succreuerunt plura -, mergit, scilicet sub aqua, ne uideatur ab Hercule. Post hec apparet domus auari Ditis, id est Plutonis. Tercio cum dicit: hic seuus, docet quomodo Hercules domuit Cerberum canem infernalem; unde dicit: hic, scilicet ubi apparet domus Plutonis, seuus canis Stigius, qui tuetur regnum concutiens tria capita uasto sono, territat umbras, id est animas mortuorum. Caput, scilicet illius canis, sordidum tabo, id est putredine cadauerum, lambunt colubri, uiperis, id est serpentibus, horrent iube, id est ceruices, longusque draco torta cauda, scilicet existens, sibilat. Ira par forme - quam terribilis enim est in forma, tam terribilis est in ira -: ut sensit motus pedum, scilicet Herculis, attollit comas hirtas, id est hirsutas et asperatas, uibrato angue, id est multitudine anguium, que a collo dependent, captatque, id est explorat, sonum missum, id est emissum ex strepitu Herculis deambulantis, subiecta aure, scilicet ad audiendum melius. Et canis solitus sentire umbras, id est animas mortuorum, ut propior stetit Ioue natus, scilicet Hercules, antro, scilicet suo, sedit incertus, id est dubius quis esset, qui tam audacter accederet, et timuit uterque, scilicet canis Herculem et Hercules canem. Ecce, scilicet post hoc, latratu graui terret loca muta, scilicet infernalia; serpens minax sibilat per totos armos, scilicet Cerberi. Fragor uocis horrende per terna ora missus umbras quoque felices exterret. Tunc ipse, scilicet Hercules, ferox rictus, scilicet canis, soluit a leua, scilicet detrahendo fauces eius, et opponit, scilicet cani, caput Cleoneum, id est caput pellis leonis Cleonei, qua utebatur pro tegmine armorum - et dicebatur leo Cleoneus a loco, qui Cleones dicitur, de quo UI Methamorphoseon: *humilisque Cleones* -, ac se clepit, id est furatur a morsu canis, ingenti tegmine, scilicet leonis, gerens magnum robur uictrice dextera. Rotat, scilicet canem, assiduo uerbere huc nunc et illuc, ingeminat ictus. Domitus canis, scilicet per hunc modum, infregit minas et lassus submisit cuncta capita, scilicet tria, cessitque toto antro, scilicet dans locum Herculi. Quarto cum dicit: extimuit, docet quomodo canis iste datus est Herculi pro munere dicens: extimuit uterque, scilicet Herculem et canem uel Herculem et me, dominus sedens solio, id est Pluto, et duci iubet, scilicet canem; me quoque petente munus dedit Alcide, id est Herculi, scilicet canem pro munere. Quinto cum dicit: tunc grauia, ostendit quomodo Hercules canem datum duxit ad superos. Et diuiditur hec pars in duas, quia primo docet quomodo canem ad superos duxit; secundo quomodo turba hominum cum gaudio ei obuiam uenit, ibi: *densa sed leto*. Quantum ad primum dicit: tunc, scilicet dato sibi cane, permulcens, scilicet Hercules, manu uincit, id est ligat, grauia colla monstri, id est canis, adamante texto, id est cathena adamantina; canis peruigil custos opaci regni, scilicet inferni, oblitus sui timidus componit aures, scilicet sicut faciunt canes quando timent uel blandiuntur, et patiens trahi, scilicet se ab Hercule, obsequens, id est obediens, ore submisso fassusque herum, id est dominum, scilicet suum, esse Herculem, pulsat utrumque latus cauda anguifera. Postquam est ad oras Tenari, id est fines Tenari, uentum et nitor lucis ignote, scilicet solis, percussit oculos, uinctus, scilicet canis, bonos animos, id est fortes animos, resumit et furens quassat cathenas uastas, id est magnas et grossas; uictorem, scilicet Herculem, pene abstulit, scilicet retrahendo uersus infernum; unde sequitur: et pronum, id est inclinatum, retro uexit et mouit gradu, id est amouit Herculem de gradu suo. Tunc et Alcides, id est Hercules, meas respexit manus, scilicet innuendo ut iuuarem eum in trahendo canem; uterque, scilicet ego et Hercules, uiribus geminis, id est geminatis, tractum canem intulimus orbi, canem dico, ira furentem et temptantem bella irrita, id est inania, quia non potuit nobis resistere. Ut uidit, scilicet canis, clarum ethera et pura spacia poli nitidi, scilicet nostri, nox, id est obscuritas inferni, orbata est, id est ablata, in terram dedit, id est deiecit, lumina, quia non potuerunt ferre lumen mundi; unde sequitur: compressit oculos et expulit, id est exclusit ab oculis suis, diem inuisum, id est odiosum sibi, aciemque, scilicet uisus, flexit retro, scilicet ne uideret lumen, atque omni, id est tota, ceruice petit terram, cum cupit, id est quia uel dum cupit, abscondi sub Herculea umbra. Deinde cum dicit: densa sed leto, ostendit quomodo turba hominum ei cum gaudio obuiauit. Et circa hoc duo facit, quia primo turbam gaudentem inducit; secundo carmen quod cantabant ponit, ibi: *natus*. Quantum ad primum dicit: sed, scilicet dum hec aguntur, turba densa gerens frontibus lauream, in signum leticie, uenit magnique Herculis canit leto clamore laudes meritas, id est quas meruit.
+
+Carmen septimum continens tripudium turbe occurrentis, quod ex persona chori inducitur, scribitur duplici metro, quorum primum est saphicum, quod constat trocheo spondeo dactilo et duobus trocheis; secundum est gliconium, quod constat spondeo coriambo pirrichio, et hoc metrum incipit ibi: *Thebis leta*. Prima pars describit descensum Herculis ad inferos, secunda reditum. Circa primum duo facit: primo describit descensum Herculis ad infernum; secundo optat se sero uenire ad illum, ibi: *sera nos*. Circa primum duo facit, quia primo docet quod iussus infernum adiit; secundo quid ibi inuenit, ibi: *sed frequens*. Circa primum duo facit, quia primo docet quod adire infernum iussum ei fuit; secundo quod adiit, ibi: *ausus*. Quantum ad primum dicit: Euristeus, id est rex ille cui famulabatur Hercules, natus properante partu - quasi dicat: non fuit natiuitas eius in partu impedita sicut natiuitas Herculis -, iusserat, scilicet Herculem, penetrare fundum mundi, id est infernum; et spoliare regem, scilicet Plutonem, tercie sortis - tercius enim frater erat Pluto et regere debuit terciam partem mundi, scilicet infernum -, hoc solum, scilicet spoliare infernum, deerat numero laborum; quasi dicat: hoc oportuit facere ad complendum numerum laborum sibi impositorum. Deinde cum dicit: ausus, docet quod audacter adiit infernum dicens: ausus est, scilicet Hercules, inire cecos, id est obscuros, aditus, uia, id est per uiam, qua tristis et nigra silua ducit ad remotos manes, id est deos infernales. Deinde cum dicit: sed frequens, docet quid in inferno inuenit, quia maximam multitudinem mortuorum. Unde dicit: sed tanta turba, scilicet mortuorum, agitur, id est agitatur, per campos silentes, scilicet inferni, quantus frequens populus, comitante magna turba, incedit per urbes auidus ad ludos noui theatri; et resume iterum: tanta turba agitur per campos silentes, qualis, id est quanta, currit ad Eleum Tonantem, id est Iouem dictum Eleum ab Elide ciuitate, in qua in honore eius celebrabantur Olimpia de quinto in quintum annum; et tunc confluebat ad certamina maximus populus, unde subdit: cum quinta estas reuocauit sacrum, scilicet Iouis. Et nota quod, computato anno in quo fuerunt ultima Olimpia preterita cum annis interpositis et anno in quo sunt Olimpia futura, fiunt quinque anni, et ideo dicit hic: quinta estas; si uero non computetur annus preteritorum uel futurorum Olimpiorum, sed tantum unus eorum cum tribus mediis, erunt quatuor, et ideo unus Olimpias continet tantum quatuor annos: in quinque enim annis possunt esse duo Olimpia. Et adhuc resume: tanta turba agitur per campos silentes, quanta turba frequentat secretam Cererem, cum hora redit longe noctis et libra equa - hoc dicit quia tunc equantur dies nocti -, libra inquam, tenens currus Phebeos, id est cum sol est in libra, cupiens sompnos quietos crescere, quia ab illo equinoctio incipit dies breuiari et nox elongari - unde festum Cereris celebratur in equinoctio autumpnali, ad quod solet confluere maximus populus, et dicit Cererem secretam, quia de nocte et in silentio agitur festum eius -, et cum Sciti, id est gentes Scithie, properant relictis tectis celebrare noctem Attici myste: mysta grece est mysterii auctor Atticus, id est Atheniensis. Celebrant ergo Scithe noctem ad honorem Cereris, sicut instituit quidam Atheniensis, qui erat huius mysterii auctor. Pars, scilicet istius multitudinis, gradiens tarda senecta tristis et satiata uita longa; quasi dicat: huius multitudinis quidam sunt senes et quidam iuuenes; de quibus subdit: pars, scilicet istius multitudinis, adhuc currit melioris eui, quia in iuuenili etate, que dicitur melior, mortui sunti unde subdit: uirgines nondum iugate thalamis, id est nondum tradite nuptui propter minorem etatem, et ephebi, id est iuuenes, nondum comis positis, quia propter minorem etatem nondum nutriebant comam, et infans doctus modo, id est recenter, nomen matris: tales enim moriuntur sicut et senes. Sed isti, qui ante senectutem moriuntur, habent hoc priuilegium in inferno, quod ante eos, ubi ambulant, portatur lumen, quod minime habent senes; unde dicit: hiis solis, scilicet qui infra etatem iuuenilem moriuntur, datum, id est concessum est, ut minus timerent, releuare noctem, id est obscuritatem inferni, prelato igne, id est portato ante eos lumine; ceteri uadunt tristes per opaca. Qualis animus est nobis remota luce, scilicet talis animus est eis, dubius scilicet et timidus - naturaliter enim homo in tenebris est timidus -, et talis est eis animus, qualis cum quisque mestus sibi sensit tota terra, id est ubique in terra, caput obrutum, id est deiectum dolore et mesticia; quasi dicat: sunt animo lugubres, tristes et timidi. Stat chaos, id est infernus, in quo omnia inordinata et confusa sunt - chaos enim confusio interpretatur -, densum, scilicet propter spissam caliginem, que est in inferno; unde sequitur: tenebreque et color malus noctis, quia nulla luce stellarum uel alterius luminaris diminutus, ac ocium mundi silentis, quia anime nichil utile operantur ibi, nubesque uacue: que faciunt tenebras nubes sunt, sed uacue, quia nullum prestant refrigerium. Deinde cum dicit: sera, docet quod non est illuc festinandum. Unde dicit: senectus sera, id est tarda, nos referat illo, id est ad locum illum; ideo autem hoc opto, quia nemo uenit sero ad id, unde, cum semel uenit, numquam reuerti potuit, et ideo quandocumque uenerimus, nimis cito erit. Quid ergo iuuat, id est prodest, properare, id est accelerare, durum fatum?, id est mortem; quasi dicat: nichil. Omnis hec turba uaga magnis terris ibit ad manes, id est omnes morientur, facietque uela, scilicet ad transfretandum, Cochito, id est fluuio infernali, inherti, id est tardo. Et conuertens sermonem ad mortem dicit: tibi, o mors, crescit omne quod uidet occasus et quod ortus, id est quicquid est in oriente uel in occidente crescit morti, quia, cum augmentum compleuerit, tendit ad mortem. Parce, o mors, uenturis, ad te scilicet, ut non ante tempus occupes eos: o mors, tibi paramur. Sis licet segnis, id est tarda uel negligens, ipsi, scilicet per nos, properamus, scilicet ad te: prima hora que dedit uitam, carpsit, id est consumpsit eam, quia continue diminuitur. Deinde cum dicit: Thebis, applaudit reuersioni Herculis de inferno. Et circa hoc tria facit: primo enim hortatur populum ad gaudium et leticiam; secundo laudat uirtutem Herculis et potentiam, ibi: *pax est*; tercio hortatur Megeram, ut Herculi uolenti sacrificare dirigat comam, scilicet ibi: *stantes*. Quantum ad primum dicit: dies leta adest Thebis. Supplices tangite aras, scilicet gratias agendo pro reuersione Herculis, cedite pingues uictimas; nurus, id est uxores filiorum, permixte maribus agitent sollempnes choros, id est choreas; cessent incole fertilis arui, id est boues, qui colunt arua, cessent scilicet ab arando, deposito iugo; quasi dicat: cessate ab operibus et applaudite Herculi. Deinde cum dicit: pax est Herculea, laudat gesta Herculis dicens: pax est manu Herculea, id est per manum et potentiam Herculis, inter Auroram, id est orientem, et Hesperum, id est occidentem, ubi apparet hora uespertina Hesperus, id est stella uespertina, et qua sol tenens medium diem negat corporibus umbras, id est in austro, ubi, sole existente in meridie, corpora nullam faciunt umbram, sicut apparet in ciuitate Cyene, secundum quod dicit Lucanus libro II: *umbras numquam flectente Cyene*; labor Alcide, id est Herculis, domuit quodcumque solum, id est omnem terram, que alluitur longo ambitu Thetios, id est maris - Thetios enim genitiuus grecus est de Thetis. Transuectus, scilicet Hercules, uada, id est ultra uada, Tartari redit pacatis, id est pacificatis, inferis, scilicet cum ipso. Iam nullus timor superest, quia nil iacet ultra inferos, scilicet quod pacari debeat. Deinde cum dicit: stantes, hortatur Herculem ordinare et disponere comam suam, ut sit aptus ad sacrificandum. Unde dicit: rege, scilicet tu Hercules, sacrificus, id est qui paras te ad sacrificandum, comas, scilicet tuas, stantes, scilicet extra debitum ordinem, populo dilecta, id est populo alba, que dicitur dilecta eo quod sit apta sacrificiis: solebant enim sacrificantes uti sertis de tali arbore ad colligandum crines.
+
+Quartus actus huius tragedie est quomodo Hercules sacrificando pro uictoria habita de Lico et orando uersus est in furiam. Et diuiditur hec pars in duas, quia primo agitur de furia Herculis et de hiis que gessit in furia; secundo ponitur carmen chori deplorantis infortunium Herculis, ibi: *lugeat ether*. Continet hoc carmen tria, quia primo disponit sacrificium pro uictoria Lici; secundo agit de furia, quam orando incurrit, ibi: *finiat genitor*; tercio de furia et actis in furia, ibi: *quod subitum*. Inducuntur in hoc carmine quatuor persone, quas effigiabant quatuor mimi, scilicet Hercules, amicus Theseus, pater Amphitrion, uxor Megera. Primo uero inducitur Hercules, qui primo nuncians Licum et suos interfectos, secundo hortatur suos ad sacrificandum, ibi: *nunc*. Quantum ad primum dicit: Licus fusus, id est uictus et occisus, ultrice dextera, scilicet mea, cecidit, id est uerberauit, ore, id est facie, terram aduersam. Nota quod supinus cecidit ad terram et facie percussit terram moribundus. Tum, id est tandem post mortem Lici, quisquis fuerat comes tyrannide, id est socius in tyrannide, iacuit et comes, id est socius, pene, quia mortui sunt sicut ipse. Deinde cum dicit: nunc sacra, hortatur suos ad sacrificandum. Et circa hoc tria facit: primo enim se uelle sacrificare promittit Ioui dicens: nunc uictor, scilicet ego, feram, id est faciam, sacra, id est sacrificia, patri et superis, scilicet diis, colamque aras meritas, id est quia meruerunt pro uictoria michi concessa, uictimis cesis. Secundo inuocat cum Ioue deos alios dicens: o belligera Pallas adiutrix et socia laborum, in cuius leua egis, id est scutum, ciet, id est mouet, feroces minas, te deprecor ore sacrifico, id est promente uerba apta sacrificio, assit Ligurgi et rubri maris domitor, scilicet Bachus, qui Ligurgum regem Tracie contempnentem Bachum, dum uellet uites eius amputare, fecit incidere crura sua et mare rubrum transfretauit, ut domaret Indos, gerens cuspidem tectam uiridi tyrso - sic depingitur ad significandum quod uinum, cum appareat dulce et iocundum, quod pretendit tyrsus uiridis, tamen latenter pungit et ledit, quod significat cuspis tecta -, geminumque numen, scilicet assit, Phebus et Phebi soror, scilicet Diana: soror sagittis aptior, unde fingitur habere arcum et sagittas siluasque incolere, Phebus, id est Apollo, lire, scilicet aptior, et ideo cum lira solet depingi; et quisquis frater meus, id est filius Iouis sicut ego sum, celum incolit, assit michi; et quasi hoc corrigens dictum suum subdit: frater non ex nouerca; quasi dicat: omnes fratres meos filios Iouis inuoco, excepto illo qui est frater meus ex nouerca, scilicet Iunone, sicut fuit Uulcanus: illum enim non inuoco. Tercio hortatur suos parare necessaria ad sacrificium dicens: huc appellite, id est adducite, greges; quicquid maius, id est preciosius, Indorum seges, scilicet profert, et quicquid legunt Arabes arboribus, id est de arboribus, odoris, id est odoriferis, conferte, scilicet in sacrificium, pinguis uapor exundet, scilicet de sacrificio. Arbor populea exornet comas nostras, sicut mos est sacrificantium, et o Theseu, tegat te ramus olee fronde gentili, id est naturali et non in serto. Secundo cum dicit: dii conditores, inducitur Theseus commemorans quosdam specialiter colendos deos; unde dicit: dii conditores urbis, scilicet Thebarum. Et est oratio imperfecta, qualis decet sacrificantes, qui solum aliquid commemorare debent absque multo sermone, et debet suppleri sic: scilicet debent inuocari cum aliis. Et hoc probat, quia solet eos colere; unde subdit: colis, id est soles colere, siluestria antra trucis, id est crudelis, Theti, id est belue illius siue serpentis, quem interfecit Cadmus, nobiles aquas, id est nobilia numina aquarum, Dirces - Dirce fons est apud Thebas; dicuntur et Dirce dee penarum ultrices -, laremque Tyrium, id est ignem Tyrium, regis aduene, id est Cadmi, qui fuit natione Tyrius uel Sidonius et condidit Thebas. Solebant antiquitus dii patrii iuxta ignem coli; et ideo dicit: colis larem Tyrium, id est solebas colere deos patrios Cadmi iuxta ignem, scilicet quia uxor sua fuit de genere Cadmi. Tercio cum dicit: date, inducitur Hercules accelerans sacrificium; unde dicit: date thura flammis, scilicet ad sacrificandum. Quarto, quia, ut supra patuit, Hercules uenit recenter ab interfectione Lici et aliorum hostium, inducitur Amphitrion pater admonens ut mundet manus sanguine hostium. Unde dicit: nate, id est fili Hercules, expia, id est munda, prius, scilicet quam sacrifices, manus manantes, id est fluentes, cruenta cede, id est hostili. Quinto inducitur Hercules hoc renuens; unde dicit: utinam cruorem capitis inuisi, id est odiosi, scilicet Lici, possem libare, id est offerre, deis! Nullus liquor gratior, id est magis gratus diis, tinxisset aras; haut ulla, id est nulla, uictima amplior, id est melior, magisque opima, id est pinguis et grata, potest mactari Ioui, quam rex iniqus, scilicet qualis fuit Licus. Deinde cum dicit: finiat, agitur de furia, quam orando incurrit. Et circa hoc duo facit, quia primo inducitur Amphitrion Herculem ad orandum instruens; secundo Hercules in media oratione furens, ibi: *ipse concipiam*. Quantum ad primum dicit: opta, o Hercules hoc, scilicet quod genitor tuus, id est Iupiter, finiat labores, scilicet tuos; detur, id est et opta ut detur, aliquando ocium quiesque fessis. Deinde cum dicit: ipse concipiam, inducitur Hercules in media oratione furens, et primo proponit eius orationem, secundo ex furia delirationem, ibi: *sed quid hoc?*. Circa primum duo facit, quia primo loquens ad patrem dicit se uelle per se concipere suam orationem; unde dicit: ipse, id est ego per me, concipiam preces dignas Ioue, scilicet ad exaudiendum, meque, scilicet ad petendum. Secundo cum dicit: stet, orat, et primo pro statu generali mundi; unde dicit: stet celum loco suo tellusque et ether, scilicet maneant in loco suo; astra eterna agant inoffensos, id est non impeditos, cursus. Secundo orat pro pace hominum dicens: pax alta, id est summa, alat gentes; labor ruris innocui teneat omne ferrum, ut scilicet nullum habeatur ad usum belli; unde sequitur: ensesque lateant, scilicet cessante bello. Tercio petit quietem maris dicens: nulla tempestas uiolenta turbet fretum, id est mare. Quarto petit cessationem a tonitruo et fulgure; unde dicit: nullus ignis exiliat irato Ioue. Quinto petit remoueri inundationes submergentes agros; unde dicit: nullus amnis nutritus hiberna, id est hyemali, niue trahat euersos agros. Sexto petit amoueri uenena dicens: cessent, scilicet a suo effectu, nulla grauis herba, id est uenenosa, tumescat succo nocituro. Septimo petit amoueri tyrannica dominia; unde dicit: non regnent tyranni seui ac truces, id est crudeles. Octauo orat pro se et petit duo: unum est ut, si facturus est aliquod scelus in terra, quod illud cito fiat et terminetur, unde quo ad hoc dicit: si tellus latura, id est passura, aliquod scelus mei, properet, id est acceleretur; secundum est quod si terra sit aliquod monstrum productura, quod illud sit suum ad debellandum, unde quo ad hoc dicit: et si quod parat, scilicet terra, monstrum, meum sit. Deinde cum dicit: sed quid hoc?, ponit furiosam eius delirationem. Ubi nota quod iam quasi immediate petiit quod, si esset facturus aliquod scelus, acceleraretur: secundum uero dispositionem Iunonis, ut primo carmine patet, furiosus interfecturus erat uxorem et liberos. Ideo, quasi exaudita sit petitio sua, statim actus est in furiam, cuius furiosam delirationem ponit dicens: sed quid hoc?, scilicet quod michi apparet, quia uisum fuit sibi quod dies uersus fuit in noctem. Unde dicit: tenebre cinxere diem. Phebus obscuro uultu meat sine nube; quasi dicat: sol obscuratur et obscuritas ista non causatur ex aliqua nube. Quis fugat diem retro - uidebatur ei quod sol mouebatur motu retrogrado ad orientem - agitque, id est cogit ire, in ortus? Unde profert nox ignota atrum, id est obscurum, caput? Unde tot stelle diurne, scilicet que deberent esse diurne et latere propter presentiam solis, implent polum? En leo, scilicet quem interfeci, primus noster labor refulget non minima parte celi, quia leo ille stellificatus magnam partem celi occupat, iraque totus feruet, id est uidetur feruere, et morsus parat, id est uidetur ac si paret se ad mordendum. Iam rapiet aliquod sidus, scilicet ut deuoret: stat minax ore ingenti, id est cum rictu magno, et efflat, id est uidetur michi efflare, ignes et iactans iubam ceruice rutilat, id est rubore igneo splendet; quicquid grauis autumpnus et gelida hyemps refert frigido spacio transiliet uno impetu, id est transiliet tantum spacium, quantum interiacet Leonem et Taurum a parte illa, qua sol transiens facit autumpnum et hyemem; quod quidem spacium continet octo signa zodiaci, scilicet Uirginem, Libram, Scorpionem, Sagittarium, Capricornum, Aquarium, Piscem, Arietem, que sunt partes due celestis circuli diuisi in tres. Ad quid autem tantum spacium transiliet subdit dicens: et petet iterum et franget tauri colla, scilicet sicut alias fecit, antequam ambo essent stellificati. De stellis Tauri habitum est carmine primo; Leo uero stellis XXXIIII lucet, ut in subiecta patet figura. Hec omnia delirando locutus est. Deinde cum dicit: quod malum subitum, docet que gesta sunt ab Hercule in furia ista. Et diuiditur in tres, quia primo inducitur Amphitrion admirans furorem Herculis subitum; secundo docet quid ab Hercule in furia sit gestum, ibi: *perdomita*; tercio admiratur Amphitrion post furiam Herculis casum, ibi: *nondum*. Quantum ad primum dicit: quod malum subitum est hoc?, scilicet quod agitat Herculem sic loquendo delirantem. Et alloquens Herculem, tamquam uolens eum reducere ad se, dicit: o nate, quo, id est quare, refers uultus acres huc et illuc, scilicet sicut solent amentes facere, acieque turbida, id est turbato uisu, uides falsum celum?, scilicet quia quod putas te uidere in celo falsum est. Deinde cum dicit: perdomita tellus, docet quid Hercules in furia sua fecit. Et primo ostendit quomodo celum et Iouem expugnare uoluit; secundo quomodo in suos deseuit, ibi: *quid hoc?*. Circa primum duo facit, quia primo ostendit quomodo in celum et Iouem deseuire disposuit; secundo quomodo Amphitrion ipsum ab impetu furioso compescere uoluit, ibi: *infandos*. Quantum ad primum sic delirando loquitur Hercules: tellus perdomita, scilicet est, tumida freta cesserunt, scilicet quando expugnaui Amazones, ut supra carmine quarto patuit, inferna regna nostros sensere impetus: celum immune est, scilicet a nobis, dignus labor Alcide, id est Herculi, scilicet inuadere celum. Ferar sublimis in alta spacia mundi, petatur ether, id est celum a nobis: pater, id est Iupiter, promittit astra: igitur licite ascendere poterimus. Quid, si negaret?, scilicet Iupiter nobis astra. Terra non capit Herculem redditque tandem superis, scilicet terra me. En omnis cetus deorum ultro, id est spontanee, uocat, scilicet me ad celum, et laxat, id est aperit, fores, scilicet michi, una uetante, id est prohibente, scilicet Iunone. Recipis, o Iupiter, et reseras polum?, scilicet michi. An traho, id est debeo trahere, scilicet uiolenter, ianuam mundi contumacis? Dubitatur?, id est estne dubium apud te, utrum debeas me sponte in celum recipere uel ego illud uiolenter rapere? Etiam, id est certe, exuam uincula Saturno et resoluam auum, scilicet meum Saturnum, contra impotens, scilicet ad resistendum michi, regnum patris impii, scilicet Iouis, qui est michi pater impius et fuit impius in patrem suum, quia expulit patrem suum Saturnum de celo et uinxit in inferno; Titanes, id est Gigantes, qui olim uolebant expugnare celum, parent bella furentes, scilicet contra Iouem, me duce, id est et ego ero dux eorum; feram saxa cum siluis, id est apportabo ad expugnandum celum, rapiamque dextra iuga plena Centauris, id est accumulabo montes quos inhabitant Centauri, scilicet ut faciam uiam ad celum, sicut olim fecerunt Gigantes. Unde subdit: Chiron, id est centaurus ille, uideat, id est uidebit, Pelion suum, id est montem illum, quem solet inhabitare, sub Ossa, alio scilicet monte, qui Ossa dicitur, Olimpus, id est mons ille, positus gradu tercio, scilicet super Ossa, perueniet in celum aut mittetur, id est si non perueniat in celum, ut sic ascendere possimus in celum per ipsum, mittetur, id est iacietur contra celum ad deiciendum ipsum. Deinde cum dicit: infandos, ostendit quomodo Amphitrion ipsum ab hoc impetu furioso compescere uoluit. Unde dicit: auerte procul sensus infandos, id est nepharios conceptus, pectoris parum sani, magni tamen, quia magnum fuit quod uoluit expugnare celum. Deinde cum dicit: quid hoc?, docet quomodo Hercules deseuit in suos. Et circa hoc duo facit, quia primo docet quomodo in suos deseuit; secundo quomodo Iunonem, quasi alienos occidisset, derisit, ibi: *bene habet*. Circa primum tria facit, quia primo ostendit quomodo delirando dicit celum expugnari; secundo quomodo uidit Furias se persequi, ibi: *seuit*; tercio quomodo in suos quasi in alienos deseuire cepit, ibi: *sed ecce*. Quantum ad primum dicit: quid hoc?, scilicet est quod uideo. Gigantes mouent arma pestifera, scilicet ad expugnandum celum. Ticius, id est gigas ille, cuius iecur extenditur ad tria iugera, profugit umbras, id est euasit de inferno, scilicet ut iuuet Gigantes contra celum, ac gerens lacerum et inane pectus, scilicet quoniam uultures in inferno lacerauerunt iecur eius, quam prope a celo stetit! Labat, id est titubat, Citheron, id est mons iuxta Thebas, alta Pallene, id est silua illa, tremit marcentque Tempe, id est loca siluarum umbrosa: hoc dicit quasi Gigantes robora auellant ad expugnandum celum. Rapuit hic, scilicet gigas, iuga Pindi, id est illius montis, hic, id est alius gigas, rapuit Ethen, scilicet alium montem, ut scilicet ex eis faciant ascensum in celum. Deinde cum dicit: seuit horrendum, ostendit quomodo uidit Furias ad se impugnandum aduenientes. Unde dicit: Erinis, id est Furia infernalis, flammifera, quia fingitur quod Furie portant faces inflammatas, seuit minans, scilicet michi, horrendum, scilicet aliquid, sonat excusso uerbere, quia excutiendo se uerberat se anguibus a collo dependentibus, sudesque adustas rogis, id est ignibus, in quibus mortui solent comburi, tendit propius ac propius in ora, scilicet mea; seua Thesiphone, scilicet que est una de numero Furiarum, uallata caput serpentibus, portam uacantem, id est carentem custodia, post raptum canem clausit opposita face, scilicet loco repaguli, ne possit aperiri. Deinde cum dicit: sed ecce, docet quomodo in suos quasi in alienos deseuit, primo docens quomodo interfecit unum filium; secundo quomodo alium, ibi: *ceteram*; tercio quomodo tercium, ibi: *parce iam*; quarto quomodo coniugem, ibi: *renuo*; quinto quomodo pater monitus est ut aufugeret, ibi: *quo te*. Circa primum duo facit, quia primo ponuntur uerba Herculis parantis arcum ad occidendum filium proprium, tamquam esset filius Lici; secundo inducitur Amphitrion ipsum arguens et mortem pueri describens, ibi: *quo se*. Quantum ad primum dicit: sed ecce proles regis inimici Lici latet, nephandum semen - hoc dicit uidens filios proprios, putans eos esse filios Lici -: hec dextera, scilicet mea, reddet uos, scilicet o filii, patri inuiso, id est odioso; quasi dicat: moriemini, sicut ipse mortuus est. Neruus, id est corda arcus, excutiat sagittas leues, scilicet propter uolatum. Sic decet mitti, scilicet ad occidendum, tela Herculea. Deinde cum dicit: quo se, inducitur Amphitrion Herculem arguens et interfectionem pueri describens. Unde corripiendo dicit: cecus furor, scilicet Herculis, quia non cognouit filios, quo se inuergit?, id est declinat. Flexit uastum arcum coactis cornibus soluitque pharetram, arundo impetu emissa, scilicet ab arcu, stridit - fugit spiculum medio collo, id est per medium collum, scilicet filii sui, relicto uulnere, scilicet mortali. Deinde cum dicit: ceteram, insequitur Hercules alium filium, similiter reputans eum filium Lici. Et primo ponitur insecutio Herculis; secundo inducuntur de morte filii uerba Amphitrionis, ibi: *en blandas*. Quantum ad primum dicit uelut insultando Lico: ceteram prolem eruat; quasi dicat: istum filium perdidit, saluet ceteros si poterit; et quasi insequens et querens alios ad occidendum dicit: quid moror omnes latebras?, scilicet perscrutari. Maius michi bellum Micenis, id est cum hominibus Lici, qui fuit de gente Micena, restat, scilicet quam sit hoc, quod interficio filios Lici. In quo autem sibi restat maius bellum docet, scilicet ut destruat edificia et ciuitatem Micenorum, sub quorum ymagine destruxit et euertit edificia et domum propriam. Unde dicit: ut Cyclopea saxa, quia Cyclopes dicuntur edificasse ciuitatem illam, euersa manibus nostris concidant. Aula, id est domus regia, disiecto, id est rupto, obice eat huc et illuc rumpatque postes, scilicet ruendo; columen, id est firmitas et rectitudo columpnarum, impulsum, scilicet a me, labet, id est titubet; procumbat, id est ad terram cadat, omnis regia. Hic uideo gnatum scelesti, id est scelerati, patris, scilicet Lici. Deinde cum dicit: en blandas, inducitur Amphitrion describens mortem secundi filii. Ubi primo temptat Herculem emollire ad parcendum; unde dicit: en tendens, scilicet filius tuus, o Hercules, blandas manus ad genua, scilicet tua, miseranda uoce rogat, scilicet ut parcas. Secundo describit interfectionem pueri dicens: scelus nephandum, triste et aspectu horridum!, scilicet fuit quod dicam. Rapuit, scilicet Hercules, dextram precantis, scilicet pueri, et furens bis ter, id est sexies, rotatum circa, id est in circuitu, misit, id est iecit; at illi, scilicet puero, caput sonuit, madent tecta cerebro disperso. Tercio docet quomodo coniunx Herculis cum tercio paruulo nato uoluit fugere dicens: at misera Megera similis furenti fugit e latebris, protegens sinu natum paruum. Quarto Amphitrion consulendo reuocat fugientem dicens: quo misera pergis? Licet profuga condaris, id est abscondaris, sinu Tonantis, scilicet Iouis, hec dextera, scilicet que filium interfecit, petet temet undecumque et feret, scilicet quo uoluerit. Quam fugam latebrasque petis? Nullus locus salutis est Hercule infesto. Amplectere ipsum pocius et tempta lenire blanda prece, quia non est aliud refugium. Deinde cum dicit: , agit de interfectione tercii filii. Et hoc habet quatuor partes, quia primo inducitur Megera misericordiam petens; secundo Hercules furibunda loquens, ibi: *renuo*; tercio Megera furiosum arguens, ibi: *quo tendis*; quarto Amphitrion interfectionem filii describens, ibi: *pauefactus*. Quantum ad primum Megera, consilio soceri reuocantis, misericordiam implorat dicens: o coniunx, scilicet Hercules, iam parce, precor, agnosce Megeram, scilicet me coniugem tuam. Hic natus uultus habitusque tuos reddit, id est assimilatur tibi; cernis, ut tendat manus?, scilicet petens misericordiam. Deinde cum dicit: renuo, inducitur Hercules furibunda loquens: uisum enim sibi est ratione furie quod coniunx fuit Iuno nouerca, que persequebatur eum. Unde dicit: renuo nouercam, id est non exaudio eam. Sequere, scilicet alios qui occisi sunt, da penas michi, id est puniam te pro delictis tuis in me, libera, id est liberabis, Iouemque pressum turpi iugo; sed ante matrem, id est priusquam interficiam matrem, hoc monstrum paruulum, id est filium, quem portas, auferam, scilicet de medio. Deinde cum dicit: quo tendis, Megera Herculem tamquam furiosum et uolentem interficere puerum, quem gestabat, arguit dicens: o amens, quo tendis, id est quid uis facere - sic solet exclamari super aggredientes scelerosa queque -, fundens sanguinem tuum?, id est occidens filium, qui est sanguis tuus. Deinde cum dicit: pauefactus, inducitur Amphitrion mortem unius filii describens. Unde dicit: infans pauefactus igneo, id est rubente ad modum ignis, uultu patris perit ante uulnus, scilicet solo timore, rapuit spiritum puer, scilicet raptim et subito emisit spiritum. Deinde cum dicit: in coniugem, describit interfectionem Megere coniugis. Et circa hoc duo facit: primo enim mortem Megere describit; secundo in se quod talia uidit inuehit, ibi: *cernere*. Quantum ad primum dicit: grauis claua, scilicet qua solebat domare monstra, nunc libratur in coniugem: perfregit ossa, scilicet eius, caput abest corpori trunco: conquassatum enim caput claua uidebatur non caput esse; unde subdit: nec usquam est, scilicet caput. Deinde cum dicit: cernere, Amphitrion in se ipsum, eo quod tam crudelia uidit, inuehit loquens ad se ipsum et dicens: o nimis uiuax senectus - quasi dicat: nimis uiuis, qui nurui et nepotibus superuixisti -, si piget luctus, id est tedio est tibi luctus tuorum, habes mortem paratam, quia potes te ipsum in mortem agere; unde subdit: indue, id est infer, tela in pectus, quibus moriaris, uel istum, scilicet Herculem, stipitem, id est in modum stipitis inflexibilem a crudelitate, cede monstrorum illitum, id est undique litum, conuerte, scilicet a furia sua. Falsum ac turpem parentem nomini tuo, id est quod falso et turpiter diceris parens talis paricide, remoue, scilicet blandiendo, ut talia furiosa dimittat, ne tue laudi obstrepat, id est ne in impedimentum laudis tue obiciatur quod talem filium habuisti. Deinde cum dicit: quo te, inducitur Theseus patrem Amphitrionem uolentem adire filium, ut reducat a furia et compescat a furiosis actibus, consulendo reuocans. Unde dicit: o genitor, scilicet Herculis, ipse, scilicet Amphitrion, quo, id est qua ratione, ingeris te obuium morti?, scilicet dum uadis ad compescendum Herculem. Quo amens pergis? Profuge et obtectus late, scilicet ne te inueniat, unumque scelus, id est mortem tuam, aufer manibus Herculeis. Deinde cum dicit: bene habet, inducitur Hercules ex furia factis suis congratulans et irridens Iunonem. Unde dicit: bene habet, scilicet quod factum est, excisa, id est destructa, est domus regis pudendi, scilicet Lici - sic enim ex furia putabat. Et irridendo Iunonem subdit: o coniunx Iouis maximi, hunc gregem, scilicet filios et uxorem, dicatum tibi cecidi, id est occidi - uerum dixit, quia placuit in hoc Iunoni, sicut ipsa predixit carmine primo, tamen Hercules non putauit uerum dicere, sed irridendo insultare -; uota te digna persolui libens - sed et hoc uerum est, quamuis furiosus aliter putaret -, et alias uictimas Argos, id est Grecos illos, qui et Argiui dicuntur, dabimus: hoc ad ueram irrisionem dictum est, quia Iuno specialiter fouebat Argos, sicut patet primo Thebaydos. Deinde cum dicit: nondum, inducitur Amphitrion post ista facta admirans casum Herculis. Et circa hoc duo facit: primo enim hortatur Herculem ad consummandum sacrificium, quod ante furiam fuerat inchoatum, dicens: o nate, nondum litasti, id est perfecisti sacrificium: consumma sacrum, id est sacrificium. Ecce hostia stat ad aras, prona ceruice expectat manum, scilicet sacrificantis; prebeo, scilicet uictimas sufficienter, occurro, scilicet in officium sacrificandi, insequor, id est te sacrificare uolentem: macta, scilicet immolando sacrificium. Secundo cum dicit: quid hoc est?, miratur et stupet casum Herculis, quia post ista furiose gesta subito decidit in sompnum, tamquam subito mortuus caderet. Primo ergo istum casum miratur; unde dicit stupendo: quid hoc est?, scilicet quod uideo de Hercule. Errat acies luminum, scilicet meorum, merorque hebetat uisus; an uideo manus Herculis trementes?; quasi dicat: dubito utrum istorum sit uerum. Uultus, scilicet Herculis, in sompnum cadit et fessa ceruice labat, id est titubat, demisso capite, scilicet sicut solent dormitantes facere; iam flexo genu totus ruit ad terram, ut ornus cesa siluis - orni sunt arbores steriles in montibus saxosis crescentes -, aut moles uiuis, scilicet cadens in mari datura portus, id est quietans mare ad stationem nauium. Secundo cum dicit: an leto, dubitat an casus ille fuerit ad mortem; unde dicit: an idem furor qui misit tuos ad mortem leto dedit?, scilicet te. Tercio cum dicit: sopor, arguit non esse mortem, sed soporem; unde dicit: sopor est, scilicet qui fecit hunc casum, cuius signum est: reciprocos motus agit spiritus, id est aspirat et respirat, quod non conuenit mortuis. Quarto cum dicit: detur, hortatur ne quis impediat eum a sompno; unde dicit: detur quieti tempus, ut uis morbi grauis uicta sompno leuet, id est releuet et sanet, pectus oppressum, scilicet furia. Quinto hortatur famulos ut interim arma sua amoueant; unde dicit: o famuli, remouete tela, ne furens repetat, ea scilicet cum euigilauerit.
+
+Carmen nonum, quod scribitur metro pindarico dimetro anapestico, continet planctum super furia Herculis. Et diuiditur in duas, quia primo plangit furiam Herculis; secundo conuertens sermonem ad filios interfectos plangit eos, ibi: *non uos*. Circa primum notandum quod, ut dictum est, carmen chori exprimit iudicia et uota uulgi, que non solum sunt uaria, sed quandoque inuicem opposita. Quam uarietatem exprimens in hoc carmine, primo plangit Herculem optando ut ad se redeat; secundo quasi mutando uotum optat ut sic maneat, ibi: *uel pocius*; tercio ut de commisso dolens se ipsum puniat et affligat, ibi: *nunc Herculeis*. Circa primum duo facit, quia primo omnia numina inuitat et precipue solem ad plangendum Herculem; secundo optat ei sanam mentem, ibi: *soluite*. Quantum ad primum dicit: lugeat ether, id est celum, magnusque parens etheris alti, id est Iupiter, et unda uaga ponti mobilis, scilicet lugeat, tuque, o feruide Titan, id est sol, qui fundis radios per terras tractusque maris fugasque noctem ore decoro, id est splendido, ante omnes, scilicet lugeas. Et quare sol ante omnes lugere debeat docet subdens: Alcides, id est Hercules, tecum, o sol, uidit obitus, id est occidentem, pariter et ortus, id est orientem, nouitque utrasque domus tuas, scilicet orientem et occidentem: utrumque enim cardinem terre adiit pro domandis monstris. Deinde cum dicit: soluite, optat ut Hercules ad mentem suam redeat. Et primo super hoc rogat deos generaliter; secundo deum sompni specialiter, ibi: *tuque, o domitor*. Quantum ad primum dicit: soluite, o superi, soluite, id est liberate, animum, scilicet Herculis, tantis monstris, flectite mentem rectam in melius. Deinde cum dicit: tuque, o domitor, specialiter super hoc rogat deum sompni. Unde dicit: tuque, o Sompne domitor malorum, quia homo dormiendo obliuiscitur mala sua, requies animi, quia per sompnum aufertur sollicitudo cogitationum, pars melior humane uite, quia per medietatem uite dormit et dum dormit minus grauatur malo, genus uolucre, id est aptum ad uolandum, matris Astree - Sompnus fingitur filius Astrei regis, cuius uxor peperit filios et filias alatas, et ideo uirgo Astrea, que tenet libram in celo, fingitur habere ales -; et o Sompne, frater languide dure Mortis, quia qui dormit uidetur similis mortuo propter ligationem sensuum, unde Secundus philosophus diffiniens sompnum dicit quod est ymago mortis, miscens falsa ueris, scilicet in sompniis, auctor certus futuri, quia per sompnia prenunciantur certitudinaliter futura, ut patuit in sompnio Ioseph. Et quandoque pessime decipit, sicut narrat Girardus in descriptione Wallie, quia quidam sompniando per tres noctes monitus est quod adiret fontem sancti Bernaci et ibi sub lapide inueniret thesaurum magnum; qui credens sompniis tociens sub eadem forma repetitis adiit predictum fontem et eleuato lapide, quem iuxta sompnium inuenit in fonte, momordit eum serpens, qui sub lapide latebat, et mortuus est, sicque per sompnum pessime deceptus fuit. Et ideo dicit: idemque pessimus, scilicet auctor futuri. O rerum pater, portus uite - sompnus enim fouet uitam in animalibus -, requies lucis comesque noctis - dies enim terminatur ad requiem sompni, cui deputatur nox -, qui uenis par regi famuloque, quia equaliter et indifferenter se habet ad omnes, placidus leuisque foue fessum, scilicet Herculem. Et o Sompne, qui cogis genus humanum pauidum leti, id est timidum mortis, discere, scilicet per similitudinem sompni, longam mortem, preme deuinctum, scilicet Herculem, torpore graui, id est detine eum in sompno. Unde sequitur: sopor alliget artus indomitos nec linquat, id est relinquat, prius torua pectora, quam pristina mens, scilicet sana, repetat cursum; quasi dicat: non euigilet quousque redeat ei mens sana. En fusus humi, id est prostratus ad terram, uolutat seua sompnia, id est crudelia, feroci corde: nondum superata est pestis tanti mali, id est non adhuc est extra furiam; solitusque mandare caput graui, id est ponderose, claue, quia utebatur claua pro puluinari, dextera uacua, quia nichil habebat in manu, querit pondera, id est clauam ponderosam, iactans brachia motu uano, quia iam pater Amphitrion, quando cecidit in sompnum, fecit asportari et abscondi arma sua. Nec adhuc omnes expulit, scilicet a mente, estus, id est motus furiosos, sed ut unda uexata ingenti notho, id est magno uento australi, seruat longos tumultus et tumet iam cessante uento; supple: sic adhuc Hercules retinet aliquos motus furie, qua agitatus est. Pelle, id est depelle, o Sompne, insanos fluctus, id est motus, animi, pietas uirtusque redeat uiro, scilicet Herculi. Deinde cum dicit: uel sit pocius, mutat uotum ad ymaginem uulgi dicens: uel sit pocius mens concita, id est agitata, motu uesano, id est furioso: eat error cecus qua cepit, scilicet uia; quasi dicat: maneat in errore et furia, ne scienter committat scelera, quia magis excusatur qui furore agitatus errat et delinquit, quam qui scienter et sana mente committit scelus. Unde subdit: solus furor, o Hercules, te insontem, id est innocentem facit; proxima sors est puris manibus, id est innocentibus et mundis a scelere, nescire nephas, quia peccatum ignorantie ex genere suo minus habet de culpa ceteris peccatis. Deinde cum dicit: nunc Herculeis, optat ut doleat et se ipsum affligat propter scelera commissa. Unde dicit: nunc sonent pectora percussa Herculeis manibus; quasi dicat: more dolentium percutiat pectus suum manibus suis; uerbera uictrice manu pulsent lacertos solitos ferre mundum, id est celum; quasi dicat: brachia sua percutiantur uerberibus; audiat ether uastos, id est magnos, gemitus, audiat regina atri, id est nigri, poli, id est inferni, quem fingunt poete habere sub se polum antarticum, ut supra tactum est carmine quinto, feroxque Cerberus latitans imo antro qui gerit colla uincta uastis, id est magnis, cathenis, supple: audiat uastos gemitus Herculis. Resonet chaos, id est infernus, mesto clamore, scilicet propter gemitus Herculis, undaque patens lati profundi, scilicet fluminis inferni; et ether, scilicet resonet, qui tamen senserat melius tua tela: o Hercules, ether, id est superior mundus, melius sensit tela Herculis quam infernus, quia ad maiorem utilitatem domata sunt monstra, quam canis infernus raptus. Pectora obsessa tantis malis, o Hercules, sicut tua sunt, non sunt ferienda leui ictu: uno planctu, scilicet tuo, sonent tria regna, scilicet etheris, in quo est regnum Iouis, maris, in quo est regnum Neptuni, terre, in qua est regnum Plutonis. Et optans ut puniatur armis propriis subdit: et tu, arundo fortis, collo suspensa decus ac telum - hoc dicit quia Hercules portauit hanc arundinem et ad decorem et ut uteretur ea pro telo -, leuesque pharetre, date sera uerbera tergo fero, scilicet Herculis, quia uobis usus est ad perpetrandum scelus quod fecit; cedant robora fortes humeros stipesque potens oneret nodis, scilicet suis, duris pectora, scilicet Herculis; et isto modo omnia que solebant esse Herculis arma plangant tantos dolores, quantos scilicet meruerunt scelera sua. Deinde cum dicit: non uos, plangit filios Herculis occisos, dirigens sermonem ad eos et dicens: non uos, o pueri, comites patrie laudis ulti reges seuo uulnere, id est non fuistis socii patris uestri in laude ad ultionem capiendam de regibus, non fortesque manu flectere membra Argiua, id est Greca, palestra, id est lucta, id est non fuistis fortes ad luctandum cum Antheo libico, sicut fuit pater uester, ut supra habitum est carmine tercio; et dicit Argiua palestra, quia ludus ille, scilicet lucta, apud Argos, id est Grecos, fuit primo inuentus. Et resume: non fortes manu, scilicet fuistis, flectere fortes forti cestu, scilicet sicut Hercules flexit et deuicit cestibus Ericem, ut patuit supra carmine tercio, tamen ausi iam; quasi dicat: etsi non fuistis comites patris in talibus magnis, tamen tales eratis quando pater uos occidit, quod eratis ausi leue telum Scithici Coriti - Coritus nomen ciuitatis est in Scithia, ubi fiebant talia tela leuia -, missum librare certa manu figereque ceruos tutos fuga, id est qui se tuentur fugiendo, nondumque terga fere iubate, scilicet ausi figere - cuiusmodi fera fuit leo, quem pater interfecit -, ite, umbre, id est anime corporibus exute, ad portus Stigios, ite, innocue, id est innocentes, quas scelus, scilicet paternum, patriusque furor oppressit, id est opprimendo corpora uulneribus expulit, in primo limine uite, id est in etate iuuenili. Ite, o pueri, genus infaustum, id est generatio infelix, per iter triste noti laboris, id est famosi laboris - descensus enim Herculis ad infernum fuit labor inter alios famosus -; ite, uisite reges iratos, scilicet qui sunt iudices in inferno, sicut Eacus, Radamantus et Minos.
+
+In carmine decimo, quod est ultimum et scribitur metro iambico archilochico, ponitur actus quintus huius tragedie, et est reuersio Herculis ad sensum suum, dolentis super commissis. Et primo inducitur Hercules inquirens de cede facta et ad uindicandum inardescens; secundo cognoscens se reum et se occidere uolens, ibi: *miserere*; tercio a sua morte desistens, fugam tamen et latibulum querens, ibi: *iam parce*. Circa primum tria facit, quia primo uelut ignorans querit ubi sit; secundo cedem suorum iam factam animaduertit, ibi: *certe redimus*; tercio de hiis que acta sunt inquirit, ibi: *ubi est parens?*. Quantum ad primum dicit: quis hic locus, scilicet est ubi ego sum, que regio, scilicet est ista, que plaga mundi?, scilicet est ista. Ubi sum? Sub ortu solis, id est sum ego in oriente, an sub cardine, id est polo, glacialis Urse?, id est sub polo in quo est Ursa, sub qua est continua glacies: iste est polus septemtrionalis; quasi dicat: sum ego in aquilone? Numquid extrema tellus maris Hesperii, id est occidentalis, dat hunc modum Occeano?, id est numquid ista terra, in qua sum, est terminus occidentalis Occeani, id est numquid sum ego in occidente? Quas trahimus auras?, id est cuius terre aerem respiramus? Quod solum, id est que terra, subest fesso?, scilicet michi. Deinde cum dicit: certe redimus, aduertit Hercules cedem suorum iam factam. Unde dicit: certe redimus, id est rediuimus, scilicet de inferno, sed unde uideo prostrata domo, scilicet mea, cruenta, id est sanguinolenta et cruore infecta, corpora?, scilicet meorum. An nondum mens, scilicet mea, exuit inferna, id est infernalia, simulacra? Post reditus quoque feralis turba, id est mortifera turba, oberrat oculos meos?; quasi dicat: an est ita, quod uideo domum meam prostratam, filios et coniugem interemptos, uel adhuc errat uisus propter ymagines simulacraque monstrorum, que uidi in inferno? Pudet fateri: paueo, scilicet ex uisis; et nescio quod malum, nescio quod grande animus presagit michi; quasi dicat: cor meum dictat aliquod magnum malum michi futurum. Deinde cum dicit: ubi est parens?, inquirit ut certior reddatur de hiis que acta sunt. Et circa hoc tria facit: primo admiratur et inquirit auctorem eorum, que gesta sunt circa se ipsum; secundo auctorem cladis suorum, ibi: *quod nephas*; tercio patris sui et Thesei admiratur gestum et uultum, ibi: *cur meos*. Quantum ad primum dicit: ubi est parens?, meus scilicet Amphitrion. Ubi illa coniunx animosa grege tot natorum?, id est Megera uxor mea, que de multitudine filiorum superbire solebat. Cur latus leuum, scilicet meum, uacat spolio leonis? Quonam abiit tegmen meum idemque thorus mollis Herculeo sompno? Pelle enim leonis utebatur de die pro tegmine contra arma impetentia et de nocte pro strato. Ubi tela? Ubi arcus? Quis potuit detrahere arma michi uiuo? Quis tanta spolia, scilicet sicut sunt arma mea, abstulit, et quia dici poterat, sicut et uerum fuit, quod ipso dormiente fuerunt ablata, hoc quasi euacuans subdit: ipsumque sompnum Herculis quis non horruit?; quasi dicat: tam horrendus fui dormiendo, quod nullus auderet michi appropinquare. Unde ex hoc arguit quod Iupiter aliquem de nouo genuerit, qui talia ausus fuit facere: libet, libet meum uictorem uidere. Exurge, uictor, scilicet meus, et ostende michi quem nouum, scilicet filium, genuit pater, scilicet Iupiter, celo relicto; quasi dicat: non potest hoc esse, quod aliquis hoc fecerit, nisi aliquis genitus nouiter a Ioue; cuius incestu, id est illicita generatione, stetit nox longior quam nostra, ratione cuius scilicet ille sit me fortior et possit me uincere. Deinde cum dicit: quod cerno nephas?, inquirit auctorem cladis suorum. Et circa hoc duo facit: primo quis fuerit auctor cladis inuestigat, unde dicit: quod cerno nephas?, id est quam crudele. Nati, scilicet mei, iacent confecti cruenta cede, id est crudeli morte, perempta coniunx, scilicet est. Quis Licus regnum obtinet?; quasi dicat: ubi est ille Licus qui regnat? Quis ausus est moliri, id est machinari, Thebis tanta scelera reuerso, scilicet de inferno, Hercule?, scilicet me. Quisquis colis loca Hismeni, id est illius fluuii, quisquis Actea, id est Greca, arua, scilicet colis, qui colis regna Pelopis Dardanii, id est Frigii, regna dico pulsata gemino mari, Ionio et Frixeo - Isthmos est mons uel promunctorium distinguens duo maria predicta et spectat ad regnum Thebanorum, quod tenuit Pelops post patrem suum Tantalum, qui ex parte matris Frigius erat -, quisquis ergo colis loca predicta, succurre michi et indica auctorem seue cladis, que michi contigit. Et nisi michi indicaueritis, ruat ira, scilicet mea, in omnes, id est in omnes deseuiam, nisi indicaueritis quis fecerit hoc; unde subdit: quisquis michi non monstrat hostem hostis est michi. Secundo cum dicit: uictor, hostem quasi latentem ad pugnam prouocat. Unde dicit: o uictor Alcide, id est Herculis, lates? Procede, scilicet in publicum, seu, scilicet tu talis es, quod uindicas currus truces, id est crudeles, Tracis cruenti, scilicet sicut ego feci - Tracem cruentum uocat Diomedem regem Tracie, qui equos currum pauit humanis carnibus, quem Hercules interfectum posuit pabulum equis suis -, siue Gerionis pecus, scilicet sicut ego qui Gerionem regem Hispanie triformem interfeci et armentum eius abduxi, ue, id est uel, Libie dominos, scilicet uindicas tibi, scilicet Antheum et tales, quos ego deuici; quasi dicat: tu, uictor, etiam si talis et tam fortis sis, quod audes tibi uindicare quod possis talia facere, qualia iam tacta sunt, procede ad congrediendum mecum; nulla mora pugnandi est, scilicet a parte mea. En nudus asto, scilicet paratus ad excipiendum hostem; uel, id est saltem, licet, id est licitum sit, scilicet tibi, petas inermem, scilicet armis meis, que michi abstulisti et habes penes te. Deinde cum dicit: cur meos, miratur et stupescit de gestu et uultu Amphitrionis et Thesei. Et circa hoc duo facit: primo enim hanc admirationem ponit; secundo auctorem cladis huius sibi indicari ab Amphitrione et Theseo petit, ibi: *quis meos*. Quantum ad primum dicit: cur Theseus paterque fugit uultus meos? Cur condunt, id est abscondunt, ora sua? Differte fletus. Deinde cum dicit: quis meos, auctorem necis requirit. Et primo a patre dicens: genitor, profare quis omnes meos dederit simul neci; quid siles? Secundo petit idem a Theseo dicens: at tu, Theseu, ede, id est profer auctorem cladis, et hoc fideliter, unde subdit: sed tua fide, Theseu, supple: ede quis sit auctor cladis. Tercio utriusque taciturnitatem et uultum arguit; unde dicit: uterque, scilicet uestrum, tacitus ora pudibunda obtegit furtimque fundit lacrimas in tantis malis, cum tamen manifeste magis esset flendus uel indicandus auctor, ut haberetur uindicta; quod est pudendum, scilicet propter quod obtegitis uultus uestros. Numquid potens dominator urbis Argiue, id est Grece, scilicet est nobis pudendus, numquid agmen infestum michi tanta clade obruit uos pereuntes?, scilicet ut debeatis sic flere. Quarto cum dicit: per te meorum, adiurat patrem ut indicet auctorem cladis. Et circa hoc duo facit, quia primo adiurat; secundo subdit de hoc breuem dialogum inter patrem et Herculem, ibi: *tacita*. Quantum ad primum dicit: o genitor, precor te per laudem facinorum, id est factorum, meorum numenque nominis tui semper michi secundum, id est prosperum, fare, id est dic. Quis domum, scilicet meam, fudit? Cui preda iacui?, id est quis me depredauit auferens arma mea? Deinde cum dicit: tacita, subdit dialogum Amphitrionis et Herculis. Et primo respondet Amphitrion adiuratus, quasi consulendo dicens: tacita sic abeant mala; quasi dicat: peiora erunt si dicantur. Secundo obicit Hercules dicens: ut ego sim inultus?; quasi dicat: debent mala sic taceri, quod ego non possim uindicari? Tercio respondet Amphitrion dicens: sepe uindicta obfuit, id est nocuit, et ita noceret michi et etiam tibi, si uindicares. Quarto obicit Hercules dicens: quisquisne segnis tanta tolerauit mala?; quasi dicat: ista mala sunt ita magna, quod unus homo segnis non toleraret ea sine ultione. Quinto respondet Amphitrion dicens: maiora quisquis timuit, scilicet et timendo ne maiora euenirent mala, destitit ab ultione. Sexto obicit Hercules dicens: o pater, etiam quicquam timeri potest maius aut grauius hiis?; quasi dicat: non uidetur. Septimo respondet Amphitrion et docet quod sic; unde dicit: ista pars cladis quam nosti quotane est?; quasi dicat: uel modica respectu illius quod nescis; latet enim te quod tu ipse furiosus hoc fecisti; unde patet quod potest esse quod sit aliquid grauius illo quod tu scis. Deinde cum dicit: miserere, Hercules se ipsum reum cladis facit et cognoscit et in se ipsum seuire incipit. Et circa hoc duo facit, quia primo se reum cognoscendo a patre ueniam petit; secundo in se ipsum deseuire incipit, ibi: *nunc parte*. Circa primum duo facit: primo enim genitori suo, ut auctorem cladis indicet, humiliat dicens: o genitor, miserere, scilicet mei, ut non plus celes quod peto scire, tendo supplices manus, scilicet rogando ut petitioni mee annuas. Secundo cum dicit: quid hoc?, se reum cladis cognoscit; unde dicit: quid hoc?, scilicet est quod in manu mea apparet. Manus refugit, scilicet ne extendatur, quia infecta est sanguine - hic, id est in manu mea, errat scelus, id est apparet error sceleris mei. Unde hic cruor?, scilicet qui apparet in manu mea. Et quasi respiciens circa se et uidens arma sua ait: quid illa arundo, id est sagitta, tincta Lernea nece, scilicet quando interfeci ydram in Lerna, madens leto, id est morte, puerili? Iam uideo tela nostra. Non quero manum, scilicet que hoc fecit, quia ego reus sum et non alius, quia quis potuit arcum tendere - quasi dicat: nullus alius a me -, aut que dextra sinuare, scilicet trahendo ad se, neruum, scilicet potuit, uix michi cedentem. Tercio cum dicit: ad uos, se reum exclamat dicens: ad uos reuertor, o genitor, scilicet ut me reum cognoscam; nostrum scelus est, scilicet quod factum est; iacuere, scilicet filii et uxor mortui: scelus nostrum, scilicet illud, est. Deinde cum dicit: luctus, pater Amphitrion scelus Herculis attenuat et excusat dicens: istic, id est in hoc, luctus est tuus, scilicet pro coniuge et filiis; crimen nouerce, scilicet Iunonis, que te in furiam egit et furentem ad hoc compulit: hic casus culpa caret, scilicet a parte tua. Deinde cum dicit: nunc parte, inducitur Hercules in se ipsum deseuiens. Et circa hoc tria facit, quia primo deos ut ipsum puniant exorat; secundo arma exigit, ut illa comburat, ibi: *dira Furiarum*; tercio exigit arma, ut se interficiat, ibi: *non sic*. Circa primum duo facit, quia primo deos ut ipsum puniant exorat; secundo pater ipsum tamquam iterum furentem deplorat, ibi: *nondum*. Quantum ad primum dicit Hercules: o genitor, scilicet Iupiter, oblite nostri, nunc tona ex omni parte iratus, scilicet contra me, uindica nepotes, scilicet filios meos occisos, saltem sera manu. Sonet mundus stelliger, per tonitrua tua, hic polus et ille iaculetur flammas, id est fulgurando; Caspie rupes, scilicet que sunt multum scopulose uersus Indiam, trahant corpus, scilicet meum, ligatum atque auida ales, scilicet ad cadauere, id est uultur uel Arpia, de qua supra habitum est, uel aquila, que posita est ad cor Promethei, qui dicitur homines de luto finxisse et in celum ascendisse ignemque inde furto sublatum hominibus dedisse; unde dii irati ipsum in monte Caucaso ligauerunt ad saxum et cordi eius apposuerunt aquilam. Ideo subdit: cur uacant scopuli Promethei?; quasi dicat: utinam non uacent, sed alligetur eis corpus meum. Paretur uertice immenso latus abruptum Caucasi nudumque siluis pascens feras uolucresque - supple: ut ego ibi alliger -, et illa Simplegas: Simplegas nomen indeclinabile est et est nomen periculi marini; est enim locus ubi apparent quasi rupes uage, que nunc mouentur ad litus, nunc ad inuicem colliduntur, ex quarum collisione aqua exprimitur in altum; unde dicit: Simplegas illa, scilicet parte, qua artat pontum Scithen, id est Scithie, distendat alto, scilicet mari, manus, scilicet meas, uinctas hinc et hinc, cumque reuocata uice in se coibunt actisque, id est motis, utrimque rupibus inquieta mora montium, id est rupium magnarum ad modum montium, saxa expriment in celum, id est in aerem, mare medium, scilicet per collisionem, ego iaceam, scilicet in medio; quasi dicat: uinciantur manus mee ad istas rupes et cum ab inuicem mouentur distrahant me, quando coeunt ut inuicem collidantur, iaceam in medio, ut conterant me. Quin, id est cur non, aceruans congesto nemore aggerem structum corpus, scilicet meum, sparsum cruore impio, scilicet coniugis et filiorum, cremo?, id est comburo. Deinde cum dicit: nondum, pater Amphitrion deplorat Herculem, tamquam iterum furentem. Unde dicit: pectus, scilicet Herculis, attonitum nondum tumultu, scilicet furioso, caret, mutauit iras, scilicet conuertendo eas in se ipsum; unde dicit: quodque furor habet proprium, in se deseuit. Deinde cum dicit: dira Furiarum, poscit Hercules arma ut comburantur in mortuorum exequias. Et circa hoc duo facit, quia primo sibi ultimam penam optat; secundo arma, ut comburantur, postulat, ibi: *huc ensem*. Quantum ad primum dicit: dira loca Furiarum et inferorum carcer et plaga decreta turbe sonti, id est nocenti - isti nominatiui stant absolute -, et si quod exilium latet ulterius Erebo, id est inferno, ignotum Cerbero et michi, huc, id est in hoc exilium et in hec loca, abde, id est absconde, me, o Tellus; ibo mansurus ad ultimum finem Tartari. O pectus, scilicet meum, nimium ferum!, id est crudele. O liberi, quis uos sparsos per omnem domum deflere digne poterit? Nescit hic durus uultus, scilicet meus, lacrimari malis. Deinde cum dicit: huc ensem, postulat arma, ut comburantur in exequiis mortuorum. Et circa hoc duo facit, quia primo facit quod dictum est; secundo supponit breuem dialogum inter Theseum et Herculem, ibi: *quis nomen*. Quantum ad primum dicit: huc date ensem, huc date sagittas, huc date uastum stipitem. O puer, tibi frangam, id est in exequias tuas, tela nostra, tibi rumpemus arcus nostros; at grauis stipes ardebit tuis umbris; ipsa pharetra frequens, id est plena, telis Lerneis, id est quibus uulneraui ydram Lerneam, ibit in rogos tuos, id est comburetur cum corpore tuo; dent arma infausta, id est infelicia, penas, id est puniantur arma. Uos quoque, o pueri, quos interfeci, cremabo telis meis. In fine autem Iunoni, que eum ad hec mala impulerat, insultans execrando dicit: o nouercales manus, scilicet execror. Deinde cum dicit: quis nomen, breuem dialogum Thesei et Herculis ponit. Primo enim Theseus Herculem arguit de eo quod factum suum tamquam sceleratum plangit, cum non ex malicia culpe, sed ex errore ignorantie processerit; unde dicit: quis umquam addidit errori nomen sceleris? Et respondens Hercules ait quod etsi non sit scelus, tamen magnitudo erroris tenet locum sceleris; unde dicit: sepe error ingens sceleris locum obtinet. Tercio Theseus Herculi patientiam in tanto malo suadet; unde dicit: nunc Hercule opus est, id est ut sis Hercules, id est nunc indiges esse uir fortis ut uere dicaris Hercules; perfer, id est patienter et fortiter sustine, hanc molem mali. Deinde cum dicit: non sic, exigit arma Hercules, ut se interficiat. Et circa hoc duo facit, quia primo arma exigit; secundo docet quomodo ea obtinuit, ibi: *si uiuo*. Circa primum duo facit, quia primo instantiam Herculis in petendo arma ponit; secundo inter Theseum et Herculem dialogum subdit, ibi: *perimes*. Circa primum tria facit, quia primo inducitur Hercules arma ad se occidendum instanter petens; secundo Amphitrion scelus hoc obsecratione dissuadens, ibi: *per sancta*; tercio Hercules propositum suum defendens, ibi: *cur animam*. Quantum ad primum dicit: pudor furore extinctus, scilicet in me, non sic cessit, id est recessit, ut fugem omnes populos aspectu impio; quasi dicat: non ita ex furia totaliter pudorem perdidi, ut tam terribilis appaream, quod omnes homines fugiant me. O Theseu, flagito arma, arma subtracta redde michi propere, id est statim. Si mens est michi sana, reuerte, id est reporta, tela manibus, id est restitue manibus meis tela: potest enim hoc secure fieri; si furor remanet, pater, scilicet qui impedis ne arma reddantur, recede, scilicet ne pereas mecum: mortis inueniam uiam, scilicet quia occidam me. Deinde cum dicit: per sancta, Amphitrion obsecrando dissuadet Herculi, ne se occidat. Unde dicit: *o Hercules, precor per sancta sacra generis, id est per iura sanguinis ueneranda, perque utrumque ius nominis mei, scilicet quia dicor pater tuus, uel quia matrem uxorem habeo, uel quia auctor sum tui*; unde subdit: siue me auctorem uocas siue tu parentem, scilicet quia sum uir matris et educator tuus; perque canos, scilicet meos, uenerandos piis, scilicet filiis, parce deserte senecte, scilicet mee, annisque fessis, id est michi fesso multitudine annorum; reserua temet, scilicet in uita, unicum, scilicet existens, firmamentum domus lapse, unum lumen, scilicet tu existens, afflicto, scilicet michi, malis. Nullus fructus laborum, scilicet tuorum, ex te contigit, scilicet michi, scilicet quia numquam te in quiete frui potui; semper aut dubium mare aut monstrum timui, scilicet quia pro remedio contra talia oportuit mittere Herculem; quisquis rex seuus toto orbe nocens furit manibus, id est agitatus diis infernalibus, qui manes dicuntur, aut aris, id est agitatus sacris penetralibus, a me timetur, scilicet quia ad eum domandum oportet mitti Herculem; semper absentis pater, scilicet sum, peto fructum tui aspectumque et tactum. Deinde cum dicit: cur animam, inducitur Hercules intentionem suam de se ipso occidendo defendens. Unde dicit: nichil est, id est nulla ratio est, cur detineam morerque amplius animam, scilicet meam, in luce ista, id est in ista uita: cuncta iam amisi bona, mentem, arma, famam, coniugem, natos, manus, etiam furorem, qui saltem, dum affuit, dolorem, quem habeo, exclusit. Nemo mederi queat, id est poterit, animo polluto, scilicet scelere, qualis est animus meus: scelus morte sanandum est. Deinde cum dicit: perimes, ponit dialogum Thesei et Herculis. Primo ergo obicit Theseus dicens: perimes, id est occides, parentem, scilicet si perstiteris in hac ira. Respondet Hercules: ne possim facere, scilicet occidere parentem, occidam, id est occumbam, scilicet interficiendo me ipsum. Tercio obicit Theseus dicens: genitore coram?, id est uis tu occidere te in presentia patris? Quarto respondet Hercules quod non debet patri esse horrori, quia tam crudelia fecit alia coram patre; unde dicit: hunc, scilicet patrem, docui cernere nephas, scilicet quando in presentia eius interfeci coniugem meam et nepotes suos. Quinto Theseus ut sibi indulgeat rogat dicens: intuens pocius facta, scilicet tua, memoranda omnibus peto a te ueniam unius criminis, scilicet ut indulgeas tibi hoc unum crimen. Sexto arguit Hercules hoc non esse faciendum; unde dicit: ipse dabit sibi ueniam, qui nulli dedit?, quasi dicat: non est hoc iustum. Laudanda feci iussus, scilicet ab alio; hoc unum, scilicet crimen, meum est, id est a me ipso feci. Et conuertens sermonem ad patrem obsecrando petit arma dicens: succurre, genitor; siue te pietas mouet, scilicet quam debes habere erga nurum et nepotes, seu triste fatum, scilicet quod nunc euenit de morte eorum, siue decus uirtutis, scilicet mee, uiolate, scilicet nunc per scelus commissum; effer arma; uincatur fortuna, scilicet michi aduersa, dextera mea. Septimo inducitur Theseus adhuc instans ut Hercules sibi parcat; unde dicit: patrie quidem preces sunt satis efficaces, scilicet quantum in ipso est, sed tamen, o Hercules, mouere quoque nostro fletu, scilicet ut parcas tibi. Surge et solito impetu perfringe aduersa. Resume nunc tuum animum nulli malo imparem, nunc agendum est tibi magna uirtute, scilicet ut tuum impetum compescas: ueta Herculem irasci, scilicet quia non decet hoc uirum tante uirtutis. Deinde cum dicit: si uiuo, ostendit quomodo Hercules arma obtinuerat. Et diuiditur hec pars in quatuor, quia primo inducitur Hercules sibi, nisi arma reddantur, peiora comminans; secundo Amphitrion arma Herculi restituens, ibi: *uox est*; tercio Hercules ad se occidendum telum applicans, ibi: *hoc nunc*; quarto Amphitrion Theseo conquerens et ab eo auxilium postulans, ibi: *ecce quam*. Circa primum tria facit: primo enim mortem sibi preeligendam demonstrat dicens: si uiuo, feci scelera, et ita erat uita mea scelerata; si morior, tuli, id est passus sum scelera; quanto ergo melius est pati scelus quam facere - sicut probat Boetius IIII Consolationis; cui consonat illud Epistularum Ouidii: *estque pati penam quam meruisse minus* -, tanto magis est mors mea melior quam uita. Secundo cum dicit: purgare, animat se ipsum in mortem propriam dicens: purgare terras, scilicet monstris, propero; quasi dicat: hoc est officium meum. Sed iamdudum oberrat michi monstrum impium, seuum et immite ac ferum, scilicet ego ipse, qui tamquam impius et seuus filios interfeci et coniugem; agedum, aduerbium exhortandi est, conare aggredi, scilicet illud monstrum, dextera, scilicet tua; ingens opus, scilicet erit illud, amplius, id est plus ualens, bis seno labore, id est duodecim laboribus meis. Tercio cum dicit: ignaue, tarditatem suam in aggrediendo se ipsum arguit, improperando ferocitatem in coniugem et prolem; unde dicit: ignaue, cessas, scilicet aggredi te ipsum, in pueros modo pauidasque matres fortis?, scilicet fuisti. Quarto cum dicit: arma nisi, Hercules sibi peiora comminatur, nisi arma reddantur; unde dicit: nisi arma dentur michi, aut excidam omne nemus Tracis Pindi - Pindus est nomen montis nemorosi in Thessalia, que est pars Tracie, ubi nimphe habitabant -, lucosque Bachi, id est qui consecrantur Bacho et in quibus celebrantur orgia eius, et iuga Citheronis - Citheron mons est iuxta Thebas -, mecum cremabo, aut tota tecta cum domibus, id est familiis, suis dominisque, templa Thebana cum omnibus deis supra corpus meum excipiam atque uersa urbe condar, id est sepeliar, et, si media, id est ea que sunt in medio ciuitatis, immissa, super me, incident humeris fortibus leue pondus, id est si omnia posita super humeros meos sint pondus leue fortibus humeris, septemque portis, scilicet ciuitatis Thebane, non satis premar, omne onus quo mundus sedet media parte uertam in caput meum dirimamque, id est scindam uel frangam, superos, id est superiorem partem mundi. Redde arma, scilicet si uis quod iste non faciam. Deinde cum dicit: uox est digna, inducitur Amphitrion hiis permotus ostendens arma. Unde primo sub yronia loquens dicit: uox est digna, scilicet ista, qua indicabo ubi sunt arma, genitore Herculis; quasi dicat: non est digna, quia magis debet uelle genitor Herculis quod Hercules non habeat arma, quam quod habeat, et ideo inuitus dico quod sequitur: en puer cecidit peremptus hoc spiculo, scilicet quod tibi ostendo et trado, Iuno emisit hoc telum manibus tuis. Deinde cum dicit: hoc nunc, inducitur Hercules ad occidendum se telum acceptum applicans. Unde dicit: ego nunc utar hoc, scilicet telo contra me ipsum. Deinde cum dicit: ecce quam, inducitur Amphitrion Theseo conquerens et ab eo auxilium postulans. Et hec pars habet duas: primo enim conquerens a Theseo auxilium postulat; secundo conuersus ad Herculem comminatur se uelle se ipsum occidere, nisi Hercules a se occidendo desistat, ibi: *sic statue*. Quantum ad primum conquerendo de Hercule dicit: ecce quam miserum cor, scilicet meum, palpitat metu, scilicet ne Hercules se occidat; ferit, id est percutit cor palpitans, corpus, scilicet meum, sollicitum, scilicet circa Herculem. Arundo est aptata, scilicet ab Hercule ad se occidendum. Ecce iam facies, scilicet Herculis, uolens scelus sciensque, dum uult scilicet se occidere. Pande, o Theseu, quid fieri iubes?, id est quod das consilium? Nichil rogamus, scilicet Herculem, quia rogando non proficimus: dolor in tuto est, id est securi sumus de dolore nostro. Tu, o Theseu, natum potes seruare michi, tu solus, necdum euasi ipse, scilicet ego, maximum metum: haut potes, id est non potes, me miserum facere, quia iam miserrimus sum, felicem potes, scilicet facere, seruando scilicet Herculem. Deinde cum dicit: sic statue, conuersus ad Herculem minatur sibi mortem, si Hercules se occidat. Unde dicit: o Hercules, sic statue, quicquid statuis, id est quicquid in proposito tuo firmas, ut scias, id est consideres, causam tuam, scilicet pro qua te uis occidere, famamque in arto, id est in stricto, et in ancipiti, id est in dubio, stare; quasi dicat: dubium est ualde et artum utrum causa tua, pro qua te occidis, et fama tua sit approbanda apud posteros uel non, et si approbetur, ualde arte, id est inter ualde paucos erit approbata; et ideo tu, qui ad laudem et gloriam uis occidere te, bene debes hoc scire et considerare: aut uiuis aut occidis, scilicet me, quia tecum moriar. Teneo in primo ore, id est in primo uerbo oris tui, quia si dixeris te uelle mori, moriar, si dixeris te uelle uiuere, uiuam - in primo ergo ore teneo hanc animam, scilicet meam, leuem, quia faciliter expelletur a corpore, fessamque senio nec minus quassam malis, scilicet quam senio. Tam tarde dat aliquis uitam patri?, scilicet sicut tu, qui differs dicere unum uerbum, quo consolatus uiuam; quasi dicat: numquam aliquis sic. Non feram ulterius moram, scilicet quin moriar; unde subdit: pectus letale, id est mortale, induam ferro impresso: hic, hic iacebit, scilicet me mortuo, scelus Herculis sani; quasi dicat: dicetur quod Hercules in sana mente existens occidit patrem, quod est maior insania quam interficere aliquem in furia. Deinde cum dicit: iam parce, inducitur Hercules a se occidendo desistens et patri ne moriatur suadens. Et circa hoc duo facit: primo enim suadet patri ne se occidat, promittens se uelle uiuere; unde ait: parce, genitor, iam parce, scilicet ne occidas te, iam reuoca manum. Succumbe, uirtus, id est fortitudo Herculis, succumbe, id est obedi patri; unde uelut exponens subdit: perfer imperium patris. Eat hic labor, scilicet quo resisto proposito meo pro saluando patre, ad labores Herculeos, scilicet alios, id est computetur hic labor inter alios labores: uiuamus, o pater. Secundo Hercules conuersus rogat Theseum ut patrem leuet. Et circa hoc duo facit: primo enim rogat Theseum ut patrem leuet, manum suam pollutam allegans; secundo inducitur Amphitrion illam manum specialiter apprecians, ibi: hanc ego. Quantum ad primum dicit: o Theseu, alleua solo, id est a terra, artus parentis afflictos. Dextera, scilicet mea, scelerata refugit contactus pios, scilicet quales sunt contactus paterni. Deinde cum dicit: hanc ego, inducitur Amphitrion manum Herculis apprecians. Unde dicit: hanc ego manum, scilicet quam tu sceleratam dicis, amplector libens, hac nisus, id est appodiatus, ibo, pectori, scilicet meo, ego hanc admouens dolores pellam, id est expellam. Deinde cum dicit: quem locum, inducitur Hercules pro pudore sceleris fugam et latibulum querens. Et circa hoc duo facit: primo enim inducitur Hercules fugam querens; secundo Theseus dissuadens, ibi: nostra te. Quantum ad primum dicit: quem locum profugus petam? Ubi me recondam, id est abscondam, quaue tellure obruam?, me scilicet, ne cognoscar. Quis Tanais - Tanais secundum Ysidorum Ethymologiarum XIII fluuius est a Ripheis montibus descendens, diuidens Europam ab Asia et intermedius duarum partium mundi currens -, aut quis Nilus, qui est fluuius Egypti, aut quis Tigris unda Persica uiolentus - est enim ualde preceps et uelox, unde a uelocitate dicitur Tigris, et est fluuius diuidens Mesopotamiam a Persida -, aut Renus ferox, fluuius Germanie, Tagusue turbidus fluens gaza Hybera, id est Hispana - Tagus est fluuius Hispanie trahens arenas aureas -, quis ergo istorum fluuiorum poterit abluere dexteram?, scilicet meam; quasi dicat: nullus. Et hoc probat dicens: licet Meotis gelida - palus est in Scithia -, artoum, id est aquilonare, mare in me transfundat et tota Thetis, id est mare Occeanum, per meas currat manus, nichilominus altum facinus herebit. In quas terras tu, impius existens, recedes?: ad se loquitur tamquam ad alium. Ortum, id est orientem, an occasum, id est occidentem, petes? Ubique notus perdidi locum exilio, id est non inuenio locum ubi exulare ualeam. Orbis me refugit, astra obliqua, scilicet michi, agunt cursus transuersos, scilicet in odium et detestationem mei, Titan, id est sol, meliore uultu uidit Cerberum, scilicet canem infernalem, quando traxeram eum ad superos, quam modo uidet me. O fidum caput, Theseu, quere latebram longinquam, abditam, scilicet ut in illa abscondar; et o arbiter, id est iudex, alieni sceleris, qui semper amas nocentes, id est Pluto rex inferni, refer gratiam uicemque meritis nostris. Et specificans quam gratiam uult sibi fieri subdit: precor, redde me reductum infernis umbris, id est infernalibus spiritibus, restitueque me subiectum uinculis tuis: ille me abscondet locus. Et quasi nec illud latibulum sufficiat subdit: sed et ille, scilicet locus, nouit me, et ita non possum latere ibi ignotus. Deinde cum dicit: nostra te, inducitur Theseus dissuadens omnem talem fugam. Unde dicit: nostra tellus te manet, id est expectat. Illuc Gradiuus, id est Mars sic dictus, quia gradatim incedatur ad bellum - Mars enim est deus belli -, manum solutam, id est absolutam a cede restituet armis: o Alcide, illa terra que superos facit, id est ubi dii nascuntur, cuiusmodi est ista, uocat te facere innocentes, id est ut facias innocentes destruendo homines crudeles et uiciis monstruosos.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/Commento_ValerioMassimo.txt b/testi_2_commento/Commento_ValerioMassimo.txt
new file mode 100644
index 0000000..8998715
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/Commento_ValerioMassimo.txt
@@ -0,0 +1,5 @@
+Poscis, clarissime Marchio, memorandarum auidus rerum alta mente ut Ualerii Maximi maximum breueque compendium exponendum adsumam, breuia dilatans, obscura declarans lucido cum sermone: arduum opus, fateor, per ora multorum uolitans sed a pluribus ignoratum. Parebo tamen libens ut et tibi placeam et aliorum satisfaciam uoto. Tu quidem uir ab ineunte etate pietate insignis et clementia, que peculiaris uirtus principum hominem Deo similem facit, et iuxta tui allusionem nominis in omni opere gloriosus, gloriam siquidem promereri studuisti in edifitiorum opere ingenti. Sicut enim Augustus Cesar, quo nichil clarius sol sub se uidit, gloriatus est urbem quam inuenerat lateritiam relinquere marmoream, ita tu, illustris princeps, terram quam inueneras asseritiam lateritiam fecisti; in cuius infima ualle arcem extruxisti sublimem ad sidera inexpugnabili opera iuxta portam cui leo magnanimus incubat, ut cetera menia linquam, magnifico sumptu sed maiore anime mirifice fabricata more Agrippe. Quamquam pedibus eger, ut ille, acerbissime  afflictatus, literarum gloriam perfectiori etate coluisti; nempe neglecta forma corporis, qua summe pollebas, libros auidissime semper legis hystcriarum, precipue Liuium qui stilum habuit parem Romano gladio, illustrium Romanorum celebranda gesta recurrens, inter quos Iulium Cesarem tuo iure preponis. Uerum ut ueram gloriam cito actingam, que in sola uirtute consistit, quis hac tempestate animi uigore prestantior signifer et pugilis Romanam Ecclesiam, uelut nauiculam Petri inter tot fluctuum turbines agitatam, solus intrepide iuuit, inter multorum dominorum et populorum rebelliones scaturientes magno tui cum discrimine? Quis sanctius inter proceres amicitias coluit? Quis costantius promissa seruauit? Quis humanius benefitia erogauit? Tu, inquam, uir tante uirtutis, cui nichil difficile uideatur, preter cumulata maiorum multa quesisti. Nec quisquam regnantium in aduersitate constantior, in infirmitate patientior, in periculo cautior, de quo dici potest illud quod de Cesare Cicero *Nichil* inquit *solebat obliuisci nisi iniuriarum*. 
+
+*Historie antiquorum utiles sunt ad danda bona consilia ciuitati*, Aristotiles tertio Rhetoricorum. Commendaturus nobilissimum oratorem in cuius moralissimo opere uelut in speculo relucent exempla uirtutum et humana uita singulari quodam dogmate decoratur, ex uerbis propositi thematis duo possum breuiter elicere que excellentissimi auctoris laudem celebrant et extollunt; quorum primum est commoditas in se fructuosa, quod tangitur in auctoritate premissa cum dicitur Istorie antiquorum utiles sunt; secundum fructuositas in aliis luminosa, quod tangitur cum dicitur ad danda bona consilia ciuitati. Circa primum breuiter aduertendum quod Aristotiles et alii magni philosophy doctrinam moralem tradiderunt  scientifice, subtiliter et theorice. Ualerius autem, pluribus proficere cupiens, ipsam tradit pratice, exemplariter et positiue. Illustrium nam antiquorum inclita gesta percurens ac perstringens plurima paucis mira contexuit breuitate. Secundum enim sententiam Uarronis in suo libro Sententiarum elucentissimum docendi genus est studium exemplorum; quod elleganter declarat luculentus orator Tullius primo de Oratore sic inquiens: *Hystoria temporum testis, lux ueritatis, uita memorie, magistra uite, nuntia uetustatis: quo alio melius quam oratoris officio conficitur?* Sicut enim dyaletica est instrumentum scientiarum naturalium,  ita rhetoricha moralium. Nichil ergo recte sine exemplo docetur aut discitur. Teste enim Seneca, breue est iter per exempla. Hoc breuissime de primo. Secundum quod tangitur in themate prelibato est fructuositas in aliis luminosa. Circa quod est aduertendum quod numquam fuit regnum extra Romanum in quo rectores urbium et gubernatores rerum publicarum tam uirtuosi quam praui ualeant agenda copiosius speculari. Secundum enim Augustinum, ubi de uirtutibus loquimur nullus uirtuosior populo Romano, ubi de uitiis nullus uitiosior. Quod considerans Ualerius ipse Romanus alterutro calle procedens preclarissimas  uirtutes Romanorum et teterrima uitia duxit breuiter colligenda. Quantum ad primum dicit Titus Liuius libro primo, prohemiali capitulo: *Nulla umquam res publica maior nec sanctior nec dictior bonis exemplis fuit, nec in quam tam sero luxuria auaritiaque migrauerint nec ubi tantus aut tamdiu parsimonie ac paupertati honos fuerit: adeo quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat*. Unde Augustinus 5° de Ciuitate Dei loquens de ipsis Romanis dicit: *Nam cum haberent rem publicam, idest rem populi rem communem patrie, opulentissimam atque ditissimam, sic ipsi in suis domibus pauperes erant, ut quidam eorum, qui iam bis consul fuerat, ex illo senatu hominum pauperum pelleretur notatione censoria eo quod X pondo argenti in uasis suis habere compertus est*; et suddit: *Ita ipsi pauperes erant quorum triumphis publicum ditabatur errarium*, de qua materia ipse Ualerius uberrime scribit. Due autem fuerunt arces super quibus fundatum est Romanum imperium, scilicet audatia in bello, equitas in pace, uel uerius 3a fecerunt Romanos rerum dominos, scilicet sanum consilium in re publica, priuata paupertas, et propositis pertinaciter adherere. Secundum Uegetium alia 3a fecerunt Romanos uictores gentium, scilicet prudentia, exercitatio  et fides. Augustinus autem 5° de Ciuitate Dei dicit: *Hec sunt precipue illa 2° que compulerunt Romanos ad facta miranda: defensio scilicet libertatis et cupiditas glorie. Ipsam denique patriam quoniam seruire uidebatur ingloriosum, dominari uero atque imperare gloriosum, prius omni studio esse liberam deinde dominam cupierunt*. Et addit: *hanc (scilicet gloriam) ardentissime dilexerunt: propter hanc uiuere uoluerunt, propter hanc et mori non dubitauerunt, huius unius ingentis uitii cupiditate ceteras cupiditates et alia uitia comprimentes. Laudis enim auidi erant, pecunie liberales. Uoluit autem Deus Romanum regnum esse tam potens et imperiosum ut reduceret uniuersum orbem in unam imperii monarchiam*. Unde Augustinus 18° de Ciuitate Dei: *Conclita est igitur Roma uelut altera Babilon et prioris filia Babilonis per quam Deo placuit orbem debellare terrarum et in unam societatem rei publice et legum perductum longe lateque pacare*. Aliam rationem assignat idem Augustinus in 5° dicens: *Quamuis satis uidear explicasse cur Deus unus uerus et iustus Romanos secundum quandam formam terrene ciuitatis bonos adiuuerit ad tantam imperii gloriam consequendam, potest tamen et alia esse latentior, scilicet propter diuersa merita generis umani*. Bene ergo Augustinus ibidem: *Ostendit Deus in oppulenissimo  regno Romanorum quantum ciuiles uirtutes ualeant, etiam sine uera religione*. Roma namque, ut ait Sidonius obscurus orator, est domicilium legum, gignasium litterarum, curia dignitatum, uertex mundi, patria libertatis. Deus autem qui fecerat Romam dominam temporalium uoluit ipsam fieri clominam spiritualium. Unde nouissimus poeta Petrarcha: *Roma mundi caput, urbium regina, sedes imperii, arx fidei catholice, fons omnium memorabilium exemplorum*. Ieronimus etiam Romam laudat et ipsam laudatam ab Apostolo dicit; et post apostolos et euangelistas doctores 4or, quorum duo fuerunt Romani. Ex predictis itaque in summa concludere licet illud quod scribit Policratus secutus Quintilianum: *Romanorum excellentia et uirtute, si omnium gentium hystoria reuoluatur, nichil clarius lucet. Declarat hoc amplissimi splendor imperii quo nullum minus ab exordio maioribusque incrementis processu continuo dilatatum humana potest memoria recordari. Nam et quiete libertatis, iustitie cultu, sollertia armorum, reuerentia legum, finitimarum gentium amicitiis, maturitate morum, grauitate uerborum et operum obtinuerunt ut orbem sue subicerent ditioni*. Bene ergo licet dicere cum Iustiniano *Felix Romanorum genus omnibus anteponi nationibus et omnibus gentibus dominari tam preteritis effecit temporibus, quam Deo propitio in eternum efficiet*. Ideo clarissimus poeta Uirgilius: *Tu regere imperio populos, Romane, memento.  He tibi erunt artes pacisque imponere morem,  parcere subiectis et debellare superbos*, et *imperium sine fine dedi*. Et hec breuiter de uirtutibus Romanorum, de uitiis autem paucissima. Est igitur sciendum quod, ut uerbis ipsius Ualerii utar, sicut Roma omni genere mirificorum exemplorum orbem terrarum impleuit, ita et atrocissimorum uiciorum omni contagione fedauit in pristinas sedes, proh dolor, reuoluta. Unde satiricus Iuuenalis: *Nullum crimen abest facinusque libidines ex quo  paupertas Romana perit*. Genus namque Romanum a uulturibus cepit augurium, que aues cede et sanguine delectantur, et conditores ipsius urbis a lupa lactati sunt, que ubique figuraliter auaritiam representat rapacitate insaciata. Ad quod Iuuenalis: *Maiorum primus, quisquis fuit, ille tuorum  aut pastor fuit aut id quod dicere nolo*, idest ladro. Sed ut ceterorum autorum testimonia non amplectar, uno solo contentus finem facio. De his ergo dicit beatus Bernardus: *Romani ante omnia sapientes sunt ut faciant mala, bona autem facere nesciunt. Impii in Deum, temerarii in sancta, emuli in uicinos, inhumani in extraneos, quos neminem amantes amat nemo, et, dum timeri ab omnibus affectant, ut omnes timeant necesse est. Hi sunt qui preesse non norunt et subesse non sustinent. lnferioribus importabiles, superioribus inobedientes; inuerecundi ad petendum, frontosi ad negandum; importuni ut accipiant, ingrati cum acceperint. Docuerunt linguam suam loqui grandia, cum operentur exigua. Largissimi promissores, parcissimi exhibitores; blandissimi  adulatores, mordacissimi detractores, malignissimi proditores*. Quid plura? *Quid tam notum seculis quam proteruia et ceruicositas Romanorum? Gens insueta paci, assueta tumultui et obtemperare nescia nisi cum non ualet resistere*. Uirtutis igitur cultum et uitiorum fugam nobis concedere dignetur, ad cuius felicitatem omnis uirtus principaliter ordinatur. Amen. Premissa commendatione multiplici materie quam exponendam assumpsi maximo cum labore, antequam descendam ad litere declarationem, premittam breuiter quedam de more euidentialiter ad dicenda, scilicet quis autor, que materia, que intentio, que utilitas, cui parti philosophie supponatur hic liber, quis eius titulus. Ad primum dico quod autor huius operis fuit Ualerius Maximus. Ad quod est notandum quod aliqui dicunt quod hic Ualerius fuit de nobili et antiqua familia Ualeriorum que postea dicta est Coruina, quod non credo, quia ipse aliquid expressisset in aliqua parte libri. Preterea Ualerius non fuit uir militaris nec exercuit se studio armorum sed literarum: fuit enim cancellarius siue scriba cuiusdam Sesti Pompei in Asia qui et ipse fuit uir eloquentissimus, ut patet suo loco. Ualerius etiam sepe defendit plebem Romanam contra nobiles. Sed quisquis fuerit, nomen eius est proprium: dicitur nam Ualerius quasi ualens uirtute. Fuit ciuis Romanus, orator clarissimus. Ualerius dictus est Maximus ad differentiam Ualerii Ansiatis qui diu ante eum scripsit gesta Romana. Nec potuit istud cognomen assequi nisi propter aliquod singulare meritum, sicut et plures alii Ualerii Maximi ante eum diuersis temporibus, quorum unus fuit consul, alius censor, alter orator, sicut patet per Liuium, Plinium et alios. Materia sunt exempla factorum et dictorum memorabilium ad omnem fere materiam de qua agitur et omnium proposita confirmanda applicabilia. Intentio est optima. Intendit nam autor tradere nobis doctrinam moralem exemplariter et plane. Est enim doctrina moralis tradenda faciliter teste Philosopho, scilicet rationibus persuasiuis non demonstratiuis, quoniam opus morale suscepimus non ut sciamus sed ut boni fiamus. Et uirtus in operatione consistit. Utilitas est maxima, scilicet uniuersalis cognitio uirtutum et uitiorum et fere omnium actuum humanorum et agibilium mundi, ut uisa exhortatione uirtutum et detestatione  uiciorum lector fiat cautior ad agenda et dicenda imitatione aliorum. Hic liber supponitur philosophie morali per omnes partes, scilicet ethice, politice, yconomice, ut per se patet, quia scilicet est de instructione sui, familie et ciuitatis siue rei publice. Titulus libri debet esse talis: Ualerii Maximi factorum ac dictorum memorabilium ad Tiberium Cesarem liber primus incipit et primo prologus. In quo titulo succinte tangitur causa efficiens, cum dicitur Ualerii, causa materialis, cum dicitur factorum, tempus principis cui scribit. Non ergo scribit Augusto sicut quidam opinantur, quod est manifeste falsum, quia ipse autor expresse describit Tiberium, eius genus et imperium in multis libris et capitulis, licet uideatur loqui de Augusto uiuente; quod declarabo si et quando ad finem peruenero. Tangitur et causa formalis siue ordo, cum dicitur primus. Finis Ualerii fuit ut acquirat principaliter gratiam principis, licet male meriti, fauorem apud legentes, famam apud posteros. His breuiter percursis, perstringatur breuis diuisio. Liber totus generaliter diuiditur in nouem libros, unusquisque liber in capitula, unumquodque capitulum in paragraphos, et paragrafi singuli in particulas speciales; que patebunt uel declarabuntur discurrendo per singulas. In primo libro Ualerius premictit prohemium in quo duo facit in generali. Nam proponit materiam quam scribere intendit et inuocat auxilium Tiberii, cuius premium optabat et sperabat, et in hoc facit auditorem docilem, beniuolum et actentum cum premittit humilitatem, breuitatem et magnitudinem. In prima parte prohemiali sententialiter uult dicere quod ipse intendit sub breui uolumine perstringere dicta et facta notanda antiquorum que priores scriptores prolixius et clarius descripserunt, ut unusquisque possit faciliter et cito sine lungo labore et magno tedio quod uoluerit inuenire. 
+*Urbis Romae exterarumque gentium facta simul ac dicta memoratu digna, quae apud alios latius diffusa sunt quam ut breuiter cognosci possint, ab inlustribus electa auctoribus digerere constitui, ut documenta sumere uolentibus longae inquisitionis labor absit. Nec mihi cuncta complectendi cupido incessit: quis enim omnis aeui gesta modico uoluminum numero comprehenderit, aut quis compos mentis domesticae peregrinaeque historiae seriem felici superiorum stilo conditam uel attentiore cura uel praestantiore facundia traditurum se sperauerit? Te igitur huic coepto, penes quem hominum deorumque consensus maris ac terrae regimen esse uoluit, certissima salus patriae, Caesar, inuoco, cuius caelesti prouidentia uirtutes, de quibus dicturus sum, benignissime fouentur, uitia seuerissime uindicantur: nam si prisci oratores ab Ioue Optimo Maximo bene orsi sunt, si excellentissimi uates a numine aliquo principia traxerunt, mea paruitas eo iustius ad fauorem tuum decucurrerit, quo cetera diuinitas opinione colligitur, tua praesenti fide paterno auitoque sideri par uidetur, quorum eximio fulgore multum caerimoniis nostris inclutae claritatis accessit: reliquos enim deos accepimus, Caesares dedimus. Et quoniam initium a cultu deorum petere in animo est, de condicione eius summatim disseram. Ual. Max. l praef.*
+Ordina ergo litteram sic. Ego Ualerius constitui, idest concepi in animo et decreui, deligere, idest de aliis eligere et deflorare, quasi dicat disposui deflorare ex multis pauca, facta ad dicta simul, quia dicere est prope facere, digna memoratu, idest memoria; non tamen omnia sed que memorabiliora crediderit uel magis seruientia proposito: nam interdum scribit quedam uilia et ridicula, non tamen impertinentia materie; Urbis Rome principaliter, nam de una urbe Roma plura inueniuntur exempla rerum memorabilium quam de reliquo orbe terrarum, ut sepe patet apud Plinium, et exterarum gentium, idest extranearum - uel externarum, et est idem -, quasi dicat aliarum ab Urbe et potissime Grecorum, que sunt diffusa, idest diffuse descripta, apud alios, scilicet autores, latius quam ut possint cognosci breuiter, et tamen breuitas est amica obscuritati, electa, idest excepta et abstracta, ab illustribus autoribus, rerum gestarum; non ergo ab omnibus accepit Ualerius, sicuti multi faciunt, sed solum ab autenticis qui scripserunt libros annales, quos uocamus cronicas, quales fuerunt Celius, Polibius, Fabius Pictor et alii. Et ecce qua re, ut labor longe inquisitionis,  idest inuestigationis et scruptinii, absit, idest remoueatur, uolentibus sumere documenta, idest argumenta ad aliquid persuadendum in aliquo genere cause; nec eum intentio fefellit. Nam uidemus quam multi uolentes perorare in scribendo uel predicando uel sermocinando recurrunt ad istud pulcrum et copiosum breuiarium. Quis enim Hic facit antipoforam, idest respondet questioni tacite; posset nam quis dicere: Tu promictis te dicturum breuiter de multis et magnis; certe tu facies magnum uolume, dicit Ualerius: Absit a me ista dementia; dicit ergo nec cupido, idest cupiditas et auiditas, complectendi cunta, idest colligendi omnia, incessit michi, idest uenit michi in mentem. Et continuo assignat causam sui dicti dicens quis, scilieet ita ualens, comprehenderit, idest comprehendere  potuerit, gesta omnis eui, idest omnia que facta sunt per decursus omnium temporum, quasi dicat per omnia secula: nam historie gentilium incipiunt omnes a Nino Beli filio, sicut Trogus describens gesta gentium externarum, et Liuius describens gesta Romana incipit a Romulo. Quasi dicat nullus posset comprehendere modico numero uoluminum, quasi dicat in his paucis libellis, qui sunt tantum nouem, et faciunt paruum numerum siue uolumen, cum tamen Liuius descripserit sola gesta Romana in CXXXXII libris; et posito quod unus aliquis posset hoc facere, non tamen tam diligenter et tam eloquenter, unde dicit aut quis compos mentis, idest sane, quasi dicat qui non desipiat uel omnino fatuus, sperauerit se traditurum, scilicet in scriptis memorie posterorum, seriem, idest ordinem, historie domestice, idest Romane - historia enim proprie est de preteritis, ut dicit Tullius - et peregrine, scilicet externorum, condítam, idest contestam, felici stilo superiorum, idest priorum historicorum quorum stilus fuit felix, precipue Liuii qui habuit stilum parem Romane uirtuti, uel actentiore cura, idest exactiori diligentia, uel prestantiori facundie?, idest perfectiore eloquentia. Et uere Ualerius non potuit equare stilum Liuii, non Salustii, licet superauerit stilos multorum; sic uide quomodo captat beniuolentiam tam humiliter loquendo. Te igitur Ista est 2a pars principalis, in qua parte Ualerius facit suam inuocationem  et sententialiter uult dicere quod ipse inuocat Tiberium principaliter et fidenter, tanquam deum adhuc uiuentem et presentem, qui est dominator orbis et protector urbis uirtute et felicitate sua. Sed antequam descendam ad litteram, hic occurrit dubitatio quomodo Ualerius facit inuocationem cum tanta commendatione ad Tiberium qui, ut ait Plinius, fuit hominum tristissimus, iuuenis ebriosus, senex luxuriosus, crudelis, inhumanus, fedatus omni labe turpitudinis erubescende, ut patet per Suetonium. Ad hoc dicunt aliqui quod quando Ualerius incepit istud opus Tiberius erat bonus, circa initia scilicet sui imperii, unde Orosius dicit quod Tiberius ex mansuetissimo principe conuersus est in seuissimam bestiam cum non impetrasset in senatu ut Christus pro deo haberetur. Sed dic breuiter quod Ualerius adulatur Tiberio, sicut Seneca tantus uir Neroni et Statius Domiciano. Nunc ordina litteram sic. Igitur 0 Cesar, scilicet Tiberi, certissima salus patrie, idest qui uelut pater patrie saluas Romam, inuoco te huic cepto, idest huic principio tam ardui operis in quo potes me iuuare quia potentissimus es. Unde dicit penes quem consensus deorum et hominum uoluit regimen marís et terre esse, quasi dicat quod, prouidentia deorum disponente et fauore hominum consentiente, tu regis habenas totius imperii Romani. Et probat quod merito ipsum inuocat, quia ipse est amicus uirtutum et hostis uitiorum de quibus Ualerius tractatum facere disposuit. Unde dicit cuius celesti prouidentia, scilicet tua, quia tu es celestis et diuinus, uirtutes, scilicet morales et militares, et tamen non habuit nisi duas uirtutes, quia fuit strenuus armorum et hostis adhulatorum de quibus dicturus sum, in UIIII libris scilicet, benignissime fouentur, imo uerius malignissime exterminatur, uicia seuerissime uindicantur, idest rigidissime puniuntur, imo melius diceretur contrarium, quia dabat premia magnis potatoribus et aliis turpioribus. Nam Hic Ualerius probat suam inuocationem fore iustam et excludit causam dubitationis et admirationis, quia posset quis merito dicere: Si imitaris illustres autores, cur non inuocas Iouem uel alium deum sicut fecerunt alii oratores et poete? Dicit Ualerius quia est magis certus de uno deo mortali et terreno qui uirtute sua promeretur celum, sicut pater et auus qui iam deificati sunt et quibus decreti sunt diuini honores. Ad quod est notandum quod ratio Ualerii erat bona si Tiberius fuisset similis patri et auo. Nam tolerabilius poterat sacrificari Cesari et Augusto quam Ioui qui non ualuit pedem eorum: Iupiter nam, historice loquendo, secundum Lactantium et Augustinum fuit uiolator patrie maiestatis, alienarum adulterator uxorum, pulcri pueri impudicus raptor et amator. Allegorice tamen si referatur ad astrum, Iupiter dici potest rex deorum et hominum, quia est benignissimus planeta et facit reges et principes et numquam infortunatur sicut alii planete. Cesar autem secundum Plinium fuit animi uigore prestantissimus, in clementia uero similis deo ut ait Tullius; Augustus uero sapientissimus,  prouidentissimus, felicius et diutius ceteris gubernauit imperium. Ualerius ergo uult dicere: Iulius et Augustus suis exigentibus meritis facti sunt dii, qua re non Tiberius? Ad litteram ergo dicit autor: Nam si priscí oratores, scilicet antiqui Romani eloquentes qui scripserunt ante me, sicut Marcus Cato, Marcus Uarro, Marcus Cicero, a quibus Ualerius multa accepit et potissime a Cicerone a quo accepit maximam partem huius libri primi, unde sine Tullio non potest bene intelligi hic liber, bene orsi sunt, idest laudabiliter inceperunt  opera eorum inuocantes, ab Ioue maximo optimo, sub isto titulo Romani principaliter inuocauerunt deum cum qui dictus est omnipotens (melius poterat dici omnipudens), si excellentissimi uates, idest poete sicut Uirgilius, Oratius, Ouidius, traxerunt principia, idest exordia librorum suorum, ab aliquo numine, idest deo magno, sicut ab Apolline, Minerua uel Mercurio pro habenda sapientia uel eloquentia. Et hic nota quod oratores et poete poterant inuocare in prohemiis suis, historici uero non: unde Liuius in principio se excusat de hoc, et Salustius et Suetonius et alii non inuocant; Ualerius tamen inuocat non deum sed hominem. Uel dic quod non est proprie historicus sed orator moralis: dicit ergo ad Tiberium mea paruitas, idest paupertas ingenioli mei, humiliat se ut exaltetur, recurrerít ad tuum fauorem, benignum, eo, idest tanto, iustius quo, idest quanto, cetera diuinitas, idest deitas ceterorum deorum, colligitur opinione, idest cognoscitur ex sola credulitate, sed tua, scilicet diuinitas, uidetur par, idest similis, imo fuit dissimillima, sideri paterno, scilicet Augusti qui fuit pater adoptiuus Tiberii, et auito, scilicet Iulii Cesaris qui fuit pater adoptiuus Augusti et per consequens auus Tiberii, ut alibi dicetur plenius, presenti fíde, idest euidenti certitudine. Et ut extollat Tiberium in diuinitate magnificat patrem et auum in diuinitate dicens quorum, scilicet patris Augusti et aui Cesaris, eximio fulgore, idest excellenti splendore uirtutum quia isti fuerunt quasi duo luminaria prima in orbe Romano; et a Cesare tanquam a sole Augustus et alii clari principes acceperunt lumen, multum ínclite claritatis, idest gloriose celebritatis, accessit, idest accreuit, nostris cerimoniis,  idest sacris Romanis, quasi dicat ualde aucta est deorum religio ex deificatione Cesaris et Augusti. Et ecce quomodo, quia accepimus reliquos deos, idest alios a Romanis habuimus ab alienigenis sicut Iouem a Creta, Apollinem a Delphis, Herculem a Thebis et ita de multis, Cesares dedimus, idest deos fecimus ex nostris, quasi dicat Ualerius: Et ego possum bene facere Tiberium deum, quia Greci fecerunt Priapum deum. Et concludit tangens materiam a qua uult incipere dicens et quantum est in animo, idest quia est decretum et firmatum in mente mea, petere initium, idest facere principium libri, a cultu deorum, idest a religione, sumatim disseram, idest succinte disputabo de conditione eius.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/EpistolaXIII_2.txt b/testi_2_commento/EpistolaXIII_2.txt
new file mode 100644
index 0000000..22b6400
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/EpistolaXIII_2.txt
@@ -0,0 +1,42 @@
+Sicut dicit Philosophus in secundo Metaphysicorum: *Sicut res se habet ad esse, sic habet se ad ueritatem*; cuius ratio est, quia ueritas de re, que in ueritate consistit tanquam in subiecto, est similitudo perfecta rei sicut est.  Eorum uero que sunt, quedam sic sunt, ut habeant esse absolutum in se; quedam sunt ita, ut habeant esse dependens ab alio per relationem quandam, ut ea quorum esse est ad aliud se habere ut relatiua: sicut pater et filius, dominus et seruus, duplum et dimidium, totum et pars, et huiusmodi, in quantum talia. Proptereaquodque esse talium dependet ab alio, consequens est quod eorum ueritas ab alio dependeat: ignorato enim dimidio, nunquam cognoscitur duplum; et sic de aliis. 
+Uolentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, uolens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimaui, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus. Sex igitur sunt que in principio cuiusque doctrinalis operis inquirenda sunt, uidelicet subiectum, agens, forma, finis, libri titulus, et genus phylosophie. De istis tria sunt in quibus pars ista, quam uobis destinare proposui, uariatur a toto, scilicet subiectum, forma et titulus; in aliis uero non uariatur, sicut apparet inspicienti; et ideo, circa considerationem de toto, ista tria inquirenda seorsum sunt: quo facto, satis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria, non solum per respectum ad totum, sed etiam per respectum ad ipsam partem oblatam. 
+Ad euidentiam itaque dicendorum, sciendum est quod istius operis non est simplex sensus, ymo dici potest polisemos, hoc est plurium sensuum; nam primus sensus est qui habetur per litteram, alius est qui  habetur per significata per litteram. Et primus dicitur litteralis, secundus uero allegoricus, siue moralis, *siue anagogicus*. Qui modus tractandi, ut melius pateat, potest considerari in istis uersibus: 
+*In exitu Israel de Egypto, 
+domus Iacob de populo barbaro, 
+facta est Iudea sanctificatio eius, 
+Israel potestas eius.*
+Nam si ad litteram solam inspiciamus, significatur nobis exitus filiorum Israel de Egipto, tempore Moysis; si ad allegoriam, significatur nobis nostra redemptio facta per Christum; si ad moralem sensum, significatur nobis conuersio anime de luctu et miseria peccati ad statum gratie; si ad anagogicum, significatur exitus anime sancte ab huius corruptionis seruitute ad eternam glorie libertatem. Et quomodo isti sensus mistici uariis appellantur nominibus, generaliter omnes dici possunt allegorici, cum sint a litterali siue historiali diuersi. Nam allegoria dicitur ab alleon grece, quod in latinum dicitur alienum, siue diuersum. 
+Hiis uisis, manifestum est quod duplex oportet esse subiectum, circa quod currant alterni sensus. Et ideo uidendum est de subiecto huius operis, prout ad litteram accipitur; deinde de subiecto, prout allegorice sententiatur. Est ergo subiectum totius operis, litteraliter tantum accepti, status animarum post mortem simpliciter sumptus; nam de illo et circa illum totius operis uersatur processus. Si uero accipiatur opus allegorice, subiectum est homo prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est. 
+Forma uero est duplex: forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est triplex, secundum triplicem diuisionem. Prima diuisio est, qua totum opus diuiditur in tres canticas. Secunda, qua quelibet cantica diuiditur in cantus. Tertia, qua quilibet cantus diuiditur in rithimos. Forma siue modus tractandi est poeticus, fictiuus et descriptiuus, digressiuus, transumptiuus, et cum hoc diffinitiuus, diuisiuus, probatiuus, improbatiuus, et exemplorum positiuus. 
+Libri titulus est: *Incipit Comedia Dantis Alagherii, Florentini natione non moribus*. Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a comos, uilla, et oda, quod est cantus, unde comedia quasi uillanus cantus. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a tragos, quod est hircus, et oda, quasi cantus hircinus, idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Comedia uero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueuerunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, *tragicum principium, et comicum finem*. Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia uero remisse et humiliter, sicut uult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e conuerso:
+
+*Interdum tamen et uocem comedia tollit,
+Iratusque Chremes tumido delitigat ore;
+Et tragicus plerunque dolet sermone pedestri
+Telephus et Peleus etc.*
+
+Et per hoc patet quod comedia dicitur presens opus. Nam si ad materiam respiciamus, a principio horribilis et fetida est, quia Infernus, in fine prospera, desiderabilis et grata, quia Paradisus; ad modum loquendi, remissus est modus et humilis, quia locutio uulgaris, in qua et muliercule comunicant. Et sic patet quare Comedia dicitur. Sunt et alia genera narrationum poeticarum, sicut carmen bucolicum, elegia, satira, et sententia uotiua, ut etiam per Oratium patere potest in sua Poetria; sed de istis ad presens nichil dicendum est. 
+Potest amodo patere quomodo assignandum sit subiectum partis oblate. Nam si totius operis litteraliter sumpti sic est subiectum, status animarum post mortem non contractus sed simpliciter acceptus, manifestum est quod hac in parte talis status est subiectum, sed contractus, scilicet status animarum beatarum post mortem. Et si totius operis allegorice sumpti subiectum est homo, prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem est iustitie premiandi et puniendi obnoxius, manifestum est in hac parte hoc subiectum contrahi, et est homo, prout merendo obnoxius est iustitie premiandi. 
+Et sic patet de forma partis per formam assignatam totius; nam, si forma tractatus in toto est triplex, in hac parte tantum est duplex, scilicet diuisio cantuum et rithimorum. Non eius potest esse propria forma diuisio prima, cum ista pars sit prime diuisionis. 
+Patet etiam libri titulus seu de libri titulo. Nam titulus totius libri est *Incipit Comedia*, et cetera; titulus autem huius partis est: *Incipit cantica tertia Comedie Dantis, et cetera, que dicitur Paradisu*. 
+Inquisitis hiis tribus in quibus uariatur pars a toto, uidendum est de aliis tribus in quibus nulla uariatio est a toto ad partem. Agens igitur totius et partis est ille qui dictus est, et totaliter uidetur esse. 
+Finis totius et partis esse posset et multiplex, scilicet propinquus et remotus; sed, omissa subtili inuestigatione, dicendum est breuiter quod finis totius et partis est remouere uiuentes in hac uita de statu miserie et perducere ad statum felicitatis. 
+Genus uero phylosophie, sub quo hic in toto et parte proceditur, est morale negotium, siue ethica, quia non ad speculandum, sed ad opus inuentum est totum et pars. Nam si in aliquo loco uel passu pertractatur ad modum speculatiui negotii, hoc non est gratia speculatiui negotii, sed gratia operis; quia, ut ait Phylosophus in secundo Methaphysicorum, *ad aliquid et nunc speculantur practici* aliquando. 
+Hiis itaque premissis, ad expositionem littere secundum quandam prelibationem accedendum est, et illud prenunciandum, quod expositio littere nichil aliud est quam forme operis manifestatio. Diuiditur ergo ista pars, seu tertia cantica, que Paradisus dicitur, principaliter in duas partes, scilicet in prologum et partem executiuam. Pars secunda incipit ibi, quasi in medio primi: *Surgit mortalibus per diuersas fauces*. 
+De parte prima sciendum est quod, quamuis comuni ratione posset dici exordium, proprie autem loquendo non debet dici nisi prologus; quod Phylosophus in tertio Rhetoricorum uidetur innuere, ubi dicit quod *proemium est in oratione rhetorica, sicut prologus in poetica, et preludium in fistulatione*. Est etiam prenotandum quod preuiatio ista, que comuniter exordium dici potest, aliter fit a poetis, aliter fit a rhetoribus. Rethores enim consueuere prelibare dicenda, ut animum comparent auditoris; sed poete non solum hoc faciunt, quin ymo post hec inuocationem quandam emittunt. Et hoc est eis conueniens, quia multa inuocatione opus est eis, cum aliquid contra comunem modum hominum a superioribus substantiis petendum est, quasi diuinum quoddam munus. Ergo presens prologus diuiditur in partes duas, quia in prima premittitur quid dicendum sit, in secunda inuocatur Apollo; et incipit secunda pars ibi: *O bone Apollo, ad ultimum laborem*. 
+Propter primam partem notandum quod ad bene exordiendum tria requiruntur, ut dicit Tullius in Noua Rethorica, scilicet ut beneuolum, attentum et docilem reddat aliquis auditorem; et hoc maxime in admirabili genere cause, ut ipsemet Tullius dicit. Cum ergo materia circa quam uersatur presens tractatus sit admirabilis, et propterea ad admirabile reducenda, ista tria intenduntur in principio exordii siue prologi. Nam dicit se dicturum ea, que qui uidit retinere non potuit in primo celo; in quo dicto omnia illa tria comprehenduntur. Nam in utilitate dicendorum beneuolentia paratur, in admirabilitate attentio, in possibilitate docilitas. Utilitatem innuit, cum recitaturum se dicit ea que maxime allectiua sunt desiderii humani, scilicet gaudia Paradisi; admirabilitatem tangit, cum promittit se tam ardua, tam sublimia dicere, scilicet conditiones regni celestis; possibilitatem ostendit, cum dicit se dicturum que mente retinere potuit: si enim homo ipse, et alii poterunt. Hec omnia tanguntur in uerbis illis, ubi dicit se fuisse in primo celo, et quod dicere uult de regno celesti quicquid in mente sua quasi thesaurum potuit retinere. Uiso igitur de bonitate ac perfectione prime partis prologi, ad litteram accedatur. 
+Dicit ergo quod gloria primi Motoris, qui Deus est, in omnibus partibus uniuersi resplendet, sed ita ut in aliqua parte magis, et in aliqua minus. Quod autem ubique resplendeat, ratio et auctoritas manifestat. Ratio sic: omne quod est, aut habet esse a se, aut ab alio; sed constat quod habere esse a se non conuenit nisi uni, scilicet primo seu principio, qui Deus est, cum habere esse non arguat per se necesse esse, et per se necesse esse non competat nisi uni, scilicet primo seu principio, quod est causa omnium; ergo omnia que sunt, preter unum, habent esse ab aliis. Si ergo accipiatur ultimum in uniuerso, non quodcunque, manifestum est quod id habet esse ab aliquo; et illud a quo habet, habet a se uel ab aliquo. Si a se, sic est primum; si ab aliquo, et illud similiter uel a se, uel ab aliquo. Et cum non aliud esset sic procedere in infinitum in causis agentibus, ut probatur in secundo Metaphysicorum, erit deuenire ad primum, qui Deus est. Et sic, mediate uel inmediate, omne quod habet esse habet esse ab eo; quia ex eo quod causa secunda recipit a prima, influit super causatum ad modum recipientis et reddentis radium, propter quod causa prima magis est causa. Et hoc dicitur in libro De Causis quod *omnis causa primaria plus influit super suum causatum quam causa uniuersalis secunda*. Sed hoc quantum ad esse. 
+Quantum uero ad essentiam, probo sic: omnis essentia, preter primam, est causata, alias essent plura que essent per se necesse esse, quod est impossibile. Quod causatum, uel a natura uel ab intellectu, et quod a natura, per consequens causatum est ab intellectu, cum natura sit opus intelligentie; omne ergo quod est causatum, est causatum ab aliquo intellectu uel mediate uel immediate. Cum ergo uirtus sequatur essentiam cuius est uirtus, si essentia intellectiue est tota et unius quod causat. Et sic quemadmodum prius deuenire erat ad primam causam ipsius esse, sic nunc essentie et uirtutis. Propter quod patet quod omnis essentia et uirtus procedit a prima, et intelligentie inferiores recipiunt quasi a radiante, et reddunt radios superioris ad suum inferius ad modum speculorum. Quod satis aperte tangere uidetur Dionysius de celesti hierarchia loquens. Et propter hoc dicitur in libro De Causis quod *omnis intelligentia est plena formis*. Patet ergo quomodo ratio manifestat diuinum lumen, id est diuinam bonitatem, sapientiam et uirtutem, resplendere ubique. 
+Similiter etiam et scientius facit auctoritas. Dicit enim Spiritus Sanctus per Hieremiam: *Celum et terram ego implebo*; et in Psalmo:  *Quo ibo a spiritu tuo? et quo a facie tua fugiam? Si ascendero in celum, tu illic es; si descendero in infernum, ades. Si sumpsero pennas meas*, et cetera. Et Sapientia dicit quod *Spiritus Domini repleuit orbem terrarum*. Et Ecclesiasticus quadragesimo secundo: *Gloria Domini plenum est opus eius*. Quod etiam scriptura paganorum contestatur; unde Lucanus in nono: *Iuppiter est quodcunque uides, quodcunque moueris*. 
+Bene ergo dictum est, cum dicit quod diuinus radius siue diuina gloria, *per uniuersum penetrat et resplendet*: penetrat quantum ad essentiam; resplendet quantum ad esse. Quod autem subicit de magis et minus, habet ueritatem in manifesto, quoniam uidemus in aliquo excellentiori gradu essentiam aliquam, aliquam uero in inferiori; ut patet de celo et elementis, quorum quidem illud incorruptibile, illa uero corruptibilia sunt. 
+Et postquam premisit hanc ueritatem, prosequitur ab ea, circumloquens Paradisum; et dicit quod fuit in celo illo quod de gloria Dei, siue de luce, recipit affluentius. Propter quod sciendum quod illud celum est celum supremum: continens corpora uniuersa et a nullo contentum; intra quod omnia corpora mouentur, ipso in sempiterna quiete permanente; uirtuans et omnia sua contenta et a nulla corporali substantia uirtutem recipiens. 
+Et dicitur Empyreum, quod est idem quod celum igne sui ardoris flagrans; non quod in eo sit ignis uel ardor materialis, sed spiritualis, quod est amor sanctus siue caritas. 
+Quod autem de diuina luce plus recipiat, potest probari per duo: primo, per suum omnia continere et a nullo contineri; secundo, per sempiternam suam quietem siue pacem. Quantum ad primum, probatur sic: continens se habet ad contentum in naturali situ, sicut formatiuum ad formabile, ut habetur in quarto Physicorum; sed in naturali situ totius uniuersi primum celum est omnia continens; ergo se habet ad omnia sicut formatiuum ad formabile, quod est se habere per modum cause. Et cum omnis uis causandi sit radius quidam influens a prima causa que Deus est, manifestum est quod illud celum quod magis habet rationem cause, magis de luce diuina recipit. 
+Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod mouetur, mouetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune mouetur propter aliquam partem sui, que non habet illud ubi ad quod mouetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet ubi, quod est impossibile, mouetur ad aliud, inde est quod semper mouetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod mouetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo mouetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio uidetur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem: Si homo est, est risibile; nam in omnibus conuertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit *in illo celo, quod plus de luce Dei recipit*, intelligit circumloqui Paradisum, siue celum Empyreum. 
+Premissis quoque rationibus consonanter dicit Phylosophus in primo De celo ubi dicit quod celum *tanto habet honorabiliorem materiam istis inferioribus, quanto magis elongatum est ab hiis que hic*. Ad hoc etiam posset adduci quod dicit Apostolus ad Ephesios de Christo: *Qui ascendit super omnes celos, ut adimpleret omnia*. Hoc est celum delitiarum Domini, de quibus delitiis dicitur contra Luciferum per Ezechielem: *Tu signaculum similitudinis, sapientia plenus et perfectione decorus, in deliciis Paradisi Dei fuisti*. 
+Et postquam dixit quod fuit in loco illo Paradisi per suam circumlocutionem, prosequitur dicens se uidisse aliqua que recitare non potest qui descendit. Et reddit causam, dicens quod intellectus in tantum profundat se in ipsum desiderium suum, quod est Deus, quod memoria sequi non potest. Ad que intelligenda sciendum est quod intellectus humanus in hac uita, propter connaturalitatem et affinitatem quam habet ad substantiam intellectualem separatam, quando eleuatur, in tantum eleuatur, ut memoria post reditum deficiat, propter transcendisse humanum modum. Et hoc insinuatur nobis per Apostolum ad Corinthios loquentem, ubi dicit: *Scio hominem, siue in corpore siue extra corpus nescio, Deus scit, raptum usque ad tertium celum, et uidit arcana Dei, que non licet homini loqui*. Ecce, postquam humanam rationem intellectus ascensione transierat, quid extra se ageretur non recordabatur. Hoc etiam insinuatur nobis in Matheo, ubi tres discipuli *ceciderunt in faciem suam*, nichil postea recitantes, quasi obliti. Et in Ezechiele scribitur: *Uidi, et cecidi in faciem meam*. Et ubi ista inuidis non sufficiant, legant Richardum de Sancto Uictore in libro De Contemplatione, legant Bernardum in libro De Consideratione, legant Augustinum in libro De Quantitate Anime, et non inuidebunt. Si uero in dispositionem eleuationis tante propter peccatum loquentis oblatrarent, legant Danielem, ubi et Nabuchodonosor inuenient contra peccatores aliqua uidisse diuinitus, obliuionique mandasse. Nam  *qui oriri solem suum facit super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos*, aliquando misericorditer ad conuersionem, aliquando seuere ad punitionem, plus et minus, ut uult, gloriam suam quantumcunque male uiuentibus manifestat. 
+Uidit ergo, ut dicit, aliqua que referre nescit et nequit rediens. Diligenter quippe notandum est quod dicit *nescit et nequit*: nescit quia oblitus, nequit quia, si recordatur et contentum tenet, sermo tamen deficit. Multa namque per intellectum uidemus quibus signa uocalia desunt: quod satis Plato insinuat in suis libris per assumptionem metaphorismorum; multa enim per lumen intellectuale uidit que sermone proprio nequiuit exprimere. 
+Postea dicit se dicturum illa que de regno celesti retinere potuit, et hoc dicit esse materiam sui operis; que qualia sint et quanta, in parte executiua patebit. 
+Deinde cum dicit: *O bone Apollo*, facit inuocationem suam. Et diuiditur ista pars in partes duas: in prima inuocando petit, in secunda suadet Apollini petitionem factam, remunerationem quandam prenuntians; et incipit secunda pars ibi: *O diuina uirtus*. Prima pars diuiditur in partes duas: in prima petit diuinum auxilium; in secunda tangit necessitatem sue petitionis, quod est iustificare ipsam, ibi: *Hucusque alterum iugum Parnassi*. 
+Hec est sententia secunde partis prologi in generali; in speciali uero non exponam ad presens. Urget enim me rei familiaris angustia, ut hec et alia utilia reipublice derelinquere oporteat. Sed spero de magnificentia uestra ita ut alias habeatur procedendi ad utilem expositionem facultas. 
+In parte uero executiua, que fuit diuisa contra totum prologum, nec diuidendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inuentis in quolibet orbe. Et quia illa uera beatitudo in sentiendo ueritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: *Hec est uita eterna, ut cognoscant te Deum uerum*, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi: *Te cernere finis* -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam uidentibus omnem ueritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, inuento principio seu primo, uidelicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut uisio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_ArsAmativaBoni.txt b/testi_2_commento/noCommento_ArsAmativaBoni.txt
new file mode 100644
index 0000000..bdd1a91
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_ArsAmativaBoni.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Deus gloriosissime, totius ueri amoris fons et origo, In uirtute, gratia et benedictione tua Incipit Ars amatiua boni , Ad te cognoscendum et diligendum a tuo populo, Qui uiuis et regnas aeternaliter et infinite bonus, amabilis Deus, Per omnia saecula saeculorum. Amen. De prologo Deus benedictus mundum creauit, ut ipse superexcellenti cognitione et amore cognosceretur et diligeretur super omnia summus finis. Mundo igitur, in peruerso statu consistente, uehemens est ignominium et ingratitudo maxima, quoniam mundus ipsum finem, ad quem stat conditus, non sectatur. Adest autem ipsius deuiatio finis, nam ardentius diliguntur et diligentius cognoscuntur in mundo creaturae quam creator earum, dominus Deus noster, multoque desiderabilius utilitas propria quam publica procuratur; quocirca, quanto melius possumus, auxilio diuino mediante, ad hoc nitimur, quod dominus et Deus noster gloriosus cognoscatur et ametur uehementius creaturis et res publica fiat super cetera specialis, compilantes hanc Artem amatiuam boni , per quam amantia quemadmodum per Artem inuentiuam scientia demonstratur. Nam, sicut sub intellectu suum sumit scientia titulum, sic intitulatur amantia sub uoluntate; amantia quidem sine scientia, et e contrario, defectiua consistit. Propter hoc ad hanc Artem amatiuam principia et modum Artis inuentiuae sumimus, similem modum amandi sicut sciendi de scientia in amantiam transferentes, ut artificialiter per scientiam amantiam cognoscere et per amantiam scientiam diligere ualeamus. Quoniam, quanto plus amantiam scientifice cognoscemus, tanto quidem ad amandum illam in gradum portabimus altiorem et tanto efficacius inuentiua scientia, per quam cognoscemus eam, intelligetur, magisque delectabilis fiet nobis et insuper tutius ad propositum nostrum accedemus, quod est ad ligandum uoluntatem diligere bonum et ad rerum uerarum scientiam obtinendam. Per hanc enim Artem utrumque istorum haberi potest, uidelicet ut per amantiam scientia et per scientiam amantia consequatur, alia mixta in alia secundum huius amantiae processum. Subiectum igitur huius amantiae scientifice consistit hominem per uiam scientiae diligere Deum et se ipsum et proximum suum et ea, quae gradatim diligibilia sub istis ordinantur, ac etiam odire gradatim illorum trium contraria, cum suis consequentibus malis. Cum ergo, ut plurimum, in mundo diligantur odibilia et odiantur amabilia, dirigitur quidem ad hunc finem haec amantia, qui est cogere uoluntatem naturaliter amandum et odiri per consequens odiendum; quocirca studere desiderantibus in hac Arte uiam aperimus, qua ligare sciant, et naturae ui et artificio, ad amandum amabilia et odiendum odibilia cogere uoluntatem et deducere ad magis amandum amabilia et magis odiendum odienda. In his igitur, quae nunc dicta sunt, significauimus huius amantiae subiectum, quod in toto huius Artis processu est necessarium conseruari. In Arte quidem inuentiua regulas dedimus et modum ostendimus sciendi ligare intellectum ad ueri cognitionem. Est autem intellectus ligatus ad ueri cognitionem, cum certa et necessaria principia regulant illum et ordinant ad attingendum necessario obiectum uerum, affirmando illud, in quantum illius intelligit uera, sicut est cum intelligit Deum esse bonum et hominem esse animal et cetera huiusmodi. Nec ad intelligendum obiectorum uerorum contraria fore uera cogitur intellectus, sicut est ad intelligendum Deum esse malum et hominem esse lapidem, cum coerceatur necessario ista, cum sint falsa, intelligere negatiue. Cum enim intelligit necessario Deum esse bonum et impossibile hominem esse lapidem, non potest intelligere Deum malum nec hominem lapidem esse, sed consistit intellectus liber in omnibus his, quae uel affirmatiue uel negatiue propendit, quamuis, se cogendo, ad rerum intrauerit cognitionem per ordinationem et regulationem principiorum, quorum necessitas coegit eum suorum obiectorum cognitionem sumere manifestam. Uerumtamen haec coactio neque intellectus naturam neque illius libertatem neque principia inuentiuae Artis impugnat, quoniam naturale est eidem et liberum intelligere necessario uerum, cum sit obiectum illius, et naturale est necessitatem principiorum regulariter deducere intellectum ad illum finem, ad quem creatus consistit. Solum ergo intellectus coactio consistit in modo, quem artifex infert intellectui, dum artificiose inducit eum et ordinat ad attingendum rerum intelligibilium ueritatem. Consimili modo etiam, sicut de ligatione et coactione intellectus dictum est, datur uia et cognitio ligaminis uoluntatis, ad quam ligandum uia consilii artificiale scrutinium praeparauimus, ut ad amandum amabilia et odiendum odibilia illam coercere possimus. Nam, sicut sub propria ratione affirmationis consistit uerum intellectus obiectum, sic bonum sub propria ratione dilectionis consistit uoluntatis obiectum, atque malum sub oditionis propria ratione consistit obiectum uoluntati, sicut falsum constat intellectui obiectum sub negationis propria ratione. Et oportet necessario has duas proprietates scientiae et amantiae, sub intellectu et uoluntate comprehensas, aequales esse, quoniam Deus a populo suo dignus est aequaliter cognosci et amari. Unde sequitur cetera, sub Deo similia, aequaliter affirmari et diligi, et eorum contraria negari aequaliter et odiri. Est ergo uoluntas in tantum ligabilis ad assumendum obiectum suum per regulam et necessitatem principiorum, ad idem obiectum uoluntatis confluentium, ut uoluntas accipiat illud, quantum etiam intellectus, existente ipsa uoluntate in tantum libera ad obiectum, quantum intellectus ad illud liber existit, ut dictum est. Ad alligandum igitur uoluntatem ad amandum bonitatem amoris et amantis et amati, hanc Artem intendimus applicare, explicantes huius doctrinam, uelut in ipsamet etiam Arte per sua principia propria continetur. Cum haec amantia sit excellens ualde, quia de principiis excellentissimis naturae et primis consistit, ea posita in uulgari, aliquibus latinis uocabulis, praeter uulgaris consuetudinem, oportet uti, necnon etiam quia plura realitatis praedictorum principiorum attingit intellectus, quam sint impositae uoces. Ad ea denotandum, uerba quidem aliquando fingere nos oportet et inusitatis sermonibus mentis habitum reseruare, quoniam praeter ista hanc amantiam ad illum bonitatis gradum, qui competit illi, extollere non possemus nec ad optatum peruenire propositum, cum ipsae realitates, quas intelligendo diligi necesse est, non possent uerbotenus reuelari. Hac intentione hanc amantiam tradimus etiam in uulgari, ut hi, qui latino nesciunt uti, artem habeant et doctrinam alligandi uoluntates suas ad amore bono diligendum, acquirentes scientiam, qua sciant rerum intelligere ueritatem, et ut etiam uiri periti latino utentes, uiam et modum inueniant descendendi ad expressam locutionem in uulgari, utentes uulgariter uocabulis propriis huius Artis. Plura namque continet aliquotiens latina sententia rerum, quae uulgari idiomate non possunt exprimi, propter uocabulorum carentiam, quae haberi poterunt per hanc Artem. Quemadmodum etiam Ars ex uulgari nostro in latinum translata est, sic, Dei gratia mediante, si ad laudandum et honorandum nomen suum dignetur nobis Deus praesentem uitam tanto tempore sustinere, proponimus eandem in arabicum transferre, ad sectam Saracenorum erroneam confundendum, ostendendo illis errorem suum in manifestatione nostrae sanctae fidei Christianae. Ex qua huius Artis correctionem suppliciter petimus, necnon etiam omnium aliarum quascumque fecimus compilationum, in quibus, si errauerimus in aliquo, hoc quidem nostrae ignorantiae est uitium impendendum. Si autem haec Ars in idiomata barbara, uidelicet Saracenorum, Iudaeorum et paganorum ac etiam numerosorum schismaticorum et aliorum infidelium transferatur, poterunt quidem Christiani Arte soluere obiectiones, quas contra fidem catholicam ponunt, et ipsi Christiani eisdem obiectiones inferre, quas per uiam intellectus et amoris soluere non ualebunt; unde, per gratiam Dei, poterunt suum errorem cognoscere et ad uiam se dirigere ueritatis. Quare uehementer bono animo concupimus hanc Artem in eorum idiomata esse translatam. Uerumtamen, ut ipsa Ars in infidelium non cadat contemptum, nec de trinitate diuina nec de incarnatione Dei nec de ceteris articulis nostris explicite loquimur in eadem, quia prima fronte attentio et beniuolentia ipsius Artis ab eorum cordibus auferetur. Istum autem paragraphum, quoniam non decet, nolumus in aliquod infidelium idioma esse translatum. Utilissima est haec Ars, uelut processus ipsius manifestat; per ipsam etiam mores optimi et uirtutum potest acquiri claritas et priuatio uitiorum. Per ipsam insuper quaecumque scientia breui tempore potest nancisci, sectando principia ipsius Artis, secundum applicationem principiorum cuiusuis scientiae, obtinere ad ipsa principia huius Artis amandi , quae scilicet applicatio fit temptando et examinando illa per principia uniuersalia huius Artis, secundum amabilitatem et odibilitatem, affirmabilitatem et negabilitatem, artificialiter traditas in hac Arte. Quoniam, si aliarum scientiarum principia et processus ueritati concordant, oportet necessario, iuxta processum huius Artis, ea fore affirmabilia et amabilia; si uero, ratione alicuius falsitatis, deuient a ueritate, unde falsum et malum procedat, oportet iuxta illud ea esse negabilia et odibilia per hanc Artem, cum huius Artis principia et eius processus uniuersalia sint omnibus principiis aliarum scientiarum, uelut in hac amantia manifeste patet. Sed, quid dicemus per singula, utique inenarrabilia sint huius Artis commoda; quapropter ego, exigentibus meis peccatis, miser et indignus hoc opus siue aliud intitulari nomine meo, exoro suppliciter boni amoris amatores adesse multiplicationis huius operis adiutores, ut per hanc amantiam, auxiliante Deo, mundus in statu possit diuinae gratiae conseruari. De diuisione huius operis Diuiditur praesens opus in quinque distinctiones, quarum prima est de figuris, secunda de regulis, tertia de definitionibus, quarta de conditionibus, quinta uero et ultima de quaestionibus. Ratio quidem, quare figuras tradimus in hac Arte consistit, ut in eis fiat principiorum huius Artis speculatio; sensuali namque speculatione extollitur intellectus ad speculandum intellectualia, et inde uoluntas ad ea diligendum. Per eas etiam figuras, ars et doctrina traditur correspondendi principia principiis, consistente quolibet eorum in alio in se ipso, quod fit ad inquirendum et inueniendum multiplicitatem modorum et rationum, per quas amicus se alligat et intendit ad diligendum, bono et magno et durabili amore, suum bonum et magnum et durabilem amatum. Regulae ponuntur in hac Arte ad regulandum ipsius Artis principia et eorum definitiones et conditiones, et ad quaestiones etiam soluendum, ut eorum regularitate propendat amicus ordinare et regulare suum amorem ad amandum, prout amabilia decet amari et odiri odibilia, dilectione indigna. Ad hoc traduntur in hac Arte definitiones, ut per eas amoris et cuiuslibet principii sui natura et proprietates perquirantur; habita namque istorum cognitione, miscendo aliud principiorum in aliis, iuxta processum huius Artis, inueniet quidem uoluntas modum et naturam ad amandum secundum naturam et proprietates, quae amorem et principia sua reuelant. Unde informatur amor et incenditur ad amandum; et unde etiam eminebit doctrina sciendi concludere, secundum ipsorum principiorum definitiones, applicando ipsas definitiones ad quaesita. Conditiones etiam editae sunt in hac Arte ad perquirendum in eis responsiones, quae quaestionibus amoris conueniunt. In illis enim conditionibus, compositis ex principiorum definitionibus, attingitur amor scientificus, intelligendo et diligendo ipsas conditiones esse ueras et amabiles, et oppositas earum negabiles et odibiles, cum sint malae. Quaestiones similiter in hac Arte traduntur, ad inquirendum et soluendum quaestiones, perquirendo amoris ueritatem per sua principia conclusiue, quoniam hac inquisitione acquiritur amoris scientia, lucrando amorem, uelut in processu huius amantiae continetur. Omnes autem rationes ante dictas finaliter habemus ad cognoscendum et diligendum dominum Deum nostrum. Prima distinctio in quattuor figuras diuisa consistit. Quarum prima ex nouem principiis istis constituta est, quae sunt: Bonitas, magnitudo, aeternitas siue duratio, potestas, sapientia, uoluntas siue amor, uirtus, ueritas, gloria. Secunda etiam ex aliis nouem principiis generalibus constituta est, quae sunt haec, scilicet: Differentia, concordantia et contrarietas, principium, medium et finis, maioritas, aequalitas et minoritas. Tertia composita est ex triginta sex cameris, in quibus praedicta decem octo principia per litteras denotantur. Quarta uero et ultima ex tribus circulis est coniuncta, continente quolibet easdem nouem litteras, significantes principia huius Artis; et istorum trium circulorum sunt duo inferiores uolubiles ad habendum multiplicationem conditionum, inuentionum, solutionum et quaestionum huius Artis. In prima figura denotat B bonitatem, C magnitudinem, D aeternitatem uel durationem, E potestatem, F sapientiam, G uoluntatem uel amorem, H uirtutem, I ueritatem, K gloriam. In hac autem figura circulari describuntur seu figurantur per litteras ante dicta principia, ad utendum tertia et quarta figura huius Artis; aliter enim nemo illis uti posset. Et consistit haec prima figura circularis, ut eius circularitas circularem suorum principiorum significet mixtionem, miscendo principia in principiis circulariter, ad inquirendum et alligandum amorem ad amandum, secundum eorum naturam et proprietatem. Principia huius Artis generalia sunt, nec alia principia istis altiora possunt esse, nec per se ipsa magis manifesta; et ratio, quare ista adeo generalia et altissima et manifesta sumpsimus consistit, quoniam hanc Artem amatiuam, ad amandum quaeque amabilia et odiendum quaeque odibilia, generalem esse oportet, ut amicus uoluntatem suam alligare possit ad amandum generalia et ea specialia, quae ab eis indiuiduata descendunt. Super bonitatem siue ultra uel extra bonitatem, nullum est bonum principium, quoniam, praeter bonitatem, nihil potest esse bonum, quia sic suum esse bonum illius principii esset esse malum, ex hoc, quod malum esset esse bonum praeter bonitatem; etiam extra magnitudinem nullum potest esse principium magnum, quoniam sic oporteret simpliciter illud esse paruum et magnum sine contradictione, quod est impossibile; nec extra aeternitatem siue durationem potest existere siue durare aliquod principium, cum omne, quod est praeter aeternitatem siue durationem, in priuatione consistat. Si quod enim principium praeter durationem uel aeternitatem existeret, ipsum quidem esset et non esset, quod est contradictio manifesta; et hoc idem sequeretur de aliis huius figurae principiis eo modo. Ad haec quidem principia huius figurae praedicta possunt applicari cetera principia, quae sub istis implicite consistunt, sicut Deus, cum sit bonus, magnus, aeternus et cetera, et sicut perfectio, iustitia, largitas, simplicitas, nobilitas, misericordia, dominium, et huiusmodi alia, cum haec principia sunt bona, magna et cetera. Quocirca, innuit haec Ars amatiua ea principia, quae implicite sub explicitis huius Artis principiis continentur, cum necesse fuerit, oportere reduci ad illum modum, per quem ipsa explicita principia ordinantur in hac Arte et per eundem modum de illis iudicium in quaesitis fieri conclusiue. Secunda figura, sicut patet, ex tribus triangulis composita est, in quibus consistunt omnia et in quibus omne quaesitum scrutari potest. Triangulus enim uiridis de differentia, concordantia et contrarietate constat, supra quemlibet angulum cuius scriptum est, scilicet: Sensuale et sensuale, sensuale et intellectuale, intellectuale et intellectuale, ad denotandum differentiam, concordantiam et contrarietatem consistere inter ista. Est autem differentia et concordantia inter sensuale et sensuale, quemadmodum inter ignem et aerem; similiter et contrarietas, quemadmodum inter ignem et aquam, aerem et terram et sic in ceteris sensualibus. Differentia uero et concordantia sensualis et intellectualis est, sicut corporis et animae et sic de similibus. Sed contrarietas sensualis et intellectualis habet esse, sicut inter animam et corpus, illa existente incorruptibili et isto corruptibili, et sic de consimilibus istis. Similiter differentia et concordantia intellectualis et intellectualis consistit, sicut Dei et animae, intellectus et uoluntatis, et sic de aliis huiusmodi. Contrarietas uero intellectualis et intellectualis existit, sicut Dei et daemonis, uoluntatis bonae et uoluntatis malae, et sic de aliis similibus istis. Ratio quidem proportionis huius iam dicti trianguli in hac Arte est, quia constat subiectum perquirendi amabilia et odibilia, affirmabilia et negabilia sub ratione differentiae, concordantiae et contrarietatis. Triangulus rubeus de principio, medio et fine constat, ut sit instrumentum et subiectum perquirendi omnia persistentia sub ratione principii, medii et finis. In illo enim angulo, ubi scriptum est principium, super scriptum est, scilicet: Temporis, quantitatis, causae. Tempus quidem et quantitas, ad denotandum perquiri ea, quae principiata sunt et principianda sub accidentium ratione; tempus enim principium habet et consistit principium eis, qui in tempore sunt principiata. Similiter et quantitas consistit principium, per quod quantitate certa terminantur finita. Hoc idem etiam suo modo sequitur de reliquis accidentibus, sicut de qualitate et cetera; qualitas etenim est principium, per quod sunt qualia et per quod maxime quaedam, praeter ea, quae sunt, alia non existunt. Significat autem causa principia substantialia, scilicet: Finem, efficiens, formam et materiam. Finem quidem, sicut uiuere esse finem comedendi et hominem amare et cognoscere Deum esse finem uiuendi et substantiam esse finem accidentis; efficiens uero, sicut hominem generantem hominem seu agentem bonum, malum uel etiam quodcumque aliud agens; formam etiam, sicut animam hominis esse formam corporis humani, quod consistit materia sub ipsa anima, et sic de similibus istis. Super angulum medii scripta sunt coniunctio, mensuratio, extremitates. Coniunctio quidem ad denotandum id, quod est medium diuersa coniungens, sicut proportio coniungens formam et materiam in uno esse, et sicut calor coniungens ignem et aerem in elementato; mensuratio uero ad denotandum medium aeque distans inter diuersos terminos, sicut punctum in medio circuli et sicut aerem inter ignem et aquam; extremitates etiam ad significandum medium continuum inter extrema, sicut lineam inter duo puncta aut sicut corpus inter sua extrema; et sic de aliis huiusmodi. In angulo finis similiter super scripta sunt priuatio, terminatio, causa finalis. Priuatio quidem ad denotandum ea, quae finiunt in non esse sui, sicut homo, cum moritur, aut planta, cum corrumpitur; terminatio uero, sicut meta corporis, ultra quam corpus non extenditur, aut sicut meta uidendi, ultra quam uisus non transit; causa finalis etiam ad significandum id, ad quod res principaliter se habet, sicut Deum, ad quem se habent omnia, quia est causa finalis omnium, et homo diuitiarum et totum suarum partium; et cetera huiusmodi. Triangulus croceus de maioritate, aequalitate et minoritate compositus est. Et super istos tres angulos scriptum est: Inter substantiam et substantiam, inter substantiam et accidens, inter accidens et accidens, ad significandum maioritatem, aequalitatem et minoritatem esse substantialium et accidentalium. Maioritatem substantialium quidem, sicut maioritatem Dei, quoniam Deus maior est in bonitate, magnitudine et cetera, quam cetera, quae non sunt Deus, et sicut maioritatem firmamenti, quia firmamentum maius est igne, et anima maior in bonitate et cetera, corpore; accidentalium uero, sicut maioritatem accidentium animae in bonitate et cetera, respectu accidentium corporis, et sicut maioritatem hominis in bonitate et cetera, respectu accidentium aliorum animalium et plantarum; et sic de aliis huiusmodi. Hoc idem necessario patet in opposito de minoritate, cum maioritas et minoritas recte opponantur. Aequalitas autem substantialiter in ipso angulo secundo designatur, sicut aequalitas in existere et agere intrinseco Dei, aut sicut in anima uel in corpore aequalitas bonitatis, magnitudinis et cetera, quae sunt substantialia principia aequalia, secundum proportionem uel comparationem. Aequalitas uero substantialium et accidentalium in eodem angulo denotatur, sicut aequalitas subiecti caloris ignis et quantitatis eiusdem caloris in extensitate, et haec eadem aequalitas similiter est coloris et colorati, et sic de aliis huiusmodi; aequalitas etiam accidentalium in eodem angulo sumitur, sicut aequalitas alterius qualitatis existentis in alia qualitate, hac et illa, sub ratione extensitatis, existentibus aequaliter per totam substantiam, sicut calor ignis per totam humiditatem aeris et e contrario in elementato; et hoc idem sequitur de similibus istis. Omnes isti tres trianguli similiter, et quilibet per se et mixtus cum alio, sunt instrumenta perquirendi amorem et alligandi uoluntatem ad diligendum bonum, sub istorum forma triangulorum et cuiuslibet partis eorum, uelut in processu huius amantiae continetur. Nam, intelligente humano intellectu praedictos triangulos et ea, quae de illorum mixtionibus sub ueritatis forma sequuntur, alligatur quidem uoluntas et subicitur ad amandum illa uera, sub forma bonitatis; itaque per connexionem ambarum formarum obiectabilium adhaeret uoluntas ad amandum amatum suum, sub ratione ueritatis et bonitatis in omnibus, quae de pernotatis triangulis praedicari possunt. Tertia figura ex triginta sex cameris composita est. Sumitur enim `camera acceptio duarum litterarum ad inuicem, uelut in ipsa figura patet, sicut B C sunt una camera, et B D alia, et sic de aliis consequentibus istis. In hac etiam figura quaelibet littera duo portat significata, sicut B, quod habet unum significatum secundum primam figuram et aliud secundum secundam figuram. Intentio, quare haec tertia figura in hac amantia posita est, constat ut prima et secunda figura in ea misceantur, alio principio illarum mixto cum alio, ut per illam mixtionem attingat intellectus id, quod sub ratione ueritatis inquirit, et ut uoluntas diligat illam ueritatem per ipsam mixtionem principiorum huius scientiae designatam, ipso intellectu alligante uoluntatem ad amandum ueritatem, illa mixtione reuelatam, illuminando et uestiendo ipsam uoluntatem ueritate amabili in bonitate magnitudinis, durationis et cetera. Quaelibet huius figurae camera subiectum est generale perquirendi particularia, quae sub illa generalitate consistunt. Intellectus enim haec inquirit particularia, ut ostendat ea uoluntati ad diligendum ea, si sint diligibilia, uel odiendum illa, si sint odibilia. Prout intellectus recipit illa sub forma ueri, affirmando illa, quae sunt affirmabilia et negando illa, quae sunt negabilia; quorum affirmabilitas et negabilitas, secundum generalitatem principiorum et secundum ipsorum principiorum definitiones, explanationes, regulas et conditiones, consistunt in huius processu ita, uidelicet quod non corrumpatur ipse processus: Quoniam, si affirmatione corrumpatur, sumatur eius contradictoria negatio, et e contrario, si negatione similiter corrumpatur; et hoc in ista compilatione consistit regula generalis. Tribus modis fit particularium scibilium et amabilium inquisitio existentium, sub uniuersalibus componentibus hanc figuram: Primus enim modus est inquirere illa, descendendo ex superioribus cameris ad inferiores, sicut ex B C ad B D, et ex B D ad B E, et sic de aliis consequentibus istis. Secundus est inquirere illa, ascendendo de inferioribus cameris ad superiores, ut de B K ad C K, et de C K ad D K, et sic de aliis consequentibus cameris, usque ad B C. Tertius uero est in latum inquirere, procedendo de B C ad C D, et de C D ad D E, et sic de aliis cameris huius figurae. In inuestigationibus ante dictis oportet cuilibet camerae conseruari illas conditiones, quae secundum definitiones et regulas attribuuntur eidem, nec aliqua camerarum fit contra aliam, nec aliqua illarum, per conditiones alterius, eas proprias conditiones amittat. Immo potius concordent omnes ad inuicem; quoniam, cum tangitur aliqua illarum, omnes tanguntur, ratione mutuae mixtionis earum, uelut ipsa figura in semet repraesentat. Cum igitur omnes ipsae camerae, per naturam sciendi, consonent deductibiles cuiuis conclusioni, constat haec figura subiectum et instrumentum multiplicandi rationes et inueniendi quaestionum media solutiua, et secundum uiam amantiae ligatur uoluntas ad diligendum illam rationum multiplicationem, quam ueris conclusionibus aggregat intellectus. In praesenti figura, ac etiam in ceteris tribus figuris, potest quaelibet camera antecedens esse cuilibet aliarum. Nam, B C ceteris cameris consistit antecedens, secundum illa, in quibus conueniunt; nam, prout B C conditionatur simpliciter in se ipso, sunt ceterae camerae consequentia illius conditionis camerae de B C, quod est quia B conditionatur cum D, E et cetera; similiter et C, quare innuit haec amantia ligari uoluntatem ad amandum ipsa antecedentia et consequentia, quae per uiam scientiae in hac figura inueniri possunt. Quarta figura ex tribus circulis composita est, superiore illorum continente in se ipso duos inferiores mobiles; et in quolibet istorum, ut etiam supra dictum est, continentur nouem litterae, denotantes huius Artis principia et regulas et nouem modos inquirendi. Ratio, quare circuli sunt mobiles constat ut per eorum motum multiplicentur modi ligandi uoluntatem ad bonum amandum, et argumentatiuae rationes et oppositiones quaestionum solutiuae, secundum praedictarum significata litterarum. Nam, quot possunt fieri diuersificationes ex cameris huius figurae, tot sunt inquisitionis et responsionis modi. Et quoniam tali multiplicatione multiplicatur uoluntas ad amandum, consistit haec figura ceteris figuris generalior ad acquirendum amorem in inuentione particularium desiderabilium, cognoscendo amari et amando cognosci. Modi inquirendi per hanc figuram sunt octo numero: Primus enim est, cum ex tribus litteris diuersis fiat una camera, existens antecedens ceteris octo cameris consequentibus, sicut B C D, quae componentia unam cameram sunt antecedens camerae ipsorum C D E et camerae D E F et aliarum camerarum, aut e contrario, quia etiam D E F et quaecumque alia camera potest esse antecedens ipsis B C D et C D E, et aliis consequentibus cameris ipsius figurae. Secundus modus est poni D medii circuli sub B supremi circuli et E inferioris circuli sub D medii circuli, et ueniet F inferioris circuli sub E medii circuli, et sic de aliis, usque ad cameram de B D K. Tertius modus est poni E medii circuli sub B supremi circuli, et F inferioris circuli sub E medii circuli. Deinde tot modis moueatur inferior circulus, donec formetur B E K, et ita per ordinem, donec uentum sit ad quartum et quintum modum et ad alios consequentes, usque ad cameram B I K. Sic igitur, discurrendo per octo modos ante dictos, multiplicari possunt omnes conditiones quartae distinctionis et ad huius Artis subiectum et propositum applicari. In hac quarta figura et ultima comprehenditur haec Ars tota, et in ea summatim speculari potest et habituari, nam, in litteris illius significantur distinctiones, in quas haec Ars tota consistit diuisa, et huius Artis processum significat ista mixtio litterarum. Quocirca multum utilis est haec figura et necessaria in hac Arte, quam scilicet `figuram amatiuam appellamus. Regula est utile compendium ordinationis principiorum constitutorum, ut ea, quae desiderantur sciri et amari, inueniri possint per ipsum compendium et attingi. Sed huius Artis regulae multae sunt, quoniam quicquid constituitur in hac Arte, regula est ueniendi ad propositum obiecti sui. Uerumtamen, ut ad discretas regulas huius Artis principia regulemus, eligimus decem octo regulas, per quas et in quibus artem dare proponimus sciendi ligare uoluntatem ad diligendum bonum et intellectum ad intelligendum uerum, per applicationem mutuam istarum regularum atque definitionum, conditionum et quaestionum huius Artis. Unde notandum est quoniam, sicut per has decem octo regulas doctrinam huius Artis exemplificamus, sic uia consimili poterit artista uti aliis regulis consimilibus istis. Prima igitur istarum regularum est de simplicitate et compositione. Secunda de intentione et fine. Tertia de definitione. Quarta de generatione. Quinta de realitate et ratione. Sexta de punctis transcendentibus. Septima de substantia et accidente. Octaua de motu et alligatione. Nona de inquisitione et inuentione particularis in uniuersali. Decima de contemplatione. Undecima de abstractione et concretione. Duodecima de audacia et timore. Tertia decima de spe. Quarta decima de consolatione. Quinta decima de conscientia et contritione. Sexta decima de patientia. Septima decima de satisfactione. Decima octaua et ultima de consideratione. Ut autem in tertia et quarta figura ex his regulis practicari possimus et eas in memoria conseruari, significamus eas per easdem litteras in eisdem figuris contentas. Harum itaque regularum prima et decima ponuntur esse B. Secunda et undecima C. Tertia et duodecima D. Quarta et tertia decima E. Quinta et quarta decima F. Sexta et quinta decima G. Septima et sexta decima H. Octaua et septima decima I. Nona et octaua decima K. In prima igitur regula consideramus rerum simplicitatem et compositionem, secundum huius amantiae principia, sicut in generabilibus et corruptibilibus ac etiam in his, quae sunt intellectualia, corruptioni non subiecta. Considerationem autem istam habemus ad dandam simplicitatis et compositionis principiorum huius Artis cognitionem, per quam ars habeatur perquirendi haec, per quae, sub ratione simplicitatis et compositionis, possit intellectus deduci ad intelligendum uera et uoluntas ad amandum bona. In corporeis generabilibus et corruptibilibus simplicitatem et compositionem isto modo consideramus: Bonitas, in quantum consideramus eam esse uniuersale principium, constat principium simplex, sub quo elementalia bona consistunt; et in hac bonitate constant simplex bonificatiuum et simplex bonificabile, existentia partes essentiales simplices bonitatis, quae naturaliter ex suis partibus apta nata est composita esse. Sed, quoniam ipsa bonitas per se composita nequit esse, ne per se ipsam sit suppositum absque magnitudine, duratione et cetera, quod est impossibile, consistit ideo ipsa bonitas principium in se ipsa et in suis partibus sustentatum, et hoc in substantia, ex ipsa bonitate et aliis principiis simplicibus composita. De bonificatiuo, magnificatiuo, duratiuo et cetera, constat una uniuersalis forma de suis simplicibus partibus, quae diximus, composita; et quoniam ex partibus simplicibus composita constat, et quaelibet pars eius simplex uenit ad eam constituendam, permanet ideo haec forma uniuersalis forma simplex. Sub hac quidem consistit uniuersalis materia simplex, de simplicibus principiis seu partibus constans, uidelicet de bonificabili, magnificabili et cetera, ea permanente simplici, quoniam ea de principiis simplicibus constat. Si enim simplex non permaneret, suarum quidem partium simplicitas in ea perderetur, quod est impossibile. Et quod dictum est de simplicitate uniuersalis materiae, idem est de simplicitate uniuersalis formae. Sunt ergo forma et materia uniuersalia principia, quoniam ex uniuersalibus principiis simplicibus constant; et nihilominus sunt principia composita, quoniam quodlibet eorum ex multis aliis partibus constat unitum. Haec siquidem duo uniuersalia principia sunt partes essentiales cuiusdam tertii, uidelicet ipsius chaos, ex eisdem compositi per totum, quod est sub Luna, diffusi. Istud autem chaos compositum est, per quanto ex pluribus partibus coniunctum existit; sed est simplex, per quanto constat unum numero, in quo ipsae simplicitates, de quibus ipsum est compositum, restaurantur. In isto chaos consistunt simplices species in eo seminatae et sustentatae, quae de simplicibus principiis huius Artis descendunt; et consistunt etiam in eo quattuor elementa simplicia, existentia potentiae illius, de quibus elementa composita constant, componentia specierum indiuidua, quae simplicia permanent quoad esse illorum cuiuslibet numerale, ueluti quoad hunc hominem, ad hunc leonem, ad hunc pomum et cetera huiusmodi, quodlibet quorum, prout est substantia indiuidua, simplex existit. Secundum ea, quae de simplicitate et compositione rerum corporalium dictum est, significatae sunt simplicitas et compositio rerum intellectualium, sicut magnitudinis, bonitatis et cetera, animae cuiuslibet hominis. Nam illa bonitas consistit simplex principium animae humanae, constitutae de illa bonitate et de illa magnitudine et cetera. In hac autem bonitate est bonificatiuum simplex et bonificabile simplex; et in hac magnitudine magnificatiuum simplex et magnificabile simplex, et sic de aliis, de quibus scilicet bonificatiuo, magnificatiuo et cetera, constat una forma simplex animae et de quibus scilicet bonificabili, magnificabili et cetera, constat una materia simplex animae. Uerumtamen, quoniam ipsa forma et ipsa materia de pluribus partibus essentialibus unitae sunt, permanent ambae compositae ex partibus suis. Ex his uero duobus principiis constat una anima rationalis, in qua potentiae essentiales consistunt, quae sunt memoria, intellectus et uoluntas, de quibus operatur anima, sub ratione principiorum. Istae tres potentiae sunt simplices, ut suorum principiorum simplicitas in eis restauretur. Sunt uero compositae, quoniam constant ex pluribus partibus constitutae et sub rationibus diuersarum proprietatum essentialium existunt indiuiduae. Nam bonitas, magnitudo et cetera, concurrunt ad constituendum memoriam, sub ratione durationis, et intellectum, sub ratione sapientiae, et uoluntatem, sub ratione amoris, existente quolibet praedictorum principiorum simplici et distincto in ipsarum potentiarum diuersitate, sicut eadem numero bonitas et quodlibet aliorum principiorum alio modo existit sub ratione memoriae, et alio modo sub ratione intellectus, et alio modo sub ratione uoluntatis. Hic tamen aduertendum est, cum dicimus `bonitatem, magnitudinem et cetera, quia `cetera aliquotiens accipitur pro `ceteris, aliquotiens non, sicut hic, cum dicimus: `Nam bonitas, magnitudo et cetera, concurrunt ad constituendum memoriam et cetera, quia contrarietas ad hoc non concurrit; et hoc suo modo ita intelligendum est per totam Artem. Haec anima rationalis et corpus humanum sunt essentiales partes, de quibus homo compositus est, existens indiuiduum simplex, cum sit unum numero; ad cuius unitatem numeralem concurrunt omnia principia et eorum unitas, quae ita restauratur in numerali unitate subiectiue, sicut ipsorum principiorum simplicitas in indiuidua simplicitate, ut praedictum est. In isto homine consistunt substantialiter una potentia elementatiua et una uegetatiua, et una sensitiua et una imaginatiua, et una rationatiua. Omnes autem istae potentiae alio modo sunt simplices, quia quaelibet earundem de simplicibus principiis constat, habens numerum suum specificum, et alio modo sunt compositae, quoniam quaelibet earum de multis partibus constat unita. Insimul autem unitae constant unus homo simplex, in quantum indiuiduus, unus compositus uero, in quantum ex pluribus essentiis diuersis constat. In potentia elementatiua sunt simplices potentiae, existentes partes specificae et ipsae et indiuiduae duorum principiorum, scilicet formae et materiae, chaos componentium, uidelicet quattuor elementa existentia potentiae illius chaos compositi et indiuiduati, quod est humanum corpus elementatum. In uegetatiua potentia sunt quattuor simplices potentiae, uidelicet: Appetitiua, retentiua, digestiua et expulsiua. Sunt autem compositae pro eo, quod earum quaelibet existit ex suis primis principiis constituta. In potentia uero sensitiua sunt similiter quinque potentiae simplices, uidelicet quinque sensus, qui etiam sunt compositi, cum sint ex primis principiis uniti. Hoc idem etiam sequitur de potentia imaginatiua. Secundum ea, quae de simplicitate et compositione rerum substantialium dictum est, potest haberi cognitio simplicitatis et compositionis rerum accidentalium, sicut quantitatis superioris, in bonificatiuo existentis simpliciter, sub ratione bonitatis bonificatiuae sub certa quantitate, et bonificabilis sub certa quantitate. Ambae quidem istae duae quantitates existunt natura simplices, inuisibiles et intellectae, unam quantitatem cum ceteris extensis quantitatibus componentes, sicut cum quantitatibus aliis magnitudinis, durationis et cetera. Unde una quantitas extensa multiplicatur, composita ex multis quantitatibus intensis, alia partium substantiae in alia consistente, unde sequitur una quantitas simplex et composita; simplex quidem, quoniam de multis partibus quantitatum simplicium est unita; composita uero, quoniam sub ratione multarum diuersarum quantitatum unita consistit. In his ergo, quae de simplicitate et compositione dicta sunt, significatur simplicitas et compositio subiecti huius Artis, quod sub ratione simplicitatis et compositionis praedictarum inquirimus. Habita namque cognitione simplicitatis et compositionis substantiae et eius partium essentialium ac accidentalium, potest quidem haberi cognitio simplicitatis et compositionis similitudinum, quae ex illis partibus influuntur. His igitur ante dictis, potest artista doctrinam et artem acquirere ligandi semet ipsum ad intelligendum uerum et diligendum bonum, sequens huius Artis processum et applicans illud ad haec, quae de praesenti regula dicta sunt, regulans per eam, sub forma simplicitatis et compositionis, principia huius Artis. Nam, ex hoc, quod sapientia et amor sunt principia simplicia et composita, sicut dictum est, agentia et patientia naturaliter, naturalis quidem est eis inclinatio et dispositio seu habilitas mouendi artificialiter ad huius Artis obiectum, per ordinatam regulationem simplicitatis et compositionis praedictam et per earum applicationem ad propositum conclusiue. Definitio in hac Arte est propria et expressa existentiae et proprietatum cuiuslibet principii notificatio. Definitiones autem huius Artis duobus modis consistunt. Primus enim est de decem octo definitionibus Artis inuentiuae , quibus haec Artis principia manifestantur, quolibet eorum sua definitione propria definito. Secundus est de decem octo definitionibus, sub forma primarum definitionum ad amorem attributas. Tribus modis in hac distinctione tertia prosequimur. In primo namque primas definitiones accipimus et eas explanamus. In secundo uero definitiones secundarias tradimus, eas etiam explanantes. In tertio et ultimo doctrinam damus colligandi, per concordantiam cum regulis, definitiones primas et secundas. Intentio quidem, quare hunc talem processum hic in hac Arte tenemus stat in hoc, ut ars pateat et doctrina ligandi definitionem cum definitione regulariter et illud ligamen ad propositum applicandi, ut ad illud ligamen, cum sit amabile et intelligibile, possimus adducere uoluntatem et intellectum ad amandum bona et intelligendum uera. Processum autem cuiuslibet rubricae in his definitionibus diuidimus in tres partes, primam earum primum paragraphum et secundam secundum et tertiam tertium appellantes. Hoc siquidem habet ita fieri, ut ipsas partes, cum utile fuerit, alligare possimus in solutionibus quaestionum, quas cum definitionibus et regulis determinare intendimus ita, uidelicet ut quaeuis ipsarum quaestionum conclusio aut amabiliter et intelligibiliter affirmatiue, aut odibiliter et ignorabiliter negatiue, cum qualibet ipsarum partium ante dictarum concordet, existente unaquaque illarum uniuersali, cum quibus et in quibus particularia desiderabilia amari et intelligi perquiruntur. Bonitas est ens, ratione cuius bonum agit bonum, et sic bonum est esse et malum est non esse. Est autem bonitas uniuersale principium, super quod ullum aliud est genus bonitatis; immo potius est generale omnibus, quae sub ratione bonitatis existunt. Multae tamen sunt bonitates, quarum aliae non sunt aliae, cum diuersorum generum omnia bona sint diuersa, sicut alia est bonitas Dei a bonitate angeli et e contrario, et alia est bonitas intellectualis a bonitate sensuali et e contrario. Sunt quidem in bonitate duo essentialiter principia, uidelicet bonificatiuum et bonificabile; sub ratione namque bonificatiuae proprietatis consistit bonitas forma et sub ratione bonificabilis proprietatis consistit bonitas materia, unde bonum actiuum, uidelicet agens naturale bonitatis, formaliter agit bonuum, quod materialiter constat bonificabile bonitatis. Nam, ex hoc, quod bonitas existit ratio, ut bonum agat bonum, sic existit eidem ratio, ut agat illud de essentia et proprietate et natura bonitatis, quod est ut ipsum agens sit essentialiter bonum et bonificatum essentialiter bonum et bonificare essentialiter bonum. Idcirco esse talis boni est bonum et eius priuatio mala consistit. Et tota haec operatio substantialis existit, sicut patet in homine, quia sub ratione bonitatis generat hominem naturaliter bonum, eo quod homo; hoc idem est suo modo in ceteris animalibus et in plantis et metallis. Sed alia est bonitas uidelicet accidentalis, sicut in homine, qui uirtualiter bonum est agens, sub forma bonitatis, opera bona, diligendo et intelligendo Deum et se ipsum et proximum suum. Sunt autem eius operationes bonae diligere, intelligere, orare Deum, erogare, aedificare et cetera his similia; sunt autem haec omnia bona et eorum priuatio mala. Haec quidem accidentalis bonitas est huius Artis subiectum, quod secundum essentiam, proprietatem et naturam bonitatis inquirimus ante dictae, cui substat bonitatis substantia essentialiter bona. Bonus amor est ipse, per quem bonum amorosum agit amorosum bonum. Bonum igitur amorosum duobus modis considerari oportet, nam istorum aliud est substantia, aliud uero accidens. Bonum amorosum existens substantia est sicut in homine filio, qui de bonitate et ceteris amoris principiis a suo agente naturali homine patre genitus constat. Bonum igitur amorosum, sub ratione bonitatis et amoris eidem essentialium, naturalium, specificorum et numeralium, bonum generat amorosum. In hac quidem propria bonitate et proprio amore conuertit agens in suam speciem et essentiam ea, quae sibi ab extrinseco ueniunt. In homine comedendo, bibendo, odorando et tangendo fit haec conuersio per uiam nutrimenti, de quo generat filium suum, permanente in ipso patre sua specie radicali et numerali; propter ista ergo constat in agente et agibili bonus amor, de quo bonum amorosum, quod est suppositum, uestitum est. Sub isto uero bono amoroso substantiali considerandum est bonum amorosum accidentale, quod est huius Artis subiectum, scilicet bonum uelle amorosum, quod homo bonus concipit in amando sub ratione boni amoris, tunc cum amabilia bona diligit et eorum opposita odit. Hoc autem bonum amorosum, quod est accidens, uestitum est et figuratum sub habitu boni amoris accidentaliter, qui in humana ratione consistit figura et similitudo boni amoris substantialis praedictae, sicut bonum amorosum accidentale similitudo et figura boni amoris substantialis. Esse uero huius boni amorosi, quod est obiectum inquirentis in hac Arte, bonum est et diligibile et odibilis eius priuatio, cum sit mala. His duobus ante dictis paragraphis, ad inuicem mixtis et missis ad primam regulam et etiam ad alias, colorem et illuminationem sub habitu simplicitatis et compositionis assumunt, ita sicut aqua in uino mixta, sub uini colore coloratur. Per hunc quidem colorem et illuminationem in prima regula designatos, habetur modus et materia deducendi uoluntatem ad bonum amandum, considerando bonitatem et bonum, amorem et amorosum, secundum hos duos paragraphos ante dictos et regulam primam permixtim. Quare requirit haec Ars secundum processum suum ea, quae de bonitate et amore dicta sunt, sub simplicitatis et compositionis habitu considerari, ut ea, quae in simplicitate et compositione consistunt, considerentur illa consideratione sub habitu bonitatis et amoris. Tali namque consideratione sunt ea, quae consistunt in maiori bonitate, magnitudine et cetera, simplicitatis et compositionis magis diligibilia, quam ea, quae consistunt in minoritate bonitatis, magnitudinis et cetera, simplicitatis et compositionis. In hac autem maiori amabilitate amatiuum uoluntatis ligabile est ad amandum et dissolubile in amabilitate minori. His igitur praedictis innuit Ars amatum tangi cum omnibus his, quae in paragraphis regulae continentur sic, ut modo cum ista simplicitate aut compositione huius principii, modo cum illa illius, attingatur. Nam quemadmodum ignis fauilla, dum excutitur ex silice citius magis, quam minus sibi proportionatam escam incendit, sic amatum a uoluntate procedens illud obiectum, quod sibi magis, quam illud, quod minus proportionatum est, naturalius comprehendit; hunc eundem modum etiam sequitur intellectiuum ab intellectu procedens. Magnitudo est id, ratione cuius bonitas, duratio et cetera, sunt magnae, ambiens omnes extremitates essendi. Magnitudo quidem constat generale principium ultra quod nihil magnum esse potest; immo, quaecumque magna sunt, magna sunt ratione magnitudinis, sicut bonitas, duratio, potestas et cetera; nam sine magnitudine non possunt haec principia esse magna, sicut nihil sine bonitate bonum esse potest. Ex hoc ergo, quod magnitudo diffusiue comprehendendo per omnia se extendit, necesse est magnitudinem habere in se ipsa essentialiter magnificatiuum, magnificans, magnificare, magnificabile, magnificatum; nam sine his terminis omnes extremitates essendi comprehendendo ambire non posset; adhuc etiam oportet magnitudinem esse id, per quod bonitatem sub ratione bonificatiui, bonificantis, bonificare, bonificabilis et bonificati oportet esse magnam. Nam sine his terminis non potest esse magna nec sine illis posset esse magnitudo ratio bonitatis essendi magnae. Existens magnitudo id, quod ipsa est, existit ratio bonitati ad essendum ipsam bonitatem rationem bono agenti, ad agendum bonum sub ratione bonitatis, ut ipsum bonum agens possit de bonitate magnum operari bonum et bonitas se illius magni boni sufficere rationem. Hoc idem etiam suo modo est de duratione et cetera, duratione existente magna ratione bonitatis et cetera, ut ipsa bonitas durare possit ratio illi agenti, quod de bonitate bonum producit. Has igitur omnes proprietates oportet quod magnitudo habeat, ut principiis uniuersalibus ac accidentalibus possit sufficere semet ipsam; accidentalibus quidem, sicut eis bonis, quae artificialiter acta sunt uelut aedificia, eleemosynae, bonus amor et intellectio ueri et cetera istis similia; sunt enim ista subiectum huius Artis. Magnus amor est ille, qui distat ab amandi paruitate; paruitas quidem amandi est actionis paruitas amatiui et paruitas passionis amabilis; magnitudinem ergo amandi oportet esse magnitudinem actionis amatiui et magnitudinem passionis amabilis. Ex his namque, scilicet actione et passione, constat in amare magnus amor, qui ratione praedictae magnae actionis amatiui et magnae passionis amabilis in amare, a paruitate distat amandi, hac actione et hac passione distantibus a paruitate amandi per magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, et per bonitatem magnitudinis et cetera. Ergo magnus amor in amare magno ab amare paruo distat, secundum ea, quae de magnitudine et amore dicta sunt. Istud autem amare magnum, in quo magnus amor a paruitate distat amandi, est ipsum subiectum, quod quaerimus in hac Arte, in quo et per quod amor ligabilis est ad amare bonum, quia magnum amare assumptibile est cum natura magnitudinis et amoris et cetera; hoc idem etiam est de magnitudine intelligendi, in qua magnitudo sapientiae ab intelligendi paruitate distat. Has ambas definitiones cum earum explanatione, innuit haec Ars ad regulam secundam transmitti, ad illud uniuersale ex eis formandum, in quo particulare quaesitum inueniri possit et per quod amor ligabilis est cum amare, alia istarum definitionum respondente alii secundum regulam, sub forma magnitudinis et amoris in intentione et fine. Nam, tali mixtione illarum et correspondentia, elicitur ab uniuersali particulare, per quod uoluntas ad amandum poterit coerceri, cum intentione et fine rerum clarificatum intelligere generetur, in quo desiderabile particulare, quod quaeritur, illucescit. Illud etiam particulare naturaliter est amabile, quia sub forma magnitudinis amoris et sub regula, in qua est inuentibile, quaesitum est; cuius amabilitate et artificio huius Artis, ligabilis est uoluntas ad illum amorem, qui a paruitate distat amandi, desiderante uoluntate magnitudinem esse id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, sunt magnae sic, ut magnus amor ab amandi paruitate distet cum magnitudine et in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Haec igitur omnia et cetera his similia iuuant ligare uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, quod est, quia magnitudo amandi stat intentione prima et amandi paruitas intentione secunda et quia magnus amor finis parui amoris existit; iuuamen ergo naturale sequitur ad propositum huius Artis artificiose deductum, obiectando illa, quae in duabus definitionibus et in assumpta regula dicta sunt, sicut patet in fine, qui plus iuuat bonitatem mulieris diligi, quam eius pulchritudinem et plus bonitatem, magnitudinem et cetera, diligendi et intelligendi, quam pecuniae, possessionum, delectationum et honorum et plus Deum diligi, quam quaecumque creata. Duratio est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, durant. Est autem duratio uniuersale principium, in quo omnia, ratione durationis durantia, similitudines durationis assumunt, sicut bonitas, quae durat, existens ratio bono agenti, cum ipsum agit bonum sub ratione bonitatis et sic de aliis principiis suo modo. Duratio uero bonitatis in creatis est per accidens, quia ipsa bonitas per se simpliciter non durat, quoniam sic esset idem numero, quod ipsamet duratio, quod est impossibile in omnibus creaturis. Haec autem duratio bonitatis, quae inest bonitati per accidens, est habitus, in quo bonitas durat; qui tamen relatus ad essentiam suam simplicem est ipsa duratio, quae pars existit accidentalis substantialis durationis, de qua procedunt omnes habitus, quos ceterae partes essentiales habent ad durandum. Est ergo duratio substantialis pars substantialis substantiae subiectae habitibus ante dictis. Haec quidem duratio in multis habitibus subsistens, diffusim permanens pars substantialis, naturaliter est amabilis, cum sit ratio durandi bonitati, magnitudini et cetera; nam, praeter eam, durare non possent. Cum enim ipsa in rebus corruptibilibus deficit, cetera principia substantialia, in quibus ipsa debet esse, cadunt in priuationem sub ratione priuationis totius substantiae suae. Et ideo in amabilitate ipsius durationis et in amatiuitate substantiae humanae, ligabilis est uoluntas ad bonum amandum, cum in illa duratione amabilitas et amatiuitas sint naturaliter bonae et naturaliter magnae et cetera. Durabilis amor est ipse, in quo duratio durare facit bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. Nam ex hoc, quod bonitatem, magnitudinem et cetera, duratio durare facit in amore, facit amorem durare durantibus bonitate, magnitudine et cetera; et quoniam amabilis est amoris duratio et duratio bonitatis, magnitudinis et cetera, in amore, ligabilis est amor ad amare bonum, cum his, quibus bonitas, magnitudo et cetera, sunt durabiles in amore. Et istamet sunt principia huius amantiae donabilia pro obiecto amatiuitati amoris, qui est essentialis pars uoluntatis, ita quod diligat ea secundum naturam essentialis amabilitatis, quae essentialis pars uoluntatis existit, deducendo post ea ipsas ambas naturas essentiales ad id, quod sub forma durationis dictum est, scilicet ad amabilitatem durationis, quae amori est ratio durandi, durantibus in eo bonitate, magnitudine et cetera. Ex his, quae de istis duabus definitionibus dicta sunt et de processu tertiae regulae, constat uniuersale formatum ad manifestandum ea, per quae uoluntas inductibilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum, discurrendo cum ipsis duabus definitionibus per definita, secundum proprietates substantiales et accidentales; nam in eorum definitionibus, quae per proprietates substantiales definiuntur, illucescunt uehementius amabilitas et intelligibilitas bonitatis, magnitudinis et cetera, quam in definitionibus eorum, quae per accidentales proprietates definiuntur. Et in hac uehementiori amabilitatis illucescentia, uehementius illucescit amatiuum sub forma essentialis proprietatis, quam accidentalis. Ita, sicut in igne uehementiores sunt sub forma igneitatis quam caliditatis, appetitiuitas et appetibilitas, per quas ignis magis inductibilis est ad durationem bonitatis, magnitudinis et aliarum substantialium quam accidentalium, hoc idem etiam suo modo est de homine, quoniam maiorem habet appetitum ad hominificandum, quam ad ridendum, et maiorem ad ridendum, quam ad scribendum. His igitur praedictis sic manifestis patet, quoniam Ars edocet uoluntatem ligari ad bonum amandum magis per ea, quae sunt propria et essentialia, quam per accidentalia, dando illa uoluntatis amatiuo pro obiectis sub durationis forma, prout sunt amabilia; ita quod ambae definitiones et regula sint concordes. Potestas est id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere et agere. Est autem potestas uniuersale principium, sub quo possunt esse illa, quae sunt et agere illa, quae agunt, sicut bonitas similiter et cetera, quoniam bonitas, ratione potestatis, esse potest id, quod ipsa est, et esse ratio agenti bono sub ipsius bonitatis ratione. Hanc etiam potestatem uniuersalem considerare uolumus tribus modis, uidelicet secundum potentiam, habitum et actum. Per potentiam enim est ipsa potestas possibilis et per habitum possitiua et per actum est id, quod ex possitiuitate et possibilitate constat; et quoniam potestas est magna, est ratione potentiae extensibilis et ratione habitus extensiua, unde in rebus corporeis constat corpus. Et quoniam potestas per semet existit simpliciter id, quod ipsa est, consistit extensa in sua propria et essentiali actualitate, in qua sub ratione magnitudinis magna consistit. Et quoniam ipsa est sub ratione durationis durans, est durans potentialiter, habitualiter et actualiter; similiter et est bona potentialiter, habitualiter et actualiter, et sic suo modo de ceteris principiis ad ipsam potestatem suo modo relatis. Haec igitur potestas, sic cum ceteris principiis naturaliter mixta, similitudines eorum, prout dictum est, recipit in se, ipsa refluens eisdem principiis eas similitudines, quas ipsa principia ab ea recipiunt, sub ratione potentiae, habitus et actus; et sic potest potestas sub ratione potentiae, habitus et actus et de se ipsa et de ceteris principiis, cum quibus est annexa; similiter et unumquodque aliorum principiorum, sub ratione potestatis, potest de se ipso et de ceteris potentialiter, habitualiter et actualiter suo modo; ergo potestas, sic considerata secundum suam essentiam et entitatem ceterorum principiorum, lux est et clarificatio sciendi ligare uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, utendo ipsa potestate in ceteris principiis et e contrario, secundum ea, quae dicta sunt de naturis et proprietatibus et terminis praeassumptis. Potens amor est ipse, per quem bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare; nam ex hoc, quod bonitas, magnitudo et cetera, per amorem possunt existere in amare, sortitur amor in similitudinem potestatis; quoniam, nisi amor potestatis similitudinem sortiretur, non posset esse potens in tantum, quod ipse foret ratio, per quam bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare; est ergo amor potestatis similitudo, cum sit hoc, per quod bonitas et cetera, possunt existere in amare. Et quoniam potestas in amore est id, per quod bonitas et cetera, possunt existere in amare, oportet potestatem sortiri similitudinem amoris in amare, ut ipsa possit esse ratio bonitati et cetera, existendi et agendi in amare. Et eodem modo secundum se, quodlibet ipsorum principiorum ab alio similitudine sibi sortitur, permanens simpliciter id, quod ipsum existit; et pro eo, quod unumquodque principiorum permanet simpliciter id, quod ipsum existit, conseruat ei duratio suam entitatem et naturam et proprietatem naturalem; et ex eo, quod quodlibet ipsorum similitudines a quolibet alio sortitur, multiplicat magnitudo de quolibet eorum tertium, uidelicet substantiam compositam ex se ipsis, in qua illucescentes apparent entitates, naturae et proprietates principiorum amantiae. Et patet ibi manifeste artificialis modus huius Artis, per quem uoluntas ligabilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. His itaque definitionibus consideratis, oportet ad quartam regulam eas mitti, ita quod, sicut cristallum super colorem rubeum uel uiridem uel cetera positum, recipit in diaphanitatem suam similitudinem illius coloris, sic istae duae definitiones cum regula, colorem et similitudinem alia istarum ex alia recipiant, ut in illo colore et similitudine uniuersali amoris et intellectus uinculum illucescat. Harum quidem similitudines perquiri oportet successiue in regula, de paragrapho in paragraphum, secundum materiam, quae necessaria est ad amorem et intellectum ligandum. Deinde similitudinem cuiuslibet earum oportet multiplicari in ipsis definitionibus cum regula, ut ex totis tribus similitudinibus, scilicet duarum definitionum et regulae, unum uniuersale constituatur, in quo particulare quaesitum relucescat, sicut relucet in ultimo paragrapho ipsius quartae regulae, ubi doctrina datur, quomodo uoluntas generat uelle suum. Illa igitur doctrina generationis, ad primam et secundam definitionem praedictas applicata, manifestat, quomodo generatio intensa est et extensa, possibilis et actiua, durabilis et possitiua atque recolibilis, intelligibilis, amabilis et ex similitudinibus generabilis, existente quolibet ipsorum principiorum in quolibet alio; ita quod permanet per se simpliciter id, quod ipsummet existit. Applicatis ergo omnibus praedictis ad propositum, traditur ars et doctrina habendi desiderium et appetitum amandi bona et intelligendi uera, sequendo processum huius Artis. Conditio est regulatus processus, fundatus super proprietates rerum per se apparentium, naturas rerum significans et earum definitiones. In praesenti distinctione multiplicantur conditiones, aliis principiis huius Artis mutue mixtis in aliis, secundum illam mixtionem, quae in quarta huius Artis figura patet. Sumimus enim ipsa principia huius Artis ternatim, procedendo de quolibet ternario principiorum, unam elicientes conditionem, ueluti de bonitate, magnitudine, aeternitate unam et de bonitate, magnitudine, potestate aliam, et sic deinceps; deinde de bonitate, aeternitate, potestate aliam, et sic de gradu in gradum, artificialiter et ordinate, procedimus per singula principia ternantes et elicimus inde summatim in uniuerso octingentas triginta tres conditiones, uelut in processu distinctionis apparet. Quaelibet harum conditionum est uniuersale, in quo multa possunt inueniri particularia, sic de illis aut affirmatiue aut negatiue concludendo, quod ab uniuersali suo non discrepent, per se patente et in suis principiis fortificato, de quibus ipsum constat, quae sunt istius Artis. Ex definitionibus enim eorum, secundum suas explanationes in secunda distinctione huius Artis, singulae conditiones per se stant et apparent; quare, si particulare ipsis conditionibus affirmatiue uel negatiue contradicit, eius quidem oppositum contradictorium in conclusione necessarium est. Et haec est regula generalis per totam practicam huius Artis. Cuilibet conditioni sex substant definitiones, tres sub ratione scientiae et tres sub ratione amantiae, sicut patet in prima conditione rubricae `bonitatis magnitudinis, cui substant definitio bonitatis et definitio magnitudinis et definitio aeternitatis sub ratione scientiae; sub ratione uero amantiae substant eidem definitio boni amoris et definitio magni amoris atque definitio aeterni amoris. Et sicut substant istae definitiones huic conditioni, sic considerandae sunt; tali namque consideratione potest fortificari conditio et ad eam applicari illa particularia, quae substant eidem affirmatiue uel negatiue, sub ratione illarum definitionum; et quod dictum est de ista, idem intelligendum est suo modo de qualibet aliarum. Quaedam uero sunt istarum conditionum ad aliquod particulare contractae pro eo quod, secundum illius proprietates, eidem conueniunt, ita quod non alii particulari; nihilominus quandam retinent uniuersalitatem, in eo quod applicari possunt ad eas omnia, quae de illo particulari praedicari uel quaeri possunt, et in eo quod de istis particularibus conditionibus aliae possunt generales conditiones explicari, applicabiles omni enti uniuersali, deducendo eas ad uniuersales definitiones principiorum, cum quibus et de quibus uult artista multiplicare conditiones. Hoc autem edocet Ars, uidelicet sumendo dissimiles proprietates proprietatum particularis, ad quod ipsae proprietates particulares sunt contractae, et eas sumptas ordinando, sub sua forma debita generali; ut si ratione quarundam proprietatum Dei contrahatur ad Deum aliqua conditio particulando, sumantur proprietates dissimiles proprietatibus Dei, quae generaliter ad omnes pertinent creaturas. In qualibet conditione discernenda sunt particularia, quae sub habitu scientifico uel amantifico, maxime uero sub amantifico, ipsi conditioni conueniunt; maxime quidem praesens opus ad amantiam stat contractum. Et sicut ad amantiam contractum est, sic etiam suo modo ad scientiam potest induci. Quoniam igitur istae conditiones sunt uniuersalia, in quibus singula particularia, quae quaeruntur, apparent; et quoniam ad has conditiones sibi subiacentes, quaestiones intendimus applicare, euitantes huius applicationis impedimentum, tradimus cuilibet conditioni ac etiam sibi subiacenti quaestioni suum certum numerum; ut, cum fiet applicatio, numerus quaestionum habeat conditionum numero respondere; prout quaestio quaelibet suam debitam exigit conditionem sub rubrica determinata, secundum quod in ipsarum conditionum et quaestionum processibus patet: Ad primam enim conditionem `bonitatis magnitudinis mittitur prima quaestio `bonitatis magnitudinis et ad secundam secunda; et sic de aliis ordine recto. Aduertendum est autem in processu tam quaestionum, quam etiam conditionum, cum dicimus: Amans, amicus, amatus, amatiuum, amabile et cetera. Nam, aliquotiens per hos terminos Deum accipimus, maxime tamen per `amantem, amatiuum et amicum intelligimus illum fidelem, qui dominum Deum nostrum diligit; aliquotiens quare in praeterito ui maioris desiderii fit ex utroque sermo; aliquando uero sumuntur isti termini inter ipsum loquentem et proximum suum, aut etiam ad loquentem et ad dominum et ad proximum aliquotiens attribui possunt. Huius autem rei notificatio in dispositione quaestionum et conditionum propendi potest. Per quamlibet ipsarum conditionum est uoluntas annexibilis bonum diligere et intellectus uerum intelligere, cum considerantur et desiderantur ea, quae conditio, secundum processum suorum principiorum et totius Artis, denotat per se ipsam, sicut patet in prima conditione et in pluribus aliis consequentibus, in quibus Deum esse significatur; cuius significatio, scilicet esse Deum, nectit uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum apprehendere, processu Artis huius secreta naturasque principiorum per multa necessaria reuelante. Amicus amando tantum desiderabat bonitatem, magnitudinem et aeternitatem amati sui quod, prae uehementi amore, concordabant bonitas, magnitudo et aeternitas se esse unammet essentiam et naturam et unam eandem rem numero in amico et amato. Quoniam bonum est esse et malum est non esse, desiderat amicus esse maxime quidem, ut esse amati sui posset amare, cum magnitudine et potestate bonitatis. Quoniam amici sapientiae scibilior erat infinitas bonitatis et magnitudinis amati sui, diligebat amor amici plus infinita in bonitate, magnitudine et sapientia, quam finita. Infirmabatur amor amici, quoniam amicus non poterat in ratione sua tantum amare magnam bonitatem amati sui, quantum ipsa realiter existit magna. Si uirtus amoris maiorem haberet bonitatem et magnitudinem in potentia et habitu, quam in actu, abessent amato nobili amatores in uirtute amoris bonitatis et magnitudinis. Nisi foret uerum id, per quod amicus plus amare potest magnitudinem bonitatis amati sui, abundaret magnitudo malitia falsitati et abesset bonitatis magnitudo ueritati. Adeo uehemens est amati gloria in magnitudine bonitatis super gloriam amici, quod amicus intentione prima diligit gloriam amati sui et suam gloriam intentione secunda. Amante et amato distinctis existentibus et inconfusis in amare, amant se ad inuicem in una indistincta et inconfusa essentia et natura bonitatis, magnitudinis et amoris. Nisi plus esset concordantiae, quam contrarietatis, magnitudo bonitatis non sufficeret amori amici, diligentis suum amabile dilectum, sed sufficeret magnitudo malitiae inimico, amabile dilectum odienti. 0. Si maior contrarietas esset in amore, quam concordantia, foret unumquodque contrarium occasio contrario suo in magnitudine boni amoris, et in magnitudine malitiae diligeret amicus amatum suum. Si amoris materia maior esset in magnitudine bonitatis, quam amoris forma, plus posset amicus amatum suum diligere passiue, quam actiue ac amatus plus esset diligibilis, quam dilectus. Sine amoris medio, quod existit inter amantem et amabilem, bonitas et magnitudo forent amore uacuae. Nisi finis amoris esset, nihil esset, cui bonitas et magnitudo amici et amati acquiescere posset; itaque plus esset laboris, quam quietis et plus inordinationis, quam ordinationis. Quoniam amans diligit in amato suo maiorem bonitatis et amoris magnitudinem, quam in eo diligere potest, desiderat amans bonitatem, magnitudinem et cetera, esse maiores substantialiter, quam accidentaliter. Nisi amicus in magnitudine bonitatis diligeret amatum suum, non diligeret aequaliter existentiam et apparentiam amoris in amato suo. Bonitas et magnitudo amici infirmae iacent in amore, qui minor est in fine, quam in medio; sanat autem eas amatus, cum amorem in fine, quam in medio, maiorem existere facit. Adeo diligebat amicus bonitatem, aeternitatem et potestatem amati sui, quod desiderabat eas maiores esse in causa, quam in effectu. Sapientem habet amicus amorem in bonitate et duratione, cum scit et desiderat maioritatem finis inter amatum suum et se ipsum. Numquam desideraret amicus habere quietem in diligendo amatum suum, si maior et nobilior esset finis in aeternitate, quam in bonitate, magnitudine et amore. Si finis amoris non se haberet ad amorem et per amorem, non pertineret ad eam ipsam esse in bonitate neque in aeternitate neque in uirtute, quibus conueniret esse de non fine amoris. Adeo ueraciter diligit amicus amatum suum, quod omnia opera sui amati sunt ei bona, durabilia et amabilia et eorum priuatio odibilis. Nisi in amato esset amor bonitatis in aeternitate et aeternitatis in bonitate, non haberet amicus, in quo glorificari posset in amore amati et esset maior finis amoris in specie, quam in indiuiduis suis. Amoris differentia numquam esset inconfusio bonitatis et aeternitatis, quae sunt idem, si esse summi amati foret odibile et eius priuatio desiderabilis. Ad hoc concordant bonitas et aeternitas amati et amor amici: Maiorem esse finem amoris in esse, quam non finem amoris in priuatione. Cum tanto amore diligit amicus concordantiam amati sui, quod nulla contrarietas impedire potest plus diligi necessitatem finis in bonitate et aeternitate, quam finis impossibilitatem. 0. Cum amoris principio diligebat amicus bonitatem aeternitatis, ut nobilior esset in amare, quam animalia irrationalia in appetere. Numquam diligeret amicus bonitatem durationis, nisi amatus eius esset; nam, absente amato suo, abesset medium, per quod esse existit id, quod existit. Amatus in tantum desiderabilis est amico, quod omnes fines bonitatis et durationis diligit amicus, diligendo finem amati sui. Si non esset amatus in illa bonitate, in qua plus potest amicus diligere, foret aeternitas in maiori maioritate minoritatis et non aeternitas in infinita minoritate. Si amans et amatus amare non possent se coaequare in bonitate et aeternitate, affirmatio et non esse concordarent et negatio et esse. Quanto plus potest, remouet amicus amare suum a minoritate bonitatis et durationis, ut amatum suum plus possit amare in esse, quam in priuatione. Non posset amor bonitate sufficere sapientiae, si non amaret in bonitate bonificantem et bonificabilem, existentes obiectos sapientiae. Potabat amicus amorem in fonte bonitatis et potestatis, ut amoroso diligere diligeret suum bonum et potentem amatum. Non posset amicus amatum suum diligere uirtuose, si bonitas et potestas in amato existerent otiosae. Cum potestate bonitatis et bonitate potestatis distat uerus amor ab amore falso, qui suos amatores malificat et constringit. Bonitas, gloria et potestas sunt amoris habitus in amico diligente suum bonum, gloriosum et potentem amatum. In abyssum amoris descendit amicus recolere, intelligere et diligere amatum suum, qui in abyssu bonitatis et potestatis existit inconfusus. In concordantia amoris bonitatis et potestatis stabat et habituabat amicus, ut amato suo concordaret, resistens omnibus inimicis suis. Cum potestate bonitatis et amoris resistebat amicus potestati malitiae et falsi amoris. Amplexabatur et recolligebat amicus in amare suo principia bonitatis, potestatis et amoris, ut amare suum sibi sufficere posset ad amandum suum bonum, potentem et amabilem amatum. 0. In medio bonitatis et potestatis posuit amicus uoluntatem suam, ut eam coercerent diligere suum bonum et potentem et amantem amatum. Absentauit se amatus amico suo in fine potestatis, bonitatis et amoris, ut amicus in illo fine inquireret eum, ambulans in uiis potestatis, bonitatis et amoris. Quia multiplicabat amicus amare suum maioritate potestatis, bonitatis et amoris, non poterat se abstinere diligere amatum suum nec amatus se abstinere ostendere amico suo omnes suas amabilitates. Adaequabat amicus potestatem suam cum amore et bonitate, ut haberet sufficientiam et tempus ad amandum amatum suum. In tantum impleuit amicus amorem suum potestate et bonitate, quod in amore suo distitit ab omni minoritate amoris, auferente amatores amato suo. In tantum diligit amicus maximam bonitatem amati sui, quod in tantum diligit opus bonitatis, quantum sapientiae et uoluntatis. Sicut praeter omnem fictionem existit uirtuosa sapientia amici in scire bonitatem amati sui, sic existit uirtuosa uoluntas amici in diligere, praeter omnem fictionem, bonitatem amati sui. Non posset bonitas sufficere ueritati amoris, si ipsa foret magis obiectabilis ipsi diligere amati, quam suo intelligere. Quanto magis subtiliabatur amicus intelligere bonificantem et bonificatum in gloria sui amati, tanto maiorem sentiebat delectationem, et quanto magis delectabatur, tanto magis subtilis fiebat. Nisi amicus et amatus distinguerentur in amore sapientia et bonitate, impossibile esset amicum odire et ignorare amatum suum. Bonitas et sapientia concordarunt se rogare amorem de amico, quod diligeret eas in amore amati. Quoniam bonitas amati bonificando contradicit malitiae, contradicit amicus ignorantiae et odio, sciendo et diligendo amatum suum. Ut amicus possit uehementer similari amato suo in principio sapientiae et bonitatis, incepit diligere amatum in principio sapientiae et bonitatis. In medio loco abundantiae amoris, bonitas et sapientia amabiles existebant; diligebat eas amicus, cum omnibus principiis et finibus amoris sui. 0. Finis amandi indutus est bonificare et intelligere, et finem amandi bonificare et intelligere sunt induta. In maiori bonitate et sapientia, quas amatus potuit inuenire, submisit amorem amici sui, ut amare suum esset bonificare et intelligere indutum. Bonitas et sapientia se coaequarunt de amore et bonificare et intelligere de amare; et ideo habebat amicus amandi abundantiam et amatus amici sufficientiam. In amandi minoritate non potest amicus amare suum perficere et ideo amicus per bonitatem amandi et intelligendi deiecit minoritatem amoris. Ut uoluntas posset amare bonitatem amati sui, dilexit uirtutes et odiuit uitia. Cum ueritate bonitatis et amoris perfecit amicus amare suum, cum quo desiderauit amatum. Adeo diligebat amicus bonam gloriam amati sui, quod amare suum colorabat et induebat gloriosam bonitatem. Quanto differentia amici et amati maior est in bonitate et uoluntate, tanto significat et ostendit amatum suum amico. Quoniam bonitas uirtutem habet concordabilem et uoluntas concordatiuam, existit concordantia inter amicum et amatum. Amicus a cunctis prauis uoluntatibus, ad amandum amatum suum resistentibus, se remouet, ut amato suo possit adhaerere. Bonificabilitas et amabilitas, cum se unierunt, se coniunxerunt, ut essent principia ipsi amare amici diligentis amatum suum. In bonificare, quod consistit in medio bonificatiui et bonificabilis, ortum est amare de amatiuo et amabili, cum quo diligit amicus amatum suum. Inuenit bonitas finem suum in amare et uoluntas finem suum in bonificare. Idcirco uestiuit bonitas uoluntatem finem suum bonificandi et uoluntas e contrario bonitatem finem suum diligendi. 0. Obuiauerunt sibi ad inuicem bonitas et uoluntas in amico. Remouit bonitas amicum a maioritate malitiae et onerauit uoluntas amicum amandi maioritate. Consecutus est amicus amatum suum in aequalitate amoris et bonitatis, cum operari bono et diligere magno. Bonitas et uoluntas se bono uacuabant, cum appropinquabant minoritatem; replebant autem se bono, cum a maioritate malitiae se remouebant. Tanta ueritate constabant bonitas et uirtus alia ipsarum in alia, quod ueritas conuertebat eas esse unum et eundem amorem. In gloria, quae est amor et amoris et per amorem, consistunt bonitas et uirtus amor. Amoris differentia rogauit bonum amorem, ut diceret uirtuoso amori, quia multiplicantur uitia et pereunt uirtutes; unde ipsa, scilicet amoris differentia, rogabat eam oriri et exire in suum amorem. Ut amicus posset amatum suum diligere de concordantia, concordauit uirtutem et bonitatem in amore suo. Inter amantem et amatum bonitas et uirtus consistebant eicientes contrarietatem ex amore, introducentes concordantiam in amare. Amor in principio bonitatis et uirtutis se posuit, ut amans amatum suum amaret ibidem. Stabat amare in medio bonitatis et uirtutis, ut bonitas et uirtus essent amoris et in amore. Bonitas et uirtus multos congregauerunt amatores ad finem amoris amandum. Concurrerunt bonitas et uirtus ad amoris maioritatem, ut in amatoribus suis uirtutem et bona opera multiplicaret. 0. In amoris aequalitate bonitas et uirtus elongabant se ab inaequalitate amici et amati. Periclitabantur bonitas et uirtus in amoris minoritate, in qua perirent, nisi amicus ex amore suum amare multiplicasset. Dum amans amorificabat ex amore suum amatum, bonitas bonificabat eum et gloria glorificabat eum et ueritas elongabat eum ab odibili amore falso. Differentiat amans amatum suum amoris differentia; nihilominus bonitas et ueritas amantem et amatum faciunt esse unum idemmet amorem. Tantae auctoritatis est amor, quod ueritas et bonitas oboedire concordant amato suo. Amoris contrarietas et amoris concordantia super ueritatem et bonitatem amoris se ad inuicem impugnabant; uincebat contrarietas, plorabat concordantia et plangebat amatus. Sperauit amicus in ueritate et bonitate, ut ueritas et bonitas de se ipsis et de amore illi suum principiarent amare. Quoniam ueritas et bonitas sunt amabiles, sunt amico media ligandi cum illis uoluntatem suam ad amandum bonum et intellectum suum ad intelligendum uerum. Per accidentalem bonitatem, ueritatem et amorem ligabat amicus finem sui amare ad substantialem bonitatem, ueritatem et amorem. Quoniam bonitas et ueritas amandi sunt maiores amico, existit amicus prope malitiam et falsitatem, elongantes eum ab amato suo. Oritur de bonitate bonitas procedens in uas amoris, in quo bibit ueritas amare amici, ut suo bono amato sit aequalis. 0. Tunc, cum amicus amatum suum non diligit, procedunt malitia et falsitas de paruitate bonitatis et ueritatis. Quaestio est intellectus et amoris excitatio, ut hic intelligere suum quiescat, illa uero in suum diligere delectetur. Diuiditur autem praesens distinctio in duas partes, quarum prima est de tot quaestionibus, quot sunt antedictae numero conditiones; quo significatur, iuxta similitudinem, quam ipsae conditiones et istae quaestiones habent in numero et rubricis, has quaestiones ad ipsas conditiones esse mittendas. Sunt enim solubiles per ipsas conditiones sibi debitas, affirmando siue negando, ipsis conditionibus illaesis permanentibus, ut in processu conditionum dictum est. Secunda uero pars uiginti continet quaestiones, in quibus exemplum et doctrinam tradimus mittendi quaestiones ad figuras, regulas, definitiones et conditiones. Hunc autem processum quaestionum sic dispositum esse oportet quod, sicut intellectus ueritatem conditionum earum intelligendo ligatur, sic etiam uoluntati ligamen inferat ad amare. Est ideo qualibet harum quaestionum subiectum duplex, uidelicet scientiae et amantiae. Ad quamlibet etiam istarum quaestionum rationes multiplicari possunt, secundum modum et doctrinam, quae tradetur in uiginti quaestionibus ultimo terminandis, et cuilibet quaestioni multae fieri possunt obiectiones, sequendo processum huius Artis oppositum, quae solubiles sunt sequendo doctrinaliter processum propositum huius Artis. Aliquae tamen sunt in hoc casu quaestiones, quae magnam habent parere intelligendi difficultatem, sed melius est quia, quanto sunt intellectui difficiliores, tanto uehementius exaltatur intellectus, cum eas intelligit, et uoluntas ad bonum amandum in gradum uehitur altiorem. Nouem modis generaliter possunt quaestiones formari, quos tenere proponimus in hoc processu, quorum quemlibet ordinatim, secundum processum principiorum huius Artis, debita littera significamus esse descriptum, ut in figuris Artis sumantur ipsi nouem modi generales, per quos in genere possunt diuersae fieri quaestiones. Primus istorum modorum et generalior est `utrum et describitur per B. Secundus est `quid, cum quaeritur quod est esse rei et significatur per C. Tertius est `ex quo, cum quaeritur ex quo est esse rei et denotatur per D. Quartus est `quare, cum quaeritur de fine seu de intentione rei, propter quam res habet esse et scribitur per E. Quintus modus est `quantum, cum quaeritur de quantitate rei et assignatur per F. Sextus est `quale, cum quaeritur de qualitate rei et describitur per G. Septimus est `quando, cum quaeritur de tempore rei et denotatur per H. Octauus est `ubi, cum quaeritur de loco rei et accipitur per I. Nonus est `quomodo, cum quaeritur de modo rei et habet per K significari. Isti quidem modi sunt necessarii ad ueritatem rerum inquirendam et ad philocapiendum uoluntatem amore bono; et sicut per figurarum litteras describuntur, sic per consequens in principiis, regulis et definitionibus complectuntur; et prout in omnibus istis habent esse, possunt ad quaestiones mitti et de quaestionibus ad terminos praedictos remitti et sic iterum circulariter mitti et remitti, donec necessitas scientiae et amantiae in conclusione luceat manifesta. Quaesiuit amor a bonitate, magnitudine et aeternitate, utrum Deus esset. Multum enim desiderabat Deum esse, ut uehementius eum posset amare. Quaesiuerunt bonitas, magnitudo et potestas ab amore bono, magno et potente, qua natura diligit esse et odit non esse. Quaesiuerunt bonitas et magnitudo a sapientia, qua natura diligit plus amor infinita, quam finita. Quaerebat bonitas a magnitudine, utrum tantum esset amare amoris, quantum amatus, quem diligit amor. Magnitudo quaerebat a bonitate, utrum uirtus amoris melior esset et maior actu, quam habitu et potentia. Interrogabat amor ueritatem, utrum sit uerum id, per quod bonitas et magnitudo sunt magis desiderabiles. Mirabatur amicus, qua natura et qua proprietate amoris plus diligebat bonitatem, magnitudinem et gloriam amati sui, quam suammet bonitatem, magnitudinem et gloriam. Quaesiuit bonitas a magnitudine, utrum sit amoris bonitas et magnitudo diligi distinctionem inter amatum et amicum, et odiri distinctionem in natura et essentia amati et amici. Interrogabat amor bonitatem, qua natura sentiebat se maiorem, cum diligebat concordantiam, quam cum diligebat contrarietatem. 0. Quaerebat amor a bonitate et magnitudine, utrum poterant esse tantae et tam bonae in contrarietate sicut in concordantia. Scire uolebat amor, quare bonitas et magnitudo sunt nobiliora principia ratione formae, quam ratione materiae. Bonitas interrogabat magnitudinem, qua natura medium amoris pertinet ad amores. Interrogabat amicus amatum suum, utrum finis amoris sit in magnitudine bonitatis. Amor quaerebat a magnitudine, qua natura faciebat ei maius amare suum, cum diligebat bona substantialia, quam cum diligebat accidentalia bona. Quaerebat aequalitas amoris a bonitate et magnitudine amoris, utrum essent tam bonae et tam magnae in apparentia, quam in existentia. Quaesiuit bonitas a magnitudine, utrum amor habet maius et minus amare. Aeternitas a bonitate quaesiuit, utrum potestas sit melior in amare, quam in amore. Rogauit bonitas sapientiam, ut diceret ei, si sit aliquis amor aeternus. Bonitas dixit amori, si tantum diligit eam, quantum durationem et magnitudinem. Quaesiuit amicus ab amato suo, qua uirtute pertinet ad amorem suum amare esse in bonitate et duratione. Dicebat amicus ueritati, quare opera sui amati uidebantur ei bona, durabilia et uera et quare diligebat minus oppositum earum. Scire uolebat amicus modum, per quem bonitates et durationes amantium acquiescebant gloriae sui amati. Bonitas et aeternitas interrogabant amorem, quomodo ipsae poterant esse inconfusae in amare, cum numero sint unum idem. Quaerebat amicus a bonitate et aeternitate, quare suus amor maiorem habet concordantiam cum esse, quam cum non esse. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum tot haberet contraria in amare, tunc cum diligebat finem suae bonitatis et durationis, quam tunc cum diligebat finem suae impossibilitatis. 0. Incepit amicus dubitare, utrum amatus suus esset aliquid et quaesiuit hoc a bonitate aeternitatis. Interrogabat amicus bonitatem et aeternitatem, quid erat amatus suus in amoris medio. Bonitas et aeternitas interrogabant amorem, quare finis est ei amabilis. Interrogabat bonitas maioritatem, quare maior est aeternitas, quam minoritas. Amicus quaerebat ab amato suo, si posset illi esse aequalis in bonitate et aeternitate. Quaesiuit bonitas ab aeternitate, utrum sit amoris minoritas amare a priuatione remoueri. Sapientia quaerebat ab amore, si potestatem habebat sufficiendi illi de bonitate. Interrogabat amicus amatum suum, quomodo posset eum amare bono, potente et amoroso amare. Interrogauit bonitas potestatem, qua uirtute poterat amicus tantum amare suum amatum. Uerus amor interrogabat bonitatem, quomodo se posset ab amore falso odibili remouere. Amicus quaesiuit ab amore suo, qui essent habitus amoris, quia multum desiderabat eos scire, ut eos in gloria posset habere. Interrogabat amor differentiam, qua natura poterat amare inconfuse bonitatem et potestatem amati sui. Bonitas quaerebat a potestate, de quo erat concordantia, quam amatus et amicus habent in amare. Quaerebat certificari amor a bonitate, qua potestate posset melius resistere inimicis amati sui. Desiderabat amicus scire, quomodo principiare posset unum bonum et potens amare, quo posset amare suum bonum et potentem amatum, qui de amore et amare principiauit eum. 0. Interrogabat amicus amorem, quomodo constringere posset medium amoris non discedere amare suum bonum et potentem amatum. Amoris bonitas quaesiuit a fine amoris, utrum sciret uias, per quas amicus uadit uisum amatum suum. Interrogabat amor maioritatem, quomodo multiplicare posset amare suum in bonitate. Amicus quaesiuit ab aequalitate amoris, si posset esse ad sufficiens tempus ad amandum suum bonum et potentem amatum. Quaerebatur ab amico, quid erat, per quod remouebat amorem suum a debilitate et malitia diligendi. Amicus sapientiam interrogauit, quare tantum diligebat operationem bonitatis, quantum uoluntatis. Quaesiuit bonitas a uirtute, utrum poterat esse tam uirtuosa diligendo amatum suum, quam sciendo eum. Quaesiuit amor a sapientia, de quo sufficit bonitas ueritati sciendi et intelligendi. Amicus interrogauit sapientiam, quae sunt ea, per quae posset esse subtilior ad intelligendum bonitatem et gloriam amati sui. Interrogabant amoris bonitas et amoris differentia sapientiam amoris, qua natura non potest amicus odire nec ignorare suum amatum. Bonitas quaesiuit a sapientia, si tunc tantam haberet concordantiam cum amore, cum sciebat amicum, quam tunc cum sciebat amatum. Interrogabat amicus sapientiam, quomodo posset resistere malitiae et ignorantiae. Quaerebat amicus a sapientia, ubi posset inuenire bonitatem amati sui. Rogauit amicus amatum suum, ut significaret ei, ubi existunt amabiles eius bonitas et eius sapientia, quoniam affectabat ire dilectum eas. 0. Quaerebat amicus ab amato suo, quid posset uestire finem amoris, quia mittere uolebat eum ad bonitatem et ad sapientiam amandi. Interrogabat amor bonitatem et sapientiam, quomodo posset uestire amare suum bonificare et intelligere. Quaesiuit bonitas a sapientia, de quo fit aequalitas amandi et intelligendi. Rogauit amicus amatum suum, ut id ostenderet ei, per quod posset eicere minoritatem ex suo intelligere et amare. Uoluntas amici quaesiuit a bonitate amati, quae sunt ea, per quae posset amare suum amatum. Scire uolebat amatus, si amicus suus sciret ueritatem bonitatis et amoris et quaesiuit ab eo, quae perfectio sit amandi. Quaerebat amatus ab amico suo, quid uestiebat ipse amare suum. Quaerebat uoluntas a bonitate, utrum ipsa bonitas sit in differentia amici et amati. Uoluntas quaesiuit a bonitate, cum quo existit concordantia amici et amati in uirtute amandi. Amicus quaesiuit a bonitate et uoluntate, quae sunt ea, per quae ipsae approximant eum ad amatum suum. Quaesiuit bonitas ab amore, quae sunt ea principia, quibus ipse amatores constringit amare. Bonitas amoris quaesiuit ab amore, unde oriebatur amare. Bonitas ab amore bono quaesiuit, si finem inueniret sui bonificare in fine boni sui amare. 0. Interrogabat bonitas amorem, quare onerauerat amicum amandi maioritate. Quaerebat amicus ab amato suo, cum quo posset facere aequalitatem bonitatis et amoris. Amor quaerebat a minoritate, cum quo remouebat eum a bonitate sui amati. Bonitas et uirtus quaesiuerunt a ueritate, si posset eas conuertere esse unum idemmet amorem. Interrogabat amicus amorem, ubi permanent bonitas, uirtus et gloria sui amati. Interrogabat uirtus differentiam, quomodo multiplicare posset bonitatem et minuere malitiam. Interrogabat amicus amatum suum, quomodo posset eum diligere cum concordantia bonitatis amoris et uirtutis amoris. Bonitas et uirtus quaesiuerunt ab amico, utrum sciret modum, secundum quod existebant amatus suus et ipse. A uirtute quaerebat bonitas, utrum sciret, in quo loco amoris habebat amicus amatum suum. Bonitas et uirtus ab amoris medio quaesiuerunt, si sciret modum, quo ipsae possent esse amor et de amore. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret ea, quae coniungunt amatores ad finem amandi. Interrogabat amicus amatum suum, per quid posset amoris opera multiplicare, quoniam per amorem suum ea multiplicare desiderabat. 0. Bonitas et uirtus ab amoris aequalitate quaesiuerunt, utrum scirent modum, quo existere possent in ea. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret ea, quibus bonitas et uirtus tendunt, periclitantes in amore. Amatus ab amico suo quaesiuit, si remouebat eum ab amore falso et a malitia et a poena. Intrauit differentia in amorem, quaerens ab eo, utrum posset esse amicus et amatus. Bonitas et ueritas quaesiuerunt ab amore, utrum sciret ea, quibus erant oboedientes suo amato. Quaesitum fuit ab amato, quare de suo conquerebatur amico. Bonitas et ueritas amorem rogauerunt, ut diceret eis, ex quibus principiatur amare suum. Quaesiuerunt bonitas et ueritas a uoluntate, si per amabilitatem suam se ligare possent ad uerum amare. Amicus quaesiuit ab amato suo, quibus posset ligare suum amorem ad finem amandi. Interrogabat amicus bonitatem et ueritatem, quae sunt illa, quae remouent illum ab amato suo. Quaesiuit bonitas a ueritate, de quo sit aequalitas amici et amati. 0. Tunc cum amicus non diligebat amatum suum, quaerebat minoritas ab amico, utrum sciret, quomodo procedit malitia de bonitate et falsitas de ueritate. Bonitas quaerebat ab amore, utrum posset in gloria quiescere et habere bonum amare, sine differentia amantis et amati. Amorem bonitas et gloria rogauerunt, ut diceret eis, ubi ipsam concordantiam inuenire possent, quae in amare concordat amatum et amicum. Quaerebant bonitas et gloria ab amore, de quo suum amare uiuebat. Scire uoluit amicus ab amore, cum quo ipsum ceperat in amare. Bonitas et gloria quaesiuerunt ab amore, cum quo ligabat amicum ad amatum. Interrogabat amicus amatum suum, quare bonitas et gloria deiecerant non finem amoris ex amare. Quaesiuit amicus ab amore, cum quo poterat eum remouere a malo et a poena et ab amandi minoritate. Scire uolebat amatus ab amico suo, cum quo requiescebat amicus in amare. Interrogabat amatus amicum, quare est bonitas amabilis in amandi minoritate. Scire uoluit bonitas, quare differentia amantis et amati est amabilis in amare. Interrogabat bonitas differentiam, quare maior erat in concordantia amandi, quam in contrarietate amandi. Interrogabat bonitas differentiam, qua natura poterat ipsa differentia esse inter amantem et amatum, qui sunt unus idem amor. Bonitas et differentia scire uoluerunt ab amore, cum quo faciebat existere suum amare in medio amantis et amati. Rogabat amicus amatum suum, ut diceret ei, cum quo finem bonitatis inuenire posset. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret, unde amandi maioritas oriatur. Quaesiuit amor a differentia, in quo existit indiuisibilitas amati et amici. Ab amore bono quaesiuit minoritas, utrum amici et amati differentia indiuisibilis esse possit. Amicus bonitatem et concordantiam deprecatus est, ut dicerent ei, ubi reuelat amatus suus amoris secreta. Dicebat amicus amori: – Quare principias amare meum de bonitate et concordantia? – Amare – dixit amor –, quid est, cum quo me remoues a malitia et a contrarietate amandi? Dixerunt bonitas et concordantia: – Amice, quare desideras finem amoris? Maioritas et minoritas bonitatis et concordantiae cucurrerunt ad amorem; est autem quaestio: – Quae illarum fuit citius ad amare? Quaesiuit amicus ab amato suo, in quo consistit bonitas amabilis et concordantia bonificabilis. – Amice – dixit amor –, quare me rogas, ut te remoueam ab amandi minoritate? Quaesiuit amoris contrarietas ab amore bono, cum quo amicus suum rogabat amatum. – Amice – dixit contrarietas –, quare ponis concordantiam in medio bonitatis et amoris? Dum amicus concordantiam amabat, quaesiuit a contrarietate, quare plangebat et plorabat. – Amice – dixit bonitas –, quare in contrarietatem me ponis amandi? Interrogabat amicus aequalitatem, quare resistebant sibi ad inuicem amor et contrarietas. Dixit amoris bonitas: – Amice, cum quo uincis contrarietatem et minoritatem in amare? – Bonitas – dixit amicus –, sciresne dicere mihi, cum quo ligabilis est mea uoluntas ad amandum et quare meus me tormentat amatus? Uoluntas et bonitas quaesiuerunt ab amico, ubi et cum quo ligauerat eas. – Bonitas – dixit amicus –, quare magis es amabilis ratione maioris similitudinis, quam minoris? Bonitas et principium quaesiuerunt ab amico, de quo facit aequalitatem amandi et bonificandi, dum suum amat amatum. – Principium – dixit amicus –, cum quo est uoluntas mea dissolubilis ab amare bono? Quaesitum fuit ab amico, cur incluserat finem bonitatis et amoris in amoris medio. Interrogabat bonitas amicum, qua ratione posuerat eam in amoris maioritatem. – Amice – uoluntas ait –, qua natura existis ligabilis ad desiderandum? Quaesitum fuit ab amato, cur eiecerat minoritatem ex amici bonitate, et cur posuerat in eum maioritatem. Quaesitum fuit a uoluntate, qua natura ligabilis erat in bonitate et amore ad maioritatem et finem amandi. – Amice – dixit amatus –, quare scrutaris aequalitatem finis et bonitatis? Quaesitum fuit ab amico, utrum adhuc mortuum esset amare suum in minoritate bonitatis et finis. – Amice – dixit amatus –, cum quo facis aequalitatem in amore tuo de bonificatiuo et amabili et de amatiuo et bonificabili? Quaesitum fuit ab amico, utrum adhuc esset incarceratum amare suum in amoris minoritate. Interrogauit amor aequalitatem, quare concordabat cum esse in bonitate et cum non esse in minoritate. Stabat amicus in laboribus et languoribus propter amatum suum et quaesiuit, quis iecerat amare suum in magnitudinem amoris. Magnitudo quaesiuit ab amore, utrum tantum diligeret agere aeternitatis, quantum eius existere. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius esset tantus in scibilitate, quantus in amabilitate. Quaesiuit amor ab amico, utrum sciret, quid esset eius amatus. Quaesiuit amicus a magnitudine et aeternitate, utrum in amato suo essent ea, per quae amicus magis posset adhaerere uirtutibus et a uitiis distare. – Amor – ait amicus –, quae sunt ea, per quae melius ligare possum uoluntatem meam ad bonum amandum et intellectum meum ad uerum intelligendum? Quaesiuit amicus ab amare, utrum posset ei sufficere ad diligendum suum amatum. Dixit amicus: – O uos, magnitudo et aeternitas amati mei, numquid estis sic inconfusae et reales in amato meo sicut similitudo uestra in amare meo et intelligere meo? – Magnitudo – dixit amicus –, cum quo consistis magna in amare et tu, aeternitas, in aeternare? Quaesiuit magnitudo ab aeternitate, utrum in ea consisterent omnia, per quae plus est a contrarietate disparata. 0. Interrogabant magnitudo et aeternitas amorem, ubi erat amatus et amicus. – Amor – dixit amicus –, qua ratione est amare meum magnificabile et durabile? Quaesiuit ab amato amicus, utrum tantum obligatus esset ad amandum bonificare et magnificare, quantum ad amandum amare. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum deberet eum tantum diligere ratione durandi, quantum ratione magnificandi et amandi. – Amor – dixit amicus –, uisne ut diligam in amato meo aequalitatem magnificandi et aeternandi et amandi? Interrogabat amicus magnitudinem et aeternitatem, cum quo distabant ab amandi minoritate. Quaesiuit amicus ab amore, utrum amatus suus haberet tantam potestatem et tantam sapientiam intra se ipsum, quantam in rebus extrinsecis. Magnitudo et potestas quaesiuerunt ab amore, utrum tantum haberet amare, quantum ipse est. Quaerebat amor a magnitudine, utrum sciret potestatem amati sui tantum esse id, quod ipsa est, per agere, quantum per existere. Magnitudo amati quaesiuit a potestate amici, utrum tantum posset amare uerificare, quantum ueritatem. Quaesitum fuit ab amico, utrum magnam haberet potestatem amandi gloriam amati sui. Amicus quaesiuit a magnitudine et potestate, qua natura tantam habebat potestatem amandi suum amatum. – Amice – dixit amatus –, numquid tanta est tibi potestas amandi amando in me unire, quanta est amando in me unitatem? Tantum habet amorem amicus ad amatum suum, quod unamet essentia et natura uult esse cum amato suo. Quaesitum fuit ab amico, utrum tantam haberet potestatem amandi, quod semper principiare posset amare suum. 0. Quaesitum fuit ab amico, utrum tantum habere posset amare, quod esset de essentia et natura sui amati. Quaesitum fuit ab amato, utrum tantam haberet amandi potestatem, quod tantum diligeret amicum suum, quantum se ipsum. Magnus amatus quaesiuit a magno amico, utrum magnum haberet amare. Quaesiuit amatus a magnitudine et potestate sui amici, utrum aequales essent in amare. Amoris magnitudo quaesiuit ab amoris potestate, utrum amor amare posset sine largiri. Quaesitum fuit ab amico, utrum operationem sui amati diligeret tanta magnitudine, quanta eum scire poterat et amare. A sapientia et uirtute amati quaesiuit amor amici, utrum tantam haberent concordantiam actualiter, quantam potentialiter. – Amate mi – dixit amicus –, estne uerum te uelle esse magnitudinem mei scire et mei amare? Quaesitum fuit ab amico, utrum magnam haberet sapientiam sciendo gloriam sui amati. – Amice mi – dixit amatus –, habesne sapientiam magnam sciendo et amando entitatem tuam et meam? Amor quaesiuit a sapientia, utrum sciret maiorem magnitudinem amantis et amati. Quaesiuit amor a sapientia, utrum sciret maiorem concordantiam amatiui et amabilis. Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret magnam unitatem sapientiae sui amati. – Sapientia – dixit amor –, esne tanta, quod aliquid scias medium esse amicum et amatum? 0. – Amate – dixit amicus –, creasti mundum ad finem maioritatis uel ad finem minoritatis? Amor et sapientia quaesiuerunt a magnitudine amati, utrum posset eas facere sufficientes magnitudini de scire et de amare. – Amate mi – dixit amicus –, quae sunt ea, quibus melius coaequari potes meo scire et meo amari? Amor amici quaesiuit a magnitudine et a sapientia amati, utrum Deus tantam haberet sapientiam, quod unam sciret creare creaturam meliorem et nobiliorem omnibus creaturis. – Amate mi – dixit amicus –, habesne tantum magnitudinis in uoluntate, quantum in uirtute et sapientia? Quaesiuit magnitudo a ueritate, utrum poneret eam tantum in uero, quantum amor ponit eam in amare. – Amate – dixit amicus –, esne tanta uoluntas et gloria, quod possint esse de magnitudinis entitate? Magnitudo et uoluntas quaesiuerunt a differentia, utrum in maioritate sua poterat esse maior concordantia amici et amati. Amor quaesiuit ab amico et amato, utrum essent concordes in maiori concordantia magnitudinis et uoluntatis. Magnitudo et uoluntas amici quaesiuerunt ab amato, utrum in se ipso plus posset amicum remouere a contrarietate, quam in aliquo alio ente. – Uoluntas – dixit magnitudo –, in quo potest amatus maiorem principiare amabilitatem? Quaesitum fuit ab amico, cur amabat amatum suum tanta uoluntate. – Amor mi – dixit amicus –, cur me facis amare amatum meum in fine tantae uoluntatis? 0. – Amice – dixit amor –, quare desideras idem esse cum amato tuo? – Amate mi – dixit amicus –, in quo potest maior fieri aequalitas magnitudinis et uoluntatis? Quaesiuit amatus ab amore, utrum remouisset amicum a maiori minoritate amandi. Quaesiuit amicus a magnitudine et uirtute amoris, utrum amare actu sit de entitate potentiae et habitus. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus suus complete dedisset ei similitudines suas. – Amice mi – dixit amatus –, qua proprietate et natura tantam habes in amare uirtutem? – Amate mi – dixit amicus –, estne tantum et tam uirtuosum amatiuum, quantus et quam uirtuosus tu es amabilis? Uirtus quaesiuit a magnitudine, de quo fit magna concordantia amici et amati. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius principiauerat eum de magnitudine, uirtute et amore. Magnitudo et uirtus quaesiuerunt ab amore, utrum amicus et amatus uniti essent in amare. – Amate mi – dixit amicus –, qua ratione posuisti finem amandi in tuam magnitudinem et uirtutem? Ait uirtus: – Amice, cum propter amorem affligaris, quare magnitudinem amati optas amare? 0. – Amor – dixit uirtus –, cum quo possunt coaequari magnificare et amare? – Amare – dixit amor –, cum quo remoues magis esse a non esse? Magnitudo et ueritas quaesiuerunt ab amore, cum quo sentiebat amicus maiorem gloriam in amare. Ab amato suo quaesiuit amicus, utrum ipsi ambo possent esse una unitas amoris. Magnitudo, ueritas et amor quaesiuerunt ab amico, utrum aliquibus indigeret sui amati. – Ueritas – dixit magnitudo –, cum quo plus distas a contrario tuo in amare? – Amice – dixit amor –, quare tuus amatus magnitudinem tuam posuit in ueritate sua? Quaesitum fuit ab amato, quibus mensuris mensurabat amicum suum. – Amice – dixit amor –, numquid ingressus es in magnitudinem et ueritatem ad uidendum amatum tuum? Magnitudo et ueritas quaesiuerunt ab amore, cur amicus ingressus erat maioritatem ad uidendum amatum suum. – Amice – dixit amor –, scisne cur habes aequalitatem in magnificare, uerificare et amare? 0. Quaesitum fuit ab amato, utrum abesset ei amicus in magnitudine ueritatis. – Amor, sciresne dicere mihi, quare coniunctae sunt et unitae differentia amici et differentia amati? Quaesitum fuit ab amoris magnitudine, utrum sciret, quare gloria amici et amati in magnam concordantiam existebat amoris. – Amice – dixit magnitudo –, numquid amatus tuus tantam tibi gloriam largitus est, quod te remouerit ab omni contrarietate? Magnitudo et gloria quaesiuerunt ab amico utrum, quam cito principiatus fuit ad amandum, amauit amatum suum. Magnitudo et gloria quaesiuerunt ab amore, utrum amicus posset esse suus amatus et e contrario. Magnitudo, gloria et amor quaesiuerunt ab amico, quare suum diligebat amatum. – Amate – dixerunt magnitudo et gloria et amor –, numquid aliquem habes amicum maiorem, gloriosiorem et amorosiorem omnibus aliis amicis? Quaesiuit amor a magnitudine et gloria, utrum aequalitas amici et amati camera sit amoris. Quaesitum fuit ab amico, utrum ex parte sui aut ex parte sui amati oportebat eum esse in maioritate magnitudinis amoris et gloriae amoris. Ut aliquatenus ad huius Artis practicam explicite transeamus, sumimus in hac secunda parte, ex praeiacentibus quaestionibus, uiginti quaestiones soluendas per huius Artis theoricam ante datam, ut modo solutionis istarum uia pateat et regula soluendi alias quaestiones. Nam isto modo, quem tenemus ad soluendum istas, docet Ars ceteras praedictas esse soluendas. Harum quidem uiginti quaestionum ad primam figuram nouem et ad secundam figuram nouem alias applicamus, super quodlibet principium huius amantiae quaestionem unam portantes; decimam nonam autem quaestionem ad tertiam figuram et uigesimam ad quartam figuram tantum intendimus applicare. Cuilibet primarum decem octo quaestionum quattuor paragraphos tradimus, quorum primus ex primis definitionibus est sumptus, secundus uero ex secundis et tertius ex regulis, ad definitiones applicatis; quartus autem ex conditionibus est acceptus. Sed ad decimam nonam quaestionem quattuor paragraphos applicamus super quattuor conditiones, quibus ipsam soluimus quaestionem, designatas super cameram tertiae figurae, quam sumimus ad ipsam decimam nonam quaestionem per hos ultimos quattuor paragraphos dissoluendam. Similiter uigesimae quaestionis quattuor paragraphos subdimus super quattuor conditiones, per eam cameram quartae figurae, quam ad ipsam quaestionem uigesimam soluendam eligimus, designatas. Et quoniam, quanto possumus, prolixitatem minimam euitamus, non mittimus has duas ultimas quaestiones ad definitiones, quamuis tamen adeo bene possint solui per definitiones, sicut etiam decem octo quaestiones praedictae. Primam igitur harum uiginti quaestionum deducimus ad bonitatem; secundam ad magnitudinem et sic de aliis ad singula huius Artis principia successiue. Fit autem haec deductio sic, quod per processum harum uiginti quaestionum doctrina traditur, alligandi intellectum ad uerum discernendum et uoluntatem ad bonum amandum. Posita ergo quauis harum uiginti quaestionum, innuit haec Ars eas poni definitiones et regulam siue regulas et conditiones, quae pertinent ad eandem. Deinde, quemadmodum dictum est, qualiscumque conclusio eas destruat, falsa est et impossibilis et multum odienda, et qualiscumque ad cuius destructionem sequitur earum destructio, uera est et necessaria et multum insuper diligenda. Quaesiuit amor a bonitate, magnitudine et aeternitate, utrum esset Deus. Multum enim desiderabat Deum esse, ut uehementius eum posset amare. Solutio: Bonitas est ens, ratione cuius bonum agit bonum, et sic bonum est esse et malum est non esse. – Amor – ait bonitas –, si Deus est, ex eius quidem esse sequitur nullum malum, quoniam ex infinito bono, infinito magno et aeterno impossibile est sequi malum. Immo, si Deus est, sequitur infinitum bonum et infinita magnitudo et aeternitas. Et ideo, sicut oportet necessario esse infinitatem boni, magni et aeterni et cetera, si Deus est, sic oportet necessario, si Deus nihil est, infinitatem mali et parui esse et priuationem aeternitatis et minoritatem magnitudinis. Sed quoniam hoc est manifeste impossibile, quia sic numquam fuit aliquid nec est nec numquam erit, cuius oppositum necessarium necessaria experientia scimus, uidelicet aliquid fuisse et aliquid nunc esse et futurum esse; quare manifesta necessitate constat Deum esse quem tu, amor, desideras, habens de ipso quicquid habes. – Adhuc tibi dico, amor – ait bonitas –, si Deus nihil est, multa mala, falsa et odibilia sequuntur, sicut destructio meae definitionis, quoniam si Deus nihil est, bonum est eum non esse, ex quo non est. Et ex hoc, quod bonum est eum non esse, sequeretur impossibilia in natura, si ipse esset aliquid, quae scilicet impossibilia natura non pateretur; et sic Deus non est aliquid nec esse potest aliquid et sic bonum est eius non esse, cuius esse malum esset. Et ex hoc concluditur necessario quod bonum est non esse et malum est esse, cum bonum sit esse finitum bonum et malum esse infinitum bonum, sed hoc est summe impossibile. Quare... et cetera. – Iterum, si Deus nihil est, sequitur necessario malum esse diligibile et bonum esse odibile, et maiora mala plus esse amabilia quam minora mala, et minus bonum quam maius bonum; magisque esset amabilis tristitia quam gaudium, et mors quam uita, et non esse quam esse, et sic de consimilibus. – Adhuc amor – inquit bonitas –, si Deus nihil est, sequitur contradictio, quoniam, ut dictum est, hoc est necessarium semper, scilicet bonum est Deum esse et malum est Deum non esse. Ergo, si Deus non est, ex quo non est, bonum est eum non esse; et sic concluditur necessario bonum et malum esse Deum esse, et bonum et malum eum non esse; et sic conuertuntur necessario bonum et malum et esse et non esse, et per consequens magnitudo et paruitas, aeternitas et priuatio et per consequens ceteri contrarii termini, et sic multiplicantur necessario contradictiones in esse; quare necessario oportet Deum, quem quaerimus, esse. Multum delectabiles et iocundi fuerunt amori sermones isti, quos bonitas sibi dixit, et sensit sibi crescere uirtutem et fortitudinem ad amandum bonitatem, magnitudinem et aeternitatem in amato suo; et dixit: – Ha, amare mi, amare mi, totum sis in amato meo, ex quo es! Ecce quam bonum et quam magnum est tam excellentissimum et nobilissimum amari amatum! Bonus amor est ipse, per quod bonum amorosum agit bonum amorosum. – Heu, bonitas, magnitudo et aeternitas – inquit amor –, quid ualeret id quod est, si Deus non esset? Quoniam, si Deus non est, omne, quod est, finitum est et terminatum, nec est aliquid infinitum, unde sequitur quod bonum est amari bonum finitum et odiri bonum infinitum. Nam, ex quo Deus non est, secundum naturam rationis non est amabilis sed potius odibilis; id enim, quod non est nec esse potest, amari non conuenit. Et inde sequitur quod amare in me sit ad amandum finita et quod odire sit in me ad odiendum esse in bonitate, magnitudine et aeternitate infinitum. Unde sequeretur quod ego essem malus amor, agendo malum odiosum, et quod non essem bonus amor, quo bonum amorosum agit bonum amorosum. – Haec autem – inquit amor –, non possem ego sustinere, uidelicet odire meum plus esse quam amare meum, quia meus inimicus maior esset quam meus amatus; nec tibi, bonitati, concordare possem nec tu, magnitudo, ista conditione posses agere magnum in amare nec in odire; nam, quanto ageres me maiorem, tanto me faceres plus odiri quam amari. Et tu, aeternitas, non me sustineas, si Deus non est, quoniam nolo esse nec amare nec odire; plus enim diligo quod non essem quam quia sum; et inde neque te neque bonitatem neque magnitudinem neque memet amare uolo, sed omne quod est odire et uiuere quamdiu fuero in tristitia et angustifero dolore.  Flendo suspirabat et tristando plangebat amicus, cum supposuit Deum non esse, excitans hos sermones: – Heu me, quam summum malum est Deum nihil esse, quia sic omne, quod existit, est bonum et malum simpliciter, ita quod bonum est malum et e contrario. Nam, ex quo Deus non est, utique bonum est eum non esse, quia in rei ueritate ad quod non est et esse non potest, non potest supponi esse bonum nec etiam supponi potest quin sit bonum esse Deum, ex quo infinitus esset in bonitate, magnitudine et aeternitate et cetera, neque uerum iudicium rationis consentire potest priuationem Dei non esse malam, quoniam multa et maxima mala sequerentur. Non enim est uita aeterna, si Deus nihil est, neque bonus homo ex bonitate sua, quam fecit, praemium consequitur, sed potius tendit in perditionem omne bonum factum simpliciter ad aliquod bonum, magnum et durabilem finem. – Haec tamen omnia sunt mala, si Deus est; sunt autem bona et eorum opposita mala, si Deus non est. Nam, sic non est Deus, ut ista sint bona et ut eorum opposita sint mala; itaque malum est bonum et e contrario. Et quoniam ita est quod bonum est malum, et e contrario, et bonum esset Deum esse et malum esset Deum esse, non possunt recipi duae definitiones in prima regula nec e contrario, quod est impossibile, per quod patet necessario Deum esse. Cui ego – dixit amicus –, omni tempore uitae meae seruire desidero et honorem et reuerentiam exhiberi, ita et uos similiter faciatis, bonitas, magnitudo et aeternitas – ait amicus – . Nam, ex hoc quod ipse Deus est, es tu, bonitas, disparata a malitia et tu, magnitudo, a paruitate et tu, duratio, a priuatione et ego spem habeo pertingendi ad gloriam sempiternam. Amicus amando tantum desiderabat bonitatem, magnitudinem et aeternitatem amati sui quod, prae uehementi amore, concordabant bonitas, magnitudo et aeternitas se esse unammet essentiam et naturam et unam eandem rem numero in amico et amato. Considerabat amicus unitatem bonitatis, magnitudinis et aeternitatis, ita quod totae tres istae sunt una eadem essentia et natura et una eadem res numero in amico et amato. Tunc dixit amicus: – Haec quidem unitas tanta existit in amato meo, si Deus est; quoniam ipse Deus, si est amatus meus, est uidelicet ipse quod tantum desidero cognoscere et amare et eidem impendere seruitium et honorem. Haec autem unitas tanta nihil est, si Deus non est, quoniam nullum ens eam habere potest, nisi ipsum sit infinitum unitate bonitatis, magnitudinis et aeternitatis; et hoc est necessario infinitas bonitatis, magnitudinis et aeternitatis et unitatis amici et amati. – Ergo, si priuatio istius unitatis est, ipsa est maius malum quam sit bonum omnium quotquot sunt unitatum, et est maior magnitudo priuationis quam sint omnes magnitudines esse omnium, et maior aeternitatis priuatio quam sit ipsius aeternitatis esse quo ipsa est. Nam istius unitatis priuatio infinita est et huius priuationis oppositum esse est finitum; et inde est infinitus defectus bonitati, magnitudini et aeternitati aliam earum non esse aliam. Est siquidem uilitas maxima bonitati eam per semet non esse magnam et aeternam; similiter et cuilibet aliarum eam non esse bonam, magnam et sic de aliis. – Et hoc est ipsarum trium magnum malum et magnus defectus magnitudinis et durationis; atque bonitas maiorem infert defectum magnitudini et aeternitati, quia ipsa non est ratio quod magnitudo et aeternitas sint ipsamet bonitas et e contrario, quam sit tota ipsa perfectio, quam magnitudo et duratio habent accidentaliter per ipsam bonitatem, in hoc quia per bonitatem sunt ipsae accidentaliter bonae. Hoc idem etiam suo modo est de magnitudine et aeternitate. Adhuc etiam sequeretur unitatem bonitatis, magnitudinis et aeternitatis magis esse amabilem disparate, alia illarum existente essentialiter et uniuersaliter ab alia disparata, quam ipsis existentibus una eademmet essentia et natura. Nam id quod est, magis est amabile quam id quod non est; et ex quo magis est amabile, oportet naturam consentire illud esse magis amatum. – Hoc autem ego non sentio in mea natura amandi, sed potius oppositum – ait amicus –, itaque consistit in me natura plus diligendi unitatem illam bonitatis, magnitudinis et aeternitatis, quae non est, quam illam, quae est. Itaque iuxta cursum naturae, si Deus non est, oporteret me plus diligere propter ipsum, quod non est, quam propter ipsum, quod est; hoc autem est impossibile et contra cursum naturae et contra esse et perfectionem, priuationem et defectum; et hoc cum bonitas et magnitudo et aeternitas cum esse concordent et perfectione et earum opposita cum priuatione et defectu. – His ergo omnibus supra dictis et multis etiam aliis probatur et manifestatur Deum esse de necessitate, ut non sequatur praedicta impossibilia et ut prima conditio `bonitatis et magnitudinis integra permaneat et illaesa, quae destructa permanet, si Deus nihil est. Est ergo Deus – ait amicus –. Quare tu, amor, amare coneris, quoniam, propter eius esse, tanto plus amare potes quanto minus amares, si ipse nihil esset. Existit autem iste Deus unamet bonitas, magnitudo et aeternitas, quae sunt ipse Deus unus, et quaelibet existit alia; ideo existit ipse Deus bonus, magnus et aeternus infinite, cuius est tantum una simplex et sola essentia bonitatis, magnitudinis, aeternitatis, potestatis et cetera. Et quoniam iste Deus est, adest quidem amatoribus suis gaudium et consolatio et sempiternae uitae spes beata et amor amici et amati. Ab amore quaesiuit magnitudo, utrum tantum diligat agere aeternitatis, quantum existere eius. Solutio: Magnitudo est id, ratione cuius bonitas, aeternitas seu duratio sunt magnae, ambiens omnes extremitates essendi. – Eia, magnitudo – dixit amor –, nisi ego in tantum amarem agentiam, quam habet aeternitas in se ipsa, quantum eius existentiam, nonne sequeretur tuae definitionis et meae destructio? Utique sic, quoniam tu non esses id, ratione cuius ipsa aeternitas esset magna in agere suo, sed in existere tantum; nec esses id, ratione cuius amare meum esset magnum, quoniam defectus amandi est plus amari rei existentiam quam eius agentiam. Et hoc maxime in aeternitate, cum in ea sint aequales sua existentia et agentia, eo quod conuertibiliter sunt unum idem numero. Ergo, si tu non es ratio tanti amabilis aeternare quantae aeternitatis, ita quod aeternitatem et aeternare non me facias aequaliter amare, abest quidem tibi bonitas, quia malum est in te priuatio magnificandi; et e contrario abes bonitati, quia non magnificas eius bonificare; similiter et potestati et magnitudini et sapientiae et cetera. – Itaque nulla nostrum suam substantialem similitudinem alteri largitur, unde sequitur defectus infinitus, ita sicut per oppositum sequeretur infinita perfectio, si tantum tribues de te ipsa amare meo quantum existere meo, et sic cuilibet aliarum nostrum, cum sumus omnes aequales essentia et natura in amato; quare dico tibi: Me multum de te mirari, cur talem mihi fecisti quaestionem, nec amplius eam mihi facias, quoniam ego sum ipse amor adeo perfectus in amare, quod tantum amo agere aeternitatis quantum existere illius.  Magnus amor est ille, qui a paruitate distat amandi. Conquestus est amor potestati amoris et magnitudini amoris quia talem sibi fecerat quaestionem. – Potestas amica – dixit amor –, et quomodo excogitare potest magnitudo me non diligere tantum in amato meo suam aeternitatem propter aeternare, quantum ipsum aeternare propter ipsam aeternitatem? Nam, adeo bonum est aeternitatem esse propter aeternare, quantum per existere id, quod ipsa est. Et quicquid dicat magnitudo, oportet eam facere suum aeternare tantum, quanta est aeternitas, quod, si non, non esset utique ipse magnus amor qui a paruitate distat amandi. Nam, ex quo plus amarem aeternitatem quam eius aeternare, oporteret in amare meo paruitatem esse, ex quo in amato diligerem plus aliquid quam aliud. – Immo etiam dico: Si diligerem plus aeternitatem quam aeternare, quod absit! quanto plus magnitudo me faceret amare aeternitatem quam aeternare, tanto me faceret odire magnitudinem aeternandi. Quoniam, sicut ipsa magnitudo me faciat amare infinitam aeternitatem in bonitate et in ipsa magnitudine, sic me faceret amare finitum et paruum aeternare; et hoc in tantum quod nollem aliquod durare creatum minus in bonitate, magnitudine et cetera, quam aeternare. Hoc nolo aliquo modo nec tu, potestas, consentire debes hoc, quoniam sic esset definitio tua destructa, nisi posses tantum, quod magnitudo me tantum magnificaret in amare quantum in existere, diligendo tantum aeternare aeternitatis quantum ipsam aeternitatem.  – Sapientia – dixit amor –, scisne quam quaestionem magnitudo mihi fecit? Secundum hoc, quod quaerit a me de aeternitate, quaerit utrum diligam eius agere tantum, quantum eius existere. Nihil enim alius intendit quaerere nisi utrum diligam tantum eius similitudinem, quam mihi dat, quantum ipsammet. Et quomodo dubitare potest magnitudo quod diligam eam intentione secunda et suam similitudinem, quam mihi dat, diligam intentione prima? Si enim ita diligerem, amare quidem meum non esset magnum in bonitate neque iustum neque te, sapientiam, diligerem tantum, quantum intelligere tuum; et sequeretur quod tuus finis esset, ut dares similitudinem tuam, non autem ut existeres id, quod ipsa es. Itaque foret intelligere tuum intentione prima et existere tuum intentione secunda. – Hoc etiam esset de meo amare et de me ipso – ait amor –, et sic quicquid est in nobis esset perditum totum atque secunda regula omnino destructa, ita quod quicquid de ea dicitur et de definitione magnitudinis et misericordiae, totum esset falsum. Quare respondeo magnitudini dicens tibi, sapientiae, et ceteris principiis nostrae Artis, quod tantum diligo agere ipsius aeternitatis, quantum eius existere et e contrario; similiter et tui, sapientiae, et bonitatis et cetera. Et numquam fraudem desiderare potui, sed odiui potius semper, aduersus magnitudinem et aeternitatem; immo potius ita sanum et legale conseruo illis amare meum, sicut mihi ipsi.  Amoris magnitudo sufficere non posset amoris aeternitati, si aeternitas magis esset diligibilis ratione existendi, quam ratione agendi. – Amor – ait sapientia –, secundum quod uult ista prima conditio `magnitudinis aeternitatis, tantum est agentia aeternitatis amabilis quantum eius existentia; aliter amare tuum ad amandum aeternitatem sufficere non posset, sicut nec meum scire sufficere posset ad intelligendum aeternitatem et aeternare, ex quo aeternitas scibilior esset quam eius aeternare. Quemadmodum igitur tu diligeres plus aeternitatem quam eius aeternare, ita me oporteret plus intelligere aeternitatem quam eius aeternare, unde sequeretur quod intelligerem eam in parte otiosam et in parte agentem. Hoc autem esset tam magnum malum et tam magnus defectus in intelligere meo, quod sufficere non possem intelligere infinitatem aeternitatis, quae in intelligere meo non esset infinita. – Iterum dico tibi, amor, si existentia aeternitatis scibilior esset quam eius agentia, non esset quidem infinita in se nec in bonitate, magnitudine et cetera, quia sic eius agentia seu operatio limitationem haberet et per consequens eius otiositas esset priuatio bonitatis et malum et paruitas, et sic existeret finita in bonitate, magnitudine et cetera. Similiter et tu et ego et quaecumque sunt in amato tuo et in intellecto meo; quare dico te rationabiliter conqueri de magnitudine, quia talem tibi fecit quaestionem. De fine De fine huius Artis In hoc huius Artis processu comprehendere potest amicus et habituare modum mixtionis, quae habet fieri principiorum, et artem inde consequi et doctrinam principiis huius Artis utendi. Hac autem processus his sermonibus traditur in hunc modum: Loquebatur ad inuicem amatus et amicus. Conquerebatur amatus amico, quia tam modice cognoscebatur et diligebatur a suo populo, cui tanta donauit. Plorauit amicus et apud amatum suum accusauit amorem, quia non urgebat homines ad plus amandum amatum, quam alia quaecumque. Amor autem se excusauit, conuertens super sapientiam hos sermones: – In principio, cum homines uia intellectus mei amati opera scrutarentur, artes et doctrinas sapientiae praeteriti philosophantes ediderunt. Tunc illis temporibus sapientia multos acquisiuit sibi seruitores, eam multiplici uarietate artium dedicantes. De me quidem minime curauerunt: Artem enim amandi meum amatum in se et in operibus suis nullam gentibus tradiderunt; arte quidem habent homines sapientiam, me autem arte non utuntur. Quare, cum plus intelligant quam ament amatum, utique culpa mea non est in causa, ex quo illi, qui praeterierunt, dudum dereliquerunt me, suis suffragiis minuentes. – Immo ualde conqueror, amice, de bonitate, magnitudine et cetera, quoniam, cum in tantum sim bona, quantum sapientia, quare defecerunt aduersum me bonitas, magnitudo et cetera? Quare non me bonificauerunt et magnificauerunt doctrina et arte amandi meum amatum et se ipsas in tantum, quantum sapientiam arte intelligendi? Sapientia respondit amori dicens: – Antiqui opera sua sapienter egerunt: Cum arte me disposuerunt, ut homines modum haberent intelligendi et intelligendo uiuendi, eo quod ego, sapientia, essem lux te, amorem, antecedens, te illuminans ad amatum et eius opera diligendum. Sed tu, amor, homines amorificasti bonis mundanis, cogens eos plus diligere semet ipsos et opera sua, quam tuum amatum et eius operationem. De me quidem non diligis illuminationem sumere, quae tibi nobilitatem, perfectionem, altitudinem et cetera, miranda tui amati et eius operum manifesto, detegens mundi mundanaque diligentium uilitatem. Quare non est mirandum si de te conqueror, amor; immo quidem offensa sum a bonitate, quia non te bonificat, et a magnitudine, quia non te magnificat in amare secundum artem et doctrinam, quam de me potes habere. Sed excusauit se bonitas incusans magnitudinem, quia non magnificauerat eam in sapientiam et amorem. Similiter incusauit durationem et alias; etiam durationem quidem, quia non fecerat eam perseuerantem in magnitudine sic, ut posset amorem et sapientiam bonificasse, ita quod sapientia sciret et amor diligeret bonitatem amati plus quam aliam bonitatem. – Si enim magnitudo duratioque mihi similitudines suas complete dedissent – ait bonitas –, in tantum utique sapientiam et amorem bonificassem, quod amatus esset super omnia cognitus et dilectus. Magnitudini displicuit quoniam bonitas inculpauerat eam similiter et durationem; commotaque magnitudo bonitati sermones istos obiecit dicens: – Si tu, bonitas, tantum me bonificasses quantum bonificare me potuisti, ego quidem secundum posse meum te magnificassem. Sed quomodo cogitare potes tu, bonitas, me posse magnificare te, otiosam atque pigram, multiplicare tuas similitudines in me et in duratione et cetera, quae tuo defectu malitiam in tantum multiplicare permittis, reluctantem totis uiribus, quantum potes, tuas auferre similitudines et suas tibi dare? Unde tu, bonitas, non bene agis – ait magnitudo –, quia me et alia principia inculpas; quare, his offensis, accidiosa iniuriosaque mihi uideris, immo similis malitiae, quae tibi et nobis omnibus aduersatur. Turbata fuit duratio super bonitatem, quia coram amico et amato et coram principia substantiae accusauerat eam et ait illi: – Et quomodo tu, bonitas, opinari potes quod durare faciam bonificare tuum, quod ad artem sciendi et ad artem amandi deduxisti? Nec est tibi cura nec desideras artem recolendi bonificare? Numquid adeo bonum esset Artem edere memoratiuam , qua praeteritorum memoria fulciretur, sicut Artem inuentiuam et amatiuam ad inueniendum et amandum ea, quae sunt et erunt? Numquid tantus honor est amato ipsum recoli quantus eum intelligi et amari? Numquid ego sum in tantam aeternitatis eius similitudo, quantam sapientia amici similitudo sapientiae illius et quantum amor amici similitudo amoris ipsius amati? Utique sic. Tu autem, bonitas, diligentiam adhibuisti ut Ars inuentiua et amatiua praesint; numquam audiui te adhuc aliquem hominem concitasse compilare illam ad recordandum amatum in se et in operibus eius. Heu, bonitas, cur amatum meum et eius opera pateris in gentibus obliuisci? Si tamen ausa foret, potestas libenter siluisset; sed quoniam alia principia se excusabant, conuersa est ad amatum dicens: – Amate mi, super criminibus, quae bonitas, magnitudo mihi imponunt partim iuste, mereor excusari. Dicunt enim me non possificare tantum aliud eorum in alio, quod secundum cuilibet proprietatem et naturam unumquodque ipsorum te faciat honorari et tibi seruitium impartiri. Uerumtamen aliquam excusationem affero pro tanto, quia neque bonitas neque magnitudo nec aliquod aliorum principiorum perfecte consentiunt me officio proprio in eis uti posse. Itaque, cum mihi deficiunt, bene quidem confiteor me ipsis eisdem abesse. – Quare nec in totum me excuso nec in totum etiam me incuso; immo miror unde accidit, quoniam quasi ad hoc modernis temporibus deuenimus, quod omnes nobis ipsis aliud alii ad inuicem aduersamur. Quare arbitror esse bonum nos omnia similiter exorare te quatinus digneris parcere nobis et in penitus per quem sumus finem exspectes. – Sed auxiliare nobis, amate benigne! Dirige nos super uires nostras ad honorandum te et seruiendum tibi. Nam, ex hoc quod partim totum pondus ipsi, quod dedisti nobis, commendes libertati, corruimus propter defectum nostrum et propter prauos usus, in quibus mundus diu iacuit deuiatus. – Uirtus – ait amatus –, et tu quid dicis? Respondit uirtus dicens: – Amate mi, tantum multiplicantur in mundo uitia et tantum tibi sum culpabilis, quia non uehementius exorta sum in unitatem bonitatis, magnitudinis et cetera, ut te facerem laudare et honorari, quod neque fortitudo mihi sufficit neque modum habeo pro uenia te precandi, quoniam nec ego nec aliquod nostrum excusari potest. Immo coram facie tua iacentes in tristitia et lacrimis, prae uerecundia obmutescimus, de te sperantes gratiam et benedictionem; immo etiam iudicium secundum placitum tuae sanctissimae iustitiae, cui culpabilis nimis assisto. Cum uirtus diceret ista, ueritas flendo plangebat; cui amatus ait: – Ut quid ploras? Respondit ueritas dicens: – Fleo siquidem; neque mirum, etenim pauca et modica de bonificare, magnificare, durare et cetera, in uerum posui; et desolata sum, quia falsitas tot et tanta de malificare, paruificare posuit in falsum. – Tu autem, amate mi, cum existas in tanta ueritate bonitatis, magnitudinis et cetera, cur me permittis falsitati sic superari, sic male tractari, sic occidi? Cur etiam ueritas tua non mihi tantas similitudines suas elargitur, ut mundi falsitatem uincere possim et incarcerare atque necare? Cum ueritas flendo loqueretur amato suo, considerabat gloria de qua materia suo amato loqui posse; et suspirans cum lacrimis dixit ei: – Cum homines considero, qui ab hoc saeculo migrauerunt; cum considero, amate mi, quam pauci sunt eorum in gloria tua respectu illorum, qui cruciantur in poenis blasphemantes, maledicentes tibi digno amari, tibi uero cognosci, tibi iusto honorari; haec siquidem consideratio aufert a me uirtutem et fortitudinem, quare non possum dare quietem et consolationem bonitati, magnitudini et cetera. Sic ego, gloria, contristor, desolata iacens propter te. – Unde, amate mi, uide ergo et considera, quos sustineo labores et cruciatus; intuere, carissime, quomodo principia substantiae uehementer in meis laboribus affliguntur et respice quanta priuatio quietis est in poena, qua uexor. Ubi est, amate mi, gloria tua, cuius similitudinem mihi donasti? Ubi est misericordia tua? Ubi est pietas tua? Quare non desideras multos homines esse in gloria tua et paucos in poena, et hi, qui sunt in gloria tua, pleni maxima magnitudine bonitatis et cetera, ut fiant maximae gloriae possessores? – Amate mi – ait differentia –, alius quidem es tu et alius est amicus tuus. Quanto magis igitur distinctus es ab amico tuo, tanto ipsa differentia tui et amici maiorem dare mihi potest similitudinem de se ipsa et in principiis substantiae magis possum a confusione distare. Sed ualde miror quid esse potest, amate mi, quoniam homines huius mundi in tanta confusione consistunt, quibusdam eorum existentibus alio modo bonis et alio modo malis et quibusdam eorum existentibus magnis in posse, paruis uero in uirtute et uelle et sic de aliis principiis huiusmodi. Igitur ego existens in confusione, sum confuse inter gentes; inconfusa quidem existo intra substantiam; confusa uero moror extra, per opera mala regentium male. – Unde tibi de concordantia conqueror, quia non me remouet a contrarietate, quae in mundo me cogit esse confusam: Non distat, amate mi, concordantia a contrarietate quantum potest; multum quidem offendit concordantia in tanta sui contrarii participatione. Indignata fuit concordantia quia differentia talia aduersus eam dixit. Et ait: – Amate mi, de his me accusat differentia, de quibus se ipsam potius inculpare deberet, quoniam bene scis differentiam habere naturaliter maiorem proportionem et naturam essendi in me, quam in contrarietate, cum ego et ipsa principia substantialia simus, contrarietas uero principium accidentale tantum; sed ipsa differentia in tantum dilatatur, extendens se in contrarietatem et tantum similitudines acceptat contrarietatis, quod quasi tota coloratur et induitur contrarietatem, resistens quantum potest, ne recipiat similitudines meas secundum bonitatem, magnitudinem et cetera et secundum magnitudinem malitiae et cetera, similitudinibus contrarietatis adhaeret. – Ecce, amate mi, ferant oculi tui tibi testimonium huius rei: Nonne manifesta uides experientia differentiam in hominibus mundi plus assistere contrarietati bonitatis et cetera, quam mihi, concordantiae bonificatiui et bonificabilis, magnificatiui et magnificabilis et bonitatis, magnitudinis et cetera? Cum enim proportionaliter ordino ordinaliterque naturo me esse unius et multorum in bonitate, magnitudine et cetera, ecce differentiam in contrarietate et contrarietatem in differentia, quicquid ego naturaliter concordo et ordino, dissipantes. Quare tibi, amate mi, de differentia et de contrarietate non immerito tibi conqueror pro tantis offensis. – Amate – dixit contrarietas –, cur de me concordantia tibi conqueritur? Numquid ego sum contrarietas sibi opposita? Cur igitur similitudines meas recipit, cum eas sibi mitto? Cur credit ipsa mihi? Officium quidem meum exerceo et si male suum exerceat, quid ad me? Immo dico tibi, amate, quod concordantia mihi iniuriatur; et non solum mihi, immo etiam principiis substantiae. Mihi quidem, eo quod de officio meo se intromittit; nam ego sum ipsum ens, cuius naturae est resistere fini rerum; habeo namque res a fine deuiare, eas applicans ad non finem. Hoc idem audet facere concordantia et enim uehementius, cum minori fine quam cum maiori facit homines concordare. Iniuriatur etiam bonitati quia plus in malis quam in bonis delectatur; similiter offendit magnitudinem et cetera, quia minor est in magnitudine boni quam in magnitudine mali. – Ergo, amate, ex quo concordantia malum sibi meretur et naturaliter sit me fortior, cur de me conqueritur? Quare ergo sustinet me dare resistentiam inter ipsam et cetera substantiae principia, cum in tantum sit fortis et potens, quod me capere potest et ligare et agere de me ad placitum? Nonne ipsa est ens substantiale et accidentale, ego uero ens accidentale tantum? Principium accusabat medium apud amatum dicens: – Amate, medium me perturbat et deuiat, quia improportionaliter et indebite principia similiter coniungit, aggregans insuper contrarietatem et minoritatem, dissipantes quasi omnia principiare sua. Et ideo, cum per ipsum medium ad finem desidero per uenire, inuenio quidem ipsum medium totum alteratum totumque a sua propria natura transmutatum, itaque non possum ipsum, quem desidero, finem obtinere. – Cum enim principiare meum educo cum bonitate, magnitudine, duratione et cetera, medium quidem, quod est ipsum principiare meum, de meo principiatiuo et principiabili procedens, induit se contrarietate et contrariari et minoritate et minorificare. Itaque facit me per contrarietatem et minoritatem transire, quarum mihi tradit similitudines, auferens a me similitudinem bonitatis, magnitudinis, concordantiae, maioritatis, finis et cetera; quare minime possum acquiescere fini. Excusauit se medium apud amatum, incusauitque principium et finem in hunc modum: – Amate dilectissime, in quo est ueritas, ratio et iustitia. Principium de me conqueritur, prout audis; et tu, domine mi, scis quomodo de ipso conquerebatur amor dicens quoniam in principio philosophi, qui dudum praeterierunt, non artem amandi sed sciendi potius tradiderunt. Adhuc etiam de ipso duratio conqueritur, quoniam apud ipsum impetrare non potest artem tradi memoratiuam seu memorandi, quemadmodum intelligendi et amandi. – Et propter ista, amate mi, principium et finis, grauiter peccantes, agunt iniuriam mihi. Ego enim nihil aliud sum nisi id ipsum solum, quod ex influentia finis et refluentia principii resultat, quoniam ex ambobus procedo id, quod sum, naturam sapiens utriusque. Sed cum tanta confusione sum influxus a fine et refluxus a principio, bonitate cum malitia, magnitudine cum paruitate et duratione cum priuatione et cetera, mixtis ad inuicem in ipsa fluentia et refluentia, quod prae confusione me faciunt inter homines existere destitutum. – Quare tibi, domine, de ipsis conqueror, qui nisi mihi iustitiam sustineas, amodo quam mihi donasti uolo libertatem, ex quo principium et finis a propria natura me deiciunt; quaere tibi, si uis, aliud medium, quo ipsa libertas ualeat sustentari. Non audebat finis excusare se nec incusare medium apud amatum, sed de maioritate conquerebatur dicens: – Amate mi, tu uis me esse principium, cui principium acquiescat. Scis equidem maioritatem per mundum in meam contrarietatem uehementius, quam in meam concordantiam extendi. Plus enim sibi placet non finem maiorificare quam me, finem, tamque perseuerauit in non fine quod quasi uix inclinare possum eam et inducere ad aliud meae similitudinis et naturae. – Quare scias, amate, si maioritas in mundo diu talem huius usus exercuerit potestatem, totum mundum in deprauationem suam deducet; et uidetur, amate, mihi, quoniam uis uideri a gentibus te parum appretiari finem, ad quem creasti mundum, et maioritatem posse mundum a me deuiare et ad meum contrarium applicare. Plorauit finis similiter et bonitas, magnitudo et cetera, maioritatem apud amatum omnes pariter accusantes. Mirabatur maioritas cur cetera principia substantiae amici illam accusabant apud amatum et ait: – Domine amate, tu in fine rerum intellectualium me creasti maiorem, quam in fine rerum sensualium. Tu uis me esse imaginem immensitatis tuae bonitatis, magnitudinis et cetera, ut tua principia principiis omnibus in me repraesententur esse maiora. Amate, ualeat mihi tecum sapientia, caritas et ratio, quoniam tu scis me esse materiam bonitati, magnitudini et cetera, ut unumquodque illorum, similitudines meas assumens, possit suas similitudines et opera minorificare. – Cur ergo malum mereor ex bonitate, si de me uult uehementius maiorificare suum finem sensualem, quam suum finem intellectualem similiter et ex magnitudine et cetera? Noli ergo, amate mi, dictis earum consentire et si iniuriantur me, accusando meque dando minori fini potius quam maiori, fac mihi iustum iudicium et uindictam. Si autem iniuriam fecerim, a te supplico ueniam, uolens oboedire tuae iustitiae et uoluntati et de tua misericordia spem habere. – Amate mi – ait aequalitas –, ecce quam blandiloqua est maioritas, quomodo, sub pulchriloquio suo se ipsam excusans, nos omnes satagit accusare! Dic ergo maioritas – ait aequalitas –, nonne bene scis me substantialiter esse in amici substantia inter bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera, et hoc intellectualiter et sensualiter? Ergo, prout sum intra substantiam subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera acquiescit, ita deberet sequi in operibus extra. – Sed tu, maioritas, cum contrarietate et minoritate iuuantibus te, hoc niteris perturbare, quia me et minoritatem superare affectas, ut adsis in mundo magna et ego et minoritas in minima quantitate. Et cum de bonificatiuo et bonificabili coaequare sequi deberet, facis inde discoaequare sequi, in quo maior existis quam minoritas. Quare mihi perpetras iniuriam et peccatum, agisque contra te ipsam, offendens etiam cetera principia et contraria facta es amori amati et amici. Omnia principia uoluerunt, ut coram amato minoritas loqueretur. Stabant autem parata reprehensionibus confestim confundere minoritatem, si accusans quicquam aduersus ea loqueretur amato; nam amando, cognoscendo, seruiendo et honorando amatum ministrat eis minoritas similitudines suas, unde minus amatur minusque cognoscitur et minus honoratur amatus. Loquebatur ergo minoritas et dicebat: – Ego quidem sum ens circa nihilum, non ergo sum ipsa, quae digna sum quicquam pro suis imperfectionibus accusare. Cum ego sim defectibus plena, quid possum accusare potius memet ipsam? Nonne aduersus amatum trado ceteris principiis similitudines meas? Nonne per similitudines meas omnia principia et quicquid possum, quantum ualeo, ad nihilum redigo? Nonne quicquid possum, remoueo ab amato? Utique omnis aliorum culpa mea est potius, quam eorum, quoniam ex me, propter meas similitudines eis datas, mala quaecumque faciant sortiuntur. Quid dicam aut quid faciam ego misera? Utique nescio. – Solum hoc adest mihi remedium – ait minoritas omnibus principiis –, quantum possum puris affectibus supplico uobis omnibus, quatinus nos omnia pariter clamemus ad amatum dominum nostrum: Ueniam, ueniam, amate, prae uenia, noli nobiscum in iudicium introire! Cum ergo prospicerent cetera principia minoritatem inter se et illam, quantum poterat, repellere contrarietatem et uiderent eius deuotam et affectuosam contritionem et humilitatem, mirabili compassione commota sunt omnia clamantia et dicentia: – Miserere, miserere, amate misericors, miserere nostri. Explicit Ars amatiua, quae hac intentione nouiter est inuenta, ut per uniuersum orbem cognoscatur et ametur dominus Deus noster, in cuius protectione et custodia ac beatorum angelorum et sanctorum omnium commendamus eam ac etiam omnium eorum, qui obnegantes semet ipsos sequuntur ipsum, qui uiuit et regnat per infinita saeculorum saecula, uerus Deus. Secunda distinctio De fine et intentione Ea, per quae, sub ratione finis et intentionis, consistunt uoluntas et intellectus alligabiles, haec ad amandum bonum et hic ad uerum intelligendum, praesenti regula intendimus indagare. Consistit autem intentio duplex, uidelicet prima et secunda: Prima quidem est, ad quam se habet secunda, et secunda, quae dirigitur ad primam; sicut Deus et omne creatum, homo et cetera sub homine, et sic de consimilibus: Deus enim est per primam intentionem, et omne creatum per secundam; atque homo per primam intentionem, et cetera sub homine per secundam, et sic de consimilibus istis. Finis uero est perfectio rerum, sicut Deus, qui est omnium finis, et sicut homo, qui est omnium corporalium finis, cum propter hominem Deus creauit ea. Finis ergo prima intentione consistit, et id, quod se habet ad finem, consistit secunda; sicut comedere, indui, habitare et cetera huiusmodi, sunt secunda intentione, et uiuere prima intentione, cum comedendi, uestiendi, habitandi et cetera, sit uiuere finis. In rebus creatis, secundum earum multitudinem et diuersitatem, multae sunt intentiones et fines; et secundum maioritatem nobilitatis in bonitate, magnitudine et cetera, quarundam illarum super alias, sunt aliae intentiones et fines super alias, sicut in homine intellectualia seu spiritualia sunt prima intentione et corporalia secunda intentione, cum anima sit finis corporis et sicut in corpore potentia elementatiua existit per secundam intentionem et uegetatiua per primam, atque uegetatiua per secundam et sensitiua per primam. Et sic de gradu in gradum usque ad potentiam rationatiuam, quae est finis et intentio prima potentiarum, sub ea consistentium, ac etiam omnium pertinentium sub eisdem. Homo consistit prima intentione; anima uero et corpus eius consistunt intentione secunda. Similiter et bonitas, magnitudo et cetera principia, de quibus homo compositus constat, sunt intentione secunda et ipse homo prima, cum totum maius sit et nobilius, quam partes eius. Recolere, intelligere et diligere hominis sunt intentione prima; sed eius uidere, audire et cetera, sunt intentione secunda. Atque bonitas, magnitudo et cetera, recolendi, intelligendi et diligendi sunt intentione prima; bonitas uero et magnitudo et cetera, temporalium diuitiarum, honorum et prosperitatum sunt intentione secunda. Bonum recolere, bonum intelligere et bonum diligere sunt intentione prima; bonitas uero illius recolere, intelligere et amare sunt intentione secunda. Ergo uirtutes intentione secunda sunt desiderabiles, ut sint habitus bonus, magnus et cetera, memoriae, intellectus et uoluntatis. Actus quidem potentiarum consistunt intentione secunda, sed ipsae potentiae intentione prima, quemadmodum intellectus intentione prima consistit et eius intelligere secunda, et sicut uisus intentione prima et uidere secunda; et sic de aliis huiusmodi potentiis. In aliquibus autem ratione obiecti sic est, quod actus potentiarum sunt intentione prima et ipsae potentiae secunda; sicut intelligere directum ad Deum melius est, quam intellectus ipsius intelligere, et sicut uidere directum ad colorem melius est secundum finem, quam sensus, cum intellectus per uidere colorem intelligat eum. Orbis et omnia, quae in eo sunt, secunda intentione consistunt; uita uero perpetua est intentione prima, cum praesens uita sit propter futuram uitam aeternam et non e contrario; et ideo mundus iste intentione secunda diligibilis est, et uita perpetua intentione prima. Cum Deus sit summus omnibus et omnium finis, debet unusquisque semet ipsum diligere intentione secunda, et Deum prima; obligatus est ergo quisque diligere uelle suum, ratione amoris domini Dei nostri, et desiderare magis intelligere Dei, quam suummet intelligere, et bonitatem, magnitudinem et cetera, Dei magis, quam suam bonitatem, magnitudinem et cetera, et magis ea, quae Deus intra et extra se operatur, quam ea, quae homo in se ipso uel in alio agit. Deus intentione prima diligit semet ipsum, intentione uero secunda diligit omne creatum, cum amor illius in tantum nequeat extendi ad amandum alia, quantum se ipsum. Hac igitur ratione creauit Deus omnia ad se ipsum, et haec est finalis intentio, quare cuncta creata sunt ad esse deducta. Unde constat Deum creasse omnia ad se diligendum et amandum ab angelis et hominibus, cum omni, quod existit. In Deo nulla est intentio secunda, cum quicquid in Deo est, sit intentio prima et finis; Deus enim est sui ipsius finis et suamet intentio. Idcirco diligit Deus tantum suam bonitatem seu magnitudinem et cetera, quantum se ipsum. Unde sequitur hominem obligatum esse diligere Deum secundum quod Deus diligit semet ipsum; cum autem Deus diligat plus semet ipsum, quam hominem, obligatus est homo totus plus Deum diligere, quam se ipsum. Secundum ea, quae de intentione et fine dicta sunt, innuit amantia praesens de suis principiis discursum fieri per regulam iam expletam; quoniam, sicut ipsa principia magis diffuse partibus essentialibus substantiae, quam accidentalibus eius traduntur, cum partes essentiales sint finis et intentio prima partium accidentalium, sic applicatis ipsis principiis ad amandum et intelligendum sub forma intentionis et finis, magis applicabuntur ipsa ad amandum et intelligendum ea, quae sunt intentione prima, quam ea, quae sunt intentione secunda. In ipsa namque maiori applicatione existunt naturaliter ea, quae sunt finis amabilia intentione prima et ea, quae se habent ad finem intentione secunda. Super hoc igitur in deductione naturali et artificiali doctrina traditur alligandi uoluntatem ad amandum bonum et intellectum ad ueri discretionem. De definitione Modus definiendi praesenti regula traditur, ut rerum definitione alligetur uoluntas ad eas amandum, secundum earum definitionem. Ipsas autem definitiones duobus modis fieri oportet, uidelicet secundum proprietates essentiales et proprietates accidentales, sub definiendorum generibus et speciebus. Subiectum uero ipsarum definitionum quadripartitum est generaliter, uidelicet: In finem, in agens, in formam et in materiam. Definitio quidem essentialis fit, sicut cum definitur ignis per ignectiuitatem et ignibilitatem, et substantiam eius; solius ignis est substantia ignectiua et ignibilis et ignire. Definitio uero accidentalis datur, cum definitur ignis per suas qualitates proprias, quae sunt caliditas et diffusio et cetera huiusmodi, quoniam talia proprie sunt solius ignis, uidelicet immediate. Quamuis autem ignis et cetera elementa sint una corporalis bonitas, magnitudo et cetera, nihilominus bonitas, magnitudo et cetera ignis distinctae sunt a bonitate, magnitudine et cetera aliorum elementorum; et quoniam praedictae proprietates innatae sunt naturaliter in bonitate, magnitudine et cetera ignis, retinet ipse ignis esse specificum indiuiduum definitum. Hoc idem suo modo sequitur de ceteris elementis. Omnes plantae de una generali bonitate, magnitudine et cetera, uegetatiuis et uegetabilibus constant. Sed sub ratione uegetationis, quaelibet earum secundum proprietates substantiales et accidentales definitur, sicut dactylus, qui proprietatem habet essentialem generandi dactylos et multiplicandi speciem suam; habetque dactylus mas proprietatem in dactylum femineam generandi dactylos, semine maris attingente semen femineae. Haec autem proprietas solius est dactyli specialis. Definitio sensuum corporalium fit per essentialem proprietatem, sicut uisus, qui per uidere definitur, quoniam solius est uisus uidere; fitque per accidentalem proprietatem, cum definitur sensus ratione determinationis proprii obiecti, sicut uisus per colorem; ad solum namque uisum color determinatur. Uoluntas etiam definitur per suam essentialem proprietatem, quae est uelle; soli namque uoluntati uelle creatum est. Sed definitur per accidentalem proprietatem ratione obiecti sui, sicut per amabilitatem et odibilitatem obiecti uoluntatis, quae sunt accidentales proprietates solius uoluntatis. Definitur quidem homo per essentialem proprietatem suam, cum animalitate, sicut per hominificandi proprietatem. Nullius enim animalis est generari hominem, nisi solius hominis, nec aliquod animal, praeter hominem solum, utitur ratione. Sed definitur per proprietatem accidentalem homo, sicut per risibilitatem aut per locutionem aut per scribere, uendere, emere et cetera, quae solius sunt hominis tantum. Sol similiter definitur per proprietatem essentialem sibi numeralem, quae solius est Solis, sicut per solifactionem et soleitatem, cum quibus bonitas, magnitudo, duratio, potestas, instinctus, appetitus et cetera principia, quae innata sunt caelestibus corporibus, constituunt substantiam indiuiduam Solis, existentia ratione essentialis proprietatis, in ea solificata. Hoc idem est de Luna et de quibuscumque aliis caelestibus corporibus suo modo. Definitur uero Sol accidentaliter per accidentalem proprietatem, quam habet ratione suae extrinsecitatis, sicut generare diem per sui praesentiam et per sui absentiam noctificare. Definitio etiam firmamenti fit per essentialem proprietatem firmamenti, cum suis primis principiis, sicut est per summam corporis extensitatem et summum motum corporis, ad quas bonitas, magnitudo et cetera, firmamenti contractae, constituunt firmamentum; et fit eius definitio accidentalis per proprietatem accidentalem, quae est summa continentia corporalis et prima motio corporalis; et habent istae esse accidentales proprietates firmamenti, quoniam ad alia dependent, quae non sunt substantia firmamenti. Continentia namque octauae sphaerae, quae est ipsum firmamentum, sub ambitu suo continet septem alias sphaeras inferiores, existens primus corporalis motor earum. Definitio essentialis angeli est per essentialem angeli proprietatem, quae est summa entitas bonitatis, magnitudinis et cetera, extra Deum et summa Dei extrinseca similitudo. Nam angelus est ipsum, quod constat ex ipsis similitudinibus Dei, uidelicet ex bonitate, magnitudine, duratione et cetera, quae magis habent entitatis in angelo, quam in aliqua alia creatura. Est autem accidentalis definitio angeli per accidentales proprietates, quae est uerorum tam sensualium, quam non sensualium attinctio non sensualis. Est enim angelus creatura attingens ueritatem, non existente sensitiuitate et sensibilitate ei necessaria, quemadmodum homini. Definitur autem essentialiter bonitas et suo modo unumquodque aliorum principiorum uniuersalium huius Artis, per essentialem sibi proprietatem, sicut per bonificatiuitatem et bonificabilitatem et bonificare bonum. Est autem accidentalis definitio bonitatis aliam rem a bonitate, ratione bonitatis, esse bonam, ut magnitudine, ratione bonitatis, esse bonam et sic de aliis principiis huius Artis suo modo. Essentialis definitio Dei fit similiter per diuinas proprietates essentiales, sicut per conuersionem Dei et suae bonitatis et magnitudinis et cetera, quae est eademmet numero conuersio suae bonitatis et suae magnitudinis et cetera, et sui existere et agere, uidelicet suae bonitatis et cetera, et sui bonificare et cetera. Est enim Deus bonitas, magnitudo, aeternitas, potestas, sapientia, uoluntas et cetera; solius Dei tantum est eum esse istas. Est etiam Deus existere quod est agere et e contrario, quoniam sicut Deus est ipsa suamet deitas, sic etiam est suummet intelligere et amare suam deitatem, unitatem, bonitatem et cetera, et actus earum. Hoc autem est solius Dei proprium nec potest hoc habere aliqua creatura, quoniam sic esset Deus, quod est impossibile. Nec possunt conuerti existere et agere creaturae et solius etiam Dei est proprium, ita quod non alicuius entis creati, scilicet: `Bonitatem esse in magnitudine esse `bonitatem esse magnitudinem et e contrario et sic de ceteris dignitatibus Dei, ita quod `esse in et `conuerti in Deo conuertuntur. Sunt autem proprietates Dei accidentales rerum creatio et mortuorum suscitatio et miraculorum actio et cetera similia istis. Secundum ea, quae de definitione dicta sunt, doctrina patet obiectata humano intellectui sub obiecti ueri ratione, quod necessario est bonum amabile propter ipsius bonitatem, cuius oppositum odibile consistit. Hac enim amabilitate et hac odibilitate est uoluntas alligabilis ad amandum ipsum obiectum uerum, hac regula de definitionibus definitum: Amabilitas enim et odibilitas sunt proportionabiles uoluntati. Consistit igitur haec regula de definitionibus instrumentum et aptitudo habendi doctrinam et modum alligandi uoluntatem ad multum diligendum bonum et ad illum amorem in durabilitate boni amoris conseruandum, diligendo magis quaecumque, secundum eorum definitiones essentiales, quam secundum eorum definitiones accidentales; prout praedicatum maiorem habet naturam et similitudinem sui subiecti, sicut homo magis necessitatur esse animal ratione animalitatis, quam risibile ratione risibilitatis et sic de similibus istis. De generatione Manifestando generationem, uidelicet modum, per quem generabilia generantur, manifestatur generationis amoris doctrina, per quam habetur cognitio ligandi amorem, quoniam simili modo, quo generatur, ligabilis est ad bonum amandum. In obuiatione, quae mutua fit simplicium elementorum, attingente quolibet eorum, et agendo et patiendo, mouente quodlibet aliud, elementa composita de ipsis simplicibus generantur. Nam ex hoc, quod ignis simplex non augeri potest nec corrumpi, nec ab ignis simplicis specie etiam alterari, cum iam perfectione sua perfectum existat, habens omnes ipsas circumstantias, quae ad ignis essentiam pertinent, oportet, ut de ipso igne simplici et de ceteris tribus elementis simplicibus, habentibus easdem conditiones similes praedictis conditionibus ignis, sequatur elementum compositum, de illis quattuor multiplicatum, ut ignis compositus uel aliquod aliorum. Iste siquidem ignis compositus in se, simplicia continet elementa; sed, quoniam plus est in eo ignis simplicis, quam alicuius aliorum simplicium, ob hoc nomen sortitus est a maioritate suae partis simplicis nominatum, sicut aqua composita sensibilibus `aqua dicitur, quoniam plus est in ea aqua simplicis, quam aliorum simplicium elementorum. Hoc idem est similiter de terra, quam uidemus et habitamus, et de aere, quo respiramus; generata sunt ergo haec elementa composita per mixtionem simplicium, existentia corruptibilia et alterabilia in quantitates, qualitates et cetera, secundum simplicium mixtionem. Hoc idem est de quibuscumque rebus compositis de ipsis simplicibus elementis, ut de animalibus, plantis et metallis. Planta plantam generat, conuertens in speciem suam ipsa elementa composita, cum quibus ab extra participat intra se ipsam. Fit autem haec generatio, quoniam agens planta id elementorum compositorum, quod in speciem suam conuertit, non potest conuerti in esse proprio numerali, quod per se complementum habet. Quare conuertit illud per uiam uegetationis aut in nutrimentum aut in generationem, generans plantam aliam numero, dando speciem suam eidem in alio numero indiuiduato, eademmet specie substantiato. Suum autem numerum ei dare nequit, quoniam permanet agens generans, substantia per se stans; alia uero planta permanet passibile genitum, quod ipsum agens generans, in suo numero specifico, retinere nequit, cum unitate numerali specifica iam plenum consistat, nec illa influentia, quam transmittit specifica unitate in numerali, uacua fore potest. Unde necesse est illam influentiam in alium specificum et indiuiduum unitatis numerum genitum pertransire. Haec eadem etiam generatio fit similiter in animalibus; modus tamen diuersus est, cuius diuersitatis est manifesta. Quemadmodum homo, cum agit bonum, agit illud sub ratione bonitatis; et, cum agit magnum, agit illud sub ratione magnitudinis, sicut homo sub ratione uisus uidere generat et sub ratione auditus audire, et sic de ceteris sensibus humanis. Fit autem haec generatio ab homine deducente ad actum ea, quae secundum materiam continet in potentia, et quae secundum formam continet in habitu, sicut uidere, quod est in potentia, quia uisus de uisibili bonitate, magnitudine et cetera, materialiter constat, et quod est in habitu, quia uisus de uisiua bonitate, magnitudine et cetera, formaliter constat. Mouens igitur homo uisum suum, generat secundum modum et naturam ipsius uisus uidere, deducens per uiam potentiae et habitus illud in actum. Haec autem generatio fit intra sensum; sed ad hoc auxiliantur exteriora, quoniam eorum uisibilitas in propinquam et essentialem sensus uisibilitatem conuertibilis est, operantibus ad hanc conuertibilitatem luce, diaphanitate, colore et cetera huiusmodi, et oculo, qui est organum sensatum sensus, formando sensantis illum organum de se ipso, habens suam naturam in sensus natura sustentatam, utraque natura, scilicet et sensus et organi, existentibus coniunctis, et existente una linea continua per illud organum totum extensa. Haec siquidem linea ex quattuor elementis composita est, participans continue, cum illa linea, quae consistit inter oculum et substantiam coloris obiecti, apprehendentis uidendo illud obiectum subiectatum colori uisibili, quam sensus assumit; et propter hoc uidere generatur, quoniam ipsa linea, cum sit una intra et extra oculum et sensata intra ipsum organum, repraesentat intra in parte sensata obiectum, uidelicet coloratum, quod est extra uisibile remotum, conuertibile uideri per conuertibilitatem uisibilis interioris, de sensu et organo constantis. Secundum igitur ea, quae dicta sunt, generatur uidere per lineam continuam compositam ex multis partibus, quarum alia in alia continue existit; et hoc idem est de ceteris sensibus suo modo. In homine consistit imaginatio constituta ex elementali linea sensata, existente ipsa imaginatione alia linea, in qua similitudines ipsius lineae sensatae, uegetatae et elementatae sic apparent, quemadmodum similitudines elementorum simplicium in compositis elementis. Haec autem imaginatio de principiis constat, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera, constituta de imaginatiuo et imaginabili, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quia quodlibet ipsorum principiorum tendit actiue et passiue ad eam componendam. In illo quidem imaginabili principio, quod est de ipsius imaginationis essentia, conuertit homo imaginabile remotum eo modo, quo de uisu dictum est; et ideo consimili modo attingit in imaginatione sua similitudines sensuum, imaginando tunc cum sensibilia non ad praesens sensibus obiectantur; et inde generatur imaginari, ut absentia sensibus obiecta restaurentur in imaginatione, in qua homo sensualium figuras assumit. Humana uoluntas ex intellectuali bonitate, magnitudine et cetera, constat; quodlibet enim horum principiorum sub ratione formae et materiae tendit constituere illam. Nam bonitas tendit ad eam bonificatiua et bonificabilis, et magnitudo magnificatiua et magnificabilis, et sic de aliis principiis; unde constat ipsa uoluntas amatiua et amabilis, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et propter hoc homo uelle de uoluntate sua generat, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Uerumtamen, huic generationi sunt multa necessaria, uidelicet memoria et intellectus et potentiae istis coniunctae, de quibus corpus compositum est; ac etiam disparata, quod est quia uoluntas coniuncta est memoriae et intellectui, de quibus tribus constat anima rationalis; et quia ipsa uoluntas et intellectus et memoria coniunctae sunt corpori una anima rationalis, uolificat uoluntas omnes potentias corporis sibi coniunctas ita, sicut de uisu dictum est, atque memoria memorificat et intellectus intellectuificat uoluntatem et easdem. Et propter hanc influentiam ex una potentia ad alteram, generatur de uoluntate uelle, cum quo uoluntas amabilia uel odibilia sumit obiecta, prout ipsa sunt memorabilia, retentibilia aut labilia et prout sunt intelligibilia, affirmabilia uel negabilia. Per haec igitur, quae de generatione praesenti regula dicta sunt, data est doctrina ligandi artificialiter uoluntatem ad bonum, magnum et cetera, amare conceptum, secundum ea principia, de quibus homo compositus est et unitus, ut dictum est. Nam, modus et natura huius compositionis et unionis adsunt ad bonum amandum naturalis operatio uoluntati, et oppositum huius est ei innaturalis operatio suis principiis opposita, et eisdem etiam, cum quibus est coniuncta et cum quibus habet participare. De realitate et ratione Realitatem et rationem considerantes, intelligimus per realitatem rei entitatem intellectae, per rationem uero accipimus rei similitudinem in conceptu, quem generat anima rationalis, tunc quando considerat realitates rerum per earum similitudines. Et quoniam ipse amor, quem hac Arte inquirimus et de quo doctrinam damus ligandi illum ad bonum amandum, est mentis conceptus rationabilis, propter diligere aggregatus ex rerum realium similitudinibus et unitus; idcirco, dando doctrinam regularem ex realitatibus rerum et ex ratione ab eisdem sumpta, datur doctrina regularis ligandi amorem ad bonum amandum, quod fit tractando amorem secundum rerum realium entitatem per conseruantiam concordantiae rerum et suarum rationum in bonitate, magnitudine et cetera, iuxta huius Artis processum. Bonitas, sub cuius esse bonificantur omnia, consistit ens reale, eiusque similitudo est bonificatio, existens ens reale, ut de substantiali bonitate substantiale bonum generetur, quod fit, cum agens naturale generat bonum productum ens reale substantiatum; et quod dictum est de bonitate, idem est de magnitudine et cetera. In substantia composita de bonitate, magnitudine et cetera, consistit realiter bonitas magna et magnitudo bona, et sic de ceteris principiis; et est ipsa bonitas magnitudinis similitudo bonitatis et magnitudo bonitatis similitudo magnitudinis. Haec autem similitudines sunt entia realia accidentalia, sustentata in partibus subiectiue realiter substantialibus, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera. Ignis simplex in elementato consistit ens reale; ignis uero compositus est simplicis ignis figura. Haec autem figura est ens substantiale realiter, et hoc idem est de ceteris elementis et qualitatibus eorum. Ignis enim existens substantialiter ens reale, habens proprie realem calorem, subiectus est calori aliorum elementorum, qui scilicet calor similitudo permanet et figura caloris ignis, in ceteris elementis sumentibus caloris habitum ex ignis proprio calore, ipsa elementa calefacientis. Cristallum positum supra subiectum coloratum similitudinem coloris ipsius subiecti recipit, existentem reale accidens, quod in cristallo figura coloris subiecti consistit. Hoc idem etiam est de ceteris similibus istis, sicut patet in speculo, quoniam propter eius diaphanitatem maximam similitudines rerum ab extra receptat existentes accidentia. Hoc idem est similiter de quinque sensibus corporalibus, sicut de uisu in oculo, qui scilicet uisus recipit in oculo figuras substantiarum et eas similitudines rerum, quas speculum sumit ab extra. Cum oculi ab obliquo speculo similitudines in obiecti dispositione contraria recipiunt, tunc attingit uisus reales dissimilitudines. Anima uero ipsas dissimilitudines intelligens, accidentalem concipit rationem, in qua dissimilitudines illas attingit. Haec autem ratio est ens reale accidentale, quod est figura et similitudo realis rationis substantialis animae rationantis. Et haec ratio, quae figura est et similitudo rationis substantialis animae, est ipsa ratio, quam inquirimus ad alligandum amorem ad rationabiliter amandum. Haec siquidem ratio, quam scrutamur, est intellectuale speculum, in quo praedicta tunc illucescunt, cum ipsa ratio illa recipit obiectiue. Hoc autem speculum ex similitudinibus intellectualibus constat, quae sunt recolere, intelligere et amare. Istae etiam similitudines sunt interiorum formarum figurae; recolere namque figura est et operatio memoriae et intelligere intellectus et diligere uoluntatis. Istis etiam talibus figuris utitur anima, ratione sumens et attingens in eis obiecta, prout ipsa sunt recolibilia et intelligibilia ad amandum uel odiendum, secundum influentiam animae naturalem, quam habet a suis propriis principiis, de quibus ipsa constat, uidelicet ex bonitate, magnitudine et cetera, constituentibus memoriam, intellectum et uoluntatem, animae potentias essentiales. Hoc itaque habito, sicut dictum est, ligatur igitur uoluntas per uiam rationis ad amandum, cum proportio fit et concordantia inter realitates et similitudines obiectorum ante dictas, cum realitate et ratione animae, ut ipsa anima, exteriora sumens, secundum eorum bonitatem, magnitudinem et cetera, significet et demonstret, in ratione sua, suorum principiorum interiorum similitudines ac etiam exteriorum; et quoniam haec ita tractabilia, ut dictum est, sunt naturaliter recolibilia, intelligibilia et amabilia et contrarium sit in odio animae naturali, consistit utique uoluntas naturaliter ligabilis ad amandum interiora et exteriora. Cum humana ratio per interiora principia peccat, in contrarias similitudines exteriora recipiens, sicut gustus infirmus dulcedinem pomi in amaritudinem, tunc peccant interiora principia transmittere suas reales similitudines rationi; sicut peccator, qui, licet esse suum de bonitate, magnitudine et cetera, realiter constet, agit tamen malum, sub ratione bonitatis, et paruum, sub ratione magnitudinis, habetque sub ratione sapientiae ignorantiam et sub ratione amantiae odientiam. Hoc idem etiam contingit similiter, cum interiora principia peccant ratione exteriorum obiectorum, quemadmodum uisus ad uidendum ueras similitudines in obliquo speculo, quod contra realitatem et rationem rerum earum quidem dissimilitudines repraesentat. His ergo sic existentibus, ut dictum est, ligabilis est uoluntas ad amandum similitudines et odiendum dissimilitudines ante dictas. De punctis transcendentibus Puncta transcendentia duobus modis consideramus, quorum primus est ascensus intellectus ad intelligendum uera super potentias eidem subiectas; illa quidem uera secundum naturam suam attingit in se ipso. Potentiae uero, quae intellectui subiectae sunt, sunt haec, scilicet: Elementatiua, uegetatiua, sensitiua, imaginatiua, quae potentiae sunt corporis, cum quo humanus intellectus constat unitus. Secundus modus est transcensus intellectus ultra uel super naturam propriam, attingens rei ueritatem in natura et uirtute obiecti. Per hanc regulam intellectus illuminat uoluntatem ad amandum uera diligibilia et odiendum falsa odibilia. Hac siquidem illuminatione consuescit uoluntas et incenditur diligere altissima uera, in amandi natura et super naturam et potestatem, quam habet ad amandum, sequendo modum intellectus in transcensione potentiarum subiectarum et in dilectione super se ipsam altissimorum obiectorum. Transit intellectus sensus corporales, intelligens potentiam elementatiuam insensibilem ipsis sensibus, nequeuntibus attingere elementa simplicia; attingunt autem elementa composita, cum sint sensibilia; et ideo attingit intellectus elementa composita in simplicibus elementis. Ascendit iterum superius intellectus, attingens in potentia uegetatiua elementa composita et simplicia, quae in uegetatis sustentantur, eisdem subiecta; sustentantur quidem in eis, cum in ipsis uegetatis habeant suum esse; sunt uero subiecta illis, cum de ipsis uniantur et uiuant, et de ipsis nutrimentum recipiant et augmentum. Prout intellectus ascendit, intelligens sensitiuam in uegetatiua, ascendit, intelligens uegetatiuam in sensitiua et sensitiuam in imaginatiua. Et iterum ex imaginatiua ascendit, intelligens in se ipso sua principia, de quibus ipse constat, quae sunt intellectualis bonitas, magnitudo et cetera. Ista quidem principia, de quibus constat intellectus, sunt ei magis intelligibilia principiis, de quibus potentiae subiectae constant, cum de intellectiuitate et intelligibilitate suorum principiorum compositus existat. Sic igitur ascendente uoluntate ad amandum, ut de intellectu dictum est, magis apta est diligere naturaliter sua principia principiis potentiarum ei subiectarum, cum de amatiuitate et amabilitate suorum principiorum essentialium constat unita. Per haec igitur, quae dicta sunt, dando regulam et doctrinam uoluntati ad exaltandum diligere suum, quemadmodum intellectus intelligere suum exaltat, traditur regula ad ligandum uoluntatem ad magis amandum principia sua, quam principia corporis. Hoc enim amare est amare bonum, magnum et cetera. Iterum ascendit intellectus sursum, cum super suam propriam naturam Deum attingit; quoniam, ex hoc, quod intelligit Deum esse infinitum intellectuali extensitate, per totam infinitam bonitatem, magnitudinem et cetera, et per totum bonificare, magnificare et cetera, et aeternali duratione, per totas ipsas dignitates et actus earum, tunc in huius obiecti uirtute intelligendo attingit super se ipsum, superans uires suas. Eodem etiam modo transcendit, cum intelligit Dei bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera, esse unum idem numero, uidelicet unica essentia, una numero, permanente qualibet ipsarum dignitatum ratione reali. Et hoc idem est de intrinsecis actibus earum. Et quoniam ista, per uirtutem obiecti, sunt intellectui intelligibilia existentia uera, oportet quidem ea magis esse intelligibilia, quam ipsamet principia intellectus, quia magis intelligit sumens infinita et aeternalia, quam finita et principiata. Secundum haec, quae in praesenti regula dicta sunt, data est doctrina ligandi uoluntatem ad magis amandum Deum dominum nostrum, quam cetera, quae non sunt Deus. Nam, quemadmodum Deus magis intelligibilis est, quam cetera, adeo cum sub ratione infinitae et aeternae bonitatis, magnitudinis et cetera, sit intelligibilis, ut dictum est, ita est magis amabilis, quam omnia alia ab ipso Deo, cum sub ratione infinitae et aeternae bonitatis, magnitudinis et cetera, amabilis consistat. Haec autem maior amabilitas est ligatiua, uoluntas uero ligabilis; et hoc ad magis amandum uoluntatem Dei, quam semet ipsam et quam quaecumque alia creata. Est autem haec regula transcensionis instrumentum et subiectum, per qua propendit artista suam extollere uoluntatem de amabilitate in amabilitatem, prout quaedam sunt magis amabilia aliis, uoluntate sequente lumen intellectus illuminantis uoluntati amabilitates praedictas, ut secundum eas diligere consuescat. Quinta distinctio, secunda pars Tertia quaestio  Quaerebat amicus ab amore, qua proprietate et natura durare poterat sufficere ad principiandum amare. Solutio. Duratio est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, durant. – Amice – dixit amor –, secundum definitionem aeternitatis, potes intelligere naturam et proprietatem, qua durare potest sufficere ad principiandum amare. Nam, in eo quod aeternitas est id, per quod bonitas, magnitudo et potestas et cetera durant, est quidem durare bonitatis, magnitudinis et potestatis aeternitatis agere, quoniam ita durant sub ratione aeternitatis, sicut magnitudo, potestas et cetera sub ratione bonitatis bonificantur et sub ratione sapientiae sciuntur et sub ratione mei diliguntur. Quoniam quaelibet nostrum dat mutuo alteri similitudinem suam substantialem, et ideo durare potest sufficere ad principiandum amare, ipso durare existente actu aeternitatis in bonitate et cetera. – Adhuc etiam ego diligo quod amare meum duret in principiare, ut non cesset amare, quoniam, nisi duraret in principiare, ex quo ipsum amare se haberet ad aliquid, statim desineret se habere ad illud. Sed quoniam ita est quod amare meum durat in bonitate, magnitudine et aeternitate, ego amare meum habeo in principiare, nec cessare possum amare; cessarem utique amare, si meum amare non duraret in principiare. Quare, cum aliquid amo, illud quidem amo ea natura quam tibi dixi; et tu, amice mi, coneris amare, ut amare tuum in principiare possit durare.  Durabilis amor est ipse, in quo duratio durare facit bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. – Amice mi – dixit amor –, in hac definitione durabilis amoris cognoscere potes durare sufficere posse ad principiandum amare. Nam, ex quo duratio durare facit in amore bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera, durare quidem facit bonificare, magnificare, durare, possificare et cetera in amare et per consequens bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. Haec autem operatio intra amorem durare non posset sine principiare amare, quod siquidem amare duret in principiare eo quod amatus est amabilis et amicus amatiuus; itaque de his duobus oportet amare procedere in instanti continue, absque aliqua successione. – Et quoniam ipsum amare est actus simpliciter, quod oportet esse influxionem amatiui ad amabilem et e contrario, oportet principiare et durare esse in ipso amare, ut possit existere id, quod ipse existit absque alteratione et absque cremento et detrimento. Hanc autem agentiam seu operationem perficiant bonificare, magnificare et possificare similiter et principiare, quoniam in tantum tradit ad hoc principium similitudinem suam, quantum bonitas, magnitudo, potestas et cetera. Ualde iocundi fuerunt amico hi sermones amoris et dixit: – His utique sermonibus alligare possum uoluntatem meam ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum.  – Amice – dixit amor –, in tertio paragrapho de aeternitate, ubi de duabus definitionibus et de tertia regula compositum est uniuersale, significatum est quod durare sufficit ad principiandum amare in summo amato, in quo aeternitas, magnitudo, bonitas, potestas et cetera, sunt una eadem numero, essentia et natura substantialiter, sine aliquo accidente. Quare, definito Deo ista proprietate, scilicet in eo esse bonitatem, magnitudinem et cetera, ita quod alia illarum est alia et e contrario, existentes unummet esse numero et una eademmet essentia amici et amati, sequitur quod durare sufficere potest ad principiandum amare, existentibus durare, amare, principiare et cetera unum idem numero. In alio igitur ente, in quo non sunt unum idem numero, durare non potest sufficere ad principiandum unum idem amare numero existente aeterno et infinito. – Uerumtamen, prout sub eodem genere multae consistunt species et sub eadem specie multa indiuidua, utique aliquod uniuersale durare potest sufficere ad multa amare particularia principiandum. Sed haec tamen in tempore et quantitate, ita quod, postquam amare principiatum est, non potest eodem numero iterum principiari, cum principiatum sit in tempore, successione, quantitate et in ceteris accidentibus, quae sunt similitudines accidentales de principiis substantialibus influxae, ut in distinctione tertia huius amantiae continetur.  Recoluit amor amico hanc secundam conditionem `aeternitatis et principii: Nisi foret in duratione de duratiuo et durabili durare, durare non posset sufficere ad principiandum in amandi fine. Considerauit amicus hanc conditionem in obiectando eius significationem, intelligendo et amando, dicens amori sermones istos: – Quoniam duratiuum et durabile sunt de ipsamet essentia durationis, durantis de duratiuo et durabili, perseuerat durare. Quare, si in hoc durare sustentatur principiare et amare, durantibus principiare et amare, et durare existente aeternare, magnificare, bonificare et possificare, oportet ipsum sufficere posse ad principiandum amare et fini amandi. Nam, ex quo durare est suummet quod, quid est substantialiter, et est bonificare bonitatis et magnificare magnitudinis et possificare potestatis, est quidem amor ipsum durare tuum amare et finis etiam tui amare et, ex quo existit, non potest abesse hinc quod existit. Ergo sua propria ratione sufficit ad principiandum amare et sui amoris et in hoc, quod ipsum est de bonitate, sufficit bonificare; et in hoc, quod ipsum est de magnificare, sufficit magnificare; et in hoc, quod est de principio, sufficit principiare; atque in hoc, quod ipsummet est de te, amor, sufficit amare. Multum exsultauit amor, cum audiuit tam subtiles sermones ab amico et desiderauit amatum suum multos tales habere amatores. Quarta quaestio  – Amate mi – dixit amicus –, numquid in tantum potest tuus amor de amare, quantum tua potestas de posse? Solutio. Potestas est id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere et agere. – Amice mi – dixit amatus –, plus potest in homine potestas de potestate quam amor de amare, eo quod potestas est id, per quod amor potest existere et agere, sicut etiam amor est id, per quod potestas similitudinem habet amandi; alia namque principia aliis principiis ad inuicem dant similitudines suas, ut in tertia distinctione dictum est. Et quoniam potestas similitudinem suam dat amori, potest quidem amor, sub ratione potestatis, habere amare, quod siquidem amare habet simpliciter per se ipsam, sub ratione tamen potestatis; et sic habet potestatem generandi amare, potestas uero posse non habet ab amore, sed a se ipsa; est tamen amor illi subiectum, quo possit in amore et amare. Quare tuae respondeo quaestioni dicens quod plus potest potestas de posse, quam amor de amare. – Haec etenim potestas, quae de posse potest, est ipsa substantialis potestas, quae est pars substantiae potentis de sua accidentali potestate, qua potest in omnibus partibus substantiae, prout illa potestas proportionata est cum illis partibus, et prout ipsae partes proportionatae sunt recipere similitudinem a potestate. Et inde, secundum cursum naturae, constat potentia habitus et actus; nam, prout ipsae partes praeparatae sunt recipere similitudinem a potestate, existit in ipsis partibus similitudo potestatis in potentia; et in ipsa potestate substantiali, quae ad illas partes similitudinem suam transmittit, existit eius potestas accidentalis habitualiter, atque de habitu et de potentia procedit actus in agere et existere, cum amor habet actu amare. – In hoc igitur opere, amice – dixit amatus –, ita est sicut dixi tibi, uidelicet in te et in me, qui sumus homines, ac etiam in angelis. Alio uero modo habet in Deo esse, quoniam in Deo nullum est accidens, et quoniam in eo sunt potestas et amor unamet essentia et natura, et idem numerus est in Deo: Numerus potestatis et numerus amoris atque numerus bonitatis et numerus magnitudinis et cetera. Ideoque tantum potest eius potestas de posse, quantum eius amor de amare et e contrario; adeo namque proprium est potestati amare sicut amori et possificare ipsi amori, sicut potestati, ex quo essentia et natura cuiuslibet earum idem est numero. Ideoque non est in Deo quantitas neque tempus neque locus nec aliquid aliorum accidentium; immo potius omne, quod in Deo est, existit actu. Quare, secundum Deum, tuae respondeo quaestioni dicens quod tantum potest potestas de posse quantum amor de amare et e contrario. Haec autem potestas, quae in Deo potest de posse, est ipsa potestas quam Deus habet in sua substantia, quae dat amori et amare suo ita similitudinem suam, quod secum facit ipsum amorem esse unam potestatem, essentiam, naturam, deitatem et Deum unum; hoc eodem modo etiam se habet ad bonitatem, magnitudinem et cetera. – Et quod dictum est de potestate, idem etiam est de amore ad alias dignitates similiter et de bonitate, magnitudine et cetera, qualibet ipsarum dignitatum dante alteri suam propriam rationem, sic quod facit eam esse unum numero secum. Hoc autem opus tam altissimum et mirabile in nullo alio ente potest esse, nisi in solo Deo, et isto tali opere definitur Deus super suum effectum.  Potens amor est ipse, per quem bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare. – Amice mi – dixit amatus –, ex quo te intromittis amare, scire debes naturam amoris et potestatem amoris atque bonitatem amoris et cetera; tali namque scire ligare potes uoluntatem tuam ad bonum amandum. Amice, potens amor, qui facit existere bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo, potest potestate, quam sumit de substantiali potestate, Deo tamen auxiliante, de bonitate, magnitudine, duratione et cetera. Facit autem eas existere in amare suo ex quo bonum, magnum, durabile et cetera amare concipit, in quo scilicet amare coniunguntur omnes accidentales potestates a substantiali potestate influxae, quae sunt potestas bonitatis, potestas magnitudinis, potestas durationis et potestas amoris et cetera. – Et quoniam omnes istae potestates insimul sunt sub una specie potestatis, concordant ad inuicem esse in uno amare, in qua est alia potestas sub ratione amoris et alia sub ratione bonitatis et cetera; ideo est potens amor, per quanto facit existere in amare suo bonitatem, magnitudinem et cetera. Iste quidem amor non est tantum potens potestate bonitatis et potestate magnitudinis et cetera, quantum substantiali potestate, quae omnes illas potestates influit, quoniam ipsa est fons unde procedunt omnes istae similitudines, in amare diffusae. Ualde delectabilia fuerunt amico uerba sui amati et quanto magis intelligebat ea, tanto magis capi sentiebat et ligari uoluntatem suam ad amandum; et iterum rogauit eum ut adhuc plures narraret ei potestatis et amoris sermones, quoniam ex eis sibi delectatio maxima nascebatur.  – Amice mi – dixit amatus –, in quarta regula doctrina data est de generatione et in tertio paragrapho de potestate iam dictum est, quomodo duae definitiones de potestate sunt ad regulam applicandae; quare, secundum illum processum, potes quaestionem intelligere, quam fecisti. – Amor enim, sub ratione potestatis et sub ratione sui et aliorum principiorum, potest amare suum generare. Sub ratione quidem potestatis, per quanto potest amor existere et agere sub ratione potestatis; sub ratione uero bonitatis, per quanto potestatem, quam bonitas habet bonificando, potest amor habere suae actioni, diligendo illam potestatem et concordando eam suaemet potestati sic, ut ipsa potestas remaneat bona et id, quod ipsa est. Et sic de ceteris principiis, sicut etiam de potestate principii, quam amor habere non potest principiando amare sine potestate principii, sicut sine potestate bonitatis non posset amor facere bonum amare nec sine potestate magnitudinis magnum amare. – Et quoniam principium dat amori potestatem principiandi, potest quidem amor illam potestatem sumere principii et principiare suum amare; et inde principiatur et descendit libertas amandi et principiandi amare et bonum amare et cetera, ex hoc quod amor sumere potest cuiuslibet principii potestatem et eam ad amare suum applicare. Idcirco potest amare suum existere et ipse amor agere; et fit amor potens ad extendendum bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo. Hoc autem esse non posset, nisi generaretur amare, quam scilicet generationem facit amor de sua similitudine et de similitudinibus aliorum principiorum, quos ponit amor in similitudinem suam. – Amor autem hanc generationem amandi facere potest sub ratione potestatis, et potest ipsum amare suum principiare sub ratione principii et illud ad finem applicare sub ratione finis ac in ipso amare potest facere concordes omnes similitudines principiorum sub ratione concordantiae, permanentibus illis similitudinibus eae, quae ipsae sunt, distinctis sub ratione differentiae; et existit ipsum amare unum sub ratione medii et sic de aliis; ideoque transit ipsum amare in alium numerum distinctum a numero amoris et aliorum substantiae principiorum. In hoc igitur opere generandi amare plus potest simpliciter potestas quam amor, ut dictum est; aliter destruerentur regula et duae definitiones sibi annexae, quod est impossibile.  Numquam acquiesceret amicus gloriae sui amati, si non posset in ea potestas tantum de posse, quantum uoluntas de uelle. – Amate mi – dixit amicus –, in hac tertia conditione de potestate et uoluntate significatur potestatem tantum posse de posse quantum uoluntatem de uelle. Respondit amatus dicens: – Amice, uerum est in Deo tantum, ut supra dictum est; in eo quidem tantum potest potestas de posse quantum uoluntas de uelle, quod est propter identitatem numeri simplicem, quae tota conuertitur et cum potestate et cum uoluntate Dei. Amicus enim gloriae sui amati acquiescere non posset, si potestas ipsius amati non haberet adeo proprie posse, sicut eius uoluntas uelle et eius sapientia intelligere et eius gloria gloriari et cetera, quia sic esset potestas in agere defectiua, nisi in tantum haberet posse proprium quantum uoluntas uelle. Itaque potestas propter ipsum defectum existeret otiosa et passiua et sumerent ex ea uoluntas et sapientia similitudines, in quanto posset uoluntas uelle et sapientia intelligere et aeternitas durare et cetera huiusmodi, quae isto modo essent formae et potestas materia et sic ceterae dignitates essent accidentaliter potestates. – Sed quoniam in Deo nulla est materia neque accidens, nec aliqua dignitatum eius nobilior est alia, est in Deo necessario eius potestas tantum potens de posse quantum eius uoluntas de uelle. Haec ergo potestas de se dare potest posse uoluntati, ut habeat posse uolendi, similiter et sapientiae, ut habeat posse intelligendi, sine cuius datione nec uoluntas uelle posset nec sapientia intelligere et sic de ceteris dignitatibus Dei. Quinta quaestio  Ab amati potestate quaerebat sapientia, quare scibilis erat in scire suo, et amor quaerebat ab eadem, quare amabilis erat in amare suo. Solutio: Sapientia est proprietas, ratione cuius sapiens intelligit. Est autem sapientia uniuersale principium, in intellectiuo et intelligibili et intellecto et intelligere extensum. – Sapientia – dixit potestas –, quae est natura et unde sequitur quod in intellectiuo, intelligibili, intellecto et intelligere sis extensa nec ego sim intelligibilis in te? Nonne sub ratione mei potens existis esse id, quod ipsa es, et intelligere? Sine me quidem nec esse nec intelligere posses, aut definitio mea falsa esset; adhuc iuxta petitionem tuam apparet te non habere mihi grates pro ipso, quod de me sumis bonificatum. Excusauit autem se sapientia potestati, dicens se non quaesiuisse quicquam intentione peruersa: – Sed ad suscitandum te facere omne bonum, quod ego scio te facere posse; nam, ex quo scio te potentem agere bonum multum, sequitur hanc scibilitatem meam non esse frustra, sed potius aliquid significare, quod est ratio deducendi te ad actum. – Nam, quemadmodum haec mea scibilitas existit in me, cum magnitudine bonitatis, durationis et cetera, sic oportet ut in magnitudine tui et mei et aliarum existat in te possibilitas agendi bonum magnum. Quare, ut illud bonum, adeo magnum, adeo nobile producas in actum, feci ego tibi hanc quaestionem; nam, defectus maximus esset tui et mei et ceterorum principiorum, si illud bonum existeret habitu et potentia, nec perueniret in actum, quoniam sic esset maius ipsum bonum, quod est in potentia et habitu, quam quod est actu, nisi tu perducas ad actum omne illud bonum, quod est meum scibile, secundum magnitudinem durationis et aliorum principiorum.  Sapiens amor est ille, in quo amans scit amati sui bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. – Potestas – ait amor –, et quomodo potuisti reprehendere sororem meam sapientiam de quaestione quam tibi fecit? Quomodo ergo putas te esse in me amabilem et in sapientia scibilem, existente in me tua amabilitate et in sorore mea tua scibilitate, cum magnitudine, duratione, uirtute et ueritate et in te existat otiositas seu paruitas operandi et possibilitas agentiae magnae? Hoc autem est nobis impossibile, quod tu etiam consentire non potes, quoniam maximum malum de te et de nobis sequi posset. – Et tu, potestas, cum sis magna in scibilitate et amabilitate: Fac quod sis magnum scitum et amatum. Age illud bonum, quod potes, quod tibi consentit bonitas, magnitudo, duratio, sapientia. Et ego atque uirtus, ueritas, gloria, differentia, concordantia, principium, medium, finis, maioritas et aequalitas nec contrarietas nec minoritas poterit resistere tibi, ex quo nos omnes tibi consentimus et rogamus te agere illud, ut non peruertatur contra nos definitio haec iam dicta. Quoniam, si totum bonum ipsum non agis, quod agere potes et teneris, numquam sapiens amor sciet te amabilem nec amatum.  Hos quidem sermones et quam plures alios obiecit amor potestati, et de reprehensione potestas exstitit uerecunda. Non potuit abstinere sapientia quin amori diceret hos sermones: – Aduerte – sapientia dixit –, amor, in tertio paragrapho definitionis meae continetur, quomodo de rebus realibus per se stantibus, tu et ego similitudines accepimus ad concipiendum unum sapientem amorosum conceptum: Tu quidem, amor, amando, et ego, sapientia, intelligendo aliquod obiectum amatum et intellectum, quem scilicet conceptum fieri conuenit cum similitudine bonitatis, magnitudinis, durationis, potestatis et cetera. Quare, si potestas, soror tua, cum sit ens reale, non agit illud bonum, quod agere potest, realiter actu et putet mihi satisfacere in quantum potest agere illud, quomodo ergo tibi satisfaciet, si non agat illud quod uis ut ipsum agatur et quomodo tibi remunerabitur, quae tamen amas eam et mihi, quae tantum scio illam? Immo, quomodo cogitare potest quod ego possim scire et tu amare eam tantum phantastice quantum realiter? Desolata quidem ac conturbata exstitisset sapientia contra potestatem; amor autem consolans pacificauit eam, introducens eam in spem potestatis, quae faceret omne bonum, quod posset, secundum bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera.  Quoniam sapientia et uoluntas, ratione potestatis, possunt existere et agere, est potestas scibilis et amabilis in suo existere et agere et in scire et amare. In hac conditione prima `potestatis et sapientiae studuit diu potestas, considerans quod in tantum oportet amicum scire et amare amatum et eius operationem, quantus ipse amatus scibilis et amabilis est in existere et agere; quod si non, scibilitas quidem et amabilitas amati consisterent defectiuae. Idcirco potestas sermones istos recitat sapientiae et amori: – Bene propendo – inquit – me scibilem et amabilem esse in quanto sum id, quod sum, et in quanto ago id, quod ago uel id, quod feci uel sum factura. Et in quanto, sapientia, tu naturam habes sciendi, et tu, amor, amandi id, quod estis essendo et agendo, hoc autem totum mihi traditum est ex praemissa conditione, super quam diu studium adieci. – Uerumtamen ego multum considerosa miror me tantum boni ad actum ducere posse quantum tu, sapientia, scire et tu, amor, potes amare. Nihilominus ex quo tu scis, sapientia, et tu, amor, amas, hoc idem oportet omnino quod agam illud, ne cuilibet nostrum et bonitati, magnitudini et cetera atque meaemet scibilitati et amabilitati fiam iniuriosa. Oportet ergo, ut hoc tam magnum bonum et excellentissimum agam in unitate bonitatis, magnitudinis et cetera, ut amatus sit in tantum scitus et amatus quantum ipse est scibilis et amabilis, ipso habente amicum tantum scientem et amantem quantum ipse amatus scibilis est et amabilis, ut magnitudo scitiuitatis et amatiuitatis, scibilitatis et amabilitatis non pereat et ne honor et reuerentia amici et amati sint in priuatione. – Ad hanc ergo agentiam – ait potestas –, bene mihi sentio proprietatem et naturam, quantum ad me pertinet. Uerumtamen uos, sapientiam et amorem et bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, oportet auxilium mihi praeparare, quoniam, cum hoc opus tantum sit, utique sine uobis per me solam ad actum non potest adduci perfectum. Amor et sapientia ualde fuerunt gaudentes super his, quae dixit potestas, promittentes se omnes pariter et singillatim auxilium eidem conferre de toto, quod existunt et agunt. Quanto igitur ipsum opus nobilius erat eis et altius, tanto magis aptum magisque proportionatum erat eis, quam aliud opus minus altum et minus nobile, quod manifeste patet consideranti in magnitudine bonitatis et cetera et in bonitate magnitudinis et cetera et sic in qualibet aliarum. Sexta quaestio  Quaesitum fuit ab amico, utrum operationem sui amati diligeret tanta magnitudine, quanta poterat eum scire et amare. Solutio: Uoluntas est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles. Rogauit amicus magnitudinem, potestatem, sapientiam et uoluntatem pro se falsis amatoribus respondere, fatuas facientibus quaestiones. Et primo locuta est magnitudo dicens illis: – Indignatus est amicus uobis nec mirum, quia talem fecistis ei quaestionem. Quoniam, secundum definitionem uoluntatis, uidetur ei quod tantum me debeat amare in operatione sui amati et ipsam operationem in me, quantum potestatem in ipsa operatione et e contrario; ex quo per me tantam habet influentiam ad amandum, quantam habet per potestatem. Et hoc insuper ratione operationis sui amati, qui aequaliter existit magnus potens et desiderabilis in me et in potestate, sapientia et cetera. Ergo, si amicus non tantum diligeret operationem sui amati in me, quae sum magnitudo, quantum eam in me scire potest et amare, sequeretur eius amorem esse defectiuum in amare, in hoc quod, quantum posset, non amaret, sed esset eius amor otiosus in amare et eius sapientia in intelligere. – Quare uobis respondeo pro amico dicens quod ipse tanta magnitudine operationem sui amati diligit, quanta potest eam scire et amare; nam aliter antedicta sequerentur inconuenientia. Immo, potius egomet agerem contra memet ipsam et contra suum amatum et contra etiam ipsum amicum, nisi tantum magnificarem eius amorem in amare quantum possificat eius amorem potestas et clarificat eum sapientia et quantum omnes sunt in me desiderabiles ad amandum magnam operationem amati, qui tantum in me et in ceteris desiderabilis existit.  Desiderosus amor est ipse, in quo sunt amabiles bonitas, magnitudo et cetera. Diu considerauit potestas quaestionem iuxta philosophiam respondere, explanando definitionem desiderosi amoris, conferens his sermonibus: – Non turbetur quidem amicus, quoniam, iuxta cursum naturae, tantum amare non potest actu operationem amati sui in magnitudine, quantum potest eam scire et amare, secundum potentiam et habitum amoris. Amicus enim nihil amare potest, nisi quantum per me posse habet ad amandum. Ego autem maior sum in scire et amare, quam in amare solum, quoniam plus ad duo similitudinem meam influo, quam ad unum solum; et ideo amari potest quod non intelligitur et intelligi quod non amatur, secundum quod ego magis uel minus similitudinem meam influo in aliam potentiam quam in aliam. Et ex hoc constat habitus scientiae et caritatis, plusque sciendi et amandi remanet habitu et potentia, quam sit intelligere et amare, existentia actu. – Hoc autem ita est secundum praesentem uitam; uerumtamen in perpetua uita habet alio modo esse. Nam, ratione uirtutis et praesentiae et clarificationis amati, potest amicus tantum amare actu operationem amati sui in magnitudine, quantum eam scire potest et amare. Nam in alia uita sempiterna totum est actu. In quantum igitur in uita praesenti amabat et amare potest amicus operationem sui amati in magnitudine mecum et cum bonitate, duratione et cetera, tantum amabit actu in uita sempiterna et plus etiam secundum quod amatus eius uoluerit illi gratiam ampliari. – Haec omnia – dixit potestas –, secundum definitionem amoris desiderosi, quoniam desiderosus amor, in praesenti uita desiderat bonitatem, magnitudinem, durationem et in uita sempiterna gloriam maximam ualeat adipisci. Hanc autem successiue oportet acquiri in praesenti uita, quod tamen esse non potest propter potentiam, habitum et actum, ut iam in praehabitis sermonibus significatum est.  Ex altera parte respondit sapientia dicens quod amicus, quantum est extra se, non poterat tantum scire operationem amati sui in magnitudine, quantum ipsa existit magna: – Sed potius oportebat eum, secundum regulam sextam de punctis transcendentibus, amicum ad intelligendum magnitudinem sui amati ascendere super omnia, quae naturalis potestas ministrat ei ad intelligendum. In uirtute ergo sui amati amicum ascendere oportet super uires proprias naturales; eodem etiam modo oportet eum ascendere secundum naturam amandi, amando maximam sui amati operationem supra uires proprias naturales. Talis enim amor desiderosus est in magnitudine bonitatis, aeternitatis et cetera. Quare ego, sapientia, dico, prout mihi uidetur, quod amicus operationem sui amici diligit in tantum, quantum potest eam intelligere et amare in bonitate, magnitudine, aeternitate, potestate et cetera; et haec etiam ultra proprias uires, aliter esset contrarius huic, quod potest de bonitate, magnitudine, duratione et cetera et contrarius etiam influentiae quam ei transmittit eius amatus.  Quoniam amatus operationem suam diligit in tanta magnitudine, in quanta scit eam sapientia, diligit amicus operationem amati sui in tanta magnitudine, in quanta potest eam intelligere et amare. – Amor – ait amicus –, et tu quid dicis? – Amice – respondit amor –, secundum primam conditionem `magnitudinis et sapientiae dico ad quaestionem propositam, cuius solutio in ipsa conditione praesenti significatur. Hoc modo manifestum est quoniam amatus, in operatione sua, magnitudinem diligit; quod si non, ipse quidem et eius operatio non essent amabiles, cum magnitudo operationis bonae, durabilis et cetera sit amabilis; amat ergo amatus magnitudinem in operatione sua. Et prout eam amat magnam, oportet quod sciat eam magnam, aliter non posset eam amare magnam, cum in summo amato amor et sapientia sint unum idem numero, uidelicet eadem essentia. Amatus ergo scit eam magnam, ex quo diligit eam magnam, et diligit eam magnam, ex quo scit eam magnam. – Secundum igitur quod amatus naturam habet sciendi et amandi operationem suam in magnitudine, oportet eum habere amicum, qui talem habeat naturam qualem habet amatus sic, ut operationem sui amati diligat et sciat sub ratione magnitudinis in tantum, quod ipsa operatio potest esse magna sub ratione bonitatis, aeternitatis, potestatis et cetera. Quare, si amatus talem non haberet amicum ita magnum, pateretur quidem indigentiam amici in magnitudine bonitatis et cetera; siquidem indigentia esset malum primum et cetera, neque sciret amatus neque diligeret in eius operatione magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, quoniam in ipsa operatione abesset magnitudo amici et bonitas amici et cetera. Sed, quoniam hoc est manifeste impossibile, oportet te, amice, in tantum diligere operationem amati tui in magnitudine quantum potes eam scire et amare; ita quod totam diligas et scias eam et totam possis eam scire et amare, cum tu sis magnus amicus. – Uerumtamen non sequitur, ut ceteri amici te minores tantum possint scire et amare operationem sui amati quantum ipsemet, quoniam oportet eum superare illos; aliquem tamen oportet esse amicum specialem, uidelicet te, qui tantum sciat et diligat in operatione sui amati quanta ipsa est, ut amatus non sit inuidus et ut etiam tantum diligat in operatione sua amare et intelligere, quantum magnitudinem suae operationis, quae scilicet amare et intelligere non amaret amatus tantum in operatione sua, quantum ipsius operationis magnitudinem, si a nullo suorum amicorum intelligeretur tota et amaretur. Quarta distinctio Bonitas gloria Numquam amor, praeter amantis et amati differentiam, posset acquiescere gloriae nec amicus habere bonum amare. Concordantia gloriantis et gloriati per bonitatem transiuit et uenit esse concordantia amici et amati in amore. Ipsi amare amici, qui de gloria et bonitate uiuit in amore, non potest resistere poena neque malitia neque uoluntas otiosa. De gloria et bonitate principiauit amor amare suum in se ipso, ut captus esset et ligatus amicus in amare. Bonitas et gloria medium amoris scrutabantur, per quod amicum ad amatum ligare possent. Finis amoris accusauit non finem amoris ad gloriam et bonitatem; bonitas autem et gloria diffidauerunt non finem amoris in amare. Bonitas et gloria in maioritatem amoris procedere consuescebant, ut amicum dissuescerent ab amandi minoritate, elongantes eum a malo et a poena. Gloria et bonitas amare amatiui et amabilis in amore coaequarunt, ut bonam haberet amicus quietem in amare. Ut amor amicum elonget ab amandi paruitate, est amabilis bonitas in gloria, quae est delectatio et requies amandi. Bonitas differentia Quoniam amicus amare suum de bonitate et amore nec concordare nec perficere potest, absque differentia sui ipsius et amati sui, est amabilis differentia in concordantia bonitatis et amoris. Quoniam concordantia sine differentia nequit esse, bonum est in amare differentiam esse maiorem in concordantia, quam in contrarietate. Differentia est principium, in quo et de quo et per quod amicus et amatus distincti sunt in bonitate et amore, absque distinctione bonitatis et amoris et differentiae. Existit amor in medio bonitatis et differentiae amici et amati, ut ibidem existere faciat amare suum. Cum differentia perquirit amicus finem bonitatis, in quo ipsa differentia amici et amati delectata fuit. Ut amicus maiorem differentiam bonitatis contemplari possit, oritur maioritas de maioritate in differentiam bonitatis. In indistinctione differentiae consistit indistincta bonitas amici et amati, quae coaequantur in amare. In bonitate et amore consistit amici et amati differentia indistincta, ut a confusione et a paruitate distet amandi. 0. Bonitas concordantia Amandi secreta in amoris concordantia bonitas reuelabat amico, ut eorum amaret amabilitates; resistebant autem contrarietas et malitia bonitati, sub forma odibilitatis amabilia praesentantes amico. Principiauit amicus amare suum de bonitate et concordantia, ut contrarietas et malitia in amare suo non adsint. Amare, quod est medium inter amicum et amatum, elongat amorem a malitia in bonitate et a contrarietate in concordantia. Bonitas et concordantia finem amoris inquirebant amico; desiderabat autem amicus eum inuenire, ut in eo quiescerent bonitas et concordantia. Antecedebat bonus amor cum maioritate concordantiae; retrocedebat autem cum minoritate concordantiae. Idcirco fuit prius ad amare cum maioritate concordantiae, quam cum minoritate. In aequalitate amantis et amati consistunt bonitas amabilis et concordantia bonificabilis. Ideoque in illa aequalitate est uoluntas ligabilis ad bonum amare concordabile. Rogabat amicus amatum suum, ut ab amandi minoritate elongaret eum, quoniam per minoritatem amandi appropinquat bonitas malitiam et concordantia contrarietatem. Bonitas contrarietas Orationibus, contemplatione, deuotione et amore incepit amicus exorare suum amatum, ut amatus amicum suum elongaret a contrarietate, per concordantiam bonitatis et amoris. In medio bonitatis et amoris posuit amicus concordantiam, ut ibidem amare contrarietas impedire non posset. Rogauit uoluntas amici bonitatem amati, ut secreta sua reuelaret ei, quae, cum sint amabilia, sunt finis illius; rogante uoluntate, exaudiebat bonitas, plorabat malitia, plangebat contrarietas et amabat amicus. Posuit amicus bonitatem in amandi maioritate cum concordantia, ut amoris contrarietas esset in minoritate. Amor et contrarietas mutuam habent repugnantiam super aequalitate; desiderat enim amor in aequalitate amabilia bona et contrarietas odibilia mala. Contrarietati resistebat bonitas cum maioritate concordantiae et malitia concordantiae cum minoritate contrarietatis; et ideo cum maioritate in amare uincebat amicus minoritatem. Bonitas principium Adeo bonum est amare, quod bonitas facit ipsum esse in suo principio, medio et fine et amor eodem modo, quare huic amare alligabilis est uoluntas. Ligauit amicus uoluntatem suam ad amare bonum cum principio et fine bonitatis, qui sunt amabiles; ligauit quidem amicus bonitatem suam ad bonificandum cum principio et fine uoluntatis suae, qui bonificabiles existunt. Quoniam bonitas substantialis, sub ratione maioritatis principii, principiauit de se ipsa similitudinem suam, quae est bonitas accidentalis, ligabilis est uoluntas ad amandum bonitatem, sub ratione maioris similitudinis. Quoniam principium facit bonitatem et amorem esse principia substantiae, incipit amicus ligare uoluntatem suam ad aequalitatem bonitatis et amoris, de quibus aequalitatem bonificandi et amandi producit. Quanto principium facit esse principia in bonitate, bonificatiuo et bonificabili sub ratione minoritatis, tanto uoluntas dissolubilis est ab amare bonum. Bonitas medium In amoris medio conclusit amicus finem bonitatis et amoris, ut esset subiectum, in quo amor et bonitas influerent ad principia sua et ut ipsa principia illam influentiam refluerent ad finem bonitatis et amoris, per omnes similitudines suas. Posuit amicus bonitatem in amoris maioritatem, ut amoris medium in maioritatem poneret bonitatis. Quoniam amoris medium desiderabile est in aequalitate principii et finis bonitatis, stat uoluntas ligabilis ad illam desiderabilitatem. Inuenit amicus in amoris medio minoritatem bonitatis; tantum fleuit amicus, donec ex bonitate minoritatem eiecit, constituens in loco suo maioritatem amandi. Bonitas finis Quoniam, sub ratione finis, bonitas substantialis est finis suae bonitatis accidentalis et quoniam bonitas substantialis est, sub ratione maioritatis, maior quam eius bonitas accidentalis, ligabilis est et uoluntas cum maioritate et fine ad bonitatem et amorem. Inquirebat amicus aequalitatem bonitatis et finis, ut per eam ligaret amare suum ad aequalitatem bonitatis et finis amati sui. Amare moriebatur amici in minoritate finis et bonitatis, donec amicus resumpsit amare bonitatem et finem amati sui. Bonitas maioritas Cum maioritate bonitatis et aequalitatis coaequauit amicus amare suum de bonificatiuo et amabili et de amatiuo et bonificabili. Longo tempore exstitit incarceratum amare amici in amoris minoritate, donec amatus extraxit illum ab illo carcere, uinciens ipsum in carcerem maioritatis amoris et bonitatis. Bonitas aequalitas Super aequalitatem amantis et amati habent resistentiam mutuam bonitas et minoritas. Bonitas autem contradicit minoritati cum esse, minoritas uero bonitati cum non esse; ob haec aequalitas concordat cum esse in bonitate et cum non esse in minoritate. Bonitas minoritas Bonitas et maioritas in amore amici resistebant malitiae et minoritati, et quoniam uoluntas tendebat ex hoc ad partem bonitatis et maioritatis, uincebant eas bonitas et maioritas, amare amici in amoris magnitudine iacientes. Magnitudo aeternitas Amoris magnitudo sufficere non posset amoris aeternitati, si aeternitas magis esset diligibilis ratione essendi, quam agendi. Desiderat amicus magnitudinem, aeternitatem, sapientiam et amorem esse in amato suo infinitas, cum in eo sint scibiles et amabiles infinite. Amor amici desiderat omnia existere in amato suo, per quae magnitudo et aeternitas et uoluntas amati magis inalterabiles existunt. Quoniam in amato sunt haec omnia, per quae sua magnitudo et aeternitas in uirtute magis a uitio distant, amicus, quantum potuit, in uirtute magnitudinem et durationem suam a uitio separauit. Cum reali conuersione et unitate naturali, quae in magnitudine, aeternitate et ueritate amati existit, ligauit amicus uoluntatem suam amare bonum et intellectum suum intelligere uerum. Numquam esset amatus amabilis ratione magnitudinis et aeternitatis sine gloriante et gloriabili, neque magnitudo neque aeternitas amati sufficeret umquam amico ad amandum gloriam amati sui. Cum inconfusione et realitate magnitudinis et aeternitatis amati ligabat amicus uoluntatem diligere bonum et intellectum suum intelligere uerum in inconfusione reali suaemet magnitudinis et durationis. Praeter concordantiam amantis et amati in amore et amoris, non esset amando magnitudo magna nec aeternitas aeternando. Adeo diligit amicus magnitudinem et aeternitatem sui infiniti et aeternalis amati, quod haec omnia diligit, per quae magnitudo et aeternitas magis a contrarietate distent. 0. Numquam in aeternali amore posset magnitudo fore magna, nisi in amore et amoris essent principia amantia et amabilia. Nisi magnitudo foret ratio aeternitatis essendi magnae et aeternitas magnitudinis essendi aeternae, amoris medium neque magnificabile neque durabile esset. Laetabatur amicus dum considerabat in tantum oportere infinire et aeternare in magnitudine et aeternitate amati, quantum amare in amore ipsius amati. Non consentit natura uehementis amoris in amico eum diligere maiorem durationem amati sui, quam infinitatem magnitudinis, potestatis, sapientiae et amoris amati sui. In amoris magnitudine et aeternitate desiderabilis est aequalitas magnitudinis et aeternitatis, magni et aeterni, magnitudinis et magnificandi, aeternitatis et aeternandi, magnificandi et aeternandi. In aequalitate infiniendi et aeternandi distant magnitudo et aeternitas ab amoris minoritate. Magnitudo potestas Nisi potestas amici potentior esset in se ipsa, quam extra se ipsam, non esset scibilis nec amabilis in magnitudine scitiuitatis et amatiuitatis. Introierunt magnitudo et potestas in amore, ut tantum esset magnus et potens agendo, quantum existendo, et ut tantum diligeret agere magnitudinis et potestatis, quantum existere illarum. Quoniam amatus in tantum existit magnus et in tantum potens et tantum habet uirtutis existendo id, quod ipse est, per suum agere, quantum per suum existere, existit amicus in tanta potestate et uirtute essendo id, quod ipse est, quia diligit amatum suum, quantum essendo id, quod ipse existit per se ipsum. Tantam habet amicus potestatem ad diligendum ueritatem amati sui, quod tantum diligit in ueritate uerificare, quantum ipsam ueritatem. Non haberet amicus magnam potestatem amandi gloriam amati sui, nisi tantum diligeret gloriari amati, quantum gloriam eius. Ut amans magnam habeat potestatem diligendi suum amatum, existit in ipso amato magnitudo potestatis et potestas magnitudinis sine differentia magnitudinis et potestatis, sic existente differentia magnitudinis et potestatis sicut existit magnitudo potestatis et potestas magnitudinis. Magnitudo et potestas adeo magnam et potentem habent concordantiam in amato, quod in tanto concordant in unire amati, quantum in eius unitate; et ex hoc habet amicus tantam concordantiam amato suo diligendo eius unire, quantam diligendo ipsius unitatem. Quoniam absque aliqua contrarietate existit in amato magnitudo potestatis et potestas magnitudinis, desiderat amicus suum esse fore concordantiae amati sui. Cum magnitudinis et potestatis principio principiauit amicus amare suum in amore, ut semper amare suum principiaret. 0. Non haberet amicus magnam potestatem amandi suum amatum, si diligeret eum per aliquam mediam similitudinem, quae non esset essentia et natura amati. Si amatus plus diligeret se ipsum, quam diligeret se diligi ab amante suo, non haberet amans magnam potestatem diligendi finem amandi. In maiori simplicitate magnitudinis et potestatis habet amicus amare simplex, quo diligit amatum suum. Si amatus non diligeret amicum suum, quantum se ipsum, potestas et magnitudo non haberent aequalitatem in amore nec in amari. Ne magnitudo et potestas existant in amore cum amandi minoritate, sunt amans et amicus largitas amoris et amandi. 0. Magnitudo sapientia Quoniam amatus operationem suam diligit in tanta magnitudine, in quanta scit eam sapientia, diligit amicus operationem amati sui in tanta magnitudine, in quanta potest eam intelligere et amare. Uehementius concordant sapientia et uirtus magnitudini amoris in ente actu, quam in ente potentia. Nisi amatus diligeret se esse magnitudinem sapientiae amici, deficeret in ueritate sciendi et diligendi amicum suum et amicus in ueritate sciendi et diligendi amatum suum. Nisi amicus cum amato suo se sciret unitum, non haberet magnam sapientiam, sciendo gloriam amati sui. Sine magna sapientia nescirent amicus et amatus se distinctos in amare. Si sapientia nesciret maiorem concordantiam amici et amati, nesciret maiorem magnitudinem eorum. Si sapientia nesciret maiorem magnitudinem contrarietatis amabilitatis et odibilitatis, nesciret maiorem magnitudinem concordantiae amatiuitatis et amabilitatis. Nesciret amicus magnam unitatem sapientiae amati sui, nisi amatus proprie produxisset eum in magnitudine unitatis et sapientiae. Nisi medium amoris sic existeret inter amicum et amatum, ita quod ipsum medium non esset amicus nec amatus, amicus et amatus non diligerent se nec amarent cum magnitudine sapientiae et amoris. 0. Si finis amoris, quo diligit amicus amatum suum, magis esset amabilis in minoritate magnitudinis et sapientiae, quam in earum maioritate, abessent magnitudo, sapientia et amor fini amandi et finis amandi magnitudini, sapientiae et amori. Amati magnitudo et sapientia coniunxerunt et uniuerunt sibimet magnitudinem et sapientiam amici, ut abundarent eas magno scire et amare. In aequalitate magnitudinis et sapientiae uniuit amatus amicum suum, ut haberet amicus in amare suo sapientiae et magnitudinis aequalitatem. Tanta est sapientia, quam habet amatus sciendo suum amicum quod, quanto potest, elongat amatus amicum suum a paruitate ignorantiae, adiungens eum ad amorem et amare. Magnitudo uoluntas Nisi uoluntas et uirtus tantae forent, quantae per magnitudinem possunt esse, abesset magnitudo uoluntati et sapientiae et e contrario. Si ueritas non poneret in uerum tantum, quantum uoluntas diligit in magnitudine, abesset ueritas magno et amabili uero. Quanto uult amatus magnam actionem in amico, tanto delectatur amicus in magnitudine gloriae amati sui. Quanto maior esse potest amici et amati differentia, tanto maior esse potest concordantia magnitudinis et uoluntatis eorum. In maiori concordantia magnitudinis et uoluntatis sunt concordes amicus et amatus. In magnitudine concordantiae amici et amati distat uoluntas ab eorum contrarietate. Magnitudo et uoluntas amati principiauerunt amicum in concordantia amati. In medio magnitudinis et uoluntatis existit amici medium unitum, ut uoluntate magna diligat amatum suum. Nisi amatus amicum suum creasset in fine magnae uoluntatis, non diligeret eum amicus in fine magnae uoluntatis. 0. Quoniam amatus maiorem habet potestatem magnitudinis et uoluntatis intra unitatem suam, quam extra, desiderat amicus se esse idem cum amato suo. In aequalitate magnitudinis et uoluntatis amati, potest fieri maior aequalitas magnitudinis et uoluntatis amici. Si potestas et magnitudo et uoluntas amati non concordarent aequaliter in magnitudine et uoluntate amici, non elongarent amicum a minoritate potestatis, magnitudinis et uoluntatis. Magnitudo uirtus Ad magnitudinem uirtutis et ueritatis uenit amor cum suis scilicet amatiuo et amabili, ut essent magna uirtuosa, uera in amare. Amati magnitudo, uirtus et gloria transmiserunt per amorem similitudines suas ad amicum, ut amicus haberet eas in amare. Praeter differentiam amati et amici non posset amor habere magnam uirtutem in amare. In tantum est amatus amabilis et in tantum decet ei magnus et uirtuosus amatiuus, quod magnitudo, uirtus et concordantia uenerunt esse in unitate amici et amati. Non esset magna uirtutis et amoris concordantia inter amicum et amatum, nisi amatus amicum suum elongaret a contrarietate, in magnitudine uirtutis amoris et concordantiae. Ut in amandi magnitudine non posset initiari uitium, principiauit amatus amicum suum de magnitudine uirtutis et amoris. Magnitudo, uirtus et amor sunt media, cum quibus et per quae coniuncti sunt et uniti amicus et amatus in amare. Posuit amatus in magnitudine et uirtute sui finem amandi, ut ei acquiescerent magnitudo et uirtus amici. Quoniam maior uirtus, quam amicus habere potest in amare, in amati existit magnitudine, desiderat amicus amatum ire in magnitudinem amati sui. 0. Adeo aequaliter oritur uirtus de magnitudine et amore, quod in uno amare amati et amici existunt aequaliter magnificare, uirtutizare et coaequare. Ut amatus a maiori minoritate non essendi elongaret minorem minoritatem essendi, posuit amatus amicum in magnitudine et uirtute sui esse. Tertia distinctio De sapientia  Sapientia est proprietas, ratione cuius sapiens intelligit. Est autem sapientia principium uniuersale in intellectiuo, intelligente, intelligere, intelligibile et intellecto extensum, nec praeter eos aliquid intelligi potest, nec ultra terminos istos potest extendi sapientia nec praeter istos complementum habere; et cum deficit in aliquo, contingit eam deficere ratione alicuius istorum. Sub sapientia humanum intellectum consideramus de intellectiuo et intelligibili constantem. Habet autem esse intelligibile duobus modis, uidelicet intelligibile propinquum et intelligibile remotum; propinquum quidem est ipsum, quod est de essentia et natura ipsiusmet intellectus; remotus uero duobus modis existit, uidelicet ipsum, quod cum ipso intellectu per coniunctionem unitum est, scilicet potentiae humani corporis, quae sunt elementatiua, uegetatiua et sensitiua et imaginatiua; sunt enim istae intelligibiles, cum intellectu coniunctae, cum de illis et de anima rationali constet homo et attingatur hoc intelligibile ab intellectu in proprio seu propinquo intelligibili ipsius intellectus, cum eo coniunctus. Sed est aliud intelligibile magis ad hoc remotum, uidelicet illud, cum quo intellectus non est coniunctus sed potius disparatus; et istud est earum rerum, quae intelligi possunt, sicut elementorum, plantarum, animalium, metallorum, caelorum, angelorum et Dei. Hoc siquidem intelligibile attingit intellectus in suo proprio intelligibili, conuertendo similitudines exteriores in similitudines interiores; sed ad hoc concurrunt cetera principia huius Artis, sine quibus intellectus intelligibilitatem rerum attingere non potest. Et ideo, quoniam sub ratione bonitatis, bonum est intelligere et quoniam magnitudo existit ratio, quare sapientia est magna, et sub ratione durationis est intelligere durabile, et sub ratione potestatis possibile et sic de aliis, extendit se simpliciter intellectus per suam propriam intellectiuitatem et intelligibilitatem et per propriam aliorum principiorum naturam in intelligere, intellectiuo, intelligente et intelligibili et intellecto. Unde considerando haec omnia, quae de principiis dicta sunt, potest regulari et ordinari uoluntas ad bonum amandum et intellectus ad uerum intelligendum.  Sapiens amor est ille, in quo amans scit amati sui bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera; sed in hoc amore non posset amans ista scire, nisi in ipso amore esset essentiale amatiuum, essentiale amatum et amabile et essentiale amare, constantia de essentia et natura amoris et bonitatis, magnitudinis et cetera. Iste quidem amor, de cuius essentia amatiuum, amabile, amatum et amare constant, est amor sapiens iste, termini cuius per totam intensionem et extensionem essentiae sapientiae consistunt. His igitur sic de necessitate existentibus, posito definitionem amoris esse ueram, doctrina traditur per ista, quae nunc dicta sunt, quomodo amor ligabilis est ad bonum et intellectus ad uerum, eo quod ipse amor, in quo scit amans amati sui bonitatem et cetera, amabilis est in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Similiter et ipsa sapientia, in qua diligit amans sui amati bonitatem et cetera.  Ad inquirendum uinculum amandi bonum et intelligendi uerum et ad attingendum amabilitatem huius uinculi, requirit Ars amatiua deduci istas duas definitiones ad quintam regulam, discurrendo cum illis per ipsam regulam de paragrapho in paragraphum continue, donec istae duae definitiones et regulae correspondeant ad inuicem in similitudinibus et concordent intellectu et uoluntate, sumentibus similitudines rerum realium in humana ratione; ita quod ex eis aedificant unum amorosum et scientiosum conceptum, in quo res reales amabiles consistunt et intelligibiles, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, uelut in ipsa regula cum ipsis definitionibus patet. Est ergo hic amorosus et sapidus conceptus, uinculum amandi bonum et intelligendi uerum, quod est huius amantiae subiectum. De uoluntate  Uoluntas est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles. Est quidem uoluntas uniuersale principium, quod naturalem habet inclinationem ad amandum amabilia et ad odibilia odiendum. Sed ipsa uoluntas, quae est animae rationalis potentia, de bonitate et cetera, constat, quoniam haec omnia principia ad uoluntatem constituendum influunt de se ipsis, ut ea, quae desiderabilia sunt, amet. Ad constituendum etiam uoluntatem consistit amor unum de illis substantialibus principiis, de quibus uoluntas ipsa constat; et ex ipso amore maiorem assumit uoluntas similitudinem et proprietatem, quam ex aliquo aliorum principiorum, cum sub ratione amandi sit ex eis constituta. Et quod est de amore ad uoluntatem, idem est de sapientia ad intellectum, constitutum ex eis sub ratione sciendi, et de duratione ad memoriam, ex eis constitutam sub ratione memorandi. Amor autem est duobus modis considerabilis, uidelicet substantialis et accidentalis. Amor quidem substantialis consistit una pars substantialis animae rationalis, ex substantialibus principiis persistentis, sed accidentalis amor similitudo est et figura substantialis amor, cum quo scilicet accidentali res amabiles uoluntas assumit. Amor uero substantialis de duobus, scilicet de amatiuo et amabili, constat, quae sunt amoris essentiae, de quibus substantiale et insensibile naturaliter procedit amare, intra totam ipsam animam rationalem consistens. Ex hoc siquidem amare substantiali, amare influitur accidentale, similitudo illius, concurrentibus in hoc influxu ceteris substantialibus principiis ipsius uoluntatis; et secundum coadiuuantiam mutuam ipsorum principiorum ad illam influentiam et secundum humani corporis dispositionem et disparatorum proportionem ad eandem, sequitur ipsa similitudo, quae est amare accidentale. Hoc igitur amare accidentale est ipsum amare, quod inquirimus et quod ad amabilia bona ligare cupimus; ad alligandum uero illud necesse est memoriam et intellectum cum omnibus suis principiis adiuuare. Nam, ex hoc, quod memoria recolit amabilia et intellectus intelligit illa, concurrunt in illa attinctione bonitas, magnitudo et cetera, ligantes memoriam ad recordandum et intellectum ad intelligendum illa amabilia; et imponit ibidem bonitas, sub ratione sui, nodum unum et magnitudo, sub ratione sui, alium nodum et duratio, sub ratione sui, nodum alium et sic de aliis principiis, cum sit bonum, magnum, perseuerabile et cetera, recordari et intelligere ipsa amabilia ueritatis; et ideo amatiuum ad amabile de necessitate ligatur, cum de principiis substantialibus habet fieri, quod dictum est. Hoc autem amatiuum est ipsum, quod inquirimus et ad quod ligandum ad amare bonum doctrinam tradimus per haec iam dicta.  Desiderosus amor est ipse, in quo sunt amabiles bonitas, magnitudo et cetera. Est autem desiderosus amor, quia bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles in amore; aliter deficeret bonitas sibi ipsi et magnitudini et cetera, et e contrario, et implicarentur in hoc defectu malitia, paruitas et cetera contraria principiis huius Artis; sunt ergo bonitas, magnitudo et cetera, desiderabiles in amore, quod tamen esset impossibile nisi in amore essent essentialia amabundosum, amorosum, amatiuum, amans, amabile, amatum et amare et in bonitate bonibundosum, bonosum et cetera, et sic in ceteris principiis huius Artis. Quoniam, praeter hos terminos essentiales, non possunt ipsorum principiorum definitiones esse uerae, nec eorum desiderabilitas esset essentialis sed potius accidentalis; et sequeretur inde ipsa principia fore nobiliora in suis accidentalibus partibus, quam in substantialibus, quod esset malum, paruum et cetera. Recolligendo igitur in memoria et intellectu haec omnia, quae dicta sunt et discurrendo per huius Artis principia, ut dictum est, innodantur ad inuicem alia principia cum aliis, ad alligandum amatiuum ad amabile et intellectiuum ad intelligibile et unum quodque illorum suum nodum et suam propriam actionem naturalem ibidem imponit.  Secundum ea, quae ex duabus praemissis definitionibus dicta sunt, innuit haec amantia deductionem fieri ad sextam regulam, concordando illa cum ipsa regula; ita uidelicet ut, sicut intellectus suas amabiles potentias inferiores transcendit, attingens in uirtute sua id, quod intelligere secundum ipsas potentias non potest, sic amatiuum sua amabilia inferiora transcendat et in uirtute et natura sui diligat eas super illam amabilitatem, quam ea, quae substant uoluntati, per se habent. Deinde innuit Ars quod, sicut intellectus ascendit ad intelligendum Deum supra se ipsum, sic ascendit amatiuum supra se ipsum ad amandum Deum et super id, quod de illo intelligit intellectus, ipso amante desiderante plus amare Deum, quam amet eum et plus etiam, quam intellectus intelligat illum. Et ad hanc quidem necessitatem attingendam potest induci uoluntas, desiderans ipsam Dei entitatem, quam intellectus in praesenti uita nequaquam attingere potest, sed in obiecti similitudine attingit eam. Consimili modo potest induci uoluntas ad cetera realia, sicut ad bonitatem, magnitudinem et cetera, quas intellectus attingere non potest, sed eas in earum similitudinibus apprehendit. Itaque superascendente uoluntate ad amabilitatem realem, transcendit amatiuum ad similitudines amabiles existentes, figura amabilitatis realiter formalis; et in hoc transcensu annectit se uoluntas ad amandum bonitatem, magnitudinem et cetera, similitudinum existentium in ratione, in qua res reales desiderat amatiuum. De uirtute  Uirtus est origo unionis bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno bono, magno et cetera. Est etiam uirtus uniuersale principium dupliciter acceptum, quoniam alia est uirtus substantialis et alia est uirtus accidentalis. Substantialis quidem est illa, quae substantialis pars substantiae consistit, habens in se agens substantiale et agibile substantiale, de quibus substantialis exitus nascitur, existens de ipsamet essentia substantiae, de quo nascitur accidens relatum ad bonitatem, magnitudinem et cetera, cum ipsa sit accidentalis uirtus bonitatis et cetera, in quantum de uirtute substantiali habituatus est. Haec autem accidentalis uirtus est exitus de unione bonitatis, magnitudinis et cetera, procedens in uno bono, magno et cetera, quod est ipsa substantia, de suis partibus substantialibus et accidentalibus unita. In hac ergo substantia creata existit uirtus id, quod ipsa est, prout est pars substantialis; et nihilominus est ipsamet uirtus bonitatis, magnitudinis et cetera, pro eo quod, extendendo se per principia in constitutione substantiae ex eis constante, consistit habitus eorum procedens in eis, sub ratione habitus, qui est uirtus accidentalis, existente uirtute substantiali in se ipsa parte substantiali. Uirtus igitur, existens id, quod ipsa est, et multiplicans se ipsam, per quanto cuiuslibet aliorum principiorum uirtus existit, procedit substantialiter et accidentaliter in constitutionem substantiae de omnibus principiis productae sub agente naturali, quod sub generationis ratione producit eam, multiplicans speciem suam. Haec autem substantia, ex substantiali et accidentali uirtute genita seu producta, naturalem habet inclinationem ad uirtutis operationem secundum illam uirtutem, de qua constat; sicut homo, qui naturaliter aptus est uti uirtute, cum substantialiter et accidentaliter, ut dictum est, de uirtute sit unitus, qua naturaliter in suis principiis interioribus utitur uiuendo, uidelicet recolendo, intelligendo et diligendo, uidendo et audiendo, odorando, gustando, palpando, mouendo et cetera. Ideoque naturalem habet homo inclinationem ad utendum uirtute in operibus exterioribus, quae scilicet uirtus est moralis existens figura intrinsecae uirtutis; et haec est illa, quam hic artificialiter indagamus. Nec tamen haec uirtus de necessitate constat; est enim uoluntaria, ut uoluntas sit libera diligere bona opera et eorum odire contraria; data est quidem libertas uoluntati, quoniam Deus dignus est amari libere et ut etiam uoluntas possit meritum adipisci. Et quod est de libertate uoluntatis, idem est suo modo de libertate intellectus. Et licet uoluntas sit libera diligere, nihilominus ligabilis est et cogibilis uirtutes morales diligere, secundum intrinsecam uirtutem supra dictam, agente naturali mouente se ipsam ad uirtutes morales, amandum secundum sua naturalia principia uirtuosa. Hanc autem alligandi coactionem ostendit Ars, dans de uirtute intrinseca cognitionem per mutuam mixtionem principiorum ad inuicem, secundum huius Artis processum, recipiendo concordantiam operum extrinsecorum ad intrinseca opera, sicut intrinseca opera ad extrinseca similitudines suas influant, sicut in intrinseca substantiae uirtute consistunt.  Uirtuosus amor est ille, de quo uirtuosum oritur amare. De uirtuoso quidem amore oritur amare uirtuosum, quoniam amare nascitur de amatiuo uirtuoso et amabili uirtuoso, de quibus est amor existens pars animae, ut supra in definitione uoluntatis dictum est; et habituatus est hic amor de uirtute in suo proprio amatiuo et amabili, de quibus amare interius oritur uirtuosum et fit ex hoc amor interior naturaliter uirtuosus. Hic autem amor in interioribus consideratus, naturalem infert appetitum considerandi uirtuosum amorem, unde uirtuosum amare ex amatiuo uirtuoso procedit, uidelicet ex homine uirtuoso, qui diligens considerat illa uirtuosa exteriora, quae uirtuose sunt amabilia, ut ipse amatiuus uirtuosum amare concipiat de similitudinibus interioribus et exterioribus uirtuose amabilibus unitum, ad quas uoluntas ita est artificialiter alligabilis, secundum huius Artis processum, miscendo principia secundum huius Artis distinctiones, sicut in arte musicae nota interior ad exteriorem.  Ea igitur, quae de praesentibus definitionibus dicta sunt, sunt cum septima regula ad propositum applicanda ita quod de totis tribus uniuersale formetur, in quo particularis inuestigatio fiat secundum naturam regulae et ipsarum definitionum, amando et intelligendo concordantiam inter ipsum particulare et uniuersale suum, in concordantia regulae et definitionum; ut sic uirtus accidentalis oritur quanta, qualis, relata et cetera, de uirtute substantiali in substantialem bonitatem, magnitudinem et cetera, in unum uirtuosum amare bonum, magnum et cetera, per quod amor est uirtuosus et ratione cuius etiam particulare est amabile, si cum eo concordet, cum ipsum uirtuosum amare sit amabile et affirmabile, sed odibile est ipsum particulare et negabile, si contrarietur eidem. Et propter hanc amabilitatem, affirmabilitatem seu odibilitatem et negabilitatem, est amor annexibilis ad bonum amare et intellectus ad intelligere uerum, in applicatione praedicta, sicut alicuius particularis amor magis annexibilis est ad amare bonum sub ratione substantialis amoris quam accidentalis; et magis sub ratione relationis quam quantitatis, et quantitatis quam qualitatis, et actionis quam passionis, et situs et habitus quam temporis et quam loci. De ueritate  Ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera; et uerificare est id, quod est uerum de bonificare, magnificare et cetera. Est autem in substantia ueritas substantiale principium, ut substantia de substantiali ueritate constet et ut bonitas, magnitudo et cetera, habeant uerum subiectum, quod sit essentialiter ueritas, in quo distent a falsificare et non esse. Ipsam etiam ueritatem, quae est uerum de bonitate, magnitudine et cetera, duobus modis habet esse, uidelicet substantialis et accidentalis; substantialis est illa, quae est pars substantiae ceteris partibus substantialibus substantiae subiecta, ut uerum sit ipsam substantiam et partes eius esse. Aliter nec substantia neque partes eius essent uerae, nec aliquid opus de ueritate fieret; neque substantialis Dei ueritas similitudinem suam influeret substantialiter in creatis; neque partes substantiales substantiae non possent continue consistere extensae aliae in aliis; neque posset esse ipsa substantia sub ratione ueritatis actiua, quoniam suamet ueritas in proprio uerificatiuo subesset passiua, cui nequaquam uerificabile proprium conueniret, unde sequeretur priuatio ueri et uerificandi necnon esset definitio ueritatis impossibilis sed potius oppositum eius necessitaretur: Quod est manifeste impossibile, quare ueritatem necessarium est partem substantialem esse. Ex hac siquidem ueritate substantiali ueritas oritur accidentalis in principiis substantiae; nam ex hoc, quod bonitas, magnitudo et cetera, non possunt esse sine ueritate, procedit ueritas accidentalis de substantiali in bonitatem, magnitudinem et cetera, ut existant bonitas, magnitudo et cetera; quoniam, si ueritas nihil esset, non possent existere nec e contrario; haec autem ueritas accidentalis de bonitate, magnitudine et cetera, constat in hoc, quod ipsa bonitas et cetera, de ueritate uerificantur, eo modo etiam sicut ueritas et cetera, de bonitate bonificantur et sic de aliis consimili modo. Haec igitur ueritas, de qua bonitas et cetera, uerificantur, substantialis est et accidentalis, sicut patet in igne et aere: Ignis namque calefaciens substantiam aeris infundit suum accidens, quod est calor, in substantiam aeris, quia substantiam caloris, quod est substantia ignis, ignit aerem, et sic est ignis uerificatus substantialiter, quia ignitus, et uerificatus accidentaliter, quia calefactus; et sic constat substantia composita substantialiter et accidentaliter ex elementis eodem modo. Substantialis ueritas, uerificans accidentaliter bonitatem et cetera, infundit ueritatem suam accidentalem in bonitatem, magnitudinem et cetera, quae sunt partes substantiae, quia uerificat eas substantialiter; nam etiam ex hoc, quod accidentalis ueritas infunditur per omnia ipsa principia et quod non potest dimittere subiectum suum proprium, transit substantialis ueritas ipsa substantialia principia substantialiter uerificatum; et sequitur substantiale uerum, bonum, magnum et cetera, quod est substantia substantialiter et accidentaliter de ipsis principiis constituta. Ex hac etiam ueritate intrinseca substantiae, de qua partes ipsius substantiae uerificantur et per quam existunt in uero, procedit extrinseca ueritas in uirtutes morales. Et haec est obiectum nostrum, quod inquirimus, ad quod sunt alligabiles intellectus, cum sit uerum et uoluntas, cum sit bonum; nam ex hoc, quod obiectum intellectus est bonum, est ad illud alligabilis uoluntas; et quoniam obiectum uoluntatis uerum est, fit ad illud alligabilis intellectus. Ad istud autem obiectum alligantur intellectus et uoluntas, cum homo intelligit et diligit ueritatem intrinsecae substantiae et ipsam substantiam ueram.  Uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat. Ex hoc enim, quia ueritas bonitatem, magnitudinem et cetera, uerificat amari et e contrario, distat a falso amore uerus amor in se ipso et in bonitate et cetera, uerificatus. Est autem falsus amor cum in bonitatem, magnitudinem, amorem et cetera, ueritas moraliter non procedit, sed potius influit intrinseca ueritas substantiae exterius ad uitia dissimilitudinem suam, quae est falsus, malus, paruus et priuatus amor, existente quolibet ipsorum principiorum otioso mittere similitudinem suam extra. Hic igitur falsus amor odibilis est, a quo distat uerus amor, tunc cum ueritas et amor procedunt in cetera principia, transmittentia similitudines suas exterius contra dissimilitudines suas. Et ob hoc in odibilitate falsi amoris et in distantia ueri amoris ab amore falso, connexibilis est uoluntas ad bonum amandum, sequendo modum ante dicti processus.  Secundum ea, quae de his duabus definitionibus dicta sunt et secundum processum octauae regulae, potest ars haberi ligandi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, uelut in ipsis definitionibus cum praedicta regula patet. Nam eo quod ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera, et eo quod uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat, et quia regula octaua existit clarificatio motus et alligationis, repraesentatur ordo uel processus, per quem naturaliter procedi potest ad mouendum uoluntatem se ligare ad amorem boni et intellectum ad intellectionem ueri, considerando mobilitatem et ligabilitatem naturales, quae in regula continentur, et uerum, quod de ueritate in bonitate et bonum, quod de bonitate in ueritate consistit; et considerando etiam ipsum uerum, quod de ueritate in magnitudine et ipsum magnum, quod de magnitudine in ueritate consistit; et sic de ueritate in duratione et cetera. Et ex his omnibus ueris, existentibus distinctis sub ratione distinctionis principiorum substantialium in substantia, constat unum uerum, quod est ipsa substantia, in quo naturaliter distat uerus amor ab odibili amore falso. Ex hoc ergo, quod interiora sunt opera mobilia ligabiliaque ad substantiam constituendam, sunt mobiles similitudines ad extra, ut moraliter uerum constituant conceptum habituatum et compositum de uero constante de bonitate, magnitudine et cetera, aliis similitudinibus ligatis cum aliis, quemadmodum elementa in elementato cum suis qualitatibus ad inuicem alligata consistunt; uirtute igitur huius cognitionis possunt, scientes hanc amantiam, suam ueritatem artificiose mouere ad bonum amandum et suam ueritatem ad uerum intelligendum. Quinta distinctio, prima pars Magnitudo differentia – Amice – dixit amatus –, scisne quid est magnitudo differentiae et concordantiae in amare? Quaesitum fuit a differentia amici et amati, utrum esset tanta, quod ipsa sit sine aliqua contrarietate. Quaesitum fuit a principio, quid erat magnitudo differentiae in amare. – Differentia – dixit magnitudo –, scisne de quo est medium amoris? Quaesitum fuit ab amore, quid est differentia magnitudinis et amoris. Quaesiuit amor ab amato et amico, utrum magnitudo sit in maiori differentia et differentia in maiori magnitudine, ut ipse sit in amandi maioritate. Quaesitum fuit ab amoris aequalitate, utrum ipsa esset in magnitudine et in differentia amoris. Quaesiuit amor a magnitudine et a differentia amati, utrum ex earum conditionibus esset minoritas amandi. Magnitudo concordantia – Amate – contrarietas inquit amoris –, et cur ex amare amici tui me deiecisti? – Amor – dixit amicus –, in quibus cameris amare meum principiasti? Magnitudo et concordantia quaesiuerunt ab amare, de quo infirmitas eius erat. – Amor – dixit magnitudo –, quare uexas et occidis amicum, ex quo cum amato suo concordat? – Maioritas – dixit minoritas –, et quare stat amicus in te, cum diligit amatum suum? Magnitudo et concordantia quaesiuerunt ab amato et ab amico, ubi existebat amor. Interrogabat amatus amicum suum, quomodo fugerat ab amandi minoritate. Magnitudo contrarietas Mirabatur amatus, quare amicus diligebat modica et contraria amoris. – Amice – dixit amatus –, scisne tantum diligere, quod scias, ubi concordantia consistit amoris? Rogauit amicus amorem, ut diceret ei, de quo uiuebat et moriebatur amare suum. – Amor – amicus ait –, cum quo potero eicere ex amare meo minoritatem et paruitatem? Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum sit alia uita, ubi multum possit eum amare. – Amice – dixit amatus –, et qui multiplicauit in amare tuo minoritatem? Magnitudo principium – Amor – amicus ait –, responde mihi: Istud amare meum estne in facto esse uel in fieri uel adhuc faciendum? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo ligare posset uoluntatem suam ad amandum amatum suum. Rogauit amicus amatum suum, ut diceret ei, si amoris accidentia de essentia essent amoris. – Amor – inquit amicus –, meus amatus estne primum et ultimum amabile? Amoris paruitas quaesiuit ab amoris magnitudine, utrum a minoritate possit eam remouere. Magnitudo medium – Amate – dixit amor –, quid tuum occidit amicum, te tantum diligentem? Amicus uexatus, cruciatus et languens uenit uisum amatum suum. – Amice – dixit amatus –, et qui sunt, qui tot tribulationes propter meum amorem tibi dederunt? – Magnitudo – dixit amatus –, numquid scis, ubi detinetur captus amicus meus, qui propter meum laborat amorem? – Amoris magnitudo – dixit amatus –, quo fugit amicus, qui in te me solebat amare? 0. Magnitudo finis – Amor – amatus ait –, et quare plorat amicus meus et cur clamat: Amare, amare? – Magnitudo amoris et finis amoris – inquit amatus –, quis est, qui uult occidere meum amicum, qui me desiderat in uobis amare? Quaesiuit amatus ab amore, utrum magnitudo et finis ei proportionassent amicum dignum amare ipsum amatum. Magnitudo maioritas – Maioritas – inquit magnitudo –, quis remouit amicum ab aequalitate amoris et amandi? Amandi paruitate amabat amicus amatum suum, unde quaesiuit amatus ab amore, quid ex amico suo deiecerat amandi maioritatem. Magnitudo aequalitas – Amor – inquit aequalitas –, cur facit amatus existere in me amare? Magnitudo minoritas Amoris paruitas quaesiuit ab amoris magnitudine, utrum eam eleuare posset ad amandi maioritatem. Aeternitas potestas Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius sciret labores et cruciatus, quos ipse amicus sustinet propter eius amorem. – Amice, quid te sustinet in amore, cum sis tantum uexatus, tormentatus et inhonoratus propter amare? Quaesitum fuit ab amato, quare sustinebat suum amicum adeo uehementer esse afflictum propter eius amorem. – Amate mi – dixit amicus –, quid scribis in libro amoris? – Amate – dixit amor –, potesne quiescere in amare tui amici? Aeternitas quaesiuit a potestate, utrum amatus tantum posset sibi suum adhaerere amicum per concordantiam, quantum eum de se per differentiam remouere. Quaesiuit amor ab amico, utrum posset effugere suum amatum. – Amare – dixit contrarietas –, quomodo durare potes prae meo contrariari? Potestas ab aeternitate et principio quaesiuit, utrum amare principiatum erat in amico aut in amato. 0. Quaerebat amicus ab amato suo, utrum duratio, potestas et amor agebant ei proditionem, eo quod a falsis amatoribus permittebant eum tormentari propter honorificationem ipsius amati. Mirabatur amicus de amore, quare tanto uehementius cruciabat eum, quanto magis eum faciebat amare. – Amare – dixit amor –, quare duratio et potestas amare meum captum detinent in maioritate? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo sufficiebat sibi de amare. – Minoritas – inquit amatus –, scisne per quid et quare meus amicus remouet a te suum amare? Aeternitas sapientia Ab amato suo quaesiuit amicus, utrum ab eo similitudines recipere uellet, quia amicus similitudines illius recipiebat. – Uirtus – dixit amicus –, unde et quo per amorem orta es? Interrogauit amicus ueritatem, qui erant nuntii, quos misit ad eum amatus eius. – Sapientia – dixit amor –, scis, utrum amicus requiem habeat et consolationem, eo quod propter amatum suum agit quicquid agit? – Sapientia – dixit amicus –, scisne tantum amatum meum, quantum per me dilectus est? – Sapientia – dixit duratio –, scis, utrum amatus langueat afflictus sciendo tormenta, quae sustinet amicus propter eius amorem? Mirabantur labores, aduersitates, pericula et uituperia, quomodo poterat fieri, quoniam amicum ab amare suum amatum non poterant separare. – Amice – amor ait –, scisne quare tuus amatus amare tuum de duratione et sapientia principiauit? Interrogabat amicus amare suum, quare ligatum erat in medio amatiui et amabilis. 0. – Amice – dixit amor –, scisne quare finis amandi existit in scire et durare? Durare quaesiuit a scire et amare, utrum ascendisse poterant ad maioritatem sapientiae et amoris. Quaesiuit aeternitas a sapientia, utrum sciret durare aliquid gessisse defectum contra scire et amare. – Amor – dixit sapientia –, in quo remoues a minoritate tuum amare? Aeternitas uoluntas – Uirtus – inquit aeternitas –, scis, utrum uoluntas aliam diligat aeternitatem? – Amice – dixit amatus –, scis quae sunt falsi amoris conditiones? – Amor – amicus ait –, quare me uexat amare? – Uoluntas – inquit aeternitas –, quare desideras amici et amati distinctionem? – Amor – ait concordantia –, numquid posses me conuertere in amare? Uoluit amoris concordantia destruere contrarium amorem et quaesiuit ab aeternitate et uoluntate, ubi posset eum inuenire. Amor cruciabat amicum per continuationem nimiae dilectionis. – Amor – amicus ait –, numquid permanere potes sine principiare amare? – Aeternitas – dixit uoluntas –, de quo loquuntur amatus et amicus? – Amor – amicus ait –, sciresne dicere mihi, quare est meus amatus? 0. Aeternitas dixit maioritati: – Scis de quo est uoluntas amati? Inquirebat amicus aequalitatem amoris et amandi, quaerens ab aeternitate, ubi posset eam inuenire. Durare et uelle distabant ab inuicem in amare; quaesiuit amicus, qui eos ab inuicem distare faciebat. Aeternitas uirtus – Aeternitas – dixit ueritas –, quare indutum est amare talia uestimenta? Quaesitum fuit ab amico, quae sunt ea, cum quibus ibat quietum in gloriam amati sui. Amicus interrogauit uirtutem: – Quid te facit durare in amare meo? Duratio et uirtus quaesiuerunt ab amore, ubi inuenire possent amare. – Amor – amatus ait –, quid remouit amicum meum ab amandi contrarietate? – Amice – dixit amor –, cum quo piscaris amare? – Uirtus – inquit aeternitas –, quare orta es de bonitate et magnitudine procedens in amare? – Aeternitas – ait uirtus –, ubi exspectat amicus suum amatum? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo posset amare suum amatum amandi maioritate. 0. – Amice – dixit amor –, quomodo gerere potes tantum amare? Quaesitum fuit ab amore, quare plorabat amicus et plangebat amatum. Aeternitas ueritas – Amor – amicus ait –, quare me uexant et cruciant aeternitas et ueritas amati mei, postquam meum habent amare? – Differentia – dixit amor –, numquid habes, quomodo amare sufficere possis? – Amice – dixit amor –, quid uestiuit uerum amare? – Amor – ueritas ait –, quid uestiuit falsum amare? – Amice – dixit amor –, quomodo recipi possunt uerificare et durare in amare tuum? Dixit amatus amico suo: – Ego sumne thesaurus tuus? Et, si sum thesaurus tuus, ubi me tenes? Ubi me possides? Ubi me custodis? Et de quibus me congregas, multiplicas et augmentas? – Amor – ait ueritas –, quale est capitale, quod amicus habet lucrando suum amatum? – Amor – dixit ueritas –, de quo facit amicus durare suum maius amare? – Amice – dixit amor –, de quo, in quo, cum quo et per quod coaequas amare tuum? 0. – Amice – dixit amatus –, cum quo prohibes falsitatem ingredi posse tuum amare? Aeternitas gloria Quaesiuit amicus ab amore, utrum in gloria sui amati cessaret amare. – Amice – dixit amatus –, quare permanere facis amare tuum in concordantia gloriandi et durandi? – Contrarietas – ait amor –, quare ponis resistentiam inter amicum et amatum? – Amor – dixit amicus –, quare principiatus sum et de quo meus me principiauit amatus? Amice – dixit amor –, scisne media, quae consistunt inter te et amatum tuum? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, cum quo consequitur finis amandi. – Amate mi – dixit amicus –, cur ad te diligendum me collaqueasti? Quaesiuit amor ab amico et amato, cum quo et de quo et per quid coaequati sunt in amare. – Amice – dixit aeternitas –, scisne modicum amorem, quem gentes habent erga tuum amatum? 0. Aeternitas differentia – Amice – dixit amor –, cum quo ligasti tuum recolere, intelligere et amare? – Contrarietas – inquit amor –, quid detinet captum contrariari tuum? – Principium – ait amor –, potestne deesse tibi amandi principiare? Aeternitas et differentia quaesiuerunt ab amico, quare plorabat et languebat propter amorem. – Durabilis amor – amicus ait –, potesne permanere in differentia et in fine amandi? – Maioritas amoris – dixit amicus –, cum quo duras in amare? – Recolere et intelligere – dixit amare –, numquid in me potestis aequalia esse in durare? – Amice – minoritas ait –, quare de me conquereris, cum non sis tantus, quantus tuus amatus? Aeternitas concordantia Quaesiuit contrarietas a concordantia, si permitteret eam intrare in durationem amati et amici. – Amor – amicus ait –, uis amare procedere de amare? Et si sic, ubi uis amare posse permanere? – Amoris medium – inquit amicus –, esne tale, quod concordare et durare de te procedere possint in te permanentia? Cum amicus diligeret amatum suum tanto amore, mirabatur, cur concordare et durare rogabant eum amare. Multi amatores ab amato quaesiuerunt, cur morte sui amici laetabantur mortui propter eius amorem. – Aequalitas amoris – ait amicus –, ut quid concordare et durare coaequari permittis postquam me occidunt in amare? – Amor – amicus ait –, ubi perdidisti tuum amare? Aeternitas contrarietas Quaesitum fuit ab amico, cur odiebat resistentiam inter amare et durare. – Amice – dixit amor –, scisne quae sunt puncta transcendentia durando, possificando, sciendo, amando, contrariando, principiando, mediando et cetera? – Aeternitas – amor ait –, existit in te aliqua contrarietatis natura? – Concordantia – dixit aeternitas –, qua natura potest amatus habere suum amicum in amandi maioritate? – Amice – dixit amor –, quaere ab amato tuo, utrum initium dederit mundo. – Amor – amicus inquit –, qua natura est aeternitas amabilis amandi maioritate? Aeternitas principium Amicus ab aeternitate quaesiuit, utrum esset in aliquo nisi tantum in amato suo. Quaerebat amicus ab amore, qua proprietate et natura durare poterat sufficere ad principiandum amare. – Amor – dixit amicus –, numquid desideras in principio esse principiare in durare? Ueniebat amicus de amare et alius amicus ibat ad amare. Quaeritur, quis amborum propinquior esset ipsi amare. – Amice – dixit amor –, scis adhuc, quae sunt principia substantiae tui amati? Aeternitas medium – Amice mi – dixit amatus –, quid te facit perseuerare amando me? – Amor – amicus ait –, habetne meus amatus aliquid amicum in amandi maioritate? – Amor – dixit aeternitas –, ubi manet amare tuum? Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum in aeternitate de aeternare sit amare. Aeternitas finis Quoniam amicus multum desiderabat amare, quaesiuit ab amore, utrum esset in maioritate durandi. Ab aeternitate et fine quaerebat amicus, utrum essent in aequalitate amici et amati. Multi uenerunt amatores ante amorem, quaerentes ab eo, quare permanebat in eo minoritas amandi. Aeternitas maioritas Coram amico et amato faciebant ab inuicem amor et aeternitas quaestiones. Quaerebat amor ab aeternitate, in quo suam habebat aequalitatem, et aeternitas ab amore, de quo erat aequalitas, in qua suum habebat amare. Quaerebat amatus ab amico suo, per quid distabat ab amandi minoritate, et amicus ab amato suo, per quid approximabat amicum suum ad amandi maioritatem. Aeternitas aequalitas – Aeternitas et amor – ait aequalitas –, et qui uos extra minoritatem amici et amati consistere facit? Aeternitas minoritas Quaerebat amicus ab amato suo, utrum aeternitas et minoritas participare possent in amare. Quarta distinctio Magnitudo ueritas Quanto magis magnitudo, ueritas et amor amati et magnitudo, ueritas et amor amici existebant proximae in gloria, tanto magis in amare repraesentabat amicus amatum suum. Tanta ueritate se diligunt amatus et amicus, quod ex amborum differentia facta est unitas. Magnitudo et ueritas concordauerunt de multis amoribus fieri unum amorem amati et amici. Quantum potest, distat ueritas a contrario suo in magnitudine amoris amici et amati. Posuit amati magnitudo magnitudinem amici in ueritate sua et in principio suo, ut ueritatem et principium indueret eam. Tantis et tam ueris mensuris amoris mensurat amatus amorem amici sui, quod facit eam esse magnificare, uerificare et amare. Nisi amicus introisset in magnitudinem et ueritatem uidere et amare suum amatum, non posset acquiescere fini intelligendi et amandi. Magnitudo et ueritas amicum sociauerunt, cum introiuit uisum et dilectum amatum suum in amoris maioritate, ut neque paruitas neque falsus amor introisset cum amico. Posuit amati magnitudo amici magnitudinem in aequalitate uerificatiui et uerificabilis, ut amicus inde haberet aequalitatem magnificandi, uerificandi et amandi. 0. Nisi amicus existeret in amati magnitudine et ueritate, existeret eius amare in amoris paruitate et abesset amato amator in magnitudine ueritatis et amandi. Magnitudo gloria Ut amati gloria et amici gloria consisterent in magnitudine, uniuerunt se differentia amati et differentia amici. Nisi amicus esset substantia sui amati et e contrario, non esset utriusque gloria in magnitudine concordantiae amoris. In tanta gloria posuit amatus amicum suum, quod ab omni contrarietate gloriae et amoris remouit eum. Nisi quam cito principiatus fuit, amicus inciperet amare suum amatum, non principiasset eum amatus in magna gloria amoris et amandi. Magnosum, gloriosum et amorosum fecit amatus amicum suum, ut amare amici fieret medium praedictorum, quo se coniungerent amicus et amatus. In fonte magnitudinis et gloriae bibebat amicus amorem amati sui, ut in amato suo finem inueniret amoris. Nisi amatus unum amicum haberet maiorem magnitudine gloriae amoris ceteris amicis, non exaltasset maioritatem amati et amici in magnitudine gloriae et amoris. Ut aequalitas amici in aequalitate amati existeret, posuerunt magnitudo et gloria amicum in amato. Sicut oportet amatum remouere amicum suum a maioritate poenae et a maiori minoritate magnitudinis, sic oportet ut maiori maioritati magnitudinis et gloriae illum coniungat. Magnitudo differentia Magnitudo differentiae et concordantiae est amicum et amatum esse distinctos et concordes, ipsis permanentibus una differentia, una concordantia in amare. Differentia magnitudinis est in differentia amati et amici nullam esse contrarietatem. Magnitudo differentiae est amorem amati et amici incipere in eorum differentia et magnitudine amandi. Magnitudo differentiae est medium amoris esse differentiam et de differentia et per differentiam et in differentia. Differentia magnitudinis est finem amoris esse finem differentiae et magnitudinis. Si magnitudo non esset in maiori differentia et differentia in maiori magnitudine, non esset amoris maioritas in amare. Si non esset aequalitas in magnitudine et in differentia, magnitudo et differentia non essent in aequalitate amoris amici et amati. Tantae sunt magnitudo et differentia amati et amici, quod non potest in eis esse minoritas neque paruitas diligendi. Magnitudo concordantia Amoris concordantia et amoris contrarietas super amare amici sibi ad inuicem resistebant. Recurrit concordantia ad amati magnitudinem et contrarietatem ex amare amici deiecit amatus. Principiauit amor amare suum in magnitudinem et concordantiam, ut ipse amabilitatibus sui amati amabilis non abesset. Quoniam erat modica concordantia inter amatum et amicum, infirmabatur amandi medium et amor in absentia magnae concordantiae amati et amici peribat. Finis amoris sine fine concordantiae non poterat esse magnus. Affligebat igitur amor amicum, ut in magnitudine amati sui inquireret concordantiae finem. Quanto magnitudo et concordantia in amandi maioritate consistunt, tanto facit amor amicum existere in amandi maioritate. Amicus et amatus in magnitudinis aequalitate fuere concordes, ut amor in aequalitate foret amandi. Cum concordantia magnitudinis et amoris fugit amicus minoritatem amandi. Magnitudo contrarietas Paruitas et contrarietas amoris amare falsi amoris principiauerunt, ut amicus odiret amabilia uera et diligeret odibilia falsa. In medio magnitudinis et contrarietatis se posuit amoris concordantia, ut in magnitudine non implicaretur contrarius amor. Amare amici uiuebat et moriebatur; uiuebat quidem in fine magnitudinis sed in contrarietatis fine moriebatur. Tantum clamauit, tantum probauit et rogauit amicus maioritatem amoris, donec amoris magnitudo contrarietatem et paruitatem amoris ex amare amici deiecit. Nisi foret aequalitas magnitudinis et concordantiae, peruerteretur amoris contrarietas in magnitudine aduersus amoris concordantiam. Quanto magis adunantur magnitudo et contrarietas, tanto magis multiplicatur minoritas in amore et amare. Magnitudo principium Principiauit principium medium amoris in magnitudine, ut inde principiare magnum et amorosum oriretur. De magnitudine substantiali principiauit substantiale principium amare substantiale, de quo principiauit amare accidentale, cum quo ligauit amici uoluntatem amare substantialem amatum, qui est finis amandi. Nisi principium principiaret de magnitudine principiare, non principiaret principium in amoris maioritate principiare suum nec amor amare. Principium amoris magnitudinis et amati coaequat principiare suum, ut amoris amare non sit sine principiare. De magnitudine et paruitate amoris principiauit principium principiare, magnire et amare, ut amandi paruitas distaret ab amoris minoritate in magnitudine principiandi et amandi. Magnitudo medium Amoris magnitudo et amoris medium in amoris fine se inuenerunt, in quo occiderunt amicum diligentem amatum suum. Amoris magnitudo et amandi maioritas inuenerunt amicum in amoris medio, quo cruciauerunt amicum propter amorem. Amoris magnitudo et amoris medium amicum incarcerauerunt in amoris aequalitate, ut non effugeret labores, quos amor infert amatoribus suis. Quoniam amicus non poterat amoris sufferre labores, fugere uoluit ab amoris magnitudine in amoris paruitatem. Sed magnitudo et medium amoris ligauerunt illum amore, qui languores induit eum et lauit cum fletu, elongans eum ab amandi minoritate. 0. Magnitudo finis Magnitudo amoris introiuit in finem amoris, ubi adinuenit amicum flentem et clamantem ad maioritatem amoris: Amare, amare! Si non esset amoris aequalitas, magnitudo quidem et finis amandi prae amore occidissent amicum. Amicus, qui cum amandi minoritate diligebat, ascendit ad amandum amatum suum cum magnitudine et fine amoris, ut proportionaretur uehementius amare suum amatum. Magnitudo maioritas Ab inaequalitate amoris et amandi remouit amatus amicum suum, cum amoris magnitudine et amandi maioritate. Ex paruitate et minoritate amoris proiecerunt magnitudo et maioritas amare amici, desiderantis amare suum amatum amandi maioritate. Magnitudo aequalitas Ut amatus magnum haberet amatorem, eiecit amatus amare amici ex amoris minoritate, adunans ipsum cum amoris aequalitate. Magnitudo minoritas Durabilis amor minoritatem amoris extulit, ut eam conuerteret in amare completo. Aeternitas potestas Durare faciebat aeternitas in amico labores et languores, quos prae amore sustinebat amicus. Potestas autem faciebat amicum superare ad amandum amatum. Amati uero sapientia hoc sciebat. Potestas et uoluntas amandi amare amoris occidissent, si non sustinuisset aeternitas amicum in amare. Quanto magis in amico durat amare, tanto magis durare facit aeternitas potestatem amandi in amici cruciatu, et quanto magis potestas languere facit amicum, tanto magis ex amore uirtus oritur in amare. Omnes labores et languores, quos amicus propter amorem sustinebat, scripsit amatus in ueritate, duratione et potestate amandi. Quoniam amatus talem habet amicum, qualis ipse est, in durare, posse et gloriari requieuit amatus in amare amici. Quanto magis amatus per differentiam a se remouebat amicum, tanto magis per durationem et potestatem sibi approximabat eum. In concordantia possendi et durandi stabat amicus ligatus, ut non fugeret ab amato. Amoris contrarietas temptauit amicum; consentisset amicus temptationi, nisi amati duratio potestatem amandi sustinuisset in amico. Potestas et duratio amare amici principiarunt in amato, ut amicus ille fieret principium omnium amantium, qui principiatum amare non habent in amato. 0. Durabilis amor, potens amor et amoris medium conueniunt dimitti amicum opprobriis, tormentis et occisioni a falsis amatoribus; mortuus autem esset amicus, si non fuisset amatus eius. Esto quod durabilis amor et potens amor in amoris fine quiescant, non est mirum, si labores propter amorem suffert amicus. Ut amicus non iret dilectum in amoris minoritatem, potestas et duratio eum detinebant in amoris maioritate. Ut amare non deficeret amori, coaequauerunt se in amare amici duratio et potestas amati. Quanto ratione potestatis duratio amici poterat in amare et quanto potestas, ratione durationis, in illo durabat amare, tanto remouebat amicus amare suum ab amandi minoritate. Aeternitas sapientia Sustinebat aeternitas scire amici, ut ipsas scibilitates repraesentaret ei, quae uoluntati diligibiles sunt amici. De uirtute uirtus oritur in durationem et sapientiam, ut amicus amare uirtuosum habeat, quo diligat suum sapientem, uirtuosum, amorosum amatum. Misit duratio sapientiam ad ueritatem, ut uerificaret amare amici, quod est in rebus durabilibus et scibilibus amati sui. Duratio et sapientia consolari uoluerunt amicum, qui desolabatur, quoniam a gentibus impetrare non poterat de amato suo gloriam dari. Si enim consolaretur amicus, duratio quidem et sapientia sapienti amori et durabili defecissent. In duratione, de duratione, per durationem durabat differentia scientis et scibilis, ut amatiuus amare scibile et amabile non cessaret. De substantiali duratione et substantiali sapientia accidentales procedebant similitudines, quibus amicus et amatus in amare concordabant. Adeo durabat in amico suo scire in amare et e contrario, quod contrarietas calidi et frigidi, famis, sitis, uituperiorum, laborum, amaritudinum, paupertatum, infirmitatum et mortis amicum suum ab amato non poterat separare. De duratione et de sapientia principiauit amatus amare amici, quoniam amatus scibilis est et amabilis in aeternum. In medio sciendi posuit duratio durare suum; sapientia uero in medio durandi et amandi scire suum posuit. Ideo durare et scire ligauerunt amare amoris in medio amatiui et amabilis. 0. Tantum est amatus durans et scibilis, quod finis amandi in scire et durare consistit. Tamdiu duratione durauerunt scire et amare amici, donec ad maioritatem ascenderunt sapientiae et amoris. Amare et scire amici in duratione se coaequarunt, ut alterum alteri non deficeret, honorando et seruiendo amatum. Quoniam durabilis est amati scibilitas, remouit amor amare suum ab amoris minoritate, in duratione sui amati. Aeternitas uoluntas Aeternitas amabilis existit; sed deficit uirtuosus amor in amare. Aeternitas et ueritas conqueruntur de amore, quia non diligit plus durabilia et uera, quam falsa et transitoria. Si duratio in amoris amare non sustentaret labores et grauamina, quos sustinet amicus, quia uidet amatum suum a populo suo uituperatum, requiesceret amare amoris in gloria sui amati. Quanto magis uoluntas distincta durabat inter amatum et amicum, tanto magis uelle suum in uolentis et uolibilis distinctione durabat. In tantum durabat amor in amante et amabili, quod in utriusque concordantia amare suum conuertebatur. In duratione et uoluntate existit contrarius amor contra concordantiam aeternitatis et amoris. Ut principium sine principiare non existat, principium in amare et durare principiauit principiare suum. In medio durandi et amandi loquuntur amicus et amatus de amore et amare. Nisi in fine foret infinire durandi et amandi, nec duratio nec uoluntas in fine quiescere posset. 0. Si foret amor de duratione et durare, numquam deficeret in amandi maioritate. In aequalitate durationis et durandi consistit aequalitas amoris et amandi. Ratione minoritatis amandi et durandi distant ab inuicem amor et duratio nec habent amicos, qui eos coadunent cum maioritate amoris in durare et amare. Aeternitas uirtus Amare amici cum durare et uerificare uirtutes se uestit, ut suo uirtuoso, duroso, ueroso amato gratus fiat. Fide, spe, caritate, iustitia, prudentia, fortitudine et temperantia adornauit se et uestiuit amicus, ut in amati sui gloria quiesceret in aeternum. Sine differentia amici et amati uirtus durandi in amare durare non posset. In regiones concordantiae amici et amati uenerunt duratio et uirtus inquisitum amare. A regionibus contrarietatis amoris elongauerunt uirtus et duratio amare amici. In amoris hamum posuit amatus escam uirtutis durabilis et in amico amoris principia piscatus est. Ex unitate durationis et magnitudinis et bonitatis orta est uirtus, in amoris medium procedens, ut amicus cum amato suo iungeretur. In fine uirtutis et aeternitatis desiderauit et sperauit amicus amatum suum. Nisi duratio et uirtus essent, numquam amicus amatum cum amoris maioritate posset amare. 0. In duratione et uirtute facit amicus aequalitatem beneplacitorum et aduersitatum, quae sibi accidunt propter amorem. In duratione, qua durat minoritas uirtutis, plangit amatus amare amici, et amicus uituperia amato suo plorat illata. Aeternitas ueritas Aeternitas et ueritas cruciauerunt amicum, ut requiesceret in gloria sui amati. Duratio et ueritas uisitantes examinauerunt amoris differentiam, ut sufficeret in amare. De ueritate processit ueritas, quae transiens per durationem et concordantiam uestiuit se amorem in amare. Amoris contrarietas ex dissimilitudinibus durationis et ueritatis processit, induens se falsum amorem in amare. Ut amoris principia in duratione et ueritate recipi possent, duratiuum et durabile, uerificatiuum et uerificabile in duratione et ueritate consistebant. In amoris medio congregauit amicus thesaurum ueritatis et durationis. Capitale amici est finis durandi, uerificandi et amandi. Cum maiori ueritate facit amicus sui amare maioritatem durare. In aequalitate durandi et uerificandi coaequat amicus amare suum. 0. In alio capite sui amare posuit amicus durationem et in alio ueritatem, ut minoritas in ipso amare intrare non posset. Aeternitas gloria Ut amicus non cesset amare, consistunt in gloria amabilia duratiuum et durabile, et in duratione gloriatiuum et gloriabile et in distinctione distinctiuum et distingibile. In tantum est amatus amabilis amico suo, quod in durationis et gloriae concordantia facit amico ipsius amici amare existere. Contrarius amor, quantum poterat, conabatur ponere resistentiam inter amicum et amatum, ut amare amici in amati gloria durare non posset. Quoniam amatus existit gloriabilis et durabilis, principiatus est amicus ad durandum et gloriandum, amando suum amatum. Durare et gloriari et amare sunt media consistentia inter amatum et amicum. Numquam amicus consequeretur finem amandi, nisi glorificatiuum de durabili, gloriabili et duratiuum de durabili, gloriabili uiuerent. Cum maioritate durandi et gloriandi ligauit amatus amicum suum ad suum amare. Amare amati et amare amici cum durare et gloriari in amare se coaequauerunt. Amatus et amicus de amare et de modica huius mundi gloria cito praetereunte ad inuicem loquebantur; mirabatur autem amicus gentes tam modice diligentes gloriam amati sui durabilem in aeternum. 0. Aeternitas differentia Cum durare, differentiare et concordare ligauit amicus amare suum in recolendo et intelligendo amorem. Amoris duratio et amoris differentia ceperunt ligaueruntque contrarietatem amoris, ut non resisteret bono amori. Quoniam in duratione differentiandi non potest abesse principiare, consistunt duratio et differentia amabiles in principiare amandi. Duratio et differentia uenerunt collectum medium amoris in durare et differentiare, ut amicus ploraret, suspiraret et langueret propter amorem. In fine amoris duratio durare facit differentiam et differentia durationem diuersificari, ut amicus diligendo distincte et perpetue suum amatum requiescat. Sine maioritate differentiae amici et amati, non posset durare maioritas amoris in amare, neque maioritas amandi in amore. In amare amici se coaequauerunt recolere et intelligere cum duratione et differentia, ut in confusione et priuatione recolendi et intelligendi non perderet amor amare suum. Conquerebatur amicus durationi et differentiae de minoritate amoris, ut in maioritate amoris facerent existere suum amare. Aeternitas concordantia De duratione processit duratio ingrediens concordantiam, ut ex amare contrario proiceret amare et durare et concordare. De principio processit principium in amorem durabilem, ut in amandi concordantia existere posset. Ex amoris medio durare et concordare processerunt, ut habitare possent in amare. Durare, concordare et finire uenerunt ad amicum rogantia illum, ut conaretur amare. Durare et concordare in amandi maioritate obuiauerunt sibi, ubi consolantem amatum inuenerunt, quia propter amorem suum mortuus erat amicus. Duratio et concordantia se coaequauerunt in amore, ut amicus et amatus aequales essent in amare, concordare et durare. In minoritate durandi existit concordandi minoritas, in qua perdit amor amare suum. Aeternitas contrarietas Quoniam amandi principia permanere non possunt resistendo et durando, odit amicus resistere in amare et durare. Cum amicus plus diligit amatum suum, quam se ipsum, tunc utitur punctis transcendentibus durando, possificando, sciendo, diligendo, contrariando, principiando, mediando et cetera. Si in aeternitate aliquid foret natura contrarietatis, nullus esset finis amabilitatis concordantiae amici et amati. Si in aeternitate foret contrarietas, numquam amatus posset amicum suum habere in amandi maioritate. Si concordantia et contrarietas in aeternitate possent aequales esse, etiam in amare possent aequales esse. Si aeternitas esset in contrarietate et minoritate, numquam esset amabilis maioritate amoris et amandi. Aeternitas principium Si aeternitas et principiare possent separari, non essent magnae in scire et amare. Nisi foret in duratione de duratiuo et durabili durare, durare non posset sufficere ad principiandum in amandi fine. Si de principiatiuo et principiabili non esset in principio principiare, non posset principiare sufficere maioritati amoris et amandi. Quoniam in amoris aequalitate consistunt aequaliter duratio et principium, non potest amicus indigere amoris nec amandi. In minoritate durationis existit principium prope priuationem et amicus defectum habet amandi. Aeternitas medium Medium amoris et finis amoris ingressi sunt in durationem durare, ut amicus perseueraret in amare. Ut amatus maiorem haberet amicum, ingressus est medium amoris in maioritate durandi. In aequalitatem pulchritudinum amici et amati intrauit medium amandi, durandi et existendi. Nisi foret in duratione medium amoris durandi, amor a minoritate non distaret amandi. Aeternitas finis Non esset amor in maioritate durandi, nisi aeternitas esset finis amandi. Nisi finis et aeternitas essent in aequalitate finiendi et durandi, amatus et amicus in aequalitate non essent amandi. In minori fine durandi existit minor finis amandi. Aeternitas maioritas Nisi in aeternitate foret aequalitas in durare, amor in maioritate non esset amandi. Maioritate durandi distat amicus ab amandi minoritate. Aeternitas aequalitas Aeternitas et amor in minoritate consisterent, praeter aequalitatem durandi et amandi. Aeternitas minoritas Adeo sunt aeternitas et minoritas essentiae disparatae, quod, praeter utriusque medium, minoritas durare non posset. Potestas sapientia Quoniam sapientia et uoluntas, ratione potestatis, possunt existere et agere, est potestas scibilis et amabilis in suo existere et agere et in scire et amare. Ante potestatem amandi posuit amicus intelligendi potestatem, ut ex intelligendi potestate oriretur uirtus, procedens in amandi potestatem. Cum potestate ueritatem intelligendi, ligauit amicus potestatem uoluntatis suae in amare. In potestatem, quam amatus habet gloriando, tendit quietum potestas, quam amicus habet sciendo et amando. Absque differentia possitiui et possibilis, potestas nec scibilis nec amabilis posset esse. Cum potestate concordantiae, amicus suum scire et amare facit concordare. Plorabat et plangebat amicus, quia sciebat in se potestatem, quam resistere poterat amato suo. Si potestas, sapientia, principium et uoluntas conuerterentur in amico, non esset in eo defectus amandi. Amicus intelligere suum misit ad medium potestatis, ut in eo tenderet amor amatum. 0. Absque fine possendi et intelligendi, non posset amicus acquiescere diligendo finem sui amati. Si finis amandi et intelligendi maior esset fine possendi, non posset amicus amare suum amatum in amandi et intelligendi maioritate. Ut amicus proportionatum amatum habere posset, potestas, sapientia et amor in aequalitate et de aequalitate et per aequalitatem amoris se coaequauerunt. Potestas in sapientia et e contrario remota fuit a minoritate, ut amare amici existeret in aequalitate possendi et intelligendi. 0. Potestas uoluntas Accusauit potestas uoluntatem amici ad amatum, quia non amabat uirtutes tanta potestate amandi, quanta poterat eas amare. In amici uoluntate conclusit amatus potestatem et ueritatem, ut amandi falsitas in eam intrare non posset. Numquam acquiesceret amicus gloriae sui amati, si non posset in ea potestas tantum de posse, quantum uoluntas de uelle. Sine amantis et amabilis differentia, non posset potestas esse ratio uoluntati existendi et agendi in amare. Cum amati potestate et uoluntate, fecit amicus suam potestatem et uoluntatem concordes. Resistebat uoluntas amici uoluntati amati sui; captus erat ideo amicus in peccato nec poterat liberari, donec concordauit amati sui iustitiae in amare. Miserunt potestas et principium similitudines suas ad uoluntatem amici, ut per eas haberet amando libertatem. Quoniam amabilis est amatus medio libero amoris, facit amatus esse medium amoris liberum inter potestatem et uoluntatem amici. Potestas amati dixit ad uoluntatem amici, quod finis amandi tenebat eam abundantem omnibus circumstantiis amandi. 0. Ex similitudinibus potestatis et maioritatis, diligit uoluntas libertatem, amando amabilia et odiendo odibilia. Si potestas et uoluntas in tantum essent aequales in extrinsecis operibus, quantum in substantia, numquam alia alii fieret inoboediens in amare. Quoniam in minoritate uolendi periclitatur maioritas possendi et e contrario, distat amicus ab amoris minoritate in amandi maioritate. Potestas uirtus Potestas et uirtus et ueritas induerunt se uoluntatem, ut ipsa speciosis indumentis ueniret ad amandum amatum suum. Potestas et uirtus ingressae sunt stare in gloriam amati, ut desideraret eas uoluntas amici. Quoniam ex potestate, differentia et amore uirtus oritur, potest potestas possificare, differentiare, uirtutificare et amorificare uirtutem amandi. Ideo diligit amicus in amare suo potestatem et uirtutem, quia concordant contra sua contraria et contra amandi contraria. Ita uehementer constrinxerunt potestas et uirtus uoluntatem amici, quod coegerunt eam stare contrariam uitiis et debilitati amandi. Potestas et principium eiecerunt mundi turpitudines ex amici uoluntate, ponentes in eam uirtutes, quae sunt speciositates amati. Potestas honorauit uirtutibus uoluntatem amici, ut ad suum leuiter iret amatum, qui in medio amoris existit. In desiderabilitate finis amoris existit uirtus, quam potest amicus ad amandum bonum suam cogere uoluntatem. Maior potestas et maior uirtus, quas in amorem amicus habere potest, est cum amat maiorem potestatem et maiorem uirtutem in amare. 0. Uirtus aequaliter oritur de potestate et amore, ut aequaliter in potestate et amore consistat. Amoris uirtus minoritatem appropinquauit amandi; potestas fugit a maioritate; plangebat amatus et plorabat amicus peccatum suum. Secunda distinctio De substantia et accidente Sub ratione rerum substantialium et accidentalium datur hic regula et modus ligandi uoluntatem ad diligendum bonum et intellectum ad intelligendum uerum. Haec autem regula est discurrere, cum principiis huius Artis, per decem praedicamenta, applicando ipsa principia ad decem praedicamenta, secundum ipsorum principiorum naturam et praedicamentorum. Nam, in ista applicatione per concordantiam naturalem consistit naturalis alligatio et coactio uoluntatis ad diligendum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. Bonitas, magnitudo et cetera, sunt simplicia principia, ut in prima regula dictum est, quae substantialia esse oportet, ut Deus similitudines suas in res substantiales infundat, quae magis sunt ei similes, quam res accidentales, sicut in bonitatem substantiae hominis, quae magis similis est bonitati Dei, quam bonitati quantitatis hominis. Sunt ergo bonitas, magnitudo et cetera substantialia principia secundum proportionem primae causae et sui effectus. Et nihilominus manifestum est bonitatem, magnitudinem et cetera principia esse substantialia, ut essentialiter et proprie consistat substantia de substantiali bonitate, magnitudine et cetera; nam aliter essent principia substantialia alterius naturae et essentiae, quae non esset simpliciter bonitas neque magnitudo neque aliquod aliud principiorum; et sic esset malitia in substantia contra bonitatem, et paruitas contra magnitudinem, et priuatio contra durationem et sic de aliis. Unde sequeretur in accidentibus substantiae simpliciter maiorem esse bonitatem, magnitudinem et cetera, quam in eorum substantia; et sic etiam fierent per accidentia complementum plenum et finis extra essentialem naturam substantiae, sicut in accidentibus substantia sustentaretur et non e contrario, quod est impossibile. Ergo bonitas, magnitudo et cetera, sunt substantialia principia, bonitate sustentata in magnitudine et cetera, et in se ipsa et existente parte substantiali, atque magnitudine sustentata in bonitate et cetera, et in se ipsa et existente parte substantiali et sic de aliis. Et ideo de necessitate sequitur substantia, principiis eius existentibus primis in natura et nobilitate et eisdem existentibus partibus substantialibus, qualibet earum in se ipsa et in alia sustentata. In bonitate consistit de magnitudine magnitudo et de duratione duratio et de potestate potestas et sic de aliis et e contrario. Quocirca consistit bonitas magna sub ratione magnitudinis et durans sub ratione durationis et potens sub ratione potestatis et sic de aliis, propter quod quantitas intensa et extensa de essentialibus substantiae partibus oritur, quia quantitatum, in bonitate consistentium, alia est in ea sub ratione magnitudinis, et alia sub ratione durationis et alia sub ratione potestatis, et sic de aliis ipsis existentibus omnibus intensis et distinctis in natura; quoniam illa quantitas, quam habet bonitas sub ratione magnitudinis, oritur de magnitudine in bonitate et illa, quam habet bonitas sub ratione durationis, oritur de duratione in bonitate et sic de aliis. Habente igitur quolibet istorum principiorum suas intensas quantitates, sicut de bonitate dictum est, componitur ex omnibus illis intensis quantitatibus una quantitas, per omnes substantiales partes extensa, qualibet ipsarum partium substantialium existente in se ipsa et in alia et ipsarum quantitatum intensarum alia existente in alia. Haec autem extensa quantitas sustentatur in amplum, longum, latum et profundum corporeae substantiae compositae de substantialibus partibus, quae intensis quantitatibus intensae et extensis extensae sunt subiectum. Haec autem quantitas extensa cum extensis quantitatibus est inuisibilis, sub substantiae colore consistens; est tamen imaginabilis per illam quantitatem, quam sensus super colorem et figuram substantiae accipit. Haec quantitas, quam sensus concipit, figura est et similitudo sensui quantitatis interioris substantiae. In bonitate sunt bonificatiuum et bonificabile, existentia partes essentiales et substantiales, quae ad inuicem referuntur, quoniam, si bonificatiuum est, de necessitate est bonificabile et e contrario. Ex his quidem duabus partibus relatis ad inuicem resultat tertium, uidelicet bonificare, quod de necessitate in natura bonitatis et in essentia suarum partium esse oportet. Tres igitur sunt substantiales termini ad inuicem relatiui naturae et essentiae bonitatis, de quibus oritur relatio in eisdem terminis et in bonitatis actualitate subiecta; et quod est de relatione bonitatis, idem est de relatione magnitudinis et aliorum substantialium principiorum. Ex omnibus autem istis relationibus intensis una relatio per totam substantiam constat extensa, cuius subiectum sunt forma et materia et coniunctio substantiae. Haec quidem inuisibilis est: Inuisibile enim est eius subiectum. Bonitas aliam habet qualitatem per se ipsam, aliam per accidens; per se ipsam quidem habet qualitatem simpliciter ex hoc, quod est id, quod est simpliciter et non aliud a se ipsa, cuius esse non est alius rei, nisi solius bonitatis. Subiectum autem huius qualitatis proprium est simpliciter ipsa bonitas, unde oritur ipsa suamet propria qualitas accidentaliter, ex hoc, quod in creatis bonitas non potest esse aliud principium, nisi ipsa sola bonitas; non enim potest esse magnitudo nec aliqua aliarum sicut in Deo. Et haec est ipsa qualitas, de qua bonitas qualificat magnitudinem, durationem et cetera, magnitudine existente bona sub ratione bonitatis; similiter et duratione. Et quod est de qualitate per se bonitatis, idem est de qualitate per se magnitudinis et cetera, suo modo. Qualitas uero per accidens ipsius bonitatis multimode consistit in ipsa bonitate, et hoc est: `Bonitatem esse magnam ratione magnitudinis et durantem ratione durationis et sic de aliis. Bonitatis namque magnitudo, duratio et cetera, sunt ipsae qualitates, quas bonitas in suam propriam recipit qualitatem et ex omnibus qualitatibus intensis una qualitas per totam substantiam extensa consistit. In bonitate, quae est pars substantialis, consistunt bonificatiuum et bonificabile partes substantiales. Bonitas autem, prout est una pars substantialis de essentia et natura substantiae, sine ceteris substantiae partibus substantialibus per se ipsam esse non potest, quoniam sic esset sine magnitudine, duratione et cetera, quod est impossibile. Et quoniam sic per se ipsam esse nequit, eius quidem bonificatiuum, cuius naturae et aptitudinis est agere, non potest in suo proprio bonificabili agere per se ipsum; nec ipsum bonificabile, cuius naturae et aptitudinis est sub proprio bonificatiuo pati, non potest esse passiuum sub actione ipsius bonificatiui. Quamobrem actio bonificatiui consistit in habitu sub ratione formae, et passio bonificabilis in potentia sub materiae ratione, et per accidens deducuntur in actum, uidelicet per mixtionem mutuam substantialium principiorum, tendente quolibet eorum ad substantiam, cum propria actione et propria passione. Tunc igitur incipit motus actionis in passione, cum se mouet forma super suam propriam materiam, mouens eam ad passionem, ipsa materia existente sub actione passiua per totam substantiam atque mota. Ista quidem, scilicet actio et passio et motus, sunt inuisibilia, cum intra substantiam consistant; uerumtamen per motum, qui fit extra substantiam, sunt aliquo modo imaginabilia, qui scilicet motus est praedicti motus interioris substantiae similitudo et figura. Bonitas, magnitudo et cetera, sicut manifeste patet, existunt; quoniam, nisi existerent, nulla quidem esse possent. Unde necessario tempus esse oportet; nam, sine tempore creata bonitas esse non posset nec aliquod aliud creatorum principiorum; ergo tempus necessario existit, sed tamen per accidens, uidelicet, ut sit bonitas, magnitudo et cetera. In bonitate quidem est bonificatiuum sub ratione durationis duratiuum, et bonificabile sub ratione durationis durabile, quae siquidem duratio substantialis pars substantiae consistit, ut diuina aeternitas substantialiter similitudinem suam infundat et ut in substantia magnitudo bonitati et durationi non absit nec e contrario. Haec autem substantialis duratio est subiectum temporis substantiae, quod est accidens in ipsa duratione sustentatum et ab illa procedens, quemadmodum substantialis bonitas est subiectum accidentalis bonitatis substantiae, quae scilicet accidentalis bonitas est quantitatis, relationis et cetera huiusmodi. Est ergo tempus duratio accidentium substantiae et duratio substantialis subiectum temporis, quod durationis substantialis similitudo est et figura. Hoc autem tempus, quod inquirimus, creatum est et uniuersaliter indiuisibile atque inuisibile et inimaginabile; sed, prout in eo uniuersaliter uel particulariter positae sunt partes substantiae, diffusum est successiue illis partibus, existentibus mouentibus et motis successiue, quarum haec successio figura est temporis imaginabilis sub forma temporis praeteriti, praesentis et futuri. In bonitate consistunt bonificatiuum, bonificabile, bonificatum et bonificare. Sed quoniam sine loco bonificatiuum esse non potest in bonificabili, bonificare et bonificato nec e contrario, oportet necessario locum esse, ut istorum terminorum alii sint in aliis et bonitas in magnitudine et cetera, et e contrario; nam, sine loco, aliae partium substantiae sine aliis esse non possent. Est ergo locus accidens, cum habeat esse, ut partium substantialium aliae in aliis possint esse; et est iste locus intra substantiam ex partibus substantialibus procedens, qualibet ipsarum partium existente in alia, uidelicet bonitate in magnitudine magna et magnitudine in bonitate bona et sic de aliis suo modo. Hic autem locus, cum sit intra, est inuisibilis et inimaginabilis, quoniam ipsarum partium substantialium quaelibet simpliciter per se inuisibilis est et inimaginabilis, eo quod alia est in alia et quia sub substantiae figura consistunt. Sed tamen eius figura, cum sit extra substantiam, imaginabilis est et uisibilis, sicut homo, sub habitu coloris uel aeris et sicut uinum in ampulla. Haec autem figura de continente et contento composita est, in qua intellectus realitatem loci intra substantiam existentis attingit. Intra substantiam aliae partes in aliis consistunt, ut ipsa substantia unam habeat quantitatem continuam et extensam, quam tamen habere non posset sine situ, qui est pars accidentalis substantiae, ut partes substantiales aliae in aliis situari possint, unam habentes continuam quantitatem; sicut bonitas, quae situata est in magnitudine, duratione et cetera, est magna sub ratione magnitudinis et durans sub ratione durationis. Hoc idem similiter est de bonificatiuo et bonificabili, bonificare et bonificato; nam istorum aliud in alio sine situ situari non potest. Iste autem situs, quem inquirimus, inuisibilis est et inimaginabilis, quoniam partium inuisibilium et inimaginabilium est, ab eis procedens et in eis sustentatus; attamen eius figura est linearis, triangularis, quadrangularis, imaginabilis et uisibilis, cum in extremitatibus substantiae consistat. Habitus est accidens, ut in multis locis diximus. Uerumtamen hic, ubi eum uehementius exprimimus, habitus est intra substantiam cuiuslibet partis substantialis ad aliam, quemadmodum magnitudo est habitus bonitatis et e contrario, existente bonitate magna, sub ratione magnitudinis, quae scilicet magnitudo in se ipsa existit pars substantialis. Et quoniam bonitas est magna per accidens et magnitudo bona per accidens, procedit magnitudo habitus in bonitatem et bonitas habitus in magnitudinem, existente similiter magnitudine bona sub ratione bonitatis; et hoc idem est de ceteris substantialibus principiis. Hic etiam habitus, cum sit intra substantiam, inuisibilis est et inimaginabilis, cum ipsae partes substantiae, quarum est habitus, inuisibiles et inimaginabiles existant; quoniam si essent uisibiles utique forent extra substantiam, non autem intra, nec alia ipsarum partium esset in alia, et sequeretur quamlibet earum esse substantiam, quod est impossibile manifeste. Habitus ergo inuisibilis est et inimaginabilis, sed eius figura uideri potest et imaginari, quoniam extra substantiam sensui stat aperta sicut coloris habitus uel figurae et ceteri huiusmodi. De motu et alligatione Per hanc regulam de motu et alligatione perscrutabilis est illa natura, quam habent principia sub ratione motus et alligationis uoluntatis. Perscrutatio quidem ipsius motus fit secundum praesens propositum, ut habeatur cognitio naturalis motus, quem habet uoluntas ad amandum et ut per ipsam naturam motus moueatur ad amorem, cum per ipsam naturam sit alligabilis uoluntas ad bonum amandum, applicando ad ipsam naturam naturalem motum aliorum principiorum, per quem etiam motum alligabilis est uoluntas. Et hoc idem est de naturali motu intellectus, per quem ipse intellectus alligabilis est ad uerum intelligendum. In substantiali bonitate, quae pars essentialis substantiae consistit, sunt bonificatiuum et bonificabile et in substantiali magnitudine eodem modo magnificatiuum et magnificabile. Quaelibet autem istarum partium substantialium sunt in uoluntate, quae consistit potentia substantiae; et ideo sunt in uoluntate uolitiuum et uolibile, sub ratione bonificatiui et bonificabilis naturalis. Et hac de causa est in uoluntate naturalis aptitudo se mouendi ad bonum amandum et in natura bonificatiui et bonificabilis est apta ligari. Cum in corpore humano calor multiplicatur, igne mouente calorem suum in aerem et ex aere in aquam et ex aqua in terram, et ipso recipiente in se ipsum calorem illum, cum quo calefecit et ligauit, sub ratione magnitudinis, ceteras elementorum qualitates, tunc mouetur uoluntas hominis desiderare humida et frigida, sub ratione magnitudinis, contra caliditatem et siccitatem. Fit autem haec alligatio uoluntatis ad hoc desiderium ratione ligaminis sui et corporis, cui ipsa anima est coniuncta, cuius potentia est ipsa uoluntas. Si uoluntas ergo mouetur ligabilis naturaliter ratione corporis, quanto magis mobilis est et ligabilis propter sua naturalia et propria principia, accidentali bonitate procedente de substantiali bonitate in substantialem magnitudinem, cum accidentali magnitudine, duratione et cetera, quantificata, relata, qualificata et cetera, ad necessitatem boni, magni, durabilis et cetera, amare. Hoc enim amare est ei naturalis finis amabilis et cum ante dictis principiis ad illud est mobilis et mota, per ea ligabilis ad dandum eadem obiectiue memoriae et intellectui, unde procedunt mobilia uirtuose et naturaliter, alio ipsorum existente coniunctim in alio, ad unum subiectum de memorari et intelligere constitutum. Uidere pulchras facies et ornamenta decora uoluntatem mouet ad desideria carnis et honorum, quoniam, propter magnam pulchritudinem facierum et ornamentorum, mobilis est uoluntas ad amandum, sub ratione suae magnitudinis naturalis, cuius est similitudo illa magnitudo exteriorum, per quam uoluntas ligabilis est ad praedictas uanitates amandas; et quod dictum est de magnitudine ad praesens, idem est de duratione, si ad amandum praedicta uoluntas ut plurimum perseueret. Uerumtamen de substantiali et naturali bonitate uoluntatis non procedit accidentalis bonitas in substantialem et naturalem magnitudinem, durationem et cetera, uoluntatis, si praedicta non sunt amari licita, sed procedit ex ea oppositum, uidelicet malitia, per quam ligabilis est uoluntas ad malum amandum. Ergo, per oppositum, ligabilis est uoluntas ad amandum bonum, cum aspiciuntur facies pulchrae ornamentaque decora iuxta processum bonitatis in magnitudinem, durationem et cetera, recolente memoria et intelligente intellectu illam malitiam naturaliter odibilem, quae in similitudinem bonitatis de substantiali bonitate procedit. Cum ab aliquo damna suscepta uel uituperia memoria recordatur, tunc ipsa mouet et alligat uoluntatem ad odiendum illum, qui ipsa uituperia intulit siue damna. Uerumtamen, si ex substantiali bonitate uoluntatis procedit accidentalis bonitas, cum magnitudine in substantialem bonitatem, magnitudinem et cetera, memoriae, mouebit quidem uoluntas memoriam ad obliuiscendum damna uel uituperia illata et ad recolendum bonitatem et magnitudinem patientiae, misericordiae et ueniae, cum quibus uoluntas memoriam alligabit ad durabile recordari et se ipsam ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. Obiectum humanae uoluntatis est bonitas, ad quam, amando bonum, uoluntas sine uirtute moueri non potest. Cum ergo uoluntas sit naturaliter mobilis ad bonitatem nec ad eam pertingere possit sine uirtute, est utique uoluntas ligabilis cum uirtute ad bonum amandum et dissolubilis ab amando uitio siue malo. Fiunt autem haec alligatio et haec per consequens dissolutio cum, substantialibus et naturalibus principiis, naturales et accidentales similitudines extrahuntur et reducuntur ad eadem substantialia et naturalia principia, uidelicet accidentalis bonitas ex substantiali bonitate in substantialem magnitudinem, durationem et cetera, et e contrario. Et habent haec fieri, cum ea diligit uoluntas et ea recordatur memoria et ea intelligit intellectus; quoniam sic recolendo, intelligendo et diligendo mouentur ipsae potentiae animae ad per se moueri naturaliter sub ratione suorum naturalium principiorum, per quae et cum quibus se nectunt et alligant coactiue ad amare bonum et ad intelligere uerum atque ad durabile recordari. Ad haec autem omnia potentiae rationales, auxiliante Deo, moueri possunt; quod tamen habet fieri, cum artificialiter per suamet principia naturalia discurrendo mouentur, moto alio principio in aliud et alio tangente aliud recolendo, intelligendo et diligendo, prout alia principia procedunt ex aliis in alia, et prout substantialiter et accidentaliter alia in aliis habent esse. Humanus intellectus, mouens intelligere suum per ambas praemissas propositiones, unde conclusionem subinfert, se alligat in illa conclusione ad uerum intelligendum; quod scilicet intelligere uerum de similitudinibus propositionum informat, cum ipsas similitudines in suo proprio intelligibili attingit, ordinans eas ad unum finem, quae est ipsa conclusio composita ex eisdem. Hoc idem etiam suo modo fit uoluntati, cum duo diuersa diligit, sub ratione finis unius constitutae in una amabilitate ex amabilitatibus ipsorum duorum diuersorum, quod fit, cum amans diligit duas personas similes in una amabilitate bonitatis, magnitudinis et cetera, diligens amabilitatem utriusque sub ratione unius finis, unius amabilitatis, unius bonitatis, magnitudinis et cetera. Et ideo fundatur amantia sic ex uoluntate, quemadmodum ex intellectu scientia, prout dictum est. Cum adamas tangit acum, tunc similitudo de similitudine procedit in similitudinem, uidelicet uirtus accidentalis de substantiali uirtute adamantis in substantialem uirtutem acus recipientis, sub ratione habitus, mixti cum proprio acus habitu uirtuoso. Alligantur autem istae duae similitudines in isto habitu ex eis constituto, qui mouet acum ad magnetem, secundum magnitudinem ipsius habitus in bonitate, duratione et cetera. Hoc idem suo modo fit de amante et amato, cum per aliquas operationes exteriores amans similitudinem suam transmittit in amatum, aut cum amatus in suis similitudinibus ipsas amantis similitudines contemplatur, mouens eas in mente sua, uidelicet aliam earum in alia sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Per hunc siquidem motum et mixtionem similitudinum ligatur amicus et cogitur amare amatum suum, necnon etiam per multas alias rationes iuxta huius amantiae processum. Tertia distinctio De gloria  Gloria est ipsa delectatio, cui bonitas, magnitudo et cetera, acquiescunt. Est autem gloria principium in substantia substantiale, ut ipsi substantiae sit essentiale et ut bonitas, magnitudo et cetera, ei possint acquiescere, uidelicet delectari; non enim possent in ea delectationem habere, si ipsa gloria pars esset accidentalis substantiae, quoniam maioribus et nobilioribus acquiescere illas non oportet in minoribus et minus nobilibus, nec oportet uoluntatem desiderare delectationem habere plus in accidentalibus, quam in substantialibus, ne magnitudo bonitatis, potestatis et cetera, desint illi, quoniam sic non esset ita uehementer bonitas id, ratione cuius bonum agit bonum; nec ratione durationis posset tantum durare gloria in bonitate, magnitudine et cetera; nec potestas posset esse tanta bonitati, magnitudini et cetera, ratio possendi existere et agere. Quare, his rationibus et multis etiam aliis, manifestum est gloriam esse substantiae partem substantialem. Ex hac igitur parte substantiali procedit accidentalis gloria in cetera substantialia principia, existens cuiuslibet principii. Bonitas enim ita est gloriosa sub ratione substantialis gloriae sicut ipsa gloria bona sub ratione substantialis bonitatis, quocirca quiescibilis est bonitas in gloria, prout accidentalis gloria consistit habitus bonitatis. Haec autem gloria intra substantiam insensibiliter existit, similitudinem suam ad opera potentiarum substantialium extra mittens, sicut in agere uoluntatis, quo mittit delectationem, in uolendo placentia et amabilia et in gustu gustando sapida, et sic in reliquis potentiis similibus istis. Per has delectationes, quae substantiae potentiis insunt, fortificatur intrinseca delectatio, uel si ipsae potentiae passionem sustinent, ipsa intrinseca delectatio debilitatur et in corruptibilibus ad corruptionem debilitando declinat. His ergo sic habitis de naturali delectatione intrinseca et extrinseca, manifestatur ars ligandi uoluntatem ad bonum amandum, delectationibus potentiarum et delectatione intrinseca substantiae concordantibus ad inuicem, atque delectationibus substantialibus et accidentalibus conuenientibus similiter, quorum conuenientia amabilis est et eius opposita disconuenientia odibilis ualde. Fit autem haec conuenientia seu concordantia cum uelle de bonitate, magnitudine et cetera, conformatur, ut sit bonum uelle et magnum et cetera, in operibus uoluntatis; et hoc idem est suo modo de gustare, uidere, audire et cetera. Per ipsam namque bonitatem, magnitudinem et cetera, quae in actionibus potentiarum existunt, delectantur ipsae potentiae et ipsamet substantia in suis essentialibus partibus intrinsecis, uidelicet in substantiali bonitate, magnitudine et cetera, de quibus ipsa substantia et eius potentiae constant.  Gloriosus amor est ipse, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatus. Is amatum suum amore glorioso diligit, qui gloriosum conceptum concipit amorosum de similitudinibus substantiae gloriosis unitum, existentem de accidentali gloria, scilicet de similitudinibus gloriae substantialis habituatum. Iste autem conceptus, sic gloriose amorosus, in tantum est bonus, magnus et cetera, quantum influentia, quae ab intrinsecitate substantiae ad potentias et de potentiis ad gloriosum amorosum conceptum transit amantis, cum quo suum amatum diligit et in quo gloriantur amans et amatus, scientes et amantes illum amorosum conceptum gloriosum; et hoc idem est e contrario de glorioso amoroso conceptu amati. Isti siquidem gloriosi amorosique conceptus sunt amor in gloria, in quo amans et amatus gloriantur, qui scilicet ambo conceptus, si essent substantiales et essentiales partes cuiuslibet, scilicet amantis et amati, sic quod unus idem esset amor et gloria utriusque, ambobus existentibus una substantia, forent quidem ille amor et gloria ac eorum gloriari in summa magnitudine bonitatis. Uerumtamen hoc esse non potest in illis duobus, quorum sunt substantiae disparatae. Hic autem gloriosus amor, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatum, est ipsum subiectum, quod inquirimus, huius Artis, cum quo ligabilis est uoluntas ad amandum bonum, amabile amabilitate bonitatis, magnitudinis et aliorum principiorum existentium ligaminum, cum uoluntas coacta nectitur ad amandum, tunc cum induatur per opera interiora substantiae ad exteriora, cum concordantia similitudinum substantialium et accidentalium, uestiendo et habituando exteriora opera similitudines interiores.  Deductis igitur his duabus definitionibus ad nonam regulam et secundum propositum et oppositum particularis per eam informatis, ita quod istae tres ad inuicem correspondent, tunc uniuersale formatur, in quo particulare reperiri potest. Nam in inuestigatione particularis in uniuersali, prout ad hoc in ipsamet regula datur doctrina ac etiam in applicatione duarum praemissarum definitionum ad ipsam regulam, consistit ipsius inuentio particularis, ut sic cum amans suum amorem gloriosum, in magnitudine bonitatis amandi suum amatum, uult multiplicare, potest. Hoc utique secundum processum ipsius regulae et definitiones gloriae, discurrendo per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones huius Artis sic, ut in ipso discursu, finem et quietem sentiat bonitatis et cetera, amandi suum amatum. Hoc enim sentire de necessitate discursus eueniet et durabit multiplicatio gloriosi amoris in ipsius discursus duratione, et amoris boni, magni et cetera, multiplicationemque similiter exaugebit. 0. De differentia  Differentia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt rationes inconfusae et per quod bonificans et bonificabile sunt inconfusa et aliud ab alio distinctum. Differentia uero principium est generale, substantiale et necessarium. Generale quidem pro eo quod omne, quod est distinctum seu differens, existit distinctum seu differens ita sub ratione differentiae, quemadmodum omne, quod est ignitum, existit ignitum, sub ratione ignis et omne, quod est bonum, sub ratione bonitatis. Substantiale uero pro eo, quod substantia de differentia constet, potente sufficere se ipsa differre bonitatis, magnitudinis et cetera, bonificantis et bonificabilis et sic de aliis huiusmodi. Nam, si differentia non posset esse in substantia principium substantiale, non posset quidem esse in bonitate, magnitudine et cetera, de substantia substantiale bonificatiuum et substantiale bonificabile et cetera; itaque substantia non esset de substantialibus principiis nec haberet opera substantialia nec aliquod agens naturale producere posset aliud agens in speciem suam; immo principia substantiae permanerent confusa, differentiae definitione destructa. Sed quoniam differentia substantiale principium substantiae consistit, habet esse ratio, quare principia substantiae, aliud ab alio substantialiter distincta, consistunt et quare bonitas habet substantiale bonificatiuum et substantiale bonificabile simpliciter in se ipsa, unde substantiale bonificare et substantiale bonificatum procedunt ad substantiam per uiam generationis de se ipsis constituendam; hoc idem similiter est de magnitudine et cetera. Adhuc etiam oportet differentiam esse principium substantiale, ut differentia bonitatis et differentia magnitudinis et cetera, habeant unde procedant et ut habeant subiectum proprium substantiale, sicut habet bonitas accidentalis procedens in magnitudinem, durationem et cetera, substantialis bonitatis. Nam, praeter hoc subiectum, accidentalis differentia non sustentaretur neque magnitudini bonitatis sufficere posset. Est ergo differentia substantiale principium, unde differentia procedit accidentalis in bonitatem, magnitudinem et cetera, ad differentiandum bonitatem, magnitudinem et cetera, ut rationes reales appareant inconfusim. Et quoniam differentia substantialis habet in se substantialiter simpliciter proprie et naturaliter differentiatum et differentiabile, existit ipsa fons durabilis et abundans accidentali differentiae, cum ea per omnes partes substantiales et accidentales substantiae diffusa, propter quam diffusionem consistunt omnes partes aliae ab aliis inconfusim distinctae, qualibet earum intense permanente id, quod ipsa est, et in alia existente et ab alia similitudinem accipiente. Existit ergo differentia principium necessarium, quoniam praeter eam, nullum opus esse posset nec etiam aliquid ab aliquo differre. Ex hoc enim quod existit, differentia est necessario ratio entibus omnibus, ut in existere et agere sub ea sint distincta, ita quod ceteris principiis existentibus in differentia similitudinem recipiunt, per quam distincte existere possunt; et existente differentia id, quod ipsa est, substantialiter conuertit se quidem ita cum suomet esse, sicut bonitas cum illo ente, quod tantummodo bonum est. Et sicut bonitas in creatis, substantiale principium existens, non conuertitur cum propria entitate substantialis magnitudinis et cetera, ita nec differentia substantialis in creatis; et idcirco est ipsa differentia ratio distinguendi omnia, quae substantialiter et accidentaliter in ipsa existunt, ita quod in substantia bonitas, magnitudo et cetera, sunt principia differentia, sic quod non conuertuntur; et sicut ipsa principia sunt omnia bona sub ratione bonitatis, et magna sub ratione magnitudinis, et sunt principia sub ratione principii, et finis sub ratione finis, ita sunt differentia et distincta sub ratione differentiae. Haec autem differentia est simplex et indiuisibile principium, unde procedunt simplicia principia decisa et indiuiduata numero, specie et genere. Sed differentiam generalem indiuisibilem esse oportet, ut diuersitati substantiarum distinctarum et indiuiduatarum per uiam generationis sufficere possit et ut ad eam per uiam corruptionis particulares differentiae reuertantur. Haec etiam generalis differentia indiuisibilis, indiuisibilitatem suam substantialem per agens naturale in substantiam indiuiduatam transmittit, in qua una existit differentia, sicut in plantam aut in corpus animalis, sub ratione cuius ceterae partes differentes existunt, ut dictum est. Haec autem differentia inuisibilis est et inimaginabilis; eius uero figura in imaginabili differentia partium substantiae consistit, in extremitatibus substantiae apparens. Duobus modis tamen differentiam considerari oportet, uidelicet secundum quintam regulam, quoniam alia est differentia secundum realitatem, alia uero secundum rationem tantum. Secundum realitatem quidem, sicut ea, quae in creaturis existit, ut dictum est, quod patet in homine uel in aliquo alio supposito creato, quoniam in eo est differentia inter bonitatem, magnitudinem et cetera; nam ablata ab ipsis principiis differentia in ipso supposito creato, conuerterentur in eo ipsa principia sicut in Deo; et sic de necessitate foret aequale Deo unitate numerali nec haberet Deus naturam existendi excellentior in magnitudine numeri, quam eius effectus, quod est impossibile. Differentia secundum rationem tantum est ipsa, quam praeter realem entitatem subiecti facit humana ratio, sicut est differentia inter bonitatem et magnitudinem et cetera Dei; nam sine tali differentia non posset ipsa ratio proprietates Dei contemplari. Et sic est differentia inter Deum et eius effectum et inter angelum et angelum, animam et animam, animam et hominem, quam scilicet differentiam, sub uniuersali differentia, humana ratio sumit, quae nihil realiter existit, in quantum humana ratio eam sumit uniuersalem; sed in quantum sumit inter praedicta differentiam comparatiue, scilicet in hoc, quod Deus est et eius effectus est realiter, et sic de aliis praedictis, et unus non est id, quod alius, existit realis ipsa differentia sic sumpta, quae realiter existit in hac comparatione, quae est alium non esse alium. Unde haec differentia uniuersaliter sumpta, ut primo dictum est, nihil est extra rationem, quoniam sic oporteret differentiam, quae existit inter Deum et eius effectum, esse subiectum particulatum, sub qua essent Deus et eius effectus, et sic oporteret eam esse aliud, quod non esset Deus nec creatura, quod est impossibile. Haec autem omnia, quae dicta sunt, et multa etiam alia sub ratione differentiae considerari oportet; et quaecumque de illa considerationes fiunt iuxta hunc processum, sunt regulae connectendi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum sub differentiae ratione. Omnia namque, quae de differentia dicta sunt, amabilia et intelligibilia sunt et eorum amabilitate et intelligibilitate uoluntas et intellectus sunt ligabiles, obiectando illi haec, quae de differentia declarantur.  Amoris differentia est ipsa, quae amantem et amatum in amare facit esse distincta. In substantia differentia substantialis in substantialem amorem differentiam transmittit accidentalem, ut in amore similitudinem suam habeat, quam dat amori; et haec est amoris differentia, cuius subiectum est differentia substantialis. Ideoque substantialis differentia substantiali amori subsistit, in quo similitudo substantialis differentiae relucescit; et e contrario subsistit amor differentiae, dans illi similitudinem suam, et sic subsistunt principia substantialia alia aliis e contrario, ut alia ab aliis ad inuicem similitudines suas acceptent. Haec etiam amoris differentia facit amantem et amatum in amare permanere distinctos, amante existente amatiuo et amato amabili inconfusim in amare. Per eorum enim inconfusionem in amare, alius est amatiuus et alius est amabilis et eorum amor, in ratione sui ipsius, est unummet principium et eadem natura. Hic autem amor substantialis indiuisibilis existit substantialiter, sed ex hoc, quod substantialis differentia, per totum ipsum substantialem amorem existens, suam similitudinem illi confert, existit quodlibet aliorum principiorum aliud in alio et sequitur substantia et proprium amatiuum et amabile amoris in amore diuersificata, sub ratione formae et materiae, existentium actu in amare. Haec enim diuersificatio substantialiter fit ex amoris differentia, ex hoc, quod amor amorificat diuersificatiuum et diuersificabile in diuersificare, de amorificare habituato. Haec omnia, quae nunc dicta sunt, et multa etiam alia pertinent intra substantiam ad definitionem praedictam; et quoniam modum, per quem amor est amabilis perscrutamur, Ars ideo traditur ligandi amorem amantis ad amandum amabile, in cognitione amorificae differentiae, quae amantem et amatum, sic in exterioribus sicut in interioribus, in amare facit esse distinctos. Haec ergo doctrina, quam tradit Ars ad habendum cognitionem differentiae amoris, est uinculum ligandi amantem et amatum ad amoris differentiam, secundum haec praedicta.  Applicatis igitur his duabus definitionibus cum his, quae de ipsis dicta sunt, ad decimam regulam sub contemplationis forma, traditur modus ligandi uoluntatem ad amare bonum et intellectus ad intelligere uerum, contemplando Deum, secundum ipsius regulae et istarum duarum definitionum processum, correspondente termino termino, secundum concordantiam bonitatis, magnitudinis et cetera, in differentia et amore et contemplatione, de qua scilicet concordantia omnis contrarietas extrahatur, qua humana ratio considerare potest, diligendo ipsam concordantiam et odiendo eius oppositam contrarietatem. Et quoniam hoc artificium secundum processum suum intelligibile est et amabile, ligatur ideo amor ad bonum amandum et intellectus ad uerum discernendum. De concordantia  Concordantia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, in uno et in pluribus concordant. Est autem concordantia simplex principium uniuersale, cui cetera subsistunt principia ad essendum concordantia et concordabilia, sicut bonitas, magnitudo et cetera, quae sub concordantiae ratione unam substantiam unire concordant, in qua concordant ad plura, scilicet bonitas, magnitudo et cetera, quae in bonificare, magnificare et cetera, concordant amorem et eius amabundosum, amorosum, amatiuum, amantem, amare, amabile et amatum et etiam quantitatem, qualitatem, relationem et cetera, in amore. Concordantiam oportet esse principium substantiale in substantia, ut agens naturale habeat, unde possit per uiam generationis producere substantiale concordatiuum et substantiale concordabile in conformando, de substantiali concordantia, bonificatiuum, bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera substantialia, et ut substantialis concordantia proprium subiectum habeat substantiale, de quo in bonitatem, magnitudinem et cetera, procedat ad hoc, quod in ceteris principiis concordantiae similitudo consistat, per quam substantialis concordantia alia principia cum aliis concordare possit et unire, quod est ne ipsa principia disparata sed potius unita consistant. Haec autem concordantia substantialis transfert ad contrarietatem, existentem in substantia, similitudinem suam, in qua conuertit contrarietatem in concordantiam, ipsa contrarietate permanente ipsamet; sicut concordantia, quam habent aer et ignis, sub ratione caloris, ad substantiam conseruandam, quae illam contrarietatem, quam ipsi habent, sub ratione siccitatis et humiditatis, conuertit ad essendum passiuam qualitatem sub ipsamet concordantia aeris et ignis. Fit haec quidem conuersio inter ignem et aerem per concordantiam caloris, de igne in aerem procedentis; et hoc autem cum bonitate, magnitudine et cetera, qui sunt habitus concordantiae, qui existentes etiam id, quod sunt in concordantia, sunt quilibet habitus aliorum principiorum sub habitu concordantiae, sicut bonitatis, magnitudinis et cetera, quae de accidentali concordantia habituata consistunt. Et ideo sequitur quod etiam, sicut alia principia substantiae, sub ratione principii, sunt ipsius substantiae principia, ita etiam sunt concordantiae substantiae sub ratione concordantiae; et ita similiter bonitates et magnitudines et cetera, sub ratione bonitatis et magnitudinis et cetera. Haec autem concordantia substantialis intra substantiam substantialiter existit, cum sit eius pars substantialis, de qua procedit accidentalis concordantia, similitudo in bonitatem, magnitudinem et cetera substantiae, ut ipsa substantialis concordantia similitudines suas proprias in eas apponat. Ac etiam ex hac concordantia interiori substantiae procedunt eius similitudines ad opera exteriora ipsius substantiae; et hoc patet in homine agente aliqua, sub ratione concordantiae bonitatis, magnitudinis, concordantia interioribus operibus substantiae; et hae similitudines interiorum sunt amabiles et intelligibiles secundum amabilitatem et intelligibilitatem operum interiorum substantiae, quocirca tradita cognitione de concordantia interiori habetur Ars alligandi ad amantiam uoluntatem et ad scientiam intellectum.  Amoris concordantia est ipsa, in qua amans et amatus in amare concordant. Haec amoris concordantia uenit ad amantem, cum similitudinibus bonitatis et cetera, et ad amatum etiam diligentem suum amantem; et istae duae concordantiae, uidelicet amantis et amati, uenientes cum similitudinibus bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno amare, de praedictis similitudinibus unito, concordant. Et hoc ita fit per artem amoris, sicut uoces duorum musicorum per artem musicae sunt sub uno sono concordes; nam praesens Ars amoris ita est amabilis ratione concordantiae, sub ratione similitudinum applicatarum ad amorem, sicut uoces duorum musicorum arte musicae sunt unibiles ad unum sonum. In concordantia ergo similitudinum amoris bonitatis, magnitudinis et cetera, consistit huius amantiae doctrina, concordando amorem, sub ratione praedictarum similitudinum, in uno amare amantis et amati, ad unum finem ordinato.  Requirit praesens Ars amatiua has duas definitiones ad regulam undecimam, sub abstractionis et contractionis forma, transmitti, sicut in particulari quaesito ipsae duae definitiones et regula concordent, distrahendo contrarietatem a concordantia et odibilitatem ab amore et malitiam a bonitate et sic de aliis; et contrahendo amorem ad concordantiam bonitatis et cetera, et concordatiui et concordabilis et amoratiui et amorabilis et bonificatiui et bonificabilis et cetera, et ad concordantiam regulae et definitionum. Ratione quidem huius Artis artificialis processus, poterit artista ligare uoluntatem suam ad bonum et intellectum suum ad uerum, cum distractio et contractio et duae definitiones praedictae sunt, ui naturae, intelligibiles et amabiles sub ratione concordantiae; tali namque naturae sunt alligabiles uoluntas et intellectus. De contrarietate  Contrarietas est quorundam mutua resistentia propter diuersos fines. Est autem contrarietas uniuersale principium, cui quaecumque contrariatiua et contrariabilia substant; per ipsam enim concordantiam et in ipsa concordantia sunt quaedam aliis contraria, ipsa contrarietate existente ratione contra concordes fines ad unum finem sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Est etiam contrarietas naturaliter accidentale principium in substantia, per quam res definiuntur, ut in tertia regula patet, sicut contrarietas caliditatis et frigiditatis, humiditatis et siccitatis in substantia et sicut contrarietas in peccatore, sua opera exteriora peruertente in contrarias similitudines operum interiorum substantiae, naturaliter concordantium; sicut fit cum bonitas et pulchritudo uxoris naturaliter concordant et uir eius peccator plus diligit pulchritudinem uxoris suae, quam eius bonitatem, unde nascitur contrarietas in amore uiri et uxoris, quae scilicet contrarietas est bonitatis et malitiae, magnitudinis et paruitatis et cetera, cum uitium sit plus diligi minus nobilia, quam magis nobilia. Nam, in tali dilectione deest magnitudo bonitati, durationi et cetera, et e contrario; et talis contrarietas est ipsa, quam inquirimus, cuius sequendo artificiose processum, doctrina traditur dissoluendi uoluntatem a tali contrarietate innaturali et contraria fini bonitatis, magnitudinis et cetera. Haec siquidem contrarietas odibilis est sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quoniam eius oppositum est amabile sub earundem ratione. Idcirco uoluntas naturaliter dissolubilis est a malitia et paruitate amoris, ligabilis uero ad bonitatem et magnitudinem amoris, ad quam solutionem et ligationem haec Ars suos scientes edocet peruenire, qui amatores amoris amabilis esse sitiunt, odii odibilis inimici. In substantia non potest contrarietas esse principium substantiale, quia multae contradictiones et inconuenientia sequerentur in ceteris principiis, quae, ut dictum est, in substantia substantialiter existunt, sicut in bonitate, magnitudine et cetera, quae similitudines suas ad inuicem communicant sibi ipsis sub ratione concordantiae, dantis similitudinem suam cuilibet aliorum principiorum et e contrario, sub ratione finis unius. Hoc autem idem fieret de contrarietate, si foret substantiale principium; unde sequeretur, quod contrarietas naturalem apponeret resistentiam inter bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile, bonificatiuum et magnificabile et cetera, necnon etiam inter bonitatem, magnitudinem et cetera; et sic existerent omnia principia confusa, resistentia substantiae fini adeo, quod aliqua substantia de suis principiis naturalibus produci non posset nec uniri. Et posito quod alia uita sit, quam exspectamus, nullum corpus ratiocinatum sine naturali contrarietate substantiali posset esse, nec in eodemmet numero suscitari neque glorificari neque concors fieri nec haberent eius principia finem, cui acquiescere possent; sed ex eo, quod contrarietas est accidentale principium, potest esse passiua qualitas sustentata in substantiali concordantia et translata in concordantem qualitatem, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, sicut patet in colerico, in quo consistunt contrariae qualitates sub proportionata concordantia agentis et uiuentis de contrarietate, quam habent qualitates secundum comparationem.  Contrarius amor est ipse, qui bono et magno amori amantis et amati resistit, quod fit cum plus diliguntur honores, diuitiae, deliciae et prosperitates mundanae, quam proximus. Est autem amor iste transitoriorum bonorum contrarius bono et magno amori, quoniam melius est amari proximum, quam cetera, quae dicta sunt, cum magis sit amabilis homo, quam illa praedicta. Cum quis etiam plus diligit semet ipsum aut uxorem aut filios aut parentes, quam dominum Deum nostrum, tunc talis amor contrarius est bonitati, magnitudini et cetera, amoris, cum Deus sit amabilis super omne creatum. Iste quidem amor, qui bono et magno amori contrariatur, contrarius est naturae principiorum amantiae; quod est naturaliter odibile, quoniam amabilis est ipsorum principiorum natura et concordabilis bono et magno amori amantis et amati. Ad hanc enim odibilitatem et ad hanc amabilitatem naturaliter uoluntas est annexibilis, ad odiendum ita malum et paruum amorem et diligendum bonum et magnum amorem, sicut intellectus ad intelligendum ueritatem eorum, quae dicta sunt et eorum opposita falsitatem; aliter sequeretur odibilitatem et amabilitatem magis esse obiectabiles intellectui, quam uoluntati, et ignorabilia et intelligibilia magis esse obiectabilia uoluntati, quam intellectui, quod est impossibile. Quare necessario doctrina manifesta est per haec, quae dicta sunt, alligandi uoluntatem ad amorem bonum, magnum et cetera, obiectando ita res secundum earum amabilitatem et odibilitatem, sicut secundum earum affirmabilitatem et negabilitatem.  In duodecima regula modus traditur, per quem intentio et finis naturaliter sunt occasio audaciae et timoris. Quare, applicatis his duabus definitionibus ad ipsam regulam, secundum ea, quae de illis et de regula dicta sunt, formatur uniuersale amoris, magno animo amabile et timibile sub habitu intentionis et finis, ad particularia quaesita sub ratione contrarietatis inueniendum, animose resistendo his omnibus, qui intentioni et fini contrariantur et concordando suis oppositis, qui intentioni et fini concordant; quod fit cum resistitur malo et paruo amori, per quem plus diliguntur honores, diuitiae, deliciae, uxor, filii, parentes et quaecumque creata, quam dominus Deus noster, quoniam finis et intentio istorum amori naturaliter aduersantur. Amor quidem istorum, cum fit maior amore Dei, naturaliter terribilis est et timibilis et eius oppositus amor naturaliter desiderabilis et amplexibilis, dans naturalem audaciam et animositatem ad plus amandum Deum, quam omne creatum. Hac igitur mixtione huius regulae et duarum definitionum praemissarum sequendo processum, doctrina traditur connectendi uoluntatem et intellectum ad bonum et uerum. Quinta distinctio, secunda pars Septima quaestio  Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus suus complete dedisset ei similitudines suas. Solutio: Uirtus est origo unionis bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno bono, magno et cetera. – Uirtus amica – dixit amor –, huic responde quaestioni pro amico. – Amor – inquit uirtus –, secundum definitionem meam uolo his sermonibus huic quaestioni respondere: – Ignis dat similitudinem suam aeri per quanto calorem suum illi tribuit, retinens ita sibi calorem suum, quod dat aeri, quod utriusque unus est calor sed alius secundum ignem, alius secundum aerem: Nam secundum ignem est essentialis, secundum aerem uero accidentalis. Et quoniam ignis et aer unum habent calorem, tantummodo illum quidem participant utrique. Hoc idem suo modo est de aliis elementis, quoniam isto consimili modo similiter participant in supposito elementato de ipsis composito, oriente me, uirtute, de similitudinibus, quae alia elementa ad inuicem dant aliis accidentaliter, quolibet eorum retinente suam propriam similitudinem et alterius. – Unde ego, uirtus, ortum habeo de illorum bonitate, magnitudine et cetera, ita quod substantialiter et accidentaliter orior de quolibet principiorum, ut in definitione mea significatur; substantialiter quidem in quantum sum pars substantialis substantiae, transiens per bonitatem, magnitudinem et cetera, quae sunt substantiales partes. Dum autem per eas transcendant complete similitudines suas mihi habenti meas, idcirco ex omnibus illis orior eademmet essentia, quae ego sum, et procedo cum totis illis partibus in unam substantiam compositam de totis illis partibus substantialibus unitis, componendo ipsam substantiam, et subiectis partibus accidentalibus substantiae unitae. – Haec autem omnia perfecte in generatione et indiuiduatione substantiae esse oportet; nam generatio et indiuiduatio substantiae, aliter non posset esse nec aliae partes esse in aliis nec elementa ad inuicem participare. His itaque habitis amatum ergo et amicum ad inuicem oportet participare in unam bonitatem, magnitudinem et cetera; quod si non, utique non possent habere ipsam tantam bonitatem, magnitudinem et cetera amoris, quas oportet eos habere. Immo participarent uehementius elementa similiter magisque coniuncte in substantia quam amatus et amicus, quare de necessitate oportet amatum dedisse amico complete similitudines suas, prout eum oportet dare et amicum acceptare; sicut ego, uirtus, in unitatem tui amare, amor, possim oriri, qui complementum amandi non posses habere, si daret amatus amico suo similitudines suas imperfecte.  Uirtuosus amor est ille, de quo uirtuosum oritur amare. – Et quid est tibi, amor? – ait uirtus. Possesne esse uirtuosus et oriri de te uirtuosum amare complementum, nisi amatus suam bonitatem, magnitudinem et cetera complete suo daret amico? Utique non, quia sine complemento dantis et recipientis non posset amare completum oriri, quoniam amatiuus et amabilis et amare etiam sic necessario pateretur defectum. Quare ego, uirtus, in amare oriri complete non possem, sine completa datione et receptione similitudinum, sed, quoniam amatus est amabilis complete, oportet eum habere completum amatiuum, quod habere non potest, nisi ipse amatiuus det complete similitudines suas et nisi amicus complete illas acceptet, sicut ambo participare possint, existentes una eadem bonitas, magnitudo et cetera et unum bonum, magnum et uirtuosum amare.  – Amice – dixit amor –, tuus summus amatus est ens substantiale absque aliquo accidente, et tu es ens unitum ex substantialibus partibus et accidentalibus, quoniam homo es et talibus partibus te unitum esse oportet, uelut in septima regula significatum est. Tu igitur scis si tibi complete similitudines suas dedit, quoniam si complete, oportet te necessario habere completam bonitatem et completam magnitudinem et completam perseuerantiam et cetera, sicut numquam tua bonitas, tua magnitudo et cetera tuum offenderint amatum. Quoniam, si amatum tuum offenderis, sequitur aut quod amatus tuus similitudines suas tibi complete non dederit, aut quod eas nolueris acceptare; itaque pendet hic defectus aut ex parte tui aut ex parte tui amati aut ex utraque parte. – Quare consilium tibi praesto: Recurrere ad hanc regulam praedictam et eam, prout posita est, consideres substantialiter et accidentaliter. Deinde ad eam applices duas definitiones antedictas uelut in tertio paragrapho de definitione uirtutis doctrina data est et secundum ea, quae in te poteris inuenire, respondeas quaestionem.  Amati magnitudo, uirtus et gloria transmiserunt per amorem similitudines suas ad amicum, ut amicus haberet eas in amare. – Amor – amicus ait –, nonne scis quoniam amatus mihi complete dedit similitudines suas? Numquid eas detulisti mihi? Numquid magnitudo, uirtus et gloria mei amati tibi tradiderunt eas portandas mihi, quemadmodum in secunda conditione `magnitudinis uirtutis habetur? Heu, amor – inquit amicus –, si complete non dedisset eas mihi meus amatus, quomodo mitterent eas magnitudo, uirtus et gloria? Quoniam nullus defectus sed potius omnis perfectio conuenit eis. Sed etiam tu nuntius es, cuius est non defectum, absit! sed potius complementum ex amato meo portare! Et nonne tu, amor, es ipse qui considerationes, desideria, fletus, suspiria, labores, languores et mortem de me portasti ad amatum meum et quicquid propter amorem et amatum sustineri potest laborum eundo per uiam bonitatis, magnitudinis et cetera? – Haec quidem omnia sublatus sum propter eum amandum, laudandum, honorandum et seruiendum ei, nec una die neque media nec hora unica neque momento me recordor eum offendisse. Eia, ergo, amor: Unde posset hoc adesse, quod amatus tantum et talem habuisset amicum nec eidem similitudines suas complete dederit nec ipse amicus recepit eas complete? Profecto numquam tanta miranda fuerunt. Et de te uirtuti conqueror, quoniam ex hoc aduersum me suspectionem habuisti; per te quidem aduenit mihi quicquid ex amato meo recepi. Immo, contra te potest amatus meus rancorem habere, quoniam eum suspectum habuisti utrum similitudines suas dedit mihi complete. – Dic ergo mihi, amor, quis esset amatus meus nisi bonitatem, magnitudinem et cetera daret, ex quo illas dare potest? Responde mihi, quid esset eius largitas? Inflammatus exstitit amicus et clamauit: – Amor, amor, ut quid tuum inculpas seruitorem? Octaua quaestio  Quaesiuit amicus ab amoris differentia, utrum gloria et ueritas in amato suo essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia eodem numero. Solutio: Ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera; et uerificare est id, quod est uerum de bonificare, magnificare et cetera. Amoris differentia respondit amico his sermonibus dicens: – Sicut continetur in definitione ueritatis, sic huic quaestioni respondendum est, uidelicet ut definitio et quaestionis solutio sint concordes, quarum concordantiam sic habet esse: Ueritas in amati essentia actum bonitatis, magnitudinis et cetera ponit in uerum, ita quod bonitas est bonificans et magnitudo magnificans et cetera; tale namque uerum adeo bonum, magnum et cetera conuenit actui ueritatis et magnitudinis et cetera. Potest autem haec operatio fieri ratione potestatis, quae est id, per quod bonitas potest existere id, quod ipsa est, et agere bonum, similiter et magnitudo suo modo et cetera. Hoc etiam potest ueritas in uerum ponere, ex quo magnum bonum est et ex quo potestas est id, ratione cuius ueritas potest existere et agere et ex quo magnitudo est id, ratione cuius ueritas est magna in existere et agere. Similiter et ex quo bonitas est ueritati ratio ponendi in uerum magnum bonum, bonitate existente ratione bono agendi bonum magnum uerum et cetera. Et secundum quod habet esse de ueritate et cetera, sic etiam habet esse de gloria, quae ponit in quietem omnes actus dignitatum, in quam quaelibet earum alii complete tribuit similitudinem suam et in quam quaelibet ab alia complete recipit illam, retinente qualibet earum similitudinem suam, quam tribuit, et eas quas a qualibet aliarum acceptat. – Haec autem omnia per me oportet fieri, quae sum differentia consistens per omnes actus, sic quod omnibus aliis dignitatibus tribuo similitudinem meam, per quam ipsae permanent inconfusae, existente qualibet hoc, quod ipsa est, conuersa cum suomet actu; ita quod in actione cuilibet earum apparet et existit quaelibet ipsarum realis ratio et apparet eius agentia seu actio realiter et inconfuse. Et quoniam in qualibet ipsarum existit magnitudo infinita, retinet quaelibet se esse aliam in uno eodem numero, ut nec aliqua ipsarum nec ego limitatae simus uel finitae; quoniam, si alia nostri non esset alia eodem numero et eadem essentia et natura, essent utique, amice, in tuo amato multae essentiae et naturae, alia earum non existente alia, et esset unitas mea perdita, ita quod multae essent in eo differentiae similiter et unitas bonitatis perdita, quia sic essent multae bonitates, quarum alia non esset alia; ita quod deessent in amato tuo bonitas, magnitudo et cetera unitatis et nulla esset in amato tuo dignitas, quae permanere posset id, quod ipsa est, nec aliqua illarum ab alia similitudinem suam acceptaret. – Et quoniam haec sunt impossibilia de necessitate, quaelibet nostrum est id, quod ipsa existit, et insimul et quaelibet permanemus unamet essentia et natura et unus amatus et est quaelibet alia eodemmet numero et existit cuilibet nostrum realitatis inconfusa et apparet eius inconfusio in operatione, quam habemus quaelibet nostrum. Haec autem essentia et apparentia realitatis et inconfusionis est meus actus seu operatio; quoniam, sicut infinitas magnitudinis nos retinet omnes aliam esse aliam, ut nulla nostrum sit finita sed potius infinita; et sicut potestas possificat et bonitas bonificat et ueritas ponit in uerum et uoluntas diligit istud totum, sic ego, differentia, in existentia et in operatione manifesto hoc idem, retinens suam realitatem cuiuslibetque operationem ab alia inconfusam; et hoc intelligit necessario sapientia et ueritas hoc idem ponit in uerum. Haec autem omnia et alia quam plura, amice – dixit differentia –, potes intelligere et amare de tuo amato, si bene nostras definitiones et processum studueris huius Artis.  Uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat. – Heu, amica differentia – dixit amicus –, benedicta sis amica! Quantam de amato meo mihi dedisti notitiam! Non taedeat te, precor, immo placeat: Dic iterum mihi sermones de amato meo! Quoniam, quanto plura mihi de ipso manifestas, tanto magis eum mihi repraesentas et tanto ad amandum eum uehementius meam alligas uoluntatem. Tunc amoris differentia ait illi: – Amice, quanto magis uerus amor ab amore odibili falso distat, tanto melior est et nobilior. Amor autem tui amati est ipsamet ueritas eius et e contrario; et ideo cum iste sit illa et e contrario, distat amor per se ipsum ab odibilitate et ab amore falso et eo ipso et e contrario distat per ueritatem ab amore falso odibili. – Manifestum est autem quoniam haec distantia, cum hoc maior est, si sint ipsae dignitates rationes reales et inconfusae, ita quod sint eodem numero unamet essentia et natura et unus amatus. Haec siquidem distantia potest esse, ponente qualibet nostrum semet ipsam et eam operationem, quam quaelibet habet in alia, ad hanc distantiam iam praedictam. Quare, si in tuo amato ueritas et gloria et cetera, non essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia, non esset praedicta distantia tanta, itaque deficeret magnitudo bonitati et cetera et e contrario. Unde per omnes ipsas sequerentur malitia, paruitas et cetera, quod est impossibile. Ergo, quia ueritas, gloria et amor et cetera sunt rationes reales inconfusae, qualibet earum existente alia, tanta est praedicta distantia quod non potest esse maior et ducit in actum apparentiae, in quanto ueritas uerificando distat a falsitate et amor amando distat ab odibilitate et gloria gloriando remouetur a poena, et sic de aliis huiusmodi.  Adeo gratiosos sermones de amato suo suscepit amicus a differentia, quod a fletu desistere non potuit, dicens: – Amate mi, dum eam in te considero maximam operationem, quam amoris differentia sui gratia mihi retexit et eam applico ad duas definitiones antedictas cum octaua regula, tunc super quaestione proposita totum me sentio dilucidatum ex ea et mirabiliter excitatus sum ad te super omnia diligendo. Quia, dum considero et desidero bonitatem tuam per semet ipsam et ipsum magnum bonum, quod agit dando similitudinem suam magnitudini et ceteris dignitatibus tuis, ita quod omnes permanent unamet bonitas eadem et unum bonum ipsummet; tunc, totus excitatus, motus sum necessario te amare sub ratione bonitatis et amare etiam cetera bona et omnia, quae bonificat bonitas. Iterum, dum considero et desidero quod ueritas ponit in uerum ea, quae de tua bonitate et eius operatione atque de uero amore distante ab amore falso odibili, considero et desidero, tunc est ita mihi manifesta et proportionata amabilitas tuae bonitatis, quod amore et amare me totum sentio comprehensum. Hoc idem est mihi, cum desiderans considero magnitudinem tuam post bonitatem et sic de aliis, secundum doctrinam, quam differentia mihi dedit. – Quomodo ergo, amate mi, narrare possem delectationem et complacentiam, quae mihi largitur amor, considerando de te magno desiderio haec praedicta? Haec idem est mihi de tua aeternitate, potestate et cetera; si enim ipsas similiter uno tempore possem in meis desideriis considerare, quis aestimare posset meae considerationis et desiderii delectationem? Unde, amate mi, si tua bonitas, magnitudo et cetera, non essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia, quomodo ergo te possem considerare et amare? Quid possem de te scire et desiderare et quid mihi ualeret si de te considerarem bonitatem, magnitudinem et cetera? Et quod deessent tibi et quaecumque de te considerare possum et desiderare? – Ecce, amate mi dilectissime, quanta et quam inexistimabilia donasti mihi, quia me facis diligere et intelligere te! Ecce quantos labores et quanta pericula pertransire me oportet ad tibi seruiendum, ad te honorificandum et ad te laudandum!  Si ueritas et gloria non existerent rationes reales inconfusae, non requiesceret ueritas in gloria nec amor in amare. – Amice mi – dixit amor –, secundum hanc primam conditionem `ueritatis et gloriae patet quaestionis conclusio, quam amoris differentiae fecistis; quoniam, si ueritas et gloria, alia eorum existente alia, non essent rationes reales inconfusae, cum alia illarum sit alia, non posset ueritas in gloria requiescere nec ego etiam in amare, quoniam ueritati malum esset eam esse gloriam eodem numero, ex quo perderet inde realitatem suam et propriam inconfusionem et ex quo bonitas, magnitudo et cetera, non essent uerae in existere et agere, sub ratione ueritatis; et quoniam hoc esset malum ueritati, similiter et omnibus aliis. Quare in gloria nec ueritas nec aliqua aliarum quiescere posset nec ego in meo amare quiescere, si diligerem ueritatem et gloriam non esse rationes reales et inconfusas, quoniam malum amare et defectiuum sic haberem, diligens malum et confusionem atque priuationem realitatis et rationis, ueritatis et gloriae et omnium aliarum, quia meum amare sic esset mihi poena et meum odire requies, quod est impossibile. Ergo huius impossibilitatis oppositum est necesse. Nona quaestio  Quaesiuit amicus ab amore, utrum in gloria sui amati cessaret amare. Solutio: Gloria est ipsa delectatio, cui bonitas, magnitudo et cetera, acquiescunt. – Amice mi – dixit amor –, gloria est principium substantiale, prout in eius definitione continetur et eidem acquiescunt cetera principia, sicut bonitas quae, bonificans magnitudinem, durationem et cetera, acquiescit substantiae et enim est ei requies agere bonum et existere id, quod ipsa est, absque detrimento alicuius sui esse. Hoc idem etiam est de magnitudine quiescente, magnificando bonitatem, durationem et cetera, et permanendo id, quod ipsa est; similiter et de duratione, potestate et cetera. Haec ergo omnia principia non cessant acquiescere existentia ea, quae sunt, et agentia inter substantiam continue aliud in alio; aliter substantia uiuere non posset, nec formaliter nec materialiter esset id, quod ipsa existit. Omnis ergo requies, quam habent ipsa principia, de quibus substantia composita est, consistit sub ratione gloriae ita, sicut ignis existit ratio omni calori igneo. – Est autem haec gloria pars substantialis, dans, sub ratione quietis, similitudinem suam ceteris substantialibus partibus et principiis substantiae, per quam scilicet similitudinem consistit substantia in delectatione et quiete. Post hanc uero gloriam intrinsecam substantiae est alia gloria, quae ab extrinsecus aduenit aut per sensus corporales aut per tres animae potentias et in hac gloria et delectatione inuenit suppositum quietem. Sed haec multotiens impeditur, cum extrinseca non bene apta sunt ad res intrinsecas applicari et ex hoc substantia pluries poenam incurrit aut per calorem aut per frigus aut per famem aut per sitim aut per aliquam infirmitatem aut per iram, ignorantiam et sic de aliis huiusmodi. – Sed amice – dixit amor –, in gloria nostri amati non cessabis amare quoniam, sicut in te tua principia, de quibus constitutus es, non cessant existere et agere, alio dante alii similitudinem suam, sic et multo melius tuum non cessabit amare; erit namque requies omnium partium tuarum in tua gloria naturali et in gloria tui amati, in qua tuum amare non cessabit contemplari.  Gloriosus amor est ipse, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatus. – Amice – dixit amor –, in gloria concipies de amato tuo gloriosam amorosamque meditationem, indutam et ornatam similitudinibus et secretis, quae tibi tuus dabit et reuelabit amatus. Istae autem similitudines erunt bonitas, magnitudo et cetera. Idcirco non poteris cessare amare, quoniam ibi erit magnitudo, te faciens magnum, et aeternitas, te faciens durare et bonitas, te faciens bonum, et cetera. Si enim ibi cessaret amare tuum, tui quidem amati similitudines deficerent tibi poenamque patereris in defectu isto, quod ex eis haberes; itaque non esses in gloria tui amati. Laetus fuit amicus super his, quae sibi dixit amor et clamauit dicens: – Ha, amor, amor! Ha, amare, amare! Et quid te comparare posset?  – Amorose amice mi – dixit amor –, recurre ad nonam regulam et ad duas definitiones iuxta processum illius et ipsarum definitionum sibi additarum, quoniam applicatione facta manifeste cognosces, quoniam aliquo modo tuus amatus sustinere non potest in gloria aliquem amorem otiosum esse, quia gloria eius haec sustinere non posset nec amor amati et amici foret ratio glorificationi, ex quo fieret otiosus, quoniam, praeter amare, operationem nullam habere posset. Figurae igitur et regulae et definitiones et conditiones ac etiam quaestiones et totus modus et processus huius Artis, omnium istorum manifestationem tibi ministrabit, quae tibi dico, si secundum Artem haec scias perscrutari, sicut si in mente tua unum constituas uniuersale de bonitate Dei, qui est uniuersale, cum omnes bonitates ab illa descendant. – Deinde consideres eam similitudinem acceptare a magnitudine sua et ab aeternitate sua et cetera, cum sit magnitudine magna et aeternitate aeterna et cetera, et omnes sunt bonitate bonae et quaelibet est alia per se ipsam et per quamlibet aliarum et per omnes: Hoc igitur modo reperies particulare, quod scire desideras ex proposita quaestione; quod scilicet particulare in praedicto uniuersali relucescit quia, si cessaret amare tuum, deficeret utique illi bonitas, quod tamen est impossibile, ipsa existente id, quod ipsa est, et in magnitudine et cetera.  Ut amicus non cesset amare, consistunt in gloria amabilia duratiuum et durabile, et in duratione gloriatiuum et gloriabile et in distinctione distinctum et distingibile. – In hac prima conditione `aeternitatis et gloriae, amice – dixit amor –, cognoscere potes quod in gloria tui amati non cessabis amare. Nam, ex quo in ipsa gloria sunt amabilia duratiuum et durabile, oportet etiam in ea durare amabile esse; ex quo haec sunt in ipsa gloria amabilia, ut amicus non cesset amare, oportet amare tuum esse indutum durare similiter et gloriari; itaque cessare non poteris amare et ita durabit amare tuum sicut etiam tuum durare et tuum gloriari. Et ex quo hoc ita est, amice – dixit amor –, mediteris et labores in hac praesenti uita, quomodo multum possis amare tuum amatum. Nam, quanto magis amabis eum in uita praesenti, tanto amabis eum in futura tibi uita aeterna magisque amaberis adeo et exaltaberis ad amandum. – Consideres ergo, amice mi – dixit amor –, quomodo nobilissimum amare tuum exaltatum erit. Induetur enim bonitatem et bonificare, magnitudinem et magnificare et cetera principia et actus eorum, et absque contrarietate et contrariari omnibus illis ornaberis et, quod potius est, per totum tuum amatum amaberis. Uerumtamen, amice, ad acquirendum hoc amare tale, oportet te tuum amatum multum amare in hoc mundo et propter eius amorem et honorem te sibi grata facere, per quae honoretur, ut te uelit amare et introducere in gloriam suam. Quinta distinctio, prima pars Potestas sapientia Ab amati potestate quaerebat sapientia, quare scibilis erat in scire suo, et amor quaerebat ab eadem, quare amabilis erat in amare suo. Quaesiuit potestas a sapientia, quare praecedebat amorem, cum amicus ibat ad amandum suum amatum. – Amice – dixit amatus –, cum quo ligasti potestatem uoluntatis tuae? Uexata erat amici potestas sciendo et diligendo amatum et quaesiuit ab amore, ubi quiescere posset. – Sapientia – dixit amicus –, scitis, utrum sit differentia in amati mei potestate? – Amor – dixit amicus –, cui concordare possem meum scire et meum amare ad honorandum meum amatum? – Amice – dixit amor –, quare plangis et ploras, ex quo scis et diligis amatum tuum? – Sapientia – dixit amicus –, scis, utrum in amato meo possit aliquis esse defectus in posse et amare? – Sapientia – potestas ait –, scisne me inter amatum et amicum, ex quo scis inter eos amare? 0. Uexatus et afflictus erat amicus prae amore, et quaesiuit a sapientia requiem. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum tantum esset eius posse, quantum eius scire et amare. Sapientia – potestas inquit –, scis, utrum amicus proportionatum amatum habeat in amare? Quaesiuit amor a sapientia, utrum sciret amare amici existere in aequalitate possendi et intelligendi. 0. Potestas uoluntas – Potestas – uoluntas ait –, quare me accusas apud amatum meum? – Uoluntas – dixerunt potestas et ueritas –, et quid nos conclusit in amare tuo? – Amate mi – dixit amicus –, numquid in tantum potest tuus amor de amare, quantum potestas tua de posse? – Potestas – inquit amor –, quare et cum quo existis ratio mei existere et agere? – Amice – dixit amor –, de quo habes concordantiam in amare? Quaesiuit amicus a uoluntate sua, si ipsa foret in peccato, utrum reuelari posset sine amato suo. – Uoluntas – dixit amicus –, quomodo potes libertatem habere ad amandum uel odiendum amatum meum? – Amor – ait potestas –, qui te facit existere liberam in amando? – Potestas amica – dicebat amor –, indigeresne aliquibus mei amare? 0. – Uoluntas amica – dixit potestas –, libertas ea, quam habes in amare, est tibi per te ipsam? Potestatem et uoluntatem mirabatur amicus, quare alia alii inoboedit. – Potestas – ait uoluntas –, essetne periculum, si in minoritatem tuam ponerem meum amare? Potestas uirtus Quaesiuit amicus ab amore, quid posset induere suum amare, quia mittere uolebat illud ad amatum suum. – Uoluntas amica – dixit amicus –, quantam diligis habere potestatem et uirtutem in amare tuo? – Uirtus amica – dixit amicus –, cur oriris de potestate differentiae et amoris? Potestas et uirtus quaesiuerunt ab amore, utrum amicus eas uellet amare. Quaesiuit amicus a uoluntate sua, quid eam posuerat in amandi seruitutem. Potestas et principium quaerebant ab amico, utrum sciret, quae sunt pulchritudines amati sui. – Uoluntas – dixit amicus –, quare tam uelociter uadis dilectum amatum tuum? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, ubi esset uirtus, quam habebat amando. – Amor – amicus inquit –, quae est maior potestas et maior uirtus, quam habere possim amando? 0. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum uirtus oriretur aequaliter de potestate et amore. Inuenit amicus potestatem suam fugientem ab amato suo et quaesiuit ab ea, quare fugiebat ab amandi maioritate. Potestas ueritas – Ueritas – inquit potestas –, quare amatus secreta sua non reuelat amico suo, postquam adeo uehementer eum desiderat amare? Potestas, ueritas et differentia quaerebant ab amico, utrum sciret, cum quo uoluntas amando fortis erat et uera et inconfusa. – Potestas, ueritas et concordantia – dixit amicus –, et ubi meum sumpsistis amare? – Potestas – ait ueritas –, possemne uincere falsitatem, nisi amicus suum amaret amatum? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret potestatem, quam habebat in amare. – Ueritas – dixit amor –, ubi tunc eras, cum amicus rumores de suo amato nuntiaret? Multi amatores congregati fuerunt quaerentes ab amico, qua parte in castrum amoris ascendebat, ubi manet amatus suus. Amatores congregati quaerebant ab amico, quid poterat eum ad amandi maioritatem eleuasse. – Potestas – dixit ueritas –, numquid posset amicus ea, quae per defectum amandi perdidit, recuperare? 0. – Amor – dixit ueritas –, scis modum, quo debet amicus humiliter existere in conspectu amati sui? Potestas gloria Temptare uoluit amatus amicum suum sapientia, quaerens ab eo, utrum sciret, qua ratione differentia amoris est amabilis. Per ciuitatem amoris ibat amare quaerens hospitium, ubi nuntii, quos amatus et amicus transmittit, hospitati sunt. In tristitia et fletibus existebat amicus; et gloria quaerebat a potestate, utrum cum amare posset eum consolari. Quaesitum fuit ab amore, utrum amicus de his rebus constaret, per quas posset melius amare et cognoscere suum amatum. Potestas et gloria quaesiuerunt ab amato, utrum per amare transiret, cum ibat uisum amatum suum. – Gloria – potestas ait –, ut quid laetatur amicus, cum affligitur et uituperatur propter amatum suum? – Amor – inquit amicus –, possemne ascendere ad gloriam amati mei? Ab aequalitate amoris et amandi quaesiuit amicus, utrum potens et possibile, glorians et gloriabile in ea possent aequalia esse. Multi uenerunt amatores ad amatum, quaerentes ab eo, utrum aliquem haberet amicum eum diligentem absque minoritate amoris et amandi. Potestas differentia – Amica potestas – dixit concordantia –, numquid de me possetis amorem concordare sine differentia? – Amice – dixit amor –, scisne quare potestas et differentia non possunt in amandi contrarietatem peruerti? – Amor mi – amicus ait –, quare diligis potestatem et differentiam principiando amare? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum in amare suo haberet potestatem de differentia et differentiam de potestate. – Amice – dixit amor –, cum quo ligas amare meum ad tuum amatum? Potestas et differentia quaesiuerunt ab amore, ubi permanere compellebat amare suum. – Amor – amicus ait –, qui sunt hi, qui meum amare rapuerunt? Quaesiuit amatus ab amoris differentia, utrum esset minor, quam potestas amoris in amare. Potestas concordantia – Potestas – amor ait –, numquid es maior in concordantia, quam in contrarietate? – Potestas et concordantia – dixit amicus –, super quo rogatis amorem? – Amate mi – dixit amicus –, numquid scis, ubi potestas et concordantia in amore meo consistunt? Inuenit amicus potestatem et concordantiam, finem amoris portantes; quaesiuit amicus ab eis, ubi inuenerant illum. – Potestas et concordantia – amicus ait –, cur ascendistis ad amandi maioritatem? – Potestas – inquit concordantia –, quare te coaequasti in amare mihi? – Amor – inquit amicus –, in quo te remouit potestas a minoritate, et concordantia a contrarietate? Potestas contrarietas – Contrarius amor – ait amoris concordantia –, numquid ascendere potes ad contrariandum ipsi concordare magni amici? A potestate contrariandi quaesiuit potestas amandi, utrum per totam eam intrare posset contra suum amatum. Amoris concordantiam interrogabat amicus, quomodo et qua arte contrariari sciret non fini amandi. – Maioritas amoris – dixit amicus –, numquid in uobis permanet contrarietas amandi? Quaesitum fuit ab amico, quo castro tuebatur, cum guerram haberet aduersus amandi contrarietatem. – Amice – dixit amor –, scisne qui sunt inimici tui et qui sunt tui pugnatores? Potestas principium – Amor – dixit amare –, qua natura diligibilia sunt opera potestatis? Rogauit amicus amatum suum, ut ostenderet ei modum, quo sciret multos amatores congregare ad unum amandi finem. Multi amores ab amico quaesiuerunt, qua natura maiorem habebat potestatem ad diligendum, quam ad odiendum. – Amice – dixit amoris aequalitas –, qui tenet te abundantem possibilis et possendi? In castro amoris, ubi ceteri habitant amatores, quidam erat amator quaerens ab aliis amatoribus, utrum scirent modum, quo minoritas amoris in amoris maioritatem posset conuerti. Potestas medium Ab amico et amato quaesiuit amor, quid congregauerat eos in unum amandi finem. Quaesitum fuit ab amico, ubi suum maius amare consistebat. – Amice – dixit amor –, in qua camera iacent principia et finis tui amare? Quaesitum fuit ab amato, ubi manebat amicus suus, qui tantum diligebat eum. Potestas finis – Potestas et finis – ait amicus –, ubi consistitis et ubi amare meum operamini? Quaesitum fuit ab amico, quis nutriuerat suum amare. Nuntius amoris quaesiuit ab amoris potestate, ubi iacebat infirmus finis amoris. 0. Potestas maioritas Ab amoris potestate quaerebat amoris maioritas, utrum ipsa posset in ea esse propter amoris aequalitatem. – Maioritas – dicebat potestas –, quomodo possem in uobis maioritatem amandi multiplicare? Potestas aequalitas – Amice – dixit amor –, quis sanauit potestatem tuam, quae in minoritate tamdiu iacuit infirma? Potestas minoritas Quaesitum fuit ab amato, utrum amicus eius diligebat amoris et amandi maioritatem. Sapientia uoluntas – Amice – dixit amatus –, quid quaeris a sapientia et uoluntate? Coram amato et amico fiebant quaestiones a sapientia et uoluntate; quaerebat autem sapientia a uoluntate, quare diligebat bonitatem et uoluntas a sapientia, quare ueritatem intelligebat. Amores et amatores quaesiuerunt ab amico, utrum ab amato suo gloriam haberet. Quaesitum fuit a sapientia, quare differentiabat inter amicum et amatum, cum amor eos uniat in uno amare. – Sapientia et uoluntas – amicus ait –, cur ad amatum meum me ligastis? – Amor – inquit amicus –, qui me posuit in carcerem timendi et amandi? – Amice – dixit amor –, ubi ligati manent intelligere et amare et quare capti sunt et ligati? – Sapientia – dicebat amor –, quae sunt ea, quae amicum affligunt clamantem: Auxiliare, auxiliare, amate mi! – Amice – dixit amor –, quibus flagellis adeo uehementer cruciaris intelligendo et amando? 0. – Sapientia – dixit amor –, quare fugiebat amicus ab amato suo? – Amice – dicebat amor –, numquid posuisti tuum amatum in aequalitate intelligendi et amandi? – Amor – ait sapientia –, quare de minoritate conqueritur amicus, cum in te possit haberi maioritas amandi? Sapientia uirtus Sapientia, ueritas et uirtus interrogabant amorem, cur amicus magis habet tristitiae, quanto magis ipse appropinquat ad amatum. – Amice – dixit amor –, quae sunt uiae, per quas uadunt improperantes amatum tuum? – Amor – amicus ait –, quid est, quod me facit habere uirtuosum amare? – Amice – dixit amor –, scisne quid est libertas et seruitus amandi? – Sapientia – dicebat amicus –, cum quo possem resistere ignorantiae et uitiis detrahentibus amato meo? Uirtus et sapientia quaerebant ab amico, quomodo potuit fieri, quod non periit in amare. Quaerebat amor a uirtute, ubi manebat et utrum cum maioritate et minoritate uitiorum participaret. Mirabatur amicus, ex quo tantum amabat, quare non quiescebat in amare. Amor et uirtus quaesierunt ab amico, ubi posuerat thesaurum amati sui. 0. – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quibus similior es amato tuo? – Maioritas – dixit amor –, quare totum amicum non combussistis in amare? Secunda distinctio De inquisitione et inuentione particularis in uniuersali Totus huius Artis processus ad particulare inquirendum et inueniendum in uniuersali suo se habet. Nos autem figuraliter compendioseque praesenti regula modum huius inquisitionis et inuentionis intendimus declarare, ut per ipsum textum, per quod haec regula in tertia et quarta huius Artis figuris ad memoriam ducitur, possit summatim mente colligi processus huius Artis, obtinendo propositum et finem etiam huius Artis. Principia quidem huius Artis sunt ipsa uniuersalia, sub quibus consistunt particularia, quae quaeruntur. Haec autem inuestigari oportet in illis quinque partibus, in quibus diuisa est haec Ars tota, uidelicet in figuris, regulis, definitionibus, conditionibus et quaestionibus huius Artis. Ad inquirendum particulare in prima figura, sub ratione subiecti huius Artis, oportet uniuersale fieri de tota figura circulariter in mente conceptum, considerando sub ratione concordantiae sine contrarietate circulum factum de bonitate, magnitudine, duratione et cetera, et de bonitate, bonificatiuo, bonificabili, bonificare, bonificato eodem modo et de magnitudine, magnificatiuo, magnificabili, magnificare, magnificato, quoniam contrarietas in nullo cadit istorum; sic igitur uniuersaliter considerando hunc circulum, descendendum est ad particulare sub ratione bonitatis uel magnitudinis uel bonificatiui uel magnificatiui uel alicuius aliorum quaesitum, aut de Deo aut de substantiis separatis aut de homine aut de elementis, aut de quacumque materia quaestio fieri potest. Et hoc ita, uidelicet ut, si particulare quaesitum in circulo, positum secundum uerum iudicium, datum ex ipso circulo, conseruat affirmatiue uel negatiue concordantiam circuli, amabile est, et eius oppositum odibile; ad hanc quidem amabilitatem amandam et ad hanc odibilitatem odiendam alligabilis est uoluntas et construitur habitus amantiae et ex hoc alligabilis est intellectus ad uerum intelligendum et habitus scientiae inde formatur. Ad inquirendum particulare in uniuersali, secundum secundam figuram, oportet in ratione uniuersaliter concipi circulum secundae figurae, ex suis principiis compositum, quae sunt differentia, concordantia et cetera, sicut concipitur circulus ex quattuor elementis, aliis eorum intrantibus in alia sub ratione differentiae, concordantiae, contrarietatis et cetera. Deinde particulare quaesitum sic ad uniuersalem circulum applicari oportet, quod particulare suo uniuersali concordet, ita quod circulus concordantiae et contrarietatis et etiam aliorum principiorum, inter principia factus affirmatiue uel negatiue, permaneat indestructus sub ratione ipsius particularis, ad uniuersale suum applicati; quoniam, per illam concordantiam uel contrarietatem et cetera, potest ipsum particulare inueniri et inuentum amari et amatum intelligi, unde amantiae et scientiae habitus habet fundari. Tertia figura uniuersale subiectum est in hac Arte inquirendi particulare. Nam, cum fit alicuius particularis quaestio, cadens in B C uel in aliqua aliarum camerarum, tunc B C est uniuersale, in quo significantur quattuor conditiones formatae de B C, in distinctione conditionum. Istae uero conditiones, quae explicitae sunt in distinctione tertia, sunt implicitae in camera de B C, ita quod explicitas de B C est uniuersale et eius implicitates sunt particularia ipsius uniuersalis in praedicta camera inuentibilia, quorum inuentione ligabiles sunt uoluntas et intellectus. Sicut de tertia figura dictum est, sic suo modo debet inuestigatio fieri in quarta figura, sicut cum fit quaestio alicuius particularis sub B C D, quia tunc ad ipsam cameram de B C D in quarta figura recurrendum est, quae scilicet camera transmittit ad uiginti conditiones, in tertia distinctione consistentes sub ratione B C D. Quaelibet enim istarum uiginti conditionum est particulare praedictae camerae adeo iudicabilis, quod cetera particularia illi annexa persistant, ut eorum uniuersale subiectum habeat in quo persistere possit id, quod ipsum est et in eo sua particularia sustentari. Habet tamen haec camera multas alias conditiones, quae in ea implicantur in infinitum, unde ipsae uiginti conditiones, quae explicitae sunt in tertia distinctione, necnon et cetera, quae in ipsa camera implicitae continentur, sunt ad ipsam cameram applicabiles cum intelligibilitate et amabilitate, sub ratione bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, ad quas scilicet intelligibilitatem et amabilitatem sunt ligabiles intellectus et uoluntas. Secundum regulas inquiritur et inuenitur particulare in uniuersali suo isto modo, uidelicet quod applicentur principia ad regulas, ut ex hoc doctrina dabitur in distinctione definitionum et in distinctione conditionum, applicando duas definitiones ad unam regulam sic, ut ipsa regula et definitiones applicatae concordent. Haec enim applicatio concordatiua stat uniuersalis doctrina perquirendi particulare sub uniuersali definitione sua et sub regula, quae uniuersalis est illi applicationi et inuentioni, per quas uoluntas dirigibilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. In principiorum definitionibus existit uniuersalis inquisitio, cum quaelibet ipsarum definitionum sit uniuersale ad infinita particularia concludenda. Haec particularia quidem amatiue uel oditiue, affirmatiue uel negatiue reperiri possunt, permanente qualibet definitione id, quod ipsa est, et generali eidem particulari, quod ad eam applicatum est secundum realitatem et definitionis et particularis; et hoc isto modo ut, si definitio stet necessarie propositi, reducatur huius propositi oppositum ad impossibile et e contrario. Et hoc inquirendo in definitionibus particularia, quae in ipsis definitionibus implicata consistunt, sicut in definitione bonitatis, quae est ratio agendi bonum sub ratione bonificatiui, bonificabilis, bonificare, bonificati et cetera, sub ratione boni, magni, durabilis et cetera, existente bonitate magna ratione magnitudinis, et durabilis ratione durationis et cetera, et existente etiam bonitate ratione agendi bonum sub quantitate, relatione et cetera. Haec autem omnia erant particularia implicita sub bonitate. Facta igitur inuestigatione ex omnibus his, quae dicta sunt, tunc inuentibile est particulare quaesitum, cuius inuentio est intelligibilis et amabilis; et fit inde alligatio scientifica et amantifica intellectus et uoluntatis. Per conditiones habet fieri quaesiti particularis inuestigatio, qualibet conditione consistente uniuersali ad inquirendum ipsum particulare, quae sub ea consistit, sicut aliqua bonitas ad aliquod indiuiduum contracta substat uniuersali conditioni bonitatis, quae ad intelligendum particulare stat contracta. In illa quidem conditione, quae de uniuersalibus principiis constat et in qua sex definitiones implicitae consistunt, debent inquiri particularia sub illis definitionibus consistentia. Et si forte fit illa conditio particularis, innuit eam applicandam ad sibi uniuersalem conditionem, faciendo concordantiam ex ambabus, secundum earum definitiones, affirmatiue uel negatiue, amatiue uel oditiue et applicando haec omnia ad propositum, saluis ipsis conditionibus et definitionibus ab omni calumnia destructiua; per hanc enim earum saluationem sunt ligabiles intellectus et uoluntas. Secundum quaestiones et processum huius Artis, innuit haec amantia inquisitionem particularium fieri in uniuersalibus suis, sicut patet in quaestionibus, quae ad sua uniuersalia transmittuntur, uidelicet ad figuras, regulas, definitiones et conditiones; ad has namque mittuntur conclusiones particularium quaestionum. Et huic modo mittendi substat modus soluendi, per ipsos terminos uniuersales indestructibiles, alias quaestiones, quae implicitae sunt in hac Arte; sed adhuc etiam innuit Ars in tertia et quarta figura reduci ad memoriam, per litteras, nouem modos generales, per quos possent fieri quaestiones; isti autem nouem modi impliciti sunt sub uniuersalibus, sub ratione illorum nouem modorum respondentibus ad quaestiones. Et super ista datur ars et doctrina alligandi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum in responsionibus et solutionibus quaestionum amabilibus et intelligibilibus, quarum intelligibilitati et amabilitati quaelibet animae potentia inductibilis est et apta ligari. 0. De contemplatione Ad contemplandum Deum omnipotentem creatorem oportet uoluntatem contemplantis extendi, quantum potest, ad amandum creaturas, secundum earum amabilitates, ut sui creatoris diligat in eis bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera. Uerumtamen ipsa uoluntas est defectiua ad multum diligendum, secundum magnitudinem amabilitatis bonitatis, magnitudinis et cetera, creatoris in creaturis, nisi unietur intellectu; praeter enim intellectus illuminationem non potest uoluntas multum ascendere ad contemplandum suum dominum et creatorem. Ardens ergo uoluntas sui dilectione creatoris, cum Deum suum contemplari nititur et diligere per creata, desiderat intellectu illa intelligere toto posse, secundum quod potest intelligi Deus in illis. Quoniam autem uoluntas magno desiderio mouet intellectum tota uirtute sui intelligere Deum in creatis, extollit siquidem intellectus uoluntatem ad Deum altius contemplandum, ut magis possit ascendere ad suum Deum altius intelligendum. Cumque uoluntas magno desiderio Deum intenditur contemplari ab intellectu uehementer mota, tunc Deum contemplari delectetur in se ipso et in essentia et natura atque in bonitate, magnitudine et cetera, eius. Et primo ad uoluntatem Dei incipiat, diligens eam in ratione amabundi et amorosi, amatiui, amantis, amare, amabilis et amati; deinde, quicquid uoluntas in diuina uoluntate concipit, comprehendat sub ratione diuinae bonitatis, in qua diligat bonibundum, bonosum, bonitiuum, bonientem, bonire, bonibile et bonitum; et deinde adhaereat ipsa uoluntas contemplatiua cum hoc toto, quod ex Deo sumpsit, sub forma uoluntatis et bonitatis et, cum toto contemplando, diligat in diuina magnitudine magnibundum, magnosum, magnitiuum, magnientem, magnire, magnibilem et magnitum; et iterum, cum hoc toto ascendat ad aeternitatem diligendo, contemplans in ea aeternabundum, aeternosum, aeternatiuum, aeternantem, aeternare, aeternabilem et aeternatum. Licet autem, ex his iam assumptis, sit uoluntas onerata nimis, amore istorum tota comprehensa, nihilominus diuinam potestatem dimittere non potest, sed ascendit sursum iterum ad potestatem diuinam, quam propter debilitatem sustinendi uoluntas quasi uellet dimittere. Sed similitudo diuinae potestatis, uidelicet illa potestas, quae ipsius uoluntatis pars essentialis consistit, habet eam cogere adhuc altius contemplari Deum in forma potestatis; nec etiam aliam praeassumptarum dignitatum potest dimittere propter istam, quoniam ipsa uoluntas iam tota est ui boni, magni et durabilis amoris comprehensa nec potestas ipsius uoluntatis abstinere potest, quin insuper moueat illam. Quare iterum oportet uoluntatem ascendere sursum prae magna dilectione, cum praedictis, contemplans in diuina potestate possibundum, potentosum, possitiuum, potentem, posse, possibile et possitum. Cum autem uoluntas tota ex praeassumptis comprehensa est nimis et compressa, condescendunt ei naturaliter intellectus et memoria, iuuantes eam portare pondus adhuc portabile ad altiora. Et adhaeret intellectus ad contemplandum Deum per uiam scientiae intelligendo, contemplans in diuina sapientia scibundum, scientiosum, scitiuum, scientem, scire, scibilem et scitum; et, cum hoc iterum ascendat, contemplans in uirtute Dei uirtuabundum, uirtuosum, uirtuatiuum, uirtuantem, uirtuare, uirtuabilem et uirtuatum; et, cum hoc toto, quod sumpsit ex sapientia et uirtute, iterum ascendit quantum potest ad ueritatem diuinam, intelligens in ea uerabundum, uerosum, ueratiuum, uerantem, uerare, uerabile et ueratum. Et quamuis ista repleuerint intellectum et propter debilitatem suam forte non leuiter scandere possit, mouet tunc diuina gloria similitudinem suam in intellectu, uidelicet illam delectationem, quae pars est substantialis intellectus; et mouetur iterum intellectus, cum omnibus praeassumptis, sursum ad Dei gloriam contemplandum, intelligens in ea gloriabundum, gloriosum, gloriatiuum, gloriantem, gloriari, gloriabilem, gloriatum. Deinde intellectus in hoc gradu replicans haec omnia, quae assumpsit, sentit se totum ex scire comprehensum et illuminatum adeo uehementer, quod quasi uix pondus scientificae contemplationis sustinere potest et reuertitur ad uoluntatem et memoriam, mouens eas, ut concepta suae contemplationis habeant sustinere. Tunc memoria recolligit ea, ad quae intellectus mouet uoluntatem et ea, ad quae uoluntas permouet intellectum. Itaque iuuat intellectus uoluntatem ad sustinendum dilectissima contemplationis ipsius uoluntatis et uoluntas intellectum ad portandum discretissima contemplationis ipsius intellectus. Sic igitur alter alterum ligat et subicit ad Deum in praehabitis contemplandum; et quanto plus alter alterum iuuat, tanto magis crescunt utique affectus, delectationes et placita contemplandi. Intellectu et uoluntate sic ardue contemplantibus in Dei dignitatibus et eius opere intrinseco, ueluti significatum est in praedictis, condescendit diuina essentia ad mouendum similitudinem suam in ipso contemplatore amante, sic artificialiter et amorose contemplante; et mouet in tantum ipsam similitudinem, quod uoluntas diligit et intellectus intelligit necessario ipsa, quae sumpserant, esse omnia natura et essentia diuina et deitas et substantia Dei, infinite distantes ab omni accidente et defectu. Itaque mouente diuina essentia similitudinem suam in contemplante, mouet ipsa Dei unitas similitudinem suam in eodem, qua mota uoluntas diligit et intellectus intelligit in Deo unitatem unam indiuiduam bonitatis, magnitudinis et cetera, atque essentiae et deitatis et omnium, quae de Dei essentia assumere possunt. Sic igitur uoluntas et intellectus contemplantes delectantur, sicque delectantes uehuntur ad altissima, quae delectando et intelligendo possunt uix sustinere. Haec autem contemplatio in praesenti uita formaliter esse non potest, nisi figuraliter tantum; per figuram enim in hac contemplatione, doctrina traditur ad amandum bonum et intelligendum uerum, contemplando Deum secundum Artem praedictam, ad quam sunt semper alligabiles intellectus et uoluntas, formando praedictam contemplationis figuram amabilem et intelligibilem, secundum huius Artis processum. De abstractione et concretione Abstrahendo alia ab aliis et contrahendo alia cum aliis, potest haberi modus ligandi uoluntatem ad amorem boni et intellectum ad intellectionem ueri. Uoluntas enim in abstractu uniuersalem diligit amabilitatem, quam amari sibi naturale est, cum amabilitas naturaliter et essentialiter, in qualibet uoluntate sub uniuersali amabilitate consistat. Idcirco innuit haec Ars uoluntatem particularem alligari ad amandum uniuersalem et publicam amabilitatem, ut in natura particularis et uniuersalis amabilitatis occupetur uoluntas publicam et uniuersalem diligere amabilitatem, unde bonum, magnum et cetera, amare descendit; et hoc idem innuitur de alligatione particularis intellectus ad naturam uniuersalis intelligibilitatis. Ad alligandum uoluntatem ad amandum et intellectum ad intelligendum, non sufficiunt tamen uniuersalis amabilitas et uniuersalis intelligibilitas, praeter uniuersalem amatiuitatem et uniuersalem intellectiuitatem, quare praecipit haec regula uniuersalem amatiuitatem uoluntati et uniuersalem intellectiuitatem intellectui pro obiectis concedi, ut particularis natura uoluntatis amatiua et intellectus intellectiua ligetur cum abstracta natura, in uniuersalitate per uiam rationis consistente, quod habet fieri, ut naturaliter publicum amare et publicum intelligere concipiantur in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Uoluntate et intellectu consistentibus in praedicto uniuersaliter gradu ligatis, contrahit quidem uoluntas ad summam amabilitatem, summam amatiuitatem et intellectus ad summam intelligibilitatem, summam intellectiuitatem, nec tamen adhuc sufficit eis ascendere, praeter amare et intelligere summum amare et intelligere, ad quae etiam ascendere nequeunt, nisi uoluntas diligat et intellectus intelligat summum amantem et amatum. Cum autem eos attingunt, ligantur utique in abundantia diligendi et intelligendi per praedictorum influentiam, sub qua ligari possunt uoluntas ad amandum et intellectus ad intelligendum inferiora. Diligere bonitatem similiter et magnitudinem et cetera, in abstracto est naturale diligere uoluntati, cum in ipsa uoluntate consistant particularis bonitas, particularis magnitudo et cetera; et hoc idem suo modo est de natura intellectus, quocirca possunt uoluntas et intellectus ligari et ordinari ac etiam in suammet et superiorum naturam induci. Nec tamen alligationi suae sufficiunt haec omnia, donec intellectus et uoluntas, diligendo summam bonitatem, magnitudinem et cetera, se contrahunt ad easdem. Ratio uero, quare uoluntas et intellectus non habent sufficientiam se ligandi sine amare et intelligere summam bonitatem et cetera, tunc cum attingunt uniuersaliter et abstracte bonitatem et cetera, non contracte ad aliquid definitum, constat ideo, quia illa abstractio fit in ratione animae. Unde, cum ex illa ratione ad entitatem realem ascendunt, in summitate bonitatis et cetera, definitam, tunc adest alligationis amborum perfectio se contrahentium ad superiora. Nec tamen adhuc habent sufficientiam, donec contrahant cuilibet praedictorum terminorum ea, quae sunt ex ratione illius, sicut bonitati summae, bonificatiuum, bonificantem, bonificare, bonificabile, bonificatum et sic de aliis huiusmodi, diligente uoluntate et intelligente intellectu istos iam dictos terminos in bonitate et sic de aliis. Nam, haec omnia sic esse oportet, secundum naturam summitatis bonitatis, magnitudinis et cetera. Quoniam bonitas, magnitudo et cetera, de quibus humana uoluntas et humanus intellectus constant, contractae sunt ad inuicem, quaelibet earum ad quamlibet, non habent ipsae potentiae sufficientiam, donec contrahant summam bonitatem summae magnitudini et sic de aliis, ut ad unum summum bonum, magnum et cetera, pertingere possint, quod est Deus perfectus omnibus perfectionibus et in humana ratione a defectibus omnibus distractus. Sic igitur Deo dilecto et considerato, doctrina traditur ligandi ambas potentias, per quas Ars ista discurrit; et sub isto ligamine iterum ligari et induci possunt, ad quaecumque inferiora, diligente uoluntate et intelligente intellectu sub ratione summae bonitatis et cetera, et sub suismet rationibus. Quare innuit haec amantia, secundum hanc regulam iam traditam, ligandi uoluntatem ad amandum et intellectum ad intelligendum, sequendo principia naturalia supra dicta. Tertia distinctio De principio  Principium est id, quod se habet ad omnia, in ratione alicuius prioritatis. Principium autem praecedit omnia sub ratione sui ipsius, uidelicet in substantia bonitatem, magnitudinem et cetera, esse ipsius substantiae principia informata, sub ratione principii, suam propriam similitudinem dantis illis, ad ea substantiae principia consistendum; sicut e contrario bonitas dat ipsi principio similitudinem suam, eo quod informat illud esse bonum, et magnitudo etiam, eo quod informat illud esse magnum, et sic de aliis terminis huius Artis. Et ideo, sicut principium prioritatem habet super alios terminos huius Artis, quoad eius propriam essentiam et naturam, sic eodem modo bonitas prioritatem habet essendi, prius ipsi principio, sub ratione bonitatis ipsius principii, quam habet proprie sub ratione bonitatis; similiter et magnitudo et cetera, suo modo. Unde constat unumquodque ipsorum principiorum suam prioritatem habere in substantia esse prius et posterius prioritate alterius principii, quare necessarium est ipsa principia omnia esse aequalia tempore in substantia. Nam substantia, praeter hanc aequalitatem, esse non posset nec aliquod ipsorum principiorum esse suum quod, quid est, nec in alio sustentari. Principium est substantiae pars, in qua ceterae partes substantiae sub similitudinibus principii relucescunt. Principium igitur uniuersale est et substantiale in substantia et quaecumque similitudines, quas ceterae substantiae partes ab eo suscipiunt, sunt sibi particulares, sicut patet in proprio principiatiuo et proprio principiabili, qui sunt essentiales partes uniuersalis principii, in quibus bonificatiuum et bonificabile uniuersalis bonitatis substantiae assimilantur et informantur, ita quod ipsum bonificatiuum est principiatiuum et bonificabile principiabile. Unde necessario constat alias partes substantiae in aliis esse et e contrario, qualibet ipsarum partium se habente finaliter, formaliter et materialiter ad aliam ad substantiam uniendam, quae existit totum et efficiens et agens naturale de se ipso, aliud agens in suam propriam similitudinem generis et speciei substantialiter et accidentaliter producens. Principium est ens simplex et substantiale in substantia; aliter constarent alia principia ex aliis nec aliquod eorum entitatem haberet simplicem et propriam de se ipso et sic esset substantia de nihilo constituta; quare sic esset bonitas de magnitudine et e contrario; et per consequens entitas cuiuslibet earum esset simpliciter et primo de nihilo; sed eo quod esset, foret aliud et sic esset et non esset, quod est contradictio manifesta. Sed quoniam principium est causa simplex per se existens suum quod, quid est in substantia, est bonitas principiatiua et principiabilis de principio, et principium bonificatiuum et bonificabile de bonitate et sic de magnitudine et cetera. Itaque quaelibet pars substantiae similitudinem suam ad quamlibet aliam substantiae partem transmittit, existens materia, de cuius entitate propria similitudo procedit accidentaliter ad substantialem similitudinem, ad substantiam de suis substantialibus et accidentalibus partibus uniendam, quae propria principia eius existunt. Si principium non esset pars substantialis in substantia, essent finis, efficiens, forma et materia causae accidentales et sic uniretur substantia ex accidentibus tantum, quod est impossibile; nec etiam agens naturale posset producere principium de principio nec alia accidentia in aliis sustentari sub substantiali subiecto et producerentur accidentia de accidentibus, non autem ex substantialibus partibus substantiae. Et quoniam haec omnia sunt contra naturam et multa etiam alia, quae sequerentur, manifestum est ergo principium esse substantiale in substantia, influens et producens accidentale principium ex se ipso, sub quo retinent habitum principii ceterae partes substantiales. Ex hoc enim principio, intra substantiam habituatum, est amoratiuum et amorabile intra substantiam et est hic habitus naturalis, sub cuius habitu sunt ceteri habitus intrinseci principiabiles et amorabiles ad essendum. Inquirendo igitur hanc naturam principii et amoratiui et amorabilis et applicando extrinseca opera ad intrinsecam naturam sub habitu principii et amoris, traditur Ars annectendi uoluntatem ad sic amandum amabile sub ratione principii naturalis amoris, sicut existit intra substantiam, ut dictum est.  Amoris principia sunt amans, amatus, amabilis et amare; sine his quidem principiis esset otiosus amor, non habendo se ad aliquod finem. Itaque bonitas, magnitudo et cetera, similitudines suas amori non influerent neque principio nec e contrario; et ita non esset aliquid amabile nec inceptibile in substantia, quod est impossibile et contra experientiam et naturam amoris; ergo principia ea, quae dicta sunt, esse oportet. Et quoniam amans, substans rationi principii principians et rationi amoris amans, de se ipso principiat amatum principiabile sub principii ratione, istud quidem amatum est amabile, quoniam amans est principians, sub ratione durationis principiantis amantis et amabilis et amare, quod est quia duratio est principians sub ratione principii et principium durans sub ratione durationis, prout in eorum definitionibus praedictum est. Durant ergo amans, amatus et amabilis et amare, et haec amoris omnia principia tanta sunt in amoris bonitate, fine et concordantia, quod non possunt esse maiora, quare uehementi amabilitate sunt amabilia. Unde praecipit haec Ars amatiua secundum haec amoris principia uoluntatem ad amandum informari. Nam ab hac informatione naturaliter uoluntas defendi non potest neque naturalibus principiis resistere, cum agens dirigit illam ad ea et a suis oppositis innaturalibus deuiat illam.  Cum accidit indigentia ligandi uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum sub ratione principii et spei, tunc praecipit haec Ars recurrendum esse ad tertiam decimam regulam, quae est de spe, et has duas definitiones praedictas ad eam applicari, formando de ipsis tribus unum uniuersale, ex eisdem unitum et concordatum. Et deinde sub illo uniuersali particulare desideratum inquiri, applicando sic ad propositum, quod affirmando seu negando, diligendo uel odiendo illud particulare, uniuersalis partes permaneant concordantes, ut, si quis peccator, prae magnitudine offensionis paratus desperare de misericordia Dei, redeat et speret in misericordia Dei, consideret in huius regulae et praedictarum definitionum processu et incipiat diligere secundum ea, quae de spe et de amoris principio dicta sunt, incipiens secundum praedictum processum spem habere. Nam itaque sperando de misericordia Dei gratiam, donum et ueniam in tantum, quantum de iustitia Dei magnam condemnationem, poterit uoluntas eius cogi ad amandum misericordiam Dei et ad habendum spem et amorem in domino Deo nostro. De medio  Medium est ipsum subiectum, per quod finis influit ad principium et per quod principium refluit ad finem, naturam sapiens utriusque et est etiam imago utriusque. Ipse quidem finis, qui est in substantia principium substantiale, influit principio substantiali suam similitudinem, uidelicet finem accidentalem, quem dat ipsi principio cum omnibus illis similitudinibus, quas ab aliis principiis finis acceptat; et refluit principium ipsi fini quidquid ab illo recepit et adhuc propriam similitudinem cum ceteris similitudinibus, quas ab aliis terminis sumit. Et quoniam medium est ipsum subiectum, per quod haec fluentia et refluentia transit, sumit ideo medium utriusque similitudinem, scilicet influentis et refluentis et sapit utriusque naturam et proprietatem, cum sit imago, in qua relucescunt natura et proprietas utriusque; et cum medium sit principium substantiale, tradit ideo similitudinem suam fini et principio, cum omnibus illis similitudinibus, quas a ceteris principiis sumit; et quia principia permanent id, quod sunt et unumquodque illorum in alio similitudinem suam apponit, sequitur ex unitate omnium ipsorum substantia et ex hoc, quod quodlibet eorum in alio ponit, accidentia constant. In hac quidem substantia est quaelibet pars alii parti medium, sicut medium, quod est inter principium et finem et sicut finis qui, sumens similitudinem medii, est medium inter medium substantiale et principium substantiale. Similiter et principium, sumens similitudinem medii, est medium inter finem substantialem et medium substantiale; similiter etiam magnitudo, assumens similitudinem medii substantialis, est medium inter bonitatem et durationem, per quod bonitas est ratio bonae durationi et per quod duratio est ratio duranti bonitati. Istud autem medium magnitudinis, cum omnibus similitudinibus, quas ex aliis principiis sumit, et etiam cum propria similitudine magnitudinis habet esse; quodlibet ergo ipsorum principiorum in alio consistit et cuiuslibet eorum similitudo de similitudine cuiuslibet eorum uiuit, sicut bonitas amatiui de bonitate amabilis uiuit et magnitudo huius de magnitudine illius, et e contrario; sed cum influentia et refluentia similitudinum cessant, tunc corrumpitur medium et moritur quaelibet similitudo et per consequens substantia cadit in priuationem. His igitur, in substantia sic existentibus, naturaliter innuit Ars secundum intrinsecam operationem substantiae perquiri modum extrinsece, per quod uiuit uoluntas in amare bonum et intellectus in intelligere uerum. Hoc autem uiuere consistit in amare uiuente de amante et de similitudinibus amabilis sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, sicut patet cum amans Deum diligit sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et quoniam Deus ratione cuiuslibet istorum existit amabilis, uiuit amare de amante, cum sui amabilis similitudines amat et moritur, cum odit easdem, diligens in eo contrarias similitudines eius. Ad hoc ergo requirit Ars inter amantem et amabile medium docens inquiri, quod constet ex similitudinibus ante dictis et illud obiectiue inter suum naturalem amatiuum et amabile applicari, ut per amborum naturam et ipsius medii coniungatur amare de similitudinibus amantis et amati. Nam, sicut intellectum attingit suum intelligibile per similitudines sui ipsius et sui intelligibilis, existentes medium inter utrumque, ita eodem modo amatum amabile suum attingit, cum similitudines sui amabilis ministrantur eidem, quas docet Ars inueniri et in utriusque medio situari, secundum quod in hoc capitulo traditur et in aliis huius Artis.  Amoris medium est ipsum amare, quo se amant amans et amatus. De amore est amatiuum et amabile et est totus praegnans de amare, quod ex ipso amore et ex amatiuo et amabili nascitur in amorem et in amatiuum et amabile et de istis in eisdem uiuit. Sustentatur tamen in adiutorio bonificatiui et bonificabilis bonitatis, de quibus bonificare oritur in amare et e contrario; et hoc idem suo modo est de magnitudine, duratione et cetera. Est ergo amare amoris medium, quo se amant amans et amatus, cum uterque istorum est agens de amore sub ratione amatiui, bonificatiui et cetera, et amabilis, bonificabilis et cetera; et ad hanc actionem deducit Ars amatiua desiderantes amare, miscendo principium cum principio et affirmando medium, quod sequitur inde, per quod ligabilis est uoluntas ad amare amantis et amati. Haec autem mixtio fit, sicut cum in amatiuo et amabili ponitur bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera; et inde necessarium est procedere ipsum amare, quod inquirimus, ad quod amabilis est uoluntas cum mediis ante dictis, quae amantia ita docet poni inter amatiuum et amabile, sicut scientia inter intellectiuum et intelligibile docet eadem.  Secundum ea, quae de amore sub forma medii et e contrario dicta sunt, innuit Ars, cum habetur indigentia alicuius particularis sub ratione consolationis, tunc has duas definitiones ad quartam decimam regulam applicari, deinde illud elici secundum processum ipsius regulae et duarum definitionum. Sicut cum quis super aliquo damno sublato aut ex aliquo delicto, de quo paenitet, desiderat consolari, oportet eum in Deo suam habere consolationem, quoniam multo maior est influentia, quam Deus de similibus suis influit in amare amici in Deo consolantis, quam sunt omnia damna, quae possunt ab hominibus tolerari; et plus est consolationem habere in bono, magno, durabili, potente, uirtuoso, patiente amare, quam ex alicuius excessu illato desolari. Naturalius enim est uoluntati hoc tale amare, quam ex aliqua re desolationem habere, cum desolari de tam nobilibus similitudinibus multiplicari non possit, sicut amare et consolari; et ideo per ipsam maiorem nobilitatem similitudinum est magis uoluntas ligabilis ad consolandum, quam ad desolandum et per consequens ligabilis ad bonam desolationem sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, et ad malam desolationem sub ratione malitiae, paruitatis et cetera. His igitur omnibus ante dictis et multis aliis, docet regula in duabus praedictis definitionibus inuenire uinculum uoluntatis ad consolandum amicum in amato suo, secundum utriusque, scilicet amantis et amati media, in quibus formantur amor et consolatio et influentia et refluentia amandi et consolandi, cum quibus omnibus ligatur uoluntas ad amandum consolari. De fine  Finis est id, cui principium acquiescit. Est autem in substantia finis unum substantiale et simplex et naturale principiorum ipsius substantiae, et existunt in ipso fine finitiuum et finibile, simplicia et essentialia principia finis. Ipsum quidem finitiuum similitudinem suam transmittit ad cetera principia substantiae, sicut ad amatiuum, ad quod transmittit similitudinem suam in hoc, quod finis amatiui est amare ac etiam transmittit ad ipsummet amatiuum similitudinem sui finibilis principii, ut sit in amabili, quod est finibile sub amoris ratione. Transmittit ergo similitudinem suam ad amatiuum et similitudinem sui proprii finibilis ad amabilem proprium ipsius amatiui et hoc cum omnibus similitudinibus, quas amatiuum transmittit ad cetera principia; amatiuum uero easdem, cum similitudinibus, quas transmittunt ad eum cetera principia, recipit autem in similitudinem suam et in similitudinem sui principii amabilis. Et propter hoc amatiuum et eius amabile, cum suo proprio et substantiali amare, acquiescunt fini, qui substantialiter naturalis substantiae pars existit. Fit autem haec quiescentia, quoniam finis dat amatiuo et amabili et ipsi amare illorum quicquid conuenit eis sub ratione finis amoris et bonitatis et cetera, et sub etiam sui ipsius ratione. Et quoniam ipsa, scilicet amatiuum, amabile et amare, nullo alio indigent, cum ipse finis omne necessarium in suis esse et eis, qui ab aliis principiis sumunt, perficiat, quiescunt ideo illi fini, in quo totam suam perfectionem consequuntur naturalem ad uniendum de omnibus ipsis principiis substantiam, in qua et cuius sunt amatiuum, amabile, amare et amor partes substantiales. Huic ergo fini acquiescunt ceteri fines, quos ipse substantialis influit ad cetera principia, qui scilicet fines influxi, accidentalia sunt principia suo principio substantiali acquiescientia, de quo fluunt. Et quoniam ipsa principia substantialia subiectata sunt eis finibus, quos a substantiali fine receptant, transeunt ideo per ipsos fines et fini substantiali, cum ipsis finibus, quos ab ipso fine recipiunt, conquiescunt; ergo ceterae partes et substantiales et accidentales conquiescunt et sunt quiescibiles in substantiali fine substantiae. Per haec igitur, quae dicta sunt, manifestata est doctrina, secundum quam principia substantiae in substantiali fine quiescunt. Est tamen iste finis principium in alio fine superiori quiescens, ut in secunda regula dictum est, quare ad illa, quemadmodum amatiuum ad amabile et utrumque istorum ad amare, sub ratione finis uirtutum necesse est processum finis interioris substantiae sequi, per quem uoluntas ligabilis est ad se mouere et moueri in ligamine finis uirtutum ad finem dilectionis suae, hoc est intelligendum, quod ab intrinsecitate substantiae similitudines ad extrinseca opera deducantur, ligando cum illis fines operum extrinsecorum, quod habet fieri eundo, loquendo, uestiendo, aedificando, audiendo, uidendo, comedendo et cetera huiusmodi. Haec enim omnia finem habere requirunt secundum substantiae finem, ut substantiali fini quiescere possint et perfectionem ab eodem habere; et ad hoc alligabilis est uoluntas, cum praedicta requies et perfectio finis sit ei naturalis, naturaliter uolibilis et amabilis et oppositum huius odibile. Quoniam ergo ita est, quod haec Ars cognitionem tradit de intrinseco fine substantiae et de quiete principiorum eius et de fine et quiete, quos extra substantiam docet esse finem amandi et amatiui et amabilis, traditur doctrina ligandi uoluntatem ad amandum bonum, sub ratione finis naturalis, ad quem ligabilis est uoluntas et intellectus etiam ad uerum intelligendum; quoniam, sicut ex his, quae dicta sunt, sequitur amantiae finis, sic eodem modo finis scientiae sequi potest.  Finis amoris est ipse, cui amans et amatus acquiescunt. Iste igitur finis amoris in his, quae de sua definitione nunc dicta sunt, significatur. Nam, cum amans de amato suo mente meditationem concipit amorosam, secundum quod finis amoris in substantia consistit, tunc in ipsa meditatione tali de fine amoris perfecta sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, requiescit; eodem modo etiam requiescit amatus, sciens se diligi ab amante suo, amore de bonitate, magnitudine et cetera, utriusque perfecto. Et quoniam ista talis requies amabilis est sub fine amoris bonitatis, magnitudinis et cetera, ligabile est ad amabilitatem suam amatiuum naturale illius, qui diligit se intromittere de amore; illi etenim ostendit amantia secundum processum suum ligari suum amatiuum ad amare, cum amabilitate amati sub fine quietis amandi.  Cum amicum contigit amare amatum suum sub ratione finis et contritionis et conscientiae, tunc eum oportet recurrere ad decimam quintam regulam et, cum praedictis duabus definitionibus, processum huius regulae et definitionum in amantia sequi, sicut quod fit apud eum, qui paenitet se non multo magis suum bonum amatum dilexisse sub ratione finis amoris amatiui, amabilis et amandi; necnon apud eum, qui paenitet se suum bonum amatum offendisse et egisse contra finem amoris amatiui et amabilis et amandi et contra finem bonitatis cum malitia, et magnitudinis cum paruitate et cetera. Ex hoc enim paenitere ita nascitur contritio sub ratione amoris amatiui, amabilis et amandi, sicut conscientia sub ratione sapientiae intellectiui, intelligibilis et intelligendi. Et quoniam ex contritione redundat labor amatiuo et ex conscientia labor intellectiuo, est ideo finis contritionis restaurari amatiuo suum amabile et finis conscientiae restaurari intellectiuo suum intelligibile, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et hoc, cum tam frequenti et perseueranti intentionis restauratione, ut principia sint in fine requiescibilia sine contritionis et conscientiae passione. Ad ista, scilicet ad restaurationem et requiem atque laboris elongationem, docet Ars quemcumque uenire, qui huius Artis sequitur processum, miscendo adeo uehementer alia principia in aliis, donec et ipsi fini et his, quae ad finem et ad contritionem et conscientiam pertinent, acquiescant. De maioritate  Maioritas est imago magnitudinis immensitatis bonitatis, aeternitatis et cetera. Est enim maioritas ipsa creatura, in qua dominus Deus maximam immensitatem suae bonitatis, magnitudinis, aeternitatis et cetera, significat, ut omni creatura maior et magis amabilis cognoscatur. Maioritas uero unum est substantialium principiorum, ut in substantia principia quaedam aliis possint esse maiora, sicut principia substantialia maiora accidentalibus. Bonitas enim substantialis maior est secundum suam propriam entitatem, quam secundum magnitudinem suam, quam habet sub ratione substantialis magnitudinis dantis eidem; ac etiam bonitas accidentalis maior est secundum bonitatem substantialem sibi subiectam, quam secundum magnitudinem per accidens illi subiectam. Istae autem maioritates in substantia non possent esse, nisi maioritas esset ens reale et substantiale in substantia, sub cuius ratione cetera principia ita possint esse maiora, sicut bona sub ratione bonitatis et magna sub ratione magnitudinis et sic de aliis. Maioritas ergo in substantia principium est substantiale, similitudinem suam ad cetera principia transmittens, sicut ad bonitatem substantialem, cum ipsa bonitas substantialis sit maior substantialiter, quam accidentaliter et maior sub ratione formae, quam sub ratione materiae, et sicut etiam ad totum, quod coniunctum de suis partibus maius est, quam aliqua pars eius. Istae quidem similitudines, quas maioritas dat ceteris principiis, sunt accidentia et habitus, sub quibus partes substantiae aliae maiores aliis apparent, istis habitibus existentibus imaginibus, in quibus repraesentantur principia substantialiter et etiam accidentaliter, per quanto alii ipsorum habituum sunt imagines aliorum. Isti autem habitus uehementius in substantiali maioritate subiectati sunt, quam in ceteris principiis substantiae. Maioritas autem duobus modis sumi potest, uidelicet: Maioritas in substantia, prout dictum est, et maioritas in disparatis. Sed maioritas in disparatis duobus modis existit. Uno modo cum existit in humana ratione, nec est aliquid in realitate; et hoc modo sumit ratio Deum maiorem creaturis, sumens istam maioritatem inter Deum et creaturam; hoc quidem accidit, quia Deus ratione suae magnitudinis est realiter magnus et creatura realiter parua, comparando magnitudinem Dei ad magnitudinem creaturae; et hoc idem est de bonitate Dei magna in magnitudine et de bonitate creaturae parua in paruitate. Ergo ipsa maioritas comparata de Deo ad creaturam, in quantum sumitur uniuersalis, non est aliquod realiter, quoniam sic esset aliquod, quod nec esset Deus neque creatura, quod est impossibile. Alio uero modo existit maioritas in disparatis, cum habet esse realiter, sicut in substantia et substantia, quae sub una radicali bonitate et una radicali magnitudine et cetera, consistunt; uelut in hoc homine, in quo plus est de elementis, quam in illo homine, ipsis elementis in utroque existentibus partibus substantialibus, substantibus realiter uniuersali maioritati, quae est uniuersalis pars et simplex substantiae huius, quae est chaos, in qua ceterae particulares indiuiduae substantiae sustentantur sub ratione generationis et specierum. Alius etiam modus considerabilis est in his, quae natura disparata sunt, sed in esse unius substantiae sunt unita; sicut corpus et anima unius hominis disparata sunt, cum anima de rebus intellectualibus et corpus de rebus sensualibus constent. Est quidem ipsa anima maior ipso corpore in eadem substantia, quia de nobilioribus principiis constat; et de magnitudine bonitatis animae et de paruitate bonitatis, quam corpus habet in comparatione sui ad animam, unitur una maioritas in hominis substantia realiter extensa, sub qua partes animae habituatae sunt maiores esse partibus corporis. Hanc igitur maioritatem et alias maioritates praedictas, innuit Ars considerari et ad propositum applicari; per eas namque ligabilis est uoluntas ad plus amandum ea, ubi plus est amabilitatis, quam ea, ubi minus est amabilitatis, cum naturaliter uoluntas plus debeat amare maiora, quam minora, quia maiora diligibilia sunt super minora. Ergo, quia tradit Ars cognitionem maioritatis et maioris amabilitatis rerum, est ipsa Ars ratio ligandi uoluntatem plus ad obiecta sumptibilia de rebus magis diligibilibus, quam de rebus minus diligibilibus; huius autem cognitionis doctrina traditur ab Arte, uelut in eius processu per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones apparet.  Maioritas amoris est ipsa, in qua amans et amatus aequales sunt in amare; quoniam, cum amans et amatus in amare se coaequant, ita quod in tantum amat amans amatum suum, quantum se ipsum et e contrario, ipso amante diligente in tantum amatum suum, quanta est sui entitas et amati et e contrario, sic est in illo amare aequalitas amatiui, amantis et amabilis, amati et amandi et amoris, et existunt in omnibus istis terminis bonitas, magnitudo, duratio, potestas et cetera, aequales. Quocirca non est in hoc amare minoritas nec per consequens maioritas; nam, cum in eo non sit minoritas, impossibilis est in eo esse maioritas. Ergo maior amoris maioritas est ipsa, in qua nec est realiter maioritas nec minoritas, quia super istam amoris maioritatem nulla maioritas esse potest. Haec autem maior amoris maioritas desiderabilis est et ad eius desiderabilitatem uoluntas ligabilis amare bonum, cum desiderabilitas secundum maioritatem sit uehementius amabilis, quam secundum minoritatem. Obiectando igitur maiorem maioritatem amoris uoluntati ligatur uoluntas, prout ipsam eius obiectationem docet Ars perquirendo maioritatem amoris et maioritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, per terminorum mixtionem, uelut ipsius Artis processus manifestat.  Requirit Ars ut is, qui uoluntatem suam alligari desiderat ad bonum amandum et intellectum suum ad uerum intelligendum, deducat has duas definitiones ad sextam decimam regulam. Si tamen, sub ratione maioritatis et patientiae, uult uoluntatem suam annecti, sicut si desideret patientiam, sub ratione maioris amoris, innuit Ars eum habere patientiam et amoris maioritatem, quod fit cum existit patiens sub hominibus se maioribus potestate et sibi aequalibus ac etiam minoribus se dignitate et potestate et in ceteris similibus principiis substantialibus; et hoc sic habet esse, quod per omnes similitudines principiorum substantialium sit patiens, ut patientia sit eidem amoris occasio boni, magni et cetera. Talis namque patientia ac etiam praedicta maioritas amoris sunt multum amabiles, ad quarum amabilitatem uoluntas est annexibilis cum omnibus similitudinibus substantialium principiorum. Hanc autem annexionem docet Ars, tradens de ipsis principiis et eorum similitudinibus cognitionem, repraesentando uoluntati amabilitatem sub forma maioritatis amoris et patientiae, quae naturaliter sunt amabiles uoluntati. Quinta distinctio, prima pars Sapientia ueritas Sapientia et ueritas quaesiuerunt ab amico, in quo cognouerat amatum suum. Interrogabat amicus amorem: – Quae differentia est amabilis in amabilitate sapientiae et ueritatis? – Sapientia – dicebat amor –, scis ubi mortuus est amicus pro amato suo? Sapientia et ueritas amoris quaesiuerunt ab amico, quid celabat ei suum amatum. Exiuit amicus de tenebris et quaesitum fuit ab eo, quid duxit eum in claritatem sciendi et amandi. Increpauit amor amicum, quaerens ab eo, quare uendiderat amatum suum. – Amice – dixit amor –, quare tristaris et pauescis de amato tuo? Multi amores quaerebant ab amico, cum quo scrutabatur amatum suum. – Amor – dixit amicus –, de quo possem seruire et honorare meum amatum? 0. Inuenit amor amatum deambulantem solum; amor interrogauit eum, ubi perdiderat suum amicum. Sapientia gloria Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum misceret bona malaque, quae propter eius amorem sustinebat. – Sapientia – dixit amor –, ubi occidit amatus amicum suum? – Sapientia et gloria – dixit amatus –, quare puniuistis amicum meum? – Amice – dixit amor –, pateris tu poenam, cum scis amatum tuum? Multi amatores congregati fuerunt, quaerentes ab amore, de quo erat plenum medium, quod est inter amatum et amicum. Sapientia et finis et amor amati quaerebant a gloria, utrum in ea quiescebat amicus. – Sapientia – dixit gloria –, cum quo ligat amicus formam et materiam amoris, cum suum amat amatum? Quaerebat amor ab amico, utrum sciret, quid est amati aequalitas. – Amice – dixit amatus –, quare sumpsistis conuitationes ex amoris minoritate? Sapientia differentia Multi falsi amatores amicum temptare uoluerunt, quaerentes ab eo, quomodo suum contemplabatur amatum. – Differentia – dixit amicus –, numquid es maior in amoris sapientia, quam in amoris contrarietate? Rogauit amorem sapientia, ut diceret ei, de quo principiatus est amicus. Quaesitum fuit ab amico, quare consistebat medium amoris inter sapientiam et differentiam amoris. – Finis amoris – dixit amicus –, numquid scitis, ubi sapientia et differentia manent amoris? Quaerebat amor a sapientia, utrum sine amoris differentia posset exaltare suum intelligere in maioritatem. Inuenit amicus amatum suum; quaerebatur ab eo, cum quo inuenerat eum. – Amice – dixit amor –, in quo dignouisti tuum amatum? Sapientia concordantia – Amoris sapientia – dixit amicus –, numquid in uobis est amoris concordantia? – Amice – dixit amor –, cum amatus sit dilectus et diligibilis, numquid amare tuum principiatiuum est et principiabile? A sapientia et concordantia quaerebat amor, utrum locutae essent cum amico de amato suo. Mirabatur amor de sapientia et concordantia, quare detrahebatur eis apud amatum. – Amice – dixit amor –, quid te facit maiorem habere concordantiam amandi tuum amatum? Quaesiuit amor a sapientia et concordantia, quare amatus et amicus coaequati sunt. Sapientia et concordantia quaerebant ab amoris maioritate, quare laetabatur et quare minoritatem amoris amabat. Sapientia contrarietas – Amice – dixit amor –, quid est tibi occasio obliuiscendi tuum amatum? – Sapientia – dixit amicus –, et quid introiuit in amare meum et deiecit ex eo meum amatum? Pugnabant tres dominae amoris aduersus tres inimicos amoris; quaesiuit amicus ab amore rationem huius belli. Quaesitum fuit ab amore, utrum sciret, quid concordabat amicum et amatum et quid destruebat eorum amare. Ab ignorantia et contrarietate quaesiuit amicus, quare ciuitatem aequalitatis intrare uolebant. Ab amoris amico quaerebant amatores, utrum amare suum minus esse posset in sapientia, quam in contrarietate. 0. Sapientia principium Amatores quaerebant ab amico, utrum sciret, ex quibus nationibus erat populata ciuitas amati sui. Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, cui suus amatus commendauerat amoris thesaurum. Quaesiuerunt amatores ab amico, utrum sciret, de quo est ecclesia, in qua orat et contemplatur suum amatum. Multi falsi amatores mirabantur de amore, cur adeo uehementer satisfaciebat amico in diligendo suum amatum. – Amice – dixit amor –, cur intrasti minoritatem ad odiendum tuum amatum? Sapientia medium In libro sapientiae amoris legebat amicus per amorem et quaerebatur ab eo, utrum inueniret finem amandi. Amatores inuidi quaesiuerunt ab amico, ut ea diceret eis, quae in amandi maioritate illum faciunt permanere. – Amice – dixit amor –, quare sciendi et amandi desideras aequalitatem? Infirmabatur sapientia; quaesiuit amor ab ea, quae suae infirmitatis erat occasio. Sapientia finis Ad fidelem amicum falsi accesserunt amatores, quaerentes ab eo, de quo sapientia et finis amoris rogabant amoris maioritatem. Ibat et redibat amare de amico ad amatum et interrogabatur, quos rumores de amato suo nuntiabat amico. Diligebat amicus amatum suum et petebatur ab eo, quid suum sustinebat amare. Sapientia maioritas Temptabant falsi amatores amicum de sapientia et amore, mirantes, cur illum a scire et amare non poterant separare. – Sapiens amor – dicebat amicus –, scis, utrum te ponere possem in aequalitatem amoris et amandi? Sapientia aequalitas Quaerebatur ab amico, utrum sapiens amor et maior amor esse possent in aequalitate amici et amati. Sapientia minoritas Amor et timor quaesiuerunt ab amico, cui commendauerat suum minorem amorem. Uoluntas uirtus Dominae et domicellae amoris quaerebant ab amico, qui et quales habebantur arbores in uiridario sui amati. Dicebat amicus se multum diligere amatum suum; amor ab eo quaesiuit, de quo uiuebat amare. – Amoris differentia – dixit amicus –, numquid posset esse praeter te uirtuosum amare meum? – Amice – dixit amor –, per quid cognoscis uoluntatem amati tui? – Concordantia – dixit amor –, quare te posuisti inter amatum et amicum? Regem amoris interrogabat regina amoris, quare principiauerat amicum suum de uirtute et amore. Quaerebatur ab amico, quid illuminabat amare suum, cum nocturnabat propter amorem. – Amice – dixit amor –, dedistine uoluntatem tuam amato tuo? Amatores honoris et ualoris quaesiuerunt ab amico, quid impellebat eum tantum laborare propter amorem. 0. – Amate – dixerunt seruitores amoris –, quare misisti in amicum tuum uoluntatem et uirtutem et aequalitatem amoris et amandi? Quaerebatur ab amico, cur conscientiam habebat in amando. Uoluntas ueritas Congratulati sunt falsi amatores a falsitate, quaerentes quare amicus et amatus ab inuicem erant separati. Amor a falsitate quaerebat, cur celabat amico differentiam amoris, quae in amato suo existit. – Amice – dixit amatus –, scisne quid est differentia ueritatis et amoris? Quaesiuit amatus ab amico, quid sibi dixit malum de uoluntate et ueritate amati sui. – Uoluntas – amicus ait –, unde incepisti, cum incepisti odire falsitatem? Quaesitum fuit ab amico, in quo scribebat, cum intendebat epistulam mittere amato suo. Uoluntas amici quaerebatur clamans: – Quid me comburit propter finem amoris? Mirabatur maior uoluntas amici, cur maior ueritas cruciabat eam, ex quo diligebat ueritatem in maioritate amoris et amandi. Per palatium sapientiae et uoluntatis interrogabat amicus rumores de amato suo. 0. – Amor – ait minoritas –, et cur me deicis ex ueritate? Uoluntas gloria Gloria quaerebat a uoluntate, utrum desideraret amatum et amicum esse unam eandemmet essentiam. – Uoluntas et concordantia – dixit amor –, quomodo acquiescere potes gloriae, in qua cruciatur amicus propter amatum? – Uoluntas – dicebat amicus –, cur in amandi poena mihi resistis? Amare et principiare et desiderare obuiauerunt sibi ad inuicem in amore et quodlibet eorum interrogabat alterum de amato. Scire uoluerunt amatores ab amore, utrum amicus et amatus capi possent in amare suum. – Uolose et gloriose – dixit amor –, cur ad inuicem conuertimini in fine amandi? Inuenit amatus amicum suum; et quaerebatur ab amato, utrum inuenerat eum, in maioritate uel in minoritate amoris et amandi. Quaesiuit amicus ab amore, utrum in amato foret aequalitas uolendi et gloriandi. Inuidebant amatores et quaerebant ab amico, cum quo uolificabant et glorificabant eum dominae amoris. Uoluntas differentia Quaerebat amicus ab amore, utrum esset desiderabile differentiam esse in amato suo. Ab amato et amico quaesiuit amor, utrum tantum distarent a confusione, quantum a contrarietate. Uoluntas et differentia amoris inuenerunt amicum et amatum se inuicem diligentes et quaerebant ab eis, quid faciebat eos mutue sic amare. – Amice – dicebant amatores –, ubi crescit tuum amare? – Uoluntas – inquit amicus –, cur intrasti differentiam amandi? Quaesiuit amicus ab amore, utrum amare sui amati esset substantiale uel accidentale. – Amice – dixit amor –, scisne cur amati et amici est desiderabilis aequalitas? Ab amici uoluntate quaesiuerunt amatores, cur erat modica in amare. 0. Uoluntas concordantia – Concordantia – uoluntas ait –, cur de me conqueritur amatus? Odiuit amicus amatum suum et quaerebatur ab eo, de quo principiauit odire suum. Quaerebatur ab amico, utrum in amare suo diligeret concordare. Ab amato quaesiuerunt amores, utrum sustineret labores et languores ex hoc, quod amatus erat. – Amice – dixit amor –, quid te compellit oboedire tuo amato? – Concordantia – dixerunt amatores –, ubi ligatur uoluntas amici et amati? – Amice – dixit amor –, quid obligauit te seruire tuo amato et eum honorare? Uoluntas contrarietas – Uoluntas – inquit amicus –, ubi quaeris amatum meum? Quaerebat amicus a uoluntate sua, quae propinquior erat illi, aut concordantia aut contrarietas. – Uoluntas – amicus ait –, cum quo possem uincere contrarietatem? Quaesiuit amicus a uoluntate sua, quid tantum remouerat eam ab amato suo. Ab amato quaesiuerunt amatores, utrum in uoluntate sua coaequare posset amare et odire. Maioritas et minoritas obuiauerunt sibi inuicem et quaesiuerunt ab amico, utrum amatus a uoluntate sua priuare posset amare. Uoluntas principium Uoluntas inuenit amare, quod clenodia portauerat ad amatum et quaesiuit ab eo, quae erant illa clenodia, quae miserat amicus amato suo. Ad amatum misit amicus amare suum et amor inuenit illud interrogans, cur tam celeriter ibat. A maiori amato quaesiuit maior amicus, utrum maiorem amorem dedisset ei. In igne amoris ardebat amicus clamando, quaerens unde suum incepit ardere. Quiescere uolebat amicus, quia uexatus erat prae amore et dicebat: – Quid me excitat ad amandum? Uoluntas medium Equum uoluntatis equitabat amicus; amores autem interrogabant eum, ubi equum suum adaquabat. Quaesitum fuit ab amico, in qua parentela stabat cum amato suo. Ab amoris aequalitate quaerebat uoluntas, quid intendebat amatus et amicus. Quaesiuit amicus a minoritate, utrum amatus suus puniret eum. Uoluntas finis A uoluntate, fine et maioritate quaesiuerunt amatores, quid facit amatum et amicum esse coniunctos. Amoris dominae ab amico quaesiuerunt, quid uulnerauerat illi suum amatum. – Uoluntas – dixit amicus –, quid te impedit uenire ad maioritatem finis et amandi? Uoluntas maioritas Ab amoris esse quaesiuit amoris priuatio, utrum sit maior uoluntas, quae possit esse inter amicum et amatum. In amoris maioritate languebat et moriebatur amicus; amor autem ab eo quaerebat, cur non diligebat amatum suum amandi minoritate. Uoluntas aequalitas Quaesiuit minoritas ab amico, in quo gaudebat et delectabatur uoluntas eius. Uoluntas minoritas Mirabatur amoris minoritas et quaerebat, quomodo ab ita remotis se poterant inuicem diligere amatus et amicus. Uirtus ueritas – Uirtus et ueritas – inquit amor –, quid est delectatio amati et amici? – Ueritas – ait differentia –, cum quo uirtutem habetis attingendi amare amati et amici? – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quae tuum amatum tibi repraesentant? A ueritate et uirtute quaesiuit amicus, in quo scribebant librum amati sui. Quaerebatur ab amico, in quo palatio morabantur nuntii, quos sibi miserat suus amatus. – Amor – dixit amatus –, scitisne qui sunt socii amici mei? Gula, luxuria et auaritia falsitatem inuenerunt, de amico conquerentem, et interrogabant eam, cum quo destruebat eam amicus. Quaesiuit uirtus a ueritate, utrum id esset in amato suo, per quod maioritatem sentiebat in amare. – Amice – dixit amor –, quid te nutriuit tantum diligere, quantum amabilis est tuus amatus? 0. Ait amicus: – Minoritas uirtutis et ueritatis, et cur adeo frequenter uoluntati meae te repraesentas? Uirtus gloria Quaesiuerunt amatores ab amico, ubi colligebat fructum uirtutum, quas seminabat. – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quae te excitauerunt ad magis amandum? Falsi amatores ab amico quaesiuerunt, cur amatus amatoribus indigebat. – Amate mi – dixit amicus –, cum tu sis tam nobilis et tam honorabilis in mundo, cur non habes plures amicos, quam inimicos? Quaesiuit amicus a gloria, cur ipse poenas amando sentiebat. A fine et a gloria quaesiuit amicus, cur in eis non poterat quietem habere. – Amice – dixit amor –, cum quo maiorificas amare tuum? – Amice – dixit amatus –, cur intrasti in ciuitatem amoris et aequalitatis? Quaerebatur ab amico, cur oboediebat uitiis, cum pro eis oboedire pateretur poenam, cadens in iram sui amati. 0. Uirtus differentia – Differentia – dixit concordantia –, numquid est tibi uirtus, per quam concordare meum sit de uirtute et de amare? – Uirtus – inquit amor –, quomodo resistis contrarietati amandi? Quaesiuit amicus a uirtute, utrum ipse posset esse una eadem essentia cum amato suo, existente differentia inter eum et amatum suum. – Uirtus et differentia – dixit amor –, numquid potestis esse unum amare? – Amate et amice – dixit amor –, quid facit uos esse distinctos in amare? Quaerebatur ab amico, qua ratione differentia et uirtus poterant esse in maioritate amoris et amandi. – Differentia – dixit uirtus –, cum amicus non sit amatus, possemus tu et ego esse amatus et amicus? – Amice – dixit amor –, scis unde minoritas amandi procedit? Uirtus concordantia – Uirtus – ait concordantia –, quid te facit a contrarietate disparantem in amare? Quaesitum fuit ab amico, quomodo incipiebat amare de uirtute et concordantia. – Amice – dixit amatus –, scisne cur amare oritur de amore? Amores quaerebant ab amico, quos labores in amando patiebatur. Amatum et amicum interrogauerunt amatores, cur propter amare iacebant in uirtutibus infirmi. Quaerebatur ab amico, utrum totam suam concordantiam et totam suam uirtutem applicabat ad amandum suum amatum. – Uirtus – ait concordantia –, quem equum equitabat amicus, cum amato suo fugiebat? Uirtus contrarietas Uitia quaerebant a principio, ubi principiabat uirtutem de uirtute; rogabantque illud, ut ibidem contrarietatem de contrarietate principiaret. – Uirtus – ait amor –, numquid posses existere in medio contrariorum? Quaerebatur ab amatoribus, quare non ibant quietum in fine amoris et amandi. – Amice – dixit amatus –, quis te protexit, quoniam uictus non fuisti in amandi maioritate? – Contrarietas – ait concordantia –, possesne aequaliter in uirtutibus et uitiis esse? – Amice – dixit amor –, quid te facit cum inimicis amati tui participare? Uirtus principium – Uirtus – ait amor –, quae sunt tuae regiones? Et tu amor – ait uirtus –, ubi incepisti amare? Rogabat amicus amatum suum, ut concederet ei uirtutes; quaesiuit amatus ab eo, ad quid eas uolebat. Quaesitum fuit a principio, utrum potuisset principiare uirtutem in amandi maioritatem. – Uirtus et principium – ait amicus –, numquid potestis aequales esse in amore et amare? Ueniebat amicus uisum amatum suum et quaesiuerunt ab eo amores, utrum de longinquis finibus ueniret. Uirtus medium Amatores multi quaesiuerunt ab amico, cum quo suum amare faciebat uirtuosum. Quaerebatur ab amico, in quo cognoscebat maioritatem uirtutis. Amatus et amicus quaesiuerunt ab amatoribus suis, utrum sciret subiectum extensae uirtutis et amoris. – Amice – dixit amor –, cum quo deicis ex amare tuo minoritatem? Uirtus finis Mirabatur amor de uirtute et fine, quare quaerebant, ut daret eis amor maioritatem sui amare. Uirtus et finis amoris quaesiuerunt ab amico, utrum aequaliter esset sanus et infirmus propter amorem. Amatores quaesiuerunt ab amico, qui erant uinctores et tortores uincientes et torquentes propter amorem amatores. Uirtus maioritas Amatores amoris quaesiuerunt ab amico, cur eos reprehendebat uirtus amandi. Ab amoris aequalitate quaesiuerunt amatores, utrum essent aliquis amans et aliquis amatus in amare uirtuoso aequales. Uirtus aequalitas Toxicatus erat amicus prae amore et quaerebatur ab eo, quid potauerat eum amandi ueneno. Uirtus minoritas Cum tribus dominabus amoris manebat amicus; alia illarum affligebat eum, alia occidebat eum, alia uero sustentabat eum; et quaesiuit amicus ab amato suo, utrum sciret amorem. Ueritas gloria Quaesiuit amicus ab amoris differentia, utrum gloria et ueritas in amato suo essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia eodem numero. In naui amoris nauigabant amatus et amicus per mare amoris et quaesiuerunt amatores, qui sunt pisces maris illius. – Ueritas et gloria – dixit falsus amor –, ut quid cruciatis seruitores meos? – Amor – inquit amicus –, scisne quare gloria et ueritas alia de alia inuicem conqueruntur? – Ueritas – inquit amicus –, ubi uerificas gloriosum? Et tu gloria, ubi glorificas uerosum? Comedebant et bibebant amicus et amatus super mensam amoris et quaerebatur, qui erant seruitores eorum. Amores ab amato quaerebant, cur in maioritate amoris et amandi glorificauerat suum amicum. – Uerificare et gloriari – dixit amor –, ubi possetis coaequari in bonitate, magnitudine, duratione et potestate, quoniam mittere uos uolo ad amatum meum? Amores multi quaesiuerunt ab amato, cur descenderat ad amandum tantam minoritatem bonitatis, magnitudinis, durationis, potestatis et ueritatis. 00. Ueritas differentia Amoris dominae desiderabant seruire amato et amico et quaerebant, ubi possent eos inuenire. – Ueritas – inquit amor –, cur permanes in differentia amici et amati? Ualores, reuerentiae et honores a ueritate quaesiuerunt, quod pretium habuerat de amico, quem uendiderat amato. – Ueritas et differentia – dixit amor –, cur permanetis in amare? Quaesitum fuit a ueritate, cur in uerificare suo existebat finis amandi. – Ueritas – dixit differentia –, qua natura potes existere in amandi maioritate? – Ueritas – inquit amicus –, ubi repperisti aequalitatem amoris et amandi? – Minoritas – inquit maioritas –, quare uis, ut amatus non emat amici uoluntatem? 0 Ueritas concordantia – Contrarietas et parcitas – dixit amor –, cur resistitis mihi ad dandum ueritati concordare et amare? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret, quomodo principiabat amare. – Amor – dixit amicus –, quomodo sufficere posset amare amato meo? Imperatores et reges quaesiuerunt, quid portabat ad amatum et amicum amoris secreta. A maiore amato et maiore amico quaerebant amores, utrum coniuncti essent in maiori ueritate et concordantia amoris. – Ueritas et concordantia – dixerunt flores amoris –, cur aequales existitis in amore et amare? Stabat amor otiosus et quaesiuerunt amatores ab eo, ubi perdiderat amare suum. 0 Ueritas contrarietas Quaesiuerunt amatores ab amico, utrum sciret, quibus armis ueritas et falsitas ad inuicem pugnant. Amoris differentiae amicum inquirebant, quaerentes a ueritate, ubi prae amore languebat. Amores ab amato quaesiuerunt, quibus uirgis feriens disciplinabat amicum suum. – Ueritas amoris et contrarietas amoris: Et qui sedauit resistentiam, quam habere solebatis in amare? – Aequalitas – ait amor –, numquid esse potes de ueritate et contrarietate? – Ueritas – amicus ait –, numquid amor amare suum uult duplare, ut amandi minoritati resistat? 0 Ueritas principium – Amor – inquit amicus –, nonne uerificare et principiare sunt in amare meo? Amare inuenit uerificare, quaerens ab eo, utrum ueritas uel principium principiassent illud. Interrogabat amicus ueritatem et principium dicens: – Numquid est amatus meus adeo potens, quod principiare posset maius amare et uerificare? Ab amoris aequalitate quaesiuerunt amatores, utrum ipsa posset esse in uerificare, principiare et amare. – Minoritas – inquit amor –, numquid uelles esse in maioritate? 0 Ueritas medium Amoris dominae ab amoris medio quaesiuerunt, quid erat finis et complementum amoris. – Amor – amicus ait –, nonne posset amatus meus dare mihi maioritatem ueritatis et amoris et amandi? – Amice – dixit amor –, ubi tuum imaginaris amatum? – Amor – dixit amicus –, numquid ego possum perdere amatum meum? 0 Ueritas finis – Amor – amicus ait –, ex quo me dedisti amato meo? Nonne tanta est tibi potestas et iustitia, quod des mihi meum amatum? – Amores – dixerunt amatores –, cur assistunt in labore amicus et amatus? – Ueritas et finis – ait minoritas –, cur me captum detinetis in carcerem maioritatis? 0 Ueritas maioritas – Maioritas – inquit amor –, nonne potest esse in maiori ueritate aequalitas amici et amati? Amores, ualores, reuerentiae et laudes quaesiuerunt ab amico, quid exstinguebat ei suum amare. 0 Ueritas aequalitas Ab amico quaerebant amatores, utrum in eius essentia ueritas et amor aequales esse possent. 0 Ueritas minoritas – Minoritas – inquit amor –, cum quo aufertis amatores ab amato meo? Quinta distinctio, secunda pars Decima quaestio  Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum in amare suo haberet potestatem de differentia et differentiam de potestate. Solutio: Differentia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt rationes inconfusae et per quod bonificans et bonificabile sunt inconfusa et aliud ab alio distinctum. Considerauit amicus ut plurimum in quaestione, quam sibi fecerat eius amatus, et mirabatur cur sibi talem fecerat quaestionem et dixit ei: – Amate mi, bene scis uelut in definitionibus principiorum amantiae continetur, quod unumquodque ipsorum principiorum alteri tradit similitudinem suam. Ergo, necesse est potestatem esse de differentia et differentiam de potestate, substantiali potestate dante propriam potestatem accidentalem substantiali differentiae et e contrario, ut differentia sibi appropriatam possideat potestatem, qua possit id existere, quod ipsa est, et differentiare. Similiter et differentia substantialis potestati substantiali differentiam accidentalem approperat, ut differentiare possit inter hoc et aliud et ea faciat existere et agere inconfuse seu distincte. – Iterum amate mi – dixit amicus –, bene scis magnitudinem dare similitudinem suam differentiae et potestati. Et ideo est magnitudo de differentia et potestate, et per hanc magnitudinem, quam differentia et potestas possident, est magnitudo de potestate, quae est de differentia, et de differentia, quae est de potestate, quoniam nobilissimum est cuilibet principiorum quodlibet eorum esse de alio, permanente quolibet ipsorum in sua propria unitate et natura. Hoc idem etiam, amate mi, habet esse de bonitate, duratione et cetera. – His igitur sic existentibus et te sciente, amate mi, amare meum, quo te amo, esse ualde bonum, magnum, potentem et cetera, quod tamen esset impossibile, si non haberet in se potestatem, quae esset de differentia, et differentiam, quae esset de potestate, admiror ualde cur hanc mihi fecisti quaestionem.  Amoris differentia est ipsa, quae amantem et amatum in amare facit esse distincta. Propendit amor amicum displicentiam habere, quia suus amatus talem sibi fecerat quaestionem et excusauit amatum his sermonibus dicens: – Amice, tuus amatus habet multo nobilius et altius amare, quam tu habes. Nam, in amare tuo est potestas de differentia per accidens et e contrario, sicut tumet dixisti, sed in amare tui amati est potestas de differentia et e contrario substantialiter, eo quod in amato tuo quodlibet principium est aliud et e contrario, una eademmet essentia et natura numero, ut dictum est. Et quoniam tu non habes adeo nobile nec adeo uirtuosum amare, sicut amatus tuus, facit ipse tibi quaestionem praedictam, ut de tuo amare talia sibi respondeas, quae sunt ad laudem sui amare, annuendo in amare tuo esse potestatem de differentia et e contrario per accidens, sed in amare suo substantialiter.  – Amice – dixit amor –, prout in decima regula continetur et in tertio paragrapho de definitione differentiae, considerare potes quomodo de quaestione, quam tibi fecit amatus tuus, alta et nobilis responsio potest educi. Dic ergo, amice, quomodo potest amare tuum attingere altitudinem et nobilitatem amati tui, nisi eius excellentissima contempleris? Nonne bene scis quoniam in elementatis calor, quem dat ignis aeri, est ex quo ignis dat eum illi et subicit, ut ipse aer se ipsum calefacere possit et aquam et terram? Uerumtamen illum calorem datum aeri ita retinet sibi ignis, quod ipse calor et est ignis et est aeris; ignis quidem essentialiter, aeris uero accidentaliter. Super hoc siquidem genus caloris concordant ignis et aer, sicut pater et mater super filium suum et se inuicem diligunt in eodem, quoniam est ex utroque; simili modo etiam est in ceteris rebus naturalibus his similibus. – Amice, ergo, considera simili natura in amare tuo, quomodo sit in eo potestas de differentia et e contrario, istis principiis inuicem concordantibus super hoc, quod alter alteri tribuit, sibi retinens illud idem. Ita namque considerando, ascende ad contemplandum amatum tuum super amare tuum et super ea, quae consistunt sub amare tui amati, et contemplando considera, quomodo in amato tuo substantialiter existit potestas de differentia et e contrario et superapplica cetera principia, scilicet bonitatem, magnitudinem et cetera. Deinde propende tibi quomodo istae possessiones sunt essentiales, permanente qualibet hoc, quod ipsa existit, et existente qualibet alia et e contrario, concordante qualibet alii et e contrario, in hoc, quod ipsa est, et in hoc, quod tribuit et acceptat. Quare, si haec omnia contemplando consideres, secundum huius Artis doctrinam, profecto dicere potes te contemplationis considerationem superexcellentem habere. – Et haec est ratio, quare tuus amicus hanc tibi fecit quaestionem, uidelicet ad excitandum te et mouendum ad multum excellenter eum contemplandum et ad exaltandum amare tuum in hac superexcellenti contemplationis consideratione, nec amico sui amati aliqua dicta displicere debent, tantum debet eius amare sermones.  Si non esset potestas de differentia et differentia de potestate, amoris medium existere non posset inter amatum et amicum. – Amor – ait amicus –, secundum hanc quartam conditionem `potestatis et differentiae significatur solutio quaestionis huius, quam fecit mihi meus amatus. Quoniam, nisi in amare esset potestas de differentia et e contrario, non posset amare meum existere inter meum amatum et me; quoniam, si in amare meo esset potestas, ita quod non esset de differentia, et si in eo esset differentia, ita quod non esset de potestate, alia alii sufficere non posset, quia deficeret eis principium et finis. Principium quidem in hoc, quod alia de alia principiari non posset; finis uero in hoc, quod potestas non moueretur ad differentiandum neque differentia ad possificandum. – Hoc idem etiam esset de aliis principiis, itaque non posset amare consistere inter amantem et amatum. Sed, quoniam in ipso amare est potestas de differentia et e contrario, plus est in ipso amare, quam si alia illarum non esset de alia; et quoniam illud plus implicat complementum et ponit id, quod sua priuatio ponere non potest, idcirco potest amare perseuerare inter amatum et amicum. Quare, amor, bene scio, quoniam amatus meus scit haec omnia in amare meo, nam ex eo mihi peruenit quicquid habeo boni et amandi. Tantum autem amatum meum timeo contra me ex aliquo fieri offensum quod, cum mihi ex aliquo iacit quaestionem, subito timeo me gessisse quicquid uel dixisse contra eius ualorem, honorem, reuerentiam et amorem, mallemque mori, quam quod amatus meus mihi suspectum haberet. Undecima quaestio  – Amice – dixit amatus –, numquid est tibi tanta potestas amandi amando in me unire, quanta est amando in me unitatem? Solutio: Concordantia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, in uno et in pluribus concordant. Priusquam amicus super hac quaestione responderet amato, considerauit in natura et definitionibus principiorum, in quaestione contentorum, et maxime in concordantiae definitione; et prout attingere potuit naturam et definitiones ipsorum principiorum, respondit amato suo dicens: – Amate mi, amoris concordantia ad magnitudinem amoris et ad potestatem amoris applicata, me ducit in uiam tibi respondendi. Et tibi dico quod ex hoc, quod concordantia est principium substantiale, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera concordant in una substantia ex ipsis constituta, ipsis principiis unientibus de se ipsis ipsam substantiam, sub agente naturali illam substantiam generante, oportet in tantum amari actum uniendi illam quantum unitatem eius, cum ipsa substantia potest suum uniri substantiale et praeter ipsius substantiae unitatem esse non possit. – Cum ergo te, amate mi, considero unam substantiam esse et unum unire de bonitate, magnitudine et cetera unitum, oportet secundum naturalem rationem me tantam amandi te potestatem sentire, amando in te unire, quantam eam sentio amandi tuam unitatem, ut amandi magnitudini satisfaciant magnitudo et potestas, et ne tuum unire sit minus amabile quam tua unitas, per quod siquidem unire, tu es una unitas et una substantia, quae conuertitur cum omnibus principiis tuis.  Amoris concordantia est ipsa, per quam amans et amatus in amare concordant. – Amate mi – dixit amicus –, de te et de me procedit amare, cum sis amabilis et ego amans, in quo scilicet amare existit concordantia bonitatis, magnitudinis et cetera ipsius amare. Hoc siquidem amare, tuae et meae similitudines amantur, in quibus amando concordamus me amante te et te amante me, secundum ipsas similitudines, quae sunt ipsae scilicet bonitas, magnitudo et cetera. Quare, si non amarem in te tantum unire quantum unitatem, non amarem te secundum tuas et meas similitudines; in te namque tua bonitas unit de semet unam bonitatem in magnitudine, duratione, potestate et cetera. Ita quod est bonitas magnitudinis, bonitas durationis, bonitas potestatis et cetera, una eadem est bonitas et permanet ipsa substantialis bonitas unitiua, una bonitas in se ipsa, de qua influitur bonitas magnitudinis, bonitas durationis et cetera. Hoc idem amare habet etiam esse de tua substantiali magnitudine et de tua substantiali duratione et cetera. – Et quoniam bonitas tua, magnitudo et cetera, sunt unamet unitas, scilicet una essentia et natura eadem numero; et quoniam bonitas influxa in magnitudinem et bonitas influxa in durationem et cetera, una eademmet numero est bonitas, existit quidem in tua unitate actus uniendi, ita quod ipsa bonitas influens, et bonitas magnitudinis et bonitas durationis et cetera, se unit unam bonitatem tantum in bonum in substantia, ita quod in ipsa substantia tua non est, nisi tantum una bonitas. – Haec autem unio, quae est bonitatis magnitudinis et bonitatis durationis et cetera, et bonitatis influentis habet esse, quia bonitas simpliciter et magnitudo simpliciter et cetera principia substantiae tuae simpliciter sunt unamet essentia et natura eodem numero, in qua fit unio influentis et refluentis. Influentis quidem eo, quod bonitas unam influit bonitatem in magnitudinem, cum ratione bonitatis magnitudinem oporteat esse bonam; et eo quod unam influit bonitatem in durationem, cum durationem, ratione bonitatis, oporteat esse bonam, et sic de ceteris principiis. Refluentis uero eo, quod bonitas magnitudinis et bonitas durationis et cetera, refluitur una bonitas eadem numero, quia bonitas huius et bonitas istius et cetera unitur una essentia et natura numero. – His igitur sic existentibus, amate mi carissime, oportet me tantum diligere te ratione uniendi quantum ratione unitatis, ut amem te secundum tuas similitudines et secundum eas similitudines, quas mihi donasti, te similitudinibus tuis fruente.  – Amate mi – dixit amicus –, dum considero duas definitiones antedictas, applicans eas ad undecimam regulam, secundum hoc oportet me habere tantam potestatem ad amandum in te unire, quantam ad amandum in te unitatem. Nam, abstrahendo in ratione mea phantastica magnitudinem, durationem et cetera, bonitatis tuae, remanet simpliciter unitas tuae bonitatis in ratione mea; et contrahendo unitatem tuae magnitudinis, durationis et cetera, ad tuam bonitatem, oportet me considerare in tua bonitate esse bonificare; nam, sine illa, non esset in ea magnitudo nec duratio et cetera. – Ergo, sicut oportet me amare ipsum bonificare tuae bonitatis, sic oportet me amare unire tuae unitatis, contrahendo bonitatem, magnitudinem et cetera, ad tuam unitatem, quod scilicet unire existit inter bonificatiuum et bonificabilem, bonificante existente alio a bonificabili et e contrario. Hanc autem aliationem amari oportet, ut ametur eorum inconfusio et ut unumquodque ipsorum principiorum ametur inconfuse in concordantia amici et amati, in una unitate essentiae amici et amati et in concordantia unitatis et uniendi bonitatis, magnitudinis et cetera in amato et amico.  Magnitudo et potestas adeo magnam et potentem habent concordantiam in amato, quod in tanto concordant in unire amati, quantum in eius unitate. Et ex hoc habet amicus tantam concordantiam amato suo diligendo eius unire, quantam diligendo ipsius unitatem. – Amate mi – dixit amicus –, secundum septimam conditionem `magnitudinis et potestatis, significatur quod ego te possum tantum amare, quantum amo in te operationem tuae unitatis. Nam, ex quo tua magnitudo et tua potestas in tantum concordant, magnitudo quidem unire unum magnificare et potestas unum possificare, quantum in existere magnitudinem unam et potestatem unam, et magnitudinem et potestatem unammet essentiam et naturam eodem numero, oportet in me tantam influi potestatem amandi, amando unire, quantum amando unitatem, et amando tantum unitatem, quantum unire. Ex quo in te, amate mi, unitas et unire sunt eademmet essentia et natura eodem numero, scilicet unamet substantia, quae est tumet, amate mi carissime. Duodecima quaestio  Magnitudo et uoluntas amici quaesiuerunt ab amato, utrum in se ipso plus posset amicum remouere a contrarietate, quam in aliquo alio ente. Solutio. Contrarietas est quorundam mutua resistentia propter diuersos fines. Indignatus fuit amatus, quoniam magnitudo et uoluntas amici talem fecerant ei quaestionem et his sermonibus respondit illis: – In me nulla est contrarietas, sed potius sum ipsa concordantia, quae est ipsa concordia distinctorum finium, ut sint unus finis eadem essentia et eodem numero. Ego quidem sum contrarius contrarietatis, cui cum bonitate, magnitudine et cetera, contrarior, et quicquid in me est, existit substantiale absque aliquo accidente: Ego sum quicquid est in me, et quicquid est in me, est totum meum esse. – In quo ergo possem ego tantum remouere amicum meum a contrarietate, quantum in me ipso, uniendo illum mihi et diligendo et magnificando et bonificando eum in me, cum a nullo alio ente tantum remota et disparata sit contrarietas quantum a me? Satis inscium habeo quemcumque facientem mihi talem quaestionem. – Et uos, magnitudo et uoluntas – ait amatus –, non multum bene agitis, cum mihi facitis eam; etenim secundum definitionem contrarietatis, propendere potestis et bene scire quod, cum ego sim ipsum, quod dici potest `definitio contradictoria definitioni contrarietatis, profecto non possum amicum tantum a contrarietate remouere, quantum in me ipso.  Contrarius amor est qui magno et bono amori amantis et amati resistit. – Amate – dixit magnitudo amici –, utique uerum est te esse concordantiam ac etiam bonitatem, magnitudinem et cetera. Et quamuis quicumque alius amatus habeat concordantiam et bonitatem, magnitudinem et cetera, non tanta potest nec sufficit esse ipsa sua concordantia bonitas, magnitudo et cetera. Uerumtamen, inter te et amicum tuum habet contrarietas magnum posse, quia facit te minus amari quam honores, parentes, prosperitates, delectationes, pecuniam et ceteras diuitias huius mundi, ut manifeste patet et ut in definitione contrarietatis manifestatur. Necnon etiam contrarietas amicum tuum detinet in laboribus, periculis, languoribus, suspiriis, cogitationibus, lacrimis et fletibus, de difficilique uiuit et a te uix sustentatur. – Ergo, amate, cum tantum possis amicum tuum a contrarietate remouere et plus in te ipso, quam in alio ente, quare non coniungis eum in tantum tibi, et non ponis eum tantum in tua concordantia, bonitate, magnitudine et cetera, quod omnino remotus sit et disparatus a contrarietate, illum occidente et in tristitia detinente, quae impedit eum diligere te et honorare ualores tuos?  – Magnitudo – dixit amatus –, sicut in tertio paragrapho de contrarietate significatur, scire potes quod remoueo meum amicum a contrarietate plus in me ipso, quam in alio ente et plus transmitto sibi secundum intentionem et finem similitudines meas, quam alias. Tu autem, magnitudo, cum ei transmitto similitudinem meae magnitudinis, assumis eam sub forma paruitatis, assumens sub forma magnitudinis eas similitudines prosperitatum huius mundi, quas transmittit contrarietas, compellisque uoluntatem diligere similitudines meas cum minoritate, sed cum maioritate illas similitudines, quas transmittit contrarietas. – Quare non est mirandum, si contrarietate uexetur amicus et si sit timidus et pusillanimis at audacia nudus, qua indiget ad faciendum ardua et utilia propter meum honorem et amorem. Tu enimmet et uoluntas ei contrariamini, subiugantes eum seruituti contrarii amoris et refunditis super me totum pondus criminis, quod minime super uos diligitis replicari, nec in bono sed in malo potius uestra uultis uti libertate, ducentes amicum contra finem et ueram intentionem ad ea opera, quae uos uultis. Uerumtamen ex his omnibus oportebit uos reddere rationem mihi, qui uestri sum dominus atque iudex.  In magnitudine concordantiae amici et amati distat uoluntas ab eorum contrarietate. – Magnitudo et uoluntas – ait amatus –, secundum hanc sextam conditionem `magnitudinis et uoluntatis denotatur quod plus possum amicum a contrarietate remouere in me ipso, quam in aliquo alio ente. Nam ex hoc, quod magnitudo concordantiae maior est inter me et amicum meum, quam inter me et aliquod aliud ens, quod non est amicus meus, possum ego amicum meum magis remouere a contrarietate in me ipso quam extra me ipsum. Quod, si non, falsificaretur quidem praedicta conditio, ita quod in magnitudine concordantiae amici et amati non distaret uoluntas eorum a contrarietate, sed potius coniungeretur contrarietati, distans a concordantia in magnitudine concordantiae amici et amati, quod est impossibile. – Quare uobis respondeo secundum antedictam conditionem, cum sit uera, quod plus possum amicum in me remouere a contrarietate, uidelicet eum unire mihi, quam in aliquo ente, uniendo meam concordantiam et suam et magnitudinem meam et te, magnitudinem amici mei, et uoluntatem meam et te, uoluntatem eius; similiter et bonitatem, durationem et cetera mei et amici mei, permanente me concordantia, magnitudine, uoluntate, bonitate et cetera, absque aliqua contrarietate. Quarta distinctio Potestas ueritas Dilexit amicus ueritatem, in qua potestas amati gloriam reuelauit, ut amici uoluntas quiesceret in amare. Uoluntas potestatis, ueritatis et differentiae numquam fragilis neque falsa neque confusa fiet in amare. Potestas, ueritas et concordantia ceperunt amare amoris in amato. Ueritas et falsitas magnam habebant resistentiam in amico propter amatum; uicta foret ueritas, si non iuuasset eam amatus. Incepit principium in uero amore, spe et patientia, ut amicus potentem amorem haberet sustinendi labores et aduersitates, propter ueritatem et amorem. In medio amati et amici existit ueritas, ut amicus posset amati sui uera narrare. Ueritas et potestas finem amoris ad amatum extulerunt, ut amando amatum suum inde scanderet amicus scala potestatis et ueritatis. Potestas et ueritas ad maioritatem amandi amicum extulerunt, ut amatus cognosceretur et diligeretur in maioritate potestatis, ueritatis et amoris. Amicus, quanto poterat, in amore suo potestatem et ueritatem coaequabat, ut inde posset ea, quae per amandi defectum perdiderat, restaurare. 0. Stabant potestas et ueritas coram amico et amato; amicus autem potestatem et ueritatem amato suo et minoritatem tribuit sibi ipsi. Potestas gloria Quoniam potestas, praeter amoris differentiam, non potest in amati gloria dare quietem amico, existit differentia amandi et amabilis. In uicum gloriae uenerunt hospitatum potestas et concordantia, quae sunt nuntii amici et amati. Adeo uehementer plorabat et plangebat amicus magnam gloriam, quam propter amorem contrarium affines sui perdebant, quod potestas eum non poterat consolari nec in gloria poterat quiescere. In sua gloria et de sua gloria et per suam gloriam et in sua potestate et de sua potestate et per suam potestatem principiauit amatus amicum suum, ut amicus posset melius amare et cognoscere gloriam amati sui. Per medium amoris iuit amicus uisum gloriam amati sui, ut in ea posset existere cum amato suo. Finis amoris amici est amicum posse sufferre labores, languores, afflictiones, uituperia, bonorum perditiones et mortem ad honorandum gloriam amati sui. Obdormiuit amicus in amoris minoritate; excitatus est in amoris maioritate; ideo potest amicus descendere ex gloria sui amati. In aequalitate potestatis se coaequant glorificans et glorificabile; in aequalitate gloriae se coaequant possificatiuum et possificabile; ideo consistit aequalitas amabilis in amore et amare. Si minoritatem inueniret amicus in amati sui gloria, numquam posset amare suum amatum absque minoritate amoris et amandi. Potestas differentia Potestas non potest de concordantia sine differentia neque de differentia sine concordantia; ideo conuertitur cum differentia et cum concordantia in amore et amare. Si potestas et differentia in contrarium amorem peruerti possent, numquam in amoris concordantiam possent conuerti. Non posset potestas amoris principia sine differentia principiare, nec ea differentia sine potestate differentiare; ideo potestas et differentia sunt amabiles in principiando amare. Si non essent potestas differentiae et differentia potestatis, amoris medium existere non posset inter amatum et amicum. Cum fine potestatis, differentiae et amoris ligauit amicus amare suum ad amatum. In maioritate potestatis et differentiae, facit amor existere suum amare, ut amicus cum amandi maioritate ascendat uisum altitudines amati sui. In differentia amati et amici existunt potestas et aequalitas, quae detinent captum amorem. Si minor esset differentia, quam potestas in amare, non esset potestas maior in existere et agere, quam in existere tantum. Potestas concordantia Nisi potestas maior esset in concordantia, quam in contrarietate, indignum esset in Deo fore potestatem, concordantiam, amorem et amare. Potestas et concordantia exhortatae sunt amorem, quod inciperet eas diligere in perseuerantia. Per omnes amoris extremitates, expanderunt se potestas et concordantia, in amoris medio se iungentes. Potestas finem amoris in concordantia scrutabatur; concordantia uero inuestigabat eum in potestate; in amare autem inuenerunt illum. Ascenderunt potestas et concordantia ad maioritatem, ut amare amici non descenderet ab amato. Ut potestas de concordantia multum possit, in amore coaequat se concordantiae in amare. Recessit potestas de minoritate in concordantiam et concordantia de contrarietate in potestatem, ut in maioritate sisteret amor amici. Potestas contrarietas Adeo sistit in alto principio amare amati, quod eo non potest ascendere contrarius amor, nec ibidem suum amare contrarium principiare. Amatus et amicus in tanto sunt amore, quod in amoris medio contrariandi potestas intrare non potest. Sicut potestas contrariandi contradicit amandi fini, sic potestas concordandi non fini contradicit amandi. Si potestas per contrariari ascendere posset ad maioritatem amandi, non posset ad eam ascendere per concordantiam. Amicus, quantum potest, amori contrario resistit in aequalitate potestatis et concordantiae. Contrarietas et minoritas resistunt potestati et maioritati in amore et amare. Potestas principium Quoniam potestas amoris plus potest de principio amoris in amoris medio existendo et agendo, quam existendo tantum, sunt amabilia opera eius. Sicut plures uoces uniunt unam uocem, sic potestas plura unit principia ad unum finem amandi. Quia potestas maius est principium in habitu, quam in potentia et in actu, quam in habitu, maior est in amare, quam in odire. Potestas et principium in amare se coaequauerunt, ut amicus non indigeret possificare nec principiare in amare. Ut amando suum amatum non habeat amicus amoris defectum, extenditur tota potestas per tota cetera principia et e contrario, et alia tota per alia tota, et omnia simul maioritati amandi tradunt similitudines suas, ut in amandi maioritatem eam conuertant. Potestas medium Potestas amoris amatum et amicum coniungit in amoris medio, ut habeant ambo finem unum amandi. In medium potestatis intrauit amor et e contrario, ut in utriusque medio amandi maioritatem haberet amicus. Cum amoris potestate coaequat amicus in amoris medio principium et finem amandi. In amoris medio remouet amicus amare suum, cum amoris potestate, ab amoris minoritate, ut ascenderet ad extendendum et operandum in medium amoris. Potestas finis Ascenderunt potestas et finis ad maioritatem amandi, ut in ea consisterent et operarentur amare. Potestas, finis et aequalitas induerunt se amorem, ut amare nutrirent. In minoritate potestatis existit finis amoris infirmus; ideo rogat amicus amatum suum, ut concedat ei potestatem amandi. 0. Potestas maioritas Si maior amoris potestas praeter aequalitatem existeret in maioritate, existeret quidem in maioritate cum amandi minoritate et ploraret amicus defectus amati sui. Nisi maior potestas et minor potestas coniunctae forent et unitae in unum amare, potestas nequaquam posset amorem multiplicare in maioritatem amandi. Potestas aequalitas Uisitat amati potestas potestatem amici sui, qui infirmus iacebat in minoritate; cum aequalitate potestatis amoris et amandi sanabat amatus eum. Potestas minoritas Minoritas amoris uoluit se tradi amico, ut per eam diligeret amatum suum; eam autem amicus tollere non potuit, quia noluit eius amatus. Sapientia uoluntas – Sapientia et uoluntas – dixit amicus –, concedite mihi uirtutes, quarum indigeo uestire meum amare. Dum amicus in amati sui ueritate scientiam intelligebat, diligebat amantiam in bonitate sui amati. Sapientia et uoluntas epistulam scientiae et amantiae miserunt ad amatum, ut amico suo gloriam largiretur. Sapientia differentiabat amantem et amatum; uoluntas uniebat eos in uno amore et amare. Sapientia et uoluntas amicum ligauerunt ad amatum cum amoris concordantia, ut contrarium ad amorem non fugeret aduersus amatum. Resistebat amicus amori, nolens ire uisum et dilectum amatum suum; sed sapientia et uoluntas ceperunt et coegerunt amicum, portantes eum ad amatum suum, qui posuit amicum in carcerem amandi et intelligendi. Stabant intellectiuum ligabile in intelligibilitate et uolitiuum in uolibilitate. Sapientia et uoluntas ligauerunt ea, cum inceptione sciendi et amandi. In medio sapientiae et uoluntatis cruciabant amicum intelligere et uelle; amicus clamabat ad amatum suum. Sapientia et uoluntas attulerunt ad amicum finem amati sui, quo uinxerunt, cruciauerunt et incarcerauerunt amicum in amare et intelligere. 0. Quadam die fugiebat amicus de maioritate ad minoritatem, quia maioritatem amandi et intelligendi non poterat sustinere; inuenerunt eum sapientia et uoluntas, quae reduxerunt eum in carcerem amati sui. Coaequauerunt se sapientia et uoluntas in scire et amare; ambae cucurrerunt ad amatum et super earum amare et intelligere illum accinxerunt. Conquestus est amicus sapientiae de minoritate sui amare et uoluntati de minoritate sui intelligere. Sapientia uirtus Quanto magis percipit amicus ueritatem fidei, spei et caritatis, tanto magis grauatur uituperio, quod infertur amato suo propter defectum amatorum, qui non habent scire et amare uirtuosa. Iustitia, prudentia, fortitudo et temperantia sunt uici, per quos uadit amicus ad gloriam amati sui. In differentia amantis et amati protendit sapientia suum intelligere, ut amicus amare possideat uirtuosum. In concordantia uirtutis et sapientiae captiuatur amare amici, ut amoris contrarii et ignorantiae et uitiorum non introeat seruitutem. Cum uirtute sapientia resistebat ignorantiae; cum sapientia uirtus uitium impugnabat, ut coram amato suo constaret amicus sapiens et uirtuosus. Portabat amicus amato suo sapientiam et uirtutem; cecidit amicus in amoris principia, ubi perisset, nisi amatus eius adesset. Ingressa est uirtus excitum in medium sapientiae et amoris, ut nec cum maioritate nec cum minoritate participet uitiorum. Nisi finis uirtutis uexaret amatores, requiesceret amicus in fine sapientiae et amoris. In capsa uirtutis applicuit amicus sapientiam et amorem cum maioritate intelligendi et amandi, ut fierent thesaurus amati. 0. Uirtus et sapientia se coaequauerunt in amico, ut esset similior et propinquior amato suo. Si non esset minoritas, totus arderet amicus in igne sciendi et intelligendi. Sapientia ueritas De sapientia, ueritate et gloria se intersignauit amatus, ut cognosceret suum amicum. Quoniam ueritas non posset obiectum esse sapientiae sine differentia, amabilis est differentia in amabilitate sapientiae et ueritatis, qua scilicet amabilitate ligabilis est uoluntas ad sciendum, uerificandum et differentiandum. Sapientia et ueritas amico reuelauerunt amati secreta in amoris concordantia; mortus est autem amicus in scire uerum amare. Contrarietas amoris amatum celabat amico, donec sapientia et ueritas in amoris concordantia amatum ostenderunt amico. Sapientia et ueritas extraxerunt amicum de tenebris et in claritatem principiorum amoris posuerunt illum, ut uideret amatum suum. Cum ignorantia et falsitas amicum ex amoris medio deiecissent; tradidit amicus amatum suum pro uanitatibus mundi; sine amico remansit amatus. Congratulari uoluit amicus, quia sciebat amatus eius ueritatem laborum et tribulationum, quos sustinebat propter eius amorem; recoluit autem defectus, quos aduersus finem sui gessit amati et in tristitia restitit et timore. Maioritate sapientiae et ueritatis inquisiuit amicus amatum suum in amore et amare. Aequalitate sapientiae et ueritatis amoris seruiebat et honorabat amicus amatum suum. 0. In amoris minoritate perdidit amicus sapientiam et ueritatem; hac perditione perdidit amicus amatum suum et e contrario; sine quidem amore remansit amicus. Sapientia gloria In scire suo differentiabat amicus bona malaque, quae propter amorem sentiens sustinebat. In amoris uero gloria miscuit ea. In concordantia sciendi et amandi occidebat amatus amicum suum. Amicus gloriam inueniebat, quia sic moriebatur; patiebatur quidem poenam, quia in scire et amare amatum suum non uiuebat. Conquestus est amicus sapientiae ex ignorantia et poena, resistentibus eidem ad seruiendum, honorandum et amandum amatum suum; amicum puniuerunt sapientia et gloria, quia suum scire et amare non multiplicauit. Sapientia et gloria portauerunt amorem ad amicum, ut inciperet habere poenam in scire et diligere suum amatum. Sapientia, gloria et amor fluebant et refluebant de amato ad amicum et de amico ad amatum, ut medium inter utroque plenum esset sapientioso et glorioso amoroso. Putabat amicus quiescere in scire gloriam amati sui; finis autem amoris multiplicabat ei labores in amare. Intellectiuum et gloriatiuum se ligauerunt in gloriabili et intelligibili, cum amandi maioritate. Si non esset aequaliter et intelligibilis et amabilis amati gloria, deesset amico aequalitas sciendi et amandi, nec posset amicus acquiescere gloriae sui amati. Minoritas sciendi, gloriandi et amandi amicum inuitauit; cibauit eum ignorantia, ira et aduersitatibus, ut uiueret contra maioritatem sciendi, gloriandi et amandi. Sapientia differentia Quoniam inter sapientiam, concordantiam et amorem amici est differentia, non autem inter sapientiam, concordantiam et amorem amati, oportet ut amicus ultra uires suas suum contempletur amatum. Quia maior est differentia in sapientia, quam in contrarietate, amabilis est differentia in scire et amare. Quia non potest amicus intelligere nec amare suum amatum sine differentia, principiatus est de differentia in sapientia et amore et e contrario. Medium amoris sistit inter differentiam amoris et sapientiam amoris, ut ibidem inueniat amicus amatum. In fine amoris existunt sapientia et differentia, quae ad amicum noua nuntiant de amato. Si non esset inter scientem et intellectum, amantem et amatum differentia, sapientia non esset in intelligendi maioritate nec amor in amandi maioritate. Sapientia et differentia sunt aequalia principia, quibus amicus suum inquirit amatum. In minori differentia scientis et scibilis, perdidit amicus amati sui cognitionem. Sapientia concordantia Si sapiens amor in se concordantiam non haberet, ab amore contrario non distaret. Ita sapienter incipit amicus amare suum amatum, quod amare suum de sapientiae amore et de concordantiae amore, necnon de ceteris amoris principiis, incipit. Amoris concordantia et amoris sapientia in amoris medio reuelant amatum amico. Sapientia et concordantia coram amato citauerunt amorem, quoniam in finem amoris non occidebat amicum. Quanto maiorem habet amicus sapientiam sciendo suum amatum, maiorem habet concordantiam amando illum. Amatus et amicus in sapientia se coaequarunt, ut in amore et amare essent aequales. Coram sapientia et concordantia plorabat minoritas, quoniam amicus amando aberat in ea. Sapientia contrarietas Contrarietas eiecit sapientiam ex amoris principiis, ut amicus suum obliuisceretur amatum. Contrarietas et ignorantia in amoris medium introierunt, ut ex eo deicerent amatum. Aduersus sapientiam, concordantiam et finem pugnabant ignorantia, contrarietas et non finis amoris, ut sine amico suo foret amatus. In ciuitate amoris inuenerunt se sapientia et contrarietas in maioritate; sapientia quidem in illa ciuitate faciebat amatum et amicum esse concordes; contrarietas uero amare amati et amici in ea confundebat. Ut sapientia et concordantia distarent a contrarietate sciendi et amandi, coaequauerunt se in scire et amare. Si sapientia minor esset in concordantia, quam in contrarietate, non esset amatus amabilis amico suo. 0. Sapientia principium Intrauerunt amoris principia in ciuitatem sapientiae, ut in ea medium amoris clarificarent. Clauiger thesauri amoris est amoris sapientia; custodes eius sunt amoris principia; dominus quidem huius thesauri est finis amoris. Amatus et amicus quandam principiauerunt amoris ecclesiam; aedificauerunt eam de sapientia et maioritate amoris. Sapientia, principium et amor se coaequauerunt in confidentia, quam habet amicus de amato suo, ut in illa coaequatione amatus amico suo satisfaceret de amare. Incepit amicus quaedam cupire, quae non sunt de circumstantiis amoris; confestim egressus est de sapientia, ingrediens amoris minoritatem ad odiendum amatum. Sapientia medium In amoris medium ingressa est sapientia, ut amicus in eo legeret finem amoris. Sapiens amor et maioritas amoris rogauerunt amatum, ut ueniret ad existendum in medium amoris, ut esset amicus in amandi maioritate. Quoniam scire est medium sapientiae et amare medium amoris, desiderauit amicus aequalitatem sciendi et amandi. Quoniam amoris medium minoritatem participabat, colorans se de illa, stabat sapiens amor infirmus coram amico, qui suum ignorabat amatum. Sapientia finis Sapientia et finis rogauerunt amoris maioritatem, ut ueniret ad quiescendum in maioritatem sciendi, finiendi et amandi. Misit amatus quandam finis amoris columbam ad scire amici, ut ei de aequalitate amici et amati noua nuntiaret. De sapientia et fine fecit amicus columnam, in qua suum sustentaretur amare, ut non corrueret in amandi minoritatem. Sapientia maioritas Sapiens amor et maioritas amoris amico commendauerunt amoris aequalitatem, ut non discederet a scire et amare. Si sapiens amor minor esset in aequalitate amoris, quam in inaequalitate, maior esset fatuus amor in aequalitate amoris, quam in inaequalitate. Sapientia aequalitas Si sapiens amor et minor amor aequales essent in amare, non esset aequalitas amici et amati. Sapientia minoritas Amori sapienti commendauit amicus suum minorem amorem, ut nutriret eum ad amandi maioritatem. Uoluntas uirtus Quoddam erat uiridarium amoris, de uirtute et ueritate plantatum, ubi amicus suum inuenit amatum de amore cantantem. Pulmentum amoris sunt uirtus et gloria, quibus uiuit amare. Si non esset differentia, non esset uirtus in amare. Tanta erat amoris concordantia inter amatum et amicum, quod prae uirtute cognoscebat amicus uoluntatem amati sui. Posuit se contrarietas inter amicum et amatum, ut amatus non haberet amicum nec e contrario; uoluntas autem et uirtus pacificauerunt eos in amoris concordantia. De uoluntate et uirtute principiauit amatus amicum suum, ut de illo principiet amicus amare suum. Per amoris medium penetrabat desiderare amici, perquirens amatum suum; uoluntas et uirtus lumen ei praeferebant. In fine amoris dedit amicus uoluntatem suam amato; in fine uirtutis reddit eam amatus amico. Uoluntas et uirtus consilium dederunt amico diligendi suum amatum amoris maioritate, ut propter amatum suum maiores sustineret amicus labores, angustias et dolores. 0. Misit amatus ad amicum suum uoluntatem, ut de illa diligeret; misit ei uirtutes, ut de illis resisteret uitiis; misit eidem aequalitatem, ut esse suo suum coaequaret amare. Uoluntas et uirtus sibi ad inuicem resistebant super amoris minoritate, quia uoluntas diligebat eam, quam uirtus destruebat; ideo stabat amicus in conscientia et in amandi minoritate. Uoluntas ueritas Ueritas et gloria recesserunt ab amato, similiter et uoluntas amici; remansit amatus in falsitate et poena sine amico. Ostendere uoluit falsitas amatum amico sine differentia, sed noluit ueritas, ut in amandi maioritate foret amor amici. Ut amicus concordantiam haberet in amare, proposuit ueritatem et amorem alium alii; hanc autem habebat concordantiam ex hoc, quod amabilis erat ueritas et uerificabilis amor. Inuenit amicus contrarietatem detrahentem amatum uoluntati et ueritati; amicus amoris concordantia redarguit contrarietatem. Incepit uoluntas in ueritate odire falsitatem et incepit ueritas in uoluntate uerificare amare. Scripsit amatus in uoluntate quandam epistulam ueritatis et misit eam per amoris medium ad amicum; in hac autem epistula scriptum erat: `Uenite, uenite amare. Sumpsit amatus uoluntatem amici et posuit illam in ueritatem, ut ligaret eam in fine amoris. Maiori ueritate ligabat et cogebat amicus uoluntatem suam, ut continue diligendo seruiret amato suo. In aequalitate amici et amati stabant uoluntas et ueritas, narrantes quomodo moriebatur amicus propter amatum suum. 0. Minoritas amoris dissoluit uoluntatem a ueritate, ut uoluntas falsitatem diligeret amoris, odiens ueritatem. Uoluntas gloria In tantum gloriose se diligunt amatus et amicus, quod in amandi essentia differentiam ullam habent. Uoluntas et concordantia in gloria quiescebant, in qua cruciabant amicum per amare. Quia uoluntas cum amoris concordantia quiescebat in gloria, resistebat in amandi poena amandi contrarietati. Quia gloria est desiderabilis, est desiderare principiabile et ligabile in amandi gloria. Amici uoluntas in medio gloriae sui amati quiescebat; amati uero gloria desiderabilis erat in medio uoluntatis amici; ideo stabant amatus et amicus in medio amoris. In fine amoris conuersi sunt desiderosus et gloriosus, ut amatus sufficere posset amico de requie et amare. In maioritate quiescendi et uolendi inuenit amatus amicum suum, qui multos nolentes amare reprehendebat. Quoniam aequalitas uolosi et gloriosi est amabilis, est eorum inaequalitas odibilis. Uoluntas et gloria loquebantur de amore; earum locutionibus glorificabat gloria et uolificabat uoluntas amicum, donec superuenit minoritas amandi, declinans amicum ad poenam et ad odire. Secunda distinctio De audacia et timore Per regulam traditam de audacia et timore, possunt inquiri et inueniri res naturales, per quas ligari possunt uoluntas et intellectus, haec ad amandum bonum et hic ad intelligendum uerum in rebus. Nam, ex hoc, quia Deus creauit hominem ad se diligendum et cognoscendum et sibi seruiendum, cum iste sit finis ultimus et principalis hominis, sequuntur in homine animositas et audacia naturaliter, contra pauorem et inertiam in rebus illis, in quibus seruiendo potest amare, cognoscere et honorare dominum Deum suum. Haec autem animositas et audacia sunt ratione praedicti finis, qui naturaliter est homini summe amabilis et summe intelligibilis et eius oppositum summe odibilis et summe ignorabilis et summe formidabilis. Istae etenim, scilicet amabilitas et odibilitas, intelligibilitas et ignorabilitas, audabilitas et formidabilitas, sunt ipsae rationes naturales, quas inquirimus ad dandum doctrinam alligandi uoluntatem et intellectum et inducendi ad audaciam et timorem, habendo de fine considerationem, uelut in secunda regula continetur. Ipsum amare, a quo bonificare, magnificare et cetera, exsulant, a uoluntate timibile et odibile et ignorabile est; ergo illud amare, a quo uoluntas fugat malificare, paruificare et cetera, audabile est et amabile et intelligibile. Unde sequitur naturalis copula intelligendi et amandi audaciter bonum, magnum et durabile amare, constructum et indutum bonificatione, magnitudine et cetera; naturalius enim est uoluntati diligere et intellectui intelligere hoc tale amare, quam ipsum amare, quod rebus terrenis finaliter est subiectum, in quo bonificare, magnificare et cetera, periclitantur. Innaturale est amari uilia odirique pretiosa; innaturale est etiam magis intelligi uilia, quam pretiosa et nobilia; ergo naturale est istorum oppositum amari et intelligi. Per hanc quidem naturalitatem et innaturalitatem, qui intelligere et amare magnanimiter audent, ligari possunt uoluntatem suam ad bonum amandum et intellectum suum ad uerum intelligendum. In amore consistit amare intentione prima et timor intentione secunda; ideoque cordis audacia naturaliter praecedit in amore timorem, cuius processu potest naturaliter ligari uoluntas ad bonum amandum et intellectus etiam ad uerum intelligendum, existente affirmare intentione prima et negare secunda. Si naturale est timeri famem, sitim, calorem, frigus, labores, exilia et opprobria, pericula et mortem, innaturale est ergo de bono, magno, durabili et cetera, recolere, intelligere et uelle pati timorem. Et si uoluntatem et intellectum auro et argento innaturale est uendi, innaturale est ergo prauis consuetudinibus et uitiis subici intelligere et uelle. His ergo omnibus praedictis, et multis etiam aliis similibus istis, sicut `in timere inimicum constat sapientia et in non timere inimicum insipientia, et huiusmodi, doctrina traditur inquirendi res naturales, quibus naturaliter acquiri possunt et haberi audacia et timor ad bonum amandum et uerum intelligendum in colligatione et ordinatione uoluntatis et intellectus ad sua naturalia obiecta. De spe De spe regula subdatur in hac Arte ad inquirendum naturas et proprietates, quibus ligari possint et induci uoluntas ad amorem boni et intellectus ad ueri attinctionem, sicut fit in ipsa spe, quam fidelis habet erga Deum, secundum naturam et proprietates eiusdem domini Dei nostri. Sperare namque de Deo bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, est sperare bonum, magnum, durabile, potens et cetera, quod est operatio bonae, magnae, durabilis et potentis spei. Tacta igitur uoluntate tali spe, fit quidem ipsa ligabilis ad bonum amandum, cum talis spes sit amabilis amabilitate bona, magna et cetera. Et hoc idem suo modo est de intellectu, cui sub ratione intelligibilitatis uerae, bonae, magnae, durabilis et cetera, intelligibilis est spes praedicta. Et quoniam in uoluntate consistit naturaliter pars amatiua et in intellectu intellectiua, tunc cum amatiuo datur amabilitas et intellectiuo intelligibilitas pro obiecto sub spe praedicta, collaqueat ipsamet uoluntas amatiuum, cum amabili, et intellectus, cum intelligibili suum intellectiuum. Diuina bonitas sua superexcellenti honorabilitate, per se digna est amari et intelligi; eodem modo et eius magnitudo, duratio, potestas et cetera. Unde, cum aliquis ad amandum et cognoscendum Deum aliquod bonum specialiter agere proponit et super hoc illi quaedam accidant aduersitates eum impedientes, tunc, si uoluntatem suam et intellectum spe percutiat sub ratione bonitatis Dei, sperans in adiutorium ipsius bonitatis Dei, tunc diuina bonitas, cum diligat similitudinem suam, clarificabit in illa spe bonitatem cum magnitudine amantiae et scientiae, per quas ligabit amans uoluntatem suam ad amandum et intellectum suum ad intelligendum bonitatem, magnitudinem et cetera, spei. Sperare a Deo donum consilii, auxilii et ueniae naturalius est, quam sperare hoc idem ab alio, quod non est Deus. Deus etenim liberalior est et potentior dare ista, quam sit aliqua creatura. Unde, quando quis in necessitatibus suis magis in Deo confidit, quam in fortitudine aut in diuitiis aut in sensu sui aut in domino terreno aut in amicis et sic de aliis huiusmodi, tunc in uirtute et natura suae spei alligat uoluntatem suam ad sperandum bonum et intellectum suum ad intelligendum ueram spem. Sperare a Deo ueniam est sperare donum misericordiae Dei atque sperare illud donum sub ratione parcendi magnas culpas, magna peccata, magnas iniurias et magnos defectus, est sperare magnum donum sub ratione magnae misericordiae. Uerumtamen hoc ueniae donum sperare, praeter amare et intelligere iustitiam Dei, quae cum ipsa misericordia idem numero consistit, non est ipsum sperare, per quod possit ligari uoluntas ad amandum bona et intellectus ad intelligendum uera, quoniam sic existit spes sine forma et contra misericordiam Dei. Sed, cum peccator iustitiam Dei et opus eius diligit et intelligit, quod est non dari ueniam sed potius iudicium amabile uerum, puniendo pro delictis mortalibus peccatorem, tunc hoc amare et intelligere peccatoris alligat uoluntatem ad amandum bonum et intellectum ad uerum intelligendum. Diligi autem et intelligi opus iustitiae et odiri et ignorari donum misericordiae Dei non est bonum neque uerum, sicut diligi et intelligi donum misericordiae Dei, praeter opus iustitiae suae, non est bonum neque uerum. Sed, cum peccator haec duo opera aequaliter diligit et intelligit, scilicet ueniam et iudicium misericordiae et iustitiae Dei, cum haec sint diligibilia et intelligibilia aequaliter, tunc habet bonum amare et uerum intelligere, quoniam spei habitum induit coniungens in illo habitu misericordiam et iustitiam Dei: Misericordiam quidem ad parcendum, iustitiam uero ad puniendum. Et quoniam peccator agit quicquid potest ad honorandum misericordiam Dei et ad timendum et diligendum iustitiam eius, consentit in magnitudine bonitatis, durationis et cetera, iustitia Dei suae misericordiae dari donum ueniae peccatori concordanti cum ipsis. Et influitur, ex hoc consensu et dono, lumen amoris ad amandum et sapientiae ad intelligendum. Adeo excellens et nobilis uirtus est spes in Deo et tantum decet sperare in bonitate, magnitudine et cetera, Dei et tantum est necessarium homini huius altitudinem habere spei, quod Deus uult hominem, in quocumque sit statu prosperitatis uel aduersitatis, semper in ipso Deo spem habere. Ideoque largitur Deus in mundo multas prosperitates et gratias ut, sicut homo haec a Deo munera recipit, sic similiter maiora adhuc munera speret a Deo; et e contrario multas impendit Deus quibusdam hominibus tribulationes, ut in eius adiutorio confidant, quoniam melius est tribulationes, persecutiones, aduersitates, famem, sitim, calorem, frigus, aegritudines, paupertates, uituperia et cetera his similia sustineri, sperando in Deo, in omnibus his adiuturo propter amorem ipsius sustinendis, quam sit nolle ista pati et quam habere mundanas prosperitates et in altissimo dante non sperare. Cum princeps confidit in fortitudine sui populi uel sui castri uel suae ciuitatis uel suae terrae uel sui thesauri et sic de aliis similibus istis, non potest tantum his omnibus alligare uoluntatem suam ad amandum bonum et intellectum ad intelligendum uerum, quantum dum confidit in fortitudine sui officii, quod Deus ad suum populum regendum contulit illi. Nam, intentio finalis, per quam Deus sui populi fecit illum principem et rectorem, uehementior est omnibus ante dictis, cum ipse finis, per quem princeps constituitur, sit ut a populo suo faciat Deum diligi et cognosci atque Deo seruitium impendere et honorem. Tali siquidem confidentia, quae figura spei consistit, potest unusquisque in rebus sibi subditis uoluntatem suam copulare ad amandum et intellectum suum ad intelligendum amabilia atque uera. Sperare ab amico consilium, succursum et auxilium per uires rerum corporalium non est tantum, quantum sperare ab amico bono, sapienti et ueraci consilium, succursum et auxilium spiritualium rerum. Hoc idem similiter est in ipsomet homine, quando bonus est et sapiens; potest enim magis confidere in bona uoluntate sua et in bono sensu suo, quam in diuitiis et in ceteris corporalibus rebus suis, cum de spiritualibus formaliter et corporalibus figuraliter spes existat. Per haec igitur, quae dicta sunt et per multa alia sub istis, regula traditur inquirendi, sub forma et ratione spei, naturas et proprietates, quibus et cum quibus sciantur ligari et induci uoluntas ad amandum bonitatem, magnitudinem et cetera, et intellectus ad intelligendum easdem esse ueras. De consolatione Desolationis occasio maxime in tribus habet esse, uidelicet in offensione Dei et sui ipsius et proximi. Ergo e contrario, consolatio in tribus consistit, uidelicet in consolari se ipsum in Deo et in se ipso et in proximo suo. Cum ergo desolatio et consolatio praedictae sint amabiles et intelligibiles, per naturam quidem amabilitatis et intelligibilitatis earum possunt ligari amatiuitas ad amandum et intellectiuitas ad intelligendum consolationem et desolationem praedictas, copulando ipsam amabilitatem cum amatiuitate sua et ipsam intelligibilitatem cum intellectiuitate sua, in magnitudine bonitatis et ueritatis. Desolatio extra commissum non extenditur perpetratum, quoniam ad aliquem se iniuriose uituperatum, reprobatum, depraedatum et tormentatum non pertinet desolari, cum ista pati sit consolari ad lucrum uirtutum et uitiorum euitationem. Et quoniam haec consolatio amabilis est et intelligibilis, per naturam quidem eius amabilitatis et intelligibilitatis possunt alligari uoluntas ad amorem uirtutum et odium uitiorum et intellectus ad uerorum attinctionem. Cum quis aliquos labores sustinet propter Deum, non decet eum in illis laboribus desolari, quoniam multo melior est Deus, quam sublati labores propter eum sint nociui; et multo maius est illud bonum, quod habet inde consequi, quam malum, quod sustinet inde. Et quoniam uoluntas magis ligabilis est ad maius bonum, quam ad minus, consistit ideo in natura maioritatis illius boni uirtus et ratio, per quam uoluntas ligari potest ad amandum, consolans se ipsam in magis lucrari et in minus perdere, similiter et intellectus. Perditio pecuniae, possessionum ac amicorum, parentum, deliciarum et honorum non est tanta, quanta est perditio bonarum meditationum ex bono, magno, durabili, potente, uero diligere et intelligere congregatarum. In perditione ergo istarum meditationum consistit desolatio et in recuperatione illarum magna consolatio, desiderabilis naturaliter et intelligibilis; ista namque natura sunt alligabiles uoluntas et intellectus per uiam consolationis. Cum Deum esse consideratur et illud esse diuinum totum infinite bonum, magnum, aeternum, potens et cetera, nullum esse habet desolandi rationem, cum priuatio sit non esse; ac etiam sic considerato Deo, ut dictum est, nullum esse malum naturam habet dandi desolationem. Consideratio ergo sic tendens ad esse diuinum, ut dictum est, est consideratio inducens consolationem et priuans ab homine desolationem, cuius siquidem inductione capitur naturaliter uoluntas ad uolendum amare bonum et intellectus ad intelligendum amandi ueritatem. Si Deus nihil esset, maior utique foret desolatio, quam consolatio, quoniam sic esset plus mali, quam boni et plus falsi, quam ueri. Ergo, cum Deus sit, plus est consolationis quam desolationis, et boni quam mali, et ueri quam falsi. Consideratis igitur omnibus ante dictis, sicut dictum est, et multis aliis similibus istis, possunt induci et ligari uoluntas et intellectus sub forma magnae consolationis ad bonum amandum et uerum intelligendum. De contritione et conscientia Ad perquirendum naturas et principia, quibus artificiose deducantur uoluntas ad bonum et intellectus ad uerum, naturam quidem et proprietates contritionis et conscientiae perquiri necesse est, ut acquiri possint habitus, quos principia inde sumunt, tunc cum sub ratione contritionis et conscientiae iudicantur. Quemadmodum de bono amatiuo et de bono amabili bonum amare sub habitu boni amoris oritur, sic de bono paenitentiuo et de bono paenitentibili bonum paenitere nascitur sub habitu conterendi. Sub hoc quidem contritionis habitu consistit uoluntas paenitens, cum errando peccauit aduersus dominum Deum nostrum, esto, quod parum dilexerit illum seu quod odiuerit eum. Itaque, consistente uoluntate sub contritionis habitu, congerit sibi passionem; contritionis namque natura est inferre passionem animae, suspiria cordi, lacrimas oculis et corpori afflictiones. Et quoniam super finem passionis consistit quietis finis, ut in secunda regula significatum est, habet utique uoluntas patiens naturalem exaltationem, ut de passione transeat ad quietem, ad cuius amabilitatem ligabilis est uoluntas diligens, cum de contritione ad quietem pertransit. Et idcirco innuit haec Ars uoluntatem induci ad contritionem recolendo, intelligendo et odiendo commissa, aduersus altissimum perpetrata; uoluntas quidem ad contritionem per huius Artis principia induci potest, sicut per diligere bonitatem, magnitudinem et cetera, et per diligere magnitudinem et durationem et cetera, boni, magni, durabilis et cetera, amoris. Et quoniam haec omnia et cetera his similia sunt homini possibilia et naturales rationes, sub forma principiorum, de quibus homo constat, potest quidem per ea uoluntas ligari ad contritionem; nam, amare bonitatem cum magnitudine amandi, adducit ad peccata paenitentiam et ad paenitentiam contritionem, sine qua contritione paenitentia esse non potest. His igitur datur doctrina inducendi uoluntatem ad contritionem, sequendo principiorum naturam et rationes, quod est naturaliter amabile uoluntati; similiter et doctrina ligaminis intellectus ad uerum. Quoniam, sicut in uoluntate consistit inclinatio naturalis ad odiendum ea, quibus a suo fine, scilicet a sua requie, deuiatur, sic in intellectu consistit naturalis inclinatio intelligendi illa, quibus a quiete deuiatur et tendit ad passionem, cum attingit ea sub habitu conscientiae, sicut uoluntas sub habitu contritionis. Intellectus existens sub habitu conscientiae, existit sub passione, quae naturaliter negabilis est ei et ignorabilis, sub forma affirmatiue intelligendi quietem suam, quod est eius finis. Intellectus ergo sub ratione conscientiae ligabilis est ad uerum intelligendum. Uoluntas quidem induci potest ad odiendum passionem, quam intellectus sub habitu conscientiae sustinet, et e contrario potest induci intellectus ad intelligendum passionem, quam uoluntas suffert sub contritionis habitu tunc, cum fit mutua mixtio ex duobus habitibus ante dictis; nam, per mysticam eorum copulam et per ambarum potentiarum participationem, cum alia ipsarum in alia suam habeat unitatem, bonitatem, magnitudinem et cetera, et e contrario, naturalis est inclinatio cuilibet earum, quod alia iuuet aliam et quod haec in passione istius et e contrario sustineat passionem. Existente homine otioso eo, quod amare bonum, magnum et durabile non educit aut eo, quod ex suis bonis temporalibus non agit illud bonum, quod agere tenetur, existit habitus contritionis in potentia similiter et habitus conscientiae, tunc cum homo bonum, magnum et durabile intelligere non perducit ad esse. Hi ergo duo habitus de potentia in actum reduci possunt, sequendo processum huius Artis, uidelicet discurrendo per principia et miscendo illorum alia in aliis, secundum naturam eorum et secundum aptitudinem uoluntatis ad amandum contritionem et intellectus ad intelligendum conscientiam, ut dictum est, prout etiam in artificio et processu huius Artis manifeste patet. Duobus ergo habitibus praedictis, de potentia ad habitum reductis, consistit uoluntas contritione ligata ad bonum amandum et intellectus conscientia ad uerum intelligendum. De patientia Cum patientia potest ligari uoluntas ad amandum bonum et intellectus ad intelligendum uerum, applicando ad patientiam principia huius Artis; et ad hoc explicandum breuius eligimus illorum tria principia, scilicet: Maioritatem, aequalitatem, minoritatem. Deducendo namque principia haec ad patientiam, dabitur, secundum communem formam, doctrina ligandi cum patientia uoluntatem et intellectum. Manifestum est bonam esse patientiam, quoniam de bonis similitudinibus in humana ratione consistit unita; et constat necessario patientiam esse ueram, quoniam ex ueris necessaria consistit; est ergo patientia amabilis, quia bona, cum omne bonum sit amabile; et est intelligibilis, quia uera, cum ueritas sit intellectus obiectum. Ergo patientia amabilis est et intelligibilis et in eius amabilitatem et intelligibilitatem, cetera principia similitudines suas inducunt, sicut magnitudo magnitudinem amabilitatis et intelligibilitatis, et duratio durationem earundem potentiarum, quod est quia in patientia bonitas, magnitudo, duratio et cetera, sunt concordes. Et quoniam unumquodque istorum principiorum similitudinem suam ponit in patientia, est amabilis et intelligibilis patientia bona, magna et cetera. Magnitudinem patientiae sub tribus terminis stare oportet, uidelicet pati sub maiori, aequali et minori se ipso; praeter enim hos terminos non esset in homine patientia magna. Et quoniam sub his tribus terminis magna consistit, est eius magnitudo in his tribus terminis naturaliter amabilis et eius paruitas odibilis; unde ligabilis est uoluntas naturaliter ad amandum magnitudinem patientiae et ad suae magnitudinis oppositum odiendum, quod est quia amatiuum et oditiuum, quod est de essentia et natura uoluntatis, assignatum est naturaliter, scilicet amatiuum ad magnam patientiae amabilitatem praedictam et oditiuum ad oppositum huius amabilitatis. Istud autem amatiuum cum bonificatiuo, magnificatiuo et cetera, constat unitum; unde, cum magnitudo amabilitatis patientiae per magnificatiuum tangitur, tunc per bonificatiuum bonitas tangitur eiusdem amabilitatis. Ideoque concurrentia omnia principia confluunt ad obiecta sua naturalia, ad uoluntatem magnitudini et bonitati et cetera, potentiae colligandam, cum contactus potentiae et obiecti fit secundum ordinem naturae et secundum modum, quem ars edocet et quem sequendo processum huius Artis proponimus reserare. Esse sub maiori patientem opus est iustitiae et prudentiae; iustitiae quidem, quoniam iustum est minora bonitate et nobilitate pati sub maioribus bonitate et nobilitate, habentibus ex hoc dominium super minora; prudentiae uero, quoniam minoribus ex impatientia sub maioribus malum accidere potest, cum maiora sint magis fortia, quam minora; et opus etiam iustitiae est esse patientem sub maiori suo, maxime cum iniuria infertur eidem. Esse patientem sub sibi aequali est caritatis opus atque spei; caritatis quidem, eo quod quisque tenetur proximum suum diligere sicut se ipsum; spei uero, quoniam ex eo, quod par pari fit patiens, dat iste illi rationem desiderandi nunc isti patienti esse casu simili patientem. Esse patientem sub minori se est opus humilitatis, fortitudinis, curialitatis et aliarum similium istis. Et quoniam haec omnia praedicta sunt amabilia, sunt quidem rationes, quibus ligari potest uoluntas, sub habitu patientiae, ad amandum bonum, similiter et intellectus ad uerum intelligendum, sub eodem habitu, cum omnia, quae nunc sub uoluntatis forma dicta sunt, in tantum sint intelligibilia, quantum diligibilia et e contrario. Sicut perfectio formae est actio, ita perfectio materiae est passio; ergo sicut medicus naturaliter artificio suo praeparare potest materiam, per quam natura se iuuet contra morbum, ita naturaliter potest artificio praeparari uoluntas ad diligendum patientiam contra impatientiam; et hoc, cum patientia sit similitudo ipsorum principiorum, uidelicet bonificabilis, magnificabilis et aliorum de quibus uoluntas naturaliter est unita. Et quoniam ipsa uoluntas naturalem habet inclinationem ad amandum similitudinem suam, ergo ratione suae similitudinis ligabilis est ad bonum amandum; et quod est de uoluntate, idem de intellectu intelligitur suo modo. De satisfactione Satisfactionem duobus modis considerari oportet, uidelicet secundum necessitatem rerum et secundum contritionem et conscientiam. Secundum necessitatem quidem, sic consideratur bonitas, satisfaciens magnitudini habitualiter de se ipsa, existente magnitudine bona, sub ratione bonitatis; eodem modo secundum se, satisfacit magnitudo bonitati. Est autem haec satisfactio necessaria, quoniam nisi bonitas satisfaceret magnitudini et e contrario, nec bonitas nec magnitudo nec aliud principiorum, de quibus homo constat, complementum haberet, per quod homo de illis constare posset. Sed quoniam alia partium satisfacit alii de se ipsa, sequitur substantia de ipsis substantialibus partibus constans, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera, qualibet ipsarum partium permanente hoc, quod ipsa est, et habitu alterius partis, per quem scilicet habitum accidentia de sua substantia procedunt. Est ergo haec satisfactio necessaria, ut substantialia et accidentalia possint esse. Accidentium est etiam naturam et proprietatem bonitatis satisfacere omnibus his, quae sunt necessaria sub ratione bonitatis: Bonificatiuo, bonificabili, bonificare et bonificato. Et hoc idem suo modo est de natura et proprietate magnitudinis et cuiuslibet aliorum principiorum; nam, praeter hanc satisfactionem, includeretur defectus in principiis simplicibus et supremis, de quibus supposita constant, quae sunt animalia, plantae, metalla et supracaelestia corpora. Adhuc etiam est alia satisfactio uehementer necessaria, quae est Deo satisfieri in his, quae ad eum pertinent, sicut est exhiberi Deo obsequium et honorem, diligendo et cognoscendo ipsum super omnia, cum finis, ad quem Deus creauit omnia, sit super omnia Deum amari et cognosci seruireque sibi ac attribui Deo omnem perfectionem, praeter omnem defectum. Secundum ea, quae de necessaria satisfactione dicta sunt, doctrina traditur ligandi artificialiter uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum, sub habitu necessariae satisfactionis, hoc est satisfieri uoluntati et intellectui ex illis habitibus, qui necessarii sunt ad bonum amandum et uerum intelligendum. Fit autem haec satisfactio intellectui et uoluntati, sequendo artificialem processum principiorum huius Artis; satisfacit etenim haec Ars de principiis suis uoluntati, inquirendo obiecta, quae bona sunt et amabilia uoluntati; similiter et intellectui, perquirendo eadem obiecta esse uera et intelligibilia. Unde per inuentionem praedictorum obiectorum, quam dat artificialiter haec Ars in suis principiis, satisfaciens ex ipsis obiectis uoluntati et intellectui, quibus ipsa obiecta sunt necessaria, adducit haec Ars ipsas ambas potentias ad subiectum huius Artis, uidelicet uoluntatem ad amare bonum et intellectum ad intelligere uerum. Satisfactio secundum contritionem et conscientiam habet esse, cum per uiam contritionis et conscientiae traduntur cordi paenitentia, orationes et suspiria; et oculis fletus et lacrimae; et auribus praedicationes ueritatis et sermones bonitatis et pietatis; et gustui ieiunia et abstinentiae; et tactui lassitudo peregrinationum et calor et frigiditas et ceterae afflictiones; et manibus bona opera et restitutio eorum, quae erga Deum et proximum male gessit. Hanc siquidem talem satisfactionem edocet Ars eis, qui secundum processum suum ire sciunt; nam, ex hoc, quod ipsa Ars per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones inquirere docet et inuenire naturas et principia rerum, docet quidem ex istis habere satisfactiones. Et quoniam ipsae satisfactiones sunt amabiles et intelligibiles, satisfacit ipsa Ars ex eis uoluntati et intellectui, quibus naturalis est inclinatio praedictas satisfactiones sumere obiectiue; per hanc enim potentiarum inclinationem et per artificium huius Artis inducitur uoluntas ad amandum bonum et intellectus ad intelligendum uerum, uinculo dilectionis et discretionis. De consideratione Consideratio rerum, prout sunt considerabiles, uoluntatem alligat ad amandum amabilia et odiendum odibilia. In ista namque consideratione omnia principia concurrunt, influentia amabilitatem amatiuo, in qua sunt similitudines principiorum, et influentia odibilitatem oditiuo, in qua sunt ipsorum dissimilitudines principiorum. Malitia quidem et paruitas et cetera huiusmodi, sunt dissimilitudines principiorum, existentes odibiles, quia bonitas, magnitudo et cetera, eis dissimilitudinibus contraria, diligibilia consistunt. Ad alligandum amorem uoluntati oportet amantem considerare non esse, de quo creatus est productus in esse. Nam, in quantum amatiuo naturale est amare esse et odire non esse, in tantum ligabilis est amare esse; et quoniam esse de principiis huius Artis constat, ligabile est ipsum amatiuum amare esse, cum principiis ipsius esse, considerando ea, sub forma essendi et non essendi. Homo considerans ea, de quibus ipse est compositus, ligabilis est amare illa, cum naturale sibi sit amare suummet esse; amandoque semet ipsum, cadunt eius principia in considerationem. Haec autem principia sunt bonitas, magnitudo et cetera, quae sunt: Amabiles esse secundum suum `quod (quid est) et secundum suum `quale esse. Etenim quaedam principia considerabilia sunt sub ratione substantiae, et quaedam sub ratione accidentium, sicut ipsa substantialis bonitas, existens pars substantiae, et sicut illa accidentalis bonitas, quae est aequalitas, existente homine bono, uirtutes diligendo et uitia odiendo. Homo considerans finem, ad quem creatus est et per quem est id, quod est, his talibus principiis et non aliis constitutus, inducit uoluntatem suam alligabilem ad praedictum finem. Esse namque cuiuslibet ipsorum principiorum, naturalem habet instinctum ad ipsum finem; iste autem finis est Deum amari et cognosci ab homine in magno seruitio et honore, secundum magnitudinem bonitatis et cetera; nec ab isto ligamine potest deuolui uoluntas, cum praedictum finem considerat cum magnitudine bonitatis et cetera. Consideratio uitae breuis huius saeculi per labores passos et adhuc multiplicandos; et consideratio modicae utilitatis et modicae durationis unde placitorum et prosperitatum mundi; et consideratio mortis et putrefactionis et pulueris, quas humana caro impossibiliter effugere potest; et consideratio bonorum temporalium et amicorum etiam, qui cito mortuorum obliuiscuntur; et consideratio horum similium alligauit amatiuum aliam amare uitam aeternam spernereque praesentem; et multiplicatur haec alligatio, cum praedictae considerationes per processum huius amantiae deducuntur. Considerando culpas et iniurias et delicta contra Deum et proximum perpetrata, mouetur uoluntas ad odiendum illas et ad diligendum uirtutes; sed recurrit amatiuum ad diuinam misericordiam diligibilem cum magnitudine bonitatis et cetera, ad diuinam iustitiam timibilem cum magnitudine bonitatis et cetera, et ligatur homo ad amorem et timorem domini Dei nostri. Considerare etiam poenas infernales, secundum magnitudinem malitiae, odibilitatis, contrarietatis et durabilitatis earum, in tantum, quantum ipsae sunt malae, nocibiles et durabiles in aeternum absque fine: Talis consideratio potest ligare hominis uoluntatem ad timorem et per consequens ad diligendum bonum. Etiam considerare gloriam supremam et immensam, quam damnati amittunt in aeternum, in tantum, quantum ipsa est bona, magna et durabilis etiam in aeternum: Talis consideratio excitat atque ligat uoluntatem ad bonum diligendum; unde, ratione talis considerationis propter amabilitatem boni et propter odibilitatem mali, constringitur uoluntas hominis ad diligendum bonum. Considerare etiam gloriam paradisi cum principiis huius Artis et processu eiusdem est consideratio, per quam uoluntas hominis potest ligari ad bonum diligendum. Quia, dum homo considerat bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, paradisi, considerando etiam quomodo benedicti sunt in conspectu Dei beatificati et quomodo ipsi recipiunt ab eo influentiam eius et benedictionem et qualiter cognoscendo et diligendo fruuntur illo gloriosissimo, benedicendo de necessitate, si homo in tali consideratione perseuerauerit, oportet ipsum uere diligere bonum, quoniam sic perseuerando suam uoluntatem assuescit et naturat, et per consequens ipsam ligat ad bonum diligendum. Considerando Deum secundum formam contemplationis, in decima regula contentam, considerandoque Deum secundum secundam regulam et secundum ceteras, ligatur necessario uoluntas ad amandum Deum et ad odiendum omnia, quae illam impediunt diligere dominum Deum suum. Haec autem alligatio durabilis est in tantum, quantum Deus influit similitudines suas in illa consideratione, et in tantum, quantum amor similitudines illas acceptat. Sed, cum amor non curat eas recipere, eo quod memoria eas obliuiscitur et intellectus eas ignorat, in huius Artis processu, peruertente se uoluntate ad earum opposita, tunc uoluntas permanens in ira Dei dissoluitur ab amore. Hac igitur Arte doctrinam tradente recolendi, intelligendi secundum magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, ut patet in eius processu, traditur quidem doctrina ligandi uoluntatem ad amare Deum, secundum id, quod ipse est, secundum illa opera, quae Deus habet intra se et secundum illa, quae extra se ipsum influit in creata. Quinta distinctio, secunda pars Tertia decima quaestio  Ueniebat amicus de amare et alius amicus ibat ad amare. Quaeritur, quis amborum propinquior esset ipsi amare. Solutio: Principium est id, quod se habet ad omnia, in ratione alicuius prioritatis. Principium, duratio, amor et aequalitas huic quaestioni respondere uoluerunt, sed primo principium super hoc dixit ista: – Sicut in definitione mea continetur, ego sum ens prius ceteris entibus principiando et ideo sum in amando prius duratione, bonitate, magnitudine, tempore et cetera. Et quoniam ego sum pars substantialis substantiae, principiatur amare de amatiuo et amabili, sub forma et similitudine mei; et amatiuum et amabile, quod sunt partes substantiales, sunt magis conseruabilia et perseuerantia per durationem substantialem, quam per durationem accidentalem; ac amare amici per me magis principiatum est de amatiuo et amabili eo, quod sum ens substantiale, quam eo, quod sum ens accidentale. Hoc idem est de fine substantiali et accidentali. – Ex his ergo rationibus sequitur, quod amicus, ueniens de amare, propinquior est ad amare, quam amicus tendens ad amare. Nam amicus, qui uenit de amare, incepit amare in fine amandi et duratio facit illi durare finem illum, necnon in fine amoris obtinet amare ipsius amici quietem. Quod siquidem amare uexatum fuit, cum iuit amatum ipse amicus in potentia et in habitu; cum autem exiuit in actum, adinuenit quietem, sed finis amandi amici euntis existit in potentia et habitu tendens ad suum actum amandi. – Quare ipse, qui adhuc est in medio tendens ad finem, est minus propinquus ad amare, quam ipse, qui de fine uenit amandi, portans secum ipsum amare, quod lucratus est in fine amandi; in quo scilicet fine durare, principiare et finire faciunt eum perseuerare, ita quod tempus praeteritum, cum sit accidens, huic resistere non potest, eo quod in substantia sunt substantiales partes accidentalibus partibus fortiores, sicut iam significatum est.  Amoris principia sunt amans, amatus, amabilis et amare. Huic quaestioni respondit etiam duratio, dicens: – Secundum hanc definitionem principiorum amoris satis apparet conclusio quaestionis huius. Nam, amicus ueniens de amore, plus acquisiuit de principiis amoris, quam amicus, qui uadit ad amare; et ex hoc, quod magis habet de ipsis principiis in magnitudine, habet quidem necessario de ipsis in me et in bonitate et cetera, quam ipse amicus tendens ad amare. Uerumtamen, si in amico ueniente de amare abest magnitudo potestatis, sapientiae et amoris, oportet in eo esse mei absentiam, quare secundum istam conditionem propinquius est ad amare ipse, qui uadit amatum, quam qui uenit amatu.  Deinde respondit amor huic quaestioni, dicens: – Secundum tertiam decimam regulam et duas definitiones principii, amicus tendens ad amare spem habet in amabili suo, ut suum amorem ei largiatur et in illo amore suam bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera et per consequens suam iustitiam et misericordiam. Sed in hac eadem etiam spe fuit amicus ueniens de amare, cum ibat ad amare; dedit autem amatus amorem suum amico uenienti de amare, cum omnibus praedictis. – Quare, si amicus uadens ad amare propinquius esset ad amare, quam amicus ueniens de amare, dedisset quidem amatus amorem suum absque perseuerantia bonitatis, magnitudinis et cetera. Itaque perdidisset amicus amatum suum, habentem amorem, nec uteretur spe et per consequens perdidisset bonitatem, magnitudinem et cetera, et amatum suum; et sic amicus ueniens de amare haberet amorem uacuum amato suo, quod est impossibile. Quare et cetera...  Quoniam in amoris aequalitate consistunt aequaliter duratio et principium, non potest amicus indigere amoris et amandi. Ultimo respondit aequalitas huic quaestioni dicens: – Sicut significatur in quarta conditione `aeternitatis principii, ambo praedicti amici possunt aequaliter esse propinqui ad amare, isto eunte ad amatum sub ratione amabilitatis, et illo ueniente de amato sub ratione amatiuitatis, existentibus amatiuitate et amabilitate aequaliter in amato, et influente ipso amato amabilitatem tendenti ad eum et amatiuitatem uenienti ab ipso. Et hoc in duratione, principio et in me, ita quod neuter eorum amoris absentiam habeat et amandi; attamen ille ad amare propinquior esse potest qui magis intense coaequare potest bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo, quare super hoc non licet longioribus sermonibus procedendum. Quarta decima quaestio  – Amor – amicus ait –, responde mihi: Istud amare meum estne in facto esse uel in fieri uel adhuc faciendum? Solutio. Medium est ipsum subiectum, per quod finis influit ad principium et per quod principium refluit ad finem, naturam sapiens utriusque, ut eorum imago. Secundum definitionem medii respondit amor amico dicens: – Amice, si huius amantiae principia naturasque cuiuslibet illorum consideres et eorum definitiones iuxta processum earum recolas, percipere quidem potes huius quaestionis solutionem. Habes enim secundum definitionem medii, quod finis influit ad principium, uidelicet similitudinem suam cum aliorum similitudinibus principiorum, quas ab illo sumit; atque principium easdem cum similitudine sua refluit ad ipsum finem, omnibus illis similitudinibus per medium ipsius finis et ipsius principii transeuntibus, tam quam per imaginem utriusque. – Et fit inde tuum amare, quod scilicet amare, prout est similitudinum ipsarum imago, factum est per ipsa principia prima et per ipsamet fit et est per eadem etiam faciendum. Fit autem, per quanto in influentia et refluentia consistit antedicta, agentibus principiis inuicem, sub ratione potestatis; factum est uero, per quanto ipsa influentia iam est actu existens, sub ratione durationis in bonitate, magnitudine et cetera; sed est faciendum, per quanto magnitudo in bonitate, potestate et cetera durationis magnificat ipsum, donec complementum habeat, quod secundum finem competit illi, sicut omnes partes fini acquiescant, duratione sustentante ipsum in ceteris principiis, donec ex omnibus similitudinibus eorum habeat complementum. – Ipso ergo amare completo, prout in praesenti uita complementum habere potest, factum est et sic faciendum est. Factum est quidem, ut principia perfectum opus habeant; fit autem, ut agendo continuent illud; sed est faciendum, ut agere non cessent.  Amoris medium est ipsum amare, quo se amant amicus et amatus. – Amice – dixit amor –, de me sunt amatiuum et amabile, de quibus procedit amare. Hoc siquidem amare factum est, procedens de amatiuo et de amabili, existendo medium inter amantem et amatum, et fit in quanto unumquodque ipsorum principiorum agit in eo, induens illud similitudinem suam; faciendum est autem in quanto multiplicabile est, quoniam amicus plus potest amatum suum diligere, quam diligat ipsum. – Et hoc secundum bonitatem uel secundum magnitudinem et cetera, sicut secundum uirtutem plus potest oriri de bonitatis unitate, in quodam tempore, quam in alio, et in quadam magnitudine, quam in alia et cetera. Et sicut secundum durationem, quae magis sustinere potest amare tuum in quodam tempore, quam in alio, et secundum quoddam principium, quam secundum aliud, hoc autem faciendum necessario esse oportet, ut principia a cessatione remoueantur, permanentibus actiuitatibus et agibilitatibus ac actibus operandi ipsorum principiorum in quolibet eorundem.  – Amice – dixit amor –, si bene recolis decimam quartam regulam et eius processum cum duabus definitionibus medii, quoddam uniuersale formando de istis, et illud particulare, quod a me quaeris, inuestiges, in eodem poteris utique de facili huius, de quo dubitas, hic cognitionem habere, sicut si consideres de actione et passione consolationem esse factam. De actione quidem, in quanto amatus facit de amico ad placitum; de passione uero, in hoc, quod amicus habet pro bono quicquid de ipso placet amato suo. Nam, si amatus auferat ab amico quod dedit, consolatur amicus in bonitate, magnitudine, uoluntate, potestate, dominio amati sui et in amore, quem ipse amicus possidet illi, et beatitudinibus, quas amatus suus largiri potest eidem. – Unde licet hoc opus factum sit plus, quam est; fit tamen perseuerando, et faciendum est perseuerando, per quanto multiplicari potest aut de qualitate in qualitatem aut de similitudine in similitudinem aut de habitu in habitum transmutari. Sicut fit de patre, qui consolatur, cum perdit filium, quodam tempore in alio tempore; potest etiam consolari perditis aliquibus bonis temporalibus uel amicis et cetera huiusmodi. Quare consimili modo considerare potes, amice, de amare tuo, sicut dictum est de consolatione.  Principiauit principium medium amoris in magnitudine, ut inde principiare magnum et amorosum oriretur. – Amice – dixit amor –, si hanc primam conditionem `magnitudinis et principii consideres, satis manifeste potes solutionem huius attingere quaestionis. Nam, ex quo principium principiauit amare in magnitudine, ut ipsum amare procedat inde magnum et amorosum, oportet ipsum amare factum esse et fieri et faciendum, ut consequitur finis secundum quod ipsum amare principiatum est in magnitudine. Nam, alio modo sequi non posset; quod est quia, cum ipsum amare principiatum est in magnitudine, magnitudo et principium induunt ipsum similitudines suas, ita quod in amare est magnificare et principiare, ideoque magnitudo amandi est ipsum amare factum esse et fieri et faciendum. Quoniam, nisi ita esset, in ipso quidem amare non essent magnificare et principiare, nec actio amantis nec passio amabilis, immo foret ei minoritas istorum principiorum priuatio; itaque non esset ipsum amare tuum in magnitudine principiatum, quare non posset esse magnum nec amorosum, sed potius indutum esset similitudines contrarias principiis indutiuis similitudinum suarum. Quinta decima quaestio  – Amice – dixit amor –, cum quo ligas amare meum ad tuum amatum? Solutio. Finis est id, cui principium acquiescit. – Amor – ait amicus –, secundum quod continetur in hac definitione finis, in substantia est finis unum substantialium principiorum, de quibus substantia constituitur. In hoc etiam fine est finitiuum et finibile, de quibus finire procedit in alia principia substantiae, ut in ipso finire sumant similitudinem eius, habentia complementum et quietem, in eo transiendo per ipsum ad finem, in quo quiescibile est unumquodque ipsorum principiorum, sicut patet in te, amor. Acquiescis enim in amare tuo, cum ipsum indutum est finire de finitiuo et finibili, in amatiuum et amabile productum. – Quare, secundum hanc comparationem, ego ligo tuum amare ad amatum meum, considerando in ipso amato meo et in me huius Artis amatiuae principia, prout ea in nobis considerari oportet. Considerando namque bonitatem mei amati et bonitatem, quam naturaliter mihi dedit, propendo finem cur illum mihi dedit. Cum etiam considero quomodo bonitas amati mei est amabilis et quomodo in me proprietas est amatiua, tunc amabilitatem amati mei et amatiuitatem meam induo finem mei amati et mei amabili, de quibus oritur seu procedit amare, indutum finire de finitiuo et finibili productum. Itaque ligo tuum amare, quod est meum, ad amatum meum cum finire de finitiuo et finibili; et ad bonitatem ipsius amati ligo bonitatem ipsius amare et ad magnitudinem amati magnitudinem ipsius amare et cetera; et sic cum omnibus his ligo amare tuum ad amatum meum. Ualde placens fuit amori haec amici responsio et desiderauit amatus multos habere tales amatores, quoniam talibus est ualde dignus.  Finis amoris est ipse, cui amans et amatus acquiescunt. – Amor – dixit amicus –, sicut amatus est quies amici, ita etiam e contrario. Ideoque tuus finis, amor, est quies amici et amati, ad quam quietem ego ligo amare tuum, amor, sic, ut amatus meus acquiescat, uidelicet placitum habeat se per me amari. Et uincula, quibus amare tuum ad placitum mei amati et mei uincio, sunt bonificare, magnificare, durare, posse, intelligere et cetera, quoniam omnes isti actus sunt amabiles ipsi amare; in quorum amabilitate ipsummet amare tuum et meum capitur et ligatur a similitudinibus amati mei, in quantum sunt amabiles ipsi amare; cum quibus etiam similitudinibus ego meas similitudines alligo, ut cum ipsis ligatis ego ligem tuum amare ad similitudines mei amati.  – Amor – amicus ait –, in tertio paragrapho de fine significatur tuae responsio quaestionis, quoniam contritione et conscientia ligari potest amare ad amatum. Contritione quidem, considerando iniurias illatas amato non amando ipsum, prout in magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, conuenit ipsum amari, aut quod deterius est odiendo ipsum contra finem bonitatis, magnitudinis et cetera, et amatiui et amabilis et amandi; et quoniam de his omnibus oritur contritio, dum humanus intellectus utitur fine, quo est et dat amico conscientiam, qui peccauit aduersus amatum suum, cum contritione igitur et conscientia ligari potest amare tuum et meum ad amatum meum. Hoc autem posse ligabile est ad possificandum cum bonitate, magnitudine, duratione et cetera conterendi et consciendi.  Cum fine potestatis, differentiae et amoris ligauit amicus amare suum ad amatum. Secundum hanc quintam conditionem `potestatis et differentiae potes cognoscere tuae quaestionis solutionem. Finis namque potestatis est possificare per bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, et finis differentiae est differentiare per easdem, quemadmodum tuus finis est amare per ipsasmet, scilicet per bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. Quocirca unire cum amare, possificare et differentiare ac applicare totam istam unionem ad finem amati, est ligari amare cum fine potestatis et differentiae ad amatum; dissolutio ergo ipsius amare ab amato fit cum unitur finis potestatis et differentiae cum non fine amandi bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. Sexta decima quaestio  Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo fit maior aequalitas amici et amati. Solutio: Maioritas est imago magnitudinis immensitatis bonitatis, aeternitatis et cetera. Responderunt amatores amoribus secundum hanc definitionem isto modo: – Maioritas est imago magnitudinis amati et amici. Sed ad inquirendum maiorem aequalitatis operationem inter amatum et amicum, oportet inquisitionem fieri cum maiori maioritate bonitatis et magnitudinis amici et amati, in tantum quod eorum aequalitas in bonitate, magnitudine et cetera, eorum permaneat infinita. Hanc ergo maiorem aequalitatem amici et amati oportet esse cum immensitate bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, ita quod ipsa immensitas sit bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, et e contrario; et quod bonitas, existens id, quod ipsamet est, similiter et magnitudo et cetera, sint quaelibet ipsamet immensitas; ac etiam quod bonitas, magnitudo et cetera sint quaelibet ipse amatus et ipse amicus. Quare de necessitate oportet aequalitatem talium istorum, scilicet amati et amici, esse maiorem omni alia aequalitate, quae non sit in immensitate bonitatis et cetera, et in qua bonitas et cetera, non sint quaelibet ipsa immensitas et in qua bonitas et cetera, non sint quaelibet ipse amatus et ipse amicus. – Haec autem maior aequalitas amici et amati – aiunt amatores –, per maiorem maioritatem significatur et habet esse, dante amato totam suam bonitatem, magnitudinem et cetera amico, quolibet ipsorum, scilicet amato et amico, existente immenso bonitate, magnitudine et cetera; et hoc quod ipse est, absque confusione aliqua et absque aliquo accidente, et dante se bonitate magnitudini substantialiter et e contrario, qualibet earum permanente id, quod ipsa est, existente id, quod est alia et e contrario, atque permanentibus amato et amico una eadem essentia et natura numero et una eadem bonitate, magnitudine et cetera. Quare nullo alio modo – aiunt amatores –, amoribus inuenire possumus aequalitatem amici et amati maiorem ista, quam cum maiori maioritate bonitatis, magnitudinis et cetera perscrutamur.  Maioritas amoris est ipsa, in qua amans et amatus aequales sunt in amare. – Haec siquidem maioritas amoris – dicunt amatores –, non potest esse omni alio amore maior, nisi amatus tantum diligat amicum suum quantum se ipsum et e contrario, et nisi amatus et amicus sint una eadem bonitas et una eadem magnitudo et unus idem amor et cetera, quoniam aequalitatem tanti et talis amati et amici omni alia aequalitate oportet necessario esse maiorem. – Habet autem esse haec aequalitas in hoc, quod amicus tantum diligit suum amatum quantum se ipsum et e contrario, et plus quam aliquid aliud; et in hoc etiam, quod et amicus et amatus sunt una bonitas, una magnitudo et cetera idem numero, et quod aequalitas est amabilis in infinire bonitatis, magnitudinis et cetera, per cuius scilicet amabilitatem tantum dat bonitas magnitudini quantum e contrario; et per quam etiam amabilitatem tantum est bonitas in magnitudine id, quod ipsa existit, quantum in se ipsa et e contrario; et per quam bonitas similiter et magnitudo tanta est agendo quanta existendo et e contrario. – Quare his omnibus et multis aliis, quae prolixa essent ad dicendum, significat maioritas bonitatis, magnitudinis et cetera ipsam operationem, per quam habet esse maior aequalitas amati et amici.  – Amores – aiunt amatores –, uelut in tertio paragrapho de definitione maioritatis significatur, scire potestis quomodo habet esse maior aequalitas amati et amici. Habet quidem esse hoc modo, uidelicet amicum totum esse patientem et oboedientem uoluntati amati sui sic, ut in tantum sit amicus patiens recipiendo ab amato suo, quantum amatus agens dando illi. Unde, si amatus, propter amorem sui, uult amicum sustinere paupertatem, labores, languores, persecutiones et mortem, totum sit placens et amabile amico; si autem amatus sit uilipesus, uituperatus, blasphematus, ignoratus, oditus, habeat amicus passionem in his, quae fiunt aduersus amatum suum. Unde, quantum in his et in suis consimilibus possunt coaequari amatus et amicus, tantum habet esse aequalitas amborum in maioritate maiori omni alia aequalitate, in qua non tantum est amicus patiens propter amorem sui amati.  Maiorem aequalitatem, quae est amici et amati, oportet esse sine maioritate et minoritate. – Amores – inquierunt amatores –, secundum quod in prima conditione `maioritatis et aequalitatis significatur, maior habet esse aequalitas amici et amati, cum est sine maioritate et minoritate. Et haec est cum in tantum habet esse amatus, ut sit amicus, quantum e contrario, sicut hoc tantum sit de bonitate, magnitudine et cetera; nam, ex quo est de qualibet earum, unus existit finis amati et amici et sic non possunt ibi esse maioritas et minoritas. – Hoc idem habet esse de bonitate et cetera; nam, cum amicus in tantum bonus est, quantum amatus et e contrario, ita quod hoc tantum est de bonitate, magnitudine et cetera, permanet una bonitas amici et amati, quare in illa bonitate sunt impossibiles maioritas et minoritas. Hoc etiam habet esse de magnitudine et cetera; etiam de bonificatiuo et bonificabili et cetera, habet hoc esse, uidelicet cum bonificatiuus, qui est amatus, et bonificabilis, qui est amicus, sunt aequales in bonificare, ipsa aequalitate existente ipso bonificare cum magnitudine et e contrario, sic in illa aequalitate et bonificatione non possunt esse maioritas et minoritas. – Hac ergo aequalitate tali, quae est sine maioritate et minoritate, dicimus uobis, amores, quod habet esse aequalitas amati et amici et, super hanc, aliam considerare non possumus aequalitatem. Septima decima quaestio  – Amice – dicebat amor –, numquid posuisti amatum tuum in aequalitate sciendi et amandi? Solutio: Aequalitas est ipsum subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera, acquiescit. – Amor – inquit amicus –, secundum hanc definitionem aequalitatis uolo quaestioni tuae respondere. Tu quidem bene scis finem concordantiae, de bonitate, magnitudine et cetera factam, acquiescere aequalitati de bonitate, magnitudine et cetera facere. Hic autem finis concordantiae acquiescere non posset aequalitati, quae non esset sciendi et amandi meum amatum, ex quo meus amatus aequaliter scibilis est et amabilis. Quare dico tibi, amor, me posuisse meum amatum in aequalitate mei scire et mei amare, quare meus amatus dignus est aequaliter sciri et amari et quia tu, amor, et sapientia, quiescibiles estis in fine concordantiae. – Uerumtamen tu, amor, et sapientia, qui in me uos coaequatis: Me affligitis, languere me facitis et ad multa mortis pericula me exponitis ad honorandum, sciendum et amandum meum amatum; et quanto uehementius in me uestra coaequatis opera, tanto a uobis sentio grauiora mihi tormenta. Quare de uobis admiror cur talem mihi facitis quaestionem.  Amoris aequalitas est ipsa, in qua amans et amatus se coaequant in amare. – Amor – ait amicus –, secundum hanc definitionem tuae respondeo quaestioni. Dic ergo mihi, amor: Et tu, in amare tuo, non diligis aequalitatem amatiui et amabilis? Utique sic. Nonne diligis etiam in amare tuo aequalitatem esse scientis et scibilis, ut uehementius diligere possis? Bene quidem. Ergo te oportet necessario aequalitatem sciendi et amandi diligere! Et ex quo hanc aequalitatem naturaliter diligere debes, uis naturae ratioque cogunt te debere diligere illam in amato meo et me cogere intelligendo et amando ipsum aequaliter contemplari; quod, si non uis sic agere, profecto peccas in amatum meum et in me, iniurians nobis ac etiam bonitati, magnitudini et cetera, quae me excitant, ut aequaliter de ipsis fruar amato meo.  – Amor, sicut in tertio paragrapho de definitione aequalitatis significatur, obligatus es satisfacere sapientiae de amatiuitate, cum eius amabilitas sit magna in bonitate, duratione et cetera. Quoniam, sicut obligatus es de amatiuitate satisfacere amabilitati tuae et bonitati, magnitudini et cetera tuae amatiuitatis et amabilitatis, sic obligatus es satisfacere amabilitati sapientiae et scitiuitatis et scibilitatis et bonitati, magnitudini et cetera sapientiae et suae scitiuitatis et scibilitatis; consimili modo obligatus es bonitati et suae bonitiuitati et bonibilitati similiter et magnitudini et cetera. – Quare, his omnibus et multis aliis rationibus te precor, amor, pro me seruitore tuo, patiente multos labores pro te, et pro amato meo maxime, cuius tu et ego sumus quatinus huius tuae obligationis uinculus, me desiderare facias scire et amare aequaliter amatum meum; nam aliter non haberem me beatum nec amatorem propter finem.  Coaequauerunt se sapientia et uoluntas in scire et amare. Ambae cucurrerunt ad amatum et super earum amare et intelligere illum accinxerunt. – Amor – dixit amicus –, secundum hanc undecimam conditionem `sapientiae et uoluntatis, respondeo tibi dicens: – Quoniam ex hoc, quod amatus meus aequaliter est intelligibilis et amabilis, coaequati sunt in me scire et amare ad attingendum aequaliter amatum meum; et quoniam unumquodque ipsorum obligatum est attingere totis uiribus illum, currunt et, quantum possunt, accelerant ad eum attingendum. Uerumtamen eum in se ipsis attingere non possunt, sed eum per puncta transcendentia super se ipsa in bonitate, magnitudine et cetera eius attingunt; et quemadmodum intellectus super se ipsum intelligit intelligendo plus bonitatis, magnitudinis et cetera sui amati, quam sui ipsius, sic uoluntas attingit eundem super se ipsam, diligendo maiorem bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, sui amati, quam sui ipsius. – Unde, quanto magis hi duo de bonitate, magnitudine et cetera se coaequant in se ipsis et super se ipsos in bonitate, magnitudine et cetera sui amati, tanto uehementius eum attingunt; et plus etiam bonitatis, magnitudinis et cetera recipi potest in ipso attingere eum, aequaliter eum attingunt, quam si aequaliter eum non attingerent et plus similitudinum suarum potest influere illis amatus. Octaua decima quaestio  Ab amore bono quaesiuit minoritas, utrum amici et amati differentia indiuisibilis esse possit. Solutio: Minoritas est ens circa nihilum. – Minoritas – ait bonus amor –, secundum definitionem tuam, tuae respondeo quaestioni. Scis etenim, minoritas, te esse ens circa nihilum. Es quidem circa nihilum, quoniam de diuisibilibus composita es, ita quod tua bonitas non est tua paruitas nec tua duratio et cetera: Est enim diuersitas inter eas. Etiam tua bonitas est diuisibilis, ita quod a tua paruitate, duratione et cetera, diuidi seu diuersificari potest. Ideoque tu, minoritas, apta nata es ad priuationem reduci, quamobrem circa nihilum habes esse. Unde sequitur, si sis in differentia amici et amati, quod illa differentia diuisibilis est, ita quod aliud est bonitas amici a bonitate amati et aliud bonitas amati a bonitate amici; similiter et differentia, quae est in bonitate amici, alia est a differentia, quae est in bonitate amati, et e contrario; similiter et differentia in magnitudine et cetera, amici et amati. Itaque sunt amicus et amatus et omnes eorum partes circa nihilum, ex quo tu es in eis, quare in omni amato et in omni amico, in quibus tu es, oportet eorum differentiam diuisibilem esse. – Ergo, in omnem differentiam amici et amati, in quibus tu non es, oportet eam indiuisibilem esse, ita quod in tantum sunt in esse, quod non possunt ultra. Nam, sicut amicus et amatus, in quibus tu es, sunt per te circa non esse, ita necessarium est amicum et amatum, in quibus tu non es, esse in tantum circa esse, quod sint ipsummet esse, quare oportet necessario, ut amatus et amicus, in quibus tu non es, possint esse, immo quod sint unamet essentia et natura et unamet differentia indistincta et indiuisibilis, ut ipsi permaneant una eadem numero bonitas, magnitudo, duratio et cetera, quamuis alius ab alio, sub ratione differentiae, sint distincti, sicut sub ratione bonitatis boni et sub ratione magnitudinis magni et cetera.  Amoris minoritas est ipsa, quae defectiua est in amare. – Minoritas – inquit bonus amor –, cum tu existis in amore, facis quidem eum defectiuum in amare, sicut per oppositum maioritas facit eum perfectiuum in amare, cum existit in ipso amore cum bonitate, magnitudine et cetera. Et ideo scire potes differentiam, quae est maioris amati et maioris amici, esse necessario indiuisibilem, ut eorum amor non fiat defectiuus; qui tamen defectiuus existeret si eorum differentia diuisibilis esset; nam, sicut eorum differentia diuisibilis esset, sic etiam eorum amor et eorum bonitas, magnitudo et cetera. Et sic essent in eis essentiae et naturae diuersae et per consequens alius ab alio separatus, habente quolibet eorum quantitatem, itaque tu, minoritas, permaneres necessario in eisdem. – Sed, quoniam impossibile est te in illis esse, existunt distincti amicus et amatus; ita quod alius eorum non est alius, ratione unius differentiae, facientis eos esse distinctos, sicut unus est amor eorum, qui facit eos amantes esse et amatos, et una est eorum bonitas, qui facit eos esse bonos; et sic eorum amor perfectiuus permanet in amare.  Minoritas – dixit bonus amor –, in tertio paragrapho tuae definitionis, doctrina tradita est ligandi uoluntatem ad bonum amandum, secundum decimam octauam regulam de consideratione et secundum tuas ambas definitiones. Unde, cum secundum illam artem et illum modum considero quam magnum est amicum et amatum alium ab alio esse distinctos, absque distinctione essentiae et naturae bonitatis, magnitudinis et cetera, ipsis scilicet differentia, bonitate et cetera, et earum essentia et natura, existentibus indiuisibilibus, et amico alio existente ab amato et e contrario; tunc non possum alterius considerare magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, in differentia neque differentiae in bonitate et cetera. – Quare hac consideratione me sentio ligari ad bonificandum magnitudinem et cetera et ad peragendum quantumcumque bonum possum ad honorandum, seruiendum et laudandum tam excellentem et nobilem differentiam amici et amati.  In bonitate et amore consistit amici et amati differentia indistincta, ut a confusione et a paruitate distet amandi. – Bone amor – ait minoritas –, quomodo est tibi certum hanc differentiam esse in realitate et quomodo mihi probare poteris amicum et amatum alium ab alio esse posse distinctos, existente eorum distinctione indiuisibili ac eorum bonificare, magnificare et cetera, nec non etiam eorum essentia et natura existentibus indiuisibilibus? – Minoritas – respondit bonus amor –, secundum octauam conditionem `bonitatis et differentiae significatur differentiam ipsam indiuisibilem et indistinctam necessario esse oportere. Sed quoniam tu, minoritas, omnia, quae in considerationem tuam cadunt, consideras secundum tuam naturam et proprietatem, non potes intelligere nec amare, nisi cum defectu mei et magnitudinis et cetera, ex quo nos in societatem tuam introducis. Sed separes te a nobis et ueniat nobiscum maioritas, quoniam ipsa intelliget et sciet ea, quibus deficis! – Eia minoritas – ait bonus amor –, si differentia est diuisibilis, quoniam est in te et in malitia et cetera, quare ergo non est indiuisibilis ipsa differentia, quae est in me et in bonitate, duratione et cetera? Et nisi haec differentia esset amici et amati, ubi ergo distaret differentia a malitia, paruitate et confusione et ab amandi paruitate? Et sine hac indiuisibili differentia amici et amati, quomodo ego et bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possemus esse rationes reales et inconfusae, qualibet nostrum existente alia a qualibet nostrum, et e contrario numero et essentia? Utique nullo modo. Et qua ratione esset in nobis agere, uidelicet bonificare, magnificare, durare, posse, intelligere, amare, unire, concordare, finire et coaequare? Utique nulla ratione. Nostrum etenim agere omne et totum perditum esset et quaelibet nostrum in tantum esset in te, o minoritas, quod non essemus tantum in esse, quantum in priuatione et esset in nobis plus de malitia quam de me, et plus de paruitate quam de magnitudine, et plus de non esse quam de esse et cetera huiusmodi, quod est impossibile. Et amodo, minoritas, nec mihi nec alicui alii hanc facias quaestionem. Intromitte te de his, quae sunt tibi similia et permitte nobis ea, quae sunt in tantum excellentia et nobilia, quod non es digna intelligere illa tota nec amare. Tertia distinctio De aequalitate  Aequalitas est ipsum subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera, acquiescit. In substantia quidem est aequalitas principium substantiale, omnibus aequalitatibus substantiae subiectum, procedente ex ipsa substantia aequalitate, ut finis aequalis concordantiae et aequalis bonitatis et aequalis magnitudinis et cetera, aequalitati quiescat in substantia, sicut ipsa principia substantialia aequaliter substantiae partes consistant; et hoc idem suo modo est de partibus accidentalibus. Est autem haec aequalitas radicalis et specifica et propria in qualibet substantiarum, habente suam propriam et indiuiduam aequalitatem ita numeralem, sicut habet suam propriam et indiuiduam bonitatem, magnitudinem et cetera; quam scilicet indiuiduam aequalitatem et propriam nulla substantia posset habere, nisi foret substantialis pars substantiae, quia finis aequalis concordantiae et aequalis bonitatis et cetera, subiectum aequale suae quiescentiae non haberent, eo quod abesset magnitudo bonitati, concordantiae et cetera, et e contrario, et per consequens tota substantia destrueretur, quoniam quodam principio substantiali absente aliis principiis substantialibus, necesse est alia illorum abesse aliis, cum ipsa ad inuicem alia in aliis similiter existant. Est ergo aequalitas in substantia pars substantialis, quae transmittit etiam ad ceteras partes similitudinem suam, per quam bonitas, magnitudo et cetera, in substantialitate, realitate et unitate substantiae sunt aequales, ab aequalitate recipientes similitudinem, per quam quaelibet earum ad quamlibet transmittit aequaliter similitudinem suam; et ideo tota substantia radicaliter aequalitate plena consistit. Uerumtamen secundum ea, quae substantia de rebus nutrimentalibus accipit, per quas de rebus exterioribus gustando, odorando, tangendo uiuit, habet ipsa substantia aequalitatem proportionatam in his, quae qualitates substantiae radicales nutrimentaliter, aliae magis et aliae minus, de exterioribus rebus acceptant, sicut ignis in colerico, qui magis de calore rerum exteriorum acceptat, quam terra de siccitate et quam aer de humiditate et quam aqua de frigiditate. Secundum haec etiam, quae nunc dicta sunt de substantiali aequalitate in substantiis elementatis, potest intelligi de substantiali aequalitate in substantiis intellectualibus, sicut in anima rationali, in qua est aequalitas pars substantialis, ut magnitudo bonitati, durationi et fini concordantiae et cetera, non absit nec e contrario, et ne principia transmittant inaequaliter sibi ad inuicem similitudines suas. Attamen aequalitas actuum potentiarum habet esse proportionata, cum alia ipsarum plus utitur similitudinibus suis, quam alia, sicut cum deuota uoluntas plus utitur sua similitudine et similitudinibus aliorum principiorum, quas recipit, quam intellectus, qui non habet tantum scientiae, quantum ipsa uoluntas amantiae aut etiam e contrario. Haec autem proportionalis aequalitas est ipsa, quam inquirimus, ad quam uoluntas et intellectus cum suis similitudinibus sunt alligabiles, cum ipsa aequalitas sit amabilis et intelligibilis sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Ad hanc siquidem aequalitatem docet Ars applicari actus potentiarum, aliis principiis mixtis in aliis, secundum ipsius Artis processum.  Amoris aequalitas est ipsa, in qua amans et amatus se coaequant in amare, quae tamen esse non potest praeter aequalitatem amatiui et amabilis, amatiui et amatiui, amabilis et amabilis et praeter aequalitatem bonificatiui et bonificabilis, bonificatiui et bonificatiui, bonificabilis et bonificabilis et cetera. Haec autem amoris aequalitas adeo magna, adeo bona et cetera, nullius esse potest, nisi solius Dei tantum, quoniam, si esset in creatura, non haberet aequalitas subiectum, ubi maior esset in Deo, quam in creatura. Quoniam igitur hanc aequalitatem in Deo esse oportet, ut magnitudo aequalitatis bonitati, durationi et cetera, non absit, est ipsa magnitudo aequalitatis bonitatis et cetera, amabilis in creaturis et ad hanc amabilitatem uoluntas ligabilis est amare bonum et dissolubilis amare malum. Hanc siquidem alligationem docet Ars manifestando doctrinam de amoris aequalitate in magnitudine bonitatis et cetera, per applicationem magnitudinis amabilitatis ad amatum sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quem scilicet amatum sui ipsius et sui amabilis naturale est aequalitatem amare.  In decima septima regula, quae est de satisfactione, sequendo processum et applicatis his duabus definitionibus ad eum, formatur uniuersale, in quo relucet particulare ipsum, quod sub forma aequalitatis amoris et bonitatis et cetera, atque satisfactionis indagatur, quod scilicet particulare medium est annectendi uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum, quod fit, cum quis suo bono, magno et cetera, amatiuo de bono, magno et cetera, amabili et e contrario, satisfacit aequaliter in amare ipsorum, scilicet amatiui et amabilis, secundum ea, quae de aequalitate dicta sunt. Huic siquidem satisfactioni non potest naturaliter uoluntas resistere; potest autem ei resistere innaturaliter et contra sui ipsius et bonitatis, magnitudinis et cetera, similitudines cum dissimilitudinibus eisdem oppositis, quae sunt malitia, paruitas, uitia, falsitas et cetera, a quibus docet Ars uoluntatem dissolui, applicando suum amare ad hanc regulam praedictam et ad has duas definitiones iam praedictas, cum haec applicatio sit naturaliter amabilis et eius oppositum naturaliter odibile uoluntati. De minoritate  Minoritas est ens circa nihilum; habet autem in substantia minoritas esse substantialis et accidentalis. Substantialis quidem, quoniam minoritatem oportet esse unam substantialium partium substantiae unientium et componentium ipsam substantiam de se ipsis; nisi enim minoritas esset pars substantialis una cum aliis, aliqua siquidem ipsarum partium substantialium non esset determinata neque finita sub propria terminatione et finitate, sed potius essent infinitae et aequales, et per consequens substantia infinita in bonitate, magnitudine et cetera; et sic ipsa foret Deus ac etiam omnia, quae sunt, essent necessario una substantia tantum, quod est impossibile. Ergo minoritas necessario est substantialis pars substantiae, quae dat etiam similitudinem suam aliis principiis substantiae, uidelicet bonitati, magnitudini et cetera, quae minores sunt accidentaliter, quam substantialiter, existentes ratione minoritatis circa non esse. Omnes quidem similitudines istae, quas minoritas influit ad cetera principia substantiae, sunt accidentia substantia habitui minoritatis, ipsa substantia habente per haec accidentia inclinationem naturaliter ad non esse, cum secundum uiam creationis sit de non esse producta. Istae autem minoritates implicare possunt alias minoritates adhuc maiores et magis circa nihilum, quae sunt offensae mortales et ueniales; et istarum sunt mortales magis circa non esse, quam ueniales, quia de maioribus minoritatibus bonitatis, magnitudinis et cetera, uidelicet de maiori uirtutum priuatione prorumpunt, sustentatae in minoritate bonitatis, magnitudinis et cetera, contra maiorem sustentationem bonitatis, magnitudinis et cetera. Et sunt istae maiores minoritates adeo magnae, quod maiores esse non possunt; nam ex nimietate sua in dissimilitudines uirtutum bonitatis, magnitudinis et cetera, se peruertunt, sicut malitia, quae est priuatio bonitatis, et paruitas uitiosa priuatio magnitudinis uirtuosae, et uitium opposita uirtutis dissimilitudo. Istae uero dissimilitudines habituatae sunt sub minoritate, contrarietate et sub uitiis, existentes naturaliter odibiles et earum contraria diligibilia, uidelicet uirtutes et opera bona, quae scilicet uirtutes et bona opera, quanto sunt maiores, tanto plus sunt in esse, et quanto plus sunt in esse, tanto plus sunt diligibiles, quia maiores in esse. Per contrarium ergo uitia et opera mala, quanto sunt maiora, tanto plus sunt in non esse, quare minoritas, quanto maior est, tanto plus est circa nihil, et quanto minor, tanto plus a non esse remota est; unde sequitur peccata uenialia plus mortalibus a non esse distare. Est ergo minoritas circa nihil, sed alia magis et alia minus, ut dictum est; et quanto in aliqua substantia minoritates plures adunantur, tanto magis maioritatem minoritatum implicant in eadem, sicut cum in substantia maioritates plures uniuntur, tanto magis maioritatem maioritatum multiplicant in eadem. Per haec igitur, quae de minoritate dicta sunt, doctrina traditur ligandi uoluntatem ad bonum, inquirendo minoritatem, sicut dictum est, oditiuo uoluntatis habente odibilitatem maioritatis et eius amatiuo habente amabilitatem oppositae maioritatis, sequendo processum huius Artis.  Amoris minoritas est ipsa, quae defectiua est in amare; et hoc est, quia plus potest extrahi de similitudine ex minoritate substantiali in amare, quam ex maioritate substantiali; et ideo, cum fit talis extractio, concurrunt omnes similitudines aliorum principiorum sub maiore minoritatis habitu, quam maioritatis, unde minoritas oritur amatiui, amabilis et amandi atque bonificatiui etiam et bonificabilis et bonificandi et cetera. Quocirca omnes principiorum similitudines in amore defectiuae consistunt, existente amore minoritatem induto, quae naturaliter est odibilis, quoniam importat uitium contra uirtutem et malitiam contra bonitatem et minoritatem magnitudinis contra maioritatem magnitudinis. Unde, cum haec odibilitas naturalis concordet amabilitati, docet Ars modum, per quem, cum amabilitate maioritatis perfectiuae in amore, est absolubilis uoluntas ab amoris minoritate, discurrente intellectu per ante dicta, tradendo illa pro obiectis uoluntati secundum eorum amabilitatem aut odibilitatem.  In decima octaua regula traditum est, quomodo ligabilis est uoluntas ad bonum amandum, considerando res iuxta earum considerabilitatem. Hac enim consideratione tali, ut in ipsa regula dictum est, iungitur amatiuum cum amabili suo. Ergo considerando res secundum processum huius regulae et istarum duarum definitionum iam dictarum, ligatur uoluntas amare bonum, cum sibi naturale sit eam plus amare maioritatem amoris, quam minoritatem amoris, et plus esse, quam non esse, et plus magnitudinem bonitatis, quam eius paruitatem et cetera; ut, si homo superbus suam desideret uoluntatem ad humilitatem ligare, consideret in suorum principiorum minoritate, secundum quam ipse prope est ad non esse et in eorundem maioritate, per quam se habet ad esse. Ista namque consideratione fiet eius uoluntas alligabilis humilitatem amare, cum ipse ex minoritate sit productus odietque superbiam in humilitatis amabilitate, amando maioritatem suorum principiorum, uidelicet maioritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, quae super minoritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, amabilis existit. Nunc igitur de definitionibus amantiae dictum est et doctrina tradita definitiones applicandi ad regulas, formando uniuersale ex definitionibus et regulis, in quo uel affirmando uel negando particulare inuentibile est, uelut eius exemplificatio secundum praedicta fit, de qualibet definitione sub certa regula manifesta. Quinta distinctio, prima pars 0 Gloria differentia Laetabatur amor et cantabat; et quaerebant amatores ab eo, cur laetabatur et de quo cantabat. – Amor – inquit amicus –, estne contrarietas in gloria mei amati? Quaerebat amicus ab amore, utrum esset differentia inter eum et amatum suum. – Amice – dixerunt amatores –, potesne amandi circulum ingredi et existere in eodem? – Amor – ait amicus –, cur intrauit differentiare in amare? Ualores et honores ab amoribus quaesiuerunt, quomodo existebant in maiori amare. – Aequalitas amati et amici – dixit amor –, quomodo sufficere potes meo amare? – Amice – dixerunt amores –, uellesne uendere eos, quos de tuo amato dicis sermones? 0. Gloria concordantia Amatores quaesiuerunt ab amati gloria, quomodo ibant ad gloriandum in eam amatores. A principio quaerebat gloria et concordantia, de quo principiabat principiare suum. – Amores – inquierunt amatores –, qui sunt hi portatores, qui amare amici gerunt ad amatum? Ibat amatus per montes et plana et quaerebat, ubi posset inuenire gloriari ex amare et, si posset illud inuentum comprehendere, quis posset illud emere. – Amice – dixit amor –, scisne quod est maius amare? Amatores et amores quaesiuerunt ab amico, ubi nutritum fuerat eius amare. Ab amoribus quaerebant amatores, quomodo gloriari et amare consistebant in maioritate et minoritate. Gloria contrarietas Quaerebant contrarietates amoris, cur erant coniunctae amoris gloriae et concordantiae. – Contrarietas – ait gloria –, cur existis in amare? Inuenerunt amores amicum flentem et interrogantem, quid eum deuiauerat ab amandi fine. Ab amorum maioritate quaesiuerunt amatores, utrum ipsi possent in ea permanere absque contrarietate amandi. A gloria et contrarietate quaesiuerunt amatores, utrum aequalitas posset esse in poena et concordantia. – Amate – dixit amor –, cur nutris amicos in deliciis, honore et diuitiis? Gloria principium – Amice – dixerunt amores –, scisne quomodo gloriari existit in principiare et amare? Quaerebatur ab amico, cuius erat uox, qua clamabat ad amatum suum. – Principium – dixit amor –, cur incepisti gloriari et amare in principiare? – Amor – dixit amicus –, possetne cessare meus amatus amare? Gloriari et principiare detinebant captum minorificare; et quaesiuit ab eis amor, per quanto permitterent liberum ipsum abire. Gloria medium Quaesiuit amicus ab amare suo, cur afferebat ei ab amato suo labores, languores, suspiria, fletus et lacrimas. – Amice – dixerunt amores –, et quis tibi furatus fuerat amatum tuum? Ab amoribus quaesiuerunt amatores, utrum inter amicum et amatum esse posset aequalitas gloriandi et amandi. Fletus et suspiria repraesentabant amico suum amatum; minoritas autem celabat eum; quaeritur utrum amatus sit magis celatus, quam repraesentatus. Gloria finis – Gloria et finis – ait minoritas –, cur tendis ad maioritatem? Ab aequalitate gloriae et finis quaesiuit amicus, utrum posset eum facere sufficientem suspiriis et fletibus propter amores. – Minoritas – ait amor –, et quid te compellit amare, ex quo mortuus est amicus propter amatum suum? Gloria maioritas Quaerebant amores ab amico, de quo erat corona, quam sibi dederat eius amatus. – Amice – dixerunt amores –, numquid adhuc remoti sunt gloriari et maiorificare ab amandi minoritate? Gloria aequalitas – Amice – dixit amor –, quid induit te gloriam in minoritate amoris et amandi? Gloria minoritas Quaesiuit amicus ab amore, utrum posset habere gloriam sui amati diligendo honores, diuitias et prosperitates huius mundi. Differentia concordantia Suspiria, fletus, lacrimae, labores, languores et considerationes quaesiuerunt ab amico, de quo arbore collegerat flores, quos ad suum portabat amatum. – Amoris concordantia – dixit amicus –, nonne potes principiare concordare in amare? – Amor – dixit amicus –, numquid potes habere concordare in amare, praeter differentiare? Quaesiuit amicus ab amoribus, quid excitauerat eum et compellebat eum clamare: Amate, amate! – Concordantia – dixit amicus –, si permaneret amor in te, haberesne maius concordare? – Amor – inquit amicus –, quid oritur de te et de meo suspirare et laborare et plorare? Ab amoris differentia et concordantia quaesiuit amicus, utrum haberent amare. Differentia contrarietas Uexatus erat amicus prae amore et quaesiuit, quid posset eum auxiliari aduersus amandi contrarietatem. Infirmus et languidus erat amicus prae amore et mirabantur amores, de quo uiuebat amicus. Scire uolebant amores, utrum amicus de amare sciret et quaesiuerunt ab eo, utrum contrarietas eum excitaret ad amandum. – Amice – dixit amor –, scisne in quo periclitaretur maioritas amandi? – Amice – dixit contrarietas –, quare non mihi das amare tuum? In tantum diligebat amicus, quod diligere non putabat; et interrogabat, ubi est amor et quid induit amor et qua uadit amor et clamabat: Amor, amor! 0. Differentia principium – Amice – dixit amor –, scisne quid perficit amare tuum? In uiridario amoris manebat amicus, et quaerebatur ab eo, quo rigabat amare suum. Quaerebant amatores ab amico, per quae maria nauigabat amare suum. – Amice – dixit amatus –, quid illuminat amare tuum? – Heu – inquit amicus amare suo –, et non sufficiunt tibi differentiare et principiare, cum te mitto ad amatum meum? Differentia medium Non natum fuit amare in mense finis amoris; et ideo quaesiuerunt ab eo amatores, cur tam macer erat amoribus. – Amice – dixit amor –, ubi frondet, floret et granat amare tuum? Quaerebant amores ab amico, per quanto daret amatum suum. Prandebat amatus, seruiebat amicus ei; quaerebant amores ab amico, cum quo suum seruiebat amatum. Differentia finis Per siluam amoris uenabatur amicus amatum suum et quaerebant ab eo amatores, quid eius astur capiebat. – Amores – inquierunt amatores –, ubi cantat amicus de suo amato? Mirabantur amores de amico, cur non ibat per uniuersas terras praedicans: Amare, amare. Differentia maioritas Ab amatoribus quaesiuerunt amores, utrum scirent, ubi existebat maior differentia amici et amati. – Differentia – dixit amor –, nonne uelles esse in amandi maioritate? Differentia aequalitas – Amice – dixit amatus –, quid tibi aperuit portam cellarii amoris, ubi bibis amore amorem? Differentia minoritas Interrogabant amores amicum, de quo erat gramen, quod colligebat equus sui amati. Concordantia contrarietas Interrogabat amicus amatum suum, cur sustinebat esse contrarietatem. Ab amare, filio amati et amici, quaesiuit amor, quis ex eius progenie magis honorificatus est. Cucurrit amare ad amatum et amicum et quaesiuit ab eo amor, quis amborum citius amplexatus et osculatus fuerat illud. Amatores amoris quaesiuerunt a dominabus amoris, quis poterat plus cessare amare, aut amicus aut amatus. – Amice – dixit amor –, potesne descendere tantum per odire, quantum ascendere per amare? Quaesiuit amor a concordantia, quomodo uinceret contrarietatem in amare. Concordantia principium – Amice – dixit amor –, cur dormis et non contemplaris amatum tuum, qui non dormit? Ab amato suo quaerebat amicus, utrum haberet misericordiam et pietatem, quibus consolaretur eum largiens ei spem. – Concordare, principiare et amare – dixit amicus –, quid facitis? Cur non congregamini? Nonne plus amata sunt pecunia, epulae, indumenta, filii, honores, ciuitates, castra et ceterae possessiones, quam amatus meus? Plorabat et plangebat amicus, euellens capillos a capite suo et pilos a barba eradicabat, disrumpebatque uestimenta sua clamans ad gentes dicens: – Estne quicquid adeo minime dilectum sicut amatus meus? – Conscientia et contritio: Ubi estis? Quid agitis? Ecce mundus perditur, plus amatur peccatum, quam amatus meus. Concordantia medium Affectus erat amicus taedio propter amare et dixit ad amare suum: – Ex quo langueo, cur uiuo nec morior prae amore? Quaerebant amatores ab amoribus, quis magis obiectatus erat ad amandum, aut amatus aut amicus. Conquerebatur amicus de tribulationibus amoris et quaerebat, quid detinebat eum captum et ligatum, quod non posset ad placitum amare. – Amoris concordantia – dixit amicus –, cur cum minoritate loquimini de amato meo? Concordantia finis Quoniam amicus aspiciebat adeo modice cognoscere, amare, laudare et honorare suum amatum et ei seruire et oboedire, ibat quasi stultus et interrogabat homines dicens: – Domine, estne aliquid amatus meus? – Amice – dixit amor –, habesne conscientiam, quoniam non agis ea bona, quae posses agere ad honorandum tuum amatum, immo quoniam amatum tuum non facis amari et cognosci ab eis, qui ignorant et inhonorant eum et qui pro modico dant illum? – Amor – amicus ait –, homines in peccato iacentes, possidentne iure bona mei amati? 0. Concordantia maioritas Interrogabant amores amicum, quomodo intelligebat et diligebat amatum suum. Aspiciebat amicus in altissimis montibus honoratos homines habitare, despicientes et uituperantes amatum eius; plorabat amicus dicens amori: – Cur sustinet amatus meus homines tam malignos? Concordantia aequalitas – Amice – dixit amor –, amasne tuum amatum propter eius bonitatem aut propter esse, quod dedit tibi? Concordantia minoritas Amores quaesiuerunt ab amico, cur plus amabat communem, quam specificam utilitatem. Contrarietas principium – Amice – dixit amor –, si tuus amatus plus tibi largiretur, quam tibi largitus sit, aut auferret, quod tibi dedit, cresceretne uel minueretur tuus amor? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret modum, quo finis amoris est requies amoris et amandi. – Amor – amicus ait –, cur maior es et melior audacia, quam timore? – Contrarietas – ait amicus –, cur adeo malum est te tangi? Homines otiosi ab amato quaesiuerunt, utrum pro modico amare possent salui fieri. Contrarietas medium – Amare – dixit amor –, cum quo uincis et captiuas contrariari? Amatus quaesiuit ab amico, cui commendauerat amare suum. Ab amoris aequalitate quaesiuit amicus, utrum melius cum concordare conueniret, quam cum contrariari in amare. – Malae consuetudines, falsitates et perditiones – ait amor –, quid posuit uos in amare? Contrarietas finis – Amoris concordantia – dixit amicus –, quid facit te esse sine amare? – Amice – dixit amor –, scisne quod facit homines separari a tuo amato? Odire uolebat amatus amicum et e contrario, donec amor clamauit: – Heu, inquit, quid est, quid imponit malitiam inter amatum et amicum? Contrarietas maioritas – Amice – dixit amor –, quid facis, cum tuum amatum offendisti? Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo amicus suum perdebat amatum. Contrarietas aequalitas Obuiauit amicus cuidam fatuo diuitiis; clamauit amicus dicens: – Heu, quare multis hominibus non obuio fatuis propter amatum meum? Contrarietas minoritas – Amoris contrarietas – ait amoris concordantia –, quare plus amas minoritatem amici et amati, quam maioritatem? Principium medium – Amice – dixit amor –, cum temptaris, quo fugis a peccato? – Honor, reuerentia et amor – dixit amicus –, quae uos auferunt ab amato meo? – Heu, uitia – dixit amicus –, cur me remouetis ab amato meo? – Amice – dixit amor –, cur plus diuitiis diligis paupertatem? 0. Principium finis Amoris dominae quaesiuerunt ab amico, utrum in amato suo poterant existere finire et principiare. – Amice – dixit amor –, nonne posset amatus tuus induere in aequalitatem principiare et infinire in amare? Quaerebat amor ab amico, cur pulices et muscas creauerat eius amatus. Principium maioritas Amores et amatores quaerebant ab amico, utrum diligeret in amato suo esse maius amare. – Maioritas et minoritas – ait amicus –, quis amando potest uos attingere? Principium aequalitas – Amor – ait amicus –, et ubi existit maius amare? Principium minoritas Quaesiuit amicus a principio, quomodo principiare poterat amandi minoritatem. Medium finis Ab amoris fine quaesiuit amicus, utrum uellet esse in maiori amare. – Amice – dixerunt amores –, cum quo proportionas et ornas tuum amare? Quaerebat amicus unguentum amoris sibi uendi, quia ex illo sanare desiderabat amare suum. Medium maioritas Quaerebat amicus a medio, utrum haberet mediare, quoniam ex eo multiplicare uolebat desiderare suum in amare. – Amice – dixit amor –, quis dat laudem de amato tuo? Medium aequalitas Ab amatoribus quaesiuerunt amores, utrum inuenire posset coaequare, quod esset de amore et de amare. Medium minoritas – Amice – dixerunt amatores –, qua transit amor, cum ad tuum uadit amatum? Finis maioritas – Amate mi – dixit amicus –, nonne me potes coaequare amori amando te? – Amice – dixit amor –, scisne cur amatus eligit duorum hominum alterum ad amandum? Finis aequalitas – Finire et amare, nonne possetis coaequari ad seruiendum et laudandum amatum meum? 0. Finis minoritas A minoritate quaesiuit amicus, utrum esset in ea finis amandi. Maioritas aequalitas Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo fit maior aequalitas amici et amati. Maioritas minoritas – Amice – dixit amor –, estne peccatum maior minoritas? Aequalitas minoritas – Amice – dixit amor –, defecitne tibi tuus amatus postquam eum dilexisti? Quarta distinctio Uoluntas differentia Quoniam plus est differentia desiderabilis in concordantia, quam in contrarietate, est concordantia desiderabilis et uoluntas ligabilis ad eam. Uoluntas et differentia coniunxerunt amatum et amicum, ut remouerent eos a confusione et contrarietate. Amoris differentia in amoris principia introiuit, ut amatum et amicum amare possent. Augebat amor amare suum in differentiare; augebat differentia differentiare suum in amare; coniungebant se haec augmenta duo in medium amoris. Ingressa est uoluntas differentiam substantialem et accidentalem, ut substantialem finem et accidentalem habere posset in amare. Maiores sunt uoluntas substantialis et differentia substantialis substantiali maioritate in amare, quam uoluntas accidentalis et differentia accidentalis; ideo plus est amabilis amatus substantialiter, quam accidentaliter. Quoniam aequalitas uoluntatis substantialis et differentiae substantialis magis est desiderabilis, quam utriusque accidentalis, est aequalitas amati et amici desiderabilis in amare. In minoritate differentiae amici et amati non potest esse magna uoluntas in amare. 0. Uoluntas concordantia Uoluntas de contrarietate conquerebatur concordantiae, quia impediebat eam ad amandum; amatus de uoluntate conquestus est concordantiae, quia non amabat eum amandi maioritate. Amatus et amicus tanto se amant amore, quod de uoluntate et concordantia principiant suum amare. In amare et concordare uniuerunt se uoluntas et concordantia, ut facerent amare amicum et concordare amatum. Uoluntas et concordantia in amoris fine quiescere nequiuerunt, donec in tantum languere fecerunt amatum ad essendum amatum, quantum amicum ad essendum amicum. Quia uoluntas amati maior est in concordantia uoluntate amici, concordat uoluntas amici se oboedire uoluntati amati. Cum concordantia concordandi et amandi ligabilis est uoluntas in aequalitate amici et amati. Quia concordat amatus maioritati et amicus minoritati, seruit cum minoritatibus suis amicus maioritatibus amati sui. Uoluntas contrarietas In amoris principium uoluntas intrauit, inquirens amatum suum; contrarietas ex eis eiecit eam, nolens amare sed potius amans odire. In medio uoluntatis sistit amare et in eius extremis adest odire, quod claudit portas contrariis amandi, ut in amoris medium intrare non possint nec dissipare amare. Ibat uoluntas in amoris finem quietum; inuenitque contrarietatem amoris in non fine amoris quiescentem; clamauit amicus, respondit amatus, uoluntas per amoris concordantiam superauit contrarietatem. Cum uoluntas exiuit de concordantia, ingrediens contrarietatem, exiuit de maioritate amoris, ingrediens amoris minoritatem, in qua distabat ab amato. Uoluntas in concordantia non possit esse maior, quam in contrarietate, si naturaliter et aequaliter in uoluntate possent existere amare et odire. Uicit contrarietas concordantiam in uoluntate cum amoris minoritate; puniuit ideo amatus amicum suum amandi priuatione. Uoluntas principium Ab amoris arbore collegit amicus amoris principia in amoris medium; ea posuit et transmisit uoluntati amati sui. Properabat uoluntas uelle suo, ut amicus in eo principiare posset amare et in fine amoris acquiescere posset. Principiauit amatus amicum suum in amoris maioritatem; concessitque illi uoluntatem ad amandum. In aequalitate amici et amati colligebat et congregabat uoluntas pulchritudines amati sui et incepit ignis amandi succendi. Incepit minoritas in uoluntate et processit inde maioritas de uoluntate, conquerens amato suo. Uoluntas medium Uenit uoluntas potum amorem in amoris medio, ut amicus acquiesceret fini amati sui. Narrabat amicus amoris progeniem, quae cum amato suo habebat in uoluntate medium et maioritatem. Inter amatum et amicum pactus erat eos esse in uno amare, in una uoluntate, in uno medio et in una aequalitate. Si non esset amoris medium, coniungens amatum et amicum, damnaret amatus amicum suum, quia diligit cum minoritate. Uoluntas finis Uoluntas, finis et maioritas rogauerunt amicum, ut recordaretur amati sui; similiter rogauerunt amatum, ut recordaretur amicum suum. Ideo se coniunxerunt amatus et amicus in uoluntate, fine et maioritate. Quandam uoluntatis lanceam, cuius ferrum erat de amore et uexillum de amoris aequalitate, lanceauit amicus ad amatum suum, ut amore et amare uulneraret eum. Minoritas uoluntatem et finem rumoribus detinebat, ut amicus et amatus ad maioritatem non peruenirent. Uoluntas maioritas Si non esset maior uoluntas, quae inter amatum et amicum in aequalitate potest esse, oporteret eam esse in inaequalitate et ploraret amicus et plangeret amatum. Nolebat amicus declinare suum amare de maioritate ad minoritatem, ut ab amato suo uoluntatem suam non declinaret. Uoluntas aequalitas In aequalitate amici et amati delectabatur uoluntas, elongans se a minoritate. Uoluntas minoritas Per totum spatium, quod existit de maioritate usque ad minoritatem, extendit se uoluntas, ut de longe se diligant amicus et amatus. Uirtus ueritas Delectabatur amicus in uirtute et ueritate amati sui; similiter et amatus, quia tam uirtuosum et ueracem habebat amicum. In differentia amici et amati habet intellectus uirtutem attingendi ueritatem, quam habent amatus et amicus in amore. Uirtute et ueritate pingebat amicus amatum suum in concordantia, ut non obliuisceretur eum in contrarietate, quam sustinet propter eius amorem. Recessit amicus a contrarietate, tendens ad concordantiam, ubi ueritatem et uirtutem inuenit, scribentes quendam librum amati sui. Incepit amicus aedificare palatium ueritatis, ut in eo uirtutes hospitarentur, quas transmittit amatus ad amicum. Per amoris medium ibat amicus solaciando; uirtus et ueritas associabant eum, gerentes eidem de amato suo collocutiones. Uirtutibus destruebat amicus uitia et ueritate occidebat falsitatem et fine in amati sui gloria quiescebat. Si non esset uerum in amato id, per quod amicus maiorem sentit uirtutem in amare, esset amatus amabilis uitiis et falsitate et minoritate amandi. Uirtus et ueritas nutriuerunt amicum amato in aequalitate, ut in tantum esset amatus, quantum est amabilis. 0. Minoritas uirtutis et ueritatis se repraesentauit amico, ut derelinqueret amatum suum; transformauit amicus illam minoritatem in maioritatem, ut confideret in amatum suum. Uirtus gloria Seminauit amicus uirtutes in differentiam amoris et collegit eas in gloriam amati sui. Dormiebat amicus in lecto suo concordantiae et amoris; excitauerunt eum uirtutes, ut iret uisum gloriam amati sui. Amoris contrarietas exheredauit concordantiam amoris, uirtutis et gloriae, ut amato deficerent amatores. A Solis ortu usque ad occasum amabilis est Deus, sed absunt uirtutes, quae de amore principient amare, quo diligat amicus gloriam amati sui, secundum eius amabilitatem. Suffodit amicus uirtutes in terram et in amoris medium sensit poenam. Quoniam plus dilexit amicus uirtutes, quam gloriam, non potuit acquiescere fini gloriae. Maioritate uirtutum maiorificat amicus amare suum et amatus amicum suum maioritate gloriae. Ut amicus uirtutes suas posset a uitiis elongare et delectationes suas a poena remouere, ingressus est aequalitatem amoris amare suum amatum. Inoboediuit amicus uirtutibus, oboediens uitiis, et habuit passionem in amoris minoritate, in qua oblitus est amatum suum. 0. Uirtus differentia Transiuit uirtus per differentiam in concordantia, orta ut concordare uirtutis esset in amare. Ingressa est differentia uirtutem, ut possit uirtus contrariari contrarietati amandi. Ingressa est uirtus differentiam et e contrario, ut in amandi principiare forent principians et principiabile de essentia principii et uirtutis et differentiae. Quia uirtus est in differentia et e contrario, possunt uirtus et differentia existere in medio amandi. Per differentiam amatus et amicus uirtutem habent, qua existant in amandi fine distincti. Si non esset uirtus in differentia et e contrario, uirtus et differentia in amandi maioritate non possent esse. In illa uirtute, in qua tantum potest differentia, quantum in se ipsa, et in illa differentia, in qua tantum potest uirtus, quantum in se ipsa, potest aequalitas esse amantis et amati. De minori uirtute et minori differentia non potest egredi maioritas amandi. Uirtus concordantia Quoniam uirtus et concordantia in amore disparatae sunt a contrarietate, est uoluntas cum amoris uirtute et concordantia ligabilis contra contrarietatem amoris. Principium amoris in uirtute incipit concordare et in concordantia uirtutizare, ut in uirtute et concordantia de amore principiet amare. In medio uirtutis et concordantiae ligatus est amor, ut ab hinc oriatur amare. Sine uirtutizare et concordare non possent uirtus et concordantia acquiescere fini amandi, nec aegrum amicum facere cum amare. De uirtute uirtuosum oritur amare in maiorem concordantiam amantis et amati, ut amans et amatus, propter amorem, in uirtute iaceant aegrotantes. Maior domus est amicus amati sui; expendit uirtutes et concordantiam, aequaliter amando cunctos amatores amati sui. Amicus uestiuit se uirtutes et equitauit equum concordantiae; iuit conquestum ad amatum suum; de minoritate amoris afflixit amatus amicum suum amandi maioritate. Uirtus contrarietas Principium in amore de uirtute uirtutem principiauit, ut in principiare suo sit uirtutizare contra concordantiam uitiorum et contrarietatem amandi. Non posset existere uirtus in amoris medio, si existeret in medio contrariorum. Amoris contrarietas et uitia deuiant amatores ire quietum in finem amoris et amandi. Uictus esset amicus in amoris maioritate, si non impugnasset uitia maioritate uirtutum. Si in tantum aequaliter possent resistere uirtutibus uitia, quantum e contrario, non esset aequalitas maior in uirtutibus, quam in uitiis. Amicus cum minoritate uirtutum appropinquauit amoris contraria, quae in uita mundana suum amatum tenent inhonoratum. Uirtus principium In amoris medio incepit uestire uirtus amare, cuius extremitates principiatae sunt in amante et amato. Dum amicus inquirebat uirtutem, ut eam indueret amare suum, incepit amare et ad finem peruenire, quae est requies uirtutis et amoris. Nisi uirtus in amoris maioritate posset incipere, numquam ad amandi maioritatem ascendere posset. Uirtus et principium se coaequauerunt in amore, ut in amore sint aequalia uirtutizare, principiare et amare. In minoribus amoris principiis incepit amicus induere uirtutes amare suum, ut de magis longe uenire possit uisurus amatum suum. Uirtus medium Si uirtus esset in amoris medio, non esset in fine amoris nec esset uirtuosum amare. Ingressa est uirtus in amoris medium et amor in medium uirtutis, ut in maioritate medii sit amare uirtuosum. Per amoris medium usque ad amantem et ad amatum uirtus se extendit, ut coaequet eos in uirtuosum amare. Ingressa est uirtus in amoris medium, deiciens inde minoritatem amandi, prae maioritate amandi uirtuose. Uirtus finis Uirtus et finis uenerunt ad maioritatem amoris, rogantes eum, ut maioritatem sui amare concederet eis, quo sanarent amicum, prae nimio amore iacentem infirmum. Uirtus et finis se coaequauerunt in amore, ut in amico amoris sanitatem et amoris aegritudinem coaequarent. Elongauerunt se uirtus et finis a minoribus amoribus, ut ad maiores amores ligarent amicum. Uirtus maioritas In amoris aequalitate se repperit uirtus cum maioritate, quae de minoritate amandi redarguebat amicum. Existebat uirtus a maioritate et minoritate disparata, ut in amandi aequalitate consisterent amans et amatus. Uirtus aequalitas Minoritas amandi toxicauit amicum iacentem aegrotum in lecto uirtutis; aequalitas de amatiuo et amabili medicabat eum. Uirtus minoritas Constringebat et affligebat minoritas amoris amicum; occidebat eum amoris maioritas; sustentabat eum uirtutis aequalitas; laetabatur amatus, quia tam bonum habebat amatorem. Ueritas gloria Si ueritas et gloria non existerent rationes reales inconfusae, non requiesceret ueritas in gloria nec amor in amare. Tam uehementi concordantia existunt gloria et ueritas in amore, quod amare amoris, praeter uerificare, gloriari et concordare, non potest esse. Ueritas et gloria faciunt in falsitate et poena consistere contrariis amoris amatores, quia ueroso et glorioso amare resistunt. Quoniam tot sunt falsi amatores, conquerebatur gloria de ueritate principio; et quoniam tot homines ad poenas tendunt perpetuas, conquerebatur amori ueritas de gloria; propter has conquestiones incepit amor amare, uerificare et gloriari. In amoris medio uerificat ueritas gloriosum et gloria glorificat uerosum; amatus et amicus se osculati sunt. Cum amatus et amicus in amoris mensa manducarent amare, bibentes amorem, de fine amoris seruiebant gloria et ueritas amato et amico. Decessit amicus propter maiorem ueritatem; glorificauit amatus amicum suum in maioritate gloriae; amicus suum dilexit amatum in maioritate sui amare. In uerificare se coaequarunt gloriari et amare et in gloriari uerificare et amare, ac in amare uerificare et gloriari; hanc aequalitatem induti erant amans et amatus. Descendit ueritas ad minoritatem, ut eleuaret eam ad gloriae maioritatem, in qua diligeret amatum suum. 00. Ueritas differentia Ueritas, differentia et concordantia in amoris intrauerunt ciuitatem, accipientes hospitium amato et amico in amore. Quoniam ueritas non potest contrariari falsitati sine differentia, intrat in differentiam amati et amici. Omnia principia, de quibus ipse constat, uendidit amicus amato suo, ut non faceret differentiam inter actionem et passionem, quas sustinet propter suum amatum. In amoris medio stabant ueritas et differentia, ut amicus et amatus ibidem existere possent. Si in uerificare non esset differentiare amantis et amati, non esset in eo finis amandi. Si non esset differentia inter maiorem amantem et maiorem amatum, non esset ueritas in amandi maioritate. In differentiare amantis et amati, inuenit ueritas aequalitatem amoris et amandi. Ueritas et differentia uoluntatem amici uendere uoluerunt amato; sed hoc noluit minoritas amandi. 0 Ueritas concordantia Ueritas et concordantia amare amici dare uoluerunt ipsi amare amati; sed hoc noluit contrarietas amandi. Ingressa est ueritas in concordantiam et e contrario, ut amor principiare posset in eis amare suum. In amare uniuerunt se uerificare et concordare, ut de amare amato suo sufficere posset amicus. Ueritas et concordantia amoris secreta portauerunt ad amicum; amicus per finem amoris ea transmisit ad amatum. In maiori ueritate et concordantia obuiauerunt sibi amicus et amatus; quisque illorum alii dedit suum maius amare. Ueritas et concordantia amore et amare se coaequarunt, ut in amore et amare coaequarent amantem et amatum. Plorabat et plangebat amor amare suum, quod perdiderat in minoritate concordantiae et ueritatis. 0 Ueritas contrarietas Cum principiis amoris resistebat ueritas falsitati; falsitas cum principiis amoris sui resistebat ueritati; hanc resistentiam respiciunt amatus et amicus. Ueritas cum concordantia resistit falsitati et e contrario; cum contrarietate ideo stat in medio concordantiae et contrarietatis amicus, languens propter amorem. Semper apponit contrarietas discordiam inter amicum et amatum; disciplinat amatus amicum suum ueritate et fine amoris. Ueritas et contrarietas sibi ad inuicem resistebant, quia contrarietas amicum incusabat non amare; ueritas autem excusabat eum. Amor hanc resistentiam amandi maioritate quietauit. Si ueritas et contrarietas essent aequalia principia in amico, ueritas et amor in uerificare et amare non essent aequales. Duplare uoluit amor amare suum et ueritas suum uerificare, nec contradicere potuit huic minoritas amandi. Quarta distinctio 0 Ueritas principium In amoris medio ueritas et principium alternatim similitudines suas sibi mutuabant, ut esset in ueritate principiare et in principio uerificare, ut in amore esset amare, similitudines illas indutum. Ueritas et finis indutae erant principium, ut in amore principiarent ueritas uerificare et finis finire, eo quod amare ab amore et amicus ab amare priuari non possint. Principium in maiorem ueritatem introiuit, ubi maius habuit principiare uerificandi; sed introiuit in maiorem amorem, ubi maius habuit principiare maioris amare. In aequalitate principiantis et principiabilis ueritas introiuit, ut in illa aequalitate suum uerificans et uerificabile aequalia possent esse, quae in aequalitate amoris et amandi aequalia consistunt. Minoritas in ueritate rogabat amoris principia, ut declinarent eam ad maioritatem, ut amorem in amare non impediret. 0 Ueritas medium Ueritas illam amoris influentiam uerificabat, quam mittebat amatus ad amicum suum; similiter et illam refluentiam, quam mittebat amicus ad amatum suum; finis hanc influentiam et refluentiam finiebat et perficiebat de amore. Si ueritas suam maiorem similitudinem maiori amoris medio dare non posset, eius quidem maior similitudo ascendere ad maioritatem non posset amandi. In medio loco amoris scripsit ueritas aequalitatem, quam amans et amatus habent in uerificare et amare. In amoris medio ueritas eclipsata fuit statim, cum amicus ad amandi minoritatem sociabatur. 0 Ueritas finis Ueritas et amor sibi ipsis mutue dabant in maioritate dandi dona, ut amandi maioritate suum amaret amicus amatum. In fine amoris requieuerunt amicus et amatus, donec aduenit ueritas, quae sermones illi nuntiauit amandi, dicens amare mori in inaequalitate amoris et amandi. Ueritas et finis captiuauerunt minoritatem, ut amicus suo non obseruiret amato. 0 Ueritas maioritas Si coaequare non esset in maiori ueritate, non esset uerificare in maiori aequalitate amici et amati. Ueritas et maioritas ignem amoris incenderunt, ut igniret amare; minoritas autem amoris hunc ignem exstinxit. 0 Ueritas aequalitas Ueritas et amor in amato sunt aequales; simpliciter autem essent aequales in amico, nisi in eo foret minoritas, eas induens similitudinem suam. 0 Ueritas minoritas Ueritas et bonitas minoritatem rogauerunt, ut amicum suo non auferret amato. 0 Gloria differentia Gloriabatur amare amoris, in diuisione et concordantia amici et amati, de alio ad alium amorifera uerba gerens. Quiescere uoluit contrarietas in gloria; sed noluit differentia, quae concordantiae amoris existit amica. Quanto glorificabat amatus amicum suum, tanto differentiabat eum differentia, ut semper ei principiare posset suum amare. Glorificare, differentiare et amare circulum condiderunt, in cuius medio consistebat amatus; circuibat amicus hunc circulum; ambo similiter in amore perseuerabant. Ut in gloriari posset esse finire et e contrario, existebat differentiare in amare et e contrario. Si non esset differentiare in gloriari, non esset amor in maiori amore. Quantum potest amoris gloria glorificare amare, tantum potest amoris differentia differentiare in amare; ideo durare potest aequalitas in amare. Coram amico mala dicebat minoritas de gloria et differentia sui amati; silebat amicus, plorabat amatus. 0. Gloria concordantia Ex resistere transduxit amicus amare suum in concordare, ut iret in gloriam gloriatum. De gloria concordantiae et amore principiauit principium principiare suum, ut neque poenae neque contrarietati adesset amandi. In amoris medium intrauerunt gloriari et concordare, ut portarent id ad gloriam et concordantiam amantis et amati. Gloriari gloriae captum fuit in amoris concordantia cum fine amandi. Ipsum amare, quod est maius propter amorem, quam propter gloriam et concordantiam, non est maius amare. In aequalitate gloriae et concordantiae nutriebat amor amare suum. Quoniam accidentalis gloria concordantiae substantialis minor est, quam gloria accidentalis gloriae substantialis, existit amare in maiori et minori gloria et concordantia. Gloria contrarietas Quoniam gloria uenit ad principium et e contrario aduersus contrarietatem, gloria et principium in amandi concordantia se coniunxerunt. In amoris medio contrarietas sumpsit hospitium, ut gloriari non hospitaretur in eo, portans ad amatum epistulam de amico suo, languente propter eius amorem. Gloria mundana et amoris contrarietas de fine amoris deuiauerunt amicum, ut ad suum non perueniret amatum. Super amoris maioritatem obuiauerunt sibi ad inuicem gloria et contrarietas; gloria nitebatur ibi ponere gloriari et contrarietas contrariari; hoc autem aspiciebant amor et amare. Si gloria posset aequalis esse contrarietati, non posset concordantia aequalis esse gloriae nec amor ipsi amare. Gloria et amor amicum mittebant sustinere minores contrarietates et aduersitates, ut in amandi maioritate poenas et labores sustinere posset. Gloria principium In amoris medium ligauit gloria gloriari suum, ut ipsum gloriari existeret in principiari et amare. Amorifera uoce clamabat amicus ad amatum suum; respondit amatus ei uoce gloriae, principii et finis et uenit amicus uisum amatum suum. Ut amor et gloria forent in maiori principiari, principiauit principium gloriari et amare in principiari. Aequalitatem gloriandi et principiandi intrauit amare, ut non cessaret amor amare. Gloriari et principiare captiuauerunt minorificare, ut amoris contrarietati non concordaret. Gloria medium Misit amicus medium amoris quietum in fine et in gloria sui amati; remisit ipsum amatus ad labores et aduersitates, quos sustinet amicus propter eius amorem. Subripuerunt amico suum amatum; ibat amicus quaerendo amatum suum in amoris medio, cum amoris maioritate et inuenit eum in gloria sui amare. In medio amati et amici se coaequauerunt gloriari et amare, ut amatus et amicus aequales essent in gloria et amore. In amoris medium occultauit se minoritas, ut amicus, propter suum amatum, poenas et angustias sustineret. Gloria finis Gloria et finis uenerunt ad maioritatem, ut in ea maiorificarent amicum in amato suo. In aequalitate amoris et amandi se coaequauerunt gloria et finis, ut amori et amare sufficere possent. Minoritas finis et gloriae iuit amatum maioritatem finiendi et gloriandi. Gloria maioritas Gloria et aequalitas amoris suis actibus coronauerunt maioritatem. Gloriari et maiorificare ab amandi minoritate se remouerunt. Gloria aequalitas Gloriari et coaequare gloriam et aequalitatem induerunt minoritatem amandi. Gloria minoritas Amandi minoritate cogitauit amicus amatum suum consequi in maioritate gloriae et gloriandi. Differentia concordantia Ex differentia et concordantia, quae sunt amoris rami, collegit amicus uirgam unam, qua amoris contraria feriebat. In diuisione amati et amici incepit concordantia concordare in amare et amor amare in concordare. Sine differentia concordantis et concordabilis, esse non potest in amoris medio concordare. Ad umbram arboris, quae finis est amoris, dormiebat amicus; differentia et concordantia amoris excitauerunt eum, ut iret amatum. Differentia et concordantia amorem intrauerunt, ut maioritas esset amandi. De differentia, concordantia et aequalitate amoris flos unus processit, cuius nomen est: Amare, amare. Amoris differentia et concordantia minoritatem inuenerunt amoris, quae perdiderat amare. Differentia contrarietas Amoris differentia aduersus amoris magnitudinem proeliabatur; pugnatores eius erant concordare, principiare et amare. Macerabat contrarietas amicum; concordantia impinguabat eum; et quoniam de medio amoris uiuebat amicus, non fecit differentiam in praedicta macerie et impinguatione. Contrarietas amoris rogabat amicum recedere ab amare; differentia et finis amoris rogabant amicum accedere ad amare. Maiora amoris contraria differentiam facere uolebant inter essentiam amici et amati, ut maioritas periret amandi. In panno de differentia et aequalitate inuoluerat amicus amare suum, ut cum amandi contrarietate non participaret. Clamidem et tunicam de differentia uestitus erat amor; calciatus erat sotulares de contrarietate et super minoritatem deambulabat, portans in capite de concordantia coronam. 0. Differentia principium Plenum erat medium amore differentiae et principii; oriebantur inde differentiare et principiare per amorem. Differentia et principium duo sunt flumina, de quibus oriuntur differentiare et principiare in fine amandi. Amoris maria sunt dicta differentia et principium in amare se coaequantia. Amoris sidera sunt differentiare et principiare, illuminantia maioritatem amandi. Si differentiare et principiare non possent sufficere amandi minoritati, non possent sufficere et amandi maioritati. Differentia medium Erat amoris medium in terra, ubi erat siccitas magna, quia non descendebat pluuia differentiae amantis et amati in mense finis amandi. Differentia amoris est mensis aprilis, in quo floret, frondet et granat amoris medium in arbore maioritatis amandi. Differentia et aequalitas amantis et amati dabant sibi medium amoris in festa, quam faciebat amicus propter amorem amati sui. In quadam mensa, in qua picti erant amatus et amicus, comedebant amandi differentia et amandi medium; minoritas autem amandi obseruiebat eis. Differentia finis In silua differentiae amoris uenabatur amicus maioritatem amoris cum asture, qui finem amoris capiebat. Aequalitas amici et amati cantabat canticum differentiae amati et amici in ecclesia, quae est finis amoris. Ibant amoris differentia et finis amoris in terram longinquam, praedicantes contra minoritatem amandi. Differentia maioritas Maiorem differentiam, quae possit esse, oportet esse in aequalitate amici et amati. Ut amoris differentia non haberet differentiare suum in amandi minoritate, uoluit illud habere in amandi maioritate. Differentia aequalitas In cellarium amoris intrauerunt amoris differentia et amoris aequalitas, bibitum amorem; portas aperuerunt humilitas et minoritas. Differentia minoritas Amoris differentia et amoris minoritas in prato amoris legerunt gramen, quo pascebant equum amoris, quem equitat amicus, cum tendit uisum amatum suum. Concordantia contrarietas Definiebat amor contrariari in amore, per secundam intentionem concordandi et principiandi amare. Medium amoris tendit sanum per concordantiam; infirmum iacet in contrarietate; ideo plorauit amicus; amatus autem consolatus est. In fine amoris genuit amare concordantia et odire contrarietas, ut amicus amare posset et odire. Cucurrerunt concordantia et contrarietas ad maioritatem; prius fuit ad eam concordantia, quam contrarietas, ut amicus plus posset amare, quam odire. Per quendam montem punctorum transcendentium ascendentia, concordare et contrariari eleuauerunt amare amoris; nihilominus contrariari non potuit ascendendo coaequari ipsi concordare. Cum tangeret contrarietas concordantiam, concordabat concordantia maioritati bonitatis, magnitudinis et cetera, ut uinceret contrarietatem. Concordantia principium Concordare et principiare mouebant et ligabant amoris medium in realitate et ratione amantis et amati, ut amicus suum contemplaretur amatum. Misit concordantia finem amandi ad amoris principia, ut mitterent sibi spem, quam promiserat consolationi. Concordantia et principium et amor maioritatem contractionis et abstractionis intrauerunt, ut unam facerent conuersionem concordandi, principiandi et amandi. In uniuersali aequalitate et concordantia principiorum, amicus inquirebat amoris particularia, a quibus de amato suo uolebat interrogare rumores. Concordare et principiari miserunt contritionem et conscientiam ad amorem, ut nutriret eis amare. Isti autem nuntii in amoris minoritate capti permanserunt. Concordantia medium Languebat amoris medium in patientia; uiuebat in concordantia; quiescebat in fine amandi. Satisfacere uoluit amicus amato suo de maiori concordantia et de maiori amoris medio, quae alienauerat ab amato. Dum amicus in amoris medio considerabat concordare et coaequari, sentiebat se ligari ad amandum et ad concordandum et ad aequalitatem amantis et amati. Simplicitas et compositio in amoris medio concordantiam et minoritatem inuenerunt, loquentes de amato et amico. Concordantia finis In maiori intentione finis amandi habebat concordantia maius concordare. Per aequalitatem amici et amati definiebant concordantia et finis aequalitatem amandi. Concordantia et finis amicum genuerunt in minoritatem, ut fieret seruus amati sui. 0. Concordantia maioritas Maior realitas et ratio, ad qua potest amicus exaltare suum amare, existit in concordando et coaequando realitatem et rationem in punctis transcendentibus intelligere et amare. Maioritas et minoritas substantialiter et accidentaliter composuerunt concordare, dantes illud bono amare. Concordantia aequalitas Aequalitas amoris et amandi amicum incitabant odire minoritatem concordantiae et concordandi. Concordantia minoritas In uniuersali concordare inuenit amicus minus amare, quod de maiori concordantia malum dicebat. Contrarietas principium Amoris medium intrauerunt principiare et contemplari, ut occiderent contrariari amandi. Finis amoris a principiis amoris omnem distrahebat contrarietatem, contrahens ad ea concordantiam amoris, ut esset requies principiandi et concordandi. Si contrarietas tantum haberet posse, quod maiori principiare amandi resistere posset, maior esset amor propter timorem, quam propter audaciam amandi. Ex aequalitate principiandi et sperandi concordantia deiecit contrariari, ut ipsum contrariari non esset in amare. Contritio et conscientia sumpserunt contrariari amandi in minori principiari amandi, ut consolaretur amicus et ut de amare satisfaceret maiori principiari. Contrarietas medium Finis amoris pro considerari emit contrariari de contrarietate et dedit ipsum seruum amoris medio. Largitas et constantia medium amoris custodiebant, ut non perderet illud maior contrarietas amandi. Si aequalitas et contrarietas in amoris medio possent conuerti, aequalitas et concordantia in eo conuerti non possent. In amoris medium introierunt contrarietas et minoritas eruditionis et legalitatis, ut ex eo deicerent concordantiam et minoritatem. Contrarietas finis Contra maiorem finem humilitatis et oboedientiae mittebat contrarius amor contrariari, ut amoris concordantia perderet amare. Desiderabat intrare iustitia misericordiam ex iudicare et ex misereri uolebat eicere aequalitatem, ut amicus de fine desperaret amandi. Contrarietas pietatis et minoritas finis amandi inter amicum et amatum maliuolentiam imponebant. Contrarietas maioritas Rogabat contrarietas aequalitatem amoris deicere orationem et paenitentiam ex maioritate. Deiecit contrarietas eleemosynam ex maioritate in minoritatem, ut non haberet amicus amatum. Contrarietas aequalitas Contrarietas et minoritas paupertatem impediebant in aequalitate possendi et amandi. Contrarietas minoritas Contrarietas et minoritas uincebant et captiuabant publicam utilitatem, exaltantes utilitatem propriam in amare. Principium medium Fugabat amicum inanis gloria; fugiebat amicus per principia, media et fines amoris; hoc autem aspiciebat amatus. Incepit honor in amoris medio; uoluerunt eum homines habere cum maioritate ditata deliciarum, amicorum et parentum. Gula, luxuria, auaritia, superbia, accidia, inuidia, ira coaequare se uoluerunt in amico, ut inciperet odire medium amoris, quo mutue se diligunt amicus et amatus. Dilexit amicus uirginitatem; uoluit minoritatem habere bonorum mundi, ut amare suum in medio principiandi existere posset. 0. Principium finis Ingressum est principiare in finire et e contrario, ut in amandi maioritate ambo possent perseuerare. Aequalitas principiandi et finiendi uestita erat perseuerantiam, de amare coronata. Dum amoris principia acquiescebant fini amoris, plorabat et plangebat minoritas amandi. Principium maioritas Principiare et coaequare maioritatem amoris rogauerunt, ut daret eis maius amare. Principium in principiare suo maioritatem et minoritatem attingebat amandi. Principium aequalitas In minori aequalitate amoris et amandi existit minus principium amandi. Principium minoritas Ad hoc, quod principium principiare posset minoritatem, oportuit, quod principium et minoritas se coniungerent in amare. Medium finis Medium et finis amoris rogauerunt maioritatem, ut in maiori existeret amare. Mediare, finire et coaequare rogauerunt amorem, ut se indueret amare. Minoritas medii et finis uulnerabat amorem; sanabat eum maioritas amandi. Medium maioritas Si maior aequalitas non esset in medio et in mediare, non esset in amore et in amare. Medium et maioritas inuenerunt minoritatem, quae amico mala loquebatur de amato. Medium aequalitas In amoris medio consistebat coaequare amati et amici; plorabat amoris minoritas; laetabatur maioritas amoris. Medium minoritas Quoddam est medium, quod de maioritate tendit ad minoritatem, per quod tendit amor amici ad amatum. Finis maioritas Finis et maioritas aequalitatem rogauerunt, ut coaequaret amicum amori, ut multum posset amare suum amatum. Coram fine stabant amoris maioritas et minoritas; finis elegit amoris maioritatem dimisitque minoritatem. Finis aequalitas Intrauit finis aequalitatem, ut coaequaret sibi finire et ut elongaret amare a minoritate. 0. Finis minoritas Si non esset in fine minoritas, esset finis in minoritate et perderet amicus amatum suum. Maioritas aequalitas Maiorem aequalitatem, quae est amici et amati, oportet esse sine maioritate et minoritate. Maioritas minoritas Maiorem minoritatem, quae potest esse, oportet esse odium inter amicum et amatum. Aequalitas minoritas Intrauit minoritas aequalitatem ad existendum in ea, ut ascenderet amor de minoritate ad maioritatem amandi. Quinta distinctio, secunda pars Nona decima quaestio  – Amor – dixit amicus –, numquid potes habere concordare in amare, praeter differentiare? Solutio: Considerauit amor in quaestione, quam sibi fecit amicus, et recoluit tertiam figuram et processum eius, elegitque cameram de B C, in qua recordatus est conditiones, quas illa camera repraesentat et ad quas significata litterarum transmittunt eos, qui solutiones quaestionum inquirunt. Idcirco elegit amor quattuor conditiones, quas camera de B C significat et soluit per eas propositam quaestionem. Primo quidem hanc tertiam conditionem de `differentia concordantia sumpsit: Sine differentia concordantis et concordabilis, esse non posset in amoris medio concordare. – Amice – dixit amor –, concordare sine concordante et concordabili esse non potest, neque concordans et concordabile sine differentia, quia sic essent id, quod non sunt, ita quod concordans esset concordabile et e contrario, itaque sequeretur contradictio aut confusio concordantis et concordabilis; similiter et bonificantis et bonificabilis et magnificantis et magnificabilis et cetera. Et quoniam hoc est impossibile, oportet praedictam differentiam esse, ut non sit ipsa contradictio seu confusio praedicta et ut sit concordare et concordans et concordabile, per quam scilicet differentiam habet esse differentiare, quod est necessarium in amare, ut de amante et amabili sit ipsum amare et ut sit concordare de amico et amato; sine quo ego, amor, non possem habere amare, sed essem otiosus et in priuatione amati et amici. – Et adhuc – dixit amor –, sine amati et amici differentia, sapientia amborum non posset amatum et amicum cognoscere, neque ipsi se inuicem amare nec concordare in amare.  Amante et amato, distinctis existentibus et inconfusis in amare, amant se ad inuicem in una indistincta et inconfusa essentia et natura bonitatis, magnitudinis et amoris. – Amice – dixit amor –, si amans et amicus non essent distincti in amare, ita quod in ipso amare non esset alius amans ab amico, non posset alius eorum alium amare; itaque periret amare et unitas amantis et amati et esset confusio nostrum omnium in substantia, in qua sumus. Sed, quoniam amans est alius ab amato et e contrario, restauramus omnes in hoc, quod amans et amatus in una bonitate se diligunt ad inuicem atque in una magnitudine, in una essentia, in una natura et in una substantia, in qua existunt ambo et permanent amare, bonificare et cetera. – Quare haec operatio, amice – dixit amor –, quae in octaua conditione `bonitatis magnitudinis significatur, non posset esse, nisi ego haberem differentiare, in quo essent amatus et amicus cum concordare et amare. Idcirco hoc amare super cetera amare est exaltatum, quia in ipso se diligunt ad inuicem amans et amatus in una eademmet essentia et natura et in uno eodemmet amore, bonitate, concordantia et cetera, existente quolibet eorum tota illa eadem essentia et natura et eadem bonitate, magnitudine et cetera.  Nisi plus esset concordantiae, quam contrarietatis, magnitudo bonitatis non sufficeret amori amici, diligentis suum amabilem dilectum, sed sufficeret magnitudo malitiae inimico, amabile dilectum odienti. – In hac nona conditione `bonitatis magnitudinis – ait amor –, significatum est me non posse habere concordare in amare sine differentiare. Nam, ex hoc quod oportet plus esse concordantiae quam contrarietatis, oportet esse concordare in differentiare et e contrario, ut concordantia subiectum habeat, in quo possit amando magis sursum esse quam contrarietas odiendo, magnitudine bonitatis sufficiente ad amandum de concordare et differentiare absque contrariari.  Magnitudo differentiae et concordantiae est amicum et amatum esse distinctos et concordes, ipsis permanentibus una differentia et una concordantia in amare. – Amice – dixit amor –, secundum hanc primam conditionem `magnitudinis et differentiae, tuae quaestionis conclusio denodatur. Nam, magnitudo differentiae est amare non posse esse praeter illam et magnitudo concordantiae est amare esse non posse praeter concordantiam. Hoc eodem modo est de magnitudine amoris, uidelicet differentiam et concordantiam esse non posse in magnitudine bonitatis et cetera, praeter amorem; atque magnitudo earum omnium similiter est eas esse amatum et amicum distinctos et concordantes amantes et amatos, ipsis permanentibus una differentia, una concordantia et uno amore in uno amare, concordare et differentiare. Et quoniam magnitudo differentiae est amatum et amicum esse distinctos et eos esse unam differentiam; et magnitudo concordantiae est eos esse concordantes et unam concordantiam; et sic de magnitudine bonitatis et cetera; idcirco amice – dixit amor –, non desidero nec desiderare uolo in amare meo esse concordare praeter differentiare, quod etiam esse non potest, nisi magnitudo deueniret paruitas concordandi et amandi. – Quid est quod dicis, amor? – ait amicus. Numquid habere possum ego amare in meo concordare praeter differentiare, cum possim memet ipsum amare et esse a memet ipso amatus et nihilominus non sum alius sed ipsemet, qui sum, concordans egomet memet ipsum in amando memet ipsum? Cui respondit amor dicens: – Amice, in te est differentia inter amatiuum et amabile et concordatiuum et concordabile et inter tuam bonitatem, magnitudinem et cetera, quia aliqua istarum non est alia earum, quocirca potes te ipsum amare et a te ipso esse amatus, quare in tuo amare non habes concordare praeter differentiare. Sed si in te nullam haberes differentiam, utique numquam temet posses amare nec haberes in quo nec cum quo te posses concordare. Et quoniam de tuo amare et concordare non constat tantum quantum tumet, deficit magnitudo bonitatis et cetera ipsis, scilicet tuo amare et concordare. Uicesima quaestio  – Amice – dixit amor –, si tuus amatus plus tibi largiretur, quam tibi largitus sit, aut auferret, quod tibi dedit, cresceretne uel minueretur tuus amor? Solutio: Amoris medium intrauerunt principiare et contemplari, ut occiderent contrariari amandi. – Amor – ait amicus –, secundum hanc quartae figurae cameram, scilicet D E F, tuae uolo respondere quaestioni. Et quamuis haec camera uiginti conditiones et plus etiam significet, tamen euitando prolixitatem, propono per quattuor conditionum eius tantum soluere propositam quaestionem et secundum modum et doctrinam, quam dabo per istas, patebit uia soluendi ipsam quaestionem per residuas sedecim conditiones. – Amor – inquit amicus –, prout significat prima conditio `contrarietatis et principii, inconueniens est uerum amatorem multiplicare minuereue suum amare pro aliquo quod faciat ei suus amatus. Nam, ex quo principium principiauit amico principiare de bonitate, magnitudine, duratione, amore et cetera; et ex quo amicus suum contemplatur amatum secundum decimam regulam de contemplatione, non conuenit contrariari habere posse in amare; sed magnitudinem principiandi et contemplandi in amare indutum bonitate, magnitudine, duratione et cetera, adeo magnam esse oportet quod ipsum amare nec possit crescere nec minui. Quoniam, si minui uel crescere posset, principiare quidem et contemplari amoris medium non intrassent ad occidendum contrariari amandi.  Durare faciebat aeternitas in amico labores et languores, quos prae amore sustinebat amicus. Potestas autem faciebat amicum superare ad amandum amatum. Amati uero sapientia hoc sciebat. – Heu amor – dixit amicus –, numquid bene scis, secundum hanc primam conditionem `aeternitatis et potestatis, quod amicus gaudere deberet sustinendo labores, languores et mortem amore sui amati, ex quo amati sapientia scit quicquid amicus suus sustinet eius amore? Quoniam amico maius bonum et maius placitum est, quod sciat suum amatum scire quicquid ipse sustinet eius amore, quam sint mali sibi ipsi labores, quos ipse sustinet in se uexari, tormentari et occidi propter amatum suum. Nam, sustinendo haec amore, substat amicus patiens oboedientiae sui amati et inde suffulcitur potestate ad amandum ac aeternitas durare facit illam passionem, oboedientiam et amorem, itaque recipit amicus influentiam et similitudines ab amato suo. – Quare, si amatus suus aufert ab amico quicquam, quod sibi dedit, non debet amando retrocedere; nam, ex hoc, quod eius amatus quodam modo aufert aliquid ab eo, alio quidem modo largitur ei, uidelicet patientiam, spem, oboedientiam et induit eum similitudinibus suis. Consimili modo etiam amor habet hoc esse – ait amicus –, si amatus aliquid bonorum huius mundi largiatur amico; non enim si multiplicet ei munera suus amatus debet eum magis amare amicus, quoniam, quanto plus potest, debet eum amare, ita quod non possit ulterius. Quoniam, si propter hoc plus amaret eum, quanto igitur plus bonorum largiretur ei, tanto multiplicaret primam intentionem his, quae recipiet ab amato, et secundam intentionem ipsi amato, non diligens suum amatum intentione prima sed secunda, itaque fieret contrarius secundae regulae. Et uidetur etiam, si amatus auferret ab eo, quod sibi dedit, quod amicus haberet rationem odiendi suum amatum. – Quare, amor, non mihi uidetur te ad praesens fecisse quaestionem decentem nec amodo mihi nec alicui amatori ueraci ueraciter et iuste suum amatum diligenti facias illam, sed potius coram illis falsis amatoribus praeponas eam, qui te faciunt existere spretam, ignoratam et inhonoratam in mundo et qui plus diligunt amatum meum propter ea, quae largitur eis aut propter hoc, ut ea non auferat, quae dedit eis, quam propter bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera, quae sunt in ipso amato meo.  Amor autem excusauit se amico et ista dixit illi: – De duratione et de sapientia principiauit amatus amare amici, quoniam amatus scibilis est et amabilis in aeternum. – Amice – dixit amor –, secundum hanc octauam conditionem `aeternitatis et sapientiae de amato tuo desidero tibi loqui. Amatus tuus in aeternum scibilis est et amabilis. Ideo principiauit amare amici de duratione, sapientia ac etiam de amore, ut amicus in perpetuum amet et sciat amatum. In hoc siquidem amare posuit amatus bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera, ut amicus ipsum amatum diligat cum bonitate, magnitudine, potestate et cetera, ita quod simpliciter diligat amatum propter ipsius amati bonitatem, magnitudinem et cetera, secundum secundae et decimae regulae significationem. – Uerumtamen quasi omnes homines tuum amatum diligentes, diligunt eum intentione contraria seu peruersa, ita quod alii diligunt ipsum, ut eis gloriam largiatur; alii uero diligunt eum, ut non inferat eis poenas; alii etiam ut eis mundanas tribuat prosperitates et alii, ut non inducat eos in huius mundi labores. – Omnes ergo isti tales, amice, sunt ipsi falsi amatores, quos tu dicis multiplicare amare uel minuere, secundum quod amatus tuus largitur eis autem aufert prosperitates; et quasi neminem inuenio, qui tuum amatum amare uelit intentione uera neque ipsa ratione uera, propter quam amabilis est tuus amatus. Itaque derelictus est amatus tuus sine iustis et ueracibus amatoribus, inter falsos amatores spretus et oditus. Et ego quidem modicus sum – ait amor –, quoniam non inuenio ueraces amatores, in quibus extendi possim et magnificari. Quare hanc, amice, tibi feci quaestionem: Cogitabam enim te esse de illis falsis amatoribus, qui false tuum amatum diligunt et cum fraude.  Cum amicus plus diligit amatum suum, quam se ipsum, tunc utitur punctis transcendentibus durando, possificando, sciendo, diligendo, contrariando, principiando, mediando et cetera. – Amice – dixit amor –, amare debes tuum amatum plus quam te ipsum, secundum hanc secundam conditionem `aeternitatis et contrarietatis. Unde si plus amatum tuum diligis quam te ipsum, uteris quidem punctis transcendentibus, secundum sextae regulae significationem. Eis enim habes uti per omnia principia tua; et ex hoc exaltabitur amare tuum in tantum, quod nec ulterius transgredi ne retrocedere ualebit, quia durare faciet illud perseuerare in magnitudine bonitatis, durationis, potestatis et cetera. – Et ideo, cum intellectus tuus super se ipsum ascendit in hoc, quod intelligit multo magis bonum, magnum, potentem, durantem et cetera quam se ipsum, affirmans in hoc, quod intelligit de amato suo, quidquid secundum bonitatem, magnitudinem et cetera, sui amati sequitur, et negans quicquid secundum se ipsum contra suum amatum intelligit, tunc isto modo durare tui amare ascendit in durare tui amati, per quem durat amare tuum, habens plus amare tui amati quam se ipsum, magisque possificat amare tuum in possificare tui amati quam in se ipso, nec contrariari tui amare seu tui intelligere tibi resistere potest; ex quo eleuas concordare tuum cum tui amati concordare. – In isto enim incipit amare tuum amatum tuum attingere super contrariari et concordare ipsius amare tui; ipsum autem amare est amoris medium, quod ascendere te facit ad tuum amatum, cum ratione ipsius amati diligis eum supra te ipsum. Itaque habes, amice, punctis transcendentibus uti super tua principia, cum plus amatum tuum diligis, quam te ipsum. Quare tunc quaecumque propter amatum tuum sustines, ea sentis tibi ualde delectabilia et dulcissima atque iocunda. Sed tu, amice, si plus diligis te ipsum quam tuum amatum, non potes utique punctis transcendentibus uti, quia cares fortitudine et uirtute, quibus altius tuis principiis ascendere possis. – Immo dico tibi, amice, et bene consideres hoc tibi uerbum; quoniam, quam cito quis plus se ipsum uel aliud diligit quam tuum amatum, tam cito descendendo cadit inferius suis principiis, quia descendit ad malitiam et peccata, quibus omnia principia sua uestit; et sic oportet illum transcendentibus punctis carere ad principiis suis utendum neque tui amati bonitate, magnitudine et cetera frui potest. Et quoniam quasi omnes homines huius mundi in hac declinatione, immo potius in hoc maximo defectu consistunt, dico tibi, amice, me in tristitia et angustifero dolore iacere nunc et semper per omnia meae uitae tempora. Acriter flebat amor similiter et amicus clamantes et dicentes: – Ha, amate mi, ha amate mi! Heu quando ueraces habebis amatores, qui ualorem tuum per orbem praedicent uniuersum? 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_ArsDictaminis.txt b/testi_2_commento/noCommento_ArsDictaminis.txt
new file mode 100644
index 0000000..4049028
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_ArsDictaminis.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Adolescentibus placidis animi claritate doctoris ad eloquentie collustrata fastigia per dictaminum gradus peruenire nitentibus Johannes de Uirgilio Dei gratia satis notus salubris desiderii complementum. Cum tanta sit rhethorice dignitas, ut totius eloquentie cuius ipsa est species per antonomasiam Cicerone testante absoluto nomine sepius nuncupetur et inter ceteras liberales artes tamquam Salamonis amica mirabilis altius enitescat, adeo ut nedum complexa totaliter uerum quadam solum eius particula que uocatur epistola rusticanos ad regum consilia prouocet, diuitiis locupletet egenos et indecores honoribus condecoret, idcirco charitatis nostre specimina ego idem presentibus antefatus apicibus, aurei fluminis ad undas alacriter quam. ut puto fructuose committo, ut exinde cuiuscumque dictaminis scilicet epistolaris prosaici primitus inhaletis aureum licorem et sitim uestram dulcis aque saliente riuulo ad uotuin anime restringatis. Ad dictamen epistolare prosaicum uia recta et facili comprehendendum hoc ordine procedatur: primo siquidem est uidendum quid sit dictamen in generali et quot eius partes ut exinde posita eius species nocior habeatur; secundo de cursibus et puntis agatur, sine quibus nullum dictamen prosaicum et epistolare precipue mulcet aures auditoris; tertio de uitiis est agendum dictionum contextione uitandis; quarto ad quosdam colores qui ad compositionem cursuum atque uocum maxime faciunt inferemus; quinto ad doctrinam compositionis epistole adcedemus, et erit finis. Rethorice est scientia proferendi condicta cum ornatu uerborum et pondere sententiarum. Dictamen est de una quaque materia et congrua et decora locutio. Congrua dicitur presuppositione gracie, sine qua uituperabilis est ornatus. Decora dicitur presuppositione rhethorice, sine cuius ministerio nullum rite dictamen excolitur. Et dicitur dictamen a dicto, as, quod est frequentatiuum huius uerbi dico, is. Nam qui dicit frequenter dictat. Dictaminis species sunt quatuor: metricum, ritimicum, prosaicum, permistum. Metricum est quod constat ex metris, et dicitur a metron, mensura, quoniam metra quantitate sillabarum et pedum numero mensurantur. Ritimicum a ritimos, quod est numerus, quia in ritimicis sillabarum tantum numerus et consonantia finalis actenditur. Prosaicum dicitur a proson, quod est longum, quia in prosa licet latius et liberius euagari, accentu solo sensibili circa finales dictiones in cursibus obseruato. Permistum, ut dictamen Boetii, Marciani et talium, dicitur quod ex illis uel illarum manerierum aliquibus constat. De prosaico uero tantummodo circa presens intendimus. Prosaici dictaminis aliud epistolare, aliud non epistolare. Epistolare dictamen est quod per epistolas ordinatur, sed hoc duobus modis: aut antiquo modo, sub confectione partium epistolarium et cursuum ornatu neglecto, sed solum congruitate in sententia custodita, sicut epistole Senece, Pauli et consimilium; moderno modo, secundum distintionem partium et cursuum uenustatem, sicut epistole Petri de Uineis et aliorum. Non epistolare dictamen est quod non per epistolas ordinatur, sicut istorialium et artificum scripta, quales Tituliuii Salustii et Ciceronis libri leguntur. De epistolari autem dictamine iuxta consuetudinem modernorum ad presens contendimus, hoc ante admonito quod quicumque huius dictaminis habuerit cognitionem, prosaici totius habebat. Nam istud strictius et policius ex hoc gradu percipitur. Quia igitur epistolare dictamen prosaicum sine cursibus hodie reputatur incultum, qualiter cursuum melodia conficitur uideatur hoc ordine: primo quidem uidendum est quid sit cursus et a qua proprietate nomen assumpserit; secundo, quot et qui sint cursus quibus moderni utuntur; tertio, in quibus locis clausule uel epistole unus quisque cursus actius collocetur; quarto de puntis dicetur. Cursus est finalium dictionum, in distintionibus et clausulis maxime, prolatio regularis, ex longitudine uel breuitate proueniens et condelectationem faciens in animo auditoris; et dicitur a currendo, quia per cursus discurritur clausula, sicut metra pedibus scandi solent. Cursuum maneries quibus moderni utuntur sunt quatuor: scilicet uelox, contrarius, scaber et planus; uel alio nomine: uelox quatrisillabus, contrarius siue planus quatrisillabus, uelox trisillabus, contrarius siue planus trisillabus. Uelox quatrisillabus, qui antonomasia uelox simpliciter dici solet, constat ex duabus dictionibus tetrasillabis, idest quatrisillabis siue quatuor sillabarum, ita quod antecedentis dictionis penultima breuietur, sequentis uero dictionis penultima producatur; ut in hoc exemplo: * diuine clementie pietatem. * Potest tamen precedens dictio uel esse maior ad libitum. Ad minus uero debet esse trisillaba; nam accentus breuis infra dictionem trisillabam non sentitur. Exemplum tale: * magnitudinis inuenitur *; et hoc exemplum: * habeas prauitatis *. Dictio uero ultima unius cursus proprie debet esse quatuor sillabarum, ut in supradictis patet exemplis. Si autem talis dictio interdum, ut accidit, uocabulorum inopia non occurrat, tribus modis supplendum conceditur: primo, per duas dictiones bisillabas, ut in hoc exemplo: * diuina clementia produxerit omne bonum *; secundo, per unam monosillabam precedentem et trisillabam sequentem, ut in hoc exemplo: * diuina pietas nos erigit ad superna *; tertio modo, per duas monosillabas precedentes et unam bisillabam sequentem, ut in hoc exemplo: * diuina pietas dignetur erigere nos ad celum. * Aliis modis proprie tale supplementum non constat. Nam uitiosus est cursus qui in monosillabam desinit. Si tamen reperitur interdum, duabus monosillabis uel una monosillaba ultima monosillaba societur. Nam finalis monosillaba uicem duarum adimplet per finalem. adcentum, ut in hoc exemplo: * diuina clementia dignetur erigere nos ad se *; et in hoc alio: * dic, amice, dirigis aliquem preter te? * Et hoc modo in interrogatibus actius collocatur propter suspensionem interrogationis in fine. Et nota quod quando bisillaba dictio finit cursum, licet penultima eius naturaliter fuerit breuis, semper tamen optinet uicem longe. Nam, ut superius dictum est, accentus breuis infra trisillabam dictionem non percipitur, nec etiam solis metris. Cursus contrarius siue planus quatrisillabus, qui etiam a quibusdam dicitur semiuelox, cum quia est superiori contrarius, tum quia non cum celeritate profertur, immo cum quadam considentia moderata deducitur , constat ex duabus dictionibus quatrisillabis, quarum precedentis penultima producatur, sequentis uero penultima breuietur, ut in hoc exemplo: * diuine maiestatis imperium. * Potest tamen precedens dictio, ut de superiori cursu dictum est et de ceteris est dicendum, esse maior ad libitum; minor uero esse potest usque ad bisillabam dictionem. Nam, ut superius dictum est, monosillaba in cursibus finalibus indecenter admictitur. Exemplum hoc: * maioritate accipias, minoritas uero istud habebitur. * Si uero finalis dictio quatrisillaba non occurrat, uno modo, non pluribus supplementum. admictitur, uidelicet per monosillabam precedentem et trisillabam sequentem, ut in hoc exemplo: * sapientis animus eleuatur ad ethera. * Scaber, qui et uelox trisillabus dicitur, constat ex duabus dictionibus trisillabis quarum utriusque penultima breuietur, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria sapientum suscipit animas. * Potest tamen precedens dictio esse maior ad libitum, minor uero trium sillabarum esse non potest propter antedictam causam, nec etiam ualet recipere supplementum. Ultima uero trium tantum sillabarum integraliter debet esse, cuius cause colliguntur ex dictis, ut in hoc exemplo: * cum tanta sit rhethorice dignitas. * Dicitur autem iste cursus scaber, quia minus leuigat aures quam alii cursus, propter cadentiam duplicis breuitatis. Planus trisillabus, scabro contrarius, constat ex duabus dictionibus trisillabis quarum utriusque penultima producatur, hoc modo: *sapientis animus occulta rimatur et in spiritu futura cognoscit. * Precedens tamen dictio potest esse maior, ut sepe dictum est; ad minus uero debet esse bisillaba. Exemplum tale: * maioritatis habebis, minoritate uero istud adsumas. * Nec refert utrum bisillabe dictioni que in cursu tali ponitur ex duabus cursiuis monosillaba uel bisillaba ponatur aut maior, dummodo illius maioris penultima non sit breuis, quia ut plurimum curreret sono metri; quod, quamuis ibidem non seruaretur pedum numerus et quantitas sillabarum iuxta legem, nilominus in dictamine prosaico est uitandum, uerbi gratia: * fabulas iste dicebat et superflua multa ponebat. * Si autem talis dictionis penultima non sit breuis, bene potest assumi, et de hoc exemplum tale concedo. Finalis uero dictio in hoc cursu per monosillabam precedentem et bisillabam sequentem solummodo uariari conceditur, hoc modo: *sapientis animus leuatus ad astra omnia manifestat in lucem. * De situatione autem cursuum hec doctrina prestatur. Cursus maioris pause, cuiusmodi sunt planus trisillabus et uelox quatrisillabus, actius collocatur in finibus distintionum et clausularum, ubi puntus planus uel periodalis ponatur, de quibus mox sub frequenter dicetur. Cursus uero maioris cadentie, cuiusmodi sunt scaber siue uelox trisillabus et quatrisillabus contrarius siue planus, in distintionibus et subdistintionibus suspensiuis, ubi uirgula siue coma ponatur, actius collocatur. Et huius causa est quod per morosiores cursus finales clausularum cadentiam cursuum morositas temperet, per cursus uero celeres suspensiua partium morositas temperetur, et e conuerso. Sic igitur collige quod ubicumque est maior locutionis suspensio, sicut in subdistintionibus que interdum solum supplementum uel appositum capiunt cum uirgula sursum ducta, cursus scaber aptissime collocatur, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria. * Ubi autem utrumque scilicet supplementum et appositum, tamen oratione precedente cum comate, quatrisillabus planus siue contrarius ponitur condecenter, ut in hoc exemplo: *celestis curie gloria que beatis est illustrata spiritibus. * Ubi autem finita magis fit locutionis puntatio sicut in periodis, uelox quatrisillabus conuenientissime collocatur. In quibus locis planus trisillabus interdum decenter ammictitur. Ubi autem non est totaliter finita puntatio sicut in puntis planis, cursus planus trisillabus sedet actissime, quamuis in omni parte satis acte locetur. Exemplum de omnibus: * celestis curie gloria, que beatis est illustrata spiritibus, animas sapientum libenter admictit et eas cetibus interserit angelorum *. Decentior tamen erit ornatus, si uno cursu celeri interposito ex cadentiis aliis consequatur et e conuerso ex uarietate distintionis et dictionis pulchrior melodia resultet, hoc modo: * celestis curie gloria, que beatis est illustrata spiritibus, sapientum animas libenter ammictit et eas cetibus interserit angelorum. * Qui ordo quamuis non inspiciatur a multis, tamen eis contendendum qui modulationem sentire non uidentur. Supradicta uero compositio et ordinatio cursuum ut facilius commendetur memorie, infrascriptis carminibus precedentia comprehendenda. Cauendum est quoque ne multe dictiones longe, nec multe breues in medietate ponantur. Circa puntorum notitiam est notandum quod omnis rhethorica siue epistola est quoddam totum plurium clausularum tam integraliter quani materialiter comprensiuum. Clausula est distintionum comprensio perfectam conclusionem et sententiam continens, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria, que beatis est illustrata spiritibus, animas sapientum libenter ammictit et eas cetibus interserit angelorum. * Et ita concludenda est punto finali, qui uocatur periodus. Dicitur autem periodus a per, quod est circum, et oda, quod est cantus: quasi circularis et clusiuus cantus. Et iste puntus habet fieri in fine clausule ubi sit perfecta sententia, licet modernorum usus non pertineat, ut in hoc exemplo epistole uel orationis: * tantummodo opponatur. * Et pronuntiari debet cum depressione uocis et labiis clausis, quod significat formam punti: que talis est. Distintio est subdistintionum comprensio, quasi conclusio sit perfecta, necdum tamen sententia sit completa. Ubi quamuis quiescere possit auditor, dictatio tamen aliud subrogare intendit, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria etc. * Et ista est puntanda eo punto qui uocatur colum, quod interpretatur membrum. Est autem puntus planus hoc modo figuratus. Et pronuntiari debet cum puntatione quasi finali. Subdistintio est pars distintionis nec conclusionem perfectam nec sententiam continens, que interdum solum suppositum, interdum solum appositum, interdum utrumque, conclusione tamen pendente, comprehendit. Exemplum de supposito solo: * celestis curie gloria. * Exemplum de utroque: * que beatis est illustrata spiritibus. * Quando autem utrumque comprehendit, puntanda est punto qui uocatur coma, quod latine interpretatur incisio. Nam orationem in partes intersecat et habet fieri per puntum planum et uirgulam sursum ductam ad dextram hoc modo: nisi oratio fuerit interrogatiua, ubi ponitur puntus planus cum uirgula circumlata sursum ducta hoc modo? Quando uero subdistintio suppositum solum uel appositum continet, contenta est solum uirgula sursum ducta ad destram hoc modo. Est autem quedam alia uirgula que deorsum tendit ad leuam. Hec consueuit apponi quibusdam coniuntionibus abprobatiuis aut aduerbiis affirmandi, ubi pausatio quedam cum depressione uocis exprimitur: cuiusmodi sunt sane, uerum, cum, equidem, quatenus et profecto et similia; presertim cum clausula uel distintione incipiunt, exempla quorum ultro se offerunt perquirenti. Sicut igitur subdistintio est pars distintionis, ita distintio est pars clausule, et clausula est pars orationis siue epistole, et quicquid est pars partis est pars totius. Sed partium integralium alie principales, alie secundarie; principales clausule, secundarie sunt distintio et subdistintio. Quot autem clausulas continere uelit oratio aut quot distintiones clausula aut quot subdistintiones distintio comprehendat, determinatus numerus non habetur, etsi quidam in aliquibus id audacter assignare conentur. Hoc tantum exprimere possumus quod omne quod diuiditur, siue totum, saltem ex duobus conficitur. Orario uerum infinitas fere potest includere clausula, pari modo clausula distintiones, distintio uero non multas debet habere subdistintiones, ne irmos, idest suspensiue nimium seriei actum, incurramus, quod accideret, imperfectas orationes quod subdistintiones conficiunt. Paucas igitur subdistintiones in distintiones ponamus, quot scilicet committi memorie posse respondere credamus. Et nota quod non agitur de partibus formalibus epistole siue orationis, sed de naturalibus solum in presenti partium mentione. Summaria uero doctrina in sequentibus carminibus continetur. Nunc de uitiis locutionis agendum est. Ut autem uitia in dictionum contextione uitemus, sciendum est quid elocutio sit. Sicut Tulius ipse dicit rhethorice noue quarto, tria in se debet habere ad hoc ut sit comoda et pertecta: elegantiam et compositionem, contra quas elocutionis particularia uitia peccant, et hoc etiam tertio huius libelli capitulo desideramus; de reliquo uero, idest dignitate, circa quam elocutionis ornatus per colores ostenditur, quantum supra promisimus in quarto capitulo exequemur. Elegantia est que facit ut unum quodque pure et aperte dicatur. Hoc autem diuiditur in duo, scilicet in latinitatem et explanationem. Latinitas est que sermonem purum conseruat ab omni uitio remotum. Uitia uero latinitatis sunt duo, scilicet barbarisimus et solocisimus. Barbarisimus est uitium in unica dictione, uel quantum ad pronuntiationem, ut si producam longius cum debeam breuiare, uel quantum ad scripturam, ut si in dictione addam uel minuam uel transferam literam uel sillabas non concessa licentia ex necessaria causa, que licentia in dictamine prosaico ualde raro concessa est. Exempla de facili colliguntur, hoc tamen in libro Donati qui uocatur Barbarisimus plenissime monstratur. Solocisimus est uitium contextu partium orationis ex disproportione modorum significandi proueniens, utpote * alba currunt *, de quo in predicto Donati libro in grammaticalibus legitur. Explanatio est que reddit dilucidam et apertam orationem et constat et ex usitatis uerbis et propriis. Usitata uocabula sunt que uersantur in sermone et consuetudine cotidiana. Propria uero sunt que sunt uel esse possunt eius rei de qua loquitur. Uitanda sunt itaque peregrina et abolita et noua uocabula ut * iste facundus est: per Lucanu Neptumas oblucanda non fuit. * Sunt dure translationes, ut * montes belli et campos pacis colit, * idest superbia armatorum et pacificorum suauitate. Compositio est dictionum contextio equaliter perpolita. Hec autem seruabitur si uitemus crebras uocalium contextiones uastam et hiantem reddentes orationem, quod uitium appellatur hiatus. Est autem duplex hiatus, unus qui fit ex iisdem uocalibus, quando scilicet mia dictio desinit in uocali et sequens incipit ab cadem; ut in hoc exemplo: * amo omnia *, * amabilia habundant *; et iste magis cauendus est. Alter qui fit ex uocalibus dissimilibus, scilicet quando una dictio desinit in uocalem et sequens incipit a uocali dissimili, ut * seruiui amico *, * ancille illius *, et iste tollerandus est tantum, potius est uitandus quam sepe faciendus. Item si fugiemus eiusdem consonantis nimiam assiduitatem, ut * sol et luna luce lucent *, * loca leui lactra. * Item si eiusdem dictionis nimiam. assiduitatem fugiemus, ut * qui puer est et iuuenis puer et puer ultra de puero num*. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_Candelabrum.txt b/testi_2_commento/noCommento_Candelabrum.txt
new file mode 100644
index 0000000..4ef2065
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_Candelabrum.txt
@@ -0,0 +1 @@
+ Presens opus Candelabrum nominatur, quia populo dudum in tenebris ignorantie ambulanti lucidissiman dictandi peritiam cognoscitur exibere. Unde ad huius operis lumen uos quibus datum est nosse misterium ueritatis gratulanti animo properate certi, procul dubio, quod si gustaueritis ex hoc fonte cisterne uobis Egiptiorum amplius non placebunt; quia, pulsis procul erroribus, fructum certum et gratiam percipietis maximam de labore. Autoritatem igitur Romane curie, que caput est omnium et magistra, principaliter imitantes, primo a diffinitione dictaminis inchoemus. Dictamen est ad unamquamque rem congrua et decora locutio. Ad unam quamque rem ideo dictum est quia omnis res proposita ad dicendum, ut ait Boetius, potest esse materia dictatoris. Unde Horatius: *Quidlibet audendi semper fuitequa potestas*. *Congrua* uero dicitur latinitate sermonis, *decora* uerborum compositione pariter et hornatu, quia rectitudo latinitatis et bonitas rei cum pulcritudine utriusque debent dictatoris eloquium insignire. Dictamen a dicendi frequentia nomen traxit, quia, sicut ait Tullius, hec scientia maxime in exercitatione consistit. Hec enim facultas ingenio, usu et eruditione conficitur, quorum si quid autori defuerit, ad exquisiti dictaminis elegantiam non pertinget. Primum natura, secundum parit industria, tertium dat doctrina. Hoc idem a Tullio demostratur cum hanc scientiam docet arte, imitatione ac exercitio perfecte assequi nos ualere. Unde quidam egregie dixit:*Rem tria perficiunt: ars, cuius lege regaris; Usus, quem serues; meliores, quos imiteris. Ars certos, usus promptos, imitatio reddit Artifices aptos, tria concurrentia sumos*. Reducitur uero hec facultas ad eloquentiam triuialem, quia totum triuium perfecte nos promouet ad loquendum. Nam gramatica illuminat intellectum, logica fidem prestat, rethorica facit uelle: que tria multum expediunt dictatori, quia suum est facere ut ea que dicit intelligant auditores, intellecta credant et creditis acquiescant. Substantialiter tamen ad rethoricam spectare cognoscitur; que, in orationis artificio quinque considerans, inuenit et disponit, memorat, eloquitur et pronuntiat eleganter. Inuentio, ut ait Tullius, est excogitatio rerum uerarum aut ueri similium que causam probabilem reddant. Res ueras aut uerisimiles reddunt attributa personarum siue negotiorum de quibus postea sub iungemus. Dispositio est ordo et distributio rerum, demostrans quid quibus in locis debeat colocari. Memoria est firma animi rerum et uerborum et dispositionis perceptio. Pronuntiatio est uocis, uultus, gestus moderatio cum uenustate. Elocutio est idoneorum uerborum et sententiarum ad inuentionem accomodatio. Ex his colligitur quod dictator debet esse in inueniendo subtilis, in disponendo cautus, in pronuntiando modestus, in memorando sollers, in eloquendo conspicuus. Que cum inseparabilia sint et inuicem colligata, elocutionem tamen idem esse dicimus quod dictamen et eloqui quod dictare. Unde ars ista, que dictatoria nuncupatur, non est ipsa rethorica sed pars eius elocutio nominata. Fundamentum bene dictandi a fonte sapientie cognoscitur emanare, quia *recte scribendi*, sicut dicit Horatius, *sapere est et principium et fons*. Unde qui rerum cognitione caret tamquam cecus ducitur et oberrat, deficiens in rebus, deficiens in sermone. Quicumque uult ergo perfecte dictandi lauream adipisci legat diligenter philosophos et autores, legat et quoscumque potest nobiliores libros ex quibus facundiam et sapientiam consequatur, ut, quotiens oportuerit, ita sibi uia pateat dicendorum quod, materia intra mentis uterum concepta pariter et formata, iam sine deformitate aliqua sermo nascatur ingenuus, personis conueniens et negotiis et appositionis scemate luculentus. His ita premissis, generalia prius de dictamine uideamus. Generales ergo figure dictaminum tres dicuntur, que stili etiam nuncupantur, scilicet humilis, mediocris et sublimis. Humilis est illa que usque ad usitatissimam puri sermonis consuetudinem est demissa, ut in Euangeliis et Sacra Scriptura sepe uidemus. At mediocris censetur que constat ex altiore neque tamen ex summa et hornatissima dignitate uerborum, ut in epistolis Pauli et elegis Ouidianis. Sublimis ex magna et hornata uerborum constructione conficitur, ut in Gregorii Moralibus et Lucano. *Set mala sunt uicina bonis errore sub illo; Pro uitio, uirtus crimina sepe tulit*. Humili enim figure collateratur uitium aridum et exangue, mediocri fluctuans et dissolutum, sublimi turgidum et inflatum. Exarescit enim oratio propter exilitatem sententie et illiberalitatem sermonis, ut: Rogo te de affaribus meis. Fluctuat et dissoluitur quando sententie non choerent et eneruis tota constructionum iunctura uidetur, ut: Canis mingit ad parietem et: Studenti michi Bononie non suppetunt oportuna. Turgescit autem oratio quadrupliciter et inflatur, scilicet quando nouis aut priscis uerbis aut duriter aliunde translatis aut grauioribus quam res postulat aliquid indicamus. Nouis enim dictionibus non est utendum nisi necessitas id requirat, ut: bachilatrat uel phariseat uel neroniçat Prisca dicuntur que usus non approbat modernorum, ut: medico, -cas et comito, -tas et alia multa que fuerunt antiquitus in honore. Translata duriter appellamus que non commode sed quasi uiolenter ad aliud significandum trahuntur, ut: Iste iam declinat ad Nestorem, id est ad senectutem. Grauiora quam res postulat orationem turgidam faciunt et inflatam, ut si dicat Titirus Melibeo: Tue serenitatis excellentie tenore presentis pagine reseretur quod intime caritatis uisceribus te amplector*. Predictas autem figuras possumus commutare de una paulatim ad reliquas transeundo, ut grauem mediocris, mediocrem attenuata excipiat cum oportet quia commutatio tollit satietatem sed cauendum est ne fiat commutatio repentina. Cum itaque sint tres elocutionum figure, sciendum est quod tria in omni exquisito dictamine requiruntur, scilicet elegantia, compostio et hornatus, qui a Tullio dignitas nominatur. Primum est adeo necessarium quod sine ipso nullumpotest dictaminis edificium permanere; secundum ad ipsarum dictionum artificium pertinet et decorem; tertium in uerbis et sententia efficit uenustatem. Compositio tamen non semper secundum artis traditionem procedit sed contingit eam sepe fieri ad libitum dictatoris nec uerborum dignitas semper a dictatore seruatur, quod totum est tolerabile dum modo sententia sit perfecta et orationis congruitas non turbetur. Sed non est ob hoc compositionis artificium ignorandum, cum sepe sit necessarium quoniam est apud nobiles autores et philosophos in honore, nec a sede Romana fine tali decore aliqua epistola destinatur. De hi ergo dicturi ab elegantia, que prior est, naturaliter inchoemus. Elegantia est que reddit orationem latinitate puram et explanatione perspicuam. Latinitas congruitatem inducit sed explanatio bonitatem intelligentie circa ea de quibus agitur in sermone. Latinitas ergo cuncta uitia incongruitatis relegat; explanatio uero apertam et dilucidam orationem reddit. Uitia que gramatice legibus contra dicunt barbarismus et soloecismus dicuntur. Barbarismus est uitium in dictione consideratum, habens quatuor species tam in scriptura quam in pronuntiatione, scilicet additionem, subtractionem, immutationem, transmutationem littere, temporis, toni et aspirationis. Soloecismus est uitium in contextu partium orationis contra leges gramatice artis factum et habet similiter quatuor species: adictionem, subtractionem, immutationem, transmutationem et quandoque prouenit ex inconcinitate accidentium, ut: mulier albus, quandoque ex cassatione intellectuum siue repugnantia officiorum, ut: omnis Plato uel iste asinus, homine demostrato. De his ergo non dicimus in presenti, excepto illo capitulo quod hic uidetur locum habere, scilicet an congrue dicatur Uos estis bonus, sermonem ad unum pluraliter dirigendo. Dicimus quod secundum artem soloecistica est, testante Donato; usus tamen recipit, *quem penes, arbitrium est et ius et norma loquendi*, sed aliter in prima persona et aliter in secunda (nam in tertia non seruatur). Fit ergo in prima persona quando magnates illos consotiare sibi uidentur qui ad ipsorum consilium pertinent et excellentiam personatus, ut eorum sermoni autoritas insit maior. Talis autem pluralitasin nominatiuo et uerbo et adiectiuo et participio ad primam personam pertinentibus obseruatur. Cum uero maiores de se locuntur, non habito respectu ad sui offitium personatus, singularitatis terminum non excedunt. Unde tunc apostolicus dicit: patior uel doleo et non patimur uel dolemus. In secunda uero persona fit causa cuiusdam urbanitatis et beniuolentie, ut eum cui loquimur fungi quibusdam honoribus ostendamus. Talis ergo pluralitas in uerbo et supposito est seruanda, ut: Uos debetis michi precipere tamquam seruo; sed de adiectiuo et participio uel etiam relatiuo solet inter doctores esse discordia, quia dicunt non nulli quod debent sustantiuo in accidentibus respondere, ut uni dicamus: Uos estis boni, Uos estis electi episcopus uel potestas, Ad uos uenio confidenter quorum benignitatem predicant uniuersi. Nos dissentimus ab eis dicentes quod adiectiuum in huiusmodi locutione debet esse numeri singularis, ut: Uos estis prudens et benignus. Quod ideo fit ut causa dignitatis ostendatur pluralis numerus precessisse: quod non fieret si adiectiuum pluraliter sequeretur. Huiusmodi ergo adiectiua respiciunt ueram singularitatem que in supposito inuenitur; unde magis proprie dicitur: Uos estis bonus quam boni. Similiter est dicendum: Michi propitium uos inueni et non propitios. Artis enim natura etiam hoc requirit quia, cum talem modum loquendi tertialitas non admittat, nomen de iure sui personatus non est ad hanc improprietatem trahendum. De participio uidetur nobis quod, propter affinitatem quam habet cum uerbo, rectius in plurali numero est ponendum, ut: Uos michi benefacientes honoro. Quod et de adiectiuo quidam obseruant, quotiens in mediate suo iungitur substantiuo, ut si dicam: Uos pauperum non immemores michi dignemini prouidere. Participium tamen post uerbum substantiuum naturam sequitur nominis adiectiui; unde congrue potest dici: Uos estis electus episcopus uel potestas. De relatiuo substantie dicimus quod, si ad talem secundam referatur, in nominatiuo casu positum debet antecedenti suo in numero conuenire, ut: Uos qui michi benefacitis habeo semper pro domino speciali; sed in oblico positum singularis numeri esse debet, ut: Ad uos recurro de cuius benignitate confido, quoniam in nominatiuo trahitur ad secundam sed in oblico retinet semper tertie uim persone. Quod ex hoc relatiuo suus perpenditur, quia potest ad oblicum talis relatiui referri, ut: Ad uos quem predicat suus honor secure confugio, sed ad nominatiuum sic positum .non refertur. Unde dicitur inconcinne: Diligo uos precuntis qui me suum seruum benigne respicitis. Immo, rectius est dicendum: Diligo uos precuntis qui me uestrum seruum benigne respicitis. Si autem uis relatiuum in nominatiuo positum singulariter summere ut accipis in oblico, locutio est penitus inconcinna siue dicatur: Amo uos qui benefacis michi siue: Amo uos qui benefacit michi. Circa predicta firmiter est notandum quod, huiusmodi latinitate recepta, si talem honorem alicui ceperis exhibere, non debes in eodem tractatu ab incepta gratia deuiare, sed *qualis ab incepto processerit, et sibi constet*. Autores tamen consueuerunt numerum uariare, ut apud Boetium uidemus, dicentem: Michi manum retrahere libet. Nulla tibi a nobis uiolentia est allata; item Ouidius primo dicit: Ultra promissum tempus abesse queror et paulo post subiungit: Non uenit ante suam nostra querela diem. Sed huiusmodi commutatio non in breui opere locum habet nec in epistolari dictamine nisi raro. Sit ergo dictator in latinitate perfectus, ne propter aliquam abusionem seu figuram intollerabilem in puteum foueamue cadat, id est in aliquod profundum uitium uel apertum, quia sunt quedam figure proxime rationi, et ideo laudabiles et ferende, quedam magis in uitium declinantes, et ideo ad consequentiam non trahende. Sed non est satis loqui congrue uel latine, quia posset ibi esse rerum impertinentia uel inconcinna translatio uel obscuritas uitiosa, et ideo necessaria est explanatio ad elegantiam obtinendam, quia nichil est oratori conuenientius quam conceptam materiam uerbis idoneis explanare. Latinitati ergo est explanatio adiungenda, ut hec duo simul coniuncta orationem efficiant elegantem. Unde uidendum est quibus rebus explanatio acquiratur. Sciendum est quod explanationem inducunt usitata uerba et propria seu competenter aliunde translata. Usitata dicuntur que usus approbat modernorum et hec faciunt orationem apertam, id est intelligibilem et quodam modo se intellectui offerentem. Si tamen antiquatis uerbis et inusitatis uti forsitan est necesse, habes licentiam ea iterum suscitandi, dum modo lucem ex iunctura contrahant circumstanti, quoniam, ut ait Tullius, *ex adiunctis adiuncta perpende *. Possumus et noua uerba fingere, si oportet, dum modo raro id accidat et pudenter, ut uidemus in Euangelio cum gehennam prius Dominus nominauit. Et notandum quod causa locuplectande facundie tria sunt que seruiunt nouitati, scilicet tropus, species et figura. Tropus enim, id est conuersio, notum uerbum, id est iam prius inuentum, noua significatione depingit, ut: Pratum ridet, id est floret, et: Tu aras litus, id est exerces inutile opus. Debet autem in huiusmodi tropis digna similitudo seruari, quia*Dixeris egregie notum si callida uerbum Reddiderit iunctura nouum*. Talis uero nouitas habet plurimum uenustatis quando id postulat necessitas uel ornatus. Species quoque multum prodest industrie nouitatis, quia secundum speciem primitiuam nouum uocabulum possumus, quando expedit, arbitrari, ut Abraam fecit qui locum quendam uidit Dominus appellauit. Deriuatiua species non minus ad inuentionem spectat, quia possumus quandoque de una lingua in aliam detorquere, immutationem modicam faciendo et de greco maxime in latinum, quia sermo latinus fontem grecum quasi riuulus imitatur et in hoc multum ueteres studuerunt. Fit et deriuatio in una et eadem lingua frequenter, unde possumus nouas acquirere dictiones, ut si ab hoc uerbo amo nouum aduerbium ita trahas: Isti respiciunt se amatim. Figura non minus latinum locuplectat, quia compositio pulcram efficit nouitatem et quod simplici non est datum possumus quandoque per compositum optinere uel etiam e conuerso. Unde ad abendum facundiam compositiones sunt diligentissime indagande uel noue, si expedit, faciende, ut si, nouam compositionem faciens, ita dicas: Isti se incipiunt examare. Numquam enim examo est inuentum. Iam uidimus quomodo sit oratio congrua et aperta. Sed hoc non sufficit nisi propri sermonis conuenientia dilucescat, quia, ut dicit Plato, rebus de quibus loquimur oportet sermones esse cognatos. Nam si uerba non sunt ad inuentionem accommoda, orationis congruitas uel intelligentia nichil prodest. Unde circa proprietatem sermonis est maxime laborandum ut sit oratio bona, id est dilucida et perfecta. Et notandum quod huiusmodi bonitatis lucem uerba propria introducunt, id est illa que rebus conueniunt ex natura uel ex translatione decenti, ut: Libet uersificari, uel potius insanire. Sed caue ne sit transumptio nimis dura, ut: Interfeci Cathmum, id est serpentem; ne sit etiam turpis, ut: Morte Scipionis res publica est castrata; ne sit male similis et indigna, ut: Malus puluis est nobis a molendino missus, id est mala farina. Similiter est cauendum ne translatio sit ignaua, ut: Iste lucet magno flumine sapientie uel: Iste fluit totius radio philosophie. Tandem uide ne talis affinitas nimium sit remota, ut: Fui Bononie tribus aristis, id est tribus annis, quoniam spontaneum debet in huiusmodi tropis esse matrimonium, non coactum. Ex predictis igitur patet unde proueniat elegantia et que sit oratio congrua, lucida et aperta. Sed hoc non sufficit nisi quandam suauitatem habeat et leporem, quia posset ibi quedam asperitas et turpitudo atque inepta ordinatio resultare. Ideoque artificium compositionis est necessarium, que orationi suauitatem accommodat, distinctiones ordinat, audientium aures artificiali ordinatione demulcet et uitia quelibet eloquii rusticantis eliminat. De hac igitur ammodo est uidendum. Compositio est ordinatio uerborum equabiliter perpolita. Quidam uero hanc appositionem appellant, sed male, quoniam appositio est totius rethorice orationis ornatus; compositio uero pertinet ad decorem qui exigitur in artificio dictionum. Si ergo uolumus in oratione assequi hunc leporem, oportet naturalem nos ordinem commutare, ita quod in sermone sit quidam cursus lepidus et suauis ne loqui populariter uideamur. Sed uidetur compositio esse triplex, scilicet naturalis, fortuita et decora. Naturalis expositorum est propria, que artificium orationis reducit ad ordinem naturalem et huiusmodi elegantiam prius debet dictator apud se diligentissime contemplari, quia, licet cursus equabilis uideatur, tamen, si naturali ordine perquisito ibi non fuerit elegantia, non est illa superficialis compositio admittenda. Fortuita potest dici que solam elegantiam seruans non artificialiter sed quasi simpliciter ad libitum ordinat dictiones; et hoc in libris artium et sacre pagine obseruatur et uiri sanctissimi hanc commendant, quia, sicut dicit apostolus, regnum Dei non consistit in sermone sed in opere et uirtute. Preterea quidam sapiens ait: *Est simplex uerbum fidei custodia nostre*. Artificialis est illa compositio que lepidam orationem reddit, quia dictiones quadam equabili ordinatione concinnat. Sed hoc aliter ab Aurelianensibus, aliter a fonte latinitatis Tullio, aliter a sede apostolica obseruatur. Aurelianenses enim ordinant dictiones per imaginarios datilos et spondeos, Tullius per singulorum pedum artificium tradidit hanc doctrinam, unde sine lege metrica stilum eius non potest aliquis obseruare. Nos uero secundum auctoritatem Romane curie procedemus, quia stilus eius cunctis planior inuenitur. In compositionis itaque serie obseruandum plerisque uidetur ut nominatiuus casus post obliquos ad se pertinentes loco ultimo statuatur, exceptis interrogatiuis, infinitiuis et relatiuis que circa ipsum orationis introitum sibi uendicant principatum. Nominatiuos tamen prime uel secunde persone talis ordo non recipit, nisl causa discretionis uel figure uel causa significantie id contingat, ut: Uiuo ego, dicit Dominus uel: Ego Priscianus scribo; significantiam notat illud: Tu ne duos una seuissima uipera, cena? Tu ne duos?. Obliqui uero casus eum plerumque ordinem in compositione retinent quam in declinationis serie acceperunt. Nobis tamen uidetur quod omnes partes orationis loca suarum positionum dictatoris arbitrio sortiuntur, ea dum taxat obseruata cautela: quod sermonis elegantia non turbetur, quia sunt quedam partes que recusant principium, quedam finem sed medium nulla dictio aspernatur. Hoc autem artificium quendam colorem inducit qui transgressio nominatur et hec in peruersionem et traiectionem diuiditur. Peruersio est cum a suo casuali prepositio sequestratur, ut: De uestre dominationis benignitate confido uel cum prepostere ordinatur, ut: Mecum. Unde Uirgilius: Transtra per et remos et: Ipre id est prei, ut ait Terentius uel cum suis casualibus interponitur, ut: Ea de causa Decentissime autem inter prepositionem et suum casum potest dictio que a prepositionis casuali regitur inter poni, ut: Ad diuine pietatis aures. Alio modo est rarissime peruertenda, ne uitium quod dicitur cachosinteton inducat, ut: De Platonis qui fuit sumus philosophus loquor sapientia. l. Traiectio in aliarum partium ordinatione conficitur. Secundum hanc substantiuum a suo decenter seponitur adiectiuo, ut: Animum significat petulantem oculus exterius impudicus. Fit cum uerbo nominatiuus post ponitur, ut: Diuitias contemnit animus sapientis. Uerbi similiter et obliquorum traiectio commendatur, ut: Prudentis uiri constantiam non uincit aduersitas nec confundit. Idem potes in obliquis omnibus obseruare, ut: Rerum cupiditati subiectum non potest ullus pecunie cumulus satiare Relatiuum quoque nomen suum decenter preuenit antecedens, ut: Qui Deo militat in presenti magnifice coronabitur in futuro. Infinitiui etiam et sui uerbi traiectio est decora, ut: Qui cum Christo regnare desiderat, ei seruire in presenti exilio non desistat Est et quedam compositio mirifice commendanda, scilicet cum plura uerba sese immediate contingunt, natura precedentis artificii hoc agente, ut si dicam: Quicumque in peccato quod perpetrat delectatur, grauissime, nisi penitentiam egerit, punietur. Sunt tamen aliquot dictiones debilioris nature que a loco sibi naturaliter deputato discedere numquam debent, ut multa sincategoremata et aduerbiales determinationes, que suis desiderant exigentiis familiariter inehrere. Unde uitiosum est dicere: Omnem debemus cum summo studio amare uirtutem De huiusmodi ordinatione partium quidam ait:*Nobilis accedit grauitas ex ordine solo Quando que sociat constructio separat ordo Ut sit in hac forma peruersio: rege sub illo, Tempus ad illud, ea de causa, rebus in illis. Aut huius generis traiectio: dura creauitPestiferam fortuna famem letalis egenam.Gente fames spoliauit humum. Sic ordine distantQue constructa tamen prope stant. Structura propinqua Declarat leuius sensum, sed plus sedet auriPlusque fauori habet moderata remotio uocum*. Ordinationi autem predicte, id est transgresioni, debet quedam lepida suauitas adiacere. Ad cuius intelligentiam est sciendum quod si dictio desinit in consonantem sequens debet incipere a uocali uel, si placeat, e conuerso, ut: Celestis altitudo consilii duas esse uoluit in seculo potestates Item, quia leporen locutionis impediunt celeres dictiones, debet earum celeritas longarum dictionum intercapedine retardari et, e conuerso, quarundam partium longitudo celeres dictiones postulat interponi, ut tamquam ex acutis et grauibus dulcedo quedam uideatur armonica resonare. Cursus enim tantum celerium est ingratus, ut si dicam: Animo simplici colitur Dominus. Similiter tantum longe displicent dictiones, ut si dicam: Simplicitate columbina dominator sumus perfecte ueneratur Fit ergo melius ex acutis et grauibus quedam iunctura lepida et suauis, hoc modo: Simplicitate animi perfecte Dominus ueneratur . Amplius est uidendum quod si dictio curta uenerit in dictamen per compositionem, si fieri potest, suscipiat incrementum aut, si fuerit nimis longa, per diminutionem aliquam mutiletur, dum modo sententia non ledatur nec usui contradicas. Ualet enim multum industrie compositionis ut dictator aliquando addat uel subtrahat, inmutet etiam uel transmutet. Ecce si aliquis ita dicat: Uestra amicitia presentium tenore cognoscat rectius ita dicet: Amicitia uestra, quia ordine permutato uitabit iatum. Ad laudem mire compositionis cognoscitur pertinere ut adiectiuis conuenientibus, quia multum faciunt ad sententiam, laboret dictator, quasi dignis coloribus, depingere substantiua ne locutio quadam nuditate contemptibilis uideatur; nec sunt qualiaqumque uerba uel adiectiua ponenda, sed ea dum taxat que maiorem uidentur parere uenustatem, sicut nomina in uus desinentia, ut festiuus, natiuus, uotiuus, inductiuus; uel in aris, ut auxiliaris, lunaris, solaris, popularis; uel in alis, ut papalis, pontificalis, imperialis, magistralis; uel in osus, ut speciosus, fructuosus, luxuriosus, studiosus; uel in orus, ut decorus, honorus, fulgorus et sonorus; uel in ensis, ut forensis, pratensis, Bononiensis; uel in atus, ut infulatus, trabeatus, galeatus, consulatus quod substantiuum est; uel in cus, ut aromaticus, apostaticus, ecclesiasticus et scolasticus; uel in eus, ut aureus, argenteus, ferreus, marmoreus. Eadem quoque diligentia sit in uerbis, ut purgat, honorat, palliat et uenustat, nobilitat et coronat, edocet et prefulget, instruit et depingit, erudit et insignit, ueneratur et tuetur, exoritur et potitur et multa similia que arbitrio relinquimus inuentoris. Participiis quoque sepius est utendum, sed gerundiis in frequenter, quia illa sunt ualde acommoda, hec ambigua ultra modum. Ex hoc patet quod dictiones deformitatem habentes non debent ad exquisiti dictaminis edificium introduci, ut uerum, enimuero, tametsi, quamquam, nequaquam, neutiquam, interea loci et multe consimiles dictiones que maxime in istoriis et diffusis operibus sunt ponende. Nunc de finibus distinctionum dicamus. In his ergo distinctionibus lex talis et regula est seruanda, scilicet ne finis, arta sillabarum coangustatus inopia, cursum dictaminis remoretur Ideoque sunt distinctiones polisillabis dictionibus terminande, ut ipse cursus dictaminis expedite orationis finibus explicetur. Claudicat enim quodam modo et quadam lentitudine stilus inuoluitur si contracti sermonis angustia sit finitiue distinctionis extremitas suffocata. Anguste itaque dictiones ipsum semper abeant sua tarditate principium et ille dirigantur ad finem que maiori passu cursitant suffragio sillabarum; medium uero teneant que fulgere minori gratia uideantur, hoc firmiter obseruato, quod monosillabe dictiones et que numerum quatuor sillabarum excedunt numquam in fine locum audeant possidere. Obseruandum est igitur Romanorum dictaminum studiosis ut, si penultime dictionis in aliqua distinctione penultima sillaba producatur, ad eandem sequi debeat dictio trisillaba finitiua cuius penultima sit producta, hoc modo: Sine fide nulla uirtus retributionem meretur. Item prouenit ex monosillaba et bisillaba dictione, ut: Iustis omnia cooperantur in bonum. Potest ad eandem sequi dictio tetrasillaba finitiua cuius penultima sit correpta, hoc modo: Iusti regnum eterne felicitatis percipient, uel saltem ex monosillaba et trisillaba fiat idem, hoc modo: Deus in presenti quos flagellat et diligit. Si uero penultime dictionis penultima sillaba breuietur, debet sequi dictio tetrasillaba cuius penultima sit acuta, hoc modo: Mali non euadent iudicium ultionis. Idem potest ex monosillaba et trissillaba consimili prouenire, hoc modo: Deus pre omnibus est amandus. Idem in duabus bisillabis obseruatur, ut: Iustis dabitur regnum Dei, uel ex duabus monosillabis et bissilaba fiat idem, ut: Exaudiri meretur petitio si est iusta. Et nota quod urbanius est ut precedentis distinctionis dictio finitiua penultimam sui corripiat et suam producat penultimam sequentis clausule dictio finitiua, hoc modo: Res que malo sunt inchoate principio, infelicem exitum sortiuntur. Potest tamen fieri e conuerso, ut si dicam: Indignus est amicitie dignitate qui amicum diligit sue tantum commoditatis intuitu. Et quia sepe fecimus de distinctionibus mentionem, cum nulla possit oratio placere, si fuerit indistincta, ideo quid sit distinctio uideamus. Distinctio igitur est unius clausule integrum membrum, dictiones digna ordinatione contexens et sententias a nexu dubitationis expediens. Et hec thesis grece, sed latine dicitur positura. Tres autem sunt species distinctionum, scilicet dependens, constans et finitiua Dependens est illa que suppositum et appositum in se habet in ea tamen nec sententia nec constructio est finita et bec secundum usum et autoritatem Isidori scribitur cum punto et uirgula sursum ducta, que grece uocatur oxia, id est acuta Et hec distinctio coma dicitur, id est cesa, quia cedit uius sententie particulam sed non perficit Costans siue media est illa distinctio que tam costructione quam sententia est perfecta, sed in eiusdem ambitu orationis plus adhuc intendit animus oratoris Et hec colum dicitur, id est membrum scribitur que, secundum usum, cum punto plano, id est uirgulam non habente Nec dicitur media propter locum sed quia minus habet quam finitiua et amplius quam dependens Finitiua est illa distinctio in qua totalis clausula terminatur, a grecis uocata periodus, id est circuitus uel finalis Et hec usualiter scribitur cum punto et uirgula iusum ducta Exemplum de his tribus distinctionibus istud deturCum inter omnes uirtutes caritas optineat principatum (ecce coma) non est sine ipsa uirtutum certa possessio (ecce colum) in qua est omnium illarum posita certitudo; (ecce periodus) Nichil autem refert an tantum ex comatibus, an tantum colis, an ex eis inuicem mixtis clausula contexatur. At si ex uno tantum membro constiterit monocolon uocabitur sed ad modum periodi est punctanda, ut Res ditissima est paupertas bene composita . Ualet etiam in orationis artificio bene subdistinguere, cum oportet Unde sciendum est quod subdistinctio non est membrum orationis integrum sed pars distinctionis, aliquam determinationem distinguens uel ambiguum intellectum, ut: Nata michi est Lauinia Modo post hoc uerbum est conuenit subdistingui, ut patet quod hoc totum nata michi est in appositum reducatur Si uero dicam Nata mei est Lauinia debes nunc subdistinguere ante uerbum, quia nata mei nunc est suppositum et uerbum cum sequenti nominatiuo in appositum est traendum Nam hoc nomen nata post uerbum substantiuum potest construi cum datiuo et ideo ad scientem Lauiniam sed ignorantem esse natam nomen illud ponimus cum datiuo, ex ipso et uerbo unum appositum facientes, siue tale nomen cum datiuo precedat uerbum siue sequatur, quia semper illud quod ignorantie subiacet debet ad predicatum reduci. Ad scientem uero natam sed ignorantem Lauiniam debemus hoc nomen nata cum genitiuo ex parte suppositi ordinare, quia tunc istud supponimus tamquam certum sed Lauinia cedit in appositum tamquam dubium et incertum. Nam hoc nomen nata uel aliud consimile non potest construi cum datiuo si datiuus ille intelligitur ante uerbum. Habet autem subdistinctio minus quam distinctio, quia distinctio sepe punctatur et pausationem in uoce requirit, suppositum et appositum in se habens. At subdistinctio non punctatur, quia non est in ea perfecta constructio; pause tamen in uoce postulat aliquantulum. Punctum est signum segregans intellectus et spiritum recreans prolatoris. Fit autem in scriptura et uoce ubi est coniunctionis defectus, ut: Te diligo, te honoro sed ubi est coniunctio non est punctum necessarium scripturale quamuis utile sit uocale, ut: Ignis aurum examinat et uirtus in aduersitate probatur. In fine tamen clausule punctum rectissime interuenit scripturale, quamuis a coniunctione sequens clausula inchoetur. Et sic ante quatinus punctum non est scribendum, aliter quam si dicam: Rogo te, quatinus huc accedas. Fit in scripto sed non in uoce cum circum punctatur aliqua littera, unius nominis uicem gerens, ut: A. suo domino plurimum reuerendo. Fit in uoce sed non in scripto ubicumque subdistinctio locum habet. Similiter cum, precedente uerbo, sequitur participium quodam modo sequenti clausule inceptiuum, hoc modo: Indigentie mee dignemini subuenire scientes me sine uestro subsidio non posse amplius in studio commorari. Quidam tamen de punctis non ita sentiunt, quia *milia quot uiuunt hominum totidem studiorum*. De punctis autem et modo punctandi triphcem differentiam iam audiui. Ecclesia quippe Romana omnes distinctiones in pronuntiando terminat puncto plano et punctis scripturalibus utitur ualde paucis nec ullam uirgulam scribit nisi quando clausulam conclusionis finit Aii sunt qui diuerso modo pronuntiant sicut diuersimode quoque scribunt, dicentes quod per arsin, id est eleuationem uocis, omnia sunt comata proferenda et hoc ostendit puntum cum uirgula sursum ducta; cola uero sunt acentu graui aliquantulum finienda: quod denotat punctum sine ulla uirgula ibi scriptum; at periodum censent grauiori accentu pronuntiari debere, quod punctum mostrat cum uirgula infra ducta. Et iste modus fere ab omnibus obseruatur. Nos uero tenemus quod omnes distinctiones, preter finitiuam, debent per arsin legittime terminari, sed periodus per thesin, id est depositionem uocis, nisi cum in ecclesia legimus ubi tam in psalmis quam ceteris lectionibus auctoritas consuetudinis est seruanda. De punctis uero distinctionum sedis apostolice auctoritatem seruamus dicentes quod omne punctum sine uirgula esse debet nisi ubi sermo uel epistola terminatur, quia ibi geminum punctum cum uirgula deorsum ducta fieri consueuit. Ubi etiam est interrogatio uirgula satis digne puncto superscribitur aliquantulum tortuosa et in acutum directa, ut pateat acuto acentu illam pronuntiari debere. Nam si iuxta pronuntiationum modos puncta scripturalia uolumus uariare, antiphonarium uidebitur quod neumemus, sed*Uelle suum cuique est nec uoto uiuitur uno; Mille hominum species et rerum discolor usus*. De clausulis quoque sequitur ut agamus, quoniam ex distinctionibus clausule compinguntur. Clausula igitur est plurium distinctionum continuatio, ambitum perfecte sententie comprehendens. Abusiue tamen, sicut una uocalis est sillaba, sic est quandoque clausula uni membris, que grece monocolon uocatur, ut si dicam: Fides est uirtutum omnium fundamentum. Debemus itaque adtendere diligenter quod sicut in aliis rebus ita in clausulis est mediocritas obseruanda. Nam clausule nimis curte, licet aliquando expediant, raro tamen conueniunt oratori, quia penuriam quandam in sententia indicant et sermone; longe uero nimis prolixitate sua spiritum dictatoris fatigant et tedio quodam animos afficiunt auditorum. Mediocritas itaque obseruatur si ex duobus uel tribus membris uel quatuor uel quinque clausula contexatur. Si uero sex uel septem uel plura membra receperit, uidebitur tediosa: tamen apud auctores et maxime istoriographos multotiens toleratur et talis clausula perimonelexis in rethorica Martiani uocatur. Multi tamen uolunt quod satis honeste usque ad septenarium possit etiam in epistolari dictamine clausula prorogari. De his ergo exempla per ordinem subiungamus.Hec clausula est bimembris: Largitas facit claros, sed auaritia reddit homines odiosos. Trimembris est ista: Multi de rusticano tugurio ueniunt ad honores, qui, cum fuerint sublimati, elata ceruice, in superbiam eriguntur. Hec autem est clausula quadrimembris: Diuitie sunt ab omnibus contemnende, quia laboriose nimis et illicite acquiruntur, cum miseria custodiuntur maxima et timore, cum dolore amittuntur lacrimabili et querela. Quinque autem membrorum clausula erit ista: Semper in ciuitate quibus nulle sunt opes bonis inuident, malos extollunt, uetera odere, noua exoptant et odio suarum rerum cuncta mutari desiderant. Ex membris uero sex clausula ista conficitur: Patientia est uirtutum omnium condimentum et sine ipsa uirtus omnis uidua reputatur, quia damna rerum temporalium uilipendit, ignominiosam uerborum iniuriam quasi aure surda pertransit, passionem proprii corporis sustinet gratulanter nec ad ullam perturbationem sui aliqua incommoditate mouetur. Ex septem uero membris clausulam sic contexes: Qui esurientibus cibum donat et potu reficit sitientes, qui uagos benigne recipit et infirmos properat uisitare, qui nudos operit et miseros consolatur, ille quidem merebitur a Domino benedici, dum modo hec opera fidei sint adiuncta. Sunt et quandoque clausule dependentes ita quod aliam desiderant subsequentem: quod facit intentio dictatoris uel aliqua dictio suspensiua, hoc modo: Cum domi tecum familiariter conuersabar, me quasi specialem amicum pre omnibus diligebas. Hec sententia est sine dubio imperfecta propter preteritum imperfectum; potest ergo perfici, ut si dicam: Sed post quam Bononiam sum profectus nescio qua maliuolentie nebula tua michi est amicitia obfuscata. Ecce, ista clausula perfectionem reddidit precedenti. Sit itaque dictator multum diligens in clausularum serie contexenda, ne uerbis onerantibus aures impediat auditorum neue aliquam prolixitatem inducat sed tam uerbis quam sententiis conuenientibus uideantur procedere omnia expedite ut *singula queque locum teneat sortita decenter*. In superiori libro sufficienter est de his que ad elegantiam et compositionem pertinent expeditum, sed quia non sufficit uas ex auro consistere, nisi pretiose celature sit artificio decoratum, idcirco de dignitatibus orationis amodo est agendum, scientes quod, sicut homo factus est ad imaginem et similitudinem creatoris, ita sermonem quem generat imaginarium et sibi consimilem ipse nititur procreare. Homo enim contraxit elegantiam ex optima elementorum conuenientia, carnem et animam uirtute spiritus uniente. Compositionem quoque pre cuntis animalibus recepit nobilem et decoram, quoniam summus opifex humane fabrice membra dispositione sapientissima ordinauit. Iuxta quod dicitur:*Os homini sublime dedit celumque uidere Iussit et erectos ad sidera tollere uultus*. Dignitatem insuper ei contulit pre omnibus creaturis, quia tam spiritualium bonorum quam temporalium excellentia ipse dignatus est mirabiliter exornare, ut intus et extra omnis in eo dignitas resultaret. Unde prudentia hominis hanc creatoris munificentiam diligenter considerans, in opere sermonis hec eadem studuit imitari, ut orationem suam redderet elegantem, compositam et hornatam. Et sic uerbo diuinitatis eterno, in quo est omnimoda elegantia et suauitas et hornatus, uerbum nostre fragilitatis quodam modo nititur respondere. Ex congruitate igitur constructionis et proprietate uerborum et lucido intellectu fabricam orationis homo efficit elegantem, ut uoces, propriis intellectibus animate, uirtute modorum significandi quasi quodam spiritu recte uiuere uideantur Compositionem quoque orationi accommodat ex lepida et artificiali ordinatione productam, quia nichil est adeo congruum uel sincerum quod non displiceat si male fuerit ordinatum. Demum, dignitatis gratia, ipsam orationem homo excolit pariter et exornat, ut, sicut homo intrinsecus et extrinsecus est ornatus, ita sermo ipsius utroque gaudeat ornamento. Sed quedam dignitas est uerborum, et illa depingit orationem extrinsecus et colorat, et quedam dignitas medullam tantum sententiarum attingit, que ornatum intrinsecus operatur. Ubi ergo utraque interuenit exornatio ibi est omnimoda gratie plenitudo, ut si dicam: Inuidia continue detractionis rubiginosa demorsione inuidorum animos demollitur; hic est sententie dignitas et uerborum. Quandoque tantum intrinsecus habet oratio dignitatem, ut sepius in euangelico sermone contingit, uelud cum dicitur: Beati pauperes spiritu. Uerbum enim sibi uerbum euangelicum iustissime conformabat, quia sicut ipse Christus uolebat diuitiarum thesauros intrinsecus et paupertatem exterius nos habere, ita in apparentia pauperem et nudum sermonem sed in sententia diuitem proferebat, ut ad paupertatem spiritualem ipsa sermonis nuditas nos uocaret. Quod adhuc uiris religiosis et honeste predicantibus est tenendum, ne uerba falerata et nimis uiscosa proponere uideantur. Quandoque tamen, translatione interueniente, causa necessitatis Euangelium in uerbis continet dignitatem, ut: Exiit qui seminat seminare. Alie uero sacre scripture non tantum sententiarum sed uerborum etiam cunctis dignitatibus exornantur, quia sicut dicit Ieronimus, a fonte sacre pagine omnis scripturarum dignitas emanauit. Aliquando uero ex qualitate superficiali contrahit oratio uenustatem, ut si dicas: Nummus uincit, nummus regnat, nummus imperat uniuersis uel sic: Pedes in angustis calceorum ergastulis eliduntur. Et est similis dignitas hec mundane que in apparentia magis quam existentia delectatur. In exornationibus igitur est cauendum ne ambitiosa pariant ornamenta, quoniam oratio nimis fucata meretricis habet imaginem potius quam matrone: unde fidem minuit, autoritatem tollit et sermonem uidetur ducere in contemptum. Quedam autem sunt exornationes uerborum et quedam sententiarum. Exornatio uerborum ex quadam uenusta superficie ac iocunda dispositione procedit, ut: Te Deum laudamus, te Dominum confitemur, et tales quidem exornationes a Donato scemata nominantur. Quandoque uerborum exornatio uerbum noua significatione depingit et ad modum significandi cogit accedere alienum. Et huiusmodi exornationes dicuntur tropi, quibus frequenter sacra pagina insignitur, ut: Messes albent, id est populi conuertuntur ad fidem. Exornationes autem sententiarum non uerba respiciunt sed ipsi tantum sententie accommodant dignitatem, ut Quicumque uestrum est sine peccato hic primus in illam lapidem mittat. Quoniam igitur homo, dignissima creaturarum, nititur exornationem de sui natura non tantum in rebus a se conditis sed etiam in sermonibus obseruare, ideo quid sit in hoc loco dignitas uideamus, de dignitate uerborum et postea sententiarum per ordinem tractaturi. Sed petimus indulgentiam de exemplis, quia non habemus oportunitatem exempla propria componendi. Quare, tam a Tullio quam ab aliis autoribus exempla compendiosa sumemus, quia nolumus diffusionem prosequi tullianam. Dignitas est que orationem exornat et pulcra uarietate distinguit. Et uocantur figure siue colores huiusmodi dignitates, quia, sicut diuersorum corporum uarii sunt colores, ita orationes debent habere uarias dignitates, quoniam quedam exornationes ad unum genus cause uel stilum uel partem orationis pertinent specialiter que locum in aliis non merentur. De coloribus uerborum est amodo sic agendum. Repetitio est cum ab una eademque dictione summuntur principia continenter, hoc modo: Uobis istud attribuendum est, uobis gratia est habenda, uobis res ista erit honori. Et uocatur color iste anaphora. Conuersio est per quam non, ut ante, primum uerbum repetimus sed ad postremum continenter reuertimur, hoc modo: Penos populus Romanus iustitia uicit, armis uicit, liberalitate uicit. Et dicitur iste color anadiplosis. Conplexio est que utramque predictarum exornationum complectitur, hoc modo: Quem senatus damnauit, quem populus Romanus damnauit, quem omnium estimatio damnauit, eum uos uestris sententiis absoluatis. Et iste color grece dicitur exocensis. Traductio est que facit ut idem uerbum crebrius repetitum nonmodo animum non offendat sed concinniorem orationem reddat, hoc modo: Qui nichil habet in uita iocundius uita his non potest uitam colere cum uirtute. Item: Eam rem tam studiose curas que multas afferet tibi curas. Hic autem color epanados uocatur. Contentio est cum ex contrariis rebus oratio conficitur, isto modo: Inimicis te placabilem, amicis inexorabilem prebes. Contraria hic dicuntur quelibet aduersantia. Et uocatur iste color antiteton. Exclamatio est que conficit significationem doloris aut indignationis per alicuius hominis aut urbis aut loci aut alterius rei compellationem, hoc modo: Te nunc alloquor, Ihesu Christe, cuius morte sanctissima sumus de manu hostis impii liberati. Sacerdotes enim sanctuarii tui fecerunt te morte crudelissima condempnari. Et uocatur iste color apostrophe. Interrogatio est que orationem superiorem confirmat, hoc modo: Cum igitur hec omnia diceres, faceres, administrares, utrum animos sociorum a re publica remouebas et alienabas an non?. Et iste color dicitur pisma. Ratiocinatio est per quam ipsi a nobis poscimus rationem quare quidque dicamus et crebro a nobis ipsis poscimus unius cuiusque propositionis explanationem, hoc modo: Bene maiores hoc statuerunt ut quem armis cepissent nullum regem uita priuarent. Quid ita? Quia facultatem quam nobis fortuna dedisset, iniquum erat in eorum supplicio consumere quos eadem fortuna paulo ante in statu amplissimo collocarat. Quid, quod exercitum contraduxit? Desino meminisse. Quid ita? Quia uiri fortis est qui de uictoria contendunt, eos ostes putare sed qui uicti sunt eos homines iudicare, ut possit bellum minuere fortitudo et pacem humanitas ampliare. At ille non fecisset hoc si uictoriam habuisset? Non profecto tam sapiens extitisset. Cur igitur est parcendum?) Quia talem stultitiam non imitari sed contempnere consueui. Hec exornatio multum reddit attentum animum auditoris et dicitur exothema. Sententia est oratio sumpta de uita que aut quid sit aut quid esse oporteat in uita conuenienti breuitate ostendit hoc modo: Liber est extimandus (existimandus) qui turpitudini seruit nulli. Satis est hec sententia commendanda quamuis simplex nec expositionis indigens aliicuius. Sunt tamen quedam sententie que subiectione rationis indigent confirmari hoc modo: Omnes bene uiuendi rationes sunt in uirtute ponende, .quia sola uirtus est in sua posita potestate. Quandoque ratio expositionis in clausula sequenti subiungitur, ut si dicam: Qui fortunis alicuius inducti eius amicitiam sunt secuti felicitate delapsa, omnes ab eo hi deuolant festinanter. Cum enim recesserit ea res que consuetudini causa fuit nichil superest quare possint in amicitia plus teneri. Item sunt quedam sententie que sine ratione dupliciter efferuntur, hoc modo: Errant qui rebus in prosperis omnes fortune impetus cogitant se fugisse. Sapienter faciunt qui temporibus secundis aduersitatem casuum reformidant. Quandoque utramque sententiam sua potest ratio confirmare, hoc pacto: Qui addolescentum pecatis ignosci cogitant oportere falluntur, quia etas illa nec bona studia impedit nec uirtutes. At hi sapienter agunt qui adolescentes digna correctione gastigant, ut uirtutes quibus omnem uitam tueri possint eas in etate uelint ambigua comparare . Sententias autem raro conuenit interponi, quia magis pertinent ad morales: at si ex uita et moribus ubi expedit conuenienter summantur, multum afferunt hornamenti Et dicitur parabola iste color. Quod nos possumus prouerbium appellare. Contrarium est quod ex duabus rebus diuersis alteram breuiter confirmat et facile, hoc modo: Qui suis rationibus semper fuerit inimicus eum quo modo speres amicum rebus existere alienis?. Item: Qui superbia intollerabili est priuatus quo modo in potestate comodus et sui cognitor permanebit?. Item: Qui uerum in conuentu non dixerit amicorum eum numquam credas in contionibus a mendacio temperare. Hoc orationis genus ex continuatis uerbis breuiter est agendum ut comodum sit auditu et breuem et absolutam conclusionem lucide compreendat, quia ex eo quod dubium non est uidetur id quod est dubium expedire, ita quod aut non possit aut multo possit dilui cum labore. In hoc autem iste color a contentione differt, quia ibi ponuntur contraria sine probatione unius ex altero, ut: Habet assentatio iocunda principia, eadem exitus amarissimos affert; sed in contrario unum probatur ex altero et ideo iste color antiteton uocatur, sicut ipsa contentio. Membrum orationis uocatur res breuiter absoluta sine totius sententie demonstratione, que aliud membrum orationis denuo cognoscitur expectare. Hoc autem ex coniunctione prouenit anteposita que de necessitate aliam orationem requirit, hoc modo: Et inimico proderas et amicum ledebas. Illa tamen est comodissima exornatio que continet tria membra, hoc modo: Et Deum cum deuotione oras et pia manu pauperibus benefacis et instanter superbiam carnis domas. Et colon grece dicitur iste color. Articulus dicitur cum, cesa oratione, quibusdam distinguntur uerba singula interuallis, hoc modo: Fides, spes, caritas prouehunt nos ad uitam. Similiter: Iustitia, fortitudo, temperantia, prudentia est magna gloria uiris. Potest etiam in complexis terminis obseruari, hoc modo: Ieiunium liberat a peccato, mentem inluminat, uitam reparat et salutem. Hic autem color dicitur coma. Continuatio est cum absolutione sententiarum densa uerborum frequentatio atque continua. Et uocatur periodus iste color et fit elegantissime tribus locis, scilicet in sententia, contrario atque conclusione. In sententia hoc modo: Ei non multum potest obesse fortuna qui sibi firmius in uirtute quam in casu presidium collocauit. In contrario autem sic: Si quis spem mundane felicitatis penitus aspernatur, obesse sibi mundi aduersitas non ualebit. In conclusione uero sic: Quod si mundus transit et concupiscentia eius, non est in mundanis rebus ullatenus confidendum ne sententiam tandem mortis cum mundi principe subeamus. In his utique tribus locis est frequentatio uerborum maxime necessaria; potest tamen et alibi obseruari. Compar appellatur quod habet in se membra orationis que constent ex pari fere numero sillabarum, ut: Alii fortuna felicitatem dedit, huic uirtutem industria comparauit. Nec debemus in hac exornatione quasi pueriliter laborare ut sit par numerus sillabarum, quia satis hoc affert usus et exercitatio facultatis. Sufficit enim ut sit uel uideatur esse par numerus sillabarum, quia pluralitatem sillabarum unius membri potest longitudo siue plenitudo sillabarum membri alterius adequare, hoc modo: Uirgo Maria pro fidelibus intercedit; regina mundi supplicantium preces audit; stella maris emicans ad patriam nos perducit. Et color iste uocatur rithmon. Similiter cadens dicitur cum due uel plures casuales dictiones eisdem casibus similiter efferuntur, ut: Hominem laudas egentem uirtutis, habundantem felicitatis. Item: Hic diligentia comparat diuitias, negligentia corrumpit animum. Et dicitur iste color homoeptoton. Similiter desinens est dictionum casu carentium consimilis terminatio, ut si dicam: Turpiter audes facere, nequiter studes dicere. Item: Uiuis inuidiose, delinquis studiose, loqueris odiose. Possunt et simul concurrere hi colores, hoc modo: Perditissima ratio est amorem petere, pudorem fugere, diligere fortunam, negligere famam. Iste color nominatur omoe teleuton. Anominatio est, leui quadam commutatione uel additione litere uel litterarum, sillabe uel sillabarum, de una parte ad alterius positionem acesio. Fit similiter cum ad res disimiles uerba similia commodantur et sic fit annominatio multis modis. Contingit enim per subtractionem littere, ut: Hic ueniit antequam Romam uenit; similiter: Hic si esset bonus libenter ferret onus. Fit per additionem littere, ut: Quos iste uicit eos ferro statim uincit. Fit per eiusdem littere productionem, ut: Iste non curiam diligit sed curiam. Fit per addictionem litterarum, ut: Hic sibi posset optime temperare nisi mallet obtemperare amori. Fit per subtracionem similiter litterarum, ut: Cultor deorum despicit uiuum Deum; similiter: Uult mandatum diuinum ne ledat corpora nostra uinum. Fit per translationem litterarum quandoque, ut: Tua doctrina magis est displicina quam disciplina dicenda. Fit per imutationem, ut: Deligere oportet quem uelis diligere; item: Hic sapit, ille rapit; hic docet, ille nocet. Fit per quandam imitationem que non est adeo similis nec propinqua, hoc modo: Quid in mortem nos impulerit, quis causa nostre salutis uenerit, quare Christus passus fuerit, quem, qualem et quantum hostem deuicerit, uobis uolo per ordinem declarare (similia enim sunt que nascuntur ab hoc nomine quis uel qui); similiter potest dici: Uidete, patres conscripti, ne sitis huius astutia circumscripti. Fit quandoque per casuum commutationem, ut: Christus fuit incarnatus de utero uirginali; Christi batismus nostrum baptisma sacrauit; Christo morienti uictoria mortis cessit; Christum resurgentem immortalitatis gloria illustrauit; Christe, rex glorie, ad patris dexteram ascendisti; a Christo rege regum spiritus sanctus missus apostolos inflamauit. Similiter fit per diuersa nomina, casibus commutatis, ut: Petrus fuit princeps apostolorum. Pauli, doctoris gentium, summa fuit auctoritas. Iohanni sunt secreta celestia reuelata. Et notandum quod tres predicti colores, scilicet similiter cadens, similiter desinens, annominatio, habent multum leporis et festiuitatis sed parum pulcritudinis et dignitatis. Unde, cum ueritatem dicimus, est rarius his utendum, quia uidentur elocutionem reddere puerilem; tamen, si raro incidant, sunt accepti. Et iste color paranomasia uocatur. Subiectio est cum interrogamus aduersarios aut querimus nos a nobis quid ab illis aut quid contra nos dici possit; deinde subicimus id quod oportet dici aut non oportet, ut nobis auxilio sit futurum uel aduersario nociturum, hoc modo: Quero unde sit iste tantam pecuniam consecutus. Amplum sibi patrimonium est relictum? At bona patris omnia uenierunt. Hereditas aliqua sibi uenit? Non potest dici, quia nullus necessariorum heredem uoluit hunc habere. Premium aliquod ex lite aut ex iuditio unquam cepit? Non modo id non fecit sed ipse insuper est uictus magni debiti sponsione. Cum itaque, sicut omnes uidetis, ipse non sit rationibus his ditatus, aut huic nascitur aurum domi aut illicite pecunias istas cepit. Ad nostram quoque personam digne possumus subiectionem referre, hoc modo: An pecuniam congregare conabor ? Sed habenti eripiam. An dignitatibus fulgere uelim? Poscendi humilitate uilescam. An potentiam desiderabo subiectorum? Insidiis obnoxius, periculis subiacebo. An gloriam petam? Sed per aspera queque distractus securus esse desistam. An uitam uoluptariam degam? Sed quis non spernat rei uilissime seruitutem? Cum itaque tot et tantis malis res huius mundi uideam implicari, mundum quero fugere sicut hostem et in solo Deo ponere spem salutis. In hac exornatione multum grauitatis et acrimonie continetur. Et differt a ratiocinatione quoniam in illa petimus quare aliquid predixerimus; hic autem non petimus propositi rationem sed quid ad interrogata responderi possit uel non possit illico demostramus. Et uocatur iste color cataprolensis. Gradatio est superioris uerbi repetitio prius quam ad uerbum inferius procedatur, hoc modo: Sapienti uirtutem industria, uirtus gloriam, gloria consueuit emulos comparare uel sic: Que manet ulterius spes reliqua libertatis si tiranno et quod libet licet et quod licet potest et quod potest facit et quod facit etiam nobis nullo modo sit molestum?. Et color iste dicitur climax . Diffinitio est que alicuius rei breuiter et absolute proprias amplectitur potestates, hoc modo: Iniurie sunt que aut pulsione corpus aut conuitio aures aut aliqua turpitudine uitam uiolant alicuius. Item: Non est ista diligentia sed auaritia, quoniam diligentia est suorum conseruatio acurata sed auaritia est alienorum iniuriosa appetitio. Et est hec exornatio multum acommoda, quia uim et potestatem rei tam lucide proponit et tam breuiter explicat, ut nec pluribus uerbis oportuisse nec etiam potuisse dici uideatur. Et dicitur iste color ethimologon. Transitio quid dictum sit quidue dicendum breuiter comprehendit, hoc modo: Mea uobis in istum beneficia iam sunt nota. Nunc quam michi gratiam retulerit audiatis. Iste color uocatur metaipon et ualet ad duas res, quia commonet predictorum et ad reliqua comparat auditorem. Correctio est que, sublato eo quod dictum est, aliud magis idoneum ipsius loco reponit, ut: Iohanni patruo, immo patri et domino plurimum reuerendo. Item: Uolo te monere, immo intime deprecari. Et est hec exornatio satis utilis, quia propter commutationem factam a communi uerbo ad aliud plus electum uideris ipsam rem amplius insignire. Quod si uenisses continuo ad id uerbum, nec rei nec uerbi fuisset gratia deprehensa. Et dicitur iste color antipodosis. Occupatio est quando nos dicimus preterire uel ne scire uel nolle dicere quod tunc maxime dicimus, ut si dicam: Non dico te a sociis pecunias accepisse; furta, rapinas tuas omitto. Ad id de quo iudicium est reuertor. Et dicitur iste color parentesis. Est enim oculte suspitionem fecisse utilius quam orationem extra propositum intendisse, quia forsitan illud quod tangitur est nimis longum aut ignobile uel non posset fieri planum uel posset etiam facile reprehendi. Disiunctum est cum unicuique clausule redditur suum uerbum, hoc modo: Fides reficit esurientem, spes letificat patientem, caritas reddit indeficientem. Et dicitur iste color ipozeusis. Coniunctio est cum primis et sequentibus partibus orationis uerbum interpositum est reddendum, hoc modo: Forme dignitas aut morbo deflorescit aut uetustate uel sic: Gratiam iusti recipiunt in presenti sed gloriam in futuro. Item: Christus et diabolum condemnabit et mundum. Et iste color dicitur ceuma a medio. Adiunctio est a superiori uel ab inferiori çeuma et uocatur omopitoton. A superiori fit quando uerbum premittitur, ut si dicam: Deflorescit forme dignitas aut morbo aut uetustate. Ab inferiori fit quando uerbum postponitur, ut si dicas: Aut morbo aut uetustate forme dignitas deflorescit. Et nota quod çeumate frequentius quam ipoçeusi est utendum, quia çeuma breuitatem inducit sed ipozeusis reddit orationem festinam. Unde potest de facili satietatem inducere. Conduplicatio est ratione amplificationis aut commiserationis eiusdem uerbi aut plurimorum uerborum iteratio, ut si dicam: Tumultus Gai Gracci tumultus comparat intestinos. Item: Commotus non es cum mater tibi pedes amplexaretur, commotus non es. Iste color epanalemsis dicitur et quando fit geminatio dictionis uocatur epiçeusis. At si geminetur oratio, tunc palinodium appellatur. Interpretatio est que non iterat idem uerbum sed quod positum est commutat, eadem significatione retenta, hoc modo: R. p. radicitus euertisti, ciuitatem funditus deiecisti, patrem neffarie uerberasti, parenti manus impie intulisti. Et est hec exornatio utilis quia prior sententia renouatur interpretatione uerborum. Et dicitur iste color poliptoton. Commutatio est cum due sententie inter se discrepantes ex traiectione ita efferuntur ut a priori posterior, priori contraria, oriatur, hoc modo: Esse oportet ut uiuas, non uiuere ut edas. Item: Ea re poemata non facio, quia cuiusmodi uolo non possum, cuiusmodi possum nolo. Item: Que de illo dicuntur dici non possunt, que dici possunt utique non dicuntur. Commoda est hec exornatio, quia contrarie sententie translatione uerba utuntur. Et dicitur iste color antimetabole. Permissio est causa misericordie captande alicuius rei in alterius potestatem per uerba concessiua traditio, ut si dicam: De me rebusque meis omnibus agite quicquid uultis, quia iussioni uestre parere in omnibus sum paratus. Et uocatur iste color epicarope. Dubitatio est cum querere uidetur orator utrum de duobus potius aut quid de pluribus potissimum dicat, hoc modo: Obfuit isti monasterio multum sui abbatis siue malitiam siue stultitiam dici oportet siue utrumque. Item: Tu ausus fuisti Christum prodere, o Iuda, omnium mortalium. Quero quonam te digno tuis moribus possim nomine appellare. Iste color uocatur aperiodos. Expeditio est cum, multis rationibus enumeratis, quibus aliqua res fieri potuerit aut non fieri, cetere tolluntur, illa sola quam intendimus remanente, hoc modo: Cum fundum meum pateat hunc fuisse, necesse est ut ostendas aut te uacuum possedisse aut usu tuum fecisse aut emisse aut hereditate tibi uenisse. At cum ego adessem non potuisti uacuum possidere; tuum quoque usu fecisse non potes, quia tantum spatium nondum fluxit; emptio nulla profertur, quia hereditate tibi mea pecunia uenire non potuit me uiuente. Relinquitur ergo ut me ui deieceris meo fundo. Hec exornatio multum ualet in coniecturis et uocatur procatalensis.) Dissolutum est quod, coniunctionibus de medio sublatis, cum quadam separatione profertur, ut: Gere morem parenti, pare cognatis, obsequere amicis, obtempera legibus. Et in hoc differt ab articulo quia ibi dictiones, hic orationes ueniunt dissolute. Et est hoc genus ad breuitatem accommodum et acrimoniam continet uehementem, uocaturque asinteton. Precisio est cum, dictis aliquibus, reliquum quod inceptum est dici relinquitur inchoatum in iudicio auditorum, hoc modo: Tu istud nunc audes dicere, qui nuper aliene domui. Sed non ausim dicere ne, cum te digna dicerem, uidear alicui dixisse aliquid me indignum. In tali exornatione tacita suspitio atrocitatem inducit. Et dicitur iste color eclipsis. Conclusio est que breui argumentatione ex his que ante dicta sunt aut facta conficit id quod necessario consequatur, hoc modo: Si igitur reuerendos facere nequeunt dignitates, si ultro improborum contagione sordescunt, si mutatione temporum splendere desinunt, si gentium extimatione uilescunt, quid est quod in se expetende pulcritudinis habeant, nedum aliis prestent?. Et uocatur iste color epilogus. Restant decem exornationes que a precedentibus in hoc differunt: quod omnes ab usitata uerborum potestate recedunt et in aliam rationem cum quadam uenustate trahuntur et ideo tropi a gramaticis nominantur Quarum prima grece dicitur onomatopeia, latine uero nominatio, que nos admonet ut, cuius rei nomen non sit aut satis idoneum non sit, eam nos met uerbo idoneo nominemus. Et hoc quandoque facimus ad imitationem soni, ut: tinnire, mugire, rudere, murmurare, sibilare, uagire; quandoque causa rei significande, id est amplificande, ut: Fragor ciuitatis maximus est auditus, id est tumultus ciuium maximus: quod ab arboribus tractum est. Et ne odium pariat assiduitas noui uerbi, raro isto genere est utendum. Ualde tamen, ubi fuerit commodum, totam orationem talis nouitas exornabit. Pronominatio est que uelut extraneo quodam uocabulo siue cognomine demostrat id quod suo non potest nomine appellari, ut si loquerer sic de Graccis: Nepotes Affricani fuerunt tales. Fit enim hec causa laudandi, quia nomen Affricani omnibus erat gratum sed nomen Graccorum omnibus odiosum. Quandoque fit causa uituperandi, ut si de alico eretico ita dicas: Ecce alter Arrius qui ecclesie ueritatem impugnat. Et dicitur iste color catacrisis. Et notandum quod nominatio fit in nomine appellatiuo ut: iurgia uentorum, strepitus maris ira procelle sed pronominatio fit in proprio, ut: Tiphis et Automedon dicar amoris ego. A quibusdam uero iste color dicitur antonomasia. Denominatio est que a rebus propinquis et finitimis trahit orationem qua possit res intelligi non suo uocabulo appellata. Et dicitur denominatio quadam similitudine, quia sicut nomen denominatiuum est simile principali, ut iustus iustitie, sic ite color a rebus similibus denominationem trahit que res dicuntur propinque iudicio usus et finitiue accommodatione sententie. Sciendum autem quod in pronominatione ponitur uocabulum quod placet pro eo quod displicet, uel e conuerso; hic uero trahitur uocabulum a re finitima et propinqua.Et dicitur iste color metonomia et fit multis modis. Nam quandoque inuentor ponitur pro inuento, ut: Ipocras multos nostro tempore locuplectat, id est medicina ab Ipocrate inuenta. Quandoque nomen inuenti ponitur pro nomine inuentoris, ut: Medicina fuit in aforismis ualde breuiloqua id est Ipocras medicine inuentor. Est et alia species, scilicet quando nomen instrumenti ponitur pro utente, ut: Pila sunt obuia pilisid est Romani cum Romanis pugnant (pila enim sunt proprie Romanorum). Alia species est quando nomen facientis ponitur pro nomine rei que agitur, ut: Inconcinnus est iste faber, id est opus huius fabri est inconcinnum. Quandoque nomen rei que agitur ponitur pro nomine facientis, ut: ars desidiosa, frigus pigrum uinum sanum, anguilla infirma, ieiunium sanctum. Hec enim omnia sic dicuntur ab eo quod faciunt. Alia uero species est quando ponitur continens pro contento, ut: Ierusalem que occidis prophetas id est Ierosolimite. Quandoque nomen contenti ponitur pro nomine continentis, ut: Bononienses sunt circumdati magno uallo, id est Bononia.) . Circuitio est rei simplicis per quandam circumlocutionem descriptio, ut si dicam: Christi misericordia nos saluauit, id est Christus misericors; et: Ira Domini est timenda, id est Dominus iratus. Ualet hec exornatio mirabiliter in sublimi stilo et maxime in exordio sed est in narratione timenda, quoniam est contraria breuitati. Et uocatur iste color perifrasis. Transgressio est, ut superius diximus, que aut peruersione aut traiectione uerborum turbat ordinem naturalem. Peruersio in ordine prepositionum attenditur, ut: Aures ad nostras. In aliarum uero partium ordinatione laborat traiectio, ut si dicam: Maioris laudis meretur preconia qui laborando munus recipit quam qui repperit otiando. Et hec exornatio in continuationibus, de quibus iam diximus, ualet multum quia, dum modo non inducat obscuritatem, reddit orationem politissimam et perfectam. Et uocatur isteronproteron. Superlatio est locutio superans ueritatem augendi uel minuendi causa. Et fit quandoque separatim, id est sine comparatione, ut si dicam: Ab oriente usque ad occasum iam fama tui nominis deuolauit. Quandoque fit comparatiue sed hoc tribus modis: fit enim causa similitudinis obstendende, ut: Corpore niueum candorem, aspectu igneum ardorem assequitur; fit causa preminentie, ut: Ore tuo profluit dulcior melle sermo; fit causa diminutionis, hoc modo: Tantus fulgor tribus discipulis in transfiguratione Christi apparuit quod solis splendor obscurior uidebatur, id est minus lucidus. Et dicitur iste color iperbole. Intellectio sinedoche siue iperbaton uocatur. Et fit cum partis nomine totum intelligitur, ut si dicam: Anima que peccauerit morietur, id est homo cuius pars est anima. Fit e contrario, scilicet cum per nomen totius pars ipsa intelligitur, ut: Hic situs est Pheton, id est corpus Phetontis. Fit etiam quando singulare ponitur pro plurali, ut: Iudeus in morte Christi fuit culpabilis et Gentilis, id est Iudei et Gentiles. Fit similiter quando plurale pro singulari accipitur, ut: Atrox calamitas merore pectora pulsat, id est pectus. Et nota quod numerus diminuitur causa festiuitatis sed augetur gratia grauitatis. Abusio est que pro uerbo certo et proprio utitur simili et propinquo, ut: uires breues, parua statura, longum consilium. oratio magna, paucus sermo. Ecce finitima uerba rerum dissimilium ratione cuiusdam abusionis hic pulcerrime traducuntur: uires enim proprie sunt parue, statura breuis, consilium magnum, oratio longa et paucitas sermoni conuenit abusiue. Color iste a quibusdam uocatur catacrisis et differt a denominatione quia in ea nullum uocabulum pro alio tenetur sed uerbum pro uerbo ponitur abusiue. Differt iterum a pronominatione quia in ea uocabulum gratum ponitur pro ingrato uel e conuerso. A translatione quoque differt quia in ea transferturuocabulum de propria significatione ad omnino aliam sed in abusione trahitur ad aliam non omnino diuersam, immo fere eandem, ut: Uires hominis breues. Nam breuitas cum sit corporis uiribus attribuitur abusiue. Sic domum ospitium, seueritatem iustitiam, audatiam fortitudinem abusiue possumus nominare. Translatio est cum uerbum ex sua significatione, interueniente idonea similitudine, in aliam rem transfertur. Et potest contingere hoc sex modis. Fit enim quandoque causa rei ante oculos ponende, ut: Italiam expergefecit terrore subito hic tumultus. Fit causa breuitatis, ut: Recens aduentus exercitus extinxit subito ciuitatem. Fit causa obscenitatis uitande, ut: Mater tua crebris nuptiis delectatur. Fit causa rei augende, ut: Nullius meror et calamitas istius explere inimicitias et nefariam crudelitatem potuit saturare. Fit causa diminuendi, ut: Hic magno predicat auxilio se fuisse, quia paululum in rebus difficillimis aspirauit . Fit causa ornandi quandoque, ut: Ecclesie rationes, que sepe regentium malitia exarescunt, uirtute quandoque reuirent optimatum. Transferuntur enim hec uerba, scilicet expergefecit, crebris nuptiis, id est stupro; similiter: saturare, aspirauit, exarescunt, reuirent et extinxit. Et differt a nominatione translatio quia nominatio in noua iunctura plerumque consistit, ut: Fragor ciuitatis, que iunctura debet in ipsa sui principii nouitate nominatio appellari sed usu approbante translatio est dicenda. Et iste color uocatur metaphora. Permutatio est oratio aliud uerbis aliud sententia demostrans et diuiditur in similitudinem, argumentum et contrarium. Per similitudinem fit cum tota oratio transfertur, ut: Messes albent, id est populi conuertuntur ad fidem. Fit per argumentum quando non transfertur tota oratio sed trahitur quedam similitudo a persona uel a loco uel ab alia re. Et fit quandoque causa augendi, ut si Drusum, qui fuit aliquantulum seditiosus, appelles Graccum, qui fuit ualde seditiosus. Fit causa minuendi, ut si de Aristotile diceres: Ecce Porphirius et de Christo dicas: Hic est uermis et non homo; hic est granus sinapis; hic est agnus. Fit per contrarium ut si auarum prodigum et luxuriosum dicas honestum. Possunt et predicta simul concurrere, quia quando fit permutatio secundum argumentum potest hoc fieri per similitudinem et per contrarium. Per similitudine trahitur argumentum, ut: Christus est uerus Dauid qui Goliam impium superauit. Item fit per contrarium, ut: Hic est Eneas, demostrato illo qui occidit parentem. Color iste uocatur allegoria. Et nota quod translatio rem et sermonem tangit sed permutatio solam rem. Ex ui enim permutationis contigit quod res ipse significant et ideo translatio et permutatio commiscentur. Est ergo permutatio color uerborum, quia uerba transferuntur ad ea significanda quibus aliud intelligere nos oportet. In predictis uerborum coloribus est notandum quod quedam cognatio inuenitur. Unde naturali ordine disponuntur, quoniam, excepto primo qui est exornationum orrigo, semper a precedenti subsequens generatur. Nam a repetitione orta fuit conuersio, a conuersione simul et repetitione processit complexio, a qua etiam traductio est deducta. Et ida de sequentibus doctor diligens poterit inuenire. Similiter est notandum quod plures colores eandem orationem possunt mirifice insignire, dum modo inuicem non repugnent, ut si dicam: Inuidus in aliena gratulatione tristatur, in aliena tristitia gratulatur. In hac orationis serie possunt multi asignari colores, quia ibi est contentio et similiter desinens et disiunctum et etiam dissolutum. Nunc de sententiarumexornationibus est uidendum. Distributio est in res plures aut personas quedam negotiorum certa partitio, ut: Beati pauperes spiritu, beati mites, beati qui lugent et cetera. Et nota quod in hoc principio sermonis Domini est prima uerborum exhornatio que dicitur repetitio et prima sententiarum, scilicet distributio. Similiter distribuit apostolus dicens: Alii datur scientia linguarum, alii interpretatio sermonum, alii spiritus prophetie. Sciendum uero quod hec exhornatio est ualde copiosa, quia sub breuitate multa comprehendit et res plures diuidit separatim. Licentia est cum apud eos quos aut uereri aut metuere debemus tamen aliquid pro nostro iure dicimus, quo eos aut quos hi diligunt uere in alico errato reprehendere uideamur, hoc modo: Si uos nemo adiuuat nec defendit id tribuite uestre culpe, quoniam tanta est uestra negligentia siue potius ignauia quod defensores uestros patimini trucidari et inimicos uestris suffragiis exaltatis. At si asperiori reprehensione utemur, ut sepe faciunt predicatores, continuo est aliquid subiungendum quod animos auditorum possit leuiter mitigare, hoc modo: Excessus uestri sunt omnibus manifesti, quia, sicut escam panis, plebem Domini deuoratis. Plena est muneribus manus uestra. Luporum exercetis officium, non pastorum. Sed rogo discretionem uestram, supplico benignitati uestre ut Deum pre oculis abeatis, quoniam multus est ad ignoscendum si conuertimini et iudex districtus si moriemini in peccatis. Talis modus loquendi partim ab iracundia remouet, partim ab errato deterret.Sunt et alia duo genera licentie que non arguunt nec increpant sed delectant, cum amicos auditorum et ueritatis nos dicimus assertores. Primum ex his duobus contingit quando reprehendimus auditores quo modo ipsi se cupiunt reprehendi, hoc modo: Simplices estis et nimium mansueti, quia creditis unicuique, credentes ut uobis perficiat que promittit. Sed erratis et falsa spe detinemini stultitia uestra, quia mauultis ab alio postulare quam per uos sumere quod est in uestra positum potestate. Alterum genus est quando illud quod scimus omnes facile audituros quomodo tamen accipiant dicimus nos timere, hoc modo: Fuit iste quandoque michi specialis amicus: tamen eius amicitia, licet uerear quomodo accipiatis, penitus me priuastis. Quid ita? Quia eum qui uos offendit pro amico non possum ullatenus reputare sed iudico potius inimicum. Et nota quod in licentia sepe distributione utimur: unde immediate illi aiungitur. Diminutio est alicuius rei egregie, quam nobis inesse ostendimus aut his quos defendimus, in oratione attenuatio, ut omnis arrogans ostentatio euitetur, quia res egregie, sicut inuidiam contrahunt in uita, sic, nisi caute dixeris, inducunt odium in sermone. Ad inuidiam igitur uitandam et laudem comparandam ita diminutione uteris: Locum inter doctores abeo non postremum, cum forsitan optimum dicere potuissem. Item de aliquo ditissimo est dicendum: Huic a patre patrimonium non modicum est relictum. Descriptio est que rerum consequentium continet perspicuam et dilucidam cum grauitate expositionem. Et pertinet quandoque ad indignationem, quandoque ad misericordiam, ut si dicas: Nisi obstiteritis huic tiranno, quasi leo dominabitur omnibus uiolenter, acuens dentes in cuiusque fortunas, incursum faciens in omnes amicos et pariter inimicos notos atque ignotos, impugnans aliorum domum familiamque perfringens et omnia labefactans. Ad misericordiam sic induces: Parcendum est innocentie puerili, quoniam Yoseph, frater noster, agninam uidetur simplicitatem habere: nescit fallere, nescit etiam cogitare malum. Si eum occidimus proprium genitorem trahemus ad mortem et nos ipsos reos in perpetuum statuemus. At si parcimus, non uidebimur indiscreti sed amorem fraternum et innocentiam ueram laudabimur conseruasse. Diuisio est que rem a re semouens utramque absoluit ratione subiecta, hoc modo: Cur est egris medicina utendum? Si statutus imminet dies mortis in euitabiliter morientur. At si terminus uite longior est concessus, absque ulla medicina prorsus euadent. Item: Non est a me tibi aliquid impendendum, quia, si bonus, es bonitas rerum omnium sufficentiam tibi prestat; si malus es, malitia omni benificio est indigna. Et nota differentiam, quia diuisio, que est tertia pars rethorice orationis, per enumerationem ostendit de quibus rebus disputatio sit futura; sed hec statim explicat et, duabus aut tribus partibus subiciens rationes, breuiter orationem exhornat. Frequentatio est cum res in tota causa disperse coguntur in unum locum, ut grauior aut acrior aut criminosior sit oratio, ut si dicam: A quo tandem uitio abest iste? Sue pudicitie proditor est, insidiator aliene, cupidus, intemperans, petulans et superbus, impius in parentes, ingratus amicis, infestus cognatis, superioribus contumax, equalibus fastidiosus, in ferioribus crudelis, in tollerabilis quoque cunctis. Differt iste color a conclusione quia illa tantum firmiora colligit argumenta, sed hic tam firma quam in firma in unum omnia colliguntur. Conclusio tendit ad memorandum sed frequentatio ad augendum. Expolitio est cum in eodem loco manemus et tamen aliud atque aliud dicere tunc uidemur. Hec ab interpretatione differt, quia in expolitione uidetur quod dicamus aliud sed in interpretatione idem. Fit itaque duobus modis expolitio. Primus est cum eandem rem dicimus uerbis aliis et modo aliquantulum permutato: Sapiens pro salute patrie nullum uitandum periculum arbitratur; Qui bonis rationibus est munitus nullum putabit uite discrimen pro commodis rei publice fugiendum sed erit in ea semper sententia ut pro patria dimicet si oportet. Et sicut dicit Tullius, eandem rem dicendo possumus tripliciter expolire, scilicet diuersitate uerborum, modo pronuntiandi, uarietate tractandi siue aliter ordinandi. Secundum modus expoliendi prouenit ex eo quod quis loquitur de una et eadem re diuerso modo et uerbis pluribus et diuersis. Et iste modus requirit frequentes uerborum et sententiarumexornationes. Unde, in ipsius executione, ista septem concurrunt, scilicet propositio, ratio duplex, sententia cum ratione uel sine ipsa, contrarium, simile, exemplum et conclusio. Color iste utilissimus est, quia multum per ipsum exercemur in dictatoria facultate sed huius exemplum modo non ponimus causa prolixitatem uitandi. Commoratio est ad id quod est in nostra causa firmissimum frequens regressio, ut melius in memoria teneatur, quia ibi est locus ualidus nostre cause. Et potest hec tam per eadem uerba fieri quam diuersa, dum modo non uideamur precedentia expolire; sed exemplum non pono, quia potest in sua causa quilibet hoc uidere. Contentio est per quam contraria referuntur, ut: Uos huius incommodis lugetis, iste uestra calamitate letatur. Et nota quod in contentione uerborum uerba contraria contrariis celeriter referuntur, hoc modo: In pace bellum queris, in bello pacem desideras, sed in contentione sententiarum res contrarie rebus contrariis asignantur, unde iste color potest sine uerborum contentione contingere, ut: Illi sunt lepores, hi leones, id est illi timidi sed hi fortes.p . Similitudo est oratio res diuersas assimilans non iuxta corporis figuram, ne sit imago, et absque certa persona, ut discrepet ab exemplo. Fit autem similitudo quandoque tantum causa ornatus, ut aliquid per simile probemus, quandoque ut rem manifestius explanemus non tamen probando, quandoque ut rem quasi ante oculos et palpabiliter exprimamus. Et istas causas possumus quatuor modis dicere uel tractare, scilicet per contrarium, negationem, breuitatem et collationem. Causa hornatus per contrarium sumitur similitudo ut si dicas: Non sicut uinum spatio temporis depuratur, ita poema recipit a tempore bonitatem. Per negationem sumitur similitudo causa probandi hoc modo: Nec equus indomitus est idoneus ad bellandum nec homo indocilis est utilis ad uirtutem. Et nota quod si in principio similitudinis est negatio tunc similitudo sumitur per contrarium ; si uero in utraque parte ponatur tunc per negationem dicitur sumi. Unde Uirgilius: Nec citiso saturantur apes nec fronde capelle. Apertius dicendi causa per breuitatem similitudo sumetur hoc modo: Quemadmodum desiderat ceruus ad fontes aquarum, ita desideratp.anima mea ad te, Deus uel iuxta illud: Erramus aliquando sicut oues errantes in deserto. Debet autem huiusmodi breuitas proprie in una clausula comprehendi. Per collationem sumitur similitudo causa ponendi aliquid ante oculos, ut si dicas: Sicut equus hornatissime faleratus, si deficiens est in cursu, contemnitur, ita uir gloriose indutus, si est absque bonitate ab omnibus deridetur. Collatio enim est ubi multa multis assimilantur: quod hic uideri potest, quia equus homini, falere uestimentis, defectus cursus bonitatis defectui similatur; et falere seu uestes quasi ante oculos sunt ponende. Et notandum (nota) quod uerba debemus afferre que similitudini optime accommodentur, ut si dicam: Ut irundines estiuo tempore assunt et frigore pulse recedunt, sic falsi amici tempore serenitatis sunt presto sed aduersitatis ieme ueniente omnes deuolant sine mora. Et sciendum quod non est necesse totam rem toti rei penitus similari, sed sufficit ad quod confertur ad id similitudinem retinere. Exemplum est alicuius facti aut dicti preteriti cum certi auctoris nomine propositio. Et hoc a Grecis dicitur paradigma et fit ex eisdem quatuor causis ex quibus fit similitudo et possumus taliter exemplare: Debemus id quod est dulce, pium et unicum Domino immolare, sicut Abraam, qui proprium filium offerre Domino non tardauit. Item: Superbia in precipitium cadit, humilitas sursum uolat, sicut ait Christus: *Qui se humiliat exaltabitur et qui se exaltat humiliabitur*. Exempla enim quandoque rem faciunt plus hornatam, quandoque magis dilucidam et apertam, quandoque plus uerisimilem et probabilem, quandoque magis perspicuam et quasi ante oculos intuendam. Imago est forme cum forma iuxta similitudinem corporalem collatio. Iste color icon uocatur et fit causa laudis, ut: Iste uadit in prelium impetu leonis acerrimi. Fit causa uituperii tribus modis: quandoque ut in odium inducat, hoc modo: Iste incedit quasi draco iubatus, omnes spiritu rapido circumspectans; quandoque ut in inuidiam trahat, hoc modo: Iste, quasi camelus diuitiarum pondere oneratus, defert pecuniam sed non confert; quandoque ut in contemptum ducat, hoc modo: Iste, quasi coclea cum suarum rerum substantia se abscondens, cum tota domo tacitus, ut pereat, auferetur. Ita contingit de multis miseris qui cum rebus suis ad modum testudinis se occultant et ipsi postea a miluo, id est a diabolo, raptu tacito rapiuntur. Effectio est forme corporis alicuius effictio quedam satis intelligibilis et expresa. Et uocatur iste color caracterismus et fit hoc modo: Is de quo loquor est ruffus, breuis, canus, incuruus, cesius et sub crispus, abens in mento etiam cicatricem. Notatio est cum alicuius natura certis describitur signis, scilicet quando per dicta uel facta uirtus siue uitium alicuius notatur. Et hec habet maxime in comediis locum, ubi mirabiliter representantur mores, quasi note quedam, naturis hominum attributi, ut si uelis non diuitem sed ostentatorem pecunie describere ita dicas: Hic annullum cum sinistra demostrat, quia extimat ut gemme nitor et auri splendor ab omnibus uideatur. Seruum alio et alio nomine nunc appellat, ut credatur ab ignorantibus quod habeat multos seruos. Aliud absconse puero precipit, aliud in aperto. Bibenti hospiti sic blanditur: Scipho ligneo sis contentus, quia oportuit me uasa argentea commodare. Sic possunt et his similia inueniri et est utilis iste color in mediocri et attenuata figura. Sermocinatio est cum alicui persone sermo attribuitur sue conueniens dignitati, ut de Christo legimus et Iudeis. Ipse enim dicebat: Demonium non abeo et in cruce pendens aiebat: Domine ne statuas illis hoc peccatum. Ipsi uero dicebant: Demonium habes. Item: Alios saluos fecit, se ipsum saluum facere non potest. Si filius Dei est, descendat de cruce. Similiter hac exhornatione utimur sic loquentes: Si hoc audiuerit aut sciuerit pater tuus, quid eum dicturum credis?. Multum ualet hec exhornatio, quoniam aliter liber, aliter seruus, aliter peritus, aliter imperitus, aliter iuuenis, aliter senex introducitur ad loquendum, iuxta illud: *Intererit multum Dauusne loquatur an heros* . Conformatio est quando res uel absens uel inanimata uel mortua introducitur ad loquendum, ut si dicatur: Ego mors de primis parentibus triumphaui sed in Christi resurrectione sucubui. Ualet iste color multum in conquestione et indignatione et a gramaticis dicitur prosopopeia et in hoc differt a sermocinatione, quia proprie non dicitur conformatio nisi res que loqui non possit introducta fuerit ad loquendum. Sermocinatio uero non sic; uel dicamus quod sermocinatio respicit dignitatem sed conformatio nouitatem. Significatio est res que plus in suspicione relinquit quam positum est in oratione. Fit autem quinque modis: quandoque per exuperationem causa suspicionis augende, ut: Iste qui iactat se talem gramaticum nec unam literam bene nouit (hoc dictum est non quod sit ita sed causa maioris ignorantie ostendende). Fit per ambiguum, scilicet cum uerbum potest in plures significationes trahi sed accipitur in eam partem quam uoluit is qui dixit, hoc modo: Desidero te ualere (potest enim hoc uerbum ualere in bona parte accipi et in mala). Sic Dauit sacerdotem Abimelec decepit dicens: Opus regis urget me. Non enim omnis ambiguitas est uitanda. Fit per consequentiam significationum cum dicuntur aliqua rem consequentia, ex quibus tota res in suspicione relinquitur, ut si filio sacerdotis dicas: Quiesce tu cuius pater Christum inmolat in altari (significatur enim quod eius genitor sit sacerdos). Fit quandoque per abscisionem, ut, eo preciso quod incepimus dicere, maior suspicio relinquatur, hoc modo: Satis est hec mulier nobilis et formosa. Nuper tamen cum quodam. sed nolo plus dicere. Per similitudinem fit cum aliquam rem similem introducentes, nichil amplius dicimus sed ex ea significamus quid sit in consimili sentiendum, hoc modo: Noli, diues, in multitudine diuitiarum sperare! Mortem Creso diuitie intulerunt.Et dicitur iste color aposiopesis et pertinet ad res ipsas, quoniam significatio rerum non in uerborum pulcritudine sed in ordine atque dignitate sententiarum consistit. Breuitas est res ipsis uerbis tantummodo necessariis expedita, ut in sinbolo apparet: Christus est conceptus de spiritu sancto, natus ex Maria Uirgine, passus sub Pontio Pilato, crucifixus,mortuus et sepultus. Breuitate uero utimur uel quando longam orationem materia non requirit uel quando non licet diutius commorari. Demostratio est cum res ita uerbis exprimitur ut geri negotium et res manere ante oculos uideatur. Et hec exornatio in narratione adque conclusione precipuum locum habet et perfectissima est omnium exornationum, quia comprehendit ea que sunt ante rem, in re, post rem et a rebus consequentibus aut circumstantibus non recedit. Hoc in passione Christi totum uideri potest, si breuiter cursum uolumus totius intelligere passionis, quia breuitas multum est demonstrationi accommoda. Scimus enim quod, adueniente solenitate paschali, Iudei propter inuidiam consilium inierunt ut interficerent Ihesum Christum (ecce ante rem). Postea subiunguntur illa que acta fuerunt in re, scilicet quomodo conspuerunt eum, colafiçauerunt et alapis ceciderunt et, eum tandem falso accusantes, fecerunt illum, clamante populo, crucifigi. Quid post rem, id est mortem ipsius, egerint, demostratur, quia ipsum lancea perforarunt et de uulnere sanguis et aqua illico manauerunt. Circumstantie non silentur, quia proditorem conducunt, oportunitatem noctis querunt, falsos testes adibent, populum incitant ad clamandum. Demonstrat eadem passio res postea consequentes, scilicet quomodo Iosep corpus Christi petierit a Pilato et illut posuerit in monumento nouo et quomodo Iudei ad eundem presidem accesserunt, facientes sepulcrum Domini a conductis et armatis militibus custodiri. Hec de dignitatibus sententiarum sufficiant, hoc notato: quod quedam in ordine affinitas obseruatur, quia subsequens in aliqua uirtute semper respicit precedentem. Post elegantiam, compositionem et dignitatem uitia que dictatori generaliter sunt uitanda seorsum uoluimus annotare, ne haberent feda consortium cum honestis. Purum itaque debet esse dictatoris eloquium tam in iunctura litterarum et sillabarum quam in connexione sensuum et totius contextione sermonis. Quare in primis cauendum est gramatice legibus obuiare ne barbarismi uel soloecismi uitium incurratur. Decem quoque uitia illis adiuncta diligentissime sunt uitanda. De quibus breuiter uideamus. Achirologia est in propria dictio, id est in proprietas siue habusio dictionis, ut si sperare dixeris pro timere uel si ospitium dicas domum. Cacephaton est obscenitas in sermone considerata, que aliquando fit per turpitudinem, ut: Arrige aures et: Pomula sicca cadunt; quandoque fit per asperitatem litterarum uel sillabarum, quia est ibi stridens et rixosa contentio, quam maxime inducunt r, s, x, ut: Ars studiorum, Rex Xerxes, Error Romuli; quandoque fit per inconcinnitatem, ut si uelles dicere Tonsrix pro Tonstrix. Pleonasmos est super uacua uerbi adiectio, ut: Corde cogitoet Ore loquor (tales enim superfluunt ablatiui). Perisologia est super uacua uerborum adiectio sine ulla ui rerum, ut: Ibant qua poterant et qua non poterant non ibant. Et fit hoc uitium in horatione perfecta. Macrologia est prolixitas orationis, res non necessarias comprehendens, ut: Retro unde uenerant domum reuersi sunt (super abundat, enim retro unde uenerant). Tautologia est uocis eiusdem sensus repetitio non necessaria, ut: Fatur et inquit. Eclipsis est defectus necessarie dictionis quam desiderat precisa sententia, ut: Hec secum (sub auditur enim dicebat. Tapinosis est humilitas rei magne non id agente sententia quod demostrat, ut si mare dicatur gurges. Cachosinteton est inconcinna traiectio dictionum, ut: Nullus mulier est uir, quam uis recte dicatur: Nullus uir est mulier. Amphibolia est ambiguitas que sensum impedit et obscurat. Hec quandoque in una dictione attenditur, ut: Criminor uel: Amplector, quandoque in contextu partium, ut: Uideo sacerdotem malum equum habentem. lS A . Tullius in parte uitia hec notauit, ostendens in compositione sex uitia euitanda. Primum est hiatus, id est crebra uocalium concursio, ut: Egiptia aula. Secundum est nimia eiusdem littere assiduitas, ut: Sosias in solario soleas sarciebat suas. Tertium est nimia eiusdem uerbi assiduitas, hoc modo: Qui studio non adhibet studium non potest de studio ad maius studium se trasferre. Quartum est nimia continuatio uerborum similiter cadentium, ut: Flentes, plorantes, lacrimantes, obtestantes. Quintum est traiectio inconcinna, ut: Luci misimus eli, id est emisimus Lucili. Sextum est iperbaton, id est longa uerborum continuatio, quoniam auditoris offendit aures et spiritum oratoris. Nos quoque addimus quod m littera, crebris illisa uocalibus, est ingrata, ut: Bonum agrum emimus. Similiter sillaba in qua prima pars desinit minus apte inchoat subsequentem, ut: Error Romuli. Quod in l, n, r, s, x etiam obseruamus, ut: Sol lucet, Carmen nitet, Moror rure, Sedulus studeo, Rex Xenophon. Eadem surgit difficultas quando post dictionem desinentem in s, antecedente alia consonante, sequitur dictio que ab f incipit uel ab i uel ab u similiter consonante, ut: Parens fratris, Arrons iudex, Stans uobiscum. Et si etiam alia consonans non precedat, uidetur tamen ibi surgere difficultas, ut: Matris Iuli, Fratris uestri, Dulcis filius. Adhuc sciendum quod in compositione prosaica est metrica species euitanda et presertim ne clausula sine dactilo terminetur, ut: Oderat ille bonos. Similiter est rithmica species fugienda, ut si dicam: Debetislaborare ut possim quod desidero impetrare. Multa tamen possunt, de lege cursus, uitia prenotata commendabiliter substinert quia non cunta necessitatem inducunt sed in parte quedam posuimus ad ostendendum que sit orationis equabilitas perpolita. Postremo sex uitia que ponit Oratius sunt notanda, scilicet incongrua partium dispositio, inutilis materie digressio, obscura breuitas stilorum, in uitia illis proxima declinatio, materie non ueri similis uariatio, inexcusabilis operis imperfectio.Pag. Generalia que in omni exquisito dictamine requiruntur superius expediuimus diligenter. Nam siue sermonem uel epistolam siue librum uel aliud opus digna et artificiali oratione componere mediteris, ab his que diximus non est ullatenus declinandum. Sed amodo ad specialia descendentes, illud in primis dicere nos oportet quod tria dictandi genera distinguntur, scilicet prosaicum, metricum et rihmicum uel etiam aliquod ex his mixtum. Prosaicum est in quo licet nobis liberius euagari quia sub lege metri uel rithimi aliqua non artatur; unde comunis sermo dicitur a Donato, ut: In principio erat uerbum. Et dicitur a proson, quod est longum uel dicitur prosa, quasi profusa quia secundum arbitrium dictatoris potest longius prorogari Et sic patet quod prosa est sermo communis, id est sermo a lege metri uel rithmi solutus. Metricum uero dictamen est illud in quo sillabarum quantitas et pedum connexio legittima obseruatur, ut: Carmina qui condam studio florente peregi. Et dicitur a metron, quod est mensura, quoniam in eo sillabe ratione temporis mensurantur. Rithmicum est illud quod paritatem sillabarum et finalem consonantiam sine ulla temporum consideratione obseruat, hoc modo:Aue mater Saluatoris Uas electum, uas honoris Uas celestis gratie. Ab eterno uas prouisum, Uas insigne, uas excisum Manu sapientie. Et dicitur a rithmon, quod est numerus, quia ibi certa requiritur discretio sillabarum. Tamen rithimus aliter sumitur ab antiquis: ipsi enim metrum sub lege rithmica statuebant, dicentes quod omnis uersus est metrum sed non conuertitur, et omne metrum rithimus, sed non accidit e conuerso. Et ita sine dubio est dicendum. Sed quod tempore nostro rithmum dicimus, antiqui numerum, uero nomine, appellabant, nullius uel modice hautoritatis genus huiusmodi reputantes, quia magis ad delectationem et quandam mollitiem quam ad grauitatem sententie cognoscitur pertinere. Unde Horatius: *An Laberi mimos ut pulcra poemata mirer?*. Sed cum locus et tempus et materia postulat uel persona, genus quod rithmicum nunc uocamus digne satis et pulcerrime afferemus, quia illecebris et grata nouitate quandoque auditorum animus est morandus. Nam*Consonat et redolet melius iunctura bonorum Gratior est flos cum flore, colore color*. Inter hec tria genera, primum naturaliter est prosaicum, ipso quidem cum idiomate conuenientiam magnam habens; unde ad imperitos et simplices dicitur pertinere. Sed metricum fuit causa peritorum inuentum, quod totam gramaticam ualde rectificat et prosaico dictamini multum uenustatis contulit et honoris. At rithmicum nostri temporis a molitie uulgaritatis processit, unde numquam in bonis et perfectis operibus inuenitur. Cum itaque de duobus aliis non habeamus propositum nunc agendi, ad prosaicum et epistolare potissimum accedamus, quia istud a cunctis requiritur et multum cognoscitur expedire: facundiam auget, gratiam promeretur, honores amplificat et sepe inopes locupletat. Epistolare dictamen idem esse quod epistola iudicatur. Unde quid sit epistola et quot et que partes epistole, que sit etiam lex earum per ordinem uideamus. Epistola igitur est legatio litteralis absenti persone mittentis plene significans uoluntatem. Legatio litteralis dicitur, id est missio literis designata, quia si per solum nuntium aliquid sine litteris intimamus, non id epistola sed quedam stolia, id est simplex missio, nominamus. Absenti persone dico, ad differentiam sermonis qui pertinet ad presentes. Nam et si causa pudoris quandoque presenti epistolam destinemus, tamen ei scribimus ut absenti. Mittentis plene significans uoluntatem ideo dictum est, quia potest quandoque per alicuius partis subtractionem epistola decurtari: quod tolerandum est dummodo plene mittentis affectio declaretur. Epistola fuit causa necessitatis et commoditatis inuenta, quia non tam honeste nec tam perfecte uoluntatem nostram per nuntium sicut per litteras absentibus declaramus. Nam, ut ait poeta:*His archana notis terra pelagoque feruntur Inspicit acceptas hostis ab hoste notas*. Et dicitur epistola ab epy, quod est supra et stolon, quod est missio. Inde epistola, quasi supra missio, quia supra intentionem mittentis gerit offitium nuntiale uel quia epistola in dignitate preminet simplici missioni. Uolunt quidam quod dicatur ab episto, id est perfecte credo. Unde pistin dicitur, id est fides, quoniam epistola nostre intentionis fidelissima est interpres. De partibus uero epistole rethorici certant et adhuc sub iudice lis est. Nam quidam iudicant eas quinque, scilicet salutationem, exordium, narrationem, petitionem et conclusionem; alii tres, alii uero duas. Nobis uidetur quod bene potest et plures et pauciores habere. Nam, si epistola est diffusa, ut epistole Pauli et multe a sede apostolica destinate, non solum ex quinque partibus tunc constabit sed etiam confutationem et confirmationem et quicquid exigitur in oratione rethorica tunc poterit continere. Quod, si mediocris est, quinque uel quatuor uel tribus partibus est contenta. Et quandoque tantum salutatio et petitio ad edifitium epistolare sufficiunt, sicut inferius ostendetur; quandoque solum uerbum sufficit, sicut ait Ouidius de Corinna: *Non opus est uerbis, nil michi scribe, ueni*. Sed quia mediis rebus gratia maior inest, epistole mediocri et perfecte quinque partes consueuimus asingnare, que uerborum quinque modis possunt naturaliter adaptari., . Salutatio enim conuenit optatiuo, quia quicumque salutat recipienti aliquid gratum optat. Exordium infinitiuo, quia sicut infinitiuum est uagum nec per se firmiter stare potest, ita exordium, nisi causa cognita, est incertum, unde suis uiribus non subsistit. Alie uero partes queunt subsistere sine ipso. Narratio indicatiuo respondet, quia in ipsa totius negotii seriem plenius indicamus. Petitio imperatiui tenet imaginem, quia sicut imperatiuo utimur uel precipiendo uel supplicando uel exhortando uel alio modo, sic in petitione facere nos contingit. Conclusio conuenit subiunctiuo, quia quem admodum subiunctiuus naturam condictionalem habet, ita conclusio condictionaliter petitioni subnectitur, ostendens quid meriti consequatur, si premissa impleri contingat, uel quid contrarii si non fiat. Ex his patet quantam conuenientiam habeat epistola perfecta cum uerbo, unde ab antiquis uerbum absentibus uocabatur. De his ergo quinque partibus et primo de salutatione dicamus. Salutatio est limen epistole, debita ordinatione tam nomina quam merita personarum cum mittentis affectione declarans. Hec descriptio formam omnium salutationum conficiendarum ostendit. Ipsa enim est limen epistole, id est prima pars et uelut ostiaria quedam, quia, sicut in hostio consueuit hospes hospitem salutare, ita qui epistolam mittit quasi hospes adueniens hospiti occurrenti uerbum salutiferum siue aliquid gratum et iocundum uice salutationis debet afferre, ut epistola tamquam bonus hospes apud hospitem laudabiliter hospitetur . Unde mirandum est de quibusdam dicentibus salutationem non esse partem epistole sed potius quendam titulum extrasumptum. At sicut hostium est pars domus ita salutatio est pars epistole, immo uerius quidam oculus qui epistole totum corpus illuminat. Unde, si oculus est generosa pars corporis, et salutatio de iure nobilis pars epistole reputatur. Ipsa ergo non est titulus extrasumptus, quia cum ceteris epistole partibus clauditur sub sigillo. Titulus uero scriptus in exteriori margine ponitur, ut sit certum ipsi nuntio cui epistola destinetur, quia posset forsitan nuntius obliuisci. Quare, si aliqua epistola sine salutatione mittetur, ipsa erit tamquam sine hostio domus et sine oculo uiuens corpus. Unde dicimus quod tunc salutatio tacite subauditur: alioquin ceca debet epistola nominari. Aliquando enim subtrahitur ad cautelam ne cui sis pateant nomina personarum et tunc soli nuntio talis committitur certitudo; aliquando subticetur causa compendii, quia nomina forsitan inferius declarantur. Salutatio dicitur quasi salutis optatio: unde salutare nichil aliud est quam sanum uiuere affectare. Tamen quando excommunicatis uel inimicis epistolamdestinamus aut nomina ipsorum simpliciter ponimus aut etiam cum adiuncto. Si enim simpliciter, talis descriptio pro quodam titulo reputatur, quia per ipsum nomen utriusque persone liquido expeditur; si autem cum adiuncto nomina describuntur, illud quod addicitur ubi salutatio poneretur, indignationis aut suasionis locum optinet potius quam salutis et talis utique optatio tunc abusiue dicitur salutatio. Similiter uice salutationis abusiue accipitur quodcumque bonum alicui affectatur uel causa deuotionis humiliter exhibetur. Non enim magnos dominos proprie salutamus sed humiliantes capita nostra eis reuerentiam, deuotionem et commendationem nostri offerrimus et fide mentis desiderium explicamus. Salutare namque, sicut et bene dicere, de autoritate maiorum est, non de presumptione minorum. Pares autem nostros et inferiores uel paulo maiores absque iniurie discrimine salutamus. Omnis uero salutatio que prosaice scribitur iuxta consuetudinem Latinorum debet tantum in tertia persona confici et formari, ita quod nulla dictio ibi ponatur que ad primam personam pertineat uel secundam. Nam si metrice scripta fuerit potest salutatio in qualibet persona formari, quia maior licentia uersificantibus est concessa. Iuxta consuetudinem Latinorum dixi, quia secundum Ebreos et multas alias gentes fiunt salutationes in prima et in secunda persona, ut Paulus in epistolis suis facit. Unde quidam Latini hoc idem antiquitus tenuerunt et etiam adhuc seruant, ut excepte actionis esse inter alios uideantur. Nos quoque possumus hoc seruare in fine ipsius epistole, ubi licet in prima uel secunda persona quosdam, quibus in precedenti non sumus locuti epistola, salutare sed talis modus salutandi magis ad petitionem cognoscitur pertinere. l. Quare in salutationibus tertia persona sit aptior, cum in secunda persona soliti simus hospitem salutare, a multis hec ratio assignatur: quia salutatio gerit offitium nuntiantis cuius est salutem inter absentes, quasi duas tertiam, apportare. Unde patet quod huius tertialitatis causa maxime fuit absentia personarum. Nos uero dicimus quod natura nominum istud fecit, quia causa remouendi confusionem a pronominibus que sequuntur sunt nomina premittenda que personarum significant propriam qualitatem. Unde, cum nomina tertie sint persone, fuit necesse tantum in tertia persona salutationem formari. Uerba proheretica, id est affectiua, non solent in serie salutationis poni sed extrinsecus subaudiri, ut: mittit, optat desiderat et affectat et his similia. In metricis tamen epistolis non tacentur nec antiqui etiam in litteris prosaicis hec tacebant. Unde causa huius defectus queritur a non nullis et dicunt fere omnes quod ibi est color qui dicitur significatio, quia plus in mente relinquitur quam in oratione ponatur, ad significandum mittentis affectionem tantam quod lingue non possit offitio explicari. Nobis autem uidetur quod huius defectus alia sit natura, scilicet quia per uerbum negotium designatur et nomen pertinet ad personam; sed in salutatione quidem non de negotio agitur sed persona et ideo fuit necesse ibi nomina personarum et non uerbum inseri principale, ne in salutatione agi de negotio uideretur. Ordinatio debita est precipue in salutatione seruanda, quia per talem ordinem quedam preminentia uel subiectio importatur. Unde cum personarum quedam sint maiores, quedam pares, quedam inferiores, illud generaliter est tenendum quod quandocumque par pari scribit nomen recipientis est sine dubio premittendum, nomen uero mittentis posterius ordinandum. Similiter, si minor scribat maiori, semper nomen maioris in salutationis ordine premittatur. At si maior minori scribat, ut apostolicus patriarche, patriarcha primati, primas archiepiscopo,archiepiscopus episcopo, episcopus archidiacono, archidiaconus diacono, diaconus subdiacono, subdiaconus aliis inferioribus, nomen superioris, id est mittentis, est recipientis nomini preponendum. Sic enim disponuntur ordines spiritualium personarum ad similitudinem nouem ordinum angelorum. Possunt tamen et quedam circumstantie interuenire quandoque, ubi maior qui scribi premitti non patitur nomen suum: quod quandoque causa humilitatis facit, ut si abbati Cisterciensis ordinis episcopus quidam scribat. Aliquando fit quia maior non habet super eum cui scribit aliquam diccionem, ut si archiepiscopus Rauennas scriberet episcopo Papiensi. Aliquando fit quia, licet mittens sit uno respectu maior, alio tamen respectu longe inferior esse potest, ut si quidam archidiaconus ordine solo maior scriberet diacono qui scientia uel uirtute, diuitiis uel nobilitate illum excedere uideretur. Hoc respectu bene posset nomen diaconi ante poni. Idem est tenendum in ordine secularium personarum, quia debet quicumque preest, quando subditis suis scribit, premittere nomen suum, ut imperator regi, rex principi, princeps duci, dux marchioni, marchio comiti, comes baroni, baro uaruassori uasassor militi gregario, miles gregarius mercatori et cuilibet populari homini uel plebeio. Similiter predicte circumstantie possunt et in his personis habere locum: unde si dominus imperator scriberet illustri regi Gallorum, causa cuiusdam familiaris amicitie digne posset premittere nomen eius. Barones etiam quandoque nomina mercatorum premittunt, quia ipsi ambulant in nudis et puris et solis, illi uero in curribus et in equis. Nam santissima est nostro tempore diuitiarum maiestas. Beatum dixerunt populum cui hec sunt. l . Eandem cautelam serues omnibus in personis una quarum de iure ostenditur alteri superponi, ut si magister discipulo uel si scriberet uir uxori quia nomen superioris de iure preponitur. Quandoque tamen postponitur non indigne, circumstantiis interuenientibus supradictis.Et nota quod sepe aliquis, ratione officii quo ad tempus fungitur, potest premittere nomen suum, ut legatus domini apostolici uel etiam delegatus: quod extra officium quandoque facere non liceret. Idem in aliis officiis est dicendum. Si autem ecclesiastice secularesue persone inuicem sibi scribant, facienda tunc est collatio personarum et que maior uisa fuerit preponatur, siue recipiat siue mittat. Apostolicus enin omnibus de mundo preponitur; similiter imperator, excepto domino papa. Et si episcopus scribat comiti uel alii domino seculari consideret utrum subsit ei uel ille sibi uel quantus sit ille dominus secularis et secundum hoc ordinet eius nomen, quippe, ratione temporalium beneficiorum, bene debet quandoque persona ecclesiastica honorem pretendere seculari cum Dominus legatur censum etiam Cesari tribuisse. Si uero scribendum fuerit inimicis non dico nomina eorum semper quasi contemptibilium postponenda sed ita distingo, quia si fuerint Saraceni debemus idem seruare in nominibus regum et soldanorum suorum quod in nominibus catholicorum seruamus, ut Christi famulis ad uerum prosit honorem dilexisse bonos et tollerasse malos, quia omnis potestas a domino Deo est. Si autem hereticis et atrocissimis hostibus est scribendum, iudicio meo quantumquumque sint magni sunt eorum nomina posponenda. Uidemus tamen quoddam mirum quandoque contingere, scilicet ut nomina humilium personarum sublimibus preponantur. Quod propter consortium sublimium personarum contingit, ut si filius uellet scribere patri suo simul et seruo posset ita dicere competenter: Iohanni patri et domino plurimum reuerendo et Birrie dilecto seruo atque fideli Petrus suus cum debita affectione salutem, ut intelligatur quantum ad patrem suus filius et quantum ad seruum suus dominus. Similiter affectionem debitam patri appellat subiectionem sed affectionem debitam seruo dicit dilectionem. Similiter potest dici: Uenerabili fratri H. Dei gratia Bononiensi episcopo et presbitero P. capellano sancti Martini de Aposa I. diuina permissione episcopus Mutinensis cum dilectione salutem. Hoc autem non liceret nisi propter consortium sublimioris persone. Eadem ordinationis dignitas est seruanda in ordine plurium mittentium uel recipientium personarum, quia semper est persona dignior premittenda, ut si episcopus et archidiaconus simul scriberent, debet prius episcopus nominari. Similiter, si archiepiscopo et episcopo simul littera mitteretur, est nomen archiepiscopi preponendum. Et ita in consimilibus teneatur. Insuper est sciendum quod mittentis nomen scribitur per nominatiuum sed nomen recipientis ponitur in datiuo, ad significandum quod aliquid sibi commodi per salutationem acquiritur. Apud antiquos autem fiebat salutatio per accusatiuum qui ab infinitiuo sequente postea regebatur. Quod nostro tempore non tenemus, quia non est incipiendum a casu qui, ut dicit Priscianus, conuenit inimicis sed potius a datiuo qui casus dicitur amicorum. Apponenda sunt etiam certa nomina personarum ne sequentis narrationis demostratio sit incerta; que si forsitan nesciuntur loco nominis est spatium relinquendum. Sed queritur an propria nomina in salutationibus integre sint scribenda. Uolunt quidam quod nomen totum sine diminutione scribatur; dicunt alii quod bene sufficit prima littera capitalis. Nos uero, medium tenentes, dicimus quod si fuerit simplex salutatio nomina integre sunt scribenda, ut: Cicero Bruto salutem; at si fuerit salutatio circum scripta meritis personarum, ita quod certitudo eorum bene possit intelligi ex aiunctis, tunc prima litera nominis bene sufficit, altior et punctata, nisi in salutatione ad apostolicum uel imperatorem uel ad regem aliquem pertinente, quia causa dignitatis eorum non debent nomina decurtari. Et uide quod, siue proprium nomen in salutatione scribatur integre siue non, semper debet in ea prima littera proprii nominis uel sillaba designari. Si uero comuni aliquando est scribendum sufficit nomen a loco sumptum, ut: Populo Bononiensi. Nam sepe a loco sumitur certitudo, ut: Iohanni de Roma Petrus Bononiensis salutem; quandoque a cognatione, ut: Guido Bouarelli Petro Taurelli salutem. Et quia in salutationibus non solum certitudo queritur personarum sed beniuolentia pariter est captanda, ideo simplici salutatione moderni raro utuntur. Inquirenda sunt ergo merita personarum, ut mittens aliquid de se dicat et de recipiente similiter, unde possit sibi beniuolentiam comparare. Nam si mittens aliqua dignitate uel professione gaudet, eam in salutatione cum debita humilitate tangat, ne uideatur superbia tumefactus. Et hoc fit per colorem qui licentia nominatur, ut: Bononiensis episcopus licet in dignus; item: Diuina miseratione uel permissione Bononiensis episcopus; item: B. gramatice dictus doctor uel: Humilis gramatice facultatis professor uel: Minimus theologie professor uel: Iuris canonici modicus propinator. Magistrum autem uel dominum se uocare non conuenit, quia signum magne superbie notaretur. Unde caueant sibi iuriste ne in salutationibus dominos se appellent. Huius modi excusatione utuntur omnes ecclesiarum prelati, excepto domino apostolico qui numquam Dei gratia de se dicit nec diuina miseratione uel permissione utitur quando scribit, quia ponit quiddam aliud quod est magne humilitatis signum, scilicet seruus seruorum Dei, quod tractum est ab apostolo sic dicente: *Minimus apostolorum qui non sum dignus uocari apostolus*. Ad hanc similitudinem dicit prior Camaldulensis: G. seruus humilis Camaldulensium fratrum. Fungentes humili prelatione caueant in salutationibus suis de se dicere Dei gratia, ut abbas sancti Proculi uel archipresbiter sancti Iohannis in Persiceto nec, cum eis scribitur, sunt dignitates eorum Dei gratia honorande, quia Dei gratia signum est sublimioris honoris. Magni uero prelati, scribentes domino apostolico, numquam de se audent dicere Dei gratia sed diuina miseratione uel alio humiliori signo utuntur; sed inferioris gradus prelati possunt, tacita Dei gratia, dicere se in dignos uel alio humilitatis nomine se signare, ut: I. abbas sancti Steffani licet indignus uel: Sancti Proculi non suis meritis abbas uel: Sancti Uictoris prior humilis et deuotus uel: Insuficiens ecclesie sancti Saluatoris minister uel: Archidiaconus ecclesie Bononiensis indignus. Set utrum dignitatibus secularium personarum conueniat Dei gratia dubitatur. Quidam approbant et utuntur causa blandiendi suis dominis et tirannis, ut: Rogerius Dei et regis gratia comes Fundanus, sed hoc non uidetur de ratione procedere, quia seculares dignitates possunt licite pecunia mediante adquiri, licet in ambitiosos lex ambitus sit inuenta, sed in ecclesiasticis est crimen nimis abominabile, quam uis multi nostro tempore simoniçent. Inter seculares itaque dignitates illa sola est Dei gratia honoranda que recipit unctionem, sicut est imperialis dignitas uel regalis, ut: F. Dei gratia Romanorum imperator et semper agustus; item: Philippus Dei gratia rex Gallorum. Dicto Dei gratia solet queri an possit recte subsequi licet indignus. Asserunt quidam quod non, quia nemo debet se Dei gratia iudicare in dignum. Nos uero sentimus quod quicumque Dei gratia de se dicit, statim signum humilitatis debet adiungere, quod est licet in dignus uel quam uis in meritus, excepto rege uel imperatore qui post Dei gratia nec in meritum se nominat nec in dignum. Quod propter excellentiam dignitatis contingit, quia secularis dignitas non quantum ecclesiastica se humiliat et inclinat. Recte igitur prelatus ecclesiasticus ita dicet: H. Dei gratia Bononiensis episcopus licet in dignus. Alioquin ibi uitium superbie notaretur, quia nemo debet dignum se Dei gratia nominare, cum apostolus, qui tantus erat et talis, indignum se uocari apostolum fateatur. A . Potest adhuc et aliis modis ille qui scribit beniuolentiam per ea que de se dicit a recipiente captare. Sunt enim quedam adiectiua quorum positione gratia comparatur cum debita substantiua depingunt, ut: filius humilis, discipulus subditus, deuotus canonicus, seruus fidelis, amicus obnoxius, pater diligens, uir peramans, uxor fida, socius amantissimus, doctor minimus et his similia que mittenti persone possunt in salutatione attribui competenter. Caueat tamen ille qui scribit ne adiectiuum usurpet quod sibi conuenire ignorat, ut si dilectum uel intimum uel precordialem se dicere presumat, quia hec recipienti conueniunt, non mittenti. Quis enim scit diligi se ab eo cui scribit uel se precordialem uel intimum illi esse?. Recipienti similiter attribuenda sunt congrua epitheta, ut, si dignitate gaudet, dignitas cum Dei gratia nominetur, ita quod non sequatur licet in merito uel indigno. Papa tamen de nullo recipiente Dei gratia dicit nec etiam imperator, nisi cum superiori, hoc est domino apostolico, scribit. Et uidetur quod, quando maior minori scribit, numquam de recipiente dicere debeat Dei gratia, quia maiores minorum gratie nichil debent. Decet etiam ponere adiectiua que merita persone recipientis declarent et possunt omnia precedere uel postponi uel quedam subsequi et quedam etiam ante poni. , . Quando precedunt salutatio prescripta uocatur, ut: Speciali amico Petro Iohannes cum felicitate salutem, sed quando nomen persone premittitur subsequentibus adiectiuis salutatio subscripta uocatur, ut: Petro amico carissimo Iohannes de Roma utriusque hominis salutare. At si nomen persone interponitur adiectiuis uocatur salutatio circumscripta, ut: Amico plurimum reuerendo Petro doctoris iuris canonici peritissimo Iohannes humilis sancti Uictoris prior salutem et quicquid potest seruitii uel honoris. Ea uero que meritis personarum conueniant debet dictator cautissime inuenire, ut, si scribendum sit apostolico, ita dicat: Sanctissimo patri et domino Honorio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie summo pontifici. De imperatore uero dicatur: Serenissimo et inuictissimo domino F. Dei gratia Romanorum imperatori et semper agusto. Similibus adiectiuis utuntur subditi quando regibus suis scribunt, ut: Inuictissimo et gloriosissimo domino Phi. Dei gratia regi Gallorum. Subditi enim semper debent dominos honorare, ut: Uenerabili in Christo patri et domino H. Dei gratia episcopo Bononiensi. Et uidetur quod uenerabili in Christo dicendum est illis solis qui episcopalem recipiunt unctionem, sed cum loquimur de aliis est tacendum, ut: Uenerabili patri et domino I. Dei gratia abbati sancti Stefani de Bononia. Et uide quod de multis recipientibus in salutatione Dei gratia dici potest; quod tamen de mittentibus non liceret, nisi maioris dignitatis apice fungerentur, ut in abbate sancti Proculi est dicendum, quia ipse non debet dicere de se ipso: Iacobus Dei gratia sancti Proculi abbas licet indignus. Posset tamen ab eius subdito sibi dici: Uenerabili patri et domino I. Dei gratia dignissimo abbati sancti Proculi. Similiter est in aliis procedendum, quia persona recipientis est diligentissime attendenda, ut: Magnifico et potenti uiro G. marchioni Montis ferrati uel: Nobili et prudenti uiro G. de Pirouano Bononie potestati. Et sic possemus exempla ponere infinita. Illud tamen est in qualibet salutatione precipue considerandum: quis cui scribat, quia semper est ibi facienda collatio personarum. Apostolicus enim dicit imperatori: Dilecto in Christo filio F. Romanorum imperatori et semper agusto; similiter imperatrici: Dilecte in Christo filie C. Romanorum imperatrici et semper aguste. Reges etiam et maiores principes illustres appellat et cuntis magnatibus dicit: Dilecto in Christo filio sed minoribus tam clericis quam laicis adiungit dilecto filio tantum. In clero autem, si episcopus sit uel supra, dicit: Uenerabili fratri. Si autem fuerit minor prelatus uel presbiter cardinalis uel diaconus cardinalis scribit ei: Dilecto in Christo filio. Michi tamen uidetur quod cuilibet cardinali debet de iure scribere: Uenerabili fratri, quia cardinales uicem apostolorum gerunt, quos fratres Dominus appellauit. Imperator uocat apostolicum sanctissimum in Christo patrem, sicut omnes debent facere Christiani, sed omnes alios ad sui iurisdictionem imperii pertinentes, siue clericos siue laicos, si dignitatem habent, dilectos fideles, posito nomine dignitatis, appellat. Minores tamen simpliciter suos fideles uocat. At si scribit regibus et magnatibus extra suum imperium potest eos illustres et quandoque amicos dicere spetiales. Secundum hanc formam reges et omnes magnates fidelibus suis scribunt, eos dilectos fideles uel fideles simpliciter nominando. Episcopi quoque uel supra, quando inuicem sibi scribunt, semper recipientes uenerabiles fratres uocant. Minores etiam clerici seruant idem quando uidentur pariter se habere, ut si abbas abbati, canonicus canonico, uel cappellanus scriberet capellano. Minores tamen clerici, quando paribus uel subditis suis scribunt, eos dilectos in Christo fratres debent proprie nominare. Quod episcopi quoque faciunt, quando canonicis suis scribunt et in prelatione modica constitutis. Laicos uero numquam clerici dilectos in Christo fratres nec uenerabiles fratres uocant, sed dicunt eos dominos, si laici dominantur, quandoque fideles si eis laici sunt iure fidelitatisastricti, quandoque filios eos uocant, sicut papa laicos omnes consueuit filios nominare. Aliis quoque possumus attribuere quod est dignum, ut si de illo qui tibi bene fecerit ita dicas: Piissimo domino et benefactori precipuo uel: Speciali patri et domino Marie atque Marthe titulo coruscanti. De magistris et aliis prudentibus ita dicas: Septiformi studiorum lampade prefulgenti uel: Litterati dogmatis perfectione laudando uel: Litteratorie militie cingulo decorato uel: Canonico et ciuili iure perito uel: Floribus eloquentie purpurato uel: Litterarum scientia redimito uel: Morum prerogatiua conspicuo uel: Honestatis gratia rutilanti uel: Spectabilis eloquentie atque perfecte sapientie uiro. Militibus est dicendum: Uiro prudenti uel: Strenuo militi uel: Militaris glorie titulo decorato uel: Militie palma pre omnibus honorato. Amicis taliter est dicendum: intimo uel precipuo, carissimo uel dilecto uel sincere caritatis uisceribus confouendo. Similiter si patri uel matri, fratri uel sorori, cognato uel mercatori uel cuicumque alii scripseris, congrua illis attributa studeas inuenire, ut: Reuerendo patri et domino uel: Matri et domine plurimum honorande uel: Fratri carissimo et sorori dilectissime uel: Consanguineo dilectissimo uel: Mercatori perfectissimo et fideli uel: Uiro prouido et discreto . Illud etiam est notandum quod nomen patrium uel gentile, cum de dignitate loquimur temporali, debet in genitiuo poni, ut: Imperator Romanorum uel: Rex Gallorum, Potestas Bononiensium. Cum uero de spirituali loquimur dignitate, non est in genitiuo sumendum sed debet nomini dignitatis in accidentibus respondere, ut: Episcopus Bononiensis et non Bononiensium. At si uelis ponere proprium nomen loci, debet cum nomine utriusque dignitatis in genitiuo summi, ut: Episcopus Bononie uel Potestas Mediolani. Sed si originem significare uelis debes in ablatiuo sumere cum hac prepositione de, ut: Nos habemus potestatem de Mediolano. Unde consueuit dici: G. de Posterula Bononiensium potestas. Nunc qualis debeat esse mittentis affectio uideamus. Dicimus ergo quia debet aliquid recipienti mittere uel optare quod ad ipsius honorem uel commodum pertineat uel salutem, quam summum bonum esse credidit Epicurus. Hanc enim omnibus, nisi sint excommunicatis uel hostes, optare possumus et debemus, excepto cum maioribus est scribendum. Gallici tamen quantumcumque magnis dominis salutem mittere non uerentur. Apostolicus quidem omnibus Salutem et apostolicam benedictionemmittit, quia eius salutatio non mutatur, nisi quando excomunicatis scripserit uel paganis, quibus aut salutem omnino tacet aut loco salutis ponit: Redire ad cor et uiam agnoscere ueritatis uel: Dominum ultionum timere uel: Dominum ad uindictam non amplius irritare. Memini tamen quandoque me litteras domini apostolici ad regem Morrocetanum uidisse in hunc modum scribentis: Honorius episcopus seruus seruorum Dei magno regi M. de Morocco pietatis operibus abundare. Et per hoc patet quod quandoque hostibus est cum benignitate scribendum. Imperator uero mittit domino apostolico Salutem et omnimodam reuerentiam sed omnibus aliis dicit: Gratiam suam et bonam uoluntatem. Regibus tamen dicit: Salutem et amorem uel: Salutem cum sincera dilectione uel: Cum felicitate salutem. Et idem potest facere quibuscumque uult, precipue non pertinentibus ad iuris dictionem suam. Reges quoque uel alii magnates possunt secundum eandem formam dominum apostolicum salutare. Quandoque tamen adiciunt: Deuotionis affectum uel: Suum in cunctis obsequium, sed rex Anglie sibi dicit: Tam promte quam debite reuerentie famulatum. Clerici autem dicunt: Reuerentiam in omnibus tam debitam quam deuotam uel: Subiectionem in omnibus cum perpetuo famulatu. Quidam etiam sibi mittunt: Sui recommendationem cum reuerentia tam debita quam deuota uel: Se ipsum ad pedum oscula beatorum. Et has omnes affectiones possumus clericis maioribus destinare, nisi pedum oscula que soli apostolico impenduntur. Prelatorum autem est dicere paribus uel inferioribus: Salutem in eo qui est salutis autor uel: In uero salutari salutem uel: Salutem et sincere dilectionis affectum uel: Salutem et sinceram in Domino caritatem. Religiosis dicimus: Salutem et reuerentiam uel deuotionem uel: In oratione constantiam uel: De cursu brauium et de labore denarium uel: Gaudium consequi sempiternum uel: Ad fructum centesimum peruenire uel: Usque ad ueram perseuerare coronam uel: Deum facie ad faciem contemplari uel: Illam quam mundus dare non potest pacem. Monialibus est dicendum: Salutem et ad conuiuium sponsi cum prudentibus introire uel: Salutem in eo cuius pulcritudinem sol et luna mirantur. Imperatori et regibus a subditis est dicendum: Fidelitatem perpetuam et de inimicis triumphum uel: Parcere prostratis et debellare superbos. A clericis tamen ualde religiosis potest eisdem conuenienter dici: Spiritu consilii et fortitudinis abundare uel: Spiritu consilii et timoris Domini abundare uel: Robore accingi fortitudinis et uirtutis uel: Salutem in eo per quem reges regnant et potentes tenent terram uel scribunt iustitiam. E . Filio mittit pater: Salutem cum benedictione paterna uel De bono in melius feliciter prosperari uel: Benedictionem quam Isaac Iacob uel: Benedictionem quam filio patriarcha. Filius autem patri: Salutem et reuerentiam filialem uel: Subiectionem in omnibus cum salute. Frater fratri: Salutem et fraternum amorem uel: Cum fraterna dilectione salutem uel: Salutem et quicquid sibi. Litteratis possumus dicere: Id sapere quod oportet uel: Ad optate scientie culmina peruenire uel: Ea docere uel scire in terris que placeant in excelsis uel: Salutem et haurire aquas in gaudio de fontibus scientie salutaris. Militibus autem sic: Salutem et robore accingi fortitudinis et uirtutis uel: Salutem in longitudine dierum cum gloria et honore uel: Salutem et feliciter gubernare cingulum glorie militaris. Amicis uero in hunc modum: Salutem et prosperos ad uota successus uel: Salutem et prosperitatem in longitudine dierum et uite uel: Felicibus et uotiuis in Domino successibus abundare uel: Uotiua continuo perfrui sospitate uel: Salutem et quicquid Nisus Eurialo uel: Salutem et si quid melius uel: Salutem cum sincerissime dilectionis affectu. , . Quibusdam indignis amore nostro quandoque dicimus: Salutem pro meritis uel: Salutem ut meruit uel: Sic diligi ut meretur uel: Discedere ab erratis uel: In inuio non morari uel: Salutem et spiritum consilii sanioris. Hostibus autem sic: Illud pati quod agere meditatur uel: Dignam suorum operum talionem uel: Incidere in laqueum quem parauit. Iudeis autem sic: In Ihesum credere crucifixum uel: Natum de Uirgine uenerari. Saracenis uero sic: In eum credere qui uitam credentibus dat eternam uel: In eum credere qui pro salute humani generis non renuit crucifigi uel: Ad eum conuerti qui uiuos et mortuos iudicabit. Sciendum est quia illud quod in salutatione recipienti mittitur quandoque non recipientem respicit sed mittentem, quia per hoc se ipsum humiliare uidetur, ut cum subiectionem uel famulatum uel aliud consimile mittit illi; quandoque ad recipientem spectat amplius quam mittentem, ut: Salutem cum gloria et honore. Nam sic optatur recipienti quod sit saluus uel sanus et gloriosus et honoratus. Quandoque id quod mittitur utrique persone alludit, ut: Cum filiali subiectione salutem. Nam salus ad recipientem pertinet sed filialis subiectio ad mittentem, quia mitto et significo me subiectum filium esse sibi. Hec autem comitas in salutatione summi pontificis inuenitur, cum Salutem et apostolicam benedictionem mittit, quia sic ostenditur quod recipientem desiderat esse saluum et ipsum similiter benedicit, nisi dicamus quod passiue sumitur et sic eum qui salutatur desiderat benedici. Prouideat ergo dictator quid minor maiori uel e conuerso, quid mittat insuper et par pari, quia illud siquidem est mittendum per quod a se ipso uel a persona recipientis uel ab utraque sibi ualeat beniuolentia comparari, nisi quando scribimus hostibus uel indignis. In salutationibus est succinta breuitate utendum, ita quod nichil superfluum et nichil contineant diminutum, quia usquam prolixitas uitiosior reputatur. Unde, quia in salutationibus quedam dubie latinitatis emergunt, ideo illas breuiter decidamus. Queritur ergo de gemino relatiuo, ut si dicas: Iohanni suo patri plurimum reuerendo Petrus eius filius cum subiectione salutem. Dicimus quod est incongrua, quia unum relatiuorum cassatur sed, uno cessante, reliquum stare potest, siue cum nominatiuo siue etiam cum datiuo, quia hoc pronomen suo magis ad discretionem in salutationibus est sumendum. Numquam enim sedes apostolica in salutationibus utitur hoc datiuo. Queritur si possit hoc nomen domino geminari, ut: Patri et domino plurimum reuerendo, domino Iacobo preposito Fauentino. Dicimus quod est ibi tautologia propter inutilem repetitionem huius datiui domino et ideo non est talis salutatio admittenda. Multi tamen recipiunt, dicentes quod primum domino preminentiam ueram significat sed alterum ponitur causa urbanitatis tantum. Nos istud concedimus sed non in eadem salutatione tenemus. Nam si dicitur: Patri et domino plurimum reuerendo nunc ad suppositionem pertinet iste datiuus domino sicut patri. Si uero dicatur: Reuerendo patri et domino Petro iudici peritissimo uel: Reuerendo canonico Mutinensi domino Husimbardo nunc solam urbanitatem designat more Lombardorum, quia causa cuiusdam curialitatis fere omnes dominos indifferenter appellant. Dubitatur etiam an ista sit recipienda: Salutem et prosperis successibus abundare. Multi repudiant dicentes quod nulla salutatio recipit infinitiuum. Nos eam recipimus, quia uim uerbalis nominis retinet talis modus. Unde recte copulatur accusatiuo quemadmodum si dicerem: Opto tibi salutem et habere uitam eternam. Preterea est cauendum ne id quod est proprium narrationis in salutatione claudatur. Unde uitiosa est ista salutatio: Iohanni patri plurimum reuerendo Petrus eius humilis filius Bononie gramaticam legens cum subiectione salutem. Eadem ratione posset dicere: Bononie comedens uel unum codicem scribens. Satis est ergo dicere Bononie scolaris. Quid autem si dicat: Bononie deditus studio litterarum? Dicimus quod studium est attributum persone, unde comode potest dici. At si attributum solius negotii tangatur non est dicendum, ut: Bononie legens litteras uel leges audiens uel decreta. Postremo illud cuntis dictatoribus est sciendum quod in salutationibus curiarum est consuetudo maxime amplectenda, quia uarie sunt dominorum et principum uoluntates. Unus enim petit omnium dignitatum suarum titulis decorari, ut dux Uenetie qui, sicut audiui, dicit: P. Ziani Dei gratia dux Uenetie, Dalmatie atque Croatie dominus tertie partis et moderator totius quarte dimidie imperii Romanie. Alius paucioribus titulis est contentus. Unde in talibus nemo erit usque quaque sufficiens, nisi consuetudinem bene sciat, quia multotiens aliquis illos sibi titulos in salutatione attribuit qui sibi ab alio non ponuntur quia forsitan nesciuntur. Ecce in Romana curia sunt tres cardinalium diuersitates: nam quidam sunt episcopi, quidam presbiteri, quidam uero diaconi. Qui sunt episcopi tamquam maiores numquam in salutationibus se nominant cardinales sed episcopos tantum dicunt. Qui autem sunt presbiteri dicunt se presbiteros cardinales talis tituli, id est ecclesie batismalis, et cetera, excepto cardinalis Apostolorum qui non tituli sed basilice Apostolorum se nominat presbiterum cardinalem. Qui autem diaconatu funguntur sedis apostolice se dicunt diaconos cardinales. Peto super his ueniam si minus bene de consuetudine curiarum dico, quia cum aula principum sit belua multorum capitum, quamuis ab agusto F. multum honorifice bis fuerim inuitatus, tamen ingredi pelagus non temptaui, nec siccus ad unctum accedere fui ausus. *Nam dulcis inexpertis cultura potentis amici Expertus metuit *. De reliquis epistole partibus a Tulio certum possumus documentum habere sed de salutatione penitus nichil dicit. Unde iure queritur ad quam partem inuentionis salutatio reducatur. Nam in salutatione conficienda sine dubio necessaria est industria inueniendi. Ergo salutatio ad aliquam partem inuentionis spectat: non ad narrationem uel diuisionem, non ad confutationem uel confirmationem, non ad conclusionem. Ergo ad exordium secundum artem reducitur. Non enim consumitur inuentio nisi in istas sex partes orationis. Quicumque ergo salutat officio quodam exordiendi iam utitur: quod bene concedimus nec aliter esse potest. Salutatio enim de fonte exordiorum manauit sed Tullius ideo nichil de salutatione dixit, quia salutatio quiddam imperfectionis habet. Ipse autem de solis perfectis partibus orationis tractabat uel ideo fecit quia salutatio locum in controuersiis non habet ad quas ipse totam rethoricam reducebat. Scio quosdam formularium salutationum fecisse ut natantibus corticem dare possent. Hi tamen non doctrinam artis sed quedam simulacra tradiderunt, uolentes quod eorum semper auxilio non suis manibus rudes natent. Sed hoc est proprium rustici, non doctoris, quia si queratur a rustico quid sit albedo ipse tibi ostendet albedinem sed quid sit albedo ignorat. Sic multi predicant quod ignorant sed de arte nullum exhibent documentum. Nos uero ita formam salutationum exegimus quod quicumque predicta bene intellexerit et diligenter seruauerit non alienis coloribus, ut cornicula, exhornabitur, nec in aliqua salutatione defectum aliquem patietur. Exordium est preambulus narrationi, affatus ad audiendum preparans animum auditoris. Per hoc enim docilitatem, beniuolentiam, attentionem ab auditoribus comparamus. Que tria, licet in exordio sint precipue acquirenda, in reliquis tamen partibus acquiruntur, quia semper est necessarium ut auditores attentos et dociles et beniuolos habeamus. Docilis fit auditor prelibatione materie, scilicet cum rem ipsam de qua locuturi sumus in ipso exordio breuiter attingimus et summatim. Similiter, si attentum reddimus, docilem efficiemus, quia quicumque fit attentus fit docilis sed non conuertitur. Attenctus efficitur utilitate, magnitudine uel nouitate negotii, scilicet si de nouis rebus et magnis et inusitatis nos facturos uerba dicamus aut de his que ad communem utilitatem uel ad cultum diuinum uel ad pietatis opera uel ad eorundem commodum auditorum uisa fuerint pertinere. Acquiritur adhuc attentio cum ab auditoribus audientia postulatur et cum de certis rebus, quas enumerabimus, nos dicturos breuiter et lucide promitemus. Beniuolentia comparatur ex circumstantiis rerum et meritis personarum. Quod fit quattuor modis, scilicet a nobis, ab auersariis, ab auditoribus et a rebus. A nobis enim, id est de nobis loquentes, beniuolum reddimus auditorem si officium nostrum sine arrogantia commendemus et quantum et qualiter communitati profuerimus ostendamus aut quales erga parentes extiterimus et amicos uel erga eosdem qui tunc aderunt auditores, ostendendo insuper nostra incommoda et orando ut sint nobis auxilio et dicendo quod in aliis noluerimus spem habere. Ab auersariis, id est per ea que aduersariis attribuuntur, possunt fieri beniuoli auditores si aduersarios in odium ducemus uel in inuidiam uel contemptum. In odium quis trahitur si quid ab eo superbe, crudeliter, malitiose, flagitiose, confidenter ostenditur esse factum. In inuidiam ducitur si magis in ui et potentia et diuitiis et nobilitate uel in clientibus et amicis et aliis consimilibus quam in suo iure confidere demonstratur. In contemptum rapitur si eius inertia, ignauia, desidia, luxuria ostendetur. Ab auditorum persona captatur beniuolentia si res eorum fortiter, sapienter, mansuete, magnifice dixerimus esse factas et que sit de illis existimatio (extimatio) uel si rei de qua tunc agitur que sit expectatio demostremus. A . A rebus ipsis efficietur auditor beniuolus quando causam nostram laudando extollimus aut causam aduersariorum per contemptionem deprimimus. His ita cognitis de duobus exordiorum generibus uideamus. Duo enim sunt genera exordiorum, scilicet principium et insinuatio. Principium est cum statim auditoris animum nobis ad audiendum idoneum comparamus. Insinuatio est quedam dissimulatio que ad eandem comparationem laborat auditorem ducere, sed occulte. Principio utimur in re dubia uel humili uel honesta. Res dubia dicitur que partem honestatis et partem turpitudinis in se habet, ut si pro matre agat filius contra patrem. In tali ergo re subito est a beniuolentia inchoandum, ne possit nobis turpitudinis pars obesse. Si autem res fuerit humilis, id est modica et contemptibilis, ut si de una gallina coram magno iudice ageretur, statim attentos debemus reddere auditores, ipsam rem modicam sicut possumus extollendo. Quod si fuerit res honesta, id est per se dignitatem continens et uirtutem, ut accusare latronem, impugnare paricidam, defendere iura ecclesie uel pupilli, tunc licet uti principio uel non uti. Si utimur, honestatem rei de qua intendimus illico debemus auditoribus demostrare uel res de quibus dicturi sumus breuiter exponemus. Quod si non placet uti principio, subito possumus ab aliqua scriptura uel ab ipsa materia inchoare. Sicut principio, ita insinuatione utimur tribus causis, scilicet propter turpitudinem, persuasionem et defessionem, quia, si causa turpis, ut defendere paricidam, a nobis auditorum animos alienat, aut si uidebuntur forsitan per ea que dicta sunt ab aduersario persuasi aut si defessi sunt auditores alios audiendo, insinuare his temporibus nos oportet.I . Si ergo in materia nostre partis fuerit turpitudo, possumus his rationibus exordiri, quia personam quandoque ponimus pro persona, ut Moises, pro Iudeis perfidis, faciebat: Recordare Domine patrum nostrorum Abraham, Isaac et Iacob; quandoque rem in rem permutamus, ut si coniurationem consilium et usuram lucrum uel commodum appellemus aut si aliquod bonum quod ante fecerimus ostendamus; quandoque rem in personam uel personam in rem conuertimus, ut si causa liberandi personam eius magnam scientiam et utilem commendemus aut si delictum uel aliqua turpitudo causa persone aliquando excusetur, ut sepe contingit. Similiter est insinuandum ea nobis que dicuntur ab auersariis non placere, quia sunt nimis nefaria et indigna et cum multum rem auxerimus ostendemus nichil esse a nobis simile perpetratum. Multum quoque prodest in insinuatione ad aliorum digredi iudicata de causa consimili uel eadem aut de minori etiam uel maiori et id paulatim reducere ad commodum nostre partis. Insinuat insuper ualde pulcre qui negat se de aduersariis aut aliqua re dicturum et tamen aliquid de illis reprehensibile, uerborum quadam interiectione, dicit occulte, hoc modo: Non dixi te adulterum. Sic quodam modo criminor aduersarium de adulterium. Ex predictis patet quod in turpi materia quattuor modos insinuandi habemus: primus est transmutatio, secundus comparatio rei ab alio iudicate, tertius modus est latens aduersarii criminatio, quartus est derisoria quedam negatio, ut diximus paulo ante. Si autem auditoribus fides ab auersariis uidebitur esse facta, insinuabimus pollicendo nos dicturos contra id quod aduersarius putat sibi firmissimum adiumentum aut incipiemus ab eo quod maxime aduersarius dixerat circa finem aut cum amiratione uidebimur dubitare quid potissimum dicamus, quia inopes nos copia reddit et sic cum auditores iam approbare dictum aduersarii uidebuntur aut promissione aut amiratiua dubitatione utemur. Si uero defessi fuerint audiendo, tunc insinuatione utemur, incipiendo ab aliquo uersu uel apologo uel ab alia re que animos recreet auditorum et si dixerimus nos breuius quam proposuerimus locuturos et aliter quam alii sunt dicere consueti. In exordio sunt ista tria seruanda, scilicet ut sermo sit leuis, id est uerborum asperitate carens omnique inuolugro et literarum collisionibus uel hiatu; habeat insuper uerborum consuetudinem usitatam, quia uerba rara et minus bene intelligibilia non sunt grata; nec oratio uideatur nimium apparata, quia sermo nimio studio laboratus suspicionem inducit et fidem minuit et non auget. Est ergo, sicut ait beatus Gregorius, personarum qualitas attendenda, quoniam aliter discolis et litterarum sapore ieiuniis, aliter mediocri gustatione suspensis, aliter lectione multimoda satiatis, aliter elatis animis et aures habentibus delicatas, aliter placidis mentibus est loquendum. Si uerbis itaque obscuris et inconcinis et multa meditatione repertis utemur, nullum eorum trium propter que fit exordium consequemur. Uitia exordiorum sunt octo, scilicet uulgare, commune, mutabile in contrarium, nimis aparatum, nimis longum, translatum, separatum et inefficax. Illud est uulgare quod in plures causas accommodari potest, ut: Deum atque hominum fidem testor, quia foueo rationem. Sic posset ordiri quilibet idiota. Commune dicitur illud quo uti potest aduersarius sicut tu, hoc modo: Audire me dignemini, quoniam in uobis posui fiduciam meam totam. Certe aduersarius potest dicere istud idem. Mutabile in contrarium est illud quo aduersarius, leui facta mutatione in contrarium, potest uti, hoc modo: Debetis me audire, quia sum diues et nobilis in hac terra. Et aduersarius potest in contrarium dicere: Immo debetis audire me, quia sum pauper et impotens in hac terra. De nimis apparato et nimis longo exemplare nolumus, quia patent. Translatum est illud quod ex qualitate cause non nascitur sicut debet. Nam quarundam causarum alia exigit attentionem principaliter, alia docilitatem, alia beniuolentiam. Si orator ergo facit attentum cum debet facere beniuolum uel e conuerso est exordium uitiosum. Separatum dicitur quod cum sequenti narratione proprie non coheret, ut si dicas: Ad uos recurro tamquam ad patrem et dominum specialem, quare firmiter cognoscatis quia imperator est Rauenne, Lombardiam in proximo intraturus. Inefficax est illud quod neque beniuolum neque docilem nec attentum efficit auditorem, ut si dicas: Licet pudeat me rogare, quia possem cogere, si placeret, peto tamen ad presens ne sitis ausi michi audientiam denegare. De natura exordiorum plura diximus quam in epistolis requiratur. Quod ideo fecimus quia tante difficultatis est exordiorum dignitas et potestas quod sine his non potuisset in plenam notitiam deuenire. Preterea sermocinantibus et causidicis, qui frequenter utuntur exordiis, certam uiam exordiendi prestitimus et iuuamen. Et reuera optima est exordiorum exercitatio, quia si principium, quasi fundamentum quoddam, bonum fuerit et perfectum, totum sequens edificium roboratur. Nam principium est totius rei pars potentisima et dimidium qui cepithabet. Queritur tamen a quibusdam an debeamus in qualibet epistola exordiri. Dicimus quod bene licet sed non expedit, quia nec Romana curia seruat hoc nec curia secularis, quia quandoque propter humilitatem persone recipientis, quandoque propter simplicitatem materie uel euidentissimam honestatem, quandoque propter importunitatem scribendi ab exordio est cessandum. Ubi autem fuerit exordiendum secundum predictam formam procedere nos oportet. Nolumus autem preterire quod quidam incipiunt a prouerbiis loco exordiorum. Quod uidetur esse contrarium rationi, quia prouerbia obscuritatem inducunt, per quam nec attentio nec docilitas nec beniuolentia comparatur. Unde ait Dominus in Euangelio: *Iam non loquar uobis in prouerbiis sed palam*. Dico igitur quod prouerbia non in principio sed postea, si oportuerit, sunt ponenda, ut ex his que dicta sunt luceant et que sunt premissa confirment. Cum itaque non fuerit exordiendum neque tunc est a prouerbio incipiendo, sed utroque prorsus omisso, licet ad libertatem narrationis accedere. Narratio est rerum gestarum aut proinde ut gestarum expositio. Aliquando enim res gestas, aliquando non gestas exponimus, que tamen ueniunt ad narrationis officium quasi geste. Quid ergo si rem futuram narraueris, ut si dicas: Nouerit tua fraternitas in proxima quarta feria Bononiam nos uenturos? Possumus dicere quod non est generalis hec diffinitio sed data est tantum de narratione causarum, in quibus res geste uel quasi geste narrantur uel dicamus quod gestarum hic non est participium sed nomen, attitudinem solam notans respectu cuiuscumque rei que gesta uel quasi gesta fuerit uel geratur uel in futuro dicatur esse gerenda. Et hoc uidetur uelle Tullius propter diuisionem huiusmodi quam subiungit. Narrationum genera tria sunt: oratorium, digressorium et poeticum. Oratorium pertinet ad res principales de quibus iudicium est futurum, siue coram iudice siue in consilio siue in contione. Digressorium est quod preter principale propositum intercurrit, quo sepe orator utitur causa probandi aliquid de negotio uel persona. Poeticum discrepat a ciuili, quia ciuilis narratio, id est oratoria, non laborat neque nititur ad fingendum sed poetica fingit atque ita mentitur: sic ueris falsa remiscet.l. Poetica narratio duas species habet: una in negotiis, alteram in personis, quia quandoque intendimus exprimere proprietatem negotii, ut Uirgilius in Eneide, quandoque proprietatem personarum in moribus uel sermone, ut facit Uirgilius in Bucholicis et Terentius in comediis, qui personarum introductarum mores et proprietates ostendunt. Narratio poetica que est in negotiis continet historiam, fabulam, argumentum. Historia est de rebus quondam gestis, fabula de rebus nec ueris nec uerisimilibus, ut de Licaone mutato in lupum, argumentum est de rebus non ueris sed uerisimilibus, ut in comediis Terentii siue Plauti. Narratio uero dictatoris non est specificata in epistolis, quia pro narratione habetur quicquid gestum uel quasi gestum significare intendit. Debet autem narratio esse breuis, dilucida et uerisimilis. Breuis est que non nisi necessaria comprehendit, habito respectu ad materie quantitatem. Dilucida esse debet, id est intelligibilis et aperta, secundum capacitatem et suficentiam ingenii auditorum. Narrabimus ergo dilucide si nil dixerimus perturbate, nil contorte, nil nouiter, nil ambigue, si transitum in rem aliam non fecerimus, si nimis a remoto principio non inceperimus, si nec longe materiam fuerimus prosecuti, si nichil de his que ad negotium pertinent principaliter ommittemus et si breuitati que conuenit insistemus. Uerisimilis est narratio si de rebus et personis debitas circumstantias assignemus, narrantes ut mos, ut opinio et ut natura uidebitur postulare. Nunc uidendum est quo modo exordium et narratio connectantur. Est ergo sciendum quod diuisim et sub diuersis clausulis et coniunctim possunt et sub una clausula comprehendi. Cum diuisim accipiuntur narratio est exordio coniungenda uel per coniunctionem aliquam causalem, ut ideo, propterea, quare, quo circa uel per illatiuam, ut ergo, igitur, itaque uel per aduerbium locale, ut unde, hinc, inde que a multis in tali loco dicuntur esse coniunctiones causales at nos dicimus ea esse tantum aduerbia. Causa enim que colligitur ex precedentibus est quidam locus ad mittentis intentionem probandam.Diuiditur ergo exordium a narratione hoc modo: . De uestra benignitate confisus ad uestre dominationis auxilium recurrere non formido. Quare sanctitati uestre duxi tenore presentium declarandum me uelle in theologica scientia laborare, dum modo prepositus Fauentinus, cuius ego sum canonicus, in scolis michi beneficium quod ad me pertinet largiatur. Licet enim sanctissime decreueritis quod theologiam audientes ecclesiarum beneficia in scolis etiam consequantur, ipse tamen in tam honesto proposito michi debitum beneficium non concedit. Solet autem exordio sic diuiso quandoque subiungi causa uel aliqua exornatio ante quam narrationis clausula subiungatur, ut si, post dictum exordium, ita dicas: Gaudet enim uestre paternitatis gratia cunctis iusta petentibus aures pietatis fauorabiliter inclinare. Postea sequatur narratio, eo modo quo diximus inchoata. Potest exordium sub una clausula narrationi coniugi, ut si predictam materiam sic coniungas: Cum preces iusta petentium consueueritis pietatis animo exaudire, dominationi uestre significo me uelle in theologica scientia laborare et cetera que secuntur. Ecce sub una clausula exordium et narratio continentur; sed diligenter uide quod huic coniunctioni cum non est alia reddenda coniunctio . Unde male dicitur: Cum de uestra dominatione confidam, ideo (uel propterea uel idcirco) ad uos recurrere non formido. Sunt et alie coniunctiones que possunt exordium cum narratione sub una clausula comprehendere, ita quod sibi alie sunt reddende, ut si circa eandem materiam ita dicas: Quia iustas petitiones uestra consueuit sanctitas exaudire, discretioni uestre duxi tenore presentium declarandum. Subauditur enim ideo uel idcirco que sunt ad quia et quoniam redditiue, sed frequentius quia quam quoniam est utendum. Sicut enim se habent is et qui, sic quia uel quoniam et ideo uel idcirco. Is enim, qui posito, subauditur et ad ipsum sine coniunctione refertur. Ita in coniunctionibus ab illis descendentibus obseruatur. Nam quia uel quoniam precedente, subintelligitur ideo uel iccirco. Unde non est necessarium quod addantur, nisi fuerit oratio multum longa. Si uero quia uel quoniam non precedit, illa non subaudiuntur sed tunc sunt in oratione ponenda. Et uide quod idcirco potest sine coniunctione copulatiua referri sed ideo potest coniunctionem encleticam recipere quando est clausule inceptiuum, ut si, post exordium ante positum, ita dicas: Idcirco sanctitati uestre duxi tenore presentium declarandum, uel: Ideo sanctitati uestre, uel sic: Ideoque sanctitati uestre et cetera. De reliquis autem dicas, scilicet quo circa, quare, quapropter et propterea uel de aduerbiis quibusdam, ut unde, quod duas orationes absque ulla coniunctione copulatiua respiciunt, sicut hoc relatiuum qui, cuius naturam in tali officio imitantur. Si uero exordium non precedat, horum signorum nullum erit narrationis principio necessarium sed sicut exordium liberum est a salutationis clausula que precessit, ita narratio tunc est libera, nulli signo illationis obnoxia. Habent enim se narratio et exordium ad similitudinem antecedentis et consequentis, quia illa duo quandoque diuisim accipiuntur, ut: Sor. est homo. Ergo Sor. est animal, quandoque coniunctim, precedenteconiunctione, ut: Si Sor. est homo, Sor. est animal. Idem in exordio et narratione contingit. Quod si queratur utrum sit melius exordium eum narratione miscere, ita distinguo: si multa uel magna dicturi sumus et epistola debet longius prorogari diuisim est exordium a narratione ponendum; si autem res non est ardua nec multa nec magna sunt in narratione dicenda, pulcrum uidetur exordium in ipso narrationis debere limine prelibari. Si duo uel plura sunt in narratione dicenda, signis tunc utimur additiuis, ut preterea, insuper, ad hoc, necnon, et quoque, hoc diligenter cognito et seruato: quod semper digniora et principaliora primo dicantur et alia subsequantur. Item si personis duabus uel pluribus diuersa sunt negotia declaranda et uariis personis in eadem epistola diuersa sunt et uaria iniungenda, tunc si quid communiter est narrandum, illud communiter premittatur sed que diuisim fuerint declaranda, distincte sunt unicuique persone dicenda, preposito uocatiuo illius persone ad quam sermo fuerit dirigendus. Alioquin non est in epistolis uocatiuo utendum, nisi forte in illis que ad exhortationem pertinent et officium sermocinandi gerunt. Sciendum est quod in curiis frequentius, omisso exordio, statim ad narrationem accedunt et raro in epistolis ad dominum papam uel ad imperatorem missis exordium est ponendum, quia multum in epistolis curialibus uerbositas formidatur. Petitio est persone mittentis expressio qua quid fieri uel non fieri uelit conuenienti affectione demostrat, ut si post narrationem superius positam sic dicatur: Quare uestram dominationem duxi attentius deprecandum quatinus preposito Fauentino diuine pietatis intuitu firmiter iniuncgatis quod prebendam meam in theologia michi studenti integre prebeat annuatim. Nec dicitur petitio quia per eam semper aliquid postuletur, sicut nec salutatio quia semper salutem contineat, sed hoc nomen ab usu frequentiori sortitur. Aliquando enim in petitione petimus et precamur, aliquando iniungimus, precipimus uel mandamus, aliquando comminamur, hortamur, consulimus, intimamus, aliquando promittimus uel etiam imprecamur. Quorum omnium finis uidetur tendere ad petendum. Sicut autem se habet narratio ad exordium sic se habet ad narrationem petitio, quoniam petitio ex narratione infertur. Unde illis eisdem signis petitio narrationi coniungitur quibus narratio exordio precedenti, hoc excepto: quod ad narrationem pertinet sane uel quidem uel consimile aduerbium adfirmandi, quorum nullum petitioni conuenit uel aptatur, sed post signum petendi recte ponimus quandoque aduerbium qualitatis, ut firmiter, humiliter, supplicanter, aliquando aduerbium quantitatis, ut multum, quandoque aduerbium comparandi, ut deuotius, propensius et attentius (que tamen loco positiuorum accipiuntur), aliquando aduerbia superlatiua, ut deuotissime, humillime, intime, certissime, cognito tamen quod hoc aduerbium profecto, quamuis sit aduerbium affirmandi, petitioni tamen quandoque congrue adaptatur. Est etiam cauendum ne illo eodem signo quod in narratione posuimus in petitione postea repetamus, quia quodam modo tedium generaret. Sunt et quedam coniunctiones uim aduersationis habentes que tam in narratione quam in petitione suis locis permanent eleganter, scilicet uerum, uero, ceterum, at et sed. Quarum natura ita distinguimus quod numquam in principio narrationis ponuntur sed, si aliquid in narratione inseritur cui aliquid aduersetur, conuenienter aliqua illarum coniunctionum tunc poterit interponi, ut si dicas: Paternitati uestre significo me habere propositum reuertendi sed quia uolo prius honorem Bononie recipere magistralem, adhuc ibi usque ad calendas Iunii desidero permanere. Et notandum quod sepe causa breuitatis uel cuiusdam probationis consueuit ipsi petitioni cause redditio admissceri post coniunctionem causalem uel etiam continuatiuam et similiter adiunctiuam: quod in aliis partibus epistole, preter salutationem, causa compendii sepe contingit, ut si dicas: Unde, cum sine uestro auxilio non possim facere quod affecto, supplico dominationi uestre quatinus michi x libras imperialium trasmittatis uel sic: Unde, si honorem quem desidero me cupitis adipisci uel sic: Unde, quia uos estis michi specialis dominus et unicus benefactor uel sic: Unde, licet mora quam Bononie facio uobis uideatur forsitan honerosa. Postea procede: supplico tamen et cetera. Et nota quod uerum et ceterum in diffusioribus tractatibus locum habent; at, sed et uero breuioribus adaptantur. Et hec coniunctio at solas orationes coniungit, sed autem orationes et dictiones habet officium coniungendi. Petitio quidem potest cum narratione sub una clausula comprehendi, potest rationabiliter et secerni, sicut de narratione censuimus et exordio. Et si narratio cesset, eadem lege potest exordio copulari. Quod, si tam exordio quam narratione sit epistola mutilata, petitio tunc non eget aliquo signo, sicut nec narratio quando exordium non precedit. Ideoque dicimus quod, sicut exordium habet conuenientiam cum extremis, id est cum salutatione atque narratione, ita petitio conuenit cum extremb, adeo quod, si narratio non precedat, petitio tunc ingitur uice narrationis et si conclusio non sequatur, conclusionis oicium ipsa gerit, propter finalem causam quam hec coniunctio quatinus uel alia denotat adiunctiua. Finalis enim causa rei conclusio reputatur. Conclusio non ita sumitur ut in oratione rethorica: ibi enim dicitur conclusio artificiosus terminus orationis breuiter colligens supradicta; hic autem est conclusio terminus epistole quid sequatur ex petitione declarans, ut si post petitionem superioris epistole, quam de beneficio postulando posuimus, taliter concludatur: Quod si feceritis, ille uobis retribuet qui pro pauperibus est in celo piissimus retributor; uel si taliter ille concludat qui desiderat conuentari: S; enim uestre benedictionis manum michi nunc ad plenum dignabimini aperire, manipulos plenos cum exultatione reiran de labore Ostendit enim conclusio quid boni uel mali proueniat si postulata implerii contigerit uel contemni. Conclusionum autem quedam est affirmatiua, quedam negatiua, quedam condictionalis. Quod per exempla facile demo stratur, hoc modo: Rogo uos quadnus michi dignemini taliter prouidere quod uestro beneficio fultus thesaurum scientie quam desidero ualeam adipisci. Ecce petitioni adiungitur affrmatiua conclusio. Si autem dicam: Rogo uos quatinus michi necessaria tribuatis ne cogar a studio resilire modo petitionem sequitur negatiua. Condictionalis est que per signum condictionale conficitur, ut si dicam: Quod si feceris a tuo seruitio non desistam. Alie sunt causales et condictione carentes, hoc modo: Nichil enim posset michi contingere quod acceptabilius reputarem. Conclusio quidem ex petitione pendet et quantum ad sententiam et quantum ad orationis continuationem. Unde aliqua pars debet interuenire media cuius uinculo coniungantur. Potest ergo ibi participium eleganter existere, ut si dicam: Rogo uos quatinus indigentie mee dignemini subuenire, scientes quod sine uestro auxilio non possum in studio commorari. Quandoque interponitur aliqua particula circa finem petitionis que alteram introducit, scilicet adeo, taliter, tantum, ita, cui postea respondebit alia pars in principio conclusionis posita, ut si dicam: Rogo uos quatinus michi uestrum patrocinium michi taliter conferatis quod uestro possim auxilio scientian quam desidero adipisci. Conclusio potest a relatiuo nomine inchoari, ut si dicam: Quod si feceritis, me semper ad uestrum habebitis seruitium et honorem; similiter a pronomine, ut si dicam: Hoc autem si feceritis, inde magnum commodum recipietis pariter et honorem; similiter alioquin uel alia pars consimilis ibi poterit permanere cum demostramus quid, nisi precedentia in contrarium fiant, consequatur. Notandum preterea quod hec coniunctio quod tam indicatiuo quam subiunctiuo coniungitur competenter. Indicatiuo, cum se habet uerbum precedens ad certitudinem, ut: Significo tibi quod Bononiam sum uenturus uel: Scias profecto quod in proximo me uidebis. Subiuntiuo coniungitur quando precedit uerbum cuius res est infinita nimium uel dependens, ut uerba deprecatiua et uoluntaria et omnia affectiua, ut: Rogo uos quod michi benefaciatis et: Desidero quod oportunitatem uobis habeam seruiendi. Memento tamen quod ut causam respicit remotiorem sed qua- tinus causam respicit propiorem; quod pertinet ad utramque. Unde non uidebitur congrue dici: Uolo quatinus legas sed bene dicitur: Uolo ut legas uel: Uolo quod legas quia uoluntas longissima est et nimium infinita. (.) Post quatinus et quod recte sequitur hec coniunctio ut, hoc modo: Rogo uos quatinus michi benefaciatis uel: Supplico uobis quatinus michi auxilium impendatis uel: Postulo quod michi dignemini prouidere ut possim in studio commorari, sed non adeo bene dicitur: Rogo uos ut michi benefaciatis quod (uel quatinus) possim in studio permanere. Postremo sciendum est quod epistola ex sola narratione constare potest, ut si dicam: Sciatis me sanum Bononiam peruenisse. Item ex sola petitione, ut si dicam: Rogo te quatinus domum regredi non postponas. Ex salutatione uero et exordio et conclusione uel ex horum duobus tantum uel ex uno solo nequit epistola permanere. Contingit enim, ut diximus, quandoque salutationem omitti. Quia scio precedentia quibusdam uideri causa multitudinis onerosa, multitudinem in paucitatem causa rudium in hoc libro statui reducendam, ut, sicut his qui plenitudine gaudent uarias et sufficientes epulas apparaui, sic mulds debilioris stomachi qui desiderant esca tenui dietari cibum modicum et honestum debeam exhibere. Ex meo igitur et aliorum ortulo herbas necessarias et ualde odoriferas decerpturus, cibum, quasi manna, qui sapiat dulcedinem totius dictatorie facultatis in hac quinta particula ministrabo. Nec pudet me de timis aliorum michi mellificare cum expedit quia ipsi receperunt etiam aliunde nec potest dici aliquid, ut Salomon testatur, quod ab alio non sit dictum. Quare sine inuidia bonos cupiens imitari quid sit dictamen more solito sic ostendo. Dictamen est congruus et appositus cuiuslibet rei tractatus, ad rem ipsam conuenienter applicitus. Congruus dicitur positione rerum, appositus compositione uerborum, ad rem applicitus qualitate negotii et meritis personarum. Hoc autem poterimus assequi tribus rebus, scilicet arte, imitatione et exercitatione. Ars est preceptio que dat certam uiam rationemque dicendi; imitatio est qua impellimur cum diligenti ratione ut in dicendo esse aliquorum similes ualeamus; exercitatio est assiduus usus consuetudoque dicendi. Qui dictator esse perfectus desiderat est necesse ut acute et cito sciat materiam et ea que materie conueniunt inuenire distincte et ordinate disponere, grauiter et uenuste pronuntiare, firmiter et perpetuo meminisse, suauiter eloqui et hornate. In his enim quinque rebus consistit perfectio huius artis. Elocutionis uero genera tria distinguimus, scilicet graue, mediocre et tertium quod extenuatum uocatur. Graue constat ex uerborum grauium magna et hornata constructione; mediocre uero ex humili neque tamen ex infima et peruulgatisima dignitate uerborum; extenuatum usque ad usitatisimam puri consuetudinem sermonis demittitur. Sed uitia collateralia sunt cauenda, quia grauis figura quandoque dilabitur in turgidum et inflatum: quod ex nouitate uerborum uel antiquitate uel ex dura translatione uel ex grauiori stilo quam res postulat cognoscitur prouenire. Mediocris in fluctuans et dissolutum quandoque declinat; extenuata in aridum et exangue. Si ergo predicta genera sunt mutanda non debet in eis fieri mutatio repentina sed paulatim ad extrema est per medium procedendum. Tria uero in omni exquisito dictamine requiruntur, scilicet elegantia, compositio et dignitas. Elegantia latinitatem et explanationem inducit. Latinitas soloecismus et barbarismus repellit. Explanatio apertam et dilucidam orationem reddit. Apertam orationem uerba faciunt usitata. Sunt autem usitata que in sermone et consuetudine cotidiana uersantur. Dilucidam orationem propria uerba reddunt. Propria sunt que ipsi rei da qua loquimur ex institutione conueniunt uel possunt ex translatione commoda conuenire, ut: Uela gemunt. Conpositio est perpolita complexio dictionum, per cola, et comata periodosque distincta et a constructionis ordine separata. In qua id obseruandum uidetur, ut naturalem ordinem dictionum artificialiter permutemus, nisi ex permutatione ordinis incongruitas generetur, quia sunt quedam dictiones solummodo preponende, ut interrogatiua, infinita et quedam coniunctiones; sunt et alie tantummodo postponende, ut coniunctiones ordinis subiunctiui et plura etiam relatiua. Nominatiuos quoque prime uel secunde persone appositionis ordo non recipit, nisi causa discretionis uel significantie postulante, ut: Uiuo ego, dicit Dominus uel causa figure, ut: Ego Priscianus scribo. Possumus tamen frequenter naturalem ordinem retinere, quia non minus aliquando quam artificialis proficit et delectat. Insuper est cauendum ne multas in mediate ponamus celeres dictiones, ut: Celebre Studium maxime proficit nec multum longarum dictionum frequentia est utendum, ut: Ex celebritate Studiorum magnam commoditatem sapientes consequuntur. Similiter omnis species metrica uel rithmica est uitanda, ut si dicam: Te rogo, te queso quod michi debeas subuenire uel sic: Tuam rogo dominationem quod michi facias rationem. Distinctiones autem sunt tres: coma, colum atque periodus, quibus dum conuenienter compositionis ordo distinguitur lectionis sensus aptius aperitur. Distinctio igitur est unius clausule integrum membrum, orationis textum digna uarietate contexens et sententias a nexu dubitationis expediens. Coma est distinctio que suppositum et appositum in se habet, in qua tamen nec sententia nec constructio est perfecta. Colum est distinctio que tam constructione quam sententia est perfecta, sed in eadem clausula plus adhuc intendit animus dictatoris. Periodus est distinctio totalis clausule terminalis. Exemplum trium distinctionum poterit esse tale: Timere debet quicumque uult aliis predicare (ecce coma), ne proprio iaculo se ipsum percutiat (ecce colum), cum predicatio sine opere contemnatur (ecce periodus). Et potest clausula ex comatibus solis uel ex colis tantummodo uel ex eis inuicem mixtis recte componi. Si autem sit una tantum distinctio, monocolon uocatur sed ad modum periodi est puntanda, ut si dicas: Paupertas bene composita pro diuitiis reputatur. In his distinctionibus est seruandum ut polisillabis dictionibus terminentur, dum modo non excedant numerum quattuor sillabarum. Sed regule huius cursus ab autoritate apostolice sedis manant. Unde, si distinctionis fuerit dictio trissillaba finitiua cuius penultima producatur, precedentis dictionis est similiter penultima producenda, hoc modo: Caritas est omnium regina uirtutum. Quod si fieri non potest, ex monosillaba et bissillaba suppleatur, hoc modo: Caritas ad plenum exornat et uestit. Eandem trissillabam sui penultimam producentem precedit monosillaba dictio eleganter, dum modo precedentis penultima dictionis sillaba breuietur, hoc modo: Caritas uirtutum omnium est regina. Si uero tetrasillaba dictio fuerit finitiua cuius penultima producatur, precedentis debet penultima breuiari, hoc modo: Caritas est uirtutum omnium complementum. Idem est iudicium, sicut diximus, de monosillaba et trisillaba sui penultimam producente. Similiter ex duabus dissillabis fieri potest idem, hoc modo: Caritas uirtutum omnium palmam gerit. Idem accidit et hoc modo: Caritas est lux mentis. Quod si distinctionem finiat dictio tetrasillaba cuius penultima breuietur precedens suam debet penultimam elongare, hoc modo: Caritas est omnium uirtutum perfectio. Idem est iudicium de monosillaba et trisillaba sui penultimam breuiante, hoc modo: Perfectio uirtutum est caritas. Et uidetur urbanius ut precedentis distinctionis ultima dictio penultimam corripiat et suam producat penultimam sequentis dictio finitiua, hoc modo: Priuilegium meretur amittere qui concessa sibi abutitur potestate. Potest tamen fieri e conuerso, ut si dicas: Qui seruit absque munere caritatis eius non est gratum diuine maiestati seruitium. Sub distinctio est membrum clausule imperfectum, determinationem aliquam discernens uel ambiguum intellectum, ut: Nata michi est Lauinia (modo est subdistinguendum post hoc uerbum est). Si uero dicam: Nata mei est Lauinia, modo est subdistinguendum ante hoc uerbum est. Idem in consimilibus dicas, ut: Non est in morte qui memor sit tui (hic debes subdistinguere post hoc uerbum est). Habet autem subdistinctio minus quam distinctio, quia distinctio suppositum et appositum in se habet et punctum sepe recipit scripturale. Subdistinctio nec punctum recipit in scriptura nec perfectionem constructionis habet sed in uoce modicam pausam facit, ut ambiguum determinet intellectum. Punctum est signum segregans intellectus et spiritum recreans prolatoris. Fit autem in scriptura et uoce ubi est coniunctionis defectus, ut: Te diligo, te honoro, sed ubi est coniunctio non est punctum necessarium scripturale quamuis utile sit uocale, ut: Te diligo et te honoro. Tamen in fine clausule bene manet, quamuis a coniunctione sequens clausula inchoetur. Fit in scripto sed non in uoce quando una littera punctatur unius nominis uicem gerens, ut: A. Fit in uoce sed non in scripto ubicumque subdistinctio locum habet. De uirgulis punctorum et modo pronuntiandi multas differentias iam audiui. Ecclesia quippe Romana omnes distinctiones pronuntiat puncto plano et utitur paucis punctis nec uirgulam ullam scribit, nisi cum finem conclusionis ponit. Alii uero dicunt omnia comata esse in fine pronuntianda per eleuationem uocis et punctum scribendum cum uirgula sursum ducta, sed cola per uocis depressionem et punctum sine uirgula subscribendum; periodos autem accentu debere grauissimo terminari et punctum scribi cum uirgula deorsum ducta. Nos uero dicimus quod omnes distinctiones, preter finitiuam, ad uocis eleuationem dirigunt finem suum; at finitiua depresse ducitur et finitur, nisi cum in ecclesia legimus, ubi sua est consuetudo seruanda. De uirgulis autem dicimus quod omne punctum sine uirgula esse debet. In fine tamen epistole uel sermonis geminum punctum cum uirgula deorsum ducta fieri assentimus. *Uelle tamen cuique est nec uoto uiuitur uno*. Clausula est plurium distinctionum continuatio, perfectam sententiam comprehendens. Abusiue tamen, sicut una uocalis dicitur sillaba, sic una distinctio clausula nominatur, ut si dicam: Fides est uirtutum omnium fundamentum. Quandoque tamen una clausula dependet ex alia, unde dicitur inperfecta, ut si dicam: Consueueras me pre omnibus honorare dum michi fortune felicitas respondebat. Nunc autem penitus me ignoras, quia prosperitas iam recessit. Et notandum quod clausule nimis curte, licet aliquando expediant, raro tamen conueniunt dictatori, quia penuriam quandam in sententia indicant et sermone. Longe uero sua prolixitate spiritum dictatoris fatigant et tedio quodam animos afficiunt auditorum. In his ergo mediocritas est seruanda, scilicet ut ex duobus uel tribus uel quattuor uel quinque membris clausula contexatur. Si uero sex uel septem uel plura membra receperit, auditoris aures ledet et spiritum dictatoris. Huiusmodi tamen longitudines apud historiographos tollerantur. Uitia compositionis sex a Tulio assignantur. Primum est uocalium crebra concursio, ut: Mala aula amat crimen. Secundum est nimia eiusdem littere assiduitas, ut: Sosias in solario soleas sarcit suas. Tertium est nimia eiusdem assiduitas dictionis, hoc modo: Cuius rationis ratio non extat, ei rationi non est ratio fidem habere. Quartum est similiter cadentium uerborum ultra quam deceat consimilis terminatio, ut: Flentes, plorantes, lacrimantes, obtestantes. Quintum est uerborum traiectio inconcinna, ut: Nullus mulier est uir. Sextum est longa uerborum continuatio, quod sepe in autoribus inuenitur. Magistri etiam addunt quod si dictio desinit in m raro sequens dictio incipiat a uocali, quia posset metacismus incidere, ut: Animam anxiam amo. Sillaba quoque in qua prima pars desinit minus apte inchoat subsequentem, ut: Error Romuli. Uitanda est insuper stridens et rixosa coniunctio literarum, quam precipue faciunt r, s, x, ut: Errat rusticus, Ars studiorum, Rex Xenophon. Si ergo desinit pars precedens in r uel s uel x cauendum est quantum possumus ne sequens dictio incipiat ab eadem. Dignitas est que orationem quarundam exornationum uarietate colorat. Exornationes autem uerborum sunt , scilicet repetitio, conuersio, complexio, traductio, contentio, exclamatio, interrogatio, ratiocinatio, sententia, contrarium, membrum, articulus, continuatio, compar, similiter cadens, similiter desinens, annominatio, subiectio, gradatio, diffinitio, transitio, correctio, occupatio, disiunctum, coniunctio, adiunctio, conduplicatio, interpretatio, commutatio, permissio, dubitatio, expeditio, dissolutum, precisio, conclusio, nominatio, pronominatio, denominatio, circuitio, transgressio, superlatio, intellectio, abusio, translatio et permutatio. Colores autem sententiarum sunt isti : distributio, licentia, diminutio, descriptio, diuisio, frequentatio, expolitio, commoratio, contentio, similitudo, exemplum, imago, effectio, notatio, sermocinatio, conformatio, significatio, breuitas et demonstratio. Elegantie, compositionis et dignitatis a Donato x uitia communiter assignantur. Nam quedam ex illis elegantiam, quedam compositionem, quedam impediunt dignitatem. Quorum primum est achirologia, id est abusio dictionis male transla te, ut: Eger sperat quartanam, id est timet. Secundum est cacephaton, id est obscenitas in sermone, quod in turpitudinem, asperitatem et inconcinnitatem diuiditur, ut: Arrige aures et: Numerum cum nauibus equat uel: Subter terram uel: Tonsrix, pro quo modo dicimus Tonstrix. Pleonasmos est superuacua uerbi adiectio, ut: Ore loquor. Parisologia est superfluitas in plena oratione considerata, ut: Ibant qua poterant et qua non poterant non ibant. Quintum est macrologia, scilicet prolixitas res non necessarias comprehendens, ut: Legati non impetrata pace retro unde uenerant domum reuersi sunt (superabundat enim retro unde uenerant). Tautologia est significationis repetitio non necessaria, ut: Egomet ipse uel: Fatur et inquid. Eclipsis est defectus necessarie dictionis quam desiderat precisa sententia, ut: Hec secum (subauditur enim dicebat). Tapinosis est humilitas rei magne, non id agente sententia quod demostrat, ut si mare dicatur gurges. Cachosintethon est compositio, id est traiectio, uitiosa, ut: Gramaticam uado Bononiam quia desidero audire. Amphibologia est ambiguitas que aliquando in una dictione attenditur, ut: Criminor, aliquando in iunctura, ut: Scio Petrum docere Martinum. Tullius ex his decem illa seorsum posuit que compositioni esse contraria intellexit . His generaliter prelibatis, sciendum est dictaminum genera esse tria: metricum, rithmicum et prosaicum. Metricum sub certa pedum et sillabarum mensura consistit; rithmicum certum numerum sillabarum et consonantiam finalem considerat; prosaicum a lege metrica et rithmica est solutum et ideo dicitur a proson quod est longum quia potest longius prorogari. Sed prosaici dictaminis aliud est epistolare, aliud non epistolare. Epistolare idem est quod epistola, de qua breuiter uideamus.l. Epistola est litteralis edictio, a salutationis clausula inchoata, cuius inuente multiplex fuit utilitas, quoniam, hac duce, mens loquitur, auditur qui tacet, absens impetrat, aspirat gratia, uernat amor. Dicitur autem epistola ab epistolo, quod est abscondo, quia mittentis affectio in ea sub sigilli munimine continetur. Habet utique epistola quinque partes: salutationem, exordium, narrationem, petitionem et conclusionem. Salutatio est oratio diuersarum personarum nomina cum officio preferens optate salutis in qua primo recipientis nomen, maxime quando maioribus uel equalibus sermo dirigitur, adiectiuis debet conuenientibus circum scribi, que illius meritis congruant et honori, ut si dicatur imperatori uel regi: piissimo, christianissimo, illustrissimo, serenissimo; si duci uel comiti: sublimi, magnifico, precellenti; si pape uel episcopo: beatissimo, uenerabili, reuerendo; si amico: carissirmo, dilectissimo, dulcissimo, speciali. Scribentis uero titulus talibus debet confici adiectiuis que humilitatem sonent, obsequium spondeant, redoleant caritatem, qualia sunt: indignus, humilis, deuotissimus, affectuosissimus, sincerissimus. Nulla uero dictio prime uel secunde persone in salutationis clausula est ponenda. Uerba salutationis sunt: mittit, dirigit, optat, desiderat et affectat, que non solent in salutatione poni sed extrinsecus subaudiri. Tamen ad generalitatem omnium salutationum que fieri possunt tales a modernis sunt notule introducte: . *Gratia post titulus, ordo, deuotio cleri seruitium quoque condictio, stirps ac amor, unde laus, locus, officium sit clero qui mereatur laus, locus, officium laicis sit qui timeantur*. Primi duo uersiculi pertinent ad mittentem, ut sciat qualiter debeat ponere nomen suum et primus uersiculus est in clero sed reliquus extra clerum. Eos ergo per ordinem exponamus. Gratia significat quia prelatus scribens, posito suo nomine, debet dicere Dei gratia siue diuina miseratione uel permissione, preter dominum apostolicum, qui nec de se dicit Dei gratia nec de altero cui scribat, sed, Christi humilis imitator, seruum seruorum Dei se causa excellentioris humilitatis appellat. Nec debet magnus prelatus, cum regi uel apostolico scribit, dicere Dei gratia de se ipso. Ubi ergo Dei gratia dicitur de mittente, licet indignus uel in meritus postea subsequatur, sed diuina miseratione uel permissione posita est tacendum. Nec debet dicere Dei gratia si modica prelatione fungitur uel honore, quia Dei gratia quandam excellentiorem innuit dignitatem. Post titulus est ponendus, id est nomen ecclesie in qua noscitur titulatus. Ordo exigit ut dicatur si est patriarcha uel episcopus uel alia preditus dignitate. Deuotio cleri postulat quod post Dei gratia dicat licet inmeritus uel indignus sed hec deuotio ab imperatore uel rege non ponitur. Potest enim hic idem uersiculus potentioribus laicis adaptari, posito in loco ecclesie laicalis nomine dignitatis et quod se inmeritos non appellant nec proprie debent dicere Dei gratia nisi qui untionem sui apicis receperunt. Secundus uersiculus similiter ex parte mittentis intelligitur. Seruitium significat quod si minor scribit maiori potest se fidelem uel seruum uel deuotum uel humilem famulum nominare. Debet quoque dicere que sit eius condictio, scilicet an clericus, an miles, an iudex, an sit medicus, an mercator. Stirps etiam est tangenda quandoque, ut dicat ille qui mittit utrum habeat cum recipiente lineam parentele, ut eius filius uel nepos deuotissimus uel humilis frater; uel dicat cognationem suam, ut: Bonifacius de Lambertatiis. Amor hoc exigit, ut si est inter eos dilectionis affectio ad memoriam reducatur. Unde requirit quia, si est necesse, debet dicere de tali patria siue uilla. Reliqui duo uersiculi sunt ex parte recipientis et intelliguntur sic: laus enim requirit nomina laudem significantia recipienti asscribi, ut scilicet in dignitate constitutis dicatur: Sanctissimo in Christo patri uel reuerendissimo uel reuerendo, uenerabili, metuendo, colendo. Et hoc in clero, sed extra clerum: egregio uiro, uictoriosissimo principi, magnifico domino, illustri regi et his similia. Reliquis autem prudenti, nobili, sapienti, litterato, discreto secundum genera singulorum. Locus et officium debet clericis et laicis assignari dicendo: talis loci episcopo uel decano, potestati uel consulibus talis loci, posito Dei gratia quando scribitur maioribus prelatis sed non sequente licet in merito uel indigno. De laico recipiente numquam dicitur Dei gratia, nisi de inperatore uel rege. Officium ergo sit clero qui mereatur, scilicet dum clero dicitur: dignissimo et bene merito. Ultimus uersiculus spectat ad laicos recipientes, quorum laus et locus et officium, sicut de clericis diximus, est ponendum; qui timeantur dum eis dicitur: potentissimo et hostibus metuendo .  Id autem quod mittitur uel optatur clericis siue laicis debet esse tale quod uel ad commodum recipientis pertineat, ut cum felicitatem mittimus uel salutem, uel pertineat ad mittentem, ut si benedictionem uel bonam uoluntatem uel deuotionem destinat et fidele seruitium, uel ad mittentis et recipientis uideatur meritum pertinere, ut si mittatur salus cum prontitudine seruiendi. Salus enim ad recipientem, promptitudo seruiendi pertinet ad mittentem. Exordium est oratio comparans animum auditoris ad reliquam dictionem. Quod fit tribus modis: docilitate, beniuolentia, attentione. Redditur enim auditor docilis prelibatione materie, beniuolus ex circumstantiis rerum et meritis personarum, attentus utilitate, magnitudine uel nouitate negotii. Et nota quod docilitas et beniuolentia mutua se interdum anticipatione preueniunt, interdum uero utiliter amiscentur. Si enim grauis est nobis animus receptoris aut aliquatenus odiosa materies, subito a captatione beniuolentie conuenit exordiri, qua reddatur et ille placabilis et causa quam suggerimus excusata. Ceterum, peritissimo dictatori solum excusasse non sufficit, nisi agat quod in ipso est, ut in acceptatione negotii quoque probabilibus auditor rationibus inducatur. Cum uero nulla obstiterit huiusmodi difficultas, licet statim a docilitate incipere uel artificiosa iunctura docilitatem beniuolentiamque miscere aut, omisso prorsus exordio, ad libertatem narrationis accedere. Narratio est rerum gestarum uel ut gestarum expositio. Hec debet esse breuis, aperta et uerisimilis. Breuis est que sola necessaria comprehendit, aperta que facile in intellectum cadit, uerisimilis que debitas circumstantias non omittit. Nam si narratio uidebitur falsitatis interpres, subito quidem et auditoris animum indignatione obruet et totius negotii fundamenta subuertet. Nichil autem refert unam rem tantum uel plures in narratione aliqua comprehendi, cum et simplex esse possit et multiplex. Petitio est oratio qua petentis intentio artificiosa exactione depromitur. Hec uero, quotiens magne persone aut pro magna necessitate porrigitur, sit supplex, humilis, efficax, que necessitates nostras et auditoris exageret pietatem, munificentiam, gloriam, retributionem, ut, dum sollicite sic perorat, munus quod postulatur extorqueat. Si uero dirigatur in subditos, potest esse preceptiua, comminatiua, exhortatiua uel consultoria, ut secundum affectum formamque sermonis tam officii quam meriti nomina sortiantur. Hec autem sunt signa narrationis si exordium est premissum: hinc est, inde est, proinde est et omnia que possunt cum ratione a precedenti exordio trahere argumentum, ut: ergo, igitur, itaque, iccirco, quare, cuius rei causa eapropter et propterea, quapropter, quamobrem, unde, quocirca, ideo, ideoque, uerum quia, si conuenienter, ubi fuerint ponenda, ponantur. Hec eadem sunt petitionis signa si exordium uel narratio est premissa. Et notandum quod aduerbiis localibus, ut: unde, hinc, inde et coniunctionibus causatiuis, ut: quare, quapropter et quamobrem pulcrius ad signandum utimur quam coniunctionibus illatiuis. Notari uero apostolice sedis ob quandam cautelam non signis omnibus his utuntur nec attribuunt petitioni signa que narrationi dederunt. Quod non ideo uitant quia non possit de iure fieri sed ut falsarii melius cognoscantur. Quare frequentiusp.in principio narrationis dicunt: hinc est, inde est, proinde, sed in petitione quare, quocirca, uerum quia et paucissimis aliis locum prestant. Signa diuisionis uel additionis hec esse possunt: preterea, insuper, ad hec, item, quoque, nec non, super eo, uero. Conclusio est postrema clausula epistolari eulogi, que sermonem terminat materiamque consumat. In qua maxime curandum est ut que superius dicta sunt digna et remunerabilia comprobentur, si ea contingat impleri, aut egre ferenda, si despici. Si qua uero supradictarum partium in epistola componenda defuerit, nichil perfectioni epistolari preiudicat, dum modo assumpta materia necessariis undique rationibus fulciatur. Interdum enim ex quinque partibus epistola integratur, hoc modo: Iohanni patri et domino plurimum reuerendo Petrus humilis eius filius cum subiectione salutem. Cum scientia sit nobilis possessio illa est maxime appetenda que nobilissima reputatur. Hinc est quod in legum honorabili facultate propono ulterius desudare, quia per illam sui possessores multum honoris et commodi consequuntur. Quocirca uestre dominationi deuotio supplicat filialis quatinus causa emendi codicem et Digestum cum Institutionibus libras Bononiensium michi mittere procuretis, scientes profecto quod iste labor uobis et amicis nostris honorem magnum et gloriam reportabit. Interdum constat epistola tantum ex quattuor uel ex tribus uel etiam ex duabus, interdum ex una tantum. Potest enim sufficere sola narratio, ut si dicam: Noueritis me conuentum in iure canonico celebrasse. Petitio similiter sola potest sufficere, ut si dicam: Rogo te quod Bononiam reuertaris. Quedam domina scripsit amasio suo tantum ueni et tamen uno sinplici uerbo suam expressit optime uoluntatem. Narratio igitur et petitio sunt ita partes epistole principales quod sine altera illarum ad minus epistola non poterit permanere. Salutatio uero, exordium et conclusio sunt partes minus aliis principales, quia nulla earum potest sufficere per se tantum. Consueuit tamen amicus amico mittere quandoque salutem solam, ut si dicam: Saluta Petrum ex parte mea, sed dicimus quod hec petitio, non salutatio, nominatur. Quid ergo si dixerit Martino Petrus salutem ita quod nil aliud post sequatur nec ille qui scribit habeat intentionem nisi mittendi salutem? Dicimus quod hoc inauditum et insuetum est. Dico tamen quod potest recipi et talis salutatio uicem epistole continebit. Interdum partes epistole per condictionale signum uel causatiuum, quod est si, quia, uerumquia, quoniam, cum, eleganter causa compendii sub una continuatione iunguntur, ut si exordium et narratio connectantur, petitione postea et conclusione separatim sequentibus, ut si dicam: Quia michi ad studium accedenti uestra gratia dignata est auxilium policeri, tempus noueritis iam adesse in quo, nisi uestre liberalitatis manum sensero adiutricem, ab incoato studio me oportebit penitus resilire. Unde nobilitatem uestram affectione deprecor subiectiua quatinus promissionem uestram dignemini ducere ad effectum. Si enim in tanta necessitate uestra gratia michi subuenerit de fideli fidelissimum et tamquam proprium seruum me habebitis donec uiuam. Interdum exordium et narratio sunt diuisa sed petitio et conclusio in una clausula continentur, interueniente hoc aduerbio ita uel taliter uel participio quod potest iungere duas clausulas, ut si dicam: Letatus sum quam plurimum quia me quasi dormientem in promissione quam feceram tuis litteris excitasti. Quare x libras imperialium tue necessitati animo hylari per latorem presentium destino in presenti, quia ne fas iudico amicum uanis pollicitis detinere. Unde amicitiam tuam hortor attentius et deposco quatinus in stadio scolastici agonis curras taliter et labores quod brauium accipere merearis. Interdum quattuor predicte partes in duabus clausulis continentur, exordio et narratione sub uno signo coniunctis et petitione atque conclusione sub alio, ut si dicam: Quia multum de uestra dominatione confido noueritis quod causa legendi Bononiam uenire proposui. Quare uestre discretioni supplico uehementer quatinus pro me uestro fideli taliter laboretis quod hospitem qui me pascat habere ualeam competentem. Interdum exordium et petitio in una clausula coniunguntur, hoc modo: Cum michi pater sitis et dominus specialis supplico dominationi uestre quatinus in aliquo beneficio michi dignemini prouidere. Interdum narratio et petitio in una clausula continentur, hoc modo: Quia pecuniam mecum delatam penitus iam expendi, rogo paternitatem uestram quatinus adhuc denarios michi pro necessariis destinetis. Interdum tres partes epistole in una clausula possunt esse, ut si exordium et narratio et petitio coniungantur, hoc modo: Cum sitis michi unicus benefactor, noueritis quod x librarum debito sum grauatus, rogans dominationem uestram quatinus pecuniam michi causa soluendi debitum transmittatis. Interdum predicte quattuor partes comprehenduntur simul, hoc modo: Quoniam incommoditas quam mei causa patimini animam meam grauiter uulnerauit, ecce per I. latorem presentium c libras imperialium uobis mitto causa soluendi debitum meum totum, uestram nobilitatem rogans attentius quatinus contra me uestra bonitas non turbetur, cum personam et quicquid habeo sim paratus exponere pro uestro seruitio et honore . Interdum post hanc coniunctionem quod uel quatinus cause redditio cum hac coniunctione cum in eadem clausula subsequitur eleganter, hoc modo: Miror quod, cum sis in sacris ordinibus constitutus, agere contra honestatem ordinis non uereris uel sic: Firmiter tibi precipiendo mandamus quatinus, cum diuina sint scolasticis preponenda, regredi ad commissam tibi ecclesiam non posponas. *Tres michi conuiue prope disentire uidentur*. Unde si habent diuersos animos qui ad epulas tulliane refectionis accedunt, non est nobis, Romanum stilum tenentibus, admirandum, quia in mensa tuliana delicie discumbentibus innumerabiles apponuntur et approbande sunt sententie singulorum dummodo supra radonis basim firmiter sint fundate. Quare modum elegantissimum quem seruant Gallici dictatores operi nostro duximus inserendum, ut ad plenum singuli possint quod desiderant inuenire. Dictamen est congrua et apposita litteralis editio, de aliquo uel mente concepta uel sermone uel litteris declarata. Unde, sicut est triplex uox, scilicet imaginaria, scripta, prolata, sic triplex uidetur esse dictamen, scilicet mentale, scripturale, uocale. Congrua dicitur litteralis edictio idoneitte uerborum et sententiarum, quia non sufficit ut sit latinitas in sermone nisi sententie rei de qua intenditur respondeant competenter. Apposita dicitur quantum ad cursum lepidum et decorem. Tamen, cum rudibus aut ydiotis scribitur, sufficit ut sit congrua, quoniam ad appositionis hornatum imperitus non aliter quam surdus ad citharam commouetur. Dictaminum tria sunt genera, scilicet primum, medium et extremum. Primum est prosaicum, id est longum et diffusum, quod ciuile uocatur eo quod inter ciues naturaliter locum habet et traxit etiam originem a natura. Medium est rithmicum, id est molle uel numerosum, quod habet conuenientiam cum primo pariter et extremo, quia nec uagatur longius sicut prosa nec tempora sillabarum iudicat sicut metrum. Extremum uero dicitur phylosophycum siue metricum, quia istud causa rectitudinis et breuitatis et delectationis diligentissime a phylosophys est inuentum. Hic ergo de prosayco est agendum, ita quod specialia prius que circa edificium epistolare uersantur et postea generalia subiungemus. Epistola est exenium litterale, mittentis intentionem plene certificans cum salute. Nam exenium dicitur munus quod mittitur ab absente: unde bene conuenit epistole que fuit inuenta causa absentium personarum. Et dicitur ab epi, quod est supra et stolo, quod est horno. Inde epistola quasi suprahornata, quia nullus modus loquendi tanto compendio tantoque fuit artificio exornatus. Partes epistole sunt quinque, scilicet salutatio, exordium narratio, petitio et conclusio, quamuis non omnes in qualibet epistola requirantur sicut nec omnes partes orationis in qualibet oratione perfecta ponuntur.De his ergo per ordinem uideamus. Salutatio est prima pars epistole de natura, in qua nulla prime uel secunde persone dictio, secundum usum nostri temporis, est ponenda. Uerbum quoque subauditur extrinsecus, ut optat, mittit, desiderat uel affectat, quia non est in ambitu salutationis ponendum. Nomina personarum debito sunt ordine cum suis in ea meritis declaranda, ut quotiens maiori scribitur uel equali semper nomen recipientis in tali ordine premittatur. Si uero maior minori scripserit, debet premittere nomen suum, nisl quando aliud sit in causa. Et nota quod in epistolis Gallicorum salus cuicumque recipienti mittitur, nisi excommunicatis et perfidis inimicis uel forsitan propter aliquam sui culpam indignis. Seruus ergo, domino suo scribens, ei salutem cum fidelitate secure transmittit. Et uidetur certe quod faciant hoc de iure, quia nullum uotum acceptabilius est salute. Id autem quod mittitur uel optatur tam acceptabile debet esse quod ipse mittens per hoc a sui persona uel recipientis possit et uideatur sibi beniuolentiam comparare. His ita premissis, formas quarundam salutationum causa rudium subiungamus a superioribus inchoantes. Dominus papa, scribens episcopo uel maiori, ut patriarche, primati, archiepiscopo, uocat eum uenerabilem fratrem et, posito nomine dignitatis, salutem et apostolicam benedictionem mittit, hoc modo: Honorius episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabili fratri U. Pisano archiepiscopo salutem et apostolicam benedictionem. Et si scribit duorum simul eorum, ponit ordine debito dignitates, hoc modo: Ho. episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabilibus fratribus U. Pisano archiepiscopo et P. Lucensi episcopo salutem et apostolicam benedictionem. Hoc idem seruat quando scribit duobus archiepiscopis, ut si dicam: H. episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabilibus fratribus I. Rauennati et P. Mediolanensi archiepiscopis salutem et apostolicam benedictionem. Idem seruat quando scribit duobus episcopis, ut Florentino et Fesulano. Et notandum quod si fuerit legatus uel etiam delegatus ille cui scribitur non est hoc in salutatione tacendum, ut si dicam: H. episcopus, seruus seruorum Dei, I. Rauennati archiepiscopo apostolice sedis legato salutem et apostolicam benedictionem. Et uide quod si habet legationem perpetuam est coniuntio interponenda, ut dicatur archiepiscopo et apostolice sedis legato. Quod si fungitur legatione ad tempus non debet coniunctio interponi. Generaliter uero omnes alios dilectos filios appellat, nisi hereticos uel indignos. Unde abbati dicit taliter uel decano: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio P. abbati sancti Proculi de Bononia salutem et apostolicam benedictionem. Si duobus abbatibus simul scribat utrique locum sue dignitatis conseruat, hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis I. sancti Stefani et P. sancti Proculi abbatibus salutem et apostolicam benedictionem. Similiter facit omnibus in clericali ordine constitutis, excepto quod mediocribus clericis consueuit dicere, ut quidam asserunt, dilectis in Christo filiis sed minoribus dicit dilectis filiis. Nunc uidendum est quomodo papa secularibus personis scribat. Scribit ergo imperatori hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio F. Romanorum imperatori et semper agusto salutem et apostolicam benedictionem. Idem regibus dicit, excepto quod nec imperatores eos nominat nec agustos, ut: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio H. illustri regi Anglorum salutem et apostolicam benedictionem. Tamen regem Francie et regem Terre Sancte consueuit uiros catholicos appellare dicens ita: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio uiro catholico L. illustri regi Gallorum salutem et apostolicam benedictionem. Si uero scribat alicui principi uel comiti uel marchioni et nomen et locum et dignitatem conseruat ei sic dicens: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio H. duci Austrie uel: dilecto filio A. marchioni estensi uel: dilecto filio M. comiti Bagnacaualli uel: dilecto filio comiti Iacobo marescalco exercitus Romanorum salutem et apostolicam benedictionem. Si autem alicui castellano mittat litteras uel baroni eum nobilem uirum appellat, hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio uiro nobili A. de Bretinoro salutem et apostolicam benedictionem. At si minori persone scribat non apponit uiro nobili sed dicit hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio G. de Galliano salutem et apostolicam benedictionem. Tandem sciendum est quod nomen domini apostolici, siue mittat siue recipiat, est omnibus preponendum nec Dei gratia dominus apostolicus de se uel de alio dicit in salutationibus ab eo missis nec umquam ponit ibi hoc pronomen suo. Nunc uidendum est quomodo clerici et laici domino pape scribant. Episcopus ergo uel maior debet scribere in hunc modum: Sanctissimo patri et domino H. Dei gratia summo pontifici H. deuotus filius Bononiensis episcopus minister indignus salutem et reuerentiam tam debitam quam deuotam. Inferiores possunt dicere fere idem, ut: Beatissimo patri ac domino H. Dei gratia summo pontifici I. deuotissimus eius filius sancti Stefani de Bononia dictus abbas salutem et orationem uel salutem et se ipsum ad pedum oscula beatorum uel salutem et quicquid patri deuotio filialis. Seculares scribunt summo pontifici in hunc modum: Sanctissimo patri ac domino H. Dei gratia summo pontifici F. deuotus filius eadem gratia Romanorum imperator et semper agustus salutem cum subiectione perhenni uel salutem et tam promptum quam debitum famulatum uel salutem et debite fidelitatis obsequium. Idem possunt omnes dicere seculares si domino apostolico fidelitatem fecerunt. Alioquin, se deuotos uel deuotissimos filios nominantes, salutem et obsequium mittunt uel salutem et subiectionem perpetuam uel salutem cum prontitudine seruiendi. Cardinales autem uocat dominus apostolicus omnes fratres. Ipsi uero deuotos filios se appellant. Sed episcopi cardinales non aliter quam ceteri episcopi debent apostolicum salutare. Qui autem sunt presbiteri cardinales ponunt titulum sui cardinalatus, preter cardinalem ecclesie Apostolorum qui ponit basilicam et non titulum, hoc modo: H. sanctissimo patri et domino Dei gratia summo pontefici S. deuotus filius basilice Apostolorum presbiter cardinalis salutem et reuerentiam tam debitam quam deuotam uel sic: Beatissimo patri et domino H. Dei gratia summo pontifici P. deuotus filius presbiter cardinalis tituli Sancte Anastasie salutem cum subiectione perpetua. Sed alii dicunt sacrosancte Romane ecclesie se diaconos cardinales, hoc modo: Sanctissimo patri ac domino H. Dei gratia summo pontifici I. Capuanus deuotus filius sacrosancte Romane ecclesie diaconus cardinalis salutem et obedientiam uel salutem et reuerentiam tam debitam quam deuotam. Archiepiscopus autem suffraganeum sibi episcopum carissimum fratrem uocat; eos uero qui non sunt ei suffraganei uenerabiles fratres dicit (suffraganeos dicimus omnes episcopos qui ad ipsius iurisdictionem spectant). Episcopus uero suum metropolitam, id est archiepiscopum, patrem reuerendum appellat sed alios archiepiscopos uenerabiles patres dicit. Si archiepiscopus archiepiscopo uel episcopo uel episcopus episcopo scripserit eum uenerabilem fratrem uocat, hoc modo: Uenerabili fratri P. Dei gratia archiepiscopo Mediolanensi I. eadem gratia sancte Rauennatis ecclesie archiepiscopus licet indignus salutem et sinceram in Domino caritatem. Nullus alius archiepiscopus uocat in salutationibus ecclesiam suam sanctam nisi Rauennas. At si scribat episcopo suffraganeo tunc debet preponere nomen suum, hoc modo: I. sancte Rauennatis ecclesie archiepiscopus licet immeritus uenerabili fratri H. Bononiensi episcopo salutem et orationem in Domino uel salutem in Domino uel salutem in acimis sinceritatis et ueritatis. Episcopi uero scribunt minoribus in hunc modum: H. Dei gratia Bononiensis episcopus licet indignus dilecto in Christo filio magistro T. archidiacono ecclesie Bononiensis salutem in Domino uel salutem et benedictionem uel salutem cum sincere dilectionis affectu. Abbati mittit salutem et in sancta religione perseuerantiam uel salutem et amorem uel salutem et sic currere in agone ut brauium mereatur. Abbati uero et suo capitulo scribit hoc modo: H. Dei gratia Bononiensis episcopus licet indignus dilectis in Christo filiis G. abbati et uniuerso conuentui monasterii de Columba salutem et cum angelis gloriari uel salutem in eo sine quo non est salus uera nec oratio fructuosa. Eodem modo abbatisse scribit et suo capitulo, mutatione generum tamen facta.Et nota quod dominus papa numquam dicit dilecto in Christo filio sed simpliciter dilecto filio. Archiepiscopi uero et episcopi dicunt minoribus clericis dilecto in Christo filio sed laycis dilecto filio simpliciter. Si archiepiscopus uel episcopus scripserit imperatori uel suo regi preponit nomen ipsius et ipsum laudibus superlatiuis honorat, hoc modo: Serenissimo domino F. Dei gratia Romanorum imperatori semper agusto G. humilis eius fidelis archiepiscopus Mediolanensis licet indignus salutem cum fidelitate uel salutem et in cuntis seruitium tam debitum quam fidele. Cuilibet enim de mundo est nomen imperatoris pre ponendum nisi apostolico, quia ipse tamquam summus omnibus antefertur. Si autem alii regi quam suo scripserit, positiuo non superlatiuo utetur, hoc modo: H. Dei gratia illustri regi Anglorum I. eadem gratia Parisiensis episcopus salutem et prosperos ad uota sucessus uel salutem in eo per quem regnant reges et potentes scribunt iustitiam. Aliis uero secularibus episcopi se preponunt, nisi aliqua obstiterit digna causa, ponentes nomen et locum et dignitatem eorum, sicut dominus papa facit.l. Si autem archiepiscopus uel episcopus scribat alicui castellano uel capitaneo uirum nobilem eum uocat et si fidelitatis hominio sibi astringitur, dicit eum dilectum uel suum fidelem sicut faceret dominus temporalis. Imperator uocat regem Francie illustrem uel specialem amicum uel dilectum consanguineum; ducem uel comitem non sub se positum uirum strenuum appellabit, sed positum sub se dilectum fidelem dicit. Similiter rex uel comes uel quilibet secularis dominus scribit. Si uero comes uel secularis persona scripserit regi uel imperatori eum serenissimum appellabit et salutem et fidele seruitium sibi mittit uel promptum et perpetuum famulatum. Si uero sacerdos scripserit sacerdoti uocat eum carissimum fratrem uel amicum precipuum, posito loci nomine et ecclesie sue et mittit ei salutem et amorem uel aliud acceptabile. Si uero quis scripserit capellano uel alii clerico sub se posito uocat eum suum dilectum capellanum uel clericum uel canonicum et decet ut quandoque nominet eum fratrem. Amicus amico dicit dilecto suo uel carissimo amico uel amicorum precipuo cum plenitudine dilectionis salutem. Hoc autem dico: positis reliquis circumstantiis que conueniunt meritis personarum.Scolari dicendum est: Salutem et scientiam consequi quam affectat. Pater mittit dilecto filio: Salutem et benedictionem. Filius autem mittit: Patri et domino reuerendo cum subiectione salutem. Sed pater filio indignatus mittit ei salutem quam meruit uel cito discedere ab erratis. Filius autem indignato patri potest dicere: Salutem et subiectionem in omnibus et per omnia filialem uel Salutem et penitentiis filii misereri uel Salutem et dictis non credere inuidorum.Et hec ad presens de salutatione sufficiant. Exordium est oratio animum auditoris idonee comparans ad reliquam dictionem. Hoc autem euenit si eum beniuolum facimus et docilem et attentum. Et licet hoc in exordio principaliter faciamus, tamen in reliquis partibus epistole idem possumus obseruare, ut si de recipiente laudabilia predicemus et de nobis cum humilitate loquamur. Beniuolum reddimus ex circumstantiis rerum et meritis personarum, docilem prelibatione materie, attentum nouitate rerum uel magnitudine uel utilitate uel etiam grauitate Set beniuolentiam captamus quattuor modis, scilicet a nobis, ab auditoribus, ab aduersariis et ab ipsis rebus, ea scilicet de personis et negotiis asserendo per que speremus fauorem nobis ab auditoribus hesiberi. Quandoque igitur beniuolentiam captamus a nobis tantum, quandoque a persona recipientis tantum, quandoque pariter ab utrisque. A rebus ipsis captamus beniuolentiam tam in exordio quam in conclusione: in exordio ut si nostrum uel alicuius factum ostenderimus esse tale per quod nobis reddatur fauorabilis animus auditoris, scilicet ut socius socium uel amicus amicum diligat; ut patrem natus colat et ueneretur. In conclusione captatur beniuolentia ab ipso negotio cum ostenditur quid sequatur si premissa contingat impleri. Quomodo ab inimicis captetur beniuolentia bene patet, scilicet si turpia uel segnia uel crudelia de illis probabiliter memoremus. Exordiorum aliud principium, aliud insinuatio. Principium est oratio protinus et perspicue auditoris animum efficiens docilem, beniuolum et attentum. Insinuatio est oratio quadam dissimulatione et circuitione obscure subiens animum auditoris. Principio utimur in causa dubia, humili et honesta. Insinuatione utimur quando causa nostra est turpis uel quando sunt auditores defessi uel quando uidetur ab auersa parte auditoribus persuasum. Et notandum (nota) quod in causa dubia, id est partim honesta et partim in honesta, semper est a captatione beniuolentie inchoandum, sed in causa humili attentum precipue debemus facere auditorem. In causa honesta possumus a docilitate uel beniuolentia incoare uel, nullo premisso exordio, statim ad narrationem accedere. In turpi uero causa est semper a beniuolentia inchoandum. Exordiorum aliud intrinsecum, aliud extrinsecum. Intrinsecum dicitur quando sub una clausula narrationi connectitur uel quando narratio sine ulla digressione prodit ab ipso; et tunc proprie signis utimur causatiuis, ut quare, qua propter, qua de causa. Extrinsecum uero dicitur quod longius ad narrationem accedit; et tunc proprie utimur singnis localibus, ut hinc est, utique uel unde est uel aliis consimilibus. Octo sunt principia exordiendi, scilicet quantitatiuum, qualitatiuum, aduersatiuum, similitudinarium, condictionale, causale, temporale, absolutum. De singulis breuiter uideamus. Quantitatiuum est quod alicuius rei quantitatem ostendit ex qua constituitur fauorabilis animus auditoris, hoc modo: Quantum uestre nobilitati seruiuerim credo uestram prudentiam non latere. Qualitatiuum ad qualitatem rei uel persone pertinet, ut si dicam: Qualis amicus uobis extiterim in tempore oportuno effectus operum id indicat manifeste. Aduersatiuum sumitur ut si dicam: Quamuis ad impetrandum nulla michi suffragentur obsequia meritorum, de uestra tamen benignitate confisus ad portum uestre dominationi uenio confidenter. Similitudinarium ita sumitur: Ad uos tanquam patrem et dominum specialem mee deuotionis litteras destinaui. Condictionale, id est consecutiuum, poterit ita summi: Si meam indigentiam uestre dominationi expono, uestra non debet discretio ammirari, quia uos tantum michi estis specialis dominus et unicus benefactor. Causale dicitur quod per coniunctionem causalem sumitur, ut si dicam: Quia requies michi uestris iusionibus est parere, ideo quicquid iubetis libentissime facere sum paratus. Temporale tempus respicit, ut si dicam: Quando uestre dominationi oportunitatem habeo seruiendi meus tunc uere animus gratulatur, quia dum sum in uestro seruitio reputo me felicem. Asolutum appellatur quodlibet aliud a predictis et idem dicitur generale, quia diuiditur in tres species, scilicet auctoritatem, prouerbium et sententiam. Auctoritas est sententia imitatione digna, ut: Beati pauperes spiritu quoniam ipsorum est regnum celorum. Prouerbium est sermo breuis, comuni hominum oppinione generaliter comprobatus, hoc modo: Frustra iacitur rete ante oculos pennatorum. Et sic prouerbium est uelud quedam maxima que dat fidem aliis sed non recipit aliunde. Nec sunt multa prouerbia inserenda nec plura in mediate prouerbia socianda. Sententia est oratio de moribus sumpta, quid deceat breuiter comprehendens, hoc modo: Is est extimandus liber qui nulli turpitudini seruit. Item: Omnes homines qui de rebus dubiis consultant ira, odio, misericordia uacuos esse decet. Sepe tamen apud dictatores, et maxime Aurelianenses, prouerbium idem prorsus quod sententia reputatur. Hoc autem genus exordiorum quod absolutum uel generale uocatur in qualibet epistole parte inseri potest, excepta salutatione. Et inde dicitur absolutum, quia liberum est ab illis septem et ad plures partes epistole trahitur quam illa sed precipuum locum habet statim post salutationem, similiter in fine post conclusionem, quia semper extrema debent ualidiori fortitudine roborari. Hoc ergo genere exordiorum quod absolutum uel generale dicitur, ratione illius partis que prouerbium uel sententia nominatur, Gallici frequentius in dictamine epistolari utuntur quia per communem locum exordii, quasi per quandam maximam, totum quod sequitur uel etiam antecessit comprobant euidenter. Octo autem predicti modi possunt per hunc uersiculum retineri: *Quantum, quale, licet, ut, si, quia, quando, solutum.* Per hoc enim possumus illos octo modos exordiorum habere: quantum pertinet ad quantitatiuum, quale ad qualitatiuum, licet ad aduersatiuum, ut ad similitudinarium, si ad conditionale, quia uero ad causale, quando ad temporale, solutum ad generale. Exordium autem debet habere sententiarum et grauitatis plurimum sed splendoris et festiuitatis et concinitudinis minimum ne suspicio innascatur que orationi fidem et auctoritatem adimit oratori. Uitia uero exordiorum sunt septem, scilicet uulgare, commune, commutabile, longum, separatum, translatum et contra precepta. Uulgare est quod pluribus causis accommodari posse uidetur, ut si diceret idiota: Iniquum est hominem accusare. Hoc enim potest ad omicidam et furem trahi. Commune dicitur quo nichilominus aduersarius uti potest, hoc modo: Audiatis, queso, quia foueo bonam causam. Commutabile dicitur quod potest aduersarius leuiter in contrarium commutare ut si dixerim: Audite me intuitu patris mei qui uobis seruiuit et tu dicas: Audite me non intuitu mei patris sed mei qui diu uobis seruiui. Longum est quod pluribus uerbis atque sententiis quam sit necesse producitur. Separatum est quod non pertinet ad causam nec sequenti narrationi coheret. Translatum est quod aliud conficit quam postulet genus cause, ut si docilem quis faciat auditorem cum beniuolentiam causa desiderat uel si utatur principio quando est insinuatione utendum. Contra precepta est illud quod neque docilem neque beniuolum neque attentum efficit auditorem. Narratio est rerum gestarum aut ut gestarum expositio, que unum potest et multa narrare: unde, quandoque simplex, quandoque multiplex nominatur. Fit autem narratio de rebus preteritis, presentibus et futuris, maxime per uerbum indicatiui modi, ut: Bononie optata perfruor sospitate uel, alio uerbo precedente, oportet quod indicatiuus sequatur, preposita hac coniunctione quod, ut: Noueritis quod audiui logicam tribus annis uel sequatur infinitiuus, subtracta eadem coniunctione quod, ut: Significo uobis me Bononiam accessisse uel me incolumem permanere uel me in proximo rediturum. Nam accusatiuus debet precedere infinitiuum. Narrationem decet esse breuem, probabilem et apertam. Breuis est que non plura quam requirit necessitas comprehendit. Probabilis est si a ueritate non uidebitur dissentire. Narratio est aperta que res narrandas explicat ordinate. Item commoda mittentis, prout materia postulat, debet sufficienter narrare, ita quod nil ponat superfluum nec tangat sibi aliquid nociturum. Redditio quoque cause locum precipuum habet in narratione, sicut et in ceteris epistole partibus, excepta salutatione. Distinctiones insuper, que coma, colum, periodus nominantur, rerum serie narrandarum debent clausulatim et distincte per ordinem explicare. Petitio est oratio rei quam petimus expresiua. Nec dicitur petitio quia per illam semper aliquid postulemus sed ab usu frequentiori nomen accepit. Et est petitio simplex, qua petimus unum solum, multiplex est qua plura. Species autem petitionum sunt octo, scilicet precatiua, preceptiua, hortatiua, suasoria, monitoria, minatoria, correctoria et absoluta. Et nota quod precatiua et monitoria possunt persone cuilibet conuenire sed preceptiua conuenit tantum maiori. Hortatiua uero, suasoria, minatoria et correctoria proprie conueniunt eidem maiori; sepe tamen paribus et minoribus adaptantur. Absoluta uocatur omnis alia petitio a predictis et hec est generalis que diuiditur in quasdam species, quia petimus dicendo, scribendo, significando et quandoque alio modo. Conclusio est oratio epistole terminalis per quam ostenditur quid commodi sequatur si petitio fuerit exaudita et quid incommodi si neglecta. Fit autem quadrupliciter, scilicet affirmando, ut si dicam: Hoc si feceris me semper habebis ad tuum seruitium promtiorem. Fit negando, ut si dicas: Quod si non feceris, te ulterius non amabo. Fit affirmando et negando simul, hoc modo: Quod si feceris a tuo seruitio non desistam. Fit negando et affirmando simul, hoc modo: Quod si a studio non destiteris tibi sufficienter necessaria ministrabo. Quam uis epistola ex quinque partibus integretur, potest tamen ex pautioribus quandoque constare, quia in sola narratione uel petitione potest consistere, omnibus aliis relegatis. Unde, narratione subtracta, non debet petitio remoueri uel e conuerso. Subtrahitur enim quandoque salutatio causa indignationis et tunc sufficiunt tantum nomina personarum; quandoque tacetur exordium, quia rei dignitas per se patet; quandoque narratio, ut in litteris preceptiuis; quandoque petitio, ut frequenter in epistolis remissiuis; quandoque conclusio, quia rei commoditas uel incommoditas per se patet uel quia est epistola nimis longa. Unde uersus: *Hic satis est pars una, due, tres, quattuor, omnes*. Sciendum est autem quod exordium, narratio et petitio possunt naturalem ordinem permutare sed non salutatio nec conclusio, quia illa prior semper et hec ultima esse debet. Nam petitio potest preponi exordio, ut si dicam: Amicitiam tuam rogo quatinus equum tuum michi commodes usque Romam, cum omnia que habeo sint exposita semper ad tuum beneplacitum et mandatum. Similiter narratio potest anticipare exordium, ut si dicam: Sciatis me sine uestro auxilio non posse in Studio commorari, quia michi estis specialis dominus et pissimus benefactor, cuius gratie quicquid sum uel esse possum teneor deputare Similiter petitio narrationem anticipat ut, si dicam: Rogo dominationem uestram quatinus michi pecuniam transmittatis, quia Bononie sunt omnia solito cariora et illam totam quam mecum detuli pecuniam iam expendi. Cursum uero compositionis docent Gallici obseruandum per dactilos et spondeos nec secundum correptionem uel productionem considerant istos pedes sed secundum numerum sillabarum et habitudinem dictionum. Omnis enim monosillaba dictio siue sit breuis siue longa dimidium spondeum constituit, ut pax et quis. Item omnis bissillaba dictio est spondeus, ut pater et mater. Item omnis trissillaba dictio facit dactilum si penultima grauis fuerit uel correpta, quantacumque fuerit prima, ut dominus. Quod si fuerit plurium sillabarum correpta penultima tres posteriores constituunt dactilum sed precedentes secuntur regulam spondeorum, ut munificentia. Omnis uero trissillaba dictio cuius penultima sit acuta spondeus et dimidius hic uocatur, ut magestas et amare. Item omnis dictio caret dactilo si eius penultima sit acuta, ut edocuere nec stricte hic accentus accipitur sed est accentus hic quedam modulatio uocis per eleuationem uel depressionem super penultimam sillabam facta, iudicio aurium comprobante. Predictis pedibus sic utuntur: plures spondei continuari possunt, dactili uero minime, nisi in salutatione que his legibus est exempta. Nullus autem uersus debet a dactilo inchoari. Unde non sic incipies: Litteras uestre dominationi transmitto. Ad minus ergo est ab uno spondeo et dimidio clausula inchoanda, ut: Implere cupio que iubetis. Si queratur a quot spondei liceat incoare, dicimus hoc indeterminatum esse. Quibusdam tamen uidetur non ultra quattuor esse continuandos, ut: Dominationem uestram deprecor. Singule distinctiones unius et eiusdem clausule sunt in dactilum terminande, preter illam que ambitum orationis finit, quia terminari debet in duos spondeos distinctio finitiua, hoc modo: Non est electus canonice qui mediante pecunia episcopalem apicem est adeptus. Nec est ignorandum quod si prima distinctio in dactilum finiatur, sequens a dactilo non incipiat, nisi quatinus uel adeo tunc occurrat, hoc modo: Uestram deprecor amicitiam quatinus latorem presentium honoretis. Adeo enim a me diligitur quod quicquid honoris sibi feceritis, michi exhibitum reputabo. Cum uero clausula duos desinit in spondeos ante poni dactilum est necesse, hoc. modo: Quem premit auaritia non potest fame consequi claritatem. Possunt uero duo spondei quadriformiter ex quattuor sillabis prouenire, scilicet ut monosillaba dictio trissillabam antecedat, hoc modo: Uestre dominationi supplico quatinus me iuuetis, uel oportet eas esse duas bissillabas dictiones, ut: Rogo uos quatinus uestrum subsidium michi detis uel due monosillabe dissillabam antecedant, ut: Dominus Deus respondeat pro me uobis uel ille quattuor ad constitutionem unius ueniant dictionis, ut: Michi uestrum consilium impendatis. Possunt et due monosillabe in unam bissillabam commutari, hoc modo: Rogo uos quatinus in hoc anno Bononie sitis mecum. De postrema clausula, id est epistolam terminante, sentiunt idem Galici quod in duos spondeos, ut alie precedentes, optime terminatur. Potest tamen in tres spondeos uel in tres et dimidium uel in quattuor terminari. Si ergo in tres spondeos desierit, illi possunt multimode uariari, scilicet ut trissillaba trissillabam antecedat, semper dactilo preeunte, hoc modo: Rogo te quatinus studere procures; uel oportet quod omnes ad constitutionem unius ueniant dictionis, hoc modo: Rogo te quatinus paternam memineris admonitionem; uel due dictiones una quarum sit monosillaba et altera bissillaba trissillabam antecedant, hoc modo: Rogo te ut semper in melius de bono conscendas. Si autem in tres spondeos et dimidium terminabitur, multiplex ibi uariatio poterit inueniri: uel quod trissillaba quadrisillabam antecedat, ut: Sapientum studeas precepta imitari uel quod dictio quadrisillaba duas preueniat dictiones, quarum prior sit monosillaba, reliqua constet sillabis ex duabus, hoc modo: Ita uiuas quod gaudere cum angelis merearis in celis. Si uero quattuor spondei postremam clausulam terminauerint, oportet quod unam constituant dictionem, hoc modo: Qui ecclesiam presumit offendere innodetur uinculo excumunicationis, uel quod dictio monosillaba septisillabam antecedat, hoc modo: Qui contempnit satisfacere, segregetur fidelium a communicatione. Prouerbia epistolarum multum sunt, ut iam diximus, apud Gallicos in honore. Quod, quamuis rationi contrarium uideatur, potest tamen rationabiliter tollerari, quia non appellant prouerbia sententias misticas et obscuras, ut sunt parabole Salomonis, sed quasdam sententias generales et lucidas et probatas, que bene possunt exordia nominari, quia thema totius epistole inde trait efficaciam et uigorem. Unde secundum predictum stilum et doctrinam prouerbiorum hanc epistolam exemplariter subiungamus. G. humilis ecclesie Fauentine prepositus et eiusdem capitulum I. discreto uiro scolari Bononie cum sincera dilectione salutem. Qui diu laboribus insudauit scolasticis digne meretur premium suscipere de labore. Quare honestatis tue laudabilem cognoscentes prudentiam te in nostrum fratrem et canonicum recipere affectamus, ideoque tuam rogamus in Domino prudentiam quatinus beneficium quod tibi gratis offerimus recipere non contempnas. Adeo enim tuam fraternitatem diligimus quod nonnullis eandem gratiam affectantibus te cuntis duximus preferendum. Debet sane considerare uir prouidus ne alius benedictionem habeat que offertur. His ita premissis, que in epistolari dictamine secundum elegantiam stili Gallici attenduntur, generalia circa materiam consideranda restat ut amodo uideamus, que adeo sunt necessaria quod quicumque hec ignorat non est dignus nomine dictatoris. Prius ergo debet ille qui dictare proposuit totam materiam in sue mentis armario premetiri, iuxta illud: *Materiam primo mens prouuida peruolet omnem Discutiat bene quid precedat quidue sequatur et sic, iuxta possibilitatem ingenii sumpta materia, debita ordinatio et plena facundia subsequatur. Ordo dicitur esse duplex, scilicet naturalis et artificialis. Naturalis a rerum gestarum serie non declinat; artificialis est pulcrior, quia multotiens expedit et delectat dum prima mediis et media ultimis preposterat et commutat. Nec poete soli ordine artificiali utuntur, immo etiam oratores. Nam in compositione que reddit constructionem uerborum equabiliter perpolitam ordo artificialis est maxime oportunus. Similiter in tribus partibus epistole artificialis ordo sepe seruatur, ut iam diximus. In causis etiam multum ualet, quia ualidiora semper sunt in principio et fine ponenda et minus ualida debent in medio collocari. Similiter, cum aduersario respondemus, ultimam rationem ipsius, in qua forsitan plus confidit, statim debemus a principio, si possumus, confutare. Et quando rem ueterem et usitatam narramus, pulcrum est ordinem uariare, ut tota iuuenescere uideatur. In sermonibus quoque multum expedit ordo artificialis, quia illud ad finem principaliter est seruandum quod plus placeat et magis moueat animos auditorum. Principium artificiale sumitur octo modis, scilicet a fine, a medio, a prouerbio tripliciter sumpto, ab exemplo tripliciter sumpto. Sumitur ergo a fine quando principium ystorie uel alterius rei anticipat suus finis, hoc modo: Abraam saluo filio a sacrificio est reuersus, qui tamen ea fide Dominum precipientem audierat ut filium immolaret. Possumus et a medio artificialiter inchoare, hoc modo: Dum Abraam cum filio montem ascenderet, ipsum rediturum seruus cum asina expectabat. Preceperat enim sibi Deus filium quem diligebat tenerrime immolare, ad ostendendum quod Deus est super omnia diligendus. Prouerbium summitur iuxta principium, ut si dicam: Fides est meritoria que seruire properat affectanter. Ex hoc patriarcha iustificatur, qui precipienti Domino ut immolaret filium credere non tardauit. Quandoque summitur prouerbium iuxta medium, ut si dicam: Seruilis abiectio scire secreta domini non meretur. Propter hoc seruus Habrae uelud indignus ad sacrificium non asscendit, sed tamquam brutus cum bruto remanens animali quid ageretur a Domino ignorabat. Quandoque summitur prouerbiale principium iuxta finem, hoc modo: Dignum est fidem suo premio non carere. Propterea fidelissimus patriarcha filium quem super aram obtulerat meruit incolumem obtinere. Exemplum summitur iuxta principium, ut si dicam: Bona arbor generat bonum fructum. Sic utique fidelis senex fidelem filium generauit, quem sibi uoluit Dominus, quasi fructum acceptabilem, super altaris mensam offerri. Quandoque summitur principium exemplare iuxta medium, ut si dicam: Lolium debet a tritico separari ne panis inde proueniens amarescat. Reuera seruus Habrae quasi lolium eo quod infidelis erat debuit a tritico sacrificii remoueri. Exemplare principium quandoque summitur iuxta finem, hoc modo: Quam uis sol uideatur tendere ad occasum, non tamen extinguitur sed ad lucem reuertitur clariorem. Ita filius patriarche, uelud ad mortis occasum ductus, non fuit extintus sed luce clariori, quasi sol oriens, est reductus. Circa executionem materie diligentius est notandum quod si obscura fuerit et longa est leui breuitate materia moderanda, ut sit in sensu breuitas et leuitas in sermone; quod si breuis fuerit et obscura debes eam cum leuitate congrua elongare; quod si leuis et longa fuerit leuitatem falleret uerborum uenustas et diffusionem coerceat remedium breuitatis; quod si breuis et leuis materia fuerit decens ampliatio redimat breuitatem et dignus hornatus subueniat leuitati. Et sic debet egregius dictator apud se ipsum considerare que materia sit longa, que breuis, que obscura, que leuis ut unamquamque sciat lege debita explicare. Sed octo sunt modi materiam ampliandi, qui ad cosdam colores dignoscuntur rethoricos pertinere de quibus breuiter uideamus. Interpretatio enim eandem rem uerbis iterat uariatis, hoc modo: Christus de uirgine fuit natus, Filius Dei carnem recepit de utero uirginali. Hoc idem facit expolitio, color sententiarum, que circa idem permanens aliud atque aliud uidetur dicere commutando. Aliud genus ampliandi facundiam est perifrasis que circuitio nominatur. Hec unam rem simplicem elocutionis serie circumscribit et nomina rerum incorporearum accipit pro personis, ut: Maiestas imperatoris hoc iubet, id est ipse imperator. Hec partes orationis commutat, ut si nominatiuum uel alium casum in genitiuum retorqueas. Ecce enim dixisti: Cognoscat tua probitas, commuta igitur dicens: Cognoscat tue ratio probitatis. Ita commutabis pronomen, ut si uelis dicere: Iste retulit nobis, dicas aliter: Nobis istius est sermone relatum. Similiter uerbum poteris commutare, ut si uelis dicere: Misi tibi, dicas ita: Tibi noueris me misisse. Participium similiter commutabis, ut: Bononiam sum uenturus, dicas igitur: Bononiam habeo propositum ueniendi uel: Me uenire Bononiam in proximo tua dilectio non ignoret. Commutatur etiam in casualem dictio carens casu. Ecce, si uelis dicere: Hic bene iudicat, ita poteris commutare: Hic est bonus iudex uel: Hic iudicat bono modo uel: Hic seruat in iudicio bonitatem. Tertium genus ampliandi materiam est comparatio que in rethoricis superlatio nominatur: et hec ampliando materiam sepe loquitur yperbolice. Huiusmodi autem comparationibus sepe utuntur autores materiam ampliare uolentes. Et fit quandoque iperbole cum signo comparationis expresso, scilicet per magis, minus et eque, quandoque fit separatim, id est sine aliquo signo comparationis, ut: Totus Aristotiles est in pectore tuo. Quartum genus ampliandi materiam est apostrofa que dicitur exclamatio. Hec enim per quandam sermonis directionem efficit doloris aut indignationis alicuius significationem, ut: Tu Iuda impiissime ausus fuisti magistrum et Dominum prodere osculando. Potest etiam et apostrofa interuenire causa monendi et sepe alterius causa rei. Quintum genus extendendi materiam est prosopopeia, id est informatio noue persone, que inter colores dicitur conformatio, iuxta illud:Nux ego iuncta uie cum sim sine crimine uite A populo saxis pretereunte petor. Similiter crux poterit introduci: Ego crux rapta conqueror de fidelium tarditate, quia non curant me de impiorum manibus liberare. Sextum genus materiam prorogandi est digressio que spectat ad colorem qui similitudo uocatur. Hec enim fit causa probandi aliquid de presenti negotio uel persona, que, si fuerit impertinens, erit nimium uitiosa. Si autem ad rem pertineat plurimum commendatur. Et hec digressio multum sermocinantibus expedit, ut si de Iuda loqueris proditore, satis commode ad Absalonem siue Achitophel potes digressionem facere, dum modo ad principale propositum reuertaris. Septimum genus ampliandi materiam est descriptio que inter colores sententiarum locatur. Secundum hanc loca, tempora et qualitates negotiorum et personarum sepissime describuntur causa probandi aliquid quod uideatur ad materiam pertinere. Iuxta quod dicitur: Uir erat in terra Hus nomine Iob, simplex et rectus ac iustus et timens Deum. Octauum genus ampliandi materiam est duplex rei consideratio: una que asserit formam rei, altera que oppositam formam tollit. Unde Lucanus: Festa coronato non pendent limine serta uel sic: Quam uis ista mulier sit formosa non tamen est lasciua, quam uis nobilis non superba, quam uis diues non tamen ad illicita preceps. Et debet iste modus loquendi similiter ad descriptionem reduci, quamuis alio modo quam superior fiat. Nunc qualiter possit breuiari materia uideamus. Est ergo sciendum quod si breuiter loqui uolumus illa octo sunt uitanda que materiam supra diximus ampliare. Similiter octo sunt illa que adhuc etiam breuitatem inducunt. Primum est emphasis, id est nimia ueritatis expressio, ut: Dauus est ipsum scelus. Secundum est articulus, id est quedam interuallis distincta cesio dictionum, ut: Fides, spes, caritas donat uitam. Tertium est ablatiuus qui poni dicitur absolute, ut: Troiano bellante uicti sunt Parthi. Quartum est unius in altero quedam callida intelligentia et decora. Unde Oratius: It et redit et narrat Uulteium nomine Mennam. Ita poteris et tu loqui: Litteras quas optabam a domino apostolico inpetraui. Per hoc enim intelligitur quod satis plene apud eum gratiam inuenisti et sic non oportet quod debeas hoc cantare. Quintum est a clausulis subtracta coniunctio ubi color interuenit qui dicitur dissolutum, sicut patet in oratione dominica et in simbolo nostre fidei, ubi causa breuitatis pauce coniunctiones ponuntur. Et tu similiter dicas: Sciatis quod Bononie gramaticam tribus annis audiui, biennio in logica laboraui, tandem in iure canonico sum titulum magisterii consecutus. Sextum est multarum clausularum sub uno uerbo adiunctio. Et hoc precipue facit ceuma, ut: Magna uiris gloria est iustitia, fortitudo, temperantia et prudentia. Septimum est eiusdem uerbi repetitionis fuga que non est tolleranda nisi causa exornationis fiat. Octauum est eorum que plus ad rem faciunt in mente prius ordinata collectio, ut, rebus breuiter comprehensis, non plura quam sit necesse uerba ponantur, ut in dominica oratione uideamus, uel sic: Dauit missus ad fratres, interfecto Golia, populum liberauit. Seu uelis materiam ampliare siue ad breuitatem reducere debes uerba propria, si poteris, inuenire, ita quod sermone decenti res quelibet decoretur sed, deficientibus idoneis uerbis, quandoque inpropriis est utendum que multum uenustatis habent si calide transummantur. Ecce, si de homine loqueris, debes ad rem similem te transfere, ut homini attribuas quod aliis rebus conuenit ex natura. Uides enim quod aurum est fuluum, lac niueum, rosa rubicunda, mel dulce, flamme rutile sed nix alba. Potes ergo transumere ita dicens: Hic habet dentes niueos, labia flammea, gustum mellitum, uultum roseum, frontem lacteam, crines aureos. Quod si de non homine loqueris ad hominem te retorque, ut quod sibi conuenit ex natura possis digne rebus aliis commodare. Uides enim quod homo nascitur, pingit, hornat, blanditur, cessat, dormit, quiescit, iacet et surgit. Hec ergo uernali tempori et maris tranquilitati potes attribuere in hunc modum: Florum primordia iam nascuntur, uer floribus terram pingit, tempus placidum nunc blanditur, procelle dormiunt, freta cessant, ualles depresse iacent, montes erecti surgunt. Similiter ea que sunt hominis ita potes hiemi commodare: Multos hiemis predura tirannis opprimit uiolenter, cuius imperio nimbi contristant aerem, caligo diem excecat, aura parit procellas, nix claudit iter, medullas bruma transfigit, undas glacies incarcerat, humum grando flagellat. Similem transuntionem sumis ab homine si uis loqui de tempore nauigandi: Aquas aquilo non obiurgat, aerem auster non inebriat, solis radius quasi scopa lutosi aeris celum emundat, tempus sereno uultu pelago adulatur. Potes ab homine similem transsuntionem sumere si uilem materia, sicut est fabrilis actus, cupias exornare, hoc modo: Flamme uigilant ad folles, in igne massa ferrea sepellitur, eandem coctam forceps incudi ministrat, malleus dat crebra uerbera, ut magister, et sic massam format in opus duris ictibus percorreptam. Plura exempla transsuntionis ab homine sunta posuimus quia transsuntio quam a nobis recipimus et familiarior et suauior esse uidetur quam que a rebus summitur alienis. Et est modus iste loquendi grauis et leuis: nam grauitas est in inuentione uerbi sed leuitas est in sensu. Quare diligentius est cauendum ne transsuntio sit turbida uel opaca. Si uolumus urbane loqui debemus etiam transsumere adiectiuum, ut nubem si qua fuerit a substantiuo remoueat aut ut lumen sibi plenius largiatur. Nam si dixero: Iura mollescunt uel: Iura rigent non dum hec transsuntio bene lucet sed adiectiuo posito elucescet, ut: Iura dispensatoria mollescunt, iura districta rigent (nam dispensatio pietatis sed districtio est rigoris). Quandoque adiectiuum transsummitur non causa remouendi obscuritatem sed ut maius lumen exibeat substantiuo. Nam si diceres: Tellus plus equo potauit aquas uel: Imber aquas temere dispensauit plenius ita dices: Ebria tellus plus equo potauit aquas uel: Prodigus inber aquas temere dispensauit. Tale siquidem adiectiuum ratione sequentis attributionis substantiuo suo ad modum edere colligatur. Quandoque tamen transsuntio uidetur inter nomen et uerbum repugnantiam generare, ubi tamen dignissima est iuntura, ut: Ad Dominum clamant deuota silentia uel: Gaudium terrenum intrinsecus amarescit. Eadem contrarietas quandoque inter substantiuum et adiectiuum esse uidetur, ut: Amara gaudia, clamosa silentia sunt ista. Similiter est si dicam: Strenua inertia te exercet, inops copia te ditauit. Ex predictis habemus unum genus transsuntionis, scilicet quando dictio semel sumpta proprie summitur et in proprie, ut si dicam: Fides in corde, ferrum in corpore armat sancte crucis inclitos bellatores. Ita dixit Ouidius: Demophon uentis et uerba et uela dedisti. Accipit enim uentos proprie et improprie simul. Habuimus quod uerbum et adiectiuum et substantiuum transsumuntur sed quodlibet multis modis. Nam uerbum quandoque transsummitur ratione precedentis casus, ut: Nubes pausant, aer mansuescit, aura silet, aues inter se locuntur, mare dormit, riui ludunt, rami pubescunt, agelli pinguntur, humus lasciuit. Quandoque ratione sequentis casus, ut: Predicator seminat ore, unde cibat oculos, aures inebriat et satiat ipsos animos auditorum. Quandoque ratione tam precedentis quam sequentis casus, ut: Os nostri doctoris propinat dulcia uerba, uigiles aures bibunt uerba ex ore ipsius loquentis. Adiectiuum quoque transummitur tribus modis. Quandoque ratione fixi cui adiungitur, ut si dicatur: Sermo crudus, excoctus, sucosus, arridus, hirtus, comptus, rudis, excultus, inops, opimus. Quandoque ratione sequentis obliqui, ut: Ecce rex uenit, inermis consilis, cintus odiis, nudus amicis. Quandoque ratione utriusque, ut si de aliquo diserto dicamus: Hic est floridus eloquio; de ueterano: Hic est marcidus euo; de paupere: Hic est tenuis re. Fixum transsummitur multis modis, ut: Ira maris (ecce nominatio); Tu es alter Ulixes (ecce pronominatio); Bononia prudens (ecce denominatio). Unde sciendum est quod, cum uerborum exornationes sint , decem illarum pertinent ad grauitatem sermonis, quia omnes in transuntione posite sunt et ab usitata uerborum potestate recedunt: graue uidetur, enim transsummere competenter. (.) xxxu que super sunt planitiem sermonis accomodant et illum quadam superficiali dignitate uenustant. Sed uide, si grauitatem sequeris, ne obscuritatem incurras et si breuitatem diligis, caue ne afferas uilitatem. *Sic graue iunge leui ne res hec detrahat illiSed sibi conueniant et sede fruantur eadem*. Colores igitur qui sermonem leuem efficiunt et uenustum sunt xxxu, scilicet repetitio, conuersio, complexio, traductio, contentio, exclamatio, interrogatio, ratiocinatio, sententia, contrarium, membrum, articulus, continuatio, compar, similiter cadens, similiter desinens, annominatio, subiectio, gradatio, diffinitio, transitio, correctio, occupatio, disiunctum, coniunctio, adiuntio, conduplicatio, interpretatio, commutatio, permissio, dubitatio, expeditio, dissolutum, precisio, conclusio. Quarum exornationum quedam ampliant orationem, quedam ad breuitatem ducunt. Quod similiter quedam exhornationes sententiarum faciunt, ut a nobis superius est ostensum, quia sicut quedam extendunt orationem, ita quedam ornamenta sententiam et uelud quedam coartant sermonem, ita quedam habent potestatem sententiam coartandi. Sed de illis xxxu uerborum exornationibus et de sententiarum coloribus ad presens non duximus repetendum, quia sufficienter a nobis est de illis superius expeditum sed decem colores transuntionum hic uolumus iterare causa expediendi plenius grauitatem ipsorum et quia de transuntiuis precipue intendimus hic docere. Decem exornationum que ad transsuntionem pertinent quattuor sunt que inter eas plus grauitatis habent; sex autem uiam faciliorem tenent nec tantum in se continent grauitatis. Grauiores equidem sunt iste quattuor: nominatio, pronominatio, permutatio, translatio. Minus grauitatis habent iste sex: denominatio, circuitio, transgressio, superlatio, intellectio et abusio. De his ergo per ordinem uideamus. Nominatio est noui uocabuli uel noue iuncture uerborum confectio. Quod quandoque fit causa imitationis, ut: Iste sibilat, ille rudit; hic murmurat, ille uagit; hic blacterat, ille mugit. Quandoque fit causa significationis, id est causa maioris uehementie, ut: Isto faciente impetum, fragor ciuitatis auditus est (sic enim magnus clamor populi designatur, quod a fragore arborum tractum est). Similiter potest dici: Me terret tuba fulminis, aure impetus me inuasit, uentorum iurgia tollunt sonnum, maris strepitus ledit naues, ira procelle timidos facit. Hec uero transsuntio proprie fit in nomine substantiuo et comuni, hoc est appellatiuo. Et potest dici quod in ipsa inuentione fit nominatio sed, cum ab usu fuerit approbata, huiusmodi locutio in transslatione uertetur. Pronominatio similiter fit in nomine substantiuo sed proprio, causa laudandi uel uituperandi quantum ad animam, ut: Hic est Petrus, ille Iudas uel quantum ad corpus, ut: Hic est Paris, ille Thersites uel quantum ad res, ut: Hic est Titus et ille Tantalus, id est hic largus et ille auarus. Quandoque fit ut nomen gratius pro minus grato ponamus, hoc modo: Recordare, Domine, patrum nostrorum Abraam, Ysaac et Iacob. Quandoque minus gratum ponimus, ut auditores amplius commoueamus. Unde Lucanus: Ad Cinnas Mariosque uenis. Hii enim fuerunt maximi rei publice inimici. Permutatio fit in nomine tam proprio quam comuni. Hec aliud uerbis, aliud sententia, sicut allegoria, demostrat et fit per similitudinem, argumentum atque contrarium. Fit per similitudinem cum plures translationes accedunt, ducte simili ratione, hoc modo: Si canes funguntur officio luporum cuinam presidio pecuaria credemus? Ecce, canes significant prelatos, lupi mercenarios seu tirannos, pecuaria populares et ita plura similia hic concurrunt. Fit per argumentum a persona uel loco uel ab alia re sumptum, quod frequenter in sacra scriptura contingit et tunc quandam similitudinem oportet interuenire, ut si per Dauid Christum intelligas, per uas lactis plenitudinem sue gratie, per fundum beatam Uirginem, per Goliam principem tenebrarum, per gladium potestatem sibi ablatam. Fit per contrarium, ut si per Rachel morientem in partu uirginem intelligas absque dolore aliquo parientem. Similiter fit per contrarium quando interuenit hironia, hoc est derisio, que per quandam uocis eleuationem exprimitur, ut: Hic est episcopus quasi dicat non est, quia nullam curam de grege habet. Quandoque fit per contrarium absque ulla derisione, ut si de auaro dicas: Hic est nimis prodigus et de adultero: Hic est castus. In talibus enim est transsuntio facta per antifrasim. Traslatio est ex quadam conuenienti similitudine uerbi iam dudum inuenti in aliam rem traductio. Hec fit tam in nomine quam in uerbo et participio et aduerbio et in hoc differt a precedentibus. In permutatione tamen significatio uocabuli non mutatur sed per rem ipsius alia res intelligitur, ut: Lupus est in fabula, id est aliquis adest qui cursum impedit nostre uocis. In translatione uero dictio quasi sponte ad aliud significandum conuertitur, ut: Pratum ridet, id est floret. Et fit traslatio quandoque tantum in una parte, ut: Insanire libet, hoc est uersificari, quandoque in pluribus, ut: Pastores predantur oues. Hic duo nomina transferuntur: pastores ad prelatos et oues ad subditos; quandoque transummitur totalis oratio, ita quod nulla pars ipsius, ut: Littus aras, id est opus inutile agis. Traslatio fit sex causis. Nam fit causa maioris euidentie, ut: Hic serpens callidus Eue mortis pocula propinauit. Item fit causa breuitatis, ut: Prima die absorbuit infernus angelum tumefactum. Fit causa obscenitatis uitande, ut: Nullus beate Marie uirginitatis ianuam reserauit. Similiter fit causa maioris significantie, ut: Apostoli ubique gentium tonuerunt. Fit causa diminutionis, ut: Iste superbit quia guttam scientie iam gustauit. Item fit causa locupletandi orationem maiori hornatu, uelud si diceres: In rexurrectione caro Christi refloruit que in passione prius exaruerat tamquam testa. Translatio quoque habet differentias quattuor specierum. Fit enim ab animato ad animatum, ut: Equus iste uolat. Nam auis et equus animata sunt. Fit ab animato ad inanimatum ut: Uela gemunt. Fit ab in animato ad animatum, ut: Iste radiat splendore sapientie. Fit ab in animato ad inanimatum, ut: Terra fluit lac et mel. Sunt insuper inter has species quedam translationes que utrique parti conueniunt et ob hoc reciproce nominatur, quia, sicut pratum ridet, ita homo uiret et sicut terra fluit ita fluctus teritur. Et quedam sunt tantum unius partis, quia non sicut equus uolat sic auis dicitur equitare. Notandum quod fit uocis et rei translatio, ut: Linea est longa. Sic enim res et nomen transfertur a corpore ad ipsam lineam que sine dubio est incorporea, quia longitudo ad lineam et hoc nomen longa pariter transferuntur. Fit translatio uocis et non rei, ut: Iste monacus est albus quia, licet albus dicatur de monacho non tamen albedo inest monacho sed tantum habitui. Fit translatio rei sed non uocis, ut: Leta seges, id est fertilis. Sic enim attribuitur letitia segeti sub hoc adiectiuo leta, non tamen sub alio nomine eiusdem significationis, ut dicatur: Seges ylaris uel iocunda. , Dl. Fit quoque translatio in eodem, simili et diuerso. Quod sic intelligitur: in eodem enim dicitur fieri quando idem uerbum eandem translatiuam significationem retinet, locis positum in diuersis, ut si hoc uerbum adulterat ita ponas: Asper animus adulterat corpoream uenustatem. Prebende nomen adulterat qui non prebet eam liberaliter sed uenundat. Hic adulterat claues, ille male transferendo adulterat dictiones uel sic de hoc uerbo castigo. Uirgo habet labellula castigata. Magister castigate loquitur et subcinte. Cantilenam castiga ne satietatem inducat. Simplicitate faciei mentis durities castigatur. Uerborum prolixitatem castigo. Enormitatem carminis debet poeta diligens castigare uel sic de hoc uerbo furatur. Iste sub tue protectionis clipeo se furatur. Galathea michi sua pulcritudine me furatur. Qui honestis rebus inuigilat illecebrarum uoluptatibus se furatur. Nemo est tam cautus cui carnalis stimulus aliquid non furetur. Fit in simili cum uerba consimilis significationis ad eandem possunt translationem uenire, ut: Prata floribus rident, prata luxuriant floribus, prata lasciuiunt floribus, prata florea iuuenescunt, prata florum purpura uenustantur, prata uario gramine ylarescunt, prata florum coloribus depinguntur uel sic: . Flores floribus hic arrident, hic rose cum liliis maritantur, uiole colore ferrugineo depinguntur, hic locus ueris opibus preditatur, humus hic delectabiles parit flores, tota humus herbis gratuitis hic uirescit, uernalis clementia hic blanditur, tellus fecundis graminibus hic uestitur, in hec loca natura sue rorem gratie instillauit, ad florum gratiam çephirus hic aspirat, uernis floribus aura lasciuior hic applaudit, nescit hic yems floribus nouercari, forma loci florigera inuitat ad requiem transeuntes. In diuerso dicitur esse translatio cum res opposite quadam se contentione respiciunt, ut: Iste candorem denigrat mee fame sed ego sue fame nigredinem candidaui; Uultus huius colore roseo uenustatur, faciem illius extrema inficit turpitudo; Hunc cecitas cupiditatis obfuscat, illum splendor liberalitatis illustrat; Hyemps floribus tellurem depauperat sed eandem uernanti gramine uer fecundat. Licet autem obscura transsumptio sit uitanda, quandoque tamen causa loquendi liberius uel causa celandi quod dicitur locum habet, ut si de sodomita dicas: Iste prefert Ganimedem Iunoni id est magis pusione quam coniuge delectatur.Nunc de sex qui restant coloribus est agendum. Denominatio transuntionem facit quoniam a rebus propinquis et finitimis orationem trahit, qua res possit intelligi non suo uocabulo appellata. Hec nomen inuenti ponit pro nomine inuentoris, ut: Uinum colitur a Tebanis, id est Bachus inuentor uini. Quandoque nomen inuentoris significat rem inuentam, ut: Ceres est cara Bononie, id est panis. Quandoque instrumentum sumitur pro utente, ut: Penna scribit, Gladius hostem cedit. Quandoque nomen facientis denominat rem que fit, ut: Mars imminet Lombardie, id est bellum quod fit a Marte. Similiter nomen rei que fit denominat facientem, ut: Auaritia est cupida et gratia liberalis, quoniam auaritia facit cupidum sed gratia liberalem. Quandoque continens ponitur pro contento, ut: Gallia pugnat, id est Gallici. Sed hoc fit tripliciter, quia potes epitetum, id est proprium accidens rei, per substantiuum significare, ut: Bononia est iuris indagatrix uel per adiectiuum, ut: Bononia est nobilis, felix, prudens uel per ydoneum uerbum, ut: Bononia docet iura. Quandoque contentum pro continente accipitur, ut si materia pro materiato ponatur, hoc modo: Bachus in argento, digitus lasciuit in auro. Si ergo uis esse in mitator nobilium poetarum in huiusmodi epithetis et decorem singulis rebus dare, nunc audi Claudianum dicentem:. Glomerantur in unum Innumere pestes Herebi quascumque sinistro Nox genuit fetus, nutrix discordia belli Imperiosa fames leto uicina senectus Impatiensque sui morbus liuorque secundis Anxius et scisso merens uelamine Luctus Et Timor et ceco preceps audacia uultu Et Luxus populator opum cui semper adherens Infelix humili gressu comitatur Egestas. Audi adhuc eundem: Hic elementorum series sedesque paternas Insignibat acu ueterem qua lege tumultum Discreuit natura parens et semina iustis Discessere locis, quicquid leue fertur in altum In medio grauiora cadunt, incanduit aer Egit flamma polum, fluxit mare, terra pependit Nec color unus erat, stellas accendit in auro Ostro fundit aquas, attollit litora gemmis. Adhuc eundem non pigeat te audire: Hic edere serpunt, hic pampinus induit ulmos. Alnus amica uadis, astis accommoda cornus, Crispa comas buxus, pinus succinta cacumen Apta fretis abies, uenturi prescia laurus Mirtus odora, gigas citrus, pigmea mirica Frigore ramorum solarem summouet estum. Audi etiam eximium poetarum: Continuo pectoris generosi pullus in aruis Altius ingreditur et mollia crura reponit Primus et ire uiam et fluuios temptare minaces Audet et ignoto sese committere ponti Nec uanos horret strepitus. Illi ardua ceruix  Argutumque caput, leuis aluus, obesaque terga Luxuriatque thoris animosum pectus. Adhuc eundem mirare: Ecce supercilio cliuosi tramitis undam Elicit illa cadens raucum per leuia murmur Saxa ciet scatebrisque arentia temperat arua. Circuitio transsuntionem facit, quia causam ponit pro causato et rem simplicem quadam circumlocutione designat, ut: Langor eget medicina id est languens eget medico, et: Prudentia Bononiensium uincit hostes, id est Bononienses prudentes. Transgressio quoque transummit quia causa uenustatis remouet dictiones ab ordine naturali et in aliam potestatem trahit. Unde, ratione talis ordinis, est hec locutio transsuntiua: Socratem uidet Plato. Superlatio ad transuntionem reducitur, quia hec superat ueritatem augendi uel minuendi causa. Fit autem quandoque sine comparatione, ut: Tangunt sidera fluctus; quandoque fit per eque ut: Unda cruoris fluit exemplo equoris; quandoque per magis, ut: Pectus est frigidius glacie; quandoque per minus, ut: Sol est obscurior armis regis, id est minus splendidus. Sed caue ne supergressionem mens uel auris aborreat. Nam *placet excessus quem laudat et auris et usus*. Intellectio pulcerrimam transuntionem facit. Ponit enim partem pro toto, ut si uelis dicere quod studueris tribus annis, pulcrius ita dices: Tertia estas in studio me inuenit. Sic enim ait Oratius: Me quater undenos sciat impleuisse decenbres, id est annos. Eadem est transuntio quando singulare accipitur pro plurali, ut: Iste habet capillum nigrum, id est capillos nigros. Quandoque id quod est partis attribuitur toti, ut si eadem dies, respectu diuersarum partium, sicca et aquosa dicatur uel idem fluuius angustus et amplus, sapidus et amarus. Similiter fit quando plurale pro singulari accipitur, ut si de aliquo suum anulum ostendentem dicamus: Iste uult ostendere gemmas suas. Abusio ad transuntionem pertinet, quia pro uerbo certo et proprio ponitur aliud ei simile et propinquum. Nam proprie dicimus: Uires parue, statura breuis, consilium magnum, oratio longa. Possumus ergo dicere abusiue: Huius uires sunt breues, statura parua, consilium longum, oratio magna; sed caue ne illa reputes propinqua et finitima que potius sunt contraria, quia, si ad illa declinaueris, erit abusio uitiosa, ut si prodigum dicas largum, temerarium fortem, audacem fidentem, superstitiosum religiosum, loquacem facundum, crudelem iustum, astutum cautum, auarum parcum, fatuum simplicem, fictum humilem, strabonem petum, nanum pullum, pinguem tardum et his similia. Si enim, relicto medio, te transferras ad extrema ita quod unum sumas pro reliquo, non est talis transuntio tolleranda.Et hec de trans sumptiuis dicta sufficiant. De commutatione partium superius in quodam loco tetigimus sed non plene. Unde, uolentes Sidonium immitari, plenum artificium inueniendi uerba que pertinent ad facundiam et hornatum statuimus exhibere, ut non casu sed arte facundi effici ualeamus. In tribus ergo consistit huius doctrine consideratio, scilicet in dictione tempus significante, in dictione habente casum et in dictione indeclinabili. Sic enim omnes partes orationis comprehenduntur.Et prius de uerbi facundia uideamus. Uerbo igitur alicuius negotii de quo agitur in mente concepto, accipe aliquod substantiuum quod ab eo descendat uel ab alio eiusdem significationis uerbo siue ipsius expresse imaginem retinente, quo inuento, ipsum per casus singulos commutabis, adendo ilia que ad congruitatem orationis et perfectionem pertineant, ut non solum esse, sed bene esse illa quam desideras sententia uideatur et tunc, his et illis in animo diligentissime reuolutis, quod aptius decreueris illud pone. Et si uelis dicere: Doleo, accipe fixum dolor, scilicet inde natum, cuius constructionem per singulos casus ita poteris experiri: Michi manat ex hoc fonte dolor. Hinc surgit michi radix doloris. Materiam siue causam res ingerit hec dolori. Grauem michi seminat hoc dolorem. Intrinsecus me uulneras, seue dolor. Absorbetur meus spiritus a dolore. Potes etiam summere fixum ab aliis eiusdem significationis uerbis, ut sunt gemo, lacrimor, conqueror et suspiro et per casus similiter uariabis, hoc modo: . Suspiria michi ueniunt ex animo, grauis questus prodit ab ore, lacrime in faciem manant, gemitus me confundit. Pulcrius tamen dixeris si eadem hec transsumas hoc modo: Suspiria ex imo pectoris erumpunt, aer questibus aclamat, a fonte oculorum lacrime deriuantur, aculeo gemitus animus uulneratur. Sic patet quomodo proprie uel improprie talibus sit utendum.Nunc de dictione casuali agamus. Aut est adiectiuum quad in mente concipis aut fixum. Si fuerit adiectiuum, accipe fixum quod deriuatur ab eo uel ab alio similem significationem habente, sicut de uerbo diximus, et tunc illud similiter uariabis, ut si uelis dicere: Uultus est candens uel candidus, sume hoc fixum candor et ita dicas: Huius uultum candor illuminat. Radio candoris ora coruscant. Candori nubit facies huius. Instar solis maxilla candorem gerit. Humanis uisibus es speculum, candor, serenissime faciei. Mundus gene candore diescit et sic, constructionibus uariatis, elige cui dicas: Tu michi sola places. A consimili potes elicere substantiuum, ut nix a niueus, quod predicto mobili similatur et inde sic poteris perorare: Nix et gena forma non differunt. Tanta luce candor nitet in ora quod niuis emulus reputatur. Ora niui consonant in candore. Facies niuem candore proprio imitatur. Uultus cum niue certat non dubius de triumpho. Nix huius candori contendere non presummis. Ecce uides duo fixa diuersarum uocum sed consimilis significationis inuicem in predictis locutionibus mirabiliter uariari. Si nomen de cuius re agitur fixum fuerit aut honeste in suo casu permanet aut non. Si honeste, tunc non eget artificio commutandi, ut si diceres: Iste hoc scelus consilio perpetrauit. Tamen causa maioris copie ita illud fixum per suos casus poteris uariare: Consilium fuit stimulus huius sceleris faciendi. Consilii praua subgestio sceleri causam dedit. Consilio manus flagitiosa consensit. Consilium produxit in actum manus nimium scelerata. Consilium prauum, effectum celerem inuenisti. Consilio suggerente manus ad facinus properauit. Si fixum non uidebitur bene stare, tunc oportet illud callide permutari, ut si diceres ita simpliciter: Homines dicunt hoc factum, honestius ita dices: Hoc factum est uox populi. Fama publica testis est huius facti. Huic facto nulla lingua reclamat. Hoc factum lingue omnium protestantur. O factum uoce populi declaratum. In hoc facto sermones consonant singulorum. Et sic caute potes in singulis iuncturas uarias inuenire. Partem quoque indeclinabilem potes ad declinabilem retorquere, causa maioris faccundie uel hornatus, ut si uelis dicere: Hodie mecum cena, hoc aduerbium in nomen taliter commutabis: Mecum in cena te dies societ hodierna. Ut dies ista sit michi iocundior mecum cena. Item si diceres: Ueniet huc magister, aduerbium locale retorqueas sic in nomen: Magistrum uenientem suscipiet iste locus. Aduentu magistri honorabitur iste locus. Item si ponas aduerbium numerale, ut semel dixi, taliter illud uertas: Unica fuit emissio mei dicti. Si bis dixeras, ita dicas: Uice gemina istud dixi. Et in uerbum potes aduerbium retorquere, ut si uelis dicere: Hic sepe canit, uerbum inseras, ita dicens: Iste frequentat cantum, Huius cantus ualde crebrescit, Iste cantitat; uel in nomen potius id conuertas, ut: Frequens est huius cantus, Canendi frequentia hunc delectat. Aduerbium quoque negandi potes in uerbum uel nomen conuertere, ut si uelis dicere: Non lego, potes taliter commutare: Michi abest actus legendi, Actu legendi uaco, Actio legendi a me penitus est diuisa. Et ita potes de omnibus aduerbiorum significationibus experiri. Coniunctiones etiam poteris commutare, ut si uelis dicere: Si iste uenerit ille recedet, dicas honestius: Huius aduentus operabitur illius recessum. Idem in copulatiua contingit, ut: Uitium et uirtus repugnant. Dicas id pu]crius: Uirtus uitio contradicit. Homo et asinus currunt dicas decentius: Uterque istorum currit, Propter cursum hominis cursu asinus non priuatur, Quamuis currat homo nichilominus tamen currit asinus. Similiter potes uertere disiunctiuam, ut: Iste uel ille currit. Dic ergo: Alter istorum currit, Unum istorum ab altero cursus disiungit. Illatiuam quoque poteris commutare, ut: Sor. currit ergo mouetur. Aliter istud dicas: Ex cursu necessario sequitur motus, Cursum non potest relinquere motus. Et ita de singulis speciebus coniunctionum poteris operari. Prepositionibus idem conuenienter aptatur, ut si dicere uelis: Ad urbem uado, id decentius ita dicas: Urbs quam uidere desidero est itineris mei causa. Et si dixeris: Sum in domo, dicas magis egregie: Domum continet me presentem. Et ita de singulis prepositionibus, si acute uolueris contemplari, quia non uenit ex facili res ista nec absque labore. Necnon interiectionem poteris commutare, ut si diceres: Heu michi, dicas uerbo uel nomine istud idem: Doleo uehementer. Dolore consumor. Michi dolor est inenarrabilis. Et ita de aliis interiectionibus est dicendum. Pronomina uero tot mutationes non habent sed sufficit ut per casus mutentur, ratione illorum quibus adiunguntur, ut hac constructione posita: Ego lego, singulos casus pronominissic percurras: Mei legentis labor gloriam michi parit. Michi legenti ianua scientie aperitur. Me studium legendi promouet ad uirtutem. A me legente nobilis possessio cumulatur sed de uocatiuo exemplum non ponimus quia caret. Hec ad presens de tali commutatione sufficiant. De inuentione, dispositione, elocutione que uisa sunt nobis utiliora quantum ad artem dictandi iam diximus, quia de causis ciuilibus nil ad presens, ad quas utique totam rethoricam Tullius reducere conabatur. Sed non sufficit inuenire tema et bene disponere et exequi uel hornare nisi adhuc aliam inuentionem utilem habeamus. Sicut ergo artificium inueniendi ea que pertinent ad facundiam et hornatum recepimus a Sidonio, sic artificium inueniendi laudabiles determinationes hic uolumus recipere ab eodem, quia nec Tullius nec Quintilianus aliquid de his dixit. Determinationes igitur sunt quasi totius orationis potissimum condimentum, que obscura dilucidant, euagantia coartant, imperfecta perficiunt et sermonem pauperem locupletant. Fixum enim sine adiectiuo quasi nudum uidetur, unde societate indiget adiectiui, ut ueste sibi congrua induatur. Nam quandoque ad laudem pertinet, ut Uir bonus; quandoque ad uituperium, ut Uir malus; quandoque ad indifferens, ut magnus, quia dicimus magnus imperator laudantes et magnus latro uituperantes; quandoque pertinet ad proprium, ut: Pax tranquilla, Graue aratrum, Altum mare, quod si determinatio transsumptionem in se habuerit et pulcrior et grauior locutio uideatur per quamcumque partem determinatio illa fiat, ut: Superba uestis, Crinis aureus, Flos purpureus. Ita et uerbum summitur transsuntiue, ut: Studium floret, Lacrima pluit, Philomena cithariçat. Sed de transuntionibus superius dictum est. €. Determinationes autem sunt congerende, quia locupletior est oratio cuius determinationes complexis sermonibus contexuntur. Hoc enim accidit multis modis, quia possunt eidem uerbo multa substantiua çeumatice respondere, ita quod eorum quodlibet adiectiuo sibi congruo depingatur, ut: Mensam uituperat lutosum mensale, furfureus panis, asper cibus, amarus potus, uernula pannosus uel complexius procedamus, ita quod cuilibet fixo plura adiectiua reddantur, hoc modo: Mensa fuit nobis apposita pauper et paruula, mappa sordida et contrita, cibus horridus et incostus, potus acidus et limosus . Sciendum uero quod nomen fixum intransitiue a suo mobili determinatur sed a casu quem exigit transitiue, ut si transsummas hoc modo: Hic est Paris facie, Tullius ore, Cato mente, Pirrus uigore aut determinatione genitiui utaris, hoc modo: Ad oscula me inuitant rosa uultus, dentis ebur, labiorum flamma, oris balsamus et lilia frontis uel proprium cum genitiuo determinante coniungas, ut: Hic est Tiphis amoris, hic est Ganimedes Iouis, hic est Dauus Simonis. Adiectiuum quoque per transitionem et intransitionem construitur, quia fixum suum intransitiue determinat sed casum quem exigit respicit transitiue, unde prouenit ex utroque iunctura laudabilis et decora, hoc modo: Auarus eget plenus opum, uacuus uirtutum, auidus alienorum. Certum est autem quod suo fixo respondet in genere, numero atque casu et ad eius similitudinem commutatur sed ei quem exigit non tenetur. Nam quandoque recipit genitiuum ut: Apostolicus est pietatis plenus, beneficiorum largus, celestis conuersationis amicus; quandoque recipit et datiuum, ut: Hic est fidus amicis, pius pauperibus, equalibus humilis, prelatis deuotus, minoribus condescendens; quandoque recipit accusatiuum, ut: Hic est niger oculum, albus uultum, crines flauus, exosus crimen; quandoque recipit ablatiuum, ut: Hic est fide sincerus, spe robustus, caritate feruidus. Possunt et adiectiua que diuersos casus recipiant sotiari, ut: Papa est felix animi, supplicantibus pius, omne nefas exosus, religione perfectus. At si adiectiuum ad sui determinationem duo uel plura receperit substantiua pulcrius est quam si recipiat unum tantum, hoc modo: Mensale placet nouitate et candore decorum, cibus pretio et arte conditus, potus tam uino quam nectare saporosus, uerna tam moribus quam ueste facetus. Similiter fixa que sunt communia uariorum casuum determinationes recipiunt sed non quot adiectiua, ut: Papa est consolator inopum, auxilium postulantibus uerbo et opere predicator. Sepius enim fixa recipiunt genitiuum, raro datiuum, rarissime ablatiuum sed nullum eorum potest exigere accusatiuum. Ç. Uerba quoque casibus sociantur, quia sicut per çeuma diuerse clausule uni et eidem uerbo redduntur, ita singulis nominatiuis in eadem clausula per scema quod ipoçeusis uocatur singula uerba conueniunt et respondent, hoc modo: In senium iam uergenti contrahitur pellis, riget lumbus, anelat pulmo, cor quatitur, spina curuatur, corpus fatiscit, mors limini appropinquat. Ç. Eidem tamen supposito pulcerrime diuersa uerba redduntur sicut eidem fixo diuersa consonant adiectiua, hoc modo: Iste sapit ut Cato, dicit ut Cicero, uiget ut Pirrus, nitet ut Paris, audet ut Capaneus, modulatur ut Orpheus, amat ut Theseus, monet ut Gregorius, probat ut Augustinus, asserit ut Ieronimus. Similitudo enim talis elegantissima reputatur. Determinationes obliquorum ad uerba similiter sunt uenuste, quia uerba diuersos obliquos recipiunt sicut nomina adiectiua. Et quandoque uerba iunguntur similes obliquos recipientia, ut: Hic estuat ira, terret aspectu, lingua tonat, gestu furit, ense insurgit; quandoque diuersis sociantur obliquis, hoc modo: Bononia scolarium pauperum miseretur, diuitibus assurgit, transgredientes corrigit, bonorum omnium felicitate redundat . Sunt et alie obliquorum determinationes que prepositionum siue aduerbiorum mediantibus uinculis referuntur, ut: Auarus inter opes eget, in epulis esurit, super omnes affligitur alienis: hoc plus aliis consequitur ex diuitiis quod propter earum custodia die noctuque miserabiliter anxiatur. Aduerbiorum determinationes ad modum adiectiuorum se habent. Unde, si bene summantur, multum uenustatis inducunt, ut: Imperator iuste iudicat, pie parcit, fortiter impugnat, prudenter loquitur, caute predicat, magnifice donat, humiliter audit, fideliter promittit, rectissime dominatur.l. Predicte species determinationum possunt inuicem commisceri. Quod, cum in eadem clausula inuenitur, eam pleniorem et multo locupletiorem efficit, ut si dicas: Frederici serenissimi imperatoris maiestas ad honorem et gloriam sancte crucis curiam celebrat generalem, a sapientibus et toto imperio consilium et ausilium petit, iturum contra hostes, ut alter Cesar, potentissime se promittit, stipendia militantibus elargitur et animam pro redemptione Terre Sancte ponere non formidat. Si tamen idem uerbum diuersimode compositum repetamus, uenustissima est locutio, ut si dicas: Diuina pietas humane contrictionis miserta remittit culpas, dimittit penas, immittit gratiam, promittit regnum, admittit preces. Uenustiores autem sunt determinationes cum obliqui uerba precedunt, hoc modo: Sancte crucis uirtutem predicat apostolicus, peccatorum omnium remissionem facit, auxilium quodcumque potest imperatori promittit. Similiter cuncti casus gaudent frequentius sua regimina preuenire nisi prolensis impediat, ut: Duarum dignitatum, una in spiritualibus, altera in temporalibus dominatur. Predictas determinationes multum laudat Sidonius, quia ipse longis et plenis clausulis delectatur, Seneca uero curtis. Unde utriusque cupientes uestigia imitari nunc breuitatem clausularum, nunc longitudinem obseruamus, quia utraque multum cognoscitur expedire. Sed quascumque determinationes contineant in se clausule illud semper firmiter est tenendum, sicut dicit Agellius, quod in plenis et uenustis dictionibus clausule terminentur. Et hoc totum a nobis in primo libro est per ordinem demonstratum. Quia non ex luce fumus sed ex fumo debet gratissima lux oriri, de inuentione rerum uerarum aut uerisimilium que thema reddunt probabile ammodo uideamus, scientes quod nulla scientia documentum aliquod dat de locis preter dialeticam et rethoricam, eo quod utraque istarum scientiarum probandi uel improbandi certissimam uiam mostrat: quod nec in gramatica nec in alia scientia inuenitur. Unde si quandoque in gramatica uel legibus et decretis aut in theologia siue alia facultate argumentari uidemur, semper a locis dialeticis uel rethoricis id habemus. Set dialetica naturam uniuersalium et formas considerat generales, retthorica uero habitudines personales et circumstantias particularium subiectorum. Per has enim circumstantias medium inuenimus ad probandum in dato themate quicquid expedit de negotio uel persona. Attributa personarum assignantur: nomen, natura, conuictus, fortuna, habitus, affectio, studium, consilium, factum, casus et oratio. Set notanda est in retthorica persone duplex acceptio: nam persona quandoque dicitur rationalis creature essentia indiuidua. Et sic ille solus qui conuenire uel conueniri potest persona proprie nominatur, ut homo particulariter intellectus. Persona quoque dicitur omnis res per suppositum designata, quod a gramaticis tractum est et ita sumitur cum de attributis persone loquimur in hac arte. A nomine sumitur argumentum quando ex ui nominis probabiliter aliquid dicitur de persona, ut: Uere hic est Prudentius, quia bene facit omnia et prudenter. Huiusmodi argumento utuntur sepe theologi; unde angelus dixit: Et uocabitur nomen eius Ihesus eo quod saluum faciet populum suum a peccatis eorum. Quod si fuerit nomen appellatiuum, trahitur argumentum potius a natura. Iuxta quod dicitur: Uir erat in terra Hus, quasi dicat non effeminatus sed fortis permanens in aduersis. Natura pro naturali bono uel malo cuiusque persone accipitur in hoc loco et diuiditur in sexum, nationem, patriam, cognationem, etatem, commoda uel incommoda que a natura corpori uel animo tribuuntur. Nam ea que per industriam comparantur ad habitum dicimus pertinere, ut facundus. A sexu ergo summitur argumentum. Unde Uirgilius: Eia, age, rumpe moras! Uarium et mutabile semper femina. A natione, ut: Timeo Danaos et dona ferentes. A patria, ut: Thebis nutritus an Argis. A cognatione, ut: Cesaribus uirtus contigit ante diem. Ab etate, ut: Exultat leuitate puer, grauitate senectus. Inter utrumque manens stat iuuenile decus. Ad commoda uel incommoda corporis siue animis sunt hec et his similia: ualidus, inbecillis, longus, breuis, formosus, deformis, uelox, tardus, acutus, ebes, memor, obliuiosus, comis, asper, querulus, officiosus, pius, impius, benignus, peruicax, misericors, malignus. Distingue tamen quod quedam ex his quandoque ad habitum reducuntur, ut: pius, impius, misericors et malignus et his similia. Conuictus est ratio uiuendi quam ex arbitratu uel magistratu uel sodalitio uel more uel cohabitatione est aliquis consecutus, uidelicet apud quos uel quo more uel cuius arbitratu sit aliquis educatus, quos habuerit doctores, quos uiuendi etiam preceptores, quibus amicis utatur, in quo negotio, questu, artificio sit intentus, quomodo rem familiarem ministret, qua consuetudine domestica teneatur. Et ab his omnibus facile trahitur aliquid probabile de persona, ut si dicam: Maurus fuit discipulus Benedicti. Lucanus etiam a conuictu sic elicit argumentum: Et docilis Sillam scelerum uicisse magistrum. Fortuna est status uite quam consequitur aliquis ex coactione uel casu uel sui arbitrii libertate. In hac queritur an sit liber, an seruus, an pecuniosus, an tenuis, an priuatus, an aliqua potestate functus, an felix, an clarus, quos liberos, quam uxorem habeat, quem magistrum, et si mortuus iam fuerit, quales extiterint mores eius. A talibus enim trahitur argumentum. Unde Iuuenalis: Intollerabilius nichil est quam femina diues. Habitus est proprietas aueniens per applicationem difficile mobilis et est habitus corporis et habitus animi, scilicet aliqua commoditas uel in commoditas non data naturaliter sed uitio uel industria comparata, ut sanitas, egritudo, uirtus, scientia et his similia uel his contraria. Unde O.: Non formosus erat sed erat facundus Ulixes (facundus ad habitum, formosus pertinet ad naturam). Affectio est proprietas per applicationem adueniens facile mobilis, que in hoc uidetur ab habitu discrepare, quod huiusmodi commutatio precedente causa uenit ex tempore, ut letitia, tristitia, cupiditas, molestia, metus, morbus, debilitas et his similia. Nam ex tempore aut negotiorum euentu aut administratione aut hominum studio sepe contingit huiusmodi commutatio. Unde Boetius: Gaudia pelle, pelle timorem spemque fugato nec dolor assit. Studium est uehemens assiduaque animi applicatio cum summa uoluntate ad aliquid peragendum. Unde illud: Qui studet optatam cursu contingere metam Multa tulit fecitque puer, sudauit et alsit, Abstinuit uenere et uino. Consilium est excogitata ratio aliquid faciendi uel non faciendi. Unde Salomon: Omnia fac cum consilio et post factum non penitebis. Sed in consilio tria consideranda sunt, scilicet apta materia, persone congruitas et mora deliberandi. Si enim aliquis dicat: Iste bene mercatus est equum suum quia recepit a predicatoribus consilium non loquitur probabiliter eo quod persona eorum talis materie non est apta. Si uero dicatur: Iste bene penituit quia diu super hoc cum predicatoribus consilium habuit uidetur probabile quod penituerit satis plene. Factum in hoc loco non dicitur ipsum negotium sed consuetudo aliquid faciendi uel non faciendi, iuxta illud: Cepit Ihesus facere. Unde Lucanus ait de Cesare: Nil actum reputat cum quid super extat agendum. Casus est consuetudo aliquid eueniendi uel non eueniendi persone, ut: Iste habet in manu gladium cruentatum. Per hoc enim uidetur quod ab eo sit aliquis uulneratus. Oratio est consuetudo dicendi aliquid uel non dicendi, ut: Hic semper humiliter, ille semper loquitur adroganter.Nunc de attributis negotio uideamus. Attributorum negotio quattuor diuersitates habentur. Nam quedam sunt continentia cum ipso negotio, quedam sunt in gestione negotii, quedam adiuncta negotio, quedam consequentia negotium. Continentia cum ipso negotio appellantur que ipsi cause uidentur familiariter adherere, scilicet summa facti et causa et triplex aministratio. Summa facti est breuis totius negotii comprehensio. Unde Lucanus: Bella per Emathios plus quam ciuilia campos. Item: Quid Lumbardi tot consiliis machinantur? Coniurant. Causa negotii cum ipso contenta est duplex, scilicet ratiocinatiua et impulsiua. Ratiocinatiua deliberat cum altero et hec perpenditur in electione commodorum et fuga incommodorum, ut: Lumbardi coniurant uolentes defendere libertatem uel: Lumbardi se muniunt iugum seruitutis uitare uolentes. Causa impulsiua est per quam in aliquod factum repentina commotione precipitamur, hoc modo: Fauentini timentes ne ciuitas caperetur, repente milites imperatoris transeuntes pacifice per ciuitatis medium inuaserunt. Set dubitatur an sit locus ab affectione an magis a causa cum dico: Iste percussit socium quia erat ebrius. Ebrietas enim et causa est et affectio. Ad hoc dicimus quod si affectio cum signo cause includitur est locus a causa, ut: Iste fecit hoc quia ebrius erat, sed si est ibi affectio sine signo locus est ab affectione, ut: Iste ebrius fecit hoc. Simile ponit O.: Audacem faciebat amor. Administratio negotii est triplex, scilicet ante rem, in re, post rem, ut si diceres: Iste per duo miliaria fuit eum cum gladio insecutus (ecce ante rem); postea fortiter percussit (ecce in re); ipsum in nemore sepeliuit (ecce post rem). In gestione quidem negotii sunt hec quinque: locus, tempus, occasio, modus, facultas. Locus hic appellatur oportunitas nata ex quantitate loci uel habitudine uel qualitate. Consideratur enim an tantus locus sufficiat ad negotium nec ne. Habitudo attenditur ex frequentia uel deconsuetudine hominum, ut: Locus erat solitarius uel hominibus frequentatus. Attenditur etiam ex propinquitate loci uel remotione. Qualitas loci postulat ut sciamus an sit locus sacer, an prophanus, an planus uel inequalis, saluber an corruptus, squalidus an amenus, quia talia quandoque faciunt ad probandum. Tempus hic appellatur oportunitas nata ex temporis quantitate continua uel discreta, ut: Tot annis uel tanto tempore hoc fecisti. Ex his duabus circumstantiis, scilicet loco et tempore, contingit autores causa probandi aliquid sepe de loco et tempore in suis scriptis facere mentionem. Occasio consistit in qualitate temporis et actibus poscentibus tempus. Qualitas enim requirit an sit dies an nox, an clarum uel obscurum, festum an profestum. Actuum uero alius priuatus, alius communis, alius publicus. Priuatus qui attenditur circa propriam familiam, ut: Iste non potuit adesse quia filium custodiebat infirmum. Communis actus est qui uni patrie attribuitur, ut electioni potestatis uel episcopi interesse. Publicus est qui ad totam pertinet regionem, ut actus messis uel uindomiarum. A quibus omnibus, causa probandi aliquid, potest elici argumentum. Modus est quedam negotii determinatio per quam ostenditur prudenter uel alio modo gestum fuisse negotium. Unde Boetius: Modum desideras. Delatorem dicimus impendisse ne documenta deferret quibus senatum reum faceret maiestatis. Facultas hic dicitur auxilium siue actus sine quo transigi non potest negotium, ut: Iste habuit tot armatos. Uerisimile ergo uidetur quod hostes potuerit debellare. Hinc ait O.: Classe uirisque potens per que fera bella geruntur. Locus ab adiunctis negotio non est aliquis specialis sed eo mediante argumentamur a maiori, a minori, a simili, a contrariis, a genere, a specie, ab euentu. Maius hic appellatur maior persona uel maius factum et totidem modis minus. A . A maiori sic Iuuenalis argumentatur: Omne animi uitium tanto conspectius in se Crimen habet quanto qui peccat maior habetur. Similiter et Lucanus: Par labor atque metus pretio maiore petuntur. A . A minori sepissime argumentantur autores. Unde O. Et minus est in te quam summa pondus arista uel sic: Si occidis hominem propter caulem, quid est ei faciendum qui sacra furatur?. A . Simile hic appellatur simile negotium uel persona. Unde Lucanus: Stat magni nominis umbra Qualis frugifero quercus sublimis in agro. Predictas comparationes sepe inducunt auctores causa exornandi locutionem uel causa probandi aliquid de negotio uel persona. A . Contraria hic appellantur omnia opposita preter quam affirmatio et negatio, que disparata uocantur. A contrariis sic argumentamur: Si obiurgas illum qui auxilium uite tulit, quid illi facies qui dampnum dederit aut malum? Et nota quod repugnantia sunt contrariorum consequentia, contraria uero que sibi primis frontibus opponuntur, ut uigilare et dormire. Stertere igitur, quod adiunctum est dormientibus et uigilare sunt repugnantia. Unde a repugnantibus ita trahitur argumentum: Non si uigilat stertit, quia uigilare simul et stertere nemo potest; Non si diligit Deum offendit proximum, quoniam offensio dilectioni repugnat. A . Genere hic appellatur quidlibet superius, ut uirtus et uitium. Unde Horatius sic a genere argumentatur: Uilius argentum est auro, uirtutibus aurum. Item: Si uirtus est lumen expellens tenebras uitiorum constat eum quem uirtus illuminat defectum in nullo uirtutis genere sustinere. A . Species hic quidlibet inferius nominatur. Unde Horatius sic elicit argumentum secundum opinionem populi: O ciues, ciues, querenda pecunia primum est; Uirtus post nummos  uel sic: Si homo est dignissima creaturarum nullum genus rerum humane preponitur speciei. Euentus hic dicitur illud propter quod res est finaliter ut: Uictoria causa belli. Unde Lucanus: TantoneNouorum prouentu scelerum queritur uter imperet urbi. Item: Si rectum ieiunium uitam prestat, debet homo libentissime ieiunare, munus eterne glorie habiturus. Consequentia negotium non sunt de integritate rei neque ipsius negotii rebus insunt sed gestum negotium consequuntur et sunt duo, scilicet testimonium et inditium nature. Testimonium est confirmatio negotii mediante scripto uel persona uel consuetudine. Persona hic accipitur non tantum pro re rationali sed etiam pro irrationali, ut accidit de cane qui, post longum tempus, fidem fecit de domino tunc reuerso. Mediante uero persona testium causidici sepe confirmat negotium; similiter mediante persona diuina, cum religio interuenit iuramenti. A . Scriptum hic sumitur pro lege uel aliqua auctoritate cui fides est maxime adhibenda et tunc consueuit locus ab auctoritate dici. Consuetudo uero est consuete rei approbatio et pertinet ad ius non scriptum et tunc est uidendum an talis consuetudo sit generalis et a quibus sit approbata et quanto tempore. Inditium nature est proprietas naturaliter ostendens ipsum negotium siue probans, ut gladius cruentatus in manu, sanguis in ueste, rubor siue pallor in uultu. Sed huiusmodi locus est probabilis, non necessarius. Unde O.: O quam difficile est crimen non prodere uultu. Et hoc semper diligentissime est uidendum: an locus necessitatem an solam teneat probabilitatem. Necessarium est enim quod ita est ut dicitur et aliter esse non potest. Probabile uero quod pluribus uidetur et sapientibus, ut: Diligit quia mater. Attributa siquidem tam negotio quam persone hoc uersiculo continentur: *Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando*.  Nam persona et attributa persone designantur per quis. Continentia cum ipso negotio per quid et cur, quia cur denotat causam negotii, quid summam facti et triplicem administrationem. Alie dictiones ibi continent ea que sunt in gestione negotii. Nam quando designat tempus et occasionem; ubi locum; quomodo modum; quibus auxiliis facultatem. Queritur ergo quare loci ab adiunctis et consequentibus non ita suis circumstantiis exprimantur. Ad hoc dicimus quod continentia cum negotio ita sibi adherent quod illud nullatenus derelinquunt, quia quadam ratione subiecta sunt ipsi negotio. Ea uero que sunt in gestione negotii uere possunt esse absque ipso negotio sed non e conuerso, quia locus, tempus, occasio, modus, facultas cuiuscumque negotii bene possunt intelligi etiam si nemo agat aliquid quod in eis fieri possit: non tamen negotium potest esse absque loco, tempore, occasione, modo et similiter facultate. Ea uero que sunt adiuncta negotio non inherent ipsi negotio sed accidunt circumstantiis et tunc demum prestant argumenta cum ad comparationem uenerint. At consequentia ipsum negotium neque in ipsis rebus sunt neque ipsi negotio se ingerunt nec ad comparationem ueniunt sed rem gestam ante cedunt uel sepius subsequuntur. Loci ergo qui proueniunt ex attributis persone uel continentibus cum negotio uel in gestione negotii plus adherent et in ipsa re intrinsecus attenduntur et magis erant notabiles ideoque fuerunt in uno uersiculo comprehensi. Consequentia negotium extra summuntur, unde locus eorum extrinsecus est sed adiuncta negotio possunt inter utrumque manere, quia negotium de quo agitur quadam affectione respiciunt et ob hoc media reputantur. Ex predictis locis omnis argumentatio retthorica suam debet trahere firmitatem, maxime in causis, ubi oratione continua est utendum. Argumentatio enim absolutissima et perfecta, qua decretiste, legiste et theologi sermocinantes utuntur, in quinque partes distribuitur, scilicet propositionem, rationem, rationis confirmationem, exhornationem, complexionem. Propositio est summa rei quam uolumus demostrare. Ratio est cause uera et perfecta reditio. Confirmatio est rationis multiplex corroboratio. Exhornatio est amplificatio quedam et honestande rei locupletatio. Complexio est breuis conclusio predictorum. Huiusmodi ergo argumentationibus oratores utuntur, ut Boetius in Consolatione et Tullius in Paradoxis. Consulimus ergo dictatoribus, decretistis, theologis et legistis quod predictorum cognitionem locorum non uilipendant nec ullatenus pretermittant, quia predicte circumstantie ualent in themate bene dando, in causarum examine cognoscendo, in uitiis et uirtutibus secundum propria merita perpendendis. Hinc etiam salutationum, exordiorum et aliarum partium epistole siue alterius compositionis tota uis et natura dependet. Post inuentionem, de iudicio est agendum, quia inartificiosa est inuentio nisi iudicium subsequatur. Unde queritur quare iudicium non sit pars recthorice sicut inuentio. Ad hoc dicimus quod iudicium causarum non sumitur de recthorica sed ex legibus uel decretis aliisque libris ad causarum decisionem pertinentibus. In logica uero iudicat qui respondet: unde iudicium est pars dialetice, sicut inuentio; propterea dicimus quod iudicium aliter hic accipitur, scilicet pro quadam industria diiudicandi inuenta. Et est hoc iudicium artificis et non artis et de tali iudicio hic intendimus, quia limam correctionis debemus inuentis diligentissime adhibere. Iuditium itaque purgationis siue corretionis est triplex, scilicet mentis et auris et usus. Primum examinat intellectum, secundum sermonem, tertium usum siue consuetudinem utriusque. Primum ponit sententie fundamentum, secundum erigit parietem dictionum, tertium superponit tectum et sic prebet operi complementum. Iudicium itaque ita iubet si uis optime iudicare:. Quod minus est supple, quod plus abrade, quod hirtum come, quod obscurum declara, quod uitiosum emenda. Curis istis sunt omnia sana. Memoria cum sit in qualibet scientia necessaria maxime tamen expedit in hac arte, quia non solum tenenda sunt ea que a nobis inuenta sunt sed etiam que ab aduersario in agendo sunt proposita uel tractata. Hec a natura procedit et potest artis beneficio nichilominus adiuuari, quia rerum species et sententiarum ymagines debemus apud mentem nostram uelud in locis illustribus collocare, quoniam in ymaginibus, quasi litteris, sepe rerum memoria continetur. Prodest etiam ut nos ipsi scribamus que perfecte uolumus recordari. Et si longiora fuerint, diuisa per partes melius inherescunt. Apponende sunt note singulis rebus, ut memorie perfectius commendentur nec uoce magna legendum est sed murmure potius meditandum. Nocte magis quam die memoria confortatur, quia silentium prodest memorie sed tumultus et rerum occupatio multum obest. Rerum quoque magis quam uerborum conuenit meminisse. Tamen et uerborum quandoque expedit recordari. Ualet ad memorandum, si fieri potest, frequentia repetendi nec est mens ultra quam ferre ualeat oneranda nec laborare debet circa quorumlibet recordationem sed eorum magis que plus utilitatis habeant uel que uideantur amplius expedire. Multa quoque possumus agere que memoriam ebetant et similiter uti cibariis uel potibus que offendunt. E contrario quedam actiones ad memorandum proficiunt et cibi quidam et potus et etiam medicine, de quibus est ab illis querendum quos agitat labor mundi. Delectatio insuper rerum seu uerborum memorie multum prodest, quia illa magis meminimus in quibus amplius delectamur. Unde uersus: *Finge tibi notulas quascumque dat optio mentis Dum te delectant, dum tu docearis in illis*. Pronunciatio similiter ad tria se habet, scilicet ad moderationem uocis, uultus et gestus, quia sicut bona pronutiatio sine precedentibus nichil ualet, ita precedentia sine digna pronuntiatione sunt friuola. Pronuntiatio igitur in uoce, uultu et gestu dignam moderationem obseruat, ut concilietur auditor et ad fidem persuasione ducatur, ut animorum motibus incalescat. Uox enim seruat in punctis, accentibus, distintionibus, subdistintionibus et clausulis suas leges, de quibus omnibus fuit in primo libro, cum de compositione tractauimus, expeditum. Uox autem, sicut memoria, sine dubio a natura procedit et tamen, quadam scientia modificante iuuatur, quia usus conseruat uocem et moderata deambulatio prodest multum sicut nimia excursio uocem extenuat et fatigat. Ciborum, potus, et aliarum quarundam rerum causa uocis sepe bonitas impeditur et sepe, ut dicunt phisici, adiuuatur et ideo debet uox cautela non modica custodiri ne defectum, cum oportuna fuerit, patiatur. Uocis autem bonitas in claritate, firmitate et suauitate consistit, que tria partim natura, partim artificio acquiruntur. Uox ergo materie consonet, ita quod res exprimi optime uideatur. Uultus quoque secundum dignitatem sententie sunt mutandi, seruata in omnibus moderatione decenti, ut interpres animi uultus etiam reputetur. Similiter gestus quidam moderati sunt aliquando adhibendi, extendendo manus, erigendo pedes, inclinando ceruicem et similia faciendo que uideantur ad materiam pertinere, dum modo nichil in horatore generent inhonestum.Unde ait Gaufredus:. *Uox uocem, uultus uultum gestusque figuret Gestum, per notulas hec est moderata uenustas Auditum pascat uox castigata modeste Uultus et gestus gemino condita sapore*. Hec de inuentione, dispositione, elocutione, memoria et pronuntiatione breuiter dicta sufficiant, quia non de causis ciuilibus sed de his que magis operi nostro expediebant habuimus propositum pertractandi. Tandem ad usum exordientium quasdam generales sententias secundum ordinem alfabeti duximus subiungendum, hoc modo:. Adquisitio que honestati non obuiat est laudanda. Alienum est a gratia donum diutius expectatum. Amica est turpitudinis pars que non conuenit suo toti. Abit in ruinam quodlibet edificium quod a Christo non recipit fundamentum. Annexa iniquitati promissio debet nullatenus adimpleri. Anxiatur mens nimium dum promissione trahitur futurorum. Accedere timens ad iudicem uidetur iustitiam non habere Arcet nulla religio bonum die qualibet operari. Acri egestate male meritos iustissimum est torqueri. Alimenti subsidium trait ramus quilibet a radice. Amanda est infirmitas que carnem percutit set anime dat salutem. Amicitia est excellentissima que prouenit a uirtute. Auaritia est insatiabilis quia cupiditati nil sufficit nisi Deus. Aculeum detractionis uirtutis puritas aspernatur. Amor est labilis quem caritatis non roborat fulcimentum. Beatus ante obitum nemo firmiter est dicendus. Beatior est qui nil possidet quam qui multa. Beatum efficit non temporalium rerum copia sed contemptus. Bis dari creditur donum celeriter elargitum. Bonus est qui non solum cauet offendere set prodesse nititur iniuria lacessitus.  Bonorum est alios in sui amoris obsequium dignis meritis obligare. Binos capessens lepores utriusque merito captione priuatur. Boues duci ab orbita ordo preposterus reputatur. Balamita recte dicitur qui tantum in malitia ingenii uim consumat. Bene sibi prouidet qui non uindicat iniuriam sed dimittit. Bituminatur dilectio que per exhibitionem operum elucescit. Bestialis est quilibet qui transeuntia preponit eternis. Cadit in precipitium qui non considerat iter suum. Contra fortune impetum sapientia stat accinta. Conatus criminis crimen aggrauat ut patratum. Crucifigi non est sic impium ut mereri. Corrodit animum peccati stimulus impunitus. Conscentia pura detractionis stimulo non mouetur. Contrarium iuri cognoscitur ut frater fratrem negligat indigentem. Cito carina submergitur que a nauta ducitur imperito. Cursum agit uelocius equus calcaribus incitatus. Cum subditi bene faciunt ad maiorum spectat gloriam et honorem. Canis inpudicus est filius qui parenti audet turpiter oblatrare. Caput languidum facit membra subdita egrotare. Diuitie raro ueniunt cum uirtute. Dulcis est amicitia communicans res honestas. Dolet meretrix cum uenter grauidus intumescit. Dispergit plus unus insipiens quam multi colligant sapientes. Displicere solet insipiens unde credidit plus placere. Dare communi utilitati operam est commoditatis proprie incrementum. Dignitatis honor est uacuus nisi splendorem contrahat a uirtute. Distantes ignis gratiam non sentiunt ut uicini. De malitia lucrum consequi est in dignum. Dedecet occupari singulariter quod omnium est commune. Dampnari aliquem sine iuris ordine iustitia non commendat. Decus clericorum precipuum est prudentia sufficiens et honestas. Estus auaritie pecuniarum cumulo non tepescit. Egestatem pariunt omnes diuitie temporales. Exulare conuincitur quisquis est bonorum consortio segregatus. Erroris doctor eflicitur qui non uult esse discipulus ueritatis. Epulantium loquacitas multe uanitatis uitium manifestat. Escarum superfluitas operatur incommodum non salutem. Ebet prorsus ingenium exercitationis materia destitutum. Egrotat animus quem corrumpit discrasia uitiorum. Ebrietatis uitium causa fuit primarie seruitutis. Egenis benefacere est in celo diuitias cumulare. Esse mortis immemorem est prorsus hominem se nescire. Extra rationem rapitur qui ab ira ignea superatur. Fortune in stabilitas prudentis animum non conquassat. Fedus amicitie conseruat obsequiorum grata dulcedo. Furari dicitur usurarius quidquid accipit ultra sortem. Famulorum superbia dominorum tyrannidem protestatur. Fucata mulieris facies mentem indicat impudicam. Fatuitatis est inditium quando non conuenit prorumpere in sermonem. Fortis est proprie qui honestos labores aggreditur et uitiis non subcumbit. Fidelis ad illicita, precipiente Domino, non tenetur. Facundia sine prudentia loquacitas est dicenda. Fame laudabilis excellentia debet inuiolabiliter custodiri. Ferre gaudet patientia quicquid maioris est angustie uel laboris. Fauor temporalis gratie multis preparat exitium in futurum. Gestus corporeus occulte mentis enucleat qualitatem. Gaudium solum inter omnes passiones uitam recreat et conseruat. Gratulari de bonis temporalibus non pertinet ad prudentem. Gemit in presenti uir sapiens ut gaudeat in futuro. Gerit in maginem false beatitudinis felicitas temporalis. Gratum est donum quod preuenit postulantem. Gloriosum est de nullo presentis uite commodo gloriari. Graue parit periculum peccatum ex consuetudine radicatum. Gratanter est accipiendum munus pauperis licet paruum. Homo est ultra hominem si perspicaciter se congnoscit. Haurit aquam salutiferam qui prudentem doctorem sequitur et fidelem. Hoc est inuidie dignum supplicium quod se ipsam lacerat et consumit. Habet unus quisque quod lugeat dum permanet in hac uita. Hiat semper acquirendis cupiditas nil umquam reputans acquisita. Hemitriteus modicus docet quam caduca hominum sit natura. Inter pestes nulla est amplius quam mulier fugienda. In antiquis sapientia et in multo tempore prudentia inuenitur. Is est contempnendus ab omnibus qui se precunctis reputat sapientem. Ira est abolenda celeriter ne sol occidat super eam. Ibi est laborandum uiriliter ubi de premio nullatenus dubitatur. Inmaginatio uiri prouidi euentum future considerat actionis. Kiriare ad funus pauperis unus clericus uix dignatur. Kalendas colere non licet fidelibus, quia uidetur sapere paganismum. Karismata sancti spiritus non sunt pretio conferenda. Legi facit iniuriam qui legem a sua rectitudine alienat. Litterarum cognitio sicut ad bonum trahitur sic ad malum. Luxuria plus quam auaritia ledit hominem et diffamat. Lacrimarum simulatio fallit hominem set non Deum. Latere petit malitia sed bonitas elucescere. Lactat amicum uerbis fallacibus amicitia simulata. Munus pauperis Deus accipit sicut ditis. Malitiam omnem superat iniquitas mulieris. Mensure uirtus est in rebus omnibus opportuna. Manus amici uerberans est melior quam osculum inimicis. Materne pietatis in memor numquam debet filius permanere. Malus est qui offendit sed deterior qui non parcit. Nemo est tam felix qui non aliquatenus anxietur. Natum decet paternis monitis obedire. Notitia rerum bonarum est dignis liberaliter impendenda. Nescire que ad salutem pertinent est indignum. Nil est tutius quam penitentiam agere de commissis. Nulla culpa ingratior quam regredi ad peccatum. Odit Deum qui hominem non diligit sicut debet. Ope non indiget aliena uirtus sua felicitate contenta. Occulte punit hominem Deus cum sibi temporalia exibet abundanter. Omne peccatum est mitius heretica prauitate. Odorem bone fame consequitur qui cum bonis ambulat et moratur. Opus non a principio sed a fine potius commendatur. Pietatis dulcedine sunt parentes a filiis honorandi. Penarum competenti moderamine sunt crimina punienda Plus homini seruire quam competat est offendere non prodesse. Petitioni que a iustitia discrepat non est gratia facienda. Plenitudo muneris ab affectu prouenit non effectu. Peccatum semper cumulat qui permanet in peccato. Querelam non habet de opibus cui uictus competit et uestitus. Qui artem habet idoneam lucrum non debet facere inhonestum. Questus pro mortuis est superuacuus et inanis. Querentibus sapientia se obstendit, contempnentibus se occultat. Quisquis mundo se implicat dampnabitur et cum mundo. Quanto magis cumulatur pecunia tanto amplius exuritur. Res debet homo sibi supponere, non se rebus. Reatum non effugit quem propria conscientia increpat et condemnat. Rectus homo in prosperis idem permanet et aduersis. Regimen habet egregium qui se ipsum regit debita ratione. Rimari que sunt dubia pertinet ad prudentem. Rationis igniculus fere in ignauis et secordibus est extinctus. Sequi uestigia sapientum est uirtus maxima et profectus. Senioribus causa temporis est in plurimis deferendum. Solus sapiens recte perficit quod intendit. Sociorum dilectio terrarum non debet intercapedine deferuere. Sapientia uera est in uirtute potius quam sermone. Satis iam didicit qui seruire Domino non ignorat Tempus postulat ut quandoque seruo dominus famuletur. Temperantia cibi et potus magna salus in homine conseruatur. Tela insultantis libidinis potest homo uincere fugiendo. Tenor studii fructum affert modicum interruptus. Tenebrosa est anima quam lumen scientie non illustrat. Temerarius est qui multa se credit in breui tempore didicisse. Ubertas rerum necessariarum est studentibus oportuna. Usus doctoris erronei multos precipitat in errorem. Ultra quam ferre possit ingenium discentis non est animus onerandus. Ubi est strepitus studentium ibi modicus est profectus. Uber honor et merces exhibita doctorem incitant ad studendum. Udo labilior est scientia quam non solidat frequentia repetendi. Xerophagi habent uiam discendi melius castimargis. Xenodochio peregrinantium potest scolasticum ginnasium similari. Xerolopho est durior qui multo tempore nil addiscit. Ysagoge primarie sunt in qualibet facultate rudibus prelibande. Ysofago mentis cibus doctrine fertur in stomacum rationis. Ydeas mentis doctrine radius in discente serenat. Çonam regie dignitatis consequitur qui proficit in doctrina. Çodiaci splendorem superat qui sapientie splendore corruscat. Çima uitiorum et tenebras phylosophie lumen prorsus re legat. Opus inchoatum iam ad finem desideratum perduximus, diuina gratia largiente, in quo artis dictatorie integritas continetur, quia nichil a nobis excogitatum aut a uiris prudentibus bene dictum in hoc opere uoluimus preterire, ne uel labe inuidie notaremur uel de diminutione relinqueretur sociis materia conquerendi. Letetur itaque nobilissima Bononia et exultet, quia ridiculis Gete et ambagibus Coridonum ulterius non falletur. Gaudeat in perpetuum, quia de tenebris errantium iam meruit liberari. Sit enim nomen nostrum memoriale, quia licet clara Florentia nos genuerit, fructum tamen scientie uel saltem alicuius bonitatis a Bononia contrahentes, ipsam precipue matrem nobilium studiorum debemus et uolumus semper magnifice honorare, ut, sicut nomen nomini, sic nostra deuotio, quantum potest anhelus spiritus, ipsius respondeat bonitati. Nam quicquid habemus scientie uel honoris ab ipsa post Deum credimus nos habere: quod etiam comprobat nostrum nomen ab ipsius Bononie nomine propagatum. pus autem quodam uenusto artificio in octo partes distincximus, ut certius quisque possit quod desiderat inuenire. Primum enim liber quedam ualde necessaria de radice huius artis extrinsecus dicenda prelibat; postea de elegantia et compositione illius orationis que dictatori conuenit sufficienter adiungit. Secundus exhornationes uerborum et sententiarum secundum ordinem tullianum exequitur et tandem notabiliter ponit catalogum uitiorum. Tertius de natura epistole formaque omnium salutationum tractatum continet, ad plenum omnia declarando. Quartus exordiorum, narrationis, petitionis, conclusionis uirtutem et naturam explicat copiose. Quintus causa rudium omnia precedentia compendiose colligit et declarat, ut breuitate gaudentes possint se citius expedire. Sextus uero doctrinam Gallicorum elegantissimam de doctrina epistolari aperit diligenter, ut sicut doctores diuersos audiuimus, ita diuersa diuersis animis largiamur. Septimus de quinque partibus rethorice quedam summens generalia documenta primo docet materiam inuenire, postea tam naturaliter quam artificialiter ordinare, deinde subiungit octo modos artificialiter inchoandi et omnem materiam quadrimembrem esse ostendit. Insuper docet octo modos materiam ampliandi et totidem minuendi. Adiungit etiam de artificio quarundam exhornationum tam aliter quam superius, ut doceat quomodo leuis materia fiat grauis et grauis similiter fiat leuis et ob hoc de transsumptiuis locutionibus sufficienter agit. Continet quoque de illa inuentione que partes orationis commutari docet, causa maioris facundie uel hornatus. Octauus autem agit de artificio inueniendi pulcerrimas determinationes, ut totam doctrinam libri constructionum scias et possis ad uenustum ordinem retorquere. Subiungit de inuentione medii, locos rectoricos et eorum differentiam ad dialeticos assignando et cur in aliis scientiis non sint loci. Exequitur diligenter omnia attributa per que medium inuenitur ut in omni temate sciat dittator quid sit attribuendum negotio de quo agitur uel persone. De triplici correctione subiungitur, ut sciamus inuenta optime iudicare. Non tacet etiam de memoria, ostendendo ad quid ualeat et quo modo adquiratur. De pronuntiationis triplici gratia non omittit, ut ostendat que pronuntiatio sit uenusta. Supponit tandem in calce operis sententias generales secundum ordinem litterarum, ut maior copia exordiendi rudibus prebeatur. Formam quoque bene studendi et honorem et profectum inde prouenientem ad plenum in ultima particula manifestat. Octonarius igitur huius nostri Candelabri perfectioni quidem noui consonat testamenti, quoniam uetera transierunt et ecce noua omnia iam clarescunt. Pulsis enim procul erroribus hic possunt omnes in breui tempore ad lumen et coronam tam nobilis scientie peruenire, dum modo in his diligenter studeant et perfecte. Scio tamen lampades nostri Candelabri quibusdam emunctoriis indigere, quia nec perfectum de imperfecto nec mundum potest concipi de in mundo. Quare si que macule apparuerint, quas aut incuria fudit aut humana parum cauit natura super his ueniam non erubeo postulare, paratus humiliter correctionem subire, dum modo iudex non peccet ex ignorantia uel liuore. Accedant igitur omnes qui hactenus in tenebris extiterint ad huius diuini operis claritatem, ut ab errore quorundam nichil scientium penitus resipiscant, scientes quod, si hoc acceptauerint, aliud opus in proximo de cartis et priuilegiis excellentissimum faciemus. Deuotos uere te queso libelle docere Inuidieque fere commoda digna gere. Laus de collatis sit tibi pie fons bonitatis Nondum tuta satis iam calo uela ratis.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_ChronicaCivitatisIanuensis.txt b/testi_2_commento/noCommento_ChronicaCivitatisIanuensis.txt
new file mode 100644
index 0000000..50d7a0f
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_ChronicaCivitatisIanuensis.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Euangelica eruditione instruimur ne talentum intelligentie nobis a Deo creditum sub torpore uel otio abscondamus, sed ad mensam sacre Scripture illud ponentes, lucrum multiplicati fenoris Domino reportemus. siquidem Dominus talenta sua multiplicantes remunerat, seruum uero ab opere torpentem dampnat. quamuis igitur, Domino uolente uel saltem ipso permittente, de secreto claustri reducti simus ad publicum palatij, non debemus tamen publicis actibus semper intendere, nec nos causis forensibus iugiter inmiscere; nec enim conuenit rebus semper incombere perituris, sed illa potius agere in terris quorum fructus perseueret in celis, dicente Domino: Operamini non cibum qui perit, sed qui permanet in uitam eternam. expedit igitur interdum ad quietem mentis recurrere et quam dulcis sit Dominus occulo mentis uidere. nonnunquam etiam utile est aliqua scripto mandare, que ad instructionem legentium et ad hedificationem perueniant auditorum. cogitantes igitur et sedula meditatione uoluentes quod multe ciuitates in Ytalia sunt de quibus antiqui ystoriographi magnam faciunt mentionem, mirati sumus quod de ciuitate Ianuensi tam inclita, tam nobili, tam potenti, satis modica ab ipsis inueniuntur expressa. causam huius esse credimus, quia ciuitas Ianuensis, licet sit modo potens et maxima, ab antiquo fuit satis parua et modica. ystoriographi autem, qui ab antiquo scripserunt, non curarunt de castris uel paruis terris magnam facere mentionem, sed tan tum ciuitates magnas et famosas describere sunt conati. nos igitur ystorias communis Ianue legentes, et diuersas cronicas reuoluentes nec non et aliquorum auctorum dicta scrutantes, de ciuitate Ianue inuenimus aliqua, que presenti stillo iudicauimus adnotanda. in quibus quidem ciuitatis Ianue auctor et tempus exprimitur, ratio nominis exponitur et multa utilia explicantur. et quoniam mentionem fecimus de regimine quo regitur et gubernatur Ianua, ideo de regimine et rectoribus quedam posuimus generalia documenta, ubi etiam quedam generalis exortatio ponitur, per quam ciues utiliter instruuntur. in fine autem huius operis nomina et tempora episcoporum et archiepiscoporum posuimus, qui in ciuitate Ianue usque ad nostra tempora prefuerunt. et ut quilibet quod uoluerit facilius inuenire possit, presentem cronicam in partes .XII. et capitula plura duximus distinguendam. capitula prime partis. Prima pars continet a quo ciuitas Ianue fuit hedificata et constructa, et ista pars habet .IIIIor. capitula. in primo capitulo ostenditur qui fuerunt primi fundatores et hedificatores ciuitatum. in secundo capitulo dicitur quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam construxit et hedificauit. in tertio capitulo dicitur quod Ianus, ciuis Troie, ipsam iam hedificatam ampliauit et meliorauit. in .IIIIo. capitulo dicitur quod Ianus, qui erat deus et simulacrum Romanorum, olim in Ianua colebatur. capitula secunde partis. Secunda pars continet tempus et antiquitatem constructionis Ianue, et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ponitur tempus in quo fuit constructa. in secundo ponitur tempus in quo fuit ampliata. in tertio ponitur quod fuit a Carthaginensibus siue Affricanis destructa, sed a Romanis rehedificata, et quo tempore fuit hoc. capitula tertie partis. tertia pars continet quare tali nomine fuit insignita. et ista pars habet. .IIIIor. capitula. in primo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua tam a Iano rege Ytalie, qui ipsam edificauit, quam a Iano ciue Troie, qui ipsam ampliauit. in secundo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua a Iano, simulacro Romanorum, quod antiquitus in Ianua colebatur. in tertio capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua, ex eo quod est porta et introitus in Lombardiam. in quarto capitulo ponitur ratio quare fere in omnibus libris antiquis Genua uocatur. capitula quarte partis. quarta pars continet quo tempore ciuitas Ianue ad fidem Christi fuit conuersa. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod totus mundus ydolatrie seruiebat. in secundo capitulo ostenditur quod Ianua fuit prima uel una de prioribus ciuitatibus Ytalie, que ad fidem Christi fuit conuersa. in tertio capitulo ostenditur illud idem per rationem. capitula quinte partis. Quinta pars continet statum triplicem, quem secundum uarieatem temporis habuit ciuitas Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo agitur qualis et quanta fuit in statu sue inchoationis. in secundo qualis et quanta fuit in statu sue progressionis. in tertio quanta et qualis fuit et est in statu sue perfectionis. capitula sexte partis. Sexta pars continet et tractat de seculari regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo dicitur quod ciuitas Ianuensis fuit diuerso regimine gubernata. in secundo dicitur quod tutius est regi ab uno quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. in tertio ponitur periculum quod prouenit ex regimine malo, et utilitas que prouenit ex regimine bono. capitula septime partis. Septima pars continet quales debent esse rectores ciuitatum. et hec pars habet .IIII.or capitula. in primo capitulo ponitur quod ipsi rectores debent esse potentes et magnanimes, ut sine timore iudicent. in secundo quod debent esse Deum timentes. in tertio quod debent habere omnem ueritatem. in .IIIIo. quod debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitula .UIIIe. partis. Octaua pars continet quales debent esse ipsi ciues et habitatores ciuitatum. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod ipsi ciues debent esse in consulendo discreti et maturi. in secundo quod non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. in tertio quod debent rei publice esse çelatores maximi. capitula .UIIIIe. partis. Nona pars continet de re familiari et domestica. et ista pars habet sex capitula. in primo capitulo ponitur qualis uxor sit ducenda et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. in secundo qualiter sit custodienda. in tercio qualiter ambo se mutuo debent diligere. in quarto quod debent pacifice habitare. in quinto qualiter parentes debent se habere ad filios et filii ad parentes. in sexto qualiter domini debent se habere ad famulos siue seruos et serui ad dominos. capitula decime partis. Decima pars continet et tractat de spirituali regimine Ianue ciuitatis. et ista pars habet duo capitula. in primo capitulo ostenditur quando fuit episcopali honore decorata. in secundo capitulo ostenditur quando fuit archiepiscopali dignitate sublimata. capitula .XIe. partis. Undecima pars continet tempora, nomina et ordines omnium episcoporum, qui in ciuitate Ianue fuisse leguntur. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur episcoporum nomina. capitula .XIIe. partis. Duodecima pars continet tempora, nomina et ordines omnium archiepiscoporum, qui in ciuitate Ianue usque ad nostra tempora prefuerunt. et ista pars tot habet capitula quot ibi nomina archiepiscoporum ponuntur. Istis premissis et prelibatis, tota istius cronice continentia patens est et manifesta. dicitur autem cronica a cronicon grece, quod latine dicitur tempus . unde cronica uocatur liber in quo acta diuersorum temporum continentur. capitula prime partis. Prima igitur pars, ut dictum est supra, continet a quo ciuitas Ianue fuit edificata et constructa. et ista pars continet .IIIIor. capitula. in primo capitulo ostenditur qui fuerunt primi fundatores et edificatores ciuitatum. in secundo capitulo dicitur quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam construxit et edificauit. in tertio capitulo dicitur quod Ianus, ciuis Troie, iam edificatam ampliauit et meliorauit. in .IIIIo. capitulo dicitur quod Ianus, qui erat deus Romanorum, olim Ianue colebatur. incipit cronica de ciuitate Ianue, quam compilauit uenerabilis pater dominus frater Iacobus de ordine Predicatorum Ianuensis archiepiscopus. qui fuerunt primi fundatores ciuitatum. capitulum primum. DEUS, qui de nichilo cuncta creauit, cotidie nouas ciuitates construit ministerio hominum, et constructas custodit ministerio spiritum supernorum. nam personas singulares custodit ministerio angelorum. ciuitates et loca singula custodit ministerio archangelorum. regna et prouincias custodit ministerio principatuum, iuxta uerbum prophete dicentis: Nisi Dominus custodierit ciuitatem, frustra uigilat qui custodit eam. nisi Dominus edificauerit domum, in uanum laborauerunt qui edificant eam. habet igitur ciuitas quelibet duplicem constructorem: unum principalem, scilicet ipsum Deum; alium secundarium scilicet aliquem hominem terrenum. primus autem homo, qui ante diluuium ciuitatem construxit, fuit Caym filius Ade, qui ciuitatem quandam edificauit, quam a nomine filij sui Enoch appellauit, sicut in Genesi habetur. ex quo manifeste patet quod iam multi erant homines super terram, quamuis eorum generatio non legatur. alias autem non potuisset Caym ciuitatem edificare, nisi multi fuissent qui eum adiuuissent et qui ciuitatem inhabitassent. iste enim Caym de rapinis hominum diuitias congregabat et filios suos rapere docebat. iste Caym ex inuidia fratrem suum occidit, cuius mortem Adam, pater eius, per .C. annos fleuisse legitur. et quoniam Caym omnibus erat odiosus, quia fratrem suum malitiose occiderat, tum quia rapinas exercebat, et ideo, ut esset securus, ciuitatem construxit et muris ipsam uallauit. post diluuium autem primus, qui ciuitatem edifficauit fuit Nemroth pronepos Noe, qui fuit gigas. .C. cubitos in longitudine habens, sicut dicitur in Ystoria Scolastica. iste post diluuium cepit primus uelle hominibus dominari. iste docebat filios suos ne Deum colerent, sed ignem adorarent, dicens felicitatem hominum non prouenire ex Deo, sed homo potest eam acquirere propria uirtute. iste primo edificauit Babiloniam et ibi cepit regnare. iste consuluit illis de genere suo ut turrem altissimam usque ad celum edificarent, ut sic ab omni diluuio securi essent. sed Deus, cum tunc esset una lingua, eorum linguas confudit et in .LXXXII. linguas diuisit et ideo, cum se mutuo non intelligerent, hedificationem illius turris penitus dimiserunt. omnes enim homines prius loquebantur una lingua Ade, que fuit lingua hebraica, et istam linguam tenuit Habraam, Ysaac et Iacob et ceteri qui de sua stirpe geniti sunt, scilicet populus Iudeorum; et sicut fuit prima lingua, ita erit ultima, secundum enim dictum Apostoli: Post Iudicium omnes lingue cessabunt. dicit tamen sanctus Ysidorus quod post Iudicium cessabunt omnes lingue, sola hebrayca remanebit, ut sicut prima, ita remaneat ultima. unde etiam quidam dicunt quod ista lingua est homini naturalis, quia Adam in sua creatione eam accepit. et ideo dicunt quod si aliquis infans in aliquo loco nutriretur, ubi nullos loquentes audiret, ille, cum creuisset, lingua hebraica loqueretur. sed illud fabulosum est, quia talis puer nulla lingua loqueretur, ex eo quod loqui aliqua lingua non est a natura, sed ab humana arte. per processum autem temporis, hedificata Babilonia, plures alii ciuitates construxerunt, sicut Ninus, qui construxit Niniuem, et plures alii post ipsum. plures tamen de ipsis ad Ytaliam nauigando uenerunt et ibi ciuitates quam plurimas construxerunt, de quorum numero fuit Ianus. sed notandum est quod tres fuisse Iani dicuntur. primus est Ianus, qui de partibus Orientis in Ytaliam uenit et ibi primo regnauit. secundus est quidam princeps, qui fuit ciuis Troie, qui post destrutionem Troie ad Ytaliam uenit. tertius est rex Epyrotarum, qui Romam uenit et post mortem suam Romani ipsum deificauerunt et tanquam deum coluerunt. de hiis tribus Ianis per ordinem breuiter ystorias prosequamur. quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam edificauit. capitulum secundum. Primus igitur Ianus fuit quidam princeps, qui de partibus Orientis ad Ytaliam uenit. siquidem in orientali plaga post diluuium, hominibus multiplicatis et ciuitatibus edificatis, multi de ipsis in Ytaliam uenerunt, inter quos .III. principes aduenisse dicuntur. primus fuit Nemroth, secundus fuit Ianus, .III. fuit Saturnus. Nemroth quidem fuit pronepos Noe. quia Noe genuit Cham, Cham genuit Chus, Chus genuit Nemroth, sicut dicitur in libro Genesis. iste autem Nemroth erat ualde cupidus et auidus ad dominandum. et ideo dixit filiis suis ut in Ytaliam pergerent et ipsam in dominium possiderent. quapropter filij eius et plures alij cum ratibus et nauibus in Ytaliam aduenerunt, et sicut in quadam cronica legitur, quandam ciuitatem ibi edificauerunt, quam Rauenam uocauerunt. in ipso autem nomine ciuitatis tres sillabas posuerunt, quarum quelibet pro una dictione supponit. prima enim sillaba, scilicet Ra, supponit pro ratibus. secunda, scilicet Ue, supponit pro uenerunt. ultima, scilicet Na, supponit pro nauibus. tanquam si dicatur: Illi, qui hanc ciuitatem, que dicitur Rauena, edificauerunt, cum ratibus et nauibus uenerunt. alius princeps, qui de Oriente in Ytaliam uenit, fuit Ianus, qui tempore Moysi uenit in Ytaliam et ibi primus omnium regnauit, quamuis alique ystorie dicere uideantur quod iste Ianus regnauerit tempore Habrae. tandem ad partes nostras accedens, Ianuensem ciuitatem construxit, quam de suo nomine Ianiculam appellauit. istud manifeste ostendit Solinus in libro De Mirabilibus Mundi, ubi sic dicit: Quis ignorat uel dictam uel conditam a Iano Ianiculam, a Saturno Saturniam?. ecce quia Solinus non tantum hoc aserit, sed etiam dicit quod nullus debet hoc ignorare quin Ianus Ianiculam construxerit et quin a suo nomine eam appellauerit. uocauit autem non Ianuam, sed Ianiculam in diminuto propter eius paruitatem, sicut enim Roma a principio sue constructionis, quando adhuc erat parua, uocabatur Romula; postquam autem creuit, dicta est Roma. sic ciuitas nostra a principio sue edificationis fuit multum parua et uocabatur Ianicula; postquam autem creuit, dicta est Ianua. et si forte aliqui uellent dicere quod Solinus loquitur de quadam alia Ianicula, quam edificauit Ianus rex Ytalie, et non de nostra, istud stare non potest, quia in tota Ytalia nulla alia ciuitas siue terra reperitur, que Ianua uel Ianicula nominetur, et ideo oportet ut de nostra terra intelligatur. uerum est tamen quod Rome fuit quoddam templum, quod uocabatur Ianiculum, quod Romani in honorem Iani, dei ipsorum, edificauerunt, sicut dicit sanctus Ysidorus et sicut dicetur infra. si igitur aliqui uellent dicere quod istud Ianiculum sit illa Ianicula, de qua dicit Solinus, quam Ianus, rex Ytalie, edificauit, istud stare non potest. quia Ianus, rex Ytalie, per annos .DC. et amplius fuit antequam Roma edificaretur, sicut ex cronicis manifeste habetur, et ideo impossibile est quod ipsum templum edificare potuerit. preterea non dicit Solinus quod Ianus Ianiculum edificauerit, sed Ianiculam. Ianiculum supponit pro templo, Ianicula uero supponit pro ciuitate. tertius princeps, qui uenit de partibus Orientis fuit Saturnus. iste Saturnus primus regnauit in Creta ed in alijs insulis circumadiacentibus. et habuit .III. filios, scilicet Iouem, Neptunum et Plutonem. diuisit autem filiis suis regnum, ita quod Ioui dedit montem Olimpum et circumadiacentem regionem. unde post mortem deus Olimpi uocatus est. alteri filio, scilicet Neptuno, dedit loca maritima. unde post mortem appellatus est deus aquarum. tertio filio, scilicet Plutoni, dedit omnia loca siluarum. unde post mortem appellatus est deus inferni primus autem filius, scilicet Iupiter, timens ne Saturnus, pater eius, alios filios generaret, eunuchum fecit; postmodum autem ipsum occidere procurabat. quapropter Saturnus, inde fugiens, in Ytaliam uenit et in partibus Tuscie apud Subtrium latuit. unde et pars illa Ytalie Latium a latendo nomen accepit. tandem Saturnus post mortem Iani in Ytalia regnauit. iste Saturnus primo docuit homines illos domos edificare, terras colere, uineas plantare. unde et de Gretia semina furmenti fecit portari et uites afferri. prius enim homines in criptis et casellis de frondibus factis habitabant, et more bestiarum glandes et radices edebant. iste Saturnus monetam, naues, uela et clipeos fieri primo docuit in Ytalia. quapropter post mortem suam Gentiles eum deum suum fecerunt. et ipsi tanquam deo cultus diuinos exibuerunt. quod Ianus, ciuis Troie, Ianuam ampliauit. capitulum tertium. Secundus Ianus fuit quidam ciuis troieanus, qui post destructionem Troie in Ytaliam uenit. sicut enim dicunt ystorie antique et ipsi etiam poete testantur, fuit quidam uir in Troia, nomine Paris, qui fuit filius Priami, regis Troie. quem cum Ecuba mater eius in utero haberet, uidit per sompnium quod de utero suo flama exibat, que totam Troiam incendebat. quod cum illa pontifici templi indicasset, ille respondit quod de ea filius nasceretur per quem Troia destrueretur. cum ergo natus fuisset, parentes eius nimium formidantes, miserunt in siluam ipsum puerum cum pastoribus educandum. qui cum creuisset, erat iuuenis ualde ingeniosus, ita quod omnes suos coetaneos in omnibus ludis uincebat. illo autem tempore Peleus, pater Achillis, Tetidem duxit uxorem, sicut narrat Ouidius. ad cuius nuptias inuitauit Iouem, Neptunum, Appolinem et Mercurium, quos deos uocabant et tres puellas formosissimas, scilicet Iunonem, Paladem et Uenerern, quas deas appellabant. deam autem litis et discordie inuitare noluit. illa autem indignata, pomum aureum fecit, in quo scripsit: Pulcriori detur. et illud pomum proiecit in earum medium. quelibet autem illarum attribuere sibi uolebat. Iupiter autem consuluit ut ad Paridem sapientem, qui erat cum pastoribus, pergerent, et ipse inter eas iustum iudicium iudicaret. cum ergo uenissent, Iuno, que fuerat filia Saturni, promisit Paridi quod, si pro ea iudicaret, regnum Cretense sibi daret. Pallas, que erat dea sapientie, promisit sibi dare magnam sapientiam. Uenus, que erat dea amoris, promisit sibi dare Helenam, pulcerimam feminam, Menelay uxorem et sponsam. tunc Paris pro Uenere dedit sententiam. post hoc autem dictus Paris, uolens Helenam sibi promissam acquirere, iuit in Gretiam, et supradictam Helenam rapuit et Troiam deduxit. erat autem dicta Helena uxor Menelay, regis Lacedemoniorum, propter quod tota Grecia commota est et contra Troiam uniuersaliter conspirauit. congregantes igitur se Greci, .M.CC. naues armauerunt et Troiam potenter obsederunt, et per .X. annos in eius obsidione manserunt. uerum cum dicta Helena Troiam fuisset deducta, philosophi, qui erant ibidem, ad ipsam uidendam perrexerunt. cum ergo tantam eius pulcritudinem conspexissent, facies suas cum clamidibus cooperierunt, dicentes: Fugiamus, fugiamus. sciebant enim quod pulcritudo uisa prouocat ad illicita. sciebant enim quod temptatio luxurie melius uincitur fugiendo, quam resistendo. quamuis enim milites hostes uincant resistendo. sunt tamen quidam milites, qui dicuntur Parthi, qui hostes suos uincunt fugiendo. sunt enim peritissimi in arte sagittandi. quando ergo hostes suos fugiunt, ad eos se uertunt et in eos sagittas emittunt, et sic iaciendo fugiunt et fugiendo iaciunt et sic uictores existunt. eodem modo tenptationes ceterorum peccatorum uincuntur resistendo, iuxta illud quod beatus Iacobus dicit: Resistite dyabolo, et fugiet a uobis. tentatio autem luxurie melius uincitur fugiendo, iuxta illud quod Apostolus ait: Fugite fornicationem. Greci igitur Troiam, ciuitatem famosissimam et potentissimam, manu ualida obsederunt, et obsessam ceperunt, et captam funditus destruxerunt. unde Greci ob gloriam sue uictorie annos suos ex tunc a captione Troie annotare ceperunt. sicut enim Iudei annos suos annotant a liberatione egiptiaca siue a lege data. et Romani annotabant ab Urbe condita. et Christiani annotant ab incarnatione Dominica. sic et Greci annotabant a capta Troia. destructa igitur Troia, multi euaserunt, qui ad diuersas mundi partes profecti sunt. inter ceteros autem exierunt inde tres magnates, scilicet Anthenor, Eneas et Ianus, qui ad Ytaliam nauigando uenerunt ut ibi proprias quererent masiones. inter se tamen taliter diuiserunt, quod Anthenor ad partes Uenetiarum nauigando perrexit; Eneas ad partes Tuscie peruenit; Ianus autem ad partes nostras accessit nauigando. Anthenor igitur, cum ad partes Uenetiarum uenisset et loca paludosa reperisset, non sibi placuit habitare ibidem, sed per quendam fluuium, qui uocatur Brenta, nauigans infra terram, quandam gratam planiciem inuenit, et ibi mansionem suam habitare deliberans, quandam ciuitatem ibi construxit, quam Paduam appellauit. unde et in ciuitate Paduana eius sepulcrum conspicitur, ubi eciam taliter inscriptum habetur: Hic iacet Anthenor, Paduane conditor urbis. proditor ipse fuit hiique secuntur eum. secundus, qui de Troia exiuit, fuit Eneas. istum autem Eneam genuit Achises de Uenere, quam in silua cognouit. exierunt igitur de Troia Eneas et Achises, pater eius, et Ascanius, filius suus, et habuerunt naues .XX. . cumque uenissent in Siciliam, pater eius ibi defunctus est, apparuitque sibi uir in sompnis, dicens: Noli timere, sed uade in Italiam, quia regnum ibi tibi debetur. et hoc tibi signum. cum illuc perueneris, inuenies sub arbore illice porcam albam .XXX. porcellos albos habentem. cum igitur Eneas illuc uenisset et porcellos illos albos inuenisset, illic per filium ciuitatem edificauit. tunc autem in Ytalia regnabat Turnus, qui quidem Turnus acceperat in uxorem filiam Latini, qui ibi regnauerat ante eum. ipse enim Latinus linguam latinam correxit et de nomine suo latinam uocari instituit. huius mater, nomine Carmentis, latinas literas inuenit; prius Latini grecis literis utebantur. Eneas igitur Turno, regi Ytalie, bellum indixit et eum in omnibus superauit. ipsoque interfecto, uxorem suam, que fuerat Latini filia, in uxorem accepit. filius quoque Enee, ut dictum est, ciuitatem Albanam edificauit et ex tunc omnes reges de stirpe Enee progeniti dicti sunt reges Albani. postmodum dicti sunt reges Silui a quodam rege, qui in siluis dicitur fuisse natus. postmodum autem uocati reges Romani a Romulo, qui urbem edificauit. tertius, qui de Troia exiuit, fuit Ianus, qui dum ad partes Ianuenses accederet nauigando, prosperum uentum semper habuit et semper prospere nauigauit. sed cum uenisset ad quendam locum, qui dicitur Albarium, uentus omnino cessauit, et albasia maxima facta fuit. ideo locus ille Albarium ab albasia nomen accepit. per hoc Ianus intellexit quod Deus uult ut de partibus illis non recedat, sed sibi mansionem suam faciat. cum ergo paululum ulterius processisset, situm terre considerans diligenter, multum sibi placuit, et ideo uela deponenda mandauit. propter hoc locus ille dictus est Caluignanum, ex eo quod ibi calauit Ianus. ad terram igitur aplicuit et in loco, qui dicitur Sarçanum, gaudens et letus et saltans, in terram descendit. ideo locus ille dictus est Sarçanum, quasi Saltus Iani. inuenit igitur Ianus Ianiculam ualde paruam et ideo, uolens ipsam ampliare et augumentare, castrum hedificauit in loco, qui nunc dicitur Castellum. fecit quoque turres et fortilitias in loco ubi nunc est palatium archiepiscopale, et muris fortissimis omnia communiuit. postmodum autem multi habitatores hinc inde uenerunt et circumquaque domos edificauerunt, et paulatim crescere cepit Ianicula. istud autem quod diximus de isto Iano, ciue Troie, scimus tantum per famam publicam et antiquam. nos enim filii didicimus a patribus nostris, et patres nostri a suis patribus ista similiter didicerunt; et sic generatio hec omnia nota fecit generationi et natio nationi, ut possimus dicere cum Propheta: Quanta mandauit Dominus patribus nostris nota facere ea filiis suis, ut cognoscat generatio altera; filii, qui nascentur, exurgent et narrabunt filiis suis. Moyses etiam dicit: Interroga patrem tuum, et annuntiabit tibi; maiores tuos, et dicent tibi. ista igitur, etsi non inueniantur in aliqua antiqua ystoria, inueniuntur uera esse ex fama publica et antiqua. ubi deest auctoritas, suplet fame celebritas; fama, que non habet ortum a leuibus, sed a grauibus, que non est particularis sed generalis, que non est noua sed antiqua, talis in quantum fama non solum inducit presumptionem, non solum facit probabilitatem, sed etiam inducit et facit probationem. quod Ianus deus et ydolum Romanorum antiquitus in Ianua colebatur. capitulum quartum. Tertius Ianus fuit quidam quem Romani pro deo colebant, quem et Ianuenses olim, dum essent pagani et gentiles similiter coluerunt. quis autem fuerit iste Ianus,uel unde uenerit, uel qualiter Romani eum pro deo coluerunt, sanctus Ysidorus hoc ostendit in libro De Astris. dicit enim quod quidam, nomine Ianus, fuit rex Epirotarum, qui cum esset odiosus omnibus, de regno et terra sua cum iniuria est eiectus. qui, cum uenisset Romam, inuenit ipsam a barbaris multis obsessam. dixitque Romanis quod, si post mortem suam uellent ipsum pro deo colere, urbem ab obsidione hostium liberaret. quibus promittendibus, fecit sibi linteamina .XI. portari et ea in ceram liquefactam inmergi, et postea oleo perungi et in aqua pingui inuolui. quibus peractis, precepit ut illa .XI. linteamina sic parata circa eum inuoluerent et duos gladios ignitos in manibus sibi darent. postmodum ipsum sic inuolutum super murum ciuitatis eleuarent et ignem sibi supponerent. cum uero ipse fortissime ad hostes clamaret se esse deum et gladios igneos contra hostes uibraret, tunc Romani armati cum clamore maximo in hostes impetum facerent et sic uictoriam obtinerent. cum igitur ista omnia fuissent completa, uidentes hostes ignem tam ualidum super murum eleuari et de igne uoces humanas emitti et gladios ignitos uibrari, et audientes ipsum se deum esse protestari, in tantum sunt territi et tremefacti, quod in fugam protinus sunt conuersi. sciebant enim quod alique gentes ignem pro deo colebant. nouerant insuper quod Romani omnium gentium deos habebant. et uidentes illum ignem sic terribilem et loquentem, putauerunt esse deum ignis, qui pro Romanis pugnaret. Romani igitur, hostes fugientes insecuti, multos occiderunt et magnam uictoriam habuerunt. ille autem Ianus penitus fuit extinctus et conbustus. deinde subdit Ysidorus quod Romani, uolentes promissionem seruare illi Iano, quoddam templum maximum cum .C. portis ad honorem populi edificauerunt et ipsum templum Ianiculum uocauerunt. deinde quandam statuam maximam eneam fabricauerunt, facies duas habentem, unam ante et aliam retro, ita quod uiri ad unam faciem et mulieres ad aliam adorabant. mensem quoque ianuarium illi deo Iano consecrauerunt, depingentes illum mensem cum duabus similiter faciebus, quarum una est ante, cum qua respicit tempus futurum, alia est retro, cum qua respicit tempus preteritum. Ianuenses igitur, cum essent tunc Romanis subiecti, uolentes Romanis placere et eorum fauorem habere, ipsum Ianum, qui erat Romanorum deus, sibi deum fecerunt et ipsum multo tempore coluerunt. sicut Ugo in libro Deriuationum aperte testatur, fecerunt igitur Ianuenses magnam statuam eneam ipsius Iani, duas facies protendentem, ad unam quarum adorabant uiri, ad aliam mulieres. demon quoque statuam intrabat et per ipsam statuam interrogantibus sepe responsa dabat. capitula .II.e partis. Sequitur secunda pars, in qua agitur de tempore constructionis ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quo tempore fuit condita. in secundo capitulo ponitur tempus quo fuit ampliata. in tertio capitulo ostenditur quod Ianua fuit a Carthaginensibus siue Affricanis desctructa, sed a Romanis reparata, et quo tempore fuit hoc. quo tempore Ianua fuit constructa. capitulum primum. Quoniam multi tempus constructionis ciuitatis Ianue et eius antiquitatem ignorare noscuntur, ideo necessarium iudicamus tempus sue constructionis ostendere et eius antiquitatem, in quantum inuenire potuimus, demonstrare. fuit enim edificata per annos .DCCC. antequam Roma edificaretur. fuit iterum edificata per annos mille .D.XL.UI. antequam Christus in mundo nasceretur. fuit etiam edificata in tertia mundi etate. sed parum ualet ista dicere, nisi possimus ista, que dicimus, cumprobare. constat enim per superiora ex uerbis Solini in libro De Mirabilibus Mundi quod Ianus, primus rex Ytalie, nostram Ianiculam edificauit. constat etiam per cronicas autenticas quod supradictus Ianus regnabat tempore Moysi, eo scilicet tempore quo Moyses ducatum populi Dei in deserto tenebat, quamuis alique cronice dicant quod iste Ianus regnabat tempore Habrae. constat autem per omnes cronicas autenticas quod Roma edificata fuit tempore Acham, regis Iudeorum. si igitur tempora computamus, inueniemus per cronicas quod a Moyse usque ad Acham fluxerunt anni .D.CCC.UII.. si ergo tempore Moysi regnabat Ianus, ut dicunt cronice, et iste edificauit Ianiculam, ut dicit Solinus, et tempore Achaç, regis Iudeorum, edificata est Roma ut dicunt cronice, inueniemus quod per annos .D.CC.UII. edificata fuit Ianua ante Romam, tot enim anni fluxerunt a Moyse usque ad Acham. rursum, si computamus tempora a Moyse, sub quo edificata fuit Ianua, usque ad aduentum Christi, inuenimus fluxisse annos .M.D.XL.UI.. istam autem computationem facimus secundum assignationem beati Ieronimi, qui minorem numerum est secutus. Beda enim et Metodius martir maiorem numerum ponunt et plures annos fluxisse dicunt. ex ista ergo uerissima et infallibili computatione manifeste habetur quod a prima edificatione ciuitatis Ianue usque ad presens tempus, in quo currunt anni Domini .M.CC.LXXXXU. fluxerunt anni .M.M.D.CCC.XLI. . fuit etiam Ianua edificata in tertia etate mundi. distingunt enim sancti doctores .UI. mundi etates. prima fuit ab Adam usque ad Noe, et ista etas secundum computationem Bede et Eusebii habuit annos duo .M.CC.XLII.. secunda etas fuit a Noe usque ad Abraam, et ista etas secundum computationem supradictorum Bede et Eusebii habuit annos .D.CCCC.XLII. . tertia etas fuit ab Habraam usque ad Dauid, et ista etas habuit annos .D.CCCC.XL. et in ista .IIIa. etate fuit Moyses. quarta etas fuit a Dauid usque ad transmutationem populi Iudeorum in Babillonem, et ista etas habuit annos .CCCC.LXXXU. quinta etas fuit a transmigratione Babillonis usque ad aduentum Domini, et ista etas habuit annos .D.XC. . et sic a principio mundi usque ad aduentum Christi fluxerunt anni quinque milia .CIC. , et istum numerum communiter tenet Ecclesia. sexta etas est ab aduentu Christi usque ad finem mundi, et ista etas iam habet annos .M.CC.LXXXXU. quot autem annos sit habitura ulterius nouit solus Deus. si igitur Ianua edificata fuit tempore Moysi et ipse Moyses fuit in tertia mundi etate, manifestum est quod Ianua in tertia edificata fuit. quo tempore Ianua fuit ampliata. capitulum secundum. Quo autem tempore Ianua fuit ampliata de facili scire possumus, si ea que supra dicta sunt ad memoriam reuocemus. diximus enim supra quod, destructa Troia, .III. magnates inde exierunt, qui ad Ytaliam uenerunt, scilicet Anthenor, qui ciuitatem Paduanam fecit, Eneas, qui ciuitatem Albanam construxit, et Ianus qui ciuitatem Ianue, adhuc paruam et modicam, ampliauit. secundum hoc igitur eo tempore, quo fuit destructio Troie, fuit facta per Ianum ampliatio et augmentatio Ianue. per cronicas autem habemus quod tempore Sansonis, uiri fortissimi, destructa fuit Troia, et ideo tunc temporis fuit Ianua ampliata si igitur secundum cronicas tempora computamus, inueniemus quod a Sansone usque ad edificationem Rome fluxerunt anni .CCCCXX., et a Sansone usque ad Christum fluxerunt anni .M.XIX. . et sic patet quod Ianua ante Romam fuit per annos .CCCC.XX. et ante aduentum Christi per annos .M.XIX. a Iano Troiano non quidem edificata, quia iam ab alio Iano edificata fuerat, sed ampliata et meliorata. sed pro tanto ab aliquibus dicitur quod Ianus, ciuis Troie, eam edificauit, quia ipsam de paruula satis magnam fecit. quod ciuitas Ianue a Cartaginensibus siue Affricanis fuit destructa, sed a Romanis rehedificata et quo tempore fuit hoc. capitulum tertium. Romani, uniuerso orbi sua potentia dominantes, ad hostes conuersos clementes erant, rebelles potenter expugnabant, amicos tanquam fratres fouebant, amicis et inimicis fidem seruabant. et dicit Augustinus de Romanis in libro De Ciuitate Dei quod acceptas iniurias potius uolebant parcere, quam uindicare. et dicit ibidem quod in laudem Romanorum dictus est ille uersus poete: Parcere subiectis et debellare superbos. illis autem temporibus Ianuenses cum Romanis erant confederati, et sub eorum umbra uiuebant securi. Carthaginenses autem et Affricani Romanis rebelles erant et eis sepe multa dampna et dispendia inferebant. erant autem tunc apud Carthaginem duo uiri magnanimes et famosi, scilicet Anibal, qui erat rex Carthaginensium, et Mago, frater eiusdem. isti contra Romanos per mare et per terram copiosum exercitum congregarunt; ita quod Mago prefuit exercitui nauali, Anibal autem exercitui equestri. uenit ergo Mago in Ytaliam habens secum, preter multa alia ligna oneraria, naues .XXX., in quibus erant duo milia equitum et .XII. milia peditum. audiens autem dictus Mago quod Ianuenses erant cum Romanis federati et eorum amici, subito in odium Romanorum, Ianuensibus improuisis, ad terram descendit et ciuitatem cum armis inuasit, et multos occidens et ciuitatem capiens, ipsam fere destruxit totam. quo tempore autem istud factum fuerit, Titus Liuius, qui inter latinos ystoriographos magis preclarus fuit, ostendit dicens quod anno ab Urbe condita .D.XXXIIII. Mago cum .XXX. nauibus rostratis et multis honerarijs, in quibus erant .XII. milia peditum et ferme duomilia equitum, Genuam uenit eamque nullis presidijs munitam repentino aduentu cepit et pene destruxit. illud quod dicit Titus Liuius, quod ista captio et destructio facta fuit anno ab Urbe condita .D.XXXIIII. inuenitur secundum cronicas hoc fuisse per annos .CC.XXX. ante Christi aduentum. si igitur antiquitatem ciuitatis Ianue, quam supra posuimus, aliqui credere nollent, cum secundum ueritatem negare non possint, saltem ex uerbis Titi Liuii habetur quod ad minus per annos .CC.XXX. ante Christi aduentum iam erat Ianua constructa et edificata. uerum quando Rome scitum fuit quod Mago Ianuam sic ceperat atque destruxerat, senatus et totus populus Romanus nimium doluerunt, tum quia Ianuenses erant eorum amici ac eis subiecti, tum quia ciuitas Ianue erat quodammodo portus Romanorum. quando enim Romani classem in Africam uel in Yspaniam mittere uolebant, ad portum Ianue conueniebant. unde idem Titus Liuius in secunda parte, ubi agit de secundo bello Punico inter Romanos et Carthaginenses, dicit sic: Anno ab Urbe condita .D.XXXIIII., Publius Cornelius Scipio, existens in Marsilia cum nauibus, audito quod Anibal pergebat ad Ytaliam, misit fratrem suum Scipionem in Yspaniam aduersu Asdrubalem cum magna parte copiarum. ipse uero, naues ascendens, peruenit Ianuam cum eximiis copiis, ut esset in occursum Anibali, quando ad Alpes transgrederetur. ex quo uidetur quod Ianua quodammodo erat portus Romanorum, ad quam ipsi Romani naues bellicas mittebant, quando in Yspaniam pergere uolebant. tandem Romani Lucretium, nobilem uirum, miserunt ut Ianuam reedificaret et ad statum pristinum reuocaret. istud ostendit supradictus Titus Liuius in libro .X. circa principium, dicens: Existente consule Cornelio Seruilio, anno .XUI. belli Punici, ab Urbe autem condita .D.XLU., Lucretio est inperium prorogatum ut Genuam opidum, a Magone pene diruptum, reedificaret. ex supradictis igitur uerbis Titi Liuii patet quod ciuitas Ianue usque ad undecimum annum deuastata stetit. si enim anno .D.XXXIIII. ab Urbe condita fuit a Magone destructa et anno ab Urbe condita .D.XLU. fuit a Cornelio reparata, manifestum est quod usque ad annum .XI. stetit taliter deuastata. supradictus igitur Cornelius, Ianuam ueniens, ipsam reparauit et ad pristinum statum reduxit. Anibal igitur, qui exercitum equestrem tenebat, Romam uenit et in tantum Romanos perdomuit, quod ipsam Urbem obsedit. at Scipio Romanus, qui postea dictus est Africanus, existente Anibale in obsidione Rome, classem parauit, et in Affricam pergens, ferro et igne omnia deuastabat. quod cum Anibal didicisset, dimissa obsidione, in Africam perrexit, ut suis ciuibus subueniret. tandem Romani Carthaginem et totam Affricam capientes, suo dominio subiugarunt. habitum est igitur Rome consilium in senatu, ut dicit sanctus Augustinus il libro De Ciuitate Dei, quid sit de Carthagine faciendum. tunc Cato contionatus est, dicens quod iudicabat utile esse rei publice ut Carthago funditus destruatur. Cum enim, inquit, totus mundus nobis obediat et Carthago sepe rebellis existat, si Carthago destruitur, totus mundus pacis solatio perfruetur. post istum Scipio contionatus est dicens: Non mihi placet consilium Catonis. ego enim reputo utile esse rei publice aliquos hostes nos habere, quia istud nos tenebit in timore et timor nos tenebit in unitate. sed si non habuerimus hostes exteriores, nascentur nobis interiores, quia si ex omni parte defecerit nobis bellum extrinsecum, procul dubio bellum habebimus intestinum. quia ipsa securitas et otium erit in nobis causa multorum malorum. sententia tamen Catonis optinuit. preceperunt igitur Romani Carthaginensibus ut omnes naues traderent. quibus traditis, preceperunt ut omnia arma darent. quibus datis, preceperunt ut omnes, tam uiri quam mulieres, tam magni quam parui, de urbe recederent. quod cum audissent Carthaginenses, ad desperationem se dederunt, dicentes se uelle aut urbem defendere aut omnes ibi perire. et quoniam arma et omne ferrum Romanis tradiderant, ex auro et argento arma fabricant et Romanis rebellant, cunctis Romanis, qui erant in Cartagine, interfectis. tandem Romani iterum Carthaginem obsident, et cum hinc inde preliatum fuisset, uidentes Carthaginenses se non posse defendere, petunt a Romanis ut eos in seruos possideant. Romani autem preceperunt ut omnes, salua uita, de urbe egrediantur. quibus egressis, Carthago penitus est destructa. illud autem uerbum, quod superius dixit Scipio, quante fuerit ueritatis probat experientia temporis subsequentis. nam, bellis omnibus superatis, bellum in Roma natum est ciuile et intestinum, quod ipsam Urbem deduxit ad nichilum. unde dicit sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei: Probatum est quam uerum dixit Scipio. deleta quippe Carthagine, que erat magnus terror Romanis, mala omnia sunt secuta, scilicet seditiones, bella ciuilia, cupiditates et ambitio dominandi. et subdit idem Augustinus: Nolebat igitur Scipio ciuitatem destrui, ut timore libido premeretur, libido pressa non luxuriaretur, luxuria prohibita non crassaretur. capitula tertie partis. Sequitur tertia pars, in qua agitur quare Ianua tali nomine sit uocata. et ista pars habet quatuor capitula. in primo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua, tam a Iano, qui ipsam edificauit, quam a Iano, qui eam ampliauit. in secundo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua a Iano, ydolo Romanorum, quod olim in Ianua colebatur. in tertio capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua, ex eo quod introitur in Lombardiam. in .IIII.o capitulo ponitur ratio quare fere in omnibus libris antiquis Genua nuncupatur. opinio illorum, qui dicunt quod Ianua est uocata a Iano, qui eam edificauit, et a Iano, qui eam ampliauit. capitulum primum. Nomen ciuitatis nostre, quod est Ianua, est nomen dulce ad meditatum, delectabile ad proferendum, iocundum ad audiendum et celebre ad diuulgandum. est etiam illud nomen in ore mel, in aure melox, in corde iubilus. quare autem ciuitas nostra sit tali nomine insignita, diuersi diuersa senserunt. quidam enim dixerunt quod istud nomen sibi imposuit Ianus, qui eam construxit. impositum autem confirmauit Ianus, qui eam ampliauit. et ista est opinio siue sententia Solini in libro De Mirabilibus Mundi: quod scilicet dicta sit Ianua siue Ianicula a Iano, primo rege Ytalie, qui eam edificauit. solebant enim antiqui ciuitates, quas edificabant, a suo nomine appellare. sicut Ninus, qui edificauit Niniuem, et Cres, qui edificauit Cretam, et Romulus, qui Romam edificauit, et Mathys regina, que Mantuam edificauit, eas a suis nominibus uocauerunt. eodem modo Ianus Ianuam a suo nomine nuncupauit. desiderabant enim antiqui ut sua nomina perpetuarentur et sui memoria per secula recoleretur. et ideo ciuitates edificabant et nomina sua eis imponebant, ut quia ipsi perpetui esse non poterant, saltem perpetui in ciuitatibus suis essent, quas edificabant et quas suis nominibus appellabant. si enim Romulus Romam non edificasset, uel de suo nomine eam non appellasset, nemo hodie sciret quis esset Romulus. eodem modo, si Ianus Ianuam non construxisset et de suo nomine eam non appellasset, nemo hodie sciret quis esset Ianus. de talibus dicit Propheta: Uocauerunt nomina sua in terris suis. sed parum prodest ponere nomina sua in terra, si de libro uite sit deletum et cum iustis non sit scriptum. de quibus dicit Propheta: Deleantur de libro uiuentium et cum iustis non scribantur. quid enim prodest Romulo habere celebre nomen in mundo, si eius anima cruciatur in inferno? et quid obest aliquibus sanctis uiris, si eorum nomina non nominentur in terris et coram Deo sint scripta in celis? de talibus Dominus dicit in Euangelio: Gaudete, quia nomina uestra scripta sunt in celis. hinc est quod Dominus in Euangelio, agens de quodam diuite splendido et de quodam paupere ulceroso, nomen diuitis nominare noluit, sed tantum dixit: Erat quidam diues, qui induebatur purpura et cetera. nomen uero pauperis nominauit, dicens: et erat quidam mendicus, nomine Lazarus. ad innuendum quod nomina malorum deleta sunt de libro uite, nomina uero bonorum ibi sunt scripta. utilius est igitur quod nomina nostra scribantur in libro uite, quam quod nominentur in aliqua ciuitate; quia illud habet beatitudinem, istud habet uanitatem quandam. opinio illorum, qui dicunt quod Ianua est uocata a Iano, ydolo Romanorum quod antiquitus in Ianua collebatur. capitulum secundum. Alii dicunt quod Ianua isto nomine sit uocata propter Ianum, ydolum Romanorum quod antiquitus in Ianua colebatur et ista est opinio et sententia Ugutionis in libro Deriuationum. nec est aliqua infamia ciuitatis nostre, si dicimus quod ydola adorabat. excepto enim populo Iudeorum, qui unum solum uerum Deum colebat, totus alius mundus ante Christi aduentum ydolis seruiebat. quidam enim adorabant sydera, alij elementa, alij simulacra siue statuas. sydera quippe multe prouincie adorabant. nam Saraceni adorabant Uenerem. pars Ytalie, que est uersus Romam, adorabat Saturnum, alia pars Ytalie adorabat Mercurium. multe nationes etiam adorabant elementa. primus autem, qui cepit elementa adorare, fuit Nenroth qui adorabat ignem et ceteros adorare cogebat. Unde dicitur in Ystoria Scolastica quod ipse Nenroth uixit usque ad tempora Habrae, et cum Habraam nollet ignem adorare, in ignem ipsum proiecit. sed Deus ipsum illesum seruauit. unde dixit Dominus ipsi Habrae, sicut legitur in Genesi: Ego sum Dominus Deus tuus, qui eduxi te de Ur, idest de igne Caldeorum. Caldei igitur ipsius Nemproth doctrinam sequentes, ignem pro deo adorabant. Egiptii uero statuas colebant. et sicut dicitur in Ystoria Scolastica, deus Caldeorum, scilicet ignis, omnes alios deos, idest statuas omnes, consumebat et liquefaciebat. tandem sacerdos Egipti magnum uas fictile, plenum foraminibus, fieri fecit et foramina illa cum cera clausit. uase igitur illo aqua inpleto, super caput statue illud uas, tanquam coronam, poni fecit. congregati sunt igitur Egiptij et Caldei, ordinantes ut dii ipsorum simul ponerentur, et quorum deus uinceret, illi de inimicis uictoriam optinerent. producunt igitur Egyptii statuam suam. accenderunt Caldei circa statuam ignem suum, sed cera liquefacta ab igne et foraminibus apertis, aqua prosiliuit et ignem extinxit et sic Egiptii uictoriam habuerunt. fuerunt autem multe alie nationes, que simulacra coluerunt. et sicut dicitur in Ystoria Scolatica, ista simulacra sub Nino rege Asiriorum ortum habuerunt. dictus enim Ninus de morte patris sui, nomine Belli, in tantum doluit, quod in solatium sui meroris ad similitudinem patris sui statuam fieri fecit. quam in tanta reuerentia habuit, quod si aliquando serui fugitiui uel aliqui facinorosi ad illam statuam confugerent, omnes offensas eis totaliter remittebat. homines autem, qui ob gratiam illius ymaginis tanta beneficia assequebantur, ei turificabant et diuinos honores exibebant. ceteri autem homines, ut Nino regi placerent, eadem sacrificia similiter exibebant. tali igitur exemplo, ceteri de locis adiacentibus statuas aureas in honore parentum suorum fieri faciebant, et a suis populis similiter adorari faciebant, et per talem modum cultus ydolatrie creuit. alij uero adorabant animalia; unde dicitur in libro Sapientie: Animalia miserrima colunt. Romani etiam adorabant anserem aureum, sicut enim legitur in ystoriis Romanorum, et Augustinus in libro De Ciuitate Dei et Orosius in parte tangunt. centum milia Theotonicorum de partibus Sueuie et centum milia Gallicorum de partibus Senonensium, attracti dulcedine uini, in Ytaliam uenerunt, et Medialanum, Papiam, Pergamum, Brisiam et Ueronam edificauerunt. edificate fuerunt predicte ciuitates per annos .CCC.L. ante Christi aduentum, in quinta mundi etate, circa tempora Assueri regis et Hester regine, prout ex ystoriis antiquis et cronicis potest colligi manifeste. postmodum autem dicti Assueui et Senones, Romam profecti, ipsam usque ad Capitolium obsederunt. Romani igitur sagittas in exercitum iaciebant. sed, deficientibus cordis, caudas equis amputauerunt et de ipsis setis cordas arcubus suis fecerunt. quibus deficientibus, mulieres crines suos anputauerunt et de ipsis crinibus cordas faciebant, quas uiris suis dabant. quadam igitur nocte, dormientibus custodibus, hostes cum scalis super muros ascendebant. erat autem ibi grex anserum magnus, qui ascensum hostium sentientes, ceperunt alta uoce insimul crocitare. custodes igitur ad eorum sonitum excitati, hostes fugarunt. dixerunt igitur Romani quod, ceteris diis Romanorum dormientibus, solus deus anser uigilabat, qui Romam ab hostibus liberauit. et ideo Romani anserem aureum fabricarunt, quem per annos multos tanquam deum adorauerunt, et thura sibi sacrificauerunt. Adorabant etiam Romani omnium gentium deos et omnium prouinciarum, ciuitatum atque locorum; et eis aras edificauerunt et statuas fabricauerunt. habebant tamen Romani duos speciales deos tanquam singulares patronos, scilicet Romulum, qui eam construxerat et Ianum, qui urbem suam ab hostibus liberauit. et ideo istis duobus semper magnam reuerentiam exibebant, et multum eis placebat et pro bono multum habebant, quando aliqua prouincia uel ciuitas aliquem de istis duobus pro suo deo accipiebat et sacrificia offerebat. Ianuenses igitur, cum fauore Romanorum multum indigerent, tunc temporis Ianum pro suo deo acceperunt et ipsum multo tempore coluerunt. et ideo ab isto Iano, ut supra dictum est, Ianua est uocata propter illius ydoli, scilicet Iani, adorationem, et etiam propter illius ydoli quandam similitudinem. illud enim ydolum Iani cum duabus faciebus Gentiles depingebant; unam ante et aliam retro, et attribuebant ei principia et exitus omnium rerum. ideo dabant sibi duas facies; unam ante, cum qua respiciebat principia, et aliam retro, cum qua respiciebat fines. unde quando Romani uolebant aliquod opus incipere, scrificabant faciei Iani, que erat ex parte anteriori, ut daret bene incipere. et quando finierant, sacrificabant faciei, que erat ex parte posteriori, quia dederat bene finire. propter istam igitur talem similitudinem Ianua est uocata. habet etenim duas facies, unam ante se, cum qua respicit mare, et aliam post se, cum qua respicit terram. et sic quodammodo, quantum ad istas duas facies, illi Iano Ianua similis uidebatur. Ianuenses igitur ante aduentum Christi adorabant Ianum et magnam statuam sibi fecerunt, que duas facies habebat; unam ante et aliam retro, ita quod uiri adorabant ad faciem, que erat ante, et mulieres adorabant ad faciem, que erat retro; et quoniam illi deo Iano attribuebantur principia et exitus rerum, ideo quando Ianuenses uolebant aliquod opus incipere, offerebant Iano sacrificia de animalibus uel de auibus ex parte faciei, que erat ante, ut ille Ianus daret eis bene incipere. quando illud opus iuxta suam uoluntatem finierant, sacrificabant Iano ex parte faciei, que erat retro, ex eo quod sibi dederat bene finire. oppinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua ex eo quod est introitus in Lombardiam. capitulum tertium. Alii dicunt quod uocata est Ianua ex eo quod est introitus in Lonbardiam, in Tusciam et in Prouinciam. hic tamen notanda est differentia inter portam, fores, ualuam, ianuam et ostium. nam porta dicitur a portando, et est proprie ciuitatum. antiqui enim, quando uolebant aliquam ciuitatem construere, totum ambitum cum aratro designabant. et cum uentum fuisset ad locum illum, ubi debebat porta ciuitatis fieri, aratrum suspendebant, et inde illud portabant. unde a tali portatione porta nuncupata fuit. fores uero sunt porte que a foris aperiuntur. ualue autem sunt porte, que interius aperiuntur. et dicuntur ualue, siue a uoluendo, quia in cardine uoluuntur, siue a uelando, quia uelant nobis ea, que intus latent. Ianua uero est porta cançelata perforata, per quam uidemus intus et extra, sicut in celariis fieri consueuit. ostium uero commune est ad omnia supradicta. et dicitur ostium ab ostando, quia obstat ne illuc intret, nisi qui debet. ciuitas ergo nostra non est uocata porta nec fores nec ualue nec ostium, sed Ianua, quia est porta siue cancelata, per quam intus et extra conspicimus. per ipsam enim in Lombardiam ingredimur, tanquam ad intra. per ipsam mare transimus tanquam ad extra. istam autem rationem, scilicet quare uocata Ianua, quia est introitus in Lonbardiam, dicit Ugutio in libro Deriuationum. ait enim quod dicitur Ianua non tantum quia ibi Iani ydoli cultus, sed etiam quia est in Lonbardiam introitus. notandum autem quod ianua in qualibet domo est ad decorem et est ad utilitatem, quia sine ianua nichil in domum posset inferri nec efferri. est etiam ad sanitatem, quia si in aliqua domo non esset ianua nec fenestre per quas aer subintrare posset, domus scaturiens feteret. eodem modo ciuitas Ianue est decor et decus non tantum Lonbardie, sed etiam totius Ytalie. est etiam eis ad utilitatem maximam, quia de partibus ultramarinis ciues eius merces deportant, quas aliis ciuitatibus communicant. est etiam habitatoribus suis ad sanitatem magnam. in pluribus alijs ciuitatibus sunt paludes fetentes, scaturientes fumositates aerem corrumpentes; flant in estate chori et uenti calore pestifero poros aperientes et humana corpora corrumpentes. in ciuitate autem nostra non sunt loca paludosa, sed uiridaria amena; non sunt fumositates, sed aeris puritates. et quamuis ibi flare consueuerunt uenti australes in estate, tamen non transeunt per loca sulphurea nec paludosa nec torrida, sed per mare. et ideo illi uenti ex mari purificationem accipiunt et frigiditatem inducunt, ita quod aliquo calore noxio non uitiant, sed aliqua grata frigiditate delectant. Ratio quare ciuitas Ianue in multis libris Genua nuncupatur. capitulum quartum. Illud autem sub silentio non est pretereundum quod in omnibus fere libris antiquis ciuitas nostra non Ianua, sed Genua nominatur. et tunc a genibus nomen accepit. sunt autem genua commissiones femorum et crurum. et secundum antiquos genua ipsa erant misericordie dedicata. sicut enim dicunt philosophi, omnes partes corporis Gentiles aliquibus diis consecrauerant. aures autem consecrauerant memorie, frontem ingenio, genua autem misericordie. quando autem aliquem ad misericordiam uolumus prouocare, genua incuruamus. naturaliter etiam quando aliquis oculos uel genas ad genua flectit, oculi lacrimis balneantur. et ratio est quia puer in utero matris existens stat ibi curuus, tenens genas super genua. unde et a genibus gene sunt nuncupate. et ideo quando aliquis genas uel oculos ad genua deponit, naturaliter lacrimatur, quia natura memor est sue miserie et miserabilis status, quo in matris utero morabatur. congrue igitur per genas designatur misericordia, tum quia ipsa genua sunt dedicata misericordie, tum quia flectimus genua quando aliquem uolumus prouocare ad misericordiam, tum quando genas et oculos ad genua flectimus, ad fletum et compassionem prouocamur. recte igitur ciuitas nostra Genua, idest misericordia, appellatur, quia in ipsa omnia misericordie opera exibentur. nam ibi reficiuntur esurientes, ibi potantur scicientes, ibi uestiuntur nudi, ibi hospicio recipiuntur peregrini, ibi uisitantur et recreantur infirmi, ibi beneficiis et elemosinis recreantur incarcerati. uel potest dici quod genua sunt corpori neccessaria ad ambulationem. sicut enim pedes sunt corpori neccessarii ad sustentandum, sic genua sunt eidem corpori neccessaria ad anbulandum. sed notandum quod aliud est retrocedere, aliud subsistere, aliud ambulare. Genua autem non sunt deputata ad retrocedendum nec ad subsistendum, sed ad ambulandum. sunt quedam ciuitates que retrocesserunt, quia olim fuerunt maxime, sed modo parue. sicut patet in Roma et Babillonia, in Constantinopoli, in Rauenna, in Aquilegia et in aliis pluribus ciuitatibus. iste non possunt dici Genua, quia retrocesserunt. alie sunt que in ea paruitate, siue quantitate, in qua inceperunt, consistunt. nec iste possunt dici Genua, quia in uno et eodem statu perstiterunt. ciuitas autem Ianuensis non retrocessit nec in sua paruitate subsistit. sed semper ambulauit, quia de parua facta est magna et de magna facta est maxima. et quia sic ambulauit, idest profecit, ideo merito Genua uocari promeruit. capitula .IIIIe. partis. Sequitur quarta pars, in qua agitur quo tempore ciuitas Ianue ad fidem Christi fuit conuersa. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod totus mundus culture ydolatrie seruiebat. in secundo capitulo ostenditur quod Ianua fuit prima uel una de prioribus ciuitatibus Ytalie, que ad fidem Christi fuit conuersa. in .IIIo. capitulo ostenditur illud idem per rationem. Quod totus mundus ante Christi aduentum culture ydolatrie seruiebat. capitulum primum. Ante Christi aduentum genus humanum ita erat errorum tenebris excecatum, quod, relicto uero Deo, fere omnes ydola uana et multa colebant, et statuas aureas et argenteas fabricantes, eis honores diuinos et sacrificia offerebant. demones quoque ipsa simulacra subintrabant et per ipsa simulacra multa occulta et futura predicere hominibus uidebantur. sicut enim dicit sanctus Ysidorus, demones tribus modis occulta et uentura scire possunt. primo per subtilitatem sue nature. uidemus enim quod quando est aliquis homo multum subtilis, qui habet acutum ingenium et subtilem intellectum, ipse per subtilitatem ingenij sui et acutam rationem suam multa sciet uidere, que postea euenient in rei ueritate. sicut enim speculatores aliquando uident remota oculis corporis, sic et sapientes uiri et sancti uentura aliquando et occulta uident oculis mentis. unde dicitur in Ecclesiastico: Anima uiri sancti enuntiat aliquando uera quam .UII. circumspectores sedentes in excelsum ad speculandum. demones igitur habent naturam subtilissimam et intellectum acutissimum, et ideo per nature sue subtilitatem multa uentura et occulta conspiciunt, que postea ita eueniunt. Secundo demones oculta et uentura cognoscere possunt, sicut dicit sanctus Ysidorus, per experientiam temporum. uidemus enim quod quando sunt aliqui homines longeui et antiqui, qui multa uiderunt et plurima sunt experti, isti utique multa sciunt et de euentibus preterritis similia iudicant de futuris. unde dicitur in Ecclesiastico: Uir in multis expertus cogitabit multa, et qui multa didicit, enarrabit intellectum. qui non est expertus, pauca recognoscit. demones igitur sunt multum antiqui, quia plus sunt quam .UI. milia annorum quod sunt creati. multa etiam et quasi infinita sunt experti. et ideo ex euentibus preteritorum conitiunt simile iudicium futurorum. tertio demones uentura cognoscere possunt, ut dicit idem Ysidorus, reuelatione spirituum supernorum. quando enim Deus uult aliqua oculta exercere, reuelat interdum per suos angelos ipsis demonibus, ut ipsi tanquam iustitiarij Dei, ministratum sibi exibeant et obsequium inpendant. istud ostenditur in libro Regum, ubi dicitur quod Deus, uolens ut Achab, rex Israelis, propter scelera sua in exercitu caderet et occideretur, manifestauit hoc spiritui malo, precipiens sibi ut Achab deciperet, consulendo sibi ut in prelium pergeret, ut sic ibi interiret, quod et factum est. demones igitur, subintrantes simulacra oculta, aliqua et uentura predicebant, que scire potuerunt uel ex subtilitate sue nature uel experientia et longo tempore uel ex reuelatione angelica. et sic fere totum mundum ita excecauerant, quod omnes homines illa ydola talia deos esse credebant. fuerunt autem .IIIIor. cause, propter quas totus mundus fuit deceptus circa ydola et simulacra adoranda, quarum .III. cause ponuntur in libro Sapientie. prima causa fuit indiscreta dilectio. pater enim, nimis et indiscrete diligens filium, quando filius moriebatur, dicebat ipsum inter deos esse raptum. et ideo statuam auream sibi faciebat et sacrificia eidem offerebat. unde dicitur in eodem libre Sapientie: Acerbo enim luctu pater dolens, rapti filij facit ymaginem et illum, qui mortuus fuerat, tanquam deum colere cepit et constituit inter seruos suos sacra et sacrificia. secunda causa fuit uana adulatio. homines enim, uolentes regibus et principibus adulari, ymagines eorum fabricabant et eis thura et sacrificia offerebant, ut, quos non poterant habere presentes, colerent et adorarent absentes. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Euidentem ymaginem regis, quem honorare uolebant, fecerunt ut illum, qui aberat, tanquam presentem colerent sua sollicitudine. tertia causa fuit nimia cupido. artifices enim et pictores et argentarij pulcerimas ymagines deauratas et pictas fabricabant, et illas deos esse dicebant. et sic propter ymaginum illam nimiam pulcritudinem, animos simplicium decipiebant et multam ex hoc pecuniam acquirebant. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Prouexit autem ad horum culturam artificis eximia diligentia. multitudo autem hominum, decepta per speciem operis, eum, qui ante tempus tanquam homo honoratus fuerat, nunc deum existimauerunt. quarta causa fuit demonum fallax deceptio. demones enim illa simulacra subintrabant et responsa dabant, et ex hoc simplices homines illas ymagines deos esse credebant. uerum Christus per mundum apostolos misit qui ueram fidem predicantes, cultum ydolorum euacuarunt et fidem Christi docuerunt. noluit autem Christus facere ista per reges ne uideretur mundus credidisse per timorem et mundanam potentiam; nec uoluit facere per philosophos ne uideretur mundus credidisse per humanam sapientiam, nec per diuites ne uideretur mundus credidisse per diuitiarum sparsam habundantiam. sed hoc fecit per piscatores illiteratos et pauperes, in quibus non erat mundana potentia nec humana sapientia, nec rerum temporalium afluentia. ita quod per piscatores conuertit imperatores, per illiteratos conuertit philosophos, per pauperes conuertit locupletes, ut sic cognoscatur quod fidem Christi mundus non recepit, nec per sapientiam humanam deceptus, nec munerum datione seductus, sed Dei inspiratione commonitus, Dei sapientia illustratus et miraculorum prodigiis prouocatus. Quod prima ciuitas Ytalie uel una de prioribus, que fidem Christi recepit, fuit ciuitas Ianuensis. capitulum secundum. Post gloriosam Christi ascensionem et Spiritus sancti misionem apostoli insimul conuenerunt ut fidem Christi insimul exponerent et prouincias predicandas sibi condiuiderent. exponentes igitur fidem Christi, sinbolum composuerunt .XII. articulos fidei ponentes ibidem. dicitur autem simbolus a 'sim', quod est simul, et 'bolus', quia quilibet apostolus ibi posuit suum bolum, idest suum articulum. siquidem doctores, theologi, tam antiqui quam moderni, dixerunt et in suis scriptis et summis reliquerunt quod Petrus apostolus primum articulum posuit dicens: Credo in Deum patrem omnipotentem, creatorem celi et terre. Iohannes posuit secundum dicens: et in Ihesum Christum filium eius unicum, dominum nostrum. Iacobus Çebedei tertium posuit dicens: qui conceptus est de Spiritu sancto, natus ex Maria Uirgine. Andreas .IIIIm. posuit dicens: passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus. Thomas .Um. posuit dicens: descendit ad inferna. Bartholomeus .UIm. posuit dicens: tertia die resurrexit a mortuis. Phylilpus .UIIm. posuit dicens: ascendit ad celum, sedet ad dexteram Dei patris omnipotentis. Matheus .UIIIm. posuit dicens: inde uenturus iudicare uiuos et mortuos. Iacobus Alphei .UIIIIm. posuit dicens: credo in Spiritum sanctum. Symon .X. posuit dicens: sanctam Ecclesiam catholicam. Thadeus .XIm. posuit dicens: Sanctorum communionem, remissionem peccatorum. Mathyas .XIIm. posuit dicens: carnis resurrectionem, uitam eternam. et tunc omnes apostoli responderunt: Amen. Paulus autem nullum articulum posuit, quia nundum ad fidem conuersus erat. hiis peractis, mundi prouincias diuiserunt ad quas gratia predicationis esset quilibet profecturus iuxta quod Dominus preceperat eis dicens: Euntes in mundum uniuersum predicate euangelium omni creature. in illa autem diuisione prouinciarum Petrus accepit ad predicandum Iudeam. Andreas Achayam. Iacobus Çebedei Yspaniam. Iohannes Asiam. Thomas Indiam. Matheus Ethiopiam. Bartholomeus Armeniam. Symon et Thadeus Persidam. Phylippus Asyam et ciuitatem Gerapolis et Siriam. Mathias cum Petro Iudeam. Iacobus autem, frater Domini, remansit in Ierusalem, quia ibi fuit ab apostolis episcopus ordinatus. alij autem discipuli ad diuersas prouincias sunt profecti. horum autem quidam ad Ytaliam peruenerunt. uenit enim Barnabas, qui fidem Christi Rome et postea Mediolani predicauit. uenit et sanctus Marchus euangelista, qui Euangelium suum Rome et Aquilegie conscripsit. uenerunt et principes apostolorum Petrus et Paulus, qui diuersos discipulos per Ytaliam miserunt ut cultum ydolatrie euacuarent, prestigia dyabolica abolerent et ueram fidem Christi plantarent. horum quidam uenerunt Ianuam, uerbum fidei predicantes ibidem. tantam autem gratiam ibidem est Dominus operatus, quod ciuitas Ianue confregit ydolum Iani et recepit salutiferam fidem Christi. ita quod in tota Ytalia prima ciuitas extitit, uel una de prioribus, que fidem Christi publice recepit et publice confessa fuit. istud intendimus probare per auctoritates et rationem. auctoritates autem uocamus in hac parte ystorias et legendas sanctorum. quedam enim ystoria, que de ciuitatibus Ytalie tractat, inter alias ciuitates mentionem facit de Ianua, asserens quod fuit prima ciuitas Ytalie, uel una de prioribus, in qua fides Christi fuit publice predicata et publice recepta, in qua fuerunt primo Dei sacrificia celebrata. credimus quidem quod fides Christi fuit primo predicata Rome et forte alibi, sed non publice sed occulte. nec illi publice sed occulte Christum confitebantur, nec ibi publice sed oculte Dei sacrificia celebrabantur. quia si aliquod istorum trium aliquando publice ab aliquibus fieret, mox diuersis suppliciis occidebantur. si enim aliqui Christum publice predicabant, uel Christi fidem publice confitebantur, uel Christi sacrificia celebrabant, mox sine aliqua audientia interficiebantur. et ideo ciuitas Ianue prima fuisse dicitur, in qua fides Christi publice predicata fuit, in qua Christum omnes publice confitebantur et in qua diuina sacrificia publice agebantur. in legenda quoque sanctorum Naçarij et Celsi legitur quod Nero imperator beatum Naçarium et Celsum, fidem Christi predicantes, naui imponi fecit precipiens ut in profundum pelagi mergerentur. qui, cum fuissent demersi, mox angelus Dei eos excepit et circa nauem illam tempestas maxima orta fuit. cumque naute periclitari timerent, rogauerunt sanctos ut nauem ascenderent et pro eis orarent, promittentes se fidem Christi recepturos. quod cum sancti fecissent et tranquillitas rediuisset, Ianuam incolumes aduenerunt. deinde in ipsa legenda de uerbo ad uerbum taliter continetur. tunc in ciuitatem Ianue, prosperante Domino, ut uoluerunt, deducti sunt. Naçarius uero et puer Celsus, ingressi in ciuitatem Ianue, non cessabant die ac nocte predicare uerbum Dei, annuntiantes remissionem peccatorum per baptismum salutis in nomine domini nostri Iesu Christi et credentes baptiçabantur. in alia autem legenda sancti Naçarij sic legitur: Et deposuerunt sanctum Naçarium et Celsum in loco ab urbe Ianue ad passus fere sexcentos, ubi ipsorum meritis orantes exaudiuntur et uota soluuntur. et uocatur ille locus ‘‘ad Sanctos Peregrinos’’. istum locum credimus esse illum ubi modo est ecclesia Sancti Naçarij de Albario. deinde ingressi sunt in ciuitatem Ianue, et cum diutius predicassent, tandem Mediolanum uenerunt. per istam legendam sancti Naçarij unum oportet concedere de duobus: aut quod ciuitas Ianue antequam ibi predicaret iam erat fidelis, quod uerius credimus, et Naçarius Ianuenses iam conuersos in fide confirmauit et quosdam, qui adhuc non fuerant baptiçati, sacro fonte regenerauit; aut quod saltem sanctus Naçarius ciuitatem Ianue tunc ad fidem Christi conuertit. si enim neutrum istorum duorum fuisset, tunc Ianuenses non permisissent beatum Naçarium tot diebus tam publice in Ianua predicare. sed aut ipsum cum iniuria expulissent aut diuersis supplicijs occidissent sicut Mediolanenses fecerunt. cum autem predictus Naçarius de Ianua Mediolanum iuisset et Christum ibi predicaret, fuit cum beato Celso a Mediolanensibus, qui tunc erant infideles, capite truncatus. sicut namque Mediolanenses Naçarium fidem Christi predicantem interfecerunt, quia adhuc erant infideles, sic et Ianuenses supradictum Naçarium fidem Christi Ianue predicantem occidissent, si non fuissent fideles. si uero queritur quo tempore Ianua fuit ad fidem Christi conuersa, dicimus quod, si tunc fidem Christi recepit quando Naçarius ibi predicauit, oportebit dicere quod .XXXUo. anno annorum post Christi passionem ciuitas Ianue recepit fidem Christi. et istud taliter ostendimus et probamus. constat enim per cronicas auctenticas quod Nero imperator mortuus est .XXXUI. anno post Christi passionem, et iste Nero, sicut dicit beatus Ieronimus in libro de Uiris illustribus, ultimo anno imperij sui sanctos apostolos Petrum et Paulum occidit. et eodem anno sanctum Naçarium similiter interfecit. et sic Naçarius .XXXUIo. anno post Christi passionem fuit martirio coronatus. ante autem mortem suam ad minus per annum apud Ianuam predicauit et sic manifeste coligitur quod .xxxu. anno post Christi passionem Naçarius fidem Christi in Ianua predicauit et ipsam ciuitatem ad fidem Christi conuertit. secundum hoc igitur ciuitas Ianue ad fidem Christi conuersa fuit anno a natiuitate Domini .LXUIIIo., a passione uero Domini anno .XXXU. si uero dicimus, quod magis credibile est, quod antequam Naçarius predicaret in Ianua, erat ad fidem conuersa, tunc oportebit dicere quod adhuc minus quam per annos .XXXUo. post Christi passionem ciuitas Ianue fuit ad fidem Christi conuersa. per ea igitur, que dicta sunt supra, et per hoc quod ciuitas Ianue tam cito post Christi passionem ad fidem Christi uenit, manifestum omnibus esse debet uerum esse quod supra diximus, scilicet quod ciuitas Ianue prima aut una de prioribus ciuitatibus Ytalie extitit, in qua fides Christi fuit publice predicata et publice recepta, et in qua Dei sacrificia fuerunt publice celebrata. hic ostenditur per rationem quod ciuitas Ianuensis fuit prima in Ytalia, uel una de prioribus, que fidem Christi recepit. capitulum tertium. Postquam ostendimus per auctoritates quod ciuitas nostra Ianue fuit prima in tota Ytalia, uel una de prioribus, que fidem Christi recepit, restat ut per rationem istud idem similiter ostendamus. constat enim per omnes cronicas et ystorias auctenticas quod Nero fuit primus inperator, qui persecutionem intulit Christianis. secundus fuit Domitianus, tertius fuit Traianus, quartus fuit Adrianus, .Us. fuit Antoninus Uerus, .UI. fuit Aurelius Comodus. et sic fere omnes alij imperatores usque ad Constantinum persecuti sunt crudeliter fidem Christi. a Nerone autem imperatore usque ad Constantinum, secundum cronicas, fluxerunt anni .CC.LIX.. siquidem Nero cepit imperare anno Domini .LUIIo., Constantinus uero anno Domini .CCCo.LXo. . in isto autem toto tempore imperatores per uniuersum mundum edictum miserunt ut Christiani ubique inquirerentur. in istis autem annis, in quibus durauit persecutio Christianorum, multa Christianorum milia fuerunt occisa, tam in Syria quam in Grecia, quam etiam in Ytalia et maxime Rome, Mediolani, Rauenne et in alijs partibus Ytalie. in omnibus autem istis annis nunquam aliquis Christianus in Ianua fuit occisus. ex quo uidetur quod iam tempore Neronis imperatoris, sub quo incepit Christianorum prima persecutio, erat ad fidem Christi conuersa. si enim infideles fuissent, certum est quod multos Christianos occidissent, quemadmodum ciuitates alie occidebant. sed forte aliquis nobis dicet quod ideo Ianuenses Christianos non occidebant, quia per Ianuam transitum non faciebant, istud autem stare non potest. constat enim quod fides Christianorum ortum habuit in Syria Palestine, quia omnes apostoli et primitiui Christiani de regno Ierosolimitano fuisse noscuntur. deinde de Syria Palestine fides Christi in Greciam uenit, de Grecia uenit in Ytaliam. maxime autem fides Christi per beatum Petrum apostolum fuit predicata Rome, ubi ipse beatus Petrus per annos .XXU. cathedram pontificalem tenuit. quis igitur ignorat quod multi Christiani infra istos .xxu. annos, quibus sanctus Petrus Rome stetit, tam de Syria quam de Gretia in Ytaliam ueniebant ut ad sanctum Petrum pergerent et eum, qui erat uicarius Christi, uisitarent? quis ignorat quod infra annos .CCLII., in quibus durauit persecutio, multa milia Christianorum, tam de Syria quam de Grcia, in Ytaliam uenerunt et de Ytalia in Greciam siue in Syriam profecti fuerunt? et cum Ianuenses semper naues habuerint, cum quibus ad partes ultramarinas et in Greciam pergebant, non est aliquod dubium quod multi tunc temporis per Ianuam transibant; siue qui uolebant de Ytalia ire in Syriam uel in Greciam, siue de Syria uel Grecia ad Ytaliam uenire cupiebant. et tamen, sicut dictum est, nullus unquam Christianus fuit ibi aliquo tempore interfectus. ex quo manifeste constat quod iam erant catholici et fideles Christiani. sed forte aliqui dicent: nos quidem negare non possumus propter rationem superius asignatam, quin multi Christiani per Ianuam transirent; sed tamen ita occulte transibant, quod cognosci non poterant. istud autem non habet apparentiam ueritatis. quomodo enim uerisimile est quod tot milia Chritianorum per annos .CC.LII. per Ianuam transirent et aliqui eorum cogniti non fuerint? preterea imperatores preceperant ut Christiani per omnes terras diligenter inquirerentur et occiderentur. Ianuenses, si tunc erant infideles, inquirere tenebantur et si inquisiuissent, et certum est quod multos inuenissent, quos occidere debuissent. nullus tamen christianus unquam ibi fuit occisus, ex quo manifeste habetur, ut supra dictum est, quod ex tunc ipsi Ianuenses iam erant fideles et ideo Christianos et fideles non persequebantur. sicut enim dicit sanctus Augustinus, boni non persequuntur bonos nec mali malos, sed boni malos et mali bonos. Ianuenses igitur, Christiani effecti, non persequebantur alios Christianos, quia boni non persecuntur bonos. Ianuenses uero, dum essent ydolatrie dediti, non persequebantur alios ydolatras, quia mali non persequuntur malos. Ianuenses igitur, facti Christiani, persequuntur hereticos, quia boni persequuntur malos. heretici autem persecuntur Catholicos, quia mali persecuntur bonos istam autem fidem Christi, quam ciuitas Ianue habuit, tam cito post passionem Christi recepit sic integram, sic illibatam seruauit, quod nullus hereticus unquam aliquod semen erroris ibi potuit spargere, nulla unquam heresis ibi potuit pululare. quamuis enim multe ciuitates Lombardie, que ciuitati Ianuensi sunt ualde uicine, fuerint heretica prauitate corupte, ciuitas tamen Ianue puritatem fidei illibatam tenuit et incorruptam seruauit. nulla utique ibi esse potuit errori admixtio, sed semper fundamentum tenuit catholice ueritatis. a seculo enim non est auditum quod aliquis natione Ianuensis unquam fuerit heretica prauitate corruptus; ymo, si aliquando aliquos hereticos de Lonbardia uel aliunde uenire Ianuam contingat, mox ut sciri possunt, capiuntur et ignibus comburuntur. et quoniam Ianuenses sic tempestiue fuerunt in fide Christi consolidati et fundati, ideo hodie inueniuntur esse et circa fidei sacramenta constantes et firmi, et circa officia ecclesiastica asidui et circa uerba Dei audienda deuoti. capitula .Ue. partis. Sequitur quinta pars, in qua agitur de triplici statu, quem secundum uarietatem temporis habuit ciuitas Ianue. et illa pars habet tria capitula. in primo capitulo agitur qualis et quanta fuit in statu sue inchoationis. in secundo qualis et quanta fuit in statu sue progressionis. in tertio qualis et quanta fuit et est in statu sue perfectionis. qualis et quanta fuit ciuitas Ianue in statu sue inchoationis. capitulum primum. Quoniam nemo repente fit summus et omnia magna incipiuntur a paruis et summa ab infimis, ideo ciuitas Ianue a paruis incepit et de paruis ad magna profecit et de magnis ad maxima peruenit. fuit enim in triplici statu, scilicet in statu inchoationis, progressionis et perfectionis. in statu inchoationis fuit multum parua. in statu progressionis fuit satis magna. in statu sue perfectionis fuit et est potens et maxima. iste est enim modus et gradus proficiendi, scilicet a paruis incipere, ad magna procedere et ad maxima peruenire. de hoc exemplum habemus in naturalibus, in corporalibus et in spiritualibus. in naturalibus quidem exemplum habemus, quod lux in sua perfectione non statim diffundit se, sed in modica luce aurore; postea procedit in maiorem lucem, tandem crescit in perfectam diem. et hoc est quod dicit sapientissimus Salomon: Semita iusti, quasi lux splendens, procedit et crescit usque ad perfectam diem. de hoc etiam exemplum habemus in corporalibus, quia quando homo nascitur, non nascitur semper in corpore uel etate perfectus, sed de pueritia uenit ad iuuentutem, de iuuentute ad uirilem etatem. habemus etiam de hoc exemplum in spiritualibus, quia nemo statim in gratia fit perfectus; sed de gratia incipiente progreditur ad gratiam proficientem, et de gratia proficiente peruenit ad gratiam confirmatam et perfectam. ciuitas igitur Ianue in statu sue inchoationis fuit tanquam aurora, idest lux modica, in statu sue progressionis fuit tanquam lux satis magna, in statu sue perfectionis fuit et est tanquam dies perfecta. similiter in statu sue inchoationis fuit quasi in pueritia, in statu sue progressionis fuit quasi in iuuentute firma, in statu perfectionis fuit et est quasi in uirili etate robusta. similiter in statu sue inchoationis habuit gratiam incipientem per quam sapienter incepit; in statu progressionis habuit gratiam proficientem, per quam laudabiliter profecit; in statu sue perfectionis habuit gratiam perfectam, per quam perfectionem in potentia et gloria apprehendit. qualis autem et quanta ciuitas Ianue in statu inchoationis fuerit, uel quid tunc egerit, hoc ad nostram notitiam non peruenit. aliqua tamen de ipsa leguntur, per que eius paruitas ab initio demonstratur. Solinus non uocat eam Ianuam, sed Ianiculam, uolens ex hoc eius innuere paruitatem. Titus Liuius non uocat eam ciuitatem, sed oppidum. est autem oppidum quodlibet castrum, quod dicitur oppidum, uel ab oppositione murorum uel ab opibus, idest diuitiis, que tempore guerre propter securitatem ibidem reponuntur. idem quoque Titus Liuius dicit quod quidam Affricanus, nomine Mago, Ianuam subito cepit et destruxit. si enim tunc magna et munita fuisset, ipsam tam subito capere non potuisset. in registro quoque palatij Ianuensis archiepiscopatus et in legenda sancti Romuli legitur quod Saraceni cum galeis et lignis ad partes nostras sepe ueniebant et maximas strages dabant. in istoriis autem antiquis nulla aut modica mentio de Ianua habetur, et hoc propter duas, ut credimus, causas. una est quia tam parua erat, quod ystoriagraphi de ipsa agere non curabant. alia causa est quia propter suam paruitatem non erat cognita nisi in locis uicinis, et ideo ystoriographi de ipsa notitiam non habebant. ista autem omnia, que prediximus, indicant quod ciuitas Ianue a principio fuit parua. sed uideamus quomodo ista, que tunc indicabant suam paruitatem, modo in maxima sunt conuersa et suam indicant dignitatem. que enim dicebatur Ianicula, modo uocari potest non solum Ianua siue porta, sed etiam Ianitrix siue portonaria. ipsa enim est Ianitrix siue portonaria maris, quia si claudit, nemo aperit, si aperit, nemo claudit. si enim ipsa claudit mare, non est aliqua gens usque in Suriam et Gretiam et usque ad ultimos Yspaniarum fines, que audeat nauigare secura. si uero mare apperit et ipsum custodit, omnes possunt nauigare secure. que prius dicebatur oppidum siue castrum, modo potest uocari regnum et quoddam imperium. que olim capta et destructa fuit ab Affricanis, modo facilius esset ut Ianua caperet et destrueret totam Africam, quam Africa Ianuam. que olim a Saracenis infestabatur, modo ad ciuitates Saracenorum potenter accedit, eas audacter inuadit et triumphaliter capit. que olim propter suam paruitatem non nominabatur in aliqua antiqua ystoria, modo propter sui sublimitatem nominatur per omnia mundi regna et imperia. cuius nomen olim non erat cognitum, nisi per uicinitates locorum, modo est diuulgatum usque in omnes fines orbis terrarum. ecce quomodo ciuitas Ianue a paruis incepit et de paruis ad magna processit et de magnis ad maxima peruenit. qualis et quanta ciuitas Ianue fuit et est in statu sue progressionis. capitulum secundum. Postquam uidimus de statu inchoationis ciuitatis nostre, in quo statu fuit satis parua, uideamus nunc de statu sue progressionis, in quo statu fuit multum magna. ciuitas autem Ianue, postquam crescere incepit, ad magnum statum peruenit et magna et magnifica et uictoriosissima opera fecit. et si uellemus omnia magnifica et uictoriosa opera enarrare, que fecit postquam crescere incepit, que quidem in cronica communis Ianue continentur, hoc esset nobis laboriosum et oporteret nos scribere magnum librum. et ideo tantum .IIIIor. opera magnifica et uictoriosa ponemus, que in cronica communis Ianue sunt scripta. quelibet enim ciuitas tenetur Deo, sibi, amicis et inimicis; nam Deo tenetur exibere honorem, sibi procurare comunem utilitatem, amicis exibere consolationem, inimicis secundum regulam euangelicam dare amorem. sed homines mundi magis desiderant de suis inimicis habere uictoriam, quam eis inpendere caritatem operosam. ideoque ponemus hic ad presens unum opus uictoriosum, quod fecit ciuitas Ianue in statu sue progressionis, quod quidem fuit ad Dei honorem. aliud, quod fuit ad ipsius ciuitatis magnam utilitatem. tertium, quod fuit ad amicorum et Christianorum magnam consolationem .IIIIm., quod fuit ad magnam ciuitatis uictoriam et exaltationem. primo ergo ponamus factum uictoriosum, quod fuit ad magnum Dei honorem. siquidem inimici crucis Christi, scilicet Saraceni, Ierusalem detinebant et ubi fuit crucifixus Christus, ibi adorabatur Machometus. terra illa, que consecrata erat sanguine Christi, fedabatur immundis operibus filiorum dyaboli. sepulcrum, in quo pretiosum corpus Christi iacuerat, in manibus porcorum et canum deditum erat. quocirca Ianuenses, animati ut Christi tantam iniuriam uindicarent et sepulcrum Christi de manibus Saracenorum eriperent, galeas .XL. fortiter armauerunt et Ierusalem ceperunt et Godofredum de Bugnono regem constituerunt. ceperunt tunc Acharon et Gibelletum minorem. Cersonam quoque et Açotum et Tortosam. capta autem fuit Ierusalem anno Domini .M.LXXXXIXo. cum uero ad sepulcrum Domini accessissent, rogauerunt Christum ut lumen de celo eis mitteret, quod mitti alijs temporibus consueuit. cum igitur sic orarent, uisibiliter uiderunt quod lumen de celo descendit, et lanpades .XUI., que ibi pendebant extincte, illo igne diuinitus sunt accense, et sic Deo omnes gratias retulerunt. Capharus autem, qui fuit primus gestorum communis Ianue cronographus, dicit se predicte captioni interfuisse et supra dictum lumen de celo descendere et lampades accensas conspexisse. anno quoque sequenti armauerunt galeas .XXUI. et naues .UI. et in Siriam perriexerunt, et mortuo Godofredo rege Ierosolimitano, Balduinum, ducem Lotoringie, fratrem ipsius Godofredi, regem loco ipsius constituerunt. et Cesaream et multas ciuitates Sarracenorum preliando ceperunt, in quibus ecclesias Christi erexerunt. anno uero Domini .M.CUI. Ianuenses, .XL. galeas armantes, in Siriam sunt profecti, et Tripolim et Gibellum maiorem ceperunt, et ciuitates illas Christi ecclesiis repleuerunt. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis quoddam aliud factum uictoriosum, quod cessit ad ipsius ciuitatis magnam utilitatem. nam circa annos Domini .D.CCCC.XXXIII. cum Ianuenses cum galeis armatis ad quedam loca, ut dicitur, processissent, ecce galee plures Saracenorum, de Affrica uenientes, ciuitatem Ianue hostiliter intrauerunt et ciuitatem cum armis percurrentes, magnam hominum cedem fecerunt. ipsam quoque ciuitatem thesauris et diuitijs spoliarunt. insuper paruulos et mulieres captiuas et captiuos duxerunt ad suam patriam. dum igitur recessissent, galee Ianuensium applicuerunt et audientes casum tam tristem et tam dolorosum, inimicos, accensis animis, tamquam leones feroces sunt protinus insecuti. Sarraceni autem in quadam insula Sardinee de Buxinarijs, que Insclamontor dicitur, residebant ut spolia diuiderent et comessationibus uacarent. Ianuenses hostes uiriliter sunt agressi et omnes gladio trucidarunt, unde usque hodie, sicut dicunt illi qui uiderunt, ibidem ostenditur, aceruus ossium occisorum in testimonium tante occisionis facte. quocirca Ianuenses, recuperatis uxoribus et filijs et thesauris, Ianuam cum inmenso gaudio redierunt. ista autem tanta strages hominum, a Sarracenis in Ianua facta, permonstrata fuit Ianue in quodam fonte conuerso in sanguinem, qui uno die largissime emanauit in loco, qui hodie dicitur Fontanella, sicut infra dicetur in titulo de Theodolfo, episcopo nono. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis aliud factum uictoriosum, quod cessit in magnam Christianorum consolationem. siquidem Antiochena ciuitas a Saracenis fuerat capta et a Christianis ablata, de quo inmenso dolore Ecclesia et tota Christianitas fuit afflicta, tum quia erat ciuitas nobilis, tum quia nomen Christianitatis primo ortum habuit, tum quia beatus Petrus apostolus primam cathedram pontificalem ibi tenuit et per septem annos ibi sedit, tum quia corona et tunsura clericorum ibi primo incepit. quocirca summus pontifex Ianuenses requisiuit ut ad recuperationem ciuitatis Antiochie exercitum mitterent galearum. Ianuenses igitur summo pontifici obedientes, galeas .XL., ut supra dictum est, armatas strenue in Siriam direxerunt. anno autem Domini .Mo.LXXXXIXo. cum magno exercitu Galicorum et aliorum peregrinorum sub duce Godofredo de Bugnono, Antiochiam uenientes, ipsam potenter ceperunt, Deo gratias magnas referentes. Sarraceni uero, magno exercitu congregato, Antiochiam redierunt, ipsam recuperare uolentes. sed Ianuenses cum ceteris Christianis ipsos penitus fugauerunt, et sic Ianuenses cum uictoria magna et immenso gaudio ad propria sunt reuersi. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis aliud factum magnificum, quod ad magnam uictoriam de hostibus eis cessit. nam circa Domini annos .M.CXX. Ianuenses contra Pisanos galeas .LXXX. et gatas multas et alia ligna potenter armauerunt, et per Arnum fluuium pergentes et in terram descendentes, stantarium et uexilla in terra fixerunt et exercitum Pisanorum fugarunt, et sic Pisani territi cum eis composuerunt, promittentes quicquid Ianuenses peterent se facturos. et quoniam Pisani multos Ianuenses in carcere detinebant, Ianuenses illuc accesserunt et eos inde eduxerunt, et sic omnia, que uoluerunt, ad libitum asecuti, Ianuam cum magna redierunt gloria. qualis et quanta ciuitas Ianue fuit et est in statu sue perfectionis. capitulum tertium.  Postquam uidimus qualis et quanta fuit ciuitas Ianue in statu sue inchoationis et progressionis, nunc restat uidere qualis et quanta fuit et est in statu sue perfectionis. in quo quidem statu fuit et est potens et maxima. istum autem statum credimus incepisse ab illo tempore circa, quo fuit archiepiscopali honore sublimata, quod quidem fuit anno Domini .M.CXXXIII. et tunc ciuitas Ianue multum cepit crescere et nomen suum ubique terrarum plurimum dilatare. dignum enim fuit ut tunc inciperet amplius sublimari quando honore archiepiscopali meruit exaltari ut, sicut in ea crescere cepit spiritualis autoritas, sic et cresceret secularis potestas, ut diuitiis et potentia inciperet esse gloriosior, que facta fuerat archiepiscopali dignitate sublimior. ab illo igitur tempore diuitiis et gloria multum creuit et multum potentiam, et dominium ampliauit. in tantum quidem creuit, quod eius potentiam experta est magnificentia regum, gens Saracenorum et etiam ciuitas Uenetorum nec non et ciuitas Pisanorum. ista autem ostendamus per pauca exempla, que in cronica communis Ianue inuenimus ueraci, ut credimus, stillo conscripta. si omnia, que ibi sunt scripta de ista materia, uellemus hic scribere, posset nimia prolixitas auditorum animos honerare. ostendamus igitur quomodo potentiam ciuitatis Ianue imperialis magnificentia est experta. si enim aliquando reges uel principes uel imperatores Ecclesie contradicere uoluerunt, Ianuenses semper, fide inconcussa deuotione sedula, Ecclesie adheserunt non timentes potentias regum, non formidantes animositates principum, paruipendentes minas et precepta imperatorum. anno Domini .M.oC.LU. Fredericus imperator Ianuam misit ut solempnes ambasiatores, cum pleno mandato faciendi quicquid preciperet, ad suam presentiam mitterentur. missi sunt igitur ambasiatores, non tamen, ut petebat, mandatum portantes plenum. cum igitur uenissent, petijt imperator ut sibi Ianuenses homagium facerent, fidelitatem iurarent, obsides sibi darent, tributa persoluerent. et multa alia grauia postulabat. que cum ambasiatores audissent, insalutato hospite, Ianuam redierunt et omnia in consilio retulerunt. diffinitum est in consilio ut omnia, que imperator postulabat, denegentur. sola tamen sibi fidelitas offeratur. quod cum imperator audisset, in iram et furorem est maximum excitatus, minans quod ad ciuitatem ueniret potenter et sue dominationi subiciet. Ianuenses igitur ad defendendum se uiriliter parauerunt, ciuitatem muro cingentes et alias fortilitias erigentes. sed cum imperator tantam eorum constantiam audiuisset, a suo proposito destitit et sola fidelitate contentus fuit. anno quoque Domini .Mo.C.LXIIo., cum Alexander IIIs canonice in papam fuisset electus, Fredericus imperator .IIIIor. alios in summos pontifices successiue per tyrampnidem fieri procurauit, dicto Alexandro totis uiribus se opponens. qui tamen omnes electi mala morte perierunt. sicut enim male intrauerunt, ita male exiuerunt. cuius rei causa sisma inter papam et imperatorem longo tempore perdurauit. sed cum Alexander timore imperatoris non posset in Urbe consistere, misit Ianuensibus ut ipsum de manu pharaonis eriperent et ipsum Ianuam deportarent. quocirca Ianuenses galeas armauerunt et ipsum papam Alexandrum Ianuam deportauerunt, minas imperatoris paruipendentes dummodo Ecclesie seruirent. postmodum autem ipsum in Franciam portauerunt. qualiter autem Frederico primo et Octoni et Conrado et Frederico secundo imperatoribus ab Ecclesia excommunicatis et sismaticis Ianuenses totis uiribus in fauorem Ecclesie restiterunt, sufficienter in cronicis et in ystorijs omnia reperiuntur expressa. anno quoque Domini .Mo.CCo.XLIIII., cum alius Fredericus imperator dominum Innocentium papam IIIIm in Subtrio teneret obsessum Ianuenses galeas .XXIIIIor. armauerunt et de Ciuitate Uetula accipientes ipsum papam, eum Ianuam deduxerunt; quod quidem imperatori displicuit uehementer, maxime cum sciret quod ipse Innocentius Lugdunum pergeret, ut contra se consilium celebraret et ipsum ab imperio deponeret, sicut iuit et ipsum ibi deposuit. sed Ianuenses penitus de ipsa indignatione non curauerunt. potentiam Ianuensium sepe enim gens Saracenorum experta est. nam magnas et famosas ciuitates obsederunt atque ceperunt, scilicet Armariam atque Tortosam cum stolo maximo galearum, quas ceperunt anno Domini .M.C.XLUIII. in captione enim Armarie habuerunt Ianuenses .LXIIII. galeas et multas naues. capientes dictam ciuitatem, ceperunt in ea uiginti .Ma. hominum, exceptis illis, qui fuerunt in prelio interfecti. sequenti uero anno Tortosam accedentes, eam potenter ceperunt. Septam quoque, ciuitatem Saracenorum famosam et populosam, potenter obsederunt anno scilicet Domini .M.CC.XXXII., ubi fuerunt magne naues .LXX., minores uero .XXX., galee quoque .XX. et multa alia ligna armata. Damiatam quoque anno Domini .M.CC.XX., adiuuantibus Francis, potenter ceperunt. potentiam etiam Ianue sepe experta est ciuitas Pisanorum. nam Ianuenses sepe portum Pisanum intrauerunt et turres funditus destruxerunt. Plumbinum quoque penitus destruentes, mulieres et paruulos Ianuam deduxerunt. quid plura? si uellemus omnes uictorias enarrare, quas Ianuenses de Pisanis diuersis temporibus habuerunt, fatigaremus calamum et forte legentibus faceremus fastidium et auditorum grauaremus auditum. et ideo qui ista scire desiderat, cronicas communis Ianue legat et ibi inueniet omnia diligentius exarata. unum tamen opus uictoriosum, quod nostris temporibus accidit, nolumus sub silentio preterire. anno quidem Domini .Mo.CCo. .LXXXIIIo. Pisani galeas .LXXII. et alia ligna plura armauerunt ut Riperiam Ianue percurrerent et dampna multa inferrent. Ianuenses uero contra eos galeas .LXXXXUI. uiriliter armauerunt, in quibus dominus Obertus Aurie, qui tunc erat capitaneus communis Ianue, fuit admiratus constitutus. triginta autem .UI. istarum galearum per dies plures iam armate fuerant, in quibus dominus Benedictus fuerat admiratus constitutus, qui contra Pisanos in Sardiniam fuerat profectus. et ecce cum suo stolo superuenit et stolo domini capitanei se coniunxit et cum galee Ianuensium galeas Pisanorum super portum inuenissent Pisanum, eas potenter inuadunt, ita quod .XXXIII. galeas acceperunt, quibusdam alijs in mari demersis. quanta autem strages et occisio hominum Pisanorum ibi fuerit, compassio esset referre et stupor audire. numerus autem captiuorum et occisorum ad .x. milia et ultra dicitur ascendisse. Ianuenses igitur ex tali uictoria nullam pompam nec uanagloriam ostenderunt, Dei magnalia laudauerunt, qui fecit mirabilia magna solus. de ciuitate Uenetorum hoc dicendum est, quod olim ipsi Ueneti Ianuensibus dampna plurima intulerunt. causa autem fuit quia ciues nostri, qui tunc temporis erant minus considerantes prouide, super galeas suas ponebant gentem Lombardicam, artis nautice insciam et marinis prelijs inexpertam. et ideo, sicut ad remigandum indocti erant, sic ad pugnandum erant inutiles et ad omnia opera exequenda inexperti et rudes. tales enim melius sciunt terram scindere quam equoreas undas sulcare, melius ducere uehicula quam uasa gubernare marina. tales languente stomaco et dolore capite circumuento, malunt gemitus querulosos emittere, quam ad hostes uiuaciter proclamare, malunt ymis prostrati incombere, quam planctis tremulis languentia corpora sustentare. tales igitur homines circa bella pedestria occupentur et ad prelia classica nullatenus proficiscantur. unusquisque enim homo in illo opere amplius ualet in quo maius exercitium habet, propter quod ciues nostri moderni, salubriori utentes consilio, super galeas et naues suas gentem non ponunt Lombardicam nec alienigenam, sed propriam atque domesticam. et ideo postmodum de Uenetis et Pisanis et eorum galeis plures uictorias habuerunt. unum autem opus uictoriosum hic ponimus, quod moderno tempore nouimus accidisse. anno quidem Domini .M.CC.LXXXXIIIIo., dum quidarn merchatores de Ianua ad partes Romanie pergerent, intellexerunt quod quedam galee Uenetorum naues .III. Ianuensium, pretiosis mercibus honustas, ceperunt et multa alia grauamina in diuersis locis Ianuensibus intulerunt. erant autem galee Uenetorum numero .XXUIII. et .IIII.or . ligna, que erant .LXXX. remigum. galee uero mercatorum de Ianua erant numero .XUIII. et duo ligna .LXXX. remigum. dicti etiam mercatores de Ianua, çelo patrie animati, onera sua apud Peram deposuerunt et nobilem uirum dominum Nicholinum Spinulam, qui ad imperatorem Grecorum a communi Ianue sollempnis nuntius fuerat destinatus, in suum admiratum eligentes, ad ferendum auxilium fratribus suis profecti sunt. prius tamen per duos fratres Minores ad capitaneum galearum Uenetorum miserunt, rogantes quod cum inter eos treuga esset, fratres suos, quos ceperant, cum nauibus et rebus libere dimitterent. illi superbe nimium respondentes et de sua multitudine confidentes, ad expugnandas galeas Ianuensium totis uiribus properabant. Ianuenses igitur prelium declinabant, maxime quia illi in maiori numero satis erant. cum igitur Ianuenses cum suis galeis in portu Layacij se recepissent et uiderent stolum galearum Uenetorum contra se ad prelium preparare, a portu se elongauerunt et ad se defendendum uiriliter parauerunt. et ecce accidit incredibilis uictoria et nostris temporibus inaudita et de Celo, ut credimus, preparata, quia tam pauce galee Ianue contra tantam galearum multitudinem Uenetorum, fortiter preliantes, omnes debellauerunt et .XXU. uictoriose ceperunt, que omnes erant onuste mercibus pretiosis. relique autem fuge presidio euaserunt. in isto autem facto impletum et quod dixit Iudas Machabeus prout in libro Machabeorum habetur. cum enim illi qui erant ex parte Iude essent pauci et hostes essent multi, uolens Iudas supradictos suos adiuuare, dixit eis: Facile est concludi multos in manibus paucorum nec est differentia in conspectu Dei celi liberare in multis uel in paucis, quia non in multitudine exercitus uictoria belli, sed de celo est fortitudo. ipsi ueniunt ad nos in multitudine contumaci et superba ut disperdant nos; nos uero pugnabimus pro animabus nostris, et ipse Dominus conteret eos ante faciem nostram. ista autem uerba, que dicta fuerunt de illo prelio antiquo, dici possunt omnia per ordinem de isto prelio moderno. illi erant multi, nostri uero pauci. illi ueniebant cum contumacia et superbia, nostri stabant pro iustitia. illi ueniebant ut disperderent et spoliarent, nostri fortiter stabant ut se defenderent. et ideo facile fuit Deo multos in manibus paucorum concludere, quia non est differentia in conspectu Dei celi in multis uel in paucis liberare. ceterum ipsi Ueneti ex supradicta strage tam miserabili, nimio dolore ac rubore perfusi, conati sunt tantam suam uerecundiam uerbis et factis tegere et quibusdam fictis coloribus paliare. uerbis quidem tegere uoluerunt, quia ad diuersas prouincias propinquas et remotas scripsisse dicuntur quod iam nolebant in partibus Armenie seu Syrie cum Ianuensibus confligere, sed uolebant eorum fines potenter inuadere, portum uiolenter intrare et ipsos triumphaliter debellare. factis autem tegere uoluerunt, quia nulli Ueneti nauigare debeant, sed omnes ad impugnationem Ianuensium se disponant. insuper conati sunt Cathalanos et Siculos precibus et promissis contra Ianuenses sibi facere federatos. Triuisinos quoque et Paduanos ac Ferrarienses et Cremonenses et ceteros iuxta ripam Padi habitantes ceperunt in sui auxilium inuocare, et nautas et bellatores inde conducere. ceperunt quoque multas galeas de nouo construere, arma et cetera neccessaria preparare. uidisses tunc totam ciuitatem Uenetiarum rebus nauticis occupari, repleri tumultibus, uociferationibus agitari. nam hic erat strepitus artificum, ibi fragor armorum, ibi clamor irrationabilium populorum. at Ianuenses, talia audientes tonitrua, ad defensionem uiriliter se accingunt, galeas construunt, arma preparant et omnia rebus bellicis neccessaria diligenti studio subministrant, non curantes cum aliquibus confederationem facere, nec bellatores siue nautas aliunde conducere, nec auxilium ab aliquibus mendicare, scientes quod per se ipsos sufficientes sunt hostibus resistere, imo de ipsis nobiliter triumphare. fecerunt igitur Ianuenses deuetum ne aliqui nauigent, fecerunt et edictum ut omnes Ianuenses, ubicumque sint, Ianuam reuertantur, quamuis Satis pauci dicuntur fuisse reuersi. anno igitur Domini .M.CC.LXXXXU. de mense ianuarij nobilem uirum dominum Ubertum Aurie admiratum generalem constituunt et ei ordinandi et tractandi omnia huic operi expedientia de consilio credentie plenam potestatem committunt. et quamuis commune et aliqui ciues plures haberent galeas, dictus tamen dominus admiratus de consilio credentie multas alias galeas de nouo statuit construendas, ita quod in uniuerso habuerunt .CC. et amplius corpora galearum. Dum ista sic fierent, ecce ad aures summi pontificis domini Bonifatij .UIII., fama celebri deferente, peruenit quod Ianuenses et Ueneti grandes faciunt apparatus, ut mutuo se in mari inueniant, uires suas alternatim exerceant et mutua decertatione confligant. summus autem pontifex predictus, uidens istarum duarum ciuitatum discordiam ad magnam totius Christianitatis cedere posse iacturam et maxime ad impedimentum negotij Terre sancte, uolens tantis obuiare periculis, ad utramque ciuitatem legatos sollempnes transmisit, mandans per litteras apostolicas ut sollempnes ambaxatores, habentes plenum mandatum, ad suam presentiam mittere non postponant. nam Ianuam episcopum Messanensem misit, archiepiscopum uero Reginum Uenetias, destinauit. qui utique ad ciuitates sibi iniunctas de mense martij peruenerunt, michi quoque mandauit ut pro ipso negotio ad suam presentiam festinarem. episcopum uero Uenetorum, qui ad curiam iuerat alia de causa, summus pontifex ista de causa retinuit. per eosdem etiam legatos inter utramque X ciuitatem treugas indixit, quas usque ad festum sancti Iohannis Baptiste proximum uenturum obseruandas mandauit sub pena scilicet excommunicationis, quam ipso facto incurrere uoluit transgressores. electi sunt igitur in ambaxatores duo nobiles, scilicet dominus Luchetus Gattiluxius et dominus Porchettus Saluaticus et duo iurisperiti, scilicet dominus Manuel Osbergerius et dominus Petrus de Ugolino. cum igitur ad summi pontificis uenissemus presentiam, longus de pace seu treuga hinc inde habitus est tractatus. ibi enim moram .c. dierum et amplius contraximus, tum quia summus pontifex circa pacem illustris regis Sicilie et Siculorum fuerat utiliter occupatus, tum quia duo de ambaxiatoribus Uenetorum Uenetias sunt reuersi, qui tandem post expectationem diutinam ad curiam redierunt. et quoniam dicti ambaxatores sciebant de armamento tam inclito, tam nobili, tam potenti, quod uidebantur facere Ianuenses, ideo per quosdam modos latebrosos et occultos totis uiribus laborabant ut ipsum armamentum per summum pontificem deberet totaliter impediri, modo summum pontificem inducendo ut tam Uenetis quam Ianuensibus deberet sub pena excommunicationis precipere quod armamentum dimitterent et sibi mutuo cum galeis obuiam non exirent, modo ipsi summo pontifici suadendo ut treugas iam finitas usque ad festum sancti Michaelis auctoritas Apostolica prolongaret, ut sic armamentum Ianuensium impediret. sed quoniam dicit Salomon frustra iacitur rete ante oculos pennatorum, ideo ambaxatores Ianuensium oculati et pennati, idest sapientes et cauti eorum latebras detegebant et eorum conatus ad nichilum redigebant. at Ianuenses uidentes tam diu negotium in curia Romana differri et nichil ad effectum deduci; considerantes etiam quod treugue terminus per summum pontificem assignatus iam erat elapsus, ideo ad complendum et perficiendum suum armamentum uiriliter processerunt, comitarias assignantes, uexilla destribuentes, stantarium erigentes et supersigna fieri facientes, ita quod octo milia supersigna, tam serica quam deaurata, fuisse dicuntur in breui tempore preparata. uidisses tunc totam ciuitatem Ianue iubilo inmenso repleri et totam Riperiam ad gaudium et letitiam commoueri. nam alij incedebant sericis floreis insigniti, alij supersignis deauratis et sericis decorati, alij armis fulgentibus adornati, omnes autem nimia exultatione repleti. sic enim omnes ad istam pugnam properabant, tanquam si ad spolia diuidenda pergerent uel ad thesauros inueniendos currerent uel ad nuptias properarent. multi quoque, qui remanere poterant, ultro se offerebant ac spontanei ibant, imo retineri non poterant. sicut enim homines consueuerunt cogi ire ad prelium, sic istos quodammodo cogi oportebat ut remanerent, a prelio magis freno trahendi indigentes quam stimulo prouocandi. et, quod erat mirabile, filius non erat contentus de patre, nec pater de filio, nec frater de fratre. sed filius patrem, pater filium, frater fratrem alacritate mirabili sequebantur. in illo quoque stolo siue armamento tam inclito fuit tota nobilitas ciuitatis, totus flos iuuentutis, tota electio popularis, tota Riperie fortitudo. utinam sic essemus prompti ad Christi uindicandas iniurias, sicut sumus ad nostras. utinam tam gloriosum armamentum fuisset in recuperationem Terre sancte conuersum, quia omnes hostes fidei Christiane, qui tam magnificum stolum conspicerent, uires perderent, territi fugerent et colla submitterent. sed spero in Domino quod alias faciemus pro Christo quod modo fecisse uidemur pro mundo. quid multis moror? a die .xu. iulij usque ad diem .xum. augusti galee .cc. fuerunt armate cum magna gloria, letitia et triumpho. placuit tamen domino admirato et sapientibus ut ad galeas .CLXU. reducerentur, quod et factum est, ita tamen quod nulla galea fuit, que ad minus .ccxx. armatos homines, ut communiter dicitur, non haberet; alique tamen .CCL., aliquando uero .CCC. habuisse dicuntur. quicumque autem nobilis uiros de ciuitate uel de Riperia super suam galeam habere poterat, expensis et sumptibus non parcebat. in illo igitur stolo tam magnifico fuisse dicuntur .XLU. milia hominum bellatorum. tot etiam homines in ciuitate et Riperia remanserunt, quod, si oportuisset, adhuc .XL. galeas armare nobiliter potuissent, custodibus sufficientibus in ciuitate et Riperia derelictis. uerum quoniam Ianuenses intellexerunt quod Ueneti multa uerba ampulosa et iactantie plena protulerant et per diuersas regiones tam propinquas quam longinquas scripserant, se scilicet usque ad portum Ianue uenturos esse cum magno exercitu galearum ut ibi potentiam suam ostenderent et iura pariter demonstrarent, ideo ex parte potestatis et capitanei et sapientum Credentie duci Uenitiarum littere fuerunt directe, inter cetera continentes quod indecens uideretur si Ianuenses permitterent exercitum galearum Uenetorum tam longas semitas marinas percurrere, tantas equoreas undas sulcare, tantam in nauigando fatigationem assumere ut scilicet usque ad portum Ianuensem nauigando uenirent. et ideo notum eis faciunt quod dominus Obertus Aurie admiratus cum stolo suo galearum usque in Siciliam obuiam eis uenit ut ibi eos aut inueniat presentes aut expectet absentes et tunc ipsi Ueneti iura sua proferrent, et Ianuenses similiter iura sua producerent, et Deus, qui est secretorum cognitor et uirium omnium sapientissimus ponderator, utriusque partis iura in iudicij sui statera uibrabit et unicuique ius suum tribuet, prout iustum esse prospexerit, et iustitia flagitabit. missis igitur litteris supradictis, recessit de partibus Ianue cum suo stolo dominus admiratus ad partes Sicilie profecturus, habens secum salutis nostre signum salutiferum triumphale, scilicet uere Crucis uexillum. intra hec de curia, infecto negotio, rediuimus et totum stolum galearum iam de Ianua et de finibus recessisse inuenimus. cum igitur dominus admiratus ad partes Sicilie aduenisset, uehementer cum toto suo exercitu doluit quod ibi Uenetos non inuenit. quocirca tam in portu Messano, quam alibi per dies .XUIII. eos expectauit, omnibus Siculis admirantibus et pre admiratione stupentibus et pre stupore quodammodo a se ipsis deficientibus de stolo galearum tam magnifico, tam inclito, tam potenti. Sed certe satis et diu expectare potuisset, quia de stolo Uenetorum non erat uox aliqua neque sensus. qui enim iactauerant se uenturos esse usque ad partes remotas Ianuensium, uenire noluerunt usque ad partes uiciniores Siculorum. et qui dixerant quod portum Ianue potenter intrarent, ipsi intra suum portum se uiliter incluserunt. Ianuenses autem adhuc ulterius processissent et gulfum Uenetorum intrassent, nisi quia iam tempus uenerat autumpnale. et quoniam tunc sepe fieri consueuit temporis mutatio, ideo periculosa fuisset tam longa nauigatio, propter quod dominus admiratus cum stolo ad propria cum gloria multa reuersus est et a toto populo et clero et a nobis gloriose susceptus, precedente salutifero Crucis uexillo, cum immenso gaudio et triumpho. ideoque ipsis Uenetis conuenire potest uerbum sapientissimum Salomonis dicentis: Nubes, uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus et promissa non implens. sepe enim uidemus quod nubes, magna emittentes tonitrua, magnas pluuias comminantur et tamen sepe non faciunt quod minantur. sepe etiam aliqui uenti minantur se pluuias uelle adducere et tamen sepius non adducunt. eodem modo sunt multi uanagloriosi, qui habent uerba magnifica, sed opera fere nulla. ideo de talibus bene dicitur: nubes, uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus, idest uanagloriosus, et promissa non implens. istud per omnia in ipsis Uenetis uerificatum esse uidemus. fecerunt quidem multa tonitrua, idest uerba comminatoria, emiserunt uentos, idest uerba uentosa, habuerunt quoque ampla promissa, sed tamen non emiserunt pluuias, quia non habuerunt aliqua opera uirtuosa. et ideo de eis bene dicitur: Nubes et uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus, idest uanagloriosus, et promissa non implens. capitula .UIe. partis. Sequitur sexta pars, in qua agitur de seculari regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo dicitur quod Ianuensis ciuitas fuit diuerso regimine gubernata. in secundo dicitur quod tutius est regi ab uno, quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. in tertio ponitur periculum quod prouenit ex regimine malo et utilitas que prouenit ex regimine bono. quod ciuitas Ianue fuit diuerso regimine gubernata. capitulum primum. Ciuitas Ianuensis secundum temporum uarietatem habuit rectorum diuersitatem. nam primo eam rexerunt consules, qui de ipsa ciuitate annis singulis eligebantur et multa facta uirtuosa eorum temporibus fuerunt peracta. durauit autem regimen consulum usque ad annos Domini .M.C.LXXXX., uerumtamen adhuc interpollatim regebatur ciuitas modo per consules modo per potestates, et hoc usque ad annos Domini .M.CC.XUIo. ab illo enim tempore citra non fuerunt aliqui consules de communi, sed semper fuerunt de foris potestates; postea uero recta fuit ciuitas per potestates et primus potestas fuit Manegoldus ciuis Brisiensis. eligebantur etiam annis singulis .UIII. nobiles ut potestati assisterent et de eorum consilio potestas se regeret. durauit autem regimen potestatum usque ad annos Domini .M.CC.LXX. . ponere autem nomina potestatum et consulum nimis esset prolixum, sed qui hoc scire desiderat, in cronica Communis ista requirat. post hec autem electi sunt capitanei, uidelicet nobiles uiri dominus Obertus Spinula et dominus Obertus Aurie. electus quoque est abbas et antiani. quamuis enim annis singulis potestas aliquis eligeretur, penes tamen capitaneos merum et mixtum imperium residebat. durauit autem regimen capitaneorum usque ad annos Domini .M.CC.LXXXXI. . tandem rediit regimen ad potestates. capitaneus tamen de foris eligitur, abbas uero et antiani in suo gradu et regimine perseuerant, et istud regimen modo currit. utrum autem regimen ipsum mutandum sit ignoramus; rogamus tamen Deum ut, si aliquando mutari debuerit, semper in melius permutetur. sed nichil obest regi per consules uel per potestates uel capitaneos uel abbates, dummodo res publica bene regatur. super hoc autem ponere possumus tale exemplum, quod etiam sanctus Augustinus in parte tangit. si enim aliquis homo habet tres claues alicuius porte siue ianue, una quarum est aurea, alia argentea, tertia lignea, respiciendo quidem ad pretiositatem materie, melius ualet clauis aurea et argentea, quam lignea; sed si lignea melius aperit ianuam, melius ualebit lignea, quam aurea et argentea, quantum scilicet ad officium aperiendi. ponamus igitur tres homines, quorum unus multum est potens, iste est quasi clauis aurea; alius multum est diues uel sapiens, iste est quasi clauis argentea; alius est pauper et conditionis infime, iste est quasi clauis lignea. certum est autem quod, quantum ad extimationem mundi, plus ualent et plus extimantur potentes et diuites, quam pauperes. sed si pauper melius et iustius rempublicam regit quam potens uel diues, iste debet melior reputari, quantum scilicet ad officium presidendi. de hoc habemus exemplum in ueteri Testamento. ibi quidem duo erant, unus potens et diues et rex, scilicet Saul, qui erat quasi clauis aurea; alius pauper et pastor ouium, scilicet Dauid, qui erat quasi clauis lignea. et tamen Deus, uidens quod Saul rempublicam non bene regebat et sciens quod Dauid, pauper et pastor melius rempublicam gubernaturus erat, Saulem regem abiecit et Dauid pauperem in regimine collocauit. per quod datur intelligi quod nichil obest qualis conditionis sit rector, dummodo rempublicam iuste et laudabiliter regat. eodem modo dicimus quod nichil obest per quoscumque ciuitas nostra regatur, dummodo bene et iuste regatur. si enim melius regitur per consules quam per potestates, meliores sunt consules. si uero melius regitur per potestates quam per consules, melius ualent potestates. si uero melius et iustius per capitaneos regitur et abbates, melius ualent isti quam illi. ille enim semper ad regimen magis est preficiendus, qui ad regendum magis inuenitur ydoneus. in rectore non est attendenda persone qualitas, sed uirtutum probitas, iustitie equitas, matura discretio cordis et animi magnitudo. quod tutius est regi ab uno quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. capitulum .2. Rectores et magistratus sunt utiles et neccessarij ad rempublicam gubernandam. sicut enim dicit beatus Petrus apostolus, positi sunt a Deo ad uindictam malefactorum, laudem uero bonorum. tutius tamen est regi ab uno quam a multis, ex eo quod multi rectores sepe fiunt discordes et discordia rectorum est ad conturbationem maximam subditorum. sicut enim uentis contrariantibus mare concutitur, sic rectoribus discordantibus populus dissipatur. ideo conqueritur Dominus per Prophetam, dicens: Pastores multi demoliti sunt uineam meam. tutius est igitur regimen unius quam multorum. ideo Dominus pro magno munere per Prophetam populo suo promisit, dicens quod ponetur sibi caput unum et quod princeps unus erit in medio eorum. istud autem per multa exempla in naturalibus ostendere possumus. de hoc enim habemus exemplum in mundo, quia totus mundus regitur ab uno opifice. sicut enim solus Deus omnia creauit, sic et ipse solus omnia gubernat et regit. de hoc etiam exemplum habemus in corpore humano, quia omnia membra corporis reguntur ab uno capite. si enim in corpore essent duo capita, tunc esset magnum scisma et diuisio inter membra. de hoc iterum exemplum habemus in anima, quia omnes uires et potentie anime ab una ratione reguntur. omnes enim cogitationes, intentiones et uoluntates ratio tanquam rex aduocat et prout expedit ordinat. de hoc etiam exemplum habemus in apibus, que reguntur ab uno rege. omnes enim uni regi obediunt. nam ipso egrediente egrediuntur, ipso redeunte redeunt et ipso stante quiescunt. iterum exemplum habemus in numeris, omnes enim numeri deriuantur ab uno. cum igitur in naturalibus inueniamus quod omnia disponuntur ab uno, debet etiam esse in hominibus ut scilicet omnes regantur ab uno, maxime cum ars naturam debeat imitari. uerum est tamen quod, quando sunt multi rectores, qui sunt concordes et in iustitia uniti et in republica conseruanda uoluntarij, per tales quidem, quamuis sint multi, potest respublica salubriter gubernari. et ideo optandum est quod ubi sunt multi rectores, semper ad inuicem sint concordes, nisi forte ad iniustitiam declinarent, tunc enim potius esset optandum quod inueniantur discordes. sicut enim bonum unitum est fortius, sic malum diuisum est debilius. uidemus enim quod, quando sunt multi qui nauem uel aliquam rem ponderosam trahunt, si uires eorum uniuntur, sunt ad trahendum fortiores; si uero uires eorum diuiduntur, sunt debiliores. per istum modum etiam est dicendum quod, quando alicubi sunt multi boni rectores, si uniuntur, erunt ad conseruandam rempublicam fortiores; si uero sunt mali et diuiduntur, erunt ad exercendas iniustitias debiliores. et ideo, ut predictum est, sicut preferendum est ut boni rectores sint uniti, sic optandum est ut mali rectores sint diuisi. inter bonos igitur rectores et quoscumque alios homines bonos concordia est bona, discordia mala. inter malos uero, e conuerso, concordia mala et discordia est bona. ista autem, que diximus, per testimonia sancte Scripture comprobemus. quod enim concordia inter bonos sit bona dicitur in Ecclesiastico: In tribus bene placitum est spiritui meo, que sunt probata coram Deo et hominibus: concordia fratrum, amor proximorum et uir et mulier bene sibi consentientes. multum enim placet Deo et hominibus quando aliqui habent concordiam exterius in opere et amorem interius in corde. et ideo dicit: concordia fratrum et amor proximorum. et quando etiam in rebus domesticis bene conueniunt in pacifica conuersatione, et ideo subdit: et uir et mulier bene sibi consentientes. quod uero discordia inter bonos sit mala, habetur ex uerbis Apostoli in epistola Ad Corinthios, ubi suos discipulos reprehendit de quadam contentione, quam habebant ad inuicem occasione baptismi. quidam enim dicebant quod baptismus suus erat melior, quia baptiçati, erant a Petro. alij quod suus erat melior, quia baptiçati erant a Paulo. alij quod suus erat melior, quia baptiçati erant ab Appollo. Apostolus autem eos reprehendit de tali contentione, ostendens quod Petrus et Paulus poterant lauare exterius, sed Christus solus baptiçat interius, dum culpam remittit et gratiam infundit. unde Apostolus de tali contentione eos reprehendit dicens: Significatum est mihi de uobis, fratres mei, quod contentiones sunt inter uos. hoc autem dico quod unusquisque uestrum dicit: ‘‘Ego quidem sum Pauli, ego autem Appolli, ego uero Cephe idest Petri’’. nunquid Paulus crucifixus est pro uobis? aut in nomine Pauli baptiçati estis?. multum igitur displicet Deo quando discordia ponitur inter bonos. unde in Ecclesiastico dicitur quod Deus odit illum qui seminat inter fratres discordiam. istud est officium dyaboli, qui in medio tritici super seminat çiçaniam, dum inter bonos ponit diuisiones et scandala. concordia uero inter malos est mala. malum est enim quando aliqui fures sunt concordes ad furandum, raptores ad rapiendum, occisores ad occidendum. talium concordiam et pacem Propheta detestatur dicens: Çelaui super iniquos, pacem peccatorum uidens. discordia uero inter malos est bona sicut patet ex libro Actuum Apostolorum, ubi dicitur quod inter eos Iudeos due erant secte: una Phariseorum, qui confitebantur resurrectionem, alia Saduceorum, qui negabant resurrectionem. quamuis autem isti in hoc essent diuisi, in persecutionem tamen Pauli omnes erant uniti. isti igitur omnes Paulum ceperunt, eum occidere cupientes. Paulus uero, uolens inter eos diuisiones ponere, ut sic euadere posset, dixit magna uoce quod ipse resurrectionem credebat et predicabat et pro tali fide captus erat. quod audientes Pharysei, qui resurrectionem credebant, dixerunt quod nolebant ut Paulus mali aliquid pateretur. Saducei autem dicebant quod moreretur. unde inter eos magna diuisio est exorta, et sic Paulus de manibus eorum euasit. ista diuisio fuit bona, quia nisi Paulus eos taliter diuisisset, ipsum morti tradidissent. utile est igitur quando rectores mali sunt diuisi, quia tunc ad inuicem in malis processibus se impediunt et sibi mutuo contradicunt et ex tali contraditione multa mala intermittuntur, que quidem fierent si ipsi essent in malo concordes. quod magnum periculum prouenit ex regimine malo et magna utilitas ex regimine bono. capitulum tertium. Tirannus, non rector, est dicendus qui propriam utilitatem semper appetit et communem utilitatem populi non requirit, qui rempublicam non procurat. iste secundum diuersas passiones uitiorum, quibus subiacet, populum sibi subiectum affliget. si enim faucibus auaritie inardescit, bona subditorum rapiet. unde dicit Salomon: Rex iustus erigit terram, uir auarus destruit eam. si ignibus iracundie estuat, pro nichilo innocentum sanguinem fundet. unde Dominus per Eçechielem dicit: Principes eius in medio eius, quasi lupi rapientes predam ad effundendum sanguinem. si uero liuore inuidie torquetur, subditorum uirtutibus emulatur. non enim patiuntur tyranni ut sub eis sint aliqui uirtuosi, suspicantes omnes subditorum excellentiam uel uirtutem ad suam posse cedere deiectionem. Ideo, si sunt aliqui homines uirtuosi, uirtutes suas celant, ne ipsi tyranni de ipsis malam suspitionem concipiant. ideo dixit Salomon: Cum surrexerint impij, abscondentur homines. abscondunt quidem suas uirtutes homines uirtuosi, ne habeantur suspecti. tales tyranni non sunt rectores, sed bestie feroces; bestia enim dicitur, quasi uastia a uastando. sic et tales sunt bestie, idest uastie, quia subditos suos uastant. nam uastant eos in fama, quia famam ipsorum polluunt, uastant in terrena substantia, quia omnia bona sua rapiunt; uastant in persona, quia sepe eos personaliter opprimunt, uulnerant et occidunt. de crudelitate istarum bestiarum dicit Salomon: Leo rugiens et ursus esuriens, princeps impius super populum pauperem. ne igitur rector in superbiam et tyrannidem conuertatur, debet recognoscere se esse hominem mortalem, cuius pena tanto erit grauior, quanto ad irrogandas iniurias fuerit crudelior. unde dicitur in libro Sapientie: Fortioribus fortior instat cruciatio et potentes potenter tormenta patientur. talis igitur consideratio rectorem tenebit in timore et conseruabit in humilitate. unde Romani, quando aliqui consules redibant uictores, tria eis faciebant, que erant in honorem et tria que erant ad humilitatis conseruationem. sicut refert Tulius, primus honor erat quia totus populus Romanus sibi cum magna letitia occurrebat. secundus quia omnes captiui, quos ipse uictor ceperat, eius currum, uinctis post tergum manibus, sequebantur. tertius erat quia ipsum uictorem tunica Iouis induebant et .IIIIor. equi albi currum usque ad Capitolium reducebant. ne uero ex acquisita uictoria et impenso honore supra se nimis eleuaretur, ideo eius uictoriam et honorem tripliciter temperabant. primo, quia unus homo infime conditionis precisa ueste indutus secum in curru ponebatur, ut cuilibet, quantumcumque infimo, spes daretur perueniendi ad talem honorem, si probitas mereretur. secundo, quia ille homo ipsum uictorem colaphis cedebat dicens: Cognosce te ipsum et scito te esse mortalem. tertio, quia quilibet illo die dicere sibi poterat obprobria, que uolebat, ut sic humiliatus non efficiatur elatus. ex regimine uero boni rectoris magna utilitas prouenit. talis enim rector iustitiam fouet, rem publicam promouet, propria bona negligit, bona comunia semper intendit. ideo talis rector potest stomaco merito comparari. stomacus enim cibum receptum et digestum sibi non retinet, sed ad membra uegetanda transmittit. sic etiam bonus rector, si aliquando aliqua bona procuranda emergunt, ea sibi non attribuit, sed ad comunem utilitatem subditorum ea conuertit. sed notandum est quod, si stomacus bene fuerit ordinatus, tunc cibos receptos bene digerit et digestos ad singula menbra uegetanda transmittit et sic tota massa corporis uegetatur et regitur. si uero stomacus fuerit languidus, tunc nec cibos receptos digerit, nec ad menbra transmittit, et corpus totum debilitatur et cadit. eodem modo, si magistratus et ceteri consiliarij bene fuerint ordinati, tunc omnia, que agenda sunt, digerunt, idest diligenti discussione inquirunt, et sic digesta et discussa ad subditos seruanda transmittunt et per talem modum tota res publica in suo statu seruatur et regitur. si autem ipsi rectores fuerint languidi et uitijs resoluti et proprijs utilitatibus tantum intenti, tunc nec aliqua bona comunia agenda discutiunt nec discussa statuunt, sed omnia communia negligunt et paruipendunt. et sic tota res publica destruitur, dum ab ipsis rectoribus non çelatur, quod autem per stomacum siue uentrem intelligantur ipsi rectores urbium et per menbra subditi ostendit Titus Liuius in libro primo. dicit enim quod inter populum Romanum et patres Urbis, idest senatores, maxima dissensio est exorta. dicebat enim populus quod ipsi pondus diei et estus sustinebant, laboribus et periculis expositi erant, per mundum bellando discurrebant, rem publicam defendebant. patres autem domi stabant quieti, nullis laboribus expositi, delitijs uacantes, prelia nulla gerentes. in tantum autem creuit ipsa turbatio, quod populus de Urbe exiuit et in quodam monte se collocauit. tunc missus est ad eos Menenius Agripa ut eos reconciliaret. dictus igitur Menenius, inter eos contionatus, dixit quod eo tempore, quo menbra loquebantur, contra uentrem conspirauerunt. dicebant enim menbra quod omnia uictualia, que cum labore maximo acquirebant, uenter consumebat et nullum laborem in acquirendo sustinebat, sed in requie semper stabat et cibis et uoluptatibus uacabat. ideoque preceperunt manibus ne aliquem cibum in os mitterent, preceperunt ori ne aliquem cibum sibi datum reciperet, preceperunt dentibus ne aliquem cibum masticarent. cum igitur per aliquos dies corpus sine cibo mansisset, ceperunt menbra debilitari et totum corpus ad extremam tabem duci. quod uidentes, menbra reuocauerunt edictum, uidentes quod uenter sibi, cibum non retinet; sed ipsum digestum transmittit ad uenas, unde sanguis gignitur; transmittit ad menbra, unde uegetantur; transmittit ad totum corpus, unde sustentatur et regitur. postmodum autem supradictus Menenius istam parabolam adaptauit, dicens quod senatus erat uenter siue stomacus, populus autem sunt menbra; negotia enim rei publice et cetera utilia senatus mature discutit et quodammodo digerit, et ea sic discussa et digesta ad populum transmittit, et sic membra dissoluuntur, si a stomaco cibus non deriuatur. sic res publica tota destruitur, si maturo consilio senatorum non confouetur. et sic per talem methaphoram supradictus Menenius populum Romanum pacificauit et ad Urbem reduxit. capitula septime partis. Sequitur .UIIa. pars, in qua agitur quales debent esse rectores. et ista pars habet .IIIIor. capitula. in primo capitulo dicitur quod ipsi rectores debent esse potentes et magnanimes, ut sine timore iudicent. in secundo capitulo dicitur quod debent esse Deum timentes. in tertio capitulo dicitur quod debent habere omnem ueritatem. in .IIII. capitulo dicitur quod debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. quod rectores debent esse potentes et magnanimes ut sine timore iudicent. capitulum primum. Sacra Scriptura est omnium scientiarum regina, cui cetere scientie tanquam famule et pediseque famulantur, ita ut quelibet scientia in tantum approbatur, in quantum ipsius Sacre Scripture uestigia imitatur. est etiam omnium regum, principum et rectorum magistra, dans omnibus certas regulas, per quas ad sua officia dirigantur. ideoque rectores ciuitatum et populorum informat quales debent esse in officio presidendi. istud autem notatur in Exodo, ubi cognatus Moysi sibi consuluit dicens: Elige uiros potentes et timentes Deum, in quibus sit ueritas et qui oderint auaritiam, et constitue ex quibus eis tribunos et centuriones et quinquagenarios et decanos, qui iudicent populum omni tempore. ex quibus uerbis habetur quod ipsi rectores .IIIIor. debent seruare, si uolunt iuste et modo debito iudicare. debent enim esse potentes, Deum timentes, habere omnem ueritatem et odire omnem auaritiam et cupiditatem. debent igitur esse potentes et magnanimes, ut sine aliquo timore iudicent et in suo iudicio nullius personam formident. ideo dicitur in Ecclesiastico: Noli uelle fieri iudex, nisi uirtute ualeas irrumpere iniquitates, ne forte extimescas faciem potentis. et in eodem libro dicitur de quodam magno iudice Dei. in diebus suis non pertimuit principem, et potentia nemo uicit illum. hoc est contra multos iudices et rectores pusillanimes et timidos, qui non audent iudicare nec punire potentes nec diuites, sed tantum simplices et pauperes. ideo Dominus dicit in Iohanne: Nolite iudicare secundum faciem, sed iustum iudicium iudicate. ille iudicat secundum faciem, qui iudicat non respiciendo ad merita cause, sed ad faciem persone. tales Propheta reprehendit dicens: Facies peccatorum sumitis. contra tales dicit Salomon: Pondus et pondus abhominatio est apud Deum. tales enim rectores et iudices timidi et iniusti habent pondus et pondus, idest sententiam leuem et grauem, ita quod leuem sententiam dant contra diuites et potentes, qui plus offenderunt, et grauiorem contra pauperes, qui minus deliquerunt. unde dicit Ualerius quod Anacharsius philosophus leges et statuta hominum assimilabat telis aranearum. sicut enim parua animalia per illas telas transeuntia capiuntur et occiduntur, animalia uero grossiora illas telas frangunt et libere transeunt; sic etiam humanis legibus pauperes astringuntur et puniuntur, diuites uero et potentes illis legibus non alligantur, et tamen tam parui quam magni deberent legibus equaliter subiacere. ideo dicitur in Ecclesiastico: Iustifica pusillum et magnum similiter. et in libro Sapientie dicitur de uniuersali Iudice: Quoniam pusillum et magnum ipse fecit, et equaliter est sibi cura de omnibus. debent igitur esse rectores magnanimes, non molles nec pusillanimes circa uitia ulciscenda. quia, sicut dicit Salomon, qui mollis et dissolutus est in suo opere frater est sua opera dissipantis, differentia uero est inter molle et durum; nam molle est quod statim cedit, durum uero est quod nunquam cedit. quidam rectores sunt nimis molles, quia ad quodlibet uerbum durum mox rectitudinem iustitie deserunt. alij sunt nimis duri, quia ad nullam compassionem flecti uolunt. utrumque igitur uitium est in rectore et nimis esse mollem et nimis esse durum. et ideo rector nec debet esse mollis nec durus, sed medie temperatus. ille est mollis, qui nimis est remissus. ille est durus, qui nimis est seuerus. ille est medie temperatus, qui cum rigore iustitie miscet dulcedinem misericordie. in huius significationem, quando Salomon debuit inungi in regem, Dauid, pater suus, non fecit eum poni super equum nec super asinum, sed super mulum. nam in equo ferocitas, in asino mansuetudo designatur. mulus autem cum ferocitate equina habet mansuetudinem asininam. per quod datur intelligi quod rector nec debet habere nimiam ferocitatem nec nimiam lenitatem, sed cum seueritate iustitie debet miscere lenitatem misericordie. ipse enim uirtutes, quando declinant ad extrema, uertuntur in uitia. iustitia quidem habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet nimia seueritas, aliud per modum defectus, scilicet nimia remissio. quando igitur iustitia declinat uel ad nimiam seueritatem uel ad nimiam remissionem, est uitium; quando uero tenet medium, est uirtus. similiter etiam prudentia habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet dolositas, aliud per modum defectus, scilicet simplicitas. quando igitur prudentia declinat uel ad dolositatem uel ad nimiam simplicitatem, tunc est uicium; quando uero tenet medium, tunc est uirtus. similiter temperantia siue abstinentia habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet gulositas, aliud per modum defectus, scilicet attenuatio nimia. quando igitur temperantia siue abstinentia declinat uel ad gulositatem uel ad nimiam extenuationem, est uitium. quando uero tenet medium, est uirtus. similiter fortitudo habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet crudelitas, aliud est per modum defectus, scilicet pusillanimitas. quando igitur fortitudo declinat uel ad crudelitatem uel ad pusillanimitatem, tunc est uitium. quando uero tenet medium, est uirtus. quod rectores debent esse Deum timentes. capitulum .II. Oportet ut rector siue iudex Dei timorem obseruet ad hoc ut recte et iuste iudicet. si enim timorem Dei non habuerit, sepe ad iniustitiam declinabit. unde legitur in libro Paralipomenon quod sanctus Iosaphat rex constituit iudices terre per singula loca, precipiens eis et dicens: Uidete quid faciatis. non enim hominis exercetis iudicium, sed Dei et quodcumque iudicaueritis, in uos redundabit. sit timor Domini uobiscum et cum diligentia cuncta facite. non est enim apud Dominum nostrum iniquitas nec acceptio personarum nec cupido munerum. ecce quam salubriter iste rex sanctus iudices suos exortabatur. ut scilicet in omnibus iudicijs, que facerent, semper Dei timorem haberent. timor enim Dei est quoddam uinculum, quo ligantur iudices orbis terrarum ne effluant ad aliquod illicitum. qui igitur non habet hoc uinculum, preceps est ad omne prohibitum. iudex namque siue rector, si uult causas iuste et debite iudicare, oportet quod in principio cause habeat magnam sapientiam ad inquirendum. in medio cause habeat discretionem maturam ad ponderandum. in fine cause habeat magnam constantiam ad sententiandum. ista autem omnia timor Domini administrat. debet namque iudex a principio cause habere magnam sapientiam ad examinandum, quia omnes culpas sapienter debet inquirere et examinare, ut possit ueritatem inuenire, sicut fecit Daniel propheta, qui illos senes malitiosos, qui Susannam infamauerant, sapienter examinauit et quia in loco discordauerant, sapienter eos conuicit. istam autem sapientiam timor Domini administrat. quia, sicut dicit Salomon, principium sapientie est timor Domini. talem sapientiam ad examinandum habebat sanctus Iob, qui dicebat: Causam quam nesciebam, diligentissime inuestigabam. ille diligentissime examinat, qui sollicite inquirit et nichil negligit neque omittit. istam etiam talem sollicitudinem timor Dei facit. quia, sicut dicitur in Ecclesiastico, qui timet Dominum, nichil negligit. debet etiam iudex in medio cause habere discretionem maturam ad ponderandum. quia postquam culpas inquisiuit et inuenit, debet eas in statera sue discretionis et iudicii ponderare et uidere que sint grauiores et que sint leuiores. grauiores debet punire grauiter et leuiores leuiter, sicut dicit Propheta: Mendaces filij hominum in stateris, ut decipiant ipsi de uanitate in id ipsum. illi iudices sunt mendaces in stateris, qui sunt inequales in iudiciis ponderandis, sed timor Domini super quamlibet partem statere debet se superponere. et tunc statera, prout debet, leuiter uel grauiter ponderabit. quia ubi erunt maiora pondera, idest maiora delicta, grauius; ubi uero erunt leuiora, leuius ponderabit. ideo dicitur in Ecclesiastico: Timor Domini super omnia se superposuit. quando enim timor Dei non superponit se in tali statera, tunc ista statera efficitur dolosa. de qua dicit Salomon: Statera dolosa abhominatio est apud Dominum, pondus equum uoluntas eius. tunc statera est dolosa quando ea, que sunt leuia, extimantur grauia et ea, que sunt grauia, extimantur leuia. tunc pondus est equum quando est rectum et iustum iudicium. ab isto autem doloso et malo pondere timor Domini facit nos declinare. unde dicit Salomon: Per timorem Domini declinat omnis homo a malo. iudex etiam in fine cause debet habere magnam constantiam ad sententiandum, quia non debet dimittere propter aliquorum timorem quin ipse sententiam proferat et executioni demandet, et istam talem constantiam facit timor Dei, unde dicit Salomon: Iustus, quasi leo confidens, absque timore erit. quantumcumque enim iudex sapienter inquisiuisset et mature ponderasset, si tamen in sententiando timidus esset, omnia precedentia pro nichilo haberentur. et ideo, si timor Dei non affuerit, totum iudicium subuersum erit. unde dicitur in Ecclesiastico: Nisi in timore Domini tenueris te instanter, cito subuertetur domus tua idest tota operacio tua. si igitur rector siue iudex sine timore Dei existens aut non sapienter inuestigat aut non mature ponderat aut non constanter sententiat, sepe iudicium suum peruertet et reum absoluet et innocentem puniet. quibus sermo diuinus per Ysaiam prophetam maledictionem suam imprecatur dicens: Ue uobis qui iustificatis impium pro muneribus et iustitiam iusti aufertis ab eo. tales enim, qui impios iustificant et iustos condempnant, non debent appellari iudices uel rectores, sed tyrampni et crudeles. dicit enim beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei: Remota iustitia, quid sunt regna nisi magna latrocinia?. et ponit exemplum de quodam pirata, qui Dyonides uocabatur, qui cum fuisset captus et ad imperatorem Alexandrum ductus, dixit ei Alexander: Quid tibi uidetur quod mare habes infestum?. et ille respondit: Et tibi quid uidetur quod totum mundum habes infestum? sed quia ego parua nauicula hoc facio, latro uocor; quia tu uero magna classe hoc agis, diceris imperator. me paupertas, te uero fastus et inexplebilis auaritia furem facit. tanquam si diceret: ego et tu sumus similes et dissimiles. nam in hoc sumus similes, quia ego sum latro et tu latro. in hoc uero sumus dissimiles, quia ego sum paruus latro et tu magnus latro. ego enim predor mare et tu totum mundum. ego hoc facio cum parua nauicula et tu cum classe maxima. me furem fecit inopia, te furem facit superbia et auaritia. delectatus Alexander super eius responsa, eum militie ascribi fecit et sibi sufficientia stipendia assignari iussit, ne de cetero haberet materiam uel causam predandi. rectores igitur mali non habent frontem puniendi malos. unde, cum iudices Athenienses quendam furem ad suspendium duci facerent, dixit Senocrates philosophus: Magni fures minorem furem puniunt. quod iudices et rectores debent habere in se omnem ueritatem. capitulum tertium. Sapientes et doctores distinxerunt et assignauerunt tres ueritates, scilicet ueritatem iustitie, doctrine et uite. et ista triplex uerius est tante auctoritatis et uirtutis, quod propter nullum scandalum est dimittenda. si enim aliquis scandaliçaretur de eo quod recte iudico et rectum iudicium facio, istud scandalum esset contra ueritatem iustitie. item si aliquis scandaliçaretur de eo quod ueritatem fidei predico et ea, que sunt ad ueram salutem, doceo, istud scandalum esset contra ueritatem doctrine. rursus, si aliquis scandaliçaretur de eo quod ego iustam uitam habeo et mandata Dei seruo, istud scandalum esset contra ueritatem uite. talis igitur ueritas, siue iustitie siue doctrine siue uite, non est dimittenda nec relinquenda, quantumcumque aliqui ex his scandalum uiderentur habere. unde Dominus, cum quadam uice predicaret quandam ueritatem doctrine, dixerunt ei discipuli: Scis quia, audito hoc uerbo, Pharisei scandaliçati sunt?. et Dominus respondit: Omnis plantatio, quam non plantauit Pater meus celestis, eradicabitur. sinite illos; ceci sunt duces cecorum. istam triplicem ueritatem quidam falsificare noscuntur. nam ueritatem iustitie falsificant mali aduocati, qui propter cupiditatem sue auaritie sepe peruertunt ueritatem iustitie. contra quos dicit Apostolus: Commutauerunt ueriatem Dei in mendatium et seruierunt creature potius quam Creatori. ille ueriutem Dei in mendatium commutat, qui, cupiditate deprauatus terrena, iuditij ueritatem falsificat. ille seruit creature potius quam Creatori, qui propter nummum deserit Deum. ueritatem doctrine falsificant heretici, qui contra ueritatem fidei multos seminauerunt errores, de quibus dicit Apostolus: In nouissimis diebus discedent quidam a fide, attendentes spiritibus erroris et doctrinis demoniorum in ypocrisi loquentium mendatium, prohibentium nubere et abstinere a cibis quos Deus creauit. ueritatem uite falsificant ypocrite, qui simulant uitam sanctam et habent animam iniquam, simulant conuersationem ouinam et abent mentem lupinam. dicit autem sanctus Iohannes Crisostomus quod ueritas tribus modis falsificatur: aut ipsam uendendo, aut eam tacendo, aut eam non defendendo. primo igitur ueritas falsificatur, ipsam ueritatem uendendo, sicut faciunt iudices auari. unde dicit sanctus Augustinus: Usque adeo cupiditatis inoleuit malum, ut iam ex consuetudine uendantur leges, corrumpantur iura, sententia ipsa uenalis sit et nulla iam causa possit esse sine causa. secundo falsificatur ueritas, ipsam ueritatem tacendo, sicut faciunt timidi et pusillanimes, de quibus dicit sanctus Ysidorus: Qui metu potentis ueritatem occultat, eiusdem ueritatis iram sibi prouocat, quia plus pertimescit hominem, quam diuinam trepidet maiestatem. tertio falsificatur ueritas, ipsam non defendendo, sicut faciunt iniusti rectores, cum tamen dicatur in Ecclesiastico: Pro iustitia agoniçare pro anima tua et usque ad mortem certa pro iustitia. ad hoc autem quod iudex siue rector iudicet secundum ueritatem, debet habere et seruare tria uerba, que ponuntur in Daniele. cum enim Balthasar rex in talamo suo consisteret, ecce manus quedam de celo uenit, que in pariete thalami sui hec tria uerba conscripsit: Numerauit, appendit et diuisit. per hec tria uerba instruuntur iudices et rectores qualiter se debeant habere si uolunt iustum iudicium iudicare. debent enim reorum et malefactorum culpas dinumerare, idest numeratim inquirere ut nulla pertranseat indiscussa. postmodum debent culpas numeratas, idest numeratim quesitas, in statera sui iudicij ponderare ut sciant que culpe sint leues, que mediocres et que graues. tandem debent diuidere, idest diuisim punire. non enim debent omnes culpas punire equaliter, sed leues debent punire leuiter, mediocres mediocriter et graues grauiter. multi tamen sunt, qui quantumcumque secundum ueritatem iustitie puniantur et condempnentur, ista tamen ueritas iustitie est eis nimium odiosa. quia, sicut dicit Tullius, obsequium amicos, ueritas uero odium parit. ita enim est de ueritate sicut de luce et de sapore et de odore. lux enim est odiosa oculis lippis, sapor dulcis uidetur amarus palato non sano atque insipido, odor est serpentibus odiosus. lippi sunt superbi; superbia enim est quedam lippitudo anime, que non permittit agnoscere lucem ueritatis diuine. ueritas igitur est odiosa superbis, sicut lux est odiosa oculis lippis, quia nolunt de suis uanitatibus reprehendi. illi qui sunt in palato insipidi, sunt homines delitiosi et uoluptuosi. tales enim ita sunt insipidi, quod omnia bona spiritualia, quantumcumque sint dulcia, eis desipiunt, sola uero carnalia eis sapiunt. quia, sicut dicit Apostolus, animalis homo non percipit que sunt spiritus Dei. talibus enim est odiosa ueritas iustitie sicut sapor est amarus palato insipido, quia nolunt de suis immunditiis reprehendi. homines serpentini sunt auari, qui ad modum serpentum terram comedunt, quia terrena semper concupiscunt. istis igitur est odiosa ueritas iustitie sicut odor est odiosus serpentibus, quia nolunt de suis cupiditatibus, rapinis et auaritiis iudicari. sed quantumcumque sit eis ueritas iustitie odiosa, tamen iudices et rectores debent constanter eos arguere, sicut dicit Apostolus cuidam suo rectori: Argue cum omni imperio. sed multi sunt rectores et prelati negligentes et tepidi, qui non audent nec curant arguere nec reprehendere homines lippos, idest superbos, nec homines insipidos, idest delitiosos, nec homines serpentinos, idest auaros. propter quod dicit Dominus in Euangelio: Habundauit iniquitas et refrigescet caritas multorum. hodie siquidem habundat iniquitas in subditis et refrigescit caritas in prelatis. et bene dixit Dominus refrigescet. sunt enim multi rectores et prelati, qui in principio sui regiminis sunt multum calidi, in medio sunt tepidi, in fine uero efficiuntur frigidi. multi namque sunt, qui in principio sui regiminis sunt ualde magnanimes et constantes ad uitia ulciscenda. in medio autem sui regiminis sunt tepidi et negligentes, ita quod multa mala dissimulant et impunita transire dimittunt. in fine autem sui regiminis omnino sunt frigidi et de regimine nichil curant. tales non possunt dici rectores et prelati, sed Cimere. Cimera enim secundum philosophos et poetas non est animal uerum, sed ymaginatum. ymaginati sunt enim philosophi et poete quoddam animal, quod in prima parte sui habebat similitudinem leonis, in media parte habebat similitudinem capre, in ultima parte habebat similitudinem serpentis. et tale animal appellauerunt Cimeram. leo autem est animal calidum, capra est animal temperatum, serpens est animal frigidum. illi igitur rectores et prelati sunt Cimere, qui in principio sui regiminis tanquam leones sunt magnanimes et feroces. in medio, tanquam capre, efficiuntur temperati, idest tepidi et negligentes. in fine, tanquam serpentes, efficiuntur frigidi et nichil curantes. propter hoc dixit Dominus in Apocalipsi cuidam prelato, qui prius erat multum feruens, sed postea factus erat multum tepidus et remissus: Habeo, inquit Dominus, aduersum te, quia caritatem tuam primam reliquisti. memor esto igitur unde excideris et age penitentiam et prima opera fac. quod iudices et rectores debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitulum quartum. Sicut dicit Apostolus: Radix omnium malorum est cupiditas. istud experimento uidemus maxime in iudicibus et rectoribus terrarum, in quibus ipsa cupiditas est radix precipue trium malorum. rectores enim et iudices auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et non curant de republica. ista autem tria aliquantulum latius uideamus. quandoquidem iudices et rectores sunt auari et munera libenter accipiunt, tunc iudicia peruertunt. ideo dicitur in Ecclesiastico: Exenia et dona excecant oculos iudicum, et quasi mutus auertunt correptionem. dicit autem ibi expositor quod mutus est quedam ranuncula, que dicitur mutus ab effectu quia, si in os canis latrantis prohicitur, statim mutus efficitur. exenia ergo et dona sunt tanquam illa ranuncula, quia in os auari iudicis uel rectoris proiecta, statim ipsi latrare desinunt contra iniquitates, quia ulterius non audent redarguere multum tepidus et remissus: Habeo, inquit Dominus, aduersum te, quia caritatem tuam primam reliquisti. memor esto igitur unde excideris et age penitentiam et prima opera fac. quod iudices et rectores debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitulum quartum. Sicut dicit Apostolus: Radix omnium malorum est cupiditas. istud experimento uidemus maxime in iudicibus et rectoribus terrarum, in quibus ipsa cupiditas est radix precipue trium malorum. rectores enim et iudices auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et non curant de republica. ista autem tria aliquantulum latius uideamus. quandoquidem iudices et rectores sunt auari et munera libenter accipiunt, tunc iudicia peruertunt. ideo dicitur in Ecclesiastico: Exenia et dona excecant oculos iudicum, et quasi mutus auertunt correptionem. dicit autem ibi expositor quod mutus est quedam ranuncula, que dicitur mutus ab effectu quia, si in os canis latrantis prohicitur, statim mutus efficitur. exenia ergo et dona sunt tanquam illa ranuncula, quia in os auari iudicis uel rectoris proiecta, statim ipsi latrare desinunt contra iniquitates, quia ulterius non audent redarguere malignantes. boni autem iudices et rectores sunt tanquam canes Dei, qui latrant contra lupos, idest contra homines impios et iniustos, et ideo gregi Dei sunt ualde neccessarij. reffert Petrus Manducator, maximus doctor, quod cum Philippus, rex Macedo, qui fuit pater magni Alexandri, obsideret Athenas, quidam mediatores uoluerunt componere inter eos. rex autem Phylippus dixit Atheniensibus: Tota causa discordie inter me et uos sunt uestri iudices et aduocati. sed si uultis ut a uobis recedam, date mihi .UI. de sapientioribus iudicibus et aduocatis, qui sunt inter uos, quos ego eligam et ipsos mecum obsides ducam, et uos in pace dimittam. cum audisset Demostenes, sapientissimus perorator, in populo concionatus est dicens: Inter lupos et pastores longo tempore discordia magna fuit. tandem dixerunt lupi pastoribus: Tota causa discordie inter nos et uos sunt isti canes. sed date nobis canes et uos dimittemus in pace. pastores autem fuerunt simplices et dederunt eis canes et ipsi eos continuo occiderunt. tandem, dormientibus pastoribus et deficientibus canibus, lupi in gregem intrauerunt et oues occiderunt. ita uult facere nobis iste Phylippus. scit enim quod sapientes, qui sunt in Athenis, sua sapientia terram regunt, populos custodiunt, malos arguunt et reprehendunt. et ideo, si istos sapientes de Athenis remouerit, ad nos redibit et, deficiente consilio sapientum, omnes nos sibi totaliter subiugabit. tunc populus unanimiter acclamauit: Petitio regis Phylippi penitus repellatur et quod sapientes de Athenis nullatenus remoueantur. ex quo patet quod boni iudices sunt ualde neccessarij et utiles, quia sunt tanquam boni canes Dei, qui latratu sue lingue lupos, idest homines impios, arguunt et oues, idest simplices et innocentes, custodiunt. iudices autem et rectores auari Iude Scariothi sunt similes. Iudas enim ex auaritia uendidit Christum. Christus autem erat ueritas, sicut ipse dicit: Ego sum uia, ueritas et uita. Iudas igitur, uendendo Christum, uendidit ueritatem. eodem modo mali iudices et rectores propter cupiditatem uendunt iudicij ueritatem. et ideo possunt Iudas non immerito appellari. de hoc ita dicit beatus Ieronimus: Uis scire quam periculosus sit amor habendi pecuniam? per hanc enim Iudas uendidit Saluatorem. quod scelus quando audimus, omnes horremus et impium discipulum condempnamus et nos proprio mucrone confodimus. postea subdit Ieronimus: O quanti Iude Iudam dampnant! Iude igitur sunt omnes, qui ueritatem iustitie uendunt et tamen tales Iude Iudam proditorem uerbis condempnant, sed operibus imitantur. auari etiam iudices et rectores non desinunt rapere aliena. unde reffert Ualerius quod, dum in Yspaniam unus consul de Roma esset mittendus et de duobus mentio haberetur, Scipio, sciens quod unus eorum erat auarus et alter mendicus, dixit in publica contione: Neuter mihi placet. unus quia nihil habet, alius quia nihil satis est ei. quasi dicat: pauper non faceret nisi rapere propter suam indigentiam, et auarus non faceret nisi rapere propter suam inexplebilem auaritiam, et sic neuter missus fuit. tales igitur iudices et rectores auari peiores demonibus sunt dicendi. quod tali ratione potest ostendi. homo quidem tria habet, scilicet res temporales, corpus et animam. dyabolus autem non curat de rebus, quia nihil terrenum possidet, nec curat de corpore, quia corpus sine anima nihil ualet; sed tantum curat de anima, ut eam ad peccatum trahat. unde dicit sanctus Gregorius quod diabolus nihil se fecisse extimat, nisi quando animam uulnerat. uerum est tamen quod dyabolus aliquando auffert bona temporalia, aliquando ledit corpora, sicut patet in sancto Iob, cui etiam omnia bona temporalia abstulit et corpus eius grauiter uulnerauit. sed dyabolus non facit ista nisi propter animam, ut scilicet per talem rerum ablationem et corporis uulnerationem inducat animam ad impatientiam seu blasphemiam et desperationem. quamuis igitur dyabolus non curet de rebus nec de corpore, sed tantum de anima, iudices tamen et rectores auari de omnibus curant. nam bona temporalia a subditis rapiunt, corpora eorum opprimendo affligunt, ut per talem oppressionem possint ab eis pecuniam extorquere. insuper animas eorum malo exemplo corrumpunt et ad desperationem pertrahunt, et sic demonibus sunt peiores. auari etiam iudices et rectores non curant de re publica, sed tantum de propria. e contrario autem Romani iudices et consules plus rem publicam quam propriam çelabant. et ideo ipsam splendidam faciebant, unde dicit Augustinus quod Romani consules habebant rem publicam opulentissimam, domesticam uero pauperrimam. nolebant enim Romani, in consulatibus sublimati, magis inueniri diuites in consulatu, quam ante consulatum fuissent. unde reffert idem Augustinus in libro De Ciuitate Dei quod quidam consul repulsus est a senatu ex eo quod .X. pondera argenti plus inuentus est habere, quam ante consulatum habuisset. hanc autem magnanimitatem habuerunt Romani, quod potius uoluerunt ut res publica nobilitaretur dominando hominibus habentibus aurum, quam quod ipsi possiderent aurum. unde reffert Uegetius in libro De re militari quod legati Epirotarum cum magno pondere auri et argenti Romam uenerunt ut sibi acquirerent libertatem, et cum intrassent in sero ad Fabritium consulem Romanorum, inuenerunt ipsum m mensa rusticana cum uasis ligneis cenantem. cumque sibi magna auri et argenti pondera obtulissent, ille eis respondit: Abite et aurum et argentum uestrum asportate, quia Romani malunt dominari hominibus habentibus aurum, quam auro. et scitote Fabritium nec auro nec hostibus uinci posse. quia igitur iudices et rectores auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et nihil curant de re publica, ideo cum malis et auaris iudicibus et rectoribus demergentur ad inferni supplicia. reffert enim quidam philosophus quod Nero imperator, qui fuit crudelissimus et auarus, uisus est post mortem suam in auro liquefacto bullienti apud inferos balneari, et cum uidisset magnum cetum iudicum et aduocatorum, dixit eis: Uenite ad me, uenale genus hominum, et mecum hic balneamini, quia uobis partem optimam reseruaui. tunc etiam in auaris iudicibus et rectoribus complebitur quod cuidam alteri dictum fuit, sicut reffert Orosius, qui cum aurum semper sitiret et satiari non posset, tandem ab inimicis captus fuit. illi autem aurum liquefactum et bulliens in os suum miserunt dicentes: Aurum sitisti, aurum bibe. istud etiam demones cuilibet auaro dicere poterunt: Aurum sitisti, aurum bibe. et sic patet quod auari iudices et rectores in auro liquefacto et bullienti balneabuntur et auro liquefacto et bullienti potabuntur. sanctus autem Ambrosius reffert quod quidam rex auarus, nomine Mida, petiit ab Apolline deo suo ut quidquid tangeret aurum fieret. cum igitur sua petitio fuisset impleta, omnia, que tangebat, in aurum protinus uertebantur. uenit igitur ad mensam et panis et cetera comestibilia, que tangebat, uertebantur in aurum, ita quod comedere non ualebat. ordinauit igitur quod famuli sui cibos tangerent et in os suum ponerent; sed cum illos cibos labia sua tangerent, in aurum protinus uertebantur, et sic fame mortuus est. quia enim iste aurum nimis ardenter concupiuit, ideo aurum et uitam amisit. eodem modo auari, qui nimis ardenter aurum concupiscunt, ideo et aurum amittunt et uitam eternam perdunt. capitula .UIIIe. partis. Sequitur .UIIIa. pars, in qua ponitur quales debentesse ciues et habitatores ciuitatum. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod ipsi ciues debent esse in consulendo discreti et maturi. in secundo, quod non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. in tertio, quod debent esse rei publice çelatores maximi. quod consiliarii ciuitatum debent esse sapientes et maturi. capitulum primum. Scriptum est in libro Tobie: Consilium semper a sapiente perquire. et contra in Ecclesiastico legitur: Cum fatuis non habeas consilium, non enim poterunt diligere nisi ea que sibi placent. debent igitur consiliarij esse discreti et maturi; non enim debent esse pueri nec decrepiti nec iuuenes, sed maturi et senes. et ratio est quia, sicut dicit sanctus Ysidorus, sanguis calidus est causa scientie acute. sanguis minus calidus est causa scientie parue. sanguis frigidus est causa insipientie. sanguis uero temperatus est causa scientie mature. pueri igitur nundum sapiunt, quia nundum in eis sanguis incaluit. decrepiti desipiunt, quia sanguis in eis iam friguit. iuuenes accute cognoscunt, quia sanguis in eis incalescit. antiqui mature cognoscunt, quia eorum sanguis nec est calidus nec frigidus, sed temperatus. consiliarij igitur non debent esse pueri, quia pueri nondum habent scientiam nec possunt bene diiudicare, nec discernere, nec que agenda sunt cognoscere uel uidere. nec debent esse decrepiti, quia illi admodum desipiunt et delirant. nec debent esse iuuenes, quia iuuenes habent animum nimis feruidum et cor nimis acutum. sed debent esse antiqui et senes, quia illi habent sensum maturum et animum temperatum. nam, sicut dicitur in Iob in antiquis est sapientia et in multo tempore prudentia inueniuntur autem aliqui iuuenes, qui habent sensum canum et animum maturum, de quibus dicitur in libro Sapientie: Cani sunt sensus hominis et etas senectutis uita immaculata. tales, inquam, iuuenes sunt ad consulendum ualde ydonei, et ideo inter consiliarios sunt per omnia ascribendi. talis fuit Daniel, qui licet esset iuuenis in corpore, erat tamen maturus et antiquus in sensu; unde dixerunt ei iudices Israelis: Ueni et sede in medio nostrum, quia tibi dedit Deus honorem senectutis. debent igitur consiliarij esse sapientes et maturi. illi autem sunt maturi, qui non sunt precipites nec festini, qui non sunt improuidi sed ualde circumspecti, qui non sunt iracundi sed mente tranquilli, qui non sunt moribus lasciui sed uita preclari, qui non diligunt crudelitatem sed amant equitatem. illi igitur, qui tales sunt possunt appellari maturi et in consiliarios eligendi. ista autem omnia latius persequamur. primo igitur consiliarij non debent esse precipites nec festini, sed in hiis, que habent consulere, debent multam deliberationem habere. quia, sicut dicit Salomon, qui festinus est pedibus offendet et in Ecclesiastico dicitur: Uerba sapientium statera ponderabuntur. sapientes nam uerba sua in statera sui iudicii ponderant et examinant antequam ea proferant. ista est enim differentia inter sapientem et fatuum, quia sapiens habet os suum in corde suo, quia uerba apud se ipsum examinat priusquam ea proferat. fatuus autem habet cor suum in ore suo, quia quicquid habet in corde, statim habet in ore. unde dicitur in Ecclesiastico: In ore fatuorum cor illorum, et in corde sapientium os illorum. et quia multi in consulendo sunt nimis precipites, ideo sepe in consilijs inueniuntur errantes. ideo dixit Socrates: Uelox consilium sequitur penitentia, idest penitudo. propter hoc legitur in libro De duodecim Cesaribus quod Augustus Cesar dicere consueuit quod festinatio et temeritas male in duce conueniunt. et addebat dicens: Satis celeriter fit quicquid bene fit. ideo etiam dixit Uarro philosophus: Imperitie signum est quod difficillimum est exigere cito fieri. secundo consiliarij non debent esse improuidi, sed ualde circumspecti, quia non tantum debent considerare ad rerum et negotiorum principia, sed etiam ad fines et ad ea que faciunt ad finem. istud ostendit Deus in Euangelio per duo exempla. primum exemplum est quia si aliquis uult hedi ficare turrem, non debet statim ipsam incipere, sed prius debet uidere et considerare si habet sumptus unde ipsam turrem possit ad finem perducere, ne, postquam inceperit et complere non poterit, omnes sibi irrideant et dicant: Iste homo cepit hedificare et non potuit consumare. aliud exemplum est quia si aliquis rex uult cum alio rege pugnare, non debet statim pugnam incipere, sed prius debet uidere si sufficienter habet arma et milites quibus possit ad finem uictorie peruenire. legitur quod cum quidam philosophus in platea cuiusdam ciuitatis consisteret, dixit se uendere sensum omnibus qui indigerent. quidam igitur princeps, hoc audito, sibi per nuntium aurum et argentum misit ut de sensu suo sibi uenderet. ille autem in cedula scripsit dicens: In omnibus, que acturus es, semper cogita quid tibi possit accidere. cum igitur princeps illam cedulam recepisset, uerba illa super portam sui palatii licteris aureis scribi fecit. post aliquos dies quidam eius inimici cum barbario principis ordinauerunt ut quando eum raderet, ipsum cum rasorio iugularet. cum ergo barbarius ad radendum principem accederet et aliquo modo licteras sciret, suspiciens litteras illas legit. quibus lectis, cepit cogitare quid de hoc posset sibi accidere et tunc cepit tremere et pauere et color uultus eius in pallorem mutatus est. quod cum princeps uidisset, ipsum capi fecit et ueritatem extorquens, sibi pepercit, sed actores sceleris interfecit. ex quo manifeste colligitur quod non tantum debemus respicere ad operis principium, sed maxime ad finem et exitum. tertio consiliarij non debent esse iracundi, sed mente tranquilli. ex corde enim pleno iracundia non possunt procedere consilia recta, quia ira impedit animum ne possit cernere uerum. unde dicit Crisostomus: Non potest pacifice loqui, qui cor habet turbatum. propter quod dicit Socrates: Pro consilio duo maxime sunt contraria, scilicet festinatio et ira. sed notandum quod est quedam ira mala, que odium nuncupatur; quedam bona, qua homo contra uitia et peccata irascitur; quedam nec bona nec mala, scilicet subbitus ire motus, sine qua presens uita non ducitur. prima igitur ira consilio est contraria, quia intellectum obnubilat ne consilium rectum discernat. due autem sequentes ire consilio non sunt contrarie, quia intellectum non habent obnubilare. querit autem sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei si ira et perturbatio cadunt in animum sapientis et dicit quod de hoc aliter senserunt stoici et aliter perypatetici, aliter christiani. stoyci enim philosophi dixerunt quod ira et perturbatio non cadunt in sapientem, quia in omnibus aduersis habet firmum animum et constantem, ita quod nulla perturbatione mouetur. perypatetici autem philosophi dicunt quod sapientes aliquando ad iram et turbationem mouentur, sed tamen ipsam iram et turbationem habent rationi subiectas et freno discretionis moderatas. christiani autem philosophi non querunt utrum iste irascatur uel non irascatur, sed utrum ex causa uel sine causa irascatur. ideo dixit Dominus in Euangelio: Omnis qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio. et aliqui libri ibi habent: Omnis qui irascitur fratri suo sine causa et cetera. qui enim irascitur uitio fratris, talis ira est ex causa et est bona et debet cadere in quemlibet sapientem. qui enim irascitur fratri non uitio fratris, talis ira est sine causa et est mala et non debet cadere in aliquem sapientem. quarto ipsi consiliarij non debent esse moribus lasciui, sed uita preclari. de hoc ita dicit sanctus Ambrosius in libro De Officijs: Aduertimus quod in querendis consilijs plerumque adiungat uite probitas, uirtutum prerogatiua, beniuolentie usus. postea subdit: Quis enim in ceno fontem requirat? quis ex turbida aqua potum petat? itaque ubi luxuria est, ibi intemperantia. ubi confusio uitiorum, quid inde sibi aliquis auriendum extimet? quis utilem cause anime sue iudicet, quem uidet inutilem uite sue? quomodo potest eum aliquis iudicare consilio superiorem, quem uidet inferiorem moribus? super me debet esse cui me committere paro. an uero eum ydoneum putabo, qui mihi det consilium qui non dat sibi, et mihi uacare credam, qui sibi non uacat? idem in eodem. illi uiro salutem nostram committimus, qui sit iustus et prudens: facit iustitiam ut nullus sit fraudis metus; facit prudentiam ut nulla sit erroris suspicio. promptius tamen uiro iusto quam prudenti nos committimus, quia consilium uiri iusti frequenter ingenio sapientissimi uiri preponderat. quinto consiliarij debent odire crudelitatem et diligere equitatem. sepe autem contingit quod illi, qui dant consilia crudelia, ex iuditio diuino incurrunt in illa, sicut legitur in libro Hester. nam cum Aman princeps altissimum lignum parasset, ut in ipsum Mardocheum iudeum suspenderet, suasit regi Assuero ut dictum Mardocheum tanquam malefactorem sibi suspendere et punire liceret. cum igitur rex causam examinasset, inuenit Mardocheum innocentem et laude dignum; Aman uero inuenit malefactorem et puniendum, et ideo in illo ligno, quod Mardocheo parauerat, eum suspendi fecit. nam, sicut dicit Salomon, qui fodit foueam incidet in eam. reffert etiam Orosius, magnus ystoriographus, quod dum quidam tyrannus, nomine Fallaris, multum esset crudelis ad supplicia irroganda, quidam argentarius, nomine Perilus, crudelitatem illius uoluit adiuuare; uolensque sibi placere, taurum eneum fecit, cui ex latere portam composuit, per quam puniendi possent includi. ipsum igitur tyranno presentauit dicens ut quos odiosos haberet, ignibus suppositis, intus includeret, ut cum illi pre doloribus gemitus emitterent, non gemitus hominis sed potius gemitus tauri esse uiderentur. quod tamen factum tyrannus abhorruit dixitque ei ut primus intraret, ut sic eius mugitum audiret. ipsum igitur uiolenter includi fecit et genus mortis horibilis, quod alijs parauerat, ipse primus expertus fuit. et sic completum fuit illud quod dicitur in Ecclesiastico: Facienti nequissimum consilium, super eum deuoluetur, et non cognoscet unde adueniat illi. hoc etiam patet in Chaypha, qui consilium dedit Iudeis ut Christus occideretur, ne Romani ueniant et locum et gentem tollant. sed istud consilium, tam nequissimum, fuit super eorum capita deuolutum, quia enim Iudei Christum occiderunt, ideo Romani principes, scilicet Tytus et Uespaxianus, locum destruxerunt et gentes disperxerunt et occiderunt. quod ciues non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. capitulum .IIm. . Ciues nobiles et famosi non debent uitiis subici, sed in uirtutibus exercitari. illi enim, qui uitiis subiciuntur, non possunt dici rationales sed brutales, non sunt liberi sed sunt serui, non sunt uiriles sed effeminati et molles. primo igitur non sunt racionales sed brutales, unde dicit Propheta: Homo, cum in honore esset, non intellexit; comparatus est iumentis insipientibus et similis factus est illis. secundum enim diuersitatem uitiorum homo similis est diuersitatibus bestiarum. istud autem, qualiter sit, ostendit Boetius eleganter in libro De Consolatione, dicens: Euenit ut quem transformatum uitiis uideas, hominem existimare non possis: auaritia feruet, alienarum opum uiolentus ereptor, lupo similem dixeris; ferox atque inquietus linguam litigiis exercet, canibus comparabis; insidiator occultus, subripuisse fraudibus gaudet, uulpeculis exequetur. ira intemperans fremit, leonis animum gestare credetur; pauidus ac fugax non metuenda formidat, ceruis similis habeatur. segnis ac stupidus torpet, asinus uiuit, leuis ac inconstans studia permutat. nichil auibus differt, fedis inmundisque libidinibus inmergitur, sordide suis uoluptate detinetur. ita fit ut qui, probitate deserta, homo esse desierit, cum in diuinam conditionem transire non possit, uertitur in beluinam. secundo illi, qui sunt uitijs subiecti, non sunt liberi sed serui. ideo dicit Dominus in Euangelio: Omnis, qui facit peccatum, seruus est peccati. et beatus Petrus apostolus dicit: A quo enim quis superatus est, huius et senus est. nam, sicut dicit Augustinus, peccator est seruus tot dominorum quot uitiorum. istud ostendit Dyogenes philosophus loquens cum Alexandro. supradictus enim philosophus nolebat cum hominibus conuersari, sed in heremo in quadam uegete morabatur et ita quod in estate uoluebat fundum soli, et sic semper umbram habebat; in yeme uero os uertebat ad solem, et sic semper solem habebat. cum igitur Alexander imperator yemali tempore ad eum accessisset et ante eum stans umbram sibi faceret, dixit philosopho si uolebat ut aliquam gratiam sibi concederet. cui ille respondit: Uellem ut mihi non auferres quod dare non potes. cum igitur Alexander ad partem aliam deuiasset, interrogauit philosophum si ipsum cognosceret. cui philosophus respondit: Cognosco te, quia tu es seruus seruorum meorum. cum ergo Alexander huius dicti rationem quereret, ille ait: Superbia est domina tua, quia ipsa quocumque uult te ducit; est autem ancilla mea, quia eam suppeditaui. luxuria est domina tua, quia ab ipsa te duci permittis; est autem ancilla mea, quia eam penitus subiugaui. ira et auaritia sunt domine tue, quia te ducunt sicut uolunt; sunt autem ancille mee, quia eas duco sicut uolo, et sub pedibus eas teneo. et ideo tu es seruus seruorum meorum et ancillarum mearum. cum igitur Alexander sibi diceret se mirari quia non uidebatur suam dominationem timere ex eo quod tam audacter sibi loqueretur, ille respondit: Ego dominium tuum non timeo, quia dominium tuum aut est preteritum et illud iam non est, aut est futurum et illud dubium et incertum est, aut est presens et illud breue et momentaneum est. uerum, cum milites Alexandri ex talibus uerbis indignati uellent in philosophum irruere et ipsum grauiter uerberare, prohibuit Alexander dicens: Cauete ne ipsum aliquantum contingatis. iste enim uere seruus Dei est et uera sunt omnia que testatur et dicit. tertio illi, qui sunt uitijs subiecti, non sunt uiriles, sed effeminati et molles. effeminati sunt illi, qui ad modum feminarum ornant se aureis frixijs et pretiosis ac mollibus uestimentis. contra quos dicit poeta: Sint procul a nobis iuuenes, ut femina, compti. legitur in ystoriis Romanorum quod Tulius Hostilius, qui fuit tertius rex Romanorum, primus usus est apud Romanos ueste purpurea, qui cum tota domo sua a fulmine fuit combustus, sicut etiam testatur sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei. multum autem auxit humana uanitas ad uestium uanitatem. materia enim prime uestis fuit multum uilis, quia fuit de simplici lana. nam, sicut legitur in Genesi, cum Adam et Eua essent nudi, Deus fecit eis tunicas pelliceas. deinde processum est ad lanam diuersis coloribus uariatam; deinde processum est ad sericum unde fiunt purpure. postmodum processum est ad aurum simul et sericum, unde fiunt panni deaurati. tandem processum est ad auri frixia et lapides pretiosos. ecce uanitas uanitatum et omnia uanitas. sunt etiam effeminati illi, qui sunt delitiis et uoluptatibus subiecti. tales enim de nulla alia re curant, nisi de suis delitiis et uoluptatibus explendis. ideo olim in castris non audebant aliqui stare, nisi casti. unde et a castis castra sunt appellata. unde reffert Ualerius quod, cum Cornelius Scipio in Yspaniam cum grandi exercitu missus fuisset, omnia, que erant causa uoluptatis et incentiua libidinis, iussit de suo exercitu penitus remoueri. propter quod duo milia scorta de suo exercitu recesserunt. nouerat enim uir industrius quod uoluptas uiriles mentes effeminat et uires ferreas emollit atque eneruat. unde cum Alexander, cum adhuc esset adolescens cum cythara caneret, Antigonus, eius pedagogus, eam sibi abstulit et cum indignatione fregit, dicens: Etati tue regnare iam conuenit, et ideo turpe est in regis pectore uoluptatem et luxuriam dominari. ipse enim Alexander, licet fuerit magnanimis et uirtuosus, tamen aliquibus uitiis fuit plenus. dicitur enim in Pollicrate quod, licet Alexander fuerit orbis uictor, ab ira tamen et uiolentia et concupiscentia uincebatur. maxime autem concupiscentia carnalis facit hominem effeminatum et mollem. unde cum quidam effeminatus diceret Pictagore philosopho quod libentius staret cum mulieribus, quam cum philosophis, ille respondit: Et porci libentius in luto, quam in aqua pura morantur. nam concupiscentia eneruat homines fortissimos, homines sapientissimos et, quod magis gemendum est, eneruat etiam homines uirtuosos. quis enim Sansone fortior? quis Salomone sapientior? quis Dauid uirtuosior? et tamen omnes isti fuerunt a mulieribus eneruati. legitur in libro Esdre quod coram rege potentissimo Assuero per quosdam sapientes questio mota fuit quid esset fortius in hoc mundo. unus autem dixit quod uinum erat fortius, quia uinum sensum et rationem ab homine tollit, per omnia debita soluit, inter hostes securos reddit. alius dixit quod rex siue imperator erat fortior, quia suo uerbo omnes obediunt, ad eius imperium omnes tremunt, occiduntur omnes ut iubet, uiuunt et conseruantur omnes ut placet. tertius dixit quod mulieres sunt fortiores, quia mentes ferreas et uiriles emolliunt, effeminant et eneruant, et posuit exemplum de ipso Assuero rege, qui quandam amasiam habebat, que sic eum eneruauerat et emollierat, ut in faciem suam irata aliquando alapam daret et rex sibi arrideret. si quando uidebatur irata, rex se iratum similiter simulabat; quando apparebat leta, et rex similiter letum se ostendebat; si apparebat tribulata, rex ipsam blanditijs demulcebat. et iste iudicatus est melius dixisse. ex quo manifeste patet quod ipsa carnalis concupiscentia ferreas mentes emollit, animos uiriles effeminat et homines fortes eneruat. tales igitur, qui sic sunt effeminati, non sunt rebus bellicis apti nec militie ascribendi, nec sunt dicendi uiri sed feminei. legitur in Prouerbiis Philosophorum quod cum quidam homo ingenti odore fragraret, Democritus philosophus dixit: In quo uiro mulier redolet?. cumque illum uidisset, ait: Penitet me te uirum uocasse et falsum in te odorem cognoui. non debent igitur ciues et lasciuitatibus subici, sed in rebus uirtuosis et bellicis exercitari. ars enim preliandi melius adiscitur per experientiam, quam per scientiam, melius per consuetudinem, quam per artem. legitur in libro Iudicum quod Dominus uoluit dimittere filijs Israelis quosdam hostes ut in ipsis exercitarentur et artem discerent bellandi, unde dicitur ibidem: Hee sunt gentes, quas Dominus dereliquit, ut erudiret in eis Israelem et omnes, qui non nouerant bella Cananeorum, ut postea discerent filij exercitare cum hostibus et habere consuetudinem preliandi. oportet igitur se circa fortia exercitare et non lasciue nec molliter nec segniter se habere, qui uult de hostibus triumphare. hinc est quod, sicut legitur in libro Iudicum, cum uellet Dominus populum suum de manu Madianitarum eripere et Gedeon, qui erat dux populi Domini, haberet secum exercitum copiosum, noluit Deus ut cum eo pergeret tanta populi multitudo. et ideo dixit Deus Gedeoni ut populum ad fluuium duceret et ibidem ei demonstraret qui secum ad prelium profecturi essent. inmisit igitur Deus in populo magnam sitim. cum igitur uenissent ad aquam, quidam eorum terre incumbentes bibebant, alij uero stantes aquam ad os prohiciebant. Dominus autem noluit quod illi qui quiescentes biberant sed tantum illi qui stantes aquam ad os proiecerant ad prelium proficiscerentur, per quod significabatur quod illi non sunt militie ascribendi nec rebus bellicis anumerandi qui dant se quieti et delitijs, sed tantum illi qui exercent se in operibus fortissimis et uirtuosis. ideo enim Romani toties triumphauerunt quia circa opera uirtuosa et fortia semper se exercitauerunt. unde dicitur in Pollicrate quod tria fecerunt Romanos esse uictores, scilicet exercitatio, fides et scientia. primum igitur quod fecit Romanos esse uictores fuit exercitatio. exercitabant enim se circa arma bellica et opera uirtuosa, ideo gaudebant uictoria. dicit enim Uegetius in libro De re militari quod exercitata paucitas promptior est ad uictoriam, quam rudis et indocta multitudo. dicit autem sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei, ubi querit qualiter Romanum imperium sic fuit dilatatum, quod Romani primo exercitauerunt se circa opera uirtuosa pro libertate habenda, ut scilicet nulli genti subicerentur sed libere regnarent, multe enim ciuitates et reges eos sibi subicere conabantur. postquam igitur libertatem per multa prelia fuerunt assecuti, ceperunt exercitare se circa opera uirtuosa et arma bellica pro gloria dilatanda, ita quod gloriam suam et nomen per totum mundum dilatauerunt. ita quod ipsi Romani, quamuis a principio non dominarentur nisi usque ad quintum lapidem, idest ad quintum miliare sicut dicit idem Augustinus, postmodum suum dominium in tantum dilatauerunt, quod toti mundo dominati fuerunt. tandem ceperunt exercitare ad inuidiam et auaritiam et ex hoc orta sunt inter eos bella ciuilia per que se mutuo destruxerunt. fides etiam fecit Romanos esse uictores. ipsi enim non tantum amicis, sed etiam inimicis fidem seruabant, propter quod omnes de eis confidebant. unde legitur in gestis Romanorum quod, dum quidam ciuis Romanus ab Anibale captus fuisset, sub iuramento Romam dimissus est, ut pretium sibi redemptionis acquireret. sed cum pretium inuenire non posset et redire nollet, senatus eum ligari fecit et ad Anibalem misit. noluerunt enim quod fidem frangeret, quam sibi sub iuramento promiserat, maxime quia fides etiam hostibus est seruanda. scientia etiam Romanos fecit esse uictores. unde etiam Romulus, postea Numa Pompilius centum sapientes de populo elegit, quorum consilio res publica regebatur, qui quidem dicebantur senatores et patres conscripti. senatores dicebantur propter sensum et uite et etatis maturitatem quasi seniores; patres uero dicti sunt propter affectum, quia tanquam patres debebant habere curam et sollicitudinem rei publice et ipsam fouere et defendere. patres autem conscripti dicebantur propter dignitates, quia omnes erant mitrati et in singulis mitris, quas gerebant, propria nomina scripta habebant. Constantinus autem imperator mitram suam domino pape dedit. mitras uero senatorum cardinalibus tribuit, unde senatores sic tunc mitrati incedebant, sic modo cardinales mitrati incedunt. uel ideo dicebantur patres conscripti, quia eorum nomina et acta in gestis publicis annotabantur. quod autem scientia sit necessaria ad prelia contra hostes, narrat Trogus Ponpeius quod, dum Alexander ad bellum periculosissimum pergeret, non elegit robustos sed ueteranos, qui cum patre suo militauerant. unde factum est quod eorum consilio et sapientia de hostibus triumphauit. sicut enim dicit Salomon, uir sapiens fortis est et uir doctus robustus, quia cum dispositione initur bellum et erit salus ubi multa consilia sunt. quod ciues debent çelare rem publicam. capitulum tertium. Rem publicam in tantum ciues debent çelare quod utilitati proprie ipsam debent preponere, quod pro ipsa conseruanda interdum morti se debent exponere, quod pro ipsa defendenda licet patri contra filium et filio contra patrem arma leuare. ista autem tria per aliqua ostendamus exempla. quod enim res publica utilitati proprie sit preponenda ostendit Augustinus in libro De Ciuitate Dei et Tullius in libro De Officijs. dicunt enim quod cum Marchus Regulus, maximus consul romanus a Carthaginensibus fuisset captus et Romani multos iuuenes Carthaginenses cepissent, missus est Romam dictus Regulus pro commutatione captiuorum sub iuramento redeundi, si forte dicta commutatio fieri non liceret. dum igitur Romam uenisset, contionatus est in senatu quod illa talis commutatio nullo modo ad utilitatem rei publice proueniret, ex eo quod ipse esset senectute confectus ec cito moriturus, illi autem essent adolescentes in bello fortes et multam adhuc possent mollestiam Romanis inferre. et ideo non consulebat quod ista talis commutatio fieret. dixit etiam quod nolebat ut propter se decretum Romanorum infringeretur, quod ordinatum et firmatum erat, ut quicumque Romanus de prelio fugeret, capite puniretur et quicumque se in prelio uiuum et armatum capi permitteret, nunquam redimeretur. et ideo, cum ipse captus fuerit uiuus, non erat redimendus. et cum ab amicis rogaretur ne illuc rediret, ipse tamen propter iuramentum redire uoluit, qui crudelissima morte ab eis interfectus fuit. ecce quia iste utilitatem suam propriam utilitati communi postposuit. utile quidem sibi fuisset redimi et de carcere liberari, sed rei publice fuisset dampnosum, quia iuuenes Carthaginenses, qui dimissi fuissent, multa Romanis incomoda intullissent. ideo dicit Tullius in libro De Officijs quod Plato dedit tuo precepta ad rem publicam conseruandam. unum est ut utilitati communi sint omnes intenti, propriorum comodorum obliti. secundum ut totum corpus rei publice curent ne unam partem foueant et aliam deserant. quod uero pro re publica conseruanda quis interdum se morti debeat exponere, ostendit Augustinus in libro De Ciuitate Dei, et Ualerius Maximus. dicunt enim quod cum instaret bellum inter Athenienses et Pollopenses et accepissent responsum a dijs suis quod illi essent uictores, quorum rex in prelio occideretur, audiens hoc Codrus, rex Atheniensium, transiuit ad hostes in habitu pauperis ferens sarmenta humeris et falcem ad cingulum. cum igitur quendam militem de hostibus cum falce prouocasset, ille in eum insurrexit et protinus interfecit. cumque aduersarij corpus Codri regis cognouissent, memores responsi quod dij fecerant, territi fugerunt et sic Athenienses uictoriam habuerunt. ideo Tulius in libro De Officijs querit: Si duo sapientes naufragium passi in tabula una consistant, que utrumque deferre non potest, quid facere debemus?. et respondit quod minus sapiens debet cedere magis sapienti, ex eo quod rei publice utilior inuenitur. legitur quoque in ystorijs Romanorum, et Augustinus in libro De Ciuitate Dei idem tangit, quod quodam tempore per duos annos magna pestilentia Rome fuit. tandem in medio Urbis terra se apperuit, uorago magna facta fuit, ita ut quodammodo infernalia loca paterent. cumque omnes subuersionem Urbis formidarent, ecce quedam uox de illa uoragine insonuit, dicens quod si Romani uolebant ut Urbs sanaretur, precipiebant dij ut aliquis nobilis Romanorum in illam uoraginem mitteretur ad eos. ordinatum est igitur in senatu ut quicumque pro salute Urbis in illam foueam precipitem se daret, statuam eneam in foro haberet. cum igitur nullus inueniretur, ecce quidam miles nobilissimus, nomine Mercurius, optimis armis munitus, equum ascendens in illam foueam precipitem se dedit, statimque illa fouea clausa fuit et pestilentia tota cessauit. ecce quia isti duo pro salute patrie morti se dederunt. quod autem pro re publica defendenda liceat patri contra fines et filio contra patrem arma leuare dicit Tullius in libro De Officijs, ubi querit si pater conatur patriam scindere uel hostibus tradere, utrum filius debeat silere. et respondit Tulius quod filius primo debet patrem rogare quod desistat, et si non ualent preces, debet addere minas, quod scilicet ipsum principi accusabit; et si nec per preces nec per minas pater uult desistere, debet filius se patri opponere et pro defensione patrie debet contra patrem arma leuare. iste tamen çelus, quod ciues rem publicam debent çelare, debet esse discretus ut scilicet pro re publica nunquam faciant aliqua iniusta uel inhonesta, quantumcumque uideantur esse utilia. olim quidem inter sapientes et phylosophos questio magna fuit, utrum scilicet utile debeat preponi honesto uel honestum utili, et diffinierunt quod semper honestum est omni utili preponendum et super hoc .IIIIor. adducebant exempla. primum narrat Ambrosius in libro De Officijs dicens quod cum Macedones contra Athenienses classem maximam nauium direxissent, uenit quidam nuntius de exercitu ad Athenienses dicens quod duos sapientes sibi darent, quibus rem manifestaret, que ipsis multum utilis esset. cum igitur sapientes electi fuissent, dixit eis quod Macedones in tali loco classem suam posuerunt et ideo, si nocte et clanculo illuc pergerent, totam illam classem nauium comburere possent. tunc illi duo sapientes ad conctionem expectantem intrauerunt dicentes: Illud quod nobis homo iste dixit est quidem utile, sed non est honestum. si igitur uultis quod utile uincat, faciendum est quod dicit; si uero uultis quod uincat honestum, non est faciendum. statimque omnes una uoce clamant dicentes: Uincat honestum, uincat honestum. et sic repudiata fuit illa uictoria, quia non fuisset cum uirtute acquisita. et subdit Ambrosius: Maluerunt enim minus posse honeste quam plus turpiter. aliud exemplum narrat idem Ambrosius in eodem libro et Annetus Florius in Ystorijs Romanorum. dicunt enim quod cum Pirrus rex et Fabricius consul Romanorum, magno exercitu congregato, ad inuicem pugnaturi essent, uenit medicus Pirri regis ad Fabritium et dixit ei quod regi medicinam uenenatam daret, et sic, rege mortuo, ipse uictoriam optineret. quod audiens Fabritius talem uictoriam detestatus est, quia non honeste sed proditorie eam fuisset assecutus. quocirca dictum medicum, tanquam proditorem domini sui, fecit ligari et ad dominum suum mitti. et subdit Ambrosius: Reuera preclarum ut qui uirtutis certamen susceperat, nollet fraude uincere. quod cum rex cognouisset, medicum illum occidit, et ait: Iste est Fabritius, qui sicut sol non potest retrahi a cursu suo, sic nec ipse a legalitate sua. et ideo cum Fabritio ad suam uoluntatem composuit. tertium exemplum est de Regulo, maximo consule Romanorum, qui iurauerat ad carcerem redire, prout in presenti titulo dictum est. utile quidem sibi fuisset ad carcerem non redire, sed non fuisset honestum propter iuramentum. quartum exemplum ponit Ualerius de Camilo duce romano, qui cum quandam ciuitatem obsideret, quidam magister artis gramatice, docens filios nobilium, extra urbem causa spatiandi deduxit et in manus hostium tradidit. quod cum Camilus audisset, factum abhorruit dicens: Nos Romani uirtute et armis uincere cupimus et belli sicut et pacis iura seruamus, nec contra puerilem etatem, quibus etiam captis urbibus parcitur, sed contra rebelles arma leuamus. iussit igitur ipsum ligatum pueris tradi et ad parentes suos deduci. quod cum illi audissent, Romanis portas aperuerunt et cum eis composuerunt. ista autem res publica melius augmentatur, promouetur et regitur probitate morum et magnanimitate uirtutum, quam copia diuitiarum, multitudine populorum, habundantia equorum siue armorum. istud ostendit Cato eleganter atque diserte. non ille Cato, qui libellum composuit puerorum, sed ille Cato famosissimus, qui inter latinos philosophos fere optinet principatum. iste Cato partes Pompei contra Cesarem adiuuabat, ex eo quod Cesarem hostem rei publice reputabat. cum igitur audisset quod dictus Cesar de Pompeio optinuisset uictoriam, tante fuit magnanimitatis, quod uenenum et gladium sibi petijt. qui, austo ueneno, gladium sibi infixit et uulnus dilatauit ne Cesarem rei publice hostem uideret regnantem. hic igitur Cato, agens de re publica, ita dicit et uerba eius beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei recitat, dicens: Nolite, inquit Cato, existimare maiores nostros armis rem publicam ex paruis magnam fecisse. quippe, si ita esset, multo pulcherrimam eam nos haberemus. quippe sotiorum atque ciuium, preterea armorum et equorum maior copia nobis quam illis est. sed alia fuerunt, que ipsos magnos fecerunt, que nobis nulla sunt, uidelicet domi industria, foris iustum imperium, animus in consulendo liber, nec delicto nec libidini obnoxius. hec igitur Catonis uerba quam sint uerissima docet nos ipsa experientia, que ueritatum omnium est magistra. constat enim quod nostri ciues moderni magis habundant in armis, equis, personis et diuitijs, quam habundarent antiqui. et tamen nostri ciues antiqui rem publicam melius sepe gubernabant quam nostri moderni, qui tot diuitijs modo habundant. sepe enim inter nimias diuitias et rerum opulentias res publica periclitatur. unde dicit Augustinus: Qui prudenter attendunt, plus dolent paupertatem quam opulentiam perisse Romanam. in paupertate enim morum integritas seruabatur; per opulentiam uero non muros urbis, sed mentes hominum ipsius ciuitatis dira nequitia, omni peior hoste, corrupit. unde poeta: Nullum crimen abest facinusque libidinis ex quo paupertas Romana perit. patet igitur ex uerbis Catonis quod ista .IIII.or., scilicet habundantia armorum et equorum, personarum et diuitiarum, non sunt causa quare res publica strenue administretur, sed alia .IIIIor., que ipse sub infert. primum est ut ipsi ciues sint industrij circa domestica, ut scilicet domum suam bene sciant componere et ordinare. quia, sicut dicit Apostolus, qui suorum et maxime domesticorum curam non habet, fidem negauit et est infideli deterior. sepe autem contingit quod, quando dominus domus est in se inordinatus, totam familiam habet inordinatam. unde dicitur in Ecclesiastico: Secundum iudicem populi sic et ministri eius, et, qualis est rector ciuitatis, tales et inhabitantes in ea. ille enim, qui in domo sua non est ordinatus, non potest alios ordinare. unde refert sanctus Ieronimus quod Gorgias, magnus philosophus, habebat uxorem turpem et ancillam formosam, et quamuis ille esset castissimus, uxor tamen, eius çelotipa, eum de ancilla suspectum habebat et eum cotidianis iurgiis molestabat, ita quod in domo sua pacem habere non poterat. dictus autem Gorgias fecit librum pulcherrimum, qualiter Greci, inter se discordes, ad inuicem pacificari possent. cum igitur librum illum coram alijs philosophis et sapientibus recitaret, quidam famulus suus dixit: Iste homo uult concordare totam Greciam, qui tamen non potest concordare domum suam. quia, cum tantum sint tres in una domo, ipse scilicet, uxor et ancilla, tamen ad inuicem pacificari non possunt. secundo debent habere et seruare quo ad omnes alios iustitiam. est autem iustitia uirtus, que reddit unicuique ius suum. ille igitur est iustus, qui superiori dat reuerentiam, equali concordiam, inferiori instructionem et disciplinam, amicis beniuolentiam, inimicis patientiam, miseris et afflictis compassionem operosam. tertio non debent esse uitiis subiecti, parum enim prodesset rei publice si hedificia starent et mores corruerent. unde dicit Augustinus quod Scipio non censebat rem publicam esse felicem stantibus menibus et ruentibus moribus. quarto debent esse liberi in consulendo, quia libere debent dicere et consulere ueritatem. sed multi sunt qui aut propter timorem aut propter munerum acceptionem tacent ueritatem. refert Elinandus, qui fuit doctor magnus, quod dum Philippus, rex macedo, Atheniensibus multas iniurias et molestias inferret et inter eos lis maxima uerteretur, tandem de communi consensu ordinatum est ut quelibet pars unum acciperet aduocatum. Athenienses igitur pro suo aduocato acceperunt Demostenem, qui erat sapientissimus et facundus, cuius eloquentiam omnes aduocati et iudices formidabant. quod cum audisset rex Phylippus, timuit uehementer ne propter suam facundiam ipse suam perderet causam, propter quod magnum pondus argenti ad Demostenem destinauit, rogans ut nec pro se nec pro Atheniensibus allegaret, sed solum taceret. ille uero, auaritia deprauatus, argentum accepit et se taciturum esse promisit. apropinquante igitur termino, miserunt Athenienses ad Demostenem, ut ad locum ordinatum pergeret et causam ipsorum defenderet. quod cum ipse presensisset, simulans langorem, in lectum se proiecit et cepit fortiter exclamare se pati scinatem. tunc unus ex nuntijs Ateniensium, qui audiuerat de accepto argento, sibi respondit dicens: Ecce, Demostenes, non pateris scinatem, sed argentinatem. et sic ille, deprauatus cupiditate pecunie, tacuit ueritatem iustitie. dicit idem Elinandus quod, si lingua iudicis funiculis argenteis fuerit ligata, statim efficitur muta et tamen, sicut peccatum est mendacium dicere, ita et ueritatem tacere. unde dicit beatus Augustinus: Uterque reus est apud Deum et qui ueritatem occultat et qui mendacium dicit. ille, quia prodesse non uult; iste, quia nocere desiderat. capitula none partis. Sequitur nona pars, in qua agitur de re familiari et domestica, et ista pars habet sex capitula. in primo capitulo ponitur qualis uxor sit ducenda et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. in secundo qualiter sit custodienda. in tertio qualiter mutuo se debent diligere. in quarto quod debent pacifice habitare. in quinto qualiter parentes debent se habere ad filios, et filij ad parentes. in sexto qualiter domini se debent habere ad famulos siue seruos, et serui ad dominos. qualem uxorem debent ducere uiri et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. capitulum primum. Non tantum ciues debent habere ordinatam rem publicam, sed etiam rem familiarem et domesticam. que quidem tunc est ordinata quando ipsi coniuges inter se sunt ordinati et habent familiam ordinatam. ordinatio autem rei familiaris et domestice multum dependet a bona et sapiente uxore, iuxta illud quod dicit Salomon: Sapiens mulier edificat domum suam, insipiens manibus suis eam destruet. et ideo uir multum laborare debet ut uxorem bonam et sapientem habere possit. et quamuis uxor sapiens detur a Deo, quia, sicut dicit Salomon, domus et diuitie dantur a parentibus, a Domino autem proprie uxor prudens, debet tamen uir accepturus uxorem diligenter requirere de eius moribus et conditione. istud autem qualiter fieri debeat ostendit sanctus Iohannes Crisostomus, dicens quod ille qui uult uxorem accipere, debet considerare si illa puella, quam uult accipere, habet ambos parentes bonos uel ambos malos, uel unum bonum et alterum malum. si ambo parentes sunt boni, secure eam accipiet, quia bona arbor fructus bonos facit. si ambo sunt mali, omnino eam dimittat, quia non potest arbor mala fructus bonos facere. si uero alter est bonos et alter malus, quid facturus sit timeat et uideat diligenter. uerumtamen, si pater est malus et mater bona, minus debet timere eam accipere. si uero, e contrario, pater est bonus et mater mala, magis debet timere eam accipere, et ratio est quia puelle magis conuersantur cum matribus, quam cum patribus, et ideo magis consueuerunt imitari mores maternos, quam paternos. uir igitur accepturus uxorem non debet tantum respicere ad eius diuitias sicut faciunt auari, nec ad eius pulcritudinem sicut faciunt iuuenes lasciui, sed ad morum ipsius honestatem sicut faciunt sapientes et discreti. non debet igitur uir tantum respicere ad eius diuitias, unde dicit sanctus Iohannes Crisostomus: Tu, iuuenis, quando uxorem ducere uis, noli querere diuitem, sed bene morigeratam, quia boni mores diuitias semper acquirunt, diuitie autem bonos mores nunquam fecerunt et gloriosior est paupertas fidelium quam diuitie peccatorum. quidam philosophus, nomine Aureolus Teophastus, querit utrum homo debeat potius ducere uxorem diuitem quam pauperem, et dicit quod ille, qui ducit uxorem diuitem, ponit in domo sua tempestatem, quia uxor diues uult esse domina uiri et ipsum die ac nocte iurgijs molestabit et suas diuitias sibi improperabit. propter hoc dicit Salomon: Melius est sedere in angulo domatis, quam cum muliere letigiosa in domo communi. doma proprie est tectum domus, ubi passeres et yrundines nidificare consueuerunt. uult ergo dicere Salomon quod melius est habitare in tecto domus cum passeribus et yrundinibus, quam in medio domus cum litigiosa muliere; quia peius est letigium mulieris, quam garritus yrundinis. et sicut uir non debet respicere ad diuitias in uxore, sic et uxor potius debet habere uirum bene morigeratum et sapientem, quam diuitem. unde quidam interrogauit Themistidem phylosophum, cuinam libentius filiam suam traderet in uxorem, an homini pauperi sed etiam moribus ornato, an homini diuiti et parum probato, qui respondit: Malo filiam meam tradere uiro indigenti peccunia quam peccunie indigenti uiro. non debet enim uir accepturus uxorem respicere de eius pulcritudinem sicut faciunt iuuenes lasciui, quia ipsa pulcritudo in muliere est periculosa intuenti et habenti. intuenti quidem, quia sepe decipit hominem intuentem. unde dixit Salomon: Fallax gratia et uana est pulcritudo. mulier timens Dominum ipsa laudabitur. est etiam periculosa mulieri habenti, quia, sicut dicit Salomon: Circulus aureus in naribus suis, mulier pulcra et fatua. quando mulier est fatua et turpis, non est periculum, quia nemo eam sollicitat. quando etiam est pulcra et sapiens, similiter non est periculum, quia sapienter se custodit. sed quando est pulcra et fatua, tunc est periculum, quia, sicut sus habens circulum aureum in naribus uel in collo, cum illo auro in lutum se proicit, sic mulier fatua, habens pulcritudinem, se cum illa pulcritudine in fetorem immunditie se immergit. querit supradictus philosophus Aureolus si uir potius debet ducere uxorem pulcram, quam turpem, et respondit quod pulcra ab omnibus adamatur, turpis uero ab omnibus despicitur. et ideo difficile est custodire pulcram, quam omnes habere desiderant; molestum est autem turpem tenere, quam nullus uult uidere. et ideo ille, qui habet uxorem pulcram, semper erit in timore, et ille, qui habet turpem, semper erit in dolore. propter hoc medium est tenendum, ut nec nimis pulcra nec nimis turpis uxor ducatur, ne aut timor nimis sollicitet propter pulcram, aut dolor nimis excruciet propter fedam. non igitur attendendum in uxore ad diuitias uel ad pulcritudinem, sed ad morum honestatem, ut scilicet mulier sit honesta et pacifica, non litigiosa et clamosas, quia, sicut dicit Salomon, tecta perstillantia in die frigoris et litigiosa mulier comparantur. quando uir est in lecto et est magnum frigus, si tectum perstillaret et stillicidia super eum caderent, plurimum molestaretur. ita uult dicere Salomon quod mulier litigiosa est uiro sicut stillicidia, que in die frigoris cadunt de tecto, que inquietant hominem existentem in lecto. refert sanctus Ieronimus et Seneca quod Socrates philosophus, licet esset sapientissimus, erat tamen corpore turpis et fedus. iste habebat duas uxores, que de ipso çelotipe multum erant. dum igitur quadam die Socrates eas reprehenderet quod de se tam turpi çelotipe essent, ille indignate in eum impetum fecerunt et per capillos ad terram trahentes, ipsum uerberibus affecerunt. quadam etiam die, dum una illarum magnas intonationes super eum fecisset, ille nichil sibi respondere uoluit, sed de domo recedens, super quandam trabem, muro domus sue adherentem, sedere cepit. tunc illa caldariam aqua plenam accipiens, totam illam aquam super caput uiri effudit. Socrates uero, caput extergens et ad eam respiciens, dixit: Ego bene sciebam quod post tonitrua pluuia sequeretur. cum igitur amici sibi consulerent ut illas uxores, que eum sic molestabant, a se expelleret, dixit: Nequaquam faciam, quia mihi faciunt magnam utilitatem, ex eo quod me faciunt patientem. nam disco in domo patientiam ut ipsam in foro exibeam. qualiter uiri debent uxores suas custodire. capitulum secundum. Quia mulier est magis fragilis quam uir, ideo mulieri est maior custodia adhibenda quam uiro. nam, sicut dicit sanctus Iohannes Crisostomus, mulieres sunt magis incaute quam uiri et ideo citius decipiuntur. sunt magis molles et ideo ad bonum et ad malum citius flectuntur. sunt magis fragiles et citius superantur. et propter hoc dyabolus, uolens decipere primos parentes, non est agressus uirum sed mulierem, sciens quod mulier facilius deciperetur quam uir, ex eo quod est sexus incautior et citius flecteretur, ex eo quod est sexus mollior et facilius uinceretur, ex eo quod est in libro De decem cordis: mulieri adhibite sunt .IIIIor. custodie, uiro autem tantum una. prima custodia est timor Dei, qui ipsam debet retrahere a peccato, quia, sicut dicit Salomon, per timorem Domini declinat omnis homo a malo. secunda est custodia uiri, quia uir uxorem suam custodire debet, nam, sicut dicitur in Ecclesiastico: *Si uxor non ambulauerit ad manum tuam, confundet te in conspectu inimicorum tuorum. tertia est uerecundia mundi, quia magna uerecundia et confusio est mulieri quando in adulterio deprehenditur*. ideo dicit Salomon: Mulier diligens corona est uiro suo, et putredo in ossibus eius que confusione res dignas gerit. quarta est terror legum publicarum, que uxores fornicarias dampnant. unde dixerunt Iudei Christo: Magister, hec mulier modo deprehensa est in adulterio. in lege autem mandauit nobis Moyses huiusmodi lapidare. uir autem habet tantum super se unam custodiam, scilicet timorem Dei, per quem debet retrahi a peccato. non enim habet custodiam uxoris, quia de illius custodia non curat, nec timet uercundiam mundi, ymo aliquando de hoc se iactat. unde dicit Augustinus: Tanta est peruersitas humani generis, ut aliquando metuendum sit ne castus erubescat apparere inter impudicos. non timet etiam penam legum, quia leges non dampnant uiros fornicarios sicut uxores fornicarias. querit autem supradictus Aureolus philosophus utrum mulier a uiro sit custodienda, et dicit et respondet quod nichil prodest uiri custodia, quia uxor aut est bona aut est mala. si est bona non debet custodiri, si est mala non poterit custodiri. quamuis autem iste philosophus sic dicat, nos tamen dicimus quod sunt quedam uxores que sunt probate, quedam que sunt suspecte, quedam que sunt medie. ille, que sunt probate, non sunt custodiende, sed sunt sue libertati per omnia relinquende. reffert sanctus Ieronimus in libro Contra Iouinianum quod, cum quidam magnus consul romanus, nomine Diuelius, quandam nobilem puellam in uxorem iuuenis accepisset et ipse os fetidum multum haberet, quadam uice, dum iam esset senex, fuit sibi improperatum quod ipse habebat os fetidum. rediens igitur domum, conquestus est uxori sue quare hoc sibi aliquando non dixerit, ut ipse remedium et medicinas adibuisset. que respondit: Fecissem, domine, nisi quia credebam quod omnes homines talem flatum haberent. ista igitur, que sic erat probata, non erat custodienda. alie sunt suspecte, et iste sunt custodiende et legibus artande. et quamuis totaliter non possint custodiri, possunt tamen sepe a multis malitijs impediri. unde dicit Dominus per Oseam prophetam de muliere fornicaria: Ecce ego sepiam uias suas spinis, et semitas suas non inueniet et sequetur amatores suos et non apprehendet eos. tunc uir uias impudice mulieris cum spinis sepit, quando multas cautelas et impedimenta sibi opponit. quedam autem uxores sunt medie, que nec adhuc sunt bene probate nec omnino suspecte. iste nec sunt nimis artande nec nimis relaxande, sed prius sunt probande. si enim amicus, antequam homo confidat de eo, est probandus, multo fortius uxor. ideo dicitur in Ecclesiastico: Si possides amicum, in temptatione idest in probatione posside eum et ne facile credas ei te ipsum. quod uiri et uxores debent se mutuo diligere. capitulum tertium Dilectio mutua inter uirum et uxorem neccessaria est. nam uiri debent diligere uxores suas. ideo dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uiri, diligite uxores uestras, sicut et Christus Ecclesiam. non enim uir debet uxorem suam timere tanquam dominam nec sibi eam subicere tanquam ancillam, sed eam diligere tanquam sororem et sotiam. ideo prima mulier non est facta de capite uiri, quia non debebat esse eius domina; nec de pede uiri, quia non debebat esse eius ancilla; sed de latere uiri, quia debebat esse sibi equalis et sotia. similiter uxor debet diligere uirum, unde dicitur in Tobia quod parentes monuerunt filiam suam ut honoraret soceros et diligeret maritum et regeret familiam et gubernaret domum. iste autem amor debet esse discretus ex parte uiri et perfectus ex parte uxoris et precordialis ex parte utriusque. primo quidem iste amor debet esse discretus ex parte uiri, quia uir debet diligere uxorem suam discrete et ordinate, quod est contra multos, qui uxores suas nimis ardenter et inordinate amant. contra quos dicit Seneca: Amor forme mulieris rationis obliuio est et insanie proximus, turbat consilia, altos et generosos spiritus frangit, a magnis cogitationibus ad humilimas retrahit. origo quidem amoris honesta, sed magnitudo deformis. ideo dicit Sistus philosophus: Adulter quidem est in suam uxorem amator ardentior. ille igitur ordinate uxorem diligit, qui ab opere coniugali scit tempore debito abstinere et qui scit ibi culpam mortalem cauere. nam secundum Crisostomum in quatuor temporibus est a coniugali opere abstinendum. primo in tempore menstrui ex eo quod tunc sepe generantur filij ceci, claudi et leprosi sicut dicit sanctus Ieronimus, et istud est in precepto. secundo est abstinendum tempore pregnationis et partus. tertio, in temporibus sollempnitatum. quarto in temporibus ieiuniorum, et ista omnia non credimus esse in precepto, sed in consilio. ille etiam uxorem suam ordinate diligit, qui in opere coniugali mortalem culpam cauere nouit. nam commixtio coniugalis aliquando nullam habet culpam, aliquando uero uenialem, aliquando mortalem, aliquando mortalissimam. tunc enim nullam habet culpam quando fit intentione prolis procreande, unde dicit sanctus Gregorius: Tunc coniuges in commixtione sine culpa sunt quando pro percipienda prole miscentur. habet autem culpam uenialem quando fit causa concupiscentie explende, que causa concupiscentie ita est rationi subiecta, quod eam non expleret nisi cum propria uxore. unde dicit quedam glosa super epistulam sancti Pauli Ad Corinthios: Coniugalis concubitus, qui fit gratia generandi prolem, non habet culpam; quando autem fit causa concupiscentie satiande, sed tamen cum propria coniuge, habet culpam uenialem. nichilominus autem potest habere culpam mortalem quando scilicet concupiscentia sic est immoderata, quod cum quacumque muliere siue cum propria siue cum aliena ipsam expleret. unde dicit Augustinus in libro Contra Iulianum: Intemperatus in coniugio quid aliud nisi quidam adulter est?. tunc autem habet culpam mortalissimam quando uir abutitur uxore sua, unde dicit Augustinus in libro De Bono coniugali: Ille usus, qui est contra naturam, execrabilis fit in meretrice, sed execrabilior in uxore. secundo iste amor debet esse perfectus ex parte uxoris, quia uxor debet diligere uirum amore perfecto. istud autem sic ostendit sanctus Iohannes Crisostomus dicens: Si uir habeat uxorem, hoc modo agnoscetur plena uxoris dilectio, quia uxor neminem debet putare sapientiorem, quam uirum suum; etsi alter sit sapientior, tamen illa sapientiorem esse intelligere non debet. uxor neminem fortiorem debet putare, quam uirum suum; etsi alter sit fortior, illa tamen intelligere non debet alterum fortiorem. uxor neminem debet putare formosiorem, quam uirum suum; etsi alter sit formosior, tamen non debet sibi apparere; perfectum enim odium et perfectus amor rerum iudicia non cognoscunt. nam si perfecte hodias aliquem, qualiacumque fuerint apud illum, omnia tibi mala uidentur. si uero aliquem perfecte amas, quecumque sunt apud eum tibi placent, siue que loquitur, siue que agit. nam etsi mala sint, tamen tibi bona esse uidentur. tertio iste amor debet esse precordialis ex parte utriusque, scilicet uiri et uxoris. ideo uxor formata est de carne uiri iuxta cor, ad innuendum quod uir debet uxorem suam amore precordiali diligere, et uir desponsat uxorem suam ponendo anulum in quarto digito, ubi est quedam uena, que a corde usque ad digitum illum se extendit, ad innuendum quod uxor debet uirum suum ex uero corde amare. quod uir et uxor debent pacifice uiuere et concorditer habitare. capitulum quartum . Multum est Deo acceptum quando uir et uxor pacifice et concorditer uiuunt. ideo dicit sepe sanctus in Ecclesiastico: In tribus beneplacitum est spiritui meo, que sunt probata coram Deo et hominibus: concordia fratrum, amor proximorum et uir et mulier sibi bene consentientes. dicit autem sanctus Augustinus super Psalterium quod quando uir et mulier ad inuicem dissentiunt, tunc in domo est turbatio multa. quando uero uir subicitur et uxor dominatur, tunc in domo est pax peruersa. quando autem uir dominatur et uxor subicitur, tunc in domo est pax recta. potest etiam addi quartum: quando scilicet uir et uxor bene conueniunt, quia tunc est pax Deo et hominibus grata. quando autem uir et uxor male conueniunt, hoc aliquando est ex culpa uiri, aliquando ex culpa uxoris, aliquando ex culpa utriusque. est enim aliquando ex culpa uiri, quando scilicet uir est uxori nimis austerus. ideo dicit Apostolus: Uiri, diligite uxores uestras et nolite amari esse ad illas. aliquando est ex culpa uxoris, quando scilicet est nimis rixosa et nimis çelotipa. unde reffert sanctus Ieronimus in libro Contra Iouinianum quod quidam nobilis Romanus habebat uxorem a foris gratiosam, sed intus cum uiro nimis litigiosam et çelotipam, quam uir tandem se expulit et eiecit. et cum a uicinis reprehenderetur quod uxorem sic gratiosam expulisset, ille pedem protendit dicens: Uidetis hoc calciamentum, a foris quidem multum est pulcrum et tamen intus me premit. uidetis quidem calciamenti formositatem exteriorem, sed non uidetis meum dolorem interiorem. ita est etiam de uxore mea, que a foris coram uobis uidetur esse pacifica, sed intus mecum est nimis molesta. aliquando uero ista turbatio causatur ex culpa utriusque, quando scilicet et uir est nimis seuerus et uxor nimis rixosa. tunc est in domo turbatio magna. istud autem quod diximus per exemplum sensibilem demonstremus. si quis enim uult ferrurn coniungere et unire alteri ferro, oportet quod utrumque per ignis exustionem mollescat. si enim utrumque fuerit durum uel alterum ipsorum, tunc coniunctio uel unio fieri non ualebit. eodem modo dicendum quod, quando uir et uxor sunt ambo duri, quia uir est seuerus et uxor mansueta uel e conuerso quando uxor est superba et uir mansuetus, tunc non poterunt conuenire. oportet igitur quod utrique mollescant, ut scilicet uir habeat benignitatem et uxor mansuetudinem, et tunc fiet quod dicit Scriptura; quia multum placent Deo uir et uxor bene sibi consentientes. est attamen unus casus, in quo licet uxori iurgium facere contra uirum, quando scilicet sciret uirum suum esse fornicarium. tunc enim ipsum .IIIIor. modis a tali crimine debet retrahere, sicut dicit sanctus Augustinus in libro Quinquaginta omeliarum. primo ipsum caritatiue et dulciter admonendo; ostendendo scilicet pericula anime et corporis et rerum ad que tam inprouide se immittit. si enim uxor omnino taceret, tunc uideretur consentire, unde dicit Augustinus ibidem: Omnino ego moneo, ego precipio, ego iubeo, ymo Christus in me iubet: nolite uiros uestros permittere fornicari. secundo debet eum retrahere ipsum grauiter obiurgando, quia, si non ualent caritatiue admonitiones, debet facere graues obiurgationes.in ceteris quidem que facit uir, et uxor pacientiam habere debet, unde dicit Augustinus ibidem: Aurum tuum uendit maritus? a ferto, femina, patienter. sed castum ipsum opta, pro castitate litiga. pereat uilla tua, non anima ipsius te tacente pereat. tertio debet eum retrahere, Ecclesiam, idest episcopum, interpellando; quia, si non ualent admonitiones, si non ualent obiurgationes et tamen factum est publicum et notorium, debet uxor recurrere ad episcopum ciuitatis, ut uirum suum terreat et sua auctoritate compescat. unde dicit Augustinus ibidem: Nolite, pudicissime mulieres, uiros uestros permittere fornicari. interpellate contra illos Ecclesiam, idest episcopum et prelatos Ecclesie, ad quos spectat publicos maritos fornicarios per excommunicationis sententiam cohercere. quarto debet ipsum retrahere ad Deum recurrendo, quia si supradicta non ualent, debet ad Deum pro ipso preces effundere. debet etiam ad uiros spirituales recurrere, ut pro uiro suo ad Deum preces effundant. unde dicit Augustinus ibidem: Non dico ut interpelletis contra uiros uestros fornicarios iudices publicos nec proconsulem nec comitem nec imperatorem, sed Deum patrem et Ihesum Christum, filium eius, et Spiritum sanctum. et quoniam possent alique uxores dicere: et quo uir meus fidem mihi non seruat nec ego sibi seruabo, ideo subdit sanctus Augustinus: Nolite, castissime femine, imitari uiros uestros impudicos, aut uobiscum uiuant aut sine uobis pereant. inpudico marito non debet mulier pudicitiam, sed Christo; non propter maritum hoc faciat, qui non meretur, sed propter Christum hoc faciat. qualiter parentes se debent habere ad filios et filij ad parentes. capitulum quintum. Quia res domestica est bene ordinata quando pater familias habet familiam ordinatam, ideo a filijs suis debet incipere et eos bonis moribus informare. debent quidem parentes filios suos diligere, debent ipsos in sua pueritia bonis moribus informare, debent ipsos delinquentes corrigere. primo quidem debent ipsos discrete diligere. sed notandum est quod ipse amor aliquando est bonus et meritorius, aliquando malus, aliquando indifferens. bonus quidem et meritorius est quando pater diligit filium, qui est bonus et iustus, uel ut sit bonus et iustus. tunc enim non diligit filium tantum quia filium, sed diligit Deum in filio. et tunc reducitur ad illud preceptum: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. aliquando ille amor potest esse malus, quando scilicet parentes propter amorem filiorum usuras faciunt, aliena rapiunt, que postea filiis causa perditionis existunt. unde ipsi filij de tali patre in inferno conquerentur, unde dicitur in Ecclesiastico: De patre impio conquerentur filij, quia propter illum sunt in obprobrium. aliquando uero ille amor potest esse indifferens, idest nec bonus siue meritorius, nec malus, quando scilicet pater non habet respectum ad filij malitiam, si est malus; nec ad filij gratiam, si est bonus; sed tantum ad naturam, quia scilicet diligit filium ex eo quod est filius. et iste amor est ita naturalis, quod etiam communis est bestijs. unde dicit Augustinus in libro La Omeliarum: Si serpentes et lupi amant filios suos, non est laudandus qui filios amat, sed est detestandus qui non amat. si filios amas, serpentibus compararis; si filios non amas, a serpentibus uinceris. ipse autem amor naturalis est maior in parentibus respectu filij, quam sit in filio respectu parentum. et ratio est quia parentes de natura sua propria dederunt filijs corpus suum, filij autem parentibus in generatione sua nichil dederunt. et ideo parentes diligunt filios suos ut rem suam, ut carnem suam, ut membra sua. uidemus etiam quod humor arboris fluit a radice in ramos, non a ramis ad radicem. radix est pater, ramus est filius. et ideo amor a patre, qui est radix, magis fluit in filium, qui est ramus, quam a filio in patrem. iste etiam amor naturalis respectu filij maior est in matre, quam in patre; et una causa est quia illam rem plus diligimus, in qua maius ius habere nos scimus. quamuis enim filius quantum ad corpus, sit res propria patris et matris, tamen mater plus habet ibi de sua substantia, sicut dicit Philosophus, quam uir. et ideo maius ius in corpore filij habet, quam uir. secunda causa est quia illam rem plus diligimus, circa quam plus laboramus. mater autem plus laborat circa filios quam pater, tam in portando quam in pariendo, quam etiam in nutriendo. tertia causa est quia illam rem plus diligimus, quam certitudinaliter nostram esse scimus. mater autem pro certo scit quod filium talem de se generauit; uir autem, etsi credat, tamen certus non est quod sit de suo semine generatus. in hoc tamen differunt amor patris et matris erga filium, quia mater plus dolet de filij aduersitate et pater plus gaudet de filij prosperitate. mulier enim naturaliter magis patitur et compatitur quam uir, ex eo quod habet animum magis mollem, unde mulier dicitur quasi mollier. nam secundum Philosophum in libro De Animalibus, in omni genere animalium femine sunt molliores quam masculi, preter ursam et leopardam. quando igitur inuenitur aliqua mulier seuera et dura non potest dici femina, sed ursa uel leoparda. mulier enim naturaliter est frigida et humida et ideo de facile est passibilis. uir autem naturaliter est calidus et siccus, et ideo non sic de facili patitur et compatitur, et ideo in morte filij naturaliter plus dolet mater quam pater, quia homo habet cor magis magnanimum et ideo magnalia et sublimia magis appetit et amat. istud aperte ostendit Salomon dicens: Filius sapiens letificat patrem, filius uero stultus mestitia est matris sue. ecce quia aperte dicit quod pater de filio sapiente habet letitiam, mater uero de filio stulto habet tristitiam. secundo ipsi parentes debent filios suos a sua pueritia bonis moribus informare. nam illam formam, quam induerunt in pueritia sua, semper retinent etiam in senectute sua. unde dixit Salomon: Adolescens iuxta uiam suam, etiam cum senuerit, non recedet ab ea. sunt enim ipsi pueri sicut mollis cera, quia de facili ad quodlibet bonum ducuntur. ideo in persona talium dicit Propheta: Factum est cor meum sicut cera liquescens in medio uentris mei. sunt sicut recens testa, quia bonum odorem semper conseruant, iuxta illud quod noua testa capit, inueterata sapit. sunt etiam sicut gracilis uirgula, quia de facili ad bonum flectuntur. de quibus dicit Propheta: Quorum filij sicut nouelle plantationes in iuuentute sua. tertio debent parentes filios suos delinquentes arguere, memores Hely sacerdotis, qui filios suos corripere noluit, et ideo ipse cum filijs suis mala morte perijt. sunt autem quidam filij obedientes et boni. isti sunt de bono in melius promouendi, tales enim faciunt patri magnam consolationem et cordis delectationem. de quibus dicit Salomon: Erudi filium tuum, et refrigerabit te et dabit delitias anime tue. alij sunt filij, qui, si aliquando offendunt, statim ad leuem correctionem patris se corrigunt et patri obediunt. isti non sunt grauiter obiurgandi, sed dulciter admonendi. de quibus dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uos, patres, nolite ad iracundiam prouocare filios uestros, sed educate illos in disciplina et in correctione Domini. non enim tales sunt prouocandi, sed in disciplina, idest in morum honestate, sunt educandi. alij filij sunt duri et superbi et parentibus inobedientes. tales sunt uerberibus flagellandi. de talibus dicit Salomon: Qui parcit uirge, odit filium suum. qui autem diligit, illum instanter erudit. et in Ecclesiastico dicitur: Qui diligit filium suum, assiduat illi flagella. filij autem erga parentes humiliter se debent habere, quia debent eos honorare, eis seruire et subministrare; et ad hoc induci debent propter preceptum, propter debitum et propter nature instinctum. primo quidem propter preceptum, quia Deus precepit dicens: Honora patrem tuum et matrem tuam ut sis longeuus super terram, et qui maledixerit patri suo uel matri, morte moriatur. in nullo alio precepto Decalogi inuenitur facta fuisse promissio seruanti, uel comminatio non seruanti, nisi in precepto parentum, ad significandum quod multum placet Deo quando parentes honorantur, et multum sibi displicet quando sibi honor non impenditur; et intelligitur ille honor non tantum malos urgendo, sed etiam in seruiendo et subministrando. secundo filij debent induci ad seruiendum parentibus propter debitum. ipsi enim a parentibus receperunt tria, scilicet esse et nutrimentum et documentum. quia igitur ab eis receperunt esse, debent eis magnam reuerentiam. unde dicitur in Ecclesiastico: Honora patrem tuum et gemitus matris tue ne obliuiscaris; memento quod nisi per illos natus non fuisses. iterum, quia ab ipsis receperunt nutrimentum, debent eis in subueniendo magnam diligentiam, ut, sicut parentes nutrierunt filios in iuuentute, sic et ipsi nutriant parentes in senectute. unde dicitur in Ecclesiastico: Fili, suscipe senectam patris tui. insuper, quia ab ipsis receperunt documentum, debent eis magnam obedientiam. unde dicit Apostolus: Filij, obedite parentibus uestris in Domino, hoc enim iustum est. tertio filij debent induci ad subministrandum parentibus per nature instinctum. natura enim omnes docet et instruit quod filij debent parentibus subuenire et quando sunt in necessitate positi et quando sunt senectute confecti et quando sunt mortui. et ad ista tria ostendenda ponit Ualerius Maximus tria exempla. nam ad ostendendum quod filij debent parentibus subuenire quando sunt in necessitate positi, narrat quod cum quidam nobilis uir et potens et iam senex quoddam flagitium commisisset, noluit iudex propter honorem parentum ipsum publica morte punire, sed carceri ipsum inclusit ut ibi fame moreretur. filia uero eius, que erat nupta, de licentia iudicis eum cotidie in carcere uisitabat. prius tamen ea diligenter prescrutari faciebat ne aliquid comestibile sibi deferret. illa uero, extracto ubere, singulis diebus de lacte proprio patrem nutriebat. cum uero iudex miraretur quod ille tanto tempore uiueret, precepit ut custodes respicerent per rimas hostij quando filia cum patre erat. et uidentes quod patri lac propinabat, hoc iudici nuntiarunt. ille autem, pietate commotus, patrem filie condonauit. ad ostendendum autem quod filij debent parentibus subuenire quando sunt senectute confecti, ostendit idem Ualerius per exemplum ciconie, dicens quod quando ciconie senescunt, filij ponunt parentes in nido et uelut infantes iuxta pectus suum collocant, fouent et nutriunt. soli autem uultures parentes suos fame mori permittunt. ad ostendendum autem quod filij de parentibus mortuis debent curam agere et eis sepulturam debitam preparare, ostendit hoc dictus Ualerius exemplo Scitarum, dicens enim quod cum Darius rex fines Scitarum inuasisset et sepulcra parentum suorum inuadere uellet, miserunt ei Scite quod depopulationem agrorum et uinearum equanimiter ferrent, sed si sepulcra parentum contingeret, tunc potentiam Scitarum et uires sentiret, quia pro ipsis defendendis mori parati essent. quod audiens Darius, sepulcra parentum illorum inuadere uel infringere ausus non fuit. qualiter domini se debeant habere ad famulos siue seruos et serui ad dominos. capitulum .UIm. Postquam pater familias rem domesticam ordinauit quantum ad uxorem et filìos, debet etiam ipsam ordinare quantum ad seruos. dicunt autem doctores quod sunt .IIIIor. genera seruorum. quidam enim sunt de ancilla nati, quidam in prelio acquisiti, quia, sicut dicit beatus Petrus: A quo quis superatus est, huius et seruus est. unde tales dicebantur serui a seruando, quia ab hostibus seruabantur ne occiderentur. alij sunt serui conductitij, qui sub pensione annua conducuntur; alij sunt emptitij, qui pecunia emuntur. omnes istos seruos Paulus in epistola Ad Ephesios instruit dicens: Serui, obedite dominis carnalibus cum timore et tremore, in simplicitate cordis uestri, non ad oculum seruientes quasi hominibus placentes, sed sicut serui Christi facientes uoluntatem Dei ex animo. sed notandum quod sunt quidam serui sensati, quidam pigri et otiosi, quidam uero malitiosi. serui sensati sunt ualde diligendi, unde dicitur in Ecclesiastico: Seruus sensatus sit tibi dilectus sicut anima tua. de talibus dicit Salomon: Seruus sapiens dominabitur filijs stultis et inter fratres hereditatem diuidet. serui uero pigri et otiosi sunt continuis laboribus exercendi. unde dicitur in Ecclesiastico: Operatur in disciplina et querit requiescere, laxa manus illi, et querit libertatem. iugum et lorum curuant collum durum, et seruum inclinant operationes assidue. mitte illum in operationem, ne uacet; multam enim malitiam docuit otiositas. serui uero maliuoli et malitiosi sunt duris abstinentijs, compedibus et uerberibus cohercendi, unde dicitur in Ecclesiastico qualiter autem sint per abstinentiam macerandi. dicitur in Ecclesiastico: Cibaria et uirga et onus asino, panis et disciplina et opus seruo. quod sint cumpedibus astringendi dicitur ibidem: Seruo maliuolo tortura et compedes. quod uero sint uerberibus flagellandi dicitur in eodem libro: Non confundaris, idest non timeas ne uerearis seruo pessimo latus sanguinare, idest usque ad sanguinem uerberare. quamuis autem serui, quocumque nomine censeantur, siue de ancilla nati, siue in prelio acquisiti, siue conductitij, siue emptitij, sint dominis suis inferiores, tamen quantum ad quinque inueniuntur equales. prima equalitas attenditur ex parte principij, quia omnes, tam serui quam liberi, de terra sunt creati et nudi et plorando nati. unde dicitur in libro Sapientie: Sum quidem et ego mortalis homo similis omnibus et ex genere terreno illius, qui prius factus est, et in uentre matris figuratus sum caro et primam uocem similem omnibus emisi plorans. nemo enim ex regibus aliud habuit natiuitatis initium. secunda equalitas attenditur ex parte medij, quia omnes, tam liberi quam serui, eundem locum habent scilicet eundem mundum, eandem terram, eundem aerem. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Ego natus accepi communem aerem et in similiter factam decidi terram. tertia equalitas attenditur ex parte finis, quia omnes, tam liberi quam serui, moriuntur, in cinerem resoluuntur et putrescunt. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Unus ergo introitus est omnibus ad uitam et similis exitus. unde dicit sanctus Ciprianus: Uobis dominis atque senis est eadem sors nascendi, conditio una moriendj, corporum maceries similis, animarum ratio communis, equali iure, equali lege uenitur in istum mundum et de mundo postea receditur. quarta equalitas attenditur ex parte dominij, quia omnes, tam liberi quam serui, habent unum Dominum. unde dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uos, domini, seruis uestris remittite minas, scientes quia illorum et uester Dominus est in celis, et personarum acceptio non est apud Deum. ideo dicit sanctus Iob: Magnus et paruus ibi sunt, scilicet sub dominio Dei, et seruus liber a domino suo. quinta equalitas attenditur ex parte iudicij extremi, quia omnes, tam liberi quam serui, ad iudicium Dei uenient et de omnibus factis suis rationem reddent, et ibi gloriam uel penam recipient. unde dicit Apostolus in epistola Ad Chorinthios: Omnes nos manifestari oportet ante tribunal Domini nostri Ihesu Christi, ut refferat unusquisque propria corporis prout gessit, siue bonum siue malum sit. et in epistola Ad Ephesios dicit idem Apostolus: Unusquisque, quodcumque fecerit bonum, hoc recipiet a Domino, siue seruus siue liber. capitula decime partis. Sequitur decima pars, in qua agitur de spirituali regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet duo capitula. in primo capitulo ostenditur quo tempore fuit episcopali honore decorata. in secundo ostenditur quo tempore fuit archiepiscopali honore sublimata. quando et quo tempore ciuitas Ianuensium fuit episcopali honore decorata. capitulum primum. Quamuis per aliquam ystoriam tempus non inueniamus expressum quando ciuitas Ianuensis habere meruit episcopatum, credimus tamen quod quando principes Apostolorum, scilicet Petrus et Paulus, Rome presidebant, tunc dignitate episcopali meruit decorari. ratio autem, que nos mouet ad hoc credendum, est ista. constat enim Apostolos istam consuetudinem habuisse, quod quando alique ciuitates uel aliqui de ipsis ciuitatibus ad fidem Christi ueniebant, mox ipsi Apostoli eis episcopos destinabant. unde beatus Petrus illis, qui fuerant conuersi in ciuitate Rauenne, statim sanctum Appollinarem in episcopum dedit. Marchus euangelista illis, quos conuerterat apud Aquileiam, sanctum Hermagoram episcopum ordinauit. illis autem, quos conuerterat apud Alexandriam, sanctum Anianum in episcopum assignauit. sanctus quoque Paulus apostolus per omnes ciuitates, quas conuertebat, episcopos ordinabat. unde et Thimotheum fecit episcopum apud Ephesim et Titum apud Cretam. ostendimus autem supra per auctoritates et rationes quod prima ciuitas Ytalie, uel una de prioribus in qua fides Christi fuit publice recepta et in qua fuerunt Dei sacrificia primo publice celebrata, fuit ciuitas Ianue. fuit autem ad fidem Christi conuersa, ut supra dictum est, circa annos Domini .XXXU. post Christi passionem. et illo tempore principes Apostolorum, scilicet Petrus et Paulus, Rome adhuc in carne uiuebant. et ideo satis credendum est quod beatus Petrus, qui erat papa quando audiuit ciuitatem Ianue ad fidem Christi esse conuersam, ad ipsam ciuitatem aliquem episcopum destinauit. si enim Apostoli ad ciuitates conuersas et remotas episcopos mittebant, uerisimile et probabile est quod ipsi principes Apostolorum, qui erant Rome, ad ciuitatem Ianue ad fidem conuersam et satis uicinam episcopum transmiserunt. ista autem ratio fulcitur et roboratur per aliam rationem. constat enim quod omnes ystoriographi antiqui, qui ante Christi aduentum scripserunt, quando uolunt de Ianua facere mentionem, non appellant ipsam ciuitatem, sed uocant ipsam oppidum sicut Titus Liuius. postquam autem fuit conuersa, ciuitas est appellata sicut patet in legenda sancti Naçarii, in qua urbs siue ciuitas nuncupatur. Naçarius uero anno .XXXU. uel circa post Christi passionem in Ianua predicauit et ipsam ciuitatem aut tunc ad fidem Christi conuertit aut iam conuersam in fide confirmauit, sicut superius est ostensum. ex tunc autem ciuitas est uocata, et ideo uidetur quod ex tunc fuit episcopali honore insignita. nam loquendo proprie ciuitas non dicitur nisi que episcopali honore decoratur. nomina tamen illorum episcoporum primitiuorum non inueniuntur expressa. primus autem episcopus, cuius nomen exprimitur, fuit sanctus Ualentinus, quem credimus extitisse circa annos Domini .DXL. sicut infra dicetur. ante tamen Ualentinum credimus alios episcopos extitisse. dicitur in legenda sancti Ualentini quod, mortuo episcopo Ianue, electus est in episcopum Ualentinus, ex quo manifeste habetur quod ante Ualentinum iam erat in Ianua episcopatus. quot autem episcopi, uel qui istum Ualentinum precesserint, ignoramus, quia nusquam hoc scriptum inuenire potuimus. quando et quo tempore ciuitas Ianuensis fuit archiepiscopali dignitate sublimata. capitulum secundum. Mutatio dextere Excelsi facta fuit quando episcopatus Ianue in archiepiscopatum mutari promeruit, hoc quidem fuit satis dignum, iuris consonum et consentaneum rationi. sicut enim ciuitas Ianuensis multis ciuitatibus imperat, multis populis principatur et nulli nisi Deo quo ad omnia, et imperatori quo ad aliqua est subiecta, sic etiam decebat ut eius archiepiscopus nullius primatis esset suffraganeus, nulli nisi summo pontifici subiectus, sed ipse in alios episcopos suam iurisdictionem transfunderet, suam auctoritatem extenderet, multisque pontificibus presideret. uideamus igitur quo tempore et qua de causa ciuitas Ianue archiepiscopali dignitate meruit sublimari. eo quidem tempore electus est canonice in summum pontificem Innocentius secundus, uir per omnia reuerendus, contra quem quedam pars cardinalium quendam Romanum, nomine Petrum Leonis, scismatice elegit et Anacletum appellauit, cui etiam populus Romanus fauorem et auxilium impendebat. ipse quidem Anacletus totum thesaurum Ecclesie rapuit et fautoribus suis dedit. quapropter dictus Innocentius propter potentiam illius Anacleti non ualens in Urbe morari, super galeas Ianuensium Ianuam est deductus, anno scilicet Domini .Mo.Co. XXXo. iste igitur Innocentius papa inter ceteros cardinales habebat quendam cardinalem magne prudentie et honeste uite, nomine Syrus. et cum sedes Ianuensis tunc uacaret, ipsum Ianuensi ecclesie in episcopum ordinauit, nec alicui incredibile uideatur quod aliquis cardinalis factus sit episcopus Ianuensis, quia legimus pluries alibi simile factum fuisse. tunc enim cardinales non erant in tanto culmine sicut modo cernuntur, sed quilibet episcopus preferebatur cuilibet presbitero uel dyacono cardinali. cum igitur dictus papa Innocentius moram aliquam in Ianua contraxisset, Ianuenses galeas armauerunt et ipsum usque in Franciam deduxerunt, ubi circa duorum annorum spatium moratus, tandem Ianuam est reuersus. anno autem Domini .M.C.XXXII., ad preces ipsius pape, Ianuenses stolum galearum armauerunt et ipsum papam Romam portauerunt, ubi fauore et auxilio Lotarii imperatoris turres et fortilitias in Urbe ceperunt, et Anacletum tirampnice intrusum de Urbe penitus expellentes, Innocentium in sede sua restituerunt. Romani autem, hoc uidentes, ad mandatum domini pape humiliter redierunt. Ianuenses autem cum suo stolo galearum prospere Ianuam sunt reuersi. et quoniam tunc temporis erat guerra et discordia magna inter Ianuenses et Pisanos, dictus papa Cornetum iuit, mandans Ianuensibus et Pisanis ut suos ambaxatores sollempnes ad se mitterent, qui plenam potestatem haberent. cum igitur ambaxatores Cornetum uenissent, dictus papa eos ad inuicem concordauit. misit etiam Syro episcopo Ianuensi ut ad suam presentiam apud Cornetum accederet, intendens ipsum et ciuitatem Ianue multipliciter honorare propter multa et magna seruitia et beneficia que a Ianuensibus fuerat assecutus. cum igitur dictus Syrus episcopus Cornetum uenisset, dominus papa archiepiscopatum concessit anno Domini .Mo.C.XXXIII., crucem quoque et pallium supradicto Syro dedit. insuper medietatem totius insule Corsice dedit in feudum communi Ianue pro una libra auri annis singulis Romane Ecclesie persoluenda. quem tamen censum Lucius papa postmodum communi Ianue remisit de gratia speciali tres quoque episcopatus, qui erant in Corsica et erant suffraganei archiepiscopi Pisani, archiepiscopo Ianuensi dedit et suffraganeos eos fecit, scilicet episcopum Maranensem, episcopum Nebiensem et episcopum Acciensem. dedit quoque archiepiscopo Ianuensi alios suffraganeos, scilicet episcopum Bobiensem et episcopum Bruniacensem. Alexander uero tertius propter multa seruitia, que a Ianuensibus receperat, Albiganensem episcopum fecit Ianuensi episcopo suffraganeum. Innocentius autem quartus Naulum in ciuitatem conuertit et episcopum sibi dedit et ipsum episcopum, ut esset suffraganeus Ianuensi archiepiscopo, ordinauit. ex tunc igitur uocata est prouincia Ianuensis. olim quidem, sicut habetur in ystoria Longobardorum, Ianua erat scilicet de prouincia illa que Alpes Chotie dicebatur. fuit enim quidam rex, qui Chochia nomen habuit et in partibus istis regnauit, et ab illo rege tota illa prouincia Alpes Chochie nomen accepit. Plinius autem Secundus dicit quod Ianua fuit de prouincia Ligurie. iste Plinius fuit magnus recthor et ystoriographus, et fuit tempore Traiani imperatoris, qui imperauit anno Domini .C. iste Plinius, cum quandam prouinciam regeret, multos Christianos occidebat, ex eo quod Christum colerent et ydola adorare nollent. sed tamen eorum innocentiam uidens, scripsit Traiano epistolam in qua Christianos excusabat et eorum innocentiam commendabat. propter quod Traianus sibi rescripsit quod Christiani non inquirantur, sed tamen, si apparuerint, puniantur. dicit igitur iste Plinius quod prouincia Ligurie ex parte ore maritime protendebatur et a Uintimilio et flumine Merula usque ad Sigestrum et flumen Magre, et dicit quod in ista prouincia Ligurie est Ianua et flumen Pulcifere. fecit etiam mentionem ibidem de portu egregio ciuitatis Lunensis, qui modo dicitur portus Uenerij, sed tunc portus Lune uocabatur. ibi etiam mentionem fecit de portu Dalphini et de portu Uadi. de Saona autem nullam mentionem facit, quia credimus quod tunc temporis adhuc non erat hedificata, sed de destructione Uadi fuit constructa. sic igitur ciuitas Ianuensis, que olim erat de prouincia que dicebatur Alpes Chochie uel de prouincia Ligurie, postquam archiepiscopatum habere meruit, de nulla prouincia extitit; sed ipsa pro se cum sua diocesi, suffraganeis et districtu una prouincia facta fuit et dicta est prouincia Ianuensis. capitula undecime partis. Sequitur undecima pars, in qua ponuntur tempora, nomina et ordines omnium episcoporum, qui in ciuitate Ianuensi fuisse leguntur. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur episcoporum nomina. Quo autem tempore ciuitas Ianuensis primo episcopatum habere ceperit, in superioribus nostram opinionem expressimus, quod scilicet dum Rome Petrus et Paulus Apostolorum principes presiderent, Ianuensis ciuitas episcopali honore meruit decorari. nomina tamen illorum primitiuorum episcoporum, qui fuerunt usque ad Ualentinum, ad nostram notitiam minime peruenerunt. et ideo, illis dimissis, solummodo episcopos illos describemus, quorum nomina precedentium patrum ad nos scriptura mandauit. unum tamen obmittendum non est quod de omnibus episcopis, qui fuerunt a Ualentino usque ad Theodulphum, inuenimus quidem nomina, sed tempora non potuimus inuenire. istud autem pro certo scimus quod sanctus Syrus, qui fuit episcopus tertius, ante tempora sancti Gregorij pape extitit, quia ipse Gregorius in libro Dyalogorum de ecclesia Sancti Syri episcopi Ianuensis expressam mentionem facit. Gregorius autem florebat circa annos Domini .D.C.; per quantum autem temporis Sirus precesserit Gregorium ignoratur. supponamus tamen quod saltem per annos .xx. eum precesserit. tunc igitur oportebit dicere quod Ualentinus, qui fuit episcopus primus de illis quorum nomina reperiuntur, cepit circa annos Domini .DXL.; et Felix, qui fuit episcopus secundus, cepit circa annos Domini .DLX.; et Syrus, qui fuit episcopus tertius, cepit circa annos Domini .D.LXXX., Romulus autem, qui fuit episcopus quartus, cepit circa annos Domini .DC. et secundum istam computationem Gregorius et Romulus eodem tempore floruerunt. ille Rome, iste Ianue. et sicut diximus de predecessoribus sancti Romuli, ita et de successoribus est dicendum. nam a sancto Romulo usque ad Theodulfum non est de aliquo episcopo tempus expressum. Theodulphus autem cepit circa annos Domini .D.CCCC.XXX.; et sic inter Romulum, quem supposuimus incepisse circa annos Domini .D.C. et Theodulphum, qui incepit circa annos Domini .D.CCCC.XXX., inueniuntur fluxisse anni .CCC.XXX., et tamen a Romulo usque ad Theodulphum exclusiue non nisi quinque episcopi reperiuntur. diuidendo igitur equaliter annos .CCC.XXX. inter quinque episcopos, cuilibet ipsorum saltem annos .LX.UI. dare oportebit. sed certe non est credendum quod quilibet ipsorum per tot annos in episcopatum uixerit, et ideo est supponendum uel quod multi episcopi a Romulo usque ad Theodulphum sunt pretermissi, quorum nomina ex quadam negligentia non fuerunt annotata, uel quod ecclesia Ianuensis diuersis temporibus per annos plures uacauerit et anni uacationis non fuerunt annotati, uel forte utrumque uertum fuit. sed siue hoc siue illud siue utrumque uerum fuerit, hoc tamen constat, quod secundum computationem superius factam, a Romulo usque ad Theodulphum anni. CCC.XXX. fluxerunt, et ideo oportet quod illi anni inter illos quinque episcopos condiuidantur, ut scilicet anni .LX.UI. cuilibet dentur. incipientes igitur a sancto Ualentino, ceteros episcopos subsequentes per ordinem describamus. de sancto Ualentino episcopo primo. Ualentinus fuit episcopus primus de hiis, quorum nomina leguntur. cepit autem circa annos Domini .D.XL.; hoc autem dicimus supponendo quod Syrus per annos .XX. precesserit Gregorium. si enim per annos plures quam per .XX. ipsum precesserit, tunc Ualentinus antiquior erit quam hic eum describamus. uixit uero Ualentinus in etate, ut in legenda habetur, annis .LXXU., de quo inter cetera legitur quod, dum quidam comederet, in eius gutture os carnium sic inhesit, ut illud nec reicere nec glutire posset. qui, dum mortis timeret periculum, ad sanctum Ualentinum tota deuotione cucurrit, et facto inter se uoto, protinus os illud proiecit et plenam sanitatem secutus fuit. puella etiam quedam, dum esset clauda et incedere non ualeret, sancto Ualentino cum deuotione maxima se recommendauit, et ecce in nocte sanctus Ualentinus sibi apparuit et eam consolans et confortans, ipsam erexit et integre sanitati restituit. circa hec tempora duo fratres gemelli in Gallia claruerunt, scilicet sanctus Medardus et sanctus Girtaldus, qui una die gemelli fuerunt nati, una die pontifices consecrati, una die mortui, una die a Christo assumpti. Nec sunt ista fato siue constellationibus attribuenda, sed diuine ordinationi potius ascribenda. stelle enim, siue constellationes, homini necessitatem inferre non possunt, quia, si hoc esset, multa ex hoc inconuenientia sequerentur, sicut dicit sanctus Gregorius Nissensis. tunc enim superflue essent leges, superflua essent iudicia, irrationabiles uituperationes et laudes, insipientes et superflue essent orationes, diuina prouidentia tolleretur, liberum arbitrium aufferetur. ex hoc etiam sequitur quod Deus aut non est bonus aut est impotens aut est iniustus. si enim stelle cogunt hominem ad furandum uel ad adulterandum, istam tam iniquam uirtutem stellarum si Deus ab eis aufferre potest sed non uult, tunc non est bonus; si uero uult et non potest, tunc non est omnipotens; si autem punit hominem de eo quod de neccessitate fecit, tunc non est iustus. circa hec tempora in prouincia Sicilie Theophilus quidam, cuiusdam episcopi uicedominus, ab ipso officio depositus, in tantam desperationem deuenit, quod dyabolo homagium fecit et de ipso homagio manu propria cirographum scripsit et ipsum cirographum dyabolo dedit. dyabolus autem sibi promisit quod in suum officium eum restitueret et bonis omnibus eum faceret habundare, que omnia fuit ad libitum assecutus. procedente autem tempore dictus Theophilus ad cor suum redijt et dolens et merens ad Reginam celi confugit. beata autem Uirgo sibi ueniam et gratiam impetrauit, precipiens dyabolo ut cirographum Theophilo restitueret nec ipsum ulterius molestaret. unde ipse dyabolus tristis et dolens Theophilo apparuit et cirographum sibi restituit et sic ueniam et gratiam assecutus fuit. circa hec tempora, cum quidam puer iudeus cum ceteris Christianis Eucharistiam recepisset, pater eius indignatus in clibanum ardentem filium suum proiecit. uerum cum Christiani hoc audientes nimium turbarentur, in clibanum respexerunt et ibi eum sanum et incolumem et gaudentem uiderunt. quem inde extrahentes, interrogauerunt puerum quis eum sic conseruasset illesum. quibus ille dixit quod illa domina picta, que est in ecclesia et tenet puerum in brachiis, flammas cum pallio suo a se reiecit et ipsum conseruauit. tunc Christiani patrem illius in clibanum proiecerunt, qui protinus fuit combustus. circa hec tempora Theodoricus rex Ytalie, arriana heresi deprauatus, Boetium philosophum consularem et patritium, dum rem publicam contra ipsum Theodoricum defenderet, Papiam in exilium destinauit, ubi librum De Consolatione scripsisse reffertur. uxor supradicti Boetij, nomine Elpes, composuit in honorem Apostolorum Petri et Pauli hymnum, qui incipit: Felix per omnes, Roma, mundi cardines et cetera. epitaphium quoque suum supra tumulum eius scribendum ipsa composuit, dicens: Helpes dicta fui, Sicule regionis alumna, quam procul a patria coniugis egret amor. porticibus sacris iam nunc peregrina quiesco, Iudicis eterni testificata tronum. procedente autem in tempore dictus Theodoricus supradictum Boetium occidi fecit. idem quoque Theodoricus Iohannem papam in carcere posuit et ibi eum fame perire permisit. uerum cum dictus Theodoricus fuisset mortuus, quidam heremita uidit quod Iohannes papa eum nudum et discalciatum et inchatenatum in ollam Uulcani proiecit, sicut reffert Gregorius in libro Dyalogorum. circa hec tempora cum Clodoueus, rex Francorum, adhuc esset gentilis, uxor eius christianissima, que uocabatur Rotillidis, fidem Christi sepe predicabat eidem. sed cum ille nollet eam audire, contigit quod cum Alamanis graue bellum habuit, et cum ille in bello deficeret, uotum uouit dicens: Deus uxoris mee, adiuua me, et ego pro Deo te colam. facto igitur uoto, uires contra hostes resumpsit et uictoriam optinuit, et sic postmodum sacrum baptisma suscepit. unde uerificatum est quod dicit Apostolus: Saluabitur autem uir infidelis per mulierem fidelem. ex tunc autem tota gens Francorum ad fidem Christi conuersa fuit. circa hec tempora Machumettus morbum caducum patiebatur. cum autem caderet, dicebat quod Angelus Gabriel sibi apparebat, qui eum instruebat leges, quas populo dabat. et quia eius splendorem ferre non poterat, ideo in faciem suam cadebat. de sancto Felice episcopo secundo. Felix, episcopus secundus, cepit circa annos Domini .D.LX. uixit autem in etate, sicut in legenda habetur, annis .LXXUII. fuit autem Felix magister sancti Syri. dum uero quadam uice missam celebraret et Sirus sibi ministraret, uidit Syrus super caput Felicis flammam ignis descendere. in qua etiam flamma dexteram Dei uidit radiare. illa autem flamma erat Spiritus sanctus, qui in specie ignis super Felicem descenderat, sicut olim super Apostolos descendisse constat. dextera autem Dei significabat uirtutem et potentiam Dei, qui illam hostiam, quam Felix sacrificabat, celesti benedictione consecrabat. circa ista tempora uise fuerunt in celo accies ignee, que bellum Longobardorum et sanguinem in Ytaliam fundendum representabant, sicut dicit Gregorius in Omelia. Albuinus enim, qui erat rex Longobardorum, regem quendam Gelibaldorum, cum adhuc esset in Panonia, occiderat et de osse capitis sui cupam sibi parauerat, quam argento et auro incluserat; filiam quoque illius nomine Rosimundam, in uxorem acceperat. cum igitur Ytaliam fere totam cepisset et apud Ueronam conuiuium celebraret, in illa cupa uxorem suam bibere fecit. quod cum illa cognouisset, quod scilicet in capite patris sui biberat, furore concitata femineo, a quodam armigero regem, dum in lecto in meridie recumberet, interfici procurauit. siquidem mulieris ira nimis est periculosa. ideo dicitur in Ecclesiastico: Non est caput nequius super caput colubri et non est ira super iram mulieris. sicut enim proprium uicium hominis est superbia, sic proprium uicium mulieris est iracundia. mulieres quidem ad irascendum sunt multum faciles, ad reconciliandum sunt ualde difficiles, ad uindictam expectandam sunt nimis crudeles. et loquimur de illis mulieribus, que abiecerunt timorem Dei et uerecundiam mundi. ista Rosimunda iacet apud Rauennam, in cuius tumulo uersus scriptus est: Hac iacet in tumba Rosimunda, non rosa munda. circa hec tempora, prout legitur in gestis Longobardorum, cum Albuinus Mediolanum et ceteras ciuitates Lombardie cepisset, Honoratus archiepiscopus Mediolani Ianuam fugit ut a facie Longobardorum, qui adhuc erant pagani, securus consisteret. Longobardi enim infra breue spatium temporis quinque prouincias ceperunt, quarum prima dicebatur Uenetia, que modo Marchia Triuisina dicitur, cuius caput erat Aquilegia. secunda prouincia dicebatur Flaminea, que modo dicitur Romagnola, cuius caput erat Rauenna. tertia dicebatur Liguria,cuius caput erat Mediolanum. quarta dicebatur Emilia, cuius caput erat Ticinum siue Papia. quinta dicebatur Alpes Chochie, a quodam rege sic uocata, cuius nomen erat Chochia; et ista prouincia comprehendebat totum Pedemontem et ciuitatem Ianuensem cum tota Riparia sua. omnes istas quinque prouincias Longobardi ceperunt, habitatoribus interfectis, preter terras maritimas scilicet Ianuam et Ripariam suam. quia illuc accedere ausi non fuerunt propter quod multi christiani fugientes a facie Longobardorum, qui tunc erant pagani, Ianuam ueniebant ut ibidem saluarentur. de ipsis autem Lonbardis hoc sciendum est quod prius in insula Scandinaria, que est in partibus Datie, a principio morabantur. et quoniam terra illa eos capere non poterat, ideo in Panoniam ueherunt. deinde ad Ytaliam accesserunt et fere totam Ytaliam, preter terras maritimas, ceperunt. dicebantur autem prius Uinuli, sed postmodum Longobardi a longis barbis sunt appellati, ex eo quod longas barbas defferebant. modo autem, ablata una silaba de medio, Lombardi uocantur. uenerunt autem in Ytaliam circa annos Domini .D.LX. sub rege Albuino. erant omnes Ytalici christiani et ipsi Longobardi erant pagani, et ideo omnes Christianos occiderunt, preter illos, qui in terris maritimis morabantur. steterunt autem dicti Lombardi pagani, postquam scilicet uenerunt in Lonbardiam, per annos .XL., usque scilicet ad tempus Theodolinde, ducis Bauarie filie et christianissime, que Agilulpho regi Longobardorum in uxorem tradita, ipsum uirum suum ad fidem Christi conuertit, et sic tota gens fidem Christi ceperunt. ecce quot bona sepe secuntur ex muliere bona. nam una mulier, nomine Rotildis regina, fuit causa conuersionis ad fidem Christi totius gentis Francorum, sicut dictum est supra in precedenti titulo. fuerunt autem ipsi Gallici conuersi ad fidem Christi circa annos Domini .D.XL. alia mulier, scilicet Galla regina, fuit causa conuersionis totius gentis Ungarorum, sicut dicetur infra in titulo de Iohane episcopo .XIIo. fuerunt autem Hungari ad fidem Christi conuersi circa annos Domini .Mo.XU. alia mulier, scilicet Theodolinda regina, fuit causa conuersionis totius gentis Lombardorum, sicut dictum est supra. fuerunt autem Lonbardi ad fidem Christi conuersi circa annos Domini .DC. una alia mulier nomine Ysides, que fuit tempore Habrae, inuenit litteras grecas et egyptiacas. alia mulier nomine Carmentis regina, que fuit mater Latini regis Ytalie, inuenit litteras latinas. ecce quam sapientes et deuote olim mulieres erant, que populos ad fidem Christi conuertebant et que litteras latinas, grecas et egyptiacas inueniebant. mulieres autem nostri temporis potius student circa uanitates seculi, quam circa ea que sint ad honorem Dei uel edificationem populi. de sancto Syro episcopo tertio. Syrus, episcopus tertius, cepit circa annos Domini .D.LXXX. iste fuit oriundus de Mulazana, et in loco sue natiuitatis nobilis ecclesia est constructa. iste in sua pueritia sancte uiuere incepit, quod patet per auiculam, quam suscitauit, in sua iuuentute et reliqua sui etate sanctius uixit, quod patet per basiliscum quem interfecit. in sua morte sanctissime finiuit, quod patet per pannum sanguine tinctum, per quem multos infirmos sanauit. iste suis meritis acquisiuit palatio Ianue terram sancti Romuli et Ciliane cum omnibus pertinentijs et redditibus suis. item acquisiuit decimam Bisanijs usque ad fiumen Sturle et desuper per stratam usque ad mare. item decimam de Calignano, tam de dominicatis, quam de alijs locis. item decimam de Rauecha a flumine usque ad mare per uiam que uenit a Bisane ante Sanctum Martinum et ante hospitale Sancti Stephani usque ad portam ciuitatis. huius corpus positum fuit in basilica .XII. Apostolorum, que modo dicitur monasterium Sancti Syri, quia ibidem erat, ut creditur, sedes episcopalis. mansit autem ibidem corpus predictum usque ad tempora Landulfi episcopi undecimi. translata enim sede episcopali ad ecclesiam Sancti Laurentii, uoluit dictus episcopus ut corpus sancti Syri illuc transferretur et repositum fuit in choro ubi modo est introitus cancellarum. facta autem fuit hec translatio circa annos Domini .D.CCCC.LXXXU. procedente autem tempore cum ecclesia Sancti Laurentij per Gelasium papam debuisset consecrari, Octo, episcopus .XUIII., corpus sancti Syri de loco cancellarum substulit et subtus altare ipsius martiris uenerabiliter collocauit. ista translatio facta fuit circa annos Domini .Mo.XUIII. tempore quoque procedente, Bonifacius archiepiscopus tertius corpus sancti Syri de subtus altare substulit et ipsum super altare Sancti Laurentij in archa marmorea reuerenter reposuit. ista translatio facta fuit anno Domini .Mo.CLXXXUIII. nos quoque, presente prouinciali concilio, ad omnem ambiguitatem remouendam capsam ipsam apperuimus et omnia ossa sancti Syri ibidem inuenimus, prout infra in titulo nostro dicetur. ista reuelatio facta fuit anno Domini .Mo.CC.LXXXXIII. de mense iunij. eius quoque legendam diligenti studio compilauimus, in qua miracula multa sunt posita, que a fide dignis audiuimus, que quidem in ueteri legenda non erant conscripta. circa hec tempora sancti Syri apparuit Antiochie senex quidam, alba ueste indutus, qui sudarium, quod manu tenebat, super medietatem ciuitatis excussit. et statim tota illa medietas cum habitaculis et habitatoribus suis corruit. duo autem sotij sui eum instanter rogabant ut parceret relique parti ciuitatis. quod illi cum difficultate maxima obtinuerunt et statim ille disparuit et ultra uisus non fuit. quis autem iste homo fuerit ignoratur; credimus autem quod fuerit angelus Dei bonus uel malus. Deus enim aliquando punit homines malos per angelos bonos, sicut puniuit Sodomitas. aliquando punit homines malos per angelos malos. aliquando uero punit homines bonos per angelos malos, sicut puniuit sanctum Iob, ut per patientiam acquireret sibi maiorem gloriam, et sicut puniuit Paulum apostolum, cui ob humilitatis custodiam datus fuit angelus Sathane, ut eum colaphiçaret, idest corporaliter affligeret. quod autem Deus puniat homines bonos per angelos bonos, non memini me legisse. circa hec tempora Leuingildus, rex Gothorum ariana fece pollutus, filium suum Eminigildum, ad fidem catholicam per uxorem suam conuersum, in carcere reclusit et tandem in nocte Pasche eum cum securi occidit, pro eo quod arriane heresi sibi assentire noluit. ea autem que sanctus Syrus in episcopatu laudabiliter fecit et miracula, que per eum Dominus operatus fuit, si quis scire uoluerit, in legenda sua inquirat et ibi sufficienter omnia inueniet exarata. de sancto Romulo episcopo quarto. Romulus, episcopus quartus, cepit circa annos Domini .DC. iste fuit homo magne sanctitatis quo ad Deum, magne honestatis quo ad se ipsum, et magne pietatis quo ad pauperes. erat autem tunc uilla quedam iuxta litus maris, que dicebatur Matuciana. que beato Syro data fuerat pleno iure. ad hanc uillam cum sanctus Romulus quadam uice uenisset et ibi infirmatus fuisset, beato fine requieuit ibidem. cuius corpus fuit ibi uenerabiliter tumulatum, ad cuius sepulcrum crebra miracula fiebant. nam ceci uisum, claudi gressum, leprosi mundacionem et alii infirmi curacionem recipiebant, propter quod incole regionis illius dictam uillam Sanctum Romulum uocauerunt. post multa uero tempora Sarraceni affricani terras maritimas inuadentes, ipsam uillam funditus destruxerunt; propter quod habitatores ad montana se reducentes, ut ab hostibus tuti essent, castrum, quod nunc dicitur Sanctus Romulus, edificauerunt; nondum tamen opportunitas occurrerat, per quam possent sancto Romulo ecclesiam fabricare et corpus suum transferre. et ideo corpus eius ibi in uilla Matuciana remansit, donec per Sabbatinum episcopum ad ecclesiam Ianuensem fuit translatum. circa hec tempora, cum Sigebertus infans, filius Dagoberti regis, a sancto Amando baptiçaretur, cum circumstantes episcopo non responderent, infans miraculose respondit: Amen. circa hec tempora sanctus Columbanus de Francia ueniens, monasterium apud Bobium construxit et multos ibi monachos congregans, sanctam et laudabilem uitam duxit et multa miracula per eum Deus operatus fuit. circa hec tempora Bonifacius papa templum Panteon a Foca Cesare impetrauit et ipsum in honorem beate Marie et omnium Martyrum consecrauit, nondum enim festiuitates confessorum ab Ecclesia agebantur. post autem hec alius papa, nomine Gregorius, statuit ut dictum festum in honorem omnium Sanctorum in kalendis nouembris annis singulis per uniuersum orbem sollempniter celebretur, ut quia de quolibet sancto non possumus festum agere in singulari, saltem omnes honoremus in comuni. non enim possemus de quolibet sancto festum agere, quia tempus ad hoc non sufficeret. exceptis enim confessoribus, qui quasi sunt infiniti, ipsi martires tot sunt quod, sicut dicit sanctus Ieronimus, non est aliqua dies in anno, preter diem primam ianuarii, in qua ultra quinque milia martyrum non fuerint pro Christi fide occisa. in kalendis ianuarii enim preceperant Romani ne aliqui occiderentur, sed dies illa cum leticia ageretur, ex eo quod erat prima dies anni et ex eo quod dedicata erat Iano, qui erat maximum et precipuum ydolum Romanorum. de Sabbatino episcopo quinto. Sabbatinus, episcopus quintus, cepit circa annos Domini .DC.LXUI. iste transtulit corpus sancti Romuli de uilla Matuciana ad ecclesiam Ianuensem. nam, cum Sarraceni uillam illam destruxissent, dictus Sabbatinus episcopus illuc perrexit et corpus sancti Romuli honorifice Ianuam detulit et sub altare sancti Laurentii in capsa marmorea uenerabiliter collocauit. conueniens quidem fuit ut sanctus Romulus non nisi in ciuitate sua requiesceret ut ubi tres sui predecessores, scilicet sanctus Ualentinus, sanctus Felix et sanctus Syrus, quiescebant, ipse quoque ibidem requiesceret cum eisdem. isti .IIIIor. sancti sunt quadriga Dei super quam ciuitas Ianue exemplis rigatur, doctrinis compluitur et meritis fecundatur. isti sunt .IIIIor. uenti celi, qui nos per mare huius seculi nauigantes a fluctibus protegunt, a scopulis improuisis defendunt et ad portum quietis eterne perducunt. isti sunt .IIIIor. gemme Dei in corona Ianuensis ecclesie collocate, quarum una ornat ab anteriori ut de futuris habeat preuidenciam; alia ornat a posteriori ut de preteritis satisfaciat per iusticiam; tercia ornat a dextris ut inter prospera seruet temperanciam; quarta ornat a sinistris ut inter aduersa et difficilia magnam habeat constanciam. circa hec tempora floruit in Anglia Beda, doctor eximius et monachus perfectus et omeliarum declamator egregius. qui quidem licet sit sanctus, tamen uenerabilis appellatur, et hoc duplici de causa. una est quod cum eius oculi calligassent et in quadam ualle lapidibus plena predicaret, dicentibus sibi sociis, dissolucionis et leuitatis causa, quod magna populi multitudo ibi suam predicacionem expectaret, cum ille predicacionem suam finisset et dixisset: Per omnia secula seculorum, diuino nutu angeli sibi et lapides responderunt: Amen, uenerabilis pater. quia igitur sic fuit uenerabilis appellatus, ideo ab Ecclesia uenerabilis dicitur. alia causa est quia post mortem suam quidam clericus sibi deuotus uersum facere cupiebat, quem in suo sepulcro facere sculpi uolebat, incipiens tali modo: Hac sunt in fossa, uolens taliter finire, Bede sancti ossa. sed quoniam uersus congruitas hoc non paciebatur, sequenti die causa deuocionis ad tumulum perrexit et ibi uersum taliter finitum et manibus angelicis sculptum inuenit: Hac sunt in fossa Bede uenerabilis ossa. eius corpus et ossa uenerabilia post multum temporis Ianuam fuerunt delata et in monasterio Sancti Benigni de Capite Fari sunt uenerabiliter tumulata, ubi festum sollempne agitur et in deuocione multa habentur. De Uiatore episcopo .UI. Uiator, episcopus sextus, cepit circa annos Domini .D.CC.XXXII. huius tempore ossa beati Augustini episcopi, procurante rege Longobardorum nomine Aliprando, christianissimo, de Sardinea usque Ianuam sunt delata. quod cum audisset dictus rex, sibi de Papia usque Ianuam obuiauit. dum uero rex ipsa ossa uellet Papiam facere deportari, in tantum ponderauerunt, quod nullo modo leuari a uectoribus, potuerunt. tunc rex beato Augustino uotum uouit quod, si permitteret se eleuari et Papiam deduci, ecclesiam in honorem suum, in loco scilicet illo ubi apud Ianuam fuerat hospitatus, hedificari faceret. facto igitur uoto, statim illi, qui corpus deportabant, leuiter eleuauerunt et rex uotum suum fideliter adimpleuit. ubi autem modo sit ista ecclesia nescitur. quidam tamen dicunt quod est ecclesia Sancti Thome, alij quod est Sancti Theodori, alij dicunt quod est palacium archiepiscopi, quod est apud Sanctum Siluestrum, ubi supradictus rex fuerat hospitatus. et ideo palacium illud construxit et capellam Sancti Augustini ibidem edificauit, que ibidem usque hodie perseuerat. circa hec tempora Leo imperator ymagines Christi, beate Uirginis et aliorum Sanctorum ubique comburi et frangi faciebat, dicens ydolatriam esse ymagines adorare. propter quod quidam papa, nomine Gregorius, ipsum ne hoc faceret admonuit, et cum nollet desistere, eum excommunicauit. cum uero adhuc in sua duricia permaneret, eum deposuit. insipienter enim et impie iste Leo imperator faciebat quando Christi et Sanctorum ymagines comburebat. hoc enim non est ydolatrare, sicut ille dicebat, quia nichil diuinitatis in eis esse credimus, quemadmodum Gentiles ydolatre supponebant; sed tantum ymagines facimus ut per eas in rememoracione eorum, quorum sunt ymagines, reducamur. honorem autem, quem ymaginibus impendimus, non impendimus eis in quantum ipse ymagines sunt diuersis coloribus figurate, sed impendimus illis, quorum ipse sunt significatiue. uerum quidem est quod in ueteri Testamento non fiebat aliqua ymago Dei, quia Deus tunc inuisibilis esset, et ideo aliqua ymago sibi fieri non ualebat. sed Deus, qui tunc erat inuisibilis in natura Diuina, modo factus est uisibilis in natura humana. et ideo ea que Christus fecit in humana carne, sicut sunt natiuitas, passio, ressurreccio, ascensio et cetera miracula que fecit, possumus ymaginibus figurare, ea autem, que Christus fecit, fuerunt conscripta ad nostram informacionem et doctrinam. sed quoniam multi sunt, qui licteras nesciunt, ideo sancti Patres ordinauerunt ut gesta Christi et aliorum Sanctorum per ymagines figurarentur, ut ipsi layci in ipsis ymaginibus tanquam in libro instruantur. debet autem pingi ymago Christi et beate Marie prout a sanctis doctoribus traditum reperitur. Iohannes enim Damascenus dicit quod Christus fuit consuperciliatus, idest habuit supercilia coniuncta, et quod fuit bene oculatus, et quod habuit longum uultum, et quod fuit aclinis, quod erat signum humilitatis et maturitatis. sanctus autem Epiphanius dicit quod statura corporis Christi fuit sex pedum, et quod habuit capillos lungos et flauos, et quod habuit supercilia nigra et aliquantulum circumflexa, et quod habuit oculos flauentes, leticiam conferentes, et quod habuit longas nares et barbam flauam, et quod fuit coloris frumenticij, et quod non habuit ceruicem erectam, sed aliquantulum inclinatam et subrubeam. de matre autem eius dicit idem Epiphanius quod fuit ipsa stature medie et quod fuit coloris frumenticij et habuit capillos flauos et bonos oculos et nigra supercilia et nasum oblungum et manus oblungas digitosque prolixos et faciem longam. ex his igitur, que dicuntur de Christo et de eius matre, manifeste constat quod filius multum fuit similis matri eius. per idem tempus in campania Ytalie frumentum, ordeum et legumina de celo quasi pluuia descenderunt., prout in cronicis legitur. circa enim hec tempora studium generale Parisios est translatum; nam olim generale studium in Grecia florebat, sed de Grecia traslatum fuit Romam. tandem Alcuinus, magister Karoli, uir in omni scientia eruditus, ipsum Parisios transtulit, ubi usque odie floret. circa hec tempora apud Syriam Iudei quandam ymaginem Christi in latere cum lancea perforauerunt, de cuius uulnere sanguis copiosissime emanauit; propter quod Iudei stupefacti uas supposuerunt, quod de illo sanguine statim fuit impletum. iste autem sanguis per diuersas ecclesias fuit dispersus et diuisus, qui usque hodie in multis ecclesijs reseruatur et ostenditur, et ab illo tempore ecclesie in honore sancti Saluatoris edificari ceperunt. Romam quoque magna pars illius sanguinis fuit delata et ecclesia Sancti Saluatoris ibidem constructa et consecrata, ubi ampula plena de illo sanguine reseruatur. Iudei igitur, tantum uidentes miraculum, ad fidem catholicam sunt conuersi. de Dionisio episcopo .UII. Dionisius, episcopus septimus, cepit circa annos Domini septingentos nonaginta .UIIIo. huius episcopi tempore Carolus imperator in ciuitate Ianue synodum celebrauit, sicut in gestis legitur eiusdem imperatoris. cum enim tunc temporis Desiderius, rex Longobardorum, imperium molestaret et Sarraceni affricani Ianuam et terras maritimas plurimum deuastarent, supradictus imperator exercitum suum in duas partes diuisit. unam partem dedit Barnardo auunculo suo, ut contra Desiderium pergeret, qui erat in partibus Longobardie. pergens igitur dictus Bernardus, ipsum Desiderium fugauit et ultra Papiam reduxit; tandem fuit captus et Lugdunum cum uxore et filijs in exilium destinatus. reliquam autem partem exercitus rex Carolus Ianuam dimisit ut terras maritimas a Sarracenis defenderet. circa hec tempora fuit in Romana sede Leo papa, uir sanctitate conspicuus et scientia preclarus. iste dum ad letanias maiores pergeret, Romani de sua promocione turbati, diabolica uesania instigati, ei oculos eruerunt et linguam similiter preciderunt. sed Deus miraculose et uisum sibi et linguam restituit. iste tamen ad Carolum confugit et ea, que sibi Romani fecerunt, indicauit. Carolus igitur, Romam ueniens, ipsum uindicauit et in sede sua restituit. eodem tempore, cum Romanorum et Grecorum idem esset imperium, ab inuicem fuit diuisum, ita quod Greci imperatorem suum retinuerunt et Latini Carolum auctoritate Ecclesie imperatorem creauerunt. iste imperator Carolus procurauit quod officium Ambrosianum, quod tunc per omnes ecclesias cantabatur, dimitteretur, et officium Gregorianum ab omnibus ecclesiis assumeretur. sed quoniam difficile est assueta relinquere, de hoc in tota Ecclesia scandalum magnum fuit, quibusdam uolentibus quod Ambrosianum officium deberet retineri, alijs uero uolentibus quod Gregorianum deberet assumi. ideoque sancti Patres missale Ambrosianum et missale Gregorianum accipientes, super altare posuerunt, rogantes Deum ut per aliquod indicium ostenderet quod officium magis sibi placeret. claudentes igitur hostia, dum mane redissent, inuenerunt missale Ambrosianum super altare apertum. Gregorianum uero inuenerunt totaliter dissolutum et per ecclesiam huc illucque dispersum. quo signo edocti sunt ut officium Ambrosianum in sua tantum ecclesia decantaretur, Gregorianum uero per totum mundum dispergeretur. Ambrosius quidem primitus in Ytalia officium decantandum instituit et hynnos primus inuenit, sicut dicit sanctus Augustinus in libro Confessionum. dicit enim quod Iustina imperatrix, que erat fautrix Arrianorum, conclusit Ambrosium et Catholicos intra ecclesiam, nec ipsos permittebat exire. propter hoc ne populus tedio ac merore contabesceret, Ambrosius ympnos composuit, quos in ecclesia decantari fecit. quia uero officium Ambrosianum nimis uidebatur esse prolixum, ideo Gregorius post longa tempora ueniens, ipsum abreuiauit et melius ordinauit et ad meliorem consonanciam ipsum reduxit. concessum est tamen ut ecclesia Mediolanensis Ambrosiano officio possit uti. circa hec tempora apud Constantinopolim inuenta est sub terra archa marmorea, ubi erat homo grandeuus iacens suppinus, in qua quidem archa tales littere sunt inuente: Christus nascetur de Uirgine et credo in eum; o sol, adhuc me uidebis. ex quo patet quod iste homo ante Christi natiuitatem fuit mortuus et sepultus, et quod de ipsa natiuitate Christi prophetauit. quis autem fuerit ignoratur. de Sigeberto episcopo octauo. Sigebertus, episcopus octauus, cepit circa annos Domini .DCCC.LXIIII. circa tempora istius episcopi fuit quedam mulier, sciencia multa predita et eloquencia preclara, que in habitu uirili ad curiam Romanam accessit, ubi degens, propter suam probitatem et sapientiam multa est officia assecuta, tandem cardinalis est effecta, postremo in papam eligitur et graciosa coram omnibus uidebatur. hec antequam ad papatum assumeretur, uirum, ut dicitur, habebat, sed occultum, de quo tempore precedente, concepit. quadam igitur die, dum per Romam cum cardinalibus et clero et populo processionaliter pergeret, dolores partus in eam subito irruerunt. in quandam igitur domumculam in uia positam intrans, et ibi peperit et pre dolore partus expirans, ibidem sepulta fuit. ideo usque hodie consuetudo in Romana curia inoleuit ut papa per illam uiam nunquam transit, sed girando diuertit. ibidem etiam ymago marmorea habetur, que istud factum declarat. ista mulier presumptuose incepit, fallaciter et stulte prosecuta fuit et ignominiose finiuit hec est enim natura mulieris, quod circa opus aliquod faciendum, in principio habet presumpcionem et audaciam, in medio stulticiam, in fine incurrit uerecundiam. presumptuose quidem et audacter mulier incipit et ad finem et ad ea que sunt ad finem non respicit, sed reputat se magna fecisse. si potest aliquod magnum incipere, postquam autem inceperit et ad medium peruenerit, nescit sapienter prosequi quod incepit, et hoc propter defectum discrecionis. et ideo oportet ut cum uerecundia et ignominia finiat quod cum presumpcione et audacia incepit et quod cum stulticia prosecuta fuit. et sic patet quod mulier presumptuose incipit, futue procedit et ignominiose finit. circa hec tempora electus est in papam cardinalis quidam, qui Os Porchi dicebatur, sed, mutato nomine, Sergius est uocatus. ab illo tempore ordinatum est ut omnes pape propria nomina mutent ut, si forte aliquo indecoro nomine turparentur, nomine decoro debeant insigniri. in hoc etiam a Christo exemplum habuerunt, qui Symoni, quando in principem et pastorem ceterorum eum elegit, nomen mutauit et Petrum appellauit. per hoc etiam datur intelligi ut sicut mutantur in nomine, sic mutari debent in uite perfectione. circa etiam hec tempora Theodulfus, Aurelianensis episcopus, apud imperatorem falso accusatus, in quadam turri est carceri mancipatus, ubi illos uersus, qui cantantur in ramis Palmarum, scilicet: Gloria, laus et honor tibi sit et cetera composuit. et cum processio cum imperatore in die transiret, uersus illos decantauit et ad processionem ipsos proiecit. qui in tantum imperatori et omnibus qui erant in processione placuerunt, quod imperator ipsum a carcere extraxit et in sede sua collocauit. quia uero uersus illi in turri et ianuis clausis decantati fuerunt, ideo in aliquibus locis est consuetudo quod pueri turrem ascendunt et illos uersus ibi decantant et totus clerus respondet. alicubi uero turris non ascenditur, sed clausis ecclesie ianuis, decantantur. circa hec tempora apud Brixiam tribus diebus et noctibus sanguis de celo pluisse narratur, prout in cronicis multis habetur. de Theodulfo episcopo .IX. Teodulfus fuit episcopus nonus. ab isto autem episcopo usque ad tempora nostra inuenimus de omnibus episcopis et archiepiscopis annos et tempora quibus prefuerunt. inuenimus autem ista partim per cronicas communis Ianue, partim ex registro quod in nostro palacio reseruatur. cepit igitur dictus episcopus circa annos Domini .DCCCC.XXX. et uixit in episcopatu annis .XXXUIII. tercio autem anno sui episcopatus, scilicet anno Domini .DCCCC.XXXIII., accidit in ciuitate Ianue quoddam terribile monstrum et infortunium dolorosum. nam, sicut refert Filibertus in sua cronica et Uincencius in sua, in urbe Ianue fons sanguinis largissime emanauit precedens ipsius ciuitatis futuram cedem pariter et ruinam. nam eodem anno a Sarracenis affricanis ciuitas fuit capta et thesauris omnibus expoliata et occisorum sanguine cruentata. omnes enim preter mulieres et paruulos et quosdam, qui ad montana se receperunt, interfecerunt, ipsis paruulis et mulieribus in captiuitatem deductis. iste fons sanguinis emanauit in loco, qui nunc dicitur Fontanella; locus enim ille ab illo tali fonte sanguinis Fontanella nomen accepit. qualiter autem Ianuenses mulieres et paruulos et thesauros postea recuperauerunt, dictum est supra in parte .Ua., capitulo .IIo. circa hec tempora, cum Lodouicus, qui erat de genero Francorum, teneret imperium nec contra Longobardos Ecclesiam adiuuaret, ius imperii de Francis ad Theotonicos est translatum. primo enim ius imperij fuit apud Romanos, deinde translatum est ad Grecos, inde ad Gallicos, inde ad Theotonicos. circa hec tempora papa Sergius, de quo supra dictum est, a quodam, nomine Formoso, fuit expulsus et Formosus electus. sed mortuo Formoso, cum Sergius papatum recuperasset, Formosum fecit extumulari et pontificaliter indutum in sede pontificali fecit decollari et corpus in Tiberim iactari. sed a piscatoribus inuentum, in ecclesia Sancti Petri fuit sepultum. tunc autem quedam ymagines sanctorum uise sunt ipsum Formosum adorare et uenerabiliter salutare. creditur enim quod ille Formosus, de eo quod Sergium expulerat, in morte multum penituit et ueniam consecutus fuit. Deo quoque et omnibus hominibus multum displicuit de tam seuera ulcione, quam dictus Sergius erga eum exercuit. caueat autem ipse Sergius ne Deus fuerit sibi nimis seuerus, quia, sicut dicit beatus Iacobus: Iudicium sine misericordia fiet ei, qui non fecit misericordiam. de Ramperto episcopo decimo. Rampertus. episcopus decimus, cepit circa annos Domini .DCCCC.LXUIII. et uixit in episcopatu annis .XUII. circa hec tempora fuit papa quidam, nomine Siluester, qui dum adhuc esset iuuenis et in laycali habitu constitutus, arte magica diabolum aduocauit et homagium sibi fecit. dyabolus autem sibi promisit quod magnos et multos sibi daret honores. ipse igitur primo Remensis, postea Rauennas archiepiscopus est effectus, tandem in summum pontificem est sublimatus. deinde a dyabolo quesiuit quamdiu uiueret in hoc mundo. dyabolus autem sibi respondit quod tandiu uiueret donec in Ierusalem missam celebraret. de cuius responsione ualde fuit gauisus, sperans se longe a morte esse, sicut longe erat a peregrinandi uoluntate. in urbe autem Rome est quedam ecclesia, que ad Ierusalem dicitur, in qua cum ille in quadragesima celebraret, dyabolo reuelante, mortem suam uicinam esse cognouit. et cum ille conquereretur quod dyabolus promissionem suam non seruauerat, dixit sibi quod suam promissionem utique sibi seruauit, quia mori non debebat donec in Ierusalem celebraret. et ideo cum in Ierusalem missam diceret, tempus erat ut admodum moreretur. ille uero, licet fuerit sceleratissimus, tamen de Dei misericordia non desperans, peccatum suum coram omnibus est confessus. et ut compleatur uerbum, quod scribitur in libro Sapientie: Per que peccat quis, per hec et torquetur, omnia membra quibus dyabolo obsequium prestiterat, sibi precepit incidi, mandans ut postquam corpus suum sic membratim fuerit detruncatum, super currum ponatur et ubicumque animalia subsisterent, ibidem sepeliatur. iussitque sibi igitur precidi pedes cum quibus ad dyabolum consulendum iuerat, linguam cum qua dyabolum aduocauerat, manus cum quibus dyabolo homagium fecerat; tandem oculos erui, quia ipsi ad ista conficienda lumen prebuerant. positum est igitur corpus truncatum super currum cum uero animalia ipsum ducerent et iuxta ecclesiam Latteranensem essent, ibi penitus substiterunt, propter quod in dicta ecclesia ipsum cum honore debito sepelierunt. ex quo patet quod non est aliquis ita sceleratus, qui non possit a Deo misericordiam consequi, si cum uero corde ad Deum uoluerit conuerti. parcere enim et misereri est Deo proprium et naturale, punire uero est sibi alienum et contra naturam. istud autem, quod est nobis secundum naturam, libenter facimus et cito facimus. istud uero, quod est nobis contra naturam, inuite facimus et tarde facimus. ideo Deus libenter parcit et inuite punit et est promptus ad miserendum et tardus ad puniendum. ideo quamuis Adam peccauerit in meridie, Deus tamen iuit ad puniendum eum post meridiem, sicut legitur in Genesi, ut daret sibi spacium penitendi. quando uero filius prodigus ad patrem rediit, pater ad ipsum cucurrit et osculum sibi dedit, sicut dicitur in Euangelio. in hoc quod cucurrit ostenditur quod Deus cito et uelociter parcit; in hoc quod osculum sibi dedit ostenditur quod libenter parcit. de Landulfo episcopo undecimo. Landulfus, episcopus undecimus, cepit circa annos Domini .DCCCC.LXXXU. et uixit in episcopatu annis .XXX. iste transtulit corpus sancti Syri de basilica Duodecim Apostolorum, que hodie monasterium Sancti Syri dicitur, ad ecclesiam cathedralem Sancti Laurencij, cuius corpus repositum fuit in choro eiusdem ecclesie, ubi modo est introitus cancellarum. causa autem quare ipsum corpus transferre uoluit fuit duplex; una est ut ipsum corpus preciosum securius in ecclesia Sancti Laurencij seruaretur. tunc enim temporis monasterium Sancti Syri erat extra muros ciuitatis et Sarraceni affricani sepe cum galeis ueniebant et ecclesias spoliabant. et ideo ad ecclesiam Sancti Laurencij tantus thesaurus fuit translatus ut ibi magis esset securus. secunda causa est cum sanctus Syrus fuerit Ianue episcopus, dignius erat et conueniencius ut requiesceret in ecclesia episcopali, quam in ecclesia monachali. circa hec tempora fuit quidam rex Francorum, nomine Robertus, Deo ualde deuotus et sciencia et uita preclarus. iste multas sequencias et responsoria ad honorem sanctorum composuit. nam, ut quidam dicunt, fecit sequenciam que incipit: Sancti Spiritus adsit nobis gratia. iste etiam rex tante deuocionis fuit, quod sepe capam sericam in choro deferebat et chorum regebat. cum uero quodam tempore quoddam castrum suum, quod sibi rebellauerat, obsideret et quoddam magnum festum aduenisset, dimisso exercitu, ad ecclesiam uenit et officium deuote peregit, rogans Deum ut castrum suum in pace recuperaret. cum ergo, capa serica indutus, Agnus Dei alta uoce ter genua flectendo incepisset, dicto Dona nobis pacem, muri illius castri funditus corruerunt, et sic castrum illud in pace et sine sanguinis effusione recuperauit. ex quo patet quod ad habendam uictoriam de inimicis sepe plus ualent oraciones sanctorum uirorum, quam arma militum. unde legitur de Moyse quod, dum quedam gens, que dicebatur Amalech, pugnaret contra populum Israelis, Moyses manus ad celum leuauit et pro populo suo Israelis orare cepit. quando igitur Moyses manus ad celum leuabat, populus Israelis uincebat. si quando uero manus fatigatus deponeret, hostes uincebant. propter quod duo uiri fortes manus et brachia Moysi substentabant et sic uictoriam de hostibus habuerunt. legitur eciam de Iosue, discipulo Moysi, quod cum quandam ciuitatem, que dicebatur Iericho, obsideret, precepit sacerdotibus ut tubis clangerent et ad Deum clamarent. quibus clamantibus, muri ciuitatis corruerunt et sic ciuitatem ceperunt. quod autem dictum est supra quod Robertus rex Francorum fecerit sequenciam Sancti Spiritus adsit nobis gratia, quidam dicunt quod Hermannus Theotonicus contractus eam composuit. iste Hermannus, dum esset contractus et beate Uirgini multum deuotus, apparuit sibi Uirgo beata, dicens quod eligeret unum ex duobus quod sibi magis placeret: aut corporis sanitatem aut gratiam inueniendi cantus deuotos ad Dei honorem. ille uero hoc ultimum pre elegit. post hec igitur per omnes ecclesias duci se faciebat et in honorem illorum sanctorum antiphonas uel sequencias uel responsoria componebat, de quibus multa in diuersis ecclesiis decantantur. inter cetera autem composuit ad honorem beate Marie illam pulcherrimam antiphonam, que incipit: Alma Redemptoris Mater et cetera. tempore istius episcopi Landulfi, scilicet anno Domini .DCCCC.LXXXXI., dicitur hedificata fuisse ecclesia Sancte Marie de Uineis per Obertum Uicecomitem et Idonem de Carmadino. de Iohanne episcopo duodecimo. Iohannes, episcopus duodecimus, cepit circa annos Domini .Mo.XU. et uixit in episcopatu annis .XXX. huius episcopi tempore Ungari ad fidem Christi sunt conuersi per Gallam, sororem Henrici imperatoris, Sthephano regi Ungarie in uxorem traditam. illa enim sancta femina, cum esset christianissima, uirum suum ad fidem Christi conuertit et baptiçari fecit. ceteri autem Hungari, postquam audierunt regem ad fidem Christi conuersum et baptiçatum, ipsi similiter ad baptisimi gratiam confugerunt. dictus autem rex Stephanus tante fuit sanctitatis, quod Deus per ipsum multa miracula est operatus, ita quod ab Ecclesia fuit canoniçatus et eius festum apud Hungaros sollempniter agitur et in deuocione et reuerentia multa habetur. ideo in laudem istius sancte femine potest dici illud quod dixit Salomon: Mulierem fortem quis inueniet?. certe multe mulieres inueniuntur debiles, pauce fortes. una tantum fuit fortissima. debiles sunt que aut temptacionibus succumbunt aut peccatis non resistunt aut Deo debiliter seruiunt. fortes sunt que mundum et carnales delicias pro Christi nomine despexerunt, sicut fuerunt sancte uirgines, que pro Christi fide martirium sunt passe, in numero autem forcium possumus predictam sanctam Gallam numerare, que, etsi non sit passa martirium, tamen fecit maius bonum commune, quando scilicet unam gentem conuertit ad Christum. sola autem Uirgo beata fuit fortissima, que inuincibilem uicit et omnipotentem superauit, quando scilicet per suam humilitatem et uirginitatem Deum in uterum suum descendere fecit. circa hec tempora, cum quidam predones omnes peregrinos ad Apostolorum limina pergentes spoliarent, Gregorius papa .UIs. eos excommunicauit et cum nollent desistere, manu armata eos fugauit et multos occidi fecit. cum autem ille ad mortem deuenisset et cardinales propter tantam cedem eum sepultura indignum adiudicarent, ille ait: Cum mortuus fuero, corpus meum extra fores ecclesie ponite et fores diligencius obfirmate et si uoluntate Dei aperte fuerint, corpus meum intra ecclesiam sepelite. alioquin de eo facite quicquid placet. quod cum factum fuisset, porte subito sunt aperte et sic corpus eius ibi honorabiliter fuit tumulatum. ex quo manifeste patet quod illa talia omicidia non liuore uindicte, sed zelo iusticie fieri procurauit. et si dicitur quod ipse fuit irregularis, dicendum est quod papa non potest incurrere irregularitatem, uel potest dici quod sepe irregularitas sine peccato contrahitur, sicut patet in bigamo, et in iudice iusto, qui iuste furem tradit suspendio. per idem tempus, cum imperator Conradus per quandam siluam uenando discurreret, nocte superueniente, in domo cuiusdam mulieris pauperis hospitatus fuit. in qua nocte mulier illa filium parturiuit, et ecce uox ad imperatorem uenit, dicens quod illum puerum habebit generum et sui imperij successorem. ille autem surgens, duobus militibus precepit ut illum puerum rapiant et occidant. sed illi, misericordia moti, eum in quodam transitu posuerunt, quem quidam dux inuentum nutriri fecit et Henricum uocauit. qui cum creuisset et esset omnibus graciosus, imperator de sua familia eum fecit, et cum esset fama et oppinio apud omnes quod si imperator decederet, iste pro eo regnaret, eo quod imperator filium non haberet, scripsit imperator per ipsum litteras imperatrici, que tunc Aquisgrani morabatur, quod ipsum ipsa die qua perueniret occidi faceret. uerum cum in quadam ecclesia hospitatus fuisset, sacerdos, ipso dormiente, litteras ex quadam curiositate de bursa illius accepit et eas aperiens, scelus abhorruit scripsitque alias litteras sub imperatoris nomine ad reginam, ut ipsa die qua Henricus perueniret, filiam suam in coniugem sibi daret. sigillum igitur imperatoris diligenter apponens, illas litteras, unde acceperat, reposuit. pergens igitur Henricus ad reginam, litteras obtulit et illa die filiam, imperatoris in uxorem accepit. quod dum imperator audiuisset, uehementer obstupuit et omnia de illo puero a die sue natiuitatis usque ad diem illam diligenter inquirens, diuine disposicioni obuiare stultum esse cognouit, et ideo matrimonium approbauit et ipsum post se regnaturum esse instituit. ille autem Henricus post mortem Conradi imperator effectus, in loco illo ubi natus fuit nobile monasterium construxit. de Conrado episcopo tercio decimo. Conradus, episcopus tercius decimus, cepit circa annos Domini .Mo.XLU. et uixit in episcopatu annis .XX. isti Conrado episcopo confirmatum fuit castrum Sancti Romuli et Ciliane cum omnibus pertinencijs suis per nobilem uirum Conradum comitem Uintimilij, sicut patet per instrumentum publicum quod in archiepiscopali palacio reseruatur. tempore huius episcopi electus fuit in papam Alexander nacione Mediolanensis, contra quem episcopi Lombardie Parmensem episcopum in papam eligere sunt conati. Pisani autem illi Parmensi episcopo intruso auxilium magnum dabant. Ianuenses uero Alexandro fideliter adheserunt. qui Alexander postmodum pacifice papatum obtinuit et possedit. circa hec tempora fuit comitissa Matildis, que filiam beati Petri se uocans, Ecclesie contra imperatorem semper adhesit et sine liberis decedens, patrimonium suum super altare Sancti Petri obtulit, unde usque hodie patrimonium sancti Petri uocatur. in ista sancta femina completum est illud quod dicitur in Ecclesiastico, quia est mulier melior uiro. quamuis enim fuerit mulier, tamen uiriles animos semper habuit et Ecclesie deuotissima fuit et filium imperatoris in maritum accipere recusauit, pro eo quod imperator contrarius Ecclesie uidebatur. si quis autem eius genealogiam scire desiderat, scire debet quod Sigefredus fuit de partibus Tuscie magnus princeps. iste in Lombardiam uenit et castra et terras multas ibi acquisiuit. iste Sigefredus genuit Attonem. Atto genuit Thealdum. Thealdus genuit Bonifacium. Bonifacius genuit comitissam Matildam. ista autem cum de uiro suo filium genuisset, propter dolores partus, quos ibi sensit, noluit postea uiro suo coniungi et sic, illo puero mortuo, tota sua progenies finita fuit. ista comitissa multas ciuitates in Lombardia habuit, scilicet Mantuam, Ferariam, Mutinam, Regium et Parmam. que sine herede decedens, Ecclesiam Dei fecit heredem. circa hec tempora fioruit Lanfranchus nacione Papiensis, doctor eximius et magister Anselmi doctoris precipui. iste Lanfranchus, cum Parisios regeret, scolis abrenunciauit et ad ignotam regionem accedens, in humilitate maxima Deo seruiebat. eo autem tempore Berengarius, quidam doctor sollempnis, qui Parisios in theologia regebat, uenenum diffudit quod timore Lanfranchi effundere non audebat, asserens corpus Christi non esse in altari secundum ueritatem, sed secundum quandam representacionem. cum igitur ad curiam fuisset citatus et contra istum errorem fuisset concilium conuocatum, audiens hoc Lanfranchus, illuc perrexit in habitu peregrini, ita quod a nemine cognoscebatur. et cum eleganter contra Berengarium disputasset, ille obstupuit et ait: Aut tu es dyabolus aut tu es Lanfranchus. et sic ille confusus heresim abiurauit. Lanfranchus postmodum factus est archiepiscopus Cantuariensis, cui Anselmus in archiepiscopatu successit. circa hec tempora, prout in cronicis legitur, in Apulia erat quedam statua marmorea, que circa caput suum ab antiquo scriptum habebat: Kalendis maii, oriente sole, caput habebo aureum. quidam igitur Sarracenus astrologus mane in loco, ubi statua umbram capitis iaciebat, fodi fecit et magnum thesaurum ibi reperit. statua uero illa umbram capitis super aurum tenuit et sic caput aureum habuit. de Alberto siue Oberto episcopo quarto decimo. Albertus siue Obertus, episcopus quartus decimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXU. et uixit in episcopatu annis .XIX. huius episcopi tempore Ildebrandus, prior Cruniacensis, factus est cardinalis et postmodum legatus in Franciam est directus. iste tanti zeli fuit, maxime contra symoniacos, quod eos ubique persequebatur. uerum cum archiepiscopus Ebredunensis simonie uicio deprauatus esset et per symoniam intrasset, uolens sibi sagaciter prouidere, omnes accusatores suos pecunie datione corrupit. et cum dictus legatus, fama clamante, inquireret, contra eum testes ydoneos non poterat inuenire ex eo quod omnes erant pecunia deprauati. propter quod concilium conuocans contra eum, ipsum in medium surgere fecit dicens: Ex quo non possum habere humanum iudicium, recurro ad Dei auxilium. cum igitur episcopalis gratia sit Spiritus sancti donum, si istam gratiam emisti peccunia, rogo Spiritum sanctum ut ipsum non ualeas nominare. dicas igitur uersiculum illum, qui toties in ecclesia decantatur, scilicet ‘‘Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto’’. cum igitur ille intrepidus incepisset, Gloria Patri et Filio distincte dixit. cum uero ad Spiritum sanctum peruenit, sibi loquela deficit et mutus effectus, balbuciens loquebatur. cum autem iterum reinciperet, cum ad Spiritum sanctum deueniebat, loquela sibi protinus deficiebat. quod ille uidens, ingemuit et peccatum suum coram omnibus confitens, in manibus legati archiepiscopatum abrenunciauit. cum autem magnam compunctionem ostenderet, dixit ei legatus: In hoc cognoscemus quod non ficte, sed uere penites et quod Spiritus sancti gratiam recuperasti, si ipsum poteris nominare. nunc igitur dicas iterato illum uersiculum benedictum. quem ille quidem cum timore incepit, sed cum deuocione et alacritate finiuit, et sic omnibus notum fuit quod ille ueram contriccionem et confessionem habuit, et quod gratiam Spiritus sancti, quam perdiderat, recuperauit. sancti enim Patres symoniacos ualde persecuntur, et racio est quia symonia est peccatum quod proprie committitur in Spiritum sanctum, quia symoniacus uendit uel emit ecclesiastica beneficia, uel Ecclesie sacramenta, que sunt Spiritus sancti dona. ideo cum Symon Magus uellet peccuniam dare Apostolis, sicut legitur in Actibus Apostolorum, ut ipsi sibi darent potestatem dandi alijs Spiritum sanctum sicut Apostoli dabant, imponendo scilicet manus super illos, dixit ei Petrus: Pecunia tua tecum sit in perdicionem, quoniam existimasti donum Dei peccunia possideri. est etiam symonia, prout dicit sanctus Ambrosius, malum usitatum et ideo seueriori mucrone est succidendum; est iterum, ut idem dicit, malum cancerosum et ideo ferrum ignitum est sibi adhibendum. nam, sicut dicitur in Decreto, omnia crimina ad comparacionem symoniace heresis pro nichilo reputantur. istud autem ad terrorem et in detestacionem criminis illius dictum est. de Conrado episcopo quinto decimo. Conradus, episcopus quintus decimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXXXIIII. et uixit in episcopatu annis sex. huius episcopi tempore Ildebrandus, de quo supra dictum est, factus est papa et Gregorius appellatus. iste, synodo celebrata, excommunicauit omnes clericos occidentalis Ecclesie uxoratos et concubinarios, et eorum missas audiri penitus interdixit; de quo tantum scandalum exortum est, ut nullius heresis tempore sancta Ecclesia grauiori scismate sit concussa, ita quod, fauore Henrici imperatoris, Guibertum archiepiscopum Rauenatem papam scismatice creauerunt et Gregorium deposuerunt. Pisani quoque Guiberto scismatico totis uiribus adheserunt, Ianuenses uero Gregorio auxilium fideliter prebuerunt. dictus uero Gregorius Henricum imperatorem excommunicauit et Guibertum perpetuo anathemate dampnauit. circa hec tempora fuit quidam uir potens et diues, quem subito comedentem innumerabilis murium multitudo uallauit et ipsum rodere et comedere cepit. quocumque autem ille ibat, semper ipsum multitudo murium sequebatur et nullum alium contingebant. ille igitur barcham ascendens, mare intrauit, sed mures in mare precipites se dabant, ipsum similiter insequentes. tandem ad terram rediens, ab ipsis muribus penitus est comestus. que autem sit causa quare mures istum hominem tam crudeliter persequebantur ignoramus, quia Dei iudicia sunt nimis profunda. iudicia quidem Dei aliquando sunt manifesta, aliquando oculta, semper tamen sunt iusta. forte iste homo potens et diues multos alios corroserat uel famam eorum lacerando, uel bona ipsorum rapiendo, uel personales iniurias inferendo. et ideo sicut alios uiuos corroserat, iustum fuit ut ipse uiuus a muribus corroderetur, ut compleatur quod dicitur in libro Sapiencie: Per que peccat quis, per hec torquetur. legitur quoque in Ueteri Testamento quod Deus Egiptios superbos per uilissima animalia uoluit punire, sicut per multitudinem ranarum, per sinifes et per muscas caninas; ut ipsi, uidentes se tam uilissimis animalibus non posse resistere, suam agnoscerent uilitatem. eodem modo forte iste superbus extiterat et ideo Deus eius superbiam per tam uilissima animalia humiliare uoluit. et, sicut dicitur in Libro Sapientie, poterat Deus in Egyptios immittere leones uel ursos, qui ipsos deuorarent, sed paulatim per ista animalia uilissima eos uoluit punire ut ipsi haberent spacium penitendi. eodem modo Deus potuisset in istum hominem immittere leonem uel ursum, qui ipsum subito deuorarent, sed uoluit ut mures paulatim eum comederent, ut ipse spacium penitendi haberet. legitur quoque in libro Regum quod quedam gens, que dicebatur Philistei, archam Dei a filijs Israelis abstulerant, propter quod Deus in eos commisit multitudinem murium, qui ipsos et omnia corrodebant, ita quod ipsi Philistei, coacti, archam reddiderunt. ideo enim non per leones, sed per mures, qui sunt animalia uilissima, illos et istum Deus punire uoluit, ut ipsi suam uilitatem agnoscerent et ut spacium penitendi haberent. sanctus quoque Augustinus reffert quod quidam Romanus credebat esse malum augurium quando mures in domo aliquod corrodebant. quadam igitur nocte mures caligas suas corroserunt. mane igitur facto, iuit ad Catonem sapientissimum, ut sibi indicaret quid hoc significaret. Cato autem derisiue sibi respondit dicens: Non est mirum si mures corroserunt caligas, sed hoc fuisset ualde mirum et malum indicium si ipse calige corrosissent mures. forte igitur iste homo, de quo supradictum est, sicut et ille romanus auguria murium obseruabat, et ideo conueniens fuit ut tanquam augur murium a muribus puniretur. per idem tempus, sicut in cronicis legitur, omnes pisces in aquis mortui sunt et galine et cetere aues domestice, a domibus fugientes, facte sunt siluestres, et multa alia portenta illis temporibus acciderunt. nec mirum si tunc talia monstra accidebant, quia tunc Guibertus scismaticus defendebatur et Gregorius, uir sanctissimus, fugabatur. de Ciriaco episcopo sexto decimo. Ciriacus, episcopus sextus decimus, cepit circa annos Domini .MoLXXXX. et uixit in episcopatu annis nouem. huius episcopi tempore mortuus est supradictus papa Gregorius et successit ei papa Urbanus. iste Urbanus Guibertum archiepiscopum Rauenatem, qui papatum usurpauerat, et Henricum imperatorem, qui sibi fauebat, excommunicauit et in Franciam timore imperatoris fugit. inde autem Ianuensibus scripsit et legatum Ianuam destinauit, rogans, tanquam Ecclesie filios et deuotos, ut Terre sancte subuenirent. cum alie communitates auxilium denegassent, Ianuenses igitur armauerunt tam nauium quam galearum exercitum copiosum et in Syriam sunt profecti habentes secum galeas .XL., ubi erant multi peregrini cruce signati et multi nobiles et barones sub Gofredo de Bugnono, duce Lotoringie, qui omnes Anthiochiam perrexerunt, eam a Sarracenis recuperare uolentes. sanctus autem Andreas apostolus, cuidam uiro fideli et deuoto apparuit dicens: Ueni, ostendam tibi lanceam cum qua perforatum fuit latus Domini nostri Yhesu Christi. istam lanceam ante exercitum portabitis et uictoriam obtinebitis. cum igitur dictus uir locum ab apostolo ostensum inuenisset, duci exercitus alijsque principibus hoc studuit intimare. ipsi igitur in loco fodientes, ipsam lanceam inuenerunt. qua inuenta, tanquam certi de uictoria, ipsam lanceam ante exercitum cum reuerencia deportabant et sic ad Anthiochiam uiriliter accedentes, ipsam de manibus Sarracenorum recuperauerunt. exercitum quoque maximum Sarracenorum, qui Anthiochiam redierat et ipsam obsidebat, debellauerunt. Ianuenses cum ceteris peregrinis Saracenos penitus fugauerunt et sic ad propria redierunt, anno scilicet Domini .Mo.LXXXXo.IX. dum uero quedam naues Ianuensium ab expedicione Anthiochie redirent et portui Patere applicuissent, iuerunt Mirream, que uulgariter dicitur Stramirra, ubi corpus sancti Nicolay olim quiescebat, ubi etiam reliquie sancti Iohannis Baptiste seruabantur. Ianuenses igitur dictas reliquias sancti Iohannis Baptiste accipientes, Ianuam deportauerunt. et quoniam dicitur in Ystoria translacionis, dictarum reliquiarum quod tunc sedes pontificalis Ianuensis uacabat, uidetur quod deportate fuerunt mortuo Ciriaco et nundum electo uel confirmato Ayrardo, scilicet anno Domini millesimo .LXXXXIXo. quia uero, annuente Deo, specialem tractatum de translacione predictarum reliquiarum sancti Iohannis Baptiste facere intendimus, ideo hic sub compendio pertransiuimus ut ostendere intendimus. Ad presens autem istud dicere sufficiat quod .IIIIor. modis ostenditur quod ille reliquie, quas Ianuenses de Stramirra detulerunt, fuerunt reliquie Iohannis Baptiste. et primo ostenditur scripturis. nam in multis legendis antiquis sancti Nicolai legitur quod supradicte reliquie seruabantur ibidem. secundo hoc ostenditur iuramentis. monachi enim dicte ecclesie coram Ianuensibus iurauerunt quod a patribus suis, qui precesserunt, pro certo habebant quod ille reliquie sancti Iohannis Baptiste erant. tercio hoc ostenditur miraculis, que quidem fuerunt et dum portarentur et postquam deportate fuerunt. quarto hoc ostenditur priuilegijs Apostolice sedis. nam Alexander papa .IIIs. et Innocencius .IIIIs. hoc suis priuilegijs approbarunt, scribentes per diuersas prouincias quomodo reliquie sancti Iohannis sunt Ianue, et hortantes ut omnes illuc accedant, et indulgenciam accedentibus largirentur. de ipsa autem translacione uel reuelacione ystoriam et ymnos metrice composuimus, que omnia in ecclesia Sancti Laurentij sollempniter decantantur, de Ayraldo episcopo decimo septimo. Ayrardus Guarachus, episcopus decimus septimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXXXXIXo. et uixit in episcopatu annis .XUII. anno uero huius episcopi electionis Ianuenses iam armauerunt galeas .XL., cum quibus in Siriam profecti sunt. ceperuntque cum exercitu peregrinorum Ierusalem et Acharon et Gibeletum Minorem; Anthiochiam quoque illis temporibus, ut supradictum est, ceperunt; insuper ceperunt Cersonam, Arzotum et Tortosam, et Godofredum de Bugnono regem Ierusalem creauerunt. ipse tamen ob humilitatem nunquam uoluit portare coronam auream ubi Christus portauit coronam spineam. his etiam temporibus Ianuenses ceperunt Baruthi et Sydonem. qualiter autem Ianuenses predictis captionibus semper interfuerunt et auxilium prebuerunt, scriptum erat litteris aureis in troina sancti Sepulcri, in quibus etiam ciuitatibus Ianuenses multa iura et regalia habere consueuerant, huius episcopi tempore, scilicet anno Domini .M.CI. uas smaragdinum, quod uulgariter dicitur scutella sancti Laurentii, fuit Ianuam deportatum. uideamus igitur qualiter dictum uas fuit habitum et ad ciuitatem Ianue delatum. Anno quidem Domini .M.C. Ianuenses galeas .XXUI. et naues .UI. in Syriam direxerunt, ubi eciam per totum illum annum moram fecerunt. inuento autem quod Godofredus, rex Ierosolimitanus, mortuus esset, elegerunt omnes Christiani Balduinum, fratrem eius, in regem. dictus igitur Balduinus et exercitus Ianuensium et Gallicorum et ceterorum Christianorum, qui in partibus illis erant, ad Cesaream, ciuitatem Sarracenorum, audacter accesserunt, potenter ipsam obsederunt et triumphaliter eam ceperunt. Ianuenses quidem ad portum Iopem uenientes et galeas ad terram trahentes, cum ipso rege Balduino et cum Daberto, patriarcha Ierosolimitano, et uniuerso exercitu Christianorum Cesariam uenerunt. dictus autem patriarcha admonuit ut sequenti die omnes communicarent, confessione premissa, et sic ad muros ciuitatis ascenderent quod cum fuisset factum, consul Ianuensis, nomine Guillielmus Malij, scalam galee sue muro adhibuit et cum suis de galea sua ascendere cepit. sed subito scala fracta fuit et dictus consul solus in muro remansit. Sarraceni autem fere omnes iam primum murum reliquerant et ad secundum confugerant. tunc ille consul quandam turrim, que erat in muro, intrauit et fortiter exclamauit: Ascendite, ascendite, quia nostra est ciuitas. quidam ascendentes ad secundum murum cucurrerunt et Ianuenses per quandam palmam, que in muro adherebat, murum ascenderunt et sic ciuitatem ceperunt. Patriarcha autem et quidam alius Apostolice sedis legatus, qui ibi erat, muscetam maiorem in honorem sancti Petri apostoli, aliam uero in honorem sancti Laurencij consecrauerunt. erat autem in predicta ciuitate uas quoddam smaragdinum et inextimabiliter preciosum. capta igitur ciuitate predicta a predictis, de communi consensu tres partes omnium, que ceperant, facere uoluerunt. in prima igitur parte supradictum uas smaragdinum assignauerunt. pro secunda parte corpus ciuitatis cum omnibus rebus immobilibus posuerunt. pro tercia parte totum thesaurum ciuitatis et omnia mobilia statuerunt, ordinantes ut Ianuenses, qui in captione supradicte ciuitatis fuerant principales, partem illam acciperent quam magis uellent. reliquam partem haberet rex Balduinus. aliam partem haberet totus alius exercitus. Ianuenses igitur, ceteris alijs partibus ommissis, uas illud smaragdinum pro sua parte acceperunt et Ianuam cum multo gaudio ipsum deportauerunt. quod autem illud uas sit uerissimus lapis smaragdinus testantur omnes gemmarij, qui illud uident, dicentes se nunquam uidisse tam preciosum smaragdinum. istud etiam manifestum est per hoc quod apud Cesaream tanti precij extimabatur, quod cum tota ciuitate, uel cum toto thesauro ciuitatis fuit equaliter extimatum. quomodo enim uerisimile est quod supradictam lapidem smaragdinam ad ualorem tocius ciuitatis uel tocius thesauri ciuitatis pro una parte equaliter posuissent, nisi eis pro certo constitisset quod uerissimus smaragdinus esset? est autem supradictus lapis smaragdinus tanti fulgoris et tam mirabilis claritatis, quod omnes alij smaragdi et ceteri lapides preciosi, iuxta illum positi, a suo fulgore deficiunt et pre nimio illius splendore a sua claritate pallescunt. sicut enim, adueniente luce solis, omnia celi luminaria obumbrantur, sic in presentia illius lapidis ceteri lapides preciosi a suo fulgore destituuntur. est uero uas illud factum ad instar chatini, unde uulgariter dicitur quod fuit ille chatinus in quo Christus cum suis discipulis in cena comedit, de quo dixit Christus: Qui intingit mecum manum in chatino, hic me tradet. utrum autem hoc uerum sit ignoramus; sed quoniam Deo nichil est impossibile, ideo istud nec constanter asserimus nec pertinaciter denegamus. qui igitur hoc uoluerit credere non est arguendus de leuitate, et qui noluerit credere non est reprehendendus de temeritate. sed forte aliqui obicient et dicent quod Christus in omnibus factis suis semper exemplum exibuit maxime humilitatis. in chatino autem smaragdino tam precioso comedere non fuisset exemplum humilitatis prebere, sed cuiusdam uanitatis exemplum dare. sed ad istam questionem potest de facili responderi. certum est enim quod cibos communes in chatino smaragdino comedere esset quedam uanitas siue ponpa. sed agnum paschalem et sacramentalem, quem Christus in cena cum discipulis suis comedit, talem inquam agnum sacramentalem in chatino aureo siue smaragdino comedere non fuisset pompa, sed deuocio et reuerencia magna. ille enim agnus in igne assatus representabat Christum, qui fuit agnus per innocentiam et assatus in cruce per acerrimam penam. sicut igitur modo sacramentum corporis et sanguinis Christi in calice aureo uel smaragdino sumere non esset pompa aliqua, sed deuocio et reuerencia magna, sic agnum illum paschalem et sacramentalem in chatino aureo uel smaragdino comedere non fuisset nota uanitatis,sed exemplum diuine reuerencie et deuocionis. illud autem sub silencio pretereundum non est quod in quibusdam libris Anglorum reperitur quod quando Nicodemus corpus Christi de cruce deposuit, eius sanguinem, qui adhuc recens erat et ignominiose dispersus fuerat, recolegit in quodam uase smaragdino, sibi a Deo diuinitus preparato. et illud uas dicti Anglici in libris suis Sangraal appellant. illud autem uas Nicodemus cum multa reuerencia multo tempore custodiuit. tempore autem procedente, Cesaream fuit translatum et tandem Ianuam est deductum. dignum igitur fuit ut illud uas esset preciosum, in quo reponi debebat preciosus thesaurus sanguinis Ihesu Christi. sicut enim precioso sanguini Christi nichil uisibile uel creatum potest aliqualiter comparari, sic fuit conueniens ut in uase tam precioso poneretur, quod nunquam posset alicubi tam preciosum uel simile reperiri. quod autem ipsum uas non fuit arte humana factum, sed Diuina uirtute productum, intendimus ostendere duplici racione. una racio est quia, si factum fuisset aliqua arte humana, uideretur quod plura alia similia debuissent in orbe fuisse aliquando fabricata. sed a principio mundi usque nunc simile opus non est inuentum in toto orbe terrarum. aliam racionem ad hoc probandum inducimus forciorem. constat enim quod illud quod producit natura perfectius est quam illud quod producit ars humana. illud uero quod miraculose producit uirtus Diuina perfectius est quam illud quod producit ars humana, uel natura. dicamus igitur exempli gratia quod lapides, qui dicuntur preciosi, tribus modis possunt fieri. primo ab arte humana, peritissimi enim gemmarij suo artificio uitrum siue cristallum tam subtiliter et artificiose depingere sciunt, quod uidentur esse lapides preciosi. illi tamen lapides preciosi non habent aliquam perfectionem nec aliquam ueritatem, sed tantum apparentiam ueritatis. secundo lapides preciosi fieri possunt a natura quemadmodum uidemus in terre uisceribus et uirtute solaris radij preciosos lapides generari, et illi tales lapides habent quandam ueritatem, sed non habent totalem perfectionem. quia non est aliquis lapis preciosus ita fulgidus uel decorus, qui non posset adhuc maiorem habere fulgorem et decorem. tercio possunt fieri lapides preciosi miraculose et uirtute Diuina, sicut legimus de sancto Iohanne euangelista, qui lapides de litore maris coram se adduci fecit et eos in gemmas et lapides preciosos conuertit, et illi lapides preciosi habuerunt ueritatem et totalem perfectionem; nullus enim gemmarius sciuisset dicere quod fulgori et pulcritudini illorum lapidum aliquid defuisset. dicimus ergo quod si omnes gemmarij de mundo insimul consisterent et istud uas smaragdinum coram haberent, in tantum est perfectum et in sui materia et in sui forma et in suo fulgore et decore, quod nullus sciret dicere quod eius fulgori uel decori aliquid posset addi, nec quod posset ibi aliquid meliorari. ex quo uidetur quod non fuit opus nature nec artis humane, quia illa opera non sunt perfecta, sed uidetur quod sit inductum a uirtute Diuina, quia illa opera totaliter sunt perfecta, ita quod ad perfectionem illam nichil conferre potest natura, nichil meliorare potest ars humana. tempore etiam istius episcopi, scilicet anno Domini .Mo.C.XIII., Ianuenses castrum Portus Uenerij edificauerunt. scribitur autem corrupte et profertur improprie quando scilicet Portus Ueneris uocatur. deberet enim dici Portus Uenerij a quodam sancto, qui dicitur Uenerius, cuius corpus ibi prope, scilicet in insula Tini, requiescit. olim enim dicebatur Portus Lune, ex eo quod erat portus ciuitatis Lunensis, que modo funditus est destructa. sed, portato illuc corpore supradicti sancti, Portus Uenerij est appellatus. hoc tempore etiam inuenta est moneta denariorum, qui bruni dicebantur; prius enim ciues Ianuenses papiensibus utebantur. tempore etiam huius episcopi Ianuenses Callarim ceperunt et domino suo, qui dicebatur Marianus, restituerunt, qui communi Ianue fidelitatem fecit et ecclesie Ianuensi omni anno in signum feudi libram unam auri dare promisit. et Paschalis papa hoc per suum priuilegium roborauit. tempore istius episcopi sanctus Bernardus, abbas Clareuallensis, uir nobilis genere et scientia preclarus et sanctitate conspicuus, florebat. iste Bernardus, doctor precipuus, mortuo Ayrardo, in Ianuensem episcopum est electus. cum igitur nuncij sollempnes, missi de Ianua, decretum electionis sibi presentassent, ipse nec consensit nec renuit, dicens se non esse sui iuris, sed ordinis sui et summi pontificis. cum igitur Ianuenses ad summum pontificem pro confirmacione misissent, noluit summus pontifex assentire, ex eo quod Ecclesie generali utilis et necessarius nimis erat. iste Bernardus epistolam pulcram et dilectione plenam Ianuensibus destinauit, in qua eos commendat de magna fide, de multa ad Ecclesiam deuocione et de operibus pietatis, hortans eos ut in istis usque ad finem debeant perseuerare, taliter concludens: Tolle perseueranciam, nec obsequium mercedem habet, nec beneficium gratiam, nec laudem fortitudo. de Octone episcopo decimo octauo. Octo, episcopus decimus octauus, cepit circa annos Domini .Mo.C.XUII. et uixit in episcopatu annis tribus, et post mortem suam episcopatus annis tribus uacauit iste fuit abbas sancti Uictoris de Marsilia, de regali prosapia Francie generatus. iste secundo anno sui episcopatus corpus sancti Syri de loco cancellarum chori Sancti Laurentij substulit et ipsum reuerenter subtus altare eiusdem martiris collocauit. eodem quoque anno papa Gelasius, Ianue consistens, ecclesiam Sancti Laurencij, presentibus episcopis Placentino, Astensi, Aquensi et pluribus alijs prelatis, sollempniter consecrauit, multis autem indulgencijs supradictus papa ecclesiam ipsam dotauit et priuilegijs comuniuit. quo autem tempore ipsa ecclesia Sancti Laurencij constructa fuerit, uel quis eam primo edificauerit, in nulla scriptura hoc potuimus inuenire. scimus autem pro certo quod tempore Sabbatini episcopi, qui fuit episcopus tercius a sancto Syro, iam erat constructa, quia legitur in legenda sancti Romuli et in registro nostri palacij quod ipse Sabbatinus corpus sancti Romuli de Uilla Matuciana substulit et subtus altare sancti Laurentij uenerabiliter collocauit. si igitur tempore Sabbatini ecclesia Sancti Laurentij iam erat edificata, satis probabile est quod tempore sancti Syri iam erat constructa, maxime cum inter Sabbatinum et sanctum Syrum non fuerit nisi sanctus Romulus. sed ideo corpus sancti Syri non fuit in ecclesia Sancti Laurentij sepultum, quia sedes pontificalis adhuc ibi non erat, sed erat in basilica Duodecim Apostolorum, que modo dicitur monasterium Sancti Syri. credimus autem quod opus tam sumptuosum et nobile ecclesie Sancti Laurentij fecit commune Ianue et non persona aliqua specialis. est autem ecclesia ipsa Sancti Laurentij multe sanctitatis, dignitstis et auctoritatis. tante quidem sanctitatis est quod multa sanctorum corpora ibi seruantur, scilicet corpus sancti Iohannis Baptiste, sanctorum Syri, Felicis et Romuli. sunt etiam ibi tres cruces, in quibus de ligno uere Crucis magna porcio habetur. sunt etiam ibi alie multe reliquie preciose, quas enumerare longum esset. est etiam Ecclesia ipsa tante dignitatis, quod de ipsa multi cardinales et summi pontifices prodierunt, scilicet dominus Innocentius .IIII.s et dominus Adrianus, qui ambo de comitibus Lauanie extiterunt. est etiam tante auctoritaris, quod tanquam metropolitana in tota sua prouincia optinet principatum. causa autem quare dictus Gelasius papa Ianuam uenit fuit ista. ipse namque Gelasius sine consciencia imperatoris electus fuerat nec ab ipso aliquem consensum uoluerat postulare, propter quod imperator indignatus quendam Yspanum, nomine Burdinum, in papali sede constituit et Benedictum ipsum uocauit. Gelasius autem papa, timore imperatoris, cum suis cardinalibus Gayetam perrexit et inde Ianuam legatum misit, rogans Ianuenses ut galeas sibi mitterent, cum quibus Ianuam uenire posset et inde in Franciam proficisci ualeret. propter quod Ianuenses continuo galeas armauerunt et dictum papam Gelasium Ianuam cum gaudio deduxerunt. Pisani uero, e contrario, imperatori fauebant et Gelasio pape per omnia contrarij erant. iniuste autem et irrationabiliter iste imperator contra papam Gelasium motus fuit, quia imperator supra summum pontificem ius aliquod non habet, sed pocius, e conuerso, summus pontifex supra imperatorem iurisdicionem multam exercet, quia electum examinat, examinatum confirmat. coronatur autem imperator tribus coronis. primo enim coronatur corona argentea Aquis Grani in regem Alamanie. secundo coronatur corona ferrea apud Modoetiam, que est in comitatu Mediolanensi, in regem Ytalie. tercio coronatur corona aurea Rome per summum pontificem, in Romanorum imperatorem. papa igitur de imperatore habet iudicare, non imperator de papa. fecit enim Deus in firmamento celi duo magna luminaria. luminare maius ut preesset diei et luminare minus ut preesset nocti. nam in firmamento celi, hoc est in Ecclesia uniuersali, Deus fecit duo magna luminaria, quia ibi duas instituit dignatates, que sunt pontificalis dignitas et regalis seu imperialis potestas. sed illa, que preest diebus, idest spiritualibus, maior est. illa uero, que preest noctibus, idest carnalibus, minor. ut quanta est inter lunam et solem, tanta est inter summum pontificem et imperatorem differencia cognoscatur. sicut igitur luna soli nichil tribuit, sed sol lune totam lucem infundit, sic imperator supra summum pontificem nullam habet auctoritatem, sed summus pontifex super imperatorem multam exercet iurisdicionem, dicente Apostolo: Spiritualis omnia diiudicat et ipse a nemine iudicatur. non solum autem papa electionem imperatoris habet examinare, confirmare et ipsum coronare, sed etiam, exigente sua culpa et contumacia, potest ipsum ab imperio deponere, quemadmodum quidam papa nomine Gregorius deposuit Leonem imperatorem, qui Christi ymagines et omnium sanctorum ubique comburi faciebat. Innocentius etiam tercius deposuit Octonem, qui iura Ecclesie uiolabat. Innocentius quoque .IIII.s deposuit Fredericum, qui contra Ecclesiam tyrannidem exercebat. et quoniam de imperio facta est mencio, ideo sciendum est quod sedes imperialis et ius imperij primo fuit apud Romanos et mansit inter eos per annos .CCCLI., a tempore scilicet Octauiani, primi imperatoris, usque ad tempora Constantini Constantinus enim, a beato Siluestro baptizatus et curatus, sedem imperij occidentalis cum omnibus insignijs imperialibus sancto Siluestro et successoribus suis concessit et Constantinopolim ad similitudinem Rome edificauit et in Greciam profectus fuit et Romaniam, quasi noua Roma esset, appellauit et ibi sedem imperij sibi elegit. mansit autem sedes et ius imperij apud Grecos per annos .CCCCLX., a primo scilicet Constantino usque ad Karolum Magnum. tunc enim primo imperium fuit diuisum, Grecorum scilicet et Latinorum, et facti sunt imperatores: unus Grecorum, qui uocatus est imperator Constantinopolitanus, et alius Latinorum, qui uocatus est imperator Romanus. et sic in Karolo ius imperij translatum est ad Francos, et tenuerunt ipsum per annos centum, tandem fuit quidam imperator de gente Francorum et de genere Karoli, nomine Lodouicus, qui sine liberis mortuus est. et ideo Theotonici quendam Theotonicum, nomine Conradum, in regem Alamanie elegerunt, qui postmodum a papa coronatus fuit in imperatorem et sic ius imperij translatum est ad Theotonicos circa annos Domini nongento triginta, quod etiam usque hodie tenent. huius Ottonis episcopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.XX. incepta fuit grauis guerra inter Ianuenses et Pisanos. Ianuenses autem armauerunt galeas .LXXX. et gatas .XXXU. et naues portantes machinas, in quo exercitu uiginti duo milia hominum fuisse dicuntur. euntes igitur Pisas per Arnum fluuium, sic terruerunt exercitum Pisanorum, quod Pisani de mense septembris, in festo scilicet sanctorum Corneli et Cipriani, de lite Corsice pacem in uoluntatem communis Ianue iurauerunt; sed postmodum infideliter seruauerunt, Plumbinum quoque Ianuenses destruxerunt. sequenti autem anno Ianuenses Iugum cum magno exercitu militum et peditum transeuntes, Flaconem, Petram Bixariam et quedam alia castra preliando ceperunt. castrum uero Uultabij ab Alberto, marchione Gauij, emerunt. de Sigefredo episcopo decimo nono. Sigefredus, episcopus decimus nonus, cepit circa annos Domini millesimo centesimo uigesimo .IIIo. et uixit in episcopatu annis .UI. et uacauit episcopatus anno uno. tempore huius episcopi fuit papa Calixtus, qui Pisanos tanquam Ecclesie rebelles excommunicauit. insuper et synodum conuocauit, ubi sententialiter diffiniuit quod archiepiscopus Pisanus de consecrationibus episcoporum Corsice se nullatenus intromittat, et omnes ecclesias insule Corsice ab eius iurisdicione remouit. anno autem Domini .Mo.C.XXIIII., cum naues .XXII. Pisanorum de Sardinea onuste multis mercibus uenirent et galeas .IX. pro sui securitate haberent, septem galee Ianuensium ad eas properabant. galee autem Pisanorum, hoc uidentes, protinus territe aufugerunt. galee uero Ianuensium naues illas ceperunt et Ianuam deduxerunt, de tali captione et inaudita uictoria mirantibus et stupentibus uniuersis. tempore huius episcopi, scilicet anno Domini .MoC.XXU., incepta est iterum guerra dura inter Ianuenses et Pisanos, quocirca Ianuenses armauerunt galeas .LXXX. et gatas .XXXU., naues .IIIIor. machinas deferentes, et potenter Portum Pisanum intrauerunt. deinde ad ciuitatem per Arnum pergentes, uexilla et tentoria in terra posuerunt et exercitum Pisanorum, qui erat in terra, fregerunt. Pisani igitur omnia, que Ianuenses uoluerunt, se facere promiserunt; quocirca Ianuenses, ad carceres properantes et incarceratos suos accipientes, eos secum duxerunt. castrum quoque Plumbinum ceperunt et funditus destruxerunt, uiros et mulieres et pueros Ianuam deducentes. predictus autem Calixtus papa tandem cum imperatore pacem fecit et Burdinum Yspanum, qui papatum usurpauerat, in Subtrio obsedit et captum, uersa facie a tergo, camelo imposuit habentem caudam cameli in manu pro freno et ueruecis pelle indutum pro manto. et sic ante se usque ad Romam fecit ire et in carcere reclusit, ubi etiam uitam finiuit. tam seueram autem iusticiam Deo non credimus placuisse. ue enim nobis si Deus tam seuere nostra crimina uindicaret! iudex enim debet crimina punire, sed tamen in ipsa punitione debet misericordie memor esse, iuxta illud quod dixit Propheta de Deo: Cum iratus fueris, misericordie recordaberis. quamuis enim nimia misericordia habeat fatuitatem et nimis seuera iusticia habeat crudelitatem, tucius est tamen de nimia misericordia, quam de nimis seuera iusticia Deo reddere rationem. tempore istius episcopi Sigefredi, scilicet anno Domini .M.oC.XXU., edificata fuit ecclesia sancti Mathei per nobilem uirum Martinum Aurie, auctoritate et licencia domini Honorij pape, qui Calixto successerat. moderno autem tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCo.LXXUIIIo., nobiles uiri de Auria ecclesiam illam antiquam destruxerunt et pulchriorem in loco ulteriori edificauerunt. cum uero in troina ecclesie ymago pulcherrima Christi ab antiquo depicta esset, dolentes si talis ymago debeat destrui, taliter sunt ingeniati, quod illam troynam saluam et integram cum illa ymagine per brachia .XXU. traxerunt et eam in fundamento, ubi modo est, stabiliter collocauerunt. anno autem Domini .Mo.C.XXIXo. Ianuenses galeas .XUIII. contra Pisanos armantes, usque Messanam ad eos inquirendos iuerunt et, cum burgenses illi Pisanos adiuuarent, Ianuenses ipsos Pisanos et burgenses extra burgum Messane usque ad palacium regis expulerunt, et ibi nauem unam mercibus preciosis onustam ceperunt et Ianuam deduxerunt. capitula duodecime partis. Sequitur pars duodecima, in qua ponuntur nomina, tempora et ordines archiepiscoporum, qui in ciuitate Ianuensi usque ad nostra tempora extiterunt. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur archiepiscoporum nomina. ipsorum igitur archiepiscoporum nomina et tempora per ordinem explicemus. de Syro episcopo ultimo et archiepiscopo primo. Syrus, episcopus ultimus et archiepiscopus primus, cepit anno Domini .Mo.C.XXX. et uixit in episcopatu et archiepiscopatu annis .XXXIII. iste Syrus prius fuit cardinalis quem Innocentius papa secundus, Ianue consistens, cum sedes episcopalis uacaret, in Ianuensem episcopum consecrauit cum autem dictus Innocentius a Ianuensibus in Franciam deductus fuisset et inde Ianuam rediuisset, pro magnis seruicijs, que a Ianuensibus receperat, archiepiscopatum eis dare promisit, et quia dictus Innocentius a Rornanis fuerat expulsus, auxilio tamen Ianuensium in suam fuit cathedram restitutus. qui etiam, dum Romam pergeret, ecclesiam Portus Uenerij consecrauit. restitutus igitur in sua sede, Innocencius Cornetum iuit et ibi inter Ianuenses et Pisanos pacem fecit, ubi consistens pro Syro episcopo Ianuensi misit et ibi eum archiepiscopum fecit et insignia archiepiscopalia sibi dedit, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIII. tres quoque episcopatus in insula Corsice, scilicet Maranenses, Nebiensem et Acciensem sibi supposuit. duos autem episcopos in partibus istis, scilicet Bobiensem et Bruniacensem, in suffraganeos ei dedit. nam episcopum Albinganensem archiepiscopo Ianuensi supposuit Alexander tercius. Naulensem uero supposit Innocencius. .IIIIs. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIIII., facte sunt in Ianua compagnie octo, cum primitus non essent nisi septem. iste archiepiscopus Syrus dedit monasterio sancti Benigni de Frutera ecclesiam Sancti Benigni de Capite Fari, que olim ecclesia Sancti Pauli dicebatur, ita tamen quod abbas semper de consilio et assensu archiepiscopi eligatur et destituatur, et quod archiepiscopus monachos possit corrigere et transferre. et ista omnia per priuilegium domini Innocentij pape secundi confirmata fuerunt. anno quoque Domini .Mo.C.XXXU. galee .XII. Ianuensium Buzeam iuerunt et multos Sarracenos ibi ceperunt. nauem quoque unam magnam et diuitem ibi ceperunt et Ianuam duxerunt. de peccunia autem et thesauro ibi inuentis quelibet illarum galeareum libras .DCC. habuisse dicitur. anno uero Domini .Mo.C.XLIII. galee .IIIIor. Ianuensium Montem Pesulanum ceperunt et Guilielmo de Monte Pesulano, ad quem de iure spectabat, reddiderunt. ipse autem Guilielmus Ianuenses in tota terra sua liberos fecit et omnia uectigalia eis remisit et fundicum Bruni de Tholosia eis dedit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIXo., moneta que dicebatur brunetorum, que tunc Ianue fiebat, cassata fuit, et rex Conradus Theotonicus, in imperatorem electus, monetam ianuinorum, que usque modo expenditur, Ianuensibus concessit et priuilegium super hoc cum bulla aurea eis dedit. primo enim in Ianua expendebantur papienses, deinde bruni, postea bruneti, qui erant minores quam primi, ultimo expenduntur ianuini. anno Domini .Mo.C.XL., cum Uintimilienses rebellassent, iuerunt illuc Ianuenses cum magno exercitu pedestri, equestri et nauali, et ipsam ciuitatem per mare ac terram obsidentes, potenter eam ceperunt et fidelitatem Ianuensibus tam illos de ciuitate quam illos de comitatu in perpetuum iurare fecerunt. anno Domini .Mo.C.XLUI. Ianuenses armauerunt galeas .XXUI. et naues plures, machinas portantes, et habentes milites centum cum equis ad prelium preparatis. et sic Minoricam perrexerunt et per dies .XXII. in eius obsidione steterunt. sed superueniente yeme Ianuam cum multis spolijs redierunt. totam autem illam insulam percurrerunt, terras capiendo, Sarracenos occidendo et spolia auferendo. anno autem Domini .Mo.C.XLUIII., cum Sarraceni de Armaria Christianis multas molestias inferrent, Ianuenses ad preces summi pontificis armauerunt galeas .LXIIII. et naues cum alijs lignis .CLXIII. et omnia ad bellum neccessaria preparantes, Armariam profecti sunt. ad quorum auxilium comes Barcelone cum multis suis uenit. tunc Ianuenses galeas suas in plagia de Armaria traxerunt, et sic machinas et gathas et castella erigentes, ad ciuitatem perrexerunt, et multiplici conflictu facto et multo sanguine hinc inde effuso, Ianuenses tandem uictoriam habuerunt; ita quod illa die uiginti milia Sarracenorum occisa fuerunt et decem milia inter paruos et magnos et mulieres Ianuam deducta fuerunt. et sic, peracta uictoria, Ianuenses cum galeis et nauibus Barcilonam uenerunt, et galeas et naues ad terram trahentes, ibidem yemauerunt. ubi galeas et naues reficientes et omnia ad bellum necessaria preparantes, cum comite Barcelone Tortosam iuerunt et in kalendis iulij flumen Tortose cum toto exercitu intrauerunt. tentoria igitur in terram figentes et uexilla elleuantes et machinas et gathas et castella erigentes, ad ciuitatem accesserunt, et multis prelijs hinc inde congestis, tandem de mense decembri ciuitatem ceperunt. omnium autem bonorum, que ibi inuenta sunt, Ianuenses terciam partem habuerunt. duas autem partes comes cum suo exercitu asportauit, et sic Ianuenses post triumphum duarum ciuitatum cum multa gloria Ianuam redierunt. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LU. Fredericus imperator fidelitatem et obsides et multa alia grauia a Ianuensibus postulabat. que cum sibi denegata fuissent, in furorem magnum acensus est, propter quod uiri et mulieres, parui et magni, die ac nocte ad faciendum muros et fortilicia insistebant. et tantum infra octo dies de muro fecerunt, quantum infra unum anni spacium alia ciuitas uix fecisset. quod audiens imperator, a suo proposito destitit et sola fidelitate contentus fuit. ipsi autem muri ciuitatis fuerunt postmodum anno Domini .Mo.CLIXo. feliciter consumati et infra spacium dierum. .LIII. in Dei digito perfecti. est autem dictus murus ciuitatis supra totum quinque milia quingenti et uiginti duo pedes, in quibus etiam muris sunt merli mille septuaginta, qui sunt et ad decorem et ad murorum fortitudinem et ad ciuitatis et ciuium tuicionem. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LU., Ianuenses cum imperatore Constantinopolitano pacem taliter firmauerunt, quod imperator promisit dare annis singulis communi Ianue quingenta yperpera et duo pallia preciosa. archiepiscopo uero Ianue promisit dare annis singulis sexaginta yperpera et unum pallium deauratum, quod quidem multo tempore fuit ab imperatoribus seruatum. isto tempore tercie ab uxoribus fuerunt ablate. consuetudo enim erat Ianue quod, mortuo marito, uxor habebat terciam partem omnium bonorum uiri sui, siue haberet prolem, siue non haberet; et illud tale ius tercie, siue tercia dicebatur. quocirca iste tercie ab uxoribus fuerunt ablate, et quoniam mulieres de hoc grauiter murmurabant et grauatas se nimium reputabant, ideo, ut placarentur, ordinatum fuit quod habeant antifactum. anno Domini .Mo.C.LUIII., cum Mediolanenses Frederico imperatori resisterent, imperator, congregato magno exercitu tam Theotonicorum quam Ytalicorum, Mediolanum obsedit. Mediolanenses autem territi ad mandatum imperatoris uenerunt et nouem milia marcharum argenti sibi dederunt et trecentos obsides sibi dare ad constitutum terminum iurauerunt, et sic imperator ab eorum obsidione recessit. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXI., magnum scisma in Ecclesia fuit, quod per annos .XIX. durauit. nam maior et sanior pars cardinalium elegit Alexandrum, uirum per omnia reuerendum; tres uero ex cardinalibus quendam ex se ipsis, nomine Octauianum, elegerunt et Uictorem ipsum uocauerunt. quo in breui defuncto, alium elegerunt, quem Pascalem appellauerunt. quo subito mortuo, alium creauerunt, quem Calixtum dixerunt. quo similiter defuncto, elegerunt alium, quem Innocencium uocauerunt. omnes isti .IIIIor., a papa Alexandro excommunicati, mala morte perierunt. Ianuenses autem domino Alexandro semper adheserunt, Pisani uero semper contrarij extiterunt. imperator quoque Fredericus illis .IIIIor. scismaticis adhesit et Alexandro contrarius semper fuit. tandem, dum longa concertatio inter papam et imperatorem fieret, diuino nutu ad pacem et concordiam apud Uenecias deuenerunt. cum autem imperator ad pedes pape se humiliter prostrasset ut de tantis iniurijs ueniam peteret, papa super collum imperatoris pedem posuit dicens: Super aspidem et basiliscum ambulabis et conculcabis leonem et draconem. cui imperator dicitur respondisse: Non tibi, sed Petro; hoc est, istam humiliacionem non facio tibi racione tui, sed racione Petri apostoli. hoc eciam tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXII., cum Mediolanenses Frederico imperatori iterum rebellassent, dictus imperator, maximo exercitu congregato, Mediolanum per tres fere annos obsedit et fame ac bello sic eos atriuit, quod in misericordia imperatoris se totaliter posuerunt, ciuitatem et omnia mobilia et personas in sua potestate ponentes. imperator autem eis uitam pepercit et mobilia et immobilia eis restituit. ciuitatem tamen totam destruxit et in .IIIIor. burgos eam diuisit et quemlibet burgum per duo miliaria a se ipsis distare fecit. de Ugone archiepiscopo secundo. Ugo, archiepiscopus secundus, cepit anno Domini .Mo.C.LXIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XXU. iste prius fuit archidiaconus et postea in archiepiscopum est electus. iste fuit homo magne sapiencie, et quandam magnam discordiam, de qua multa homicidia secuta fuerant, que erant inter Aduocatos et illos de Castro, per suam sapientiam ad pacem reduxit. iste dedit capitulo Sancti Laurentij ecclesiam Sancti Marchi de Modulo et ecclesiam Sancti Saluatoris de Sarzano. ad procuracionem istius archiepiscopi monasterium de insula Gallinaria suppositum fuit archiepiscopo Ianuensi. huius etiam archiepiscopi tempore Clemens papa .IIIs. concessit, et post eum plures alij summi pontifices concesserunt, ut archiepiscopus Ianuensis habeat perpetuam legacionem ultramarinam, quando illuc de octauo in octauum annum accedere uellet cum aliquo cardinali uel episcopo. ita tamen quod habeat ibi plenam auctoritatem sicut cardinalis legatus haberet, et de hoc plura priuilegia bullata in archiepiscopali palatio reseruantur. huius etiam archiepiscopi tempore diffinitum fuit per iudices delegatos quod monasterium Sancti Bartholomei de Fossato obediat archiepiscopo in omnibus collacionibus Ianuensi ecclesie et in processionibus et consecracionibus abbatum siue episcoporum. ista omnia supradicta in archiepiscopali scrinio reseruantur. anno quoque Domini .Mo.C.LXIIII. Fredericus imperator Barisonum, iudicem Arboree, ad peticionem Ianuensium regem tocius insule Sardinee fecit et ipsum, Pisanis contradicentibus, in regem apud Papiam coronauit. qui communi Ianue fidelitatem iurauit et in signum fidelitatis omni anno communi Ianue libras centum et archiepiscopo unam libram puri argenti dare promisit. anno uero Domini .Mo.C.LXU. Pisani, galeas .XXU. armantes, Albinganum iuerunt et ciuitatem capientes destruxerunt et igne combusserunt. quod cum audissent, Ianuenses nimium doluerunt et infra .IIIIor. dies galeas .XLU. armantes, ad persequendum galeas Pisanorum iuuerunt; sed ille altum mare petentes, aufugerunt. uerumtamen seua tempestas eos inuasit, ita quod galee. .XIII. cum omnibus hominibus perierunt. sequenti anno iudex Sardinee de Kalari communi Ianue et archiepiscopo fidelitatem iurauit, et communi Ianue annuatim libras centum, archiepiscopo uero unam libram optimi argenti dare promisit. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXUIII., Alexandria de nouo in Lombardia construitur, que prius Cesarea dicebatur, sed postea, mutato nomine, in honorem Alexandri pape est uocata. dictus enim Alexander papa, in partibus illis tunc consistens, fauorem dedit ut illa ciuitas edificaretur. unde cum primo in honorem imperatoris eam Cesaream appellassent, postmodum in honorem pape ipsam Alexandriam uocauerunt. dictus etiam Alexander episcopum eis dedit, quo mortuo, episcopum non habuerunt postmodum; sed illa ecclesia subest episcopo Aquensi. quia uero Papienses Romane Ecclesie erant rebelles, ideo dictus Alexander papa episcopum Papiensem pallij et crucis dignitate, quibus antea utebatur, sententialiter spoliauit. anno uero Domini .Mo.C.LXX. Pisani abstulerunt a Lucanis castrum Mutronis, sed auxilio Ianuensium ipsum sequenti anno recuperauerunt et ipsum a Pisanis multum destructum tam Lucani quam Ianuenses reedificauerunt. anno Domini .Mo.C.LXXII. Opizo Malaspina, qui erat uasallus archiepiscopi Ianuensis, et Murruel, filius suus, qui erat uasallus communis Ianue, congregauerunt circa .CCCL. milites et tria milia peditum, et burgum Clauari et portum Sigestri intrauerunt. quod cum Ianue scitum fuisset, terra marique omnes unanimiter cucurrerunt. quod cum dictus marchio audiuisset, fugere uoluit; sed tamen uulneratus et mortuus fuit, et multi capti et detenti. reliqui uero fuge presidio euaserunt. anno Domini .M.C.LXXUI., cum Medilolanenses, qui fuerant per burgos dispersi, ad ciuitatem suam redissent et fossatis et muris ac portis eam murassent, imperatori Frederico, qui eos disperserat, displicuit uehementer. ad hoc autem opus faciendum adiuuerunt eos Brixienses, Cumani et multe alie ciuitates Lombardie. imperator quoque Grecorum Manuel multos yperperos et multa marmora eis misit. tunc imperator, magno exercitu congregato, uenit Lagnanum. Mediolanenses autem et Brixienses et Cumani contra eum pergentes, ipsum de campo turpiter eiecerunt. hoc etiam anno Pisani pacem factam cum Ianuensibus fregerunt. ipsi enim cum exercitu Sardineam ascendentes, omnes Ianuenses de toto iudicatu Kalari eiecerunt et bonis omnibus eos expoliauerunt, propter quod Ianuenses contra eos galeas .XX. armauerunt et multa incommoda Pisanis intulerunt. castrum quoque Bonifacij, quod Pisani construxerant, ceperunt et ipsum funditus destruxerunt. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXUII., Fredericus imperator inter Ianuenses et Pisanos pacem fecit et medietatem tocius insule Sardinee communi Ianue dedit. qui etiam imperator eum Beatrice uxore sua et Henrico filio suo Ianuam uenit et ibi honorabiliter sunt recepti, anno scilicet Domini .Mo.C.LXXUIII. hijs temporibus filia regis Anglie, data in uxorem regi Sicilie, Ianuam uenit, que super galeas Ianuensium ad uirum suum honorabiliter est deducta. postmodum uenit Ianuam filia regis Francorum, filio Manuelis imperatoris Grecorum in coniugem copulata, que similiter a galeis Ianuensium ad uirum suum honorabiliter deducta fuit. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXIXo celebratum est a domino Alexandro papa tertio in ecclesia Lateranensi concilium generale ad quod concilium supradictus archiepiscopus Hugo accessit, quem associauerunt prepositus Sancti Laurentij, magister scolarum et nobiles uiri Enricus Aurie, Niuellonus de Camilla, Ansaldus Golia et Arduinus de Lauania, qui omnes plenam fidem et sufficientem probacionem fecerunt domino pape et cardinalibus qualiter reliquie sancti Iohannis Baptiste fuerunt de Mirrea Ianuam deportate. propter quod papa statuit et approbauit quod in ciuitate Ianue corpus sancti Iohannis Baptiste habetur, mandans quod eius reuelatio sollempniter celebretur. scripsit etiam per diuersas prouincias quod ad dictum festum omnes conueniant et uenientibus indulgentiam magnam fecit. dictus etiam Alexander papa concessit magistro scolarum de Ianua et successoribus suis ut mitra in magnis sollempnitatibus possit uti. Albinganensem quoque episcopum Ianuensi archiepiscopo supposuit et suffraganeum suum fecit. istius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXUII. Crux sancta, que dicitur Crux hospitalis Sancti Lazari, Ianuam est delata. eo quidem tempore Saladinus Ierusalem et totum regnum Syrie cepit, excepta ciuitate Tyri, regem quoque Guidonem, qui tunc ibi regnabat, et Guilielmum marchionem Montisferrati, iam senem, cum alijs multis baronibus in Damascum duxit captiuos: ueram etiam Crucem, que dicitur crux hospitalis Sancti Laçari cepit. quod cum audisset Conradus marchio Montisferrati, qui erat apud Constantinopolim, in quadam naue Ianuensium in Syriam iuit, ut ciuitatem Tyri defenderet. quam quidem ciuitatem dictus Conradus marchio, adiuuantibus Ianuensibus, potenter defendit, propter quod ipse Conradus marchio supradictam crucem, quam a Saladino predicto recuperauerat, communi Ianue pro magno munere destinauit. de Bonifacio archiepiscopo tercio. Bonifacius, archiepiscopus tercius, cepit anno Domini .Mo.C.LXXXUIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XU. iste fuit primo archidiaconus et postea in archiepiscopum est electus. iste archiepiscopus primo anno sui archiepiscopatus, presente domino Petro Placentino, titulo Sancte Cecilie, presbitero cardinali apostolice sedis legato, eleuari fecit corpus sancti Syri de subtus altare sancti Laurentij et ipsum super altare in archa marmorea uenerabiliter collocauit, ubi etiam ossa sancti Felicis et sancti Romuli in alia archa fuerunt inuenta. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXIXo., imperator Fredericus, dum ad partes ultramarinas cum ingenti exercitu pro Terre sancte recuperatione per terram pergeret et in partibus Anthiochie consistens, fluuium Fari, satis paruum, transiret, de equo cecidit et ibi submersus fuit. anno quoque Domini .Mo.C.LXXXX. uenerunt Ianuam Filipus, rex Francorum, et Richardus, rex Anglie, et dux Burgundie et in subcursum Terre sancte sunt profecti, cum quibus naues octoginta Ianuensium, onuste peregrinis, de portu Ianue in Syriam perrexerunt. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXX., desierunt esse consules in ciuitate Ianue, pro eo quod omnes ad consulatum aspirabant et ex hoc multe inuidie et odia in ciuitate crescebant, propter quod uoluerunt ciues regi pocius per potestates. et ideo quendam ciuem Brixiensem, nomine Manegoldum, in potestatem Ianue primitus elegerunt. circa principium autem regiminis istius potestatis illi de Castro Lanfranchum Piperem maliciose occiderunt. propter quod dictus potestas, rubore et dolore perfusus, parlamentum maximum congregauit et armis militaribus indutus, equum ualenter ascendit et ad domus malefactorum uiriliter expugnandas accedens, potenter eas cepit et funditus destruxit. tempore istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXXIo., cum quidam, nomine Tancredus, fecisset se regem Sicilie, Ianuenses in seruicium Henrici imperatoris galeas. .XXXIII. contra illum armauerunt. anno quoque sequenti et alio sequenti fuerunt in ciuitate Ianue multa bella ciuilia ita quod homicide et fures in ciuitate dominabantur. propter quod consules, qui regimen reassumpserant, ipsum regimen dimiserunt, ideoque electus est in potestatem Obertus de Oleuano, nobilis ciuis Papiensis, qui per suam sapientiam et industriam omnes sedicciones et scandala remouit et omnes discordias ad pacem reduxit. hoc anno Henricus imperator Ianuam uenit, petens a Ianuensibus auxilium ut posset recuperare Sicilie regnum, multa et magna Ianuensibus promittens. Ianuenses igitur magnum stolum galearum in suum seruicium armauerunt et ipsum uiriliter adiuuerunt. in quo stolo fuit admiratus supradictus Obertus potestas, qui tamen illo anno obiit. predictus igitur Henricus imperator confirmauit communi Ianue ciuitatem Siracusanam cum omnibus suis pertinencijs per priuilegium aurea bulla munitum. castrum quoque Gauij eis confirmauit et podium Monachi eis dedit. tempore quoque istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .M.C.LXXXXU., uera Crux Christi, que sancta Christi antonomastice dicitur, Ianuam est delata. ipsam quidem sanctam Crucem patriarcha Ierosolimitanus semper in preliis deferebat et uictoriam obtinebat. accidit autem, peccatis exigentibus, quod Saladinus Ierusalem cum patriarcha et sancta Cruce cepit. tempore autem procedente, cum imperator Grecorum cum Saladino composuisset, remittebat dictus Saladinus ipsi imperatori Grecorum in quadam naue Crucem predictam. quedam autem galee Ianuensium et Pisanorum supradictam nauem manu armata ceperunt. dum uero spolia diuiderent, quidam Pisanus, nomine Fortis, Crucem illam latenter subripuit et in castro Bonifacij, quod olim Ianuenses destruxerant, sed Pisani reedificauerant, seruandam reposuit. tres naues et quedam galee Ianuensium dictum castrum ceperunt. quod cernens dictus Fortis, de uirtute sancte Crucis confidens, ipsam pectori suo apposuit et per medios hostes secure transiens, de castro exiuit et in quadam silua se abscondit. sed tandem ad castrum rediit et ipsam Crucem communi Ianue dedit et ciuis Ianuensis effectus est. dicitur etiam quod dictus Fortis, supradictam Crucem accipiens et de eius uirtute confidens, super mare tanquam super terram solidam ire cepit, et dum putaret se fugere et castro se elongare, nutu Dei, in castro subito se inuenit, et sic Ianuenses Crucem illam accipientes Ianuam transmiserunt. circa etiam hec tempora, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXXUII., Drudus Marcellinus, ciuis Mediolanensis, potestas Ianue, turres altiores fecit deprimi et ad mensuram .LXXX. pedum redigi. tempore huius potestatis ordinatum fuit ut nobiles octo semper eligerentur, qui potestati assisterent, quod usque ad tempora capitaneorum obseruatum fuit, quamuis alibi legatur quod dicti octo nobiles primo fuerunt electi sub domino Rambertino de Bouarello, ciue Bononiensi et tunc potestate Ianue, anno scilicet Domini .Mo.CC.X.UIII. iste potestas, scilicet dominus Drudus, sequenti anno confirmatus fuit. et quia deuetum erat ne aliqui in Siciliam irent, et quidam nobiles cum galeis suis illuc iuerunt, ideo dictus potestas domos eorum destrui fecit. cum autem illi redissent, magna discordia inter ipsos et potestatem exorta est, ita quod ausi sunt nocte ad domum potestatis pontem erigere. quod cum potestas didicisset, statim summo mane parlamentum conuocauit et totum populum armari fecit. illi autem territi ad mandata potestatis redierunt. huius archiepiscopi tempore, anno scilicet ultimo, commune Ianue emit castrum de Gauio a marchionibus, dans eis pro omnibus iuribus, que ibi habebant, libras tria milia et ducentas. ipsi enim marchiones facti sunt ciues. de Octone archiepiscopo quarto. Octo, nacione Alexandrinus, archiepiscopus quartus, cepit anno Domini .Mo.CC.III. et uixit in archiepiscopatu annis .XXXUI. iste fuit prius episcopus Bobiensis, qui, dum fama et uirtutibus polleret et reuerenda canicie et maturitate preditus esset, ad archiepiscopalem cathedram est translatus. huius archiepiscopi anno secundo comes Frandensis et Bonifacius, marchio Montisferrati, cum duce Uenetiarum Constantinopolim obsederunt et tandem ipsam urbem ceperunt. dictus autem marchio imperatorem cum uxore et filijs ad Montemferratum misit, ubi in custodia reseruentur. post capcionem autem ciuitatis Constantinopolitane sancta Crux, que dicitur Crux sancte Helene, fuit Ianuam deportata. dicitur autem Crux sancte Helene, quia, cum ipsa sancta Helena Crucem Domini reperisset, partem eius laminis argenteis et aureis et margaritis ornauit et Constantinopolim ad Constantinum, suum filium, deportauit. uerum, cum Ueneti Crucem illam cum multis alijs reliquijs Uenecias transmitterent, contigit quod quidam ciuis Ianuensis, qui fuit de Fornarijs, nomine Dondedeus Bos, galeas duas contra Uenetos armauerat, ex eo quod inter Ianuenses et Uenetos tunc discordia erat. dictus igitur Dondedeus Bos nauem illam cepit et sanctam illam Crucem cum ceteris reliquijs Ianuam deportauit. quam quidem Crucem communi Ianue et ecclesie Sancti Laurentij pro magno munere dedit. ceteras autem reliquias sibi retinuit, sperans aliquo tempore ab aliquo principe pro ipsis se thesaurum non modicum habiturum. sed quia Deus noluit quod tanto thesauro Ianuensis ciuitas spoliaretur, ideo post multum temporis ad fratres Predicatores predicte relilquie, nobis procurantibus, deuenerunt, que in ecclesia ipsorum fratrum cum multa reuerencia reseruantur. quas etiam nos fecimus in duabus tabulis cum laminis argenteis uenerabiliter collocari. anno quoque Domini .M.CCU. electus est in potestatem Ianue nobilis uir dominus Fulco de Castro, qui fuit primus et ultimus potestas qui de gremio ciuitatis eligeretur. tempore istius archiepiscopi, mortuo Henrico imperatore, Octo, dux Saxonie, in imperatorem est electus et ab Innocencio tercio sollempniter coronatus, anno scilicet Domini .Mo.CCUIII. qui, cum iura Ecclesie se defensurum iurasset, totum contrarium postmodum fecit. insuper Campaniam intrauit et inde Capuam, deinde Neapolim iuit, uolens contra Ecclesie uoluntatem regnum Apulie a Frederico, filio Henrici imperatoris, aufferre. propter quod Innocentius .IIIs. ipsum cum omnibus fautoribus suis excommunicauit et, crescente eius contumacia, eum deposuit et Fredericum, Henrici filium, eligi procurauit. Pisani uero in seruicium dicti Octonis galeas .XL. armauerunt, quas usque Neapolim miserunt. Ianuenses uero, timore excommunicacionis, nullum sibi auxilium inpendere uoluerunt. hoc etiam anno comes Alamannus, comes Henricus de Malta, nacione Ianuenses, cum nauibus .XX. Ianuensium, que de ultramari ueniebant et cum galeis quibusdam Siracusam iuerunt et eam potenter obsederunt et triumphaliter ceperunt. dictus autem Alamanus factus est ibi comes et iurauit ciuitatem ipsam ad honorem communis Ianue tenere et singulis annis pallium unum super altare sancti Laurentij offerre. sequenti anno idem comes Henricus insulam Crete preliando cepit, postmodum Ianuam uenit et auxilium postulauit. commune autem Ianue dedit sibi galeas .UIII. et naues tres cum omnibus armamentis et tria milia librarum et milites centum, et sic de Ianua gaudens recessit et multa prelia gessit. ipse enim Cretam preliando cepit, ubi etiam Raynerium Dandal, ducem Ueneciarum, cepit et ipsum carceri mancipauit. et quoniam dictus Fredericus metu Pisanorum, qui Octoni fauebant, exire de Sicilia non audebat, Ianuenses ad preces Innocentij pape galeas armauerunt et ipsum Ianuam deduxerunt, ubi ad expensas communis per menses tres moram contraxit. et quoniam Pisani Ecclesie rebelles extiterant, ideo dictus Innocencius ipsos omnibus feudis, priuilegijs et dignitatibus spoliauit. archiepiscopum quoque Pisanum primatu, quem habebat in insula Sardinee, sententialiter priuauit. tempore istius Ottonis archiepiscopi celebratum est sub Innocencio papa tercio concillium generale, anno scilicet Domini .Mo.CCXUI., ubi dicuntur interfuisse cum patriarchis, archiepiscopis et episcopis et alijs prelatis ultra mille trecentos. ad illud quoque concilium supradictus archiepiscopus Otto perrexit et rediens suum prouinciale concilium celebrauit, ubi illa, que fuerant ordinata, exposuit et ea seruanda mandauit. tempore istius archiepiscopi duo ordines inceperunt, scilicet ordo Predicatorum et Minorum. ordinem Minorum confirmauit Innocencius. ordinem uero Predicatorum confirmauit eius successor Honorius, anno scilicet Domini .Mo.CCXUI., Innocencius quidem se confirmaturum promiserat, sed eodem anno, morte preuentus, implere non potuit quod promisit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXI., uenit Ianuam quidam sagacissimus latro, qui, ignorantibus custodibus, in ecclesia Sancti Laurentij intra crates, ubi sunt reposite cruces Dominice, se abscondit. qui capsam, in qua dicte Cruces seruabantur, cum uerrinis perforauit et eas de ciuitate Ianue asportauit. cum autem hoc scitum fuit, magnus dolor cunctos inuasit et magna tristicia omnes absorbuit. missis tamen nuncijs per loca diuersa, predictus latro fuit captus et sic cruces recuperate fuerunt, gratias Deo agentibus uniuersis. predictus uero latro ipsas cruces cuidam Alexandrino, nomine Nigro, tradiderat reseruandas, quas commune Ianue ultra libras quingentas ab eo redemit. anno Domini .Mo.CCXIIII. Octo, marchio de Carreto, dedit libere communi Ianue castrum Cairi cum omnibus pertinencijs suis. commune autem Ianue illud sibi in feudum restituit et fidelitatem communi Ianue inde iurauit. sequenti uero anno Ianuenses edificauerunt castrum Monachi et muris et turribus firmissimis munierunt. anno Domini .Mo.CCXUIII. homines de Capriata dederunt se communi Ianue et Commune castrum illud accepit et muniuit. anno Domini .Mo.CCXX. capta fuit Damiata, ciuitas Sarracenorum, ab exercitu Christianorum, ad quem exercitum Ianuenses galeas .X. miserunt. circa hec tempora, anno Domini .Mo.CCXXI., orta est satis grauis controuersia inter archiepiscopum et commune Ianue, quia commune uidebatur in Sancto Romulo iura archiepiscopatus indebite usurpare, propter quod archiepiscopus terram interdixit et Papiam perrexit. sed postmodum papa episcopo Parmensi et abbati de Tilieto causam commisit. qua diffinita, archiepiscopus ad sedem suam rediit et iura sua recuperauit. hoc anno Uintimilienses, qui communi Ianue rebellauerant, discalciati et cum funibus ad colla ad mercedem communis Ianue uenerunt. anno Domini .Mo.CC.XXII., de mense augusti, uenit Ianuam quidam puer Theotonicus, nomine Nicolaus, in habitu peregrini, quem sequebatur multitudo maxima peregrinorum, tam magnorum quam paruorum, quam etiam infantium. et erat numerus eorum ultra septem milia et omnes habebant sclauinas crucibus insignitas et burdonos atque scarsellas, dicentes quod mare debebat apud Ianuam siccari et sic ipsi debebant in Ierusalem proficisci. multi autem inter eos erant filij nobilium, quos ipsi etiam cum nutricibus destinauerunt. placuit autem Ianuensibus ut de ciuitate recederent, tum quia credebant illos pocius duci leuitate quam ueritate, tum quia timebant ne caristiam in ciuitatem inducerent, tum quia propter tantam multitudinem timebant periculum ciuitatis, maxime quia imperator tunc Ecclesie rebellis erat et Ianuenses contra imperatorem Ecclesie adherebant. post modicum autem tempus totum illud negocium in nichilum est redactum, quia super nichilum erat fundatum. anno autem Domini .Mo.CCXXII., in die scilicet natalis Domini, fuit Ianue et in tota fere Ytalia tam uehemens terremotus, ut hedificia caderent et terra in multis partibus scinderetur, propter quod homines ciuitates deserebant et in campestribus habitabant. mortuo Honorio, successit Gregorius nonus, qui Librum Decretalium per fratrem Raymondum de ordine Predicatorum, cappellanum suum, utiliter compilauit. beatum quoque Dominicum et beatum Franciscum et sanctam Helyçabeth supradictus Gregorius canonicauit. anno Domini .Mo.CCXXUII., cum Saonenses et Albinganenses communi Ianue rebellassent, et Ianuenses contra eos magnum exercitum fecissent, uenerunt tandem Albinganenses et Saonenses cum crucibus in manibus ad mandata Communis. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXXX., capti fuerunt .IIIIor. pirate, scilicet Recuperus de Portu Ueneris, Guilielmus de Uintimilio, Durandus de Portu Uenerij et Rubeus de Morinello, qui omnes fuerunt suspendio adiudicati per dominum Spinum potestatem Ianue. tanta autem multitudo, maxime dominarum ad plateam Sancti Laurentij conuenit, que uolebant dictos piratas liberare, quod duci ad patibulum non ualebant. quocirca dictus potestas, equum ascendens, cum huc et illuc discurreret, equus suus expauefactus super lapides iuxta hostium Sancti Laurentij eum portauit, et ibi cadens, crus et coxam sibi fregit, de quo dolore mortuus est. tandem illi .IIII.or pirate fuerunt suspensi; duo autem ex illis, scilicet Recuperus et Guilielmus, reliquiis sancti Iohannis Baptiste, que in ecclesia Sancti Laurentij reseruantur, se recommendauerunt, qui, alijs duobus iam defunctis, mori per magnam horam non potuerunt, quousque nuncius ad ciuitatem uenit et hec potestati, qui, adhuc non obierat, et consilio nunciauit. cumque nuncius redisset, adhuc uiui sunt reperti. depositi, igitur, narrauerunt qualiter beato Iohanni Baptiste se recomendauerunt, qui eos uiuos conseruauit, et sic libere et totaliter sunt dimissi. anno Domini .Mo.CC.XXXII., cum Ianuenses elegissent in potestatem dominum Paganum de Petra sancta, Mediolanensem, contra mandatum imperatoris, in tantum imperator turbatus est, quod omnes Ianuenses, qui erant in regno, capi fecit. insuper marescalco suo, qui erat in partibus ultramaris, mandauit ut Ianuenses omnes ibi caperentur. sed Ianuenses galeas decem et naues duas illuc miserunt et totum maris dominium habuerunt. imperator autem postmodum omnes, qui capti in regno fuerant, abire dimisit. anno Domini .Mo.CC.XXXUII. Mediolanenses apud Curtam nouam fuerunt per Fredericum secundum imperatorem debellati atque deuicti, et multi nobiles in Apuliam in captiuitate deducti, ubi etiam suum carrocium amiserunt sequenti anno Uintimilienses et Albinganenses et Saonenses communi Ianue rebellauerunt. Ianuenses autem, galeas .XIIII. armantes, Uintimilium iuerunt et in terram descendentes ciuitatem ceperunt. hoc anno imperator Fredericus misit Ianuam suos ambaxatores cum litteris, petens sacramentum fidelitatis et homagium. sed Ianuenses tale sacramentum facere penitus renuerunt et nuncios imperatoris uacuos remiserunt. tempore quoque istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CCXXXIXo., fuit tanta eclipsis solis, ut nulla etas meminerit tam magnam et tam tenebrosam aliquo tempore extitisse. stelle enim in celo apparebant quemadmodum consueuerunt nocte in sereno aere apparere. nos etiam, licet tunc annos pueriles ageremus, ipsas tamen stellas in celo radiantes conspeximus. isto eodem anno supradictus archiepiscopus Octo, reuerende memorie et fame preclare, fuit similiter eclipsatus, quia lucem temporalem perdidit, sed lucem celestem inuenit. de Iohanne archiepiscopo quinto. Iohannes de Cucurno, archiepiscopus quintus, cepit anno Domini .Mo.CCXXXIXo. et uixit in archiepiscopatu annis duodecim. iste erat archidiaconus Ianuensis et unanimiter in archiepiscopum fuit electus. qui post suam electionem super galeam armatam cum duobus ambaxatoribus communis Ianue ad curiam est profectus ut munus consecracionis a summo pontifice optineret. qui tantam gratiam in conspectu pape et cardinalium reperit, quod propter honorem communis Ianue a Gregorio papa nono infra tres dies fuit totaliter expeditus. iste archiepiscopus fuit homo multum litteratus et maxime in arte medicine fuit ualde peritus. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CC.XLI., pars imperialis, que erat Ianue, que dicebatur Mascarati, de ciuitate recessit, et dominus Ansaldus de Mari factus est admiratus generalis Frederici imperatoris. supradictus autem papa Gregorius contra Fredericum imperatorem, Ecclesie persecutorem, concilium conuocabat, et dum prelati Romam super galeas Ianuensium ducerentur, supradictus Fredericus latenter in regno et Pisis armari fecit multitudinem galearum, et ipsos prelatos cepit et in carcere mancipauit. quod cum Ianuenses audiuissent, infra paucos dies .XLUIII. galeas potenter armauerunt et ad inimicos inquirendos et persequendos uiuaciter profecti fuerunt. deinde dictus Fredericus Romanos peccunia sic corrupit, quod ipsi papam de Urbe uolebant expellere et imperatorem introducere. quod cernens papa capita Apostolorum in gremio cepit et nudis pedibus cum cardinalibus ea ad ecclesiam Sancti Petri apostoli deportauit et illuc populum Romanum conuocauit. ibique capita Apostolorum nuda populo cum lacrimis multis ostendens, in tantum eos uerbis feruentibus animauit, quod fere omnes contra imperatorem cruce signati fuerunt. cumque imperator circa Romam cum exercitu consisteret et se in breui intraturum esse speraret, audiens tantam populi mutationem, inde recessit. post capcionem autem supradictorum prelatorum galee imperatoris et Pisanorum sepe in Riperiam Ianuensem ueniebant et plures molestias inferebant. propter quod Ianuenses galeas .LXXXXUI. potenter armantes, omnes illas galeas taliter fugauerunt, quod ultra accedere non presumpserunt. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXLIII. electus est in papam dominus Sigembaldus de comitibus Lauanie et Innocentius quartus appellatus. uerum cum a dicto Frederico et eius militibus apud Sutrium nimium artaretur, Ianuenses galeas .XXII. armauerunt et ipsum Ianuam cum gaudio deduxerunt, anno scilicet Domini .Mo.CCXLIIII. qui postmodum Lugdunum per terram perrexit et ibi supradictum Fredericum ab imperio deposuit. iste Innocencius prius ordinauit ut cardinales pileos rubeos deferant. isto eodem anno quo predictus papa Innocencius Ianuam uenit, ordinem Predicatorum, inspirante gratia Saluatoris, intraui, ubi a nostra adolescencia usque ad etatem senilem fui enutritus et maternis uberibus educatus. supradictus autem Fredericus ciuitatem Parmensem tam potenter obsedit, anno scilicet Domini .M.CCXLUIII., quod quandam ciuitatem iuxta illam edificauit, quam Uictoriam appellauit. Ianuenses autem in adiutorium Parmensium multos balistarios destinauerunt. tandem dictus Fredericus inde turpiter fuit expulsus et thesauris omnibus spoliatus. milites enim Parmenses et Placentini et Mediolanenses et balistarij Ianuensium, qui in ciuitate Parmensi conuenerunt, in Uictoriam insultum fecerunt, ita quod imperator cum toto suo exercitu fugit et Cremone se recepit. ibi autem inuente fuerunt corone imperiales et thesauri magni et preciosi, de quibus multi fuerunt ualde ditati. ciuitas autem, quam fecerat et Uictoriam uocauerat, fuit totaliter dissipata. imperator autem in Apuliam uadens, miserabili morte uitam finiuit. eodem anno dominus Lodouicus, rex Francorum, ad partes ultramarinas transfretauit super naues et galeas Ianuensium, habens in suo exercitu duos nobiles Ianuenses admiratos, scilicet dominum Hugonem Lercarium et dominum Iacobum de Leuanto. quamuis igitur Damiatam cepissent, fuit tamen postmodum dictus rex a Sarracenis captus et multi de Christianis capti et uulnerati. propter quod regina et ceteri Christiani, qui remanserant, Damiatam restituerunt et regem recuperauerunt. anno Domini .Mo.CCXLIXo. rex Encius, filius imperatoris, a Bononiensibus fuit captus et carceri mancipatus, ubi per multos annos permanens, uitam ibi finiuit. anno Domini .Mo.CCLI. Saonenses, qui rebellauerant, ad mandata Communis uenerunt, et Ianuenses, qui dicebantur Mascarati, restituti fuerunt et dominus Innocencius papa .IIIIs., de Lugduno rediens, Ianuam est reuersus et cum multa gloria susceptus. qui per Lombardiam transiens, ecclesiam Beati Dominici de Bononia consecrauit. deinde in Apuliam est profectus et ibidem defunctus. de Gualterio archiepiscopo sexto. Gualterius de Uezano, archiepiscopus sextus, cepit anno Domini .Mo.CCLIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XXI. et post mortem suam uacauit archiepiscopatus annis duobus. fuit factus archiepiscopus per dominum Innocencium papam IIIIm., cui multa erat familiaritate coniunctus. nam, cum esset prius archidiaconus Lunensis, fecit eum predictus papa in Anchonitana marchia marchionem et postmodum de archiepiscopatu Ianuensi prouidit eidem. iste fuit homo magne honestatis, pietatis et gratie. et licet esset nobilis genere, maiorem tamen nobilitatem moribus preferebat. fuit eciam in iure peritus et in omni bonitate et uirtute conspicuus. tante etiam fame in Romana curia fuit, quod aliquando, uacante sede Apostolica, magnus tractatus inter cardinales est habitus ut in summum pontificem eligeretur. anno Domini .Mo.CCLUI. marchio de Calari communi Ianue misit ut galeas mitterent et castrum Kalari armarent, quia communi Ianue ipsum dare uolebat. misse sunt igitur galee .UI. et nauis una cum multis bellatoribus et balestarijs et ipsum castrum munierunt. et quoniam Pisani ipsum castrum Kalari molestabant, ideo Ianuenses galeas .XXIIII. armauerunt et galeas .UIII. Pisanorum, que ibi erant, ceperunt. eodem anno Ianuenses galeas .LXXXIIII. armauerunt et multos milites habuerunt et castrum Ylicis obsidentes, ipsum ceperunt. eodem etiam anno galee Ianuensium ceperunt naues .UI. Pisanorum. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLUII., Guillermus Bocanigra factus est capitaneus populi Ianuensis et tenuit capitaniam per annos .U. anno autem secundo sue capitanie naues .IIIIor. et galeas .XL. contra Uenetos et Pisanos armauit et in Achon eas transmisit, in quibus dominus Rubeus de la Turcha fuit admiratus. sed quoniam improuide fuerunt annate, quia gente lombardica erant replete, ideo quod improuide fuit factum, improuidum habuit exitum, quia galee .XXUI. Ianuensium ibi fuerunt amisse. tandem post longam discordiam compromiserunt partes in dominum Alexandrum papam .IIIIm., qui inter eos treugam indixit. sed durante treuga Ueneti et Pisani turrem nobilissimam atque pulcherrimam, quam Ianuenses in Achon edificauerant, funditus destruxerunt. iste archiepiscopus a sede Apostolica impetrauit quod nullus clericus Ianuensis diocesis, maxime tempore guerre, de districtu Ianue, obtentu aliquarum literarum, pro aliqua causa extrahi possit, et super hoc priuilegium in archiepiscopali palacio reseruatur. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CCLXI., per totam Ytaliam fere est facta uerberacio generalis. nam magni et parui, nobiles et ignobiles, depositis uestibus, nudi a cingulo supra, per ciuitates et uillas et castella processionaliter se uerberantes ibant, Uirginem gloriosam et ceteros sanctos cantilenis angelicis implorantes. horum quidam nobiles et populares de Terdona Ianuam uenerunt. et cum se per ciuitatem uerberantes incederent, tanquam fatui et deliri deridebantur a cunctis. subito autem, nutu Dei, tota ciuitas est commota, ita quod magni et parui, nobiles et ignobiles, die ac nocte, de ecclesia ad ecclesiam se uerberantes incederent et canciones celestes et angelicas decantarent. et qui fuerant principaliores in deridendo, fuerunt postmodum priores in se iugiter uerberando. multe quoque inimicicie et guerre noue et antique in ciuitate Ianue et in tota fere Ytalia ad pacem et concordiam fuerunt reducte. ista tanta deuocio a quibusdam pauperibus et simplicibus in Tuscia fuit inuenta et per totam Ytaliam difusa et tam a pueris quam a magnis, tam a nobilibus quam ab ignobilibus obseruata. ibant igitur in societate bini et bini se uerberantes, precedentibus religiosis et clericis cum crucibus et uexillis. multi quoque, qui homicidia commiserant, cum gladijs denudatis ad hostes ibant et in eorum manibus gladios nudos inponebant, ut de ipsis uindictam acciperent sicut uellent. sed illi gladios in terram proiciebant et se inimicorum pedibus prosternebant, flentibus et lacrimantibus cunctis qui adherebant pro deuocione et cordis exultatione. aliqui quoque uerberabant se cum corrigijs ad hoc factis, aliqui cum spinis, aliqui cum manicis ferreis. et quod fuit mirabile, quamuis ipsa talis uerberacio in media yeme fieret et homines, nudi a cingulo supra, a mane usque ad horam terciam pergerent, non est tamen inuentum quod aliquis frigori fuerit affectus. sed, si prima die se allacriter uerberauerat, sequenti die se allacrius et fortius uerberabat. nec mirum si frigus exterius non sentiebant, quia uehemens ardor amoris, qui intus ardebat in mente, omne frigus exterius arcebat a corpore. huius etiam archiepiscopi tempore, anno Domini .M.CCLXIIII., stella commeta splendens apparuit trahens post se caudam maximam et ignitam, surgens a plaga aquilonari et pergens ad plagam orientalem. incepit autem apparere prima die mensis augusti et per quadraginta fere dies continue surgens apparuit. istam cometam sepe conspeximus et mirabamur quidnam Deus per tam insolitum et inauditum portentum uellet innuere et an per ipsum uellet grande aliquod futurum significare. in ipso autem anno datum est ab Ecclesia Carulo, comiti Prouincie, regnum Sicilie et Apulie. qui, Romam uadens, coronam accepit, et intrans Apuliam, Manfredum, natum quondam Frederici imperatoris, qui se regem fecerat et Ecclesie rebellauerat, in omnibus superauit. per processum autem temporis Conradinus, nepos quondam Frederici imperatoris, adiuuantibus Pisanis et fere omnibus Gibelinis, cum magno exercitu uenit Pisas uolens Apuliam uiolenter intrare et de manu Caroli regnum auferre. cum uero omnes timerent, dominus Clemens papa, dum apud Uiterbium in ecclesia fratrum Predicatorum in festo Pentecostes sollempniter celebraret et predicaret, et ego cum essem tunc prior prouincialis fratrum Predicatorum Lombardie, ibidem occasione nostri capituli Generalis presens essem, dixit publice coram nobis: Ne timeatis, quia scimus quod iste iuuenis a malis hominibus, sicut ouis, ducitur ad mortem. et tali sciencia hoc scimus, qualis post articulos fidei maior non est. quod quidem uerbum in admirationem nos adduxit maximam. sed quod illud uerbum fuerit spiritu prolatum, patuit per effectum. dum enim dictus Conradinus Apuliam intrasset, fuit a rege Carolo cum toto suo exercitu superatus et omnino contritus, et dictus Conradinus sententia capitali punitus. anno Domini .Mo.CC.LXUIII. Ianuenses armauerunt galeas .XXUII., ut irent in Achon contra Uenetos et Pisanos, in quibus Lanfranchus Borborinus fuit constitutus admiratus. Ueneti autem habebant galeas .XXIIII. erat autem predictus Borborinus corde pauidus et in rebus bellicis inexpertus, et ideo magna improuidencia fuit talem facere admiratum; ducem enim exercitus oportet esse corde magnanimem, animo prouidum, corpore et corde robustum. ille igitur, galeis uisis Uenetorum apud Trapenam, mox fuit corde confractus et uiribus resolutus, et ideo super quandam uachetam ascendens, aufugit et exercitum dereliquit. et sic fugato duce, galee fuerunt disperse et capte. et quamuis imposita sibi fuerit prodicio, nos tamen magis credimus in ipso fuisse cordis uilitatem quam aliquam prodicionem. istud autem cum Ianue scitum fuit, sine mora galeas .XXU. armauerunt, in quibus dominum Obertum Aurie admiratum constituerunt. ille igitur, hostes ubicumque perquirens, tandem quandam ciuitatem Uenetorum, que est in insula Crete, nomine Terram nouam, bellando cepit, et totam ferro, igne et sanguine deuastauit, et homines, quos ibi cepit, Ianuam captiuos deduxit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLXX., facti sunt capitanei populi Ianue nobiles uiri dominus Obertus Spinula et dominus Obertus Aurie, et per annos .XXII. capitaniam et regimen tenuerunt. excepto quod dominus Obertus Aurie contra uoluntatem populi Ianue in anno .XU. resignauit, sed loco sui dominus Conradus, eius filius, institutus fuit, qui per annos septem offitium capitanie gessit. post hec autem supradictus dominus Gualterius, Deo amabilis et hominibus graciosus, plenus dierum, uirtutum et bonorum operum ac bona senectute confectus, beato fine quieuit. cuius fama odorifera remansit in mundo et anima beata regnat in celo. de Bernardo archiepiscopo septimo Bernardus, natione Parmensis, archiepiscopus septimus, cepit anno Domini .Mo.CCLXXUI. et uixit in archiepiscopatu annis decem, et post eius mortem uacauit archiepiscopatus annis duobus. hic primo fuit Narbonensis archidiaconus, deinde in marchia Anchonitana fuit marchio constitutus. tandem per dominum Innocentium papam quintum fuit in ecclesia Ianuensi in archiepiscopalem honorem promotus. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXUIII., Pisani contra Ianuenses armauerunt galeas .LXXII., non credentes quod Ianuenses tot armare possent. transierunt igitur per mare Ianuense, uolentes Riperiam deuastare, sed tamen non fuerunt ausi ad terram alicubi descendere nec aliquod dampnum inferre. at Ianuenses, cum hoc cognouissent, galeas .LXXXXUI. uiriliter armauerunt et ad hostes persequendos et inueniendos tam alacriter quam potenter profecti sunt. cumque galeas Pisanorum super portum inuenissent Pisanum, audacter eas inuadunt, ita quod galeas .XXXIII. ceperunt, quibusdam earum in mare demersis, quibusdam uero turpiter effugatis. et sic cum multo triumpho ad sua propria redierunt. ab illo tempore Ianuenses Pisanos sic contriuerunt et domuerunt, quod usque nunc galeas super portum eorum tenent, que ligna aliqua illuc intrare prohibent. iste archiepiscopus fuit in iure canonico multum peritus et in omnibus operibus suis ualde sollicitus et discretus. circa res quoque archiepiscopatus promouendas fuit multum assiduus et intentus. nam apud Ianuam palacium archiepiscopatus multum meliorauit, apud Mulazanam palacium magnum et pulcrum construxit, apud Sanctum Romulum palacium nobile per dominum Gualterium inceptum ampliauit et meliorauit et multa alia opera utilia fecit. hic a domino Gerardo, Sabinensi episcopo, qui sibi attinebat, ad Romanam curiam fuit uocatus, et dum sperarù etur quod deberet fieri cardinalis et per ciuitatem Parmensem transiret, sensit se ibi grauiter infirmari, ideoque, itinere illo dimisso, Ianuam non sine magno corporis dispendio est reuersus, mallens in ciuitate illa mori, ubi fuerat spiritualis pater effectus, quam in illa ubi fuerat carnaliter generatus. cum igitur Ianuam aduenisset, inuallescente morbo, per mortem mundi de medio est sublatus et honorabiliter tumulatus. circa hec tempora electi fuerunt successiue tres cardinales in summos pontifices, quorum uita breuis extitit et infra dies paucissimos finita fuit. primus fuit Innocencius quintus, de ordine Predicatorum, qui sedit mensibus quinque. iste fuit homo ualde famosus et in theologia ualde summus, qui eciam rexit Parisiis in theologia annis multis. iste specialem amorem ad ciuitatem Ianue habuit et pacem inter regem Carolum et ciuitatem ipsam fecit. alius, Adrianus de comitibus Lauanie, qui sedit mense uno et diebus paucis. iste, licet esset magne sapientie et experientie, tamen propter breuitatem temporis nichil insigne uel notabile facere potuit. gaudentibus autem de sua sublimacione parentibus et amicis, dixit eis: Quare gaudetis? melius erat uobis habere unum cardinalem uiuum, quam papam mortuum. post modicum uero temporis infirmitatem incurrit et in pace quieuit. aìlius, Iohannes, nacione Yspanus, qui sedit mensibus octo. cum enim quandam domum edificari faceret, subito, domo cadente, cum ea cecidit et sic uitam finiuit. de cuius morte modicum Ecclesie dampnum fuit, quia, licet scientia physicali et naturali multum esset repletus, tamen discrecione et sensu naturali multum erat uacuus. de Opizone patriarcha Anthiocheno. Opizo de Flisco, de comitibus Lauanie, cepit regere ecclesiam Ianuensem anno Domini .Mo.CCLXXXUIII. et rexit eam annis tribus et dimidio. iste fuit nepos domini Innocencij pape .IIIIti. et domini Adriani pape. est autem magni honoris grande preconium quod infra spacium .XXXUI. annorum, uel circa, de domo sua duo supradicti summi pontifices prodierunt. plures etiam cardinales de eadem domo similiter extiterunt. supradictus igitur dominus Innocencius predictum dominum Opizonem patriarcham Anthiochenum fecit, quem patriarchatum multo tempore tenuit et rexit et in maxima dignitate et culmine ibi fuit. tandem, peccatis exigentibus, Anthiochena ciuitas, tam nobilis et famosa, a Sarracenis fuit capta et omnia bona patriarchatus ocupata atque uastata. et ideo oportuit dictum patriarcham ad partes citra marinas redire. Ecclesia igitur Romana sibi compatiens et ei prouidere uolens, dedit sibi in cura ecclesiam Tranensem. post multos autem annos commisit sibi in cura, tam in temporalibus quam in spiritualibus, ecclesiam Ianuensem. post hec autem commune Ianue ad dominum Nicolaum papam .IIIItum. sollempnes ambaxatores pro quibusdam negocijs communis Ianue destinauit. supradicti autem ambaxatores a summo pontifice humiliter postularunt ut, more solito, eis archiepiscopum concedere dignaretur. summus igitur pontifex, peticioni ipsorum condescendere uolens, supradicto patriarche sufficienter et honorabiliter prouidit, et ciuitati Ianue archiepiscopum concessit. de frate Iacobo archiepiscopo octauo. Frater Iacobus de Uaragine de ordine Predicatorum, archiepiscopus octauus, cepit anno Domini .Mo.CCoLXXXXII. et uiuet quantum Deo placebit. iste per dominum Nicolaum papam quartum, qui fuit de ordine fratrum Minorum, archiepiscopus est creatus, qui quidem papa ipsum per suas literas ad suam presentiam uocauerat ut sibi munus consecrationis impenderet et pallium sibi daret. sed cum ille Romam in dominica de Ramis palmarum intrasset, reperit ipsum summum pontificem graui et periculosa egritudine laborantem, ita quod in Parasceue animam Deo reddidit et, sicut credimus, in celeste palacium introiuit. collegium autem uenerabile cardinalium infra octauas Pasche, consistorium faciens, ordinauit ut propter honorem communis Ianue archiepiscopus suus debeat in breui totaliter expediri. propter quod in octaua Pasche per uenerabilem patrem dominum Latinum, episcopum Ostiensem, fuit consecratus et in ipsa ebdomada palliatus, et sic ad ciuitatem suam cum gaudio est reuersus et a populo reuerenter exceptus. hic, dum adhuc esset in ordine suo et postquam in archiepiscopatu, opera plura fecit. nam Legendas Sanctorum in uno uolumine compilauit, multa adiciens in eisdem de Ystoria Ecclesiastica, de Ystoria Tripartita et de Ystoria Scolastica et de Cronicis diuersorum auctorum. istud opus post prologum sic incipit: Aduentus Domini et cetera. fecit etiam duo uolumina Sermonum de omnibus sanctis, quorum festiuitates per anni circulum ab Ecclesia celebrantur. unum uolumen est multum diffusum, aliud est magis breue et angustum. utrumque uolumen sic incipit: Uestigia eius secutus est pes meus. fecit etiam Sermones de omnibus Euangeliis dominicalibus, que per anni circulum in ecclesia leguntur, de quolibet Euangelio faciens tres sermones ad honorem indiuidue Trinitatis. istud opus post prologum sic incipit: Preparare in ocursum Dei tui, Israel. fecit etiam Sermones de omnibus Euangelijs, que in singulis feriis in Quadragesima leguntur, scilicet in quarta feria Cinerum usque ad terciam feriam post Pasca, de quolibet Euangelio faciens duos sermones. istud opus sic incipit: Filia populi mei, induere cilicio et cetera. fecit eciam librum, qui dicitur Marialis, qui totus est de beata Maria compositus et secundum ordinem litterarum alphabeti distinctus. iste liber post prologum incipit: Abstinencia multiplex. presentem insuper Cronicam compilauit. hic secundo anno sui pontificatus, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXXIII., in ecclesia Sancti Laurentij prouinciale concilium celebrauit, ubi interfuerunt episcopus Albinganensis, episcopus Bruniacensis, episcopus Naulensis, episcopus Maranensis, episcopus Nebiensis. episcopus autem Bobiensis se excusauit infirmitate et senectute grauatus; suum tamen procuratorem et sindicum destinauit. episcopatus uero Aciensis tunc uacabat. interfuerunt etiam abbates mitrati quam plures, scilicet abbas Sancti Syri, abbas Sancti Stephani, abbas Sancti Fructuosi, abbas de Tyno. abbas de Brosono et abbas de insula Gallinaria se excusauerunt infirmitate et senectute grauati; suos tamen procuratores et sindicos destinauerunt. interfuerunt etiam prepositi et archipresbiteri et ecclesiarum ministri in multitudine copiosa. in ipso autem concilio multa utilia fuerunt statuta et multe constituciones edite, que usque hodie obseruantur. ceterum, quia inter aliquos dubitacio uidebatur oriri si corpus sancti Syri esset in archa marmorea, que est super altare sancti Laurentij collocata, uoluimus super hoc scire plenariam ueritatem. quocirca, presente concilio et presentibus potestate, capitaneo, abbate populi et multis aliis nobilibus ciuitatis Ianue, archam illam fecimus aperiri, ubi inuenimus archam ligneam inclusam et diligenter firmatam. quam aperientes, ibi inuenimus laminam plumbeam et tabulam marmoream et cedulam in piscide quadam repositam. et utrobique erat litteris exaratum quod in illa capsa ossa sancti Syri erant reposita. nos etiam illam capsam super altare sancti Laurentij deduci fecimus et ibi nostris manibus inquirentes, omnia ossa inuenimus, que ad composicionem corporis humani requiruntur. insuper, post paucos dies, adueniente eiusdem sancti Syri festiuitate, ipsam capsam cum ossibus super magnum pulpitum ecclesie Sancti Laurentij deportari fecimus et ibi epitaphia et ossa populo ostendimus euidenter, que ab omnibus fuerunt cum maxima deuocione uisa et suppliciter adorata. ordinauimus autem ut caput sancti Syri in secrestia seruetur et ibi thecis argenteis includatur. temporibus quoque nostris, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXXIIII., fuit quidam heremita de partibus Abrucij, nomine frater Petrus de Morono, qui per quadraginta annos heremiticam uitam duxit, et erat homo magne abstinentie et sanctitatis fame. cum igitur sedes Apostolica per annos duos et amplius iam uacasset, et cardinales concordare non possent, quodam die, dum pro quodam alio magno negocio essent insimul congregati, istius fratris Petri heremite fama uenit in medium. tunc unus ex cardinalibus tale uerbum dicitur protulisse: Quare non facimus istum heremitam papam?. statimque in ipsum uota omnia sunt unita, et ipsum unanimiter elegerunt et Celestinum uocauerunt. iste per unam diem, dum Aquilam pergeret in exemplum humilitatis, scilicet postquam fuit summus pontifex creatus, asinum equitauit. deinde de Aquila uadens Neapolim, noluit uti palafredo, sed humili asello. iste papa primo anno sue creacionis duodecim cardinales fecit de plenitudine potestatis. postmodum fecit alium cardinalem, tempore et modo debito non seruato, de plenitudine simplicitatis, scilicet archiepiscopum Beneuentanum; quem fecit presbiterum cardinalem non in temporibus institutis nec de consilio cardinalium, sed ad suggestionem aliquorum. dabat etiam dignitates, prelaturas, odicia et beneficia, in quibus non sequebatur curie consuetudinem, sed pocius quorundam sugestionem et suam rudem simplicitatem. multa quoque alia faciebat in quibus non sequebatur precedencium patrum uestigia nec eorum statuta. et quamuis non ex malicia, sed pocius ex quadam simplicitate ista ageret, tamen in magnum Ecclesie preiudicium redundabant. quocirca ipse, uidens suam insufficienciam et inexperientiam, salubri ductus consilio, constitucionem fecit quod, si aliquis papa insufficiens inueniretur, possit papatui libere resignare. quo facto, cum papatum per sex menses uel circa tenuisset, in festo sancte Lucie libere resignauit et habitum heremiticum reassumens, ad suam solitudinem est reuersus. post cuius resignacionem, scilicet in uigilia natiuitatis Domini, dominus Benedictus de Agnania, uir utique magne sciencie et experiencie, in summum pontificem est electus et Bonifacius .UIIIs. nominatus. qualiter autem isto anno galee .XUIII. et duo ligna quorundam mercatorum de Ianua debellauerunt galeas .XXUIII. et .IIIIor. ligna Uenetorum, dictum est supra, in parte .Ua., capitulo .IIIo. anno Domini .Mo.CC.LXXXXU., de mense ianuarij, facta est pax generalis et uniuersalis in ciuitate Ianue inter illos qui dicebantur Mascarati, siue Gibelini, et illos qui dicebantur Rampini, siue Guelfi. inter quos quidem fuerant longo tempore grandes animositates, multe diuisiones et periculose dissentiones. que quidem dissentiones, diuisiones et parcialitates per annos .LU. et amplius durauerunt. sed, faciente gratia Saluatoris, omnes ad pacem et concordiam sunt reducti, ita quod facta est inter eos una societas, una fraternitas, unum corpus. de quo tanta leticia est secuta, quod tota ciuitas fuit plena iubilo, plena tripudio, plena gaudio immenso. nos quoque in pubblico parlamento, in quo pax fuit iurata, pontificalibus induti, proposuimus uerbum Dei et ibidem cum clero nostro Te Deum laudamus cantauimus alta uoce, habentes nobiscum .IIIIor. mitratos, inter episcopos et abbates. sumpto uero prandio, tota milicia nos sequente, pontificalibus induti, super palafredum sindone coopertum per totam ciuitatem nostram leti et gaudentes equitauimus, Dei benediccionem et nostram omnibus largiendo, et Deo gratias referendo. in signum quoque leticie de tam nobili et inclita pace, commune Ianue nobilem uirum dominum Iacobum de Carcano, ciuem Mediolanensem, tunc potestatem Ianue, militem accinctum fecit et ipsum multis honoribus et muneribus cumulauit. sed quoniam in presenti uita nulla bona sunt pura, quia pura bona sunt in celo, pura mala sunt in inferno, bona uero et mala sunt mixta in hoc mundo, ideo - proh dolor! - cithara nostra cito uersa est in luctum et organum nostrum in uocem flencium est mutatum. eodem siquidem anno, de mense decembris, quinta scilicet die post natalem Domini, ciuibus nostris supradicta pace gaudentibus, pacis emulus, humani generis inimicus, in tantam discordiam et turbationem ciues nostros commouit, ut per uicos et plateas manu armata confligerent et diebus multis ad inuicem hostiliter dimicarent. ex quo secute sunt neces hominum, uulnerationes multorum, domorum incendia, rerum exspoliacio et rapina. et quoniam furor hostilis frenum non recipit rationis, in tantum processit uesana turbacio, quod quidam, ut turrem Sancti Laurentij habere possent, ausi sunt in ecclesia ipsius Sancti Laurentij ignem apponere et eius tectum totaliter concremare. durauit autem tam periculosa sedicio a quinta die post natalem Domini usque ad diem septimum februarij. tandem creati sunt duo capitanei, scilicet dominus Conradus Spinula et dominus Conradus Aurie, et sic ciuitas a prelijs conquieuit, et capitaneus, qui de foris eligebatur, fuit deinceps intermissus. de stolo autem glorioso et magnifico, quem Ianuenses anno Domini .Mo.CCLXXXXU. contra Uenetos armauerunt, dictum est supra, in parte quinta capitulo tercio. sequenti uero anno Ueneti stolum galearum armauerunt, et Romaniam. pergentes, quandam terram Ianuensem, nomine Peyram, que erat iuxta Constantinopolim, omnino immunitam, necnon etiam quandam terram dominorum Benedicti et Emanuelis de Zachariis, nomine Fogiam, destruxerunt. anno quoque Domini .Mo.CCLXXXXUII. Ueneti armauerunt galeas .LXU., Ianuenses uero galeas .LXXU. ueruntamen galeas Uenetorum minime inuenire potuerunt. et cum galee Ianuensium falso audissent quod galee Uenetorum Uenecias rediuissent, ipsi quoque cum suis galeis Ianuam sunt reuersi. quod cum audissent galee Uenetorum, que latuerant, in Siciliam sunt profecte et plures naues Ianuensium, que ibi erant, ceperunt et ignibus combusserunt; de quo fuit Ianue turbatio ualde magna. eodem anno supradictus dominus Bonifacius papa, propter quosdam graues excessus, fecit contra illos de Columpna, tam clericos quam laycos, quosdam graues processus et duos cardinales de ipsis de Columpna cardinalatibus spoliauit. ipsi uero se in quibusdam ciuitatibus recluserunt, Ecclesie rebellantes; sed exercitus Ecclesie duas de ipsis ciuitatibus cepit, ita quod illi in ciuitate Penestrina, que dicitur esse fortissima, se receperunt. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_Chronicon.txt b/testi_2_commento/noCommento_Chronicon.txt
new file mode 100644
index 0000000..4501180
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_Chronicon.txt
@@ -0,0 +1,120 @@
+Incipiunt Chronica de hiis omnibus que in Regno Sicilia gesta sunt uel ubique per orbem, a tempore regis Guillelmi secundi usque ad tempora Frederici secundi, Romanorum Imperatoris semper Augusti, Iherusalem et Sicilie regis tractata per Notarium Ryccardum de Sancto Germano. Solet etas antiquior et prouida priorum auctoritas digna memorie quecumque per orbem gesta describere relinquenda posteris ad doctrinam, et eorum instar adhuc prudens sequentium natio idem agit, ne uel omissa depereant, aut neglecta in notitiam effugiant futurorum. Horum siquidem emulator ego Ryccardus de Sancto Germano notans notanda Notarius, cui que seruit hystoriographis Musarum prima obsequitur, de qua metrice scriptum repperi: *Explicit ingenio res gestas ordine Clyo* nisus sum pro uiribus ingenioli mei que ubique terrarum et presertim in regno Sicilie gesta sunt diebus meis, uisu cognita seu fideli relatione percepta, ueritate seruata licteris tradere, et in hoc presens compilare uolumen, ut ex hiis discat futura posteritas uarios esse temporum cursus, memineritque prudenter bellum in pace timere et pacem iterum sperare, post bellum. Quoniam igitur regni filius eius sum, qui legerit, non me causatur detestando si regni gesta scribo diffusius, aut de contingentibus quid de cunctis dicam et si non prosint: singula queque iuuent, et Dei potius est hominis omnium habere memoriam. Sumens proinde a tempore quo Guilielmus secundus rex Sicilie inclitus recolende memorie obiit, pontificatus uero Clementis pape anno secundo, per chronicam hec inclusi, quibusdam premissis in laudem regis ipsius, et que regni tangunt negotia et relatu digna sunt obmissis; in eius nomine; qui os Zacharie olim aperuit, os meum aperiat ad loquendum, et lingue mee uinculum soluat, confidenter singula queque locum teneat sortita decenter. Explicit prologus. Tempore quo rex ille christianissimus cui nullus, in orbe secundus, regni huius moderabatur habenas, qui inter omnes principes Princeps sublimis et habundans in omnibus opibus erat, stirpe clarus, fortuna elegans, uirtute potens, sensu pollens, diuitiis opulentus. Erat flos regum, corona principum, Quiritum speculum, nobilium decus, amicorum fiducia, hostium terror, populi uita et uirtus, miserorum inopum peregrinantium salus, laborantium fortitudo: legis et iustitie cultus tempore suo uigebat, in regno sua erat quilibet sorte contentus; ubique pax, ubique securitas, nec latronum metuebat uiator insidias, nec maris nauta offendicula pyratarum. Sed licet tot et tantis eum ditauerit et dotauerit bonis, per quem reges regnant et principes dominantur, feceritque illum pre cunctis terre regibus gloriosum, in hoc tamen ingloriosum illum reddidit, quod eum prolis negatione multauit; conclusit enim uterum consortis illius, ut non pareret uel conciperet filium et ne relinqueret sui superstitem super terram. Quapropter considerans rex ipse felicitatis sue tempora a domino accepisse, et quod eum absque liberis sors fecerat infelicem, cogitauit ut sapiens sapienter placare Dominum, ut fecundam redderet quam sterilem fecerat, cogitauit de thesauris suis edificare sibi domum in Monte Regali ad honorem gloriose Uirginis matris eius, quam ditauit compsit et auxit. Ditauit possessionibus, compsit auri ornatu, auxit et musiuo opere lapidumque pretiosorum colore diuerso et talem ad finem usque perduxit, qualem nullus regum aut principum in toto terrarum orbe construxit temporibus nostris. Erant ipsi regi duo familiares precipui, opere apud ipsum et sermone potentes. Gualterius panormitanus archiepiscopus et Matheus cancellarius regni sui, quorum prudentia et consilio tota ipsius curia ducebatur. Hiis duobus, quasi columpnis firmissimis, omnes regni Magnates obsequendo adheserant, cum per eos quicquid a Curia regia peterent facilius impetrarent. Hinc factum est, ipso Cancellario suadente, ut rex ipse in predicta ecclesia beate Uirginis in dyocesi Panormitana constructa fieri a Romana ecclesia archiepiscopum impetraret. Quod idem archiepiscopus ad instinctum ipsius cancellarii factum intelligens, nam odio se habebant ad inuicem, quamquam se in publico diligere uiderentur, et per inuidiam detrahentes libenter unus alteri in occulto, hanc suam iniuriam et capitis diminutionem patienter portauit ad tempus; qui tandem processu temporis cum non posset quod factum fuerat per ecclesiam reuocare, hoc fidei subdole procurauit. Erat ipsi regi amita quedam in palatio Panormitano, quam idem rex de consilio iam dicti archiepiscopi Henrico Alamannorum regi filio Frederici Romanorum imperatoris in coniugem tradidit. Quo etiam procurante factum est, ut ad regis ipsius mandatum omnes regni comites sacramentum prestiterint, quod si regem ipsum absque liberis mori contingeret, ammodo de facto regni tamquam fideles ipsi sue amite tenerentur et dicto regi Alamannie uiro eius. Anno Millesimo CLXXXIX. Accidit autem processu temporis ut rex ipse, cuius memoriale in seculum, sicut Domino placuit, sine liberis mense Decembris decederet, cuius decessum cunctis regni filiis merito deplorandum defleri hac ritmica lamentatione percensui. *Plange planctu nimio, Sicilia, Calabrie Regio, Apulia Terraque Laboris. Uox meroris intonet - et personet nostris horis, suspendatur - organum omnis oris. Rex noster amabilis, uirtute laudabilis, euo memorabilis, Guillelmus decessit; hunc oppressit mors crudelis. O infelix Regnum sine Rege iam non es sub lege! Presules - et comites uos, Barones, plangite planctu lacrimabili, planctum queso ducite, de querela flebili. Uos, matrone nobiles, Uirgines laudabiles, olim delectabiles et uoce cantabiles modulata, estote nunc flebiles, re turbata. Iacet Regnum desolatum, dissolutum et turbatum, sicque uenientibus cunctis patet hostibus; est ob hoc dolendum et plangendum omnibus. Omnes Regni filii tempus exterminii uobis datum flete; hoc uerbum: gaudete, uobis est sublatum, tempus pacis gratum est absortum. Iam ad ortum et occasum sonuit: Rex Guillelmus abiit, non obiit. Rex ille magnificus, pacificus cuius uita placuit Deo et hominibus: Eius semper spiritus Deo uiuat celitus.* Post hujus Regis obitum quanto inter Regni comites sit orta dissensio et turbatio subsecuta, sequens huius libelli lectio declarabit. Nam nulli eorum fuit equa uoluntas, omnes inter se ceperunt de maioritate contendere et ad Regni solium aspirare, et obliti iuris iurandi quod fecerant, eorum quilibet contra facere hanelabant. Factum est autem, ut cum suis complicibus, ne pars Archiepiscopi preualeret, Cancellarius optinuerit in hac parte; et tunc uocatus Panormum Tancredus comes Licii, Romana in hoc curia dante assensum est per ipsum Cancellarium coronatus in regem. MCXC. Tancredus iste ducis Roggerii filius fuerat naturalis, cuius pater Roggerius primus in regno Sicilie regis sortitus est nomen, et hac de re quia hunc habebat titulum quod de stirpe regia descendisset, inter alios regni Comites est electus in regem. Qui postquam assumptus est laborauit pro uiribus qualiter regni fines in pace disponeret et sibi, rebelles et aduersarios subiugaret. Et primum quidem quinque Sarracenorum Regulos, qui ob metum christianorum ad montana confugerant, de montanis ipsis Panormum redire coegit inuitos; atque ut ceteros regni Comites et barones ad suam fidelitatem conuerteret et mandatum regales effudit opes, et diu seruatas est ausis frangere gazas. Hic Ryccardo Acerrarum comiti, cuius soror sua coniux erat de qua geminam susceperat prolem, auri talenta plurima expendenda transmittit, quibus omnes de principatu et Terra Laboris eidem regi contrarios flexit ad mandatum ipsius. Tunc etiam Roffridus Casinensis abbas ipsi regi iurauit. Erat ea tempestate in Apulie finibus Roggerius quidam Andrie comes, qui se non reputabat dicto rege inferiorem, cum tempore memorati regis Guillelmi totius regni magister Iustitiarius fuerit, et in Apulia plenum tunc dominium exerceret. Hic telo percussus inuidie de Tancredi comitis promotione in regem, sibique subesse dedignans, contra ipsum seditione facta, turbare ad eum conuersos pro uiribus cepit misitque concito ad Henricum Alamannie regem, quod ueniret uel mitteret regnum Sicilie sibi iure uxoris pertinens, quod Tancredus comes Licii usurpauerat recepturus. Qui absque more periculo quendam Henricum Testam imperii Marescalcum cum multitudine graui mittit in regnum. Et ueniens in Apuliam nullo obstante ad ipsum Andrie comitem, primum casale quoddam quod Cornetum dicitur, ad abbatiam Uenusii pertinens, pro eo quod abbas loci ipsius in partem cesserat dicti regis, hostiliter intrans cum predicto comite, suis dedit in direptionem et predam; et que potuit dicti regis parti fauentibus mala irrogans, tandem cum minorificato exercitu in Alamanniam reuersus est. Dictus uero Andrie comes in Apulia remanens, firmata rocca Sancte Agathe quam tunc ipse tenebat, de suis confisus uiribus, se in Asculo recipit contra regem. Quem dictus Acerrarum comes intus circumposita obsidione coartans, cum flectere illum precibus et promissis non posset, uocatum ipsum ad colloquium quadam die, proditorie cepit et miserabili morte dampnauit. Eo anno Fredericus Romanorum imperator cum ingenti cruce signatorum exercitu Iherosolimam petens, sinistrante fortuna, in quodam flumine moritur. Henricus filius eius Italiam ingreditur. Rex Francie et rex Anglie cruce signati Iherosolimam petunt. Qui uenientes Messanam, orta inter eos discordia, partem ciuitatis igne cremarunt. Quos dictus rex Tancredus magnis honorans exeniis, nec ciuitatem Messane destruerent, cumulatis precibus impetrauit. Qui tandem Iherosolimam proficiscentes, et pro Christi fide certantes, ciuitatem Acconitanam, quam infideles tenebant, Christi faciente uirtute, in mano potenti recuperarunt. Millesimo CXCI. Clemens papa Rome obiit mense Martii, et Iacinthus diaconus Cardinalis in Celestinum papa consecratur. Rex dictus Tancredus de Sicilia in Apuliam ueniens, solempni curia apud Thermulas habita in Aprutium uadit, comitem Raynaldum obsidet, eumque ad suam redire fidelitatem coegit; et exinde Brundusium se conferens, de altero filiorum suorum Roggerio silicet cum Ysachio Constantinopolitano imperatore de Urania filia sua contraxit. Et nuptiis aput Brundusium magnifice celebratis, ibique dicto filio suo coronato in regem, rex dictus cum triumpho et gloria in Siciliam remeauit, et tunc roccam Bantre et roccam Guillelmi Roffrido Casinensi abbati assignari mandauit. Quarum alteram silicet roccam Willelmi, ipse abbas dedit cuidam nobili Robberto de Apolita, cum quo de sorore sua contraxit, quam Herueo filio ipsius nobilis in conjugem tradidit, et reliquam, silicet roccam Bantre, ad opus retinuit monasterii Casinensis, ponens in ea custodem quendam militem Petrum de Aymon consobrinum suum. Henricus rex cum Constantia consorte sua, ad quam regnum Sicilie iure successorio pertinebat, Romam uenit; quem dictus Celestinus papa apud Sanctum Petrum in Imperatorem, et consortem suam in Imperatricem coronauit; dato ab ipso Imperatore Tusculano Romanis quam funditus destruxerunt. Tunc Imperator ipse regnum intrat mense Madii, papa prohibente et contradicente, et per Campaniam uenit in roccam Arcis, quam Mathaeus Burrellus pro ipso rege tenebat; a bellatoribus suis aggredi faciens, ui cepit eamdem. Quod tanti causa timoris fuit, ut qui se in Casino receperant cum rebus suis homines Sancti Germani, per nuncios suos, quos ad eumdem Imperatorem mittunt fidelitatem iurent. Tunc enim dictus Roffridus Casinensis abbas in monasterio Casinensi grauiter infirmabatur, quem urgentibus ipsis hominibus Sancti Germani, oportuit ipsi Imperatori iurare. Sorella quoque, Atinum, castrum Celii, metus causa, ipsi Imperatori se reddunt, in quibus ipse suos posuit castellanos. Tunc comes Fundanus et comes Molisii fidelitatem prestant eidem; et procedens in Terram Laboris, Teano, Capua, et Auersa sibi dantibus manum, Guillelmum Caserte comitem recipit, et Auersam, et exinde super Neapolim uadens, eam posita obsidione coartat, coadsistentibus ei dictis comitibus et baronibus Principatus, nec non et abbate Casinensi predicto cum uiribus suis; in qua cum se contra eum recepisset dictus Acerrarum comes, pro sepe dicto rege satis strenue defendit eandem. Tunc Salerni ciuitas ipsi Imperatori se reddidit, ubi Imperatricem consortem suam moraturam transmittit, et ipse ciuitatem ipsam Neapolim crebro aggreditur, et impugnat. Cumque nec uiris nec uiribus pugnando proficeret, superueniente egritudine disgressus est abinde uel inuitus, qui relicta Imperatrice consorte sua Salerni, et Muscanceruello in castello Capue constituto, ad Sanctum Germanum ueniens cum debilitato exercitu suo, dictum Casinensem abbatem, toto tunc conuentu sibi fidelitatem prestante, secum in Alemanniam ducit. Gregorio fratre eius ad maiorem securitatem obside relicto apud ducem Spoleti et quibusdam de melioribus terre Sancti Germani captis obsidibus, quos Dyopuldo cuidam Teutonico in rocca Arcis relicto, et Corrado de Marley in Sorella constituto custodiendos commisit; et tunc per terram Petri Celani comitis sub illius fido ducatu de regno exiens, in Alemanniam remeauit mense Septembris. Tunc is, quem prefatus sum, Acerrarum comes de Neapoly exiens cum Neapolitanis et aliis undique collectis militibus uenit Capuam, castellum obsidet, in quo Muscanceruellus se pro Imperatore receperat. Qui cum non haberet uictui necessaria, cum comite ipso componens, tradito sibi et resignato castello ipso, abiit securus quo uoluit. Tunc et iam Auersam recipit, Teanum, et Sanctum Germanum ad regis dicti fidelitatem, et Casinum conscendens, uallum monasterii nullo obstante intrauit. Qui cum blande satis alloqueretur Adenulfum Casertanum decanum Casinensem, ut illum ad dicti regis fidelitatem conuerteret, et hoc ab eo precibus optinere et promissis non posset, de loco descendit, et abiit. Tunc comitem Molisii recipit, et ponens in Sancto Germano et in Sancto Angelo Theodice masnedam, quantum potest pro dicti regis sororii sui seruitio elaborat. Tunc Rycardus, Fundanus comes, pro eo quod ab imperatore ipso Suessam emerat et Teanum, metus causa, comitatu relicto in Campaniam secessit, et comitatus Fundanus cuidam fratri Alygerni Cotronis de Neapoly ab ipso rege conceditur. Adenulfus Casertanus decanus Casinensis pro eo quod in partem non cessit ipsius regis, a Celestino papa excommunicatus est, et monasterium suppositum interdicto. Salernitani, ad captandam Tancredi regis gratiam detentam Imperatricem ipsi regi in Siciliam mittunt, quam rex ipse debito cum honore recipiens, magnis ornatam muneribus in Alemanniam ad Imperatorem remittit. Eo anno quidam stultus Paganus dominus Casaluerii Teutonicum quemdam ab Imperatore in Atino relictum dolo interficit, et a iam dicto rege apud Atinum quidam Roggerius de Foresta dirigitur. MCXCII . Dictus Adenulfus Casinensis decanus facta compositione cum Dyopuldo Rocce Arcis Castellano, qui se pro Imperatore gerebat, congregato militari et pedestri exercitu in Campaniam, quos prece uel pretioque conduxerat, de Casino descendens ui cepit castrum Sancti Petri monasterii mense ianuario, et bonis propriis spoliauit. De ciuitate autem Sancti Germani usque ad ecclesiam omnium Sanctorum occupauit, non tamen absque strage plurima Campanorum; et pace tandem hinc inde clamata, tota terra ipsi decano se reddidit; et tunc de Sancto Germano nonnulli, qui dicti regis partem fouebant, in partem alteram secesserunt, quorum bona omnia a Teutonicis sunt direpta. Tunc idem decanus cum prefato Dyopuldo terram equitans hostiliter monasterii, relictum castrum Plumbareole occupauit, ui cepit castrum Pignatari, castrum S. Angeli, Pontem Curuum, Castellum nouum, Fracte, et quedam alia castra pro iam dicto rege se tenentia. Illis diebus Riccardus Caleni comes, qui erat pro parte regis Tancredi, uenit supra Sanctum Germanum cum Roggerio de Foresta castellano Atini ad deuastandum. Captus est eo anno Gottefridus Casertanus ab illis de Sancto Angelo et in captionem ductus, postmodum a Malgerio Sorello iam dicto castellano Atini in custodiam traditus. Dictus Dyopuldus aput Aquinum cum quodam regis Logotheta congreditur, quem campestri bello fugatum deuicit, multis ex suis captis, multisque in lacu summersis, et ex tunc uires crescunt ipsi Dyopuldo. Qui cum Conrado castellano Sorelle societate contracta, equitant in terram Suesse, oues et boues nec non et miseros homines capiunt, et eos ad se redimendum post multa tormenta compellunt. Tunc temporis uocatus ipse Dyopuldus a Guillelmo Caserte comite, qui pro Imperatore erat, cum gente sua uado fluuium Capue transiens iuit in Terram Laboris, et equitans super Capuam, exeuntem contra se Riccardum Caleni comitem cepit, et ad roccam Arcis duxit captiuum. Millesimo CXCIII. Roffridus dictus Casinensis abbas de Alemannia rediens, relicto ibidem obside Gregorio germano suo, cum nonnullis quos secum duxerat electis militibus Cominum intrat, Atinum foras deuastat, incolatum occupans Sancte Marie de Atino, et dirui faciens muros Cancelli, et portam eius ui cepit Galinarum, et bonis propriis spoliauit. Rediens uero ad terram monasterii, castrum Sancti Angeli Theodicii, sibi contrarium, quia partes regis Tancredi fouebat, cum Conrado Castellano Sorelle, et cum gente sua, licet non profecerit, uehementer impugnat, faciens quam potuit in exterioribus uastitatem. Eo anno rex Anglie ab Iherosolymis rediens, a duce Austrie retentus et captus est et Imperatori traditus; qui tandem non sine multe pecunie interuentu dimissus est. Bertoldus comes ex parte Imperatoris in regnum legatus mittitur; qui ueniens cum electis militibus et bellatoribus de Florentia, hiis ei fauentibus qui partem Imperatoris fouebant et conuenientibus ad eundem, Uenafrum in festo Beati Martini ui cepit et suis dedit in direptionem et predam. Tunc comes Rogerius de Molisio metus causa, quia se in partem regis dederat in roccam Magenulfi se recipit. Bertoldus uero coadsistentibus ei Muscanceruello, Dyopuldo et Conrado predictis, nec non et abbate Casinensi, Fundano et Casertano comitibus, cum uiribus suis castrum Sexti, ubi Landus de Montelongo Comestabulus erat cum quibusdam Campanis militibus pro parte regis Tancredi, ui cepit, ipsoque castro bonis propriis spoliato, ipsum Landum cum sociis suis captiuum duxit; quorum libertati post multa supplicia, pietatis causa non profuit, nisi redimi profuisset. Roccam etiam Rauenule aggredi a bellatoribus faciens, per insultum cepit. Uayranum acriter impugnans, ubi quidam erat Rogerius de Theate pro rege statutus, in nullo profecit. Demum succrescentibus ei uiribus et ad eum undique concurrentibus qui regis partem oderant, regnum Imperiali nititur subicere seruituti. Rex uero Tancredus de Sicilia in Apuliam ueniens, exercitum congregat copiosum, uolens Bertoldi uires oppositis uiribus impedire. Cui dictus Bertoldus cum suis et aliis de regno imperialem partem fouentibus, utpote uir magnanimus, uiriliter se opponit; et rege ipso se cum suo exercitu apud Montem Fusculum conferente, ipse contra eum uadens, aput Batticanum posuit castra sua, cupiens cum ipso rege habere congressum: id ipsum pars regis, ad quem uires undique confluebant, optabat. Set conspiciens rex ipse et in consilio habens, quod honor sibi non erat cum Bertoldo congredi, et Bertoldus cernens debiliorem partem suam, prelium sapienter declinauit uterque, et discedente inde Bertoldo, qui Laquedomum hospitatus est, rex ipse mouit a monte Fusculo castra sua. Tunc Bertoldus per Capitanatam rediens in comitatu Molisii castrum montis Rodonis, quod se pro rege tenebat, circumposita obsidione coartat: ibique die quodam dum illud aggredi faceret a pugnatoribus suis, lapide manganelli contritus occubuit, eique Muscanceruellus in ducem successit exercitus; qui tandem castrum ipsum obsidione firmata, per sitim capiens, non per uim, quos cepit incolas uariis cruciatibus sine spe uenie interemit. Rex uero Tancredus tunc castrum Sabiniani ui cepit, et quemdam ibi Sarolum capiens ipsius castri dominum, qui de rege ipso multum fuerat oblocutus suspendi iussit. Ui cepit etiam roccam Sancte Agathe, quam quidam Robertus de Calagio dicti comitis Andrie filius contra eum tenebat. Apud Lariciam cepit quemdam Robertum filium Ryzardi, et tanquam sibi rebellem puniuit. Exinde ueniens in Terram Laboris comitem Caserte recipit et Auersam. Sancta Agathensis quoque ciuitas, ac Telesia, que tota postmodum combusta est, uenerunt ad mandatum ipsius. Tunc accersito ad se Roberto de Apolita, abstulit ei roccam Guillielmi, et quendam in ea Andream de Teano posuit castellanum, sicque relictis in pace Apulie finibus et Terra Laboris, rex ipse in Siciliam remeauit, ubi ordine nature prepostero Rogerius filius eius, qui coronatus in regem fuerat, uiam est uniuerse carnis ingressus, et frater eius Guillelmus in regem successit eidem. Ipse quoque rex doloris punctus aculeo, breui post tractum temporis infirmitate correptus obiit. Millesimo CXCIIII. Dictus uero Henricus imperator parato nauali et terrestri exercitu regnum intrat. Illum Roffridus Casinensis abbas magnifice recipit, nec non et Fundanus comes et alli omnes Teutonici et Latini suum prestolantes aduentum; cum quibus Terram Laboris ingrediens, Neapolym recipit, Salernum sibi renitentem ui cepit, et suis dedit in direptionem et predam. Tunc dictus Adenulfus Casinensis decanus procurationem abbatie Uenusii ab imperatore recepit. Imperator uero Apulie fines nullo obstante ingrediens, omnes Apulye recipit ciuitates ad mandatum et fidelitatem suam conuertens, dicto Casinensi abbate preeunte, cuius fidei puritas satis erat ipsi imperatori experta, cui certam procuram auctoritatem et potestatem contulerat, ut uenire ad suam fidelitatem uolentes ipsius opera possent redimere offensam, et per eum ueniam mererentur. Tunc ipsi abbati castrum Malueti ad opus contulit monasterii Casinensis; et Farum preteriens nauigio Messanam recipit totamque Siciliam et Panormum properans, recipit ciuitatem ipsam et cunctum palatii diripuit apparatum. Tunc uxor regis, soror dicti comitis Acerrarum cum filio suo paruulo Guillelmo prephato propter metum imperatoris ad locum tutiorem se contulit Panormum deserens, cum qua facta compositione, cum per uim locum in quo erat optinere non posset, imperator ipse securitate prestita, recipit eam et filium ad manus suas; quos Muscanceruelli custodie tradidit, et ex eis fecit sue beneplacitum uoluntatis. Tunc dictus Casinensis abbas concessionem ab ipso imperatore de Atino recipit et de rocca Guillelmi, et filium Roggerii de Foresta in Atino castellani ab ipso imperatore recipiens, et mandatum per litteras ad Andream de Teano castellanum rocce Guillelmi, ut sibi roccam ipsam assignare deberet, dictus abbas in sua reuersus est. Imperator ipse in die natalis Domini regens Panormi curiam generalem prephatam reginam et filium eius, nec non et alios quam plures presules et comites regni, quibus ipse proditionis notam imponebat, iudicio Petri Celani comitis capi fecit, et ex ipsis quosdam orbauit, quosdam incendio, quosdam suspendio, et quosdam in Alamanniam exilio destinauit. Tunc imperatrix in Hesii ciuitate Marchie filium peperit nomine Fredericum, mense decembris in festo sancti Stephani. MCXCU . Roffridus Casinensis abbas tractatu quorumdam de Atino nocturno tempore introductus Atinum recipit, dictum Roggerium de Foresta castellanum intus arctat et obsidet; qui cum non haberet uictui necessaria, recepta de persona et rebus suis securitate ab abbate predicto et compositione facta cum eo de castro Sancti Petri in fine quod recepit ab ipso, et fidelitatem iurauit eidem, castrum Atini in manus resignauit eiusdem; roccam Guillelmi ab Andrea de Teano recipiens, fidelitate quoque ab eo recepta ei castrum Cucurutii concessit. Illum tamen postea de imperiali mandato cuidam Tancredo de Uenafro commisit, fidelitatis ab eo iuramento recepto. Hoc anno dictus Casinensis abbas castrum Tirelli ui capiens igne cremauit. Millesimo CXCUI. Imperator in Alamanniam redit, qui Muscanceruello Molisii comitatum concedit. Et tunc Roggerium Molisii comitem, qui se ob metum imperatoris in rocca Magenulfi receperat, idem Muscanceruellus arctat et obsidet, cum quo facta compositione et data sibi securitate et suis, roccam ipsam recipit, eumque extra regnum abire permisit, ubi processu temporis mortuus est. Dictus Casinensis abbas castrum Fractarum recuperat et Castellum nouum castrum uero Sancti Angeli Theodici, quorum habitatores mala innumera per se fecerant in terram sancti Benedicti, et per seruientes, quos ad solidos retinuerant, castrum combusserant Pignatarii, per proditionem optinuit et recepit ad fidelitatem suam et monasterii Casinensis: quibus tamen dignas pro meritis penas rependit, et sub pretextu quorumdam uersuum, quos ibidem inuenit, quos hic annectere otiosum non censui, muros ipsius castri sterni ad solum fecit, et aggeres illius repleri. Uersus enim tales sunt:
+*Pessimus Alboynus, Landulfus seruus Aquinus
+Petrus Roggerus, Philippus ualde seuerus, Symon et Andreas, Adenulfus ut alter Egeas, Sunt hii rectores per quos seruantur honores. Hii dictant bella, cedes, immensa flagella,
+Dantes edictum; ueneremurne Benedictum?*
+Eo tempore dictus Ryccardus Acerrarum comes regnum exire occulte uolens et a facie fugere imperatoris, relictis Campania et Burgentia munitionibus quas tenebat, proditus a quodam albo monacho cui se crediderat, captus a iam dicto Dyopuldo est et custodie traditus carcerali, Cesari assignandus. Qui de Alamannia Guarmaciensem episcopum misit legatum in regnum, qui Neapolym ueniens cum iam dicto Casinensi abbate Latinis etiam aliis et Teutonicis, imperiale implens mandatum Neapolis muros et Capue funditus fecit euerti. MCXCUII. Imperator ipse de Alamannia rediens, assignatum sibi a Dyopuldo rocce Arcis castellano dictum Acerrarum comitem, cum aput Capuam curiam regeret generalem, trahi primum ab equo per plateas Capue, et demum uerso deorsum capite suspendi uiuum iubet. Quem uiuentem post biduum quidam imperatoris ystrio Teutonicus cognomine Follis, ut ipsi imperatori placeret, ligato ad guttur eius non paruo lapidis pondere, ipsum turpiter exalare coegit. Tunc imperator ipse generalem toti regno collectam imponit. Tunc ipse Dyopuldus per imperatorem comes factus est Acerrarum. Tunc etiam Oddo frater ipsius ad expugnandum roccam Siccam, in qua se Raynaldus et Landulfus de Aquino fratres contra imperatorem receperant, ab ipso imperatore dirigitur; et ipse se confert in Siciliam imperator, ubi ad se duci imperatricem iubet. Qua in Panormi palatio constituta, quidam Guillelmus monachus, qui castellanus erat castri Iohannis, rebellauit imperatori, ad quam obsidendam cum ipse personaliter accederet imperator, superueniente egritudine abinde infirmus discedens, sicut Domino placuit, diem clasuit extremum. Et tunc fama discurrente per regnum, dictus Oddo frater Dyopuldi comitis rupta obsidione rocce Sicce discedit, et se contulit ad roccam Arcis. Imperatrix Panormi remanens in ueste lugubri de nece imperatoris uiri sui, regnique paci consulens et quieti, Marcualdum imperii senescalcum cum Teutonicis omnibus de regno exclusit, ipsumque ne amodo regnum ingredi absque suo iussu presumeret, neue remaneret in regno, iuramento coegit. Qui cum ipsius imperatricis litteris et ducatu ad comitatum Molisii ueniens, qui tunc Marchia uocabatur, et sibi fauebat, cum illum sibi Muscanceruello mortuo concesserit imperator, sub securo cardinalium conductu et securitate supra dicti Petri Celani comitis, cui propterea Uayranum tradidit, relictis in ipso Molisii comitatu castellanis suis et baiulis, ad Ancone marchiam suo pro parte dominio subditam se contulit, ubi cum suis sequacibus innumera mala commisit. Celestinus papa obiit, et Lotharius cardinalis in papam Innocentium substitutus est illi. Imperatrix filium suum in Marchia apud Hesym ciuitatem relictum, sub ducatu dicti Celani comitis et Berardi Laureti comitis et Cupersani ad se duci iubet in regnum, et de Apulia in Siciliam transmeare. Tunc quidam in Calabria Teutonicus nomine Fredericus cum nollet imperatrici fauere, se in Malueti castro recipiens, quod furto substulerat cuidam Mauro de Mira ibidem castellano statuto pro monasterio Casinensi, iussu imperatricis ipsius a comite Amphuso de Rotis ceterisque Calabrie nobilibus, in ipso castro obsessus est et arctatus. Qui dum aliter euadere se non posse conspiceret, dolo cogitauit capere obsidentes obsessus et uocatos eos die quadam semotim ab aliis, cum eis fidem dedisset quod redire uellet ad imperatricis mandatum, captos capitaneos cepit, eosque de personis puniuit ut uoluit. MCXCUIII. Imperatrix ipsa processu temporis obiit, que predictum filium unicum Fredericum et regni ballium Innocentio pape ex testamento reliquit. Dictus uero Marcualdus cognito de morte imperatricis, congregato malignorum exercitu quos prece pretioue conduxerat, regnum non sine illorum qui erant de regno auxilio et ducatu intrauit. Et ueniens in comitatum Molisii, in quo fidei sue reliquie seruabantur, ad dictum Casinensem abbatem pro pace legatos misit, per quos etiam ipsum ut sibi regni iuraret ballium, quod sibi imperator reliquerat, ut dicebat, requisiuit. Quia uero a predicto abbate hoc optinere non potuit, nam primo regni ipsius ballium dicto Innocentio pape iurauerat, qui contra ipsum Marcualdum ad iam dictum abbatem duos miserat cardinales cum exfortio militum Campanorum et auxilium terre sue, eumdemque Marcualdum excommunicationis uinculo innodauerat, et sequaces illius, ipse sui furoris impatiens, cepit more Teutonico in terram monasterii deseuire. Millesimo centesimo nonagesimo nono, mense Ianuario. Hic per Uenafrum ueniens maledictus cum malidictis terram sancti ingressus est Benedicti; et primo castrum Sancti Petri in fine, desertum ab incolis causa metus nullo obstante occupans, igne cremauit; castrum Sancti Uictoris ui capiens bonis propriis spoliauit et mouens exinde castra sua Ceruarium et Toroclum, duo scilicet castra ab habitatoribus derelicta, combussit, et septimo intrante Ianuarii ante Sanctum Germanum in campis castra metatus est. Et cum ad capiendam terram ipsam daret frequentes insultus, capere ui tamen non potuit, hominibus ciuitatis et militibus Campanie qui in ea conuenerant ea die resistentibus illi. Tunc Dyopuldus iam dictus, qui ad ipsum uenerat Marcualdum, montem quemdam qui Maio dicitur cum suis occupans, sua in eo tentoria fixit. Quod tanti causa timoris fuit omnibus de terra ipsa, cum supereminens esset mons ciuitati et posset de supernis montibus ab hostibus facile occupari, quod idem abbas nocte conscendens, occasione muniendi uallum monasterii, nonnulli de ciuitate cum suppellectili sua se ad uallum contulerint memoratum, cardinalibus ipsis mane sequenti se recipientibus in ipso monasterio causa metus; sicque die ipso, UIII scilicet Ianuarii, relictam ab incolis ciuitatem Marcualdus intrauit, bonis propriis spoliauit, et quos in ea inuenit penis addixit uariisque tormentis, quibus pietatis causa non profuit nisi redimi profuisset, nec contentus eo quod terram occupauerat monasterii, ad obsidendum illud et capiendum, cum in eo cum multis Campanie militibus et gente ciuitatis non modica se concluserint cardinales, ascendere uoluit. Qui cum per dies aliquot, posita in uiridario obsidione, ipsum monasterium teneret obsessum, et uallum ipsum per frequentes insultus hostiliter impugnaret, capere per uim illud non potuit, Campanis et aliis qui erant in uallo constituti militibus resistentibus illi. Cumque firmata obsidione ad capiendum monasterium uehementer instaret, quod cum per uim non posset, credebat fame sitiue facile occupare, in die festo beati Mauri mutata subito serenitate aeris, temporis inclementia facta est et tanta inundatio pluuiarum admixta grandinibus et imbribus multis, quod hostium tentoria strauit ad solum; propter quod qui erant obsessi, et iam arescere ceperant aquis deficientibus in cisternis, Deo et sancto Mauro debitas gratias retulerunt, et ab obsidione ipsa coacti sunt recedere obsidentes. Tunc in descensu montis castrum Plumbareole idem Marcualdus igne combussit; et rediens in Sancto Germano, ira commotus, intus et extra ciuitatem domorum et tuguriorum uastitatem fieri mandans, castrum sancti Helie affidatum combussit, portas Sancti Germani et menia eiusdem in plerisque locis euerti fecit ad solum. Illis diebus cum uiri nequam, qui erant cum ipso Marcualdo, facerent in ceteris ecclesiis sicut in aliis terre domibus stationem, et sua in eis ludicra exercerent, ipsi Deo et sanctis eius non uerebantur iniurias irrogare. Nam cum de ceteris altaribus certas extraxissent reliquias, unus ex predictis uiolare aram beate Uirginis attemptauit; qui statim aridam ad se manum retraxit. Alter cum crucifixo, qui est in ecclesia Sancti Germani, primo per lapidis ictum, demum per urine iniectionem in ipsum iniurias graues inferret, rosa prius dentibus lingua, arefactus infelix, uitam statim cum morte finiuit. Quod tantum ipsi Marcualdo terrorem incussit, quod facta compositione cum abbate predicto, terram exiens monasterii IX stante februarii, habuit malo omine in anteriora progressum. Eo tempore Ryccardus de Aquila Fundanus comes, ut saluam faceret terram suam, Sifrido fratri comitis Dyopuldi filiam suam dedit in coniugem. Tunc ipse Marcualdus castrum Pontiscurui, Teramum, Sanctum Angelum, et Castellum nouum ipsi comiti Dyopuldo et suis seruanda commisit. Dyopuldus uero, qui ipsum Marcualdum antecedebat, et predicabat ut omnes de regno se ad Marcualdum conuerterent et regni ballium iurarent eidem, a Guilelmo Caserte comite captus est, et quandiu uixit eum tenuit uinculatum; set eo mortuo, Guilelmus filius eius accepta filia eius in uxorem, liberum dimisit illum. Marcualdus uero ad Apulie partes se conferens, Auellinum obsedit, et cum incolis ciuitatis se componens, discessit ab obsidione; et procedens inde Uallatam, quoddam Casale Apulie, ui cepit et suis dedit in direptionem et predam. Tunc Petrus Celani comes de Marsia uenit in Terram Laboris. Marcualdus uero de Apulia per Capitanatam rediens in comitatu Molisii Sernie ciuitatem, cum exercitum tenere non posset, bonis propriis spoliauit, et procedens uersus Terram Laboris, et Teanum impugnans, capere ui non potuit illam. Exinde Salernum se contulit, que tunc comiti Dyopuldo fauebat; et inde parato nauigio, in Siciliam transfretat, et Panormum properans, facta compositione cum comite Gentili de Palearia quem Gualterius regni Sicilie cancellarius custodem regis et palatii reliquerat, palatium Panormi recepit ad manus suas, et sic totam postea Siciliam suis nisus est uiribus subiugare. Roffridus Casinensis abbas castrum Sancti Angeli recuperat. Contra ipsum Marcualdum et regis tunc pupilli auxilium, dictus Innocentius papa quendam dirigit Iacobum Andrie postea comitem, consobrinum suum, cum militari esercitu, cum quo unum misit de cardinalibus, quem ipsi consobrino suo et exercitui militum prefecit; qui ipsum Marcualdum campestri bello deuicit et fugauit, et toto tunc regno optento dictus Cardinalis in Sicilia transiuit. MCC. Dyopuldus comes cum aliquibus cum quibus ipse remanserat Marcualdus, cum quibus per regnum ubique discurrens mala innumera committebat, prestito aput Uenafrum corporaliter sacramento de non offendendo amplius terra sancti Benedicti, propter quod homines Sancti Germani sibi non cauebant ab eo, ipse Dyopuldus cum perditorum gente nocturno tempore hostiliter terram Sancti Germani intrauit IX Martii, eamque dans in direptionem et predam, miseros quos inuenit in ea homines multis adiecit periculis et tormentis, postque se redimere sunt coacti. Abbas uero qui erat in ciuitate ipsa, fuga media cum Gregorio fratre suo in Atinum se recipit, et exinde se in Marsiam contulit, gentis auxilium a Celani comite petiturus. Qui cum illud dare denegaret eidem, ad Raynaldum Senebaldum fiducialiter iuit, qui totum argentum suum sibi liberaliter tradidit, cum quo aliquot retinuit seruientes et balistarios; cum quibus rediens per montana, intrauit nocturno tempore monasterium. Quo cognito Dyopuldus cum ipsum abbatem cum magnis crederet uiribus rediisse, metus causa depopulatam linquens terram Sancti Germani exiuit, et secum captiuos quosdam de terra ipsa ad roccam Arcis deduxit. Eo anno dictus abbas roccam Iani super Sanctum Germanum firmauit, et prouidens indempnitati terre eiusdem, eam per circuitum muris firmauit et turribus et aggeribus communiuit. Dyopuldus uero iam dictus mense Iunii apud Uenafrum cum comite Celani congreditur, eumque campestri bello fugauit, cepitque tunc Berardum filium suum, quem apud roccam Arcis captiuum duxit. MCCI. Gualterius Brennensis comes in odium Teutonicorum in regnum mittitur ab Innocentio papa; qui apud Capuam congrediens cum ipso Dyopuldo, uicit et fugauit eundem X mensis Iunii. Et exinde Teanum ueniens que sibi fauebat una cum Raynaldo tunc Capuano archiepiscopo, filio Celani dicti comitis, Presentianum se contulit cum eodem. Ubi occurrens ei prefatus Casinensis abbas pariter processerunt et petierunt Uenafrum, quam ciuitatem idem Dyopuldus tenebat. Ille predictus Celani comes timens cum ipso Brennensi comite confederatus est, et tandem ciuitas ipsa, procurantibus ipso Casinensi abbate et Malgerio Sorello, in uigilia beati Iohannis Baptiste igne cremata est, arce superiori se pro Dyopuldo tenente. Exinde Aquinum se conferunt, ubi quidam erat in castello castellanus nomine Iencus, qui se Dyopuldo tenebat; qui captus in ipso castello est, et Aquini ciuitas reddita ad mandatum dicti comitis Gualterii, qui eam dominis Aquini per quendam Finagranum, domini Raynaldi de Aquino filium naturalem, restituendam prouidit. Eo anno dictus abbas Casinensis Castellum nouum et Fractas recuperat. MCCII. Dictus comes Gualterius cum iam dicto Casinensi abbate in Apuliam uadit, qui abbas una cum Petro Galloze Portuensi episcopo legationis officio fungebatur. Cumque ad dictum comitem expugnandum memoratus Gualterius de Palearia cancellarius, cum comite Manerio fratre suo Dyopuldo et Oddone de Lauiano comitibus, congregatis undique uiribus sub pretextu, quo ipsum comitem regis hostem dicebat et regni, cum ipso campestre bellum inierit apud Cannas, dictus cancellarius cum Dyopuldo prefato per ipsum comitem sexto stante Octobris deuicti sunt et fugati, multis ex eis captis et nonnullis gladio interemptis. Sunt etiam in prima qui steterant acie capti, Syfridus frater Dyopuldi, dictus Oddo de Lauiano et Petrus de Celano, qui comes dicebatur Ciuitatensis. Qui autem fuga media euaserunt, cancellarius et comes Manerius frater eius, receperunt se in Salpitana ciuitate, que fauebat eisdem. Dyopuldus uero in rocca Sancte Agathe se receptauit. Dictus Casinensis abbas in Apulia uadit, habita de Dyopuldo uictoria, legatus in Siciliam uadit ubi dictus Marcualdus, superueniente dissinteria, miserabiliter expirauit. Fames tunc ualida per totum regnum exorta est. Dyopuldus sepefatus iratus cum Finagrana ,qui ei adheserat, discorx a comite Gualterio recessit, cum gente sua properat super sanctum Germanum: . ubi idem Finagrana et quidam ipsius Dyopuldi castellanus capti sunt et gladio perempti. MCCIII. Dyopuldus ipso a castellano Sancte Agathe ui est captus, sed postea liberatus. Eo anno Franci fedus cum Uenetis componentes et aduersus Iaderam nauigantes, ciuitatem Iadere ipsis rebellem Ueneti ui ceperunt, et bonis propriis spoliarunt; nobilissimam Constantinopolitanam urbem aggredientes uiriliter et potenter, sicut Domino placuit, optinuerunt, et potestati Romane ecclesie, cui antea non intenderat, subiecerunt illam. Millesimo CCIU. Comes Gualterius cum comite Iacobo Tricaricensi et comite Roggerio de Theate confederatus. Ipse tunc temporis Terracinam occupat de Salerno, ubi ab ipso Dyopuldo et gente sua et ciuibus Salerni, qui tenebat eidem arcte satis obsessus est, et sagitte ictu altero oculorum priuatus, et tandem ipsorum comitum auxilio liberatus est, ipso Dyopuldo et suis de Salerno satis ignominiose fugatis. MCCU. Dictus comes Gualterius cum ipsum Dyopuldum dure satis et dire persequeretur, ipsum tenens in Sarno obsessum, dum sibi male ab hoste caueret, ipso Dyopuldo in eum cum suis diluculo irruente, captus ab eo est et custodie traditus carcerali, ubi modicum post diem clausit extremum. Tunc enim memoratus Celani comes, qui ciuitatem intrauerat Aliphie, et castrum ciuitatis uiriliter impugnabat, quod se ad opus Dyopuldi tenebat, audito de captione comitis Gualterii, combusta ciuitate Aliphie discessit. Dictus uero Dyopuldus Salernum cum uictoria rediens, quia turrim maiorem ipse tenebat, multos de Salerno cepit, et ut proditores puniuit ut uoluit. Millesimo CCUI. Innocentius papa Romam uocat Dyopuldum ad se, ipsumque et suos a uinculo excommunicationis absoluit, et tunc cum ipsius licentia Salernum reuersus est. MCCUII. Hic parato Salerni nauigio, in Siciliam transfretat, Panormum uadit, et tam palatium quam regem recipit Fredericum ad manus suas set arctatus et obsessus in ipso palatio a Gualterio de Palearia cancellario, captus ab eo est et tandem nocturno tempore fuge presidio liberatus, ueniensque per mare Salernum, exinde in Terram Laboris se confert. Ubi cum Neapolitanis iniens pugnam deuicit et fugauit eosdem, strage magna facta ex eis et Gifrido de Montefusculo, quem sibi capitaneum prefecerant, capto et uinculis mancipato. Millesimo CCUIII. Mense Ianuarii in uigilia Epyphanie Roffridus Casinensis abbas superius memoratus, congregatis militibus et seruientibus terre sue et baronum circumpositorum, qui sibi ex gratia libenter obsequebantur, una cum dominis Aquini et Malgerio Sorello ciuitatem Sore procurantibus hoc quibusdam ipsius abbatis consanguineis qui de Sora erant, nocturno tempore intrat, eamque ad opus recipit et fidelitatem Innocentii pape. Qui in succursum abbatis ipsius mittit Stephanum de Fossanoua camerarium suum cum exfortio militum Campanorum; qui Conradum tunc Sore comitem se in Sorella recipientem arctat et obsidet, et male sibi cauentem intus Sorellam cepit, qui pro sua redemptione roccam Arcis in manus dicti camerarii resignauit. Tunc etiam Broccum et Pesclum Solidum amisit. Eo anno Innocentius papa in uigilia sancti Iohannis Baptiste mense Iunii uenit ab Urbe ad Sanctum Germanum, ubi ab ipso abbate Roffrido magnifice receptus est, et tam ipse quam fratres sui domini cardinales in necessariis omnibus honorifice procurati. Tunc uenientes ad ipsum Petrus de Celano et Riccardus Fundanus comites cum eis de succursu regis statuit Frederici et de defensione regni in hunc modum uidelicet: Ut ipsi comites sint magistri Capitanei, quibus super hiis omnes intendant a Salerno usque Ceperanum, sicut a mari usque ad mare protenditur tractus terre saluo statuto regio, quo Celanensis comes est magister iustitiarius Apulie et Terre Laboris, et saluo mandato regio, quod factum est comiti Fundano de ciuitate Neapolitana ut sit specialis rector ipsius, intelligentes hoc quantum ad propria negotia ciuitatis; set quantum ad succursum regis et ad defensionem et ad pacem regni omnes communiter intendent hiis duobus. Quicumque ordinationem istam receperint, ad inuicem sibi pacem obseruent, et si quisquam ab aliquo fuerit offensus, non statim reoffendat eundem, set apud predictos comites querelam deponat, qui eam secundum rationem et regni consuetudinem faciant emendari. Qui autem ordinationem istam recipere noluerint, uel recusauerint, tamquam hostes publici habeantur, et a ceteris impugnentur. Ducenti milites dirigantur in succursum regis usque ad Kalendas Septembris moraturos per annum sub illorum expensis, a quibus fuerint destinati. Distribuantur autem secundum estimatorum arbitrium, quos ad hoc specialiter deputabimus, pensatis debitis seruitiis et facultatibus comitum et baronum ac etiam ciuitatum. Quia uero propter estatis feruorem descendere in Apuliam personaliter non potuimus, statutum istud mandabimus exequendum per legatum nostrum qui est in Apulia, per comitem Iacobum consobrinum et marescalcum nostrum, et per alium quem a nostro latere dirigemus. In omnibus autem reseruamus nobis plenam potestatem addendi, minuendi, mutandi, et declarandi, prout uiderimus expedire. Tunc eidem pape Philippus rex Alemannie, patruus dicti regis, a suis nuntiatur occisus. Tunc etiam rogatu Petri cognomine Contis decani Casinensis, ipse papa apud Sanctum Petrum monasterii in capella Sancti Nycolai, aram quandam in honorem beate Marie Magdalene consecrauit. Dictus papa relicta sub deposito parte thesauri sui non modica in monasterio, dictis comitibus in sua cum ipsius licentia redeuntibus, ipse de Sancto Germano discessit, et per Atinum iter faciens, quod dictus abbas Roffridus tenebat, Soram se contulit, indeque in Campaniam reuersus est. Eo anno comes Fundanus supra memoratus auctoritate fretus et ui comitis Dyopuldi, Capuam recipit, a Capuanis uocatus in odium dicti Celani comitis, cuius filius Raynaldus ipsius ciuitatis archiepiscopus erat. Millesimo CCIX. Fredericus rex Sicilie uxorem duxit Constantiam sororem regis Arragonum. Dictus Celani comes castellum Capue recipit a Leone de Andria castellano, hoc filio ipsius dicto archiepiscopo procurante; et dictus Fundanus comes, qui castellum ipsum tenebat obsessum, metus causa Capuam exiit. Otto dux Saxonie ab Innocentio papa uocatus, apud Sanctum Petrum, in Romanum Imperatorem coronatur, non sine strage magna suorum. Qui prestito iuramento de conseruando regalibus Sancti Petri et de non offendendo regem Sicilie Fredericum, in Marchiam secedens et in partes Tuscie, ibi per annum continuum moram fecit. Hoc anno mense Madii, penultimo mensis eiusdem, dictus Roffridus Casinensis abbas apud Sanctum Germanum obiit, cui Petrus dictus Conte, qui antea functus fuerat officio decanatus, electus a fratribus, et a papa Innocentio approbatus, in regimine monasterii successit eidem. Huic rocca Bantre, que usque tunc monasterio suberat Casinensi, rebellauit. Cui quendam prefecerat monachum nepotem suum nomine Seniorectum, qui sibi ab hominibus rocce ipsius non precauens, cum de rocca ipsa fecisset ad uillam descensum hoc ipsis de uilla proditorie procurantibus, cum redire in roccam uellet, non est amodo eam intrare permissus. MCCX Otto dictus Imperator, tractus a Dyopuldo et Petro Celanensi comite, qui cum ipso Dyopuldo contraxerat, quorum alter Capuam, alter uero sibi Salernum tradidit, spreto iuramento quod Romane ecclesie fecerat regnum intrat per Reatinas partes, sub illorum ducatu qui fidelitatem ei prestiterant per Marsiam, et exinde per Cominum uenit; ad quem dictus Casinensis abbas, cui cura erat de terra et populo, cum ad ingressum ipsius Oddonis essent omnes exterriti, ita quod in Sancto Germano pauci admodum remanserint, qui ad loca tutiora sua suppelectilia non tulissent, suos pro pace legatos misit, et ipse etiam exiuit in occursum eius, contra fratrum omnium uoluntatem. A quo satis benigne receptus, terram monasterii seruauit indempnem. Tunc idem Otto se Capuam confert, ubi receptis a Dyopuldo certis munitionibus quas habebat in regno, ducem Spoleti efficit illum. Hic cum gente ipsius Ottonis iuit ad debellandum ciuitatem Aquini, in qua Landulfus Thomas Pandulfus et Robertus domini Aquini, qui regis fidem seruabant, se receperant cum gente sua; et cum non preualeret in eam, uiribus resistentibus predictorum, confusus et non sine dampno recessit. Ciuitas Neapolis in odium Auerse ipsi Ottoni se reddidit, qui ad instinctum Neapolitanorum Auersam obsidet, que, facta cum eo compositione, remansit indempnis. Dictus Otto Apulie fines ingreditur, ceteris sibi colla flectentibus, tum uoluntarie tum causa metus. Innocentius papa illum excommunicat et ecclesiam Capuanam sub interdicto ponit, pro eo quod celebrare ausi sunt ipso presente. Excommunicat etiam omnes fautores illius in octauis beati Martini. MCCXI. Petrus Casinensis abbas mense Ianuario, U uidelicet Kalend. Februarii in monasterio obiit. Innocentius papa in die sancto Iouis excommunicationem latam in Ottonem, ac eius sequaces confirmat. Hoc anno Adenulfus cognomine Casertanus in abbatem Casinensem eligitur. Dictus Otto cum totam fere sibi Apuliam subiugasset; audito quod quidam Alemannie principes sibi rebellauerant, mandato apostolico, Regnum festinus egreditur mense Nouembris et Mense Martii in Alemanniam remeauit. Eodem mense Martii Fredericus rex Sicilie ab Innocentio papa uocatus, nauigio uectus a Gaietanis, relictis Panormi uxore et filio, Gaietam uenit. Ad quem dictus Ryccardus de Aquila Fundanus comes, et prephati domini de Aquino uadunt. Tunc rex ipse ad petitionem hominem rocce Bantre, qui accesserunt ad eum, castellanum mittit Iohannem Russum ciuem Gagetanum militem suum; et a Gaieta descendens per mare ad Urbem uadit, ubi a papa Innocentio et ceteris cardinalibus Senatu populoque Romano ingenti cum honore receptus est. Ad quem missus ex parte conuentus Stephanus cognomento de Marsia, tunc camerarius Casinensis, mandato pape Innocentii litteras et mandatum impetrauit a rege ad castellanum rocce predicte, ut eam restitueret monasterio Casinensi. Et post dies paucos ab Urbe discendes cum licentia pape et cardinalium se nauigio recipit et Ianuam feliciter applicans; inde per Cremonam et Ueronam inuitis Mediolanensibus, qui eius impedire transitum crediderunt, transalpinauit cum paucis. Hunc dicti Ottonis emuli benigne recipientes, gressus et iter eius contra eum in uiam rectam, et non in inuium, direxerunt. Qualiter igitur rex ipse in imperii acquisitione profecerit, qualiterue optinuerit contra eundem Ottonem, locis relinquo propriis aptius referendum. MCCXII mense Iunii Innocentius papa Urbem exiens uenit Signiam, ubi per estatem moram faciens mense Septembri remeauit ad Urbem. Petrus Celani comes languore correptus obiit. Hoc anno christiani principes, uidelicet rex Castelle, rex Nauarre et rex Arragonum cum Miramammolino Sarracenorum principe prelium ineuntes, Dei fauente uirtute, contra eum optinuerunt. Quod ad omnium orientalium gaudium et exultationem; idem rex Castelle de tanta christianis principibus celitus concessa uictoria dicto Innocentio pape litteras mittit. Mittit etiam de acceptis Sarracenorum spoliis eidem honorabilia exenia, tentorium uidelicet totum sericum et uexillum auro contextum. Quod in principis apostolorum basilica in laudem nominis Christi appensum est. Mense Madii Adenulfus, Casinensis electus rocce Bantre occasione mandati regii, cui parere noluit castellanus, artat et obsidet, set cum roccam ipsam optinere non posset, data quadam nepte sua in coniugem filio ipsius castellani cum certa pecunie quantitate, recuperauit roccam ipsam monasterio Casinensi. Innocentius papa per generales quas ad orbis prelatos dirigit litteras sanctam synodum ad Urbem uocat. Mense Iunii autem Signiam; ubi propter urgentem necessitatem dictum Adenulphum Casertanum, Casinensem electum, in Casinensem abbatem promouit. Fredericus rex auxilio principum totam Alemannie planitiem optinuit, solis ipsi Ottoni munitionibus remanentibus. Hoc anno fames in Apulia exorta est. Millesimo CCXIII. Innocentius papa Urbem exiens mense Iunii iuit Uiterbium, ubi per generales, quas ubique terrarum dirigit, litteras omnes Christi fideles ad terre sancte subsidium exhortatur, per quas etiam excommunicationis innodat uinculo cursarios et pyratas, qui capiunt et spoliant transeuntes, sicque subsidium impediunt terre eiusdem, et qui scienter communicant cum eisdem in aliquo uenditionis uel emptionis contractu. Innouat preterea excommunicationem latam aduersus eos, qui Sarracenis arma, ferrum, lignamina deferunt galearum, quique cum pyraticis Sarracenorum nauibus curam gubernationis exercent, precipiens huiusmodi sententiam per omnes urbes maritimas publicari diebus dominicis et festiuis. MCCXIIII. Hoc anno dictus Otto cum rege Francie bellum commitens, ab ipso rege deuictus est et fugatus. Innocentius papa has mittit litteras ad Soldanum:
+*Innocentius etc. Nobili uiro Sephedino 
+Soldano Damasci et Babylonie timorem diuini nominis et amorem. Danihele propheta testante didicimus, quod est Deus in celo, qui reuelat misteria, mutat tempora et transfert regna, ut uniuersi cognoscant, quod Dominus excelsus in regno hominum et cui uoluerit dabit illud. Hoc autem euidenter ostendit, quando Iherusalem et fines eius tradi permisit in manus fratris tui, non tam propter eius uirtutem quam propter offensam populi christiani, Deum ipsum ad iracundiam prouocantis; qui secundum prophetas cum irascitur, non obliuiscitur misereri. Unde illum imitari uolentes qui de se ipso ait:
+Discite a me quia mitis sum et humilis corde,
+magnitudinem tuam humiliter
+obsecramus, quatenus ne propter uiolentam detentionem prefate terre plus adhuc effundatur humani sanguinis quam hactenus est effusus, restituas eam nobis, usus consilio saniori, de qua forte detentione plus tibi difficultatis quam utilitatis accrescit, et dimissis utrimque captiuis quiescamus a mutuis impugnationum offensis, ita quod apud te non sit deterior conditio gentis nostre, quam aput nos est conditio gentis tue. Latores presentium ad tuam presentiam destinatos rogamus benigne recipias, dignum eis responsum tribuens cum effectu. Datum Laterani ui Kalendas Maii, Pontificatus nostri
+anno XUI.*
+Item scire uolens ipse papa terras mores et uires Agarenorum contra quos de ipsius mandato christianorum exercitus parabatur, scripsit patriarche Iherosolimitano, magistris domorum Hospitalis et Templi, ut super hiis eum per suas redderent litteras certiorem. Qui per quasdam naues Uenetum inde huc transmeantium, tam detentores quam terras et mores eorum exposuerunt ei certissime in hunc modum: Saladinus et Sephedinus duo fratres fuerunt. Mortuo Saladino, qui habuit XI filios, regnauit Sephedinus, qui occidit omnes nepotes suos, preter unum qui uocatur Melchisedech, qui tenet terram istam cum omnibus ciuitatibus, castris et uillis et aliis munitionibus, que sunt plus de ducentis. Sephedinus uero habuit filios XU, de quibus hereditauit septem. Silicet Melkekemme, qui primus est et maior natu omnibus. Hic tenet Alexandriam, Babyloniam, Cayrum, et totam terram Egipti in meridie et septentrione; qui post mortem patris sui Sephedini de generali constitutione patris et fratrum debet esse dominus omnium et totius terre. Secundus filius est nomine Coradinus qui habet Damascum, sanctam Iherusalem et totam terram, que fuit christianorum, preter modicam quam adhuc tenent christiani, que sunt inter ciuitates munitiones et castra plus de trecentis. Tertius filius est nomine Melkafays, id est grandis, qui tenet terram istam que dicitur de Iamella cum tota alia prouincia, que sunt inter munitiones uillas et castra plus de quadringentis. Quartus filius est nomine Melkemodan, id est magnus dominus, qui tenet regnum Doasie cum omni potentatu suo, que sunt plus de quadringentis inter ciuitates munitiones et castra. Quintus filius est nomine Melkisalaphat, qui regnat et tenet terram et regnum de Sarco, ubi fuit occisus Abel a Caym fratre suo, in quo regno sunt octingente inter ciuitates munitiones et castra plana. Sextus filius est Machometus, qui tenet regnum de Baldach, ubi est papa Sarracenorum Caliphius, qui colitur timetur et adoratur tamquam Romanus pontifex in lege eorum, qui non potest uideri nisi bis in mense, quando cum suis uadit ad Magometh deum Sarracenorum, et inclinato capite et oratione facta suo more Sarracenico, antequam templum exeant, splendide comedunt et bibunt, et sic coronatus reuertitur in domum suam cum gente sua. Iste deus Magometh uisitatur quotidie et adoratur, sicut uisitatur et adoratur dominus crucifixus a populo christiano. In ista ciuitate Baldach est papa Caliphius; ciuitas ista caput est totius legis Agarenorum. Septimus filius est nomine Salaphat. Hic non habet specialem terram, set semper est cum patre suo Sephedino. Iste portat uexillum coram patre suo, quando equitat. Cui unusquisque fratrum singulis annis pro certo censu dignitatis sue transmittit mille sarracenatos et duos dextrarios bene paratos. Sephedinus quando equitat terram et uisitat filios suos prephatos, incedit uelato capite de uno examito rubeo. Cui omnes filii inclinant quater ad terram, et exeunt ei obuiam per sex milliaria, et osculato pede, cum ipse sit super equum, recipit eos ad osculum et ad manum. Qui cum unoquoque moratur per triduum, semel in anno, et sic a primo usque ad septimum filios uisitat memoratos, et quilibet omni anno pro certo tributo mittit in fisco patris XX millia sarracenatos; et sic a primo usque ad septimum dat unicuique filiorum unum de anulis suis, in quo imago sua sculpitur. Uolunt isti libenter reddere in manus domini pape terram sanctam, quam tenent ad opus christianorum, et ut certi sint et securi de alia terra a populo christiano, singulis annis uolunt esse sub certo tributo patriarche Iherosolimitano, et dabunt inde cautelam Romane ecclesie de non impedienda amplius terra sancta, qua dominus noster Iesus Christus suis pedibus ambulauit. Predictus uero Sephedinus de more predecessorum suorum faciem suam non ostendit omnibus nisi decies in anno, quando nuncios recipit Pisanorum, Ianuensium, Uenetum, ciuitatum, regum uel principum christianorum, astantibus centum armatis. Primo die recipit ipsos in prima sala de Cayro, ubi semper est status eius. Tunc recipit licteras a nunciis, set non audit eos; in secunda die audit eos in secunda sala, astantibus ducentis Turkis suis bene armatis. In tertio quidem die per turcimannum suum, uidelicet interpretem, dat eisdem responsum secundum quod est modus in causa. Qui post tertium diem non habent amplius ad illum accessum. Habet Sephedinus uxores XU in lege sua, que sunt in uno palatio, insimul dormiunt comedunt et bibunt. Si aliqua earum habet ex eo filium, Sephedinus uadit ad eam quando uult, et dormit cum ea uidentibus aliis. Illam uero que non habet ex eo filium, ad se quando uult per eunuchos suos uocari facit in uesperis, et detinet eam per noctem et diem, et sic facit de singulis. Quando aliqua istarum moritur, inducit aliam inter alias. In secretiori camera, ubi ludit et dormit, nullus habet accessum, nisi unus tantum senex. In cuius camere ostio semper existunt armati quinquaginta. Quinquagenarius est Sephedinus, potens multum in armis et gente, eloquens ualde in lingua sua, qui precellit hodie omnes qui uiuunt paganos excepto Maximuto in auro. Iam enim muniuit totam terram suam et filiorum, et exercitus congregat infinitos; et in omnibus ipse cum filiis in predictum modum cum Romana ecclesia uult componere pacem. Octo alii filii Sephedini de patris constitutione sic uiuunt. Duo ex ipsis custodiunt sepulchrum Domini; ad quos quicquid datur peruenit, et diuidunt inter se. Quatuor alii habent redditus de Calyce fluuio, qui irrigat totam terram Egypti: et istis quatuor melius ualent isti redditus de uiginti millibus saracenatis. Duo alii fratres minores sunt cotidie in conspectu Dei sui Magomet pro castitate quam habent, et totum, quod datur ad pedes eius, est de ipsis minoribus fratribus. Hec, sanctissime pater, ita esse in ueritate sciatis”. MCCXU. Hoc anno Rogerius de Aquila Fundanus comes cepit castrum Motule, et illud bonis omnibus spoliauit. Innocentius papa Urbem exiens uenit Ferentinum in Campaniam, ad quem Rogerius de Aquila Fundanus comes accedens, regi Frederico fidelitatis prestitit iuramentum. Idem papa mense Augusti inquisitionem de persona abbatis Casinensis Adenulfi prefati fieri mandat per Nicolaum capellanum suum, qui in Tusculanum est assumptus, et per magistrum Raynerium tunc notarium, qui in cardinalem postea est promotus. Qui de statu monasterii et de persona dicti abbatis per monachos sub iuramento ueritatem certius inquirentes, et que didicerunt redigentes in scriptis, ipsi summo pontifici retulerunt. Illis autem abeuntibus, idem abbas prauo usus consilio monasterium munire curauit militibus et seruientibus, suis consanguineis et propinquis. Similiter et roccam Ianule, Atinum, roccam Bantre et castrum Fractarum; qui tandem a papa uocatus apud Anagniam uadit ad ipsum. Qui prestito sacramento, quod monasterium decastellaret et roccas predictas, easque in manus eorum traderet, quibus ipse mandabat, correptus ab eo dimissus est. Et rediens ad monasterium, illud tantum decastellauit, reliquis sibi castellis retentis; et propterea uocatus a papa iterum, inconsulte uadit ad ipsum, a quo redargutus de fide mentita cum in eum publice uellet ferre depositionis sententiam, persuadentibus sibi nonnullis renunciauit, et cessit inuitus. Quem ipse papa apud Larianum mandat custodiri, donec roccas predictas resignari faciat ad mandatum suum. Hoc itaque cum innotesceret in terra monasterii, Miraddo nepos dicti abbatis consulens uite sue, cum esset in Sancto Germano et multas nonnullis intulisset offensas, nocte fugiens relictis uxore et filiis in rocca Bantre, in qua quidam erat monachus consobrinus suus se recepit; cum quo postmodum facti ecclesie rebelles, terram ipsius hostiliter infestabant. Interea iussu apostolico de substitutione abbatis tractatur in monasterio; set quia non poterant conuentus in unius electione inueniri concordes, hoc ipsi pape per octo de fratribus, quos ad ipsum mittunt, denuntiant. Inter quos cum unus esset eorum notus pontifici Stephanus cognomento de Marsia, cuius superius feci memoriam, illum, postquam per eos sibi constitit de electione diuersa, de gratia prout placuit in abbatem concessit eisdem. Hic ad monasterium rediens a fratribus et populo cum honore receptus est. Eo anno rex Fredericus in rependium collati sibi celitus beneficii et triumphi de Ottone dicto imperatore apud Aquisgranum sponte se crucis caractere insigniuit. Dictus papa Rome apud Lateranum in ecclesia Saluatoris que Constantiniana dicitur sanctam synodum celebrauit, in qua cum fuerint patres circiter quadringenti, de reformatione ecclesie in suo sermone proposuit, et liberatione potissimum terre sancte. Interfuerunt autem regum et principum totius orbis nuntii, legatus quoque regis Frederici Panormitanus archiepiscopus Beradus nomine, et Mediolanensis quidam pro parte Ottonis ad mandatum ecclesie redire uolentis. Quibus marchio Montisferrati, qui erat pro parte regis ipsius, aduersarium se opponens, quod pro Ottone ipso non deberent audiri, sex in medium capitula protulit. Primum quia iuramentum, quod Romane ecclesia fecerat non seruauit, ut debuit. Secundum quia propter que fuit excommunicatus adhuc detinet, nec reddidit, ut iurauit. Tertium qui episcopum quemdam excommunicatum tanquam ipsius fautorem nititur confouere. Quartum quia legatum episcopum alium capere et in maioris iniquitatis cumulum incarcerare presumpsit. Quintum quia in contemptum Romane ecclesia regem Fredericum regem appellauit presbyterorum. Sextum quia quoddam monialium monasterium destruxit, et erexit in arcem. Adiecit etiam, quod cum ipsi Mediolanenses simili essent excommunicatione notati, tanquam ipsius Ottonis complices et fautores, et quia eorum ciuitas Paterenos fouebat, nulla prorsus debebant ratione audiri. Quod cum moleste satis ferrent Mediolanenses ipsi, et uellent marchioni ipsi in contrarium respondere, quia pars utraque in contumelias prorumpebat, de solio suo dominus papa exurgens manu innuit, et egredientibus ceteris, ipse ecclesie est egressus. Sedit autem usque tertio ipse dominus papa, a festo beati Martini usque ad festum sancti Andree, et tunc electionem factam per principes de rege Frederico in imperatorem Romanum approbans confirmauit, et sancta synodus LXX capitula promulgauit: dampnauit librum Ioachim Florensis abbatis, quem contra magistrum Petrum Lombardum ediderat de unitate et essentia Trinitatis. MCCXUI Stephanus Casinensis abbas facta compositione cum Miraddo, recipit roccam Bantre. Adenulfus quondam abbas a papa dimittitur, cui ab ipso conceditur ecclesia sancti Benedicti in Capua, et de gratia ecclesia sancti Angeli in Formis additur illi. Hoc anno dictus Stephanus Casinensis abbas Rome apud Lateranum in sacerdotem per manus Ostiensis episcopi promouetur. Dyopuldus de ducatu Spoleti in regnum occulte rediens, super asinum sedens proditus, et cognitus apud Tyberam captus est, et senatori Urbis in custodiam traditus, et tandem interuentu pecunie liberatus. Henricus regis Frederici filius uocatus a patre Gaietam a Panormo nauigio ueniens, in Alemanniam uadit. Mense Iunii Innocentius papa Urbem exiens Perusium uadit, ubi mense Iulii XUII Kalendas Augusti languore correptus feliciter expirauit. Cuius obitum quidam metrice sic defleuit:
+*Nox accede, quia cessit sol, lugeat Orbis,
+In medio lucis lumen obisse suum. Lumen obiit mundi, quia decessit pater Innocentius; iste pater Urbis et Orbis erat. Nomen utrumque tenens uersum, notat hoc quod habebat, Quid mundo posset, reddere quidue Deo. Si speciem, si mentis opes, si munera lingue
+Attendas, cedet lingua, cadetque stilus.*
+Hic honore debito ad Perusium tumulatus est, et Cencius sanctorum Iohannis, et Pauli presbyter cardinalis, in papam Honorium substitutus est illi. Qui de tanti patris obitu et sua promotione ubique terrarum litteras dirigit generales. Hic mense Septembris de Perusio ad Urbem redit, ubi cum multo honore a Romanis omnibus receptus est. Hoc anno fertilitas magna fuit. Filius regis Francie cum exercitu suo intrauit Angliam, et ex ea non modicam partem optinuit; propter quod per totam Angliam excommunicatus est, papa mandante. Rex Anglorum obiit et filius eius coronatur in regem. MCCXUII. Petrus Altisiodorensis comes in Constantinopolitanum imperatorem electus, Romam ueniens cum consorte sua ab Honorio papa apud Sanctum Laurentium extra muros Urbis, in imperatorem et imperatricem coronantur. Qui regnum intrantes, et se Brundusium conferentes cum honesto militari exercitu, ibi dominum Iohannem de Columpna cardinalem in Costantinopolim legatum uenturum expectant, cum quo infausto satis omine nauigio transfretantes, ad portum Durachii peruenerunt. Qui prauo ducti consilio, imperatrice eos per mare preeunte ad ciuitatem Bizanteam, obsidere et expugnare preuiderunt Durachium; et cum uiris non proficerent aut uiribus suis, ab obsidione ciuitatis ipsius digressi sunt. Qui errantes per deuia et condensa syluarum, a Grecis intercepti sunt, de quibus nonnulli in ore gladii perierunt, nonnulli uero capti sunt, et carcerali squalore una cum ipso imperatore consumpti. Ipse etiam cardinalis captus est et detentus. Hoc anno naualis Frisonum exercitus Gaietam ueniens, Iherosolimam uadit in subsidium Terre sancte. Ianuensium quoque, Uenetum, Pisanorum et aliorum de diuersis mundi partibus signatorum apud Accon multitudo conuenit. Qui cum rege, Patriarcha Iherosolimitano, Magistris domuum Hospitalis et Templi consilium ineuntes, cum Iherusalem propter aquarum defectum commode adire non possent, uersus Damiatam Sarracenorum ciuitatem nobilem et munitam suarum nauium carbasa direxerunt. Quo prospere applicantes eo fauente qui mari et uentis imperat, cum fluuius ingens et turris in eo precelsa constructa transitum ad ciuitatem penitus prohiberent, coacti sunt sua figere tentoria circa litus. Quod illi de Damiata uidentes, suos mox nuncios dirigunt ad Soldanum, per quos se a christianis obsessos significant, et petunt ut suum ad eos ueniant in succursum. Qui statim collectis undique uiribus, Damiatam se contulit sine mora, quam uiris muniuit et uiribus, nec non et turrim predictam: et ne christiani possent in partem alteram nauigio transmeare, secus ampnis ripam acies balistariorum et arcariorum innumeras ordinauit. Tunc christiani de regis, et aliorum consilio, et consensu qui preerant exercitui, ut liberior eis pateret ad ciuitatem accessus, expugnare turrim primitus preuiderunt, et pretio a Frisonibus una conducta cochone, quam propter ignem quem illi qui erant in turri, sepius iaciebant, coriis morticinis et aliis necessariis undique munierunt, uiros audaces, et bellicosos qui per scalam ligneam satis artificiose compositam deberent conscendere turrem ipsam, ordinarunt et posuerunt in ea. Quam cum per fluuium ducerent aliquo non obstante, hinc Sarracenis hinc christianis alta uoce clamantibus, seque uicissim ferientibus iaculis et sagittis, uolentes, qui erant in cochone scalam in turris ponere summitate, et per illam conscedere prout fuerat ordinatum, dum niterentur in ascendendo uiri cordati alter alterum preuenire, mox in partes scala confracta, loricati milites, proh dolor! ceciderunt, quorum haud dubium est in celum anime auolarunt. Et nostri tunc imperfecto negotio tristes sunt, letantibus e contrario Sarracenis, ad castra reuersi; nec tamen destiterunt a ceptis, quin immo ad capiendam turrem ipsam uehementius animantur. Ad quam cum per aquas accederent, nauibus et scalarum ingeniis geminatis, et per terram darent ut poterant, frequentes insultus, diuina dextera faciente, mense Augusti in festo beati Bartholomei apostoli, turrem ipsam optinuerunt, et qui in ea inuenti sunt gladiis occubuere nostrorum, quibusdam nobilioribus reseruatis ad uitam, quos rex Iherosolimitanus uinctos Accon dirigit in uictorie signum. MCCXUIII. Hoc anno mense Martii dominus Iohannes de Columpna dudum aput Durachium captus, ad preces pape liberatur a uinculis, et legatus Constantinopolym uadit. Otto dictus imperator apud Brunsuych naturali morte defungitur. Pelagius Albanensis episcopus a Brundusio cum Iacobo comite Andrie Romani exercitus principe in Syriam transfretat. Et tunc nonnulli cruce signati de terra sancti Benedicti et aliarum partium a Gaieta nauigio Iherosolimam petunt; et prospere peruenientes Accon, audito de captione turris, uadunt sine more periculo Damiatam. Dyopuldus prefatus de mandato regis Frederici in Romanum imperatorem electi a comite Iacobo de sancto Seuerino genero suo capitur. Constantia uxor dicti regis in Romanum imperatorem electi, uocata a uiro suo in Alemanniam, uadit ad ipsum. MCCXIX. Hoc anno Honorius papa mense Iunii Urbem exiens iuit Reate, ibique moram faciens usque ad mensem Octobris, inde iuit Uiterbium, et tandem Romam reuersus est. Set cum propter Romanorum molestias esse Rome non posset, coactus est Uiterbium remeare. Christi exercitus fluuium transmeat Damiate, et posita ciuitati obsidione cum Soldanus fugiens metus causa relictis tentoriis in partem alteram secesserit, post strages plurimas, post sumptus multiplices, post labores et dampna innumera mense Nouembri in uigilia beati confessoris Leonardi optinuit tandem faciente Domino Damiatam, hoc ipso Albanensi episcopo procurante. Ciuitas autem ipsa auro, lapidibus pretiosis, pannis sericis rebusque opimis plena inuenta est, de quibus ditatus Christi exercitus est et Egyptii spoliati. De Sarracenis uero tanta facta est strages, quod christianis ipsis displicuit. Tunc Soldanus ipse furore accensus, muros Terre sancte Iherusalem sterni ad solum fecit et a Sarracenis incolis deseri, paucis in ea christicolis remanentibus. Interim christiani ciuitatem Damiate tenent et possident, et ab omni spurcitia paganorum mundantes eandem, construunt in ea ecclesias ad laudem et gloriam nominis Iesu Christi. Soldanus uero animo uiribusque resumptis, christianos non cessat usque ad aggeres cotidie impugnare, nostris tamen se uiriliter tuentibus et tenentibus contra illos. MCCXX. Honorius papa mense Iunii a Uiterbio ad Urbem ueterem uadit et circa finem Septembris Uiterbium rediens, exinde Romam reuersus est. Fredericus rex uocatus a papa uenit cum consorte sua Constantia ad coronam, relicto in Alemannia Henrico filio suo, et ambo in principis apostolorum basilica mense Nouembris in festo beate Cecilie magnifice satis cum omnium Romanorum gratia et honore sunt imperii diademate insigniti. Quorum coronationi dictus Stephanus Casinensis abbas, nec non comes Rogerius de Aquila, comes Iacobus de Sancto Seuerino, comes Ryccardus de Celano, et nonnulli de regno barones interfuerunt, occurrentes ipsi imperatori ut ipsius sibi gratiam compararent, eidemque dederunt liberaliter dextrarios, quos habebant, quos redeuntibus in Alemanniam Teutonicis ipse largitus est Imperator. Tunc etiam Thomas Molisii Comes ad ipsum Imperatorem pro illius gratia obtinenda, misit filium suum, set cum optinere eam non posset, contra ipsum Imperatorem se in roccam recipit Magenulfi, comitissa uxore sua in rocca Boiani constituta, et relicta cum suis. Tunc ipse Imperator per manus Ostiensis episcopi, qui postmodum in papam Gregorium est promotus, resumpsit crucem, uotum publice innouauit, multosque qui intererant nobiles idem facere animauit. Tunc etiam dictus abbas Stephanus ad petitionem Imperatoris sibi roccam Bantre mandat restitui, et Atinum que usque tunc ex concessione imperatoris Henrici patris tenuerat ecclesia Casinensis. Imperator ipse Rome in sua coronatione quasdam edidit sanctiones pro libertate ecclesiarum et clericorum, confusione Paterenorum, testamentis peregrinorum et securitate agricultorum; et tunc Romanos fines deserens et per Campaniam iter habens uenit in Regnum, et apud Sanctum Germanum magnifice a predicto abbate receptus, mensam campsorum, et ius sanguinis que usque tunc habuerat ex concessione imperatoris Henrici, ecclesia Casinensi recipit ab eodem; Suessam, Teanum et roccam Draconis in demanium reuocat, quas dictus comes Roggerius de Aquila tunc tenebat; et se recto tramite Capuam conferens et regens ibi curiam generalem pro bono statu Regni suas ascisias promulgauit, que sub uiginti capitulis continentur. MCCXXI. Tunc Imperatrix Suessam uadit. Sora, quam comes Ryccardus, frater olim Innocentii pape, tenebat, ipsi imperatori se reddidit. Roggerius de Aquila comes, mandato Imperatoris roccam Arcis arctat et obsidet, quam Stephanus cardinalis sancti Adriani, qui eam tenebat, ipsi Imperatori resignari mandauit. Tunc Dyopoldus, quem comes Iacobus de Sancto Seuerino Imperatori tradidit, olim de mandatu ipsius captus, ad preces Teutonicorum dimissus est liber, datis tamen a Syfrido fratre suo et resignatis Imperatori Aliphia et Caiatia, quas tenebat. Tunc etiam Thomas de Aquino factus Acerrarum comes Magister iustitiarius factus est Apulie et Terre-Laboris. Boianum Imperatori se reddidit; ubi cum barones comitatus qui Imperatoris manum dederant contra Thomam Celani et Molisii comitem conuenissent, comes ipse super eos irruens in fugam uertit eosdem, Boianum combussit et de illius uictualibus roccam Boiani muniuit, uxorem suam comitissam secum ducens ad roccam Maienulfi. Dictus Acerrarum comes cum imperiali exercitu roccam Boiani adiens, illam arctat et obsidet, qui eam per compositionem obtinet pro ipso Imperatore, deinde rocce Maienulfi in qua dictus comes Thomas se receperat, obsidionem parat. Illis diebus rocca Ianule super Sanctum Germanum de nouo firmata diruitur, iuxta editam Capue constitutionem de nouis edificiis diruendis. Celanum Imperatori se reddidit, quibusdam in turri Celani et in Obinulo se ad fidelitatem comitis Molisii recipientibus; propter quod Celanenses Imperatoris gentem in suum succursum uocant, cum qua turrim ipsam aggredientes uiriliter, ui eam capere nequiuerunt. Imperator ceteris de regno sibi colla flectentibus, per Apuliam et Calabriam iter habens, feliciter in Siciliam transfretat, et Messane regens curiam generalem, quasdam ibi statuit ascisias obseruandas, contra lusores taxillorum et alearum nomen Domini blasphemantes, contra Iudeos, ut in differentia uestium et gestorum a christianis discernantur, contra meretrices, ut cum honestis mulieribus ad balnea non accedant et ut earum habitatio non sit intra menia ciuitatum, contra ioculatores obloquentes, ut qui in personis aut rebus illos offenderit, pacem non teneatur imperialem infringere. Hoc anno uicesima a personis ecclesiasticis, a laycis uero decima pro subsidio terre sancte per totum regnum colligitur, et per Gualterium de Palearia Regni cancellarium, et per Henricum de Malta comitem, marini stolii ammiratum, ipsam Damiatam transmittit, licet tunc temporis ammissa fuerit culpis exigentibus Damiata. Propter quod ipse cancellarius iram Imperatoris metuens, se Uenetias contulit, et dictus comes redit in Regnum, qui ab Imperatore captus est, et terram quam tenebat, ammisit, rex uero, patriarcha Iherosolimitanus, Albanensis episcopus et ceteri qui in bello fuerant christiani, sub securo Soldani conductu ad Acconitanam redeunt ciuitatem. Hanc igitur tantam et tam grauem christianorum iniuriam et Damiate ammissionem, duxi ego notarius Ryccardus huius operis actor rithmice deplorandam:
+*Diro satis percussus uulnere
+Diro cogor singultu luere Ueh, lamentum et carmen dicere Nostre gentis de casu misere Que signata crucis signaculo Crucis hosti cedit allophilo Non fit pugna ense uel baculo Set premente famis periculo Quantus dolor, quanta calamitas O quis pudor, qualis anxietas Quod succubuit christianitas Impiorum gaudet impietas Iesu bone, si fas est dicere Cur sic placuit nos deicere Mori malo quam ultra uiuere Uinci uidens debentes uincere
+Quis in tanto dolore positus
+Sui diem non optet obitus Christi uictus iacet exercitus Unde pudor, dolor et gemitus Quis non meret hoc infortunium Luctus ora conclusit omnium Roma, caput et mater Urbium Omne tibi defecit gaudium Per te uenit hec tribulatio Mundi plorat quam omnis natio Christiane cedis occasio Tu fuisti; sis releuatio In te forma facta concilii Causam dedit huius exilii Agar nobis insultant filii Tui spernunt uires auxilii Damiata, que tot laboribus Tot effusis empta cruoribus Christianis olim principibus Paruisti, nunc pares hostibus De te fame sonus exierat Damiata non est que fuerat In te Christi fides floruerat Quam ancille nunc stirps dedecorat Hysmaelite te detitulant Aras euertunt, templa uiolant Quod tibi tot penas accumulant Peccata nostra sunt, que pullulant Ubi nunc decus est ecclesie Christiane flos et militie Legatus, rex, et dux Bauuarie Uicti cedunt uiris perfidie O quam prauo ducti consiliio Exierunt duces in prelio Damiata, tu das exilio
+Quos fouisti fere biennio
+Maledicta fatorum series
+Qua sit tanti mali congeries Cunctos tangit ista miseries Cunctis datur flendi materies Mundus totus et mundi principes Sunt doloris participes Tuam ergo causam ut uindices
+Te nos, Christe, precamur supplices*
+Igitur quod dicere nequeo non dolendo, per compositionem reddita Damiata Soldano, liberati sunt utrimque captiui et christiani principes, qui contra Soldanum inconsulte processerant, liberati. Mense Septembri in festo natiuitatis beate Uirginis tareni noui cuduntur Amalfitani. MCCXXII. Honorius papa mense Februarii Urbem exiens uenit Anagniam, ad quem Imperator uocatus uadit, et apud Uerulas cum ipso papa conueniens, per dies XU solempne insimul colloquium habuere, statuentes apud Ueronam cum aliis orbis principibus pro succursu Terre sancte curiam regere generalem; et tunc data fide quod in certo termino tamquam Imperator in Terre sancte subsidium transfretaret, in Regnum rediens, roccam adiit Magenulfi, quam iussit arctius obsideri a Thoma Acerrarum comite et hiis qui cum eo erant; et ipse festinus in Siciliam reuersus est propter Myrabettum Sarracenorum ducem, qui eam pro uiribus infestabat. Honorius papa Romam reuertitur, quam postmodum exiens uenit Alatrum. Romani super Uiterbium uadunt. Imperatrix in Sicilia obiit. Comes Thomas de Celano, licet satis arctatus, nocturno tempore roccam exiens Magenulfi, sub fido ducati iter faciens per montana ad castrum se contulit, quod Raynaldus de Auersa sororius eius tenebat; a quo acceptis equis, et sociis paucis, clanculo intrat Obinulum, et deinde cum suis supra Celanum ueniens, spe ductus eorum de Celano, qui assistebant eidem et nouerant illius aduentum, imperiales, qui erant intus Celanum, et turrim pro uiribus impugnabant, diluculo aggressus est, eosque in fugam uertit, multos cepit, et carceribus deputauit, et tunc totam Marsiam equitat, predatur Ciuitam, Paternum comburit, et que potest in Celano uictui necessaria congregat. Quo cognito dictus Acerrarum comes paucis in obsidione rocce Maienulfi relictis, una cum Stephano Casinensi abbate et Raynaldo Capuano archiepiscopo contra ipsum comitem super Celanum uadit; dictus tamen archiepiscopus subita infirmitate correptus in uia mortuus est. Dictus comes Molisii ab Acerrarum comite arctatus est, et Celanum extra obsessum. Imperator in Sicilia de Mirabetto triumphat, et de ipso et suis fecit quod eorum meruerat exigentia commissorum. Seruientes de Neapoly et Gaieta loricati et cum scutis super Celanum uadunt. Dictus Acerrarum comes in obsidionem rocce Magenulfi reuertitur. Tunc comitissa cum se diutius tenere non posset, accepta a prefato Acerrarum comite pro se et suis securitate personarum et rerum, roccam Magenulfi ipsi comiti ad opus Imperatoris restituit; que funditus postea est euersa. Hoc anno mense Augusti Fundana ciuitas pro maiori parte, casu accidente, igne cremata est. Mense Septembris stella cometes apparuit. Imperator sua statuta per Regnum dirigit, qualiter in singulis ciuitatibus castellis et uillis singula mercimonia uendi debeant ad denarios nouos Brundusii, cassatis tarenis nouis Amalphie iuxta arbitrium sex bonorum hominum uniuscuiusque terre ad hoc iuratorum; et super hoc generales litteras mittit. M.CC.XXIII. Iohannes rex Iherosolimorum qui postmodum de filia sua cum Imperatore contraxit, ueniens de partibus transmarinis cum magistro domus Hospitalis Iherosolimitani, Romam uadunt ad Honorium papam, qui tunc grauiter patiebatur in crure. Imperator de Sicilia in Apuliam uenit, inde in Terram Laboris, et exinde ad Sanctum Germanum, ubi fieri cum cardinalibus colloquium sperabatur, cum ipse papa propter suam infirmitatem colloquio interesse non posset. Tunc tractus a cardinalibus est in Campaniam Imperator, ubi etiam hortatu regis Iherosolimitani et magistri domus Hospitalis se contulit ipse papa, et apud Ferentinum habens cum Imperatore colloquium, promisit publice usque ad biennium in Terre sancte subsidium transfretare, et filiam dicti regis ducere in uxorem iurauit. Qui accepta a papa licentia in Regnum rediens et iter per Soram habens, Celanum uadit, ubi ad se comitissam Molisii, que adhuc in rocca Magenulfi remanserat, uenire faciens, nec non et filium eius alloqui per eam fecit ipsum comitem, ut Imperatori se redderet. Set cum hoc optinere non posset, muniri optime iubet et custodiri collem Sancti Flauiani, et ipse se in Apuliam confert exinde in Siciliam rediturus, relictis tunc in manus Henrici de Morra Magistri iustitiarii comitissa predicta et filio eius. Post discessum uero Imperatoris ipso agente adhuc circa fines Apulie, inter Cesarem et comitem Molisii compositum est mediante Romana ecclesia, in hunc modum: Quod ipse comes securus cum rebus et personis, que ipsum sequi uoluerint, Regnum exibit, Celano, Obinolo et aliis que tenebat, pro Cesare resignatis, et comitisse uxori eius comitatus est Molisii reseruatus ex pacto. Tunc hiis ita gestis, dictus comes cum suis ad Urbem se contulit, comitissa comitatum Molisii recepit, Celanensibus precipitur, ut exeuntes de domiciliis cum suppellectilibus suis, facere in clausuris habitacula deberent. Quibus exeuntibus, Celanum totum est dirutum et combustum, sola ecclesia sancti Iohannis superstite remanente; sicque mutato nomine, que Celanum antea uocabatur, est Cesarea postmodum appellata. Unde metrice quidam dixit:
+*Uires et nomen Celanum perdit et omen
+Fertur Cesarea, cesaque facta rea.*
+Serra super Celanum firmatur, et ex tunc Celanenses a finibus propriis discesserunt; nec eis habitare concessum est in eisdem, quare ad loca alia eos oportuit demigrare. Hoc anno rex Francie obiit et filius eius coronatur in regem. Mense Martii in festo sancti Benedicti celum totum uisum est igneum, et pluit eo die terra et cinis. In Gaieta, Neapoly, Auersa et Fogia, iussu Cesaris, castella firmantur. Sernie, menia diruuntur, cuius ciuitatis fere medietas igne comburitur, castellum Carpenonis et alia quam plura de nouo castra firmata in comitatu Molisii et per loca alia secundum statuta imperialia dudum Capue edita euertuntur. Pro implendis statutis ipsis quidam Roggerius de Pesclolanzano executor ab Imperatore dirigitur. Imperator in Sicilia Sarracenos arctat et obsidet, quorum partem non modicam sibi subiectam ad partes mittit Apulie moraturam aput Lucerium, reliquis se in montanis tenentibus contra eum. Propter quod Roggerium de Aquila, Thomam de Caserta, Iacobum de Sancto Seuerino, et filium comitis Tricaricensis, Regni comites, uocat ad seruitium suum in Sicilia. Qui in comitatu et manu breui euntes ad ipsum, capi eos et teneri precepit, et eorum terras per Henricum de Morra Magistrum iustitiarium recipit ad opus suum. Inquisitiones fiunt in Regno iussu Imperatoris sub prestito iuramento, ut dicat quilibet quid pro decimis, et cui, quid pro conredis imperialibus, et cui quid pro facto Boiani rocce Magenulfi, que hoc anno euersa est, et pro Cesarea dedisset. Hoc anno Danorum et Norweie reges, pater et filius, a quodam principe Alamannie capti sunt, et Henrico regi filio Imperatoris traditi. Imperator comitatum Molisii in demanium reuocat, pro eo quod comes Molisii uocatus ab Henrico de Morra Magistro iustitiario, uenire coram eo noluit ad iustitiam faciendam. Item pro stipendiis militum et seruientium, quos ad debellandos rebelles Sarracenos Sicilie statuerat, certam pecunie summam per totum Regnum mandat colligi Imperator; et tunc per quemdam iudicem Urbanum de Teano collecte fuerunt de terra sancti Benedicti uncie auri CCC. MCCXXIIII. Dicti Fundanus Casertanus Auellini et Tricarici comites in Sicilia ab Imperatore detenti, ad interuentum Honorii pape, dimissi sunt liberi et Regnum exeunt, suis tamen filiis et nepotibus pro se obsidibus datis. Hoc anno Pandulfus Uerracelus, Norwicensis, episcopus duo noua palatia que sunt in curia Sancti Germani suis sumptibus ad opus mandat construi monasterii Casinensis. Henricus de Morra iussu imperiali Celanenses reuocat ubique dispersos, ut ad propria redeant, et redeuntes capit et in Siciliam mittit, quos apud Maltam dirigit Imperator. Mense Madii inquisitiones fiunt Imperatore mandante, de collectis et talleis, de rupturis domorum, de arma portantibus, de lusoribus taxillorum. Mense Iunii summitates murorum Sancti Germani nouiter reparate solo sternuntur. Mense Iulii pro ordinando studio Neapolitano Imperator ubique per Regnum mittit literas generales. Hoc anno imperator Minianum in demanium recipit. Muri Sancti Germani optentu magistri Petri et magistri Roffredi de Sancto Germano, imperialis Curie iudicum, integri remanent, Imperatore mandante. Imperator ipse pro libertatibus ecclesiarum et clericorum, iustitiario Terre Laboris suas litteras mittit, in quibus mandat, ut ecclesias omnes, clericos, obedientias, possessiones et homines eorum contra libertates, quas habuerant temporibus regum in collectis et talleis, datis et aliis publicis seruitiis ammisceri cum aliis non permittant, et nichil cum laycis participent in eisdem, nisi probetur, quod tempore regis Guillelmi secundi cum eis in huiusmodi seruitiis contulissent. Mense Septembris pro facto Sarracenorum Sicilie tantundem colligi mandat de terra Casinensis ecclesie Imperator, quantum collectum fuit in prope preterito mense Ianuarii. Marchio Montisferrati cum electis nonnullis militibus quos in Lombardiam et Tusciam retinuerat, uenit Brundusium, profecturus in Romaniam in succursum ciuitatis Thessalonicensis, quam Commiano tenebat obsessam; et relicta gente sua Brundusii, ipse ad Imperatorem in Siciliam uadit, consilium ab eo et auxilium petiturus. Interea tamen ipse Commiano optinet ciuitatem ipsam, diu eam obsidendo, et dictus marchio nichilominus a Brundusio in Romaniam transfretat. MCCXXU. Iohannes Iherosolimitanus rex de partibus rediens ultramontanis, cum uxore sua pregnante filia regis Hyspanie, quam duxit ibidem, apud Capuam morari elegit, ubi Imperatore mandante honorifice receptus est, ibique mense Aprilis filiam peperit uxor eius, cum qua postmodum in Apuliam descendit, et apud Melphiam Imperatorem de Sicilia uenturum expectat. Tunc Imperator ipse barones omnes et milites infeudatos ad Sarracenorum confusionem in Siciliam uocat, et tunc ipse in Apuliam uenit. Honorius papa Urbem exiens propter seditiones et bella que in ea fiunt sub Parentio senatore, apud Tybur se contulit, ad quem, pro dilatione passagii optinenda Imperator mittit regem predictum et patriarcham; qui tamen apud Reate accepere responsum. Interea Imperator omnes Regni prelatos ad se in Apuliam uocat, et eos quamquam inuitos tamdiu secum detinuit, donec per ipsos regem et patriarcham sibi pro certo innotuit, quod a papa benignum receperant responsum super hiis ad que fuerant missi. Quibus ad Cesarem redeuntibus, ad Sanctum Germanum XXII Iulii cum eis se contulit Imperator, ibique ad eum missi a papa duo ueniunt cardinales, Pelagius scilicet Albanensis episcopus et Gualo tituli Sancti Martini presbyter Cardinalis. Et tunc in ipsa ecclesia Sancti Germani dictus Imperator capitula hec seruare iurauit, uidelicet: quod hinc ad duos annos in Augusto complendos personaliter transfretabit in subsidium Terre sancte, ibique tenebit mille milites per biennium ad seruitium suum, et ducet secum centum chelandros, et tenebit ibi quinquaginta galeas bene armatas. Interim dabit passagium duobus millibus militum et familiis eorumdem in tribus passagiis, et pro milite tribus equis. Hec et alia capitula in eius presentia lecta, presentibus quibusdam Alamannie principibus, nonnullis etiam prelatis et Regni nobilibus promisit Imperator se publice seruaturum excommunicatione adiecta in se et terram suam, si hoc non fuerit obseruatum, et hoc ipsum Raynaldus dictus dux Spoleti iurauit in anima sua. Actum predicto mense Iulii in festo sancti Iacobi. Et tunc per cardinales ipsos iam dictus Imperator a iuramento, quod apud Uerulas fecerat, denuntiatus est absolutus. Et eo celeriter in Apuliam recedente, cardinales ipsi Reate se ad summum pontificem contulerunt. Tunc Imperator ipse principibus Alamannie, ducibus, comitibus et potestatibus Lombardie per suas mandat litteras, ut in futuro pascha resurrectionis Domini apud Cremonam ad eum conuenire deberent. Mense Augusti mutuum ab Imperatore per totum Regnum exigitur, et tunc loco mutui collecte sunt de terra monasterii Casinensis uncie MCCC per Petrum dominimum Ebuli et Nycolaum de Cicala, tunc iustitiarios Terre Laboris. Mense Septembris marchio Montisferrati in Romania naturali morte defungitur. Eodem mense quinque uacantibus in Regno ecclesiis, quinque dominus papa Honorius prefecit motu proprie uoluntatis, inscio et irrequisito Imperatore, uidelicet quendam Casinensem monachum Iohannem, cognomento de Sancto Liberatore, ecclesie sancti Uincentii de Uulturno; Consane priorem quemdam sancte Marie noue de Urbe; Salernitane Famagustanum quondam episcopum; Auersane cantorem Amalfitanum, et Capuane Pactensem quondam episcopum; quos tanquam in suum preiudicium promotos, recipi Imperator in ipsis ecclesiis non permisit. Euntem etiam in Siciliam tunc ad eum cum litteris apostolicis quendam Casinensem monachum Nycolaum de Colle Petri, in abbatem Sancti Laurentii de Auersa promotum non admisit. Mense Nouembris Imperator ipse apud Brundusium Ysabellam filiam dicti regis Iherosolimitani magnifice desponsauit. Inquisitiones de facto mutui fiunt per terram monasterii. Pax reformata est in Urbe, senatorie dignitati cedente Parentio, et Angelo de Benencasa substituto eidem. Denarii noui qui imperiales uocantur, cuduntur Brundusii, et ueteres cassati sunt. Imperator apud Troiam natalem Domini celebrat. Coloniensis archiepiscopus in Alamannia a quodam consanguineo suo interfectus est. Imperator pro facto prelatorum quos papa creauerat, suos ad eum nuntios mittit. Hoc anno rex Alamannie Henricus filius Imperatoris filiam ducis Austrie duxit uxorem. Honorius papa pro facto crucis predicatores mittit, et in Alamanniam dirigit Portuensem episcopum cum litteris suis, quas ipsis predicatoribus simili modo concedit. Hoc anno rex Francie monitus per dominum Romanum apostolice sedis legatum, contra Albigenses cum copioso Francorum exercitu in Prouinciam uadit. Reges Hyspani terram Miramammollini intrant. Honorius papa indulgentiam Sarracenisci, que ex longiturnitate temporis satis inoleuerat, tanquam falsam cassauit, et irritam per suas litteras denuntiauit pariter et inanem, pro eo quod clerici loci eiusdem dabant accedentibus ad ipsam ecclesiam remissionem omnium peccatorum, facientes eis intelligi, quod ita de peccatis omnibus emundati recederent, sicut pertica quedam quam ostendebant eis cortice emundatam. MCCXXUI. Mense Ianuarii Honorius papa Oliuerium natione ... ad ecclesiam sancti Uincentii assumptum electum ad Imperatorem in Apulia mittit. Imperator ipse baronibus et militibus infeudatis ceteris mandat, ut omnes se preparent ad eundum secum in Lombardiam, et ut omnes apud Piscaram, ubi octauo intrante Martii esse Imperator ipse disponit, debeant conuenire. Eo tempore Iohannes dictus rex Iherosolimitanus discors ab Imperatore discedit. Imperator de Apulia uenit in Terram Laboris, et relicta aput Salernum in castello Terracine imperatrice consorte sua, ipse in Apuliam redit celer, ubi Henricum de Morra Magistrum iustitiarium, capitaneum statuit Regni sui, et ipse Piscaram se contulit; ac exinde in ducatu Spoleti perueniens, hominibus ducatus ipsius per suas precipit litteras, ut secum in Lombardiam debeant proficisci; quod cum facere ipsi renuerent, preter pape mandatum, cui tenebantur, Imperator ad eos litteras iterat grauiores, quas illi de ducatu ad papam remittunt. Quas ipse papa moleste ferens, quod homines ecclesie sub certa pena uocabat Cesar ad expeditionem, suas ad eum litteras dirigit; quas ipse Imperator graues reputans, rescribit ei quasi de pari, et quia in rescripto ipso suam uoluntatem satis Imperator uoluit declarare, duxit ipse papa sibi asperius rescribendum, propter quod Imperator ut ipsius placaret animum, rescribit humiliter in omni subiectione. Tunc mittit a Rauenna, ubi pascha Domini celebrat, Henrico Alamannie regi filio suo, ut sibi in Lombardiam occurrat. Deinde a Rauenna discedens, extra Fauentiam, que sibi aduersa erat, iter habens, aput castrum sancti Iohannis in territorio Bononiensi posuit castra sua, ipsum parte sui exercitus per ciuitatem Bononie preeunte. Exinde uero se Ymolam contulit, ubi tamdiu moram fecit, donec sicut prius fuerat eam fecit aggeribus communiri, et procedens inde uersus Parmam dirigit iter suum. Tunc Henricus rex Alamannie cum copioso exercitu suo uenit usque Ueronam, set Lombardis impedientibus, ultra procedere non est permissus. Imperator Cremonam uadit, ibique diebus paucis faciens moram, cum se ciuitas Ueronensis cum Mediolano et aliis subscriptis ciuitatibus ipsi Imperatori contrariis confederasset, ad Burgum Sancti Dompnini se contulit; ibique sibi coadsistentibus quibusdam prelatis et principibus Alamannie ac proceribus Regni sui, contra ciuitates istas sibi contrarias, uidelicet Mediolanum, Ueronam, Placentiam, Uercellum, Laudam, Alexandriam, Teruisium, Paduam, Uicentiam, Torinum, Nouariam, Mantuam, Brexiam, Bononiam et Fauentiam, diffidationis promulgauit edictum, quod ceteris sibi fauentibus ciuitatibus precipit obseruari. Tunc predictus Alamannie rex, combusta ciuitate Tridenti, in Alamanniam redit cum suis; et Imperator pater eius per Tuscie partes in Regnum reuersus est, et in Apuliam ueniens, conuocatis ad se iustitiariis omnibus Regni sui, ab eis de acceptis omnibus exigit rationem. Tunc prelati omnes quos papa creauerat, scilicet Brundusinus, Consanus, Salernitanus archiepiscopi, Auersanus episcopus et abbas sancti Laurentii de Auersa in suis ecclesiis recipiuntur. Rex Francie Auignonum obsessam cepit, et exinde cum legato apostolice sedis ad expugnandam Tolosam uadit, ubi uenenatus, ut dicitur, obiit. Imperator certum numerum militum dirigit ultra mare. Nycolaus de Cicala et Petrus domini Ebuli cedunt officio iustitiariatus, et Roggerius de Galluccio et Marius Rapistrus de Neapoly substituuntur eisdem. Mense Nouembris Reginus et Tyrensis archiepiscopi cum magistro domus Alamannorum a Cesare mittuntur ad papam pro compositione inter ipsum et Lombardos facienda. Inter quos, mediante papa, facta est in hunc modum: quod Imperator generaliter remittit omnibus predictis ciuitatibus, legatis presentibus ibidem, et ipsi pro parte ciuitatum iurauerunt pacem inter se inuicem obseruare, et denuo committere cum domino Imperatore milites CCCC. ad subsidium Terre sancte in transfretatione sua. Imperator mense Decembris cum imperatrice consorte sua in Siciliam transfretat, et tunc Stephano abbati Casinensi has indulgentie litteras mittit:
+*Fredericus et cetera, Stephano uenerabili
+Casinensi abbati fideli suo et cetera. Fidelitati tue presentibus uolumus esse notum, quod ad supplicationem tuam, quam per iudicem Petrum de Sancto Germano fidelem nostrum nostro culmini porrexisti, petitiones tuas clementer admisimus, super eo uidelicet, quod antiqua iura et rationes, quibus tempore regis Guillelmi recolende memorie tuum monasterium est prouisum,
+tibi et ipsi monasterio conseruare de nostra
+gratia dignaremur. Uerum quia de ipsis
+iuribus et rationibus non constabat, per Petrum de Ebulo et Nycolaum de Cicala iustitiarios Terre Laboris inquisitionem fieri fecimus diligenter. Qua clementer inspecta, et per iudices Curie nostre diligenti preuisione discussa, capitula que inferius continentur, sicut legitime sunt probata, uidelicet. Quod tempore regis Guillelmi secundi, dum ipse rex causa orationis uenisset ad monasterium Casinense, et pro causa procuratie pro ipso domino rege Petrus de Insula, tunc Casinensis abbas, fecit colligi collectam per totam abbatiam per ordinatos baiulos suos, et ipse procurauit eum. Item quod cum aliquis condempnabatur in mercede Curie regis, iustitiarii faciebant de persona uelle suum, terra remanebat ecclesie, et omnia bona sua recipiebat monasterium Casinense; et si persona que erat condempnata uolebat se redimere, licebat ei uendere de rebus suis. Item quod cum Imperator Henricus mandasset redemptionem colligi per totum Regnum, abbas fecit colligi partem contingentem ipsam abbatiam. Item quod precatio, que prestabatur regi Guillelmo, per abbatem fiebat, et ministri abbatis colligebant per terram monasterii precationem ipsam, et baiuli regis nunquam uisi sunt ibi ad hoc. Item quod si quando aliqua seruitia iniungebantur a domino rege abbati uel etiam hominibus abbatie, quod expediebatur per abbatem, monachos et ministros eius. Item quod si que iniugebantur abbatie, expediebantur per abbatem et per homines suos. Item quod quando rex misit stolium in Romaniam, abbas Casinensis
+dedit milites domino regi, et ipse collegit
+per abbatiam solidos, tibi et monasterio tuo
+duximus confirmanda. Quare mandamus fidelitati tue, quatenus dictis iuribus et rationibus per te et officiatos tuos uti debeas, sicut per inquisitionem ipsam legitime sunt
+probata. Datum Fogie, etc.*
+Indulxit tunc etiam Imperator ipsi Casinensi abbati, ut homines terre sue ipse mitteret ad opus castelli Gaiete, sicut per Pandulfum et Robbertum, dominos Aquini hactenus mittebantur. Honorius papa Iohanni regi quondam Iherosolimitano pro uite sue sustentatione terram committit ecclesie a Uiterbo usque ad Montem Flasconem. Henricus de Morra Magister iustitiarius auctoritate imperiali, contra forbannitos et lusores taxillorum, et euntes nocturnis horis, post tertium campane sonitum, sua statuta edidit in Sancto Germano; ac contra tabernarios etiam, ut ad secundum campane sonitum claudant tabernas suas, ita quod ad tertium campane sonitum nulla earum aperta ualeat inueniri. Et super hiis inquirendis certum statuit numerum iuratorum, qui penas statutas a transgressoribus recipiant pro diuersa criminum qualitate. Quod si aliquis iuratorum in dolo seu fraude uel negligentia fuerit deprehensus, penam recipiat quam recipere deberent predicti, saluo in omnibus mandato et ordinatione imperiali. Idem Magister iustitiarius per apertas litteras suas concessit dicto abbati Stephano, ut sibi liceret iuxta recordum bonorum hominum Sancti Germani generales nundinas per annum, quo tempore uellet, ordinare in ipsa terra Sancti Germani. Comes Raynaldus filius Raynaldi de Bareto se contra Imperatorem in introduco recipit: quem Bertoldus frater Raynaldi dicti ducis Spoleti congregato imperiali exercitu obsidet et expugnat. Hoc anno lacus Marsie, qui Fucinum dicitur, usque adeo obriguit et congelauit, quod homines in eo desuper ambulantes, boues trahebant cum trabibus et aliis lignaminibus necessariis ad coquinam. Millesimo CCXXUII. Mense Ianuarii carestia frumenti tanta in urbe Roma facta est, ut rublus tritici pro XX. solidis denariorum senatus haberi uix posset. Honorius papa suos ad Imperatorem in Siciliam nuntios mittit, ut sibi et Romane curie in uictualio subueniret; qui per Henricum de Morra Magistrum iustitiarium hoc fieri mandat. Mense Martii dictus Honorius papa obiit XU. kalendas aprilis, et Hugolinus Ostiensis episcopus in papam Gregorium substitutus est illi. Qui per uniuersum orbem de sua promotione et obitu predecessoris suis mittit litteras generales. Mense Iunii dictus papa Urbem exiens uenit Anagniam, et suos tunc ad Imperatorem nuntios dirigit, ut sibi fodrum faciat ab hominibus Regni deferri; qui Henrico de Morra Magistro iustitiario hoc faciendum delegat. Imperator ipse iustitiarios omnes Regni sui ad se in Siciliam uocat, reddituros sibi de acceptis omnibus rationem. Interea per totum Regnum pro felici transitu suo generalem collectam imponit, et tunc collecte sunt de terra monasterii uncie CCCCL. Imperator ipse de Sicilia in Apuliam uenit, qui ad papam Reginum archiepiscopum et magistrum domus Teutonicorum legatos mittit. Thomas de Aquino Acerrarum comes in Syriam transfretat mense Iulii. Celanenses omnes, qui captiui in Sicilia tenebantur, liberi dimittuntur, Imperatore mandante. Eodem mense lancrauius cum cruce signatorum exercitu de Alamannia in Apuliam uenit transiturus in subsidium Terre sancte. Tunc in Anagnia ducente ferme domus, papa ibidem presente, combuste sunt. Fodrum portatur ibidem iussu imperiali, ad quod recipiendum et assignandum quidam de Sancto Germano, Guillelmus Fallocio nomine, per Imperatorem constitutus est ibi. Stephanus Casinensis abbas XI. stante Iulii in festo sancte Praxedis in Casino obiit. Cuius obitus tam pape quam Imperatori per quosdam de fratribus nuntiatur, a quibus de electione facienda recipiunt in mandatis. Imperator cum imperatrice consorte sua mense Augusti Ydrontum uadit, ubi relicta imperatrice consorte sua, inde uadit Brundusium, ubi totus conuenerat cruce signatorum exercitus, et ubi omnia uascella ad transfretandum fecerat congregari. Interea de tota Marsia obsides capiuntur. In castello Gaiete castellanus et seruientes ponuntur. Eodem mense quidam in Urbe uicarium pape se faciens, papa inscio et absente, dum fauore fretus Romanorum quorumdam qui hoc fieri tolerabant, gratia questus, stans aput porticum sancti Petri, et potestate utens apostolica, cruce signatis omnibus absolutionis beneficium impendebat, et per Romanos fautores tanti criminis, crucem ab eis, quam assumpserant, deponebat. Qui a senatore Urbis captus, post denunciationem sibi a papa factam, tunc aput Anagniam existente, captus est et debita persone pena mulctatus. Interea pars cruce signatorum non modica in Apulia, superueniente infirmitate, cecidit per mortis occasum. Imperator tamen cum lancrauio et reliquis cruce signatis se parat ad transitum, ita quod in die natiuitatis beate Uirginis a Brundusio transfretans uenit Ydrontum, et spem faciens hiis quos premiserat de transitu suo, morari apud Ydrontum ex causa necessaria uoluit; ubi, casu accidente, dictus lancrauius obiit, et ipse tunc etiam Imperator, sicut disposuerat superueniente egritudine non transiuit. Quam ob rem papa motus contra eum, aput Anagniam penultimo mensis Septembris in festo dedicationis Archangeli sine cause cognitione denuntiauit ipsum Imperatorem in latam dudum aput Sanctum Germanum ex communicationis sententiam incidisse. Imperator de Apulia tunc uenit ad balnea Puteoli. Gregorius papa, de Anagnia per Uelletrum iter habens, redit ad Urbem. Ad quem ad suam excusationem suos dirigit nuntios Imperator, Reginum scilicet et Barensem archiepiscopos, Raynaldum dictum ducem Spoleti, et comitem Henricum de Malta, quibus non plus credens quam nuntiis suis, de inualitudine Imperatoris, uocatis ad Urbem prelatis cis montes et de Regno quos potuit, in octauis beati Martini publice excommunicat ipsum, et per totum Occidentem litteras super hoc dirigit generales. Electio, licet diuersa, abbatis in monasterio Casinensi celebrata est, inter quos Landulfus Senebaldus unus de electis, representata pape electione de gratia concessus est abbas, suum in eum Imperatore dante assensum, et aliorum per papam electione cassata. Tunc Imperator ipse mense Nouembris uenit Suessam, et inde Gaietam se confert, et de eisdem gressibus Capuam redit, ubi, ad suam excusationem, ad omnes orbis principes, et in Alamanniam litteras mittit, quibus significat eis, quod ad transitum paratus cum esset, superueniente egritudine, transire non potuit; quod cum domino pape ipse per suos nuntios intimaret, cum nollet super hoc eius nuntiis fidem dare, contra se processerat pro motu proprie uoluntatis. Interim omnes Regni sui comites Capuam conuocat, ibique rexit curiam generalem, statuens ut singuli feudatarii darent de unoquoque feudo octo uncias auri, et de singulis octo feudis militem unum in proximo futuro mense Maii, in quo ad Terre sancte subsidium transfretare disponit. Solempnem uero curiam apud Rauennam statuit mense Martii celebrandam. Tunc prudentem uirum magistrum Roffridum de Beneuento mittit ad Urbem cum excusatoriis suis, quas idem magister publice legi fecit in Capitolio, de uoluntate senatus, populique Romani. Mense Decembris Landulfus Senebaldus in abbatem Casinensem electus ad papam uadit, et in quatuor temporibus natalis Domini ab eo sacerdotii munus accepit. Et cum eo quidam Gregorius de Carboncello Casinensis monachus in abbatem Terremaioris promotus est, cum quibus duo ex parte pape nuntii ueniunt ad Cesarem cardinales, magister scilicet Thomas tituli sancte Sabine presbiter, et magister Oddo sancti Nycolai in carcere Tulliano dyaconus cardinalis. Et tunc cum eis celebrato natali apud Sanctum Germanum, ad Imperatorem uadit abbas Casinensis predictus, ipsos preunte dicto abbate Terremaioris; qui a Cesare prohibitus, ad suam tunc ecclesiam non accessit. MCCXXUIII. Mense Ianuarii denarii noui Brundusini per Ursonem castaldum in Sancto Germano dati sunt, quorum summa fuit c.l.x. uncie quos magister Fredericus et Fredericus Landus de Malacucclara, procuratores ab abbate relicti, distribui particulariter per terram monasterii preceperunt. Eodem mense clericorum focarie filii et filie, iussu Imperatoris, capiuntur ubique per Regnum. Dicto Casinensi abbati ab Imperatore in mandatis datur, ut centum seruientes bene paratos inueniat, cum expensis et armis per annum necessariis ad seruitium Terre sancte. Dictus magister Fredericus et Fredericus Berardus de Celano uocati ad papam uadunt, quorum alter, scilicet Fredericus Berardus, procurationem recipit sancti Gregorii in Urbe; alteri uero Farfensis ecclesie rennuit abbatiam. Archiepiscopus Panormitanus nuntius a Soldano ad Cesarem rediens, elephantem unum, mulos et pretiosa quedam alia munera ipsi Imperatori detulit ex parte Soldani. Mense Februari Oderisius de Auersa Casinensis monachus a Gregorio papa in Abbatem sancti Uincentii promotus est . Mense Martii pro centum predictis seruientibus collecte sunt de terra monasterii uncie m.cc. Eodem mense Landulfus Casinensis abbas uocatus est a Cesare, ut ad ipsum uadat apud Tarentum. Et quibusdam de Regno prelatis iniungitur, ut se ad transfretandum debeant preparare. Imperator apud Barolum pascha Domini magnifice celebrat in omni gaudio et exultatione, quia sicut ex litteris tunc didicerat Thome de Aquino Acerrarum comitis ad suum seruitium in Syria existentis, illis diebus Coradinus Soldanus Damasci mortuus fuerat. Quam ob rem in subsidium Terre sancte dirigit Ryccardum de Principatu marescalcum suum cum quingentis militibus, qui a Brundusio felici omine transfretauit. Gregorius papa, celebrato pascha apud Lateranum, post tertium diem ad sanctum Petrum se contulit, ubi Romani accedentes ad ipsum, cum illum crederent Urbem uelle occulte exire, tum propter factum Imperatoris, tum pro facto Uiterbii, iniuriis multis et contumeliis affecerunt ipsum, et seditio magna contra eum facta est a popularibus. Mense Aprelis Romanorum exercitus super Uiterbium uadit. Imperator pro subsidio Terre sancte ab ecclesiis et personis ecclesiasticis ubique per Regnum certam exigit pecunie quantitatem, et tunc de mille ducentis unciis propter hoc impositis terre monasterii, remisit Imperator de gratia uncias auri centum. Gregorius papa Urbem exiens sub fido ducatu, uadit Reate mense Aprelis. Eodem mense Gregorius papa per suas mandat litteras uniuersis ecclesiarum prelatis et clericis per Regnum Sicilie constitutis, sub interminatione ultionis canonice, ne quis eorum Imperatori aut baiulis suis dare aliquid pro redemptione, data uel collecta presumat. Imperatrix apud Andriam filium parit nomine Chunradum; que non multo post, sicut Domino placuit, ibidem in fata concessit. Imperator Regni prelatis et magnatibus coram se apud Barolum congregatis, parato sibi tribunali sub diuo propter gentis multitudinem que copiosa erat, proponi fecit et legi subscripta capitula in modum testamenti; ut uidelicet omnes de Regno, tam prelati quam domini et eorum subditi omnes, in ea pace et tranquillitate uiuerent et manerent, qua esse et uiuere soliti erant tempore regis Guillelmi secundi, relicto tunc Regni ballio Raynaldo duce Spoleti et si deficere Imperatorem contingeret, sibi in Imperio et Regno succederet Henricus filius eius maior; quod si illum absque liberis mori contingeret, Chunradus filius eius minor succederet illi; quod si ambo decederent, filiis non extantibus, filii ipsius superstites quos de legitima uxore susceperit, in eodem Regno suo succedant: et precipit ut omnes homines Regni sui que statuit debeant iuramento seruare; que tamen sic obseruari mandauit si in presenti passagio humanitus de ipso aliquid contingeret, nisi aliud testamentum ab eo editum compareret. Hec coram se iurari fecit Imperator a duce predicto et Henrico de Morra Magistro iustitiario et aliis nonnullis de Regno qui interfuerunt. Disposuit etiam, quod nullus de Regno pro data uel collecta aliquid daret, nisi pro utilitatibus Regni et necessitatibus expediret. Mense Maii casale quoddam in Apulia, quod Gaudianum dicitur, Melfiensis dyocesis ob culpe meritum Imperatore mandante destruitur. Domini de Pupplito rebelles facti sunt Imperatori. Romani facta in extrinsecis destructione Uiterbii, et optento per uim castro quodam quod Raspampanum dicitur ipsis Uiterbiensibus subdito, leti ad Urbem redeunt; quibus recedentibus, Uiterbienses in campis castra ponentes, que possunt mala irrogant circumadiacentibus castellis fautoribus Romanorum. Mense Iunii imperialis exercitus super dominos de Pupplito uadit, quibus Pupplitum auferunt et nonnulla alia castra. Gregorius papa a Reate discedens uadit Spoletum et exinde Perusium. Imperator apud Brundusium se conferens, mare intrat, ac apud Sanctum Andream de insula iussit omnia nauigia parata ad transitum conuenire; ac exinde Ydrontum nauigans, feliciter ultra mare ad crucis obsequium transfretauit; ubi quid egerit et qualiter in Terre sancte recuperatione profecerit sequens lectio declarabit. Gregorius papa mense Iulii de Perusio uadit Ascisium, ubi fratrem Franciscum, Minorum fratrum ordinis inuentorem, propter duo que fecerat miracula in aperto, in ceco uidelicet uno et claudo, quibus uisum et gressum reddiderat, canonizauit; et Perusium rediens, ibi anniuersarium magnifice celebrat Innocentii pape predecessoris sui. Eodem mense Iulii mons Iscle subuersus est, et operuit in casalibus sub eo degentes fere septingentos homines inter uiros et mulieres. Mense Augusti Marius Rapistrus cessit officio iustitiariatus, et Stephanus de Anglone et Pandulfus de Aquino substituti sunt illi de mandato ducis Spoleti. Qui de Apulia Introducum uadit, et omnes de Regno solicitat infeudatos ut ad eum uadant cum exfortio suo ad dominorum Popliti rebellium confusionem, qui se contra Imperatorem in Capitinnano receperant. Interea imperialis exercitus capit turrem de Renaria, et terram quamdam de nouo contra Imperatore firmatam, quam totam destruxerunt. Raynaldus dux Spoleti cum imperiali gente dominos Popliti in Capitinnano obsidet; qui cum se non tenere possent, accepta ab eo securitate de personis et rebus suis, se apud Reate contulerunt. Tunc dux ipse Marchiam intrat, ac Bertholdus frater eius circa Nursie prouinciam remanet. Qui castrum quoddam, quod Brusa dicitur, sibi rebelle destruxit, eiusque incolas penis addixit uariis et tormentis; et Sarracenorum traditos potestati, quos secum de Apulia duxerat, in ipsis, cruciatibus exalare coegit. Gregorius papa in ducem ipsum, pro eo quod Marchiam intrauerat et ammonitus sepius, ut ipsam exiens in pace dimitteret et hoc ipse dux facere noluit, excommunicationis sententiam promulgauit, eiusdem excommunicationis innodans uinculo omnes sequaces illius. Cumque nec sic reuocare posset eundem, uim ui repellere licitum putans, ad Marchie defensionem, que ecclesie suberat, materiali gladio nisus est contra ipsum, qui iam pro parte Marchiam ad opus Imperii ceperat occupare; et tunc Iohannem quondam Iherosolimitanum regem; et Iohannem de Columpna cardinalem, cum copioso militari et pedestri exercitu dirigit contra eum. At cum nec sic dux ipse desisteret ab inceptis, arbitratus est ipse papa contra Regni filios acies dirigere bellatorum, ut Regni statu et pacis quiete turbata, quod dux ipse uoluntarius noluit, sic facere cogeretur inuitus, et Marchiam dimitteret, quam usque Maceratam Cesaris imperio subiugarat. Nam collectis undique Campanie ac maritime uiribus, congregauit exercitum, cui quemdam Pandulfum de Anagnia capellanum suum, qui legationis officio fungebatur, et exclusos de Regno comites, Thomam de Celano et Roggerium de Aquila prefecit capitaneos et ductores. MCCXXIX. Hii mense Ianuarii xuiii. mensis eiusdem per Ceperanum uenientes in Regnum claue signati, insulam Pontis Solarati que Regni erat ostium, quam quidam Adenulfus Balzanus pro Imperatore tenebat, primitus expugnantes, cum se tenere non posset, per uim ceperunt. Bartholomeus quoque de Supino, qui castrum tenebat Sancti Iohannis de Incarica, et Ryccardus filius domini Roberti de Aquila, qui dominus erat Pastine, metus causa sponte ad mandatum uenerunt ecclesie. Et preteriens exercitus flumen Telerii, uersus Fundos dirigit castra sua; et cum ciuitatem ipsam quam quidam Iohannes de Poli ciuis urbis Rome pro Imperatore tenebat, acriter impugnaret, ui eam obtinere non potuit, sicque confusus nec sine graui dampno Ceperanum reuersus est. Uenerat tunc temporis ad Sanctum Germanum Nycolaus de Cicala pro parte Imperatoris, et Henricus de Morra Magister iustitiarius superius nominatus cum Regni filiis, Raone de Balbano comite, Landulfo de Aquino et Stephano de Anglone iustitiario; Adenulfo de Aquino filio nobilis uiri Thome de Aquino Accerrarum comitis, Rogerio de Galluccio, aliisque undique congregatis Imperatori fidelibus, ad resistendum hostibus prompta uoluntate paratis; domini etiam de Aquino Pandulfus et Robertus Aquinum pro fide Cesaris laudabiliter munierunt. Tunc Landulfus Casinensis abbas Casinum et roccam Iani necessariis omnibus sufficienter muniuit, et roccam ipsam dudum iussu Cesaris dirutam a parte Sancti Germani in menibus reparauit. Tunc et homines Sancti Germani mandato iustitiarii summitatem murorum Sancti Germani Cesaris dudum imperio dirutam repararunt; seque inermes, armis necessariis ad resistendum hostibus decenter armarunt. Papalis exercitus, qui clauium signa gerebat, roccam Arcis, in qua quidam Rao de Azia erat pro Cesare castellanus, impugnare preuidit, set cum in nullo proficerent, non absque lesione graui, uilla ipsius rocce combusta, Ceperanum reuersus est. Et tunc quidam de exercitu discurrentes per terram Sancti Benedicti, uillas Riui, Uitellati, et ecclesias sancti Petri et sancti Pauli de Foresta, Dei metu postposito, bonis omnibus spoliarunt. Mense Martii, III intrante eodem mense qui dies erat sabbati, papalis exercitus pretermissa ciuitate Aquini, cum predictis exclusis comitibus terram intrat Sancti Benedicti; qui castrum Pedemontis per uim capientes, licet qui erant in eo, pro uiribus restitissent, quadraginta seruientes ad ipsius castri custodiam deputarunt. Hii sequenti dominica uersus Sanctum Germanum suas acies dirigentes, uenerunt usque ubi dicitur Monumentum. Et exinde discedentes, cum nullus de imperiali exercitu hoc Magistro iustitiario prohibente, egrederetur ad illos, per Plumbareolam, que metus causa fuerat ab incolis derelicta, iter habentes, et per castrum Pignatarii, quod desertum simliter fuerat, uersus Sanctum Angelum Theodici dirigunt gressus suos. Set cum nihil proficerent quia bene munitum erat castrum, et illuc Roggerius de Galluccio cum XL. seruientibus missis a Magistro iustitiario uenerat, abinde recesserunt et uersus castrum Teramum profecti sunt; quod ui capientes, quanquam ipsius habitatores optime se pro fide Cesaris defendissent, bona diripentes eorum, illud incendio tradiderunt; sicque onerati spoliis in Campaniam sunt reuersi. Quibus recedentibus Magister iustitiarius cum imperiali exercitu exiens de Sancto Germano, una cum dominis Aquini super castrum Pedemontis uadit, illud dare destructioni disponens, nisi abbatis et conuentus precibus destitisset, sicque in sua reuersi sunt. Tunc ad ipsum iustitiarium uires fidelium Cesaris undique confluentes, cum eis resistere hostibus se parabat. Mense igitur Martii, XUII. mensis eiusdem qui dies erat ueneris, rediens papalis exercitus ad castrum Pedemontis, sequenti die sabbati se in duas diuidens acies, per montes et plana milites et pedites iter habentes, eorum quidam uersus monasterium et quidam uersus Sanctum Germanum dirigunt gressus suos. Quibus cum idem Magister iustitiarius, cuius ducebant animum diuersorum consilia in diuersum, uellet obstare, ne per montium aditus liber pateret hostibus ad Sanctum Germanum accessus, ipsis per uires oppositas obsistere preuidit in monte, mittens ad obseruandos montium transitus quosdam de nocte milites et balistas. Qui ascendentes hostes pro uiribus repellentes, bellum inire cum eis pro fide Cesaris minime timuerunt. Cumque in loco ubi est ecclesia sancti Matthei seruorum Dei conflictus fieret, rumor ad ipsum iustitiarium, quod sui cum hostibus dimicarent, ad Sanctum Germanum peruenit. Qui mox licet inconsulte montem subiens, nec metuens mortis occasum, hostium in medio se obiecit cum suis; quem secutus Adenulfus filius Acerrarum comitis memoratus et nonnulli milites et pedites, qui mori pro fide Cesaris non timebant, hostium ictus repellere suis ictibus conabantur. Set cum locus non esset ydoneus ad pugnandum, et uiam illam, qua itur ad Sanctam Mariam de Albaneto, fugatis imperialibus de supernis papalis iam acies occupasset, cum ex aduerso ascendentibus ipse iustitiarius obstare non posset, retrocedere non sine suorum clade coactus est; et tunc cum ipso Adenulfo Acerrarum comitis filio in brachio uulnerato et ex suis admodum paucis in uallo Casinensis monasterii se recepit, ubi per ipsum iustitiarium Iacobus Sinibaldus custos fuerat institutus; reliquos uersus Sanctum Germanum ad fugam cogentibus qui habuerant de Marte triumphum. Quos ciues Sancti Germani qui Cesaris fidem seruabant unanimiter receptantes, cum suis omnibus saluos fecerunt, et ea die, quamquam diros et duros paterentur insultus ab hostibus, ita quod enses ignem et iacula non timerent, turribus et menibus insistentes, hostium uiribus non cessere. Sic ergo die ipsa, nouercante fortuna, de imperialibus obtenta uictoria, Pandulfus apostolice sedis legatus ab ea parte que dicitur Porta uetus cum nonnullis de maioribus exercitus ueniens, sub comminatione depositionis et destructionis perpetue monasterii abbatem prefatum ut sibi ad mandatum pape monasterium redderet et ipsum iustitiarium traderet in manus suas, inducere procurauit. Quod cum facere omnino renueret, dicens quod absque graui et grandi periculo fieri hoc non posset, longo super hoc tractatu habito, quem ego nescio Deus scit, a legato et suis pro Magistro iustitiario et hiis qui secum erant prestito iuramento, quod salui essent, ipsi legato patuit monasterium. Qui statutis in eo militibus et seruientibus ultra centum, cum abbate et Magistro iustitiario mox ad Sanctum Germanum descendit. Quos cum homines Sancti Germani, quamquam sepius requisiti, non recepissent nisi scirent in uero ipsum iustitiarium liberatum et suos, ea nocte in burgo exteriori eos oportuit pernoctare. Ea uero nocte comes Rao de Balbano cum nonnullis de exercitu imperiali, qui se in Sancto Germano receperant, et plus de morte quam de uita sperabant - metuebant enim, ne a ciuibus hostibus traderentur - ab hiis qui noctis uigilias custodiebant, de Sancto Germano per posterulas ciuitatis dimissi sunt liberi, et abierunt in sua, et nichil de suo harnesio ammiserunt. Igitur mane sequenti papalis exercitus terram intrat Sancti Germani, rocca Iani se prius reddente legato; cui homines Sancti Germani iurant ad opus pape, licet inuiti. Quo audito et cognito, tremuit omnis terra, que se non poterat ab hoste tueri. Tunc Magister iustitiarius liber dimissus est, et se Capuam contulit. Adenulfus etiam de Aquino Acerrarum comitis filius, necnon et Iacobus Senebaldi predicti redierunt in sua. Post dies uero decem se mouens de Sancto Germano exercitus, facta compositione cum iis qui erant in palatio Miniani, Minianum recipiunt, quod heredibus quondam Malgerii Sorelli restituunt; et procedentes inde, Presentianum optinent, Uenafrum et Sernia per nuntios se sibi reddunt. Pretam quoque per uim optinent et Uayranum, ac totam terram filiorum Pandulfi usque Caluum, quod similiter recipiunt ad opus ecclesie. Teani necnon ciuitas et Calenum ueniunt ad mandatum pape. Tunc per Francolisium iter habens exercitus, Suessam se contulit sibi pro fide Cesaris resistentem; quam longa satis obsidione arctatam cum iam ciues inciperent sitis squalore deficere, non curantes arborum et uitium incisiones, illuc enim uenerat apostolice sedis legatus Pelagius Albanensis episcopus, ciuitatem ipsam recipiunt ad opus pape, necnon et castellum, quod munire seruientibus curauerunt; et procedentes inde, uersus roccam Draconis dirigunt gressus suos. Quam circumposita obsidione arctantes, uilla prius inferiori optenta, et una de turribus per uim capta et diros insultus, facta cum castellano compositione roccam ipsam obtinuerunt. Tunc Gaietani cum castellano castelli componentes, castellum recipiunt ad manus suas. Et tunc per Albanensem episcopum Gaietanorum ciuitas, qui parere nolunt ecclesie, supponitur interdicto. Tunc etiam, ipso legato mandante, dicto Casinensi abbati castrum restituitur Pedemontis. Predicti Aquini domini Pandulfus et Robertus, ciuitate Aquini relicta se Capuam conferunt, ibidem una cum Magistro iustitiario et Nycolao de Cicala, qui erant in ea, ad Cesaris seruitium moraturi. Aquinum ipsis recedentibus dominis uenit ad mandatum ecclesie, Pontecuruum etiam et tota terra monasterii. Roccam Bantre, in qua quidam erat castellanus Apulus, quidam ipsius legati clericus, Oddo de Machilone nomine, recipit ad opus pape, data eidem castellano quadam pecunie quantitate. Tunc quidam Guillelmus de Sora, qui pro Imperatore Traiectum tenebat et Sugium, ea legato reddidit ad opus ecclesie. Gaiete ciuitas multis inducta suasionibus et promissis in partem cedit ecclesie, et castellum, quod Cesar in ea fieri fecerat multis laboribus et expensis, diruitur, et omnis eius structura in mare proicitur. Quidam tamen Gaietanorum, in fide Cesaris radicati, de ciuitate relictis propriis abierunt. Tunc Roggerio de Aquila comiti Sugium restituitur et Traiectum. Illis diebus predictus Guillelmus de Sora a quodam Taffuro, ciue Capue castellano rocce Guillelmi, capitur et custodie traditur carcerali. Beneuentani, qui Romane ecclesie suberant, audito quod papali exercitui sic prospere cederet, in Apuliam discurrentes, predam boum et animalium aliorum magnam ceperunt. Quibus cum predictus comes Rao de Balbano in reditu se opponeret, ab eis deuictus est et fugatus; propterea Magister iustitiarius, collectis undique uiribus et hiis, qui Imperatoris fidem seruabant, ab ea que dicitur Porta summa deuastat in exterioribus Beneuentum. Fratres Minores ubique per Regnum iussu Raynaldi ducis Spoleti expelluntur de Regno, cum diceretur quod ipsi ad prelatos ciuitatum apostolicas tulerint litteras, ut homines inducerent, quod se debent reddere domino pape. Tunc et monachi Casinenses de suis obedientiis captis omnibus que habebant, expelluntur ipso duce mandante, et metus causa multi ex ipsis mutare habitum sunt coacti. Papalis exercitus consilio inito uersus Capuam uadit, et a parte Anglene per triduum moram fecit; erat enim ciuitas Capue uiris munita et uiribus, que fidem lmperatori integre conseruabat. Post triduum uero inde se mouens papalis exercitus, uersus Aylanum dirigit castra sua, quod castellum predictus Acerrarum comes tenebat; set qui erant intus, cum se posse defendere desperarent, nepote ipsius comitis abbate Casinense partes suas interponente apud legatum, castrum ipsum recipit ad manus suas. Indeque procedens exercitus uadit Aliphiam, quam licet pro uiribus renitentem, post diros insultus factos in eam per uim optinet, et ad opus illam recipit ecclesie: similiter et castrum Pedemontis, quod erat comitis memorati; turris tamen castri ipsius est ad fidem ipsius comitis conseruata. Tunc et ciuitas Telesie legato se reddidit causa metus. Papalis exercitus per terram Iohannis San Fraymundi, quam sibi pro parte subegit, transiens, occurrentibus illis de Beneuento, se contulit Beneuentum; et tunc ipsi Beneuentani cum papali exercitu et cum uiribus suis uicinos aduersarios uehementer impugnant, Padulem et Apicem, cum se tenere non possent, recipiunt. Cippalonum comburunt, munitione superstite remanente. Casalia Montis Fusculi igne cremant; ubi adueniente rumore, quod Cesar de Siria in Apuliam uenerat, papalis exercitus causa metus cepit dissolui. Dominus Iohannes de Columpna cardinalis et Iohannes rex quondam Iherosolimitanus et Lombardorum copiosus exercitus Raynaldum ducem Spoleti, uelut hostem ecclesie persequentes, illum exire Marchiam et in Regnum redire compellunt, et receptantem se in Sulmona tenent obsessum. Tunc castrum Pectorani recipiunt. Romani super Uiterbium uadunt, et ciuitatem ac castrum quoddam ad eam pertinens deuastantes, quod Monasterium dicitur, ad Urbem reuersi sunt. Tunc Pelagius legatus predictus nuntios ad Iohannem de Columpna cardinalem et Iohannem regem quoddam Iherosolimitanum sub celeritate transmittit, ut ad se uenire festinent. Qui ad uocationem legati ab obsidione recedentes ciuitatis Sulmone, per uallem Sangri in comitatum Molisii ueniunt, Alphidenam ui capiunt, et castellum eius, in quo se quidam Uinciguerra de Auersa receperat cum gente sua, et ipsum et suos duxerunt captiuos. Skintronem recipiunt, uillam castelli de Sangro comburunt. Comes Campanie cum militari et pedestri exercitu super Soram uadit, illam ad opus pape recipit, munitione superiori se pro Cesare tenente; recipit etiam Arpinum et Fontanam, uallem quoque Soranam et totam Marsiam. Rex uero quondam Iherosolimitanus cum Iohanne de Columpna Cardinale flumen Uulturni transiens, Campanorum exercitui, qui ob metum Imperatoris, de quo fama erat quod in Apuliam aduenisset, aput Telesiam repedauerat, se coniungit, et inde progrediens totus exercitus, supra Caiatiam uadunt. At Imperator de Siria in Apuliam ueniens, aput Brundusium ad expugnandos Lombardorum et Campanorum hostiles cuneos gentem congregat, litteras de felici aduentu suo in Siciliam et Calabriam mittit, fideles suos de Capua hortatur et animat ad fidelitatem suam, mittens ad illorum auxilium dictum Thomam de Aquino Acerrarum comitem, et celerem succursum suum promittens eisdem. Tunc ad eum uadit dux prefatus cum suis liber exiens de Sulmona, Magister iustitiarius, et alii qui sibi fidem seruauerant incorruptam. Illis diebus milites nonnulli strenui Teutonici de Syria uenientes ad portum Brundusii applicuerunt; quorum fretus auxiIio Imperator qualiter cum eis et Regni fidelibus in recuperatione terre profecerit, premisso tamen quod in Terra sancta egerit ipse, quod silentio pretereundum non est, sequens lectio declarabit. Igitur cum adhuc esset in Syria imperator, hec in Regnum de ipso fama peruenit: quod XU. nouembris primo preteriti, Ioppen ueniens cum christianorum exercitu, ad rehedificationem castri ipsius intendit, ut facilior fieret in Iherusalem processus, et dum exercitus per terram necessaria cum sagmeriis sufficienter mittere nequiuisset, quilibet pro facultate sua barcas in portu Acconitano onerauerat. Set mutato aere et turbato mari, tanta subito tempestas inhorruit, ut uascella cum uictualibus nullatenus ad exercitum ferri possent; et cum Christi exercitus in multa anxietate tunc esset, fere omne consilium exercitus iam desperabiliter murmurantes, nil aliud superesse uidebant, quam in Acon redeundum. Qui dum in tali essent discrimine positi, misericors et miserator Dominus, qui facit post tempestatem tranquillum et prope est omnibus inuocantibus ipsum, serenato mox aere, mare tumidum pacauit, tantaque nauium et barcarum multitudo uenit Ioppen, ut omnis defectus prius habitus in plenitudinem omnium necessariorum, et habundantiam mutaretur. Ab illo tempore ulterius tantam fecit Deus aeris temperiem, ut indifferenter et magna et minima uascella irent et redirent per mare, ita quod omnis copia necessariorum in terra semper est habita. Tunc de communi omnium consilio cepta sunt edificia castri Ioppen in fossatis et muris erigendis, quod erit memoriale in euum omni christianitati, quia per Dei gratiam ex nimia deuotione ac affectu quem Imperator et omnis populus circa idem opus habebat, et laborabat incessanter tota die, ante dominicam caput quadragesime usque adeo fuit promotum, quod a principio sue inchoationis nunquam extitit adeo forte et bene factum. Interea uero cum hec sollicite agerentur, nuntii Soldani et Imperatoris indifferenter ibant hinc inde, tractantes de bono pacis et concordie. Soldanus uero idem et frater eius, qui uocabatur Sarech, cum innumerabili exercitu iuxta Gazeram iacebant ad unam dietam, et Soldanus Damasci cum suo magno exercitu erat aput Neapolym, per unam similiter dietam distans ab exercitu christiano; et dum de restitutione tractaretur Terre sancte, dominus Iesus Christus, qui est sapientia Patris, sua solita prouidentia sic ordinauit, quod Soldanus restituit sanctam Iherusalem ipsi Imperatori, et christianis cum omnibus tenimentis suis, excepto quod templum Domini deberet esse in custodia Sarracenorum, quia diu consueuerant orare ibidem, et ut liberum introitum et exitum habeant illuc accedentes orationis causa, et christianis similiter orationis causa sit expositum. Uillam etiam que dicitur ad sanctum Georgium et casalia que sunt ex utraque parte uie usque Iherusalem reddidit. Bethleem quoque et casalia que sunt inter ipsam et Iherusalem restituit. Nazareth etiam cum suis tenimentis, et cum casalibus que sunt inter Accon et Nazareth, reddidit in manus christianorum. Redditum est etiam castrum Zorontis cum suis tenimentis pertinentiis et uillis. Nec non ciuitatem Guidonis cum tota planitie que sibi attinet reddidit, set omnes terras, quas christiani tempore pacis habebant, et in pace tenebant. Licebit autem ex pacto Imperatori et christianis rehedificare ciuitatem sanctam Iherusalem in muris et turribus, castrum Ioppen et castrum Cesaree, Montem Fortem et castrum nouum, quod firmari hoc anno inceptum est in montanis. Uerisimile enim uidetur, quod si tunc Imperator cum gratia et pace Romane ecclesie transisset, longe melius et efficacius prosperatum fuisset negotium Terre sancte. Set quantam in ipsa sua peregrinatione persecutionem pertulerit ab ecclesia, cum non solum quod pro uelle ipsum dominus papa excommunicauerit, uerum etiam quod ipsum excommunicatum scirent et tamquam excommunicatum uitarent eundem patriarche Iherosolmitano mandauit, magistris domorum Hospitalis et Templi; propter quod non absque sui culminis graui iniuria suum in exercitu Christiano iussit preconium subticeri, et ne Terre sancte dissolueretur negotium, ad quod ipse Imperator pro uiribus incumbebat et intendebat, ipsi exercitui super Teutonicos et Longobardos magistrum domus Teutonicorum et super homines regnorum Iherusalem et Cipri, Ryccardum Filangerium marescalcum suum et quendam Oddonem de Monte Beliardo prefecit capitaneos et ductores; et ob hanc causam Soldanus ipse cum sciret ipsum Imperatorem tali odio ab ecclesia persecutum, uix cum eo componere inductus est. Composuit tamen sic: quod usque ad finem treuguarum pacem sibi ad inuicem obseruarent, captiui omnes hinc inde sue libertati restituerentur, et sic receptis ab ipso Soldano Terra sancta et locis predictis, de consilio omnium peregrinorum ipse in Iherusalem profectus est, ubi eo die, quo ciuitatem sanctam ingressus est Imperator, archiepiscopus Ceraree nuncius patriarche adueniens, ciuitatem ipsam et specialiter sepulchrum Domini supposuit interdicto de mandato patriarche ipsius, primitias recuperationis ipsius non benedictione, set anathemate prosecutus. Preterea qualiter contra ipsum Imperatorem aput Accon postmodum redeuntem predicti patriarche, magistri domuum Hospitalis et Templi se gesserint, utpote qui contra ipsum intestina bella mouerunt in ciuitate predicta, hiis, qui interfuerunt, luce clarius extitit manifestum. Ceterum quia ad Regni subsidium, quod ut superius diximus Romana sic ceperat ecclesia occupare, necessario de Syria rediit Imperator, statim nuntios suos misit ad papam quosdam fratres de domo Teutonicorum, per quos ipsius habere gratiam supplicat, et esse uelle ad suum et ecclesie mandatum exponit. Papalis exercitus firmata obsidione super Caiatiam machinis et uiribus suis illam uehementer impugnat; et licet occupauerint ciuitatem, arcem tamen ui capere nequiuerunt, hiis qui erant in ea se pro Cesare tuentibus contra eos. Mense Iunii Gregorius papa predictus fratrem Franciscum, innocentis uite uirum, qui institutor ordinis fuit fratrum Minorum, aput Perusium de fratrum suorum consilio duxit sanctorum catalogo ascribendum, mandans ubique terrarum diem quo solo carnem et celo spiritum reddidit, IIIIo scilicet Nonas Octobris, annis singulis solempniter excolendum. Item Imperator ipse moram in Apulia faciens, et congregans ad hostium Regni repulsam exercitum copiosum, suos pro pace ad papam legatos misit, Reginum uidelicet et Barensem archiepiscopos, nec non et magistrum domus Teutonicorum. Qui Caiatiam uenientes, que a papali exercitu tenebatur obsessa, cum litteris Albanensis episcopi et cardinalis sancte Praxedis ad Romanam curiam sunt profecti. Qui cum in nullo profecerint, redierunt. Tunc in Gaieta per papam potestas constituitur Iohannes de Iudice ciuis Anagninus ad petitionem Gaietanorum. Tunc etiam Adenulfus de Aquino filius Acerrarum comitis Atinum recipit Imperatore mandante, et Philippus de Aquino recipit castrum Celii. Imperator cum cruce signatorum exercitu contra clauigeros hostes properat in Terram Laboris. Tunc dominus Iohannes de Columpna cardinalis sub specie afferende pecunie pro stipendiis exercitus ad papam uadit. Pelagius Albanensis episcopus et rex quondam Iherosolimitanus, cognito quod uenturus erat Capuam Imperator, rupta obsidione et combusta machina que uulgo dictur trebuccettum, quod multis sumptibus fecerant, Teanum se conferunt, ubi non absque timore suas acies ponunt a Caiatia discedentes. Tunc Roffridus archipresbyter Sancti Germani per Albanensem episcopum, papa mandante, in Teanensem episcopum est assumptus. In Apulia illis diebus quidam Paulus de Logotheta imperialis iustitiarius membratim trucidatus est ab hiis, qui odio Imperatorem habebant. Imperator cum fortunato crucesignatorum exercitu uenit Capuam mense Septembris, et ab ista parte Capue Sarracenorum cuneos ordinauit, seque Neapolym contulit eris et gentis a ciuibus auxilium petiturus. Tunc ciuitas Sanctagathensis sponte uenit ad mandatum ecclesie, et se reddidit domino pape. Comes Rogerius de Aquila filium suum recipit, quem in Sicilia obsidem tenuerat Imperator. Pelagius Albanensis episcopus pro defectu solidorum, quos habere non poterat, capi iubet thesaurum ecclesie Casinensis, et ecclesie Sancti Germani per Calinensem episcopum, cum quo clerici Sancti Germani in certa quantitate pecunie conuenerunt, ne thesaurum ecclesie asportaret. Imperator a Neapoly Capuam rediens mouet exinde castra sua, et ueniens Caluum, ubi nonnulli de papali exercitu conuenerant ad defensam, illam fecit undique impugnari, et tunc captos quosdam de Campania suspendi iubet. Et tandem Caluum recipit ad mandatum et fidelitatem suam. Indeque non obstantibus hostibus per Ryardum habens transitum ad Sanctam Mariam de Ferraria uenit indempnis; ubi per triduum moram faciens Uayranum recipit, Aliphiam, et Uenafrum, et totam terram filiorum Pandulfi. Dictus uero Pelagius Albanensis episcopus, et rex quondam Iherosolimitanus per Mefinum iter habentes, cum toto exercitu Minianum uenerunt, et inde celeri fuga petierunt Sanctum Germanum. Illis diebus homines Sancti Germani timentes, ne papalis exercitus aut imperiali cederet aut uictus succumberet, suppellectilem suam et queque pretiosa ad loca transtulerant tutiora. Tunc per biduum in Sancto Germano moram protrahens papalis exercitus, frumento, uino, et aliis necessariis munire roccam Iani et Casinense monasterium cogitabat; set acceleratus per nuntios Sancti Germani, ad terram ipsam properat Imperator; moxque papalis exercitus dissolutus, de Sancto Germano exiens, gressu prepete in Campaniam est reuersus. Et tunc metus causa qui in Casino statuti fuerant et in rocca Ianule seruientes, dimissis ipsis munitionibus recesserunt. Set in Casino se recipiens Albanensis episcopus redire ad monasterium milites et seruientes coegit. Tunc cum ipso legato Aquini et Aliphie episcopi ascenderunt Casinum, et in Sancto Germano per ipsum legatum prohibitum est celebrare diuina. Ceteri uero prelati qui cesserant in partem ecclesie, Romam se contulerunt. Imperator ipse aput Sanctum Thomam de Strata sua castra ponens IIIo Nonas Octobris, uillam Pedemontis que dicitur Sancte Lucie, suis dedit in direptionem et predam. Castrum Pedemontis dominis Aquini concessit. Tunc ecclesia Sancti Matthei seruorum Dei a Sarracenis qui erant in exercitu imperiali, bonis est propriis spoliata, pre timore paucis aut nullis remanentibus in eadem. Tunc etiam uallum Casinensis monasterii est mandato Cesaris hinc inde fortiter impugnatum, sed pugnatores nec in aliquo profecerunt. Illuc uenientes ex parte ciuitatis Suesse iudex Taddeus et alii, ciuitatem ipsam Cesari reddiderunt, ad quam recipiendam, concesso eis priuilegio, quod pro uniuersitate petierant, continuo dirigit Imperator. Tunc Presentianum rocca Bantre Sernia et Aliphia ad mandatum Cesaris redierunt. Similiter et tota terra monasterii, Arpinum quoque et Fontana. Cumque ad recipiendam Soram dictum Acerrarum comitem mitteret Imperator, ipsum Sorani recipere contempserunt. Tunc quidam comes Maio de Romania cum nonnullis Grecis militibus de Romania ex parte Commiano ad Imperatorem cum magnis muneribus nuntius uenit. Tunc in rocca Ianule quidam de Calabria castellanus constitutus. In Sancto Germano per Imperatorem baiuli ordinantur Guillelmus de Bantra et Mattheus Dionisius. In tota terra sancti Benedicti Raynerius Belegrimi et Bartholomeus de Bantra camerarii ordinantur. In rocca Bantre Thomas de Magistro castellanus ponitur. Imperator suas in Lombardiam et Tusciam et Romanniolam literas dirigit in hac forma:
+*Fredericus et cetera potestatibus consulibus et consilio ciuitatum Lombardie, fidelibus
+suis, et cetera. Ut de nostrorum felicitate successuum certa uos noua letificent, uestris duximus desideriis presentibus intimandum, quod nos de ultramarinis partibus prospere per Dei gratiam redeuntes, de inimicis nostris qui Regnum nostrum inuaserant feliciter triumphauimus, dum audientes nos contra eos in manu ualida et potenti uenturos, non expectatis aut expertis uiribus nostris, in Campanie finibus fuge sibi presidium elegerunt. Sicque Domino cooperante, et nos comitante iustitia que de celo prospexit, quod ipsi de Regno nostro nobis absentibus, per anni dimidium occupauerant, nos breui dierum spatio recuperauimus et reuocauimus ad demanium et dominium nostrum. Uolentes igitur imperii et regni nostri quietem et pacem cum consilio uestro disponere, ac in Teutoniam e uestigio properare, fidelitatem uestram monemus et hortamur attentius, firmiter ac districte precipiendo mandantes, quatenus hiis receptis litteris in equis et armis decenter armati uestrum ad nos festinetis accessum, quoniam nos uniuersis, et singulis pro sui qualitate seruitii curabimus respondere. Datum apud Sanctum
+Germanum iii Nonas Octobris iii. Indictionis.*
+Ciuitas Teani Imperatori se reddidit, data optione episcopo remanendi in Regno et episcopatu suo, uel exeundi si uellet. Demanium curie Casinensi per dictos camerarios totum applicatur fisco imperiali. Ad roccam Ianule uinum et uictualia deferuntur. Quidam Leo Crinutus Gaietam uadens ex parte Imperatoris ut se redderet Imperatori, ab ipsis Gaietanis interfectus est. Imperator mutato castellano in rocca Ianule eam Pandulfo et Roberto dominis Aquini, nec non castellum Pontiscurui et castellum Nouum committit. Item ducentos milites mittit in Marsiam, que tota rediit ad fidelitatem suam, excepta turre de Foce. Bertoldus frater ducis Spoleti se in Marsiam contulit, Imperatore mandante. Imperator a Sancto Thoma mouens castra sua XIIII mensis Octobris, pluuia ingruente reuersus est ad Sanctum Germanum, ibique per dies septem moram faciens, inde digressus est, iter faciens uersus Aquinum, suas orbis principibus dirigens excusatorias super facto Terre sancte, super quo ipsum falso detulerat patriarcha Iherosolomitanus ad dominum papam, quod cum Soldano treguas firmauerit in ignominiam nominis christiani; super quo testimonium inuocat uenerabilium Wintoniensis et Cicestrensis episcoporum, magistrorum domus sancti Iohannis et Teutonicorum, marescalci domus Hospitalis, et fratris Aymarii, fratrum quoque predicatorum, qui treuguis initis interfuerant. Illis diebus antemurale cecidit portarum monasterii Casinensis. Tunc nobiles quidam romani ad Imperatorem aput Aquinum ueniunt ex parte senatus, populique Romani; cum quo moram per triduum facientes ad Urbem reuersi sunt. Tunc etiam iussu imperatoris pro munienda terra Sancti Germani, quod homines terre ipsius ab Imperatore petierunt, domus nonnulle hinc inde ex parte Corarie et Uallis funditus diruuntur. Imperator de Aquino Soram se contulit, quam suis licet imparem uiribus renitentem, ui cepit IIIIo stante Octobris in festo apostolorum Symonis et Iude, et facta est cibus ignis, Campanis militibus, qui ad ciuitatis ipsius defensam congregati fuerant, in Campaniam fugientibus per montana, nonnullis ciuium igne ferroque peremptis. Sora ui capitur et concrematur. Uersus:
+*Ui caperis, ui capta peris merito peritura.
+Sora ruis, tua dampna luis, sero reditura.*
+Arx tamen Sorelle se ad opus tenet domini pape. Tunc a Taffuro castellano rocce Guillelmi traditus in manus Imperatoris Guillelmus de Sora cum quibusdam aliis, suspensus est extra Soram. Imperator mense Nouembris per Insulam filiorum Petri redit Aquinum, ubi diem festum celebrat beati Martini. Magister domus Alamannorum a papa rediens, letos ad Imperatorem rumores defert de compositione inter papam et ipsum. Idemque domino Thome de Capua tituli Sancte Sabine presbytero cardinali obuiam in Campania uadit, cum quo ad Imperatorem uenit Aquinum cum forma concordie, IIIIo stante mensis Nouembris, et eodem die cum ipso cardinale se contulit aput Sanctum Germanum. De Romania quidam Greci cum dextrariis in sellis et frenis aureis et cum pannis sericis auro textis, et cum innumeris aureis nummis, que ipsi Imperatori representant pridie ante exitum mensis Nouembris ad ipsum Imperatorem uenerunt. Tunc etiam littere facte sunt per Imperatorem de remissione offense, si quam abbas fecerat uel monachi Casinenses post inter ipsum et papam ortam discordiam. Et littere alie ad homines abbatie, ut sicut prius abbati et monachis Casinensibus respondeant et intendant. Terram totam et loca monasterii ubicumque per Regnum posita Deo et beato Benedicto restituit. Dictus Albanensis episcopus consilio et suasione dictorum cardinalis et magistri domus Hospitalis Teoutonicorum, permittente Imperatore, cum Aquinate et Aliphanense episcopis, et cum Campanis militibus qui se cum ipsos Albanensi episcopo in Casino receperant, salui exeunt; et tunc reddidit ipsis episcopis suam gratiam Imperator, et monasterium ac tota terra sua cure committitur magistri domus Alemannorum predicti; qui quemdam de domo sua fratrem Leonardum procuratorem constituit nomine suo usque ad reditum suum ab Urbe. Ad quam ipse magister domus Teutonicorum iterum uadit iussu Imperatoris una cum Albanensi episcopo pro quibusdam capitulis, pro quibus inter ipsum et dominum papam discordia erat. Tunc in Uenafro Sernia et Teano pecuniarie exactiones fiunt, Imperatore mandante. In Sancto Germano et per totam abbatiam annona pro equis Imperatoris exigitur a camerariis ordinatis ab eo, superius nominatis ab uniuersis clericis terre sancti Benedicti. Magister Thomas cardinalis de Sancto Germano se mouens, uadit Suessam. Imperator contendit Capuam, ubi cum ingenti gaudio natale Domini celebrat. Et tunc multos de Sora, qui captiui tenebantur ibidem, sue reddidit libertati. Millesimo CCo XXXo . Mense Ianuarii Imperator per quemdam fratrem Sembottum de domo Teutonicorum, mandat dicto fratri Leonardo procuratori Casinensi, relicto a magistro domus Teutonicorum, ut de Sancto Germano et alia terra monasterii XL eligeret homines ad custodiam monasterii Casinensi. Qui iussu Imperatoris eos elegit, sacramento ab eis prestito sub hac forma:
+*Ego talis iuro ad hec sancta Dei euangelia, quod ab hodie in antea fideliter custodiam,
+et saluum faciam monasterium Casinense, personas monachorum et aliorum, qui pro parte magistri domus Alamannorum in ea fuerint constituti, et res eorum et monasterii. Non ero in facto consilio uel consensu, qualiter in alterius deueniat manus, nec ego illud reddam, quamdiu
+custodie deputatum est magistri domus Teutonicorum, et ego ibi mansero.*
+Imperator de Capua se mouens, uersus Apuliam apud Melphiam uadit, ubi ad eum uadunt Reginus archiepiscopus et dictus Teutonicorum magister a Romana curia redeuntes, qui et iterum missi a Cesare, ad papam uadunt mense Ianuarii. Mense Februarii, primo die mensis eiusdem, Rome Tiberis fluuius per alluuionem usque adeo inundauit, quod occupauit de domibus Urbis usque ad sanctum Petrum et usque ad sanctum Paulum, quod tanti causa timoris Romanis omnibus extitit, ut mox de communi consilio, metu mortis, dominum papam ad Urbem de Perusio reuocarent. Qui rediens, a senatu populoque Romano ingenti cum gaudio est receptus. Reginus archiepiscopus et magister domus Teutonicorum ab Urbe ad Cesarem reuertuntur, quem aput Precinam inueniunt. Eodem mense quidam magister Guillelmus de Capua Imperatoris notarius uenit ad Sanctum Germanum cum litteris imperialibus, ut si quis esset uel esse uellet in apparatu militari ad seruitium Imperatoris, ipse Imperator immunem eum ab omni seruitio faceret, et de armis et equis suis esset ad reditum suum. Mense Martii dictus cardinalis Sancte Sabine de Suessa discedens Gaietam se contulit, ubi tunc episcopus uenerat Tusculanus qui uocauerat ipsum. Iterum autem predicti Reginus archiepiscopus et magister domus Teutonicorum ad papam redeunt, et alter eorum silicet magister domus Teutonicorum Gaietam uadit, cum quo dictus cardinalis redit ad Urbem. Tusculanus autem tunc uenit Pontemcuruum cum dicto fratre Leonardo. Quique a Pontecuruo Ceperanum uadit, per quos transitum habens Reginus archiepiscopus, ad Urbem profectus est; ubi pro compositione inter papam et Cesarem facienda dux Austrie dux Carinthie et dux Morauie uenerant, simul cum patriarcha Aquilegensi et Salseburgensi archiepiscopo. Tunc frater Leonardus rocca Draconis castellanum ponit Anneum de Riuo Matricio. Dictus Tusculanus reuocatur ad Urbem; qui cum tribus aliis cardinalibus et cum principibus Alamannie supradictis pacis bonum inter papam et Cesarem electi specialiter tractauerunt. Quedam Apulie ciuitates, silicet Ciuitate, Alarinum, Sanctus Seuerus, Casale nouum et Fogia ueniunt ad mandatum Imperatoris, que sibi antea rebelles extiterant et redeunt ad mercedem suam. Mense Aprilis duces predicti cum Regino archiepiscopo ac magistro domus Teutonicorum redeuntes a papa cum tractatu et forma concordie, in Apuliam ad Cesarem uadunt, ubi cum eo apud Fogiam pascha Domini celebrant. Decimo die mensis eiusdem, Philippus de Citro comestabulus Capue magister est operis Sancti Germani per Cesarem institutus, et litteras imperiales ad homines terre ipsius et ad alios homines de terra monasterii detulit et mandatum quatenus super facto munitionis terre Sancti Germani sibi intendere et respondere deberent in faciendis muris ubi opus esset turribus et fossatis; exceptis hominibus Sancti Angeli Theodici, quod castrum muniri precipit Imperator. Gregorius papa in die sancto Iouis Raynaldum dictum ducem Spoleti excommunicat, et Bertholdum fratrem eius. Stephanus de Anglone Terre Laboris iustitiarius, Imperatore mandante, utramque Insulam filiorum Petri et Solaratam, Castelluccium et Pastinam recipit, et custodiri facit ad opus Imperatoris Broccum et Pesclum Soldulum destrui et euerti fecit, illorum cogens incolas ad loca alia demigrare, muros euertens Pastine, nec non turres ipsius et predictam Insulam similiter, tamque ipsam Insulam quam castrum Pastine igne combussit. Dux Austrie, Lympuldus nomine, cum patriarcha Aquilegensi et aliis supradictis ab Imperatore de Apulia rediens, et ad papam uadens cum eis, ad Landulfum Casinensem abbatem et conuentum eiusdem ex parte Imperatoris litteras detulit in hac forma:
+*Fredericus et cetera uenerabili abbati Casinensi, et conuentui eiusdem et cetera. Ecce quod
+ad supplicationem dilecti principis nostri ducis Austrie, et Stirie, ac uenerabilis magistri domus Alamannorum deuoti nostri, recepimus uos de habundantia pietatis nostre in gratiam magestatis nostre, omnem offensam, quam contra nostram excellentiam pro presenti discordia inter nos et dominum papam habita a principio dissentionis usque in hodiernum diem decimum octauum Aprilis iiia indictione uisi estis commisisse, penitus relinquentes. Ceterum ea que uobis predictus dux et magister Teutonicorum retulerint ex parte culminis nostri, indubitanter
+credatis. Datum Fogie, et cetera.*
+Eodem mense Aprilis in Grecorum imperio factum est prelium inter Grecos, in quo Commiano captus est, et utroque lumine orbatus. Mense Madii Alamannie principes a papa ad Cesarem redeunt, relicto Regino archiepiscopo, cum quo Sabinensis episcopus et Thomas Sancte Sabine cardinalis pro absolutione Imperatoris in Regnum ueniunt. Et premittentes ad ipsum Imperatorem magistrum domus Alamannorum, qui uenisse cardinales annuntiat, ipsumque Imperatorem ut ueniat uersus Capuam accelerare debeat, cardinales ipsi cum regni prelatis, qui a facie Imperatoris fugerant, et in Regnum sub spe compositionis inter ecclesiam et ipsum redierant, cum eisdem elegerunt aput Sanctum Germanum facere stationem. Tunc Imperatoris iussu fossata et muri Fogie Casalis noui, et Sancti Seueri replentur, et sternuntur ad solum. Quod cum ipsis cardinalibus innotesceret, qui preuenire Imperatorem uoluerant, uersus Capuam properantes, a Teano ad Sanctum Germanum reuersi, prelatos omnes, excepto abbate Casinense, redire Ceperanum iusserunt, et ipsi se mox cum predicto Casinense abbate, qui eos est e uestigio subsecutus, Capuam contulerunt; ubi penultimo Madii ad eos ueniens Imperator, cum formam non acceptaret concordie, quia Sanctam Agathen et Gaietam retinere uolebat ecclesia, recedentes a Capua, Suessam se conferunt cardinales. Ubi cum Gaietanis loquentes, quos sub securo ducatu abbatis Casemarii magistri Petri de Uinea et Philippi de Citro comestabuli Capue ad se uenire fecerant, cum ipsos ad Imperatoris uota flectere nequiuissent, ad Sanctum Germanum reuersi sunt. Ubi cum diu esset de concordie forma tractatum, nec posset, actore faciente discordie, consumari, oportuit iterum magistrum domus Teutonicorum ad dominum papam simul cum Regino de Lombardia episcopo laborare, qui serio ad Imperatorem uenerat pro pace inter ipsum, et ecclesiam reformanda. Qui cum sine effectu redirent, consequenter ad papam redeunt, et tunc cum eis quidam frater Gualo mittitur de ordine predicatorum forma concordie acceptata; et ipse papa Urbem exiens, uenit aput Cryptam ferratam. Imperator uero de Capua iam uenerat ad Sanctum Germanum, ubi dictus fratrer Gualo in hora serotina allocutus est ipsum; et ad uerbum illius satisfacere ecclesie annuit Imperator, propter quod in signum letitie in Sancto Germano sunt per omnes ecclesias signa pulsata, et idem frater Gualo ad papam, quem aput Anagniam repperit, sub festinantia remeauit. Igitur die Martis nono stante Iulio in festo Sancti Apollinaris predicti Sabinensis episcopus et Sancte Sabine cardinalis in maiori ecclesia Sancti Germani, — presentibus patriarcha Aquilegensi, Salseburgensi archiepiscopo, Ratysponensi et Regino episcopis, Carinthie et Morauie ducibus, principibus Alamannie, tunc enim dux Austrie grauiter infirmabatur, astantibus quoque ibidem Regni prelatis, Panormitano, Regino et Barensi archiepiscopis, nec non Casinensi Casemarii et Sancti Uincentii abbatibus et prelatis aliis, qui causa metus de Regno secesserant, Raynaldo dicto duce Spoleti, et Thoma de Aquino Acerrarum comite, Henrico de Morra Magistro iustitiario, aliisque Regni iustitiariis, et baronibus, ac plebeis —, de satisfaciendo sancte Romane ecclesie pro hiis, quibus excommunicatus fuerat, recipiunt ab Imperatore publice iuramentum, tunc in anima sua, iurante pro eo Thoma de Aquino Acerrarum comite, et prelatis ac principibus Alamannie iurantibus cum eo subscripta capitula. Tunc Salseburgensis archiepiscopus ad Imperatoris excusationem longo tenuit sermone diem, cui dictus Sancte Sabine cardinalis luculenta non minus oratione respondit.
+*Priuilegium principum Alamannie.
+In nomine Domini, Amen. Nos Bertoldus Aquilegensis patriarca, et Eberhardus archiepiscopus Salseburgensis, Sigifridus episcopus Ratysponensis, Lympuldus Austrie ac Stirie, Bernhardus Carinthie, et Octo Morauie duces, Dei gratia principes imperii, per presens scriptum notum fieri uolumus uniuersis, quod inter sacrosanctam Romanam ecclesiam matrem nostram et dominam, et serenissimum dominum nostrum Fredericum Imperatorem semper augustum, Iherusalem et Sicilie regem, conuenit, quod de communi eorum uoluntate tractabitur de uia inuenienda, qualiter ad ipsum dominum Imperatorem cum honore ecclesie, Gaietana et Sancte Agathe ciuitates, et omnes cum bonis suis de Regno Sicilie quos in fide sua recepit ecclesia et in ecclesie deuotione perdurant, reuertantur. Ad quem tractatum datus est annus, nisi, antea uia ualeat inueniri, ad quam inueniendam dicta mater ecclesia curam et sollicitudinem adhibere promisit, nec ultra terminus, nisi de consensu partium prorogabitur. Set si, quod absit, infra ipsum terminum uia inueniri non possit, ex tunc per arbitros communiter eligendos procedetur in uia, ut dictum est, eligenda, quorum sint duo ex parte ecclesie, et duo ex parte Imperatoris. Qui si concordare non poterint, quintum eligent, et dicto maioris partis stabitur. Prestitit autem dominus Imperator iuramentum per Thomam de Aquino Acerrarum comitem de mandato suo in anima sua iurantem, quod interim predictas terras et homines non offendet nec permittet offendi a suis, et uiam, que inuenietur per communem tractatum sancte Romane ecclesie et eiusdem domini Imperatoris, uel per arbitros, ipse dominus Imperator obseruabit. Notum quoque facimus, quod dominus Imperator remittit omnem offensam Teutonicis Lombardis Tuscis et hominibus Sicilie generaliter, et Gallicis, qui contra eum Romane ecclesie adheserunt, ut dictum Acerrarum comitem fecit iurare, quod nullo unquam tempore predictos offendet nec permittet offendi pro eo, quod contra eum, orta discordia, Romane ecclesie assisterunt, set pacem eis et ecclesie obseruabit. Remittit etiam ipse dominus Imperator sententias constitutiones et banna, si qua per eum uel per alios lata uel edita sunt occasione huiusmodi contra eos. Promittit etiam quod terras ecclesie in ducatu et marchia, seu alio patrimonio ecclesie non inuadet nec deuastabit per se uel per alios, sicut in scriptis ab ipso domino Imperatore factis super predictis omnibus, et bullis aureis impressis et typariis sue maiestatis munitis plenarie continetur. Nos etiam nichilominus tactis sacrosanctis euangeliis, iurauimus procurare bona fide, quod predictus dominus Imperator predicta seruabit, et contra ea non ueniet. Quod si fieret, nisi infra tres menses in Regnum, infra quatuor in Italiam, infra quinque extra Italiam duxerit emendandum, potenter ac patenter ad requisitionem ecclesie assistemus ei contra eumdem dominum Imperatorem, donec satisfecerit. Quod si per dominum Imperatorem
+steterit, quod arbitros non elegerit, uel arbitros impediuerit ne procedant, nos ecclesie
+tenebimur, ut est scriptum. Si autem ecclesia arbitros dare noluerit, uel datos impediuerit ne
+procedant, nos ex tunc, quantum ad hunc articulum non tenebimur iuramento. Ad cuius rei memoriam presens scriptum fieri fecimus sigillis nostris communitum. Actum aput Sanctum
+Germanum anno Millesimo CCo XXXo mense Iulio xxiiio die mensis eiusdem, Indictione iiia.*
+Igitur eodem die predicti cardinales uice domini pape dederunt domino Imperatori sub debito prestiti iuramenti firmiter in mandatis, ut restituat quidquid occupatum est per ipsum uel alios ministros suos in marchia uel ducatu, seu in alio patrimonio ecclesie, et quicquid occupatum est per ipsum uel ministros uel baiulos suos de castris seu de possessionibus monasteriorum, et specialiter monasterii sancti Quirici de Introduco, ecclesiarum, Templariorum, Hospitalariorum, baronum et aliorum nobilium de Regno uel undecumque, necnon et ceterorum, qui in hoc negotio contra se Romane ecclesie adheserunt, et quod restituet Tarentinum archiepiscopum, omnes episcopos et prelatos, qui sunt exclusi, ad sedes et loca sua et ad omnia bona extantia. Item sub eodem iuramento mandarunt, ut de cetero nullus clericus in ciuili uel in criminali causa conueniatur sub iudice seculari, nisi super feudis ciuiliter conueniatur; et quod nullus talleas, uel collectas imponat ecclesiis, monasteriis, clericis et uiris ecclesiasticis, seu rebus eorum, et quod electiones postulationes et confirmationes ecclesiarum et monasteriorum libere fiant in Regno secundum statuta concilii generalis. Die Mercurii, octauo stante Iulii in uigilia sancti Iacobi rediens a domino papa ad Sanctum Germanum frater Gualo de auctoritate apostolica restitui iussit a cardinalibus in Sancto Germano et tota terra monasterii diuina officia, que per Albanensem episcopum fuerant interdicta; ubique etiam per Regnum mandatum est celebrari diuina, illis exclusis qui in Marchia fuerant cum Raynaldo duce Spoleti. Traiectum et Sugium cum comitatu Fundano comiti Roggerio de Aquila restituitur, Imperatore mandante. Landulfo Casinensi abbati monasterium libere restituitur et rocca Ianule, quam, sicut in pactum uenerat, custodiendam commisit fratri Leonardo sepe fato de domo Teutonicorum, qui eam seruandam commisit Raynerio Belegrimi de Sancto Helya, de quo tanquam de fideli Cesaris confidebat, recepto ab eo iuramento, ut fideliter illam custodiat, donec Imperator ipse sit ab excommunicationis uinculo absolutus. Tunc Teanensis Aliphanus Uenafranus episcopi et prelati alii de Regno exclusi, ad sedes proprias libere reuertuntur. Imperator ultimo die mensis Iulii de Sancto Germano exiens in hora uespertina, Aquinum se contulit. Ea die pestis quedam, que brucus dicitur, totam terram monasterii occupauit, que milia omnia et quidquid uiride rodendo uastauit. Lympuldus dux Austrie et Stirie die dominico in sesto sanctorum Nazarii et Celsi aput Sanctum Germanum naturali morte defecit; cuius ossa delata sunt more Teutonico in Teutoniam, et caro aput Casinum cum honorificentia tumulata. Mense Augusti die prima Imperator ad roccam Arcis se contulit. Qui tunc castrum Pontiscurui et Pedemontis et Castellum nouum restitui mandat abbati Casinensi a dominis Aquini, qui ea seruabant ad opus suum. Eodem mense littere in Sancto Germano uenerunt, quas quidam magister Iohannes de ciuitate Toleti omnibus per orbem christicolis uulgandas transmisit, quarum tenor talis est:
+*Epistula missa a magistro Iohanne Toletano.
+Anno a natiuitate Domini Millesimo CCo XXIXo usque ad annos UII mense Septembris sole existente in Libra et cauda draconis, ibidem erit ammirabilis res rerum mirabilium, et mutationis temporum significantia. In mense illo fiet terremotus mirabilis, et destruet multa loca per Saturnum et Martem manentes in signis aeris, et erit infirmitas et mortalitas ualida. Ostendet etiam eadem coniunctio uentum ualidum denigrantem aera et obscurum reddentem, et uenenis infectum et repletum; et in uento uoces terribiles corda hominum obstruentes, et a regionibus harenosis sablonem subleuans, ac supra ciuitates sitas proximas plagam deducens, et cooperiens eas, ita etiam quod eas suffocabit. Et primo destruet ciuitates orientales, et nominatim Thetam, Baldach, Capolym, Babiloniam, et omnes ciuitates harenosis locis sitas, uel proximas, ita quod nulla earum euadet quin harenis tota operiatur. Erit iterum eodem anno, prius quam planete conueniant in Libra, enclypsis solis, que totum corpus illius obscurabit, et hac operatione precedente, luna tota patietur enclypsin. Erit enclypsis solis ignei coloris et deformis, ostendens maximum futurum bellum cum effusione sanguinis prope fluuium in terra Orientis, et similiter in terra Occidentis, et erit dubietas et ignorantia inter Sarracenos, ita quod penitus synagogas, maumerias et secreta eorum relinquent. Uerumtamen notum sit omnibus qui enclypsim solis uidebitis, cum omnibus uestris a terra exeatis, et ut hec firmiora et certiora teneatis, antequam enclypsis solis et lune fiat, erit terre motus, mortalitas, fames ualida, prelia et carestia fere per totum orbem, et tunc quidam maximus Imperator morietur. Et mense Septembris post enclypsim solis et lune mare ultra solitum crescet, et omnes fere uenti flabunt, ita quod nulla nauis in mari euadet, arbores euellent, edificia subuertent uenti et terre motus. Unde si uultis euadere, in planis circumdatis montibus facite cooperturas trabium, et terram superponite, que sint longe a plagiis et montanis locis, et ubi non sint arbores prope quibus os cauerne possit operiri; et in eis introite cum familia uestra et rebus necessariis per XXX dies et plus habundanter uobis et familie uestre, et hec ad redemptionem animarum uestrarum ignorantibus denuntiate. In hiis enim nobiscum concordes sunt omnes astrologi et geomantici Toleti Hyspanie, Ethiopie et aliarum prouinciarum diuersarum gentium, christianorum, Sarracenorum et Hebreorum, et omnes philosophi hoc affirmant. Et hoc unum in ueritate scimus, quod rex Mathemelinus turrem facit cum fabrica eminentiorem omnibus fabricis et crossiorem et ampliorem, ad instar maximi montis, ita quod omnes sui habent expensas in ipsa fabrica. Et idem audimus de rege Siclo, que periculosa uidentur.* 
+Sabinensis episcopus et cardinalis sancte Sabine die Lune quinto intrantis Augusti recedentes de Sancto Germano, Ceperanum se conferunt; ad quos uadit ipse Imperator, et exterius castra metatus est, precepitque militibus suis ostentationem facere in equis et armis. Ipso mense Augusti in festo beati apostoli Bartholomei fulgur de celo ueniens, campanile Casinense percussit, et totam eius summitatem proiecit in terram, saluis tamen campanis, que erant in eo. Interea laborantibus hinc inde nuntiis ex parte pape et imperatoris, magistro domus Teutonicorum et principibus Alamannie supradictis, pax est inter ipsum papam, et Cesarem reformata, et quedam arces Regni tradite sunt seruande magistro domus Teutonicorum usque ad certum tempus pro maiori ecclesie firmitate; et tunc Imperator ipse in castris ante Ceperanum, in capella sancte Iuste die Mercurii in festo beati Augustini per Sabinensem est episcopum ab excommunicationis uinculo absolutus. Similiter et omnes sui. Et ultimo mensis Augusti uadit Anagniam locuturus cum papa. Interea suas per totum Regnum generaliter literas pro libertatibus monasteriorum ecclesiarum personarum ecclesiasticarum et rerum illarum dirigit in hac forma:
+*Epistola.
+EFredericus et cetera. comitibus, baronibus, iustitiariis, camerariis, et baiulis in Regno Sicilie
+constitutis, et cetera. Fidelitati uestre per presentium scripta mandantes precipimus firmiter, ut nullus uestrum monasteriis, ecclesiis, personis ecclesiasticis aut rebus eorum talleas uel collectas presumat imponere, saluis illis seruitiis ad que certe ecclesie uel persone tenentur nobis,
+specialiter obligate. Datum in castris ante Ceperanum xxiiii mensis Augusti Indictionis iiie.*
+Mittit etiam suos nuntios et litteras ad omnes ciuitates et castra de Marchia que sibi fidelitatem fecerant sub comminatione diffidationis, ut ad fidem redeant Romane ecclesie et mandatum eiusdem. Mense Septembris, prima die mensis eiusdem qui fuit dies Dominicus, Cesar inuitatus a papa, cum esset in castris in pede Anagnie, magnifice comitatus a cardinalibus et nobilioribus ciuitatis intrauit Anagniam, et eo die cum papa sedit in mensa et solus cum solo, magistro tamen Teutonicorum presente, in papali camera, consilio longo se tenuere diu; et die Lune sequenti cum gratia pape et cardinalium ad castra reuersus est. Tunc Iohanni de Poli concessit comitatum de Albe propter ciuitatem Fundanam, quam abstulit ei, et reddidit eam Roggerio de Aquila, cum toto Fundano comitatu. Tunc etiam abbas Sancti Uincentii et prelati, qui Imperatori adherentes excommunicati fuerant, ad preces Imperatoris a papa absoluti sunt. Imperator a papa discedens die Mercurii, applicuit die Iouis aput Sanctum Germanum, indeque discedens post prandium, sub celeritate se Capuam contulit exinde uersus Melphiam profecturus. Rex Thessalonicensis obiit Melphie. Prelati, et principes Alamannie in sua recedunt. Beluacensis episcopus, qui de Gallia uenerat in auxilium ecclesie, per papam dux Spoleti efficitur. Raynaldus dux Spoleti uadit Introducum, ubi aliquamdiu moram faciens, in Apuliam ad Imperatorem redit. Mense Nouembris Gregorius papa reuocatus a senatore redit ad Urbem. Eodem mense magister Guilliemus de Sancto Germano domini pape capellanus canonice electus in archipresbyterum Sancti Germani assumptus est. In Apulia Imperatoris iussu capiuntur Mattheus Marchafaber magister camerarius, iudex Philippus de Magdalone, iudex Guillelmus de Salerno, notarius Adam et notarius Iohannes. Tunc pro correctione et honestate uite clericorum generales idem papa per totum Regnum ad metropolitas et eorum suffraganeos litteras dirigit in hac forma:
+*Epistola.
+Gregorius et cetera. uenerabilibus in Christo fratribus archiepiscopis et episcopis per Regnum Sicilie constitutis et cetera. Si cauendum est uobis, ne sanguis subditorum de uestris manibus requiratur, clericorum culpas, que periculose sunt, propter officii dignitatem, non debetis relinquere incorrectas. Horum enim quanto est gradus altior, tanto grauior casus existit, et excessus ipsorum uehementer in exemplum extenditur dum in excusationem illorum dicitur: “Sufficit discipulo si sit sicut magister eius”, sicque per eas facientes delinquere populum, nomen Domini blasphematur, cum non soleant facere, qui sequuntur, nisi quod eos, qui precedunt, uiderint facientes. Licet autem corrigendi sint omnes clericorum excessus, et mores eorum et actus in melius reformandi, specialius est tamen in eis incontinentie uitium exprobrandum, cum non deceat per immundos sancta tractari, et fedatos libidine mense Domini ministrare. Unde Abimelech sacerdos Dauit legitur respondisse, se ad manus panes laycos non habere, set solummodo panem sanctum, quem mundis pueris, maxime a mulieribus, optulit manducandum. Ut igitur iudicium de domo Domini prodeat, presentium uobis auctoritate mandamus et in uirtute obedientie districte precipimus, quatinus usque ad tres menses clericorum uestrorum, tam incontinentie uitium, quam excessus alios corrigentes, presertim super cohabitatione mulierum eos diligenter et sollicite corrigere studeatis; taliter circa uos ipsos inuigilare curantes, quod commendatione magis quam correctione dignum in uobis ualeat inueniri:
+alioquin si qui uestrum, quod non credimus, precepti nostri fuerint contemptores, et tunc
+infra mensem responsuri, nobis de contemptu personaliter ad sedem apostolicam accedere non
+postponant, attentius precauentes, ne in commisso uobis negotio, que sunt uestra, non que Iesu Christi, queratis, si proprium uultis periculum euitare. Ceterum uos archiepiscopi contra prelatos uestre prouincie, et alios qui sunt infecti uitio symonie, cum tales Dominus facto flagello de resticulis de templo eiecisse legatur, ac eos qui ultramontanos sine commendaticiis litteris episcoporum suorum ausi sunt ad ordines promouere, ac eos qui dicuntur incontinentie uitio laborare, inquiratis sollicite ueritatem: et quod inueneritis, nobis infra predictum tempus rescribere procuretis, ut per uestram relationem instructi procedamus, prout uiderimus expedire.
+Datum Anagnie u. Kalendas Nouembris, pontificatus nostri anno iiiio.*
+Mense Decembris Imperator aput Precinam natale Domini celebrat. Mo CCo XXXIo . Mense Ianuarii suas Imperator litteras mittit ad Stephanum de Anglone Terre Laboris iustitiarium, ut diligenter inquirat de promissis imperiali curie factis, et si qua post transfretationem suam facta sunt concessionum priuilegia per Raynaldum ducem Spoleti, siue suo siue ipsius ducis sigillo signata, aliquibus personis, ea imperiali curie usque ad festum purificationis beate Uirginis precipiat presentari; alioquin ex tunc in antea nullam habeant firmitatem. Precipiat etiam omnibus Rauellensibus, ut uxores et familias suas usque ad festum pentecostes remittant Rauellum sub pena personarum et rerum. Inhibeat etiam omnibus illis, quibus licentia data fuit edificandi occasione orte discordie inter imperium et ecclesiam sub pena predicta, ne in terris aut castris suis edificare presumant. Item mandat generaliter uniuersis, qui de feudis seruire tenentur, tam prelatis quam ceteris aliis, ut ana decem feuda conferant, de quibus comes, uel baro, qui decem feudis preerit, et pluribus melior nec non ditior qui inter participes et possessores inuenietur, eligi debeat, et taxari et preparari se debeat in duobus equis, somerio uno et armis, ac ceteris proportionaliter, et habeat pro corredo unius anni uncias L. prefixo termino proximi passagii mensis Martii in portu Brundusii presentandus, ut ab inde secundum suam dispositionem debeat transfretare. Item ad inquirendum, si qui fuerint a talleis et collectis exempti, siue potentia, prece, pretio, amore, uel timore cuiusquam, mittit iudicem Roggerium de Asculo et I. comestabulum Corneti ut uniuersis et singulis predictorum collectam imponant. Mense Februarii Imperator uersus Tarentum properat, ubi disponit curiam regere generalem. Eodem mense nonnulli Paterenorum in Urbe inuenti sunt, quorum alii sunt igne cremati, cum inconuertibiles essent, alii, donec peniteant, sunt ad Casinensem ecclesiam et aput Cauas directi. Imperator pro capiendis Paterenis aput Neapolym mittit Reginum archiepiscopum, et Ryccardum de Principatu marescalcum suum, de quibus aliqui sunt inuenti et uinculis mancipati. Collecta ubique per Regnum iussu imperiali a iudicibus et tabellionibus demani exigitur. Rex quondam Iherosolimitanus de Francia rediens et de partibus ultramontanis uenit Perusium, ubi uenturum expectat dominum papam, cum quo loqui desiderat, quia non uult se conferre ad Urbem. Mense Aprilis magister domus Alamannorum de Alamannia ad Imperatorem redit. Eodem mense Romanorum exercitus super Uiterbium uadit. In ciuitate Constantinopolitana terremotus magni fuere, per quos ecclesiarum et domorum uastitas magna fuit. In Apulie finibus et aliis Regni partibus ad destruendam pestem brucorum innumeram generale a Cesare edictum exiit, ut singuli de singulis terris in quibus inualuerat pestis illa, summo mane ante solis ortum deberent capere quatuor tuminos de brucis ipsis, et assignare quatuor iuratis de terra qualibet ad comburendum sub pena unius uncie auri unicuique, si ad hoc negligens fuerit uel remissus; et hoc singulis terris precipi mandauit sub pena C. unciarum auri ad opus fisci imperialis. Mense Maii dictus Raynaldus dux Spoleti, cum non posset Imperatori sufficientem ponere rationem aut fideiussoriam cautionem prestare, aput Fogiam iussu Imperatoris captus est, et custodie traditus, ac bonorum omnium amissione mulctatus; quare Bertoldus frater ipsius ducis contra Imperatorem in Introduco se recepit. Eodem mense Romanorum exercitus super Uiterbium uadit, ab hiis de Monte Flascone iuratoria cautione recepta, ne subsidium aliquod illis de Uiterbio conferre deberent. Reginus Archiepiscopus ab Imperatore nuntius ad papam uadit, et ueniens ad Sanctum Germanum, inquisitionem facit fieri de infamibus et suspectis. Mense Iunii primo die circa meridiem, qui erat dies Dominicus, terre motus magnus factus est subito in Sancto Germano et per uicina loca, qui die ipso nonnulla ecclesiarum campanilia, ipsas etiam ecclesias, firmas turres et domos plurimas in ciuitatibus et castellis euertit, qui quod dictu et auditu mirabile est, terre fundamentis concussis limpidos aquarum fontes de Sancto Germano in fecis fetulente colorem mutauit, et talis color aquarum per duas ferme horas durauit, saxa disrupit, propter quod homines timentes uiuos a terra sorberi, in multa contritione et luctu penitentiam agentes, suas Domino pre timore mortis animas commendabant. Terre motus iste intonuit die illo et hora predicta, a Capua usque Romam, et terra mota est. Et tunc de Coliseo concussus lapis ingens euersus est; et quia durauit ultra mensem terre motus huiusmodi, interdum plus interdum minus, attoniti homines, dimissis laribus et locis propriis, ne domorum illos ruina contereret, ad agros exibant. Tunc iussu Landulfi Casinensis abbatis fit ad Casinense monasterium de singulis terris suis processio generalis discalciatis pedibus in fletu et planctu. Ea die qua terre motus ipse fuit, Gregorius papa Urbem exiens, uadit Reate; ad quem Barensis archiepiscopus et magister domus Alamannorum ex parte Imperatoris uadunt, et Mutinensis episcopus a papa ad Imperatorem nuntius destinatur. Rex quondam Iherosolymitanus aput Reate ad papam uadit, de cuius assensu, ut cum filio Imperatoris Constantinopolitani de filia sua contrahat et ipse sit curator imperii, donec in minori constitutus etate perueniat ad legitimam, mare aput Uenetias intrans uadit collecto exercitu Constantinopolim. Tunc Imperator domorum omnium Hospitalis et Templi possessiones, que in Regno sunt, et earum fructus iubet capi ad opus suum. Ryccardus de Principatu marescalcus domini Imperatoris, ipso Imperatore mandante, ut in Syriam transfretet, quos uult de Regno sibi asciuit in socios. Constitutiones noue, que augustales dicuntur, aput Melfiam, augusto mandante, conduntur. Mense Iulii inquisitiones fiunt in Sancto Germano et per totam terram Sancti Benedicti per Robbertum de Basso iussu Magistri iustitiarii de compangiis, falsariis, aleatoribus, tabernariis, homicidis, uitam sumptuosam ducentibus, prohibita arma portantibus, et de uiolentiis mulierum. Exercitus imperialis Introducum, in quo Bertoldus se contra Imperatorem receperat, obsidet et diuastat. Gregorius papa requisitiones solidorum a militibus et seruientibus Campanie fieri mandat, qui eos in fraudem retinuerunt tempore orte discordie inter ecclesiam, et imperium. Beluacensis episcopus, cui ducatus Spoleti ab ecclesia est commissus, congregato exercitu, super Spoletum uadit, illam in exterioribus deuastat, nec per hoc Spoletanos ad suam habere potuit uoluntatem; et sic inde discedens supra Mirandam uadit, ubi monete et bulle papalis esse falsarii dicebantur. Exercitus imperialis ab Introduco discedit. Reatini iussu pape super Mirandam uadunt. Barensis archiepiscopus et magister domus Alamannorum ex parte Imperatoris uadunt, et Mutinensis episcopus a papa ad Imperatorem nuntius destinatur. Rex quondam Iherosolymitanus aput Reate ad papam uadit, de cuius assensu, ut cum filio Imperatoris Constantinopolitani de filia sua contrahat et ipse sit curator imperii, donec in minori constitutus etate perueniat ad legitimam, mare aput Uenetias intrans uadit collecto exercitu Constantinopolim. Tunc Imperator domorum omnium Hospitalis et Templi possessiones, que in Regno sunt, et earum fructus iubet capi ad opus suum. Ryccardus de Principatu marescalcus domini Imperatoris, ipso Imperatore mandante, ut in Syriam transfretet, quos uult de Regno sibi asciuit in socios. Constitutiones noue, que augustales dicuntur, aput Melfiam, augusto mandante, conduntur. Mense Iulii inquisitiones fiunt in Sancto Germano et per totam terram Sancti Benedicti per Robbertum de Basso iussu Magistri iustitiarii de compangiis, falsariis, aleatoribus, tabernariis, homicidis, uitam sumptuosam ducentibus, prohibita arma portantibus, et de uiolentiis mulierum. Exercitus imperialis Introducum, in quo Bertoldus se contra Imperatorem receperat, obsidet et diuastat. Gregorius papa requisitiones solidorum a militibus et seruientibus Campanie fieri mandat, qui eos in fraudem retinuerunt tempore orte discordie inter ecclesiam, et imperium. Beluacensis episcopus, cui ducatus Spoleti ab ecclesia est commissus, congregato exercitu, super Spoletum uadit, illam in exterioribus deuastat, nec per hoc Spoletanos ad suam habere potuit uoluntatem; et sic inde discedens supra Mirandam uadit, ubi monete et bulle papalis esse falsarii dicebantur. Exercitus imperialis ab Introduco discedit. Reatini iussu pape super Mirandam uadunt. Mense Augusti de mandato imperiali per totum Regnum seta cruda emi prohibetur, similiter sal, ferrum, et es emi non nisi a doana imperiali mandantur. Serra super Celanum firmata iussu imperiali diruitur. Eodem mense magister domus Alamannorum in Lombardiam uadit. Constitutiones imperiales Melfie publicantur. Mense Septembris aput Sanctum Germanum, sicut per totum Regnum, pondera et mensure mutantur, ponuntur rotuli, et tumini. Tinctorias omnes de Regno ad opus fisci imperialis recipi precepit Imperator, et super hoc suas mittit litteras generales. Quas cum Iudei pro iudeca Sancti Germani recipienda detulerint, ipsam Reginus archiepiscopus capi prohibuit, mandans ipsis Iudeis, ut ipsam in pacem dimittant monasterio Casinensi. Mense Octobris Marinus Carazulus miles Neapolitanus cum filio Annei de Riuo Matricio uenientes ad Sanctum Germanum cum litteris imperialibus et mandato pro reparatione castrorum imperialium, requirebant Casinensem abbatem ex parte Cesaris, ut homines terre monasterii mittere deberet ad muniendum Atinum, castrum Celii, roccam Bantre, et roccam Guillelmi. Mense Nouembris Romani, comperto quod Imperator in eorum odium Uiterbium receperat, et ad ipsius ciuitatis auxilium miserat quemdam Raynaldum de Aquauiua capitaneum, et de gente sua cum eo pro tuenda re publica magnam pecunie quantitatem ecclesiis Urbis in odium pape imponunt. Mense Decembris Imperator aput Rauennam natale Domini magnifice celebrat et eo die licentiam dedit omnibus de Regno, qui secum iuerant, in propria reuertendi. Nummi aurei, qui Augustales uocantur, de mandato Imperatoris in utraque sycla Brundusii et Messane cuduntur. Mo CCo XXXo IIo . Mense Ianuarii Prenestinus episcopus et dominus Oddo cardinalis ex parte pape legati ad Imperatorem uadunt; et eo mense Thomas de Aquino, qui cum Imperatore iuerat, ipso Imperatore mandante, redit in Regnum, Regni capitaneus institutus. Qui ad Sanctum Germanum ueniens, Taffurum quemdam ciuem Capue in rocca Ianule, quam usque tunc Ryccardus de Guerra per fratrem Leonardum de domo Teutonicorum seruauerat, et posuit castellanum. Henricus de Morra magister Iustitiarius ad Sanctum Germanum ueniens, inquisitiones dudum ibidem factas iussu imperiali per Robbertum de Busso, baronem de comitatu Molisii, aperiri iussit et publicari, unicuique infamatorum exhibens libellum sue infamie et nomina infamantium illos; quod causa fuit magne discordie inter ipsos, et odii magni fomitem ministrauit. Tunc de mandato ipsius Acerrarum comitis sex electi sunt in Sancto Germano, qui iurauerunt dare Philippo de Citro comestabili Capue fidele consilium et auxilium, qualiter munitio terre Sancti Germani celeriter compleatur. Qui habito consilio prouiderunt munitionem ipsam per homines Sancti Germani, et alterius terre monasterii in partes debere distribui; sicque factum est, et pars operis quibuslibet assignata. Tunc etiam mandato dicti comitis et Magistri iustitiarii, baiuli imperiales, qui Cauarrecti uocantur, per dominum Hectorem de Monte Fusculo, tunc Terre Laboris iustitiarium, de Sancto Germano et tota terra monasterii amouentur. Mense Februarii in Sancto Germano Constitutiones imperiales, que Augustales uocantur, publicate sunt, quarum initium est:
+*Post mundi machinam prouidentia diuina firmatam
+; de quibus has inter alia elegi huic operi inserendas: Fredericus augustus de fide mercatorum.
+Magistros mechanicarum artium, quorum operis et operibus homines carere non possunt,
+legaliter et fideliter sua opera exercere debere iubemus. Aurifices scilicet qui in auro et argento
+laborant, sellarios, scutarios frenarios atque lormerios, caldararios, fabros, qui eris et ferri
+quecumque opera faciunt. Balistas etiam facientes ac arcus et generaliter omnes artifices, cum fide et studio, prout unusquisque artificium melius nouerit, uolumus operari. Specialiter autem scutariis et sellariis iniungimus, ut emptores certiorare fideliter debeant, utrum argento uel stanno superposito sint picture, et quod sellas et scuta munire debeant necessariis guarnimentis. Boccerios autem et piscium uenditores, qui uite hominum necessaria sumministrant, et ex quorum fraudibus posset non tantummodo rebus set et personis etiam maximum dampnum inferri in eorum mercibus et mercationibus, uolumus esse fideles, uidelicet ut scrofas pro porcis, uel carnes morticinas, uel ab uno die in alium reseruatas, si hec emptoribus non predixerint, seu qualitercumque corruptas uel infectas, in dampnum et deceptionem emptorum uendere non presumant. Uenditores etiam piscium in corruptis piscibus non uendendis aut ab uno die in alium reseruatis, sine predictione similiter fidem precipimus obseruari; et ut predicti omnes et singuli superius nominati, rerum uitium uendendarum ex fide predicant; et ut cibos pridie preparatos et in die altera calefactos, similiter sine predictione non uendant. Uenditores etiam candelarum eas fideliter faciant, nec in eis in emptorum dispendium aliquid cere ammisceant, nec in eis nisi bombicinum papirum apponant, uel si aliter fecerint exinde emptores cohercere curabunt. Tabernariis autem et uenditoribus uini quibuslibet prohibemus ne uendere presumant uinum lymphatum pro puro. Nullus in Regno nostro laboret aurum, quod per libram de puro teneat minus quam octo uncias; similiter et argentum quod minus xi unciarum puri argenti, per libram tenere noscatur. Quod optinet, siue uenale opus huiusmodi aurifices pro se faciant, siue ab alio recepta materia opus fingant, ut anulos, fibulas, parapsydes uel cuppas aureas siue argenteas, in quibus aliquid ultra predictam quantitatem et formam a predictis dominis ammisceri petatur. Et ut omnis artificibus ipsis committendarum fraudium uia et materia precludatur per loca quelibet duos eligi uolumus fide dignos, per terre baiulos ordinandos, quibus imminentibus predicta omnia in statu conseruari debeant et debite execuctioni contradi, ac per eos artificum fraudes nostre curie nuntientur; quorum officialium nomina per litteras sub sigillo, et subscriptionibus eligentium eos, et eorum, qui in hiis consilium dederint, eligendis, ad nos uel locorum dominos uolumus destinari, ut ex approbatione nostra et aliorum quorum intererit retineantur ydonei, et non ydonei refutentur, in eorum locum qui minus ydonei fuerint in subscripta forma ydoneis subrogandis. Quos officiales, ut officium sibi creditum fideliter et diligenter exerceant, tactis sacrosanctis euangeliis sacramenti religione uolumus obligari. Electorum etiam nomina predictorum in quaternionibus nostre curie uolumus contineri, ut de eis dubitatio in posterum oriri non possit. Statuimus etiam constitutione presenti, ut baiuli nostri, qui pro tempore fuerint, operariorum operas, et uindemmiatorum messorum et similium, sub certa mercede constituant, cuius constitutionis metam transgredi operariis non licebit; quam si transgressi fuerint, et acceptam mercedem ammittant, et quadruplum Curie nostre soluent. Et ut fraudes artificum singulorum pena non careant, si contra prohibitionem et ordinationem nostram in eorum artificiis inuenti fuerint dolose uersari, prima uice deprehensus in dolo falsa opera faciens, uel cibaria prohibita seu corrupta, uel uinum lymphatum pro puro uendendo, libram auri purissimi fisco nostro componat; quam si propter inopiam dare non poterit, fustigetur. Iterato deprehensus
+in simili, manum perdat; tertio deprehensus talia perpetrare, in furcis mortis periculum
+subeat, quod iusto iudicio meruit illicita committendo, et non corrigendo commissa. Eadem pena
+prefectis officialibus imminente, si prece uel pretio, aut amore seu timore corrupti, delinquentium mercatorum uel artificum Magne Curie nostre uel regionum iustitiariis commissa neglexerint nuntiare. Idem Augustus. Mercatores quoslibet Regni nostri, sub eisdem ponderibus et mensuris magnis uel minimis, et sub eisdem cannis, quas ipsis Curia nostra dederit, uendere uolemus merces suas; ita tamen, ut ex mensuris maioribus in iure, quod ex eis Curie nostre uel cuilibet loci domino debebatur, nullum collatoribus dampnum uel preiudicium afferatur, et pro portione prioris minoris mensure diligenter attenta, non plus soluatur, nisi quantum primitus soluebatur. Illud etiam presenti constitutioni nostre coniungimus, ut uendentes pannos in posterum ipsos ultra non abstrahant, nisi quantum et quatenus canna protenditur, set sine abstractionis aliqua uiolentia, sicut melius cum emptore conuenire poterunt, nulla alia fraude uel machinatione adhibita, pannos ipsos uendere procurabunt. Idem Augustus. Ad legitima pondera et mensuras merces quaslibet uendere uolumus uenditores. Quicumque autem falsitatem et fraudem aliam in mensuris atque ponderibus uel cannis inuentus fuerit commisisse, aut qui pannos abstraxerit, unam libram auri purissimi fisco nostro componat; quam si dare non poterit, condempnatus cum pondere seu mensura ad collum eius appensis in sui penam aliorumque exemplum per terram, in qua fraudem commisit, pubblice fustigetur, manu ei si secundo deprehensus fuerit amputanda; et si tertio iterauit perpetrata, ipsum suspendi iubemus. Idem Augustus. Penam contra mercatores corruptas merces uendentes et uetitas, seu ad falsas mensuras et cannas et pondera distrahentes nostris constitutionibus prestitutas in peregrinis deceptis ab eis uolumus duplicari; defensionem etenim et scientiam nostram succedere uolumus loco imbecillitatis et ignorantie predictorum. De medicis et medicinis: Utilitati speciali prospicimus cum communi saluti fidelium prouidemus. Attendentes igitur graue dispendium et irreparabile dampnum, quod posset contingere ex imperitia medicorum, iubemus in posterum nullum medici titulum pretendentem audere praticari aliter uel mederi nisi Salerni primo in conuentu publico Magistrorum iudicio comprobatus de fide et sufficienti scientia cum testimonialibus eorum litteris tam Magistrorum quam ordinatorum nostrorum, ad presentiam nostram uel alterius qui nobis a Regno absentibus in Regno remanserit uice nostra, ordinatus accedens, a nobis uel ab eo medendi licentiam consequatur, pena bonorum suorum et annalis carceris imminente hiis, qui contra nostre serenitatis edictum ausi fuerint in posterum praticari. In terra qualibet Regni nostre dicioni subiecta duos circumspectos et fide dignos uolumus ordinari, et corporali ab eis prestito sacramento teneri, quorum nomina ad Curiam nostram mittentur, sub quorum testificatione electuaria sciroppi et medicine legaliter fiant, et sic facta uendantur; Salerni maxime per Magistros in phisica hec uolumus approbari. Presenti etiam lege statuimus, ut nullus in medicina uel in cyrurgia nisi aput Salernum regat in Regno, nec Magistri nomen assumat, nisi diligenter examinatus in presentia fidelium et Magistrorum artis
+eiusdem. Conficientes etiam medicinas, sacramento corporaliter prestito uolumus obligari, ut
+ipsas iuxta artis et hominum qualitates in presentia iuratorum conficiant; qui si contrauenerint,
+bonorum suorum mobilium sententia condempnentur. Ordinati uero, quorum fidei sunt predicta commissa, si fraudem in credito ipsis officio commisisse probentur, ultimo supplicio feriendos censemus. De aleatoribus: Mores dissolute uiuentium imposite pene formidine ad frugem melioris uite reducere cupientes, statuimus, eos qui ad datios ex quadam consuetudine ludunt, et in ludo ipso continue conuersantur, ut nulli alii uacent officio de quo uiuant, tabernarios etiam qui tabernas uelut natales lares et proprios elegerunt, eos etiam qui aleas et datios tenent ut ea predictis ludentibus commodent, uolumus inter infames haberi, ita ut nec ad testimonium nec ad officium aliquod publicum admittantur. Iudices etiam et aduocatos et notarios publicos, qui huiusmodi uilem et sordidam uitam ducunt, infamia predicta notatos a susceptis etiam iam officiis in perpetuum amoueri. Postremo etiam milites, quos saltem equestris dignitatis decus deberet a talibus cohercere, si fame sue prodigi et pudoris ignari ad uilitatem huiusmodi deduxerint uitam suam, in perpetuum a testimonio summouemus, ab eis etiam iudicia, que uiris militaribus sunt concessa, in perpetuum abdicantes. De dampnis: Animalia in uineis et possessionibus cuiuslibet dampnum facientia intercepta locorum baiulis seu dominis, ut per eos illati dampni restauratio subsequatur, sufficiat assignari; constitutione regia, que ipsa regionum iustitiariis assignari mandabat, in hac parte remota, cum dispendium esset forte non modicum prouinciam circuire, nec iustitiarii de talibus, etiam prout predecessorum nostrorum et nostris constitutionibus est expressum, intromittere se deberent. Idem Augustus. Constitutiones presenti in posterum ualitura sancimus, ut amodo ad militarem honorem nullus accedat qui non sit de genere militari sine nostre celsitudinis licentia speciali; militibus, qui hactenus post prohibitionem diue memorie regis Rogerii aui nostri dignitatem fuerunt militarem adepti, ex serenitatis nostre gratia suam retinentibus dignitatem, dummodo uiuant militariter ut est dictum. Presenti etiam edicto illud adiungimus, ut iudex uel notarius publicus aliquis qui uilis conditionis sit, uillanus aut angararius forsitan, itemque filii clericorum spurii, uel modo quolibet naturales, in posterum creari non possunt, nec nullatenus promoueri. Idem: Instrumentorum robur et sollempnitatem augentes, ut de ipsorum fide nulla in posterum dubitatio possit oriri, statuimus, si quantitas que in contractu deducitur infra libram auri subsistat de mobilibus et immobilibus rebus, aut quibuslibet causis, in instrumento duo testes bone et probate opinionis subscribant preter iudicem et notarium; si uero libram auri excedat tres testes probate fidei preter iudicem et notarium, ut est dictum, in eodem instrumento subscribant; qui debent, ut dictum est, esse omni exceptione maiores, et scientes litteras in locis in quibus litterati poterunt inueniri. Alioquin alii etiam assumantur. Contra predictam autem formam instrumenta confecta in posterum nullam habeant firmitatem. Illa tenaciter obseruando, ut in aliquo locorum nostri demanii clerici cuiuscumque ordinis, iudices et notarii
+nullatenus assumantur.
+Mense Martii Imperator a Rauenna in Aquilegiam per mare uadit, ubi filium suum Henricum Alamannie regem uenturum expectat. Munitio terre Sancti Germani ut citius fiat per dominum Philippum de Citro cum consilio iuratorum terre eiusdem per homines terre monasterii distribuitur. Inquisitiones ab archiepiscopis fiunt de suffraganeis episcopis, papa mandante, et ab episcopis de clericis suis, si caste uiuunt et continenter, et ut cessent prorsus a cohabitatione mulierum. Domus quedam in Coraria et Ualle redimuntur, ut non diruantur, prout statuerat Imperator, et date sunt Philippo de Citro uncie auri CC, de quibus partem misit pro solidis obsidentium Introducum, et partem reliquam Curie imperiali persoluit. Soldanus Damasci pretiosa mittit exenia Imperatori per quosdam nuntios suos in Apuliam uenientes. Mense Aprilis Thomas Acerrarum comes aput Sanctum Uitum de Melfa baronum et militum exercitum congregat, quos Introducum mittit contra Bertoldum fratrem Raynaldi dicti ducis Spoleti, qui se in eo contra Imperatorem receperat. Romani super Uiterbium uadunt. Gregorius papa de Reate aput Interampnes uadit, et inde uadit Spoletum; qui generales ad Regni prelatos litteras dirigit, ne quis eorum officialibus Imperatoris, occasione defendendi patrimonium ecclesie ipsos grauare uolentibus, respondeant, et intendant. Landus Reginus archiepiscopus in Messanensem eligitur. Iohannes de Baruch ciuitatem Acconitanam recipit in odium Imperatoris. Mense Madii Romani de Uiterbio ad Urbem redeunt. Imperator ab Aquilegia per mare redit in Apuliam, seque aput Melfiam contulit; ad quem mox Magister iustitiarius et dictus Acerrarum comes accedunt. Ad papam nuntius, ex parte Imperatoris magister Petrus de Sancto Germano dirigitur. Eodem mense Iohannes Baruch cum marescalco Imperatoris congrediens in partibus Sirie, ipsum deuicit in campo et multos cepit ex suis. Aput Spoletum Gregorius papa quemdam fratrem Antonium de ordine fratrum Minorum canonizauit, et sanctorum catalogo mandauit ascribi. Mense Iunii quidam Thomas de Pando ciuis Scalensis nouam monetam auri, que Augustalis dicitur, ad Sanctum Germanum detulit distribuendam per totam abbatiam et per Sanctum Germanum, ut ipsa moneta utantur homines in emptionibus et uenditionibus suis, iuxta ualorem ei ab imperiali prouidentia constitutum, ut quilibet nummus aureus recipiatur et expendatur pro quarta uncie, sub pena personarum et rerum in imperialibus litteris, quas idem Thomas detulit, annotata. Figura Augustalis erat habens ab uno latere caput hominis cum media facie, et ab alio aquilam. Uiterbienses castrum quoddam, quod Uetorclanum dicitur, quod Romani tenebant, proditorie occupant et euertunt, quibusdam qui euaserant de castro ipso conferentibus se ad Urbem, aliis Uiterbium secedentibus. Mense Iulii Gregorius papa redit Reate. Romani in odium pape ueniunt usque ad Montem Fortinum intrare Campaniam disponentes; ad quos tres ex parte pape uenientes cardinales, facta cum eis compositione per interuentum pecunie, Romam reuersi sunt. Roggerius de Aquila Fundanus comes obiit, qui habitum suscipiens monachalem, apud Fossam nouam sepeliri elegit. Terram ipsius, uidelicet Fundos, Traiectum et Sugium, recipi ad opus suum precipit Imperator per Hectorem de Monte Fusculo iustitiarium et per Philippum de Citro. Gyffridus filius comitis ipsius ad papam se contulit, turre Ytri se tenente pro ipso, que tandem studio Philippi de Citro ad opus Imperatoris recepta est. Imperator pro succursu ciuitatis Acconitane, quam Iohannes de Baruch occupatam tenebat, parte ciuitatis se pro Imperatore tenente, exercitum congregat militum et baronum. Mense Augusti Gregorius papa in Campaniam redit, et aput Anagniam festum celebrat assumptionis beate Uirginis. Imperator congregatum Brundusii exercitum reuocat, et ipso mandante quilibet sunt in sua reuersi. In Sicilia aput Messanam contra Imperatorem seditio orta est occasione Ryccardi de Montenigro per Imperatorem iustitiarii in Sicilia constituti, quem ciues dicebant contra eorum facere libertatem. Decretales corriguntur a Gregorio papa, resecando superflua, et utilia retinendo. Bartholomeus de Sancto Germano domini pape capellanus, papa mandante, Gaietam uadit pro compositione inter Imperatorem et Gaietanos facienda, ut redeant ad fidelitatem ipsius, quod cum facere non posset, aput Sanctum Herasmum secessit, et ibi usque ad mandatum domini pape elegit facere stationem. Mense Septembris Imperator a Melfia uenit Fogiam, et generales per totum Regnum litteras dirigit, ut de qualibet ciuitate uel castro duo de melioribus accedant ad ipsum pro utilitate Regni et commodo generali, ad quem pro terra Sancti Germani iuit Roffridus de Monte miles. Fodrum de Regno iussu Imperatoris aput Anagniam mittitur ad dominum papam. Mense Octobris in Sancto Germano huiusmodi sunt imperiales Ascisie publicate.
+Ciues in terris eorum pro mercibus suis quas intromittent uel extrahent nichil soluent,
+nisi quod olim soluebant. De pomis, castaneis, nucibus, auellanis, et aliis fructibus in iure Curie seruabitur forma antiqua. Ius coriorum pro conzatura dimittitur in forma antiqua. Factum canapis omnino remittitur. Uendentibus uinum, siue ad minutum siue ad crossum, nichil requiritur, set in eis seruabitur forma antiqua. Statera erit in fundicis, et nichil recipietur pro ea, nec amplius pro cantaro quam grana iiiii. Pro herbatico animalium, uenditione equorum et aliorum animalium similiter seruabitur forma antiqua. A piscatoribus nichil requiritur, nisi secundum formam antiquam. Pro iure mensurarum uictualii tam in sauma quam in tuminis seruabitur forma antiqua. De iure casatici remissa sunt grana iii pro uncia, ita quod mercatoribus qui erunt pro eis, prouidebitur a custodibus fundaci in lectis, luminaribus palea et lignis. De iure bucceriorum pro boue, uel uacca remittuntur grana iii, pro porco grana iii, pro ariete grana ii, pro agno grana ii. De tunninis, et sardellis seruabitur forma antiqua. De iure lini idem, de iure cannarum idem, de lana Syrie idem, de bambace similiter,
+et de arcu coctonis idem.*
+Eodem mense Egidius Uerracclus domini pape subdiaconus et capellanus pro facto Gaiete a papa ad Imperatorem nuntius in Apuliam uadit. Mense Nouembris de communitatibus Lombardie pro compositione cum Imperatore facienda legati apud Anagniam ueniunt ad dominum papam. Mense Decembris pro facto Lombardorum, Henricus de Morra Magister iustitiarius ab Imperatore ad papam nuntius mittitur, cum quo uadunt magister Petrus de Uinea, magister Petrus de Sancto Germano, et magister Benedictus de Sernia, ut cum Magistro iustitiario coram papa pro parte Imperatoris ius ipsius ostenderent. Mo CCo XXXIIIo . Mense Ianuarii Henricus de Morra Magister iustitiarius a papa ad Imperatorem in Apuliam redit, quem subsecuti sunt Landus Messanensis archiepiscopus cum Regino episcopo nuntii ad Imperatorem a papa directi. Imperator omnibus generaliter prelatis, comitibus, baronibus, militibus tam feudatis quam non feudatis mandat, ut ad se cum toto seruitio quod facere tenentur aput Policorum, in futuris kalendis Februarii accedere sint parati. Tunc iussu Imperatoris Lucerium ciuitas Sarracenorum firmatur. Troie menia diruuntur. Imperator mense Februarii se de Apulia in Calabriam confert. Magister Iohannes de Sancto Germano, Guillelmo eiusdem ecclesie archipresbytero sponte cedente, in archipresbyterum Sancti Germani assumitur. Castella in Trano, Baro, Neapoly et Brundusio iussu Imperatoris firmantur. Mense Martii senator cum nonnullis de maioribus Urbis ad papam aput Anagniam uadit, quorum inductus precibus, cum quibusdam ex cardinalibus ad Urbem redit, ubi cum honore maximo Romanorum receptus est, et pars reliqua cardinalium aput Anagniam remansit. Magister Thomas Cardinalis de mandato pape cum .... aput Uiterbium uadit pro compositione inter Romanos et Uiterbienses facienda. Mense Aprilis die Lune XXUo mensis eiusdem circa meridiem in festo scilicet beati Marci euangeliste, aeris serenitate mutata, que multa erat, tanta subito tempestas inhorruit et inundacio facta est pluuiarum de supernis ueniens montibus, ammixta grandinibus, ad Sanctum Germanum, quod domos nonnullas in ualle repleuit alluuio et domorum utensilia, oleum, et uictualia multa secum fluendo deduxit. Saxa etiam de montibus tam grandia mouit, quod ea trahere multa bouum paria non ualerent. Raynaldus dictus Spoleti dux mandato Imperatoris ducitur aput Introducum sub custodia ab Henrico de Morra Magistro iustitiario, ut idem dux castrum ipsum reddi faciat Imperatori a Bertoldo fratre suo qui illud tenebat; quod facere idem Bertoldus ad interuentum Messanensis archiepiscopi repromisit. Pax inter Romanos, et Uiterbienses reformata est. Imperator Messanam intrat, et de quodam Martino Mallone, qui caput fuerat mote seditionis in populo, et eius complicibus sumpsit debitam ultionem, de quibus quosdam suspendio et quosdam incendio condempnauit. Mense Madii pro seruitio militum LX et seruientibus ducentis, in quibus ab abbate Casinensi sibi seruiri debere Imperator dicebat, collecte sunt de terra monasterii uncie CCCCte . Florentinates super Senas uadunt post prohibitionem pape, propter quod eorum ciuitas sub interdicto posita est, et ipsi excommunicationis sunt uinculo innodati. Mense Iunii de quodam sancto Uirgilio miracula multa in scriptis redacta de Alamannia missa sunt ad dominum papam. Eodem mense quidam frater I. uili contectus tegmine, tamquam de ordine fratrum Minorum, ad Sanctum Germanum ueniens, cum cornu quodam conuocabat populum, et alta uoce cantabat tertio Alleluia, et omnes respondebant: Alleluia; et ipse consequenter dicebat:
+*Benedictu
+laudatu et glorificatu lu Patre; Benedictu laudatu et glorificatu lu Fillu; Benedictu laudatu
+et glorificatu lu Spiritu Sanctu, Alleluia. Gloriosa Donna.*
+Hoc idem alta uoce respondentibus pueris, qui erant presentes. Imperator castrum quoddam in Sicilia quod Centurbium dicitur, sibi rebelle ui cepit et destruxit, et incolas ad loca compulit alia demigrare. Mense Iulii Bertoldus Introducum Magistro iustitiario resignauit, et ipse cum duce fratre suo assecuratus abiit extra Regnum, quo uoluit. Ciuitas Gaiete ad mandatum redit Imperatoris, et iuramentum fidelitatis sibi prestat et Conrado filio eius. Ad quam Hector de Monte Fusculo iustitiarius Terre Laboris accedens iussu Imperatoris doanam instituit in ea, et consulatu priuauit eandem. Imperator de Sicilia suas ad eundem iustitiarium et alios iustitiarios Regni litteras dirigit super molestiis et iniuriis prelatorum, ut ipsi statuto die et loco prelatos ad se conuocent regionum, audiant eorum clamores, et que iuste poterunt expedire, expediant, reliqua uero per suos nuntios sibi significent fideliter et distincte, ut de ipsorum correctionibus prouide ipse disponat. Item alias ad Casertanum episcopum litteras mittit pro inquisitione facienda heretice prauitatis, ut tam paterenos quam eorum fautores quos inuenerit huius criminis reos, sub suo et iustitiarii Terre Laboris testimonio sibi debeat intimare. Gregorius papa Urbem exiens, uenit Anagniam. Mense Augusti ad mandatum Hectoris de Monte Fusculo iustitiarii Terre Laboris aput Teanum prelati isti conueniunt in die ab eodem iustitiario constituto, scilicet Casertanus, Caluensis, Calinensis, Uenafranus, Aliphanus et Nolanus; set nullus eorum se molestiam uel iniuriam passum fuisse ab aliquo officialium conquestus est. Eodem mense mandatum de diruendo burgo Capue ad Magistrum iustitiarium a Cesare emanauit. Hector de Monte Fusculo per Imperatorem a iustitiariatu amouetur et Stephanus de Anglone substituitur illi. Iudex Petrus de Telesia inquisitionem facit in abbatia de hominibus demanii imperialis, quorum parentes, et aui de terris demanii originem duxerant, et eorum nomina redegit in scriptis, ut de illis, quod sibi beneplacitum fuerit, faciat Imperator. Mense Septembris Thomas de Aquino Acerrarum comes mandato Imperatoris in Lombardiam uadit ad ciuitatem Cremone, que fauet Imperatori. Mense Octobris cardinales qui se Reate contulerant, reuocati a papa ad Urbem redeunt. Mense Nouembris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem. Imperator diem natalis sui per totum Regnum suum mandat in festo beati protomartyris Stephani magnifice celebrandum; qui mense Decembris fuit ab hominibus Sancti Germani ad ipsius Imperatoris honorem magnifice celebratus, ita quod pauperes ultra quingentos manducauerunt, et saturati sunt nimis pane, uino et carnibus in platea publica. Imperator aput Syracusiam statuit in Curia generali, ut nulli amodo liceat de filiis et filiabus Regni matrimonia cum extersis et aduentitiis, qui uel que non sint de Regno, absque ipsius speciali requisitione mandato seu consensu Curie sue contrahere, uidelicet ut nec alique de Regno nubere alienigenis audeant, nec aliqui alienigenarum filias ducere in uxores, pena apposita omnium rerum suarum. Millesimo CCo XXXIIIIo mense Ianuarii, aput Messanam ipse Imperator regens Curiam generalem, statuit in septem Regni partibus per annum generales nundinas celebrandas, mandans ut in singulis prouinciis in quibus erunt nundine constitute, quamdiu nundine ipse durauerint, nullus mercator uel ministerialis alibi cum mercibus et rebus uenalibus quam in loco nundinarum inueniri presumat. Prime nundine erunt aput Sulmonam, et durabunt a festo Sancti Georgii usque ad festum inuentionis Sancti Archangeli. Secunde erunt Capue, et durabunt a XXII. Madii usque ad octauam Iunii. Tertie erunt Lucerii, et durabunt a festo beati Iohannis Baptiste usque ad octo dies. Quarte erunt aput Barum, et durabunt a festo Magdalene usque ad festum sancti Laurentii. Quinte erunt Tarenti, et durabunt a festo sancti Bartholomei usque ad festum natiuitatis beate Uirginis. Sexte erunt Cusentie, et durabunt a festo beati Matthei usque ad festum beati Dyonisii. Septime erunt Regii, et durabunt a festo sancti Luce usque ad festum omnium sanctorum in kalendis Nouembris. Statuit etiam ipse Imperator aput Messanam bis in anno in certis Regni prouinciis generales Curias celebrandas, in quibus licebit quibuslibet contra Magistrum iustitiarium iustitiarios et quamcumque aliam personam suam querimoniam instituere, ut omnes suam iustitiam assequantur; et ibi erit pro parte Imperatoris nuntius specialis, qui omnium querelas in scriptis rediget, et eas imperiali Curie presentabit sub suo et quatuor bonorum uirorum ecclesiasticorum sigillis signatas. Clamores tamen contra eos factos, qui officiales non sunt, decident iustitiarii regionum. Hiis Curiis, bis in anno, ut dictum est celebrandis, intererunt quatuor de qualibet magna ciuitate, de melioribus terre, bone fidei et bone opinionis, et qui non sint de parte; de aliis uero non magnis et de castellis duo intererunt curiis ipsis. Prelati uero locorum, nisi certam habeant excusationem quod interesse non possint, similiter intererunt eisdem Curiis, et durabit Curia per octo dies, in quibus nisi expediri negotia ipsa poterunt, prorogabitur in dies quindecim. Qui autem intererunt, loco prelatorum qui interesse non poterunt denuntiabunt, si qui sunt in eorum prouincia patereni uel heretica prauitate infecti, ut seueritate debita puniantur. Loca autem, in quibus Curie statute sunt, sunt hec: In Sicilia aput Platiam, in Calabria terra Iordani et Uallis grate aput Cusentiam. In Apulia Capitanata et Basilicata apud Grauinam. In Principatu Terra Laboris et comitatu Molisii usque Soram, aput Salernum. In iustitiariatu Aprutii, aput Sulmonam. Tempus autem quando congregande sunt Curie, erit in Kalendis Madii, et finient in Kalendis Nouembris; in quibus Magister iustitiarius, iustitiarii, Magistri camerarii, baiuli et alii officiales Curie, prelati, comites, barones, ciues et aliorum locorum habitatores quilibet in sua prouincia tempore et locis prefixis, in presentia legati imperialis conuenire tenentur, super uniuersis et singulis que constitutio continet processuri. Mense Februarii de Sicilia in Calabriam transfretat Imperator, et exinde in Apuliam uenit. Hoc mense, et mense Ianuario preterito tanta fuit habundantia pruine et niuis, quod pro tempestate famis multa millia ouium in Apulia morerentur, siluestres etiam bestie, et ipse uolucres pre fame deficerent, et quo se uerterent ignorarent, cum ubique terrarum nix esset, et ipsa etiam flumina fuerint congelata; et etiam quod oliue et alie arbores fructifere arefacte essent ex gelu nimio, homines desperabiliter murmurarent. Imperator de Apulia uenit in Terram Laboris et tunc ab ista parte Capue fieri super pontem castellum iubet, quod ipse manu propria consignauit. In Neapoly etiam munitionem factam precipit ampliari. Operi castelli de Capua, ut citius fiat, preponit Nycolaum de Cicala, cui omnes iubet intendere a Miniamo usque Capuam. In Gaieta pro Imperatore per Hectorem de Monte Fusculo fere XXX turres custodiuntur. Mense Madii Imperator per Sanctum Germanum habens transitum, aput Reate ad papam uadit, ducens secum Conradum filium suum, et se ad seruitium ecclesie exponens contra Romanos. Inquisitio fit Imperatore mandante de opere Sancti Germani per totam abbatiam per iudicem Adenulfum de Suessa et iudicem Thomam de Caserta. Tunc Imperator aput Reate faciens moram, reuocauit ad opus suum quicquid turbationis tempore de Regni pertinentis occupauerant Reatini, et ipse cum gente sua una cum magistro Raynerio cardinale se Uiterbium confert, predicto Chonrado filio suo, et qui cum eo usque Reate iuerant, redeuntibus in Regnum, Imperatore mandante. Et tunc aput Raspanpanum, quod Romani custodiebant, obsidionem ponit de cardinalis consilio Imperator; ubi per duos menses faciens moram cum in capiendo castro ipso non proficeret, mense Septembris in Regnum reuersus est Imperator. Illis diebus dum Imperator esset Reate, quidam Gualterus de Auersa credens Imperatori placere, infestare cepit eos qui in odium Imperatoris ecclesie adheserant; propter quod ad pape uerbum, quia castrum Sancte Marie de Oliueto, quod Roggerius de Galluccio tenebat qui in partem ecclesie cesserat, ipse Gualterus ceperat, ipso Imperatore mandante per Magistrum iustitiarium captus est et custodie traditus; quem tamen ad preces Odorisii abbatis sancti Uincentii liberauit. Imperator in Regnum rediens, casalia quedam Apulie depopulari iubet: casale Castellionis ad Casinense monasterium pertinens recipi mandat, et inhabitari ad opus suum. Mense Septembris studium quod Neapoly per Imperatorem statutum fuerat, quod extitit turbatione inter ecclesiam et imperium subsecuta penitus dissolutum, per Imperatorem Neapoly reformatur. Romani statim post discessum Imperatoris a Raspanpano, cum suis uiribus Raspanpanum muniunt uictui necessariis, et procedentes inde, super Uiterbium uadunt minus prouide equitantes usque ad portas ciuitatis; propter quod ipsos in reditu penituit equitasse. Nam intercepti a Teutonicis militibus et hominibus ciuitatis ipsius, multi ex ipsis in ore gladii ceciderunt, et multi in captionem sunt ducti, ipsis nichilominus strenue se defendentibus contra illos et nonnullos de nobilioribus Teutonicis trucidantibus, cum eos nollent reseruare ad uitam. Hoc anno, quod Henricus rex contra Imperatorem patrem suum seditionem in Alemannia fecerit, fama fuit. Mo CCo XXXUo . Mense Ianuarii Imperator generalem collectam toti Regno imponit, et tunc collecte fuerunt de terra monasterii uncie CCCC pro adoamento per Stephanum de Anglone iustitiarium Terre Laboris, et pro mutuo uncie CC. Mense Februarii inquisitiones fiunt per totum Regnum de hominibus demanii, quos in locis statutis transfert Imperator cum familiis suis; propter quod de Sancto Germano et de tota terra monasterii nonnulli qui inuenti sunt de demanio extitisse, aput Cumas ire cum suis familiis compelluntur. Mense Martii captiui de Apulia qui tenebantur apud Canusium per interuentum pecunie liberantur, et ex eis quidam digna sunt pena mulctati. Mense Aprilis Imperator aput Precinam pascha Domini celebrat et consequenter post pascham iter arripuit, in Alamanniam profecturus, ducens secum Conradum filium suum. Quem magister domus Teutonicorum ipso mandante precessit ad papam, et Thomas de Aquino Acerrarum comes Magister iustitiarius, et iustitiarii alii de Regno, necnon et Capuanus Ydrontinus et Panormitanus archiepiscopi, cum nonnullis de Regno usque Fanum secuti sunt, et de Imperatoris licentia sunt in Regnum reuersi. Turres in Gaieta exceptis quatuor diruuntur mandato Imperatoris. Rocca Ianule super Sanctum Germanum firmatur. Stephanus de Anglone cedit officio iustitiariatus, et Guillelmus de Sancto Fraymundo succedit eidem. Imperator cum Conrado filio suo et de Regno admodum paucis mense Madii aput Ariminum mare intrat, et in Aquilegiam uadit, exinde in Alamanniam profecturus. Pax inter papam, et Romanos reformata est; captiui Romani, qui aput Uiterbium tenebantur per papam liberati sunt, et qui tenebantur a Romanis, liberi dimittuntur. Robbertus de Busso a iustitiariatu Aprutii amouetur, et Hector comestabulus Montis Fusculi substitutus est illi. Mense Iunii Panormitanus et Capuanus archiepiscopi, Thomas de Aquino Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius, qui pro Imperatore in Regno remanserant, se Capuam conferentes statuerunt ibidem, qualiter rocca Iani super Sanctum Germanum muniri turribus et muris deberet. Ad quod faciendum quatuor elegerunt de terra Sancti Benedicti, qui homines deputatos ad opus rocce ipsius assignare suis uicibus domino Philippo de Citro deberent comestabulo Capue magistro operis rocce predicte, et ter in die ipsos requirere quemlibet predictorum, quorum nomina hec sunt: Tacconus miles de Pontecuruo, Raynaldus Belegrimi de Sancto Helya, Roggerius de Landenulfo et Raynaldus de Paterno de Sancto Germano. Et ut rocca ipsa citius muniretur, per ipsos dominos in terra Fundana certa singulis mensibus pecunie quantitas est statuta; et demum se aput Melphiam in Apuliam contulerunt. Eodem mense Iunii de felicibus Imperatoris auspiciis littere uenerunt in Regnum, quomodo apud Sibidatum a principibus imperii magno fuerat cum honore receptus. Ipso mense nullo obstante Alamanniam intrans, Henricum regem filium suum redeuntem ad mandatum suum recepit; quem duci Bauuarie custodiendum commisit. Philippus de Citro amotus est a magistratu operis rocce Ianule, et Iacobus de Molino substitutus est illi. Mense Iulii imperator filiam regis Anglie duxit uxorem, quam aput Guarmaciam magnifice desponsauit. Millesimo CCo XXXUIo . Mense Ianuarii Imperator filium suum Henricum sub fida custodia per marchionem Lancee mittit in Regnum, et in Apulia in rocca que dicitur Sanctus Felix seruandus traditur. Hoc anno iussu Imperatoris Brundusii noui imperiales cuduntur, et ueteres cassati sunt. Generalis collecta in Regno ponitur, et tunc pro adoamento imperiali collecte sunt de terra monasterii Casinensis uncie CL. Mense Iunii in uigilia apostolorum Petri et Pauli capta est Corduba, nobilissima Sarracenorum ciuitas, qua preter Romam Constantinopolim et Hispalym nulla maior in orbe dicitur a Ferrando christianissimo rege Toleti et Castelle.
+*Corduba uicta iaces, te uicit ut Deo uaces
+Uictor Ferrandus, Hyspanie rex memorandus.*
+Mense Iulii in festo sanctorum Nazarii et Celsi Landulfus Senebaldus Casinensis abbas feliciter aput Casinum obiit; cuius obitus per fratrem Iulianum monachum Casinensem dominis Curie imperialis qui sunt in Apulia nuntiatur; a quibus eligendi licentiam conuentus accepit. Eodem mense imperiale mandatum ad Urbem et generaliter per Tusciam et Lombardiam et per totam Marchiam mittitur, ut tam de Urbe quam de singulis ipsarum prouinciarum communitatibus in Lombardiam legati uadant, postquam illuc sciuerint Imperatorem uenisse. Mense Augusti frater Iulianus, frater Robbertus de Foresta et frater Iohannes Cazolus de uoluntate Henrici de Morra Magistri iustitiarii per uicedecanum et conuentuum rectores, terre monasterii sunt electi. Imperator cum honesto militum comitatu, relictis Imperatrice uxore sua et Conrado filio suo in Alamannia, transalpinauit, et uenit Ueronam, que suo fauebat imperio; et inde prospere usque Cremonam processit in Lombardiam, licet Mediolanenses cum suis uiribus se sibi opponerent ne transiret. Domini Curie qui in Regno remanserant pro parte Imperatoris, cognito de aduentu Imperatoris in Lombardia, prohibuerunt uicedecanum et conuentum Casinensem ne in electione abbatis facienda procederent. Legati Urbis et totius Lombardie et Tuscie ad Imperatorem uadunt. Mense Octobris ad eum quoque duo uadunt ex parte Casinensis conuentus, frater uidelicet Simon de Presentiano et frater Amicus; qui tamen cum aliarum nuntiis ciuitatum usque Cremonam procedentes et ultra, ipsum uidere non potuerunt, cum mense Nouembris capta ciuitate Uincentie propere in Alamanniam rediuisset, quam ciuitatem ignis pro parte cremauit.
+*Pro meritis dignis Uincentia te cremat ignis;
+Subderis imperio Cesaris ingenio.*
+Thomas Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius uocati ab Imperatore uadunt ad ipsum mense Decembris, set ipsum in Lombardia non inuenerunt, cum in Alamanniam, ut dictum est, remeasset ad edomandam ducis Austrie nequitiam, qui rebellauerat contra ipsum. Propterea iidem comes, et Magister iustitiarius in Alamanniam properarunt. Hoc anno Petrus Frayapane in urbe Roma pro parte Imperatoris guerram mouet contra papam et senatorem, et seditio facta est multa in populo. Millesimo CCo XXXUIIo . Mense Ianuarii UIII stante eodem, electio abbatis Casinensis canonice celebrata est de fratre Pandulfo de Sancto Stephano, et quasi per inspirationem ab omnibus approbata. Mense Februarii littere imperiales lecte sunt in Sancto Germano de captione Uincentie, et de noua Imperatoris prole feminea de noua consorte suscepta. Inquisitio fit de opere Sancti Germani per iudicem Adenulfum de Suessa. Mense Martii frater Symon de Presentiano et frater Stephanus de Coruaria ad Imperatorem in Alemanniam uadunt cum litteris conuentus factis ad eum, quibus denuntiant electionem canonice celebratam de fratre Pandulfo de Sancto Stefano in abbatem Casinensem. Eodem mense Imperatore mandante generalis collecta per totum Regnum exigitur. Mense Aprelis magister domus Teutonicorum et magister Petrus de Uinea missi ab Imperatore ad papam ueniunt pro facto Lombardie. Eodem mense pax in Urbe reformata est. Mense Madii Acerrarum comes et Magister iustitiarius ab Imperatore de Alamannia redeunt in Regnum. Frater Symon de Presentiano et frater Stephanus similiter de Alamannia redeunt cum litteris Imperatoris de facto electionis facte de fratre Pandulfo ad archiepiscopos Panormitanum et Capuanum nec non et Rauellensem episcopum missis, per quos certiorari desiderat de sufficientia ipsius electi. Eodem mense Iohannes de Poly senator Urbis factus est; et iterum in eius odium seditio in Urbe orta est. Magister domus Teutonicorum a papa ad Imperatorem reuertitur. Episcopus Ostiensis et Thomas Capuanus tituli sancte Sabine presbiter cardinalis legati ad Imperatorem uadunt ex parte pape. Mense Iunii dictus frater Symon per dominum Guillelmum de Sancto Fraymundo Terre Laboris iustitiarium, remanente secum in rectoria fratre Iohanne Cazolo et duobus aliis cassatis rectoribus, scilicet fratre Iuliano et fratre Robberto de Foresta, rector Casinensis institutus est. Qui frater Symon aput Auellinum uadens ad dominos Curie supradictos, qui ibidem conuenerant, optinuit ab eis, ut pro inquisitione facienda de persona Casinensis electi mittere, quem uellent, deberent; qui ad hoc faciendum uirum prouidum iudicem Taddeum de Suessa magne imperialis Curie iudicem elegerunt. Mense Iulii ueniens idem iudex ad Sanctum Germanum de mandato predictorum dominorum tam de fide quam sufficientia iam dicti Casinensis electi per singulos de castris singulis ad se sub certo numero uocatos homines, necnon et de Atino, ubi se tempore discordie inter ecclesiam et Imperatorem receperat, inquisitionem facere studuit diligentem, quam in scriptis redactam ad eosdem dominos per magistrum Terrisium de Atino remisit, ad quos etiam frater Iohannes de Sancto Germano et magister Raymundus iudex et aduocatus Casinensis uadunt ex parte conuentus; et approbata per ipsos dominos inquisitione ipsa, electionem factam de predicto fratre Pandulfo, iuxta mandatum Cesaris acceptarunt. Eodem mense Iacobus de Molino captus a Magistro iustitiario propter arma prohibita et seditionem factam, custodiendus traditur in castello Neapoly, et nonnulli alii seditiosi capiuntur, et ad castra alia in captione mittuntur. Hoc anno Iohannes rex quondam Iherosolimitanus aput Constantinopolim nature concessit. Mense Iulii. Romani plebei populum concitantes contra Iohannem de Poly senatorem Urbis, ipsum senatorie dignitati cedere compulerunt et Iohannem de Cencio substituerunt eidem; propter quod seditio et cedes multa facta est populi, cum idem Iohannes de Poly se in turri sua receperit contra Romanos et senatorem sibi substitutum, et bellum contra eos mouerit intestinum; tandemque pax reformata est inter eos, in senatu de consensu iam dicti Iohannis de Poly Iohanne de Cencio remanente. Mense Augusti pro confirmatione electionis iam dicti fratris Pandulfi optinenda a papa, uadunt frater Berardus de Babuco, frater Iohannes de Sancto Germano, frater Gregorius de Sancto Stephano, frater Stephanus de Coruaria et magister Raynaldus de Cayra iudex et aduocatus Casinensis aput Uiterbium; qui quoniam optinere illam non potuerunt a papa iam dicto, quia in electione non fuerat rite processum, optinuerunt ad multam instantiam ne monasterium in deterius uergeret, ut electus ipse amministraret usque ad beneplacitum pape. Eodem mense Augusti de mandato Imperatoris de Lucerio aput Rauennam uadunt X millia Sarracenorum in subsidium eius, cum ciuitatem ipsam in odium Imperatoris, cuius partem fouebat, Fauentini, qui erant ex parte Mediolanensium grauiter infestarent; ad cuius etiam defensam accesserat Symon comes Theatinus de mandato imperiali cum quingentis militibus. Mense Septembris Henricus de Morra Magister iustitiarius uenit ad Sanctum Germanum, et occasione inquisitionis olim facte ibidem de subtractis hominibus tempore Philippi de Citro ab opere munitionis terre ipsius, generaliter pro hiis qui eos subtraxerant per totam abbatiam, composuit cum eis ad maiorem penam uitandam in CCC uncias auri, cum predicto uero Philippo de Citro in centum; et tunc uocatus a Cesare ad ipsum in Lombardiam uadit. Mense Octobris Imperator cepit Marcariam in Lombardiam; et cum nollet habita Mantua alloqui cardinales, ipsi Romam reuersi sunt; ubi etiam biduo ante Gregorius papa de Uiterbio redierat, et cum honore multo receptus fuerat a Romanis. Mense Nouembris embassatores Romani ad Imperatorem in Lombardiam uadunt. Imperator cum fortunato exercitu suo cepit Montem clarum in episcopatu Brexie, quod bonis omnibus spoliatum comburi iubet; propter quod Brexienses in suum auxilium Mediolanenses uocant, qui in manu ualida militum et peditum congregato exercitu, uersus Brexiam in eius auxilium profecti sunt, contra Imperatorem se temere opponentes. Quos Imperator ipse IIII stante eodem mense Nouembris, cum apud Curtem nouam sua tentoria defexissent ab ipsius facie fugientes, audacter non minus quam potenter inuadens, deuicit in campo, et ex ipsis stragem non modicam fecit, et nonnullos cepit et captiuos Cremonam duxit, ita quod inter uiuos, et mortuos ad decem fere millium numerum computantur. Tunc etiam Mediolani potestas filius ducis Uenetum captus est. Similiter et carrochium cepit et Cremonam duxit. Mense Decembris Lauda ipsi Imperatori se reddidit, et ibi natale Domini cum omni tripudio celebrauit. Mo CCo XXXUIIIo . Mense Ianuarii Henricus de Morra Magister iustitiarius de Lombardia redit in Regnum, et tunc generalis collecta per totum Regnum imponitur, et colligitur. Imperator in Alamanniam remeat, et ibi pro facto Lombardie exercitum congregat, magistrum domus Alamannorum ultra montes dirigit pro soldariis retinendis. Mense Aprelis ipse Imperator in Lombardiam redit, et aput Ueronam Conradum filium suum cum principibus imperii et copioso exercitu prestolatur. Carrochium captum Romam dirigit Imperator in signum uictorie. Mense Madii Imperator ipse uocat ad se Thomam de Aquino Acerrarum comitem, et Henricum de Morra Magistrum iustitiarium, et omnes barones, et milites infeudatos; quorum nonnullos, iuxta ipsius mandatum euntes ad eius obsequium ciuitatibus que uenerant ad mandatum suum potestates prefecit, et aliis custodiam captiuorum commisit. Mense Iunii dictus Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius ad Imperatorem in Lombardiam uadunt cum militibus Regni decenter paratis in equis, et armis et cum pecunia de Regno collecta. Gregorius papa Urbem exiens uenit Anagniam. Hoc mense in Casino celebratur electio, et quia in eligendo monachi conuenire non poterant, uota sua dederunt omnes in archiepiscopum Messanensem, ut ipse unum quem uellet, de gremio assumeret monasterii. Mense Iulii Conradus rex filius Imperatoris aput Ueronam uenit ad patrem cum principibus et exercitu copioso; cum quo se Cremonam conferens, inde feliciter in obsidionem Brexie properauit: aput Ueronam etiam magistrum domus Teutonicorum infirmum redeuntem de partibus Ultramontis recepit Imperator. Hoc mense frater Iohannes Capuanus, Casinensis monachus, in abbatem Sancti Saluatoris de Telesia per papam Gregorium aput Anagniam consecratus est. Mense Augusti Henricus de Morra Magister iustitiarius redit in Regnum de Lombardia. Hoc etiam mense dictus abbas sancti Saluatoris infirmitate correptus obiit. Panormitanus archiepiscopus, episcopus Reginus, iudex Taddeus de Suessa et magister Roggerius Porcastrella de Lombardia ab Imperatore ad papam aput Anagniam nuntii ueniunt pro pace inter ecclesiam et imperium reformanda; cum quibus pro parte ecclesie Messanensis archiepiscopus ad Imperatorem dirigitur responsalis a papa. Magister domus Alamannorum Salernum se confert pro sanitate recuperanda. Mense Septembris Imperatrix de Lombardia uenit in Regnum, et aput Adriam elegit iussu Imperatoris facere stationem. Mense Octobris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem, ubi noui constituti sunt senatores, silicet Iohannes de Poli et .... . Imperator uastata in exterioribus Brexia ab eius obsidione recedit. Conradus filius eius in Alamanniam redit, et licentia data est in propria reuertendi; ipse tamen in Lombardia remansit. Henricus naturalis filius Imperatoris in Sardinia duxit uxorem. Mense Nouembris Landus Messanensis archiepiscopus, in quem conuentus Casinensis eligendi quem uellet in abbatem de gremio monasterii, sua uota dederunt, fratrem Stephanum de Coruaria cum illum ydoneum inuenisset in abbatem Casinensem elegit; quem idem conuentus pariter acceptauit, et propter hoc ad representandam ipsius electionem domino Imperatori, duos ex fratribus silicet fratrem Robertum de Foresta et fratrem Iohannem de Pontecuruo ad eius presentiam direxerunt, ut suum in eum dare dignaretur assensum. Idem Messanensis archiepiscopus cum Berardo Panormitano archiepiscopo et Thoma de Aquino Acerrarum comite et cum magistro Roggerio Porcastrella ab Imperatore remissus ad papam, Romam ueniunt pro pace et forma concordie hinc inde tractata. Guido Soranus episcopus legatus a papa in Prouinciam mittitur. Mense Decembris Imperator Imperatricem uxorem suam de Regno in Lombardiam reduci iubet ad se per Berardum Panormitanum archiepiscopum. Messanensis archiepiscopus et dictus Acerrarum comes et magister Rogerius Porcastrella de Urbe a papa digressi sunt; quorum duo, scilicet comes et magister Rogerius in Regnum redeunt; Messanensis uero archiepiscopus se Anagniam confert. Imperator aput Parmam natale Domini celebrat, ibique representate sibi electioni a predictis fratribus facte de fratre Stephano ab archiepiscopo Messanensi in abbatem Casinensem suum dedit assensum. Dictus magister Roggerius cum responso pape ad Imperatorem redit. Mo CCo XXXIXo . Mense Ianuarii generalis collecta per Regnum ponitur. Frater Raynaldus de Carci et frater Berardus de Babuco electionem fratris Stephani in abbatem Casinensem representant domino Gregorio pape in Urbe. Imperiales noui cuduntur Brundusii. Mense Februarii Gregorius papa electionem fratris Stephani confirmat, eumque per manus Ostiensis episcopi facit in sacerdotem promoueri in festo sancti Barbati, et die altera benedictionis sibi munus impendi. Qui in Casinensi monasterio in festo beati Matthie honorifice receptus est et cum gloria cathedratus. Mense Martii idem abbas ad Imperatorem in Lombardiam uadit, a quo benigne satis receptus est, et ibidem fidelitatis sibi prestitit sacramentum. Et eo mense idem abbas priusquam iret, Uicedecanum instituit fratrem Ryccardum de Septem fratribus. Eodem mense in die sancto Iouis Gregorius papa Imperatorem publice excommunicat; cui excommunicationi tanquam iniuste Imperator non paret, set suas excusatorias mittit ad orbis principes, quomodo papa perperam contra se processit. Mense Aprilis monasterium Casinense Imperatore mandante seruientibus et aliis ad custodiam necessariis communitur quibusdam monachis ex eo exclusis. Similiter et Pontem curuum per Taffurum castellanum rocce Ianule. Mense Madii in Marsia aput Tallacozum quidam sanctus Oddo reuelatur, qui miraculis multis claruit. Thomas de Aquino Acerrarum comes uocatus ad Imperatorem in Lombardiam uadit. Omnes de Regno qui sunt in Romana curia, reuocantur. Denarii noui dati sunt per terram Sancti Benedicti, pro quibus datum est aurum ad summam CLXX unciarum. Teanensis, Calinensis, Uenafranus, Aquinensis episcopi de Regno exeunt, Imperatore mandante. Mense Iunii tertio intrante eodem mense, qui fuerit Ueneris dies, circa horam nonam sol eclypsim passus est. Eodem mense a monasterio Casinensi sicut a ceteris aliis de Regno cathedralibus ecclesiis, necnon et a subditis eidem monasterio cellis, adiutorium pro Imperatore exigitur. Similiter et a clericis abbatie pro beneficiis suis. Obedientiales monachi uocati a Taffuro castellano rocce Ianule, sicut et ipsi clerici, dare conuenerunt medietatem omnium prouentuum obedientiarum suarum, et exinde respondere Roggerio de Landenulfo et Iacobo Cazolo ad hoc constitutis per iustitiarium Terre Laboris pro uictu seruientium, qui deputati sunt ad custodiam monasterii et Pontiscurui. Eo tempore subscripta capitula edita sunt in Regno, que pro parte imperiali obseruari iubentur. “In primis, ut fratres Predicatores, et Minores, qui sunt oriundi de terris infidelium Lombardie, expellantur de Regno; et ab aliis habeatur cautela, quod non offendant Imperatorem. Idem fiat de aliis personis religiosis. Item ut barones et milites, qui fouerunt aliquando partem pape contra Cesarem, et precipue qui sunt in confinio Regni, inducantur, potentes, quod uadant ad seruitium curie in Lombardiam cum equis et armis, impotentes similiter a Curia imperiali stipendia recepturi. Item a cathedralibus ecclesiis per se exigatur et imponatur pro imperiali Curia adiutorium, secundum modum et potentiam diuitiarum suarum. Nichilominus et a canonicis earum dyocesum sibi subditis presbiteris et clericis secundum facultates eorum. Illud idem exigatur ab abbatibus monachis nigris et albis. Item quod hii qui sunt in Romana curia, preter exclusos et suspectos, reuertantur in Regnum; sin autem, bona eorum infiscentur, nec permittantur post citationem reuerti. Excipiuntur qui sunt cum cardinali Thoma et cum Iohanne de Capua notario pape. Item illorum clericorum, qui de Regno non sunt, bona et beneficia que habeant in Regno infiscanda sunt. Item quod nulli permittatur ad Romanam ecclesiam accedere sine speciali mandato Magistri iustitiarii; et qui accesserint, non permittantur redire sine mandato Curie. Item quod statuantur exploratores, ne quis masculus uel femina intrando Regnum portet papales litteras contra Cesarem; item, ut qui inuentus fuerit contra Cesarem illas portans, ultimo supplicio puniatur suspensus; et si portauerit litteras de credentia, cogatur confiteri modum et tenorem credentie. Et si confessio ledit principem, eodem iudicio puniatur, siue clericus siue laycus fuerit”. Ipso mense Iunii Sanctagathensis et Caluensis episcopi Romam uadunt, missi ab Imperatore ad cardinales; set a papa repulsi in Regnum sine effectu redeunt. Ciuitas Teruisii per Albericum de Romano, et Ezolinum de Camino rebellat Imperatori. Eodem mense Iunii iterum alii qui remanserant monachi de monasterio excluduntur; quibus simul cum primis exclusis morari aput Uallemluci prouisum est, paucis admodum in monasterio remanentibus. Mense Iulii Rauenna rebellat Imperatori, quam Ueneti recipiunt et tuentur. Eo mense homines terre monasterii mandante Imperatore, absenti Casinensis abbati, et secum in suo seruitio commoranti per sacramentum uitam assecurant et menbra. Gregorius papa de Urbe uenit Anagniam. Imperator de gratia concessit dicto Casinensi abbati, ut tam monasterium Casinense quam omnes monachi et celle eius a generali, quod ab aliis exigitur ecclesiis Regni, adiutorio essent immunes. Eodem mense Iulii tertia fit exclusio monachorum de monasterio Casinensi, quorum quidam aput Uallemluci, quidam aput Sanctum Petrum monasterii, et quidam moram facere in parentum domibus elegerunt; et in ipso monasterio non nisi octo tantum monachi ad celebrandum in eo diuina officia remanserunt, quorum nomina sunt hec: frater Ryccardus de Septem fratribus uicedecanus, frater Seniorectus, frater Robertus de Ota, frater Iohannes Cazolus, frater Guillelmus de Pignataro, frater Iohannes de Marocta et frater Mattheus de Miniano. Rome aput Lateranum obiit R.... episcopus Uenafranus. Eodem mense Iulii Imperator cum suo fortunato exercitu cepit in episcopatu Bononiensi castrum quoddam fossatis et aquis munitum, quod Plumacium uocabatur, quod totum igne crematum est, et quam plures eorum qui intus steterant, cremauit ignis; et fere quingenti qui euaserunt ignis incendium, Imperator duxit captiuos. Rome occidit turris Cartolariorum. Mense Augusti rex Nauarre cum copioso crucesignatorum exercitu de Marsilia in Terram sanctam nauigio transfetat. Item Imperator ipso mense Augusti in uigilia assumptionis beate Uirginis in episcopatu Bononiensi cepit castrum quod dicebatur Crepacore, quod igne crematum est; et nonnulli eorum qui intus steterant, euaserunt, et pro maiori parte sunt nonnulli captiui. Aput Anagniam Thomas Capuanus Sancte Sabine presbyter cardinalis XU kal. Septembris obiit; uersus:
+*In festo Magni festum | Thomas perit Agni
+Donatur Magno | caro marcida, spiritus Agno.*
+Eodem mense Augusti Henricus de Morra Magister iustitiarius uocatus ab Imperatore, ad ipsum in Lombardiam per mare uadit. Imperator reuocatus a ciuitatibus et magnatibus Lombardie partem suam fouentibus, diuertit ab episcopatu et depopulatione Bononie, et ad depopulandum in exterioribus Mediolanum accedit; cui Mediolanenses extra ciuitatem per octo fere milliaria obuios se opponunt. Imperator tamen, cum inuadere ipsos non posset aut facere in eos insultum, moram protrahens in episcopatu Mediolanensi per duos fere menses, Septembris silicet et Octobris, et depopulatione facta non modica in extrinsecis, discessit ab inde et ad deuastationem pontis Placentie cum exercitu suo accedit. Eodem mense Septembris iustitiarii omnes et castellani de Regno mutantur; et amoto Taffuro de Capua de rocca Ianule, qui etiam curam agebat montis Casini et Pontis curui, substituitur illi quidam Guillelmus de Spinosa in rocca Ianule castellanus, et in Casino quidam Iordanus de Calabria ordinatur. Eodem mense amoto a iustitiariatu Terre Laboris Guillelmo de Sancto Fraymundo, Ryccardus de Montenigro substitutus est illi. Barones et milites infeudati de Regno per iustitiarios singulos, ut se in equis et armis preparent, summonentur. Bononienses post discessum Imperatoris ab episcopatu Bononie, euntes temere super Mutinam, que Imperatori fauebat, a comite Symone Theatino et Parmensibus deuicti sunt in campo, et nonnulli eorum capti sunt, nonnulli gladiis interempti, et nonnulli ampne summersi. Henricus rex Gallure naturalis filius Imperatoris in marchiam Anconitanam uenit: contra quem mittitur a Gregorio papa Iohannes de Columpna cardinalis. Mense Octobris Prenestinus episcopus legatus a papa ad principes mittitur occidentis, qui in specie peregrini cum uno tantum socio per terram usque Ianuam uadit, et inde nauigio transfretauit. Mense eodem quidam Andreas de Cicala a Porta Roseti usque ad fines Regni per Imperatorem capitaneus constituitur. Ingenia que bidde dicuntur et manganelli fiunt, Imperatore mandante, ad defensam rocce Ianule et Casini; propter quod et homines terre monasterii ad incidenda lignamina ipsis machinis opportuna, et boues ad ea deferenda non modice sunt grauati. Roffridus Theanensis episcopus apud Cornetum obiit. Mense Nouembris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem, ubi a Romanis omnibus honorifice receptus est. Qui in octauis beati Martini sententiam latam in Imperatorem confirmat, et excommunicat Henricum naturalem filium eius et omnes sequaces eorum pro eo, quod Marchiam, quam iuris esse dicebat ecclesie, hostiliter est ingressus. Mense Decembris Imperator aput Pisas natale Domini celebrat. Quidam frater Helyas, qui in ecclesia sancti Francisci aput Ascisium magister ordinis fratrum Minorum extiterat, pro eo quod apud Gregorium papam delatus a fratribus quod male amministrasset, eum ipse papa ab amministratione remouit, in odium pape Imperatori adhesit. Uigiles de nocte per Ryccardum de Montenigro iustitiarium in principatu Capue statuti sunt. Mo CCo XLo . Mense Ianuarii per predictum capitaneum generalis collecta exigitur, Imperatore mandante; et tunc uisitatores castrorum per Regnum constituuntur, per quos de fidelibus deputati sunt aliqui, qui castra imperialia uisitent semel in hebdomada, et tam de factis castellanorum, quam de numero seruientium diligenter inquirant, similiter et defectu eorum. Mense Februarii per eundem capitaneum per totum Regnum fit inquisitio generalis contra impositores et collectores collecte imperialis anni preteriti, ut de sua malitia pro meritis puniantur. Imperator uenit Fulignum, ubi magnifice a ciuibus receptus est. Aspellum et Coccoionum uenerunt ad mandatum suum, recipit tunc etiam Uiterbium eodem mense Februarii, Ortam, Ciuitam Castellanam, Cornetum, Sutrum, Montem Flasconem et Tuscanellam. Imperatrix cum Berardo Panormitano Archiepiscopo in Regnum uenit. Stella cometes apparuit. Mense Martii Imperator, relicto capitaneo aput Uiterbium comite Symone Theatino cum exercitu suo et in Marchia naturali filio suo Henrico rege Gallure, cum hiis qui de Regno secum in Lombardia fuerant, redit in Regnum, tunc Stephano Casinensi abbate ad terram monasterii redeunte. Mense Aprilis Imperator aput Fogiam colloquium celebrat generale. Specialis collecta a clericis Regni pro beneficiis ecclesiasticis exigitur. Eodem mense filius regis Castelle ad Imperatorem apud Fogiam uenit. In Sancto Germano magister Iohannes archipresbyter terre eiusdem, et magister Petrus frater eius, iussu Imperatoris per Philippum de Surrento militem Capuanum et per quemdam iudicem maiorem capti sunt, et eorum sunt mobilia infiscata, immobilia uero omnia annotata. Ciuitas Ferrarie a ciuitatibus Lombardie Imperatori contrariis nec non et a Uenetis impugnatur, et obsidetur per terram et aquam; in qua pro Imperatore erat quidam Azolinus. Imperator a suis officialibus certam exigit pecunie quantitatem. Mense Madii Imperator congregato exercitu de Apulia uenit Capuam, et ipso mandante Beneuentum in exterioribus deuastatur. Mense Iunii Imperator cum exercitu suo, quem de Regno collegerat, uenit ad Sanctum Germanum, ubi per sex dies moram protrahens, e uestigio per Aquinum transitum faciens, et secum ducens Pandulfum dominum Aquini aput Insulam pontis Solarati posuit castra sua, Campaniam intrare disponens. Quam non intrauit, usus consilio saniori, set per Soram et Marsiam direxit in Ancone marchiam gressus suos. Eo mense Thomas dictus Molisii comes aput Spoletum, que se pro papa tenebat, cum ducentis militibus a papa dirigitur. Henricus rex Imperatoris filius, tentus in rocca Sancti Felicis in Apulia, in Calabriam custodiendus aput Neocastrum iussu patris dirigitur, et exinde aput Martoranum missus est. Mense Iulii per totum Regnum, iussu Imperatoris ab hiis omnibus quibus per officiales suos aliqua fuere commissa officia, certa exigitur pecunie quantitas; et tunc quidam de Sancto Germano per quemdam Octauianum Siculum taxati fuerunt in CC uncias auri. Stephanus Casinensis abbas mouens de Sancto Germano ad Imperatorem, qui erat in obsidione Asculi, in Marchiam uadit. Eodem mense iussu capitanei in Sancto Germano certus militum numerus congregatur. Tunc amoto de rocca Ianule Guillelmo de Spinosa Castellano, quidam Iohannes de Trentenaria per Imperatorem est statutus in ea. Imperator castra sua mouens ab Asculo processit uersus ciuitatem Firmanam, a quo Stephanus Casinensis abbas cum ipsius licentia discedens infirmus ad ecclesiam suam sancti Liberatoris se contulit, ubi donec conualuit moram fecit. Eo mense captus est iussu Imperatoris magister Raynaldus de Cayra. Mense Augusti ciuitas Beneuentana obsidetur iussu Imperatoris. Imperator ipse uero ciuitatem Fauentie arctat et obsidet. Mense Septembris galee Uenetie discurrentes per Regnum in odium Imperatoris, Termulas Uestam et quasdam alias Apulie terras capientes, destruxerunt et bonis omnibus spoliarunt. Aput Brundusium euntes predicte galee, nauem quandam redeuntem ab Iherosolimis, cum non possent ui capere, igne cremarunt. Milites qui steterant in Sancto Germano ad Imperatorem uadunt aput Fauentiam, ex eis quibusdam in propria recedentibus. Mense Octobris galee ipse multis onuste spoliis in sua redeunt. Mense Nouembris fratres Predicatores et Minores omnes de Regno exeunt, Imperatore mandante, duobus tantum relictis, qui sint de Regno natiui, in singulis quibusque illorum domibus ad custodiam earundem. Mense Decembris .... . Mo CCo XLIo . Mense Ianuarii per totum Regnum generalis collecta exigitur. Iohannes de Columpna cardinalis discors factus cum Gregorio papa in partem cedit Imperatoris, et Lagustam in Urbe, et extra Urbem alia castra sua firmari iubet. Mense Februarii Imperatore mandante, per totam Regni maritimam iuxta cursum galee armantur. Mense Martii milites et pedites ad defensam et custodiam maritime ubique per Regnum ire iubentur. Eodem mense galee predicte uersus Pisas uadunt. Mense Aprilis ciuitas Beneuentana, que Romane ecclesie suberat, arctata et necessitate compulsa Imperatori se reddit; cuius menia Imperatoris iussu funditus euertuntur, et turres ciuitatis eiusdem usque ad solarium. Arma hominum ciuitatis ipsius ad opus recipiuntur Imperatoris. Eodem mense Fauentia per annum obsessa et arctata ab Imperatore, uenit ad mandatum ipsius, saluis personis et rebus hominum ciuitatis eiusdem, in qua postea Imperator ipse fieri munitionem mandat. Mense Madii in festo inuentionis sancte crucis galee imperiales cum galeis Ianuensium conflictum habentes, nonnullos prelatos occidentales qui erant in eis, habita uictoria de Ianuensibus, ceperunt, et duxerunt aput Pisam captiuos cum duobus legatis, Prenestino scilicet episcopo et Oddone sancti Nicolai in Carcere Tulliano diacono Cardinali, de quorum mandato ueniebant ad papam. Inter quos fuerunt Cisterciensis et Clareuallensis abbates, nec non Rothomagensis archiepiscopus, et alii quos ignoro. De galeis quoque Ianuensium capte sunt ultra XX., et nonnulli Ianuensium in eis, et quam plures sunt sponte ob metus causam in mari submersi; qui omnes postea, Imperatore mandante, tam prelati, quam alii cum legatis ipsis in Regnum aput Neapolym per mare in captionem ducti sunt, et in custodiam per Regni castella transmissi. Milites et pedites nonnulli aput Aquinum, et aput Sanctum Germanum conueniunt ad Regni custodiam. Mense Iunii prelati de Regno uocati ab Andrea de Cicala capitaneo et Magistro iustitiario, aput Melphiam ad eum uadunt; a quibus thesauri ecclesiarum suarum, tam in auro, argento, quam uestibus sericis et lapidibus pretiosis, in commodato pro principe exiguntur. Imperator discedens a Fauentia uenit Fanum, quam, circumposita obsidione, cum flectere ad sua uota non posset, in exterioribus uastat, et discedens inde uadit Spoletum, quod recipit ad mandatum suum. Ascisii ciuitatem sibi renitentem similiter uastat exterius. Eodem mense fama de Tartaris ad Imperatorem peruenit, quod iam dicto rege Ungarie essent in foribus Alamannie et ipse rex Ungarie significauit eidem Imperatori per Guaciensem episcopum legatum suum, et per litteras suas, per quas se ipsum et regnum Ungarie sue promittit subicere dicioni dummodo per ipsum Imperatorem ab ipsis Tartaris protectionis sue munimine defendatur. Et ob hanc causam Imperator ipse metuens christianitatis excidium, ut componat cum papa Gregorio, uersus Urbem dirigit cum festinantia gressus suos et tunc propter hoc generales mittit litteras ad uniuersos principes occidentis, quarum tenor talis est:
+*Illustri regi Francorum, tamquam fratri suo, Fredericus, etc. Perfecte sollicitudinis
+zelus, quo sicut pater imperii statum eiusdem diligere cogimur et tueri, propensius nos inducit
+non tam manifesta pericula, quam suspecta uereri, etc.*
+, per quas litteras principes ipsos animat et hortatur ad fidei christiane defensionem et ecclesie sancte succursum. Eodem mense Imperator ueniens aput Interampnes, ciuitatem ipsam recipit ad mandatum suum. Mense Iulii Imperator uenit Narniam, quam sibi renitentem inuenit; propter quod, facta in exterioribus uastitate, inde discessit, et uersus Reate concito uadit, quam sibi similiter resistentem inuenit, et tunc Imperator uocatus ipse a Iohanne de Columpna cardinali, festinat ad Urbem. Eodem mense Andreas de Cicala capitaneus iussu Imperatoris captiuos legatos et alios transferri de Neapoly Salernum facit per Ryccardum de Montenigro iustitiarium Terre Laboris; et ipse capitaneus uocatus ad Imperatorem uadit. A quo rediens, per totum Regnum certum exigit numerum militum et seruientium, et omnes thesauros ecclesiarum sue iurisdictionis aput Sanctum Germanum congregari iubet. Iohannes de Columpna cardinalis discors a papa discedit, seque confert in Prenestino. Monticellum et Pontem Lucanum contra Romanos recipit in odium pape. Ad quem Imperator milites et seruientes de Regno mittit. Mattheus Russus per Gregorium papam senator efficitur; qui aput Lagustam, quam Iohannes de Columpna firmauerat et tenebat per suos, obsidionem ponit. Mense Augusti Imperator recipit ciuitatem Tyburtinam, et exinde uersus Urbem uadit; et tunc castrum quoddam quod dicitur Mons Albanus, quod erat sancti Pauli de Urbe, ui cepit et igne consumpsit: castra etiam quedam Farfensis monasterii occupat et diuastat. Burgum nouum desertum incolis igne crematur. Imperator ipse aput Cryptam ferratam ponit castra sua, et in exterioribus Urbem diuastat, et tunc de Gregorio papa quod obierit Rome XXI. Augusti, pro certo accepit, de cuius licentia cardinales omnes, qui extra Urbem fuerant, pro electione pape facienda ad Urbem redeunt. Eodem mense Augusti iussu Imperatoris uastatores de Regno aput Insulam pontis Solarati, et aput Sanctum Iohannem de Incarico, ut intrent Campaniam congregantur. Cardinales, qui in Urbe ad pape electionem conuenerant, per senatorem et Romanos aput Septisolium includuntur, ut ad creandum papam inuiti procedant ..... Mattheus Russus Urbis senator Lagustam ui Romanorum optinuit. Thesauri omnes ecclesiarum Regni a porta Roseti usque ad fines Regni iussu Andree de Cicala capitanei aput Sanctum Germanum in ecclesia sancte Marie terre eiusdem congregantur et reponuntur; quorum custodie deputati sunt XII. de ditioribus et melioribus hominibus ipsius terre. Et tunc tabula aurea que ante altare beati Benedicti ad ornatum diu steterat, et alia tabula argentea altaris beate Marie, et ycona cum smaltis que super altare fuerat beati Benedicti, et omnis alius thesaurus ipsius monasterii in auro argento pannis sericis et lapidibus pretiosis, nec non et aliarum ecclesiarum terre ipsius monasterii ad Sanctum Germanum in predicta ecclesia sancte Marie portatur et deponitur; cuius thesauri capti ab ecclesiis Regni pars pretio redimitur, et pars reliqua aput sanctam Mariam de Crypta ferrata ad principem deportatur. Prenestinus episcopus et Oddo cardinalis cum magistro Iohanne Toletano sub ducatu Tybboldi de Dragone, aput Tybur ducuntur. Mense Septembris uastatores aput Insulam congregati, mandato Cesaris in propria reuertuntur. Imperator ipse, relictis aput Tybur sub custodia suorum, quos ad tuitionem et defensam ciuitatis ipsius reliquerat, episcopo et cardinale predictis, per Campaniam redit in Regnum; et ueniens aput Insulam Solaratam, ciuitatem nouam in fronte Ceperani construi iubet. Ad cuius ciuitatis fundationem statuit dominum Ryccardum de Montenigro Terre-Laboris iustitiarium, et mandat ut homines Arcis, Sancti Iohannis de Incarico, Insule pontis Solarati et Pastine illuc ire ad habitandum cogantur. Statuit insuper, ut ad opus ciuitatis eiusdem uenire deberet certa quantitas hominum de abbatia Casinensi, abbatia sancti Uincentii, comitatu Fundano, Comino et comitatu Molisii per ebdomadam. Et tunc recto tramite per Sanctum Germanum Aliphiam et Beneuentum in Apuliam uadit, mandans ut thesauri ecclesiarum ad ipsum aput Fogiam deferantur. Mense Octobris Gyffridus Mediolanensis in Celestinum papam eligitur. Eo mense thesauri ecclesiarum aput Fogiam per eos de Sancto Germano qui eorum fuerant custodie deputati, mandante Cesare deferuntur, excepta tabula altaris sancti Benedicti, et ut redimi debeant a prelatis singulis et ecclesiis, quarum erant pro certa pecunie quantitate, ab Imperatore mandatur. Eodem mense iubetur a Cesare, ut nullus de Regno equos aut arma uendere uel trahere extra Regnum presumat. Inquisitio aput Sanctum Germanum fit de medicis qui mederi ausi sunt, et in tota abbatia, nisi de licentia imperialis Curie et per eam fuerint approbati. Ciuitas Accon rebellat Imperatori. Mense Nouembris Celestinus papa Rome aput Sanctum Petrum obiit; et de cardinalibus quidam, eo insepulto, de Urbe fugerunt, et contulerunt se Anagniam. Mense Decembris Imperatrix aput Fogiam obiit, et aput Andriam sepelitur. Mo CCo XLIIo . Mense Ianuarii generalis collecta per totum Regnum exigitur, de qua tertia pars remittitur, sicut anno preterito. Inquisitiones fiunt ubique per Regnum contra infideles inuentos tempore turbationis, contra forbannitos et foriudicatos, contra aleatores et prohibita arma portantes, et super multis aliis articulis. Mense Februarii Ryccardus de Montenigro, a iustitiariatu Terre Laboris amouetur, et Gysulfus de Mannia substituitur illi. Turres ciuitatis Bari que erant in ciuitate Imperator dirui iubet. Biscoctum fieri facit per loca maritima et etiam per loca alia pro fodro CL. galearum et XX. nauium, quas armari mandat super Pisanos et Uenetos: ad Romanam curiam magistrum domus Teutonicorum creatum nouiter archiepiscopum Barensem, et magistrum Roggerium Porcastrellum pro pace legatos mittit. Patriarcha Aquilegensis pro facto Tartarorum ad eum uenit. Eodem mense Henricus primogenitus Imperatoris tentus apud Martoranum naturali morte defungitur, pro cuius exequiis celebrandis Imperator ipse ad omnes Regni prelatos suas dirigit literas in hac forma:
+*Fredericus et cetera abbati Casinensi et cetera. Misericordia pii
+patris seueri iudicis exuperante iudicium, Henrici primogeniti nostri fatum lugere compellimur, lacrimarum ab intimis educente natura diluuium, quas offense dolor et iustitie rigor intrinsecus
+obfirmabant. Mirabuntur forsitan diri patres, inuictum publicis hostibus Cesarem dolore
+domestico potuisse conuinci. Subiectus est tam cuiuslibet principis animus quantumuis rigidus
+nature dominantis imperio, que dum uires suas exercet in quemlibet, leges et Cesares non agnoscit. Fatemur, quod qui uiui regis superbia flecti nequiuimus, sumus eiusdem filii nostri casu conuicti. Sumus tamen eorum nec primi nec ultimi, qui detrimenta pertulerunt transgredientium filiorum, et nichilominus illorum funera deplorarunt. Luxit namque Dauit triduo primogenitum Absalonem, et in Pompeii generi sui cineres, fortunam et animam soceri persequentis, magnificus ille Iulius primus Cesar paterne pietatis affectum et lacrimas non negauit; nec dolor acerrimus ex transgressione conceptus, est efficax parentibus medicina doloris, quod in obitu filiorum natura pungente non doleant, contra naturam a filiis licet irreuerenter offensi. Nolentes igitur nos et non ualentes circa predicti filii nostri funus omittere, que sunt patris, fidelitati precipiendo mandamus, quatinus per totam abbatiam cunctis clericis et ceteris fidelibus nostris iniungas, ut eius exequias omni cum deuotione solempniter celebrantes, animam eius cum decantatione missarum et aliis ecclesiasticis sacramentis diuine misericordie recomendent, manifestis inditiis ostendentes, quod sicut in gaudiorum nostrorum tripudiis exultant hylariter,
+sic et doloribus nostris condolere fideliter uideantur. Datum etc.*
+Mense Martii iustitiarii remoti a suis officiis aput Fogiam ab Imperatore uocantur; et tunc Ryccardus de Monte Fusculo, qui fuerat iustitiarius Capitinate, cogitur reddere rationem, et tam contra ipsum quam contra alios fit inquisitio Imperatore mandante. Eo mense Thomas de Montenigro ab Imperatore capitaneus aput Tybur dirigitur. Mense Aprilis Prenestinus episcopus et Oddo cardinalis de Regno aput Tybur sub ducatu Dybboldi de Dragune mittuntur. Brexiensis episcopus et Bergamensis electus uocati ab Imperatore de Lombardia in Regnum ueniunt, qui aput Sanctum Germanum moram facere elegerunt, expectantes ibidem Imperatoris aduentum. Mense Madii Andreas de Cicala Regni capitaneus, iussu Cesaris congregato exercitu tam militum quam seruientium de Regno, super Reate uadit, quam exterius totam deuastat. Dux Spoleti pro parte Imperatoris super Narniam uadit, et quam potest facit in exterioribus uastitatem. Denarii noui dantur in Sancto Germano. Romani super Tybur uadunt, et illam in oliuis, uitibus et aliis crudeliter deuastant. Ipso mense Madii exercitus imperialis de Marchia uadit super Asculum, et ipsam ciuitatem obsidet exterius et diuastat. Mediolanenses et Brexienses cum eorum complicibus qui sunt eis aduersarii et qui partem fouent Imperatoris hostiliter impugnant; qui castrum quoddam quod Yseum dicitur de episcopatu Brexiensi ui optinent et recipiunt ad mandatum suum. Reginus et Taurinus episcopi de Lombardia ad Imperatorem in Apuliam uadunt. Homines demanii ubicumque inuenti per abbatiam Casinensem reuocantur, et compelluntur de mandato principis ire ad habitandum ad Ciuitatem nouam. Mense Iunii Asculum se reddit et uenit ad mandatum Imperatoris. Thomas Acerrarum comes capitaneus in Syriam transfretat. Berardus comes Manuplelli iussu principis in Sardiniam uadit. Patriarcha Aquilegensis qui pro facto Tartarorum ad Imperatorem uenerat, licentiatus ab eo in sua recedit. Imperator ipse de Apulia tunc uenit Capuam, et inde per Sanctum Germanum et per Aquinum transiens, uadit ad Ciuitatem nouam, ubi per dies aliquot moram faciens, uersus Soram uadit, et inde procedit in Marsiam, ubi aput Auezanum per totum ipsum mensem Iunii moratus est. Mense Iulii congregato exercitu copioso super Urbem uadit, et hostilem faciens in exterioribus uastitatem. Mense Augusti in Regnum reuersus est. Eo mense Oddo cardinalis liberatur et episcopus Prenestinus cum magistro Iohanne Toletano reducti a Tybure, in rocca Iani, que est super Sanctum Germanum, seruandi traduntur Philippo de Sancto Magno tunc castellano, duobus postmodum baronibus ad eorum custodiam deputatis. Ipso mense Augusti Imperator ante recessum ab obsidione Urbis statuam hominis eream et uaccam eream similiter, que diu steterant aput sanctam Mariam de Crypta ferrata et aquam per sua foramina artificiose fundebant, in Regnum, aput Lucerium, Apulie ciuitatem, ubi Sarraceni degebant, portari iubet. Mense Septembris comes Tolosanus aput Melfiam in Apulia ad Imperatorem uenit, qui per totam hyemem fuit in Regno. Hoc anno Henricus de Morra Magister quondam iustitiarius in Apulia naturali morte defecit. Mo CCo XLIIIo . Mense Ianuarii generalis collecta per totum Regnum exigitur. Mense Februarii milites omnes qui seruire tenentur, iubentur ex parte Cesaris in equis et armis bene parari, ut esse debeant in Kalendis Aprilis primo futuris ad seruitium suum. Mense Martii. Mense Aprilis Imperator de Apulia congregato exercitu uenit in Terram Laboris, ad quem summoniti milites in equis et armis omnes conueniunt, nec non et certus numerus seruientium de qualibet terra de Regno. Mense Madii Imperator ipse de Capua mouens, et per Sanctum Germanum transitum habens et per Aquinum aput Flagellam se contulit; ubi faciens aliquandiu moram, inde per Campaniam facto ponte super flumen Ceperani transitum habens super Urbem uadit, ubi turres nonnullas funditus fecit euerti, faciens in aliis etiam quam potuit uastitatem; et tunc ad preces cardinalium ab Urbe discedens, est reuersus in Regnum. Item mense Madii Prenestinus episcopus Imperatore mandante liberatus est, et aput Anagniam ad cardinales cum honore remissus. Mense Iunii Sinibaldus tituli sancti Laurentii in Lucina presbyter cardinalis aput Anagniam in papam Innocentium IIII. creatus est de uoluntate et consensu omnium cardinalium; quo audito dominus Imperator, qui tunc erat Melfie, ubique per Regnum laudes iussit Domino debitas decantari. Mense Iulii Imperator ad papam mittit aput Anagniam Berardum Panormitanum archiepiscopum, magistrum Petrum de Uinea et magistrum Taddeum de Suessa pro bono pacis; a quo benigne satis recepti sunt, et benignum ad principem retulerunt responsum. Eodem mense Iulii discursus syderum de nocte uisus est in festo sancti Iacobi, ita ut unum contra alterum quasi hostem insurgerent, et inter se hostiliter dimicarent. Tunc ciuitas Uiterbii, procurante magistro Raynerio cardinali, uenit mense Augusti ad mandatum ecclesie, comite Symone Theatino pro Imperatore se tenent in ea. Quo audito Imperator mox sine more periculo, se personaliter contulit. Mense Septembris ad succursum predicti comitis, et ad recuperationem ciuitatis ipsius, et congregato exercitu copioso obsedit eam, et statutis machinis tam uiris quam uiribus dire satis impugnauit eamdem. Qui cum in nullo proficeret, recepto et libero dimisso ex pacto comite predicto et suis qui cum eo erant, ab obsidione recessit, et inde Grossetum se contulit, ubi quasdam edidit sanctiones contra iudices aduocatos et notarios, quas per totum Regnum publicari precepit et tenaciter obseruari, quarum initium tale est:
+*Nichil ueterum acthoritati
+detrahitur.* 
+Ipso mense Septembris comes Tolosanus de Apulia uenit ad Sanctum Germanum, ibique moram protrahens, inde uersus Aquinum, et postea aput Sanctum Uitum de Melfa se contulit, ibique per dies aliquot uenationem exercuit. Mense Octobris circa festum omnium sanctorum Innocentius papa Urbem intrat, cum honore senatus populique Romani magno receptus; ad quem dictus comes uadit, tractans inter ipsum et Imperatorem bonum pacis.
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_ConstitutionesRomandiolae.txt b/testi_2_commento/noCommento_ConstitutionesRomandiolae.txt
new file mode 100644
index 0000000..8b962ae
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_ConstitutionesRomandiolae.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In nomine Domine amen. Hec sunt constitutiones et ordinamenta facta, edita et firmata per nos Ioannem de Appia per Sanctam Romanam Ecclesiam totius prouintie Romaniole ciuitatis bononiensis comitatus Bretenorii uel pertinentiarum eorundem comitem et rectorem generalem ad honorem et reuerentiam omnipotentis Dei et beate Marie semper Uirginis et beatorum appostolorum Petri et Pauli ac omnium Sanctorum atque Sanctarum Dei et ad honorem et reuerentiam et exaltationem Romane Ecclesie ac sanctissimi patris domini Martini pape quarti et quorum fratrum et statum pacificum et tranquillum totius prouincie Romaniole et iurisdictionis nobis comisse et ipsius Ecclesie fidelium deuoctorum. In anno domini millesimo ducentesimo octuagesimo tertio, indicione undecima. In primis nos Ioannes comes et rector predictus et presenti scripto sancimus, ut Ecclesie et clerici et persone et res ecclesiastice illa gaudeant libertate ac inmunitate, que a latis canonibus et legibus sunt eis concesse uel per specialia priuilegia sunt indulte. Item easdem ecclesias clericos et personas ecclesiasticas, a quibuscumque angariis et perangariis et sordidis muneribus et indebitis executionibus exemptas et liberas esse iubemus; omnes constitutiones, statuta et reformationes secularia contra eas editas penitus irritamus. Item hereticos, patarenos credentes fauctores et receptatores eorum et cuiuslibet condicionis et secte ebxanimus, et diffidamus omnia bona ipsorum Camare Romane Ecclesie perpetuo applicantes fauctores insuper eorum omni pubblico officio et honore priuantes, reseruato nobis preterea arbitrio animauertendi grauius in eosdem. Item ad tollendam omnem maliciam scandali statuimus quod nulla comunitas siue uniuersitas, baro, uel nobilis faciat uel concedat uel permittat seu fieri uel concedi aliquam represaliam contra aliquas personas uel uniuersitates prouintie et iurisdictionis nobis commisse per se uel per allium absque nostra uel nostre Curie licentia specialia. Et qui contrafecerit comune ciuitas in U libr. usualis monete; castrum, comes et baro in CCC uilla et quelibet specialis persona in C. libr. puniatur et nichilominus ablata restituat et dampnum emandat. Item statuimus et mandamus quod nullus auctoritate propria audeat auferre siue aprehendere seu intrare uel molestare possessionem alicuius aliquorum de re mobili uel immobili; et si quis contrafecerit, si comes uel baro in CCC libris, et si nobilis in CC usualis monete, si pedes in C libris puniatur et plus et minus nostro arbitrio, considerata qualitate rei et possessionis et personarum et possessionem restituat et a turbatione et molestatione desistat. Ciuitatem autem aut comunitatem et uniuersitatem quamlibet in hoc delinquentem puniendam nostro arbitrio reseruamus. Item statuimus, mandamus et precipimus quod quelibet uniuersitas ciuitatum castrorum et uillarum quilibet etiam comes baro et dominus alicuius castri et roche uel uille stratas uel loca singula in suo territorio et districtu diligenter custodire et faciat custodiri, ita quod in eis rapine uel derobationes seu homicidia aliaque maleficia nullatenus comittantur alioquin ad emendationem dampni et robarie et ad tantumdem pro pena soluenda camere domini pape teneatur; penam autem pro homicidiis et spoliationibus infringendam eisdem nostro arbitrio reseruamus, nisi malefactores infra octo dierum spatium a tempore comissi facinoris nobis uel nostre Curie fuerint assignati, et de robaria et spoliatione stetur sacramento derobati si exqualitate et fide persone et quantitate rerum ablatarum et circumstanciis negocii nobis seu nostre Curie uidebitur expedire; et pro predictis seruandis a predictis habentibus loca iusta stratas ydonea fideiussoria cautio exigetur. Item precipimus et ordinamus quod locus ad quem aliqua robaria duceretur uel malefactores se reducerent nostre iurisdictioni subiectus teneatur ad restitutionem rerum aportatarum uel ductarum ad ipsum locum per malefactores uel alios uel de extimatione, de quibus stetur iuramento dampnum passi uel heredis, et ad tantumdem Camare domini pape soluendum similiter teneatur. Item statuimus, precipimus et mandamus quod nulla ciuitas, comunitas seu uniuersitas, comes seu baro, seu aliquis alius teneat, defendat uel receptet rebelles prodictores et publicos inimicos Romane Ecclesie atque nostros latrones publicos et robatores stratarum uel falsarios in rocha aut in domo sua seu aliena seu in alio loco tribuat eis auxilium uel fauorem; et qui contrafecerit, si Comune ciuitatis in CC, comes et baro et Comune castri in C, nobilis in XXU, uilla in quinquaginta et pedes in decem marchis argenti puniatur et nichilominus in destructione domus in qua fuerint recepti siue retenti et aliorum bonorum et aliter secundum nostrum et nostre Curie arbitrium. Si uero receptauerit uel tenuerit exbanditos Romane Ecclesie, atque nostros pro aliquo malefitio, uel eis tribuerit auxilium uel fauorem, ciuitas in U libr., comes et baro et castrum in CCC, uilla et nobilis in C, pedes in quinquaginta libris usualis monete puniatur. Item cum iuris preceptum sit unicuique ius suum tribuere, precipimus, statuimus et firmiter ordinamus quod quelibet comunitas et uniuersitas ciuitatum, castrorum aliorumque locorum et quecumque alia persona habens et retinens de rebus mobilibus uel immobilibus aut iuribus ad Romanam Ecclesiam spectantibus et que condam ipsa Romana Ecclesia aut Romanum Imperium aliquo tempore habuit tenuit et possedit per se uel aliquos nuncios et officiales suos uel alios quoscumque nomine eorum et pro eis in tota prouintia et iurisdictione nobis commissa teneatur et debeat infra unum mensem post puplicationem presentum constitutionum ea relaxare, et Camare domini pape resignare, mandare et denunciare in scriptis, nisi forte aliquem iustum titulum habuerit, et eum hostenderit infra terminum sibi datum; et qui contrafecerit uel premissa facere obmiserit, teneatur ad restitutionem rerum habitarum et receptarum seu occupatarum et fructum perceptorum ex eis; et nichilominus comune, ciuitas teneatur soluere pro pena Camere domini pape mille marches argenti. Comune uero castri quingentas, uilla et specialis persone CCC, et plus et minus nostro arbitrio secundum qualitatem rei habite, retente seu occupate, et habitis seu detentis etiam occupatis. Item statuimus, precipimus et mandamus quod omnia statuta, constitutiones, capitularia, ordinamenta, reformationes quelibet que in ciuitatibus castris et quibuslibet comitatibus et uniuersitatibus facta sunt, uel in futurum fient contra libertatem Ecclesie Romane uel etiam aliarum ecclesiarum seu religiosorum locorum uel iura ipsorum uel contra has constitutiones uel contra iurisdictionem nostram directe uel indirecte, sint cassa et irrita et nullius ualoris uel momenti existant; nec aliquis ea obseruare teneatur; et ex nunc decernimus non tenere, precipientes ea de statutis et capitulariis extrahi seu deleri usque ad XX dies a die publicationis presencium constitutionum computandos. Et qui contrafecerit, uel predicta adimplere neglexerit, si ciuitas U marcharum argenti, castrum uero CC, uilla et alia qualibet comunitas C penam incurrat Camare Romane Ecclesie applicandarum, sententias uero latas et processus habitas, auctoritate predictorum statutorum, capitulorum, ordinamentorum seu reformationum exnunc cassas et irritas nuntiamus. Item statuimus quod nulla ciuitas aut alia qualibet uniuersitas siue potestas uel officialis alicuius ciuitatis seu uniuersitatis seu persona ecclesiastica uel secularis impediat uel impediri faciat uel concedat aliquos uel aliquem defferentes seu deferre uolentes uictualia, fodrum, seu grassiam ad locum, ubi nostra Curia morabitur, uel exercitus Ecclesie fuerit, et si quis contrafecerit, nostro arbitrio puniatur; statuta et ordinamenta cuiuscumque loci in contrarium edita uel edenda, nullius decernimus esse momenti; quelibet etiam persona possit ad dictum locum impune ac libere talia deportare. Et quod aliqua ciuitas uel comunitas uel locus uel singularis persona ecclesiastica uel secularis audeat uel presumat per se uel per interpositas personas exigere, capere uel extorquere aliquod pedagium, telloneum, gabellam, datium uel aliquam exactionem quocumque nomine censeatur de aliquibus uictualibus, que ad ciuitatem uel locum, ubi fuerimus, uel ad exercitum Ecclesie portarentur; et per quamcumque personam portarentur, siue transducerentur cum bestiis uel alio modo, sub pena ciuitati mille marcharum argenti, uniuersitati uel loco U, singulari persone CCC Camare Romane Ecclesie applicandarum, et plus et minus nostro arbitrio auferenda. Et hec constitutio locum habeat pro tempore, quo presens guerra durabit. Item statuimus, precipimus et mandamus quod si qua comunitas uel quelibet persona resistere temptauerit, iudicibus, notariis, uel baiulis siue plaçariis Curie nostre uel aliis officialibus iura redentibus, uel sententias seu precepta Curie executioni mandantibus, uel aliis suum officium exercentibus; si comunitas ciuitatis fuerit, CC marcharum argenti penam incurrat, si comes baro uel castrum C, nobilis et uilla quinquaginta, et si pedes XXU, et nichilominus, si iniuriam intullerit dictis nostris oficialibus, iniurias (sic) pro qualitate pacientis et personarum nostro arbitrio puniatur. Item statuimus quod nulla ciuitas uel comunitas cuiuscumque loci, uel potestas seu quiuis alius offitialis ciuitatis aut uniuersitatis alicuius, seu alia quacumque persona prohibeat uel impediat uel prohibi uel impediri faciat uel concedat occasione alicuius statuti seu ordinamenti uel reformationis publici uel occulti seu aliqua alia occasione aliquem uolentem prosequi ius suum in Curia Romane Ecclesie uel nostra siue nostrorum officialium in causis appellationum nec appellantem seu appellare uolentem, nec notarius qui de appellatione uocatus fuerit, facere instrumentum directe uel indirecte audeant in aliquo agrauare, nec predicti presumant se aliquo modo intromittere uel cognoscere de appellationibus ad Romanam Curiam et nos uel nostram Curiam factis uel faciendis, sed eas defferant reuerenter. Ciuitas, que contra predicta uel aliquod predictorum fecerit uel fieri concesserit, in U marchis argenteis et quelibet alia uniuersitas in C. comes uel baro in C. et quilibet alius in XXU; officialis uero qui contrauenerit in L marchis argenti puniatur et officio suo priuetur; quam penam Camare Romane Ecclesie uolumus applicari. Item statuimus quod in causis appellationum ille qui appellatur ad nos seu Curiam nostram infra XX dies continuos a die appellationis interposite computandos dictam appellationem coram nobis seu nostra Curia prosequi teneatur; alioquin sententia rata maneat, et processus et mandatum siue preceptum factum habeatur, perinde ac si appellatum non esset; intelligimus autem in hoc casu aliquam prosequi appellationem, ita demum si infra dictum terminum super causa appellationis fecerit partem aduersam ad iudicium euocari et se coram nostra Curia presentauerit in termino cytationis predicto. Item decernimus et iubemus quod nulla ciuitas, uniuersitas, nullus comes uel baro in iurisdictione nobis commissa habeat aliquem officialem, qui cognoscat de appellatione per uiam appellationis uel exgrauamenti seu alio quocumque modo, et si quem habeat infra X dies a publicatione constitutionis huiusmodi cessare et licentiare debeat sub pena nostro arbitrio auferendi, et nos ipsum ex nunc ab offitio remouemus et cassamus et quicquid per ipsum factum fuerit, exnunc pronunciamus esse ipso iure irritum et inanem. Item statuimus quod potestates, uicarii, iudices, notarii ceterique officiales terrarum iurisdictionis nobis commisse teneantur et debeant appellantibus uel eorum procuratoribus requixiti ab ipsis uel ipsorum altero infra tercium diem post requisitionem huiusmodi omnia acta processuum et sententiam habitum et lectam contra eos in formam publicam exibere et facere exiberi pro sallario competentiet omni malitia, subtilitate et fraude remotis; officiales uero qui contrafecerint et predicta neglexerint adimplere puniendos nostro arbitrio et nostre Curie reseruamus. Item statuimus quod quelibet persona ad Curiam nostram uocata uel ueniens ad eamdem pro quacumque causa secure in persona et rebus accedat, moretur et redeat, et nullus audeat uel atemptet eum in persona uel rebus offendere per se uel per alium; et qui contrafecerit nostro arbitrio puniatur in personis et rebus, hoc autem de illis intelligi uolumus, qui non essent per nostras constitutiones uel per nostram Curiam exbaniti, uel alias propter sua facinora diffidati, nisi et securitatem a nobis et nostra Curia receperint specialem. Item statuimus quod nullus tabellio scienter conficiat instrumentum uel scripturam aliquam, nec intersit contractui, per que inferri posset aliquod preiuditium iurisdictioni seu libertati Romane Ecclesie siue nostre; et si quis contrafecerit ipso facto, perpetuo sit priuatus offitio notarie et nichilominus penam centum libr. usualis monete incurrat. Item statuimus quod nullus potestas, uicarius uel iudex seu alius offitialis in quocumque offitio existens seu etiam aduocatus et quis alius intersit aliquibus consiliis parlamentis aut congregationibus, per que et quorum occasione posset uerisimiliter detrimentum uel preiudicium aliquod fieri iurisdictioni uel libertati Romane Ecclesie. Si quis uero contrafecerit, ipso facto ab ipso offitio sit priuatus, nec presumat in posterum uti eo absque sedis Apostolice licentia speciali uel nostra; et nichilominus penam centum marcharum argenti incurrat. Item statuimus quod omnia exaudimenta et diffidationes bandimenta seu refidationes scribantur et ponantur in quaternis nostre Curie per notarios nostros; et si in cedulis et non in quaternis reperta fuerint, pro nichillo habeantur. Item statuimus quod si quis maledixerit aut blasfemauerit Deum uel Beatam Uirginem Mariam in. X. libr. usualis monete condempnetur; si uero Beatum Petrum uel alios Sanctos et Sanctas Dei, in. C. solid. usualis monete puniatur. Et quilibet possit accusare eum, et accusator habeat dimidium dicte pene, et secreto teneatur; quam penam nisi infra tertiam diem post condempnationem factam soluerit, quarto die publice fustigetur, pena constitutionis felicis recordationis domini Gregorii pape noni nichilominus in suo robore ualitura. Item statuimus quod quilibet notarius requisitus a quibuscumque personis teneatur conficere instrumentum super representationibus quarumlibet litterarum, nec non de protestationibus et appellationibus coram quibuscumque personis seu officialibus faciendi seu interponendi; quod si facere denegauerit iusto impedimento cessante proqualibet uice in XXU libr. usualis monete puniatur; et ab offitio notarie per annum nouerit se suspensum. Si uero de representatione litterarum appellationis editis uel nostrarum presertim super propriis negociis Ecclesie Romane aut Curie nostre ad aliqem transmissarum instrumentum requisitionis conficere denegauerit siue neglexerit, offitio notarius biennio sit priuatus, et in quinquaginta libr. usualis monete puniatur; si quis autem notarius aliqua huiusmodi instrumenta conficere prohibere presumpserit sibi ne id faciat, grauamen aliquid inferens uel terrorem si comes uel baro fuerit in CC libr. usualis monete ei potestas uicarius uel aliquis alius officialis uel cuiuscumque loci in C puniatur et ipso facto exnunc offitio cuius occasione auctoritate id perhibuerit sit priuatus. Item statuimus quod si aliquis comiserit aliquod malefitium in conspectu nostro uel nostre Curie nostro arbitrio puniatur. Item statuimus quod si alicui data fuerit possessio uel tenuta per nos uel nostram Curiam de re mobili uel immobili pro aliquo debito uel ex alia causa ille contra quem data fuerit infra duos menses recolligere teneatur alioquin exnunc detur sibi res ipsa per nostram Curiam insolutum uel licentia uendendi eam pro modo debiti declarati et pro expensis legittimis prius tamen debitore utrum eam recuperare uoluerit requisito. Item statuimus quod hii quibus per bagolum seu plaçarium uel quemcumque executorem rerum quarumlibet possessio per nostram Curiam fuerit assignata licet eam propter resistencium potentiam aprehendere non potuerit uel aprehensam nequiuerit retinere nichilominus eo iure utatur quo usi fuissent si potencia retinuissent eandem. Item statuimus et ordinamus quod si quis insultum fecerit contra aliquam personam hense uel cultello euaginato uel cum aliis armis offendibilibus, si non percusserit et sanguis non exiuerit in libr. XXU. puniatur; si autem sanguis exiuerit in libr. centum multetur; si in alia parte quam in fatie facta fuerit percussio et sic in facie fuerit, puniatur in CC libr. et plus nostro arbitrio, inspectis condictione personarum et qualitate et forma delicti siue percussionis modo; si uero ex percussione sine uulneribus membrum aliquod debillitetur, ita quod non posset se iuuare, percussas soluat comittens libr. CC. et in eis puniatur; et pro emenda dampni illati in persona percussi libr. C., quas ipsi percusso soluere teneatur, et plus nostro arbitrio, personarum qualitate inspecta et atrocitate delicti; si autem ex ipsis uulneribus mortuus fuerit, tunc malefactor ultimo supplicio dampnetur; ita quod caput ei amputetur, si in forciam nostram uel nostre Curie peruenerit malefactor, siue unus fuerit, siue plures, si uero personaliter comprehendi non poterit, tunc si requisitus fuerit, ipse delinquens in persona uel ad domum quam habitabat tempore perpetrati maleficii per unum nuncium ex parte nostra uel alterius ex nostris iudicibus siue plurium quod infra terminum nostro arbitrio uel nostre Curie uel alterius ex iudicibus ordinandis, personaliter compareat coram nobis uel nostra Curia ad respondendum, deffendendum et excusandum se de perpetratis per ipsum et non uenerit, baniatur a dicto termino inantea et in banno ponatur CC. libr. et plus nostro arbitrio et nostre Curie, inspecta qualitate personarum adiecto in ipso bauno terminus (sic) arbitrio nostre Curie ordinandi, infra quem se debeat presentare pro predictis; quod si neglexerit comparere, de banno postea exire non possit, nisi soluerit Camere domini pape penam predictam. Item statuimus et ordinamus quod quicumque positus fuerit in banno pro homicidio per nos uel nostram Curiam, impune a quoque possit offendi. Item statuimus et ordinamus quod in predictis malelefitiis et quibuscumque aliis publicis criminalibus uel priuatis per nostram Curiam et nostros offitiales possit procedi et inquiri per modum accuse uel denuntiationis, si porecta fuerit, siue uiam inquisitionis ex offitio nostre Curie et nostrorum officialium; et si accusa uel denuntiatio porrecta fuerit, et porrigens non prosequatur, nichilominus per nostram Curiam possit in predictis procedi et procedatur. Item statuimus et ordinamus quod quicumque furtum comiserit a quinque solid. supra usque in X. libr. pro primo facto fustigetur, a decem supra auricula ei amputetur, pro secundo uero furto occulus uel pes uel manus amputetur, si duas habuerit et furtum restituat uel extimetur, pro tertio autem furto fur laqueo suspendatur, ita quod moriatur. Item statuimus et ordinamus quod porecta accusa uel denuntiatione super aliquo malefictio, iuramento recepto a porigente uera esse que in accusa uel denuntiatione continentur, siue simpliciter recepta denuntiatioue, uel si per modum suspicitionis processum fuerit, per nostram Curiam procedatur contra malefactores assignato termino pro arbitrio nostro uel nostrorum iudicum uel alterius eorum reo ad comparendum et respondendum et deffendendum. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona uel persone, uniuersitas seu uniuersitates iurisdictionis nobis commisse non debeant, audeant uel presumant facere aliquod monopolium uel aliquam coniurationem, conspirationem, adunanciam, coligationem, societatem seu legam quocumque nomine censeantur, cum aliquibus aliis personis uel uniuersitatibus eiusdem iurisdictionis uel etiam aliunde absque speciali licentia domini nostri pape uel nostra, sub pena mille marcharum argenti pro qualibet uniuersitate et plus et minus nostro arbitrio auferendi, et pro singulari persona, pena personarum et publicationes bonorum, que bona ex nunc prout extunc si per singularem personam contra presentem constitutionem factum fuerit, Camare Romane Ecclesie publicauimus et decernimus ipso iure ad ipsam Camaram pertinere; et si que facte sunt uel fuerint in futurum exnunc prout extunc eas cassamus et decernimus inutiles et inanes. Item statuimus et ordinamus quod si aliqui de hiis qui fuerunt actenus in rebellione Ecclesie et postmodum uenerunt uel uenient in futurum ad mandata domini Summi Pontificis Ecclesie Romane et nostra inuenientur posmodum dicto seu facto auxilium prebuisse rebellibus Ecclesie uel ad ipsos rediisse uel posmodum cum eis absque licentia uicarii domini pape uel nostra coloquium uel tractatum habuisse tamquam prodictores manifesti et comitentes crimen lese maiestatis, capite puniantur; et ipsorum bona ipso facto Camare Romane Ecclesie publicentur. Et nos exnunc prout extunc bona ipsorum qui contra presentem constitutionem uenerint seu fecerint, publicamus et decernimus ad Camaram Romane Ecclesie deuenire presertim cum omnibus quibus cum ad mandata recepti sunt premissa specialiter ferint interdicta. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona non habeat coloquium, parlamentum uel tractatum cum aliquibus rebellibus Romane Ecclesie sub pena capitis et publicatione bonorum Camare domini pape applicandorum absque licentia speciali domini uicarii domini pape uel nostra. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona religiosa uel secularis non debeat, audeat uel presumat per se uel per interpositam personam emere uel aliquo alio titulo aquirere seu deffendere possessiones aliquas uel iura que fuerint aliquorum Lambertaciorum uel aliorum, qui sunt in rebellione Romane Ecclesie, sub pena nostro arbitrio auferendorum, et si aliqua persona religiosa uel secularis ab illo tempore citra, quo in rebellione fuerint, emptionem aliquam fecit uel aliquo titulo acquisiuit de possessionibus bonis et iuribus predictorum infra. XX. dies a publicatione presentis constitutionis numerandos nobis et nostre Curie debeat in scriptis deferre, alioquin a dicto termino inantea dicte uenditiones alienationes et acquisitiones pro nullis habeantur et nullius sint momenti et exnunc prout extunc eas iam factas et que fient in futurum cassamus et irritamus et eas esse decernimus inutiles et inhanes. Item statuimus, ordinamus et precipimus quod Peppus Çuffolli, Benatus Rodulfi, dominus Balduinus Nicholay Balduini, Arnolfucius domini Mathei, Palmerius domine Fusce, Bartholinus de Palatio, Iohannes Soldaderius, Gregorius de Aldrouandis, Iacobus Raynerii, dominus Girardus domini Aycardi, Guelfus de Açardis, Anthonius domini Açardi, Ugolinus et Almericus de Rustigellis, dominus Paucantra Raynerii, Milonçus de Milonçis Franciscus comitis Rodulfi, Albertus Bassanus, Caualerius eius frater, Petrus Stulti, Ardolus Milonçolus, Leonardus domine Guglesche, Petrus Nouellus, Gauçolus Uallis, Sanctus condam Marcucci, Andreas Tachus, Amaçabò notarius, Bonauentura Petri Blachi, Çambonus Diuiti, Petrus Bonensegne et Tassonus de Perfelixiis omnes de ciuitate Çesene confinati et singulariter omnes et singuli confinati et etiam alii quicumque tam de ciuitate Forliuii, Çesene quam de aliis terris in rebellione Ecclesie existentibus, si infra festum Pascati Resurectionis Domini proxime non uenerint et steterint ad mandata domini pape Romane Ecclesie et nostra et a confinibus sibi datis per comunitates rebellium recesserint ab inde in antea habeantur pro perfidis bannitis et rebellibus Ecclesie et licite et impune possint a quibuscumque offendi ubique et eos exnunc prout extunc infideles et rebelles Ecclesie decernimus et eorum bona Camare Ecclesie Romane publicamus; et insuper omnibus penis contra rebelles promulgatis eos decernimus subiacere. Item statuimus et ordinamus quod possessiones uel iura illorum qui ad mandata domini pape Ecclesie Romane, et nostra uenerint et uenient in futurum, non uendantur nec alienentur per aliquas comunitates siue rectores ciuitatis uel locorum uel aliquam singularem personam de predictis ciuitatibus uel locis, que sunt in rebellione Romane Ecclesie; et quod aliqua persona que sit in rebellione Romane Ecclesie de possessionibus et iuribus predictorum, qui ad mandata uenerunt et uenient in futurum, non debeant emere nec alio modo uel forma acquirere, nec aliquis rector siue comunitas siue aliqua persona rebellis uel in dictis ciuitatibus et locis rebellium existens in bonis predictis uel iuribus ullum dampnum, iniuriam inferrat uel grauamen, sub pena nostro arbitrio auferenda; et omnes uenditiones et alienationes et occupationes facte se predictis bonis et iuribus predictorum postquam ad mandate Romane Ecclesie et nostra uenerint exnunc casse sint et irrite et exnunc prout extunc cassamus et irritamus; et eas ipso iure decernimus inutiles et inhanes. Item statuimus et ordinamus quod si bona eorum qui sunt, uenerunt et perseuerauerunt et perseuerabunt, uel qui uenient ad mandata Ecclesie Romane et nostra, qui fuerunt uel sunt de terris que in rebellione sunt, per potestates uel rectores seu uniuersitates uel suas generales personas lesa sunt uel fuerint uel destructa, uel ille uniuersitates in cuius iurisdictione bona predicta fuerint sunt uel erunt uel persona singularis destruens uel que destrueret dicta bona emendare debeat et ad emendationem integram teneatur; hoc adito et cum hoc intellectu quod si per uniuersitatem emenda fiet, prefati quorum bona essent lesa et illi qui sunt et perseuerabunt uel erunt in deuocione Ecclesie ad collationem predictarum emendarum minime teneantur, nec personis uel bonis eorum collecta aliqua imponatur predictarum occasionum emendationem. Item statuimus et ordinamus quod omnia uassallagia et homagia facta per quascumque personas in ciuitate Forliuii et aliis terris in rebellione existentibus a tempore quo in rebellione fuerint, et que fierent in futurum, sint ipso iure cassa et uana et nullius momenti; et ipsa exnunc, prout extunc, cassamus et cassas esse decernimus. Et hec constitutio locum habeat in hiis personis que uenerunt ad mandata Romana Ecclesie et nostra uel infra duos menses uenient. Item statuimus et ordinamus quod uniuersitas seu comunitas ciuitatis castrorum et aliorumque locorum eorumque potestates et alii officiales has nostras constitutiones a notario nostro infra unum mensem a presenti publicatione recolligant et eas inter alia eorum capitularia et ordinamenta inseri et scribi faciant et in publicum promulgari; alioquin ciuitas centum marcharum argentarum, castrum quinquaginta, uilla uero et quelibet alia uniuersitas XXU penam incurrant. Item statuimus precipimus et mandamus quod omnia et singula statuta et ordinamenta predicta et constitutiones ab omnibus uniuersitatibus et singularibus personis nostre iurisdictionis integre obseruentur; salua et reseruata domino legato et nobis et nostre Curie potestate dictis constitutionibus et ordinamentis addendi, minuendi et ea corrigendi, interpretandi et declarandi et grauius et minus puniendi, inspecta qualitate personarum, locorum et delictorum, sicut nobis et nostre Curie in posterum uidebitur expedire pro honore et reuerentia Romane Ecclesie et statu paciffico prouincie et iurisdictionis nobis commisse; super penis autem malefitiorum, de quibus in presentibus constitutionibus mentio non habetur statuendi et disponendi puniendi deliberationi et prouuidentie ad presens congruo loco et tempore duximus reseruandum. Premisse constitutiones fuerunt promulgate et publicate in pleno et generali parlamento prelatorum, comitum, baronum, potestatum ambaxatorum ciuitatum et locorum et nobilium prouintie Romagnole et pleno arengo congregato in ciuitate Imole, in pallatio Comunis, per magnificum et nobilem uirum dominum Iohannem de Appia totius prouincie Romagnole, ciuitatis Bononie et comittatus Bretenorii et pertinentiarum eorundem per Sanctam Romanam Ecclesiam comitem et generalem rectorem; et presentibus uenerabili patre domino fratre Bonefatio archiepiscopo rauenatensi, domino Guillelmo Duranti domini pape uicario, domino Guidone episcopo ariminensi, domino Symbaldo episcopo imolensi, domino Malatesta de Ueruclo potestate ariminensi, domino Nicholutio domini Balugani potestate bononiensi, domino Staldo Iacop de Florentia, domino Guidone condam domini Lamberti de Polenta, domino Forrexio de Aldemariis potestate Imole, domino Comacio de Galluciis potestate Fauentie et multis aliis prelatis, potestatibus et nobilibus; sub annis Domini millesimo ducentesimo octuagesimo tertio, die tertiodecimo februarii. Indicione undecima; pontificatus domini Martini pape quarti. Ego Guido Aldreuandini de Rauenna, imperiali auctoritate et nunc Curie dicti domini Comitis notarius et cancellarius, mandato ipsius domini comitis predictas constitutiones legi et uulgariçaui in predicto parlamento et arengo, et in presentia predictorum omnium et eas in publicam formam redegi; et istas constitutiones exibui ad petitionem singularis persone.
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_DeFrancisciPetracchi.txt b/testi_2_commento/noCommento_DeFrancisciPetracchi.txt
new file mode 100644
index 0000000..9efeb47
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_DeFrancisciPetracchi.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Franciscus Petracchi poeta, uir illustris ac uita moribusque et sciencia clarus, sedente Benedicto XII pontifice maximo gloriosissima fama per orbem floruit uniuersum. Hic aput Aritium XII kalendas augusti ex ser Petracco patre, Letta uero matre natus est post ߤtamenߤ christianorum iubileum XIII anno IIII; sed postmodum aput Florentiam, opulentissimam Etrurie ciuitatem, ex qua parentes eiusdem longis fuerant retro temporibus oriundi in copiosa fortuna, a Musarum, ut puto,fuit uberibus educatus. Sed cum causa seditionum multiplicium florentinorum ciuium nobiles aliqui, ser Petracco amicitia atque consanguinitate coniuncto, tamquam hostes rei publice exilio damnarentur, idem ser Petraccus, una cum filio puero et uxore sua ac pariter tota domo, sibi suisque proscriptionem uoluntariam ascribendo, relicta patria Alpes transabiit appeninas Auinionique secessit, quo Franciscus ab ipsa pueritia celebri fultus ingenio in liberalibus artibus studuit didicitque. Demum, cum etate iam esset adultus, Bononiam, Lombardie nobilem studiisque florentem petiit ciuitatem, ibique sub diuersis doctoribus iura ciuilia audiuit. In quibus dum assiduo studio laboraret, Apollo, prescius sui uatis futuri, eiusdem mentis archanum lepido Pyeridum cantu carminibusque cepit demulcire diuinis, ob quam causam, legibus iam neglectis, ad Parnasi culmen cepit dirigere gressus suos. Quod dum pater referentibus pluribus audisset, nati futuram gloriam ex ceptis debite non repensans, cum eciam animo quam eterna temporalia pocius affectaret, nequiquam astris auidus obuiare, indignans quodammodo ipsum ad lares proprios reuocauit, et, cum illum studiorum talium obiurgatione multimoda momordisset, aiendo, eum suo imperio oneratum leges auditurum secundo Montem misit illico Pesulanum. Sed, iubentibus fatis, quibus de facili non obstatur, Pyeridum corus egregius illum indissolubilibus amplexibus circumdauit, egreque ferens ab infantia educarat, et cui per ipsum fama candidior seruabatur, eidem a legum perplexitate uitabili et rabidi fori latrabilibus iurgiis raperetur, Cesarum sanciones ac iurium consultorum tabulas indignanter abstulit ab eodem, suis luminibus e uestigio apponendo quid Smirneus uates impellente Apolline de Ulixe Graysque reliquis plectro mirifico demonstrarit; quid Terentius Culleus placida infestante Talya meretricum lenonum iuuenum et seruorum actus describendo reliquerit; quid Maro diuino dotatus ingenio, pastorum scenicos ludos, aruorum necessarios cultus, Troadum clades et arma uictosque Penates et lacrimas morientis Elysse cantando narrauerit; quid Flaccus lirica suauitate ac acerbitate satyrica decantarit; quid Naso Elycona spirante fingendo peregerit; quid Lucanus urgente Calliope feruida tuba altisona clangendo perflauerit; quid Statius, quid Iuuenalis, quid eciam alii plures mirto edera lauroque conspicui, uirtute pariter ac fama mirabiles, heroyco cantu reliquerint discedendo. Ipse quidem nec abiecta studio reuocauit, nec apposita, studendo efficaciter, uilipendit, sed iam accipiens auctores ac in suos doctores eciam et magistros, sic totus ardore castalio inflammatus, se poesi patre eciam ignorante donauit, ut nichil uel modicum aliud cogitaret; in qua qualis euaserit, uerbis explicare non opus, eo quod ipsa ipsius opera luce clarius manifestant. Que quidem talem tantumque perhibent, nisi fallor, quod, si opinio phylosophi samiensis ueris posset rationibus sustineri, animas hominum scilicet reuerti ad alia corpora, iterato in hoc Uirgilium omni imbutum dogmat rediisse, non dubito dicerent qui cognoscunt. Hinc uero morales est phylosophos diligenti studio imitatus, et maxime M. Tullium Ciceronem et egregium Senecam cordubensem in tantum quod iam locutione et moribus alterum istorum possit merito iudicari. Sed hic uates dolciloquus, suum post hec cupiens ingenium exercitare et operibus eciam experiri, dum adhuc iuueniles anni feruescerent, humana uitans consortia cepit solitudine delectari, petiitque inter montes arduos umbrisque arborum perpetuis occupatos, uallem quandam quam incole nec immerito nominant ab antiquo, que non hominum artificio sed nature magisterio multis est delectabilibus exornata, quod ipsemet heroyco carmine caliopeo modulamine mensurat fratri Dyonisio de Burgo theologie magistro describit pulcerrime politeques; ibique a fonte perpetuo limpidis undis fluens amplissime Sorgia fluuius summit originem emanando. Hoc igitur loco hic poeta egregius, ne de infossi talenti culpa redargueretur a posteris, plura opuscula tam metrica quam prosaica eleganter ac floridissime decantauit, et inter alia memoratu dignissima opus suum illud magnum et mirabile cui Affrica nomen imposuit, eo quod maioris Affricani gesta in eodem heroyco metro monstrentur, ingenio diuino pocius quam humano, creditur compilasse. Attamen ne hominum notitia solitudine nimia priuaretur, determinatis temporibus se ad romanam curiam conferebat, in qua amicitia summorum pontificum, regum atque procerum tam Gallorum quam eciam Ytalorum aliorumque quamplurium usus est, et potissime Benedicti pape XII, Petri de Columna cardinalis et Roberti Ierusalem et Sicilie regis, et Azonis de Corigio militis. Cum quo, patre iam mortuo, Neapolim, Campanie urbem, ueniens, eius opere primo ad predictum Robertum regem aditum habere dignatus est; in conspectu cuius tam eleganter suam et poetarum priorum scienciam commendauit, ut, cum summam incliti regis graciam acquisisset, eidem auido laudabilia cuncta noscendi, omnibus aliis theologie phylosophieque studiis derelictis, poetarum studium quod ante uilipendebat assummeret, sibique in preceptorem ipsum Franciscum dummodo ibidem uellet remanere instantissime postulauit. Sed ipse, cum ad maiora iam animum direxisset, honestissima tanti officii renuntiatione premissa, a predicto rege clam primo, secundario uero coram suis proceribus in facultatibus uariis esset examinatus, in poetica gratissime et cum omnium intelligentium audientiumque assensu approbatus existeret, cum Azone amico suo iam dicto ad inclitam Romam citato uenit itinere, quo a senatu populoque romano iam receptus, non minus sua operante uirtute, quam hoc preces pro eodem rege exponente, in poetam egregium a senatoribus est assumptus. Quorum alter, dominus uidelicet Ursus de Ursinis, miles ac Anguillarie comes clarissimus, U Idus Aprilis, anno uero incarnationis dominice MCCCXLI, inditione autem UIIII et etatis sue anno XXXUII, in urbe romana celsoque Capitolio coram omni clero et populo, florida ab eodem ac prolixa in exaltatione Musarum mirifica, ac a predicto domino Urso in laureandi poete laudes sermocinatione premissa, eum in poetam laurea corona solemniter coronauit, eique tam sue clarissime professionis quam eciam romane ciuilitatis priuilegium multa ac integra dicacitate completum et bulla aurea suis signis, olim toto orbi metuendis pariter et uerendis, insculpta prout decuit roborauit. Quod quidem ibidem fieri non ante contigerat a coronatione dignissima Statii Pampinei Surculi tolosani qui anno ab urbe condita DCCCXXXIIII sub Domitiano Cesare creditur coronatus. Cum quanta hoc romanorum ciuium letitia tam nobilium quam eciam plebeiorum factum contigerit, non opus est uerbis: facile quidem potest ab unoquoque presummi; ipse id nempe omnibus uisum puto, iam multo ante lapsa felicia tempora ac regna saturnia rediisse; ipse tamen, quamuis tenuissime respectu ueritatis, ne sui ipsius laudes rescribere uidererur, Iohanni militi in quadam epistola metrica designauit. Habita igitur laureatione predictus cum Azone de Corrigio Parmam iuit, ibique secum integra amicitia iunctus, per aliquale tempus commoratus est, et moratur usque in hodiernum. Insuper iste Franciscus quantumcunque sciencia sit excellens, non minus morum claritate refulget. Nam, quamquam solitudine, ut iam supra monstrauimus, delectetur, quod ipsemet in quadam egloga sua, cui nomen Argus , testatur amplissime, se pastorem soliuagum ac eciam Siluium uocitando, fuit tamen et est homo moribus ciuilis et, et unucuique iuxta sui conditionem amicabilis, placabilis et communis; habitu uero honestissimus, et ut hoc iuxta sui uolitum plenius et commodius uteretur, ac aptius posset mundanarum rerum sollicitudines euitare, uitam assumpsit et habitum clericalem, usus tamen ilaruis et modicis ac ab animarum cura solutis beneficiis, maxima a summis pontificibus sibi beneuolis ac eadem illi offerentibus renuendo, et potissime presulatus, ne forsan Scillam fugiens assumendo, o amplectens nimia rueret in Caribdim. Statura quidem procerus, forma uenustus, facie rotunda atque decorus, quamuis colore etsi non candidus, non tamen fuit obscurus, sed quadam decenti uiro fuscositate permixtus. Oculorum motus grauis, intuitus letus et acuta perspicacitate subtilis; aspectu mitis, gestibus uerecundus quamplurimum; risu letissimus, sed nunquam cachino inepto concuti uisus; incessu moderatus, prolatione placidus et iocosus, sed rara locutione utitur nisi interrogatus, et tunc uerba debita grauitate pensata sic interrogantibus profert in patulo, ut ad audiendum attrahat eciam ydiotas, et eosdem, per longissima spatia durante sermone, sine tedio ymo cum delectatione multiplici, ut ita loquar, teneat irretitos, in tantum ut sint qui hunc audiendo concedant uerum a cantibus syrenarum sotiorum ducis Naritii naues fuisse summersas, dum se a dulcedine prolationis istius quodammodo comperiant fore captos. Et alii sunt qui firma teneant fide, quod dudum eedem apes que Platoni Ambroxioque dormientibus paruulis melle labra delinirunt, huic tymo cyrrensi sature eciam paruulo delinissent, si hoc potest, ut uidentur homines credere, argumentum esse future dulcedinis in loquendo. Et ultra, quod est mirabile dictu, in tantum aliis sua preualet affabilitas inter cunctos, ut que ceteris solet famosis sue fame presentia derogare, huic auget, ut apparet eo quod de eo contrarium euenisse quampluries iam est uisum. Nam nonnulli probissimi, quod ipsemet propriis auribus audiui, fide interposita iuramenti, firmarunt nichil de hoc homine, respectiue ueritate pensata, famam per orbem gerulonum oribus reportare. Quid de ipsius ingenio referam? Nil ei ambiguum, nil obscurum, sed omnia illi patent clara, lucida et aperta; si uera loquor sui testificentur effectus. Memoria uero illum diuinum potius quam humanum autumo esse reputandum: nam ab ipsa prothoplasti creatione primeua usque ad hodiernum, quicquid et per quoscumque reges, principes, populos seu gentes et ubicumque actum sit, tamquam sibi presentia cognouisse ac memorasse demonstrat. Phylosophorum uero doctrinas morales, naturales atque theologas ut sumpserit teneatque ipsius gesta, uerba, scriptaque iam pandunt. Cibo et potu temperatus, nam uulgaribus semper usus est. Mundiciis corporalibus magis ne uideretur ab aliis deuiare uiuentibus, quam appetitu concupiscibili impulsus, decoratus est. In musicalibus uero, prout in fidicinibus et cantilenis, et nondum hominum tantum sed eciam auium, delectatus ita ut ipsemet se bene gerat et gesserit in utrisque. Patiens tamen extat et, posito raro ac ultra terminos rationis irascatur, cito quidem reuertitur. Ueridicus plurimum et fidelis; religione christianissimus et in tantum, ut uix nisi ab expertis et cognitis crederetur. Libidine sola aliqualiter non uictus in totum, sed multo potius molestatus; sed si quando ipsum contingit succumbere, iuxta mandatum Apostoli, quod caste nequiuit explere, caute peragendo compleuit. Et quamuis in suis quampluribus uulgaribus poematibus in quibus perlucide decantauit, se Laurettam quandam ardentissime demonstrarit amasse, non obstat: nam, prout ipsemet et bene puto, Laurettam illam allegorice pro laurea corona quam postmodum est adeptus accipiendam existimo. Quid opus est uerbis? Nichil enim potest de uirtutibus et sciencia huius poete respectiue ad ueritatem meus calamus explicare. Scripsi quidem magis audax quam discretus, et ideo reliqua, muito magis maiora quam posita, cum hiis que eciam demonstraui, uiro sufficientiori ac stilo pariter altiori scribenda relinquo. Gloriosus iste poeta usque in hodiernum diem plura composuit opera memoratu dignissima. Nam primo et principaliter opus illud egregium compilauit, in quo heroyco carmine ac oratione arte multiplici admiranda Scipionis primi gesta in Cartaginienses potissime et Annibalem eorum ducem Penosque reliquos mira cum uirtute tam animi quam corporis operando tractauit, cui eo nomen imposuit Affrica, quia de et in Affrica rebus gestis loquatur ut plurimum, intitulauitque illud Roberto regi amico suo de quo supra iam diximus; et quamuis predicti libri adhuc ab eo nemini copia concedatur, tamen, a multis uisus, homericus reputatur. Insuper edidit dialogum quendam prosaice tam mira ac artificiosa sermonum pulcritudine decoratum, ut apparest liquido nil eum quod Tullius Arpinas nouerit latuisse. Demum eglogam quandam composuit cui nomen est Argus, in qua morte predicti regis amici sui deflet, illum Argum et se Siluium nominando, tangendo eciam ueras regis laudes sub figmento, ostendendo non solum Uirgilium in Bucolicis ymitasse, sed potius cum eodem stilum syragusani Theocriti assumpsisse. o Ultra eciam scripsit pulcerrimam comediam, cui titulum imposuit Philostratus, et si dicerem illum Terentii uestigia persecutum, timeo ne, dum omnibus palam erit, que, adhuc modicis uisa, latet, ductori ductum legentes extiment et merito preponendum. Si que summo pontifici, que fratri Enee de Senis uiro probissimo, que eciam multis aliis diuersis de causis et ad semet ipsum composuerit opuscula, quibus libri titulum non donauit, conarer exprimere: et idcirco, ne tedeat prolixitas in dicendo, que desunt scrutantibus honestius credidi relinquendum.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_DeGenealogia.txt b/testi_2_commento/noCommento_DeGenealogia.txt
new file mode 100644
index 0000000..18cba9f
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_DeGenealogia.txt
@@ -0,0 +1,1534 @@
+Si satis ex relatis Domnini Parmensis egregii militis tui uera percepi, Rex inclite, summopere cupis genealogiam deorum gentilium et heroum ex eis iuxta fictiones ueterum descendentium, atque cum hac, quid sub fabularum tegmine illustres quondam senserint uiri, et me a celsitudine tua quasi expertissimum atque eruditissimum hominem in talibus selectum tanto operi autorem. Sane ut omiserim desiderii tui admirationem (non enim paruum hominem decet, quid regem moueat, perscrutari) et aduersus electionem mei quid sentiam dicere pretermittam, ne dum insufficentiam meam monstrauero per subterfugia arbitreris impositi laboris onus euitem, antequam ad sententiam meam circa impositum opus deueniam, libet serenissime regum apponere, etsi non omnia quedam saltem que inter Domninum insignem militem tuum, dum iussa tue celsitudinis explicaret, et me interuenere uerba ut eis perlectis satis de me iudicium tuum uideas et temeritatem meam, dum in obedientiam tue maiestatis deuenio. Cum igitur ille facundo ore sacra tue sublimitatis studia et opera regalis officii admiranda nec non et insignes atque gloriosos quosdam tui nominis titulos longa dicacitate explicuisset, eo deuenit ut conatu plurimo me in tuam sententiam ducere niteretur, nec unica tantum ratione sed multis ex quibus, fateor, ualide uidebantur quedam. Uerum postquam tacuit et michi respondendi copia facta est, sic dixi: Arbitraris forsan, facunde miles, seu rex tuus de proximo noster futurus, prestante deo, hanc insaniam ueterum scilicet cupientium se haberi diuino procreatos sanguine angulum terre modicum occupasse et tanquam ridiculum quoddam, ut erat, paruo perseuerasse temporis tractu et ueluti etiam recentissimum opus facile colligi posse? Attamen bona semper tua pace dicam: longe aliter est! Nam ut omittam Cicladas et reliquas Egei maris insulas, Achayam et Ylliricum atque Traciam, quas penes fomenta huius stultitie emicuere plurimum et potissime dum Grecorum respublica floruit, Eleuxini maris, Hellespontiaci, Meonii, Ycarei, Pamphylii, Cilicii, Phenicis et Syri atque Egyptiaci litora sua contagione infecit. Nec Cyprus nostri regis insigne decus ab hac labe fuit inmunis. Sic et omnem Lybie atque Syrtium et Numidie oram labefactauit et Athlantiacos occiduique occeani sinus et remotissimos Hesperidum ortos. Nec Mediterranei tantum maris fuit contenta litoribus. Quin imo et ad incognitas mari nationes etiam penetrauit. Decidere enim in perniciem hanc cum litoralibus accole omnes Nyli fonte carentis, et harene Lybice una cum suis pestibus, et antiquissimarum Thebarum solitudines, nec non et superiores Egyptii, atque Garamantes feruidi et calentes nimium irsutique Ethyopes, et odori Arabes Perseque dites atque Gangarides populi et nigredine insignes Yndi, Babilones, et celsa Caucasi cacumina, eiusque tam in feruidum solem quam in gelidas arthos scabrosa decliua, Caspium mare Hyrcanique truces, et omnis Tanais, ac niuosus semper Rhodopes et Scitharum etiam inculta barbaries. Et cum orientalis occeani fluctus et Rubri maris infecisset insulas, postremo ad nos usque Ytalos declinauit, adeo ut Roma rerum domina huius caliginis offuscata nube sit. Et ne passim per regiones omnes, in quibus plurimum hec inscitia potuit, euager, ut satis potes aduertere, portiuncula sola fuit orbis inter triones et cadentem solem, que deitatis huiusmodi non fuit nobilitata progenie, esto nephande credulitatis sicuti et reliqua fuerit infecta. Nec ista euo fuere nostro. Erat forsan adhuc adolescens Abraham dum apud Sycionios cepit ista proserpere et insipientium hominum subintrare animos; heroum tamen tempestate ferbuit et in maximum deuenit decus et nomen, et in dies usque superbi Ylionis ruine perseuerauit. Nam in Troiano bello quosdam deorum filios cecidisse et Hecubam in canem et Polidorum in uirgulta conuersos legisse meminimus. Quod quidem et uetustissimum est et plurium seculorum tempus. Nec dubitandum insuper, quin, quocunque hec uiguerit stultitia, ibidem ingentia sint descripta uolumina, ut maiorum diuina nobilitas monimento licterarum ueniret ad posteros. Et esto nunquam existimauerim talium paruum fuisse numerum, quod permaximus fuerit, Paulus Perusinus, uir grauis et talium solertissimus atque curiosissimus exquisitor non nunquam asseruit, me presente, se a Barlaam, quodam Calabro homine Grecarum licterarum apprime erudito, habuisse, neminem insignem uirum principatu aut preminentia alia tota in Grecia insulis et litoribus premonstratis eo fuisse seculo, quo hec fatuitas uiguit, qui ab aliquo deorum huius modi duxisse originem non monstraret. Quid igitur dicam, quid tu, spectantes tam longe lateque diffusum malum tam uetus, tot perseueratum seculis, tot explicatum uoluminibus et in tam grandi uirorum numero ampliatum? Credisne me regis optata posse perficere? Equidem si prestent montes faciles transitus, et solitudines inuie apertum notumque iter, si flumina uada et maria tranquillas undas, ac transfretanti emittat ab antro Eolus uentos tam ualidos quam secundos, et, quod maius est, sint Argiphontis talaria aurea uolucri cuicumque homini alligata pedibus, et pro uotis, quocumque libuerit, euolet, uix tam longos terrarum marisque tractus, etiam si illi prestetur permaxima seculorum annositas, nedum aliud agat, solum poterit peragrasse. Concedam amplius; dentur cui uelis hec omnia posse contingere in momento loca et, diuina insuper fauente gratia, caractherum ac ydiomatum uariarum nationum notitia, et coram accedenti integra preparentur uolumina, quis, ut me pretermiserim, mortalium erit, cui sint uires tam solide, tam perspicax ingenium tamque tenax memoria, ut omnia uidere queat apposita, et intelligere uisa et intellecta seruare, et demum calamo etiam exarare et in opus collecta deducere? Addebas preterea, ut explicarem, quid sub ridiculo cortice fabularum abscondissent prudentes uiri, quasi rex inclitus arbitretur stolidum credere, homines fere omni dogmate eruditos simpliciter circa describendas fabulas nulli ueritati consonas nec preter licteralem sensum habentes triuisse tempus et impendisse sudores! Non inficiar, delectauit me regalis ista discretio et argumentum certissimum prebuit, quoniam, ut tu ante dicebas, sit illi diuinum ingenium, meque in uotum impulit suum, dummodo uires sufficerent. Sane circa huiusmodi explicationes longe plus quam putes difficultatis et theologi hominis labor est, nam, dato, iuxta Uarronis sententiam, ubi de diuinis et humanis rebus multa descripsit, genus hoc theologie sit, quod mithicon seu, ut aliis placet et forte melius, physicon dicitur, et si plurimum ridende falsitatis habeat, multum tamen ad illam eliciendam artis exquirit. Et ob id, miles elegantissime, pensande sunt hominum uires et examinanda ingenia, et sic illis conuenientia onera imponenda. Potuit Athlas sustinere capite celum, eique fesso sub onere Alcides potuit prestare uicem, diuini homines ambo, et inuictum fere robur fuit ambobus! Ast ego quid? Breuis sum homuntio, nulle michi uires, ingenium tardum, et fluxa memoria; et tu meis humeris, non dicam celum, quod illi tulere, quin imo et terram super addere cupis et maria, ac etiam celicolas ipsos, et cum eis sustentatores egregios! Nil aliud hoc est, nisi uelle, ut pondere premar et peream. Uerum si tantum regi hoc erat animo, erat onus aptum, si inter mortales ullus est tanto labori sufficiens, uiribus preclarissimi uiri Francisci Petrarce, cuius ego iam diu auditor sum. Homo quippe est celesti ingenio preditus et peremni memoria, ac etiam facundia admirabili, cui familiarissime quarumcunque gentium hystorie sunt, sensus fabularum notissimi, et breuiter, quicquid phylosophie sacro iacet in gremio, manifestum est. Tacueram iam, cum sic ille uultu placido et comto sermone secutus est: Credo, longe melius quam nouerim, ea uera esse, que narras, et difficultates uideo, sed queso, mi Iohannes, an putes regem nostrum circumspectione carere? Oculatus quippe dominus est, et mitis ingenii, et regia facilitate laudabilis! Et absit, ut quenquan, nedum te, premere uelit, quin imo uetus est illi mos leuiare quoscunque, et idcirco sane intelligenda atque assumenda iussa ipsius. Edepol facile credi potest inaccessibiles esse eas, quas predixeras, nationes et eorum codices, si qui sunt, omnino Latinis incognitos; uerum, si qua ex Grecis, que ad Latinos usque deuenerint, seu apud Latinos ipsos, quorum licteris non parum honoris et glorie maiorum attulere studia, comperiuntur, etsi non omnia, que saltem tua cura haberi possint, ista desiderat. Eia ergo, liberali animo, bene de deo sperans, laborem subi, et, quod potes, facito, cum ad impossibile requiratur nemo! Non enim michi uirum illum sublimem et, nedum apud Cyprios, sed fama super ethera notum Franciscum Petrarcam dedit fortuna obuium, credo sic uolente deo, ut et illi maximis occupato parcerem, et iuuentuti tue honestum laborem inferrem, ex quo nomen tuum nuper in auras exire incipiens inclita gloria elucescat clarius apud nostros. Tunc ego inquam: Iam satis uideo, strenue miles, quam, pretermissis barbarorum remotissimis libris, existimes ex Grecis Latinisque opus hoc integrum perfici posse. O bone deus! Nonne ipse, Domnine, uides, quia hac ipsa concessione maximam partem operi demas? Sed faciamus uti iam dudum nostri fecere principes, romanum imperium diuidentes in orientale et occiduum; sint monstro huic corpora duo, barbaricum unum et grecum atque latinum reliquum, ad grecum latinumque, quos ipsemet nominas, libri. Nec istud etiam poterit, ut quod postulas consequatur; antiquam enim hanc pestem monstrauimus. Tu nunc tecum uolue, quot labentibus seculis hostes habuere uolumina. Confiteberis equidem, quoniam incendia et aquarum diluuia, ut de particularibus taceam, bibliothecas assumpserint plurimas; et si non alia deperisset quam Alexandrina, quam iam dudum Phyladelphus summa cum diligentia fecerat, esset librorum diminutio maxima, cum in ea testimonio antiquorum poteras reperire, quod uelles! Preterea inualescente gloriosissimo Christi nomine, eiusque doctrina sincere ueritatis perlucida letiferi erroris et potissime gentilitii tenebras amouente, ac etiam iam diu Grecorum declinante fulgore, clamantibus in infaustam religionem Christi nuntiis ac eam in exterminium pellentibus, nulli dubitandum est quin secum multos deleuerint libros huius materiei refertissimos, dum non multos esse deos, nec deorum filios, sed unicum Deum patrem et filium Dei unicum tam uera quam pia predicatione monstrarent. Insuper auaritiam, cui non parue sunt uires, concedes habuisse hostem; facultas enim poetica scientibus nil afferre lucri certissimum est, et apud eam nil preciosum est preter quod afferat aurum. Ex quo consecutum ut aurum non afferentia, non solum neglecta, sed despecta atque deiecta sint; et cum omnes fere in diuitias totis tendant pedibus, uolumina talia in desuetudinem abiere, et sic etiam periere facile. Eque in eorum detrimentum quorundam principum detestabile accessit odium, nec aliter quam in hostes ab eis aduersus ea conspiratum est. Et quot hoc deleuerit odium non solum fabularum, sed quarumcunque facultatum uolumina, non leuiter exprimeretur numerus. Ceterum si cetera pepercissent, non eis, restauratore carentibus, pepercisset labile tempus, cui et taciti et adamantini sunt dentes, nedum libros, sed saxa conterentes durissima et ferrum ipsum, domans cetera. Hoc hercle tam Greca quam Latina multa redegit in puluerem! Et si hec et alia plura passa sint, et ea potissime, que nostro labori oportuna essent, negari tamen non potest, quin multa supersint, sed nullum tamen, quod ego nouerim, in hoc, quod optas, conscriptum. Uaganter igitur tam deorum quam progenitorum nationes et nomina huc illuc dispersa per orbem. Habet enim liber hic ex his aliquid, et aliquid liber alter. Que quis, queso, pro minime seu saltem parum fructuoso labore uelit exquirere et tot uolumina uoluere, legere, et hinc inde excerpere perpauca? Credo satius desistendum. Ast ille in me defixis luminibus inquit: Non me latebat, quin aduersum moderatam petitionem meam haberes, quid diceres; sed non adeo me repelles, quin loculus remaneat aliquis, in quem fugiam. Non equidem negabo, quod asseris uerum. Iam secundo dixisse uelim: quod potes, facito! Hanc portiunculam, quam hinc inde excerpsisse poteris, rex noster exoptat. Poterisne istud etiam denegasse? Sed heu! Timeo non has tibi torpor ignauus rationes preparet, ut laborem effugias. Nil nempe turpius ocioso iuuene! Et si laborandum est, cum ad laborem nascamur omnes, cui melius quam regi optimo potes laborem impendere? Surge igitur, et inertiam hanc pelle, et ad opus ingenti accingere animo, ut regi pariter pareas et tuo nomini ad inclitam famam uiam facias! Uenies profecto, si prudens es, ultro eo, quo ego te conor impellere. Nosti enim, quoniam labor improbus uincat omnia; audentesque iuuat fortuna, et multo magis Deus ipse nunquam deserens sperantes in se. Uade igitur, et bonis auibus uolue et reuolue et exentera libros, calamum arripe, et, dum regi obsequeris, tuum nomen in longissimum deduc euum! Tum ego: uincor, inquam, magis fere lepiditate uerborum quam uiribus rationum; urges et enim me impellis, trahis, et ut paream, si uelim nolim, necesse est. Et sic, clementissime rex, ut ad te aliquando calamum flectam, aliquandiu altercati sumus, Domninus tuus et ego, et, seu ualeam seu non ualeam, ad ultimum uictus in tuam sententiam impulsus uenio; quibus tamen uiribus, tu uides. Iussu igitur tuo, montanis Certaldi cocleis et sterili solo derelictis, tenui licet cimba in uertiginosum mare crebrisque implicitum scopulis nouus descendam nauta, incertus, num quid opere precium facturus sim, si omnia legero litora et montuosa etiam nemora, scrobes et antra, si opus sit, peragrauero pedibus, ad inferos usque descendero, et, Dedalus alter factus, ad ethera transuolauero; undique in tuum desiderium, non aliter quam si per uastum litus ingentis naufragii fragmenta colligerem sparsas, per infinita fere uolumina deorum gentilium reliquias colligam, quas comperiam, et collectas euo diminutas atque semesas et fere attritas in unum genealogie corpus, quo potero ordine, ut tuo fruaris uoto, redigam. Horresco tamen tam grande opus assumere, et uix credam, si resurgat et ueniat Prometheus alter seu is idem, qui poetarum assertione prisco tempore consueuerat homines ex luto componere, nedum ego, huius operis sit artista sufficiens. Sane ne, rex inclite, mireris in posterum, dixisse uelim: Non expectes, post multum temporis dispendium et longis uigiliis elucubratum opus, corpus huiusmodi habere perfectum; mutilum quippe, et utinam non membrorum plurium et fortasse distortum seu contractum gibbosumque habendum est iam rationibus premonstratis. Porro, princeps eximie, uti componendo membra deueniam, sic sensus absconditos sub duro cortice enucleando procedam, non tamen ad unguem iuxta intentionem fingentium fecisse promittam. Quis enim tempestate nostra antiquorum queat terebrare pectora et mentes excutere, in uitam aliam iam diu a mortali segregatas, et, quos habuere, sensus elicere? Esset edepol diuinum potius quam humanum! Ueteres quippe, relictis licteris suis nominibus insignitis, in uiam uniuerse carnis abiere, sensusque ex eis iuxta iudicium post se liquere nascentium, quorum quot sunt capita, fere tot inueniuntur iudicia. Nec mirabile; uidemus enim diuini uoluminis uerba ab ipsa lucida, certa, ac immobili ueritate prolata, etiam si aliquando tecta sint tenui figurationis uelo, in tot interpetrationes distrahi, quot ad illa deuenere lectores. Et ob id in hoc minus pauescens accedam, nam, et si minus bene dixero, saltem ad melius dicendum prudentiorem alterum excitabo. Et hoc faciens, primo, que ab antiquis hausisse potero, scribam, inde, ubi defecerint seu minus iudicio meo plane dixerint, meam apponam sententiam; et hoc libentissimo faciam animo, ut quibusdam ignaris atque fastidiose detestantibus poetas, a se minime intellectos, appareat, eos, etsi non catholicos, tanta fuisse prudentia preditos, ut nil artificiosius humani ingenii fictione uelatum sit, nec uerborum cultu pulchrius exornatum. Ex quibus patet liquido eos plurima mundana sapientia imbutos fuisse, qua sepissime carent stomachosi reprehensores eorum. Ex quibus enucleationibus, preter artificium fingentium poetarum et futilium deorum consanguinitates et affinitates explicitas, naturalia quedam uidebis tanto occultata misterio, ut mireris, sic et procerum gesta moresque non per omne triuium euagantia. Post hec, quoniam in longe maius uolumen quam existimes progredietur opus, oportunum arbitror, ut facilius inuenias, quod exquires, et melius possis retinere, que uelis, illud in partes distinguere plures, easque nuncupare libros. Quorum unius cuiusque principio arborem apponendam censeo, cuius in radice pater assit propaginis, in ramis uero iuxta degradationes seriem apponere omnem dilatatam propaginem, ut per hanc uideas, de quibus et quo ordine in sequenti libro perquiras. Quos libros etiam debitis comperies distinctos rubricis ampliori sermone pandentibus, quod unico tantum nomine per frondes arboris primo perlegeris. Demum duos superaddam libellos, et in primo quibusdam obiectionibus in poesim et poetas factis respondebo; in secundo, qui totius operis erit ultimus, quedam, que in me forsan obicientur, amouere conabor. Sane ne omiserim, nolo mireris aut errore meo contigisse putes (ueterum crimen est!), quod sepissime leges multa scilicet adeo ueritate dissona et in se ipsa non nunquam discrepantia, ut nedum a phylosophis oppinata, sed nec a rusticis cogitata putes, sic et pessime temporibus congruentia. Que quidem, et alia, si qua sunt a debito uariantia, non est mee intentionis redarguere uel aliquo modo corrigere, nisi ad aliquem ordinem sponte sua se sinant redigere; satis enim michi erit comperta rescribere et disputationes phylosophantibus linquere. Postremo, si sane mentis homines tam ex debito quam ex Platonis consulto in quibuscunque etiam minimarum rerum principiis diuinam opem imprecari consueuere ac eius in nomine agendis initium dare, eo quod, illo pretermisso, Torquati sententia nullum rite fundetur exordium, satis aduertere possum, quid michi faciendum sit, qui inter confragosa uetustatis aspreta et aculeos odiorum membratim discerptum, attritum, et in cineres fere redactum ingens olim corpus deorum procerumque gentilium nunc huc illuc collecturus et, quasi Esculapius alter, ad instar Ypoliti consolidaturus sum. Et ideo, cum solum cogitans iam sub pondere titubem nimio, eum piissimum patrem, uerum Deum rerumque omnium opificem et cuncta potentem, cui mortales uiuimus omnes, supplex precor, ut grandi superboque ceptui meo fauens assit. Sit michi splendens et inmobile sydus et nauicule dissuetum mare sulcantis gubernaculum regat, et, ut oportunitas exiget, uentis uela concedat, ut eo deuehar, quo suo nomini sit decus, laus et honor, et gloria sempiterna, detrectantibus autem delusio, ignominia, dedecus, et eterna damnatio!
+Quis primus apud gentiles deus habitus sit. Mare magnum et dissuetum nauigiis intraturus nouumque sumpturus iter, ratus sum prospectandum fore solerter quo ex litore cimbe proresia soluenda sint, ut rectius, secundo spirante uento, eo deuehar quo cupit animus. Quod quidem tunc comperisse reor dum eum comperero quem sibi primum deum finxere priores, ut, ab eo initio propaginis sumpto debito, possim ordine in posteritatem procedere. Conuenerant igitur mecum omnes animi uires et e sublimi mentis speculo omnem fere orbis intuebar ambitum, surgentesque extemplo plurimos uidi nec unius tantum religionis homines cuiuscunque tamen ueritatis fidedignissimos testes, grauitate asserentes sua deum unicum esse quem nemo uidit unquam et hunc uerum esse principio fineque carentem, potentem omnia, rerum patrem atque creatorem tam patentium quam non patentium nobis. Quod cum optime crederem et ab ipsis puerilibus annis crediderim, semper cepi mente reuoluere ueterum quam plurium circa hunc uarias atque diuersas opiniones. Uisumque michi est hoc idem fere ipsos credere gentiles, sed eos decipi dum creature creatoris attribuunt dignitatem nec omnes uni sed diuersi diuersis conantur impendere. Cui errori causam intulisse phylosophantes et diuersimode sentientes existimo, dum ostenderent prisce ruditati et post eos poete, quos primos theologizantes Aristotiles dicit, secundum suas credulitates eos esse deos primos quos ipsi arbitrabantur rerum primas fuisse causas. Et hinc, si plures et diuersimode opinantes fuere, de necessitate secutum est ut plures et diuersos deos diuerse haberent nationes uel secte, quarum unaqueque suum existimauit uerum et primum et unicum esse deum aliorum patrem et dominum. Et sic non solum ad instar Cerberi tricipitem hanc fecere beluam, quin imo in monstrum longe plurium capitum describere conati sunt; quorum dum antiquissimum inuestigarem Taletem Milesium obuium habui, suo euo sapientissimum hominem et celo astrisque familiarissimum et quem ego audieram multa de uero Deo ingenio magis quam fide iam dudum exquisiuisse Hunc ego rogaui ut diceret quem ratus sit deorum fuisse primum. Qui e uestigio inquit: Rerum omnium causam primam aquam fuisse reor, eamque in se diuinam habere mentem, omnia producentem nec aliter quam apud nos plantas humectet, sic ex abisso scaturiginibus emissis in celum usque sydera et ornatum reliquum manu madida fabricasse. Hinc Anaximenem alium doctissimum uirum conueni et, dum hoc idem quod a Talete percontor, respondit: Aerem rerum omnium productorem eo quod animantia aere perdito moriantur illico et absque eo nequeant procreari. Post hos Crisippus affuit inter priscos famosus homo, qui rogatus ait: Ignem se omnium conditorem credere, eo quod absque calore nil appareat posse gigni mortale, uel genitum posse consistere. Alcinoum autem Crotoniensem cum conuenissem, ceteris celsioris animi hominem comperi. Nam elementis transuolatis repente intellectu se miscuit astris, inter que, que nouerit nescio sed retulit se arbitrari solem, lunam et stellas et omne celum rerum omnium fuisse fabros. O liberalis homo, quam uni tantum elemento ceteri dederant, hic omnibus supercelestium corporibus deitatem largitus est. Post hos ego Macrobium iuniorem omnium adorior. Ille autem solo soli attribuit quod dederat Alcinous toti celo. Theodontius uero, ut arbitror, nouus homo sed talium inuestigator precipuus neminem nominando respondit: Uetustissimorum Arcadum fuisse opinionem terram rerum omnium esse causam, eique, ut de aqua dicit Thales, mentem inesse diuinam existimantes, crediderunt eius opere omnia fuisse producta atque creata. Porro ut de reliquis taceamus, poete qui Thaletis opinionem secuti sunt, aque elementum Occeanum uocauere et rerum omnium hominum atque deorum dixere patrem, et ab eodem genealogie deorum dedere principium. Quod et nos fecisse poteramus nisi inuenissemus secundum quosdam Occeanum filium fuissi Celi. Et qui Anaximenem et Crisippum uera dixisse credidere eo quod Iouem pro elemento ignis et non nunquam ignis et aeris sepissime ponant poete, ei principatum deorum omnium tradidere et suis genealogiis deorum primum omnium ascripsere; quos ideo in hoc secuti non sumus, quia Iouem nunc Etheris nunc Celi nunc Saturni fuisse filium legisse meminimus. Qui uero Alcinoo prestitere fidem, Celium seu Celum genealogie sue principem uoluere. Quod cum Ethere genitum legissemus ultro omisimus. Sic et qui Macrobium primoresque suos Soli genealogie concessere primatum. Quem multos habuisse parentes ipsi testantur poete, nunc illi Iouem patrem, nunc Yperionem nunc Uulcanum attribuentes. Qui autem terram rerum omnium productricem uoluere, ut Theodontius dicit, inmixtam illi diuinam mentem Demogorgonem nuncupauere. Quem profecto ego deorum gentilium omnium patrem principiumque existimo, cum neminem illi secundum poeticas fictiones patrem fuisse compererim: et cum Etheris non tantum patrem, sed auum extitisse legerim, et deorum aliorum plurium, ex quibus hi orti sunt, de quibus supra mentio facta est. Sic igitur omnibus circumspectis, aliis abscisis tanquam superfluis capitibus et in membra redactis, adinuenisse itineris principium rati, facientes Demogorgonem non rerum patrem sed deorum gentilium, duce deo scabrosum intrabimus iter per Tenaron aut Ethnam in terre uiscera descendentes et ante alia Stigie paludis uada sulcantes.
+In arbore signata desuper ponitur in culmine Demogorgon uersa in celum radice, nec solum infra descripte progeniei sed deorum omnium gentilium pater, et in ramis et frondibus ab eo descendentibus describuntur eius filii et nepotes de quibus omnibus hoc in primo libro prout signati sunt distincte scribitur. Uerum ex eis Ether solus excipitur, de quo et eius amplissima posteritate in libris sequentibus describetur. Fuerunt ergo Demogorgoni filii filieque UIIII Quorum primus Litigium, secundus Pan, III Cloto, IIII Lachesis, quinta Atropos, sextus Polus seu Pollux, septimus Phyton seu Phaneta, ottaua Terra, nonus autem Herebus.
+Summa cum maiestate tenebrarum arbore descripta, ueternosus ille deorum omnium gentilium proauus, undique stipatus nebulis et caligine, mediis in uisceribus terre perambulanti michi comparuit Demogorgon, nomine ipso horribilis, pallore quodam muscoso et neglecta humiditate amictus; terrestrem tetrum fetidumque euaporans odorem, seque miseri principatus patrem potius alieno sermone quam suo confessus uerbo, me coram noui laboris opifice constitit. Risi, fateor, dum illum i n tuerer, memor stultitie ueterum qui illum a nemine genitum eternum et rerum omnium patrem atque in terre uisceribus delitescentem rati sunt. Sane quoniam minus hoc spectat ad opus, eum sinamus sua in miseria, procedentes eo quo cupimus. Huius igitur insipide credulitatis causam dicit Theodontius non a studiosis hominibus habuisse principium, quin imo a uetustissimis Arcadum rusticis. Qui cum mediterranei essent homines atque montani et semisiluestres et uiderent terram sponte sua, siluasque et arbusta queque producere, flores, fructus et semina emittere, animalia alere cuncta et demum in se morientia queque suscipere, nec non et montes flammas euomere, ex duris silicibus ignes excuti, ex concauis locis et uallibus exalare uentos et illam sentirent moueri nonnunquam et etiam mugitus emittere eiusque ex uisceribus fontes, lacus et flumina fundi, quasi ex ea ethereus ignis et lucidus aer exorti ac egregie potata ingentem illum occeani pelagum eminxerit, et ex collisis incendiis euolantes in altum fauillule solis luneque globos ediderint, summoque implicite celo in stellas sese infixerint sempiternas, stolide credidere. Qui autem post hos secuti sunt paulo altius sentientes, non terram simpliciter rerum harum dixere autorem, sed illi mentem implicitam esse diuinam intellectu et nutu cuius agerentur ista, eamque mentem in subterraneis habere sedem arbitrati sunt. Cui errori auxit fidem apud rusticos antra ac profundissimos terrarum abditus intrasse non nunquam in quibus cum in processu languescente luce silentium augeri uideatur, subintrare mentes cum natiuo locorum horrore religio consueuit et ignaris presentie alicuius diuinitatis suspicio quam a talibus suspicatam diuinitatem, non alterius quam Demogorgonis existimabant, eo quod eius mansio in terre uisceribus crederetur ut dictum est. Hic igitur cum esset apud uetustissimos Arcades in honore precipuo, rati taciturnitate sui nominis diuinitatis eius augeri maiestatem, seu existimantes indecens esse tam sublime nomen in buccas uenire mortalium, uel forte timentes ne nominatus irritaretur in eos, consensu publico uetitum est ne impune nominaretur a quoquam. Quod quidem testari uidetur Lucanus ubi Erictum manes inuocantem describit dicens: *Paretis, an ille Compellandus erit, quo nunquam terra uocato Non concussa tremit qui Gorgona cernit apertam Uerberibusque suis trepidam castigat Erinem* etc. Sic et Statius ubi cecum senem Tyresiam iussu Ethioclis belli Thebanorum exitum perscrutatur dicit: *Scimus enim et quicquid dici noscique timetis Et turbare Hecatem, ni te, Tymbree, timerem Et triplicis mundi summum quem scire nephastum; Illum sed taceo* etc. Hunc, de quo duo poete loquuntur nomine non espresso, Lactantius insignis homo doctusque super Statium scribens liquido dicit esse Demogorgonem summum primumque deorum gentilium. Et nos etiam satis sumere possumus, si uerba carminum ponderare uelimus. Dicit enim apud Lucanum femina malefica et gentilis ad preminentiam atque subterraneam huius mansionem demonstrandam terram tremere eo uocato, quod nunquam alias facit nisi concussa. Subsequenter hoc idem, quia uidet Gorgonem, id est terram apertam, id est ad plenum eo quod in uisceribus habitet terre, nos autem respectiue ad eum superi superficiem tantum uidemus. Uel uidet apertum Gorgonem, monstrum illud uertens aspicientes in saxa, nec propterea in saxum uertitur, ut appareat preeminentie eius signum aliud. Tercio potentiam eius ostendit etiam circa inferna, dum eum dicit castigare uerberibus Erinem pro Erinas, id est Furias, eas scilicet potentia sua et reprimendo et irritando. Hunc autem cognosci a superis ideo dicit Statius, ut illum et subterraneum et cunctorum demonstret principem, et inuocatum posse cogere manes in desideria mortalium, quod ipsi nollent. Eum autem cognosci ideo nephas dicit, quia scire secreta dei non spectat ad omnes; nam si cognita sint, in uilipensionem fere ueniet potentia deitatis. Huic preterea ne tedio solitudinis angeretur, liberalis et circumspecta uetustas, ut ait Theodontius, socios dedit Eternitatem atque Chaos, et inde filiorum agmen egregium; UIIII enim illi inter mares et feminas fuisse uoluere, ut infra apparebit distinctius. Erat hic locus detegendi, si quid fuisset poetica fictione reconditum. Sed cum nudus sit huius deitatis erronee sensus, explicare quid nomen eius horridum sonare uideatur tantummodo superest. Sonat igitur, ut reor, Demogorgon grece, terre deus latine. Nam demon deus, ut ait Leontius, Gorgon autem terra interpretatur. Seu potius sapientia terre, cum sepe demon sciens uel sapientia exponatur. Seu, ut magis placet aliis, deus terribilis, quod de uero Deo qui in celis habitat legitur: Sanctum et terribile nomen eius. Uerum iste aliam ob causam terribilis est, nam ille ob integritatem iustitie male agentibus in iudicio est terribilis, iste uero stolide existimantibus. Postremo, antequam de filiis aliquid, de sociis pauca uidenda sunt.
+
+Sequitur de Eternitate, quam ideo ueteres Demogorgoni sociam dedere, ut is qui nullus erat uideretur eternus. Que quid sit suo se ipsa pandit nomine, nulla enim temporis quantitate mensurari potest, nullo temporis spatio designari, cum omne contineat euum et contineatur a nullo. Quid enim de ea scripserit Claudius Claudianus, ubi heroico carmine Stilliconis laudes extulit, libet inserere. Dicit enim sic: *Est ignota procul nostreque imperuia menti, Uix adeunda diis annorum squalida mater, Immensi spelunca eui, que tempora uasto Suppeditat reuocatque sinu; complectitur antrum Omnia quo placido consumit numine serpens Perpetuum que uiret squamis, caudamque reducto Ore uorat tacito, relegens exordia lapsu. Uestibuli custos uultu longeua decoro, Ante fores natura sedet cunctisque uolantes Dependent membris anime; mansura uerendus Scribit iura senex, numeros qui diuidit astris, Et cursus stabilesque moras quibus omnia uiuunt Ac pereunt fixis cum legibus. Ille recenset* etc. Antro demum sic descripto subsequitur idem: *Hic abitant uario facies distincta metallo Secula certa locis, illic glomerantur aena, Hic ferrata rigent, illic argentea candent; Eximia regione domus* etc. Hec ille; ex quibus reor, serenissime regum, possis aduertere quam suaui stilo quamque accurata atque explicita oratione quid Eternitas et que intra Eternitatem contineantur poeta describat. Qui ut eius ostendat omnium temporum excessum, dicit speluncam ispius, id est gremii profunditatem incognitam atque procul stantem, et nedum mortalibus, sed uix adeundam diis, id est beatis creaturis que in conspectu dei sunt; eamque demum dicit tempora suppeditantem atque reuocantem, ut appareat intra eam omne tempus initium sumpsisse ac sumere et sumpturum esse, et ultimo in finem deuenire suum. Et ut appareat quo ordine describit serpentem perpetuo uiridem, id est quantum ad eam nunquam in senium tendentem, eumque dicit reuoluto in caudam ore eam deuorantem, ut ex hoc actu percipiamus temporis circularem lapsum. Nam semper anni unius finis principium est sequentis, et sic erit durante tempore. Quo exemplo usus est, eo quod per illud fuerit olim Egiptiis, antequam licteras suscepissent, consuetudo describendi annum. Subsequenter autem hoc fieri tacite dicit eo quod non aduertentibus nobis paulatim labatur tempus. Naturam autem animarum circumuolantium plenam eo quod assidue multis animantibus animas infundat, ideo ante fores Eternitatis describit ut intelligamus quod quicquid intrat Eternitatis gremium, seu parum mansurum seu multum, natura rerum agente intrat, et sic quasi ianitrix hic est, et est intelligendum de natura naturata. Nam quod natura naturans immittit nunquam egreditur. Senem autem, qui in antro numeros stellis diuidit, Deum uerum credo, non quia senex sit, non enim in eternum cadit etatis ulla descriptio, sed mortalium loquitur more, qui longeuos etiam immortales senes dicimus. Hic numeros stellis diuidit ut intelligamus quia eo agente et ordinante per certum et constitutum ab eo syderum motum nobis tempora distinguantur, ut puta per solis totius celi circuitum habemus annum, sic per eandem lune circumuolutionem mensem, et per integram octaue spere reuolutionem diem. De seculis autem, que ibidem esse dicit, infra ubi de Eonis satis late scribetur.
+
+Chaos, ut Ouidius in principio maioris sui uoluminis asserit, fuit quedam omnium rerum creandarum inmixta et confusa materia. Dicit enim sic: *Unus erat toto nature uultus in orbe Quem dixere Chaos, rudis indigestaque moles Nec quicquam nisi pondus iners congestaque eodem Non bene iunctarum discordia semina rerum* etc. Hunc seu hanc tam speciosam forma certa carentem effigiem uoluere non nulli, alias insignes phylosophi, sociam atque coeternam fuisse Demogorgoni, ut si quando in mentem illi uenisset creaturas producere, non deesset materia; quasi non posset qui poterat rebus uariis formam dare, materiam ex qua daret producere. Ridiculum est, sed iam neminem redarguere professus sum.
+
+His premissis ad inclitam prolem primi dei gentilium ueniendum est. Cuius primum filium uoluere Litigium, eo quod primum eum ex Chaos pregnantis utero, ex incerto tamen patre eductum uelint. De cuius eductione talis a Theodontio recitatur fabula. Dicit enim a Pronapide poeta in Prothocosmo scribi quod semel residente Demogorgone, ut quiesceret in Eternitatis antro, sensit in utero Chaos tumultuari, quamobrem commotus extensa manu Chaos uentrem aperuit, et euulso Litigio tumultum faciente, eo quod turpem et inhonestam haberet faciem, abiecit in auras. Qui confestim euolauit in altum; non enim poterat ad inferiora descendere, cum omnium rerum inferior is esse uideretur, qui illum ex utero matris exemerat. Ast inde Chaos acri fessa labore, cum non haberet quam inuocaret Lucinam, madens tota in sudorem uidebatur resolui debere, ignita exalans infinita suspiria, insistente forti manu Demogorgone, ex quo factum est ut iam diuulso Litigio, tres Parcas et Panem educeret una cum eis. Inde autem cum illi Pan rebus gerendis uideretur ceteris aptior, eum domui prefecit sue et sorores illi dedit pedissequas. Chaos autem liberata pondere, iussu Panis, Demogorgonis cessit in sedem. Litigium uero, quod nos uulgatiori uocabulo Discordiam dicimus, ab Homero in Yliade Lis uocatur, et Iouis dicitur filia, quam ipse ait, eo quod a Iunone per eam lesus fuerit circa natiuitatem Euristei et Herculis de celo in terras eiectam. Theodontius autem de Litigio plura insuper recitat, que ubi decentius in processu ponenda uidebuntur, apponam, que hic de eo ad presens omittantur. Habes, rex inclite, ridiculam fabulam, uerum eo uentum est, ubi oportunum sit a ueritate amouere fictiones corticem, sed prius respondendum est persepe dicentibus, quid poete dei opera uel nature uel hominum hoc sub fabularum uelamine tradidere? Non erat eis modus alter? Erat equidem, sed uti non equa facies omnibus, sic nec animorum iudicia. Achilles arma preposuit ocio, Egisthus desidiam armis, Plato phylosophiam omissis ceteris secutus est, statuas celte sculpere Phydias, Apelles pinnaculo ymagines pingere. Sic ut reliqua hominum studia sinam, poeta delectatus est tegere fabulis ueritatem, cuius delectionis Macrobius super Somnio Scipionis scribens satis apte causam uidetur ostendere dum dicit: *De diis autem dixi ceteris, et de anima non frustra se, nec ut oblectent ad fabulosa conuertunt, sed quia sciunt inimicam esse nature apertam undique expositionem sui, que sicut uulgaribus hominum sensibus intellectum sui uario rerum tegmine operimento subtraxit, ita a prudentibus arcana sua uoluit per fabulosa tractari*. Sic ipsa misteria fabularum cuniculis operiuntur, ne uel hoc adeptis nudam rerum talium natura se prebeat, sed summatibus tantum uiris sapientia interprete, ueri archani consciis contenti sunt reliqui. Hec Macrobius, quibus etsi multo plura dici possent, satis responsum arbitror exquirentibus. Insuper, rex precipue, sciendum est his fictionibus non esse tantum unicum intellectum, quin imo dici potest potius polisenum, hoc est moltiplicium sensum. Nam sensus primus habetur per corticem, et hic licteralis uocatus est; alii per significata per corticem, et hi allegorici nuncupantur. Et ut quid uelim facilius assummatur, ponemus exemplum. Perseus Iouis filius figmento poetico occidit Gorgonem, et uictor euolauit in ethera. Hoc dum legitur per licteram hystorialis sensus prestatur. Si moralis ex hac lictera queritur intellectus, uictoria ostenditur prudentis in uicium, et ad uirtutem accessio. Allegorice autem si uelimus assummere, pie mentis spretis mundanis deliciis ad celestia eleuatio designatur. Preterea posset et anagogice dici per fabulam Christi ascensum ad patrem mundi principe superato figurari. Qui tamen sensus etsi uariis nuncupentur nominibus, possunt tamen omnes allegorici appellari, quod ut plurimum fit. Nam allegoria dicitur ab allon, quod alienum latine significat, siue diuersum, et ideo quot diuersi ab hystoriali seu licterali sint sensu, allegorici possunt, ut dictum est, merito uocitari. Uerumtamen non est animus michi secundum omnes sensus enucleare fabulas que sequuntur, cum satis arbitrer unum ex pluribus explicasse, esto aliquando apponentur fortasse plures. Nunc autem quid Pronapidem sensisse putem, explicabo paucis. Uidetur etenim michi Pronapidem mundi creationem designare uoluisse, secundum erroneam eorum opinionem, qui rati sunt deum ex materia preparata produxisse que creata sunt. Nam sensisse Demogorgonem tumultum fieri in utero Chaos, nil aliud reor quam diuinam sapientiam, aliqua eam mouente causa, ut puta maturitatem uentris, id est temporis propositi horam aduenisse, et sic cepisse uelle creationem et que immixta erant certo ordine segregare, et hic extendisse manum, id est operam uoluntati dedisse, ut ex informi colluuie formosum atque ordinatum produceret opus, et ante alia euulsis ex utero laborantis, id est laborem confusionis patientis Litigium, quod totiens aufertur a rebus quotiens amotis discordantie causis illis debitus imponitur ordo. Patet igitur hoc ante alia fecisse, disgregasse scilicet que inter se erant elementa confusa, calida enim frigidis, sicca humidis, et leuia grauibus repugnabant. Et cum primus dei uideretur actus a discordantibus ordinando subtraxisse Litigium, Demogorgonis primus filius dictus est. Eum abiectum ob turpem faciem, quia turpe sit ut plurimum litigare; euolasse ad sublimia potius uidetur fabuloso ordini prestare decorem, quam aliud uelle significare. Preterea eiectum quo se efferret ni in altum tenderet non habebat, cum in inferioribus iam producti orbis partibus in lucem constet eum fuisse productum. Quod a superis in terras demum deiectum sit, scribit Homerus ob id factum, quod opere suo ante Herculem Euristeus natus sit, ut suo narrabitur loco. Uerum quantum ad intrinsecum sensum, hoc ego sentio, quod a motu superiorum corporum apud mortales persepe oriantur litigia. Insuper dici potest illud in terras eiectum a superis, cum apud superos omnia certo et perpetuo agantur ordine, ubi apud mortales uix inueniatur aliquid esse concorde. Demum cum dicit sudore madefactam Chaos et ignita emittentem suspiria nil aliud intelligat reor quam elementorum segregationem primam, ut per sudorem sentiamus aquam, per ignita uero suspiria aerem atque ignem, et que desursum sunt corpora, et per grossitiem molis huius terram, que Panis consilio confestim creatoris sui domus et sedes facta est. Eductum autem Pana post Litigium credo ratos ueteres ea in separatione elementorum naturam naturatam habuisse initium et euestigio domui, id est orbi, Demogorgonis prepositam, quasi eius opere sic uolente deo omnia producantur mortalia. Parcas autem eodem partu productas et pedissequas fratri datas ideo fictum existimo, ut intelligatur naturam his cum legibus productam ut procreet seu gignat, nutriat et in finem nata deducat. Que tria sunt Parcarum officia, in quibus continuum nature prestant obsequium, ut latius in sequentibus apparebit.
+
+Pana Demogorgonis fuisse filium iam satis supra monstratum est. De quo talem Theodontius recitat fabulam. Dicit enim eum uerbis irritasse Cupidinem et inito cum eo certamine superatum, et uictoris iussu Syringam nynpham Archadem adamasse, que cum satyros ante lusisset, eius etiam spreuit coniugium. Pan autem cum illam urgente amore fugientem sequeretur, contigit ut ipsa a Ladone fluuio impedita consisteret, et nynpharum auxilium precibus imploraret, quarum opere factum est ut in palustres calamos uerteretur. Quos cum Pan motu uentorum sensisset dum inuicem colliderentur esse canoros, tam affectione puelle a se dilecte quam delectatione soni permotus, calamos libens assumpsit, et ex eis septem disparibus factis fistulam, ut aiunt, composuit, eaque primus cecinit, ut etiam testari uidetur Uirgilius: *Pan primus calamos cera coniungere plures Instituit* etc. Huius preterea poete et alii insignes uiri mirabilem descripsere figuram. Nam ut Rabanus in libro De origine rerum ait: *Is ante alia fronti habet infixa cornua in celum tendentia, barbam prolixam et in pectus pendulam, et loco pallii pellem distinctam maculis, quam nebridem uocauere prisci, sic et manu uirgam atque septem calamorum fistulam*. Preterea inferioribus membris yrsutum atque hyspidum dicit, et pedes habere capreos et, ut addit Uirgilius purpuream faciem. Hunc unum et idem cum Siluano arbitrabatur Rabanus, sed diuersos esse describit Uirgilius dicens: Uenit et agresti capitis Siluanus honore, Florentes ferulas et grandia lilia quassans. Et illico sequitur: *Pan deus Arcadie uenit*. Et alibi: *Panaque Siluanumque senem nynphasque sorores* etc. His igitur premissis, ad intrinseca ueniendum est. Et quoniam supra Pana naturam naturatam esse dictum est, quid sibi uoluerint fingentes eum a Cupidine superatum, facile reor uideri potest. Nam quam cito ab ipso creatore natura producta est, euestigio cepit operari, et suo delectata opere illud cepit amare, et sic a delectatione irritata amori succubuit. Siringa autem quam aiunt a Pane dilectam, ut dicebat Leontius, dicitur a syren grece, quod latine sonat deo cantans, et sic poterimus dicere Siringam esse celorum seu sperarum melodiam, que ut Pictagore placuit ex uariis inter se motibus circulorum sperarum conficiebatur, seu conficitur, et per consequens tanquam deo et nature gratissimum a natura conficiente diligitur. Seu uolumus potius Siringam esse circa nos agentibus supercelestibus corporibus nature opus tanto organizatum ordine, ut dum in certum et determinatum finem continuo deducitur tractu, non aliter quam faciant rite canentes armoniam facere, quod deo gratissimum fore credendum est. Cur autem hanc nynpham Arcadem fuisse dixerint et in calamos uersam, ideo dictum puto quia, ut placet Theodontio, Arcades primi fuere, qui excogitato cantu emittentes per calamos longos et breues spiritum, quatuor uocum inuenere discrimina, et demum addidere tria, et ad postremum quod permultos faciebant calamos, in unam contraxere fistulam, foraminibus ori flantis proximis, et remotioribus excogitatis. Macrobius uero hoc repertum dicit Pictagore, ad ictus malleorum grauium atque leuium. Iosephus uero in libro Antiquitatis Iudaice dicit longe uetustius iubal inuentum fuisse ad tinnitum malleorum Tubalcayn fratris sui, qui ferrarius faber fuit. Uerum quoniam fingentibus uerius uisum est Arcades inuenisse, eo quod illo forsan euo ceteros excederent fistula, Arcadem nynpham fuisse uoluere. Syringam autem lusisse satiros et Pana fugientem, atque a Ladone moratam et ninpharum suffragio in calamum uersam, circa nostros cantus iudicio meo aliquid bone considerationis abscondit. Hec enim spretis satyris, id est ingeniis rudibus, fugit Pana, id est hominem natura aptum natum ad musicalia; nec equidem actu fugit, sed existimatione cupientis, cui in dilatione uidetur cessari quod optat. Hec tunc a Ladone sistitur donec instrumentum ad emittendam meditationem perficitur. Est enim Ladon fluuius in ripa nutriens calamos, in quos uersam Syringam aiunt, ex quibus postmodum confectam fistulam nouimus; ex quo summere debemus uti calamorum radix terre infixa est, sic et meditatio musice artis et compertus exinde cantus tam diu latet in pectore inuentoris, donec emittendi prestetur organum, quod ex calamis suffragio humiditatis a radice emissis conficitur; quo confecto, sonus premeditatus emittitur suffragio humiditatis spiritus emittentis. Nam si siccus esset, nulla sonoritatis dulcedo sed mugitus potius sequeretur, ut uidemus ex igne per fistulas emisso contingere; et sic in calamos uersa uidetur Syringa, eo quod per calamos resonet. Possibile preterea fuit a compertore fistule calamos ad hoc primo fuisse compertos Ladonem secus, et sic a Ladone detento. Restat uidere quid sensisse potuerint circa Panis ymaginem, in qua ego arbitror ueteres uniuersale nature corpus tam scilicet agentium quam patientium rerum uoluisse describere, ut puta sentientes per cornua in celum tendentia supercelestium corporum demonstrationem, quam duplici modo percipimus arte scilicet, qua discursus syderum inuestigantes cognoscimus et sensu quo eorum in nos confusiones sentimus. Per ignitam autem eius faciem ignis elementum, cui annexum aerem uoluere, summendum reor, quos sic iunctos Iouem dixere non nulli. Per barbam autem, per quam uirilitas demonstratur, uirtutem actiuam horum duorum elementorum sic iunctorum intelligi uoluisse existimo, et eorum opus in terram et aquam, dum demissam illam in pectus et ad partes inferiores traxere. Eum autem maculosa pelle tectum descripsere, ut per illam ostenderetur octaue spere mirabilis pulchritudo crebro stellarum fulgore depicta, a qua quidem spera, sicuti pallio tegitur homo sic omnia ad naturam rerum spectantia conteguntur. Per uirgam autem nature regimen intelligendum reor, quo omnia et potissime ratione carentia reguntur, et in determinatum finem in suis operibus etiam deducuntur. Fistulam uero ad armoniam celestem designandam illi apposuere. Quod illi circa inferiora sit hispidum corpus et hyrsutum, terre superficiem montium et scopulorum gibbosam et siluarum uirgultorum et graminum tectam intelligo. Alii uero sensere aliter. Solem scilicet per hanc ymaginem designari, quem rerum patrem dominumque credidere, quos inter fuit Macrobius. Et sic eius cornua uolunt lune renascentis indicium, per purpuream faciem aeris mane seroque rubescentis aspectum, per prolixam barbam ipsius solis in terram usque radios descendentes, per maculosam pellem celi ornatum a solis luce deriuantem, per baculum seu uirgam rerum potentiam atque moderamen, per fistulam celi armoniam a motu solis cognitam etc. prout supra. Credo, rex magnifice, uideas quam summotenus exponendo transeam, quod duplici de causa facio. Primo quidem quia confido, quoniam tibi nobile sit ingenium, quo possis quantumcunque paruis datis iudiciis, in quoscunque profundissimos sensus penetrare. Secundo quia sequentibus cedendum est. Nam si omnia que ad expositionem huius fabule possent induci describere uellem, ipsa sola fere totum excogitatum uolumen occuparet. Et ut redeam ad omissa, hunc Pana, seu quod in processu eundem cum Demogorgone arbitrarentur Arcades, ut Theodontio uisum est, seu quod illo neglecto in istum totos uerterent animos, sacris etiam horrendis, ut puta humano, imo natorum illi litantes sanguine, precipue coluere, eumque dixere Pana a pan, quod totum latine sonat, uolentes ob hoc quod omnia quecunque sint in nature gremio concludantur, et sic ipsa totum sit. Iuniores inde, eo quod innouata placent, Pana Liceum uocauerunt. Alii adempto Panis nomine Liceum tantum dixere. Et non nulli Iouem Liceum existimantes nature seu Iouis opere lupos a gregibus amoueri quibus ipsi fere uacabant omnes, et sic a lupis fugatis cognomen meruisse uidetur; grece enim lupus dicitur lycos. Augustinus uero, ubi De ciuitate dei scribit, dicit non ob hoc contigisse Pana Liceum uocari, quin imo propter crebram mutationem hominum in lupos, que in Arcadia contingebat, quod nisi diuina operante uirtute fieri non posse arbitrabantur. Hinc propterea uidetur Macrobium sumpsisse Pana non Iouem, sed solem esse, eo quod sol omnis mortalis uite sit pater, eoque surgente consueuerint lupi dimissis insidiis aduersus greges in siluas abire, et sic ob istud beneficium eum dixere Liceum.
+
+Cloto, Lachesis et Atropos, ut supra, ubi de Litigio, filie fuere Demogorgonis. Cicero autem has Parcas uocat, ubi De naturis deorum scribit, et filias Herebi Noctisque fuisse dicit. Uerum ego ideo Theodontio potius adhereo, qui illas cum rerum natura creatas dicit, quod longe magis ueritati uidetur conforme, eas scilicet nature rerum esse coeuas. Has easdem ubi supra uocat Tullius in singulari Fatum illudque Herebi Noctisque filium dicit, quod ego longe magis quam Parcas habito respectu ad id quod de Fato scribitur, ut post sequetur Demogorgonis filium dicam. Seneca uero, has in epistulis ad Lucilium Fata uocat, dato Cleantis dictum dicat, dicens: *Ducunt uolentem Fata, nolentem trahunt*. Circa quod non solum eorum describit officium, eas scilicet sorores omnia ducere, sed etiam trahere, non aliter quam si de necessitate contingat omnia. Quod longe apertius sentire uidetur in tragediis Seneca poeta tragicus, et in ea potissime cui titulus est Edipus, ubi dicit: *Fatis agimur, credite Fatis*. Non sollicite possunt cure Mutare rati stamina fusi. Quicquid patimur mortale genus Quicquid facimus uenit ex alto, Seruatque sua decreta colus Lachesis dura reuoluta manu, omnia septo tramite uadunt Primusque dies dedit extremum. Non illa deo uertisse licet, Que nexa suis currunt causis. It cuique ratus prece non nulla Mobilis ordo, multis ipsum Timuisse nocet, multi ad fatum Uenere suum dum Fata timent etc. Hec ille Quod etiam Ouidius sensisse uidetur dum in maiori suo uolumine dicit in persona Iouis Ueneri: *Tu sola insuperabile fatum, Nata, mouere putas? Intres licet ipsa sororum Tecta trium, cernes illic molimine uasto, Ex ere et solido rerum tabularia ferro, Que neque concursum celi neque fulminis iram, Nec metuunt ullas tuta atque eterna ruinas. Inuenies illic incisa adamante perenni Fata tui generis* etc. In quibus preter iam damnatam opinionem summi potest has tres sorores esse Fatum et Fata quantumcunque Tullius in Parcas et Fata distinxerit, uolens potius, ut reor, diuersitate nominum diuersitatem officiorum quam personarum ostendere. Nos autem de his tribus redigendis postremo in unum, quid non nulli senserint uideamus. Has supra diximus seruitio Panis dedicatas a patre, et causas demonstrauimus. Fulgentius uero ubi de Mithologiis, dicit eas attributas obsequio Plutonis inferorum dei, credo ut sentiamus actiones istarum circa terrena tantum uersari, et Pluto terra interpretatur. Et ait idem Fulgentius, Cloto interpretari euocationem, eo quod suum sit, iacto cuiuscunque rei semine, illud adeo in incrementum trahere, ut aptum sit in lucem emergere. Lachesis autem, ut idem dicit interpretatur protractio seu sors, eo quod id quod a Cloto compositum est in lucem euocatum a Lachesi suscipiatur et protrahitur in uitam. Atropos autem, ab a, quod est sine, et tropos, quod est conuersio, absque conuersione interpretatur, eo quod omne natum euestigio, quod in terminum sibi presignatum uenisse cognouerit, demergat in mortem, a qua nulla retro naturali opere conuersio est. Apuleius uero Medaurensis non mediocris autoritate phylosophus, de his in libro quem Cosmographiam cognominat, scribit sic: *Sed tria Fata sunt numero cum ratione temporis facientia, si potestatem earum ad eiusdem similitudinem temporis referas*. Nam quod in fuso perfectum est, preteriti temporis habet speciem, et quod torquetur in digitis, momenti presentis indicat spatia, et quod nondum ex colo tractum est subactumque cure digitorum, id futuri et consequentis seculi posteriora uidetur ostendere. Hec illis conditio et nominum eiusdem proprietatem contingit, ut sit Atropos preteriti temporis fatum, quod non deus quidem faciet infectum, et futuri temporis. Lachesis autem a fine cognominata, quod etiam illis que futura sunt finem suum deus dederit; Cloto presentis temporis habet curam, ut ipsis actionibus suadeat ne causa solers rebus omnibus desit. Hec Apuleius. Sunt insuper qui uolunt Lachesim eam esse, quam fortunam nuncupamus, et ab ea omnia mortalibus contingentia agitari. Nunc autem quid de Fato sentiant ueteres, dato non multum a precedentibus differant, uidentum est. Dicit ergo de Fato sic Tullius in libro quem De diuinatione scripsit: *Fatum id appello quod Greci imarmenidem, id est ordinem seriemque causarum, cum causa causam gignat, ea est ex omni eternitate fluens ueritas sempiterna*. Quod cum ita sit, nichil est futurum, cuius non causas id ipsum efficientes natura contineat. Ex quo intelligitur ut Fatum sit non id quod superstitiose, sed id quod phylosophice dicitur, causa eterna rerum cur et ea que preterierint facta sunt, et que instant fiant et que sequuntur futura sint. Hec Cicero. Boetius autem Torquatus, uir disertissimus atque catholicus, ubi De phylosophica consolatione scripsit, cum diffuse de hac materia cum phylosophia magistra rerum altercetur, dicit inter alia de Fato sic: omnium generatio rerum cunctusque mutabilium naturarum progressus et quicquid aliquo mouetur modo, causas, ordinem, formas ex diuine mentis stabilitate sortitur; hec in sue simplicitatis arce composita, multiplicem rebus gerendis modum statuit. Qui modus cum in ipsa diuine intelligentie puritate conspicitur, prouidentia nominatur. Cum uero ad ea que mouet atque disponit refertur, Fatum a ueteribus appellatum est. Hec ille. Poteram et apponere quid Apuleius de Fato in Cosmographia determinet, et aliorum sententias, sed quoniam satis dictum reor, cur Demogorgonis aut Herebi Noctisque Parce seu Fatum uel Fata dicantur filie, breuiter describam. Cum sepe euenturum sit in sequentibus et iam in precedentibus contigerit, quod causatus causantis dicatur filius, possumus ad presens dicere has tres sorores uariis nuncupatas nominibus dei filias tanquam ab eo causatas, qui prima causarum est, ut satis per uerba supra proxime Ciceronis atque Torquati uideri potest. Hunc deum, ut dictum est, ueteres Demogorgonem dixere. Quod autem ex Herebo et Nocte, ut dicit Tullius, nate sint, talis oratio reddi potest. Est Herebus, ut apperebit latius in sequentibus, terre profundissimus et absconditus locus, quem allegorice possumus accipere pro profunditate diuine mentis, in quam mortalis oculus penetrare non potest, et cum diuina mens uidens tanquam se ipsam, intelligens quid actura esset, et inde has actu cum natura rerum produceret satis ex Herebo, id est ex arcano et profundissimo diuine mentis penetrali, natas dicere possumus. Noctis autem filie dici possunt quantum ad nos, quia omnia in que acies oculorum nostrorum penetrare non potest, obscura dicimus et noctis luce carentis similia, et sic cum ad intrinseca diuine mentis intellectu transire nequeamus, mortali offuscati caligine, cum in se ipsa splendidissima sit, et uiue atque indeficientis lucis corusca, uicium illi nostre hebetudinis nominando attribuimus noctem perennem diem nuncupantes, et sic Noctis erunt filie; seu uolumus dicere, quia nobis incognite sunt dispositiones earum, eas obscuras et Noctis filias uocitamus. De nominibus propriis predictum est, de appellatiuis dicendum. Uocat igitur has Tullius Parcas, ut reor per antiphrasin, quia nemini parcant; nulla enim apud eas est acceptio personarum, solus deus potest peruertere earum uires et ordinem. Fatum autem aut Fata a for faris tractum nomen est, quasi uelint, qui id imposuere nomen, quod ab eis agitur a deo quasi irreuocabile dictum sit seu preuisum, ut per uerba Boetii satis assumitur, et etiam sentire uidetur Augustinus, ubi De ciuitate dei. Sed abhorret ipse uocabulum admonens, ut si quisquam uoluntatem dei seu potestatem nomine Fati appellet, sententiam teneat, linguam coerceat.
+
+Aiunt insuper Polum Demogorgonis fuisse filium, et hoc in Prothocosmo asserere Pronapidem, talem ex hoc fabulam recitantem: quod dum secus undas in sede sua consisteret Demogorgon, et ex exili limo sperulam composuisset, eam nuncupauit Polum. Qui, spretis patris cauernis et inertia, euolauit in altum, et eo quod adhuc mollis esset, in tam grande corpus euolans conflatus est, ut omnia que a patre fuerant ante composita circundaret. Uerum nondum sibi aliquis erat ornatus, cum fabricanti patri lucis globum assistens, uideretque ignitas plurimum ad ictum mallei fabrilis hinc inde fauillulas euolare, omnes sinu facto collegit, et in domum suam detulit, eamque ex illis ornauit omnem. Haberem, rex inclite, quid riderem, uidens compositi orbis tam ineptum ordinem, sed ante testatus sum nil uelle mordere; huius tamen fictionis tenue satis uelum est. Sequitur enim ut in ceteris Pronapides opinionem uolentium ex terra a mente diuina terris inclusa cuncta fuisse producta, dum Polum, quem ego celum intelligo, ex terra extensibile factum ait, et in maximum ac circumplectens omnia corpus eductum. Quod autem ex fauillulis ex luce prodeuntibus domum ornauerit suam, hoc ideo dictum reor, quia solis micantibus radiis stelle in celo composite natura sua luce carentes lucide facte sint. Polus autem dicitur, ut arbitror, a quibusdam potioribus suis partibus. Constat enim, ut uenerabilis Andalo preceptor meus et ueteres astrologie autores asserunt, celum omne super duos polos circumflecti, quorum alterum nobis propinquiorem articum uocant, oppositum autem antarticum; hunc tamen aliqui Pollucem uocant, causam ego non uideo.
+
+Phyton Pronapidis testimonio Demogorgonis filius fuit et terre, ex natiuitate cuius talem ipse recitat fabulam. Dicit enim Demogorgonem continue caliginis affectum tedio Acroceraunos conscendisse montes, et ex eis ingentem nimium et ignitam euulsisse molem, eamque primo rotundasse forcipibus, deinde in Caucaso monte malleo solidasse; post hec ultra Taprobanem detulisse, et globum illum lucidum sexies undis mersisse, totidemque circum rotasse per auras, et hoc ideo ne ulla unquam posset circumitione diminui, aut eui labefactari rubigine, et ut agilis ferretur undique. Qui confestim se tollens in altum, domum intrauit Poli, patrisque sedem omnem compleuit fulgore. Ex immersionibus autem eius, aque ante dulces amaritudinem sumpsere salsedinis, et aer ad percipiendos lucis radios ex rotationibus aptus affectus est. Orpheus uero, qui fere poetarum omnium uetustissimus fuit, ut Lactantius in libro Diuinarum institutionum scribit, opinatus est Phytonem hunc primum maximum et uerum deum esse, et ab ipso cuncta fuisse producta atque creata. Quod forsan hoc in opere locum illi primum quesisset, tanto asserente teste, ni ipsemet Orpheus, minus aduertens reor, seu quia nequiret animo concipere quenquam fuisse ingenitum, scripsisset: Prothogonos Phyton perimetheos neros iyos. Quod in latinum uersum sonat: Principio genitus Phyton longo aere natus. Et sic non primus ut dixerat, si aere genitus est. Hunc preterea Lactantius ubi supra Phaneta uocat. Sed iam sumptus expetit ordo ut uideamus quid contegat fictio, quod explicato sensu nominum fere apparebit liquido. Ugucio in libro uocabulorum dicit, Phytonem solem esse, et hoc illi quesitum nomen a Phytone serpente ab eodem superato. Sic et Paulus, in libro quem Collectionum intitulat, dicit: *Phanos seu Phanet idem esse quod apparitio*. Sic enim Phytonem hunc Lactantius uocat. Quod quidem nomen Soli optime competit, ipse enim est qui surgens apparet, eo autem cessante, nulla erit ceterarum creaturarum apparitio mortalium, seu etiam syderum. Ergo solis creationem uult ostendere Pronapides. Circa quam ut eorum sequatur opinionem qui ex terra omnia uolunt condita, inducit deum seu terre diuinam mentem ex Acroceraunis montibus sumpsisse materiam, ratus ignitam terram ad componendum lucidum corpus aptiorem. Quod autem hanc molem forcipibus rotundasset intelligo diuinam artem, qua a deo solis globus adeo spericus factus est, ut nulla superfluitate eius superficies gibbosa sit. Equo modo et malleus dici potest summi artificis intentum, quo in Caucaso monte, id est in celi summitate adeo corpus illud solidum formauit ut nulla ex parte dissolui aut minui uideatur. Inde dicit eum delatum ultra Taprobanem, ut ostendat ubi creatum opinetur; est enim Taprobanes orientalis insula hostio Gangis fluminis opposita, qua ex parte nobis in equinoctiis sol oritur: et sic in Oriente compositum uidetur uelle. Mersum tamen ibi sexies undis dicit, imitatus fabrilis actus qui ad durandum ferrum illud feruidum aquis immergunt. Et in hoc arbitror Pronapidem uoluisse perfectionem et eternitatem corporis huius designasse, est quidem sex perfectus numerus se ex suis partibus omnibus conficiens, ex quo uult intelligamus et artificis et artificiati perfectionem. Quod autem sexies rotatum sit, puto per numerum perfectum rotationis, uoluerit eius circularem et indeficientem motum describere, a quo nunquam exorbitasse aut destitisse compertum est. Quod ob ingentis et igniti corporis demersionem, aque primo dulces amare facte sint, non ob aliud dictum puto, nisi ut ostendatur quod ob continuam radiorum solis feruentium percussionem aquarum maris aque superficietenus salse facte sint, ut approbant physici.
+
+Terra, ut supra patet, Demogorgonis fuit sedes et filia, de qua Statius in Thebaide scribit sic: o hominum diuumque eterna creatrix, Que fluuios siluasque animarum semina mundi Cuncta Prometheasque manus Pyrreaque saxa Gignis, et impastis que prima elementa dedisti Mutastique uiros, que pontum ambisque uehisque: Te penes et pecudum gens mitis et ira ferarum Et uolucrum requies; firmum atque immobile mundi Robur inoccidui, te uelox machina celi Aere pendente uacuo, te currus uterque Circumit, o rerum media indiuisaque magnis Fratribus! ergo simul tot gentibus alma, tot altis Urbibus ac populis subterque et desuper una Sufficis, astriferumque domos Athlanta supernos Ferre laborantem nullo uehis ipsa labore etc. In quibus profecto carminibus satis terre opus et laudes ostenduntur, de cuius generatione quoniam supra ubi de Litigio dictum est reiterandum non censeo. Eam tamen ueteres Titanis dixere coniugem, eamque ex patris concubitu, ut premonstratum est quosdam suscepisse filios; et ex Occeano nepote atque ex Acheronte infernali fluuio, nec non ex aliis incognitis, ut decenti demonstrabitur loco. Uocauere eam preterea multis nominibus, ut puta Terram, Tellurem, Tellumonem, Humum, Arridam, Bonam deam, Matrem magnam, Faunam et Fatuam. Habet et preterea hec cum quibusdam deabus communia nomina. Dicitur enim Cibeles, Berecinthia, Rhea, Opis, Iuno, Ceres, Proserpina, Uesta, Ysis, Maia et Medea. Sed quid circa predicta theologi uoluerint ueteres, uidendum est. Dicunt eam Titanis, qui sol est, coniugem, eo quod in eam sol agat tanquam in dispositam materiam ad producendum animantia quecunque atque metalla et preciosos lapides et huiusmodi. Non nulli uolunt Titanum hominem ingentis potentie fuisse et terre uirum dictum eo quod multum terre possideret, et filios suscepisset tanta prestantes fortitudine et corporis mole ut non ex muliere sed ex ingentiori corpore, ut puta terra, suscepti uiderentur. Et ut ad nomina ueniamus, dicit Rabanus in libro de Originibus rerum, eam terram nuncupari eo quod teratur, quod ad superficiem solam spectat. Tellus autem, ut idem testatur Rabanus, dicta est quia fructus ex ea tollamus. Seruius autem dicit eam terram esse que teritur, tellurem uero deam. Et alibi dicit: Tellurem deam esse, terram autem elementum; sed quandoque tellurem pro terra poni, sicut pro igni Uulcanum et Cererem pro frumento. Tellumonem uero, ut ego coniectura possum percipere, eam terre partem dixere que nec teritur nec radicibus graminum aut arborum usui est, eo quod longe sit tellure inferior. Humus uero, ut asserit Rabanus ea pars terre dicitur que plurimum habet humiditatis, ut puta palustris et propinqua fluminibus. Aridam autem terram uocauere non quia sic illam a creatione creator nuncupauerit, ut eius ueram complexionem ostenderet, sed eo quod aretur. Bona autem dea, teste Macrobio Saturnaliorum ideo dicta est quod nobis omnium bonorum ad uictum causa sit cum ipsa germinantia nutriat, fructus alat, escas auibus et pabula brutis exhibeat, ex quibus et ipsi nutrimur. Matrem autem magnam, ut ait Paulus, uocari uoluere qui arbitrati sunt eam rerum omnium creatricem. Ego equidem arbitror quia tanquam pia mater et maxima sua ubertate nutriat cuncta mortalia et suo gremio morientia cuncta suscipiat. Cur autem Faunam dixerint Macrobius Saturnaliorum libro describit, dicens: quod omni usui faueat animantium, quod adeo manifestum est ut licteris explicari non egeat. Fatuam uero a fando dictam dicit idem Macrobius ueteres uoluisse, eo quod infantes partu editi non prius uocem habeant uel emittant quam ipsam contigerint. Que uero ex nominibus cum aliis communia sunt, ubi de illis mentio in sequentibus fiet intelligenda dicentur, et ad explicandum de filiis quos ex incerto patre genuisse dixerunt ueteres ueniemus.
+
+Ex incerto patre dicit Paulus Noctem Terre fuisse filiam, de qua talem Pronapides in Prothocosmo fabulam scribit. Eam scilicet a Phanete pastore dilectam cui petenti cum mater uellet copulare connubio, dixit se ignotum habere hominem, nec unquam uidisse, audisse tamen illum suis aduersum moribus et ideo mori malle quam illi nubere. Quam ob rem indignans Phanetes ex amatore hostis factus dum illam occisurus sequeretur, illa se copulauit Herebo, non ausa ubi Phanetes esset apparere. Dicit insuper Theodontius huic a Ioue concessam quadrigam eo quod illi fautrix fuisset, dum ante lucem accederet ad Alcmenam. Hanc insuper quantumcunque fusca sit picta ornauerunt clamide. Et in eius laudem, et ut eius pro parte demonstraret effectus Statius hos in Thebaide cecinit uersus: *Nox que terrarum celique amplexa labores Ignea multiuago transmittis sydera lapsu, Indulgens reparare animum, dum proximus egris Infundat Titan agiles animantibus ortus* etc. Sed nunc quid sibi fabule ueri tegant uideamus. Dicunt igitur ante alia eam absque cognito patre terre filiam; quod ob id arbitror dictum, quia terra densitate sui corporis operatur ut radii solares nequeant in partem oppositam penetrare. Et sic causam dante terra umbra tam grandis efficitur quantum spatii a dimidio corporis terre occupatur. Que quidem umbra nox dicitur et sic tanquam a terra et non ab alia re causata absque cognito patre Noctis tantum filia arbitratur. Quod autem a Phanete pastore dilecta sit, hoc modo intelligendum reor. Phanetem ego solem puto ideo pastorem dictum quia suo opere uiuentia cuncta pascantur. Eum autem adamasse Noctem fictum existimo quia tanquam dilectam sibi uidere cupiens rapido cursu sequitur, et illi uidetur appetere copulari. Illa uero renuit, nec minus uolucri passu fugit quam sequatur, eo quod sibi mores aduersos habeat cum illuminet ille, ipsa autem obscurum faciat, nec frustra se si illi iungatur morituram dicit; cum sol luce sua omnem dissoluat obscuritatem, et sic eius hostis efficitur. Demum Nox Herebo iungitur, id est inferno in quem cum nunquam solares penetrent radii, Nox uiget atque secura consistit. Quod autem Ioui fauerit fabula manifestat, ut patet per Plautum in Amphytrione; nam cum accessisset in diluculo Iuppiter ad Alcmenam, Nox ut illi prestaret obsequium tanquam a crepusculo nocturno inchoasset, perseuerauit in longum ex quo quadrigam meruit, per quam circumitionem terre continuam quam facit intelligo. Per quattuor autem rotas ex quibus quadriga constat, quattuor arbitror significari noctis tempora solum nocturne quieti seruientia. Diuiditur autem nox a Macrobio in libro Saturnaliorum in septem tempora, quorum primum sole intrante incipit, et dicitur crepusculum a crepero, quod est dubium, eo quod dubitari uideatur diei preterite, an uenienti nocti attribuendum sit, et hoc non deseruit quieti. Secundum autem, cum iam obscurum sit, fax prima dicitur, eo quod tunc faces accendantur, nec hoc quieti accommodum. Tercium uero, cum iam nox densior sit, nocte concubia nuncupatur, eo quod quieturi uadamus concubitum. Quartum nox dicitur intempesta, eo quod nulli operi tempus aptum sit. Quintum autem gallicinium uocitatur, eo quod a medio sui nocte in diem tendente, galli cantent. Sextum uero dicitur conticinium iam aurore proximum, et ideo sic dictum, eo quod tunc uideatur ut plurimum grata quies et ob id omnia conticescunt et hec quattuor quieti prestantur. Septimum appellatur diluculum a die iam lucescente, in quo solertes assurgunt operi, quod minime somno aptum est. Et sic totidem rote sunt currui Noctis quot in ea sunt tempora quieti tantummodo seruientia. Seu uolumus more nautarum et castrensium uigilum noctem in partes quattuor diuidere, in primam scilicet et secundam et terciam atque quartam uigiliam, et sic quadrige rotas quattuor ex totidem uigiliis componemus. Quod autem picta palla amicta sit, facile uideri potest illam celi ornatum significare quo tegitur. Nox autem, ut ait Papias, ideo dicitur quia noceat oculis; aufert enim illis uidendi officium, cum nil nocte cernamus. Nocet insuper quia male agentibus apta est, cum legamus: *Qui male agit odit lucem*; exquo sequitur ut tenebras amet tanquam malo operi aptiores. Et dicit etiam Iuuenalis: *Ut iugulent homines surgunt de nocte latrones*. Omerus preterea in Yliade eam domitricem deorum uocitat, ut sentiamus quoniam nocte magnanimes ingentia pectoribus uersant, tamen nox minime talibus apta ebullientes opprimit spiritus, eosque tanquam domitos in lucem usque coercet. Fuerunt insuper huic tam ex uiro quam ex aliis filii plures ut in sequentibus describetur.
+
+Uirgilio celestis ingenii poete placet Famam Terre fuisse filiam, dum dicit in Eneide: *Illam Terra parens, ira irritata deorum Extremam, ut perhibent, Ceo Encheladoque sororem Progenuit* etc. De hac ut appareat originis sui causa talis a Paulo recitatur fabula. Quod cum ob regni cupidinem bellum inter Titanos gigantes, Terre filios, et Iouem esset exortum, eo itum est ut omnes Terre filii qui Ioui aduersabantur occiderentur a Ioue, et diis aliis. Quo dolore Terra irritata et uindicte auida, cum sibi aduersus tam potentes hostes arma deessent, ut illis quibus poterat uiribus aliquid mali ageret, coacto utero, Famam emisit scelerum superum relatricem. Huius autem incrementum et formam describens, Uirgilius ait sic: *Fama malum quo non aliud uelocius ullum Mobilitate uiget uiresque acquirit eundo. Parua metu primo mox sese attollit in auras Ingrediturque solo et caput inter nubila condit. Et paulo post hec ait: Pedibus celerem et pernicibus alis. Monstrum horrendum ingens cui quot sunt corpore plume, Tot uigiles oculi subter mirabile dictu Tot lingue totidem ora sonant tot surrigit aures. Nocte uolat medio celi terreque per umbram Stridens nec dulci declinant lumina somno. Luce sedet custos aut summi culmine tecti Turribus aut altis et magnas territat urbes, Tam ficti prauique tenax quam nuntia ueri*. Sentis, optime rex, quanto uerborum ornatu, quanto lepore, quam succipleno, quanque industriosa fictione Uirgilius quid sit Fama, quid eius augmentum, quid eius opus conetur ostendere et ostendat? Sentis equidem, sed ut qui te preter lecturi sunt ampliuscule uideant, libet explicare paululum, premisso tamen quid uelit fabula Pauli. Dicit ergo primo irritatam terram ira deorum. Circa quod pro iratis diis, syderum opus circa quedam intelligo. Sydera enim seu supercelestia corpora procul dubio in nos agunt potentia eis a creatore concessa secundum dispositiones suscipientium eorum influentias; et hinc fit ut puer uel adolescens augetur eorum opere, cum diminuatur senescens et cum nunquam a ratione gubernatoris optimi separentur, non nunquam aliqua faciunt que mortalium repentino falsoque iudicio tanquam irata fecisse uidentur, ut puta dum iustum regem, dum felicem imperatorem, dum strenuum militem in finem suum deducunt. Et ideo iratos dixit deos Paulus, quia occiderint illustres uiros, quos perpetuandos rebantur homines. Sed quid ex hoc sequitur, irritatur ab hoc opere, quod deorum iram uocant, Terra, id est animosus homo, nam terrei sumus omnes; et ad quid irritatur? Ut pareat Famam ultricem future mortis, id est ut id agat propter quod Fama sui nominis oriatur, ut dum deorum ira ceciderit illius nomen agente meritorum Fama superstes sit, etiam nolentibus his, qui homines occidendo eum omnino auferre conati sunt. Ad quod nos idem hortatur Uirgilius dum dicit: *Stat sua cuique dies breue et irreparabile tempus Omnibus est uite sed Famam ostendere factis Hoc uirtutis opus* etc. Hanc autem Famam ideo malum dixit Uirgilius quia non equo passu ad eam perquirendam tendimus omnes. Nam per fraudes ut plurimum summa occupari sacerdotia cernimus, dolo uictorias obtineri, principatus possideri uiolentia, et ea quecunque per fas et nefas que nomina solent in lumen extollere. Nam si per uirtutem agatur tunc non malum iure dicitur Fama. Uerum in hoc inproprie locutus est autor usus pro infamia uocabulo Fame, cum si fictionem inspiciamus, seu potius fictionis causam satis aduertemus ex ea infamiam non Famam secutam. Hanc insuper dicit metu primo paruam et sic est; nam quantumcunque grandia sint facinora ex quibus oritur a quodam tamen audientium metu uidetur incipere; mouemur quidem auditu primo rei alicuius, et si placet eam falsam esse timemus, si uero displicet equo modo ne uera sit extimescimus. Mox sese tollit in auras, id est in ampliationem locutionis gentium euolat, seu mediocribus miscetur uiris; et inde se solo infert hoc est in uulgus et plebeios, et tunc caput inter nubila condit cum se ad reges atque maiores effert. Pernix etiam est, id est uelox, nil enim ut ipsemet dicit uelocius est. Monstrum autem ingens asserit et horrendum ratione corporis quod illi describit, uolens in hoc quod omnes eius plume, cum auem dicat propter eius celerem motum, habeant hominis effigiem; ad hoc ut per hoc intelligatur unumquenque de aliqua re loquentem pennam unam addere Fame, et sic ex multis cum multe sint auium penne non ex paucis Fama conficitur. Seu potius monstrum horrendum hanc uocant quia fere nunquam superari potest. Nam quanto magis quis illam conatur opprimere tanto magis exinde sit maior quod monstruosum est. Dicit insuper omnes eius oculos uigiles esse, eo quod non nisi a uigilantibus personet fama; nam si in somnium tendet locutio euestigio fama uertitur in nichilum. Nocte eam medio celi uolitantem, ob id dicit quod sepissime contigisse compertum est sero scilicet factum aliquid, et mane etiam in remotissimis partibus cognitum non aliter quam si nocte uolauerit. Seu id dicit ut ostendat uigilantiam gerulonum. In die autem eam sedere dicit custodem, ut ostendat quod ob eius relata custodes portis territarum urbium apponantur, et in turribus ad excitandum uigiles uel ad speculandum a longe. Et cum inter ueritatem et mendacium non distinguat, contenta est pro ueris quecunque audita referre. Huius preterea domum in maiori suo uolumine sic describit Ouidius: *Orbe locus medio est inter terrasque fretumque Celestesque plagas, triplicis confinia mundi, Unde quod est usquam, quamuis regionibus absit, Inspicitur, penetratque cauas uox omnis ad auras. Fama tenet summaque locum sibi legit in arce Innumerosque aditus ac mille foramina tectis Addidit, et nullis iuclusit limina portis: Nocte dieque patet, tota est ex ere sonanti, Tota fremit uocesque refert iteratque quod audit. Nulla quies intus nullaque silentia parte; Non tantum est clamor sed parue murmura uocis, Qualia de pelagi, si quis procul audiat, undis Esse solent, qualemue sonum, cum Iuppiter atras Increpuit nubes, extrema tonitrua reddunt. Atria turba tenet: ueniunt, leue uulgus, euntque Mixtaque cum ueris pariter coniuncta uagantur. Milia rumorum confusaque uerba uolutant. Ex quibus hi uacuas replent sermonibus aures. Hi narrata ferunt aliis mensuraque ficti Crescit, et auditis aliquid nouus adicit autor. Illic credulitas, illic temerarius error, Uanaque letitia est, consternatique timores, Seditioque recens, dubioque autore sussurri. Ipsa quid in celo rerum pelagoque geratur Et tellure uidet, totumque inquirit in orbem* etc. Satis hec etiam minus erudito patentia sunt et ideo quid sibi uelit Paulus dum addidit, fabule famam genitam ut turpia deorum facta narraret uidisse super est quod nil aliud autumo propter quod, cum minores in maiores nil uiribus possint illata uerbis maioribus infamia conantur ulcisci. Terre autem ideo filiam uoluere, quia non aliunde quam ex gestis in terris fama sit. Quod autem patre careat non absurde dictum est, cum ut sepissime rerum a fama gestarum que ut plurimum falsissime sunt ignoretur autor, qui compertus patris loco describi posset.
+
+Tartarum asserit Theodontius absque patre Terre fuisse filium. Hunc Barlaam dicit inertem atque torpentem matris adhuc in utero iacere, eo quod inuocata Lucina fauere partui noluisset ob id quod Famam in deorum ignominiam peperisset. Figmentum hoc ab effectu causam sumpsit; non erat enim Lucina non nascituro seu partui non futuro prestatura fauorem; arbitrati sunt quidam ueteres circa terre centrum locum esse concauum et in eodem sontium anime penis affligi, ut satis in descensu Enee ad inferos ostendit Uirgilius. Hunc Tartarum dici uolunt, et hoc secundum Ysidorum ubi De ethimologiis a tremore frigoris dictum; nam ibi nec solis umquam potuit penetrare radius nec aeris motus est aliquis, confricatione cuius calefieri possit. Quod autem in utero matris torpeat satis apparet, non enim ad superiora potest ascendere, et si ascendat non erit amplius Tartarus. Terre autem filius improprie dicitur; nam quantumcunque conceperit mulier, nisi in lucem conceptus uenerit, iure filius dici non poterit. Dicitur autem absque patre conceptus, eo quod credamus terre corpus concauitates habere, non tamen satis certi sumus an a creatione an a secuto post creationem euentu habuerit. In testimonium autem predictorum dicit Uirgilius: *Tartarus ipse Bis patet in preceps tantum tenditque sub umbras, Quantus ad ethereum celi suspectus Olimpum* etc. Nec multo post ait: *Hic genus antiquum Terre Titania pubes Fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo* etc.
+
+Tages, ut asseruere gentiles et potissime Tusci, absque cognito genitore, Terre filius habitus est. De quo refert Paulus Perusinus: quod cum apud Etruscos in agro Tarquiniensi aliquantulum tellus intumuisset, is uillicus cuius erat agellus nouitate rei permotus auidusque uidere quid esset ostenti monstratura turgiditas aliquandiu expectauit, tandem impatiens more, ligone sumpto, locum cepit sensim effodere, nec multum effodit, et ecce ex glebis prosiliuit infantulus. Quo monstro perterritus rudis homo uocauit affines, nec diu et is qui modo infans erat, etate prouectus uisus est, et inde senex, et cum incolas aruspicinam docuisset repente nusquam comparuit. Auditores autem arbitrati numen et terre credidere filium et nominauere Tagetem, quod idem olim lingua sonabat etrusca, quod latina deus; eumque postea loco summi numinis coluere. Ysidorus uero ab aratore gleba uomere summota infantem compertum dicit, nec amplius una die ab Etruscis uisum, et in illa eos aruspicinam docuisse et ex ea libros etiam reliquisse, quos postea Romani in linguam propriam transtulere. Huius figmenti talem fuisse sensum existimo. Quendam scilicet esse potuisse qui diu studens circa aruspicinam, et ob contemplationis commodum consortio hominum aspernato doctus repente unde minime credebatur comparuit, et quia forsan ex antro aliquo exire uisus est, Terre puerperium fictum est, uel in oculos agrum colentes inopinatus affuit, quasi prodisset ex glebis a rudi uulgo Terre filius dictus est, et ideo absque patre quia incognita eius fuerit origo. Consueuere preterea ueteres exteros ignotos terrestri itinere ad se uenientes Terre filios uocitare, uti Neptuni qui adueherentur nauigio. Infans autem dictus quia nouus et confestim prouectus et senex, eo quod eruditus et prudens, quod senum est, compertus sit. Quod in agro Tarquiniensi contigerit, seu quia aut sic fuit ibidem scilicet Tagetem primo cognitum, seu quia Etrusci aruspicina clarissimi fuere. In breui autem termino more designatur affectio grandis incolarum ad eum. Nam dilecte rei mora etiam si longissima sit, diligenti uidetur breuissima. Eum autem deum habitum ob id contigisse puto, ut doctrinam quam summe colebant deo autore nobilitarent.
+
+Antheum omnes terre dicunt filium, et quia nemo illi patrem designat, inter genitos incerto patre eum apponere necesse fuit; de quo sic scribit Lucanus: *Nondum post genitos tellus effeta gigantes Terribilem Libicis partum concepit in antris. Nec tam iusta fuit terrarum gloria Thyphon, Aut Titios Briareusque ferox celoque pepercit, Quod non Flegreis Antheum sustulit aruis. Hoc quoque tam uastas cumulauit munere uires Terra sui fetus que cum tetigere parentem, Iam defeta uigent renouato robore membra. Hec illi spelunca domus; latuisse sub alta Rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones. Ad somnos non terga fere prebere cubile Asserunt non silua torum uiresque resumpsit, In nuda tellure iacens, periere coloni, Aruorum Libie pereunt quos appulit equor, Auxilioque diu uirtus non ausa cadendi Terre spernit opes. inuictus robore cunctis Quamuis staret erat* etc. Apparet ergo per Lucani carmen quam grandis quamque fortis et ferus fuerit Antheus, ad quem ut idem testatur Lucanus, ut cum eo luctam iniret accessit Hercules laborum uictor, et cum in agone essent eumque sepius prostratum robustiorem resurgentem cerneret, aduertens quod a terra uires recuperaret, iam fessum ulnis in altum extulit, tanque diu tenuit donec spiraret. Fabule huius sensus duplex est, hystoricus et moralis. Uidetur enim Pomponio Mele in libro Cosmographie placere hunc regem in extremis Mauritanie fuisse, asserens apud Ampelusiam promontorium in occeanum Athlanticum tendens esse specum Herculi sacram et ultra eam Tingem oppidum peruetustum ab Antheo, ut ferunt, conditum et in testimonium ostenditur ab incolis parma ingens ex elephante et ob magnitudinem nulli nunc habilis quam ab eo gestatam asserunt et summe colunt. Nec non monstratur ab eisdem collis modicus resupini hominis iacentis habens ymaginem, quem eius tumulum fuisse confirmant. Aduersus hunc dicit Theodontius Dionisium Thebeum qui ob insignem eius uirtutem Hercules appellatus fuit, bellum habuisse, et qui cum aduertisset eum sepius in Mauritania prostratum et euestigio exercitus restaurantem, ficta fuga eum ad se persequendum in Libiam usque traxit, ubi uero eum superauit et occidit. Leontius uero dicebat hunc Herculem fuisse Nyli filium, quem ego unum et idem cum superiori puto. Eusebius autem in libro Temporum dicit hunc Antheum palestrice artis fuisse doctissimum et quorumcunque certaminum que exercentur in terris, et ob id ostendit se arbitrari fictum quod Terre fuerit filius, et quod uiribus restauraretur ab ea. Fulgentius quidem moralem sensum fictioni subesse demonstrat, dicens Antheum de terra natum libidinem esse que sola ex carne nascitur, qua tacta et si fessa sit in uires resurgit, uerum ab homine uirtuoso carnis denegato tactu superatur. Hunc fuisse dicit Augustinus regnante Argis Danao; Eusebius autem regnante Athenis Egeo; Leontius regnante apud Argiuos Argo.
+
+Expeditis Terre filiis ad Herebum stilus reuocandus est, qui, ut Paulus ait a Crisippo traditum, filius fuit Demogorgonis et Terre. Hunc ego arbitror unum et idem cum Tartaro, cum eum ueteres omnes existimare uideantur in remotissimis terre uisceribus esse, et in eodem, uti de Tartaro diximus, suppliciis sontes puniri. De hoc tamen multa scribuntur ab antiquis et potissime a Uirgilio in UI Eneide libro, que sub compendio pertransibo, eo quod fere de omnibus fiet in sequentibus prolixior mentio. Dicit ergo Uirgilius quod in faucibus huius sunt terribiles uisu he forme scilicet Luctus et ultrices Cure, Morbi pallentes, et tristis Senectus atque Metus et Fames Egestasque terribilis et horribiles uisu Letum Laborque, Sopor et mala mentis gaudia, Bellumque letiferum ac Eumenis et Discordia et ulmus somniorum sedes, Centauri, Scille, Briareus, Lerneusque serpens et flammis armata Chimera una cum Gorgonibus, Arpiis et tricorporeo Gerione et trifauce Cerbero limina seruante Ditis. Preterea hunc Herebum quattuor rigari fluminibus, Acheronte scilicet, Flegetonte Stigeque atque Cocito; et Acherontis nautam dicit esse Caronem, morientium animas ad profundiora Herebi transferentem. Insuper Minoem, Radamantum Eacumque uersantes urnis merita intrantium inesse describit, et prostratos fulminibus Tytanas, Gigantes et Salmeonem ac Tityon discerptum a uulture; Ysiona perpetua circumuolutum rota, nec non et Sysiphum in altum ingentia pectore impingentem saxa, ac Tantalum inter undas et poma siti fameque pereuntem, et Theseum perpetuo damnatum ocio, aliosque; et hos omnes intra Ditis ferrea menia sub ultrice Thesiphone cruciari. Similiter et hunc idem preter Herebum multis uocauere nominibus ut puta Tartarum, Orcum, Ditem, Auernum, Baratrum et Infernum. Sic et eundem multorum filiorum patrem faciunt. Ceterum his premissis ad detectionem ascondite ueritatis ueniendum est. Uolunt igitur eum Demogorgonis et Terre filium, eo quod Demogorgonem rerum Omnium creatorem arbitrati sunt; Terre autem quia ut patet eius in utero conditus est. Uerum eum locum esse penarum non solum gentiles sed non nulli illustres christiani existimauere hac forte ducti ratione. Nam cum summa bonitas deus sit, et qui peccatum committit, quod malum est, et sic malus effectus sit, ut a deo tanquam a suo contrario remotissimus sit, necesse est; nos autem deum in celis habitare credimus, et a celo nulla remotior pars est centro terre, et ob id tanquam in loco a deo remotissimo, ibidem penas luant impii, forsan non inepte creditum est. De hoc tamen Tullius ubi de questionibus Tusculanis aperte truffatur, ex quo satis existimari potest aliud eruditos ueteres sensisse; et ideo cum uoluerint duplicem esse mundum, maiorem scilicet et minorem; maiorem eum quem generaliter mundum dicimus, minorem autem hominem, asserentes omnia in minore esse que in maiori describuntur ab eis, credo eos hunc Herebum et hos cruciatus intra minorem mundum, id est hominem esse existimasse, ac uoluisse illas horribiles formas quas in uestibulo Herebi describit Uirgilius esse causas exteriores, per quas introrsum illa suplicia causantur; seu ea que ab intrinsecis causata apparent extrorsum quem longe meliorem sensum existimo. Deinceps quidem ut predictorum seriem exponendo preuertam necesse est. Fictum igitur puto in profundum huius Herebi Ditem esse ferream ciuitatem, ut per eam intelligamus profundam obstinati cordis partem, in qua uere pertinaces non nunquam sumus et ferrei. Tytanes, id est homines terrenis dediti, et Gygantes, id est superbi prostrati, ideo uexari dicuntur, ut cognoscamus circa hoc anxiari terreos et superbos homines animo, qui dum semper extolli cupiunt, ceco suo iudicio deprimi et uilipendi arbitrantur et ex excelso deiciuntur aliquando, quod illis est acre tormentum. Per Tytion autem descerptum a uulture mens cuiuscunque laborantis ut ea que ad eum non spectant agnoscat, accipienda est, seu illius qui in cumulandis thesauris continua cogitatione agitatur. Ysion autem perpetua circumuolutus rota circumagitationes optantis regnum ostendit. Sic et Sysiphus saxa reuoluens in efficacibus ac laboriosis conatibus uitam ducentis declarat. Per Tantalum autem inter undas et poma fame pereuntem, auarorum hominum curas et angores circa infamem parsimoniam intelligere debemus. Theseus autem ociosus temerariorum friuolos conatus ostendit, quibus misere cruciantur. Dicunt autem hos sub infestatione uexari Thesiphonis, quod sic reor accipiendum. Interpretatur enim Thesiphon irarum nox, et sic patet qui a talibus cruciantur in se ipsos irasci, et irarum uoces nonnumquam emittere. Per illos autem tres iudices, hoc intelligo, tres enim personas male agendo ledere possumus, deum, proximum et nos ipsos, et sic a triplici coscientie iudicio redarguimur et damnamur. Per ianitorem autem Tricerberum canem, cuius officium est uolentes intromittere, et exitum intrantibus proibere, tres intelligendas causas puto rodentes acri morsu deceptorum mentes, letales scilicet assentatorum blandicie, falsa felicitatis opinio et inanis glorie fulgor, que quidem continue nouis decipulis detrahentes ignaros, miseras curas augent, et minuere auctas non permittunt. Circuitur seu inundatur Herebus a quattuor fluminibus, ut per hoc sentiamus, quia hi qui se ratione deiecta ab inceptis concupiscientiis trahi permittunt, primo recti iudicii perturbata letitia Acherontem transeunt, qui carens gaudio interpretatur, et sic pulsa letitia ut eius occupet mestitia locum necesse est, ex qua ob bonum letitie perditum persepe uehemens nascitur ira, a qua in furorem impellimur, qui Flegeton est, id est ardens, ex furore etiam in tristitiam labimur, que Stix est, et ex tristitia in luctum et lacrimas, per quas Cocitus accipiendus est quartus Inferni fluuius. Et sic miseri mortales angimur ceca concupiscibilis appetitus opinione seducti, intraque gerimus quod in uisceribus terre a poetis stolidi arbitrantur inclusum. Nunc autem quid sibi uelint nomina uideamus. Herebus enim dicitur, ut ait Ugucio, quia nimis hereat illi quem capit. Dis autem dicitur a Dite rege suo, qui apud poetas diuitiarum dicitur deus, et hoc ideo quia diues sit, id est abundans locus iste, eo quod, in eum descendant ut plurimum hodie morientes, olim omnes. Tartarus autem dicitur a tortura, quia torqueat quos absorbet. Uerum Tartarus est profundissimus infernorum locus ex quo, ut opinari uidetur Ugucio, Christus neminem eduxit, Orcus enim dicitur quia obscurus. Baratrum uero a forma dictus creditur; est autem Baratrum uas ex uiminibus confectum a parte superiori propatulum, ab inferiori autem acutum, quo utuntur agrestes Campani, dum ex uitibus arboribus annexis uindemiantes uuas colligunt, et hoc ideo dictum ut intelligamus infernum amplissimas fauces ad suscipiendum damnatos habere, ad eos uero seruandos artissimum locum atque profundum. Infernus autem dicitur quia omnium terre partium inferior sit. Auernus autem ab a, quod est sine, et uernos quod est gaudium, dicitur, eo quod gaudeo careat et tristitia lugeat sempiterna.
+
+Ex filiis Herebi primus occurrit Amor, quem ab eo exnocte susceptum ubi de Naturis deorum Tullius asserit. Quod forsan, regum serenissime, uideretur tibi monstruosum, ni uerum monstraretur ratione possibili. Antiquorum sententia fuit amorem esse animi passionem, et ideo quicquid optamus id amor est. Uerum quoniam in diuersum nostre affectiones feruntur finem ut amor non idem circa omnia sit, necesse est, et ob id in paruum numerum redactis mortalium desideriis, triplicem illum maiores dixere. Et ante alios Apuleio teste, eo in libro quem De dogmate Platonis scripsit, asserit Plato tres non amplius amores fore. Quorum primum dixit esse diuinum, cum incorrupta mente et uirtutis ratione conuenientem. Alterum degeneris animi corrupteque uoluntatis passionem. Tertium ex utroque permixtum. Post quem auditor eius Aristotiles mutatis potius fere uerbis quam sententia eque triplicem uoluit; primum dicens propter honestum, secundum propter dilectabile, tertium propter utile mouentem captos a se. Sane quoniam nec is de quo sermo diuinus aut propter honestum est, nec ex duobus aliis permixtus, aut propter delectabile, uerum degeneris animi, et propter utile, merito eum iuxta sententiam Ciceronis, filium Herebi noctisque dicemus, id est cece mentis et obstinati pectoris. Ab hoc enim in execrabilem auri famem impellimur. Ab hoc in cupidinem imperii inexplebilem. Ab hoc in stolidum periture glorie desiderium. Ab hoc in funestam amicorum cedem. Ab hoc in periclitationes urbium, furta, fraudes, uiolentias et dolosa consilia miseri trahimur. Hac peste afficiuntur gnatonici, histriones, assentatores et huiusmodi perniciosa manus hominum ridentem insipientium sequentes fortunam, et eo utuntur ad enudandos blanditiis et falsis laudibus milites gloriosos. Eum igitur rite pensatis omnibus non amorem, quin imo odium rectius uocaremus.
+
+Herebi et Noctis Gratiam esse filiam scribit Tullius, ubi de Naturis deorum. Ego tamen alibi legisse memini Gratias seu Iouis et Auctonoi, seu Liberi patris ac Ueneris fuisse filias. Uerum ut habeamus quid in hoc senserint qui finxerunt, est sciendum, gratiam esse quandam liberalem mentis affectionem maiorum potissime in minores, qua nullo precedente merito indulgentie beneficia et obsequia aliquando etiam non poscentibus impenduntur. Harum tamen multiplices esse species reor. Alie quidem dei sunt immortales, quibus amotis nulli sumus. Alie uero hominum inter se, et he in bonum possunt tendere et in malum, quanquam semper in bonum sonare uideatur gratia. Has omnes Herebi et Noctis filias uariatis tamen parentum sensibus possemus ostendere, sed ut ad hanc omissis in suum tempus reliquis ueniamus; reor ego hanc eam gratiam esse que ob aliquod infandum facinus, uel turpes alicuius hominis mores in peruerso aliquo ac detestabili uiro causatur, et sic Herebi, id est obstinati pectoris, et Noctis, id est cece mentis, erit filia Gratia talis.
+
+Labor a Cicerone Noctis et Herebi scribitur filius, cuius quiditas ab eodem huiusmodi designatur. Labor est functio quedam uel animi uel corporis grauioris operis uel muneris. Qua inspecta, merito Noctis et Herebi filius dici potest, is scilicet qui damnosus est et merito reprobandus. Nam uti in Herebo et Nocte perpetua sontium est inquietudo, sic et in secretis cordium penetrabilibus eorum qui ceca tracti cupidine circa superflua et minime oportuna cogitatione agitantur continua, et quoniam cogitationes tales in obscuro causantur pectore, merito Labor talis filius dicitur Noctis et Herebi.
+
+Inuidentiam dicit Tullius Herebi et Noctis fuisse filiam. Qui ubi de questionibus Tusculanis hanc ab Inuidia differentem facit, dicens: *Inuidentiam ad inuidum tantummodo pertinere, cum Inuidia ad eum etiam cui fertur pertinere uideatur*, et de ea concludens dicit: *Inuidentiam esse egritudinem susceptam propter alterius res secundas que nil noceant inuidenti*. Huius enim habitationes et mores sic describit Ouidius: *Protinus Inuidie nigro squalentia tabo Tecta petit: domus est imis in uallibus huius Abdita, sole carens , non ulli peruia uento, Tristis et ignaui plenissima frigoris, et que Igne uacet semper, caligine semper abundet. Et paulo post: concusse patuere fores, uidet intus edentem Uipereas carnes, uiciorum alimenta suorum, Inuidiam, uisamque oculis auertit. At illa Surgit humo pigre, semesarumque relinquit Corpora serpentum, passuque incedit inerti; Utque deam uidit formaque armisque decoram, Ingemuit, uultumque dee ad suspiria duxit Pallor in ore sedens, macies in corpore toto, Nusquam recta acies, liuent rubigine dentes, Pectora felle uirent, lingua est suffusa ueneno; Risus abest, nisi quem uisi fecere dolores, Nec fruitur somno, uigilantibus excita curis, Sed uidet ingratos, intabescitque uidendo, Successus hominum, carpitque et carpitur una, Suppliciumque suum est* etc. Hos uersus si quis plene considerabit, et eam esse Inuidentiam quam nos ampliori licentia Inuidiam dicimus, et Herebi Noctisque filiam absque diffficultate cognoscet.
+
+Metus, ut sepe dictus asserit Tullius, filius Herebi fuit et Noctis. Est enim metus, ut idem ait Tullius, rationi aduersa cautio. Hunc ego horum parentum filium dictum arbitror, quia ex remotis a cognitione nostra nostris in pectoribus oriatur. Eum tamen duplicem reor, et qui indiscretum uirum iure cadere possit, ut metuisse tonitrua, et qui nulla rationabili causa impellente, non aliter quam mulierculas non nullas exanimat. Hic sub uocabulo pauoris unus ex ministris Martis est, ut demonstratur a Statio dicente: *Inde unum dira comitum de plebe pauorem Quadrupedes ante ire iubet non aliter hanelos Insinuare metus animumque auertere ueris Aptior, innumere monstro uocesque manusque, Et facies quecumque libet bonus omnia credi Autor et horrificis linphare incursibus urbes. Si geminos soles ruituraque suadeat astra Aut nutare solum aut ueteres descendere siluas. Ah miseri uidisse putant* etc. Possem, rex optime, multa uerba facere huius carminis explicando partes, ut mores metus aperirem, sed adeo tenuia sunt figmenta, ut plura dicere superflua ratus sim. Huic preterea ascribit Tullius in Tusculanis questionibus non inaduertenter plures subesse ministros, ut puta: pigritiam, pudorem, terrorem, timorem, pauorem, exanimationes, conturbationem et formidinem. De quibus omnibus ibidem seriose legitur.
+
+Est et Dolus, ut Tullio placet, filius Noctis et Herebi. De quo referre consueuerat Barlaam, quoniam ad troyanum bellum cum Grecis iuisset, et cum minus armis iretur in uotum, consultantibus quibusdam ex primatibus de agendis, ab Ulixe, cui familiarissimus erat, eum in consilium fuisse deductum. Qui cum elatos animos et iactationes atque consilia quorundam audisset atque aliquandiu secum risisset, rogatus sententiam dixit, que etsi non honesta eo quod oportuna uidebatur, assumpta est, et eidem cum Epoo fabricandi equi, negocium euestigio commissum est, quo postmodum eo peruentum, ut optato, iam fessi potirentur Greci. Satis tenue fictionis est uelum, et ideo cur Herebi et Noctis dicatur filius uideamus. Quod meo iudicio sacris ostenditur licteris. Quibus docemur ab Herebo forma serpentis assumpta humani generis hostem in terris uenisse, et parentum nostrorum mentes dolosis suggestionibus offuscasse nocte tartarea, et inde tanquam incultum agrum semen iniecisse letiferum, cuius fructus cum in legem egissent, extemplo uenit in lucem; et sic dolus nondum in terris cognitus ab initio manauit ex Herebo, et in utero cece mentis conceptus, nostra morte et exilio regni celestis palam facto, ostendit liquido se filium Noctis et Herebi. Sane quia quod gentiles non nouerant finxisse non poterant, arbitror eos pro Herebo intimum cordis humani recessum intellexisse, ibi enim cogitationum omnium sedes est, et ideo si eger sit animus, uirtute neglecta, ut ad optatum deueniat, si desint uires, illico dirigit ad artes ingenium; et quoniam facilius dolo capiuntur amentes, eo cogitationibus pessimis fabricato, et quos capit, et se ipsum letifero alligat laqueo, et sic ex nocte, id est mentis cecitate, per quam ea uia, qua minime decet, in desiderium suum tendit, et egri pectoris ignominiosa concupiscentia feruentis, dolus creatur et nascitur, et ut plurimum non ante uisus in lucem, quam is in precipitium uenerit in quem struitur.
+
+Fraus et merito Herebi et Noctis a Cicerone ubi de Naturis deorum dicitur filia, letalis quidem et infanda pestis, et inique mentis execrabile uicium. Inter hanc et dolum uix noscitur esse discrimen, quod si quid interest hoc esse uidetur, dolum scilicet quandoque in bonum operari posse, fraudem nunquam preter in malum. Seu potius aduersus hostes dolo agimus, amicos fraude decipimus. Huius autem formam noster Dantes Aligerii Florentinus eo in poemate quod florentino scripsit ydiomate, non parui quidem inter alia poemata momenti sic describit: *Eam scilicet iusti hominis habere faciem, corpus reliquum serpentinum uariis distinctum maculis atque coloribus, et eius caudam terminari in scorpionis aculeum, eamque Cociti innare undis adeo ut illis excepta facie totum contegat horridum corpus, eamque Gerionem cognominat*. In placida igitur et simili iusti hominis huius facie sentit autor extrinsecum fraudolentium habitum; sunt enim uultu et eloquio, mites, habitu modesti, incessu graues, moribus insignes et spectabiles pietate; operibus uero miserabili sub gelu iniquitatis tectis, uersipelles sunt, et astutia callidi, et maculis respersi scelerum, adeo ut omnis eorum operum conclusio pernicioso sit plena ueneno; et inde Gerion dicta, quia regnans apud Baleares insulas Gerion miti uultu, blandisque uerbis et omni comitate consueuerit hospites suscipere, et demum sub hac benignitate sopitos occidere. Cur autem Herebi noctisque filia dicta sit, eadem que de Dolo ratio est.
+
+Pertinacia, insipientum exitiale crimen, secundum Tullium Herebi Noctisque filia est, nec causam uidere difficile est. Nam quotiens indigestus mortalium ignauie rigor, rationibus ualidis, et calori diuini feruoris interposita offuscati intellectus caligine molliri non potest, obstinationem seu pertinaciam oriri necesse est, imo iam exorta est, ignorantie certissimum argumentum. Ergo bene Pertinacia Herebi, quem sepe gelidum diximus, et Noctis quam sepe caliginem mentis esse monstrauimus, filia est.
+
+Egestas Herebi Noctisque filia non ea est quam plurimi arbitrantur, oportunis scilicet carere. Hanc enim uiri fortes tolerantia superauere ut in arenis Libicis Cato. Sed ea est potius cui abundantes falso tracti iudicio succumbunt, ut auri custos Mida Frigum rex, qui dum omnia que tangebat iuxta uotum uerterentur in aurum, fame peribat. Hec est ergo uere Herebi filia, id est gelidi cordis et ignaui, ac etiam Noctis, id est ceci consilii, extimantis optimum diuitias augere, ut usu careamus earum.
+
+Placet insuper Tullio Miseriam Herebi Noctisque fuisse filiam. Hec enim adeo extremum infortunium est, ut possit prospectantes in misericordiam commouere. Quod quidem nos ipsi nobis facimus dum neglecto ueritatis lumine perituras res abeuntes quocunque modo non aliter ingemiscimus quam si perpetuas perderemus, et sic ab offuscato mentis iudicio concussum pectus suspiriis lacrimisque miseriam emittit in publicum, ut inde filia Noctis et Herebi dici possit.
+
+Famem dicit Paulus iuxta Crisippum Herebi Noctisque fuisse filiam. Hec autem aut publica est, ut olim premonstrata Pharaoni, aut priuata ut Erisithonis. Publica ex uniuersali frugum penuria consueuit contingere. Cuius rei aut diuina ira causa est, uel diuturnum bellum, seu aduersa supercelestium corporum dispositio, seu uermes subterranei rodentes semina, seu locuste iam sata nascentia deuorantes. Ex quibus causa prime a nemine mortalium nosci potest, et sic dici poterit Herebi Noctisque filia, sed non Herebi in uisceribus terre latentis, aut in egris hominum pectoribus residentis; quin imo in profundo diuine mentis arcano sanctissime uigilantis, quem intellectus hominum mortalitatis caligine offuscatus intueri non potest, nec etiam noctis diuine mentis in qua nil unquam fuit obscurum, uerum suo semper lumine cuncta clarificat, sed nostre imbecillitatis erroris. Ceteras cause huius species asserunt mathematici suis artibus etiam preuideri posse. Quod utrum uerum sit, tu serenissime princeps, cum in talibus apprime te instructum audiuerim, optime nosti. Si autem sic est, talis fames nec Herebi nec Noctis filia esse posset. Si autem non sic, tunc ut de deo diximus cum in arcano nature antro repositum uideri non possit, linquetur ut talis fames filia sit Noctis et Herebi ratione iam dicta. Priuata autem fames, aut ex penuria ciborum continget ut plurimum, aut aliquando ex fastidio stomacantium. Si ex penuria, aut inertia, atque desidia patientis aut egestatis crimine contingit. Si ex inertia uel desidia, ut quandoque uidemus quosdam lasciuiis potius et ineptiis atque ocio uacare quam rei familiaris curam genere. Hec profecto Herebi Noctisque filia est, eo pacto quo superiores sunt ceteri. Si egestatis crimine dum modo non ob intemperantiam sit egenus qui patitur, nec hanc Herebi Noctisque filiam puto, nisi ob id dixerim quia ab intrinseco stomaci esurientis procedit. Si uero ob ciborum fastidium fames sit, ut non nunquam quibusdam discolis atque praua consuetudine nauseantibus contigisse nouimus, quibus nisi exquisita edulia, et pulmenta accurate composita, seu regum tucceta et preciosa uina atque forensia apponantur, adeo uulgaria spernunt et respuunt, ut prius se inedia torqueri permictantur quam comedant; nulli dubium quin et hec nata sit Herebi atque Noctis. Huius autem mansionem et formam sic describit Ouidius: *Quesitamque Famem lapidoso inuenit in agro Unguibus et raris uellentem dentibus herbas. Hirtus erat crinis, caua lumina, pallor in ore, Labra incana situ, scabre rubigine fauces, Dura cutis per quam spectari uiscera possent, Ossa sub incuruis extabant arida lumbis, Uentris erat pro uentre locus, pendere putares Pectus et a spine tantummodo crate teneri. Auxerat articulos macies genuumque rigebat Orbis, et immodico prodibant tubere tali. Hanc procul ut uidit* etc.
+
+Querelam dicit Tullius fuisse filiam Noctis et Herebi. Quod facile concedetur si quid sit sane mentis oculo prospectetur. Est enim morbus male secum conuenientis animi, ob hoc insanum ueniens pectus, quia aut subtrahi quod sibi debetur autumat inconsultus homo, aut egre fert sibi non dari quod optat, uel non posse quod cupiat. Et sic quod suum crimen est alienum lumine mentis priuatus existimat. Hinc queritur lasciuus amans, hinc auri cupidus, hinc honorum auidus, hinc sanguinis sitibundus et alii plures malum quod introduxerunt ipsi, et prudentes eiecisse poterant flentes.
+
+Est et Morbus Herebi Noctisque filius, ut placet Tullio et Crisippo. Hic autem mentis et corporis potest esse defectus, et uti in corpore ab humorum discordantia, sic in mente a morum inconuenientia causatur, et tunc merito huiusmodi parentum, id est cecitatis intrinsece filius nuncupatur, et quoniam in mortem salutis tendere uideatur, morbus, ut placet pluribus, appellatur.
+
+Senectus etatum ultima et morti contermina solo contingit corpori, cum rationalis anima tendat uiriditate perpetua in eternum. Hec, ut ait Tullius, Herebi fuit Noctisque filia. Quod quidam facile concedi potest, cum illi sit in complexione conformis, frigida scilicet et sicca, et filii similes consueuerunt esse parentibus. Est insuper Herebus iners et tremulus a quibus non degener est senectus, cum, ut cernimus, tremula sit et tarda. Porro quia hebetes offuscatosque sensus habet corporeos, non incongrue illi Noctem dixere matrem. Attamen hoc habet insigne, quia quantum illi subtrahitur uirium tantum menti augetur consilii; ex quo fit ut ueneranda sit, et eius cani iuuenum preponantur lacertis.
+
+Pallor faciei atque totius corporis exsanguis est color, exausti sanguinis seu egri seu repentini timoris certissimus testis. Hic Noctis et Herebi filius est teste Crisippo. Et hoc ideo quia quicquid a luce solis non cernitur aut a minus bona uegetatione nutritur pallore facile occupatur; et supra dictum est quia neque solem uideat neque calorem sentiat Herebus, et ob id ubi, ista contingunt frigescere sanguinem, et aduersa digestione corrumpi et per consequens oriri pallorem necesse est, ut satis uidemus in eis qui diu ceco carcere clausi in lucem ueniunt, aut qui ab egritudine corporea fatigati resurgunt, uel subito correpti pauore pallescunt.
+
+Herebi Noctisque filiam esse Tenebram nullo interueniente teste credetur. Sane ne idem mater et filia uideantur, in hoc differunt. Nocte aliqualis luminosa res cernitur, ut luna et sydera seu ignis aliquando. In tenebra autem nil unquam apparet luminis, et si appareat usquam, desistet esse tenebra.
+
+Somnus secundum quosdam est intimi ignis coertio et per membra mollita et labore relaxata diffusa quies. Secundum uero alios est quies animalium uirtutum cum intensione naturalium. De hoc sic scribit Ouidius: *Somne, quies rerum placidissima, Somne, deorum, Pax animi, quem cura fugit, qui corpora duris Fessa ministeriis mulces reparasque labori* etc. Sane longe plenius somni commoda describit Seneca poeta in tragedia Herculis furentis dum dicit: *Tuque o domitor Somne Malorum, requies animi, Pars humane melior uite, Uolucer matris genus Astree, Frater dure languide mortis Ueris miscens falsa, futuri Certus et idem pessimus autor, Pater o rerum, portus uite, Lucis requies, noctisque comes, Qui par regi famuloque uenis. Placidus fessum lenisque foue Pauidum leti genus humanum Cogis longam discere mortem Preme deuictum* etc. Huic preterea Ouidius describit talamum satis aptum dormiendi cupido, dicens: *Est prope Cimmerios longo spelunca recessu, Mons cauus, ignaui domus et penetralia Somni, Quo nunquam radiis oriens mediusue cadensue, Phebus adire potest, nebule caligine mixte Exalantur humo dubieque crepuscula lucis. Non uigil ales ibi cristati cantibus oris Euocat Auroram nec uoce silentia rumpunt Solliciteue canes canibusue sagacior anser Garrula nec Progne stertentia pectora mulcet, Non fera, non pecudes, non moti flamine rami, Humaneue sonum reddunt conuicia lingue. Muta quies habitat, saxo tamen exit ab imo, Riuus aque Lethes, per quem cum murmure labens Inuitat somnos crepitantibus unda lapillis. Ante fores atrii fecunda papauera florent, Innumereque herbe, quarum de lacte soporem Nox legit, et spargit per opacas humida terras. Ianua ne uerso stridorem cardine reddat, Nulla domo tota est, custos in limine nullus. In medio thorus est ebano sublimis in antro, Plumeus unicolor pullo uelamine tectus, Quo cubat ipse deus membris languore solutis. Hunc circa passim uarias imitantia formas Somnia uana iacent totidem, quot messis aristas, Silua gerit frondes, eiectas litus harenas* etc. Hunc tam spectabili thalamo atque cubiculariis decoratum deum dicit Tullius Herebi et Noctis fuisse filium; cuius rei causa uidenda est, et inde uidere poterimus de ministris, cum satis sensus appareat descripti thalami. Filius ergo Herebi Noctisque dicitur Somnus, quia a uaporibus humidis e stomaco surgentibus et opilantibus arterias, et quieta obscuritate causetur. Si autem de mentali somno uelimus intelligere, non difficilius parentum talium dabitur causa. Nam calore caritatis perdito et omissa rationis uia ut necessarium sit in letiferum ire somnum satis apertum est. Nunc autem de assistentibus uideamus, que somnia sunt multiplicium specierum, ex quibus quinque tantum super Somnio Scipionis ostendit Macrobius. Harum prima uocatur phantasma, que numquam se mortalibus miscet nisi lente, dum se incipit somnus immittere, existimantibus nobis adhuc uigilare, affertque hec horribiles uisu formas, et ut plurimum a natura specie et magnitudine discrepantes, certamen noxium, aut mirabile gaudium, tempestates ualidas, uentosque sonoros et huiusmodi. Huius in genere dicit Macrobius esse etiam emactes seu ephyactes uel ephyaltes, quem communis persuasio existimat quiescentes inuadere et suo pondere pressos sentientesque grauare. Et huius causam opinantur multi stomacum nimio cibo uel potu grauatum, seu longo ieiunio uacuum, et nonnunquam aliquem ex humoribus ceteris predominantem. Sunt qui superaddant hesitationes, dicantque Uirgilium intellexisse Didonem uidisse phantasmata dum sorori conquesta est dicens: *Que me suspensam insomnia terrent*. Et illud insomnia pro phantasmate licentia poetica improprie positum. Secunda insomnium nuncupatur a premeditatione causatum, ut Tullius affirmare uidetur in libro Reipublice dicens: *Fit enim sepe ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno, quale de Omero scribit Emnius, de quo uidelicet sepissime uigilans solebat cogitare et loqui* etc. In hac igitur specie somnii amans dilectam sibi puellam in amplexus eius occurrentem aspiciet, aut fugientem miserrimus exorabit. Nauta tranquillum mare nauemque pansis uelis sulcantem, aut tempestate periclitantem aspiciet. Sic et agricola frustra letabitur letas aruis intuens segetes, depastasque plorabit. Ingurgitator pocula exhauriet; ieiunus cibos aut optabit, aut faucibus uacuis deuorabit appositos. De premeditatis autem a Didone saucia, uisa quidam uolunt, eo quod uideatur a Uirgilio ostensam premeditationem dum dicit: *Multa uiri uirtus animo multusque recursat Gentis honos, herent infixi pectore uultus Uerbaque* etc. Et sic tamquam ex premeditatione perueniens uidetur esse insomnium. Uerum quoniam ex affectione procedunt una cum somno in auras euanescunt, ut ipse idem Uirgilius dicit: *Sed falsa ad celum mittunt insomnia manes*. Somnium species tercia appellatur, per quod placet Macrobio certa somniari, sed sub uelamine, ut teste Moyse in Pentateuco, uidit Ioseph manipulos fratrum suum adorantes, et, ut ait Ualerius, Astiages uitem et urinam ex genitalibus filie prodeuntem. Hoc autem fieri uolunt homine existente sobrio, ut plurimum sumus propinquante die. Quarta uero species uisio nominatur, nullas pre se ferens ambages, quin imo quod futurum est liquida patefactione demonstrat, ut uidit Arterius Rufus romanus eques dormiens Syragusis se scilicet, dum gladiatorum munus inspiceret, retiarii manu transfodi, quod die sequenti cum multis nuntiasset secutum est. Quinta et ultima somniorum species oraculum ueteres uocauere, quod Macrobius esse uult, dum sopiti parentes maioresque nostros, grauem hominem aut pontificem, seu ipsum deum, aliqua dicentem seu premonentem nos cernimus, ut in somnis Ioseph ab Angelo premonitus est, ut acciperet puerum et matrem eius et cum eis secederet in Egyptum. Sane non nulli ex priscis, ut ex uerbis Porphyrii phylosophi satis percipi potest, omnia per quietem uisa uera esse arbitrati sunt, sed ut plurimum minime intellecta, et ob hoc uidetur Porphyrium, longe aliter quam multi alii faciant, sentire, quod per Omerum primo, deinde per Uirgilium dictum est, et quoniam familiare magis Uirgilii quam Omeri carmen est, illud deducamus in medium. Dicit enim Uirgilius: *Sunt gemine somni porte, quarum altera fertur Cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris, Altera candenti perfecta nitens elephanto, Sed falsa ad celum mittunt insomnia manes* etc. Per hos uersus uult Porphyrius somnia omnia uera esse, sentiens quod anima, sopito corpore, tanquam paululum solutior in suam diuinitatem nitatur, et in latens humanitatem, uerum aciem omnem dirigat intellectus, et non nulla uideat et discernat, et plura uideat quam discernat, seu longius abdita sint, seu densiori tegmine Occultata, et hinc fit ut quod discernit, esto non plene, nebula caligantis mortalitatis obsistente, dictum sit per corneam emitti ianuam, cum cornu huius nature sit, ut extenuatum peruium sit intuitu et tanquam dyaphanum corpus in se recondita uidere permittat. Quod autem obsistente carnis caligine uidere non potest, id elephanto contectum dicimus, cuius quidem os a natura adeo condensatum est, ut in quantumcunque tenuitatem redigatur, uidere supposita non permittat, que ideo falsa dicit Uirgilius, quia minime intellecta sunt, ut ait Porphyrius. Nunc autem superest de ministris uidere, qui etsi forte multi sint nomina trium tantum esse cognoscimus. Quorum primum Morphea dictum uolunt, quod interpretatur formatio, seu simulacrum, cuius domini iussu officium est quoscunque hominum uultus fingere, uerba, mores, uoces et ydiomata, ut scribit Ouidius, dicens: *At pater e populo natorum mille suorum Excitat artificem simulatoremque figure Morphea, non illo iussos solertior alter Exprimit incessus uultumque sonumque loquendi, Adicit et uestes et consuetissima cuique Uerba, sed hic solus homines imitatur* etc., Secundum autem Ytathona seu Phabetora quorum ego nominum significatum ignoro; huius tamen officium hoc in carmine dicit Ouidius: *Alter Fit fera, fit uolucris, fit longo corpore serpens. Hunc Ytathon superi, mortale Phabetora uulgus Nominat* etc. Tertium uero dixere Panthum, quasi totum, cuius officium est insensibilia fingere, Ouidio teste, dum ait: *Est etiam diuerse tratius artis Panthasos: ille in humum saxumque undamque trabemque Queque uacant animo fallaciter omnia transit* etc. Quasi ex his uelint que cernimus dormientes ab exteriori potentia nobis allata sint. Uerum utrum sic sit uideant alii.
+
+Mors, ut uoluere Tullius et Crisippus filia fuit Noctis et Herebi, quam ultimum esse terribilium testatur Aristotiles. Ab hac enim omnes ab ea ipsa die, qua miseri mundum intramus, sensim adeo, ut non aduertamus continue carpimur; et cum cotidie moriamur, tunc uulgato sermone mori dicimur, cum mori desinimus. Hanc, et si mille modis miseri rapiamur, aut uiolentam aut naturalem uoluere priores. Uiolenta est que ferro uel igne, uel casu alio fugienti uel etiam postulanti infertur. Naturalis autem secundum Macrobium super Somnium Scipionis ea est, qua non corpus ab anima, sed a corpore anima derelicta est. Uocauere insuper ueteres senum mortem maturam seu meritam, iuuenum immaturam, puerorum autem acerbam dixere. Nec non et aliis multis nominibus appellata est, ut Atropos, Parca, Letum, Nex et Fatum. Huius etiam dirum opus sic breuiter describit Statius: *Stigiis emissa tenebris, Mors fruitur celo bellatoremque uolando Campum operit nigroque uiros inuitat hyatu. Nil uulgare legens, sed que dignissima uita, Funera precipuos annis animisque cruento Angue notat* etc. Sed iam que pauca ficta sunt detegamus. Herebi illam dicunt filiam quia ab Herebo emissa sit, ut in prescripto carmine Statius, Stigiis emissa tenebris, seu quia calore careat, ut caret Herebus; Noctis autem ideo filia dicta est quia horribilis et obscura uideatur. Mors autem dicta est, ut dicit Ugucio, quia mordeat uel a morsu parentis primi, per quem morimur, uel a Marte qui interfector est hominum, uel mors quasi amaror, quia amara sit; nil enim hominibus creditur amarius morte, eis exceptis de quibus dicit Iohannes in Apocalipsi: *Beati qui in Domino moriuntur*. Hec ut placere uidetur Seruio, ab Atropu de qua supra differt, quia per hanc uiolentam debemus intelligere mortem, ut satis etiam colligitur proximo supra ex carmine Statii. Per Atropon autem uult intellegi naturalem rerum dissolutionem. Atropos autem dicta quia non conuertitur. Parcam uero eam per antiphrasim dixere, eo quod nemini parcat. Sic et letum, cum sit mestissima rerum. Necem autem illam proprie arbitror qua aqua, uel laqueo seu modo alio spiritus intercluditur. Fatum autem dicta est, eo quod diuina prouidentia premonstratum sit, qui nascuntur omnes mori debere.
+
+Charon, Acherontis nauta, Herebi et Noctis filius dicitur a Crisippo. De quo sic ait Uirgilius: *Portitor has horrendus aquas et flumina seruat Terribili squalore Charon cui plurima mento Canicies inculta iacet, stant lumina flamma. Sordidus ex humeris nodo dependit amictus. Ipse ratem conto subigit uelisque ministrat Et ferruginea subuectat corpora cimba, Iam senior sed cruda deo uiridisque senectus* etc. Charon , quem Seruius deuoluit in cronon, tempus est. Herebus autem hic pro intrinseco diuine mentis consilio intelligendus est, a quo tempus et cetera omnia creata sunt, et sic Herebus Caronis pater. Nox autem illi ob id mater data est, quia ante creatum tempus nulla fuit sensibilis lux, et ideo in tenebris factum est, et ex tenebris productum uidetur. Apud inferos uero ideo positus est Caron, quia superi tempore non indigent, ut nos mortales, qui ab illis sumus inferi, indigemus. Quod autem Charon corpora deferat ex una in alteram Acherontis ripam, ideo fictum est ut intelligamus, quoniam tempus confestim ut nascimur suo nos sumit in gremio, et in ripam defert oppositam, id est in mortem, que quidem est natiuitati contraria, cum illa deducat in esse, et hec corporibus auferat esse. Uehimur preterea a Charone per Acherontem fluuium, qui absque gaudio interpretatur, ut aduertamus, quoniam a tempore trahimur per uitam labilem et miseriis plenam. Eum preterea dicit Uirgilius senem, sed robusta uiridique fultum senecta, ut cognoscamus tempus annositate uires non perdere, hoc idem hodie potest quod potuit dum creatum est. Sordidus autem illi amictus est, ut appareat quia circa terrena, que sordida sunt, uersetur.
+
+Dies Herebi Noctisque fuit filia, sic, ubi de Naturis deorum, scribente Tullio. Hanc dicit Theodontius Etheri fratri suo coniugio copulatam. Quod Herebi filia sit et Noctis talis ratio redditur a quibusdam. Herebum enim a parte totum summentes pro uniuerso terre corpore sumi uoluere, ex extremo cuius quod orizonta uocant Greci, non est dubium aduentu solis cedente nocte diem consurgere, et eam Herebum ex Nocte produxisse. Eam autem Etheri coniunctam connubio ideo dicunt, quia Etherem intelligunt ignem, qui claritate carere non potest, et ob id cum dies clara sit, nil aliud uolunt quam claritatem igni coniunctam ostendere. Hec autem ab antiquis, postquam adeo dictum est, uespere et mane facta est dies una, huius magnitudinis designata est, ut id tempus, quod labitur a surgente sole et mundum omnem circumeunte atque in eodem loco, unde surrexerat, redeunte, ea cum nocte que includitur, dies dicatur una, et hec naturalis, quam in XXIIII equas partes diuisere, et has oras nuncupauere. Deinde, prout eisdem uisum est, artificialis est superinducta dies, que in diem et noctem diuisa unicuique partium, diei scilicet et nocti XII horas, esto inequales, esse concessere, et artificialem ab artificio excogitantis eam dixere, qua in suis iudiciis ut plurimum utuntur astrologi. Inde medici creticam inuenere diem, eaque circa egritudinum obseruationes utuntur. Dierum uero naturalium initium non eque a naturalibus omnibus summitur. Romani autem, ut ait Marcus Uarro, a nocte media incepisse et in sequentis noctis medium terminasse uoluerunt, quam dimensionem adhuc seruant Ytali, et potissime in iudicialibus causis. Athenienses autem olim a solis occasu incipientes diem in occasum diei sequentis finiebant. Babilonii uero ab ortu faciebant, quod ab occasu Attici. Umbri qui et Etrusci sunt, a meridie illi fecere principium, et in sequentis diei meridiem terminabant. Que consuetudo adhuc ab astrologis obseruatur. Est preterea dies naturalis secundum uarias eius qualitates uariis distincta nominibus. Nam, ut Macrobius Saturnaliorum asserit, ab initio diei Romanorum incipiens, primum tempus diei dicitur medie noctis inclinatio, eo quod nox in diem incipiat declinare. Deinde a galli cantu gallicinium nuncupatum. Tertium conticinium, eo quod sopita omnia conticescere uideantur. Quartum diluculum dicitur, eo quod diei lux apparere uideatur. Subsequenter quintum tempus sole iam surgente, mane uocari uoluere, seu quia a manibus exordium lucis emergi uisum sit, seu ab omine boni nominis, nam Lanubini mane pro bono dicunt. Sextum autem dixere meridium, hoc est diei medium, quod nos meridiem dicimus. Ab hac autem hora tempus in noctem tendens, quod septimum est, uocatur occiduum quia cadere uideatur. Octauum uero suprema tempestas nuncupatum est, eo quod diei sit nouissimum tempus, ut in XII tabulis est espressum: solis occasus suprema tempestas esto. Deinde nonum tempus dicitur uespera, quod a Grecis tractum est. Illi enim speran a stella hespero, que in occasu solis apparet, dicunt. Decimum autem tempus, quod est noctis initium, dicitur prima fax, eo quod tunc stelle incipiant apparere, seu ut aliis placet, quia tunc, luce cessante diei, incipimus faces accendere, ut tenebras noctis uincamus lumine. Tempus uero undecimum nox concubia dictum est, eo quod ea hora post aliqualem uigiliam cubitum consueuerint ire mortales. Duodecimum quidem diei tempus, quod noctis est tertium, intempestum dicitur, eo quod nullis gerendis rebus uideatur accommodum. Cuius finis est circa principium eius, quod diximus, medie noctis inclinatio. Insuper cum humana solertia respectu habito ad septenarium numerum, quem quibusdam ex causis ueteres uoluere perfectum, disposuerit omne tempus per septimanas dierum efflui, et dies illas septimane nominibus uariis nuncupare, consueuere nonnulli nominum talium exquirere causas; quas ego has puto, cum a planetis apud nos quinque denominentur, sexta sabbatum ab Hebreis dicta, a christianis postea immutata non est, eo quod requiem dicant significare latine, ut appareat cum creauisset omnia Deus in sex diebus, eum septima ab omnibus operibus suis quieuisse. Dominica autem dies, que nobis christianis est septima, sic eo dicta est, quia ea die Christus Dei filius, non solum ab omnibus laboribus suis quieuit, uerum uictor surrexit a mortuis et sic illam a domino nostro patres incliti uocauere dominicam. Alii uolunt a sole denominatam, eo quod ipse sit planetarum princeps et inde dicatur dominus, et quia eiusdem diei hore prime principatum habeat ob id illam denominari dominicam. Sed cum longe alius sit ordo planetarum quam in nominibus dierum habeatur, est sciendum secundum planetarum ordinem successiue unicuique diei hore dari dominium, et ab eo cui contingit prime hore diei dominium habere, ab eo dies illa denominata est, ut puta si diei dominice Ueneri secundam horam tribues, que Soli immediate subiacet, et Mercurio terciam, qui subiacet Ueneri, et Lune quartam, que subiacet Mercurio, quintam autem Saturno, ad quem conuertendus est ordo cum in Luna defecerit, sextam Ioui, et sic de singulis XXIIII horis diei dominice , sub nomine uel dominio Mercurii inuenietur hora XXIIII, et XXU que prima est diei sequentis sub nomine uel dominio Lune, et ideo ab ea secundus denominatus ebdomade dies, seu potius primus, ut dies dominica septima sit ebdomade et quietis dies. A qua prima diei Lune hora, si eodem modo computaueris uigesimamquartam eius horam inuenies sub Iouis imperio constitutam, et uigesimam quintam sub Martis dominio, a quo et ipsa secunda dies Martis denominata est, quia prime eius hore Mars imperet. Et sic successiue de singulis donec ad ultimam deueneris sabbati, que Marti subest, et subsequitur prima diei dominice ascripta Soli, a quo dies ut ante diximus dicta est. Dies autem naturalis cum ex die constet et nocte, a die tota tanquam a digniori parte denominata est, et dies a diis uocitata, nam dyos grece, latine dicitur deus; nam uti dii mortalibus opinione ueterum adiutores sunt, sic et adiutrices sunt dies, et a diis ipsis etiam eam ob causam denominate sunt. Postquam e subterraneis latebris in diei lucem prestante Deo deuenimus, supererat nobis, ut eque de omnibus Herebi filiis dixissemus, etiam de Ethere, quem eiusdem filium uolunt, quid senserint ueteres, descripsisse. Sane quoniam omne eius masculinum genus hoc excepto filio sterile est, et huius non est parua posteritas, et in longum satis uolumen protractum est, eum in secundum seruandum honestius ratus sum, et primo finem imponere.
+Genealogie deorum gentilium liber primus explicit.
+
+E cauernis Herebi fere omnem prolem eduximus, gratia Dei nostri omnipotentis et ueri opitulante, et, quo concessum est ingenio, amotis figmentis nudam in precedenti uolumine coram apposuimus lectoribus, equidem non absque ingenti labore inter Stigis fumos et nebulas uacillantis hinc inde nauicule. Sane postquam in patentiorem orbem uentum est, forsan, minus ambigue flexus uarios, reciprocosque superabimus Euripos, quorum superbientes in celum undas, ni fallor, aspicio. Nam inter alios arduus Ether e uisceribus Herebi in sublime delatus, primus impetu occurrit suo, non magna tamen prole fecundus, sed spectabili quidem. Ex qua, si satis recte conspicio, primus Iuppiter unus est, tam conspicui nominis gloria quam longa successione refulgens. Quam si describere uelim omnem in Egyptum usque litus et Syrium, regnumque tuum Cyprum ut euehar impellente fluctu necesse est. Que cum tanto sit celsitudine tue, o rex inclite, notior quanto mihi longinquior nauigatio, queso per tui nominis insigne decus errores meos equo animo feras, et pii more principis emendari potius iubeas quam dentibus inuidorum lacerari permittas. Ipse enim, tenso uelo, ex Orci faucibus iter arripio, orans, ut ille illud dirigat qui, naufragantibus in mare Genezaret discipulis, uentis imperauit et undis.
+
+Ether, ut placet Tullio in libro De naturis deorum, filius fuit Noctis et Herebi. Qui quidem et si quandoque pro Celo summatur proprie, tamen ignis elementum uidetur existimari a multis. Sic enim testatur Ugucio. Sic uelle uidetur Ouidius ubi in principio maioris sui uoluminis dicit: *Hec super imposuit liquidum grauitate carentem Ethera nec quicquam terrene fecis habentem* etc. Hunc rerum omnium causam credidere quidam, ut supra dictum est, et eum similiter Demogorgonis filium fictione sua Pronapides ostendit, dum dixit Chaos ignita exalasse suspiria, sed uisum est Ciceroni cedendum. Quem quantumcunque sterilem multi faciant, ipse tamen eum scribit fuisse secundum, et Iouem genuisse primum et Celium, e quibus emanauit omnis numerosa deorum prosapia.
+
+Iouem primum dicit Theodontius fuisse filium Etheris et Diei. De quo quidem Ioue quantumcunque preclaro sit insignitus nomine, legisse nichil, audisse tamen perpauca esto laudabilia memini. Referebat enim Leontius, grecus homo, et talium abundantissimus, hunc ante quesitum maius nomen Lysaniam nuncupatum, hominem Arcadem, et profecto nobilem, et ex Arcadia Athenas iuisse, et cum esset ingentis ingenii, uidissetque rudi in seculo rudi et fere bestiali ritu uiuentes Atticos, ante omnia compositis legibus illos publico instituto uiuere docuit, et qui feminas fere communes habebant, primus matrimonia celebrare monstrauit, et cum iam ad humanos redegisset mores, monuit eos deos colere, et eis aras et templa atque sacerdotes instituit et multa insuper illis ostendit utilia. Que dum mirarentur siluestres Attici atque commendarent, eum rati deum, Iouem uocauere, regemque suum fecere. Quem et Cicero antiquissimum dicit Atheniensium fuisse regem. Hec michi de isto sunt. Nunc uero uiso cur Etheris et Diei illum finxerint filium, et quoniam celeberrimum fuit apud gentiles Iouis nomen, eius significatum uidebimus et que potuerit esse impositionis causa et deificationis perscrutabimur. Dicunt ergo eum Etheris filium, seu ut eum nobilitatem patre generoso, putabant enim primam rerum causam ignem, et sic illi nobiliorem patrem dare non poterant, seu quod eum celestem putarent hominem, seu deum, et a celo uenisse ratione profunditatis ingenii, seu quia illi igneam naturam uiderent, more ignis semper ad alta tendentem, ut de eo dici possit uirgilianum illud: *Igneus est illis uigor et celestis origo*. Diei uero filium ideo illum dictum puto, quia esto nascatur quis aptus ad maxima, non tamen euestigio quod natus est, ea potest ad que natus est agere, oportet ut in dies augeantur uires, et animus in feruorem agere deorum excrescat, et demum ipse operetur, cuius opera, quoniam in die uisa et cognita sunt, a die nouo uidetur editus partu, ut de talibus dici possit, quod Ualerius dicit de Demostene: *Itaque alterum Demostenem mater, alterum industria enixa est*. Sic et alterum peperit Lysaniam mater, et alterum dies operum testis. Uocatus est insuper Lysanias iste ab Atheniensibus Iuppiter, nomen eo usque nemini concessum mortalium, nec ipsi etiam deo adhuc fuerat a gentilitate impositum, nec unde sumptum sit ab imponentibus satis scitur. Arbitror ego tamen id nominis huius causam dedisse, quod et de aliis etiam planetis multis contigisse comperimus, a similitudine scilicet operationum conformium huius hominis ipsi Ioui. Dicit enim Albumasar in suo maiori introductorio, Iouem planetam natura calidum esse et humidum, aereum, temperatum, modestum atque honestum, laudabilem plurimum et patientie obseruatorem, ac in periculis post patientiam audacem, liberalem misericordem, cautum, amatorem uerum, magistratuum auidum, fidelem, multiloquum, bonorum amicum, malorum uero hostem, amatorem principum et maiorum, et alia plura de eo scribit, quibus annectit eum significare naturalem animam, uitam, pulchritudinem, sapientes uiros, legum doctores, iustos iudices, diuinum cultum, religionem, uictoriam, regnum, diuitias, nobilitatem, gaudium et huiusmodi. Quibus consideratis, et demum huius hominis ponderatis moribus, adeo eum cum Ioue conuenire discernemus, ut non incongrue Iouem nuncupatum dicamus, et hanc conuenientiam tanti nominis illi causam fuisse credamus. Sane nomen hoc, postquam ab antiquis planete et Lysanie concessum est, non nullis aliis a recentioribus etiam attributum legimus, ut puta Ioui secundo Celi filio, qui et Archas homo fuit, et Atheniensium rex. Nec non et Ioui tercio, homini Cretensi et Saturni filio. Sic eque et Pericli Atheniensi principi, quem multi Iouem Olympium uocauere. Preterea poete ignem elementum, et non nunquam ignem et aerem sub Iouis nomine suis fictionibus inseruere. Adeoque in sublime conscendit, ut a prudentioribus etiam summo et uero Deo ascriberetur, nec immerito, ipsi quippe soli tam egregium competit nomen, quod nec abhorreret christianus considerato nominis significato nisi gentilium, fuisset inuentum. Uolunt enim aliqui et graues uiri quod idem Iuppiter sonet quod iuuans pater, quod soli uero Deo conuenit. Ipse enim uere pater est et ab eterno fuit et erit in sempiternum, quod de alio nemine dici potest, similiter et iuuans est omnibus et nulli nocens, et in tantum iuuans est, ut si suum retrahatur iuuamen periclitentur confestim omnia necesse sit. Insuper hoc nomen Iuppiter grece dicitur zephs, quod latine uita sonat. Et quis alter rebus et creaturis omnibus uita est nisi Deus? Ipse enim de se ipso dicens testatur: Ego sum uia, ueritas et uita; et profecto sic est. Illi enim et per eum et in eo uiuunt omnia, extra eum preter mortem et tenebras nichil. Hunc, et si non rite coluerint, ueteres Romani Iouem optimum maximum uocauere, conati per hec pauca uerba ostendere, quoniam magnitudine et potentia ceteros excedat deos, et quod ipse solus summum sit bonum et quod ab eo uita sit et adiutorium uniuersis. Multa preterea poteram hic apponere Ioui a poetis attributa, ut puta armigeram auem, quercum, bella, Iunonem coniugem et alia, sed quoniam ista uidentur recte spectare ad ea que de Ioue Cretico ficta sunt, illi censui reseruanda. Porro, rex inclite, non satis certum est, utrum Athenienses Iouem hunc in deum habuerint, aut fecerint, si autem fecerunt sciendum est antiquis consuetum fuisse ad augendam originis nobilitatem, conditores ciuitatum suarum certis suis infaustis cerimoniis numero deorum inserere, et sacris templisque colere. Sic et parentes suorum principum sic et ipsos principes ob aliquid ab eis susceptum beneficium, ut se gratos ostenderent, et alios ad bene agendum ob cupiditatem tam splendide glorie animarent. Scribunt insuper ueteres multos fuisse Ioui filios, ex quibus arbitror uere non nullos Iouis fuisse filios, sed cuius Iouis primi, secundi uel tertii de aliquibus non satis constat, sic et alios plures ob insignem uirtutis preminentiam et ad gloriam generis extollendam a theologis gentilium Ioui similiter attributos, quos ego illi attribuam Ioui, cui magis uidebuntur contemporanei.
+
+Minerua, uulgato fere poetarum omnium carmine, Iouis fuit filia, de ortu cuius talis fertur fabula. Quod cum uideret Iuppiter Iunonem coniugem suam non ferentem filios, ne omnino absque filiis esset, percusso cerebro suo armatam emisit Mineruam. Quod Lucanus firmare uidetur dicens: *Hanc et Pallas amat patrioque uertice nata est*. Et in natiuitate huius dicit Claudianus: *Auratos radiis imbres nascente Minerua Indulsisse Iouem perhibent* etc. Insuper hanc natam dicit Seruius luna quinta sicuti reliqui qui steriles fuere. Huius preterea compertum uolunt lanificium ante eam incognitum, sic et texturam, et ob id placet Ouidio. Huic cum Aragne Colophonia de textura fuisse certamen et uictoriam. Sic et cum Neptuno de impositione nominis ciuitatis Athenarum. Eam preterea non nulli armatam fingunt et arcis Athenarum presidem. Illi insuper Titus Liuius attribuit numerorum inuentionem et eorumdem figuras, cum ante loco numeri signis uterentur antiqui. Recitatur de hac et alia fabula, quod cum esset huic perpetue uirginitatis seruande propositum et Uulcanus in desiderium sui uenisset, Ioui patri suo petiit loco muneris factorum a se fulminum in gigomantia Minerue matrimonium. Cui Iuppiter uoti nate conscius, si obtinere possit concessit, et Minerue si illum aspernaretur uersa uice concessum est, ut se uiribus tueretur, et sic dum totis conatibus in eam iuisset Uulcanus et ipsa in contrarium niteretur, actum est ut emisso a Uulcano semine in terram nasceretur puer, et ipsa linqueretur in pace. Triplici etiam illam indutam ueste dixerunt, eique peplum pictum consecrauere et eius in tutelam cornice pulsa noctuam posuere, ac pluribus eam nuncupauere nominibus, ut Mineruam, Palladem, Athenam et Tritoniam. His explicitis, exquirebat ordo sumptus ut detegeretur quid sensisse sub figmentis potuissent antiqui. Uerum hic aduertendum est, quoniam non omnia hic apposita figmenta ad hanc spectant Mineruam, illa quippe nominis identitas non curantibus ex hoc poetis implicuit; nam nec arma, ut Leontius asserit, ad hanc spectant, nec Neptuni certamen, quin imo eius sunt Minerue que Iouis secundi fuit filia, et ideo illis omissis detegemus cetera, et quedam historialia apponemus. Uoluerunt igitur Mineruam, id est sapientiam, ex cerebro Iouis, id est dei natam; uolunt enim physici omnem intellectiuam uirtutem in cerebro tanquam in arce corporis consistere. Hinc Mineruam, id est sapientiam, ex cerebro natam fingunt, id est ex cerebro dei, ut intelligamus, quoniam ex profundo diuine sapientie arcano omnem intellectum, omnem sapientiam infusam esse, quam Iuno, id est terra, quantum ad hoc sterilis dare non poterat neque potest; nam, teste sacra pagina, omnis sapientia a domino Deo est. Et ipsamet in eadem dicit: *Ego enim ex ore altissimi prodiui*. Et sic eam profecto industriose, non ut nos gignimur, sed ex Iouis cerebro natam finxere, ut ostenderent eius singularem nobilitatem ab omni terrena spurcitie feceque semotam. Uirginitas inde illi attribuitur perpetua et inde sterilitas, ut per hoc noscatur quia sapientia nunquam labefactatur aliqua contagione mortalium, quin imo semper pura, semper lucida, semper integra et perfecta est. Et quantum ad temporalia sterilis est, cum sapientie eterni sint fructus. Quid per certamen illius senserint et Uulcani infra ubi de Ericthonio, ex certamine hoc nato, scribetur. Triplici autem ueste ideo tegitur, ut intelligatur uerba sapientum et potissime fingentium multiplicem habere sensum. Illique ideo peplum pictum sacrum est, ut intelligamus sermones sapientie ornatos, floridos, lepidos et summa uenustate decoros. Noctua autem ideo illi attributa est pulsa cornice, ut ostendatur sapientem premeditatione in obscuris seposita noscere uti et noctua uidet in tenebris, et loquacitate atque garrulitate repulsa ut opere agat, loca tempusque respicere. Minerua enim dicitur ut ait Albericus, a min quod est non, et erua quod est mortalis, ut resultet esse sapientiam immortalem. Pallas et Athene, ad alias spectant Mineruas, et ideo ubi de illis mentio fiet exponentur. Tritona autem dicta est a loco seu a lacu quem penes primo comparuit, qui triton in Affrica computatus est. Fictionibus igitur sic expositis ad hystoriam ueniendum est et sciendum Mineruam fuisse uirginem quandam, cuius incognita fuit origo, ipsa uero cum ingentis esset ingenii, ut Eusebius ait, regnante Argiuis Phoroneo, primo apud Tritonam paludem seu lacum Affrice comparuit, ignorantibus cunctis quibus uenisset ab oris. Dicit tamen Pomponius Mela in Cosmografia, quod incole arbitrabantur eam ibidem genitam et fabule fidem faciunt, quia quam natalem illi putant diem ludicris uirginum inter se decertantium celebrant. Hec autem cum lanificium et texturam et alia multa artificiosa comperisset, celebris dea habita est, et quoniam omnia eius inuenta ex ui ingenii atque sapientie procedere uidebantur, locus fabule adinuentus est, ut ex cerebro Iouis genita uideretur. De hac enim dicit Augustinus in libro De ciuitate dei, quod, Ogigio in Actica regnante, eam in uirginali etate apparuisse apud lacum Tritonis, ut dictum est, et cum multorum operum esset inuentrix tanto procliuius dea credita est, quanto minus origo eius cognita; nec ab Eusebio differt Augustinus in tempore, nam contemporaneos fuisse Phoroneum et Ogigium idem ostendit Eusebius, et ob hoc ego hanc Ioui primo filiam ascripsi, eo quod illi magis quam cum reliquis uideatur conuenire tempore.
+
+Eusebius in libro Temporum dicit Apim, qui postea rex Argiuorum, filium fuisse Iouis et Niobis, filie Phoronei, cui idem Eusebius scribit Iouem primo quam alteri mortalium immixtum; et sic primus fuit Iuppiter cum tempore longe inferiores sint alii. Leontius autem dicit hunc Phoronei et Niobis sororis et coniugis sue fuisse filium, eique in regnum Sicioniorum heredem successisse; uerum postea ab Egyptiis et deum et Iouis filium factum. De hoc Api multa narrantur, nam ut referunt aliqui cum aliquandiu Argis post Phoronei mortem imperasset, cupiditate glorie et amplioris regni ad Egyptios transfretauit, et obtento regno, cum rudes homines multa docuisset et potissime uini usum, loco dei haberi ceptus est, iam Yside sibi copulata coniugio. Eusebius uero eum Sycionorum scribit fuisse regem, et ut ab eodem traditum est, de tempore eius uarie sensere scriptores annalium. Nam quidam dicunt tempore Abrahe ab eo Greciam Apiam appellatam. Alii autem dicunt nato iam Iacob eum apud Egyptios deum habitum. Beda uero, eo in libro quem De temporibus scripsit, dicit, tempore Iacob ab Api in Egypto Menphim conditam. Eusebius preterea dicit secundum alios eum regem fuisse Argiuorum, et regnasse post centesimum annum Iacob, et ibidem dicit, Apim, cum Egyaleum fratrem regem prefecisset Achaye, in Egyptum transfretasse et Menphim condidisse ciuitatem. Eum autem in Egyptum abisse et Ysidem habuisse coniugem satis ab omnibus creditur, uerum uti de tempore eius ambigitur, sic et de morte eius uaria etiam recitantur. Nam alii uolunt eum apud Egyptios mortuum et sepultum; de quo in libro De ciuitate dei sic ait Augustinus: *Rex argiuorum Apis nauibus transuectus in Egyptum, cum ibi mortuus fuisset, factus est Serapis omnium maximus Egyptiorum deus*. Nominis autem eius, cur non Apis etiam post mortem, sed Serapis appellatus sit, facillimam rationem Uarro reddit. Quia enim arca in qua mortuus ponitur, quam omnes iam sarcophagum uocant, soron dicitur grece, et ibi uenerari sepultum ceperant prius quam templum eius esset extructum, unde Soron et Apis Sorapis primo, deinde, una lictera commutata, ut fieri assolet, Serapis dictus est. Alii autem dixere eum a Typheo fratre occisum atque membratim discerptum diuque ab Yside coniuge quesitum et postremo compertum et in uanno eius membra collecta, quod postmodum in religionem uersum est, in sacris scilicet februis interuenire uannum. Ysis autem ultra paludem Stigiam, que in Affrica est, in semotam insulam collecta detulit, et ibidem recondidit. Uoluntque qui hoc uerum arbitrantur a onga Ysidis exquisitione exortum, quam Egyptii fecere diu, non ante desistentes quam album taurum comperissent, compertoque applaudentes eum uocabant Osirim, et quoniam singulis annis id fiebat, dixit Iuuenalis. Et nunquam satis quesitus Osyris. Ceterum quandocunque in Egyptum iuerit, seu qualitercunque occubuerit, aut quocunque sepultus sit Apis, in tanta fuit apud Egyptios ueneratione, ut eo iretur ab eis ad hoc ut nulla humanitatis infectione posset illius labefactari diuinitas, ut cauerent instituto publico ut, si quis illum fuisse hominem diceret, capite puniretur, et ob id in quibuscunque templis erat eius simulacrum digito labiis impresso admonebat silentium. Huius insuper tauri, quem Serapim arbitrabantur Egyptii, caput dicit Rabanus delirantes Iudeos in heremo, loco Dei coluisse. Hunc preterea Apim dicit Macrobius in libro Saturnaliorum apud Alexandriam Egypti ciuitatem una cum Yside mirabili cultu uenerari, seque Soli uenerationem illam impendere affirmare, et sic Apim Solem esse uidetur arbitrari.
+
+Solem primum, primi Iouis fuisse filium scribit Tullius ubi De naturis deorum, nec tamen dicit ex qua matre susceptum. Sunt qui uelint hunc Apim fuisse, eo quod loco Solis ab Egyptiis, ut paulo supra dictum est, cultus sit. Ego autem quis aliter fuerit comperisse non memini, hominem tamen fuisse certus sum, et si alius fuit ab Api, credendum est eum insignem atque splendidum fuisse hominem et ingentis atque regii animi preditum, et eo modo quo supra de Ioue dictum est tam claro nomine decoratum.
+
+Diana prima filia fuit Iouis primi et Proserpine, ut in libro quo supra Tullius idem asserit. Hanc ego reor ueram huius Iouis fuisse filiam et non ascriptitiam, et cum satis sit nomen illud mulieribus usitatum, possibile etiam est fuisse proprium non appositum. Uerum qualiscunque fuerit, non ea est quam poete insignem uirginitate perpetua uoluere, cum legatur hanc ex Mercurio, Liberi et Proserpine filio, pinnatum concepisse Cupidinem.
+
+Primi Iouis et Cylenis nynphe Arcadis asserit Leontius filium fuisse Mercurium. Hunc deorum nuntium seu interpretem fore poete describunt, eumque uariis ornamentis insigniunt, ut per illa intelligatur eiusdem officiorum uarietas. Scribit enim de eo sic Uirgilius: *Primum pedibus talaria nectit Aurea que sublimen alis siue equora supra Seu terram rapido pariter cum flamine portant. Tum uirgam capit hac animas ille euocat Orco Pallentes alias sub tristia Tartara mittit. Dat somnos adimitque et lumina morte resignat. Illa fretus agit uentos et turbida tranat Nubila* etc. Insuper et Oratius de eo sic scribit in Odis: *Mercuri facunde nepos Atlantis, Qui feros cultus hominum recentum Uoce formasti cantus ed decore Mere palestre* etc. Illi insuper Statius galerum addidit dicens: *Obnubitque comas et temperat astra galero* etc. Sane quanquam legamus plures et homines fuisse Mercurios, his inspectis que supra proximo de eo poete describunt, dato possint et ad hominem referri, de Mercurio planeta scripta potius presumemus, et potissime si inspexerimus qualiter cum his que ab astrologis scripta sunt poetarum dicta conueniant. Albumasar autem maxime inter antiquos autoritatis homo, asserit Mercurium adeo flexibilis esse nature, ut euestio ad naturam eius cui adheret et ipse suam naturam conuertat, et hoc propter temperamentum eius siccitatis et frigoris. Uenerabilis autem Andalo, preceptor meus, eum complexione dicit calidum et siccum eumque significare concubinarum delectactiones, claritatem, et oracula uatum, eloquentiam, et hystoriarum memoriam, credulitatem, pulchritudinem, bonitatem discipline, et acumen ingenii, prescientiam futurorum, arismetricam et geometriam atque astrologiam, et hinc descriptionem tam celestium quam terrestrium rerum omnium; preterea auguria, dulcedinem prolationis, uelocitatem, et principatus desiderium, et ob illum laudem atque famam, et insuper come tonsuram, scriptores et libros, mendacium et testimonium falsum, speculationem semotarum rerum, paucitatem gaudii, et substantie desolationem, negociationes et emporia, furta, contentiones, calliditates et consilii profundidatem, modulationes carminum et fistularum, colorationes multimodas, obedientiam, concordiam, pietatem, paupertatem, amicitie retentionem, artificia manuum, et alia multa, et ut ipse idem asserit Andalo, cum masculis masculus et cum feminis femineus est. Ex quibus facile comprehendere possumus cum tam conuertibilis sit nature, de eo in prescriptis carminibus intellexisse poetas, esto illud idem de hominibus mercurialibus dici possit et dicatur, ut in sequentibus apparebit. Sane libet intentum poetarum explicare latius ut, quantum cum astrologis conueniant, manifestetur apertius. Dicunt igitur, ut a capite summamus exordium, eum tectum galero, ut per hoc sentiamus, quia sicut qui galero tegitur imbres fugit et radios, sic et Mercurius solaribus tectus radiis, quibus fere semper uinctus est, fugit aspici a mortalibus; rarissime quidem uidetur, et paucis notus est, et mercurialis homo calliditate suum tegit consilium. Alata enim habere talaria, uelocitatem eius non solum in motu, qui illi circa epiciclum uelocissimus est, sed ob celerem aliorum corporum supercelestium proprietatum assumptionem atque traditionem, ex qua mercurialium etiam hominum uelox uersipellisque circumflexio denotatur. Uirga autem illi ascripta est propter dimensiones corporum se sibi iungentium, secundum quas et ipse illico suos disponit effectus, et mercurialis homo circa quodcunque opus suum metitur obsequium. Quod ab Orco animas reuocet uirga, id est potentia sua, est hic acutius attendendum. Fuere quidam qui arbitrati sunt omnes hominum animas a principio simul fuisse creatas et demum conceptis hominibus immissas, eas morientibus nobis ad Inferos descendere, ibique cruciari donec in uita commissa purgarentur, et inde transitum facere ad Elisios campos, ac inde post mille annos a Mercurio deduci ad Lethem fluuium, ut eo potato obliuiscerentur presentis uite labores; et sic desiderarent iterum redire ad corpora, ad que Mercurius reuocabat. Quam ridiculam opinionem optime tangit Uirgilius dum dicit: *Quisque suos patimur manes, exinde per amplum Mittimur Elisium et pauci leta arua tenemus*. Donec longa dies perfecto temporis orbe Concretam exemit labem purumque relinquit Ethereum sensum atque aure simplicis ignem. Has omnes, ubi mille rotam uoluere per annos, Letheum ad fluuium deus euocat agmine magno, Scilicet immemores supera ut conuexa reuisant Rursus et incipiant in corpora uelle reuerti. Hoc autem officium reuocandi animas ad corpora ideo Mercurio attributum uolunt, quia dicunt eum preesse fetui in utero matris existenti in mensi sexto, in quo opinantur multi rationalem animam infundi concepto, et hoc Mercurii predominantis opere, et sic ab Orco, id est ab inferiore loco, reuocatur anima in corpus nascituri a Mercurio. Quod autem ad Tartara mittat physicum est, quia deficiente per frigidum et siccum, que est Mercurii complexio uera, calido et humido radicali, anima separatur a corpore et iuxta ueterum opinionem tendit ad Inferos. Somnos adimere et dare idem est cum eo quod dictum est in uitam educere nascentes, quod est somnum adimere, et in mortem soluere, quod est somnum dare. Uentos agere Mercurii est, ipse enim non nunquam frigore suo suscitat illos, quibus suscitatis eis impellentibus feruntur huc illuc nubes. Uolunt eum preterea deum eloquentie, deum mercatorum, deum furum, et alia quedam esse, de quibus omnibus, infra protensius, ubi de mercuriis hominibus dicetur. Eum autem Iouis fuisse filium, ideo fictum est, quia dei creatura est, Cylenis autem ad colorandam fictionem dictum est, seu eo quod apud Cylenem montem Archadie primo cultus est.
+
+Tritopatreum, Ebuleum et Dyonisium dicit Cicero ubi De naturis deorum antiquissimi Iouis, id est primi, Atheniensium regis et Proserpine fuisse filios, et Athenis Ariarches appellatos esse. Quos, et si nil de illis comperiam, arbitror insignes fuisse uiros, cum Ariarches sonet armorum principes; nam Aris grece, Mars latine sonat, et archos princeps, ergo bellorum seu armorum principes fuere. Quod ea tempestate et etiam hodierna permaximum est. Leontius uero dicit quod, cum Ebuleus ad famam tractus Anthei Terre filii ad ineundam cum eo luctam accessisset, eo superato Herculis meruit cognomen, quod ante eum nemo meruerat. Ego autem credo longe antiquiorem Ebuleum Antheo. Similiter et Dyonisium dicit ad Yndos coactis in militiam mulieribus intulisse bellum, et obtenta uictoria Nysam urbem ibidem condidisse, et cum uictoriosus reuerteretur primum pompam excogitasse triunphi ac etiam uini usum Athenienses docuisse, eumque ab eisdem Liberum appellatum, et patrem, eo quod sese liberos eo uiuente arbitrarentur, quasi sub optimi patris tutela seruatos. Que quidem sic esse potuisse non nego, sed tamen longe potest fuisse existimo.
+
+Placet insuper Tullio primi Iouis ex Lysico primum et antiquissimum Herculem fuisse filium. Et huic asserit cum Apolline de tripode fuisse certamen, in quo quoniam obtinuerit dicit Paulus, cum Dyonisius uocaretur, Hercules meruit appellari. Quod quidem et Leontius affirmat, sed causam non ostendit, et ideo quid credam non habeo. Certamen autem tripodis credo de diuinatione fuerit. Nam Phebi tripodas dicit Paulus speciem esse lauri, cui tres tantum sunt radices, et has ob id in Libris pontificum tripodas dictas, et Apollini ob id sacras, quia cum ipse diuinationis deus sit huiusmodi lauri eandem uideantur habere uirtutem, cum legatur si frondes huius specie lauri dormientis capiti supponantur uel alligentur, eum procul dubio uera uisurum somnia.
+
+Ex Proserpina Iouem non nullos suscepisse filios ostendit Tullius, et inde illius etiam fuisse filiam; quod quidem possibile est honestate seruata, et Proserpinam habuisse coniugem, et ex hac eadem uel ex alia muliere Proserpinam habuisse filiam, quam Liberi fratris sui fuisse coniugem idem uidetur testari Tullius. cum de ea nil aliud legisse meminerim.
+
+Liberum primum primi Iouis fuisse filium Cicero ubi De naturis deorum testatur liquido. Hunc unum et idem cum Dyonisio superiori Leontius arbitratur, eumque preceteris fratribus insignem fuisse uirum conatur ostendere, tamen Eusebius seu de hoc seu de alio, quod ego magis arbitror, longe post hec tempora fuisse describit. Huius autem Proserpinam et sororem et coniugem non nulli uolunt, eumque ex ea Mercurium secundum suscepisse filium.
+
+Mercurius alter a superiore Liberi et Proserpine fuit filius, ut Theodontius dicit et Coruilius. De quo talis a Theodontio recitatur fabula. Quod cum, uidente nemine preter Bathum quendam, Apollinis uaccas furatus fuisset, Batho ut hoc nemini reuelaret unam concessit ex uaccis, demum in faciem alteram transformatus experturus Bathi fidem ad eum rediit promisitque ei taurum si sublatas sibi uaccas ostenderet; Bathus autem omnia que uiderat reuelauit, quam ob rem turbatus Mercurius eum mutauit in saxum quod indicem uocauere priores. Nos autem paragonem uulgo dicimus. Tandem cum diuinitate sua fretus hoc cognouisset Apollo, sumpto arcu uoluit Mercurium sagittis occidere, sed Mercurius prestigio inuisibilis factus ledi non potuit. Postremo inter eos inita concordia citharam a se compertam Mercurius concessit Apollini. Apollo autem uirgam concessit eidem. Dicebat insuper Paulus, se alibi legisse quod Mercurius iram precogitans Apollinis, ne ledi posset ab eo, clam illi pharetram euacuauerat, quod cum aduertisset iratus Apollo, miratus eius astutiam risit, et in concordiam secum uenit ut supra. Leontius circa hanc fabulam dicebat hunc Mercurium filium fuisse Dyonisii qui proxime supra Liber uocatur, et eum a natiuitate uocatum Nysum, eo quod apud Nysam Yndie paulo ante a patre conditam natus sit, et cum adoleuisset tanta pedum uelocitate ualuit, ut coeuos suos ceteros cursu superaret, quam ob rem omisso nomine primo Stilbon appellatus est, quod uelox latine sonat; demum cum illusiones magicas didicisset et latrociniis delectaretur summe, armenta rapuit Phoronidis sacerdotis Apollinis Delphici, qui ea tempestate mirande autoritatis habebatur, et ea post lapideum tumulum quendam cui Bathos nomen erat seduxerat. Uerum cum taurus unus, ex improuiso segregatus a reliquis, socios uagus repeteret, forte conscendit tumulum illum mugiens, mugitu cuius respondentibus aliis ab exquirentibus armenta comperta sunt, et tumulus ex Batho dictus est index. Stilbon autem cum suis artibus Phoronidis irati impetum effugisset, amicus eius tandem effectus est. Uerum cum in talibus perseueraret non ob auaritiam sed nature, ut aiebat, impulsu, cum alias esset et formosus homo et eloquentissimus et circa omnia manualia opera celeberrimi ingenii Mercurius nuncupatus est et furum deus. Quod ut idem asserebat Leontius et si a ioco habuerit initium, conualuit tantum apud Atticos et Archades inceptum, ut post eius mortem illi templa dedicarentur et sacra, quibus sibi propitium conabantur facere ii quibus furto aliquid erat subtractum, asserentes numine suo et seruata multa ac etiam recuperata, eumque aiebat sicuti et ceteros insignitum. De quibus insignibus, quoniam infra ubi de III Mercurio late dicturus sum, hic aliquid scribere non curaui.
+
+Cupido primus, ut ait cum Tullio Theodontius, secundi Mercurii et Diane prime fuit filius, quem aiunt fuisse pinnatum. Circa quod duo potuere sensisse fingentes; primum circa nomen, eo quod speciosissimus fuerit puer ad instar Cupidinis filii Ueneris, quem puerum et pulcherrimum semper pinxere pictores, quasi alter Cupido dictus est. Pinnatum autem ob id cognominatum reor, quia uelocissimus cursu fuerit adolescens.
+
+Auctolius, ut Ouidio placet, Mercurii et Lychionis fuit filius. Qui Ouidius de origine eiusdem talem recitat fabulam. Dicit enim Lychionem Dedalionis speciosissimam fuisse filiam, adeo ut Apollini et Mercurio placeret; quibus poscentibus, una et eadem die uno tamen de altero ignorante eius, in sequenti nocte concubitum cum promisisset, a Mercurio non expectata nocte uirga tacta est et in somnum soluta, et sic cum ea concubuit. Apollo autem nocte accessit ad eam. Ex quibus cum geminos concepisset, peperit Mercurio Auctolium, Apollini uero Phylemonem. Uerum Auctolius inter fures euasit clarissimus, adeo ut non uideretur degenerare a patre. Phylemon autem cytharista factus se Apollinis filium demonstrauit. Huic ego fictioni causam dedisse uarium geminorum fratrum exitum, et sic uterque eorum illi deo attributus est filius, cuius imitatus est mores, et forsan Auctolii nascentis fuit significator Mercurius, et sic eius dictus est filius, et Apollo eandem ob causam Phylemonem lucratus est.
+
+Synon Auctolii fuit filius, ut placet Paulo, et hunc idem dicit Seruius insignem fuisse furem; seque ad exercenda latrocinia in diuersas species adeo trasformantem, ut facile quos uellet falleret. Genuit autem Syssimum et Auctoliam matrem Ulixis, et habuit dominium penes Parnasum, ut per Omerum patet in Odyssea, ubi recitat qualiter Ulixes apud Parnasum ab apro in tybia uulneratus sit.
+
+Syssimus, ut dicit Seruius, filius fuit primi Synonis, nec de eo aliud legisse memini, nisi quia pater fuit secundi Synonis, qui fraude sua Troianos in extremam deduxit perniciem.
+
+Auctolia, ut Seruio placet, Synonis primi fuit filia. Hec cum nupsisset Laerti Ytachie regi, ut quibusdam placet, a Sysipho latrone ad uirum uadens intercepta est atque oppressa, et ex eo concubitu sunt qui dicant eam concepisse Ulixem, et sic pregnantem iuisse in nuptias Laertis, et quem ex Sysipho conceperat Laertis filium esse dixit. Quod Aiax Thelamonius apud Ouidium in questione de armis Achiliis illi obicit dicens: *Quid sanguine cretus Sysiphio furtisque et fraude simillimus illi* etc. Hec autem, ut fertur, cum audisset falso nuntio apud Troiam Ulixem occisum, doloris impatiens laqueo uitam abiecit. Quam postea et apud Inferos, ut in Odissea scribit Omerus, Ulixes comperit et agnouit et de multis perquisiuit ab ea et predoctus est.
+
+Secundus Synon, testimonio Seruii, filius fuit Syssimi et a Synone primo auo suo denominatus. Hic cum Grecis, ut per Uirgilium patet, ad excidium Troianum accessit, et iam minus succedentibus rebus, a Grecis fingentibus reditum subornatus, uolens a Troianis captus et ad Priamum regem deductus est, apud quem mira sagacitate primo se extulit, et demum fallacibus uerbis in perniciosam credulitatem de recessu Grecorum regem Troianosque reliquos ad suscipiendum equum intra menia ciuitatis impulit. Quid ex illo deinde secutum sit nescio. Scribit tamen Plinius in libro De hystoria naturali huius inuentam fuisse significationem speculariam, ex quo satis patet eum non minimi momenti fuisse hominem.
+
+Postquam primi Liberi patris Iouis primi filii prolem omnem expediuimus, retro trahendus est sermo ad Epaphum Egyptium eiusque amplissimam progeniem. Qui quidem Epaphus, ut testatur Ouidius, ex Yone filia Ynachi, Iouis fuit filius. Theodontius uero et Leontius eque eum Iouis fuisse filium dicunt, sed ex Yside Promethei filia, ut ubi infra, dum de Yside latius patebit. Eusebius autem in libro Temporum dicit eum filium fuisse Thelegoni, cui post mortem Apis nupsit Ysis. Geruasius quidem Telliberiensis, in libro Ociorum imperialium, scribit Epaphum Heleni et Ysidis fuisse filium, et Babiloniam Egyptiam condidisse, quod opus fuisse Cambisis Persarum regis certiores autores affirmant. Et sic de patre et matre huius inter se discrepant autores; ego autem uulgatiorem secutus famam Iouis et Yonis filium dicam, ex cuius conceptione fabula infra ubi de Yone scribitur integre referetur. Huius dicit Lactantius Cassiopiam fuisse coniugem, non eam que socrus fuit Persei, sed longe antiquiorem, et ex ea quosdam suscepisse filios, ut postea apparebit. De tempore eius non minus quam de patre et matre discordes sunt ueteres, nam, Eusebio ubi De temporibus referente, aliqui dicunt Iouem Yoni Ynachi filie mixtum, regnante Athenis Cecrope, qui regnauit circa annos mundi IIIdcxluii, cum constet Ynacum regnasse usque ad annum mundi IIIcccxcuii, et secundum hos oportuit aliam esse Yonem quam Ynachi filiam. Idem autem Eusebius paulo post predictam dicit Yonem in Egyptum profectam anno xliii regni Cicropis, qui mundi fuit annus IIIdccx, et ibidem Ysidem nuncupatam, et Thelegono cuidam nupsisse, et ex eo Epaphum concepisse. Ego autem, discordantiis omissis, Iouis primi Epaphum filium dixi, eo quod eius tempus uideatur conuenire magis cum Yone Ynaci filie, et Yside Promethei, ex quibus quis potest quam malit illi matrem ascribere.
+
+Lybia Epaphi et Cassiopie coniugis sue, ut Lactantio placet, fuit filia. Que cum in Neptuni uenisset concubitum, id est alieni hominis ab Egypto, ex eo concepit et peperit Busiridem, immanem postea tyrannum. Hec ut dicit Ysidorus, ubi de Ethimologiis, eius partis Affrice regina fuit que ex suo nomine Lybia dicta est.
+
+Belus, quem priscum cognominant ueteres, Epaphi, secundum Paulum, fuit filius, et post eum in superiori Egypto regnauit, ubi, ut aiunt, celestis discipline inuentor doctorque factus, meruit ab Egyptiis, ut idem Paulus asserit, templum quod illi in Babilonia fuit constructum, et Ioui Belo consecratum. Theodontius uero dicit templum hoc longe post Belum factum Cretensis Iouis astutia, qui captatis cum principibus amicitiis, quasi ad eas conseruandas, templa in regnis eorum edificari et suo et amici titulo insigniri plura fecit, qua astutia summe nomen eius et deitas ampliata est. Alii sunt qui dicant templum hoc non Belo prisco edificatum, nec in Babilonia Egyptia, sed Belo patri Nini regis Assyriorum in Babilonia Caldeorum, eumque ibi diu sub nomine Saturni sacris et cultu uario honoratum. Fuere preterea Belo prisco filii quidam, sed ex quibus mulieribus non constat.
+
+Danaus Beli prisci fuit filius, ut asserit Paulus, et illud idem confirmat Lactantius, qui etiam ante Paulum Orosium dicit Danaum Beli filium ex pluribus coniugibus quinquaginta filias habuisse. Quas cum Egystus frater eius, cui totidem erant melioris sexus filii, postulasset in nurus, Danaus, oraculi responso comperto, se manibus generi periturum, uolens euitare periculum, conscensis nauibus in Argos uenit. Asseritque Plinius in libro Naturalis historie eum primum nauibus seu naui trasfretasse, cum ante ratibus inuentis ab Eritra rege in mari Rubro nauigaretur. Esto sint, ut idem scribit Plinius, qui credant Misos et Troianos in Hellesponto priores excogitasse dum aduersus Tracas transirent. Egistus autem quod spretus esset indignans, ut illum sequerentur filiis imperauit, lege data ne unquam domum repeterent, ni prius Danaum occidissent. Qui cum apud Argos oppugnarent patruum, ab eo diffidente fraude capti sunt. Spopondit enim se illis iuxta Egysti uotum filias daturum in coniuges, nec defuit promisso fides; subornate enim a patre uirorum intrauere thalamos singulis cultris clam omnes armate, et cum uino letitiaque calentes iuuenes facile in soporem iuissent, obedientes patri uirgines, captato tempore, iugulauerunt uiros, unaqueque suum; Ypermestra excepta Lyno seu Lynceo uiro suo miserto pepercit. Hunc Danaum dicit Eusebius, cui et Armais nomen fuit, anno mundi IIIdccxui apud Egyptios regnare cepisse. Ast inde Egypto pulsus, Argos ueniens prius Stelenum Argiuorum regem, cum annis regnasset xi, regno ex pulit, et inde Gelanorem successorem eius Argiui ab imperio expulere et Danaum suscepere. Qui aquis eos abundare fecit. Nam, ut ait Plinius in libro De historia naturali, puteos primus ex Egypto in Greciam fodiendos ostendit; et eisdem fere temporibus asserit eius opere a filiabus quinquaginta Danai filios quinquaginta Egysti fratris sui preter Lynum seu Lynceum occisos. Tandem ipse cum quinquaginta annis regnasset a Lynceo occisus est.
+
+Filie Danai fratricide propriis fere nominibus incognite sunt, cum nomina trium tantum ad nos usque peruenerint; et sicuti nomina perdidimus, sic et fortunas post scelestum facinus perpetratum. Finxere tamen poete has apud Inferos esse damnatas, et hoc assidue agitari supplicio ut aurientes aquas urnas absque fundis conentur implere, ut dicit Ouidius: *Molirique suis letum patruelibus ause Assidue repetunt, quas perdant Belides undas* etc. Et Seneca tragicus in Hercule furente: *Urnasque frustra Danaides plenas ferunt*. Hoc ego illis iniunctum supplicium reor ut mulierum singularis cura describatur que dum suam formositatem lautitia nimia augere conantur, laborem perdunt et minuitur quod intendunt inani solertia augere. Uel potius monstratur qualis sit fluxorum atque effeminatorum hominum labor, qui, dum sepe repetito coitu credunt adimplere quod cupiunt, non obtento uoto se ipsos euacuasse comperiunt.
+
+Ypermestra, ut in Epistolis ostendit Ouidius, filia fuit Danai, et sola ex quinquaginta sororibus, neglecto patris imperio, Linceo uiro suo pepercit, et ob id, ut idem dicit Ouidius, carceri tradita est. Hanc, ut dicit Eusebius in libro Temporum, non nulli putarunt Ysidem esse, attamen, Danao patre Argis regnante, sacerdotio functa est.
+
+Amimon, ut ait Lactantius, filia fuit Danai ex quinquaginta sororibus una. Hec, cum studiose in siluis iaculo uenaretur, inaduertenter satyrum percussit, qui cum illi uim uellet inferre, Amimon Neptuni auxilium implorauit. Neptunus autem, fugato satyro, quod ab illo uirgo pati noluerat, a maiori deo passa concepit et peperit ex Neptuno Nauplium. Quid autem de fictione sentiendum sit, infra ubi de ortu Nauplii apponetur.
+
+Bona, dicit Ditis Cretensis, ubi de expeditione Grecorum contra Troianos scribit, filia fuit Danai, que ut ipsemet asserit Atlanti nupsit et ex eo Eletram peperit, que postea ex Ioue Dardanum edidit.
+
+Egystus Beli prisci fuit filius et Danai frater, ut supra satis monstratum est. Huic quinquaginta fuere filii, quibus cum quesisset Danai fratris sui filias in coniuges, ab eisdem, Danai iussu, occisi sunt omnes nuptiarum nocte preter Linceum, ut predictum est.
+
+Linceus, quem Lynum appellat Ouidius, filius fuit Egysti, et solus ex quinquaginta fratribus misericordia Ypermestre coniugis euasit a morte. Hic, ut placet aliquibus, Danao patruo pulso, pro eo regnauit apud Argos. Alii uero dicunt, eo occiso. Sed qualitercunque fuerit, ut Eusebius ostendit in libro Temporum, postquam Danus annis quinquaginta regnasset, Linceus eidem successit in regno, cumque regnasset annis xli, Abante et Iasio et Acrisio filiis derelictis, diem clausit.
+
+Abas, ut asserit Barlaam, filius fuit Lyncei ex Ypermestra coniuge, esto Paulus dicat eum Beli prisci fuisse filium. Hic autem bellicosus homo et acerrimi ingenii fuit, Lynceoque patri successit in regno, annisque xxiii, ut dicit Eusebius, imperauit Argiuis et mortuus est.
+
+Pritus seu Pretus, ut Lactantio placet et Seruio, filius fuit Abantis Argiuorum regis. Huic, ut fere omnes asserunt, coniux fuit Stenoboe, Omerus autem dicit Anthiope, ex qua tres sustulit filias, que iam adulte, eo quod formosissime essent, elate templum Iunonis intrantes, se pretulere Iunoni; quam ob rem turbata Iuno, illis furorem immisit talem, ut se uaccas arbitrarentur, et aratra timentes siluas optarent, ut ait Uirgilius: *Pretides implerunt falsis mugitibus agros*. Ouidius aliam refert insanie causam, dicens has in Cea insula se uaccas creditas, eo quod furto facto ex armentis Herculis prestitissent consensum. Sed quacunque causa factum sit, egre tulit infortunium Pretus, proposuitque regni partem, et quam ex eis mallet in coniugem, ei qui illas in pristinam mentem reuocasset. Cuius premii cupiditate tractus Melampus Amithaonis filius curandas assumpsit, et, ut ait Uitruuius in libro Architectonice, eas apud Clitorim Arcadie ciuitatem duxisse, ibidem enim spelunca est ex qua profluit aqua, ex qua si quis biberit fit abstemius et ob id apud eam in lapide epygrama grecis carminibus scriptum est, testificans aquam non esse ydoneam ad lauandum, et uitibus inimicam. Ibi autem, peractis sacris, eas purgauit et pristine restituit menti, et sic regni partem et coniugium unius consecutus est. Pretus autem, secundum Eusebium, annis xuii regnauit, eique successit Acrisius frater. Huis ego filias, si medelam Melampodis intueor, uino fuisse ultra quam deceat mulieres auidas arbitror et, potate non nunquam, se patri regi preferre ausas; quam ob rem Iunonis iram, id est regnantis patris, meruere, et castigate in partem alteram instigante uino muliebriter in furiam uerse, se uaccas, id est seruas et iugo subditas clamitabant. Quod cum forsan sepius contigisset uexatus infortunio Pretus eas tradidit Melampodi curandas; qui cum eas aqua predicta potasset, hostes uini fecit et furor abiit consuetus.
+
+Mera, dicit Leontius, filia fuit Preti et Anthie filie Anphianaste, que cum uenationibus dedita Dianam per nemora sequeretur, a Ioue uisa atque dilecta est, et ab eo Diane sumpta ymagine uiciata. Que tandem cum ob pudorem patrati sceleris, et timens ne iterum deciperetur, uocanti eam Diane obsequi noluit, et ob id Diana commota illam sagittis occidit. Hanc dicit Paulus Stenoboe fuisse filiam sicut et relique, et post susceptam sanitatem obsecuturam Diane uenisse. Qua fictione dicit idem Leontius monemur, ypocritas sepe credulos dolis in eam, quam dissuadent, deduxisse perniciem, a qua, dum uerax homo aliquando lopsos releuare conatur, decepti semel et omnia timentes, increduli facti, oblatam respuentes salutem, in mortem perpetuam dilabuntur.
+
+Acrisius Abantis fuit filius, ut dicit Lactantius et, ut Eusebius in libro Temporum scribit, Preto fratri successit in regno. Hic, ut idem Lactantius asserit, nec ab hoc discrepat Seruius, unicam habens filiam Danem, ab oraculo in responsis habuit, se manu eius, qui ex filia nasceretur, moriturum. Qui ad effugiendam prenuntiatam mortem, filiam in turri quadam seposuit seruarique iussit, ne quis homo ad eam posset accedere. Contigit igitur ut audita formositatis eius fama, illam concupisceret Iuppiter, qui, cum ad eam accessum alium non uideret, uersus in auri guttam ex tegulis in gremium eius se cadere permisit, et sic pregnans effecta est. Quod egre ferens Acrisius eam capi iussit, et in arcam poni atque in mari proici. Quod cum ministri fecissent, in litus usque Apulum arca delata est, et casu a piscatore capta, in qua cum comperisset Danem et paruulum filium quem enixa fuerat, eam ad Pylumnum regem detulit. Qui cum genus eius cognouisset et patriam, illam libenter sibi coniugio copulauit. Filius autem eius, cui Perseus nomen fuit, cum excreuisset et Gorgoni caput absque tulisset, in Argos ueniens Acrisium transmutauit in saxum. Que quidem permutatio secundum Eusebium sonat: quod cum regnasset Acrisius apud Argos annis xxxi a Perseo nepote suo non sponte tamen occisus est, et in lapidem, id est in frigiditatem perpetuam, uersus. Quod autem fictionis superest infra ubi de Dane declarabitur.
+
+Danes Acrisii filia, ut supra proximo dictum est, in mare pregnans a patre demissa, cum in Apuliam impulsa uenisset, Pylumno regi Apulo nupsit, et inde ad Rutulos abiere, et constructa ibidem Ardea ciuitate, Daunum Pylumno peperit. Sane quod supra omissum est, Iouem aurum fluxisse per tegulas intelligendum est auro pudicitiam uirginis uiciatam, et cum non esset adultero iter permissum per ianuam, clam tectum conscendisse, et exinde se in thalamum uirginis dimisisse. Dicit tamen Theodontius quod cum Danes amaretur a Ioue, et se ob timorem patris sciret perpetuo damnatam carceri, ut posset euadere et fugam arripere, occulte cum Ioue auro concubitum mercata est, et parata naui et cum his quas potuit deferre diuitiis, fugam arripuit pregnans ex Ioue.
+
+Fuit, ut Theodontio placet, Iasius iste Abantis filius. De quo nisi quod sepissime inter Argiuos reges numeratus est, et quod quosdam habuerit filios, nil legi.
+
+Athlanta, ut dicit Lactantius et Theodontius, iunior fuit filiorum Iasii. Que cum speciosa uirgo ex sociis esset Diane, ad aprum calidonium perimendum una cum cetera Achaye nobilitate iuuenum a Meleagro uocata uenit, et in uenatione prima aprum sagitta percussit, et ob suam formositatem a Meleagro dilecta; occisa belua ab ea eiusdem honorari capite meruit, ex quo eius in amicitiam uenit et amplexus ipsius passa, ei Parthenopeum peperit.
+
+Amphion, alter ab illo qui Thebas clausit muro, filius fuit Iasii et regnauit, ut dicit Leontius, in Orcomeno Minio et in Pylo, uocatus alias Argus, cui unica fuit filia nomine Cloris.
+
+Cloris, ut supra dictum est, filia fuit Amphyonis et, ut in Odissea testatur Omerus, Neleo nupsit, eique peperit Nestorem et alios plures filios.
+
+Thalaon, dicit Paulus, filius fuit Iasii, et apud Argos regnauit. Quod quidem, iudicio meo, sane intelligendum est, dum huiusmodi homines reges appellant ueteres. Nam, cum in catalogo regum non reperiantur, existimandum est eos destirpe regia fuisse, et aliquam regni portiunculam tenuisse, et appellatos reges magis ob decus stirpis, quam ob possessum a talibus regnum. Ex quibus Thalaonem hunc et Amphyonem et Iasium puto.
+
+Euridices, ut asserit Theodontius, fuit filia Thalaonis, et Amphyarao uati iuncta coniugio, cui peperit Amphylocum et Almeonem. Cumque Adrastus, Pollinicis generi sui causam aduersus, Ethyoclem et Thebanos sumpsisset, bellumque pararet, uidissetque Amphyaraus oraculi responso se non rediturum si iret in bellum, latibulum petiit, uxorique sue tantum suas patefecit latebras. Qui cum ab Adrasto aliisque quereretur, nec comperiretur usquam, contigit ut uideret Euridices Argie coniugi Pollinicis monile, quondam a Uulcano donatum Hermioni coniugi Cadmi, illudque desideraret diceretque Argie, si monile illud illi concederet, se ostensuram Amphyaraum, et sic factum est. Quam ob rem in bellum uadens Amphyaraus a terra absorptus est. Euridices autem postea ab Almeone filio, cui uadens Amphyaraus uindictam sue mortis iniunxerat, occisa est.
+
+Flegeus, ut dicit Theodontius, filius fuit Thalaonis, et iuuenis moriens, nil memoratu dignum reliquit.
+
+Adrastus Argiuorum rex, ut ait Lactantius, fuit filius Thalaonis et Eurimones, cui cum due essent filie Deyphyles et Argia, audissetque ab oraculo se nuptui daturum alteram apro, alteram leoni, circa futurum infortunium filiarum affligebatur, et ecce casu factum est, ut Pollinices Thebanus ex composito exul intempesta nocte Argos appelleret, imbresque fugiens regiam subintraret porticum. Nec mora et Tydeus, ob homicidium Calydoniam fugiens, ibidem deueniret, et in certamen post iurgium hospitii causa consurgerent, quam ob rem percitus senex Adrastus ad eos descendit et uerbis et autoritate sua iuuenum iras composuit eosque deduxit in regiam. Et cum uidisset alterum pelle leonis tectum, Pollinicem scilicet, qui regius iuuenis insigne illud in testimonium uirtutis Thebani Herculis ferebat, et alterum cute apri, qui ob occisum a Meleagro patruo aprum in decus prolis ea tectus incedebat, responsi ambiguitate intellecta, cognouit hos sibi generos esse transmissos. Quos postquam nouit, affinitate contentus, Tydeo Deyphylem et Pollinici Argiam dedit uxores. Et cum iuxta promissum regnum ab Ethyocle Pollinyci non restitueretur, contractis uiribus, aduersus Thebanos bellum mouit, et cum iam duces omnes sui morte occubuissent cecidissentque mutuis uulneribus Pollinices et Ethyocles, ipse in fugam uersus repetiit Argos, nec quis illi fuerit finis inueni.
+
+Deyphyles, ut dicit Statius, filia fuit Adrasti regis et coniunx Tydei Calidonii, cui peperit Dyomedem.
+
+Argia, secundum Statium, Adrasti regis fuit filia et Pollinicis coniunx, que cum illi peperisset Thessandrum, audissitque eum a fratre occisum, ab Argo Thebas ueniens, ut extremas lacrimas et officium funerale cadaueri uiri impenderet, eo quod id faceret aduersus imperium Creontis, una cum Anthigona Pollinicis sorore capta et, iussu Creontis, occisa est.
+
+Post explicatas successiones Danai et Egysti filii Beli prisci, ad ampliorem prolem Agenoris Phenicum regis, eiusdem Beli filii, ut Theodontius dicit et Paulus, stilus reuocandus est. Et esto a predictis dicatur quod hic Agenor fuerit Beli filius, sunt tamen qui dicant eum Beli fuisse filium, sed non Egyptiis, quin imo Phenicis, auumque huius Agenoris Agenorem etiam nuncupatum, eumque Agenorem primum, Ninia apud Assyrios regnante, cum ingenti multitudine peste coactus patrias sedes, quas circa extremam meridionalem Egyptum habuerat, liquisse, et duce peregrinationis Nylo in litus Syriacum deuenisse nauibus, et illud, pulsis ueteribus incolis, occupasse, ibique regnasse sibique Belum filium successorem liquisse, quem huius Agenoris patrem uolunt; alii uero nepotem ex Phenice filio. Ex quibus comprehendi potest a similitudine nominis et forsan temporis exortum errorem, ut qui Beli Syriaci filius fuerit, creditus Beli Egyptiaci. Sed ex quocumque Belo natus sit, mens michi est hic Theodontii et Pauli opinionem sequi, cum de superiori non satis certus appareat autor. Hunc igitur dicunt ex Egypto in litus Syrium abiisse et Phenicibus imperasse et amplissima atque generosa prole claruisse.
+
+Taygetam dicit Ditis Cretensis Agenoris fuisse filiam, eamque Ioui placuisse et in eius uenisse concubitum, et cum concepisset, Lacedemonem peperisse, dato sint qui eum ex Semele natum dicant.
+
+Polidorus, ut testatur Lactantius, filius fuit Agenoris, de quo preter nudum nomen haberi nil puto, esto Theodontius de isto leuem faciat mentionem, sed longe antiquiorem isto Agenore illum dicit.
+
+Cilix, secundum Lactantium, filius fuit Agenoris. Hunc dicit Theodontius hominem acris ingenii et robusti corporis fuisse, et cum superiores sibi fratres sperneret, et de successione regni etiam desperaret, uilipenso superiorum iugo, parte copiarum sumpta, sedes haud longe a suis sibi occupauit, et regionem a suo nomine Ciliciam nuncupauit, ibique duos sibi filios superstites dereliquit, Lampsacium scilicet et Pigmaleonem. Sunt qui dicant prouinciam hanc a Cadmo occupatam antequam quesiturus Europam mitteretur a patre, eamque postea a Cilice possessam, Cadmo non redeunte.
+
+Lampsacius, ut dicit Theodontius et post eum Paulus, filius fuit Cilicis, eique successit in regno, nec ex eo aliud ulterius inuenitur.
+
+Pigmalion, ut dicit Theodontius. filius fuit Cilicis, de quo refert, quod cum iuuenis esset, et gloria maiorum suorum, quos ad Occiduum usque penetrasse et Affricum litus etiam occupasse audierat, infestaretur, collecta Cilicum manu, et conuocatis ex Phenicibus classeque parata, in Cyprum tuam, serenissime regum, transuexit exercitum, et inde ueteres Syros, qui ibidem, Agenoris uetustissimi uiribus ex antiquis pulsi sedibus, confugerant, expulit et occupauit omnem atque tenuit insulam et regnauit in ea. Sane quod etiam testatur Ouidius in maiori uolumine, cum ibi scelestissimas comperisset mulieres, et omnino libidini obsequentes, uicio offensus, uitam celibem ducere disposuerat. Attamen quia ualebat ingenio, et artificiosas haberet manus, finxere poete eum sibi ex candidissimo ebore femineam sculpsisse ymaginem, eamque iuxta desiderium suum lineamentis atque decore oris contraxisse per omnia. In qua, cum ingeniosus homo et artem miraretur suam, et uenustatem ymaginis commendaret, in dilectionem eius incidit, et feruore maximo cupiebat eam esse feminam orauitque Uenerem ea tempestate celeberrimam insule deam, ut animaret eandem et suorum faceret amorum sensibilem, nec effectu caruere preces, femina uera facta est. Quod aduertens Pigmalion, gaudio plenus, quoniam uoti campos esset, eius usus est concubitu, et euestigio grauida facta est, eique peperit filium quem Paphum ipse postea nominauit, eumque sibi morienti reliquit heredem. Nunc quid sibi eburnea uelit ymago ingenio potius poetico quam uiri artificio fabrefacta uidendum est. Arbitror enim, cum Pigmaleoni suspecta prouectarum etate uirginum pudicitia esset, eum sibi uirgunculam elegisse etate suspicione carentem, candore atque mollitie ebori similem, quam cum suis aptam fecisset moribus, excreuit ante etatem puellule concupiscentia eius, cepitque desiderare atque exposcere precibus ut cito efficeretur matura uiro, qua tandem facta, in uotum deuenit suum.
+
+Paphus, ut dicit Theodontius, filius fuit Pigmaleonis ex eburnea matre. Qui cum Pigmaleoni successisset in regno, Cyprum insulam Paphum ex suo nomine nuncupauit. Paulus autem dicit Paphum oppidum ab eo tantum constructum et de suo nomine nominatum. Quod quidem Ueneri sacrum esse uoluit, constructo in eodem illi templo et ara, cui thure solo diu sacrificatum est.
+
+Cinara filius fuit Paphi, prout ostendit Ouidius dum dicit: *Editus hac ille est, qui, si sine prole fuisset, Inter felices Cynaras potuisset haberi*. Est autem hic alter ab illo Cynara, qui Assyriorum rex dicitur in lapidem uersus, flendo infortunia filiarum. Ex hoc autem Cynara Cyprio preter scelus unum non habemus. Nam ut ipse recitat Ouidius, huic ex coniuge filia fuit nomine Myrra, que cum formosa esset ac etiam matura uiro, preter debitum patrem amauit et nutricis sue opere, dum mater eius sacra Cereris celebraret, in quibus oportebat per nouem dies a contactu uiri abstinere, eius concubitu potita est, in quo pregnans effecta, illi Adon filius natus est.
+
+Myrram, ut supra patet, Cynare regis filiam dicit fuisse Ouidius, et cum eum nephasto adamasset amore, opere nutricis sue, eius incognita nocte habuisse concubitum. Fulgentius tamen dicit eam cum Cynara, postquam illum ebrium effecisset, habuisse concubitum. Que ex nephario concubitu pregnans facta, cum illam uellet noscere Cynara, nouissetque filiam, dolore percitus eam secutus occidere uoluit. Quidam dicunt eam in Sabeos fugisse, ad quos usque secutus Cynara, cum illam gladio percussisset, ex uulnere conceptum filium erupisse. Ouidius tamen dicit eam miseratione deorum apud Sabeos in arborem sui nominis uersam et, calore solis aperto cortice, filium emisisse, quem nynphe liquoribus unxere maternis. Figmento huic arbitror causam dedisse nomen arboris, que apud Sabeos uocatur Myrra, guttas emictens, solis percussa radiis. Ex quibus pigmentum conficitur quod Adon uocant, quod latine suaue sonat, est enim suauissimi odoris, et ut uidetur uelle Petronius Arbiter, plurimum libidini conferens, adeo ut asserat se ad libidinis incrementum mirrinum potasse poculum. Uerum Fulgentius, ut in pluribus longe altius sentiens, circa hoc dicit, myrram arborem in Yndia esse et solis caloribus cremari, et quia solem patrem omnium rerum dicebant, ideo patrem Myrram amasse dictum, et cum sol feruentius illam calefaceret, eam rages ex rimis corticis emittere et sic, a patre uulnerata, Adonem, id est suauitatem odoris, emisisse.
+
+Adon Cynere regis aui sui et Myrre sororis fuit filius, ut longo carmine, in maiori uolumine, testatur Ouidius. De quo talem ipse idem recitat fabulam. Dicit enim quod cum formosissimus euasisset iuuenis, a Uenere casu percussa a filio summe dilectus est; que dum illum maxima delectatione sua per siluas sequeretur et nemora eiusque uteretur amplexibus, sepius eum monuit, ut sibi ab armatis beluis caueret et sequeretur inermes. Uerum die quadam male uerborum Ueneris memor, in aprum irruens ab eo occisus est. Quem Uenus fleuit amare, et in florem conuertit purpureum. Hoc figmentum Macrobius in libro Saturnaliorum conatur enodare mirabili ratione. Dicit enim Adonem solem esse, quo nil pulchrius et eam terre partem quam inhabitamus, superius scilicet hemisperium, Uenerem esse, cum que in inferiori est hemisperio a physicis Proserpina appellata sit. Et sic apud Assyrios et Phenices, quos penes et Ueneris et Adonis ingens fuit religio, tunc Uenus cum Adone a se dilecto delectatur, cum circa superius hemisperium sol ampliori circumflectitur ambitu et inde ornatior, quia flores frondes et fructus eo tempore terra producit. Dum uero breuiores circumducit circulos de necessitate maiores apud inferius hemisperium agit, et sic autumnus et hyemps imbribus assiduis terram decore suo priuatam lutosam faciunt, quo aper, qui hispidum animal est, delectatur, et sic ab apro, id est ab ea temporis qualitate qua delectatur aper, Adon, id est sol, terre, id est Ueneri, sublatus uidetur, et inde Uenus luctuosa efficitur. Quod autem sit Adon transformatus in florem, ob id fictum puto, ut nostri decoris breuitas ostendatur, mane quidem purpureus est, sero languens pallensque marcidus efficitur, sic et nostra humanitas mane, id est iuuentutis tempore, florens et splendida est, sero autem, id est senectutis euo, pallemus et in tenebras mortis ruimus. Sane quicquid Assyrii sentiant uel Macrobius hystoria tamen uidetur sentire, et Tullius testatur ubi De naturis deorum Uenerem fuisse Syria Cyproque conceptam, id est ex Syro homine et Cypria muliere, quam Astarcem uocauere Syri, eamque Adoni nupsisse, et ut dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum, in sacra hystoria continetur, hanc meretriciam instituisse artem et stuprum mulieribus suasisse, et ut uulgato corpore questum facerent, et hoc ideo dicit imperasse, ne sola preter alias mulieres impudica et uirorum appetens uideretur. Ex quo consecutum est, et longis perseueratum temporibus, ut Phenices de prostitutione filiarum donarent antequam eas iungerent uiris, ut in libro De ciuitate dei testatur Augustinus, et Iustinus in Epythoma Pompeii Trogi, ubi Dydonem septuaginta uirgines in litore Cyprio, que in questum uenerant, rapuisse demonstrat. Fuit igitur Adon rex Cypri et Ueneris maritus, quem ego etiam seu ab apro seu alia nece Ueneri subtractum reor, eo quod ad imitationem lacrimarum eius ueteres anniuersario plangore consueuerint Adonis interitum flere. Quos in suis uisionibus increpat Ysaias.
+
+Pyrodes, ut Plinius asserit, in libro Naturalis hystorie, filius fuit Cilicis, ex quo et si nil aliud habeamus, eodem Plinio teste, saltem habemus eundem primo ignem ex silice excussisse.
+
+Phenix, ut dicit Lactantius, filius fuit Agenoris. Hunc dicit Eusebius in libro Temporum, regnante Argiuis Danao, una cum Cadmo fratre a Thebis Egyptiis uenisse in Syriam, et apud Tyrum et Sydonem imperasse, quod quidem fuisse potuit circa annum mundi III dcc xlui; post paululum autem dicit eum anno primo Lyncei regis Bithiniam condidisse, que prius Mariandina uocabatur. Quod fuit anno mundi III dcc lxxuiiii. Huius tamen aduentus in Syriam non conuenit cum dictis supra, ubi de Agenore a Theodontio et etiam ab Ouidio discrepat, qui uidetur uelle Agenorem uenisse non Phenicem, cum Cadmum missum ad perquirendam Europam ab Agenore non a Phenice describat. Sed has ego uarietates ultro concordare uolentibus linquam et de Phenice quid compererim prosequar. Hunc autem arteficiosum fuisse hominem ostendit Eusebius, eo quod primus quasdam licteras seu licterarum caracteres Phenicibus dederit. Deinde ad scribendum eas eis instituisse uermiculum, unde et color ille pheniceus dictus est, credo ab inuentore qui postea, mutata lictera, est puniceus appellatus.
+
+Phylistenem dicit Theodontius filium fuisse Phenicis. Qui cum esset Herculis sacerdos, qui persanctissime a Phenicibus colebatur, uideretque, Phenice patre mortuo, Belum fratrem natu maiorem regnare, relicto Syceo filio sacerdotio et copiarum parte sumpta, naues conscendit et post multos casus cum Herculis columnas cursu superasset, ibidem in litore occeani sedes assumpsit perpetuas, condita ciuitate quam Gades uocauere sui et, ne sacerdotium abdicasse uideretur, omnino templum ibidem constituit Herculi et sacra omnia ritu Tyrio innouauit.
+
+Syceo, secundum Theodontium, fuit filius Phylistenis, cui, abeunte patre, sacerdotium derelictum est, ut supra dicitur, quod a rege proximus erat honor. Hunc dicit Seruius Sycarbam uocatum, esto eum Syceum semper Uirgilius uocet. Et Iustinus insuper illum uocat Acerbam. Hic autem seu relictis seu aliunde quesitis thesauris, ut Theodontio placet, et reliquis copiosus factus plurimum, Belo mortuo, Elyssam filiam eius accepit uxorem, que postea Dydo uocata est, quam precipue dilexit. Uerum cum Pygmalion, Beli filius, patri successisset in regno, auri auidus, eius desideratis diuitiis, clam illi tetendit insidias et incautum interemit.
+
+Belus qui et Mettes secundum Seruium appellatus est, ut ait Theodontius, filius fuit Phenicis, uir bello et armis insignis adeo ut Cyprios litus Phenicum pyrratica infestantes subigeret, quod Uirgilius in persona Dydonis perfunctorie tangit dicens: *Genitor tum Belus opimam Uastabat Cyprum et uictor dicione tenebat* etc.
+
+Pigmalion, ut Thedontio placet, filius fuit Beli regis Tyri et, patre moriente, ut ait Iustinus, una cum sororibus Tyriis derelictus est. Cui, adhuc puero, populus paternum tradidit regnum. Hic uero auarissimus, cum animum ad diuitias Sycei patruelis sui iniecisset, illum dolo interemit. Hoc solum scelus ex rege isto nobis reliquit antiquitas.
+
+Dydo precipuum matronalis pudicitie decus, ut Uirgilio placet, Beli regis fuit filia. Hanc insignis forme uirginem Tyrii, Belo mortuo, Acerbe seu Sycarbe uel Syceo Herculis sacerdoti dedere in coniugem, qui ob auaritiam a Pigmalione occisus est. Hec autem post longa fratris mendacia in somnis a uiro premonita, sumpto uirili animo, pluribus ex his quibus sciebat Pigmalionem exosum clam in suam sententiam tractis, sumptis nauibus fugam cepit, thesauris secum delatis, et cum in litus deuenisset Affricum, ut placet etiam Tito Liuio, mercato ab incolis suadentibus, ut ibidem sedem summeret, tantum litoris quantum posset bouino corio occupare, illudque in cartam redactum et in frusta concisum occupauit plurimum, et ostensis sociis thesauris eisque animatis, ciuitatem composuit, quam postea uocauere Cartaginem; arcem uero eius a bouino corio, quod sic uocitant, Byrsam nuncupauit. Ad hanc accessisse Eneam profugum, ui tempestatis impulsum, et hospitio thoroque susceptum ab ea, Uirgilio placet, eamque, discedente a se Enea, ob amoris impatientiam occisam. Uerum Iustinus et historiographi ueteres aliter sentiunt. Dicit enim Iustinus eam a Musitanorum rege sub belli denuntiatione a principibus Cartaginensibus postulatam in coniugem, quod cum ipsa rescisset et sua se ante sententiam ad omnem casum pro salute patrie damnasset, egre tulit, sed terminum impetrauit infra quem se ad uirum promisit ituram. Qui cum uenisset, constructo ingenti rogo, in eminentiori ciuitatis parte, quasi Sycei placatura manes, illum conscendit, et astantibus ciuibus atque expectantibus quidnam factura esset, ipsa, educto quem clam gesserat cultro, dixit: optimi ciues ut uultis ad uirum uado, seque hoc dicto interemit, mortem potius eligens quam pudicitiam maculare. Quod etiam longe aliud est a descriptione Maronis.
+
+Anna filia fuit Beli, ut uidetur placere Uirgilio, qui illam sepissime sororem Dydonis appellat. Hec Dydonis fuge comes fuit, quam postquam mortuam uidit et Carthaginem a Iarba rege occupatam, ut Ouidius dicit, ubi de Fastis, ad Bathum regem Corise insule aufugit, uetusti hospitii confisa iure. Tandem sentiens quia Pigmalion arma aduersus eam moueret, hanc ob causam a Batho licentiata intrauit mare, et tempestatem passa, ubi Cameren petere intendebat, in Laurentum litus delata est, per quod dum Eneas iam superato Turno cum Achate spatiando deambularet, eo uiso, fugam cepit, tandem prestita ab Enea fide, substitit et ab eo in regiam deducta est. Cuius ob aduentum suspicata Lauinia ei tetendit insidias, uerum Anna, a Dydone per quietem monita, nocte regiam exiuit, et si satis potest ex Ouidii uerbis concipi, in Numicum flumen sese precipitem dedit. Sane fictor Ouidius ad ulteriora procedens dicit: quod cum postea exquireretur et a perquirentibus perueniretur ad Numicum, uisum est illis e fluuio uocem audisse dicentem: placidi sum nynpha Numici. Amne peremne labens Anna peremna uocor. Post ipsum autem Ouidium dicit Macrobius in Saturnaliorum libro, Aprili mense publice et priuatim sacrificatum iri ut annare et perennare comodi liceat.
+
+Europa filia fuit Agenoris, ut per Ouidius patet. Ex qua talis narratur fabula. Quod cum ob formositatem suam summe diligeretur a Ioue, ab eodem Mercurius missus est, eique imperatum ut, que cerneret armenta in montanis Phenicum, in litus pelleret, quo cum puellis ludere consueuerat Europa. Quod cum Mercurius fecisset, Iuppiter, in candidum taurum transformatus, se armentis immiscuit. Hunc cum cerneret uirgo, pulchritudinis et mansuetudinis eius delectata, illum primo tractare manibus cepit, at in eius conscendit dorsum, qui paulatim se in undas deducens, dum illam territam et cornibus atque dorso innitentem sensit, natans in Cretam transtulit, ubi in ueram redactus formam eam oppressit et oppressu pregnantem fecit. Que illi postea peperit, ut nonnullis placet, Minoem, Radamantum et Sarpedonem. Ipse uero in eius sempiternam memoriam terciam orbis partem Europam ex eius nomine nuncupauit. Huius fabule figmentum adeo tenui tegitur cortice, ut facile possit apparere quid uelit. Nam Mercurium armenta depellentem in litus ego eloquentiam et sagacitatem alicuius lenonis, uirginem e ciuitate in litus deducentem, intelligo, seu mercatorem fictum se iocalia ostensurum, si nauem conscenderet, pollicentem. Iouem in taurum transformatum uirginis delatorem, iam apud deliras aniculas uulgatum est, nauem fuisse cui erat insigne albus taurus, qua, quacunque fraude conscensa a uirgine, illico remigantium opere factum est, ut deferretur in Cretam, ubi Ioui coniugio iuncta est; seu, secundum Eusebium in libro Temporum, Asterio regi, ex quo ipse supra dictos filios asserit procreatos. Augustino tamen placet hunc non Asterium sed Xantum appellatum fuisse. Discrepant insuper de tempore huius rapine plurimum autores. Cum sint, ut Eusebius refert, qui dicant Iouem, anno Danai regis Argiuorum XL, Europe mixtum; eamque postea Asterium Cretensium regem in coniugem assumpsisse, qui annus est mundi III dcc lxuiiii. Alii uero dicunt eam a Cretensibus raptam, regnante Argis Acrisio, circa annum mundi III dccc lxxuiiii. Quidam autem uolunt eam raptam, Pandione Athenis regnante, anno scilicet mundi III dcccc xui. Quod quidem tempus magis conuenit eis que de Minoe eiusdem Europe filio leguntur. Huius ymaginem egregiam ex ere a Pictagora Tarenti positam dicit Uarro, ubi De origine lingue latine.
+
+Cadmus, antiquorum omnium uulgata fama, fuit filius Agenoris, quem una cum Phenice fratre a Thebis Egyptiorum uenisse anno Danai Argiuorum regis XUII, et apud Tyrum et Sydonem regnasse scribit Eusebius in libro Temporum, cum, ut supra patet, longe ante ibidem uenerit Agenor peste pulsus, a quo Agenorem patrem horum nunnulli uolunt duxisse originem. Qui Eusebius post hec scribit: anno regni Lyncei XUI Cadmum Armeniam occupasse; quod a Cilyce factum supra memorauimus. Hic tamen, ut scribit Ouidius, cum rapuisset Iuppiter Europam, ad ipsius perquisitionem ab Agenore patre missus est, hac ei indicta lege, ne absque ea reuerteretur in patriam. Qui, sumptis sociis, cum quorsum quereret ignoraret, nouas sibi exquirere sedes statuit. Et cum haud longe a Parnaso applicuisset, oraculum consuluit et habito responso ut bouem sequeretur indomitam et ibidem, ubi consisteret, sedes summeret, qui in destinatum sibi locum ductus acquieuit, et regione a boue uocata Boetia, ciuitatis fundamenta iecit, eamque ab antiquis Thebis Egyptiis, ex quibus predecessores eius aduenerant, Thebas appellauit. Sane, ut dicit Ouidius, dum uellet sacrum conficere et ex sociis quosdam misisset ut aquam afferrent, nec reuerterentur, eos secutus, comperit a serpente ingenti deuoratos. Quem cum spectaret, audiuit quia et ipse serpens inspiceretur. Eo tandem occiso, monito sumpto dentes illi euulsit ac seruit, et repente homines in armis exorti sunt, et prelium inuicem habuere spectante Cadmo, nec ante cessauit prelium, quam quinque tantum superstites remanerent. Qui, inita pace, sese iunxere Cadmo et cepto operi adiutorium prestitere. Palefatus insuper scribit eum Spingam habuisse coniugem, eandemque propter zelum Hermione ab eo discessisse et aduersus Cadmeos bellum inisse. Sunt preterea qui uelint eum secum Yppocrenen fontem sedentem, atque meditantem, XUI licterarum caracteres adinuenisse, quibus postea omnis Grecia usa est; sic et Plinius in libro Naturalis hystorie dicit: *Eum apud Thebas lapicidinas inuenisse et auri metallorumque conflaturam, dato Theophrastus eum dicat hec apud Phenices egisse*. Uerum longe post designatum tempus. Nam quod supra de eo scribitur fuit circa annum mundi III dcc xcu, hec autem circa annos III dcccc xxx uiii. Inde dicit Ouidius fuisse sibi coniugem Hermionem Martis et Ueneris filiam, ex qua constat IIII genuisse filias, eidemque Hermioni a Uulcano uictrico exitiale monile concessum. Post hec autem, cum plurima ex nepotibus et filiabus euenissent infortunia, ipse iam senex ab Amphyone et Zeto pulsus in Yllirios abiit, et ibi miseratione deorum in serpentes ipse et Hermiona uersi sunt. Huius hystoria, fabulosa aliqua habet immixta, quorum uidere sensum superest. Serpentem igitur Marti sacrum ego senem hominem atque prudentem olim armigerum et bellicosum intelligo, uerbis suis et percontationibus Cadmi socios detinentem, cuius consilio, quod ego per dentes assummo, inter incolas seminata discordia est, qui aduersus eum Spinge impulsu surrexerant. Ex qua repente sumptis aduersum se armis in pugnam deuenere, quorum principes, attritis cede popularibus, cum Cadmo in concordiam deuenere et ex incolis atque forensibus unum fecere populum. Quod autem ipse exul cum coniuge serpens effectus sit, eos designat factos esse longeuos, prudentes enim serpentum more sunt senes et rerum experientia cauti, et etate annosi, et si etiam euum impulerit, et subsidia desint, ritu serpentum curuo incedunt pectore. De tempore tamen regni huius etiam discordes fuere ueteres. Dicit enim Eusebius in libro Temporum, anno regni Abantis, regis Argiuorum, UIII, qui fuit mundi annus III dccc xxuii, Cadmum ab Amphyone et Zetho regno pulsum. Nec multum post dicit: Regnante Argis Acrisio, Cadmum regnasse Thebis, cum Acrisius Abanti successerit, quod tamen esse potuit circa annum mundi III dccc lxxu. Cui tempori congruit quod post modum idem scribit Eusebius, scilicet Acrisio Argis regnante ea fuisse que de Spartis memorantur. Quos dicit Palefatus, quod cum proximarum essent regionum, aduersus Cadmum subito constitisse, et propter repentinos contractus quasi de terra natos, et quia ex omni confluxissent parte, Spartos uocatos. Sed tamen male conuenit tempori quo supra raptam diximus Europam. Hi ueritatem comperiant quibus magis est cure; ego autem nil amplius reperire potui.
+
+Semeles Cadmi filia fuit et Hermionis, ut satis per Ouidium patet in maiori uolumine. Hanc ex Ioue pregnantem cum egre ferret Iuno, ei in uetulam Beroem Epidauream transformata suasit ut experiretur nunquid amaretur a Ioue, ut ab eo postularet ut secum prout cum Iunone concuberet. Que cum Iouem per Stigias undas iurare compulisset ut sibi postulata concederet, petiit ut secum prout cum Iunone iaceret. Iuppiter autem dolens quia iurasset, sumpto minore fulmine, eam percussit et mortua est, eique ex utero nondum perfectus infans eductus est, qui Bachus postea fuit. Figmenti huius ego ueritatem puto hanc feminam pregnantem, ut ipsa sonat fabula, fulmine percussam; non enim ignis, id est Iuppiter, aeri, id est Iunoni, miscetur, nisi per fulmen ad inferiora descendens.
+
+Agaues, ut satis notum est, Cadmi et Hermionis fuit filia, quam Cadmus Echioni uni scilicet ex sociis, qui illum iuuere Thebas ponere, matrimonio iunxit, ex quo ipsa concepit et peperit filium quem uocauere Pentheum, elati animi iuuenem. Qui cum sacra Bachi spreueret, celebrantibus matre et sororibus et aliis, ab omnibus in furiam uersis occisus est. Dicebat Leontius Pentheum hunc abstemium fuisse, et ob id a temulenta matre et aliis occisum, quia sepius ebrietatem et temulentiam damnasset earum.
+
+Auctonoe Cadmi et Hermionis fuit filia, ut ait Ouidius. Hec Aristei fuit coniunx et ex eo peperit Atheonem.
+
+Yno eque Cadmi et Hermionis, ut ait Ouidius, filia fuit. Que cum nupsisset Athamanti Eoli filio, eique Learcum et Melicertem peperisset, cum ab insano patre Learcum uidisset occisum, sibi timens et reliquo, ex prerupto saxo se precipitem dedit in mare. Ex quo aiunt eam marinam deam Leucotoem factam, et Melicertem Palemonem miseratione Neptunni. Credo ego loca illa fuisse ad que necata cadauera mare detulerit, et delatis ad solatium superuiuentium imposita deitatis nomina, seu potius ut infra legitur de Learco et Melicerte.
+
+Labdacius, ut dicit Theodontius, iunior fuit filiorum omnium Agenoris. Qui cum audisset fugatum fratrem et Amphyonem propria manu peremptum, et Lycum occisum ab Hercule, ab amicis sollicitatus precibus, ut, Syria relicta, ueniret in Greciam, cum esset ob senium nimis inhabilis ad laborem, Layum ex filiis iuniorem transmisit. Quia confestim, occupato regno, rex dictus est. Paulus autem dicit Labdacium Phenicis fuisse filium, senemque Thebas uenisse uocatum, et ibidem regnasse aliquandiu et Layum filium genuisse.
+
+Layus Thebarum rex fuit et, ut satis premonstratum est, Labdacii filius. Qui seu ex Phenice missus uenerit Thebas, seu ibidem natus sit, regnans Yocastam Creontis Thebani filiam sumpsit uxorem. Quam cum audisset concepisse, consuluit de futura prole oraculum et in responsis habuit se nascituri manu periturum. Qui uolens consilio obstare periculo, iussit Yocaste ut quicquid nasceretur exponeret. Que cum mesta infantem fecisset exponi, alitus puer ab extero, dum adolescens patrem exquireret et ab oraculo se audisset illum apud Phocim inuenturum, cum uenisset ibidem, patrem incognitum seditionem ciuium et exterorum separantem occidit, et sic Layus occubuit.
+
+Edypus rex Thebarum fuit et Laii filius et Yocaste, ut in Thebayde testatur Statius. Hunc iussu patris, ut supra dictum est, a matris utero in siluas abiciendum feris delatum, dicunt. Quem cum deferrent serui, eius etati innocue compatientes, non abiecerunt iuxta mandatum, quin imo, perforatis ei pedibus, arbori uimine alligarunt. Ad uagitum cuius tractus pastor quidam Polibi Corinthiorum regis, eum ab arbore abstulit et ad Polybum detulit. Qui, cum filiis careret, patria affectione suscepit et filii loco educauit. Is tamen cum adoleuisset audissetque se non Polibi filium, perquire patrem disposuit, et cum Apollinem consuluisset, accepit, se Phocis patrem reperturum et matrem sumpturum in coniugem. Qui Phocim ueniens, orta inter ciues forensesque seditione, dum faueret forensibus, Layum conantem sedare tumultum incognitum interemit. Tandem, tanquam ab oraculo lusus, Thebas petens, Spingem inuenit, quam, solutis problematibus, cum occidisset, Thebas intrauit, ubi filius Polibi creditus; illi Yocasta mater coniugio iuncta est, quam libens sumpsit, Meroes olim Polibi coniugis, quam matrem suspicabatur, timens coniugium. Et rex Thebarum factus et IIII filiorum ex Yocasta pater, orta letali peste Thebis, habitum est ab oraculo non defuturam ciuitati pestem, ni regnantis exilio incestuosum Yocaste coniugium purgaretur. Sane dum hesitaret iam infelix, uenit Corinthius unus, eum Polibo mortuo in regnum uocans. Qui, dum se matris nuptias timere diceret, quonam modo Corinthum deuenisset audiuit a sene. Quod cum audisset Yocasta, memor que a seruis audisset qui illum detulerant, inspectis eius pedibus, eum extemplo recognouit in filium. Quod ille audiens et a se Layum patrem occisum cognoscens, dolore percitus sibi manus iniecit in oculos, eisque eiectis se perpetuis damnauit tenebris. Filii uero disadentes, eius spreta humilitate uenientes in bellum et inde in mutuam mortem, Yocasta iam gladio perempta, mestus dolensque, altera filiarum ducente, exul Creontis imperio, in Cytheronem montem abiit. Quo autem inde abierit, michi incognitum est. Sibi tamen ab Atheniensibus, nescio quo merito, templum et sacra tanquam deo, Ualerio referente, constituta sunt.
+
+Anthigona, Statio teste, Edipi et Yocaste fuit filia, hec patri ceco et in exilium a Creonte pulso ducatum miseranda prestitit. Inde cum ad exhibendas ultimas lacrimas fratribus et officium funebre noctu aduersus Creontis imperium uenisset, ibique Argiam Pollinicis coniugem comperisset cremarentque ambe cadauera fratrum, cum Argia capta est, et iussu Creontis occisa.
+
+Ysmen Edipi fuit filia, ut asserit Statius. De qua nil habetur nisi quod cuidam Athy iuueni Cyrreo desponsata fuerit. Qui ante nuptias a Tydeo occisus est.
+
+Ethyocles Edypi filius, spreta patris humilitate, habita cum Pollinice fratre de regimine regni sub hac lege concordia, ut uicissim singulis annis altero interim exule regnarent, repetito a Pollinice exule per Tydeum amicum regno, non solum seruare legem noluit, sed insidias Tydeo legato posuit. Quam ob rem septem regum obsidionem passus est, et demum in duellum cum fratre ueniens, ab eo iam uictus, illum cultro transegit, et sic mutuis cecidere uulneribus, nec eorundem ignes cremantes cadauera fuere concordes.
+
+Pollinicem Edipi fuisse filium et Yocaste notissimum est. Hic cum fratre, ut proximo supra, inita de regimine pactione, primus in exilium tendens, agentibus imbribus et uento, nocte Argos intrauit; et cum sub regia porticu quiesceret adueniente Thideo, qui exul patriam fugiebat, intrante eo sub porticum, aduersus eum surrexit in rixam, et ut supra dictum est ab Adrasto rege pacati et in regiam deducti sunt, et eius etiam generi facti. Tractu autem temporis, cum Tydeus sub legationis nomine pro Pollinice Ethyocli regnum postulasset frustra, eique contra ius gentium in mortem insidias ab Ethyocle sibi positas comperisset, eo itum est, nato iam ex Argia Pollinici paruulo filio, ut Adrastus, congregatis Argiuis principibus, aduersus Ethyoclem et Thebanos iret in bellum, ubi hyatu terre absorpto Anphyarao, et Tydeo saggitta letali uulnere icto reliquisque peremptis uariis mortibus pugnando regibus, actum est, ut in singulare certamen deuenirent fratres, in quo, cum iam uictor uideretur Polinicis, clam a fratre iacente transfixus est, et sic ambo mutuis uulneribus periere. Quorum tam efficax atque inflexibile odium fuit, ut etiam eis mortuis inter cadauera perseueraret. Nam, eis in eodem rogo ab Argia Pollinicis coniuge et Antigona sorore positis, non primo ignis accensus est quam diuise sint flamme, adeo ut liquido appareret cadauera recusare uno eodem igne comburi.
+
+Tessander Pollinicis fuit filius ex Argia, Statio teste. Qui, cum robustus euasisset iuuenis, inter proceres ceteros ad Troianum excidium iuit cum Grecis, et, ut ait Uirgilius, unus fuit ex illis qui cum Ulixe ligneum equum intrauere. Quid tandem ex eo fuerit non comperi.
+
+Scitha, ut Plinio placere uidetur in libro De hystoria naturali, Iouis fuit filius. De quo nil aliud legimus, preter quod ipse asserit Plinius, eum scilicet arci saggittarumque repertorem primum fuisse; quem longe antiquiorem sacre testantur litere, ex quibus summitur Lamech sagittarium extitisse. Supererat de stirpe Etheris Celius quem, ut in sequenti libro daret initium, reseruare satius uisum est.
+Genealogie deorum gentilium liber secundus explicit.
+
+In arbore autem signata desuper, ponitur in radice Celius Etheris et Diei filius et in eius ramis et frondibus pars sue posteritatis ostenditur. Fuerunt enim Celio filii XII Quorum prima fuit Opis, II Thetis magna, III Ceres prima, IIII Uulcanus primus, U Mercurius tertius, UI Uenus magna, UII Uenus secunda, UIII Toxius, UIIII Tytanus, X Iuppiter secundus, XI Occeanus, XII Saturnus. Ex istis XII reseruantur quattuor, de quibus nulla in presenti libro III mentio fiet, scilicet Tytanus, de quo scribetur in quarto, et Iuppiter secundus de quo et eius prole scribetur in quinto et sexto, et Occeanus de quo scribetur in septimo, et Saturnus de quo et eius posteritate fiet mentio in octauo et reliquis huius operis libris.
+
+Sulcanti michi exiguo cortice errorum uetustatis salum et ecce inter aspreta scopulorum et frequentia freta grandeuus senex, Numenius phylosophus, uir quidem suo seculo autoritatis inclite, se obtulit obuium, et placida satis uoce sermoneque composito inquit: Quid labore tuo numina ledis, ubi quiete illis poteras placuisse? Fuit olim michi, que tibi nunc cura est, theologizantium scilicet poetarum claustra uulgo etiam reserare, et dum Eleusiorum sacrorum arcanum totis uiribus in propatulum trahere conarer, ecce sopito michi in quiete profunda uise sunt Eleusine dee, meretricali ornatu uesteque deturpate, ipsis fornicum in faucibus se quibuscunque adeuntibus prostrantes ultro. Quod cum uideretur diuinitati indecens nimium, mirarerque tam pudicas deas in tam prophanum meretricium corruisse, repente quesiui tam inepte ignominie causam. Ast ille, toruis oculis et rugosa fronte in me uerse, irato uultu, uerbisque cepere: Quid, leno scelesti, poscis? Tu tam obsceni facinoris causa es. Ex secessu equidem nostre integritatis atque pudicitie renitentes, ui crinibus captas, abstrahis et in publicum lupanar tu ipse castissimas olim passim subicis. Ego autem, et si somno plurimo marcerem, non aliter quam uigilans intellexi indignantes illico, et cognoui dormiens, quod uigilando non uideram, sacra scilicet misteria paucorum esse debere; et extemplo a ceptis destiti, ne indignationem acriorem incurrerem. Tu autem, longe plus cupiens quam tibi cauens, uertiginosum intrasti gurgitem, et quod omisi, presummis ipse. Sino, nunquid credam tantum tibi luminis prestetur ingenii quantum operi tam sublimi oportunum sit; et hoc tacuisse nolim. Caue, quid feceris, iam premonitus! Erysithones ob lesam Cererem fame periclitatus est; Pentheus Bachi sacra despiciens capite mulctatus a matre, penas dedit; Niobes ob uilipensam Latonam, perditis filiis et uiro, in silicem riguit. Et ne plures enumerem, tu forsan credis deorum aulas impune reserare uulgo? Deciperis, et, ni desistas, eorum iram non ante quam experiaris, agnosces. Tum ego, et si estuantis maris obsisteret impetus, paululum tamen substiti dixique: Quibus te ab oris, queso, Numeni, hos inter scopulos euehis? Ab Inferis arbitror, odore enim sulphureo cuncta reples, et es inferna caligine fuscus. Et hec ueteris et infausti Plutonis mandata sint credo, quasi christiano homini, uti iamdudum gentilibus consueuerat talibus timorem putet incutere. Ille quidem ueteres cecidere cathene, et arma hostis antiqui contrita sunt; uicimus precioso redempti sanguine, et in eo renati lotique, suas decipolas non curamus. Attamen ego dearum tuarum non resero thalamos, nec deorum tuorum secessus aperio, quasi uelim illecebras eorum magis ex propinquo conspicere sed ut appareat poetas, si bene de deo sensissent, homines fuisse preclaros et ob mirabile artificium uenerandos, et ut uideas quanti pendam hos tuos fabulosos deos, similem Stratonico, sibi iram Alabandi imprecanti et Herculis in molestum exoranti, precem faciam: Ipsi ergo omnes, quorum tu me hortaris iram fugere, michi irati sint, queso, tibi autem illisque et tam inepta credentibus Christus Ihesus. His dictis, euestigio euanuit ille; ast ego attentus nauigio in Egeum euehar mare, Celi prolem perquisiturus amplissimam. Ille autem iter prestet placidum qui ex Sabeis magos ad se orandum atque muneribus honorandum, stella duce, deduxit in Syriam.
+
+Celum, non illud quidem pregrande corpus ornatum syderibus, quod dicebat Orpheus a Phanete compositum in domicilium suum atque aliorum deorum, et quod nos semper nos ambire circumitu cernimus, uerum homo quidam sic uocitatus, ut ait Tullius, ubi De naturis deorum, filius fuit Etheris et Diei, id est ignite uirtutis et claritatis eximie, a quibus eius nomen processit in lucem. Et quod homo fuerit satis in libro Diuinarum institutionum per Lactantium patet. Dicit enim sic in sacra hystoria reperiri: *Uranium potentem uirum Uestam habuisse coniugem, et ex ea Saturnum atque Opem et alios suscepisse. Qui Saturnus, cum regno potens efficeretur, patrem Uranium Celum appellauit, et matrem Terram, ut hac mutatione nominum fulgorem sue originis ampliaret* etc. Huic preterea, ut in Sacra hystoria dicit Emnius, Iuppiter nepos eius primo in Paneo monte aram statuit, atque sacrificium adoleuit, et ab eo celum ipsum uerum denominauit. Euemerus uero dicit hunc Celium seu Celum in Occeania mortuum, et in oppido Aulatia sepultum.
+
+Ops seu Opis, ut placet Lactantio libro Diuinarum institutionum, filia fuit Celi et Ueste, et Saturni fratris coniunx, et Iouis aliorumque plurium deorum mater; quam ob rem apud orbos orbis plurimum uenerationis obtinuit. Sane seu antiqui theologizantes ad suos palliandos errores fecerint, seu ad occultandam uulgo fictionibus magnarum rerum ueritatem, ut pretactum est, seu potius ut Ioui adularentur maximo regi, hystoria omissa, hanc miris fictionibus ornauere, atque illam eis extulere adeo ut loco maximi numinis coleretur a multis, eique templa et sacra sacerdotesque uariis constituerentur in locis. De quibus, ut distinctius uideamus, apponenda sunt aliqua. Primo eam deorum dixere matrem, eique constituere quadrigam a leonibus tractam, eiusque capiti turritam descripsere coronam, et sceptrum manibus addidere; ueste preterea ramorum circumitionibus et herbarum conspicua ornauere. Illamque incedentem sacerdotes quos, eo quod eunuchi ex instituto essent, Gallos uocauere, timpana tangentes et era precedere demonstrarunt, eiusque in circuitu sedes uacuas posuere, et Coribantes armatos illam ambire uoluerunt. Quid ex his tot senserint uideamus. Deorum enim mater ideo habita est, quia terrei sint homines qui ab hominibus dii facti sunt. Turrita uero corona, qua insignita est, satis eam pro terra summendam ostendit, cum sit terre circumitus ciuitatum et oppidorum ad instar corone insignitus. Uestis autem ramis herbisque distincta monstrabit siluas et fruteta et herbarum species infinitas, quibus terre superficies tecta est. Sceptrum autem, quod manibus defert, regna, diuitias et potentiam imperantium super terram monstrabit. Quod quadriga uehatur, cum sit immobilis, intellexere ordinem in operibus terre per IIII anni tempora, circulari quodam incessu seruari continue. Cur autem a leonibus trahatur, ratio hec reddi potest, uoluere quidem agricolarum in tradendis terre seminibus consuetudinem demonstrare; consueuere quidem leones, ut Solinus in libro Mirabilium dicit, si per puluereum solum iter faciant, cauda pedum suorum uerrentes turbare uestigia, ne uenatoribus sui itineris prestent indicium. Quod et agricole, seminibus iniectis sulcis, euestigio faciunt retegentes, ne semen surripiatur ab auidus. Preterea cum sint ossa leonibus ossibus ceterorum animalium duriora, intelligi uoluerunt uertentium terram membra esse oportere solidiora quam ceteris. Uel potius ut ostendatur per leones quos quadrupedum reges dicimus iugo Opis subditos, orbis principes terre legibus esse suppositos. Sedes autem uacue illi circumposite existimo nil aliud uelint quam ostendere, quia non solum domus, sed ciuitates que incolentium sunt sedes, uacuentur persepe peste agente uel bello. Seu quia in superficie terre uacue sint sedes plurime, id est loca inhabitata, seu quia ipsa terra semper sedes seruet uacuas nascituris; seu ad demonstrandum quod hi ad quos pertinet terre cultum, non dico de agricultoribus tantum, sed etiam de principibus qui ciuitatibus et regnis presunt, non debent se ocio et inepte quieti concedere, quin imo stare continue et uigilare, cum de nouo semper emergant, que exercitio talium indigeant. Coribantes autem has armatos ambire designare uolunt unumquenque mortalium pro patria se debere bellis exponere, et arma pro salute patrie sumere. Gallos autem sacerdotes habere ob id contigisse dicunt, quod cum deum mater Athym decorum adamasset puerum, eumque cum pellice comperisset, zelo percita, illi abscidisse uirilia, et ob id similes sacerdotes appetere, quos Gallos a contrario sensu dixere. Sane per dilectum Athim uult Macrobius Saturnaliorum libro solem intellegi, qui anno quolibet iuuenescere uidetur, et adeo a terra diligitur, ut in se eius suscepta influentia, quas cernimus herbas flores et fructus pariat. Quod eum castrauerit, hoc ideo fictum credo, quia certo anni tempore solis radii uideantur steriles esse, et potissime circa autumnum et hyemem in quibus temporibus nil gigni uidetur ab eis. Uel ut dicit Porphyrius, Athys flos est a terra dilectus tanquam ornamentum suum, qui tunc a terra castratur cum ueniente fructu flos decidit; uel si cadat ante fructun non sit ulterius ad fructum aptus. Quod hi sacerdotes timpana ferant et era, uolunt per timpanis, que uasa sunt semisperica et semper bina feruntur, duo intellegi hemisperia terre, in quibus ambobus, ut non nulli opinati, sunt terre opus ostenditur. Per era uero intelligi uoluerunt strumenta ad agriculturam accommoda, que quondam antequam ferri usus inueniretur, ex ere confici consueuerant. Hanc preterea multis nuncupauere nominibus, de quibus non nulla significata exposita supra sunt ubi de Terra, et certa huic sunt cum aliquibus deabus communia, de quibus in sequentibus dicetur et ob id que sua sunt propria censui apponenda. Uocant igitur eam Opim, Berecinthiam, Rheam, Cibelem, Almam et magnam Palem. Opim autem ideo uocitatam uolunt, quod ut ait Rabanus opem ferat frugibus, et opere melior fiat. Berecinthiam autem dicit Fulgentius uocatam quasi montium dominam, eo quod deorun sit mater, qui pro montibus intelliguntur, id est elatis hominibus, uel ut placet aliis et michi a Berecinthio monte seu oppido Frigie in quo persancte colebatur ab incolis. Rhea autem eo quod idem grece sonet, quod Ops latine. Cibelem uero uoluere non nulli eam a cibalo quodam denominatam quem primum illi sacerdotio functum aiunt. Alii autem a Cibalo oppido, in quo dicunt sacra eius fuisse comperta. Quidam autem dictam uolunt a cibel, quod capitis motus sonat, qui plurimus in sacris eius fiebat. Almam autem ab alendo non nulli credidere dictam, eo quod suis fructibus omnes alat. Palem autem eam uocauere pastores et pabulorum dixere deam eo quod gregibus et armentis pabula prestet.
+
+Thetim nagnam dicit Paulus, a Crisippo traditum, filiam fuisse Celi atque Ueste et Occeani coniugem. Quod quidem Lactantius asserit, eamque matrem dicit fuisse nynpharum. Uerum Seruius eam uocat Dorim, quod arbitror a Uirgilio sumpserit, ubi dicit: *Sic tibi cum fluctus subterlabere Sicanos Doris amara suam non intermisceat undam* etc. In his igitur cum nil hystoriographum habeatur, allegoricus sensus uidendus est. Thetis procul dubio aqua est, quam dicit Crisippus ui feruoris celestis e uisceribus eductam terre, et sic ex Celo non homine Uestaque, id est terra, natam. Doris autem amaritudo interpretatur, que quidem solis agente feruore aque marine ut physici testantur addita est; quod experientia notum uidetur, nam, ut aiunt naute, salsedo illa superficiei aque maris tantum immixta est, cum infra decem passus dulcis inueniatur. Sed quid quod eam Occeano coniugem iungunt, cum Occeanus aqua sit, et sic idem uideatur uir et uxor? Credo hoc fingentes sensisse: Occeanum accipi debere pro elemento aque simplici, quod quidem agens creditur ubi aque actio requiratur. Thetim uero pro aqua elementata seu mixturam aliorum elementorum habente, cuius mixtionis opera potest concipere et nutrire. Seu cum utrumque sexum diis esse describant, ut Ualerii Serrani carmine patet dicentis: Iuppiter omnipotens rex regum atque repertor, Progenitor genitrixque deum deus unus et idem etc. Uolunt, cum agat aliquid aqua, eam uocari Occenum, cum uero patiatur Thetim. Seneca autem, ubi de questionibus naturalibus scribit, aliter uidetur sentire; dicit enim, aquam uirilem uocant mare, muliebrem omnem aliam. Uocauere autem eam Thetim maiorem, ad differentiam Thetis matris Achillis, quam nynpham uoluere ueteres, non marinam deam, nisi et nynphas ut quandoque fit dixerimus deas. Hec autem magna Thetis multos ex Occeano peperit filios, de quibus postea.
+
+Ceres, ut placet Lactantio in libro Diuinarum istitutionum, filia fuit Celi et Ueste. Hanc dicit Theodontius Sycani, uetustissimi Sycilie regis, fuisse coniugem, Syculosque primam frumenti usum docuisse et Sycano plures peperisse filios, nullum tamen nominat. Hanc preterea, testimonio Pronapidis, dicit Acherontem fluuium peperisse, et ob hoc talem ex ea recitat fabulam: *Eam scilicet concepisse et rubore excrescentis uteri in abditam Crete specum secessisse, et ibidem Acherontem peperisse; qui non ausus lucem aspicere, defluxit ad Inferos, et ibidem infernalis effectus est fluuius*. Cuius fictionis ipsemet Theodontius talem explicat rationem. Dicit enim pro constanti habitum Cererem suasisse Saturno fratri ne Tytano regnum aliquo pacto restituiret, et aduersus condicionem inter Tytanum et Saturnum initam, quos Saturnus filios masculos procreauit, clam nascentes surripuisse una cum Uesta matre atque educasse; quod cum detectum esset et audisset Saturnum Opemque a Tytano detineri captiuos, sibi timens in Cretam abiens latebras petiit, nec ausa est comparere donec certior facta est Iouem uictoria liberasse parentes; ex quo Cererem concepisse uoluit Pronapides Dolorem ex captiuitate fratrum, eumque in specu, id est in latebris, peperisse, id est emisisse seu reliquisse dum uictoria Iouis letata uenit in publicum. Eum autem Acherontem dictum ab a, quod est sine, et cheron, gaudium, nam absque gaudio est qui dolet; et ideo lucem uidere noluisse dicit, quia dolentes ut plurimum, deiectis in terram oculis, recessus appetunt, et obscura loca. Ibi enim infernalis fluuius factus est, quia apud Inferos nulla unquam sit letitia. Nec illi ideo pater ascribitur, quia nostra tantum existimatione procreetur.
+
+Acheron infernalis fluuius, absque patre, Cereris fuit filius, ut premonstratum est. Hunc Paulus Tytanis et Terre filium dicebat et ob id a Ioue deiectum ad Inferos, quia sitientibus Tytanis limpidas prestitisset aquas. Sane noster Dantes in prima sui poematis parte que Infernus dicitur, aliter de origine huius sentire uidetur. Dicit enim in summitate Yde montis Cretensis statuam esse ingentem cuiusdam senis, cuius aureum caput est, pectus uero et brachia argentea, corpus et renes ex ere confectos, tybias atque crura et sinistrum pedem ex electissimo ferro factum; dextrum autem pedem ex terra cocta consistere et in eum fere corporea moles omnis in Romam uersa inniti; et has omnes partes preter aureum caput rimulas habere, ex quibus effluunt gucte aque, seu lacrime, que collecte et per cauernas ad Inferos descendentes, flumen faciunt Acherontis. Sed quid sibi tam uarie uelint fictiones uidendum est. Cur Cereris dictus sit filius premonstratum est. Quod Tytanis et Terre fuerit etiam concedi potest, ubi Tytanum solem uelimus intelligere, ut etiam ueteres uoluere, et sic non nulli opinati sunt agente calore solis, aquas maris trahi in uiscera terre, et ex eis a frigore terre dulcoratas effluere, et sic cum sol causam dederit, eius filius dici potest, ac illius cuius uidetur uterum exire. Quod Inferorum sit fluuius hoc modo potest accipi. Sunt enim fluuii duo quibus Acheron nomen est, unus quidem apud Molossos defluit, ut dicit Titus Liuius, et in stagna que inferna uocantur effluit, et ex eis in Thespontium sinum mergitur. Alter uero apud Lucanos fluens, morte Alexandri Epyrote insignis, in Inferum mare cadit. Et sic horum ad Inferos unusquisque descendit. Nam qui apud Molossos est in regno quondam Plutonis, qui deus Inferni dictus est, eo quod ob oriente sole factum esset, inferior uagatur; et sic, si in regno Plutonis est, in Inferno est. Attamen de secundo sic sensere quidam. Asserunt quippe priscis temporibus Grecis fuisse consuetudinem, damnatos exilio in Ytaliam mittere, seu ipsi exules sua sponte uenire, quam eo quod apud inferum mare dicebant, seu quia inferior Grecia ab ortu sit solis, ideo et flumen et damnatos esse apud Inferos testabantur. Ex quo uolunt locum fabule adinuentum; cum etiam ethymologia nominis fluuii faueat fictioni, cum sonet sine gaudio uel salute, quasi exules, patria perdita, absque gaudio uel salute essent. Qui uero aliter sentiunt, ut Seruius et post eum Albericus, dicunt Acherontem fluuium non esse, sed locum Ytalie; uerum de hoc alias. Dantes autem noster de uero Acheronte infernali intelligit, et dicens quia in Creta insula senis sit statua ex uariis metallis a Damiata Syrie ciuitate in Romam uersa, intendit loci congruentiam origini designare et tempora causasque. Sed primo de loco uideamus; dicit ergo statuam senis seu senem stare erectum, ut per hunc intelligamus humanum genus quod adhuc stat, esto antiquum sit, et stat in monte Yde. Yda enim idem sonat quod formositas, per quam sentire uult formositatem temporalium rerum, quam ut perituram designet, dicit olim montem illum letum, hodie uero tristem atque desertum. In monte autem Cretensi, eo quod Creta insula tripartiti orbis media uideatur; nam illi, ab Arthoo Egeum est mare, et ab occiduo Yonium seu Myrtoum, que Europe sunt maria; a solis ortu est illi Ycareum mare atque Carpatium seu Egyptium, que Asyatica maria sunt. A meridie uero et occiduo Affro alluitur ponto, et sic tribus orbis partibus terminus est, ut intelligamus non solam unam harum partium, sed omnes operam dare ut Acheron concreetur. Ipse autem ex guctis cadentibus, id est ex criminibus et operibus prauis fluxisque antiquarum etatum et presentis confectus est olim, et conficitur hodie, ut sentiamus ex criminibus mortalium amitti gaudium sempiternum. Uerum ut appareat quia non omnis etas in hoc conueniat, aureum caput solidum esse dicit, ut per illud intelligatur innocentie primi parentis tempus, et nostrum, dum renati baptismate in infantia, simplices perseueramus. Demum uenit argentea que et si corporeis uiribus uideatur ualidior uiciis tamen efficitur uilior, et sic argentea, scissa rimis, id est criminibus. Tandem tercia sequitur priorum sonorior et operum longe deterior et hec equo modo scissa est, et in augmentum agit miserie. Inde sequitur ferrea fortior, reliquarum etiam peior et obstinatior. Ultimo sequitur testea, in quam omnis moles corporea inclinatur, et per quam mortalium fragilitas, et senium designatur, et hec scissa est. Ex quibus quidem scissuris fit ut lacrime effluant facientes Acherontem, id est gaudii perditionem, ex qua acquisitio tristitie sequatur necesse est, ut Stigis habeatur origo, et ex tristia doloris incendium, qui Flegeton est, et ex hoc luctus et miserie, frigiditas sempiterna, quam Cocitus significat. Quod autem a Damiata in Romam uersus sit, describit humanum genus, quod in campo Damasceno principium habuit, Romam regnorum mundi ultimum, id est finem suum, prospiciat.
+
+Furias tres esse omnes uidentur uelle poete, de quibus in generali libet pauca prefari ut de particularibus summatur facilius intellectus. Primo igitur eas dicunt Acherontis fuisse filias atque Noctis; quod Acheron illis pater fuerit testatur Theodontius; quod autem ex Nocte matre nate sint carmine patet Uirgilii dicentis: *Dicuntur gemine pestes cognomine Dire Quas et tartaream nox intempesta Megeram, Uno eodemque tulit partu* etc. His insuper plura esse nomina uoluere. Nam apud Inferos eas uocari dixere canes, ut uidetur uelle Lucanus dum dicit: *Iam uos ego nomine uero Eliceam, Stigiasque canes in luce superna Destituam* etc. Apud mortales Furias ut ab effectu patet per Uirgilii carmen: *Ceruleis unum de crinibus anguem Conicit, inque sinum precordia ad intima subdit, Quo furibunda domum monstro permisceat omnem*. Eumenides etiam apud nos appellari dicuntur, ut per Ouidium patet dicentem: *Eumenides tenuere faces de funere raptas* etc. Et hoc apud nos factum in infortunato coniugio satis constat. Dire etiam appellantur, et hoc apud Superos, ut ait Uirgilius: *At procul ut dire stridorem agnouit et alas Infelix crines scindit Iuturna solutos* etc. Nam Iuturna dea in aere stridorem Dire non in terris agnouit. Uocantur et uolucres ut idem dicit Uirgilius: *Iam iam linquo acies, ne me terrete timentem, Obscene uolucres: alarum uerbera nosco*. Dicit preterea Theodontius, apud litorales Arpyas appellari. Post hec illas aiunt Iouis atque Plutonis obsequio deputatas, ut Uirgilius testatur scribens de eis: *He Iouis ad solium seuique in limine regis Apparent, acuuntque metum mortalibus egris, Si quando letum horrificum morbosque deum rex Molitur meritis. aut bello territat urbes* etc. Sed iam quid ista uelint uidendum. Dicunt igitur eas Acherontis et Noctis filia, et ratio uidetur talis. Non succedentibus pro uotis rebus et ratione cedente, ut perturbatio mentis oriatur, de necessitate uidetur que non absque cecitate iudicii perseuerat, et ex perseueratione fit maior, donec erumpat in actum, qui absque ratione factus furiosus appareat necesse est; et sic ex Acheronte Furie nascuntur et Nocte. Dicuntur preterea apud Inferos canes, scilicet apud homines conditionis infime, qui dum in perturbationem ueniunt, non existentibus furori uiribus, clamoribusque omnia complent, canum more latrantes. Apud medios autem Furie uel Eumenides dicte sunt, eo quod maiori ledant incendio furiosum, mediocris enim homo perturbatus, ut in se agat seque intus rodat atque consumat, quedam faciunt; nam ne in minores agat lex publica prohibet, in maiores potentia, et more uulgi inferioris clamores emittere indignatio uetat; secum igitur furit et si eruperit uix desistet, quin in maximum tendat incendium, multis opitulantibus furori. Eumenides dicuntur ab heu, quod est interiectio dolentis et men, quod est defectus, eo quod ipse qui patitur sibi ipsi pena sit, seu per antiphrasim dicuntur ab eu et mane quod utrumque sonat bonum. Et ipse omni bono carent. Apud Superos uero appellantur Dire a seuitia maiorum in minores ad quam confestim euolat maiorum furor. Uolucres autem appellantur a uelocitate furoris, cum repente a mansuetudine in furorem erumpant homines. Arpye autem apud litorales a rapacitate dicuntur, tanto enim feruore litorales efferuntur in predam, ut in nullo discrepet a furore. Plutoni autem idio obsequiosas uocant, quia diuitiarum dicitur deus, ut aduertamus crebro perturbationes irasque et rixas ob immoderatam auri cupidinem suscitari. Quod autem Ioui assistant non est mirandum, esto illum pium mitemque dixerimus; pio enim iudici opportunum est ultores scelerum habere ministros, quibus si careat aut non utatur, legum autoritas facile dissoluetur. Est insuper aliquando ob populorum crimina diuina permissio, ut in elementis misceatur furor et eis discordantibus inficiatur aer, et pestes letifere oriantur, quibus miseri absorbemur. Sic et eorundem superbia, bella nascantur, ex quibus incendia populationes et excidia consequuntur.
+
+Alectho Furiarum prima est Acherontis et Noctis filia, quam sic describit Uirgilius: *Luctificam Alectho dirarum a sede sororum Infernisque ciet tenebris cui tristia bella, Ireque insidieque et crimina noxia cordi. Odit et ipse pater Pluton, odere sorores Tartaree monstrum, tot sese uertit in ora Tam seue facies, tot pullulat atra colubris. Et paulo infra: Tu potes unanimes armare in prelia fratres Atque odiis uersare domos, tu uerbera tectis, Funereasque inferre faces, tibi numina mille, Mille nocendi artes* etc. Satis hoc carmine huius furie apparent officia, satis potentia, satis et truculentia cum etiam Plutoni et sororibus odiosa sit. Sonat enim Alecto iuxta Fulgentium inpausabilis, ut intelligatur omnem furiam ab animi inquietudine initiari. Que quidem inquietudo totiens intrat mentes, quotiens desistimus nos ipsos et deum cognoscere.
+
+Thesiphones Furiarum secunda est Acherontis et Noctis filia, quam sic designat Ouidius: *Nec mora, Thesiphone madefactam sanguine summit Importuna facem, fluuidoque cruore rubentem Induitur pallam, tortoque incingitur angue, Egrediturque domo. Luctus comitatur euntem Et Pauor et Terror trepidoque Insania uultu* etc. Quibus Claudianus addit: *Centum illi stantes uibrabant ora ceraste. Turba minor diri capitis, sedet intus abactis, Ferrea lux oculis qualis per nubila Phebes. Atracia rubet arce color suffusa ueneno. Et his insuper addit Statius, dicens: Suffusa ueneno Tenditur ac sanie gliscit cutis; igneus atro Ore uapor, quo longa satis morbique famesque Et populis mors una uenit* etc. Sic igitur uti per Uirgilium Alectho qualitas, sic per hos tres uates Thesiphonis demonstrata est. Fulgentius preterea dicit, Thesiphones idem quod Tritonphones, id est irarum uox. In quam postquam pectus turgidum fecit inquietudo, facile deuenitur, et ideo progressum talem facem sanguine madentem dicit Ouidius, eo quod ignea ira nunquam egreditur nisi in sanguinem, et ideo fluuido cruore rubentem dicit, ob colorem faciei hominis irati, et ad dispositionem animi demonstrandam. Nec ante consurgit iratus quam illum amicorum comitantur lacrime, illi minus sano timentes, qui ideo a terrore comitatur, quia iratus omnis terribilis uideatur. Serpentes autem eidem appositi habent ire seuitiam denotare. Hinc deueniens iratus in uocem emittit uapores, id est uerba, per que sepe desolationes oriuntur, locorum et populorum mortes atque egestates.
+
+Megera furiarum tercia Acherontis et Noctis filia, sic a Claudiano ubi De laudibus Stiliconis effigiatur: *Improba mox surgit tristi de sede Megera, Quam penes insani fremitus animique prophanus Error et undantes spumis furialibus ire. Non nisi quesitum cognata cede cruorem Illicitumque bibit patrium, quem fuderat ensis, Quem dederint fratres, hec terruit Herculis ora, Hec defensores terrarum polluit arctus, Hec Atamantee direxit spicula dextre, Hec Agamennonios inter bachata penates Alternis lusit iugulis, hac auspice tede Edipodem matri nate et iunxere Thiestem* etc. Et quoniam Megera magna sonat contentio seu lis, satis cognoscere possumus per superiores uersus facta nomini conuenire, et sic fit ut ex inquietudine animi deueniamus in clamorem, et ex clamore in odium et rixam, ex quibus furiosi in exitium sepissime ruimus.
+
+Uictoriam dicit Paulus Acherontis fuisse filiam, ex Styge filia sua susceptam. Cui adeo Iouem fuisse gratum aiunt ut, cum ei fauisset in pugna gigantum, sibi loco muneris exhibuisse, ut dii per Stygem matrem eius iurarent, et si qui aduersus iuramentum agerent, per certum tempus a nectare abstinerent. Hanc Claudianus ubi De laudibus Styliconis sic describit: *Ipsa duci sacras Uictoria panderet alas Et palma uiridi gaudens et amicta tropheis Custos imperii uirgo, que sola mederis, Uulneribus nullumque doces sentire laborem* etc. Theodontius uero, fere concors Claudiano, in descriptione eam insuper ornat triumphalibus ornamentis. Uerum Paulus discrepat, eamque dicit letam, sed rubigine atque puluerulento squalore obsitam, armis indutam, et cruentis manibus, nunc captiuos, nunc spolia recensentem, et ornamenta que Theodontius huic apponebat, filio eius, quem Honorem dicunt, exhibent omnia. Sed quid senserint exquiramus. Uictoriam Acherontis filiam ideo uoluisse ueteres credo, quia non ex incuria et ocio acquiratur, sed ex cogitationibus continuis, que dum ex ingenio exprimunt utiliora consilia, angunt profecto cogitantem et ab eo gaudium omnem amouent et sic iam adest Acheron. Preterea nec in comesationibus atque ioculationibus inuenitur, quin imo ex uigiliis circumitionibus et laboribus assiduis, constanti animo, et forti pectore, dolore uulnerum et tolerantia incursionum excerpitur, que absque tristitia patientis euenire aut tolerari non possunt. Uerum ut differat hec tristitia a tristitia furiarum, illa ab egritudine mentis, hec a corporea ut plurimum oritur. Et sic cui pater Acheron uenerat, Styx accedit euestigio mater. Econtra autem festantes nec aliqua premeditantes facile deueniunt in ruinam; Troia anxia capi non potuit, leta confestim capta est. Alatam uictoriam dicit Claudianus, quia facile etiam una oportuna omissa uigilia non nunquam in partem euolat alteram. Palma ornatur, quia nunquam lignum palme corrumpitur frondesque uiriditatem conseruant, ut uictoris auctum robur et nomen in longum uirere intelligamus. Tropheis autem amicta est, ut secunda honoris species impensi uictori monstretur, minor enim erat triunphus, et quia in eo sacrificaret ouem uictor, ouatio uocabatur, seu uocabant ueteres tropheum truncum ad instar superati hostis factum, et armis eiusdem indutum. Habitus Uictorie a Paulo designatus, aptior uidetur quam is qui a Theodontio scribitur; non enim extemplo uictor ornamentis ornatur, non uictorie sed ob uictoriam ei postea exhibentur.
+
+Honorem Theodontius et Paulus filium dicunt fuisse Uictorie, ex quo patre non dicunt. Hunc tamen arbitror ideo Uictorie dictum filium, quia ex uictoria quesita consequatur honor, qui quidem in presentia suscipientis exhibebatur, cum laudes in absentia prestarentur. Huic a Romanis templum olim constitutum fuit, templo Uirtutis iunctum, ad quod nisi per templum Uirtutis non erat introitus, ut appareret neminem nisi per uirtutem honorem consequi posse. Et si ob aliam causam cuiquam fiat, non honor sed ridicule atque letales blanditie sunt. Huic coniugem fuisse Reuerentiam uolunt, et ex ea illi Maiestatem exortam. Sunt tamen qui idem dicant Reuerentiam et Honorem, cum differant. Est honor publicus et priuatus: publicus cum alicui laurea uel triunphus decernitur; priuatus is est qui a priuatis impenditur, ut dum alicui priuato assurgimus eum premittimus, primum in templo uel in mensa locum prestamus. Reuerentia uero est quam maioribus, non ex decreto sed sponte uel consuetudine exhibemus, cum flexis genibus et adaperto capite uenerabiles uiros alloquimur. Que solius Dei sunt, esto sibi ambitiosi principes occuparint.
+
+Maiestatem Honoris atque Reuerentie filiam dicit Ouidius. De qua ubi De Fastis sic ait: *Donec honor placidoque decens Reuerentia uultu Corpora legitimis imposuere thoris. Hinc sacra maiestas que mundum temperat omnem. Quaque die parta est edita magna fuit. Nec mora consedit medio sublimis Olimpo. Aurea purpureo conspicienda sinu* etc. Hanc Honoris et Reuerentie filiam uoluisse reor, quia ex honore impenso et exhibita reuerentia sit quidam maioritatis status in suscipiente, ex quo maiestas est dicta, Deo soli competens.
+
+Ascalaphus Acherontis et Orne nynphe fuit filius, ut ait Ouidius: *Ascalaphus audit quem quondam dicitur Orne Inter auernales non ignotissima nynphas Ex Acheronte suo fuluis peperisse sub undis* etc. Hunc aiunt, rapta Proserpina a Plutone, cum quereretur nunquid aliquid apud Inferos gustasset, eam accusasse atque dixisse tria grana mali punici ex uiridario Ditis gustasse; ex quo factum est, ut non restueretur ex toto Proserpina, et ipse uerteretur a Cerere in bubonem. Circa quod figmentum nil credo aliud uoluisse poetas, quam ostendere odiosissimum esse accusatoris officium et id circo aiunt in bubonem uersum Ascalaphum, eo quod sicut bubo funesta est auis et sinistri semper augurii reputata; sic et accusator semper laboris et anxietatis prenuntius est accusato. Preterea bubo stridula auis est, ut ostendatur clamosos esse accusatores; sic et uti bubo sub multitudine uariarum pennarum modicum habet corporis et eque accusatoris sub longa uerbositate ut plurimum reperitur modicum ueritatis. Igitur non incongrue filius dicitur Acherontis, a similitudine saltem officii, quia sicut Acheron gaudio priuat quos transuehit, sic et accusator hos replet tristia in quos inuehit. Quod autem Orne mater eius dicatur, a consuetudine bubonis sumptum est, qui sepissime ut aiunt, qui de proprietatibus rerum scripsere, die mortuorum sepulcris inhabitat, que ut ait Papias Orne uocantur et Lucanus ait: *Celo tegitur qui non habet urnam. Spectantia ad Cererem et Proserpinam, ubi de eis in sequentibus apponentur*.
+
+Stix inferna dicitur palus et Acherontis et Terre filia extimatur a cunctis. Et secundum Albericum deum nutrix et hospita; per quam, etiam ut supra dictum est, dii iurant, neque timore pene audent deierare ut ait Uirgilius: *Stigiamque paludem, Dii cuius iurare timent et fallere numen* etc. Priuabatur enim ad tempus qui deierasset nectareo poculo. Et hoc ideo illi concessum uolunt, quia Uictoria eius filia diis aduersus Tytanos pugnantibus fauisset. Stix enim interpretatur tristia, ideo Acherontis, qui sine gaudio est, dicta filia, eo quod, ut ait Albericus, qui gaudio caret in tristitiam labitur facile, imo ut labatur necesse est. Terra autem illi attribuitur mater, quia cum omnis aqua a fonte illo aquarum unico Occeano procedat, trahi per uiscera terre ad illum usque locum, unde prorumpit in publicum, necesse est; et sic Terra Stigi dicitur mater. Seu secundum alium sensum inter humores ab elementis impressos mortalibus, a terra imprimitur melanconia, que procul dubio tristitie mater et altrix est. Deorum autem nutricem et hospitam non absque misterio Stigem uoluere. Circa quod aduertendum est duplicem esse tristitiam, aut tristamur quia detestanda nostra desideria quacunque ex causa sit, consequi nequeamus, aut tristamur cognoscentes, quia aliquid seu multa minus iuste peregimus. Tristitia prima nunquam deorum fuit nutrix aut hospita. Secunda uero fuit et est; nam ex minus bene commissis dolere et tristari, nil aliud est quam alimenta prebere uirtuti, per quam in deitates suas gentiles ruere, et nos christiani in beatitudinem imus eternam, in qua dii, non inanes aut perituri sumus. Has tristitie species optime sensisse in UI Eneydos ostendit Uirgilius, ubi perfidos et obstinatos in malum homines mittit in Tartara, ubi nulla est redemptio, alios uero post exactas ob culpam penas Elysios ducit in campos. Seu uolumus dicere quod forsan magis sensere poete, deos, id est sol et sydera, ad Egyptios aliquando abiisse, quod hyemali tempore contingit, quando sol semotus a nobis tenet solstitium antarticum, quod ultra meridionales Egyptios Cenith capitis habitantium ibidem facit, et tunc a palude Stigia pascuntur sydera secundum opinionem eorum, qui existimabant superiorum corporum ignes ex humiditate uaporum ex aqua surgentium pasci. Et apud eam hospitantur donec uersus articum polum gradum non flexerint. Stigem autem esse sub australi plaga demonstrat Seneca eo in libro quem scripsit De sacris Egyptiorum, dicens, Stigem paludem apud Superos esse, id est apud eos qui in superiori sunt hemisperio, ostendens inde quod circa Syenem extremam Egypti partem uersus austrum locum esse, quem Phyalas, hoc est amicas, incole uocitent, et apud eas paludem esse ingentem, que cum transitu difficillima sit, limosa nimis et papiris implicita, Stix appellata est, quasi tristitiam ob laborem nimium transeuntibus inferens. Iurare autem deos per Stygem potest esse ratio talis, consueuimus enim per eas res quas timemus aut optamus iurare; sane qui summe gaudet non uidetur habere quod cupiat, cum non desit quod timeat, et ex his dii sunt quos felices faciunt, quam ob rem restat ut iurent per tristitiam quam sibi noscunt aduersam. Quod deierantes nectareo priuentur poculo, eo dictum puto, quia qui ex felicitate in miseriam deuenere deierasse, id est minus bene egisse, dicebant, et sic a nectareo poculo ad amaritudinem infortunii deuenisse.
+
+Cocitus infernalis est fluuius, quem ex Stige palude natum dicit Albericus, quod ob id arbitror dictum, quia luctus, quem per Cocitum intelligunt, ex tristitia, que Stix est, oriatur.
+
+Flegeton, et hic Inferni fluuius est, et secundum Theodontium, Cociti filius. Ob id, ut existimo, dictum, quia ex diuturno luctu quis facile ueniat in furorem, quod quidem ut non nullis placet natura contingit. Nam exhausto lacrimis humiditate cerebro, feruentes cordis impetus frenari non possunt, et sic quis in furiam labitur. Flegeton enim ardor interpretatur, ut comprehendatur ex feruore cordis nimio hominum excitari furores.
+
+Lethem Inferni dicunt fluuium et Flegetontis filium. Quod ideo fictum puto, eo quod ex furore nascatur obliuio. Cernimus enim furiosos sue suorumque dignitatis oblitos, et Lethes interpretatur obliuio. Hunc fluuium ponit Uirgilius apud Elysios campos et eo illos potari, quos Mercurius uult reuerti ad corpora, de quibus supra dictum, ubi de Mercurio primo. Dantes uero noster illum describit in summitate montis Purgatorii, et ex illo dicit animas mundas et celo dignas potare, ut obliuiscantur preteritorum malorum, quorum memoria felicitati perpetue prestaret impedimentum.
+
+Uulcanus primus, teste Tullio ubi De naturis deorum, Celo natus est, de quo nil aliud reperitur, nisi quia ex Minerua secundi Iouis filia, ut dicit Theodontius, Apollinem genuerit primum. Credo ego hunc igneum et inexausti uigoris hominem fuisse, et Saturni fratrem.
+
+Apollo, ut Ciceroni placet et Theodontio, filius fuit primi Uulcani atque Minerue et, ut ipsemet Tullius asserit, ubi De naturis deorum, hic omnium Apollinum fuit antiquior. Hunc dicit Theodontius fuisse medicine artis repertorem, et primum uirium herbarum cognitorem, quantumcunque Plinius, in libro Hystorie naturalis, asserat Chironem, Saturni et Phyllare filium, primum fuisse herbarum uirium atque medicamentorum repertorem.
+
+Mercurius qui tercius est, ut ait Tullius De naturis deorum, Celo patre et Die matre natus est, obscenius tamen excitata natura, eo quod aspectu Proserpine motus sit. Huic ornamenta que ceteris apponuntur, dicit tamen Theodontius Egyptios uirge huius circumuoluisse serpentem, quod testatur Ualerius Martialis Epygrammatum libro UII dicens: *Cillenes celique decus, facunde minister, Aurea cui torto uirga dracone uiret*. Aiunt insuper eum ex Uenere sorore sua Hermofroditum filium suscepisse. His premissis, quid sensisse ueteres fictionibus uoluerint exquiramus; et primo quid eum a Celo obscene genitum dicant. Hoc circa multa dicebat Leontius, ut prospectum celi in terram et raram mercurii planete apparitionem, et alia huiusmodi, que quoniam friuola uisa sunt, eis omissis Barlae relatum apponere libuit. Dicebat enim huius Mercurii a natiuitate nomen Hermes fuisse, seu Hermias eumque ex stupro Phylonis Arcadis et Proserpine eiusdem filie, in quam se balneantem impudicos iniecerat oculos, procreatum; et sic satis patet quia obscene excitata natura sit, inspecta Proserpina. Hermetem autem eum nominatum dicit, eo quod eo nato, cum de futuris eius successibus Phylon consuluisset mathematicum, habuit pro responso eum diuinum futurum hominem et maximum diuinarum rerum interpretem. Quam ob rem Phylon, qui illum exponi proposuerat, seruari fecit, atque cum diligentia nutriri, eumque uocauit Hermetem, eo quod hermena grece, latine sonet interpres. Post hec cum adoleuisset, ob ruborem sceleste originis in Egyptum secessit, ubi mirabiliter profecit in multis et potissime in arismetrica, geometria et astrologia, adeo ut Egyptiacis ceteris preferretur, et cum ob excellentiam predictorum iam Mercurii nomen meruisset, medicinalibus operam dedit tamque in his sublimis effectus est, ut non omisso Mercurii nomine, crederetur Apollo, et longe profusius in sacris Egyptiorum instructus cunctis, factus est homo mirabilis; ibique seu ad eius nobilitandam originem, seu potius ad ignominiam originis contegendam, Celi dictus est filius et Diei, quasi a celo missus et in diei luce factus conspicuus. De hoc preterea Hermes Trimegistus, qui se testatur eius fuisse nepotem, mentionem facit eo in libro, quem De ydolo scribit ad Asclepium, dicens, quod esto mortuus, uenientes ad eius sepulcrum adiuuet et conseruet. Sed quid in hec uelint insigna aduertendum, cum aliud in planeta, aliud in medico, aliud in rethore et aliud in mercatori, uel fure Mercurio habeant demonstrare. Dicunt ergo eum, ut premonstratum est, ubi de Mercurio primo, galero tectum, ut per illum Celum intelligamus, a quo et si tegamur omnes a medico potissime cognosci debet, circa planetarum motus uarios et eorum dispositiones et syderum speculando, ut per ea tanquam in humana corpora agentia, et causantia plurima, et egretudinum causas et successus, et oportuna remedia possit agnoscere, atque ea que ad salutem egrotantis necessaria monstrantur disponere. Talaria uero ideo illi apponuntur pennata, ut per ea noscamus oportere medicum promptam ad remedia contingentium habere scientiam, ne ante egritudine laborans deficiat, quam accesserit tardi medici argumentum; preterea ut et ipsi cognoscant cum nature ministri sint, omni alia seposita cura se debere ad necessitates uocantium euolare. Est illi insuper uirga, quam supra diximus, illi ab Apolline fuisse concessam, ut intelligatur primo, quia concessa est ab Apolline medicine autore, id est a medico experto et doctore, autoritas approbantis absque qua nemo hercle deberet tale officium exercere. Insuper dicunt eum hac uirga ab Orco pallentes euocare animas, ut appareat multos iam dudum iudicio et arte multorum medentium in mortem ituros, scientis medici adiutorio in uitam retentos, seu a morte, id est ab Orco potius reuocatos. Sic uersa uice, dum minus morborum noscuntur cause, hac eadem uirga, id est autoritate uel artificio minus congrue operato, anime que stetissent emictuntur ad Tartara, id est in mortem. Somnos etiam hac uirga, id est arte, dat medicus persepe in somnum declinare nequentibus, et aufert in suam perniciem dormientibus nimium. Uentos insuper hac uirga medicus amouet, dum stultas egrotantium opiniones suasionibus et rationibus ueris remouet, auferendo timorem. Seu etiam dum uentositates uiscera in grauissimum patientis dolorem agitantes suis aut potionibus, aut remediis aliis resoluunt in nichilum. Sic et nubila tranant dum humiditates superfluas educunt. quasi tranantes, id est ad se trahentes e corpore languido. Serpens autem ideo circumuoluitur uirge, ut intelligamus medicinale exercitium absque naturali et debita discretione tendere non forte minus in perniciem quam salutem. Pendent enim non minus ex animaduertentia medentis, quam ex arte quandoque remedia. Iubet enim ars reubarbaro e corporibus expelli superflua, quod si debilitato nimium dabitur, facile uita cum superfluis emittetur, et ideo circa talia et alia omnia medentis plurimum oportuna discretio, que per serpentem prudentissimum animal designatur, uirge ideo circumuolutum, ut nunquam absque discretione exerceatur autoritas. Quod Hermofroditum genuerit dicit Paulus uerum non esse, sed ideo fictum atque appositum est, quia primus Egyptiis, qui monstruosum arbitrabantur Hermotroditos nasci atque tanquam rem preter naturam abiciebant, si quando aliquem nasci contigisset, ostendit, quia naturali gigni ratione poterant, et qua in parte matricis susciperentur a femina.
+
+Hermofroditum dicit Theodontius ex Uenere fuisse filium Mercurii, quod etiam testatur Ouidius dicens: *Mercurio puerum et diua Cythareide natum Nayades Ydeis enutriuere sub antris; Cuius erat species in qua materque paterque Cognosci possent: nomen quoque traxit ab illis* etc. Ex quo insuper Ouidius fabulam recitat talem. Quod cum Yda monte Frigie, in quo fuerat altus, derelicto, uagans in Cariam usque deuenisset, fontem limpidum uidit quem Salmacis nynpha incolebat. Que cum eum formosissimum uidisset, euestigio amauit, et blandis uerbis in suam sententiam trahere conata est. Tandem cum uerecundaretur adolescentulus, aspernareturque nynphe uerbaque pariter et amplexus, illa, simulato recessu, post uepretum latuit. Iuuenis autem putans abiisse nynpham nudus fontem intrauit. Quod Salmacis uidens, abiectis uestibus, confestim et ipsa in fontem se nudam dedit renitentemque tenuit. Uerum cum eum inflexibilem cerneret, orauit ut ex ambobus efficeretur unus, et factum est, et sic qui masculus intrauerat fontem, masculus illum exiuit et femina, et deprecatus est ut qui in eo balnearentur in posterum hanc eandem ignominiam reportarent, quod obtentum est fauente precibus utroque parente. Hermofroditum ex Mercurio et Uenere genitum uult Albericus lasciuientem preter oportunitatem esse sermonem, qui, cum uirilis esse debeat, nimia uerborum mollicie uidetur effeminatus. Ego uero Hermofroditum habere utrumque sexum ad naturam Mercurii refero, quem uenerabilis Andalo aiebat, eo quod cum masculinis planetis masculus esset, cum femininis autem femina, inferre inter cetera his quorum natiuitatibus preerat, ni planetarum alius obsisteret uel celi locus ut utriusque sexus concupiscientia teneretur; sed uolunt non nulli altius intellexisse poetam, dicentes in matricibus mulierum septem conceptui aptas cellulas esse, quarum tres in dextera uteri sunt, et totidem in sinistra, et una media, et ex his unaqueque duos posse concipere; quantumcunque dicat Albericus in libro De naturis animalium, se ab ortu cuiusdam mulieris aduertisse eam centum et quinquaginta filios inuicem concepisse. Ex his enim que in dextra sunt cum semen concipiunt masculos pariunt, que autem in sinistra feminas, cum uero in ea que media est concipitur, nascantur utrumque sexum habentes, quos hermofroditas dicimus; et sic in cellula illa tanquam in fonte utriusque sexus lucta est, et dum uincere conatur uterque, ne alter succumbat, efficitur ut utriusque uictorie uestigia uideantur. Et sic rata manet oratio, ut si quis fontem illum intrauerit semiuir exeat illum. Sane longe aliter sensisse poetantes existimo. Est enim Salmacis Carie fons celeberrimus, qui ne hac labe pollutus appareat, et purgare fontem, et quid dederit fictioni causam libet apponere. Est igitur, ut Uitrubio eo in uolumine quod De architectonica scripsit placet, fons cui Salmacis nomen est in Caria, haud longe ab Halicarnaso, claritate precipuus et sapore egregius, circum quem barbari olim, Carii scilicet et Lelege habitabant, qui a Nyda et Areuania Arcadibus, a quibus ibi Troezen communis deducta colonia, pulsi ad montana fugere et latrociniis ac discursionibus omnia infestare cepere. Sed cum de colonis Arcas unus lucri tractus auiditate prope fontem tabernam meritoriam edidisset, quasi aque bonitas ceptis suis esset prestatura fauorem, factum est ut tam aque delectatione quam cibi oportunitate non nunquam barbari immanes descenderent in tabernam et consuetudine paulatim barbariem ponere, et Grecorum mollioribus moribus atque humanioribus adherere inciperent, donec ex ferocissimis mites uiderentur effecti. Et quoniam mansuetudo respectu feritatis uideatur feminea, dictum est, ut qui illo uterentur fonte effeminarentur.
+
+Uenus magna, ut ubi De naturis deorum scribit Cicero, Celi fuit filia et Diei, et cum preter hanc tres alias fuisse demonstret, hanc primam omnium asserit extitisse. Attamen cum figmenta plurima circa Ueneres indistincte comperiantur, his sumptis que ad hanc spectare uidebuntur, reliqua reliquis relinquemus, non quia huic adaptari non possint omnia, sed postquam aliis attributa sunt, illis, dum de eis sermo fiet, apposuisse decentius est. Huius igitur ante alia filium fuisse Amorem geminum uoluere, ut testatur Ouidius, dum dicit: *Alma faue dixi geminorum mater amorum* etc. De patre autem dissentiunt, cum dicant alii ex Ioue genitum, alii ex Libero patre. Sic et Gratias quas huius etiam dicunt filias. Dicunt insuper huic cingulum esse quod ceston nominant, quo cinctam eam asserunt legitimis interuenire nuptiis. Aliis uero coniunctionibus maris et femine dicunt absque cingulo interesse. Eam insuper dicunt summe Solis progeniem habere hodio propter adulterium eius cum Marte, ab eo Uulcano patefactum. Addunt preterea in tutelam eius esse columbas. Et cum eidem currum tribuant, illum a cignis trahi uolunt. Mirtumque arborem illi sacram statuunt et ex floribus rosam. Post hec etiam dicit Theodontius eam in domum Martis Furias hospitio suscepisse, seque eis familiaritate iunxisse. Et ut plurimum de reliquis diis faciunt, eam multis appellant nominibus: ut puta Uenerem, Cythaream, Acidaliam, Hesperum, Luciferum et Uesperuginem. Et ut si qua alia sunt omiserim, ad sensum precedentium ueniamus. Sane quoniam uel omnia uel fere omnia predicta a fingentibus, a proprietatibus Ueneris planete sumpta forte sunt, quid de eisdem astrologi sentiant ante alia apponendum censui, ut facilius summatur ex dictis poetantium intellectus. Et quoniam alias Albumasar secutus sum et uenerabilem Andalo, iuxta eorum sententiam eius fere mores et potentiam seu circa que uersetur, describam. Uolunt igitur Uenerem esse feminam complexione flegmaticam atque nocturnam, apud amicos humilem et benignam, acute meditationis in compositionibus carminum, periuria ridentem, mendacem, credulam, liberalem, patientem et leuitatis plurime, honesti tamen moris et aspectus, hylarem, uoluptuosam, dulciloquam maxime, atque aspernatricem corporee fortitudinis et animi debilitatis. Est huius insuper significare pulchritudinem faciei, et corporis uenustatem, rerumque omnium decorem, sic et usum preciosorum unguentorum, aromatum fragrantium, alearum ludos et calculorum, seu latronum, ebrietates preterea et commesationes, uina, mella et quecunque ad dulcedinem et calefactionem pertinere uidentur, eque omnis generis fornicationes atque lasciuias et coitus multitudinem, magisteria circa statuas et picturas, sertorum compositiones et uestium indumenta, auro argentoque contexta, delectationem plurimam circa cantum et risum, saltationes, fidicinas, et fistulas nuptiasque et alia multa. Sed eis omissis ad auferendam fictionum corticem ueniamus. Filiam eam dicunt Celi et Diei, et cum de planeta intelligant, non incongrue, nam quia celo uidetur infixa et cum eo mouetur, ab eo uidetur producta; Diei uero dicitur filia a claritate sua, qua ceteris astris fulgidior est. Eam geminum amorem peperisse non caret misterio, ad euidentiam cuius existimandum est ut aliquando dicere consueuit uenerabilis Andalo, deum patrem omnipotentem, dum omnis mundi machina ab eo fabrefacta est, nil fecisse superfluum aut commodo carens animalium futurorum. Sic et supercelestia corpora tam grandia, tam lucida, tam ordinate suo se et alieno motu mouentia, non solum adornatum, quem nos fere ob crebram ispectionem flocci facimus, condidisse credendum est, sed circa inferiora illis plurimum potestatis dedisse; ad hoc scilicet ut eorum motu atque influentia anni uoluentis uariarentur tempora, gignerentur mortalia, genita nascerentur, et alerentur nata atque in tempore deducerentur in finem. Nec hanc mixtim atque confuse corporibus iniunctam debemus arbitrari potentiam, quin imo unicuique proprium constituisse officium, et circa que eius uersaretur autoritas distinxisse, uoluisseque omnia se inuicem secundum plus et minus coniunctionum atque reliquarum uirium pro uarietate locorum ad opus in finem deducendum intentum mutuis uicissitudinibus iuuare. Et inter alia concessa pluribus ut testantur effectus, Ueneri planete asserebat idem Andalo fuisse concessum quicquid ad amorem, amicitiam, dilectionem, coniunctionem, societatem et unionem inter animalia spectare uideretur, et potissime ad procreationem prolis spectantia, ut esset qui segnem forte naturam in sui continuationem atque ampliationem urgeret, et idcirco causari ab ista hominum uoluptates concedi potest. Quo concesso egregie finxere poete, qui eius Amorem seu Cupidinem filium fuisse dixere. Sed quid illum geminum dicit Ouidius aduertendum. Credo ego amorem tantum unicum esse, sed hunc totiens et mutare mores et nouum cognomen patremque acquirere, quotiens in diuersos sese trahi permittit affectus. Et hinc Aristotilem reor triplicem designasse, propter honestum, propter delectabile, et propter utile. Et ne discordes Aristoteles et Ouidius uideantur, forsan ex duobus ultimis, unum tantum faciebat Ouidius, cum etiam delectare uideatur utilitas. Uerum quoniam tractatus talis potius spectat ubi de Amore uel Cupidine mentio fiet, ad reliqua ad Uenerem pertinentia ueniendum est. Dicunt igitur eam Gratias peperisse, nec mirabile, quis unquam amor absque gratia fuit? Que quare tres et alia ad eas spectantia, commodius infra ubi de eis ratio apponetur. Cingulum Ueneri quod uocauere ceston insuper esse dixere, quod illi minime a natura datum fuerat, nec a poetis fuisset ni santissima atque ueneranda legum autoritate illi fuisset appositum, ut aliquali coertione uaga nimis lasciuia frenaretur. Quid enim ipsum sit ceston in Yliade describit Omerus, dicens: {E kai apo stethesphin elusato keston ihmanta Poikilon, enta de oi theleteria panta tetukto Enth' eni men philotes, en d' ihmeros, en d' oaristus Pasphasis e t' eklepse noun puka per phroneonton}. Que latine sonant: Et a pectoribus soluit ceston cingulum uarium, ubi sibi uoluntaria omnia ordinata erant, ubi certe amicitia atque cupido atque facundia, blanditie que furate intellectum licet studiose scientium. Circa quod si rite considerentur in eo descripta satis coniugium contingentia esse uidebimus. Dicit enim ibi cupidinem esse, ut intelligatur sponsi sponseque ante nuptias desiderium. Inde amicitiam que quidem ex commixtione et morum conuenientia oritur, atque in longum trahitur; si uero dissonent mores, inimicitie, iurgium, despectio, et huiusmodi nasci uidimus aliquando. Facundia autem quam oportuna sit patet liquido, nam per eam affectiones panduntur cordis, amantum mulcentur aures, sedantur litigia, que sepissime inter coniuges oriuntur, et ad tolerantiam emergentium etiam animantur. Sunt et in eo blanditie, que habent animos attrahere et ligare, iras comprimere, et alienatum amorem etiam reuocare; quarum tam grandes sunt profecto uires, ut non solum ab eis capiantur ignari, sed etiam ut ipsemet dicit Omerus, he furate sunt sepissime sapientibus intellectum. Hoc cingulum dicit Lactantius, uti nos ante diximus, Uenerem non ferre nisi ad honestas nuptias, et ob id omnem alium concubitum, eo quod ad eum ceston delatum non sit, incestum uocari. Quod Furias in domo Martis hospitata sit et eis familiaris effecta, hanc ob causam dictum reor. Sunt enim inter signa celestia, ut dicebat uenerabilis Andalo, duo que Marti ab astrologis domicilii loco attributa sunt, aries scilicet, et scorpio, in quam harum domorum illas Uenus duxerit non habemus. Sed si in arietem duxerit, initium ueris per arietem designari credo, cum tunc uer incipiat quando sol arietem intrat, circa quod tempus animalia cuncta in concupiscientiam inclinantur, et, ut dicit Uirgilius: *In furias ignesque ruunt*. Nec solum bruta, sed et mulieres, quarum complexio ut plurimum frigida et humida est, agente ueris temperie, in calorem et Uenerem acrius excitantur. Que quidem excitatio, nisi frena rubor iniceret, uerti in furiam uideretur. Sino feruores iuuenum, qui nisi legum autoritate sopirentur, seu potius coercerentur, in pestiferos profecto furores excederent. Et sic bene in domum Martis a Uenere ducte sunt Furie, eis familiaris effecta est, in quantum immoderata efficitur et effrenis. Si in scorpionem duxisse uelimus, quoniam uenenificum atque fraudulentum est animal, intelligo non nunquam amantum amaritudines anxias modice mixtas dulcedini, ob quas sepissime miseri adeo uexantur ardentes, ut in se ipsos gladio, laqueo, precipitioque furentes uertantur. Seu ob susceptas iniurias, lusis amoribus, uel mutatis ob iuramenta frustrata, ob fraudes compertas, ob mendacia, ex quibus autem desperatione torquentur, aut in rixas et homicidia furiosi precipitantur. Et sic a Uenere in scorpione suscepte sunt Furie. Uenerem exosam Solis prolem habere ab consequentibus ex amore illecebri suntum puto. Nam, ut inferius legetur ubi de Sole Yperionis filio, producit sol formosissimos homines et mulieres, quorum pulcritudo procul dubio trahit inspicientium mentes in concupiscientiam sui; et qui tracti sunt uariis artibus persepe trahentes trahunt, quod quidem Ueneris opus esse creditur. Hi quippe innumeris subiciuntur periculis; nam dum in libidinem suam paribus deueniunt uotis, alii occiduntur, alii letali persequuntur odio, alii ex ditissimis in extremam efferuntur inopiam. Et nonnulle splendidum pudicitie decus turpi atque perpetua denigrauerunt infamia. Et ut alia plura sinam ignominiose occubuere postremo; et sic patet liquido Uenerem Solis prolem uetusto odio infestare et mellitis uenenis suis opprimere. Columbas insuper eius in custodiam posuere, quod taliter contigisse legitur: Lasciuientibus in campis Uenere et Cupidine in contentionem deuenere, quisnam scilicet ex eis plures sibi colligeret flores, uidebaturque alarum suffragio plures Cupidinem collecturum; quam ob rem uidit Cupido Peristeram nynpham in adiutorium Ueneris surrexisse, qua indignatus causa eam in columbam transformauit illico. Uenus autem transformatam in tutelam confestim assumpsit, et inde subsecutum est columbas semper Ueneri attributas. Huic autem fabule sensus talis prestari uidetur. Dicit enim Theodontius Peristeram apud Corinthios origine insignem fuisse puellam, et longe magis notissimam meretricem, et idio hic Uenus agens dici potest in Peristeram patientem, agentis autem inpressio in patientem amor est. Cuius agitata stimulis uirgo adhesit Ueneri, id est coitui, qui fere finalis est agentis intentio, si forsan ob id uinci posset infestans Cupido. Uerum cum talis appetitus actu potius accendatur, quam extinguatur, eo deuenit ut non esset unius amantis contenta solatio, sed more columbe, cuius moris est sepissime nouos experiri amores, in plurium deuenit amplexus. Quam ob causam ab ipso Cupidine, id est luxurie stimulo, in columbam uersam uoluere poete. Peristera uero grece, latine columba sonat. Que quidem columbe eo Ueneri in tutelam date sunt, quia aues sunt coitus plurimi, et fere fetationis continue, ut per eas crebro coeuntes Ueneri obsequentes intelligantur. Nam hi ueniunt in tutelam alicuius, qui nondum sibi oportuna facere cognouere, et tutore habito, agenda eius mandato conficiunt. Sic et libidinosi sub tutela Ueneris esse dicuntur, quia semper in lasciuias merguntur, Uenere imperante. Currus autem ideo Ueneri designatur, quia sicuti ceteri planete per suos circulos circumagitur motu continuo. Quod a cignis eius trahatur currus, duplex potest esse ratio, aut quia per albedinem significant lautitiam muliebrem, aut quia dulcissime canant, et maxime morti propinqui, ut demonstretur amantum animos cantu trahi, et quod cantu amantes fere desiderio nimio morientes passiones explicent suas. Mirtus autem ideo Ueneri dedicata est, quia, ut ait Rabanus, a mari dicta est, quia nascatur in litoribus, et Uenus in mari dicitur genita; seu quia odorifera sit arbor et Uenus odoribus delectatur; seu quia huius arboris odor credatur a nonnullis uenerea suadere; seu, ut physici dicunt, eo quod ex ea multa mulierum comnnoda fiant; seu quia ex bacis eius aliquod compositum fiat per quod excitatur libido ac etiam roboratur, quod uidetur testari Futurius poeta comedus, dum Dygonem meretricem inducit dicentem: *Mirtinum michi affers quod Ueneri armis occursem fortiuncula* etc. Rosa uero ob id illius flos dicitur, quia suauis sit odoris. Nominum eius plurium he possunt rationes ostendi. Dicitur primo Uenus, quam stoyci uanam rem interpretantur, quasi uoluptatem abominantes, et hoc intelligendum est, eam uanam rem a stoycis dici, in quantum ad illecebrem partem illam libidinum et lasciuiarum declinet. Epycuri uero uenerem bonam rem exponunt, uti uoluptatum professores, nam circa uoluptatem summum existimant bonum consistere. Cicero autem dicit Uenerem dici quod ad omnia ueniat; quod quidem non incongrue dictum est, cum amicitiarum omnium a quibusdam credatur causam prestare. Cytherea autem ab insula Cytherea, seu a Cythereo monte in quibus potissime coli consueuerat, denominata. Acidalia autem dicta est, seu ab Acidalio fonte qui in Orcomeno Boetie ciuitate est Ueneri atque Gratiis sacer, et in quo arbitrabantur olim insipidi Gratias Ueneris pedissequas lauari; seu quia curas iniciat, nouimus enim quot curis amantes repleat, et Greci acidas curas uocant. Hesperus autem proprium planete nomen est apud Grecos, et maxime dum post solem occidit, et inde etiam Uesper dictus, ut per Uirgilium patet: ante diem clauso componet Uesper Olimpo. Uarro autem uult ubi De origine lingue latine, eam ab hora in qua apparet Uesperuginem appellari. Nam et Plautus sic etiam illam uocat dicens: neque Iugula neque Uesperugo neque Uirgilie occidunt etc. Lucifer autem latine dicitur, cum apud Grecos, ut asserit Tullius ubi De naturis deorum, Fosferos appelletur, quasi lucem afferens, et hoc quando ante solem aut auroram in oriente cernitur tanto splendore corusca, ut etiam de se merito Lucifer appelletur. Hanc et naute et ydiote Dianam persepe uocant, quia diei uideatur prenuntia.
+
+Uenerem secundam plures Celi uolunt fuisse filiam, non tamen ritu genitam quo gignimus omnes, ex qua recitatur: Saturnum scilicet in Celum seuisse patrem, et, falce sumpta, ei abscidisse uirilia et in mare abiecisse, quorsum autem ceciderint non habetur. Falcem uero haud longe a promontorio Lilibei Siculi deiectam aiunt nomenque dedisse loco Drepanum, eo quod sic grece falx dicta sit. Testiculi uero deiecti quacunque in parte maris deciderint, sanguinem emisere, ex quo et maris spuma hanc procreatam Uenerem uoluere ac etiam a maris spuma denominatam, que grece aphrodos dicitur, quoniam sic et hec dicta est. Macrobius autem in libro Saturnaliorum Uenerem ex sanguine testiculorum Celi natam dicit, sed maris spuma nutritam. Dicunt insuper, ut Pomponius Mela refert, accole Palepaphos Cyprici oppidi tui, serenissime rex, penes eos Uenerem sic natam in terras primo emersisse, et quod ob id nudam et persepe natantem eam fingant, quod et nostri etiam quandoque testantur poete. Dicit enim eius in persona Ouidius: *Et diis adde tuis! Aliqua est michi gratia ponto, Si tamen in medio quondam concreta profundo Spuma fui, gratumque manet michi nomen ab illa* etc. Et Uirgilius Neptunum ei dicere scribit: *Fas omne est, Cytharea, meis te fidere regnis Unde genus ducis* etc. Huic preterea dicunt rosas esse dicatas, et quod marinam gestet manibus concam. Sic et ex ea et Mercurio Hermofroditum natum uolunt. Et ex ea sola Cupidinem. Multe quidem fictiones sunt, sed ex eis talis potest exprimi sensus. Nam pro Uenere hac ego uoluptuosam uitam intelligo, et in omnibus ad uoluptatem et libidinem pertinentibus cum superiori unam et eandem esse, et sic etiam uidetur uelle Fulgentius. Ex sanguine autem testiculorum a Saturno desectorum ideo natam, quia, ut ex Macrobio sumi potest, cum chaos, esset tempora non erant; nam tempus est certa dimensio que ex celi circumitione colligitur, et sic a celi circumitione natum tempus, et inde ab ipso Caronos natus, qui et Cronos est, quem nos Saturnum dicimus, cumque semina rerum omnium post celum gignendarum de celo fluerent, et elementa uniuersa que mundo plenitudinem facerent ex illis seminibus fundarentur, ubi mundus omnibus suis partibus atque membris perfectus est, certo iam tempore finis est precidendi de celo semina; et sic genitalia a Saturno, id est tempore, decisa uidentur, et in mari deiecta, ut appareret gignendi atque propagandi facultatem que per Uenerem assumenda est, in humorem translatam coitu maris et femine mediante, qui per spumam intelligitur; nam uti spuma ex aquarum motu consurgit, sic et ex confricatione uenitur in coitum, et uti illa facile soluitur, sic et libido breui delectatione finitur. Seu ut placet Fulgentio, quod concitatio ipsa seminis spumosa sit, et ideo marinam dicimus spumam ob salsedinem sudoris emuncti circa coitum. Seu quod ipsum sperma salsum sit. Sic ex humiditate nata Uenus hec et a spuma maris, id est salsedine humiditatis nutrita, id est aucta, donec in finem cepti operis deducta sit. Sane uidendum que hec sit humiditas ut clarius origo huius Ueneris enodetur. Fulgentius igitur uult, ubi ab aliis dicitur, Saturnum Celo, Iouem Saturno genitalia abscidisse et sic suam exponit opinionem. Dicit enim Saturnum grece Cronos nuncupari, quod tempus latine, cui uires abscise falce, id est fructus qui in humoribus uiscerum uelut in mare proiciuntur, ex quibus dicit necesse sit procreari libidinem. Nec dubium ea ex humiditate procedit Uenus, que ex cibo potuque procedit, cum raro ruant in libidinem ieiunantes; et tunc procedit maxime quando cibi potusque calor uires mouet et suscitat naturales, et uere in mari nascitur scilicet in gurgite salso sanguinis calefacti et eiusdem ebullientis. Spuma, id est pruritu nutritur, cum eo tepescente libido deficiat. Falcem autem nonnulli uolunt apud Drepanum fuisse deiectam, ut ostendatur sicuti falx aliquid operata est circa Ueneris originem, sic et habundantia frugum, ex quibus demum cibaria componuntur, plurimum etiam operetur, que quidem habundantia plurima est, et alia incitatoria multa apud insulam Sicilie, in qua et Drepanum ciuitas est. Ego autem reor huius particule et nomen oppidi et litoris formam, que falci similis est, fabule causam tribuisse. Quod autem ciues Paphos apud se e mari emersisse Uenerem uelint bona cum pace maiestatis tue, rex optime, dicturus sum, quod nisi te equum etiam in maximis rebus noscerem non auderem. Est autem Cyprus insula uulgata fama, seu celo agente, seu alio incolarum uicio, adeo in Uenerem prona ut hospitium, officina, fomentumque lasciuiarum atque uoluptatum omnium habeatur. Quam ob causam Paphiis concedendum est primo apud eos ex undis Uenerem emersisse. Uerum hoc potius ad hystoriam quam ad alium sensum pertinere ex Cornelio Tacito sumi potest. Qui uelle uidetur Uenerem auspitio doctam armata manu conscendisse insulam bellumque Cynare regi mouisse; qui tandem, cum inissent concordiam, conuenere ut ipse rex Ueneri templum construeret, in quo eidem Ueneri sacra ministrarent, qui ex familia regia et sua succederent. Confecto autem templo, sola animalia masculini generis in holocaustum parabantur, altaria uero sanguine maculari piaculum cum solis precibus igneque puro illa adolerent. Simulacrum uero dee nullam humanam habere dicit effigiem, quin imo esse ibidem continuum orbem latiorem initio et tenuem in ambitu ad instar methe exurgentem, et quare hoc nullam haberi rationem. Nuda autem ideo pingitur ut ad quid semper parata sit ostendatur. Seu quia nudos qui illam imitantur persepe faciat. Aut quia luxurie crimen et si in longum perseueret occultum, tandem, dum minus arbitrantur obsceni, procedit in .publicum, omni palliatione remota, uel potius quia absque nuditate committi non possit. Natantem autem ideo Uenerem pingunt, ut infelicium amantium amaritudinibus inmixtam uitam procellis agitatam uariisque et eorum naufragia crebra demonstrent, unde et Porphyrius in epygrammate dicit: *Nudus, egens, Ueneris naufragus in pelago*. Sed longe melius in Cistellaria Plautus, dicit enim: *Credo ego amorem primum apud homines carnificinam commentum*. Hanc ego de me coniecturam domi facio ne foras queram. Qui omnes homines supero atque anteeo cruciabilitatibus animi, Iactor, crucior agitor, uexor, ui amoris totus miser. Exanimor, feror, differor, distrahor, diripior, ita nullam mentem Animi habeo, ubi sum, ibi non sum, ubi non sum ibi est animus, Ita michi omnia ingenia sunt, quod lubet non lubet, iam id continuo Iam amor lassum animi ludificat, fugat, agit, appetit, Raptat, retinet, iactat, largitur, quod dat non dat, deludit, Modo quod suasit dissuadet, quod dissuasit id ostentat. Maritimis modis mecum experitur, ita meum fatigat amantem Animum etc. Equidem bene fluctuabat in salo Ueneris homo iste. Sed nos ad reliqua. Illi rosas in tutelam datas aiunt, eo quod rubeant atque pungant, quod quidem libidinis proprium esse uidetur. Nam turpitudine sceleris erubescimus et conscentia peccati uexamur aculeo; et sicut per tempusculum rosa delectat, paruoque lapsu temporis marcet, sic et libido parue breuisque delectationis et longe penitentie causa est, cum in breui decidat quod delectat, et quod officit uexet in longum. Marinam concam manibus gestat, ut per eam Ueneris ostendatur illecebra toto enim adaperto corpore, refert Iuba, conca miscetur in coitum.
+
+Cupido, ut Symonidi poete placet, Seruio teste, ex Uenere sola natus est. De quo, cum alibi plura dicenda ueniant, satis erit mentionem fecisse tantummodo.
+
+Toxius, ut ait Plinius in libro Naturalis hystorie, Gellio affirmante, filius fuit Celi eumque dicit lutei edificii, exemplo ab irundinibus sumpto, inuentorem. Nondum enim construxerant architecti palatia, ex quo patet eum industruosum et antiquum fuisse hominem, et merito Celi, id est claritatis, filium. Supererant ex filiis Celi, Tytanus, Iuppiter secundus, Occeanus et Saturnus. Quorum eo quod amplissima esset posteritas, uisum est ut huic libro III fiat finis, et Tytanum quarto seruare uolumini, Iouem U et UI, Occeanum UII, Saturnum UIII reliquisque.
+Genealogie deorum gentilium liber III explicit feliciter.
+
+Fluctuabar adhuc, splendide princeps, circa Paphum oppidum tuum, Ueneris infauste describens illecebras, cum ecce, quasi Eoli carcere fracto, omnes in pelagus prodeuntes seuire uenti ceperunt, et in celum surgere fluctus impetu impulsi maximo, eoque repellente, in profundum usque demergi Herebum. Qui dum ascenderent et mergerentur iterum, flatusque illos ualido spiritu ex transuerso confringerent, stupidus ego et semiuictus nouitatis horrore, quidnam tam repentine tempestati causam prestitisset excogitans, fere absorptus sum. Tandem eius crebro inuocans suffragium, qui ex nauicula piscatoria ad se uenientem periclitantemque Petrum manu sustulit, nunc dextrorsum, nunc sinistrorsum deiectum lembum, quibus poteram uiribus regens, eo usque fere naufragus deductus sum, ut ex alto cernerem non aliter quam si dirutis ferreis Ditis muris, disiectis uinculis, Tytanis antiqui immanem aduentare prolem, stilo cepti operis exigente, scribendam; nouique, antiqui moris eiusdem memor, eam in tumultum tam grandem hostes suos suscitasse deos. O quas in superbiam suam in medio periculi excitauit iras, o quotiens Iouis fulmina non solum laudaui sed etiam imploraui, o quotiens cathenas atque supplicia augeri deprecatus sum! Sed quid tandem? postquam aliquamdiu, non aliter quam si in Olympum rediuiui insultassent, unde mugitu maximo sonuere, omnesque uehementes, uenti suscitauere procellas, ut arbitror iubente Deo, cui soli omnia parent, aquarum resedere montes, et si equa tranquillitas facta non sit, tamen nauigabile deuenit mare; quamobrem a Cypro separatus in Egeum ueniens, a longe ingentia cepi mirabundus prospectare corpora, adhuc fulminibus exusta, et inferno pallore atque caligine turpia, et longo cathenarum circumitu pressa, adeo ut non absque difficultate nomina ex semesis elicerem descripturus; ea tamen, que nouisse potui, huic apponentur cum successoribus suis uolumini. Attamen, ne deficiam, is faciat, qui populo Israel Iordanem aperuit transeunti.
+
+De Celo Etheris et Diei filio satis in precedenti uolumine dictum est. Uerum cum eius explicetur proles, aiunt Tytanum eius et Ueste fuisse filium theologi ueteres, ut in libro Diuinarum Institutionum testatur Lactantius. Cuius fuisse coniugem Terram, Demogorgonis filiam, Theodontius asserit, ex qua plures suscepisse filios in sequentibus apparebit, quos omnes quinta luna natos uidetur uelle Uirgilius, dum dicit: *Tum (luna scilicet quinta) partu Terra nephando Oetumque Iapetumque creat seuumque Typhea Et coniuratos celum rescindere fratres* etc. De hoc enim Tytano multa referuntur fabulosa, inter que, quod potissimum est, aiunt eum cum filiis aduersus Iouem deosque reliquos bellum habuisse eisque celum conantes eripere, montes montibus superimposuisse sibi sternentes iter ad illud, eosque demum a diis cesos et fulminibus interemptos atque apud Inferos catenis religatos et morti damnatos perpetue, ut in UI Eneydos satis conuenientes ostendit Uirgilius. Latentia sub hac fictione, et hystoriam continent, et moralem sensum naturali mixtum. Quod ad hystoriam pertinet, uerba de ea que in sacra leguntur hystoria, apponentur ad licteram. Dicit enim sic. Exin Saturnus uxorem duxit Opim; Tytan, qui maior natu erat, postulat ut ipse regnaret; ubi Uesta mater eorum et sorores Ceres atque Ops suadent Saturno uti de regno non cedat fratri. Ibi Tytan, qui facie deterior esset quam Saturnus, id circo et quod uidebat matrem atque sorores suas opera dare ut Saturnus regnaret, concessit eis ut is regnaret. Itaque pactus est cum Saturno, uti si quis liberorum uirilis sexus ei natus esset ne quem educaret. Id eius rei causa fecit uti ad suos natos regnum rediret. Tum Saturno filius qui primus natus est, eum necauerunt. Deinde posterius nati sunt gemini: Iuppiter atque Iuno. Tum Iunonem Saturno in conspectum dedere, atque Iouem clam abscondunt, dantque eum Ueste educandum, celantes Saturno. Item Neptunum clam Saturno Opis parit, eumque clanculo abscondit. Ad eundem modum tercio partu Opis parit geminos Plutonem et Glaucam. Pluto latine dictus est Dispiter, alii Orcum uocant. Ibi filiam Glaucam Saturno ostendunt, ac Plutonem celant, atque abscondunt; deinde Glauca parua emoritur. Nec multum post hec, sequitur in eadem hystoria. Deinde Tytan, postquam resciuit Saturno filios procreatos atque educatos esse clam se, seducit secum filios suos qui Tytani uocantur, fratremque suum Saturnum atque Opem comprehendunt, eosque muro circumegit et custodiam his apponit. Post hec autem, paucis interpositis, sequitur. Iouem ad ultimum, cum audisset patrem atque matrem custodiis circumseptos atque in uincula coniectos, uenisse cum magna Cretensium multitudine, Tytanumque atque filios eius expugnasse, parentes uinculis exemisse, patri regnum reddidisse, atque ita in Cretam remeasse. Hec Lactantius ex hystoria sacra; que quam uera sint, quasi eadem referens edocet Sybilla Erithea. Uiso sensu hystoriali, circa reliquos pauca dicenda sunt; et primo quid sibi uelint hunc Celi dicentes filium atque Ueste, quod preter hystorie ueritatem de quocunque mortali arbitror dici posse; nam terrenum corpus et celestem habemus animam, ex quibus constat hominem esse. Sed hic altiori uerborum molimine extollitur ab uniuerso mortalium grege, et nuncupatur Tytan, quod, ut placet Lactantio, idem quod ultio sonat. Supra enim ostensum est Uestam Terram esse, et Terram irritatam ira deorum in ultionem sui peperisse Tytanos; et quoniam ubi de Fama demonstratum est que sit ira deorum, ob quam Terra irritata est, et qualiter Terre filii in ultionem matris consurgant, satis est hic dicere tantum, hunc Tytanum unum ex egregiis illis uiris fuisse, qui operibus conatus est estendere famam et mortem superare suam. Quod autem illi Terra coniunx fuerit, per hoc intelligo huius hominis et cuiuscunque alterius huic similis ingentem animum, quo sibi terram subigit uti uir uxorem, eique dominatur saltem animo, si possessio desit. Ex hac enim uolunt eum multos genuisse filios, quod quidem etiam ostendit hystoria, et si etiam possibile sit, nonnullos ob conuenientiam morum sibi, ut reliquis attributos esse; secundum absconditum sensum nulli dubium esse debet, quin multi fuerint olim et hodie sint insignes uiri, qui eius eo quod primus describitur filii dici possunt. Insuper dicunt hos elatos fuisse homines et aduersum deos habuisse bellum, ut aduertamus quoniam ex magnanimitate ad superbiam facilis sit transitus, et ob id ut plurimum, dum minus considerate magnates agunt, ex gloriosissima uirtute in detestabile uitium cadunt, et tunc steriles efficiuntur, id est absque fructu uirtutis, et, ut intelligamus Tytanis filios fuisse tales, quinta luna natos dicunt. Ueteri enim superstitione creditum est, quicquid quinta nasceretur luna, sterile atque damnosum fore, nec dubium elatos esse damnosos, eo quod bellorum sint semen, per que euacuantur agri colonis et ciuitates, et desolantur regna. Dicunt preterea eos habuisse cum diis bellum quod et magnanimes habent et superbi; magnanimes enim bonis operibus similes diis effici conantur; superbi autem se quod minime sunt existimantes, uerbo et si possent opere ipsum uerum deum calcare satagunt, ex quo fit ut deiciantur et redigantur in nichilum. Est hic tamen aduertendum duplex ab hominibus bellum cum Superis habitum, quorum unum fuit istud, quo Iuppiter liberauit parentes, occisis Tytanis filiis. Aliud uero fuit cum Gigantes, qui et Tytanis dicuntur filii, uoluerunt Ioui celum eripere, et tunc montes montibus imposuere, quod postea ubi de Gigantibus exponetur.
+
+Yperionem Tytanis et Terre fuisse filium Theodontius et Paulus uoluere. De quo nil aliud credo legi, nisi quia Solem genuerit et Lunam; arbitror tamen eum magne preminentie hominem fuisse, et hoc tam a significato nominis quod super omnia sonat, quam a nominibus filiorum tam claris.
+
+Solem Yperionis fuisse filium uulgatissima fama est, ex qua tamen matre non constat. Hunc dicunt non solum patri et fratribus aduersum Iouem non fauisse, sed Iouis partes secutum; quam ob causam post uictoriam currum, coronam et aulam et alia multa insignia a Ioue obtinuisse, que omnia insequentibus plene explicabuntur. Hunc ego credo suis temporibus clarissimum fuisse hominem et uere magnanimem, et ob id dictum non fauisse fratribus sed Ioui, quia non superbus. Quam ob rem adeo illi fuit fama propitia, ut in eum a poetis omne decus delatum sit, quod uero Soli deferendum est, nec aliter de eo quam de uero Sole ut plurimum locuti sunt. Sane quoniam hic fere nulla ad hominem spectantia apponi uidentur, de Sole planeta loquemur. Finxerunt igitur eum ante alia regem, et forte fuit, eique regiam designauere aulam. De qua sic Ouidius: *Regia Solis erat sublimibus alta columnis, Clara micante auro flammasque imitante pyropo, Cuius ebur nitidum fastigia summa tenebat, Argenti bifores radiabant lumine ualue, Materiam superabat opus, nam Mulcifer illic Equora celarat medias cingentia terras Terrarumque orbem celumque quod imminet orbi. Ceruleos habet unda deos, Tritona canorum Proteaque ambiguum balenarumque prementem Egeona suis inmania terga lacertis, Doridaque et natas, quarum pars nare uidetur, Pars in mole sedens uirides siccare capillos, Pisce uehi quedam: facies non omnibus una, Nec diuersa tamen qualem decet esse sororum. Terra uiros urbesque gerit siluasque ferasque Fluminaque et nynphas et cetera numina ruris. Hec insuper imposita est celi fulgentis imago, Signaque sex foribus dextris totidemque sinistris* etc. Descripta igitur aula Ouidius maiestatem regiam proceresque describit, dicens: *Purpurea uelatus ueste sedebat In solio Phebus claris lucente smeragdis. A dextra leuaque dies et mensis et annus Seculaque et posite spatiis equalibus hore Uerque nouum stabat circumflorente corona. Stabat nuda estas et spicea serta gerebat. Stabat et autumnus calcatis sordidus uuis Et glacialis hyemps canos hyrsuta capillos etc. Designata regia maiestate currum eius describit: Aureus axis erat, themo aureus, aurea summe Curuatura rote, radiorum argenteus ordo, Per iuga crisoliti positeque ex ordine gemme Clara repercusso reddebant lumina Phebo* etc. Nec post multum idem describit equos: *Interea uolucres Pyrous Eous et Ethon, Solis equi, quartusque Phegon hymnitibus auras Flammigeris implent, pedibusque repagula pulsant* etc. Huic insuper regi coronam insignem ex duodecim lapidibus preciosis, ut Albericus ostendit, imposuit. Eique dicunt aurora ueniente ab horis currum parari et equis adnecti. Hunc preterea moltorum filiorum patrem uolunt, ex quibus aliquos ueros fuisse possibile est, dum eum hominem fuisse dicamus, et nonnullos etiam ratione conuenientie morum ei attributos, si solem planetam dixerimus. Preterea, ut aiunt phylosophi, in rebus procreandis tante potentie est, ut pater omnis mortalis uite habeatur; et inter alia ex quadam singulari potentia, dum in natiuitate alicuius hominis ceteris supercelestibus corporibus preualet, eum formosissimum, amabilem, facie alacrem atque splendidum, moribus insignem et generositate producit conspicuum. Eum similiter multis uocant nominibus, per que satis apparet de sole planeta, non de homine intellexisse poetas. Nunc quid dicta uelint explicandum est. Dicunt eum primo Yperionis natum, quod concedendum est. Diximus enim supra, Yperionem idem sonare quod super omnia, et sic hic pro uero Deo accipietur, qui, cum omnia ex nichilo creauerit, solus pater Solis dici potest, cum ipse solus sit super omnia. Post hec regia huic tam splendida ideo designata est, ut intelligamus per apposita in eadem opere huius ex potentia attributa cuncta consistere, eumque omnium curam gerere. Cui inter alia propinquiora circumposita sunt tempora et temporum qualitates, ut intelligatur eum motu suo descripsisse omnia, esto aliquos ante eum fuisse dies in principio Pentateuci scribat Moyses, quos arte sua ille fecit, qui cuncta creauit, nondum isto creato nec eidem potestate aliqua attributa. Postquam uero creatus est, uolente creatore suo motu tempora descripsit et describit omnia et horas et diem et mensem et annum et secula, ut in sequentibus latius apparebit. Sic et motu suo qualitates temporum facit esse diuersas, cuidam dans frondes et flores, alteri segetes, tertie maturos prebet fructus, et frondes incipit auferre, ultime rigorem frigoris et niuis caniciem. Currus autem illi tam lucidus apparatus, indefessam eius atque perpetuam cum indeficiente lumine circa orbem terrarum uolubilitatem ostendit, qui rotarum quattuor est, ut descripta iam quattuor tempora sua fieri circumitione designet. Sic et illi quattuor equi ut per eos qualitates diurne circumitionis ostendat. Nam Pyrous, qui primus est, pingitur et interpretatur rubeus, eo quod, primo mane agentibus uaporibus a terra surgentibus, sol oriens rubeat. Eous, qui secundus est, cum albus effigietur, dicitur splendidus, eo quod exaltatus iam sol dissolutis uaporibus splendens sit. Ethon autem tertius rubens sed in croceum tendens, ardens exponitur; nam, sole iam celi medium tenente, lux eius corusca est et cunctis uidetur feruidior. Phegon autem quartus ex croceo colore tendit in nigrum, et interpretatur terram amans, ostendens, aduesperescente die, solem terram petere, id est occasum. Hos tamen equos Fulgentius, esto cum eisdem significationibus, aliter nominat. Uidelicet Eritreum, Actheona, Lampos et Phylegeum. Per coronam autem XII lapidum ostendit Albericus longa dicacitate XII celi signa intelligi debere, per que mortalium ingenia cum anno quolibet discurrere inuenere. His predictis superest de nominibus soluere globum. Ex quibus eo quod non nulla cum quibusdam aliis diis habeat communia, illis reseruatis ubi de diis talibus; de his que ad eum solum spectare uidentur quam breuius fieri poterit exponetur. Uocatur igitur primo Sol, eo quod inquantum planeta solus est, ut testari uidetur Macrobius dicens. Nam et latinus eum, qui tantam claritudinem solus obtinuit, solem uocauit. Et in thimeo dicit Plato ubi de speris: *Ut autem per ipsos octo circuitus celeritatis et tarditatis certa mensura et sit et noscatur, deus in ambitu supra terram syderum lumen accendit, quem nunc solem uocamus*. Insuper hunc Tullius ubi de Republica uocat principem atque ducem, dicens: *Deinde subter mediam fere regionem sol obtinet, dux et princeps et moderatur luminum reliquorum, mens mundi et temperatio, tanta magnitudine, ut cuncta sua luce lustret et compleat*. Super quibus uerbis sic ait Macrobius super Somnio Scipionis: *Dux ergo quia omnes luminis maiestate procedit, princeps quia ita eminet, ut propterea quod talis appareat sol uocetur*. Et post pauca sequitur: *Mens mundi appellatur ita ut physici eum cor celi uocauerunt; inde nimirum quod omnia, que statuta ratione per celum ferri uidemus, diem noctemque et migrantes inter utramque prolixitatis breuitatisque uices et certis temporibus equam utriusque mensuram; deinde ueris clementem temperiem torridum Cancri et Leonis estum, mollitiem autunnalis aure, uim frigoris inter utramque temperiem, omnia hec solis cursus et ratio dispensat*. Iure ergo cor celi dicitur, per quem fiunt omnia, que diuina ratione fieri uidemus. Est et hec causa, propter quam iure cor celi uocetur, quod natura ignis semper in motu perpetuoque agitata est; solem autem ignis etherei fontem esse dictum retulimus. Sol ergo in ethere quod in animali cor, cuius ista natura est, ne unquam cesset a motu, aut breuis eius, quocunque casu ab agitatione cessatio mox animal interimat. Hec Macrobius. Ex quibus satis percipi potest eum existimasse solem rerum omnium causam. Loxias insuper eum appellat, ut ait Macrobius, Oenopides, quod ab occasu ad orientem tendens circulum facit obliquum. Phebus etiam nuncupatur et potissime a poetis, quod a specie atque nitore dictum est. Alii dicunt Phebus quia nouus, eo quod mane quolibet nouus uideatur ab orizonte consurgere. Lycius etiam nuncupatur, et ut aliqui dicunt a Lycio templo Dely. Macrobius ostendit Cleantem aliam rationem reddere dicens: *Cleantes Lycium Apollinem nuncupatum scribit, quod ueluti lupi pecora rapiunt, ita ipse quoque humorem rapiat radiis*. Socomas. ut idem dicit Macrobius, a Syris sol etiam appellatur, a fulgore scilicet radiorum, quos uocant comas aureas solis. Sic et Argitorosus, quod nascens per summum orbis ambitum ueluti arcus quidam figuratur alba et argentea specie, ex quo arcu radii in modum emicant sagittarum. Imbricitor, quod lumen eius exoriens amabile amicissima ueneratione oculorum sol dictus est, quia sic a physicis extimatur. Dicitur et Horus quasi magnus uel gigas, maximus quidam est ut ipsi uidere possumus, et hoc illi nomen est apud Egyptios. Uocatur insuper et aliis nominibus pluribus, ut per Macrobium patet in Saturnaliorum libro.
+
+Horas Solis et Cronis dicit Theodontius fuisse filias et ab eo denominatas, eo quod Horus ipse ab Egyptiis appellatur. Has Omerus dicit equos et currum in tempore parare Soli, et Diei uenire uolenti celi portas aperire. Filias ego ideo Solis dici puto et Cronis, quod est tempus, eo quod solis progressu ex certa temporis dimensione fiant. Equos autem et currum Soli parari ab eis ideo fictum est, quia eis sibi uicissim succedentibus nox labitur et dies accedit, in quem sol tanquam in preparatum sibi uehiculum a successione horarum progreditur, in cuius progressionis initio, hore diei aduenienti celi portas, id est lucis ortum, aperire uidentur.
+
+Eonas dicit Theodontius plures esse sorores, Solis et Cronis filias, corporibus ingentes, et sub Iouis collocatas pedibus, De his ego nunquam alibi legisse memini, nisi forsan has uelit intelligi secula, cum eon grece, latine seculum interpretetur. Si de seculis dixisse uelit, hec profecto certa et longa temporis dimensione a solis motu conficiuntur. Hec supra monstrauimus a Claudiano in antro Eternitatis fuisse descripta. De quantitate uero seculi plurimum inter se discrepauere ueteres. Dicabant enim aliqui, ut Censorius in libro que De natali die scripsit ad Cerellum, ab his potissime, qui rituales Etruscorum sequebantur, hoc modo descripta secula, ut aliquo superum scilicet ostento initiaretur seculum, eo quod usque protenderetur, donec aliud superueniret ostentum, quod finis esset preteriti et sequentis initium, et sic non certo aut determinato annorum numero constare uidebatur seculum, quin imo aliquando longum et nonnunquam breue contingere. Post hec ostendit alios aliter arbitrari, dicentes id temporis spatium esse quod efflueret inter unam celebrationem ludorum secularium et alteram subsequentem, ex quo etiam temporis inequalitas sequeretur permaxima. Postremo. multis recitatis opinionibus, dicit, ciuile Romanorum seculum centum annis solaribus terminari. Quod ego memini sepissime a uenerabili Andalo eodem finiri spatio. Erant insuper qui uellent idem esse seculum et etatem, quod non est uerum, esto aliquando improprie scribant ueteres seculum pro etate. Etas enim, si eo modo sumpserimus quo sanctorum describunt lictere, ac etiam poetarum, multa in se continet secula. Quod uero sub Iouis pedibus secula designentur, puto fieri, ut intelligamus solius ueri Dei imperio tempora labi, eique soli diuturnitatem cognitam eorumdem, et que in eis futura sint. Nec ab hoc discrepat Claudiani descriptio, qui illa dixit in antro Eternitatis manere, cum in ipsa trinitate personarum et unica deitate tantum consistat eternitas, et sic quicquid in eternitate consistit in Deo sit necesse est.
+
+Phaetusa et Salempetii nynphe sicule, filie fuere Solis et Neere, ut in Odissea scribit Omerus dicens, has in Sycilia Solis seruare greges, a quibus Ulixes a Cyrce prohibitus est. Circa quam prohibitionem talis ab Omero fabula recitatur. Quod cum uenisset ab Inferis rediturus in patriam, a Cyrce premonitus est, quod postquam cum sociis ultra Scyllam et Caribdim in Syciliam deuenisset, et comperisset greges Solis seruari a Phaetusa et Salempetii filiabus suis, ab eis omnino cum sociis abstineret, nam si quis ex eis comederet, occideretur; ad quos cum postergatis aliis periculis fessus cum sociis deuenisset Ulixes, factum est ut ibidem Euriloci consilio pernoctarent, sed mane mutatis uentis abire nequiuere et cum ibidem longius credito detinerentur, impellente ciborum penuria, dormiente Ulixe et Euriloco suadente, a sociis Ulixis in greges itum est, et ex eis sedata fames. Uerum eis discedentibus graui agitati tempestate, ad ultimum a Ioue fulminati periere omnes, Ulixe excepto, qui ex gregibus non gustarat. Huic fabule talis potest sensus exhiberi. Calor et humiditas, id est Sol et Neera, que nynpha est, siluas et pascua gignunt, que due sunt nynphe Solis et Neere filie, harum altera prestat umbras, altera uero gregibus uictum, et sic seruantes sunt greges Solis, qui ex omni uiuente conficiuntur anima uegetatiua scilicet et sensitiua, opere enim suo nascuntur, et tegmine atque uictu predictarum custodum seruantur. Esse tamen hos greges in Sycilia dicit Omerus, non quod alibi non sint, sed ibidem ob ingentem rerum habundantiam et celi temperiem plus uigoris uideantur habere delicie, que ob corruptos loci mores etiam magis quam alibi pestifere sunt. Ab his omnis rationalis anima prohibetur, sane tamen ne eis immoderate fruatur, ne in mortem deueniat, aut uitam que sit morte deterior. Quod totiens contingit, quotiens habenis appetitui datis in lasciuias mergimur, quod iam apud Syculos fecere plurimi, qui enerues facti post gustatas delicias non sufficere laboribus. Uerum Eurilocus, id est blanda sensualitatis persuasio, dormiente Ulixe, id est rationis robore, auidos sensus in greges, id est in delicias immittit, ex quo libidinibus soluti maris fluctuantis, id est mundi huius labores ferre nequiuere, et sic Iouis fulmine, id est iusto Dei iudicio, in mare deiecti periere, id est in amaritudines et miserias mortalis uite anxiati et incogniti defecere. Uel quod forsan cantigisse potuit, cum in Syciliam deuenisset Ulixes et ibidem ab aduerso detineretur tempore, eo non curante, adeo socii eius cibo potuque et mulieribus soluti sunt, ut reintrantes mare oportuna negligerent, et sic naufragium facerent. Quod non solo Ulixi contigisse legimus, quin imo et Hannihali Peno strenuissimo bellorum duci, qui cum in hyberna Capuam deduxisset eos, quos nec itinerum longitudo, nec nationum uariarum barbaries, non fluminum uertiginosi gurgites, non uentorum uehementia, nec niuium rigor, nec Alpestrium uiarum asperitas, non fames, non discrimina mille, non arma Romanorum eo usque cuncta uincentia superasse potuerant, a Campana libidine adeo superatos inuenit, ut quos duros acresque sub autumni fine in Capuam deduxisset, enerues effeminatosque ueris initio uix posset in castra compellere, et quos semper uiderat ante uictores, uictos post atque fugatos sepissime deploraret.
+
+Dyrces Solis fuit filia, et Lyci regis Thebarum coniunx. In quam sicuti in ceteras Solis filias Uenerem seuisse dicit Fulgentius. De qua talis fertur hystoria. Stuprata per uim Anthiopa, Nictei regis filia, ab Epapho, ut placet Lactantio, seu a Ioue, ut plures uidentur arbitrari, a Lyco Thebarum rege marito suo abdicata est, et super inducta Dyrces. Que illico suspicata, ne forte Lycus Anthiopam in suam reuocaret gratiam et sic, ea reassumpta, dimitteretur ipsa, impetrauit a uiro ut posset illam in uinculis detinere. Que cum ex Ioue prolem geminam suscepisset, partus adueniente tempore, ab eo uinculis liberata est, et clam in Cytheronem montem aufugit, ibique peperit Anphyonem et Zetum, quos expositos pastor quidam pro suis aluit. Qui cum adoleuissent, a matre cogniti, et sui generis certiores facti, facile in Dyrcem irritati sunt, et in matris ultionem surgentes Lycum occiderunt regem, et Dyrcem tauro indomito alligarunt, qui dum eam traheret, misera deorum auxilium implorauit, quorum subsidio in fontem sui nominis haud longe a Thebis mutata est, et sic Ueneris satiauit iram. Quod autem in hac hystoria fabulosum est, explicabitur facile. Anthiopam a Ioue tempore partus liberatam a carcere dicit Theodontius ideo fictum, quia cum uideretur Dyrci ob tumidum Anthyope uterum satis sui adulterii testimonium apparere, et ob id eam uiro arbitraretur odiosam merito, ultro eam reliquit. Dyrcem autem mutatam in fontem satis comprehendi potest, tam ob perditum regnum quam ob supplicii illati penam, eam in multas solutam lacrimas. Fuisse autem Solis filiam ideo dictum, quia aut sic de facto fuit, eam alicuius insignis uiri sic nominati fuisse filiam, aut ob insignem eius pulchritudinem solis filiam uocitatam.
+
+Miletus, ut testatur Ouidius, Solis fuit filius. Theodontius autem dicit istum Solis Rhodii filium et Pasyphis fuisse fratrem. Hunc tamen in Mynoem senem uolentem insurgere bello, perterruit Iuppiter, quam ob causam in Lesbon abiit, et ibi ciuitatem, quam Militenem ex suo nomine dixit, construxit, uerum postea immutatis licteris ex Militene Mitilena dicta est. Post hec cum Cyane nynpha Meandri fluminis filia se immiscuit, et ex ea suscepit filios duos, Caunum scilicet et Biblidem.
+
+Caunus et Biblis filii fuerunt Mileti ex Cyane nynpha suscepti, ut testatur Ouidius dicens: *Hic tibi, dum sequitur patrie curuamina ripe, Filia Menandri totiens redeuntis eadem Cognita Cyane, prestanti corpore nynpha Biblida cum Cauno prolem est enixa gemellam* etc. Et quia nil preter commune ambobus de eis legi, de ambobus scribere inuicem uisum est. Legitur ergo Caunum speciosissimum fuisse iuuenem, et a Biblide sorore infausto amore dilectum, Uenere in prolem Solis irata agente. Sane cum Biblis fratri flammas execrande libidinis detexisset, ipse aspernatus detestabilem sororis concupiscientiam, fugam sumpsit. Inque peregrina ponit noua menia terra. Infelix autem Biblis confestim secuta est eum, et postquam Caryam Lyciamque et Lelegas peragrauit, labore atque dolore uicta consedit, et spreta sese dedit in lacrimas. Ex quo factum est ut in fontem Nayadum beneficio misera uerteretur, ut dicit Ouidius: *Sic lacrimis consumpta suis Phebeia Biblis Uertitur in fontem, qui nunc quoque uallibus illis Nomen habet domine, nigraque sub ilice manat* etc. Figmentum autem satis patet, quia a fletu continuo fons lacrimis manans uisa est.
+
+Pasiphes Solis fuit filia, ut Senece tragici percipitur carmine aientis in tragedia Ypoliti: *Quid ille rebus lumen infundens suum Matris parens* ecc. Uerba quidem nutricis sunt loquentis ad insanam amore Ypoliti Phedram Pasiphis filiam. Theodontius autem dicit eam non fuisse filiam Solis Yperionis, sed Rodii. Fuit hec Mynois Cretensis regis coniunx, et uacante Mynoe bello aduersus Megarenses et Athenienses ob occisum Androgeum filium, ab irata Uenere in sobolem Solis, infausti amoris flammas suscepit amauitque speciosissimum taurum, in cuius concubitum Dedali artificio uenisse dicitur, et ex eo suscepit quem medium hominem mediumque taurum peperit. Alii uero aliam amoris huius causam describunt, aientes, quod cum orasset Mynos in bellum progressurus patrem, ut dignam se sacrificaturo sibi prepararet hostiam, euestigio illi preparatus est taurus, formositate cuius captus Mynos illum armentis suis ducem prefecit, alio consecrato; ex quo iratus Iuppiter egit ut, illo absente, reseruatus deligeretur a coniuge, et hinc uolunt Mynoem, ob commissum facinus, non ausum in coniugem seuire. Quod autem Pasiphes filia hominis ex tauro conceperit, uult Seruius Taurum hunc scribam Mynois fuisse sic nominatum, eumque in domo Dedali cum Pasyphe coisse et filium ex ea suscepisse, et tandem geminos peperisse, quorum alterum ex Mynoe conceptum notis apparebat, alterum uero ex Tauro eque indicantibus signis, et cum de secundo non esset certa fides, nomine ad utrumque spectante parentem Mynotauro scilicet imposito, enutritus est. Ego autem longe altiorem sensum hac sub fabula tegi reor. Existimo quidem uoluisse ueteres ostendere qualiter uitium bestialitatis causaretur in nobis hac ratione. Pasiphem spetiosissimam feminam et Solis filiam credo animam nostram ueri Solis, id est Dei omnipotentis, a quo creata est, filiam omni pulchritudine innocentie splendidam. Hec coniunx efficitur Minois regis et legum latoris, id est rationi humane iungitur, que suis legibus eam habet regere atque in rectum iter dirigere. Huic inimicatur Uenus, id est appetitus concupiscibilis, qui sensualitati adherens semper rationis est hostis; cui si adheserit anima, a ratione separetur necesse est, a qua semota, facile a blanditiis et suasionibus carnis se trahi permictit et sic precipitem se fert in concupiscientiam tauri a Ioue dati, ut sibi ex eo Minos sacrum conficiat. Quem ego taurum sentio mundi huius delitias prima facie pulchras et delectabiles a Deo rationi concessas, ut ex eius moderamine certo uite nostre oportuna ministret; nam dum his debite utimur, rite ex eis Deo sacrum conficimus; sane dum eis iudicium sensualitatis sequentes abutimur aut abuti desideramus, in bestialem concupiscientiam deuenimus, et tauro tunc obscene anima iungitur in lignea uacca, dum artificio ingenii nostri naturalibus preter nature leges innitimur. Et sic ex appetitu illecebri et adoptione nepharie uoluptatis causatur et nascitur Minotaurus, id est bestialitatis uitium. Huius autem Minotauri, hominis et tauri formam esse finxere, eo quod tali uitio laborantes intuitu primo uidentur homines, si opera autem prospectemus et abscondita introrsum desideria, tales esse bestias cognoscemus. Clauditur hic laberinto carceri circumitionum plurium implicito, et hoc ideo, quia fortissimum atque ferocissimum et furiosum esset animal, in quo ostenditur eum humano pectori, infandis desideriis intricato. Et quod eo impellente fortem atque inmanem prestemus animum, dum infaustum aliquid audemus, quod nisi pro uoto perficiamus, confestim in furiam declinamus. Hic insuper a Theseo ab Adriana predocto occiditur, id est a prudenti uiro cui uirilitas, quam per Adrianam accipio, eo quod andres grece, uir sonet latine, ostendit detestabile tam scelesto uitio subiacere et quibus armis etiam conficiendum sit.
+
+Oeta Colcorum rex, ut Omerus in Odissea testatur, Solis fuit filius et Perse filie Occeani. Tullius autem ubi De naturis deorum, eum ex Asterie sorore Latone susceptum dicit, quam Asteriem uidetur idem Tullius dicere ab eo occisam; dicit enim sic: *Quid Medee respondebis, que duobus auis Sole et Occeano, et patre matricida procreata est?* etc. Hunc clarum ea tempestate fuisse regem testatur antiquitas cum permaximum illi regnum fuisse describat Seneca tragicus in tragedia Medee. Ad hunc nouercales insidias fugiens deuenit Frixus, Athamantis filius, cum aureo uellere, quod sibi fatale ab oraculo sentiens Oeta diligentissime seruabat, ne eo perdito priuaretur regno; qui tamen a Iasone spoliatus est et regno pulsus. Uerum iam senex ab eodem in regnum reductus est. Dicit Theodontius hunc Oetam non fuisse filium Solis Yperionis, sed eius qui apud Colcos maximus fuit, et regnauit ibidem.
+
+Medea Oete regis fuit filia ex Ipsea coniuge, ut satis patet per Ouidii carmen dicentis: *Non erat Oetes ad quem despecta rediret, Non Ipsea parens* etc. Huius Medee grandis recitatur hystoria quandoque fabulis mixta. Aiunt enim ante alia, quod ex Apollonio sumptum est, qui De argonautis librum scripsit, Iasonem a Pelia patruo missum Colcos uenisse, et comiter ab Oeta susceptum Medee uirgini placuisse, in quam Uenus irata uti in ceteram Solis prolem, omnes a filio amatorias inici flammas fecit. Que amans cum pericula nosceret dilecti iuuenis euntis ad uellus aureum assummendum, miserta eius, habita sui coniugii sponsione, eum docuit, quo pacto illud absque periculo posset surripere, eoque surrepto una secum fugam arripuit, traxitque fuge comitem Absyrtium seu Egyaleum paruulum fratrem. Quos cum sequeretur Oeta, ut eis spatium fuge prestaretur, in insula, que in faucibus Phasis a scelere ab ea perpetrato Thomithania, exilio Ouidii Nasonis postea nobilitata, per quam aportebat Oetam sequentem transitum facere puerum Absyrtium obtruncauit, articulatimque diuisum passim per agros disiecit, ut patrem sisteret ad colligenda filii membra. Nec premeditatio fefellit infaustam, nam sic factum est; dumque orbatus pater flens membra colligit nati, et funeralia peragit, abiit illa cum raptore. Et post longas, secundum quosdam, circumitiones in Thesaliam deuenit, ubi precibus Iasonis Ensonem patrem annositate decrepitum in robustiorem retraxit etatem. Et cum Iasoni duos filios peperisset, in Pelye mortem sua fraude natas armauit. Tandem quacunque ex causa factum sit a Iasone abdicata est, et Creusa Creontis regis Corinthiorum filia desponsata. Quod cum egerrime ferret, excogitata malitia, filios suos, quasi ad placandam sibi nouercam, cum donis in scrineolo clausis misit, quod a Creusa non ante apertum est, quam per omnem regiam flamma euolauerit ingens, a qua cum ipsa Creusa regia omnis exusta est; cum iam pueri premoniti euasissent. Uerum cum in eam iratus Iason irruisset, sumpturus ex tam impio facinore penas, eo uidente trux femina filios trucidauit innocuos et maleficiis suis sublata Athenas abiit, ubi Egeo iam senescenti coniugio iuncta, peperit ei filium quem a se Medum uocauit. Sane cum Theseo redeunti ex longinqua atque diutina expeditione, ab Egeo incognito, per eiusdem manus uenenatum parasset poculum, et illud idem ab Egeo filio iam cognito sublatum uidisset, fuga Thesei euitauit iram. Et tandem nescio quo pacto Iasoni reconciliata, una secum in Colcos rediit, patremque senem et exulem Iasonis uiribus in regnum restituit. Esto Gaius Celius, ut ubi De mirabilibus mundi refert Solinus, dicat eam a Iasone Bitrote sepultam, et Medum eius filium imperasse Marsis populis Ytalis. His ergo ornata facinoribus Medea locum apud Grecos primo, qui melius eam cognouisse debuerant, deinde apud Romanos comperit, ut pro dea susciperetur atque sacris honoraretur ab eis, ut liquido testatur Macrobius. Que autem huius in hystoria fictiones intexte sunt, ubi de Ensone et Pelya et Iasone scribetur; quoniam ad eos spectare uidentur, passim, ubi oportunum uidebitur, aperientur.
+
+Absyrthius et Calciopes frater et soror filii fuerunt Oete regis Colcorum. Nam de Absyrthio testatur Tullius in libro De naturis deorum dicens: *Quid huius (scilicet Medee) Absyrthio fratri, qui est apud Pacuuium Egylaus* etc. De Calciope autem dicit Ouidius in Epistulis: *Non erat Oetes ad quem despecta rediret Non Ipsea parens Calciopesque soror* etc. De hac Calciope nil aliud repperi, nisi quod coniunx fuerit Frisi eique peperit Cycorum filium. De Absyrthio autem seu Egylao iam supra dictum qualiter a sorore sit cesus; a quo sunt qui dicant flumen illud Colcorum Absyrthium de pueri nomine nuncupatum.
+
+Cyrce malefica mulier, ut Omerus testatur in Odissea, filia fuit Solis et Perse; quo autem pacto Colcos liquerit et in Ytaliam uenerit nusquam legi. Constat tamen eam habitasse haud longe a Caieta Campanie ciuitate, in quodam monte olim insula, qui Cyrceus ab ea in hodiernum usque diem dictus est. Circa quem adhuc aiunt incole rugire leones ferasque alias, quas ex hominibus cantato carmine fecit. De hac autem sic scribit Uirgilius: *Diues inaccessos ubi Solis filia lucos Assiduo resonat cantu, tectisque superbis Urit odoratam nocturna in lumina cedrum, Arguto tenues percurrens pectine telas. Hinc exaudiri gemitus ireque leonum Uincla recusantum et sera sub nocte rudentum Setigerique sues atque in presepibus ursi Seuire ac forme magnorum ululare luporum. Quos hominum ex facie dea seua potentibus herbis Induerat Cyrce in uultus ac terga ferarum* etc. Omerus autem in Odissea dicit Ulixem errantem cum sociis ad hanc deuenisse et cum socios eius omnes mutasset in feras, eum a Mercurio predoctum mutare non potuisse, quin imo ab eo exterrita socios eius omnes in homines reformasse, eumque per annum ibidem tenuisse ac peperisse ei Thelegonum filium, et nonnulli superaddunt, Latinum Laurentum postea regem, et demum eum predoctum multis dimisisse. Refert preterea de hac Ouidius, quod amauerit Glaucum marinum deum, et quoniam ipse Scillam nynpham amaret, zelo percitam, fontem in quo nynpha lauari consueuerat, infecisse uenenis. Quam ob rem dum illum intrasset nynpha, repente a marinis canibus usque ad inguina absorpta in marinum monstrum uersa est. Insuper dicit quod a Pyco rege spreta eo quod Pomonam amaret, eum in auem sui nominis transformasset. Nunc autem quid sub his fictionibus sentiendum sit, uideamus. Theodontius harum rerum solertissimus indagator dicit hanc Solis Yperionis filiam non fuisse, sed eius qui apud Colcos regnasse creditur, sed ideo huius credita, quia, ut dicit Seruius, formosissima fuit mulier et meretrix famosa, quod contigisse fingunt ob Ueneris odium in prolem Solis, de quo odio infra patebit, ubi de Uenere. Audiri feras mugientes in circumitu montis est, quia dum inter ingentia atque prerupta saxa, rupes et cauernas, quarum mons circumdatus est, maris unde uentorum impetu efferuntur, et demum retrahuntur, et superuenientibus illiduntur, et hinc inde franguntur, fit de necessitate rumor dissonus, et nunc mugitui nunc rugitui similis, et hinc se fingunt audire leones aprosque. Quod autem herbis aut cantato carmine in beluas homines transformaret, hoc uidetur a multis concedi possibile magicis illusionibus, dum Pharaonis magos ea suis artibus fecisse credimus, que faciebat Moyses uirtute diuina, dum homines in Arcadia lupos fieri, dum Apuleium in asinum permutatum. Sed ego potius credo hanc formositate sua multos in dilectionem sui traxisse mortales, qui sese ut eius mererentur gratiam, que meretricum absque pecunia consequi non potest, illecebris uariis ut dona portarent miscuisse, et sic eas induisse formas, que officiis congruebant, quas Ulixes, id est prudens homo, non induit. Hanc post hec amasse Glaucum ideo dictum puto, quia, secundum quod aliquibus placet et potissime Leontio, Glaucus idem sonat quod terror, et quoniam terribile sit audire mugitus aquarum circa Cyrceum, ut supra dictum est, et ipse terror ibidem consistat, assidue uidetur a Cyrce, id est a loco illo Cyrces amari. Quod autem Glaucus amauerit Scyllam ob eadem causam dictum est, eo quod apud Scyllam idem a mugitu maris sit terror assiduus, et sic cum ibi moretur, assidue uidetur Scyllam diligere. Quod Scylla infectis aquis a marinis canibus usque ad inguina rapta sit, ab effectu sumpsit fictio causam. Est enim Scylla scopulus secus fretum Syculum aquis supereminens adeo ut medius aquas exire uideatur, et ab aquis medius occupari, et cum totus sit preruptus et cauernosus et ibi continue maximo cum impetu mare fluat et refluat, dum cauernas illas intrat et demum se retrahit, ad instar canum latrantium sonum emittit, et sic scopulus a marinis canibus rapi dicitur. Que autem ad Pycum spectant, in sequentibus scribentur, ubi de Pyco. Ego autem Cyrcem hanc Oete fuisse sororem non credo, cum diu ante Troianum bellum Colchida fuerit Cyrces; hec autem contemporanea, sed conuenientia nominum et forsan artium ex duabus unam fecisse potuerunt.
+
+Angitiam seu Angeoniam Theodontius dicit Cyrcis fuisse sororem et Solis filiam et haud longe ab ea in agro Campano moratam, sed melioribus artibus operatam. De qua, non in omnibus cum eo concordans, Gaius Celius asserit eam Cyrcis fuisse sororem et uicinia Fucini lacus occupasse, et ibidem salubri scentia aduersus morbos incolis deseruisse; quam ob rem diem claudens dea ab eisdem habita est. Macrobius autem in Saturnaliorum libro hanc Angeroniam deam uocat, dicitque illi apud Romanos XII Kal. ianuarias ferias celebrari, eique a pontificibus in sacello Ualupie sacrum fieri. Uerrius autem Flaccus idio dicit eam Angeroniam apellari, quod angores ac sollicitudines animorum propitiata depellat. Addit insuper Masurius simulacrum huius dee ore obligato atque signato in ara Uolupie collocatum, ob id quod, qui suos dolores anxietatesque dissimulant, beneficio patientie in maximam oblectationem deueniant. Sane Iulius Modestus huic sacrum fieri dicit, eo quod populus Romanus morbi, qui anginia dicitur, uoto promisso liberatus sit. Cur autem Solis sit credita aut dicta filia, medendi ars causam dedisse potuit.
+
+Lunam, ut ad Yperionis prolem redeam, eiusdem Yperionis fuisse filiam et Solis sororem uulgatissimum est. De hac ueteres multa senserunt. Illi quippe ante alia bigam dixere concessam, eo quod aduersus patruos cum Ioue sensisset, eaque curru uti testatur Accius poeta in Baccis, dicens: *Almaque curru Noctiuago Phebe* etc. Et Uirgilius; Iamque dies celo concesserat almaque curru Noctiuago Phebe medium pulsabat Olympum etc. Hanc bigam dicit Ysidoros ubi de Ethymologiis a duobus equis trahi, quorum alter albus, alter uero niger est. Eam preterea a Pane Arcadie deo dilectam dicit Nicander poeta, et lane candide munere in suos deduxisse concubitus. Quod et Uirgilius in Georgicis asserit, dicens: *Munere sic niueo lane, si credere dignum est, Pan deus Arcadie captam te, Luna, fefellit In nemora alta uocans, nec tu aspernata uocantem* etc. Insuper et eam dilectam aiunt ab Endimione pastore, quem dicunt primo ab ea repulsum, demum postquam aliquandiu albos suos pauisset greges, in suam gratiam susceptum. Dicit tamen Tullius eum in Lamio seu Latinio Yonie monte obdormuisse et in somnis a Luna deosculatum. Sunt et qui illi filios tribuant. Nam Alcyna, lyricus poeta, dicit rorem ab ea et Aere genitum. Similiter eam multis uocant nominibus, ut puta: Lunam, Hecatem, Lucinam, Dianam, Proserpinam, Triuiam, Argenteam, Phebem, Cererem, Arthemim, Menam et aliis. Sed quid ex his tot intellexerint aduertendum. Cur Yperionis dicta sit filia, dici potest id quod de Sole dictum est. Puto ego illam claritate insignem fuisse mulierem, et ob eius singularem preminentiam, et quia Solis esset soror, Lunam denominatam fuisse; ad quam sequentia non espectant, quin imo ad ueram lunam. Et ideo quod aduersus Tytanos Ioui fauerit, id est aduersus superbos, ob eius complexionem frigidam et humidam dictum est, qua multum fumositates hominum reprimuntur. Biga autem uti dicitur, ad designandum cursum suum diurnum et nocturnum, quem longe clarius equorum colores ostendunt; preterea et humiditate sua germinantia fouet desuper et desubter adiumentum radicibus infert. Quod autem ab Arcade deo delecta sit, poterit forsan hic talis prestari sensus, ut pro Arcade deo summatur quicunque pastor. Erant enim Arcades ut plurimum pastores omnes, pastores autem Lunam amant, id est eius lumen, eo quod ex illo commodum suscipiant, et ob id eam in siluis uotis uocare consueuerant, ut suos greges per noctem ab insidiis ferarum facilius cauerent, et ob id dum fulgida ueniebat, ei in sacris agnam mactabant candidam, et sic albo uellere captam dicebant. Quod autem ab Endimione dilecta sit, dicit Fulgentius hoc posse contegere, quod Endimion pastor fuerit, qui uti pastores faciunt, noctis humorem amauit, quem uaporia syderum atque ipsius lune in animandis herbarum succis insudant, et inde in pastorum commoda uertitur. Uel aliter. Ait idem Fulgentius, quod is Endimion primus rationem cursus lune inuenerit et obdormisse XXX annis dicitur, quia stultorum iudicio meditationi uacantes dormiunt, id est tempus perdunt. Seu qui meditationibus deditus est, profecto non aliter quam si dormiret, immiscetur actiuis operibus, quod de Endimione dictum est, quia nil aliud eo uiuente, nisi huic meditationi operam dare peregit, uti Minastas, in eo libro quem de Europa scripsit, testatur. Quod ego uerum puto, nec sit qui longum temporis miretur spatium, cum circa lune cursum plurima ueniant consideranda, ut ostendit uenerabilis Andalo in sua Theorica planetarum. Sed quod albos ante greges pauerit, ideo appositum credo, ut loci sue meditationis qualitas ostendatur, qui in culmine montis illius fuit quod sibi elegit, ut posset libere eleuationes assumere tanquam ex expedito loco, et montium culmina et potissime celsa ut plurimum consueuerunt esse niuosa, quas niues quia diu obseruauit, pastor niuei pecoris dictus est. Quod autem a luna deosculatus sit, ideo fictum reor, quia sicut amantes puellam amoris munus osculum arbitrantur, sic et longe huius meditationis munus fuisse lune comperisse cursum, et sic sui amoris uidetur osculum suscepisse. Superest de nominibus uidere. Lunam a lucendo dictam uolunt, et maxime dum lucet in sero, cum dum mane luceat uelint appellari Dianam. Hecates autem ideo dicta est, quia centum interpretatur, in quo numero quasi finitum pro infinito positum sit, uolunt multiplicitatem eius potentie denotari. Triuiam nonnulli, esto Seneca poeta triformem dicat in tragedia Ypoliti, a triplici suo nomine principali dictam uolunt; uocatur enim Luna, Diana et Proserpina. Dicunt eam etiam uocari Lucinam ut in Odis Oratius: *Te Lucinam probas uocari* etc. quam parturientium deam uocant, et cur sic dicta sit, paulo post dicetur. Argenteam autem ob id dicunt, quia suum sit argentum in terris procreare, seu quia solis respectu, qui aureus est, uideatur argentea. Phebeam autem ideo uocauere, quia sepe noua sit. Arthemia seu Arnothemis attica lingua idem est quod luna, ideo sic dicta, ut refert Macrobius, quia arthemis quasi arnothemis, id est aerem secans. Luna a parturientibus inuocatur, quia proprium eius est destendere rimas corporis et meatibus uiam dare, quod est ad accelerandos partus salutare, ut poeta Thymotheus eleganter expressit. Mena uero dicta est quia non nunquam defectus patitur, ut puta in eclipsis et inde Mena, quod latine defectum sonat, seu quia naturaliter luce careat et quos habet radios mutuetur a sole, uti cetera faciunt sydera. Reliqua autem nomina, quoniam ad alias pertinent deas, de quibus singularis in hoc opere mentio fit, ex consulto donec de illis tractetur omisi.
+
+Rorem Alcina lyricus poeta Lune atque Aeris fuisse filium dicit, teste Macrobio. Quod quidem figmentum a natura sumptum est, agente quidem luna uapores terre humidos nequeuntes, absente sole, consurgere altius, frigiditate aeris et lune alterati uertuntur in tenuem aquam, que decidens ros estiuo tempore appellatur, hyeme uero condensati gelu bruma dicitur.
+
+Bryareus ab omnibus creditus est Tytanis et Terre filius, quem omnes fere Latini poete hostem Iouis infestissimum contemptoremque deorum asserunt, et ob id apud Inferos detrusum uolunt, eumque inter monstruosos in uestibulo inferni excubias agere scribit Uirgilius, dicens: *Et centumgeminus Briareus et belua Lerne* etc. Sane Omerus eum amicum fuisse Iouis ostendit in Yliade, dicens: {Okh' ekatogkheiron kaleion soesmakon Olumpon, On Briareon kaleusi theoi andres de te pantes Aigaion o gar aute o patros ameinon}. Que latine sonant , Cito Centimanum uocasti in magnum Olympum, Quem Briareum uocant dii hominesque Terrigenam post eius patrem meliorem. In quibus carminibus Omerus perfunctorie tangit fabulam, quam Theodontius paulo latius refert dicens, quod commoti dii, aduersum Iouem, Iuno scilicet et Neptunnus una cum Pallade et aliquibus aliis, in domo Nerei patris Thetidis deliberauerunt catenam facere, et dormienti Ioui iniicere, et inuicem trahentes omnes eum e celo eicere, quod Thetis Ioui retulit, et ob id ipse in fauorem suum in celum Briareum euocauit. Quem cum uidissent coniurati eo quod fortissimus extimaretur, confertim a ceptis destitere et sic tutatus est Iuppiter; ex quibus patet Briareum amicum fuisse Iouis. Huius autem fabule uolens Leontius aperire sensum, aiebat ante resolutionem Chaos inferiora elementa cum superis discordare et humoris opera inisse concordiam, et alia quedam plura ridenda potius quam scribenda. Theodontius autem dicit sub hac fabula tenui uelo hystoriam tegi. Dicit enim Iouem post uictoriam ex Tytanis atque Gigantibus habitam adeo elatum, ut importabilis efficeretur amicis, quam ob causam Iuno coniunx eius et Neptunus frater clam apud insulam Nerithos conuocatis quibusdam ex amicis iniuere consilium, ut eum nil tale timentem e regno pellerent; quod cum illi reuelatum esset a nauta conscio, Briareum ex Tytanis superstitem unum et potentissimum adhuc hominem, seu potius Briarei Tytanis filium eodem nomine nuncupatum euocauit, et cum eo inito societatis federe coniuratos exterruit adeo, ut in eum nil penitus auderent. Dictus est enim Briareus Centumgeminus, quia multis preesset hominibus, et ponitur finitum pro infinito. Apud Inferos autem non in ciuitate Ditis detrusus est, ut reliqui sunt, quia adhuc in adiutorium seruaretur Superum, ut intelligamus non esse aliquos quantumcunque peruersos, quin ad meliorem uitam seruentur a deo, cum ab eodem eorum futura conuersio cognoscatur.
+
+Ceum inter alios Tytanis filios enumerat Paulus et eius matrem fuisse Terram ostendit Uirgilius ubi dicit: *Extremam, ut perhibent, Ceo Encheladoque sororem* etc. Leontius dicit hunc Cee insule fuisse potentissimum regem, et extreme ferocitatis hominem atque superbie, ob quam cum antiquior fuerit Tytano, inter eius numeratur filios. Fuit enim Latone et Asterie spectabilium pulchritudine uirginum pater; dicebatque Paulus pro eo, quod Iuppiter Latonam uitiasset, Tytanorum bellum aduersus Iouem motum, sed falsum est, ut supra demonstrauimus, ex his que in sacra leguntur hystoria.
+
+Latonam filiam fuisse Cei ex Ouidii carmine sumitur. Dicit enim: *Nescio quo audetis genitam Tytanida Ceo Latonam preferre michi* etc. Hanc autem ueteres a Ioue dilectam pariter et oppressam uolunt, eamque ex eo geminam suscepisse prolem, Apollinem scilicet et Dianam, quod aiunt adeo egre tulisse Iunonem, ut non solum omnem terram ad onus uteri deponendum interdiceret illi, uerum et inmitteret Phytonem ingentis magnitudinis serpentem ad eam fugandam atque impediendam. Que cum pauescens fugeret, neque locum aliquem ret nentem se inueniret, propinquans Ortygie insule ab ea suscepta est, et in eadem peperit primo Dianam, que euestigio obstetricatus officium in nascituro fratre matri prestitit, et Apollinem nascentem suscepit, qui mox sagittis Phytonem interemit et dare cepit responsa petentibus. Preterea ob hunc partum dicunt nomen immutatum insule, nam cum primo diceretur Orthygia, Delos postea dicta est. Dicunt insuper deferentem Latonam paruulos adhuc filios per Lyciam, dum ob estum siti laboraret, accessisse ad lacum quendam, ut biberet, quam cum uidissent circumstantes rustici, confestim lacum pedibus intrasse et omnem turbasse aquam, ex quo commotam Latonam orasse ut exterminarentur; quam ob rem rustici repente in ranas mutati locum semper incoluere. Circa has fictiones dicebat Barlaam cessante diluuio, quod Ogygii regis fuit tempore, ex humiditate terre nimia, cui calor erat immixtus, tam densas exalasse nebulas, ut apud plura loca Egei maris et Achaye nullo modo solares radii die, nec nocte lunares uiderentur ab incolis; tandem eis rarescentibus et potissime apud insulas, apud quas ratione maris minus poterat exalatio terre contigit, ut nocte quadam circa horam diei proximam a circumstantibus in insula Ortigie primo uiderentur lunares radii et subsequenter mane solares, quam ob rem maximo omnium gaudio, quasi reacquisissent quos perditos iam arbitrabantur, dictum est apud Ortygiam Dianam et Apollinem natos, et ob id insule mutatum nomen, et ex Ortygia Delos, quod idem sonat quod manifestatio, appellata est, eo quod ibi primo manifestatio solis et lune facta sit. Latonam autem eam ipsam insulam uoluere fingentes, in qua manifestatio facta, eamque feminam precipue assumpsere ad figmentum conficiendum, quia contigerat eam geminos peperisse, quorum masculum Apollinem, feminam autem Dianam nuncupauerant. Phytonem autem Latonam insequentem ne posset parere, nebulas densas surgentium uaporum uoluere, que quidem obstabant, ne possent solares atque lunares radii a mortalibus intueri, nec incongrue has uocauere serpentem; nam dum leues huc illuc a quocunque spiritu impellerentur, more serpentis serpere uidebantur. Et nunc a Iunone ideo missum dixere, eo quod non nunquam pro terra et mari intelligatur Iuno, a quibus euaporationes ille emittebantur. Dianam autem ideo ante natam dicunt, quia nocte, extenuatis iam uaporibus, primo lunares apparuere radii. Quod autem obstetricatus in natiuitate fratris officio functa sit, ideo dictum est, quia sicut obstetrices consueuere nascentes suscipere, sic et luna dum paulo ante solem surrexisset, solem orientem suscipere pansis cornibus uisa est. Occisum autem Phytonem telis ab Apolline ideo fictum, quia solaribus radiis agentibus omnis illa terre euaporatio dissoluta est. Quod autem ceperit Apollo dare responsa, sumptum est ab eo quod post modum contigit, scilicet ut ea in insula nescio cuius maleficio demon sub Apollinis titulo cepit, et diu dedit de quesitis responsa. Mutatos autem in ranas rustucos ideo dictum est, quia ut scribit Phylocorus, bellum fuit Rhodiis olim aduersus Licios, Rhodiis auxiliares uenere Delones, qui cum aquatum ad lacum quendam Lyciorum iuissent, rustici loci incole aquas prohibuere, in quos Delones irruentes omnes interemere, et in lacum occisorum corpora eiecere. Tractu tandem temporis cum montani Lycii uenissent ad lacum, nec occisorum agrestium corpora comperissent et ranas in circumitu coassantes sensissent, rudes et ignari arbitrati sunt eas ranas animas esse cesorum, et dum sic referunt aliis, fabule causam adinuenere.
+
+Asteries filia fuit Cei Tytanis, ut Theodontio placet. Hec, ut ait Fulgentius, post uiciatam Latonam a Ioue dilecta est, a quo uerso in aquilam et oppressa fuit; eique eo ex concubitu Herculem peperit; que tandem ut quibusdem placet, aduersus Iouem sentiens et eius fugiens iras, miseratione deorum in coturnicem uersa est, que grece uocatur ortygia, nomenque dedit insule in quam aufugerat, ubi a Ioue in lapidem mutata est, undisque demersa et ab eisdem huc illuc agitata, que tandem ob susceptam Latonam firmata est. Huius fabule talis potest esse ratio. Dicit Theodontius superato atque occiso a Ioue Ceo, qui ob uiciatam Latonam aduersus eum arma mouerat, eum in Ceam uenisse insulam et ibidem Asteriem uirginem Cei filiam oppressisse, tandem ea aduersus eum sentiente primo uolucri fuga in Ortigiam abiisse, inde uero in Colcos transfretasse, Solique ibi regnanti nupsisse, eique peperisse Oetam a quo postmodum occisa est; seu, ut Barlaam dicit, in partu Oete deficit. Ex quibus fictum ideo est Iouem aquilam secum concubuisse, quia aquila Iouis erat signum dum esset in armis, et quia bello Ceam cepisset, fictum est eum in aquilam uersum cum Asterie concubuisse. Quod autem in coturnicem Asteries uersa sit, aut ob eius uolucrem fugam cum coturnicum sit uolare perniciter, aut propter longam eius transfretationem, quod etiam est coturnicum certo anni tempore transfretare. Quod autem in lapidem uersa sit, non spectat ad eam, quin imo ad insulam in quam primo aufugit, que Ortygia dicta est, latine uero coturnix, que idio in lapidem uersa dicitur, ut eius noua stabilitas designetur. Ferunt autem Ortygiam insulam solitam una cum undis fluctuare, quod fictum est, quia nimia et crebra terremotuum concussione agitari consueuerit. Quam tandem firmatam uolunt, id est a concussione liberatam, eo quod ab Apolline responsum sit, ne in ea mortuum corpus sepeliretur et quedam illi insuper celebrarentur sacra, quibus rite celebratis cessauit terremotuum infestatio et sic facta lapis, id est stabilis. Puto ego repletis cauernis in quibus aer inclusus terremotus causabat, hoc contigisse, eosque illo dyaboli responso deceptos. Superaddunt quidam eidem Ortygie Mycones atque Gyaros insulas adhesisse atque firmasse, quod non sic simpliciter intelligendum est, quin imo ex insulis illis que illi proxime sunt, Ortygia iam firmata, accessere incole et inuicem quam reliquerant habitauere.
+
+Typhon seu Typheus, Theodontio asserente, Tytani fuit filius ex Terra, esto dicat Lactantius eum ex Tartaro genitum et Terra. Hunc insuper dicit idem Lactantius Iouem in certamen prouocasse de regno, quam ob causam iratus Iuppiter fulmine eum prostrauit et ad eius opprimendam superbiam corpori eius superimposuisse Trinacriam, quod etiam sic testatur Ouidius: *Uasta Giganteis iniecta est insula membris Trinacris, et magnis subiectum montibus urget Ethereas ausum sperare Thyphea sedes. Nititur ille quidem, pugnat quoque surgere sepe, Dextra sed Auxonio manus est subiecta Peloro, Leua, Pachine, tibi: Lylibeo crura premuntur, Degrauat Ethna caput, sub quo resupinus harenas Eiectat flammamque ferox uomit ore Typheus. Sepe remoliri luctatur pondere terre, Oppidaque et magnos deuoluere corpore montes: Inde tremit tellus etc. Uirgilius autem non Ethnam sed Ynarimem illi dicit superiniectum, qui quidem mons est insule uicine Baiis, que hodie Yscla uocatur, haud longe a Prochita insula, et dicit sic: Tum sonitu Prochita alta tremit durumque cubile Ynarime Iouis imperiis imposta Typheo* etc. Quod etiam uidetur tenuisse Lucanus dum dicit: *Undat apex, Campana fremens, cui saxa uaporat Conditus Ynarimes eterna mole Typheus* etc. Huic insuper insigne antrum fuisse in Cilicia, haud longe a Coryco oppido, dicit Pomponius Mela in suo Cosmographie libro, et post eum Solinus De mirabilibus. Nam aiunt in monte profundissimam specum per duo milia quingentos passus nemorum umbra et riuulorum fluentium tinnitu amenam plurimum. Deinde post tam longum descensum panditur specus altera, que in processu iam obscurior habet sacrum Ioui fanum, inde in eius extremo recessu Typhonis cubile positum incole asseruere. Hec de Typheo. Nunc abscondita corticibus euisceranda sunt. Thypheum igitur istum Tytanis, ob elatum eius spiritum, filium dixere, et Terre ob potentiam, cum dicat Theodontius eum antiquissimum Cylicie fuisse regem et Osyrim fratrem superasse bello atque discerpsisse membratim, et bellum aduersus primum Iouem mouisse, sed ab eo superatum atque occisum. Uerum fictionibus quibus hec hystoria dedisse causam satis apparet, erit explicatio ista. Uidentur enim in his naturam et causam terremotuum satis conuenienter, latenter tamen ostendere qui finxere. Dicit enim Papias Typhonem seu Typheum idem sonare quod flammas eicientem, ut per hoc satis uidere possimus eos primo exalantem in uisceribus terre clausum ignem ostendere uoluisse, in quantum illi superimpositos montes a Ioue, id est a natura rerum aiunt; in quantum autem Typheum se erigere conantem dicunt, terremotuum causam ostendunt. Est enim terra ut plurimum cauernosa, in quibus cauernis ut aer interclusus sit aliquando necesse est, et ibidem non nunquam contingit per subterraneos meatus aquam etiam penetrare, cuius qualicunque motu oportet ut aer etiam moueatur, qui motu suo et ob obicibus hinc inde percussus et in uehementiorem motum excitatus calefit; eo autem calefacto tante potentie efficitur motus eius, ut circumadiacentia cuncta concutiat et moueri faciat, et si bithuminosa atqui sulphurea terra loco tali propinqua sit, ut accendatur confestim necesse est, nec extinguitur unquam tali materia perdurante, et cum nequeat ignis teneri clausus, et eo ardente multum augeatur aeris, nec tanti capax sit locus, fit non solum grandis concussio terre adiacentis, sed aperiri cogitur, et exitum prestare accenso igni, qui euaporans Typhonem id est eicentem flammas locum facit. Et cum Sycilia et Ynarimes huiusmodi nature sint, ideo Typhoni superimpositas finxere prudentes.
+
+Aeos Ysidorus ubi de Ethymologiis scribit filium fuisse Typhonis eumque tuam Paphos, rex inclite, Cypri uetustissimam ciuitatem condidisse, quam supra Paphi filii Pigmalionis opus fuisse dixeram, et de suo nomine nuncupatam, quod an uerum sit incertum habeo.
+
+Chymeram Papias dicit filiam fuisse Typhonis et Chedrie, quam ob causam hoc dictum sit non uideo, nisi quia et hec ignes euomat. Hanc tamen quidam monstruosissima describunt dicit enim de ea Ouidius sic: *Quique Chymera iugo mediis in partibus ignem, Pectus et ora lee, caudam serpentis habebat. Uirgilius autem de ea sic ait: Horrendum stridens flammisque armata Chymera* etc. Alii autem dicunt illam igneum habuisse caput, pectus leoninum, caprinum uentrem, et crura serpentis, et plurimum Lyciis infestam, sed tandem a Bellerophonte superatam atque occisam. Cuius dum absconditum sensum querit enucleare Fulgentius, amplissimam et meo iudicio minime opurtunam uerborum effundit copiam, cum potius hystoriale significatum quam aliud sub tenui satis cortice lateat. Est enim Chymera Lycie mons in summitate ardens, sicut et Ethna olim, postmodum ad inferiora declinans leones dudum nutrire consueuerat, subsequenter abundat capreis, et in radicibus feracissimus erat serpentum. Qui a Bellerophonte insigni uiro purgatus noxiis habitabilis effectus est.
+
+Encheladum Tytanis et Terre filium fuisse dicit Paulus, cum ex Terra tantum natum dicat Uirgilius ibi: illam Terra parens, ira irritata deorum, Extremam, ut perhibent, Ceo Encheladoque sororem etc. Fuit hic homo ingentis potentie et immanis, ut Theodontius asserit. Hunc fulmine ictum Ethneque suppositum dicit Uirgilius sic: *Fama est Encheladi semiustum fulmine corpus Urgeri mole hac, ingentemque insuper Ethnam Impositam ruptis flammam expirare caminis; Et fessum quotiens mutat latus, intremere omnem Murmure Trinacriam et celum subtexere fumo* etc. Quem ego idem dicerem cum Typheo, ne illos esse diuersos ostenderet in Odis Oratius, dum dicit: *Sed quid Typheus et ualidus Mimas, Aut quid minaci Porphyrion statu, Quid Rethus euulsisque truncis Encheladus iaculator audax* etc. Quid ergo? Cum diuersi sint, uti physica ratione Typheum subterraneum ignem ab igne elemento periniectum a Ioue fulmen designato, et a motu subterranei aeris causatum atque euaporatum ad exteriora diximus, sic morali demonstratione hunc superbum hominem designare dicemus, cuius mos est, ritu ignis, stolida elatione, semper ad excelsa contendere, uerba ignita emittere, et cuncta furore suo consumere, qui totiens Ethna premitur, quotiens a potentia diuine iustitie impellitur et superatur et humilium calcari pedibus summittitur. Preterea, si non alio pondere incuruentur tales, sua tantum honusti rabie deprimuntur, dum minus, sic uolente deo, ab eis in uotum itur.
+
+Egeon, si antiquitati credimus, Terre fuit filius et Tytanis, ea ratione qua ceteri. Hunc Seruius unum esse cum Briareo uelle uidetur, eo quod et Centumgeminus cognominetur. Sed huic opinioni Paulus aduersatur, dicens: *Egeonem seuissimum et immanem fuisse pyrratam, et Egeona nominatum ab insula deserta que Ege, in Egeo mari, uocatur; in qua insidebat more pyrratarum, quibus fas non est ob latrocinium suum urbes incolere*. Superaddens Theodontius ab hoc, non ab Ege insula, Egeum denominatum mare, eo quod euo suo nemo in eo mari, nisi quantum huic placuisset, aliquid audebat. Dicunt preterea fabule ueteres hunc centum a Ioue religatum cathenis. Ouidius insuper dicit de eo: *Balenarumque prementem Egeona suis immania terga lacertis* etc. Ut possit per hoc comprehendi eum potentissimum fuisse, dum tot catenis eius astringuntur uires, et assiduam eius maris fuisse curam, et nauigiorum quibus insidebat. Is enim ideo Centumgeminus dictus est, eo quod his centum homines remigio deseruientes haberet in nauibus, ut in longis oportunos cernimus.
+
+Auroram dicit Paulus filiam fuisse Tytanis et Terre. Quam si mulierem uoluimus arbitrari, eo quod eam Tytonis fratris Laumedontis dicat Ouidius fuisse coniugem, possumus eam existimare aliquam ingentis potentie et admirandi decoris fuisse feminam; uerum ego reor de ea intellexisse poetas quam omnes dicimus Auroram, eum scilicet matutinum splendorem, quo cernimus ante solem eleuatum celum albescere, quam ideo Tytanis dicunt filiam, non quia ex Tytano natam credant, sed ex Sole, quem sepissime ex nomine aui Tytanum uocant; nam ex sole procedit, ut dictum est, illa claritas celi quam auroram dicimus. Terre autem ideo dicitur filia, quia, orizontem orientalem superans, uidetur intuentibus ex terra exire.
+
+Iapeti parentes Tytanum et Terram fuisse Theodontius asserit. Qui eum dicit suo tempore grandem potentemque fuisse apud Thessalos hominem, sed proterui ingenii, cognitus magis nobis filiorum claritate quam sua uirtute. Huius dicit Uarro De origine lingue latine coniugem fuisse Asyam nynpham, a qua Asya denominata est. Equidem huius non paruum magnitudine argumentum. Ex qua suscepisse nonnulli uolunt Hesperum, Athlantem, Epymetheum et Prometheum.
+
+Hesperum dicit Theodontius filium fuisse Asye et Iapeti, primo Phylotem a parentibus appellatum. Uerum cum iuuenis una cum Athlante fratre in extremos Mauros secessisset, atque Ethyopibus, qui ultra Ampelusiam promontorium litus occeani incolunt, ac insulis eo litori adiacentibus imperasset, a Grecis Hesperus appellatus est, eo quod ex nomine occidentis Hesperi omnem occiduam regionem uocent Hesperiam, et sic ab ea regione, ad quam transmigrauerat, a suis perpetuo denominatus est. De hoc tamen nil habetur ulterius, nisi quod illi tres fuerint filie, rapina Herculis clare.
+
+Hesperides, ut ipsum sonat patronimicum, Hesperi fuerunt filie, esto sint qui Athlantis dicant. Hec tres numero fuere. Egle, scilicet et Herethusa ac etiam Hesperetusa. De quibus fertur quod esset illis uiridarium in quo aurea mala nascebantur, cui custodem prefecerant serpentem peruigilem; cuius uiridarii fama cum ad Euristeum peruenisset, et ipse pomorum desiderio tractus, misit Herculem ut illa mala surriperet. Qui ueniens, soporato seu occiso serpente, uiridarium intrauit et mala sustulit atque Euristeo detulit. Cuius fictionis arcanum aperuisse non erit difficile. Fuere quippe, ut placet Pomponio, insule in occeano occidentali habentes ex opposito desertum litus in continenti inter Hesperos, Ethyopes et Athlantes populos, que quidem insule a puellis Hesperidibus possesse fuerunt, erantque abundantissime ouium, lana quarum preciosissima erat ad instar auri, et sic insule Hesperie, que talium ouium erant pascua, uiridarium fuere Hesperidum, oues autem aurea mala; nam oues a Grecis male seu mala dicuntur, teste Uarrone in libro De agricultura. Peruigil autem serpens Euripi erant, qui inter insulas estuante occeano die noctuque absque intermissione insulas mira cum tempestate circumibant et ad insulas transitum prohibebant; quos Hercules, captato tempore, transiens malis aureis, id est pecudibus, eductis, remeauit in Greciam. Fulgentius autem, more suo, ex abysso conatur in ethera educere intellectum, quem, eo quod non putem fuisse de mente fingentium, omittendum censui. Sunt tamen qui uelint hunc Herculem fuisse Perseum, et Hesperidas fuisse Gorgones; ipsi uideant.
+
+Athlas dicit Lactantius, filius fuit Iapeti et Clymenes. Theodontius uero, Iapeti et Asye filium fuisse dicit. Plinius autem, ubi De hystoria naturali, matrem huius dicit Libyam fuisse. Uerum hi non uidentur unum et idem, cum tres fuisse dicuntur, quorum primus creditur ex Arcadia, alter autem a primo Thessalus, inde Maurus fuit tertius, ille scilicet qui cum Hespero fratre ad Mauros transfretauit. Est preterea et Athlas Ytalus, qui ut uulgo fertur antiquissimus, apud Fesulas imperauit, cuius quoniam parentes non comperi, non apposui. De quo istorum circa ea que de eis scripta comperiuntur, intellexerint autores, non satis certum est, dato quod aliquando possit per coniecturas intelligi. Scribam igitur tanquam unius tantum acta sint omnia. Fuit ergo Athlas, ut dictum est, Iapeti seu ex Climene, seu ex Asya filius, uel ex Lybia, ex quo talis narratur fabula. Quod cum Perseus Iouis filius iussu Polidetis regis, ut dicit Lactantius, ad occidendum iuisset Gorgonem, eamque superasset, et illi caput abscidisset, uictorque rediret, contigit ut hospitium peteret Athlanti. Athlas autem, oraculo premonitus, ut sibi caueret a Iouis filiis, quia ab aliquo eorum regno priuaretur, audito eum Iouis esse filium suscipere noluit; quam ob rem turbatus Perseus, detecto Gorgonis capite, illum in sui nominis montem mutauit, damnauitque eum ut in perpetuum celum sustentaret humeris, quod et factum est. Sub hac autem fictione uoluere priores hystoriam occultari, cum dicat Fulgentius, quod cum superata Medusa ditissima regina, Perseus regnum inuasisset Athlantis, fultus copiis atque substantiis Meduse, eum in montes compulit aufugere, et sic qui ex regia montanus factus est fuga, causam dedit fabule, ut in montem diceretur esse conuersus opere eius, cuius diuitiis in montes fuerat compulsus. Quod celum humeris sustentauerit, alia causa fuit. Affirmat enim Augustinus in libro De ciuitate dei, hunc maximum fuisse astrologum, et Rabanus dicit eum primum astrologie artem excogitasse, quod a Plinio sumptum puto; ipse autem in libro De naturali hystoria dicit hunc astrologiam inuenisse et hinc, ob sudores ex arte susceptos, celum humeris tolerasse dictum est. Uerum ignauum uulgus hoc credidit, eum scilicet celum humeris sustinere, quia cerneret montis uerticem adeo extolli, ut in eum uideatur inclinari celum. Huic preterea multas fuisse filias dixere ueteres, quas ex uariis Athlantibus natas arbitror, et huic soli attributas, ut in particulari earum descriptione clarius apparebit.
+
+Hyas, ut ab unico milioris sexus initium faciamus, filius fuit Athlantis et Ethre, ut placet Ouidio, ubi de Fastis ait: *Nondum stabat Athlas, humeros oneratus Olympo, Cum satus est forma conspiciendus Hyas*. Hunc stirps Occeani maturis nixibus Ethra Edidit, et nynphas, sed prior ortus Hyas etc. Hic iuuenis uenator fuit, et in uenationibus a leena occisus est, ut ipse ubi supra testatur Ouidius dicens: *Dum noua lanugo, pauidos formidine ceruos Terret, et est illi preda benigna lepus*. At postquam uirtus animis adoleuit, in apros Audet, et hyrsutas cominus ire leas, Dumque petit latebras fete catulosque leene, Ipse fuit lybice preda cruenta lee. Mater Hyan, et Hyan meste fleuere sorores, Ceruicemque polo suppositurus Athlas Uictus uterque parens tamen est pietate sororum: illa dedit celum: nomina fecit Hyas.
+
+Hyades septem fuere sorores et filie Athlantis ex Ethra, quarum hec fuerunt nomina: Eudora, Ambroxia, Pyidile, Coroni, Phyto, Polixo et Thyenes. De quibus inuicem scribere necesse fuit, cum de eis in particulari nil legatur. De his autem sic scribit Ouidius: *At simul inducent obscura crepuscula noctem, Pars Hyadum toto de grege nulla latet. Ora micant Tauri septem radiantia flammis, Nauita quas Hyadas Graius ab urbe uocat. Pars Bachum nutrisse putat, pars credidit esse Thetios has neptes, Occeanique senis* etc. Per hos uersus possumus cognoscere eas, ut supra dixerat idem Ouidius, ob pietatem mortui fratris in celum assumptas, et in fronti Tauri locatas. Uidetur tamen Ouidius in fine carminum credere partem harum Hyadis fuisse filias, uerum Theodontius totas Athlantis fuisse confirmat. Has autem succulas appellari dicit Anselmus in libro de Ymagine mundi. Sed quid ista uelint uideamus. Et primo ego harum assumptionem in celum sic contigisse arbitror, quia eo quod numero conuenirent cum stellis in fronte, Tauri positis, ceptum sit ab his qui numerum norant filiarum Athlantis iocose illas stellas a nominibus puellarum uocare, et cum perseuerarent, adeo stellis annexum est, ut in hodiernum usque perduret; seu quod uerisimilius est, filias Athlantis ob conuenientiam numeri nomine stellarum nuncupatas, et hinc fabule prestitisse materiam. Nam stellas illas Hyadas uocatas credo ab effectu earum longa animaduersione percepto; Hyas enim grece, pluuia sonat latine, quod eis nomen impositum est, eo quod incipientibus eis apparere, autumnales incipiunt pluuie. Succule uero dicte, quasi succo plene, id est humiditate et pluuiis. Quod autem Bachum nutriuerint, ideo dictum reor, quod humiditate sua seu signi in quo sunt, sole existente in uirgine, plurimum uinetis nocte conferant diurno feruore exhaustis.
+
+Eletra filia fuit Athlantis et Pleionis, et uti ego arbitror, Athlantis Tusci, eo quod uelint aliqui eam coniugem fuisse Corithi regis, quem Tuscum fuisse existimant plurimi; et si Tusci non fuit, Archadis tamen fuit; non enim ad eius concubitum Iuppiter iuisset in Mauros. Hanc a Ioue oppressam peperisse illi Dardanum Troie autorem uolunt, et uiro Iasium. Hec preterea cum sex sororibus a Pleyone matre Plyades appellate sunt; et quia Iouem seu Liberum patrem nutriuere, celum meruerunt et stelle in genu Tauri locate sunt, et a Latinis Uirgilie appellate. De quibus omnibus sic scribet Ouidius: *Plyades incipiunt humeros reserare paternos: Que septem dici, sex tamen esse solent. Seu quod in amplexum sex hinc uenere deorum. Nam Steropem Marti concubuisse ferunt, Neptuno Alcinoem, et te, formosa Celeno. Mayam et Eletram Taygetamque Ioui; Septima mortali Meropes tibi, Sysife, nupsit; Penitet et facti sola pudore latet. Siue quod Eletra Troie spectare ruinas Non tulit; ante oculos opposuitque manum* etc. Astrologi autem dicunt harum unam esse nebulosam, nec posse uideri. Sane ut figmenta paucis expediamus de his, quantum ad nomen et ad assumptionem in celum, dici potest quod de Hyadibus dictum est, esto uelit Anselmus has Plyades non a matre, sed a pluralitate denominatas, cum dicat plyon grece, pluralitatem sonare latine. Uirgilie autem dicuntur, quoniam oriuntur una cum sole, scilicet eo exeunte in Tauro, quia tunc uirgulta augeantur. Iouem autem nutrisse ideo dicuntur, quia opinati sunt nonnulli ethereum ignem ex humiditate terrestri nutriri, quam humiditatem pluuie causant. De Libero autem ut supra ubi de Hyadibus.
+
+Maya Athlantis fuit filia, ut dicit Uirgilius: *At Mayam, auditis si quicquam credimus, Athlas, Idem Athlas generat, celi qui sydera tollit* etc. Ego credo Athlantis Arcadis fuisse filiam, eamque dicit Cingius Uulcano nupsisse et argumento utitur, ut dicit Macrobius Saturnaliorum, quod flamen Uulcanalis Kalendis Maiis huic dee rem diuinam facit. Sed Piso uxorem uulcani Maiestam non Mayam uocari dicit. Hoc tamen asserunt omnes eam Ioui concubuisse atque ex eo peperisse Mercurium. Hanc insuper aiunt Iunonem ex pellicibus Iouis unam summe dilexisse eiusque filium Mercurium lactasse affirmat Martianus. Et huius amoris causam reddunt, quia ea surgente uer et estas ueniunt, quibus aer pulchrior factus letari uidetur. Sed quid non sic Celenum et Eletram et alias, que equo modo surgunt cum Maya? Ratio potest esse hec, quia per Mayam ueteres terram intellexere, in qua diuitie et regna sunt, quibus preest ipsa Iuno. Hec autem Maya apud Romanos in maxima fuit reuerentia, ei quidem, ut ait Macrobius, mense Mayo eo quod ab ea denominatum putarent, ut ubi de Fastis scribit Ouidius, exibebant mercatores una et Mercurio filio sacrum; et quia, ut Cornelius Labeo assentire uidetur, terram eam putant, et Maye nomen a magnitudine sumpsisse, ei pregnantem suem mactabant, quam hostiam Terre propriam dicebant, et hoc ob fecunditatem arbitror. Preterea dicit idem Labeo huic Maye, id est terre, edem Kalendis Maiis dedicatam sub nomine Bone dee, et eandem esse Bonam deam et Terram, sic et Bonam et Faunam et Opem et Fatuam pontificum libris dicit ostendi. Rationes autem supra, ubi de Terra scripsimus, apposite sunt.
+
+Steropes et hec filia fuit athlantis et Pleyonis, quam dicit Ouidius a Marte dilectam, et ex eo peperisse Parthaonem, qui rex fuit Calydonie, Arcadie fere opposite.
+
+Cyleno eque Athlantis et Pleyonis fuit filia, hec a Ioue uiciata Mercurium peperit, alium a superiori, qui cognominatus est Cylenius a matre, seu a monte Arcadie, in quo forte natus est.
+
+Thaygete patrem fuisse Athlantem uolunt et Pleyonem matrem, eamque dicunt placuisse Ioui, et in eius amplexus uenisse, atque ex eo concepisse Lacedemonem, quem filium Taygete Agenoris filie dixerunt alii, et nonnulli eum ex Semele natum uoluere.
+
+Alcyones ex Athlante et Pleyone nata est, placuitque Neptuno, ex quo peperisse uolunt Alcyonem coniugem Cei regis Trachinne.
+
+Meropes, ut reliqui Plyades, Athlantis et Plyonis filia fuit Sysiphoque Corinthyorum rege nupsit, Ouidio teste, et creditur eam Sysipho peperisse Laertem Ulixis patrem, et Glaucum, et Creontem.
+
+Calipso nynpha, ut dicit Priscianus in maiori uolumine, filia fuit Athlantis, ex qua tamen matre non dicit, quod etiam ante Priscianum testatur Omerus in Odissea dicens: {entha men Atlantos thugater doloessa Kalupso} Que latine sonant : ubi certe Athlantis filia dolosa Calipso, Cuius autem Athlantis ignoratur. Ad hanc, ut Omerus testatur, peruenit Ulixes naufragus, et UII annis apud eam detentus est. Fuit enim hec domina cuiusdam insule Ogigia nuncupate, seu a se Calipso denominate.
+
+Epymetheus filius fuit Iapeti ex Asya coniuge, ut ait Leontius. Hic ingenio ualens hominis, statuam primus ex luto finxit, quam ob rem dicit Theodontius indignatum Iouem et eum uertisse in symiam, atque religasse apud insulas Pytacusas; cuius figmenti reseratio talis est. Sunt symie animalia inter alia hoc a natura infixum habentia, ut quicquid uiderint quenque agentem, et ipse facere uelint, et aliquando faciant; sic uisum est Epymetheum ad instar nature uoluisse hominem facere et sic, symie imitatus naturam, Symia dictus est. Apud Pytagusas insulas ideo symiam religatam dixere, eo quod olim abundauerint symiis insule ille, seu forsan iageniosis hominibus et in suis operibus naturam imitantibus.
+
+Pyrra Epymethei fuit filia, ut dicit Ouidius, et Deucalionis coniunx. De qua idem Ouidius sic: *Deucalion lacrimis ita Pyrram affatur abortis: O soror, o coniunx, o femina sola superstes, Quam commune mihi genus et patruelis origo, Deinde thorus iunxit, nunc ipsa pericula iungunt*. Hec autem cum esset piissima mulierum una eum Deucalione uiro diliuuium passa est, eique IIII peperit filios.
+
+Prometheus Iapeti fuit filius ex Asya nynpha coniuge eius, ut Uarro testatur ubi De origine lingue latine, et alii plures. Hunc ante alios omnes formasse hominem ex terra dicit Ouidius: *Siue recens tellus seductaque nuper ab alto Ethere cognati retinebat semina celi. Quam satus Iapetho mixtam pluuialibus undis Finxit in effigiem moderantum cuncta deorum. Oratius autem aliquid superaddens dicit in Odis: Fertur Prometheus addere principi Limo coactus particulam undique Desectam insani leonis Uim stomaco apposuit nostro* etc. Uerum Claudianus in Panegirico IIII consulatus Archadii fabricam istam longe plenius omnium longa tamen uerborum serie describit dicens: *Disce orbis, quod quisque sibi, cum conderet artus Nostros, ethereis miscens terrena Prometheus, Sinceram patri mentem furatus Olympo, Continuit claustris indignantemque retraxit. Et cum non aliter possent mortalia fingi, Adiunxit geminas: ille cum corpore lapse Intereunt, hec sola manet bustoque superstes Euolat; hanc alta capitis fundauit in arce, Mandatricem operum prospecturamque laborum. Illas inferius collo, preceptaque summe Passuras domine, digna statione locauit. Quippe opifex ueritus confundere sacra prophanis, Distribuit partes anime, sedemque remouit. Iram sanguinei regio sub pectore cordis Protegit imbutam flammis, auidamque nocendi, Precipitemque sui. Rabie succensa tumescit; Contrahitur tepefacta metu, cumque omnia secum Duceret, et requiem membris uesana negaret. Inuenit pulmonis opem madideque furenti Prebuit, ut tumide ruerent in mollia fibre. At sibi multa petens nil collatura Cupido, In iecur et tractus imos compulsa recessit. Que uelut immanes reserans ut belua rictus, Expleri pascique uelit: nunc uerbere curas Torquet auaritie, stimulis nunc frangit amorum, Nunc gaudet, nunc mesta dolet satiataque rursus Exoritur, cesaque redit pullulantius ydra* etc. Sane his a Seruio et Fulgentio superadditur fabula. Dicunt enim cum Prometheus ex luto finxisset inanimatum hominem, miratam eius eximium opus Mineruam eique spopondisse quicquid ex celestibus bonis uellet in perfectionem operis sui. Qui cum respondisset se nescire, nisi uideret que apud Superos sibi essent utilia, ab ea eleuatus in celum est; ubi cum cerneret celestia omnia flammis animata, ut suo etiam operi flammam immitteret, clam ferulam rotis Phebi applicuit, et ea accensa ignem furatus reportauit in terras, et pectusculo ficti hominis applicauit, et sic animatum reddidit eumque Pandora uocauit. Quam ob rem irati dii eum per Mercurium Caucaso alligari fecerunt et uulturi seu aquile iecur eius uel cor dilaniandum perpetuo dederunt; cuius conquestionem in rupe satis longo carmine Eschylus Pictagoreus poeta describit, asserens illi cor ab aquila rostro discerpi, et mox iterum restaurari, ac iterum ab aue laniari, et sic indesinenter uexari. Hominibus autem, ut Saphos et Esyodus dicunt, dii ob hoc morbos et maciem ac mulieres immisere. Oratius autem dicit tantum maciem et febrem, ut in Odis: *Audax Iapeti genus Ignem mala fraude gentibus intulit. Post ignem etherea domo Subductum macies et noua febrium Incubuit cohors* etc. Harum fictionum inuolucrum, serenissime rex, non erit leue corticem aperire; multa enim insunt longa exquirentia uerba, que si non apponantur, erit paucis plurimum ingenii oportunum. Faciam igitur resecans quantum potero, ut prestabit Deus. Et ante omnia uidendum puto quis fuerit Prometheus iste. Qui quidem duplex est, sicut duplex est homo qui producitur. Primus autem Deus uerus et omnipotens est, qui primus hominem ex limo terre composuit, ut Prometheum fecisse fingunt, seu natura rerum, que ad instar primi reliquos etiam ex terra producit, sed alia arte quam Deus. Secundus est ipse Prometheus, de quo ante quam aliam scribamus allegoriam, secundum simplicem sensum, quis fuerit uidendum est. Dicit ergo Theodontius de Prometheo isto legisse, quod cum illi Iapeti patris, eo quod natu maior esset, successio deberetur, iuuenis et dulcedine studiorum tractus ultro illam Epymetheo fratri cum duobus paruis filiis, Deucalione et Yside derelictis, in Assyriam abiit et inde, postquam aliquandiu insignes eo euo audisset Caldeos, in uerticem Caucasi secessit. Ex quo longa meditatione et experientia percepto astrorum cursu, procuratisque naturis fulminum et rerum plurium causis, ad Assyrios rediit eosque astrologiam docuit et procurationes fulminum, et quod omnino ignorabant ciuilium hominum mores, egitque adeo, ut quos rudes et omnino siluestres et ritu ferarum uiuentes inuenerat, quasi de nouo compositos ciuiles relinqueret homines. Quibus sic premissis uidendum est quis sit productus homo, quem supra dixi duplicem esse. Est enim homo naturalis, et est homo ciuilis, ambo tamen anima rationali uiuentes. Naturalis autem homo primus a deo ex limo terre creatus est, de quo et Ouidius et Claudianus intelligunt, esto non adeo religiose, ut christiani faciunt; et cum ex luto illum Prometheus iste primus formasset, insufflauit in eum animam uiuentem, quam ego rationalem intelligo, et cum hac sensitiuam et uegetatiuam potentias, seu secundum quosdam animas; uerum he naturam habuere corpoream, et nisi peccasset homo, fuissent eterne, sicuti et rationalis est, cui diuina natura est. Hunc perfectum fuisse hominem circa quoscunque actus terreos credendum est; nec opinari debet quisquam oportunum illi fuisse ad eruditionem temporalium rerum Prometheum aliquem mortalem; uerum qui a natura producta sunt, rudes et ignari ueniunt, imo ni instruantur, lutei agrestes et belue. Circa quos secundus Prometheus insurgit, id est doctus homo, et eos tanquam lapideos suscipiens quasi de nouo creet, docet et instruit, et demonstrationibus suis ex naturalibus hominibus ciuiles facit, moribus scientia et uirtutibus insignes, adeo ut liquido pateat alios produxisse naturam, et alios reformasse doctrinam. Libet ex multis unum soltem exemplum inducere. Legimus inter scelestissimos quoscunque et perdite luxurie iuuenes Athenienses Polemonem fuisse principem, qui mane a conuiuio surgens temulentus et unguentis fragrans, sertisque spectabilis et uestimentis suorum scelerum letus infamia, scolas Xenocratis prudentum atque modestorum hominum refertas intrasse, risurus, arbitror, potius quam auditurus precepta legentis. Cuius aduentus et si turbationem omnibus iniecisset, solus Xenocrates immoto uultu perseuerans, omissis de quibus erat sermo, de temperantia et modestia cepit, tanteque fuit eius demostratio efficacie, ut Polemon non aliter quam si ueterem eiecisset animam et ab ore disserentis aliam suscepisset, eiectis sertis, et intra pallium reducto brachio, et omni conuiuiali letitia posita, et omni omnino eiecta lasciuia, ex illecebri ganeone splendidus euasit phylosophus. Bene ergo ostenditur homines quacunque ineptia deformes a sapientibus reformare, et qui lutei erant nuditate aut uiciorum ignauia, sacris animari preceptis, et ciuiles homines effici. Sed ad ulteriora progrediendum est, ut omnis fictionis aperiatur particula. Dicunt igitur ante alia Mineruam opus huius miratam eum in celum traxisse, daturam si quid ad opus suum perficiendum cerneret oportunum. Quod ego sic intelligendum reor, pro Minerua, scilicet sapientem uirum, qui nature opus admiratur, hominem, scilicet ex luto productum, et cum eum uideat imperfectum quantum ad doctrinam et mores cupiens eum animare, id est perficere, sapientia duce, per speculationem ascendit in celum, et omnia ibi igne animata uidet, ut intelligamus quod in celo, id est in loco perfectionis, sunt omnia animata igne, id est claritate ueritatis, sic et perfectus homo nulla ignorantie nebula offuscatur, et meditatione continua uersatur in celis. Deinde a rota solis furatur hic ignem, et defert in terris, et pectori infert luteo homini, et uiuus efficitur. Equidem non incongrue dictum est. Non enim in theatris uel plateis et in propatulo ueritatis claritatem adipiscimur, quin imo in solitudinibus semoti, et exquisita taciturnitate speculamur, et crebra meditatione rerum naturas exquirimus; et quia ista talia clam fiunt, quasi furari uidemur, et ut appareat unde sapientia ueniat in mortales, dicit quod a rota solis, id est e gremio dei, a quo omnis sapientia est, ipse enim uerus est sol qui illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, cuius eternitatem per rotam non habentem principium neque finem designare uoluere, et hoc apposuere ut de ipso uero Deo et non de sole creato acciperemus dictum. Hanc demum flammam, id est doctrine claritatem, inmittit pectori lutei hominis, id est ignari. Nam et si omnibus largitor ille munerum deus animam bonam et perfectam infundat, corporea moles caligine infecta terrestri adeo uires retundit anime, ut plurimum nisi doctrina iuuentur, et excitentur adeo obtorpescunt, ut potius bruta quam rationabilia animalia uideantur. Doctrina igitur sapientie a Deo suscepte prudens homo animat, id est sopitam animam excitat lutei, id est ignari hominis, qui tunc uiuere dicitur, dum ex bruto rationalis efficitur, seu effectus est. Explicito autem homine iratos deos dicunt quedam fecisse, ut religasse Prometheum in rupe, immisisse febrem, maciem et feminas hominibus. Circa quod quantum ad primum aduertendum est hic poetas more uulgi et improprie fuisse locutos. Existimat quidem uulgus iners, iratum deum aduersus quemcunque laborantem uident, quantuncumque circa laudabile opus fatigetur, quasi nil preter ocium detur a pacato deo, et ideo iratum putauere deum Prometheo, eo quod assiduo studio noscendarum rerum laboraret. Seu ideo iratos dixere, quia laboriosa hominibus immisere. De ista ira qualis sit, supra ubi de Fama dictum est. Quod autem duci et alligari Caucaso Prometheum a Mercurio fecerint, peruertitur ordo, nam prius in Caucaso fuit Prometheus, quam hominem rapto igne animaret. Ductus est igitur futurus et iam desiderio ipso prudens homo a Mercurio interprete deorum, id est ab eruditione alicuius enucleantis secreta nature impulsus in Caucasum, id est in solitudinem, quantumcunque secundum hystoriam in Caucasum secesserit, et ibi religatus in rupe, id est a propria uoluntate detentus. Ibi illi precordia aiunt ab aquila lacerari, id est a meditationibus sublimibus anxiari, que longo exhausta meditationis lobore tunc restaurantur, quando per ambages uarias exquisita alicuius rei ueritas reperitur. Et hec quantum ad ficta de Prometheo, quem profecto maiores nostri asserunt eximium sapientie doctorem fuisse. Nam Augustinus in libro De ciuitate dei, et post eum Rabanus et Luon Carnothensis equo fatentur consensu, eum scientia insignem fuisse uirum. Eusebius preterea in libro Temporum dicit, Argo regnante Argiuis fuit Prometheus, a quo homines factos esse commemorant, et re uera cum sapiens esset, feritatem eorum et nimiam imperitiam ad humanitatem et scientiam transfigurabat. Post hunc Seruius etiam de eo testatur quia prudentissimus uir fuit et a prouidentia denominatus, et quod primus astrologiam Assyrios docuerit, quam in altissimo residens Caucasi uertice maxima cum cura didicerat. Hunc insuper dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum, primum simulacra ex luto componere inuenisse, quod forsan de compositione hominis ex luto fabule dedit initium. Sic et Plinius ubi De naturali hystoria dicit, eum primo docuisse ignem e silice prouocatum ferula seruari. Uoluere insuper iratos deos immisisse hominibus maciem, febrem, et mulieres. Pro macie ego intelligo labores corporeos, quibus extenuamur et ad quos nascirnur illius crimine, cui dictum est: *Cum sudore uultus tui uesceris pane tuo*. Hic autem maciei uiam dedit intranti. Per febres uero, ardores concupiscientie, quibus angimur et uexamur assidue, uoluisse reor. Mulier autem ad solatium creata est, sed inobedientia sua facta est stimulus, nec equidem paruus, si rite intueri uelimus, quod ut potius alienis uerbis quam meis ostendam, quid preclarissimus preceptor meus, Franciscus Petrarca, eo in libro quem De uita solitaria scripsit, de eis sentiat libet apponere. Dicit enim sic: Nullum uirus adeo pestiferum uitam hanc sectantibus ut muliebre consortium; femineus enim decor eo formidolosior funestiorque, quo blandior, ut sileam mores, quibus omnino nichil instabilius, nichil studio quietis infestius. Quisque requiem queris, feminam caue, perpetuam offisinam litium ac laborum. Raro sub eodem tecto habitant quies et mulier. Satyrici uerbum est: Semper habitet lites, alternaqua iurgia lectus, In quo nupta iacet: minimum dormitur in illo. Nisi forte tranquillior est concubine accubitus, cuius et fides minor, et maior infamia et litigium par. Scitum est et illud clari oratoris dictum: Qui non litigat celebs est. Post hoc paulo infra sequitur idem. Quisquis ergo litem fugis, et feminam fuge. Uix alteram sine altera effugies. Femine, et si quod rarum est, mitissimi mores sint, ipsa presentia, utque ita dixerim, umbra nocens est. Cuius siquid fidei mereor, uultus atque uerba cunctis qui solitariam pacem querunt, non aliter uitandi sunt, non dico quam coluber sed quam basilisci conspectus ac sibila; nam nec aliter oculis, quam basiliscus interficit, et ante contactum inficit. Hec ille. Que et si multa sint et uera, haberem que dicerem longe plura, sed quoniam non exigit intentum presens, hec de stimulo humani generis dixisse sufficiant.
+
+Pandora dicit Fulgentius nominatum eum, quem Prometheus primum ex luto confecit, quod a Fulgentio ob id dictum puto, quia Pandore significatum sit in latino omnium munus, eo quod non ex notitia unius tantum rei componatur sapiens, sed ex multis et uerius ex omnibus, sed talis solus est deus. Posset preterea dici Pandora a pan quod est totum, et doris quod est amaritudo, quasi Pandorus omni amaritudine plenus. Nil enim in presenti uita potest homo absque amaritudine possidere, quod utrum uerum sit, se unusquisque exentiat et uidebit. Iob autem uir sanctus et patientie insigne specimen, uolens hoc humano improperare generi, dixit: homo natus de muliere, breui uiuens tempore, multis repletus miseriis etc.
+
+Ysis, ut ait Theodontius, filia fuit Promethei et paruula a patre Epymetheo patruo derelicta. De qua ipse Theodontius talem recitat hystoriam. Dicit enim quod cum uirgo excreuisset et prestantissimi decoris esset, iam matura uiro Ioui placuisse, et ab eo actum seu potentia seu suasionibus, ut in eius iret concubitum, ex quo Ysidem dicit Ioui Epaphum peperisse. Tandem seu tanto fidens amasio puella, seu quia natura ardentis esset animi, in regni cupidinem incidit, et auxiliariis a Ioue habitis et aliunde contractis uiribus, quasi in effetum uiribus regem, animum iniciens, Argum Argiuorum regem annositate decrepitum, sed alias oculatum hominem traxit in bellum, aduersus quem cum descendisset in aciem, factum est, ut fractis Ysidis uiribus, ipsa caperetur Ysis et ab Argo seruaretur captiua. Uerum iussu Iouis patris sui Stilbon, qui postea Mercurius appellatus est, homo eloquentissimus et audacia atque industria plenus, decipulis suis egit ut occiso a se Argo sene, a captiuitate liberaretur Ysis. Cui cum non bene cederent res in patria, sue confisa solertie, conscensa naue, cui uacca erat insigne, ad Egyptios transfretauit, et cum ea Stilbon ob perpetratum facinus pulsus ex Grecia, et cum ibi iam Apis potentissimus esset, eidem nupsit, et datis Egyptiis caracteribus licterarum atque ostenso terre cultu, in tam grandem deuenit Egyptiorum extimationem, ut non mortalis femina sed dea potius haberetur, diuinique illi adhuc uiuenti impenderentur honores. Leontius uero dicebat se a Barlaam habuisse, hanc Ysidem ante transfretationem Apis in Egyptum, eidem Api nupsisse, et post modum cum Ioue concubuisse, et ob id cum rescisset indignatus Apys, regno Argiuorum relicto, in Egyptum abiisse, et eam post modum ad se accedentem ultro suscepisse. In quibus tot sunt ab utraque parte operum et temporum inconuenientia, ut non solum auferatur hystorie fides, sed nec etiam aliqua possit uerisimilitudo rerum adaptari, et potissime adueniente Iouis obstaculo, cuius cum Api conuenientia tempora huic hystorie plurimum auferunt fidei. Sane solertibus huius ueritatis inquisitio relinquatur.
+
+Deucalion, omnium ueterum testimonio, Promethei filius fuit, cui adulto Epymetheus patruus Pyrram filiam iunxit coniugio. Mitis enim ingenii homo fuit et Pyrra piissima femina, de quibus Ouidius: *Non illo melior quisquam nec amantior equi Uir fuit, aut illa reuerentior ulla deorum* etc. Huius enim tempore apud Thessalos ingens fuit diluuium, de quo fere omnes scriptores ueteres mentionem faciunt; finguntque plurimi, excrescentibus aquis, Deucalionem solum cum Pyrra coniuge in nauicula euasisse, et in Parnasum deuenisse montem, et cum iam aque cessarent Themis adisse oraculum consulturi de humani generis restauratione; eiusque iussu, tecto capite solutisque uestibus postergasse saxa, tanquam magne parentis ossa, et ea in homines feminasque conuersa. Hoc figmentum a Barlaam sic explicatum referebat Paulus. Dicebat enim se legisse in Grecorum antiquissimis annalibus ob hoc diluuium territos homines, et ad suprema usque montium effugisse, atque intrasse cauernas, et antra una cum mulieribus suis expectaturos finem; et ad hos Deucalionem et Pyrram, cessantibus aquis, in mesto atque supplicum habitu accessisse, et Deucalionem hominibus et Pyrram mulieribus, non absque labore maximo, suasisse aquas cessasse nec amplius fore timendum; et sic eos e uerticibus montium atque ex saxeis antris, eis scilicet ambobus precedentibus, in habitationes et tecta reduxisse. Porro Theodontius non sic; dicit enim delatum Deucalionem cum coniuge et aliis pluribus in naui ad Parnasum, et cum cessassent aque, ibi regni sui sedem statuisse, cum primo Thessalis imperaret, et ex communi consilio tanquam pro bono publico factum, ut reuocatis hominibus et mulieribus e cauernis, quarum quantitas maxima longe hominum numerum excedebat, eo quod uenientibus aquis pauidiores longe ante quam homines in montana confugerant, et sic ex eis nulla periit, cum ex hominibus multi absorpti sint, posita uerecundia, quam per tectum caput intelligit, non enim uerecundantur nisi uidentes, indistincte homines quibuscunque mulieribus miscerentur, quod per solutas uestes dicit ostendi; nam ut ubi de Uenere dictum est, Ueneris cingulum est dictum ceston quod ipsa fert ad legiptimos coitus; cum uero in illicitos tendit, cingulum deponit, et sic illi solutis uestibus in illicitos ire coitus ostendebant, et hoc augende prolis causa, cum ex multitudine mulierum uirorum paucitas possit amplissimam prolem suscipere. Quod autem illos uocat ossa parentis, non ob aliud dictum puto, nisi quia sicuti saxa terre molem ne effluat continent, sic et ossa hominum corpora seruant in robore; sic et labores agricultorum agunt, ut ea producuntur ex terra ex quibus nutricamur atque consistimus, quasi uideantur ex agris assumpti qui incoluere postea ciuitates. Ego autem reor illos parentis ossa dictos, quia ex cauernis et antris montium uti lapides facimus, educti sunt, et ob duritiem suam saxei dicti.
+
+Ellanum dicit Theodontius filium fuisse Deucalionis et Pyrre, quem ait Barlaam, patre mortuo, adeo nomen suum et imperium ampliasse, ut fere omnis Grecia, que in Egeum mare uersa est, a nomine suo Ellada nominata sit et Ellades Greci.
+
+Psytacus Deucalionis et Pyrre filius, ut ait Theodontius, Promethei aui sui doctrinis imbutus, ad Ethyopas abiit, ubi in maxima ueneratione habitus cum in longissimum euasisset euum, orauit ut rebus subtraheretur humanis. Cuius precibus dii faciles eum in auem sui nominis mutauere. Huius ego fictionis causam credo sui nominis et uirtutis famam, que, eo cano mortuo, uiriditate durauit perpetua, uti sunt perpetuo uirides aues ille. Fueri qui crederent hunc Psytacum eum fuisse, qui unus ex septem sapientibus dictus est, sed Theodontius dicit eum longe antiquiorem.
+
+Dyonisius, ut testatur Eusebius in libro Temporum, Deucalionis fuit filius, eiusque facta claruisse dicit circa initium ducatus Moysis. Que tamen fuerint nusquam legisse memini, preterquam cum in Atticam uenisset, a Semaco quodam susceptus hospitio, filie eius capree pellem largitus est.
+
+Fentratem Deucalionis fuisse filium Paulus et nonntilli alii arbitrantur, eo quod de eo sic referat Tullius in libro Tusculanarum questionum. Dycearcus autem in illo sermone, quem Corynthi habitum tribus libris exponit, doctorum hominum disputantium, in primo libro multos loquentes facit, duobus Fentratem quendam Phyotam senem, quem ait a Deucalione ortum, disserentem inducit etc. Ex quibus preter originem apparet eum fuisse phylosophum.
+
+Astreus filius fuit Tytanis et Terre, ut asserit Paulus. Hunc dicunt Seruius et Lactantius cum Aurora concubuisse et ex ea genuisse Astream uirginem, nec non et Uentos omnes. Quos dicit Paulus cum senex esset, dum fratres aduersus Iouem bellum mouissent, omnes armauit et emisit in Superos. Esto Lactantius dicat eos ab Athlante armatos. Astreum potentem aliquem atque superbum fuisse hominem existimo, ideo Uentorum patrem dictum, quia alicui uentose regioni prefuerit; quod illos armauerit in Superos, a uentorum discursione sumptum est, qui si a terre concauitatibus ueniant, ut in altum erumpant necesse est.
+
+Astream Astrei Tytanis fuisse filiam satis uulgatum est, que, quoniam diis fauit aduersum patrem et patruos, in celum assumpta est, et in Zodiaco locata, ea in parte, que ab ea Uirgo denominata est. Nunc autem quid sibi uelit fictio uideamus. Astreum Astree patrem ego hic non hominem, sed celum astrigerum intelligo, quod ex se Iustitiam gignit, dum perpetuo ordine sibi diuino munere dato inferioribus corporibus unicuique iuxta sui qualitatem indesinenter oportuna concedit, et huius exemplo legum latores, prout humano ingenio possibile est, nostram ordinauere iustitiam. Ex Aurora autem ideo nata dicitur, quia sicuti aurore claritas solem procedit, sic ex notitia certa rerum gestarum debet oriri seu oritur iustitia seu iudicium. Diis fauisse dicitur, quia bonis semper fauet iustitia et eicit reprobos. Ea enim in celi parte ideo posita est, quia contigua est equinoctio, ut ostendatur ex iustitia rerum equitatem consequi, et sicut sole ibidem existente equa temporis pars nocti atque diei ab eodem sole conceditur, sic a iustitia eque ius redditur depresse conditionis hominibus atque claris.
+
+Uenti, ut perhibent Seruius et Lactantius, Astrei Tytanis et Aurore fuere filii. Hos dicit Lactantius a Iunone ob natum Epaphum incitatos in Iouem, quam ob causam a Ioue cauernis clausi sunt, et sub imperio Eoli religati. Sed aliam causam dicit Theodontius a Pronapide monstrari in Protocosmo, que talis est. Dicit enim Pronapides Litigium egre plurimum tulisse a Ioue de celo fuisse deiectum, et ob id ad Inferos descendisse, et conuentis Furiis orasse, si quid unquam eorum uotis suus labor posset in posterum uoluptatis afferre, irent et sua uenena quiescentibus Uentis inicerent, ut Furiis infestati, Iouis regnum infestarent, atque quietem; que euestigio tendentes, cum eos pacifice sedentes in domo patria inuenissent, non solum furias sed odia immisere, adeo ut in regiones suas abeuntes, confestim unus in alterum discursum facere, et omne celum terramque concutere incepere. Quibus perterritus primo Iuppiter, deinde commotus, eis non absque labore captis et cauernis Eoli inclusis, eos sub eius esse iussit imperio. De quibus sic dicit Uirgilius: *Nymborum in patriam, loca feta furentibus austris, Eolyam uenit. Hic uasto rex Eolus antro Luctantes uentos tempestatesque sonoras, Imperio premit ac uinclis et carcere frenat. Illi indignantes magno cum murmure montis Circum claustra fremunt, celsa sedit Eolus arce Sceptra tenens mollitque animos et temperat iras. Ni faciat, maria ac terras celumque profundum Quippe ferant rapidi secum uerrantque per auras. Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris, Hoc metuens molemque et montes insuper altos Imposuit, regemque dedit, qui federe certo, Et premere et lapsas sciret dare iussus habenas* etc. Si predictarum fictionum uolumus habere sensum, ante alia necesse est ut Astreum horum patrem celum credamus astrigerum, ita tamen ut umum sit celum quicquid inter lune concauum et octaue spere conuexum continetur; nam motum celi et planetarum tanquam a remotiori tantum paululum causa causari arbitror. Si autem Astreum hominem Uentorum patrem uoluerimus, iam supra dictum est eum imperasse locis, ex quibus multi orirentur uenti, et hinc dictus est Uentorum pater. Aurore autem ideo dicuntur filii, quia ut plurimum appropinquante aurora consueuerint uenti oriri; quod nautarum approbat autoritas et consuetudo; illa enim hora eos surgere dicunt, et ob id eadem hora ut plurimum sua nauigationes incipiunt; et hinc Aurore filii nuncupati sunt. Eos autem a Iunone in Iouem armatos fuisse, ideo fictum est, quia a terra emitti creduntur, que Iuno est, et quadam terre respiratione impelli, et cum alibi nequeant preter in aerem inpingi, cum aer Iuppiter sit, in Iouem armatos fictum est, id est impetuosos. Quod autem Litigium opere Furiarum eos et inquietare regnum Iouis et inter se hostes fecerit, hoc a motu eorum et opere sumptum est; nam si ab oriente uentus surrexerit, et itidem ab occidente, ut et per aerem et in se concurrant necesse est, ex quo uidentur hostes et regnum inquietare Iouis. Eos autem sub imperio Eoli religatos in cauernis ideo dictum est, quia Eolydes insule quibus olim prefuit Eolus, et ab eo denominate sunt, plene sunt cauernarum, cauerne autem plene sunt aeris et aque, cuius motu causatur calor, et ob calorem surgunt ex aqua uapores, quos calor ipse resoluit in aerem; qui cum in loco non capaci consistere nequeat, egreditur, et si arctus sit agressus, de necessitate impetuosior et sonorior et diuturnior exit, et sic cum generati uenti ex cauernis Eolidarum insularum exeant, fictum est eos in cauernis Eoli religatos atque suo sub imperio positos. Sed Uirgilius sub hac fictione longe aliud sentit, quod quoniam non spectat ad propositum non appono. Est preter fictiones horum pregrandis potentia; sunt distincte regiones et nomina; sunt insuper secundum quosdam pauciores, secundum uero alios plures, nec eisdem nominibus ab omnibus nuncupati sunt; de quibus antequam ad singulorum sermonem ueniamus, pauca dixisse non erit incongruum. Dicit ergo de eorum potentia et regionibus atque nominibus sic Ouidius: *Et cum flaminibus facientes frigora uentos, His quoque non passim mundi fabricator habendum Aera permisit: uix nunc obsistitur illis, Cum sua quisque regat diuerso flamina tractu, Quin lanient mundum, tanta est discordia fratrum. Eurus ad auroram Nabatheaque regna recessit Persidaque et radiis iuga subdita matutinis, Uesper et occiduo, que litora sole tepescunt, Proxima sunt Zephyro; Scithiam septemque triones Horrifer inuasit Boreas, contraria tellus Nubibus assiduis pluuioque madescit ab Austro* etc. In quibus carminibus, et si multum dictum sit, est tamen eorum tam grandis uiolentia, ut non dicam pregrandes naues pondere honustas multiplici per maria tensis euehat uelis, seu annosas quercus, euulsis e solo radicibus, in regionem alteram deferat, quin imo celsas turres arcesque sublimes perpetuo solidatas saxo impetu euertat suo, et montium altos uertices tanta concutiat rabie, ut mundum omnem, si rerum pateretur natura, extra ueteres terminos uideatur posse transferre. Hos duodecim esse dicit Ysidorus Ethymologiarum libro, eosque sic disponit et nominat: *Qui ab oriente uerno in occiduum tendit ideo dicitur Subsolanus, quia sub ortu solis nascatur*. Huic duos collateralis adnectit, Eurum scilicet a sinistris, quem sic ait uocari, eo quod ab Eoo spiret, id est ab oriente estiuo; a dextris uero dicit esse Uulturnum, sic dictus quod alte tonet. Austrum inde a meridie flantem sic dicit dici, quod aquas hauriat, eumque grece appellari Nothum. A dextris eius dicitur esse Euroastrum, inde dictum quod inter Eurum sit et Austrum. Sic et qui a sinistris est Austroaffrum, quia inter Austrum sit et Affrum. Sic et idem Lybonothus uocatur, eo quod inde Lybs et hinc sit illi Nothus. Zephyrum autem subsequenter ab occiduo flantem dicit, eo sic appellatum quod flores et gramina eius uiuificentur spiritu, atque eundem uocari Fauonium latine, quod his faueat que nascuntur. Cuius a dextra Affricum seu Lybim a regione unde spirat denominatum. A leua uero chorum, eo quod uentorum circulum claudat et quasi chorum faciat. Antea tamen dicit Caurum nominatum, et a nonnullis Argeston. Septentrionem inde dicit dictum, eo quod a circulo septem stellarum consurgat. Cui ponit a dextra Circium, a uicinitate Chori sic denominatum A sinistra uero Aquilonem cuius nominis causam dicit, quia aquas extinguat et dissipet nubes. Eumque dicit et Boream nominari, quod ab Yperboreis montibus egredi uideatur. Scribit preterea Ysidorus, his XII designatis, alios etiam esse uentos, quos ego eosdem puto, sed aliis nominibus appellatos, ut puta Ethesyas, quas ait statuto anni tempore a Borea in Egyptum efflare. Sic et Auram et Altanum. Auram uero ab aere dictam, quod lenis, quasi agitatus leniter aer. Altanum in pelago fieri et ab alto denominatum. Turbonem insuper a terra dictum dicit; est enim uentorum circumuolutio quedam perniciosa persepe. Fragorem a fractarum rerum sonitu denominari uentum ait. Sic et procellam dictam, eo quod cum pluuia flans euellat. Uitruuius autem, ubi de Architectonica scripsit, XXIIII esse uentos ostendit. Dicit enim Austri collaterales Leuconothum et Altanum, Affrici Lybonothum et Subuesperum, Fauonii Ergastes et Ethesias, Cauri Circium et Chorum, Septentrionis Tracias et Gallicum; Aquiloni Supernas et Cecias, Solano Curbas et Orinthias, Euro Circias et Uulturnum. Alibi autem dicit idem Uitruuius eos UIII tantum esse, scribens, Andronicum Cirrestem ad demonstrationem opinionis huius, Athenis turrim octogonam construxisse, et singulis lateribus sculptam eius uenti ymaginem, cui illa facies muri esset aduersa, posuisse, et tandem metha marmorea super turrim imposita, ereum trionem super imposuit illi dextra uirgam porrigentem. Qui cum circumageretur a uentis, uirga designabat, quis esset qui flaret, et sic dicit compertum inter Solanum et Austrum Eurum, inter Austrum et Fauonium Affricum, inter Fauonium et Septemtrionem Caurum seu Chorum, inter Septentrionem et Solanum Aquilonem. Quam descriptionem tanquam optimam atque ueram Mediterranei maris naute omnes seruant, et potissime Ianuenses, qui profecto ceteros nautice artis excedunt ingenio.
+
+Expedito de uentis in generali, de unoquoque secundum Ysidori descriptionem in particulari pauca dicenda sunt; et primo de Subsolano orientali uento. Hic, ut Beda dicit, calidus est et siccus, sed temperate et ideo calidus, quia diu sub sole moretur. Siccus autem, quia cum Occeanus orientalis multum distet a nobis, ex quo humiditatem summere creditur, eam omnem ueniendo dimittit. Sed absit ut credam ridiculum istud, omnem scilicet uentum, qui ad nos ab orientis plaga uenit, oriri in oriente extremo, cum certissimum habeatur multos apud Eolidas oriri, ut predictum est, ex quibus nonnulli in nos efflant quos nos orientales et merito dicimus; quam ob causam, salua semper reuerentia Bede, frustra dictum puto eos ob longinquitatem originis sue ad nos mutata complexione uenire. Huic eiusdem complexionis sunt a destris Uulturnus omnia desiccans, a sinistris uero Eurus nubes aggregans seu generans.
+
+Nothus australis est uentus, naturaliter frigidus et siccus, uerum dum per torridam zonam ad nos ueniens transit, calorem assumit, et ab aquarum multitudine in meridie existente sumit humiditatem. Et sic mutata natura ad nos uenit calidus et humidus, et calore suo poros terre aperit, et humorem ut plurimum multiplicare, et nubes et pluuias inducere consueuit. Huius formam sic describit Ouidius: *Madidis Nothus euolat alis, Terribilem picea tectus caligine uultum: Barba grauis nymbis, canis fluit unda capillis, Fronte sedent nebule, rorant penneque sinusque* etc. Huic eiusdem complexionis a dextris est Euroaster, qui tempestates in mari generat, eo quod, ut Beda dicit, ab imo sufflet. A sinistris autem Austroaffer, quem aliqui dicunt calidum et temperatum.
+
+Septentrio uentus est a plaga in qua oritur nuncupatus. Nascitur enim in locis aquosis et congelatis et excelsis montibus, ex quibus ad nos usque purus flat, eo quod in locis, per que transitum facit, nullus ob intensum frigus resoluitur uapor. Hic aerem serenum facit, et quas exciuerat Auster pestes, repellit et purgat. Complexione autem cum collateralibus frigidus est et siccus. Qui enim a dextris est, Circius appellatur, niuium grandinumque productor. A sinistris autem Aquilo est, seu Boreas, de quo latior sermo sequitur.
+
+Boreas seu Aquilo uentus collateralis est Septentrionis, et natura sua habet nubes dissipare et aquas ligare gelu; de quo sic Ouidius in persona eiusdem dicit ad ostendendas uires eius: *Apta michi uis est, qua tristia nubila pello Et freta concutio nodosaque robora uerto, Induroque niues et terras grandine pulso. Idem ego cum fratres celo sum nactus aperto, Nam michi campus is est, tanto molimine luctor, Ut medius nostris concursibus insonet ether, Exiliantque cauis elisi nubibus ignes. Idem ego, cum subii conuexa foramina terre, Supposuique ferox imis mea terga cauernis, Sollicito manes totumque tremoribus orbem. Hac ope* etc. Ex hoc plures dicuntur fabule. Nam Seruius dicit eum amasse Yacintum puerum, qui etiam ab Apolline amabatur, et quoniam cerneret amorem pueri in amorem Apollinis magis quam in se flecti, iratus disco ludentem interemit. Preterea dicit Ouidius, eum amasse Orythiam Erichthonii regis Athenarum filiam, ac eam in coniugem postulasse; que cum non daretur, indignans se disposuit ad rapinam, nec distulit quin imo: Excussit pennas, quarum iactatibus omnis Afflata est tellus latumque perhorruit equor. Puluereamque trahens per summa cacumina pallam Uerrit humum, pauidamque metu caligine tectus Orythiam amans fuluis amplectitur alis. Et sic illam rapuit, et ex ea Zethum et Calaym filios suscepit. Insuper dicit Omerus in Yliade inducens Eneam Achilli loquentem in pugna: Boream pulcherrimas Dardani adamasse equas et ex eis equos XII uelocissimos suscepisse. A quibus si corticem fabularum amouerimus, aduertemus primo Boream Yacinthum, qui flos est et ideo puer, quia nullus diu uiuit flos, amare; hac in forma, quia forte flabat sepissime per prata plena yacintis, quasi uisurus quos diligebat, uti et nos crebro uisuri uadimus quos amamus. Qui Yacintus et ab Apolline, id est a sole, amabatur, nam et ipse productor talium et spectator, amator etiam dicitur, et quia talium fotor est, et ideo a Yacinto amari dicitur, quia una queque res id amare uidetur, per quod ad esse deducitur et perseuerat in esse; nam flores et alia sole agente nascuntur et uiuunt, quam diu uiuunt. A Borea autem ideo occisus dicitur, quia Boreas horriditate sui flatus cuncta humore priuat atque desiccat. Amasse eum Orythiam hystoria est. Dicit enim Theodontius Boream iuuenem fuisse Tracem nobilem et animosum, qui tractus fama matrimonii contracti a Thereo, qui Pandyonis filiam habuerat in coniugem, cum audisset Orythiam Erichthonii Atheniensium regis formosissimam puellam esse, cupidine captus eius petiit coniugium, quod cum illi negaretur, ob incestum commissum a Thereo in Phylomenam, quasi similis illi Boreas futurus esset, iratus, captato tempore, illam rapuit, anno regni Erichthei UIIII, et filios ex ea suscepit, et sic fabule locum nomen iuuenis et regio adinuenit. Equos autem Dardani a Borea genitos ideo dici arbitror, quia possibile fuit Dardanum fama bonitatis equorum eius regionis tractum, misisse ibidem, et proletarios assumpsisse, quibus iunctis equabus suis optimos atque ueloces suscepit equos, quorum successores eius prolem semper post modum seruauere; et hinc sumptum eos Boree filios extitisse.
+
+Zethus et Calays filii fuerunt Boree et Orythie, ex quibus quoniam que leguntur communia sunt, ut de ambobus inuicem scriberem necesse fuit, de quibus sic Ouidius: *Illic et gelidi coniunx Orythia tyranni Et genitrix facta est, partus enixa gemellos, Cetera qui matris, pennas genitoris haberent. Non tamen has una memorant cum corpore natas, Barbaque dum mtulis aberat subnixa capillis, Implumes Calaysque puer Zethusque fuerunt. Mox pariter penne ritu cepere uolucrum Cingere utrumque latus, pariter flauescere mali* etc. Hos insuper testatur Ouidius cum Iasone et aliis Argonautis ad Colcos iuisse. Uerum ut dicit Seruius, cum a Phyneo rege Archadie, qui eo quod suasione noue coniugis filios cecauerat, a diis cecatus et ipse fuerat, eique ut escas fedarent atque surriperent, arpye obscene aues fuerant apposite; suscepti hospitio remunerationis gratia ad expellendas aues Zethus et Calays, quoniam alati erant, missi sunt. Qui cum illas strictis gladiis persequerentur, ex Archadia pulsas usque ad insulas, que Plote appellantur, persecuti sunt. Ibi uero monitu Yris ut desisterent Iouis canes ulterius persequi, ad socios redierunt. Que iuuenum conuersio nomen immutauit insulis, et ubi Plate dicebantur, Strophades dicte sunt, nam strophe grece, latine conuersio dicitur. Hec ego de istis legisse memini; quid autem habeant sub uelamine fictiones, detegendum est. Dicit ergo Ouidius hos post pueritiam pennas habuisse, pro quibus ego intelligo barbam et uelocitatem, que in adolescentia hominibus ueniunt. Circa autem allegoriam pulsarum ab his arpiarum, dico quod diuino munere omnes boni nascimur, et sic prima mortalium coniunx bonitas, seu innocentia est. Sed tandem grandiores effecti ut plurimum obiecta innocentia deprauamur, et tunc secunda superinducitur uxor, cum quis concupiscibilis appetitus iudicio se trahi permittit, quod in quam perniciosos deducat saltus, Phyneus testis est. Qui auri cupidine occupatus, dum auaritie credit, que secunda illi uxor fuit, filios priuat luminibus. Filii autem nostri laudabiles actus sunt, quos tunc priuamus lumine, cum illos obscenis operibus deturpamus. Quid enim turpius agere possumus, quam bonam mentem abicere, ut diuitias acquiramus? Quod teste Seneca phylosopho, facete Demetrius potenti cuidam libertino dixit, Facilem scilicet sibi esse ad diuitias uiam, quo die penituisset bone mentis. Sic et nos ceci efficimur, quando ob census desiderium nimium in rapinas et turpia lucra delabimur. Apponuntur enim talibus arpye fede uolucres atque rapaces, quas ego mordaces auarorum curas et sollicitudines intelligo, a quibus ideo auaris surripi dicuntur dapes, quia dum talibus detinentur cogitationibus, auari in tam grandem sui obliuionem ueniunt, ut etiam aliquando cibum sumere efficiantur immemores, seu dum auri cumulum augere satagunt, sibi ipsis cibos extenuant et sua miseria fedos faciant. Argonaute qui apud hunc hospitantur, quoniam illustres omnes iuuenes fuere, et uirtute conspicui, loco salubrium consiliorum summendi sunt, que et si egre suscipiantur a talibus, suscipiuntur tamen aliquando, et suscepta, loco muneris retribuunt boni inquisitionem, que secundum Fulgentium pro Zetho et Calay intelligitur. Hec autem boni, id est ueritatis inquisitio agit, ut canes Iouis, id est mordaces cure et alienis bonis continue inhyantes pellantur usque ad Strophades id est usque ad conuersionem animi perquirentis bonum. Que conuersio esse non potest, nisi omissis uiciis et concupiscientiis in uirtutem quis egressus dirigat suos, et tunc remanet a sordibus desideriorum turpium immunis mensa Phynei. Sane Leontius longe breuius huius sensum expedit. Dicit enim hystoriam hanc fuisse talem: Phyneum ditissimum fuisse regem Archadie et auarum, et mortua Steneboe coniuge, ex qua Palemonem et Phyneum susceperat filios, superinduxit Arpalicem Boree filiam et sororem Zethi et Calay, cuius precibus ipse filios excecauit; quod scientes pyrrate, qui Plotas insulas incolebant, quasi in destitutum auxiliis et odiosum suis ob scelus commissum in filios uenere, et obsederunt eum, et machinis erectis usque in regiam putrida sordesque iaciebant; tandem uenientibus Zetho et Calay, uocatis cum longis nauibus, eum liberauerunt obsidione, pyrratasque usque ad Strophades repulere.
+
+Arpalices, ut dicit Leontius, filia fuit Boree, ex qua matre non dicit. Hec Phyneo regi Arcadie nupta fuit, ut supra proximo patet, et infesta priuignis.
+
+Zephyrus uentus est occiduus, qui a latinis uocatur Fauonius, complexione frigidus et humidus, temperate tamen. Hyemem autem resoluit et germina floresque producit, et dicitur Zephyrus a Zephs grece, quod latine uita sonat. Fauonius autem eo quod faueat germinantia uel faueat germinibus; flat enim suauiter et placide a meridie usque in noctem, a principio ueris usque ad estatis finem. A dextris eius Affricus ponitur, qui tempestuosus fulmina et tonitrua generat. A sinistris autem eius Chorus, qui, ut Beda dicit, in oriente nubilosum aerem facit, cum serenum faciat in occiduo. De Zephyro talis recitatur fabula. Nynpham fuisse scilicet nomine Clorim, a Zephyro dilectam, et in coniugem assumptam, eique ab eo in munus amoris atque uiolate pudicitie omne ius in flores concessum, eamque ex Clora Floram uocauit. Preterea refert Omerus in Yliade hunc Tyellam compressisse Arpyam, et ex ea Xanthum et Balium Achillis equos suscepisse. Harum fabularum intensio talis esse potest. Dicit Lactantius in libro Istitutionum diuinarum Floram feminam magnas ex meretricio quesisse opes, quarum moriens Romanum populum scripsit heredem, parte seruata, que sub annuo fenore prestaretur, ex quo scilicet fenore uoluit, ut suus natalis dies singulis annis editione ludorum celebraretur. Qui ludi Florales et sacra Floralia a Flora nuncupata sunt, quod quia senatui tractu temporis flagitiosum uisum est, cum timore plebis retractare non posset, ab ipso meretricis nomine argumentum summi placuit, ut rei pudende dignitas adderetur, et inde finxerunt Floram floribus preesse, eam oportere ludis placare, ut fruges cum arboribus aut uitibus bene prospereque florerent. Quem colorem secutus Ouidius, nynpham non ignobilem Zephyro nuptam et dotalitio munere, ut floribus presseet, accepisse a sponso. Qui ludi, ut dicit Lactantius, memorie meretricis conueniunt; nam omni lasciuia et uerborum licentia, quibus omnis obscenitas effunditur, positis flagitante populo a meretricibus uestimentis, que ludis in illis mymorum fungebantur officio, celebrantur. Ex Tyella autem Arpya equos suscepisse, nescio quid uelit Omerus, nisi id forte, quod apud Olisbonem extremum Hyspanie in Occiduum oppidum equas facere consueuisse apud Plinium Secundum legimus. Quas dicit Plinius in concupiscientiam prolis suscipiende uenientes hyulco gutture consueuisse flantes Zephyros suscipere, et ex eis concipere et parere uelocissimos equos breui tamen euo ualentes. Sic forsan ex equa cui nomen erat Thyella, que impetus seu procella interpretatur, factum est, uel ut supra de equis Dardani ex Borea conceptis diximus.
+
+Alous, ut ait Theodontius, filius fuit Tytanis et Terre, cui coniunx fuit, ut etiam Seruius asserit, Yphymedia. Quam cum uiolasset Neptunus, duos ex eo peperit filios, Othum et Ephyaltem, quos Alous educauit ut suos, et cum nouem digitis, ut dicit Seruius, singulis mensibus crescerent, parantibus Gigantibus bellum aduersus Superos, nec ob senium Alous ad illud posset accedere, hos misit geminos adiutores, de quibus ubi de filiis Neptuni dicemus.
+
+Pallenem seu Pallantem unum fuisse ex filiis Tytanis dicit Paulus, insulamque in Egeo mari tenuisse, et a se denominasse Pallenem, hominem immanem et Superis aduersum plurimum, cuius Lucanus meminit dicens: *Pallenea Ioui mutauit fulmina cyclops*. Hunc dicit idem Paulus a Minerua in bello aduersus Iouem facto occisum, et ob id eam Palladem cognominatam. Et alibi dicit idem Paulus eum ob eius seuitiam ante bellum a Ioue fulminatum. Sane Theodontius ei dicit fuisse filiam, nomine Mineruam, a qua, cum illi conaretut uirginitatem surripere, occisus est.
+
+Minerua, ut supra proximo patet iuxta Theodontium, filia fuit Pallantis, a se ob uirginitatem tutandam occisi. Hec, ut Tullius dicit, ubi de Naturis deorum, inter plures alias Mineruas U fuit, eique ait ab antiquis pinnata apponi talaria, seu quia occiso patre uelox fuerit ad fugam, seu ob aliam causam factum sit.
+
+Runcus et Purpureus, ut asserit Priscianus in maiori uolumine, filii fuere Tytanis et Terre, quorum ait Neuium poetam meminisse aientem: *Inerant signa expressa quomodo Tytani bicorpores Athlantes Runcus atque Purpureus filii terras pro terre* etc. Et Oratius in Odis ait: *Aut qui minaci Porphyrion statu*. De his autem aliud legisse non memini.
+
+Lycaonem Arcadie regem dicit Theodontius, quod nusquam alibi legi, filium fuisse Tytanis et Terre, seu ob splendorem regium, seu ob insigne aliquod facinus, seu quod potius credo, quia nequam fuit homo et deorum spretor atque uilipensor, sicut plurimum legimus fuisse Tytanes. Ex eo autem talem refert Ouidius fabulam. Cum ascendisset in celum mortalium clamor quoniam omnia male agerentur in terris, uoluit Iuppiter experiri presentia, et forma hominis sumpta deuenit in regiam Lycaonis, egitque ut aduerterent populi, quia deus esset in terris, qui cum sacris operam darent, a Lycaone risi sunt omnes. Qui tamen ut experiretur, nunquid ut dicebantur hospes suus Iuppiter esset, conspirassetque in nocturnam eius necem, nec peregisse potuisset, ad aliud facinus repente intendit animum, et occiso ex obsidibus Molossorum uno, undis partim, partimque prunis excoqui iussit, et illum comedendum Ioui apposuit. Qui cum cognouisset scelus spreuissetque cibum, ignem in regiam Lycaonis iniecit et abiit. Lycaon autem territus abiit in siluas, et in lupum uersus morem rapine pristinum seruare cepit, in greges seuiens sanguinis auiditate. Sub hac fabula hystoriam esse talem dicebat Leontius. Fuit olim inter Epyros, ex quibus aliqui postea a Molosso Pyrri filio Molossi dicti sunt, et Pelasgos, qui postea Archades, controuersia, de qua cum in concordiam itum esset, petiit Lycaon, qui tunc preerat Pelasgis, ut sibi in robur inite concordie daretur saltem obses unus ab Epyris, eo quod ab eis fuisset primitus exorta discordia. Cui a Molossis usque ad certum tempus iuuenis unus ex nobilioribus concessus est. Qui cum non remitteretur in termino a Lycaone, per legatos gentis sue requisitus est. Lycaon autem, seu quia superbe requisitus uideretur, seu ob aliam causam turbatus, eo quod pessimus esset homo et inflati animi, respondit legatis se in sequenti die obsidem redditurum, iussitque ut mane sequenti secum in conuiuio essent, et clam obside occiso atque decocto legatis aliisque conuiuantibus iussit apponi. Erat forte inter eos epulans iuuenis adhuc Lysanias, is qui postea Iuppiter dictus est, homo ea tempestate apud Arcades existimationis permaxime, qui cum membra humana nouisset, eiectis mensis turbatus atrocitate facinoris, prosiliuit in publicum et in Lycaonem sibi fauentibus popularibus omnibus euestigio conspirauit, et congregatis uiribus eum traxit in pugnam, superatumque regno fugauit. Lycaon autem deiectus exul et inops cum paucis fugit in siluas, et cepit itineribus insidiari et raptu uiuere, quod fabule locum dedit, quod in lupum uersus sit. Nam si rite uelimus inspicere, nulli dubium esse debet, quin quam cito ad auaritiam et rapinam mentem apponimus, humanitate exuti, lupum e uestigio induamus atque tam diu perseueramus in lupum, quam diu talis appetitus perseuerat in nobis, humana tantum reseruata effigie. Dicebat insuper Leontius alios affirmare Lycaonem in uerum lupum fuisse conuersum, asserentibus talibus in Arcadia lacum fore, quem si quis transnatasset, illico transformabatur in lupum, et si a carnibus abstinuisset humanis, et anno nono transacto lacum eundem iterum transnatasset, ei forma pristina reddebatur. Quod sciens Lycaon et plurimum Iouis iram timens atque suorum, et ob suam perfidiam ignorans quo satis tutam posset habere latebram, ad expectandum absque suspicione uite rei exitum, lacum transnauit et uerus lupus effectus, inter alia eiusdem speciei animalia, abitauit in siluis, relicta filia unica uirgine Calistone. Preterea scribit Plinius in libro Naturalis hystorie, bellorum indutias huius Lycaonis inuentum fuisse, ludorumque gimnicorum in Archadia.
+
+Calysto filia fuit Lycaonis, ut satis per Ouidium patet. Hec, ut scribit Paulus, iam patre fugato inter rerum tumultum adhuc uirgo, clam regiam exiuit et aufugit ad nemora, ubi se uirginibus Diane dicatis sociam iunxit, apud quas a Ioue, in habitu transformato Diane, oppressa est. Et cum turgescente utero appareret crimen, pulsa peperit Arcadem. De quibus ambobus plene infra ubi de Arcade dicetur, et ea potissime, que a Leontio de fictione relata sunt. Sane hec pluribus est appellata nominibus. Nam grece Arthos dicitur, quod latine sonat ursa. Preterea et Elyce dicitur a giri circumitione, nam grece elyaci dicuntur giri. Nuncupatur etiam Cynosura, quod nomen ante duo fuerunt nomina, cynos scilicet quod sonat latine canis; nam ymago celestis, que postea ursa dicta est, canis dicebatur, et forte adhuc apud quosdam dicitur, et uros, quod latine siluestris bos sonat. Nam et eodem nomine dicta est, propter eleuatam caudam ad semicirculi formam, quod magis ad siluestrem bouem spectat, quam ad canem faciat, aut ursam; nam sic ut dicitur, fert siluestris bos caudam eleuatam, ut semicirculum facere uideatur. Appellatur et Phenix, sic uolente Thalete inuentore, qui Phenix et ipse fuit, seu quia Phenices, qui instructissimi fuere naute, ea in nauigatione primi sint usi. Dicitur et Septentrio quod etiam Archadi, seu maiori urse nomen est, eo quod a septem denotetur stellis, nam tryon seu teron stella interpretatur.
+
+Gigantes, ut Paulus et Theodontius testantur, nati sunt ex sanguine Tytanorum et Terra, quod etiam testari uidetur Ouidius, dicens: *Obruta mole sua cum corpora dira iacerent, Perfusam multo natorum sanguine Terram Immaduisse ferunt calidumque animasse cruorem, Et ne nulla sue stirpis monimenta manerent, In faciem uertisse hominum, sed et illa propago Contemptrix superum seueque auidissima cedis Et uiolenta fuit: scires de sanguine natos* etc. Hos Theodontius dicit pedes anguium habuisse et bellum mouisse Ioui, ut patres fecerant; uerum nil ausus, donec Egla speciosissima mulierum et coniunx Panis a Terra matre eorum celaretur in specu. Qua occultata extemplo in deos fecere impetum atque eos adeo terruere, ut in Egyptum usque formis mutatis expellerent. De quibus sic dicit Ouidius: *Emissumque ima de sede Tiphea terre Celitibus fecisse metum, cunctosque dedisse Terga fuge, donec fessos Egyptia tellus Ceperit et septem discretus in hostia Nylus. Huc quoque terrigenam uenisse Typhea narrat, Et se mentitis superos celasse figuris. Duxque gregis, dixit, fit Iuppiter, inde recuruis Nunc quoque formatus Lybie est cum cornibus Amon. Delyus in coruo, proles Semeleia capro, Phele soror Phebi, niuea Saturnia uacca, Pisce Uenus latuit, Cyllenius ibidis ales* etc. Uerum in aliquibus Theodontius et Ouidius dissentire uidentur, cum Theodontius dicat a Gigantibus hoc factum, et Ouidius dicat Typheum ex imo terre uenisse atque fecisse. Preterea et in formis deorum. Nam dicit Theodontius Iouem in aquilam uersum, Cybelem in merulam, Uenerem in anguillam, Pana autem se in fluuium fere totum deiecisse; superiorem uero partem que remansit in ripa in hyrcum mutatam dicit, que intrauit fluuiam in piscem, ex qua figura postea Iouem capricornii signum fecisse dicit. Tandem Iouem asserit oraculo habuisse, si uictoriam uellet, clipeum ex Egla Panis coniuge tegeret, et caput suum Gorgone. Quo facto presente Pallade, fugati sunt atque obruti Gigantes et apud Inferos a Ioui detrusi. Multa his dictis superdicenda ueniunt, si fictionum uelimus ambages resoluere. Sed ante alia non omnino fictum est fuisse Gigantes, idest homines forma, seu statura ultra modum ceteros excedentes, imo constat esse uerissimum et liquido his diebus apud Drepanum Sicilie appidum fortuitus demonstrauit euentus. Nam cum in radicibus montis, qui supereminet Drepano, haud longe ab oppido, nonnulli agrestes ad construendam pastoralem domum fundamenta foderent, apparuit cauerne cuiusdam introitus, quem cum uisuri, quidnam intus esset, faculis incensis fossores intrassent auidi, antrum summe altitudinis atque amplitudinis inuenere. Per quod incedentes in oppositum introitus ingentis magnitudinis sedentem uiderunt hominem, ex quo terrefacti repente fugam arripientes exiuere antrum, nec ante tenuere cursum, quam in oppidum deuenissent occurrentibus quid uiderant nuntiantes. Mirabundi autem ciues uisuri quidnam mali hoc esset, incensis funalibus armisque sumptis, quasi in hostem unanimes exiuere ciuitatem, et ultra trecentos intrauere specum, uideruntque non minus quam primi stupidi quem retulerant uillici. Tandem proximiores facti, postquam non uiuum esse hominem norunt, uiderunt sedentem quendam in sede, et sinistra manu innixum baculo tante altitudinis atque grossitiei, ut excederet quemcunque pregrandis nauigii malum. Sic et hominem inuise atque inaudite amplitudinis, nulla ex parte corrosum aut diminutum. Et cum ex eis unus porrecta manu tetigisset stantem malum, euestigio malus solutus in cinerem corruit, remansit quasi ueste nudatus baculus alter plumbeus ad manum usque tenentis ascendens, et ut satis aduerterunt, plumbum erat ad augendam grauedinem malo infusum, quod postea ponderantes asserunt, qui uiderunt, fuisse ponderis XU chintariorum Drepanensium, quorum unusquisque ponderis est librarum comunium centum . Demum hominis statura tacta eque corruit, et in puluerem fere omnis uersa est. Quem cum non nulli tractarent manibus, tres dentes adhuc solidi comperti sunt monstruose granditie, ponderis autem erant trium rotulorum, id est centum comunium unciarum. Quos Drepanites, in testimonium comperti gigantis et sempiternam posteritate memoriam, filo alligauere ferreo, et suspendere in quadam ciuitatis ecclesia in honorem Adnuntiate Uirginis edita, et eiusdem titulo insignita. Preterea et partem cranei anteriorem inuenere firmissimam adhuc, et plurium frumenti modiorum capacem. Sic et os alterius cruris, cuius et si ob annositatem nimia pars in putredinem deuenisset, perceptum tamen in reliquo est ab his, qui totam hominis altitudinem ad mensuram cuiuscunque minimi ossis nouere, eum fuisse magnitudinis ducentorum cubitorum uel amplius. Suspicatumque est a quibusdam ex prudentioribus hunc fuisse Ericem, loci potentissimum regem, Butis et Ueneris filium, ab Hercule occisum et in eodem monte conditum. Quidam autem arbitrabantur Entellum, qui olim in funeribus ludis ab Enea pro Anchise patre editis pugno taurum occiderat. Alii uero unum ex ciclopibus, et potissime Poliphemum, de quo multa Homerus. Post quem de eodem sic scripsit Uirgilius: *Uix ea fatus erat, summo cum monte uidemus Ipsum inter pecudes uasta se mole mouentem Pastorem Poliphemum et litora nota petentem, Monstrum horrendum informe ingens cui lumen ademptum*. Trunca manu pinus regit et uestigia firmat; Et post pauca sequitur: *Dentibus infrendens gemitu graditurque per equor Iam medium, nec dum fluctus latera ardua tinxit*. Et alia plura que ad magnitudinem Ciclopum designandam tendunt, et potius ad ueritatem rei spectantia quam ad yperbolem, qua multi eo ibidem uti arbitrantur. Fuere igitur ingentes stature Gigantes, quod et sacra testatur pagina, ex quibus et si non huius tam mirande magnitudinis fuerint, duo saltem in eadem nuncupantur, Nembroth scilicet, qui turrim in deum excogitauit, et Golias Phylisteus a Dauit funda et lapidibus superatus. Hos tales Iosephus, uir alias circumspectus et eruditus, existimauit, ut ipse in libro Antiquitatis Iudaice scribit, ab Angelis Dei mulieribus mortalibus coeuntibus procreari; quod edepol ridiculum est, cum ingentium corporum causa sint sydera celique reuolutio certa, qua etiam euo nostro factum est, quod aliqui fere caput omne, uel amplius proceritate excederent etiam magnos corpore uiros. Sane de his ego poetas non puto locutos, si mites fuerunt homines et humane uiuentes. Sed de his de quibus uidetur intelligere in Saturnaliorum libro Macrobius, ubi dicit: *Gigantes autem quid aliud fuisse credendum est quam hominum quandam impiam gentem deos negantem, et ideo extimatam deos pellere de celesti sede uoluisse? horum pedes in draconum uolumina desinebant, quod significat, nil eos rectum, nil superum cogitasse, totius uite eorum gressu atque processu in inferna mergentes* etc. Huiusmodi ergo homines ex sanguine Tytanorum et Terra productos fuisse, non debet extraneum apparere homini erudito, cum persepe similis oriatur ex simili, et ob hoc Tytanorum superborum hominum rite superbos omnes, si non ex sanguine saltem ex moribus seu uitio filios possumus nuncupare. Quorum etiam nulla rectius dici mater potest quam Terra, iam a Macrobio ratione monstrata, tales scilicet nil superum, id est celeste, nil sanctum, nil iustum cogitant, omnis uite eorum progressus ad terrena et inferiora demergitur. Attamen hos tales, seu quos tales appellamus, bellum habuisse cum Ioue homine Cretensium rege non omnino fabulosum est. Constat enim ex hystoriis antiquis, Iouem duo insigna gessisse bella, primum cum Tytanis, ut parentes uinculis detentos liberaret, secundum cum ipso patre suo Saturno, mortem eius, testante Lactantio, moliente et hoc Giganteum bellum dictum est, et secundum quosdam apud Flegram Thesalie agrum conflictum est, et uictus atque fugatus Saturnus. Quod autem oraculo Egle corio clipeum tegere illi imperatum sit, et caput suum Gorgone et Egles a terra in specu abscondita, intelligo quia subsidio gregum et armentorum, in quibus consistebant substantie ueterum, que per Eglam, que idem sonat quod capra, intelliguntur et agrorum fructus, quos occipio pro Gorgone, sumptus bellorum maximi sustentati sint; et sic Iouis clipeum tectum, id est defensionem habitam, et caput coopertum, id est consiliis ad oportuna fulcitum. His autem cessantibus scilicet fructibus substantiarum Egles dicitur abscondita, et tunc audent hostes in hostem insurgere quasi aduersus inermem. Tantum his existentibus et Pallade, que pro militari disciplina intelligenda est hic, in uictoriam itur. Quod autem in Infernum mersi sint, humiliari atque deici superborum proteruiam ostendere uoluere fingentes. Huic tamen bello Gigantum multa superadduntur hic non apposita, eos scilicet montes montibus imposuisse, ut in celum ascenderent, et alia quedam fecisse, que referenda sunt ad actus bellantium. Erigunt quidem arces et inponunt montibus turres, ut celum, id est regnum hostis occupent, que omnia tandem a uictore deiciuntur, ut a Ioue factum est. De hoc Gigantum bello atque Superum uidebatur Uarro aliter opinari; dicebat enim hoc fuisse cum cessasset diluuium, dicens aliquos in diluuio cum utensilibus omnibus confugisse in montes, qui lacessiti postea bello ab aliis, qui de aliis descenderant montibus tanquam superiores uenientes facile repellebant; unde fictum est, superiores deos esse, inferiores uero terrigenas; et quia ex uallibus ad summa scandentes premisso pectore, quasi reptare uiderentur more serpentum, dictum est eos serpentum habuisse pedes. Quod autem metu Typhei in Egyptum mutatis formis aufugerint dii, aliud sentit quam hystoria uel moralitas. Nam pro Thypheo, qui Terre fuit filius, terra ipsa intelligenda est, et potissime ea pars, que a nobis septentrionalibus incolitur, a qua dii, id est sol, per quem, ut Macrobio placet in libro Saturnaliorum, reliqua deorum multitudo intelligenda est, tunc fugiunt quando ab equinoctio autumnali uersus antarticum polum sol incipit declinare, quia tunc elongatur a terra sol, scilicet a regione nostra qui septemtrionales sumus, et tendit in Egyptum, id est in austrum, seu ad regiones australes. Deos autem formas mutasse, forte potius ad ornatum fictionis appositum est, quam ob aliam causam. Nam, ut dicit Augustinus, ubi De ciuitate dei: *Non omnia que gesta narrantur, aliquid etiam significare putanda sunt, sed propter illa que aliquid significant, et ea que nichil significant attexuntur*. Solo enim uomere terra proscinditur, sed ut hoc fieri possit, etiam cetera aratri membra sunt necessaria; et soli nerui in citharis atque huiusmodi uasis musicis aptantur ad cantum, sed ut aptari possint insunt et cetera in compagibus organorum que non percutiuntur a canentibus, sed ea que percussa resonant huic connectuntur. Hec Augustinus. Et ob id esto ad intentum minime spectet, ne uideamur euitasse laborem, quid in illis formis sensisse potuerint, annectamus. Dicit ergo Ouidius, Iouem mutatum in Arietem, ut in hoc Iouis naturam demonstret. Est autem aries mansuetum et benignum animal, nemini si in quiete permictatur sua infestum. Preterea utile plurimum, nam ad procreandam prolem maxime pecudum gregi solus sufficit, et insuper non solum uir gregis est, sed dux etiam; nam si absit pastor ipse, se pastorem pecoris preuium offert, illudque itinere recto reducit in caulas. Que Ioui conuenire uidentur inter alia multa. Est autem planeta benignus et mitis, nisi coniunctione alterius deprauetur; est similiter utilis, quia maturos fetus mulierum mouet ad exitum et emittit in lucem, omnesque iuuat ut ipsum nomen sonat; sic et dux gregis, id est rex, et dominus deorum, ut omnis gentilitius error affirmat. Solem autem ideo in coruum uersum reor, ut eque ex proprietatibus solis demonstretur una; coruum enim habere uim quandam presagiendi credidere ueteres, et ideo quia sol diuinationis dictus est deus, ut ubi de Apolline dicetur, eidem coruum consecrauere, qui, ut dicit Fulgentius, solus inter aues habet LXIIII uocis mutationes, quam ob causam auguribus antiquis erat in auguriis captandis auis gratissima. Bachum in caprum mutatum, hyemali tempore conuenit, nam uinum, id est Bachum, a frigore hyemis coactum, in se uires colligit suas; et cum minoris uirtutis uideatur quam sit, agente frigore facilius potatur a stultis; uerum postquam potatum est, calore auctum stomaci extenditur, et more hyrci ad sublimiora tendit agitque, ut calefacti homines animosiores efficiantur, et ad celsiora contendant. Quod autem luna in Phelem, id est in dammam mutata sit, ut eius designetur uelocitas dictum est, cum sit damma uelocissimum animal, nec illi ad defensionem sui telum aliud quam fuga concessum sit a natura, et sic luna inter planetas uelocissima est. Iunonem autem in candidam mutatam uaccam ideo uoluere, quia uacca fertile sit animal, et sic terra, quam Iunonem aliquando uolunt; et ideo candida, quia hyeme niuibus tegatur. Quod Uenus piscis effecta sit, eius grandis humiditas, seu quod humiditate uigeat Uenus ostenditur. Mercurius autem ybis factus dicitur, eo quod ciconia sociabilis auis sit, ex quo Mercurii conuenientia cum omnibus designatur, et uti serpentum hostis ciconia est, sic astutiarum dissipator Mercurius. Secundum autem Theodontius Iuppiter in aquilam uersus est, ut per aquilam, que altius ceteris auibus uolat, eius sublimes intelligantur effectus. Cybelem uero in merulam ideo uersam puto, quia cum Terra sit, et merula sit auis uolans continue circa terram, ut Terra per merulam designetur. Per anguillam autem in quam Uenerem uersam dicit, eius Ueneris lubricum accipiendum est. Per Pana autem in hyrcum in superiori sui parte uersum, et in piscem in inferiori, intelligo orbem totum cui natura rerum, id est Pan, preest, et qui in superiori parte id est terra, que aqua superior est, et yrcos et animalia cetera pascit in inferiori autem parte, id est aqua, ideo piscis fingitur, quia pisces producat et nutriat. Sed cum iam omnis Tytania proles expedita sit, libello huic finem etiam faciemus.
+Genealogie deorum gentilium liber IIII explicit.
+
+Nondum plene finieram superbam Tytanis prolem in medium trahere, et ecce, qui adeo circa principium impetuose ab imo usque conmouerant equora, quasi in antrum Eoli reuocati imperio abiissent, uenti quieuere omnes, et turgidum hactenus uelum, languidum exahustumque adhesit malo. Quod ego prospectans, aduerti illico, quia esset paululum quiescendum. Nec mirum! Quid, si fulminando Iuppiter fatigatus est, de me scribendo scelesti generis elatos mores poterit arbitrari discretus? Progredior ergo in litus, conscendo tumulum, uisurus, quonam me uehemens liquisset spiritus; dumque in circum oculos uoluo, Atticum sub pedibus habere solum cognoui, auidusque in circumitu cuncta passim uidere, non ordine certo intuebar, quin imo, ut memoria representabat preterita, sic nunc huc nunc illuc oculos impellebam. Et summos primo aliquandiu Arcadum montium consideraui uertices et nemorosa decliuia, mecum dicens: *Hos incoluit Mercurius puer, per illa ducebat Diana choros, discurrebat Athlas, et paruus adhuc Parthenopeus consueuit agitare ceruos, in illis Calysto latuit uirgo*. Inde repente reuolutus in litus, aspexi non dicam Athinas, sed earum dum fere consumptum paruumque uestigium intuerer. Risi nostre mortalitatis insana iudicia, quibus decepta uetustas, dum illas futuras perennes arbitraretur, primo deos in litem nominis imponendi traxit, inde eas uocauit eorum sententia immortales; nunc, paucis elapsis seculis, ruinis suum finem uenisse testantur. In mortem profecto nos et nostra corruunt omnia celeri passu. Attamen, quantumcunque exinanita ciuitas imo potius ciuitatis bustum esset, memorari cepi quanta phylosophorum atque poetarum luce, quanto studiorum omnium decore, quanta regum ducumque gloria, quanta insignis potentia, quanto uictoriarum fulgore splendida iamdudum fuerit, et exhorrui uidens omnia sub turpi ruinarum tam templorum quam edium tumulo deiecta iacere. Ab hac tandem me consideratione retorsit biceps fere in conspectu positus Parnasus, plurimo celebris carmine et uatum redolens laureis, atque uetustissimum et suaue Musarum hospitium; quem dum quadam mentis ueneratione conspicerem et deserto fonti Castalio compaterer, uidi antiqui hostis decipulam ueterem, antrum scilicet Apollinis Delphyci, ex quo prodeuntes ambages et perplexa responsa in se, tanquam in Caribdim cuncta sorbentem, et in baratrum perditionis perpetue dimittentem, tam diu gentilium infelices animas contraxere; tamen mutum et elinguem, non aureis ornatum statuis, non preciosis coruscum lapidibus, sed uaria fere totum serpentium radicum circumplexione contectum, sic sacro uolente lumine, quod non implicitis uocibus, sed sanctorum qui, a seculo sunt, prophetarum eius, futuris sacra misteria expectate salutis eleganti patefecit eloquio. Ab hinc in Thebas Boetias haud longinquas a loco se flexit intentio, quas apud, dum inter ruinarum tumulos, et ingentia ueterum edificia, turpi lapsu squalentia, Bachi et Herculis oculo mentis exquiro cunabula, tetrus odor tabis illisi in saxum Learci, truncati Pentei, discerpti Actheonis et germanorum uulnerum me in partem impulit alteram, et in Lacedemonam usque protendens aciem, nedum Agamenonias arces et execrabilem decorem Helene sacrasque Lygurgi leges cernerem et imperii pregrandis insignia, sed uix locum, ubi consederit oculus alter Grecie, cognoscere potui. Et ob id in excedentem fere sydera Corinthiam arcem oculos dedi, Lacedemonis memor et Sysiphi. Sed quid multa? Dum sic distrahor, clementissime princeps, sensi restaurari uires, quas pridianus labor obtuderat, et me ad ceptum reuocari iter ab aura tenui. Quam ob rem, omisso tumulo, quasi futuri itineris premonitus, paruam reintraui nauiculam, et eius inuocato nomine, qui iam dudum in suaue uinum insipidas uertit aquas in Chana, secundi Iouis insignem scripturus prolem, flatibus uelum dedi.
+
+Supra de Celo libro tercio dictum est, cuius fuisse filium Iouem secundum testatur Tullius in libro de Naturis deorum, eumque dicit in Arcadia natum, ex qua tamen matre non dicit. Huius et si credam grandia fuisse facinora, absque quibus non potuisset tam insigne meruisse cognomen, pauca tamen ad nos usque fama, seu ueterum monimenta duxere, et si qua forsitan peruenere, non satis certum est, an sua, an potius primi uel tercii fuerint Iouis. Uerum que pauca huius fuisse Theodontius asserit, explicabo. Uult igitur Theodontius hunc insignem fuisse hominem, primo apud suos, et ibidem ob opposita a Lycaone Arcadum rege in conuiuio humana membra, Lycaonem uicisse prelio, regnoque priuasse, et tunc primo cepisse uocari Iouem ob iustam de iniquo rege ultionem sumptam. Hunc tamen Leontius Lysaniam supra, ubi de Lycaone, uocat, quem primum fuisse Iouem et Atheniensium regem diximus; et ob id quid dicam non habeo, nisi ut istas adeo inter se discrepantes opiniones prudentior me, si queat, in concordiam redigat. Post hec dicit Theodontius, hunc se Athenas transtulisse et ibidem in culmine fuisse permaximo, et ob stupratam Latonam aduersus Ceum ingens habuisse bellum, eoque superato maxima cum gloria, Athenas rediisse, Iouique primo bouem immolasse, et multa ad laudabilem ciuilitatem spectantia apud Athenienses instituisse; quibus agentibus causis, Iuppiter communi hominum consensu uocatus est. De tempore non constat. Sunt tamen qui credant eum Cycropem Atheniensium regem primum fuisse, sed ab hoc uulgata discordat opinio, cum Cycrops fuerit Egyptius, et Iuppiter Archas. Alii uero antiquiorem dicunt, nec tamen ullus precisum tempus apponit, et ideo omittamus.
+
+Diana, omnium fere testimonio poetarum, Iouis et Latone fuit filia, et eodem partu cum Apolline edita, ut supra ubi de Latona monstratum est. Hanc ueteres insignem uirginitate perpetua uoluere, et quoniam spreto hominum consortio siluas inhabitaret, uenationibusque uacaret, eam arcu pharetraque accintam descripsere, et nemorum montiumque dixere deam, curruque uti uoluere a ceruis tracto, et nynpharum societate atque officiis et obsequio uti. De qua sic Claudianus ubi de laudibus Stylliconis: *Dixit et extemplo frondosa fertur ab Alpe Trans pelagus, cerui currum subiere iugales, Quos, decus esse dee, primi sub lumine celi Roscida fecundis concepit luna cauernis, Par nitor intactis niuibus, frons discolor auro Germinat, et spatio summas equantia fagos, Cornua ramoso surgunt procera metallo. Opis frena tenet* etc. Et paulo infra sequitur: *Sexum nec cruda fatetur Uirginitas, sine lege come, duo cingula uestem Crure tenus pendere uetant; precedet amicas Flaua Leonthademe, sequitur nutrita Lyceo Neuopene telisque domat que Menala thoro, Ignea Cretea properat Bythomartis ab Yda, Et cursu Zephyris nunquam cessura Lycaste. Iungunt se gemine metuenda feris Agapente, Et soror optatum numen uenantibus Opis, Progenies Scythye, diuas nemorumque potentes Fecit Yperboreis Delos delata pruinis. He septem uenere duces, exercitus alter Nynpharum incedunt, acies formosa Diana etc. Ait et hic idem: Opis frena tenet, fert retia rara Lycaste, Auratasque plagas* etc. Hanc insuper uiarum uoluere presidem, et una cum luna multis uocauere nominibus. His igitur premissis, aduertendum est que per ea sentienda sint. Fuit hec profecto femina Iouis hominis et Latone filia, et possibile est eam uiraginem quandam fuisse, ut nonnulle sunt, omnino hominum abhorrentem consortium, et sic uirginitate perpetua claruisse, et uenationibus dedisse operam. Et cum hec lune conuenire uideantur, que suo frigore habet uenereas frenare concupiscentias, et nemora montesque nocte suo lustrare lumine, ei ad lunam spectantia, tanquam si ipsa luna esset, iniunxere, seu ipsam potius insipidi credidere, eo modo quo supra sepius de quibusdam aliis dictum est. Et quoniam de his, ubi de luna nil fere dictum fuit, paululum latius prosequemur. Accingitur ergo Diana arcu et pharetra, ut per hoc intelligatur luna et ipsa radiorum iaculatrix, qui loco sagittarum intelligendi sunt, et ideo sagitte, quia non nunquam nocui atque pestiferi. Nemorum montiumque ideo dea dicta est, quia lune uideatur esse plantas herbasque suis humiditatibus fecundare, et in uirorem seruare, et etiam incrementa prestare. Currus autem ideo illi additur, non solum ut ex hoc celi circumitio assummatur quam etiam uelocius ceteris planetis peragit, quin imo ut et montium atque nemorum circumitiones uenantium designentur. Qui a ceruis idio trahi dicitur, eo quod a siluestribus animalibus uenantium desideriam trahi uideatur. Candidi autem ideo apponuntur, quia albedo inter colores lune a physicis tribuatur. Quod nynphas habet socias, accipi debet pro humiditate continua, qua habundat, cum nil aliud nynpha sit quam aqua, aut complexio humida, ut infra ubi de nynphis clarius apparebit; quod nynphis sint officia attributa, ad decorem fictionis appositum est, seu uelimus dicere humiditates obsequium prestare influentiis lune. Uiarum uero presidem ideo uoluere, quia lumine suo nocturnas uincens tenebras illas reddit uiatoribus expeditas, seu quia uie sint Diane uirgini in sterilitate similes. Dianam uero uocari uoluere, ut dicit Rabanus in libro de Origine rerum, quasi duanam, eo quod nocte et die appareat, et sic deseruire uidetur ambobus. Sed Theodontius aliter, ut alias dictum est; luna enim planeta iste uocatur quando de sero lucet, Diana autem, dum luce sua tendit in diem, et tunc est uenationibus aptior et uiatoribus; et uirgo ille tunc dicitur, quia post excursum medium celi circulum, plantis nec affert nutrimentum ualidum, nec de nouo plantatis prestat utile incrementum, uti facit dum in oppositum fertur discedens a sole. Cinthia autem dicta est a Cinthio monte, in quo precipue colebatur; de reliquis alibi dictum est.
+
+Apollo eque Iouis et Latone fuit filius et eodem enixus cum Diana partu, ut prehabitum est, ubi de Latona. De hoc multa narrantur, que forsan non minus aliena fuere quam sua, cum preter eum tres alios fuisse Apollines scribat Cicero. Uerum quoniam in hunc omnes sese inclinant poete, quasi solus ipse fuerit Apollo, et ob id que aliorum fuerint, non satis apparet, in hunc omnia deferre necesse est. Dixere ergo post natiuitatis sue fabulam, hunc diuinitatis et sapientie deum et medicine artis repertorem. Preterea dicunt eum Cyclopes interemisse, et ob id, aliquandiu priuatum diuinitate, armenta Admeti regis Thesalie pauisse. Uoluere insuper, cum illi cytharam donasset Mercurius, eum Elyconicis preesse Musis, ut eo scilicet lyram tangente Muse canerent. Similiter et imberbem dixere, atque laurum arborem, et Yperboreas gryphes, et coruum, et buccolicum carmen illi sacrum fecere. Multisque illum uocauere nominibus, et plures illi filios ascripsere; longa fictionum series hec est, quarum si uelimus sensum excerpere, ante alia aduertendum est, quoniam aliquando eum hominem, ut fuit, aliquando solem intelligamus necesse est. Fuit igitur hic homo et secundi Iouis filius ex Latona, ut sepius dictum est. Uerum Tullius, ubi de Naturis deorum, dicit eum Iouis Cretensis fuisse filium, et ab Hyperboreis montibus uenisse Delphos. Et si sic esset, multa frustrarentur ex dictis supra. Uerum, salua semper Ciceronis reuerentia, ego istud non credo, cum dicat Eusebius in libro Temporum Apollinem et Dianam ex Latona natos, regnante Argis Steleno, regnique eius anno IIII, qui fuit annus mundi III dcc xi, cum longe post per eiusdem Eusebii scripta comprehendatur Iouem Cretensem fuisse. Theodontius uero dicit istum Iouis secundi fuisse filium, et apud Arcades regnasse, eisque nouas adinuenisse leges, et Nomium fuisse uocatum, et ob seueritatem nimiam legum a subditis regno fuisse pulsum, et ad Admethum regem Thesalie confugisse, atque ex concessione Admeti quibusdam secus Amphrisium flumen populis imperasse, ex quibus nata fabula est, quod ob occisos Cyclopes diuinitate priuatus Admeti pauerit armenta. Sane dicit idem Eusebius Apollinem ex Latona natum, non eum fuisse a quo consueuerunt antiqui responsa suscipere, sed eum qui seruiuit Admeto, et sic ille, ut dicit Tullius, qui Delphos ex Hyperboreis uenit, filius potuit esse Iouis Cretensis. De natiuitate autem huius et contingentibus circa eam, multa in precedentibus, ubi de Latona, dicta sunt, et longe plura legi possent per Macrobium in libro Saturnaliorum scripta, que profecto utilia sunt, nec tamen multum a scriptis desuper discrepantia; et ideo non apposui. Fuit insuper hic, ut Theodontius asserit, primus qui uires herbarum nouerit, et ad oportunitates hominum earum uirtutes adaptauerit, et ob id non solum medicine repertor habitus est, sed deus, cum egrotantes plurimi ex suis remediis sanitatem consequerentur. Et quoniam ipse pulsorum hominum concordantias repperisset, illi a Mercurio numerorum atque mensurarum principe cytharam concessam dicunt, uolentes intelligere, uti per diuersas cythare uoces ex diuerso fidium tactu surgentes una fit melodia, si rite tangatur, sic ex diuersis pulsuum motibus, si rite ordinati sint, quod ad medicum spectat, una fiat sanitatis bene dispositi corporis concordantia. Et quoniam, uisis egritudinum signis, multis mortem, et multis etiam sospitatem prediceret, diuinationis illi deitas attributa est. Et sic illi laurus et coruus dicati sunt, cum ut alias dictum est, si lauri frondes dormientis capiti alligentur, somnia eum uisurum uera predicent, que diuinitatis est species. Sic et coruum, ut etiam dictum est, habere LXIIII uocum mutationes, ex quibus optime augures futura se comprehendere asserebant, quod etiam ad diuinationem designandam apponitur. Albericus insuper dicebat ob id fictum eum occidisse Phitonem, quia Phyton fidem auferens interpretetur, que oblatio fidei tunc de medio tollitur, cum ueritatis claritas referatur, quod per solis lumen efficitur. Sed tunc planeta est, non homo, per quem etiam, ut mathematici asserunt, multa futura mortalibus demonstrantur. Sapientie autem ideo deus est habitus propter consilia, que salubria circa morbos dabat poscentibus, preterea quia ubi de sole intelligatur, lumine suo uitanda demonstrat ac etiam imitanda, quod sapientis est. Imberbem autem solem planetam dicunt, quia semper iuuenis tanquam omni die nouus exoriens. Lyra canere et Musis preesse eum ideo uoluere, quia putauerint eum celestis melodie moderatorem et principem, et inter UIIII sperarum circumitiones uarias, tanquam inter UIIII Musas notitia et demonstratione earundem modulos exhibentem. Nunc de nominibus. Dicitur Apollo, quod, ut ait Fulgentius, perdens interpretantur, et ideo Ethyopum quidam sunt populi, qui eum surgentem totis affectibus execrantur, eo quod feruore suo nimio apud eos cuncta disperdat; et hinc est, ut dicit Seruius, quod Porphyrius, in eo libro quem Solem appellat, dicit, Triplicem esse Apollinis potestatem, eum scilicet apud Superos esse Solem; Liberum patrem in terris, et Apollinem apud Inferos, et inde tria, insigna simulacro eius ab antiquis apposita, lyram scilicet, pro qua celestis armonie ymaginem uoluere, clipeum quo eum terre numen intelligi sensere, et sagittas quibus infernorum deus et noxius iudicatus est; et ob id Omerum dixisse uidetur eundem tam pestilentie quam salutis autorem. Quod etiam sensisse uidetur Oratius in Carmine seculari, dum dicit: *Condito mitis placidusque telo Supplices audi pueros, Apollo* etc. Uocatur et insuper Nomius, quod latine pastor sonat, inde sumptum quod pastor fingatur Admeti; et ideo tanquam pastori buccolicum illi carmen consecratum est, quia pastorale carmen est. Cynthius autem dicitur a Cynthio, in quo diligentissime colebatur.
+
+Lapyta, ut Ysidoro placet in libro Ethymologiarum, filia fuit Apollinis, esto Papias uirum fuisse testatur. Ab hac autem, ut Rabanus asserit, Lapyte populi Thesalie dominati sunt. Indicium quidem est non parui momenti, hanc scilicet insignem fuisse mulierem, postquam ab ea egregii denominati sunt populi. Quod autem Apollinis fuerit filia uerum esse potest, tanquam hominis, si autem tanquam solis, ob formositatem, uel sapientiam, uel augurandi peritiam fictum arbitrari potest.
+
+Eurimonem Paulus Perusinus affirmat Apollinis fuisse filiam, eamque Thalaoni nuptam, ac eidem Adrastum Argiuorum regem, et Euridicem Amphyrai postea coniugem peperisse.
+
+Mopsus, dicit Theodontius, filius fuit Apollinis et Ymantis, Iasoni summa atque fida amicitia iunctus, ut testatur Statius: *Sepius in dubiis auditus Iasone Mopsus*. Hic, ut placet Lactantio, diuinandi peritissimus fuit et Gryneo nemori, ubi Apollinis oraculum erat, prefectus, ut ait Seruius. Fuit enim homo euo suo uenerabilis adeo, ut illi post mortem templa dicata sint, et ex eorum abditis a petentibus accepta responsa. Paulus autem dicit non Ymantis fuisse filium, sed Manthonis, filie Tyresie Thebani. Hunc preterea dicit Pomponius Mela Phaselim ciuitatem in finibus Panphylie condidisse; nec multo post asserit idem Pomponius Manthonem fugientem Thebarum uictores, Clarii fanum apud Lybedos Yonas statuisse, Caystro flumini proximum. Nec longe ab eo Mopsum eiusdem filium Colophonem condidisse. Eusebius autem dicit Mopsum apud Cilices regnasse, regnante Agamennone Mecenis, et ab eo Mopsicrene et Mopsistie dicti. Dicentibus Manthonem huius fuisse matrem, aduersantur dicentes Manthonem post Thebanum bellum in Ytaliam transmigrasse, et in Cisalpinam Galliam deuenisse.
+
+Lynus, ut scribit Lactantius, ex Psamata filius fuit Apollinis, ex quo talem recitat fabulam. Quod cum interfecisset Apollo Phytonem serpentem, et perquireret cedis acte piacula, a Crotopo rege Argiuorum in domum susceptus est, ubi clam cum Psamata uirgine et eiusdem Crotopi filia concubuit. Que cum concepisset et tempore debito secus Nemeum flumen occulte peperisset, filium illum Lynum appellauit, eumque, ut placet aliquibus, exposuit, et sic repertus a canibus deuoratus est. Alii uero dicunt, quia illum pastori cuidam alendum tradidit, tamen dum quadam die incuria pastoris paruulus iaceret in herba, a canibus deuoratus est. Quod Statius testari uidetur dicens: *Irradiant medio Lynus intertextus acanto Letiferique canes* etc. Apollo autem iratus filium fuisse a canibus deuoratum, regioni monstrum immisit, cuncta deuastans, quod postmodum Corebus occidit. Arbitror fictioni huic causam dedisse aliquod pestiferum animal, quod forte eo tempore apparuit, quo puer iste a canibus discerptus est; quod cum impium uisum sit, eo dictum monstrum immissum. Fuit insuper et alter Lynus, qui Apollinis filius fuit, et in musica mirabilis habitus est, de quo Uirgilius: *Non me carminibus uincet nec Treycius Orpheus nec Lynus* etc.
+
+Phylistenes, ut Seruio placet, Apollinis ex Cantilena filius fuit, quem ait Oaxem oppidum in Creta insula condidisse, et ex suo nuncupasse nomine, unde Uarro: *Quos magnos Cantilena partus adducta dolore Et genitus cupiens dolorem Oaxida palmis Scindere* etc. Si ergo Oaxidem suo nomine appellauit binomius de necessitate fuit. Ego existimo eum cantu ualuisse, et inde tam Cantilene quam Apollinis filium a poetis fictum.
+
+Garamas, ut Rabanus ait in libro de Originibus rerum, filius fuit Apollinis, et ab eo, ut idem ait, Garamantes Ethyopie populi nuncupati sunt, et Garama oppidum apud Ethyopas constructum. Hunc ego ideo Apollinis filium fictum reor, quia ibidem imperauit, ubi profecto nimio estu sol omnia fere perimat, quas quia sedes elegit tanquam sterilitate et estu delectatus, filius Apollinis habitus est.
+
+Brancus, ut ait Lactantius, Apollinis fuit filius, ex filia Ioucis et Sucronis coniuge susceptus. Cuius talis est fabula, secundum Uarronem, in libro Rerum diuinarum. Cyus quidam Decimus ab Apolline genus ducens, cum peregrinando pranderet in litore, ac deinde forte minus sobrius proficisceretur, oblitus, Sucronem filium puerum dereliquit. Qui Sucron, patre perdito, errans peruenit in saltum cuiusdam Ioucis, receptusque cepit cum pueris illius capras in pascua ducere; contigit eos cignum capere, quem cum ueste texissent, pueri pugnabant inter se, quisnam illum patrono muneris loco deberet offerre. Tandem fatigati certamine, reiecta ueste, loco cigni compererunt mulierem, quo euentu territi, cepere fugam, uerum reuocati ab ea moniti sunt, Iouci patrono suo dicerent, ut Sucronem puerum coleret. Illi uero et que contigerant, et que audiuerant patrono recitant; tunc Ioucis miratus, Sucronem habere loco filii cepit, eique filiam suam locauit uxorem, que, cum pregnans esset, uidit per quietem solem per fauces suas intrasse et exisse ex uentre. Post hec editus est filius, quem Brancum uocauerunt, qui cum Apollinis malas deosculatus fuisset, ab eo captus coronam accepit et uirgam, cepitque uaticinari, et subito nusquam comparuit. Post hec illi templum ingens constructum est, quod Branchiadon nominatur, et Apollini Phylesio ob hanc rem consecrata sunt templa, que ab osculo Branchidis, siue certamine puerorum Phylesia nuncupantur. Alibi uero scribit Lactantius Brancum fuisse Thessalum adolescentem ab Apolline dilectum, quem interfectum acriter dolens sepulcro sacrauit, et templo et ibidem Branchiades Apollo dicitur. In precedenti fabula pueri, idest ignari, cignum capiunt, id est futuri uatis augurium; nam cignus auis soli dicatus est, eo quod propinquam sibi mortem precognoscat et suauissimo cantu predicet. Ex augurio autem sumpto in loquacitatem itur, et ideo in mulierem, que loquax animal est, cignum uersum fingitur; ex hac loquacitate fit, ut Sucron carior efficiatur patrono, eiusque deueniat gener, uideatque in somnis coniunx pregnans solem per guttur eius intrantem, id est celestem influentiam ad producendum procreatum aptum uaticinio, quod per solem intelligitur, qui demum uentrem egreditur, dum nascitur, qui Apollinis tunc mala deosculatur, dum delectatione absque qua nil perficitur, adheret studio uaticinandi, et tunc coronam et uirgam ab Apolline suscepit, dum eruditus insignia doctoratus assummit. Nam per coronam, que capitis ornamentum est, preminentia designatur, quam quis perquesitam studiis scientiam consequitur. Per uirgam autem potestas intelligitur exercendi, que studio quesita sunt. Eum autem nusquam comparuisse, eo factum est, quia morte de medio sublatus est.
+
+Phylemon Apollinis et Lychionis, ut testatur Ouidius, fuit filius. Nam, ut ipse refert, Dedalion Luciferi filius habuit speciosissimam filiam, quam cum Apollo et Mercurius eodem tempore dilexissent, et in eius iuissent concubitum, ex ambobus concepit et Apollini peperit Phylemonem, qui carmine clarus fuit et cythara. Quod autem hic fictum est, ab euentu sumptum puto; nam Lychion uno partu duos enixa est, quorum alter fuit insignis fur, quem dixerunt genuisse Mercurium, eo quod circa talia uideatur astrologis operari Mercurius; alter uero cytharista fuit egregius, circa quod solem arbitrantur operam dare, et ideo Apollinis filium uocauere.
+
+Orpheus Calyopis muse et Apollinis fuit filius, ut dicit Lactantius. Huic, dicit Rabanus, Mercurius lyram, nuper a se compertam, tradidit, qua tantum ualuit, ut ea mouere siluas et flumina sistere et feras mites facere posset. De hoc Uirgilius talem recitat fabulam. Eum scilicet amasse Euridicem nynpham, quam cum suo cantu in suam traxisset gratiam, eam sibi iunxit uxorem. Hanc cepit amare Aristeus pastor, et die quadam, dum secus ripas Hebri cum Dryadibus spatiaretur, eam capere uoluit, que fugiens pede serpentem inter herbas latitantem pressit, qui reuolutus in eam uenenato morsu interemit. Quam ob causam gemebundus Orpheus descendit ad Inferos et lyra adeo dulciter canere cepit, orans ut sibi restituiretur Euridices, quod non solum ministros inferni in sui pietatem traheret, sed et umbras in obliuionem penarum suarum deduceret; ex quo factum est, ut illi a Proserpina Euridices restitueretur hac lege, ne illam, nisi perdere uellet, respiceret, donec deuenisset ad superos; qui cum iam proximus esset, nimio uidendi Euridicem suam desiderio tractus, oculos in postergantem flexit; ex quo factum est, ut euestigio dilectam iterum perderet. Quam ob causam diu fleuit et celibem deducere uitam disposuit. Et ob id, ut ait Ouidius, cum multas suas nuptias postulantes reiecisset, aliisque hominibus celibem uitam ducere suaderet, mulierum incidit odium, et a celebrantibus matronis orgia Bachi secus Hebrum, rastris atque ligonibus cesus atque discerptus est; et eius caput in Hebrum proiectum cum cythara in Lesbon usque delata sunt; ubi cum serpens quidam caput deuorare uellet, ab Apolline in saxum uersus est. Lyra autem, ut dicit Rabanus, in celum assumpta et inter alias celestes ymagines locata est. Pulchre equidem et artificiose fictiones he sunt, et ut incipiamus a prima, cur Apollinis et Caliopis dicatur filius uideamus. Dicitur autem Orpheus quasi aurea phones, id est bona eloquentie uox, que quidem Apollinis, id est sapientie, et Caliopis, que bonus interpretatur sonus, filia est. Lyra autem illi a Mercurio data est, quia per Iyram diuersa uocum habentem discrimina, debemus intelligere oratoriam facultatem, que non una uoce, id est demonstratione, conficitur, sed ex multis, et confecta non omnibus conuenit, sed sapienti atque eloquenti, et bona uoce ualenti; que cum omnia in Orpheum conuenirent, a Mercurio mensuratore temporum eidem concessa dicuntur. Hac Orpheus mouet siluas radices habentes firmissimas et infixas solo, id est obstinate opinionis homines, qui, nisi per eloquentie uires queunt a sua pertinacia remoueri. Sistit flumina, id est fluxos et lasciuos homines, qui, nisi ualidis eloquentie demonstrationibus in uirile robur firmentur, in mare usque defluunt, id est in perpetuam amaritudinem. Feras mites facit, id est homines sanguinum rapacesque, quos sepissime eloquentia sapientis reuocat in mansuetudinem et humanitatem. Hic insuper Euridicem habet in coniugem, id est naturalem concupiscientiam, qua nemo mortalium caret; hanc per prata uagantem, id est per temporalia desideria, amat Aristeus, id est uirtus, que eam in laudabilia desideria trahere cupit; uerum ipsa fugit, quia naturalis concupiscientia uirtuti contradicit, et dum fugit uirtutem a serpente occiditur, id est a fraude inter temporalia latente; nam apparet minus recte intuentibus temporalia uirere, id est posse beatitudinem prestare, cui apparentie si quis credat, se in perpetuam deduci mortem comperiet. Sed quid tandem? Cum naturalis concupiscientia ad Inferos, id est circa terrena, omnino lapsa est, uir prudens eloquentia, id est demonstrationibus ueris, eam conatur ad superiora, id est ad uirtuosa, reducere. Que tandem aliquando restituitur, et hoc dum appetitus ad laudabiliora dirigitur; sed redditur pacto, ne retro suscipiens respiciat, donec ad superos usque deuenerit, id est ne iterum in concupiscentiam talium relabatur, donec, cognitione ueritatis et Superum bonorum intelligentia roboratus ad damnandam scelestorum operum spurcitiem, oculos possit in concupiscientiam flectere. Quod autem ob id Orpheus ad Inferos descenderit, debemus accipere prudentes uiros non nunquam ratione contemplationis in perituras res et hominum ignauias oculos meditationis deflectere, ut, dum que damnare debeant uiderint, que appetenda sunt feruentiori desiderio concupiscant. Fulgentius autem longe aliter sentit; dicit enim dilecte ac perdite et demum reassumpte Euridicis esse musice designationem, cum Orpheus dicatur quasi orenphone, quod interpretatur uox optima. Euridices autem profunda diiudicatio, et ideo cum in musicis aliud sit armonia ptongorum et aliud effectus tonorum uirtusque uerborum etc. ut ubi de Mitologiis. Sed ut ad ea ueniamus, que ad Orphei uidentur spectare mortem, est sciendum, ut dicit Theodontius, Orpheum primo Bachi sacra comperisse, et ea iussit apud Traces choris Menadum, id est mulierum patientium menstruum, ut illas illo tempore auferret a commixtione uirorum, cum non solum abominabile sit, sed etiam perniciosum uiris. Quod cum mulieres post tempus aduertissent, et existimassent hoc adinuentum ad turpitudinem earum uiris detegendam, in Orpheum coniurauere, illumque nil tale suspicantem interfecere ligonibus, et in Hebrum fluuium deiecere. Lactantius autem, in libro Diuinarum institutionum, dicit de eo sic: *Sacra Liberi patris primus Orpheus induxit in Greciam, primusque celebrauit in monte Boetie Thebis, ubi Liber natus est, proximo; qui cum frequenter cythare cantu personaret, Cytheron appellatus est. Ea sacra etiam nunc Orphyca nominantur, in quibus ipse postea dilaceratus et carptus est* etc. Quod caput eius et cythara Lesbos delata sint, dicebat Leontius fabulam non esse, quia sic fama ferebat, Lesbium quendam ex auditoribus eius ea secum deuotionis causa Lesbos usque portasse. Quod autem serpens, qui caput Orphei deuorare uolebat, in lapidem uersus sit, intelligo pro serpente annorum reuolutiones, que caput, id est nomen Orphei, seu ea que ingenio Orphei composita sunt, cum in capite uigeant uires ingenii, consumere, ut reliqua faciunt, conate sint; sed in saxum ideo uersus dicitur serpens, ut ostendatur nil illi posse tempus obsistere; quod quidem huc usque non potuit egisse, quin adhuc famosus existat cum cythara sua, cum ex poetis fere antiquior reputetur. Preterea sunt qui uelint, et inter hos Plinius in libro Hystorie naturalis, huius inuentum fuisse auguria ex ceteris animalibus sumi, que primo tantum ex auibus summebantur. Equo modo opinati sunt quidam eum primum cytharam excogitasse, quantumcunque Amphioni aut Lyno attribuant alii. Fuit enim ex gente Cycona Tracie natus, que, ut Solinus de Mirabilibus mundi affirmat, in euum usque suum, in maximum sui decus sumebat. De tempore eius non uidetur ambigi. Multi enim testantur quod inter Argonautas Colcos cum Iasone accesserit, ut Statius. De hoc tamen scribit Lactantius in libro Diuinarum institutionum. Et fuit per eodem fere tempora quibus Faunus, sed quis etate processerit potest dubitari. Si quidem per eosdem annos Latinus Priamusque regnarunt, item patres eorum Faunus et Laomedon, quo regnante Orpheus cum Argonautis ad Yliensium litus accessit. Hec Lactantius. Eusebius autem in libro Temporum dicit eum fuisse regnante Athenis Egeo. Que quidem satis conuenire uidentur. Leontius autem dicebat hunc non eum fuisse, qui orgica adinuenit, cum illum assereret longe antiquiorem.
+
+Aristeus filius fuit Apollinis et Cyrenis, filie Peney fluminis, ut testatur Uirgilius in persona Aristei in Georgicis dicens: *Mater, Cyrene mater, que gurgitis huius Ima tenes, quid me preclara stirpe deorum, Si modo, quem perhibes, pater est Tymbreus Apollo, Inuisum fatis genuisti?* etc. Quod etiam Iustinus in Epythomate Pompei Trogi confirmat, talem hystoriam recitans. Quod Cyrus, scilicet rex Coramis insule, filium habuit, cui nomen Bathos propter lingue obligationem. Uerum cum Cyrus ad oraculum Delphos propter dedecus adoloscentis filii deprecaturus uenisset, habuit in responsis Bathos Affricam petere, Cyrenem urbem condere, et ibidem lingue usum accepturum; quod ob solitudinem Coramis insule omissum est, quasi non haberent unde colonos in Affricam deducerent. Tandem tractu temporis peste compulsi adeo paucos misere, ut uix nauis compleretur una. Hi in Affricam uenientes, montem Cyrum, loci amenitate et ubertate fontium capti, occupauere. Ibique Bathos, solutis lingue nodis, dux eorum loqui primum cepit. Quam ob rem oraculi promissis certi urbem condidere Cyrenem. Porro sic a posteris fictum est, Cyrenem eximie pulchritudinis Uirginem a Pelio monte Thesalie ab Apolline raptam, perlatamque in eius montis iuga, cuius collem occupauerant qui filium secuti sunt, et ab eo repletam IIII, peperisse filios: Aristeum, Nomium, Auctoum et Argeum. Fictio autem hec ab hystoria non recedit. Nam ab Apolline ideo rapta dicitur nynpha, quia eius mandato, dum responsum dedit oratus, seu eius opera, dum pestis inuasit insulam, in Cyrum montem delata est, ibidem et si non omnes peperit, quia iam Bathos dux itineris fuerat, sed in etatem, sub feruido sole, id est Apolline, uirilem forte deduxit. Uerum a Speo Thesalie rege, qui apud Peneum fluuium regnum habuit patre Cyrenis, missi sunt qui perquirerent quonam abiisset filia. Qui, ea comperta, a loci amenitate detenti, in iisdem terris aiunt cum Cyrene remansisse. Ex his tantum pueris tres aiunt adultos in Thesalian rediisse et auita regna recepisse. Inter quos dicunt Aristeum in Arcadia late regnasse, eumque primum apis et mellis usum et lactis coagulum tradidisse, atque trapetis oleas premere, oleum educere et eius usum ostendisse, ut refert Plinius de Historia naturali. Preterea sciens factus, syderis solstitialis ortus primum inuenisse. Quibus consideratis, non absurde Uirgilius fabulam Aristei, de recuperatione apium, in fine Georgicorum descripsit. Hunc insuper uolunt Auctonoem Cadmi filiam in coniugem accepisse, et ex ea suscepisse Actheonem. Sane, ut Salustio placet, matris consilio relictis Thebis, in Cheam insulam illo usque ab hominibus inhabitatam abiit, eamque tenuit, esto reliquerit postea, et cum Dedalo in Sardiniam abierit, in qua, ut dicit Solinus de Mirabilibus, urbem Caralim condidit. Quid inde ex eo contigerit legisse non memini.
+
+Actheon filius fuit Aristei ex Auctonoe coniuge, Statio teste: *Nec dum ille habitus aut uerse crimina forme Mutat Aristeo genitus fraus aspera cornu Tela manu reicitque canes in uulnus Hyantes*. Hic etiam, ut ait Ouidius, Yanthius appellatus est; scribit enim: *Cum iuuenis placido compellat Yanthius ore*. Et sunt qui dicant hoc illi nomen a puella sepulta eo in loco in quo natus est. Hic, ut ostendit idem Ouidius, uenator fuit, et cum die quodam uenatione fessus in ualle Gargaphie descendisset, eo quod in ea fons esset, recens et limpidus, et ad eum forte potaturus accederet, uidit in ea Dianam nudam se lauantem. Quod cum egre Diana tulisset, sumpta manibus aqua, in faciem eius proiecit dicens: *Uade et dic si potes*. Is autem repente in ceruum conuersus est, quem cum canes eius uidissent, confestim irruerunt in eum, illumque in mortem coactum atque dentibus laceratum comederunt. Circa quod figmentum sic scribit Fulgentius: Anaximenes, qui de picturis antiquis disseruit, ait libro II uenationem Actheonem dilexisse, qui cum ad maturam peruenisset etatem, consideratis uenationum periculis, id est quasi nudam artis sue rationem uidens, timidus factus est. Et paulo post: *Sed cum uenandi periculum fugeret, affectum tamen canum non dimisit, quos inaniter pascendo, pene omnem substantiam perdidit. Ob hanc rem a canibus suis deuoratus dicitur*. Hec Fulgentius.
+
+Yolaum dicit Solinus de Mirabilibus filium fuisse Aristei, et post eum in Sardinia dominium tenuisse. Supra autem dixit in suo uolumine Yolaum filium fuisse Yphyclei, filii Anphytrionis, et eque in Sardinia imperasse, nescio an idem sit uel alius.
+
+Nomius, ut scribit Iustinus in Epythoma, filius fuit Apollinis et Cyrenis. Hunc dicit Leontius Apollinem nominatum, quicquid supra dixerit Theodontius, eumque Arcadibus imperasse, eisque leges dedisse, que quoniam quosdam ex optimatibus uiderentur offendere, orta seditione inter Arcades, Aristeo fauente, pulsus est, et loco eius regnauit Aristeus. Is autem ad Admethum Thesalie regem confugit, et eius armenta UII annis pauit, tandem uiribus reassumptis, Aristeum fugauit et Archadum uerum obtinuit principatum, cum abiisset Aristeus in Ceam insulam; et quoniam armenta pauisset, Nomius appellatus est, quod apud Arcades pastor sonat. Et hinc dicit fictionem traxisse locum, Apollinem scilicet ob occisos Ciclopes diuinitate spoliatum, Admeti regis armenta pauisse. Ego autem nescio quid credam potius, cum et uetustate et ignauia librariorum adeo periere codices, ut subtractum sit, posse de quam plurimis ueritatem cernere, et hinc amplissimus uagandi locus mendacio relictus est, cum scribat de antiquis unusquisque quid libet.
+
+Aucthous filius fuit Apollinis et Cyrenis, ut supra monstratum est. Hunc sunt qui dicant, discedentibus fratribus ex Affrica, et in Greciam uenientibus, Cyrene remansisse, et his imperasse, qui una secum ibidem remansere.
+
+Argeus, ut supra a lustino monstratum est, Apollinis fuit filius et Cyrenis. Hic de se, quod ego nouerim, nil preter nudum nomen posteritati reliquit.
+
+Esculapius, ut fere prisci testantur omnes, Apollinis et Coronidis nynphe fuit filius. Dicit enim Ouidius hanc ex Laryssa fuisse et Flegie filiam; quam cum summe Apollo diligeret et in eius iuisset concubitum, pregnans effecta est; porro coruus Apollinis auis ad Apollinem detulit, quia comperisset eam iuueni cuidam Hemonio commisceri; quam ob causam turbatus Apollo eam sagittis occidit, et facti tandem penitens, cum remediis suis illam nequiret ab Inferis reuocare, secto eius utero, conceptum ex se eduxit infantem, eumque Esculapium appellauit, et, ut fertur, Chyroni centauro tradidit educandum. Quem cum uidisset Alchyroe Chyronis filia, uaticinii docta, uaticinata est: *Quia mortuum hominem ab Inferis reuocaret in uitam, et ipse fulminatus deiceretur ad Inferos. Quod effectu non caruit. Aiunt enim hunc arte sua cum eximius euasisset medicus, Diane precibus, Ypolitum, membris collectis undique, in uitam reuocasse et pristine restituisse sanitati; quam ob causam turbatus Iuppiter, eum fulmine interemit, ut liquido testatur Uirgilius dicens: Peoniis reuocatum herbis et amore Diane. Tum pater omnipotens, aliquem indignatus ab umbris Mortalem infernis ad limina surgere uite, Ipse repertorem medicine talis et artis Fulmine Phebigenam Stygias detrusit in undas* etc. Que huc usque dicta sunt, ut satis patet, hystoria mixta poeticis est. Ast ut pura consistat hystoria, excutiende sunt fictiones. Et ideo coruum accusasse Coronidem sic accipiendum arbitror, Apollinem scilicet augurandi peritia fornicationem nouisse Coronidis, et iratum interfecisse pregnantem. Quod autem Ypolitum, seu ut placet Plinio, Castorem Tyndari filium, ob raptas Lynceo et Yde sponsas a Lynceo seu Yda occisum, in uitam herbis et arte reuocauerit, taliter contigisse puto. Hos, seu eorum alterum, non mortuos, quia a morte in uitam aliquem reuocare solius Dei est, sed uulnerum immanitate, et ob perditum sanguinem mortuos existimatos, quos cum arte et sollicitudine sua in sanitatem reuocasset pristinam, dictum est eum illos ab Inferis in uitam retraxisse. Quod autem ob id a Ioue fulminatus sit, non est credibile, sed ideo fictum credo, quia possibile est ob eam curam eum laborasse plurimum in exquisitione herbarum et aliarum oportunitatum, et sic propter uires fatigatus in febrem incidisse, que profecto letale fulmen et ignitum est, et ex ea febre defecerit; seu forte casu fulminatus est, et opinatum ab ignaris hoc illi contigisse ob reuocatos ab Inferis mortuos, et hinc fabule datum principium. Sane Theodontius negat Apollinem dilexisse Coronidem, et ex eo Esculapium fuisse conceptum, asseritque eum ex Hemonio iuuene et Coronide natum, sed Apollinis filius dictus est, altera ex duabus causis, seu quia matre mortua ante partum et eius secto utero eductus est, quod non absque opere medici sit, per quem fingitur Apollo, quia medicine repertor; et sic Apollinis filius, quia Apollinis opere natus sit. Seu quia qui sic nascuntur, Apollini sacros fore uoluere ueteres, eo quod, ut dictum est, Apollinis opere lucem sortiti uidentur; et ob id aiunt Cesarum familiam sacra Apollinis obseruasse, quia primus eorum, qui ex familia Iulia Cesar dictus est, ob eam causam cognomen adeptus est, et factus Apollini sacer, quia execto matris utero in lucem uenerit. Preterea potuit Apollinis haberi filius, quia clarissimus euaserit medicus. Theodontii autem opinio aliqualiter dictis roboratur Lactantii, qui de Esculapio in libro Diuinarum institutionum dicit sic: *Hunc Tarquitius, de illustribus uiris disserens, ait incertis parentibus ortum, expositum, et a uenatoribus inuentum, canino lacte nutritum, Chyroni traditum, didicisse medicinam. Fuisse autem Messenium sed Epydauri moratum* etc. Post hec dicit Lactantius, hunc enim fuisse, qui Ypolitum curauit. Ceterum ne ob diuersitates relatorum, ubi minime oportunum est, mendaces credantur scriptores, est aduertendum, ut placet Tullio De naturis deorum, quia tres fuere Esculapii. Quorum primum dicit ipse filium fuisse Apollinis, eumque speculum inuenisse, et primum obligasse uulnus, et hunc ab Arcadibus asserit summe coli. Secundum uero dicit fratrem fuisse secundi Mercurii ex Ualente patre atque Coronide matre natum, eumque percussum fulmine interisse, et Cynosuris humatum. Tercium uero filium fuisse dicit Asyppi et Arsynoe, eumque primum alui purgationem et dentis euulsionem comperisse, eiusque sepulcrum esse in Arcadia, non longe a Lusio flumine, circa quod et lucus ostenditur eius. Et sic erit possibile ex his aliquem ex matris utero cesum, aliquem ex incerto patre natum atque expositum, nec obstat omnium parentes a Tullio nominari. Uidi ego in patria et nonnunquam ex principibus patrie hominem, qui infans fuit expositus, et demum a nutritore tanquam a patre cognominatus. Sed quid multa? Qualiscunque seu quicunque fuerit ex istis, tanta ueneratione apud Epydauros habitus est, ut etiam Romani iam fere omni Ytalia occupata, pestilentia egretudinum agitati, quasi pro singulari et certo subsidio legatos ad Epydauros mitterent, orantes, ut illis de oportuno remedio subuenirent, permitterentque ut Esculapium tanquam salutare subsidium Romam deferrent, concessumque in forma serpentis, dyabolo operante, Romam in naui deueherent, illique templum insigne in insula Tyberis construerent, et loco salutaris dei diu colerent, dato illi impune Dyonisius Syragusanus nouacula auream abstulerit barbam. Esculapius autem dure agens interpretatur, quod forsan nomen labori suo circa curam Ypoliti conforme fuit.
+
+Macaon, ut dicit Papias, filius fuit Esculapii, euo suo insignis medicus, quod ego utrum credam nescio, eum saltem fuisse medicum, cum scribat Ysidorus post fulminatum Esculapium interdictum fuisse medendi exercitium, et ut ait Plinius ubi de Hystoria naturali: cum claruissent opera Esculapii temporibus Troianis sequentia eius in nocte densissima latuere usque ad Peloponnesiacum bellum, et tunc ea reuocauit in lucem Ypocrates etc. Quod tempus, ut dicit Ysidorus, fuit annorum fere quingentorum. Hinc ego sumptum puto quod fictum est, Solem ob fulminatum Esculapium noluisse aliquandiu lucis currum ducere, ut ostenderetur Solis inuentum, scilicet medicinam, eclipsim passum per secula plura, et tandem in lucem reuocatum. Ego hunc Machaonem autoritate Papie non apposuissem, cum eum in multis circa talia minus curiosum sepissime inuenerim scripsisse dissona ueritate, sed ut ponerem me traxit solertia Pauli, qui non solum Macaonem Esculapii filium scribit, sed et Asclepium quendam Macaonis filium fuisse confirmat.
+
+Asclepius, ut dicit Paulus, fuit filius Macaonis, credo, Augustinum secutus, qui hunc Esculapii nepotem uidetur dicere, scribens, ubi de Ciuitate dei, Hermetem Trimegistum Asclepio loquentem sic: auus enim tuus, o Asclepi, medicine primus inuentor, cui templum consecratum est in monte Lybie, circa litus Cocodrillorum, in quo eius iacet mundanus homo, id est corpus; reliquus uero, uel potius totus in sensu uite melior remeauit in celum, omnia etiam nunc hominibus adiumenta prestans, infirmis numine nunc suo, que solet medicine arte prebere. Et paulo infra idem sequitur Augustinus: *Ecce duos deos dicit homines fuisse Esculapium et Mercurium* etc. Uerum ego librum hunc Hermetis Trimegisti, quem de Ydolo intitulat, uidi, nec tamen, qualiter Esculapius fuerit Asclepiadis auus, per uerba Hermetis precedentia atque sequentia dictis ab Augustino percipere queo, certus tamen quoniam potius ingenium deficiat meum, quam accusari possit animaduersio Augustini.
+
+Psyces, ut dicit Martialis Capella in libro, quem De nuptiis Mercurii et phylologie scripsit, filia fuit Apollinis et Endilichie. Ex qua Lucius Apuleius, in libro Methamorphoseon, qui, uulgariori uocabulo, Asinus aureus appellatur, longisculam recitat fabulam talem: *Regem scilicet fuisse et reginam, quibus tres fuere filie, quarum due maiores natu, etsi forma spectabiles essent, iunior, cui Psyces nomen erat, in tantum pulchritudine ceteras excedebat mortales, ut non solum admiratione teneret spectantes, sed infigeret animis ignaris rei miraculo credulitatem, ut Uenus esset que descendisset in terris, et fama longe lateque uulgata inuise formositatis egit, ut non solum ciues sed exteri ad uisendam Uenerem et sacris honorandam accederent, templis uere Ueneris neglectis*. Quod egre Uenus ferens, in Psycen accensa, Cupidini filio iussit, ut eam amore feruentissimo hominis extreme sortis incenderet. Interim pater de nuptiis uirginis Milesium Apollinem consuluit. Qui respondit, ut illam in uertice montis deduceret, ibique diuina stirpe creatum, esto pessimum et uipereum, nancisceretur uirgo maritum. Quo responso parentes affecti, cum lacrimis et merore totius ciuitatis, uirginem in predestinatum deduxere culmen, ibique solam liquere. Que et si solitudine et incerto timore futuri coniugis anxiaretur, non tamen diu perstitit, et uenit Zephyrus mitis, et suaui spiritu eam summens, in floridam detulit uallem; in qua cum aliquali somno lenisset erumnam, surgens uidit gratum oculis nemus et argenteis undis manantem fontem, atque palatium non solum regium sed diuinum, miris ornatum diuitiis; quod cum intrasset et ingentes inuenisset thesauros absque custode, et miraretur plurimum, obsequentium uocibus absque corporibus auditis, intrauit lauacrum, inuisis sibi assistentibus obsequiosis. Inde cena diuinis conferta dapibus sumpta, cubiculum intrans, conscendit genialem thorum, et soporate maritus affuit. Qui cum eam sibi fecisset coniugem, ueniente luce inuisus abiit; et sic sepius magna Psycis consolatione continuans, factum est ut sorores, eiusdem audito Psycis infortunio, e domibus maritorum ad lugubres parentes accederent, et una cum eis sororis infelices nuptias deflerent. At Cupido presentiens quid inuidia sororum pararetur Psyci, eam premonuit, ut earum omnino flocci faceret lacrimas, nec in suam perniciem pia atque credula esset. Quod cum spopondisset Psyces, se cepit deplorare captiuam et quod sorores uidere et alloqui non posset, et uenientem atque redarguentem Cupidinem precibus in eam sententiam traxit, ut cum eis loqui posset, Zephyroque iuberet, ut eas ad se leni deferret flatu. Qui cum fecisset, concessit etiam ut ex thesauris, quos liberet, asportare permitteret, sed earum suasionibus nullo modo crederet, nec suam uidere formam alicuius consilio exoptaret. Tandem complorata domi Psyce a sororibus, scopulum conscendere, et ululatu femineo redintegrato a Psyce audite sunt, atque paucis consolate uerbis, et postremo illas Zephyrus Psycis imperio in uallem detulit amenam. Ibi a Psyce festiua caritate suscepte, diuinum nemus et regiam, thesaurosque mirate, et lauacro atque cibo refecte, percontari scrupulose cepere, quisnam eius uir ac tantarum rerum dominus esset. Illa autem memor precepti coniugis, iuuenem finxit uenationibus intentum; et concessis eis que uellent ex thesauris, a Zephyro illas in summitate montis iussit deferri. Que, post longas infortuniorum suorum querelas, felicitati Psycis inuidentes, celatis thesauris fictisque lacrimis ad parentes rediere, et inde inito de pernicie Psycis consilio abiere ad uiros. Psyces autem iterum premonetur a uiro, ut sororum euitaret insidias, et nullius consilio eum uidere conetur. Reuertuntur interim sorores inuide, et obsequio Zephyri ex uertice montis deferuntur ad Psycem, et letanter suscepte felicitati et pregnationi congratulantur sue; captamque uerbis mellifluis aggrediuntur uenenosis colloquis, inquirentes iterum quisnam uir eius esset. Psyces autem pridiani oblita mendacii, in fictionem alteram deuertit, eumque dixit mediocris etatis hominem et uacantem negociationibus, datisque muneribus iussit illas Zephyro reportaret. Que cum aduertissent eam, non ea forma qua pridie dixisset, uirum designasse, illum ab ea inuisum, et perconsequens arbitrate deum sunt, et sic acrius exarsere. Et inde die redeuntes seguenti, affectu pio uerbis se maximam salutis eius curam gerere monstrauere, asseuerantes post multa se pro comperto habere a circumuicinis incolis, non hominem, sed serpentem tortuosum illas edes incolere, eiusque uirum esse, nec illum aliud expectare quam maturitatem eius quem gerebat in utero, ut ex ea illoque se ampliori sagina saturaret. Quibus terrefacta Psyces et eis ultro aures prebens, eo quod ille adeo se uideri recusaret, eis remissis ad scopulum, consilio earum nouaculam parauit, et lucernam abscondit sub modio, nocte seguenti uisura, quisnam esset is cuius uteretur concubitu, et ut illum perimeret si uerbis, responderet forma, sororum. Intrat igitur more suo lectum Cupido, et in somnum soluitur. Psyces uero, aperto lumine, uidit illum mira formositate conspicuum iuuenem, alis pernicibus insignitum, et ad eius pedes arcum et pharetram sagittis confertam; e quibus cum unam mirabunda eduxisset, expertura aciem, adeo digito impressit suo, ut aliqualis scaturiret e uulnere sanguis. Quo facto, miro dormientis adhuc amore flagrauit. Dumque illum mirabunda conspiceret, fauillula ex lucerna prosiliuit in dexterum dormientis humerum; quam ob rem expergefactus Cupido repente fugam arripuit. Uerum Psyces cum illum cepisset crure atque fortiter teneret, tam diu ab eo per aerem delata est, donec fessa, eo dimisso, caderet. Cupido autem in uicinam cupressum euolans, longa querela eam redarguit, seipsum damnans, quod a matre missus, ut illam extremi hominis amore incenderet, et ipse se ipsum ob eius pulchritudinem uulnerasset; et inde euolauit. Psyces uero postquam illum uidere non potuit, se in propinquum deiecit fluuium mortem cupiens. Fluuius autem aspernatus eam deduxit in ripam, ubi a Pane deo uerbis solata aliquantisper est. A quo tandem discedens in ciuitatem uenit, in qua altera sororum nupta; quam cum conuenisset illi casum suum recitauit omnem, uerum uindicte auida, in perniciem sororis consultricis astutule mentita est circa extremum uerborum Cupidinis, asserens eum dixisse: abi hinc et res tuas affer, postquam imperium meum seruare nequisti, ego autem sororem tuam, teque nominauit, meis nuptiis coniugabo, et me fecit inde confestim a Zephyro deferri in culmen ex quo sustulerat. Quod cum audisset illa, confestim euolauit in montem, et alio flante uento inquit: *Accipe Zephyre dominam tuam meque deducito in uiri cubiculum, et cum uerbis sumpto saltu maximo, se in ingens precipitium dedit, quassatoque corpore toto, alitibus esca effecta est*. Psyces inde equo modo et aliam sororem misit in saltum. Demum cum primo cereris inde Iunonis precibus exquisisset subsidium, et ab utraque repulsam habuisset, audissetque, iubente Uenere, Mercurium uoce preconia mortalibus cunctis iussisse, ut nemo eam occultaret, et dona indicanti preponeret, se ad fores Ueneris presentauit. A qua obiurgata diu et capillis tracta, sollicitudini et tristitie ancillis suis ut excruciaretur tradita est. A quibus cum esset uerberibus lacessita, eidem a Uenere cumulus segetum multiplicium appositus est, iussumque ut in seguenti uespere grana seminum omnium discreta representaret eidem. Quo iussu, abeunte Uenere, obstupefacta Psyces riguerat, sed aduenientibus formicis ab eis confestim iussa Ueneris peracta sunt. Secundo autem Uenus precepit eidem, ut floccum aurei uelleris ostensi pecoris eidem portaret; quod Psyces, secuta monitum palustris arundinis, cum obtinuisset, imperanti reportauit. Tercio Uenus, urnulam tradidit iussitque, ut plenam ex undis Stigiis ei deferret confestim. Que cum locum uideret inaccessibilem, aquile uolantis subsidio mandatum dire socrus impleuit. Quarto Uenus, data ei pixide, iussit illi ad Inferos descenderet Proserpineque, sua ex parte, paululum sue formositatis exposceret. Que cum iret ad turrim se precipitatura, ab eadem monita descendit ad Inferos, et legationi peracta, pixidem plenam atque coopertam assumpsit, et ad superos remeauit, sed immemor mandatorum turris, sumptura aliquantulum diuine formositatis, ut amanti suo pulchrior uideretur, aperuit pixidem ex qua prosiliuit somnus infernus, qui in eam iniectus, eam non aliter quam corpus mortum soporauit. Sed Cupido iam conualescens a uulnere, casum sue Psycis aduertens, per fenestram cubiculi euolauit ad dormientem, detersoque ab ea somno et in pixidem redacto, redarguit eam presuntionis aduersus monitus habite, dixitque ut mittenti deferret, quod et factum est. Cupido autem impatiens infelicitatum et laborum puelle a se dilecte, Iouem orauit, ut pateretur illam sibi coniugem fore. Qui precibus annuens, congregatis diis, eorum in presentia iussit ut Psyces coniunx esset perpetua Cupidinis. Quam Mercurius Iouis iussu deuexit in celum et ibidem, immortalis effecta, nuptie celebrate sunt. Ipsam autem Cupidini peperit uoluptatem filiam. Serenissime rex, si huius tam grandis fabule ad unguem sensum enucleare uoluerimus, in ingens profecto uolumen euaderet, et ideo cur Apollinis, et Endilichie filia dicatur Psyces, que eius sorores, et cur Cupidinis dicatur coniunx, cum paucis ex contingentibus dixisse satis sit. Psyces ergo anima interpretatur. Hec autem Apollinis, id est solis, filia dicitur, eius scilicet qui mundi uera lux est deus, cum nullius alterius potentie sit rationalem creare animam, nisi dei. Endelichia autem, ut dicit Calcidius super Tymeo Platonis, perfecta etas interpretatur; cuius ideo rationalis anima dicitur filia, quia et si in utero matris illam a patre luminum suscipiamus, non tamen eius apparent opera, nisi in etate perfecta; cum potius naturali quodam instinctu usque ad etatem perfectam feramur, quam iudicio rationis; etate uero perfecta agere incipimus ratione; ergo bene Apollinis et Endelichie filia dicitur. Sunt huic due sorores maiores natu, quarum una est anima uegetatiua, altera uero sensitiua, sed Psyces pulchritudine illas excedit, et hoc ideo quia uegetatiua anima communicamus cum plantis, sensitiua autem cum brutis, rationali quidem cum angelis et Deo, quo nil pulchrius. Psyces uero ideo dicitur iunior, quia longe ante eam uegetatiua conceditur fetui, et inde tractu temporis sensitiua, postremo a deo rationalis infunditur. Ille ante nubunt, quod ideo dictum est, quia corporeis sunt annexe uirtutibus. Huius autem coniugium diuine stirpi seruatur, id est amori honesto, seu ipsi Deo, cuius inter delicias a Zephyro, id est a uitali spiritu, qui sanctus est, defertur et matrimonio iungitur. Hic coniugi prohibet, ne eum uidere cupiat, ni perdere uelit, hoc est nolit de eternitate sua, de principiis rerum, de omnipotentia uidere per causas, que soli sibi nota sunt; nam quotiens talia mortales perquirimus, illum, imo nosmet ipsos deuiando perdimus. Sorores autem non nunquam ad methas usque primas deliciarum Psycis deueniunt, et ex thesauris eius reportant, in quantum penes rationem uiuentes melius opus suum uegetatio peragit, et sensitiue uirtutes clariores sunt, et longius perseuerant. Sane inuident sorori, quod minime nouum est sensualitatem cum rationem discordem, et dum illi blandis uerbis suadere non possunt, ut uirum uideat, id est uelit naturali ratione uidere quod amat, et non per fidem cognoscere, eam terroribus conantur inducere, asserentes eum immanem esse serpentem, seque eam diuoraturum; quod quidem totiens sit, quotiens sensualitas conatur rationem sopire, et ostendere anime contemplationes incognitarum rerum per causam, non solum delectationes sensitiuas auferre, sed labores maximos et angores minime oportunos ingerere, et nil demum placide retributionis afferre. Anima autem, dum minus prudens talibus demonstrationibus fidem adhibet, et quod negatur uidere desiderat, occisura, si uoto non conrespondeat forma, uidet effigiem uiri pulcherrimam, id est extrinseca Dei opera, formam, id est diuinitatem, uidere non potest, quia Deum nemo uidit unquam; et cum fauillula ledit et uulnerat, id est superbo desiderio, per quod inobediens facta, et sensualitati credula, bonum contemplationis amittit, et sic a diuino separatur coniugio. Tandem penitens et amans, perniciem sororum curat astutia, easque adeo opprimit, ut aduersus rationem nulle sint illis uires, et erumnis et miseriis purgata presumptuosa superbia atque inobedientia, bonum diuine dilectionis atque contemplationis iterum reassumit, eique se iniungit perpetuo, dum perituris dimissis rebus in eternam defertur gloriam, et ibi ex amore parturit Uoluptatem, id est delectationem et letitiam sempiternam.
+
+Arabs, ut placet Plinio in libro Naturalis hystorie, Apollinis et Babillonie fuit filius, quem medicine artis dicit etiam repertorem. Puto ego hunc seu Babilonem fuisse hominem, et ibidem medicinam ostendisse prius, seu apud Babilonios didicisse, et ad Arabes primum detulisse; et hinc Apollinis filius dictus, quia medicus, et Babillonis, quia in Babillonia natus uel eruditus sit.
+
+Postquam Apollinis longa posteritas expedita est, ut ad Iouis filios reuertamur ordo postulat. Ex quibus sese ante alios Tytius offert. Quem dicit Leontius filium fuisse Iouis ex Hellare Orcomeni filia, quam pregnantem Iuppiter, iram Iunonis timens, occultauit in terram, ex quo factum est, ut nascens puer ex terra natus uideretur, ut Seruius asserebat. Que quidem terra postmodum eum enutriuit, et sic non mater, sed nutrix. Is tamen cum ad integram uenisset etatem, Latonam Apollinis matrem amauit, eamque de stupro interpellauit. Quam ob rem turbatus Apollo eum sagittis occidit, et apud Inferos religauit, atque eius iecur uulturibus laniandum apposuit hac lege, ut consumptum restauraretur illico, et sic nunquam uultures a discerpendo cessarent, nec ipse a patiendo. Restat nunc huic fictioni uelum eripere, ut quod contegat uideamus. Dicit enim primo Iouem pregnantem in terris abscondisse; nil enim occultius tegitur, quam quod infoditur, et ideo debemus intelligere hanc secretissime fuisse seruatam, et hoc timore Iunonis, id est maioris potentie, cum dea regnorum sit Iuno. Terram autem aluisse Tytium non est nouum, cum omnes alamur a terra. Quod Latonam Apollinis matrem amauerit, ingentem eius demonstrat animum, celsitudinem enim appetiit, que claritatis mater est, sed ab Apolline, id est a regio splendore, deiectus est apud Inferos, id est apud plebeios, quos penes semper curarum plenus fuit, qualiter posset in gradum, ex quo deciderat, reascendere. Recitat ex isto Tytio Leontius breuem hystoriam, et dicit hunc apud Boetios magnum fuisse hominem, et uiribus temptasse ex Delpho Apollinem eicere, a quo ipse eiectus est, et fere ad priuatam uitam redactus. De pena autem illi apposita dicit ubi, de Somnio Scipionis Macrobius sic: *Uulturem iecur immortale tondentem, nichil aliud intelligi uolentes, quam tormenta conscientie obnoxia flagitio uiscera interiora rimantis, et ipsa uitalia indefessa admissi sceleris admonitione laniantis, semperque curas, si requiescere forte tentauerint excitantis, tanquam fibris renascentibus inherendo, nec ulla sibi miseratione parcentis, lege hac, qua se iudice nemo nocens absoluitur, nec de se suam potest uitare sententiam*. Hec Macrobius.
+
+Bachus Iouis filius et Semeles ab Ouidio et reliquis omnibus poetis dicitur. Ex cuius origine talis recitatur fabula. Cum amaret Iuppiter Semelem Cadmi filiam, et ipsa concepisset ex eo, accessit ad eam Iuno, formam gerens Beroe Epydaurie anus, et inito cum ea colloquio, perquisiuit, numquid diligeretur a Ioue. Cui dixit Semeles arbitrari se diligi; tunc Iuno: non potes, filia, nisi uno modo cognoscere, scilicet si, Stygis interposito iuramento, promittat tecum eo pacto coniungi, quo Iunoni iungitur. Semeles experientie auida, uenienti iuramentum et inde munus poposcit. Iuppiter autem dolens, eam, ne aduersus iuramentum ageret, fulminauit et mortue filium traxit ex utero, suoque apposuit femori, donec tempus perficeretur, quod eum esse in uentre matris oportunitas exigebat. Hunc primo clam nutriuit Yno matertera eius, postmodum nynphis tradidit, que etiam ei alimenta dederant, ut ait Ouidius: *Furtim illum primis Yno matertera cunis Educat, inde datum nynphe Nyseides antris Occuluere suis lactisque alimenta dedere*. Et alibi. Nysiadas nynphas, puerum querente nouerca, Hanc frondem cunis apposuisse ferunt, scilicet ederam; que, ut idem dicit Ouidius, fuit postea gratissima Bacho. Huic insuper alumnum dicunt fuisse Sylenum, qui captus a rusticis, a Myda Bacho restitutus est, ut ait Ouidius. Rex uenit et Iunoni Sylenum reddit alumno. Hunc preterea curru et sociis honorant; de quibus sic refert Statius: *Promouet, effrene dextra leuaque sequuntur Lynces, et uda mero lambunt retinacula tygres. Post exultantes spolia armentalia portant, Seminecesque lupos, scissasque Mimallones ursas. Nec comitatus iners, sunt illic Ira Furorque Et Metus, et Uirtus et nunquam sobrius Ardor, Succiduique gradus et castra simillima regi* etc. Dicuntur insuper eum primum uitem plantasse, ut ait Accius in Bachis: o Dyonise, pater optime, uite sator, Semela genitus euhia. Et hinc uini deum asserunt. Ederam ei sacram et uannum et Marsyam in tutelam eius ascribunt. Eique Adryanam Mynois filiam coniugem copulant. Baculum ab eo repertum atque denominatum affirmat Rabanus, ut eo homines uino graues uterentur. Multis et illum nominibus uocant, de quibus Ouidius: *Tura dabant, Bachumque uocant Bromiumque Lyeum Ignigenamque, satumque iterum, solumque bimatrem. Additur his Nyseus intonsusque thyones, Et cum Leneo genialis consitor uue, Nictiliusque Eleusque parens et Yacus et Euan, Et que preterea per Graias plurima gentes Nomina, Liber, habes, tibi enim in consumpta iuuenta est, Tu puer eternus et formosissimus alto Conspiceris celo, tunc cum sine cornibus astas* etc. Addit etiam alia nomina Albericus, uocatumque dicit: Euchium, Bryseum et Bassareum. Lactantius etiam eum uocari dicit Dytirambum. Dicit insuper Seruius, Orpheum dicere hunc a Gigantibus membratim discerptum. Quod Albericus affirmat, addens quod ab eis ebrius sit inuentus, eumque dicit sepultum et postea surrexisse integrum. Pingebant etiam eum antiqui in habitu muliebri, et nudum atque puerulum, ei nocturno tempore tibiis, et cymbalis, et clamore sacrum, quod orgia uocabant, celebrantes. Preterea hec alia etiam recitantur, sed quoniam non comperta sunt omnia que queruntur, que uideri possunt de appositis uideamus. Primo igitur, et ante omnia, pro constanti uidentur tenere hystoriographi Dyonisium hominem ex Ioue et Semele natum, adeo, ut de tempore inter antiquos plurima fuerit uarietas. Ex quibus alii Dyonisium, alii Liberum patrem uocant; et quoniam non constat cuius Iouis fuerit filius, ego secundo ascripsi Ioui, eo quod eius euum melius uideatur conuenire cum secundo, quam cum aliquo aliorum. Dicit enim Eusebius in libro Temporum, a quibusdam arbitrari, Danao Argis regnante, Dyonisium in Yndia Nysam condidisse, et suo nomine nuncupasse, et eodem tempore eum in Yndia militasse, et eius in exercitu fuisse mulieres Bachas cognominatas ob furorem potius quam ob uirtutem; quod quidem fuit circa annos mundi IIIdccxxuiiii. Paulo post idem Eusebius dicit, regnante Danao Argis, Cadmus regnauit Thebis, ex cuius filia Semele natus est Dyonisius, id est Liber pater, quod secundum eius annorum descriptionem comprehenderetur fuisse circa annos mundi IIIdcclxui. Nec multo post dicit anno XXXU Lycei regis Argiuorum, Dyonisius, qui latine dicitur Liber pater, nascitur ex Semele, quod contigisse uidetur anno mundi IIIdcccxiiii. Inde subsequitur, Acrisio regnante Argiuis, Dyonisius qui et Liber pater, aduersus Yndos dimicans, Nysam urbem iuxta Yndum flumen condidit, quod factum colligitur anno mundi IIIdccclxx. Quanta hec sit temporis diuersitas, ab Eusebio ex comentariis ueterum collecta, facile comprehendi potest; nostrum autem est per coniecturas arbitrari, quod uerius potuerit ex dictis tempus attribui euo Bachi. Ego autem, omissis causis me mouentibus, arbitror Bachi dies fuisse circa antiquius horum tempus, seu saltem quod de proximo sequitur, eumque ea tempestate natum egisse que ab eo gesta narrantur. Sed his curiosioribus derelictis, ad figmenta tendamus. Fulminatam Semelem a casu sumptum credo, eam scilicet a fulmine, seu ab ignita febre in mortem deductam, quarum utramque a Ioue, id est ab elemento ignis, emissam non mirabitur eruditus. Euulsum ab utero mortue matris fetum, et Iouis femoribus applicitum, notissimum obstetricibus officium designatur; necesse enim est, ut caloribus extrinsecis, qui per Iouem debent intelligi, faueatur qui ante tempus intrinsecis aufertur. Sed cum sit hec expositio physica, hystoricam recitat Pomponius Mela in Cosmographia, dicens: *Urbium quas incolunt Yndi, sunt autem plurime, Nysa est clarissima et maxima, montium Meros Ioui sacer, famam hinc precipuam habent in illa genitum, in huius specu Liberum arbitrantur esse nutritum, unde Grecis autoribus, ut femori Iouis insitum dicerent, aut materia ingessit aut error*. Hec ille. Albericus autem addit, dicens a Remigio affirmari apud Nysam Liberi patris haberi crepundia in testimonium quod ibidem altus sit. Quod si sic est, autumo de altero intelligendum sit, quam de eo, qui ex Semele natus est; ex quo etiam sequi posset temporum diuersitates a diuersis Dyonisiis exortas esse. De hoc enim, si is fuit, dicit Orosius sic: *Subactam Yndiam Liber pater sanguine madefecit, cedibus oppleuit, libidinibus polluit, gentem utique nulli hominum unquam obnoxiam, uernacula tantum quiete contentam*. Ceterum, ut ad sensus physicos tectos sub fabula redeamus, dico, quod nonnulli uolunt pro Bacho uinum intelligi, et sic Semeles pro uite sumetur; que ex Ioue, id est ex calore, in altum humorem terre immixtum per uitis poros trahente se pregnantem, id est turgidam facit, et in palmites botrosque sucos, tanquam in conceptum fetum emittit, tunc autem fulminatur, cum adueniente autumnali calore non in ampliorem maturitatem, sed potius in corruptionem et putredinem fructum conceptum deduceret, ut auferatur necesse est, et femori Iouis, id est calori altero, applicetur. Quod quidem sit, dum pressum ex uuis uinum aut igni ipsismet pressis bulliendum concedimus iterum, donec defecatum tali bullitione reddatur potui aptum. Deinde Yno, id est uas, illud seruat occultum, id est contectum, ne a Iunone inueniatur, id est ne ab aere corrumpatur. Seu pregnantem tunc Semelem dicimus ex Ioue, cum uitem agente calore turgidam cernimus uere primo; uerum tunc fulminatur, dum estiuo calore preter consuetum exuritur; tunc autem apertis poris conceptum emittit in botros, quod femori Iouis, id est diurno calori, applicatur, ut quam ex matre non habuerat, a patre maturitatem accipiat; et tunc Yno illud seruat occulte, dum a pampinis tegitur, ne ab aere nimis calido offendatur; et illud tunc nutriunt nynphe, dum nocturnis humiditatibus restauratur, quod calore diurno fuerat exhaustum. Sylenus senex eius alumnus dicitur, eo quod senes fere potu magis quam cibo sustententur. Qui illi a Myda auarissimo homine ideo restituitur, quia auarus potationibus non delectatur. Curru et sociis uti ideo a poetis dictum est, ut nonnulli ex suis demonstrentur effectus. Nam pro curru ebriorum uolubilitas assumenda est. Lynces autem illi attribuuntur, ut intelligatur uinum moderate sumptum uires, audaciam et perspicaciam augere. Tigres autem ideo currum trahunt, ut ebriorum ostendatur seuitia. Nemini enim parcit onustus uino. Sunt preterea temulenti temerari adeo, ut in quodcunque periculum inconsiderate irruant, quod per semineces lupos, et scissas ursas, que in predam Bachi deportantur intelligo. Quod irascantur facile et inde ueniam in furorem, satis liquido patet, et sic non sobrio comitantur ardore. Meticulosi etiam sunt uinolenti, quia perdito recto rationis iudicio sepissime non timenda pauescunt. Uirtus autem, cur currui Bachi iungatur, pretactum est, ubi de lyncibus diximus. Succidui gradus ideo inter Bachi numerantur comites, ut ebriorum titubantia designetur, qui adeo titubando incedunt, ut cadere credantur continue. Superadditur Bacho castra esse simillima regum, nec immerito; nam si cernamus tabernas meritorias, ibidem tabernacula frondium, cupidinarios, lurcones et edulia, potationes hinc inde, atque tumultuantes rixantesque uidebimus, que castris regum simillima sunt. Bachum autem apud Grecos primum plantasse uitem, seu uineam, et uinum fecisse, possibile est, cum longe ante apud Hebreos id fecisse Noe certissimum habeamus. Dicunt tamen aliqui Bachum uitem non plantasse, sed incognitum Thebanis uini usum introduxisse, atque illud uariis liquoribus immiscuisse, ut amabilius foret; quod quoniam mirabile uisum est, deus uini apud rudes primo creditus est. Ederam preterea Bacho sacram dicunt, credo quia uites, edere tramites luxuriantes plurimum, et botros uuarum imitentur corimbi, nec non quia uireat uiriditate perpetua, per quam ostenditur uini iuuentus continua; nunquam enim quantum ad uires senescit uinum. Hac etiam poete coronari consueuere, eo quod Bacho ob facundiam sacri sint, et ad perpetuitatem carminum demonstrandam. Uannus autem illi sacer est mistica ratione. Ait autem Seruius Liberi patris sacra ad purgationem anime pertinere, et sic homines eius misteriis purgabantur, sicut uanno frumenta purgantur. Fuere tamen qui uoluere hec purgamina uiuentibus hominibus fieri per extremam ebrietatem, que sacrum Bachi est; asserentes, si quis in tantam ebrietatem procederet, ut in uomitum usque ueniret, post preteritum cerebri stuporem, animum, exutis curis tediosis atque eiectis, remanere tranquillum; cui opinioni Seneca phylosophus in libro, quem De tranquillitate animi scripsit, adhesisse uidetur. Marsiam in suam tutelam positum ideo uoluisse reor, quia audax imo temerarius in Apollinem fuit, per quam temerarietatem, uinolentorum loquacitatem in quoscunque tendentem intelligo, qua in conspectu rudium sepe prudentes ab ignaris confundi uidentur, non aduertentium, quia nullo talium oratio incedat ordine, sed more satyri, uti Marsias fuit, huc illuc saltitando procedat, tandem in conspectu eruditorum nudatus Marsia, id est patefacta calefactorum presumptione, in flumen uertitur, id est in lapsum, quasi nil dixerint talium sermo soluatur. Quod ad Adrianam coniugem pertinet, in sequentibus, ubi de ea scribetur. Hunc autem a Gigantibus fuisse discerptum et inde sepultum, ideo dictum reor, quia ab Eusebio in libro Temporum scribitur, quod regnante Athenis Pandione, anno scilicet mundi IIIdcccxcui, Marco Uarrone poeta teste, hic Liber pater aduersus Perseum pugnans in prelio occisus sit, eiusque uideri sepulcrum apud Delphos, iuxta Apollinem aureum; et hoc quantum ad hystoriam dictum sit. Sed fictioni superadditur a quibusdam, eum scilicet quantuncumque discerptum sepelierint, integrum surrexisse; quod ego arbitror debere intellegi, quod ex pluribus ingurgitationibus ab elatis calore uini bibionibus factis, una consurgat ebrietas, per quam Bachum uiuere et aliquid satis patet. Dicebat tamen circa hoc Albericus Bachum animam mundi intelligendum, que quamuis membratim per mundi corpora diuidatur, tamen se reintegrare uidetur de corporibus emergens, et se reformans, et semper una eademque perseuerans, nullam simplicitatis sue patiens sectionem. Hec ille. Ast ego puto hunc Bachum Alberici, Solem intelligendum Macrobii, in quem ipse Macrobius transfert deorum omnium deitates. Pictus autem in habitu muliebri est, quia in expeditione aduersus Yndos secum habuit mulieres, ut predictum est, uel quia continuate potationes, debilesque reddant ad ultimum potatores. Nudus uero ideo fingitur, quia ebrius omnia pandat secreta, uel quia multos iam ad inopiam et nuditatem deduxerit, uel quia calorem potationis ingerant. Puer quidem dicitur, quia non aliter sint lasciui ebrii quam pueri, quibus nondum integer est intellectus. Restat nunc de nominibus uidere. Dicitur igitur primo Bachus, quod idem sonat quod furor, eo quod uinum et potissime nouum tam feruentis furoris est, ut nullo queat claustro continere, et immoderate sumentes, ut predictum est, facit etiam furiosos. Dicitur etiam Bromius a bromin, quod est consumere; modesta quidem boni uini potatio consumit superfluitates ciborum, et digestionem adiuuat, ut physicis placet, sed intemperate sumptum humiditatem bonam desiccat, et neruorum hebetat uires, adeo ut plurimum ingurgitatores tremulos effetosque reddat. Uocatur insuper et Lyeus a lyen, quod est tractus, tractim enim bibitur. Uel dicitur Lyeus a ligo ligas; modeste autem sumptum dispersas uires colligit augetque, immoderate sensus ligat et rationem. Uel secundum Fulgentium Lyeus dicitur, quia lenitatem prestat; sumus enim post aliqualem potationem magis exorabiles. Nuncupatur et Ignigena, seu quia ex igne genitus sit, seu quia ignem, id est calorem generat; uidemus enim capita potantium fumantia, eosque ob calorem uestimenta quandoque deponere. Appellatur etiam Satus iterum, et ob id eum uocari Dytirambum, quod idem sonet, dicit Lactantius; quia autem iterum natus sit, supra monstratum est, et inde merito bimater. Nyseus preterea a Nysa ciuitate, in qua colitur, uel a Nysa, uno ex uerticibus Parnasi eidem consecrato, uocatus est. Thyoneus quod intonsus sonat, ideo dicitur, quia uites ex quibus oritur longas habent palmites; uel quod melius puto, ad suam pueritiam ostendendam, quia intonsi sint pueri. Consitor uue dicitur a uite a se primo plantata. Nictilus uero uocitatur, quia noctem, id est tenebras sensibus ingerat. Eleus ab Ellea ciuitate, in qua potissime colebatur. Yacus autem ea de causa nominatus est, quia homines hyare faciat. Euan interiectio laudantis Bachum est, et sonat bonus puer. Briseus ideo dictus, ut ait Albericus, quia primus uinum ex uua pressit; uel Briseus, quasi hyrsutus, id est superbus. Hinc aiunt eum apud ueterem Greciam duas habuisse statuas, unam hyrsutam Briseim uocatam, alteram uero lenem, Lenei uocitatam. Bassareus autem appellatus est a specie uestium, quibus ministre eius utebantur in sacris, et ab eisdem ministre Bassarides nuncupate. Liber autem pater dicitur, quia hominibus libertatem uideatur inferre; nam potati serui, etiam ebrietate durante, arbitrantur se fregisse uincula seruitutis; liberat preterea a curis, et in agendis securiores facit, pauperes ab oportunitatibus reddit immunes, deiectos extollit etiam in sublime. Et dicit Albericus, quod, cum inter initia condendarum ciuitatum, diis ceteris pro auspicibus ceptorum fierent sacra, Libero patri fiebant, ut libertatem future patrie conseruarent. Preterea ciuitates imperantibus orbi Romanis aut stipendiarie erant, aut federate, aut libere; in liberis autem ciuitatibus in signum libertatis simulacrum Marsie habebatur, quem supra diximus in tutelam esse Liberi patris. Insuper mos fuit Romanis liberam togam adolescentibus in festis Liberalibus exhibere, ad significationem liberioris uite in posterum concesse. Cuius quidem sacra dicit Seruius a Iulio Cesare Romam primum translata, in quibus hyrcus immolabatur, et hoc ideo, quia aliquando capelle palmites uitium crescentes uastassent. Dicit enim M. Terentius Uarro, ubi de Agricultura, eidem tanquam repertori uitis hyrcos immolari, ut penas capite pendant. Ego autem huius sacra non puto a Iulio primum in Romam translata, sed eius Liberi patris, de quo intellexisse uidetur Tullius, dum ubi de Naturis deorum dixit: *Hunc dico Liberum Semele natum, non eum, quem nostri maiores auguste sancteque censent Liberum etc. Quem ego arbitror iuxta sententiam Macrobii Solem, quem arbitrati sunt rerum omnium patrem, et hinc Liberum patrem dictum. Et sic etiam intellexisse Uirgilium puto dum dixit: Uos, o clarissima mundi Lumina, labentem celo que ducitis annum; Liber et alma Ceres* etc. Non enim Bachus labentem annum celo ducit, sed sol; et hec equidem ea duo fuerunt numina, que Etrusci potissime coluerunt. Sed quicunque hic fuerit Liber, ostendit Augustinus in libro de Ciuitate dei, ei a priscis obscena celebrata sacra, et inter alia dicit quod eius in honorem pudenda uirilia colebantur in patulo adeo ut festis diebus Liberi membrum uirilem eleuatum ex compitis defferretur in urbem, uerbis flagitiosissimis omni concessa licentia, inde per forum transuectum, et in locum eidem deputatum depositum, oportebat, ut honestissima omnium mater familias illi coronam imponeret. Insuper et Dyonisius appellatur Bachus, de quo ubi de Dyonisio.
+
+Hymeneum dicit Albericus filium fuisse Bachi et Ueneris, et sequitur autoritate Remigii ob id habitum, quia ex nimia petulantia libido soleat excitari. Hymen autem grece dicitur membrana, que est proprie muliebris sexus, in qua puerperia fieri dicuntur, inde Hymeneus nuptiarum deus dictus est. Sane Lactantius ab hystoria tractum dicit, scribens quia Hymeneus puer fuerit Atheniensis mediocri genere natus, qui cum annos puerilis etatis excederet, nec dum uirum posset implere, ea pulchritudine fuisse preditum dicitur, ut feminam mentiretur. Istum cum una ex ciuibus suis uirgo nobilis adamasset, is quia nuptias desperabat, puellam tamen uersa uice diligebat extreme, et animo saltem aspectu satisfaciebat suo. Cumque nobiles femine cum uirginibus sacra Cereris Eleusine celebrarent, subito aduentu pyrratarum rapte sunt, inter quas etiam Hymeneus, qui illo a se dilectam secutus fuerat. Cum igitur per longinqua maria predam pyrrate uexissent, ad quandam tandem regionem deuoluti, et ibi somno oppressi, ab insequentibus interempti sunt omnes. Hymeneus autem, relictis uirginibus, euolauit Athenas, pactus a consaguineis dilecte sue nuptias, si illis filias nuper raptas restitueret, quas ubi pro uoto restituit, exoptatam accepit uxorem. Quod coniugium quia felix fuerat, placuit Atheniensibus nomen Hymenei misceri nuptiis. Sunt tamen, qui dicant eum die quadam nuptiarum ruina oppressum, et piationis causa id adinuentum, ut nomen eius celebraretur in nuptiis. Quod omnino Seruius damnat. Ego autem eum ob id Bachi et Ueneris filium dictum reor, quia propter duo fiant nuptie, seu duo interueniunt in nuptiis, festum et carnalem copulam. Per festum Bachus intelligendus est, ut per Uirgilium patet, dum dicit: *Assit letitie Bachus dator* etc. Per Uenerem autem carnalem copulam, cum ad eam spectare uideatur ad procreandam prolem marem et feminam copulare, et ex his duobus conficiuntur nuptie, seu Hymeneus, qui pro nuptiis intelligendus est.
+
+Thyoneum Bachi filium dicit Ouidius, et de eo breuem recitat fabulam. Dicit enim, quod cum bouem fuisset furatus, et ob id opprimeretur a rusticis, inuocato forte patris auxilio, factum est, ut a Bacho Thyoneus in uenatorem conuerteretur, et bos permutaretur in ceruum. Arbitror ego hunc fuisse furem, et potatis optime rusticis, bouem suum repetentibus facile ostendisse eis, et se uenatorem et bouem ceruum fuisse.
+
+Thoantem Bachi fuisse filium carmen demonstrat Ouidii dicentis: *Tum primum sese trepidus sub nocte Thyoneus Detexit nato portans extrema Thoanti Subsidia* etc. Paulus autem eum ex Adriana Minois susceptum testatur. Sed miror qualiter hoc fieri potuerit, cum Thoas, ut infra monstrabitur, genuerit Ysiphylem, que tempore Thebani belli nutrix Opheltis Lygurgo Nemeo seruiebat. Et Adriana antequam Bacho nupserit, a Theseo rapta est, post Ypolitum susceptum, qui paulo ante initium suscepti belli Thebani in Ytaliam abiit; et sic longe antiquior fuit Theas quam Adriana. Is quidem, ut testatur Statius, iam senex, cum Lemniades, apud quos rex fuit, a seminis sui communi consilio occisi sunt, a filia Ysiphyle ficto rogo saluatus est, et in Chyum insulam nocte transmissus.
+
+Ysiphyles filia fuit Thoantis, teste Statio, dum dicit: *Cui regnum genitorque Thoas et lucidus Euan Stirpis auus* etc. Hec autem, ut idem refert Statius, cum adhibuisset consensum in publico mulierum Lemniadum consilio de occidendis masculis suis, et suis legibus uiuere, ea nocte, qua scelus a ceteris feminis perpetratum est, Thoantem patrem naui imposuit, eumque Bacho patri commendauit, et in insulam Chyum transmisit, et constructo in regia rogo, se patrem interemisse monstrauit, eiusque loco homicidis mulieribus imperauit. Qua regnante, ut altisono carmine ostendit Statius, factum est, ut tendentibus cum Iasone Argonautis in Colcos ad Lemni litus applicarent, et seu qui non reciperentur, seu quia ultores criminum accessissent, ui insulam cepere, et sic suscepti inter alios Iason ab Ysiphyle receptus est, et eius amicitia usus, sociis orantibus et exigente tempore reditu promisso, nauem conscendens, eam pregnantem reliquit, que postea geminos peperit, Thoantem scilicet et Euneum; et cum minime reuerteretur Iason, et casu cognitum foret a Lemniadibus eam Thoanti pepercisse patri, regno pulsa est, et a pyrratis capta in litore in seruitium regis Nemee deducta est. Qui eidem Opheltem paruum filium suum alendum exhibuit. Que dum operi uacaret, uenientibus Argiuis in Thebanos in Nemea silua siti pereuntibus, ab his qui aque exploratores uenerant, seu ab ipso Adrasto rege comperta et interrogata est. Que euestigio Langiam fluuium ostendit, ubi sitim posuere reges, et qui illos sequebantur populi, et cum quenam esset explorassent, et ea casus recitasset suos, contigit ut medio ex agmine Thoas et Euneus iuuenes filii eius prosilirent, matre cognita, eiusque solarentur dolores; sed dum ipsa fortunas suas recitat, alumni oblita, quem inter herbas floresque ludentem liquerat, infelici euentum contigit, ut is a serpente caude repercussione occideretur; quam ob rem turbatus exercitus est. Uere Lygurgus egre filii necem ferens, dum in eam impetu ageretur, ab Adrasto reliquisque regibus, et a filiis suis seruata est. Quid tandem ex ea contigerit nusquam legisse memini.
+
+Anphyon filius fuit Iouis et Anthiope, ut in Odissea testatur Omerus. Ex cuius creatione, ubi de Anthiopa scribitur, fabula recitatur. Dicit tamen Ouidius quod ibidem non scribitur, a Ioue in taurum uerso oppressam Anthiopam et grauidam factam. Et alibi dicit: *Addidit et satyri celatus imagine pulchram Iuppiter implerit gemino Nicteida fetu* etc. Omerus preterea, ubi supra, dicit Iouem tres ex Anthyopa suscepisse filios, Anphyonem scilicet et Zethum, atque Calathum. Hos preterea uolunt expositos a matre, pulsa a Lynceo rege Thebarum, ob stuprum cum Epapho, seu Ioue commissum, et grandes tandem a pastore quodam nutriti, insurrexisse in Lynceum et eum occidisse, atque Dyrcem coniugem eius, et demum, pulso Cadmo sene, apud Thebas regnasse. Ex istis autem, secundum Seruium, Anphyon musice artis adeo peritus fuit, ut iuxta Lactantium a Mercurio cytharam meruerit, cum qua Thebanos muros construxit, ut Seneca poeta in tragedia Herculis furentis dicit: *Cuiusque muros natus Anphyon Ioue Struxit canoro saxa modulatu trahens* etc. Eumque Lydios modulos inuenisse scribit Plinius. Huic insuper coniunx fuit Nyobes Tantali filia, ex qua, secundum Omerum in Yliade, XII suscepit filios, secundum uero latinos poetas, et Ouidium potissime, suscepit XIIII. Quos cum ob superbiam Nyobis ab Apolline et Diana uidisset occisos, se ipsum gladio interemit. Nunc autem declarande fictiones ueniunt. Dicunt igitur hunc a tauro Ioue, seu satyro conceptum, quod fictum puto ad feruorem libidinis opprimentis demonstrandum, cum scribatur alibi Anthiopam uiolenter oppressam. Theodontius tamen dicit Anphyonem et fratres non Iouis sed Epaphi fuisse filios ex Anthyopa, et ob hoc a Lynceo Thebarum Egyptiorum rege Anthiopam repudiatam, in quem Lynceum iam adulti iuuenes insurgentes, eum interfecere, et aufugerunt in Greciam, et a Cadmo suscepti eum senem regno priuauerunt, et se Iouis dixere filios. Floruit enim, ut dicit Eusebius in libro Temporum, in musicis, Lynceo regnante Argis. Eum autem cythara mouisse saxa in muros Thebanos construendos dicit Albericus, nil aliud fuisse, quam melliflua oratione suasisse ignaris, atque rudibus et duris hominibus, et sparsim degentibus, ut in unum conuenirent, et ciuiliter uiuerent, et in defensionem publicam, ciuitatem menibus circundarent, quod et factum est. Quod autem a Mercurio cytharam susceperit, est quod eloquentiam ab influentia Mercurii habuerit, ut mathematici asserunt.
+
+Anphyoni ex Nyobe UII fuere filii, et filie totidem, quorum hec fuere nomina: Archemorus, Anthegorus et Tantalus, nec non et Phadimos, Sypilos et Semarcus atque Epynithos. Demum filie sic dicte sunt: Asticratia, Pelopia et Cheloris, et post has Cleodoxe ac Ogune et Phythia atque Neera. Horum ludentes masculi, dicit Ouidius, ob superbiam Nyobis in Latonam obloquentem ab Apolline occisi sunt; femine autem a Diana, Niobe matre uidente. Sane Ouidius discrepat in aliquibus nominibus a Lactantio; nam pro Archemoro, Anthegoro, Xemarco atque Epynitho, ponit Ouidius Ismenum, Alphenorem et Damasyconem et Ylioneum. Ex his autem omnibus nescio quem Omerus uocabat Amaleam. Qui hos dicit sic occisos nouem annis sepulcro caruisse; tandem conuersis a Ioue populis in lapides, eos contexisse, esto alibi dicat eos in Sypilo monte conditos extitisse. Quod autem isti tam repente perierint peste factum credo, cum sit exterminator Apollo; et hinc contigisse deficientibus hominibus deficisse qui illos sepelirent, qui mortui homines, et in lapidem, id est puluerem conuersi, eos etiam resolutos texere, aut texisse creditum. Uel, quod melius dictum puto, populos lapideos factos, id est malis duratos, illos adinuentis urnis, ut ait Homerus, apud Sypilum sepelisse; non enim aliquando ob pietatem nimiam possumus, quod debemus.
+
+Zethus filius fuit Iouis et Anthyope, ut ubi de Anphyone satis dictum est. Hunc dicit Lactantius super Achilleide, et Seruius similiter, rusticum fuisse hominem, esto cum fratrem regnauerit.
+
+Ytilus et Thyis, ut testatur Omerus in Odissea, filii fuerunt Zethi regis ex Aydona coniuge. Ythilum autem per errorem nocte Aydona mater interfecit, putans eum Amalea Anphyonis filium; inuidebat quidem uxori Anphyonis, eo quod sibi sex essent filii masculi. Que, ut ait Leontius, crimen suum cognoscens, optauit mori; miseratione tamen deorum in carduelem uersa Ythilum deflet. De Thyi autem nudum superest nomen.
+
+Calathus filius fuit Iouis et Anthiope, ut Omerus in Odissea describit. De quo nil preter nomen legisse memini.
+
+Pasythea, Egyales et Euprosyne, que Gratie seu Carites appellantur, ut placet Lactantio, Iouis et Authonoy fuere filie. Has dicunt Ueneris esse pedissequas, affirmantque quia se lauent in Acydalio fonte, qui in Orcomeno Boetie ciuitate est, et inde nudas incedere, et inuicem iunctas; ac ex eis duas facie ad nos esse conuersas, cum tergum tercia uertat. Quid autem in hoc senserint ueteres, excutiendum est. Cum enim gratia semper in bonum sonet, merito Iouis dicentur filie, cuius effectus semper in bonum tendunt. Et cum coniunctionum omnium ex attributa potentia causatrix Uenus sit, ut supra dictum est, illi merito obsequuntur, cum semper uideatur, aliquali Gratia precedente, quis in unionem seu amicitiam ire alterius, ut puta ratione benefici inpensi, uel complexionis et morum conformitate, seu studiorum similitudine et huiusmodi. Et ideo, ut placet Fulgentio, Pasithea, que Gratiarum prima est, interpretatur attrahens, eo quod ante alia quacunque moueamur causa, ad aliquam rem desiderandam attrahimur. Secunda autem Egyales interpretatur demulcens, et hoc ideo, quia nisi delectaret in processu, quod appetiuimus ante, non iretur in perseuerantiam amicitie, imo dissolueretur illico, et id circo, ut demulceat et delectet necesse est, quod attraxerat ante. Tercia autem Euprosines appellatur, quod retinens sonat, ut per hoc intelligatur in uacuum quis in dilectionem alicuius rei attrahi, atque se attractum delectari, nisi quis opere suo teneat quod attraxerat et delectat; et hinc potes aduertere duas in te Gratias uenientes; terciam uero a te in illas euntem, et sic due in nos faciem, tercia tergum uertit. Uel aliter, si quid enim in hominem gratum miseris, ab eo in te duplum, seu maius redire uidebit, et ob id dicit Ylioneus Didoni: *Nec te certasse priorem peniteat, quasi uelit intelligi, si nobis boni aliquid feceris, et uiuat Eneas, duplicatum ab eo recipies*. In Acidalio autem fonte ideo balneari dicuntur, quia acida grece latine cura est, et hoc ideo fictum, ut sentiamus quia, dum trahimur, dum mulcemur, dum retinere conamur, uariis curis angimur. Nudas autem eas incedere non ob aliud uoluere, nisi ut uideremus, quia in captandis amicitiis, nil fictum, nil fucatum, nil palliatum interuenire debeat, quin imo simplici et pura mente, atque aperta in hoc debemus incedere; nam qui aliter exquirunt, amicitiarum mercatores potius quam factores dici possunt.
+
+Lacedemon, ut scribit Ditis Cretensis eo in libro, quem de Expeditione Grecorum in Troianos composuit, filius fuit Iouis ex Taygeta, filia Agenoris Phenicum regis, esto Eusebius in libro Temporum dicat eum filium fuisse Semeles, patre non nominato, eumque, Crotopo Argiuis regnante, Lacedemonem condidisse ciuitatem.
+
+Amiclas, ut predictus Ditis asserit, filius fuit Lacedemonis, esto sint libri in quibus legatur Lacedemonam feminam fuisse, et ex ea Amiclatem natum. Ego tamen hominem fuisse puto.
+
+Argulus, ut idem Ditis dicit, filius fuit Amiclatis, quem Theodontius dicit primum iunxisse apud Acheos quadrigam, sed timeo ne similitudine fere nominis deceptus sit. Is enim, qui primus quadrigam iunxit in Grecia, Arogilus dictus est, et id adinuenit, regnante Argis Phorbante, qui diu ante Argulum fuit.
+
+Oebalus, ut dicit Ditis et Theodontius, filius fuit Arguli, quem regnasse dicit Paulus apud Laconas, quos a se Oebalos nominauit. Huic duos fuisse filios comperimus, Tyndarum scilicet et Ycarum.
+
+Tyndarus, ut Ditis scribit et Theodontius, filius fuit Oebali, illique successit in regno, ex quo, et si nil aliud habeamus, hoc saltem legimus, eum Ledam habuisse coniugem, que, si non ex eo, ex Ioue tamen eius in regia Castorem et Pollucem et Helenam et Clitemestram peperit, dato sint, qui Castorem et Clitemestram non Iouis, sed Tyndari filios dicant. Ego omnes quattuor Tyndari fuisse arbitror, sed absit ut auferam tam pudicissimo deo filios, quos illi liberalis dicauit antiquitas.
+
+Ycarus, ut dicit Leontius, Oebali fuit filius. Hunc Lactantius dicit comitem fuisse Liberi patris, et ab eo accepisse, uti uinum exhiberet mortalibus. Qui cum pastoribus seu, secundum alios, messoribus suis exhibuisset, et hi, seu quia ultra debitum, seu quia insueti potassent, ebrii facti, et inde existimantes sibi uenenum exhibitum, Ycarum apud Marathonem uenationi uacantem interemerunt. Quem dicit Seruius a cane suo diu seruatum; tandem, ut dicit Theodontius, cum canis fame impulsus domum redisset, eique Erigones uirgo, Ycari filia, panem dedisset, et ipse illico ad cadauer reuerteretur domini, Erigones eum secuta, patrem occisum comperit. Cuius tandem precibus in celum Ycarus assumptus est, et in Boothem conuersus, et cum eo canis, qui Assyrius nuncupatur. Possibile est, cum in UIII spera ab antiquis astrologis multe sint ymagines, quadam stellarum designatione figurate ex his aliquas in consolationem remanentium post Ycarum nomine Ycari et canis sui denominatas. Uerum ego non credo hunc eum Ycarum fuisse, qui Oebali filius fuit aut Penelopis pater.
+
+Erigones filia fuit Ycari, ut Lactantius affirmat et Seruius. Que cum Bacho placuisset, ab eo in specie uue, ut dicit Ouidius, decepta atque oppressa est. Hec tamen, ut dicit Seruius, cum ductu canis in Marathoniam siluam patrem a rusticis occisum comperisset, fleuissetque diu; tandem doloris impatiens in arborem laqueo se suspendit. Sed seu corporis pondere nimio, seu laquei uel rami debilitate factum sit, in terram cecidit. Cuius tamen miserti dii eam inter sydera transtulerunt, feceruntque ex ea in zodiaco signum illud, quod adhuc Uirginem appellamus. Tractu tamen temporis, cum secundum Lactantium umbra eius regionem illam infestaret, ad eius iram mitigandam compertum est ex cera humanam formare speciem, et in eadem arbore appendere, et a pastoribus canibusque diem illam celebrem facere, ex quo Uirgilius: *Tibique Oscilla ex alta suspendunt mollia pinu*. Sane Seruius aliter; dicit enim, quod cum post aliquantum temporis Atheniensibus morbus esset immissus talis, ut etiam uirgines furore quedam compellerentur ad laqueum, essetque ab oraculo responsum, sedari posse pestem illam, si requirerentur Erygonis et Ycari cadauera. Qui illa quesiuere diu, et cum reperiri non possent, ad ostendendam deuotionem suam Athenienses, quasi in elemento etiam alieno querere uiderentur, suspendebant in arboribus funes, ad quas se tenentes homines hac atque illac agitabantur, ut quasi per aerem illorum cadauera petere uiderentur. Sed quia plurimi cadebant, inuenere formas ad sui oris similitudinem, et eas pro se suspensas mouebant; unde oscilla dicta sunt ab eo, quod in his cillarentur, id est mouerentur ora, et eo modo pestis purgata est. A Bacho autem eam in specie uue deceptam, ideo dictum credo, quia possibile fuit insuetam, dum uuas comederet, ebrietatem incidere.
+
+Yphtima filia fuit Ycari, ut in Odissea testatur Omerus dicens: {Iphthime koure megaletoros d' ehikto gunauki Ten Eumelos opuie Pheres}. Que latine sonant : Yphtime puelle magnanimi Ycari que Eumilo nupsit Feris.
+
+Penelopes filia fuit Ycari, ut in Odissea testatur Omerus, dum dicit: {koure Ikarioio periphron Penelopeia} etc. Que latine sonant : Filia Ycari Penelope puella. Hec quidem, ut satis uulgatum est, nupsit Ulixi, et ex eo Thelemacum filium peperit. Postea cum iuisset Troiam Ulixes, et inde diu post Troiam deletam errasset, multa passa est, tam ob pudicitiam suam tutandam, quam procatores plurimi sollicitabant assidue, quam ob timorem insidiarum aduersus Thelemacum a procatoribus positarum, et dolorem non redeuntis Ulixis. Tandem eis seruatis, uirum rehabuit, in quem tandem finem iuerit, non satis certum habeo. Dicit tamen Leontius Lycophronem grecum poetam dicere, Penelopem concubitum omnium procantium passam, et ex uno eorum genuisse quendam filium, cui Pana nomen fuit. Quod cum in reditu cognouisset Ulixes, statim abiit ad insulam Gortinam, et ibidem abitauit. Quod absit, ut credam pudicitiam Penelopis, a tot tamque egregiis celebratam autoribus, ab aliquo fuisse maculatam, quicquid Lycophron loquatur maliloquus.
+
+Lacedemonis expedita prosapia, ad reliquos Iouis secundi filios redeundum est, ex quibus duodecimum Tantalum scilicet dicit Leontius Iouis fuisse filium, non eum tamen qui Pelopis pater fuit, sed alium. Fuit enim hic antiquissimus Corynthiorum rex, et pius homo, atque deorum mensis sepe accubuit. Quod ideo fictum puto, quia celsissima sit arx Corinthiorum, adeo ut, si quis eam ascendat, in celum uideatur conscendere et esse cum Superis.
+
+Hercules hic a Cicerone, in libro de Naturis deorum cognominatur IIII, et ab eodem dicitur Iouis filius ex Asterie sorore Latone susceptus. Hunc preterea summe a Tyriis coli dicit, et ex eo Cartaginem filiam genitam.
+
+Cartago, ut proxime supra monstratum est, Herculis quarti filia fuit; quam ego mulierem fuisse non credo, sed eam ciuitatem quam nos Cartaginem nuncupamus, que ideo Herculis filia dicta est, quia a Phenicibus, qui Herculem summe colebant, posita Herculis dei sui auspicio.
+
+Minerua, non ea cui cognomen Trytonia fuit, Iouis secundi fuit filia, ut scribit Tullius de Naturis deorum; quam idem Tullius inuentricem asserit fuisse bellorum atque principem, et ob id a nonnullis Bellona appellata est; et soror Martis et auriga, ut testari uidetur Statius dicens: *Regit atra iugales Sanguinea Bellona manu, longaque fatigat Cuspide* etc. Nec ea fuit hec, quam ueteres uirginem et sterilem asseruere, quin imo, ut idem dicit Tullius, ex Uulcano, Celi filio antiquissimo, Apollinem primum peperit. Preterea, ut dicit Leontius, hec est, quam armis insignem finxere, oculis toruam, hastamque gerentem longissimam cum cristallino clipeo, et hoc magis ad ostentationem inuenti a se belli, quam ob aliquod aliud significatum. Quod ego non credo, quin imo insignia illa ad aliquod misterium ostendendum apposita omnia puto. Nam cum omnes assiduis infestemur bellis, armatam fingi puto, ut doceamur prouidos uiros semper in armis consistere, id est consiliis, quibus ad emergentia possit obsistere. Quod oculos abeat toruos, ostendit sapientem defacili capi non posse, cum ut plurimum exterioribus actibus longe aliud se ostendat agere, quam gerat animo, uti toruus alibi respicit quam intuentes eius faciem arbitrentur. Hasta autem idio illi dicatur longissima, ut noscamus prudentem uirum etiam longinqua cognoscere, et ex longinquo ictus infigere, atque a se insidiantes repellere. Cristallinum autem ideo illi clipeum attributum esse, ut appareat in transparenti cristallo atque solido corpore sapientem uirum eque simul et hostis uidere opera, et se ipsum remediis oportunis protegere. Huic insuper dicit idem Leontius, cum Neptuno de impositione nominis ciuitati Athenarum fuisse certamen, illudque presentibus diis in Ariopago agitatum, actumque eorum sententia, ut quis eorum terra percussa laudabiliorem produxisset effectum, is ciuitati nomen imponeret; ob quam rem Neptunus, percusso tridente solo, equum produxit. Minerua autem, hasta proiecta, produxit oliuam. Que quoniam utilior uisa sit equo, Minerua deorum iudicio ciuitatem ex suo nomine nuncupauit Athenas; nam Minerua a Grecis Athena uocitata est. Quod hic figmenti est, sic Albericus exponit. Dicit enim Cicropi conditori, qui et huic Minerue contemporaneus fuit, et, iusta Theodontium, pater, fuisse aliquandiu ambiguum, an illa a commoditate maris, qua plurimum ualebat, an a commoditate terre qua etiam pluribus habundabat, denominaretur; quam maris commoditatem per equum designare uoluere, quia et mare uehat ut equus, et equus ut mare uelox sit, et non nunquam impetuosus et furore nimio plenus, ut mare. Terre uero oliuam, seu quia locus oliuarum abundans sit, seu quia pingue sit solum et fertile. Tandem dum cerneret circumspectus homo maris commoda uariis ex causis posse subtrahi, et terrestria qualiacunque esse continua, a terrestribus perpetuis denominanda censuit, eamque uocauit Athenas, quod latine immortales sonat. Ego autem puto, cum maritima ciuitas sit Athene, dissensionem hanc inter nautas et mechanicos fuisse homines, ostendentibus nautis rem plurimum augeri nauigiis, que per equum intelligenda sunt. Mechanici autem contra, artibus et agricultura ciuitates substentari et augmentari, que per oliuam demonstrantur, cum eius sit liquor mitis et ampliatiuus; quam ob rem a diis, id est a iudicibus, in hoc datis pro mechanicis, sententia lata est, et hic pro nautis optime Neptunus inductus est, pro mechanicis autem Minerua, que artium omnium fere repertrix fuit. Posset hic quis obicere Iouem primum regem Athenarum dictum longe antiquiorem Cicrope, et hic Cicropem conditorem dicimus Athenarum; hanc obiectionem paucis absoluit Leontius. Dicit enim non de nouo edificatas Athenas a Cicrope, sed mari propinquiores factas, et hac tempestate sponte sua oliuam in arcem natam.
+
+Arcas Iouis fuit filius et Calistonis nynphe, ut clare testatur Ouidius. Huius enim mater post Lycaonem patrem e regno pulsum a Ioue, ut refert Paulus, se choris Diane sociauit, et in uenationibus uitam agens, eum etate ualeret et forma, a Ioue dilecta est, et, ut dicit Ouidius, ab eodem sub specie Diane inter umbras nemorum decepta et oppressa est. Que cum concepisset, et iam excresceret uterus, a puellis sociis ad lauacrum euocata est, se lauante Diana. Hec autem timens, ne crimen appareret suum, si uestimenta poneret, lauari renuebat; tandem a uirginibus nudata, cum turgidum uentrem Diana uidisset, confestim eam a consortio suo reppulit, que postea Arcadem peperit. Quod facinus cum cognouisset Iuno, irata in eam, illam diu traxit crinibus, et tandem transformauit in ursam. Archas autem cum iam grandis esset, eam sibi incognitam et ad se uenientem uoluit occidere. Ast ipsa pauida, ut ait Theodontius, in Iouis templum, cuius semper erant aperte ianue, nec illud propterea aut fera aut auis intrabat ulla, aufugit, in quod et Arcas secutus est. Quos cum uellent incole occidere, a Ioue prohibiti sunt, et mutato eque in ursum Arcadem, ambos in celum transtulit, et circa polum articum locauit. Calisto autem ursa minor dicta est, ubi maior uocatus est Arcas. Iuno autem ex hoc turbata, quod pelex in celum suscepta esset una cum filio, accessit ad Thetydem magnam nutricem suam, orauitque, ne has ursas more aliorum syderum suis in undis lauari pateretur, quod Thetis ultro se facturam promisit, et seruat usque in hodiernum. Sub hac fictione ut plurimum latet hystoria. Nam, superato a Ioue Lycaone, Calisto filia aufugit ad uirgines Pani Lyceo sacras, et, cum his emisso perpetue uirginitatis uoto, contigit, ut audita a Ioue eius formositate caperetur, et incideret in desiderium potiundi, et cum se in habitum sociorum transformasset, clam noctu accessit ad illam, et, cum uariis suasionibus in suum desiderium traxisset, eam uitiauit atque pregnantem fecit. Postremo cum partu crimen appareret Calistonis, euestigio cum maximo dedecore suo, nil ulterius timore Iouis audentibus uirginibus sacris, una cum filio claustris exclusa est. Que ob ruborem clam secessit in siluas, et in eis latuit diu incognita. Sane cum adoleuisset filius, essetque ingentis animi, nec posset perpeti matris imperium, eam uoluit occidere. Que timore percita siluas linquens confugit ad Iouem. Qui eam in gratiam filii reconciliauit, permisitque ut in patrium possent redire regnum, iuuitque. Quam ob rem cum Arcas ferox iuuenis Pelasgos in dicionem redegisset suam, Arcades illos ex suo nomine appellauit. Arcades autem Calistonem, quam mortuam putabant, ob diuturnam latebram ursam appellauere, cum ursus, ut aiunt physiologi, certam anni partem in cauernis moretur dormiens, et a nomine matris ursum filium etiam uocauere. Quos ambos postea, in gratiam Arcadis, poete in celum translatos dixere, et ex canibus eis in locis, in quibus hos locauerunt, diu ante ab Egyptiis figuratis fecere ursos. Quod autem a Thetide Iunonis alumna lauari occeano non permittantur, sumptum est ab eleuatione poli, qui in regione nostra adeo eleuatus est, et hec sydera adeo illi propinqua, ut circumitione celi, sicuti relique que occidendo mergi uidentur occeano, occeano mergi non possint, imo earum circa polum integram circumitionem uidemus. Hunc Arcadem scribit Eusebius subegisse Pelasgos anno mundi IIIdccuiii.
+
+Yonius fuit, ut ait Theodontius et post eum Paulus, Arcadis filius ex Selene nynpha susceptus. Homo euo suo bellica arte et potissime nauali peritissimus adeo, ut litora fere omnia Peloponensia, et usque ad mare Syculum sue dicioni subigeret, et a suo nomine Yonas et Yonium cognominaret mare. Qui in tam grandem uenere preminentiam, ut sibi totius Grecie quartam partem subesse diceretur, et Yonicis licteris atque grammatica uti cogerent. Sane Leontius negat hoc cognomen genti marique inditum ah Yonio rege, affirmans diu ante illis fuisse et ab Yone Ynaci filia, cui maximum in partibus illis fuit imperium appositum, quod etiam alibi ipsemet testatur Theodontius. Fuit ergo Yonio, ut Theodontius dicit et Leontius, filia unica nomine Nycostrata.
+
+Nycostrata, Theodontio et Leontio asserentibus, filia fuit Yonii Arcadum regis. Que cum, secundum predictos, Pallanti, cuidam Arcadi uiro nobili, nupsisset, seu secundum alios eius nurus existeret, ex Mercurio postea Euandrum Arcadie regem concepit; et cum Grecarum licterarum esset doctissima, adeo uersatilis fuit ingenii, ut ad uaticinium usque penetraret uigilanti studio, et famosissima uates euasit. Et cum querentibus non nunquam expromeret futura carmine, Nycostrate abolito nomine, Carmenta nuncupata est. Que cum Euander putatiuum patrem seu uerum potius occidisset casu, ut quidam uolunt, seu ut aliis uidetur, seditione suorum e regno pulsus auito, magna filio fugienti uaticinio promittens, cum eo ad Ytaliam deuenit, et hostia Tyberis intrans, in Palatino monte consedit. Et cum siluestres comperisset incolas, nouos licterarum caracteres adinuenit, eosque earum coniunctiones sonosque edocuit. Que et si ab initio XUI tantum fuerint, aliis a posteris superadditis, eis in hodiernum usque utimur. Cuius rei admirati rudes, non hominem sed deam potius arbitrati sunt. Et cum eam adhuc uiuentem diuinis celebrassent honoribus, mortue sub infima Capitolini montis parte, ubi uitam duxerat, sacellum suo nomini condidere. Et ad eius perpetuandam memoriam a suo nomine loca adiacentia Carmentalia uocauere. Quod quidem nec Roma iam grandis abolesse passa est, quin imo ianuam ciuitatis, quam ibi exigente necessitate ciues construi fecerant, Carmentalem per multa secula uocauere. Supererat, ut omnis Iouis secundi posteritas esset apposita, Dardanum, qui ex filiis eius unus fuit, et omnem ipsius prosapiam apponere; uerum quoniam uolumen hoc quintum finem poscere uidebatur, et illam esse longiusculam, uisum est hic terminum figere, et Dardanum prolemque suam sequenti uolumini reseruare.
+Genealogie deorum gentilium liber U explicit.
+
+Defecerat in faucibus Tyberis leuis cimbule impetus, ubi, dum ociosus et nouas uires et nouos expectarem pariter flatus, quadam loci ueneratione tractus, cepi adiacentia cuncta conspicere. Erat ibi uidere Laurenti ueteris Lauiniique ruinas et priscorum Latinorum cunabula; inde Longam Albam, a feta sue denominatam, siluis obsitam atque uepretis, nullum fere de se preter nomen prestantem uestigium. Ast ulterius paululum aurea olim Roma fulgebat, ueteri potius splendore quam lumine nouo. Quam dum toto intuerer animo, in mentem prisci uenere reges, uenere et proceres sublimesque duces, insignes uirtute plurima et militari disciplina, atque sanctissima paupertate spectabiles, uenere triunphi conspicui subacteque undique nationes et gloria singularis imperii, qua sola mortales ceteros superauit, et ob quam orbis totius et frena regere et uocari meruit caput. Dumque mecum mirabundus perquirerem, quisnam tante molis genitor, quis dici primus potuerit parens, Terra an Tytanus uel Neptunus potius, educere ingentia corpora consueti, Tuscus Dardanus subintrauit memoriam, eumque uictoriosi populi uetustissimum auum memini. Nec ex longinquo uidebatur litus, ex quo nauem soluerat, iturus in Asyam usque, tam inclite posteritatis semina proiecturus. Quam ob rem, ne omissa uideatur proles tanta claritate conspicua, Tusci fluminis relictis hostiis, ueterem secutus aque sulcum, ut oculata fide maiorum monimenta cognoscerem, Zephiro fauente, in litus usque Meonium contendi, ut ab inde, eo prestante, qui aquas seiunxit ab arida, tam grandis tamque admirabilis imperii per suas successiones auos uetustissimos recenserem, et in ultimum usque inclite posteritatis deducerem successores.
+
+Ostensum est in precedentibus Iouem secundum Celi fuisse filium, cuius posteritas, quoniam series in precedenti uolumine fere omnis designata est, solo reseruato Dardano, in hoc libello eius sobolem describemus, eo preassumpto, quem ueteres Iouis testantur filium ex Eletra Atlantis filia, et Corithi regis coniuge susceptum, ex quo de Fastis ait Ouidius: *Dardanon Eletra quis nescit Athlantide natum; Scilicet Eletram concubuisse Ioui* etc. Hunc aiunt prisci inter ceteros filios Iouem precipue dilexisse. Sed quid uelit fictio paucis aduertamus. Constat autem, sententia Pauli, Dardanum Corithi regis fuisse ex Eletra coniuge filium, sed ad nobilitandam posteritatem Ioui attributum, cui etiam moribus erat conformis; nam natura mitis homo fuit et religiosus, ut idem ait Paulus. Huic Iasius fuit frater, esto sint qui addant Ytalum et Sycanum atque Candauiam sororem; et cum Coritho sola ciuitas Corithus esset de suo nomine dicta, et ea erat que hodie opinione Pauli aliquibus additis licteris uulgo Corneto uocatur, uenerunt eo mortuo de successione in discordiam fratres natu maiores, Dardanus et Iasius, qua commotus Dardanus, qui tempore potior erat, Iasium interemit. Quam ob causam cum turbatos ciues cerneret, cum parte populi nauem conscendit, et longa actus nauigatione, primo in Samotraciam, que tunc Samos erat, sedes habuit, ut testatur Uirgilius dicens: *Arruncos ita ferre senes, his ortus in agris Dardanus Ydeas Frigie penetrauit ad urbes Treyciamque Samum, que nunc Samotracia fertur. Hinc illum Corithi Tyrena a sede profectum* etc. A Samo autem eam in Asye partem abiisse, que Hellesponto contigua est mari, et eam quam occupauit oram de suo nomine Dardaniam nuncupasse, quam apud regnauit, oppido eiusdem nominis constructo. Quod contigisse uisum est Eusebio circa XXXU Moysis annum, regnante Argiuis Steleno; qui mundi fuit annus IIIdccxxxuii. Ibidem autem, cum annis regnasset quinquaginta, ut idem dicit Eusebius in libro Temporum, Erictonio filio relicto superstite diem clausit.
+
+Ericthonius filius fuit Dardani. Hunc Paulus arbitratur ex Candauia Dardani coniuge et sorore natum. Hic autem Dardano patri successit, et cum regnasset annis XLUII, Troio filio derelicto, defunctus est.
+
+Tros seu Troius filius fuit Ericthonii, ut carmine patet Ouidii: *Huius Ericthonius, Tros est generatus ab illo*. Hic patri succedens, cum uir esset armorum, ampliato regno, ex suo nomine regionem, que usque tunc Dardania dicebatur, appellauit Troiam. Huic bellum fuit aduersus Tantalum Frigie regem ob raptum sibi ab eo Ganimedem filium, quem preter Ylionem et Assaracum genuit, quibus superstitibus diem obiit.
+
+Ganimedes Troi regis fuit filius, speciosissimus adolescens, de quo sic Uirgilius: *Intextusque puer frondosa regibus Yda Ueloces iaculo ceruos cursuque fatigat, Acer, anelanti similis; quem prepes ab Yda Sublimen pedibus rapuit Iouis armiger uncis; Longeui palmas nequicquam ad sydera tendunt Custodes seuitque canum latratus ad auras* etc. Ouidius autem post Maronem dicit: *Rex superum Frigii quondam Ganimedis amores Arsit; et inuentum est aliquid, quod Iuppiter esse, Quam quod erat, mallet. Nulla tam alite uerti Dignatur, nisi que poterat sua fulmina ferre. Nec mora, percusso mendacibus acte pennis Accipit Yliadem, qui nunc quoque pocula miscet, Inuitaque Ioui nectar Iunone ministrat* etc. Fabula que de Ganimede narratur, satis bene percipi potest ex carminibus dictis, hoc addito quod Aquarii signum factus sit. Huius intentum Paucis iudicio suo Fulgentius explicat dicens: Iouis pugnantis nauali certamine, existentisque in naui, cuius aquila erat insigne, bellicam predam fuisse Ganimedem. Eusebius autem, in libro Temporum, non a Ioue raptum, sed a Tantalo Frigie rege dicit, quod scriptum asserit a Phandro poeta, et ob hoc ortum bellum inter Troium et Tantalum; et hinc uidetur frustrari superior fabula. Sane secundum Leontium non frustratur. Dicit enim Tantalum ad Iouis Cretensis gratiam promerendam, quem impudicissimum cognoscebat, sub signis aquile uenantem adolescentulum rapuisse, eumque Ioui dono dedisse. Quod autem deorum pincerna factus sit, ideo dictum est, quia inter celi ymagines figuratus forsan ad suorum solatium eam esse dicunt, quam uocamus Aquarium, in quo existente sole, terra maximis ymbribus irrigatur, quarum humidis uaporibus sydera Pasci non nulli uoluere, et sic deorum pincerna factus est. Fuit autem regnante Argiuis Prito.
+
+Ylion, ut Omerus in Yliade, ubi omnis genologia Troianorum usque ad Hectorem et Eneam explicatur, ait, filius fuit Troili regis Troianorum. Hic, ut dicit Eusebius in libro Temporum, regnante Athenis Cicrope, Ylionem ciuitatem, illam inclitam Omeri carmine, condidit et suo nomine nuncupauit. Hec enim est, que decennalem Grecorum obsidionem passa est, et ab eis deleta. Condita autem est circa anni mundi III dccc xcu. Ylioni autem unicum legimus fuisse filium Laumedontem, quem superstitem moriens dereliquit.
+
+Laumedon rex Troie filius fuit Ylionis, ut scribitur in Yliade ab Omero. Hunc dicunt ueteres uoluisse Ylionem muris circundare, et cum Apolline et Neptuno conuenisse, ut ipsi muros facerent, mercede promissa et obseruandi iuramento prestito. Qui cum fecissent, nec sibi promissum seruari cernerent, omnis Troia a Neptuno aquis repleta est, et Apollo insuper misit pestem. Quam ob rem anxius Laumedon de remedio oraculum consuluit, cui responsum oportere quotannis uirginem Troianam ceto marino, scilicet monstro, exponere. Quod forte apud Troianos fiebat. Tandem Hesyoni Laumedontis filie fors contigit. Que cum in scopulo religata monstrum expectaret, aduenit Hercules, qui cum Laumedonte pactionem fecit, uidelicet si liberaret a monstro filiam, ipse sibi equos diuino semine procreatos, quos constabat Laumedontem habere, largiretur. Attamen cum Hercules uirginem liberasset, noluit Laumedon seruare promissum. Quam ob rem, seu ut aliis placet, quia dum Ylam puerum perditum quereret, a Laumedonte portu Troiano prohibitus est, et ideo cum amplioribus copiis ueniens Ylionem expugnauit, et Laumedontem occidit, et omnia eius uertit in predam. His appositis, quid sibi uelit fictio uideamus. Uolunt enim apud Troianos pecuniam fuisse in sacra Neptuni atque Apollinis reseruatam, quam Laumedon iureiurando prestito se non solum eandem restituturum, sed insuper ex propria largiturum in predictis sacris, in edificationem murorum ciuitatis expendit, nec tandem petentibus pecuniam restituere uoluit. Sane adueniente postea aquarum inundatione, et post eam non satis a sole digestam, ut fit, aer infectus aquarum putredine pestem intulit; que duo quoniam ad Neptunum et Apollinem pertinere uiderentur, adinuentum est ea ob periurium a deceptis diis inmissa. Quod uirgines monstro apposite sint responso oraculi, cum sic illos deciperet persepe dyabolus, possibile puto, et hinc hystoriam habere cetera arbitror. Fuere huic filii filieque plures, quanquam solus Priamus esset in regno successor.
+
+Antigonam filiam fuisse Laumedontis testatur Seruius. Quam dicit, eo quod formosissima esset, ausam se pulchritudine preferre Iunoni, ob quam causam irritata Iuno eam uertit in ciconiam. Cuius figmenti talis potest ratio reddi. Dicit Leontius, quod capto ab Hercule Ylione, et occiso Laumedonte, omnes Laumedontis filii, exceptis Hesyona et Priamo, qui capti fuerunt, clam aufugerunt, quo illos fortuna detulit; Antigona autem inter arundineta Camandri latuit pluribus diebus, et hinc ego fabule locum datum puto, quia que superbia sua se, regnante patre, preferebat pulchritudine ceteris, a fortuna regnorum domina uices uertente, eo deducta sit, quo consueuere ciconie uictum querere; et sic ipsa, donec ibidem fuit, quasi in ciconiam uersa uisa est.
+
+Hesyona filia fuit Laumedontis, que cum primo, ut supra dictum est, fuisset a monstro marino ab Hercule liberata, postmodum ab eodem Hercule, deiecto Ylione, et occiso Laumedonte, capta est, uet Thelamoni, quoniam primus muros conscendisset ciuitatis, in partem prede concessa est. Qui eam Salaminam detulit, et cum frustra sepius a Priamo repetita esset, Thelamoni Teucrum filium peperit.
+
+Lampus, Clition et Icetaon filii fuere Laumedontis, ut in Yliade dicit Omerus sic aiens: {Laomedon d' ara Tithonon teketo Priamon te Lampon te Klution th Ihketaona t' oxon Areos} Que latine sonant : Laomedon uere Tytonon genuit Priamumque Lampumque Clitionem Icetaonemque ramum Martis. Ex his tamen tribus nil preter nudum nomen habemus.
+
+Tyton, ut supra proximo Omeri carmine monstratum est, filius fuit Laumedontis. Qui cum esset forma decorus iuuenis, ut dicit Seruius, ab Aurora dilectus et raptus est, ex qua filium aiunt Mennonem suscepisse, et cum longissimam optasset uitam et obtinuisset, postremo in cicadam uersus est. Hunc autem ab Aurora raptum, nil aliud puto, nisi quia desiderio captus, auditis forsan per que sperabat imperium posse nancisci, patria dimissa, ad orientales migrauit populos, a quibus nobis aurora consurgit, et ex eis subegit plurimos, eisque imperauit. Quod autem in cicadam uersus sit, cur fingatur, non nulle possunt rationes ostendi. Prima quarum est, quia uti rore matutino, qui in aurora cadit, cicade aluntur; sic et iste sumptibus orientalium populorum, qui sub aurora sunt, alebatur. Preterea quia cicade nigre sunt, cum uirides nascantur, sic et iste qui albus natus est, agente feruore solis, eius regionis, ad quam transitum fecerat, incolarum ritu niger effectus est. Postremo quia senex audita morte Mennonis filii, et suorum desolatione in querulam senectutem lapsus sit, et inde mortuus, uti cicade faciunt, que potius conqueri quam cantare uidentur, et demum post longam querelam crepantes obeunt.
+
+Mennon, Ouidio teste, filius fuit Tytonis ex Aurora susceptus. Hunc dicunt cum maxima orientalium populorum copia subsidio uenisse Priamo, et in pugna ab Achille occisus est. De quo fabulose dicit Ouidius, quod dum rogo impositus ureretur, oratione Aurore matris, a Ioue in auem mutatus est, et cum eo multe aues ex fauillis pyre prodisse, que cum ter pyram cum ingenti clamore circumissent, sese diuisere, et tam diu inter se decertauere, donec mortue occubuere. Quas aues Mennonias appellatas dicit Ouidius. Hec fictio a consuetudine quadam circa pyram Mennonis seruatam a suis, et a quadam contingentia mirabili sumpsit originem. Uetustissimus mos orientalium fuit, cariores amicos regi mortuo uelle cum cadauere regis comburi, et ad hoc, seu aduersum se concurrentes, ut circa Mennonis corpus factum puto, seu aliter in mortem uadunt et regio imponuntur rogo. Preterea dicit Solinus De mirabilibus mundi sic: *At iuxta Ylium Mennonis stat sepulcrum, ad quod ex sempiterno ex Ethyopia cateruatim congregate aues aduolant, quas Ylienses Mennonias uocant. Cremutius autor est: has easdem anno quinto in Ethyopia cateruatim congregrari, et undique uersum, quousque qua sint, ad regiam Mennonis conuenire*. Hec ille. Sunt preterea qui dicant a Mennone Susim, insigne oppidum Persie, quod Sure fluuio imminet, fuisse constructum.
+
+Bucolion filius fuit Laumedontis, ut in Yliade testatur Omerus, dum dicit: {Boukolion d' en uhios agauou Laomedontos} Que latine sonant : Bucolion autem filius fuit gloriosi Laumedontis. De hoc autem nil habemus ulterius, nisi quod genuerit filios duos, Esypium et Pidasum.
+
+Esypius et Pidasus filii fuere Bucolionis, ut in Yliade scribit Omerus, sic dicens: {Be de met' Aioepon kai Pedason, ouhs pote numphe Neis Abarbaree tek' amumoni Boukolioni} etc. Que latine sonant : Que autem ad Esipium et Pidasum, quos quondam nympha Niis Auaruarea genuit laudabili Bucolioni. Hi quidem strenui iuuenes in pugna aduersus Grecos fuere, sed tandem ab Eurialo quodam Greco pugnante occisi sunt ambo, ut idem testatur Omerus.
+
+Priamus Laumedontis regis fuit filius, adeo notus inter mortales, ut uix usquam notior alter sit. Eo quidem adhuc puero esistente ab Hercule Ylion ciuitas deleta est, et occisus Laumedon, et ipse cum multis aliis captus. Quem Hercules uicinis pretium, pro eo dantibus, illis restituit, et a redentione Priamus appellatus est, ut Seruio placet. Hunc tandem semidirutam patriam restaurasse constat, uoluntque scriptores multis eam aduersus hostiles impetus uallasse. Nam dicit Seruius eum sic egisse, ut pro rato haberetur secundum Plancum, tribus stantibus rebus, eam capi non posse: uita scilicit Troyli, Palladii conseruatione et Laumedontis sepulcro integro, quod in porta Scee fuit. Secundum autem alios longe plura ad eam capiendam oportuna Grecis fuere: ut scilicet de Eaci gente aliquis interesset, unde Pyrrus admodum puer ad bellum uocatus est; ut Rhesi regis equi tollerentur, antequam Xanti aquam gustassent; et ut Herculis interessent sagitte, quas misit Phylothetes, cum ipse non posset afferre morte preuentus. Priamus ergo Laumedonte mortuo regnauit. Cui cum cuncta pro uotis succederent, capta Ecuba filia Cipsei regis Tracie in coniuge, et ex ea multis susceptis filiis, et ex aliis mulieribus etiam quam pluribus, in tam grandem regnum suum ampliauit splendorem, ut non solum Troie rex, sed totius Asye uideretur. Sane dum Paris filius eius, pro rapta Esyona sorore Priami ab Hercule, Helenam Menelai coniugem rapuisset, et deduxisset in Troiam, nullisque posset induci suasionibus, ut illam repetentibus Grecis restitueret, eos cum mille nauibus in litus Troianum descendentes uidit, et Ylionem etiam obsidentes, et circum igne ferroque cuncta uastantes, et persepe filios suos et naturales et legitimos, et auxiliares reges occidentes, et postremo cesum uidit Hectorem et curru Achillis trahi, ad cuius redimendum cadauer dicit Omerus in Yliade circa finem, nocte Mercurio duce iuisse, et flexis genibus Achillem orasse. Esto dicat Seruius longe aliter fuisse; eum scilicet nocte ad tentorium Achillis accessisse, eumque dormientem inuenisse, adeo ut eum occidere potuisset, sed excitasse potius uoluisse, atque orasse et obtinuisse petitum, et ab Achille usque Troiam post modum prosecutum; sed hec ab Omero oppressa, ne qui laudum Achillis erat preco, uideretur dedecorum suorum recitatur. Uidit preterea Priamus Palladium subtractum, equos Rhesi eductos, Troilum cesum et Paridem, et ultimo Ylium capi, et filias captiuas deduci, et igne cuncta cremari, et in regiam usque suam, post Polytem filium fugientem Neoptholemum penetrantem, et in sinu suo infelicem filium occidentem, seque obiurgantem transfodi gladio. Sane dicit Seruius de morte Priami uarie opinari. Cum dicant alii eum a Pyrro in domo regia captum, et ad tumulum usque Achillis tractum, ibique confossum et busto caput abscisum atque pilo impositum et circumlatum. Alii dicunt ad Hercei Iouis aram, ut diximus, quod opinari uidetur Uirgilius. Fuerunt enim huic, ut ipsemet Achilli narrat in ultimo Yliadis libro, filii quinquaginta, inter mares et feminas, ex quibus dicit se XUIIII ex coniuge suscepisse, reliquos uero ex mulieribus aliis in atriis suis commorantibus.
+
+Creusa filia fuit Priami ex Hecuba, ut testatur Seruius, fuit Enee coniunx ut sepius per Uirgilium patet; eique filium peperit Ascanium. Hanc in excidio Ylionis ab Enea cum patre et filio fugiente perditam dicit Uirgilius. Sed non nulli eam ab ipso ex pactione cum Grecis facta occisam uolunt, ne quis in sua libertate ex semine Priami superesset. Quod satis caute tetigisse uidetur Uirgilius, ubi Eneam exquirentem eam describit, et illius umbram loquentem Enee inducit atque dicentem: *Non ego Mirmidonum sedes Dolopumque superbas Aspiciam, aut Grais seruitum matribus ibo, Dardanis et diue Ueneris nurus. Sed me magna deum genitrix his detinet oris* etc. Et sic patet, postquam a nemine captam se dicit, sed detineri a matre deum, que terra est, eam ibidem mortuam derelictam atque infossam.
+
+Cassandra filia fuit Priami et Hecube, formosa uirgo. Quam cum amaret Apollo, eiusque concubitum peteret, petiit Cassandra munus, quod illi Apollo se daturum iuramento fermauit. Petiit ergo ut uates fieret, et facta est. Uolens autem Apollo quod petierat, ipsa negauit. Quam ob rem turbatus Apollo, cum auferre nequiret quod dederat, egit ut nulla prestaretur fides uaticiniis suis, et sic factum est. Nam cum ex raptu Helene quid futurum esset Troianis prediceret, non solum non credita, sed a patre et fratribus sepissime uerberibus castigata est. Hec autem Corebo Migdonio iuueni desponsata fuerat, ut per Uirgilium patet dicentem: *Iuuenisque Corebus Migdonides; illis ad Troiam forte diebus Uenerat insano Cassandre accensus amore Et gener auxilium Priamo Frigiisque ferebat* etc. Tandem cum nondum nuptias celebrasset, capto Ylione, et ipsa infelix a Grecis capta est, ut idem dicit Uirgilius: *Ecce trahebatur passis Priameia uirgo Crinibus a templo Cassandra aditisque Minerue Ad celum tendens ardentia lumina frustra, Lumina, nam teneras arcebant uincula palmas* etc. Uerum Ylione diruto, et preda inter principes diuisa, misella in sortem contigit Agamenoni. Que passa secum tempestates maris, Agamenoni, que illi fata seruarentur a coniuge, predixit, ut Seneca poeta testatur in tragedia Agamenonis. Sed more solito, nil sibi creditum est; ex quo, ut in Odissea testatur Omerus, factum est, ut in conuiuio ab Egysto et Clitemestra Agamenon occideretur, et ipsa, iubente etiam Clitemestra, perimeretur. Quod autem de Apolline fictum est, ab euentu sumptum uidetur. Studuit enim uirgo, ut uaticinio instrueretur, et eo quod optime proficeret, ab Apolline diuinationis deo diligi uisa est, dictumque illi ab eo concessum, quod labore quesiuerat, et quoniam fides dictis eiusdem non prestabatur, quod figmenti superest additum est.
+
+Yliona, ut Seruio placet, filia fuit Priami, et, ut asserit Paulus, ex Hecuba. Hec ratione ueteris ospitii, et insignis amicitie, ut dicit Seruius, Polymestori regi Tracie matrimonio iuncta est.
+
+Laodices Priami fuit filia, et Helycaonio, filio Anthenoris regis Tracie, nupta, quam uocabant Troiani Laodicem Galoo. Hec autem testatur Omerus in Yliade dicens: {Ten Antinorides eikhen keion Elikaon, Laodiken Priamoio thugatron eidos aristen} etc. Que latine sonant : Quam Anthinorides habebat rex Helicaon. Laodicem Priami filiarum specie optima Hanc Hecube ego filiam fuisse puto.
+
+Lycastes, ut asserit Paulus, filia fuit Priami, pulchritudine insignis adeo, ut, captus ex ea Polydamas, Anthenoris et Theano sororis Hecube filius, illam ex concubina susceptam summeret in uxorem.
+
+Medesicastis filia fuit Priami naturalis, nec habetur ex qua matre. Que quidem nupsit Polyippo Mentoris filio, ut in Yliade testatur Omerus, ubi dicit: {Naie de Pedaion prin elthein uias Akhaion, Kouren de Priamoio nothen ekhe, Medesikasten} etc. Que latine sonant : Habitabatque Ipideon antequam uenirent filii Achiuorum, filiam autem Priami, notham habebat Midesicastin. Huius Midesicastis uirum, scilicet Polyippum, in certamine a Theucro, Thelamonis filio, occisum dicit Omerus.
+
+Polysena uirgo filia fuit Priami et Hecube, ut persepe testatur Euripides in tragedia, cui Titulus Polydorus. Hec inter ceteras Troianas formosior fertur; ob quam formositatem infortunio suo ab Achille dilecta est. Quo amore in mortem fortissimi iuuenis Hecuba proditorie usa est, non existimans per Achillis uulnera sanguinem innocue uirginis se fusuram. Hanc quidem post Ylionem euersum, ut Seneca tragicus testatur in Troade, Pyrrus Achillis filius ad placandos patris manes poposcit, eique post longum iurgium, sic suadente Calcante uate, concessa est. Quam ornatam ritu uirginum nuptias celebrantium ad Achillis tumulum truculentus deduxit iuuenis, et quonam ab ymagine Achillis petitam dicebant, ut dicit Euripides in prealligata tragedia, ibidem interemit.
+
+Paris, qui alio nomine Alexander dictus est, filius fuit Priami et Hecube. Ex quo talis ante alia recitatur hystoria. Dicit enim Tullius, ubi De diuinatione scribit, Hecube pregnanti, ea scilicet pregnatione, ex qua postea natus est Paris, per quietem uisum facem parere Troiam omnem comburentem atque dissipantem. Ob quod somnium anxius Priamus Apollinem consuluit. Qui respondit, nascituri filii opera Troiam omniam perituram. Quam ob rem Priamus Hecube nasciturum iussit exponi. Hecuba autem cum speciosissimum filium peperisset, miserta tradidit eum quibusdam, qui illum pastoribus regiis alendum traderent; et sic sub Yda a pastoribus educatus est, et cum adoleuisset Oenonis nymphe Ydee contubernio usus, duos ex ea suscepit filios; preterea cum inter quoscunque litigantes esset equissimus, in maximam iustitie famam euasit, adeo ut litigantibus de formositate Pallade, Iunone et Uenere propter aureum pomum, a Discordia eis in conuiuio proiectum, in quo digniori detur erat inscriptum, a Ioue ad eum pro sententia remisse sint. Que, ut aiunt, illi se sub opacis nemorum umbris, loco, cui Mesaulon dicebatur, remotis uestibus Paridi monstrauere; eique dixit Pallas, si eam ceteris pulchriorem diceret, illi rerum omnium cognitionem daturam. Sic et Iuno regnorum et diuitiarum dominium; Uenus autem pulchriorem orbis mulierem spopondit. Qua tractus concupiscentia, siluanus iudex Ueneri deberi pomum iudicauit. Tandem, ut dicit Seruius, hic Paris, secundum Troica Neronis, fortissimus fuit, adeo ut in agonali certamine, quod agebatur Troie, superaret omnes, et ipsum etiam Hectorem. Qui cum iratus, quia uinceretur, in eum stringeret gladium, pastorem putans, dixit se esse germanum, quod allatis crepundiis probauit, cum adhuc sub habitu lateret pastorali. Et sic uidetur quod cognitus receptus fuerit in domum patriam. Inde compositis XX nauibus, a Priamo, sub specie legationis, ad repetendam Hesyonam in Greciam missus est. Ubi, ut aliqui uolunt, et hos inter Ouidius, ut in Epistolis eius patet, a Menelao hospitio susceptus et honoratus est. Alii uero arbitrantur eum in Greciam uenisse, absente Menelao, et ad famam pulchritudinis Helene tractus Sparten petiisse ciuitatem, et eam expugnasse anno regni Agamenonis primo, non existentibus ibi Castore et Polluce, qui ad Agamenonem perrexerant, et secum Hermionam Helene et Menelai filiam duxerant. Et sic ciuitate capta Helenam renitentem rapuisse, et omnes thesauros regios abstulisse. Quod satis eleganter tangit Uirgilius, dum dicit: *Me duce Dardanius Spartam expugnauit adulter* etc. Et ob hoc uolunt, qui hanc opinionem tenent, Helenam post captum Ylionem meruisse a uiro recipi. Ex qua rapina bellum decennale Grecorum aduersus Troianos suscitatum est. In quod refert Omerus Paridem ab Hectore fratre increpitum descendisse semel, et singulare certamen aduersus Menelaum sumpsisse; in quo cum apertissime uinceretur, a Uenere eum prelio subtractum dicit, adiciens, impulsu Minerue, Pandarum in Menelaum sagictasse, atque eum uulnerasse, et sic quod erat singulare, in uniuersale certamen deuenit. Postremo iam Hectore et Troilo peremptis ab Achille, cum ipse arcu a sagictis, quibus plurimum ualebat, Achillem fraude Hecube ad desponsandam Polyxenam in templum Tymbrei Apollinis nocte et solum euocatum occidisset, et ipse a Pyrro, Achillis filio, occisus est. Paucis quippe fictionibus hec hystoria interlita est. Quas enucleare uolentes, primo iudicium Paridis uideamus, in quo sententia Fulgentii, meo iudicio, sequenda est. Dicit enim tripartitam mortalium uitam esse, quarum prima theoretica dicitur, secunda pratica, tertia phylargica, quas nos uulgatioribus uocabulis contemplatiuam, actiuam et uoluptuosam nuncupamus. De quibus Aristotiles uti de ceteris optime facit, disserit in primo Ethycorum. Has Iuppiter, id est deus, ne uideatur aliquam reprobando arbitrium liberum cuique surripere, ad iudicium Paridis, id est cuiuscunque hominis, remittit, ut ei liceat quam maluerit approbare, et sibi sumere. Quid autem sumenti uoluptuosam sequatur, exitu Paridis demonstratur. Quod autem pugna a Uenere subtractum sit, ad eius declarandam ignominiam dictum est, ut appareat, quod iners tantum uacaret uenereis. Pandarum autem a Minerua impulsum ideo dictum est, ut ostenderetur astutia Troianorum, qui uidentes deficere Paridem, ut eum morti subtraherent, non seruatis pactionibus in Menelaum fecerunt insultum.
+
+Daphnis et Ydeus, ut Paulus affirmat, filii fuere Paridis ex Oenone nynpha Ydea seu Pegasea, cuius amicitia usus, eos, dum pastor esset, suscepit. De quibus nil memoratu dignum comperisse memini.
+
+Hector pre ceteris corporea uirtute insignis, uatum omnium carminibus celebris, iuuenis fama inclita, in nouissimum usque diem forte uicturus, filius fuit Priami regis et Hecube. Hunc in coniugem sumpsisse Andromacam filiam Iectionis Thebarum Cilicie domini testatur Omerus. Ex qua, iam exorto Grecorum bello, filium suscepit nomine Astianactem, esto ipse Camandrum appellaret. Huic igitur, etsi militaris discipline plurimum inesset, tam grandis erat animi audacia et corporis robur, ut post occisum Prothesilaum, primum in litus Troianum ex Grecis e nauibus prosilientem, Troianorum aciem persepe presentia sua non solum aduersus Grecos ad subsistendum patientem faceret, sed ad insiliendum redderet audacem; et quod mirabilis erat, ipse solus sepissime Grecorum turmas aggredi ausus est, et ui disgregare falanges, adeo omne agmen cogere, ut solus esset terror Achiuis omnibus. Hic aduersus Aiacem Thelamonium, ut ait Omerus, singulari pugnauit certamine, nox tamen superueniens, non minus Ayaci grata quam sibi, diremit duellum, a quo more prisco cum discederet, gladium illi dono dedit, quo se Aiax postea interemit, et ab eo suscepit baltheum, quo ornatus ab Achille occisus est, et post currum tractus, ut ait Seruius. Tandem cum multos etiam principes Grecorum morti dedisset, Patroclum Achillis amicum et suis insignem armis occidit, Achillem existimans superasse, et armis nudatum insignibus, pompa inclitus ingenti, Troiam intrauit, sue necis irritamento gloriosus. Nec multo post cum Achille congressus, seu fessus esset Hector, seu multum preualeret Achilles, ab Achille superatus occubuit, et non solum armis ornatuque reliquo a uictore spoliatus est, uerum et curru cum baltheo ab Aiace concesso tractus circa Ylionem, Priamo etiam prospectante, est, et ad naues usque Grecorum deuectus. Quas penes seuerus iuuenis, nondum posito amici occisi dolore, nudum cadauer per dies XII insepultum seruauit, donec noctu redempturus miserabilis pater Priamus ueniret, ut scribit Omerus. Uerum, eodem Omero teste, iussu Iouis ab Apolline cadauer insigne, ne corrumperetur, ante funus sacris liquoribus perlitum est. Priamo autem restitutum Yliadum lacrimis et merore publico, et solemni cerimoniarum ueterum pompa tumulatum est, eiusque cineres aurea in urna seruati. In hac hystoria nil fictum est, preter quod ab Apolline sit cadauer curatum; quod factum esse a medico iussu Achillis dicebat Leontius; et hoc non honorificentie causa, sed expectatione pecunie, qua expectabat cadauer redimi, si integrum seruaretur, uti factum est; multis enim susceptis muneribus poscenti Priamo reddidit. Huic unum tantum legisse filium memini, Astianactem scilicet; uerum iudicio aliorum plures fuere; cum dicant Eusebius et Beda, unusquisque eorum in libro quem Temporum scripsere, Hectoris filios post lapsum temporis Ylium recepisse, Heleno eis subsidium prestante, ac posteros Anthenoris ex Ylione pulsos, regnante Latinis Ascanio, Enee filio. Insuper Uincentius Gallicus hystoriographus uelle uidetur, Francorum reges hodiernos a filiis Hectoris antiquissimam originem habuisse, aiens a Francone quodam, Hectoris filio, cum in extremam Germaniam aufugisset, Sycambriam ciuitatem conditam, et tractu temporis huius Franconis successores ripas obseruantes Danubii in occiduum descendisse, et in partes Turingie consedisse, ac Marcomanno Priami filio et Samione ex posteris Anthenoris ducibus, Gratiani Cesaris Augusti tempore, transuadato Rheno, eas in partes uenisse, quas semper postea tenuere, sibique ex his ducibus reges constituere, et in posteritatem longam atque fulgidam deuenere. Quod etsi multum non credam, absit ut omnino negem, cum omnia sint possibilia apud deum.
+
+Astianactes, ut sepissime in Yliade testatur Omerus, et Seneca poeta in Troade tragedia, unicus fuit Hectoris filio, ex Andromaca natus eidem post inchoatum bellum inter Troianos et Grecos, ut facile comprehenditur ex uerbis Andromace apud Uirgilium, ubi Ascanium cum Enea uidit in Epyro, dum dicit: *Accipe et hec, manuum tibi que monimenta mearum Sint, puer, et longum Andromace testentur amorem Coniugis Hectoree. Cape dona extrema tuorum, O michi sola mei super Astianactis ymago: Sic oculos, sic illi manus, sic ora ferebat Et nunc equali tecum pubesceret euo* etc. Constat enim Ascanium hac etate fuisse adolescentulum, cum iam UIII annis uel amplius errasset cum patre; ergo si equus illi erat etate Astianactes, puer erat dum periit. Quod etiam ex tragedia Senece prealligata colligitur, ubi dum ab Ulixe quereretur in mortem, ut paruulorum mores est confugit ad matrem. Sed tandem ui agente Grecis exposcentibus redditus, antequam naues a Sygeo soluerent, ut quidam uolunt, e turri deiectus est, ut alii saxo illisus, et sic mortus, ne ulla Priami generis libera super esset posteritas. Hunc, Omero teste, Hector ut plurimum uocabat Camandrum.
+
+Helenus Priami fuit filius et Hecube, uaticinio insignis, ut de eo loquens testatur Uirgilius, dicens: *Troiugena, interpres diuum, qui numina Phebi, Qui tripodas, Clarii lauros, qui sydera sentis Et uolucrum linguas et prepetis omina penne, Fare age* etc. Huic sunt qui dicant a Grecis indultum, quia captus eis oportuna ad Troiam capiendam reuelasset. Ipse tamen Ylione deiecto, Pyrro Achillis filio nauigationem prohibuit predixitque futuram pestem nauigantibus; quam ob rem non solum a Pyrro uita reseruatus est, sed ab eo in Epyrum deductus, et ibidem illi regni parte concessa, cum Hermionam rapuisset Horesti, Andromacam olim Hectoris coniugem quam loco uxoris tenuerat, illi iunxit coniugio. Et tandem cum Pyrrus ab Horeste occisus fuisset in templo Apollinis ut dicit Seruius, Molossum, Pyrri filium, quem illi Andromaca pepererat, et eius regnum seruauit. Quod etiam Uirgilius in parte ostendit, dum dicit: *Priamidem Helenum Graias regnare per urbes, Coniugio Eacide Pyrri sceptrisque potitum, Et patrio Andromacam iterum cessisse marito* etc. Qui quidem Helenus cum regnum suum Caoniam de nomine fratris appellasset, ibidem ad instar Troie ciuitatem edificauit, in qua Eneam profugum suscepit et honorauit, et donatis muneribus interceptum dimisit. Quis tamen illi fuerit finis, non legi.
+
+Chaon, ut dicit Seruius, filius fuit Priami, ex qua matre non dicit. Hunc insuper ait ab Heleno in uenatione inaduertenter occisum, et ob id, quasi in perditi fratris solatium, regni portionem, que Heleno fuerat a Pyrro concessam, ab eodem Heleno Caoniam nominatam.
+
+Troilus fuit Priami regis et Hecube filius, ut satis absque testimonio notum est. Hic autem adhuc adolescentulus, ausus aduersus Achillem pugnam arripere, ab eo occisus est, scribente Uirgilio: *Parte alia fugiens amissis Troilus armis, Infelix puer atque impar congressus Achilli, Fertur equis curruque heret resupinus inani, Lora tenens tamen, huic ceruixque comeque trahuntur Per terram, et uersa puluis inscribitur hasta* etc.
+
+Deyphobus filius fuit Priami ex Hecuba. Qui cum multa in hostes egisset, dum se tutum arbitraretur, occubuit. Nam inter tumultum capti Ylionis, dormiens, insidiis Helene, quam post mortem Paridis coniugem duxerat, occisus et turpiter laceratus fuit, ut apud Uirgilium refert Eneas, qui illum insignia uulnerum apud Inferos seruantem describit, dicens: *Atque hic Priamidem laniatum corpore toto Deyphobum uidit, lacerum crudeliter ora, Ora manusque ambas populataque tempora raptis Auribus et truncas inhonesto uulnere nares* etc. Post hoc autem ipsemet Deyphobus, apud eundem Uirgilium, qualiter perierit, ostendit, dicens: Sed me fata mea et scelus exitiale Lacene His mersere malis; illa hec monimenta reliquit. Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem Egerimus, nosti, et nimium meminisse necesse est. Cum fatalis equus saltu super ardua uenit Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo, Illa chorum simulans ouantes orgia circum Ducebat Frigias; flammam media ipsa tenebat Ingentem et summa Danaos ex arce uocabat. Tum me confectum curis somnoque grauatum Infelix habuit talamus pressitque iacentem Dulcis et alta quies placideque simillima morti. Egregia interea coniunx arma omnia tectis Emouet et fidum capiti summouerat ensem. Intra tecta uocat Menelaum et limina pandit, Scilicet id magnum sperans fore munus amanti Et famam extingui ueterum sic posse malorum. Quid moror ? irrumpit thalamo comes additur una Hortator scelerum Eolides. Dii, talia Graiis Instaurate, pio sic penas ore reposco etc.
+
+Polydoros ego duos fuisse Priami filios comperio. Nam unum ex Hecuba suscepisse in tragedia, que Polydorus intitulatur, plenissime asseruit Euripides, eumque dicit a Polynestore Trace occisum, quod et Uirgilius et Ouidius approbant. Alterum uero ex Lathoy filia Altay suscepisse dicit Omerus in Yliade, eumque in pugna ab Achille occisum. Nos autem de primo prosequamur. Fuit ergo iste Priami filius et Hecube, quem, ut dicit Euripides, Priamus filiis ad futuros euentus prouidens, cum maximo auri pondere misit in Traciam ad Polynestorem regem antiquum hospitem et amicum atque generum suum, ut eum aleret, et cum auro seruaret. Sane cum iam in Grecos letiori uultu prospicere uideretur fortuna, cum illa Polynestor animum uertit, et auri cupidus Polydorum in litore spatiantem telis aggreditur, et frustra fidem implorantem occidit. Cadentique tumulum superingessit; sic describit Uirgilius: *Hunc Polydorum quondam cum pondere magno Infelix Priamus furtim mandarat alendum Treicio regi, cum iam diffideret armis Dardanie cingique urbem obsidione uideret. Ille, ut opes fracte Teucrum et fortuna recessit, Res Agamenonias uictriciaque arma secutus Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro Ui potitur* etc. Dicit etiam Uirgilius Eneam profugum in id deuenisse litus, atque in eo ciuitatem fundasse, quam de suo nomine Eneam nuncupauit, et sacrum conficiens, dum frondibus aras tegere uellet, forte ignarus ad tumulum deuenit Polidori, et cum uiribus uirgulta quedam euulsisset, uidissetque sanguinem ex fracturis uirgultarum erumpere obstupuit, et longe magis dum sanguini uoces subsequi audiuit quas huiusmodi fuisse demonstrat Uirgilius: *Quid miserum, Enea, laceras, iam parce sepulto, Parce pias scelerare manus; non me tibi Troia Externum tulit, haud cruor hic de stipite manat. Heu fuge crudeles terras, fuge litus auarum, Nam Polydorus ego; hic confixum ferrea texit, Telorum seges et iaculis impleuit acutis* etc. Quibus Eneas certior factus atque premonitus, celebrato ei officio funebri et litore relicto, ad ulteriora progressus est. Euripides autem et post eum Ouidius dicunt tumulum hunc ab Hecuba matre repertum. Sane et Euripidis dictum, et Uirgilii, diuersis temporibus potuit esse uerum. Sed uidendum superest, quid sub fictione apposita sentiendum sit. Testatur hystoria sepulture Polydori superimpositum tumulum, cui supercreuisse uirgulta mirtea mirum non est. Consueuit quidem ociosa tullus, sponte sua, germina atque uirgulta emittere, et ea potissime, quibus habundat adiacens regio, que, habundasse mirtetis credibile, cum litoralis esset. Mirtus autem longas rectasque uermenas emittere consueuit aliquando; ex quo accidente facile dictum Polydorum et iacula, quibus confossus est, in uirgulta mirtea uersa. Excerpta autem ab Enea, iudicio meo, uolunt ostendere relata ab aliquo conscio perpetrati sceleris, ex quibus sanguis sequutus est, id est occisionis facte representatio, a qua demum occisi uoces, id est consilium sumptum non permanendi, cognita perfidia atque auaritia presidentis.
+
+Polydorus hic, alter a superiori, et Lycaon filii fuerunt Priami et Laothoy, ut satis apud Omerum Lycaon ostendit, Achilli dicens: Te precor, Achille, miserere mei, iturus enim tuus seruus sum quo miseris; te penes in conuiuio fui, dum me in uiridario cepisti, et in Lemnon transmisisti, XII dies abiit postquam ad Ylionem redii, et in tuas manus iterum reduxit me deus, me iuuenem uides quem genuit Laothoy filia Althay senis, qui Beletessi dominabatur. Huius autem filiam Priamus habebat et alias, ex ista autem duo nati sumus, tu autem ambos iugulabis? Certe primum inter pedestres domuisti Polydorum deo similem et percussisti lancea; nunc autem michi infortunium paras, tuas effugere manus non possum, sed hoc in animo ponas, queso, ne me interficias; non enim ex uno uentre cum Hectore sum, qui tibi socium interfecit etc. Uerum Achilles, nil iuuantibus precibus, eum ignominiosis obiurgans uerbis, in Camandrum flumen impulit, et in eodem misere periit. Pater ergo ex uerbis huius, Polydorum hunc alium a primo fuisse, qui, ut testatur Omerus, plurimum diligebatur a Priamo, eo quod iunior filiorum esset, et ob id non permittebat illum in pugnam descendere; uincebat enim pedum celeritate quoscunque coetaneos, et mirabilem de se prebebat indolem. Uerum die quadam, nescio Priamo, armatus descendens in hostes incidit in Achillem, qui lancea eum percussit, et fractis obstaculis armorum, infelicem euiscerauit. Sed ipse uisceribus manu collectis, dum abiret debilitatus occubuit, nec potuit Hector, in eius salutem ueniens, eum e manibus mortis subtrahere.
+
+Esacus filius fuit Priami et Alysiroe Dimantis filie, ut dicit Ouidius: *Quamuis est illum proles enixa Dimantis, Esacon umbrosa furtim peperisse sub Yda Fertur Alyxiroe* etc. Hic ante bellum Troianum diu natus est, et mortuus paulo ante initium, ex quo talem recitatur Ouidius fabulam. Erat huic ciuitas exosa, et libens nemora colebat, et rura, contigit die una ut uideret Hesperiem uirginem capillos pectentem suos atque siccantem, et eius caperetur formositate. Quem cum uidisset Hesperies ad se accedentem, confestim fugam arripuit: hic uero dum illam feruenter sequeretur, et contigisse ut uirgo fugiens ab angue inter herbas latente morderetur, et moreretur ex morsu, acri dolore concussus in desiderium mortis incidit, et ex scopulo proximo se in mare precipitem dedit. Cuius miserta Tethis, eum mutauil in mergum, nondum sic uocitatum; ipse tamen uitam spernens, dum sepe mergeretur moriturus in undas, mergi nomen fortius est. Hunc Priamus et filii, ficto illi tumulo fleuere diu, eo quod si uita mansisset, Hectore non uidebatur futurus inferior uiribus. Eum autem ideo in mergum uersum dicit Theodontius, quia uiuus descendit ad ima, et ab aquis mortuus in altum reductus est. Ego autem puto ideo in mergum uersum creditum, seu dictum, eo quod qui nare non norunt, si in aquas cadunt antequam moriantur, et merguntur, et in altum sepius redeunt more mergi. Seu forte sic contigit ut dum in aquas cecidisset Esacus, et remansisset in fundo, mergus qui ante aquas intrauerat, tunc eas exiens euolauit, et hinc sumptum Esacum in mergum uersum.
+
+Anthiphus et Ysus Priami fuere filii. Uerum Anthyphus ex Hecuba susceptus est, cum naturalis Ysus existeret, ut autoritate constat Omeri, qui in Yliade sic de ambobus ait: {Autar oh Be rh' Ison te kai Antiphon ampho Ein eni diphro eontas oh men nothos ehniokheuen Antiphos ai parebaske} etc. Que latine sonant : Filios duos Priami nothum et legitimum ambobus, in uno curru existentibus, sed nothus frena regebat, Anthyphus autem transibat etc. Restat ergo quod Ysus erat Nothus, qui frena regebat. Hi tamen ambo, ut erant, ab Agamenone in pugna, una hora occisi sunt, et ob id iunctos apposui.
+
+Theucer, ut affirmat Barlaam, filius fuit Priami ex nympha susceptus Anthydona. Nec est hic is a quo Teucri appellantur Troiani; nam ille longe fuit antiquior, et filius Scamandri Cretensis, qui, ob penuriam frugum, relicta Creta, uenit in Frigiam, et cum Dardano et Erichthonio regnauit. Hunc tamen dicit Barlaam bello non interfuisse, cum paulo ante, dum in Bebritiis siluis uenaretur, ab ingenti urso laceratus fuisset.
+
+Dimocoontes filius fuit Priami, ex qua tamen matre non habetur, sed naturalem fuisse satis per Omerum apparet in Yliade dicentem de eo sic: {all' ouhion Priamoio nothon Bale Demokoonta} etc. Que latine sonant : Sed filium Priami nothum percussit Dimocoontem. Hic ab Ulixe occisus est in pugna, ut in testu sequitur Omeri, et hoc in uindictam Leuci socii Ulixis occisi ab Anthyphane filio Priami.
+
+Echemon et Cromenon Priami fuere filii naturales, de quibus in Yliade sic dicit Omerus: {Enth' uias Priamoio duo lobe Dardanidao ein eni diphro eontas, Ekhemona te Khromenon te} etc. Que latine sonant : Postea filios Priami duos cepit Dardanidis in uno curru existentes Echemona et Cromenonem. Hos enim duos, ut satis per sequentia Omeri uerba patet, Dyomedes peremit in pugna.
+
+Gorgition ex Castimira Priami fuit filius, ut in his testatur Omerus: {Kai tou men rh' apharmart', oh d' amumona Gorguthioan Uion thun Priamoio, kata stethos Balen io} etc. Que latine sonant : Et hunc certe fefellit; hic irreprehensibilem Gogothiona filium amplum Priami per pectus percussit telo. Hunc, ut postea sequitur in textu, Priamus ex Castiamira, in esimia ciuitate propinqua Troie, suscepit. Qui postea in certamine apud Troiam a Theucro Thelamonis filio confossus occubuit.
+
+Cebrion filius fuit Priami, ut per Omerum apparet in Yliade dicentem: {Kebrionen, nothon agakleos Priamoio} etc. Que latine sonant : Cebrionem nothum filium gloriosi Priami. Iste Cebrion, ut idem Omerus in Yliade dicit, in pugna penes Troyam a Patroclo saxo ictus interiit.
+
+Phorbas filius fuit Priami et Epythesie filie Stasyppi Migdonii, ut dicit Paulus, quem adeo senem tempore belli fuisse scribit, ut potius frater quam filius Priami uideretur, et ob insitam armorum uirtutem, non obstantibus annis, etiam prohibente Priamo, in certamen sepius descendit, et tandem a Menelao gladio obtruncatus est, esto dicat Seruius, et in testem inducat Omerum, hunc Phorbantem nunquam pugnasse, quin sibi fauisset Mercurius, quod ego miror in Yliade non inuenisse, dato credibile sit non omnes, qui in certaminibus illis pugnauere, ab Omero positos. Quis autem huic fuerit finis legisse non memini.
+
+Ylioneus Phorbantis fuit filius, ut asserit Paulus, quod etiam testatur Seruius. Quantus uel qualis hic in armis fuerit apud Troiam, non legi; uerum, ut per Uirgilium patet, eloquentia plurimum ualuit. Nam ipse fuit qui, secutus Eneam post Ylionis excidium, Didonem pro salute sua atque sociorum orauit et eloquio placauit, et cum iam in Ytaliam uenisset Eneas, ad Latinum regem princeps legationis fuit.
+
+Doriclon, teste Omero, naturalis Priami filius fuit, dicit enim in Yliade sic: {Aias Troessin epalmenos eile Doruklon Priamiden, nothon uhios} etc. Que latine sonant : Aias Troianis insultans accepit, id est occidit, Doriclonem Priami nothum filium.
+
+Pammonem, Anthyphonem, Agathonem, Hyppothoum et Aganonem filios fuisse Priami, his carminibus in Yliade demonstrat Omerus: {Sperkhomenoio gerontos, iot' uhiasin oisin ohmokla, Neikeion Elenon te Parin t' Agatona te dion Pammona t' Antiphonon te kai Boen agathon Politon Deiphobon te kai Ippothoon kai dion Aganon} etc. Que latine sonant : Irato sene, hic autem filios proprios clamabat iniurians Hellenum Parimque Agathonemque gloriosum, Pammonem Antiphonemque et uoce bonum Politon, Deyphobumque et Hyppotoum, et diuum Aganonem. Hos quidem omnes, ut hac in parte dicit Omerus, iturus nocte Priamus ad Achillem redempturus cadauer Hectoris, iratus clamabat ad preparandos sibi currus et alia opportuna. Ex quibus concepti matribus, seu quid ex eis post modum contigerit, nec dicit Omerus, nec alibi memoratos inuenio.
+
+Lacoontem filium Priami fuisse et Apollinis sacerdotem, undecunque habuerit, Papias affirmat. Ex quo quidem mentionem facit Uirgilius dicens: *Primus ibi ante omnes, magna comitante caterua, Laocoon ardens summa decurrit ab arce* etc. Dicitque idem Uirgilius, quod is percussit hasta equum paratum a Grecis, et ob id a duobus draconibus duos filios suos paruulos deuoratos, et ipse demum ab eisdem captus et circumflexus, tamen utrum fuerit occisus non satis apparet, nec aliud inde dicit.
+
+Mistor filius fuit Priami, ut in Yliade ostendit Omerus, ubi conqueritur Priamus, quod omnes filii sui, qui optimi erant in armis, occisi sunt, et inter alios nominat istum Mistorem.
+
+Yphates et Testorius, ut dicit Paulus, filii fuerunt Priami, quos illi uno partu Periuia Ydea nynpha enixa est, quam ipse furtim iuuenis in uenatione compresserat. Cuius quidem rei testimonio utitur Omeri, esto quo libro non scripserit, addit insuper eos ineuntes una acriter pugnam apud Ylionem ab Anthiloco Nestoris filio trucidatos.
+
+Thimoetem dicit Seruius Priami et Arisbe fuisse filium, ubi aduertendum Thimoetem, ut testatur Ephorion, uatem fuisse. Qui cum dixisset die quadam nasci puerum per quem Troia posset euerti, contigit ut, ea die que a Thimoete predicta fuerat, parerent eque Thimoetis coniunx et Hecuba; quam ob rem ad euitandum presagium Priamus Thimoetis natum filium uxoremque iussit occidi. Et hinc tractu temporis factum est, ut Thimoetes iniurie memor aduersus patrem sentiret in proditione ciuitatis. Quod satis uidetur ex uerbis Uirgilii concipi dicentis: *Pars stupet innupte donum exitiale Minerue Et molem mirantur equi; primusque Thimoetes Duci intra muros hortatur et arce locari, Siue dolo seu iam Troie sic fata ferebant* etc. Alii uero uolunt Thimoetem filium non fuisse Priami, sed Arisbe uirum, ex qua Priamus filium suscepit, quem mox cum matre fecit occidi, ut supra dictum est, et Thimoetes postea tam ob mortem coniugis quam ob perpetratum in ea a Priamo adulterium, aduersus Priamum cum Grecis sensisse.
+
+Polites filius fuit Priami, ut carmine Uirgilii summitur, ubi dicit: *Ecce autem elapsus Pyrri de cede Polytes, Unus natorum Priami* etc. Nec multo post, si quis leget, aduertet facile Hecube etiam fuisse filium. Hic autem Polytes cum multa egisset in bello pro patrie defensione, tandem ciuitate capta, a Pyrro Achillis filio in sinu Priami patris, spectante Hecuba, infelix occisus est.
+
+Priamus filius fuit Polytis, secundum Uirgilium, in Eneida dicentem: *Una acies iuuenum, ducit quam paruus ouantem Nomen aui referens Priamus, tua clara, Polyte, Progenies, actura Ytalos* etc. Hunc Eneas paruulum ex excidio secum deduxerat Ascanii filii socium.
+
+Infelici Laumedontis, Troili regis filii, prole in finem usque deducta, ut ad Assaracum eiusdem Troili regis filium retro trahamus calamum necesse est, ut uetustissimos Romani nominis proauos, et Dardani prolem integram designemus. Fuit igitur Assaracus Troili regis Troie filius, ut ubi de Fastis testatur Ouidius dicens: *Huius Erichthonius, Tros est generatus ab illo; Assaracum creat hic* etc. Gestorum huius Assaraci nulla extant monimenta, sic omnia uetustas absorpsit, sed propagate sobolis claritas non minus illum reddit illustrem, quam infortunium ingens deiecti Ylionis reddiderit. Nam uti ex audacia nimia Ylioniadum generis desolatio subsecuta est; sic ex humanitate prolis Assaraci Roma rerum domina constructa, et Cesarum familia propagata, fulgentis apud mortales glorie testimonio sempiterna.
+
+Capim Assaraci fuisse filium etiam ubi supra testatur Ouidius: *Tros est generatus ab illo. Assaracum creat hic, Assaracusque Capim* etc. Et huius Capis sicut et Assaraci facinora eque aboleuit antiquitas, in lucem tantummodo reseruato, quod Anchisem genuerit, generose successionis gentis Iulie parentem inclitum et inclite pietatis filii testimonium sempiternum.
+
+Anchises filius fuit Capis, ut idem Ouidius, ubi supra, genealogiam Enee continuans dicit sic: *Assaracum creat hic, Assaracusque Capim; Proximus Anchises*. Hunc, sunt qui dicant, ante Troianum bellum, ciuitate relicta, nemora et solitudines coluisse armentis intentum et gregibus, circa que ut plurimum fuere diuitiae antiquorum. Quibus cum apud Symoentem fluuium uacaret, a Uenere dilectus est, et eius est amicitia atque concubitu usus, adeo ut ex illa susciperet Eneam filium. Constat tamen et coniugem habuisse, cum ex ea dicat Omerus filias suscepisse. Eum preterea cecum fuisse dicit Seruius, et ob id Troianorum consiliis non interfuisse. Cecitatis causam nonnulli dicunt fuisse, quia se cum Uenere concubuisse iactasset, et inde ab eadem luminibus fuisse priuatum. Que iuuentutis sue, preter que dicta sunt, acta fuerint, non habentur. Capto autem Ylione et incenso, uolente eum secum trahere Enea, ut testatur Uirgilius, potius quam obire uellet, constat mori dispositum. Uerum dum flammulam absque lesione capiti Ascanii insidentem uidisset, capto omine fausto, filio obtemperasse legitur. Male tamen conueniunt opiniones Uirgilii et Seruii, quorum alter cecum dicit, alter flammulam uidisse asserit. Abiit autem cum fugiente filio, ab Enea ipso humeris per ignes et mille uolantia tela subtractus, et nauibus usque Drepanum Sycilie oppidum deuectus est, et ibidem senio mortuus, et in monte Ericis sepultus, et hoc secundum Uirgilium. Alii tamen aliter sentiunt. Nam Cato in Ytaliam usque uenisse confirmat. Sed Seruius dicit Uarronem dicere, ossa Anchisis, iubente oraculo, a Dyomede diruta et asportata, demum cum multa mala perferret ab eodem Dyomede cum Palladio restituta. Quod quidem Uirgilius ipse tangit, dum iratam Didonem aduersus Eneam loquentem describit atque dicentem: *Anchise cineres manesue reuelli* etc. quasi uelit dicere, non ego hoc feci, sicut Dyomedes. Preterea uidetur uelle Seruius hanc ob causam a Uirgilio in persona Enee dictum: *Iterum saluete recepti Nequicquam cineres animeque umbreque parentis* etc. Quasi semel ex Troia suscepti sint, et a Dyomede iterum. Ubi tamen per hec mortuus sit, comprehendi non potest, sed uidentur uerba Seruii eo pendere, ut apud Troiam ante captam urbem obierit. Suscepisse autem Anchisem ex Uenere filium, qualiter intelligam, infra ubi de Enea seruandum duxi. Quod autem ob iactationem ab ea cecatus sit, sic intelligendum existimo. Consueuere non nulli iuuenes inter precipuas felicitates suas frequentes enumerare coitus, et plurium mulierum amicitias, quasi ex hoc uelint quod eorum formositas ueniat commendanda, eo quod a multis aut desiderentur, aut suscipiantur feminis, sic et robur extollatur, quod in coitum ualentes perseuerantesque appareant; ex quo quidem crebro coitu persepe egritudines oriuntur, et plurimum uirtutes debilitantur corporee, et uisiua potissime. Nam certissimum est non nullos non solum in breuem uisum, sed in cecitatem integram ob coitum deuenisse, et precognito ob iactactiones defectu dicuntur et merito a Uenere obcecati. Sic et Anchisi contigisse potuit, quia ueniens in defectum uisus ob iactatos coitus euenisse dictum sit. Sane ne uideatur Seruium a Uirgilio discrepare, potuit in Anchise esse uisiuam uirtutem debilitatam adeo, ut aut non discerneret que in cospectu essent, aut non nisi ex proximo uidere posset, quos tales ueteri quadam consuetudine loquendi cecos dicimus; esto et solis radios et ignis uideant flammas; et sic potuit Anchises cecus esse, ut dicit Seruius, et flammulam uidere nepotis, ut dicit Uirgilius. Huic preter Eneam fuere ex coniuge filie, ex quibus sola Yppodamia nominatur.
+
+Yppodamia, ut in Yliade placet Omero, filia fuit Anchisis, et antiquior filiarum, ut appareat eum alias habuisse filias. Hec formosa plurimum fuit parentibus dilectissima, que tamen fuerit mater, non habetur. Eam tamen in coniugem tradidere Alchataoni Troiano, qui postea ab Ydomeneo Cretensi in pugna apud Troiam occisus est. De reliquis autem filiabus nec Omerus ipse, nec alter, quam ego legerim, aliquid refert.
+
+Eneam filium fuisse Anchisis et Ueneris et poete ueteres predicant et moderni. Hic autem et si plurimum extollatur Homeri carmine, tanta tamen carminis Uirgilii ueneratione armis et pietate cantatur insignis, ut non solum barbaris, sed Latinis ceteris preponatur et Grecis. Sic fert fortuna rerum; habuit Achilles Omerum, et Eneas Uirgilium, tanta potentes eloquentia, ut respectiue illaudati ceteri uideantur mortales, esto euo nostro tertius exurgat Scipio Africanus non minori gloria, maiori tamen iustitia delatus in ethera uersu uiri celeberrimi Francisci Petrarce, nuper Rome laurea insigniti; tanta enim facundia et lepiditate sermonis in medium trahitur, ut fere ex tenebris longi silentii in amplissimam lucem deductus uideatur. Eneas igitur, ut paulo ante scriptum est, ex Anchise et Uenere apud Symeontem fluuium natus est, et iam etate prouectus Creusam Priami et Hecube filiam uxorem habuit, ex qua filium suscepit Ascanium. Et, ut quidam scribunt, Paridi eunti in Greciam et in raptu Helene socius fuit. Tandem cum iam Greci obsidione Ylionem cinxissent et illum crebris certaminibus expugnare conarentur, sepe in pugnam descendit. Sed inter alias uices semel aduersus Achillem congressus, cum esset in discrimine maximo, ut in Yliade dicit Omerus, allocutus est Neptunus deos, et deprecatus ut Eneam morti subtraherent, ne omnis Dardania proles occumberet. Quod a Iunone, que plurimum erat Troianis aduersa, ut ipse faceret concessum est. Et sic Neptuno tunc agente, Eneas e manibus Achillis subtractus est, et ut ibidem tangit Omerus, Ytalie reseruatus. Qui, et si multa clara facinora apud Troiam egerit, secundum tamen quosdam proditionis patrie macula notatus est, et inter alia trahitur in argumentum, quod incolumis cum filio et nauigiis et parte copiarum abire permissus sit, cum fere in ceteros sit seuitum. Alii tamen dicunt hoc illi permissum loco muneris, quia legatorum Grecorum ad Priamum uenientium hospes fuerit assiduus, et quia semper in consiliis Troianorum damnosum dixerit Helenam detineri, suaseritque restitui. Sed qualitercunque factum sit, Uirgilius dicit, quod capta Troia, cum ipse frustra in defensionem patrie aliquandiu laborasset, sumptis diis penatibus, sibi ab Hectore per quietem commendatis, et patre sene, et filio paruulo, matre dea monstrante uiam, deuenit ad litus, et ibi XX nauibus sumptis, cum quibus iamdudum Paris in Greciam iuerat, intrauit mare, et in Traciam traiecit, ubi a Polydoro, cuius in litore tumulum inuenit, monitus ut auarum litus fugeret, condidit ciuitatem quam de suo nomine nuncupauit Eneam. De qua Titus Liuius, libro XL Ab urbe condita dicit, Eneam ciuitatem propinquam Thessalonice ab Enea Troiano olim conditam. De qua ipse idem Titus sic: *Proficiscuntur a Thessalonica Eneam ad statutum sacrificium, quod Enee conditori cum magna cerimonia quotannis faciunt* etc. Et inde cum naues iterum reintrasset, oraculo uetustissimas auorum sedes petiturus, in Cretam abiit, et ibidem pulso iam Ydumeneo rege a Cretensibus, quasi ad sedes uenisset auorum, eo quod inde Theucer Scamandri filius fuerit, qui una cum Dardano imperauerat Dardaniis, constitit. Uerum et inde peste pulsus, factus certior, quia Dardanus fuisset Ytalus, Ytaliam petere disposuit, et inde in Caoniam uenit, et ab Heleno uate de futuris edoctus Syciliam petiit, et apud Drepanum, ut Uirgilio placet, Anchisem perdidit. Et reascensis nauibus, tempestate in Affricam delatus est, ut ait Uirgilius, cum alii negent, ubi a Didone regina susceptus cum septem iam errasset annis, cum qua aliquandiu fuit, eius amicitia usus et lecto, si in hoc Uirgilio credendum est. Inde autem Superum monitu discedens iterum, uenit in Syciliam ad Acestem, et ludis Anchisi anniuersarium celebrauit magnifico sumptu, et Acesta ciuitate condita et parte suorum ibidem derelicta, dum Ytaliam peteret, Palinurum magistrum classis perdidit. Inde uenit in Bayanum sinum, et ductu Sybille descendit ad Inferos, et ad Elysios usque campos penetrauit, et comperto patre Anchise, omnem suam posteritatem eo monstrante cognouit. Inde ad superos rediens, persolutis Meseno tubicini funeralibus, Caietam nauigauit, ubi Caieta nutrice defuncta ciuitatem posuit, eamque nutricis nomine appellauit. Porro in Ytaliam, id est ad hostia Tyberis, appulit, usque quo dicit Seruius illi non defuisse Ueneris uisionem. Quam cum amplius non uidisset, arbitratus est se ad predestinatum locum uenisse, et debere consistere. Ubi primo Euandri regis amicitiam habuit, et inde Latini regis Laurentum, qui illi Lauiniam filiam, Turno Rutulorum regi promissam, iuxta responsum oraculi dedit in coniugem. Quam ob causam a Turno grandi bello lacessitus est, fultus tamen auxiliis Euandri Arcadis et Tuscorum, in odium Mezentii regis Agellie, regnum obtinuit coniugis. De morte autem eius diuersimode opinati sunt antiqui, cum dicat Seruius Catonem dicere iuxta Laurolauinium, cum Enee socii predas agerent, prelium commissum, in quo Latinus occisus est ab Enea, qui tamen Eneas in ipso prelio non comparuit, Ascanius postea Mexentium interemit. Alii dicunt, quod uictor Eneas, cum sacrificaret super Numicum fluuium, lapsus est, et eius nec cadauer inuentum est. Quod Uirgilius eleganter tangit, ubi Didonem morituram eum execrantem inducit atque dicentem: *At bello audacis populi uexatus et armis, Finibus extorris, complexu auulsus Iuli Auxilium imploret uideatque indigna suorum Funera, nec, cum se sub leges pacis inique Tradiderit, regno aut optata luce fruatur, Sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena. Hec precor* etc. Preterea sunt qui dicant eum occisum a Turno, uoluntque a Uirgilio sub artificiosa fictione describi, ubi medio in ardore certaminis ostendit Iunonem mortem Turni timere, et inde ut illum e pugna subtrahat, effigiem dicit Enee sumpsisse, in quem confestim dicit Turnum conuersum, et Eneam fugientem dicit in naues, que in Numico erant flumine, et in eas usque secutum a Turno. Quod uolunt secundum hystorie ueritatem non Iunonem fuisse in Eneam mutatam, sed ipsum Eneam, qui arma Turni fugiens ab eodem apud Numicum occisus est. Quod et in superioribus carminibus pro parte patet, nec alibi potuit tacuisse Uirgilius, dum in eodem libro Uenerem inducit orantem Iouem atque dicentem: *Incolumem Ascanium, liceat super esse nepotem. Eneas sane ignotis iactetur in undis Et, quamcunque uiam dederit fortuna, sequatur* etc. Ubi si inspiciamus, cum iam non sit amplius Eneas, Uenus que huc usque de eo fuerat sollicita, orat nunc pro nepote Ascanio. Et Ouidius in maiori uolumine istud idem tenere uidetur, dum dicit: *Litus adit Laurens, ubi tectus arundine serpit In freta flumineis uicina Numicius undis. Hunc iubet Enee quecunque obnoxia morti Abluere et tacito deferre sub equora cursu: Corniger exsequitur Ueneris mandata, suisque Quicquid in Enea fuerat mortale, repurgat* etc. Et hoc idem arbitrari uidetur Iuuenalis dum dicit: *Alter aquis alter flammis ad sydera missus* etc. Intelligit enim de Enea et Romulo, quia Eneas in aquis periit, ut predictum est; Romulus autem apud Capream paludem fulminibus et turbine subtractus est. Qui ambo apud Romanos precipua deitate honorati sunt. Nam et ipse Eneas, quocunque modo subtractus sit, ab indigenis deus habitus et Iuppiter indigetes appellatus est. Huius quidem hystoria aliquibus figmentis immixta est, quorum uidere rationem ordo exigit. Eneam igitur Ueneris fuisse filium non equo modo ab omnibus acceptum est. Quidam enim uolunt in natiuitate Enee Uenerem celi dominam fuisse, et ad eam demonstrationes futurorum successuum pertinuisse, et huius dominii opere multa Enee contigisse, que ex industria aUirgilio sub figmentis abscondita sunt, que ad presens elucidare non est incepti huius intentio. Alii uero uolunt eum natum ea hora, qua Uenus in oriente matutino tempore surgit, et ideo eius dictum filium uolunt, quasi uideatur eum in lucem, dum surgeret, eduxisse. Alii uero adeo formosam fuisse matrem eius existimant, ut perdito proprio nomine Ueneris nomen adepta sit. Ex quo dixisse Uirgilium putant: *Coniugio, Anchise, Ueneris dignate superbo*. Alii autem in turpiorem declinantes opinionem, arbitrantur ideo eum Ueneris dictum filium, quia non ex coniugio, sed ex concupiscibili coniunctione natus sit, summentes incongruum uideri tanti hominis incognitam matrem fore, si Anchisis extitisset coniunx, sed ad illecebrem celebris uiri notam contegendam, deam illi ueteres finxisse matrem. Ego quidem uerum puto matrem eius ob aliquid meritum Uenerem cognominatam, ut quosdam arbitrari predixi, nec obstat eius uerum nomen fore incognitum; nam nec Priami, qui tantus fuit rex, nec etiam Agamenonis, nec multorum aliorum insignium regum atque uirorum. Et absit ut credam, quod spurio pastoris Priamus tam grandis rex filiam Creusam dedisset in coniugem. Quod autem Neptuni precibus ex Achillis pugna subtractus sit, non, quod aiebat Leontius, uerum credo, scilicet quod agente constellatione contigerit, quin imo potius puto, quia circa naualia, que ad Neptunum spectare uidentur, in quantum deus dicitur maris, potuerit aliquid contigisse, propter quod exigente oportunitate reuocatus Achilles Enee certamen omisit. Quod autem a Iunone Neptuno hoc permissum sit, arbitror ad futura prospexisse fingentem, eo quod Ytalico regno reseruaretur Eneas, et ob id regnorum dea salutem futuri regis curari permisit. A Polydoro autem in litore sepulto ideo monitus dicitur, quia eius infortunio inspecto cognouit, si consisteret Traces illi futuros hostes, et ideo inde fugiendum fore. Quod autem Uenus usque in agrum Laurentum se lumine suo ducem illi exhibuerit, et eo ibidem existente non comparuisse ulterius constelationi agenti in concupiscibilem appetitum attribui potest; nam tamdiu nauigando processit, quamdiu distulit inuenire quod placuit, quo inuento cessauit impellentis ducatus. Quod ad Inferos iuerit, intelligendum puto eum egisse quod olim fere familiare fuit maxime gentilium regibus, uelle scilicet ab immundis spiritibus per scelestum illud nigromantie sacrum de futuris certificari. Quod quidem in sinu Baiarum apud lacum Auernum, qui talibus erat aptissimus locus, facturus accessit, et occiso Meseno, suo sanguine litasse Inferis et cerimoniis aliis detestandis egisse, ut aliquis ex infandis spiritibus ui cantaminum prouocatus ad superos ueniens, et sumpto fantastico corpore coram comparuerit, et ad interogata responderit, et forte illi non nulla de futurorum successu predixerit. Deificatio autem sua nil aliud est quam insipientum ridenda fatuitas. Credo enim eum in Numico flumine nectum, et in mare deuolutum, et Tuscis piscibus escam fuisse seu Laurentibus.
+
+Ascanius, ut Uirgilio placet, non solum Enee filius ex Creusa susceptus fuit, sed et fuge et laborum in regno querendo socius, ut ipse per omnem Eneidam diffuse testatur. Sane Titus Liuius, cui ad ueritatem hystorie cura fuit impensior, non plene affirmat Creuse an Lauinie fuerit filius, cum dicat: *Nondum maturus imperio Ascanius Enee filius erat, tamen id imperium ei ad puberem etatem incolume mansit, tantisper tutela muliebri, tanta indoles in Lauinia erat, res Latina et regnum auitum paternumque puero stetit. Haud ambigam, quis enim rem tam ueterem pro certo affirmet? Hiccine fuerit Ascanius, an maior quam hic, Creusa matre Ylio incolumi natus comesque inde paterne fuge, quem Iulum eundem Iulia gens autorem nominis sui nuncupat? Is Ascanius ubicunque et quacunque matre genitus, certe natum Enee constat* etc. Hec Titus. Eusebius uero, in libro Temporum, Ascanium Creuse filium arbitratur, et alium, ex Lauinia natum, Siluium Postumum appellat. Ascanius autem apud Troiam matrem perdidit, et cum patre aduersus hostes, ut per Uirgilium late patet, strenue se gessit; eique plura fuere nomina, ut Seruius asserit. Nam preter Iulum et Ylum, quibus uocatus est, ut dicit Uirgilius: *At puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo Additur, Ylus erat, dum res stetit Ylia regno* etc. hic etiam Dardanus et Leondamas appellatus est ad extintorum fratrum solatium. Et sic patet Eneam alios ex Creusa preter Ascanium suscepisse filios. De nominibus tamen huius dicit Seruius sciendum hoc primum Ascanium ab Ascanio Frigie flumine dictum, ut transque sonantem Ascanium; deinde Ylum dictum a rege Illo, unde et Ylium; postea Iulum, occiso Mezentio, a prima barbe lanugine, que in tempore uictorie nascebatur. Hic tamen Ascanius, ut paululum Uirgilium sequamur, adhuc paruulus futuri imperii portentum suscepit. Nam disceptantibus patre et auo de futura fuga, flammula quedam nullam inferens lesionem eidem in uertice capitis constitit, etiam parentibus illam extinguere conantibus. Demum, ut dictum est, fuge comes multos cum patre labores tulit. Et cum Eneas rebus esset absolutus mortalibus, et ipse successor regnum sumpsisset, bellum a patre inchoatum uictoria terminauit. Nam alii illum occidisse Turnum, alii Mezentium dicunt. Uerum dicit Seruius secundum Catonem hystorie hoc habet fides: Eneam cum patre ad Ytaliam uenisse, et propter inuasos agros contra Latinum Turnumque pugnasse, in quo prelio periit Latinus. Turnum postea ad Mezentium confugisse, eiusque fretum auxilio bella renouasse quibus Eneas Turnusque pariter rapti sunt. Migrasse postea in Ascanium et Mezentium bella, sed eos singulari certamine dimicasse, et occiso Mezentio Ascanium Iulium ceptum uocari, ut paulo ante dictum est. Hic autem, ut ait Eusebius, cum XXX regnasset annis apud Lauinium, Albam condidit et Siluium Postumum fratrem suum summa pietate educauit. Alii amplius hoc recitant, asserentes eum ab amicis redargutum quod Lauiniam nouercam, que ob timorem eius, mortuo Enea confugerat in siluas, in exilium detinere uideretur, quam ipse reuocauit, eique paternum restituit regnum, cum ipse iam ad Albam transitum facere disposuisset. Ipse tamen procreauit filium, quem, eo quod casu in siluis natus sit, Iulium Siluium appellauit, a quo familiam Iuliam ortam non nulli uolunt. Tandem cum inter Lauinium et Albam, quam condidit, XXXUIII regnasset annis, in mortem ueniens, quia filium propter etatem paruulam regendis ciuibus non cerneret aptum, Siluium Postumum fratrem suum regni reliquit heredem.
+
+Iulius Siluius, secundum Titum Liuium, filius fuit Ascanii, et quia in siluis casu natus sit, Siluius cognominatus est, et ab eo Iulia gens processit, cum patre Ascanio in regno successerit. Eusebius tamen in libro Temporum eum Ascanii fuisse filium dicit, sed quoniam eo moriente paruus esset, nec regno uideretur ydoneus, Siluio Postumo, fratri suo, regni successionem reliquit.
+
+Rhoma filia fuit Ascanii, ut scribit Solinus De mirabilibus mundi, dicens: *Agathodem scribere nomen urbis Rome ab hac Roma Ascanii filia et Enee nepte initium habuisse, cum scriberet Heraclides, quod cum, capta Troia, quidam Achiui, ubi nunc Roma est, deuenissent, et ibidem captiue, cui Rhoma nomen erat, consilio sedes sumpsisse, et ab eadem locum denominasse*.
+
+Siluius Postumus, secundum Uirgilium Enee ex Lauinia fuit filius, de quo sic scribit idem Uirgilius: *Ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta, Proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras Ethereas Ytalo commixtus sanguine surget, Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles, Quem tibi longeuo serum Lauinia coniunx Educet siluis regem regumque parentem, Unde genus Longa nostrum dominabitur Alba* etc. Hic, ut satis Uirgilii carmen ostendit, post mortem Enee natus est, et ideo Postumus, quod est generale nomen nascentium post humatum patrem. Siluius autem, ut placet multis, dictus est, eo quod Lauinia, mortuo patre Latino atque Enea uiro, et occupato ab Ascanio regno, eius metuens imperium in siluas pregnans secessit, et ibidem latuit atque peperit, et ideo natum in siluis Siluium appellauit. Sane ut supra dictum est, Ascanius reuocata nouerca in patrium regnum, fratrem Siluium fraterna educauit affectione, et cum moreretur, existente Iulio Siluio paruulo adhuc, eundem Siluium fratrem suum regni reliquit heredem. Qui Eneam Siluium genuit. Porro Britones eorum puto barbariem nobilitare cupientes, huic filium unum addunt, dicentes eum Brutum quendam etiam genuisse ex nepte Lauinie matris sue, cuius in natiuitate aiunt mathematicum predixisse, quia occideret utrumque parentem; ex quo factum est, ut partu suo moreretur mater, et ipse tandem cum adoleuisset, in uenatione patrem inaduertenter occidit. Quam ob causam pulsus Ytalia aiunt eum in Leogreciam insulam Grecie abiisse, et responso accepit sibi deberi extremi occidui insulam. Qui Pandrasii regis Greci filia in coniugem sumpta, cum sociis per triennium nauigans una cum Corniueo Troiano, superato Gopherio Aquitanorum rege, Albionam insulam, quam incolebant Gigantes, superasse, eamque ex suo nomine Britaniam nuncupasse et a Corniueo Cornubiam, et inde aiunt eum Brutum alium genuisse cognomento Uiridescutum, et hinc alium insule regem genitum, et inde alium, et in innumerabilem procedunt prolem. Que quoniam michi nec uera nec uerisimilia uisa sunt, omittenda censui. Postumus autem, cum annis XXXUIII regnasset, Enea Siluio superstite filio derelicto, diem obiit.
+
+Eneas Siluius, Siluii Postumi, tercii Latinorum regis filius, patri successit. De quo quidem Uirgilius meminit dicens: *Et qui te nomine reddet Siluius Eneas, pariter pietate uel armis Egregius, si unquam regnandam acceperit Albam*. Hic Latinum Siluium genuit, et cum annis XXXI regnasset expirauit.
+
+Latinus Siluius, ut dicit Titus Liuius, Enee Siluii fuit filius, et mortuo patre Albanis imperauit, et ab eo colonie deducte sunt eorum, qui Prisci Latini nuncupati sunt. Cumque annis quinquaginta regnasset, genuissetque Albam Siluium, quem liquit superstitem, diem obiit. Eusebius uero in libro Temporum dicit se apud aliam hystoriam inuenire Latinum Siluium quintum apud Albam regnasse, eumque filium fuisse Lauinie et Melampodis, et uterinum fratrem Siluii Postumi. Qui Latinus in ordine regum hic ponitur quartus.
+
+Alba Siluius Latini Siluii fuit filius, et patri successit in regno. Cumque regnasset annis XXXUIIII, Athi relicto filio, rebus humanis subtractus est.
+
+Athis Siluius Albe fuit filius, quem Eusebius aliquando Egiptium Siluium uocat. Hic cum annis XXIIII regnasset, Capi filio derelicto, diem clausit.
+
+Capis Siluius Athis fuit filius. Sunt qui uelint ab hoc Capuam olim insignem Campanie ciuitatem conditam; qui cum annis XXUIII regnasset, Carpento filio moriens regnum liquit.
+
+Carpentus Siluius filius fuit Capis, et cum annis XIII regnasset, Tyberino filio derelicto, decessit.
+
+Tyberinus Siluius Carpenti fuit filius, et Agrippam Siluium genuit. Cumque annis UIII imperasset Albanis, amnem quem ante Albulam uocitabant incole, terminum inter Latinos et Etruscos traiciens, in eum cecidit et mortus est. Quam ob rem in hodiernum usque, ueteri abolito nomine, a demerso rege Tyberis nuncupatus est fluuius.
+
+Agrippa Siluius a Tyberino genitus, summerso patri successit in regno, et cum XL regnasset annis, moriens Romulum filium regni reliquit heredem.
+
+Romulus seu Aremulus Siluius Agrippe fuit filius. Hic autem presidia Albanorum inter montes posuit, ubi postea Roma condita est, quod ea tempestate impie factum existimatum est, et ob id existimauere illius eui homines eum iuste fulmine ictum atque exanimatum, cum iam XUIIII regnasset annis, et ex eo Iulius et Auentinus filii fuere superstites.
+
+Iulius Siluius, ut scribit Eusebius, minor natu fuit Romuli filius, et proauus Iulii Proculi, qui cum Romulo Romam transmigrauit, et ibidem fundauit familiam Iuliam, ex qua Cesares effluxere.
+
+Auentinus Siluius Romuli Siluii filius fuit, eique fulminato successit in regno; et cum XXXUII regnasset annis, Proca relicto filio, mortuus est; et eo in monte Rome, qui postea de suo nomine semper Auentinus uocitatus est, sepultus.
+
+Procas, secundum Titum Liuium, Auentini filius fuit, et loco patris regnauit annis XXIII, Numitorique filio moriens regnum liquit.
+
+Amulius, teste Tito Liuio, minor natu fuit ex filiis Proce. Hic per uim et nephas Numitori, qui tempore potior erat, regnum surripuit. Dicit Plinius De uiris illustribus, Procam patrem eorum liquisse, ut ambo annuis uicibus regnarent, et cum ad Amulium peruenisset regnum, fratri, transacto anno, restituere noluit, quin imo cum Numitori pepercisset, Lausum filium eius interemit, et Rheam eiusdem filiam ad subtrahendam spem prolis, sub specie honoris, Ueste perpetuam eius uirginitatem dicauit. Sed cum iam septem regnasset annis, Rhea geminos peperit, quos ipse in Tyberim deici iussit, et Rheam uiuam infodi. Uerum nequeuntibus ministris ad alueum fluminis, eo quod pridianis ymbribus tumuisset, deuenire, illos in ripa posuere, qui a Faustolo pastore comperti et nutriti, cum adoleuissent Amulium interfecere, et Numitori auo regnum reddidere.
+
+Numitor filius fuit Proce, et, ut iam dictum est, a fratre proiectus e regno, qui dum rure priuatus senesceret a nepotibus Romulo et Remulo, occiso Amulio, in regnum restitutus est. Quid inde ex eo successerit, non habemus.
+
+Lausus, ut predictum est, Numitoris fuit filius, et ab Amulio patruo impie trucidatus occubuit.
+
+Ylia, que et Rhea Numitoris fuit filia, et ab Amulio inter uestales uirgines trusa. Que, ut ait Ouidius, dum aquam pro sacris quereret obdormiuit, et in somnis illi uisum est a Marte opprimi, et sic geminos concepisse, quos cum peperisset, uiua infossa est legis imperio. Fictio quod secum Mars concubuerit, ubi de Romulo et Remulo declarabitur. Et quoniam qui ex Iulio Siluio nati sunt ordine non habemus, genealogie posterorum Dardani finem facere necesse est. Hoc uno apposito, quod ab his natus sit orbis et urbis fulgor, Gaius Iulius Cesar dictator.
+Genealogie deorum gentilium liber UI explicit feliciter.
+
+Qui ab Elsa, Certaldensi fluuio, et Arno Tusco, eminentissime rex, paulo ante in altum uela concesseram, et per ceca impulsus Syrthium uada, Aquilone stridense seuo, et inde per late patentia scabraque Asye promontoria et crebros Euripos Egei maris, impellente Lybico, nec non et uertiginosum Sycilidum fretum, atque inter sonantia tam Yllirici quam Tyreni maris litora, spirante Notho, non minori persepe timore quam admiratione circum actus sum, tegentibus poetarum atris nubibus, hinc Phebi splendidum iubar, inde Arthoi sydus inmobile, dum minus crederem, a Uulturno raptus, postergatis Ligurum Gallorumque et Hyspanorum litoribus, et Calpe Abylaque promontoriis omissis, ad limen usque Occeani delatus sum. Et, dum circa eius ingressum constitisset cortex, quasi deliberandi prestaretur spatium, in conterminum polis pelagum oculos dedi. Dumque intuerer pregrande corpus, et incomprehensibile monstrum, preruptos aquarum in celum montes, earumque atra opacitate speluncas horrendas metirer animo, et indomitas uires, quibus terras concutit, ac incognitos scopulos, et immanes eiusdem beluas, cogitaremque eum fluuiorum omnium hospitem, horrui fateor, et stetere crines, et timore quodam insolito occupatus , uix labantia membra continui; nec multum, quin memet ultro in litus, potius quam ad ulteriora progrederer, naufragum dederim, ludum iocumque existimans per respectum iras fore Mediterranei maris. Sed is, qui profecto certa spes et infallibile suffragium rite in se credentium atque sperantium est, uocatus affuit illico, et, igne sue caritatis, noxio frigore pulso, prostratum suscitauit animum, et in uires ampliores solitis reuocauit adeo, ut paruo cortice ingenti tamen pectore auderem immensum intrare gurgitem, et insueta sulcare maria. Et expedita in precedentibus fere omni Celii prole, calamum ad longam Occeani posteritatem scribendam arripui, gubernaculo tenuissime cymbe illi commisso, qui arcam Noe ab aquis uniuersalis diluuii seruauit incolumem.
+
+Occeanum Celi et Ueste fuisse filium uoluerunt theologi, qui arbitrati sunt ex Celo, seu ex Terra, seu ex ambobus omnia a primeuo producta. Quod nec credidit, nec tacuit Yonicorum phylosophorum princeps Milesius Tales, apud priscos autoritatis non minime, quin imo eidem Occeano, non minus insipide quam reliqui fecerint, diuinam mentem esse insitam, et ab eo cuncta producta, seu eo causam dante, existimauit, eo forte motus, quia in omnibus, cessante humiditate, cerneret et uitam de necessitate cessare, et equo modo absque humore nil penitus gigni uel nasci posse. Et sic non genitum Occeanum, sed patrem deorum rerumque omnium asserebat. Cui aliquando adhesisse uidetur Omerus, et potissime, ubi in Yliade introducit Iunonem dicentem: {Okeanon te theon genesin kai metera Tethun} etc. Que latine sonant : Occeanum deorum nationem et matrem Thetim. Et sic etiam non nunquam hos secutus Uirgilius ait: *Occeanumque patrem rerum*. Plinius autem ubi De hystoria naturali, elementum istud aquarum extollens dicit: *Quippe hoc elementum ceteris omnibus imperat, terras deuorant aque, flammas necant, scandunt in sublime et celum sibi quoque uendicant, ac nubium obtentu uitalem spiritum strangulant, que causa fulmina elidit ipso secum discordante mundo*. Quid esse mirabilius potest aquis in celo stantibus, at ille ceu parum sit in tantam peruenire altitudinem rapiunt fluuios cum piscium examine. Sepe etiam lapides subuehunt portantes aliena pondera. Eadem cadentes omni terra nascentium causa fiunt, prorsus mirabili natura si quis uelit reputare, ut fruges gignantur, arbores fruticesque uiuant, in celum migrare aquas, animamque etiam uitalem inferre inita confessione, omnes quoque terre uires aquarum esse beneficii etc. Hec Plinius. A quo Uitruuius ubi De architectura non discrepat, aiens: *Ex eo etiam qui sacerdotia gerunt moribus Egyptiorum, ostendunt omnes res e liquoris potestate consistere etc. Ridiculum quippe est aquas rerum credidisse principium*. Sed quid ego succenseam talibus, si circa inuisa rerum initia errauerint, cum aduersus ea, que in oculis sunt stolide credant? Uiderunt Egyptii Ysidem morientem, et conati sunt animis suis infigere eam, et si non omnipotentem, potentissimam fuisse et esse deam, non mortalem feminam. Cretenses ipsum quem, sepeliuerant ipsi, libidinosissimum hominem Iouem non erubuere celi et terre predicare deum. Sic igitur cecitate mentis obducti credidere hos esse maiores, qui aliquando facti fuerant, quam qui illos fecerat aliquando. Sed de hoc alias. Qui autem Occeanum rerum putauere patrem ab eo genealogiam cepere deorum; quem cum constet secundum alios habuisse patrem iuxta cepti operis ordinem locauimus eum. Cui ne inter pregrandes deos inhonoratus incederet, currum, ut dicit Theodontius, statuere, eumque a balenis trahi per ingentia maria finxere. Sic et illi Tritones tribuere tibicines atque precursores. Et maximos etiam illi phocarum fecere greges sub custode Protheo. Eique maximas nynpharum cohortes socias obsequiosasque fecere, et designauere prolem amplissimam filiorum, et eum nominibus pluribus uocauere. Sed exenterande fictiones sunt. Curru quidem trahi Occeanum, eius circa terre rotunditatem describit ambitum, qui ideo a balenis duci dicitur, quia a balenis undique discurratur. Tritones autem eius ob causam tibicines precursoresque dicuntur, quia sui nominis significatum incessabiliter operetur; nam triton, secundum quosdam, idem sonat quod terram terens, quod assidue peragit mare, dum sese continuo impellens in litora motu terras terit; et quoniam istud absque sono non fiat, tanquam sonans tibicina nuncupatus est. Et ideo dictus precursor, quia uehementiori impulsus motu sonus in litus prenuntius est future tempestatis certissimus. Eum habere phocarum greges ideo dictum est, quia phoce ex anteriori parte speciem habeant uitulorum, et armentorum more pascuntur in terris turmatim. Pastorem autem Protheum dixere, eo quod harum phocarum habundantissimum sit mare Carpatium, quod olim fuit sub dicione Prothei. Nynpharum autem illi iuncta et obsequens cohors nil aliud est, ut arbitror, quam multiplices aquarum proprietates seu accidentia continue aquis iuncta, eisque agentibus, seu in eas impressio alia, una sese cum eis quasi obsequiosa mutantia. Uocatur insuper preter Occeanum Nereus, Neptunus, et Mare. Que nomina, quoniam cum nominibus aliorum numinum conueniunt, ubi de illis sermo fiet, conuenientius exponemus. Occeanus autem quod illi proprium est, ut dicit Rabanus a Grecis et Latinis ideo dicitur, eo quod in modum circuli orbem ambiat. Item quia ut celum purpureo colore nitet. Ego autem a Cyanes, quod latine nigrum sonat, denominatum puto, tante enim profunditatis est, ut nulla possit in eo aquarum transparentia apparere.
+
+Eurinomi Occeani fuit filia, ut asserit Omerus in Yliade dicens: {Eurunome thegater apsorro Okeanoio} etc. Que latine sonant : Eurinomi filia retro fluentis Occeani. Interpretatur autem fluctuationis seu uentorum pastor. Nam aqua maris semper fluctuat, ut uidemus, et ideo ab exercitio aquarum denominata est, et Occeani dicta filia. Seu secundum alios, qui ex aquis oriri uentos uolunt, aqua uentos pascit, id est materiam prebet, ex qua et creantur et uigent, et sic hec rite dicitur filia Occeani. Preterea ubi de hac Omerus loquitur, inducit Uulcanum loquentem Thetidi pro Achille arma poscenti, et ut se paratum ostendat, dicit quod cum a matre de celo proiceretur, quia claudus, ab ipsa Eurinomi et Thetide susceptus atque nutritus est. Ubi uult intelligamus ignem per humidum et spiritum ali, qui si deficiant, ut exstinguatur necesse est.
+
+Persa filia fuit Occeani, ut in Odissea placet Omero, ubi dicit eam a Sole dilectam, eumque ex eius concubitu Oetam Colcorum regem atque Circem suscepisse, sic aiens: {Autokasignete ohloophronos Aietao Ampho d' ektegaten phaesimbrotoi Eelioio Metros t' er Perses, ten Okeanos teke paida} etc. Que latine sonant : Soror sagacis Oete. Ambo autem orti fuerunt a lucente mortalibus Sole, matreque a Persa quam Occeanus genuit filiam. Hanc autem Persam dicit Leontius ab Esyodo Hecathen appellatam; que cum apud nos luna sonet, satis possumus arbitrari Oetam, apud suos clarissimum regem, illud idem fecisse, quod Saturnus egerat, qui Uranium patrem Celum nuncupari iussit, et Uestam matrem Terram, ut nominibus egregiis originem ampliaret suam, sic et Oeta patrem Solem et matrem Lunam. Que ideo Occeani filia dicta est, quod a litoralibus ex Occeani fluctibus oriri uideatur. Seu forsan ipsa Persa ab Occeano patri Oete uenerat, et ideo Occeani filia dicta, uel imperium habuit penes Occeanum.
+
+Ethra filia fuit Occeani, ut carmine corfirmatur Ouidii, asserentis, eam ex Athlante Hyadem atque sorores peperisse, dum ubi De fastis legitur: *Hunc stirps Occeani maturis nixibus Ethra Edidit et nynphas* etc.
+
+Pleyon filia fuit Occeani et coniunx Athlantis secundum Paulum, quod etiam confirmat Ouidius in libro Fastorum, dum dicit: *Hinc sata est Plyone cum stellifero Athlante Iungitur ut fama est Plyiadesque parit* etc. Pleyas enim idem est quod pluuia, que eo quod ex uaporibus humidis ex Occeano in altum consurgentibus causetur, ideo filia Occeani dicta est, uxor autem Athlantis, eo quod huiusmodi uapores humidi ex aquis consurgentibus ut plurimum circa culmen Athlantis et aliorum montium uoluantur, et insidant incolis pluuias prenotantes.
+
+Climenes, ut Theodontio placet, filia fuit Occeani et Thetidis. Que cum forma ualeret, Soli placuisse uolunt, in cuius ipse concubitum ueniens ex ea Phetontem suscepit et sorores. Paulus autem dicit eam fuisse Meropis Egyptii coniugem, et apud extremos Egyptios Ethyopibus imperasse cum uiro, et ex eo Eridanum, qui et Pheton dictus est, et sorores concepisse. Leontius autem eam dicit filiam fuisse Minyi et Eurianassis, et ex Merope uiro peperisse Yphiclum et Phylacem, et Phetontem cum sororibus. Circa quas uarietates aduertendum est, quod in quantum Occeani dicitur filia, et a Sole dilecta, potest intelligi humiditas; nam Climenes interpretatur humiditas, et sic Occeani tanquam omnium humiditatum fontis merito dicetur filia. Que a sole diligitur, eo quod, ut Tullius recitat, ubi De naturis deorum, sol et astra reliqua de humiditate pascuntur. Seu et melius eo quod solis calor in humiditate agens suscitat nebulas, que Phytonem conficiunt, ut ubi de Latona dictum est, et arbores etiam quasdam ex locis palustribus elicit, de quibus infra ubi de Phetonte et sororibus latius. Eam autem fuisse feminam et Meropis coniugem si uelimus, tunc eam nobilem aliquam in littore Occeani dominam fuisse dicemus, et exinde filiationem huiusmodi consecutam, nec aufertur ob hoc quin Minii et Eurianassis in partibus forsan illis imperantibus fuerit filia, sed a loco tanquam a nobiliori parte denominata.
+
+Tritonem Occeani et Thetidis filium dicit Theodontius. Seruius autem eum Neptuni filium dicit et Salatie coniugis eiusdem. Paulus autem eum Tritonam uocat, et feminam asserit. Tandem seu masculus, seu femina sit, omnes in hoc conueniunt, eum scilicet esse seu Occeani, seu Neptuni Tibicinem, sed cum magis in Neptunum uideantur inclinari, credo Neptunum et Occeanum unum et idem existimantes, in testimonium Ouidium trahunt dicentem: *Nec maris ira manet, positoque in cuspide telo Mulcet aquas rector pelagi, supraque profundum Extantem atque humeros innato murice tinctum Ceruleum Tritona uocat, concaque sonanti Inspirare iubet, fluctusque et flumina signo Iam reuocare dato. Caua bucina sumitur illi Tortilis, in latum que turbine crescit ab imo, Buccina, que medio concepit ubi aera ponto, Litora uoce replet sub utroque iacentia Sole. Tunc quoque ut ora dei madida rorantia barba Contigit, et cecinit iussos inflata recessus, Omnibus audita est telluris et equoris undis, Et quibus est undas audita, coercuit omnes* etc. In his autem apparet Tritonis officium et quod masculus sit, ut dicebat Theodontius. Quod autem Occeani seu Neptuni sit filius, satis in hoc ostenditur, quod ab eorum sonoro motu causetur; intellexerunt autem theologi pro Tritone ipsum estuantis maris et in litora ferientis clamorem, cum Triton sonus secundum quosdam interpretetur. Alii uero bene uoluerunt Tritonem maris sonum, sed non eum quem dum se ipsum in se frangit, sed illum tamen quem facit litora percutiens, et ideo dixere Tritonem quasi terras terens, et inde tam secundum primos quam etiam secundum sequentes, uoluere ex illo sono comprehendi futurum maris maiorem solito estum, ut sono illo aduentantem maiori cum impetu dominum suum ostendat Triton, uti et tibicines imperatorem de proximo aduenire designant tibiarum cantu. Sane Plinius ubi De naturali hystoria uidetur arbitrari Tritones, non solum ficto nomine poetis deseruire, sed etiam ueros Occeani pisces existere, dicens de eis sic: *Tyberio principi nuntiauit Olisipolentium legatio ob id missa, uisum auditumque in quodam specu conca canentem Tritonem, qua nascitur forma. De hoc etiam Lucanus ait: Torrentem Tritones adit inlesa paludem. Hanc ut fama deus quem toto litore pontus Audit uentosa perflantem murmura conca* etc.
+
+Doris secundum Paulum et Theodontium, filia fuit Occeani, Thetidis, et Nerei fratris sui coniunx, atque nynpharum mater, ut dicit Seruius. Huius Uirgilius in Buccolico carmine meminit, dicens: *Sic tibi, cum fluctus subterlabere Sycanos, Doris amara suam non inter misceat undam*. Hanc aliqui uolunt munus interpretari, eo quod aqua oportunissima mortalibus loco muneris a deo illis exhibita sit. Alii uero dicunt amaritudinem intelligi, et id circo Nereo marino deo nuptam, quia amarum sit mare, ut appareat uti uiro perpetuo iuncta coniunx est, sic et aque marine amaritudo coniugio stabili iuncta sit. Occeani autem ideo filia dicta, quia ex aqua Occeani, sole agente, amaritudo nascatur, que postea mari miscetur Mediterraneo, in quo Nereus deus est.
+
+Protheus marinus deus, et insignis, ut aiunt, uates, ut Theodontio placet, filius fuit Occeani et Thetidis. Quod autem uates fuerit, post Omerum in Odissea, testatur Uirgilius in Georgicis, dicens: *Est in Carpatio Neptuni gurgite uates Ceruleus Protheus, magnum qui piscibus equor Et iuncto bipedum curru metitur equorum. Et paulo infra: Nouit namque omnia uates, Que sint, que fuerint, que mox uentura trahantur; Quippe ita Neptuno uisum est, immania cuius Armenta et turpes pascit sub gurgite focas* etc. Hunc ait Omerus a Menelao ab excidio Troie redeunte et percontante quidnam de sociis perditis contigisset, ui coactum ad uaticinium reddendum. Sic et Uirgilius dicit ab Aristeo de restauratione apium exquirente. Uerum Menelaum docuit Ydothea filia Prothei, ubi a Cyrene matre instructus fuit de agendis Aristeus. Et, ut Omerus dicit, eum ante responsum uarias dum cogitur sumere formas, ut dimictatur, sic et Uirgilius: *Fit enim subito sus horridus atraque tygris Squamosusque draco et fulua ceruice leena Aut acrem flamme sonitum dabit atque ita uinclis Excidet, aut in aquas tenues dilapsus abibit*. Hunc Theodontius origine ex Pallene insula seu monte fuisse dicit, et apud Egyptios regnasse, eique Helenam adhuc uirginem a Theseo raptam et commendatam, atque ad eum tempestate impulsum, post excidium Troianorum Menelaum cum eadem Helena diuertisse. Senem atque circumspectum uirum, et rerum experientia doctissimum, et eo quod animaduersione sua nedum presentia nosceret, et integram preteritorum haberet memoriam, sed per coniecturas etiam preteritorum non nunquam, ut sepe faciunt sapientes, de futuris predicebat euentum. Et hinc fabule locum datum, quod uates fuerit Protheus, arbitrabatur. Formas uero, quas eum sumere consuetum aiunt, et abicere, eas existimo passiones, quibus anguntur homines, eius rei similitudinem gerentes, cui possunt merito similari. Que passiones, ut amoueantur ab eo, cui consilium poscimus, si recte uelit prestare consilium, necesse est, ut tranquillus remaneat animus ad interrogata. Potest insuper hec fictio aliter aperiri, Protheum scilicet accipi loco diuinationis ydromantice, et tunc quod Occeani Thetidisque sit filius, poterit non inconuenienter exponi, cum talis diuinatio fiat in aqua, ut ipsum sonat nomen ydromantia, ab ydros quod est aqua, et mantia diuinatio, et omnis aqua ex Occeano et Thetide est. Quod autem uarias sumat formas, eo potest dici, quia fit sacrilegium istud circa flumina, que sui cursus murmure plurimas imitantur formas. Seu forsan in hac operatione ad habendum quod queritur, est de necessitate aquas moueri, quo in motu et murmur aliquod auditur, et uarie uidentur forme, quibus in quietem positis uaticinium sumitur. Quod autem eum pastorem Neptuni seu Occeani dicunt, causa supra ostensa est, ubi de Occeano. Currum illi attribuunt ad designandas aquarum illius maris circumuolutiones. Quod autem ab equis bipedibus trahatur, ideo dictum est, quia mare illud habundat phocis, quibus et pedes et caput et totum fere corpus ab umbilico supra est ad instar uituli, deorsum uero pisces sunt, et sic cum tantum duo sint illis pedes, bipedes equos uocant.
+
+Melantho, ut Theodontius asserit, filia fuit Prothei senis. Cui consuetudo fuit, positis uestibus, delphynes inequitans uagari per maria patris. Que cum formosa esset, in gratiam uenit Neptuni, qui in delphynem mutatus, illi applaudens, eam in conscensum sui traxit, et transportatam etiam uiolauit. Asserit Barlaam rei huius ueritatem fuisse, puellam hanc in gratiam suam allexisse delphynem, et eam solitam non nunquam dorso eius insidere, atque ab eo per mare deferri, et demum ad locum ubi conscenderat ad ultimum referri, tamen quacunque ex causa factum sit, eam in mari necatam. Miraberis forsan, serenissime rex, feminam a delphyne illesam ferri, atque referri, quod ne fabulosum putes, de quibusdam libet apponere. Legimus enim, Plinio grauissimo uiro scribente, in Affrico litore apud Ypponem Diarutim delphynem fuisse ex hominum manu cibum sumentem, seque tractandum manibus prebentem, et nautibus alludentem, atque conscendentes portantem, et a Flauiano proconsole Affrice unctum unguentis, odore quorum nouitate sopitum aliquandiu more exanimis fluctuatum, ac deinde expergefactum, quasi iniuriam passum per menses aliquos secessisse. Qui cum demum rediisset, et fere omnis prouincia ad hoc miraculum spectura concurreret, ab Ypponensibus uenientium amicorum sumptibus grauatis, occisus est. Preterea et Alexandri Macedonis euo fuit in Asye litore puer adeo a delphyne uno dilectus, ut eo discedente eum sequeretur in litus, et in harenam usque inuectus expirauit. Similiter, ut scribit Iaso Egesidemus, puerum Hermem nomine delphynem super maria equitantem, quem cum repentina procella fluctibus exanimasset, a delphyne mortuus in litus reductus est, qui cum liquido se mortis pueri causam fuisse fateretur, non in maria retrocessit, sed in litore expirauit. Quid multa dicam? non est nouum neque inusitatum delphynes cum hominibus amicitias habuisse. Sed redeuntes unde diuertimus, sunt qui dicant, quod Melantho albedo interpretetur, que ex assidua maris fluctuatione oritur, et supra delphynes piscesque alios fertur, et a Neptuno, id est a mari uiolatur, quia ingurgitatur, et denuo restauratur. Ego autem unde hoc ab his sumptum sit nescio, cum sciam melan grece nigrum sonare latine.
+
+Ydothea Prothei senis fuit filia, ut in Odissea testatur Omerus, dicens: {Proteos iphthime thugater ahlioio genontos, Eidothee} etc. Que latine sonant : Prothei fortis filia marini senis Ydothea. Et paulo infra ubi eam de Protheo patre suo loquentem Menelao regi introducit atque dicentem: {Athanatos Proteus Aiguptios os te thalases Pases Benthea oide, Poseidaonos uhpodmos Ton de t' emon phasin pater emmenai ede tekesthai} etc. Que latine sonant : Immortalis Protheus Egyptius, qui maris totius profunditates scit, Neptuni famulus, hunc autem meum fantur patrem esse, atque genuisse me. Hanc dicit Omerus obuiasse Menelao in insula Pharos, que in conspectu Egyptie Alexandrie est, in qua uentorum contrarietate inuitus detinebatur, et ei consilium primo dedisse, ut ad Protheum accederet, et quid ageret deberet ostendisse; demum eum sub coriis phocarum, antro Prothei cum tribus sociis abscondisse. Ydothea, ut quidam uolunt, formosa interpretatur dea, per quam maris tranquillitatem intellegi uolunt, ea enim tranquillitate factum est, ut posset Menelaus accedere ad Protheum.
+
+Corufices, ut Ciceroni placet, fuit filia Occeani, quam ipse asserit ab Arcadibus Corion nominari, affirmans preterea eam placuisse Ioui, et Iouem ex ipsa suscepisse Mineruam, eam scilicet que quadrigarum fuit inuentrix. Cur autem Occeani dicatur filia, quod nonnunquam de aliis dictum est, responderi potest, nobilem scilicet fuisse mulierem natam circa litora Occeani. Seu uelimus, quod etiam possibile est, Occeanum hominem insignem fuisse, ob aliquam Occeani similitudinem sic nuncupatum.
+
+Nereum marinum deum Occeani et maioris Thetidis filium prisci gentilium uoluere theologi; eique Dorim sororem suam iunxere coniugio, ex qua uolunt nynpharum agmen suscepisse. Is enim aqua est, uulgo enim grece neros aqua dicitur. Occeani et Thetidis filius, eo quod omnis aqua progrediatur ex illo. Quod autem alio nomine uocetur, ab illo potest esse causa, quia sinus sit maris, et sic est, non eo euo factus, quo Occeanus factus est. Refert enim Pomponius Mela, Herculis opus fuisse Abylam Mauritanie promontorium a Calpe Hyspanie monte olim separatum, cum perpetuo essent iugo coniuncti, et tunc medias in terras Occeanum intrasse, et sic Occeanus Mediterraneus factus noua potuit quesisse nomina. Introductus autem Nereus cum Doride coniuge, id est aquarum amaritudine, multas apud nos genuit nynphas, id est humiditates, que forsan ante non erant.
+
+Nynphe generale nomen est quarumcunque humiditatum, quod ideo dico, quia humiditates secundum diuersitatem rerum, quibus deseruiunt nomina diuersa accipiunt, ut in sequentibus apparebit. He, ut dictum est, Nerei et Doridis filie dicte sunt. eo quod a mare omnis deriuetur humiditas. Harum quidem alie sunt marine, et appellantur Nereides a Nereo patre. Ex his Omerus in Yliade nominat XXXIII, quas ad concussam Tethidem ob mortem Achillis filii sui conuenisse dicit. Quarum hec sunt nomina: Glaucis, Thalia, Cimodoci, Nisea, Spio, Thoi, Cimothoi, Actei, Liminoria, Meliti, Iera, Amphytoi, Agaui, Doto, Proto, Pherusa, Dinameni, Dexa, Meni, Amphynomi, Callianira, Doris, Panopi, Galathia, Nimertis, Apsedis, Callianassa, Climeni, Ianira, Dyanassa, Mera, Orithia et Amathia. Preterea et alias superesse dicit. Harum si quis haberet significata nominum, credo aduerteret facile eas proprietates aquarum maris, et accidentia circa eas demonstrari. Sunt et alie que dicuntur fluminum, et he uocantur Nayades, eo quod nays interpretetur fluctus uel commotio, et ideo Nayades dicte, quia fluant flumina et in motu continuo sint. Ex his Uirgilius in Georgicis XUIII nominat, uidelicet Climenes, Drimo, Xancto, Logea, Phyllodoce, Nisea, Espio, Talia, Cimodoce, Cidippe, Lycoras, Clio, Beroe, Ephyre, Opis, Deyopea, et Arethusa et Achao. Quas ego existimo fluuiorum uarias designare proprietates. Nec obstat his immixtas esse, uel aliis aliquas ex nominatis inter Nereidas. Cum debeamus credere in nonnullis proprietatibus mare et flumina conuenire. Sunt et alie que dicuntur fontium, et he appellantur Napee, quasi Naptee, id est aquarum fomites; nam napta apud Persas fomes est, et si non sit aquarum transumptiue aliquando uocabula apponuntur. Sunt enim fontes fluuiorum continuum nutrimentum. Ex his enim numerantur UIIII, quibus Castalius fons dicatus est; quarum nomina non apponam, quoniam Muse uocantur, et de eis alibi fit sermo prolixior. Sunt et alie quas nemorum dicunt, et he Dryades uocitantur, eo quod dryas arbor seu quercus sit. Ex his Claudianus, ubi De laude Stilliconis UII nominat, has scilicet: Leontadome, Nenopene, Thero, Bithomartis, Lycaste, Agaperte et Opis. Quas ego non dubitem, quin arborum proprietates in generali interpretate describant. Sunt et alie, quas arborum dixere, easque Amadriades uocauere, quasi in speciali arbores, non in generali nemora amantes. Alie uero sunt montium, quas dixere Orcades, quasi Oroncades; nam Oron grece latine mons dicitur. Sic etiam et alie Hymnides appellantur, ut placet Theodontio, quas dixit pratorum atque florum nynphas existere. Has autem omnes aliquando mori et deficere dicit Aristotiles, sicuti Panes faciunt Faunique. Sane Plinius in libro Naturalis hystorie, Nereidas non simpliciter aquas, seu aquarum proprietates esse consentit, quin imo eos habere uera corpora et animalia esse asserit, dicens: *Et Nereydum falsa opinio non est, squamis modo hyspido corpore, etiam in quo humanam effigiem habent*. Namque hec in eodem litore, scilicet Olisipolentium, spectata est, cuius morientis etiam cantum tristem accole audiuere longe; et diuo Augusto legatus Gallie complures in litore apparere exanimes Nereidas scripsit. Hec Plinius. Ad quam opinionem fortius roborandam subdit et ipse Plinius: *Autores habeo in equestri ordine splendentes; uisum ab his in Gaditano Occeano marinum hominem toto corpore, absoluta ascendere similitudine nauigia nocturnis temporibus, statimque degrauari quas insiderit partes, et, si diutus permaneat, etiam mergi*. Tyberio principe, contra litus insularum Lugdunensis prouincie trecentas amplius beluas reciprocans destitutas Occeanus mire uarietatis et magnitudinis, nec pauciores in Sanctonum litore, interque reliquas elephantos et arietes candore tantum et cornibus assimilatis, Nereydas uero multas. Hec Plinius. Quod et si claro homini atque erudito plurimum credi possit, non sic propterea deliris mulierculis et agrestibus ignaris asserentibus absque rubore uultus se ex fontibus formosissimas mulieres, quas ipse Lammias uocant, prodeuntes uidisse. Sunt preterea, ne nos nimis artemur a significato uocabuli, et alie nynphe, ut sepissime uocauere poete, ut puta Cyrces, Calisto, Climenes, et alie huiusmodi multe, que uere fuere mulieres, pro quibus nulla superior fictio intelligenda est. Quin imo tales seu pro talibus accipiende et intelligende sunt puelle uirgines atque nobiles, et thalamorum colentes umbras, ideo nynphe dicte, quia ex flegmatica complexione, qua uigent, tanquam humentes, molles et delicate sunt et tenelle, et in eas tanquam in res aqueas facile omnis potest impressio. Agrestes autem femine ut plurimum exhauste laboribus atque feruore solis humide, hispide sunt et dure cutis, et ideo Nynpharum nomen merito perdidere. Et in hoc in generali de Nynphis dictum sit.
+
+Cymodoce nynpha ex filiabus Nerei una est, quam dicit Seruius cursus fluctuum interpretari.
+
+Tethis minor, nynpharum una fuit, de qua dicit Ouidius, quod cum consuluisset Protheum de sucessibus suis, sic illi fuisse responsum. Protheus: dea, dixerit, unde, Concipe: mater eris iuuenis, qui fortibus armis Acta patris uincet maiorque uocabitur illo. Tandem, cum esset speciosissima uirgo, a Ioue dilecta est, qui tamen a responso territus, ne forsan ex eo ipsa conciperet filium, qui eum regno pelleret, abstinuit. Ipsa autem Pelleo filio Eaci regis nupsit, et ex eo concepit et peperit Achillem filium, quem Chyroni centauro nutriendum tradidit, eique existenti in Troiano bello cum arma perdidisset in morte Patrocli amici sui, a Uulcano noua impetrauit. Cuius fabule et potissime responsi Prothei euidens fortitudo Achillis causam dedit, cum post factum uaticinium adinuentum sit. Hanc dicit Leontius Chyronis fuisse filiam et Thetyos insule cultricem, nec tantum ob habitatam insulam maris filiam habitam, et Thetidem appellatam, quantum a moribus filii, eo quod furiosus et impius more maris fuerit, et ideo Thetidis, id est furentis dictus est filius, et inde nomen ipsa sortita est post filii furiam, cum aliud haberet ante.
+
+Galathea ex nynphis una Nerei filia fuit, ut paucis ostendit Ouidius in persona eius, dicens: *At michi cui pater est Nereus, quam cerula Doris Enixa est* etc. Ex qua talis extat fabula: Acis pulcherrimus adolescens Syculus a Galathea dilectus est, cum illam summe diligeret Poliphemus Ciclops. Qui cum non diligeretur, Acimque die una Galathee uinctum cerneret, iratus illum saxo illixit, atque occidit, quem Galathea in fluuium Syculum sui nominis transformauit. Cuius fabule allegoria potest esse talis. Galathea albedinis dea est, per quam albedinem undarum sese frangentium intelligo. Acim autem amat, id est fluuium suscipit, quia flumina omnia in mare uoluuntur. Theodontius autem dicit sub hac fictione hystoriam latitare, asserens Polyphemum immane fuisse Sycilie tyrannum, et cum Galatheam singularis pulchritudinis puellam amaret, eamque per uim constuprasset, contigit ut aduerteret hanc cum Aci Syculo adolescente misceri, quam ob causam indignatus, iuuenem iussit occidi, et in fluuium deici, cuius nomen fluuio postea datum ab incolis est. Galathee autem amore non permittente nil egit.
+
+Arethusas fuisse duas comperi, quarum altera Nerei et Doris fuit filia. De qua talis fertur fabula. Dicunt enim hanc Elydis fuisse nynpham et Diane comitem, quam cum fessam et uestimentis nudam, ac se in Alphei undis lauantem Alpheus Elydis fluuius uidisset, confestim desiderio sui captus, illam tenere uoluit, uerum ipsa territa cepit fugam, et cum sequeretur illam fluuius, nec iam sibi uideretur posse euadere, orauit Dianam dominam suam, ut illi opem ferret; que illam nube texit, quam cum circumiret fluuius, Arethusa timore sudans, in fontem uersa est; cuius undis cum suas miscere conaretur Alpheus, ipsa a terra absorpta est, et in Ortigiam usque insulam delata, et inde in Syciliam, usque quo etiam Alpheum eam secutum dicunt. In qua fabula monstrum designatur apparens. Nam certum est Alpheum Elydis fluuium esse, et apud Syragusas Sycilie habere exitum. Quod probare uidetur Seneca phylosophus, ubi De questionibus naturalibus sic dicens: *Quidam fontes certo tempore purgamenta eiectant, ut Arethusa in Sycilia, quinta quaque estate per Olympia, inde opinio est Alpheon ex Achaya eo usque penetrare, et agere sub mare cursum, nec antequam in Syragusano litore emergere, ideoque his diebus quibus Olympia sunt, uictimarum stercus secundo traditum flumini, illic redundare*. Hec Seneca. Ab hoc igitur euentu fabule locus adinuentus est. Ouidius tamen agit carmine suo, ut maius uideatur miraculum, dum dicit in eodem Arethusa: *Pars ego nynpharum, que sunt in Achaide, dixit, Una sui* etc. Uerum hanc, etsi absorptam a terra ostendat, non in Syciliam uenisse dicit, sed in Orthygiam insulam erupisse; qualiter autem postea in Syciliam uenerit non habetur, sed qualitercunque fuerit, uel uenerit hanc eandem uidetur esse, que se fatetur in Elyde ab Alpheo dilectam; et sic per subterraneos meatus in Syciliam deuenisse, ut etiam testari uidetur Uirgilius illi dicens: *Sic tibi, cum fluctus subterlabere Sycanos, Doris amara suam non intermisceat undam*. Et sic fons et inde fluuius ex Elyde in Syciliam uenit, et ob insecutionem fluminis amor fluminis in fontem presumptus est. Altera uero Arethusa in Ytachia insula fons est, de qua sic dicit Omerus: {Par Koracos petre epi te krene Arethouse} etc. Que latine sonant : Penes Corachi petram ac fontem Arethusam. Leontius uero ex hac Arethusa refert: *Quendam fuisse in Ytachia uenatorem, cui Corax nomen, qui furore impulsus ex petra quadam precipitem sese dedit in mare, et ob id petra illa ab eo Corax denominata est*. Mater autem eius, cui Arethusa nomen, hoc uidens dolore percita in uicinum petre fontem se proiciens enecta est, et sic de se nomen fonti dedit, et sic duo sunt fontes Arethusa uocati. Solinus autem ubi De mirabilibus mundi tertium addit, asserens apud Thebas fontem esse, cui etiam Arethusa nomen, sed apud quas Thebas non dicit.
+
+Achelous fluuius, ut dicit Paulus, filius fuit Occeani et Terre; Seruius uero dicit eius matrem fuisse Tethidem; Theodontius eum Solis et Terre filium uocat. Omerus autem in Yliade non tantum Acheloum, sed omnes fluuios dicit Occeani filios, sic aiens: {Ouhde Badurreitao mega sthenos Okeanoio, Ex ou per pantes potamoi, kai pasa naousin} etc. Que latine sonant : Neque profundissimi magna potentia Occeani, aquo omnes fluuii et totum mare et omnes fontes et putei longi fluunt. Terram autem fluuiorum matrem esse per Uirgilii carmen in Georgicis comprehendi potest, dum dicit: *Iamque domum mirans genitricis et humida regna Speluncisque lacus clausos lucosque sonantes Ibat et ingenti motu stupefactus aquarum, Omnia sub magna labentia flumina terra, Spectabat diuersa locis, Phasimque Lycumque Et caput, unde altus primum se erumpit Enipheus, Unde pater Tyberinus et unde Aniena fluenta Soxosusque sonans Ypanis Misusque Caycus Et gemina auratus taurino cornua uultu Eridanus* etc. Cum ergo in uentre terre ante ortum consistant flumina, et eius ex uentre affluant, bene Terra mater dicitur fluuiorum. Quod autem dicebat Theodontius ratione non caret. Uolunt enim physici a tractu solis non nullas aquas in terre cauernas deduci per humiditatem uaporum solis calorem sequentium, qui in frigidis terre uisceribus euaporantes in aquam uertuntur, que per occultos meatus in superficiem ueniens, erumpit in fontem, et quandoque fluuium conficit. Quod autem de origine huius dictum est, de reliquis etiam intelligatur necesse est, ne oporteat replicare quotiens de aliquo flumine sermo fieret. Is autem fluuius, ut ait Ouidius, gemino cornu olim erat insignis tandem ob petitam Deyaniram Oenei regis Calidonie filiam, in coniugium Herculi desponsatam, cum eo in certamen deuenit, et cum sese in uarias transformasset figuras, ad ultimum uictus et spe coniugii et uno cornu priuatus est. Primumque preterea Lactantius et Seruius dicunt hunc fuisse qui uinum poculis miscuerit. Quod etiam testatur Uirgilius: *Poculaque inuentis Acheloia miscuit uuis*. Eumque Syrenarum patrem esse uoluerunt. Quid per hoc sentiendum sit exquirentes, sciendum Acheloum fluuium e Pindo monte fluere, ut scribit Plinius, et ut Uibius Sequester de fluminibus asserit, primus fuit qui terram erupit, et, ut idem Plinius ait, Acarnaniam ab Etholia diuidit et per fines Perebiorum affluens in Maliacum sinum effunditur, hostio obiectas habens insulas Thynnidas, ex quibus assiduo terre inuectu continenti quasdam iunxit. Certamen autem eius et Herculis, quoniam in gloriam Herculis cessit, ubi eiusdem labores in sequentibus scribemus, ut dabitur, exponemus. Uinum autem poculis miscuisse, nil aliud intellexisse ueteres puto, nisi quia primo penes eum in Grecia uinee plantate sunt, que in usu ante non erant, et sic ex eo loco primo uinum propinatum est. De Syrenis autem dicetur in proximo.
+
+Syrenas tres fuisse Seruius et Fulgentius asserunt, et Acheloi atque Caliopis muse filias, cantantesque dicunt alteram uoce, alteram cythara, et tibiis tertiam. Leontius uero illas dicit fuisse quattuor sic nuncupatas: Aglaosi, Telciepi, Pisinoi et Iligi; easque filias Acheloi et Thersicoris muse, quartam timpano canere superaddens. Has dicit Ouidius socias fuisse Proserpine, eamque raptam diu quesisse, quam cum non reperissent, in marina monstra fuisse conuersas, ora uirginum habentia, et corpus ad umbilicum usque femineum, abinde infra pisces existentia, quos elatos Albericus dicit, et eis gallinacios pedes addit, et retenta modulationis doctrina, qua ante mutationes utebantur, dulcissimam canunt melodiam. Eas preterea dicit Seruius iuxta Pelorum Sycilie promontorium primo, deinde ad Capream insulam secessisse. Plinius uero dicit, Neapolim Calchidiensium, et ipsam Parthenopem a tumulo Syrenis appellatam. Et sic iam quinque Syrenas habemus. Deinde paulo post dicit idem Plinius: Nuceria, Surrentum cum promontorio Minerue, Syrenum quondam etc. Aristotiles autem, ubi De mirabilium auditu, dicit: *In extremo Ytalie ubi Pelorus scissus ab Appennino iter Tyreno mari in Adriacum prebet, Syrenicas autem insulas residere, eisque ibidem sacrum consistere templum, in quo plurimum ab indiginis sacrificiis honorantur. Que cum tres sint, non absurdum est nominum meminisse. Una ex his igitur Parthenopia appellatur, secunda Laucosia, tercia Ligia nuncupatur*. Hec ille. Has autem insuper aiunt sui cantus dulcedine nautas in somnum trahere, sopitos mergere, mersos ultimo deuorare, quam ob rem in pratis inter occisorum ossa illas pingebant ueteres. Eas nonnulli mortuas dicunt dolore, quod ad se Ulixem pretereuntem trahere nequiuerint, ut in Odissea describit Omerus. Hec de his legisse memini, in quibus quid fingentes senserint aduertendum est. Palefatus ante alios in libro Incredibilium scribit has meretrices fuisse, solitas decipere nauigantes. Et Leontius asserit uetustissima haberi fama apud Etholos prima Grecorum fuisse meretricia, et tantum lenocinio facundie ualuisse, ut fere omnem Achayam in suam uertissent predam; et ex hoc arbitrari fabule originis Syrenarum locum fuisse concessum. Et sic illis Etholie fluuius pater est dictus, eo quod eum penes primo sua scelesta cepere seruitia; et ut intelligamus per labentem fluuium patrem, lasciuam et efffluentem concupiscentiam meretricum. Quibus ob blandam fere omnium facundiam Caliopes, id est bona sonoritas, mater ascribitur. Demum prima uocatur Parthenopia a parthenos, quod est uirgo. Consueuere quidem meretrices docte uolentes exteros irretire, uirginum seu pudicarum matronarum mores fingere, oculos scilicet in terram deicere, uerba pauca facere, erubescere, tactum fugere, petulcis etiam gesticulationibus ludere, et huiusmodi, ut ex his arbitrentur insipidi hostem honestatis hospitem esse, et incognitum appetant, quod erat cognitum fugiendum. Secunda dicitur Leucosia a leucos, quod est album; ex quo sumendum reor oris formositatem, et corporis decentiam, atque uestium et ornamentorum splendidam apparentiam, quibus compte incedunt illecebres; nam si desint ista cum ab ignaris per exteriora iudicentur intrinseca, non facile deuenient ad intentum, cum de sui natura turpes uilipendantur et pauperes. Tercia dicitur Ligia ab iligi, quod est circulus, seu girum, ex quo insipientis captiuitas assumenda, que adeo irretitos tenet astrictos, ut etiam si nouerint scelestissimas esse quas amant, nequeant uolentes uincla dissoluere. Harum autem cantus uoce, fidibus et tibiis, quid aliud putandi sunt, nisi melliflua uerba, blanditie, gannitus, risusque lasciui et petulantie, quibus carcerati naute, id est exteri, trahuntur in somnum a talibus, id est in sui obliuionem se ipsos, spe stolida decipientes, donec his ligurrientibus mercimonia omnia, facultates et nauigia dederint; et sic demersi non in mare, sed in sterquilinio obscene libidinis, deuorentur ab his marinis imo infernalibus monstris, que, eis nudatis atque repulsis in pratis, id est in deliciis, ossibus miserorum, id est exinanitis memoriis nudatorum insident, seu eosdem infami seruitute premunt. Ab umbilico autem infra ideo pisces esse dixere, ut cognoscamus ad decorem eo usque uirgineum corpus, id est pulchrum atque decens mulieribus esse concessum, ut appareat homo; in umbilico autem omnem libidinosam mulierum concupiscientiam esse credunt, cui soli, quod corporis deorsum restat, deseruit, ex quo non absurde piscibus similantur, qui animalia sunt lubrica et facile in aquis huc illuc discurrentia; sic et meretrices cernimus in coitum discurrere uariorum, quod per alas etiam designatur. Eas autem habere gallinacios pedes ideo uoluere, quia prodige et inconsiderate credentium eis dispergunt substantias. Socias autem has fuisse Proserpine ideo fictum puto, quia pro Proserpina Sycula habundantia rerum summenda sit, ex qua ut plurimum libidinis pruritus subsequitur, et ciborum ociorumque delicie ministrantur. Hec autem dum subtrahitur, ut fit, remanente ob consuetudinem appetitu, dum perquiritur, nec inuenitur, et ob penuriam appetitus acuitur, fit ut a multis in lupanar usque queratur. Dicunt insuper has incolere insulas et litoralia loca, quod ideo dictum est, quia sic sit; nequeunt enim huiusmodi femine ubi cognite aucupium facere, et ideo he ex proposito incolunt loca, ad que crebro forenses adueniant, ut illos possint incognite laqueare. De his quidem Syrenis deo plenus Ysaias dixit: Syrene et demonia saltabunt in Babilone; quod forsan euo nostro in noua Babilone contigisse uidimus. Sunt autem Syrene dicte a seiron, quod est tractus; trahunt enim ut premonstratum est.
+
+Ynacus Achaye grandis est fluuius, irrigans, ut ait Pomponius, Argolicos campos. Hic, ut ceteri, Occeani et Terre dicitur filius. Pro quo sentiatur, uolunt ueteres, de Ynaco rege Sycionorum, a quo denominatus est. Qui, ut ait Eusebius, regnauit, regnante apud Assyrios Balameo seu Xerxe, eirca annos mundi III ccc xluii, qua tempestate Iacob natus est.
+
+Yo, ut dicit Ouidius, filia fuit Ynachi, ex qua talem recitat fabulam. Quod cum esset formosissima uirgo, a Ioue dilecta est, qui illam a paternis undis redeuntem atque iam fugientem, orantemque tenebris superinductis detinuit, et oppressit; et cum Iuno ex alto uidisset tenebras, suspicata descendit in terras, et tenebras soluit. Quod Iuppiter uidens ne pateret crimen, puellam transformauit in uaccam, eamque laudanti atque deposcenti Iunoni egre dono concessit, que illico Argo filio Aristidis, cui centum erant oculi bini et bini dormientes uicissim, seruandam tradidit. Cui compatiens Iuppiter misit Mercurium, ut illam custodia liberaret. Qui, pastoris sumpta forma, Argo iunctus est. Cui dum redderet fistule rationem, eum tetigit caduceo, et in profundissimum somnum omnes una oculos eius astrinxit, et inde dormientem gladio interemit. Quod uidens Iuno, Argi oculos summens, illos caude pauonis auis sue apposuit, et uacce immisit oestrum, quo infestata cursum rapuit, et peragratis locis plurimis, non ante destitit quam ad Egyptios perueniret, ubi quieuit, et prece Iouis a Iunone eidem forma pristina restituta est; et, ut uolunt plurimi, Ioui peperit Epaphum, nupsitque Api nepoti suo, et ex Yone ab Egyptiis Ysis dicta est. Huius fabule duplicem esse sensum puto, naturalem scilicet et hystoriographum; quorum talem naturalem existimo, ut hic iuxta Macrobii sententiam pro sole Iuppiter accipiendus est; qui Sol Ynaci fluuii filiam amat, id est humani seminis uitalem humiditatem, ut in eam agat fiatque, quod ait Aristotiles: *Homo hominem generat et sol*; quam quidem humiditatem Ynaci, iuxta fictionem, filiam tunc tenebris circundat, cum in utero matris suo opere conceptum fetum auget et conseruat; quas quidem tenebras tunc Iuno, id est luna, ad quam spectat meatus ampliare corporum, resoluit, cum inuocata more ueteri, eo quod dea parturientium haberetur, illum iam maturum deducit in lucem, quem iam sol in uaccam transformauerat, id est ex humiditate humani seminis concreta animal fecerat. Et ideo in uaccam transformatus dicitur homo, quia uti uacca laboriosum et fructuosum sit animal, sic et homo; qui quidem, uti ad uolatum auis, sic et ipse nascitur ad laborem; quorum autem fructuosus sit labor, deus ipse cognouit. Demum hic iam natus Argo seruandus committitur, id est rationi, cui profecto multa sunt lumina semper, et in salutem nostram uigilantia. Sane Mercurius, id est blande carnis astutia, caduceo, id est suasuonibus pessimis, in somnum rationem deducit atque interimit, eaque superata atque deiecta, Iuno, id est regnorum preminentiorum atque diuitiarum concupiscentia, uacce, id est humano appetitui, summittit oestrum, id est sollicitudinis acquirendi stimulum; hinc miseri cursum rapimus, uagamur, et circum agimur fluctuantes, quietem eis in rebus querentes, in quibus ne dum sit quies, sed continuus labor inest talis, ut anxios nos ad ultimum deducat in Egyptum, id est in tenebras exteriores, ubi fletus et stridor dentium; et ni nobis diuino munere suffragium prestetur, Ysis effici efficimur, id est terra, sic enim Ysis interpretatur, et a cunctis, tanquam res uilis atque deiecta calcamur. Et hec quantum ad naturalem et misticum sensum dicta sint. Ad hystorialem autem uidentur sufficere que supra de Yside Promethei filia dicta sunt, si hanc potius quam illam Egyptiam Ysidem esse uelimus. Theodontius uero et Leontius apertissime negant hanc Yonem in Egyptum transfretasse, aut unquam Ysidis habuisse nomen, quin imo dicit alter eorum eam apud Yonas regnasse, eosque de suo nomine nuncupasse. Quibus et si multum Ouidii ostet autoritas, multum tamen fidei affert inconuenientia temporum. Eusebio enim teste in libro Temporum, Ynacus apud Argos regnauit circa annos mundi III ccc xluii, eumque annis quinquaginta regnasse dicit Eusebius idem, infra quod tempus Yonem natam necesse est. Potuit hac tempestate Iouem Etheris filium esse, ex quo et Nyobe Phoronei filia, natum Apym non Epaphum; reliqui uero Ioues diu fuere post istum, ex quibus secundus Ysidi Promethei filie contemporaneus est; nam regnante Argiuis Phorbante, Ysis ipsa Promethei filia floruit etate, et eadem tempestate constat Argum fuisse cuncta cernentem. Inde idem Eusebius et in eodem libro, anno mundi III dc xluii, regnante Cecrope Athenis, dicit Yonem Ynachi fuisse filiam, eidemque Iouem immixtum, et eam anno regni Cecropis xluiii in Egyptum transfretasse. Subsequenter adhuc Eusebius, et in eodem libro, dicit anno mundi III dcc xxuiiii Danaum regem Argiuorum fuisse, et eius filiam Ypermestram et eandem Ysidem seu Yonem esse. Postremo in eodem uolumine asserit, anno mundi III dcclxxiii, regnante Lynceo Argis et Athenis Pandione, Ypermestram, quam Ysidem uocauere, fuisse. Quod quidem tempus satis competit Ioui Cretensi, qui Iuppiter III fuit. Quibus tam diuersis hystoriograforum opinionibus fere stupefactus, quid teneam de hac Yside nescio. Hoc tamen scio, quia temporis conformitas Ysidis Promethei cum Ione et hystoria, que si non uera est, uero tamen similis est, me magis quam ad aliquam aliarum trahit. Sane, ut ad aliqua circa allegoriam huius Yonis per alios dicta reuertar, aliis omissis, dicunt hanc ideo in uaccam fingi mutatam, quia in naui, cuius erat insigne uacca, in Egyptum transfretasset. Que postmodum diu, ut dicit Fulgentius, ab Egyptiis in summa reuerentia habita est, et ibi licteras Egyptiis tradidisse, qui primo signis loco licterarum utebantur, eosque terre docuisse culturam, et, ut placet Martiano, lini usum sementemque primam ibidem adinuenisse, atque seri fecisse, et multa eis etiam commoda demonstrasse. Esto Augustinus, in libro De ciuitate dei, dicat quosdam scribere eam ex Ethyopia in Egyptum uenisse reginam, Preterea eam Api nepoti suo, qui post eam, et aliqui ante eam dicunt, in Egyptum etiam transfretauit, nupsisse. Eusebius uero eam cuidam nupsisse Telegono scribit, et ex quocunque habuerit seu ex Ioue, seu ex Api uel Telegono, Epaphum filium peperisse uolunt. Hec insuper propter concessa commoda doctrinis suis Egyptiis ab omnibus dea habita est, et dum uiueret omni diuino cultu honorata, et post mortem, ut ait Augustinus, ubi supra, adeo fuit illis grata, ut capitali crimine reus fieret, si quis eam fuisse hominem diceret.
+
+Phoroneus, ut Eusebius in libro Temporum scribit, filius fuit Ynachi et secundus apud Argos tenuit regnum, Beloco regnante Assyriis, et Sycioniis Leucippo. Fuit quippe homo insignis industria et sapientia conspicuus, cuius tempore primo legum et iudiciorum Argos clarior facta est. Nam ab hoc iuris ciuilis periti dicunt eum locum, quem forum dicimus, in quo scilicet petentibus iura redduntur, denominari. Cuius preterea filios Egyaleum atque Nyobem fuisse dicit Eusebius. Asserit insuper Lactantius hunc primo Iunoni sacrificasse.
+
+Egyaleus, ut testatur Eusebius, Phoronei fuit filius. Huic Apis, quem Phoronei filium quidam dicunt, quod etiam uelle idem uidetur Eusebius, dato dicat eum ex Nyobe filia Phoronei Iouis filium primum, ex mortali femina susceptum fore, postquam Argis regnasset, in Egyptum transiturus Achaye regnum liquit, sed cui imperauerit regioni non dicit. Eusebium autem in se discordantem de Api, quem et Iouis et Phoronei dicit filium, ut uerum scripsisse uideatur, est possibile duos fuisse quibus nomen idem, quorum alter Iouis, alter Phoronei fuit filius, et sic identitas nominis ueritatem hystorie intricauit. Quod autem duo fuerint per Eusebium apparet, quorum unus, ut ipse ait, Sycioniorum rex fuit, circa annos mundi III cc xxuiiii. Alter uero apud Egyptios deificatus est anno mundi III ccc lxuii, et hunc idem dicit Eusebius regem Argiuorum fuisse anno mundi III cccc luii et cum Egyaleum fratrem suum regem fecisset Achaye, ad Egyptum nauigasse. Preterea, idem Eusebius scribit, anno mundi III cccc xiii Iouem Nyobi filie Phoronei immixtum, et ex eo concubitu natum Apim, quem postea Serapim Egyptii uocauere. Deus rei huius uideat ueritatem, ego quidem has intricationes non intelligo, nedum explicare queam.
+
+Nyobes, ut Eusebio placet, fuit filia Phoronei, esto Geruasius Tileboriensis in libro Ociorum imperialium asserat hanc matrem Phoronei, non filiam, quod quidem non est impossibile idem nomen auie et nepti fuisse. Cum hac autem dicit Eusebius, et post eum Lactantius, immixtum Iouem, cum ante mortalium nulli fuisset immistus, et ex ea suscepisse Apim, qui post Phoroneum regnauit Argiuis, et ab Egyptiis postmodum Serapis dictus est.
+
+Phegeus, si Augustino credimus, Ynaci fuit filius. Qui cum adhuc iuuenculus moreretur, ad eius tumulum templum constructum est, et sacra ordinata, ut tanquam deus etiam coleretur. Primus quidam sacella diis instituerat, et honores diuinos impenderat, docueratque regni sui rudes homines tempora per menses et annos distinguere. Quibus meritis a suis deus habitus est.
+
+Peneus Thesalie fluuius est, eque Occeani sicuti et reliqui filius, celebris quidem poetarum carminibus et hystoriographorum licteris. Cui due fuere filie Cyrenes et Danes.
+
+Cyrenes, teste Uirgilio, filia fuit Penei fluminis; dicit enim: Cyrene soror ipse tibi, tua maxima cura, Tristis Aristeus Penei genitoris ad undam etc. Hanc dicit Iustinus ab Apolline raptam, et ei Aristeum et fratres peperisse. Huius autem, que secundum rei ueritatem spei regis apud Peneum regnantis fuit filia, et fabula et hystoria plene habetur in precedentibus, ubi de Aristeo dictum est.
+
+Danem Penei fluminis fuisse filiam uulgatissima fama est, et fere delire iam anicule, eam et speciosissimam uirginem, et a Phebo dilectam nouere, eumque dum fugeret, miseratione deorum in laurum fuisse conuersam, et inde ab Apolline ad suas cytharas et pharetras ornandas assumptam. Qua fabula, ni fallor, ratio tegitur naturalis. Pro Dane quidem humiditas, que circa Penei ripam ex ipso Peneo procedit, summenda est, quam ideo Apollinem dixere diligere, eo quod illam feruore radiorum suorum in sublime trahat, eamque non nunquam resoluit in aerem, et ob id humiditas, ut natura fit, quia una queque res fugit et renuit id, per quod de esse ad non esse trahatur, sese ad intrinseca terre trahit; ibi autem cum eam in altum trahere nequeat Apollo, agit in eam, et cum habundet regio illa semine laurorum, et licit lauros, et sic Danes, id est humiditas, Penei filia in laurum uersa uidetur. Sed ratio uidenda est, cur huius frondes suis citharis et pharetris dicarit Apollo, que potest esse talis. Mos Grecorum uetustissimus fuit, secundum qualitates agonum, quos uarios in suis solemnitatibus peragebant, inter alia munera sertis frondium honorare uictores, et cum inter ceteros tanquam dignior Phitius celebraretur agon, qui in memoria superati Phitonis ab Apolline, cura solertioris fieret, uictori eiusdem laureum decernebatur sertum. Equo modo et poetis, his potissime, qui heroyco carmine gesta maiorum perpetue commendabant memorie; uidebantur enim hos non posse absque Apollinis facundia tam sublimes uersus componere, et sicuti per pharetram Apollinis pugiles et athletas designare uolebant, sic per cytharam demonstrari poetas, et hinc tractum Apollinis cytharas et pharetras ornari lauro. Qui mos postmodum cum uniuersali rerum gloria ad Romanos delatus est, tanteque apud eos fuit existimationis, ut nisi quibus decerneretur triunphus, decerneretur et laurea, poetis exceptis, qui, superato laudabili labore, meriti uiderentur. Quod uir inclitus Franciscus Petrarca, cui iam quidem fuit honor iste delatus, in Epistulis testatur dicens: *Florea uirginibus sunt laurea serta poetis Cesaribusque simul, parque est ea gloria utrisque*. Nec erat decernere cuiquam lauream uulgate autoritatis. Solius senatus fuit ista potestas, quam sibi postea ut reliqua surripuere principes. Que autem ratio tam exquisiti moris inuentores mouerit, non latet. Dicunt enim Ysidorus et Rabanus, quod laurus a uerbo laudis dicta sit, cum prisco tempore laudus uocaretur, et inde quia uictores, per quos et seruabatur et augebatur respublica, et poete per quos hominum merita miris extollebantur laudibus, frondium laudem significantium ornabantur. Uiret preterea arbor hec perpetuo, ut ostendatur per eius uiriditatem bene meritorum perpetuo uirere famam, et quoniam sola non fulminetur, sic talium glorie uiriditatem ab inuidie fulmine ledi non posse. Sacra insuper hec arbor Apollini ideo est, eo quod occultam quandam diuinationis uideatur habere uirtutem. Nam aiunt, si guis huius frondes capiti dormientis supponat, eum uera uisurum somnia, et ideo Apollini diuinationis deo dicata est.
+
+Nylus fluuius est meridionalis, Egyptum ab Ethyopia separans, Occeani et Terre filius. Huic secundum quosdam latine nomen est Melo, eumque nostri theologi in sacris libris appellari Geon dicunt. De hoc multa et mirabilia referuntur. Composuit enim ex eo libellum Aristotiles, et Seneca phylosophus ubi De questionibus naturalibus multa dixit, et post eum Lucanus, sic et ego ubi De montibus et fluminibus; de quo quoniam hic preter simplex nomen ponitur, si quis amplius uidere desiderat prealligata uolumina querat. Nos autem de filiis eidem attributis prosequamur.
+
+Minerua alia a superioribus, ut dicit Tullius De naturis deorum, filia fuit Nyli, eamque, ut ipse idem testatur, Egyptii Salete colunt. Credo ego hanc prudentia et artificio insignem fuisse mulierem, ideo Nyli filiam dictam, quia penes eum forte gessit imperium.
+
+Hercules a superioribus alius, ut placet Tullio, Nyli fuit filius. Hunc aiunt licteras Frigiis conscripsisse. Eumque dicit Theodontius, qui cum Antheo luctam egit. Quem arbitror illustrem aliquem fuisse uirum, Nyli accolam, et inde ille in filium attributum.
+
+Dyonisius, ut dicit Cicero, Nyli filius fuit, non tamen idem cum reliquis, cum dicat eum Nysam interemisse; que autem hec fuerit Nysa, ego non repperi. Sunt tamen qui uelint hunc eum esse Dyonisium, qui aduersus Yndos habuit bellum et a Perseo superatus et occisus est. Hunc preterea non nulli putant eum esse, qui cum Antheo pugnauit, et ob uictoriam habitam Herculis meruisse cognomen.
+
+Mercurius a superioribus quartus Nyli fuit filius, ut legitur apud Tullium De naturis deorum. Hunc dicit Theodontius Hermetem Trimegistum fuisse, pium quidem hominem, et plurimis imbutum doctrinis, et, tanquam gentilis homo, de uero Deo mirabiliter bene sentit eo in libro, quem De ydolo ad Asclepium scripsit. Hic apud Egyptios in maxima ueneratione fuit, adeo ut apud eos nephas fuerit ipsum proprio nomine nuncupare. Credo ob reuerentiam numinis, ne forte internominando de eius humanitate et mortalitate sermo contigeret, et sic uideretur deitati eiusdem in aliquo derogari. Nyli autem filius dictus est ad extollendam fluminis et eius gloriam. Uolentes eum insuper quosdam seu genitos, seu attributos habuisse filios.
+
+Daphnis, ut Seruius asserit, filius fuit Mercurii, utrum huius an potius alterius ignoro; ego autem quoniam sub hoc appositum comperi, sic apposui. Fuit quidem iuuenis forma speciosissimus et, ut aiunt, primus in siluis pastor.
+
+Mercurius qui a primo quintus est, ut dicit Theodontius, Mercurii filii Nyli fuit filius, et cum a patre Cath fuerit nominatus, ob insignem eius et artificiosam scientiam meruit cognominari Mercurius atque coli. Huic enim ceterorum Mercuriorum ascribuntur insignia, ac insuper a Theodontio gallus illius apponitur cingulo. Qui dicit eum, cum illi uideretur a fama proaui atque patris locum preripi, in extremum occiduum abiisse, et ibi in maxima occidentalium extimatione fuisse; et cum illos multa docuisset ad mercimonia spectantia, et mensuras, et pondera mercatorum, deum ab eis nuncupatum fuisse. Cuius nominis interpretatio a preclaro uiro Francisco Petrarca facta optime conuenit cum titulo deitatis; dicit enim in libro Inuectiuarum in medicum sic: *Unde et Mercurium, quem sermonis deum uocant, inde dictum uolunt, quod mercatorum Kyrius hoc est, dominus esse uideatur*. Hec ille. Gallum autem illi addidisse, ut omittamus reliqua, ut nocturnam mercatorum solertiam designaret, qua eo tempore potissime utuntur in componendis mercimoniis, in reuidendis rationibus, in itineribus peragendis, et huiusmodi. Hunc eundem Trophonum, id est conuersibilem, appellant, quod aptissime mercatorum est, se scilicet ad mores quarumcunque nationum, ad quas uadunt uertere, et negocia sua omnia quadam astuta sermonis circumuolutione peragere, et ingenio et sagacitate tractare. Et quoniam ad occiduos abierit, ab Egyptiis et Grecis eum abiisse sub terras fictum est. De hoc Iulius Celsus in libro Belli gallici a Cesare confecti, dicit sic: *Hunc Galli maxime colunt, et multarum inuentorem artium uolunt, et uiarum atque itinerum ducem dicunt, et ad questum pecunie et mercaturas habere uim maximam arbitrantur*. Cicero autem ubi De naturis deorum, hunc Mercurium, qui Trophon appellatus est, filium dicit fuisse Ualentis et Coronidis. Leontius autem addit, dicens eum uterinum fratrem fuisse Esculapii medici fulminati, et ob dolorem fraterne mortis ad occiduos secessisse. Eusebius uero in libro Temporum cum Theodontio concordat, dicens eum fuisse filium Trimegesti, et, regnante Argis Steleno, floruisse.
+
+Norax, ut dicit Theodontius, filius fuit Mercurii quinti ex Oschyra nynpha Pyrenei filia. Quod etiam testari uidetur Solinus ubi De mirabilibus mundi, qui, eque cum Theodontio, dicit hunc Noracem a Tharsaso Hyspanie oppido uenisse Sardiniam, ubi cum Sardus Herculis filius uniuersam insulam ex suo nomine dixisset Sardiniam, ipse oppido constructo Nore de suo nomine nuncupauit.
+
+Uulcanus, non is qui prefuit Lemno, sed alter, ut Cicero De naturis deorum scribit, filius fuit Nyli. Hunc Opim Egyptii appellant, eumque esse custodem Egypti uolunt. Et cum nil aliud de eo legerim, credo eum aliquem insignem fuisse uirum circa fabrefactiones et architectonicam, et secus Nylum imperium habuisse, et ob id Nylo in filium attributum.
+
+Ethyops, ut Plinio placet in libro De hystoria naturali, filius fuit Uulcani, et ut ipse idem ait, cum omnis gens eius regionis, que postea Ethyopia dicta est, appellaretur Etheria, et deinde Athlantia, postremo, ab isto Ethyope, Ethyopia nuncupata est, non paruum equidem argumentum, eum potentissimum fuisse hominem.
+
+Sol, ut scribit Tullius, Uulcani Egyptii fuit filius, et ut idem dicit Cicero, Egyptii uolunt eius urbem fuisse Elyopolim, nam grece elyos, sol dicitur. Theodontius autem dicit eum in ea ciuitate regnasse, et splendidissimum fuisse regem, et Meropem uero nomine nuncupatum et in coniugem Clymenem habuisse, et ex ea Eridanum, quem Phetontem uocauere, et alios filios suscepisse. Leontius uero putabat eum idem cum Ethyope fuisse, et, ob splendorem occupate Ethyopie, Solem ab amicis et subditis nuncupatum.
+
+Pheton filius fuit Solis Egyptii et Clymenis, ut carmine patet Ouidii in persona Clymenis dicentis: *Per iubar hoc, inquit, radiis insigne coruscis, Nate, tibi iuro, quod nos auditque uidetque, Hoc te, quem spectas, hoc te, qui temperat orbem, Sole satum* etc. De hoc talem recitat Ouidius fabulam. Contigisse scilicet, quod non cedente Phetonte Epapho Iouis et Ysidis filio, ab illo illi dictum sit, eum Solis non esse filium, quam ob causam Pheton matri conquestus, ab ea in regiam usque Solis deductus est, ubi a patre benigne susceptus, petiit quod iam se daturum iurauerat donum, scilicet ut lucis currum illi ducere permitteret; quod cum illi Sol diu frustra dissuasisset, instanti concessit; ipse uero, non sufficientibus uiribus ad regendum equos, territus uisione Scorpionis dimisit habenas, quam ob causam equi, omisso consueto itinere, nunc in celum ascendentes, nunc uersus terram etiam declinantes, omnem illam celi regionem exuxerunt et fere terram omnem multis desiccatis fontibus et fluminibus incenderunt, quo incendio Terra commota orauit Iouem ut auxiliaretur ei, quibus precibus motus Iuppiter fulminauit Phetontem, qui in Padum cecidit, ibique a sororibus defletus atque sepultus est, et sepulcro appositum epythaphium tale: *Hic situs est Pheton currus auriga paterni, Quem si non tenuit, magnis tamen excidit ausis*. Fictio hec iudicio meo subspisso cortice hystoriam et naturalem rationem tegit. Creditum enim ab antiquis est, ut in libro Temporum asserit Eusebius et post eum Orosius presbyter in Cronicis suis, incendium quoddam permaximum in partibus Grece et orientis fuisse, regnante Cecrope primo Atheniensium rege, nec hoc humano opere factum, sed corporum supercelestium infusione emissum, et id omnes incendium uocauere Phetontis. Huius enim longe lateque uagantis opere factum est, ut desiccarentur fontes et flumina multa, sata omnia redigerentur in cineres, arescerent silue, et arbusta quecunque, relinquerentur ab incolis urbes et a populis regiones, et mare fere feruescere uideretur omne; et cum mensibus perseuerasset pluribus, contigit ut circa medium autumni, cadentibus immensis imbribus, extingueretur. Que sub figmento tali ratione ponuntur. Pheton ante alia, ut ait Leontius Thessalus, latine sonat incendium; hic ideo Solis dicitur filius, quia sol caloris fons et origo sit, et sic cum a Sole causare uideatur calor omnis, non incongrue incendii pater fictus est. Climenes autem grece, latine sonat humiditas, que ideo Phetontis mater dicta est, quia non possit perseuerare calor, nisi congrua subsistat humiditas, et sic ab humiditate tanquam a matre filius ali uidetur, et in esse perseuerare. Quod autem Pheton petat a patre, ut lucis currum ducat, nil aliud sentire debemus quam innatum quoddam etiam insensibilibus creaturis permanendi et augendi desiderium, ut de insensibilibus tanquam de rationalibus loquar; quod etiam de Terra orante dicere possumus. Quod autem inseritur, eum uiso Scorpione timuisse atque habenas equorum liquisse, et in eos ultra solitum ascendisse, et celi partem, illam exussisse, et terram equo modo descendentes incendisse, ad ordine nature continuo suntum est. Est in Zodiaco spatium XX graduum, a XX scilicet gradu libre usque ad X scorpionis, quod phylosophi uiam uocauere combustam, eo quod singulis annis, gradiente sole per spatium illud, omnia in terris uideantur exuri; nam arescunt herbe, frondes albescunt et decidunt, aque ad interiora terre retrahuntur, nec aliquid penitus ea tempestate gignitur, et sic ab effectu celi pars illa denominatur. Preterea Phetontem circa medium autumni fulminatum fingunt, quia eo tempore ex opposito Scorpioni occidente sole surgunt in oriente cum signo Tauri Pliades, Orion et Eridanus astra, habentia prouocare pluuias et exundationes aquarum, a quibus extinguuntur incendia; quas pluuias uidemus ut plurimum cadentes circa medium autumni, uel ante, et diu perseuerare, et sic eorum opere omnis terre superficialis calor extinguitur. Eum autem in Eridanum cecidisse sic sentiendum puto. Dicit enim Iginus in libro De astrologia poetarum, Eridanum a non nullis nuncupari Nilum, et ab aliis Occeanum, pro quibus ingentem aquarum copiam debemus accipere, et sic intelligere incendia in ingenti aquarum copia cadere, id est estingui, et sic non in Padum simpliciter, ut non nulli minus aduertenter arbitrantur. Quod autem a Ioue fulminatus sit, sic intelligendum reor. Intelligunt enim poete non nunquam pro Ioue ignem et aliquando aerem, qui hic pro aere accipiendus est, in quo ascendentes uapores humidi conglomerantur in nubes; que, si impulsu alicuius uenti extollantur usque ad frigidam aeris regionem, confestim uertuntur in aquas, quas cadentes pluuias dicimus; et sic fulminatus est, id est extinctus a Ioue, id est ab aere causante pluuias. Possemus insuper dicere, omissa historia ueteri, estiuum calorem a temperie superuenientis autumni extingui, et in imbres deici. Asserit tamen Paulus Perusinus secundum nescio quem Eustachium, quod, regnante Spareto apud Assirios, Eridanus qui et Pheton Solis Egyptii filius, cum copia suorum, duce Nylo nauigiis deuenit in mare, et uentis adiutus in sinum, quem Lygustinum dicimus, uenit; ibi, cum suis longa fatigatus nauigatione, descendit in litus, et cum suasionibus suorum in Mediterranea pergeret, Genuinum ex sociis suis unum, nausea maris debilitatum, cum parte suorum nauium custodem liquit in litore; qui iunctus accolis loci, siluestribus hominibus oppidum condit, et Genuam de suo nomine nuncupauit; Eridanus autem, superatis montibus, cum in amplissimam atque fertilem deuenisset planiciem, hominesque rudes et agrestes feroces tamen comperisset, ratus se ingenio superaturum ferociam, secus Padum consedit, et, ut idem refert Paulus, uidetur Eustachium uelle Taurinum oppidum suum fuisse opus, sed Eridanum nuncupatum. Ibidem autem cum aliquandiu regnasset, relicto Lygure filio, in Pado periit, a quo Padus Eridanus appellatus est. Quem ueteres Egyptii in memoriam compatriote sui inter celi ymagines locauere. Et sic aliquid uidentur arbitrari hoc fabule dedisse causam, et potissime, quod fulminatus sit Pheton et in Padum deiectus. Addebat huic Leontius fratres duos, Yphyclum scilicet et Phylacem, eosque natu maiores Phetonte, de quibus quoniam nil aliud, illos apponere non curaui.
+
+Lygus, ut ex dictis patet, filius fuit Phetontis, eique mortuo successit; qui, quos habuit in dicione populos, Ligures de suo nomine nuncupauit.
+
+Phethusa, Lampethusa et Iapetia, ut ait Ouidius, filie fuere Solis, et secus Padum mortem Phetontis flentes, in arbores uerse electrum lacrimantes sunt. Cuius figmenti si causam exquiramus, non arbitror has fuisse feminas, quin imo diuersas arborum species circa Padi palustria agente sole sua sponte nascentium, et circa estatis extremum, dum incipit solis feruor, decrescere, sudantium humorem croceum in modum lacrimarum, qui si colligantur, arte solidatur in electrum, et quia, ut dictum est, agente sole nascuntur in locis humidis, Solis et Climenes, id est humiditatis, filie dicte sunt, et a Sole Elyades nuncupate.
+
+Alpheus Occeani et Terre fuit filius, quem Seruius fluuium Elydis esse dicit, eo quod apud Pisam Elydis ciuitatem effluat. Hunc autem amasse Arethusam nynpham, que in fontem uersa est, eamque in Sicyliam usque secutum dicit Uirgilius: *Sicanio pretenta sinu iacet insula contra Plenurium undosum, nomen dixere priores Ortigiam. Alpheum fama est huc Elydis amnem Occultas egisse uias subter mare, qui nunc Ore, Arethusa, tuo Syculis confundit undis* etc. De hoc supra ubi de Arethusa satis dictum est; uerum Seruius amoris huius flammas, his aperit uerbis: *Elis et Pisa ciuitates sunt Archadie, in qua est fons ingens, qui ex se duos alueos creat, Alpheum et Arethusam, unde fit ut fingatur coniungi in exitu quos origo non iunxit*. Huius autem filium dicunt fuisse Orsilocum.
+
+Orsiloco filius fuit Alphei fluminis, ut liquido testatur Omerus in Yliade, dicens: {genos d en ehk potamoio Alpheiou, os t' eurru rheei Pulion dia gaies, Ohs teket' Orsilokhon poless' andressin anakta Orsilokhos d' ar etikte Dioklea megathumon, Ehk de Diokleos dudumaone paide genethen, Krethon Orsilokhos te, makhes ei eidote pases} etc. Que latine sonant : Generatio autem erat a fluuio Alpheo, qui ample fluit per terram Pylon. Qui genuit Orsilocum multorum uirorum regem. Orsilocus autem genuit Dyoclea magnanimum. A Dyocleo gemelli filii nati sunt Crito Orsilocusque, omnis pugne bene scientes. Hunc Orsilocum dicit Omerus in Phiri ciuitate, que secus Alpheum est, habitasse, ex quo satis patet que sit huius filiationis causa.
+
+Dyocleus, ut satis per Omerum ostensum est, filius fuit Orsiloci, ex quo preter nomen et genus, et quod Crithonem et Orsilocum filios genuerit, nil habeo.
+
+Critho et Orsilocus, ut ostensum est, fuerunt filii Dyoclei. Hii quidem insurgentibus Grecis aduersus Troianos, una cum reliquis Grecorum principibus coniurantes, uenere ex Phyri ciuitate ad exterminium Ylionis. Ibi autem cum ingentis essent animi, et plurimum in corporeis uiribus confiderent, die quadam, inito certamine, ausi sunt aduersus Eneam armis insurgere, aquo ambo occisi sunt, et maximo Menelai et Anthiloci Nestoris filii labore, e manibus hostium eorum cadauera subtracta sunt, et concessa sepulcro.
+
+Crinisus fluuius Occeani et Terre fuit filius. Is quidem per Syciliam fluit, et ex eo talem refert Seruius fabulam. Nam cum Laumedon promissam Neptuno et Apollini mercedem pro edificatione murorum Ylionis non persolueret, et Neptunus iratus Troie cetos immisisset, ut eam uastarent, consultus Apollo etiam, indignatus, dicunt contraria respondisse, scilicet obiciendas esse puellas nobiles belue; quod cum fieret, Yppotes Troianus quidam nobilis, cum cerneret Hesyonam, Laumedontis filiam, non absque seditione religatam, timens ne sic Egeste filie sue contingeret, clam illam naui imposuit, fortuneque commisit, uolens potius ut, se non uidente, a fluctibus sorberetur, quam se coram deuoraretur a belua. Hec autem uentorum ui in Syciliam delata est, ubi Crinisus fluuius, eius forte formositate captus, in canem seu in ursum uersus eam cepit atque oppressit, et ex ea Acestem filium suscepit. Huius fabule medium hystoria est. Quod autem circa principium fictum legitur, ubi de Laumedonte exponitur. Quod autem in fine est, dicit Theodontius per coniecturas oportere summi, cum nil traditum inueniat ab antiquis. Et idcirco dicit possibile fuisse hanc uirginem minis alicuius potentis circa Crinisum, ubi deuenerat, pauefactam eius in amplexus uenisse; nam minantium boatus latratibus canum simillimi sunt, seu audaci alicuius complexu, quod ad ursum spectare uidetur, uirginem captam atque oppressam fuisse.
+
+Acestes filius fuit Crinisi fluminis ex Egesta Troiana, ut in Eneida testatur Uirgilius dicens: occurrit Acestes, Horridus in iaculis et pelle Libistridis urse, Troia Criniso conceptum flumine mater Quem genuit Ueterum non immemor ille parentum etc. Hic iam senex primo Anchisem et Eneam Ytaliam petentes suscepit hospitio, et mortuum Anchisem una cum Enea in Erice monte Sycilie sepeliuit. Demum iterum a Cartagine discedentem Eneam, quo illum uenti impulerant suscepit. Ubi Eneas condita inualidis sociis ciuitate, eam a matre Acestis uocauit Egestam, que postea Segesta uocata est, et sub dominio reliquit Acestis; quem tam ab Enea relicti, quam indigene regem suum uocauere.
+
+Tyberis seu Tybris Occeani et Terre filius. Hic ex Appennini latere dextero effluens, Tuscos ab Umbris atque Campanis, urbem etiam Romam diuidens, separat. Cui eo quod contigerit rerum dominium intueri erga se, tanto orbi et carminibus poetarum celeberrimus factus est, adeo ut Xantum atque Symoim, Grecorum memoria illustres, superauerit. Cui multa fuere nomina que, si quis appetit, uideat ubi De montibus et fluminibus scripsi. Placuit preterea priscis hunc Citheonum filium genuisse.
+
+Citheonus filius fuit Tyberis fluuii et Mantonis, filie olim Tyresie Thebani uatis, ut in Eneida testatur Uirgilius, dicens: *Ille etiam patriis agmen Citheonus ab oris, Fatidice Manthos et Tusci filius amnis, Qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen* etc. Hunc Seruius dicit in Buccolicis Bianorem uocari a Uirgilio. Sane Pomponius in Cosmographia de hac Mantho seu Manthone aliter sentire uidetur, sic dicens, Asyaticum litus describens: *Ibi Lybedos, Clariique Apollinis fanum, quod Mantho Thyresie filia, fugiens uictores Thebanorum Ephygenos, et Colophon, quam Mopsus eiusdem Mantos filius fuit* etc. Ex quibus patet non in occiduum, sed in orientem solem hanc fugientem sumpsisse iter. Est tamen possibile eam tractu temporis in Ytaliam uenisse, quod et si minime probetur, quis tam claro uati fidem deneget circa sue ciuitatis originem?
+
+Axius fluuius Occeani et Terre fuit filius, de quo Omerus in Yliade: {Telothen ex Amudonos, ap' Axiou euru reontos, Axiou, ou kalliston uhdor epikidnatai aian. Paphlagonon} etc. Que latine sonant : Procul ab Amidona, ab Axio amplifluctus, Axio, cuius pulcherrima aqua spargitur per terram Paphlagonum. Hunc dicit Omerus amasse Perhibiam antiquiorem ex filiabus Achessomenii, et eam oppressisse, et ex ea Pelagonium suscepisse.
+
+Pelagonius filius fuit Axii fluminis et Perhibie, ut Omerus in Yliade testatur, ex quo nil aliad legisse memini, nisi quod Asteropium filium genuit.
+
+Asteropius, ut testatur Omerus, filius fuit Pelagonii. Qui audax iuuenis atque robustus cum Peonibus auxilio uenit Troianis , et dum nimis ex uiribus suis confideret in XI die postquam ad Troiam uenerat, Achilli irato ob occisum Patroclum occurrere ausus est, et primo uerbis eum lacessire, et inde armis contendere, a quo misere cesus interiit.
+
+Asopus fluuius, ut aiunt, Occeani et Terre fuit filius. Hic per Boetiam fluit, ut ait Lactantius, et in Epydagmon effluit, ut ubi de fluminibus asserit Uibius. Hunc preterea patrem asserunt fuisse Ypsei et Egyne, et cum rescisset Egynam a Ioue uiciatam, adeo egre tulisse, ut furore commotus undis in astra bellum moueret, ut ait Statius: *Namque ferunt raptam patriis Egynam ab undis Amplexu latuisse Iouis, furit amnis, et astris Infensus bellare parat, nondum ista licebant Nec superis, stetit audaces effusus in iras, Conseruitque manum, nec quem imploraret habebat* etc. Iouem autem commotum eum fulminasse aiunt. Quod idem testatur Statius dum dicit: *Donec ui tonitru summotus et igne trisulco Cessit, adhuc ripis animosus gurges hanelis Fulmineum cinerem, magneque insignia pene Gaudet, et Ethneos in celum efflare uapores* etc. Fictio fabule huius talem contegit ueritatem. Dicit Leontius Asopum regem fuisse Boetie, et ab eo flumen denominatum, cui cum Iuppiter Archas Egynam surripuisset filiam, conuocatis uiribus, bellum aduersus eum mouit, et ab eo uictus atque fugatus est. Quod autem fulminatus fuerit non pertinet ad regem, sed ad flumen; quod cum per sulphureos campos transitum faciat, et undis suis ex illis fumum suscitat, apud ueteres iram fulminis causauit.
+
+Ypseus filius fuit Asopi fluminis, ut carmine probatur Statii, dum dicit: *Sed potius celsos uibrantem hunc aspice late Ypsea quadriiugos, clipei septemplice tauro Leua, ter insuto seruant ingentia ferro Pectora; nam tergo nunquam metus, hasta uetustum Siluarum decus, emisse cui peruia semper Armaque pectoraque et nunquam manus irrita uoti. Asopos genuisse datur dignusque uidetur Tunc pater, arreptis cum torrentissimus exit Pontibus, aut nate tumidus cum uirginis ultor Flumina concussit, generum indignata tonantem* etc. Hic autem, ut idem ostendit Statius, auxilium tulit Ethiocli aduersus Polinicem.
+
+Egyna filia fuit Asopi fluminis, ut supra dictum est. Quam Iuppiter amauit, ut dicit Ouidius: *Aureus ut Danen Asopida luserit ignis* etc. Nam in ignem uersus eam decepit et oppressit, et ex ea suscepisse Eacum uolunt, qui postea, ut idem ait Ouidius, insulam Enopiam, in qua regnauit, de nomine matris uocauit Egynam, que in hodiernum usque nomen seruat. Quod in ignem uersus sit Iuppiter, dum cum Egyna concubuit, arbitror potius a uirtute subsecute posteritatis, quam aliunde sumptum; enim ignei uigoris homines fuerunt Eacides, ut in Achille, Pyrro et aliis descendentibus satis uidere possumus.
+
+Cephysus filius Occeani fuit et Terre, et per Boetiam labitur, ut ostendit Lucanus: Boetii coiere duces, quos impiger ambit Fatidica Cephysos aqua, Cadmeiaque Dyrce etc. Huius dicunt filium fuisse Narcissum, et quod cum cede Zephyri prostratus esset, Apollinis miseratione sanatus sit, ut dicit Lactantius. Circa que primo aquas Cephysi ideo uocari fatidicas credo, quia penes eum fuerit olim templum Themis, ad quod, cum nondum essent oracula Phebi, Deucalion et Pyrra consulturi deam iuerunt, et quia ibi darentur responsa, et quid fato futurum esset demonstraretur, sumpsit aqua cognomen, et quod dee templi erat, aque etiam appropriatum est. Et forsan precedentia sacra responsa instituto ueteri absque aqua fluminis fieri non poterant; et sic aliquid uidebatur aqua illius false diuinitatis habere. Quod nece Zephyri prostratus sit, posset esse intentio hec. Dicit Augustinus in libro De ciuitate dei, Mesappum regem Sycioniorum nonum fuisse, qui et Cephysus appellatus est. Cuius forte regia in parte erat, in qua estiuo tempore, flante Zephyro, sanitas erat incolis, eo uero cessante, ut sit, et aliis superuenientibus uentis corrumpebatur aer, et sic factum est, ut nece Zephyri Cephysus infirmitatem inciderit, a qua beneficio Apollinis, id est medicine, quia medicine deus appellatus est Apollo, releuatus sit Cephysus, et sanitati restitutus. Et si hec regi attribuere uolumus, attribuere possimus regioni, per quam labitur Cephysus.
+
+Narcissus filius fuit Cephysi et Lyriopis nynphe, ut satis ostendit Ouidius, dum dicit: *Prima fidem uotisque dare tentamina sumpsit Cerula Lyriope, quam quondam flumine curuo Impleuit clauseque suis Cephysus in undis Uim tulit. Enixa est utero pulcherrima pleno Infantem nynphe qui tunc quoque posset amari, Narcissumque uocat* etc. Ex hoc eodem Narcisso satis notam fabulam Ouidius ipse refert. Dicit enim quod, nato Narcisso, ad Tyresiam uatem delatus est, ut de successu uite ipsius haberet responsum. Qui respondit percontantibus puerum uicturum quam diu se uidere differret. Quod quidem uaticinium primum ab audientibus risum est, sed tandem effectum non caruit. Nam cum in formosissimam adolescentiam excreuisset, uenator factus a Nynphis pluribus amatus est. Sed ab Echo Parnasi nynpha potissime. Sed cum esset inexorabilis, et flocci faceret omnes diligentes se, orationibus nynpharum impetratum est, quod infra modicum temporis contigit. Nam die quadam, cum tam labore uenationis quam estu temporis fessus in recentem uallem secessisset, sitiens se in limpidum reclinauit fontem, et uiso ydolo suo, quod ante non uiderat, existimans fontis nynpham, repente pulchritudinem probauit et captus est, et cum non posset quod arbitrabatur posse contingere, cum se ipsum stulta concupiscentia ligasset, post longam querelam sui oblitus ibidem inedia periit, et in florem sui nominis miseratione Nynpharum uersus est. Hac ex fictione moralis excerpitur sensus. Nam per Echo, que nil dicit nisi post dictum, famam ego intelligo, que unumquenque mortalium diligit, tanquam rem, per quam consistit. Hanc multi fugiunt et parui pendunt, et in aquis, id est in mundanis deliciis, non aliter quam aqua labilibus se ipsos, id est suam gloriam, intuentur et adeo a suis uoluptatibus capiuntur, ut spreta fama post paululum tamquam non fuissent, moriuntur; et si forsan aliquid nominis superest, in florem uertitur, qui mane purpureus et splendens est, sero autem languidus factus marcescit, et in nichilum soluitur. Sic et huius modi ad sepulcrum usque aliquid uidentur habere fulgoris, sepulcro autem clauso euanescit, et in obliuionem perditur una cum nomine.
+
+Meander fluuius Occeani et Terre fuit filius et genuit Cyanem nynpham. Hunc dicit Titus Liuius in summa Cylenarum arce nasci, et mediam per urbem effluere, inde per Carias et Yonas in sinum maris deferri, qui inter Priennem et Miletum est, de quo sic Ouidius: *Non secus ac liquidis Frigiis Menandrus in undis Ludit, et ambiguo lapsu refluitque fluitque, Occurrensque sibi uenturas aspicit undas, Et nunc ad fontes, nunc ad mare uersus apertum Incertas exercet aquas* etc.
+
+Cyane Meandri filia, a Mileto Solis filio et dilecta et oppressa, ei peperit Caunum et Biblidem, ut Ouidius ait: *Biblida cum Cauno prolem est enixa gemellam* etc.
+
+Phylliram Occeani fuisse filiam dicit Paulus, et a Saturno dilectam, ei Chyronem centaurum peperisse.
+
+Sperchius fluuius Occeani et Terre fuit filius. Hic, ut ait Omerus, ex Polidori filia Pellei et Borionis coniuge genuit Mnesteum. Et, ut ait Pomponius, in sinu Pegaso effluit, eique deuouerat Achilles comas, ut ait Lactantius, si sospes ab expeditione Troiana remeasset in patriam.
+
+Mnesteus, ut ait in Yliade Omerus, filius fuit Sperchii fluminis et Polidoris filie Pellei. Qui, cum egregius esset iuuenis, Achillem ad obsidionem Troianam comitatus est.
+
+Solem alium a superis in libro Naturalis hystorie dicit Plinius, autoritate Gellii, Occeani fuisse filium, matre non expressa. Et hunc dicit medicine et mellis fuisse inuentorem; quod pluribus hactenus attributum est, nec propterea admirandum; possibile enim est talium multos uariis in locis repertores fuisse, cum ubique ingenia meditationesque ualeant; et sic quod apud Grecos credimus Apollinis opus aut Aristei, non aufertur quin possibile fuerit apud Occeanios nasci aut aduenisse, qui tantundem ualuerit ingenio, et eadem experientia comperisset, quem loci incole ad extollendum nomen eius et genus Solem uocauere, et Occeani, per quem forte nauigio uenerat, dixere filium. Nos autem, quoniam omnis Occeani proles explicata est, finem faciamus uolumini septimo.
+Genealogie gentilium deorum liber UII explicit.
+
+Offuscari nebulis celum, et solis preclarum deficere iubar, turbari uentis aera, crebras coruscationes aperiri, audiri sibila, mugire solum et quodam modo in cauernis tumultuari, in summum cete maris et monstra reliqua efferri, terrisque misceri undas, querulis uolucribus taciturnitatem imponi, et in umbras impelli nemorum, et in latebras siluestres abire feras, ac omnia repente tristari ceptum est. Ego autem mirari primo, demum, tam grandi rerum permutatione exterritus, in mediis Sperchii faucibus Solis adhuc inuenta prospiciens, quod in Occeano minime timueram, timere cepi, ne in antiquum chaos omnia uerterentur, nec, quid agerem, stabat consilium. Tandem, dum sic in pendulo essem, et ecce ex orientali Occeano quasi sese ab Inferis in altum efferens, tardum atque nubilum sydus uisum est, Stygia uelatum caligine. Quod dum nebulis immixtum intuerer, memor preceptorum uenerabilis Andalo, odiosum atque nocuum Saturni astrum fore cognoui. Cuius dum perniciosos mores in mentem reducerem, cessit illico repentine mutationis pauor et admiratio, et quasi eo apparente suarum miseriarum a noua rerum immutatione premonitus, cum ex Celi filiis secundum cepti operis ordinem esset extremus, ad explicandam eius splendidam prolem, non uno quidem uolumine, pregrandis quidem est, sed sex istis sequentibus proximo euocatum me noui. Sane cum Laberintos quatuor fuisse hystorie testentur ueterum, Etruscum scilicet, et Egyptiacum, Cretensem, atque Lemniacum, ex his qui errorum et circumuolutionum plenior fuit, non dubitem quin facilius intranti atque progredienti prestiterit exitum, quam prestature sint infelices grandeui senis, cuius sermonem intraturi sumus, ambages. Nam, cum in eum fere omnis uetusti erroris inclinetur et gentilitatis insania, non erit leue ad exitum deduxisse diuersitates opinantium, ac dissonantias errantium, et antiquorum relationes ambiguas, et in propositum pulsum, ac deuium exulem, atque agricolam reuocasse regem. Non ergo absque horrore quodam Occeani litora prolemque relinquo, inter asperos scopulos et profundos ad inferos usque hyatus aquarumque uertigines plurimas directurus fragilis nauigii proram, et potissime cum nondum satis, etiam si per fuscum aerem oculos inpingam, quorsum euasurus sim, aduertere possim. Spero tamen is, qui luridas Ditis domos et terribiles eterna fuligine peruias factas uictor euacuauit, in optatum exitum aperiet equor immensum.
+
+Saturnus Celi et Ueste fuit filius, ut in libro Diuinarum institutionum scribit Lactantius. Cui ante alia ueteres Opim sororem suam sacro uinxere connubio, eique ex ea susceptos plures ascripsere filios. Quos aliqui ferunt deuorasse omnes, et euestigio euomisse. Nonnulli seruatum Iouem Opis fraude, et illi, loco eius, addit lapidem presentatum, quasi illum peperisset Opis. Uolunt preterea illum Celo patri uirilia abscidisse falce. Quod illi a Ioue factum dicunt alii. Inde quidam eum regno pulsum scribunt a Ioue. Alii uero apud Inferos religatum. Sunt insuper qui illum senem, mestum, sordidum, capite obuolutum, inertem, segnemque et armatum falce describant. Cur Celi Terreque dictus sit filius, rationem ostendit Lactantius, ubi in libro Diuinarum institutionum, in testem Minutium Felicem inducens, ait: Saturnum, cum fugatus esset a filio in Ytaliamque uenisset, Celi filium dictum, quod soleamus hos, quorum uirtutem miremur, aut eos, qui repentine aduenerint, de Celo cecidisse dicere; Terre autem, quod ignotis parentibus natos Terre filios nominemus. Sunt hec quidem similia ueri, non tamen uera, quia constat etiam tum cum regnaret ita esse habitum. Potuit sic argumentari Saturnum, cum potentissimus rex esset, ad retinendam parentum suorum memoriam, nomina eorum celi terreque indidisse, cum hi aliis uocabulis appellentur, qua ratione et montibus et fluminibus nomina scimus imposita. Hec Lactantius. Qui alibi dicit: *Emnius quidem in Euemero non primum dicit regnasse Saturnum, sed Uranium patrem. Et alibi idem: Apparet ergo non ex Celo natum esse, quod fieri non potest, sed ex eo homine, cui Urano nomen fuit; quod esse uerum Trimegistus autor est, qui cum diceret admodum pauco extitisse, in quibus esset perfecta doctrina, in his Uranum, Saturnum, et Mercurium nominauit cognatos suos* etc. Quem Uranum Celum a Saturno uocitatum idem testatur Lactantius dicens: legi in sacra hystoria Uranum potentem uirum Uestam habuisse coniugem, et ex ea Saturnum atque Opem et alios suscepisse. Qui Saturnus cum regno potens efficeretur, patrem Uranum Celum appellauit et matrem Terram, ut hac mutatione nominum fulgorem sue originis ampliaret etc. De Opi autem coniuge multa supra dicta sunt. Eum deuorasse filios et euomisse demum, duplicem tegit sensum, hystorialem scilicet, et naturalem. Nam in Sacra legitur hystoria, ut alias dictum est, quia Saturnus ut retineret regnum, cum Tytano fratre pactionem habuit occidendi omnem masculinam prolem, que a se gigneretur; uerum qui nascebantur masculi clam ab eo a coniuge seruabantur, eique presentabantur femine, et sic absumpti uidentur filii quantum ad Saturnum, et tunc emisse cum in ultionem suam aduersus Tytanum comparuere. Circa autem naturalem rationem dicit sic Cicero: *Saturnus autem est appellatus, quod saturetur annis; edere enim natos fingitur, quia consumit etas temporis spatia, annisque preteritis insatiabiliter expletur* etc. Et hoc quantum ad deuorationem filiorum dictum; de emissione autem dicetur, de fructibus annuis e terra susceptis; nam producte in tempore fruges ex terra, esto deuorentur, omnes in tempore, ab eodem tempore, agente deo, anno sequenti redduntur. Ob hanc fictionem ab ignaris minime intellectam, a nonnullis creditum est detestabilem illum sacrorum ritum apud quosdem barbaros nationes exortum, quo scilicet Saturno quidam, nedum alios, sed natos immolabant proprios, quasi ad instar illius acturi. Macrobius autem dicit in libro Saturnaliorum, quod Hercules, Gerione superato, sacrum hoc apud Ytalos immutauit, iussitque loco humanorum capitum, quibus conficiebatur, oscilla, ad humanam effigiem ex cera composita, Saturni aris accensis luminibus imponerent; quod postea diu obseruatum est. Dicunt insuper, nato Ioue, loco eius Saturno a coniuge lapidem ostensum; de quo dicit Theodontius, eum ipsum lapidem fuisse Iouem, sed monstratum Saturno Iouem non suum, sed alterius hominis fuisse filium et Lapidem nuncupatum, quod forsan sic est. Dicit enim Eusebius, Danao Argis regnante, Lapidem quendam Cretensibus imperasse, quo tempore iam Cretensis Iuppiter secundum quosdam poterat regnare cepisse. De abscisione genitalium, quam quidam a Ioue Saturno factam uolunt, satis supra, ubi de secunda Uenere dictum est. Saturnum a Ioue regno pulsum certissimum hystoriographi arbitrantur, facinoris causam Sacra declarat hystoria, in qua legitur, quod cum Iuppiter Saturnum et Opim a Tytanibus captos liberasset, comperit forte Saturnus quod regno pelleretur a Ioue, et ideo ad euitandam sortem Ioui insidias tetendisse, ut illum occideret; quod cum Iuppiter comperisset, contractis copiis, arma in eum sumpsit. Qui cum nequiret resistere, et ut uolunt quidam in Flegra uictus, aufugit. Quod autem apud Inferos religatos fuerit a Ioue falsum esse Sacra demonstrat hystoria, in qua sic scriptum est: *Deinde Tytan, postquam resciuit Saturno filios procreatos atque educatos esse clam se, seducit secum filios suos, qui Tytani uocantur, fratremque suum Saturnum atque Opem comprehendit, eosque muro circumegit, et custodiam his apposuit*. Et post hec paululum subditur: Iouem ad ultimum, cum audisset patrem atque matrem custodiis circumseptos atque in uincula coniectos, uenisse cum magna Cretensium multitudine, Tytanumque atque filios eius expugnasse, parentes uinculis exemisse, patri regnum reddidisse, atqua ita in Cretam rediisse. Hec ibi. Pro quibus, dicit Lactantius, liberatur Iuppiter summi sceleris crimine, quod, patrem iunxisse compedibus, perhibetur. Si uero eiusdem Lactantii uelimus opinionem sequi, qui super Thebaide Statii dicit, Saturnum religatum a filio apud Inferos, tunc dicemus, quod cum Saturnus a Ioue pulsus, ut dicetur, in Ytaliam abierit, que a Grecia inferior est, id est occasui propinquior, apud Inferos descendisse uidetur, et ibidem ideo religatus, quia in regnum redire nequibat, sic et exules etiam non nunquam dicimus religatos. Quod autem mestus senex obuolutus capite, tardusque et sordidus sit, atque ornatus falce, et planete et homini conueniunt omnia. Albumasar autem, in suo maiori introductorio, dicit Saturnum complexione frigidum esse et siccum, melanconicum et fetidi oris, que ad mestum hominem spectare uidentur. Dicit preterea eum comestorem pregrandem, auarum, pauperem ad inopiam usque, malitiosum, inuidum, ingenio ualentem, seductorem et in periculis audacem, et conuersationis pauce, superbum, simulatorem, iactatorem, et cogitationis quam plurime, atque profundi consilii, tardum ad iram, sed irreuocabilem fere, bonum, nemini cupientem, populatoremque locorum. Est preterea significator operis ad agriculturam spectantis, mensurationum terrarum atque diuisionum, peregrinationum longarum ac laboriosarum, carcerum, tristiarum atque merorum, et inuolutionum animorum, fraudum, et afflictionum, destructionum, amissionum mortuorum et eorum reliquiarum, uituperationum ac latrociniorum, effossorum etiam sepulcrorum, et uispilionum, magorum, et uilium hominum et spadonum. Que omnia quam conformia sint Saturno homini attributis, quoniam facile uidebit oculatus homo, et pro parte insequentibus etiam tangentur, non appono. Sed uidere superest quantum Saturno, de quo sermo, conformia sint. Mestus autem fingitur, ut melanconica complexio et exilii tristitia ostendatur. Senex, et quia tunc erat dum pulsus est, et quia turpis faciei sint senes, et ut plurimum fetidioris, et quia consilio et astutia, qua summe ualent annosi, ualuit ipse. Obuolutum autem capite ideo uoluere, ut fuscum syderis Saturni aspectum et fugientis habitum, et occultam Saturninorum sagaciam, cogitationes, atque simulationes designarent. Tardum autem dixere, quia ob grauitatem membrorum tardi sunt senes ad incessum, tardi ad iram, tardum et ipsum planete corpus motu; nam fere in XXX annis cursu suo orbem zodiaci perficit, quod in longe minori spatio temporis ceteri faciunt. Sordidum uero ideo fictum puto, quia impuros habeat Saturnus prestare mores. Seu quia more ueteri regno pulsus, et in miseria constitutus ad Ianum susceptorem suum sordidatus accessit, id est uestibus miseriam pretendentibus indutus. Seu ut ostendatur agriculturam exercentes laute uiuere non posse. Falce autem ideo insignitus est, ut intelligamus, quia per ipsum omnis agrorum cultus primo Ytalis traditus sit; erat enim apud nos ante aduentum eius incognitus. His igitur explicatis libet apponere, quid illi pulso contigerit, quid uiuens egerit, quid etiam mortuo a superstitibus inpensum sit. Cum ergo superatus atque fugatus, ubique persequeretur a filio, ad ultimum in Ytaliam fugit, ut testatur Uirgilius dicens: *Primus ab ethereo uenit Saturnus Olympo, Arma Iouis fugiens et regnis exul ademptis* etc. In Ytalia autem, ut dicit Macrobius, a Iano susceptus est. Et: genus indocile ac dispersum montibus altis Composuit legesque dedit Latiumque uocari Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. Aurea que perhibent illo sub rege fuere Secula: sic placida populos in pace regebat etc. Apud Ytalos enim receptus multa ostendit ante non cognita, et inter alia cum eo usque ex pellibus pecudum duratis igne pecunia conficeretur, ipse primus era signauit, et nomen signatis apposuit, numo infigens ex parte una Iani susceptoris sui caput bifrons, ex altera uero nauim, eo quod uenisset in naui fugiens, et hoc fecit, ut eius aduentus memoria perseueraret in posteros. Hec in libro Fastorum testatur Ouidius, esto non ab eo, ut Macrobius ait, sed a posteris era signata dicat, sic: *Causa ratis superest, Tuscum rate uenit in amnem Ante pererrato falcifer orbe deus. Hac ego Saturnum memini tellure receptum, Celitibus regnis a Ioue pulsus erat. Inde diu genti mansit Saturnia nomen. Dicta quoque est Latio terra, latente deo, At bona posteritas puppim formauit in ere; Hospitis aduentum testificante dei etc. Aiunt insuper cum concors una cum Iano regnaret, et uicina communi opere constructa haberent oppida, Saturniam scilicet et Ianiculum, aurea fuisse secula, eo quod libera tunc esset omnibus uita, nemo seruus, nemo alteri obnoxius, nullum etiam fertur in eius finibus furtum factum, nec sub illo fuit aliquid alicuius priuatum. Nec signare solum aut partiri limite campum fas erat, in medium querebant. Quam ob rem respectu secutorum seculorum illa aurea dicta sunt. Et Romani apud edem Saturni erarium publicum esse uoluerunt, ut apud eum locaretur pecunia communis, sub quo fuissent cunctis uniuersa communia. Insuper ignaros docuit arua colere, semina terris dare, matura colligere, et suo tempore stercoribus agros fecundare, ex quo cum ex reliquis officiis nullum esset consecutus cognomen, Sterculius appellatus est. Deo tanto atque tali profecto splendidum et insigne nomen. Demum cum in multis hominum uitam in melius redegisset, contigit ut repente nusquam compareret. Quam ob causam excogitauit Ianus, ut Macrobius asserit, honorum eius augmentum, ac primum terram omnem dicioni sue parentem Saturniam nominauit. Aram deinde cum sacris tanquam deo condidit, que Saturnalia appellauit, iussitque eum obseruari maiestate religionis, quasi uite melioris autorem. Cuius rei simulacrum eius indicio est, cui falcem, insigne messis, adiecit. Huic deo insertiones surculorum pomorumque educationes et omnium huiuscemodi fertilium tribuunt disciplinas. Et, ut idem dicit Macrobius, hunc una cum coniuge nonnullis persuasum celum et terram esse, Saturnumque a satu dictum, cuius causa de celo est, et terram Opem cuius ope humane uite alimenta queruntur, uel ab opere, per quod fructus frugesque nascuntur. Huic dee sedentes uota concipiunt, terramque de industria tangunt, demonstrantes ipsam matrem terram esse mortalibus appetendam. Et sic non deum solum esse Saturnum, sed etiam Celum una cum coniuge agentem uolunt. Phylocorus insuper, ut appareat non solum Ytalorum hanc fuisse insaniam, dicit Saturno et Opi primo in Attica statuisse aram Cecropem, eosque deos pro Ioue terramque coluisse, statuissetque ut patres familiarum et frugibus et fructibus inchoatis passim cum seruis uescerentur. Sic et Apollophanes comicus dicit in epyco carmine, Saturnum quasi sacrum num, nus enim grece sensus dicitur, aut satorem num, quasi diuinum sensum creantem omnia* etc. Romani autem quibus plurimum cure fuit nil absque significato componere, cum huic deo templum construxissent eius in fastigio Tritonas sculpsere cum bucinis et terris earum caudas immersere, uolentes per hoc intelligi, quod ab eius commemoratione in nostrum usque euum hystoria clara sit atque uocalis, que ante eum muta et obscura atque incognita est, quod per infixionem caudarum intelligunt. Et hec de Saturno dicta sint.
+
+Cronis, secundum Barlaam, filia fuit Saturni. Lactantius uero non feminam sed marem dicit et latine Serpentarium appellari, et ab Egyptiis inter sydera collocatum. Sed cum sonet latine tempus, ne uideatur quod tempus nascatur ex tempore, pro certa temporis dimensione accipiendam puto. Et quoniam Greci a Croni cronicas uocant libros gestorum, quos nos uocamus annales, hanc dimensionem Cronim ueteres annum intellexisse puto, quod etiam anni uetus Egyptiorum descriptio, Serpentarius scilicet, satis uidetur ostendere. Est enim Serpentarius homo serpentem manibus tenens in se in modum circuli adeo reuolutum, ut deuorare ore caudam uideatur. Hoc enim signo pro anno utebantur Egyptii, ante quam eius licterarum caractheres traderentur ab Yside uel Mercurio; et sic Cronis erit illa temporis dimensio, quam annum uocitamus. Ad hunc annum designandum Censorinus, in libro quem De natali die scripsit ad Cerellum, longam describit hystoriam intercalationes annorum atque mensium et dierum diminutiones additionesque plurimas apponens et diuersorum insuper phylosophorum opiniones, quas ego curiosis exquirendas omittam, ut breuitati obsequar, oportuna summens tantummodo. Est igitur annus duplex, uertens scilicet atque magnus; uertentem olim Egyptii habuere bimenstrem, trimestrem Archadas, decem mensium inequalium ueteres habuere Romani sub Romulo rege primo, cui Numa Pompilius duos addidit, ut XII esset mensium, dierum uero CCCLIIII, qui antiquissimus Hebreorum fuit annus, et ab Ysraaelitis in hodiernum usque seruatur. Sane cum multas intercalationes annus talis exquireret, ne ferie messium hiemales esse contingeret, aut sacra hiemalia efficerentur estiua, Gaius Iulius Cesar, consulatu suo III, annum ad solis cursum equauit, eumque dierum CCCLXU cum quadrante esse constituit, eo quod comperisset hoc in spatio solem fere zodiacum omnem circumisse. Et quoniam quadrantem illum singulis apponere annis uidebatur difficile, instituit ut quarto anno annus esset semper dierum CCCLXUI, diem illam Februario mensi addens, hac in forma, ne auctus uideretur, ut UI Kal. Martii bis diceretur, scilicet duobus continuis diebus in quibus uenire contingeret, et hic bisextus est. Hunc autem annum Romani a mense Martio incepere ob Martis reuerentiam, a quo mensis ille denominatus est, alii uero aliter. Magnus autem annus is est secundum Aristotilem, quem sol et luna ceterique planete in eundem punctum, unde iuncti omnes discesserint, inuicem redeuntes conficiunt, ut si omnes sint in principio Arietis, et inde cursum ceperint, quandocunque contingat eosdem omnes in principio Arietis inuicem repperiri, annus tunc magnus erit perfectus. Hoc fieri diuersimode putauerunt antiqui, ut idem Censorinus ostendit. Dicit enim Aristarcum putasse hunc annum confici ex annis uertentibus II cccclxxxiiii, Arethem uero Dyracinum ex udlii, Heraclitum et Lynum ex xdccc, Clionem ex xdcccclxxxiiii, Orpheum ex cxx, Cassandrum ex tricies sexies centum milibus. Hec ille. Tullius quidem arbitrari uidetur ex XU annis confici. Sed Seruius ex duodecim milibus nongentis quinquaginta quattuor. Senex autem uenerabilis Andalo et Paulus geometra Florentinus, astrologi ambo insignes, ex XXXUI expleri dicebant. Ex his quippe, apud quosdam exortus est error, asserentibus eis si contingat supercelestia corpora in eundem locum, unde alias cursum cepere, reuerti et reassummere cursum, eosdem de necessitate productura effectus, quos alias produxere, et sic nos iterum et iterum et infinitum usque, hanc in uitam redituros, quod quidem credere ridiculum est.
+
+Uestam Saturni et Opis Ouidius fuisse filiam dicit: *Ex Ope Iunonem memorant Cereremque creatam Semine Saturni tercia Uesta fuit* etc. Et sic due fuere Ueste, Saturni mater et filia. De his confuse loquuntur autores, non nunquam unam ponentes pro altera. Et ideo dicentes Uestam terram esse, quia floribus et herbis uestita est, de matre Saturni dictum sumendum est. Quando autem eam dicunt uirginem, Saturni filia designatur, quam ignem esse uoluere, ut ait Ouidius: *Nec aliud Uestam, quam uiuam intellige flammam, Nataque de flamma corpora nulla uides. Iure igitur uirgo est, que semina nulla remittit, Nec rapit* etc. Hanc dicit Albericus nutricem fuisse Iouis, exponens quod ex igne inferiori celestis alatur ignis. Ego autem contrarium credo, elementatum scilicet ab elemento, quod sublimius est nutriri. Iouem autem a Uesta nutritum ad hystoriam pertinere reor, cum ut supra dictum est, Iouem natum Saturni aspectui subtractum et Ueste auie sue commendatum et ab ea clam nutritum*. Dicunt et hanc a Priapo, ortorum deo, fuisse dilectam, quod credibile est, cum dicat Ouidius: *Nitimur in uetitum cupimus semperque negatum. Uestam enim uirginem uolunt, et uirgines obsequio suo deputauere Romani, quas semper eo quod cautiori seruarentur custodia, libidinosi appetiuere. Seu quia absque igne, id est calore, iaceat Priapus. Huius preterea nunquam uisam dicunt effigiem, quod dicunt, eo quod incognita sit; nam si flammam uideamus, quam illi dicemus esse effigiem? Dicit insuper Augustinus ueteres non nunquam et Uestam dixisse Uenerem, quod et si inhonestum uideatur uirginem deturpare meretricis nomine, potuit hec fictio rationis aliquid habuisse. Dicimus enim in Uenerem, seu libidinem uenientes, in ignem incurrere, ut Uirgilius. In furias ignesque ruunt, id est luxuriam; ergo et hic calor a similitudine Uesta uocari poterit, nec omnino erit a toto sensu fictionis huius extraneum, cum Uestam dicamus Saturni filiam, id est saturitatis, ex qua saturitate non minus oritur uenereus ignis, quam uirgineus pudor. Hanc Romani summe coluerunt, et eius in templo obsequentibus uirginibus perpetuum seruabant ignem, quem semper summa celebritate die prima Martii innouabant, et sacrum istud inter alia a Troianis habuerunt.
+
+Ceres altera a superiori, et notissima dea frugum est, et Saturni filia atque Opis, ut ab Ouidio supra monstratum est. Hanc aiunt Ioui fratri suo placuisse, et ex eo concepisse Proserpinam. Quam cum rapuisset Pluto, nec reperiretur a Cerere, dicunt eam accensis facibus et maximo cum ululatu per uniuersum orbem exquisitam; demum apud paludem Cyanis irata, cum rastros et aratra et cetera ruralia instrumenta, que ad culturam terre inuenerat, fregisset, filie cingulum comperit, et ab Arethusa nynpha certior facta est, quoniam illam apud Inferos uidisset. Que cum Ioui Plutonis accusasset audaciam, ab eo eidem primo suasum est, ut papauera comederet. Que cum fessa fecisset, in soporem soluta est, et cum expergefacta astitisset Ioui, ab eo habuit se filiam rehabere posse, si nil apud Inferos comedisset, sed, accusante Ascalapho, compertum est eam tria grana mali punici ex uiridario Plutonis gustasse. Qua propter Iuppiter ad Cereris mitigandam tristitiam sanciuit, ut sex mensibus anni Proserpina cum uiro esset, et totidem apud Superos cum matre. Narrant insuper, et inter alios Lactantius, quod cum perquirens Ceres filiam ad Eleusium regem peruenisset, cuius erat uxor Hyonia, et ea peperisset paruulum nomine Tryptolemum, quereretque illi nutricem, ultro se Cererem altricem infantulo obtulisse, et cum suscepta esset uolens alumnum facere immortalem, interdiu lacte diuino nutriebat, noctu clam igne obruebat, itaque preter quam soliti erant mortales crescebat puer. Quod cum miraretur pater, clam nocturno tempore obseruauit, quid in puerum nutrix ageret, et cum uidisset eum igni obrui, exclamauit, ex quo irata Ceres Eleusium exanimauit, ac Triptolemo eternum contulit benificium; nam fruges ei propagandas et currum draconibus iunctum dedit. Quibus ille uictor orbem terrarum frugibus obseuit. Postquam autem domum rediit, Cepheus rex eum tanquam emulum occidere conatus est, sed, re cognita, iussu Cereris Triptolemo regnum tradidit, qui ibidem oppidum constituit, quod ex patris sui nomine appellauit Elusium, et Cerere sacra primus instituit, que thesmophoria Greci nuncupauere. Ouidius uero dicit Triptholemum infirmum fuisse puerum, et cuiusdam pauperis mulieris filium, quem Ceres in retribuitionem benificii illum curauit, et demum illi currum tradidit, et cum frumento misit. Postremo in Scithia a Lynceo rege fere occisus est. Quem Ceres in animal sui nominis transformauit. Sunt insuper qui dicant, et Omerus potissime in Odissea, Cererem Iasionem quendam amasse, et sese illi amicitia et lecto iunxisse. Et Leontius addebat Cererem ex Iasione Plutonem filium peperisse, et tandem Iasionem a Ioue inuidia fulminatum. Recitantur preterea et alia, nos autem sensum eliciamus ex dictis. Est igitur Ceres aliquando Luna, aliquando Terra, et nonnunquam terre fructus, et persepe femina, et ideo quando Saturni et Opis dicitur filia femina est, et Sycani Sycilie regis coniunx, ut Theodontius asserit, quando autem ex Ioue Proserpinam parit, tunc Terra est, ex qua primo Proserpina, id est luna nascitur, secundum opinionem eorum, qui ex terra omnia creata arbitrati sunt, seu potius ideo credita est Luna Terre filia, quia, dum ab inferiori hemisperio ad superius ascendit, uisum est priscis eam ex terra exire, et sic illam Terre dixere filiam. Hanc rapit Pluto, qui et terra est, sed inferioris hemisperii, quando post diem XU incipit sole cadente non apparere, et hinc fit ut appareat eam tantundem esse apud hemisperium inferius quantum apud superius, ex quo sumptum est fabulosum illud, Iouem sanxisse ut anni medium apud Inferos cum uiro esset, et tantundem apud Superos cum matre. Seu aliter. Est quidem Proserpina loco frugis habenda, que ex iacto sulcis semine, nisi celi temperies agat, incrementum habere non potest, et nisi eiusdem iuuetur calore, in maturitatem uenire non posset. Iuppiter autem et celi temperies est, et calor, cuius opere suis temporibus et crescunt segetes, et maturitatem suscipiunt; et sic ex Ioue et Cerere Proserpina nascitur. Que tunc a Plutone, id est terra rapitur, quando semen sulcis iniectum non redditur, quod aliquando contingit ob nimium frequentatam sationem, ex qua adeo terra bono humore emungitur, ut exhausta nequeat dare iniectis seminibus nutrimentum. Hinc turbata Ceres, id est agricultores, qui terrei dici possunt homines, strumenta frangit ruralia, id est frustra operata cognoscit et negligit, et ululatu femineo, id est agricultorum querela, incensis facibus, id est exustione agrorum, per quam humores aduersi, qui sunt circa terre superficiem, exalant, et utiles ab inferiori terra euocantur in altum; et suadetur a Ioue Cereri ut papauera comedat, id est ut in quietem uadat, habent enim papauera somni quietem prestare, per quam quietem intermissio culture intelligenda est, ut possit terra ob intermissionem emunctos humores reassummere. Redire autem ad Superos rapta Proserpina, id est habundantia frugum, non potest incontinenti, quia grana mali punici gustauerat, per que intelligenda sunt uegetatiue uite principia, que tunc initiantur, quando ex humore terre humectatur et calefit semen iniectum, et inde putrefactum prosilit in radices, quarum opere segetes uegetantur. Que principia ideo per grana mali punici designantur, ut intelligatur, quia sanguini similia sint, sicut sanguis nutrimentum est animalis sensitiui, sic et illa principia uegetatiui, et uti, ut placet Empedocli, in sanguine uita consistit animalium sensitiuorum, sic et segetum in humore terrestri. Sed Iouis sententia, id est celi dispositione, agitur, ut post sextum mensem, qui anni dimidium signat, ad Superos redeat Proserpina, id est segetum habundantia, eo quod a die sationis seu a mense in mense septimo incipiant spice segetum apparere et grana suscipere, et in maturitatem etiam deuenire, que grana usque ad sationis noue tempus apud superos commorantur. Theodontius ex Cerere ista uetustissimam refert hystoriam, ex qua uidetur multum cause fictionis superioris assumptum, et dicit: Cererem Saturni filiam Sycani regis fuisse coniugem, et Sycilie reginam, ingenio clarissimo preditam. Que cum per insulam cerneret homines uagos glandes et mala siluestria comedentes, nec ullis obnoxios legibus, prima in Sycilia terre culturam excogitauit, et adinuentis instrumentis ruralibus boues iunxit, et terris semina dedit, ex quo homines cepere inter se campos diuidere, et in unum conuenire, et humano ritu uiuere; ex quo ab Ouidio dictum est: *Prima Ceres unco terram dimouit aratro, Prima dedit fruges alimentaque mitia terris, Prima dedit leges: Cereris sunt omnia munus* etc. Proserpinam uero dicit speciosissimam fuisse uirginem Cereris regine filiam, et ob insignem eius pulchritudinis famam, ab Orco Molossorum rege raptam et in coniugem sumptam. Quod etiam testatur in libro Temporum Eusebius. Uerum de hoc infra prolixior fiet sermo. De Triptholemo autem scribit Phylocorus uetustissimum fuisse regem apud Atticam regionem. Qui cum tempore ingentis penurie occiso a concursu populi patre Eleusio, quia, pereunte fame plebe, filium aluisset habunde, aufugit, et longa naui, cuius serpens erat insigne, abiit ad exteras regiones, et quesita frumenti copia in patriam rediit, ex qua pulso Celeo, qui terram occupauerat, seu secundum alios, Lynceo Trace, in regnum paternum restitutus est, et non solum restitutus alimenta tribuit subditis, sed illos docuit, facto aratro, terram colere, ex quo Cereris alumnus est habitus. Sunt tamen qui uelint non Triptholemum, sed Buzigem quendam Atheniensem Atticis bouem et aratrum comperisse. Dicit tamen Philocorus Triptholemum multis seculis ante fuisse quam fuerit Ceres regina Syculorum. Quod autem Ceres Iasonium amauerit, dicit Leontius etiam hystoriam fuisse talem, cum tempore diluuii Ogigii, Iasonius quidam Cretensis multum frumenti congregasset, illud patientibus peniuriam ob diluuium pro libito uendidit, et sic ex frumento maximam conflauit pecuniam, et hinc locus fabule datus, quod ex Cerere, id est ex frumento, Plutonem diuitiarum deum, id est diuitias susceperit. Iasonius autem a Ioue inuidia fulminatus dicitur, quia ab amicis, quibus oportunus erat, uisum est, quod ante tempus subtractus sit.
+
+Glauca Saturni et Opis fuit filia, et, ut Sacra narrat hystoria, uno partu cum Plutone edita, et Saturno sola presentata, clam Plutone seruato atque nutrito, que adhuc paruula diem clausit.
+
+Pluto, qui latine Dispater dicitur, Saturni filius et Opis uno eodemque partu, ut supra dicitur, cum Glauca editus est, et clam a Saturno seruatus. Hunc ueteres Infernorum finxere regem, eique ciuitatem dedere Ditem, de qua sic Uirgilius: *Respicit Eneas: subito et sub rupe sinistra Menia lata uidet, triplici circundata muro, Que rapidus flammis ambit torrentibus amnis, Tartareus Flegeton, torquetque sonantia stagna. Porta aduersa ingens solidoque adamante columne. Uis ut nulla uirum, non ipsi excindere ferro Celicole ualeant; stat ferrea turris ad auras, Thesiphoneque sedens, palla succincta cruenta, Uestibulum exomnis seruat noctesque diesque* etc. Eius inde aulam atque maiestatem sic describit Statius: *Forte sedens media regni infelicis in arce, Dux Herebi, populos poscebat crimina uite, Nil hominum miserans, iratus omnibus umbris, Stant Furie circum, uarieque ex ordine Mortes, Seuaque multisonans exercet Pena catenas. Fata ferunt animas, et eorum pollice damnant: Uincit opus. Iuxta Minos cum fratre uerendo Iura bonus meliora monet, regemque cruentum Temperat, assistunt lacrimis atque igne timentes Cociton Flegetonque et Stix periuria diuum Arguit* etc. Currum illi insuper trium rotarum statuere, qui triga dicitur, trahique illum a tribus equis uoluere, a Metheo scilicet, et Abastro, et Nouio. Qui ne celebs uiueret, sic uxorem sibi quesisse dicit Ouidius. Nam cum die quadam ingentibus uiribus tentasset Typheus superimpositam sibi Trinacriam abicere, uisum est Plutoni si hoc contingeret, possibile ad eum usque lucem diei penetrare; quam ob rem conscenso curru exploraturus qualia essent Trinacrie fundamenta, exiuit Infernum et dum insulam circumiret, haud longe a Syragusis uidit Proserpinam cum uirginibus sociis legentem flores. Que cum Ueneris sperneret ignes, factum ut repente Pluto sua pulchritudine caperetur, et ob id flexo curru uirginem nil tale timentem rapuit, et ad Inferos detulit, et sibi coniugio copulauit. Huic insuper Uenerationem seu Reuerentiam filiam fuisse dicunt, et Tricerberum canem regni custodem attribuunt. Quem aiunt tricipitem fuisse et inaudite ferocitatis, et cuncta uorantem. De quo sic tragedus Seneca, in tragedia Herculis furentis: *Post hec auari Ditis apparet domus: Hic seuus umbras territat Stigius canis, Qui terna uasto capita concutiens sono Regnum tuetur. Sordidum tabo caput Lambunt colubre, uiperis horrent iube Longusque torta sibilat cauda draco. Par ira forme* etc. Hec ego sic intelligenda existimo, cum iuxta Fulgentium Pluto latine sonet diuitias, et ideo Dispiter, quasi diuitiarum pater a latinis appelletur, et diuitias perituras in terris consistere, aut ex terris effodi clarum sit, et terra uocetur Opis, ut supra sepius dictum est, merito Pluto Opis dicitur filius. Uerum quoniam diuitie prime pro parte ex cultura terre patuere, nondum auro comperto, et Saturnus terram colere docuerit, Plutonis dictus est pater. Diuitiis ferrea ciuitas et custos Thesiphon ideo datur, ut ferreas auarorum mentes et truculentias eorundem circa custodiam et tenacitatem earum cognoscamus. Hanc ciuitatem intrare neminem iustum dicit Uirgilius: *Nulli fas casto sceleratum insistere limen* etc., ut appareat aut querere aut seruare diuitias absque iniustitia non posse. In hac ciuitate scribit Dantes noster obstinatis inferri supplicia, quibus nulla proximi caritas, nullusque fuit amor in Deum. Per aulam autem atque circumstantes multiplicium curarum anxietates, et augende rei labores execrabiles, atque perdendi formidines, quibus anguntur in diuitias hyulco tendentes gutture, intelligendi sunt. Currus autem circumitiones optantium ditari designat triplici uectus rota, ut labor circumeuntium periculum et futurorum incertitudo monstretur. Sic et equi trahentes tres esse dicuntur. Quorum primus Metheus dicitur, qui interpretatur obscurus, ut per eum intelligatur insana deliberatio acquirendi, quod minime oportunum est, qua trahitur seu impellitur cupidus. Secundus Abaster dictus est, qui idem quod niger sonat, ut appareat discurrentis meror et tristitia circa incumbentia fere semper pericula et pauores. Tertius Nouius nuncupatur, quem intellexere sonare tepentem, ut per eum aduertamus, quoniam ob timorem periculorum ardor feruentissimus acquirendi tepescat aliquando. Coniugium uero Proserpine quam supra habundantiam diximus, nulli dubium est cum diuitibus fieri, et potissime iudicio prospectantis uulgi, cuius sepe falsa est extimatio; arbitratur quidem sepe dum diuitis intuentur horrea plena, ibi habundantiam fore, ubi fames est, et peniuria, auaritia procurante. Ex hoc quippe coniugio nil gignitur, laudabile scilicet aut memoratu dignum. Cerberus, ut nonnulli arbitrantur, uerus fuit canis, triceps dictus, eo quod esset latratu sonorus, mordax nimium, et in tenendo fortissimus. Senserunt tamen ueteres, ut reor, sensus alios hac sub ueritate repostos, eo quod custos fingatur Ditis, et ideo cum pro Dite diuitie intelligende sint, ut premonstratum est, nullum earum rite dicemus custodem preter auarum; et sic pro Cerbero auarus intelligendus est, cui ideo tria descripsere capita, ut triplicem auarorum denotarent speciem. Sunt enim qui aurum cupiunt, et in omne lucrum etiam inhonestum uolentes irruunt, ut quesitum dissipent et expendant, qui si diuitiarum custodes dici non possint, pernitiosi tamen et damnosi sunt homines. Sunt qui maximo labore atque periculo suo congregent undique et quomodocunque, ut teneant, seruent atque custodiant, nec ex quesitis sibi prosint uel aliis, et hi hominum genus inutile. Sunt qui nullo suo opere, sed maiorum quesita sudoribus tam studiosa uigilantia seruent, ut non aliter quam alienum depositum contingere audeant; et hi segnes atque tristissimi sunt et Ditis custodis certissimi. Serpentes uero Cerbero additi, tacite atque mordaces auaritie cure sunt. Plutonem hunc insuper uocauere Orcum, ut in Uerrinis Cicero, dum dicit: *Ut alter Orcus uenisse Ethnam, et non Proserpinam, sed ipsam Cererem rapuisse uidebatur* etc. Quem ideo sic uocari dicit Rabanus, quasi receptorem mortium, quia recipiat quacunque morte morientes. Februum preterea dictum uolunt, non a febre, ut multi stolide arbitrantur, sed a lustro quodam sacro a ueteribus ei constituto, per quod Manes purgari credebantur, et hoc in mense Februarii fiebat, et inde mensis ille nomen sortitus est, quod a Macrobio in libro Saturnaliorum dicitur sic: *Secundum dicauit Februo deo, qui lustrationum potens creditur; lustrare autem eo mense ciuitatem necesse erat, quo statuit ut iuxta diis Manibus soluerentur* etc. His prelibatis, quid hec fictio hystorie tegat apponendum est. Refert ergo Lactantius de Plutone in libro Diuinarum institutionum sic: *Ergo illud in uero est, quod regnum orbis ita partiti sortitique sunt, ut orientis imperium Ioui cederet, Plutoni, cui cognomen fuit Agesilao, pars occidentis obtingeret, eo quod plaga orientis, ex qua lux mortalibus datur superior, occidentis autem inferior uideatur* etc. Theodontius autem paululum plenius de hoc inquit: Saturno scilicet Iouem, Neptunnum et Plutonem fuisse filios, qui eo mortuo cum eius partirentur imperium, contigit Plutoni iuniori in occiduam regni partem regnare, apud ea loca, in quibus postea mansere Molossi, secus inferum mare, et is a circumadiacentibus regno suo populis Orcus appellatus est, eo quod seuus et receptator scelestorum esset hominum, et quod ingenti cani suo, quem Cerberum appellabat, consuetus esset uiuos homines trucidandos apponere. Hinc Proserpinam uirginem Syculam, cum intercepisset, rapuit et in regnum deportauit suum, eamque sibi coniugem copulauit. Hec ille. Eusebius autem in libro Temporum hunc appellatum Aydoneum ait et, tempore Lyncei regis Argiuorum atque Ericthei Atheniensium, regnasse.
+
+Uenerationem filiam fuisse Plutonis Seruius affirmat. Theodontius autem hanc Reuerentiam uocat, dicens uenerari deos oportere, maiores autem homines reuereri; et quoniam ea, que hominibus exhibetur et non diis, Plutonis fuit filia, ideo Reuerentia non Ueneratio appellari. Ex qua autem concepta sit matre non habetur, cum Proserpinam sterilem fuisse omnes affirment. Hanc Honori nuptam Paulus et Theodontius dicunt, et ex eo peperisse Maiestatem, ut supra monstratum est. Ego ex hoc figmento id sentio quod intuor; diximus supra Plutonem diuitiarum deum, e quibus diuitiis oriri reuerentiam satis cernimus, cum reuerentia solis exhibeatur diuitibus, etiam si inertes, degeneres, inscii, priuatique sint homines, tante sunt apud mortales existimationis diuitie.
+
+Chyronem centaurum Saturni et Phyllare filium uoluere. Lactantius tamen dicit eum ex Pelopea conceptum; cuius originis talis extat fabula. Saturnum scilicet uenustate Phyllare captum eam intercepisse, et dum eius, ut ait Seruius, uteretur concubitu, interueniente Opi coniuge, confestim se uertit in equum, ne cognosceretur in culpa. Phyllara autem ex eo concubitu Chyronem concepit, peperitque animal, ab umbilico supra hominem, ab inde uero infra equum. Qui cum excreuisset, in siluas abiit, easque coluit. Huic aiunt a Thetide Achillem puerum commendatum, quem ipse nutriuit et docuit, et similiter Esculapium. Postremo cum eum uisitasset Hercules, casu factum est, ut una sagittarum eius Lerneo ueneno perlita super pedem eius caderet; attamen cum a parentibus fuisset genitus immortalis, ut Ochyroes filie uaticinium impleretur, quo predixerat eum optaturum esse mortalem, graui uexatus morbo mori cupiens, orauit Superos ut illi mori concederent. Quo concesso, ab eisdem in celum translatus est, et in zodiaco locatus et Sagittarius appellatus; et quoniam ualuerit auspicio, eo coram celestis ara apposita est. Ex his fictionibus Theodontius et Barlaam sensum exprimebant huiusmodi. Chyronem ideo Saturni filium dictum, quia circa agriculturam plurimum ualuerit, et quia ortorum adaquationem inuenerit, Phyllare dictus est filius, quasi Phyllidros, id est aque custos uel amator, eo quod ad irrigationem ortorum plurima uteretur. Quod autem in conceptione eius Saturnus a coniuge repertus uerteretur in equum dictum est, eo quod causam suam apud turbatam coniugem iustificauerit, dicens, quod ob id aliarum mulierum concubitum quereret, si forte filios masculos suscipere posset, cum sibi prolem melioris sexus ex ea conceptam ob promissum Tytano factum seruare non posset, et sic ob hoc eque agere uisum est, et inde equus, id est iustus. Alii uero uolunt fabulam a precedentibus causam habuisse. Nam cum uidissent illum mortales, ut dicit Ysidorus, hominum pariter et iumentorum medicinam inuenisse, hominis et equi filius dictus est, et Chyron denominatus, ut intelligeretur quia cyrugiam non physicam reperisset, que leui doctaque manu operatur; nam chyros grece manus est. Quod a sagitta Herculis uulneratus sit, hystoriographum dicunt, et cum letalem morbum arte sua aliquandiu curasset, uisum est amicis eum immortalem creatum, quem ueneni uis non occideret. Tandem cum uenisset in mortem, ob meritum uirtutis sue, quia iustissimus fuerit homo, ut in Yliade dicit Homerus, ad perpetuam sui nominis memoriam ab antiquis inter astra locatus est.
+
+Ochyroe filia fuit Chyronis ex quadam nynpha Cayci fluminis suscepta, ut ait Ouidius: *Ecce uenit rutilis humeros protecta capillis Filia Centauri, quam quondam nynpha Cayci Fluminis in rapidis ripis enixa uocauit Ochyroem , non hec artes contenta paternas Edidicisse fuit: fatorum arcana canebat* etc. Hec Esculapium orbi toto profuturum predixit, et patrem optaturum mortem, et se equam futuram. Que omnia euenere. Rei huius significatum potest esse, cum dicat Theodontius eam Thetim Achillis matrem fuisse, ideo in equam uersam dici, quia genuerit equum, id est hominem bellicosum, uti achilles fuit, a furore cuius et ipsta Thetis, ut dicit Leontius, aquarum dea nuncupata est. Equi autem ubique apud antiquos bellorum erant presagium, ut Uirgilius dicit: *Quattuor hic, primum omen, equos in gramine uidi Tondentes late campum, candore niuali. Et pater Anchises: bellum, o terra hospita, portas: Bello armantur equi, bellum hec armenta minantur* etc.
+
+Pycus, Auxonie rex, Saturni fuit filius, ut asserere uidetur Ouidius, dum dicit: Pycus in Auxoniis, proles Saturnia, terris Rex fuit, utilium bello studiosus equorum etc. Et Uirgilius: *Accepimus; Fauno Pycus pater isque parentem Te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus autor* etc. Hunc dicit Seruius a Pomona, pomorum dea, dilectum ac eius sortitum coniugium. Demum, ut ait Ouidius, cum die quadam uenaretur, a Circe, Solis filia, uisus et adamatus est, quam cum ipse paruipenderet, ab ea irata in auem sui nominis uersus est. Sane Ouidius a Seruio discrepat, Pycum uirum fuisse Cyrcis dicens, eumque dilexisse Pomonam, et ob id Cyrces, zelo commota, aurea illum tetigit uirga et in pycum auem mutauit. Huius autem fictionis effectus talis a Seruio arbitrari uidetur, Pycum scilicet regem eo in pycum auem mutatum dici, quia augur fuerit, et domi pycum habuerit per quem futura prenosceret, et sic in pontificalibus libris haberi. Nonnulli dicunt hunc Pycum Cyrcis fuisse uirum et, cum ob singulare studium domandorum equorum alias rudis esset homo, ab ea doctus eloquentissimus factus est. Qua eloquentia in commodum suum multos traxit agrestes, eosque sibi fecit obsequiosos, et ob id fictum eum in auem sui nominis fuisse conuersum. Est enim pyco aui inter alias proprietates hec, ut cum habeat longissimam linguam, estiuo tempore exquirit loca formicarum plena, et emissa inter eas lingua, patitur eas illam conscendere, et morsu prehendere; tandem cum illam formicarum plenam sentit, retrahit et adherentes una secum formicas, ex quibus sic pastus euolat. Sic Pycus rex, lingua, id est eloquentia, trahebat agrestes, qui formicis similes sunt, et in suum, ut dictum est, uertebat commodum. Augustinus autem, ubi De ciuitate dei, dato que ad hystoriam spectant, quasi poeticam fictionem floccifaciat incipit: *Exortum est Laurentum regnum, ubi Saturni filius Pycus regnum primus accepit. Et paulo post sequitur: Sed hec poetica opinentur esse figmenta, et Pyci patrem Stercen potius fuisse asseuerent, a quo peritissimo agricola inuentum ferunt, ut fimo animalium agri fecundarentur, quod ab eius nomine stercus dictum est. Hunc quidam Stercutium uocatum ferunt, qua autem ex causa eum Saturnum appellare uoluerunt. Certe tamen hunc Stercen seu Stercutium, merito agriculture fecerunt deum, Pycum quoque similiter eius filium* etc. Et sic uidetur per Augustinum ostendi Pycum filium non fuisse Saturni. Sane cum Pyci plures esse potuerint, et Augustino credimus Pycum quendam Stercen fuisse filium, et alium Pycum filium fuisse Saturni. Huius insuper inuentum lusoriam pilam in libro Naturalis hystorie Plinius asserit fuisse.
+
+Faunus Pyci fuit filius, ut Uirgilii testimonio patet, dicentis: *Accepimus; Fauno Pycus pater* etc. Hic etiam patri successit in regno. De quo dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum primo: *Quod ut Pompilius apud Romanus institutor ineptarum religionum fuit, sic ante Pompilium Faunus in Latio, qui et Saturno auo nepharia sacra Constituit, et sororem suam Sentam Faunam eandemque coniugem consecrauit. Quam ut Crispus Clodius in eo libro, quem grecescripsit, dicit, eo quod contra mores decusque regium clam uini ollam ebiberat, et ebria facta erat, uirgis mirteis ad mortem usque cecidit, postea facti penitens, cum desiderium eius ferre non posset, illi sacros detulisse honores. De Fauno uero hoc, et Fauna quod dii facti sunt uidetur testari Seruius sic: Quidam deus est Fatuclus, huius uxor est Fatua; idem Faunus, et eadem Fauna dicti autem sunt Faunus et Fauna a uaticinando, id est fando, unde et fatuos dicimus inconsiderate loquentes; ergo faune et fatue nomen quasi asperum* etc. Hec ille.
+
+Senta Fauna, ut proximo supra dictum est, filia fuit Pyci regis et coniunx Fauni, fratris sui, Lactantio teste. Et quicquid Crispus Clodius minus honestum de ea scribat, Gabius Bassus dicit eam Fatuam nominatam, quod mulieribus fata canere consuesset, ut Faunus uiris. Eandem Uarro scribit tante pudicitie fuisse, ut nemo illam, dum uixerit, preter suum uirum, mas uiderit, nec nomen eius audierit; et ideo mulieres illi in operto sacrificare consueuerant, et Bonam appellare Deam. Sed de hac Macrobius Saturnaliorum libro, autoritate Cornelii Labeonis, hanc Maiam dici dicit; eique sub nomine Bone Dee edem Kal. Maias dedicatam, eandem terram esse, et id occultiore sacrorum ritu doceri. Demum eam Opem, Bonam, Faunam et Fatuam pontificum libris appellari. Bonam quod bonorum omnium ad uictum causa sit, Faunam quod omnibus animantibus faueat, Opem quod eius auxilio uita constet, Fatuam a fando, eo quod non ante infantes partu editi, uocem edant, quam terram attigerint. Et quia, cum regali sceptro figuretur, sunt qui dicant eam Iunonis habere potentiam. Et alii eam arbitrari Proserpinam, eo quod illi porca ob depastas segetes sacrum fiat. Preterea eam non sororem et coniugem Fauni, ut quidam dicunt, sed filiam, eumque in amorem eius lapsum, et ob id, quod etiam oppressa uino, noluisset eius parere desiderio, ab eo uirgis mirteis cesam; tandem eo in serpentem uerso, cum ea concubisse creditum; et ob id in templo eius haberi uirgam mirteam nephas esset, et extentam supra caput eius uitem uideri, eo quod pater uino illam decipere tentasset. Quod in templo eius, suo nomine, non consueuit inferri, sed uas in quo uinum esset inditum mellarium nominari, et uinum nuncupari lac. Et serpentes in templo eius innocuos et impauidos apparere, et alia plura, quasi uelit hanc Faunam terram esse. Quas quidem ego ambages et circumitiones detestor et omitto libens.
+
+Faunos, Satiros, et Panes, atque Siluanos dicit Theodontius Fauni fuisse filios. Leontius uero dicebat Saturni. De quibus eo quod nullius nomen sciatur proprium, seu opus, inuicem tractare de omnibus necesse est. Faunos ergo et Satyros nemorum dicebant deos, et, ut ait Rabanus, uoce non signo ostendebant futura paganis exigentibus. Panes uero agrorum deos, et Siluanos siluarum, sed inproprie a poetis persepe unus pro altero assumpti sunt, ut Uirgilius facit: *Et uos, agrestum presentia numina, Fauni* etc. Hos etiam semones, seu semideos uocari ueteres uoluere, ut scribit Ouidius: *Sunt michi semidei, sunt rustica numina, Nynphe, Et Fauni, Satyrique et monticole Siluani: Quos, quoniam celo nondum dignamur honore, Quas dedimus certe terras habitare sinamus* etc. Hos ego nec Fauni, nec Saturni filios credam, cum homines isti, illi uero quodam modo animalia bruta sint, sed possibile forsan est circa Saturni tempora uel Fauni, ex eis ortus est error, et de eis primo recitationes inter mulierculas haberi cepte. De quibus tamen ab insignibus autoribus quedam miranda narrantur. Nam Pomponius Mela ultra Athlantem, Mauritanum montem, dicit noctu lumina uisa, et strepitus cimbalorum atque fistularum auditus persepe, nec die repertus quisquam, atque pro constanti habitum, hos Faunos esse atque Satyros, et huiusce generis animalia. Preterea dicit Rabanus Satyros homuntiones esse, et habere uncas nares, et cornua in frontibus, pedesque caprarum similes, et ex his unum a beato Antonio per solitudines Thebaidis, Paulum sanctissimum uirum heremiticam agentem uitam exquirente, uisum, atque ab eodem interrogatum respondisse, se mortalem et ex accolis heremi, unum ex his, quos stolido errore lusa gentilitas Faunos Satyrosque colit. Alii siluestres homines putant appellantque Incubones seu Ficarios. Ex quibus sic scribit Martianus, ubi De nuptiis Mercurii et phylologie: *Ipsam quoque terram, que hominibus inuia est, referuntur longeuorum chori, qui habitant siluas, nemora, lucos, lacus, fontes atque fluuios, appellanturque Panes, Fauni, Fones, Satyri, Siluani, Nynphe, Fatui, Fatueque uel Fantue, uel etiam Fane, a quibus fana dicta, eo quod soleant diuinare*. Hi omnes post prolixum euum moriuntur, ut homines, sed tamen et presciendi, et incursandi, et nocendi habent promptissimam potestatem. Hec Martianus. Hos autem dicit Aristotiles post annorum milia et Nynphas et Satyros perire. Nonnulli autem gentilium inter alias stultias suas in hanc deuenere, ut se horum mallent filios quam hominum dici, arbitrantes, dum matrum meretricia accusarent, sue nobilitati plurimum splendoris iniungere, ex quibus pauci apponuntur.
+
+Acis filius fuit Fauni et nynphe Symetridis, ut clare scribit Ouidius: *Acis erat Fauno nynphaque Semetryde cretus* etc. Ex hoc talis ab Ouidio fertur fabula. Quod scilicet Galatheam nynpham Syculam amauerit, et ab ea amatus sit, quam cum etiam diligeret Polyphemus ciclops, nec se diligi cerneret, eosque die quadam misceri inuicem uiderit, iratus in eos cursum rapuit; sed Galathea se mersit in undas impune, quia nynpha, Acis autem minus uelox a Ciclope captus atque dilaceratus est. Uerum precibus Galathee in flumen sui nominis miseratione deorum uersus est. Cui fabule Theodontius talem tribuit sensum. Dicit enim Ciclopem tyramnum apud Syculos fuisse, cui maximum erat pecus, lacte cuius plurimum eius augebantur substantie, et ideo Galatheam, id est lactis deam, amasse dicitur. Uerum Galatheam ideo amasse Acim dicit, quia ex humiditate lac procreetur. Sed cum aque Acis fluminis hanc habeant proprietatem, ut desiccent ubera potantium pecudum, non solum Ciclops ob id a flumine illo certo anni tempore amoueri greges iubebat, sed non nunquam per riuulos illud exinanire atque desiccare conatus sit, frustra tamen. Leontius uero dicebat Acim nobilem fuisse iuuenem diligentem Galatheam amasiam tyramni, et a tyramno captus in flumine necatus est, et sic dedit flumini nomen; Galathea autem, cum intrasset nauim, aufugit. Ego autem non credo hunc Fauni regis fuisse filium, sed forsan alicuius alterius nobilis uiri sic uocati, seu unum ex his fuisse, qui Faunorum filios dici maluere quam hominum.
+
+Eurimedon filius fuit Fauni, ut placet Statio in Thebaide, ubi dicit: *Proximus Eurimedon, cui pastoralia Fauni Arma patris, pinusque iubas imitatur equinas, Terribilis siluis: reor et Mauorte cruento Talis erit* etc. Hunc ego, ut de Aci dixi, non arbitror Fauni Laurentum regis fuisse filium, sed quoniam in siluis conuersaretur, ad extollendam progeniem suam, se Fauni finxit filium. Fuit enim hic, ut idem Statius ostendit, in bello thebano partibus fauens Ethioclis.
+
+Periuia filia fuit Eurimedontis, ut in Odissea scribit Omerus, dicens: {Nausithoon men prota Poeidamon enosikhthon Geinato kai Periboia, gunaikon eidos ariste, Ohplotate thugater megaletoros Eurumedontos} Que latine sonant : Nausitheum quidem prius Neptunnus terram mouens genuit. Et Periuia feminarum specie optima, iunior filia magnanimi Eurimedontis. Dicit autem Leontius Eurimedontem Gigantum fuisse dominum, et cum eis perisse; et sic esto in tempore cum eo, de quo dictum est, conuenire possit, non tamen eum credere cum patre Periuie idem esse, que Neptunno peperit Nausitheum, ut per Omerum monstratum est.
+
+Latinus Laurentum rex, Fauni regis et Marice nynphe Laurentis fuit filius, ut carmine patit Uirgilii dicentis: *Rex arua Latinus et urbes Iam senior longa placidas in pace regebat. Hunc Fauno et nynpha genitum Laurente Marica Accepimus* etc. Iustinus autem non Fauni filium, sed nepotem dicit ex filia. Scribit enim, redeunte Hercule ex Hispania, Gerione superato, Fauni filiam uitiasse, et ex eo concubitu suscepisse Latinum. Seruius autem refert secundum Esyodum eo in libro, quem Aspidopiam uocat, Latinum Ulixis et Cyrcis fuisse filium, quam nonnulli Maricam uocant; et inde de eo dicit dixisse Uirgilium: *Solis aui specimen* etc., eo quod Solis Cyrces fuerit filia; uerum dicit Seruius, quia temporum ratio non procedit; et ideo illud accipiendum esse Hyginii, qui ait Latinos plures fuisse, ut intelligamus poetam abuti, ut solet, nominum similitudine. Sed quicquid dicant alii, cum uniuersalis fama Uirgilio faueat, Latinum scilicet Fauni fuisse filium carmini eius obtemperandum est, credendumque Latinum Fauni fuisse filium. Est insuper et de matre Marica opinio uaria. Seruius autem de ea dicit: Est autem Marica dea litoris Miturnensium iuxta Lirim fluuium. Oratius: et innantem Marice Litoribus tenuisse Lirim. Quod si uoluerimus accipere uxorem Fauni Maricam, non procedit; dii enim topici, id est locales, ad alias regiones non transeunt; sed potest dictum esse per poeticam licentiam Laurente Marica, cum sit Miturnensium. Dicunt alii per Maricam Uenerem intelligi debere, cuius fuit sacellum iuxta Maricam, in quo erat scriptum PONTIE APHRAITE; hec Seruius. Hoc tamen dubium paucis potest absolui. Plures enim potuerunt esse Marice, ut supra de Latino etiam dictum est. Hic autem Latinus Laurentibus rex fuit, eo tempore quo Troia deleta est, habuitque Amatam Dauni regis Ardee sororem in coniugem, ut per Uirgilium patet. Uarro autem eo in libro, que De origine lingue latine scripsit, dicit Palantiam Euandri filiam eius fuisse uxorem, eumque uolunt profugum suscepisse Eneam, et, uti ex responso susceperat, Lauiniam filiam iam Turno filio Dauni promissam, dedisse uxorem. Quam ob rem bellum ingens inter Eneam et Turnum exortum est, in quo Latinum cecidisse dicit Seruius.
+
+Lauinia filia fuit Latini regis et Amate secundum Uirgilium, quam cum, Turno regi promissam, Latinus pater daret in coniugium Enee Troiano, ingens exortum est bellum, et, ut ait Seruius, in primo fere concursu Latinus occisus est; et sic patris dotata sanguine aduene coniugio iuncta est. Et cum uirum in eodem conflictu apud Numicum fluuium perdidisset, timens uictoris priuigni insolentiam, ex Enea pregnans aufugit in siluas, et, ut dicit Seruius, apud Tyrum pastorem diuertit, ibique peperit filium, quem Iulium Siluium Postumum appellauit, eo quod post patris funus in siluis natus esset. Hanc Ascanius postea reuocauit in regnum patrium, cum ipse secessisset in Albam a se conditam. Quod quidem cum regia indoles generoso mulieris in pectore ob aduersas res in nullo fracta esset, adeo integre conseruauit, ut, adulto Siluio, auctum quam diminutum potius resignaret. Eusebius autem in libro Temporum dicit hanc post Enee mortem Melampodi cuidam nupsisse, et ex eo concepisse filium, quem Latinum Siluium nominauit, qui etiam Latinus, Iulio Siluio mortuo, imperauit.
+
+Preneste Latini regis fuit filius, ut Solinus, ubi de Mirabilibus mundi scribit, uidetur asserere, et hunc ait Preneste etiam ciuitatem fecisse, et a suo nomine nuncupasse. Dicit enim sic: *Preneste, ut Zenodotus, a Preneste Ulixis nepote Latini filio* etc. De eo autem nil amplius legi. De Iunone, Neptunno et Ioue, Saturni filiis et eorum prosapiis insequentibus scribitur, ut huic octauo libello finis imponatur.
+Genealogie deorum gentilium liber UIII explicit feliciter.
+
+Mitiori iam celo partem posteritatis Saturni, quam cepissem, in Laurentum litus peregeram, et ecce, seu maris estu factum sit, seu occiduo impellente flatu, repente in Egeum usque mare delatus sum, et in conspectu Samos, iamdudum splendide insule, quasi iniectis ancoris, serenissime rex, firmatum me comperi. Ibi dum partim in celum usque delata uetustissimi templi semesa fastigia cernerem, et partim disiectas in frusta columnas mirabiles, euulsas e sedibus bases, dirutas testudines, equatas fere solo parietum longissimas alas, humo infixos tholos, et omnem ingentis, imo monstruosi edificii solutam compaginem atque ruinarum demersam cumulis, uepribus atque siluestribus arboribus, sua sponte nascentibus, muscoque occupatis turpi, mirabundus intuerer, mecumque perquirerem, cuius ob obsequium tam grandis potuerit euo suo moles extolli, sumptusque ueterum magnificos laudarem, uenit in mentem Samiam fuisse Iunonem, et a Samiis pre ceteris deitatibus honoratam, et euestigio comprehendi templum illud, olim inter cetera orbis mirabile et uetustissima fama celebre, eidem Iunoni ab incolis fuisse constructum. O quam grandes diuturnique labores exhausti, quot architectorum emuncta ingenia, quot pontificum instituta sacra, quot ingentium uirorum matronarumque ornatus appositi, ut dyabulo prestaretur obsequium, periere? Et hinc in cogitationem longiusculam perseuerans, emisso e profundissimo pectoris arcano suspirio, mecum inqui: *Erubescant miseri Christiani, quibus hac tempestate facillimum est, ut rem domesticam augeant, montium terebrare uiscera, maris et fluminum alueos uncis piscatoriis radere, Arthoas transire niues, Ethyopum experiri soles, Yperboreas fallere gryphes, Hyrcanas cursu superare tygres, Lybicos sopire serpentes, Marmaricos leones excludere, Occeanum sulcare ratibus, elephantos Yndos prostrare, et, si daretur iter, in celum usque transcendere! Heu, miser, quid defleo? Aliqua forte cum honestate possunt hi labores assummi; sed quid dicam, cernens pyrratica infestare maria, itinera obsidere, ianuas infringere, falsas signare tabellas, uenena porrigere, bella iniusta mouere, iustum sanguinem fundere, fidem frangere, insidias tendere, et in cunctos, dum modo suppetant uires, tyrannidem et uiolentiam exercere, ut ampliusculam possimus facere substantiam perituram. Ingemiscendum equidem est, et compatiendum cecitati nostre! Quid, queso, si detur cumulasse, quod cupimus, refert palatia erigere, thalamos ornare, equos ministrosque parare, conuiuia festosque dies ducere, auro, gemmis et purpura illustres apparere, alea ludere, posessiones amplissimas facere, uiridaria lacusque componere, in lasciuiam ire et inepte Ueneri maximos sumptus impendere, si noster honor, nostrum decus, nostra gloria ab indignoribus occupatur? Potuere gentiles in suam famam Iunoni tam ineffabile templum construere, Christiani Deo uero et Redemptori suo debitum persoluere negligunt*. Si classem in mare trahere, arma summere, naues conscendere, bellum hostibus catholice fidei mouere, imo inferre, uitam uulneribus mortique supponere, et saluatoris nostri Christi Ihesu paruulum terre spatium, in qua passus mortuusque breui iacuit tempore, effeminati recuperare, colere, uenerari ingrati inertisque nolumus, saltem templum, quod excederet cetera, ad quandam singularem honorificentiam impendendam, si christo pusillanimes nolumus, extolleremus Uirgini genitrici. Heu christiani nominis inexpiabile dedecus! Potuerunt insule unius et parue incole e montibus columnas excidere, ingentia euellere saxa, et in amplissimum opus deducere, architectos undique euocare precipuos, thesauros erogare suos, sudores impendere, ut in suam perniciem sempiternam Iunoni, scelestissimi hominis coniugi, plurimis inmixte lasciuiis mulieri, iracunde impatientique femine, inhonestorum hominum matri, templum insigne construerent, Christiani autem et miseri et tristi, auaritia perditi, sacre uirgini, Ihesu matri, cui nulla fuit libido, nulla peccati labes, uicium nullum, cui semper integra et illibata uirginitas, humilitas uera, incomparabilis sanctitas, et honestas laudanda pre ceteris, cui soli contigit diuina dispositione auribus celeste uerbum, angelo nuntiante, concipere, inmaculato utero illud idem, carnem factum, in partum usque seruare, mammis intactis et suis in ulnis, quem absque dolore peperat, uirgo educare, ignauia et auaritia obsistente, nequeunt utiles fructuososque labores impendere, quibus gentilium superemus opera. Non inficiar grande satis atque splendidum templum esse cor contritum et humiliatum; quod si sufficeret, frustra tot paruas fecissemus ecclesias. Nec equidem hoc suadeo tanquam gloriose Uirgini oportunum ipsa enim a dextris filii, agminibus angelicis circumdata, celi regina perenne solium habet in celis, sed ut nostra solum mostraretur affectio erga tam bene meritam matrem, erga mortalium spem certam et unicam, erga humani generis patronam, erga gratiarum pietatisque inexhaustum fontem, cuius profecto precibus adiuuamur, a periculis eripimur et in bona dispositione seruamur; et postremo confidentes in eam in eternam usque gloriam euocamur et ducimur, si meremur. Sed quid uerbis forte superfluis auras uerbero? Segnes puniet Deus, et auaros diuites dimittet inanes! Nos autem in propositum reuertamur. Dum igitur ruinas inspicio, nequeuntes auferre adhuc loci ueterem maiestatem, quin imo sua inextimabile magnitudine seruantes, satis aduerti a delatrice fortuna moneri, quoniam Iouis atque Neptunni, quos ex prole Saturni ex proposito in finem seruaueram, sermonem paululum differendum, ut Iunonis fabulosam progeniem in medium traherem, in qua et belligeri Martis omnis profusa continetur prosapia. Cuius inter strepitus atque furores queso, me mitis deus, qui Dauit docuit manus ad bellum, sua pietate deducat in pacem.
+
+Iuno, errore gentilium regina deorum, Saturni et Opis fuit filia, ante Iouem nata, eodem tamen partu. Fuit preterea et Iouis coniunx, ut dicit Ouidius: *Si genus aspicitur Saturnum prima parentem Feci Saturni sors ego prima fui* etc. Inde dicit Uirgilius: *Iunonem interea compellat Iuppiter ultro: O germana michi atque eadem gratissima coniunx* etc. Et alibi: *Ast ego, que diuum incedo regina, Iouisque Et soror et coniunx* etc. Educatam autem illam a Thetide dicit Seruius. Eamque Neptunnum educasse asserit Albericus. Sic Martianus illam dicit nutrisse Mercurium, Maie filium. Eam preterea regnorum atque diuitiarum faciunt deam. Sic et coniugii, ut scribit Uirgilius: *Iunoni ante omnes, cui uincla iugalia cure*. Et alibi: *Deuenient; adero et, tua si michi certa uoluntas, Coniugio iungam stabili propriamque dicabo* etc. Preterea et parturientibus preesse uolunt, ut per Plautum patet in Aulularia dicentem: *Perii mea nutrix obsecro te uterum dolet Iuno Lucina tuam fidem* etc. Sic et in Adelphis Terrentius parturientem ait dicere: *Miseram me differor doloribus, Iuno Lucina fer opem, serua me obsecro* etc. Illi insuper insignem currum et arma attribuunt, ut in Yliade demonstrat Omerus. Et ne deorum regina sola procedat, pedissequas illi XIIII nynphas ascribunt, ut in persona eius ait Uirgilius: *Sunt michi bis septem prestanti corpore nynphe* etc. Inter quas illi Yris precipue famulatur. Auem etiam pauonem in tutelam eius dixere, caude cuius, eam, Argi pastoris sui, occisi a Mercurio, oculos apposuisse dicit Ouidius. Uocant etiam illam preter Iunonem et reginam nominibus multis, ut puta Lucinam, Matronam, Curitim, Deum matrem, Fluoniam, Februam, Interducam, Domiducam, Unxiam, Cinthiam, Soticenam, Populoniam, et Proserpinam. Eamque dicunt comestis lactucis siluestribus Hebem filiam concepisse. Sic et percusso flore Martem. Ex Ioue uero uiro suo peperisse Uulcanum. Et alia de ea referunt plurima. Circa predicta, sicuti multa sunt, sic et multa dixere diuersi. Dicit autem Barlam Iunonem Saturni et Opis filiam arbitratos, qui Saturnum rerum opificem esse, et Opim materiam, et Iunonem terram credidere, uel aquam. Sic et Macrobius, ubi De somnio Scipionis, illam Iouis dicit esse sororem, quia ex eisdem seminibus, quibus Iuppiter, producta sit, cum Iouem celum asserat, et aerem dicat esse Iunonem. Quam ideo ante Iouem natam dicunt, quia cum Iuppiter ignis sit, et hec aer, non uidetur apud nos quod absque spiritu, qui aer est, ignis deduci possit in flammam, nec sublato aere usquam uiuere, et ideo oportunum aerem esse si ignem uelis, uel quod ignis motu aeris accendatur, ut in siluis locisque palustribus sepe uidimus contigisse; et sic aer natus ante quam ignis. Eam autem educatam a Thetide ideo fictum est, quia humiditate aque restauratur quicquid aeris extenuati in ignem uertitur. Eam autem educasse Neptunnum et Mercurium, ubi de eis fiet mentio exprimetur. Iouis autem coniunx ideo dicta est, quia sic aer celo seu igni supponitur. Seruius autem dicit Iouem aliquando pro igne et aere, et non nunquam, pro igne tamen summi. Sic et Iunonem pro terra et aqua, et aliquando pro aere solo, et ideo quando pro igne et aere accipitur Iuppiter, et Iuno pro terra et aqua, merito coniuges dicuntur, cum ignis et aer habeant agere, et terra et aqua pati; et sic superioribus in inferioribus agentibus suffragantibus supercelestibus corporibus apud nos cuncta gignuntur. Quando uero, ut idem Seruius ait, Iuppiter pro igne tantum et Iuno pro aere ponitur, tam ratione contiguitatis, quam etiam tenuitatis et leuitatis, similitudine fratres esse dicuntur. Theopompus uero in Cipriaco carmine, et Ellanicus in Dyospoltichia, dicunt Iunonem a Ioue uinctam cathenis aureis, et deprauatam incudibus ferreis. Quos nil aliud sentire uoluisse arbitror, nisi aerem a frigiditate et duricie terre deprauatum, cathenis aureis, id est, per continuatas lucis successiones igni iunctum esse. Tullius uero dicit circa hanc materiam sic: *Aer autem, Stoyci disputant, interiectus inter mare et celum Iunonis nomine consecratus, que est soror et coniunx Iouis, quod et similitudo est etheris, et cum eo summa coniunctio. Effeminarunt autem eum Iunonique tribuerunt, quidem nichil est mollius* etc. Reginam et deam regnorum atque diuitiarum insuper dixere Iunonem, quam Fulgentius uelato et capite et sceptrum manu tenentem designat, nil aliud, ut ipse, credo, uolentes ostendere quam, qua in parte regna consistant et diuitie. Diximus enim Iunonem terram esse, in qua regna mundi consistere satis patet. Ergo si ipsa in se regna tenet, regnorum regina est; quod quidem per sceptrum demonstratur. Et hac eadem ratione diuitiarum est dea; nam autem in uisceribus metalla omnia et preciosas lapides tenet, quod per uelatum caput ostenditur, aut in superficie segetes fructusque omnes et pecora, in quibus profecto consistunt diuitie terrenorum, ostendit et prebet. Coniugiorum autem deam uolunt, eo quod ut plurimum dote media eatur in coniugium, que dos iuris Iunonis est. Preterea Iunonem in aliquibus lunam esse credidere, eamque circa humanos actus multa posse, et potissime circa motus de loco ad locum, et hinc arbitrati sunt Iunonem puellas nubentes et de domibus parentum ad sponsos euntes per iter ducere, et inde Interduca uocitata est. Seu alia ratione, quia ueteri more nocte uirgines ad sponsos mittere consueuere, eis erubescentibus ire palam uirginitatem deponere; et quoniam luna dum luceret, ducatum prestare uideretur itineris, Interduca dicta est. Et quoniam hoc ducatu illas primo in domos uirorum uidetur deducere, etiam Domiduca dicta est. Et quoniam uirgines sub ducatu Iunonis uenientes ad limina sponsorum, ritu ueteri uariis unctionibus postes ungebant, Iuno ab unctionibus illis Unxia appellata est, et sponse deinde uocitate unxores; et deinde, ut dicit Albericus, eo uentum est, ut dicantur uxores. Parturientium autem deam ideo illam dixere dicit Fulgentius, quia diuitie, quibus ipsa preest, semper de se alias pariant, quod quidem non est simpliciter uerum de omnibus et semper; quin imo parturientibus dea dicta est, quia luna, quam idem cum Iunone uoluere a parturientibus sub Lucine et Iunonis nomine inuocari consueuit, et eius muneris esse dicebant, ut ait Macrobius, distendere et laxare rimas corporum, et meatibus uiam dare, quod est ad accelerandos partus salutare, et tunc uocitatur Artemia Grece, quasi aerem secans Latine. Currus illi ideo attributus est, ut per eum designetur circumitio aeris continua circa terram. Arma uero ideo illi data sunt, quod bellantibus et maxime diuitiarum et regnorum causa ea suadere aut prestare et preparare uideatur. Nynphas illi obsequiosas dicunt esse XIIII, ut noscamus totidem in aere accidentia uariis ex causis generari, ut puta Serenitas, Uentorum impetus, Nubes, Pluuia, Grando, Nix, Pruina, Ros, Coruscatio, Tonitruum, Yris, Cometes, Uapores incensi, et Nebula. Non nulli tamen alias describunt esse, dementes ex dictis aliquas et alias superaddentes, que terre uidentur contingentia, ut terremotus, exalantia ex terris incendia, et huiusmodi. Porro ex his que Iunoni famulantur familiarior describitur a poetis Yris, quam Taumantis fuisse filiam uoluere, id est admirationis, eo quod sit coloribus et apparitione mirabilis. Hanc enim Iunoni diuitiarum dea ideo attribuunt, ut per eius picturatam uariis coloribus curuaturam opum ornamenta designent, que quidem fulgore suo admiranda sunt, sic descendentia ut ascendunt, et uti hec tam pulchra repente dissoluitur, sic et diuitum splendores in momento resoluuuntur in nichilum. Uoluntque eam Yrim dici, quasi erim, quod certamen est, eo quod propter diuitias multa oriantur certamina. Et hinc aiunt quidam Yrim semper missam ad discordiam excitandam. Pauonem uero illi in tutelam tribuunt, ut qualitates ostendantur diuitum. Est enim clamosa auis pauo, in quo clamores, elatas uoces, iactantiam, boatusque intelligunt diuitum. Incolit et pauo tecta et edificiorum semper celsiora conscendit, ut appareat diuites preminentias omnes appetere, atque si non dentur arripere. Picta insuper penna nitet undique, et laudibus delectatur, et ad ostentationem sui adeo trahitur, ut erecta in girum oculata cauda, nuda atque turpia posteriora relinquat. Per que purpura diuitum, et uestis aurea, et inanis gloria, et futilis pompa, aures adulationibus patule designantur, in quas quotiens minus aduertentes incurrunt, euenit ut, quod forsan sordidum latere poterat, detegatur, et appareat splendore sub illo cor miserum, curis anxiis lacessitum, ignauia, stultia, morum ineptia, uiciorum spurcities, et non nunquam cadauera turpi marcentia tabo. Superest de nominibus et potissime de his, de quibus nil dictum est, ponere rationem. Uult igitur Tullius eam uocari Iunonem, quasi iuuans omnibus, quod proprium Iouis est. Rabanus autem dicit Iunonem, quasi ianonem, id est ianuam pro purgationibus feminarum, eo quod quasi portas matris natis pandat et nubentium maritis. Leontius autem dicit quod Iuno Grece dicitur Ere, quod quidem uenit ab era, quod est terra et fit mutatio E in E, et fit Era, cui mutata alpha in E fit Ere. Unde proprie Iuno terra est. Sotigena uero appellatur, eo quod mares societ iungatque connubio feminis. Sic et Populonia ob id quod ex coniunxionibus hominum atque mulierum a se factis populi procreentur. Et inde Cinthia, quod lune nomen est, Cynthia dicebatur, quod ipsa a uirginibus cingulum castitatis, dum uiris iungerentur, exolueret, quod, quicquid dicant isti, Ueneris hoc officium puto, quam, Alberico teste, dicebant Iunonem Domiducam in nuptiis sequi, eo quod Iunonis esset officium primo ad matrimonium spectantia agere. Ueneris uero uirum et uirginem in coitum iungere, et cingulum uirginitatis soluere, quod ipsi Ueneri tribuunt, et ceston uocant. Matrona uero dicitur, quia his tantum presit mulieribus, que uiris mature sint, aptisque conceptui, que et ipse etiam si non nubant matrone sunt, aut dici possunt, eo quod secundum etatem matres esse possint. Curitim uero dicit Albericus eam uocari, quasi regalem, uel fortem, uel potentem, uel, iuxta Seruium, a curru, eo quod bellantes curribus uterentur, quibus illam ratione cause bellorum preesse uolunt. Deum etiam matrem uocant, eo quod illam terram intelligant omnium matrem. Fluoniam autem dictam dicit Albericus a fluoribus seminum, seu quod feminas in partu liberet. Ego autem a menstruali mulierum fluxu, qui a luna causari a nonnullis creditur, dictam puto Fluoniam. Sic et a purgationibus Februam, quod feminas post partum secundis exeuntibus purget, et idem in menstruis; nam februo idem est quod purgo. Dicta sunt ea que sub aliquo figmento poetico quantum ad naturalem sensum abscondi posse uisum est. Restat dicere quid sub parte fictionum secundum hystoriam tectum sit. In hystoria quidem sacra legitur Iunonem ex Saturno rege et hominum genitam, et ab Ope Saturni coniuge uno et eodem partu cum Ioue, prius tamen, editam, eamque, ut scribit Uarro, apud insulam Samum prius Partheniam appellatam atque educatam. Et cum ibi adoleuisset, Ioui nuptam, et ob id Sami nobilissimum et antiquissimum fuisse templum, et in eo simulacrum Iunonis in habitu nubentis puelle figuratum, eiusque sacra anniuersaria nuptiarum ritu celebrari consueta.
+
+Hebes, ut ait Theodontius, filia fuit Iunonis, cuius rei talem idem Theodontius recitat fabulam. Apollinem scilicet Iunoni nouerce in domo Iouis patris sui parasse conuiuium, eique inter alia apposuisse lactucas agrestes, quas cum comedisset cum desiderio Iuno, illo usque tunc sterilis euestigio pregnans effecta est, et ex eo conceptu peperit Hebem. Que, quia formosa esset, a Ioue ad officium pincernatus assumpta est, et dea iuuentutis effecta. Tandem cum ipse una cum ceteris diis apud Ethyopes commensaturus iuisset, contigit quod, ministrante eis, Hebes, pocula, perque lubricum minus caute incedente, caderet, et casu, uestimentis amotis omnibus, in casu obscena Superis monstraret, quam ob causam factum est, ut illam ab officio pincernatus Iuppiter remoueret, et loco eius Ganimedem Laomedontis regis Troie fratrem sustitueret. Postremo Herculi Oeteo iam in numerum deorum assumpto illam iunxere coniugem. Omerus autem in Odissea eam ex Ioue conceptam dicit. Sane quoniam a Latinis poetis eam tantum Iunonis absque patre filiam habitam inuenio, Ioui non ascripsi. Quid autem ex fictione hac summendum sit, hoc arbitror. Dicebat uenerabilis Andalo Ioui, quem patrem Apollinis aiunt, inter signa Zodiaci duo attributa, que eius astrologi dixere domicilia, Sagittarium scilicet atque Pisces. Uerum Sole, id est Apolline, in Sagittario existente, Iouis domo, instante iam hyeme, Iunoni, id est terre, lactuce apponuntur siluestres, id est frigus intensum; nam lactuce siluestres, ut aiunt physici, frigidissime sunt; frigus autem circa terre superficiem agit, ut condensatis terre poris calor terre immixtus agat circa intrinsica terre, et terre humiditate calefacta, radices graminum atque plantarum aperire faciat, et humore repleat, ex quo turgescunt et pregnantes efficiuntur. Et sic Sole intrante Sagittarium ob frigus intensum terra efficitur pregnans, que in autumno sterilis uidebatur. Tandem adueniente tempore partus, id est uere nouo, Hebem parit, id est iuuentutem et rerum omnium renouationem, frondes, flores, et germina omnia ea emittuntur tempestate. Sic primo adueniente uere, quod calidum est et humidum, diis, id est supercelestibus corporibus, que, ut alias dictum est, secundum quorundam opinionem ex humiditate uaporum a terra surgentium pascuntur, pocula, id est humectationes, porrigere dicitur. Tandem adueniente autumno, in quo Sol incipit uersus solstitium hyemale tendere, id est ad Ethyopes, qui uersus antarticum sunt, uirentia omnia cessare, et frondes arborum cadere incipiunt, et sic Hebes, dum deteguntur que occultauerant frondes nudari dicitur, et obscena monstrare, et a pincernatu etiam remouetur, et Ganimedes substituitur, qui Aquarii signum dicitur, eo quod eo tempore pluuiosa sit hyemps et habundanter humidos propinet uapores syderibus. Quod autem Herculi iungatur coniugio ideo fictum credo, quia iuuentus, id est uiriditas perpetua, semper iuncta sit clarorum uirorum operibus, nec illa nedum in mortem, sed nec in senium cadere permittat.
+
+Martem sunt qui uelint Iouis et Iunonis filium, sed Ouidius, ubi De Fastis, eum Iunonis absque patre filium tantum esse demonstrat. Dicens, quod Iuno turbata, eo quod Iuppiter ex se ipso tanto, nullo mulieris adhibito obsequio, Mineruam procreasset, Occeanum querebat, sumptura consilium, qualiter et ipsa absque uiri commixtione posset filium concipere atque parere, et cum fessa secus fores Flore dee coniugis Zephyri quieuisset, a Flora quorsum pergeret interrogata, narrauit. Cui Flora, si Ioui esset occultum, promisit auxilium salutare, eamque, cum iurasset per undas Stygias se nemini dicturam, docuit in campis Oleneis florem esse, quo tacto, confestim absque uiro conciperet. Quod experta Iuno, illico absque uiro concepit et peperit filium, quem Martem appellauit. Alii uero dicunt quod Iuno, percussa uulua, Martem concepit. Hunc omnes ferocissimum deum et armigerum dicunt, et ob id bellis armisque preesse asserunt. Describit illi Statius in Thebaide regionem, domum atque ministros, sic dicens: *At Tracum Cylenius arua subibat; Atque illum hyberne labentem cardine porte Tempestas eterna plage pretentaque celo Agmina nymborum primique aquilonis hyatus In diuersa ferunt: crepat aurea grandinem ulta Palla, nec Arcadii bene protegit umbra galeri. Hic steriles delubra notat Mauortia siluas. Horrescitque tuens* etc. Et designata non absque misterio regione, domum describit atque familiam, dicens: *Ubi mille furoribus illi Cingitur aduerso domus immansueta sub Hemo*. Ferrea compago laterum, ferro arta teruntur Limina, ferratis incumbunt tecta columnis. Leditur aduersum Phebi iubar, ipsaque sedem Lux timet, et durus contristat sydera fulgor. Digna loco statio: primis salit Impetus amens E foribus cecumque Nephas Ireque rubentes, Exanguesque Metus, occultisque ensibus instant Insidie, geminumque tenens Discordia ferrum. Innumeris strepit aula Minis, tristissima Uirtus Stat medio, letusque Furor, uultuque cruento Mors armata sedet, Bellorum solus in aris Sanguis, et incensis qui captus ab urbibus ignis. Terrarum exuuie circum et fastigia templi Capte insignibant gentes, celataque ferro Fragmina portarum bellatricesque carine, Et uacui currus protritaque curribus ora, Pone etiam gemitus: adeo uis omnis et omne Uulnus; ubique ipsum, sed non usquam ore remisso Cernere erat, talem diuina Mulciber arte Ediderat; nondum radiis monstratus adulter Feda catenato luerat conubia lecto etc. Preteria eius dicunt Bellonam fuisse sororem, quam currui eius attribuunt aurigam, ut idem Statius testatur, dicens: *Ipse subit curru, diraque aspergine latos Mutat agros, spolia a tergo, flentesque caterue: Dant silue nixque alta locum, regit atra iugales Sanguinea Bellona manu longaque fatigat Cuspide* etc. Et ut incessus eius ferocitas ostendatur omnis, dicit et alibi Statius idem: *Comunt Furor Iraque cristas, Frena ministrat equis Pauor armiger; at uigil omni Fama sono, uarios rerum succincta tumultus Ante uolat currum, flatuque impulsa gementum Alipedum trepidas denso cum murmure plumas Excutit: urget enim stimulis auriga cruentis Facta, infecta loqui, curruque infestus ab alto Terga comasque dee Scithica pater increpat hasta* etc. Hunc insuper tam dirum tamque cruentum deum amantem fuisse uolunt, et inter alias ab eo dilectam Uenerem Uulcani precipue dicunt, et eius usum concubitu. Ex quo talem fabulam Omerus UIII recitat Odissee. Dicit enim Martem supreme Uenerem dilexisse, et cum ei aliquando misceretur, a Sole uisus, Uulcano Ueneris coniugi accusatus est, qui clam catenas inuisibiles circa lectum suum apposuit, finxitque se Lemnum ire, quod arbitratus Mars accessit ad Uenerem, et cum nudi lectum intrassent, et se fallaciis Uulcani iam captos aduerterent, rediit Uulcanus ex composito. Qui cum ob illatam iniuriam clamaret, aduenere dii, et inter alios Neptunnus, Mercurius et Apollo, dee uero ob uerecundiam non uenerunt, et cum omnes riderent, captos nudosque uidentes, solus Neptunnus pro captiuis interpellauit, ac tam diu orauit, donec Uulcanum in suas preces flecteret, et captos liberari faceret. Huic insuper tam acri deo lupum attribuunt in tutelam, et ex auibus picum. Sic etiam ex herbis gramen. Multa etiam de hoc recitantur, que suis seruata locis nunc omittere censui, ut quid contegant que dicta sunt deducamus in medium. Ueteres Iouem Martis patrem ideo uoluere, ne adeo filius degener uideretur a patre, mitem quippe atque benignum Iouem sepe diximus, ubi Mars crudelis atque immitis est. Iunonem autem Occeanum petere, et Flore consilium summere, ad colorandam originis rationem quam ob aliud positam reor, et ideo florem Olenium seu in campis Oleneis natum menstruum existimo, quod solum femine patiuntur, eiusque feditatem ipse uocabuli pulchritudine conantur tegere, florem uocantes suum, quem ex Oleneis aruis ideo dicit Ouidius, seu quia olidus sit, seu quod ex olido manet loco. De quo sic scribit Ysidorus: *Mulier solum animal menstruale est, cuius cruoris tactu fruges non germinant, acescunt musta, moriuntur herbe, amittunt arbores fetus, ferrum corrumpit rubigine, nigrescunt era, si qui canes ederint, in rabiem efferantur, glutinum aspalti, quod nec ferro, nec aqua dissoluitur, cruore ipso pollutum dissoluitur* etc. Cuius igitur si sane considerentur effectus, ex alia nulla materia tam seuum animal tam immane creari poterat, ut cum genitore genitum conueniret. Marte, id est bello furente, nedum non germinent fruges, sed nec seruntur; ubi bellicus personet furor, uineta negliguntur, et sic in acetum uersa uidentur, moriuntur herbe presse discursibus, fructus aruorum pereunt omnes, agentibus uiolentiis atque rapinis, ferrum iniquo attritum usu consumitur, era decolorantur et arua sanguine occisorum, castra sequentes in nimiam occupandi rabiem efferantur, dissoluuntur, aut seua pugna aut longis obsidionibus menia ciuitatum, oppida et arces excelses, et quicquid hominum seu etiam nature arte munitum est; bene ergo conuenit cum semine fructus. Seu alia ratione Iunonis dicetur filius, quam sepe terram diximus et regnorum atque diuitiarum dominam, cum ambitione hominum insatiabili circa talia litigia, iurgia, dissensiones oriantur et bella. Si autem ad percussionem genitalium Iunonis intueri uoluerimus, dicemus tunc illa percuti, quando appetitus ad superflua excitatur, ex quo questio sepissime oritur, per quam et in bellum non nunquam itur, et sic Mars nascitur. Is igitur sic genitus quod apud Bystonas Tracesque habitet, ut describit Statius, euidenti ratione cognoscitur. Sub Arthoo quidem cardine, eo quod frigidissima sit regio, qui ibidem nascuntur sunt homines sanguine pleni, nec hoc a natura discretissima frustra factum; exangues enim frigori non possent obsistere; sunt hi sanguine abundantes obtruncatores ciborum, uini ingurgitatores immoderati, consilio segnes, fraudibus copiosi, in precipitia faciles, clamosi, furiosi, nil nisi per certamen optantes, sanguinis prodigi, et ridentes uulnera, que omnia Marti competunt; quam ob rem apte apud tales eius regia descripta est; tempestatum agminumque nymborum, et stridentium aquilonum et grandinum circumdata, ut sentiamus impetus, furores, rabiem, atque rumores et tumultus uacantium bellis. Preterea ferrea describitur domus, ut locorum munitiones, circa que bellum geritur, sentiamus, que ferree sunt, id est armatorum hominum plene, et gladiorum atque telorum; que quidem, eo quod in malum ut plurimum agantur, solis contristant iubar, quia in bonum lux creata sit. Insuper radiorum solis ab armis reflexorum aliquantulum liuescit splendor, ex qua liuedine aurea solis lux tristari et offuscari paululum uidetur. Demum ex ministris Martis primus ex regia prosiliens Impetus est, quo impatientes miseri postquam uerbis semina belli uidentur iniecta, ad arma discurrimus, et hunc cecum sequitur Nephas, eo quod dum furioso agimur impetu, aufertur omnis rationis animaduersio, qua sublata inconsiderate itur in homicidium, in incendium, in dispersionem bonorum et ruinas urbium; et sicuti rotatus ignis in ampliorem deducitur flammam, sic et inchoatum facinus, iras acuit et accendit male agentium animos; quos ideo rubentes describit, quia facies irati hominis ignea uideatur, seu quia ex incenso sanguine oriantur. Sunt preterea hac in domo Martis, que ubicunque bellum geritur intelligenda est, exanguis Metus, quos ideo exangues dixit, quia consueuerunt pallere metuentes, eo quod sanguis totus reuocatus ad cor metuentis, liquerit partes exteriores exangues. Qui quidem metus, cum dubius sit euentus belli, non solum segnes occupat, sed aliquando strenuos pugiles atque duces uariis agentibus causis. Sunt et ibidem Insidie, ideo tectos gerentes gladios, ut intelligatur insidiatis fraus; circa has plurimum artis oportet habere duces, cum nil palam nisi maximo suo commodo insidiantes faciant. Dicit et inter Martis ministros esse Discordiam duplici gladio accinctam, ut sentiamus cum in hoc ueniunt homines, ut non eque sentiant, sed in diuersas tendant sententias, ab hac animorum diuersitate unicuique parti arma suaderi et bellum in reliquam. Sunt et ibi innumerabiles Mine, que inflatorum hominum tela sunt, adeo ut non nunquam his tantum conficiantur bella, cum sepe minus faciunt homines qui magna minantur. Sic et ibidem tristissima Uirtus est, quod ideo dicit, quia esto homo bellorum sit oculatus plurimum, sit robustus, et ualens, sit audax et aduersus incumbentia fortis, et constans, quoniam he uirtutes in effusionem sanguinis, in dirutiones urbium, in predam tendunt, tristes esse uidentur, eo quod in aliorum tristitiam operantur. Est cum aliis et letus Furor, et hoc ideo, quia sepissime bellis interueniat, quem letum dicit, eo quod inter plenos cibo et potu et hinc letos, oriri consueuerit. Raro enim ieiuno stomaco furentes cernimus. Mors etiam inter hos armata est, et cruento uultu, uolens per hoc intendere crebras occisiones que in bellis fiunt, et sanguinis amplam effusionem, dum illam armatam et cruento uultu describit. Superest et ornatus templi, qui omnis tendit ad ostendendam uictorum miseriam et triunphantium gloriam, qui quoniam satis patet omittendus est. Sic et Bellona de qua satis supra dictum est, ubi de Minerua armigera. Superest de incessu Martis pauca dicere, cuius initium a furore et ira, qui eius comunt cristas, esse uidetur, quod his urgentibus absque impetu esse non potest, et hoc supra descriptum est, sed hos ideo Martis comere, id est ornatas reddere cristas, id est arma, dicit, ut intelligamus quod cum arma ad inferendam et peragendam pugnam facta sint, tunc splendida uidentur cum impetuose operantur. Nam in segni et miti milite flere dicuntur. Pauorem autem dicit equos Marti parare, et eius esse armigerum, eo quod seu aduenientium hostium, seu circa strepentium timore equos summamus et arma. Fama autem equos Martis, id est aduenientis belli, precedit, fere semper facta et infecta referens, que omnia a timidis expectantibus creduntur facile et augentur. Hunc tam immanem trucemque uirum amore Ueneris fuisse implicitum uolunt, seu uelint armigerorum morem, seu naturalem huius passionis uim, seu hystoriam sub fictionis huius fabule tegere, de quibus omnibus tangentes expediemur paucis. Bellicosos homines hac urgeri peste multos legimus. Centauri uolentes Perithoi coniugem rapere, bellum cum Lapithis habuere. Nessus ob dilectam nimium Deyaniram ab Hercule occisus est. Et Hercules ipse monstrorum domitor amori Yolis succubuit. Sino Iouis ineptias potius quam amores. Initium discordie Agamenonis et Achillis subtracta ab Agamenone Achilli Briseida causa fuit. Pyrrus ob nimium dilectam Hermionem Horestis gladio periit. Sanson uictus amore Dalile orbatus est et in seruitutem redactus. Dauit ob amorem Bersabee Dei oblitus adulterium commisit et homicidium. Salomon ob Egyptiam, cultu ueri Dei omisso, ydolis immolauit. Cleopatra Antonium funditus deprauauit. Quid multa ex antiquis referam ? Uidi ego duces bellorum plures, dummodo suaderet etas adeo mulierum quarundam amore deperditos, ut fere uideretur monstrum, tam grandem muliebris amoris mollitiem inter tam continuas et asperas bellorum curas in eodem pectore simul posse consistere, quod uolentes ueteres sub fictione uelare hunc fabulam bellorum patris et lasciuiarum matris condidere. Si autem acutius uelimus sensum huius fictionis excutere, arbitror intelligi posse pro Uenere concupiscibilis appetitus, Uulcano ignis deo, id est, calori naturali, matrimonio, id est indissolubili uinculo alligatus; hic more ignis dum in maius incendium nititur, Martem tanquam feruentissimum amare dicitur, et ab eo tanquam sibi simile amatur, et in idem desiderium iunguntur lasciuientes, quod a Sole, id est a sapiente uiro dum cernitur redarguitur, et excedens iusto calori accusatur. Uerum dum incontrarium, feruor inordinate concupiscientie fertur, fit ut occultis uinculis, id est cogitationibus atque delectationibus lasciuis artius alligetur insipiens, a quibus effeminatus solui non possit, et iam palam factis obscenis commixtionibus a sapientibus rideatur. Neptunnus autem qui solus pro captiuis interponitur, lasciuio feruori contrarius effectus est. Quo uti ab aqua ignis, sic ignominiosus amor extinguitur, et dum uelit qui patitur catenata ratio relaxatur. Leontius dicebat Omerum non solum hos intellectos habuisse, quin imo cum illis hystoriam etiam recitasse. Uulcanum scilicet Iouis et Iunonis filium et Lemni dominum Uenerem Dyonis filiam speciosissimam mulierem habuisse coniugem; qui cum esset forma turpis homo et speciosissimum iuuenem haberet armigerum, quem dicit opinione quorundam Neptunni fuisse filium, contigit ut a Uenere coniuge diligeretur, et in eius iret concubitum. Quod cum clam ad aures peruenisset Uulcani, uoluit ante uidere quam credere, et dum se longe iturum finxisset, incautos inuicem cepit amantes. Sed armiger claudi manus fugiens euasit facile. Ipse autem cum perdite amaret coniugem, in eam seui aliquid agere ausus non est, a querelis tamen nequiuit desistere Quas Neptunnus patruus intuitu filii longa persuasione sopiuit. Huic his explicitis ideo attribuitur currus, quia more ueteri pugnantes curribus uterentur. Lupus uero ob id illi dicatus est, quia rapax et ingluuiosum sit animal, ad insatiabilem uoracitatem sequentium castra monstrandam. Cui ideo picus attribuitur auis, quia ut plurimum bellorum homines auguriis et auspiciis intenti sint, et quia ex quibuscunque contingentiis confestim omina summant. Seu quia, uti rostro picus assidua percussione etiam robora penetret, sic et armigeri continua demolitione aut certaminum continuatione, menia penetrent ciuitatum. Gramen autem illi ideo sacrum dicit Albericus, quia hec herba, secundum Plinium, ex humano sanguine procreetur, et inde ut idem dicit, Romani rem bellicam agentes, Marti sacrum facturi aram construebant gramineam; quod ego ridiculum reor, ut gramen ex sanguine tantum humano oriatur, sed aliunde illud Marti dicatum habuisse originem puto; nam cum consueuerint belligeri homines in expeditis locis libentius castra locare, et ob id ut plurimum in locis gramineis, que ex consulto ab agricultoribus non coluntur, eo quod in se gramen omnem terre humorem attrahat, et satis nullum uel modicum linquat, a Romanis et forsan a priscis inuentum est, ad ostentationem uirtutis benemeriti pugnatoris, eos herba graminea coronare, qui armorum ui castra primi intrassent hostium. Martem preterea et aliis uocauere nominibus, ut Mauortem, et Gradiuum ob id, ut ait Rabanus in libro De origine rerum, quia per uiros bellatur, ut sit mas martis; et paulo post dicit: item Martem quia effectorem mortium; nam a Marte mors nuncupatur. Gradiuum ideo quod gradatim bello inferantur qui pugnant aut quod impigre gradiuntur etc. Mauortem autem sunt qui dicant eum dictum, quasi magna uertentem, quia ob bellum maxima conterantur. Sane ut appareat poetas suis in fictionibus phylosophos imitari, libet apponere quid de Marte senserint olim astrologi, et is potissime qui maximi apud eos nominis fuit Albumasar. Est autem Mars iuxta huius sententiam natura igneus, calidus et siccus repentinus, laudis et glorie cupidus, iracundus, iniqui iudicii, depredator, callidus, scelestus, impius, incostans, improuidus, preceps, incompositus in loquendo atque obscenus, in respondendo festinus, ferox, incontinens, proteruus, ornamentorum dilector, religionum spretor, infidus, mendax, periurus, malorum operator assiduus, dissipator bonorum, instabilis, et obstinate pertinacie, inuerecundus, laboriosus, impiger, derisor, fornicator, et fedi coitus appetitor. Significat iuuentutem, fortitudinem, ignem, combustiones, militiam et societates regum, instrumenta bellica, latrocinia, ruinas, abscisiones uiarum, torturas, captiuitates, timores, iurgia, iniurias, curatores uulnerum, magisteria ferri, effosores sepulcrorum, nudatores cadauerum, et similia. Ex quibus facile comprehenditur, quantum poesis cum phylosophia conueniat. Que quidem, rex inclite, nolo propter te putes apposita; iam diu auditu cognoui, quoniam astris familiarissimus esses et eorum optime nosceris proprietates, sed ut his obsequerer, qui, te preter, hec forsan lecturi sunt.
+
+Cupido, ut ait Tullius in libro De naturis deorum, Martis et Ueneris fuit filius. Quem insipide ueteres modernique ingentis potentie deum uolunt. Quod satis patet carmine Senece tragedi, qui de eo in tragedia Ypoliti sic dicit: *Et iubet celo Superos relicto Uultibus falsis habitare terras: Thessali Phebus pecoris magister Egit armentum, positoque plectro Impari tauros calamo uocauit. Induit formas quotiens minores Ipse qui celum nebulasque ducit: Candidas ales modo mouit alas* etc. In quibus satis, quam grandis sit Cupidinis potentia, designatur. Nec minus ostenditur ea in fabula, quam de eo refert Ouidius; dum illum dicit ob Danis pulchritudinem Apollinem Phytonis uictorem aurea uulnerasse sagitta et Danem plumbea, ut amaret ille hanc, illa autem hunc haberet odio. Eius autem formam sic describit Seruius: *Etate puerum, nudum, et alatum, et accinctum pharetra, arcum sagittasque gestantem*. Rabanus addit et facem. Franciscus autem de Barbarino non postponendus homo, in quibusdam suis poematibus uulgaribus, huic oculos fascea uelat, et gryphis pedes attribuit, atque cingulo cordium pleno circundat. Apuleius autem, ubi De asino aureo, eum describit formosissimum dormientem sic: *Cum uidelicet capitis aurei genialem cesariem, ambrosiam temulentiam, ceruices lacteas, genasque purpureas, pererrantes crinium globos decoriter impeditos, alios ante pendulos, alios retropendulos, quorum splendore nimio fulgurante et ipsum lumen lucerne uacillabat per humeros uolatilis dei, penne roscide micanti flore candicant, et quamuis alis quiescentibus eximie plumule tenelle ac delicate tremule resultantes inquiete lasciuiunt, ceterum corpus glabellum atque luculentum, et quale peperisse Uenerem non peniteret* etc. Refert preterea Auxonius ex hoc fabulam satis longo carmine scriptam, quam pictam ait Treuiris in triclinio Zoyli; Cupidinem scilicet inter myrteta Herebi casu euolasse, quem cum cognouissent Heroides mulieres, eius ob causam dira supplicia, et inhonesta desideria atque mortes passe, facto agmine confestim in eum surrexere, et frustra conantem exercere uires, eum cepere, atque in excelsam ibidem myrtum cruci affixere, suas inde pendenti ignominias inicientes, quas inter dicit et aduenisse Uenerem increpantem eum eique Uulcani catenas improperantem, et supplicia seua minantem; quibus commotis aliis, remissis suis iniuriis, a Uenere ueniam illi impetrauere, eumque sustulere de cruce, et ipse euolauit ad Superos. Referuntur et insuper plura, quibus omissis, dictorum perscrutandus est sensus. Fuisse enim Cupidinem Martis et Ueneris filium et insignem pulchritudine lasciuique moris satis possibile reor. Uerum de hoc minime sensere fingentes, et id circo quis talis ex his oriri potuerit inter opiniones maiorum inuestigandum est. Est igitur hic, quem Cupidinem dicimus, mentis quedam passio ab exterioribus illata, et per sensus corporeos introducta et intrinsicarum uirtutum approbata, prestantibus ad hoc supercelestibus corporibus aptitudinem. Uolunt namque astrologi, ut meus asserebat uenerabilis Andalo, quod, quando contingat Martem in natiuitate alicuius in domo Ueneris, in Tauro scilicet uel in Libra reperiri, et significatorem natiuitatis esse, pretendere hunc, qui tunc nascitur, futurum luxuriosum, fornicatorem, et uenereorum omnium abusiuum, et scelestum circa talia hominem. Et ob id a phylosopho quodam, cui nomen fuit Aly, in Commento quadripartiti, dictum est, quod quandocunque in natiuitate alicuius Uenus una cum Marte participat, habet nascenti concedere dispositionem phylocaptionibus, fornicationibus atque luxuriis aptam. Que quidem aptitudo agit, ut quam cito talis uidet mulierem aliquam, que a sensibus exterioribus commendatur, confestim ad uirtutes sensitiuas interiores defertur, quod placuit; et id primo deuenit ad fantasiam, ab hac autem ad cogitatiuam transmittitur, et inde ad memoratiuam; ab istis autem sensitiuis ad eam uirtutis speciem transportatur, que inter uirtutes apprehensiuas nobilior est, id est ad intellectum possibilem. Hic autem receptaculum est specierum, ut in libro De anima testatur Aristotiles. Ibi autem cognita et intellecta, si per uoluntatem patientis fit, in qua libertas eiciendi et retinendi est, ut tanquam approbata retineatur, tunc firmata in memoria hec rei approbate passio, que iam amor seu cupido dicitur, in appetitu sensitiuo ponit sedem, et ibidem uariis agentibus causis, aliquando adeo grandis et potens efficitur, ut Iouem Olympum relinquere, et tauri formam summere cogat; aliquando autem minus probata seu firmata labitur et adnichilatur; et sic ex Marte et Uenere non generatur passio, sed, secundum quod supra dictum est, homines apti ad passionem suscipiendam secundum corpoream dispositionem producuntur; quibus non existentibus, passio non generaretur, et sic large summendo a Marte et Uenere tanquam a remotiori paululum causa Cupido generatur. Sane in excusationem sue imbecillitatis hanc pestem mortales miseri pressi passione hac potentissimum finxere deum, quos in Ypolito Seneca poeta tragicus detestatur, dicens: *Deum esse amorem turpi seruitio fauens Finxit libido, quoque liberior foret Titulum furori numinis falsi addidit, Natum per omnes et celerem terras uagum Ericina mittit; ille uolans per celum Proterua tenera tela molitur manu Regnumque tantum minimus in superis habet. Uana ista demens animus asciuit sibi Uenerisque numen finxit atque arcus dei. Quisquis secundis rebus exultat nimis Fluitque luxu* etc. Hunc insuper puerum fingunt, ut etatem suscipientium passionem hanc et mores designent; iuuenes enim ut plurimum sunt, et more puerorum lasciuiunt, nec satis sui compotes, quo passionis impellit impetus, potius quam quo ratio iusserit, efferuntur. Alatus preterea dicitur, ut passionati instabilitas demonstretur; facile enim credentes cupientesque de passione in passionem euolant. Arcum atque sagittas ideo ferre fingitur, ut insipientium repentina captiuitas ostendatur; nam in ictu fere oculi capiuntur. Has aureas esse dicunt et plumbeas, et aureis amorem, plumbeis autem odium inferri, ut amantium ostendatur opinio. Uolunt enim nonnulli ob passionem hanc iuuenes alias torpentes et exotici, in uirtutem moresque claros conari, facetiis et urbanitatibus uacare, lautos comptosque incedere, cantu et choreis delectari, liberales effici, et huiusmodi que ad splendorem uite uidentur spectare, et ideo auream hanc, quia splendidum aurum sit, et uice uersa plumbum, eo quod graue et quodam modo iners metallum uideatur et obscurum, habet odium procreare, ex quo tristitia et animorum afflictio nascitur, et iuuenum torpor, eo quod intra limen teneantur, metu seu cogitationibus grauentur noxiis, et huiusmodi. De gestis autem reliquis in Phebum et Danem, ubi de Dane supra dictum est. Facem autem id illi superaddunt, ut ostendatur quia hec passio non nunquam tanto feruore incendat patientium animos, ut illos non solum ad suspiria cogat, sed etiam in anxietatem exustioni similem impellat. Oculos uero illi fascia tegunt, ut aduertamus amantes ignorare quo tendant, nulla eorum esse iudicia, nulle rerum distinctiones, sed sola passione duci. Pedes autem gryphis illi ideo apponuntur ut declaretur quoniam tenacissima sit passio, nec facile inerti impressa ocio soluitur. Eum cruci affixum, si sapimus documentum est, quod quidem sequimur, quotiens animo in uires reuocato, laudabili exercitio molliciem superamus nostram et, apertis oculis, prospectamus quo trahebamur ignauia. Quod si ceperimus nec perficiemus, erit error nouissimus peior priore.
+
+Uoluptas, ut ait Apuleius, Cupidinis atque Psycis filia fuit, cuius generationis fabula supra, ubi de Psyce, latissime dicta est. Cuius figmenti ratio aperietur facile. Cum enim contingit nos aliquid optare, et optato potimur, procul dubio obtinuisse delectamur; hanc delectationem prisci uoluptatem uocauere.
+
+Enomaus rex fuit Elydis atque Pise, et, ut Seruio placet atque Lactantio, Martis fuit filius. Sane ego bellicosum fuisse hominem arbitror, et ob id fictum Martis filium. Constat enim eum aduersus Pelopem bellum habuisse, et a Pelope superatum, et cum secum uenisset in pacem, eidem Hyppodamiam filiam suam concessit in coniugem.
+
+Hyppodamiam dicit Seruius filiam fuisse Enomai regis, et cum formosissima peteretur a multis, essentque Enomao uelocissimi equi, ut qui ex uentorum flatu creati fuerant, ab Enomao petentibus talis apposita condicio est, ut scilicet curule deberent inire certamen, et superati necarentur, uictor autem potiretur optato. Et cum iam multos in mortem dedisset, aduenit Pelops Tantali regis filius, clara floridus iuuentute, petiitque coniugium uirginis, dispositus subire certamen. Hyppodamia autem cum uidisset Pelopem, formositate eius capta, Myrtilum aurigam patris pactione primi coitus corrupit. Alii uero dicunt clam a Pelope fuisse hac eadem pactione corruptum. Myrtilus autem axem currus fecit ex cera, et sic, dum essent in stadio, fracto axe currus Enomai Pelops uictor euasit; et sic coniugio Hyppodamie potitus est. Dicit Barlaam in annalibus Grecorum legisse Pelopem ob negatam sibi Hyppodamiam, aduersum Enomaum inisse bellum, et Enomaum fraude Myrtili prefecti sui superatum. Qui Myrtilus cum precium fraudis postularet a Pelope, ab eodem in mare deiectus periit. Hec Pelopi uiro suo peperit Atridem, Thyestem, Phystenem et alios.
+
+Thereus rex Tracum fuit, et, ut ait Theodontius, filius fuit Martis ex nynpha Bystonide per uim ab eo oppressa, quod in parte scribit Ouidius dicens: *Quem sibi Pandion opibusque uirisque potentem Et genus a magno ducentem forte Gradiuo Connubio Progne iunxit* etc. Ex hoc talis hystoria cum fabuloso fine narratur. Cum fatigasset Thereus bello Pandionem Athenarum regem, et in pacem tandem uenisset, ut firmior esset, Prognem eius filiam, natu maiorem, sumpsit in coniugem. Que cum iam illi Ythim filium peperisset, uenissetque in desiderium uidendi Phylomenam sororem suam, orauit ut mitteretur Athenas, aut ab Athenis accersiretur Phylomena. Thereus autem Athenas uadens a Pandione impetrauit, ut Phylomenam ad Prognem duceret. Quam speciosissimam uirginem cum adamasset Thereus, eam in pastorali domo uiolenter oppressit; et minitanti se eum accusaturam Progni linguam abscidit, et in domo illa clausa seruauit, et ueniens sordidatus ad Prognem Phylomenam maris nausea mortuam dixit. Phylomena uero, carceris affecta tedio, in tela que sibi contigissent omnia acu scripsit et per ancillulam sorori misit. Que cum ficta letitia dolorem occultasset suum, instantibus orgiis Bachi, noctu, nam eo tempore a Bystoniis mulieribus celebrabantur, tyrsis et pellibus ornata intrauit siluas, et Phylomenam eque ornatam eduxit in regiam, et accensa furore, cum multa excogitasset in uirum, in Ythim paruulum filium illi applaudentem euomit iras, eumque secto iugulo interemit, et coctum uiro mane de more epulanti apposuit. Qui cum sepius rei inscius illum uocasset, eique respondisset continue Prognes: adest; nec intelligeret ille, antequam a mensa consurgeret, Phylomena ex conclaui exiens illi in hoc seruatum filii caput apposuit. Qui repente hinc inde commotus, dum illas insequeretur gladio, factum est miseratione deorum, ut Prognes in irundinem uerteretur, et pullo in habitu propria tecta seruaret. Altera uero, in auem sui nominis mutata, siluas petiit quas nocte reliquerat. Thereus autem upupa factus est; et sic omnis regia transformata. Sensus autem fictionum, secundum Barlaam sententiam, talis est. Fuit Thereus homo impius et ferox, nil nisi per bellum cupiens aut summens, et ob id Martem meruit in patrem, cum filius fuit Astogiri Bystonidum principis. Qui quidem cum ob suum facinus nil auderet in coniugem, et ipsa ob ruborem perpetrate seuitie nunquam in regiam descendisset, sed nigra tecta ueste in sublimiori domus parte suum defleret scelus, et sororis infortunium. Huius mutationis causam dedit, sicuti et Phylomena tam nomine quam reditu in siluas. Thereum autem ideo in upupam uersum dixere, quia et cristata sit auis, et ululare cantus eius sit, et stercora cibus, ut per cristam insigne regii capitis designetur, et per ululatum filii perditi lamentationes, et per fetidum cibum aspernanda atque fastidiosa memoria comesti nati.
+
+Ythis Therei et Prognes fuit filius, cuius etas et infortunium satis supra scriptum est. Aiunt enim eum in auiculam quam carduelem uocant mutatum, et hoc potius ab habitu infantie sue sumptum credo, quam aliunde; picta quidem auis est carduelis, uti et picturatas acu uestes ferre uidemus infantes nobilium.
+
+Ascalaphus et Ialmenus fratres, filii fuerunt Martis ex Astochia, ut in Yliade placet Omero dicenti sic: {Ton erkh' Askalaphos kai Ialmenos, uies Areos, Ouhs teken Astuose domo Aktoros Axeidao, Parthe aidoie, uhperoon eisanabasa, Arei kratero oh de parelexato lathre} etc. Que latine sonant : Illis dominabatur Ascalaphus et Ialmenus, filii Martis, quos genuit Astiochi in domo Actoris Azidao uirgo uenerabilis: Palatium cum ascendit Mars fortis, hic autem cum ipsa iacuit clam. Hos autem dicit Omerus, ubi supra, dominos fuisse Asplidonis et Orcomeni, ac Mimionis ciuitatibus, et cum Grecis Troiam uenisse cum XXX nauibus. Ego autem, ut de reliquis dictum est, pugnaces fuisse iuuenes arbitror, et ideo Martis filios habitos ab antiquis.
+
+Parthaon, ut ait Theodontius, filius fuit Martis ex Meroe, patremque eius alio nomine Meleagrum appellatum, et Calidonie regem. Paulus autem dicit hunc Martis fuisse filium ex Sterope filia Athlantis. Lactantius autem dicit hunc non Martis fuisse filium, sed Meleagri Martis filii. Tandem Theodontius dicit uerum esse Parthaonem filium fuisse Meleagri ex Merope Ethola uirgine, sed quoniam Meleager primus armis sibi occupauerit Calidoniam atque tenuerit, cum Iouis Archadis filius fuerit, Mars a rudibus incolis et creditus et appellatus est, et inde Parthaon Martis filius dictus. Huius quidem genologiam Omerus in Yliade, introducens Dyomedem loquentem, designat, ostenditque Parthaonem tres filios habuisse, Agrium, Melam, et Oeneum, sed Theodontius his superaddit quartum, Testium scilicet, ab Omero minime nominatum.
+
+Agrius et Melas, ut supra dictum est, Omero teste, fuerunt filii Parthaonis. De quibus nil preter nudum nomen ad nos usque peruenit.
+
+Testius, ut dicit Theodontius, filius fuit Parthaonis ex Calidone nynpha. Paulus uero dicit ex Altea, et Alteam filiam sic dictam, quia dum nasceretur ipsa, labore partus mortua mater sit, nec de eo preter hoc habetur ulterius, nisi quod Alteam genuerit et Thoseum et Plexippum.
+
+Thoseus et Plexippus Testii fuerunt filii, ut predictum est. Qui quidem cum iuuenes essent robusti, etate ualentes et animo, una cum reliquis nobilibus iuuenibus Grecie in uenationem apri Calidonii cuncta, ut refert Ouidius, uastantis uenere; ibique, cum post longum laborem beluam interemissent, cernentes quod Meleager Oenei regis filius eorum nepos et uenationis princeps caput apri Athlanti uirgini, quia prima uulnerasset illum, dedisset, ut tanquam prima feriens ritu uenantium precipuo uenationis decoraretur honore, illud illi indignantes, quod tanti laboris inter tot nobiles iuuenes femina primo insigniretur honore, eripuere. Quam ob causam turbatus Meleager in illos irruens, subtracto capite, eos interemit renitentes, et uirgini sublatum honorem restituit.
+
+Altea Testii fuit filia, et de matris nomine pereuntis, dum eam pareret, nuncupata est, ut satis predictum est. Hec Oeneo regi Calidonie nupsit, cui cum inter alios filios Meleagrum peperisset, eo nato uidit audiuitque Fata circa ignem dicentia: tam diu natum uicturum quam diu stipes unus, qui tunc ardebat in igne, permaneret inconsuptus ab igne; quo dicto discedentibus Fatis, Altea, e lecto surgens, confestim subtraxit ab igne atque seruauit. Porro cum sacrificans ob onorem Meleagro ex uenatione consecutum, et interim audisset ab eodem fratres occisos, furore percita, in uindictam se dedit precipitem, et arrepto fatali stipite, quem caute illo usque seruauerat, igni comburendum exhibuit, quo consumpto, filius Meleager occubuit. Quod cum audisset infelix, facti penitens, in gladium irruit, et uitam miserrime terminauit. Stipitem hunc ego radicalem humidum arbitror, nature lege factum, ut eo durante uita nascentium perseueret, qui a matre, id est a rerum natura, igni, id est siccitati impositus, ut pereat natus necesse est.
+
+Oeneus Calidonie rex, ut supra dictum est, Parthaonis filius fuit, longe magis apud nos filiorum opere quam suo cognitus. Huic coniunx fuit Altea, et plures illi fuere nati, sed utrum ex Altea omnes non satis michi notum est, cum de alio quam de Meleagro legisse non recolam.
+
+Deyanira Oenei regis fuit filia, ut in morte Meleagri testatur Ouidius, dicens: *Quas postquam Oenie tandem Latoida clade Exatiata domus preter Gorgemque nurumque Nobilis Alcmene* etc. Hec uirgo prestantissime forme fuit, adeo ut multi illam in coniugem exoptarent atque peterent; tandem cum Acheloo flumini promissa fuisset, et postremo Herculi poscenti desponsata, ortum ob ipsius nuptias certamen est, et superato Acheloo, Herculi cessit. Hec preterea a Nesso centauro summe adamata, et in transitu fluminis rapta, ut clarius ubi de Nesso. Qui cum sagitta ab insequente Hercule letaliter uulneratum se sciret, in amoris premium uestem Deyanire uenenato sanguine respersam dilecte dedit, asserens uestimento uim esse reuocandi Herculem a quibuscunque amoribus. Que cum credula clam seruasset, capto amore Yolis Herculi transmisit induendum, ut illum ad se reuocaret; attamen cum illud Hercules induisset et sudore siccum cruorem resoluisset, porisque hausisset apertis, ui urgente ueneni, in rabiem uersus, sese dimisit in ignem, et mortuus est. Et sic Deyanire uxoris munere interiit. Theodontius dicit bellum habitum cum Acheloo huiusmodi fuisse, quod cum desideraret Hercules Deyaniram, et Achelous fluuius Calidoniam duobus alueis fere omnem aliquando irrigaret, et sata omnia secum traheret, ab Oeneo Herculi petenti hac sub condicione concessam, si Acheloum in unum cogeret alueum, et illum sepiret aggeribus; quod cum non absque maximo labore fecisset Hercules, Acheloo superato, Deyaniram obtinuit.
+
+Gorgem Oenei fuisse filiam testimonio Ouidii premonstratum est. Theodontius uero dicit Gorgem non feminam, sed hominem fuisse, et in bello Thebano occubuisse.
+
+Meleager filius fuit Oenei regis Calidonie et Altee, in natiuitate cuius refert Ouidius Parcas tres ab Altea iam labore partus soluta uisas, circa ignem stamina nentes, et cum flammis ligni stipitem posuissent, dixere: *O nunc nate, erit equa tibi cum hoc stipite uita*. Quod cum audisset Altea, eis discedentibus, surgens stipitem igni subtraxit, illumque ne combureretur cum diligentia seruauit. Fuit hic Meleager iuuenis insignis, et euo suo fama clarissimus; et eodem Ouidio referente contigit, quod Oeneus pater ex susceptis frugibus cunctis Superis sacro instituto honores impenderet, Diana tantum, seu indignatione seu obliuione omissa. Que aduersus eum turbata, aprum immanem agris Calidoniis immisit cuncta uastantem. Ad quem conficiendum, cum uocatu Meleagri conuenissent omnes adiacentium ciuitatum insignes iuuenes contigit ut et Athlas uirgo Cenei filia, seu secundum alios Iasii regis, forma et etate conspicua, et uenationum experta etiam aduocata ueniret. Quam cum extemplo Meleager adamasset, factum est, ut inita uenatione, cum omnes in aprum irruerent, hec ante alios omnes illum iaculo uulneraret. Qui postquam captus et occisus est, Meleager uenationis princeps seu amore ductus, seu quia sic expetebat usus, Athlanti, que illum prima uulnerauerat, apri caput transmisit; Lactantius addit et pellem, qui precipuus apud uenatores habebatur honor. Quod egre ferentes Plexippus et Thoseus, seu ut dicit Lactantius, Agenor, fratres Altee, eidem Athlanti caput oblatum abstulerunt, seu auferre conati sunt. Quam ob rem iratus Meleager in eos irruit et illos occidit. Ceterum cum Calidones ob mortem apri festum ingens celebrarent, et dona portarent templis, et inter eos Altea tam ob mortem hostis quam ob gloriam filii letabunda incederet, audita fratrum cede, repente turbata est, et in uindictam potius quam in lacrimas irruens, fatali sumpto stipite, eum in flammas iniecit. Quo consumpto et Meleager consumptus occubuit. Omerus in Yliade, ea in oratione, in qua Phenix conatur persuadere Achilli, ut arma capiat aduersus Troianos, longum de Meleagro Oenei filio sermonem facit, et dicit, quod, cum ob homicidium auunculorum suorum plurimum ab Altea matre obsecraretur, indignatus, cum uenirent hostes usque in uallum Calidonie ciuitatis nollet arma summere, sed cum Cleopatra Marsippe Ydei Eiunei filia, quam etiam Alcionem uocant, eo quod Alcionem auiam suam persepe ploraret, delectabatur inclusus thalamo, que post mortem fieri non poterant. Attamen ex his, qui eum ob cedem auunculorum mortuum putant, sunt qui credant eum non stipite consumpto, sed matris conspiratione occisum. Barlaam ab ea fuste dum dormiret occisum dicit. Paulus uero casu eum post gloriam interempti apri mortuum putat, et inde fabule locum adinuentum fatati stipitis, quem dicit radicalem humidum arbitrari, quo deficiente, deficit et uita. Quacunque tamen morte, uel quandocunque absumptus sit ab omnibus, arbitrari uidetur eum Athlantis amicitia usum, et ex ea Parthenopeum filium suscepisse. Fuit enim Meleager et uenatio hec famosa, ut testatur Eusebius in libro Temporum, Atreo et Thieste regnantibus Micenis anno mundi IIIIi.
+
+Parthenopeus filius fuit Meleagri et Athlantis. Quam dicit Theodontius filiam fuisse Iasii regis Archadie, et cum esset acris propositi uirgo, coniugiumque renueret, Dianam in uenationibus secuta est, tandem probitate uicta Meleagri eius usa contubernio, illi Parthenopeum peperit, quem eo quod diu celauerit sic appellatus a matris putata uirginitate; nam Grece parthenias uirgo seu uirginitas sonat. De pulchritudine huius et matris euentu, re cognita, sic scribit Statius: *Pulchrior haud illi triste ad discrimen ituro Uultus et egregie tanta indulgentia forme; Nec desunt animi, ueniat nunc fortior etas, Quas non ille duces nemorum fluuiisque dicata Numina, quas magno non impulit igne Napeas? Ipsam, Menalia puerum cum uidit in umbra, Dianam, tenero signantem gramina passu, Ignouisse ferunt comiti, Dicteaque tela Ipsam et Amicleas humeris aptasse pharetras* etc. Huic autem cum plus esset animi quam uirium, adolescentulus nondum pubes, plurimo belli succensus amore, audiens Argiuos duces in Thebas ituros, ignara matre, conuocatis populis cum Adrasto rege reliquisque in obsidionem Thebarum uenit, et ibidem in pugna uulneratus occubuit. Ceterum de isto longe aliter sentit Seruius. Dicit enim eum Melanippe et Martis, siue Melamonis fuisse filium et Arcadie regem, et puerum admodum Thebana bella secutum, ut dictum est.
+
+Tydeum Oenei regis fuisse filium Statius clare confirmat, dicens: *Sanguis hebet luctu, magni de stirpe creatum Oeneos et Marti non degenerare paterno Accipies* etc. Hoc etiam ceteri uidentur asserere, sed de matre quidam dissentiunt. Nam Lactantius eum filium fuisse dicit Altee. Seruius autem Euriboee. De hoc insuper clara recitatur hystoria. Dicit ante alia Lactantius eum e Calidonia discessisse, quia Menalippum fratrem suum in uenatione minus aduertenter occiderat; et hinc sequitur Statius, quod multa iam nocte ymbribus atque procellis fatigatus in Argos ciuitatem uenerit, ubi cum neminem nosceret, et refugium perquireret, quo pernoctare posset, ad regiam porticum uenit, in quam paulo ante Polynices Thebanus, pactione cum Ethyocle fratre facta de annuo imperio successiue, etiam madens deuenerat, et equum suum locauerat, et cum non satis capax duorum uideretur locus ob mansionem, non cedente Pollynice, in iurgium deuenere, et inde in certamen. Quod cum audisset Adrastus, descendens eos pacificatos deduxit in regiam; et cum aduertisset Pollynicem leonis pelle tectum, et Tydeum apri, confestim ambiguum oraculi responsum quod consuluerat de nuptiis filiarum intellexit. Acceperat autem se illas daturum alteram leoni, alteram uero apro, et ideo cum iam eos cognouisset, quasi sibi missos generos, Thydeo Deyphilem iunxit, Pollynici autem Argyam. Ipsi quidem, paulo ante hostes, non solum affinitate sed amicitia integra euestigio iuncti sunt, adeo ut, ueniente tempore, quo secundum pactiones Pollynices regnum a fratre debebat assummere, neminem ire legatum preter se ad repetendum pro Pollynice regnum Tydeus passus est; cui cum denegatum fuisset preter ius et fas redeunti, ut ait Omerus, et post eum fere ad literam Statius, insidie Ethyoclis apposite sunt. Et cum nocte in incautum quinquaginta milites irruissent, nulla ex parte territus, expedito gladio in eos conuersus est, et post longam atque cruentam pugnam multis saucius uulneribus, uno excepto, omnes occidit. Tandem cum Adrasto et Pollynice iam uno ex Deyphile suscepto filio Dyomede ad obsidionem uenit Thebarum conuocatis amicis. Ibi autem, tanquam rem suam ageret, acriter sepe pugnans, die una a quodam Menalippo sagitta in mortem uulneratus est. Quod cum impatienter ferret seque acerbitate uulneris in mortem trahi nosceret, fere in rabiem uersus sociis eius, qui eum uulnerauerat, postulauit caput. Qui postquam illud multo sanguine fuso obtinuerunt, eique detulerunt, ipse non aliter quam canis iam deficiens ceruici dentes infixit, et illam dum bestiali ritu deuoraret, occubuit. Hunc preterea, ut Lactantius refert, fuerunt qui ex Marte genitum dicerent, sumpta facie Oenei, nil aliud sentientes, quam Martem in natiuitate Tydei adeo potentissimum significatorem fuisse, ut ei in gestibus suis simillimus appareret.
+
+Dyomedes, ut satis uulgatum est, filius fuit Tydei ex Deyphile. Hic Etolorum dux cum ceteris Grecis ad obsidionem Troianam accessit. Apud quam adeo se strenue gessit, ut post Achillem et Ayacem Grecorum omnium fortior haberetur et audacior. Nam preter occisos reges a se, et singulares pugnas aduersus Hectorem et Eneam, aliosque insignes Troianorum principes, et captos Rhesi equos, atque Palladium Troianis subtractum, eo in bello Martem uulnerauit, ut testatur Omerus in Yliade, sic et Uenerem Eneam protegentem, ut Omerus primo, deinde dicit Uirgilius. Tandem cum, obtenta uictoria, in patriam remearet, dicit Leontius, quod ab Egyale coniuge, que suasione Nauplii patris Palamedis alteri adheserat homini, minime receptus est. Seruius quidem dicit, quod cum ipse cognouisset Egyalem cum Cyllabaro Steleni filio concubuisse, uerecundia ductus domum noluisse reuerti. Dicit insuper Leontius hoc illi imprecatum a Dyone fuisse, cum filiam uulnerauit. Is tamen, indicto sibi exilio, ad partes Apulie sese contulit, et occupato Gargano monte, ut uolunt aliqui, eius in radicibus Sypontum condidit ciuitatem; alii Arpum dicunt, et ibi cum multa passus fuisset, ut dicit Uirgilius, socios in aues mutatos perdidit, et eo quod ossa Anchisis oraculo secum tulerit, dicit Seruius eum ista perpessum, et ob hanc causam illa restituit. Aristotiles autem, ubi scribit De mirabilium auditu, dicit, Dyomedem ab Enea per dolum occisum, et loca quibus imperauerat occupata. Eo tamen mortuo, ut asserit Augustinus, ab incolis deificatus est, eique templum constructum in insula cui Dyomedia ab eo nomen est, et post eius mortem socios ob dolorem necis eius in uolucres uersos, eosque templum incolere atque circumuolare; quod etiam affirmat Seruius, dicens hos aues a Latinis uocari Dyomedias, a Grecis uero Erodios, dicens insuper eas Grecis ad Ytaliam uenientibus applaudere atque letas occurrere, cum Latinos fugiant uehementer, eo quod sue originis memores sint, et quod a Latinis dux eorum sit occisus. Theodontius uero dicit, eas Grecis applaudere et ceteris nationibus esse infestas, et singulis annis aquam rostris portantes templum Dyomedis perfundere. Sed quid sub fictionibus lateat uidendum est. Dyomedem Martem uulnerasse ideo dictum puto, quia forsan cum Hectore pugnans, qui ob insignem militarem eius uirtutem merito Mars dici poterat, illum uulnerauit. Sic et Uenerem, quia Eneam Ueneris filium uulnerasset. Socios autem in aues mutatos dicit Theodontius ideo fictum, quia pyrrate effecti sint adeo ueloci cursu remorum suffragio discurrentes maria, ut uolare uideantur, eosque Grecis seruatis reliquis nationibus fuisse infestos.
+
+Menalippus, ut Lactantio placet, Oenei regis fuit filius. Hic in siluis, dum una cum Tydeo fratre uenaretur, ab eodem inaduertenter occisus est.
+
+Zesius, ut dicit Theodontius, Martis fuit filius ex Hebe iuuentutis dea susceptus, michi tamen omnino incognitus.
+
+Flegias, ut dicit Lactantius, filius fuit Martis, homo nequam elatus et in Superos fastidiosus. Hic autem, ut ait Seruius, filios habuit Ysionem et Coronidem nynpham. Quam cum sensisset ab Apolline uiciatam, confestim ira percitus templum eius Delphys incendit. Quam ob rem iratus Apollo eum sagittis interemit, eiusque animam apud Inferos religauit, hac sub pena, ut sub ingenti sedeat saxo ruinam minante, et semper illud casurum suspicetur et timeat. De quo sic ait Uirgilius: *Flegiasque miserrimus omnes Admonet et magna testatur uoce per umbras: Discite iustitiam moniti et non temnere diuos* etc. Flegiam combussisse templum Apollinis, ut dicit Eusebius in libro Temporum, contigit Danai regis Argiuorum anno XXIII, anno uero mundi III dcclii. Nunc quid ueteres de impensa Flegie pena senserint uideamus. Flegias autem dictus est a flegon, quod est flamma, et ideo Martis recte dicitur filius, quia calidus sit et siccus, et cui ardores et incendia competant. Quod autem apud Inferos damnatus sit, ea que dicta est pena, putat Lucretius, quod arbitrati sint ueteres antequam ad corpora ueniant apud Superos esse animas, et uenientes in corpora, quoniam inferi sumus respectiue ad supercelestia corpora, eas descendere ad Inferos et ibidem uarias habere penas secundum uarias affectiones uel exercitia; et sic Flegias in hac uita inter mortales uiuens ad hanc penam damnatus est. Quam talem intelligit Macrobius, ubi De somnio Scipionis, sic dicens: *Atram silicem lapsuram, et cadenti similem, illorum capitibus iminere, qui arduas potestates et infaustam ambiunt tyrannidem nunquam sine timore uicturi et cogentes subiectum uulgus odisse, dum metuant, semper sibi uidentur exitium excipere quod merentur*.
+
+Coronis nympha, ut ait Seruius, filia fuit Flegie, que cum forma preclara esset placuit Apollini et ab eo uiciata est, atque ex eius concubitu filium concepit, qui post modum Esculapius appellatus est. Hunc uidetur arbitrari Tullius, ubi De naturis deorum, Ualentis fuisse filium et secundi Mercurii fratrem. Quem ego existimo, quoniam in medicina clarus euasit, ideo Apollinis dictum filium, eo quod medicine deus Apollo dictus sit.
+
+Ysion Flegie filius perhibetur a cunctis. Hunc aliqui uolunt Iouis miseratione in celum assumptum et eius secretarium atque Iunonis effectum; ubi elatus officio ausus est Iunonem de stupro interpellare. Que Ioui conquesta, eius iussu nubem in sui similitudinem exornauit, Ysionique loco sui apposuit. Qui cum ea iacens, ex illa Centauros genuit. Et cum a Ioue de celo fuisset deiectus in terras, ausus est apud mortales gloriari se Iunonis potitum concubitu; quam ob rem ictus fulmine apud Inferos rote uolubili et plene serpentum alligatus, continue reuolutioni damnatus est; unde dicit Ouidius: *Uoluitur Ysion et se sequiturque fugitque* etc. Huius autem figmenti ratio potest esse talis. Ysion Thessalus fuit et Lapitarum dominus, regni preter modum auidus, adeo ut per tyrannidem occupare conatus sit. Iunonem nunc aerem nunc terram diximus, et reginam regnorum atque diuitiarum. Que in quantum terra et regnum in terris et aliquid stabilitatis uidetur protendere; et in quantum aer, qui lucidus est, splendoris aliquid uidetur addere regnis, qui tamen fugitiuus est, et in tenebras uertitur facile. Nubes autem solis opere ex uaporibus aqueis seu humentis terre surgentibus et in aere condensatis conficitur, natura sua caliginosa, uisui sensibilis, manu autem incomprensibilis, et nullis firmata radicibus, a uentis huc illuc leuiter impellitur; et demum aut in aerem a calore resoluitur, aut in pluuiam a frigore uertitur. Quid ergo ex dictis? Pro nube non regnum intellegimus, sed quoniam in Iunonis effigiem apponitur id dicemus, quod in terris uiolentia possidetur, cui regni similitudo non nulla est, in quantum uti rex suis subditis dominatur, sic et is, qui uiolenter possidet, dum uires suppetunt, suis imperare uidetur. Sed uti inter limpidum aerem et condensatam nubem grandis est differentia, sic inter regem atque tyrannum. Aer fulgidus est, sic et regium nomen, nubes obscura est, sic et caliginosa tyrannides. Regis amabile nomen, tyranni tetrum et odibile. Rex thronum conscendit suum regiis insignitus notis, tyrannus occupat dominium, armis horridis circumseptus. Rex per quietem et letitiam subditorum, tyrannus per sanguinem et miseriam subiacentium. Rex pacem augmentumque fidelium totis exquirit uiribus, tyrannus rem suam curat per exterminium aliorum. Rex in sinu amicorum quiescit, tyrannus, amicis fratribusque semotis, in satellitum scelestorumque hominum animam suam ponit. Quam ob rem cum in se, ut patet, diuersissima ista sint, rex splendidus aer merito fingi potest, et ei est aliquid stabilitatis annexum, si quid dici potest stabile in caducis; ubi tyrannus respectiue turbulenta nubes est, nulle stabilitati annexa, et que facile resoluatur, seu a furore subiacentium, seu ob desidiam amicorum. His premissis arbitror quid sibi uelit fictio absque difficultate uidebimus. Assummitur ergo tunc in celum Ysion, cum celsa animo contemplamur, ut puta regum purpuras, splendores egregios, eximiam gloriam, potentiam inexhaustam et que stultorum iudicio regum infinita sunt commoda. Nec immerito Iouis atque Iunonis uidemur secretarii facti, dum quod ad eos attinet, quasi ex specula deitatis, presumptuoso speculamur animo, et tunc in Iunonis desiderium trahimur, dum hos regios fastus, aliud quam sint, stolido iudicio arbitramur. Tunc autem Iunonem de stupro interpellat Ysion, quando nulla preuia ratione, nullo iusto suadente titulo in id priuatus homo conatus exponit, ut regno uiolenter presit. Sed quid sit, si forsan aliquid perinde queritur? Illi nubes Iunonis effigiem habens apponitur, ex quorum concubitu, occupantis scilicet, et occupati imperii illico nascuntur Centauri. Fuere quidem Centauri homines armigeri, elati animi, et immoderati, ac in omne nephas proni, uti satellites cernimus, et stipendiarios, et ministros scelerum, ad quorum uires fidemque confestim recurrit tyrannus. Qui ideo ex nube nasci dicuntur, quia ex substantiis umbratilis regni, id est subditorum eorum emunguntur stipendia, ex quibus in eorum exterminium impii nutriuntur. Demum Ysion a Ioue in terras e celo pellitur, id est a natura rerum; postquam enim cupidus intrauit dominium, omissis cogitationibus splendorum, quibus spe blanda et fallaci existimatione oblectabatur, in anxias certasque trahitur curas, dum scilicet noscere incipit quibus laboribus, quantumcunque continuis et amaris plenum sit imperium. Hic insuper quoniam se cum Iunone concubuisse iactasset, id est se regem dicere ausus est, fulminatur a Ioue, eo scilicet fulmine quo exuruntur insipidi, qui, dum se somniantes alis in celum euehi arbitrantur, somno excussi repente se comperiunt precipitatos in terris. Nam dum turgido spiritu elati quantumcunque uiolentia populorum imperium teneant, in se redeuntes stolide ambitionis somnum ab oculis pellunt, aduertunt quos angores intrauerint, quas ambages, quos timores, quasque incognitas ante perplexiones, qua animaduertentia non aliter quam ab ignito fulmine cruciantur. Qui cruciatus, si pacto aliquo eo tenente tyrannidem finirentur, non apud Inferos supplicio rote uolubilis damnaretur, sed quoniam in pectore talis absque quiete aliqua circulari motu assidue circumuoluuntur, et ueteres innouantur, et noue superadduntur, dum hinc huius insidias, inde uires illius, illinc dei iudicium timidus expauescit, rote infixus uolubili dicitur, que ideo plena serpentum fingitur, quia curis non solum assiduis, sed etiam mordacibus agitatur. Seu aliter et breuius. Nubem regni dicemus fore spem sumptam, quam nonnulli sibi male suis uiribus mensuratis certissimam faciunt. Que ideo similis Iunoni fingitur, quia speranti iam speratum possidere uidetur, nec aliter secum quam si possideret de re sperata disponit, et hinc fit ut ex hac tam certa spe, ut effectum consequatur, sperans sibi uires preparat, et sic agente spe, id est nube, Centauri oriuntur, id est preparantur, et cum ad consequendum opere, quod iam spe tenet insipidus, intrat labores adeo ut omittat cogitationes splendidas et in turbulentas deueniat necesse sit; et sic a Ioue, id est a luce et splendore cogitationum, cadit seu deicitur in terras, et fulminatus uexetur in rota, ut dictum est. De hac autem rota aliter sensisse uidetur Macrobius: *Illos scilicet radiis rotarum pendere destrictos, qui nichil consilio preuidentes, nichil ratione moderantes, nichil uirtutibus explicantes, seque et omnes actus suos fortune committentes, casibus fortuitis semper rotantur*. Alii uero, ubi Ysion Iouis et Iunonis secretarius dicebatur, senserunt Ysionem augurem fuisse, eo quod in aere caperentur auguria, per que secreta, id est ea que futura sunt, solum a talibus cognosci credebantur. Quod autem ex nube genuerit Centauros, uolunt nil aliud intelligi, quam quod precio satellitum fidem aucupent, que sic facile dissoluitur alio superueniente munere, ut nubes fit. Dicit preterea Fulgentius Dromocridem in Teogonia scribere, Ysionem in Grecia primum regni gloriam affectasse, et sibi centum equites primum omnium conquisisse, ex quo Centauri, id est centum armati. Sed ego miror Ysionem primum apud Grecos regnum optasse, cum constet ante tempora Ysionis multos fuisse Sycioniis et Argiuis reges, qui et Greci sunt. Fuit enim Ysion, Danao imperante Argiuis. Posset tamen hic responderi alios reges, qui eum precesserant sponte populorum quibus imperauerant, extitisse; Ysion autem primus fuit, qui per uim et tyrannidem regnum occupare conatus est.
+
+Centauri Ysionis et Nubis filii fuere, ut premonstratum est. Hos uolunt quidam apud Thesaliam equos ante alios domuisse, et insignes euasisse equites; et quoniam centum conuenere inuicem, Centauri dicti, quasi centum armati, uel centum Martes, nam Grece arios Mars est, seu potius centum aure; nam sicut uentus uelociter euolat, sic et hi centum uelociter currere uidebantur. Uerumtamen hec Latina ethymologia est, quam Grece dictiones minime patiuntur. Ex eis talem refert Seruius fabulam: *Quod cum quidam Thessalus rex, bobus oestro exagitatis, satellites suos ad eos reuocandos ire iussisset, et illi cum cursu pedestri non sufficerent, ascenderunt equos, et eorum uelocitate boues consecuti, eos stimulis ad tecta reuocarunt*. Sic hi uisi, aut cum irent uelociter, aut cum eorum equi circa flumen Peneon potarent capitibus inclinatis, locum fabule stulta credulitas adinuenit, qua arbitratum est unum esse animal ex equo et homine compositum, et sic semper postea pictum est. Hi tandem elati homines in nuptiis Perythoi cibo pleni uinoque madentes sponsam Perythoo auferre ui conati sunt, sed resistente Theseo superati. Uirgilius autem eos dicit fuisse Lapytas. Eos autem superari atque deleri Mars passus est, eo quod illi sacrum non exhibuissent, cum diis ceteris adolessent. Quasi ex hoc uelint, quia omissa Martis seueritate, epulis et potationibus uacantes effeminati sint, et sic superati. Si quid preter hoc ex eis hic fictionis haberetur, satis supra ubi de Ysione declaratum est.
+
+Euritus ex Centauris unus, ut refert Lactantius, in domum Oenei regis Calidonie ueniens, Deyaniram, quam paulo ante Hercules petierat et fidem prestauerat se illam in uxorem ducturum, postulauit in coniugem. Oeneus uim timens spopondit, et constituto die, dum nuptias Euritius celebraret, superuenit Hercules, et inito cum Centauris ibidem existentibus certamine, eos occidit, et Deyaniram sibi matrimonio copulauit. Ouidius uero non sic, quin imo dicit quod cum Perithous duxisset Yppodamiam coniugem, et posuisset in antro mensas Centauris, et ipsi epulantes uino plurimo caluissent, in lasciuiam uenere et audaciam nimiam, et capiente Euritio Yppodamiam atque trahente eam, insurrexit Perythous atque Theseus, et turbati casu aduersus eum et socios iniuere pugnam, et cum abstulisset Theseus Yppodamiam Euritio, eum conantem manibus cratere sumpto interfecit.
+
+Astilus ex Centauris fuit unus; et quoniam augurio ualebat futura prenoscens, fratres monuerat ne bellum aduersus Lapitas assummerent. Tandem cum se una cum eis in nuptiis reperiret, uideretque Dryantem acriter insistentem cedentemque misere quos contingere poterat, et ex suis plures etiam fugientes, timens illius uirtutem et ipse fugam cepit, Nessoque Centauro fugienti dixit, ut dicit Ouidius: *Astylus: ille etiam metuenti uulnera Nesso: Ne fuge, ad Herculeos, inquit, seruaberis arcus* etc.
+
+Nessus ex Centauris famosissimus fuit. Hic cum uersutus homo plurimum esset, et fuga manus euasisset Lapytarum, in Calidoniam abiit, et secus Ebenum eiusdem regionis fluuium moram trahens, Deyaniram filiam Oenei regis amauit. Tractu uero temporis contigit, quod eunte Hercule a Calidonia uersus patriam una cum Deyanira coniuge, ab Ebeno fluuio pluuiis turgidus detentus est. Cui Nessus, quasi obsequio prestaturus, obtulit se, si natans uellet, transuadere fluuium Deyaniram in ripam alteram delaturum. Quod Hercules annuit; uerum cum transuadasset uelociter Nessus, Hercule adhuc natante, ratus suo ardori concessum tempus, aura ocior cum Deyanira fugam arripuit. Hercules autem sumpto arcu, sagitta eum consecutus est. Qui dum se saucium cerneret et periturum agnosceret, ne inultus occumberet, nouam commentus fraudem, confestim uestimentum sanguine suum perlitum exuit, et quasi munus amoris Deyanire dono dedit, hanc illi asserens esse uirtutem, ut, si illotum seruaretur, posset ab omni amore forensi in suum reuocare Herculem, dummodo id ageret, ut illo indueretur Hercules. Quod credula Deyanira seruauit, et post tempus, dum Herculem amore Yolis captum in suum reuocare uellet, illum, ut latius in sequentibus exprimetur, occidit. Nessus autem uestimento dato expirauit, ut uaticinium impleretur Astyli. Statius hunc Ebenum fluuium ob mortem Nessi Centaurum cognominat. Et Lucanus de eo dicit: *Et Meleagream maculatus sanguine Nessi Ebenos Calidona secat* etc.
+
+Phyonides, Grineus, Rethus, Orneus, Lycidas, Medon, Pysenor, Taumas, Mermeros, Pholus, Menelas, Abas, Eurinomus, Yreos, Ymbrus, Ceneus, Aphydas, Elops, Patreus, Lycus, Cromis, Dictis, Phareus, Byanor, Nedyanus, Lyceus, Ypason, Thereus, Rypheus, Demolcon, Plageon, Ylon, Ephynous, Damus, Dorylas, Cyllarus, Yllonome femina, Pheo, Thomus, Theleboas, Pyrethus, Ethodus, Ephydupus, Nesseus, Odites, Styphelus, Bromus, Anthimacus, Elymus, Pyramus, Latreus, et Monicus, omnes fuere Centauri Ysionis et Nubis filii, et in nuptiis Perythoi aut cesi aut fugati a Lapithis, ut late in suo maiori uolumine testatur Ouidius.
+
+Perithous non ex Nube apposita, sed ex coniuge fuit Ysionis filius, ut dicit Ouidius: *Duxerat Hyppodamen audaci Ysione natus* etc. Hic, ut fertur, amicitia integra Theseo Atheniensi iunctus fuit, et cum Yppocatiam secundum Lactantium, secundum autem Ouidium Yppodamiam duxisset uxorem, ut ait Seruius circumuicinos populos conuocauit ad festum; ex quo secutum est, cum in nuptialibus sacris ceteri onorarentur dii, solus Mars omissus est; quam ob causam indignatus Centauris indignantibus furorem inmisit, qui insurgentes aduersus Lapithas in pugnam, ut supra dictum est, plures ex Centauris cesi occubuere. Lactantius uero dicit hoc in certamine Lapithas fuisse deletos, quod intelligendum est de his Lapithis qui Centauri erant. Perythoum insuper uolunt seu Yppodamia morta, seu ea uiuente et forte repudiata, cum Theseo amico suo conuenisse, qui tunc forte celebs erat, se nisi ex Iouis genitis uxores sumpturos, et cum iam Theseus Helenam rapuisset, que Iouis et Lede filia habebatur, nec altera nosceretur in terris ea tempestate a Ioue genita preter Proserpinam Plutonis coniugem, cum in celum nequirent ascendere, ad Inferos eam rapturi declinauerunt; uerum Cerberus aduersus Perithoum insurgens, illum primo interfecit impetu, quem dum iuuare conaretur Theseus, in magno uite fuit discrimine et ultimo a Plutone detentus est. Tandem redeunte Hercule ab Hispania Gerione superato, et preda ingenti diuite, audito Perithoi infortunio, et captiuitate Thesei, a Trenaro specu descendit ad Inferos, ut tragedus testatur Seneca in tragedia Herculis Furentis; cui obuius Cerberus factus, ut in eadem tragedia plenius dicitur, ab Hercule uictus, atque triplici ligatus catena, Theseo concessus est. Aliqui uolunt Cerbero ab Hercule barbam decerptam; quem, liberato Theseo, per Trenaron ad superos triplici traxit catena etiam renitentem. Pomponius autem in Cosmographia scribit circa Euxisini sinus introitum haud longe ab Heraclea urbe Acherusiam specum esse, ad Manes usque, ut fama fert, peruium et ex eo ad superos aiunt incole Cerberum tractum. Sunt preterea nonnulli, qui ad augendam fabule fidem, cum uenenosis herbis locus hahundet, dicant eas primo ex spuma tracti Cerberi natas, nec in processu a quoquam euelli potuisse; quod hac in historia fictum est, eque ad historiam pertinet. Nam cum clam latronum more non tanquam strenui iuuenes rapturi Proserpinam iuissent Perithous et Theseus nocte, a Cerbero cane Perithous, ut legitur, occisus est, et ab incursantibus detentus Theseus, pro cuius liberatione Hercules ad Inferos discendens, id est in regnum Molossorum, primo claua occurrentem et omnia audentem canem domuit atque ligauit, et Theseum sub interminatione belli Plutoni repetiit, qui illi concessus est, et sic cum cane in Atticam seu Beotiam rediere. Per barbam Cerbero euulsam audaciam atque robur debemus intelligere, quibus canis priuatus est; nam expertus Herculis clauam, et uisa uiri constantia, timidus atque mutus effectus se uictum confessus est. Est enim hominibus barba a natura concessa in testimonium uirilitatis, ut in Moralibus placet Gregorio; hanc enim quotiens tangimus aut uidemus, nos esse uiros meminisse debemus, et nobis ab his, que minime uirum deceant, cauere monemur. De reliquis alibi dictum est.
+
+Polypites Perythoi fuit filius et Yppodamie, ut Omerus in Yliade, dum dicit: {Ton auth' ehgemo noi eue meneptolemos Polupoites, Uhios Peirithooio, ton athanatos teketo Zeus, Ton r' uhpo Peirithoo teketo klete Ihppodameia} etc. Que latine sonant : Illos autem ducebat fortis bello Polypithes filius Perithoi, quem immortalis genuit Iuppiter. Hunc Polypithem Perithoo genuit gloriosa Yppodamia. Hic, ut per eundem Omerum patet in catalogo Grecorum, cum eis in Troianam expeditionem iuit.
+
+Brictona seu Bricton nynpha fuit Cretensis, ut Lactantius asserit, Martis filia. Que cum uirgo adhesisset Diane et, perpetue facto uirginitatis uoto, uenationibus uacaret, eo quod formosa esset, Minoi regi Cretensium placuit. Qui cum ei renuenti uiolentiam uellet inferre, nec aliunde uirgini appareret effugium, se in mare dedit precipitem, et sic ab undis absorta est. Contigit postea, ut piscatorum retibus traheretur eius cadauer in litus. Porro seu Diane, seu Martis turbatione factum sit, pestis ingens insulis immissa est, quam, uidebatur, cessare non possent incole, nisi Diane instituissent templum, et eam Dictimam appellarent, eo quod piscatorum retia, quibus in terram deductum est Brictone cadauer, dicthia nominentur.
+
+Euannes, ut Theodontio placet, Martis fuit filia ex Thebe Asopi fluminis coniuge suscepta. Que quidem Euannes coniunx fuit Capanei insolentissimi hominis, et ex eo filium peperit, quem Stelenum uocauere. Credo ego hanc ferocissimam fuisse feminam, et ideo Martis dictam filiam. Quam ferunt adeo Capaneum uirum suum dilexisse, ut dum fulminatus apud Thebas eius funeralia exercerentur, ponereturque Capanei cadauer semiustum in rogum, ferre non potens tam ingentem animi dolorem, sese iniecisse flammis illud urentibus, et sic una cum uiro exustam, et immixtis cineribus in urnam depositam.
+
+Hermionam poete dicunt Martis et Ueneris fuisse filiam, eamque, relicta Spynge, a Cadmo Thebarum rege in coniugem ductam. Huic Uulcanum aiunt monile fecisse pulchritudinis insigne, sed infausti ominis portanti, et hoc ob odium in eam susceptum, quod ex adulterio coniugis nata sit. Ex hac insuper Cadmus IIII suscepit filias; et postremo, ut aiunt, in serpentes uersi in mortem usque mansere. Cuius fictionis absconditum hoc esse potest. Primo Ueneris filia fuit Hermiona quantum ad Cadmum, quia pulchritudine seu facetia sua potens fuit in Cadmum uenereas immittere flammas, id est libidinosam flagrantiam, quod Ueneris est; et hoc in quantum ob ipsius desiderium Spyngem pristinam coniugem abdicauit. Martis uero ideo filia dici potest, quia eidem Cadmo causa fuit belli; nam, ut dicit Eusebius, Palefatum inducens in testem, Spyngos propter zelum Hermione a Cadmo, cuius erat uxor, discessit, et confestim in eum bella commouit. Et sic Martis filiam, id est belli causam, Cadmus assumpsit uxorem. Monile autem infaustum a Uulcano conditum accipi potest propter infaustum huiusce matrimonii exitum, eo quod ab Amphyone et Zetho regno priuati et in exilium pulsi sunt. Quod autem in serpentem uersa sit, potest intelligi, seu quia exul circa infima uti serpentes incedunt, se cum uiro exercuit, ubi, dum regnaret, uacabat excelsis; seu quia per diuersa post exilium nunc huc, nunc illuc errauere ut serpentes; seu quia affecti senio pectus in terram uersum, uti serpentes faciunt, qui pectore gradiuntur, incessere.
+
+Hiperuium Martis fuisse filium asserit in libro Naturalis hystorie Plinius fuisse. De quo nil aliud reperisse memini, nisi quod idem Plinius dicit, eum scilicet primum fuisse, qui occidit animal, et ob id puto, cum opus seuum uisum sit, Martis filium dictum.
+
+Etholus Martis fuit filius, ut Plinius in libro Naturalis hystorie testatur, eiusque fuisse compertum iaculum dicit. Credo ego hunc Etholum regem fuisse Etholie, et ab eo forsan denominatam fore regionem illam, in qua cum bellicosi plurimum populi sint, et ipse Etholus, ut inuentum eius ostendit, cum bellicosus esset homo, ab ipsis Etholis Martis filius dictus est.
+
+Remus et Romulus, seu Romus, ut ueteres asseruere Romani, Martis fuere filii ex Ylia uestali uirgine suscepti. Ex quibus, ubi De fastis, refert Ouidius. Quod cum Ylia urna sumpta iret aquam latura pro sacris, sub salice fessa consedit, et canentibus auibus in somnum soluta, a Marte uisa et oppressa est; ei uero dormienti uisum est se in conspectu ignium uestalium stare, et in focos uictas laneas, quibus obumbratum caput habebat, cecidisse, et ex eis duas consurgere palmas, quarum altera maior ramis totum occupauerat orbem. Quas cum moliretur patruus excidere, a pyco Martia aue et lupo tutate sunt. Que cum ex eo compressu, quem dormiens passa fuerat, geminos peperisset, iussu Amulii regis Albanorum patrui sui, ut proicerentur in Tyberim delati; cum intumuisset pridiani ymbris causa flumen, nequeuntes delatores deuenire ad alueum, illos in ripam deposuere, ibi aliquandiu a pyco nutriti, aduenit lupa, que catulos perdiderat, et admotis labellis eorum uberibus eos educauit. Figmenti huius ratio satis summitur ex Romanorum annalibus. Habetur enim pro comperto Yliam ex incognito patre uno partu Remum et Romulum peperisse, et sic uitte uirginitatis testimonium ferentes in ignem decidere. Duo nati, duo fuerunt palme, quia uictoriosi fuere iuuenes, sed alter magis, scilicet Romulus, qui Romanum fundauit imperium, per quod omnis orbis suis et suorum scilicet uictoriis subactus est. In has seuire uoluit patruus dum abici iussit. A pyco autem educatos ideo dixere, quia pycus formicis alatur, per quas agricole intelliguntur; sic et ipsi a Faustulo pastore regio, qui et agricultor erat, collecti et seruati sunt, et a lupo nutriti etiam sunt, quoniam ab Acca Laurentia Faustuli coniuge lactati et maternali solertia gubernati fuere; quam lupam uocauere, eo quod nobile scortum fuit, et talis nuncupantur lupe ob auaritiam, causa cuius pudicitiam prostrauere, et inde in odiernum usque cellule talium lupanaria appellantur. Quod autem ex Marte geniti sint ad contegendam conditorum tam inclite gentis infamem originem adinuentum est, conuenientibus etiam moribus iuuenum figmento; nam rapaces et predones et elati animi atque bellicosi fuere. De quibus dicit Titus Liuius, quod cum Amulius Numitorem fratrem regno expoliasset, Lausum eius occidit filium, et Yliam, ad auferendam spem prolis, uestalem dicauit uirginem, ex qua cum nati gemini, et iussu Amulii essent expositi, a Faustulo rerum conscio educati, et ad etatem usque puberem deducti, cum rapinis et latrociniis uacarent, stirpis eorum facti consci et fraudis Amulii, ex composito cum captiuus a sociis duceretur alter et alter, quasi accusator, cum consciis ad Amulium uenissent. Quo consurgentibus, hinc accusatore, inde accusato in regem, eum occiderunt, et genus professi suum, auo eorum Numitori seni regnum restituere. Ipsi uero, ubi nunc Roma est, sibi condidere urbem. Et dum de se uterque noue urbi nomen uellet imponere, in hanc concordiam ex composito deuenere, ut siquis faustius sumpsisset augurium ex diuersis montibus, is nomen imponeret ciuitati. Ex quo secutum est, ut sex uultures uideret Remus, XII Romulus; quam ob rem, quoniam plures uidisset, Romam a se nuncupauit urbem. Remus autem postea, quia sulcum loco muri signatum contra edictum Romuli superasset, seu aliam ob causam a Romulo iussum sit, a Fabio Romuli duce Remus cultro pastorali occisus est. Et sunt qui arbitrentur eum ibidem sepultum, ubi futuri muri uestigium transgressus est. Ostenduntque hodierni pyramidem in muro, saxis in altum egestam, cadaueri eius superedificatam.
+
+Romulus Ylie et Martis fuit filius, ut supra proximo monstratum est. Esto dicat Seruius hunc Romum appellatum fuisse, uerum pro Romo Romulus blandimenti causa dictum, nam gaudent diminutione blanditie. Hic quidem primus fuit Romanorum rex, bellicosissimus homo adeo, ut merito Martis filius crederetur, nulla enim illi quies unquam fuit. Hic multos ex adiacentibus urbi populos armorum ui sui dicioni subegit. Et quoniam uir bellorum fuit, pauca sacra apud nouum populum, quem ex fugitiuis et latronibus asylo facto congregauerat, et Sabinas mulieres fraude captas congregatis concesserat, instituerat; sed inter alia Laurentalia intulit, hanc ob causam, ut dicit Macrobius, quia, ut Macer in Hystoriarum libro refert, Faustuli coniugem Accam Laurentiam Romuli et Remi nutricem, regnante Romulo Carutio cuidam Tusco diuiti nuptam auctamque premortui Carutii hereditate, Romulum, quem nutriuerat, heredem liquisset, et sic ob id pietatis causa festum Laurentalium institutum. Non nulli aliter opinantur, dicentes non a Romulo, sed ab ipsa Acca Laurentia hoc introductum sacrum, et a Romulo continuatum. Que opinio roborari uidetur autoritate Fulgentii, qui in libro Antiquorum sermonum dicit sic: *Acca Laurentia Romuli nutrix consueuit pro agris semel in anno sacrificare cum XII filiis suis sacrificium precedentibus; unde dum unus mortuus esset, propter nutricis gratiam Romulus inuicem defuncti succedere pollicetur; unde et ritus processit cum XII, et hi XII qui sacrificarent deinceps Aruales dicti sunt fratres, sicut Rutilius Geminus in libris pontificalibus memorat*. Hic insuper annum primus Romanis ex decem mensibus ordinauit, quorum primum a Marte patre Martium appellauit. Preterea centum fore patres instituit, quos senatores nuncupauit, et qui ex his nascebantur, patricii uocabantur. Inde sedato Sabinorum ob raptum mulierum bello, populum diuisit in curias, et equitum tres centurias descripsit, et alia multa fecit bellica potius quam pacis tempora prospectantia. Inde multarum insignis uictoriarum, dum apud Capreas paludes ad recensendum exercitum concionem haberet, cohorta subito tempestate maximo cum fragore celi et tonitruorum strepitu, ingenti atque denso nymbo contectus est, adeo ut eius conspectus auferretur a plebe, nec ulterius postea in terris uisus sit; creditumque est a patribus, eo quod plebi uideretur fauere nimis, trucidatum, et in paludem cadauer eius deiectum. Sed postquam plebs orbitatis metu aliquandiu tacuit, a nonnullis initio facto, deum deo natum regem parentemque urbis Romane salutare cepere, et uota exhihere. Quam stolidam opinionem unius nobilis uiri consilio roboratam aiunt. Nam Iulius Proculus, qui ex stirpe Enee creditus cum Remo Romuloque, Alba relicta, Romam deuenerat, et in ciuitate sollicita desiderio perditi regis in concionem prodiit: Romulus, Quirites, parens urbis huius, prima hodierna luce celo repente delapsus, se michi obuium dedit, cum perfusus horrore uenerabundus astitissem, petens contra, ut intueri fas esset: Abi, nuntia, inquit, Romanis celestis ita uelle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit; proinde rem militarem colant sciantque, et ita posteris tradant nullas opes humanas armis Romanis resistere posse; hoc, inquit, locutus sublimis abiit. Ex quo factum ut, sub nomine Quirini, sic enim quia hastatus incederet, et hasta quiris Sabina lingua diceretur, appellatus et deus habitus sit. Plinius tamen, ubi De uiris illustribus, dicit Romulum a Curibus, Sabinorum oppido, Romanos appellasse Quirites. Decessit quidem postquam annis UII et XXX regnasset, et regnare cepit anno mundi IIIIccccxlu, natus annorum XU, ut scribit in libro Temporum Eusebius. Et quoniam ultimus ex compertis ex prole Martis est, libello nono secum libet finem imponere.
+Genealogie deorum gentilium liber UIIII explicit.
+
+Mediterraneum mare, Affrico et Asyatico atque Europo litore terminatum, mille conspicuum insulis, opere Herculis, regum inclite, inter Abilam et Calpem, occidentalia promontoria, que Pomponius columnas Herculis uocat, ad terras demissum nostras ex Occeano uetustissimi credidere homines. Ex quo, sic deo sua liberalitate nostris oportunitatibus prouidente, ingens mortalibus commodum consecutum est. Quid enim spectare, diuino prestante lumine, rates, humano escogitatas ingenio, et artificio fabrefactas, nunc remigio sulcantes undas, nunc uelo tenso uentorum impulsas spiritu, quibus omne grande defertur onus? Quid eorum excogitare audaciam, qui se primo undis incognitis et inexpertis flatibus credidere? horror equidem est. Horum tamen, et si non semper, ut plurimum tanta fuit fides aut audentium fortuna, ut transfretantes peregrinatione longinqua non dicam cursu solum, sed uolatu celeri delati, aurum metallaque cetera Eois, uestes purpureas et aromata, lapides preciosos et ebora occiduis, peregrinas aues et balsama, ligna nostris siluis incognita, gummas et sudores arborum reliquos, radicesque non omni solo familiares, ex quibus tam sanis, quam egris corporibus medicamina atque oblictationes sequuntur innumere; et, quod non minimum humani generis reipublice bonum est, his agentibus nauigationibus maris huius, factum est, ut Cymber et Celta altero orbis ex angulo non nunquam sentiant, qui sint Arabes, quid mare Rubrum, quid et Sabea nemora sudent. Hyrcanus et Tanays incola Athlanticos noscant Hesperidas, et eorum etiam gustent aurea mala. Feruentes Ethyopas et Nylum ac Lybicas pestes gelidus Yperboreus lustret et Sarmata. Sic et Hispanus Maurusque uisitatus uisitet Persas et Yndos et Caucasum. Et Tyles ultima calcet Taprobanis litora, et dum sua inuicem permutant bona, mores non solum legesque et habitus mirentur, fit, quin imo qui se, dum alterum intuetur, ex altero quam sit mundo, nec uno eodemque se cum illo ambiri occeano arbitratur, ritus miscet, fidem mercimoniis comunicet, amicitias iungat, et, dum sua docent ydiomata, discunt etiam aliena, et sic fit, ut; quos fecerat distantia locorum extraneos, nauigatio iungat faciatque concordes. Sunt preterea et alia multa, que, si tanta non sint admiratione conspicua, sunt forsan utilitate continua cariora. Prebet hoc mare lembis infinita piscationum commoda, quibus fit, ut opipares diuitum mense magnis atque sapidis piscibus onerentur et pauperes minoribus nutriantur. Hoc insuper prestante tranquillo, ex insulis fertilibus pecora, iumenta atque frumenta et oportuna quecunque uictui in continentem et alterutrum deferantur; dat ualidis infirmisque lauacra, et sale suo ualere facit insipida, humectat ad iacentes undique terras, eiusque meatu subterraneo fistulas implet, ex quibus fontes habemus et flumina, quorum nisi susceptor adesset, in conuallibus maxima hominum peste marcerent. Quid multa referam? Hoc tam singulare bonum cunctis, ut prisci finxere poete, in diuisione regni trium filiorurm Saturni Neptunno contigit, et eius dictus est deus. Cuius quoniam prolem explicaturus sum, libuit me ipsum per eius beneficia circumagere paululum ut, si, dum aliorum nauigans posteritates exquirens se absque periculo cimbule mee sulcare permisit, nunc exquirenti suam tranquillum se prebeat. Quod oro, ut ille faciat, qui illud in cataclismo infra litora reuocauit.
+
+Neptumnus Saturni et Opis fuit filius, et dum natus est a matre fuit absconditus, ne a Saturno occideretur, ut in sacra hystoria legitur. Hunc ueteres maris dixere deum, quod ex carmine Maronis patet, dum dicit: *Maturate fugam regique hec dicite uestro: Non illi imperium pelagi seuumque tridentem, Sed michi forte datum* etc. Neptumno scilicet. Quod forsan ab Omero sumptum est, dum in persona Neptumni sic in Yliade dicit: {Treis gar t' ek Kronou eimen eidelpheoi, ohus teketo Rhea, Zeus kai ego, tritatos d' Aides eneroisi anasson Trikhtha de panta dedastai, ekastos d' emmore times E toi egon elakhon polien ala naiemen aiei} etc. Que latine sonant : Tres enim a Saturno sumus fratres, quos genuit Rhea, Iuppiter et ego; tertius autem Dites mortuis dominans. Tripliciter autem omnia diuisa sunt, cuilibet autem contigit honor, certe michi contigit antiquum fretum habitare semper etc. Huic preterea dicit Albericus uxorem fuisse nomine Anphitritem, et amplissimam, sed ex pluribus mulieribus, prolem. Et cum illi currum comitesque dederint, qualiter per regnum incedat suum, pulchre describit Uirgilius, dicens: *Iungit equos curru genitor spumantiaque addit Frena feris manibusque omnes effundit habenas. Ceruleo per summa leuis uolat equora curru; Subsidunt unde tumidumque sub axe sonanti Sternitur equor aquis, fugiunt uasto ethere nymbi. Tum uarie comitum facies, immania cethe, Et senior Glauci chorus Ynousque Palemon Tritonesque citi, Phorcique exercitus omnis. Leua tenet Thetis et Melite Panopeaque uirgo, Niseeque Eploque Talya Cymodoceque* etc. Sed Statius aliter eius describit excursum, dum dicit: *Qualis ubi Eolio demissos carcere uentos Dux pre se Naptunus agit magnoque uolantes Inicit Egeo, tristis comitatus eunti Circum loca fremunt Nymbique Hyemesque profunde Nubilaque euulso terrarum sordida fundo Tempestas* etc. Huic insuper de impositione nominis Athenis cum Minerua litigium fuit, quod, quoniam ubi supra de eadem dictum est, satis plene describitur, reiterasse superuacaneum duxi. Sic et de muris Troie ab eo et Apolline constructis, ubi de Laomedonte legitur, inuenitur. Uolunt eum insuper Iunonis fuisse alumnum, et loco sceptri gestare tridentem, et rerum illi fundamenta sacrata. Ex quibus quid senserit decepta uetustas, uidendum est. Neptunus maris deus a fingentibus dictus est, eo quod sic in sacra legatur hystoria: *Iuppiter Neptuno imperium dat maris, ut insulis omnibus et que secus mare loca essent omnibus regnaret* etc. Hinc poete postmodum ubi regem dixisset hystoriographus, deum fingendo dixere; que fictio adeo adoleuit, ut etiam qui se prudentes arbitrabantur, infanda credulitate caperentur. Amphytritem autem illius ideo dixere coniugem, quia semper mari iunctus sit sonus, qui ubique in litus sit in circuita orbis proicientibus sese undis in terram; dicitur enim Amphytrites ab amphi, quod est circum, et tryton maris sonus, et sic circumsonans. Currus autem habet designare motum eius in superficie, qui cum reuolutione et rumore fit ut currus faciunt rote. De eius incessu et comitiua, per quod a Uirgilio scribitur redeuntis in tranquillitatem maris mos, seu natura ponitur. A Statio uero contrarium designatur, qualiter scilicet ex tranquillitate mare efficitur procellosum. Mare autem Iunonis fuisse alumnum ideo dictum est, quia aer ex aquis suscipit incrementum, ut ubi de Iunone dictum est. Tridens autem sceptrum illi concessum triplicem aque proprietatem ostendit; est enim labilis, nabilis et potabilis. Fundamenta uero illi ideo consecrata sunt, quia eius opere terra moueatur, et ob id ab Omero uocatur sepissime Ennosigeos, quod idem est quod terram mouens; et propter hoc uoluerunt insipidi, id quod sibi sacrum esset, ab eo deberi seruari. O quam male legerant isti Dauiticum illud: *Nisi dominus edificauerit domum, in uanum laborant qui edificant eam; et hi potissime qui Neptunno fundamenta commodant, cum nil stabile sit, nisi fundetur in petra; petra autem Christus est*. Uocant eum Neptunum, ut ait Rabanus et Ysidorus, quod nubat, id est mare terram tegat, uel, ut dicit Albericus, eum a nando dictum, quasi ob id moueatur quod in eo res innatent. Ridiculum est ab inopinato regis nomine uelle regni qualitates expromere.
+
+Dorus, ut dicit Seruius, Neptuni fuit filius. Quem alii in parte Grecie regnasse uolunt, ibique tante fuisse autoritatis, ut omnes, apud quos gessit imperium, ab eius nomine Dori nuncupati sint. Ysidorus uero ubi De ethymologiis, et Rabanus in libro De origine rerum dicunt: Dorus Neptuni et Elepis filius fuit, unde Dori nomen et originem ducunt. Sunt autem Grecie pars, ex quibus etiam cognominata tercia lingua Grecorum, que Dorica appellatur. Cur autem hic Neptuni dicatur filius, talis uidetur ratio. Primo enim possibile est eum Neptuni regis fuisse filium, et tam uirtute sua, quam autoritate patris in magnum deuenisse nomen, ut fit, et de hoc satis dictum sit. Consueuere preterea ueteres, et potissime qui generosi erant animi, a propriis sedibus ad alias transmeare, non nunquam motu proprio ob cupidinem glorie, et aliquando seditionibus pulsi, uel alia necessitate coacti. Qui eo quod nondum ubique peruii essent montes, et tenebrosa uetustate nemora complerent omnia, quia litora colerentur tantum, Mediterraneis fere neglectis locis, nauigio ferebantur, et ubi applicabant, seu ui litore occupato, seu sponte incolarum suscepti essent, si uidentium opinione erant uel efficiebantur insignes, dum nationes eorum alia non haberetur ab incolis rudibus notitia, quod per mare uenissent, et ut etiam eius originis gloriam ampliarent, confestim Neptuno attribuebant, eumque Neptuni filium nuncupabant. Si forsan huiusmodi homo terrestri aduenisset itinere, Terre illum filium esse dicebant. Quod multis contigisse indocta testatur antiquitas. Et ne sepius reiterandus sit sermo, sic de reliquis Neptuni filiis, ni alia ratio demonstretur, intelligendum sit.
+
+Amicis uel Amicus filius fuit Neptumni et Melites nynphe, secundum Seruium, qui eum dicit a Polluce certamine superatum. Quod Lactantius apertius explicans dicit, quod, cum Pollux cum Argonautis ad Bebritium nemus appulisset, et eum Amicus Bebritiorum rex ad cestuum prouocasset certamen, haberetque semper hanc consuetudinem, ut insidiaretur intrantibus Bebritium nemus, et sub titulo euocationis in certamen, in illud aduenas deduceret et occideret, contigit quod cum in eundem perduxisset Pollucem, et superatus ille uellet uim inferre, conuocatis a Polluce sociis, ibidem occisus est ubi alios occidere consueuerat. Theodontius uero hunc dicit ex Melanthone Prothei senis filia Neptuni fuisse filium. Uerum ego magis Seruio credam, cum dicat Leontius, eum ex Melita insula haud longe a Sicilia ibidem deuenisset, et Bebritie regnum uiribus occupasse. Est enim Bebritia regio, que postea Bithinia nuncupata est, proxima Troadi.
+
+Buthes, ut asserit Theodontius, filius fuit Amici regis Bebritiorum. Quem dicit Leontius ob patris seuitiam, eo ab Argonautis ceso, regno pulsum, et cum Melitam auitum regnum repeteret, post aliquales errores, paruo nauigio Drepanum in Sycilia deuenisset, ibidem a Lycaste, nobili atque pulcherrima ea tempestate meretrice, hospitio susceptus est. Qui cum forma ualeret et moribus et etate, a Lycaste facile adamatus est; cuius cum esset usus contubernio, ex ea filium suscepit, quem Ericem nuncupauit. Et quia Lycastes ob eximiam pulchritudinem et meretricium ab incolis Uenus uocaretur, fabule datus est locus, Buthem, scilicet Ericem, ex Uenere suscepisse.
+
+Eryx, ut Theodontius dicit, filius fuit Buthis et Ueneris. Seruius autem dicit Neptuni et Ueneris filium, et ex numero Argonautarum fuisse, et ait quod, cum Uenus spatiaretur in litore Syculo, a Neptuno oppressa, Erycem concepit. Quod predictis male consonum est. Esto dici possit Buthem hominem exterum et a mari uectum Neptunum dici. Hic Erix regnans in Sycilia, et uiribus fidens, hospitibus legem posuerat, ut secum cestibus decertarent. Qui tandem ab Hercule ex Hyspania redeunte uictus occubuit. Sane Theodontius, hystoriam continuans generationis eiusdem dicit, quod cum tam iure parentum, quam maximarum diuitiarum meretricio quesitarum Lycastes amplissimum in eo Sycilie angulo dominium possideret, et uiribus Buthis etiam ampliatum, ea moriente, Eryx tam thesauro quam egregio matris titulo, licet falso, elatus, se loci regem dixit, et in culmine propinqui Drepano montis templum ingens construi fecit, quod matri dicauit, et uocari iussit templum Ueneris Erycine. Tandem insolens nimium ab Hercule occisus est, et in monte sepultus, ubi matri condiderat templum.
+
+Phorcus, ut dicit Seruius, Neptuni et Thoose nynphe filius fuit. Hunc dicit Uarro regem fuisse Corsice et Sardinee, et ab Athlante rege nauali certamine superatum, et cum magna exercitus sui parte obrutum. Quam ob rem socii, qui fuere superstites, in suam consolationem eum in marinum deum fuisse conuersum dixere; et sic maris dictus est deus fauentibus poeticis fictionibus desiderio attestantium. Et sic uidetur ea demersione Phorcum sibi deum patrem et deitatem quesisse.
+
+Bathillus, ut dicit Theodontius, filius fuit Phorci et marini monstri. De quo, et si quedam alia referat, licteris fere a lituris deletis legisse non potui, nec aliud usquam alibi uidisse memini.
+
+Thoosam dicit Seruius Phorci fuisse matrem. Uerum Omerus in Odissea eiusdem Phorci dicit fuisse filiam sic: {Antitheon Poluphemon, ohou kratos esti megiston Pasin en Kulopeon Thoosa de min teke nuophe, Phorkunos thugater ahlos atrugetoio medontos} etc. Que latine sonant : Anthiteum Polyphemum, cuius potentia est magna omnibus in Ciclopibus. Thoosa autem ipsum genuit nympha Phorcinos filia mari sine fece predominantis. Et sic apparet hanc Phorci filiam fuisse, et ex Neptumno peperisse Polyphemum Ciclopem. Nec aduersatur quod dicit Seruius eam Phorci matrem, cum due potuerint esse eodem nuncupate nomine, quarum altera fuit mater, altera uero filia.
+
+Scylla, ut ait Seruius, Phorci et Creteidos nynphe filia fuit. Quam, ut ait Ouidius, Glaucus ex Antidone ciuitate marinus deus amauit, et quoniam illam Cyrci filie Solis, que illum diligebat, preponeret, irata Cyrces fontem, in quo consueuerat Scylla lauari, uenenis infecit, adeo ut, dum descendisset Scylla in eum more solito, pube tenus repente in uarias est mutata formas; attamen cum suam deformitatem horreret, sese in propinquum precipitauit mare, et Glauci amantis sui opere dea marina facta est. Alii marinum monstrum effectam dicunt. Cuius formam sic describit Maro: *At Scyllam cecis cohibet spelunca latebris Ora exertantem et naues in saxa trahentem. Prima hominis facies et pulchro pectore uirgo Pube tenus postrema immani corpore pystrix Delphinum caudas utero commissa luporum. Prestat Trinacrii metas lustrare Pachini* etc. Omerus autem longa carminum serie aliter in Odissea describit fere in hac sententia. Dicit enim eam latrantem et catuli uocem habere nuper geniti, aspectu horribilem, et pedes habere XII, cum sex capitibus, et in omne caput os ingens cum trinis ordinibus dentium, plenis nigra morte, eamque in spelunce medio morantem capita extra mittere in profundissimum mare, piscarique ut delphynes capiat uel balenas. Leontius autem aliam a superiori de Scylla recitat fabulam. Dicit enim quod, cum Scylla misceretur Neptumno, Amphytrites eius coniunx commota zelo, sparsis in aquis farmacis, in quibus lauari consueuerat, eam uertit in caninam feram, quam Hercules cum preda Gerione Hyspano superato rediens, eo quod sibi boues abstulisset, occidit; uerum illam pater eius reuocauit in uitam. His premissis, quid contegant enucleandum est. Sunt ergo qui extiment olim in litore Calabro freto tenui a Syculo separato, aduenam fuisse mulierem, summa pulchritudine et astu plurimo ualentem, et cum feruenti ureretur pruritu, modestia morum et honestate oris, quibus uirginem seu pudicissimam fingebat matronam, illectos hospites in concupiscentiam suam nudabat substantiis, et hinc datum fabule locum. Fulgentius autem de ea aliter sentit in moralem sensum eque fictionem trahens, et dicens sic: Scylla enim Grece quasi exquina dicta est, quod nos Latine confusionem dicimus; et quid confusio nisi libido est? Quam libidinem Glaucus amat; Glaucus enim Grece luscitius dicitur, unde et glaphcomata dicimus cecitatem. Ergo omnis qui luxuriam amat cecus est. Nam et Antedonis filius dictus est; Antedon enim Grece quasi antiidon, quod nos Latine contrarium uidens dicimus; ergo lippitudo ex contraria uisione nascitur, id est ex re contraria uisui. Scylla uero in modum ponitur meretricis, quia omnis libidinosa canibus lupisque, id est immundis atque spurcidis et hiulcis hominibus inguina sua necesse est misceat. Iuste ergo lupis et canibus mixta. Quam Cyrces odisse dicitur. Cyrces manus diudicatio uel operatio nuncupatur, quasi Cyronere. Laborem enim manuum et operationem libidinosa mulier non diligit. Hec ille. Glaucus autem, supra ubi de Cyrce, pro maris spuma sumptus est, qua habundat Cyrces mons in radicibus suis ratione scopulorum, circa quos mare impulsum frangitur, et sic Scylle scopulus; tamen de hoc satis ubi de Cyrce. Salustius autem dicit: saxum esse simile celebrate forme procul uidentibus; canes uero et lupi ob hoc ex ea nati finguntur, quia ipsa loca plena sunt monstris marinis, et saxorum asperitas illuc imitatur latratus canum. Sed nos paululum figmentis explicatius adaptemus. Certissimum est ex parte Ytalie in conspectu litoris Tauromentani saxa esse ingentia, atque cauernosa et acuta, et cultrorum ritu secantia, et se in fretum Syculum protendentia; in quo eo motu, quo occeanus assidue agitatur, fluxu scilicet et refluxu, adeo cursu uelox et impetuosum fertur mare, ut nil celerius uideatur aut potentius. Preterea flantibus ab Arthoo in Austrum uentis, et ab Austro in Arthoum tanto impetu eo in freto in se undas impellunt, ut percussionibus suis in celum usque uideantur efferri; ex quo tam impetuoso motu fit, ut intrantibus undis cauernas Scylle rumor causetur ingens, qui hinc inde fractus, latratus canum ululatumque luporum imitatur; et quoniam in uacuum semper declinant aque, fit ut, eis descendentibus in cauernas Scylle, secum potentius impetus, si sint nauigia, trahat; et sic ex ueritate contingentium constat Uirgilii fictio. Quod illi multa sint capita, ut dicit Omerus, nichil aliud est quam pluralitas scopulorum ibidem dum se retrahunt unde, caput in altum extollentium, quibus iuxta numerum ut pedes sint, id est fundamentum eorum oportunum est. Ora autem plura et dentium ordines, nil aliud quam crebros euripos inter secantia saxa discurrentes ostendunt, qui quidem nigra morte, id est mortis periculo, illos intrantibus pleni sunt. Quod delphinis piscetur, aut balenis, ideo dictum est, quia locus ille semper magnorum ac monstruosorum piscium habundans sit. Quod autem dicebat Leontius Scyllam misceri Neptumno euidens est; nam, ut patet, in mare protenditur saxum, et quoniam ibi sit tempestas et sonoritas assidua, ideo fictum ab Amphytrite est pharmaca fuisse iniecta. Quod autem illam occideret Hercules, dicit Theodontius ob id fictum, quia unius Cyclopis filius inter saxa Scylle perierit, quam ob rem in ultionem suam Cyclops maximis molibus loco iniectis ora Scylle clausit, et inuium fretum fecit, et ob id mortua Scylla dicta est; tractu tamen temporis omnia iniecta in se retrahens mare locum redegit in formam pristinam, et sic a Phorco suscitata est filia. Scyllam autem Phorci fuisse filiam dicit Theodontius a Phylocoro testari, eamque cum ex Sardinia Steleno Corinthio nobilissimo iuueni mitteretur in coniugem, ibidem perisse, et loco reliquisse nomen.
+
+Medusa, Stennio, et Euriale Phorci filie et ex monstro marino suscepte fuere, ut Theodontius dicit. He quidem Gorgones appellate fuere, et, uetere testante fama, inter omnes tres unum tantum oculum habuere, quo utebantur uicissim; et, ut scribit Pomponius Mela in Cosmographya, insulas Dorcadas tenuere, quas esse constat in occeano Ethyopico ex opposito Ethyopum Hesperidum. Quod etiam a Lucano testari uidetur ubi dicit: *Finibus extremis Lybies, ubi feruida tellus Accipit occeanum demisso sole calentem, Squalebant late Phorcinidos arua Meduse etc. His insuper hanc fuisse proprietatem aiunt, ut quoscunque eas intuentes in saxa conuerterent. Has duas tantum fuisse dicit Ouidius: Cuius in introitu geminas habitasse sorores Phorcidas, unius sortitas luminis usum* etc. Et hec quantum ad omnes tres dicta sint. Nunc autem fictionum sensum libet inserere. Et ante alia has ego Phorci regis Sardinie, de quo supra, filias fuisse non puto, sed alicuius alterius Phorci apud insulas Dorcadas ea tempestate regnantis. Monstri autem marini ideo filias dictas puto a similitudine. Monstrum enim marinum balena est, cuius inter proprietates dicunt hi, qui animalium exquisiuere naturas, hanc esse, ut dum os aperit, tanto odore cuncta circum compleri, ut omnes ad eam propinqui conueniant pisces, ipsa autem quos uult capit, donec eius expleatur fames; et quia equo modo Phorcinides mirabili pulchritudine sua ad se uidendas omnes attrahebant homines, monstri filie dicte sunt. Eis unum tantum fuisse oculum ob id fictum uidentur credere Serenus et Theognidus antiquitatum hystoriographus, eo quod unius et eque pulchritudinis essent. Ego autem reor eo quod ex eis intuentium omnium unum et idem esset iudicium. Quod autem prospectantes in saxa conuerterent, ob id fictum existimo, quia tam grandis esset earum pulchritudo, quod eis uisis obstupescerent intuentes, et muti atque immobiles non aliter quam essent saxei deuenirent. Gorgones uero dicte sunt, quia, ut dicit Theodontius, cum moriente patre ditissime remansissent, adeo rem curauere suam, ut auctis diuitiis plurimum a suis hoc uocarentur cognomine, quod sonat terre cultrices; nam Grece georgi agricultores dicuntur. Fulgentius quidem longe aliter sentit. Dicit enim tria esse terroris genera, que per nomina harum demonstrantur. Stennio namque debilitas interpretatur, id est timoris initium, quod tantum mentem debilitat. Euriale uero idem est quod lata profunditas, id est stupor uel amentia, que profundo quodam terrore mentem debilitatam spargit. Medusa autem obliuionem significat, que non tantum mentis turbat intuitum, uerum etiam caliginem ingerit uisus. Hec terror in omnibus operatur. Sed, salua semper Fulgentii reuerentia, ista non uidentur de mente fingentium, cum hec non terrorem, sed admirationem inferrent.
+
+Medusa filia Phorci, ut dictum est, cum spetiosissima mulierum esset, habuit inter alia sui decoris spectabilia, ut Theodontius asserit, crines non solum flauos, sed aureos, quorum splendore captus Neptumnus cum ea concubuit in templo Minerue, ex quo concubitu Pegasus equus natus est; quam ob rem turbata Minerua, ne ignominia templo iniecta remaneret inulta, crines Meduse mutauit in angues, et sic ex pulchra monstruosa facta est. Cuius monstri cum fama uolitaret undique, factum est, ut ad illud superandum ueniret Perseus scuto Palladis armatus, qui ei caput abscidit, et cum uolans remearet in patriam, caputque secum deferret Gorgonis, contigit quod cadentibus guttis sanguinis per solitudines Lybicas ex eis crearentur serpentes, quorum plenissima est Lybia. Medusam crines habuisse aureos ideo fictum reor, ut intelligamus eam fuisse ditissimam, cum per crines summantur substantie temporales, propter has autem substantias Neptunnus, id est exterus homo, ut fuit Perseus, in concupiscentiam eius trahitur, et eam in templo Minerue opprimit, id est intra terminos prudentis consilii illam superat; quod etiam per scutum Palladis demonstratur, qui cristallinus erat, ut per eum summatur prudentis circumspectio; habet enim hoc cristallum, ut reddat oculis intuentis quicquid extra se geritur; sic et dux discretus consilio, quid possint hostes agere, intuetur, et sic se tutum facit, dum illorum a se preuisa frustratur consilia. Ex compressu autem prudentis et exteri ducis oritur Pegasus equus, id est fama, ut in sequentibus, ubi de eo, patebit latius. Crines autem in serpentes uertuntur, quotiens quis ratione substantiarum suarum opprimitur; nam que consueuerant splendoris esse causam, possidenti in mordentes sollicitudines curasque uertuntur. Caput enim tunc Meduse absciditur, cum substantiis spoliatur, per quas uiuere et multa posse uidebatur. Quod serpentes in Lybia ex sanguine capitis Meduse nati sint, ad roborandam figmenti speciem potius, quam ad aliquid significati tegendum dictum est. Testatur autem Eusebius in libro Temporum, hanc Medusam a Perseo preda diuitiarum tracto superatam, atque regno diuitiisque priuatam, Cecrope Athenis regnante, dicitque a Dydimo scriptum in hystoria peregrina.
+
+Albion et Borgion, ut Pomponius Mela in libro Cosmographye testatur, filii fuere Neptuni. Ex quibus ipse idem talem recitat fabulam. Transeunte Hercule inter hostia Rodani et loca, que postea Mariana fossa dicta sunt, ei Albion et Borgion obuii facti sunt, eius impedientes transitum. Quam ob rem cum Hercules aduersus eos inisset certamen, deficerentque ei tela, ab inuocato patre eius Ioue illi subsidium datum est, ymber scilicet lapidum, quorum adeo locus ille habundans est, ut facile pluisse existimes. Arbitror ego hos probos fuisse uiros et aduenas, cumque sibi ibidem sedes sumpsissent, timentes ne forte pellerentur, obuiasse Herculi uel alteri uenienti, a quo superati sunt, et iacentes passim lapides locum fabulose pluuie inuenisse.
+
+Tharam filium fuisse Neptuni Seruius asserit, dicitque eum circa Sallentinorum confinia Tarentum olim inclitam ciuitatem condidisse, et a suo nomine nuncupasse. Esto Iustinus uelle uideatur a spuriis Spartanorum conditam. Uerum idem Seruius ab eiusdem duce Phalanto non conditam, sed restauratam confirmat.
+
+Polyphemus Cyclops, uti et reliqui Cyclopes omnes, filius fuit Neptuni ex Thoosa Phorci filia conceptus, ut in Odissea dicit Omerus: {Antitheon Poluphemon, ohou kratos esti megiston Pasin en Kuklopeos Thoosa de min teke nuophe, Phorkunos thugater alos atrugetoio medontos} etc. Que latine sonant : Antitheum Polyphemum, cuius potentia est magna omnibus in Ciclopibus; Thoosa autem ipsum genuit nympha Phorcinidos filia mari sine fece predominantis. Constat enim hunc inter Cyclopes notissimum et potentissimum fuisse, quem Ouidius Galatheam Syculam nynpham amasse describit, atque Acim eius amasium occidisse. Preterea eum unicum habuisse oculum uolunt et ingentis stature fuisse hominem, atque amplissimos in siluis Syculis seruasse greges , et postremo ab Ulixe priuatum oculo. De quo Omerus in Odissea talem refert fabulam. Dicit enim, quod cum Ulixes uagus post Ylionis excidium, Lothophagis relictis, uenisset in Syciliam, uidit ibi hominem uillosum et hispidum greges mungentem, et ab antro suo solum amouentem lapidem, quem mouere nequissent iuga boum XX; tandem cum antrum intrasset eius cum XII ex naualibus sociis, Polyphemoque percontanti narrasset, qui essent et unde uenirent, orassetque eius in suis oportunitatibus fauorem, a Cyclope superbe responsum est, cum diceret se Iouem non timere, eoque se meliorem; et cum rogasset quonam nauim liquissent, Ulixes perfidiam Cyclopis sentiens, respondit se cum sociis naufragium fecisse. Post que Cyclops, uidentibus ceteris, captis duobus ex eis, illos ritu belue discerpsit atque deuorauit. Qua re commotus Ulixes cogitauerat eum occidere, sed aduertens, quia tam ingentem molem ab hostio antri amouere nequisset, destitit. Cyclops autem, mane facto, duos alios comedit, et Ulixe cum reliquis in specu relicto, cum gregibus abiit. Ulixes autem clausus, ingentem baculum acuit, texitque fimo, et cum sero Cyclops rediens duos insuper ex sociis occidisset Ulixis, obtulit ei Ulixes optimi uini cadum, misericordiam orans. Ciclops potato uino promisit misereri, si uinum iterum propinaret; quod postquam factum est, cum tercio potasset, nomen petiit Ulixis. Qui illi se Utim uocari respondit, quod Latine sonat nullus. Cui Cyclops, loco muneris exhibiti poculi, te ultimum comedam. Tandem cum ob bibitum uinum Cyclops insuetus facile se soluisset in somnum, Ulixes sumpto stipite quem sepeliuerat in fimum, eoque igne perusto, animatis in facinus sociis, incensum in oculum Cyclopis acri nisu impegere. Cyclops autem experrectus, ingenti clamori socios antro propinquos inuocauit adiutores. Qui circum antrum querentes, quisnam illum infestaret, cum Cyclopem Utim respondentem audissent, arbitrati quia naturali egritudine grauaretur, abeuntes dixere, ut Neptumnum patrem pro sospitate precaretur. Cyclops autem tristis cum amouisset ab hostio antri molem, pretendissetque brachia nequis hostium exiret antrum cum gregibus, prescrutatis singulis pecudibus, emittebat. Ulixes autem cum sociis cum se occisorum arietum pellibus contegissent, exiuere antrum quadrupedes et a Cyclope incogniti, qui deductis ex pecoribus Cyclopis, festini ad naues abiere. Quos cum sensisset Cyclops, eiecta mole ingenti fere nauim attigit. Ulixes autem ex tuto illi nomen aperuit suum. Quod cum audisset Cyclops: *Heu, dixit, in uaticinium Tylemi Eurimedis Cyclopis tandem deueni*. Ulixes autem abiit. Uirgilius uero eius tam formam quam domum, narrante Achymenide uno ex sociis Ulixis, longe breuiori carmine designat, dicens: *Immemores socii uasti Cyclopis in antro Deseruere; domus sanie dapibusque cruentis Intus opaca ingens, ipse arduus altaque pulsat Sydera, dii talem terris abuertite pestem, Nec uisu facilis, nec dictu affabilis ulli. Uisceribus miserorum et sanguine uescitur atro* etc. His ex Polyphemo premissis, ad intellectum intrinsecum ueniendum est, et primo uidendum, quid Neptuni et Thoose filius dictus sit. Circa quod ego arbitror prestante causam matre, regis Sardinie filia, eum incognitum Syciliam aduenisse; cuius cum occupasset partem seu forte totam incognitus, Neptuni dictus sit filius, et tyrannus insule factus, aliam ob causam patrem meruisse Neptunum; nam uti inexorabilis est Neptunus tempestate commotus, sic et inexorabiles sunt tyranni, ira aut cupiditate commoti. Et quod hic ingentis forme, id est magne potentie, dux gregum, id est populorum tyrannus fuerit, quod oculus unus illi tantum fuerit ostendit; solam enim suam rem tyranni curant, nil in deum, nil in proximum, nil in subactam plebem respiciunt; homines uiuos euiscerant atque corrodunt, dum substantiis euacuant subditos, dum exiliis damnant, dum innocuos cruciant. Hi tamen uino, id est blanditiis astutorum hominum sopiuntur, et oculo obcecantur, dum nudantur substantiis et dominio. De Aci autem et Galathea satis supra habitum est. Albericus autem de Polyphemo isto aliter sentire uidetur, dicens hunc Polyphemum uocari quasi multe lucis hominem, ut cum Seruio conueniat, qui dicit: multos dixisse Polyphemum unum habuisse oculum, alios duos, alios tres, sed totum fabulosum esse; quasi ipse uelit unum tantum habuisse. Et ideo asserit hunc prudentissimum fuisse uirum, et hunc in fronte oculum habuisse, id est iuxta cerebrum, sed ab Ulixe prudentia superatum; quod in Ulixis particularem laudem concedi potest, ut, superato donis sensu tyrannico, per polysenum eloquium et dolosas demonstrationes, oculati hominis atque uiolentiam parantis manus effugerit.
+
+Thylemus Eurimedes ex Cyclopibus unus, ut in Odissea ostendit Omerus, et ut ceteri dicuntur, sic et hic Neptuni filius, ex qua tamen matre nisi ea fuerit ex qua Eurimedes denominatur, non habetur. Hunc dicit Homerus senem fuisse et inter Cyclopes uaticinio ualuisse, atque predixisse Polyphemo, quia ab Ulixe oculo priuaretur.
+
+Brontes, Steropes et Pyragmon Cyclopes insignes fuere, et, ut dicit Theodontius, ex Anphytrite coniuge Neptuni fuere filii. Hos artificiosos fuisse homines constat, et acri labore duratos, quos Uulcano ignis deo attributos, ut sub eo apud Lyparam insulam Iouis conficiant fulmina uolunt, ut Uirgilius in Eneida plurimo describit carmine. Quorum si rite uolumus causam originis eorum et officiis demonstrare, pauca de necessitate premittenda ueniunt; cum igitur Cyclopum due saltem uideantur esse species, ne de una, quod de altera expositum est, intelligatur, ueniunt distinguende. Prima est de qua supra ubi de Polyphemo, et illa, ut satis apparet, pessima. Secunda uero artificiosorum hominum est, ut apparebit in sequentibus. Et quoniam inter se discordes sunt, ut discordet interpretatio nominis gentilitii, quod commune habent, necesse est. Dicuntur igitur hi Cyclopes, qui artificiosi sunt homines, a ciclos, quod est circulus, et copis, quod est oculus, id est oculus circulatus. Seu ut breuius sententiam sequentes uocabulorum, circumspectus. Quod quidem artificem hominem esse oportet; nam si non sit, nequeunt congrue primis ultima respondere; et ideo consueuere circumspecti artifices antequam manum operi apponerent, mente et principium et medium et ultimum intueri, ut fini debita possent prestari initia, et sic opus inchoare. Papias autem dicit ciclides artes a Grecis nuncupari, eo quod origo illorum sicuti circuli initium latens sit. Ex quo uocabulo dici Cyclopes, tanquam ab arte artifex congrue dicere possumus. His premissis, cur Neptuni dicti sint filii uideamus. Existimo quidem, eo quod ex mari seu aquis fere exemplaria rerum omnium artificiaturum sumpta uideantur. A piscibus quippe sumptum uolunt, quo ordine in pugnam acies deducantur. Ab eisdem, quo pacto homines equique ferro tegantur, squamis eorum inspectis. A spina excarnificati piscis in litore ad construendas longas naues doctrina sumpta est. A biuaro construende domus et solaria artificium demonstratum. A testudine consumptis carnibus cythare compositio ostensa est, et tectorum etiam documentum. A concis et spondilibus hostiorum atque ualuarum flexuositates tradite, nec non et qualiter per circumflexos gradus in excelsas possimus turres ascendere. Sic ex quo pacto bucinas edere. In aquis preterea herbarum contextiones et productiones filorum exorte et interserere fila, telasque texere demonstratum. Aque ad uarietates telarum colore faciendas piscium sanguine prebuere prime. Motus earum primus musicam et tempora eius atque concentum meditantibus dedisse compertum est. Quid multa dicam? Innumerabilia sunt, que mare producit instruentia artificum ingenia, ex quibus fit, ut merito artificiosos homines Neptuni filios nuncupemus, Cyclopesque uocemus. Et quantumcunque Hesiodo placeat, Plinio teste in libro Naturalis hystorie, hos, qui Dactili uocati sunt, in Creta fabricam ferrarim inuenisse; dicit idem Plinius a Cyclopibus atque Calibis ferrum fuisse compertum. Cur autem ex Anphytrite dicantur suscepti, puto a circumitione sonorum, cum undique perstrepant artificum sonus. Uulcani enim ideo traduntur obsequio, quia igne molliuntur dura ad usum artificis, et mollia solidantur, ut latius ostendetur, ubi de Uulcano tractabitur. Quod autem apud Lyparam fabrilia operentur, dictum est ad ostendendum, quoniam ab artificibus loca artificio conuenientia summenda sint. Quid queso faciet faber ferrarius in palude? Quid piscator in monte? Quid agricultor in saxo? Quid in solitudine medicus? Nil equidem, et ideo in Lypara officinam fabrorum descripsit Uirgilius, quia igneus locus sit, quo fabri molliunt era. Sed superest de nominibus rationem exquirere. Brontes enim, ut dicit Albericus, dictus est tonitru, quod fit tam sufflantibus follibus, quam etiam incudem uerberantibus malleis. Sic et Steropes dicitur a fulgore, qui ex incendio nascitur. Piragmonem autem dicit ab incude calenti nomen sumpsisse, eo quod pyr ignis, agmon autem incus interpretetur. Et hec ideo his attributa sunt nomina, quia circa armorum artificium exerceantur; non enim talia darentur nauim uel templum, seu palatium construenti. Uolunt postremo, eo quod telum Ioui fecissent, quo Esculapius ictus est, hos ab Apolline interfectos. Quod ego intelligo cum Apollo interpretetur exterminans, et humoris expulsor sit. Quod ignis etiam facit opifices tales, si tale opus continuent, cito deficere, eo quod tam labore assiduo, quam igne continuo ante tempus desiccetur humor, et deficiant.
+
+Nausithous Pheycum rex, ut in Odissea placet Omero, Neptuni fuit filius et Periuie nynphe, dequo et eius prole sic ipse idem scribit: {Nausithoon men prota Poseidaaon enosikhthon Geinato kai Periboia, gunaikon eidos ariste, Ohplotate thugater megaletoros Euumedontos} etc. Que latine sonant ; Nausithoum quidem primo Neptunnus terram mouens genuit, et Periuia feminarum specie optima iunior filia magnanimi Eurimedontis. De hoc autem nil aliud reperitur, nisi quod Rixinorem et Alcinoum filios habuerit.
+
+Rixinor filius fuit Nausithoi, ut in Odissea sic ait Omerus: {Nausithoos d' eteke Rhexenora} etc. Que latine sonant : Nausithous autem genuit Rixinorem. Hic Rixinor, ut idem dicit Omerus, coniugem sumpsit, et suscepta ex ea filia unica, quam Arythim nominauit, ab Apolline percussus occubuit, puto febre exterminatus fuerit.
+
+Arythis, ut in Odissea scribit Omerus, filia unica fuit Rixinoris, quam Alcynous Rixinoris frater et Pheycum rex sumpsit in coniugem, et ex ea Nausytheam filiam et tres filios suscepit. Ad hanc Ulixes ductu et consilio Palladis, transformate in effigiem Calpis uirginis, a Calystone nynpha ueniens naufragus accessit, et multa illi interrogatus exposuit, et tandem honorifice ab ea susceptus est.
+
+Alcynous rex Pheycum, ut in Odissea dicit Omerus, filius fuit Nausithoi regis et uir Arythis. Ad hunc autem in conuiuio sedentem uenit Ulixes, naufragium passus, et ab eo honorifice susceptus est, eique coniugium Nausithee oblatum, demum data ingentia munera, et nauis que illum in patriam reportaret parata, sociique nauales prestiti.
+
+Nausithaa filia fuit Alcynoi et Arytis, ut testatur Omerus. Que cum exisset ciuitatem cum pedissequis suis, iuissitque ad flumen lotura uestes, factum est, ut uideret Ulixem naufragum nudum in litore et frondibus arborum circumtectum, et ab eo suppliciter exorata, ut illi cibum daret, et uestes postulata concessit, et inde illi suasit, ut ad patriam suam et ad regiam domum post se accederet, uti postea factum est; prout plene in Odissea narrat Omerus.
+
+Laodamas, Alyos et Clitomus filii fuere Alcynoi regis et Arithis, Omero teste in Odissea. De quibus nil preter generales laudes inclite iuuentutis eorum reperitur, et quod Ulixem una cum patre Alcynoo et matre eorum honorauerint, eique munera dederint.
+
+Melion et Actorion Neptuni fuerunt filii, ut in Yliade scribit Omerus. Inducit enim Nestorem senem Patroclo dicentem se adhuc iuuene bellum habuisse aduersus Arcades, et multos interemisse, et ni Neptunus Melionem et Actorionem filios suos caligine occultasset, eos eque cum aliis occidisset.
+
+Aon, ut dicit Lactantius, filius fuit Neptuni, et ab eo dictam affirmat Aoniam, que quidem pars est Beotie. Theodontius uero hoc idem asserit, Aonemque dicit ex Apulia factione suorum pulsum nauigio uenisse Euboeam et inde se in Boetiam detulisse, ibique rudibus adhuc populis in montanis imperasse, et illos Aonas una cum montibus ex suo nomine nuncupasse. A quibus Neptuni filius habitus est, cum Onchesti cuiusdam ditissimi hominis Apuli fuisset filius ex Parichia coniuge.
+
+Mesappus filius fuit Neptuni, ut dicit Uirgilius: *At Mesappus, equum domitor, Neptunnia proles, Quem nec fas igni cuiquam nec sternere ferro* etc. Hic enim, ut idem testatur Uirgilius, Turno aduersus Eneam auxilia duxit. Quem secuti sunt Fescennini, Equi, Falisci, et qui Soractis habitabant montem et Cimini siluas et lacus, et insuper Capeni. Hunc tamen dicit Seruius per mare ad Ytaliam uenisse, et inde Neptuni filium dictum. Eum autem inuulnerabilem ferro, eo quod nunquam in bello perierit, ab igne uero immunem, eo quod Neptuni filius, quem deum constat esse aquarum. Ab isto dicunt Emnium poetam dicere se originem ducere, eumque equorunn domitorem dictum, quia animalia sint a Neptuno producta.
+
+Busiris Neptuni fuit filius ex Lybia Epaphi filia susceptus, ut in libro Temporum ait Eusebius. Hic autem, ut dicit Augustinus in libro De ciuitate dei, regnante Danao Argiuis, uel rex, uel potius tyrannus suis diis hospites immolabat. Quem Seruius ab Hercule occisum dicit, eo quod cum apud illum diuertisset, ut alios sic et eum uoluisset occidere. Et idem Seruius asserit huius Busiris laudes ab Ysocrate descriptas.
+
+Pegasus equus alatus, ut testantur Seruius et Lactantius, filius fuit Neptuni et Meduse, in templo Palladis conceptus, ut supra ubi de Medusa. Ouidius autem eum natum dicit ex sanguine cadente ab exciso Meduse capite, ut ubi De fastis dicit: *Creditur hic cese grauido ceruice Meduse Sanguine respersis prosiluisse comis. Quam Ouidii opinionem Fulgentius sequitur et Albericus. Hunc preterea non solum uelocissimum sed uolucrem aiunt fuisse eodem Ouidio teste: Huic supra nubes et subter sydera lapso Celum pro terra, pro pede penna fuit* etc. Eumque dicunt pede Castalium Musis effondisse fontem, ut idem fert Ouidius: *Fama noui fontis nostras peruenit ad auras Dum Medusei quem prepetis ungula rupit. Et paulo infra: Uera tamen fama est, et Pegasus huius origo Fontis, et ad latices deduxit Pallada sacros* etc. Hunc insuper dicunt Bellorophontem aduersus Chimeram monstrum euntem tulisse. Sic et Perseum dum ad Gorgones iuit. Anselmus uero, ubi De ymagine mundi, huic equo quedam addit, que ab alio nomine dicta comperi. Dicit enim illi cornua esse, eumque igneum habere anelitum et ferreos pedes, ut totus monstro sit similis. Illum postremo inter sydera locauere. Ouidio teste: *Iamque indignanti noua frena receperat ore, Cum leuis Aonias ungula fecit aquas. Nunc fruitur celo quod pennis ante petebat; Et nitidis stellis quinque decemque micat* etc. Nunc his appositis, quid sensisse potuerint ueteres, exquirendum est. Ego hunc equum famam rerum gestarum arbitror, cuius uelocitas per cursum et uolatum equi huius designatur. Qui ideo Neptuni et Gorgonis dicitur filius, quia ex gestis in mari et terra fama oriatur. Quod in templo Palladis conceptus sit, ideo fictum puto, quia ex discrete et consulte gestis recte fama oritur; ex fortuitis autem nemini iure fama debetur, ex temerarie factis potius debetur infamia. Quod huic equo pedes sint ferrei dictum puto, ut demonstretur quoniam in circumendo nunquam fame deficiant uires. Cornua uero apponuntur ei, ut famosorum comprehendatur elatio. Sic et anelitus igneus, ut gerulonum feruens dicendi desiderium cognoscatur. Eum Castalium effondisse fontem satis manifeste declarat, quia cupidine fame atque glorie temporalis a non nullis affectio ponitur omnis, ex qua quotiens optatum consequitur, totiens fons Castalius, id est, habundans dicendi materia oritur, que quoniam poetarum est, Musis ideo dicitur consecratus hic fons. Eum autem Bellorophontem et Perseum gessisse ad assumptas expeditiones, eo dictum dici potest, quia cupidine glorie in id delati sunt, quod egerunt. Seu, ut quidam uolunt, ad id delati sunt nauibus, quibus alatus equus erat insigne. Albericus peregrinam de hoc equo scribit opinionem ex Fulgentii fonte sumptam. Dicit enim eum dictum Pegasum a pege Grecum, quod Latine fontem sonat, eumque esse fluuiorum omnium commune nomen, et hinc uult flumen, id est pege, equum esse Neptuni, id est ex Neptuno genitum, cum ex mari omnia nascantur flumina, et per alas uelocitatem fluminum designari, et a pege uult pagos dici, quos ueteres iuxta flumina semper ponere consueuerant; et inde pagani quasi ex uno pege, id est fonte uel flumine potantes; et sic fontem quem dicimus a Pegaso pede factum, a Neptuno procedere sentiemus. Sed quid circa hunc equum et fontem sentiat Fulgentius, qui latissime scripsit, paucis apponendum est. Dicit ergo Pegasum ex Meduse sanguine nasci, eo quod in figura fame constitutus sit; nam cum uirtus terrorem decidit famam generat, quem ideo uolucrem dicit, quia, ut dictum est, et fama uolucris sit. Fontem autem Musis ungula aperuisse ideo fingitur, quia Muse ad describendam heroum famam, aut antiquorum gesta, aut priorum dicta sequantur. Preterea dicit idem Fulgentius Pegasum interpretari eternum fontem, quod arbitror, quia fama egregiorum hominum indeficiens sit.
+
+Nictheus, ut ait Lactantius, filius fuit Neptuni, et, ut Theodontius asserit, ex Cyleno filia Athlantis susceptus. Hunc dicit Lactantius Ethyopie fuisse regem, et Anthyopiam et Nictiminem filias habuisse, eumque secundum quosdam a Nictimine illecebri amore dilectum, cum qua cum opere nutricis concubuisset ignarus, scelere cognito, eam uoluit, ni aufugisset, occidere. Alii uero contrarium dicunt, eum scilicet infauste Nictinimem dilexisse, eamque, cum illi uim uellet inferre, aufugisse. Quod is Neptuni filius fuerit possibile est, cum fere contemporaneus euo Neptuni hominis uideatur. Si autem non sit, ea ratione Neptuni filius dici potest, qua dicuntur et ceteri.
+
+Anthyopam dicit Lactantius Nicthei regis fuisse filiam, cui Theodontius addit ex Amalthea Cretensi nynpha. Hanc, ut dicit Theodontius, Nictheus Lyceo Thebarum Egyptiarum regi dedit uxorem. Lactantius autem dicit eam ui ab Epapho Iouis filio stupratam. Alii dicunt a Ioue. Quod cum sensisset Lyceus, ea abdicata, superinduxit Dyrcem. Que ab eo impetrauit ut illam in carcerem poneret. Uerum cum tempus partus aduenisset, miseratione deorum fractis uinculis aufugit in Cytheronem, et Anphyonem Zethumque peperit, et exposuit. Quos cum pastores educassent et iam eis pubescentibus cognoscerentur a matre, ab eadem sui generis certiores facti Lycum occidere et Dyrcem indomito alligauere tauro, et matrem in suam dignitatem restituere. Hanc historiam abusio nominum implicuit, et quoniam in precedentibus ubi de Anphione latius dictum est, reiterare non curo.
+
+Nyctimen Nicthei regis et Almathee fuit filia. Hanc aiunt seu patrem amauerit, seu ab eo amata sit, dum illius arma fugeret, miseratione Minerue in auem sui nominis uersam et in eius tutelam susceptam; cuius figmenti talis potest esse ratio: *Nictiminem prudenti usam consilio, seu sui criminis, seu paterni uerecundia, nunquam post scelus in lucem comparuit, et inde noctua dicta est*. Quod in tutelam Minerue uenerit ubi de Minerua explicata ratio est.
+
+Yrceus, ut Theodontius dicit et Paulus, filius fuit Neptuni ex Alcione filia Athlantis susceptus, ex quo nil aliud memini me legisse.
+
+Pelyas filius fuit Neptuni et Tyro nynphe filie Salmonei regis Salamine, ut in Odissea satis extense describit Omerus. Dicit enim hanc consueuisse circa ripas Enyphei fluminis delectari; quam ob rem Neptunus, Enyphei sumpta forma, uirginem cepit, et cum ea concubuit, et ex eo concubitu geminos genuit Pelyam scilicet, et Neleum. Tyro autem postea nupsit Crythio. Pelye autem apud Thesaliam regnanti, ut dicit Lactantius, ab oraculo responsum est: tunc illi propinquam mortem fore, cum eidem Neptuno patri sacrificanti aliquis pede nudo superueniret in sacris. Cui annua sacra peragenti superuenit Iason nepos altero pede nudus; celeranti enim ad sacrum in limo fluminis calciamentum retentum est. Quod cum uidisset Pelyas, oraculi memor, confestim non tantum sibi, sed filiis timens propter egregiam Iasonis uirtutem, eidem Iasoni suasit, ut expeditionem in Colcos ad gloriam sui nominis consequendam assummeret, existimans, ut fama ferebatur, arduum nimis et difficile aureum uellus posse surripere, et sic eum facile periturum. Qui cum assumpsisset, et preter spem Pelye cum aureo uellere et Medea coniuge rediisset, eo itum est, ut opere Medee Pelyas a filiabus occideretur, filio Acasto superstite. Circa id quod fictum est, dicebat Leontius Pelyam Neptuni hominis fuisse filium, eumque secus Enypheum in specie iuuenis incole a Tyro dilecti, eam non resistentem atque similitudine forme deceptam oppressisse, et ex ea filios suscepisse duos.
+
+Filias Pelye regi fuisse satis constat, Ouidio inter alios recitante, que tamen illis fuerint nomina a nemine dictum comperio. He quidem, ut moris est filiarum, senectuti Pelye patris eorum compatientes ei astabant continue. Quas aiunt Medeam fraude decepisse, adeo ut earum pietas in patrem in scelestum uerteretur facinus. Nam cum cerneret Medea senectutem Pelye, ut dicebat Leontius, Iasonis obstare imperio, ficto cum Iasone iurgio secessit ad illas, et diu de iniquitate Iasonis questa, in detrimentum eius dixit se iuuentutem Pelye herbis restituere uelle, ut paulo ante Ensoni restituerat, et sic credulis filiabus Pelye suasit, ut omnem sanguinem frigidum atque ueterem ex tremulo Pelye senis corpore cultris exhaurirent, ut nouum atque floridum uenis posset immittere. Quod cum fecissent puelle, expirassetque Pelya, ad Iasonem rediit Medea. Dicit Theodontius inter Pelyam et filias a Medea seminatam zizaniam, et ob eam puellas ferro in senem patrem insurrexisse, et illum occidisse.
+
+Acastus, teste Seneca poeta in tragedia Medee, Pelye fuit filius; dicit enim sic: *Terrore pauidum, quippe te pene expetit Letoque Acastus regna Tessalica obtinens. Senio trementem debili atque euo grauem Patrem peremptum queritur et cesi senis Discissa membra, cum dolo capte tuo Pie sorores impium auderent nephas* etc. Uerba sunt Creontis ad Medeam.
+
+Neleus Neptuni filius ex Tyro, ut supra ubi de Pelya monstratum est. Qui, ut scribit Omerus, a Pelya fratre pulsus ex Thesalia Pylon condidit, et ibidem habitauit deorum cultor. Huic fuit coniunx Cloris Anphyonis Orcomeni regis filia, ex qua, ut idem dicit Omerus, suscepit Nestorem, Periclimenonem, Cromium, et Pyro feminam, et alios usque in XII, sed eorum nomina non habemus.
+
+Nestor filius fuit Nelei ex Clori coniuge, ut dictum est. Cui XII fuere fratres, ut testatur Ouidius dicens: *Bis sex Neleides fuimus, conspecta iuuentus* etc. Fuit enim homo hic etate longeuus, ut ipsemet tempore Troiani belli fatetur apud Ouidium dicens: *Spectatorem operum multorum reddere, uixi Annos bis centum, nunc tercia uiuitur etas* etc. Bellicosus preterea fuit; nam inter alia, uiuente adhuc patre, eo existente iuuenculo, bellum aduersus Epyos gessit, et multos in pugna peremit, Omero teste in Yliade. Postea uero cum Theseo in nuptiis Perythoi fuit in certamine aduersus Centauros. Et, ut de reliquis taceam, cum Grecis apud Troiam arma senex gessit, et sepe Troianis obuius fuit in pugna. Fuit insuper facundia celebris adeo, ut sepe principum mitigaret iras et in concordiam discordes reduceret. Huic Euridices filia Clymenii, ut dicit Omerus, coniunx fuit, ex qua septem filios et filiam unam suscepisse idem testatur Omerus. Quo tamen fine subtractus sit, legisse non memini.
+
+Anthilocus filius fuit Nestoris et Euridicis, ut apparet per Omerum in Odissea, qui scribit Pysistratum Nestoris filium in domo Menelai apud Lacedemoniam mortem eius flentem. Nam secutus patrem ad Troianum bellum, ibidem in pugna, dum uiriliter ageret, a Mennone Aurore filio occisus est.
+
+Pysistratus filius fuit Nestoris et Euridicis. Hunc autem Nestor dedit in socium Thelemaco Ulixis filio, uolenti ire Lacedemoniam, interrogaturus Menelaum, nunquid aliquid de Ulixe patre sciret.
+
+Trasymedes Nestoris fuit filius et Euridicis, quem secum Nestor, ut testatur Omerus, duxit in Troianum bellum.
+
+Echephron, Stratios, Perseus et Arithos filii fuere Nestoris et Euridicis. Quos ideo in unum iunxi, quia nil particulare de aliquo eorum legerim.
+
+Polycastis filia fuit Nestoris et Euridicis, iunior ex filiabus Nestoris, Omero teste, et sic apparet eum alias habuisse, quarum ego nomina non cognoui, nec de ista aliud audiui.
+
+Periclimenon Nelei filius fuit et Cloris, ut Ouidius testatur, affirmans huic a Neptuno auo concessum, ut posset se in quas uellet transformare figuras. Ex quo factum est, quod cum Hercules in ultionem Epyorum aduersus Messanos atque Pylios et Elypios acri dimicaret pugna, hic forte occisorum fratrum dolore commotus, in auem uersus, Herculem uncis pedibus infestaret plurimum, et ut Hercules illum uolitantem sagicta interemeret. Hunc uertibilem in quam uellet formam, nil aliud intelligo quam eius membrorum agilitatem, qua tanquam ceruus saltabat, currebatque uti uolasset auis et huiusmodi faciebat. Eum autem uolitantem occisum credo uolucri cursu fugientem.
+
+Cromius Nelei fuit filius et Cloris, ut etiam affirmat Omerus. Qui quidem ea in pugna, quam Pylii et Messeni aduersum Herculem gesserunt, cum decem fratribus suis occisus est, ut satis etiam demonstrat Ouidius in maiori uolumine.
+
+Pyro uirgo Nelei et Cloris filia fuit, ut in Odissea scribit Omerus. Hec, ut idem asserit, adeo formosa fuit, ut illius fere omnes Grecorum nobiles optarent coniugium, eamque Neleo postularent. Qui nulli illam iungere uoluit, ni sponderet ab Yphiclo matris Nelei patruo boues auferre, quos detinebat et dare negabat. Et cum nemo sponsionem hanc facere auderet, Melampus, uates ea tempestate clarus, Bye fratri suo ostendit post tempus fieri posse, ut ab Yphiclo deducerentur boues quos pascebat Neleus, suasitque illi sponsionem, ut tam spectabilis uirginis coniugium consequeretur. Byas autem, fratri credens, spopondit Neleo quod petebat; et dum circa recuperationem boum conaretur, Yphicli iussu captus et carceratus est. Post tempus autem dimissus boues reduxit, et Pyro habuit in uxorem. Hec fere in textu Omeri continentur. Ultra quem dicebat Leontius, quod cum Byas per annum in carcere seruaretur, sensit trabes domus uermes fecisse, quos uulgo dicimus tarmos, concepitque ob uiciatas trabes secuturam ruinam; quam cum prenuntiasset Yphiclo, meruit libertatem. Tandem cum interrogasset Yphiclus, filios non procreans, quid ad procreandos esset agendum, suasit illi, ut serpentis potaret uenenum. Quo facto concepit uxor Yphicli et filium in tempore peperit. Quo beneficio ab Yphiclo illi restituti sunt boues. Quibus deductis, ut dictum est, Pyro deduxit uxorem, que illi peperit Anthyphatim et Manthyonem.
+
+Cignus filius fuit Neptuni, ut affirmat Ouidius: *Iam leto proles Neptunia Cignus Mille uiros dederat* etc. Hic, ut idem dicit Ouidius, habuerat a patre ut ferro inuulnerabilis esset, qua commoditate audax factus Troianis auxiliator, multis ex Grecis cesis, aduersus Achillem iniuit certamen. Qui cum illum gloriantem se cerneret, quod ferro uulnerari non posset, sumpto ingenti lapide in eum fessum atque iam crebris ictibus attonitum iecit. Cignus autem graui impulsus ictu cecidit, quem confestim Achilles occupauit, et genu pectus eius premens, et manibus guttur in mortem ire coegit. Qui euestigio a patre in auem sui nominis mutatus, arma reliquit Achilli. Horum figmentorum talis expositio esse potest. Neptuni filius dictus est Cignus forsan ob candorem cutis et membrorum agilitatem, cum hi qui humidi sunt complexione, que a Neptuno humiditatis patre procedit, colore sint candidi, et ut pluma molles cute, cui humiditati si proportione debita immixtus sit calor, hi tales optima membrorum agilitate fruuntur; ex quo fit, ut docti in euitandis ictibus, ut quosdam uidimus, ferro feriri nequeant, et ut lassitudine uincantur necesse est, si sit qui tales superare uelit. Quod autem auis factus sit sui nominis, intelligendum, quod eo mortuo nil de eo apud mortales superfuerit preter uolatile nomen.
+
+Grisaor, ut in libro De originibus rerum affirmat Rabanus, Neptuni fuit filius, nec de eo amplius.
+
+Othus et Ephyaltes, ut asserit Seruius, filii fuerunt Neptuni ex Yphimedia Aloy Tytanis coniuge, quam idem Neptunus oppressit, ut in Odissea testatur Omerus. Hanc tamen Yphimediam Paulus uocat Electrionem, Theodontius autem Epymeidam. Hi autem quoniam ex uxore Aloy nati sunt, ut plurimum Aloyde appellantur, sicut et sepe Herculem a uictrico Anphytrioniadem appellamus. Hi quidem UIIII digitis singulis mensibus crescere uidebantur; quam ob rem paruo in tempore mole ingentis corporis mirabiles facti sunt. Dicit enim Omerus his ideo tam grande incrementum fuisse, eo quod a terra nutrirentur, eosque non amplius UIIII annis uixisse, et, eorum designans magnitudinem, dicit nouem brachiorum amplitudinem habuisse, longitudinem uero UIIII passuum. His insuper dicit Omerus in Yliade bellum fuisse aduersus Martem, eumque ab eis captum atque catenis uincitum et in carceribus XIII mensibus detentum, et ni Iuno Mercurio iniunxisset, ut pro liberationem eius ageret, in carceribus defecisset. Qui Mercurius clam eum rapuit, et sic liberatus est. Quod Claudianus tangit ubi De laudibus Stilliconis, dum dicit: *Cum gemini fratres genuit quos asper Alous Martem subdiderint uinclis* etc. Hi preter ea ab Aloo uictrico in gigomantiam, cum ipse grauatus senio ire non posset, missi sunt. Qui ibidem, ut quibusdam placet, cum reliquis a Ioue fulminati periere, et Ephyalti Ethna mons superimpositus, Otho autem mons quidam Cretensis. Alii uero dicunt, inter quos Omerus, eos ob magnitudinem corporis ausos montes montibus imponere celumque affectare; sed, ut in Odissea dicit Omerus, imberbes adhuc ab Apolline sagictis occisos. Quos Uirgilius dicit apud Inferos detrusos, aiens: *Hic et Aloydas geminos immania uidi Corpora, qui manibus magnum rescindere celum Aggressi superisque Iouem detrudere regnis* etc. His predictis, fictionum sensus aperiendus est. Dicebat autem Barlaam hos duos fuisse fratres ingentis potentie Aloy filios, sed ideo Neptuni dictos, quia preter mensuram omnem humanorum corporum excreuerant, quod ad Neptunum spectare uolunt ingentia producere corpora, eosque tantum UIIII annis regnasse; et ideo a Terra nutritos dicunt, quia maximos prouentus ex his que possidebant assumerent, et aduersus Iouem, in Olympo monte habitantem, bellum secundum hystorias habuisse, et in eo bello iuuenes defecisse egritudine pestifera ambo, et hinc sumptum eos ab Apolline sagictis occisos. Alii uero dicunt hos cum Saturno aduersus Iouem fuisse, et non nullas arces extullisse, et ultimo uiribus Iouis quando in Flegra pugnatum est, cum aliis multis cesos. De captiuo Marte nil repperi. Arbitror ego sic explicari posse. Martem insignem aliquem fuisse uirum militari disciplina instructum, et bellicosum atque robustum, horum hostem, qui et si potens esset, tamen ut sepe contingit maiores succumbere, et obtinere minores, ab eis captus et carceratus est; et cum liberationi eius nullus adinueniretur modus, Mercurius, id est fraus, quia furum deus, qui clam et fraude furantur, Iunone iniungente, id est pecunia, qua forte corrupti custodes, astutia Mercurii Mars liberatus est.
+
+Egeus Athenarum rex, filius fuit Neptuni, Theodontio affirmante, et marinus deus. Huic, dicit Paulus, due fuere coniuges, quarum prima dicta est Ethra filia Pycthei regis Trohezenis , ex qua Theseum suscepit. Secunda, ut testatur Ouidius, fuit Medea profuga, quam a Iasone repudiatam atque fugientem, non solum suscepit hospitio, sed illam etiam sibi matrimonio copulauit, et ex ea, ut placet Iustino, Medum filium suscepit. Successit quidem in regno Pandioni regi, quem Theodontius secundum ueritatem dicit eius fuisse patrem, et, eo regnante, multa incommoda Atheniensibus euenere. Nam inter alia bellum Mynois regis Cretensium, quod in uindictam Androgei filii sui indigne occisi mouerat, diu tulere; ultimo cum succubuissent, in has a Mynoe deducti sunt leges, ut, scilicet annis singulis, UII nobiles iuuenes ad Mynotaurum Cretam mitterentur. Qui tribus annis forte missi sunt, quarto autem sors cecidit in Theseum, qui maximo Egei patris dolore nauem conscendit iturus, et cum omnia nauigii ornamenta nigra essent, et nauis uelum, habuit in mandatis a patre, ut si contingeret in agendis eum felicem obtinere exitum, rediens naui album imponeret uelum, amoto nigro, ut a longe fortunium suum nosceret. Theseus autem Adryane consilio uictor, mandatorum immemor, non amoto nigro uelo, redibat. Egeus excelsa turri prospectans, nigrum uidens uelum, Theseum mortuum arbitratus, ex turri se deiecit in mare, et mortuus ab Atheniensibus liberatis et Neptuni filius et maris deus in solatium Thesei consecratus est.
+
+Theseus inclitus Athenarum rex fuit Egei regis filius et Ethre. Ingentis atque generosi animi iuuenis plura memoratu digna peregit, adeo ut inter Hercules plurimos nominetur unus. Hic quidem ante alia cum Hercule ab Euristeo misso aduersus Amazones expeditionem suscepit, ut dicit Iustinus, et cum multas occidissent atque cepissent, cepere inter alias Menalippem atque Ypolitem Anthyope regine sorores. Sed Hercules pro armis regine Menalippem sorori restituit. Theseus uero Ypolitem, que sibi in sortem prede contigerat, sumpsit uxorem, ex qua Ypolitum filium suscepit. Preterea ingenti uirtute, ut refert Statius, Creontis Thebani regis superbum retudit imperium, egitque que prohibebat officia funeralia, possent occisis in bello regibus exhiberi. Et taurum, ab Euristeo Attice terre immissum cuncta uastantem, apud Marathonem interfecit. Sic Scyronem latronem hospites suos, dum resideret in scopulo, aut lauare sibi pedes, aut se adorare cogentem, eosque incautos precipitantem in mare. Et Procustem eque latronem super Cephyso flumine habitantem, et nocte suos hospites trucidantem, superauit atque occidit. Helenam insuper Castoris atque Pollucis sororem uirginem, celestis pulchritudinis insignem, in palestra ludentem rapuit. Minotaurum interemit et Athenas a turpi seruitio liberauit. Adrianam atque Phedram Mynois filias patri surripuit, et Adriana relicta, Phedram sibi coniugio copulauit, ex qua quosdam filios suscepit. Athenienses per diuersa passim uagantes in patriam reuocauit, et in formam ciuium sparsos agresteque reduxit. Et, ut placet Plinio ubi De hystoria naturali, primus federa adinuenit. Aduersus Centauros, in nuptiis Perythoi amici sui, egregie pugnauit, eosque superauit, illique comes ad Inferos usque ad rapiendam Proserpinam iuit, sed minus feliciter ex hoc illi successit; nam Perythoo a Tricerbero Orci cane trucidato, mortis ipse in periculo fuit, ni forte superuenisset Hercules, qui illum a discrimine liberauit et reduxit ad superos. Et Athenas rediens coniugem querulam accusantemque falso de stupri interpellatione Ypolitum comperit, quem fugauit, et quantum in eo fuit occidit. Postremo iam senex a ciuibus suis pulsus, exul apud Schyrum minorem insulam diem clausit, cum annis XXUIIII Atheniensibus imperasset. Has eius laudes fere omnes Ouidius paucis testatur carminibus, ubi dicit: *Ingenium faciente canunt: te, maxime Theseu, et infra per undecim uersus*.
+
+Ypolitus Thesei et Ypolites Amazonis fuit filius. Hic cum uenationibus, celibem uitam ducens, uacaret, et omnino constanti animo mulieres sperneret, a Phedra nouerca, absente Theseo, amatus est, desiderio cuius, cum obtemperare noluisset, Theseo redeunti ab ea accusatus est. Qui, in furorem uersus, filii necem optauit. Uerum Ypolitus timens, conscenso curru, fugam cepit. Quo fugiente, fortuitu phoce, que in litus exiuerant, audientes equorum strepitum, dum sese in mare fugientes precipitant, equos exterruere Ypoliti. Qui per scopulos aduersus eius imperium uiresque currum trahentes, atque ui eius conpagem dissoluentes omnem, infelicem iuuenem loris implicitum adeo per abrupta traxere, ut pro mortuo a circumuicinis collectus sit. Esto poete omnes, et signanter Seneca in tragedia eiusdem Ypoliti, laceratum atque discerptum omnem asserant et occisum. Qui tandem opere atque subsidio Esculapii, quasi ab Inferis in sanitatem pristinam non absque longo labore reuocatus est. Que quidem testatur Uirgilius dicens: *Namque ferunt fama Ypolitum, postquam arte nouerce Occiderit patriasque explerit sanguine penas Turbatis distractus equis, ad sydera rursus Etherea et superas celi uenisse sub auras, Peoniis reuocatum herbis et amore Diane* etc. Constat igitur ex euentu fabule locum datum, Theseum scilicet a patre habuisse, ut ter posset optare quod uellet, et quia nunc filium optasset occidi, phocas a patre emissas in litus. Ypolitus autem ne terciam patris experiretur iram, qui ante Ypolitem matrem eius occiderat, et nunc eo inaudito eum querebat in penam, Atticam terram liquit et in Ytaliam uenit, haud longe a loco, ubi postea condita Roma, et, mutato nomine, se Uirbium appellari iussit, quia bis uir fuisset, semel ante euentum, et iterum postquam beneficio Esculapii in uitam uidebatur reuocatus; et ideo dicit Uirgilius: *At Triuia Ypolitum secretis alma recondit Sedibus, et nynphe Egerie nemorique relegat, Solus ubi in siluis Ytalis ignobilis euum Exigeret , uersoque ubi , nomine Uirbius esset* etc. Ibi autem dicit Theodontius oppidum construxit, quod ex nomine sumpte coniugis Ariciam appellauit. Dicit preterea idem Theodontius falsum esse Ypolitum celibem uitam egisse, quin imo secreto amore Ariciam nobilem Attice regionis feminam adamauit, quam Dianam, eo quod uenationibus uacaret, uocabat et se Dianam colere asserebat, et opere huius Aricie factum dicit, ut ab Esculapio sanaretur, cum mortuum illum arbitraretur Theseus.
+
+Uirbius filius fuit Ypoliti et Aricie, post Ypoliti fugam ex Actica susceptus. Qui cum adoleuisset, Enea Ylione deleto in Ytaliam ueniente, a patre missus est in subsidium Turni, prout describit Uirgilius: *Ibat et Ypoliti proles pulcherrima bello Uirbius, insignem quem mater Aricia misit, Eductum, Egerie lucis* etc. De eo autem nil aliud habemus.
+
+Demophon, ut Theodontius asserit, filius fuit Thesei ex Phedra. Hic quidem cum ceteris Grecis in bellum Troianum iuit. Ylione autem deiecto, dum rediret in patriam, tempestate in Traciam delatus, a Phillide Ligurgi regis filia hospitio et lecto susceptus est. Et cum aliquandiu secum fuisset, audito quod Mnesteus Athenarum rex, agitatus procellis, et nausea uexatus maris, appulisset ad insulam Melos, et ibidem clausisset diem, regni cupidine tractus, impetrata per tempusculum licentia a Phyllide, resarcitis nauibus, Athenas rediit, et post XXIIII annum paterni exilii, ut dicit Iustinus, Athenarum regnum assumpsit, neque de reditu curauit ad Phyllidem; et cum annis XXXIII regnasset, mortuus est. Cui successit Osyntes; utrum hic eius fuerit filius incertum habeo.
+
+Anthygonus, ut dicit Theodontius, filius fuit Thesei et Phedre, et, ut dicit Barlaam, natu maior Demophonte, et post fugatum ab Atheniensibus patrem fere adhuc pubes ab Atheniensibus assumptus, et rex factus Mnesteusque uocatus. Qui Troiam uadens, non satis de ingenio Demophontis fidens, eum secum traxit. Hic rediens tempestate actus nimia apud insulam Melos expirauit.
+
+Medus, ut Iustinus tradit, Egei regis Athenarum et Medee fuit filius. Quam, idem Iustinus dicit, cum priuignum uidisset adultum, ab Egeo per diuortium discessisse, et Colcos cum Medo filio abiisse. Ouidius autem dicit, ob paratum Theseo uenenum, ut ubi supra de ea, eam aufugisse. Aiunt insuper aliqui eam Iasonis in gratiam rediisse, et cum eo e Thesalia pulso in Colcos rediisse, et hunc Medum inde iuisse in Asyam atque uiribus plura sibi subegisse regna, sed eam tenuisse partem, quam Mediam appellamus, et de suo seu matris nomine nuncupasse.
+
+Onchestus, secundum Lactantium, filius fuit Neptuni. Quem Seruius et Lactantius dicunt Onchestam ciuitatem propinquam promontorio Micalesso constituisse, et suo nomine appellasse. Nec de eo aliud, preter quod Megareum filium genuerit, legi.
+
+Megareo filius fuit Onchesti, ut liquido testatur Ouidius, loquente sic Yppomene: *Namque michi genitor Megareus Onchestis illi Est Neptunus auus, pronepos ego regis aquarum* etc.
+
+Yppomenem Megarei fuisse filium satis ostensum est. De hoc Ouidius talem refert fabulam: *Erat in Sciro ciuitate Athalas Cenei filia seu Iasii, uirgo insignis pulchritudinis et pernicissime uelocitatis*. Que ut plurimum deorum monitu habitabat in siluis. Hec cum a multis in coniugem peteretur, legem apposuit, ut scilicet cursus certamine peteretur, et, si qui superarentur ab ea, morte multarentur, uictor autem eius potiretur connubio. Et cum iam plures magis audaces quam felices superati tam seuera lege damnati essent, Yppomenes, ea nondum uisa, talium ridebat stultitiam. Tandem cum casu contingeret, ut illam uideret, miratus roseam faciem, sydereos oculos, os cinnameum, auream cesariem, pectus protensum, corpusque glabellum, et gestus placidos, confestim eius in ardorem incidit, qui ante damnauerat alios, nec dubitauit eius postulare coniugium, et seuere legis subire discrimen. Uirgo, autem, eius etati et formositati compassa, primo renuit, deinde sollecitata annuit. Yppomanes Ueneris implorauit auxilium, que illi tulit ex uiridario Hesperidum tria aurea mala, eumque docuit malorum usum. Porro cum cursum expediti intrassent, anteiretque uirgo, iuuenis predoctus euestigio, uidente uirgine, unum ex malis proiecit, fulgore cuius capta puella gradum collectura preuertit; et cum euolasset interim iuuenis, illa prestantior facile anteiuit. Ille secundum eiecit, quod, dum illa collectura moratur, ille stadium arripit uolucer. Sane illa pernici uelocitate malo collecto parua mora currentem preterit. Ast ille, cum iam meta cursus esset propinqua, tercium proiecit, quo detenta uirgo, antequam uolucris euolasse potuerit, tenebat Yppomenes terminum. Quam ob causam superata uirgo, eius in coniugium uenit. Cum qua dum letus in patriam abiret Yppomenes, feruoris impatiens, et suscepti a Uenere muneris immemor, in lucum Cybeles illam deduxit, et ibi cum ea concubuit. Ex quo seu Ueneris, seu matris deum indignatione, factum sit, amantes in leones uersi sunt, et currui Cybelis additi. Qua sub fictione talis potest sensus abscondi. Primo mulierum si qua est obstinata duricies, auro et muneribus frangi posse, cum natura auri omnes et cupide et tenacissime sint mulieres. In leones autem ideo conuersi dicuntur, quia in nemus Cybeles coiuerunt, id est in deliciis mundanis habundauerunt, et ob id elati sunt, et sic in leones uersi, quoniam leones superba sint animalia, et ideo uersa uice currui Cybelis applicati sunt, id est in processu a rerum natura edocti, quoniam terrenis legibus omnes simus obnoxii, quia terrei uiuimus, et quantumcunque superbientes, postremo in terram reducimur.
+
+Pelasgus, ut dicit Theodontius, filius fuit Neptuni. Ysidorus uero, ubi De ethymologiis, eum Iouis et Larisse filium dicit. Sane quoniam ex compertis apparet Theodontium talium solertissimum indagatorem fuisse, plus illi in talibus prestandum fidei ratus sum, et ideo Neptuni, non Iouis posui filium. Hic autem ea in parte Grecie regnauit, que postea ab Arcade Calistonis filio Arcadia dicta est, et ab eo denominata Pelasgia. Dicebat Leontius et in Asya esse Pelasgos, eosque aduersus Grecos fauisse Troianis, ut in Yliade testatur Omerus. Uerum hi Pelasgi a Pelasga muliere Greca nomen sortiti sunt, quam aiunt ex Pelasgiis cum copiis in Asyam transmeasse et ciuitatem condidisse, et de suo nomine Pelasgiam nuncupasse, et inde Pelasgii, qui secus Lyciam sunt, appellati. Alii contrarium tenent Pelasgum regem fuisse in Asya, et ab eo Pelasgos et inde mulierem Pelasgam, ubi postea fuere Pelasgi, in Greciam ex Asya transfretasse, et ibidem occupata regione nomen imposuisse Pelasgis.
+
+Nauplius Neptuni et Amimonis filie Danai regis filius fuit, ut testatur Lactantius, qui de eius origine fabulam recitat talem: Amimone Danai filia, dum studiose in siluis iaculo exercitaretur, minus aduertens percussit Satyrum; quam cum uellet Satyrus uiolare, illa Neptuni implorauit auxilium. Neptunus autem, fugato Satyro, ipse eam compressit, ex quo compressu Nauplium suscepit. Hunc Nauplium apud Euboeam regnasse constat, et eius aiunt fuisse filium Palamedem, Grecorum factione occisum apud Troiam. Quod cum egerrime ferret Nauplius, nec ad ultionem suppeterent uires, ad ingenium uersus, stantibus apud Troiam Grecis, ut erat senex cepit omnem Greciam circumire, et regias intrare Grecorum principum, et ibi quibus poterat suasionibus, coniuges eorum in adulterium cum quibuscunque poterat trahere, arbitratus ex hoc in reditu Grecorum seditiones exorturas plures, eisque agentibus Grecos in suum sanguinem ruituros, et sic dum se inuicem trucidarentur, immerito trucidati Palamedis mortem suis occisionibus expiarent. Creditumque est, ut Leontius asserebat, opere suo Clitemestram in amplexus Egysti uenisse, ex quo Agamenon postea interemptus, et inde Egystus et Clitemestra. Sic et Egyaleam Dyomedis coniugem in Cyllibari Steleni filii concubitus, et ut de reliquis taceam, conatur Lycophron inclitam Penelopis famam Nauplii consiliis maculare, uolens eam cum uno e procatoribus suis non nullas insomnes noctes egisse. Preterea inplacabilem senem aiunt tam feruenti animo uindictam optasse, ut redeuntibus Grecis, Ylione consumpto, in patriam, et acri atque turpi tempestate agitatis, Caphareum conscendisse montem, et nocte accensa face, quasi in portum salubrem periclitantes acciret, in letiferos scopulos salutis auidos euocasse, et multis hoc facinore exitii extitisse causa; unde Uirgilius: *Sidus et Euboice cautes ultorque Caphareus* etc. Amoti autem Satyri et oppresse Amimonis a Neptuno assignat Barlaam paucis uerbis rationem, dicens: Satyrum uirginis fuisse pedagogum, Neptunum autem Lerneum quendam Egyptium insignem, cuius primo Amimone pellex fuit quam coniunx, et ab eo Lerneum fontem denominatum atque prouinciam.
+
+Palamedes Nauplii fuit filius. Qui, cum esset una cum Grecis circa Troiam, et hi aduersus Agamenonis imperium insurrexissent, seditione dolosa Agamenoni potestate subtracta, loco eius dux belli factus est. Huic enim cum Ulixe simultates erant, ut dicit Seruius, eo quod Ulixes, insania ficta, conatus esset in bellum Troianum non ire, et ad eam simulandam, uinctis aratro dissimilibus animalibus, salem serebat. Cui ante aratrum ad experientiam summendam insanie, Palamedes apposuit Thelemacum puerum; quem cum uidisset Ulixes, illico suspendit aratrum. Preterea cum in Traciam frumentatum iuisset, et nil portasset, seque non comperisse diceret, Palamedes uadens reportauit affatim. Quibus indignatus Ulixes egre patiebatur illius gloriam. Quam ob rem dolo eius factum est, ut a seruis Palamedis satis grande pondus auri infoderetur sub tabernoculo eius, et inde, nuntiis subornatis habitis cum fictitiis licteris, in consilio Grecorum Palamedem accusauit, quia cum Priamo de deditione Grecorum haberet tractatum, eumque auro esse corruptum, et ad euidentiam proditionis incepte iussit eius in tabernaculo fodi, quasi, si ibidem comperiretur aurum, licteris esset exhibenda fides et nuntiis. Quam ob rem auro comperto, quod ipsemet infodi fecerat, Ulixis accusatio uera credita est, et Palamedes tanquam noxius lapidibus est obrutus.
+
+Celeno, Aello et Occipite arpye tres fuere, secundum Seruium, Neptuni et Terre filie. Alii uero dicunt Taumantis et Eletre. Harum formam describit Uirgilius, dicens: *Tristius haud illis monstrum nec seuior ulla Pestis et ira deum, Stigiis sese extulit undis. Uirginei uolucrum uultus, fedissima uentris Proluuies, unceque manus et pallida semper Ora fame* etc. Hic etiam describit in quibus habitent locis et unde uenerint, dum dicit: *Accipiunt Strophades Graio stant nomine dicte Insule Yonio in magno, quas dira Celeno Arpyeque colunt alie, Phyneia postquam Clausa domus mensasque metu liquere priores* etc. Ex his a Seruio fabula recitatur, que supra ubi de Zetho et Calay plene scripta est, et quid per illam etiam sentiendum sit, et similiter de his dicta sunt quedam, ubi de Alecto et aliis Furiis supra scripsimus, et ob id pauca hic dicenda supersunt. Uult igitur Seruius eas ideo Neptuni et Terre filias dictas, quia in insulis habitent, que terree sunt, et tamen mari circumdate. Ego uero eas Neptuni filias puto, quia monstruose sint ut per Uirgilii carmen patet. Arpye autem secundum Fulgentium ideo uocantur, quia arpe Grece, Latine rapere est; et ideo earum prima dicta est Aello, quasi aellonalon, quod est alienum concupiscere. Secunda uero Occipite, quod significat celeriter auferre. Tercia que Celeno nigrum sonat, per quod rapine occultatio summenda est. Et sic primo concupiscitur, secundo aufertur, tercio occultatur. Uirgineos autem uultos ideo habere dicuntur, seu quia, ut dicit Fulgentius, sterilis sit rapina; cui ego addam quantum ad eum cui rapitur. Esto aliter putem. Fures quippe more suo placidos mitesque se in conspectu hominum exhibent, ut hac possint arte ignaros fallere. Uncas autem raptores habere manus expositione non indiget. Quod ora illis sint pallida, nil aliud uult pretendere, quam fames assidua, insatiabilis appetitus habendi, qua miseri et in rapinam proni auguntur continue. Fedissima uentris proluuies raptorum est, in quantum ut plurimum rapinarum turpis est exitus. Itur enim ex rapinis in ludum substantiarum consumptorem omnium et miseriarum patrem. Itur in luxuriam lasciuiarum et ociorum marcentium matrem. Itur in gula crapularum et egritudinum cloacam turpissimam et damnosam. Arbitror quidem has ad pyrratas auarissimos atque immanes homines spectare, eo quod litora inhabitent. Addebat insuper dictis Arpyis Omerus Arpyam unam, quam Thyellam uocitat, et ex ea Zephyrum dicebat equos Achillis genuisse. Hanc dicebat Leontius uenti impetum seu procellam interpretari, per quam etiam pyrratarum demonstratur uelocitas ad rapinam.
+
+Sycanus, ut dicit Theodontius, antiquissimus rex fuit Sycilie et Neptuni filius, et ab eo insula, que antiquiori nomine dicebatur Trinacria, Sycania nuncupata est. De quo Solinus, ubi de Mirabilibus mundi, dicit: *Sycanie diu ante Troiana bella Sycanus rex nomen dedit, aduectus cum amplissima liberorum manu* etc. Ex his nec nomen alicuius ad me peruenit. Dicit tamen Theodontius, huius Cererem fuisse coniugem et Proserpinam filiam, quam Iouis dixere poete.
+
+Syculus rex fuit Sycilie et Neptuni filius, ut Solinus de Mirabilibus mundi testatur. Regnauit autem, ut dicit Theodontius, post Sycanum, et ab eo Sycilia denominata est. Paulus hunc dicit filium fuisse Corithi et Eletre, et Dardani fratrem. Neptuni filium dictum, eo quod ex Tuscia in Syciliam transfretasset, et multa rudes homines docuisset.
+Genealogie deorum gentilium liber X explicit.
+
+Ex Achaya inter Pachinum, Trinacrie promontorium, et ueteres Syragusas leni satis spiritu me Subsolanus detulerat. Ibi dum, iam in finem fere deducta omni Neptuni prole, uetustissimorum regum potius aduentum in insulam quam gesta narrassem, et mecum omnia circumspectans excogitarem, ad quam celi plagam uertenda esset nauicule prora, uenit in mentem tantum nunc uelo, nunc remis, nunc pedibus itum fore, ut ex filiis Saturni, senis infausti, nullus superesset, cuius non esset descripta soboles, preter Iouem, quem patrem dominumque regemque deorum et hominum uoluere. Obstupui, fateor, serenissime rex, et animi cecidere uires, et, quasi itinere meo obstaculum insuperabile esset obiectum, desperans aiebam: Heu miser, potui amplissimum Occeani gurgitem intrare et fluctus in sydera usque surgentes modico conscendere lembo; potui uastum litus omne Mediterranei maris inter mille scopulos et sonantia saxa ambire, montes scabrosos abscendere, lubricas calcare ualles, tenebrosa antra subire, perscrutari lustra ferarum et siluarum atque nemorum sepositas umbras, lustrare urbes et oppida, et, quod longe terribilius, ad Manes usque descendere, et Ditis opacas intrare domos, et terre uiscera oculis terebrare, et sic aliorum deorum prolem etiam renitentem calamo tanquam cognitam in medium trahere. Nunc autem, si Iouem non uidero, quo pacto eius, que amplissima est, posteritatem scripsisse potero? Si autem Iouem uidisse uelim, in celum ire necesse est. Quo, infelix, ex sublimi saltu, quo ex monte celso in illud meme deiciam? Quis me eo uentorum extollet impetus? Que deferet condensa nubes aut ipsius Iouis armiger ales? O utinam ab Inferis remearet Dedalus, qui solus homini pennas induere nouit, et mortalibus insuetas celi uias ostendere; ipse forsan oportunitati huic posset prestare suffragium, quod nisi, undecunque uenerit, detur, post tot exanclatos labores, tot uictos timores, tot etiam obices superatos, infecto itinere incohato, non absque ignominia temeritatis mee subsistendum est. Optabam preterea celestium uidere patriam, et quo ordine sanctissimi illi gentilium theologi templa, palatia, atria, domosque disposuissent celitum. Preterea et cum ipso Ioue ipsius sublime uidere solium, quo iure sacrum illud deorum consistorium conueniret in unum, quod in illos ipsius imperium, quis ordo sedendi, que presidentis maiestas, que leges darentur, que et quo ritu largirentur imperia, ut in finem debitum mundi gubernaretur mortalitas, et alia etiam tam pregrandis dei magnalia. Ceterum, dum hinc uidendi desiderio celum ac perficiendi itineris angerer, inde desperatione premerer, et ecce ex litore Syculo, me etiam gubernaculum non regente, repentino impetu in Cretam usque delatus sum, quam cum circumspicerem, non ante Ydeum montem aspexi, quam, resoluta mentis caligine, et ueri Dei illustratus lumine, proletarii Iouis cognoui cunabula atque fornices in circumitu, et, qua in parte eius cineres et ossa iacerent, memini, et sic eum non deum, celi thronum tenentem, fore perpendi, sed hominem, cuius acta, mores ut reliqua non maiori labore quam aliorum deorum gentilium poterant ex terrenis speculis intueri. Reuocatis igitur uiribus, ut eum eiusque numerosissimam prolem describam, iter, quod prepeditum rebar, intrabo, orans in optatum me terminum dirigat, qui futurum sibi dilectissimum populum per Rubrum mare eduxit sicco uestigio ex Egypto.
+
+Iouem Cretensem, qui tercius in hoc opere est, Saturni et Opis fuisse filium omnis testatur antiquitas. Hic eodem partu cum Iunone editus, ne a Saturno occideretur ob pactionem cum Tytano fratre factam, quam cito natus est, clam in Ydam Cretensem montem alendus ab Opi transmissus est, et, ut quidam uolunt, Curetis populis commendatus, seu, ut alii dicunt, Ydeis Dactilis. Eusebius uero in libro Temporum dicit Creti regi Cretensium, et hunc illum in Hoson ciuitate, in qua matris eius est templum seruasse atque nutrisse. Qui a Curetis dixere, addunt eum ab eisdem in antrum montis Yde delatum, ibique dum, ut paruuli faciunt, fleret, ne audiretur, cimbala et timpana et clipeos et arma pulsabant. Ad sonitum quorum, more suo conuenientes apes, mella in os eius inferebant. Ob quod beneficium, postea deus factus, dedit eis, ut absque coitu generarent. Aliis uero placet eum Nynphis alendum datum, inter quas, ut Dydimus in libris Narrationis Pyndarice asserit, Mellisseo Cretensium regi duas fuisse filias Amaltheam et Melissam, que caprino lacte atque melle Iouem nutrierunt. Unde, dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum, capellam Amalthee nynphe Iouem infantem uberibus suis aluisse; et ob id dicit Germanicus Cesar in Aratheo carmine: illa putatur Nutrix esse Iouis, si uere Iuppiter infans Ubera Cretee mulsit fidissima capre, Sydere que claro gratum testatur alumnum etc. Quod etiam testari uidetur poeta celebris Franciscus Petrarca in Buccolicis, ea in egloga, cui titulus Argus est, sic dicens: teneris signata labellis Ubera te moueant, nisi forte obliuia lactis, Illius astrigere nectar tibi suggerit aule. De grege nempe fuit nutrix tua etc. Seruius autem dicit non in Ydam, sed in Dicteum montem a matre transmissum, et ob idem nutritum. Iunius autem Colummella De agricultura scribens, libro IX, sic de educatione Iouis infantis ait: *Nec sane rustico dignum est sciscitari, fueritne mulier pulcherrima specie Melissa, quam Iuppiter in apem conuertit, an, ut Euhemerus poeta dicit, crabronibus et sole generatas apes, quas nynphe Frixonides educauerunt. Mox dicit eo specu Iouis extitisse nutrices, eaque pabula munere dei sortitas, quibus ipse paruum educauerant alumnum*. Hec ille. Ex quibus sumitur Iouem melle tantum educatum. Hic tandem cum adoleuisset, ob captos parentes bellum habuit cum Tytanis, liberauitque illos. Inde patrem regno expulit, eo quod comperisset eum uite sue insidiari, que supra ubi de Saturno latius dicta sunt; et hinc illi dicunt bellum cum Gigantibus consecutum, quos superatos supposuit montibus, ut premonstratum est. Deinde orbe subacto cum fratribus imperium partitus est, dato Plutoni Infernorum dominio, Neptuno autem maris, sibi Olympo seruato. Et cum iam diu ante Iunonem sororem suam sumpsisset in coniugem, et rex potens factus, glorie auidus, cepit ambire, et non minus astutia quam uiribus non solum humanas laudes, sed diuinos etiam sibi quesiuit honores, templa quidem, ut in Sacra legitur hystoria, in multis locis construxit et suo dicauit nomini, et in quamcunque regionem uenerat, reges principesque populorum hospitio sibi comitate sua et amicitia copulabat, et cum ab eis digrederetur, imperabat sibi edificari fanum et suo hospitisque sui nomine insigniri, quasi ut ex hoc posset amicitie ac federis memoria conseruari. Et hac astutia factum est, ut constituta sint templa Ioui Ataburio, Ioui Labriando, cum Ataburius et Labriandus auxiliares eius fuerint in bello. Sic et Ioui Laprio, et Ioui Molioni, et Ioui Casio et que huiusmodi sunt, quod ille astutissime excogitauit, ut sibi diuinum honorem et hospitibus suis perpetuum nomen acquireret cum religione connexum. Gaudebant autem illi, et eius libenter obsequebantur imperio, et nominis sui gratia ritus annuos et festa celebrabant. Et hoc modo religionem cultus sui per orbem terre Iuppiter seminauit, et exemplum ceteris ad imitandum dedit. Is insuper in Olympo monte habitauit, ut eadem Sacra testatur hystoria, ubi legitur: *Ea tempestate Iuppiter in monte Olympo maximam partem uite colebat, et eo ad eum in ius ueniebant, si que res in controuersia erant. Item si quis quid noui inuenerat, quod ad uitam humanam utile esset, eo ueniebat atque Ioui ostendebat* etc. Preterea quantumcunque homo hic circa honores occupandos ambitiosus esset et libidini deseruiret, multa tamen bona et utilia humane uite adinuenit et introduxit et non nulla mala sustulit, et inter alia amouit a moribus hominum consuetudinem comedendi carnes humanas, quibus Saturni tempore uescebantur. Qui tandem dispositis rebus suis diem clausit, de exitu cuius testis est Ennius. Ipse quidem in Sacra hystoria, descriptis omnibus, que in uita sua gesserat Iuppiter, ad ultimum sic ait: *Deinde Iuppiter postquam quinquies terram circumiuit, omnibusque amicis atque cognatis suis imperia diuisit, liquitque omnibus leges, mores, frumentaque parauit, multaque alia bona fecit, immortalem gloriam memoriamque adeptus, sempiterna monumenta suis reliquit, etatem pessime actam in Creta uitam commutauit, et ad deos abiit, eumque Curetes filii sui curauerunt, docoraueruntque eum et sepulcrum ei in Creta in oppido Aulatia, et dicitur Uesta hanc urbem creauisse, inque sepulcro eius scriptum antiquis licteris Grecis Zeus Kronou*. Euemerus autem dicit eum in Occeania mortuum, sed bene in Aulatia oppido sepultum. Forsan et hoc nomen Occeanie Crete fuit antequam a Creta nynpha Experidis filia, ut Plinius ait ubi de Hystoria naturali, dicta fuerit. Uidesne, celeberrime rex, quanto ingenio, quanto fortune fauore, quot antiqui hostis fallaciis longeuum nomen, inanem gloriam et diuinos honores sibi quesiuerit homo iste? Miror equidem illius quantumcunque rudis eui insaniam, ut quem ex homine natum possibilem atque mortalem uiderant deum et summum dominum tam inconsulte crederent. Scio possint esse qui dicant multo recentiores in hanc eandem inscitiam non minus fuisse procliues, cum legerimus a Luca medico scriptum apud Lystros Licaonie Barnabam et Paulum uiros sanctissimos et diuini dogmatis predicatores, eo quod contortum a natiuitate hominem in nomine Iesu Christi rectum ambulantemque fecissent, a Lystris deos euestigio creditos, Barnabam Iouem, et Mercurium Paulum, eisque renuentibus serta et holocausta tanquam diis a pontificibus et populo preparata, de quibus ego minus miror, diuinum enim opus fecerant ignorantibus Lystris, quoniam non suo, ut ipsi testabantur, sed Christi opere. Iuppiter autem quid unquam supra hominem facere uisus est? Nil equidem. Uictoriosus fuit homo, est non satis hoc, cum fortune opus sit, ut ob id deus et celi rex debeat a quoquam credi? Profecto uertibiles nimium in credulitatem erant illius eui mortales. Nos autem ueteres in sua fatuitate sinamus, et ad omissa uertamus calamum. Postquam que ad hystoriam spectant de Ioue dicta sunt, quid de eo fingentes dixerunt prosequamur. Primo quidem eum patrem dominumque deorum et celi regem dicunt, eique loco sceptri trisulcum fulmen tribuunt. Eius preterea arborem dixere quercum. Sic et eius in tutelam aquilam posuere. Nunc quid per hec sensisse potuerint uideamus. Deorum autem pater et dominus ideo hic dictus est, quia, eo regnante, heroum tempora seu cepere seu floruere, in quibus et poetarum seu theologorum gentilium cepit et floruit studium apud Grecos. Qui cum istum tanquam ea tempestate mortalibus ceteris preualentem cernerent, eumque iam sibi ne dum apud suos, sed et apud exteras nationes adhuc uiuenti diuinos honores quesisse et eorum patrem esse aut maiorem, qui iam eius intuitu fictionibus ad diuinitatem extollebantur, et quod ei nomen etiam faueret Iuppiter, quod iam diu erat celebre, et uero deo attributum, faueretque illi locus habitationis Olympus, quo nomine celum etiam appellamus, eum deorum finxere patrem et celi regem. Nec suffecit attribuisse ille quod fecerit, quin imo multa ex his que ante eum per plura secula facta fuerant, et potissime eorum duorum temporibus, quos supra Ioues nuncupatos diximus, per nominum abusionem in hunc reuocata sunt, nec aliter quam suo euo facta eidem attributa. Et quod longe perniciosius fuit, multa ad uerum Deum, uere deorum dominum spectantia, sub huiusmodi fictionis uelo recondita, et demum enucleata ad potentiam et deitatem fictam huius hominis spectare ab ignaris credita sunt, tantumque inoleuit hec inscitia, ut non solum Iouis esse que dei, sed Dei ueri esse que Iouis erant crederentur, ut puta adulteria, proditiones et bella et huiusmodi. Sane quotiens pro isto Ioue illustres uiri Deum sensere uerum, quod minus honestum de Ioue scribitur, pro aliquo naturali actu opere nature naturate producto, que dei opus est, intelligi uoluere; quod ego non laudo per illecebres fictiones diuinam designari potentiam. Deorum insuper numerositatem non adinuenere, ut tot crediderint deos esse, quin imo prudentes uoluere deitates illas multis ascriptas diis, potentie unius ueri Dei officia esse, existimantes sic per ministros deum agere uti mortales agimus, quod clarissime in libro De dogmate Platonis ostendit Apuleius. Nos autem et bene secundum psalmistam credimus de Deo, quia dixit, et facta sunt. Nec tamen negamus Deo ministros esse, alios iustitie ut Demones, alios gratie ut Angelos, alios opportunitatum et uictus, ut supercelestia corpora; sed de his alias. Per fulmen uero trisulcum loco sceptri Ioui additum, eo quod igneum sit, ostendere uoluere fingentes, non nunquam eum pro elemento ignis et aeris assummendum, ut asserit Seruius, et tunc Iunonem eius coniugem terram et aquam esse uolunt, eo quod ex eis omnia quorundam iudicio procreantur, et sic, secundum Uarronem ubi De agricultura, duo dicuntur parentes magni, Iuppiter pater et Iuno mater. Puto ego hanc fictionem originem habuisse ab his, qui arbitrati sunt ignem rerum omnium causam, ac eo agente cuncta generari atqua nutriri. Et sic dum ignis et aer est Iuppiter, eius opus est corruscationes et tonitrua, nubes congregare atque dissoluere, uentos excitare atque comprimere, fulmina emittere et huiusmodi, eo quod hec in regione aeris, igne agente conficiantur. Trisulcum autem ideo dixere fulmen, ut triplex fulminis designetur proprietas, est enim coruscum, et scindit, et urit, de quibus, si quis plene uidere cupit, Senecam phylosophum uideat, ubi De questionibus naturalibus. Quercum arborem ideo attributam uolunt, quia eius fructu primeui homines pascerentur, et ideo uisum est eam arborem rite dici illius, ad quem spectat educare homines, quos ipse produxit, seu quorum gerit imperium. Hanc Ysidorus, ubi De ethymologiis, nucem uidetur arbitrari, eamque dicit a Latinis iuglandem uocari, quasi Iouis glandem, eo quod Ioui olim consecrata fuerit, et sequitur eius fructus tantum habere uirium, ut, si mittatur inter suspectos herbarum uel fungorum cibos, quicquid in eos uirulentum sit exudent, rapiant et extinguant. Aquilam eius in tutelam esse asserunt, eiusque rei causam Lactantius ex alieno describet, dicens: Cesar quoque in Arato refert Aglaosten dicere Iouem, cum ex insula Naxo aduersus Tytanos proficisceretur, et sacrificium faceret in litore, aquilam ei in auspicium aduolasse, quam uictor bono omine acceptam tutele sue subiugarit. Sacra uero hystoria etiam ante consedisse illi aquilam in capite, atque ei regnum portendisse, testatur. Cur infans a Saturno absconditus sit, cur cum Tytanis bellum, cur Saturnum fugauerit, satis plene, ubi de Saturno, monstratum est. De coniugio uero Iunonis, etiam ubi de Iunone est explicitum. Sic et de nomine satis plene ubi de Ioue primo. Et ex his que ibidem et hic scribuntur, si quis uellet, satis posset aduertere, quantum homo iste cum proprietatibus Iouis planete conuenerit, et quoniam ob id merito sit Iuppiter nuncupatus.
+
+Muse uero nouem sunt, Iouis et Memorie filie, ut ubi De ethymologiis placet Ysidoro, et Paulo Perusino. Theodontius autem Memnonis dicebat et Thespie, eo forsan quod Thespiades illas appellet Ouidius. Harum nomina sunt hec: Clio, Euterpe, Melpomene, Thalya, Polimnia, Eratho, Thersycore, Urania, et ultima Calyope. His dicunt cum filiabus Pyerii, numero totidem, bellum in cantu fuisse. Et quoniam uicte sint a Musis, Pyerides in pycas mutate sunt et ob uictoriam, Muse earum sunt consecute cognomen. Has preterea dicunt a quodam Pyreneo claustris clausas, easque ex claustris in detentoris perniciem euolasse. Insuper aiunt eis fontem Castalium et nemus Helycone consecratum, easque ad lyram Apolline pulsante canentes. Nos autem, his premissis, ad auferendum uelum fictionibus ueniamus. Placet Ysidoro christiano atque santissimo homini, has Musas appellatas a querendo, eo quod per eas, sicut antiqui uoluerunt, ius carminum et uocis modulatio quereretur, et ob id per deriuationem ab eis musica, que est moderationis peritia, denominata est. Et, ut idem dicit Ysidorus, quoniam ipsarum Musarum sonus sensibilis res est, et que in preteritum fluit, imprimiturque memorie, ideo eas a poetis Iouis et Memorie filias nuncupatas. Ego autem puto, cum a deo omnis sit scientia, nec solum ad eam concipiendam intellexisse sufficiat, nisi quis intellecta memorie commendauerit, et sic memorie seruata expresserit, ut te quis scire nouerit, ut ait Persius: *Scire tuum nil est, nisi scire hoc te sciat alter* etc. Quod Musarum officium est, et hinc illos Ioue genitas et Memoria fictum sit. Nec non arbitror Musas a moys, quod est aqua, dictas, causa in sequentibus ostendetur. Cur autem nouem sint in commentario secundo super Somnio Scipionis plurimum Macrobius conatur ostendere, eas equiparans octo sperarum celi cantibus, nonam uolens omnium celorum modulationum esse concentum. Superaddens post longam uerborum seriem, Musas esse mundi cantum a rusticis etiam sciri, qui eas Camenas, quasi canenas, a canendo dixerunt. Attamen ex his reddit Fulgentius aliam rationem, dicens uocem fieri quattuor ex dentibus, quos lingua dum loquitur percutit, ex quibus si defecerit unus, potius quam uox sybilus emittatur necesse est. Insuper et ex duobus labiis uelut uerborum cymbalis commoda modulantibus. Sic et lingua que curuamine ac circumflexione quadam tanquam plectrum uocalem format spiritum. Inde et palato, concauitate cuius sonus profertur. Ultimo, ut nouem sint, additur gucturis fistula, que tereti meatu spiritualem prebet excursum. Et insuper quoniam his a multis concinnens Apollo additur, non aliter quam seruator concentus predictis ab eodem Fulgentio iungitur pulmo, qui uelut erarius follis concepta reddit ac reuocat. Et ne sibi in tam sepositum nature opus, tantummodo fidem uelle prestari uideatur, tam exquisite rationis testes inducit Anaximandrum Lampsacenum, et Zenophanen Heracleopolitem, quos suis in Commentariis, que dicta sunt, scripsisse confirmat. Asseritque hec et ab aliis eque illustribus phylosophis affirmari, ut a Pysandro physico, et Euximene, eo in libro quem Thelegumenon nuncupauit. Porro idem Fulgentius quasi minus plene dilucidauerit, quod de Musis intendit, ut nominum et operationum singularum rationem deducat in medium, dicit sic: *Nos uero nouem Musas doctrine atque scientie dicimus modos, hoc est, prima Clio quasi prima cogitatio discendi; Clios enim Grece fama dicitur, et quoniam nullus scientiam querit, nisi in qua fame sue protelet dignitatem, ob hanc rem prima Clio appellata est, id est cogitatio querende scientie. Secunda Euterpe Grece, quod nos bene delectans dicimus, quod primum sit scientiam querere, secundum sit delectari quod queras. Tercia Melpomene, quasi melempio eomene, id est meditationem faciens permanere. Ut sit primum uelle, secundum delectare quod uelis, tercium instare meditando ad id quod desideras. Quarta Thalya, id est capacitas, quasi si dicatur tythonlia, id est ponens germina. Quinta Polymina, quasi polium neemen, id est multam memoriam faciens, dicimus, quia post capacitatem est memoria necessaria. Sexta Eratho, id est euruncomenon, quod nos Latine inueniens similem dicimus, quia, post scientiam et memoriam, iustum est, ut aliquid simile et de suo inueniat. Septima Therpsicore, id est delectans instructionem. Ergo post inuentionem oportet te iam discernere ac iudicare quod inuenias. Urania octaua est, id est celestis. Post enim diiudicationem eligis quid dicas, quid despuas; eligere enim utile, et caducum despuere celeste ingenium est. Nona Caliope, id est optime uocis*. Ergo hic erit ordo. Primum est uelle doctrinam, secundum est delectare quod uelis, tertium instare ad id quod delectat, quartum est capere ad quod instas, quintum est memorari quod capis, Sextum est inuenire de tuo simile ad quod memineris, septimum iudicare quod inuenias, octauum eligere de quo iudices, nonum bene proferre quod elegeris. Hec Fulgentius. Uellem ego hos conuenire, si possem, qui, erectis signis aciebusque compositis, in Musas impetum facere et eas, ab eis sumptis armis, exterminare, si possint, conantur insipidi, et dum male intellectis uerbis Boetii se armatos existimant, in certamen inermes descendunt et, que succincte de Musis dicta sunt intuentes, dicant, nunquid has tam sublimes mulieres in lupanari uiderint, nunquid eis abusi sint, nunquid credant Psalmistam, Ysaiam, Iob, aliosque sanctissimos Dei uiros illas e meretricio manu duxisse, ut inter sacra uolumina collocarent? Scio negarent hos unquam his, quas indifferenter scenicas meretriculas dicunt, usos, ni testis michi facer diuinarum licterarum interpres Ieronimus esset, cuius ne ab eorum inscitia refringi possim, libet ut iacent in prohemio Eusebii Cesariensis uerba describere. Dicit enim post multa Ieronimus sic: Quid psalterio canorius? Quod in morem nostri Flacci et Greci Pyndari, nunc yambo currit, nun achayco personat, nunc saphyco tumet, nunc semipede ingreditur? Quid Deuteronomii et Ysaie cantico pulchrius? Quid Salomone grauius? Quid perfectius Iob? Que omnia exametris et pentametris uersibus, ut Iosephus et Origenes scribunt, apud suos composita decurrunt etc. Nesciebant puto tales Musarum officium esse uocum tempora ordinare, nesciebant circa scientiam Musas agenda disponere, nesciebant diuinis uiris ad maiestatem licterarum suarum augendam sua officia prestitisse. Taceant igitur et se ipsos rabidi mordeant, qui dum non intelligunt, alios mordere conantur, et nos omissum reintremus iter. Musis cum Pieriis fuisse de cantu certamen, hoc arbitror sensu summendum. Sunt non nulli tam inepte audacie, ut, cum nullam nouerint disciplinam, suo tamen innitentes ingenio, audeant se disciplinatis preferre, nec dubitent disputationis inire certamen, quod dum in conspectu doctorum faciunt, non scientifici doctis apparent, sed potius stolida quadam presumptione loquaces; et cum multa dicere ignaris uideantur, nec aliquid tamen dicant rationi consonum, nec sese loquentes intelligant, lusi a prudentibus pice existimantur. Que quidem uoces potius humanas, quam intellectum garriendo imitantur, et ob hoc tales a scientificis transformari in picas rite a poetis confictum est. Has autem uoluisse Pyreneum includere, nil aliud puto, quam quosdam ad ostentationem sui impetuosos et auidos, qui, neglectis studiorum laboribus, postquam scrinea libris compleuerint, et eorum fere tegmina uiderint, tanquam omnia que in eis continentur cognouerint, sese audent extimare poetas, aut a circumspicientibus arbitrari. Uerum cum euolauerint Muse, quas putauerant claustris clausisse, si in publicum sequi uelint, id est ostendere se scire quod nesciunt, in precipitium confestim ruunt. Ex quibus non nullos ego cognoui, qui librorum congerie cumulata se credidere magistros, et in conspectu scientium corruere. Est et Musis consecratus fons Castalius et alii insuper plures, et hoc quia habeat limpidus fons, non solum delectare intuentis oculos, sed eius etiam ingenium quadam uirtute abscondita in meditationem trahere, et componendi desiderio urgere. Nemus autem ideo illis sacrum est, ut per hoc intelligamus solitudinem, qua uti debent poete, quorum est poemata meditari, quod quidem nunquam bene fit inter strepitus ciuitatum, aut compita etiam ruralia. Quin imo, ut Quintiliano placet ubi De oratoria institutione, in loco obscuro et quieto, ut puta nocturno tempore, quod per nemora demonstratur satis congrue, sunt enim opaca densitate ramorum, et quieta eo quod semota ut plurimum sint ab habitationibus hominum.
+
+Acheus, ut placet Ysidoro ubi De ethymologiis, Iouis fuit filius, et ab eo uult appellatos Acheos seu Achiuos. His paucis uerbis egregii hominis negocium pertransisse contentus. Attamen Theodontius, postquam eum Iouis filium dixit, addit eum antiquissimum Messeniorum fuisse principem, eique filiorum amplissimam fuisse manum, quorum opere, et quia pie apud Messenos uixerit, factum est ut totius prouincie, quam hodie usque Achayam nuncupamus, aut societate aut imperio potiretur, et ab eis nomine diceretur Achaya. Asseritque ab hoc omnem Grecie nobilitatem habuisse principium, sed ex filiorum numerositate nullum nec nomine exprimit.
+
+Uenus, Omero teste, Iouis fuit filia et Dyonis, et est hec, quam Tullius, ubi De naturis deorum, terciam uocat. Et coniugem dicit fuisse Uulcani. Hanc aiunt Martem amasse, de quorum adulterio et captiuitate supra ubi de Marte dictum est. Sic et Enee matrem dicunt, de qua etiam ubi de Enea scriptum est. Sic et ubi de Dyomede de uulnere ab eodem suscepto. Et eque ubi de Adone narratum est, qualiter a filio casu uulnerata Adonem dilexerit. Nec desunt qui credant de hac dici, quod legitur in Hystoria sacra Uenerem scilicet instituisse meretricium questum. Quod Augustinus ubi De ciuitate dei uidetur asserere, dum dicit: *Huic oblata a Phenicibus esse dona de prostitutionibus filiarum antequam uiris illas coniungerent. Huic preterea Claudianus ubi De laudibus Stylliconis apud tuam Cyprum, rex optime, deliciosissimum describit uiridarium, in quo omnia facile possint enumerari spectantia ad suadendam lasciuiam. Incipit enim sic: Mons latus Yonium Cypree rupis obmnbrat* etc. et perseuerat infra per quadraginta sex uersus, quos, quia prolixum nimis erat, non scripsi. Et hic idem uiridario descripto quam grandis sit Ueneri cura circa cultum et ornatum opponit dicens: *Cesariem tum forte Uenus subnixa corusco Fingebat solio, dextra leuaque sorores Stabant Ydalie, largos hec nectaris ymbres Irrigat, hec morsu numerosi dentis eburno Multimodum discrimen arat, sed tercia retro Dat uarios nexus, et iusto diuidit orbes Ordine, neglectam partem studiosa relinquens. Plus error decuit, speculi nec uultus egebat Iudicio, similis tecto monstratur in omni, Et rapitur quocumque uidet dum singula cernit, Seque probat* etc. Quoniam supra ubi de Ueneribus multa circa fictiones de Uenere dicta sunt, esset hic replicare superfluum. Superest quod ambigitur ponere. Hanc enim Uenerem quidam putant eandem esse cum Cypria. Ego duas fuisse arbitror, et hanc uere Iouis filiam fuisse et Uulcani coniugem. Aliam Syri et Cyprie seu Dyonis filiam et Adonis coniugem. Qui unam et eandem putant, dicunt eam Iouis et Dyonis filiam primo Uulcano nuptam, et inde Adoni, et ob eximiam formositatem celestem Uenerem a Cypriis arbitratam, dea dicta est, et tanquam dea sacris honorata, eique apud Paphos templum et ara fuit, eamque aram solo thure et floribus redolentem faciebant, eo quod Uenus ex uariis causis odoribus delectetur. Aiuntque cum hec uiro fuisset superstes, tanto ferbuisse pruritu, ut fere in publicum declinaret lupanar, et ad suum palliandum scelus, dicunt eam Cypriis mulieribus suasisse meretricium, et instituisse ut facerent uulgato corpore questum, ex quo subsecutum ut uirgines etiam ad litora mitterentur,Ueneri uirginitatis et future pudicitie libamenta dature, atque ex coitu aduenarum sibi exquisitare dotes. Theodontius autem superaddit, dicens, tam scelestum facinus non solum in Cypro diu seruatum, sed in Ytaliam usque deductum. Quod autoritati Iustini firmatur, qui dicit apud Locros ex uoto aliquando contigisse.
+
+Amorem Iouis et Ueneris fuisse filium omnes uolunt, quod ego non hominum credam sed planetarum. Sunt enim ambo complexione similes, calidi et humidi, sunt preterea beniuoli ambo et equa luce splendidi, et ideo ex his amorem gigni, et eum potissime quo conuiuimus, quo amicitias iungimus, fictum est, ut intelligamus quoniam ex conuenientia complexionum et morum inter mortales amor et amicitia generetur. Que quidem, uera preter inter uirtuosos esse non potest, ut clare demonstratur Tullius ubi De amicitia. Et hinc arbitror potius ex his, quia ambo beniuoli, natus dicitur, eo quod beniuolus esse non possit quis, nisi sit uirtuosus. De concupiscibili autem amore satis supra dictum est.
+
+Proserpina Iouis et Cereris fuit filia. Que quoniam Ueneris despiceret ignes, a Plutone amata est, atque rapta et ad Inferos delata, et ibidem eius coniunx facta. Quam cum diu quesisset Ceres, et indicio Arethuse apud Inferos comperisset, eo quod tria grana mali punici comedisset, eam rehabere non potuit. Sententia tamen Iouis factum est, ut sex mensibus cum uiro, sex autem cum matre apud Superos moraretur. De hac Proserpina in precedentibus ubi de Cerere, quicquid sub figmento tegitur, explicasse memini, et idcirco preter quod ad hystoriam attinet, replicare non curabo. Arbitror igitur hanc Sycani regis Sycilie et Cereris fuisse filiam, eamque ab Orco Molossorum rege seu Aydoneo, uel Agesilao, secundum Phylocorum, anno XXUIII Erythei regis Athenarum raptam, eique coniugio copulatam. Hec tamen hystoria prolixius habetur ubi de Plutone.
+
+Castor et Pollux et Helena, secundum Fulgentium, filii fuerunt Iouis et Lede. Ex quorum conceptione talis fertur fabula. Cum Leda Tyndarei regis coniunx Ioui placuisset, ipse in cignum uersus cepit canere, quo cantu illam ad se non solum audiendum, sed capiendum traxit. Qui, dum caperetur ab ea, eam ipse cepit atque oppressit, et ex eo coitu Ledam concepisse ferunt, et ouum peperisse unum, ex quo Castor, et Pollux, et Helena nati sunt. Alii uero uolunt Pollucem et Helenam tantum, et Castorem fuisse mortalem Tyndari filium. Non nulli dicunt, inter quos Paulus, ex compressu illo duo esse nata oua, ex uno quorum Castor et Pollux nati sunt, ex altero uero Helena et Clytemestra. Sed de Helena et Clytemestra postea. Castorem ergo et Pollucem iuuenes fuisse insignes omnis testatur antiquitas, et ante alia legitur eos ex Argonautis fuisse, eisque redeuntibus a Colco Pollucem, Amicum Bebritiorum regem, ei uolentem uim inferre, interemisse. Demum cum recuperassent Helenam sororem a Theseo raptam, cum eandem a Paride asportatam cum ceteris Grecis nauibus irent illam repetituri, sunt qui dicant eos nec ad Troiam deuenisse, nec in Lacedemonam rediisse, sed in celum raptos signum Geminorum fecisse. Tullius tamen scribit ab Omero dici eos Lacedemone fuisse sepultos. Et Ouidius ubi De Fastis dicit, quod cum ipsi Phebem et sororem eius Leucippi filias rapuissent, Lynceo et Yde fratribus desponsatas, a sponsis bello repetitas, et in eo Castorem a Lynceo occisum, in quem cum curreret Pollux, eum interemit, occidissetque Ydas Pollucem, ni a Ioue actum esset, ut eum nequiret ledere. Lactantius etiam in libro Diuinarum institutionum dicit: *Castor et Pollux, dum alienos sponsas rapiunt, esse gemini desierunt; nam liuore iniurie concitatus Ydas, alterum gladio transuerberauit* etc. Aiunt insuper Castorem equo ualuisse plurimum, Pollucem pugna. Et cum esset Pollux eternus, cerneretque fratrem mortuum, Ioui patri petiit, ut sibi cum fratre eternitatem partiri fas esset. Quod cum concessisset Iuppiter, ambo in celum assumpti sunt; et Geminorum fecere signum. Horum in tutelam equos esse uoluere gentiles. Nunc quid ex fictionibus interpositis sentiendum sit, uideamus. Placet quidem Tullio ubi supra, Castorem et Pollucem filios fuisse Iouis tercii et Lede, hominis quidem non cigni, neque dei, eosque esse ex his quos Dyoscortes appellauere Graii. Iouem autem in cignum uersum ideo forsan finxit antiquitas, quia dulce canat cignus, quod possibile est et Iouem fecisse, et sui cantus dulcedine, ut sepe contigisse uidimus, in sui dilectionem atque concupiscientiam Ledam traxisse. Est enim cantus ex uncis Ueneris unus. Seu forsan erat iam senex Iuppiter, et ob senium canus, quando Ledam amauit; et quia ob feruens desiderium querulus factus sit, fictum fore eum in cignum uersum, qui canus est, et morti propinquans canorus. Quod autem ex eius concubitu oua peperit, non ob aliud dictum credo, nisi ne in fictione fetus uideretur a genitore dissimilis. Aues autem oua gignere consueuerunt. Seu quia pellicula quadam carnea circumuoluti ambo eodem partu nati sint, ut uidemus non nunquam oua nasci panniculo nondum in nucleum solidato. Ydam prohibitum a Ioue, ne Pollucem lederet, uim constellationis arbitrabatur Leontius. Quod alterna morte Pollux redimeret fratrem, uidetur Alberico cum assumpti in celo Geminorum signum fecissent, et in eo ita se habeant stelle, ut dum oritur una, altera adhuc latitet, eademque que latuerat post prioris occasum, adhuc aliquantisper apparet, et sic dum descendit ad Inferos unus, occidens scilicet primo tanquam mortalis, alter tanquam diuinus apud Superos adhuc consistit; et econuerso, dum ascendit unus ad Superos, diuinus esse uidetur, stante adhuc altero aliquantisper apud Inferos tanquam mortali. Pollucem solum immortalem fuisse a fulgore syderis existentis in capite Pollucis sumptum creditur, qui longe maior est, quam is qui ex sydere Castoris cernitur, qui aliquando ob uaporum grossiciem non uidetur, cum Pollucis uideatur continue. Paulus uero dicit, Castorem Pollucis opere a Lacedemonibus numero deorum additum, et sic immortalem factum; Pollux autem postea ob pietatem erga fratrem habitam, et quia insignis esset homo, etiam deificatus est et fratri coniunctus. Et sic alterna morte se inuicem redemerunt. Nam primo Castor, ne Pollux occideretur, occisus est. Secundo Pollux, ut frater esset eternus, eum deum fieri fecit, et ipse remansit mortalis, data fratri deitate sua. Posuissem Fulgentii expositionem, sed quoniam per sublimia uadit, omisi. Equos, quos eorum in tutelam posuere ad ostendendam iuuenum delectationem et curam, dum uixerunt, potius quam ob rem aliam, quicquid Seruius dicat, existimo.
+
+Helenam Iouis et Lede fuisse filiam uulgatissimum est, et proximo supra monstratum. Hanc aiunt inter ceteros mortales formosissimam fuisse, ut Tullius testatur in Arte ueteri. Cuius quidem formositas Grecis atque Asyaticis populis eo euo plurimum damnosa fuit, et potissimum exitiosa Troianis. Uolunt igitur hanc adhuc uirgunculam et inter coeuas in palestra ludentem a Theseo Atheniensium rege raptam; demum eo peregre profecto, ab eiusdem matre Castori et Polluci repetentibus restitutam. Inde uero Menelao regi Lacedemonum coniugio iunctam. Tandem a Paride, ut placet aliquibus, sub specie legationis Hesyonam reposcente, et Menelai hospite, eo etiam absente, pulchritudine et facetiis suis capto, hospitalitatis iure neglecto, cum omni supellectili regia, raptam, ea uolente. Lactantius uero dicit eum classe Spartam quesisse, et cum postulata Hesyona non redderetur, ut habuerat a Priamo regionem bello infestasse, et ui Spartam cepisse et inde Helenam deduxisse Troiam. Quam postea Grecorum principes omnes, coniuratione facta, cum illam frustra sepius repetissent, sub ducatu Agamenonis cum ingenti exercitu secuti sunt, et pluribus peractis certaminibus post decennium, Ylione capto, illam Menelao restitutam, non absque labe proditionis, cum sint qui dicant, occiso Paride a Pyrro, eam Deyphobo nupsisse, et querentibus Grecis proditione perficere, quod armis non uidebatur posse contingere, cum discessum ex composito simulassent, eam ex arce, dormiente Deyphobo, signum accensa face ad occupandam sopitam ciuitatem Grecos reuocasse. Ob quod meritum asserunt eam in Menelai gratiam rediisse. Alii tamen dicunt a Menelao ultro susceptam, eo quod ui non sponte sua rapta fuerit. Sane per Omeri carmen patet eam apud Troianos fuisse annis uiginti, cum longe minus arbitrentur plurimi, quod quidem in Yliade circa finem ostendit Omerus, dum eam cum Hecuba et reliquis matronis Troianis Hectorem occisum flentem introducit atque dicentem: {Ehde gar nun moi tod eeikoston etos estin, Ex uu keithen eben kai emes apelelutha patres} etc. Que latine sonant : Iam certe nunc michi hic uigesimus annus, ex quo ab illinc ueni, et a mea recessi patria. Eusebius autem dicit in libro Temporum eam anno primo regni Agamenonis ab Alexandro raptam, et eiusdem Agamenonis anno XU Ilionem captum atque deletum; et sic discordes sunt. Seruius acrem facit questionem de etate Helene. Nam cum Argonaute fuerint fratres, illamque a Theseo raptam susceperint qui contemporaneus eorum fuerat, et inde a filiis Argonautarum bellum Thebanum confectum fuisse, quorum filii in Troianam demum uenere expeditionem ob Helene raptum, uidetur ei ualde mirabile, quasi existimet eam iam senem. Michi autem non sic. Nam, ut ex dictis Eusebii patet, Helena a Theseo rapta est anno regni eius XUI, qui mundi erat annus tria milia noningentesimus octogesimus quartus, et tunc erat Helena paruula puella. Postmodum a Paride rapta est anno primo regni Agamenonis, qui mundi fuit annus IIII uii, et sic inter primam capturam et secundam non amplius XXIII annorum spatium fuit. Et sic Helena esse potuit XXX annorum, uel circa, quando a Paride rapta est, qua etate mulieres nobiles et ingenio ualentes speciosiorem formositatem suam faciunt, arte addentes, si quid forsan prouectior etas subtraxerit. Experientia quippe rerum doctiores facte sciunt mores componere, quibus non solum augetur pulchritudo, sed etiam non nunquam ad capiendum uires deformitati prestantur. Hec tamen, Ylione capto, Menelao suo restituta, tempestate maris circumacta primo in Egyptum delata est, Tuori rege ibidem regnante, quem Omerus in Odissea Polibum uocat. Inde in Lacedemoniam cum Menelao reuersa est.
+
+Clitemestra secundum quosdam, ut supra dictum est, Iouis et Lede fuit filia, ex uno ouo cum Elena nata. Hec autem Agamenoni nupsit et ex eo plures filios peperit. Tandem cum ad Troianum bellum imperator iuisset, occiso iam Palamede a Grecis, ut Leontio placet, Nauplii senis suasione in amplexus Egisti sacerdotis olim Thiestis filii uenit, et cum iam Ylione deiecto uictor Agamenon repeteret patriam, et secum, ut Seneca poeta in tragediis ait, traheret Cassandram Priami filiam, que illi ex preda contigerat, seu suasione adulteri, seu conscentia patrati sceleris, seu ira superinducte pelicis mota, eo suscepto, ut quibusdam placet, illum in conuiuio sacrorum trucidari fecit. Seneca autem dicit ibidem, quod cum suasisset illi uestes bellicas ponere, eique indumentum parasset, cui nullus erat capiti exitus, eum exquirentem et implicitum adultero tradidit occidendum, et Cassandram eque trucidare fecit. Quo ceso, regiam occupauit et cum septem annis una cum Egysto regnasset, ab Horeste filio cum sacerdote scelesto occisa est.
+
+Palisci fratres fuere duo, et, ut Macrobius in Saturnaliorum libro asserit, Iouis filii et Thalie nynphe, de quibus talem recitat fabulam: *In Sycilia Symetus fluuius est; iuxta hunc nynpha Thalia compressu Iouis grauida, metu Iunonis, optauit, ut sibi terra dehisceret, quod factum est. Sed ubi uenit tempus maturitatis infantum, quos aluo illa gestauerat, reclusa terra est, et duo infantes de aluo Thalye progressi emerserunt, appellatique sunt Palisci, quoniam primo in terram mersi, denuo inde reuersi sunt, neque longe inde lacus sunt, sed in immensum profundi, aquarum scaturigine semper ebullientes, quos incole crateras uocant et nomine Dellos appellant, fratresque eos Paliscorum existimant, et habentur in cultu maximo, precipueque circa exigendum* etc. Hec Macrobius. His quidem, ut satis per Macrobium potest intellegi, ara fuit atque sacerdos, eo quod miranda ibidem cernerentur. Nam Aristoteles, in libro quem scripsit De mirabilium auditu, dicit: *In Palisco Sycilie X cubitorum aqua est, que sese duabus ulnis in altum efferens, a uidentibus campus adiacens summergi putatur, uerum decidens in statum pristinum conquiescit, et apparet ibidem sacrum quoddam*. Nam si quis in tabella quot rerum uoluerit iuramenta describat, et descriptum super aquam deponat, si iusta sint omnia, tabella natat, si iniusta demergitur. Periurus autem inflatur, adeo ut sacerdos loci nullam ab eo pro purgatione satisfactionem accipiat. Macrobius autem asserit, quod si furti uel alicuius alterius rei controuersia esset inter aliquos, et accusatus diceret se apud crateras iuramento uelle purgare, sumptis uadibus accedebant, si is qui iurabat rite iurasset, essetque innocens, illesus abibat. Falsus autem iurator mox uita priuabatur in lacu. Miranda quidam sunt, et grandis erat in tales hostis antiqui potestas. Cur autem Iouis dicti sunt filii et absorta sit mater, reddit talem Theodontius rationem. Dicit enim haud longe a Panormo ignobilem fuisse scrobem loco ubi dicebatur Thalya, in quam omnis aqua, que a plaga illa montis Ethne ob imbrem cadebat, mergebatur. Et quicquid tunc fuisset in cauernam deiectum, non multo post in lacus, seu fontes Paliscorum ebullientes, uidebatur emergi, per quod apparebat imbrem, quam Iouis, id est aeris, opere natam uolunt, eo in loco sub terras condi, et demum apud lacus Paliscorum iterum nasci. Et sic ex Ioue nati Palisci.
+
+Iarbas Getulorum rex filius fuit Iouis et Garamantidis nynphe, teste Uirgilio, qui dicit: *Hic Amone satus rapta Garamantide nynpha* etc. Paulus uero dicit eum Iouis fuisse filium ex filia Bisalpis regis, quam dicit Iouem in formam arietis oppressisse. Sed huius rei fabulam sic narrabat uenerabilis Andalo: Iuppiter a conuiuio Ethyopum rediens, cum uidisset in ripa Bragade fluminis Garamantidem nynpham speciosissimam lauantem pedes suos, ut erat in libidinem pronus, euestigio concubitum eius optauit, quem in se euntem cum uirgo uidisset, territa uoluit capessere fugam. Uerum cancer quidam pedi nynphe propinquus, minimo pedis digito ore capto nynpham dolore tardauit, que dum remouere eum conaretur, a superueniente Ioue capta et oppressa est, et ex eo concubitu concepit et peperit Iarbam. Iuppiter autem ob impensum seruitium cancrum in celo locauit, signumque Zodiaci fecit. Leontius dicit credi Iarbam Iouis uere fuisse filium, cum ipse mundum circumens loca omnia libidine sua fedauerit, et Garamantidem filiam fuisse Garamantis regis Garamantum, eamque ab eo in ripa Nyli captam atque uiolatam. Quod ego arbitror factum tempore solstitii estiualis, et ob id fictum uirginem penes fluuium calore detentam, a cancro moratam. Theodontius dicit Iarbam Garamantis regis fuisse filium, et Iouis ideo dictum quia Getulos ab extremis Ethyopie solitudinibus et harenis arentibus in Affricum litus eduxit, et eos in multis ad humanitatem pertinentibus instruxit. Preterea iam dictus Paulus longe aliter de hoc Iarba alibi scribit. Dicit enim se legisse Garamantidem speciosissimam atque nobilem regionis illius fuisse uirginem, et cum ab estu estiuo penes fluuium quendam detineretur, a Mezsetulio rege raptam atque oppressam, et ei peperisse Iarbam, ideo uetusto more ab incolis, quibus post patris mortem imperauit, Iouis filium dictum seu creditum, eo quod optimis institutis efferatos mores eorum in mitiores redegerit. Hic, ut Uirgilio placet, Dydonem optauit in coniugem.
+
+Menam Iouis fuisse filiam, sed ignobilem testatur Augustinus ubi De ciuitate dei, dicens: *Sed ibi est dea Mena, que menstruis fluoribus preest, quamuis Iouis filia, tamen ignobilis est* etc. Hanc Papias dicit lunam esse. Esto Uarro hoc officium Iunoni attribuat, ut ibidem Augustinus affirmat. Hanc Ioui in filiam attributam ideo reor, quia a Ioue causatur. Men enim Grece, Latine defectus sonat, qui hac in parte mulierum est, quarum in utero natura prouida in nutrimentum fetus purissimum seruat sanguinem, qui infra mensem, non concipiente muliere, a calore naturali, per quem sumitur Iuppiter, corrumpitur et corruptus emittitur.
+
+Mirmidon, ut asserit Ysidorus ubi De ethymologiis, et post eum Rabanus, fuit Iouis filius et Corymose nynphe, et ab eo uolunt Mirmidones nominatos, eo quod eorum dux fuerit. Quem etiam Rabanus dicit post Cicropem regem atheniensium fuisse. Sane Seruius aliud sentit de nomine Mirmidonum. Dicit autem in Attica regione fuisse puellam, cui nomen Mirmix erat. Que cum ob castimoniam et solertiam gratissima esset Minerue, contigit ut aratrum in odium Cereris a Minerua conditum hominibus ostenderet; quam ob rem turbata Minerua eam uertit in formicam, damnauitque ut nunquam a congregandis granis desisteret; que cum multitudinem procreasset, euenit quod, morientibus Thessalis, Eaco Iouis filio subdit ex formicis istis in homines transformatis restaurarentur, ex quo Mirmidones dicti, eo quod formice mirmices dicerentur a Mirmice puella in formicam uersa. Mirmidonem autem puto aliquem insignem fuisse uirum, cuius agentibus meritis sui eum Iouis dixere filium.
+
+Xantus fluuius filius fuit Iouis, ut in Yliade testatur Omerus, dicens: {Xanthou dineentos, ohn athanatos teketo Zeus} etc. Que latine sonant : Xanti reuoluentis, quem immortalis genuit Iuppiter. Hic quidem fluuius sub Ylione effluit et Symoi prope mare miscetur, et cum eo effluit. Est autem longe maior fama quam undis. Eumque magna fecisse fingit Omerus aduersus Grecos. Sed mirandum est Omerum alibi dixisse omnes fluuios Occeani filios esse, et hic dicit Xantum Iouis esse filium. Quod profecto non inaduertenter factum est. Ferunt autem non nulli Xantum potius torrentem esse quam fluuium, inter quos Lucanus, dicens: *Inscius in sicco serpentem puluere riuum Transierat, qui Xantus erat* etc. Et ideo cum ex ymbribus potius quam ex fonte tumesceret, non Occeani, sed Iouis est filius, cum in aere, qui Iuppiter est, causentur pluuie, ex quibus torrentes effluunt.
+
+Luciferum dicit Barlaam Iouis et Aurore fuisse filium, et Trachinnam adamasse nynpham, et ex ea uiolata prolem geminam suscepisse, Ceym scilicet, et Dedalionem. Hunc ego speciosissimum et mitem fuisse hominem arbitror, et ob id Iouis dictum filium. Quod autem eius mater Aurora dicta sit, ob id puto, quia Uenus, que dum mane solem procedens et auroram, Lucifer dicitur, ex sinu Aurore oriri uideatur, et ideo a conuenientia nominum tractum reor; et sicuti celestis Lucifer sic et iste Aurore dictus est filius. Et quia Trachinne prouincie imperauerit, fictum est eum eam oppressisse et ex ea geminam suscepisse prolem.
+
+Dedalion Luciferi fuit filius, ut testatur Ouidius, dicens: *Acer erat belloque ferox ad uimque paratus, Nomine Dedalion, illo genitore creatus, Qui uocat auroram celoque nouissimus exit* etc. De hoc idem Ouidius talem recitat fabulam. Quod cum huic filia esset nomine Lychione, et hec ob eius formositatem Phebo et Mercurio placuisset, elata in Dianam ausa esset obloqui, secutum est, ut ab ea saggittis confossa occumberet. Cui dum funeralia agerentur, uoluit sepius se ob dolorem in ignem, in quo corpus filie comburebatur, inicere; quod cum ter detentus nequisset, quarta uice dum obstinatus ad ignem curreret, ante quam eo deueniret, in accipitrem uersus euolauit, et quos mores habuerat homo, et auis etiam obseruauit. Theodontius huic fictioni uelum amouens, hystoriam refert, dicens, Lychionem Peonio Epydaurensi nupsisse, et Dedalionem patrem eius rapacissimum hominem, et ob id a fratre Ceyo pulsum, a Peonio susceptum et summo honore habitum. Uerum cum mortua esset filia, de affinitate desperans, in ueterem rediens morem, in accipitrem uersum dixere.
+
+Lychione filia fuit Dedalionis. Que cum decimum quartum attigisset annum, formosissima a multis in coniugem postulata, ut ait Theodontius, Peonio Epydaurensi nupsit. Inde redeunte Mercurio a Cylleno monte et Phebo a Delphis, et ea uisa, eius pulchritudine capti, separatim petiissent concubitum; Apollo spem optati coitus traxit in noctem, Mercurius feruentius optans, non expectata nocte, uirginem caduceo tetigit, et in soporem altissimum alligauit, dormientemque uitiauit atque discessit. Phebus autem, ueniente nocte, anus formam assumpsit et intrauit ad illam, atque oppressit. Et sic factum est, ut ex utroque conciperet, pareretque Mercurio Anthilocum, qui tractu temporis a patre non degenerans artificiosissimus fur effectus est; Phebo uero peperit Phylemonem, qui grandis carmine et cythara ualuit. Sane cum hec ob tam generosam prolem, et quod tam splendidis diis placuisset, in superbiam extolleretur, ausa est pulchritudinem suam pulchritudini Diane preferre. Quam ob causam commota Diana sagittis tumidam interemit. Sub cuius fabule cortice quid absconditum sit, ubi de uno quoque eorum scribitur, supra adapertum est. Lychionem autem a Diana occisam, nil aliud arbitror, nisi agentibus humoribus frigidis eam diem clausisse.
+
+Ceys Trachinne telluris rex, filius fuit Luciferi, unde sic Ouidius: *Hic regnum sine ui, sine cede regebat Lucifero genitore satus, patriumque nitorem Ore ferens Ceys* etc. Erat igitur, ut idem scribit Ouidius, formoso atque pio homini uxor Alciones, quam ipse diligebat summe, et plurimum diligebatur ab ea. Que, cum is uellet ire consulturus Apollinem Clarium, nec posset terrestre iter agere, impediente Phorbantis bello, in quantum poterat obsistebat, ne mare ingrederetur. Uerum Ceys suo desiderio magis quam consilio aut beneplacito coniugis credens, conscensa naui iter arripuit. Nec diu et tempestas ingens exorta est, qua nimium fatigatum nauigium periclitatum est, et ipse infelix ab undis absortus interiit. Alciones autem domi die nocteque pro salute uiri precibus atque sacris Iunonem honorabat. Que cum friuolas deuote mulieris preces diu pati non posset, domum adiuit Somni, egitque ut Morphea, ex ministris suis unus, cui erant uires diuersas hominum induere formas, mitteret, qui quod contigerat in somnis Alcioni nuntiaret. Quod cum mesta uidisset per quietem, abeunte somno cucurrit ad litus, ad quod fortuitu maris estus Ceys cadauer impulerat. Quo uiso, dum doloris, impatiens se undis dare precipitem conaretur, deorum et Luciferi miseratione, ambo tam mortuum corpus quam preceps Alcione in aues uersi sunt, nomenque amantis mulieris tenent, et adhuc litora ac maria seruant. De quibus dicit Ambrosius in Exameron: *Id temporis habent deputatum et partubus, quando maxime insurget mare, litoribusque uehementior fluctus illiditur; et quod mirabile est, dicit quod, positis ouis in litore, confestim mitescit mare, et omnes cadunt uentorum procelle, donec septem diebus oua foueat Alciones sua, et nascuntur pulli, et post hec aliis septem diebus natos educat, et sic quattuordecim diebus mare quiescit auibus his, obsequiosum iubente deo, quos quidem naute Alcioneos dies appellant*. Sic Ambrosius; si dixisset poeta, fabulosum putassem. Hanc Theodontius hystoriam affirmat, et quod circa finem figmenti est, asserit a casu et mulieris nomine fictum. Nam ea forte tempestate dum undis impulsum exanime corpus Ceys deuenisset in litus, et Alcione dolore urgente mergeretur in mortem, aues ille, quibus nomen erat alcionis, astantibus apparuere, ex quo ab omnibus dictum est, mortuos in Alcionas aues fuisse mutatos.
+
+Orion Iouis, Neptuni et Mercurii fuit, secundum Ouidium, filius. Sane quia communia a dignori denominari consueuere, placet Theodontio, ut Iouis tantum filius appelletur. Attamen etsi de origine concordes sint ueteres, de processu uite et exitu discrepant. Nam ex eo ante alios Ouidius talem recitat fabulam. Scilicet quod terram peragrantibus Ioue, Neptuno, atque Mercurio, factum est ut nocte superueniente nec aliud esset illis diuersorium, Hyrei senis, parui cultoris agelli, gurgustiolum intrarent. Qui cum illos incognitos comiter suscepisset, quam cito aduertit deos esse, occiso boue eis sacrificium obtulit. Qua deuotione motus Iuppiter, dixit ei ut peteret quod optaret. Qui dixit se non habere coniugem, et premortue promisisse se aliam non sumpturum, optare tamen filium. Iuppiter autem cum reliquis duobus diis, bouis occisi sumpsere corium, et cum in eo minxissent, iusserunt seni ut decem mensibus terra superiniecta esse permitteret. Qui cum fecisset, mense decimo prosiluit puer, qui Orion appellatus est. Qui grandis factus et in uenatione Diane socius, sui fidens, dicere ausus est, nullam esse feram quam non superaret. Ex quo commotis diis factus est, ut terra breue emitteret animal ei obuium, scorpionem scilicet, a quo superatus occubuit. Latona autem satelliti filie miserta, eum in celum transtulit, et celeste signum secus Taurum constituit, et cum eo canem suum, quem Syrum uocabat, apposuit. Hec Ouidius. Seruius autem hec Enopioni regi contigisse dicit, eumque grandem Diane concubitum exoptasse, a qua, Oratio teste, sagittis confossus est. Cui et Omerus assentit in Odissea, dum dicit quod deorum inuidia a Diana apud Ortigiam sagittis occisus est. Lucanus autem dicit a Diana scorpione immisso eum occisum, et deorum miseratione in celum assumptum atque insigne tempestatum signum effectum. Sane Seruius autem alibi longe aliter de eo sentit, dicens, quod Enopionis habitus filius cum ingentis esset stature, et uenator permaximus factus, Enopionis filiam uitiare uoluit, quam ob causam ab Enopione oculis priuatus est. Qui cum ab oraculo habuisset, si per pelagus ita aduersus Orientem pergeret, ut oculorum concauitates solaribus radiis semper haberet oppositas, recuperare lumina posset. Quod ille facere conatus est, et audito strepitu Cyclopum fabricantium, sono duce ad eos deuenit, et ex eis unum humeris suis imposuit, et eius ductu in solem uadens lumina reassumpsit. Hec autem tam uane recitata fabula, et physicam rationem contegit, et hystoriam. Credo igitur poetas circa uenerationem Orionis initium nostre generationis ostendere, per Iouem et Neptunum intelligentes calidum et humidum humano semini annexum. Per bouis corium mulieris uterum, in quem postquam descendit hominis semen, nisi quedam naturalis frigiditas superueniat que et os uteri stringat et claudat, et semen in unum cogat, non stabit in matrice semen, quam frigiditatem per Mercurium intelligi uoluere, qui complexione frigidus est. Ex corio autem terra tecto, id est corporea circumdato mole, post decimum mensem puer exit. Quod autem Dianam de stupro interpellauerit, potest intelligi, quia cum Orion celeste signum sit, et eo incipiente apparere, quod circa mensem Octobris fit, oriuntur pluuie et uentorum impetus, et tempestates, ex quibus inundationes fiunt, et maris motus, et sic uidetur uelle in hoc Lunam, id est Dianam, que causa motuum aquarum est, superare.Uerum eius deficiente potentia et Lune perseuerante, ab ea superatus apparet. Seu agente Lune motu fit persepe, ut Orionis frenentur impetus et coerceatur tempestas, et sic telis feriatur Diane. Quod a Scorpione emisso a terra uictus sit, ratio talis est. Ymago Orionis ab antiquis astrologis secus signum Tauri locata est, et de mense Octobris surgit in oriente et tunc incipiunt tempestates, ut dictum est, quasi ipse secum afferat. Ymago autem Scorpionis ex opposita celi parte situata est, nec ante incipit in orientem ascendere, quam Orion occidat in occidentem; et quoniam circa eius ortum cessant ymbres et procelle, et serenum tempus et uer primum apparet, dictum est Orionem a Scorpione superatum, qui ideo a terra emissus dicitur, quia ex terra oriatur, seu quia surgens ab oriente terram exire uideatur. Quod luminibus ab Enopione priuatus sit, et reliqua fabulosa, ad hystoriam pertinent, quam talem recitat Theodontius. Dicit enim Enopionem regem fuisse Sycilie, et Orionem eius fuisse filium robustissimum iuuanem, et uenationibus deditum, eumque die quadam uenatione fessum antrum subisse atque obdormuisse, eique per quietem uisum sibi suaderi a Uenere, ut primo sibi surgenti occursantis uirginis uteretur concubitu. Qui experrectus, cum exisset antrum, obuiam habuit Candiopem sororem suam eque uenationibus uacantem, quam cum renitentem traxisset in antrum, oppressit, et ex ea filium suscepit, quem uocauit Yppologum. Quod cum rescisset Enopion, indignans eum in exilium abire iussit. Orion autem regni spe priuatus, consuluit oraculum, a quo illi responsum est, si in orientem tenderet, decus regium recuperaturum. Qui sumptis nauibus et Candiope cum paruo filio docti naute opere in Traciam delatus est, que a Sycilia orientalis est prouincia. Ibi autem cum uirtute sua, fauente celo, incolas subegisset, in magno fuit habitus precio, et Neptuni filius appellatus. Hac uisa credo satis appareat fictionum intentio.
+
+Yppologus, ut supra patet, Orionis fuit filius ex Candiope. Ex quo nil penitus legisse memini, nisi quod Driantem genuerit.
+
+Drias filius fuit Yppologi, ut testatur Statius, dicens: *Horrendumque Drianta mouet, cui sanguinis autor Turbidus Orion* etc. Dicit Theodontius, mediante Yppologo, cuius fuit filius, hic in bello Thebano fuit, et partibus fauit Ethyoclis. Qui cum in pugna Parthenopeum letali ictu uulnerasset, ut Lactantio placet, a Diana sagittis occisus est. Fuit illi Clustimena Colchida coniunx, ex qua Lygurgum filium suscepit.
+
+Lygurgus, ut placet Omero, in Ylyade, filius fuit Dryantis; ait enim sic: {Oude gar oude Druantos uhios krateros Lugourgos} etc. Que latine sonant : Neque enim nec Dryantis filius fortis Ligurgus. De hoc autem multa narrantur. Dicit enim Omerus ubi supra, quod cum hic persequeretur Bachi nutrices in Nysa latentes, et ipse Bachus timens fugisset in mare, Lygurgus odiosus factus Superis, oculis priuatus est. Seruius autem dicit, quod cum is Bachum contemneret, et uites eius se amputare crederet, sua sibi succidit crura. Lactantius autem eum Tracum dicit regem, et in mare precipitatum, eo quod primus aquam uino miscuisset, et rem haustu sinceram plurimis infecisset uenenis. Que tam diuersa sic in unum reuocari possunt. Dicit enim Seruius hunc abstemium fuisse, et hinc uini contemptorem, et ob id a diis orbatum, quod tam incliti liquoris moderate sumpti commoda ignorasset. Quem dum aspernaretur, et uites incideret, sibi ideo crura incidisse finxerunt, eo quod uini haustus ad omnia faciat homines prontiores. Quod autem in mare deiectus sit, nil aliud est, nisi eum sua simplicitate ad perpetuum aque potum fuisse damnatum a natura rerum, cum uinum omnino respueret. Seu aliter. Hunc ideo Bachi contemptorem uolunt, quia ingurgitator maximus Bachi uidebatur contemnere uires, et ob nimiam uini ingurgitationem oculos perdidisse, quod pluribus contigit. Quod autem illius se arbitraretur uites incidere, non uult aliud, nisi quia, potando multum, credebat se uini penuriam immittere, uerum sibi crura concidebat, id est crurium uires auferebat, ut contingere ebriis sepe uidemus, dum onusti uino titubantes incedunt. Quod autem in mare proiectus sit dictum est, quia cum mare salsum sit, et salsedo habeat sitim afferre, et potatores huiusmodi quanto magis potant, magis sitiunt, in mare proiecti, id est in perpetuam sitim esse uidentur.
+
+Angeus, secundum Lactantium, Lygurgi fuit filius et, ut dicit Statius: *Cernimus Eacidas murisque immane minante Angeum* etc. Uidetur ex Argonautis fuisse, quam ob rem non huius fuisse filium arbitror, cum legamus Dryantem Lygurgi patrem in Thebano bello occubuisse, quod diu post fuit. Hunc preterea dicit Ysidorus ubi de Ethymologiis Samum condidisse. Ex quo constat eum longe antiquiorem Lygurgo.
+
+Arpalicem dicit Papias Tracem fuisse et Lygurgi filiam ac uenationibus deditam. De qua Uirgilius: *Uel qualis equo Treissa fatigat Harpalice, uolucremque fuga preuertitur Hebrum* etc. Theodontius dicit hanc patriam reliquisse, et ad Amazones abiisse, et ibidem imperasset. Seruius autem scribit de hac, quod cum patrem senem a Gethis captum sensisset, collecta confestim multitudine, et celerius quam de femina existimari potuerit, illum armis et robore liberauit.
+
+Phyllis, ut ait Ouidius in Epistulis, filia fuit Lygurgi regis Tracie, ad quam cum deiecto Ylione tempestate actus uenisset Demophon, ab ea et hospitio et lecto susceptus est, et cum ob mortem Mnestei regis Athenarum uellet in patriam redire, resarcitis nauibus et obtenta ad tempus licentia, illam dimisit. Que cum angeretur, eo in terminum non redeunte, ut non nulli uolunt, laqueo uitam finiuit. Alii dicunt, dum in mare se precipitem dare uellet, miseratione deorum in amigdalum uersa est, et redeunte tandem Demophonte eius in aduentu floruisse. Cuius figmenti talis potest esse ratio; amigdalus Grece phylla uocatur, in qua morientis Phyllidis remansit nomen. Hec, flante Zephyro, qui occidentalis est uentus, et in Tracas uadens, per Atticam regionem transitum facit, floret, cum uentus hic habeat plantis et graminibus adeo fauere, ut floreant, et hinc fabule locus datus est, Phyllidam scilicet letari a florere redeunte ab Athenis amasio.
+
+Minos Iouis et Europe dictus est filius, hac, ut aiunt, ratione genitus. Uolunt Europam Agenoris filiam Ioui placuisse Cretensi, et opere Mercurii factum, ut uirgo ex montanis pascuis ueniret in litus, ubi transformatus in candidum taurum Iuppiter et regio immixtus armento, adeo se mitem uirgini prebuit, ut sua mansuetudine delectatam puellam primo eum tractare manibus ausam, inde eius etiam conscendere dorsum. Iouem autem sensim se in litus trahere, et inde se in altum dare, uirgine pauida se cornibus et dorso pro uiribus innitente, et sic natantem taurum in Cretam usque detulisse, ibi reassumpta forma Iouis, illam oppressisse, et ex ea Mynoem, Radamantem, atque Serpedonem suscepisse. Minos autem etate prouectus Pasyphem Solis filiam sumpsit uxorem, et ex ea filios filiasque progenuit. Inter quos Androgeus preclare indolis fuit. Hic ab Atheniensibus et Megarensibus inuidia occisus est, eo quod ceteros in palestra superaret. In cuius ultionem iturus Mynos, petiit patri hostiam suis aris dignam; Iuppiter autem taurum pulchro candore nitentem apposuit illi. Quo delectatus Mynos, religionis oblitus, eum maluit suis armentis preponere quam in hostiam cedere, et, ex alio confecto sacro, processit in bellum. In quo cum scelere Scille Nysi regis filie Megarenses subegisset, Athenienses inde bello superauit. Quos turpi seruitio sibi fecit obnoxios, ut scilicet quotannis septem ingenuos pueros Cretam mitterent cessuros in premium uictoribus in agone, quem in Androgei anniuersario constituerat. Interim autem Iouis ira factum est et odio Ueneris in sobolem Solis adimpletum, ut amaret Pasiphes seruatum a Mynoe taurum, et opere Dedali cum eo concuberet, et filium ex eo semiuirum pareret. Qua ignominia plurimum uictoris Mynois gloria labefactata est. Qui cum Dedalum in laberinto a se facto clausisset una cum filio Icaro, aduenit Theseus Egei regis filius sorte ab Atheniensibus missus. Qui, superato Mynotauro et liberatis Atheniensibus a turpi seruitio, clam a Creta discedens, secum Adrianam et Phedram Mynois filias asportauit. Et Dedalus alia ex parte, alis sibi filioque compositis, in Syciliam e carceribus euolauit. Quem cum abiisse sensisset Mynos, armis aduersum eum sumptis, illum secutus est. Uerum apud Camarinum Sycilie oppidum, ut in Politicis Aristoteli placet, a filiabus Crocali occisus est. Cuius post mortem eum apud Inferos iudicem dixere poete, ut Uirgilii patet carmine: *Quesitor Mynos urnam mouet, ille silentum Concilium que uocat, uitasque et crimina discit* etc. Que tam multa cum hystoriis et fictionibus mixta sint, de eis seriosius aduertendum est. Quod autem Iouis filius Mynos habitus sit, sunt qui uelint uerum et tunc Iouem hominem fuisse, et Cretensium regem, et Europam internuntio precaptam atque monitam, et ex Phenicum litore raptam, et non tauri dorso, sed naui, cuius esset uel nomen uel insigne taurus, in Cretam delatam, et ibidem Ioui iunctam regi, et Mynoem aliosque peperisse filios. Sunt qui uelint eam raptam et uitiatam a Ioue, et demum Asterio regi Cretensium nuptam, et ex eo quos diximus filios peperisse, ut in libro Temporum describit Eusebius. Et si sic sit, tunc fictum est eum Iouis fuisse filium, seu ad eius gloriam ampliandam, seu quia ex suis operibus se Ioui planete similem exhibuerit. Fuit enim inter alia homo omnibus subditis equus et seuerus iustitia, legesque Cretensibus dedit, quas nondum habuerant, et ut a rudi populo acceptiores haberentur, solus secedebat in antrum, et cum quid uidebatur oportunum composuisset, exiens, illud se a Ioue patre reportare monstrabat; qua astutia et id forsan consecutum est, eum arbitrari Iouis filium, et leges a se condite in maximo precio habite sunt. Eum autem Asterii filium fuisse nullo modo concedi uidetur a tempore, cum constet Asterium in Creta regnasse, Danao regnante Argis, circa annos mundi III dccliii, cum bellum ab eo habitum aduersus Athenienses fuerit, Egeo regnante, qui regnauit circa annos mundi III dcccc lx. Dedalum autem euolasse ideo dictum est, quia longis habitis nauibus, que remigio maxime ualent, clam tanquam euolaret abiit. Iudex ideo apud Inferos dictus est, eo quod apud mortales, qui, respectu habito ad supercelestia corpora, inferi sumus, componendo leges et ius exhibendo poscentibus, iudicis officium egit. Porro omittendum non est, quam uarie de tempore huius scriptores senserint. Legitur igitur apud Eusebium Mynoem anno XXII Lyncei regis Argiuorum apud Cretam regnasse, qui annus mundi fuit III dcc xcui. Nec multum postea, regnante Acrisio Argis, a Cretensibus Europam raptam, anno mundi III dccclxxuiiii, qui quantum a superiore distet, apparet. Subsequenter scribitur ibidem, Pandione Athenis regnante, Europam raptam, quod fuisse potuit circa annos mundi fere III dccccxui, et id conuenit longe melius, quam superiora tempora cum his, que de Mynoe leguntur. Nam, ut idem Eusebius dicit a Paradio memoratum, regnante Egeo Athenis, Mynos mare obtinuit, et leges Cretensibus dedit. Quod fuisse percipitur anno mundi III dcccc liii. Et esto ibidem legatur Platonem hoc esse falsum conuincere. Conueniunt tamen cum his que de Theseo leguntur, et cum his que a Phylocoro in Attidis libro de Minotauro recitantur, dato aliquantulum discrepent ab his, que postmodum ab Eusebio dicuntur. Qui asserit anno regni Atrei et Thiestis sexagesimo primo Mynoem in Sycilia aduersum Dedalum arma corripuisse, quod, secundum supputationem annorum mundi, fuit anno IIII ii, qui annus plurimum distat a ceteris, dato possibile sit eum tam diu uixisse, nisi obstarent tempora successorum, ut in sequentibus patebit. Que autem ad taurum et ad Pasiphem spectant, supra ubi de Pasiphe explicata sunt.
+
+Androgeus filius fuit Mynois et Pasiphis, iuuenis quidem egregie uirtutis. Qui, cum Athenis in palestra superaret omnes, ab Atheniensibus et Megarensibus inuidia occisus est. In cuius ultionem pater insurgens, occiso Nyso Megarensium rege, Athenienses acri bello superauit, sibique uectigales fecit.
+
+Glaucus, ut ait Seruius, filius fuit Mynois, ex qua matre non ponit. Hic, ut idem Seruius dicit, ad Ytaliam ueniens sibi poscebat imperium. Quod ideo ille minime concessum est, eo quod nil prestaret incolis, sicut pater fecerat, qui zonam eis incinctis euntibus transmiserat. Quam ob rem is eis ostendit scutum, a quo et ipse Labicus dictus est, et populi Labici. Et sic uidetur Mynoem apud Ytalos aliquando regnasse. Quod ego miror, et suspicor, ne corrupta uocabula hystoriam etiam faciant esse corruptam.
+
+Adriana filia fuit Mynois ex Pasiphe, ut sepe testatur Ouidius. Hec Theseum ab Atheniensibus Cretam missum amauit, et eius clam usa contubernio sumpta fide, quod eam in coniugem et Phedram sororem suam pro Ypolito asportaret, eum docuit, quo pacto laberintum posset intrare, et Mynotaurum superare, et filo duce laberintum exire. Qui cum perfecisset omnia, noctu Adriana et Phedra naui impositis, clam discessit, et in Chium insulam, ut dicit Ouidius, seu Naxum, ut ait Lactantius, nocte discedens dimisit Adrianam ibidem dormientem. Que expergefacta, cum se derelictam cerneret, clamoribus et ululatu femineo cepit omnia complere litora. Uerum Bachus forte secus nauigans, cum eam uidisset amassetque, in coniugem sibi iunxit, et ex ea, ut placet aliquibus, Thoantem Lemni regem suscepit. Sane cum superasset Bachus Yndorum regem, et eius amasset filiam, et Adriana diu ob hoc questa esset, a Bacho amplexibus et blanditiis lenita, coronam eius, quam ante Uulcanus fecerat et Ueneri dederat, et Uenus Adriane concesserat, in celum sustulit, et nouem stellis ornauit et inde a suo nomine Adrianam uocatam, Liberam eque secum in celum traxit, et celestem fecit ymaginem. Naxo seu Chios insule sunt optimo habundantes uino, quo captam Adrianam puto, et ob id a Theseo temulentam relictam; et quoniam potationibus uacasset, postea Bachi dicta est coniunx. Inde quoniam a uino mulieris honestas omnis dissoluitur, ei a Uenere corona, scilicet libidinis insigne, donatur, quod in celum usque, id est in notitiam omnium fertur, et non solum detestabile infamie dedecus per ora uirum fertur, uerum, agente uino, mulier sese in amplexus quorumcunque dilabitur.
+
+Phedra filia fuit Mynois et Pasiphis, ut satis ueteri fama uulgatum est. Hec cum Adriana sorore, superato Mynotauro, cum Theseo abiit, et Adriana, ut supra dictum est, relicta, eius facta est coniunx. Et ex eo peperit Demophontem et Anthilocum. Tandem cum Theseus cum Perithoo rapturus Proserpinam descendisset ad Inferos, Ypolitum priuignum amauit. Cuius libidini eum consentire nollet Ypolitus, furore incensa, illum redeunti Theseo accusauit, quod illi uim uoluisset inferre. Quam ob rem Ypolitus iram patris effugiens, fere ut supra dictum est ubi de Ypolito, ab equis distractus, occisus est; tamen cum eum occisum fama ferret, penituit eam false accusationis, et Theseo scelus confessa suum cum ense Ypoliti se ipsam transfodit. Seruius autem eam dicit laqueo finisse uitam.
+
+Deucalion, ut in Yliade placet Omero, Mynois filius fuit, ex qua matre non habetur, eius tamen successor presummi potest, cum Ydumeneus eius filius rex Cretensium fuerit.
+
+Ydumeneus Deucalionis fuit filius, Omero teste. Hic cum Grecis aduersus Troianos bellum gessit. Sane, ut dicit Seruius, dum Ylione deleto patriam nauibus repeteret, tempestatem passus pro salute sua Superis uouit, si eum in regnum suum sospitem redire concederent, se illis sacrificium exhibiturum ex ea re, que illi prima occurreret. Qui, cum Cretense litus teneret, contigit, ut ante alios filius desiderio uidendi patrem illi fieret obuius. Quem cum, ut aliqui dicunt, immolasset seu, ut aliis placet, immolare uoluisset, ob eius immanitatem a ciuibus pulsus est. Quam ob causam cum naues reascendisset, Salentinum usque promontorium Calabrie uectus, statuissetque ibidem exilium agere, haud longe a litore sibi suisque Pitiliam condidit ciuitatem.
+
+Orsilocus Ydumenei fuit filius, ut in Odissea scribit Omerus, ubi genologiam eius a Ioue in eum usque describit. Hic patrem Ydumeneum in Troianam expeditionem secutus, cum per omne bellum sibi successisset ad uotum, in exitum rei ob eius insolentiam, dum obstaret totis uiribus, ne ex preda capti Ylionis sors debita daretur Ulixi, ab eo occisus est.
+
+Sarpedonem Omerus dicit filium fuisse Iouis et Laodomie filie Bellorophontis. Cuius etiam Seruius uestigia sequitur. Augustinus autem aliter sentire uidetur, dicens: *Per eos annos, scilicet regnante Danao Argiuis, a rege Xanto Cretensium, cuius apud alios aliud nomen inuenimus, rapta perhibetur Europa, et inde geniti Radamantus, Sarpedon, et Mynos, quod magis ex eadem muliere filios Iouis esse uulgatum* etc. Alii dicunt hos Asterii fuisse filios. Et ob id ego istum non illum reor Sarpedonem esse, cum ille longe superior fuerit tempore. Sed quoniam de illo nil legitur, satis sit apposuisse nomen, et de isto que legimus prosequamur. Hic igitur rex Lycie fuit, et aduersus Agamenonem et Grecos partes Troianorum secutus, insignis armorum uir fuit, et multa memoratu digna pugnans fecit, ut per Omerum scribitur in Yliade. Tandem a Patroclo occisus est, et iussu Iouis ab Apolline de medio pugnantium sublatum est corpus eius, et flumine lotum atque ambrosio respersum liquore, et regia indutum ueste, suisque ad exequendum funus restitutum. Quod autem hic figmenti modicum est, nil aliud uult, nisi quod medici opere cadauer curatum sit, et unguentis ad conseruationem eius unctum atque respersum.
+
+Anthyphates filius fuit Sarpedonis, Uirgilio teste, dum dicit: *Et primum Anthyphatem, is enim se primus agebat, Thebana de matre nothum Sarpedonis alti* etc. Hic Ylione subuerso in Ytaliam Eneam secutus est, et ibi aduersus Turnum bellum gerens, ab eodem occisus est.
+
+Radamantus Iouis fuit filius, et ut omnes uolunt, ex Europa, et regnante Danao Argis, secundum Eusebium, rex fuit Lycie. Hic cum seuerus iustitie executor esset, eum apud Inferos finxere poete culpas explorare nocentum. De quo Uirgilius: *Gnosius hec Radamantus habet durissima regna Castigatque auditque dolos subigitque fateri* etc. De huius origine et fictione sentiendum est, quod de Mynoe dictum est.
+
+Archisius, ut testatur Ouidius, Iouis fuit filius. De eo enim Ouidius Ulixem loquentem atque suam nobilitatem explicantem aduersus Ayacem paucis his uerbis scribit: *Nam mihi Laertes pater est, Archisius illi, Iuppiter huic* etc. scilicet Archisio.
+
+Laerthes, ut ostensum est, filius fuit Archisii. Hic Anthicliam Autolici filiam sumpsit uxorem, et ex ea suscepit Ulixem et sorores eius. Uiditque Ulixem non sua sponte aduersus Troianos euntem, tanque diu uitam fessam laboribus traxit, donec post longos errores redeuntem cerneret, et iniurias ulciscentem.
+
+Cthimenis filia fuit Laerthis, ut in Odissea scribit Omerus, dicens: {ama Ktimeni tanupeplo Thugater iphthime, ten ohplotaten teke paidon} etc. Que latine sonant: Simul cum Cthimeni longi pepli filia uenerabili, quam iuniorem genuit filiorum etc. scilicet Laerthes. Hanc, ut in eodem patet libro, parentes tradidere in coniugem cuidam, qui Samindis dictus est.
+
+Ulixis incliti hominis apud ueteres dubium genus est. Nam alii eum Sysiphi latronis filium fuisse dicunt. Seruius enim dicit, Anthicliam eius matrem, ante nuptias, cum Sysipho Eoli filio concubuisse, et Ulixem concepisse. Quod illi apud Ouidium Ayax Thelamonius concionans obicit, dicens: *Et sanguine cretus Sysiphio* etc. Quod etiam Theodontius asserit, dicens: Anthicliam primo nupsisse Sysipho, et iam pregnans eo relicto ad Laerthem uenisse, et ex conceptu Sysiphi Ulixem peperisse. Leontius uero dicit, quod cum nupsisset Anthiclia Laerthi, et ad oraculum consultura iret, a Sysipho latrone, qui postea a Theseo occisus est, capta et oppressa est, et pregnans effecta ex eo concubitu Ulixem peperisse. Alii autem eum Laerthis filium dicunt, inter quos Omerus et Uirgilius, et inueterata seculorum plurium fama testatur. Quorum ego autoritatem secutus, Ulixem Laerthis fuisse filium dico. Hic fuit homo sublimis consilii et pregrandis ingenii, fraude an uirtute plus ualens incertum. Hunc multimodum persepe uocat Omerus, quasi ad omnia habentem modum. Multa quidem perpessus, omnia mira fortitudine superauit. Hic Penelopem Ycari filiam iuuenis sumpsit in coniugem, uirtute et corpore speciosissimam uirginem. Et ex ea illico Thelemacum suscepit filium. Tandem rapta Helena a Paride, dum delectum Grecorum faceret Palamedes, ut dicit Seruius, ire ad Troiam fugere conatus est, se insanum simulans, et ueniente ad Ytachiam Palamede, animalia diuersi generis iugo iunxit ad aratrum, et salem seminare compertus est. Uerum Palamedes astutiam uiri suspicatus, capto paruulo Thelemaco, ad explorandam ingenii sui fraudem, eum aratro opposuit. Ulixes autem, uiso Thelemaco, confestim dimouit aratrum, et sic cognitus in expeditionem ire coactus est. In qua Diomedis Etholi amicitiam summe perseuerante obsidione seruauit. Et cum Ephygeniam pro captandis uentis sub spem nuptiarum duxisset in sacris, cum reliquis uenit Troiam. Ubi maxima cum solertia ad obtinendam cepti uictoriam oportuna plurima operatus est. Nam, ut dicit Theodontius, suo opere factum est, ut Achilles, a matre apud filias Lycomedis in habitu uirginali absconditus, inueniretur, et in obsidionem etiam duceretur. Suo opere sagicte Herculis, absque quibus Troiam capi non posse dicebant oracula, comperte sunt et a Phylothete etiam obtente, et ad Troiam etiam delate. Suo opere Laomedonteus cinis, qui super Scea porta Ylionis seruabatur, caute sublatus est. Post hec ipse una cum Dyomede fatali Palladium ex Troia rapuit. Sic et Dolone perempto, eque cum Dyomede explorator factus, Rhesum Tracie regem obtruncauit nocte, et albos eius equos, ante quam Xantum gustassent, eduxit in castra Grecorum. Et non nunquam, ut dicit Seruius, habitu tectus mendici hominis uerbera uolens passus est, ut Troiam explorator intraret, et comperta cum fide retulit, semel cognitus ab Helena. Preterea cum florida plurimum ualeret eloquentia, inter Grecos et Priamum regem pro concordia legationis officium gessit aliquando. Nec non in mediis aciebus quantum ualeret in armis ostendit sepissime. Sic et in concionibus consilio Grecos persepe iuuit. Simultates habuit cum Palamede, eo quod inuitum traxisset in bellum, et frumentum portasset ex Tracia quod ipse missus facere noluerat, quam ob rem mortem eius machinatus est fraude, ut supra ubi de Palamede dictum est. Ad ultimum creditur hunc proditionem composuisse, qua, arte Synonis, seu alia uia Ylion captus atque dirutus est. Capta deinde Troia pro armis Achillis in iurgium cum Ayace Thelamonio uenit, et tandem illa aduersus eum eloquentia sua obtinuit. Et Orsiloco regis Cretensium filio ceso, eo quod obstaret, ne sibi prede Troiane pars daretur ut reliquis dabatur principibus, et Polysena occisa atque Astianacte saxo illiso, naues in patriam rediturus ascendit. Sed longe illi a uoto contigit, multis quippe agitatus procellis, in longissimos errores atque peregrinationem decennem euectus est. Primo autem procellarum impulsu, ut ipsemet in Odissea Alcioni Pheycum regi refert, ad Cycones delatus est. Quos cum expugnasset et Ysmarum ciuitatem omnem uertisset in predam, paucis ex sociis perditis, ad Lothophagos tempestate impulsus est, exploratoresque quos miserat, cum lotho gustato reditum non curarent, retraxit. In Syciliam inde delatus. Ubi antrum Polyphemi Cyclopis cum duodecim ex sociis intrauit. Ex quibus cum sex deuorasset Cyclops, obruto ei oculo, preusto fuste, arietum pellibus inuolutus cum superstitibus sociis antrum exiuit Cyclopis. Inde delatus Eoliam, ab Eolo uentos in utrem coactos obtinuit. Et cum iam Ytachie proximus esset, soluto utre a sociis thesaurum credentibus, flante aduerso uento in Eoliam repulsus est. Ex qua ab Eolo pulsus nauigans die septimo deuenit ad Lystrigonas. Quos cum haberet aduersos, perditis nauibus sociisque, cum sola naue sua fugiens deuenit ad Cyrcem. Que cum exploratores eius mutasset in beluas, ipse a Mercurio suscepto pharmaco, ad illam accessit impauidus, et expedito gladio mortem illi minatus est, ni euestigio sociis primas redderet formas; quod cum fecisset, eius amicitia usus, anno iam transacto, et Thelegono ex ea suscepto filio, cum renuisset immortalitatem, ab ea eruditus de agendis, Alpenore ob uinolentiam casu mortuo derelicto, nauem conscendit, et secundo uento impulsus nocte una ad occeanum usque deuenit. Quo peractis sacris a Cyrce monstratis, ad Inferos habuit aditum, ubi et Anthicliam matrem, et Alpenorem nuper precipitatum inter alios inuenit, et de multis futuris a Thyresia uate certificatus est. Inde reuersus ad nauem ad Cyrcem rediit, et sepulto Alpenore, et predoctus de futuris a Cyrce discedens, deuenit ad insulam Syrenarum. Ad quas ne posset diuertere, sociorum aures cera obstruxit, et se malo nauis alligare iussit, et sic eis canentibus loca earum preteriit. Inde Scyllam transiuit atque Carybdim non absque ingenti periculo et pari omnium labore. Et cum ad ea loca uenisset in quibus a Nynphis Solis greges seruabantur, iussit ne quis eos uiolaret. Quod cum eo dormiente famescentibus sociis suasisset Eurilocus, et ex gregibus animalia plura sumpsissent, ei tempestatem intolerabilem impetrauere. In qua cum fracta naue omnes deperissent socii, ipse solus et nudus, capto nauis malo, nouem diebus ab undis et uento agitatus est. Et tandem ad Ogigiam depulsus insulam a Calypsone nynpha susceptus est, et ab ea septem annis detentus. Tandem cum ab ea egre discessum impetrasset, et nauem cum sociis obtinuisset, Neptunus infensus, eo quod Cignum eius filium occidisset in pugna, et Troiam quam ipse construxerat demoliri fecisset, et Cyclopem filium suum orbasset, ab impetu maris fatigatus plurimo, naui demersa nudum se iecit in undas. Cuius natantis miserta Leucotae uelum illi prestitit suum, cuius subsidio cum die tercia deuenisset ad litus, et hostia fluminis Pheycum intrasset, reiecto uelo in mare inter frondes nemorum se nudum composuit. Ubi a Nausithea filia Alcinoi compertus uestes accepit, et inde Palladis opere usque ad Aritim Alcynoi regis coniugem deductus est, ubi meruit et dona suscipere, et nauim et socios, qui eum usque Ytachiam reduxere, in qua dormientem cum donis deposuere. Excitatus autem, a Pallade premonitus de agendis, in mendicum seniculum transformatus, ad subulcos deuenit suos, apud quos Thelemacum uidit, et allocutus est. Tandem a Sybotoe porcario in patriam deducitur incognitus, ubi in propria domo a procatoribus Penelopis ignominiosa quedam perpessus est. Et tandem ab Euriclia nutrice recognitus. Inde ex composito arma cum filio et duobus subulcis, confessus Ulixem, aduersus procatores assumpsit, eosque graui pugna omnes peremit. Esto Theodontius dicat eum illos oculis priuasse, et in tantam deduxisse miseriam, ut in triuiis starent stipem querentes ob uictum. Hinc uisa Penelope, Laertem senem uisurus accessit in uillam. Postremo dicit Theodontius eum uariis exterritum somniis, quorum cum interpetrationem quesisset, habuit in responsis, ut sibi caueret a filio. Qui recedens in loca abdita, quantum potuit somniorum portenta uitauit. Tandem Thelegonus, qui ei natus fuerat ex Cyrce, cum eum querens uenisset Ytachiam, a domo eius fuit prohibitus. Qui, ut erat robusti uigoris iuuenis, multos ex prohibentibus occidit, in finem Ulixes in eum letiferum immisit telum. Quod cum euitasset Thelegonus, eo reassumpto transmisit in patrem. Ex quo ictu cum se moriturum nosceret Ulixes, quisnam esset interrogauit; et cum eius nomen audisset, et patriam et filium cognouisset, cum premonstrata nequisset effugere, diem clausit. Leontius uero dicit, eum casu a Thelegono eum querente, spina piscis uenenosa tactum et inde mortuum. Longa equidem huius hystoria est, etiam succincte narrata, et non nullis immixta fictionibus, ex quibus pars maxima in precedentibus ostensa est. Et ideo uideamus paucis que supersunt. Et primo uideamus, quid uelint per uentos in utre argentea cathena ligatos et solutos a sociis. Uult quidem Omerus in Odissea componere bonum uirum, et inter alia uolens ostendere, quid nobis nascentibus a diuina bonitate dono datum sit, dicit ab Eolo, id est a deo uentos, id est concupiscibiles appetitus datos bouino in corio, id est in arbitrio uirilis etatis, que fortis et constans esse debet, uti corium bouis est, et hi sunt argentea cathena ligati, id est famosa clare uirtutis sonoritate, qua profecto non nulli longe magis firmatum corium seruant, quam diuini amoris intuitu. Hanc tamen cathenam socii Ulixis, id est sensus humani corporis ignauia nostra rationi imperantes, soluunt, predam existimantes, id est arbitrantes longe meliorem et dulciorem uitam in uoluptatibus nulla coactis regula, quam eis ligatis in ratione solida. His tamen solutis, dum in hanc et in illam labimur lasciuiam, insurgunt tempestates animo, id est rubores, reprehensiones, conscientie redargutiones, fluctuationes animi, merores, inopia, egritudines, et mille malorum species, que nos a patria, id est a quiete amouent. Iuisse autem in occeanum, et ibidem illi ad Inferos iter apertum sit sacris, arbitror Ulixem ad lacum Auernum in sinu Bayanu nocte una nauigasse, et ibidem occiso Alpenore obscenum illud peregisse sacrum, quo Manes euocantur ad superos, et de quesitis habuisse ab immundis spiritibus responsum. Uelum autem Ulixi naufrago a Leucotoe prestitum, nil aliud fuisse arbitror, quam spem immotam, quam euadendi forti seruabat pectore; hec egit, ne desperando periclitaretur. Quam quidem spem, dum speratum obtinuisset, retro reiecit. Eum autem sepissime adiutum a Pallade est, quia ab animaduertentia sua instructus multa euitauit pericula, et multa egit sibi etiam oportuna.
+
+Telemacus Ulixis fuit filius paruulus Penelopi matri a patre relictus. Qui multa a procatoribus matris perpessus, tandem una cum patre sumpsit ex omnibus ultionem.
+
+Telegonus Ulixis et Cyrcis fuit filius. Qui, dum grandis uidere patrem quereret, eum incognitum occidit, et in Ytaliam rediens Tyburim condidit, ut ait Ouidius: *Et iam Thelegoni, iam menia Tyburis udi Stabant, Argolice que posuere manus* etc., Papias autem dicit eum edificasse Tusculum.
+
+Auxonius filius fuit Ulixis, ut scribit Paulus Longobardus, ea in hystoria, quam De gestis Longobardorum scripsit, dicens, ab eo omnem Ytaliam Auxoniam nuncupari. Titus Liuius autem aliter uidetur in libro UIIII Ab urbe condita, dicens, Miturnas et Uestinam ciuitates Auxonidum, M. Pellio, et C. Sulpitio consulibus ab eisdem proditione captas, et fere deletam Auxonidam gentem. Et sic illa Ytalie particula fuit Auxonia. Ego hunc Auxonium puto eum Latinum fuisse, quem Cyrcis et Ulixis uolunt quidam fuisse filium, ex Marica nynpha susceptum dicentes, cum, teste Seruio, Marica dea sit litoris Miturnensium iuxta Lyris fluuium. Nos autem etsi multi ex prole Iouis supersint, finem huic facientes libello, paululum quiescamus.
+Genealogie deorum gentilium liber XI explicit.
+
+Si post longum predestinati agri discursum, rex illustris, et si iter in finem non uenerit, conceditur aurige discreto anelos equos curru dimouere, et illos aliquantisper uagos exonerare uesicam permittere, et recenti fluuio atque florido recreari prato, dum ipse apud mercennarium hospitem potu sibimet parcit et somno. Et aratori instructo, quanquam omnis ager uomere scissus non sit, parte adhuc diei superstite iugo boues soluere, et in quietem et pascua ire permittere, dum ipse, leni blandiente aura, fusca sub nemorum umbra iam satur cantu rudi duros conatur obliuisci labores. Nec non et egregio bellorum duci, posito in finem certaminis itum non sit, fessos et sanguine graues, dato signo, reuocare milites, ut et a periculo cladis retrahat, et, restauratis ocio uiribus, eos alias in hostes acriores inmittat. Quis michi non esse fas dicet, esto in finem numerose prolis Cretensis Iouis non uenerim, parte tamen maxima recitata, subsistere paululum, et, quasi ad certam uenerim metham, resipiscere? Nemo arbitror iuste! Morem igitur aliorum secutus, non aliter quam si in certum et insignem terminum deuenissem labore attritus in Auxonicum litus, quamuis inportuosum, substiti, arbitratus insuper, quod breuioribus distinguitur signis, facilius intellectu capitur, et tenacius memorie commendatur. Ibidem dum non fessos oculos in circumitu ducerem, cepi ueterum prospectare uestigia rerum. Hinc enim ueteres Cume, Calchidiensium opus, Dedali templum, et Meseni tumulus, atque Iulie aque admirationem tenebant animum, et ex opposito Inarime, uetus symiarum hospitium, et ex Inarime excussa Prochita distrahebant. Sic sonantes reuolutionibus extuantium fluminum Uulturni fauces atque Lyris, Fucini nebule, et Linterni paludes, exilio et morte uenerandissimi primi Scipionis Africani nobilitate; et in conspectu fere M. Scauri uillula suo adhuc insignis nomine, atque Formarum fere deleta uestigia, et longiuscule in radicibus montium Calenus, Stelenates, atque Campanus agri mira fertilitate conspicui, et super eminentia agris oppida Suessa, Theanum, Sidicinum, Casilinum, Thelesie, et alia plura tam Romanorum operum quam Cartaginensium monimenta; nec non et multa, quarum longa magis quam utilis huic operi esset hystoria. Sed cum iam, breui quiete recreatus, animus uires in laborem promitteret, reintraui uolens mare ueliuolum, et in Frigiam usque deuectus, sumpsi animum Tantali aliorumque quorundam ex filiis Iouis prolem exquirere atque describere. Quod ut peragam, ille faciat, precor, qui ad ictum uirge seruitoris sui Moysi sitienti populo aquas affluenter emisit ex rupe.
+
+Tantalus, ut dicit Lactantius, filius fuit Iouis ex Plote nympha susceptus. Hunc dicit Eusebius Frigum fuisse regem, regnante Eritreo Athenis. Et huic ob raptum Ganimedem bellum fuit aduersus Troium Dardanie regem, et Ganimedis patrem. Uolunt preterea hunc deos in conuiuio habuisse, eisque ut experientiam deitatis eorum assumeret, occiso filio, illum membratim discerptum coctumque apposuisse comedendum. Qui, cum abhorruissent cibum, non solum abstinuere, sed, collectis in unum membris, puerum in formam pristinam reduxere, et reuocata per Mercurium ab Inferis anima, eam illi restituere. Sane cum aduerterent humerum deesse puero, quem deuorauerat Ceres, loco consumpti eburneum refecere. Tantalum autem deiecere ad Inferos talique damnauere supplicio, ut fluuio ad os usque demersus siti uexaretur assidua, et dum os forte declinaret in potum, aque fluminis etiam declinarent in tantum, ne illas posset contingere. Desuper autem arbores pomis honustas addidere, que ad os eius usque descenderent, ipse tamen ingenti et continua percitus fame, dum illa carpere conaretur, se tam diu extollerent, quam ipse diu ut contingeret laboraret. Et sic factum est, ut inter poma et aquas positus fame sitique uiuens depereat infelix homo. Nunc quid ex his sentiendum sit aduertendum. Et concesso eum Iouis fuisse filium, seu uerum, seu ob aliquam similitudinem attributum. Et que ad Ganimedem spectant, ubi de Ganimede posita sint. Dico eum ob id diis filium apposuisse dictum, quia cum auarissimus homo fuerit, et rem domesticam plurimum augere curauerit, frumenta, ex quibus popularem exhauriebat pecuniam, non aliter quam filium diligebat, que tunc diis apposuit dum cultis agris iniecit, iniecta quidem sulcis in conspectu superiorum corporum sunt, que eiusdem agentibus superis in frugem uenientia pristinam reassumunt formam. Uerum humerus, id est semen deuoratus a Cerere, id est a terra consumptus, heburneus restauratur, dum in crescente segete nutrimenti robur immittitur. Supplicium autem huius ostendit liquido auari hominis detestabilem uitam. Dicit enim Fulgentius Tantalum interpretari uisionem uolentem; quod optime unicuique competit auaro, non enim aurum et amplam supellectilem congregat, ut eis utatur, quin imo ut illam intueatur, et cum pati non possit sibi, quid boni ex congestis diuitiis facere eis immixtus fame periclitatur et siti.
+
+Nyobes filia fuit Tantali et Taygete, ut apud Ouidium ipsa testatur, dicens: *Michi Tantalus autor, Cui licuit soli Superum contingere mensas. Pleiadum soror est genitrix mea* etc. Sed salua reuerentia Ouidii, pater eius non fuit ille Tantalus, qui amicus deorum fuit. Nam ille fuit homo pius et Corinthiorum rex et tempore prior. Lactantius autem dicit hanc filiam fuisse Tantali et Penelopis. Hec, ut placet Theodontio, nupta fuit Amphioni regi Theberum, ut faueret Amphyon partibus Pelopis bellum gerentis aduersus Enomaum regem Elydis et Pise. Ex quo Amphyone ipsa peperit septem filios, totidemque filias; esto Omerus in Yliade tantum duodecim fuisse filios dicat. Hec elati spiritus mulier, sacrificantibus Thebanis iussu Manthonis filie Thyresie Latone, cepit eos acriter increpare uerbis et se Latone preferre. Quam ob causam indignata Latona et filiis questa, factum est ut, ludentibus filiis atque filiabus in campis, Appollo filios et Diana filias sagictis occiderent, qui apud Syphilonem montem fuere sepulti. Niobes autem orbata uiro et filiis apud urnas eorum in lapidem uersa obriguit. De filiis et Amphione supra dictum est. Eam autem in lapidem uersam Tullius, ubi de questionibus Tusculanis, fictum arbitratur, propter eius eternum in luctu silentium. Uerum huic fictioni Theodontius addit, dicens, eius adhuc statuam in Sypilo apparere lapideam, et adeo tristem, ut lacrimis existimetur deficere, quod preter naturam non est. Potuere quippe ueteres ad memoriam ingentis infortunii superbe mulieris in Sypilo lapideam apposuisse flentis mulieris statuam, et cum frigide complexionis sit lapis, surgentibus in eum uaporibus ex terra humidis, lapidis frigiditate soluuntur in guttas aqueas ad instar lacrimarum, et hinc forsan arbitrantur ignari Nyobem adhuc flendo deficere.
+
+Pelops filius fuit Tantali et Taygete et, ut ait Barlaam, homo bellorum fuit, et insignis plurimum. Qui cum apud Frigas regnaret, bellum habuit aduersum Oenomaum regem Elydis atque Pise, quod quidem memorabile fuit et permaximum, ut scribit Tucchitides. Belli causam dicit Paulus fuisse Hyppodamiam Enomai filiam a Pelope dilectam, atque in coniugium postulatam et denegatam. Dicit enim Seruius huius Hyppodamie multos fuisse petitores ob insignem eius pulchritudinem, quibus ab Enomao ea lex indicta est, et id inde secutum quod supra scribitur, ubi de Yppodamia. Sed Barlaam dicit non sic se negotium habuisse, quin imo cum Pelopi uideretur inhumana condicio, aduersus Enomaum arma mouit, et magnis hinc inde conuocatis subsidiis, fraude Myrtili prefecti armorum Enomai, astutia Pelopis corrupti eum superauit. Et sic Yppodamia et regno potitus, Myrtilum postulantem proditionis premium deiecit in mare. Hunc dicit Eusebius in libro Temporum Hyppodamiam uxorem duxisse, regni Priti Argiuorum regis anno decimoquarto, qui mundi fuit annus III dccc luii et paulo ante dicit, regnante Lynceo Argis, Pelopem apud Argos regnasse annis quinquaginta tribus, et eos a suo nomine Peloponnenses denominasse. Dicit etiam, Acrisio regnante Argiuis, Pelopem Olympiis interfuisse, et postea aduersum Ylium arma mouisse, eumque a Dardano expugnatum, anno mundi III dccc lxxxi, cum legatur diu ante fuisse Dardanum. Ego autem tam discordantium opinionum ueritatem ignoro. Huic ex Yppodamia plures fuere filii.
+
+Lysidicem dicit Lactantius ex Yppodamia filiam fuisse Pelopis et Electrioni nuptam, ac ex eo Alcmenam peperisse Herculis matrem.
+
+Atreus Pelopis et Yppodamie filius fuit. Qui, ut ex uerbis Senece poete in tragedia Thiestis percipi potest, una cum Thieste fratre apud Peloponnesum regnauit, alternis tamen uicibus. Sed tandem inter eos nata discordia est. Cuius talem dicit Lactantius fuisse causam. Constat enim, ut supra dictum est, a Pelope Myrtilum Mercurii filium in mare deiectum atque necatum, quod egre ferens Mercurius, inter Atreum et Thiestem tantum iniecit zizanie, ut hostes efficerentur. Insuper erat apud Atreum aries, de quo sic Seneca tragicus: *Est Pelopis altis nobile in stabulis pecus Arcanus aries, ductor opulenti gregis. Huius per omne corpus infuso coma Dependit auro, cuius e tergo noui Aurata reges sceptra Tantalici gerunt; Possessor huius regnat; hunc tante domus Fortuna sequitur; tuta seposita sacer In parte carpit prata, que claudit lapis Fatale sacro pascuum muro tegens* etc. Hunc habere cupiens Thyestes arbitratus est posse per concubitum Meropis Atrei coniugis obtinere, nec defuit sceleri locus; nam ex ea et filios concepit, et illam eripuit uiro, ex quo in bellum uenere fratres, et pulsus regno Thyestes est. Sed Atreus non contentus fratris exilio, illum ficta gratia reuocauit, et credulo tres filios decoctos in conuiuio apposuit, et eorum sanguinem poculis mixtum illi dedit in potum, repletoque tam scelesto cibo capita manusque natorum infelici patri iussit apponi, atque quid comedisset detegi. Quod cum fieret, aiunt solem surgentem in ortum retrocessisse, scelus uidere fugientem. Hunc tamen Atreum, ut dicit Lactantius, Egistus, Thyestis filius, interemit. Aureum uellus in hac hystoria fictum sic intelligendum arbitror, ut intellexisse uidetur Uarro ubi De agricultura, dum dicit: *Pecudes propter caritatem aureas habuisse pelles, ut Argis Atreus, quam sibi Thyestem subtraxisse queritur* etc. Uel potius pro ariete isto aurei uelleris thesaurus intelligendus est, quo reges plurimum ualent, et absque quo oportuni sumptus ad bella et ad splendorem regium sustentandum fieri non possunt. Sol autem in ortus suos reuolutus eclipsim ea tempestate fuisse demonstrat, que cum esset hominibus incognita monstruosa uisa est. Dicit tamen Lactantius hanc ab Atreo Mecenis predictam et primitus adinuentam. Cuius cum cerneret approbari dicta, Thyestes inuidens ex urbe discessit.
+
+Alceon, Melampus et Euiolus fuere fratres, et, ut asserit Cicero ubi De naturis deorum, Atrei fuere filii. Quos dicit apud Graios inter Dyoscortes numeratos; quam ob rem celebres fuisse uiros credendum est, cum ex his fuerint Castor et Pollux. De eis autem nil amplius reperitur.
+
+Thyestes Pelopis et Hyppodamie fuit filius, cui aduersus fratrem Atreum, que dicta sunt supra, fuerunt odia. Qui cum iam dicta passus esset a fratre, uindicte auidus oraculum consuluit. A quo responsus habuit ex se et Pelopeia filia sua nasci posse, qui filiorum ulcisceretur mortem. Quod cum audisset, ut qui erat in scelera et potissime in libidinem pronus, confestim in amplexus filie uenit, et ex ea filium suscepit Egystum, qui postea interfecit Atreum, stuprauit Clytemestram, et Agamenonem etiam interemit.
+
+Tantalus, Phystenes et Arpagiges filii fuerunt Thyestis ex coniuge Atrei suscepti, ut per uerba Senece poete in tragedia Thyestis comprehenditur, esto duos tantum nominet, Tantalum scilicet, dum dicit: *Primus locus ne, deesse pietatem putes, Auo dicatur: Tantalus prima hostia est* etc. Deinde nominat Phystenem, dicens: Tunc illi ad aras Phystenem seuus trahit, Adicitque fratri etc. Tertium puerum uocat, dum dicit: *Ferrumque gemina cede perfusum tenens, Oblitus in quem rueret, infesta manu Exegit ultra corpus, ac puer statim Pectore receptus ensis a tergo extitit; Cadit ille* etc. Tercium hunc puerum Theodontius dicit Arpagigem nuncupatum. Et sic ex eis preter patrui crimen, et patris escam nil legitur.
+
+Pelopia, ut dicit Lactantius, filia fuit Thiestis, ex qua matre non dicit. Hanc, ut ipsemet Lactantius dicit, Thyestes, responso desuper dicto habito, oppressit, et ex ea filius natus est, quem ipsa rubore sceleris confestim feris exposuit. Et sic apparet ob luxuriam Thiestis non ob responsum oraculi a Thyeste in concubitum filie itum; responsum autem oraculi ad palliandam Thyestis ignominiam post cedem suorum ab Egysto factam compertum est.
+
+Egystus filius fuit Thyestis ex Pelopia eiusdem Thyestis filia, ut ipsemet testatur in tragedia Senece dicens: *Coacta fatis nata fert uterum grauem, Me patre dignum; uersa natura est retro* etc. Hic quam cito natus fuit a matre ob pudorem ignominiosi criminis in siluas deiectus est, ut dilaceratus a beluis turpitudinis aui parentisque, atque matris pariter et sororis uiuens, testimonium non prestaret. Sed aliter factum est. Nam seu benefitio pastorum, seu sic permittente deo, caprarum sponte, contigerit a capris ubera prestantibus in siluis nutritus est et inde dictus Egystus, ab ege, scilicet capra nutrice. Is tandem a suis cognitus et in regiam deductus, dum creuisset essetque in paruo precio, rerum preteritarum iam conscius, seu patre inpellente, quod magis creditur, ut Lactantio placet, Atreum occidit, cui Thiestes occupata regia successit. Tandem iam Thyeste mortuo cum regnarent Agamenon et Menelaus, et ob raptam Helenam in Troianum iuissent excidium, Egystus, ut Leontio placet, suasionibus Nauplii in amplexus optantis Clytemestre deuenit, et postremo redeuntem Agamenonem a desolatione Ylionis, immane ausus facinus, illum fauente Clytemestra trucidauit et regiam Pelopis septem tenuit annis. Ad ultimum, ab Horeste Agamenonis filio, una cum adultera Clytemestra, nullo remanente ex eo superstite, obtruncatus est.
+
+Phystenes, ut ait Theodontius, filius fuit Pelopis et Yppodamie. Qui cum iuuenis moreretur, Agamenonem et Menelaum filios suos paruulos commendauit Atreo fratri suo; qui illos suscepit et in filios educauit, et ob id, abolita tractu temporis Phystenis memoria, Atrei filii habiti sunt, et Atrides ab omnibus appellati.
+
+Menelaus Lacedemonum rex, ut Theodontio placet, filius fuit Phystenis, et frater Agamenonis. Hos Seneca in tragedia Thyestis uidetur omnino tenere filios fuisse Atrei, in cuius persona sic ait: *Consilii Agamenon mei Sciens minister fiat, et patris cliens Menelaus assit. Prolis incerte fides Ex hoc petatur scelere, si bella abnuunt Et gerere nolunt odia, si patruum uocant Pater est* etc. Et sic Atrei ex Merope uidentur filii; teneat quod mauult lector. Menelaus autem, ut Eusebius ostendit in libro Temporum, Atreo et Thyeste uiuentibus rex Lacedemonum dictus est, anno mundi III dcccc xcuii, cum Agamenon, qui Thyesti successit, secundum Omerum regnare ceperit Mecenis anno mundi IIII uii. Fuit huic Helena Iouis filia coniunx, quam anno primo regni Agamenonis, et secundum Eusebium, decimo Menelai, ut ait Dares Frigius, absente Menelao, qui ad Nestorem Pylon iuerat, Paris legatus missus ad Castorem et Pollucem, rapuit ex insula Cytherea sub oppido Heleno, ea etiam consentiente, existentibus fratribus et Hermiona apud Agamenonem. Dites uero dicit illo tunc Menelaum cum Agamenone Cretam iuisse diuisuros thesauros, quos ibi deposuerat Atreus. Hinc factum est, ut fratris consilio Menelaus conquereretur Grecis principibus. Uerum cum frustra legationibus obsidione demum repetita est Helena, et post decennium fraude magis quam uiribus capta Troia reassumpta est, et Menelao restituta. Qui cum, ut ceteri, nauem intrasset patriam petiturus, tempestate actus, ut scribit Eusebius, ad Tuorim regem Egipti, quem Polybum appellat Omerus, cum ea deuectus est, et a Protheo uate, ut per Omerum patet in Odissea, consilio sumpto, postquam octo annis errasset, in Lacedemoniam rediit, Agamenone diu ante ceso, et illis forte diebus Egysto. Quid tandem illi successerit, quo uel qua morte diem clauserit, non inueni.
+
+Hermiona, ut Ouidius testatur in Epistolis, Menelai fuit filia ex Helena. Hec autem Horesti filio Agamenonis desponsata fuit; porro Pyrrus, cum, occiso Agamenone, regiam occupasset Egystus, et fugisset Horestes, Andromaca Olim Hectoris coniugem, quam a Troia captiuam duxerat, Heleno concessa; hanc Horesti surripuit, et sibi coniugio copulauit. Attamen, eo postea ab Horeste occiso, in eiusdem Horestis coniugium rediit, eique peperit Horestem filium.
+
+Megapentis dicit Theodontius filius fuit Menelai ex Lydia captiua susceptus post raptam Helenam. Quod Omerus in Odissea testari uidetur, dum dicit: {uhiei de Spartethen Alektoros egeto kouren, Os oi telugetos geneto krateros Megapenthei Ek doules Elene de theoi gonon ouket' ephainon, Epei le proton egeinato paid' erasteinen, Ermionen, eh eidos ekhe khruses Aphrodites} etc. Que latine sonant : Filio autem a Sparte Alectoris accepit filiam. Qui ipsi unigenitus fuit fortis Megapentis a serua. Helene autem dii filium non dederant, postquam primo genuit Hermionam filiam desideratiuam. Et sic per hos patet etiam Menelaum Megapenti coniugem dedisse filiam Alectoris Spartani. Cuius nuptias celebrantem Thelemacus Ulixis filius ueniens ex Ytachia comperit.
+
+Agamenon Phystenis fuit filius, ut supra, et Atreo a patre paruulus derelictus. Fuit hic Micenarum rex et Thyestis successor, ut in Yliade etiam sentire uidetur Omerus, ubi de sceptro Agamenonis multos describit uersus, fere hoc dicentes: *Apud Troiam in contione Grecorum presidens Agamenon sceptrum tenebat, quod Uulcanus artifex fecerat, illudque dedit Ioui Saturnio. Postea Iuppiter concessit Dyactoro Argyphonti. Ermias autem rex dedit Pelopi Plisippo, postea Pelops dedit Atreo, qui moriens Thyesti bellicoso reliquit. Qui Thyestes reliquit Agamenoni multis insulis et Argo omni imperanti* etc. In quibus uerbis non seruatur genealogie descriptus ordo, quem Latinorum autoritatem describens secutus sum. Cepit autem regnare Agamenon, secundum Eusebium, anno mundi IIII uii, quo anno Helena rapta est, et Grecia omnis in Troianos incitata pari omnium consensu, congregatis in Aulide nauibus et exercitu, imperator factus in bellum perrexit, Clythemestra coniuge relicta, ex qua iam plures susceperat filios. Et apud Troiam labores multos passus, quorundam etiam principum simultates pertulit, quibus agentibus imperio depositus est; et illi Palamedes suffectus, qui crimine Ulixis occisus, Agamenon maiori sua gloria in imperium reassumptus est, quam ignominia depositus. Sustinuit preterea indignationes Achillis ob Briseydam illi a se sublatam. Tandem capto Ylione atque diruto, cum illi cessiset in sortem cum preda plurima Cassandra Priami filia, naues in patriam rediturus ascendit. Uerum tempestate actus fere per annum errauit, ut scribit Omerus antequam deueniret in patriam. Interim autem, ut idem testatur Omerus, Egystus, Thyestis filius, cum tacite omnia occupasset, positis per litus speculatoribus, et audito ab eis Agamenonis reditu, uiginti ex amicis suis in insidiis posuit, et ipse cum comitatu reliquo ficta letitia illi obuius factus est, et ingens ei parauit conuiuium. In quo, Clytemestre consensu, illum cum sotiis epulantem occidit. Seneca autem poeta aliter de morte eius sentire uidetur, ea in tragedia cui titulus est Agamenon. Dicit enim Clytemestram acri dolore agitatam, quod Cassandram Agamenon secum traheret. Ego autem credo commissi sceleris timore, et cum Egysto adultero, esto primo discorde, sed in concordiam ut percipitur reuocato, ea die qua patriam intrauit domum, parato a Clytemestra conuiuio, et ipse Agamenon dum picta ueste sublimis iaceret, Priami superbas corpore exuuias gerens, ei detrahere cultus hostiles uxor iubet, et induere potius coniugis fide manu textos amictus; uerum induta uestis exitum manibus negat, caputque laxi et inuii claudunt sinus, et tunc haurit trementi semiuir dextra latus Agamenonis, eumque interficit ueste inuia inuolutum.
+
+Ephygenia Agamenonis filia fuit, ut in Agamenonis tragedia testatur idem Seneca. Hanc tamen alii Yphianassam uocant, ut Lucretius dicens: *Aulide quo pacto Triuai uirginis aram Ypianassai turparent sanguine fedi* etc. Hec insignis pulchritudinis uirgo fuit. De qua Seruius talem refert hystoriam. Greci Troiam ituri cum ad Aulidem deuenissent, Agamenon Diane ceruum occidit ignarus, quam ob rem irata dea flatus uentorum remouit, et ideo cum nauigare non possent, et pestem insuper sustinerent, oracula consulta dixerunt Agamenonio sanguine Dianam esse placandam. Ergo cum ab Ulixe per nuptiarum simulationem adducta Ephygenia, et iam ut immolaretur esset altaribus admota, numinis miseratione sublata est, et cerua subposita. Unde Ouidius: *Uicta dea est, nubemque oculisque obiecit, et inter Officiumque turbamque sacri uocesque precantum Supposita fertur mutasse Micenida cerua* etc. Uirgo autem, ut Seruius asserit, ad Tauricam regionem translata est, et Thoanti regi tradita, et inde Dictine Diane sacerdos effecta, et cum secundum statutam consuetudinem humano sanguine numen placaret, agnouit fratrem Horestem, quem diu non uiderat, qui accepto oraculo carendi furoris causa cum amico Pylade Colcos petierat, et cum his occiso Thoante simulacrum sustulit absconditum falce lignorum, et sic ad Laconas Diana translata est, Ephygenia reportante. Quid deinde de Ephygenia secutum sit, nusquam comperisse memini. Quod supra fictum est Dianam loco Ephygenie posuisse ceruam, humanum fuisse artificium credendum est, quod ut populus omnis Agamenoni esset obediens adinuentum est, eum scilicet filiam immolasse, que medio in tumultu sublata, ne fraus aperiri posset, in longinquam regionem transmissa, et sub umbra sacerdotis seruata est.
+
+Crisotemis, Laodyces, et Yphianassa Agamenonis fuere filie et Clytemestre, ut arbitror, cum ex eis unam, quam mallet, Agamenon apud Omerum Achilli offert, dicens: {Gambros ken moi eoi tiso de min ison Oreste, Ohs moi telugetos trephetai thalin eni polle. Treis de moi eisi thugateres en megaro eipekto, khrusothemis kai Laodike kai Iphianassa} etc. Que latine sonant : Gener michi erit, honorabo eum similem Horesti, qui michi unigenitus nutritur habundantia in multa, tres michi sunt filie in atrio bene facto Crisothemis et Laodices et Yphianassa. Leontius tamen dicit hanc Yphianassam Ephygeniam esse, quod ego non credo. Quomodo enim dixisset Agamenon Ephygeniam domi esse, quam sciebat in sacro pro uentis querendis, aut occisam, aut alibi clam delatam?
+
+Eletra Agamenonis et Clytemestre fuit filia, ut liquido patet per Senecam in tragedia Agamenonis, in qua percipitur, quia ab Agamenone Troiam eunte parua relicta sit domi. Hec, cum patrem occisum cerneret, Strophylo Phocensi Agamenonis amico clam commendauit Horestem, et inde matrem ob perpetratum scelus increpauit aspere; quam ob causam, Clytemestra iubente, in carcerem deducta est. Quid tandem ex ea secutum sit, legisse non memini.
+
+Alesus filius fuit Agamenonis, ut satis clare dicit Uirgilius: *Hie Agamenonius, Troiani nominis hostis, Curru iungit Alesus equos* etc. Ex qua tamen matre susceptus sit, in dubium uertitur. Nam alii dicunt eum ex Briseida natum, alii ex Cassandra, quod ego non credo; non enim ex Cassandra natus potuisset aduersus Eneam fauisse Turno, etate non patiente. Hunc Theodontius arbitrari uidetur cum Clytemestra sensisse aduersus patrem, et ob id et Clytemestre filium et patria pulsum. Qui quacunque ex causa patriam liquerit, in Ytaliam uenisse Uirgilius asserit, et apud Massicum Campanie montem consedit, ac inde tanquam Troiani nominis hostis uenit fauitque aduersus Eneam partibus Turni. Ouidius uero ubi de Fastis uidetur existimare eum Faliscos condidisse, et ob id dicit: *Uenerat Atride fatis agitatus Alesus, A quo se dictam terra Falisca putat* etc. Posteritatis autem eius nulla extat memoria.
+
+Horestis Agamenonis et Clytemestre fuit filius, ut satis in precedentibus ostensum est. Huic dicit Theodontius Hermiona Menelai et Helene filia paruula adhuc desponsata est, cum et ipse paruulus esset. Hic tandem, occiso ab Egysto Agamenone, studio Eletre sororis sue a Strophylo Phocensi clam Mecenis subtractus et asportatus atque seruatus est, querentibus eum in mortem matre atque Egysto. Qui cum tractu temporis excreuisset, captato commodo, Hermiona sibi iam a Pyrro subtracta, in ultionem paterne cedis surrexit, et Egystum adulterum, cum septem iam regnasset annis, una cum Clytemestra matre occidit. Quo facto aiunt confestim in furiam deuenisse, cum sibi uideretur imminere occise matris ymaginem, facibus et serpentibus armatam, et ei continuum minitantem exitium, ut dicit Statius: *Armatam facibus matrem et serpentibus atris, Cum fugit, ultricesque sedent in limine dire* etc. Cui Pylades Strophili filius, qui tempore paterne cedis eum transfugauerat, iunctus, promissa illi salute, cum eo ad aram Dictine Diane in Colcos confugit; et ibi resipiuit Horestes, summouitque ab infestatione tali matrem. Et sorore cognita Ephygenia, que ibidem dee sacerdos erat, occiso Thoante rege, et simulacro dee rapto atque in fasce lignorum delato, secundum quosdam in regnum rediit, et fraude Macharei sacerdotis Pyrrum Achillis filium in templo Apollinis interemit, et sibi Hermionem coniugem reassumpsit. Alii uero uolunt eum antequam in regnum redisset in Ytaliam deuenisse, et haud longe a Roma apud Ariciam Diane simulacrum collocasse, et impia statuisse sacra. Sed quandocunque hoc factum sit, eum post occisum Egystum regnasse annis XU affirmat Eusebius in libro Temporum, et anno XX regni Demophontis regis Athenarum occidisse Pyrrum. Solinus uero, in libro quem De mirabilibus scripsit, dicit eum post occisam matrem profugum Hermionam in omnes casus habuisse sociam. Quo autem diem clauserit, etiam in dubium uertitur. Cum dicat Seruius ossa eius iam Roma condita ab Aricia Romam translata et sepulta ante templum Saturni, quod est ante cliuum Capitolinum iuxta Concordie templum. Solinus autem ubi supra dicit, quod Olympiade l uiii, ossa eius a Spartanis oraculo monitis Tegee inuenta, et tante magnitudinis fuisse ut implerent longitudinem cubitorum septem.
+Thysamenis, ut scribit Eusebius, filius fuit Horestis et ei successit in regno.
+
+Corinthus filius fuit Horestis, ut dicit Anselmus eo in libro quem scripsit De ymagine mundi. In quo asserit eum Corinthum Achaye ciuitatem fecisse et de suo nomine nuncupasse. Et hoc idem affirmat Geruasius Thilliberiensis. Qui, esto noui sinti autores, non tamen parue sunt grauitatis. Preterea et Ysidorus in libro Ethymologiarum dicit, Corynthum in Achaya condidit Corynthus, Horestis filius. Ego autem conditam non credo, sed forte restauratam, cum scribat Eusebius in libro Temporum, eam diu ante a Sysipho conditam et Ephyram appellatam.
+
+Horestes, ut Solinus De mirabilibus mundi testatur, filius fuit Horestis ex Hermione, et ab eo affirmat populos, qui Horestides appellantur, denominatos, dicens sic: Micenis profugus matricida cum abscessus longius destinasset, natum sibi in Emathia paruulum de Hermiona, quam in omnes casus sociam adsciuerat, hic mandauerat occulendum. Adoleuit puer, in spiritum regii sanguinis, nomen patris sui referens, occupatoque quicquid est, quod procedit in Macedonicum sinum, et Adriaticum salum, terram cui imperitauerat Horestiam dixit etc. De hoc ego nil ulterius legi, in longam tamen posteritatem deuenisse suos creditum est, adeo ut affirmet Trogus Pompeius Pausaniam, Phylippi regis Macedonum occisorem, ab Horeste duxisse originem. Sed quibus mediis uetustate agente non reperitur.
+
+Dyonisius, ut in libro De naturis deorum scribit Cicero, Iouis et Lune fuit filius. Quem ego idem cum Bacho dicerem, si non essent in matre dissimiles, cum ipse idem Tullius ei fieri Orgia arbitretur. Possibile tamen est, ut sic sit, fictione mutata, dummodo utrumque pro uino non pro homine assumamus. Nam Iuppiter, id est calor die, et luna rore et humectatione nocte uites fouent, et ad incrementum atque maturitatem uuas deducunt. Et sic hic erit qui in culmine colitur Nyse, altero ex Parnasi montis uerticibus Bacho, eo quod uinetis habundet consecrato, et dicetur Dyonisius quasi Nyse deus, nam dyos Grece, Latine deus sonat.
+
+Perseus, quem ueteres totius nobilitatis Grecie patrem opinati sunt, Iouis et Danis Acrisii fuit filius, unde Ouidius: *Non putet esse deum, nec enim Iouis esse putabat Persea, quem Danes pluuio conceperat auro* etc. Qualiter autem ex Ioue et Dane natus sit, ubi de Dane in precedentibus uideri potest. Is autem iam grandis, ut dicit Lactantius, Polydecti regis imperio in Gorgonem expeditionem assumpsit, habuitque Pegasum alatum equum, et Palladis egydem, et talaria ensemque Mercurii, uolatumque cepit ex Aphesanta monte, ut in his uersibus a Statio designatur: *Mons erat audaci seductus in ethera dorso, Nomine Lernei memorant Aphesanta coloni Gentibus Argolicis olim sacer; inde ferebant Nubila suspenso celerem temerasse uolatu Persea, cum raptos pueri perterrita mater Prospexit de rupe gradus ac pene secuta est* etc. Quam quidem Gorgonem pretenso egide pallanteo uidit impune atque considerauit, et uicit. eique caput abstulit, et Athlantem regem sibi denegantem hospitium, ostenso Gorgonis capite, mutauit in saxum. Inde remeans in patriam, cum ex excelso uidisset in Syrio litore circa regna Cephei Andromedem uirginem alligatam matris crimine et Amonis sententia scopulo, et sic monstro marino expositam flentesque parentes in litore, euolauit illuc, et cognita causa cum parentibus pactus est coniugium uirginis, si illam a belua liberaret. Quod factum est. Nam uenientem interemit. Inde, celebrante eo nuptias, cum Phyneus Cephei fratrer, cui ante sententiam puella desponsata fuerat, eam repeteret, et ui conaretur tanquam suam auferre, bellum aduersus eum iniuit, et cum multos ex hostibus occidisset, reliquos capite Gorgonis ostenso conuertit in lapides. Post hec, Pritum aui sui fratrem, qui Acrisium regno pulerat, transformauit in saxum, et regnum auo restituit. In Persas preterea bellum intulisse ferunt, et in eodem Liberum patrem aduersum se consistentem in prelio occidisse, subactamque nationem a se denominasse, ibique Persopolim regiam ciuitatem edificasse, quam postea, ut scribit Quintius Curius, ubi De gestis Alexandri, Alexander Macedo, uino calens et epulis, demoliri fecit. Attamen Acrisium auum, ut dicit Lactantius, in lapidem commutauit. Et inde dicunt eum una cum Cepheo et Cassyopia atque Andromeda coniuge in celum fuisse assumptum, et inter celi sydera collocatum, ut De ymagine mundi testatur Anselmus, dicens: *Huic coniungitur Cepheus rex, et Cassiopia uxor eius, cui associatur Perseus filius Iouis et Danes, habens iuxta se sydus Andromede*c. His appositis ad sensum fictionum ueniendum est. Perseum equo Pegaso uectum fame cupidine tractum demonstrat. Alii tamen uolunt eum ad transfretandum habuisse nauim, cuius insigne uel nomen fuerit Pegasus. Scutum Palladis accipiendum reor pro prudentia, qua et hostium acta consideramus, et nos ipsos ab eorundem insidiis telisque protegimus. Mercurii Talaria uelocitatem et uigilantiam in agendis significare reor. Sic et ensis recuruus et a parte exteriori acutus ostendit, quoniam bellorum tempore et predas hostium ad nos trahere debere, eosque a nostris amouere cedibus. De Gorgone autem et Athlante satis in precedentibus, ubi de eis dictum est. Liberasse autem Andromedem a bellua hystoriam reor, cum in Cosmographia dicat Pomponius: *Est Ioppen ante diluuium, ut ferunt, condita, ubi Cephea regnasse eo signo accole affirmant, quod titulum eius fratrisque Phynei ueteres clamare cum religione plurima retinent; quin etiam rei celebrate carminibus ac fabulis seruateque a Perseo Andromede clarum uestigium marine belue ossa immania ostentant*. Hec ille. Preterea et Ieronimus presbiter in libro, quem De distantiis locorum composuit, dicit: *Ioppe Oppidum Palestine maritimum in tribu Dan, ubi hodieque saxa monstrantur in litore, in quibus Andromeda religata Persei quondam uiri sui fertur liberata fuisse subsidio*. Hec Ieronimus. Plinius uero, inter scriptores celeberrimus homo, scribit: *Belue, cui dicebatur expositam fuisse Andromedam, ossa Rome apportata ex oppido Iudee Ioppe, ostendit inter reliqua miracula in edilitate M. Scaurus, longitudine pedum quadraginta, altitudine costarum Yndicos elephantos excedente, spine grossitudine sexquipedali* etc. Perseum autem hostes et Pritum in saxa uertisse capite Gorgonis ostenso, nil aliud puto, nisi quia uictos diuitiis Gorgonis tacitos illos reddidit et imbelles. Acrisium autem auum constat per Eusebium in libro Temporum aliter saxeum effecisse; nam ab eo non sponte occisus est, et sic frigiditate perpetua lapidi similis factus est. Quod in celis a septentrionali plaga stellificatus luceat, sententiam Tullii, ubi De questionibus Tusculanis, sequendam puto, qui de eo et reliquis ait: Nec stellatus Cepheus cum uxore, genero, filia traderetur, nisi celestium diuina cognitio nomen eorum ad errorem fabule traduxisset. Hec Tullius. Ceterum de tempore huius ambigitur, cum scribat Eusebius eum occidisse Gorgonem anno mundi III dcc xxuiiii. Inde hoc eodem anno, secundum alios, dicit eum cum coniuge in celum raptum. Paulo post dicit anno secundo regis Cycropis, qui mundi fuit III dccc luii, eum Gorgone occiso aduersus Persas dimicasse. Nec multo post scribit anno XXXU regni Cycropis Acrisium ab eo mortuum, et Argiuorum regnum in Micenas translatum; quod ego uerum puto, cum magis tempus conueniat rebus gestis.
+
+Gorgophones, teste Lactantio, filius fuit Persei ex Andromede coniuge, ex quo nil aliud habemus, nisi quia genuit Electrionem et Alceum.
+
+Electrion, ut Lactantio placet, Gorgophonis fuit filius, ex quo nisi Alcmenam filiam haberemus, nudum nomen nobis liquisset antiquitas.
+
+Alcmena, ut dicit Lactantius, filia fuit Electrionis. Quod et Plautus in Amphytrione testatur dicens: *Qui cum Alcumena est nupta, Electri filia*, etc. Hec quidem, ut ibidem dicit Plautus, nupsit Amphytrioni Thebano, et a Ioue dilecta est, et in specie Amphytrionis uiri sui ab eo oppressa, Herculem peperit, ut in sequentibus, ubi de Hercule dicetur latius.
+
+Alceus, ut ait Paulus, filius fuit Gorgophonis, magis filii fama cognitus apud nos, quam splendore suo; nam, ut aiunt, pater fuit Amphytrionis.
+
+Amphytrion, ut Paulus ait, filius fuit Alcei, homo armorum insignis, ut Plautus in comedia eiusdem Amphytrionis ostendit. Huic coniunx fuit Alcmena, cum qua Thebis morabatur, ubi, dum ipse pro Thebanis aduersus Theloboeos bellum gereret, Iuppiter eius in specie Alcmenam oppressit, et ex ea suscepit Herculem. Amphytrion autem eodem partu ex ea suscepit Yphycleum. Placet preterea Plinio, in libro Naturalis hystorie, huius fuisse inuentum ostentorum atque somniorum interpretationes.
+
+Yphicleo, ut scribit Plautus in Amphytrione, filius fuit Amphytrionis et Alcmene, eumque cum Hercule uno partu editum dicit. Uerum Yphicleus post nonum conceptionis mensem natus est, Hercules autem una secum natus, septimo non perfecto. Quod Augustinus ubi De ciuitate dei concedere non uidetur, quod mulier possit in diuersis temporibus diuersos conci pere.
+
+Yolaus, ut Solinus De mirabilibus mundi asserit, filius fuit Yphiclei. Hic, ut idem ait Solinus. Sardiniam ingressus palantes incolarum animos ad concordiam eblanditus, Olbiam atque alia Greca oppida extruxit. Yolenses ab eo dicti, sepulcro eius templum addiderunt, quod imitatus uirtutes patris malis plurimis Sardiniam liberasset. Hec ille. Fuere tamen et alii Yphiclei.
+
+Stelenus, ut placet Omero, Persei fuit filius et Andromede. Nam in Yliade Omerus describit Agamenonem concionantem, et Euristei genealogiam designantem, asserentemque Stelenum fuisse Persei filium et Euristei patrem. Is quidem, ut dicit Eusebius in libro Temporum, translato Argiuorum regno a Perseo Micenis, post Perseum regnauit, quando non reperitur. Nam mortuo Acrisio, qui XXXI annis regnauit immediate sequitur initium regni Euristei, quinque tamen interpositis annis, eoque scilicet Euristeo regnante, scriptum comperio Stelenum quadraginta annis Micenis regnasse, ubi hi perditi sint, inuenire non possum.
+
+Euristeus Steleni fuit filius, ut premonstratum est, de natiuitate cuius talem refert Omerus fabulam. Cum die quadam Iuppiter apud Superos dixisset die illa nasciturum hominem, qui omnibus circumuicinis dominaretur; Iuno id fecit iuramento firmari, confestim descendit in terras et retinuit Lythiam, quam nos Lucinam dicimus, deam parturientium, apud uxorem Steleni pregnantem iam septem mensium, et ex utero eius eduxit filium UII mensium, qui uocatus est Euristeus. Erat quidem ea die nasciturus Hercules, sed Alcmena ob retentam parturientium deam peperisse non potuit. Et sic factum est, quod de Hercule Iuppiter intelligebat uerteretur in Euristeum, qui postmodum aliis et Herculi etiam imperauit, regnauitque Micenis annis xlu, et successorem moriens reliquit Atreum. Fabula autem hec ab euentu sibi locum uindicauit, cum uiderent homines Euristeum Herculi fortissimo uirorum imperantem.
+
+Bachemon, Lactantio teste, Persei fuit filius et Andromede, et ut ipse idem dicit apud quosdam Orientales populos imperauit, qui ab Achimenide eiusdem Bachemonis filio, ut dicit Theodontius, Achamenides postea nuncupati sunt. Qui Apollini sacrorum ritus inuenisse se asserunt. Est enim apud eos Sol in speleo Persico in habitu cum thyara et utrisque manibus comprimens cornua bouis; puto ad immensam eius potentiam demonstrandam.
+
+Achimenides, ut dicit Theodontius, filius fuit Bachemonis, esto sint qui uelint eum filium fuisse Persei. Hic autem Achimeniis populis imperauit, eosque a suo nomine nuncupauit, et moriens successorem Orcamum filium dereliquit.
+
+Orcamus, ut supra a Theodontio dictum est, filius fuit Achimenidis, cui coniux fuit Eurimone speciosissima mulier, ex qua filiam unicam Leucothoem suscepit, quam quia Soli se diligenti paruerat, uiuam infodit.
+
+Leucothoem filiam fuisse Orcami et Eurimonis his carminibus testatur Ouidius: *Tempore, Leucothoe multarum obliuia fecit, Gentis odorifere quam formosissima partu Edidit Eurimone, sed postquam filia creuit, Quam mater cunctas, tam matrem filia uicit. Rexit Acamenias urbes pater Orcamus* etc. Hanc Leucothoem, ut Ouidius in progressu demonstrat, summe dilexit Phebus, et in formam uersus Eurimonis matris eius noctu accessit ad eam, et licentiatis mulieribus suis, tanquam secreta secum locutura, in formam propriam rediit et patientem compressit. Quod cum Clytie, que ante diligebatur a Phebo, ad aures deuenisset, zelo percita confestim Orcamo accusauit. Qui iratus atque seuerus nimium uiuam sepeliri iussit. Phebus autem cum illi uitam restituire nequiret, eam in uirgam thuream uertit. Huius fictionis ratio talis a quibusdam redditur, puellam ob adulterium cum splendido iuuene perpetratum iure Sabeo uiuam defossam, et cum eo in loco forte uirga thurea nasceretur, quarum habundantissima regio est, solis uirtute e sinu terre in altum deducta locum fabule adinuenit. Ego autem apud Achimenidas locum puto, cui sit nomen uel fuerit Leucothoe, qui, quoniam thure habundet, ab incolis a Sole diligi dicitur, qui, in matris formam transformatus, id est in complexionem ad enutriendas thureas uirgas oportunam, ibi descendit, et humiditati terre iungitur adeo, ut qui uiuas plantas ibidem apponat, confestim in altum educat.
+
+Eritreus seu Eritra, ut placet Solino De mirabilibus mundi, filius fuit Persei et Andromede, et in confinio Rubri maris regnum habuit, esto sint qui dicant eum Egypti fuisse regem. De quo idem Solinus scribit sic: *Ultra Pelusiacum enim hostium Arabia est ad Rubrum pertinens mare, quod Eritreum ab Eritra rege, Persei et Andromede filio, non solum a colore appellatum Uaro dicit*. Hec ille. Hic Eritreus apud Arabes maxime fuit autoritatis, adeo ut morienti in quadam Rubri maris insula ceteris famosiore insigne plurimum sepulcrum construerent, eumque loco dei colerent, et ab eo Rubrum mare denominarent Eritreum, quo nomine adhuc Greci uocant, scilicet Eritratalasson; nam talasson, Latine sonat mare. De posteritate eius nil habemus.
+
+Persen filium fuisse Persei in libro Naturalis hystorie testatur Plinius, de quo nil aliud comperi, preter quod idem Plinius asserit, eum scilicet primum sagittarum repertorem fuisse, quod forsan apud suos uerum est, cum apud alias nationes illas longe antiquiores legerimus.
+
+Aon, ut Paulus ait, Iouis fuit filius ex nynpha Mnosyde, a quo dicit Boetiam Aoniam nuncupatam, quia ibi regnasset. Nos autem supra, Lactantii autoritatem secuti, Neptuni filium scripsimus. Quem Theodontius factione suorum ex Apulia pulsum, et Onchesti fuisse filium, et in Boetiam uenisse dicebat, et ibidem Neptunum in patrem quesisse, et prouinciam de suo nomine nuncupasse, nullum tamen illi filium designabant, ubi Paulus filium suum fuisse Dymantem asserit.
+
+Dymas, ut dicit Paulus, filius fuit Aonis, et Asyi atque Alyxiroe pater, nec aliud de eo legi.
+
+Asyus filius fuit Dymantis, ut in Yliade scribit Omerus, dicens: {Asio, ohs metros en Ehktoros ippodamoio, Autokasignetos Ehkabes, uhios de Dumantos} etc. Que latine sonant : Asio qui auunculus erat Hectoris bellicosi frater Hecube, filius Dymantis. Hunc quantumcunque Omerus dicat fratrem fuisse Hecube et auunculum Hectoris, dicebat Leontius ex parte matris fuisse, quia ex eadem matre Asyus et Hecuba nati fuerunt, sed ex diuersis patribus. Hic autem aduersus Grecos Priamo fauit.
+
+Alixiroe filia fuit Dymantis, ut testari uidetur Ouidius, dum dicit: *Quamuis est illum proles enixa Dimantis Exacon umbrosa furtim peperisse sub Yda Fertur Alixiroe* etc. Hec igitur ex Priamo peperit Exacum, qui postea in mergum uersus est.
+
+Eacus Iouis filius fuit et Egine, ut in Yliade dicit Omerus: {Peleus Aikides ohd' ar Aikos ek Dios een} etc. Que latine sonant : Peleus Eacides, illi autem Eacus erat a Ioue pater. Qualiter autem Iuppiter Egynam oppresserit, supra dictum est ubi de Egyna. Hunc insuper dicit Ouidius regnasse apud Enopiam, quam ipse ex nomine matris uocauit Eginam. In qua cum peste defecissent homines, et ipse in somnis uidisset quercum plena formicis, nunc sursum, nunc deorsum deambulantibus, sibi dormienti uisum est orasse Iouem, ut omnes formice, quas uidebat, homines efficerentur, quod et factum est, et sic eius est restaurata ciuitas, et ciues Myrmidones appellati; nam myrmex Grece, Latine formica est. Hunc preterea dixere ueteres apud Inferos cum Mynoe et Radamanto culpas hominum excutere et pro meritis penas inferre. Sub his autem figmentis latet hoc. Primo ciuitas eius euacuata ciuibus peste, ex agricultoribus restaurata est, qui more formicarum estate messes ex agris et alia oportuna colligunt, ut hyeme fame non pereant. Hos autem ipse legibus instruxit, et uiuere coegit, et hinc Iouis dictus est filius, et apud Inferos iudex. Nam per respectum ad supercelestia corpora mortales inferi sunt.
+
+Phocus Eaci filius fuit, ut per Ouidium scribitur, dum legitur: *Expetit, occurrunt illi Thelamonque minorque Quam Thelamon Peleus et proles tercia Phocus* etc. Hic a Peleo occisus est.
+
+Thelamon Eaci fuit filius, fratrum maior natu. Quem Seruius ex Argonautis fuisse dicit et Herculis socium; et cum a Colco reuerteretur, quereretque Hercules Ylam puerum perditum apud Mysios, et ad Troianum deuenisset litus, prohibitus a Laumedonte, indicto illi bello, cum congregatis uiribus aduersus eum rediret, tanquam suscepte iniurie particeps Thelamon una secum uenit, et Ylione expugnato atque Laumedonte occiso, eo quod primus ciuitatis muros ascendisset, illi ex preda capta Hysiona Laumedontis filia data est, ex qua cum iam ex alia suscepisset Aiacem, Theucrum suscepit. Hic enim seu pulsus, seu non susceptus in patria, in Cyprum abiit, et Salaminam ibi condidit ciuitatem.
+
+Aiax, bellicosissimus homo, Thelamonis fuit filius. Hic cum aliis Grecis ad delendam Troiam arma sumpsit, et ut reliqua, que in certaminibus miranda fecit, omittam, singulare certamen aduersus Hectorem arripere ausus est, et si Omero fides ulla prestanda est, ni illud nimis festina nox diremisset, uictor Aiax, rediisset ad suos. Ea tamen superueniente cum illi uetusto more Hector donasset gladium, et ab eo baltheum suscepisset, recens Aiax et animosus discedens fessum Hectorem Troiam ire permisit. Hec dona secundum Seruium nephasta fuere, cum eo se gladio postea interemit Aiax, et cum baltheo ab Achille occisus sit Hector. Aiax autem, Ylione capto atque diruto, de armis Achillis premortui aduersus Ulixem ingens litigium habuit; tandem cum cerneret uirtutem bellicam eloquentie cedere, in furorem uersus, eo se, quem ab Hectore susceperat, gladio interemit, et, ut ait Ouidius, in florem sui nominis uersus est. In quo nos docet antiquitas nostras uires caduci floris more in nichilum facile solui.
+
+Theucer filius fuit Thelamonis ex Hesiona Laumedontis filia. Que non uidetur Thelamonis fuisse coniunx, cum Omerus aliquando in Yliade dicat Theucrum fuisse Nothum. Hic tamen insignis homo fuit, et armorum ualens, et una cum fratre Aiace iuit in Troianum bellum. Eo tandem peracto cum absque fratre redisset in patriam non susceptus, secessit in Cyprum, et ibidem Salaminam ciuitatem construxit, et uite residuum habitauit. Quod ego uerius puto quam quod de Thelamone supra dictum est.
+
+Peleus Eaci fuit filius, et magnis uiuens interfuit rebus; nam cum Meleagro in uenationem apri Calidonii accessit. Sic et cum Perithoo aduersus Centauros pugnauit. Huic, ut refert Ouidius, coniunx fuit Thetis aquarum dea, quam Iuppiter amauit, sed ideo concubitum eius neglexit, quia oraculo nouerat ex ea filium nasciturum, qui maior esset patre. Ad hanc tamen obtinendam audacia uiresque fuere oportune. Nam cum Peleus consilio Prothei senis eam die quadam cepisset, ipsa in uarias mutata formas adeo eum exterruit, ut dimitteretur ab eo. Qui ad Protheum rediens, ab eodem sibi suasum est, ne mutationes illas timeret, quin imo in tenendo eam perseueraret, quia si fecisset, ipsa desiderio suo cederet. Peleus die sequenti cum dormientem eam in antro comperisset, cepit illam. Ipsa uero more suo in uarias uersa formas, cum eum tenentem sentiret, in propriam rediens, in coniugium eius consensit. Porro Iuppiter ad eorum nuptias omnes conuocauit deos preter Discordiam. Que indignans, cum cerneret Iunonem, Palladem et Uenerem inuicem ex parte una sedentes, sumpto aureo malo, illud inter eas proiecit; dixitque digniori detur. Ex quo confestim inter eas seditio orta est, cum unaqueque se digniorem diceret. Et cum de hoc Iuppiter inter eas nollet ferre sententiam, ad Paridem, qui in silua Yda morabatur, misit eas. Is uero ob promissam sibi a Uenere speciosissimam mulierem, spretis aliarum oblationibus, Ueneri tanquam digniori tradidit. Que illi raptum Helene concessit, ex quo subsecutum est Troianum bellum, et occisus Achilles, qui ex nuptiis illis, ad quas uocata non fuerat Discordia, natus est; et sic expiata iniuria. Peleus igitur ex Thetide suscepit Achillem et Polydorim puellam. Demum cum Phocum fratrem occidisset, in exilium abiit, seuera patris iubente iustitia. Et primo ad Ceym regem Trachinne aufugit, a quo amicabiliter susceptus est. Inde postea discedens, ad Magnetas abiit, ubi ab Acasto fraterna cede purgatus est. Quid inde subsecutum sit, nescio. Nunc quid sentiendum sit ex fictionibus, aduertendum est. Thetis nobilis fuit mulier, cuius in natiuitate uisum est ex ea nasciturum hominem, qui patrem uirtute superaret, et ob id Chyron pater eius uaria secum et plurima uoluit consilia, cui nam illam concederet, et his agentibus, petens eam Peleus, primo repulsus est, et sic consiliorum uariationes mutationes formarum Thetidis fuere. Tandem cum iterum Peleus peteret, post multa patris consilia, illi concessa est. Eius in nuptiis, id est in procreatione Achillis, omnes conuocantur dii, id est omnia supercelestia corpora, ad que spectat secundum diuersas potentias suas in corpus iam creatum diuersos effectus infundere, ut perfectum sit; Discordia autem non uocatur, ne disgreget ceptum opus et pereat. Ipsa autem postea sese miscet, dum homo incipit cogitare, que trium sit splendidior uita, aut contemplatiua, que per Palladem designatur, aut actiua, que per Iunonem intelligitur, aut uoluptuosa, que per Uenerem demonstratur, ex quibus noluit Iuppiter, id est deus, dare iudicium, ne uiderentur relique sua damnate sententia, et homini iniecta necessitas. De his tamen tribus supra latius ubi de Paride.
+
+Polydoris, ut in Yliade dicit Omerus, filia fuit Pelei et a Sperchio flumine dilecta atque oppressa, et sic Mnesteum peperit, qui Achillem in Troianum bellum secutus est. Hec autem cuidam Borioni Periirei nupsit.
+
+Achilles Grecorum fortissimus, ut premonstratum est, Pelei et Thetidis fuit filius. Quem cum peperisset mater, continuo ad Inferos detulit, et, ut laborum patienter redderet, totum Stigiis undis immersit, excepto calcaneo, quo illum tenebat; demum Chyroni Centauro alendum tradidit. Qui illum educauit non eo ritu quo ceteri educantur, sed ex medullis tantum bestiarum ab eo captarum cibum confici faciebat, et hoc ut assiduo duraretur exercitio. Et hinc dicit Leontius eum Achillem nuncupatum, ab a, quod est sine, et chilos cibus, quasi sine cibo nutritus. Hunc Chyron astrologiam docuit et medicinam, ac etiam lyram tangere. Tandem cum Thetis, rapta a Paride Helena, presagio cerneret bellum futurum, et in eo Achillem filium periturum, ad eius si posset euitandam mortem consilio, clam illum adhuc impubem ex antro Chyronis dormientem rapuit, et in Schyron insulam in domum Lycomedis regis detulit, et uestimentis puellaribus tectum atque predoctum, ne se masculum cuipiam demonstraret, quasi uirginem inter filias seruandum tradidit Lycomedi. Uerum Deydamie uirgini, Lycomedis filie, diu eum masculum fore, occultum esse non potuit, cum qua, tempore captato, concubuit, et propter amoris commodum ipsa etiam iuuenis sexum occuluit; ex eo tamen concepit et peperit filium, quem Pyrrum postea uocauere. Ceterum cum coniurassent in Troianos Greci, et responso accepissent absque Achille capi Troiam non posse, ad eum exquirendum Ulixes missus est. Quem cum audisset in muliebri habitu apud filias Lycomedis clam teneri, ne loco iuuenis uirginem auferret, nouam commentus est fraudem, dumque se mercatorem finxisset, et iocalia, quibus delectari se uirgines consueuere, filiabus Lycomedis apposuisset, inter ea arcum posuit et pharetram, arbitratus Achillem, si illis immixtus esset, arcum sumpturum. Nec defuit cogitationi successus. Quem postquam arcum trahentem cognouit, facile suasionibus induxit, ut se sequeretur in bellum. In quod dum iret, habitu femineo posito, plures ciuitates hostium cepit, egitque predam ingentem, et inter alia uirginem, sacerdotis Apollinis filiam, quam Agamenoni concessit, et Briseidam, quam eque ceperat, sibi reseruauit. Sane cum iussu deorum oportuisset Agamenonem sacerdoti natam restituere, Briseidam illi surripuit. Quam ob rem indignatus Achilles diu stetit, nec arma aduersus Troianos capere uoluit ullius suasione uel precibus. Tandem cum die una acriter a Troianis urgerentur Greci, a Nestore Patroclus deductus ad eum est, ut oraret, si nollet arma summere, saltem permitteret, ut ipse loco sui sua indueret, et currum suum ascenderet, et Myrmidones ociosos in pugnam deduceret. Quod etsi egre pateretur Achilles, Patroclo tamen nil negaturus concessit. Qui cum processisset in prelium, Achilles ab omnibus creditus, multa mala Troianis intulit. Postremo Hector, qui pugnam aduersus Achillem diu optauerat, eum putans aduenit, et Patroclum labore modico superauit, armisque superatum nudauit, et quasi Achillem superasset, armis eius indutus, ingenti cum pompa patriam reintrauit. Hoc casu summe turbatus Achilles amicum aliquamdiu fleuit, eique officium funebre magnis sumptibus et mirabili honorificentia peregit. Inde a Thetide matre, que ad eius leniendas lacrimas uenerat, nouis reassumptis armis, que ipsa a Uulcano susceperat, armatus in ultionem amici perempti processit in bellum, et cum multos ex Troianis occidisset, Hectorem etiam interemit. Nec ad satiandas iras eum occidisse satis uisum est, quin imo cum eius corpus currui alligasset suo, dedecorose Ylionem circumiuit, Priamo etiam prospectante, ac inde apud tumulum Patrocli duodecim diebus nudum tenuit cadauer. Illudque tandem Priamo seni, ad eum uenienti nocte orantique et maxima munera exhibenti, concessit. Post hec alia in pugna Troilum interfecit. Quo dolore commota Hecuba, superstitibus timens et patrie, si longum uiuat Achilles, astu femineo insidias in uitam eius tetendit. Nouerat autem eum Polysenam diligere, eo quod illi induciarum tempore uisa placuisset, et id circo per intermedium spopondit illi nuptias suas, si a prelio abstineret. Cui cum assensisset Achilles, in talem compositionem itum est, ut clam solus nocte ueniret in templum Tymbrei Apollinis, quod fere secus muros Ylionis erat, et ibidem eam cum filia inueniret, eamque desponsaret. Quod amans et cupiens Achilles, credens iuxta compositum inermis et solus nocte templum intrauit. In quem euestigio Paris ex insidiis prosiliens, cum esset arcu doctissimus, sagicta eius calcaneum petiit atque uulnerauit, eumque frustra gladio in hostes discursantem interemit, et tandem in Sygeo Troiano promontorio a suis sepultus est. In tam longa hystoria, paucis tamen recitata uerbis, nil fictum est, preter Achillem Stigiis mersum undis excepto calcaneo, et quod eo uulnerato mortuus sit. Circa quod placet Fulgentio, hominem Stigiis undis immissum esse unumquenque laboribus duratum, cum Styges interpretetur tristitia, ut intelligatur neminem in letis durari sed laxari potius, si alias duratus esset. Quod autem talus immersus non sit, physicum tegit misterium; uolunt enim physici quod uene, que in talo sunt, ad renum et femorum atque uirilium rationem pertineant, et ideo per talum non mersum in Stigem, inuictam in Achillem libidinem uoluerunt, que per durationes alias sublata non est, ut satis apparet, cum libidine in manus iuerit hostium, et ab eis occisus est.
+
+Pyrrus, ut premonstratum est, Achillis et Deydamie fuit filius, sic uocatus, ut dicit Seruius, a capillorum qualitate, cum Neoptholemus alio nomine uocaretur. Hic, Achille mortuo, uix pubes in Troianum bellum deductus est, animosus ad instar patris et acris ingenii iuuenis. Qui, et si circa finem belli uenisset, non tamen ociosus fuit. Inter alios quidem iuuenes strenuos et audaces equum ligneum, quem Greci dolose construi fecerant, intrauit, et in Ylionem tractus, dum nocte exisset, aliis uenientibus a Tenedo stragem maximam Troianorum peregit, et usque in abditissimum penetral regie domus, Polytem filium Priami secutus, intrauit, eumque patris in gremio interemit; et inde Priamum obiurgantem et in seuitiam eius obloquentem, ut sanguine suo fedaret, quas ipse sacrauerat, aras irruit. Inde, Ylione deleto, Polysenam eximie formositatis uirginem ad Manes placandos patrios apud Achillis sepulcrum occidit. Et cum ex Troiana preda illi Andromaca, olim coniunx Hectoris, contigisset, eam sibi iunxit uxorem. Que illi secundum quosdam duos peperit filios, Peripeleum, et Molossum. Inde captus pulchritudine Hermionis filie Menelai, tradita Andromaca Heleno filio Priami cum parte regni, eo quod uates illum premonuisset, ne intraret mare sicut ceteri fecerant, Hermionam Horesti rapuit, et sibi coniugem fecit. Deinde seu paupertate coactus, seu ad predam, animi feruore impulsus, ut nonnullis placet, mare nauibus infestauit. Que quidem nauigatio infesta aliis ab eo pyrratica denominata est, et exercentes pyrrate, eo quod ipse primus exercuerit, ut dicit Paulus. Postremo cum Horestes ex Taurica regione, posita furia, rediisset in regnum, corrupto Macareo sacerdote templi Apollinis Delphyci, Pyrrum trucidauit in templo. Et hic finis fuit illius.
+
+Peripeleus, ut dicit Paulus, filius fuit Pyrri ex Andromaca. Theodontius autem dicit ex Hermiona, nec ex eo aliud ad nos usque deuenit.
+
+Molossus filius fuit Pyrri et Andromace. Hic, patri mortuo succedens, partem Epyri tenuit, populosque ex suo nomine nuncupauit Molossos. Uerum donec ad puberem deueniret etatem, apud matrem et uitricum fuit, et moriens Polidettam filium dereliquit.
+
+Polydetta seu masculus fuerit seu femina, non satis michi notum est, eum tamen filium uel filiam fuisse Molossi Paulus affirmat. Post quem successiue ex Eacidibus neminem, nisi post plura secula, comperio, cum apud Grecos diu nulla sit habita progenies Eacidarum nobilior. Ex Eacidibus fuit Pyrrus rex Epyrotarum, qui aduersus Romanos bellum gessit Tarentinorum opere. Sic et Alexander Epyrota a Lucano satellite occisus, et Olympias clarissima Macedonum regina et Magni Alexandri mater, et alii plures uirtutibus et titulis insignes.
+
+Pylumnus, ut dicit Paulus, filius fuit Iouis. Cui Seruius fratrem fuisse Pytumnum dicit, et eos ambos fuisse deos. Horumque Pytumnum dicit usum stercorandorum agrorum inuenisse, et inde Sterculinium dictum, esto Macrobius in libro Saturnaliorum Saturnum fuisse dicat; Pylumnum uero pinsendi frumenti, et ob id a pistoribus coli, et pilum ab eo denominatum. Ad hunc Theodontius dicit Danem, Acrisii filiam, patris iram fugientem delatam a pastore una cum paruulo Perseo, quam ipse genere cognito sumpsit uxorem, et unam cum ea, Apulia, in qua grandis erat, derelicta, eo quod opposita uideretur Acrisio, ad Rutulos uenit et ibidem cum Dane construxit Ardeam, ac ex ea suscepit Daunum.
+
+Daunus filius fuit Pylumni, et ut Theodontius asserit, ex Dane Acrisii filia susceptus. Huic regnum in Apulia fuit, et ab eo Daunia nuncupata. Et hunc dicit idem Theodontius auum fuisse patris Turni, qui et Daunus dictus est. De filio huius et patre secundi Dauni nil me legisse memini.
+
+Daunus precedentis Dauni, secundum Theodontium, ex filio nepos fuit. Huius coniunx fuit Uenilia, soror Amate coniugis Latini regis, ex qua constat plures suscepisse filios, inter quos ea fuit, quam Dyomedi profugo ferunt iunxisse coniugio. Paulus tamen dicebat, Daunum patrem Turni, filium fuisse Pylumni, eo quod dicat Uirgilius: *Cui Pylumnus auus, cui diua Uenilia mater* etc., de Turno loquens. Uerum ego magis credo Theodontio, cum dicat idem Uirgilius alibi in persona Iunonis: *Ille tamen nostra deducit origine nomen, Pylumnusque illi quartus pater* etc. Quod esse non posset secundum Paulum, ubi secundum Theodontium eque respondet numero.
+
+Turnus rex Rutulorum filius fuit Dauni ex Uenilia coniuge, et cum armorum disciplina insignis fuerit euo suo iuuenis, tante fuit corporee fortitudinis, ut nulla in hoc fides antiquis prestanda uideretur, ni recentiori testimonio firmaretur. Et inter alia eius roboris stantia argumenta de eo aduersus Eneam in singulari certamine pugnante sic scribit Uirgilius: *Saxum circumspicit ingens, Saxum antiquum ingens, campo quod forte iacebat Limes agro positus, litem ut discerneret aruis. Uix illud lecti bis sex ceruice subirent. Qualia nunc hominum producit corpora tellus. Ille manu raptum trepida torquebat in hostem* etc. Quod Augustinus in libro Ciuitatis eterne XU ratum habere uidetur. Preterea et Pallantes seu Pallas, Euandri filius, ab eo in pugna occisus multum fidei affert. Legimus enim, Henrico Cesare tercio imperante, eius corpus haud longe Romam a fodiente uillico compertum integrum uti nuper sepultum, eductumque sepulcro altitudine seu proceritate Romana menia superasse, et in eo adhuc impressi uulneris a lancea Turni apparere hyatum, longitudinem quattuor pedum excedentem. Ex quibus quantus debuerit esse Turnus, quam fortis qui iuuenem tam grandem superauerit, qui telum pugnans tam pregrande tulerit, quod adeo grande uulnus impresserit, satis arbitrari possumus. Huic, carmine celebri ostendit in Eneida Uirgilius, bellum ingens fuisse aduersus Eneam, eo quod Latinus Lauiniam filiam suam, quam Turno promiserat, Enee dedisset in coniugem. Et, ut idem ostendit Uirgilius, post multa, cum hic Pallantem Euandri filium occidisset, nudassetque baltheo, illudque ob insignem gloriam superati iuuenis ipse gestaret, cum ea die, que illi ultima fuit in terris, aduersus Eneam ex composito singulari certamine pugnaret, et ab Enea superatus uitam oraret, impetratus erat, ni uisus balteus Eneam in pietatem reuocasset amici, et sic ab eo occisus est. Hoc secundum Uirgilium in laudes Enee totis tendentem uiribus dictum est, secundum autem alios aliter. Dicunt quidam non parue autoritatis homines Eneam a Turno superatum, et penes Numicum fluuium fugientem occisum, nec ulterius etiam corpus eius uisum; et Turnum post hec ab Ascanio interemtum. De quibus latius supra ubi de Enea scriptum est.
+
+Iuturna Dauni fuit filia. Cui, ut dicit Uirgilius, Iuppiter uirginitatem abstulit, et in munus ablati decoris illi immortalitatem exibuit; et Numici fluminis nympha facta est. Hec multa in subsidium fratris egit, que et si fictionibus uarientur, in hoc unum egisse arbitror, ut interpositione Numici fluminis actum sit, ut ab hostibus Turni in agros Ardee et ipsum Turnum libere et expedite iri non potuerit. Uerum dum Turnum deficere uidisset, mesta sese condidit undis. Sunt qui dicant hanc clam cum Latino rege amicitiam habuisse; quod cum palam fieret, erubescens in Numicum se sponte sua necauit, et sic a Ioue, id est a rege opressa, et nympha facta Numici.
+
+Mercurius Iouis fuit filius et Maie Athlantis filie, ut satis uulgatum est. Fuere enim, ut in precedentibus patet, Mercurii plures, et esto fere omnes ab antiquis eisdem ornamentis insigniti sint, non tamen omnibus eadem est deitas attributa. Nam alius medicine deus, alius mercatorum, alius uero furum, et eloquentie alius, quem Theodontius hunc Maie filium esse uoluit; quid tamen illum moueat non describit, nec ego, postquam compertum non habeo, intendo inuestigare subtilius. Credo tantum quemcunque Mercurium eloquentie deum ueteres uoluisse, eo quod ad Mercurium planetam mathematici asserant spectare omne sonans organum, seu fistulam in corporibus nostris disponere, et hinc credant nonnulli eum deorum dictum nuntium et interpretem, quia per organa ab eo disposita cordis nostris pandantur intrinseca, que deorum secreta dici possunt, in quantum nisi exprimantur nutu uel uerbis, nemo preter deum cognoscit, et in hoc interpres secretorum talium est, quia uerba, que organizata sunt per organa, ab eodem disposita interpretantur et aperiunt, que ex nutu solo satis percipi non poterant. Deorum ergo nuntius et interpres est, et hinc eloquentie deus. Quod clarius et per officia attributa et per insignia illi apposita demonstratur. Galerio quippe tegitur Mercurius, ut ostendatur quod aduersus inuidie fulmina eloquentia ualido tegumento seruetur; quod nil aliud est quam gratia, quam eloquens a beniuolis meretur auditoribus. Hoc in longum scripta ueterum seruat aduersus mordaces et inuidos, quod preuidisse sibi uidetur Ouidius, dum dicit: *Iamque opus exegi, quod nec Iouis ira Nec ignis nec poterit ferrum, nec edax abolere uetustas* etc. Alata autem fert Mercurius talaria, ut sermonis describatur uelocitas, qui eodem in momento ex ore loquentis egreditur et in aures suscipitur audientis. Designant preterea oportunam nuntiis persepe uelocitatem. Uirgam defert, ut nuntiis officium denotet. Consueuere quidem nuntii quasi insigne quodam uirgas ferre. Qua uirga dicunt Mercurium animas ab Orco euocare, et non nullas in illum dimittere; et sic per illam eloquentis uires intelligere possumus, quibus iam plurimi e mortis faucibus subtracti sunt, et non nulli in easdem impulsi. Quis autem Orco Milonem surripuit? Quis Popilium Lenatem, ut de reliquis taceam, nisi eloquentia Ciceronis? Quis in illum impegit Lentulum, Cethegum, Statilium aliosque eiusdem factionis homines, nisi Catonis eloquii uis acerrima? Hac preterea uirga dicunt Mercurium incitare uentos, ut aduertamus eloquentem posse furores immittere, ut in Cesarem apud Ariminum Curionis oratio. Sic et tranare nubila, id est turbationes auferre, ut pro Deyotaro Tullius, dum Iulii Cesaris in eum turgidum pectus placida oratione sedauit. Quod autem somnos hec eadem uirga adimat et immittat, satis clarum est, eloquentia inertes sopitosque ad exercitium excitari, et in suum decus animosos nimium retrahere, componere et sopire. Serpente autem uirga cingitur, ut a serpentis prudentia assumatur oportere eloquentem esse discretum circa electiones dicendorum, temporum, locorum, ac etiam personarum, ut eo quo cupit, auditores deducat orator.
+
+Eudorus, ut ait Homerus in Yliade, filius fuit Mercurii et Polymile filie Phylantis, de quo sic: {Tes d'eteres Eudoros areios egemoneue Parthenios, ton etikte khoro kale Polumele, Phulantos thugater de gratus argeiphotes} etc. Que latine sonant : Atque secunde Eudorus martialis principabatur Parthenius, quem genuit in corea bona Polymili Phylantis filia, hanc fortis Argifontis, id est Mercurius etc. Huius Homerus prosequitur prolixiorem fabulam, dicens quod Mercurius uidens Polymilem eleganter in chorea saltantem cum cantantibus in choro Diane, dilexit eam, et clam eius ascendens palatium cum ea concubuit, et genuit Eudorum uelocissimum hominem atque bellicosum, qui cum Achille in Troianam expeditionem accessit.
+
+Myrtilus, ut ait Lactantius, filius fuit Mercurii et auriga Enomai regis, cuius filiam Yppodamiam cum postularet Pelops in coniugem, dispositus cursus subire certamen, corrupit sponsione primi coitus Myrtilum, qui facto currui cereo axe, eoque in medio cursus fracto, optinuit Pelops uictoriam et uirginem; Myrtilum autem promissa poscentem deiecit in mare, in quo necatus mari nomen dedit, ut ab eo Myrtilum uocaretur. Huius autem Myrtili fraude, qui prepositus erat armorum Enomai, superatus bello Enomaus est, ut supra latius ubi de Pelope scribitur.
+
+Lares fuere duo, Mercurii et Laris nynphe filii, ut dicit Ouidius. Lactantius autem in libro Diuinarum institutionum eam dicit uocari Larundam, seu Laram. De origine tamen horum talem recitat Ouidius fabulam. Quod cum Iuppiter diligeret Iuturnam Tyberinam nynpham, et Turni regis sororem, reliquis loci Nynphis imposuit, ut eam fugientem retardarent, ne eo sequente ipsa mergeretur in undas. Lara uero filia Almonis, ut dicit Paulus, una Nayadum iussa Iouis Iuturne retulit et Iunoni. Quam ob rem Iuppiter indignatus Laram lingua priuauit, iussitque Mercurio ut illam ad Inferos traheret, et ibi esset Stygia nynpha. Qui cum illam ducens aspiceret, in eius concupiscentiam incidit et in itinere oppressit. Que cum concepisset, peperit illi geminos, quos ipse de nomine matris Lares appellauit. Huius fabule fictio satis absconditum tenet sensum; Iuppiter enim calor est, Iuturnam nynpham, id est humiditatem in quam agat, appetens. Uerum Lara, que hic mulieris nimius est calor, opus agentis ignis disgregat, sed Mercurius, id est frigiditas nature opere excitata, superfluo calore muliebri exinanito semen cogit in unum, et sic Lara lingua priuata est, id est nocendi potentia. De hac tantum calcata caliditate, Mercurius, id est nature moderata prudentia secundum gentiles, elicit Lares, non quidem recte ex ea, sed ea amata fit ut, secundum opinionem quorundam, Lares cum creato fetu nascantur, seu creantur, qui ea stante creari non poterant. De quibus Laribus non omnes eque sensere ueteres. Extimauere autem antiqui, cum anima rationalis a Mercurio in corpus nouum deducta esset, ut alias dixi, ideo a Mercurio deduci opinari, quia in sexto mense, qui Mercurio attribuitur, fetus animam credatur suscipere, deum seu deos noue anime uenire custodes, quos aliqui Genium uel Genios uocauere, nonnulli dixere Lares, ut paulo ante dictum est. Et, ut Censorinus asserit in libro De natali die, ubi uult eum dici Genium, seu quia ut gignamur curat, seu quia una nobiscum gignatur, seu quia genitos semper tueatur, et eundem esse Genium et Larem dicit a multis ueteribus affirmatum, et potissime a Gaio Flacco eo in libro, quem Cesari De indigitamentis scriptum reliquit. Et esto quod unum tantum dicat Genium seu Larem in subsequentibus adicit, opinione Euclidis Socratici, duplicem omnibus appositum genium, et sic duo sunt unicuique Lares opinione ueterum. Quod satis firmare uidetur autoritate Annei Flori scribentis in quarto Epythomatis sui sic: *Ipsique Bruto per noctem, cum illato lumine ex more aliquo secum agitaret, atra quedam ymago se optulit, et que esset interrogata, tuus, inquit, malus Genius. Hoc et sub oculis mirantis euanuit* etc. Qui quidem non adiecisset malus, nisi et bonus alter esset; et sic duo. Cristiana ueritas Angelos uocat, non cum nascente genitos, sed nato sociatos, quorum alter bonus in bonum semper urget quem seruat, alter autem malus in contrarium nititur, et quasi bonorum malorumque nostrorum obseruatores et testes in mortem usque assistunt continui. Hos preterea Lares etiam priuatorum domibus inesse credidere, ut in principio Aulularie ostendit Plautus; eosque familiares seu domesticos uocauere deos, et uti custodie corporis apposito diximus, sic et hos custodie domus, eisque in domibus locum communem domesticis omnibus, ubi scilicet ignis area quam in medio aule ueteres faciebant dedere. Ibique eos uenerabantur sacris, ritu ueteri. Quod quidem nondum apud nos abolitum est. Nam etsi error ille insipidus abierit, stant adhuc nomina, et quedam ueterum sacrorum uestigium sapientia. Habemus autem Florentini et sic forsan nonnulle alie nationes, ut plurimum, in aulis domesticis, ubi fit communis ignis toti familie domus, ferrea quedam instrumenta ad lignorum igni appositorum sustentationem apposita, que Lares uocamus, et in sero precedente Kalendarum Ianuariarum die a patre familias omnis conuocatur familia, et repleto lignis igne stipes magnus apponitur, cuius caput unum igne crematur, in reliquo insidet ipse pater familias ceteris circumstantibus, et uino sumpto bibit ipse pater primo, et inde capiti stipitis incensi superinfundit, quod uini superfuerat in calice, et deinde cum in circumitu potauerint ceteri, quasi perfecta solennitate ad officia consurgunt sua. Hec sepe puer in domo patria celebrari uidi a patre meo catholico profecto homine. Nec dubitem, quin adhuc celebrentur a multis, ratione potius consuetudinis a maioribus sumpte, quam aliqua ydolatria superstitione deceptis.
+
+Euandar Arcadum rex, ut ait Paulus, filius fuit Mercurii ex Nicostrata. Homo fortitudine et ingenio insignis. Dicit enim Seruius eum Ycerillum quendam immane hominem occidisse, uti Hercules Gerionem, eumque, ob eius singularem probitatem, unum inter multos Hercules numeratum. Et idem Seruius dicit hunc Pallantis regis Arcadie fuisse nepotem, et cum patrem suum occidisset uirum scilicet Nicostrate, suadente ipsa Nicostrata, que uates erat, dimissa Arcadia in Ytaliam uenit, et pulsis Aboriginibus tenuit ea loca, in quibus postea Roma condita est, et oppidum modicum in monte Palatino fundauit, ibique Herculem ex Hyspania redeuntem cum pompa superati Gerionis suscepit. Qui illum ab insultibus Cachi latronis liberauit. Inde post euersionem Troie Eneam nouas sedes querentem recepit, et aduersus Turnum iuuit, misso in bellum cum eo Pallante filio, quem senex a Turno occisum misere fleuit. Mercurii autem ideo filius dictus est, quia esset inter ceteros eloquentissimus homo, ut asserit Theodontius.
+
+Pallantes Euandri regis fuit filius, ut sepissime in Eneida testatur Uirgilius. Hic iuuenis celebri uirtute, spectabilis Enee amicitia iunctus, congregatis auxiliis illum aduersus Turnum secutus est, a quo in acie uulneratus occubuit, et ab infelici patre sepultus est. Huius autem corpus, ut refert Martinus, eo in libro qui Martiniana uocatur, imperante Romanis Henrico tercio imperatore, haud longe ab Urbe a quodam agricola altius solito fodiente agellum, compertum est adhuc adeo integrum, ut nuperrime uideretur infossum, et statura adeo ingens, ut murorum ciuitatis altitudinem longitudine superaret; et quod longe magis mirandum refert, sic in illo hyatus illati a Turno uulneris apparebat permaximus, ut longitudinem quatuor pedum excederet, addens supra caput eius lucernam perpetuo igne ardentem compertam, nec ullo poterat exstingui spiritu uel liquore, tandem facto in fundo foramine extincta est. Insuper dicit sepulcro tale fuisse epythaphium scriptum: *Filius Euandri Pallas, quem lancea Turni militis occidit more suo, iacet hic*.
+
+Pallantia, ut dicit Seruius, filia fuit Euandri, qui asserit hoc a Uarrone narrari; quam, ait, Herculem uiciasse, et ex ea genuisse Latinum regem Laurentum. Hanc tandem, cum moreretur, dicit sepultam in monte, qui de suo nomine Palatinus appellatus est.
+
+Pan, non is qui Arcadie dictus est deus, sed alius, Mercurii fuit filius et Penelopis, ut in libro De naturis deorum scribit Cicero. Et dato dicat Lycophron Penelopem Ulixis coniugem cum procatoribus omnibus concubuisse, Ulixe non redeunte, et ex uno Pana filium suscepisse, sunt qui uelint hinc fictioni locum datum, et intelligere contigisse alicuius eloquentia Penelopem in concubitum eius uenisse, et ex eo filium peperisse. Qui, eo quod eloquentia quesitus uideatur, Mercurii filius dictus est. Ego autem alias dixi, arbitrari non possum pudicitiam tam celebrem, uti Penelopis fuit, alicuius eloquio uel opere alio fedari aut flecti potuisse. Fuere quidem et alie mulieres nomine secum, sed forte non pudicitia coequales, et sic ex aliarum una nasci potuit Mercurio Pan filius.
+
+Uulcanus Iouis et Iunonis fuit filius, ut omnes fere poete testantur. Hic, eo quod claudus et deformis esset, quamcito natus est, a parentibus in Lemnum insulam est deiectus, et, ut ait Theodontius, a symiis educatus est. De hoc in Buccolico carmine dicit Uirgilius: *Cui non risere parentes, Nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubile est* etc. Huic uxorem fuisse affirmant omnes, sed que ea fuerit non eque demonstratur a cunctis. Cingius enim, ut Macrobius in libro Saturnaliorum refert, dicit Maiam uxorem fuisse Uulcani; Pyso autem dicit fuisse Maiestam. Omerus primo et inde Uirgilius et poete Latini reliqui Uenerem fuisse scribunt. Sane cum certum sit plures fuisse Uulcanos, possibile est hos omnes uerum dicere, cum cuius Uulcani fuerint coniuges Maia seu Maiesta non dicant. Quod autem Uulcani Lemnensis Uenus fuerit coniunx, satis pro comperto teneri uidetur. Hunc insuper Iouis fabrum dicunt, et apud Lyparas et Uulcanum insulas ad facienda fulmina et deorum arma Cyclopes obsequiosos et officinas habere testantur. Et ab eo quicquid artificiose compositum est factum uolunt, ut Achillis et Enee arma, monile Hermionis, et corona Adriane, et huiusmodi. Hunc preterea dicunt, ostenso illi a sole adulterio Ueneris coniugis sue et Martis, ambos inuisibilibus catenis coeuntes alligasse. Uocant illum etiam Mulciberum, et filiorum plurium faciunt patrem. Uolentes ergo ex dictis sensum elicere, sciendum est primo Uulcanum hunc Iouis et Iunonis fuisse filium, et apud Lemnum regnasse, et Uenerem habuisse coniugem, eamque cum armigero comperisse iacentem, ut supra dictum est, ubi de Marte, et hoc quantum ad hystoriam. Quantum autem ad alium sensum, est ante alia aduertendum apud nos duplicem ignem esse. Primus est elementum ipsum ignis, quod non uidemus, et hoc persepe poete Iouem uocant. Secundus autem elementatus est ignis causatus a primo, et hic duplex est. Primus enim est qui in aere ob uelocissimum circularem motum in nubibus accenditur, et hic, dum illas exeundo frangit, coruscationes et tonitrua facit, et maximo cum impetu in terras impellitur. Secundus autem is ignis est quo utimur, ex lignis aliisque combustibilibus a nobis ex silicibus duris eductus et fomentis educatus atque seruatus. De his tribus hac in fictione sit mentio. Nam primus Iuppiter est, ex quo et rebus aereis et terreis, que pro Iunone intelligende sunt, duo reliqui oriuntur. Ex his uterque claudus est; nam si fractionem nubis inspexerimus, non recte gradientem ignem, sed nunc in partem istam, nunc in illam declinantem uidebimus, et sic claudicantem dicemus. Equo modo et nostri ignis flammas nunquam equali sese in altum extollentes gradu uidebimus, sed more claudi nunc altius nunc depressius appetunt altiora. Ex his primus de celo in terram, ut premonstratum est deicitur, nec illi parentes arrident, quia, quam cito creatus est, eicitur. Et sic nec in mensa dignatus est. In Lemnum autem ideo deiectum uolunt, quia persepe in insulam illam cadant fulmina. Quod autem dea non illum cubili dignata sit, paulo post ubi de Eritheo dicetur causa. A symiis autem nutritus est is, qui penes nos est. Est enim symia animal, hoc habens a natura, ut, quicquid uideat hominem facientem, et ipsa conetur facere, et quoniam homines arte et ingenio suo in multis naturam imitari conantur, et circa actus tales plurimum oportunus est ignis, fictum est symias, id est, homines nutrisse Uulcanum, id est ignem fouisse. De quo, ut eius oportunitas cognoscatur, sic in libro Ethymologiarum scribit Ysidorus: *Absque igne nullum metalli genus fundi estendique potest. Nichil enim pene quod non igne efficiatur, alibi enim uitrum, alibi aurum, alibi argentum, alibi plumbum, alibi mineum, alibi pigmenta, alibi medicamenta efficit; igne lapides in ere soluuntur, igne ferrum gignitur et domatur, igne aurum perficitur, igne cremato lapide cementa et parietes ligantur; ignis lapides nigros coquendo candificat, ligna candida urendo effuscat, carbones ex pruina fulgida nigros facit, de lignis duris fragilia, de putribilibus imputribilia reddit, stricta soluit, soluta restringit, dura mollit, mollia dura reddit*. Hec Ysidorus. Uolunt insuper hunc Iouis esse fabrum et aliarum rerum omnium artificiosarum compositorem, ut intelligatur quicquid artificiosum fit ignis suffragio fieri, qui, in quantum artificiosus, dicitur Uulcanus ab aliquo insigni artifice sic dicto denominatus. Officine autem eius cur apud Lyparam et Uulcanum insulas esse dicantur, liquido patet; insule enim ignem euomentes sunt, et earum nomen fictioni fauet, Uulcanie quippe nuncupantur, sed non a Uulcano Iouis filio dicte sunt, quin imo a Uulcano quodam, qui in Emalio natus illas tenuit. Nec solum eum fabrum armorum aut iocalium ignem seu Uulcanum esse uoluere, sed et hominum conuentionibus et sermonis initio causam prestitisse uolunt, ut in libro De architectura Uitruuius uidetur asserere, dicens: *Homines ueteri more in siluis et speluncis et nemoribus nascebantur, ciboque agresti uescendo uitam agebant*. Interea quodam in loco a tempestatibus et uentis dense crepitantibus arbores agitate, et inter se terentes ramos ignem excitauerunt, et eo flamma uehementi perterriti, qui circa eum locum fuerunt, sunt fugati. Postea requie data propius accedentes, cum animaduertissent commoditatem esse magnam corporihus, ad ignis teporem ligna adicientes et id conseruantes, alios adducebant, et nutu monstrantes ostendebant quas ex eo haberent utilitates. In eo hominum gressu cum profundebantur, aliter e spiritu uoces cotidiana consuetudine uocabula ut obtigerant constiterunt. Deinde segregando res sepius in usu ex euentu fari fortuitu ceperunt, et ita sermones intra se procreauerunt. Ergo cum propter ignis inuentionem conuentus initio apud homines et consilium et conuictus esset natus, et in unum locum plures conuenirent, habentes a natura primum preter reliqua animalia, ut non proni, sed erecti ambularent, mundique et astrorum magnificentiam aspicerent, in manibus et articulis quam uellent rem faciliter tractarent, ceperunt in eo cetu alii de frondibus facere tecta, alii speluncas fodere sub montibus, nonnulli yrundinum nidos et edificationes earum imitantes, de luto et uirgultis facere loca que subirent. Hec Uitruuius. Non autem insignis homo iste Pentatheucum legerat, circa cuius initium longe alium sermonis autorem Adam omnia nominantem legisset. Et alibi Caym non domos tantum, sed ciuitatem etiam construentem nouisset. Sed de hoc alias. Cur autem Uulcano Cyclopes obsequiosi dati sint, supra ubi de Cyclopibus explicatum est. Uulcanus autem faber iste ideo dictus est, ut ait Seruius, quasi uolicanus, quod per aerem uolet. Rabanus autem dicit: Uulcanus uolans candor. Mulciber autem dicitur, ut ait Albericus, quasi mulcens ymbrem, eo quod, cum nubes altiora petierint calore, in pluuias resoluuntur. Ego autem Mulciberum dici puto quia molliat era.
+
+Erichthonius, quem Eritheum appellat Omerus, filius fuit Uulcani et Minerue; ex creatione cuius talis fertur fabula ab antiquis. Quod cum Uulcanus fulmina Ioui aduersus Gigantes pugnanti fecisset, petiit eidem loco premii, ut liceret sibi cum Minerua concubere. Quod ipse concessit, data Minerue licentia ut suam uerginitatem, si posset, uiribus tueretur. Dum ergo Minerue cubiculum intrasset Uulcanus, et Minerue acriter se defendenti uim inferre conaretur, actum est, ut uoluntate nimia percitus Uulcanus in pauimentum semen effunderet, ex quo aiunt Erichthonium natum; eique serpentinos dicunt fuisse pedes, ad quos contegendos etate prouectus currum primus excogitauit, ut dicit Uirgilius: *Primus Erichthonius currus et quattuor ausus Iungere equos* etc. Huius autem fictionis intentum Augustinus in libro De ciuitate dei sic detegit. Dicit enim apud Athenienses templum fuisse Uulcano et Minerue commune. In quo compertus est infans dracone circumuolutus, qui cum eum magnum uirum futurum iudicio Atheniensium portenderet eum seruauerunt, et eo quod parentes essent incogniti, his quibus dicatum erat templum , in quo compertus erat, Uulcano scilicet et Minerue dederant in filium. Hic preterea, ut dicit Anselmus, in libro De ymagine mundi, in celum inter alias celestes ymagines assumptus, Serpentarius dictus est.
+
+Pocris filia fuit Erychthonii seu Erithei et coniunx Cephali, Ouidio teste dicente: *Quatuor ille quidem iuuenes totidemque crearat Feminee sortis, sed erat par forma duarum, E quibus Eolides Cephalus te coniuge felix, Procri, fuit* etc. Que huius fuerit fortuna , que mors, post hec ubi de Caphalo scribitur.
+
+Orythia Ericthei seu Erichthonii fuit filia, ut Eusebius in libro Temporum testatur . Hanc trax Boreas Astreli filius rapuit et sibi matrimonio copulauit. Que ille Zethum et Calaym filios peperit.
+
+Pandion, ut Lactantio placet, filius fuit Erychthonii Athenarum regis, sibique successit in regno, ex quo preter regni tempus quod iuxta Eusebium annis quadraginta fuit, nil est, nisi quia duos habuerint filios et totidem filias. Ex quibus, bello fessus, quod diu aduersus Tracas gesserat, cum in pacem uenisset, unam, Prognem scilicet, Thero Tracum regi dedit in coniugem; alterius autem, Phylomene scilicet, infortunium fleuisse potuit, de quibus supra latius.
+
+Prognes et Phylomena, ut satis late dicit Ouidius, filie fuerunt Pandionis Athenarum regis. Harum Prognem Thereo regi Tracie dedit in coniugem, et ipsa ex eo peperit Ythim filium. Phylomenam autem secundam Pandionis filiam, dum ad Prognem Thereus deduceret, stuprauit, eique linguam abstulit; ex quo secutum est, ut Ythis a matre occideretur. Et patre daretur in cibum, et inde Prognes mutaretur in irundinem, Phylomena in auem sui nominis, Thereus in upupam, ut de omnibus plenius supra ubi de Thereo.
+
+Cachus filius fuit Uulcani, ut dicit Uirgilius: *Hic spelunca fuit, uasto summota recessu Semihominis Cachi facies quam dira tegebat Solis in accessum radiis, semperque recenti Cede tepebat humus, foribus affixa superbis Ora uirum tristi pendebant pallida tabo. Huic monstro Uulcanus erat pater: illius atros Ore uomens ignes, magna se mole ferebat* etc. Ex hoc fertur, quod Herculis ex Hyspania redeuntis, et cum Euandro hospitantis boues noctu cauda traxit in antrum suum; quos cum diminutos mane cerneret Hercules, nec quorsum errassent posset aduertere; uidebat enim uestigia pedum ab antro ad armenta uenientia, cum reliquis recedebat, sed cum mugirent ob relictos socios abeuntes, respondentes mugitui qui clausi tenebantur, cognita est Cachi fraus. In quem dum uerteret Hercules, ui ex antro illum eduxit, et claua interemit, et boues reassumpsit. Alii uero uolunt a Cacha sorore Cachi, fratris furtum Herculi reuelatum, et ob id meruisse ibidem diu ara sacrisque uenerari. Hunc ideo Uulcani filium dictum dicit Seruius, quia adiacentia omnia crebra combustione consumeret. Quem Albericus dicebat nequissimum Euandri fuisse famulum seu seruum, quod nomen ipsum sonat; nam cacos Grece, Latine malum sonat. Sub fictione autem fabule uidetur Solino ubi De mirabilibus hystoriam esse. Dicit enim habitasse Cacum eo in loco cui Saline nomen est, ubi postea trigemina porta urbis facta. Deinde dicit, Celium dicere, quod cum a Marsia rege Tharconi Tyreno legatus iuisset, et ab eo Megali Frigio seruandus esset traditus, ab eodem cum amplioribus subsidiis, unde uenerat, reductus, regnum circa Uulturnum et Campaniam occupauerunt , et dum tentarent aduersum Euandrum et Arcades, duce Hercule, qui tunc forte aderat, Cacus oppressus est. Megalis autem ad Sabinos secessit, quos augurandi disciplinam docuerat.
+
+Ceculus, si Maroni fides prestanda est, filius fuit Uulcani. Dicit enim de eo sic: *Nec Prenestine fundator defuit urbis, Uulcano genitum pecora inter agrestia regem Inuentumque focis omnis quem credidit etas, Ceculus* etc. Ex hoc talis fertur fabula. Duo fuere fratres, quibus unica fuit soror, que dum secus ignem sederet, fauilla casu eius in gremium ex torrente feruido euolauit, ex qua mulierem concepisse aiunt, et peperisse puerum, quem Uulcani dixere filium, eumque ob lippitudinem oculorum dixere Ceculum. Qui die quadam forsan infestatus improperatione, quia non Uulcani filius esset, orauit Uulcanum, ut si eius esset filius demonstraret; nec mora Uulcano agente aiunt missum fulmen, a quo omnes qui non credebant exusti atque perempti sunt; ex quo uere Uulcani filius a superstitibus habitus est. Ego existimo fictionis huius rationem esse talem: Ceculum scilicet Prenestem proprio nomine nuncupatum, et ab egritudine oculorum Ceculum, et idem esse cum Preneste Latini regis filio, de quo supra; et ob euolatam fauillulam in gremium pregnantis matris adoptatum Uulcano, eumque hostes suos igne et incendio castigasse, et Prenestem fundasse ciuitatem, et uiribus Turnum aduersus Eneam iuuisse.
+
+Tullius Seruilius Uulcani fuit filius ex Cresa Corniculana, ut in libro Fastorum testatur Ouidius, dicens: *Namque pater Tulli Uulcanus, Cresia mater, Persignis facie, Corniculana fuit. Et paulo post: Iussa foco captiua sedet; conceptus ab illa Seruius, a celo semina gentis habet* etc. Hunc preterea dicit Ouidius a fortuna dilectum, eamque solita ad eum ire per fenestram palatii et secum esse, ubi postea facta est porta que a fenestra illa Fenestrale nomen accepit. Huius fabule intentum ex hystoria per Titum Liuium stilo egregio enarrata summetur. Quam ut paucis complectar uerbis, dico, quod capto Corniculano a Tarquinio Prisco Romanorum rege inter alias captiuas iuuencula quedam, eo quod nobilis uideretur, a Tarquinio in domum regiam deducta est. Que pregnans peperit Tullium Seruilium. Quo adhuc infantulo et in cunis dormiente descendit ab alto igniculus et capiti suo insedit, nullam inferens lesionem. Quem cum uidisset Tanaquil regina auguriorum perita, suasit uiro puerum cum diligentia seruandum, magnum enim futurum familie sue commodum. Hinc seruatus cum strenuus euasisset, Tarquinii filiam sumpsit in coniugem, et uulnerato Tarquinio a filiis Anci Marci, et a regina ex uulnere mortuo clam seruato, ea iubente paruulis adhuc existentibus filiis Tarquinii, Seruius occupauit regiam. Qua occupata et morte patefacta Tarquinii, Seruius illi suffectus est rex. Cui cum due essent ex coniuge filie, illas filiis Tarquinii Prisci dedit uxores. Ipse autem cum multa bona fecisset Romanis, a Tarquinio Superbo genero suo, filie impulsu, occisus est, cum regnasset annis x liiii. Illa igitur flammula de qua supra locum dedit fabule, ut filius fingeretur Uulcani, quod ostendit Ouidius dicens: *Signa dedit genitor, tunc cum caput igne corusco Contigit, hincque omnis flammeus egit apex* etc. Quod autem a fortuna dilectus fuerit monstrauere successus. Hunc Plinius, in libro Uirorum illustrium, filium dicit fuisse Publii Cornicularii et Ocreatie captiue.
+
+Tullie due, Tito Liuio autore, filie fuere Tullii Seruilii, et coniuges Arruntis et Lucii, Prisci Tarquinii <filiorum>. Maior quippe Tullia seueri atque impatientis animi, et ad quecunque facinora procliui, Arrunti mitissimo iuueni contigit. Iunior uero, que piissima mulier erat, Lucio acris et ambitiosi cordis iuueni data est. Ardebat Tullia maior desiderio regni, segnemque uirum contumeliis infestabat, et suam damnabat fortunam, quod non Lucio data esset. Tandem actum est, ut morerentur Arruns et iunior Tullia , quam ob rem euestigio maior conuenit cum Lucio, et patiente potius quam approbante Seruio, matrimonio iuncti sunt; cepitque illico improba mulier uiri animum irritare uerbis, et ad regnum stimulis impellere; ex quo factum, ut die quadam curiam intraret Lucius, et pro rege sederet, et uenientem Tullium pelli faceret, et indi sequi atque trucidari. Quod cum audisset Tullia, conscenso uehiculo, letabunda ad salutandum uirum regem cucurrit. Rediens autem domum, cum seruii cadauer media in uia prostratum uideret auriga, atque subsisteret, ne illud transiens uehiculo premeret, obiurgatus a Tullia, eo presso, transiuit. Hec peperit Lucio filios, inter quos Sextum Tarquinium, ob cuius illatum in Lucretiam Collatini coniugem per uiolentiam stuprum, Lucius filiique secum in exilium acti sunt et ipsa cum eis. Que apud Gabios trucidatum Sextum audisse potuit, et uidisse uirum apud Cumas Campanie tabida in senectute marcentem. Quis autem mulieri finis fuerit, non legi.
+Genealogie deorum gentilium liber XIIus explicit.
+
+Gurgitis uasti atque nimium estuosi portio longe maior cursuque difficilior, uero prestante deo, post puppim relicta, cum iam cani montium uertices oppositi litoris se tenui quadam ostentatione in remotis ostenderent, ceperat uideri michi mare placidum et nullis fere impeditum obicibus, et undas solito laxiores prestare, et spe atque auiditate contingendi litoris, in quo quies promittebatur futura, et ob superatos labores uectrici mee laurea, ultro remis ferebar et uelo. Sed ecce, dum a Tyberis hostio lenis aura me detulisset in Euboicum salum, stetissentque coram Cadmeie Thebe, et, quas preterieram non aduertens, Eolie insule in mentem uenissent, sensi mecum, quid superesset agendum, eum scilicet describendum monstruosarum rerum domitorem egregium, ceteros mortales uiribus excedentem; nec non et furentis populi regem, cuius persepe opere fere naufragus factus sum, et eorum inde numerosas satis posteritates annectere, ex quo paululum tepuit feruor ille, qui me auidum deferebat in litus, et substiti, et dum mecum uoluerem, facile non esse eos labores describere, quibus preter Herculem nemo suffecisset mortalium, eumque regem, cuius famuli orbem uidebantur posse concutere, existimaui quiescendum fore et aliquali ocio languidas iam uires in neruum reuocare, ne inter egregios Alcidis sudores deficerem, aut, ubi minime uellem, debilis deferrer ab Eolo. Et sic, nondum Iouis tercii enumerata integre prole, iterum, o rex inclite, steti tanquam incertum deuenissem terminum. A quo iam factus robustior, surgens in residuum itineris, nauicule uela concedo, orans more solito, ut is faueat meque laboris deducat in finem, cui facillimum fuit ex nichilo cuncta componere.
+
+Hercules, ut scribit in Anphytrione Plautus, filius fuit Iouis et Alcmene. Que, ut quidam uolunt, hac lege nupsit Amphytrioni, ut mortem fratris sui a Theloboeis occisi ulcisceretur; in qua expeditione, ut ubi supra ait Plautus, cum uersaretur Anphytrion, Iuppiter in Alcmenam ardens, Anphytrionis militantis forma sumpta ante lucem, quasi ab expeditione rediens accessit ad eam, que cum eum uirum suum crederet, cum eo concubuit, ex quo concubitu, esto ex Anphytrione pregnans esset, concepit, ad quam conceptionem nolunt noctem unam suffecisse, quin imo aiunt tribus in unam iunctis lasciuiendi spatium adultero Ioui concessum, quod a Lucano scribitur: *Thebas Alcumene, qua dum frueretur, Olympi Rector Luciferum ter iusserat Hesperon esse* etc. Et sic in tempore geminos peperit, ex Amphytrione uiro Yphicleum, ex Ioue autem Herculem. Preterea et aliam fabulam ad huius natiuitatem spectantem recitat Omerus, quam, quia supra ubi de Euristeo filio Steleni scripsimus, hic reiterare superfluum esset. Hunc ueteres maximis extollunt laudibus, et eum quantum ad corporis staturam maximum ferunt, adeo ut nolint eius altitudinem superasse quenquam, et eam septem fuisse pedum, quod Solinus probare uidetur ubi dicit: *Licet ergo plerique diffiniant nullum posse excedere longitudinem pedum septem, quod intra hunc modum Hercules fuit* etc. Et cum Iunonis nouerce inimicitias eum passum uelint, et Euristeo regi famulatum prestitisset robore corporeo, et ingenio ceteros anteisse confirmant. Cuius labores precipuos fere omnes duodecim tantum fuisse confirmant, cum XXXI, esto non omnes equos, fuisse comperiam. Primo quidem, dum adhuc esset infantulus et in cunis cum fratre iaceret, a Iunone odiis insecutus, dormientibus parentibus, ad eum deuorandum serpentes duo missi sunt. Quibus uisis, terrefactus Yphicleus ex cunis decidit et eiulatu suo parentes excitauit. Qui surgentes Herculem inuenere cepisse manibus serpentes et eos occidisse. De quibus in tragedia Herculis Furentis sic ait Seneca poeta: *Infantis etas? monstra superauit prius Quam nosse posset. Gemina cristati caput Angues ferebant ora, quos contra obuius Reptauit infans igneos serpentum Oculos remisso pectore ac placido intuens; Artos serenis uultibus nodos tulit Et tumida tenera guttura elidens manu* etc. Secundo apud Lernam paludem cum ydra immani monstro certamen habuit, cui cum essent capita septem, et uno exciso, septem illi renascerentur illico, exquisita uitalium origine illam consumpsit. De qua sic Seneca tragedus ubi supra: *Quid? Seua Lerne monstra, numerosum malum, Non igne demum uicit et docuit mori?* etc. Tertio cum Nemeus leo esset toti regioni terribilis susceptus a Molorco pastore, qui loco proximus erat ubi leo, aduersus eum animosus accessit, et captum atque enectum excoriauit et, ob uirtutis insigne, loco pallii corio eius postea semper usus est, unde Ouidius: *His elisa iacet moles Nemea lacertis* etc. Quarto aduersus Theumesium leonem, nulla ex parte minus horribilem Nemeo, audaci processit pectore, prostratumque iugulauit. Cuius facti in Thebaide meminit Statius, dicens: *Illius in speciem, quem per Theumesia Tempe Anphytrionides fractum iuuenilibus armis Ante Cleonei uestitur prelia monstri* etc. Quinto autem aprum Menalium cuncta uastantem cepit. Ex quo Seneca ubi supra: *Solitumque densis hispidum Erimanti iugis Arcadia quatere nemora Menalium suem* etc. Et, ut dicit Lactantius, hunc aprum uiuum detulit Euristeo. Sexto ceruam eneos habentem pedes et aurea cornua, Menali nemoris hospitam, quam nemo poterat cursu contingere, ipse cursu superauit atque cepit. De qua sic Seneca ubi supra: *Menali pernix fera, Multo decoro preferens auro caput Deprensa cursu est* etc. Septimo arcu Stynphalidas occidit aues, Arpyas scilicet, de quibus sic idem Seneca: *Solitasque pennis condere obductis diem Petiit ab ipsis nubibus Stinphalidas* etc. Octauo taurum deprehendit, Atticam regionem uastantem. Aiunt enim Mynoem bellum aduersus Athenienses initurum orasse Iouem, ut sibi uictimam se dignam sacrificaturo concederet. Qui illi candidum preparauit taurum. Mynos autem tauri pulchritudine delectatus, alio sumpto, illum armentis suis prefecit, quare turbatus Iuppiter egit, ut illum Pasyphes coniunx amaret, et ex eo prolem susciperet. Hunc uictor Theseus in Atticam detulit, ubi insolens factus prouinciam omnem uexauit. Postremo ab Hercule captus occubuit. Cuius mentionem ubi supra Seneca faciens, dicit: *Taurumque centum non leuem populis metum etc. Nono Acheloum superauit, cuius facti fabula ubi supra de Acheloo. De quo Ouidius: Uosne, manus, ualidi pressistis cornua tauri?* etc. Decimo Dyomedem regem Tracie, cui mos erat hospites suos occidere et iumentis suis in cibum apponere, ipse superauit et occidit, et eisdem iumentis manducandum apposuit; unde idem Seneca: *Quid stabula memorem diri Bistonii regis etc. Undecimo cum Busiris rex, Neptuni et Lybie filius, oras omnes Nylo adiacentes predator ingens infestaret, et forenses hospites suis mactaret diis, accedens Hercules, eo superato, illam regionem pacatam reddidit, unde Ouidius: Ergo ego fedantem peregrino templa cruore Busirim domui* etc. Duodecimo Lybiam petiit et Antheum terre filium lucta superauit apud Summittum Affrice ciuitatem, ut dicit Lactantius. De quo Ouidius idem dicit: *Seuoque alimenta parentis Antheo eripui* etc. Huius fabulam scripsisse memini ubi de Antheo ipso. Tertio decimo columnas in occidente posuit, de quibus Pomponius Mela in Cosmographia ait: *Deinde est mons peraltus, quem ex aduerso Hyspania attollit obiectus, hunc Abilam, illum Calpim uocant, Columnas Herculis utrumque. Addit fama nominis fabulam, Herculem ipsum iunctos olim perpetuo iugo diremisse colles, atque ita exclusum antea mole montium Occeanum, ad que nunc inundat admissum* etc. Nec hoc etiam Seneca tacuit ubi supra, dicens: Utrimque montes soluit abrupto obice Et iam ruenti fecit Occeano uiam etc. Quartodecimo aurea mala sustulit puellis Hesperiis, dracone peruigili interempto. Ex quo sic ait Seneca: *Post hec adortus nemoris opulenti domos Aurifera uigilis spolia serpentis tulit* etc. Quintodecimo aduersus Gerionem trianimem bellum habuit, eoque superato atque interempto. Hyspanum atque egregium pecus in Greciam usque maxima cum pompa deduxit, unde Seneca: *Inter remotos gentis Hesperie greges Pastor triformis litoris Carchesii Peremptus, acta est preda ab occasu ultimo, Nothum Cytheron pauit Occeano pecus etc*. Sextodecimo baltheum regine Amazonum Euristeo regi reportauit, ea superata. De quo idem Seneca: *Non uicit illum celibis semper tori Regina gentis uidua Thermodonthie* etc. Septimodecimo Cacum Auentini furem etiam interemit; unde Boetius ubi de Consolatione: Cacus Euandri satiauit iras. Octauodecimo Centauros insolentes uolentesque Hyppodamiam nuptiarum die surripere Perithoo, Hercules acri bello superauit. Ex quo Ouidius: *Nec michi Centauri potuere resistere* etc. Nonodecimo Nessum Centaurum sibi sub specie obsequi Deyaniram coniugem surripere conantem occidit, ut patet latius supra ubi de Nesso. Uigesimo Albionem et Bergionem iter impedientes suum, haud longe ab hostio Rodani a Ioue lapideo adiutus ymbre, superauit, ut in Cosmographya testatur Pomponius. Uigesimoprimo Hesyonam Laumedontis filiam, pactis eius nuptiis, a cetho marino monstro liberauit. Dicit enim Theodontius quod, turbatis Apolline et Neptunno, eo quod Laumedon ex constructis muris Troianis non impendisset promissum, Troianis pestis immissa est; ad quam effugiendam oraculum responsum est, ut singulis diebus uirginem scopulo marino monstro uenienti apponerent. Quod cum sorte fieret, Hesyoni tetigit, que, ut dictum est, ab Hercule liberata fuit. Uigesimo secundo Troiam deleuit et Laumedontem occidit, seu quia e litore Troiano, Ylam perquirens, prohibitus sit, seu quia non daretur Hesyona promissa, seu quia equos diuino semine procreatos negasset poscenti, ut Seruio placet. Uigesimo tertio Lacinium latronem, extremam Ytalie oram latrociniis infestantem, occidit Iunonique templum constituit, quod Iunonis Lacinie appellauit. Uigesimo quarto, ut Omerus testatur in Yliade, Iunonem in papilla telo trisulco uulnerauit. Quod fecisse dicit Leontius, eo quod ab Euristeo rege audisset eam sibi laborum omnium causam fore. Uigesimo quinto celum humeris tolerauit. Cuius causam fuisse dicit Anselmus, ubi De ymagine mundi, quod cum Gigantes deos impugnarent, diique omnes in unam celi partem conuenissent, tantum ponderis ingesserunt, ut celum uideretur minari ruinam; quod ne caderet Hercules una cum Athlante supposuit humeros. Uulgatior tamen fabula est, fesso Athlanti atque optanti humerum mutare, Herculem interim humerum supposuisse suum; unde Ouidius eum queritantem describens, dicit: *Hac celum ceruice tuli* etc. Uigesimo sexto Hercules descendit ad Inferos, et ibi, ut in Yliade dicit Omerus, Ditem uulnerauit. Uigesimo septimo Theseum pauitantem, Perithoo mortuo, liberauit ab Inferis et eduxit ad superos. Uigesimo octauo Alchistam Admeti regis Thesalie coniugem retraxit ad uirum. Dicunt enim quod cum infirmaret Admetus, implorassetque Apollinis auxilium, sibi ab Apolline dictum est eum mortem euadere non posse, nisi illam aliquis ex affinibus atque necessariis suis subiret. Quod cum audisset Alchista coniunx non dubitauit uitam suam pro salute uiri concedere. Et sic, ea mortua, Admetus liberatus est, qui plurimum uxori compatiens Herculem orauit, ut ad Inferos uadens illius animam reuocaret ad superos, quod et factum est. Uigesimo nono Cerberum tricipitem, introitum illi negantem, barba cepit atque deiecit, eumque triplici cathena ligauit et in lucem traxit, ut patet, ubi de eo supra scriptum est. Trigesimo ab Inferis rediens Lycum Thebarum regem, eo quod Megere coniugi uim uoluisset inferre, interemit, ut in tragedia Herculis Furentis dicit Seneca. Sic et in furiam uersus filios occidit et coniugem, Olympiaca insuper certamina ipse constituit in honorem Pelopis. Postremo, ut in finem eius aliquando ueniamus, trigesimum primum laborem superasse non potuit; nam cum cetera superasset monstra, amori muliebri succubuit. Dicit enim Seruius, quod cum Euritus rex Etholye ei spopondisset in coniugem Yolem filiam, dissuasione filii, eo quod Megeram occidisset, petenti denegauit. Quam ob rem, capta ciuitate et Eurito occiso, Yolem obtinuit. Huius enim amore ardens, ea iubente, leonis spolium et clauam deposuit, sertis et unguentis et purpura anulisque usus est. Et quod turpius, inter pedissequas amate iuuenis sedens, penso suscepto, neuit. Unde in Thebaide dicit Statius: *Sic Lydia coniunx Anphytrioniadern exutum horrentia terga Pendere Sydonios humeris ridebat amictus Et turbare colos et timpana rumpere dextra* etc. Uerum tamen Ouidius in maiori uolumine et hic Statius non Yolem Etholam, sed Omphalem Lydiam fuisse, que illum colo nere iusserit. Sane possibile est utrumque uerum, cum multa fuerint Hercules, et sic uariis apud uarias mulieres uarie potuit contigisse. Dum autem tam illecebri teneretur amore, memor Deianira muneris sibi a Nesso Centauro olim concessi, uerum credens quod ille firmauerat moriens, Herculem in sui concupiscentiam reuocare uolens, misit illi clam Centauri uestem, quam cum non aduertens induisset, et circa uenationem laboraret, sudore resolutus sanguis uenenatus per poros ampliatos calore in precordia lapsus est, eumque in dolorem adeo intolerabilem accendit, ut mori deliberaret, et constructo in Oeta monte rogo, sagictis et pharetra concessis Phyloteti Phyantis filio, in eum conscendit, incendique iussit, et sic fessam animam exalauit. Hunc Seneca in tragedia Herculis Oethei in celum a Ioue susceptum dicit, eique Iunoni nouerce conciliato desponsatam Hebem iuuentutis deam et Iunonis filiam asserit. Omerus uero in Odissea dicit eum ab Ulixe apud Inferos conuentum et locutum. Dicit tamen non eum quem uidebat Ulixes Herculem uerum esse, sed eius ydolum. Hic insuper quantum uiuens mortales fortitudine sua fecit attonitos, tantum uel amplius mortuus decepit insanos. Nam tanta ueneratione sui mentes inuasit, ut pro excellentissimo numine haberetur. Nec sola hoc errore Grecia decepta est, sed et Rome et orbi toto uenerabilis factus, templis, statuis et sacris illi constitutis, sanctissime, imo stultissime, diuino cultu honoratus est. Sed iam quid sibi fictiones uelint aduertendum est, et ante alia quid sonet Herculis nomen. Dicebat autem Leontius Herculem dici ab era, quod est terra, et cleos, quod est gloria, et sic Hercules idem quod gloriosus in terra; uel Heracles ab heros et cleos, et sic gloriosus heros. Paulus autem dicebat Herculem dici ab erix, quod lis, et cleo gloria, et sic gloriosus litium. Rabanus autem in libro De origine rerum dicit, quod cum crederent Herculem deum uirtutis, eum dici quasi heruncleos, quod Latine uirorum fortium famam dicimus. Et scribit idem Rabanus a Sexto Pompeo scribi Herculem fuisse agricolam. Hunc tamen Greci Hiraclim uocant, propter quod nos Heracles non Hercules dicere deberemus, sed cum sic dicatur antiquata consuetudine a Latinis uidetur uicium excusari. Hoc tamen nomen Hercules unius tantum hominis proprium fuisse reor, eius scilicet qui Thebis ex Alcmena natus est, cum multorum appellatiuum fuisse credatur. Nam Uarro cum xliii homines Hercules cognominatos numerasset, dicit omnes qui fecerunt fortiter Hercules uocabantur; hinc igitur est quod legimus Herculem Thyrintium, Argiuum, Thebanum, Lybim et huiusmodi. Ex quo summetur non omnes prescriptos labores unius tantum fuisse homines, sed plurium, quos quoniam abusio nominum miscuit, cui appropriari debeant de omnibus non habetur, nec etiam que prius seu que postea facta fuerint, et hinc uni tantum et mixtim dantur Herculi; nec ex tot impossibile secundum Pompeium unum fuisse agricolam, non enim solis nobilibus liberalibus natura est, quanquam nobilium opera fortuna faciat clariora. Fuisse autem primo Yphicleum genitum, et inde alio coitu Herculem, morum et operum diuersitas adinuenit; nam cum remissus homo esset Yphicleus, Anphytrioni datus est, et ideo primogenitus dictus, quia uideretur astrologis constellatio illa, que tunc erat, dum arbitrati sunt eum gigni potuisse, conueniens moribus suis, et subsequens Herculi, et hinc Hercules secundogenitus, et quia esset iniuriarum ultor et religionum atque legum introductor Ioui datus est filius. Ego autem credo filium fuisse Anphytrionis, et eodem concubitu cum Yphicleo genitum, esto matematicorum perspicacitas nequeat rationem aliam cernere, cur gemini fuerint moribus dispares preter constellationum diuersitates. Sic Esau et Iacob, sic et alii plures etiam euo nostro fuere gemini, non diuersis temporibus, sed uno et eodem coitu concepti, ut arbitratur Augustinus ubi De ciuitate dei, et ipsam diuersorum operum rationem, nondum satis nota est, nisi deo, dato multa possint dici, que forsan uiderentur conuenientia ueritati. Triplicem autem noctem conceptioni huius attributam puto ab operibus humanis sumptum; non enim adeo in breui tempore edificia magna perficimus, sicuti pauperum domunculas faceremus, et ideo quasi sic natura circa productionem magnorum hominum, et plurimum ponat temporis et laboris, ubi in productione aliorum hominum nox una suffecisse uidetur, Herculi, qui ceteros debebat excedere, tres date sunt. Eum autem Iunonem habuisse aduersam ideo fictum credo, quia Euristeus rex, qui illi dominabatur, quem pro Iunone regnorum dea possumus hic summere, eum forsan, ob eius inclitam uirtutem, suspectum habens, ne aliquid noui moliretur in regno, continuis in expeditionibus semper amotum tenuit, et sic illi potestas regia aduersata est. Labores Herculi ascriptos iam plurium fuisse diximus, et sic fictiones quorundam supra enucleate sunt, ubi his contigere, qui ex numero talium crediti sunt. Et nonnulli etiam simplicem hystoriam referunt, et ob id ex multis pauci supersunt poetico uelamine tecti, ad quod auferendum uenientes; dicit Theodontius in quibusdam Grecorum codicibus legisse Herculem Anphytrionis fuisse filium et non Iouis, et noctu ad cunas eius atque fratris geminos accessisse serpentes, ut existimatum est domesticos et lactis odore tractos, cuius auidi sunt, et cumYphiclei timentis plangore exiti parentes accessissent ad cunas, inuenere Herculem uigilantem et impauidum illos, ut poterat, manibus amouentem, quod permaximum fuit existimatum, et tanta ex hoc infantis indoles assumpta est, ut non solum crederetur eum futurum mirabilem hominem, sed etiam illum dei filium arbitrari insipidi ceperint. Ex quo sibi locum fecit fabula, eum scilicet ex Ioue conceptum, quem ex uiro mulier honesta conceperat. Secunda Herculis gloria est ydram septicipitem occidisse, cuius figmenti rationem talem recitat Albericus. Dicit enim ydram locum fuisse aquam e diuersis locis euomentem, a qua ciuitas et circumuicinia omnia uastabantur, cuius uno clauso meatu erumpebant multi. Quod cum uideret Hercules loca multa in circuitu exussit. et sic aque clausit meatus. Ego autem arbitror aliquem strenuum fuisse uirum, qui auerterit aquas ex diuersis scaturiginibus loca palustria atque fetida facientes, hoc pacto, ut exquisito earum principio, illud in partem aliam uersum, paludem Lerneam siccam liquerit, quam uocauere ydram, quia more ydre circumflecteretur et serperet, ac etiam ydros Grece aqua est; et quia locus ubi ante palus siccus relictus est, ideo ydram finxere exustam. Eusebius autem in libro Temporum de hac ydra aliter dicit sentire Platonem, quem ait asserere Ydram callidissimam fuisse sophystam. Nam Sophystarum mos est, nisi quis aduertat, adeo prepositiones suas tradere, ut uno soluto dubio multa consurgant. Sed astutus phylosophus, dimissis accessoriis, ad internitionem principalis conatur, quo remoto, cetera remouentur. Eum Acheloum superasse, supra ubi de Acheloo scriptum est, et declaratio fictionis apposita. Similiter et Anthei fabula ubi de Antheo; et de malis Hesperidum ubi de eisdem. Circa Gerionis figmentum dicit Seruius, Gerionem regem fuisse Hyspanie tricipitem, seu trimembrem, sic ideo extimatum, quia tribus insulis prefuerit Hyspanie adiacentibus, Balearibus, scilicet maiori et minori, et Ebuso. Bicipitem etiam canem habuisse dicit, uolens ob hoc intelligi, quia et terrestri et nauali certamine plurimum potuerit. Ad quem ait Herculem olla ferrea delatum eumque superasse. Per ferream ollam intelligens fortem nauem et ere munitam, qua uectus Hercules accessit ad eum. Alii autem eum dixere trianimem, quod Rabanus intelligit eum duos habuisse fratres adeo secum concordes, ut in unoque eorum sua et reliquorum anime inesse uiderentur. Iustinus autem de eo sic ait: *In alia parte Hyspanie, que et insulis constat regnum penes Gerionem fuit. In hac tanta pabuli letitia est, ut, nisi abstinentia interpellata sagina fuerit, pecora corrumpantur. Inde dicta armenta Gerionis, que illis temporibus sole opes habebantur, tante fame fuere, ut Herculem ex Asya prede magnitudine allexerit. Porro Gerionem ipsum non triplicis nature, ut fabulis fuisse ferunt, sed tres tante concordie extitisse, ut uno animo omnes regi uiderentur, nec bellum Herculi sua sponte intulisse, sed cum armenta sua rapi uidisset, amissa bello repetisse*. Hec Iustinus. De Caco Auentini fure supra ubi de eodem dictum est. De leonibus duobus, et Menalio apro, quoniam hystoriographa creduntur, nil dicendum superest. Et de Stinphalidis auibus, ubi de Arpyis habetur. Sic et de tauro, ubi de Mynoe rege. Et de Dyomede et Busyride et columnis hystorie sunt. Nec minus de baltheo regine Amazonidum. Et de superatis Centauris, etiam ubi de eis dictum est. Et de Nesso Centauro, et superatis Albione et Bergione, et de Hesyona, de quibus omnibus ubi supra de eis singularis est sermo. Delesse eum Troiam notissima hystoria est. Nec occidisse Lacinium sonat aliud, quam latronis interitum. Celum tolerasse humeris improprie dictum est. Ab Athlante quidem ea tempestate insigni astrologo doctus, eo seu uolente quiescere, seu moriente, ipse locum eius tenuit et laborem in docendo supercelestium corporum cursus subintrauit. Uulnerasse trisulco telo Iunonem, sapientis describit opus. Nam diuitias et sublimes potestates prudens despicit et uilipendit triplici ratione. Sunt enim temporalia in regendo anxia, in seruando suspicionibus et curis plena, et statu dubia et caduca, et sic trisulco telo uulneratur ab Hercule Iuno. Ad Inferos autem descendisse et Ditem etiam uulnerasse, illud idem sonat, quod de Iunone dictum, cum diuitiarum deus sit Dites, qui totiens uulneratur, quotiens despiciuntur diuitie, ut non nullos fecisse phylosophos legimus, eo quod illas studiorum arbitrarentur hostes. Theseum uero liberasse hystoria potius est quam fictio. De Alchista ad Admetum ab Inferis reuocata dicit Fulgentius, quod cum Alchiste pater uolenti eam in coniugem, hanc legem apposuisset, ut duas dispares bestias apponeret currui, Admetus Apollinis et Herculis munere leonem iunxit et aprum, et sic accepit Alchistam. Dicit ergo Admetum in modum mentis positum, et eum Admetum dictum, quasi quem adire poterit metus; hic Alchistam in coniugem desiderat. Alce autem lingua Attica presumptio dicitur; ergo mens presuntionem sperans sibi coniungi, duas feras suo currui iungit, id est sue uite duas uirtutes adsciscit, animi et corporis, leonem ut uirtutem animi, aprum ut uirtutem corporis. Denique et Apollinem et Herculem sibi propitiat, id est uirtutem et uirtutem. Ergo presumptio semetipsam ad mortem pro anima obicit, ut Alchista. Quam presumptionem, quamuis in periculo mortis deficientem, uirtus ab Inferis reuocat, ut Hercules fecit. Ego autem aliter sentio; Admetus anima rationalis est, cui tunc Alchista, id est uirtus, nam alce Grece, Latine uirtus, iungitur, dum a leone et apro, id est ab appetitu irascibili et concupiscibili currus eius, id est uita qui circumitionibus consumatur, trahitur, id est agitatur. Uirtus enim non ob aliud iungitur, nisi ut ab ea passiones frenentur, et sic pro salute anime aduersus passiones uirtus se ipsam opponit, que, si aliquando fragilitate nostra succumbit, a reuocata fortitudine releuatur. De Cerbero ad superos tracto, supra ubi de Perithoo satis dictum est. Lycum regem ab eo occisum cum reliquis ad hystoriam tendunt. Herculem autem mortuum constat, ut scribit Eusebius, anno regni Atrei et Thyestis sexagesimo tertio, eo quod in morbum pestilentem incidisset, et ob remedium dolorum se iecisset in flammas. Et hic Thebanus fuit Hercules Anphytrionis filius. Morte autem functus est anno etatis sue lii, anno uero mundi IIII IIII. Eum in celum transportatum dicunt, eo quod inter alias celestes ymagines descriptus sit ab astrologis, quia et ipse fuit astrologus. Iuuentutem autem sumpsisse in coniugem, ideo fictum est, quia quantumcunque pereat corpus uiri egregii fama nomenque eius iungitur perpetue iuuentuti. Iunone autem conciliatus, ideo dicitur, quia qui hominem exuit, nec a concupiscentia regnorum, nec ab imperante aliquo mortali amplius uexari potest.
+
+Oxeas, Creonthiades, Tyriomacus et Diicohontes filii fuerunt Herculis ex Megera filia Creontis Thebani. Ex quibus tres, Creonthiadem, Tyriomacum et Diicohonta Omerus in Odissea filios Herculis ex Megera fuisse dicit, et occisos ab eo in reditu ab Inferis post occisum Lycum. Seneca autem poeta in tragedia Herculis Furentis duos nominat, Oxeam et Creonthiadem, et eos ab Hercule redeunte interemptos dicit, et ideo ego quattuor posui, de quibus nil aliud comperisse memini.
+
+Ythoneus, ut placet Lactantio, filius fuit Herculis ex Paphia. Ex quo Statius, qui illum in bello Thebano fauisse dicit Ethyocli, sic ait: *Ducit Ythoneos et alalcomenea Minerue Agmina* etc. Et alibi, Ythoneos: ut ipse supra: Aonia diuertis Ythone. Ythone autem ciuitas est Boecie in qua hic regnauit. Alibi autem dicit Lactantius quod Statius hic; Ythone Mineruam cognominat ab oppido, quod in Macedonia est, ubi antiqua eius sedes est.
+
+Cromis Herculis filius fuit, ut Lactantius testatur, dicens: *Constat Cromim Herculis fuisse filium, et equos habuisse Traces, quos Hercules occiso Dyomede abduxerat, humanis carnibus uesci consuetos. Uerum Statius huius rei assertor antiquior dicit: It Cromis Yppodamusque, alter satus Hercule magno*, etc. scilicet Cromis. Et paulo infra: *Mox Cromis Yppodamum mete interioris ad orbem Uiribus Herculeis et toto robore patris* etc. Hic cum Adrasto rege accessit in bellum Thebanum.
+
+Agilis, ut placere uidetur Lactantio, filius fuit Herculis, cum dicat Tyrintiam pubem intelligi deberi eos, qui cum Agile Herculis filio in bello fuere thebano.
+
+Ylus Herculis et Deianire fuit filius, ut testari uidetur Seneca poeta, in tragedia Herculis Oethei, eidem loquente Deianira: *Si uera pietas, Yle, querenda est tibi, Iam perime matrem* etc. Et paulo post: *Herculem eripui tibi* etc. Et post hec infra: *Natus Alcide times* etc. Hic cum reliquis, qui ex Alcide mortuo superstites fuere pulsi ab Euristeo rege. Athenas confugit et ibidem una cum eis templum Misericordie seu Clementie construxit, in testimonium auxilii sibi impensi ab Atheniensibus et refugium in posterum deiectorum.
+
+Sardus Herculis fuit filius, ut dicunt Rabanus et Anselmus, quem uolunt cum multitudine a Lybia discessisse et insulam Sardinie occupasse, et que Ycus uocabatur a Grecis, de suo nomine Sardinia nuncupasse. Solinus uero, ubi De mirabilibus, dicit eam a Thimeo Sandaliotem dictam, et a Crysippo Uuniuam, et quod Sardus Hercule procreatus, nomine mutato, eam uocauit Sardiniam.
+
+Cyrnus Herculis fuit filius, ut placet Rabano. Qui asserit ab eo insulam, quam hodie Corsicam dicimus, habitatam primo, et Cyrnum a suo nomine nuncupatam.
+
+Dyodorus, ut in libro Antiquitatum Iudeorum scribit Iosephus, Herculis fuit filius, asserens Aferam et Iafratem filios Abraham ex Cethura ab Hercule in Affricam subsidium suscepisse, eique Echeam filiam Iafram dedisse in coniugem, et ipsum ex ea suscepisse Dyodorum, cuius Sophon fuit filius. Et sic apparet hunc antiquissimum fuisse Herculem, qui Dyodorum genuit.
+
+Sophon, ut asserit Iosephus in libro Antiquitatis Iudaice, filius fuit Dyodori et regnauit in Affrica, atque ut idem scribit losephus, barbari Lybice regionis ab isto Sophone Sophaci nominati sunt.
+
+Tlypolemus, ut in Yliade placet Omero, filius fuit Herculis ex Astyochia, quam rapuit ex Ephyri ciuitate Laconie. Qui grandis factus, ut idem dicit Omerus, occidit auunculum suum senem nomine Lycemmonem a Marte progeniem ducentem, et fabricatis nauibus cum multitudine gentium, fratres fugiens et affines, intrauit mare, et Rhodon abiit, ibique habitauit, et Rhodiis etiam imperauit. Inde euntibus Grecis in Troianam expeditionem, et ipse etiam uenit, ut satis patet per Omerum in libro desuper dicto.
+
+Thessalus, ut in Yliade dicit Omerus, filius fuit Herculis, genuitque filios duos cum quibus in Troianam expeditionem cum Grecis ceteris fuit in armis.
+
+Phydippus et Anthyphus Thessali fuere filii, de quibus in Yliade sic ait Omerus: {ton au Pheidippos te kai Antiphos hegeseusthen huighe duo hErakeidao anaktos} etc. Que latine sonant : Hos autem Phidippusque et Anthiphus duxerunt Thessali filii duo Herculei regis. Dicit Leontius, quod Herculei, in carmine Omeri appositum patronimicum est Thessali, et ideo Thessalum Herculis dicit fuisse filium. Hi quidem Phydippus et Anthyphus patrem secuti cum Grecis apud Troiam fuere.
+
+Auentinus filius fuit Herculis et Rhee, ut ostendit Uirgilius, dicens: *Uictorque ostentat equos satus Hercule pulchro, Pulcher Auentinus clipeoque insigne paternum Centum angues, centumque gerit serpentibus ydram Collis Auentini silua quem Rhea sacerdos Furtiuum partu sub luminis edidit auras, Mixta deo mulier* etc. Hic Turno fauit aduersus Eneam. Et hunc dicit Theodontius eum esse quem Latinum uolunt ex Fauni filia susceptum.
+
+Thelephus, ut dicit Lactantius, filius fuit Herculis ex Auge procreatus, et ab ea cum fuisset in siluis expositus a cerua lactatus est. Hic, ut Leontius asserit, in Lycia Chitensibus imperauit, moriensque duos filios dereliquit.
+
+Euripilus filius fuit Thelephi, ut in Odissea testatur Omerus, dicens: {All oion tou Telephiden katenerato khalko hEro Eurupulon, polloi diamph'autou egairoi Keteioi kteinonto gunaion eineka doron} etc. Que latine sonant : Sed solum Thylephidem interfecit ferro heroem Euripilum, multique circum ipsum socii Chithii interfecti fuerunt muliebrium causa donorum. Dicit Leontius uineam auream a Ioue Troio datam ob precium Ganimedis rapti, que per successionem deuenit ad Priamum. Qui cum audisset uirtutem Euripili circa bellica, misit eam matri eius, ut ipsa eum sibi auxiliarem mitteret. Que, dono suscepto, statim misit. Ipse uero a Mneoptholemo cum multis ex Chitiis, quibus post patrem imperauerat, occisus est apud Troiam.
+
+Cyparissus, ut ait Lactantius, filius fuit Thelephi. Hunc, dicit Seruius, Siluanus siluarum deus amauit. Qui cum haberet mansuetissimam ceruam eamque summe diligeret, illam Siluanus inaduertenter occidit, quam ob rem Cyparissus summe dolens mortuus est. Siluanus autem illum in arborem sui nominis uertit. Huic fictioni conuenientia nominis, et quia continue gemat, dedere causam.
+
+Lydus et Lamirus, ut Paulus asserit, filii fuere Herculis ex Yole Euriti regis filia suscepti. Ex quibus nil aliud quam nuda nomina reliquisse uidetur antiquitas, preter quod ex Lido Lanium genitum idem Paulus affirmat.
+
+Lanius, prout predictus asserit Paulus, Lydi fuit filius, ex qua matre uel quid egerit, nil omnino retulit.
+
+Herculis magnifici descripta prole, superest ut de Eolo rege uentorum sermo fiat. Quem Theodontius, et post ipsum Paulus aiunt Iouis fuisse filium et Sergeste, filie Yppotis Troiani, et sic uterinum Acestis fratrem. Plinius autem in libro Naturalis historie dicit eum cuiusdam Heleni filium fuisse et uentorum inuenisse rationem. Hic tamen, ut eisdem placet, regnauit apud insulas, que sunt propinque Sicilie, Ytaliam uersus. Quas quidem Eolias ab hoc Eolo, non nulli Uulcanias a Uulcano olim eorundem rege nuncupant. Quarum potior Liparis est. Hunc poete regem uentorum seu deum dicunt, ex quo eius describens regiam et officium Uirgilius dicit: *Eoliam uenit; hic uasto rex Eolus antro Luctantes uentos tempestatesque sonoras Imperio premit ac uinclis et carcere frenat. Illi indignantes magno cum murmure montis Circum claustra fremunt, Celsa sedet Eolus arce Sceptra tenens mollitque animos et temperat iras. Ni faciat maria ac terras celumque profundum Quippe ferant rapidi secum uerrantque per auras: Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris Hoc metuens molemque et montes insuper altos Imposuit regemque dedit, qui federe certo Et premere et laxas sciret dare iussus habenas* etc. Attamen ipse Eolus, Uirgilio teste, regnum et uentorum imperium a Iunone tenere fatetur, dicens: *Tu michi quodcunque hoc regni, tu sceptra Iouemque Concilias, tu das epulis accumbere diuum Nymborumque facis tempestatumque potentem* etc. Preterea dicit Omerus in Odissea, cum huic essent filii sex et totidem filie, easque masculis dedisset in coniuges, ad eum Ulixem uagum deuenisse, eique Eolum uentos omnes in corio bouis argentea cathena alligatos preter Zephyrum dedisse. Harum fictionum causas tales non nulli assignant. Dicit enim Solinus ubi De mirabilibus, Strogilem unam ex insulis Eoliis esse, et eam a solis exortu minime angulosam, et a ceteris liquidioribus differentem flammis, cum fere omnes flammas euomant. Qua ex causa fit, quod ex eius fumo potissime incole presentiscunt, qui nam flatus in triduo sint futuri. Quo factum est, ut Eolus uentorum crederetur deus, cum asserat Paulus eum nondum aduertentibus aliis primum fuisse, qui murmurationibus atque motibus flammarum aliquandiu adeo consideratis, ut, dum eas audiret aut uideret, confestim quis uentus esset in partibus illis futurus, prediceret, non aliter quam si ipsi emittendi esset imperium. Et ideo huius erronee credulitatis conualescens fama, sibi ab ignaris impetrauit, ut uentorum extimaretur deus. Sunt tamen qui uelint hac in fictioni Uirgilii, Eulum sublimi in arce residentem rationem esse, sedem habentem in cerebro; uentos uero illecebres appetitus in antro humani pectoris tumultuantes, qui, ni ratione frenentur, in exitiale precipitium deferant emittentem necesse est, quin imo non nunquam mundum omnem lanient et discerpant. Nouisse enim potuimus, quid secutum sit ex male laxata libidine Paridis; quid ex stolida presumptione Xerxis Persarum regis, quid ex ambitione Marii, quid ex auaritia Crassi, et aliorum plurium. Hi quidem appetitus ab Eolo, id est a deo dantur Ulixi, id est unicuique homini, bouino in corio, id est in corpore nostro mortali atque laborioso, argentea alligati catena, id est sonanti atque lucida coerciti doctrina. Zefirus solus emittitur seu non religatur, et hoc ideo quia temperatus est uentus, ut per hoc sentiamus, quam temperate emittenda sint desideria, ut nec nobis nec aliis noceamus; socii autem Ulixis, id est sensus corporei, existimantes thesaurum, id est lucrosum secundum concupiscientiam uiuere, corium soluunt, id est rationis frenum, et impetuose in lasciuias suas ruunt, a quibus, qui sic faciunt, a uicinitate portus, id est salutis in mare retrahuntur, id est in amaritudinem et tribulationes, que ex concupiscentiis innumere consecuntur. Tangit preterea Uirgilius artificiose naturalem uentorum causam. Oriuntur quippe in cauernis agente aeris motu, et exeuntes per aerem efferuntur, et sic a Iunone regnum tenere fatetur, id est ab aere, absque quo uentus creari non potest. Et cum se extollunt in altum, Ioui conciliantur, in quantum proximiores regioni ignis efficiuntur, et mensis deorum, id est superiorum corporum, accumbunt, et perseuerante aeris dispositione congrua ad eos producendos, ipsi etiam perseuerant. Sunt insuper qui uolunt duodecim filios Eoli duodecim uentos esse, prout eos fore dicit Aristotiles in Metheoris, et ex his uolunt sex esse, qui suo spiritu habeant agere, ut terra ad producendum fructum uires emittat seu disponat. Sex uero qui illam ad suscipiendum preparatam faciant. Et sic agentes masculi et quos patientes faciunt femine. Eolo fuisse filios fertur, sed cum plures sint Eoli, ut in sequentibus apparebit, nec satis liquido appareat, quis horum pater fuerit, huic omnes attribuam.
+
+Macareus et Canaces, ut in Epistolis ostendit Ouidius, Eoli fuere filii; et cum se minus honeste amarent uterenturque consanguinitatis commoditate, concepit ex Macareo Canace, et peperit filium. Quem dum clam e regia per nutricem emitteret ut aleretur, infelix infans se suo uagitu patofecit auo. Qui filiorum incensus scelere, iussit innocuum exponi canibus, et per satellitem Canaci gladium misit, ut eo pro meritis uteretur. Quid ex ea secutum sit, nescio. Macareus autem aufugit. Et sunt qui uelint, hunc Macareum eum fuisse, qui postea Apollinis Delphici sacerdos factus in mortem Pyrri Achillis filii Horesti concessit assensum.
+
+Alciones filia fuit Eoli, ut per Ouidium patet, dum dicit: *Neue tuum fallax animum fiducia tangat, Quod socer Yppotades tibi sit, qui carcere fortes Contineat uentos* etc. Huic enim coniunx fuit Ceys rex Trachinne, Luciferi filius. De quibus ambobus et infelici eorum casu supra ubi de Ceyce dictum est.
+
+Misenus Eoli fuit filius, ut ait Uirgilius: *Misenum Eolidem, quo non prestantior alter Ere ciere uiros Martemque accendere cantu. Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum Et lituo pugnans insignis obibat et hasta. Postquam illum uita uictor spoliauit Achilles, Dardanio Enee sese fortissimus heros Addiderat socium, non inferiora secutus. Sed cum forte caua dum personat equora conca, Demens, et cantu uocat in certamina diuos, Emulus exceptum Tryton, si credere dignum est, Inter saxa uirum spumosa immerserat unda* etc. Qui ergo fuerit, quid illi officium, et que mors in precedentibus demonstratur. Eum autem mortuum, ab Enea tumulatum idem scribit Uirgilius, dicens: *Et ingenti mole sepulcrum Imponit, suaque arma uiro, remumque tubamque Monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo Dicitur eternumque tenet per secula nomen* etc. Nunc quoniam sempliciter a Uirgilio dicta uera non sunt, quid sit sub cortice fictionis conditum aduertendum. Fingit ergo Misenum Eoli filium, eo quod fuit tubicina, nam tube sonus nil aliud est, quam spiritus per fistulam ab ore emissus, sicuti et uentus est aer impulsus, et per terre fistulas e cauernis emissus; et quia uentorum Eolus deus dicitur, quasi eorum autor, sic a similitudine operis Misenus eius dicitur filius. Eum autem a Tritone Neptuni tubicina tractum atque demersum in undas sunt qui credant a Uirgilio inuentum ad tegendam Enee iniquitatem, quem sepe pium uocat, eo quod putent ipsum apud lacum Auerni ab ipso Enea, sacrum illud infaustum Inferis faciente, occisum, sicuti Alpenor in eodem loco occisus est, cum nequeat illud perfici absque humano sanguine. Quod autem illi sepulcrum fecerit, facile credi potest in premium sublate uite. Nec dubium quin apud Baias sit mons paruus, cui adhuc Misenus nomen est, an illi a sepulto homini datum sit, an potius a monte homini, ut fictioni melius conueniret, nescio.
+
+Crytheus filius fuit Eoli, ut in Odissea scribit Omerus. Huic fuit coniunx Tyro filia Salmonei regis fratris sui, ex qua ipse suscepit Ensonem, Pherytam, Alcymedontem atque Amythaonem.
+
+Enson Crythei fuit filius ex Tyro, ut supra dictum est. Qui cum genuisset Iasonem insignem eo euo toti Grecie iuuenem, et is missus a Pelia in Colcos, et inde uictor aureum reportasset uellus, et Medeam Oethe regis filiam sibi coniugem in Thesaliam deduxisset, ut Ouidius asserit, ab eadem uirtute herbarum, cum senex esset iuuenis factus est. Cuius fictionis talis potest esse sensus. Ensoni scilicet ex insperato reditu filii tam difficilis expeditionis gloriosi, tam grandis letitia addita est, ut etas, que tendebat in mortem, in etatem retrocessisse floridam uideretur
+
+Iason Ensonis fuit filius, Ouidio teste, ex quo talis recitatur hystoria. Fuit Iasoni patruus Pelyas rex Thesalie, cui oraculo iussum erat, ut singulis annis Neptuno patri sacrifitium exhiberet, ut ait Lactantius, dumque cerneret eo celebrante quenquam nudo pede ad sacrum uenientem, de proximo se moriturum sciret. Contigit inde, ut, eo sacrum faciente, Iasonem festinantem ad sacrum in limo Anauri fluminis calciamentum alterius pedis liquisse. Quod uidens Pelyas, filiis tirnens, suasit Iasoni, ut Colcos iret aureum uellus quesiturus, eum non rediturum existimans, cum audisset opus esse humanis uiribus insuperabile. Qui expeditione assumpta, fabricata est illi nauis longa ab Argo in sinu Pegaso, et Argos ab autore denominata, nobiles Grecie iuuenes fere omnes conuocauit, inter quos Hercules fuit. Fuere preterea Orpheus, Castor, Pollux Zethus, Calays, aliique plures splendidissimi genere et uirtute iuuenes, quos ob nobilitatem semideos appellat Statius in Thebaide dicens: *Iam tum prima cum pube uirentem Semideos inter pinus me Thessala reges Duceret* etc. Qui a nomine nauis Argonaute appellati sunt. Quibus congregatis, ex sinu Pegaso nauem soluit, et inde secundo urgente uento in Lemnum delatus est. Ibi autem cum mulieres uiros omnes interfecissent suos, uirorum imperium aspernate, regnaretque Ysiphiles Thoantis olim regis filia, eis, ut testatur Statius, superatis, Iason ab Ysiphile hospitio susceptus est et thalamo. Tandem cum redargutus ab Hercule Ysiphilem pregnantem liquisset, deuenit in Colcos. Ibi, cum florida iuuentute et formositate ualeret, a Medea Colcorum regis filia amatus est. Cui cum clam se maritum futurum spopondisset, ab ea doctus est, quo pacto ?eripedes? tauros et domare et iugo subigere posset, occidere draconem peruigilem, et eius dentes sulcis immittere, et ex dentibus surgentes armatos in pernicem suam concurrere sineret, et hoc peracto qualiter illi ad aureum uellus iter peruium esset. Qui cum iuxta monitus peregisset omnia, in predam deuenit optatam, et ea sublata clam cum sociis et Medea fugam arripuit. Sane unum omnes non tenuisse iter in reditu satis constat, cum Hercules et reliqui fere omnes ad Propontidem et Hellespontum uenisse legatur, cum Iasonem scribant ueteres Hystri hostium intrasset, et inde ad eam usque partem deuenisse, in qua diuisus Hyster in Adriaticum fertur, et eam intrasse, et in Adriaticum deuenisse. Quod Aristotiles ubi De mirabilium auditu asserit, dicens, quod, esto ibi loca innauigabilia sint, Iasonem nauigabilia fecisse per Cyaneas tendentem; et ad probationem huius itineris dicens, quia loca illa, per que Iasonem iter fecisse traditur, admirandorum plena et crebra per eadem a Iasone altaria inueniri composita, et in una Adriatici maris insula Diane templum a Medea dedicatum. Preterea et oppidum Pola, quod in nostrum usque euum perseuerat, a Colcis colonis primo habitatum. Hec meo iudicio nauigationem non probant, imo potius possent firmare, que alii fuisse arbitrantur, Iasonem scilicet, quamdiu potuerit, naui peregisse iter; inde, obstantibus nauigationi montibus portantibus sociis nauem humeris. superasse montes, et in Hystrum Cisalpinum deuenisse flumen, et aras et altaria que narrantur peragrando fecisse. Sed quodcunque tenuerit iter, constat aureo cum uellere in patriam remeasse, et illud, ut Lactantius dicit, Creonti Corinthiorum regi detulisse. Is autem cum ex Medea duos suscepisset filios, eiusque opera iunior factus fuisset Enson, et a filiabus trucidatus Pelyas, seu criminum enormitate, seu alia ex causa fecerit, eam repudiauit, et, ut dicit Lactantius, Glaucem assumpsit uxorem. Seneca poeta uero, in tragedia Medee, eum assumpsisse Creusam Creontis regis Corinthiorum filiam ostendit. Ob quam indignationem cum maleficiis Medee regiam et nouam coniugem, ut asserit Seneca, uidisset exustam, ab eadem oculis suis uidit quos ex ea susceperat filios gladio laniari. Et hinc subsequi potest quod Lactantius asserit, eum Glaucem accepisse. Tandem cum ob suum crimen Medea, que ab Egeo in coniugem suscepta fuerat, aufugisset ab eo, iterum a Iasone Thesalia pulso, ut aiunt, suscepta est. Et cum ea Colcos iterum transfretauit, Oethamque senem Medee patrem, regno pulsum, reduxit in regnum, et multa insuper per Asyam egit magnifica in tantum, ut ibidem dei ritu coleretur, et suo nomini templa construerentur plurima. Que postea Alexandri Macedonis iussu, forsan eius glorie inuidentis, demolita sunt. Qualis tamen illi fuerit finis, aut ubi, legisse non memini. Huius hystorie tam succincte recitate quedam sunt poetica fictione uelata, que, si possumus, aperienda sunt. Legitur enim primo eum tauros eneos habentes pedes, efflantes naribus ignes domuisse, quos ego reor regni Colcorum proceres insuperabiles uiribus, elatique spiritus fuisse, quos non bello, sed oratione atque circumuentionibus superatos puto, et in suam Medeeque sententiam tractos populares ad seditionem disposuisse, et ceso per fraudem dracone peruigili, id est prefecto custodie regni, et ob eius mortem, quasi seminatis dentibus, id est dissensionum causis, aduersum se ipsos armarentur Colci, et in bellum perseuerantes adeo fatigarentur, ut demum a Iasone subigerentur facile atque diuitiis nudarentur, et aureo uellere, id est grege habente preciosissimum uellus. Hunc arbitratur Plinius primum fuisse qui longa naui nauigauerit.
+
+Thoas et Euneus filii fuere Iasonis ex Ysiphile, ut satis per Statium patet in Thebaide. Creditum quippe est eam pregnantem ex Iasone ad Colcos eunte remansisse, et, ut comprehendi potest, cum gemellos peperisset, neque fas esset apud Lemniades masculos alere. eam illos alendos alibi transmisisse, et cum ob detectum seruati patris facinus regno pulsa fuisset et a pyrratis capta atque Lygurgo regi Nemeo uendita, aut tanquam serua tradita, nunquam postea illos uidit. Qui cum adoleuissent, et cum Adrasto rege in Thebanum bellum irent, audirentque eam in silua Nemea casus recitantem suos Adrasto, illam e uestigio matrem cognouerunt, et ire Lygurgi regis ob male seruatum Opheltem filium eam surripuerunt. Quid autem ex eis postea actum sit michi incertum est.
+
+Phylomelus, ut scribit Rabanus in libro De originibus rerum, filius fuit Iasonis, nec de eo habetur aliud, nisi quia Plutum genuit.
+
+Plutus, ut scribit Ysidorus ubi De ethymologiis, filius fuit Phylomeli. De quo nil aliud, nisi quia genuit Pareantem.
+
+Pareantes filius fuit Pluti, ut scribit Ysidorus ubi supra. Qui ibidem ait eum Paron insulam tenuisse, eamque et eius oppidum Paron de suo nomine nuncupasse, cum primo Mynoia uocaretur.
+
+Polymilas, ut Leontius asserit, filius fuit Ensonis. Qui Leontius dicit Ensoni preter hunc nullum fuisse filium. Uerum ego plus fidei antiquate fame exhibeo, qua habemus Iasonem Ensonis fuisse filium, quam autori nouo; est tamen possibile Iasonem fuisse binomium.
+
+Alcimedontem filium fuisse Crytei, Leontius dicit, asserens a Pherecide recitari ab Alcymedonte moriente Epytropum paruum filium suum Pelye fratri suo derelictum. Quem cum mater Chyroni nutriendum dedisset, grandis a Pelia Colcos missus est.
+
+Epytropus secundum Leontium filius fuit Alcymedontis. Qui, ut refert Pherecides, a matre Chyroni Centauro alendus traditus est, et cum adoleuisset in patriam rediens Pelye patruo paternam petiit hereditatem, a quo Colcos missus est uellus aureum quesiturus.
+
+Pheryta filius fuit Crythei ex Tyro susceptus, ut in Odissea testatur Omerus.
+
+Amythaon, ut in Odissea Omeri legitur, Crythei fuit filius ex Tyro susceptus. Hunc Omerus dicit bellicosissimum fuisse hominem, neque de eo amplius, nisi quod Melampum genuerit et Byam.
+
+Melampus, olim augur ingens, filius fuit Amythaonis, ut in Thebaide testatur Statius, dicens: *Sacra mouere deum. Solers tibi cura futuri, Anphyarae, datur, iustaque Amythaone cretus, Iam senior, sed mente uirens, Pheboque Melampus Associat passus, dubium cui dexter Apollo Oraque Cyrrea satiarit largius unda* etc. De hoc autem Melampo sic scribit Lactantius: *Qui Pritus Abantis filius, Argiuorum rex, inimicam felicitatis sue habuit fecunditatem coniugis*. Tres enim ex ea sustulit filias, et ad tempus nuptiarum usque perduxit, sed incontinens uirginum lingua infelicitatis edidit causas. He enim feruntur solemniter templum Iunonis intrasse et se pretulisse dee, quibus offensa Iuno illas mutauit in uaccas et cupiditatem querendi siluas immisit. Quod eo usque passe sunt, donec a Melampo curate sunt, ut supra ubi de eis legitur. Et sic unam ex eis in coniugem et regni partem lucratus est. Fuit quidem Melampus iste herbarie artis peritissimus, ut ueteres tradidere, et Theodamantem filium superstitem liquit. Placet Eusebio in libro Temporum eum Abantis euo, qui pater Priti fuit claruisse. Quod non multum differt ab eo, quod a Lactantio recitatur.
+
+Theodamas filius fuit Melampi, Statio teste, qui dicit: *Insignem fama sanctoque Melampode cretum, Theodamanta uolunt* etc. Fuit hic Theodamas augur egregius, adeo ut, absorto terre hyatu Amphyarao apud Thebas, Adrastus et reliqui principes, qui secum Thebas obsidebant, eum absorpti loco substituerent.
+
+Byas Amythaonis fuit filius, ut Theodontius dicit. Ex quo Omerus hystoriam refert, qualiter Pyro Nelei filia illi nupta sit. Que quidem supra ubi de Pyro scribitur plene, nec aliud de eo legitur, nisi quod cum coniuge habitauerit apud Pylum Nelei ciuitatem, et quod ex ea susceperit filios duos, Manthyonem et Anthyphatem.
+
+Manthyon, ut in Odissea scribit Omerus, filius fuit Byantis ex Pyro, nec ex eo aliud refert, nisi quod genuerit Clythonem et Polyphidem.
+
+Clython Manthyonis fuit filius, ut in Odissea testatur Omerus, ubi dicit, quod cum esset forma et decore conspicuus, eum ab Aurora raptum, nec ultra usquam comparuisse. Dicit tamen Barlaam hunc ad Orientales partes abiisse, et ibidem de reditu in patriam non curans, quibusdam populis imperasse, et ob id fictum eum ab Aurora raptum.
+
+Polyphides filius fuit Manthyonis, ut Omerus dicit in Odissea, ubi eum egregium fuisse uatem asserit, et Anphyarao in bello Thebano ab hyatu terre absorpso substitutum ab Argiuis, ubi Statius Anphyarao suffectum dicit Theodamantem Melampi filium. Hic Theoclymenem genuit.
+
+Theoclymenes, ut in Odissea placet Omero, filius fuit Polyphidis, et cum moraretur in Argo ciuitate et haberetur augur insignis, ibi hominem interfecit. Ob quam causam cum inde discessisset, et in Pylon ciuitatem uenisset, exinde cum Thelemaco filio Ulixis abiit in Ytachiam.
+
+Antyphates, ut asserit Omerus in Odissea, filius fuit Bye ex Pyro coniuge susceptus. Nec ex eo aliud habetur, nisi quia genuit Oycleum
+
+Oycleus, eodem Omero teste, filius fuit Antyphatis et Anphyaraum uatem genuit. Quem non nulli Lyncei regis Argiuorum ex Ypermestra filium fuisse arbitrantur.
+
+Amphyaraus, quicquid alii dicant, Oyclei fuit filius, ut in Odissea testatur Omerus et Statius in Thebaide, dicens: *Tandem prorumpere ad actus Oyclides* etc. Hic autem inter ceteros augures ueteres clarior habetur. Qui cum Adrastus Argiuus rex bellum aduersus Thebanos initurus esset, montem una cum Melampo uisurus, quid futurum esset Argiuis, si bellum aduersus Thebanos assumerent, ascendit, et cum inter alia uidisset se, si in bellum iret, non rediturum in patriam, latebras petiit, et Euridici coniugi sue, ex qua iam quosdam susceperat filios, tantum tanquam fidissime latebras suas patefecit. Sane cum instarent Argiui principes, ut in Thebanos irent, eumque solum perquirerent, nec inuenire possent, contigit ut Euridices Argie filie Adrasti et coniugis Polinicis uideret monile, quod olim Uulcanus Hermioni priuigne sue et coniugi Cadmi dono dederat, et illud desideraret, et inde cum Argia in compositionem ueniens, monili suscepto, Anphyaraum patefecit, ut in Thebaide plenius describit Statius. Sic igitur Amphyaraus coniugis fraude detectus, cum aliis Argiuorum principibus non rediturus iuit in bellum. In quo, dum die quadam armis et curru insignis prelium intrasset atque acriter in Thebanos pugnaret, repente terre motu facto ingenti, et ea in parte, in qua consistebat, uoragine telluris patefacta absorptus est, maxima superstitum turbatione. Hunc Statius armatum uiuumque in conspectu Ditis descendisse describit, et poetico more multa perorasse dicit, que ad propositum nil afferunt. Fuit tamen ea tempestate tanta ueteribus cecitas, ut quem dei iudicio a terra absorptum cernerent, amicum dei, imo deum etiam existimarent, eique ea in parte, in qua absorptum nouerant, tanquam deo templum construerent, et aras dicarent, et sacra conficerent, et ritu dei illum colerent. Huius autem inuentum in libro Naturalis historie dicit Plinius fuisse ignispicam, quod utrum credam, nescio. Memini enim legisse apud Caldeos Nembroth opus fuisse, qui per multa secula precessit Anphyaraum.
+
+Almeon Anphyarai uatis et Euridicis fuit filius. Huic Anphyaraus in bellum ire coactus nequitiam in se Euridicis aperuit, eique future mortis sue uindictam reliquit. Qui, defuncto patre, memor precepti, tempore sumpto, ut patriam pietatem seruaret in matrem impius factus est; eamque peremit.
+
+Amphylocus, ut in Odissea dicit Omerus, filius fuit Anphyarai ex Euridice susceptus, nec de eo legitur amplius.
+
+Catillus, ut ait Solinus in libro Mirabilium, filius fuit Anphyarai, de quo sic scribit: Catillus enim Anphyarai filius post prodigialem patris apud Thebas interitum, Oyclei aui iussu cum omni fetu uer sacrum missus, tres liberos in Ytalia procreauit, Tyburtum, Coram, et Catillum. Qui, depulsis ex oppido Sycilie ueteribus Sycanis, a nomine Tyburti fratris natu maximi urbem uocauerunt. Hec ille.
+
+Tyburtinus, seu Tyburtus, filius fuit Catylli secundum Solinum, et ab eo, quia natu maior esset, Tybur ciuitas a fratribus denominata est. Plinius autem, ubi De hystoria naturali, dicit Tyburtes multo ante Romam originem habuisse, et apud eos dicit extare tres ylices, Tyburtino eorum conditore uetustiores, apud quas inauguratus traditur. Tradunt autem eum, scilicet Tyburtinum, filium fuisse Anphyarai, qui apud Thebas obiit una etate ante Yliacum bellum.
+
+Catyllus filius fuit Catylli filii Anphyarai, ut Solinus asserit ubi supra. Qui, sicut Cato fecit testimonium, Archas fuit, et classis Euandri prefectus et Tyburis conditor.
+
+Corax, ut Solinus De mirabilibus mundi dicit, filius fuit Catylli, eius scilicet qui filius fuit Anphyarai, et una cum Tyburtino et Catyllo fratribus urbem cepere Syculorum, haud longe a Roma, quam, ut supra dictum est, a Tyburtino fratre maiore Tyburim uocauerunt.
+
+Salmoneus, ut dicit Lactantius, filius fuit Eoli, et apud Elydem regnauit, homo insolens et importabilis. Qui cum non esset regia sublimitati contentus, conatus est se deum esse suis ostendere et, fabricato eneo ponte in sublimi, adeo ut Elydis partem desuper tegeret, super eo currus agitari faciebat, qui, tam suo strepitu, quam pontis erei sonoritate, in tam grandem sonum ueniebat, ut tonitruum uideretur. Quod cum ex improuiso faceret ad instar tonitrui, subditos exterrebat. Preterea ex excelso ignitis facibus in similitudinem fulminum iaculabatur, stantibus satellitibus eius intentis ut fulminatus quilibet, si face iniecta non perisset, gladiis iussu suo occideretur. Et hac fatuitate se Iouem fulminantem arbitrari uolebat. Uerum deus non diu uesaniam hanc passus est, quin imo eum uero fulmine percussum deiecit ad Inferos, ut ait Uirgilius dicens: *Uidi et crudeles dantem ?Salmonea? penas, Dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi* etc. Huic unica tantum filia Tyro superstes fuit.
+
+Tyro, ut in Odissea placet Omero, filia fuit Salmonei regis Elydis, et ex ea iuxta Enypheum fluuium Neptunus, transformatus in speciem eiusdem fluminis, cum illam oppressisset, duos suscepit filios, Neleum et Pelyam, ut supra de eis dictum est. Que postea nupsit Crytheo filio Eoli, et ei peperit, Ensonem, Pheritam et Amythaonem.
+
+Yphyclus, ut ait Leontius, Eoli fuit filius, et cum potens esset, boues Tyro filie Salmonei et matris Nelei, qui Neleo debebantur, surripuit atque detinuit, donec Byantis generi Nelei, aut Melampi auguris fratris sui opere restituerit. Nam hic est, qui cum non posset filios procreare, habuit a Melampo seu a Bia, ut serpentis uenenum potaret, quo potato, confestim Podarcem genuit. Dicit Leontius uenenum serpentis herbam esse, ex qua si gustauerit serpens illico morietur, sterilibus autem confert.
+
+Podarces, ut Leontius asserit, Yphiclei fuit filius, nec de eo aliquid plus habemus.
+
+Sysiphus Eoli fuit filius, ut satis per Ouidium patet dicentem: *Reddit, ubi Eolidem saxum graue Sysiphon urget* etc. Et Oratius in Odis dicit: *Sysiphus Eolides laboris* etc. Ubi aduertendum Sysiphos fuisse duos, et sic Eolos de necessitate fuisse plures, quanquam duos tantum fuisse dicat Lactantius. Sed primo de Sysiphis uideamus. Sysiphus primus contemporaneus fuit Danao Argiuorum regi, seu saltem Lynceo Egysti filio, qui Danao successit in regno. Nam utrumque testatur Eusebius in libro Temporum. Dicit enim eum Ephyram ciuitatem, quam postea Corynthus Horestis filius a se Corinthum appellauit, Danao regnante condidisse, anno scilicet mundi III dcc xx uiiii. Nec multo post dicit secundum alios, eum scilicet Sysiphum, condidisse eam Ephyram, anno decimoquinto regni Lyncei, qui fuit annus mundi III dcc xc iiii, et hic Corynthiorum rex dictus est, id est Ephyre. Nam qui Corynthiorum reges dicti sunt, longe postea inceperunt, scilicet circa annum mundi IIII c, regnante Latinis Enea Siluio et Atheniensibus Melenthone patre Codri, et fuit rex eorum primus Aletius. Et sic iste eius Eoli fuit filius, cuius et Crytheus et Salmoneus et Yphicleus, et alii horum contemporanei. Et huius fuit coniunx Meropes filia Athlantis, de qua Ouidius: *Septima mortali Merope tibi, Sysiphe, nupsit* etc. Et huius fuere filii qui sequuntur, Glaucus et Creon. Fuit et alter Sysiphus, et hic Eoli pariter filius, ed de hoc superiores autoritates testantur potius quam de quo dictum est. Et hic Egeo Athenis regnante fuit. Nam ut, dicit Lactantius, cum inter duo maria, scilicet Yonium et Egeum, montem positum, qui Ithsmos dictus est, Sysiphus crudeli latrocinio occupasset, hac pena mortalium pascebatur, ut homines pregrauans ingenti saxo necaret. Seruius uero dicit, quod dum transeuntes cepisset residens in scopulo ad lauandos sibi pedes aduocabat, intentosque officio calce illos ex prerupto precipitabat in mare. Hunc autem dicit Omerus moram traxisse in Ephyra, ciuitate Argiuorum, que postea Corynthus dicta. Alii insuper dicunt, quod hic secretarius fuerit deorum, et quia secreta mortalibus reuelasset apud Inferos damnatus est hac pena, ut semper saxum ingentis ponderis euoluat, ut ait Ouidius: *Aut petis aut urgis ruiturum, Sysiphe, saxum* etc. Hunc Theseus ut supra, ubi de eo scripsimus, occidit. Qui si filius Eoli fuit, esse non potuit eius Eoli, cuius superior Sysiphus, qui longe fuit antiquior. Nec potuit esse Eoli regnantis apud Lyparam, cum hic iam mortuus esset antequam ille nasceretur. Et sic uidetur tres fuisse Eolos, quos indifferenter poete uentorum deos, seu omnes unum uentorum deum nominant. Huius Sysiphi sunt qui credant Ulixem fuisse filium, ut ubi de eo dictum est. Saxum autem sursum ducere et demum ad inferiora dimittere, dicit Macrobius super Somnium Scipionis intellegi debere eum inefficacibus laboriosisque conatibus uitam terere, quod profecto predonum est.
+
+Glaucus, ut in Yliade ait Omerus, filius fuit Sysiphi regis Ephyre. Nam in persona Glauci, huius Glauci nepotis, aduer sus Dyomedem pugnantis apud Troiam omnem genologiam eiusdem Glauci describit ut sequitur.
+
+Bellorophon, ut in predicta Glauci oratione ad Dyomedem, filius fuit Glauci predicti. Fuit equidem Bellorophon iste iuuenis inclito decore conspicuus, et insignis uirtutis eximie. Hunc regem Ephyre fuisse dicit Omerus, qui a Pryto rege Argiuorum regno priuatus, apud eum, eo iubente, diuertit. Cuius uxor Anthya, seu secundum Lactantium Stenoboes, formositate eius capta, in suam compellauit libidinem, renuentemque, quod ei uim uoluisset inferre, Pryto accusauit. Qui indignatus cum noluisset occidere eum, licteras, in quibus iubebatur occidi, Aryobati socero suo deferendas tradidit illi. Bellorophon autem in Lyciam ueniens, ab Ariobate, ut moreretur, ad occidendam Chymeram missus est. Erat enim Chymera monstrum, ut ubi supra de ea dictum est. Bellorophon autem, equo Pegaso sumpto, euolauit ad illam, atque occidit. Inde cum esset Ariobati aduersus Solimisos bellum, de uirtute Bellorophontis confidens, illum misit in pugnam; qui eque Solimisos expugnauit atque fugauit. Tercio aduersus Amazonas insultantes in eum, arma arripi iussit. Bellorophon autem superatas in terminos redire coegit. Que cum uidisset rex, eius misertus est, et Achymenem filiam suam Anthye sororem, illi, ut dicit Lactantius, dedit in coniugem cum parte regni, ex qua ipse suscepit Ysandrum, Yppologum, et Laodamiam. Stenoboes autem, seu Anthya, cum rescisset eum a patre honoratum se ipsam interemit. Et, ut placet Seruio, ob hoc crimen Pryti filie in insaniam deuenere. Ex eo uero quod hic fictum est, sic sentit Fulgentius. Dicit enim Bellorophontem, quasi bulephorunta , quod nos Latine sapientie consultatorem dicimus, qui libidinem spernit, id est Anthyam; anthyon enim Grece, contrarium Latine dicitur. Que Anthya Pryti coniunx est, qui prytos Panphyla lingua sordidus dicitur. Et cuius uxor libido, nisi sordidi est? Et bona consultatio, id est Bellorophon qualem equum sedet, nisi Pegasum? quasi pegasion, id est fontem eternum. Sapientia enim bone consultationis eternus fons est. Ideo pennatus, quia mundi naturam uniuersam celeri cogitationum theoria collustrat. Preterea Bellorophon Chymeram occidit. Chymera enim quasi chymeron, id est fluctuatio amoris, quam tricipitem dicit Fulgentius, et ideo tricipitem, quia tres amoris sint actus, hoc est, incipere, perficere et finire. Dum enim amor nouiter uenit, ut leo feraliter inuadit, quod capra in medio sit uel fingatur, perfectio libidinis est, ea uidelicet causa, quod hoc animal sit in libidinem ualde pronum. At uero quod postremo draco dicitur, quia post perfectionem uulnus det penitentie uenenumque peccati etc. Sed quicquid dicat Fulgentius, hoc habet hystoria, Chymeram montem esse Lycie in summitate flammas euomentem , demum leones paululum inferius nutrientem inde capreas alentem et postremo in radicibus serpentum abundantem . Que cum illum redderent inabitabilem, et circum adiacentibus noxium, Bellorophon, ut alibi dictum est, his nocuis sublatis, habitabilem fecit. Preterea uidetur placere Plinio in libro Naturalis historie ab hoc primo equo uehi compertum.
+
+Laodomia filia fuit Bellorophontis et Achimenis coniugis eius. Hec autem, cum uirgo formosa esset, Ioui placuit, qui cum ea concubuit, et, ut dicit Omerus, ex eo Sarpedonem peperit, qui postea rex Lycie fuit.
+
+Ysander, ut Omerus scribit in Yliade, filius fuit Bellorophontis et Achymenis. Et cum esset bellum inter Lycios et Solimisos, aduersus Solimisos acriter pugnans occisus est.
+
+Yppolocus, ubi supra dicit Omerus, Bellorophontis fuit filius. Ex quo nil aliud recitat, nisi quod Glaucum genuerit.
+
+Glaucus Yppoloci fuit filius, ut ipsemet in Yliade interroganti Dyomedi dicit. Nam cum iste Troianis uenisset adiutor, et die una aliquamdiu aduersus Dyomedem pugnasset, cum eo tandem in colloquium uenit, et inter alia qualiter a Sysipho per Glaucum et per Bellorophontem et Yppolocum natus sit, recitauit. Ob quam recitationem memor factus Dyomedes ueteris amicitie predecessorum suorum, secum conuenit, ne amplius inuicem pugnam inirent. Et hinc inde datis sumptisque muneribus discesserunt. Iste tamen Glaucus in prelio postea occisus est.
+
+Creon rex fuit Corynthiorum et Sysiphi filius, ut Medee uerbis, in tragedia eiusdem, Seneca poeta demonstrat, dicens: *Non ueniat unquam tam malus miseris dies, Qui prole feda misceat prolem inclitam, Phebi nepotes Sysiphi nepotibus* etc. Credo hic intelligi Creontem hunc Sysiphi latronis fuisse filium, et ob id Medea tanquam ex turpi genere procreatos Sysiphi nepotes hic respuit suis filiis consanguineos futuros.
+
+Creusa, ut satis proximo supra patet, filia fuit Creonthis Corynthiorum regis et desponsata Iasoni. Quam ob rem indignata Medea, cantaminibus suis ignem inestinguibilem scrineolo inclusit, illudque firmatum tanquam iocale aliquod ad eius gratiam filiis promerendam eidem Creuse per filios paruulos misit. Que cum uisura quid muneris mitteretur, scrineolum aperuisset, euolauit ex illo ignis confestim, qui Creusam regiamque Creontis exussit omnem, cum iam Medee filii premoniti discessissent.
+
+Cephalus Eoli fuit filius, ut de eo loquens carmen sonat Ouidii, ubi dicit: *Aspicit Eolidem ignota ex arbore factum* etc. Huic fuit uxor Pocris Erichthei regis filia. Eam tamen dicit Seruius Yphili fuisse filiam. Fuit et hic ab Aurora dilectus, que, ut dicit Seruius, illi dedit canem uocatum Lelepam et hastilia duo, omnia que uellet contingentia, eo quod uenationibus delectaretur. Cui cum eius postularet amplexus, respondit Cephalus, se ius iurandum habere cum coniuge mutue castitatis. Cui Aurora: castimoniam Pocris queso transformatus experiaris. Qui cum se mercatorem finxisset, et munera ingentia promisisset, eam in suum desiderium flexit, et turbatus, se maritum concessus est. Ouidius uero dicit quod, cum Aurora Cephali uteretur amplexu, et hic nil preter Pocrim amaret, ab Aurora indignante dictum: Siste tuas, ingrate, querellas, Pocrin habe, dixit, quodsi mea prouida mens est, Non habuisse uoles etc. Quibus auditis cepit Cephalus de pudicitia coniugis suspicari, et experturus in mercatorem se transtulit, et domum ueniens suam, cum omnia castitati congruentia cerneret, a ceptis desistere uoluit. Tandem perseuerans in proposito, muneribus pactus est eius concubitum. Quo facto se esse Cephalum demonstrauit. Pocris autem criminis conscia, erubescens, in siluas abiit, et adhesit Diane, cepitque una cum ea uenari. Cui Diana canem dedit et iaculum. Porro cum precibus illam ad se reuocasset Cephalus, ab ea canem et iaculum habuit. Ipse autem uenationibus uacans, more solito feruescente sole secedebat in umbras, auram refrigerii causa cantu uocans. Rusticus autem quidam nynpha uocari putans Pocri retulit. Que zelo percita, ut uideret quenam esset, que uocata accederet, inter uirgulta uallis se abscondit, et cum audisset Cephalum blanda uoce Auram uocantem, mouet se paululum, ut uideret, quod uidisse noluisset. Cephalus uiso uirgultorum motu, feram ratus, iniecit iaculum, et inaduertens uulnerauit uxorem. Que in ulnis eius suscepta, orans ne Aura loco sui duceretur uxor a Cephalo, expirauit. Anselmus autem uidetur credere hanc Auram fuisse feminam, et scribit Cephalum ex ea suscepisse Hesperum filium. Quod et Theodontius arbitratur, et sic erit hystoria et non fictio, quod narratur.
+
+Hesperus, alter a superiori, filius fuit Cephali et Aure seu Aurore, ut dicit Anselmus ubi De Ymagine mundi. De quo, nomine excepto, nil aliud reperitur.
+
+Athamas rex filius fuit Eoli, ut satis per Ouidium patet. Ex quo talem Seruius hystoriam refert. Dic enim quod Athamas habuit Neyphilem uxorem, ex qua suscepit Phrysum et Hellem, uerum cum insania Liberi patris concitata in siluas abiisset, Athamas filiis eius Ynoem Cadmi filiam superinduxit nouercam. Que, uti nouercarum mos est, priuignis exitium machinata, cum matronis egit, ut frumenta ferenda corrumperent; quo peracto, fames ualida subsecuta est. Tandem cum ad consulendum Apollinem misisset Athamas, Yno eum, qui missus fuerat, dolose corrupit, egitque, ut referret ab oraculo dictum, Neyphilis filios ad famem auferendam immolandos, quos et ipsa accusauerat, quod frumentum incendissent. Athamas autem inuidiam plebis timens, Phrysum et Hellem publice arbitrio commisit nouerce; clam autem illis salutare concessit remedium, egitque ut Phrixus aureum abduceret arietem. Qui Iunonis nutu monitus, una cum Helle sorore sua illum conscendens mortem euitauit et abiit. Inde superaddit Ouidius lunonem excitasse ab Inferis Furias in Athamantem, que uenientes in aulam, in qua forte tunc erat Athamas, eum colubribus iniectis in tantam deduxerunt insaniam, ut dum uideret Ynoem ad se cum duobus filiis uenientem, leenam illam crederet, et filios suos leene catulos; quam ob rem emisso clamore ingenti in eos irruit, et Learcum ex filiis alterum ex ulnis matris excerptum totis uiribus illideret saxo. Quod Yno uidens territa, cum Melicerte filio altero fugiens, se ex rupe, que Leucotoea dicitur, precipitem dedit in mare. Quid tandem de Athamante factum sit, nullum extat uestigium. Iunonem, regnorum et diuitiarum deam, Thebanis infestam sepissime poete dicunt propter crebram regum apud eos mutationem; ex qua profecto populis mala consequuntur plurima. Uerum quod ad Athamantem spectat, dicit Barlaam Ynonis odium in priuignos egisse, ut opere cuiusdam arietis nutritoris Phrisii, Phrysius ipse cum sorore Helle cum omni ornatu regio et thesauro aufugerent, quod Yno dolens non tantum Athamantem infestabat iurgiis, quod regnum spoliasset diuitiis et splendore regio, sed omnes regni proceres in eum tanquam in regni desolatorem incenderat, quibus impulsus Athamas et in Ynoem accensus, non in eam solum, sed in filios, quos ex ea susceperat, die quadam, more furentis irrupit, et secutum exinde est, quod supra dictum est.
+
+Phrysus et Helles filii fuere Athamantis regis et Neyphilis, in quos dum Yno nouerca machinaretur mortem, ipsique, ut dicit Lactantius, per insulam ferrentur incerti, eis a matre aries aurei uelleris apparatus est. Seruius autem, supra, dixit a patre, eaque iubente illum conscenderunt ambo Colcos usque petituri salutem. Quos cum per mare deferret aries, contigit, ut Helles perterrita caderet in pontum, et confestim a uertigine raperetur aquarum; ex quo secutum est, ut eternum illi ponto cognomen imponeret. Nam ab ea demersa de cetero semper Hellespontus illa maris particula, in qua periit, appellata est. Phrysus autem incolumis deuenit ad Oetham Colcorum regem, et cum ab eo comiter fuisset susceptus, iuxta matris imperium arietem sacrauit Superis. Alii Marti tantum consecratum uolunt. Et, ut scribit Pomponius Mela, iuxta Phasis fluminis hostia oppidum a Themistagora Milesio conditum est, et Phasim denominatum, penes quod Phrysi templum, et lucus fuit nobilis aurei uelleris ariete. Phryso tandem Oetha filiam dedit in coniugem, puto ego Calciopem. Uerum cum, oraculo dicente, audisset, ut sibi caueret ab Eoli prole, sciretque Phrysum Eoli nepotem, esto illi filiam in coniugem dedisset, et iam Phrysus ex ea filios suscepisset, sibi magis timens, quam genero parceret, ad euitandum periculum illi prenuntiatum, Phrisum interficit incautum. Quod autem hic fabulosum uidetur et, si supra secundum opinionem Barlae expositum sit, libet aliorum sensum apponere. Sunt ergo qui dicant Phryso et Helli nauem ad fugam fuisse paratam, cui aries aureus esset insigne. Eusebius autem dicit a Palefato affirmari arietem uocatum fuisse Nutritorem, per quem a nouercalibus insidiis liberati sunt. Sed quid ergo diis seu Marti consecratum fuit a Phryso, si nauis tantum aut nutritor aries fuit? Ego autem quod dicit Barlaam, aut uerum aut ueritati proximum reor. Et quod a matre illi sit aries apparatus, sic potest intelligi. Diximus enim supra eam non mortuam, sed in siluas aufugisse, que uiuens potuit tanquam conscia filio reuelasse thesauri locum, et sic arietem aureum preparasse. Marti autem ideo consecratus est aries, ut intelligamus reges congregare thesauros et seruare, ut eis opitulantibus uolentes bellum possint inferre, aut a se instante oportunitate repellere. Scribit insuper Eusebius hoc, secundum quosdam, fuisse regnante Athenis Erichtheo, Argis uero Abante anno mundi III dccc xx; secundum autem alios, regnante Argis Pryto, anno uero mundi III dccc xl iii
+
+Cythoros filius fuit Phrysi, ut in Cosmographya testatur Pomponius Mela. Dicit enim circa Parthemium amnem inter alias esse Cythosorum ciuitatem, a Cythoro Phrysi filio positam. Hic cum aliis Phrysi filiis, ut dicit Lactantius, Phryso occiso, intrauit mare, ut ad Athamantem auum aufugeret, sed naufragio uexatus, ab Ensone Iasonis patre una cum fratribus susceptus est, nomina tamen fratruum non uidimus.
+
+Learcus et Melicertes filii fuerunt Athamantis ex Ynone Cadmi filia, ut supra dictum est. Hi, ut premonstrauimus, paruuli periere; nam Eearcus saxo illisus a patre obiit; Melicertes autem, cum se una cum eo Yno mater dedisset in undas, absorptus est. Aiunt tamen Uenerem, misertam eorum, orasse Neptunum, ut numero deorum maris illos iungeret, quod factum est. Et ob id Yno Leucotoe uocata est a rupe, ex qua se deiecit in mare, Latine tamen Amatuta dicitur. Melicertes uero Palemon dictus est, qui Latine sonat Portunnus, et ueneratione precipua templis et sacris ritu deorum culti fuere iamdudum. Seruius autem dicit Melicertem a Boetia nauigio Ithsmos adisse, eumque demum ab Ethyope rege susceptum et Ithsmia sacra, que in honorem Neptuni celebrabantur, facta Melicerthia. Et hinc est quod a Neptuno numero marinorum deorum ascripti sunt. Theodontius addit causam dicens, quod cum Yno forma ualeret et etate, et Melicertes speciosissimus esset puer, et fugientes nauigio deuenissent ad Sysiphum, qui et Ethyops a non nullis uocatus est, ipsum Ethyopem in libidinem pronum eorum abusum fuisse concubitu, et in premium eius eos maris fecisse deos, et sic apparet Uenerem pro eis interpellasse. Et alibi dicit idem Theodontius Ethyopem illos profugos portui prefecisse, eisque in cotidianos sumptus prouentus omnes ex portu dedisse, et hinc illis nomina immutata.
+
+Poteram, si placuisset, tam amplissimi tercii Iouis proli duos illustres addere uiros, Alexandrum scilicet Macedonem Asie domitorem, et Publium Cornelium Scipionem, cui concessum est et Hyspanias ab Affris occupatas recuperare, et ipsos Affros Romanis subigere. Uerum quoniam iam horum euo in dissuetudinem abisse uidetur stultitia uetus illa, qua gloriabantur insignes fictionibus generi deorum ascribi, et illa aduenerant secula, in quibus per uirtutem claritas quereretur, hac extulisse illos fictione potius quam splendor, uideretur ridiculum, omittendos censui. Preterea quod ambitione queritur atque fraude, aut taciturnitate respuitur, non satis iuste conceditur. Passus enim primo Alexander est fabulari Iouem anguis in specie cum Olympiade matre mixtum, et se genitum ex concubitu illo. Inde iam non contentus titulorum multiplicium, quos fortuna audacie sue fauens splendori addiderat suo, quod satis uulgi fabula non uidebatur quesitum, fraude Iouem in patrem sibi querere conatus est, sacerdotibus ad hoc Amonis Lybici subornatis. O insipidum incliti iuuenis desiderium! malle potius se ex adulterio quam ex connubio genitum, malle matrem habere incestuosam potius quam pudicam, malle draconis se filium credi, quam Phylippi clarissimi regis, et potius spurium quam legitimum arbitrari. O mortalium mentium, non solum inanis, sed detestanda gloria; is qui continue in oculis amicorum patiebatur mortalia, per mendaciorum fascinationes ab eisdem se immortalem existimari cupiebat insipide. Sed quid tandem ? Hanc ob causam reicitur merito, ne fraude gaudeat, qui uirtute poterat laudari. Scipio autem, etsi murmure uulgi diceretur a Ioue in specie serpentis in cubiculo matris uersato genitus, et ob id, et quoniam noctu eunti in Capitolium nunquam latrarent canes occurrentes, et eius etiam operantibus meritis uideretur augeri fabule fides, et si non negauerit, cum sapientissimus esset, confiteri nunquam uoluit. Quam ob rem cum friuolo honori tacite renuntiasse uideatur, non est meum illum eidem expresse concedere. Et sic cum nusquam alios Iouis compererim filios uel nepotes, et sibi fecerit prosapia finem, ego eque libello conficiam.
+
+Orci domos opacas et celo remotissimas, animarum sontium sedes, esto titubanti gradu, diuina tamen luce preuia perambulauimus, et maris amplissimi non solum scabrosa litora, quin imo et insulas, uario sub sole iacentes, indefessa nauigatione per circumitum quesiuimus omnes, ac insuper eius profundissimos gurgites adeo perspicaci quadam indagatione sulcauimus, ut Neptunni ceruleas edes atque Prothei senis, et nynpharum choros et thalamos, ac etiam eiusdem pelagi beluas et agmina piscium, et fluminum uiderimus capita. Post hec et urbes pleclaras, et umbrosa nemora, siluas inuias, celsos montes et lubricas ualles, atque abscondita rupibus antra, nec non et equora tractu longissima, ac solitudines ipso horrendas nomine peragrauimus. Et quasi sumptis Dedali pennis, audaci quodam uolatu in celum usque meditatione delati, Iouis aureum thronum, Solis auream domum, deorum atria, templa ingentia gemmis et auro conspicua, et consistorum Superum mira luce splendidum atque uenerabile, et siderum claritates perpetuas et eorum flexus atque reflexus et admirabili compositos ordine motus prospeximus; et undique, o clementissime rex, iuxta promissum ueteris naufragii, prout concessum est, desuper fragmenta collegimus, et in unum corpus, qualecunque sit, pro uiribus ingenii nostri redegimus; adeo ut a Demogorgone, quem primum deorum omnium errantes prisci dixere, initio sumpto, per eiusdem successiones ordinate ad extremum usque Iouis tercii filium Eolum, eiusque Eoli Athamantem, et Athamantis Learcum et Melicertem filios deduximus, omni diligentia adhibita, ut tuum desiderium impleretur. At inde, ne in aliquo tuis uotis uideretur omissum, aut quos comperimus ex antiquis, aut quos mea sententia approbaui fictionibus cunctis sensus apposuimus, ut ipse, prestante deo, uisurus es. Quibus sic peractis, quasi in quesitam a principio stationem seu sinum uenerimus, suadebat quietis desiderium, ut in litus ex nauigio prosilirem, et, sacro gratiarum deo exibitori rite peracto, laborum uictrici cimbe lauros apponere, et inde in exoptatum ocium ire. Attamen consilium longe probabilius menti desuper infudit deus. Monemur enim autoritate prudentum, ut ex preteritis, quid futurum sit, coniectura prenoscamus. Agitare quippe procellis infestis non nunquam in perniciem usque, nisi premunita sint, permaxima etiam consueuere nauigia: quid ergo nauicule futurum arbitrandum est, si medio in salo soluta et absque gubernatore linquatur ? Non ergo paruus adhuc superest labor, proresiis quippe alliganda est continenti et ancoris fundanda ualidis, ac etiam, quibus possumus, tegenda tutamentis est, ne ab ignitis strepentis etheris fulminibus exuratur, seu ab imbribus mixtis grandine diluatur, aut a stridulo Aquilone, turbido Austro, furenti Euro, Lybico aliisque nullo perflantibus ordine scopulis aut litori illidatur, uel forsan ab undis fluctuantibus absorbatur et pereat, quam sudore plurimo per Euripos et sonantia saxa, per maris estus et mille pericula incolumem itineris in finem usque deduximus. Que quidem tunc peregisse reor, dum obiecta iam dudum aut obicienda in poesim et poemata ab hostibus poetici nominis rationibus ueris retudero. Noui equidem et memini, quot et que ignari iam dixerint, non habentes in contrarium responsorem; et hinc, dum hoc perlegent opus, inuidia infestante, quid in poetas et quid in me dicturi sunt, satis percipio. Labori igitur huic extremo, qui duobus uoluminibus terminabitur, auxilium desuper fundat ipse pater optimus, qui rerum omnium alpha et o, principium est et finis.
+
+Ueniet, opitulante Christo Ihesu, quoniam sic michi propositum est, o rex illustris, opus hoc, antequam alibi gradum flectat, in sacras celsitudinis tue manus, ut, cuius iussu factum est, se primo illius exponat iudicio et eidem pro uiribus prestet obsequium. Quod postquam benigne susceptum conspexeris omne, et sublimi ingenio tuo partes eius quascunque discusseris, existimo miraberis, quod in tam protensum uolumen postulatum tue claritatis euaserit, quantumcunque ob librorum penuriam multis in locis non satis integrum putem. Et forsan legens latentes nuper sub rudi cortice sensus nunc productos in lucem, non aliter, quam si ex igneo globo recentes scaturire latices uideas, mirabundus aspicies, teque ipsum modesta quadam delectatione laudabis, quod iam dudum de poetis uera arbitratus sis, eos scilicet non fabulosos simpliciter fuisse homines, ut inuidi quidam uolunt, sed eruditissimos quidem atque diuino quodam animo et artificio preditos. Uerum, collectis omnibus, qualis de opere toto tua existimatio futura sit, non satis certum habeo; hoc tamen mecum cogito te de corpore et membris, sola agente iustitia, sanam et integram laturum sententiam, ac etiam opinor, quia minus apta regia caritate tua redargues, et commendabis, que laudanda comperies. Magnum quippe, imo maximum hoc michi erit, et iam spe ipsa letor et gaudeo! Ceterum, cum iam uisum illud in amicorum manus uisendum tradideris, et tua licentia prodibit in medium, reor, non equa sic ab omnibus ponderabitur lance; nec nouum hoc erit sub sole, trahit sua quemque uoluptas. Preterea liuor edax, letalis uiuentium pestis, adeo occupauit a primeuo hominum pectora, ut rarissima, eo exurente, equa in quem mauis prestentur iudicia. Quam ob causam in eum surgent rabido latratu plurimi, et quas comperient partes minus acri soliditate firmatas, morsu impio auferent et discerpent. Aduersus quos, quorum ex ueteri more iam uerba et obiectiones ariolor, ut iam dixi, ne longus labor resoluatur facile et, ignitis agentibus spiculis, euolet in cinerem et fauillam, oportunis responsionibus occurram necesse est. Oro tamen, ut et ipse, o rex optime, cui laboraui diu, una mecum generosum pectus opponas, securus, si feceris, hostes laboris nostri tanquam fumus in auras euanescent.
+
+Concurrent, ut fit, ad spectaculum noui operis non solum uulgus ineptum, sed et eruditi conuenient homines; et postquam undique prospectauerint, non dubitem, quin aliqui uiri Sint probitate uenerabiles et integre mentis atque scientie, qui, tua sequentes uestigia, commendanda laudabunt, et affectione quadam sacra minus probanda redarguent. Quibus ego benedicere, gratias agere, obsequium prestare, et eorum tenebor conlaudare iustitiam. Sed longe numerosior multitudo, corona in circumitu facta, in rimas minus bene compacti operis et quascunque mendas, si que erunt, impinget oculos, auidior uidisse, quid mordeat quam inuenisse, quid probet. Aduersus hos michi superest bellum, michi arma sumenda sunt, et melioribus rationibus ut conculcem, necesse est. Sane non in totum simul agmen, nam circumuentus forsan opprimerer facile, sed distinctis aciebus, ut assuescant certamini manus et paulatim conterantur hostes, in debilius primo corripienda sunt iacula. Sunt hi, ut reliquum sinamus uulgus, homines quidam insani, quibus tanta loquacitas est et detestabilis arrogantia, ut aduersus omnia quorumcunque probatissimorum hominum presummant clamoribus ferre sententiam, eos flocci facere, uilipendere et, si queant, turpi damnare sermone. Qui postquam boatu sonoro, quasi maximum suum predicent decus, se ydiotas confessi sunt, ueluti nil amplius in suam ignauiam inici possint, summum bonum comesationibus, libidinibus, et inerti ocio uacare existimantes in ganeis atque lupanaribus spumantia uino pre se tenentes pocula et externa eructantes crapula, eruditorum hominum uigilias, meditationes et studia, honestosque labores et modestiam spurcido ore damnare et suis obscenitatibus fedare conantur; ex quo fiet, ut, hoc uiso opere, ridentes dicant: *O insipidus homo, quantum dulcissime quietis, quantum temporis optimi perdidit, quantum friuoli laboris impendit, quot membranas amisit et incassum uersiculos exarauit! Nonne satius fuerat amasse, potasse, dormisse, et tam grande tempus uoluptatibus triuisse, quam has scripsisse nugas? Profecto, qui se prudentes haberi uolunt, stultissimum genus hominum est, nam, perdito lucubrationibus tempore, antequam diem unam letam sentiant, damnando probanda, in mortem concidunt equam cunctis. O sanum, o uenerabile iudicium ex lenonum bachanalibus, ex senatu gnatonicorum, ex ganeis mandurcorum atque bibionum, ex meretricantium emissum fornicibus!* Sed quid multa? Horum ego uituperationes illustrium uirorum splendidas laudes arbitror, cum turpitudinis participem a turpibus laudatum existimem. Uadant igitur tales et cauponibus, lanistis, cetariis atque meretriculis gannientes applaudant, et somno uinoque marcentes, suas illis laudes ingerant et sapientes uiros, eorumque labores in sua luce permittant, cum nil ignaro indecentius homine, nil indocto fastidiosius, ante quidem diem miserum atque caducum mortalitatis sue corpus, infelicis anime fecere sepulcrum. Hi quippe tam fetida olent infamia, ut rudientes asinos, grunnientes sues, mugientesque boues, sapientes possint cum patientia audire, eos audire non possunt. Eant iterum tales, et uentri deseruiant, et, nedum alios reprehendere, sed apparere, si quando sobrii sunt, in conuentu hominum erubescant!
+
+Prospectabit et hoc opus species hominum altera, moribus forte minus redarguenda priore, sed prudentia profecto non maior. Et hi sunt, qui, ante uisum scolarum limen, se, quia quandoque phylosophorum quorundam audiuere nomina, putant esse phylosophos, seu si non putent, ut ab aliis credatur, exoptant, et quadam ficta grauitate uerborum et morum ponderositate, uisis aliquando non nullis libellis uulgarium, non nisi de apicibus rerum uerba faciunt; et, ut existimentur, quod cupiunt, apud eruditissimos uiros uersantur, mouentes persepe de sublimibus dubia, ut puta, qualiter tribus personis una tantum sit deitas, uel nunquid possit deus sibi similem facere, aut cur non ante per mille milia seculorum creauerit deus orbem, quam fecerit, et huiusmodi. Et dum responsa prudentum percipiunt, factis ratiunculis quibusdam friuolis in contrarium et auditis doctorum replicationibus atque conclusionibus, quasi non satis illis satisfactum sit, quatientes, si uideantur, paululum caput, et torquentes cum cachinno faciem, et circumstantes etiam intuentes, non aliter quam si indulgeant reuerentie respondentis, pretereunt. Et tandem, quod ex ore probatissimorum hominum intellectus eorum tenuis et remissus excepit, seruauitque memoria, apud muliercularum textrinas, seu potius, si prestetur, in triuiis, ignaro ascultante popello, uti ipsum deum consuluerint, post longum suspirium blaterantes emittunt, uolentes ex hoc percipi, quod non absque labore plurimo, quod dixerint, ingenio et speculatione sua ex penetralibus diuine mentis euulsum sit. Et ut omnino insipidis sapientes appareant, ampliatis sermonibus, non tamen eodem uerborum contextu, quin imo nunc huc nunc illuc per uarias materias saltitantes, nec de aliqua concludentes, sed se auditoresque implicantes suos, ceu plenissime liberales artes nouerint, quarum persepe nomina non nouerunt, Priscianum, Aristotilem, Ciceronem, Aristarcum, Euclidem, atque Ptholomeum, aliosque circa has insignes uiros stomacosa quadam dicacitate neglexisse demonstrant, se tractos aientes ad sublimiora theologie dulcedine. Sic et de moribus hominum et gestis heroum, ac de sacris legibus et institutis legumque latoribus. Et, si quando contingat poesis aut poetarum intrare colloquium, tanto cum fastidio illos et poemata, uti integre uiderint omnia et despicienda cognouerint, damnant, uituperant, flocci faciunt, et a se eicere ostendunt, ut uix tolerare possint etiam imprudentes; et balbutientes aiunt Musas, Helyconam, Castalium fontem, et Phebi nemus, et huiusmodi delirantium hominum nugas esse et puerorum ad grammaticam esse preludia. Ex quibus fatuitatibus satis iam scio, quid, monstrum istud spectantes, in me, quid in opus meum, quid in poetas dicturi sint. Uerum reor horum uecordie compatiendum potius quam rationibus obsistendum, nam, cum se ipsos non intelligant, longe minus alios intellecturi sunt; ignari sunt, et luce ueritatis carentes, sensualitate duce se trahi permittunt. Quibus caritate mea, non eorum merito dixisse uelim, ut, alienis omissis officiis, exerceant sua, et si hac glorie cupiditate agitantur, ut sapientes existimentur, scolas intrent, audiant preceptores, libros euoluant, uigilent atque discant, et palestras disputantium solertes uisitent, memores, ne festini in doctoratum euolent, pictagorici instituti, quo cauebatur, ne quis scolas eius intrans locuturus de phylosophicis os aperiret, antequam per quinquennium audisset. Quod cum laudabiliter fecerint, et in bene meritum titulum uenerint, si libet, in medium prodeant, predicent, disputent, redarguant et castigent, atque acri spiritu suis redargutoribus instent; aliter autem fecisse, non ostentatio sapientie, sed dementie est.
+
+Sunt et insuper homines quidam toga, aureis bullis et ornatu fere regio insignes, nec minus incessu et morum grauitate atque oris facundia spectabiles, magnis postergati clientum cateruis, et ingenti autoritate conspicui. Hi quidem sunt clarissimi legum preceptores et tribunalium presides, a quibus si rite exerceantur iura, frenantur hominum illecebres mores, extollitur innocentia, et, quod suum est, unicuique poscenti conceditur, quibus reipublice neruus non solum suis in uiribus seruatur, sed perenni iustitia augetur in melius; uenerabilis ergo et precipuo honore dignissimi sunt! Sane quantumcunque aliorum purgent sua prudentia notas, una tamen labe fere polluti sunt omnes; auri cupiditate laborant, nec aliquid seu aliquem laude dignum putant, ni fulgeat auro. Hos ego uenturos existimo cum reliquis, ut prospectent, nunquid aliquid criminis operi nostro possint suis inferre legibus; nec me fallit, si morem sequentur ueterem, quid obiecturi sint. Consueuere quidem, relictis rostris et pretoria exeuntes, et potissime, dum curis paululum soluti in conuentum amicorum ueniunt, si contingant inter loquendum fieri mentio poetarum, illos extollere laudibus, quoniam eruditissimi atque eloquentissimi fuere uiri; tandem post multa absconditum sub melle uenenum, non letale tamen, emittunt dicuntque eos parum fuisse prudentes, in quantum, tempus omne terentes, facultatem secuti sunt, ex qua post longos labores nulle consequuntur opes, super addentes ob hoc pauperrimos homines fuisse poetas, nullo splendore spectabiles, nullis opibus, nullo famulatu insignes, uolentes ex his intellegi, quia non diuites fuere, nullius pretii eorum extimanda facultas sit. Que quidem uerba una cum abscondita conclusione facile audientium animos intrant , cum omnes in auaritiam proni simus, et stulta credulitate arbitremur summum bonum possidere diuitias. Hac ergo impulsi peste, autumo, si laborem inspexerint nostrum, eos post multa dicturos opus scilicet pulchrum, sed superuacaneum, et inutilem sudorem meum, eo quod minime tendat, quo ceterorum mortalium labores intendunt; et sic non solum aduersum me apparebit eos dixisse sententiam, sed ex consequentia quadam tanquam summum et detestabile malum una cum opere poetas cum paupertate damnasse uidebuntur. Pia quippe, et humanitati conformis atque opinioni uulgari, hec uidetur obiectio, et gratiarum actione dignissima, dummodo ex fonte caritatis exundaret in medium; uerum, quoniam ex offuscato appetitus inepti iudicio sumit originem, ridenda est atque abicienda, et eorum prurigini compatiendum. Et quoniam dignitati talium insuper deferendum est, ne se postergatos existiment, obiectionem eorum uerbis amplioribus in suos ortus uertendam puto. Confitebor igitur sponte, quod dictum est, poesim nullas afferre substantias, et poetas pauperes fuisse, si pauperes dici debent, qui ultro spreuere diuitias; stolidos autem fuisse non confitebor, eo quod poesis studium secuti sint, cum prudentissimos arbitrarer, si uerum deum catholice cognouissent. Nunc reassumendo, ne confessione mea tam ultronea uidear absolute obiectoribus tanquam uictoribus aream liquisse certaminis, et obiectionem primam deducamus in medium. Dicunt igitur splendidi legum interpretes poesim nullas afferre diuitias, uolentes ob id, ut satis percipi potest, eam ab imitandis excludere, quasi nullius inter scientias reliquas sit momenti. Equidem, ut iterato dixerim, certum est poesim nullas afferre diuitias; non tamen assentio, ut isti uolunt, hoc sua ignobilitate contingere, uerum quia speculatiuarum disciplinarum non sit officium tale aut intentum, sed mechanicorum artificum seu feneratorum, quorum in hunc finem omnis tendit intentio, qui, ut cito ueniat, nil gratis penitus operantur. Sic, et causidici, qui hinc ex delictis hominum, inde ex legum peritia sibi officinas construunt, in quibus uenalis lingue malleo numismata cudunt, et aurum ex miserorum lacrimis uerbositate conficiunt, quod poesis, generose memor originis, omnino abhorret et renuit. Ex quo si damnanda aut parui pendenda est, nullius una secum pretii erit phylosophia, rerum magistra, et cuius opere entium causas discimus; nullius eque theologia, cuius demonstrationibus rite deum cognoscimus, quibus nullum unquam querendi thesauros fuisse studium audiui. Si nesciunt isti, poesis maioribus uacat, nam, cum celos inhabitet diuinis inmixta consiliis, paucorum hominum mentes ex alto in desiderium eterni nominis mouet, et sua pulchritudine in sublimes cogitationes impellit, tractisque inuentiones peregrinas ostendit, atque ex ingeniis egregiis sermones exquisitos emittit. Et, siquando, placidis uocata precibus et sublimi sede descendit in terras, sacris comitata Musis, non celsa regum palatia, non molles deliciosorum domos exquirit habitatura, uerum antra atque prerupta montium, umbras nemorum, fontes argenteos, secessusque studentium, quantumcunque pauperrimos et luce peritura uacuos, intrat et incolit; quod alibi forsan plenius ostendetur, exigente materia. Et sic, cum etherea sit atque perennis, nullum sibi cum perituris commertium est, splendoresque manu factos, tanquam futiles et inanes, parui facit et renuit, ac suis contenta bonis non curat aggregare diuitias. Post hec ex iam dicta positione subnectunt, minus prudentes fuisse poetas, qui tale secuti sunt dogma, ex quo nulle sequacibus consequantur opes. Quibus ut responsum sit, reor plurimum prudentis opus circa eligenda consistere, et ideo hos conuenire uelim, quis in eligendo prudentior merito habendus sit, iuridicus an poeta. Edepol prudentius actum puto elegisse trahentem ad sublimia mentem, quam ad terrestria deprimentem, stabilem quam casuram, que longeuum bonum prestat, quam que breuissimum exibet. Elegere poete scientiam, inter sydera, inter deorum sedes ornatusque celestes suos continua meditatione trahentem; nunquid hoc uerum sit, testimonium reddant ipsa uatum poemata, impulsu trahentis eleganti stilo poetarum descripta calamo. Causidici uero, legum facultatem secuti, sola scriptorum ualent memoria non ex ingenio, sed ex literis legum latorum iura reddentes; nec putandum est, ut satis uideri potest, eos insistere circa excelsa aut semota nature, ut puta, nunquid recta aut transuersa uia sol ab Yndis petat Hispanos, qui imo, nunquid hereditario iure seu enphiteotico potius uel precario Titus uel Sempronius occupet agellum, nunquid certum debitum aut usurarium dicendum sit, nunquid ardens femina solui posset a frigido uiro. Magna sunt et egregia hec et ex gremio nature sublata! Preterea poesis, quam pauperes preelegere poete, stabilis est et fixa scientia, eternis fundata atque solidata principiis, ubique et omni tempore eadem, nec ullis unquam concussa motibus. Leges autem non sic; non equo iure uiuit cum Ethyope Sauromata, non eadem legum autoritas bello laborantibus atque leta pace quietis. Nec non augent, sepe minuuntque plurimum potestatis instituta municipalia legibus constitutionesque regnorum; facit illas indictum iustitium mutas. Senescunt etiam et moriuntur aliquando, nam non nulle iam dudum in pretio fuere permaximo, que euo nostro aut neglecte sunt, aut omnino abolite; et sic non idem semper sunt, ut comperta poesis. Ex quibus, ne plura dicam, satis patet facultatem legum non scientiam esse dicendam; et quantum presit scientia facultati, prudentes nouerunt tam ueteres, quam moderni. Insuper longeuum bonum prestat imitatoribus poesis, si bonum dicendum est, quod omnes optare uidemur, uitam scilicet fama saltem, si non detur aliter, in longum euum deducere; nam, ut liquido constat, fere inmortalia sunt cum nomine componentis carmina poetarum. Iuriste uero, etsi paululum splendeant uestibus, sepissime moritur cum corpore nomen. Breue est ualuisse per seculum, si secula numerentur Homeri! Et, ut in optatum ueniam, nulli uidebitur dubium erudito prudenter elegisse poetas, ubi minus iurisperiti in electione fuere prudentes, insipientes effecti, dum, quod suum est uitium, conantur in inmeritos retorquere. Pauperrimos fuisse poetas, ex eodem, quo supra, fonte aurientes, pleno effundunt ore, et potissime, cum ipsi ditissimi sint legiste, quasi infamis sit et detestabilis paupertas. Manifestissimum equidem est iurisperitos ex alienis lacrimis, ex alienis erumnis, ex alienis periculis et persepe miseriis, ut iam dictum est, auri multum conflasse, et inde palliatos, fimbriatos, uaria tectos pelle, aureis coruscos clauis, longa post tergum clientum comitante caterua, cum sic mortalium uelit dementia, incedentes. Sic poetas non ignauia sua, sed innocentia et quia uolunt, pauperes fuisse negari non potest, sed, quod isti minime uolunt, spectabiles insigni atque perenni claritate fuere; quod exemplis ostendisse non erit difficile. Certum habemus Homerum adeo inopem extitisse, ut non esset illi, luminibus capto, unde sumptus puero duci posset impendere. Sed expecta paxillum et uidebis, nunquid hec fuerit ornata paupertas. Superato Dario, potentissimo atque ditissimo Persarum rege, ab Alexandro Macedone, eius in medium uenere iocalia, inter que capsula aurea comperta est, artificio et ornatu pretiosissima Hec tam regis quam procerum consensu unanimi non Alexandri iocalibus, sed Homeri uoluminibus seruata est. Quis unquam tam splendidus faleratis iuristis honor impensus est? Sarsinate Plauto bonorum fortune pauperior nemo fuit. Egestate quippe, ut honeste uentrem pascere, ad molas manuarias pretio fatigabatur die; noctes in componendis comediis ducebat insomnes, quarum numerositas et artificium egit, ut laurea, uictorum atque triunphantium imperatorum insigne precipuum, non parui penderet eius, quantumcunque pauperis, ambire comas. Cuius odor et uiriditas in eius nominis decus perseuerat usque in hodiernum, ubi legum interpetrum birreta, auro non prohibente, mures et tinee consumpsere. Emnio insuper, Brundusino homini, clarissimo tamen uati, adeo tenues fuere substantie, ut in Auentino unius tantum ancillule contentaretur obsequio; cuius seruitorum penuria honorum habundantia restaurata est. Ex quibus, cum de se famosissimus homo sit, unum tantum apposuisse michi sufficiet. Huius enim, cum diem clausisset, corpus Scipiones, quorum fuerat amicitia usus, suo sepelire sepulcro uoluere, non abspernantes Brundusini hominis cineres Corneliorum misceri cineribus. Preterea quis Maronem Uirgilium pauperem et lutifiguli filium non audiuit? Fuit ille non amplius in bonis quam patrius agellus unus apud uicum Anden, cui dicunt Piectola hodierni, haud longe Mantuam, non absque litigio possessus. Cuius agentibus studiorum meritis, Octauiani Cesaris, orbi toto presidentis, amicitia usus est; a quo, cum iussisset moriens Eneidam igne cremari, ut seruaretur poema egregium, omnis legum autoritas pedibus calcata est, et eleganti carmine iussum seruari colique. Quis, precor, legistarum, quantumcunque splendentium yndicis lapillis et auro, honor tam magnificus a tam glorioso principe impensus est? Ueniebant insuper plurimi leta paupertate et honoribus equis conspicui, sed exemplis finis imponendus est, cum tam his quam premonstratis rationibus satis ostendisse arbitrer poetas prudentes et, quantumcunque pauperes, splendidos etiam fuisse, eosque perenni uiuere fama, ubi causidicorum opes et nomina tanquam fumus in auras abiere, nec non eisdem rationibus demonstrasse opus hoc, si ualent poemata, minime superuacaneum esse, nec sudores meos friuolos componendo. Nunc autem post hec libet paululum exire limen, si forte queam obloquentium in paupertatem frenare impetum. Est igitur paupertas, quam multi fugiunt tanquam importabile malum, ut uulgo placet, caducorum bonorum paucitas, esto ego existimem eam animi egritudinem fore, qua etiam habundantes persepe laborant. Prima quippe, si desiderio careat augendi, placida atque optabilis est, et eius infinita sunt comoda; secunda uero pacis et quietis hostis est, misere crucians mentes, quibus inhabitat. Prima poetarum fuit, quos isti pauperes uolunt, eis quippe, dum modo esset, quod uite sufficeret, satis erat. Hac enim duce libertatem uolentes consequimur, animi tranquillitatem et cum his laudabile ocium, quibus mediis uiuentes in terris gustamus celestia. Hec in solido sita est, nec fortune, mundana uersantis, minas aut iacula timet: fulminet ether desuper, concutiat uentorum impetuosa rabies orbem, inundent campos himbres assidui diluant flumina, sonet classicum, tumultuosa oriantur bella, discurrant predones undique; hec, ruinas ridens et incendia, dulci securitate letatur! Hec oraculo Apollonis in persona Aglai Sofidii, parui possessoris agelli, thesauris Gigis regis prelata est. Hac delectati, poete ornare uirtutibus animum, meditationibus uacare celestium, altisonis carminibus poemata texere, et nomen sibi perpetuum querere potuere. Hac delectatus, Dyogenes, sui eui splendidissimus Cynicorum princeps, diuitias, quarum habundantissimus erat, omnes potuit largiri uolentibus atque largitus est, doliumque, quasi uersatilem domum, quam palatia habitare maluit et lactucas siluestres, suis lotas manibus, manducare, quam Dyonisio adulari, ut tuccetis uteretur regiis; hec uoluntaria rerum abiectio et claritas studiorum ad se uisendum euocasse potuere superbum iuuenem atque iam animo orbis tenentem imperium, Alexandrum Macedonem, eius amicitiam exquirentem et frustra munera ingentia offerentem. Hac delectatus, Xenocrates ortulo contentus modico, eiusdem iuuenis animum mouisse potuit in desiderium beneuolentie sue, quam insigni legatione atque donis regiis postulauit. Hac delectatus, Democritus patrios agros et innumerabiles opes rei publice Atheniensium ultro concessit, satius ducens cum paupertate studiorum libertati letari, quam opum seruili cura uexari. Hac delectatus, Anaxagoras, dulcedine tractus phylosophie, potuit ingentia predia neglexisse, asserens, quoniam se ipsum perdidisset, si illa colere uoluisset. Huius opere Amiclas, pauper nauta, nocte in litore solus clamantem Cesarem, cuius uocem superbi timebant reges, ad hostium gurgustioli atque pulsantem audiuit intrepidus. Sic et pauper Arruns, flagrante Ytalia omni ciuilis belli incendio, inter marmoreos Lune montes, celi, solis luneque prospectans motus, stetit impauidus. Hec non intuentur, qui paupertatem lacerant fugiuntque. Dicant, oro, si oportuisset Homerum de re agraria cum uillico litigare, aut de domestica a curatore domus rationem exigere, quando Yliacum excogitasse carmen et nomen suum claritate syderea floridum in hodiernum usque protendere potuisset? Quando Uirgilius, quando reliqui poeticam cum paupertate sectantes? Non ergo illam spreuerint amicti purpura, eo quod palliastro tenui tecta procedat, nam rite studentium prima gloria est, nec solam dicant incedere, aut sordidam squalentemque uocitent. Nescio ego, imo scio, quid referat corpus ornasse uestibus aureis, si mens uitiorum labe sordescit. Est, si non aduertitis, paupertas hec celestibus ornata delitiis, quas uidere non possunt oculi nebulis auaritie offuscati. Nec, ut arbitrantur anxia comitati turba, sola procedit; hanc uates semper, laureis insigniti, prosequuntur, hanc imperatores, palmatis induti tunicis; eam quippe sepe nominatus Homerus, Esyodus, Euripides, Emnius, Terrentius, Uirgilius, Flaccus aliique plures diuinis ornauere carminibus. Sic Camilli, Quintii, Curtii, Fabritii, Scipiones, Catonesque, inuidia olim et gloria facinorum quam auro ditiores, hanc miris ornauere triunphis, eam excelsis preposuere regibus, Orbisque prefecere imperio. Sic ergo sociatam, sic ornatam solam squalentemque dicent periti iuris incedere? Supererant multa, que dicerem huius in laudem, ni in eam, qua laborant plurimi, qui se diuites arbitrantur, me desiderium traheret. Secunda igitur paupertas eorum profecto est, qui eam tanquam hostem conantur effugere, non aduertentes, dum maiori conatu sequuntur diuitias, proruant huius paupertatis in gremium. Precor, quid aliud paupertas est quam summa in habundantia angi desiderio congregandi ? Tantalum ne diuitem dicam, si cibis circumdatus et poculis fame sitique pereat? Absit, pauperrimus habendus est! Sed concedamus legistis nostris opulentiam Darii, et, quid exinde uoluptatis possint assumere, uideamus. Si experientie credimus, assidua ardentique semper premuntur sollecitudine, qui diuites nuncupantur. Si appareat in aere nubecula, confestim pluuiam suspicatur, et timet anxius, ne nimia corrumpantur sata; si uentus excitetur, ne euellat arbusta aut edificia impellantur, pauescit; si suscitetur in terris incendium, ne in suas euolet edes, timore labascit; si bellum nascatur, armentis gregibusque superiminere rapinam miser ariolatur: si concordia ex litigiis oriatur, tanquam suum infortunium ingemiscit. Amicorum inuidiam, latronum astutiam, raptorum uiolentiam, affinium insidias, tumultus ciuicos, secordia uexatus assidua, expauescit. Possem superaddere multa, que non solum diuites hos uere pauperes faciunt, sed egenos. In lubrico posita fortune sunt bona, nullo certo firmata subsidio! Desistant ergo in bene meritos insultum facere miseri, et in memoriam reuocent, quoniam nec diuites nec sapientes faciant, que humeris baiulantur, sed quod sacro seruatur in pectore; credantque stolidissimum arbitrari, si oportune essent diuitie, tam seuam rerum naturam fuisse aut inmitem deum, ut nudos nos in euolantem uitam transmittere uoluissent. Paucis natura hominum contenta est, et hec affatim apposita sunt, nobisque nullo nostro labore concessa, et sic, si uelimus, non esse pauperes possumus. Preterea homines uirtutibus ornari non palliis. Queso igitur hos morum humanorum frenatores egregios, poetas in pace sinant; nil enim eis cum poetis comune est, quo eorum possit occupari ius. Poete in secessu carmina sua canunt, iuriste turbelis inmixti et frequentia fori apud rostra litigia clamant; illi gloriam et inclitam famam, aurum isti desiderant; illos taciturnitas atque ruris solitudo delectat, hos pretorium, tribunalia, et litigantium strepitus; illorum pax amica est, horum questiones et litigium. Et si precibus meis acquiescere nolint, acquiescant saltem autoritati Solonis, amplissimi legum latoris, qui, decem perfectis tabulis, secessit, omissis legibus, in poesim, alter profecto futurus, si longior uita fuisset, Omerus.
+
+Est preterea, o serenissime regum, ut tu longe melius nosti, diuino munere domus in terris, composita ad instar celestis concilii, sacris tantum studiis dedicata. In hac sublimi in solio ex dei missa gremio phylosophia, rerum magistra, presidet augusta facie et diuino splendore conspicua, regiis induta uestibus et aurea insignita corona, nec aliter quam mortalium imperatrix, cum premat sinistra libellos, dextra regale baiulat sceptrum, et diserto sermone audire uolentes, qui sint laudabiles hominum, mores, que nature parentis uires quid uerum bonum et celestia docet arcana. Quam si intres, non est dubium, quin sacrarium omni reuerentia dignissimum uideas, et, si circumspexeris, quicquid humana possunt agere studia, quicquid ingenia speculari, quicquid comprehendere intellectus, uidebis liquido, et adeo miraberis, ut tecum dicas unum totum continens domum esse, imo ipsam fere diuine mentis effigiem. Et inter alia, summa ueneratione dignissima, sunt ibi post dominam celsiore in sede locati homines, non multi tamen, mites aspectu atque eloquio et morum etiam grauitate, tanta honestate atque uera humilitate spectabiles, ut credas deos potius quam mortales. Hi iam presidentis dogmatibus pleni, abunde aliis ingerunt, que nouerunt. Est et alia multitudo perstrepens uariarum quidem hominum spetierum, ex qua non nulli, omni abiecta superbia, uigiles mandatis insistunt, si forte studio queant in altiorem deuenire gradum. Alii uero sunt, qui, fere rerum principiis auditis, elato animo in uestes imperatricis uncas iniciunt manus, et, acri uiolentia quibusdam surreptis particulis, et uariis insigniti titulis, quos non nunquam uenales comperiunt, non aliter quam si mentem omnem diuinitatis perceperint, fastu quodam inflati, ex sacra se proripiunt ede, quanto tamen cum detrimento insipientum, prudentes aduertunt. Hi autem, aduersus quascunque bonas artes coniuratione unanimi facta, ante alia conantur fingere bonum uirum, exterminant autem facies suas, ut appareant uigilantes, incedunt insuper deiectis in terram oculis, ut nunquam a meditationibus separari uideantur; tardo tamen feruntur gradu, ut sub pondere sublimium speculationum nimio ab insipidis titubare credantur; honesto uestimentorum utuntur habitu, non quia mens honesta sit, sed ut ficta sanctitate decipiant; perrarus est illis sermo grauisque, rogati, non absque premisso suspirio et tempusculo interposito ac eleuatis in celum oculis paululum responsa concedunt, uolentes ex his a circumstantibus arbitrari, quia ex longinquo supercelestium sanctorum arcano non absque difficultate uerba deducant in labia, que dicturi sunt. Pietatem, sanctitatem et iustitiam profitentur, prophetico persepe utentes uerbo, scilicet zelus domus dei comedit me. Hinc ad ostentationem sue admirande scientie procedentes, que non nouerunt, omnia damnant, nec frustra; faciunt enim, seu ut non interrogentur, de quibus respondere nescirent, seu ut tanquam uilia et minora et a se cognita despexisse atque neglexisse uideantur, et uacasse maioribus. His autem, decipulis captiuatis insipientum iudiciis, ciuitates ambire, secularibus se miscere negociis, consilia prestare, connubia tractare, comesationibus interesse, testantium dictare tabulas, testamentorum executiones assummere, et multa minus phylosophos decentia agere presumptuose incipiunt atque prosequuntur. Ex quibus fit, ut in fumosam uulgi famam quandoque deueniant, ex qua tanta tumiditate turgescunt, ut incedentes cupiant a uulgo digito monstrari, et longe magis audire, quia pregrandes magistri sint, uidere, quod eis assurgant presidentes in triuiis, eos Rabi uocitent, salutent, inuitent, preponant, atque preficiant. Ex his, omni consideratione seposita, audent omnia, nec uerentur in alienas messes falces inmittere suas; ex quo fit, dum cetera preter sua ignominiose deturpare conantur, interueniat aliquando de poesi et poetis colloquium, quorum audito nomine, tanto repente accenduntur furore, ut igneos oculos illos habere diceres, nec possunt consistere, fremunt agunturque impetu; demum, quasi aduersus eos, non aliter quam in letales hostes coniuratum sit, nunc in scolis, nunc in plateis, nunc in pulpitis, auscultante non nunquam uulgo inerti, in eos insano clamore prorumpunt, ut non de innocuis tantum, sed et de se timeant circumstantes, et aiunt, poesim omnino nullam aut futilem facultatem atque ridiculam, poetas homines esse fabulosos, imo illos, ut despectiori utantur uocabulo, non nunquam fabulones appellant, rura, siluas et montana colentes, eo quod moribus nec urbanitate ualeant. Preterea eorum poemata esse dicunt obscura nimis atque mendacia lasciuiis plena et deorum gentilium nugis atque ineptiis referta, asserentia Iouem, quendam adulterum et spurcidum hominem, nunc deorum patrem, nunc celorum regem, nunc ignem, nunc aerem, nunc hominem, nunc taurum, nunc aquilam, et huiusmodi inconuenientia: sic et Iunonem et alios infinitos, eos multorum nominum celebres facientia. Mentium insuper seductores clamitant esse poetas ac suasores criminum, et, ut turpiori, si possint, conmaculent nota, predicant eos phylosophorum symias esse; firmantes inde, poetarum libros legisse aut tenere, pregrande piaculum, ac, nulla facta distinctione, autoritate, ut aiunt, fulciti Platonis, eos nedum e domibus, sed ex urbibus esse pellendos, et eorum scenicas meretriculas, Boetio approbante in exitium usque dulces, detestabiles fore atque eiciendas et renuendas omnino! Quid multa? Longum nimis esset omnia in medium deducere, que illis exitiale odium, infestante inuidia, dicenda furentibus parat. Ad hos tam celebres iudices, tam equos, tam mites, tam fauorabiles satis credendum est, o princeps inclite, deueniet opus nostrum, quod, scio, circumdabunt more leonis famelici, ut inueniant, quid deuorent, et, quoniam omne poeticum est, non expecto mitiorem sententiam, quam irati fulminent in poetas, nec scio, quibus spiculis pectus opponam nisi eis, que uetus odium demonstrauit; illa conabor repellere. O bone deus, sis tam indiscretis, tam inconsideratis clamoribus obuius, et horum dementium obsiste furori! Et tu etiam, rex optime, quoniam ad triarios uentum est, generosi pectoris tui uiribus assis, fer opem militanti tibi, nunc animis opus est, nunc pectore firmo! Acuta et uenenata, nec modici roboris tela istorum sunt, nam, si inepte sint iudices, alias tamen ualent; et ideo horreo et tremesco, nisi deus primo, qui non deserit sperantes in se, et tu inde faueris. Tenues michi uires sunt, et ingenium debile, sed spes ingens subsidii, qua fretus, in eos irruam, comitante iustitia.
+
+Gimnasium pusillus intraturus homo has aduersus giganteas moles, firmantes autoritate, qua possunt, aut nullam aut futilem facultatem fore poesim, si perconter ante alia, quidnam sit poesis, seu circa quod eius uersetur officium, nil aliud fecisse reor, quam, in scirpo quesisse nodum. Sed quoniam faciendum est, queso, ut id aperiant hi facultatum omnium preceptores egregii, ut appareat, circa quod nostrum uelit uersari certamen. Scio, obstinata fronte, nullo unquam perfusa rubore, ridentes inquient, quod paulo ante male dictum est. O bone deus assis, et has ridiculas obiectiones aduerte, et in melius eorum dirige gressus! Dicunt igitur, damnantes poesim, eam omnino nullam esse. Quod si sic est, scire uelim, unde iam dudum tot illustres uiri sibi poete quesiuere nomen? Unde poematum multa uolumina? Unde nomen hoc poesis exortum est, si poesis nichil est ? Certe, si responsuri aliquid sint, per ambages ituros reor, cum nil queant iure respondere, quam quod aduersum inanem positionem suam sit. Certissimum enim est, ut post hec suo loco monstrabitur, hanc, ut cetere discipline, a deo, a quo sapientia omnis, initium habuisse; et, uti relique, ab effectu nomen sortita est, a quo demum celebre poetarum nomen deriuatum, et inde poematum a poetis. Quibus stantibus, non omnino nichil, ut aiebant, uidebitur esse poesis. Que si scientia est, quid inquient sophyste clamosi ? Credo, paululum retrahent pedem, uel potius, in secundam obiectionis partem ob disgregatiuam copulam transuolantes, inquient: *Si facultas est, futilis facultas est. O ridiculum rancidulum, satius tacuisse fuerat, quam uerbis friuolis in errorem sese precipitasse maiorem! Nonne uident ignari ipsum nominis huius, facultatis scilicet, significatum semper aliqualem plenitudinem demonstrare? Sed de hoc alias. Et queso exprimant elegantes hi uiri, quo iure poesis facultas dicenda sit futilis, cum eius instigatione, opitulante diuina gratia, tot extant clara uolumina, tot memoranda poemata, tot inuenta perlucida atque peregrina ? Omutescent, equidem, si patietur inanis ostentationis uredo. Sed quid ? Omutescent, dico? Mori mallent quam ueritatem nedum extremis labiis, sed taciturnitate fateri!* In diuerticulum aliud irruent, et suo interpretantes iudicio dicent hunc adiectiuum futilem intelligendum fore damnosam atque detestabilem, eo quod poemata, a poesi uenientia, deorum suorum cantent illecebra et infanda suadeant. Esto possit hec interpretatio reprobari, cum futile non sit, quod est illecebris plenum, poterat tamen equo animo tolerari, si, quod ob eam uolunt, posset ratione fateri, cum confitear ultro non nulla fore poemata id, quod asserunt, exprimentia; quam ob rem uicissent, si mala species posset bono derogare generi. Sed deprecor, si Praxitiles aut Phydias, sculptura doctissimi, impudicum sculpserint Pryapum in Yolem nocte tendentem potius quam spectabilem honestate Dianam, aut si pingat Apelles, seu noster Ioctus, quo suo euo non fuit Apelles superior, Martem seu Ueneri inmiscentem potius quam Iouem diis ex throno iura prebentem, has artes damnandas fore dicemus? Stolidissimum esset fateri! Lasciuientium quippe ingeniorum culpa hec est. Equo modo iam dudum non nulli fuere poete, si tales poete dicendi sunt, qui seu ratione questus, seu ad gratiam populi promerendam, sic eo exquirente seculo et illecebri suadente lasciuia, qui, honestate omissa, in has ineptias corruere. Que quidem damnande, detestande et abiciende sunt, ut latius post dicetur. Ob hoc tamen quorundam fingentium scelus non est uniuersalis damnanda poesis, a qua tot in uirtutes suasiones et poetarum monita atque documenta legimus, ab his, quibus cure fuit celestes meditationes sublimi ingenio, ac summa cum honestate, et stili atque uerborum ornatu describere. Sed quid multa? Est non solum aliquid, sed scientia ueneranda poesis, et, ut sepius in precedentibus uisum est et in sequentibus apparebit, non futilis, sed succiplena facultas est, sensus uolentibus ex fictionibus ingenio premere. Et sic patet, ne longius protrahamus sermones, primo certaminis ingressu, duces hos terga dedisse, eosque modico labore nostro aream liquisse duelli. Sed, quid poesis sit, explicandum est, ut ipsi uideant, quam stolide opinentur illam futilem facultatem.
+
+Poesis enim, quam negligentes abiciunt et ignari, est feruor quidam exquisite inueniendi atque dicendi, seu scribendi, quod inueneris. Qui, ex sinu dei procedens, paucis mentibus, ut arbitror, in creatione conceditur, ex quo, quoniam mirabilis sit, rarissimi semper fuere poete. Huius enim feruoris sunt sublimes effectus, ut puta mentem in desiderium dicendi compellere, peregrinas et inauditas inuentiones excogitare, meditatas ordine certo componere, ornare compositum inusitato quodam uerborum atque sententiarum contextu, uelamento fabuloso atque decenti ueritatem contegere. Preterea, si exquirat inuentio, reges armare, in bella deducere, e naualibus classes emittere, celum, terras et equora describere, uirgines sertis et floribus insignire, actus hominum pro qualitatibus designare, irritare torpentes, desides animare, temerarios retrahere, sontes uincire, et egregios meritis extollere laudibus, et huiusmodi plura; si quis autem ex his, quibus hic infunditur feruor, hec minus plene fecerit, iudicio meo laudabilis poeta non erit. Insuper, quantumcunque urgeat animos, quibus infusus est, perraro impulsus conmendabile perficit aliquid, si instrumenta, quibus meditata perfici consueuere, defecerint, ut puta grammatice precepta atque rethorice, quorum plena notitia oportuna est, esto non nulli mirabiliter materno sermone iam scripserint et per singula poesis officia peregerint. Hinc et liberalium aliarum artium et moralium atque naturalium saltem nouisse principia necesse est; nec non et uocabulorum ualere copia, uidisse monimenta maiorum, ac etiam meminisse et hystorias nationum, et regionum orbis, marium, fluuiorum et montium dispositiones. Preterea delectabiles nature artificio solitudines oportune sunt, sic et tranquillitas animi et secularis glorie appetitus, et persepe plurimum profuit etatis ardor, nam si deficiant hec, non nunquam circa excogitata torpescit ingenium. Et, quoniam ex feruore hoc, ingeniorum uires acuente atque illustrante, nil nisi artificiatum procedit ars ut plurimum uocitata poesis est. Cuius quidem poesis nomen non inde exortum est, unde plurimi minus aduertenter existimant, scilicet a poio pois, quod idem sonat, quod fingo fingis, quin imo a poetes; uetustissimum Grecorum uocabulum Latine sonans exquisita locutio. Nam primi, qui, hoc inflati spiritu, exquisite rudi adhuc seculo cepere loqui, ut puta carmine, tunc omnino loquendi genus incognitum, ut sonorum auribus audientium etiam uideretur, illud pensatis moderauere temporibus, et, ne delectationem nimia breuitate subtraheret, aut longitudine plurima luxurians tedium uideretur inferre, certis mensuratum regulis atque infra diffinitum pedum et sillabarum numerum coercuere. Sane quod ex hoc tam accurato dicendi ordine prosilibat, non dicebatur poesis amplius, sed poema. Et sic, ut iam diximus, tam arti quam artificiato ab effectu nomen consecutum est. Inquient forsan isti obiurgatores perlucidi, et si dixerim scientiam hanc ex dei sinu recentibus adhuc animabus infundi, se nolle uerbis meis satis prestare fidei, quibus satis roboris equis animis, que uidemus assidue, poterant prestitisse, sed adhuc egemus testibus. Si ergo legerint, quid Tullius Cicero, homo phylosophus non poeta, dixerit ea in oratione, quam apud senatum habuit pro Aulo Licinio Archya, in fidem forsan faciliores deuenient. Dicit enim sic: *Atque sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus. Ceterarum rerum studia et doctrina et preceptis et arte constare, poetam natura ipsa ualere, et mentis uiribus excitari, et quasi diuino quodam spiritu inflari* etc. Ergo, ne orationem longius protraham, satis apparere potest piis hominibus poesim facultatem esse, et ex dei gremio originem ducere, et ab effectu nomen assumere, et ad eam insignia atque fausta multa spectare, quibus ipsimet negantes utuntur assidue. Si querant, ubi uel quando, in promptu est; fateantur ipsi quo duce, cuius opere fictiones suas ipsi componant, dum scalas gradibus distinctas in celum erigunt, dum proceras arbores ramorum fecundas eque ad astra producunt, dum montes in excelsum usque circumitionibus ambiunt ? Dicent forsan ut huic a se incognite detrahant, quo utuntur rethorice opus esse, quod ego pro parte non inficiar. Habet enim suas inuentiones rethorica, uerum apud integumenta fictionum nulle sunt rethorice partes; mera poesis est, quicquid sub uelamento componitur et exponitur exquisite.
+
+Si, mi rex, qua sub celi plaga, quibus seculis, cuius opere hec primo comparuerit in terris, exquiras, uix credo satis certum posse dari responsum. Quidam autem extimantes sunt, hanc cum sacris et ceremoniis ueterum originem habuisse et sic apud Hebreos exortam, eo quod ab eis primo deo sacrificium oblatum sacre testentur lictere; in quibus legitur Caym et Abel, fratres et primos orbe natos homines, deo sacrificasse; sic et a Noe, undis cataclismi cessantibus, eo arcam exeunte, deo sacrum fuisse confectum; preterea et ab Abraham, superatis hostibus, dum Melcisedech sacerdoti uinum obtulit atque panem. Sane cum ex his quod queritur non summatur, dato uaticinantes potius quam probantes asserant minime arbitrandum sacra hec absque ulla uerborum prolatione confecta, subiungunt a Moyse, cum sicco pede una cum populo Israel Rubrum superasset mare integre peractum, cum legamus eum sacra et sacerdotes et tabernaculum, ad instar futuri templi erectum, et orationes, quibus placaretur diuinitas, inuenisse. Quibus inspectis uidebitur non ante Moysis, ducis Israelitarum, tempus poesim apud Hebreos habuisse principium. Qui quidem circa finem uite Marathii, regis Sycionorum, qui diem obiit anno mundi III dc lxxx, populum eduxit et sacra confecit. Sunt et alii gloriam hanc Babiloniis largiri uolentes. Quos inter Uenetus, Puteolanus episcopus, hystoriarum inuestigator permaximus, erat asserere consuetus dicacitate prolixa, poesim Moyse longe antiquiorem, ut puta Nembroth temporibus ortam; dicebat enim eum primum ydolatrie inuentorem, eo quod cum ignem mortalibus accommodum uidisset, ac ex motibus eius atque murmurationibus uariis futura quedam cognosceret, eum deum fore firmabat, et ob id loco dei non solum coluit Caldeisque suasit, uerum illi templa construxit, sacerdotes ordinauit, et precationes etiam adinuenit. Quibus in precationibus ostendebat eum exquisito usum eloquio, quod possibile est, esto, unde sumpserit, non explicaret liquido. Ego autem, et si sepissime legerim apud Assyrios religionis cultum, phylosophie studium, et armorum gloriam primo fuisse, non tamen absque alio fide digniori testimonio facile credam apud barbaras et adeo inmanes nationes originem habuisse artificium tam sublime. Greci insuper apud se exortam poeticam autumant, ut totis uiribus affirmat Leontius. In quam credulitatem et ego paululum trahor, memor aliquando ab inclito preceptore meo audisse penes priscos Grecos tale huic fuisse principium. Nam cum primo inter rudes adhuc homines non nulli celsioris ingenii cepissent nature parentis opera admirari et inde per meditationes sensim intrare credulitatem, aliquem unum esse, cuius opere et imperio gubernarentur et ordinarentur cunctaque cernerent, et eum unum uocauere deum; deinde extimantes eum non nunquam terras incolere, arbitrati sanctum fore, ut diuerticula suo nomini dicata ueniens inueniret, ei sacras edes erexere et sumptu permaximo construxere, quas nos templa dicimus hodie. Inde, ut eum erga se propitium facerent, quosdam honores precipuos excogitauerunt, illi statutis temporibus fiendos, quos dixere sacra. Demum, quoniam quantum ceteris preualere diuinitate rati sunt, tantum pre ceteris honorandam constituendum eius in sacris argenteas mensas et aureas fialas, candelabra et aurea quecunque uasa; et ex prudentioribus atque nobilioribus populi homines, quos dixere postea sacerdotes, eosque in sacris conficiendis non uulgaribus, quin imo preciosissimis uestibus et thyaris atque lituis insignes esse uoluere. Tandem, quoniam uideretur absurdum mutos tacitosque pontifices deitate exhibere sacra, uoluerunt uerba componi, per que ipsius deitatis laudes et magnalia monstrarentur, et populi uota exprimerentur, et preces secundum oportunitates hominum porrigerentur eidem. Et quoniam appareret incongruum, non aliter quam si cum uillico, aut seruulo, seu contubernali amico loquereris, diuinitatem alloqui, uoluere prudentiores, ut exquisitus loquendi modus inueniretur, quem excogitandum sacerdotibus conmisere. Ex quibus aliqui, pauci tamen, quos interfuisse creduntur Museus, Lynus, et Orpheus, quadam diuine mentis instigatione conmoti, carmina peregrina mensuris et temporibus regulata finxere et in dei laudem inuenere. In quibus, ut amplioris essent autoritatis, sub uerborum cortice excelsa diuinorum misteria posuere, uolentes ob hoc, ne talium ueneranda maiestas ob nimiam uulgi notitiam in contemptus precipitium efferretur. Quod artificium, quoniam mirabile uisum est et eo usque inauditum, ut prediximus, ab effectu uocauere poesim seu poetes, quod Latine sonat exquisita locutio, et, qui composuerant, poete uocati sunt; et, quoniam nomen etiam fauet effectui, creditur, ut omittamus additum carminibus cantum et reliqua, apud Grecos originem habuisse poesim. De tempore uero ambigitur plurimum. Dicebat enim Leontius a Barlaam, Calabro preceptore suo, et ab aliis eruditis uiris in talibus audisse sepius, temporibus Phoronei, Argiuorum regis, qui anno mundi III ccc lxxxu regnare cepit, Museum, quem ex inuentoribus carminum unum diximus, insignem apud Grecos fuisse uirum, et eodem fere tempore floruisse Lynum, de quibus adhuc fama satis celebris est, que eos apud nos etiam testatur sacris prefuisse ueterum; et his etiam Orpheus additur Trax, et ob id primi creduntur theologi. Paulus autem Perusinus longe iuniorem poesim esse dicebat, non mutatis autoribus, asserens, Orpheum, qui ex antiquis inuentoribus scribitur unus, temporibus Laumedontis, Troianorum regis, claruisse, qui euo Euristei, regis Mecenarum, apud Troianos imperium gessit, circa annos mundi III dccccx, eumque Orpheum ex Argonautis fuisse, et non solum successorem Museo, sed eiusdem Musei Eiumolphi filii fuisse magistrum; quod etiam in libro Temporum testatur Eusebius. Ex quo patet, ut dictum est, longe iuniorem quam diceretur apud Grecos esse poesim. Attamen ad hoc respondebat Leontius arbitrari a doctis Grecis plures fuisse Orpheos atque Museos, uerum illum ueterem Museo ueteri atque Lyno contemporaneum Grecum fuisse, ubi Trax iunior predicatur. Sane quoniam iunior hic Bachi orgia adinuenit et Menadum nocturnos cetus, et multa circa ueterum sacra innouauit, et plurimum oratione ualuit, ex quibus apud coeuos ingentis extimationis fuit, a posteris primus creditus est Orpheus. Cui opinioni forsan adherendum est, cum quorundam ueterum testimonio constet, etiam ante natum Iouem Cretensem non nullos fuisse poetas, cum post raptam a Ioue Europam per Eusebium constet claruisse Orpheum Tracem. Cum igitur inter se sic discordantes sint, nec ullum satis ualidum testimonium ex antiquis autoribus ad roborandas opiniones suas inducant, non satis certum habeo, cui fides prestanda sit. Apparet tamen ex temporibus descriptis, si Leontio credendum sit, apud Grecos prius quam apud Hebreos, et si Ueneto, apud Caldeos prius quam apud Grecos comparuisse poesim. Si uero Paolo fidem prestare uelimus, sequetur Moysem primo quam Babilonios aut Grecos eiusdem fuisse magistrum. Ego autem quantumcunque Aristotiles dicat, ratione forsan superiori tractus, poetas primos fuisse theologos, existimans eos Grecos intellexisse, quod aliquale adminiculum opinioni Leontii uidetur afferre, non credam huius poesis sublimes effectus, sinamus in belua illa Nembroth, sed nec in Museo, seu Lyno, uel Orpheo quantumcunque uetustissimis poetis (nisi, ut arbitrantur aliqui, Museus et Moyses unus et idem sint) primo infusos, quin imo in sacratissimis et deodicatis prophetis, cum legamus Moysem, hoc percitum, ut reor, desiderio, Pentatheuci partem maximam non soluto stilo, sed heroyco scripsisse carmine, Spiritu Sancto dictante. Et sic alios non nullos equo modo magnalia dei sub metrico uelamine licterali, quod poetico nuncupamus, finxisse. Quorum ego, nec forsan insipide, reor poetas gentiles in componendis poematibus secutos uestigia; uerum ubi diuini homines Sancto pleni Spiritu, eo impellente, scripsere, sic et alii ui mentis, unde uates dicti, hoc urgente feruore, sua poemata condidere. Tu autem, rex inclite, cum nil aliud circa huius originem, quid dicam, habeam, tue serenitatis iudicio sume, quod libet.
+
+Asserunt insuper hi boatores magnifici, poetas fabulosos homines esse, et, ut deiectiori seu detestando magis utantur uocabulo, stomacantes illos aliquando uocitant fabulones. Nec dubitem, quin ignaris execranda plurimum talis uideatur obiectio, ast ego flocci facio. Non habet aliquorum lingue spurcities illustrium uirorum gloriosum nomen inficere! Doleo, quod uidens hos liuore percitos in innocuos sese infrenes efferre. Sed quid tandem? Concedo fabulosos, id est fabularum compositores, esse poetas. Nec hoc ignominiosum existimo, nisi uti formasse phylosopho silogismum; nam si ostendatur, quid sit fabula, et que fabularum sint species, et quibus hi fabulonis usi sint, reor non adeo pregrande piaculum uidebitur, ut hi uolunt fabulas condidisse. Fabula igitur ante alia a for faris honestam summit originem, et ab ea confabulatio, que nil aliud quam collocutio sonat; quod satis per Lucam in Euangelio demonstratur, dum scribit de duobus discipulis post Christi passionem euntibus in castellum cui nomen Emaus, sic aiens: *Et ipsi loquebantur ad inuicem de his omnibus, que acciderant, et factum est, cum fabularentur et secum quererent, et ipse Christus appropinquans ibat cum illis* etc. Ex quo, si componere fabulas malum est, et colloqui malum erit; quod concessisse stultissimum est! Non enim a natura rerum hominibus tantum loqui concessum est, nisi ut inuicem conloquamur, et per uerba mentium comunicemus conceptus. Possent tamen obicere hoc ad oportuna, non ad superuacanea fore concessum, fabulas autem superuacaneas esse. Quod negari non posset, si poeta simplicem composuisse fabellam intellexisset. Sed iam diu premonstratum est longe aliud, quam sonet cortex, a fabulis palliatum. Et hinc sic non nulli consueuere fabulam diffinire: *Fabula est exemplaris seu demonstratiua sub figmento locutio, cuius amoto cortice, patet intentio fabulantis*. Et sic, si sub uelamento fabuloso sapidum comperiatur aliquid, non erit superuacaneum fabulas edidisse. Quarum quatruplicem fore speciem credo; et harum prima omnino ueritate caret in cortice, ut puta, quando animalia bruta aut etiam insensata inter se loquentia inducimus. Et autor harum permaximus fuit Esopus, uir Grecus antiquitate ac etiam grauitate uenerabilis. Et dato his non solum ciuile uulgus, sed etiam agrestes utantur, ut plurimum, non fastidiuit aliquando suis libris inserere Aristotiles, celestis ingenii uir et Perypatheticorum princeps phylosophorum. Secunda autem species in superficie non nunquam ueritati fabulosa conmiscet, ut si dicamus Minei filias nentes spernentesque orgia Bachi in uespertiliones uersas, et Acestis naute socios, rapinam machinantes in Bachum, pisces effectos. Has autem a primeuo uetustissimi inuenere poete, quibus cure fuit diuina et humana pariter palliare figmentis; et qui poetarum sublimiores secuti sunt, in melius euexere, posito non nulli comici deprauauerint eas, magis de assensu lasciuientis uulgi quam de honestate curantes. Species. uero tercia potius hystorie quam fabule similis est. Hac aliter et aliter usi poete celebres sunt. Nam heroyci, quantumcunque uideantur hystoriam scribere, ut Uirgilius, dum Eneam tempestate maris agitatum scribit, et Omerus alligatum malo nauis Ulixem, ne a syrenarum cantu traheretur, longe tamen aliud sub uelamine sentiunt quam monstretur. Comici insuper honestiores, ut Plautus atque Terrentius, hac confabulandi specie etiam usi sunt, nil aliud preter quod lictera sonat intelligentes, uolentes tamen arte sua diuersorum hominum mores et uerba describere, et interim lectores docere et cautos facere. Et hec si de facto non fuerint, cum comunia sint esse potuere uel possent. Nec fastidiant obiectores, hac specie sepissime Christus deus in parabolis usus est. Quarta quidem species nil penitus in superficie nec in abscondito ueritatis habet, cum sit delirantium uetularum inuentio. Ex quibus si hi redargutores eximii primam speciem damnent, quod in sacris licteris legimus, ligna scilicet siluarum de constituendo sibi rege habuisse colloquium, damnandum etiam ueniet. Si uero reprobetur secunda, omne fere sacrum Ueteris Testamenti uolumen ueniet reprobandum (quod absit), cum eodem passu in eodem scripta cum editionibus poetarum uideantur incedere; et hoc quantum ad componendi modum. Nam, ubi absit hystoria, neuter de possibilitate superficiali curat, et quod poeta fabulam aut fictionem nuncupat, figuram nostri theologi uocauere. Quod nunquid ita sit, uideant iudices equiores, equo ponderantes libramine superficiem licterarum uisionum Ysaie, Ezechielis, Danielis, et aliorum sacrorum hominum et poetarum postea fictionum, et, si in ritu contegendi aut detegendi uideant discrepantes, damnationi consentiam. Si terciam, quod nequeunt, dixerunt esse damnandam, nil aliud erit quam eam sermonis speciem damnasse, qua sepissime usus est Christus Ihesus, dei filius, saluator noster, dum esset in carne, quamquam non eo, quo poete, uocabulo sacre uocitent lictere, quin imo uocauere parabulam; non nulli exemplum dicunt, eo quod ratione dicatur exempli. Quod autem quarta damnetur, cum a nullo satis congruo uideatur principio moueri, neque alicuius artis uallari suffragio, aut in finem ordine deduci debitum, non magni facio, non enim in aliquo cum fabulis poetarum conueniunt, esto credam redargutores hos arbitrari poeticas ab illis in nullo differre. Nunc queso, nunquid Sanctum Spiritum fabulonem, nunquid Christum deum dicturi sunt, qui ambo sub eadem diuinitate fabulas edidere. Non credam, si sapiunt. Ego autem, si liberet in sermonem longum excedere optime nominum diuersitatem non obesse, si stili qualitates conueniant, demonstrarem; sed ipsi uideant. Fabulis quippe, quas isti ob uocabulum ita despiciunt, non nunquam legimus incitatos insano feruore animos fuisse sedatos et in mansuetudinem redactos pristinam; ut puta, dum a Memnio Agrippa, grauissimo uiro, romana plebs a patribus dissidens a Sacro monte in patriam per fabulam reuocata est. Fabulis fessis illustrium uirorum circa maxima animis uires persepe restitute sunt, quod non tantum exemplo ueteri, sed assiduis demonstratur. Cernimus enim principes, et maximis occupatos rebus, quasi rerum natura docente, post regnorum suorum sublimes dispositiones in melius, ut fessas in neruum reuocent uires, conuocare, qui iocosis confabulationibus recreent animos fatigatos. Fabulis laborantibus sub pondere aduersantis fortune non nunquam solamen impensum est, quod apud Lucium Apuleium cernitur. Quem penes Carithes, generosa uirgo infortunio suo apud predones captiua, captiuitatem suam deplorans, ab anicula fabule Psycis lepiditate paululum refocillata est. Fabulis labantium in desidiam mentium in meliorem frugem impetus reuocatos iam uidimus. Et, ut de minoribus et me ipso sinam, audiui iam dudum illustrem uirum Iacobum de Sancto Seuerino, Tricarici et Clarimontis comitem, dicentem se a patre habuisse suo, Robertum, Karoli regis filium, postea inclitum Ierusalem et Sycilie regem, tam torpentis ingenii puerum fuisse, ut non absque maxima demonstrantis difficultate prima licterarum elementa perciperet, et, cum fere de eo hac in parte amici desperarent omnes, pedagogi ingenium eius, solerti astutia rimantis fabellis Esopi in tam grande studendi sciendique desiderium tractus est, ut breui non tantum domesticas has nobis liberales artes didicerit, uerum ad ipsa usque sacre phylosophie penetralia mira perspicacitate transiret; talemque de se fecisse regem, ut a Salomone citra regum neminem doctiorem mortales agnouerint. Quid multa? tanti quidem sunt fabule, ut earum primo contextu oblectentur indocti, et circa abscondita doctorum exerceantur ingenia, et sic una et eadem lectione proficiunt et delectant. Non ergo tam erecta ceruice, tam fastidiosa sententia nauseantes hi liuorem et ignorantiam suam euomant in poetas; suas, si satis sani sunt, primo curent illecebras, quam alienos splendores maledictorum nebulis offuscare conentur. Uideant, uideant censores hi, quibus et quam perniciosis ad excitandum muliercularum risum non nunquam utantur scomatibus, et, dum se ipsos purgauerint, aliorum purgare conentur fabellas, memores Christum mandasse, ex accusatoribus is primus, qui innocens esset, primum summeret lapidem in adulteram mulierem.
+
+Sunt ex his non nulli tante temeritatis, ut, nulla autoritate suffulti, non uereantur dicere, stolidissimum arbitrari clarissimos poetas sensum aliquem suis supposuisse fabellis, quin imo illas fecisse ostensuri, quam magna possent eloquentie sue uires, et potissime, dum, eis agentibus, crederentur ab insipidis falsa pro ueris. O iniquitas hominum! O ridenda stoliditas! O ineptum facinus! Dum alios deprimunt, se putant ignorantes extollere. Quis preter ignaros dicat, fecerunt fabulas poete uacuas et inanes, solo ualentes cortice, ut eloquentiam demonstrarent, quasi circa uera uis eloquentie non possit ostendi? Male profecto nouerunt Quintiliani sententiam, cuius maximi oratoris opinio est, circa falsa nullum eloquentie neruum posse consistere. Sed de hoc alias. Quis enim, ut ad hos ueniam, tam demens tamque uecors erit, qui, legens in Buccolicis Uirgilii: *Namque canebat uti magnum per inane coacta*. Una cum non nullis in hanc sententiam sequentibus carminibus; et in Georgicis: *Esse apibus partem diuine mentis et haustus cum applicitis ad hoc*; et in Eneida: *Principio celum et terras camposque liquentes*, cum annexis, ex quibus merus phylosophie succus exprimitur, non uideat liquido Uirgilium fuisse phylosophum, et arbitretur eruditissimum hominem ob ostentandam eloquentiam suam, qua profecto plurimum ualuit, Aristeum pastorem in penetralia terre ad Cyrenem matrem deduxisse, aut Eneam, ut patrem uideret, ad Inferos, absque abscondito sub fabuloso uelamine intellectu scripsisse? Quis tam sui inscius, qui, aduertens nostrum Dantem sacre theologie implicitos persepe nexus mira demonstratione soluentem, non sentiat eum non solum phylosophum, sed theologum insignem fuisse? Et si hoc existimet, qua fultus ratione arbitrabitur eum bimembrem gryphem, currum in culmine seueri montis trahentem, septem candelabris et totidem sociatum nynphis, cum reliqua triunphali pompa, ut ostenderet, quia rithimos fabulasque sciret componere ? Quis insuper adeo insanus erit, ut putet preclarissimum uirum atque christianissimum, Franciscum Petrarcam, cuius uitam et mores omni sanctitate laudabiles uidimus ipsi, atque, prestante deo, diu uidebimus, et quo neminem magis redimentem non dicam tempus, sed quoscunque temporis labentis athomos noscimus, expendisse tot uigilias, tot sacras meditationes, tot horas, dies et annos, quot iure possimus existimare impensos, si Buccolici sui carminis grauitatem, si ornatum, si uerborum exquisitum decus pensemus, ut Gallum fingeret Tyrheno calamos exposcentem, aut iurgantes inuicem Pamphylum et Mitionem et alios delirantes eque pastores? Nemo edepol sui satis compos assentiet; et longe minus, qui uiderunt, que scripserit soluto stilo in libro Solitarie uite et in eo, quem titulauit De remediis ad utramque fortunam, ut alios plures omittam! In quibus, quicquid in moralis philosophie sinu potest sanctitatis aut perspicacitatis assumi, tanta uerborum maiestate percipitur, ut nil plenius, nil ornatius, nil maturius, nil denique sanctius ad instructionem mortalium dici queat. Possem preterea et meum Buccolicum carmen inducere, cuius sensus ego sum conscius, sed omittendum censui, quia nec adhuc tanti sum, ut inter prestantes uiros misceri debeam, et quia propria sunt alienis linquenda sermonibus. Taceant ergo blateratores inscii, et omutescant superbi, si possunt, cum ne dum insignes uiros, lacte Musarum educatos et in laribus phylosophie uersatos, atque sacris duratos studiis, profundissimos in suis poematibus sensus apposuisse semper credendum sit, sed etiam nullam esse usquam tam delirantem aniculam, circa foculum domestici laris una cum uigilantibus ybernis noctibus fabellas Orci, seu Fatarum, uel Lammiarum, et huiusmodi, ex quibus sepissime inuenta conficiunt, fingentem atque recitantem, que sub pretextu relatorum non sentiat aliquem iuxta uires sui modici intellectus sensum minime quandoque ridendum, per quem uelit aut terrorem incutere paruulis, aut oblectare puellulas, aut senes ludere, aut saltem fortune uires ostendere.
+
+Dixi hos obstrepentes insuper dicere poetas rura, montes, et siluas incolere, eo quod urbanitate et moribus non ualerent. O ignauum hominum genus, non aduertunt furore perciti, quia, dum uolunt ueritatem falso approbare suffragio, se mendaces faciant! Ego autem poetas rura, siluas, et montes colere non solum confiteor, quin imo, nisi ipsi dixissent, ego dicturus eram (et forte iam dixi!), sane non ob eam causam quam inflati asserunt, quod scilicet urbanitate non ualeant, cum eos ualere satis testentur poemata. Quibus si fidem prestare negligant, uoluant ueterum scripta, phylosophorum annales perlegant, nec dubitem quin crebro comperiant poetas regum et nobilium amicitiis atque conuictu usos, dum libuit, que sordidis aut ineptis hominibus non prestantur. Nec in testimonium ueritatis huius desunt occurrentia quedam. Possem nempe, si uellem, ostendere Euripidem poetam Archelai, Macedonum regis, contubernalem, Emnium brundusinum Scipionum domesticum, Uirgilium Octauiani Cesaris, amicissimum. Et, si sordent uetera, non desunt presentia. Dantes noster Frederico Aragonensi, Sycilidum regi et Cani della Scala, magnifico Ueronensium domino, grandi fuit amicitia iunctus. Scimus insuper, et fere orbi toto notissimum est, Franciscum Petrarcam Karoli imperatoris, Iohannis, Francorum regis, et Roberti eque, Ierusalem et Sycilie regis, ac summorum pontificum plurium dilectissimum atque familiarissimum fuisse et uiuorum esse, dum uelit. Ast si nesciunt sussurrones hi, ob id solitudines incolunt et coluere poete, quia non in foro cupidinario, non in pretoriis, non in theatris, non in capitoliis aut plateis, publicisue locis uersantibus, seu turbelis ciuicis inmixtis, uel mulierculis circumdatis sublimium rerum meditatio prestatur, absque qua fere assidua nec percipi possunt, nec perfici percepta poemata. Quid insuper? Uix credam ista dixissent, si sana mente legissent, que scribit Oratius Floro. Qui, postquam eleganter more suo enumerauit quedam urbium impedimenta, dicit interrogans: Rome ne poemata censes Scribere posse inter curas atque labores? Uolens ob hoc, ut intelligatur, minime posse. Nec his contentus, superadditis aliis inconuenientiis, quibus ciuitates agitantur continue, quasi commotus ait: I nunc, et uersus tecum meditare canoros! Quasi dicat, non poteris; et demum subnectit exquirens: *Tume inter strepitus nocturnos atque diurnos Uis canere, et contacta sequi uestigia uatum?* Nec multum post superaddit indignans: *Hic ego rerum Fluctibus in mediis et tempestatibus urbis uerba lyre motura sonum conmictere digner?* Ex quibus, ne plura super imponam, satis apparet, cur petant et incolant siluestria loca poete. Quod etiam Paulum heremitam, Antonium, Maccarium, Arsenium aliosque plures uenerabiles atque sanctissimos homines non ob urbanitatis defectum, sed ut liberiori animo deo seruirent fecisse legimus. Esto non adeo detestabile sit, ut hi arbitrari uidentur, habitare siluas, cum in eis nil fictum, nil fucatum, nil menti noxium uideatur; simplicia quidem omnia sunt nature opera. Ibi in celum erecte fagi et arbores cetere, opacitate sua recentes porrigentes umbras; ibi solum uiridantibus herbis contectum atque mille colorum distinctum floribus, limpidi fontes et argentei riuuli, lepido cum murmure ex ubertate montium declinantes; ibi picte aues cantu frondesque lenis aure motu resonantes bestiole ludentes; ibi greges et armenta, ibi pastoria domus, aut gurgustiolum, nulla domestica re sollicitum, et omnia tranquillitate et silentio plena. Que non solum, satiatis oculis auribusque deliciis suis, animum mulcent, uerum mentem in se colligere et ingenium, si forte fessum sit, in uires reuocare, atque illud uidentur impingere in desiderium meditationis sublimium et auiditatem etiam componendi; que mira exhortatione suadent placida libellorum societas et canori circum choreas agentes Musarum chori. Que omnia si rite consideremus, quis studiosus homo ciuitatibus solitudines non preponat? Sane non poetarum crimen solitudinis, etiam si crimen merito dici possit, hos monet insolentes uiros in redargutionem, quin imo eorum infecta mens embitione damnabili, a qua discrepantes poetas execrabiles aiunt esse uiros. Mos enim hominum damnatorum morum est summe cupere sibi ceteros esse conformes, ut sua alieno crimine aut pallient, aut defendant. Erubescant igitur et omutescant, si prout ipsi poete non factitant! Horrent quippe et detestabile ducunt uiri spectabiles ficto pallore deformare faciem, et incessu tardo uerrere assiduis circumitionibus ciuitates. Horrent atque recusant turpi atque deformi ypocrisi inertis uulgi mercari gratiam laudesque, et ab ignaris monstrari digito. Horrent fasces nedum exposcere, sed optare, aulas ambire regum, aut procerum quorumcunque assentatores fieri, auro pontificum infulas aucupari, ut uentri et inerti ocio latius indulgere queant, blandiri mulierculis, ut deposita subtrahant, pecunia quesituri, quod meritis quesisse non poterant. Horrent preterea et totis detestantur affectibus caturcenses ob pecuniam in celos euehere, et iuxta muneris: quantitatem eis exhibere sedes. Quin imo quos isti blasfemant, tenui contenti uictu breuique somno, speculatione continua et exercitio laudabili componendo scribendoque sibi famosam gloriam et per secula duraturam exquirunt. O species hec hominum conuitiis deturpanda, o detestanda solitudo talium!.. Sed quid uerbis insto ? Haberem equidem multa, que dicerem, ni spectabilis candor, ni uirtus egregia, ni laudabilis uita poetarum illustrium aduersus tales se ipsam longe ualidiori robore tueretur.
+
+Obscura aiunt cauillatores hi esse persepe poemata, et hoc poetarum uicio, id agentium, ut, quod inextricabile est, artificiosius uideatur esse compositum, idque egisse uolunt, inmemores ueteris oratorum iussus, quo cauetur, planam atque lucidam orationem esse debere. O peruerse mentis iudicium! Quis enim preter dolosam animam in cogitationem tam nephariam declinasset, ut, quod ei inaccessibile est, non solum odio habeat, sed falsa, si possit, criminatione deturpet? Fateor non nunquam obscuros esse poetas; sed prebeant, si uolunt, ipsi responsum, nunquid phylosophorum, quorum numero ipsi impudico ore se miscent, contexta comperiant adeo plana, adeo perlucida, ut debere dicunt orationem incedere. Si asserant, mentientur, cum inter scripta Platonis et Aristotilis, ut de ceteris sileam, perplexiones adeo innodate sint, ut non dum, a multis perspicacibus uiris ab eorum seculo in diem usque hunc examinate, potuerint satis lucide concordi sententia explicari! Sed quid de phylosophycis dico? Nonne diuinum eloquium, cuius ipsi professores haberi cupiunt, a Spiritu Sancto prolatum, obscuritatum atque ambiguitatum plenissimum est? Est equidem, et, si negent, ipsa manifesta ueritas approbabit, testesque plurimi sunt! Quos inter, si libet, interrogent Augustinum, sanctissimum atque eruditissimum hominem, et cuius ingenii tam grandes fuere uires, ut artes multas, et quicquid de decem cathegoriis tradidere phylosophi, absque, ut ipse fatetur, preceptore perceperit, nec tamen erubuit confiteri, se Ysaye principium intelligere nequiuisse. Non ergo obscuritates solis poematibus insunt. Quid ergo non incusant phylosophos ut poetas? Quid non dicut Spiritum Sanctum operibus suis, ut artificiosiora apparerent, obscuras implicuisse sententias? Quasi non rerum omnium sublimis ipse sit artifex! Non dubitem, quin illis tanta temeritas insit, ut facerent, ni scirent esse phylosophis defensores et in Spiritum Sanctum loquentibus apparata supplicia; et id circo in poetas prosiliunt, quia eos cernunt defensore carentes, existimantes preterea nullam ibi culpam fore, ubi confestim pena non sequitur. Debuerant hi uidisse, non nulla obscura uideri, cum clarissima sint, intuentis uicio (lusco quidem illucescente sole, qui limpidus est, nebulosus uidetur aer!); quedam alia de natura sui adeo profunda esse, ut non absque difficultate acies etiam egregii intellectus possit in earum abditum penetrare, uti in solis globo, antequam eum possint contingere, non nunquam perspicacissimi retunduntur oculi. Quedam uero, et si natura sui forsan sint lucida, tanto sunt fingentium artificio palliata, ut egre etiam quis possit ingenio uerum ex illis excerpere sensum, ut persepe inter nubila conditum solis pregrande corpus etiam doctissimi queant astrologi, qua celi uagetur in parte, comprehendere punctaliter oculorum intuitu. Et ex his esse non nunquam uatum poemata non inficior. Uerum non ob id, ut isti uolunt, iure damnanda, cum inter alia poete officia sit non euiscerare fictionibus palliata, quin imo, si in propatulo posita sint memoratu et ueneratione digna, ne uilescant familiaritate nimia, quanta possunt industria, tegere et ab oculis torpentium auferre. Et si, quod ad eos spectat, fecere solertes, non execrandi, sed conmendandi potius poete uenient. Et ideo, ut iam dictum est, fateor illos non nunquam obscuros esse, sed extricabiles semper, si sanus ad eos accesserit intellectus; uerum reor his querulis noctue oculos esse potius quam humanos. Nec sit quis existimet a poetis ueritates fictionibus inuidia conditas, aut ut uelint omnino absconditorum sensum negare lectoribus, aut ut artificiosiores appareant, sed ut, que apposita uiluissent, labore ingeniorum quesita et diuersimode intellecta comperta tandem faciant cariora. Quod longe magis Sanctum fecisse Spiritum unusquisque, cui sana mens est, debet pro certissimo arbitrari. Quod per Augustinum in libro Celestis Ierusalem XI firmare uidetur, dum dicit: *Diuini sermonis obscuritas etiam ad hoc est utilis, quod plures sententias ueritatis parit et in lucem notitie producit, dum alius eum sic, alius sic intelligit. Et alibi Augustinus idem super Psalmo CXXUI dicit: Ideo forte obscurius positum est, ut multos intellectus generet, et ditiores discedant homines, qui clausum inuenerunt, quod multis modis aperiretur, quam si uno modo apertum inuenirent. Et ut eiusdem Augustini testimonio adhuc aduersus recalcitratores amplius utar, ut sentiant, quoniam, quod ipse pro obscuritatibus sacrarum licterarum tuendis, ego pro obscuritatibus poematum intelligi uelim, dico eum scribere super Psalmo CxlUI sic: Peruersum nichil hic est, obscurum autem aliquid est, non ut tibi negetur, sed ut exerceat accepturum* etc. Et, ne ampliori utar sacrorum hominum circa hoc attestatione, nolo fastidium ducant hi audire, quoniam idem uelim de obscuritatibus poetarum sentiri, quod de diuinis ab Augustino sentitur; quin imo ut, exfricata paululum fronte, uolo considerent obsistentes, quanto magis de his sentiendum sit, que respectiue paucis apponuntur, si de sacris licteris, que omnibus sunt apposite nationibus, sentiuntur. Si forsan uelint duriciem textus, figuras dictionum, aut orationum colores, et peregrinorum uocabulorum incognitam a se pulchritudinem damnasse, et hinc poetas obscuros dixisse, quid aliud dicam, non habeo, nisi ut gramaticales iterum scolas repetant, pedagogi ferulam subeant, studeant discantque, quid ueterum autoritate circa talia poetis licentie datum, scrupulosiusque scrutentur, preter uulgaria atque domestica que sint etiam peregrina! Sed quid talibus insto? Paucioribus dixisse poteram: agant, ut, exuto ueteri, nouum atque generosum ingenium induant, et quod eis nunc uidetur obscurum, tunc familiare uidebitur et apertum. Nec indigestam intellectus sui grossiciem palliare se credant priscorum oratorum precepto, cuius non dubitem semper memores fuisse poetas, sed aduertant, quoniam perorando aliter quam fingendo uerborum ordo procedat, et fictiones in fingentis arbitrio relictas fore tanquam opus alterius speciei. In quibus summopere a poetis seruatur stili maiestas, et eiusdem dignitas retinetur, ut ait Contra medicum libro inuectiuarum III Franciscus Petrarca. Nec, ut ipsi arbitrari uidentur, carpere nequentibus inuidetur, sed, dulci labore preposito, delectationi simul memorieque consulitur; cariora sunt enim, que cum difficultate quesiuimus, accuratiusque seruantur, ut idem, ubi supra, Franciscus testatur. Quid multa? Si his obtusum ingenium est, inertiam suam, non poetas redarguant, nec aduersus eos friuolis insistant latratibus, a quibus secum optime actum est. Primo enim in limine, ne frustra fatigent ignari, ab ipsa rerum facie terror iniectus est; retrahant ergo gradum in tempore, potius quam, torpore ingenii fatigato incedentes, patiantur cum rubore repulsam. Et ut iterum dixerim, uolentibus intelligere et nexus ambiguos enodare legendum est, insistendum uigilandumque, atque interrogandum, et omni modo premende cerebri uires! Et si non una uia potest quis peruenire, quo cupit, intret alteram, et, si obstent obices, arripiat aliam, donec, si ualiture sint uires, lucidum illi appareat, quod primo uidebatur obscurum. Sanctum enim canibus dare diuino prohibemur monitu, et hoc eodem ante porcos proicere margaritas.
+
+Mendaces preterea insultantes hi dicunt esse poetas, et hunc locum conantur ualidis, si possint, firmare rationibus, aientes, quod sepe dictum est, eos in suis fabulis mendacia scribere, ut puta hominem in lapidem uersum, quod omnino apparet ueritati contrarium. Preterea asserunt poetas mendaciter dicere multos esse deos, cum constet ueritate certissima unum tantum esse et illum uerum atque omnipotentem, addentes Uirgilium, Latinorum poetarum principem, recitasse Dydonis hystoriam minus ueram, et huius modi alia quedam etiam inserentes. Credo uicisse putent, uicissentque, ni esset, qui eorum uociferationes insipidas ueritate retunderet. Quid ergo? Rebar in precedentibus loco huic respondisse satis, dum, quid sit fabula, quot fabularum species, et quibus usi poete sint, et propter quid, satis late descripsi. Sed si in hanc materiam iterum redeundum est, dico poetas, uti isti uolunt, non esse mendaces. Est enim mendacium iudicio meo fallacia quedam simillima ueritati, per quam a non nullis uerum opprimitur, et exprimitur, quod est falsum. Huius UIII fore species asserit Augustinus, ex quibus, et si grauiores reliquis non nulle sint, nulla tamen scientes uti possumus absque peccato atque infamie nota, qua dicimur esse mendaces. Cuius diffinitionis intentum si equo animo prospectent poetici nominis hostes, redargutionem hanc, qua mendaces asserunt esse poetas, uiribus carere cognoscent, cum poetarum fictiones nulli adhereant specierum mendacii, eo quod non sit mentis eorum quenquam fingendo fallere; nec, uti mendacium est, fictiones poetice, ut plurimum, non sunt nedum simillime, sed nec similes ueritati, imo ualde dissone et aduerse. Et dato species fabularum una, quam uideri potius hystoriam quam fabulam diximus, sit ueritati simillima, antiquissimo omnium nationum consensu a labe mendacii inmunis est, cum sit consuetudine ueteri concessum ea quis uti posse ratione exempli, in quo simplex non exquiritur ueritas, nec prohibetur mendacium. Et si spectetur poetarum officium, non nunquam in superioribus demonstratum, uinculo huic astricti non sunt, ut ueritate utantur in superficie fictionum, et, si auferatur eis uagandi per omne fictionis genus licentia, eorum officium omnino resoluetur in nichilum. Quid plura? Si omnia, que dicta sunt in reprobationem meritam deiciantur, quod fieri posse non arbitror, hoc inreprobabile superest: *Nemo suum iure exercens officium in notam potest ob hoc infamie deuenire!* Pretor, esto in legem male meritos capitali multet supplicio, non iure tamen dicitur homicida; sic nec miles, agrorum hostium populator, dicitur predo; nec iuris consultus, etiam si minus equum clientulo prestet consilium, dum modo a iuris limite non separetur, falsidici notam merebitur; sic et poeta, quantumcunque fingendo mentiatur, mendacis ignominiam non incurrit, cum suum officium, non ut fallat, sed ut fingat, iustissime exequatur. Si tamen uelint in hoc instantiam facere: quod uerum non est, mendacium, qualitercunque dictum sit, est, si factum non sit, non tamen ulterius uires ad internitionem huius obiectionis apponam, sed queram, ut uideam, quid responsuri sint, quo nomine uocanda sint ea, que per Iohannem Euangelistam in Apocalipsi mira cum maiestate sensuum, sed omnino persepe prima facie dissona ueritati? quo ipse Iohannes? quo alia aliique, qui eodem stilo dei magnalia uelauere? Ego quidem mendacia aut mendaces, etiam si liceret, dicere non auderem. Scio tamen, dicent, quod egomet in parte dicturus sum, si roger, Iohannem scilicet aliosque prophetas ueracissimos fuisse uiros, quod iam concessum est. Preterea superaddent ab eis scripta fictiones non esse, sed potius esse figuras, et sic nuncupari debere, et per consequens figuratores eorundem scriptores. O ridendum diffugium, quasi credituri simus, quod simillimum est in cortice, mutatione seu diuersitate nominis effectus habeat diuersos efficere! Sed in hoc minus questionis sit, figure sunt; nunquid habeant in licterali cortice ueritatem, exprimant, queso. Si me hoc uelint credere, nil aliud erit quam mendacio uelare michi oculos intellectus, uti illa uelant suppositam ueritatem. Sane cum mendaces hi dicendi nec habendi sint, quia non sunt, sic nec poete, qui pro uiribus eorum inniituntur uestigiis in fingendo! Multos autem deos scripsisse poetas, cum unus tantum sit deus, negari non potest, sed minime illis in mendacium imputandum, quia non credentes neque firmantes, sed more suo fingentes scripsere. Quis enim sui tam inscius sit, ut existimet quemque in laribus phylosophie uersatum tam dementis esse sententie, ut credat deos esse quam plurimos? Si satis sani sumus, facile debemus credere eruditos uiros studiosissimos fuisse ueritatis inuestigatores, eosque eo usque, quo humanum potest penetrare ingenium, attigisse et absque ambiguitate nouisse unum tantum deum esse, ad quam notitiam deuenisse poetas eorum in operibus percipitur liquido. Lege Uirgilium, et orantem inuenies: *Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis* etc. quod epythetum nemini deorum alteri datum comperies. Reliquam autem deorum multitudinem non deos, sed dei membra aut diuinitatis officia putauere, quod Plato, quem theologum nuncupamus, etiam opinatur. Talibus autem ob diuinitatis uenerationem officio conforme deitatis dedere nomen. Sed infestos hos his non acquieturos existimo; clamabunt nempe dicentes, poetas de uero deo et unico, quem nouisse dicimus, multa scripsisse mendacia, et ob id merito nuncupari mendaces. Ego autem non dubito poetas gentiles de uero deo minus recte sensisse, et sic de eo non nunquam, quod minus uerum fuerat, scripsisse, et sic, ut isti uolunt, mendacium; sed ob id mendaces esse dicendos non puto. Sunt enim mendacium hominum saltem species duo, ex quibus primi scientes et aduertentes mentiuntur, ut ledant, aut ut non ledant, seu ut prosint. Et hi non mendaces tantum dicendi sunt, sed propriori uocabulo mentientes; secundi sunt, qui, ignorantes se mendacium dicere, mendacium dixere tamen. Et inter hos oportuna cadit distinctio. Sunt enim ex his aliqui, quorum ignorantia intolerabilis est, nec excusationem recipit aliquam, ut puta: *Cauetur lege publica, nequis ciuis ciuem priuato seruet in carcere; Gaius Sempronium debitorem suum detinuit, et a multa tutari uult ignorantia legis; que, quoniam supina uidetur et crassa, ciuem scilicet leges publicas ignorare, nocuum defensare non potest*. Sic et Christianus homo etate integer ab articolorum fidei ignorantia tutari non debet, Sunt et alii, quorum uidetur ignorantia excusanda, ut pueri, si phylosophiam non nouerint, montanus homo, si non nouerit nauticam, et cecus natus, si licterarum non noscat caracteres, et huiusmodi. Quos inter numerari possunt poete gentiles, qui, et si liberales artes, si poeticam, si phylosophiam nouerint, Christiane religionis ueritatem nouisse non poterant. Nondum enim lux illa ueritatis eterne in terris effulserat, que illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, nondum ad agni cenam inuitantes peragrauerant orbem, quoscumque uocantes! Israelitis solis hoc donum erat desuper datum, ut deum uerum et iuste cognoscerent et rite colerent. Hi, nedum quenquam ad communicandum secum conuiuium tam celebre inuitabant, sed nec accedentes, si qui fuissent exteri, admittebant. Et sic, si minus uera sentientes scripserunt de uero deo, se uera scribere arbitrantes, hac acceptabili ignorantia excusati, non sunt dicendi mendaces. Dicent, scio, quacunque ignorantia mendacium dictum sit, mendax est dicens, quod negari non potest, esto non eadem nota labefactandi sinit, qui ignorantia excusabili peccauere, quam qui crassa et supina, ut dictum est, cum illos non solum equitas, sed etiam legum austeritas habeat excusatos; et, si sic est, notam mendacii non incurrunt. Et si uelint eos omnino quomodocunque mendaces, ego illis socios addam phylosophos Aristotelem, Platonem, Socratem, aliosque, quos ipsi summe colunt, eodem sontes crimine. Extollent, reor, hi censores optimi iterum uoces in celum, in psalterio psallantes et cithara, quoniam non satis plene particula unica huius obiectionis reiecta uideatur. O insipidi, si militi uno parma confracta sit, non dum loco mota est acies integra; non ergo exultent, sed meminerint, quoniam sepissime contusi nolentes cesserint! Quod autem Uirgilio obiciunt, falsum est. Noluit quippe uir prudens recitare Dydonis hystoriam; sciebat enim, ut talium doctissimus, Dydonem honestate precipuam fuisse mulierem, eamque manu propria mori maluisse, quam infixum pio pectori castimonie propositum secundis inficere nuptiis. Sed, ut artificio et uelamento poetico consequeretur, quod erat suo operi oportunum, composuit fabulam in multis similem Dydonis hystorie; quod, ut paulo ante dictum est, ueteri instituto poetis conceditur. Posset tamen quis dignus responsione et forsan tu ipse, princeps, perquirere: ad quid hoc necessarium erat Uirgilio? Cui ut digne responsum sit, dico eum in hoc a quadruplici causa tractum. Primo, ut in eo stilo, quem in Eneida sumpserat, poeticum sequeretur morem, et potissime Homeri, cuius fuit in eo poemate imitator. Nam poete non, ut hystoriographi, faciunt, qui a quodam certo principio opus exordiuntur suum, et continua atque ordinata rerum gestarum descriptione in finem usque deducunt (quod cernimus fecisse Lucanum, quam ob caussam multi eum potius metricum hystoriographum quam poetam existimant), uerum artificio quodam longe maiori aut circa medium hystorie, aut aliquando fere circa finem inchoant, quod intendunt, et sibi adinueniunt causam recitandi, quod ex precedentibus omisisse uidebantur; ut in Odissea Homerus, qui quasi circa finem errorum Ulixis eum naufragum in litus Pheycum delatum scribit, et ibidem Alcinoi regi recitantem, quicquid illi ante diem illam post discessum a Troia contigerat, inducit. Quod uolens Uirgilius facere, cum Eneam a litore Troiano fugientem scripsisset post erutam ciuitatem, non adinuenit aptiorem locum, ad quem eum deduceret, ante quam Ytaliam intraret, Africano litore; eo enim usque semper inter Grecos hostes nauigauerat. Et cum litus Affrum in tempus usque illud a rusticis et agrestibus atque barbaris hominibus incoleretur, ut eum ad personam ueneratione dignam deduceret, et aqua reciperetur, et cuius hortatu Troianorum casus suosque recitaret, nec aliam preter Dydonem, que, et si non tunc, multa tamen post secula loca illa incoluisse creditum est, comperiens, Dydonem, tanquam si iam uenisset, eius hospitam fecit, et, ut legimus, eius iussu sua suorumque infortunia recitauit. Secundo, quod sub uelamento latet poetico, intendit Uirgilius per totum opus ostendere quibus passionibus humana fragilitas infestetur, et quibus uiribus a constanti uiro superentur. Et cum iam non nullas ostendisset, uolens demonstrare, quibus ex causis ab appetitu concupiscibili in lasciuiam rapiamur, introducit Dydonem generositate sanguinis claram, etate iuuenem, forma spectabilem, moribus insignem, diuitiis habundantem, castitate famosam, prudentia atque eloquentia circumspectam, ciuitati sue et populo imperantem, et uiduam, quasi ab experientia Ueneris concupiscientie aptiorem. Que omnia generosi cuiuscunque hominis habent animum irritare, nedum exulis atque naufragi, et in incognitam regionem deiecti atque subsidio indigentis. Et sic intendit pro Dydone concupiscibilem et attractiuam potentiam, oportunitatibus omnibus armatam. Eneam autem pro quocunque ad lubricum apto et demum capto. Tandem ostenso, quo trahamur in scelus ludibrio, qua uia in uirtutem reuehamur, ostendit, inducens Mercurium, deorum interpretem, Eneam ab illecebra increpantem atque ad gloriosa exhortantem. Per quem Uirgilius sentit seu conscientie proprie morsum, seu amici et eloquentis hominis redargutionem a quibus, dormientes in luto turpitudinum, excitamur, et in rectum pulchrumque reuocamur iter, id est ad gloriam. Et tunc nexum oblectationis infauste soluimus, quando, armati fortitudine, blanditias, lacrimas, preces, et huius modi in contrarium trahentes, constanti animo spernimus, ac uilipendentes omittimus. Tercio curat Uirgilius in laudibus Enee ad honorem Octauiani Cesaris Iuliorum genus extollere; quod peragit, dum illum lasciuias et inmunditias carnis et muliebres delicias robore mentis spernentem atque calcantem ostendit. Quarto intendit sublimare Romani nominis gloriam, quod satis facit, dum execrationes moriture Dydonis describit. Nam per eas bella Cartaginensium cum Romanis et triunphi, quos ex eis Romani consecuti sunt, intelliguntur, in quibus Romanum nomen satis extollitur. Et sic non mendax fuit Uirgilius, ut minime intelligentes existimant, nec alii etiam, si qui sint, eo modo fingentes.
+
+Uolunt insuper atque clamitant, execrantes poeticum nomen, omnino abolenda esse poetarum carmina, eo quod lasci uiis et nugis deorum gentilium referta sint; nec modo aliquo tolerabile, quod uni eidemque deo plures attribuantur forme atque nomina, ut poete faciunt suo Ioui uel aliis. Stulti militis more certamen intrant aduersarii nostri, qui tanto nocendi hostibus fertur impetu, ut sibi ipsi non uideat; ex quo sepe fit, ut, quos in alterum parat ictus, inermis ipse suscipiat. Ego autem his obiectionibus, in unum coaceruatis inuolucrum, satis esse responsum in precedentibus arbitrabar, in quibus scriptum sepissime memini sub formis uariis, lasciuiis, et nugis, atque nominibus honestos ac sapidos claudi sensus. Quos etiam pro uiribus ingenii mei, amoto fabuloso cortice, aperuisse recordor. Actus uero deorum gentilium illecebres, quocunque modo a poetis, a comicis potissime, descriptos, nec laudo nec commendo, quin imo detestatus sum, et tam scriptores in hoc quam ipsos actus uituperandos existimo. Amplissima quidem fingendi est area, et pleno semper fictionum cornu poesis incedit; non ergo deficiebant quibuscunque sensibus honestissima tegumenta. Sane querela hec iam diu sublata est atque sopita. Nam que in scenis atque theatris a mimis et histrionibus, atque parasitis, et huius modi hominibus enormia canebantur olim, omnino abstulere atque reprobauere Romani ueteres, Cicerone teste, et ipsam scenam et artem ludricam damnauere, agentesque nota multauere censoria, et eos amouere tribubus. Sic etiam pretorum edicto cautum est, qui artis ludrice pronuntiandiue causa in scenam prodirent, ipso facto haberentur infames. Porro post Constantinum Cesarem et Siluestrum pontificem pullulante undique et in dies excrescente fide catholica, talium comicorum seu scenicorum carmina obsoluerunt a seculo, et remanserunt illustrium et laudabilium libri et opuscula poetarum, qui res gestas et naturales augustiore stilo, artificioso scemate, facundiore locutu sub congruo fictionum et ymaginum tegmine protulerunt. Et sic, quos semideus Plato urbe pellendos iusserat, et aduersus quos hi nostri ueritatis ignari clamitant, iam exterminati sunt et abiecti. Uerum ut aliquid his responsoribus nostris particule obiectionis altere responsum sit, dico, si ante initam pugnam prudentes, quibus in locis feriri possent, acutius inspexissent, uidissent profecto, quod ipsi poetis gentilibus obiciunt, in se retorqueri telum, nec Iouem nunc celi deum, nunc etheris ignem, nunc aquilam, nunc hominem, seu quibus mauis formis a poetis descriptum mirarentur, si meminissent ipsum uerum et unicum deum nunc solem, nunc ignem, nunc leonem, nunc serpentem, nunc agnum, nunc uermem, nunc etiam lapidem a sacris describi licteris. Et eodem modo uenerandissimam matrem nostram ecclesiam, quam aliquando mulierem amictam sole, aliquando mulierem indutam uarietate, aliquando currum, ali quando nauim, aliquando arcam, domum, templum et huius modi uocari sacra demonstrant uolumina, quod et de Uirgine genitrice et de humani generis hoste memini legisse sepissime. De nominum multiplicitate, quod dicam, habeo istud idem! Innumerabilia fere apud nostros deo attribuuntur, et totidem Marie uirgini atque ecclesie, et hec non absque misterio facta sunt, sicuti nec poete fecerunt. Quid ergo inaduertentes hi rugiunt? Liuore quidem impellente, stare nollent, quod ipsi non noscunt.
+
+Porro zelantes hi suasores criminum poetas affirmant. Qua in accusatione si distinguerent, forsan pro parte concederem eos esse uictores. Constat enim satis non nullos iam dudum inhonestos fuisse comicos, seu eorum scelesto sic suadente ingenio, seu sic euo tunc exquirente corrupto; nec non et Nasonem Pelignum clari, sed lasciuientis ingenii poetam, Artis amatorie composuisse librum, in quo, et si multa suadeantur nepharia, nil tamen minus oportunum, cum nemo sit tempestate hac adeo demens iuuenculus aut simplex puellula, que, mouente illecebri appetitu ingenium, longe, ut in id ueniat, quod exoptat, acutiora non nouerit quam is, qui se talium preceptorem fore precipuum arbitratus est, doceat. Si igitur minus hi, quos non nunquam abiciendos diximus, honestatem facultatis poetice seruauere, quid alii, splendida honestate conspicui, hanc incurrere meruere notam, et una cum turpibus accusari ? Equidem patiendum non est ! Et ob id, ut pateat, cur ab his accusentur illustres, queso dicant, nunquid Homeri carmen unquam legerint, nunquid Exiodi, Uirgilii, Oratii, Iuuenalis, et aliorum huius modi plurium; et, si se legisse fateantur, exprimant, quorsum has criminum suasiones inuenerint, ut ipsi uidentes, quod nondum uidimus, cum eis male meritos condemnemus. Attamen rogare superfluum est! Quis autem, accusatione audita, non percipiat, quia nunquam legerint, cum liquido debeamus credere, si uidissent, in tam stolidam sententiam non uenissent ? Arbitror tamen ex questione tali hos scelus sceleri addituros; nequeunt enim tacere, tanto pauore tenentur, ne ob taciturnitatem minus omnia nouisse credantur, dicentque elata facie, totis loquentes buccis, et omni frontis amoto rubore, quasi ex hoc summe laudandi ueniant: *Quid has nugas uiderimus? Uaph! nec uidimus, nec uidisse uolumus, maioribus operam damus! O bone deus, ab eterno opere tuo si uelis pausam summere, potes, et, si diuinitatis tue appeterent oculi, posses in somnum ire, si uelles, rem tuam isti curant! Tibi noctes insomnes hi ducunt, tibi suos sudores impendunt! Primum quippe mobile moueant reor, dum maioribus operam prestant*. Magnum est, multum est, et talium, si pateris, dignus labor! O ignaue hominum mentes, non aduertunt, dum alios tam prudenter flocci faciunt, quam misere suam ignorantiam detegant! Possumus etenim nos, si stultiores eis non simus, uidere satis, quam iusta sit eorum accusatio, quam sancta atque toleranda sententia. Sane ne sit, qui arbitretur, me responsum hoc futurum ex meditatione friuola uaticinari, confiteor, quoniam in hoc a certissima coniectura deducor. Audiui iam dudum interrogationi simili non nullos etiam fastidiosius respondentes, et, quod michi grauius fuit, uirum quendam, etate uenerabilem et sanctitate, alias ac doctrina precipuum, non respondentem, sed motu proprio longe exacrabilius obloquentem. Non mentior, deus nouit, rex inclite! Erat, ut tunc uisum est, uir iste adeo poetici nominis hostis infestus, ut illud non nisi stomachans proferre uideretur, quod, ubi minus honestati sue oportunum erat, ostendit. Nam mane quodam in generali studio nostro, legens in cathedra sacrum Iohannis Euangelium auditoribus multis, cum fortuito in hoc incidisset nomen, accensa facie, flammeis oculis, et altiori solito uoce, totus frendens multa in poetas enormia dixit; et postremo, ut eius appareret iustitia, inquit et fere iuramento firmauit, se neque uidisse, nec unquam aliquem ex poetarum libris uidere uoluisse. O sancte deus! Quid ignari dicturi sunt, si sic alias eruditus homo, annis grauis et autoritate, locutus est? Poterat ne loqui stultius ab insano? Uellem ego scire, si non uiderunt, si non cognouerunt, si maioribus uacant hi censores egregii, unde poetas criminum suasores agnoscunt? Quid circa eis incognita latrant? Quid non ydonei iudices, de incognitis laturi sententiam rostra conscendunt? Quid nedum inaudita, sed nec requisita parte sententias fulminant! Forte inquient Sacro inspirante Spiritu tam seuerum se in poetas ferre decretum. Possibile dicerem, si crederem Sanctum Spiritum tam spurcidas nedum inhabitare, sed intrare animas. O scelus impium, o exacrabile malum, o detestanda temeritas, audere cecum natum in propatulo de coloribus ferre sententiam! Sic olim, ut isti presides uenerandi faciunt, audiui Phoroneum apud Argiuos, Lygurgum apud Lacedemones, Mynoem apud Cretenses, et apud Mirmidones Eacum factitare solitos. Sed, ut eo ueniam, quo fert animus, quicquid isti reuerendi iudices blaterent, non sunt, ut ipsi uolunt, poete criminum suasores; quin imo, si sana mente et non liuore insano perciti eorum legantur uolumina, impulsores inuenientur nunc suauissimi nunc acerrimi, pro exigentia temporis, in uirtutes! Quod ne tam paucis uerbis uidear probasse contentus, libet ante obstrepentium oculos apponere saltem pauca, ex quibus possint ueritatem hanc, si uelint, agnoscere. Et, omissis Homeri monitis, qui ob Grecas licteras Latinis minus familiaris est, si uelint, legant et perlegant, que sint in Eneida ad patientiam laborum emergentium exhortationes Enee ad socios, quis ardor illi pulchre per uulnera mortis pro salute patrie fuerit, que erga patrem pietas, quem humeris per ardentes undique domos et ruentia templa, perque medios hostes et mille uolantia tela deuexit in tutum, que in Achemenidem hostem clementia, quod robur animi ad illudendas frangendasque amoris petulci catenas, que iustitia atque munificentia circa amicos et exteros in exhibendis muneribus bene meritis, ludis in anniuersario Anchisis patris apud Acestem peractis, que prudentia, quanta circumspectio in descensu ad Inferos, que genitoris ad eum suasiones ad gloriam, que eius in iungendis amicitiis solertia, quam grandis comitas fidesque in conseruandis susceptis, quam pie in Pallantis amici morte lacrime, que eius ad filium persepe monita? Quid multa referam? Assint oro, assint hi in poeticum rugientes nomen, librent huius poete uerba, sententias ponderent, et, si patitur animus, fructum ex his, qui potest, exprimant; et, si deo gratum erit, uidebunt, nunquid poeta hic in malam frugem suasor sit. Profecto si rite deum nouisset et coluisset Uirgilius, nil fere preter sanctum eius in uolumine legeretur! Et si dicant leges non pati quicquam approbari testimonio unius, Uenusinum insuper Flaccum suscipiant, Persium Uulterranum, Iuuenalem Aquinatem, quorum satyricum carmen tanto uirtutis impetu in uicia uiciososque inuehitur, ut eos exterminare uideatur. Si hi ergo alii plures satis sunt taceant isti, qui suasores criminum poetas accusant, et rabiem suam mansuetudine doment, nec dedignentur discere, prius quam uelint aliorum labores ridendo iudicare iudicio, ne, dum in alios sue stolide iniquitatis tela coniciunt, in se ultionis diuine fulmina prouocent.
+
+Aiunt post hec insidiantes acerrimi poetas esse mentium seductores, eo quod dulcisono carmine, lepido sermone, accurata atque ornata oratione, ineptias suas legentibus ingerunt, et sic, quo minime oportunum, lectores seducunt insipidos. Quis ignarus et qui poetas non uiderit, ut ipsi obiectores ignari sunt, nec poetas uiderunt illustres, et, si uiderunt, ingeniorum suorum ignauia non intellexerunt, non credet facile hos optime, iuste, sancteque in poeticum carmen inuehere? Hoc uideat deus, et hi uideant, quibus ab eo lumen intellectus concessum est! Tu autem, cytharista celestis, Dauit, solitus dulcedine carminis furores sedare Saulis, si suaue aliquid, si mellifluum cecinisti, lyricum tuum carmen absconde! Et tu, Iob, qui labores tuos atque patientiam heroico metro scripsisti, si lepidum, si ornatum sit, idem facito, una cum aliis sacris uiris, qui ethereo uersu diuina cecinere misteria; et, quod his dico, dictum sit Orpheo, Homero, Maroni, Flacco et aliis, postquam eo uentum est, ut inueniantur, qui dicant impune, quoniam seducere mentes hominum sit dulcisone, lepide, accurate metricas orationes effundere. O Baui et tu, Meui, letamini, postquam damnantur isti, tempus, quod minime rebar, uobis concessum est, et locus preparatus amplissimus! Scio, dicent se dixisse perniciosum ineptias sonoro scripsisse carmine et legisse. Erat, fateor, additio hec non parui momenti, ni in precedentibus sepius esset ostensum, quales sint, quas isti accusant, ineptie illustrium poetarum, et ob id, quod maximum existimabant, in nichilum resolutum est. Attamen, ut in hoc directius ueniam, quia seductores mentium dicunt esse poetas, primo scire uelim, cum multi sint, qui ex his poete sint, qui seductores sint mentium? Et quis dubitet? nullos dicere possunt preter quos student. Quos autem studeant, accusatio ipsa demonstrat. Si deo placet, zelantes hi amant, procantur, et mulierculis ridentibus applaudent oculis, amatorias licterulas dictant, componunt rithimos, et cantiunculas excudunt, quibus affectiones suas et suspiria expromant, et, deficientibus ingenioli uiribus, pro oportuno subsidio ad instructores amatorie artis euolant. Hinc Catuli, Propertii et Nasonis uolumina euoluunt, et ab ineptis talium suasionibus, lepidis descriptis carminibus, et uerborum facili exornatis contextu, tanquam in hoc toto inclinati pectore, uolentes trahuntur, seducuntur, atque tenentur; hinc poetarum illecebras cognouere; hinc ingrati preceptores accusant suos, eosque seductores mentium dicunt, quos ipsi, non rogati, sponte sua secuti sunt. Magnis igitur, imo permaximis uacant redargutores nostri, non enim paruum est amori obsequi, cuius uiribus primo Phebus, inde Alcides, monstrorum domitores, cessere! O quam satius tacuisse fuisset ignaris, quam in suum dedecus emisisse uoces! Nam, si prospectent, dum poetas acusasse rentur, se ipsos aduertent monstrasse culpabiles; ex hac enim accusatione, que sint eorum studia, que desideria, que iustitia manifeste cognoscimus. Quid enim de his arbitrari possumus, si puella lasciuis gestibus, petulcis oculis, blandis uerbis spem polliceatur infaustam, postquam a mutis, seu tacitis carminibus seducuntur? Erubescant igitur miseri, et in melius insanum suum reforment consilium, prospectentque Ulixem, gentilem hominem, non mutorum carminum, sed mellifluos syrenarum cantus spreuisse tanquam nocuos atque transisse. Et, ut aliquid circa uim uocabuli dictum sit, quod tanquam detestabile poetis obiciunt, uidisse debuerant, quoniam, et si Christo, saluatori nostro, a Iudeis obiectum sit, qui illum ignominiose seductorem dixere, non tamen semper in malam partem sumendum fore. Nequiuere enim illi abutentes infandi homines uim ueterem surripuisse; potest enim quandoque in bonam partem sumi seducere, nam rem curantes pastoriam ab infectis armentis non dum infectos egritudine boues seduxisse, solertis pastores est; et sic non nunquam eruditi homines generosos animos ab his, qui morbo uiciorum laborant, suis seducunt monitis. Quorsum poetas illustres sepissime seducere credulos reor, et eos facere meliores, ubi hi, seducti tractique suo, non poetarum minus etiam honestorum crimine, in malam frugem, si possint, conantur ostendere. O bone Iesu, auerte pestem hanc ab ignaris credulis, et hos loquaces corripe, ac adeo instrue, ut exemplo tuo uelint prius facere quam docere!
+
+Symias preterea phylosophorum ex his non nulli, qui se ceteris preferunt, dicunt esse poetas! Uerum non satis certum habeo, an ut hominibus risum incutiant, uti non nunquam suis scomatibus mulierculis faciunt, an potius ex animi sententia, quia sic credant, seu mentis nequitia, ut irrideant, istud euomant. Primum quippe deberet indignanti animo a prudentibus tolerari, dum cernerent ab ignaris ex uiris conspicuis ridicula confici uulgo, cum passim per triuia asini infulati, et falerati sues, ac, ex quo mauis genere, belue, fimbriatis nec non et uariatis pellibus incedentes amicti, comperiantur facile, ex quibus decentius quis uolens posset confingere talia. Si uero credentes asserunt, aut irrident, utrumque tam stolide quam nequiter agunt! Est enim symiis, ut alias dixisse meminimus, hoc de more a natura infixum, ut uelint, dum possint, uidentes quoscunque hominum actus imitari; et sic uidetur hos uelle poetas imitatores, et inde symias esse phylosophorum. Quod minime ridiculum esset; honesti quidem, ut plurimum, homines fuere phylosophi et bonarum artium repertores. Sed falluntur indocti, nam, si satis intelligerent poetarum carmina, aduerterent eos non symias, sed ex ipso phylosophorum numero computandos, cum ab eis nil preter phylosophie consonum iuxta ueterum opiniones fabuloso tegatur uelamine. Preterea imitator simplex in nullo exorbitat a uestigiis imitati. Quod quidem in poetis minime cernitur, nam, esto a phylosophicis non deuient conclusionibus, non tamen in eas eodem tramite tendunt. Phylosophus, ut satis patet, silogizando reprobat, quod minus uerum existimat, et eodem modo approbat, quod intendit, et hoc apertissime, prout potest; poeta, quod meditando concepit, sub uelamento fictionis, silogismis omnino amotis, quanto artificiosius potest, abscondit. Phylosophus stilo prosaico ut sepius, et eius fere paruipendens ornatum, scribere consueuit; poeta metrico, summa cum cura exquisito decore conspicuo. Phylosophorum insuper est in ginnasiis disputare; poetarum in solitudinibus canere. Et, cum ista inter se non conueniant, non erit, ut aiunt, symia phylosophorum poeta. Si symias dicerent eos esse nature, posset forte equiore animo tolerari, cum pro uiribus, quicquid ipsa, quicquid eius opera ratione operantur perpetua, poeta celebri conatur describere carmine. Quod si intueri uelint isti, uidebunt formas, mores, sermones et actus quorumcunque animantium, celi syderumque meatus, uentorum fragores et impetus, flammarum crepitus, sonoros undarum rumores, montium celsitudines, et nemorum umbras, atque discursus fluminum adeo apte descriptos, ut ea ipsa paruis in licterulis carminum inesse arbitrentur. In hoc ego poetas esse symias confitebor, quod ego honorabilissimum reor opus, in id scilicet arte conari, quod agit natura potentia. Sed quid plura? Esset satius talibus, agere si possent, ut nos una secum efficeremur symie Ihesu Christi, quam sibi incognitos poetarum irridere labores, cum contingat sepissime tentantes alienum pruritum scalpere, in suum aliorum cruentas ungues cum anxietate sentire.
+
+Hi equitatis, imo iniquitatis arbitri, feruida rabie cupientes poetici nominis exterminium, quasi pauca in illud dixerint, altisono insuper clamitant hinc inde boatu: o insignes uiri, o diuino redempti sanguine, o gratus deo populus, si qua pietas, si qua deuotio, si quis Christiane religionis amor, si quis dei timor uobis est, hos infaustos poetarum libros abicite, flammis exurite, et uentis seruandos exhibete cineres! Eos enim habere domi, eos legere, eos etiam ullo modo uelle uidere, exitiale crimen est! Animas letali ueneno inficiunt, uos in Tartara trahunt, et celestis regni exules in eternum faciunt. Post hec, aucto clamore, Ieronimum in testem inuocant, eumque dicentem aiunt in epistula ad Damasum de filio prodigo: Demonum cibus sunt carmina poetarum! Et his ac similibus multis toto gucture ignaros auditores intonant. O pietas, o prisca fides, o dei patientia grandis, quid pateris ? Quid, rerum conditor, in erectas turres, quid in celsos uertice montes fulmina torques? Hi, sanctissime pater, hi feriendi sunt, qui dolosa lingua atque mendaci aliorum et persepe innocuorum exitio sibi inanem aucupantur gloriam! Medici errores suos terra tegunt, hi prohibitionibus atque flammis suas conantur ignorantias occultare. Quis simplex homo hos audiat, quin arbitretur poetas perniciosissimos esse homines, diuini nominis hostes, contubernales demonum, inmites, maleficos, scelestis semper uacantes operibus, quibus nulla bonarum artium cura, nulla pietas, nulla fides aut sanctitas sit? Et sic horum ignorantium opere et iniquitate consequuntur celebres uiri ignominiam, quam minime meruere. Sed spero, uidebit deus aliquando. Nos autem uideamus, si possumus, quale sit hoc tam inexpiabile malum, quod hi conmitti clamitant, si teneantur, si uideantur, aut legantur carmina poetarum. Que horum contineant libri, que suadeant, que damnent, que doceant, iam satis supra declamatum est. Sed eis omissis, uolo, aduersus ueritatem hos scelesta omnia scribere atque suadere lectoribus. Quid tandem? gentiles fuere homines, non Christum nouere, suam extulere, quam sacram arbitrabantur, religionem, fictiones edidere, gratissimos et conmendabiles utero persepe gerentes fructus. Sed quid inde? Queso ego hos elegantissimos clamatores, dicant, nunquid illis prohibitum sit ab aliqua ueteri seu noua doctrina, deorum suorum scelera, quo uellent, in stilo describere? Non equidem reor, nec etiam christiano fingenti, dum modo sane intellecta fictio aduersus catholicam ueritatem exenterata nil pariat. Si non prohibitum est, si hos legere non leges prohibent neque prophete, non sacre pontificum sanctiones, quid tenere, quid legere mali est ? Inquient, quoniam seductores sint mentium dulcedine sua. Huic obiectioni paulo ante responsum est; uerum si hi imbecilles sunt atque tractabiles, sibi caueant, memores prouerbii ueteris, quo prohibetur, hos certamen lapidum non intrare, quibus sit galea uitrea. Fateor tamen ultro longe melius fore sacros studere libros quam istos, etiam si optimi sint, studentesque acceptiores esse reor deo, pontifici summo, et ecclesie; uerum non omnes, nec semper eadem trahimur affectione, et sic non nunquam ad poeticos trahuntur quidam. Et, si trahimur, uel sponte nostra in eos imus, quod hoc crimen, quod malum est? Possumus impune mores barbaros audire, ipsos, si uelimus, suscipere barbaros, eis hospitalitatem exhibere, eis, si petant, ius dicere, cum eis amicitias iungere, conuiuia celebrare; poetarum libros legere, si deo placet ab his uiris doctissimis prohibemur! Manichei, Arrii, Pelasgiique, et aliorum heresiarcarum execrabiles errores ut noscamus, nemo prohibct, quin scrutemur; uersus autem legisse poeticos, horrendum, ut hi clamitant, imo letale crimen est! Ioculatores in quadruuiis ut plurimum inhonestos ludos agentes inspicere possumus, hystriones in conuiuiis turpia canentes audire, nebulones in popinis, lenones in lupanaribus blasfemantesque pati, nec ob id in Tartara trahimur; poetica legisse poemata nos eterni regni facit extorres! Pictori etiam in sacris edibus fas est pingere Tricerberum canem, Ditis obseruantem limina, Charonem nautam, Acherontis uada sulcantem, Erinas ydris accinctas accensisque armatas facibus, ipsum Plutonem, infelicis regni principum, damnatis supplicia inferentem; poetis sonoro carmine hec eadem scripsisse nephas, et irremissibile lectori crimen est. Pictori eidem concessum, in aulis regum et nobilium uirorum amores ueterum, deorum scelera hominumque, et quecunque cuiuscunque commenta pingere, nullo patrum prohibente decreto, et hec a quibuscunque pro libito intueri permissum est; poetarum inuenta, ornatis linita licteris, plus a sapientibus lecta uolunt mentes inficiant, quam picta ab ignaris inspecta. Quid multa ? Deficio, fateor, uolens, si possem, aduertere, quibus uiribus, qua potentia, liuor edax et ignorantia hos boatores in tam grandem dementiam potuerit impellere. Scire saltem debuerant, quia uas electionis testatus est, scire malum, malum non esse, sed operari; et ipsi nouissimi preceptores, credo, ut a suis mulierculis prudentiores habeantur, et inde pinguiores consequantur offas, non uerentur dicere, nedum dicam scire, sed poetas legere perniciosissimum esse! O fastidium audire, etiam si omnino despiciendi sint poete, nepharium fore, si uideris, margaritam ex luto colligere, quasi astergibile lutum illam minus fecerit preciosam. Nec erubescunt interpretes hi hac presumptuosa atque generali prohibitione sua uelle ex ueritate fieri mendacium, si dixerit aliquando poeta, imo eos dixisse toto denegant ore! Ridiculum est audire humani generis hostem dyabolum potuisse uerbum bonum aliquando dixisse, poetas autem, esto aduersus conscientiam paulo ante malos esse concesserim, cum forte non nullis preter gentilitiam maculam nil inhonestum iure posset obici, uerbum bonum dicere nequiuisse. Uocatur etiam non nunquam a sacris hominibus in testimonium dyabolus, inuocasse poetam horum accusantium autoritate irremissibile crimen est! Sed nunc hos prohibitores et in exilium poetarum precones oro, dicant, quid magis quam phylosophia potuit peccasse poesis? Ueritatis quippe optima indagatrix phylosophia est, comperte uero sub uelamine seruatrix fidissima est poesis; si minus recte sentiat illa, non potuit rectum ista seruasse. Pedissequa est, domine uestigia imitetur necesse est; si deuiet illa, et hec, ut exorbitet, a necessitate cogitur. Quid ergo, cum gentiles phylosophos allegemus ore pleno eorumque seruemus sententias, et nil fere nisi eorum uallatum autoritate firmemus dicta poetarum poetasque horrescimus, atque detestando damnamus ? Extollitur Socrates, honoratur Plato, colitur Aristotiles, ut de reliquis sinam, qui omnes fuere gentiles et persepe damnatis opinionibus erronei homines; Homerus ab obiurgatoribus nostris pellitur, damnatur Exiodus, Maro despicitur atque Flaccus, quorum figmenta nil aliud sentiunt quam disputationes illorum. Quorum quoniam dogma student et ex his, esto cum difficultate, non patiente ingenio, quedam principiola sumpserunt, quasi intellectum conmendant! Poetarum uero quoniam scripta negligunt, et sic non intelligunt, despiciunt, et condemnant. Attamen quicquid clamitent, quicquid latrent, quicquid iubeant uel suadeant, si phylosophorum scripta, si barbarorum gesta, si hereticorum perfidia legi possunt, et poetarum uolumina absque piaculo legi, teneri, audirique possunt, mente tamen integra atque constanti, ne, si quando aliquid in orto doxam dicerent fidem, tanquam ab illa exteri se lectores labefactari permittant. Nunc autem superest in extremum horum clamorem paxillum acrius instandum atque prolixius, quoniam ea celeberrimi atque sanctissimi hominis autoritate precedentia omnia firmasse se credunt. Dicunt igitur clamitantes Ieronimi uerbum ad Damasum papam: Demonum cibus sunt carmina poetarum! Quod, si satis iam dicta percepissent, a nobis etiam firmatum aduertissent, et potissime ubi damnatam comicorum spurcitiem atque abiectam semel et iterum ante iam diximus. Sed quoniam, nulla poetarum facta distinctione, inuidentie offuscati caligine, in quoscunque ceci irruunt, propulsanda eorum ignauia est, et ipsi in perpetuum cogendi silentium. Si igitur epistulas, si uolumina Ieronimi, si hanc eandem, quam producunt in testem, seu cuius autoritate damnatos poetas uolunt, studiose legissent, inuenissent profecto uerbum hoc a Ieronimo declaratum, et eius sensum appositum, atque obiectionem, quam faciunt, esse solutam, et potissime ex figura mulieris captiue, raso capite, deposita ueste, resectis unguibus et pilis ablatis, Israelite matrimonio copulande. Et si religiosiores atque delicatiores sanctis doctoribus esse non uelint, comperient, hunc demonum cibum, non solum non reiectum flammis, ut iubent, inmissum, sed cum diligentia seruatum, tractatum, atque gustatum a Fulgentio doctore atque pontifice catholico, ut apparet eo in libro, quem Mithologiarum nuncupat ipse, in quo elegantissimo stilo descripsit poetarum fabulas, exponendo. Equo modo Augustinum, doctorem egregium, comperient non horruisse poesim, nec poetica carmina, quin imo solerti uigilantia studuisse, et intellexisse; quod, uolentes negare, non possent, cum sepissime in suis uoluminibus sanctus homo Uirgilium aliosque poetas inducat; nec fere unquam Uirgilium absque alicuius laudis titulo nominat, Sic, ut iterum dixerim, Ieronimum, doctorem eximium atque sanctissimum et trium linguarum mirabiliter eruditum, quem ignorantie eorum hi in testem trahere satagunt, tanta poetarum carmina diligentia studuisse percipient, atque seruasse memorie, ut nil fere absque eorum testimonio firmasse uideatur. Uideant, si non credunt, inter alia libri eius Hebraicarum questionum prologum, et aduertant, nunquid eum totum Terrentianum fuisse sentiant, uideant, nunquid sepissime Horatium atque Uirgilium sibi quodammodo assertores inducat, et non solum hos, sed et Persium aliosque. Legant insuper eiusdem facundissimam ad Agustinum epistulam rimenturque, nunquid in ea inter illustres uiros uir doctus poetas, quos ipsi tanto clamore confundere, si possint conantur, enumeret. Porro, si nesciunt, perlegant Actus apostolorum, et sentient, nunquid Paulus, uas electionis, uersus poeticos studuerit et nouerit. Inuenient quippe eum non fastidisse, in Ariopago aduersus Atheniensium obstinationem disputantem, uti testimonio poetarum, eumque alibi Menandri comici carmine usum, dum dixit: *Corrumpunt mores bonos coloquia mala!* Et Epimenidis poete, si memini, allegat uersiculum, qui aduersus hos aptissime dici posset, dicens: *Cretenses semper mendaces, male bestie, uentres pigri!* Et sic non, qui ad celum usque tertium raptus est, quod isti sanctiores uolunt, peccatum uel turpe arbitratus est legisse atque didicisse poetarum carmina. Insuper perscrutentur, quid scripserit Dyonisius Ariopagita Pauli discipulus et Christi martir egregius, in suo Ierarchie celestis libro. Ex intentione quippe dicit, prosequitur atque probat diuinam theologiam poeticis fictionibus uti, inter alia ita dicens: *Et enim ualde artificialiter theologia poeticis sacris formationibus in non figuratis intellectibus usa est, nostrum, ut dictum est, animum reuelans, et ipsi propria et coniecturali reductione prouidens, et ad ipsum reformans anagogicas sanctas scripturas; et alia multa, que ad hanc sententiam subsequuntur*. Et, ut reliquos postremo sinam, quos aduersus bestialitatem horum possem inducere, nonne ipse etiam dominus et saluator noster multa in parabolis locutus est, comico conuenientibus stilo? Nonne et ipse aduersus Paulum prostratum Terrentii uerbo usus est, scilicet durum est tibi contra stimulum calcitrare ? Uerum absit, ut putem Christum dominum a Terrentio, quantumcunque diu ante fuisset, quam hec dicta sint, uerba assumpsisse! Sufficit michi satis esse adfirmandum prepositum et Saluatorem nostrum uoluisse quandocunque uerbum suum atque sententiam ore Terrentii fuisse prolatum, ut appareat non omnino esse cibum demonum carmina poetarum. Quid nunc inquient boatores illustres? Clamitabuntne? insultabunt aduersus carmina poetarum a suomet teste reprobati et aliorum plurium sanctorum uirorum testimonio uicti atque repulsi? Clamitabunt equidem, insuperabilis eorum rabies est! Sed quam iuste, tu uideas, rex optime, uideantque, quibus ratio magis amica est, quam obstinata horum proteruia. His autem tam absolute damnantibus iustissimus iudex, deus, aliquando retribuet inuidentie meritum, et eadem eis metietur mensura, qua ipsi aliis metiuntur.
+
+Perminimum uisum est latratoribus nostris conatus exposuisse omnes, ut e domibus ac e manibus hominum, si potuissent poetas excluderent! Et ideo ecce, iterum agmine facto, irruunt, et, armati Platonis autoritate, infando guttare sonoras uoces eructant, aientes, Platonis iam dicti iussu poetas urbibus esse pellendos; inde, ut Platoni deficienti subueniant, superaddunt; ne suis lasciuiis ciuium mores inficiant! Cui obiectioni, et si satis in superiori responsum uideatur, non pigebit iterum latius respondisse. Maximam igitur fateor phylosophi huius autoritatem esse, nec spernendam, si sane intellecta sit; de sensu cuius profecto hi, aut nichil, aut peruerse sentiunt, ut apparebit. Ostensum tamen illis est, poetas sponte sua solitudines habitare, quam ob rem illos montanos et ineptos homines nuncupabant. Si autem uiolenter urbes incolerent, quid dicerent morsores hi ? Dicerent eos esse tyrannos! Si uero nunc uelint sententiam uertere et eos cultores urbium dicere, falsum est. Constat Homerum inter aspreta scopulorum et montana nemorum, post peragratum orbem, extrema cum paupertate litus Arcadum habitasse, et ibidem mente uidens, luminibus tamen egritudine captus, ingentia illa atque admiranda uolumina non Ybleo, sed Castalio melle perlita Yliadis et Odissee dictasse. Uirgilius autem, ingenio non minor Homero, urbe Roma, tunc rerum domina, neglecta, atque Octauiano Cesare, totius orbis principe, cuius singulari letabatur amicitia, omisso, quesiuit sibi haud longe a Neapoli, Campanie inclita ciuitate tunc etiam deliciis abundante et ocio, semotum locum quieto atque solitario litori proximum, ut magni spiritus homo, Iohannes Barrilis, aiebat, inter promontorium Posilipi et Puteolos, uetustissimam Grecorum coloniam, ad quem nemo fere, nisi eum quereret accedebat; in quo post Georgicum carmen celestem decantauit Eneydam. Cuius selecte solitudinis Octauianus prestare testimonium uolens, cum fecisset eiusdem Uirgilii a Brundisio ossa referri, haud procul ab electa solitudine tumulari iussit, secus eam uiam, que adhuc Puteolana dicitur, ut eo iacerent mortua, cuius elegissent in uicinio uiuere. Et, ne semper per antiqua uagemur, que oppugnatores, quantumcunque fausto testimonio roborata sint, negant facile, Franciscus Petrarca, celestis homo profecto et nostro euo poeta clarissimus, nonne, spreta Babilone occidentali atque pontificis maximi beniuolentia, quam omnes fere Christiani summopere cupiunt et procurant, et pilleatorum orbis cardinum aliorumque principum, in uallem clausam abiit, insignem Gallie solitudine locum, ubi Sorgia, fontium rex, oritur, et ibidem omnem fere floridam iuuentutem suam, uillici unius contentus obsequio, meditando atque componendo consumpsit ? Fecit equidem, stant uestigia stabuntque diu, parua domus et ortulus, et, dum deo placet, testes uiuunt plurimi! Si ergo, ne plures recitem, sic est, minime edepol oportunum est, ut in hoc quis labores impendat, ut abeuntes ultro poetas urbibus pellat. Uellem ego tamen ab istis audire, nunquid existiment Platonem, dum librum sue Reipublice scripsit, in quo hoc mandatur, quod isti aiunt, intellexisse de Homero, scilicet, si urbs illi placuisset, eum urbe fuisse pellendum ? Nescio, quid responsuri sint, ego autem non credo, cum de eo multa laudanda iam legerim. Hunc enim sacratissime Cesarum leges omnium uirtutum patrem uocitant, et sepissime eorum latores, ut illas maiori ueneratione dignas facerent, et quodam sacro sancto testimonio roborarent, inter eas non nunquam Omeri carmina miscuere, ut in fine prohemii codicis Iustiniani Yliadis legitur carmen, et in eodem sub titulo de iustitia et iure, sic et de contrahenda emptione, et de legatis et fidei conmissis, et aliis locis, ut minus credentes possunt in pandecta Pisana cognoscere. Hunc insuper in suum ciuem plures Grecorum egregie ciuitates, eo etiam mortuo et paupere, uoluere, et de hoc inter se mouere litigium, ut comprendi potest liquido per uerba Ciceronis in oratione pro Archia, dum dicit: *Omerum Colophonii ciuem dicunt esse suum, Chii suum uindicant, Salaminii repetunt, Smirnii uero suum esse confirmant, itaque etiam delubrum eius in oppido dedicauerunt; permulti alii preterea pugnant inter se atque contendunt. Hec Tullius. Quod ego etiam testari a uetustissimo Greco carmine, satis inter eruditos uulgato, legisse memini, sic aiente: hepta dierizousin poleis dia rizes hOmerou; Samos, Smurne, Khios Kolophon, Pilos, Argos, Athenai quod latine sonat : Septem litigant ciuitates de radice Omeri: Samos, Smirne, Chios, Colophon, Pilos, Argos, Athine*. Hunc preterea ipse Plato in eodem libro Rei publice aliisque persepe conclusionum suarum inducit in testem. Si igitur uirtutum pater a legibus habitus est, si legum decus, si tot ciuitatum ciuis etiam repetitus, si a preceptore ipso Platone testis assumptus, stultissimum est arbitrari Platonem idem prudentissimum uirum, talem poetam urbe pellendum iussisse! Insuper hoc Platonis iussu existimabimus Emnium urbe pellendum, qui honesta paupertate contentus adeo ob uirtutem suam carus Scipionibus fuit, hominibus quidem non solum armis et bello atque sanguinis generositate conspicuis, sed phylosophie domesticis et sanctitate morum illustribus, ut post mortem etiam eius uellent suis maiorumque suorum suos misceri cineres, et suo tumulari sepulcro! Si credant hi, ego non credam, quin potius arbitror Platonem suam ciuitatem optasse talium fuisse repletam. Quid preterea de Solone dicemus, qui, datis Atheniensibus legibus, esto iam senex esset, sese concessit poeticis? Urbe ne pellendum dicemus, qui urbem dissolutam in ciuilem uitam moresque reuocauit? Quid insuper de Uirgilio nostro, cuius, ut reliqua sinam, tanto frontis rubore et mentis uerecundia inter coeuos et quoscunque minus decentia queque audiebat, ut ob hoc iuuenis adhuc uocaretur parthenias, quod Latine uirgo seu uirginitas sonat. Cuius tot sunt ad uirtutem suadentia monita, ut sepe iam dictum est, quod sunt eius carminum uerba. Cuius ne combureretur diuinum opus, ut ipse Uirgilius moriendo preceperat, Octauianus Cesar Augustus, postpositis maximi imperii curis, prohibitorios uersus composuit, qui in tempus usque nostrum leguntur. Cuius adhuc nomen apud Mantuanos tanto honore celebratur, ut, cum cineres ab Augusto sublatos pro uotis colere nequeant, eius agellum ueterem, ad instar uiuentis hominis ab eo denominatum, colunt, filiis iuuenibus tanquam quoddam uenerabile sacrum senes parentes ostendunt, exteris aduenientibus, quasi suam gloriam augentes, sollicite indicant. Non absque uirtutis precipue testimonio ista proueniunt, et nos uirtuosos urbe pellendos Platonem iussisse credemus? O stolidum capitulum! Possem de Oratio Flacco, de Persio Uulterrano, de Iuuenale Aquinate multa dicere, per que pateret liquido mentis Platonis non fuisse tales urbe pellendos; sed trahit animus, ut uisa ingeram, et, que nulla tergiuersatione ab istis negari possint, apponam. Credamne igitur ego tante dementie fuisse Platonem, ut Franciscum Petrarcam urbe pellendum censuerit? Qui, a iuuentute sua celibem uitam ducens, adeo inepte Ueneris spurcitias horret, ut noscentibus illum sanctissimum sit exemplar honesti, cuius mendacium letalis est hostis, qui uiciorum omnium execrator est, et uenerabile ueritatis sacrarium, uirtutum decus et letitia, et catholice sanctitatis norma; pius, mitis, atque deuotus, et adeo uerecundus, ut iudicetur parthenias alter. Est et insuper poetice gloria facultatis, orator suauis atque facundus, cui cum omnis pateat phylosophie sinus, est illi ingenium preter humanum perspicax, memoria tenax, et rerum omnium, prout homini potest esse, notitia plena. Ex quo opera eius tam prosaica quam metrica, que plura extant, tanto splendore refulgent, tanta suauitate redolent, tanto florido ornatu spectabilia sunt, et lepore sonantium uerborum melliflua, et sententiarum succo mirabili sapida, ut celestis ingenii artificio potius quam humano fabrefacta credantur! Quid multa dixerim? Profecto hominem superat, et in longum mortalium uires excedit. Neque ego has laudes predico, quasi antiquum hominem et longis ante seculis defunctum conmendem, quin imo, dum deo placet, uiuentis atque ualentis merita refero; quem, o morsores egregii, si non licterulis meis creditis, oculata fide uidere potestis Nec dubito, ut ex eo contingat, quod ut plurimum famosis uiris contingere consueuit, ut ait Claudianus, minuit presentia famam; imo audacter assero, quia huius superet presentia famam! Tanta enim morum maiestate, tanta suauis eloquentie facundia, tanta etiam urbanitate et composita senectute conspicuus est, ut de eo, quod apud Senecam moralem philosophum de Socrate legitur, dici possit, auditores scilicet eius plus ex moribus quam ex uerbis traxisse doctrine. Et, ut aliquando de celeberrimo uiro isto taceam, queso hos dicant, nunquid tales poete a Platone pellantur ex urbe. Et, si pelluntur huius modi, reserent, quos introducturus ipse sit ciues; lenones an uispillones, atque gnatonicos, epulones, cetariosque, seu forte furciferos aut similes illis assumet? O felix, o mansura diu Platonis Respublica, si poetas pellat, et hos ciues habeat et morum uiteque hominum presides! Sed absit, ut arbitrer doctissimum uirum id intellexisse, quod sentiunt interpretes hi, quin imo reor, et poetas insignes, et quoscunque alios similes eisdem non tantum ciuitatum seu sue Reipublice ciues esse, sed principes atque magistros. Sed inquient stomacantes hi: *Si hos non, quos pelli iubet Plato poetas? Esset respondendum talibus: Uos ipsi perquiratis, censores inepti! Sed quoniam ignorantie quorumcunque compatiendum est, et si male sint meriti, compatiendum tamen*. Est uti liquoribus omnibus sic et facultatibus sua fex, que esto abominabilis et abicienda, non tamen defecatus liquor efficitur uilior; et equo modo facultas. Quid enim phylosophia, rerum omnium magistra, ueracius? Hec amurce loco, ut de ceteris taceam Cynicos habuit et Epycuros, qui infandis erroribus inuoluti, fere eam dehonestare in non nullis conati sunt, adeo ut hostes uiderentur potius quam ministri. Sed queso, propter hos Socratem, Xenocratem Anaxagoram, Panetium, aliosque hoc eodem insignitos titulo abiciendos fore dicemus? Stolidum et ignaui defecatoris esset officium! Quid Christiana usquam religione sanctius? Et hec Donatistas, Macedones, Fotinos, et alios habuit heresiarcas longe fetidiori fece execrabiles. Nec propter hos iuste Basilium Cesariensem, Iohannem Crisostomum, Ambrosium Mediolanensem, Leonem Papam, et alios sacros ac uenerabiles uiros dicemus esse prophanos. Sic et poesis, ut de reliquis taceam, habuit suam fecem, ut fuere quidam, qui comici poete dicti sunt; quos inter et si non nulli honesti fuerint homines ut Plautus et Terrentius, ut plurimum turpissimis fictionibus suis splendidam poesis gloriam inficere uisi sunt. Et his iungi potest aliquando Pelignensis Ouidius. Hi quidem seu mentis innata lasciuia, seu lucri cupidine, et desiderio uulgaris applausus, scelestis compositis fabulis, eas, mimis introductis, recitabant in scenis, ex quibus lasciuientium pectora prouocabantur in scelera et constantium agitabatur uirtus, et omnis fere morum disciplina reddebatur eneruis. Et quod perniciosissimum erat, quantumcunque et in ceteris religio gentilium detestanda sit, populos in tam turpia sacra deduxerant, ut erubescenda a suis etiam uideretur. Huius modi quidem poetas, ut in precedentibus sepe dictum est, non sola abhorret Christiana religio, sed ipsa etiam abiecit gentilitas. Hi quippe sunt, quos urbe pellendos reor Plato iusserit; ego autem non urbe, sed orbe tales exterminandos fore existimo. Sed hos propter est ne Exiodus, Euripides, Statius, Claudianus, aut similes ciuitate pellendus? Ego non arbitror. Distinguant igitur hi, et, si non odio laborant indigno, male meritos carpant, sua linquentes in pace conspicuos.
+
+Postremo, rex inclite, hi nomen poeticum blasfemantes, infanda temeritate perciti, silentia sacra, semotos antri Gorgonei aditus, honesta penetralia uenerande poesis, et puellarum choros cantusque diuinos intrare ausi sunt, atque dissonis turbare clamoribus, et Boetii, sanctissimi atque eruditissimi uiri, uerbis armati (eis scilicet, que circa principium libri eius De consolatione leguntur, phylosophia loquente atque dicente: *Quis has scenicas meretriculas ad hunc egrum permisit accedere, que dolores eius non modo ullis remediis fouerent, uerum dulcibus insuper alerent uenenis* etc.) omnia non aliter quam uictores complere clamoribus et innocuas ludentium mentes ignominiosis opprobriis commouere, si possint, et cum non sentiant, quid per illa uerba uelit Boetius, solum inspicientes corticem, pudicissimas Musas, non aliter quam si essent carnee mulieres, eo quod femini generis sint earum nomina, inhonestas, obscenas, ueneficas atque meretrices esse proclamant, et, eo quod diminutiuo utatur Boetius, illas extreme sortis et extremo etiam in lupanari a fece uulgi prostratas existimant. Nec hoc satis est, quin imo hinc uolunt poetas etiam esse homines inhonestos, sic argumentum deducentes suum: *Si Muse Boetii assertione meretricule sunt, inhoneste mulieres sunt, et sic hi, quibus familiares sunt, ut inhonesti sint homines, necesse est, cum amicitia seu familiaritas, nisi ex conuenientia morum, iungi aut stare non possit; eas autem esse familiarissimas poetis constat liquido, etiam carminibus eorum testantibus, et sic, ut iam dictum est, inhonesti sunt homines*. Aduertisne, prudentissime rex, in quem exitum tendat illecebris horum astutia? Sed, qualiscunque sit, ueritate lucida confundenda est. Quot igitur et que Muse sint, et quibus insignite nominibus, et quid per eas senserint illustres uiri, si bene memini, supra libro decimo primo operis huius monstraui, sed adhuc, horum impietate non quiescente, paululum laborandum est. Satis ergo arbitror ex premonstratis assummi possit, duplicem esse poetarum speciem, quarum altera uenerabilis et laudabilis est, et piis hominibus semper grata, altera uero obscena atque detestabilis, et ea est poetarum, quos dixi non urbe tantum, sed orbe pellendos. Equo modo de Musis dici potest, quarum et si genus unum sit, species due dici possunt; nam dato eisdem uiribus eisdemque legibus actualiter una queque utatur, cum uarius exactitatis uideatur exprimi succus, hic scilicet dulcis, amarus ille, non incongrue honestam unam arbitrari possumus et reliquam inhonestam. Harum igitur altera, totis conmendanda preconiis laurea incolit nemora, Castalium fontem, et quecunque religione uenerabilia loca cognoscimus, Phebi socia, floribus et sertis ornata, et dulcedine cantus atque uocum sonoritate spectabilis; altera autem ea est, que, ab inhonestis comicis tracta, scenas atque theatra et quadruuia tenet, et scelestibus fictionibus ob mercedem se inerti uulgo placidam exibet nullo conmendabili ornatu conspicua. Hec non consolatione uirtutum, non salubribus anthidotis, non sacris etiam remediis egritudines languentium mitigat aut sanat, sed querelis gemitibusque in mortem usque amplificat ea delectatione, qua passionibus impliciti delectantur. Ex quibus satis possunt, quod ignorabant, uidere poetis infesti, Boetium scilicet, dum Musas meretriculas scenicas uocitabat, de theatrali Musarum specie intellexisse. Quod apertissime obiectores hi uidisse potuissent, si, quod post pauca a phylosophia dictum legitur, intellexissent; dicit enim: *Sed meis eum Musis curandum sanandumque relinquite*. Et, ut euidentius appareret, quoniam de secunda Musarum specie loqueretur, persepe in sequentibus phylosophia ad curam et consolationem Boetii in eodem libro oblectamenta carminum et fictiones poeticas introducit. Ergo, postquam illas phylosophia suo inmiscet artificio, eas honestas esse existimandum est; et si honeste sint, et hi, quibus familiares sunt, ut horum uidetur uelle deductio, honesti sint homines necesse est. Et sic honeste sunt muse, et poete honesti sunt homines, quas et quos inuicem turpi nota in uacuum o labefactare conati sunt!
+
+Quibus potui rationibus, clementissime rex, horum zelantium maledicta retudi, et, ni honestati pepercissem mee, in temerariam eorum presunptionem et uitam moresque suos longe acrioribus uerbis et aculeis acutioribus inuexissem. Reor tamen eos preter dicta multa dicturos, quibus omnibus respondere uoluisse, in longum nimis protenderetur oratio, et multitudo uerborum nimia persepe consueuit nedum animos magnis occupatos, ut regii sunt, sed etiam uacuos et ociosos offendere. Et id circo, ne celsitudine tue tediosus sim, et ne uidear hos extra terre terminos fugare uelle, cum ignorantie eorum potius compatiendum sit, quam in meritum exterminium procedendum, his finem prestare mens est; et, quod ipsi non facerent, ego ante huius libelli finem tua cum gratia fecisse uolo, posuisse scilicet meritam iram omnem, et eorum ignouisse nequitie, et eos amicis alloqui uerbis, si forsan in consilium melius possim impellere.
+
+Uos igitur, o prudentes uiri, iam si sapitis, iras ponite et turgida sedate pectora, satis enim, imo nimium inter nos odiis decertatum est. Uos primi in insontes intulistis arma, ut eos exterminaretis orbe, ego ex aduerso pectus opposui, egique pro uiribus, prestante deo et meritis cause iuuantibus, ne bene meriti ab infestis pellerentur hostibus, esto, si aduersum uos ipsi in equum descenderent campum, quantum preualeant uestris meisque uiribus, sera penitentia nosceretis. Belligeratum tamen est, et eo uentum, ut cum aliquali offensorum gloria, quanquam sudore plurimo, paululum sit omnino uincendi repressa libido, et, ut equis legibus iri possit in pacem. Uadamus ergo, eamque capessamus ultro, et quietem laboribus demus; librata enim sunt belli premia, nam uos doctrinam, ego refero aliquantulum consolationis in predam, et sic satis loci paci relictum est. Credo sic uelitis, quoniam cepisse uos penitet, et ideo eius fruamur bonis. Quod ut me ex animo dicere noscatis, qui primus lacessitus sum, primus seruare amicitie leges incipiam, et, ut uos etiam faciatis, que amicus caritatiue pauca dicturus sum, equo animo atque tranquillo percipite. Ecce, honorabiles uiri, quibus potui demonstrationibus, elucidaui, quid sit poesis, quam uos ipsi nullam faciebatis, qui poete sint, quod poetarum officium, qui mores, quos uos etiam fabulones, scelestos homines, suasores criminum, et mille malis infectos clamabatis. Quid inde Muse sint, designaui, quas meretriculas dicebatis, et forte arbitramini lupanares. Quos si tanti sunt, si adeo uenerabiles, non solum non damnare debetis, sed eos colere, laudibus extollere, amare, et eorum, ut meliores efficiamini, studere uolumina. A quo ne uos retrahat aut etas annosior, aut famosiores audisse facultates, conemini ex uobis ipsis id posse, quod de se non erubuit annosus princeps et uirtutum omnium singulare decus, Robertus, Ierusalem et Sycilie rex inclitus. Qui clarus olim phylosophus et medicine preceptor egregius, atque inter ceteros eius temporis insignis theologus, cum in sexagesimum sextum usque etatis sue annum parui pendisset Uirgilium, illumque cum reliquis more uestro fabulosum diceret hominem et nullius fore precii, ornatu subtracto carminum, quam cito Franciscum Petrarcam arcanos poematum referentem sensus audiuit, obstupefactus se ipsum redarguit, et, ut ego, eo dicente, meis auribus audiui, asseruit, se nunquam ante arbitratum adeo egregios atque sublimes sensus sub tam ridiculo cortice, uti poetarum sunt fictiones, latere potuisse, ut aduertebat post demonstrationem solertis uiri absconditos esse, suumque mira compunctione damnabat ingenium et infortunium, quod tam sero poeticum artificium cognouisset, nec erubuit, aut senio et spe breuis in futurum uite detineri potuit, quin, sepositis studiis splendentium facultatum, ut plenum e Uirgilio sensum summeret, ceperit operam dare. Sane festina mors nouum interrupit studium, quod si perseuerare potuisset, quis dubitet, quin in maximum poetarum decus et Ytalorum commodum studio tali uacantium euasisset? Quid ergo? quod regi sapientissimo sanctum uisum est, uosne arripere indignum ducetis? Uix credam, non enim uos tygres aut inmanes beluas reor, quorum ingenium uti illarum seuitia, in melius flecti non possit. Attamen si preter hanc piam credulitatem meam in pectoribus uestris impetuosus adhuc in immeritos perseuerat hostilis ardor, in uestrum saltem decus, quotiens uos lingue pruritus in uerba irritat, queso per sacrum phylosophie pectus, cuius forsan aliquando mammillas suxistis, ne in totum poeticum nomen adeo uos dedatis precipites, quin imo, si satis sani estis, distinctione semper, ubi oportuna sit, utamini. Ipsa quidem in concordiam discordantia reducit, et, abstersis ignorantie nebulis, intellectum clarificat, et recta, quo uult, ducit ingenium. Et hoc facitote, ne inhonestis uenerabiles implicetis poetas, ex quibus multos fuisse gentilium ostensum est. Sit uobis satis in illecebres comicos irruere, in hos iras euomere, in hos exclamare; in hos, bona ceterorum pace, omne uestrum uersetur incendium! Preterea et Hebraicis parcite, non enim absque diuine maiestatis indignatione lacessire possunt, et premonstratum est, Ieronimo attestante, quosdam ex eius sub poetico stilo, Sancto dictante Spiritu, sua cecinisse uaticinia. Equo insuper modo et Christiani ab iniuriis inmunes seruandi sunt; plures enim ex nostris poete fuere et adhuc sunt, qui sub tegminibus fictionum suarum Christiane religionis deuotos sacrosque sensus conmendauere. Et, ut ex multis aliquid ostensum sit, noster Dantes, dato materno sermone, sed artificioso scriberet, in libro, quem ipse Comediam nuncupauit, defunctorum triplicem statum iuxta sacre theologie doctrinam designauit egregie. Et illustris atque nouissimus poeta Franciscus Petrarca in suis Buccolicis sub uelamine pastoralis eloquii ueri Dei et inclite Trinitatis laudes irasque eius in calcantes ignauia Petri nauiculam mira descriptione notauit. Stant uolumina et intelligere uolentibus sensus apparent. Hos ultra uigent Prudentii atque Sedulii carmina sacram sub tegumento expromentia ueritatem. Et Arator, non solum Christianus homo, sed romane ecclesie sacerdos et cardo, heroyco carmine apostolorum gesta more cantando poetico designauit. Iuuencus insuper, Hyspanus homo, sed eque Christianus, sub uelamento hominis, bouis, aquile et leonis Christi, filii Dei uiui, Redemptoris nostri, actus omnes etiam fingendo composuit. Et, ne plures in medium deducam, si, ut nostris saltem parcatis, nulla uos humanitas trahit, nolite seueriores esse matre nostra, Ecclesia, que, laudabili consideratione prospectans, non dedignatur cum multis, et potissime cum Origene, se habere benigne. Fuere enim huic homini tam grandes in componendo uires, ut nunquam circa id exhaustum uideatur fuisse ingenium, nec in scribendo fatigata manus, ex quo in milia uoluminum uariarum materierum excessisse credatur. Ex quibus omnibus more solertis uirginis, que inter spineta flores illesis colligit digitis, et spinarum aculeos sinit separatim uilescere, omissis minus bene creditis, laudanda sumpsit, et inter suos thesauros seruari uoluit, uidete igitur et examinate, et equa lance poetarum dicta librate, et, que minus sancte scripta sunt, sinite! Que autem benedicta sunt, non damnate, quasi existimetis, euestigio clamore in poetas sublato, Augustinos aut Ieronimos ab ignaro populo arbitrari. Hi enim, quibus equa fuit cum sanctitate prudentia, nunquam in poeticam seu poetice artificium fecere rumores, uerum in errores gentilitatis recitatos ab eis, quos semper, etiam circumstantibus catholice ueritatis hostibus atque recalcitrantibus, uoce intrepida damnauere, alias eos coluere semper, aduertentes eorum scripta tanta uerborum arte composita, tanto lepore suauia, tanto sententiarum sale condita, tanto ornatu etiam delinita, ut ab eis expeti fere necesse uideatur, quicquid quis uelit Latino eloquio apposuisse decoris. Et, ne longiori sermone uos traham, ut ait Cicero pro Archia: *Hec studia adolescentiam agunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, aduersis perfugium ac solatium prebent, delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur, que si ipsi neque attingere, neque sensu nostro gustare possemus, tum ea mirari deberemus etiam, cum in aliis uideremus* etc. Cum igitur non spernenda, nec abicienda, sed colenda poesis sit, et inde poete, si sapitis, satis dictum est; si autem obstinati perseueretis in rabiem, esto uobis compatiar, cum aspernandi sitis, nichil ad sufficientiam scribi posset.
+Genealogie deorum gentilium liber quartus decimus explicit.
+
+Fundaui, serinissime rex, quibus potui armamentis hinc inde nauiculam, ne estu procellosi maris aut uentorum aduerso impetu pelleretur in litus, et illisa ruptis compagibus solueretur. Et, ne, crepitantibus desuper nubibus in imbrem solutis infestum aut coruscum fulminantibus ignem, dilueretur aut uerteretur in cinerem, tegumenta superaddidi, que oportuna ratus sum. Nec non et proresiis atque rudentibus illam illigaui scopulis, ne ab undis se retrahentibus una cum illis traheretur in pelagus. Aduersus uero Dei iram nil mortalium obstacula iuuant, et ob id suis in manibus linquendam censui. Ipse, absque cuius suffragio nil profecto stare potest, illam seruet misericordia sua! Nunc autem superest, ut iniecta in fatigatum nautam tela excutiam, ac, si possim, qualitercunque amoueam. Quis enim dubitet, quin petatur a multis? Sane uti forte minus equo animo uisus sum quandoque tulisse, que in poesim et poetas inmissa fuere, sic summa cum patientia, que in nautam euolauerint, quocunque nisu missa, perferam. Nec huius patientie ratio longe abest. Indigne quippe meo iudicio pulchra poesis et elegantes hac in facultate uiri lacessiti fuere, nescio, utrum superborum an ignorantium potius maledictis dixerim. Nauta autem non sic. Nam si pro uiribus conatus sit arte nautica per maris uertiginosos anfractus et confragosa scopulis freta cimbam in tutum deducere, ne iuste redargui possit, scio tamen, quia multarum rerum ignarus sit, et ideo ex multis eo minus aduertente conmissis forsan merito redargui potest. Agam igitur, quod potero, iuuante Deo, ne omnino temerarie uideatur egisse, quod fecerit. Ipse me eripiat de faucibus malignantum, qui ex camino ignis ardentis eripuit illesos Israelitas pueros sperantes in se, et in finem laboris extremi me deducat in sui sanctissimi nominis gloriam et honorem!
+
+Circumspicient, scio, Coloseum hunc undique iam dicti seu alii intentis oculis carptores egregii, eoque conspecto, ariolor dicturi sint pia forsan intentione (durum enim homini est hominum mentes cognoscere) tam grande opus minime oportunum esse, et ideo in precio non futurum. Hi quidem paucis his uerbis fere opus omne concutiunt, cum a quadam non satis expressa ueritate uideatur obiectio non solum colorari, sed etiam approbari. Quis enim non dicat intuitu primo, non dicam non oportunas, sed etiam superfluas fore poetarum fabulas, ex quibus hoc apus omne consistet? Uerum ego aliter sentiendum reor. Fateor enim fabulis opus hoc omne consistere; sic si concessero illud minime oportunum, multa etiam non oportuna (et hec inter opus hoc) preciosissima fore monstrabo, et inde hoc opus, quoniam utile tam rei publice quam priuate sit, ostendam inter oportuna etiam numerandum. In precio igitur et maximo esse multa minime oportuna et artificio hominum adinuenta, et nature opere facta monstrantur. Exquirimus enim lapicidas, cementarios, dolatores, et architectos insignes, uolentes domos construere, quas rudis uillicus ex luto et palustribus calamis oportunas erigeret. Templa, capitolia, palatia regum, populorum atque principum, maximis sumptibus constructa, pictura superflua decoramus. Aureis celatisque uasis utimur, cum oportunitati possint deseruire samia . Sic coronis, purpureis uestibus, et armillis aureis delectamur, cum lanitium simplex cuiuscunque pecoris oportunitati sufficiat; et sic artes et ornamenta, que minime oportuna sunt, in precium deuenere. Sed, quia hec hominum ambitione quis posset preciosa dicere, uideamus, nunquid et naturam rerum discretissimam etiam circa superflua ambitiosam uelimus dicere. Et queso, ad quid capitis capillicium oportunum sit? nemo dicet! Illud tamen multi firmabunt adeo preciosum fore, ut, si absque eo Uenus incedat, suis etiam comitata Gratiis, Marti placere non possit, eumque tanti extimatum a Cesare dictatore, ut ad contegendum caluicium perpetuam lauream a senatoribus impetrarit. Ad quid hominum barba, qua si quis etate prouectus careat, non absque rubore hominibus, inmiscetur aliis? Ad quid cornua ceruo? Ad quid picte uolucribus penne concesse sunt? Ob ornamentmn, non ob aliud responderi potest. Et sic, ne per plura discurram, quod alias non erat in precio, ornamenti causa efficitur preciosum. Et si ornamenti causa quid efficitur preciosum, hoc profecto opus erit in precio. Quid enim pulchrius in collocutionibus hominum quam non nunquam inmiscuisse fabellas sententiis? Quid decentius quam fructuosos fabularum sensus eisdem applicasse colloquiis? Et hoc opus unumquodque prestabit abunde. Hec insuper ponderosis et accuratis orationibus plurimum afferre decoris satis apparet, cum passim mixta scriptis Ciceronis, Ieronimi, et aliorum prudentum uirorum illa legamus. Poterat igitur sufficere ostendisse hoc opus preciosum ornamenti causa, sed huic superadditur utilitas, que ex hoc consequitur, tam publica quam priuata, ex qua precium maius efficitur. Existimabant enim non nulli poetas, peritos homines, simplices tantum composuisse fabulas, et per consequens non solum non utiles, sed illos arbitrabantur damnosos, et, discurrentes legendo, nullum ex fabuIis emolumentum summebant. Hoc autem opus, dum fictionibus uelamentum amouet, et eruditos fuisse uiros poetas ostendit, et legentibus facit fabulas cum delectatione fructuosas. Et sic, qui falsa opinione perisse uidebantur poete, reipublice insignes et quasi rediuiui redduntur, et priuatim que incognita abiciebatur utilitas, per hoc patefacta colligitur, et ad altiores sensus etiam ingenia legentium excitantur. Preterea spero, sic uolente Deo, uti hactenus fuere, consurgent, qui ad poeticam mentes erigent, quibus non modicum, dum ueterum monimenta perlegent, commodi per hoc opus prestabitur, ex quo fiet saltem talibus preciosum. Sed quid multa dicam? Si cessent, que dicta sunt, omnia, dum modo, princeps optime, cuius iussu laborem sumpsi, tuo per hoc opus desiderio satisfactum sit, illud preciosissimum duco, esto laudabile sit placuisse pluribus; sic, si tue celsitudini minime gratum sit, etiam si placiturum atque acceptabile ceteris ueniat, parui apud me momenti fiet. Tuum igitur est istud preciosum facere, aut, si libet, abicere.
+
+Eadem forte pietate loquentur et alii, dicentque, postquam rimosum opus uiderint, nec bene compactum, nec diu mansurum, ruinam premonstrantibus fatiscentibus rimis. Ego his premonitoribus libens gratias ago! Excutiunt enim ab oculis meis somnum, meque solertem faciunt, ut prestem oportunitati subsidium. Uerum, quoniam ante ceptum opus sic euasurum illud ratus sum, si satis memor es, rex inclite, istud idem circa principium testatus, his, quibus potui, rationibus ostendens, cur strambum, mutilum, cicatricibus plenum existimarem illud futurum, et ut satis apparet et isti aiunt, mea me non fefellit premeditatio, et ideo circa defectum hunc iure excusandus uenio! Sane quibus adminiculis potui, illud in robur deduxi, nec postquam deductum est, inexcogitatas aut nouas contraxit rimas, ueteres autem et preuise, quod ariolantur isti, arbitror, adeo repente non facient, nam, si more mortalium per coniecturas de futuris preuidere uelimus, in longum perseuerabit hoc opus. Uidimus enim persepe in saxo firmatas arces, in ruinam ire citius quam in palustri luto piscatoria situata domus. Hi autem, qui sibi non satis firma edificia norunt, uigilantes inspiciunt sepe, et sic, si exigat oportunitas, restaurant fundamenta, resarciunt parietes, tecta tignis et solaria uariis adiumentis suffarciunt, et sic, que illico casura uidebantur, non nunquam recta deducuntur in seculum. Secus, qui fortia se possidere existimant; nam, dum secura quiete tenentur, et ecce lapis unus, grandi pondere pressus, attritus crepitat, et omne secum trahit edificium in ruinam. Sunt et alii casus; palatia ambit inuidia, et odia excidium parant. Parua domus, paucis et possessori cognita, quam diu Deo gratum est, perseuerat. Quis enim arbitrari potuisset Ylionem, recentem adhuc Priami ciuitatem, tot refertam uiribus, tot diuitiis splendidam, regni totius Asye arcem, toti minantem Grecie, lapsuram citius pauperis Aglai Sophydii gurgustiolo? Sic et robustos uidimus iuuenes, uiuaci atque preclara ualitudine decoros, parua interueniente febricula seu accidente alio, in repentinam fere precipitari mortem, ubi non nunquam inualidi senes in longiorem etiam, quam uelint, euasere uitam. Sed quid refert per exempla discurrere, quorum abundantissima uita mortalis est? Dicant isti, quod uolunt, et ego, quod cupio, arbitror. Hoc tamen scio certissimum, nisi dominus custodiuerit ciuitatem, frustra uigilant, qui custodiunt illam; ipsius est seruare atque conterere; ipsius solius est, quantum mundana omnia in longum duratura sint, seu quam cito casura, scire. Prudentum in eo spes omnis est; ipse uideat! Ego quidem, quia rimosum opus meum cognoui, eidem humilitatem imperaui, sciens, quia Deus humilibus det gratiam. Sed quid ego de longitudine eui huius uerba facio, cum michi permaximum sit, si adeo rimosum, adeo mutilum, adeo cauernosum, uti illud composuisse potui, ad tuas usque manus, O mi rex, peruenire queat, ut non dicam uigilantiam, sed obedientiam meam cognoscas. Satis hoc michi temporis erit; si tandem ulterius perseueret, diuine bonitati et fortune regie imputandum existimo.
+
+Superuenient quidam, ariolor, et, inspectis, que alii inspexere, dicent: optabilius fore prudenti hanc concidere molem, quam consistere diu, cum casus defectus eius sublaturus sit, quos perseueratio demonstrabit, et hunc potissime, quod latum pectus ex craneo, ex pectore tibie formate sint, et pedes in uerticem reuoluti. O sententia Socratis felices medici, quorum terra teguntur errores, cum scriptorum sepissime etiam bene dicta, quoniam in propatulo sint, caninis lacerentur dentibus, aut saltem infestentur latratibus! Quod summo exquisitum atque compositum labore est, et illustrium uirorum autoritate, ubi possibile fuit, firmatum, pretereuntium uerbis fere deiectum est. Sed quid? patienda sunt omnia, ut conculcetur humilitate proteruia. His tamen sic aientibus, quid responsurus sim, nil habeo, preter quod nouerim de principio Genealogie huius multos multimode opinatos, quod nec circa primi huius uoluminis libri initium omissum est, atque ostensum, quoniam uetustissimum sumpserim, ut de ceteris aliqualis haberetur mentio; et huic uetustissimo capiti, prout comperisse potui, successiue pectus et reliqua membra applicui. Si alie ueriores sint, aut potiorem ostendentes ordinem, quod non nego fore possibile, et si multum uigilauerim, plurima et uaria reuoluendo uolumina non uidisse fateor, nec noui, quo ordine membra tam ingentis corporis possent aptius collocari. Producant ipsi in medium, quod nouerunt, ut, eis uisis, si iure, que scripsi damnanda sunt, suis fides adhibeatur integra; nam dixisse tantum me ex craneo confecisse pectus, et nil aliud ostendisse, est potius inique detrahere, quam laudabiliter redarguere aut utiliter emendare.
+
+Preter compositionis indecentiam, paulo ante redargutam, multa esse omissa, que apponi debuissent, hi forsan superaddent uel alii. Hoc ego si uelim negare, non possum, cum meminerim saltem despectantibus ad superficiem fabulosam ob librormn defectum circa huius operis principium scripsisse, multos ex prole deorum defuturos homines. Et si tamen libri reperiri dicantur, quis mortalium tam audax erit, ut prorumpens dicat uidisse se omnes atque legisse? Ego autem, cum non uiderim etiam, quos alii uidisse potuere, absque frontis rubore confiteor multos omissos fore, et non nullos forsan ob labilis memorie culpam, non enim sufficit uisis. Et idcirco indulgeant, queso, memores, et, quod ignorantia seu obliuione factum est, nolint equiperare malitie. Adest et res alia, in quam forsan possunt obloqui uiri sublimes, scilicet circa explicationes sensuum fabularum exhibitas. Absit, ut his ego uelim obsistere; possibile quidem reor, cum nunquam de me ausus sim tam magna proprio motu presumere, quoniam me minus ad hec ualere ratus sim. Et quis ex imperfecto homine perfectum exquiret opus ? Solius Dei est, opus perfectum componere, quoniam et ipse perfectus est! Si quid tamen temerarius egi circa hoc, tuo iussu, o rex optime, impulsus egi, et ob id si circa hanc partem minus bene egerim, imponatur onus celsitudini tue. Ast ego hos prudentiores deprecor per uenerabile ac sanctum phylosophie nomen, quod colant existimo, uti quadam sapientiorum autoritate dentes in minus bene conmissum infigunt, ita pia humanitate etiam medeantur. Non enim insuetum est, ut nedum eruditos homines uidere quod indoctus non uiderat, sed aliquando in doctos uidisse quod minime uiderant eruditi. Homo enim sum ego, et hominem peccasse nec nouum est, nec mirabile; ait enim Flaccus: quandoque bonus dormitat Omerus. Centum preterea Argo fuere oculi, bini et bini uicissim dormientes, uigilantibus reliquis, et tamen, quin in somnum aliquando ire permitteret omnes, cauisse non potuit; si ergo, cum michi duo tantum sint, et hi quandoque a sopore tacito uinciantur, mirabile non est. Exprimant igitur queso, quod a me pretermissum est, et fabularum enucleationes suppleant, aut, si minus debite quid expositum sit, inmutent, et in melius, quod minus decenti opinioni firmatum est, reformantes emendent. Ego quidem, et si non plene, uere tamen atque sancte scribere ratus sum; quod si minime, factum est, non adeo obstinate pertinax sum, quin meum humiliter fatear crimen, et grato animo emendationem suscipiam, tanquam homo, qui, et si iam totis pedibus in senium tendam, doceri non uereor, imo cupio et perscrutor. Hoc enim si fecerint, perfectius incedet opus, et ego, doctior factus, magis eorum liberalitate laudandus efficiar.
+
+Insurgent hos preter et alii, et quasi queruli clamabunt, quoniam inauditas fabulas et hystorias, ut textus grauiores et implicatiores facerem, miscuerim. Fateor non nouas fabulas aut hystorias inmiscuisse ueteribus, sed forsan a multis ex Latinis his inauditas seculis; ex quibus nullas nisi ex commentariis ueterum sumptas apposui, nec, ut grauiores aut implicatiores textus excuderem, sed, sic oportunitate exigente, factum est. Discolorum quippe et male secum conuenientium conquestio talis est; nil enim equo animo pati possunt! Si faciles textus scripseris et laxa quadam claritate patentes, pedestrem dicunt stilum, et puerile pedagogium redolentem, et fastidientes abiciunt. Si paululum acriorem dictaueris, primo ingressu fatigati, cum non obuius sensus euestigio tendit ingenio, scribentem accusant, scabrosumque dicunt, etiam si facili sit artificio delinitus, et indignantes negligunt. Ego quippe nulla perplexione circumuolutum scripsisse me reor, nec uideo, etiam si ex composito fecissem, quid inter texte fabule, quantumcunque ab eis inaudite, possint difficultatis aut obscuritatis afferre. Reor tamen hos astu quodam tacito uelle fabulas et hystorias sibi incognitas damnare, tanquam non ueras, sub pretextu textus impliciti. Iam dictum est, ex commentariis ueterum sumpte sunt omnes, ut referentium autorum nomina testantur apposita, quas, si forsan alias non uiderint, quasi nil uerum esse possit, nisi quod legerint, reprobandas existimare non debent. Certissimum ego habeo eos multa uidisse, que michi penitus incognita sunt, sic et ego legisse potui, que nondum ad eorum deuenere notitiam. Nemo solus preter Deum cognitionem rerum omnium habere potuit usquam Eo igitur animo a me comperta legant, quo uolent alios legisse sua, et, si forsan aliquantum acer uideatur contextus, cogant in uires ingenium, et sentientes aduertent perlucidum esse, quod arbitrabantur obscurum.
+
+Horum puto quia hec etiam erit querela, quod in testes scriptarum inauditos ueteres et nouos incognitos autores quibus utrum prestanda fides sit, eis incertum est. Habet equidem querimonia hec aliquid grauitatis, nam quantumcunque noui fuerint, qui nunc ex autoribus ueteres sunt, uidetur, quod per multa secula perseueratum est, a longitudine temporis approbatum sit, et inde plurimum autoritatis sumpsisse. Quod utrum de omnibus nouis, quantumcunque bene sint meriti, arbitrari debeat, apud multos uidetur in pendulo. Ego autem huius sententie sum, nunquam in euum duraturos hos, quorum nouitas approbata non sit, cum ab eorum nouitate necesse sit exordium approbationis sumendum, et sic eos, quos ego nouos inuoco, cum uiuos nouerim aut noscam, meritis eorum agentibus, egregios esse uiros atque probandos, ausus sum in testimonium euocare. Hoc enim michi constat ex omnibus, eos fere per omne uite tempus studiis uacasse sacris, eos inter insignes scientia et moribus semper uersatos homines, eos uita laudabiles, nec ulla turpi nota signatos, eorum scripta aut dicta a prudentioribus etiam approbata. Credo, his agentibus, equiperanda sit eorum nouitas uetustati. Uerum ne quis arbitretur me minus graues produxisse uiros, eosque uelim mea autoritate probabiles facere, libet de nouissimis aliqua singillatim scribere, ut et aliorum iudicio, si satis bene dixerim, appositum sit. Induxi igitur sepe generosum atque uenerabilem senem, Andalo de Nigro Ianuensem, olim in motibus astrorum doctorem meum, cuius quanta fuerit circumspectio, quanta morum grauitas, quanta syderum notitia, tu nosti, rex optime; tibi enim, ut aiebat ipse, cum adhuc iuuenis esses, ratione conformitatis studiorum familiarissimus fuit, et, ut ipse uidisse potuisti, non solum regulis ueterum, ut plurimum facimus, astrorum motus agnouit, sed, cum uniuersum fere peragrasset orbem, sub quocunque climate, sub quocunque etiam orizonte, experientia discursuum certior factus, uisu didicit, quod nos discimus auditu. Et ob id, et si in omnibus illi fidem prestandam crediderim, circa ea tamen, que ad astra spectare uidentur, non aliter quam Ciceroni circa oratoriam aut Maroni circa poeticam exhibendam censeo. Huius insuper plura stant opuscula, astrorum celique motus ostendentia, que quantum sibi circa talia preminentie fuerit, ostendunt. Uti senem hunc sic et Dantem Aligerii, Florentinum poetam, conspicuum, tanquam precipuum aliquando inuoco uirum. Meretur quidem, fuit enim inter ciues suos egregia nobilitate uerendus, et quantumcunque tenues essent illi substantie, et a cura familiari et postremo a longo exilio angeretur semper, tamen, phylosophicis atque theologicis doctrinis imbutus, uacauit studiis. Et, ut adhuc Iulia fatetur Parisius, in eadem sepissime aduersus quoscunque circa quamcunque facultatem uolentes responsionibus aut positionibus suis obicere, disputans intrauit gymnasium. Fuit et hic circa poeticam eruditissimus, nec quicquam illi lauream abstulit preter exilium; sic enim firmauerat animo, nunquam nisi in patria illam sumere, quod minime illi permissum est. Sed quid plura? Qualis fuerit, inclitum eius testatur opus, quod sub titulo Comedie rithimis, Florentino ydiomate, mirabili artificio scripsit. In quo profecto se non mythicum, quin imo catholicum atque diuinum potius ostendit esse theologum; et, cum fere iam toto notus sit orbi, nescio utrum ad celsitudinem tuam sui nominis fama peruenerit. Memini insuper, esto raro, Franciscum de Barbarino traxisse testem, hominem quidem honestate morum et spectabili uita laudabilem. Qui, et si sacros canones longe magis quam poeticam nouerit, non nulla tamen opuscula rithimis uulgari ydiomate splendidis, ingenii sui nobilitatem testantia, edidit, que stant, et apud Ytalos in precio sunt. Hic integerrime fidei homo fuit et reuerentia dignus, quem cum inter uenerabiles non dedignetur Florentia ciues, optimum semper et in omnibus fidedignum habui testem et inter quoscunque uiros egregios numerandum. Traho preterea aliquando Barlaam, Basilii Cesariensis monachum, Calabrum hominem, olim corpore pusillum, pregrandem tamen scientia, et Grecis licteris adeo eruditum, ut imperatorum et principum Grecorum atque doctorum hominum priuilegia haberet, testantia nedum his temporibus apud Grecos esse, sed nec a multis seculis citra fuisse uirum tam insigni tanque grandi scientia preditum. Nonne ergo huic et potissime in rebus ad Grecos spectantibus ego credam? Non enim opus suum aliquod uidi, esto composuerit non nulla audiuerim; habui tamen ex suis scripta quedam in nullum reducta librum, nec aliquo insignita titulo, que, et si illum non satis in Latinis licteris instructum ostenderent, eum tamen multa uidisse atque perspicacissime sensisse monstrabant. Equo modo et Paulum Perusinum grauissimum uirum, ceteris inmisceo. Qui et etate prouectus, et multarum rerum notitia doctus, fuit diu magister et custos bibliothece Roberti, Ierusalem et Sycilie regis incliti. Et, si usquam curiosissimus fuit homo in perquirendis, iussu etiam sui principis, peregrinis undecunque libris, hystoriis et poeticis operibus, iste fuit; et ob id singulari amicitia Barlae iunctus, que a Latinis habere non poterat, eo medio, innumera exhausit a Grecis. Hic ingentem scripsit librum, quem Collectionum titulauerat, in quo inter cetera, que multa erant et ad uaria spectantia, quicquid de diis gentilium non solum apud Latinos, sed etiam apud Grecos inueniri potest, adiutorio Barlae arbitror collegisse. Nec dixisse uerebor, ego iuuenculus adhuc, longe antequam tu in hoc opus animum meum traheres, ex illo multa auidus potius quam intelligens sumpsi, et potissime ea omnia, que sub nomine Theodontii apposita sunt. Quem librum maximo huius operis incomodo, Bielle, umpudice coniugis, crimine, eo defuncto, cum pluribus aliis ex libris eiusdem deperditum comperi. Puto igitur eo tempore, quo michi primo cognitus est, neminem illi in talibus equiperandum fuisse. Post hos et Leontium Pylatum, Thessalonicensem uirum et, ut ipse asserit, predicti Barlae auditorem, persepe deduco. Qui quidem aspectu horridus homo est, turpi facie, barba prolixa et capillicio nigro, et meditatione occupatus assidua, moribus incultus, nec satis urbanus homo, uerum, uti experientia notum fecit licterarum Grecarum doctissimus, et quodam modo Grecarum hystoriarum atque fabularum arciuum inexhaustum, esto Latinarum non satis adhuc instructus sit. Huius ego nullum uidi opus, sane quicquid ex eo recito, ab eo uiua uoce referente percepi; nam eum legentem Homerum et mecum singulari amicitia conuersantem fere tribus annis audiui, nec infinitis ab eo recitatis, urgente etiam alia cura animum acrior, suffecisset memoria, ni cedulis conmendassem. Similiter et Paulum Geometram, conciuem meum, quem tibi, rex inclite, fama notissimum scio, ad hec assumendum aliquando ratus sum, eo quod nouerim, nulli usquam alteri tempestate hac adeo sinum arismetricam, geometriam et astrologiam aperuisse omnem, uti huic aperuere, in tantum, ut nil arbitrer apud illas illi fuisse incognitum; et, quod mirabile dictu est et uisu longe magis, quicquid de sideribus aut celo loquitur, confestim propriis manibus instrumentis in hoc confectis, oculata fide demonstrat spectare uolentibus. Nec est hic tantum patrie aut Ytalis notus, longe quidem studiorum suorum Parisius fama clarior est, quam apud suos sit, sic et apud Britannos Hyspanosque et Affros, quos penes hec in precio studia sunt. Equidem felix erat homo iste, si animo fuisset ardentior, aut liberaliori seculo natus. Quid tandem? Et Franciscum Petrarcam, Florentinum, uenerandissimum preceptorem, patrem et dominum meum, nuper Rome, ex senatus consulto, approbante Roberto, Ierusalem et Sycilie rege inclito, ab ipsis senatoribus laurea insignitum, inter ueteres illustres uiros numerandum potius quam inter modernos, induco. Quem non dicam Ytali omnes, quorum singulare et perenne decus est, sed et Gallia omnis atque Germania, et remotissimus orbis angulus, Anglia, Grecique plures poetam nouere precipuum; nec dubito, quin usque Cyprum et ad aures usque tue sublimitatis nomen eius inclita fama detulerit. Huius enim iam multa patent opera et metrica et prosaica, memoratu dignissima, certum de celesti eius ingenio testimonium hinc inde ferentia. Stat enim, exitum cupiens, adhuc sub conclaui clausa, diuina Affrica, heroyco carmine scripta, primi Affricani narrans magnalia; stat Buccolicum carmen, iam ubique sua celebritate cognitum; stat et liber Epistularum ad amicos metrico scriptarum stilo; stant preterea ingentia duo Epistularum prosaicarum uolumina, tanta sententiarum, tanta rerum gestarum copia, tanto ornato artificio splendentium, ut in nullo Ciceronianis postponendas eas censeat lector equus; stant in medicum Inuectiue; stat Solitarie uite liber, et, qui paucis post diebus in lucem nouissimus uenturus est, De remediis ad utramque fortunam. Sunt preterea et in officina plures, quos cito, eo uiuente, fabrefactos emictet in publicum. Quis ergo hunc in testem renuat? Quis dictis eius fidem prestare deneget? O nisi paulo ante tenui calamo scripsissem, quot et quas eius possem superaddere laudes, quibus dictorum ab eo fides amplior deueniret, sed ad presens dicta sufficiant. Hec igitur, que de nouis dicerem, habui, uerum, ne de incognitis antiquis ab his uideatur omissum, pauca dicenda supersunt. Dicunt igitur hi me inauditos a se inducere autores, quasi, quia eorum nomina non audiuerint, non illis integra prestanda sit fides. Insipientis equidem est credere nil preter quod uiderit fidedignum, quasi lectis fidem legendo iniunxerit ipse! Fateor me autorum plurium, quorum forsan nomina non nullis modernorum preregrina sunt, dicta et fabulas recitasse, eo quod, ut iam dictum est, antiquitate uideantur probata; et hos omnes aut uidi et legi, aut a recentioribus alligatos comperi, quos si hi queruli non uiderunt aut eorum non audiuere nomina, non autorum, sed desidie horum crimen est, et ideo sibi imputare, non de me conqueri debent. Non enim possunt uolumina e bibliothecis in manus euolare torpentium, nec, qui uiderunt, debent uisorum nomina hostiatim deferre! Legant, perscrutentur, et inuenient, quod non norunt, et peregrinis efficientur domestici, et comperient eos sic autoritate ualere, uti arbitrantur ualeant, quos legerunt. Hec igitur habeo, que de autoribus tam nouis quam ueteribus a me productis dicenda reor, quorum si me ad inducendum non prouocarent merita, ad id oportunitas cogeret. Habent enim ciuiles et canonice leges preter textus multiplices, hominum nequitia semper auctos, apparatus suos a multis hactenus doctoribus editos. Habent phylosophorum uolumina diligentissime commenta composita. Habent et medicinales libri plurimorum scripta, omne dubium enodantia. Sic et sacre lictere multos habent interpretes; nec non et facultates et artes relique glosatores proprios habuere, ad quos, si oportunum sit, uolens habet, ubi recurrat, et, quos uelit, ex multis eligat. Sola poesis, quoniam perpaucorum semper domestica fuit, nec aliquid afferre lucri auaris uisa sit, non solum per secula multa neglecta atque deiecta, sed etiam uariis lacerata persecutionibus a se narrata non habet! Quam ob causam saltim huc illuc, ad quemcunque potes, absque tam celebri selectione recurras necesse est, et, si non multum, a quocunque saltem, quod modicum potes, excerpas. Quod me persepe fecisse intelligenti satis apparet, cum non nunquam non tantum ad nouos autores diuerterim, sed ad glosulas etiam autore carentes recursum habuerim. Et id circo queruli, sic oportunitate uolente, non solum inauditis ueteribus, sed et nouis etiam autoribus acquiescant.
+
+Seu hos, seu alios dicturos non dubito, quoniam ostentationis gratia Greca carmina operi meo inseruerim. Quod satis aduerto non ex caritatis fomite emissum, quin imo, uredine liuoris impii impellente, ex adusti cordis intrinsico hec emittatur obiectio. Impie factum est, ast ego profecto non commouebor, opitulante Deo, sed more solito humili gradu in responsum ibo. Dico igitur, si nesciunt carpentes inmeritum: *Insipidum est ex riuulis querere, quod possis ex fonte percipere!* Erant Omeri libri michi et adhuc sunt, a quibus multa operi nostro accommoda sumpta sunt. Et ex his satis percipi potest plurima a priscis assumpta, a quibus tanquam a riuulis, non est dubium sumere potuissem, et sumpsi sepissime; uerum uisum est aliquando, satius ex fonte sumere quam ex riuo. Nec semel tantum contigit, non in riuo reperiri, quod abundantissimum erat in fonte, et sic aliquando in hoc hinc delectatio, inde necessitas impulere. Delectat insuper scriptores non nunquam aliqua scriptis inserere, que abeant aliquo modo lectorem sistere, ac in oblectationem seu quietem deducere, ne perseueratione nimia uniformitate lectionis tractus in tedium a lectura desistat; quod in mixta carmina forsan poterunt aliquando fecisse. Insuper quod, in propria forma positum est, habet uires testimonii pleniores, si forsan obiurgator insistat. Si sit ergo, qui scripto a me carmini fidem non prebeat, adinuenta Yliade uel Odissea, facile poterit uidisse, nunquid uera aut falsa descripserim, et si uera, erit plenior testimonii certitudo. Nec insuper ego solus sum, qui miscuerim Greca Latinis; uetus consuetudo est. Uoluant, si libet, uolumina Ciceronis, uideant scripta Macrobii, intueantur Apuleii libros, et, ne plures afferam, Maximi Auxonii opuscula legant; hos sepissime uersus Grecos Latinis licteris inserentes inuenient. Horum ego uestigia in hoc secutus sum. Reor dicent illico, si dudum laudabile fuit, hodie friuolum esse laborem, nam, cum nemo sit, qui Grecas licteras norit est consuetudo uetus abolita. Ast ego in hoc Latinitati compatior, que sic omnino Greca abiecit studia, ut etiam non noscamus caracteres licterarum. Nam, et si sibi suis sufficiat licteris, et in eas omnis occiduus uersus sit orbis, sociate Grecis lucidiores procul dubio apparerent. Nec preterea omnia secum a Grecia ueteres traxere Latini, multa supersunt, et profecto nobis incognita, quibus possemus scientes effici meliores. Sed de hoc alias. Hi demum non prospectant, ad quem hoc opus ego dirigam, cui laborem impendam, uidissent quippe, quoniam eruditissimo regi, et cui tam Grecarum quam Latinarum licterarum, si uera fert fama, notitia est, et quem penes continue docti homines Greci sint, quibus Greca carmina, ut his ignaris, non uidebuntur superflua. Sed quid multa? Geramus paululum obiurgatoribus morem. Ostentationis causa Greca carmina scripsi? Quid inde, queso, mordendus sum? Cui enim iniuriam facio, si iure utar meo? Si nesciunt, meum est hoc decus mea gloria est, scilicet inter Etruscos Grecis uti carminibus. Nonne ego fui, qui Leontium Pylatum a Uenetiis occiduam Babilonem querentem a longa peregrinatione meis flexi consiliis, et in patria tenui, qui illum in propriam domum suscepi et diu hospitem habui, et maximo labore meo curaui, ut inter doctores Florentini studii susciperetur, ei ex publico mercede apposita? Fui equidem! Ipse insuper fui, qui primus meis sumptibus Homeri libros et alios quosdam Grecos in Etruriam reuocaui, ex qua multis ante seculis abierant non redituri? Nec in Etruriam tantum, sed in patriam deduxi. Ipse ego fui, qui primus ex Latinis a Leontio in priuato Yliadem audiui. Ipse insuper fui, qui, ut legerentur publici Homeri libri, operatus sum. Et, esto non satis plene perceperim, percepi tamen quantum potui, nec dubium, si permansisset homo ille uagus diutius penes nos, quin plenius percepissem. Sed quantulum cunque ex multis didicerim, non nullos tamen preceptoris demonstratione crebra integre intellexi, eosque prout oportunum uisum est, huic operi miscui. Quid hoc mali est? Fabulas Grecorum scripsisse, quarum hic liber plenissimus est, a nemine ostentationis causa factum dicitur, paucos inseruisse uersiculos Grecis licteris scriptos lacessitur. Potuit Marius Arpinas, superatis Affris, Cymbris et Theotonicis, more liberi patris cantaro in poculum uti; sic et C. Duellius, qui Penos primus nauali certamine superauit, a cena domum repetens, semper lumine funalis cerei usus. Et hec, quantumcunque preter morem Romane urbis essent, equo animo tulere Romani. Michi autem irascuntur non nulli, si preter nostro euo solitum Latinis Greca carmina misceo, et ex labore meo pauculum glorie sumo. Rebar equidem aliquid Latinitati decoris afferre, ubi in me liuoris nebulam excitasse uideo. Doleo quippe. Sed quid? Arbitror doctos non ista dicturos, de reliquis et si curandum sit tolerari tamen patientia potest. Postremo tamen precor omnes, ut placido ferant animo, memores Ualerio teste, quia nulla est tam humilis uita, que dulcedine glorie non tangatur.
+
+Quidam forte religiosi homines, santo mouente zelo, legentes precedentia dicent iniuriam sacrosancte Christiane religioni illatam, dum poetas gentiles dicimus esse theologos, quos solos diuinis instructos licteris hoc insigne faciamus Christiani decoros. Equidem hos ego uenerandos homines puto, eisque, si quando hec aliqui dicentes erunt, ex nunc gratias ago, salutis enim mee sollicitos sentio. Uerum, dum minus circumspiciunt, que loquantur, ostendunt liquido se per paucos uidisse libros; nam, si multos studuissent, liber Celestis Ierusalem, inter ceteros famosissimus, pertransisse non debuisset inuisus. In eo enim legisse potuissent Augustinum libro sexto referentem Uarronis, doctissimi hominis, opinionem, qua ipse Uarro arbitrabatur triplicem esse theologiam, mithicam scilicet, et physicam, atque ciuilem. Mithica autem dicitur fabulosa a mithicon Grece, quod Latine fabula sonat, et hec comedis, de quibus supra, et theatris accommoda est, que ob turpia in scenis actitata ab illustribus poetis etiam improbatur. Physica autem, que, ut interpretatione uocabuli percipitur, naturalis est, nec non et moralis. quoniam mundo utilis uideatur, laudabilis est. Ciuilis uero seu politica, que et sacrificola dici potest, ad urbem spectare dicitur, que ob sacrorum ueterum abominabilem turpitudinem a ueri Dei cultu atque rectitudine fidei reprobanda est. Ex his enim physica poetis egregiis actribuitur, eo quod sub fictionibus suis naturalia contegunt atque moralia et uirorum illustrium gesta et non nunquam, que ad suos Deos spectare uidentur, et potissime dum sacra carmina primo in Deorum laudes composuere, atque eorum magnalia sub cortice texere poetico, ut in superioribus dictum est, ex quo a prisca gentilitate theologi nuncupati sunt; eosque primos fuisse theologizantes testatur Aristotiles; et, quanquam a non uero Deo, seu a dictis de non uero Deo nomen tale sortiti sint, uenientibus ueris theologis, perdidisse nequiuere, uim suam seruante uocabulo, quod a quocunque Deo exortum est. Quod reor aduertentes hodierni, theologi scilicet nomen ex causa inditum auferri non posse, ne de mithica uel alia possit intellegi theologia, se non theologos tantum, sed sacre theologie asserunt professores. Nec hoc est aliqua instantia improbandum, quasi christiano nomini iniuriosum. Nonne nos omnes homines dicimus, quoscunque mortales scimus constare ex anima rationali et corpore, dato alii gentiles sint, et Israelite alii, et alii Agareni, ac alii Christiani, et non nulli adeo peruersorum morum, ut potius inmanes belue quam homines habendi sint? Et tamen nullam, sic omnes uocantes, Christo, Redemptori nostro, iniuriam facimus, quem ultra Deum uerum hominem fuisse cognoscimus. Equo modo, si quis poetas dicat theologos, nulli facit iniuriam, Si sacros quis illos diceret, quis adeo amens est, quin uideat, quoniam mentiretur, esto non nunquam, ut in precedentibus patet, circa honesta eorum theologia uersetur, que sepissime potius physiologia aut theologia quam theologia dicenda est, dum eorum fabule naturalia contegunt aut mores. Et hec etiam circa catholicam ueritatem uersari potest, dum modo uelit fabularum conditor. Quod fecisse nouimus non nullos poetas orthodoxos, a fictionibus quorum sacra documenta teguntur. Nec sit his audisse difficile, uti et poete quandoque sacri possunt appellari theologi, sic et qui sacri sunt, oportunitate exigente, deueniunt phisici. Quod si alias non contingat, saltem dum sensum exprimunt ex fabula lignorum sibi regem constituentium, efficiuntur phisici ex diuinis.
+
+Dicent alii equo superioribus forsan animo, indecens esse Christiano homini gentilium superstitiones, et nepharia sacra, seu genealogias describere aut perquirere, cum habeant non nunquam talia mentes legentium in erroneas opiniones deducere, et persepe opinantis periculo detinere. Non inficiar, hoc quidem sanctissime dictum est, et arbitror non nullos a studio talium amouendos, et sic etiam aliquibus absque aliqua suspicione sinistra, permitti posse. Nam, si omnes a talibus abstinere necessarium uisum fuisset, non dubito, quin sacrosancta mater Ecclesia decreto perpetuo uetuisset. Fuit enim utilissimum olim, uix dum apud gentiles nouis germinibus pullulante Ecclesia, eo quod adhuc saperent tam ab origine quam etiam ab ipsius gentilitatis perseuerantia sacra hominum mentes, gentilicios ritus et mores insistere acriter, ne legentes talia, tanquam unco uetustatis tracti, more canis uerterentur in uomitum. Hodie gratia Ihesu Christi in robur firmissimum uentum est, et execrabile cunctis gentilicium nomen una cum erroribus suis in exterminium tenebrasque perpetuas compulsum est, et uictrix Ecclesia castra possidet hostium. Quam ob causam fere absque periculo talia exquiruntur atque tractantur. Non tamen nego, quin bene factum sit, si puer abstineat, cui memoria tenax et tenellum adhuc ingenium, nec dum satis plene Christiana religio cognita. Sic neofidus homo, quem non dum bene firmata credulitas laxatis habenis facile in lubricum exorbitare permitteret. Et si forsan aliqui duriores in tam obscenum crimen se labi permiserint, etiam si nil aliud studuero, uix possum credere hoc in me contingere posse. Nam ab utero matris mee ad fontem nostre regenerationis delatus lotusque, quod pro me cathecummino, promisere, qui me sustulerunt ab illo, ut potest humana fragilitas, in hodiernum usque seruaui, certissimum semper habens, quod inter iustorum hominum congregationem psallitur, unum scilicet in triplici personarum distinctione Deum esse, et hunc uerum et eternum atque omnium eque opificem rerum, earumque perpetua ratione gubernatorem, seruatorem atque rectorem, omnia intra se continentem et a nulla contentum. Et, quod mirabili et alias inaudito eiusdem diuinitatis artificio factum est, uerbum scilicet eius eternum obumbratione sacri spiritus ad abolendam humani generis labem, ob inobedientiam primorum parentum contractam, ingenue Uirginis utero, prenuntiante celesti nuntio, carnem factum, et Uirginis illibata uirginitate in tempore natum, et sic hominem mortalem factum. Qui adhuc infans in gremio matris a Sabeis regibus, oblatis muneribus, adoratus est, et, etate crescente, inter sacre legis doctores, dum solueret nexus ambiguos, non Deus, sed admirande indolis puer ab eis creditus est. Non dum enim ueritatis splendor eternus caliginem absterserat a mentibus eorundem, ut eum scilicet Deum illis repromissum cognoscerent, quem mortali septum carne uiderent. Insuper certum habeo eum, qui, etherea arce relicta et ex Deo serui assumpta forma, et qui inter homines uti homo uersatus est, iam trigesimum agentem etatis annum, ab hyspido atque siluicola uate, et ab utero matris sacro pleno spiritu ad aperiendam eterne salutis ianuam, lotum Iordanis in alueo, dum celum intonuit desuper, et acre murmur superincumbentis nubis in uocem solutum deitatis aientis: hic est filius meus dilectus, in quo michi bene complacui, audite eum! Preterea credo et ratum habeo eum aquis apud Chana Galilee in uinum uersis, ut sacro pectori absconditam diuinitatem ostenderet sumpto iam sacro consortio. Iudeam, urbesque Phenicum, Samariam, et Galileam ambisse, et celesti dogmate in templo et synagogis docuisse populos, lepras mundasse, elingues uocales fecisse, lumen cecis seu natura, seu casu perditum restaurasse, animas ab Orco in cadauera reuocasse, febribus, uentis, et undis imperasse, et in multis aliis signa sue diuinitatis monstrasse. Post hec, hora eius adueniente, eum, sacerdotum Hebreorum inuidia procurante, lotis a se amicorum pedibus, et ingenti illo celebrato conuiuio, in quo suis manibus uerbisque confectum est communionis nostre sacrum illud ineffabile, quo corpus eius in cibum et sanguinem eius in potum tam presentibus quam futuris exhibuit, uno sociorum nequam uendente, oratione in solitudine peracta, a nepharia turba exquirente cum fustibus et lanternis captum, et in presentiam deductum principum, et ibidem nepharie accusatum, et, sua patiente humilitate, false testantibus qui bus dam insimulatum, et hinc in pretorio, presidis lusum, uirgis cesum, corona spinea insignitum, sputis et colaphis deturpatum, et postremo latronum more damnatum, crucique affixum sublimi, et in eadem aceto et felle potatum. Cuius cum iam humanitate uicta suppliciis in finem suum iuisset (seu, et melius reor, ut Thome de Aquino placet, cum uoluntarie, collectis uiribus, spiritum emisisset), tremuit orbis omnis, et meridianum fere solis iubar per tres horas iuit in tenebras, luna ex opposito offuscata (esto aliter ad Policarpum scribat Dyonisius Ariopagita, quod ego miror). Inde eius a ceco milite perforatum lancea pectus sanguinem aqua mixtum emisit, ex quo sacra omnia nostre salutis credo sumpsisse exordium. Nec minus certum habeo, eum a cruce depositum atque sepultum anima domos inferas uisitasse, et, confractis uectibus ferreis reuulsisque postibus antiqui carceris, subacto Plutone, in libertatem predam omnem ueterem eduxisse, ac inde uirtute sue deitatis, uti prisci cecinerant uates, post diem terciam, ceu Ionas ex utero ceti, sic ex uentre terre surrexisse, superata morte, et rediuiuum suis apparuisse sepius, et e medio eorum, eis cernentibus, nulla corporea impeditum mole, cum uero corpore, olim mortali iamque immortali, propriis uiribus in celos ad eum, qui miserat, euolasse; et inde celestem illum ignem, ex se patreque optimo pariter prodeuntem, uiuificantem omnia et uera cuncta docentem, in commilitones egregios inmisisse. Quo illustrati, bellum aduersus orbis principem iniuere illico, per que suum sanguinem et uulnera multa sato ubique ueritatis semine et obtenta uictoria, ducem suum triunphantes in patriam secuti sunt. Sic et institutam ab eodem Dei unigenito piam iustorum congregationem, et sacrum illud regenerationis lauacrum, quo mala facinora abolentur mortalibus cum ceteris eiusdem conuentionis faustis probandisque sacris, quibus Deo obsequentes efficimur, atque, lapsi nostra imbecillitate, resurgimus, eique uolentes conciliamur, nec ob id humanum sanguinem effundentes, ut efferati plures iam fecere gentilium, aut hyrcos uel tauros more ueteri inmolantes. Nec a me fuit unquam ueritas hec amota, quin crederem testimonio patrum diem uenturam extremam, in qua resoluentur omnia peritura, magnoque Dei opere ex cineribus propriis omnes, qui ante fueramus mortales cum nostris corporibus resurgemus eterni, et in prefinitum uenientes locum, in quo Christus ipse, iudex pretorii, in maiestate propria residebit, et apparentibus cunctis sue passionis insignibus, audiemus finalem meritorum nostrorum sententiam; sic et futuram similiter uitam, in qua non meo merito, sed miseratione diuina spero uidere Deum, redemptorem meum, in carne mea, et cum beatis letari in terra uiuentium. Hec igitur, ne plura dixerim, sincera fides, hec eterna ueritas adeo pectori meo infixa est, ut nedum euelli ab aliquo gentilitatis impulsu, sed nec concuti modo aliquo aut labefactari queat. Nam, et si peccator homo sim, non tamen gratia Ihesu Christi Cherea, Terrentianus adulescens, sum, qui, dum a tegulis in gremium Danis cadentem Iouem, in tabula pictum, intueretur, in optatum a se facinus animatus est. Abiit cum annis iunioribus leuitas illa, si fuisset aliquando circa iam dicta, quod, minime memor sum! preterea aduertens, quia continuis decipulis et explicatis ubique retibus antiquus hostis, tanquam leo rugiens, ut inueniat, quem deuoret, ambiat inmortalium semitas, eosque in precipitium conetur impellere, uti Mytridates, senex ille rex Ponti, qui magnanimo ausu sumptuque magnifico quadraginta annis continuis aduersus Romanum populum bellum ingens et memorabile traxit, a iuuentute sua aduersus letale uenenum pharmacis pectus armauit, sic et ego meum euangelica ueritate, sacro Pauli dogmate, et Augustini aliorumque plurium uenerandissimorum patrum iussionibus, consiliis, atque suasionibus armaui; ex quo arma gentilitia parui pendo! Si enim Christianus homo gentilium tractaui stultitias iussu tuo, rex inclite, et in detestationem erronee credulitatis eorum hoc feci, et, si parua quandoque equare maioribus fas est, feci, quod etiam summa cum laude non nulli sanctissimi fecere uiri, ut Augustinus, Ieronimus, et cum non nullis aliis etiam Lactantius, neofidus homo. Michi quidem a teneris annis notissimum est, Psalmista monstrante, quia omnes dii gentium demones, et hinc eorum semper inepta displicuere facinora. Fateor tamen, religione eorum seposita, quorundam poetarum mores et scripta placuisse, et ob id non solum eos laudasse, sed pro uiribus ab obiectionibus accusantium defendisse, ut apparet in precedentibus liquido; et hoc ideo feci, ut ab ignaris non ueniant lacerandi, qui, si Christum nouissent coluissentque, inter sublimiores christiani nominis haberentur. Sed, ad superiora prospectans, inquiet aliquis: *Bene operatus es, premunisse enim se aduersus hostes semper laudabile fuit, sane picem tractantes coinquinantur a pice; iam plurimi, dum se fortissimos extimarent, impulsi ab hoste etiam debili, cecidere*. Et, si desint ceteri, quorum grandis est numerus, Salomon tamen adest, testis certissimus imbecillitatis humane. Huic a deo scientia omnis concessa est, diuitie omnes et imperium grande, summa cum iustitia populos subditos tenuit, Deo templum edificauit mirabile, multa bona composuit, et tandem, iam etate maturus, tot honorum largitore postposito, conscenso offensionis monte, Maloch, Egyptiorum ydolum, flexis genibus adorauit. Quid ergo? Tune eris fortior Salomone aut circumspectione plenior? Fallimur de nobis nimium confidentes! Hec quidem negari non possunt, uera sunt! Attamen aliud belli genus michi cum erroribus gentilitiis est, quam Salomoni fuerit cum Egyptiaca coniuge, que, astu femineo aduertens, quoniam infelicis uiri animam formositate sua laqueasset, et suos deos extollere auida, nunc amplexu uenereo, nunc mellitis sauiis, nunc blanditiis muliebribus, nunc petulca lasciuiis, nunc precibus, nunc lacrimis, quas obsequiosissimas habent femine, nunc indignatione composita absque intermissione non diebus omnibus tantum, sed noctibus amantis uiri animum impugnabat! O quam grauia et intolerabilia sunt dilectarum mulierum, et potissime nocturna, certamina! Hic tandem, dum timeret mulieris gratiam, quam summe diligebat, amittere, terga dedit, et uiribus armate femine inermis succubuit. Michi autem non tale aduersus deorum gentilium nugas bellum est, mille iam ueris rationibus a me cognitis improbatas, et ideo cum eis, exhaustis uiribus acieque pulsis, leuis est pugna. Scio tamen nimium de se confidisse quandoque sit uicium, uerum ego de me non confido, sed de gratia Christi Ihesu, cuius precioso sanguine redemptus sum. Spero quidem eum non passurum, ut, qui tam diu recto tramite eius uestigia iuuenis secutus sum, senex exorbitem, et, si in lapsum ueniam, manum pietate sua debili porriget, et fessum placida quiete fouebit. Sed, ut in finem ueniam, satis ex premissis colligi potest, uti non omnes decet tractare gentilia, sic nec omnibus indecens esse.
+
+Si fateantur non nulli uera esse, que dicta sunt, non tamen quieturos reor, quin imo arbitror dicent longe melius fuisse studiis sanctioribus triuisse tempus, quam talia didicisse. Quod si quis neget, non erit equidem satis sanus! Nosco, quoniam in promptu erant leges Cesarum, et Pontificum canones, et medicina, quorum plurimi sanctissima arbitrantur studia, eo quod ex eis persepe auro auidi mortales ditentur. Erat et phylosophia, cuius optima demonstratione rerum cause et a falsis disgregari uera noscuntur, generosis quibuscunque ingeniis appetenda. Erant et sacra uolumina, a quibus et paruipendere peritura docemur, et Dei magnalia declarantur, atque, quo tramite celeste regnum petamus, ostenditur. Quod studium profecto ceteris preponendum est. Ex his quodcunque sumpsissem, forte sanctius egisse me dicerent obiectores. Sane si, quod debemus, ageremus omnes, legum minister rostra frustra conscenderet! Attamen non adeo facile est, ut existimant aliqui, uelle omnia, que debemus, et longe acrius consequi, si uelimus. Nam, ut cytharista uariis ex fidibus, aliis lentius, aliis uero protensius tractis, his grauem, acutum illis tinnitum reddentibus, docta manu plectroque ex tam discordantibus tonis reddit suauissimam armoniam, sic et natura parens, cui inexhauste uires et perfectum ingenium est, producit hec peritura diuersis officiis apta, ut ex hac officiorum inconuenientia resultet humani generis, circa quod plurimum intenta est, conseruatio; atque ubi in longam conseruationem iri non possit noua productio, aduertens, quoniam, si uniformes producerentur omnes, ut de reliquis sinam, homines nulla possent producti, nec etiam per tempusculum, ratione consistere. Ergo hinc fit, ut discreto nature ordine hic ex mortalibus nascatur faber lignarius, ille nauta, mercator alius, et quidam sacerdotio apti aut regimini, et non nulli legum latores, presides, poete, phylosophi, seu sublimes theologi. Ex quorum studiis uariis tam ingentis multitudinis hominum conseruatio resultet necesse est! Nam si omnes, quoniam ad unumquemque spectat, si possit, ad studia sublimiora conscendere, in theologiam uigilantes iremus, et agricultor absit, ex quibus, queso, fructibus, tam nobile sequentes studium, nutriremur? Si cementarius, si lignarius desit, quibus in tabernaculis ab ymbribus, a uentis, a frigoribus ac solis estu, et aliis incommodis assidue superimminentibus, tutabimur? Si non sit lanifex, non cerdo, unde uestes et calciamenta sumemus? Quid enumerem multa ? Uti incommodum humani corporis inter se differentia qualitate et officio membra a natura rerum apposita sunt, ut ex hac diuersitate consistat, uti melodia ex diuersitate tonorum, sic et, ut humanum genus perseueret, necesse fuit ad studia inter se differentia gigneremur. Et si ab ipsa natura, que sic celos, sic astrorum orbes et cursus uaria etiam agitatione disposuit, agente Deo, ut nullo labore suo ad officia productos uaria nos uidemus, quis, queso, feliciter audebit ab eo, ad quod natus est, in aliud transitum attentare? Non quidem adeo ignarus sum, quin nouerim liberi arbitrii, quo omnes ualemus, potentia possimus nature superare uires; quod egisse non nullos legimus. Opus profecto inter raro contingentia numerandum, tam grandi et fere inuincibili necessitate trahimur, in quod nascimur! Et si ad diuersa gignimur, nascimur alimurque, si ea plene peragamus in que trahimur, equidem satis est, nedum in aliud transitum fecisse uelimus; quod dum iam dudum frustra temptarent aliqui, id perdidere, quod erant, nec id potuerunt effici, quod querebant. Uerum ad quoscunque actus natura produxerit alios, me quidem experientia teste ad poeticas meditationes dispositum ex utero matris eduxit et meo iudicio in hoc natus sum. Satis enim memini apposuisse patrem meum a pueritia mea conatus omnes, ut negociator efficerer, meque, adolescentiam non dum intrantem, arismetrica instructum maximo mercatori dedit discipulum, quem penes sex annis nil aliud egi, quam non recuperabile tempus in uacuum terere. Hinc quoniam uisum est, aliquibus ostendentibus indiciis, me aptiorem fore licterarum studiis, iussit genitor idem, ut pontificum sanctiones, diues exinde futurus, auditurus intrarem, et sub preceptore clarissimo fere tantundem temporis in cassum etiam laboraui. Fastidiebat hec animus adeo, ut in neutrum horum officiorum, aut preceptoris doctrina, aut genitoris autoritate, qua nouis mandatis angebar continue, aut amicorum precibus seu obiurgationibus inclinari posset, in tantum illum ad poeticam singularis traebat affectio! Nec ex nouo sumpto consilio in poesim animus totis tendebat pedibus, quin imo a uetustissima dispositione ibat impulsus. Nam satis memor sum, non dum ad septimum etatis annum deueneram, nec dum fictiones uideram, non dum doctores aliquos audiueram, uix prima licterarum elementa cognoueram, et ecce, ipsa impellente natura, fingendi desiderium affuit, et si nullius essent momenti, tamen aliquas fictiunculas edidi, non enim suppetebant tenelle etati officio tanto uiris ingenii. Attamen iam fere maturus etate et mei iuris factus, nemine impellente, nemine docente, imo obsistente patre et studium tale damnante, quod modicum noui poetice, sua sponte sumpsit ingenium, eamque summa auiditate secutus sum, et precipua cum delectatione autorum eiusdem libros uidi legique, et, uti potui, intelligere conatus sum. Et mirabile dictu, cum nondum nouissem, quibus seu quot pedibus carmen incederet, me etiam pro uiribus renitente, quod non dum sum, poeta fere a notis omnibus uocatus fui. Nec dubito, dum etas in hoc aptior erat, si equo genitor tulisset animo, quin inter celebres poetas unus auasissem, uerum dum in lucrosas artes primo, inde in lucrosam facultatem ingenium flectere conatur meum, factum est, ut nec negociator sim, nec euaderem canonista, et perderem poetam esse conspicuum. Cetera preterea facultatem studia, et si placerent, quoniam non sic impellerent, minime secutus sum. Uidi tamen sacra uolumina, a quibus, quoniam annosa etas et tenuitas ingenii dissuasere, destiti, turpissimum ratus senem, ut ita loquar, elementarium noua inchoare studia, et cunctis indecentissimum esse, id attentasse, quod minime arbitreris posse perficere. Et ideo, cum existimem Dei beneplacito me in hac uocatione uocatum, in eadem consistere mens est, et, quod egerim hactenus, his monstrantibus studiis, laudare. Querant alii, quod uidetur! Qui ergo patiuntur cerdonen subule setisque uacare, lanistam pecori, sculptorem statuis, me etiam queso, uacasse poetis equo animo patiantur.
+
+Erunt qui a durato iam calcibus tramite exorbitent, et ex transuerso prosiliant clamitentque, quoniam temerarius homo sim, eo quod presumam ueterum regum terebrare busta, et quietos iam longa pace cineres in nouum odium suscitare, aut eorum recentioribus nebulis ueteres offuscare splendores, nec non et deorum semisopita scelera, audientibus cunctis, in minus oportunam uigiliam excitare, et sub titulo honorabili, scilicet Genealogie deorum, eorundem recitare latrocinia et incestus. Longa est querela hec et plurium membrorum implicita, et ea monstrante, aduerto, quoniam senserint isti, quid scripserim, et potissime dum queruntur, quod deorum gentilium facinora recitarim. Uerum gentilium animum redolet ista conquestio, et, si sic sapiunt mente, ut uerba sonant querula uiget adhuc in non nullis error ille infamis, quem queso auferat Deus et resoluat in nichilum. Obiectis autem respondisse facillimum est. Agit enim temerarie, qui in nimium terminos excedit audacie; sic memini in libro Ethycorum Aristotilem arbitrari. Hos ego excessisse non reor; audere quidem, quod ab omni necessitate concessum est, non est temerarie agere. Nemini prohibitum legi, seu honesta sint, seu etiam minus honesta, regum gesta describere; erat tamen regibus satius sic egisse, ut nil de eis referri posset preter honestum. Ego autem de his non ordinato, nec in hoc disposito stilo scripsi, sed summo tenus et perfunctorie, uti non nunquam ordo assumpti operis exigebat, recitaui, si qua inserui. Sed, esto fecerim, non nouum aut inusitatum facinus feci; stant tam antiqua quam magna illustrium scriptorum uolumina, in quibus et stilo celebri, et ordine integro regum recitantur acta, a quibus, si quid huic operi appositum est, nouissimus sumpsi. Si ergo hec querela facienda est, de illis amplioribus et antiquis querantur hystoriographis, quorum scripta celeberrima cum fama iam diu uniuerso patuere orbi; ex his, si quod odium generari potest in cineres iam quietos, exordium sumptum est. Sed queso, que pietas hec? Ex quo caritatis fomite oritur ? Que huius pietatis causa? Credo generosi animi uideri cupiant tales in hoc quod honores regios curent, ostendantque, quia turbentur audientes dedecora. O quam paruo tales existimant nobilitatem mercari, que egregiis moribus, iustitia, sanctitate, atque scientia adipiscitur! Scirent isti, si nobiles essent, quia non solum superuacaneum sit, sed damnosum non solum gentilibus, sed malemeritis quibuscunque compati; et ideo, si sapiunt, seruent hunc pietatem in melius. Turpia autem deorum gentilium dedecora nec dormiunt, nec sopita sunt, quin imo a sacra Christi doctrina in perpetuum non surrectura sepulta, et ingenti damnationis mole contecta et oppressa sunt. Huius ego molis honus, et si non satis, pro uiribus tamen tanquam Christianus homo augere conatus sum, laudes indi et dignas consequi, non redargutiones expectans. Uerum hos ego paruifacio morsus, cum nullo possint dentis acumine quenquam ledere. Hi ergo, si Christiani sunt, taceant, et peniteat eos, si deorum gentilium abiectioni eis ulla fuit compassio, cum inter alia crimen hoc minime deceat Christianum.
+
+Breuiloquum forte me dicent alii, eo quod aliquando magis perfunctorie quam longa serie recitando fabulas atque hystorias, aut illas enucleando, pertranseam. Et sic non dubito, quin sint, qui dicant me, quam oportunum sit, sepissime longiorem. Primis ut sic esse fatear necesse est. Fuere enim huius facinoris rationes plurime. Quedam autem ideo paucis sub uerbis relata sunt, quia non erat, unde possem ampliora describere, ni ex meo uoluissem fabulas aut hystorias protelare uel fingere, quod omnino fugiendum est sano homini. Quedam uero etiam ad plenum scripsisse paucis indigebat licterulis, ex quibus si satis intentio sumitur, uiciosum fuisset in longius protendisse. Sunt tamen et multa, que procul dubio longiorem uerborum copiam tolerassent! Sed queso, si cuncta sinamus, que dici potuissent, aut forsan exquisisset materia, sed ea tantum, que michi scribenti occurrebant, circa longissimas hystorias aut fabulas, circa omnes singulares tam deorum quam hominum actus, circa multiplices fictionum sensus, circa testimonium fabularum aut hystoriarum ueterum autoritates, circa opiniones plurium relationes, et huius modi scripsisse uoluissem, quando me finem operi huic fecisse existimant tales? Equidem uix unum suffecisset seculum! Et in tam grande etiam euasisset uolumen, ut solo intuitu primo terruisset quoscunque lectores, et ob id satis ratus sum ea, que dicta sunt, sic summo tenus tetigisse; non enim puero aut inerti uulgo scribimus, quin imo, ut alias dictum est, doctissimo regi et prouectis hominibus, si aliquando ex manibus tuis, serenissime princeps, ad alios uenturum hoc opus est. Preterea, ut exerceantur ingenia, non adeo plene scribenda sunt omnia, nam, que labore aliquo quesita sunt, placere magis consueuerunt, et cum maiori diligentia conseruari, quam que sponte sua in intellectum legentis accedunt. Est et posteris linquendus dicendi seu scribendi locus, ne inuidisse futurorum uideamur ingeniis, et arrogantia quadam ad quam omnes aspiramus uideamur preoccupasse sequentium gloriam. Miti igitur animo ferendum est, quod, honestis agentibus causis, aut breuiter dictum est, aut causa breuitatis omissum. His autem, qui me, si qui erunt, dicent longiorem debito quandoque fore, non aliud dicam, nisi quia sic oportunum esse ratus sum, aut quia me, ut fit, aliquando intellectus delectatio impellebat, que prudentioribus non nunquam liberalissimum prestitit calamum. Sed quid? Uti breuia habent intelligentium exercere ingenia, sic et ampliora minus intelligentium prouocare; et id circo, qui plura nouerunt, sint memores, quoniam et ipsi aliquando fuere rudes, et ob id absque indignatione patiantur, si ampliuscule iunioribus laboratum sit.
+
+Aderunt forte, qui dicant, quod non nunquam de aliis quibusdam etiam claris uiris dictum est, me scilicet in gloriam mei nominis fingere, quod tuo iussu, rex inclite, hoc opus elaborauerim, cum minime uerum sit. Tarda his fides est, seu uerius animus nequam! Quod de se nouerunt, urentes inuidia in alios coniecturam faciunt. Certissimum est, ut Tullii uerbis utar: *Trahimur omnes studio laudis, et optimus quisque maxime gloria ducitur*. Et ob id, cum gloriosum sit paruo homini maximo atque optimo regi obsequium prestare posse, non fidem cum difficultate comperiet dixisse non nullos ad extollendam humilitatem suam mendacium finxisse huius modi, sed scriptores nunquam credam; sed de hoc alias. Ego autem, ut ad me ueniam, non inficiar me glorie auidum, sed quantumcunque cupiam, profecto non adeo effrenis sum, non adeo hoc accensus desiderio, non adeo hostis honesti, ut in tam turpe mendacium, rubore non dicam frontis, sed mentis abiecto, me ipsum proripuissem. In hoc me superbum confiteor, si superbia dicenda hec est; in talibus nisi Deo celi honorem seu titulum irrequisitus inferrem, et hoc etiam non omnibus requirentibus exhiberem. Tu nosti, rex optime, quoniam, me renitente atque tergiuersante, Domnini, militis tui, suasionibus precibusque in uotum tuum deductus sum, ut scilicet laborem hunc subirem. Nec non labentibus annis factum est, ut Becchinus Bellincionus, familiaris tuus et conciuis meus, e Cypro ueniens, apud Rauennam urbem me conueniret, et postquam placidis uerbis clementiam atque gratiam celsitudinis tue erga me inmeritum monstrauit, miris exhortationibus, ut aiebat, te sic imperante, semisopitum circa hoc opus ingenium meum irritauit. Equo modo dilectissimus tibi Paulus Geometra non nunquam, ostensis licteris sigillo maiestatis tue signatis, in quibus ad me iussa inserebantur tua, sollicitum reddidit. Nouit Deus, et tu scis, quia nec unquam preminentiam tuam uidi, nec tu me uidisse potuisti. His mandatis credidi, et honus meis humeris pregrande subiui. Si te ignaro hec acta sunt, per iam dictos deceptus sum, et sic hos fateor esse ueridicos, qui asserunt non tuo iussu compositum; uerum non crimine meo, nisi me in hoc peccasse quis diceret, quia non dixerim me facturum, si tuis licteris ad me directis susciperem. Sed hoc michi superbum uisum est, quasi Domninum, insignem militem, minus ueridicum arbitrarer. Domninus autem, ut audiui, eo fere anno, in quo me primo conuenerat, diem clausit, et ob id non eius fidem inuocare possum. Uiuit Becchinus, et Paulus Geometra uiuit, hos ego et regiam fidem tuam ueritatis huius testes in terris habeo. Te igitur cum illis inuoco, tuum hunc, si necessitas exigat, laborem esse oportunum est, oppugnationi scilicet huic obsistere, et nomen meum a tam illecebri nota ueritatis affirmatione purgare. Sed ut, te, rex inclite, paululum omisso, ad obiectores deueniam, eorumque obiectioni aliquid pro iure meo respondeam, assero, si pro rostris, sedente preside, agendum litigium esset, me uiuos habere testes, nec ex fece plebeia, sed illustres homines, quia minime oportunum michi erat, ut usque Cyprum pro tam inepto mendacio euolarem, si opus meum insignire regio nomine cupiebam; prope erat imo coram nec uerebor dicere rex, qui, si credidisset Obtinuisse, postquam ceperam, quod minime in animo erat, dum me conuenit Domninus, uiua uoce rogasset, ut sue hoc opus ascriberem maiestati, esto minus intelligens princeps esset, existimans non michi suo nomine gloriam inferre, quin imo meis licteris eternum suis titulis decus addere. Nec mirum; suffragiis enim scriptorum stant insignia et nomina regum. Hinc Alexander ille Macedo, qui parua militum manu ingenti animo orbem totum aggredi ausus est, in Persas uadens multos huius modi scriptores, qui sua gesta describerent, secum traxit, et in Sigeum ueniens, quo bustum uidit Achillis, tacuisse non potuit, quin ostenderet uerbis, quam grandis uideretur sibi gloria, quam consequebantur a scriptoribus reges, eum fortunatum dicens, quod illi Homerum contigisset habere preconem. Hinc Pompeius Magnus, qui equam fecit cum uirtute fortunam, Theophanem Mitilenum, quasi nomen suum perenne facturum, in contione militum ciuitati donauit. Hinc Scipiones, Titus Fuluius, Cato Censorinus, Q. Metellus Pius, G. Marius, Cicero, et alii plures illustres uiri se scriptoribus faciles atque liberales exhibuere, ut eos in hoc traherent, ut de se scriberent. Quid ergo meis licterulis regem inclitum mendacio inseram, quasi inuito gloriam largiturus sim, et meam offuscaturus ignominiosa labe. Si adeo auidus essem mendaciis meam extollere gloriam, stant et alia opuscula, ex quibus nullum est ullo huius modi titulo insignitum preter Buccolicum carmen, quod, ut sibi intitularem, petiit Donatus Appenninigena, pauper, sed honestus homo et precipuus amicus meus. Quid non omnibus nomina prepono regum? Preterea, est ne hoc sub sole nouum, reges desiderare scripta quedam, et amicis iniungere? Non equidem. Diebus nostris memini Robertum, Ierusalem et Sycilie splendidum regem et multis ornatum titulis, postulasse ab insigni uiro. Francisco Petrarca, ni alteri tribuisset, ut sibi ascriberet Affrice, a se nouiter edite, titulum! Quam, queso, aucturus gloriam, Francisci an suam? Suam profecto! Quid multa? Non equidem magnorum ducum nomina claros scriptores faciunt, imo potius ipsi reges scriptorum opere cognoscuntur a posteris. Insuper si approbandum sit opus, quid illi adiectum regis nomen potest autoritatis afferre, aut bene merito autori glorie superaddere? Et, si improbandum sit, quo iure poterit prescriptio illa fecisse probabile, aut notam autori iniectam abstergere ? Decus igitur et gloriam agenti approbatio uirorum illustrium affert, non regii nominis ascriptio! Ego autem, ut iterum dixerim, adeo superbe obstinatus sum, ut nisi Deo glorie, cuius ascribenda sunt omnia, unius carminis tantum decus, etiam Cesari dictatori resurgenti aut Scipioni Affricano, nisi rogatus, aut si amicus esset ascriberem. Dicta sint hec, mi rex, bona cum tua uenia, queso, et postremo precor, si contingat te unquam aliquos talia obicientes audire, tanquam ueritatis conscius, impera regia cum indignatione silentium, et quod tuo nomini, te petente, dicatum est, imo compositum te mandante, regia uirtute defende. Supererant multa, sed quoniam michi satis dictum esse uidetur, omittenda reliqua censui, et Deo, munerum largitori, tibique operis fortunam conmittere, quod, postquam in tuas deuenerit manus, dum libuerit, tuo fultum presidio et te iubente, tendat in publicum.
+
+Ecce tandem, O clementissime rex, diuina pietate prebente, in finem longi operis uentum est. In quo ea, qua potui solertia iuxta ueterum traditiones deorum gentilium genus et eorum posteritates, multis undique exquisitas uigiliis, quo datum est ordine, descripsi, et iuxta mandatum tue serenitatis pro uiribus ingenii mei post fabulas fictionum sensus, seu ab antiquis sumptos, seu a tenui intellectum meo emunctos, apposui. Ostendi insuper, quod officiosissimum ratus sum non nullis, poetas aduersus opiniones talium non dicam iustos omnes, sed nec ridiculos aut simpliciter fabulosos esse, quin imo seculari scientia, ingenio, et moribus, ac etiam insigni claritate conspicuos. Lignum preterea in litore ancoris et proresiis ingeniose firmaui, magis semper de bonitate diuina confidens quam de robore uinculorum. Sic et a nauta, quas magis nocuas credidi, sagittas amoui, esto arbitrer superesse quam plurimas, aduersus quas uix credam satis armasse, potuerim; non equidem se, quantumcunque bellicosissimus miles sit, adeo caute armare potuit quisquam, quin locus hostili gladio linqueretur. Ipse igitur Deus protegat, qui solus nouit diuerticula malignantium, et uolens contriuisse potuit! Uerum quoniam homo sum, nouique nullum adeo oculatum, quin, nisi diuina protegatur manu, sepissime cadat in lubricum, arbitror satis possibile, me non nunquam aut omisisse dicenda, aut non dicenda scripsisse, aut dicta non satis rationibus roborasse, aut minus plene in uotum tuum iuisse, seu aliis modis peccasse plurimis, de quibus doleo. Et quoniam nosco, quod ignauie mee mea imputanda sunt crimina, supplex ueniam posco, teque humilis per tui capitis insigne decus exoro, ut tui ingenii celsitudine defectus suppleas, superfluitates excidas, dicta minus accurate exornes, et omnia pro iudicio tue sincere mentis pariter corrigas et emendes. Si forsan, maioribus occupatus, ut sepissime reges estis, huic labori tempus non posses impendere, tunc omnes honestos, sacros, pios, atque catholicos uiros, et potissime celebrem uirum, Franciscum Petrarcam, insignem preceptorem meum, ad manus quorum opus hoc aliquando deueniet, per Christi preciosissimum sanguinem deprecor, ut errores quoscunque, si quos forsan minus uidens dictis inmiscui, sua pietate ac benignitate surripiant, aut illos in sacram ueritatem conuertant; eorum enim existimationi et emendationi opus hoc esse suppositum uolo. Preterea, o rex inclite, si quid boni inest, si quid bene dictum, si quid uotis tuis consonum, gaudeo et exulto, et exinde labori meo congratulor, uerum scientie mee imputes nolo, nec lauros aut honores alios ob id postulo; Deo quippe, a quo omne datum optimum et omne donum perfectum est, attribuas queso, eique honores impendito et gratias agito, cum ipse more meo semper post exactos quoscunque labores honestos consueuerim, qua possum mentis deuotione Dauiticum illud dicere: *Non nobis Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam*.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_DeMulieribusClaris.txt b/testi_2_commento/noCommento_DeMulieribusClaris.txt
new file mode 100644
index 0000000..b1c4150
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_DeMulieribusClaris.txt
@@ -0,0 +1,600 @@
+Pridie, mulierum egregia, paululum ab inerti uulgo semotus et a ceteris fere solutus curis, in eximiam muliebris sexus laudem ac amicorum solatium, potius quam in magnum rei publice commodum, libellum scripsi.
+
+Uerum, dum mecum animo uersarem cui nam illum primum transmicterem, ne penes me marceret ocio et ut, alieno fultus fauore, securior iret in publicum, aduerteremque satis non principi uiro, sed potius, cum de mulieribus loqueretur, alicui insigni femine destinandum fore, exquirenti digniorem, ante alias uenit in mentem ytalicum iubar illud prefulgidum ac singularis, non tantum feminarum, sed regum gloria, Iohanna, serenissima Ierusalem et Sicilie regina. Cuius pensatis, tam inclite prosapie et auorum fulgoribus, quam nouis a se forti pectore quesitis laudibus, in desiderium mictendi illum humilem deuotumque ante solium sue celsitudinis incidi.
+
+Tandem, quia adeo ingens regius fulgor est et opusculi tenuis et fere semisopita fauillula, timens ne a potiori lumine minor omnino fugaretur in tenebras, sensim retraxi consilium; et, noua indagine multis aliis perquisitis, ad extremum ab illustri regina in te uotum deflexi meum; nec iamerito. Nam, dum mites ac celebres mores tuos, dum honestatem eximiam, summum matronarum decus, dumque uerborum elegantiam mente reuoluerem, et cum his animi tui generositatem et ingenii uires, quibus longe femineas excedis, aduerterem uideremque quod sexui natura detraxerit, id tuo pectori Deus sua liberalitate miris uirtutibus superinfuserit atque suppleuerit, et eo, quo insignita es nomine, designari uoluerit - cum andres Greci quod latine dicimus homines nuncupent - te equiparandam probissimis quibuscunque, etiam uetustissimis, arbitratus sum. Et ideo, cum tempestate nostra multis atque splendidis facinoribus agentibus clarissimum uetustatis specimen sis, tanquam benemerito tuo fulgori huius libelli tituli munus adiecisse uelim, existimans non minus apud posteros tuo nomini addidisse decoris quam fecerit, olim Montisodorisii et nunc Alteuille comitatus, quibus te Fortuna fecit illustrem.
+
+Ad te igitur micto et tuo nomini dedico quod hactenus a me de mulieribus claris scriptum est; precorque, inclita mulier, per sanctum pudicitie nomen, quo inter mortales plurimum emines, grato animo munusculum scolastici hominis suscipias; et, si michi aliquid creditura es, aliquando legas suadeo; suis quippe suffragiis tuis blandietur ociis, dum feminea uirtute et historiarum lepiditate letaberis. Nec incassum, arbitror, agitabitur lectio si, facinorum preteritarum mulierum emula, egregium animum tuum concitabis in melius. Et esto non nunquam lasciua comperias immixta sacris - quod ut facerem recitandorum coegit oportunitas - ne omiseris uel horrescas; quin imo perseuerans, uti uiridarium intrans, eburneas manus, semotis spinarum aculeis, extendis in florem, sic, obscenis sepositis, collige laudanda; et quotiens in gentili muliere quid dignum, christianam religionem professa legeris, quod in te fore non senseris, ruborem mentis excita et te ipsam redargue quod, Christi delinita crismate, honestate aut pudicitia uel uirtute supereris ab extera; et, prouocato in uires ingenio, quo plurimum uales, non solum ne supereris patiare, sed ut superes quascunque egregia uirtute coneris; ut, uti corpore leta iuuentute ac florida uenustate conspicua es, sic pre ceteris, non tantum coeuis tuis, sed priscis etiam, animi integritate prestantior fias: memor non pigmentis ut plereque facitis mulieres - decoranda formositas est, sed exornanda honestate sanctitate et primis operibus; ut, dum eidem qui tribuit gratam feceris, non solum hac in peritura mortalitate inter fulgidas una sis, sed ab eodem gratiarum Largitore, hominem exuens, in claritatem suscipiaris perpetuam.
+
+Preterea si dignum duxeris, mulierum prestantissima, eidem procedendi in medium audaciam prebeas. Ibit quidem, ut reor, tuo emissus auspicio, ab insultibus malignantium tutus; nomenque tuum, cum ceteris illustrium mulierum, per ora uirum splendidum deferet, teque tuis cum meritis - cum minime possis ubique efferri presentia - presentibus cognitam faciet, et posteritati seruabit eternam. Uale.
+
+Scripsere iam dudum non nulli ueterum sub compendio de uiris illustribus libros; et nostro euo, latiori tamen uolumine et accuratiori stilo, uir insignis et poeta egregius Franciscus Petrarca, preceptor noster, scribit; et digne. Nam qui, ut ceteros anteirent claris facinoribus, studium omne, substantias, sanguinem et animam, exigente oportunitate, posuere, profecto ut eorum nomen in posteros perpetua deducatur memoria meruere. Sane miratus sum plurimum adeo modicum apud huiusce uiros potuisse mulieres, ut nullam memorie gratiam in speciali aliqua descriptione consecute sint, cum liquido ex amplioribus historiis constet quasdam tam strenue quam fortiter egisse non nulla. Et si extollendi sunt homines dum, concesso sibi robore, magna perfecerint, quanto amplius mulieres, quibus fere omnibus a natura rerum mollities insita et corpus debile ac tardum ingenium datum est, si in uirilem euaserint animum et ingenio celebri atque uirtute conspicua audeant atque perficiant etiam difficillima uiris, extollende sunt? Et ideo, ne merito fraudentur suo, uenit in animum ex his quas memoria re; feret in glorie sue decus in unum deducere; eisque addere ex multis quasdam, quas aut audacia seu uires ingenii et industria, aut nature munus, uel fortune gratia, seu iniuria, notabiles fecit; hisque paucas adnectere que, etsi non memoratu dignum aliquid fecere, causas tamen maximis facinoribus prebuere. Nec uolo legenti uideatur incongruum si Penelopi, Lucretie Sulpitieue, pudicissimis matronis, immixtas Medeam, Floram Semproniamque compererint, uel conformes eisdem, quibus pregrande sed pernitiosum forte fuit ingenium. Non enim est animus michi hoc claritatis nomen adeo strictim summere, ut semper in uirtutem uideatur exire; quin imo in ampliorem sensum - bona cum pace legentium trahere et illas intelligere claras quas quocunque ex facinore orbi uulgato sermone notissimas nouero; cum et inter Leonidas Scipiones Catonesque atque Fabritios, uiros illustres, seditiosissimos Graccos, uersipellem Hanibalem, proditorem Iugurtam, cruentos ciuilis Syllam Mariumque et eque diuitem et auarum Crassum aliosque tales sepe legisse meminerim. Uerum, quoniam extulisse laudibus memoratu digna et depressisse increpationibus infanda non nunquam, non solum erit hinc egisse generosos in gloriam et inde ignauos habenis ab infaustis paululum retraxisse, sed id restaurasse quod quarundam turpitudinibus uenustatis opusculo demptum uidetur, ratus sum quandoque historiis inserere non nulla lepida blandimenta uirtutis et in fugam atque detestationem scelerum, aculeos addere; et sic fiet ut, inmixta hystoriarum delectationi, sacra mentes subintrabit utilitas. Et ne more prisco apices tantum rerum tetigisse uidear, ex quibus a fide dignis potuero cognouisse amplius in longiusculam hystoriam protraxisse non solum utile, sed oportunum arbitror; existimans harum facinora non minus mulieribus quam uiris etiam placitura; que cum, ut plurimum, hystoriarum ignare sint, sermone prolixiori indigent et letantur.
+
+Attamen uisum est, ne omiserim, excepta matre prima, his omnibus fere gentilibus nullas ex sacris mulieribus hebreis christianisque miscuisse; non enim satis bene conueniunt, nec equo incedere uidentur gradu. He quippe ob eternam et ueram gloriam sese fere in aduersam persepe humanitati tolerantiam coegere, sacrosancti Preceptoris tam iussa quam uestigia imitantes; ubi ille, seu quodam nature munere uel instinctu, seu potius huius momentanei fulgoris cupiditate percite, non absque tamen acri mentis robore, deuenere; uel, fortune urgentis inpulso, non nunquam grauissima pertulere. Preterea he, uera et indeficienti luce corusce, in meritam eternitatem non solum clarissime uiuunt, sed earum uirginitatem, castimoniam, sanctitatem, uirtutem et, in superandis tam concupiscentiis carnis quam suppliciis tiramnorum inuictam constantiam, ipsarum meritis exigentibus, singulis uoluminibus a piis hominibus, sacris literis et ueneranda maiestate conspicuis, descriptas esse cognoscimus; ubi illarum merita, nullo in hoc edito uolumine speciali - uti iam dictum est - et a nemine demonstrata, describere, quasi aliquale reddituri premium, inchoamus. Cui quidem pio operi ipse rerum omnium pater Deus assit; et, laboris assumpti fautor, quod scripsero in suam ueram laudem scripsisse concedat.
+
+Scripturus igitur quibus fulgoribus mulieres claruerint insignes, a matre omnium sumpsisse exordium non apparebit indignum: ea quippe uetustissima parens, uti prima, sic magnificis fuit insignis splendoribus. Nam, non in hac erumnosa miseriarum ualle, in qua ad laborem ceteri mortales nascimur, producta est, nec eodem malleo aut incude etiam fabrefacta, seu eiulans nascendi crimen deflens, aut inualida, ceterorum ritu, uenit in uitam; quin imo - quod nemini unquam alteri contigisse auditum est - cum iam ex limo terre rerum omnium Faber optimus Adam manu compegisset propria, et ex agro, cui postea Damascenus nomen inditum est, in orto delitiarum transtulisset eumque in soporem soluisset placidum, artificio sibi tantum cognito ex dormientis latere eduxit eandem, sui compotem et maturam uiro et loci amenitate atque sui Factoris letabundam intuitu, immortalem et rerum dominam atque uigilantis iam uiri sociam, et ab eodem Euam etiam nominatam.
+
+Quid maius, quid splendidius potuit unquam contigisse nascenti? Preterea hanc arbitrari possumus corporea formositate mirabilem. Quid enim Dei digito factum est quod cetera non excedat pulchritudine? Et quamuis formositas hec annositate peritura sit aut, medio in etatis flore, paruo egritudinis inpulso, lapsura, tamen, quia inter precipuas dotes suas mulieres numerant, et plurimum ex ea glorie, mortalium indiscreto iudicio, iam consecute sunt, non superflue inter claritates earum, tanquam fulgor precipuus, et apposita est et in sequent tibus apponenda ueniet.
+
+Hec insuper, tam iure originis quam incolatus, paradisi ciuis facta et amicta splendore nobis incognito, dum una cum uiro loci delitiis frueretur auide, inuidus sue felicitatis hostis nepharia illi suasione ingessit animo, si aduersus unicam sibi legem a Deo impositam iret, in ampliorem gloriam iri posse. Cui dum leuitate feminea, magis quam illi nobisque oportuerit, crederet seque stolide ad altiora conscensuram arbitraretur, ante alia, blanda quadam suggestione, uirum flexibilem in sententiam suam traxit; et in legem agentes, arboris boni et mali poma dum gustassent, temerario ausu seque geausque suum omne futurum ex quiete et eternitate in labores anxios et miseram mortem et ex delectabili patria inter Uepres glebas et scopulos deduxere. Nam, cum lux corusca, qua incedebant amicti, abiisset, a turbato Creatore suo obiurgati, perizomatibus cincti, ex delitiarum loco in agros Hebron pulsi exulesque uenere. Ibi egregia mulier, his facinoribus clara, cum prima ut a non nullis creditum est - uertente terram ligonibus uiro, colo nere adinuenisset, sepius dolores partus experta est; et, quibus ob mortem filiorum atque nepotum angustiis angeretur animus, eque misere passa; et, ut algores estusque sinam et incomoda cetera, fessa laboribus moritura deuenit in senium.
+
+Semiramis insignis atque uetustissima Assyriorum regina fuit; a quibus tamen parentibus genus duxerit, annositas abstulit, preter quod fabulosum placet antiquis, aientibus eam filiam fuisse Neptuni, quem Saturni filium et maris deum erronea credulitate firmabant. Quod, etsi credi non oporteat, argumentum tamen est eam a nobilibus parentibus genitam. Hec quidem Nino Assyriorum regi egregio nupsit et ex eo Niniam filium peperit unicum. Sane Nino, omni Asya et postremo Bacthris Subactis, sagitte ictu mortuo, cum adhuc hec iuuencula esset et filius puer, minime tutum existimans tam grandis et orientis imperii etati tam tenelle habenas commictere, adeo ingentis fuit animi ut, quas ferus homo armis subegerat nationes coercueratque uiribus, arte et ingenio regendas femina auderet assummere. Nam astu quodam muliebri, excogitata fallacia pregrandi, mortui uiri ante alia decepit exercitus. Erat, nec mirabile, Semiramis lineamentis oris persimilis filio: nude utrique gene, nec erat per etatem dissona a puerili feminea uox; et in statura corporis nil, uel modicum, grandiuscula differebat a nato. Quibus iuuantibus, ne in processu quod fraudem detegere potuisset obesset, caput texit thyara, brachiis cruribusque uelamentis absconditis; et quoniam insuetum eo usque esset Assyriis, egit, ne afferret nouitas habitus admirationem accolis, ut ornatu simili omnis uteretur popolus. Et sic Nini olim coniunx filium, et femina puerum simulans, mira cum diligentia maiestatem regiam adepta, eam militaremque disciplinam seruauit et, mentita sexum, grandia multa et robustissimis uiris egregia operata est. Et dum, nullo labori parcens aut periculo territa, inauditis facinoribus quorumcunque superasset inuidiam, non est uerita cuntis aperire que foret quodue etiam fraude simulasset feminea, quasi uellet ostendere, non sexum, sed animum imperio oportunum. Quod quantum aduertentibus ingessit admirationis, tantum mulieris maiestatem inclitam ampliauit. Hec, ut eius facinora paululum protensius deducamus in medium, sumptis post insigne figmentum uirili animo armis, non solum quod uir suus quesiuerat tutauit imperium, sed Ethyopiam, a se acri lacessitam bello atque superatam, iunxit eidem; et inde in Yndos uehementia arma conuertit, ad quos nondum, preter uirum, quisquam accesserat; Babiloniam insuper, uetustissimum Nembroth opus et ingentem ea etate in campis Senaar ciuitatem, restaurauit murisque ex cocto latere harena pice ac bitumine compactis, altitudine atque grossitie et circuitu longissimo admirandis, ambiuit. Et ut ex multitudine suorum gestorum unum memoratu dignis; simum extolÏentes dicamus, certissimum asserunt, ea pacatis rebus et ocio quiescente ac die quadam feminea solertia cum pedissequis crines discriminante ac ritu patrio in tricas reducente, actum est, cum nondum preter medios deduxisset, ut illi nuntiaretur Babiloniam in dictionem defecisse priuigni. Quod adeo egre tulit ut, proiecto pectine, confestim ab offitio muliebri irata consurgens, corriperet arma ac eductis copiis obsideret urbem preualidam; nec ante quod inordinatorum crinium superfuerat composuit, quam potentissimam ciuitatem longa obsidione affectam in deditionem cogeret et suo sub dominio infestis reuocaret armis. Cuius tam animosi facinoris diu exhibuit testimonium statua ingens ex ere conflata et in Babilonia erecta, feminam solutis ex altero latere crinibus, ex altero in tricam compositis, pretendens. Multas preterea ex nouo ciuitates condidit et ingentia facta peregit, que adeo uetustas absorbsit ut nil fere, preter quod dictum est, quod ad suam pertineat laudem, ad nos usque deductum est.
+
+Ceterum hec omnia, nedum in femina, sed in quocunque uiro strenuo, mirabilia atque laudabilia et perpetua memoria celebranda, una obscena mulier fedauit iller cebra. Nam cum, inter ceteras, quasi assidua libidinis prurigine, ureretur infelix, plurium miscuisse se concubitui creditum est; et inter mechos, bestiale quid potius quam ilumanum, filius Ninias numeratur, unus prestam tissime forme iuuenis, qui, uti mutasset cum matre sexum, in thalamis marcebat ocio, ubi hec aduersus hostes sudabat in armis.
+
+O scelestum facinus! Ut quieta sinam, inter anxias regum curas, inter cruenta certamina et, quod monstro simile est, inter lacrimas et exilia, nulla temporis facta distinctione, hec euolat pestis et sensim incautas mentes occupans et in precipitium trahens, omne decus turpi nota commaculat. Qua fedata Semiramis, dum putat astutia abolere quod lasciuia deturparat, legem illam insignem condidisse aiunt, qua prestabatur subditis ut circa uenerea agerent quod liberet; timensque ne a domesticis feminis concubitu fraudaretur filii - ut quidam uolunt - prima usum femoralium excogitauit, eis omnes aulicas cinxit sub conclaui: quod, ut fertur, apud Egyptios obseruatur et Affros. Alii tamen scribunt quod, cum in desiderium incidisset filii eumque iam etate prouectum in suos prouocasset amplexus, ab eodem, cum annis iam duobus et triginta regnasset, occisam. A quibus dissentiunt alii asserentes eam libidini miscuisse seuitiam solitamque, quos ad explendum sue uredinis uotum aduocasset, ut occultaretur facinus, continuo post coitum iubere necari; uerum, cum aliquando concepisset, adulteria prodidisse partu; ad que excusanda, legem illam egregiam, cuius paulo ante mentio facta est, proditam aiunt. Tamen etsi uisum sit pausillum contegisse ineptum crimen, filii indignationem abstulisse minime potuit; quin, seu quod suum tantum arbitrabatur cum aliis comunicatum incestum cerneret minusque equo anit mo ferret, seu quod in ruborem suum matris luxuriam duceret aut forsan prolem in successionem imperii nascituram expauesceret, reginam illecebrem, ira inpulsus, absumpsit.
+
+Opis seu Ops, uel Rhea, si priscis credimus, inter prospera et aduersa plurima claritate emicuit. Nam Uranii, apud rudes adhuc Grecos potentissimi hominis, et Ueste coniugis filia fuit. Que, Saturni regis soror pariter et coniunx, nullo, quod ad nos uenerit, facinore, se egregiam fecerat, ni muliebri astutia Iouem Neptunum atque Plutonem filios a morte, cum Saturno a Tytone fratre pacta, liberasset. Qui cum inscitia, imo insania hominum eui illius, in claritatem precipue deitatis euasissent homines, hec non solum regine decus adepta est, quin imo errore mortalium dea insignis et deorum mater est habita eique templa, sacerdotes et sacra, instituto publico, constituta sunt; adeoque enorme malum conualuit ut, laborantibus secondo bello punico Romanis, quasi pro salutari auxilio missis consularibus uiris, ab Attalo, Pergami rege, simulacrum eius expetitum precibus est ritusque sacrorum et e Pesimunte Asye oppido, quasi quoddam deforme saxum, sumptum cum diligentia Romam delatum atque summa cum reuerentia susceptum et postremo, insigni locatum templo, tanquam sublime numen atque rei publice salutare, per multa secula cerimoniis plurimis apud Romanos et Ytalos cultum est. Mirabile profecto fortune ludibrium, seu potius cecitas hominum, an, uelimus dicere, fraus et decipula demonum, quorum opere actum est ut femina, longis agitata laboribus, demum anus mortua et in cinerem uersa et apud inferos alligata, et dea crederetur et in tam grande euum fere ab uniuerso orbe diuinis honoraretur obsequiis.
+
+Iuno, Saturni et Opis filia, poetarum carmine et errore gentilium toto orbi pre ceteris mulieribus, gentilitatis infectis labe, celeberrima facta est, in tantum ut nequiuerint taciti temporum dentes, cum cuncta corrodant, adeo infame exesisse opus, quin ad etatem usque nostram notissimum eius non euaserit nomen. Uerum ex hac potius fortunam egregiam recitare possumus, quam opus aliquod memorabile dictum referre. Fuit enim cum Ioue illo cretensi, quem decepti ueteres celi finxere deum, eodem edita partu et ab infantia transmissa Samum ibique ad pubertatem usque cum diligentia educata, Ioui demum fratri nupta est; quod per multa secula eiusdem est statua in templo Sami testata. Nam existimantes Samii non modicum sibi posterisque suis afferre glorie quod se penes alta atque desponsata Iuno sit, quam celi reginam arbitrabantur et deam, ne memoria hec dilueretur facile, templum ingens et pre ceteris orbis mirabile construxere numinique dicauere suo et ex marmore pario, in habitu nubentis uirginis, eiusdem ymaginem sculpi fecere temploque preposuere suo. Hec tandem regi magno nupta, excrescente eius in dies imperio atque fama longe lateque nomen ipsius efferente, non modicum et ipsa splendoris consecuta est. Sane, postquam poeticis fictionibus et insana antiquorum liberalitate celi regina facta est, que mortalis regina fuerat, Olympi regnis eam diuitiisque prefecere nec non et illi coniugalia iura atque parientium auxilia commisere; et alia longe plura, ridenda potius quam credenda. Ex quibus, sic humani generis hoste suadente, multa illi undique constructa sunt templa, altaria plurima, sacerdotes, ludi et sacra, more ueteri instituta; et, ut de reliquis taceam, post Samos, celebri ueneratione ab Argiuis Achaye populis et a Cartaginensibus diu honorata est; et postremo a Ueiis Romam delata in Capitolio et in cella Iouis optimi maximi, non aliter quam uiro iuncta suo, locata, sub uocabulo Iunonis regine, a Romanis, rerum dominis, cerimoniis multis et diu culta est, etiam postquam in terris comparuit Deus homo.
+
+Ceres - ut non nullis placet - uetustissima Syculorum regina fuit; tantoque ingenio ualuit ut, cum agrorum excogitasset culturam, prima, apud suos, boues domuit et iugo assuefecit et, adinuento aratro atque uomere, eorum opere terram proscidit sulcisque semina tradidit; que cum in amplissimam segetem excreuissent, eam spicis eruere, lapidibus terere, fermenta conficere et in cibum deducere homines, glandibus et pomis siluestribus as. suetos, edocuit. Quod ob meritum, cum mortalis esset femina, eam deam frugum arbitrati sunt et diuinis honoribus extulere eamque Saturni et Cybeles credidere filiam. Huic preterea unicam ex Ioue fratre fuisse filiam Proserpinam dicunt eamque maxima matris turbatione ab Orco Molossorum rege raptam et diu quesitam uolunt, multis hinc fabulis occasionem prebentes.
+
+Fuit preterea et Ceres altera apud Eleusim, attice regionis ciuitatem, eisdem meritis penes suos clara, cui Triptholemum obsequiosum fuisse uolunt. Quas, eo quod uetustas deitate et honoribus eque extulit, sub uno tantum nomine ambarum ingenia retulisse satis uisum est.
+
+Harum edepol ingenium utrum laudem an execrer nescio. Quis enim damnet uagos siluestresque eductos in urbes e nemoribus homines? Quis, ritu ferarum uiuentes in meliorem euocatos frugem? Quis, glandes mutatas in segetem, quibus corpus lucidius, uegetiora membra et alimenta humano usui conformiora prestantur? Quis, musco uepribus arbustisque incompositis obsitum orbem, in cultum pulchritudinem et utilitatem publicam uersum? Quis, rude seculum in ciuile? Quis, a desidia in contemplationem excitata ingenia? Quis, uires, torpentes in speleis, in urbicum seu rusticanum exercitium tractas, quibus tot ampliate urbes, tot de nouo condite, tot aucta imperia, tot mores spectabiles inuenti cultique sunt, frumentarie artis adinuenta notitia? Que, cum de se bona sit, et que dicta sunt omnia, reor, iudicio plurium, si quis faciat, dicetur insipidus.
+
+Demum uersa uice, quis laudet multitudinem spara sam siluas incolentem, glandibus pomisque siluestribus ferino lacte herbisque atque fluento assuetam, soluta curis habentem pectora, sola nature lege contentam sobriam pudicam et doli nesciam, inimicam feris tantum et auibus, in molliores atque incognitos euocatam cibos? E quibus, nisi nos ipsos decipimus, secutum cernimus ut in abditis adhuc latentibus uitiis exitumque timentibus aperiretur iter et procedendi prestaretur securitas. Hinc arua, eousque comunia, terminis et fossa distingui cepta sunt, agriculationis subiere cura et partiri inter mortales cepere labores; hine meum et tuum uenit in medium, nomina quidem inimica pacis publice et priuate; hinc pauperies seruitusque nec non et litigia odia cruentaque bella et urens in circuitu euolauit inuidia; que egere ut uixdum curuate falces in messem, in acutos rectosque in sanguinem gladios uerterentur. Hinc sulcata maria et occiduis eoa cognita et eois occidua; hinc mollicies corporum, sagina uentris, ornatus uestium, accuratiores mense, conuiuia splendida, torpor et otium aduenere; et, que in dies usque illos friguerat, Uenus calefieri cepit, maximo orbis incommodo; et - quod deterius forsan est - si minus, eque labentibus annis, ut fit, celi seu bellorum ira, culta respondeant, subintrat illico annone penuria et duriora priscis consurgunt ieiunia, seua fames, nunquam siluis cognita, gurgustiolos intrat inopum, non absque diuitum persepe periculo. Hinc turpis et effeta macies, infernus pallor et titubanti incedens gradu debilitas morborumque et festinate mortis multiplices exoriuntur cause.
+
+Quibus inspectis, una cum innumeris aliis, uix scio, imo scio, quia longe aurea illa, licet rudia et agrestia fuerint, his nostris ferreis comptisque seculis preponenda sint.
+
+Minerua, que et Pallas, uirgo tanta claritate conspicua fuit ut non illi fuisse mortalem originem stolidi arbitrati sint homines. Aiunt quidem hanc Ogigii regis tempore apud lacum Tritonium, haud longe a sinu Syrtium minori, primo uisam in terris et cognitam; et quoniam tractu temporis multa facientem uidissent, ante non uisa, non solum apud rudes Affros, uerum apud Grecos, qui ea tempestate prudentia anteibant ceteros, absque matre ex Iouis cerebro genitam et e celo lapsam creditum est. Cui ridiculo errori tanto plus fidei auctum est quanto occultior eius fuit origo. Hanc ante alia uoluere perpetua floruisse uirginitate; quod ut pleniori credatur fide, finxere Uulcanum, ignis deum, id est concupiscentie carnis feruorem, diu cum ea luctatum superatumque. Huius insuper, incognitum omnino omnibus ante, lanificium inuentum fuisse uolunt; nam, ostenso quo ordine purgata superfluitatibus lana eaque dentibus mollita ferreis apponeretur colo atque demum digitis deduceretur in filum, textrine excogitauit offitium eoque docuit quo pacto internecterentur inuicem fila et tractu pectinis iungerentur et calce solidaretur intextum. In cuius opificii laudem pugna illa insignis eiusdem et Aragnis colophonie recitatur. Usum insuper olei, eo usque mortalibus inauditum, hec inuenit docuitque Acticos bachas mola terere trapetisque premere. Quod, quia multum utilitatis afferre uisum sit, ei aduersus Neptunum in nominandis a se Athenis attributa uictoria creditur. Uolunt etiam huius fuisse opus, cum iam quadrigarum prima repperisset usum, ferrum in arma arte conuertere, armis corpus tegere, aciem bellantium ordinare et leges omnes, quibus eatur in pugnam, edocere.
+
+Dicunt preterea eam numeros inuenisse et in ordinem deduxisse, quem inhodiernum usque seruamus. Ceterum ex osse cruris alicuius auis, seu ex palustri potius calamo, eam tibias seu pastorales fistulas primam composuisse credidere easque in terras ex celo deiecisse, eo quod flantis redderent turgidum guctur et ora deformia.
+
+Quid multa? Ob tot comperta, prodiga deitatum largitrix, antiquitas eidem sapientie numen attribuit. Quo intuitu tracti, Athenienses ab ea nuncupati; et eo quod ciuitas studiis apta uideretur, per que quisque fit prudens et sapiens, eam in suam sumpsere tutelam eique arcem dicauere et, ingenti templo constructo suoque numini consecrato, in eodem illam effigiauere oculis toruam, eo quod raro noscatur in quem finis sapientis tendat intem tum; galeatam, uolentes ob id sapientum tecta et armata significari consilia; indutam lorica, eo quod ad quoscum que fortune ictus semper armatus sit sapiens; longissima munitam hasta, ut comprehendatur sapientem in longinquo spicula figere; preterea cristallino egide, et in eo Gorgonis caput infixum, protectam, pretendentes ob hoc lucida sapienti omnia esse tegumenta, eosque serpentina semper astutia adeo premunitos, ut saxei eorum intuitu uideantur ignari; eiusque in tutelam noctuam posuere, firmantes, prout in luce, sic et in tenebris uidere prudem tes. Tandem huius mulieris fama atque numinis reuerem tia se adeo longe lateque diffudit tantumque fauit illi ueterum error, ut fere per uniuersum eius in honorem templa construerentur et celebrarentur sacra; eoque usque conscenderet, ut in Capitolio penes Iouem optimum maximum cella dedicaretur eidem et inter potissimos Romanorum deos, cum Iunone regina et ipsa dea pariter haberetur.
+
+Sunt tamen non nulli grauissimi uiri asserentes non unius Minerue, sed plurium que dicta sunt fuisse comperta. Quod ego libenter assentiam, ut clare mulieres ampliores sint numero.
+
+Uenerem cyprianam fuisse feminam quorundam arbitratur opinio; de parentibus autem a non nullis ambigitur. Nam alii eam Cyri cuiusdam et Syrie uolunt filiam; quidam uero Cyri et Dyonis cyprie mulieris. Non nulli, reor ad eius extollendam pulchritudinis claritatem, Iouis et Dyonis predicte genitam asserunt. Sane, ex quocunque sit patre genita, eam inter claras mulieres potius ob illustrem eius pulchritudinem quam ob dedecorosum inuentum describendam censui. Tanto igitur oris decore et totius corporis uenustate emicuit, ut sepe intuentium falleretur credulitas. Nam quidam illam ipsum celi sydus, quod Uenerem nuncupamus, dicebant: alii eam celestem feminam in terris ex Iouis gremio lapsam. Et breuiter omnes, tetra obfuscati caligine, quam sciebant a mortali femina editam, immortalem asserebant deam eamque infausti amoris, quem Cupidinem uocitabant, genitricem totis nisibus affirmabant; nec illi intercio piendi stultorum intuentium mentes uariis gesticulationibus deerant artes. Quibus agentibus meritis eo usque itum est ut, nequeuntibus obsistere obscenitatibus mulieris, quas euestigio, non tamen omnes, scripturus sum, et Iouis filia et ex deabus una etiam uenerandissima habita sit. Nec solum apud Paphos, uetustissimum Cypriorum oppidum, thure solo placata est - nam mortuam et incestuosam feminam eo delectari existimabant odore que uiuens in prostibulorum uolutabatur spurcitie -; uerum et apud nationes reliquas et Romanos, qui templum ei sub titulo Ueneris genetricis et Uerticordie aliisque insignibus olim struxere.
+
+Sed quid multa? Hanc duobus nupsisse uiris creditum est: cui primo, non satis certum. Nupsit ergo - ut placet aliquibus - ante Uulcano Lemniorum regi et Iouis cretensis filio; quo sublato, nupsit Adoni, filio Cynare atque Myrre, regi Cypriorum. Quod uerisimilius michi uidetur quam si primum uirum Adonem dixerimus, eo quod, seu complexionis sue uitio, seu regionis infectione, in qua plurimum uidetur posse lasciuia, seu mentis corrupte malitia factum sit, Adone mortuo, in tam grandem luxurie pruritum lapsa est, ut omnem decoris sui claritatem crebris fornicationibus non obfuscatis oculis maculasse uideretur, cum iam adiacentibus regionibus notum foret eam a Uulcano, uiro primo, cum armigero compertam; ex quo creditum fabulam adulterii Martis et eiusdem sibi comperisse locum. Postremo autem, ut ab impudica fronte paululum ruboris abstersisse uideretur et lasciuiendi sibi ampliorem concessisse licentiam, infanda turpitudine excogitata, prima - ut aiunt - meretricia publica adinuenit et fornices instituit et matronas inire compulit; quod satis execranda Cypriorum consuetudo in multa protracta secula testata est. Seruauere quidem diu mictere uirgines suas ad litora, ut forensium uterentur concubitu et sic future castitatis sue libamenta persoluisse uiderentur Ueneri et suas in nuptias quesisse dotes. Que quidem abominanda stultitia postea penetrauit ad Ytalos usque, cum legatur hoc idem aliquando fecisse Locrenses.
+
+Ysis, cui antea nomen Yo, clarissima non solum Egyptiorum regina, sed eorum postremo sanctissimum et uenerabile numen fuit. Quibus tamen fuerit temporibus, aut ex quibus nata parentibus, apud illustres hystoriarum scriptores ambigitur. Sunt autem qui dicant illam Ynaci primi regis Argiuorum filiam et Phoronei sororem, quos constat Iacob, filii Ysaac, tempore imperasse; alii Promethei genitam asserunt, regnante apud Argos Phorbante, quod longe post primum tempus effluxit; non nulli eam fuisse temporibus Cycropis, Athenarum regis, affirmant; et quidam insuper aiunt Lyncei regis Argiuorum eam floruisse temporibus. Que quidem inter celebres uiros uarietates argumento non carent, hanc inter feminas suo euo egregiam fuisse et memoratu dignissimam.
+
+Uerum - omissis scriptorum discordantiis - quod plurimi arbitrantur imitari mens est, eam scilicet Ynaci regis fuisse filiam; quam etsi poete ueteres fingant ob uenustatem forme placuisse Ioui et ab eo oppressam et, ad occultandum crimen, in uaccam transformatam petentique Iunoni concessam et Argum custodem a Mercurio cesum uacceque a Iunone oestrum subpositum et eam deuectam cursu rapido in Egyptum ibidemque pristinam a se recuperatam formam et ex Yo Ysidem appellatam, ab hystorie ueritate non discrepant; cum sint qui asserant a Ioue adultero oppressam uirginem eamque, ob perpetratum scelus metu patris inpulsam, cum quibusdam ex suis conscendisse nauim, cui uacca esset insigne; et ingenio plurimo ac ingenti preditam animo, regnorum cupidine agitatam, secundo uento ad Egyptios transfretasse et ibidem, apta desiderio regione comperta, constitisse. Tandem, cum non habeatur quo pacto obtinuisset Egyptum, sat certum creditur ibi comperisse rudes inertesque populos et humanarum rerum omnium fere ignaros ac ritu potius brutorum uiuentes quam hominum; non absque labore et industria celebri illos docuit terras colere, cultis commictere semina et tandem collectas in tempore fruges in cibum deducere; preterea, uagos et fere siluestres in unum se redigere et datis legibus ciuili more uiuere; et, quod longe spectabilius in muliere est, coacto in uires ingenio, literarum ydiomati incolarum conuenientium caracteribus adinuentis aptioribus ad doctrinam, qua lege iungerentur ostendit. Que - ut de reliquis taceam - adeo mirabilia insuetis hominibus uisa sunt, ut arbitrarentur facile non ex Grecia uenisse Ysidem, sed e celo lapsam et ob id spiranti adhuc diuinos honores instituere omnes. Cuius quidem numen, fallente ignaros dyabolo, in tam grandem, ea mortua, atque famosam uenerationem euasit, ut Rome, iam rerum domine, illi templum constitueretur pregrande, et egyptiaco ritu quotannis solemne sacrum institueretur; nec dubium quin ad occiduas usque barbaras nationes hic penetraret error.
+
+Porro huius tam clare femine uir fuit Apis, quem uetustas erronea Iouis et Nyobis, Phoronei filie, filium arbitrata est; quem aiunt Egyaleo fratri, Acaye regno concesso, cum Argis triginta quinque regnasset annis, secessisse in Egyptum et una cum Yside imperasse, eque deum habitum, et Osyrim seu Serapim nuncupatum; esto sint qui dicant Ysidi Thelegonum quendam fuisse uirum et ex ea suscepisse Epaphum; qui Egyptiis postea prefuit et Iouis ex ea filius extimatus est.
+
+Europam arbitrantur quidam filiam fuisse Phenicis; uerum longe plures eam Agenoris, Phenicum regis, genitam dicunt; et tam mirabili formositate ualuisse, ut amore inuise cretensis caperetur Iuppiter. Ad cuius rapinam cum moliretur insidias potens homo, actum uolunt, lenocinio uerborum cuiusdam, ut ex montibus in litus Phenicum lasciuiens uirgo armenta patris sequeretur et, exinde rapta confestim atque naui, cuius albus taurus erat insigne, inposita, deferretur in Cretam.
+
+Uagari licentia nimia uirginibus et aures facile cuiuscunque uerbis prebere, minime laudandum reor, cum contigisse sepe legerim his agentibus honestati non num quam notas turpes imprimi, quas etiam perpetue demum castitatis decus abstersisse non potuit.
+
+Ex his fabulam, qua legitur Mercurium inpulisse ad litus armenta Phenicum et Iouem in taurum uersum natantemque in Cretam Europam uirginem asportasse, causam sumpsisse liquido patet. Uerum in tempore rapine huius prisci discrepant: nam, qui antiquiorem ponunt, regnante Argis Danao factam uolunt; alii, regnante Acrisio; et qui postremi sunt, Pandione rege Atheniensibus imperante: quod magis Minois, filii Europe, temporibus conuenire uidetur. Hanc aliqui a Ioue oppressam simpliciter uolunt, et inde Astero Cretensium nupsisse regi, et ex eo Minoem, Radamantum et Sarpedonem filios peperisse, quos plurimi Iouis dicunt fuisse filios, asserentibus non nullis Asterum Iouemque idem. Que disceptatio cum spectet ad alios, claram tanti dei connubio plures Europam uolunt affirmantes insuper aliqui, seu quia nobilitatis fuerit egregie - nam Phenices, multis agentibus meritis, suo euo pre ceteris stematibus claruere maiorum - seu diuini coniugis ueneratione, seu filiorum regum gratia, uel ipsiusmet Europe uirtute precipua, ab eius nomine Europam partem orbis tertiam in perpetuum nuncupatam. Quam profecto ego insignem uirtutibus mulierem, non solum ex concesso orbi nomine, sed ex spectabili ex ere statua a Pictagora, illustri philosopho, Tarenti Europe dicata nomini.
+
+Lybia - ut uetustissimi uolunt autores - Epaphi Egyptiorum regis fuit filia ex Cassiopia coniuge; eaque nupsit Neptuno, id est extero atque potenti uiro, cuius proprium nomen ad nos usque non uenit; et ex eo peperit Busyridem, immanem postea superioris Egypti tiramnum. Huius magnifica opera ab annis creduntur cone sumpta, sed ea fuisse permaxima satis argumenti prestat, eam tante apud suos fuisse autoritatis ut eius Affrice pars, cui imperauit, Lybia omnis de suo nomine appellata sit.
+
+Marpesia - seu Marthesia - et Lampedo sorores fuere, Amazonum inuicem regine et ob illustrem bellorum gloriam sese Martis uocauere filias. Quarum, quoniam peregrina sit, hystoria paulo altius assummenda est.
+
+E Scithia igitur, ea tempestate siluestri et fere inaccessa exteris regione et sub Arthoo se in Occeanum usque ab Euxino sinu protendente, Sylisios et Scolopicus - ut aiunt - regii iuuenes factione maiorum pulsi, cum parte populorum iuxta Thermodohontem, Cappadocie amnem, deuenere et, Cyriis occupatis aruis, raptu uiuere et incolas latrociniis infestare cepere. A quibus tractu temporis per insidias fere omnes trucidati sunt homines. Quod cum egre ferrent uiduate coniuges et in ardorem uindicte deuenissent feruide, cum paucis qui superuixerant uiris, in arma prorupere et primo, impetu facto, hostes a suis amouere finibus; inde ultro circumstantibus intulere bellum. Demum arbitrantes seruitutem potius quam coniugium, si exteris adhererent hominibus, et feminas solas posse sufficere bellis et armis, ne mitiores uiderentur habuisse deos ceteris, he, quibus uiros a cede finitimorum fortuna seruasset, comuni consilio irruentes in eos, omnes interemere; inde in hostes furore conuerso, quasi uirorum neces ulture, illos adeo contriuere ut ab eis facile pacem impetrarent. Qua suscepta, ad successionem consequendam, uicissim finitimis adherebant; et, cum concepissent, euestigio reuertebantur in sedes. Tandem qui nascebantur mares occidebantur illico, uirgines ad militiam cum diligentia seruabantur, tenellis igne, seu medicamine alio, sublato incremento mamille dextere, ne sagittandi exercitium impediretur adultis; sinixtra linquebatur intacta ut ex illa nutrimenta porrigerent nascituris; ex quo Amazonum uocabulum sortite sunt. Nec eis in alendis uirginibus fuit ea cura que nostris; nam colo calatis ue aliisque muliebribus abiectis offitiis, uenationibus discursionibus domationibus equorum laboribus armorum assiduis sagittationibus et huiusmodi exercitiis, maturiores puellulas durabant in aptitudinem et uirile robur. Quibus artibus non solum Cyrios tenuere campos, a suis olim maioribus occupatos, quin imo Europe ingenti parte bellorum iure quesita, plurimum Asye occupauere formidabilesque deuenere omnibus. Sane, ne uiribus deesset regimen, ante alias Marpesiam et Lampedonem sibi post cesos uiros instituere reginas, sub quarum auspitiis - ut premonstratum est - suum plurimum imperium ausere. He quidem, cum militari disciplina insignes essent, partitis intra se prouinciis, ut puta, cum una in regni tutelam subsisteret, reliqua, parte copiarum sumpta, ad subiciendos finitimos earum imperio incedebat; et sic uicissim, maximis partis predis, auserunt aliquandiu rem publicam. Uerum cum Lampedo ad ultimum in hostes duxisset exercitum, repentino barbarorum circumadiacentium incursu, Marpesia nimium sui fidens, relictis aliquibus filiabus, cum parte copiarum cesa est. Quid autem ex Lampedone secutum sit, legisse non memini.
+
+Tisbes, babilonia uirgo, infelicis amoris exitu magis quam opere alio inter mortales celebris facta est. Huius etsi non a maioribus nostris qui parentes fuerint habuerimus, intra tamen Babiloniam habuisse cum Pyramo, etatis sue puero, contiguas domos satis creditum est. Quorum cum esset iure conuicinii quasi conuictus assiduus et inde eis adhuc pueris puerilis affectio, egit iniqua sors ut, crescentibus annis, cum ambo formosissimi essent, puerilis amor in maximum augeretur incendium illudque inter se, nutibus saltem, aperirent aliquando, iam in puberem propinquantes etatem. Sane, cum iam grandiuscula fieret Tisbes, a parentibus in futuros hymeneos domi detineri cepta est. Quod cum egerrime ferrent ambo quererentque solliciti qua uia possent saltem aliquando colloqui, nulli adhuc uisam comunis parietis inuenere in seposito rimulam; ad quam dum clam conuenissent sepius et, consuetudine paululum colloquendo, pariete etiam obice, quo minus erubescebant, ampliassent exprimendi affectiones suas licentiam, sepe suspiria lacrimas feruores desideria et passiones omnes aperiebant uias, non nunquam etiam orare inuicem pacem animorum amplexus et oscula, pietatem fidem dilectionemque perpetuam. Tandem, excrescente incendio, de fuga iniuere consilium, statuentes ut nocte sequenti, quam primum quis posset suos fallere, domos exiret; et seinuicem, si quis primus euaderet, in nemus ciuitati proximum abiens, penes fontem Nini regis bustui proximum, tardiorem operiretur. Ardentior forte Tisbes prima suos fefellit et amicta pallio, intempesta nocte, sola patriam domum exiuit et, luna monstrante uiam, in nemus intrepida abiit; et dum secus fontem expectaret et ad quemcunque rei motum sollicita caput extolleret, leenam uenientem aduertens, relicto inaduertenter pallio, aufugit in bustum. Leena autem pasta, siti posita, comperto pallio, aliquandiu ad illud cruento ore de more exfricato atque exterso, unguibus laceratum liquit et abiit. Interim tardior Pyramus, eque relicta domo, deuenit in siluam; dumque per silentia noctis intentus comperisset laceratum cruentumque pallium Tisbis, ratus eam a belua deuoratam, plangore plurimo locum compleuit, se miserum incusans quoniam dilectissime uirgini seue mortis causam ipse dedisset; et aspernans de cetero uitam, exerto, quem gesserat, gladio, moribundus secus fontem pectori impegit suo. Nec mora; Tisbes potatam leenam abiisse rata, ne decepisse uideretur amantem aut diu expectatione suspensum teneret, pedetentim ad fontem regredi cepit. Cui iam propinqua, palpitantem adhuc Pyramum sentiens, pauefacta fere iterum abiit; tandem lune lumine percepit quoniam iacens suus esset Pyramus; et, dum eius in amplexus festina iret, eum sanguini per uule nus effuso incubantem atque iam omnem effundentem animam comperit. Que cum aspectu obstupuisset primo, mesta tandem ingenti cum fletu frustra prestare subsidia et animam retinere osculis et amplexu aliquandiu conata est. Uerum cum nec uerbum aurire posset sensissetque nil pendi tam feruenti pridie desiderio optata basia, et amantem in mortem festinare uideret; rata, quoniam eam non comperisset, occisum, in acerbum fatum cum dilecto a se puero, amore pariter et dolore suadentibus, ire disposuit; et arrepto capulotenus ex uulnere gladio, cum gemitu ploratuque maximo nomen inuocauit Pyrami orauitque ut Tisbem suam saltem morientem aspiceret et exeuntem expectaret animam, ut inuicem in quascunque sedes incederent. Mirum dictu! Sensit morientis deficiens intellectus amate uirginis nomen, nec extremum negare postulatum passus, oculos in morte grauatos aperuit et inuocantem aspexit. Que confestim pectori adolescentis cultroque superincubuit et effuso sanguine secuta est animam iam defuncti. Et sic, quos amplexui placido inuida fortuna iungi minime passa est, infelicem amborum sanguinem misceri prohibuisse non potuit.
+
+Quis non compatietur iuuenibus? Quis tam infelici exitui lacrimulam saltem unam non concedet? Saxeus erit. Amarunt pueri: non enim ob hoc infortunium meruere cruentum. Florentis etatis amor crimen est, nec horrendum solutis crimen; in coniugium ire poterat. Peccauit fors pessima et forsan miseri peccauere parentes. Sensim quippe frenandi sunt iuuenum impetus, ne, dum repentino obice illis obsistere uolumus, desperantes in precipitium inpellamus. Immoderati uigoris est cupidinis passio et adolescentium fere pestis et comune flagitium, in quibus edepol patienti animo tolleranda est, quoniam sic rerum uolente natura fit, ut scilicet dum etate ualemus, ultro inclinemur in prolem, ne humanum genus in defectum corruat, si coitus differantur in senium.
+
+Ypermestra, genere et dignitate clara, Danai, Argiuorum regis, filia et Lyncei coniunx fuit. Colligitur autem ex hystoriis antiquorum duos quondam in Egypto fuisse fratres, Beli prisci filios, spectabili preminentes imperio, quorum Danaus unus, alter autem Egystus nuncupatus est. Nec prolis ambobus fuit equa fortuna, esto numerus esset equus: nam Danao quinquaginta fuere filie filiique totidem Egysto. Sane, cum habuisset oraculo Danaus quoniam manu nepotis ex fratre occideretur, et clam angeretur timore plurimo, cum ex tam ingenti multitudine nesciret cuius suspectas deberet habere manus, contigit ut, iam pubescentibus utriusque filiis, peteret Egystus ut Danai filie omnes filiis suis iungerentur coniugio. Quod Danaus, seuo excogitato facinore, ultro concessit; desponsatisque filiabus nepotibus, cum nuptiale sacrum pararetur, eas omnes summopere premonuit ut, si salutem suam uellent, unaqueque uirum suum nocte prima, dum uino epulisque madentem somnoque illigatum graui cognosceret, ferro perimeret. Quod omnes cultris clam cubiculis suis illatis, marcentes externa crapula iuuenes iussu interfecere parentis; ast Ypermestra sola abstinuit. Apposuerat quippe uirgo iam animum suum in Lynum seu Lynceum uirum suum, ut moris est puellarum; euestigio, uiso sponso, illum diligere et ob id ei compassa, ingenti cum laude sua a nephasta cede abstinuit suasitque iuueni fugam; qua tutatus est. Uerum cum ceteris mane ob patratum scelus trux pater applausisset, Ypermestra sola obiurgata et carcere clausa, pium aliquandiu fleuit opus.
+
+Heu miseri mortales, quam cupido animo, quam feruenti peritura concupiscimus et occasum intueri aspernantes, quam execrandis uiis, si prestetur, celsa conscendimus! quasi obscenis operibus arbitremur uolubilem firmari posse fortunam! Et, quod ridiculum est, quibus criminibus, quam scelestis facinoribus, uolatilem fragilemque uite huius dieculam, non dicam longare, sed perpetuare conamur, cum in mortem ire ceteros cursu uolucri uideamus! Quibus detestandis consiliis, quibus infandis operibus Dei irritamus iudicium! Ut alios sinam, testis infandus sit Danaus. Qui dum plurimo nepotum sanguine suos iam tremulos annos ampliare nititur, robusta se ac splendida nepotum nudauit acie et perenni labefactauit infamia. Arbitratus est homo nequam paucos frigidosque annos senectutis sue floridis adolescentie nepotum suorum preponendos fore. Quod forsan, tanquam utiliores, existimasset alius, dummodo seruasset honeste; uerum per uulnera iuuenum filiorum quesisse suum prolongasse ser nium, immane facinus iure uideri potest. Et, quod plurimum ignominie superaddit, non satellitum manus, sed filias armauit in scelus, ut non tantum nepotes auferret, sed ut scelere filias funestas haberet, quas habere pietate potuisset honestas; et dum uitam seruare hoc crimine cupit, non aduertit quantum audacie, quantum fraudis, quantum detestande enormitatis, futuris pernitiosis mulieribus infausti relicturus esset exempli. Fidem coniugii calcari fecit perfidia. Ubi sacras inferri faces thalamis pius iussisse pater debuerat, nephastus gladios imperauit; ubi in coniugalem dilectionem natas hortari consueuimus, is in odium animauit et cedem; et, quod in omnes homo ausus non fuisset, in singulos natas immisit; quod die non attentasset, nocte perfici uoluit; quod non presumpsisset in castris, thalamis mandauit impleri; non aduertens quia, quot annos uiridi iuuentuti nepotum auferebat per scelus et fraudem, tot sibi fedata ignominiosi sui facinoris secula reseruabat; et qui quinquaginta iure poterat habere generos hostis male merito letalis seruatus est tinus. Cuius tandem manus, Dei iusto uolente iudicio, truculentus senex euasisse non potuit quin ille nocuus effunderetur sanguis, quem tam multo nepotum sanguine redemisset. Qui tandem, seu pulsus, seu profugus, seu uocatus, transfretauit in Greciam et Argiuorum regnum ingenio et uiribus occupatum tenuit. Quo sunt qui uelint predictum facinus a Danao perpetratum; sed quocunque factum sit, a Lyno truculentie memore occisus occubuit et pro eo Lynus ipse regnauit Argiuis eductaque e carcere Ypermestra, eaque meliori omine sibi iuncta coniugio, regni participem fecit. Que non solum regina refulsit, sed, Iunonis argiue sacerdos effecta, candore splendoris duplicis ornata comparuit; et, cum sorores in turpem abiissent infamiam, ipsa ob commendabilem pietatem nomen suum laude dignum ad nos usque dimisit insigne.
+
+Nyobes fere uulgo inter egregias notissima mulier, cum uetustissimi atque famosissimi Frigiorum regis Tantali nata fuisset et Pelopis soror, nupsit Anphioni, Tebarum regi ea tempestate clarissimo, tam quia Iouis proles quam quia precipua ualeret facundia; et ex eo, perseuerante regni gloria, septem peperit filios et filias totidem. Sane quod sapienti profuisse debuerat, superbienti fuit exitium; nam tam splendore conspicue prolis quam maiorum suorum fulgore elata, etiam in numina obloqui ausa est. Erant equidem iussu Manthonis, Thyresie uatis filie, solliciti dierum una Thebani circa sacrum Latone, matris Apollinis et Dyane, ueteri superstitione uenerandis numinibus; cum quasi agitata furiis, circumsepta natorum acie et regiis insignita notis, prosiluit in medium Nyobes, clamitans quenam illa esset Thebanorum dementia Latone sacra disponere et exteram feminam, Cey Tytanis genitam, duos tantum adulterio conceptos enixam filios, sibi, eorum regine, preponere, rege Tantalo nate, et que quattuordecim, eis uidentibus, illis ex coniuge peperisset genitos; sibique, tanquam digniori, cerimonias illas deberi. Tandem paruo temporis tractu factum est ut, ea uidente, letali peste nati omnes, pulchra iuuentute florentes, infra breue spatium assummerentur usque ad unum; et Anphion, quod ex patre quattuordecim filiorum repente orbus effectus esset, dolore inpellente, manu propria gladio transfoderetur, existimantibus Thebanis hec ira superum, ulciscentium numinis iniuriam, Contigisse. Nyobes autem, tot funeribus superstes, uidua mestaque in tam grandem atque obstinatam taciturnitatem deuenit, ut potius immobile saxum uideretur quam femina. Quam ob causam a poetis postmodum fictum est eam apud Sypilum, ubi sepulti fuerant filii, in lapideam statuam fuisse conuersam.
+
+Durum est et odiosum plurimum superbos, non dicam tolerare, sed spectare homines; mulieres autem fastidiosum et importabile; cum illos feruentis animi, ut plurimum, natura produxerit; has uero mitis ingenii et remisse uirtutis, lautitiis potius quam imperiis aptas, produxit. Quam ob rem mirabile minus si in elatas dei procliuior ira sit et iudicium seuius, quotiens eas sue debilitatis contingat excedere terminos, ut insipiens Nyobes fecit, fortune lusa fallacia, et ignara quoniam ample prolis parentem fore, non uirtutis parientis, sed nature opus esse, in se celi benignitatem flectentis. Satis igitur illi, imo debitum, erat Deo ex concessis egisse gratias, quam sibi diuinos qualescunque honores quesisse, tanquam sui fuisset operis tam numerosam prolem atque conspicuam peperisse. Que, dum superbe potius quam prudenter operata est, egit ut infortunium uiua fleret et post multa secula suum nomen posteritati foret exosum.
+
+Ysiphiles insignis fuit femina, tam pietate in patrem quam infelici exilio et Archemori alumni morte atque subsidio natorum, oportuno in tempore repertorum. Fuit etenim hec Thoantis, Lemniadum regis, filia, eo euo regnantis quo rabies illa subiuit mulierum insule mentes, subtrahendi omnino indomita colla uirorum iugo. Nam paruipenso senis regis, adhibita secumYsiphile, unanimes in eum deuenere consilium ut sequenti nocte gladiis seuiretur in quoscunque masculos; nec defuit opus proposito. Sane, seuientibus reliquis, consilium mitius menti Ysiphilis occurrit; nam rata fedari paterno sanguine inhumanum fore, genitori detecto reliquarum facinore eoque in nauim demisso ut Chium effugeret publicam iram, euestigio; ingenti constructo rogo, se patri postremum exhibere finxit officium. Quod cum crederetur a cunctis, patrio imposita throno, loco regis, impiis mulieribus regina suffecta est.
+
+Sanctissima quippe filiorum pietas in parentes est; quid enim decentius, quid iustius, quid laudabilius quam his humanitate atque honore uices reddere, quorum labore inualidi alimenta sumpsimus, solertia tutati sumus et amore incessabili in prouectiorem etatem deducti et instructi moribus et doctrina nec non honoribus atque facultatibus aucti, et ingenio ualemus et moribus? Nil equidem!
+
+Que cum ab Ysiphile inpensa sint cum cura parenti, non immerito illustribus addita mulieribus est. Ea igitur regnante, seu ui uentorum inpulsus, seu ex proposito deuectus, cum Argonautis in Colcos tendentibus, Iason, frustra prohibentibus feminis, occupato litore, a regina hospicio atque lecto susceptus est. Ex quo abeunte, cum geminos in tempore peperisset filios eosque Lemniadum lege cogeretur emictere, ut placet aliquibus, in Chium ad auum nutriendos iussit efferri. Ex quo cognito quod, seruato patre, decepisset reliquas, in eam concursum est; et uix, conscensa naui, a furore seruata publico, dum patrem natosque quereret, a pyrratis capta et in seruitutem deducta est; uariisque exanclatis laboribus, Lygurgo nemeo regi dono data, curam Opheltis paruuli et unici Ligurgi filii suscepit. Cui dum uacaret obsequio, transeunti atque propter estum siti periclitanti, Adrasti Argiuorum regis exercitui in Thebas eunti, rogata, Langiam ostendit, relicto in pratis inter flores alumno. Uerum dum percontanti Adrasto preteritos exponeret casus, ab Eunoe et Thoante, adultis filiis et sub rege militantibus, cognita atque in spem fortune melioris erepta, ludentem inter herbas alumnum cum uerbere caude serpentis comperisset occisum, fere plangoribus totum turbauit exercitum, a quo natisque furenti ob dolorem Lygurgo subtracta, incognito michi euentui mortique seruata est.
+
+Medea, seuissimum ueteris perfidie documentum, Oete, clarissimi regis Colcorum, et Perse coniugis filia fuit: formosa satis et malefitiorum longe doctissima. Nam, a quocunque magistro instructa sit, adeo herbarum uires familiares habuit, ut nemo melius; nouitque plene cantato carmine turbare celum, uentos ex antro ciere, tempestates mouere, flumina sistere, uenena conficere, elaboratos ignes ad quodcunque incendium componere et huiusmodi perficere omnia. Nec illi - quod longe peius ab artibus fuit dissonus animus; nam, deficientibus eis, ferro uti arbitrabatur leuissimum.
+
+Hec Iasonem thessalum, eo seculo conspicuum uirtute iuuenem, a Pelia patruo, sue probitati insidiante, sub pretextu gloriosissime expeditionis missum in Colcos ad aureum surripiendum uellus, eiusdem capta prestantia, dilexit ardenter egitque, ad eius promerendam gratiam, ut, orta inter incolas seditione, patri suscitaretur bellum et consequendi uotum Iasoni spatium prestaretur. Quis hoc etiam sensatus arbitraretur homo quod ex uno oculorum intuitu opulentissimi regis exterminium sequeretur? Eo igitur patrato scelere, cum dilecti iuuenis meruisset amplexus, cum eodem secum patriam substantiam omnem trahens, clam fugam arripuit; nec, tam grandi facinore contenta, in peius trucem diuertit animum. Arbitrata quidem Oetam secuturum profugos, ad eum sistendum in Thomitania Phasidis insula, per quam secuturo transitus futurus erat, Absyrtium seu Egyaleum puerum fratrem suum, quem in hoc secum fuge comitem traxerat, obtruncari et eius membra passim per arua dispergi iussit, ut, dum spersa miserabilis colligeret genitor et eis lacrimas tumulumque daret, fugientibus etiam fuge spatium commodaret. Nec eam fefellit opinio: sic enim factum est. Tandem cum post errores plurimos in Thessaliam cum lasone deuenisset suo Esonemque socerum, tam ex reditu nati quam ex parta uictoria predaque et illustri coniugio tanta replesset letitia, ut reuocatus in floridam uideretur etatem, lasoni paratura regnum, arte sua zizaniam inter natas et Peliam seuit easque misere armauit in patrem. Ceterum, labentibus annis, exosa lasoni facta et ab eodem loco eius Creusa, filia Creontis, Corinthiorum regis, assumpta, inpatiens Eremensque cum multa in lasonem excogis tasset, eo prorupit ut ingenio suo Creusam Creontisque regiam omnem assummeret igne uolatili; et, spectante lasone, quos ex eo susceperat filios trucidaret et effugeret in Athenas, ubi, Egeo nupta regi, cum Medum, a se denominatum, iam filium suscepisset ex eo, et frustra Theseum redeuntem ueneno temptasset occidere, tertio fugam arripuit et, cum lasonis in gratiam redisset, una cum eo omni Thesalia ab Agialeo, Pelie filio, pulsi repatriauit in Colcos senemque atque exulem patrem regno restituit. Quid tandem egerit quoue sub celo seu mortis genere diem clauserit, nec legisse memini nec audisse.
+
+Sed, ne omiserim, non omais oculis prestanda licentia est. Eis enim spectantibus, splendores cognoscimus, inuidiam introducimus, concupiscentias attrahimus omnes; eis agentibus, excitatur auaritia, laudatur formositas, damnatur squalor et paupertas indigne; et cum indocti sint iudices et superficiebus rerum tantummodo credant, sacris ignominiosa, ficta ueris et anxia letis persepe preficiunt; et dum abicienda commendant et breui blandientia tractu, inficiunt non nunquam animos turpissima labe. Hi nescii a formositate, etiam inhonesta, a lasciuis gesticulationibus, a petulantia iuuenili mordacibus uncis capiuntur trahuntur rapiuntur tenenturque; et, cum pectoris ianua sint, per eos menti nuntios mictit libido, per eos cupido inflat suspiria et cecos incendit ignes, per eos emictit cor gemitus et affectus suos ostendit illeces bres. Quos, si quis recte saperet, aut clauderet, aut in celum erigeret, aut in terram demergeret. Nullum illis inter utrumque tutum iter est; quod si omnino peragendum sit, acri sont cobibendi, ne lasciuiant, freno. Apposuit illis natura fores, non ut in somnum clauderentur solum, sed ut obsisterent noxiis. Eos quippe si potens clausisset Medea, aut aliorsum flexisset, dum erexit auida in lasonem, stetisset diutius potentia patris, uita fratris et sue uirginitatis decus infractum: que omnia horum impudicitia periere.
+
+Aragnes, asyatica atque plebeia femina, Ydmonii, colophonii lanarum tinctoris, fuit filia. Que, quanquam origine minus clara fuerit, non nullis tamen meritis extollenda est. Asserunt quidem ueteres lini usum eius fuisse inuentum eamque primam retia excogitasse, aucupatoria seu piscatoria fuerine. incertum. Et cum eius filius, cui Closter nomen fuit, fusos lanificio aptos reperisset, arbitrantur quidam hanc texture artis principatum euo suo tenuisse, tanque circa hanc grandis ingenii, ut digitis filisque et spatula et aliis tali offitio oportunis id egisse quod pictor peregisset pinniculo: non equidem in muliere spernendum offitium. Sane dum non solum Ypheis, quo habitans textrinam habebat, sed ubique se fama celebrem audiret, adeo elata est ut ausa sit aduersus Palladem, huius artis repertricem, certamen inire; et cum superari equo animo ferre non posset, induto laqueo uis tam finiuit. Ex quo locus fingentibus datus est; nam cum nomine et exercitio aranea uermis cum Aragne conueniat et filo pendeat, ut ipsa pependit laqueo, Aragnem miseratione deorum in araneam uersam dixere et assidua cura pristino uacare seruitio. Alii uero dicunt quod, esto laqueum induerit moritura, non tamen mortuam, adiutorio interueniente suorum; sed, artificio posito, dolore uacasse.
+
+Nunc autem si quis est, obsecro, qui se credat in aliquo anteire ceteros, dicat - dicat, si libet, Aragnes ipsa - an celum uertere et in se dignitates omnes trahere potuisse arbitretur, aut potius ipsum Deum, rerum satorem omnium, precibus et meritis sic in se benignum fecisse potuerit ut, adaperto munificentie sue sinu, in illam gratias effundere cunctas coegerit, omissis ceteris. Sed quid quero? Sic hec arbitrata uidetur: stultissimum hercle. Uertit eterna lege natura celum et apta rebus uariis ingenia cunctis prebet. Hec pront ocio atque desidia torpentia fiunt, sic studiis et exercitio luculenta et maximarum rerum capacia; et, eadem inpellente natura, in rerum omnium notitiam desiderio uehimur, esto non eadem solertia uel fortuna. Et, si sic est, quid obstat quin multi possint eadem in re pares effici? Et ob id quenquam se solum existimare, inter tam innumerabilem mortalium multitudinem, cursu preualere ceteris ad gloriam, stolide mentis est. Optarem quippe ut Aragnes unica in hoc nobis esset ridiculum, cum sint innumeri tanta laqueati dementia qui, dum se in precipitium stolide presumptionis efferunt, Aragnem minus ridendam faciunt.
+
+Orythia Marpesie fuit filia et una cum Anthiopa, quam quidam sororem existimant suam, post Marpesiam Amazonum regina fuit et ante alia uirginitate perpetua insignis et commendanda plurimum; tantum cum consorte regni Anthiope bellis ualuit, ut multis Amazonum imperium honoribus ampliarit; et adeo militaris discipline suas laudes extulit, ut arbitraretur Euristeus, Micenarum rex, durum posse bello eius obtineri baltheum; et ob id aiunt debitori Herculi, tanquam maximum, iniunctum ut illud afferret eidem. Eximia quippe mulieri gloria est sibi ob splendidam armorum uirtutem obiectum Herculem cuncta superantem. Qui cum expeditionem intrasset et nouem longis nauibus Amazonum occupasset litus, absente Orythia, in tumultuantes Amazones ob paucitatem et incuriam de se facile uictoriam prebuere; capteque Menalippe et Ypolite, sorores Anthiope; dato regine baltheo, Menalippe restituta est. Uerum cum asportasse Ypolitem Theseum, expeditionis socium, audisset Orythia, in Greciam omnem, conuocatis auxiliis, bellum mouere ausa est; sed ob dissensionem ab auxiliis derelicta, ab Atheniensibus superata in regnum rediit, nec quid egerit ulterius inuenisse recordor.
+
+Erythrea seu Eriphile mulier ex sybillis una et insignis plurimum fuit. Quas quidem sybillas decem fuisse numero quidam putant easque propriis distinguunt nominibus; et quoniam plurimum uaticinio ualuere omnes, sic illas cognominant. Nam syos eolico sermone, deus latine sonat; biles autem mentem dici dixere; et ideo sybille, quasi mente diuine, seu mente deum gerentes. Ex quibus uenerabilibus omnibus hanc fuisse celeberrimam referunts et eius apud Babilonios, aliquandiu ante troianum bellum, fuisse originem, esto non nulli eam Romuli, Romanorum regis, tempore uaticinatam putent. Huius - ut quidam dicunt - nomen fuit Eriphyla, sed Erythrea ideo nominata, quia apud Erythream insulam diu morata sit et ibidem plurima eius carmina sint comperta. Fuit igitur huius tanta uis ingenii aut orationis atque deuotionis meritum in conspectu Dei, ut uigili studio, non absque diuino munere, meruerit - si uerum sit ab ea dictum quod legitur - futura tanta claritate describere, ut euangelium potius quam uaticinium uideatur. Hec quidem percontantibus Grecis tam perlucide suos labores et Ylionis excidium descripsit carmine, ut nil post factum quam ante nosceretur clarius. Sic et Romanorum imperium casusque uarios paucis uerisque complexa est longe ante eius initium, ut nostro seculo breue potius epythoma scripsisse uideatur quam predixisse futurum; et, quod longe maius meo iudicio est, archanum diuine mentis, non nisi per figuras ueterum et implicita prophetarum, imo Sancti Spiritus per prophetas uerba, predictum, aperuit: incarnandiUerbi misterium, iam nati uitam et opera, proditionem, capturam, illusiones et inhonestam mortem resurrectionisque triunphum et ascensionem et ad extremum iudicium reditum; ut hystoriam dictasse, non uenturos predixisse actus appareat. Quibus meritis et dilectissimam Deo fuisse arbitror et pre ceteris gentilium mulieribus uenerandam. Sunt qui asserant insuper eam uirginitate perpetua floraisse, quod ego facile credam: non enim in contagioso pectore tanta futurorum lux effulsisse potuisset. Quo tempore, seu qua in parte decesserit, abolitum est.
+
+Medusa Phorci ditissimi regis heres fuit et filia eique opulentissimum regnum extitit in athlantiaco mari, quod Hesperidas fuisse insulas non nulli credidere. Hec, si uetustati fidem prestare possumus, tam admirande fuit pulchritudinis, ut non solum excederet ceteras, sed, quasi quoddam preter naturam mirabile, quam plurimos ad se uidendam exciret homines. Fuit quidem illi capillitium aureum et numerosum, faciei decus precipuum et digna proceritate corpus elatum; sed inter cetera tam grandis ac placidus oculorum illi fuit uigor ut, quos benigne respiceret, fere immobiles et sui nescios redderet. Preterea non nulli eam agricolationis fuisse peritissimam asserunt eamque inde Gorgonis consecutam cognomen: cuius opera mira cum sagacitate non solum patrias seruauit diuitias, sed in immensum ausit, adeo ut qui nouere crederent eam occiduos quoscunque reges anteire thesauris. Et sic tam pulchritudine eximia quam etiam opulentia et sagacitate in amplissimam famam apud remotas etiam nationes euasit. Uerum inter alios celebri rumore ad Argiuos delata est, quos inter Perseus iuuentutis achyue florentissimus, audito talium relatu, in desiderium incidit et uidendi spetiosissimam feminam et occupandi thesauros; et sic, naui conscensa, cui Pegasus equus erat insigne, in occasum celeritate mirabili deuectus est; ibique prudentia usus et armis reginam occupauit et aurum; et opima honustus preda remeauit ad suos. Ex his locum sibi poetica adinuenit fictio qua legimus Medusam gorgonem assuetam saxeos facere quos inspiceret eiusque crines uersos in angues ira Minerue, eo quod templum eius Neptuni concubitu uitiasset peperissetque Pegasum; et Perseum, equo insidentem alato, eius in regnum euolasse et Pallantei egydis usu superasse.
+
+Infelix auri possessio est; quod, si lateat, possessori nullius est comodi; si fulgeat, mille concupiscentium nascuntur insidie; et si stent uiolentorum manus, non cessant possidentis anxie cure; fugatur enim quies animi, subtrahitur somnus, timor ingeritur, fides minuitur, augetur suspicio et omnis breuiter uite usus impeditur misero; si uero casu quocunque pereat, anxietatibus excarnificatur, pauper factus, auarus, laudat liberalis, ridet inuidus, consolatur inops et omne uulgus dolentis canit in fabulam.
+
+Yolem Euriti, regis Etholie, filiam, speciosissimam inter ceteras regionis illius uirginem, sunt qui asserant amatam ab Hercule orbis domitore. Cuius nuptias cum illi Euritus spopondisset, aiunt poscenti, suasione filii, postea denegasse. Quam ob rem iratus Hercules acre bellum mouit eidem eumque interemit, prouincia capta, et dilectissimam sibi Yolem surripuit. Que quidem, magis paterne cedis affecta quam sponsi dilectione, uindicte auida, mirabili atque constanti astutia, quem gereret animum ficto amore contexit; et blanditiis atque artificiosa quadam petulantia in tam feruentem sui dilectionem Herculem traxit, ut satis aduerteret nil eum negaturum quod posceret. At inde, quasi horreret tam hispidum habitu amantem, acri uiro ante alia ponere clauam, qua monstra domuerat, imperauit; ponere leonis nemei spolium, sue fortitudinis insigne; ponere populeum sertum, pharetras sagittasque fecit. Que cum non satis animo sufficerent suo, audacius in hostem inhermem precogitatis telis insiluit; et primo digitos anulis ornari precepit, caput asperum unguentis cypricis deliniri et hyrsutos pectine discriminari crines ac hyspidam ungi nardo barbam et puellaribus corollis et meonia etiam insigniri mitra; inde purpureos amictus mollesque uestes precepit indueret, existimans iuuencula, fraudibus erenata, longe plus des coris tam robustum hominem effeminasse lasciuiis quam gladio uel aconithis occidisse. Porro cum nec his satis sue indignationi satisfactum arbitraretur, in id egit mollitiei deditum, ut etiam inter mulierculas, femineo ritu sedens, fabellas laborum suorum narraret et, pensis a se susceptis, lanam colo neret digitosque, quos ad extinguendos in cunis, adhuc infans, angues durauerat, in ualida iam, imo prouecta etate, ad extenuanda fila molliret; equidem humane imbecillitatis et muliebrium astutiarum non minimum, intueri uolentibus, argumentum est. Hac igitur animaduersione artificiosa iuuenis, cum perpetua in Herculem ignominie nota, patris mortem, non armis, sed dolis et lasciuia ulta est; et se eterno dignam nomine fecit. Nam quotquot ex quibuscunque monstris Euristeo triunphos uictoriosus egit Alcides, ex tot uictrix ipsius Yoles gloriosius triunphauit.
+
+Consueuit pestifera hec passio delitiosas subire puellulas et lasciuos ociososque persepe occupare iuuenes, cum grauitatis Cupido sit spretor et mollitiei cultor eximius; et ob id intrasse predurum Herculis pectus, longe magis monstrum est, quam que sepe domuerat ipse fuerint. Quod non modicum salutis sue sollicitis debet iniecisse timoris et torporis etiam excussisse, cum pateat quam ualidus, quam potens hostis immineat. Uigilandum igitur est et robore plurimo nobis armanda sunt corda; non enim inuitis incumbet. Obstandum ergo principiis, frenandi sont oculi ne uideant uanitates, obturande sunt, more aspidis, aures, laboribus assiduis est premenda lasciuia. Blandus quippe incautis sese offert et placidus intuitu primo; et si recipiatur spe leta, primo delectat ingressu, suadet ornatus corporum, mores compositos, facetias urbicas choreas cantus et carmina, ludos et commessationes atque similia. Postquam uero approbatione stolida totum occupauerit hominem et, libertate subacta, mentibus catenis iniectis et uinculis, differentibus preter spem uotis, suspiria excitat, premit in artes ingenia, nullum discrimen faciens inter uirtutes et uitia, dum modo consequatur optatum, in numero ponens hostium quecunque obstantia. Hinc exurentibus flammis infelicium pectora, itur rediturque et ambitu indefesso res amata perquiritur; et ex iterato sepius uisu semper noua contrahuntur incendia; et cum non sit prudentie locus, itur in lacrimas, dictantur preces mellitis delinite blanditiis, instruuntur lene, promictuntur munera, donatur, proicitur, et non nunquam falluntur custodes et septa uigiliis capiuntur corda et in concupitos quandoque deuenitur amplexus. Tunc pudoris hostis et scelerum suasor, rubore et honestate fugatis, parato uolutabro porcis, gannientes effundit in illecebres coitus; tunc sobrietate reiecta, Cerere et Bacho feruens aduocatur Uenus noctesque tote spurcido consumuntur in luxu. Nec ob id furor semper extinguitur iste, quin imo persepe in ampliorem insaniam augetur. Ex quo fit ut in obedientiam illam detestabilem Alcides corruat, obliuiscantur honores, effundantur substantie, armentur odia et uite sepissime subeantur pericula. Nec carent ista doloribus, interueniunt rixe et paces tenues, rursum suspitiones et zelus, animarum consumptor et corporum. Ast si minus deuenitur in uotum, tum amor rationis inops, additis uirge calcaribus, exaggerat curas, desideria cumulat, dolores fere intollerabiles infert, nullo nisi lacrimis et querelis et morte non nunquam curandos remedio; adhibentur anicule, consuluntur Caldei, herbarum atque carminum et malefitiorum experiuntur uires, blanditie uertuntur in minas, paratur uiolentia, damnatur frustrata dilectio; nec deest quin aliquando tantum furoris ingerat malorum artifex iste ut miseros in laqueos impingat et gladios.
+
+O quam dulcis, quam suauis hic amor! Quem cum horrere ac fugere debeamus, in Deum extollimus, illum colimus, illum supplices oramus et sacrum ex suspiriis lacrimisque conficimus, stupra adulteria incestusque offerimus et obscenitatum nostrarum coronas immictimus!
+
+Deyanira Oenei Etholorum regis - ut quidam asserunt - fuit filia et Meleagri soror: tanta insignis formositate uirgo, ut ob eius nuptias consequendas certamen inter Acheloum et Herculem oriretur. Que cum uictori cessisset Herculi, a Nesso centauro adamata est; et cum illam Hercules e Calidonia transferret in patriam, ab Ebeno Calidonie fluuio, imbrium pridianarum turgido, moratus, obuium habuit amantem Nessum, se, quia eques esset, ad transportandam Deyaniram ultro Herculi obsequiosum prebentem. Cui cum concessisset Hercules, nataturus post coniugem ipse, quasi uoto potitus, cum transuadasset fluuium, cum dilecta fugam arripuit. Quem cum non posset Hercules pedibus consequi, sagitta lerneo infecta tabo, fugientem actigit. Quod sentiens Nessus seque mortuum arbitratus, uestem sanguine suo infectam confestim Deyanire tradidit, asserens, sic cruentam si induat, posse Herculem ab omni extero in suum amorem retrahere. Quam Deyanira credula, loco pregrandis muneris, summens, clam aliquandiu seruatam, Herculi Omphalem, seu Yolem, amanti, per Lycam seruulum caute transmisit. Ipse autem cum sudore cruorem, ueneno infectum, resoluisset porisque bibisset, uersus in rabiem se igni comburendum ultro concessit. Et sic Deyanira, tanto uiduata uiro, dum retrahere speraret, perdidit et Nessi cedem etiam expiauit.
+
+Yocasta Thebarum regina fuit, magis infortunio suo clara quam meritis aut regno. Hec quidem, cum a primis Thebarum conditoribus originem duceret splendidam, uirgo nupsit Layo, Thebarum regi, ex quo cum concepisset filium, ob aduersum Layo responsum, ex oraculo sumptum, natum iussa feris obiciendum egra tradidit. Quem cum euestigio deuoratum existimasset, apud Corinthiorum regem pro filio educatum, atque iam etate prouectum, occiso ab eodem apud Phocenses Layo, uidua incognitum sumpsit in coniugem et ex eo Ethyoclem et Polinicem filios et totidem feminas, Ysmenam scilicet et Anthigonam, peperit filias. Et cum iam tam regno quam prole uideretur felix, deorum responso, quem legitimum arbitrabatur uirum, eum esse filium nouit. Quod etsi ipsa ferret egerrime, egrius tamen ille, adeo ut ob ruborem patrati sceleris eternam cuperet noctem, oculos abiecit et regnum. Quod discordes assummentes filii, in bellum, fractis federibus, uenere; etsi grandi Yocaste tristitia sepe aduersum in certamen descenderent, maximo eos decertantes duello mutuis uulneribus occisos accepit. Cuius doloris inpatiens misera mater et auia, esto Creontem fratrem iam regem cerneret et orbum filium uirumque captiuum et Ysmenam Anthigonamque filias labanti fortune implicitas, reluctantem fessamque malis animam ferro, iam anus, expulit et anxietates cum uita finiuit. Sunt tamen qui uelint eam tam diu noxios errores suos ferre non potuisse, quin imo cum uidisset Edypum oculos eicientem, illico in se seuisse.
+
+Almathea uirgo, quam quidam Deyphebem Glauci filiam uocant, ex Cumis Calchidiensium, Campanie ueteri oppido, originem duxisse creditur; et, cum ex sybillis extiterit una, troiane desolationis tempore floruisse atque in tam longum deuenisse euum, ut ad Prisci Tarquinii, Romanorum regis, usque tempus deuenerit, arbitrantur aliqui. Fuit huic, antiquorum testimonio, tanti uirginitas ut tot seculorum spatio nulla uiri contagione fedari passa sit. Et quanquam poetarum litere testentur hanc a Phebo dilectam et eius munere et longeuos annos et diuinitatem obtinuisse, ego quidem reor uirginitatis merito illam ab illo uero Sole, qui illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, uaticinii suscepisse lumen, quo multa predixit scripsitque futuris. Huic insuper in baiano litore secus Auerni lacum dicunt insigne fuisse oraculum, quod quidem et ego uidi audiuique quod seruet ab ea cognomen usque in hodiernum; quod etsi corrosum sit uetustate plurima et incuria semirutum etiam sit, in ruinis maiestatem seruat ueterem et admirationem prestat, adhuc intuenti, magnitudinis sue. Sunt preterea qui dicant hanc Enee profugo ducatum ad inferos prestitisse, quod ego non credo; sed de hoc alias. Qui autem illam plura uidisse secula uolunt, asserunt eam uenisse Romam et Tarquinio Prisco nouem attulisse libros, ex quibus, cum negaretur a Tarquinio precium postulatum, tres, eo uidente, combussit; et cum die sequenti ex sex reliquis illud idem pretium, quod ante ex nouem petiuerat, postulasset asseruissetque, ni daretur, tres euestigio exusturam, et die sequenti reliquos, a Tarquinio petitum suscepit. Quos cum seruasset, a posteris compertum est eos Romanorum fata omnia continere. Quam ob causam maxima cum diligentia post hec Romani seruauere et iuxta oportunitatum exigentiam de futuris consulturi ad eosdem, quasi ad oraculum, recurrebant. Michi quidem durum est credere hanc eandem extitisse cum Deyphebe; eam tamen apud Syculos clausisse diem legimus et ibidem diu eius tumulum ab incolis demonstratum est.
+
+Studiis igitur et diuina gratia illustres efficimur; que nemini se dignum facienti denegata sunt. Quod si spectaremus, desidia torpentes, sentiremus plane quod, tempore perdito, ab utero, etiam annosi morientes, deferamur ad tumulum. Demum si ingenio et diuinitate peruigiles ualent femine, quid hominibus miseris arbitrandum est, quibus ad omnia aptitudo promptior? Si pellatur ignauia, in ipsam quippe euaderent deitatem. Fleant igitur et tabescant quibus tam grande donum inertia sublatum est; et se, inter homines animatos, fateantur lapides! Quod fiet dum suum crimen confitebuntur elingues.
+
+Nycostrata, cui postea Carmenta apud Ytalos nomen, fuit Yonii regis Arcadum filia; secundum quosdam Pallanti arcado nupsit, secundum alios nurus fuit eiusdem. Nec regni solum fulgore fuit insignis, quin imo grecarum literarum doctissima adeo uersatilis fuit ingenii, ut ad uaticinium usque uigilanti penetraret studio et uaste efficeretur notissima. Que cum querentibus et a se ipsa non nunquam expromeret futura carmine, a Latinis, quasi primo Nycostrate aboleto nomine, Carmenta nuncupata est. Hec autem mater fuit Euandri, Arcadum regis, quem fabule ueterum, seu quia eloquens atque facundus homo, seu quia astutus fuerit, ex Mercurio uolunt fuisse conceptum. Qui - ut quidam dicunt - cum casu eum, qui uerus erat pater, occidisset, seu - ut aliis placet seditione ciuium suorum alia ex causa orta, e regno pulsus auito, suadente Carmenta matre, et magna uaticinio promictente, si has peteret quas ostenderet sedes, facta peregrinationis socia, conscensis nauibus, cum parte por pulorum secundo uento ad hostia Tiberis ex Peloponeso deueniens, eadem matre duce, in Palatino monte, quem a Pallante patre, seu a Pallante filio, nominauit, ubi pos stea Roma ingens condita est, cum suis et matre consedit construxitque oppidum Pallanteum. Sane Carmenta, cum indigenas fere siluestres comperisset homines, esto iamdus dum, Saturni profugi munere, segetes didicissent serere, eosque nullo literarum usui, seu modico et hoc greco, assuetos, a longe diuina mente prospiciens quanta loco regionique celebritas seruaretur in posterum, indignum rata ut adminiculo exterarum literarum futuris seculis sua monstrarentur magnalia, in eum studium iuit totis ingenii uiribus, ut proprias et omnino a ceteris nationibus diuersas literas exhiberet populis; cui ceptui nec defuit Deus. Sua enim gratia factum est ut, nouis ab ea adinuentis caracteribus secundum ytalicum ydioma, earum coniunctiones edoceret, contenta sexdecim tantum excudisse figuras, et uti diu ante Cadmus, Thebarum conditor, adinuenerat Grecis. Quas nos in hodiernum usque latinas dicimus eiusque tenemus munere; dato aliquas, et oportune, quidam sapientes addiderint, nulla ex ueteribus amota. Cuius mulieris uaticinium, etsi plurimum mirati sint Latii, hoc tamen inuentum adeo mirabile uisum est, ut profecto crediderint rudes, non hominem sed potius deam esse Carmentam; quam ob rem cum uiuentem diuinis celebrassent honoribus, mortue sub infima Capitolini montis parte, ubi uitam duxerat, sacellum suo condidere nomini et ad eius perpetuam memoriam a suo nomine loca adiacentia Carmentalia uocauere. Quod quidem nec Roma iam grandis abolesse passa est; quin imo ianuam ciuitatis, quam ibi, exigente necessitate, ciues construxerunt, Carmentalem per multa secula de Carmente nomine uocauere.
+
+Multis olim dotibus Ytalia pre ceteris orbis regionibus florida fuit et fere celesti luce corusca; nec tantum suo sub celo tam splendidus quesitus est fulgor. Nam ab Asya opulentia uenit et supellectilis regia; sanguinis claritas, etsi multa addiderint Greci, a Troianis habita primo. Arismetricamet geometricam artes dedere Egyptii; phylosophia et eloquentia ac mechanicum fere opus omne ab eisdem Grecis sumptum est. Agriculturam, paucis adhuc cognitam, Saturnus intulit exul; deorum infaustus cultus ab Etruscis et Numa Pompilio habitus; leges publicas Athene primo, inde senatusconsultus et Cesares prebuere; sacerdotium summum religionemque sinceram a lerosolimis attulit Simon Petrus; disciplinam autem militarem ueteres excogitauere Romani, qua et armorum atque corporum robore et in rem publicam caritate integra orbis totius sibi quesiuere imperium. Literarum caracteres satis ex dictis patet quoniam maioribus nostris Carmenta concesserit, cum iam ex arcada deuenisset ytalica. Sic et gramatice facultatis prima dedisse semina creditum, que in ampliorem segetem successu temporum prisci traxere; quibus adeo fuit propitius Deus ut, hebraicis grecisque literis parte maxima glorie dempta, omnis quasi Europa amplo terrarum tractu nostris utatur. Quibus delinita, facultatum omnium im finita splendent uolumina, hominum gesta Deique magnalia perpetua seruantur memoria ut, que uidisse nequiuimus ipsi, eis opitulantibus, cognoscamus. His uota nostra transmictimus et aliena cum fide suscipimus, his amicitias in longinquo iungimus et mutuis responsionibus conseruamus. He Deum - prout fieri potest - nobis describunt; he celum terrasque et maria et animantia cuncta designant; nec est quod queras possibile quod ab his uigilans non possis percipere; harum breuiter opere quicquid amplitudine mentis complecti atque teneri non potest, fidissime commendatur custodie. Que tamen, etsi aliis ex his non nulla contingant, nil tamen nostris commendabile aufertur. Ceterum ex tam egregiis dotibus quedam perdidimus, quedam dedimus et non nulla adhuc fere nomine potius quam effectu tenemus. Uerum, quomodocunque de ceteris nostro crimine a fortuna actum sit, nec germana rapacitas, nec gallicus furor, nec astutia anglica, nec hispana ferocitas, nec alicuius alterius nationis inculta barbaries uel insultus, hanc tam grandem, tam spectabilem, tam oportunam latino nomini gloriam surripuisse potuit unquam, ut sui scilicet iuris prima literarum possent aut auderent dicere elementa et longe minus suum compertum fuisse grammaticam; quas, uti comperimus ipsi, sic etiam dedimus ultro, nostro tamen semper insignita uocabulo. Unde fit ut, quanto longius feruntur, tanto magis latini nominis amplientur laudes et honores, clariusque uetustissimi decoris nobilitatis et ingenii testimonium deferunt et incorruptum nostre perspicacitatis seruant, etiam indignante barbarie, argumentum. Cuius tam eximii fulgoris, etsi Deo datori gratias agere debeamus, multum tamen laudis caritatis et fidei Carmente debemus. Quam ob rem ne a quoquam, tanquam ingrati, iure redargui possimus, ut illud pro uiribus in eternam memoriam efferamus piissimum est.
+
+Pocris Pandionis Athenarum regis nata et Cephalo, Eoli regis filio, nupta, uti auaritia sua pudicis matronis exosa est, sic et uiris accepta, quoniam per eam ceterarum mulierum uitium adapertum sit. Nam cum leto pioque amore uir et uxor iuuenes gauderent, eorum infortunio factum est ut desiderio Cephali caperetur Aura, seu potius Aurora quedam, ut placet aliquibus, spectande pulchritudinis mulier, quem cupidine Pocris sue detentum aliquandiu frustra in suam sententiam precibus trahere conata est. Ex quo inquit indignans: - Penitebit te, Cephale, adeo feruide dilexisse Pocrim: comperies, faxo, sisit qui temptet, eam aurum amori preposuisse tuo -. Quod audiens iuuenis, experiri auidus, peregrinationem longinquam fingens abiit flexoque in patriam gradu, per intermedium muneribus constantiam temptauit uxoris. Que, quantumcunque grandia sponderentur, impetu primo mouisse nequiuere; eo tandem perseuerante et iocalia augente, ad ultimum hesitantem flexit animum, illique nox optatique amplexus, si detur sponsum aurum, promissi sunt. Tum Cephalus, merore consternatus, aperuit quoniam dolo friuolum Pocris amorem intercepisset; que, rubore conspersa et conscientia inpulsa facinoris, confestim in siluas abiit et se solitudini dedit. Iuuenis autem amoris inpatiens, ultro uenia data, precibus aspernantem reuocauit in gratiam. Sed quid refert? Nulle sunt indulgentie uires aduersus conscientie morsus. Agebatur Pocris in uarios animi motus; et zelo percita, ne forte id in se blanditiis Aurore uir ageret quod ipsa in illum auro mercata fuerat, clam per scopulos et abrupta montium iuga ualliumque secreta uenatorem consequi cepit. Quod peragens contigit, dum inter uallium herbida calamosque palustres latitans moueretur Pocris, credita a uiro belua, sagitta confossa periit.
+
+Ignoro quid dixerim potius: an nil esse potentius auro in terris, aut stolidius querere quod comperisse non uelis. Quorum dum utrunque insipiens mulier approbat, sibi indelebilem notam et mortem inuenit quam minime inquirebat. Sed, ut auri immoderatum desiderium sinam, quo stolidi fere trahimur omnes, queso, tam obstinato zelo correpti dicant quid inde sibi emolumenti sentiant, quid decoris, quid laudis aut glorie consequantur. Meo quippe iudicio hec ridicula mentis est egritudo a pusillanimitate patientis originem ducens, cum non alibi uiderimus quam hos penes, qui se adeo deiecte uirtutis existimant ut facile sibi quoscunque preponendos fore concedant.
+
+Argia greca mulier, ab antiquis Argiuorum regibus generosam ducens originem, Adrasti regis filia fuit et spectabili pulchritudine sua, uti de se contemporaneis letum spectaculum prebuit, sic et posteris integerrimum atque preclarum coniugalis amoris testimonium perenne reliquit; ob quod in nostros usque dies nomen eius fulgidum precipua coruscatione deuenit. Hec igitur, nupta Polinici filio Edipi, Thebarum regis, et exuli, cum iam ex illo Thessandrum peperisset filium, aduertens eum ob fratris fraudem mordacibus agitari curis, facta anxietatum particeps, patrem iam senem non solum exorauit lacrimis precibusque, uerum et armauit in Ethioclem, preter pactionum leges cum fratre thebanum regnum occupantem tyramaice; et ne fatale responsum detrimentum susciperet, Euridici, Anphiorai uatis coniugi, preter naturam femineam liberalis effecta, pretiosum illud monile, matronis olim thebanis infaustum, ultro contulit; ex quo latitans patefactus Anphyoraus, in Thebas itum est, sed infelici omine. Nam post plurimam certaminum stragem, ceteris interfectis ducibus et Adrasto auxiliis nudato atque semifugato, cum inter cetera sordidi uulgi cesique cadauera Polinicis corpus insepultum iacere anxia coniunx audisset, extemplo regio abiecto splendore et mollicie thalami atque debilitate feminei sexus seposita, paucis comitantibus, arripuit iter in castra. Nec eam terruere insidentium itinera manus impie, non fere, non aues occisorum hominum sequentes corpora, non circumuolantes, ut arbitrantur stolidi, cesorum manes, nec - quod terribilius uidebatur - Creontis imperantis edictum, quo cauebatur pena capitalis suplicii, ne quis cuiquam occisorum funebre prestaret officium; quin ardenti mestoque animo, nocte media, certaminis aream intrans, cesorum atque tetro odore redolentia corpora nunc hec nunc illa deuolueret, ut parue facis auxilio ora tabentia dilectissimi uiri cognosceret; nec ante destitit quam quod querebat inuenerit. O mirum! Semesa iam facies armorum rubigine et squalore oppleta puluereo et marcido iam cruore respersa, nulli iam edepol cognoscenda, amantissime coniugi occultari non potuit; nec infecti uultus sordes uxoris amouere potuerunt oscula, non uoces, non lacrimas, non ignes Creontis imperium; nam cum sepe uitalem spiritum per oris oscula exquisisset lauissetque lacrimis fetidos artus et sepe uocibus in suos amplexus reuocasset exanimem, flammis iam flagrantibus, ne quid pii offitii omissum linqueret, tradidit consumptumque urna condidit nec, igne patefacto pio facinore, seueri regis subire gladium et catenas expauit.
+
+Fleuere persepe plurime uirorum egritudines carceres paupertatem et infortunia multa, stante tamen spe mitioris fortune et amoto seuerioris pauore. Quod etsi laudabile uideatur, extremum tamen dilectionis inditium dici non potest, ut Argie dici obsequia potuere. Hec hostiles petiit agros, dum flere posset in patria; fetidum tractauit cadauer, quod iniunxisse poterat aliis; flammis regium inpendit honorem, dum clam infodisse, qualitate temporis inspecta, satis erat; ululatus emisit femineos, ubi poterat pertransire tacita; nec quid speraret habebat ex occiso exule, cum quid timeret adesset ab hoste. Sic uerus amor, sic fides integra, sic coniugii sanctitas et illibata castitas suasisse potuere. Quo merito laudanda, colenda et splendido extollenda preconio uenit Argia.
+
+Mantho, Thyresie, maximi Thebanorum uatis, filia, tempore Edipi regis filiorumque fuit insignis. Hec quidem sub patre magistro tam pronpti atque capacis fuit ingenii, ut pyromantiam, uetustissimum Caldeorum, seu - ut uolunt alii - Nembroth inuentum, adeo egregie disceret, ut euo suo nemo melius flammarum motus colores et murmura, quibus, nescio quo dyabolico opere, futurorum dicunt demonstrationes inesse, cognosceret. Preterea fibras pecudum et taurorum iecinora et quorumcunque animalium exta perspicaci cognouit intuitu; traxitque sepissime - ut creditum est - suis artibus spiritus immundos et inferorum manes coegit in uoces et responsa dare querentibus. Sane cum iam bello cecidissent argiui reges qui Thebas obsederant, occupassetque Creon ciuitatis imperium, hec - ut placet aliquibus - regem nouum fugiens, secessit in Asyam ibique Clarii Apollinis fanum, postea celeberrimum diuinatione, instituit et Mopsum, inclitum sui seculi uatem, esto ex quo conceptum non prodat antiquitas, peperit. Alii uero aliter sentiunt dicuntque eam cum complicibus quibusdam suis, post thebanum bellum, errasse diu et tandem in Ytaliam deuenisse ibique Tyberino iuncta cuidam, concepisse ex eo et peperisse filium, quem Cithconum dixere, a quibusdam Byanorem etiam uocitatum; et inde cum prole in Cisalpinam Galliam transiecisse, ubi cum palustria loca, Benaco contermina lacui, comperisset sua natura munita, seu ut suis cantationibus posset uacare liberius, seu uite residuum securius ducere, media in palude, in supereminente aquis solo, posuisse sedem et ibidem post tempus mortuam atque sepultam. Circa cuius tumulum aiunt Cithconum ciuitatem suis constituisse eamque de matris nomine Manthuam uocitasse. Quidam uero arbitrati sunt eam in mortem usque constanti proposito uirginitatem seruasse: floridum quippe atque sanctissimum opus et laudabile plurimum, ni illud nephastis suis labefactasset artibus Deoque uero, cui dicanda est, uirginitatem seruasset.
+
+Meniarum uxorum numerus ac nomina, seu coeuorum scribentium desidia, seu annositatis uitio, nobis subtracta sunt; equidem indigne, cum non uulgari facinore meruerint in precipuam efferri gloriam. Sed postquam inuidenti fortune sic uisum est, qua poterimus arte, ornabimus innominatas digno preconio easque pro uiribus in memoriam posteritatis educere, tanquam meritas bene, conabimur.
+
+Menie igitur fuere ex lasonis atque Argonautarum sociis non minime nobilitatis splendidissimi iuuenes; qui cum, peracta expeditione colchida, redissent in Greciam, ueteri relicto solo, apud Lacedemonios sibi delegere sedes. Quibus non solum a Lacedemoniis amicabiliter concessa ciuitas est, uerum inter patres et reipublice presidentes assumpti sunt. Cuius tam splendide munificentie successores minus memores, libertatem publicam ignominiose seruituti uelle subigere ausi sunt. Erant enim ea tempestate opulenti iuuenes, nec solum suo fulgore perlucidi, uerum et generosorum Lacedemonum affinitatibus septigemina fulgebant luce. Nam inter alia erant ei spetiosissime coniuges a nobilissimis ciuibus ducentes originem, non edepol pars ultima mundani decoris; cui et clientele addebantur ingentes, ex quibus non gratiam publice patrie felicitati sensere, sed suis ascribentes meritis, eo se fatuitati permisere euelii, ut ceteris se preferendos fore existimarent; ex quo in cupidinem corruere imperii; et hinc ad occupandam rem publicam temere conatus exposuere suos. Quam ob causam, detecto crimine, capti carcerique traditi et capitali supplicio, tanquam hostes, damnati sunt autoritate publica. Et dum nocte sequenti, Lacedemonum ueteri more, deberet illis a carnificibus mors inferri, meste flentesque coniuges pro liberatione damnatorum inauditum iniuere consilium; nec cogitato distulere operam dare. Squalidis igitur uestimentis uelatoque ore, opplete lacrimis, cum iam in noctem occumberet dies, quoniam nobiles essent femine, intrandi carcerem perituros uisure uiros, facile a custodibus obtinuere licentiam. Ad quos cum aduenissent, non tempus consumpsere lacrimis et ploratu, sed repente explicato consilio, cum uiris mutatis uestibus, uelatisque illis femineo ritu Eaciebus, flentes, deiectis in terram oculis fingentesque mestitiam, noctis etiam suffragantibus tenebris, et reuerentia, nobilibus feminis debita, deceptis custodibus, morituros emisere, ipsis damnatorum loco remanentibus; nec ante fraus comperta est quam, uenientibus suppliciorum ministris, ut damnatos in mortem educerent, pro uiris femine comperte sint.
+
+Grandis profecto mulierum fides et egregius amor; sed sinamus fraudis in custodes ludibrium, salutem damnatis exhibitam, quid patribus uisum sit et quid inde secutum; sacri coniugalis amoris uires et audaciam mulierum paululum contemplemur. Instituto nature, ueteri et indissolubili nexu firmato, non nulli uolunt dissidentium coniugum nullum fore pernitiosius odium; sic et conuenientium amorem excedere ceteros. Nam rationis igne succensus non urit ad insaniam, sed in complacentiam calefacit et tanta caritate corda copulat, ut eque semper cuncta nolint uelintque; et tam placide assuetus unitati, ad continuationem sui nil omietit, nil agit tepide uel remisse; et si hostis fortuna sit, ultro labores et pericula subit et uigilantissimus in salutem meditatur consilia, remedia comperit et excudit fallacias, si exigat indigentia. Hic suauissimus, etiam placido conuictu firmatus, coniugum Meniarum tanto feruore inpulit animos, ut, quas nequissent ante uidisse, periclitantibus uiris, ingenii pressis uiribus, decipulas inuenirent, instrumenta pararent, rerum ordinem, tempus rationemque agendorum ut oculatos seuerosque custodes deciperent; et, sublata sensualitatis nebula, aduertentes quoniam nil honestum pro salute amici omictendum sit, ex intimis cordis latebris excitata pietate, ut uiros periculo eximerent, temerario ausu in id irent ut, quos publica damnauerat autoritas, pudicus coniugalis amor absolueret, quos carceri manciparat, emicteret, quos iam tenere dirum uidebatur et capitale supplicium, e carnificum manu subtractos securitati uiteque donaret; et, quod permaximum uisum est, lusa legum potestate, decreto publico ac patrum autoritate et totius ciuitatis uoto frustrato, ut quod optabant impleretur non expauere loco damnatorum sub deceptorum custodum imperio sese claudere. Non edepol tam sinceram fidem, amorem tam integrum admirari sufficio et ob id ratum habeo, si remisse amassent, si tenui fuissent astricte uinculo, cum illis per ocium domi torpere fas esset, hec tam grandia non fecissent. Attamen, ut multa paucis claudam, has asserere audeo ueros certosque fuisse uiros. Meniasque iuuenes, quas simulabant, feminas extitisse.
+
+Penthesilea uirgo Amazonum regina fuit, et successit Orythie et Anthyopi reginis: quibus tamen procreata parentibus, non legi. Hanc aiunt, oris incliti spreto decore et superata mollicie feminei corporis, arma induere maiorum suarum aggressam; et auream cesariem tegere galea ac latus munire faretra; et militari, non muliebri, ritu currus et equos ascendere; seque pre ceteris preteritis reginis mirabilem exhibere, uiribus et disciplina, ausa est. Cui nec ingenium ualidum defuisse constat, cum legatur securis usum, in seculum usque suum incognitum, fuisse compertum. Hec - ut placet aliquibus - audita troiani Hectoris uirtute, inuisum ardenter amauit, et cupidine, in successionem regni, inclite prolis ex eo suscipiendi, in tam grandem oportunitatem cum maxima suarum copia eius in auxilium aduersus Graios facile prouocata descendit. Nec eam clara grecorum principum perterruit fama, quin Hectori armis et uirtute cupiens quam formositate placere, sepissime certamina frequentium armatorum intraret; et non nunquam hasta prosternere, quandoque obsistentes gladio aperire et persepe arcu uersas in fugam turmas pellere et tot tanque grandia uiriliter agere, ut ipsum spectantem aliquando Herculem in admirationem sui deduceret, Tandem dum in confertissimos hostes uirago hec die preliaretur una, seque ultra solitum tanto amasio dignam ostenderet, multis ex suis iam cesis, letali suscepto uulnere, miseranda medios inter Grecos a se stratos occubuit. Alii uero uolunt eam, Hectore iam mortuo, applicuisse Troiam et ibidem - ut scribitur - acri in pugna cesam.
+
+Essent qui possent mirari mulieres, quantumcunque armatas, in uiros unquam incurrere ausas, ni admirationem subtraheret quoniam usus in naturam uertatur alteram, quo hec et huiusmodi longe magis in armis homines facte sunt, quam sint quos sexu masculos natura fecit, et ociositas et uoluptas uertit in feminas seu lepores galeatos.
+
+Polysena uirgo Priami, regis Troianorum, ex Hecuba fuit filia, tam floride pulchritudinis adulescentula, ut seuero pectori Achillis Peliadis flammas immictere potuerit cupidinis eumque, matris Hecube fraude, in suam necem nocte solum in templum usque Apollinis Tymbrei deducere. Ob quam minus debito lapsis troianis uiribus et Ylione deiecto, a Neoptholemo in piaculum manium patris et ad eius tumulum deducta est; ibique - si maiorum literis fides ulla prestari potest - uidens acrem iuuenem expedisse gladium, flentibus ceteris circumstantibus, innocens adeo constanti pectore et intrepido uultu iugulum prebuit, ut non minus admiratio fortitudinis eius quam pietas pereuntis moueret animos.
+
+Magnum quippe et memoratu dignum nequiuisse tenella etas, sexus femineus, mollicies regia, mutata fortuna, grandem pressisse uirginis animum et potissime sub uictoris et hostis gladio, sub quo non nunquam egregiorum uirorum nutant et persepe deficiunt animosa pectora. Crediderim facile hoc generose nature opus, ut ostenderet hac mortis paruipensione quam feminam produxisset, ni tam cito hostis surripuisset fortuna.
+XXXIU. De Hecuba regina Troianorum.
+
+Hecuba Troianorum preclarissima regina fuit, eque perituri splendoris fulgor et miseriarum certissimum documentum. Hec secundum quosdam Dymantis Aonis filia extitit. Alii uero Cipsei regis Tracie uolunt, quod quidem et ipse arbitror, cum sic opinetur a pluribus. Nupsit hec uirgo Priamo Troianorum regi illustri, et ex eo mixtim utriusque sexus concepit peperitque filios decem et nouem, inter quos iubar illud eximium Frigie probitatis Hector; cuius tantus fuit militie fulgor, ut non se tantum eterna fama splendidum faceret, quin imo et parentes patriamque perenni nobilitaret gloria. Uerum non tantum felicis regni decore ac multiplicis prolis serenitate fulgida facta est, quin, urgente aduersa fortuna, orbi toto longe deueniret cognita. Hectorem nempe dilectissimum sibi et Troilum adolescentem et iam maiora uiribus audentem, manu Achillis cesos et ea cede regni solidam basem fere euersam mestissime fleuit. Sic et a Pyrro Paridem trucidatum, inde auribus naribusque truncatum Deyphebum atque fede exanimatum, Ylyonem igne cremari danao, Polytem patris in gremio confodi, Priamum ipsum senem secus domesticas aras exenterari, Cassandram filiam, Andromacam nurum seque captiuam ab hostibus trahi, Polysenam ante Achillis tumulum obtruncari, Astianactem nepotem ex latebris surreptum saxo illidi miseranda conspexit. Et postremo tracio in litore tumulatum adolescentulum Polydorum, Polymestoris fraude occisum, comperit atque fleuit. Quibus tot tanque immanibus oppressa doloribus in rabiem uersam uolunt aliqui traciosque per agros ritu ululasse canum; et sic mortuam et in tumulo hellespontiaci litoris, cui nomen a se Cynosema, sepultam. Non nulli dicunt in seruitutem ab hostibus cum reliquis tractam et, ne miseriarum illi particula deesset ulla, uidisse ultimo Cassandram, occiso iam Agamenone, Clitemestre iugulari iussu.
+
+Cassandra Priami fuit, Troianorum regis, filia. Huic quidem - ut uetustas asserit - uaticinii mens fuit, seu quesita studiis, seu Dei dono, seu potius dyabolica fraude, non satis certum est. Hoc tamen affirmatur a multis, eam longe ante rapinam Helene, audaciam Paridis et aduentum Tyndaridis et longam ciuitatis obsidionem et postremam Priami atque Ylionis desolationem persepe et clara cecinisse uoce; et ob hoc, cum nulla dictis suis prestaretur fides, a patre et Eratribus uerberibus castigatam uolunt; ac etiam fabulam inde confictam, eam scilicet ab Apolline dilectam et in eius concubitum requisitam; quem se prestaturam promississe dicunt, si ab eodem ante eidem futurorum notitia prestaretur. Quod cum suscepisset negassetque promissum, nec Apollo posset auferre concessum, aiunt illum muneri adiecisse neminem quod diceret crediturum; et sic factum est ut quod diceret tanquam fatue dictum crederetur a cunctis. Hec nobili cuidam Corebo desponsata iuueni, prius illum in bello perdidit quam ab eo susciperetur in thalamum; et demum, pereuntibus rebus, captiua Agamenoni cessit in sortem. A quo cum Micenas traheretur, eidem cecinit sibi a Clitemestra preparatas insidias atque mortem. Cuius uerbis cum fides daretur nulla, post mille maris pericula, Micenas cum Agamenone deuenit, ubi, eo Clitemestre fraude ceso, et ipsa eiusdem Clitemestre iussu iugulata est.
+
+Clitemestra Tyndari, regis Oebalie, filia fuit ex Leda et Castoris atque Pollucis et Helene soror, uirgoque nupsit Agamenoni, Micenarum regi. Clue etsi genere satis et coniugio clara esset, nephario tamen ausu clarior facta est. Nam imperante Agamenone uiro Grecorum copiis apud Troiam, cum ex eo iam plures filios peperisset, ociosi atque desidis iuuenis Egysti, olim Thiestis ex Pelopia filii, qui ob sacerdotium abstinebat ab armis, in concupiscentiam incidit; et - ut placet aliquibus - Nauplii senis, Palamedis olim patris, suasionibus, eius in amplexus et concubitum uenit. Ex quo scelere secutum est ut, seu timore ob patratum facinus redeuntis Agamenonis, seu amasii suasione et regni cupidine, seu indignationis concepte ob Cassandram, que ab Agamenone deducebatur Micenas, animosa mulier armato animo et fraudibus temerario ausu surrexit in uirum eumque uictorem Ylii redeuntem et maris tempestatibus fessum, ficta oris letitia, suscepit in regiam; et - ut quibusdam placet - cenantem et uino iam forte madentem percuti iussit ab adultero ex insidiis prodeunte. Alii autem dicunt, cum recubaret, uestimentis uictoria quesitis implicitus, quasi grecanicis festum clarius esset futurum, placide adultera coniunx illi suasit ut patrias indueret uestes et quas ipsa in hoc ante confecerat; easque exitu carentes audax porrexit eidem; et cum iam brachia manicis iniecisset uir quereretque circumuolutus unde posset emictere caput, semiligatus adultero percussori, ab eadem suadente, concessus est et sic, eo neminem uidente, percussus est. Quo facto regnum occupauit omne et cum adultero Egysto per septennium imperauit.
+
+Sane cum excreuisset interim Horestes, Agamenonis ex ea filius, quem clam seruauerant a furore matris amici, animumque in necem patris ulciscendam sumpsisset, tempore sumpto eam cum adultero interemit.
+
+Quid incusem magis nescio: scelus an audaciam? Primum, pregrande malum non meruerat uir inclitus; secundum, quanto minus decebat perfidam mulierem, tanto abominabile magis. Habeo tamen quid laudem, Horestis scilicet uirtutem, que diu substinere passa non est a pietate inceste matris retrahi quin in inmeriti patris necem animosus ultor irrueret et in male meritam matrem filius ageret quod minus meritus genitor ab adultero sacerdote, incesta imperante femina, passus fuerat; et eorum, quorum imperio et opere paternus sanguis eiusus fuerat, ut in autores uerteretur scelus, effuso sanguine piaretur.
+
+Helena tam ob suam lasciuiam - ut multis uisum est - quam ob diuturnum bellum ex ea consecutum, toto orbi notissima femina, filia fuit Tyndari, Oebalie regis, et Lede, formosissime mulieris, et Menelai Lacedemonum regis coniunx. Huius - ut omnes aiunt ueteres greci latinique post eos - tam celebris pulchritudo fuit ut preponatur facile ceteris. Fatigauit enim - ut reliquos sinamdiuini ingenii uirum Homerum, ante quam illam posset secundum precepta satis conuenienter describere carmine. Preterea pictores et sculptores multiplices egregii omnes eundem sumpsere laborem ut tam eximii decoris saltem effigiem, si possent, posteritati relinquerent. Quos inter, summa conductus a Crotoniensibus pecunia, Zeusis heracleotes, illius seculi famosissimus pictor et prepositus ceteris, ad illam pinniculo formandam, ingenium omne artisque uires exposuit; et cum, preter Homeri carmen et magnam undique famam, nullum aliud haberet exemplum, ut per hec duo de facie et cetero persone statu potuerat mente concipere, excogitauit se ex aliis plurium pulcherrimis formis diuinam illam Helene effigiem posse percipere et aliis poscentibus designatam ostendere; et ostensis postulanti a Crotoniatibus, primo formosissimis pueris et inde sororibus, ex formosioribus quinque precipuo decore spectabiles selegit; et collecta secum ex pulchritudine omnium forma una, totis ex ingenio celebri emunctis uiribus, uix creditum est satis plene quod optabat arte potuisse percipere. Nec ego miror: quis enim picture uel statue pinniculo aut celo potuerit inscribere letitiam oculorum, totius oris placidam affabilitatem, celestem risum motusque faciei uarios et decoros secundum uerborum et actuum qualitates? Cum solius hoc nature officium sit. Fecit ergo quod potuit; et quod pinxerat, tanquam celeste simulacri decus, posteritati reliquit. Hinc acutiores finxere fabulam eamque ob sydereum oculorum fulgorem, ob inuisam mortalibus lucem, ob insignem faciei candorem aureamque come uolatilis copiam, hinc inde per humeros petulantibus recidentem cincinnulis, et lepidam sonoramque uocis suauitatem nec non et gestus quosdam, tam cinnamei roseique oris quam splendide frontis et eburnei gucturis ac ex inuisis delitiis pectoris assurgentis, non nisi ex aspirantis concipiendis aspectu, Iouis in cignum uersi descripsere filiam, ut, preter quam a matre suscepisse poterat formositatem, intelligeretur ex infuso numine quod pinniculis coloribusque ingenio suo imprimere nequibant artifices. Ab hac tam spectanda pulcritudine in Laconas Theseus ab Athenis euocatus ante alios, uirginem et etate tenellam, in palestra patrio ludentem more, audax rapuit; et etsi preter oscula pauca eidem auferre nequiuerit, aliqualem tamen labefactate uirginitatis iniecit notam. Que fratribus ab Eletra Thesei matre, seu - ut uolunt alii - a Protheo rege egyptio, absente Theseo, repetentibus restituta; et tandem matura uiro Menelao, Lacedemonum regi, coniugio iuncta est, cui Hermionam filiam peperit unicam. Post hec, fluentibus annis, cum redisset Ylionem Paris, qui ob somnium pregnantis matris in Yda fuerat expositus, et in lucta Hectorem fratrem superasset non cognitus, mortem, crepundiis ostensis et a matre cognitis, euitasset, memor sponsionis spetiosissime coniugis sibi a Uenere, ob latam a se apud Ydam sententiam, seu - ut alii uolunt - postulaturus Hesyonam, fabrefactis ex Yda nauibus, regio comitatu sotiatus, transfretauit in Greciam et a Menelao fuit susceptus hospitio. Ibi cum uidisset Helenam celesti decore conspicuam atque regio in cultu lasciuientem seque intueri cupientem, captus illico et ex moribus spe sumpta, captatis temporibus, scintillantibus feruore oculis, furtim impudico pectori ignem sue dilectionis ingessit. Ceptisque fortuna fauit: nam, exigente oportunitate, eo relicto, Cretam Menelaus perrexerat. Quam ob rem placet aliquibus, eis equis flammis urentibus, ex composito factum esse ut Paris ignem, per quietem uisum ab Hecuba, portaret in patriam et uaticinia adimpleret; maxima cum parte thesaurorum Menelai, noctu, ex laconico litore, seu - ut aliis placet - ex Citharea, ibidem uicina insula, dum in templo quodam, patrio ritu, ob sacrum conficiendum, Helenam uigilantem raperet parateque classi imponeret; et cum ea post multa pericula deueniret in Troiam: ubi cum precipuo honore a Priamo suscepta est, eo extimante potius notam iniurie abstersisse ob detentam a Thelamone Hesionam, quam postremam regni sui desolationem suscepisse in patria. Hac huius illecebra mulieris uniuersa Grecia commota est; et cum gray principes omnes Paridis potius iniuriam ponderarent quam Helene lasciuiam, ea frustra repetita sepius, in Troie excidium coniurarunt unanimes; collectisque uiribus, cum mille uel amplius nauibus, armatorum honustis, litus inter Sygeum et Retheum, promontoria Frigie, occupauere et Ylionem obsederunt, frustra obsistentibus Frigiis. Helena quidem quanti foret sua formositas ex muris obsesse ciuitatis uidisse potuit, cernens litus omne completum hostibus et igne ferroque circumdesolari omnia, populos inire certamina ac per mutua uulnera in mortem iri et tam troiano quam greco sanguine Cuncta fedari. Que quidem tam pertinaci proposito repetita est atque detenta, ut, dum non redderetur, per decennium cede multorum nobilium cruenta perseueraret obsidio. Qua stante, Hectore iam mortuo et Achille, atque a Pyrro, acerrimo iuuene, trucidato Paride, quasi paruum sibi uisum sit peccasse semel, Helena secundas iniuit nuptias nupsitque Deyphebo iuniori. Tandem cum proditione tentaretur quod armis obtineri non posse uidebatur, hec, que obsidioni causam dederat, ut opus daret excidio et ad uiri primi gratiam promerendam, in eandem uolens sciensque deuenit; et cum dolo simulassent Greci discessum, Troianis preteritis fessis laboribus et noua letitia festisque epulis uictis somnoque sepultis, Helena choream simulans accensa face in tempore ex arce reuocauit intentos. Qui redeuntes, cum tacite semisopitam urbem reseratis ianuis intrassent, ea incensa et Deyphebo fede ceso, Helenam post uigesimum a raptu annum Menelao restituere coniugi.
+
+Alii uero asserunt Helenam non sponte sua a Paride raptam et ob id a uiro meruisse suscipi. Qui cum ea Greciam repetens, a tempestate et aduerso uento agitatus plurimum, in Egyptum cursum uertere coactus, a Polibo rege susceptus est. Post hoc sedatis procellis in Lacedemona cum reacquisita coniuge fere post octauum annum a desolato Ylione susceptus est. Ipsa autem quam diu post hec uixerit, aut quid egerit, seu quo sub celo mortua sit, nusquam legisse recordor.
+
+Circes, cantationibus suis in hodiernum usque famosissima mulier, ut poetarum testantur carmina, filia fuit Solis et Perse nynphe, Occeani filie, sororque Oethe Colcorum regis: Solis, ut arbitror, ideo filia dicta, quia singulari floruerit pulchritudine, seu quia circa notitiam herbarum fuerit eruditissima, uel potius quia prudentissima in agendis: que omnia solem, uariis habitis respectibus, dare nascentibus mathematici arbitrantur. Quo autem pacto, relictis Colcis, Italiam petierit, minime legisse memini. Eam Etheum Uolscorum montem, quem de suo nomine dicimus in hodiernum usque Circeum, incoluisse omnes testantur historie; et cum nil preter poeticum legatur ex hac tam celebri mulieres recitatis succincte poeticis, quo prestabitur ingenio mentem excutiemus credentium. Uolunt igitur ante alia quoscunque nautas, seu ex proposito, seu tempestatis inpulsu, ad dicti montis, olim insule, litora applicantes, huius artibus cantatis carminibus, seu infectis ueneno poculis, in feras diuersarum specierum fuisse conuersos; et hos inter uagi Ulixis fuisse sotios, eo, Mercurii mediante consilio, seruato. Qui cum euaginato gladio mortem minaretur uenefice, socios reassumpsisse in formam redactos pristinam et per annum conturbernio usus eiusdem, ex ea Thelegonum suscepisse filium dicunt; et ab ea plenum consilii discessisse. Quo sub cortice hos existimo latere sensus. Sunt qui dicant hanc feminam haud longe a Caieta, Campanie oppido, potentissimam fuisse uiribus et sermone, nec magni facientem, dum modo aliquid consequeretur optatum, a nota illesam seruasse pudicitiam; et sic multos ex applicantibus litori suo blanditiis et ornatu sermonis non solum in suas illecebras traxisse, uerum alios in rapinam et pyrraticam inpulisse, non nullos, omni honestate postposita, ad exercenda negotia et mercimonia dolis incitasse, et plures ob sui singularem dilectionem in superbiam extulisse. Et sic hi, quibus infauste mulieris opera humana subtracta uidebatur ratio, eos ab eadem in sui facinoris feras merito crederetur fuisse conuersos. Ex quibus satis comprehendere possumus, hominum mulierumque conspectis moribus, multas ubique Cyrces esse et longe plures homines lasciuia et crimine suo uersos in beluas. Ulixes autem, Mercurii consilio predoctus, prudentem uirum satis euidenter ostendit, quem adulantium nequeunt laqueare decipule, quin imo et documentis suis laqueatos persepe soluit a uinculo. Reliquum satis patet ad hystoriam pertinere: qua constat Ulixem aliquandiu permansisse cum Circe. Fertur preterea hanc eandem feminam Pici, Saturni filii, Latinorum regis, fuisse coniugem eumque augurandi docuisse scientiam, et ob zelum, quia Pomonam nynpham adamaret, eum in auem sui transformasse nominis. Erat enim illi domesticus picus auis, ex cantu cuius et motibus summebat de futuris augurium; et, quia secundum actus pici uitam duceret, in picum uersus dictus est. Quando, seu quo mortis genere aut ubi hec defuncta sit Circes, compertum non habeo.
+
+Camilla insignis et memoratu dignissima uirgo fuit et Uolscorum regina. Hec ex Methabo Uolscorum rege antiquissimo et Casmilla coniuge genita, nascens matri mortis causa fuit; nam cum enixa paruulam moreretur, a Methabo patre, una tantum ex materno nomine dempta litera, Camillam filiam nuncupauit in sui solatium. Huius quidem uirginis a natali suo die seuera fortuna fuit; nam paululum post matris funus, Methabus, Priuernatum ciuium suorum repentina seditione regno pulsus, nil, fugam arripiens, preter paruulam hanc filiam suam, sibi pre ceteris rebus dilectam, asportasse in exilium potuit. In quod cum solus pedesque miser effugeret et in ulnis sociam deportaret Camillam, ad Amasenum fluuium, pridiano imbre tumentem, deuenit; nec cum, onere infantule prepeditus, posset enare, in oportunum deuenit consilium, porrigente Deo qui celebrem futuram uirginem ignobili assummi fato nolebat. Illam igitur suberis cortice inuolutam iaculo, quod forte ferebat, alligauit atque Dyane deuouit, si seruasset incolumem; et uibratum totis uiribus brachio iaculum, cum filia, in ripam transiecit aduersam, quam euestigio nando secutus est; et cum illam Dei munere comperisset illesam, in miseria letus, siluarum petiit latebras nec absque labore plurimo paruulam educauit lacte ferino. Que cum in ualidiorem euasisset etatem, tegere ferarum corpus cepit exuuiis et tela uibrare lacertis fundasque circumagere, arcus tendere, gestare pharetras, cursu ceruos capreasque siluestres insequi atque superare, labores femineos omnes despicere, uirginitatem pre ceteris inuiolatam seruare, iuuenum amores ludere et connubia potentum procerum omnino respuere ac sese totam Dyane obsequio, cui pater deuouerat, exhibere. Quibus exercitiis durata uirgo, in patrium reuocata regnum, seruauit robore inflexo propositum. Tandem cum a Troia ueniens Eneas Lauinam sumpsisset in coniugem, et ob id bellum inter eum Turnumque rutulum esset exortum, congregantibus eis undique copias, Camilla, Turni para tibus fauens, cum grandi Uolscorum agmine uenit auxiliatrix eidem; et cum sepius armata irruisset in Teucros et die una acriter pugnans multos occidisset ex eis, et nouissime Corebum quendam, Cybelis sacerdotem, armorum eius auida, sequeretur, ab Arrunte quodam ex hostibus, sagitta sub papilla letaliter percussa, maximo Rutulorum damno moribunda collapsa est; et sic inter amata exercitia expirauit.
+
+Hanc intueantur uelim puellule hodierne; et dum sui iuris uirginem adultam et pro libito nunc latos agros, nunc siluas et lustra ferarum accintam faretra discurrentem, labore assiduo lasciuias illecebris appetitus prementem, delitias atque molliciem accuratas offas et elaborata pocula fugientem et constantissimo animo coeuorum iuuenum, non dicam amplexus, sed uerba etiam respuentem uiderint, monite discant quid eas in domo patria, quid in templis, quid in theatris, in quibus spectantium multitudo et seuerissimi morum censores conueniunt, deceat; minus quidem honestis negare aures, os taciturnitate frenare, oculos grauitate compescere, mores componere et gestus omnes suos honestatis mole comprimere, ocia, commesationes, lautitias nimias, choreas et iuuenum uitare consortia; sentiantque quoniam nec optare quod libet, nec quod licet agere sanctum sit aut castitati cono forme; ut prudentiores facte et laudabili uirginitate florentes in sacras nuptias mature, maioribus obtemperantes suis, deueniant.
+
+Penelopes Ycari regis filia fuit et Ulixis strenuissimi uiri coniunx: illibati decoris atque intemerate pudicitie matronis exemplum sanctissimum et eternum. Huius quidem pudoris uires a fortuna acriter agitate, sed frustra, sunt; nam cum iuuencula uirgo, et ob uenustatem forme plurimum diligenda, a patre iuncta fuisset Ulixi peperissetque ex eo Thelemacum; et ecce in expeditionem troiani belli uocatus, imo ui fere tractus, Ulixes, ab eo cum Laerte patre iam sene et Anthyclia matre et paruo filio relicta est. Sane, perseuerante bello, nullam preter decennalem uiduitatis iniuriam passa est. Attamen, Ylione deiecto, cum repetentes domum proceres aut in scopulos tempestate maris illisos, aut in peregrinum litus inpulsos aut undis absortos, seu paucos in patriam receptos, fama monstraret, solius Ulixis erat incertum quo cursum tenuissent naues. Quam ob rem cum expectatus diu non reuerteretur in patriam, nec appareret ab ullo usquam uisum, mortuus existimatus est; qua credulitate Anthyclia genitrix miseranda, ad leniendum dolorem, uitam terminauit laqueo. Penelopes autem, etsi egre plurimum ferret uiri absentiam, longe tulit egrius sinistram mortis eius suspitionem. Sed post multas lacrimas et Ulixem frustra uocatum sepissime, inter senem Laertem et Thelemacum puerum in castissimam et perpetuam uiduitatem senescere firmato animo disposuit. Uerum cum et forma decens moresque probabiles et egregium genus ad se diligendam atque concupiscendam quorundam nobilium ex Ythachia atque Cephalania et Etholia prouocasset animos, plurimum instigationibus eorum uexata est. Nam cum in dies spes uite Ulixis aut reditus eiusdem continuo uideretur minui, eo uentum est ut, abeunte rus ob fastidium procatorum Laerte, procatores ipsi Ulixis occuparent regiam et Penelopem precibus atque suasionibus pro uiribus, et sepissime, in suum prouocarent coniugium. Ast mulier, metuens ne forte sacri pectoris uiolaretur propositum, cum iam cerneret uiam negationibus auferri, diuino profecto illustrata lumine, terminis et astutia infestos, saltem ad tempus, fallendos esse arbitrata est; petiit instantibus sibi tam diu liceret expectare uirum donec telam, quam more regalium mulierum ceperat, perfecisse posset. Quod cum facile concessissent competitores egregii, ipsa femineo astu quicquid in die solerti studio texens uidebatur operi iungere, clam reuocatis filis, subtrahebat in nocte. Qua arte cum eos in regia Ulixis bona assiduis conuiuiis consumentes aliquandiu lusisset, nec iam amplius uideretur locum fraudi posse prestari, Dei pietate factum est ut ex Pheycum regno nauigans, post uigesimum sui discessus annum, solus et incognitus Ulixes Ythachiam ueniret pastoresque suos scitaturus rerum suarum statum adiret; et cum ex astutia pauper incessisset habitu, a Sybote iam sene porcario suo comiter susceptus, ab eodem referente fere omnem rerum suarum comprehendit seriem et Thelemacum a Menelao redeuntem uidit seque clam illi cognitum fecit et consilium suum aperuit omne; factumque est ut a Sybote incognitus deduceretur in patriam. Quo cum uidisset quo pacto rem suam traherent procatores atque pudicam Penelopem eorum renuentem coniugium, irritatus, cum Sybote subulco et Phylitia opilione suo atque Thelemaco Elio, clausis regie ianuis, in procatores conuiuantes insurgens, Eurimacum, Polibi filium, et Anthinoum, Anphinonem atque Clisippum samium, Agelaum aliosque, frustra ueniam exorantes, una cum Melantheo caprario suo, hostibus arma ministrante, atque mulieribus domesticis, quas nouerat cum procatoribus contubernium habuisse, occidit; suamque Penelopem ab insidiis procantium liberauit. Que tandem, cum uix eum recognoscere potuisset, summo perfusa gaudio, diu desideratum suscepit. Uult tamen Lycophron quidam, nouissimus poetarum ex Grecis, hanc suasionibus Nauplii senis, ob uindictam occisi Palamedis filii sui, fere omnes Grecorum coniuges lenocinio in meretricium deducentis, Penelopem cum aliquo ex procatoribus in amplexus et concubitum uenisse. Quod absit ut credam, celebrem castimonia multorum autorum literis mulierem, unius in contrarium asserentis, Penelopem preter castissimam extitisse. Cuius quidem uirtus tanto clarior atque commendabilior quanto rarior inuenitur et, maiori inpulsa certamine, perseuerauit constantior inconcussa.
+
+Lauinia Laurentum regina, genus a Saturno cretensi ducens, Latini regis et Amate coniugis eius filia fuit unica; et tandem Enee, strenuissimi Troianorum ducis, coniunx, magis belli Enee Turnique rutuli causa clara quam alio facinore suo. Hec equidem ob insigne formositatis sue decus et patrium regnum, cui successura uidebatur, a Turno Rutulorum rege ardentissimo iuuene in coniugium instantissime petebatur eique ex eo spem fecerat Amata mater, que, auia, desiderio nepotis fauebat inpense. Sane Latinus augurandi peritus, cum ab oraculo suscepisset filiam extero duci tradendam coniugio, tardius ibat in uotum; quin imo cum a Troia profugus aduenisset Eneas, Latinus, tam ob generis claritatem quam ob oraculi monitus, eidem poscenti amicitiam spopondit et filiam. Quam ob rem inter Eneam Turnumque bellum suscitatum est; et post multa certamina obtinentibus Troianis per uulnera et sanguinem mortemque plurium nobilium, ab Enea in Lauinie nuptias itum est, mortua iam ob indignationem Amata laqueo.
+
+Sunt tamen qui uelint bellum post nuptias exortum, sed, qualitercunque gestum sit, constat Lauiniam ex Enea clarissimo principe concepisse filium et, eo ante diem partus apud Numicum fluuium rebus humanis subtracto, cum Ascanium priuignum regnantem timeret, secessisse in siluas et ibi postumum peperisse atque - ut uolunt aliqui - Iulium nominasse Siluium. Sane cum mitior credito esset in nouercam Ascanius et sibi Albam ciuitatem condidisset, ultro secedens Lauinie regnum patrium liquit, quod Lauinia, ueterem pectori generositatem gerens, honeste atque pudice uiuens summa cum diligentia tenuit illudque tam diu seruauit donec Siluio pubescenti resignaret in nichilo diminutum. Uolunt tamen aliqui eam a siluis reuocatam Melampodi cuidam nupsisse et Siluium ab Ascanio fraterna beniuolentia educatum.
+
+Dido, cui prius Elyssa nomen, Cartaginis eque conditrix et regina fuit. Huius quidem in ueras laudes, paululum ampliatis fimbriis, ire libet, si forte paucis literulis meis saltem pro parte notam, indigne obiectam decori sue uiduitatis, abstergere queam. Et ut altius in suam gloriam aliquantisper assummam, Phenices, ut satis uulgatum est, populi industria preclarissimi, ab extrema fere Egypti plaga in syrium uenientes litus, plurimas et preclaras ibidem condidere urbes. Quibus inter alios rex fuit Agenor, nostro, nedum suo, euo prefulgidus fama, a quo genus Didonis inclitum manasse creditum est. Cuius pater Belus Phenicum rex cum, Cypro insula subacta, clausisset diem, eam uirgunculam cum Pygmaleone fratre grandiusculo Phenicum reliquit fidei. Qui Pygmaleonem constituentes genitoris in solium, Elyssam, puellulam et forma eximiam, Acerbe seu Syceo uel Sycarbe - ut dicunt alii - Herculis sacerdoti, qui primus erat post regem apud Tyrios honor, coniugio iunxere. Hi autem inuicem sanctissime se amarunt. Erat pre ceteris mortalibus cupidissimus et inexplebilis Pygmalion auri, sic et Acerba ditissimus; esto, regis auaritia cognita, illud occultasset latebris. Uerum cum famam occultasse nequiuerit, in auiditatem tractus, Pygmalion, spe potiundi, per fraudem occidit incautum. Quod cum cognouisset Elyssa, adeo inpatienter tulit ut uix abstineret a morte. Sane cum multum temporis consumpsisset in lacrimis et frustra sepius dilectissimum sibi uocasset Acerbam atque in fratrem diras omnes execrationes expetisset, seu in somniis monita - ut placet aliquibus - Seu ex proprio mentis sue consilio, fugam capessere deliberauit, ne forsan et ipsa auaritia fratris traheretur in necem; et posita feminea mollicie et firmato in uirile robur animo, ex quo postea Didonis nomen meruit, Phenicum lingua sonans quod uirago latina, ante alia non nullos ex principibus ciuitatum, quibus uariis ex causis Pygmalionem sciebat exosum, in suam deduxit sententiam; et sumpta fratris classe, ad eam transferendam, seu in aliud, preparata, confestim naualibus compleri sotiis iussit et nocte, sumptis thesauris omnibusquosuiri nouerat et quos fratri subtraxisse potuit, clam nauibus imponi fecit et excogitata astutia, pluribus inuolucris harena repletis, sub figmento thesaurorum Sycei, uidentibus omnibus, easdem honerauit; et cum iam altum teneret pelagi, mirantibus ignaris, in mari proici inuolucra iussit; et lacrimis se mortem, quam diu desiderauerat, thesaurorum Acerbe summersione adinuenisse testata est, sed sotiis compati, quos non dubitabat, si ad Pygmalionem irent, diris suppliciis una secum ab auarissimo atque truci rege scarnificari; sane si secum fugam arripere uellent, non se illis et eorum oportunitatibus defuturam asseruit. Quod miseri audientes naute, etsi egre natale solum patriosque penates linquerent, timore tamen seue mortis exterriti, in consensum exilii uenere faciles; et, flexis proris, ea duce, in Cyprum uentum est, ubi uirgines Ueneri in litore libamenta, suorum more, soluentes, ad solatium iuuentutis et prolem procreandam rapuit; et Jouis antistitem cum omni familia premonitum, et magna huic fuge subsecutura uaticinantem, socium peregrinationis suscepit. Et iam Creta post tergum et Sycilia a dextris relicta, litus flexit in affrum et, Massuliorum oram radens, sinum intrauit, postea satis notum, quo tutam nauibus stationem arbitrata, dare pausillum quietis fatigatis remigio statuit; ubi aduenientibus uicinis desiderio uisendi forenses et aliis comeatus et mercimonia portantibus, ut moris est, collocutiones et amicitie iniri cepte; et cum gratum appareret incolis eos ibidem mansuros esse et ab Uticensibus, olim a Tyro eque profectis, legatio suasisset sedes; confestim, esto audisset fratrem bella minantem, nullo territa metu, ne iniuriam inferre cuiquam uideretur, et ne quis eam magnum aliquid suspicaretur facturam, non amplius quam quantum quis posset bouis occupare corio, ad sedem sibi constituendam, ab accolis telluris in litore mercata est.
+
+O mulieris astutia! In frusta iussu suo concisum bouis corium fracturisque iunctis, longe amplius quam arbitrari potuerint uenditores amplexa est et auspicio equini capitis bellicosam ciuitatem condidit, quam Cartaginem nuncupauit; et arcem a corio bouis Byrsam; et cum, quos fraude texerat, ostendisset thesauros, et ingenti spe fuge animasset socios, surrexere illico menia, templa, forum et edificia publica et priuata. Ipsa autem, datis populo legibus et norma uiuendi, cum repente ciuitas euasisset egregia et ipsa inclita fama pulchritudinis inuise et inaudite uirtutis atque castimonie per omnem Affricam delata est. Quam ob rem, cum in libidinem pronissimi homines Affri sint, factum est ut Musitanorum rex in concupiscentiam ueniret eiusdem eamque quibusdam ex principibus ciuitatis sub belli atque desolationis surgentis ciuitatis denunciatione, ni daretur, in coniugium postulauit. Qui cum nouissent uidue regine sacrum atque inflexibile castitatis propositum et sibi timerent plurimum ne, petitoris frustrato desiderio, bello absorberentur, non ausi Didoni interroganti quod poscebatur exponere uerbis, reginam fallere et in optatum deducere sua sententia cogitarunt, eique dixere regem cupere eorum doctrina efferatam barbariem suam in mores humaniores redigere; et ob id, sub belli interminatione, preceptores ex eis poscere; uerum eos ambigere quisnam ex eis tam grande uellet onus assummere ut, relicta patria, apud tam immanem regem moraturus iret. Non sensit regina dolos, quin imo in eos uersa: - Egregii ciues - inquit - que segnities hec, que socordia? An ignoratis quia patri nascamur et patrie? nec eum rite ciuem dici posse qui pro salute publica mortem, si casus expostulet, nedum incomodum aliud renuat? Ite igitur alacres et paruo periculo uestro a patria ingens belli incendium remouete -. His regine redargutionibus uisum est principibus obtinuisse quod uellent et uera regis detexere iussa. Quibus auditis, satis regine uisum est se sua sententia petitum approbasse coniugium ingemuitque secum, non ausa suorum aduersari dolo. Staate tamen proposito, repente in consilium iuit quod sue pudicitie oportunum uisum est dixitque se, si terminus adeundi uirum detur, ituram. Quo concesso atque adueniente Enea troiano nunquam uiso, mori potius quam infringendam fore castimoniam rata, in sublimiori patrie parte, opinione ciuium manes placatura Sicei, rogum construxit ingentem et pulla tecta ueste et cerimoniis seruatis uariis, ac hostiis cesis plurimis, illum conscendit, ciuibus frequenti multitudine spectantibus quidnam factura esset. Que cum omnia pro uotis egisset, cultro, quem sub uestibus gesserat, exerto ac castissimo apposito pectori uocatoque Syceo inquit: - Prout uultis ciues optimi, ad uirum uado -. Et uix uerbis tam paucis finitis, summa omnium intuentium mestitia, in cultrum sese precipitem dedit et auxiliis frustra admotis, cum perfodisset uitalia, pudicissimum effundens sanguinem, iuit in mortem.
+
+O pudicitie inuiolatum decus! O uiduitatis infracte uenerandum eternumque specimen, Dido! In te uelim ingerant oculos uidue mulieres et potissime christiane tuum robar inspiciant; te, si possunt, castissimum effundentem sanguinem, tota mente considerent, et he potissime quibus fuit, ne ad secunda solum dicam, sed ad tertia et ulteriora etiam uota transuolasse leuissimum! Quid inquient, queso, spectantes, Christi insignite caractere, exteram mulierem gentilem, infidelem, cui omnino Christus incognitus, ad consequendam perituram laudem tam perseueranti animo, tam forti pectore in mortem usque pergere, non aliena sed sua illatam manu, antequam in secundas nuptias iret? antequam uenerandissimum obseruantie propositum uiolari permicteret? Dicet arbitror aliqua, cum perspicacissime ad excusationes nostre sint femine: - Sic faciendum fuit; destituta eram, in mortem parentes et fratres abierant, instabant blanditiis procatores, nequibam obsistere, carnea, non ferrea sum -.
+
+O ridiculum! Dido quorum subsidio confidebat, cui exuli frater unicus erat hostis? Nonne et Didoni procatores fuere plurimi? Imo, et ipsa Dido eratne saxea aut lignea magis quam bodierne sint? Non equidem. Ergo mente saltem ualens, cuius non arbitrabatur posse uiribus euitare illecebras, moriens, ea uia qua potuit euitauit. Sed nobis, qui nos tam desertos dicimus, nonne Christus refugium est? Ipse quidem Redemptor pius in se sperantibus semper adest. An putas, qui pueros de camino ignis eripuit, qui Susannam de falso crimine liberauit, te de manibus aduersantium non possit auferre, si uelis? Flecte in terram oculos et aures obsera atque ad instar scopuli undas uenientes expelle et immota uentos efflare sine: saluaberis.
+
+Insurget forsan et altera dicens: - Erant michi longe lateque protensus ager, domus splendida, supellectilis regia et diuitiarum ampla possessio; cupiebam effici materne tam grandis substantia ad exteros deferretur -. O insanum desiderium! Nonne et Didoni absque filiis regnum erat? nonne diuitie regie? Erant equidem. Quid et ipsa mater effici recusauit? Quia sapientissime arbitrata est nil stolidius fore quam tibi destruere ut edifices alteri. Ergo castimoniam maculabo ut agris, ut splendide domui, ut supellectili pariam possessorem? Sino, quod contigit sepissime, destructorem. Nonne, etsi tibi diuitie ingentes, que profecto expendende, non abiciende sunt, et Christi pauperes multi sunt? Quibus dum exhibes, tibi eterna palatia construis, quibus dum exhibes, castimoniam alio fulgore illustras. Preterea et amici sunt, quorum nulli aptiores heredes, cum tales habeas quales ipsa quesitos probaueris; filios autem, non quales uolueris, sed quales natura concedet, habebis.
+
+Ueniet et tertia asserens quia sic illi fuerit agendum, cum parentes iusserint, consanguinei coegerint et affines suaserint; quasi ignoremus, ni sua concupiscentia suasisset, imo effrenata iussisset, predicta omnia frustrasset negatione unica. Potuit mori Dido ne uiueret impudica; hec, ut pudica uiueret, connubium negare non potuit.
+
+Aderit, suo iudicio, astutior ceteris una que dicat: - Iuuenis eram; feruet, ut nosti, iuuentus; continere non poteram; doctoris gentium aientis sum secuta consilium -. O quam bene dictum! Quasi ego aniculis imperem castitatem, uel non fuerit, dum firmauit animo castimoniam, iuuencula Dido! O scelestum facinus! Non a Paulo tam sancte consilium illud datur quin in defensionem facinoris persepe turpius alligetur. Exhaustas uires sensim cibis restaurare possumus: superfluas abstinentia minorare non possumus! Gentilis femina ob inanem gloriam feruori suo imperare potuit et leges imponere; christiana, ut consequatur eternam, imperare non potest! Hei michi! Dum fallere Deum talibus arbitramur, nos ipsos et honori caduco - ut eternum sinam - subtrahimus et in precipitium eterne damnationis inpellimus. Erubescant igitur intuentes Didonis cadauer exanime; et dum causam mortis eius excogitant, uultus deiciant, dolentes quod a membro dyaboli christicole pudicitia superentur; nec putent, dum lacrimas dederint et pullas assumpserint uestes, defuncto peregisse omnia. In finem usque seruandus est amor, si adimplere uelint uiduitatis officium. Nec existiment ad ulteriora uota transire; quod non nulle persepe faciunt, potius ut sue prurigini, sub ficto coniugii nomine, satisfaciant, quam ut sacro obsequantur connubio, impudicitie labe. Quid enim aliud est tot hominum amplexus exposcere, tot inire, quam, post Ualeriam Messalinam, caueas et fornices intrare? Sed de hoc alias. Fateor enim laboris incepti nimium excessisse terminos; sed quis adeo sui compos est quin aliquando ultra propositum efferatur ab impetu? Ignoscant queso qui legerint et nos unde diuertimus reuertamur.
+
+Didonem igitur exanguem cum lacrimis publicis et merore ciues, non solum humanis, sed diuinis etiam honoribus funus exercentes magnificum, extulere pro uiribus; nec tantum publice matris et regine loco, sed deitatis inclite eisque fauentis assidue, dum stetit Cartago, aris templisque excogitatis sacrificiis coluere.
+
+Nicaulam extrema - ut percipi potest - Ethyopum produxit barbaries; que quidem tanto memoratu dignior est quanto, inter incultiores exorta, moribus effulsit splendidior. Constat enim - si fides datur antiquis - hanc, deficientibus Pharaonibus, seu eorum prolem seu alteram, Ethyopum atque Egyptiorum et - ut non nulli asserunt - Arabum clarissimam fuisse reginam et in Meroe, insula Nyli permaxima, habuisse regiam ibique tam grandi diuitiarum habundasse copia ut credatur in hac fere mortales excessisse ceteros. Quas inter diuitiarum delitias, non ocio et molliciei feminee deditam legimus, quin imo, etsi preceptorem ignoremus, tanta eam rerum periturarum scientia preditam sensimus, ut mirabile uisum sit; quod etiam sacre testari uidentur litere, quarum autoritate monstratur. Hanc, quam Sabam uocant, audita scientie Salomonis, suo euo florentis, fama, que celebris totum iam compleuerat orbem, dicunt fuisse miratam, cum consueuerint stolidi seu ignari floccifacere talia, non mirari. Et, quod longe magis, non solum mirata est, quin imo a Meroe, fere altero orbis ex angulo, insigni relicto regno, per Ethyopes Egyptiosque et Rubri maris litora atque Arabum solitudines, tam splendido comitatu tanque magnifico sumptu regioque permaximo famulatu uenit illum auditura Ierusalem, ut ipse Salomon, regum omnium ditissimus, mulieris magnificentiam miratus sit. Que summo cum honore ab eo suscepta, cum enigmata exposuisset quedam, et eorum solutiones cum diligentia audiuisset, ultro confessa est Salomonis sapientiam longe famam atque humanorum ingeniorum capacitatem excedere; nec dubium Dei dono, non studio quesitam fuisse. Inde dona exhibuit illi magnifica, inter que fuisse creduntur balsama sudantes arbuscule, quas postmodum Salomon haud longe ab Asfaltidis lacu plantari iussit et coli. Demum uersa uice susceptis muneribus, summa cum laude in patriam abiit. Sunt qui credant hanc eandem illam celsam Meroe reginam fuisse Candacem, a qua in posterum, ut Pharaones ante, sic Egyptii reges diu cognominati Candaces sunt.
+
+Panphylem quandam grecam fuisse feminam comperio; et, cum ex qua patria uetustas abstulerit, patris tamen nomen benigna reliquit; nam cuiusdam Platee fuisse filiam reperitur. Que, etsi amplissimis titulis decorari non possit, quoniam aliquid reipublice addidit boni, sua laudis portione taciturnitate fraudari non debet. Nil enim noui, quantumcunque post factum uideatur facile, ab aliquo compertum est, quod non sit ingentis ingenii argumentum et pro rei qualitate aliquali gloria munerandum.
+
+Hanc igitur uolunt autores, quibus fides prestatur aliqua, primam ex arbusculis uolitantem bombicem collegisse et illam a superfluis purgasse pectine et purgatam apposuisse colo ac etiam ex ea filum trahere et inde texere docuisse et sic eius usum, eousque incognitum, induxisse. Cuius rei excogitata ratio ostendet facile quantum in reliquis agendis debuerit Panphiles ualuisse.
+
+Rhea Ylia generosi sanguinis precipua claritate inter Ytalos emicuit olim; nam per Siluios, Albanorum reges, successiue regnantes atque descendentes ab Enea, inclito Troianorum duce, traxit originem, Numitore ex dictis Albanorum rege prestante. Ea quippe adhuc existente uirguncula, factum est ut Amulius, Numitoris frater iunior, inpulsus regni cupidine, iure gentium paruipenso, Numitorem ui regno priuaret; in quem ne seuiret, fraterna intercessit pietas: contentus ut ruri relegatus priuato uacaret ocio. In Lausum uero adolescentulum, Numitoris filium, ut regni amoueret emulum, animo truci deseuit eoque ceso Yliam, Lausi sororem, adhuc puellulam seruauit. Uerum ut illi auferretur connubii spes omnis et prolis, uestalibus uirginibus addidit eamque perpetuam uirginitatem profiteri coegit. Que cum in pleniorem deuenisset etatem, stimulis acta uenereis, quo pacto nescitur, eam tamen in amplexus deuenisse uiri turgidus patefecit uterus; nam pregnans effecta Romulum Remumque, romane urbis parentes uno et eodem partu enixa est. Quod ob crimen, quantumcunque regia fuerit femina, instituto ueteri regioque iussu expositi sunt filii et ipsa uiua infossa est. Sane etsi eius corpus terra obrutum sit, natorum opus egregium in sublime culmen ipsius nomen euexit egitque ut id posteritati uenerabile foret quod tyramnus lege sacra abolesse conatus est.
+
+Hanc dum mente intueor uideoque sacras uestes et sanctimonialium uelamentaUeneris aliquandiu tegere furta, quin quorundam insaniam rideam continere nequeo. Sunt quidam qui, ut auari portiunculam dotis natis subtrahant, sub pretextu deuotionis paruulas filias aut quandoque puberes sed coactas monasticis claustris, nescio utrum dicam, claudunt aut perdunt: aientes se Deo dicasse uirginem que intenta precibus rem suam deducet in melius morientique piorum lucrabitur sedes. O ridiculum stolidum! Ignorant ociosam feminam Ueneri militare et summe publicis inuidere meretriculis earumque cellas suis preponere claustris; et dum secularia coniugia spectant, uestes ornatusque uarios, choreas et festos dies, se, nulla coniugii habita experientia, uere et ab ipso uite huius ingressu uiduas deflent, fortunam suam, parentum animas, uictas et claustra tota execrantur mente, nec alibi solature mesta precordia recurrunt quam in meditationem quo pacto in fugam carcerem erumpere possint aut saltem intromictere mechos, incestum querentes agere furtim quod palam illis sublatum est fecisse coniugio. He sunt, non dicam omnium, sed plurimarum, contemplationes in Deum precesque trascendentes ethera, quibus aucti saluique fient qui illas intrusere carceri. Heu miseri parentes et necessarii quicunque alii, dum alias posse perpeti quod ipsi nequirent et fugiunt miseri! Persepe flentur stupra turpissima, infames partus, nepotes expositi aut infanda morte necati, exclusiones ignominiose fugeque; et postremo dehonestatas oportet alere quas honestas potuisset auarus coniugibus iungere. Sentiant ergo dementes, si alienas uires suis metiri non uolunt, quoniam non inscie, non paruule, non coacte, Deo dicande sint uirgines, quin imo persancte ab infantia patria in domo nutrite, honestate et probandis moribus imbute, etate prouecte; et quid agant integra mente noscentes, sponte sua, non coacte, iugum subeuntes uirginitatis perpetue. Quas rarissimas inueniri arbitror; sed longe melius est talium paruum esse numerum quam multitudine illecebri Dei sanctuarium prophanare.
+
+Gaia Cirilla, etsi eius originis nullam stare memoriam compererim, romanam tamen aut etruscam fuisse mulierem reor, et ueterum constat autoritate quoniam Tarquinii Prisci Romanorum regis fuerit gratissima coniunx. Hec cum esset prestantissimi ingenii femina, quantumcunque regia coniunx et in regia esset domo, ocio torpere passa non est, quin imo cum se lanificio dedisset (quod credam eo tempore apud Latinos honorabile) adeo erga illud egregiam opificem atque solertem fecit ut in hodiernum usque nominis sui fama protensa sit; nec euo suo publico caruit munere. Nam cum apud Romanos mirabilis et amantissima femina haberetur, nondum eis marcentibus deliciis asyaticis, instituto publico cautum est ut ab intrantibus nouis nuptiis primitus sponsorum suorum domos unaqueque rogaretur quo uocaretur nomine, rogataque se euestigio Gaiam uocari profiteretur, quasi ex hoc sumpture essent future frugalitatis omen. Quod quantumcunque apud insolentes modernorum animos uideatur perminimum, non dubitem quin apud prudentiores, illius seculi simplicitate pensata, optime et plurimum laudande mulieris uideatur inditium.
+
+Saphos lesbia ex Mitilena urbe puella fuit, nec amplius sue originis posteritati relictum est. Sane, si studium inspexerimus, quod annositas abstulit pro parte restitutum uidebimus, eam scilicet ex honestis atque claris parentibus genitam; non enim illud unquam degener animus potuit desiderasse uel actigisse plebeius. Hec etenim, etsi quibus temporibus claruerit ignoremus, adeo generose fuit mentis ut, etate florens et forma, non contenta solum literas iungere nouisse, ampliori feruore animi et ingenii suasa uiuacitate, conscenso studio uigili per abruta Parnasi uertice celso, se felici ausu, Musis non renuentibus, immiscuit; et laureo peruagato nemore in antrum usque Apollinis euasit et, Castalio proluta latice, Phebi sumpto plectro, sacris nynphis choream traentibus, sonore eithare fides tangere et expromere modulos puella non dubitauit; que quidem etiam studiosissimis uiris difficilia plurimum uisa sunt.
+
+Quid multa? Eo studio deuenit suo ut usque in hodiernum clarissimum suum carmen testimonio ueterum lucens sit, et erecta illi fuerit statua enea et suo dicata nomini, et ipsa inter poetas celebres numerata; quo splendore profecto, non clariora sunt regum dyademata, non pontificum infule, nec etiam triunghantium lauree. Uerum - si danda fides est - uti feliciter studuit, sic infelici amore capta est. Nam, seu facetia seu decore seu alia gratia, cuiusdam iuuenis dilectione, imo intolerabili occupata peste, cum ille desiderio suo non esset accomodus, ingemiseens in eius obstinatam duritiem, dicunt uersus flebiles cecinisse; quos ego elegos fuisse putassem, cum tali sint elegi attributi materie, ni legissem ab ea, quasi preteritorum carminum formis spretis, nouum adinuentum genus, diuersis a ceteris incedens pedibus, quod adhuc ex eius nomine saphycum appellatur. Sed quid? Accusande uidentur Pyerides que, tangente Anphyone lyram, ogygia saxa mouisse potuerunt et adolescentis cor. Sapho canente, mollisse noluerunt.
+
+Lucretia romane pudicitie dux egregia atque sanctissimum uetuste parsimonie decus, filia fuit Lucretii Spurii Tricipitini, clarissimi inter Romanos uiri, et coniunx Tarquinii Collatini, olim Egerii fratris Tarquinii Prisci filii; incertum utrum oris formositate an honestate morum inter romanas matronas speciosior uisa sit. Que, cum, obsidente Tarquinio Superbo Ardeam ciuitatem, apud Collatii oppidum haud longe ab Urbe, in uiri edes secessisset, actum est ut in castris, cum obsidio traheretur in longum, cenantibus regiis iuuenibus, inter quos et Collatinus erat, et forte nimio calentibus uino, caderet sermo de coniugum honestate. Et cum suam ceteris - ut moris est - unusquisque preferret, in consilium itum est ut, conscensis citatis equis uisisque quibus noctu, eis bella gerentibus, ignare coniuges exercerentur offitiis, probabiliorem oculata fide perciperent. Sane cum iuuenes regias Romam inter coequales ludentes inuenissent, uersis equis deuenere Collatium; ubi cum mulieribus suis lanificio uacantem et nullo exornatam cultu inuenere Lucretiam; quam ob rem iudicio omnium laudabilior uisa est. Collatinus autem reliquos iuuenes benigne suscepit in domum, in qua, dum honorantur, Sextus, Superbi filius, impudicos oculos in honestatem atque formositatem caste mulieris iniecit; et nephasto succensus igne, per uim potiundam, si aliter non detur, eiusdern uenustatem tacito secum consilio disponit. Nec multis interpositis diebus, urgente insania, clam castris relictis, nocte uenit Collatium. Ubi, eo quod uiri consanguineus esset, a Lucretia comiter susceptus et honoratus, postquam domum omnem tacitam sensit et sic omnes sopitos arbitratus, exerto gladio, cubiculum intrauit Lucretie, quis esset aperuit minatusque illi mortem si uocem emicteret aut sue non acquiesceret uoluntati. Quam cum reluctantem desiderio suo et mortis impauidam cerneret, ad damnandam recurrens astutiam, inquit se illam secus seruum ex suis occisurum; et cunctis eam a se ob adulterium cum adultero cesam dicere. Substitit his auditis tremebunda mulier et a tam obscena infamia terrefacta, timens, si eo occideretur pacto, purgatorem sue innocentie defuturum; et ob id aspernanti animo corpus permisit adultero. Qui cum illecebri uoluptati sue satisfecisset et abiisset, iudicio suo, uictor, egra tam scelesti facinoris, Lucretia, elocescente die, Tricipitinum patrem et Brutum, Collatini affinem, amentem usque in diem illam existimatum, aliosque necessarios confestim accersiri iussit, et uirum. Quibus aduenientibus, que a Sexto nocte intempesta in eam gesta sint, cum lacrimis et ordine retulit; et cum eam flentem misere solarentur affines, cultrum, quem sub ueste texerat, educens inquit: - Ego me, si peccato absoluo, supplicio non libero; nec ulla deinceps impudica, Lucretie uiuet exemplo -. Hisque dictis illum in pectus impegit innocuum et uulneri incumbens, uidente uiro ac patre, moribunda collapsa est; nec diu et animam cum sanguine fudit.
+
+Infelix equidem pulcritudo eius et tanto clarius, nunquam satis laudata, pudicitia sua dignis preconiis extollenda est, quanto acrius ingesta ui ignominia expiata; cum ex eadem non solum reintegratum sit decus, quod feditate facinoris iuuenis labefactarat ineptus, sed consecuta sit romana libertas.
+
+Tamiris Scitharum regina fuit. Qui quidem Scythe, cum in sterili solo et sub gelida celi plaga Ripheis Yperboreisque annexi montibus sint et inde sibi tantum fere cogniti, ex quibus Thamiris sit orta parentibus, seu cui iuncta connubio, incognitum est; et ideo hac tantum, quantum ad insigne nobilitatis, nota conspicua est, quod feris et indomitis populis imperarit, Cyro iam Asye regna tenente. Qui cum - forsan ut clarius nosceretur Thamiris - in cupidinem regni scythici deueniret, magis ad suam gloriam extollendam quam imperium augendum (audierat quippe pauperes et siluestres homines Scythas fore, sed a maximis regibus eousque fuisse inuictos); hac ergo tractus auiditate, in Thamirim reginam uiduam egit exercitum. Cuius cum prenouisset aduentum Thamiris, esto toti Asye et fere orbi, gestorum amplitudine, formidabilis foret, non tamen, ut femina, territa, latebras petiit, seu leges pacis caduceatore postulauit medio; quin imo congregatis copiis et belli dux facta, cum posset nauato opere obsistere, eum cum omni exercitu Araxem transire passa est et suos intrare fines, arbitrata sagax femina longe melius expugnari Cyri rabiem infra terminos suos posse quam extra. Et certior facta eum ad interiora penetrasse regni, adolescentulo filio unico tercia copiarum parte concessa, iussit ut Cyro obuiam pugnaturus procederet. Cyrus uero, tam qualitate locorum et gentium moribus pensatis quam auditis, sentiens uenientem cum exercitu iuuenem, fraude quam armis uincere statuit; castrisque uino, quod nondum nouerant Scythe, epulisque et deliciis ceteris confertis relictis, fugam finxit. Que uacua cum intrasset iuuenis, quasi uictor hosteque fugato letus cum Scythis, non ad bellum, sed ad epulas inuitatus, ample cibos et pocula incognita ingurgitare cepere. Ex quo, soluta disciplina militari, somnus affuit; quo sepulti, superueniens Cyrus, illum cum reliquis dedit in mortem; et quasi certus uictorie ad ulteriora processit. Tamiris autem cum audisset suorum cedem, etsi plurimum ob unici filii necem uidua moueretur, non tamen femineo more se dedit in lacrimas, quin imo, illis ira et uindicte cupiditate sedatis, cum residuo copiarum, ea arte qua captum filium audierat, etiamsi non omicterentur referta poculis castra, hostem, etsi astutissimus esset, capi posse existimauit; et locorum gnara, fugam simulans, auidum secutorem inter steriles geluque horridos montes, non longo uiarum tractu, deduxit atque conclusit et inopem oportunitatum fere omnium, inter aspreta saltusque montium conuersa, cum omni exercitu, fere deleuit; nec ipse Cyrus euasit quin cruenta morte uidue satiaret iram. Thamiris autem efferato animo iussit inter cadauera Cyri corpus exquiri; cui comperto auferri caput et in utrem, sanguine suorum plenum, immicti mandauit; et quasi superbo regi dignum exhibuisset tumulum, dixit: - Satiare sanguine quem sitisti -. Sed quid tandem? Nil preter hoc facinus Thamiris habemus, tanto clarius quanto Cyri maius fuerat imperium.
+
+Leenam grecam arbitror fuisse feminam; quam, etsi minus fuerit pudica, bona tamen honestarum matronarum atque reginarum illustrium pace, inter claras feminas descripsisse uelim. Nam - ut in superioribus dictum est - claras ob quodcunque facinus mulieres, non pudicas tantum apponere pollicitus sum. Insuper, adeo uirtuti obnoxii sumus ut, non solum quam insigni loco consitam cernimus, eleuemus, sed et obrutam tegmine turpi in lucem meritam conari debemus educere; est enim ubique preciosa, nec aliter fedatur, scelerum contagione, quam solaris radius ceno inficiatur immixtus. Si ergo aliquando pectori, detestabili offitio dedito, eam infixam uiderimus, ita detestari debemus offitium, ut sue laudes non minuantur uirtuti, cum tanto mirabilior die gniorque in tali sit, quanto ab eadem putabatur remotior. Quam ob rem non semper meretricum aspernanda memoria est, quin imo, dum ob aliquod uirtutis meritum se fecerint memoratu dignas, latiori letiorique sunt preconio extollende, cum in eis hoc agat comperta uirtus, ut lasciuientibus reginis ruborem incutiat, cum earum lubricos luxus excuset reginarum ignauia; preterea, ut appareat non semper ingentes animos solum titulis illustribus connexos esse et uirtutem neminem dedignari uolentem se, tam celebri mulierum cetui adnectenda est Leena, ut etiam in ea parte in qua strenue egit, tanquam bene merita laudetur.
+
+Leena igitur turpi meretricio dedita, detestabili obsequio fecit ut eius origo ignoretur et patria. Hec tamen, regnante apud Macedones Aminta, cum Armonius et Ariston egregii iuuenes, seu ob liberandam patriam turpi subiectam tyramnidi, seu ob aliam inpulsi causam, Hyparcum immanem tyramnum occidissent, inter alios, a successore, tanquam gestorum conscia, eo quod corum conturbenio uteretur, capta est; et cum ad prodendos coniurationis conscios diris cogeretur suppliciis, secum lubrica mulier, quantum esset sanctum atque uenerabile nomen amicitie, pia uoluens consideratione, ne illi, ut sibi parceret, in aliquo uiolentiam inferret, primo diu, ne diceret quod querebatur, mira constantia animo imperauit suo; tandem, conualescentibus cruciatibus et corporeis deficientibus uiribus, timens, uirilis femina, ne, debilitata uirtute corporea, etiam eneruaretur propositum, in robur maius excessit egitque ut eque cum uiribus et dicendi potestas auferretur; et acri morsu linguam precidit suam et expuit; et sic actu unico, sed clarissimo, spem omnem a se noscendi quod exquirebatur tortoribus abstulit.
+
+Quis dicet Leenam, nisi fortune crimine, fornices inhabitasse? Profecto non eam norat qui feminas dixit id tacere quod nesciunt. Hei michi! Non nunquam lasciuiens opulentia domus et parentum indulgentia nimia uirgines deduxit in lubricum; quarum petulca facilitas, ni austerulis coherceatur frenis et a matribus potissime obseruantia retrahatur uigili, aliquando, etiam non inpulsa, labitur; et si lapsus a desperatione decoris honestatis pristine calcetur, a nullis demum uiribus reuocatur. Hac ego puto Leenam desidia corruisse, non nature malitia; et potissime dum uirile eius robur circa cruciatus intueor. Quo equidem non minus, et muta prius et inde precisa eius lingua, splendoris consecuta est, quam florida persepe oratione apud suos ualens meruerit forsitan Demosthenes.
+
+Atalie efferata mens notiorem illam fecit Syris Egyptiisque quam oportunum fuerit dauitico generi; esto domus eius, undique cruore suorum ac multiplici cede feda, non minus nomini suo infauste claritatis addiderit quam fulgoris dyademata regum. Hec igitur Achab, regis Israelitarum, et Iezabelis regine, nequissime mulieris, filia fuit et nupta Ioram, filio Iosaphat regis Ierusalem. Et tandem Iosaphat atque Ozia filio natu maiore, in quem morte patris deuenerat regni successio, de medio sublatis, Ioram uir eius preter opinionem rex Ierusalem coronatus est; qui et hanc coniugem suam uoluit esse reginam. Cui splendori, Achab genitore defuncto, foram frater eius patri suffectus suo solio non modicum lucis iniunxit. Temporis uero successu, multis ante infortuniis agitata, uiro diem functo, Ocoziam filium suum uidit patris in throno sedentem, ut undique mulier regiis coruscaret honoribus. Sane cum et Ocozias sagitta ictus iuisset in mortem, trux mulier, in desiderium regni accensa, cum memorabile excogitasset facinus et animi satis ad perpetrandum collegisset, pulsa feminea pietate, non solum dare lacrimas exanimi filio omisit, quin imo in ampliores fletus, si femineum illi cor fuisset, progressa, madente adhuc nati terra cruore, in omnem dauitice prolis posteritatem expediuit gladios; ettamdiu in illam debachata est, donec ex masculis nullum omicteret quin per uulnera in necem compelleret. Solus quidem immanitati sue Ioas, Ocozie regis paruulus filius, subtractus est, ea minime aduertente. Nam Iosabe eiusdem filia et Ocozie olim soror, furtiue subtractum paruulum in domum Ioadam pontificis uiri sui, seruandum nutriendumque tulerat. Et sic per tot impie occisorum sanguinem mulier audax, tanquam in uacuam, suo opere, possessionem, regium conscendere solium ausa est et regalia disponere cuncta.
+
+Quid Atreum, quid Dyonisium, quid Iugurtam mirabimur, homines acris ingenii, si, regni cupidine tractos, per uulnera quorundam suorum imperii conscendisse apicem audiamus, postquam, ut eo perueniret, sobolem omnem regiam confodisse nec suis propriis pepercisse mulierem cernimus? Fulsit igitur dyademate regio Athalia, equidem magis purpureo respersa cruore spectabilis, quam regia nota. Sane sicuti ultro in innocuas dauitice stirpis animas gladio truculenta seuierat, sic in suos exasperatos alienos sensisse potuit. Ioram quidem Israel regem fratrem suum in agro Nabaoth iacentem et sanguinem per mille uulnera canibus exhibentem uidisse cupiens potuisset facile; sic et Iezabelem matrem regiis ornatam e turri celsa deiectam et discurrentium calcatam pedibus atque adeo calcibus et rotarum orbitis attritam, ut in cenum uersa nullum infausti corporis remaneret uestigium; sic et septuaginta fratres suos, una hora apud Samariam uictoris iussu percussos et circa Iezraelam ciuitatem, eorum palis infixa capita, egregii facinoris argumenta prestantia; sic et ceteros quoscunque cognatos ne unus euaderet quin eiusdem percussoris ferro confoderetur. Et postremo ne sanguinum scelesta mulier pertransiret impune, se, cum septem regnasset annis, opera Ioadam pontificis eleuato Ioas nepote suo in regem, quem ipsa cum reliquis arbitrabatur occisum, e regia sede ui detrahi uidit et, clamante in eam populo, seruorum atque lurconum manibus dedecorose ad portam usque mulorum frustra clamitantem atque minantem deduci ibique pro meritis trucidari, ut non alio tramite ad inferos pergeret nocua quam ire coegisset innocuos.
+
+Sic agit diuina iustitia, que, etsi differat, non obliuiscitur; agitque supplicio seueriori in quos diu expectatos mores mutari non uidet. Quod dum cogitare negligimus, credere nolumus nec emendari curamus et nos ipsos amplioribus flagitiis illigamus, dum minime arbitramur, absorti procella, dum non prodest, miseri commissa deflemus. Dira quippe preter ius regni concupiscentia est et, ut plurimum, occupatio truculenta. In quam raro itur ex casu, per fraudem aut per uiolentiam conscendas necesse est; si per fraudem, dolis insidiis periuriis proditionibus similibusque agiteris meditatione conueniet; si uiolentia, iactationibus tumultu rumoribus seuitia rabieque uexeris incumbit; et per quam mauis iturus uiam es, preparasse uires oportet. Que omnes scelestorum hominum habentur opere, quibus, nisi seruus efficiaris, regni dominus esse non possis. Quid tandem? Itur in thronum: obtures necesse est querelis aures, lacrimis sceleribus cedibusque auertas oculos, in saxum dures precordia, armetur crudelitas, pietas excludatur, negligatur ratio, colatur iniuria, potestas sacris legibus auferatur, prestetur libidini, accersatur malitia, simplicitas ludatur, rapacitas luxuria ingluuies commendentur, incliti regis prenuntie, diuinis nec humanis parcatur, sacra atque profana misceantur, et, misericordia pressa, per summum nephas eatur in sanguinem, sternantur pii homines, impii sublimentur, stuprentur uirgines, in abusum pueri trahantur ingenui, damnetur uirtus et ignoscatur uitio; et ubique pulsa pace triunphos agat discordia. O spectabilis regis accessus! Sed quid? In thronum per sanguinem et indigna facinora itum est: utinam, in quocunque modo quesitum, innocue uiueretur! Illico, urgente suspicione, primores pelluntur exilio, in pauperiem rediguntur diuites, relegantur amici ueteres, fratres filii nepotes parentesque, tanquam emuli, carcerantur, occiduntur; nulla fides, nulla sanctitas, iustitia nulla seruatur, anxie uigilatur, cum difficultate dormitur, nec cibus absque timore gustatur; pulsisque fidelibus, scelestis omnis uita commictitur. O pulchra, o appetenda, o laudanda, quesita curis possessio! Erat equidem satius gurgustiolum intrasse pauperis, pace plenum, securitate ualidum et sollicitudine uacuum. Hec ardua, quanto cum cruore queruntur, tanto cum timore tenentur; et qui fidos suspicantes emisimus, dum infidis, procurante crimine, nos ipsos commictimus, fit persepe ut, eorum opere, quales habuimus introitus, tales aut detestabiliores exitus habeamua et una, nostro cum interitu, subtrahatur hora, quod per multos infaustos dies nequiter fuerat congestum. Quod sero cognouisse potuit Athalia..
+
+Cloelia insignis uirgo romana, a quibus parentibus originem traxerit, aut posteris non reliquere priores, aut uetustate abolitum est; sed eam ex claris natam satis arbitrari potest, cum generositas testetur animi et quia pacis obses inter alios nobiles Romanorum, Porsenne Etruscorum regi, tempore belli Tarquinii Superbi, data sit. Cuius ut laudandam audaciam uerbis amplioribus explicem, aduertendum est quoniam, pulso Tarquinio Superbo ob scelus enorme in Lucretiam patratum, nec succederent temptanti reditum fraudes, in bellum patens uentum est. In quod cum uenisset Porsenna rex clusinus, precibus Tarquinii accitus et, probitate Oratii Coclitis pontem Sublicium defendentis, Etrusci amouerentur a transitu et, Mutii Sceuole audacia atque commento territus, uenisset in concordiam Romanorum et ad seruandam suscepisset obsides plures, factum est ut cum aliis uirginibus pluribus micteretur Cloelia. Cui cum forsan uideretur minus de republica apud exterum regem tot detineri uirgines, in audaciam uirilem uirgineum pectus armauit et, deceptis custodibus, equum, quem forte non ante conscenderat, pascentem secus Tiberim, nocte, cum multas eduxisset in ripam, conscendit, nec exterrita profunditate fluminis aut aquarum uertiginibus sospites in aduersam partem omnes eduxit suisque restituit. Quod a Porsenna mane compertum conquestus est; frequentique senatu iussum est ut transfugarum dux regi restitueretur poscenti, adiecto ut inuiolata suis in tempore redderetur a rege. Rex autem uirginis miratus uirtutem et delectatus audacia, non solum ad suos illi concessit reditum, sed potestatem fecit ut quos uellet ex obsidibus reliquis posset educere. Que ex omnibus solos sumpsit impuberes; quod et honestati uirginee commendabile uisum est et urbi fuit acceptissimum; eo quod eam potissime etatem liberasset que aptior uideretur iniurie. Quam ob causam a gratis ciuibus inusitati honoris genere decorata est eique concessa equestris statua fuit que, in summo uie Sacre apposita, diu permansit intacta.
+
+Hyppo greca fuit mulier, ut ex codicibus ueterum satis percipitur; quam uix credam unico tantum optimo ualuisse opere, cum ad altiora conscendamus gradibus, eo quod nemo summus repente fiat. Sed postquam uetustatis malignitate et genus et patria ac cetera eius facinora sublata sunt, quod ad nos usque uenit ne pereat, aut illi meritum subtrahatur decus, in medium deducere mens est.
+
+Accepimus igitur Hypponem hanc casu a nautis hostibus captam. Que cum forte forma ualeret sentiretque predonum in se pudicitiamque suam teneri consilium, tanti castitatis decus existimauit, ut cum, nisi per mortem seruari posse cerneret, non expectata uiolentia, in undas se dedit precipitem; a quibus sublata uita et pudicitia seruata est.
+
+Quis tam seuerum mulieris consilium non laudet? Paucis quidem annis, quibus forsan uita protendi poterat, castitatem redemit et immatura morte sibi perenne decus quesiuit. Quod uirtutis opus procellosum nequiuit mare contegere nec desertum auferre litus quin literarum perpetuis monimentis suo cum honore seruaretur in luce. Corpus autem postquam ab undis aliquandiu ludibrii more uolutatum est, ab eisdem in eritreum litus inpulsum, a litoranis naufragi ritu sepultum est. Tandem cum ferret ab hostibus exorta fama quenam foret et mortis causam, ab Eritreis summa cum ueneratione sepulcri locus in litore ingenti tumulo atque diu mansuro, in seruati decoris testimonium, exornatus est, ut noscamus quoniam nullis aduerse fortune tenebris lux possit obfuscari uirtutis.
+
+Meguliam, quam Romani ueteres cognominauere Dotatam, romanam fuisse feminam atque nobilem reor: rudi illo atque - ut ita dixerim - sancto euo, quo nondum ex ulnis paupertatis, altricis optime, Quirites in splendores asyaticos et magnorum regum gazas, ea neglecta, proruperant, illustrem habitam. Que quidem hoc Dotate consecuta cognomen est - ut arbitror - magis maiorum suorum prodigalitate quam aliquo sui operis merito. Nam, datis in dotem uiro quingentis milibus eris, adeo monstruosum illo seculo uisum est, ut danti sit Dotate cognomen inditum et per multa perseueratum tempora in tantum ut, si quid preter consuetum ciuium morem doti superadderetur cuiquam uirgini, confestim et ipsa Dotata Megulia diceretur.
+
+O bona simplicitas, o laudanda paupertas! Quod tu monstruosum, et merito, arbitrari faciebas, ridiculum uideretur lasciuie hodierne. In tantum enim mensuram undique rerum excessimus, ut uix cerdo, uix lignarius faber, uix mercennarius lixa uel uillicus ob tam paruam stipem comperies qui domum uelit uxorem inducere. Nec mirum; etiam plebeie muliercule reginarum coronas, aureas fibulas et armillas et insignia reliqua ascripsere sibi: eis non dicam inuerecunde, sed superbe utuntur. Hei michi! Nescio utrum dixerim: - Sic ampliati sunt animi dum nobis inuicem nimium cedimus -; an potius (quod uerissimum arbitror): - Nostro crimine sic exculta uitia sunt, ambitiones et inexplebilia mortalium uota -.
+
+Ueturia nobilis et romana mulier iam senex laudabili opere annos suos in uiriditatem traxit perpetuam. Erat huic adolescens Gneus Martius, strenue uirtutis filius, consilio et manu promptus; et cum, oppugnantibus Romanis, Coriolos, oppidum Uolscorum, eius inclita probitate captum uideretur, Coriolani cognomen adeptus est; et tam grandem nobilitatis fauorem ut omnia uerbis et opere auderet. Quam ob rem, laborante Urbe annone penuria et opere patrum plurima ex Sycilia delata foret, seuera oratione prohibuit ne plebi partiretur prius quam, quos paulo ante in Sacro monte secedens, honores propter reditum nobilitati abstulerat, dimisisset. In quem infesta plebs, ut erat famelica, manus profecto iniecisset, ni illi a tribuno peroportune dies ad dicendam causam indicta fuisset. Qui cum non paruisset indignans, exilio damnatus est; et in Uolscos, paulo ante Romanorum hostes, secessit. A quibus benigne et honorifice susceptus, ubique enim uirtus in pretio est, hos iste tam sua quam Accii Tullii uolsci fraude in bellum aduersus Romanos redegit et belli dux ab eisdem factus, ad fossas Cluillas, ad quartum a Roma lapidem, deduxit exercitum; eoque rem romanam redegit, ut a senatu qui pacem equis legibus impetrarent ad eum exulem micterentur. Quos Martius atroci cum responso dimisit in patriam. Ob quod iterum missi, sed minime recepti sunt. Iuere tertio cum infulis uelati pontifices et suis cum insignibus supplices, sed frustrati rediere; et ideo undique desperatio Romanorum intrauerat animos, cum ad Ueturiam Coriolani matrem et Uolumniam coniugem frequentes et querule uenientes matrone obtinuere ut magno iam natu mulier in castra hostium precibus lacrimisque placatura filium, postquam armis ab hominibus non posse respublica totari uideretur, iret cum coniuge; neque ex eis ingens prosequentium caterua defuit. Cuius aduentum cum cognouisset Coriolanus, etsi animo turgidos esset, consternatus tamen matris aduentu, e sella consurgens exiuit tabernaculum et suscepturus illam obuius factus est. Sane Ueturia, hine coniugem, inde liberos Coriolani tenens, non ante filium uidit quam, pietate patria posita, se succendit in iram; et ubi supplex exiuerat urbem, in hostium castra ueniens obiurgatrix effecta est; et suscitatis in effeto pectore uiribus inquit: - Siste gradum, infeste iuuenis; scire uelim, antequam in amplexus ueniam tuos, an matrem an captiuam hostem suscepturus aduenias; hostem puto. Me miseram! In hoc exoptata mortalibus eui longitudo deduxisse me debuit ut te damnatum exilio et inde reipublice hostem cernerem? Cognoscis queso quo armatus hostis consistas in solo? Cognoscis quam habeas in conspectu patriam? Cognoscis equidem, et si nescis, hec est in quo genitus, in quo natus, in quo labore meo educatus es. Quo igitur animo, qua mente, quo inpulsu hostilia potuisti inferre arma? Non intranti tibi parenti debitus honos, dulcis uxoris amor, filiorum pietas et natiue patrie reuerentia obuii facti sunt? Non acre pectus mouerunt, non iras, quantumcunque iuste susceptas, obruisse potuerunt? Non, dum primo illa spectares menia, in memoriam uenit? Uenere patres, uenere pontifices, nec saxeum pectus mouisse potuere tuum ut id rogatus ageres quod sponte fecisse tua debueras. Satis, me miseram, aduerto fecunditatem meam patrie michique fuisse aduersam; ubi filium et ciuem peperisse arbitrabar, hostem et infestissimum atque inflexibilem peperisse me uideo. Satius quippe non concepisse fuerat: potuerat sterilitate mea Roma absque oppugnatione consistere et ego misella anus in libera mori patria. Sed ego nil iam pati michi miserius quam tibi turpius possum, nec ut sim miserrima diu futura sum; de his natis tuis uideris, quos, si pergis, aut immatura mors aut longa seruitus manet - Uerba lacrime secute sunt; et inde coniugis preces atque natorum et amplexus mutui clamoresque flentium et orantium matronarum. Quibus uerbis et gemitibus precibusque actum est ut, quod legatorum maiestas et sacerdotum reuerentia nequiuerant, matris ueneratione ducis acerrimi frangeretur ira et propositum uerteretur et, suis complexis atque dimissis, retro ab urbe castra hostium mouerentur. Ex quo secutum est, ne glorie mulieris ingratitudine detraheretur, ut ex consulto eo in loco in quo Ueturia filii iram molliuerat, templum ad eius rei perpetuam memoriam et ara Fortune muliebri ex cocto construeretur lapide (quod quidem, etsi uetustissimum sit, in nullo fere deminutum, in nostrum usque perdurat euum) sanxitque ut, pretereuntibus mulieribus, quibus nullus uel minimus usque ad illam etatem a uiris prestabatur honor, et assurgerent homines et uia cederent; quod nostra in patria ritu ueteri seruatur bue usque; et quod eis liceret uti aurium uetusto orientalium mulierum insigni et purpurea ueste aureisque fibulis et armillis. Nec desunt qui asserant eodem senatus consulto adiectum ut, quod ante non licebat, possent hereditates consequi quorumcunque.
+
+Huius igitur meritum, uirisne exosum esse magis debeat an mulieribus gratum, putant quidam pendere sententiam; quam ego certissimam reor. Nam, ornamentis agentibus, uirorum exhauriuntur substantie et mulieres incedunt cultu insignite regio, depauperantur uiri, maiorum hereditatibus demptis, ditantur femine consequentes, honorantur insignes, honorantur etiam non illustres; multa his incommoda et illis commoda inde secuta sunt. Maledictis in Ueturiam irem ob ex his consecutam superbiam feminis, ni suis precibus stetisset romana libertas. Sed liberalitatem illam senatus nimiam et perseueratum per tot secula damnosum morem laudare non possum. Minori fuissent contente munere; permaximum uidebatur muliebri Fortune dicatum templum. Sed quid? Muliebris est mundus, sic et homines muliebres. Quod autem aduersum fuit hominibus, etas, que multa consumpsit utilia, consumpsisse non potuit nec minorasse mulieribus ius suum tenaci perseueratione seruantibus. Ueturie igitur applaudant, eius colant nomen et meritum quotiens caris lapillis purpura et aureis ornantur fibulis et incedentibus a uiris assurgitur ociosisque morientium substancie numerantur.
+
+Thamaris mulier euo suo pictrix egregia fuit; cuius uirtus, etsi forsan ueternositas plurimum abstulerit, nomen tamen egregium nec artificium adhuc abstulisse potuit. Uolunt igitur hanc nonagesima olympiade filiam fuisse Myconis pictoris; uerum cuius, cum duos fuisse Mycones et ambo pictores et eodem tempore Athenis floruisse legamus, non distinguunt, nisi his paucis uerbis eam filiam fuisse Myconis cui minoris cognomen additum ferunt. Sane cuiuscunque fuerit, tam miro ingenio, despectis muliebribus officiis, paternam artem imitata est ut, regnante apud Macedonas Archelao, singularem picture gloriam adepta sit, in tantum ut Ephesi, apud quos honore precipuo Dyana colebatur, eiusdem Dyane effigiem, in tabula quadam mano eius pictam, tanquam celebrem seruauerint diu. Que cum in longissimam etatem perseuerasset, artificii huius testimonium tam grande prebuit, ut in hodiernum usque memorabile uideatur: equidem laudabile plurimum, si prospectemus fusos et calathos aliarum.
+
+Arthemisia Carie regina fuit ingentis animi femina et sanctissimi amoris atque perrarissimi et integre uiduitatis exemplum posteris sempiternum. Hec, esto a quibus progressa parentibus nec ex qua fuerit patria in dies nostros uenerit, satis ad eius nobilitatis laudem est nouisse eam Mausoli, tum potentissimi regis Carie, fuisse coniugem. Quem adeo dilexit in uita, ut superstes mortuum obliuisci non posset. Cuius rei stetere diu insignia monumenta. Nam, si fides claris scriptoribus prestanda est, cum primum uir amantissimus clausisset diem, exquisitis eius cadauer honoribus extulit; nec passa est, post funebres ignes, collectos diligenter cineres aurea in urna seruandos condi, existimans tam amati coniugis omne aliud uas incongruum esse preter id pectus in quo ueteris amoris flamme longe plus solito, eo defuncto, flagrabant. Quam ob rem ut ibi quod terreum supererat consisteret, quo perpetua preterite uite memoria consistebat, collectos, donec explerentur, immixtos paulatim poculis exhauxit omnes, uita residua perpetuis dicata lacrimis, Et sic humore consumpto, se ad uirum ituram credens, leta deuenit in mortem; uerum uidua ingentia peregit facinora. Uetus fuit consuetudo uiris egregiis insignia sepulcra erigi; quod ut amori conforme appareret, opus Arthemisia mirabile nimis et sumptuosum, auaritia omni seposita, excogitauit; nec uno nec populari contenta artifice, Scopam Briaxem Thimotheum atque Leocarem, quos eo seculo totius orbis conspectiores predicabat Grecia, accersiri iussit fecitque iuxta eorum iudicium Mausolo magnificum designari mausoleum et paratis marmoribus construi, ut ob mirabile opus illud, si aliter non daretur, dilecti uiri nomen efficeretur eternum. Cuius quidem, eo quod tam arte quam inpensa omnia fere orbis edificia excesserit, et inter septem mundi miracula unum diu memoratum sit, singularem fecisse mentionem non erit absurdum; nam uirebit artificum fama et mulieris inclite flet magnificentia clarior. Architecti igitur apud Alicarnasum, precipuam Carie ciuitatem, regine iussu quadrata in forma firmauere bustum; et que austrum et arthos prospectant facies, sexaginta trium pedum in longitudinem deduxere; breuiores relique fuere; et illud in altitudinem centum quadraginta pedum extulere et ut omne cingeretur triginta sex columnis marmoreis uoluere. Ceterum eam partem que spectat Eoum Scopam sculpsisse dicunt; eam uero que in Boream uergitur Briaxem, cum eam que in occiduum uersa est celandam sumpsisset Leocares; quarta Thimoteo relicta; qui in sculpendis statuis et hystoriis aliisque operi contingentibus, tanta solertia uires ingenii expressere, cupientes singuli anteire magisterio reliquos, ut uiuos e marmore uultus eduxisse non nunquam a prospectantibus creditum; ac nedum tunc, sed multa post secula uisum sit pro gloria manus ibidem decertasse artificum. Nec contigit Arthemisiam opus tam celebre perfectum uidisse, morte subtractam. Tamen ob regine obitum non reliquere opus artifices, quin imo arbitrantes illud futurum suorum ingeniorum posteritati documentum certissimum, in finem usque quod ceperant deduxerunt. Sed et accessit et Yteron quintus artifex, qui altitudinem superioris pyramidis per uiginti quatuor gradus equauit; et his superadditus sculptor sextus Pithis, cuius opus fuit quadriga marmorea fastigio totius edificii superaddita. Huic tam eximio operi perfecto, a Mausolo rege pro quo factum fuit, Mausoleum nomen impositum est, a quo tanquam a digniori, sequentium regum sepulera mausolea denominata sunt.
+
+Clarus ergo Arthemisie coniugii amor, clariores perseueratio uiduitatis et lacrime, nec minus sepulcrum spectabile, seu sculptum uelis, seu Arthemisie pectus in quo poti uiri mortui cineres quieuere. Ceterum non his tantum extollendis laudibus Arthemisie uirtus inclusa permansit; nam et uirili robore et audacia ac militari disciplina plurimum ualuit femina et triunphis maiestatem sui nominis exornauit. Hanc quidem, etsi forte sepius, saltem post uiri mortem, positis ad tempus lacrimis, his arma sumpsisse legimus; primo ut salutem patrie tutaretur, secundo ut socialem fidem requisita seruaret. Nam mortuo Mausolo, cum indignarentur haud longe ab Alicarnaso Rhodii mulierem regno Carie preesse, armata classe, quasi certa spe potiundi, frequentes ad occupandum illud uenere. Sane Alicarnasus ciuitas, mari iminens ycaro, in loco natura munito sita est, geminos habens portus: quorum unus, qui minor dicitur, intra urbem arto introitu quasi absconditus sic iacet ut in illum, ex regia illi iminente, oportuna omnia parari atque deferri, nemine ciuium, nedum exterorum, uidente, possint qui regiam seruant; alter, qui maior est, secus urbis menia, aperte mari continuus est. In quem cum Arthemisia nouisset hostes accessuros rhodios, suos iussit esse in armis et assumptis nauticis sociis et epypatis, quos oportunos ad peragendum iam conceptum animo facinus in regiam, imperauit ciuibus, dum signum ipsa daret, applauderent Rhodiis eosque e muris uocarent eisque spem deditionis facerent et, si possent, in forum usque contraherent. Demum euestigio, quomodocunque factum sit, minime aduertentibus hostibus, a minori portu in amplum mare erupit et, cum uideret signo dato iam Rhodios, a ciuibus euocatos, relicta classe, tanquam uictores cursim in forum tendere, infestis nauibus et maximo nautarum conatu Rhodiorum occupata uacua classe et clamore sublato, in Rhodios undique ciues suos iussit irruere; quam ob causam actum est, cum non esset fuge locus Rhodiis, ut ab Alicharnasiis cederentur omnes. Hoc peracto Arthemisia, laureata Rhodiorum classe, proras direxit in Rhodum. Rhodii autem e speculis uidentes laureas classi, suos obtinuisse credentes, patefacto portu portisque ciuitatis, non aduertentes uictricem hostem loco ciuium suscepere; et sic eorum repente ab Arthemisia ciuitas occupata est; iussique a uictrice Rhodiorum principes cedi. Ast hinc tropheum parte uictorie signum in foro Rhodiorum mandauit erigi; actumque est ut due enee statue leuarentur in publico, quarum altera uictricis Arthemisie representabat effigiem, reliqua uicte rhodie ciuitatis. In qua stematibus positis, quod ab ea actum erat significantibus, uectigalem sibi, domum rediens, insulam liquit. Preterea cum aduersus Lacedemonas Xerxes, Persarum rex potentissimus, terras pedestribus exercitibus complesset, et litus omne occupasset classibus, omnem suo iudicio non capturus sed absorturus Greciam, requisita Arthemisia, cum armatis nauibus uenit in bellum; fractisque iam terrestribus Xerxis copiis, cum in conspectu Salamine in nauale prelium Xerxis classis et Atheniensium sub Themistode duce conuenissent, spectante ex tuto Xerxe, Arthemisia inter primos principes suos exhortans atque acriter pugnans, quasi cum Xerxe sexum mutasset, uisa est adeo ut, si tam audax robustusque Xerxi fuisset animus, non de facili classis eius proras uertisset in fugam. Sunt tamen qui uelint non Arthemisiam hanc fuisse, sed Arthemidoram, eque Alicharnasi reginam, asserentes, in testimonium sue credulitatis, nauale bellum Xerxis apud Salaminam olympiade septuagesima quarta fuisse commissum, cum centesima constet mausoleum ab Arthemisia fuisse constructum. Ego quidem his adhereo qui unam eandem fuisse Arthemisiam et Arthemidoram putant, cum que de Arthemisia certa narrantur plurimum fidei incertis de se exhibeant et auferant alienis. Quicunque tamen legerit, quod maluerit id credat: seu una seu due fuerint, opus quippe fuit femineum unumquodque. Sed quid, Arthemisie acta spectantes, arbitrari possumus, nisi nature laborantis errore factum ut corpori, cui Deus uirilem et magnificam infuderat animam, sexus femineus datus sit?
+
+Uirginea nomine et facto romana uirgo pia est recolenda memoria: fuit enim insignis decoris conspicua et Auli Uirginii, plebei hominis sed honesti, filia. Que esto optime esset indolis, non tantum tamen sua constantia clara quantum scelere amantis infausti et seueri nimium patris facinore, ac ex illo Romanorum libertate secuta, facta est. Hec equidem, imperantibus iam anno secundo romane urbi decemuiris, a genitore Lucilio Icilio tribunitio et acri iuueni desponsata est; eiusque forte distulerat nuptias expeditio a Romanis in Algidum aduersus Equos sumpta, eo quod in eadem Uirginius militaret. Quibus sic se habentibus, infortunio Uirginie factum est ut Appio Claudio decemuiro, qui ad urbem tutandam cum Spurio Appio ex sociis militantibus solus remanserat, eius adeo formositas placeret ut ab eo amaretur perdite. Cuius adliuc tenella uirgo cum frustrasset blanditias, nec illis nec donis ingentibus neque precibus aut minis flecteretur imbutum sanctitate pectus, tanto insano furore succensus est Appius ut, cum in uaria labantem uoluisset animum, nec satis tutum uim publice inferre arbitraretur, in fraudem ingenium uerteret egitque ex composito ut Marcus Claudius eiusdem libertus, homo audacie prime, transeuntem aliquando uirginem secus for rum, quam primo daretur occasio, tanquam suum mancipium fugitiuum arriperet et in suam deduceret domum; et si quid forsan obstaret incepto, confestim se coram in causam traheret. Quam cum paucos post dies ausu temerario transeuntem cepisset libertus et suam diceret, proclamante uirgine atque pro uiribus impuro homini obsistente, iuuantibus matronis, cum quibus una incedebat, factus est repente hominum concursus. Inter quos et aduenit Icilius; et multis hinc inde dictis, eo uentum est ut in pretorium coram amante iudice ducta, uix ab ardente Appio ut usque in diem futuram differretur iudicium obtentum est. In qua, nil proficiente Claudii fraude, qua itum erat in castra ne uenire Romam, si uocaretur, Uirginius permicteretur a ducibus, euocatus affuit presto pater et cum filia et reliquis amicis et Icilio sordidatus uenit in curiam, ubi econtrario Marco Claudio mancipium petenti, non audito Uirginio a libidinoso preside, Uirginia tanquam fugitiua serua adiudicata est. Quam cum capere uoluisset Marcus et multa in Appium dixisset Uirginius, ab eo tandem ira frendente obtentum est ut sibi saltem paululum et nutrici loqui fas esset, ut forte, erroris ueteris comperta ueritate, mancipium minori cum noxa sui concederet. Cumque cum eis apud Cloatinas tabernas in conspectu tamen curie euasisset, sumpto lanii cultro, inquit: - Qua possum uia, dilecta filia, libertatem tuam uendico -; et omnemuirgineo infixit pectori, maximo dolore spectantium. Ex quo infelix uirgo concidens, cernentibus cunctis astantibus, sanguinem cum anima fudit; et sic libidinosi Appii per innocentis cedem spes turpissima exinanita est et opere Uirginii ac Icilii facta secunda plebis secessione, actum est ut decemuiri coacti abdicarent imperium et romano populo quam occupauerant libertatem linquerent. Nec multo post, Uirginio plebis tribuno procurante, Appio Claudio dies dicta est. Qui cum causam dicturus accederet, in carcerem iussu Uirginii tractus et cathenis implicitus, ut meritum ellugeret dedecus, nocuus manes innocue piauit Uirginie, laqueo seu gladio uel ueneno ibidem uitam eiecit. Temerarius autem cliens Marcus Claudius crimen, non qua debuit uia, nam fuga tutatus, defleuit exilio, bonis tam patroni quam suis redactis in publicum.
+
+Nil pernitiosius iniquo iudice. Hic quotiens sceleste mentis imperium sequitur, omnis iuris ordo peruertatur necesse est, legum potestas soluatur, uirtutis eneruetur opus, sceleri laxentur habene et breuiter omne bonum publicum in ruinam trahatur. Quod si non satis alias apparet, nepharium Appii ceptum et que inde secuta sunt in lucem deducunt. Nam dum male libidini sue potens homo frenum poneret, ex libera seruam, ex uirgine adulteram, ex desponsata pelicem, per imbutum fraude libertum fere peregit suoque detestabili decreto factum est ut armaretur pater in filiam, uerteretur pietas in seuitiam et, ne uoto fraude quesito gauderet incestus homo, occideretur innocua, clamaretur in urbe, tumultuaretur in castris, separatio plebis a patribus oriretur et fere in discrimine res omnis poneretur romana.
+
+O preses inclitus et legum lator egregius! Quod in alios diro supplicio punisse debuerat, ipse perpetrare ueritus non est. Hei michi! Quotiens hac periclitamur peste mortales, quotiens in exitium immeriti trahimur et turpi premimur iugo, agimur spoliamur et occidimur, urgente nequitia! Quid hoc mali est? Non uerentur prefecti, quod in temperamentum libidinum adinuentum est, id nullo Dei timore territi, in licentiam uertere scelerum; et cum oporteat presidem oculos et animum eque pudicos habere, eloquium mite, graues sanctosque mores et manus a muneribus omnino immunes, non oculis tantum, sed insana mente lasciuiunt, nec legum sed lenonum secuntur iudicia; superbiunt nec mitescunt nisi meretricula imperet, aut iras leniat aurum; nec solum dona suscipiunt, sed exposcunt mercantur et subtrahunt et in uiolentiam usque, si aliter nequit fieri quod cupiunt, furore succensi prorumpunt. Et sic optime legum interpretes facte, hinc luxuria inde pecunia, incassum pro rostris ius poscitur, nisi ab his uel ab earum altera suffragia inpendantur.
+
+Yrenes utrum fuerit greca mulier, aut qua floruerit etate, non satis certum est; greca tamen creditur constatque eam Cratini cuiusdam pictoris fuisse filiam atque discipulam. Quam tantum laudabiliorem existimo quantum arte et fama uidetur superasse magistrum, cum eius adhuc in pluribus nomen uigeat, existente patre nisi per eam fere innominato, excepto si is fuit de quo legitur qui frondes atque radices herbarum omnium, ad earum prestandam notitiam, in forma descripsit propria, esto hic Cratinax non Cratinus ab aliquibus nuncupetur. Huius autem Yrene celebre fuit ingenium et artificium memorabile; cuius quidem magisterii in longum argumenta fuere: puella quedam apud Eleusinam ciuitatem diu tabula uisa est; sic et senex Calipso, preterea et gladiator Theodorus neenon et Abstitenes, suo tempore saltator egregius. Que, ideo quod officium est a femina, ut plurimum, alienum nec absque ui maxima ingenii consecutum, quod in eis tardissimum esse consueuit, dignum aliqua celebrari laude ratus sum.
+
+Leuntium, si satis bene arbitror, greca fuit mulier et forsan Alexandri magni, macedonici regis, euo conspicua. Cuius, si matronalem pudicitiam seruasset, cum ingenii eius permaxime fuerint uires, longe fulgidior nominis fuisset gloria. Ueterum enim testimonio tantum in studiis literarum ualuit, ut aut inuidia percita, aut muliebri temeritate inpulsa, in Theophrastum, celeberrimum ea tempestate phylosophum, scribere inuehendo ausa sit: quid, ego non uidi. Sane postquam per tot secula in etatem usque nostram fama deuenit, non minimum fuisse nec etiam parue facultatis inditium existimare possumus, esto inuidi animi sit certissimum argumentum. Et si adeo studiis tam splendidis ualuit, non facile credam eam ex plebeia fece duxisse originem; raro quippe ex ea sorde ingenium surgit; nam etsi quandoque e celo infundatur, caligine extreme sortis claritas eius opprimitur. Sed quid progenitorum generosus sanguis, si morum indecentia sit, ueri possunt fulgoris inpendere? Si amplissimis fidem prestemus uiris, hec seposito pudore femineo meretrix, imo meretricula, fuit. Heu facinus indignum! Inter lenones impurosque mechos et scorta atque fornices uersata, potuit magistram rerum phylosophiam inhonestis in cellulis et ignominiosis deturpare notis atque impudicis calcare uestigiis et cloacis immergere fetidis, si phylosophie splendor obfuscari potest impudici pectoris labe. Dolendum equidem est ingenium tam celebre, sacro superumque munere datum, adeo spurcide exercitio subigi potuisse. Edepol nescio utrum illam fortiorem dixerim, in tam scelestum locum phylosophiam trahendo, an phylosophiam ipsam remissiorem, doctum pectus subigi lasciuiis permictendo.
+
+Olympias Macedonum regina titulorum multiplicium fuit illustris. Primo quidem, si possunt stemata aliquid claritatis afferre mortalibus, ex Eacidarum sanguine, qui tunc pre ceteris totius Grecie seu orbis terrarum habebatur splendidior, Neoptholemi, regis Molossorum, filia traxit originem; et cum illi ab infantia Mistilis nomen esset, nupta Phylippo, serenissimo ea tempestate Macedonum regi, Olympias - ut placet aliquibus - primo uocata est. Preterea et Alexandrum Epyri regem fratrem habuit et Macedonie, Phylippo mortuo, filium Alexandrum; cuius tam ingentia fuere facinora, ut qui superaret illum gloria, inani tamen, nec audiretur natus, nec nasceretur in posterum. Quod Olympiadi non modicum fulgoris adiunxit, si matribus fulgor est prestantes peperisse filios. Sed non omnino iubar hoc euasisse potuit quin notis aliquando iniectis fuscaretur, esto ex illis Olympias euasisset notior. Nam adulterii illecebra, eius etate florente, Olympias labefactata est, qua nil fere dedecorosius regine contigisse potuit; et, quod turpius fuit, suspicatum est Alexandrum adulterio genitum. Que quidem suspicio adeo commouit Phylippum ut, non solum aliquando palam diceret, ex se scilicet non genitum Alexandrum, uerum et Olympiadem ignominia notaret repudii et Cleopatram, Alexandri epyrote filiam, in uxorem duceret. Quod quantum Olyrnpias egre tulerit, dissimulare non potuit. Nam que usque in diem illam, hac excepta labe, regiis tantum fulgoribus clara erat, enormitatibus uariis sese fecit insignem. Creditum quidem est a se agitatum atque inpulsum Pausaniam iuuenem, ex splendido Horestis sanguine natum, in Phylippi uiri sui necem, conscio etiam Alexandro. Nam Pausanie, ob occisum Phylippum, in cruce pendentis, caput, opere Olympie, mane sequenti a die qua cruci affixus fuerat, aurea insignitum corona compertum est; et, paucis interpositis diebus, Olympiade iubente, eius cadauer depositum super reliquiis Phylippi honorifice macedonico ritu exustum est et funebri cum pompa sepultum. Gladium preterea, quo Phylippum Pausanias occiderat, regina sub nomine Mistilis in templo Apollinis iussit apponi et Cleopatram sibi superinductam, post illisam saxo filiam, in tantum exasperauit uerbis et ignominia ut miseram ad laqueum induendum compelleret. Aucto tandem maximis uictoriis filio Alexandro, eoque apud Babiloniam ueneno assumpto, et Alexandro fratre apud Lucanos ceso, ac Arideo Macedonie rege et Euridice coniuge, eam Macedoniam ab Epyro uenientem intrare prohibentibus, fauore ueterum Macedonum datis in mortem, Macedonum regnum sola obtinuit uidua et regina; uerum cum passim in cruorem tam nobilium quam plebeiorum Macedonum quasi belua bacharetur, a Cassandro in Epydua ciuitate obsessa est adeoque coacta ut una cum oppidanis, rerum omnium inopia, deueniret in famem; qua cogente actum est ut, conditionibus appositis, se in fidem Cassandri commicteret. Qui fraude exornatis occisorum amicis, post deditionem in mortem postulata est. Ad quam occidendam cum Cassander ubi detinebatur scelerum ministros intromisisset, ea iam aduertente se manu uenientium morituram, duabus innixa ancillis imperterrita surrexit et uestimentis crinibusque compositis, ne quid cadens uideratur inhonestum, nec orare passa est nec audita uoces aut ululatus femineos emictere, quin imo percussoribus obuia facta paratum in uulnera corpus obtulit ultro, quasi pauci penderet quod robustissimi etiam homines consueuere, ut plurimum, expauescere: actu illo confessa se uere extitisse imperatoris tam egregii genitricem.
+
+Claudiam uestalem uirginem, digne ex Romanorum generoso sanguine procreatam crediderim, dum intueor insignem pietatem eius in patrem. Pompa quippe spectabili pre se ex senatus consulto triunphum pater agebat, frequenti Romanorum spectante plebe, cum se tribunorum plebis unus, ob priuatam simultatem in eum non aliter quam in male meritum prorumpens, dedit in medium; et insolenti, more tribunitio, audacia uiolentas manus in triunphantem iniciens, eum de curru euoluere conatus est. Quod cum inter spectantes Claudia uirgo conspiceret, illico urgente pietate commota, tristis et oblita sexus honestatisque uictarum, quibus obtecta erat, pati non potuit, quin imo, repente medias inter cateruas impetuosa prorumpens, et sibi audaci niso cedere turbam cogens, inter tribuni arrogantiam et patris gloriam se indefesso robore immiscuit et, quibuscunque ausis factum sit, amoto tribuno, liberum in Capitolium patri concessit ascensum.
+
+O dulcis amor! o infracta pietas! Quid credemus uires imbecilli corpori prestitisse uirginis, quid religionis obliuionem iniecisse, preter eum cernere iniuria opprimi quem meminerat infantie sue educatorem et piis delenitorem blanditiis, uotorum in suam salutem exhibitorem, noxiorum amotorem omnium et prouectioris etatis instructorem? Sed, ut de hoc satis dictum sit, queso: quis hoc tumultuantibus hominibus sanctimonialem immixtam uirginem de inhonestate redarguet? Quis temerariam dicet? Quis tanquam in tribunitiam potestatem ausam iure damnabit, cum adeo pulchrum atque memorabile pietatis opus in tutandum patrium decus egerit, ut etiam robustissimus iuuenis acriori animo fecisse nequiuerit? Equidem non immerito dubitem quis spectabiliorem triunphum: an pater in Capitolium traxerit, an nata in edem reportauerit Ueste.
+
+Uirginea apud Romanos equidem clara matrona fuit, altera tamen a superiori, esto eque Auli cuiusdam, sed patritii uiri, fuerit genita. Hec enim, preter nobilitatis insignia, suo euo castimonie meritis ceteris fuit preferenda Romanis. Cuius actum unicum sed laudandissimum retulisse, ad eius omnem uitam cognoscendam, eique ad claritatem meritam inpendendam, sat erit. Ut satis igitur constat, fuit olim in urbe Roma in foro boario ad rotundam Herculis edem sacellum celebre patritie Pudicitie dudum a nobilibus mulieribus persancte dicatum. In quo, Q. Fabio, quinto, et P. Decio Mure, quarto, consulibus, cum senatus iussu, uti et in ceteris templis, supplicationes ad expianda prodigia fierent, et ibidem patritie tantum femine sacra ritu ueteri castissime peragerent, contigit ut Uirginea cum ceteris peractura sacrum accederet; a quo cum, matronis patritiis imperantibus, superbe semota esset, eo quod Lucio Uolumnio, plebeio homini, anno tamen preterito consuli, nupta foret, breuis apud sacram edem feminea altercatio orta est; que tandem muliebri indignatione in maius animorum incendium sese extulit. Ceterum cum se dixisset Uirginea et pudicam esse et patritiam, et ex templo patritie Pudicitie arceri minime deberi eo quod plebeio homini uirgo nupsisset, et gesta uiri miris extulisset laudibus, relictis patritiis, domum indignans repetiit uerbisque opus superadiecit egregium. Nam cum sibi multum edium esset in uico longo, in quibus tunc una cum uiro habitabat, quantum ex eis ex parte una sufficere sacello modico arbitrata est, seclusit a ceteris et ibidem aram instituit accersitisque matronis plebeis arrogantiam patritiarum exposuit et questa ex suscepta ab illis iniuria subdidit: - Uos ergo deprecor hortorque ut, uti cernitis huius urbis uiros habere continuum de uirtute certamen, sic et inter uos solius decoris pudicitie matronalis certamen summatis, operam dantes ut hec ara, quam ego plebeie Pudicitie presentibus uobis dico, si in aliquo potest, sanctius illa et a castioribus coli credatur appareatque, agentibus uobis, non solum celestes animas pectoribus patritiarum infundi -.
+
+O digna atque sanctissima matrone uerba! O indignatio laudanda et inuentum in astra leto plausu extollendum! Non in uirorum substantias, non ad ornamenta lasciuie capessenda a Uirginea coniuratum est, quin imo in lasciuos petulantesque iuuenum oculos atque concupiscentias et ad suam promerendam castimonie gloriam optimo instituto sanctisque uiribus itum est, adeo ut tunc inceptum et diu post hec actum sit ut, cum nulla, nisi spectate pudicitie et que uni tantum uiro nupsisset, sacrificandi ius eo prestaretur in templo, et, spectantium incestuosis oculis fracta libidinosa spe, sanctitate patritie equaretur are. Nec dubitem multis ob glorie cupidinem et effugiendam ignominiam, si a sacrificio arcerentur, seruande castimonie causam atque studium iniecisse.
+
+Floram romanam fuisse mulierem testari uidetur antiquitas: cui quantum decoris ignominiosus questus subtraxit, tantum fame fortuna fautrix ausit.
+
+Hec autem, ut omnes asserunt, ditissima fuit mulier. sed de questu diuitiarum discrepant. Nam alii dicunt hanc omnem iuuentutis sue ac formositatis corporee florem, inter fornices et lenones scelestosque iuuenes, meretricio publico consumpsisse; et nunc hos, nunc illos stolidos lasciuiis blanditiisque - ut talium moris est - substantiarum denudans et undique corradens et excerpens, in eas tam amplissimas deuenisse diuitias.
+
+Alii uero, honestius arbitrati, lepidam et ridiculam ex ea referunt hystoriam, asserentes Rome edituum Herculis ociosum tesseris ludum inchoasse manibus alternis, quarum cum Herculi dextram statuisset, et sinistram sibi, dicunt fecisse periculum ut, si uinceretur Hercules, ipse sibi de stipe templi cenam et amicam pararet; si uero Hercules uictor euaderet, tune illi de pecunia propria illud idem facturum se dixit. Uerum cum uicisset Hercules, monstra etiam solitus superare, ei cenam et nobilem meretricem Floram preparasse confirmant. Cui dormienti in templo uisum aiunt cum Hercule concubuisse eique ab eodem dictum se suscepturam mercedem concubitus ab eo quem, primo mane, templum exiens, inueniret. Que cum Fanitio, ditissimo iuueni, templum exiens occurrisset, ab eo amata atque deducta est; et, cum secum fuisset diu, ab eodem moriente heres relicta; et sic ditata.
+
+Uerum sunt qui dicant hanc non Floram, sed Accam Laurentiam fuisse, que Romulum Remumque seu nutriuerat, seu nutriuit postea. Sane huius discordantie ego non coro, dum modo constet Floram meretricem et diuitem extitisse.
+
+Hec autem, ut eo tendam quo cupio, adueniente mortalis uite termino, cum nullus illi filius esset et nominis perpetuandi cupido, ut reor, femineo astu, in futuram sui nominis gloriam, romanum populum substantiarum suarum sibi dixit heredem; in hoc tamen parte diuitiarum seruata, ut, quod ex ea annuum susciperetur fenus, in anniuersarium natalis sui, ludis publice factis, erogaretur omne. Nec eam fefellit opinio. Nam cum gratiam romane plebis ex hereditate suscepta captasset, annuos in memoriam sui nominis fieri ludos obtinuit facile: in quibus, spectante uulgo, ad eius puto questum posteris ostendendum, inter alia turpia, nude meretrices mimorum officium, summa cum inspicientium uoluptate, gesticulationibus impudicis et uariis exercebant. Qua illecebri ostentatione actum est ut, seu ex fenore suscepto, seu ex ere publico, annis singulis cum instantia ludi huiusmodi, tanquam sanctissimi, a plebe, in libidinem prona, peterentur; et florales ab institutrice etiam dicerentur.
+
+Sane tractu temporis cum senatus, originis eorum conscius, erubesceret, urbem, iam rerum dominam, tam obscena maculari nota, ut in meretricis laudes concurreret omnis, aduerteretque illam facile deleri non posse, ad ignominiam subtrahendam, turpitudini detestabilem atque ridiculum superiniunxit errorem.
+
+Finxit quippe in splendorem Flore, inclite testatricis, fabulam, et ignaro iam populo recitauit: illam asserens iam dudum mire pulchritudinis indigenam fuisse nynpham, nomine Cloram, et a zephyro uento, quem latine fauonium dicimus, ardentissime amatam et postremo in coniugem sumptam; eique, ab eodem quem, stultitia sua, inter deos nominabant, dotalitio quodam munere, seu propter nuptias, ut fit, deitatem fuisse concessam: hoc cum officio, ut uere primo arbores colles et prata floribus exornaret eisque preesset; et inde ex Clora, Flora etiam diceretur; et quoniam fructus ex floribus sequerentur, ut, deitate eius placata ludis, illos ampla quadam liberalitate concederet et in fructum deduceret, eidem dee sacrum aras ludosque a uetustate fuisse concessos.
+
+Qua seducti fallacia, eam, que uiuens fornices coluerat, a quibuscunque etiam pro minima stipe prostrata, quasi suis alis zephyrus illam in celum detulerit, cum Iunone regina deabusque aliis sedere arbitrati sunt. Et sic ingenio suo Flora et fortune munere ex male quesita pecunia, ex meretrice nynpha facta est zephyrique lucrata coniugium et deitatis numen, apud mortales, in templis residens, diuinis honoribus celebrata, adeo ut, non solum ex Clora Flora, sed clara ubique locorum, ex insigni sui temporis scorto, facta sit.
+
+Romana fuit iuuencula, nec ex fece plebeia, ni fallor, traxit originem; cuius deperditum malignitate fortune nomen et parentum coniugisque notitia forsan aliquantulum meriti decoris surripuisse uidebitur. Sed, ne per me subtractum uideatur, si illi inter claras locum non dedero, apponere mens est et innominate mulieris pietatem inclitam referre.
+
+Fuit ergo iuuencule huic honesti generis mater, sed infelix; nam Rome apud pretoris tribunal, ob quod demeritum nescio, capitali supplicio damnata; et a pretore triumuiro, ut illi iam indictam sententia penam inferret, tradita; a triumuiro autem, in hoc idem, publici carceris custodi exhibita. Uerum, quoniam nobilis esset, ut nocte necaretur iniunctum est. Custos autem, humanitate quadam inpulsus, dum ingenuitati mulieris compateretur, in eam seuire manibus noluit, sed uiuam clausamque, ut inedia consumeretur, omisit.
+
+Ad quam uisendam filia uenit et excussa prius egregie, ne quid cibi deferret introrsum, intrare carcerem a custode obtinuit esurientique iam matri lacte, quo recenti habundabat partu, opitulata est; demum, continuatis diebus plusculis, cepit mirari custos quod tam diu damnata mulier absque cibo traxisset spiritum; et clam quid cum matre ageret nata prospectans, aduertit quoniam, eductis mammis, illas sugiendas ori matris admoueret; miratusque pietatem et inusitatum nutriendi matrem nate compertum, triumuiro retulit; triumuir autem pretori; pretor publico nuntiauit consilio. Ex quo comuni consensu factum est ut pietati filie dono daretur meritum matri supplicium.
+
+Si seruanti in pugna uiribus ciuem, querneam coronam largiebatur antiquitas, qua, lacte seruantem in carcere matrem, genitam decorabimus? Non equidem tam pio facinori satis dignum sertum comperies inter frondes. Hec pietas non solum sancta, sed admirabilis fuit; nec tantum equanda, quinimo preferenda nature muneri, quo docemur paruulos natos lacte in firmiorem etatem deducere ac parentes morti subtrahere.
+
+Mirabiles ergo pietatis sunt uires; nam nedum feminea corda, que facile in compassionem trahuntur et lacrimas, sed non nunquam in efferata et adamantina, obstinatione durata, penetrat pectora; et, posita circa precordia sede, primo humanitate flexibili durum emollit omne, et oportunitatum indagatrix atque compertrix optima, agit ut lacrimas cum infelicibus misceant, egritudines atque pericula saltem desiderio subeant et non nunquam, si desint remedia, uicarias subeant mortes. Qui tam grandes effectus agunt ut minus miremur si quid pium filii in parentes agamus, cum eo potius uideamur uices reddere et quod alias sumpsimus debita restitutione persoluere.
+
+Martia Uarronis perpetua uirgo Rome iam dudum reperta est; cuius tamen Uarronis inuenisse non memini, nec etiam qua etate. Hanc ego, ob seruatam uirginitatem, tanto egregiori laude extollendam puto, quanto sui iuris femina, sua sponte, non superioris coactione, integriorem seruauerit. Non enim aut Ueste sacerdotio alligatam aut Dyane uoto obnoxiam seu alterius professionis implicitam, quibus plurime aut cohercentur aut retinentur, inuenio; sed sola mentis integritate, superato carnis aculeo, cui etiam prestantissimi non nunquam succubuere uiri, illibatum a contagione hominis corpus in mortem usque seruasse. Uerum etsi hac tam commendabili constantia plurimum hec laudanda sit Martia, non minus tamen ingenii uiribus et artificio manuum commendanda est.
+
+Hec equidem, seu sub magistro didicerit, seu monstrante natura habuerit, nobis incertum est, cum hoc uideatur esse certissimum, quod, aspernatis muliebribus ministeriis, ne ocio tabesceret, in studium se picture atque sculpture dederit omnem; et tandem tam artificiose tanque polite pinniculo pinxisse atque ex ebore sculpsisse ymagines, ut Sopolim et Dyonisium, sue etatis pictores famosissimos, superarit; eiusque rei fuit notissimum argumentum, tabulas a se pictas ceteris preciosiores fuisse. Et, quod longe mirabilius, asserunt eam non tantum eximie pinxisse, quod et non nullis contigit aliquando, uerum adeo ueloces ad pingendum habuisse manus, ut nemo usquam similes habuerit. Fuerunt insuper diu eius artis insignia, sed, inter alia, eius effigies, quam adeo integre, lineaturis coloribusque seruatis et oris habitu, in tabula, speculo consulente, protraxit, ut nemini coetaneo quenam foret, ea uisa, uerteretur in dubium.
+
+Et inter ceteras, ut ad singulares eius mores deueniamus, ei fuisse mos precipue asserunt, seu pinniculo pingeret seu sculperet celte, mulierum ymagines sepissime facere, cum raro uel nunquam, homines designaret. Arbitror huic mori pudicus robur causam dederit; nam, cum antiquitas, ut plurimum, nudas aut seminudas effigiaretur ymagines, uisum illi sit oportunum aut imperfectos uiros facere, aut, si perfectos fecerit, uirginei uideatur oblita pudoris. Que, ne in alterum incideret, ab utroque abstinuisse satius arbitrata est.
+
+Sulpitia, olim uenerandissima mulier, non minus, matronarum romanarum testimonio, laudis ob seruatam castimoniam quam cultro se perimens Lucretia consecuta est.
+
+Hec enim Seruii Patriculi filia et Fuluii Flacci coniunx fuit, nobiles ambo uiri. Et cum senatus, uisis a decemuiris more ueteri sybillinis libris, decreuisset ut Ueneris Uerticordie simulacrum consacraretur in urbe, ut uirgines cetereque mulieres non solum a libidine abstinerent, sed etiam facilius in laudabilem pudicitiam uerterentur, petiuissetque, iuxta decemuirorum mandatum, quo cauebatur ut castior ex romanis matronis dedicaret illud, ex ingenti multitudine qua tunc habundabat Roma, castiorem, feminarum iudicio, actum est ut, primo, eis agentibus, centum ex omni cetu que pudicitia clariores existimate essent selecte traderentur; inter quas una Sulpitia sumpta est. Demum, senatus iussu, earundem mulierum iudicio, ex centum decem etiam lucidiores subtracte; quas inter et Sulpitia numerata. Postremo, cum ex decem peteretur una, summo omnium consensu Sulpitia data est. Cui etsi pulchrum fuit ea tempestate Ueneris Uerticordie dicasse simulacrum, longe tamen pulchrius, tam ingentis multitudinis existimatione fuit quod castimonia prelata sit ceteris, eo quod non tantum assistentium oculis, tanquam quoddam celeste pudicitie numen, omnium admiratione conspecta sit, sed futurorum omni euo etiam ueneratione fere in inmarcescibilem gloriam nomen eius uideatur esse delatum.
+
+Sed queso, inquiet aliqua, si centum pudice electe sunt, quid huic uni aliarum magis pudicitie superaddi potuit ut ceteris merito preferatur? Palam est: hi uel he uideant que arbitrantur solum ab alieno quam uiri concubitu abstinuisse pudicitiam. Que quidem, si intueri saniori uelimus oculo, non solum consistit ab amplexibus exterorum uirorum abstinere, quod multe, etiam inuite, faciunt. Equidem oportet matronam, ut pudica integre dici possit, ante alia cupidos uagosque frenare oculos eosque intra uestimentorum suorum fimbrias coercere, uerba non solum honesta, sed pauca et pro tempore effundere, ocium, tanquam certissimum et perniciosissimum pudicitie hostem, effugere, a comesationibus abstinere, cum absque Libero et Cerere frigeat Uenus, cantus atque saltationes, tanquam luxurie spicula, euitare, parsimonie ac sobrietati uacare, domesticam rem curare, aures obscenis confabulationibus obturatas habere, a circuitionibus abstinere, pigmenta et superuacaneos odores abicere, ornatos superfluos respuere, cogitationes appetitusque noxios totis calcare uiribus, meditationibus sacris insistere atque uigilare; et, ne per cuncta discurram pudoris integri testimonia, uirum solum summa dilectione colere, ceteros, nisi fraterna diligas caritate, negligere et uiri etiam, non absque frontis animique rubore, in amplexus ad prolem suscipiendam accedere.
+
+Que cum forsan omnia in ceteris non inuenirentur explicita, et in sola Sulpitia comperta, merito eam ceteris pretulere.
+
+Armonia sycula iuuenis, Gelonis, fratris Yeronis, regis Syragusarum, fuit filia. Que, quanquam regio genere fuerit insignis, longe tamen magis pietate sua digna memoratu facta est. Hanc quidam, uirginem occubuisse uolunt; alii uero Themistii cuiusdam coniugem. Utrum horum magis placet summatur, cum nil ob diuersitatem opinionum ex eius pia fortitudine subtrahatur.
+
+Cum igitur, Syragusanorum ceca atque repentina seditione, in omnem regiam prolem seuiretur a populo, et iam, trucidato leronimo rege adolescentulo, atque Andronodoro et Themistio regiis generibus, et in Damaratam et Heracliam, Yeronis filias, et Armoniam Gelonis, multitudinis, expeditis gladiis, fieret incursus, actum est sagacitate nutricis Armonie ut, regio exornata cultu, uirgo quedam Armonie coeua pro Armonia interfectoribus pararetur. Que quidem uoto preparantis in nullo fuit aduersa, quin imo, cum in se infestis mucronum cuspidibus irruere multitudinem cerneret, nec illam exterrita aufugit, nec conditionem suam ferientibus professa est, nec latitantem etiam Armoniam, loco cuius occidebatur, accusauit, uerum tacita et immota, suscipiens letiferos ictus, occubuit.
+
+Felix pariter et infelix Armonia: felix fide, infelix perditione fidelis. Attamen cum ex oculto innocue puelle perseuerantiam et fortem in mortem animum ac manantem ex uulneribus uirgineum sanguinem cerneret Armonia stupens, cum, uirgine cesa iamque abeuntibus percussoribus, posset euadere, toto pectore admirari fidem cepit et, inclita pietate capta, effusis lacrimis, passa non est impune cruorem innocuum prospectare et uitam, tantopere ac aliena fide seruatam, in euum protelare longius, satius ducens ad inferos cum tam fida iuuene immatura morte descendere, quam canos cum infidis ciuibus expectare.
+
+O pietas, o prisca fides! Que euaserat, in medium prodiens, reuocatis in se cruentis gladiis, fraudem nutricis et occise fidem suamque conditionem confessa, sanguinem suum ultro inferias occise concessit et crebris lacessita uulneribus, in quantum potuit, secus cadauer premortue corruit. Cui quod pietas eui abstulit, dignissimum literis restituisse fuit; uerum difficile cernere cuius maior, an premortue fides an superuiuentis pietas fuerit: illa uirtutem prime, hec secunde nomen facit eternum.
+
+Busa quam, quasi Busa cognationis sit nomen, quidam Paulinam uocant, mulier fuit apula, origine canusina, quam ut ex generoso sanguine natam credam et aliis meritis pluribus splendidam, facit magnificum illud facinus quod unicum de ea posteritati reliquit antiquitas.
+
+Aiunt enim, Hanibale peno infesto bello aduersus Romanos agente, atque igne ferroque omnem Ytaliam populante et sanguine plurimo fedante, cum apud Cannas, apulum uicum, magno certamine non solum hostes superasset, sed fere ytalicas omnes confregisset uires, actum est ut ex eo conflictu cedeque ingenti noctu per deuia ex multis dispersis uagisque circa decem milia Canusium deuenirent, que tunc ciuitas fidem romane societatis seruabat. Quos omnes exangues fessos inopes inermes nudos affectosque uulneribus, non exterrita casu nec uictoris potentia, comiter propriis in edibus Busa suscepit hospitio, eosque ante alia bono esse animo iussit et, adhibitis medicis, uulneratos materna affectione curari fecit, nudis uestimenta, imo cunctis, mira liberalitate concessit et inde inermibus arma, cotidianos omnibus sumptus ex bonis exhibuit suis refocillatisque comi pietate miseris et in spem reuocatis abire uolentibus, ultro uiaticum cunctis concessit, nec ulla ex parte circa oportunitates continue affluentium manum retraxit: equidem mirabile dictu et in muliere longe laudabilius quam si homini contigisset.
+
+Alexandrum enim Macedonum regem et uniuersi orbis inuasorem, inter alia eius decora precipua, magnificentia extollere prisci consueuere, asserentes eum, nedum iocalia pretiosa, pecunias ingentes et munera huiusmodi permaxima munificentiis aliorum principum fere largiri consuetum, uerum principatus eximios regna splendida et amplissima imperia amicis et non nunquam uictis regibus exhibere. Pulchrum quidem et magnificum et totis extollendum preconiis est, sed minime - ut reor Buse magnificentie adequandum. Nam Alexander uir fuit, femina Busa, quibus familiaris, imo innata tenacitas est et animositatis perminimum; rex ille, et maximus, hec priuata mulier; ille, quod uiolentia sorripuerat sua, hec, quod iure hereditario, possidebat; ille, quod sibi forsan commode seruare nequibat, hec quod diu seruauerat et seruasse uolens adhuc poterat; ille bene meritis et amicis, hec extraneis et incognitis; ille rebus florentibus suis, hec suis autantibus, et periclitantibus amicorum; ille apud exteras nationes, hec sub patrio celo in presentia inter suos; ille ut gloriam manificentie lucraretur, hec ut indigentibus auxilium inpenderet. Quid multum? Si mentem, si sexum, si qualitatem prospectemus amborum, non dubitem quin sub equo iudice longe plus Busa ex liberalitate sua quam Alexander ex sua munificentia glorie consequatur.
+
+Sed cui uult candidior cedat laus; mea sententia, Busa suis substantiis optime usa est. Non enim natura parens e penetralibus terre in publicum eduxit aurum, ut ex matris utero deferretur in tumulum, quod auari faciunt dum archiuo sepeliunt et custodia nimia incubant, quasi iterum nascituro; uerum, ante omnia ut communi exhiberetur comodo, inde honesto fulgori nostro et amicorum conuictui, et, si supersit, prostratis fortune iniuria, ira celi fatigatis, paupertate minus digne pressis, carceri alieno crimine clausis et quibuscunque attritis egestate anxia, ministremus suffragia liberali animo; non equidem ut appareamus, uerum ut proficiamus; non ut lucremur, sed ut largiamur, huiusmodi inpendenda sunt comoda, eo adhibito rationis moderamine, ne, dum aliis opitulamur, nobis procuremus inopiam, qua cogamur alienis, nedum dicam manus uiolentas inicere, sed nec etiam oculis inhiare.
+
+Sophonisba quidem, posito splendens Numidarum regina incesserit, austeritate mortis intrepide a se sumpte longe luculentior facta est.
+
+Hec enim filia fuit Hasdrubalis, Gisgonis filii maximique Cartaginensium principis, Hanibale uexante Ytaliam. Que cum esset etate florens et forma satis egregia, a patre, Syphaci, potentissimo Numidie regi, in coniugium uirgo copulata est; nec equidem desiderio regie affinitatis tantum; sed optabat uir sagax, instante Romanorum bello, non solum barbarum regem Romanis subtrahere, sed opere filie blandientis in partes Cartaginensium aduersus Romanos conuertere; nec a precogitata fallacia deceptus est. Nam cum nuptias Syfax celebrasset, a premonita adolescentula, formositate fauente, in tantum sue dilectionis ardorem tractus est, ut nil preter illam sibi carum aut delectabile arbitraretur Syphax; et sic, dum ureretur infelix et appareret Cornelium Scipionem ex Sycilia in Affricam cum exercitibus traiecturum, Hasdrubalis monitu, Sophonisba blanditiis precibusque adeo Syphacis animum in desiderium suum traxit, ut, non solum Romanos relinqueret, quibus amicitie fidem prestiterat, et Cartaginensibus iungeretur, uerum ultro alieni belli principatum assummeret; quam ob rem perfidia calcata fide, quam pridie Scipioni hospiti suo promiserat, ei per literas, nondum transfretanti, in Affricam interdixit ingressum. Ceterum Scipio, ingentis animi iuuenis, damnata barbari regis nequitia, depositis haud longe a Cartagine copiis, illum ante alia expugnauit per Massinissam regem sotium et Lelium legatum suum; per quos, exercitu fuso, captus uinctusque deductus est Cyrtam, regiam Numidie ciuitatem, nec ante catenis onustus ciuibus ostensus est quam Massinisse ciuitatis deditio facta. Qui, cum nondum Lelius appulisset, eam intrans, motu rerum repentino tumultuantibus omnibus, regiam, ut erat armatus, intrans, obuiam habuit Sophonisbam; que fortunarum suarum conscia, cum eum intrantem uestibulum ultra alios armis insignem cerneret, ut erat, regem auspicata, ad eius procliuis genua, pristine fortune animum retinens, inquit: - Sic, rex inclite, deo uisum est et felicitati tue ut in nos, qui paulo ante reges eramus, que uelis possis omnia. Uerum si permissum est captiue ut coram uictore et uite mortisque sue domino supplices uoces emictere possit eiusque genua atque dexteram uictricem contingere, deiecta precor per maiestatem tuam, in qua et ego paulo ante eram, perque genus regium et comune numidicum nomen, etsi meliori suscipiaris omine, quam hine abierit Syphax, in me, quam tui iuris nouiter aduersa fecit fortuna, agas quod in oculis tuis pium bonumque uisum sit, dum modo insolenti et fastidioso, potissime Penis, Romanorum arbitrio uiua non tradar. Facile enim potes aduertere quid romana hostis, cartaginensis et Hasdrubalis filia - sino quod Syphacis coniunx - timere possim; et, si omnis in hoc alius tollitur modus, ut tua manu potius moriar facito, quam hostium in potestatem uiua deueniam, precor et obsecro -.
+
+Massinissa qui et ipse numida erat et, uti omnes sunt, in libidinem pronus, uenustatem oris orantis inspiciens - addiderat quippe infortunium, pium quoddam et insolitum decus suplici - motus et humanitate et libidine tractus, cum nondum aduentasset Lelius, uti erat in armis, dextera data, inter feminarum querulos ululatus et tumultum discurrentium undique militum, leuauit orantem eamque sibi extemplo iunxit in coniugem, medio in strepitu armorum nuptiis celebratis; puto hac uia arbitratus et libidinis sue et precibus Sophonisbe inuenisse modum. Die demum sequenti Lelium uenientem suscepit et, eo sic iubente, cum omni ornatu regio et preda cetera ac noua coniuge redeuntes in castra, primo a Scipione ob rem bene gestam comiter suscepti sunt; deinde cum ab eo, ob celebratas cum captiua romani populi nuptias, amicabiliter redargutus esset et in tabernaculum secessisset arbitrisque remotis suspiriis lacrimisque oppletus diu ingemuisset, adeo ut a circumstantibus audiretur, urgente Sophonisbe fato, accersiri ad se iussit quem ex seruis fidelissimum habebat, cui commiserat seruandum uenenum ad incertos fortune casus, eique precepit ut illud, poculo dilutum, Sophonisbe deferret diceretque libenter se illi, quam sponte dederat fidem. seruaturum si posset; uerum, quoniam a quibus poterat arbitrium subtrahebatur suum, quam ipsa petierat, non absque merore suo, prestabat fidem, si uti uelit, scilicet ne in potestatem uiua ueniat Romanorum; ipsa tamen patris patrieque et duorum regum, quibus paulo ante nupserit, memor, sibi quod uideretur consilium summeret. Que quidem audito, constanti uultu, nuntio dixit: - Accipio nuptiale munus et, si nil aliud a uiro coniugi dari poterat, gratum habeo; sed refer satius me morituram fuisse si non in funere meo nupsissem -. Nec acrius dicta dedit quam poculum sumpserit et, nullo signo trepidationis ostenso, confestim hauxit omne; nec diu tumescens in mortem, quam petierat, miserabunda collapsa est.
+
+Edepol annoso homini, cui iam uita tedium, nec spes alia preter mortem, nedum puellule regie, tune, habito ad notitiam rerum respectu, uitam intranti et quid in ea dulcedinis sit percipere incipienti, magnum et admirabile fuisset, et nota dignum, morti certe adeo impauide occurrisse.
+
+Theosena thessala ac nobilis origine mulier, hinc dulci pietate inde atrocitate seuera inclitum de se futuris testimonium liquit.
+
+Hec enim Herodici Thessalorum principis, Phylippo, Demetrii filio, Macedonibus imperante, filia fuit eique soror ex eisdem parentibus extitit, Archo nomine; quibus cum primo eiusdem Phylippi nequitia pater occisus esset, temporis tractu, eadem suadente perfidia, ab eodem nepharia morte uiris priuate sunt, unicuique ex uiro filio unico relicto superstite. Eis igitur uiduis, Archo primo Poridi cuidam, gentis eorum principi, nupsit multosque ex eo filios peperit. Theosena autem constantiori animo a multis proceribus frustra in coniugium expetita, longius uiduitatem seruauit. Uerum cum morte subtracta fuisset Archo, compassa nepotibus ne ad manus nouerce alterius uenirent, seu alias minus accurate alerentur a patre, ut eos tanquam proprios educaret, eidem Poridi sese connubio ionxit, nulla lege illis temporibus prohibente, cepitque, non aliter quam si ipsa foret enixa, pia cum diligentia illos alere, ut satis appareret eorum magis obsequio quam suum ob comodum nupsisse Poridi. Quibus sic se habentibus, contigit ut Phylippus Macedonum rex, eo quod inquieti esset ingenii, iterum aduersus Romanos, tune orbe clara felicitate florentes, bellum moliretur animo; et ob id cum euacuasset, maximo regni sui motu, ueteribus colonis fere omnes Thessalie maritimas ciuitates eosque in Peoniam, que postea Emathia dicta est, mediterraneam regionem turmatim transmigrare iussisset Tracibusque eius ore, tanquam futuro bello aptioribus atque fidelibus, oppida concessisset uacua audissetque abeuntium execrationes in se, ratus est nil sibi tutum fore ni filios eorum, quos dudum truculentos occiderat, eque perimeret omnes; quos cum capi iussisset et in custodiam seruari, ut non uno cunctos ictu occideret, sed uicissim successo temporum aboleret, actum est ut Theosena scelesti regis edictum audiret et, memor sui sororisque uirorum necis, filium nepotesque peti arbitrata est; et existimans, si in regis deuenirent manus, non solum seuitie eius eos ludibrio futuros, sed etiam custodum, necessitate cogente, libidinem et fastidia subituros; ad quod euitandum, confestim in atrox fitcinus iniecit animum ausaque dicere uiro patrique eorum est se potius, si aliter non daretur, occisuram omnes propria manu quam pateretur in Phylippi potestatem deduci. Poris autem execratus tam scelestum crimen, in solatium uxoris natorumque salutem deportaturum se eos et apud fidos hospites positurum fugeque futurum comitem spopondit. Nec mora; nam cum finxisset se a Thessalonica Eneam ad statutum quotannis Enee conditori sacrificium profecturum ibique inter solemnes cerimonias epulasque diem consumpsisset, una cum natis et coniuge, clam, soporatis omnibus, noctis uigilia tertia, tanquam in patriam rediturus, preparatam nauem conscendit, eo proposito ut Euboeam, non Thessalonicam peteret. Ceterum longe illi aliter contigit. Uixdum litus Enee reliquerat, et ecce per noctis tenebras uentus ex aduerso surrexit, eum non quo cupiebat, sed unde discesserat inuitum retrahens. Cui cum frustra remis in contrarium niterentur nauales sotii, dies eluxit litorique propinquos ostendit; regii uero custodes ex portu laborantem nauem cernentes eamque fugam moliri existimantes, ad eam retrahendam confestim armatum misere lembum, graui imperantes edicto ne qui mictebantur absque naui reuerterentur in portum. Poris quidem, instantis periculi conscius, dum lembum cernit uenientem, nunc remiges nautasque, ut totis insisterent uiribus, nunc deos, ut periclitantibus prestarent suffragium, intentus orabat. Quod Theosena conspiciens, nec ignara periculi, quasi sibi a superis tempus prestitum foret, dum Poridem orantem cernit, ad precogitatum reuoluta facinus, euestigio uenenum poculo diluit et expediuit gladios et filio atque nepotibus in conspectu ponit et ait: - Mors sola uindictam salutemque nobis omnibus prestare potest. Ad mortem poculum gladiusque sont uie; qua quenque delectat, regia superbia fugienda est. Mei ergo iuuenes generosos excitate animos et qui maiores estis uiriliter agite: capite ferrum, aut poculum haurite, si mors seuior fortasse delectat, et in eam liberam confugite, postquam in uitam tendere estuosi maris impetus prohibet -.
+
+Aderant iam hostes et atrox femina mortis autor instabat urgebatque iuuenes hesitantes. Quam ob rem alii alio leto absumpti semianimes et palpitantes adhuc, Theosena iubente, precipitantur e naui. Que cum, quos pie educauerat ob libertatem egisset in mortem, ne sibi, quam dissuaserat aliis, seruitutem seruasse uideretur, egregio animo uirum adhuc orantem in mortis comitem complexa est secumque in procellosum mare precipitem traxit, satius libere mori rata quam uiuens feda seruitute tabescere, et sic, hostibus naue relicta uacua, solatium seuitie sue Phylippo abstulit et sibi dignum memoria mulier austera monimentum peperit.
+
+Beronices pontica, cui et Laodices nomen fuit, etsi sanguinis fulgore locum inter claras mulieres quesisse forsitan uideatur, longe magis non ob feruidum amorem in filium - quo, ut plurimum, matres uruntur - sed ob meritum insignis eius audacie in uindictam eius summendam, occupasse censetur. Quod, ne uideatur a calamo surreptum, paucis explicandum est. Hec Mitridatis, regis Ponti, eius, qui aduersus Aristonicum cum Romanis paulo ante bellum gesserat et repentina demumsubtractus morte fuerat, filia fuit et Mitridatis, superioris Mitridatis filii, et hostis diuturno bello Romanorum, soror, Ariaracti Capadocie regi nupsit. Cui, per insidias agente Mitridate, Beronicis fratre, a Gordio quodam occiso, filii duo fuere superstites. Uerum cum Nicomedes, ea tempestate Bithinie rex, Capadociam occupasset, quasi cede regis uacuam, regni auidus Mitridates pietatem finxit seque recuperaturum nepotibus regnum aiens arma sumpsit in Nicomedem. Sane cum comperisset Laodicem uiduam, Nicomedi nuptam, ficta pietas in ueram conuersa: pulso armorum uiribus ex Capadocia Nicomede, Ariaracti, nato ex fratribus grandiori, patrium restituit regnum. Quem cum postea, facti penitens, per fraudem occidisset, et iunior alter, cui et Ariaractes nomen erat, ex Asya ab amicis reuocatus regnare uideretur, ut placet aliquibus, opere Mitridatis eiusdem per insidias etiam trucidatus est. Quod adeo egre tulit infelix genitrix, gemina orbata prole, ut dolore coercita, sexus oblita, furens arma corriperet et, iunctis iugalibus equis, currum conscenderet, nec fugientem cursu precipiti Ceneum satellitem regium, scelesti facinoris executorem, sequi primo desisteret quam eum, cum hasta nequisset, saxo ictum prostrasset superque iacentis cadauer indignabunda corrum ageret et inter hostilia tela, nullo fratris, tune hostis, pauore perculsa, domum usque, in qua cesi pueri corpus seruari existimabat, perueniret eique maternas lacrimas miseranda concederet et officium persolueret funerale.
+
+O bone deus, o inexpugnabiles nature uires et amoris inuicti fortitudo, quid maius, quid mirabilius egisse potuistis? Quos omnis Asya et forsan iam Ytalia tremebat exercitus, egistis ut impauida mulier et armis induta, inpulsu penetraret uestro et, formidabilis regis despectis uiribus odioque, ad eum perimendum, cui uictoris munus et gratia seruabatur, audaciam ingenium prestitistis et robur.
+
+Attamen hunc alii egritudine fatigatum puerum nature soluisse debitum uolunt et eum, quem a Mitridate cesum diximus, fuisse quem mater, eo quo potuit conatu, ulta est.
+
+Orgiagontis Gallogrecorum reguli coniugis meritum decus et claritatis precipue premium uidebatur posse subtrahere ignoratum nomen quod barbaries, ydiomatis incogniti inuidia, nostris laudibus, reor, inter mediterraneos Asye saltus et speleas obruit Latinisque clausum subtraxit. Sed absit ut hoc infortunii crimen egisse potuerit quin illi, sub mariti titulo, quod nostre possunt literule splendoris meriti inpendatur.
+
+Superato igitur a Romanis, sub duce Scipione Asyatico, Anthioco magno, Syrie Asyeque rege, Gneus Manlius Torquatus consul, Asyam sortitus prouinciam, ne frustra transtulisse uideretur copias, seu ociosum haberet militem, purgatis hostium reliquiis circa maritimas oras, suo ex arbitrio in montanas abditasque regiones euectus Asye, aduersus Gallogrecos, efferatos barbarie populos, quoniam Anthiocum aduersus romana arma subsidiis iuuissent et non nunquam omnem turbarent discursionibus Asyam, acre bellum intulit. Uerum cum iam diffiderent Gallogreci, oppidis relictis, in uertices montium, natura loci munitos, cum coniugibus filiisque et reliquis fortunis suis abiere et se armis a circumsidentibus hostibus, quibus poterant, tutabantur et uiribus. Attamen, duro militum romanorum robore superati ac per decliua montium deiecti cesique, qui superfuerant, deditione facta, uictoriam Manlii confessi sunt.
+
+Erat captiuorum utriusque sexus et etatis multitudo ingens; custodie quorum prepositus centurio, cum Orgiagontis reguli coniugem uidisset, etate ualentem et corporis formositate conspicuam, in eius lapsus concupiscentiam, romane honestatis immemor, aspernanti quibus poterat uiribus stuprum intulit.
+
+Quod mulier adeo grandi pertulit indignatione, ut non magis libertatem cuperet quam uindictam; sed cauta in tempus uotum silentio texit. Cum autem uenisset pro redimendis captiuis, pecunia pacta, excanduit innouata ira caste sub pectore mulieris; que, premeditata quid sibi faciendum instaret, soluta uinculis, cum suis se traxit in partem iussitque centurioni poscenti ponderari aurum. Cui operi dum centurio intentos animum tenebat et oculos, hec, ydiomate suo, Romanis incognito, seruis imperauit ut centurionem percuterent et caput euestigio preciderent mortuo; quod sinu seruatum illesa remeauit ad suos. Et cum in conspectu peruenisset uiri recitassetque quid captiue illatum sit, quod detulerat ad pedes eius deiecit, quasi pretium illati dedecoris et ruboris feminei, quod potuerat, purgamentum tulisset.
+
+Quis hanc, non dicam solum romanam, sed ex acie Lucretie unam, potius quam barbaram mulierem, non dicat? Stabant adhuc in conspectu carcer cathene et circumstrepebant uictricia arma et seui uindicis superimminebant secures, necdum satis erat mulieris libertas reddita, cum labefactati corporis indignatio in tam grandes uires honestum pectus inpelleret ut nec iterum, si oportuerit, subire cathenas, tetrum intrare carcerem et ceruicem prebere securibus expauerit animosa femina, inclita scelesti facinoris ultrix, quin seruorum gladios constanti iussu in caput infausti stupratoris adigeret.
+
+Quonam acriorem hominem, animosiorem ducem, seueriorem in male meritos imperatorem comperies? Quonam sagaciorem audacioremque mulierem adeas, aut matronalis honestatis magis peruigilem seruatricem? Uidebat mirabili mentis perspicacia femina hec quoniam satius foret in mortem ire certam quam cum incerto dedecore domum uiri repetere nec, nisi per maximos ausus et discrimen, posse testari in corpore uiolato illibatam fuisse mentem. Sic ergo decus seruatur femineum, sic sublatum recuperatur, sic pudici cordis testimonium redditur. Et ideo prospectent, quibus inclite pudicitie cura insidet animo, quoniam non satis sit, ad cordis sinceritatem testandam, lacrimis et querelis se uiolentiam passam dicere nisi, dum possit, quis in uindictam egregio processerit opere.
+
+Tertia Emilia, etsi tam ex claritate familie Emiliorum, ex qua splendidam originem duxerat, quam ex coniugio strenuissimi uiri Scipionis primi Affricani perlucida sit, longe tamen ampliori lumine facinore emicuit suo. Nam cum is qui iunior quondam Luteio principi sponsam uirginem, primo iuuentutis flore ac spetiosissimi decoris spectabilem, cum thesauris a parentibus pro eiusdem uirginis redemptione oblatis, intactam restituit, senior factus se ipsum a damnate concupiscentie illecebris nequisset surripere, sed in dilectionem ancillule sue et concubitum incidisset; quod cum difficillimum sit honesti amoris animaduertentiam fallere, Tertiam latere non potuit; quinimo temporis tractu cuncta cognouit. Et quis dubitet quin egerrime tulerit? Asserunt enim non nulle, omni oris rubore seposito, nil iniuriosius, nil intolerabilius nupte mulieri fieri posse quam quod iure thori suum dicunt a uiro extere concedi femine; et ego edepol facile credam. Nam seu fragilitate sexus eueniat, seu minus bona de se opinione faciente, suspitiosissimum animal est femina. Arbitrantur enim euestigio, si quid in alteram uiro agitur, in detrimentum amoris sibi debiti operetur. Sed quantumeunque difficile uisum sit, constanti tamen pectore mulier inclita tulit tantoque cognitum uiri crimen oppressit silentio ut, nedum alter, sed nec uir ipse perpenderit eam sensisse quid ageret. Existimabat autem discreta uxor indecens nimium in propatulo sciri quod is qui uirtute inclita reges nationesque ualidas subegerat, ipse amori ancillule subiaceret. Nec sanctissime mulieri satis uisum hoc, Scipione uiuente, archanum seruasse; quin imo, eo iam defuncto, ad auferendam a uiri memoria illecebrem notam, si, quomodo crimen, alicunde expirasse potuisset et causa, ne ea que tam celebris uiri fuerat usa concubitu, aut a quoquam seruitutis improperio deturpari posset, aut minus decenti lasciuia cuiquam misceretur de cetero, qua labefactari uideretur amplissimi uiri concupiscentia, primo illam manumisit liberali animo, deinde liberto suo in coniugem dedit.
+
+O sacris in celum extollenda laudibus mulier, hinc equo atque tacito patiens iniurias animo, inde liberali in riualem sibi ancillulam defuncti uiri persoluens debita! Quod quanto rarius contigisse uidimus, tanto debemus arbitrari splendidius. Conclamasset altera et in concilium uocasset affines uicinas et quascunque cognitas mulieres easque longa dicacitate complesset onerassetque querelis innumeris se omissam, se relictam, se uilipensam, se in nullo pretio a uiro habitam eoque uiuente uiduam et ancillule seruule et deiecte sortis meretricule postpositam; abiecisset extemplo, imo sub corona uendidisset ancillam, uirum etiam publice infestasset lacrimis et questibus, nec curasset, dum ius suum garrulitate defenderet, numquid, honestissimi alias uiri, famam inclitam macularet.
+
+Dripetruam Laodocie fuisse reginam et magni Mitridatis filiam legimus. Quam etsi commendabilem fecerit ea fides qua parentibus sumus obnoxii, plus satis, me iudice, illam inaudito goodam opere memorabilem fecit natura parens. Nam, si codicibus ueterum adhibenda fides est, hec, cum gemino dentium ordine nata, monstruosum de se spectaculum Asyaticis omnibus tribuit euo suo. Que etsi nullum in mandendo a tam inusitata dentium quantitate susceperit impedimentum, insigni tamen deformitate non caruit quam, ut iam pertactum est, laudabili fide compescuit. Nam superatum a Pompeo magno Mitridatem genitorem suum, nullis periculis aut laboribus indulgendo, semper secuta est et obsequio tam fideli testata nature crimina imputari parentibus non deberi.
+
+Sempronia filia fuit Titi Sempronii Gracci, suo tempore clarissimi uiri, suscepta ex Cornelia, olim maioris Scipionis Africani filia. Fuit et insuper coniunx splendidi uiri Scipionis Emiliani qui et aui cognomen ob deletam Cartaginem postea consecutus est, et soror insuper Tyberii et Gaii Graccorum, amplitudine et constantia animi a maioribus non degenerans suis. Huic enim post cesos fratres ob seditiones suas aiunt contigisse ut a tribuno plebis coram populo in iudicium traheretur, non quidem absque maxima consternatione mentis. Ibi autem, far uente multitudine et potestate tribunitia omni instante, ut deoscularetur Equitium, ex Firmo piceno hominem, tanquam nepotem suum et Tyberii Gracci fratris sui filium, eumque ex Sempronia familia susciperet cogebatur. Que quidem, etsi eo in loco consisteret in quo etiam principes tremere consueuerant, et hine inde dissonis clamoribus imperite multitudinis ageretur minareturue, ex aduerso torua facie sublimis tribunorum autoritas, in nichilo muliebris constantia fracta est; quinimo memor Tyberio fratri preter tres filios non fuisse, quorum alter iuuenis, dum in Sardinia stipendia mereretur, obierat et alter adolescentulus paulo ante patris ruinam Rome diem clauserat, et tertius infantulus, post genitoris cedem postumus natus, apud nutricem aleretur adhuc, constantissimo pectore et acri uultu nulla ex parte territa, extraneum temerariumque Equitium, clarum genus Graccorum mendaci demonstratione fedare conantem, a se ignominiose reiecit, nec ad id agendum quod iubebatur ullis imperiis aut minis induci potuit aut flecti. Qua tam animose Equitio data repulsa, et insani hominis proteruia frustrata, et a tribunis, accuratius exquisito negocio, cognita et generosi animi mulieris perseuerantia laudata est.
+
+Erunt forte qui dicant, esto iure maiorum suorum Sempronia meruerit, non tamen hanc ob constantiam inter claras fuisse ponendam, eo quod, quodam innato sibi more, mulieres in quocunque proposito obstinate opinionis atque inflexibilis pertinacie sint. Ego autem, dato non inficiar, eas tamen, si ueritati innitantur, arbitror laudandas; cui profecto Sempronia insistebat.
+
+Sunt preterea qui uelint hanc tam indomite fuisse ceruicis ut nil aduersus iudicium suum factum quod reliquerit, si daretur facultas, inultum; et ob id arbitrantur eam in mortem Scipionis uiri sui prestitisse consensum eo quod, diruta Numantia, rogatus sententiam dicere numquid iuste cesum existimaret Tyberium, nullo habito ad affinitatem respectu, seditiosi hominis truculentam laudauerit mortem.
+
+Claudia Quinta romana fuit mulier; quibus tamen orta parentibus, non satis patet; uerum insigni quadam audacia perpetuam sibi claritatem peperit.
+
+Hec cum assiduo ac uario et accurate plurimum uteretur ornatu ac oris cultu nimio incederet splendida, a grauioribus matronis non tantum minus honesta, uerum et minus pudica arbitrata est.
+
+Sane, Marco Cornelio et Publio Sempronio consulibus, anno scilicet quintodecimo belli punici secundi, factum est ut e Pesimunte deum mater Romam in faucibus Tyberis applicaret. Ad quam suscipiendam e naui, cum iuxta responsum oraculi Nausica, ab uniuerso senatu totius urbis uir optimus iudicatus, cum matronis omnibus eo usque concederet ubi propinqua nauis, contigit ut, uolentibus nautis litori propinquare, hereret uado fluminis ratis qua uehebatur simulacrum. Et cum nec trahente iuuenum multitudine posse moueri uideretur, Claudia aliis matronis immixta sue uirtutis conscia palam summissis genibus deam supplex deprecata est ut, si se castam arbitraretur, cingulum sequeretur suum. Et illico fidenter consurgens, id futurum sperans quod prece quesiuerat, nauim alligari cingulo iussit et ab ea iuuenes amoueri omnes; nec ante factum est quam, trahente Claudia, facillime nauem a uado euelleret et, mirantibus cunctis, eam in partem quam cupiebat traheret; ex quo tam mirabili successu secutum est euestigio ut omnium de minus seruata pudicitia, maxima Claudie laude, in contrarium uerteretor opinio. Et sic que ad litus turpi lasciuie nota maculata processerat, decorata insigni pudicitie splendore, patriam reintrauit.
+
+Uerum etsi pro uoto Claudie cesserit, absit ut existimem sane mentis esse, quantumcunque innocue, similia audere. Uelle enim, ut se quis ostendat insontem, id agere quod preter naturam sit, Deum potius temptare est quam obiecti criminis purgare labem. Sancte nobis agendum est, sancte uiuendum; et si minus boni existimemur, non absque bono nostro patitur Deus; uult quippe nostra firmetur patientia, auferatur elatio, exerceatur uirtus et ut nobiscum ipsi letemur, dum alios noscit indignos. Satis nobis est, multum est, imo permaximum, si Deo teste bene uiuimus; et idcirco, si minus bene de nobis sentiunt homines, dum bene fecerimus, non curemus, dum male, ut emendemur totis uiribus instandum est, ut eos potius male opinantes sinamus quam male agentes simus.
+
+Hypsicrathea, quamuis eius originem ignoremus, magni tamen Mitridatis coniunx et Ponti grandis regina fuit, forma spectabilis et inuicti amoris in uirum adeo commendanda ut ex eo suo nomini fulgorem perpetuum meruerit. Mitridati quippe, diuturno atque sumptuoso et discriminibus uariis pendulo aduersus Romanos bello laboranti, esto illi barbarico more coniuges alie et concubine plurime forent, amoris eximii facibus incensa, seu regiones amplissimas peragranti, seu certamina ineunti, seu transfretationes paranti, semper fuit fidissima et inseparata comes. Hec equidem, egre ipsius absentiam patiens atque existimans neminem posse preter se rite obsequia inpendere uiro et, ut plurimum, infida ministeria fore seruorum, ut ipsa dilectissimo sibi posset oportuna prestare, etsi difficillimum uideretur, sumpsit tamen prosequendi consilium; et quoniam tanto operi muliebris habitus uidebatur incongruus et indecens lateri bellicosissimi regis incedere feminam, ut marem fingeret, ante alia aureos crines, quibus plurimum gloriantur mulieres, forcipibus secuit et syderei uultus sui precipuum decus, non solum una cum crinibus galea tegere passa est, uerum puluere et sudoribus ac armorum deturpare rubigine, armillas aureas et iocalia uestesque purpureas et in pedes fluxas ponere aut genutenus resecare et eburneum pectus lorica tegere atque tibias ocreis deuincire, abicere anulos et digitorum preciosissima ornamenta et eorum uice parmam hastasque gestare fraxineas et parthicos arcus et pharetras, loco monilium, cingere et adeo apte omnia, ut ex petulanti regina ueteranum factum militem credas. Sed forsan facilia hec. Assueta quidem regiis in thalamis ocio et molliciei et celum spectare perraro cum, eis omissis, animo uirili predita, equis insidere didicisset inuicta et armorum onusta, post uirum per aspreta montium et lubrica uallium die nocteque algores estusque superans, citato discurrere cursu persepe comperta est regalisque thori loco nudum quandoque solum et lustra ferarum, corpore durato, cogente somno, premebat impauida, uictori uiro seu profugo semper comes adiutrixque laborum et consiliorum particeps incedens ubique. Quid multa? Pios oculos uulnera cedes sanguinem, quem et ipsa pugnans spiculis fundebat, aliquando posse absque horrore conspicere docuit, et aures, cantibus assuetas, equorum fremitum militares tumultus et classica audire absque mentis obstupefactione coegit. Tandem cum multa pertulisset, etiam robusto militi grauia, Mitridatem, a Gneo Pompeio superatum atque fatigatum, per Armenos saltus Pontique latebras et efferatas quascunque nationes cum paucis ex amicis secuta est, nunc afflictum spe meliori recreans, nunc solatiis, quorum cupidum nouerat, demulcens adeo ut illi tantum consolationis attulerit ut, in quascunque solitudines ageretur, coniugali sibi uideretur in thalamo refoueri.
+
+O pectus coniugalis dulcedinis sacrarium, o inexhausta amicitie uirtus, quibus quamque sanctis uiribus muliebrem animum roborastis! Nulla profecto usquam uxor pro uiro similia, nedum grauiora, pertulit. Quo merito, si in eius perpetuam laudem antiquitas uersata est, minimum admirari iure posteritas poterit.
+
+Ceterum ex tot laboribus tantaque tanque inclita fide benemerita mulier a uiro non satis dignum retulit premium. Nam cum is senex iam filium ex ea susceptum iratus occidisset et, urgentibus Romanorum uiribus, non solum in regnum sed in regiam se recepisset, esto animo moliretur ingentia et legationibus uarias atque longinquas nationes in bellum aduersus Romanos suscitare conaretur, a Pharnace filio, ob eius seuitiam in filios amicosque rebellante, obsessus est. Quod cum cerneret et eum inexorabilem inuenisset, postremam rerum suarum arbitratus ruinam, cum reliquis tam coniugibus quam pellicibus ac filiabus, Hypsicratheam, que tot uite sue subsidia laborando prestiterat, ne illi superuiueret, ueneno assumpsit.
+
+Sane ingratum Mitridatis opus Hypsicrathee meritam gloriam minuisse non potuit; corpus mortale ueneno immatura morte sublatum est, nomen eius monimentis uenerandarum literarum ad nos usque et in perpetuum fama celebri uiuet et longa quidem posteritate fraudari non poterit.
+
+Semproniam, alteram a superiori, fuisse celebris ingenii feminam sepius legisse meminimus, sed, ut plurimum, ad nephanda procliuem. Hec, maiorum testimonio, genere inter romanas et formositate splendida fuit et tam uiro quam liberis fortunata satis. Quorum cum nomina minime teneam, in id ueniamos ut que in femina, laudari forte possunt seu ex quibus nomen eius effulsit. locum primum occupent.
+
+Fuit igitur hec ingenii tam prompti atque uersatilis ut et intelligeret illico et exequeretur etiam imitando quicquid aliquem dicentem aut facientem uidisset aliquando. Hinc cum non solum latinas sed et grecas literas didicisset, ausa est, nec muliebriter, quinimo adeo perspicaciter, uersus, dum uellet, componere, ut in admirationem etiam traheret qui legissent: egregium quippe et laudabile docto uiro. Fuit insuper tante tanque elegantis facundie ut modestiam suadere, iocos mouere, risum elicere, molliciem atque procacitatem excitare uolens posset et, quod maius est, tam lepidi moris in loquendo fuit, ut in quocunque sermonis genere uerteretur, illud facetie atque leporis plenum audientium auribus inferret. Preterea psallere eleganter et eque etiam saltare nouit: que quidem, si sane utantur, forsan commendande plurimum in femina dotes sunt. Ceterum pessimis imbuta facinoribus longe aliter usa est. Nam audacia nimia percita, non nunquam in uiriles damnandos nimium ausus euasit; et dum psallere et saltare, instrumenta profecto luxurie, in lasciuiam uteretur, urens libidine, ad eam exaturandam, fama pudoris matronalis omnino neglecta, homines sepius requisiuit quam requireretur ab eis.
+
+Cuius huius mali, quod in non nullis tam ualidum cernimus, existimes fuisse radices? Ego naturam absit ut damnem cuius, quantumcunque magne sint uires, circa rerum principia flexibiles adeo sont, ut eo fere quo uelis paruo labore ducas quod natum est; et sic, neglectum, semper uergit in peius. Nimia enim, ut arbitror, in adolescentulas maiorum indulgentia, uirginum sepe deprauata sont ingenia; quibus licentiose, ut sepius fit, declinantibus in lasciuiam, paulatim feminea cedit tepiditas et insurgit illico audacia, aucta a stolida quadam opinione qua asserunt id decere quod libet; et postquam semel eo itum est ut infectum sit uirginale decus et frontis rubor abiectus, ut retrahamus labantes in uacuum labores inpendimus. Hinc non solum libidini hominum mulieres occurrunt, sed prouocant.
+
+Post hec Sempronie fuit auri cupido permaxima et, uti ad adipiscendum turpi questui se auida ingerebat, sic in quibuscunque sceleribus erat in expendendo profusa, in tantum ut nullus illi esset in auaritia et prodigalitate modus.
+
+Exitiale malum est auri desiderium in femina et manifestissimum uitiati pectoris testimonium. sic et detestanda prodigalitas que, quotiens mentem sibi natura aduersam intrat, uti muliebris est, cui infixa tenacitas, nulla preter inopiam salutis spes haberi de cetero potest; de honestate eius deque suis substantiis actum est.
+
+Non enim ante subsistunt quam in extremum dedecus et in miseriam uenerint. Mulierum, parsimonia est: ad eas spectat intra limen cum fide seruare quod quesitum defertur a uiris. Hec, quantum auri damnanda cupido et immoderata profusio, tantum laudanda est, cum ipsa sit sensim substantiarum auctrix egregia, domestice rei salus, integre mentis testis, laborum solatium et inconcussa splendide posteritatis basis.
+
+Porro, ut in unum eius et extremum, ut arbitror, facinus omnia eius concludamus scelera, flagrante illa per stifera face seditiosissimi hominis Lucii Catiline et se iniquis consiliis et coniuratorum numero ad desolationem perpetuam romane reipublice in ampliores uires assidue extollente, facinorosa mulier ad pleniorem suarum libidinum captandam licentiam, id appetens quod etiam perditis hominibus fuisset horrori, coniuratis se immiscuit ultro, domus etiam sue penetralia seuis colloquiis patuere semper. Uerum nequitiis obsistente Deo, et Ciceronis studio coniuratorum detectis insidiis, cum iam Catilina Fesulas secessisset, in aliorum excidium frustratam arbitror corruisse.
+
+Ex quo, esto eius ingenium laudare possimus et ob id illam extollere, turpe exercitium ut damnemus necesse est. Nam matronalis stola labefactata lasciuiis pluribus egit ut in suum dedecus euaderet nota Sempronia, ubi, si conseruasset, euasisse poterat gloriosa.
+
+Cymbrorum a Gaio Mario acri certamine superatorum pregrandis coniugum fuit numerus, pudicitie sacro et constanti proposito laudandus quin imo extollendus precipue. Nam quanto fuit quantitas amplior, tanto uidetur honoribus sublimanda maioribus; et hoc ideo, quia in castitatis obseruantiam deuenisse paucas persepe legimus, multas conuenisse nunquam audiuimus, aut rarissime.
+
+Romanis ergo rebus florentibus, Theotones Cymbrique et quedam alie barbare nationes ab Arthoo in romanum coniurauerunt nomen et in unum primo conuenientes, ut eos in fugam uerti posse nemo speraret, coniuges natos et supellectilem omnem secum magno agmine traxere uehiculis. Inde, ut omnem Ytaliam uno et eodem concuterent impetu, tripartito illam intrare agmine triplici itinere statuere. Quibus a consternatis tumultu Romanis, Gaius Marius consul, in quem inniti omnis reipublice spes ea tempestate uidebatur, obuius missus, primos obiectos habuit Theutonum insolentes duces; aduersus quos in nichilo declinantes, certamen cum conseruisset et longa pugna partium aliquandiu nutasset fortuna, postremo multo sanguine fuso terga dedere Theutones. Deinde in Cymbros itum est et, ut Theutones apud Aquas Sextias, sic illos in campo Raudio duplici fudit certamine, facta hominum strage permaxima. Quod aduertentes cum ceteris impedimentis seposite coniuges, non uirorum secute sont fugam, sed plaustris, quorum pregrandis erat illis copia, in formam ualli redactis, stulto sed animoso consilio, preustis fustibus lapidibus gladiisque libertatem suam castimoniamque tutare quam longius possent disposuere. Sed acie facta, aduenientibus marianis militibus, cum non diu obstitissent, sensere quoniam in uacuum conatus disponerent et ob id, si possent, inire cum imperatore concordiam petiere. Erat enim illis infixum animo si uires, si sedes auitas, si substantias omnes pugna perdidissent, una saltem, qua possent uia, libertatem et pudicitiam seruare suam. Et idcirco postulauere unanimes non fugientium uirorum pacem, non in patriam redire suam, non ut sua resarcirentur auro damna, sed ut omnes Romam uirginibus Uestalibus iungerentur. Quod cum honestissimum uisum foret et sincere mentis testimonium, nec impetrassent, succense furore in obstinatam uoti sui perseuerantiam per seuum iuere facinus. Nam ante omnia, collisis in terram paruis filiis atque peremptis, ut illos, qua poterant uia, turpi seruitati subtraherent, nocte eadem intra uallum a se confectum, ne et ipse in dedecus sue castitatis et uictorum ludibrium traherentur, laqueis omnes lorisque mortem consciuere sibi nec prede aliud ex se preter pendentia cadauera, auidis liquere militibus.
+
+Iuissent fractis hominum uiribus alie, non nulle supplices uictoribus obuiam soluto crine, tensis manibus precibus et ululato complentes omnia, et - quod fuisset obscenius - non nulle blanditiis et amplexibus impetrassent, si potuissent, supellectilis conseruationem, reditum in patriam, nulla honestatis femmee habita mentione, aut se permisissent a quocunque, more pecadum, trahi. Ast Cymbre constanti pectore meliori fortune seruauere animos nec ulla passe sunt ignominia maiestatis gentis sue gloriam fedare; dumque seruitutem et turpitudinem laqueo obstinate fugerent, non uiribus, sed fortune crimine suos homines superatos ostendunt et castimonie sue, paucis abiectis annis, quibus suspendio superuiuere potuissent, uitam longissimam quesiuerunt, et unde miraretur posteritati liquerunt, tam grandem scilicet mulierum multitudinem, non ex conuentione, non ex consulto publico, infra noctis unice spatium, non aliter quam si spiritus idem omnibus fuisset, in eandem mortis sententiam deuenisse.
+
+Iulia et genere et coniugio forsan totius orbis fuit clarissima mulierum; sed longe clarior amore sanctissimo et fato repentino.
+
+Nam a Gaio Iulio Cesare ex Cornelia coniuge, Cynne quater consulis filia, unica progenita est. Qui Iulius ab Enea, inclito Troianorum duce, per multos reges et alios medios paternam duxit originem, maternam uero ab Anco, quondam Romanorum rege; gloria bellorum atque triunphorum et dictatura perpetua insignis plurimum homo fuit. Nupsit preterea Pompeio magno, ea tempestate Romanorum clarissimo uiro, qui in uincendis regibus, deponendis eisque de nouo faciendis, nationibus subigendis, pyrratis extinguendis, fauorem romane plebis obtinendo, et regum orbis totius clientelas acquirendo, non terras tantum, sed celum omne fatigauit diu. Quem adeo illustris mulier, esto iuuencula et ille prouectus etate, ardenter amauit, ut ob id immaturam mortem quesierit. Nam cum Pompeius in comitiis edilitiis sacrificaturus ab hostia, quam tenebat, ex suscepto uulnere se in uaria agitante, plurimo respergeretur sanguine, et ob id, uestibus illis exutus, domum alias induturus remicteret, contigit ut deferens ante alios Iuliam pregnantem haberet obuiam. Que cum uidisset uiri cruentas uestes, ante quam causam exquireret, suspicata non forsan Pompeio fuisset uiolenta manus iniecta, quasi non illi dilectissimo sibi uiro occiso superuiuendum foret, in sinistrum repente delapsa timorem, oculis in tenebras reuolutis, manibus clausis, concidit et euestigio expirauit: non solum uiri atque ciuium romanorum, sed maximo totius orbis ea etate incomodo.
+
+Portia eius Marci Catonis fuit filia qui, post eductas ex Egypto per ardentes solitudines Lybie in Affricam pompeiani exercitus reliquias, uictorie Cesaris inpatiens, apud Uticam se occidit. Nec equidem insignis mulier a patria fortitudine atque perseuerantia degenerasse in aliquo uisa est.
+
+Hec autem - ut alia eius uirtutis preclare postponamus - cum, etiam uiuente patre, Decio Bruto nupsisset, adeo eum dilexit integre atque caste ut, inter ceteras muliebres curas, is esset longe prima atque precipua; nec oportuno tempore potuit honestas amoris flammas casto occuluisse pectore.
+
+Que, quoniam eius in perpetuam euasere laudem, ad eius ampliandam claritatem se offerunt ultro.
+
+Quieuerat iam pestifer tumultus bellorum ciuilium, oppressis a Cesare ubique pompeianis, cum in eum dictatorem perpetuum - ut satis animaduersum est - regnum affectantem senatus pars sanior coniurauit; quos inter fuit et ipse Brutus. Qui integritatis Portie conscius, cum eidem scelesti facinoris aperuisset archanum, factum est ut, ea nocte cui dies illuxit qua Cesar humanis rebus coniuratorum opere subtractus est, exeunte Bruto cubiculum, Portia tonsoris nouaculam summeret, quasi um guium superflua resectura; fingensque illam sibi caso cecidisse, se ex animo uulnerauit. Sane astantes ancillule cum manare uidissent sanguinem, suspicate aliquid grauius, clamore sublato, abiens Brutus in cubiculum reuocatus est et ab eo obiurgata Portia quoniam tonsoris precipuisset officium. Portia autem, semotis ancillulis, inquit: - Minime temerarie factum quod putas est; tentatura autem quo animo me ipsam gladio perimere et mortem perpeti possem, si minus tibi pro uotis cepta succederent, feci -.
+
+O inexhausti uigoris amor et uir tali coniuge felix! Sed quid ultra? In scelus a coniuratis itum est et occisores, occiso Cesare, euasere. Non tamen impone; sed cum preter extimatum omnia responderent, a senatu reliquo damnati patricide in diuersa abierunt. Brutus autem et Cassius in orientem tendentes non paruas copias aduersus Octauianum Cesarem et Antonium, Cesaris heredes, collegere. Aduersus quos cum Octauianus et Antonius exercitum, apud Phylippos pugnatum est; et cum uicte fugateque Cassii Brutique partes essent, et ipse Brutus etiam occisus est. Quod cum audisset Portia nil sibi, subtracto uiro, letum futurum existimans, arbitrata non alio animo mortem passuram quam olim cultri tonsorii uulnus, confestim in uetus propositum uenit; et cum ad uoluntariam necem nullum sibi adeo cito, ut impetus exposcebat, prestari uidebatur instrumentum, ignitos carbones, quos forte propinquos habebat, indubitanter manibus gucturi iniectos exhauxit; a quibus precordia exurentibus spiritus uitalis abire in mortem coactus est. Nec dubium quin, quanto magis inusitatum mortis genus intulere, tanto occumbenti plus fulgoris coniugalis diligentie ingessere. Cuius etiam fortitudini patris reseratum manibus uulnus nil merite laudis potuit auferre.
+
+Curia romana fuit mulier et, si nomini fidem dabimus, ex prosapia Curionum, si operibus, mire constantie atque integerrime fidei uetustatis splendidum specimen. Nam eo in turbine rerum, quo triumuirorum iussu noue proscriptorum in urbe apposite tabule sunt, Quintus Lucretius eiusdem coniunx inueniretur proscriptus una cum pluribus, ceteris fuga celeri patrium solum linquentibus, et uix tutam, inter ferarum speleas et solitudines montium, seu apud hostes romani nominis, latebram inuenientibus, solus ipse, amantissime uxoris usus consilio, intra romana menia, intra domestici laris parietes, intra coniugalis cubiculi secretum, in sino coniugis intrepidus latuit; et tanta uxoris solertia, tanta sagaci industria, tanta fidei integritate seruatus est ut, preter ancillam unam consciam, nemo etiam ex necessariis arbitrari, nedum scire, potuerit.
+
+Quotiens ad contegendum facinus arte credere possumus mulierem hanc, exoleta ueste, habitu sordido, mesta facie, flentibus oculis, neglecto crine, nullis comptam de more uelamentis, anxio suspiriis pectore, ficto quodam amentis stupore, in medium prodiisse et, quasi sui inscia, discurrisse patriam, intrasse templa, plateas ambisse et tremula ac fracta uoce, dum uideretur deos precibus uotisque onerasse, percontasse obuios amicosque numquid Lucretium uidissent suum, an scirent numquid uiueret, quorsum fugam ceperit, quibus sociis, qua spe; preterea se summopere desiderare fuge exiliique et incommodorum comitem fieri; et huiusmodi plura factitasse que infelices consueuere facere, latebris quidem uiri integumenta preualida; quibus insuper blanditiis, quibus delinimentis, quibus suggestionibus ancillule secreti conscie firmasse animum saxeumque fecisse? quibus demum consolationibus spem erexisse uiri trepidantis, pectus anxium animasse et mestum in aliqualem traxisse letitiam? Et sic, reliquis eadem peste laborantibus, et inter aspreta montium, maris estus, celi procellas, barbarorum perfidias, odia hostium infesta et manus quandoque persequentium misere periclitantibus, solus Lucretius, in gremio piissime coniugis tutus, seruatus est. Quo sanctissimo opere Curia non immeritam sibi claritatem quesiuit eternam.
+
+Hortensia Quinti Hortensii egregii oratoris filia dignis extollenda laudibus est, cum non solum Hortensii patris facundiam uiuaci pectore amplexa sit, sed eum etiam pronuntiandi uigorem seruauerit quem oportunitas exquisiuit, et qui sepissime in uiris doctissimis deficere consueuit. Hec autem triumuirorum tempore, cum matronarum multitudo, exigente reipublice necessitate, intolerabili fere onere pecunie exsoluende grauata uideretur, nec hominum inueniretur aliquis qui in rem tam incongruam prestare patrocinium auderet, sola ausa est constanti animo coram triumuiris rem feminarum assummere eamque perorando tam efficaciter inexhausta facundia agere, ut maxima audientium admiratione mutato sexu rediuiuus Hortensius crederetur.
+
+Nec infeliciter opus tam egregium a femina sumptum aut executum est; nam, uti nulla in parte fracta oratione aut laudabili sui iuris demonstratione defecerat, sic nec exoptato aliquid a triumuiris diminutum est, quin imo concessum libere ut longe amplior pars iniuncte pecunie demeretur, arbitrati quantum sub matronali stola in publicum taciturnitas laudanda uideatur, tantum, oportunitate exigente, ornato suo decora sit extollenda loquacitas. Quo tandem facto, non absque maximo Hortensie fulgore, reliquum, quod minimum erat, a matronis facile exactum est.
+
+Quid dicam uidisse tantum ueteris prosapie spiritus in Hortensia afflauisse femina, nisi eam merito nomen Hortensie consecutam?
+
+Sulpitia Lentuli Truscellionis coniunx equa fere beniuolentia sibi adinuenit indelebilem famam. Fuit enim hac eadem, qua supra, procella proscriptus a triumuiris Lentulus. Qui cum esset uolucri fuga tutatus in Syciliam et ibidem exul moraretur et inops, facta eius rei Sulpitia certior, in sententiam iuit labores una uelle cum coniuge pati, rata indecens esse letos honores et fortunam candidam ferre cum uiris has que eorundem erumnas, si oportunum ferre sit, fuga renuerent. Uerum nec ad uirum pergere facile Sulpitia consecuta est: summa quippe diligentia, ne exilium sequeretur uiri, seruabatur a matre Iulia. Sed quas non ludit uerus amor custodias? Captato igitur tempore, seruili sumpta ueste, matre custodiisque deceptis reliquis, duabus tantum ancillulis et seruulis totidem sociata splendida mulier, natale solum patriosque penates linquens, exulem uirum secuta est: cum posset, lege non prohibente, infelici abdicato marito, nouas celebrare nuptias. Nec expauit, mulier inclita, per subterfugia et maris estus atque montana ytala incerta uiri sequi uestigia eumque per incognitas regiones exquirere, donec comperto seiunxerit: honestius rata per mille discrimina uite uirum sequi a fortuna deiectum, quam, eo exule laborante, in patria uacare delitiis et quiete.
+
+Inclite profecto mentis et prudentem uirum potius quam feminam redolentis, tale iudicium est. Non enim semper auro et gemmis splendendum, non semper indulgendum cultui, non semper estiuus fugiendus est sol, aut hyemis pluuie, non semper colendi sont thalami, non semper sibi parcendum; sed cum uiris, exigente fatorum serie, subeundi labores, exilia perpeti, pauperiem tolerare, pericula forti ferre animo: que hec renuit, coniugem esse non nouit. Hec uxorum spectanda militia, hec sunt bella, he uictorie et uictoriarum triunphi conspicui. Molliciem luxumque et angustias domesticas honestate et constantia ac pudica mente superasse, hinc illis est fama perennis et gloria.
+
+Erubescant igitur, non que solum felicitatis umbreculam totis sequuntur pedibus, sed et he magis que pro comuni coniugii commodo, nauseam timent, leui soluuntur labore, nationes exteras horrent et expauent bouis forsan audito mugitu, cum in sectandis mechis fugam laudent, maria placeant fortemque animum quibuscunque oportunitatibus scelestissime prestent.
+
+Cornificia, utrum romana fuerit mulier, an potius extera, comperisse non memini; uerum, testimonio ueterum, memoratu fuit dignissima. Imperante autem Octauiano Cesare, tanto poetico effulsit dogmate, ut non ytalico lacte nutrita, sed Castalio uideretur latice et Cornificio germano fratri, eiusdem eui poete insigni, eque esset illustris in gloria. Nec contenta tantum tam fulgida facultate ualuisse uerbis, reor sacris inpellentibus musis, ad describendum heliconicum carmen sepissime calamo doctas apposuit manus, colo reiecto, et plurima ac insignia descripsit epygramata que Ieronimi presbiteri, uiri sanctissimi, temporibus - ut ipse testatur - stabant in pretio. Numquid autem in posteriora deuenerint secula, non satis certum habeo.
+
+O femineum decus neglexisse muliebria et studiis maximorum uatum applicuisse ingenium! Uerecundentur segnes et de se ipsis misere diffidentes; que, quasi in ocium et thalamis nate sint, sibi ipsis suadent se, nisi ad amplexus hominum et filios concipiendos alendosque utiles esse, cum omnia que gloriosos homines faciunt, si studiis insudare uelint, habeant cum eis comunia. Potuit hec nature non abiectis uiribus, ingenio et uigiliis femineum superasse sexum, et sibi honesto labore perpetuum quesisse nomen: nec quippe gregarium, sed quod estat paucis etiam uiris rarissimum et excellens.
+
+Mariannes hebrea femina, genere quam uiro felicior, Aristoboli Iudeorum regis, ex Alexandra regina, Hyrcani regis filia, genita fuit, tante tanque inuise pulchritudinis clara ut, non solum eo tempore ceteras formositate feminas anteire crederetur, sed celestis arbitraretur ymago potius quam mortalis. Nec credulitati huic Marci Antonii triumuiri testimonium defuit. Erat autem Marianni frater ex eisdem parentibus, nomine Aristobolus, eque secum pulchritudinis et etatis. Cui cum Alexandra mater, defuncto Aristobolo genitore, principatum dari sacerdotii ab Herode, Mariannis uiro atque rege, summopere cuperet atque procuraret, Gellii amici suasione, amborum effigies optimi pictoris artificio in tabula delinitas, ad Antonium triumuirum, extreme luxurie hominem, ad eius in se excitandam libidinem et per consequens in desiderium suum trahendum, in Egyptom usque transmissas aiunt. Quam cum uidisset Antonius, primo in admirationem longiusculam constitit, deinde dixisse asserunt hos, quantum ad formositatem, profecto dei filios esse et subsequenter iuramento firmasse, se nunquam aut usquam, nedom pulchriores, sed nec similes aspexisse.
+
+Sed ad Mariannem solam redeandum. Hec quidem, etsi inaudita pulchritudine fuerit insignis, animi tamen ingenti fortitudine longe magis emicuit. Que cum ad nubilem deuenisset etatem, infausto omine Herodi Antipatris Iudeorum regi nupta est; et maximo infortunio suo, summe ob eius uenustatem ab eodem dilecta. Qui cum gloriaretur plurimum se solum orbe toto possessorem pulchritudinis diuine, in tam grandem animi curam lapsus est, ne quis alter in hoc sibi posset equari, ut timere ceperit ne sibi superstes euaderet Mariannes. Ad quod euitandum, primo dum uocatus in Egyptum ad Antonium esset iturus, causam dicturus super morte Aristoboli, fratris Mariannis a se occisi, et demum, Antonio mortuo, accessurus ad Octauianum Cesarem et purgaturus, si posset, quod amicus Antonii aduersus eum auxilia prestitisset, Cyprinne matri amicisque liquit ut, si quid in eum quod in mortem tenderet ab Antonio uel Cesare seu casu alie ageretur, Mariannem confestim occiderent.
+
+O ridenda, alias sagacissimi, regis insania ob alienum incertumque commodum ante uexari et inuidere post fatum! Quod occultissime factum fuerat resciuit tractu temporis Mariannes et cum iam ob Aristoboli indignam cedem in Herodem concepisset execrabile odium, arbitrata se ab Herode non, nisi propter pulchritudinis usum, diligi, comulauit iras, uitam suam his immerito ab eo damnatam egerrime ferens; et quamuis Alexandrum et Aristobolum, conspicuos pulchritudine pueros, ex eo enixa foret, in nullo potuit moderasse conceptom eoque, ferente impetu, delapsa est ut amanti uiro suum negaret concubitum et dum sperneret, quasi ueteris regie prosapie omnis in se resurgeret indoles, gesto quodam elato illius calcare conabatur potentiam, non uerita persepe dicere palam Herodem alienigenam non iudeum, nec regie prolis hominem; quin imo ignobilem et ydumeum, nec regia coniuge dignum, trucem insolentem infidum scelestumque et immanem beluam. Que etsi Herodes cum difficultate pateretur, tamen, amore prohibente, nil seuum audebat in illam. Tandem in peius procedentibus rebus, ut placet aliquibus, a Cyprinna Herodis matre et Salomine sorore, quibus summe grauis erat Mariannes, actum est ut a subornato ab eisdem pincerna Herodi accusaretur, quod eum conata sit exorare ut illi amatorium poculum, quod ipsa parauerat, propinaret, seu - ut uolunt alii - quod effigiem suam speciosissimam, non eo tempore quo premonstratum est, nec matris opere, sed motu suo, post conceptum in Herodem odium, ad Antonium, ut illum in sui desiderium prouocaret, et in Herodis odium transmisisset. Que cum crederet Herodes et Mariannis in se maliuolentia fidem faceret, irritatus et anxio furore succensus, cum amicis longa oratione conquestus est; eoque, eis suadentibus et Alexandra, Mariannis matre, ad eius gratiam promerendam, deductus est ut eam, tanquam in regiam maiestatem excidium molientem, capitali damnatam supplicio iuberet occidi. Que quidem tantum in se excitauit generosi animi ut, uilipensa morte, integro uultus sui seruato decore, nec ulla ex parte femineo ritu flexa et obiurgantem matrem tacita audiret et flentes ceteros, genis siccis, aspiceret et uti in triunphum letissimum non solum intrepida sed aspectu alacri, nullis pro salute sua porrectis precibus, iret in mortem eamque a carnifice, ut optatam, susciperet. Qua quidem tam immota securitate non solum efferati regis tristauit inuidiam, sed et plura suo nomini secula ausit quam mortalitati sue menses concessisse, lacrimis precibusque suis flexus, potuisset Herodes.
+
+Cleopatra egyptia femina, totius orbis fabula, etsi per multos medios reges a Ptholomeo macedone rege et Lagi filio, originem traheret et Ptholomei Dyonisii seu - ut aliis placet - Minei regis filia, ad imperandum, per nephas tamen, ipsi regno peruenerit, nulla fere, nisi hac et oris formositate uere claritatis nota, refulsit, cum e contrario auaritia crudelitate atque luxuria omni mundo conspicua facta sit. Nam, ut placet aliquibus, ut ab eiusdem dominii initio summamus exordium, Dyonisius seu Mineus, romani populi amicissimus, Iulii Cesaris consulato primo in mortem ueniens, signatis tabulis liquit ut filiorum natu maior, quem aliqui Lysaniam nominatum arbitrantur, sumpta in coniuge Cleopatra, ex filiabus etiam natu maiore, una, se mortuo, regnarent. Quod, eo quod familiarissima esset apud Egyptios turpitudo matres filiasque tantum a coniugiis exclusisse, executum est. Porro exurente Cleopatra regni libidine, ut non nullis uisum est, innocuum adolescentulum eundemque fratrem et uirum suum, quindecimum etatis annum agentem, ueneno assumpsit et sola regno potita est. Hinc asserunt, cum iam Pompeius magnus Asyam fere omnem occupasset armis, in Egyptum tendens, superstitem puerum mortuo subrogasse fratri eumque regem fecisse Egypti. Ex quo indignata Cleopatra aduersus eum arma corripuit et, sic se rebus habentibus, fuso apud Thesaliam Pompeio et a puero, rege a se facto, litore in egyptiaco ceso, adueniente post eum Cesare, ibidem bellum inter se gerentes inuenit. Quos dum ad causam dicendam se coram accersiri iussisset - ut de Ptholomeo iuuene sileamus - ultro erenata malitiis mulier Cleopatra, de se plurimum fidens, regiis insignita notis, accessit et auspicata sibi regnum si in suam lasciuiam domitorem orbis contraheret, cum formosissima esset et oculorum scintillantium arte atque oris facundia fere quos uellet caperet, paruo labore suo libidinosum principem in suum contubernium traxit pluresque noctes, medio Alexandrinorum in tumultu, cum eo comunes habuit, concepitque - ut fere omnibus placet - filium quem postmodum ex patris nomine Cesareonem nuncupauit.
+
+Tandem cum et Ptholomeus puer a Cesare dimissus in liberatorem suum inpulso suorum bella uertisset et ad Deltam Mitridati pergameno, in auxilium Cesaris uenienti, cum exercitu occurrisset ibique a Cesare, qui itinere alio illum preuenerat, superatus, fugam scapha temptaret et plurium irruentium pressa pondere mergeretur; et sic pacatis rebus, facta Alexandrinorum deditione, cum Cesar esset iturus in Pharnacem Ponti regem, qui Pompeio fauerat, quasi noctium exhibiturus Cleopatre premium ac eo etiam quod in fide mansisset, eidem nil aliud optanti regnum concessit Egypti, Arsinoe sorore deducta, ne forsan, ea duce, noui aliquid moliretur in eum. Sic iam scelere gemino adepta regnum Cleopatra, in uoluptates effusa suas, quasi scortum orientalium regum facta, auri et iocalium auida, non solum contubernales suos talium nudos arte sua liquit, uerum et templa sacrasque Egyptiorum edes uasis statuis thesaurisque to ceteris uacuas liquisse traditum est. Hinc occiso iam Cesare, et Bruto et Cassio superatis, eunti in Syriam Antonio obuia facta, impurum hominem pulchritudine sua et lasciuientibus oculis facile cepit et in amorem suum detinuit misere eoque deduxit ut, que fratrem ueneno necauerat, Antonii manu Arsinoem sororem, ad suspitionem regiminis amouendam omnem, in templo Dyane ephesie, quo salutem queritans infelix aufugerat, trucidari faceret, id adulteriorum suorum a nouo amasio loco primi muneris assumptura. Et cum iam scelesta mulier Antonii mores nouisset, uerita non est eidem postulare Syrie regnum et Arabie. Sane cum permaximum uideretur illi et incongruum nimis, ad satisfaciendum tamen desiderio amate mulieris, sortionculas ei ex utroque dedit, superadditis etiam ciuitatibus omnibus que intra Eleuterum flumen et Egyptum syriaco litori apposite sunt, Sydone et Tyro retentis. Que cum obtinuisset, Antonium in Armenos seu, ut uolunt alii, in Parthos euntem, ad Eufratem usque prosecuta, dum Egyptum per Syriam repeteret, ab Herode Antipatris, tunc Iudeorum rege, magnifice suscepta, non erubuit eidem per intermedios suum suadere concubitum, sibi, si annuisset, muneris loco, ludee subtractura regnum, quod ipse, Antonii opere, non diu ante susceperat. Uerum Herodes aduertens non solum ob Antonii reuerentiam abstinuit, quin imo ut illum a nota tam incestuose femine liberaret, ni dissuasissent amici, eam gladio occidere disposuerat. Cleopatra autem frustrata, quasi ob hoc moram traxisset, eidem locauit redditus Iericuntis, quo balsamum nascebatur, quod et ipsa postmodum in Babiloniam egyptiam transtulit, quo uiget usque in hodiernum, et inde, amplis ab Herode susceptis muneribus, in Egyptum rediit. Inde uero in fugam ex Parthis redeonti Antonio accersita occurrit. Qui quidem Antonius cum fraude Arthabazanem Armenie regem olim Tygranis filium cum filiis et satrapibus cepisset et thesauris permaximis spoliasset atque argentea catena uinctum traheret, ut auidam in suos amplexus prouocaret, effeminatus uenienti captiuum regem cum omni regio ornatu atque preda deiecit in gremium. Quo leta munere cupidissima mulier adeo blande flagrantem complexa est, ut, repudiata Octauia, Octauiani Cesaris sorore, illam totis affectibus sibi uxorem iungeret. Et ut arabicas unctiones et odoratos Sabee fumos et crapulas sinam, cum magnificis assidue saginaretur ingluuiosus homo epulis, in uerba uenit, quasi Cleopatre conuiuia extollere uellet, quid magnificentie cotidianis cenis posset apponi. Cui respondit lasciua mulier se cena una centies, si uelit, sextertium absumpturam. Quod cum minime fieri posse arbitraretur Antonius, tamen uidendi auidus atque ligurriendi, fecere periculum, sumpto Lucio Planco iudicis loco. Que postero die dum non excessisset eduliorum consuetudinem et iam sponsionem irrideret Antonius, iussit Cleopatra ministris ut secundam mensam afferrent illico. Qui premoniti nil aliud quam uas unum aceti acerrimi attulere. Ipsa autem confestim ex altera aurium unionem inexcogitati pretii, quem, ornamenti loco, orientalium more, gestabat, summens, aceto dissoluit et liquefactum absorbuit; et cum ad alium, quem altera in auricula eque carum gerebat, iam manus apponeret, illud idem factura, extemplo Lucius Plancus uictum esse Antonium protulit; et sic secundus seruatus est, uictrice regina. Qui quidem postea diuisus Romam in Pantheonem delatus, auribus Ueneris appositus est, diu postmodum dimidie Cleopatre cene perhibens testimonium prospectantibus.
+
+Ceterum cum insatiabilis mulieris in dies regnorum auiditas augeretur, ut omnia complecterentur in unum, temulento Antonio, et forsan a tam egregia cena surgenti, romanum postulauit imperium, quasi in manibus posse concedere fuisset Antonii; quod ipse, minime sui compos, minus oportune, suis romanisque pensatis uiribus, se daturum spopondit.
+
+O bone Deus, quam grandis poscentis audacia nec minor spondentis stultitia! O liberalis homo! Tot seculis, tanta cum difficultate, sanguine fuso et in morte tot insignium uirorum, tot etiam populorum, tot egregiis operibus, tot bellis uixdum quesitum imperium, postulanti mulieri, non aliter quam domuncule unius dominium, inconsulte, quasi euestigio daturus, concessit.
+
+Sed quid? Iam ob repudium Octauie belli seminarium inter Octauianum et Antonium uidebatur iniectum et ob id actum est ut, congregatis ex utraque parte copus, iretur in illud. Uerum Antonius cum Cleopatra, ornata purpureis uelis et auro classe, processere in Epyrum, ubi, cum obuiis hostibus inita pugna terrestri, cessere uicti et in classem se recipientes Antoniani in Actium rediere, experturi naualis belli fortunam. Aduersus quos Octauianus, cum Agrippa genero factus obuius, ingenti cum classe mira audacia eos aggressus est et susceptus acriter tenuit aliquandiu mars dubius pugnam in pendulo. Tandem cum subcumbere uiderentur Antoniani, prima omnium insolens Cleopatra, cum aurea qua uehebatur naui et sexaginta aliis fugam cepit. Quam extemplo Antonius, deiectis e pretoriana insignibus, secutus est; et in Egyptum redeuntes incassum uires suas ad defensionem regni, transmissis comunibus filiis ad Rubrum mare, disposuerunt. Nam uictor Octauianus secutus eos pluribus secundis preliis uires exinaniuit eorum. A quibus cum sere pacis conditiones peterentur nec obtinerentur, desperans Antonius, ut non nulli uolunt, mausoleum regum intrans, sese gladio interemit. Capta uero Alexandria, cum Cleopatra ingenio ueteri in uanum tentasset, uti iam dudum Cesarem et Antonium illexerat in concupiscentiam suam, sic et iuuenem Octauianum illicere, indignans cum audisset se seruari triunpho atque de salute desperans, regiis ornata, Antonium suum secuta est; et secus eum posita, adapertis brachiorum uenis ypnales serpentes uulneribus moritura apposuit. Aiunt quidem hos somno mortem inferre. In quo resoluta, auaritie lasciuie atque uite finem sumpsit infelix, Octauiano conante, Psillis uulneribus uenenatis admotis, illam in uitam reseruare si posset.
+
+Sunt tamen alii eam ante premortuam et alio mortis genere dicentes. Aiunt enim Antonium timuisse apparatu attici belli gratificationem Cleopatre et ob id nec pocula nec cibos, nisi pregustatos, assummere assueuisse. Quod cum aduertisset Cleopatra, ad fidem suam erga eum purgandam pridianis floribus, quibus coronas ornauerat, ueneno perlitis capitique suo impositis, in ludum traxit Antonium et procedente hilaritate inuitauit eundem ut coronas biberent; et in sciphum dimissis floribus cum haurire uoluisset Antooius, manu a Cleopatra prohibitus est, ea dicente: - Antoni dilectissime, ego illa sum Cleopatra quam nouis et insuetis pregustationibus tibi suspectam ostendis; et ob id, si pati possem, ut biberes et occasio data et ratio est -. Tandem cum fraudem, ea monstrante, nouisset Antonius, eam in custodiam deductam, poculum, quod ne biberet prohibuerat, exhaurire coegit et sic illam exanimatam uolunt.
+
+Prior uulgatior est opinio, cui additur ab Octauiano compleri iussum monumentum quod Antonius incipi fecerat et Cleopatra, eosque simul in eodem tumulari.
+
+Antonia minor clarissime uiduitatis exemplum indelebile posteritati reliquit. Hec etenim Marci Antonii triumuiri ex Octauia - ut creditur - filia fuit et ideo minor cognominata quia illi soror esset natu maior et eodem nomine nuncupata. Nupsit quidem Druso (Tyberii Neronis fratri et Octauiani Augusti priuigno, et ex eo peperit Germanicum atque Claudium, postea Augustum, et Liuillam), qui dum germanice expeditioni uacaret - ut quidam arbitrantur - Tyberii fratris sui opere ueneno periit. Cuius post mortem cum etate florida atque conspicua formositate uireret, rata satis honeste mulieri nupsisse semel, a nemine potuit ad secundas nuptias prouocari, quin imo reliquum uite spatium sub Liuia socru intra limites cubiculi uiri sui adeo caste, adeo sancte transegit, ut preteritarum omnium matronarum laudes uiduitate celebri superaret.
+
+Equidem inter Cincinnatos Fabritios Curiosque et Lucretias atque Sulpitias sanctissimum splendidumque est, etiam prouectis etate mulieribus et Catonum filiabus, absque lasciuie nota duxisse uitam et laude plurima extollendam. Quod si sic est, quibus prosequemur preconiis iuuenem pulcritudine insignem et Marci Antonii, spurcissimi hominis filiam, non in siluis et solitudinibus, sed inter imperialia ocia atque delicias, inter Iuliam Octauiani filiam et Iuliam Marci Agrippe, libidinis et lasciuie feruentissimos ignes, inter Marci Antonii genitoris sui atque Tyberii, postea principis, obscenitates et dedecora in patria, olim frugi, nunc turpitudinibus omnibus dedita, inter mille concupiscientiarum exempla, constanti animo et forti pectore castimoniam, non per tempusculum et in spem futuri coniugii, sed uirtuti obsequentem, in senectutem et mortem usque, seruantem? Edepol nil dignum satis relictum est uerbis, considerationi forsan aliquid superextat; quod quidem, quia uires excedit scribentium, considerandum et merita consideratione extollendum satis sit sacris ingeniis reliquisse.
+
+Agrippina Marci Agrippe ex Iulia, Octauiani Cesaris filia, genita fuit, esto Gaius Caligula, eiusdem Agrippine filius, iam orbis princeps, abhorrens Agrippe aui materni rusticitatem, diceret eam non ex Agrippa, sed ex stupro Octauiani, in Iuliam filiam perpetrato, fuisse progenitam; stolide credi cupiens se nobiliorem ex tam incestuose concepta matre natum, quam ex ignobili patre, sacrata lege suscepta. Sed cuiuscunque fuerit filia, Germanico sue etati insigni iuueni et plurimum rei publice oportuno ac Tyberii Cesaris Augusti filio adoptiuo, nupta est; satis ob hoc fulgida, sed fulgidior quod insolentissimi principis obstinato proposito retudisset perfidiam. Hec cum ex Germanico uiro suo tres iam enixa fuisset mares, ex quibus unus Gaius Caligula, qui postmodum rebus prefuit, et totidem eque femellas, ex quibus Agrippina Neronis Cesaris mater, cum opere Tyberii patris - ut pro comperto habitum est - ueneno sublatum egre ferret et femineo ritu plangore plurimo celeberrimi iuuenis uiri sui necem defleret, in Tyberii odium incidit adeo ut ab eodem, eam brachio tenente et obiurgationibus in fletum usque infestante, quod nimium ferret inpatienter se rebus principari non posse, et pluribus deinde in processu lacessitam apud senatum criminationibus custodiri iussit insontem. Porro egregia mulier indignum rata quod in se agebatur a Cesare, morte fastidia stomachosi principis effugere aut finire disposuit. Que cum aliter satis commode non daretur, fame generoso animo accersire statuit et confestim a quocunque cibo abstinere cepit. Quod cum esset relatum Tyberio et aduertisset ignauus homo quo ieiunium tenderet mulieris, ne tam certa uia tanque breui spatio sese suis subtraheret iniuriis, nil proficientibus minis aut uerberibus ut cibum caperet, eousque, ne sibi auferretur seuiendi in eam materia, deductus est ut cibum gucturi eius uiolenter impingi faceret, ut quocunque modo stomacho fuisset iniectus, alimenta nolenti prestaret. Agrippina uero, quanto magis exacerbabatur iniuriis, tanto acrioris efficiebatur propositi; et incepto perseuerans scelesti principis insolentiam moriens superauit, ostendens, cum multos posset facile, dum uellet, occidere, unum solum mori uolentem totis sui dominii uiribus uiuum seruare non posse. Qua quidem morte, etsi plurimum glorie sibi apud suos quesiuerit Agrippina, Tyberio tamen longe amplius ignominie liquit.
+
+Paulina romana mulier quadam ridicula simplicitate sua fere indelebile nomen consecuta est. Hec, Tyberio Cesare Augusto imperante, uti pre ceteris matronis formositate oris et corporis uenustate habebatur insignis, sic nupta inclite pudicitie specimen reputabatur a cunctis nec aliud, preter uirum, studio curabat precipuo, quam ut Anubi Egyptiorum deo, quem tota ueneratione colebat, obsequi posset et eius promereri gratiam. Sane cum ubique a iuuenibus speciose amentur et he potissime quibus est solers castimonie cura, pulchritudinis huius iuuenis unus romanus, cui Mundus nomen erat, eam inpense, nune oculis gestibus facetiis, nunc promissionibus atque muneribus, nunc precibus et blanditiis sollicitare ceperat, si forte posset obtinere quod ardenter optabat. Sed omnia frustra: castissima mulier soli uiro dicata, amantis cuncta sinebat in auras. Qui dum ceptis insisteret aduerteretque aperto calle sibi mulieris constantia uiam prerigi, in fraudes uertit ingenium. Consueuerat autem Paulina Ysidis templum singulis diebus uisitare sacrisque continuis placare Anubem. Quod cum nouisset iuuenis, amore ostendente, dolum inauditum excogitauit; et ratus Anubis sacerdotes uotis suis plurimum posse conferre, eos adiuit illosque amplissimis donis in suam deduxit sententiam; actumque est, eo premonstrante, ut ex eis senectute uenerabilior, uenienti more solito Pauline placida uoce diceret noctu ad se uenisse Anubem eique iussisse ut eidem diceret se deuotione sua delectatum plurimum seque eo in templo per quietem eius desiderare colloquium. Que cum audisset Paulina ob sanctitatem suam hoc contingere arbitrata, in immensum ex dictis gloriata secum est; adeoque uera credidit uti a deo Anube auribus suis percepisset ipsa mandata uiroque suo retulit omnia. Qui stolidior coniuge, annuit petenti ut pernoctaret in templo. Stratur ergo ede in sacra, ignaris omnibus, preter eam et sacerdotes, lectus deo dignus; et tenebris in terram obumbrantibus, intrat Paulina locum arbitrisque remotis, post orationem et sacra, deum expectatura lectum adit. Cui iam soporate Mundus, a sacerdotibus intromissus et ex composito ornato Anubis tectus, affuit; et cupidus amate a se mulieris ruit in oscula iubetque excusse somno atque obstupescenti bono animo esse; se Anubem a se tam diu ueneratum fore, e celo suis precibus atque deuotione lapsum et in eius uenisse concubitum ut ex se eaque similis gigneretur deus. Que ante alia petiit ab amasio deo numquid superi aut possent aut consueuissent misceri mortalibus. Cuieuestigio Mundus respondit posse, Iouemque per tegulas in gremium Danis lapsum, dedit exemplum, et ex eo accubitu genuisse Perseum, qui postmodum in celum assumptus est. Quibus auditis Paulina letabunda petito annuit: intrat Mundus nudus pro Anube lectum et amplexu coituque fruitur optato. Sed cum iam nox iret in diem, abiens luse dixit eam filium concepisse. Mane autem facto, sublato e templo a sacerdotibus lecto, Paulina uiro que acta sunt retulit. Credidit insulsus homo et applausit coniugi enixure deum; nec dubium quin ab ambobus fuisset expectatum pariendi tempus, ni iuuenis ardens nimium minus caute dolum aperuisset. Is quidem forte conscius eam auide in amplexus et coitum uenisse, arbitratus, si prostratam a se ingenio suo eius ostendisset pudicitiam, flexibilem magis et auidam eque noctis futuram; et sic faciliori uia iterum et sepius in concupitos posse redire amplexus, eunti ad templum Pauline factus est obuius dixitque uoce submissa: - Beata, inquam, es Paulina, cum ex me Anube deo conceperis -. Uerum longe aliter quam arbitraretur successit ex uerbo. Nam cum obstupuisset Paulina et in mentem ex gestis auditisque reuocasset plurima, confestim fraudem sensit et turbata se ad uirum retulit eique Mundi atque sacerdotum dolum, ut ipsa percipiebat, aperuit. Ex quo subsecutum est ut uir conquereretur Tyberio; a quo, comperta fraude, actum est ut sacerdotes afficerentur supplicio et Mundus multaretur exilio et lusa Paulina in romani uulgi uerteretur fabulam: clarior simplicitate sua et Mundi fraude facta, quam ex Anubis deuotione et seruata castimonia tam solerter.
+
+Agrippina Neronis Cesaris mater genere, consanguinitate, imperio et monstruositate filii ac sua non minus quam claris facinoribus emicuit.
+
+Hec etenim Germanici Cesaris, optimi atque laudande indolis iuuenis, ex Agrippina superiori filia fuit, uocata Iulia Agrippina et Gaii Caligule principis soror nupsitque Gneo Domitio, homini ex Enobardorum familia fastidiosissimo atque graui, ex quo Neronem, insignem toto orbi beluam, premissis ex utero pedibus, peperit. Uerum Domitio intercutis morbo assumpto, Nerone adhuc paruulo, cum formossima esset, Gaius frater eius, homo spurcissimus, turpi stupro ea abusus est; et sublimatus in principem, seu minus eius mores approbans, eo quod se Lepido dominii spe miscuerit, seu emuli alicuius inpulsu, eam fere bonis omnibus priuatam, relegauit in insulam. Quo tandem a militibus suis trucidato eique Claudio substituto, ab eodem reuocata est. Que tractu temporis, cum audisset Ualeriam Messalinam, uariis agentibus meritis, confossam, spem euestigio intrauit sibi natoque potiundi orbis imperii; et celibem principem, esto Germanici patris sui fuisset frater, decora pulchritudine sua, aduersus Lolliam Paulinam, opitulante Calixto liberto, et Eliam Petinam, Narcisso fauente, opere Pallantis, Claudium in pregrande nuptiarum suarum desiderium traxit. Sed obstare uoto uidebatur honestas eo quod illi neptis esset ex fratre. Uerum oratione Uitellii subornati, actum est ut in desiderium suum cogeretur precibus senatorum, eoque orante fieret a senatu decretum quo prestaretur patruos posse neptes inducere. Et sic Agrippina, uolente Claudio et orante senatu, eius uenit in nuptias. Que tandem Augusta dicta est et carpento in Capitolium ferebatur, solis sacerdotibus ante concessum, et in aduersos sibi seuire cepit suppliciis. Demum cum astutissima esset mulier, tempore captato, quanquam utriusque sexus filii essent Claudio, eum induxit, suadente illi Memmio Pollione, tune consule, et urgente plurimum Pallante liberto, qui ob stuprum Agrippine summe fautor erat, ut Neronem priuignum in filium adoptaret, quod ante in familia Claudiorum factum nemo meminerat; eique Octauiam, quam ex Messalina susceperat, et que Lucio Sylano nobili iuueni desponsata fuerat, sponderet in coniugem. Quibus obtentis, rata in casses beluam incidisse, non tantum Claudii assiduarum ingurgitationum affecta tedio, quantum ne ante patris mortem Britannicus Claudii filius in etatem solidam deueniret exterrita, Narcisso etiam pro Britannico multa perorante, quasi proposito suo futurum obicem arbitrata, in mortem Claudii facinus exitiale commenta est.
+
+Delectabatur quidem Claudius boletis plurimum illosque cibum dicebat deorum et ideo absque semine sua nasci sponte. Quod cum aduertisset Agrippina, studiose coctos infecit ueneno eosque, secundum quosdam, ipsa apposuit temulento. Alii uero dicunt epulanti in arce cum sacerdotibus per Alotum spadonem pregustatorem suum ab Agrippina corruptum appositos. Uerum cum uomitu et alui solutione uideretur salus Claudii secutura, opere Xenophontis medici illitis ueneno pennis ad uomitum continuandum porrectis, eo itum est quo cupiebat uxor. Ipse tandem in cubiculum reductus, ignaris omnibus preter Agrippinam, mortuus est. Cuius quidem mors non ante ab Agrippina palam nuntiata est quam, amicorum suffragio, omisso Britannico tanquam iuniore, Nero iam pubescens sublimaretur in principem. Quod adeo gratum fuit Neroni ut matrem illico, tanquam bene meritam, in cunctis, tam publicis quam priuatis, preponeret uidereturque sibi titulum, matri uero principatum sumpsisse. Et sic especula romani principatus Agrippina toto effulsit orbi. Ceterum splendor iste tam grandis turpi macula labefactatus est; nam cede plurium atque exiliis aliquandiu debachata est. Preterea creditum fuit, ea patiente, preter naturalem et debitam dilectionem in matrem, amore illecebri a filio fuisse dilectam, cum is meretricem ei persimilem inter pellices assumpsisset et concubitum testarentur persepe macule uestibus iniecte, quotiens cum eo lectica delata est; dato uelint alii eam in facinus hoc filium attraxisse, desiderio recuperandi dominii a quo deiecta uidebatur, eo quod in Neronem quibusdam ex causis multum oblocuta fuerat; quod firmari uolunt ob id quod de cetero Nero sit assuetus fugere eius contubernium et solitudines collocutionum.
+
+Attamen que patruum in coniugium suum allexerat, boleto peremerat, ineptum iuuenem fraudibus et uiolentia sublimarat imperio, in detestabilem, quanquam meritam, mortem deducta est. Nam cum in multis filio grauis esset, eius meruit odium ex quo omni honore et augustali maiestate ab eo priuata est. Que indignans et femineo irritata furore, eidem, uti procurauerat, sic se subrepturam imperium minata est. Quibus exterritus Nero, cum eam et oculatam nimium nosceret et ob memoriam Germanici patris amicorum subsidiis plenam, ueneno ter illam surripere conatus est. Sed discreta mulier antidotis offensam uitauit. Demum cum et laqueos ceteros, quos in necem eius tetenderat, uitasset, intellexit Nero cautiori fraude agendum fore eique exposcenti ab Aniceto prefecto classis apud Misenum olim a pueritia nutritore suo, ostensum est nauim posse componi fragilem in qua suscepta Agrippina doli ignara periclitari posset.
+
+Quod cum Neroni placuisset, eam ab Antio uenientem, quasi preteritorum odiorum penitens, ficta filiali affectione, suscepit in ulnis et usque domum prosecutus est. Inde apparata naui in suam pernitiem, ad cenam itura illam conscendit, comitantibus Creperio Gallo et Acerronia libertis; eisque per noctem nauigantibus dato signo a consciis, cecidit tectum nauis plurimo plumbo graue et oppressit Creperium. Deinde nautis agentibus ut tranquillo mari nauis uerteretur in latus, auxilia Acerronia inuocante, contis remisque occisa est et Agrippina, humero saucia et in mare tandem deiecta, a litoralibus suffragantibus in Lucrinum lacum uillamque suam deducta est. Inde, ea iubente, ab Agerino liberto Neroni quoniam euasisset nuntiatum est; qui detineri illum iussit, quasi saluti sue insidiaturus uenisset, missique sont Anicetus et Herculius tetrarcus et Obarius centurio classiarius ut illam perimerent. Et cum esset ab Aniceto circundata domus et ancillula, qua sola sotiata erat, Agrippina fugisset, introgressi ministri ad eam, primus Herculeus caput eius fuste percussit; inde cum ipsa cerneret centurionem ferrum in mortem eius expedientem, protenso utero clamauit ut uentrem ferirent. Et sic occisa nocte eadem cremata est et uilibus obsequiis terra contecta, leuem demum tumulum in uia prope Misenum et Cesaris Iulii uillam eidem apponentibus.
+
+Alii uolunt a Nerone conspectam post cedem et ex membris aliqua ab eodem damnata, aliqua laudata, et demum sepultam.
+
+Epycaris extera potius quam romana creditur femina, nec tantum ullo generis fulgore conspicua, sed a liberto genita patre libertina mulier fuit; et, quod longe turpius est, nullis delectata bonis artibus; circa tamen uite exitum, sibi generosum fuisse animum patefecit uirili robore. Crescentibus quidem apud Romanos et Ytalos omnes Neronis, Romanorum principis, insolentiis lasciuiisque, eo itum est ut, Lucio Pisone principe, in eum non nulli senatorum aliorumque ciuium conspirarent, dumque rem in finem trahere uariis temptarent colloquiis, quo pacto nescio, sed in notitiam Epycaris predicte deuenere omnia et coniuratorum nomina.
+
+Uerum cum iudicio suo nimium protraheretur opus, quasi tedio affecta, in Campaniam secessit; et dum apud Puteolos forte resideret, ne tempus sineret abire uacuum, Uolusium Proculum chynolarcem classisque romane prefectum et olim Agrippine interfectorem conuenit, rata multum emolumenti addere coniurationi si eum trahere posset in partes; et ostensis longo ordine Neronis flagitiis fastidiis ineptisque moribus et insolentiis et inde eius in eum ingratitudine, quod ob tam grande facinus, Agrippine scilicet cedis, in re nulla, tanquam bene de se meritum promouisset, coniurationem aperuit totisque uiribus conata est eum coniuratis addere sotium. Sed longe aliter quam arbitraretur Epycaris secutum est. Nam Uolusius experturus numquid obsequiis in se principis gratiam Rectere posset, quam cito illi Cesaris copia concessa est, Epycaris dicta reserauit omnia, esto non egerit quod rebatur; nam ambiguo adhuc homini astuta mulier nullum cospirantium nomen ediderat. Ea autem accita, fieri non potuit ut ex rogatis quicquam aperiret rogantibus. Tandem cum seruaretur sub custode, coniuratione per coniuratos ipsos casu patefacta, iterum in examen reuocata, quasi suppliciorum hominibus inpatientior, facilius ab ea quod optabatur extorqueri posset, post longos cruciatus, carnificibus etiam inferentibus ultro, ne superari uiderentur a femina, nullum constantissimi pectoris reserauit archanum. Tandem in diem reseruata posterum, cum pedibus ire non posset, timens si tertio uocaretur non posse subsistere, solutam pectori fasciam arcui selle, qua uehebatur, implicuit et facto laqueo gucturi iniecit suo et, cum omnem illi corporis dimisisset molem, ne conspiratis obesset, uiolentam sibi mortem consciuit, ueteri frustrato prouerbio, quo docemur tacere quod nesciunt mulieres; et sic Neronem uacuum trepidumque reliquit.
+
+Quod quidem, etsi maximum uideatur in femina, longe tamen spectabilius est, si spectetur eiusdem coniurationis egregiorum hominum inconstantia, quorum, aliunde quam ab Epycari cognitorum, nemo tam robuste iuuentutis fuit qui, nedum pati pro salute propria, quod pro aliena femina passa est, sed nec audire tormentorum nomina pateretur, quin imo percontanti confestim que nouerat de conspiratione narraret. Et sic nemo sibi amicisque pepercit, cum cunctis, nisi sibi, femina pepercisset inclita.
+
+Oberrare crederem naturam rerum aliquando, dum mentem mortalium corporibus nectit, illam scilicet pectori infundendo femineo quam uirili immisisse crediderat. Sed cum Deus ipse dator talium sit, eum circa opus suum dormitari nephas est credere. Summamus ergo perfectas omnes arbitrandum est; numquid tamen seruemus, ipsum indicat opus. Erubescendum nempe hominibus reor dum, nedum a lasciua femina, sed etiam a constantissima quacunque laborum tolerantia uincuntur. Nam si preualemus sexu, cur non ut et fortitudine preualeamus decens est? Quod si non sit, cum ipsis effeminati, iure de moribus transegisse uidemur.
+
+Pompeia Paulina Lucii Annei Senece, preceptoris Neronis, inclita fuit coniunx; utrum autem romana an alienigena fuerit, legisse non recolo. Attamen, dum spiritus eius generositatem intueor, credidisse malim romanam fuisse potius quam forensem. Cuius etsi certa careamus origine, certissimo tamen piissimi eius amoris in uirum exemplo illustrium uirorum testimonio non caremus. Credidere quidem ex honestissimis illius eui hominibus quam plurimi seuitia Neronis potius quam crimine Senece eum Senecam, senem atque celeberrimum uirum, pisoniane coniurationis labe notatum, si labes iure dici potest in tyramnum agere quid aduersum. Qua sub umbra, ob uetus, imo ob innatum in uirtutes odium, ab ipso Nerone seuiendi in Senecam uia comperta est; esto arbitrati quidam sint, inpulso Poppee atque Tigillini, unicum imperatori crudelitatis consilium, eo itum sit ut indiceretur per centurionem Senece ut sibi mortem deligeret. Quem, cum se ad executionem accingentem uidisset Paulina, sepositis consolatoriis uiri ad uitam blanditiis, quibus hortabatur, castissimi amoris inpulsu mortem, et illud idem mortis genus, forti animo capessere una cum coniuge disposuit, ut quos iunctos honesta uita tenuerat, iunctos mors una dissolueret. Et cum impauida tepentem intrasset aquam, et eadem hora cum uiro, ad effundendum spiritum, uenas aperuisset, iussu principis, cuius in eam nullum erat particulare odium, ad opprimendam paululum infamiam innate crudelitatis, renitens a seruis morti subtracta est. Uerum non adeo cito sanguis consistere coactus est, quin pallore perpetuo testaretur mulier optima plurimum uitalis spiritus emisisse cum uiro. Tandem, cum paucis annis uiri memoriam laudabili uiduitate seruasset, cum aliter non posset, nomine saltem Senece coniunx clausit diem.
+
+Quid, preter amoris dulcedinem et conspicuum pietatis insigne ac uenerabile sacrum coniugii, suasisse potuisset mulieri optime malle honeste, si potuisset, cum sene coniuge mori, quam uitam, ut plurimum faciunt femine, secundis nuptiis non absque erubescentia ineundis, seruare?
+
+Etenim, in maximum matronalis pudicitie dedecus, non nullis his diebus, non dicam secundum aut tertium quod omnibus fere comune est - sed sextum, septimum et octauum, si casus emerserit, inire connubium adeo familiare est et nouorum uirorum thalamis inferre faces, ut uideantur morem meretriculis abstulisse, quibus consuetudo est nouos sepissime mutare concubitus, nec alio subeunt uultu iugalia sepius iterata iura, quam si persanctissimum honestati prestarent obsequium.
+
+Equidem non satis certum est an ex lupanari cellula an ex premortui uiri thalamo tales exire dicende sint; nec dubitem suspicandum quis agat aut inhonestius intrans, aut stultius introducens. Heu miseri, quo nostri corruere mores? Consueuere ueteres, quibus erat pronus in sanctitatem animus, ignominiosum arbitrari, nedum septimas, sed secundas inisse nuptias; nec posse de cetero tales honestis iure misceri matronis. Hodierne longe aliter; nam libidinosam pruriginem reticentes suam, formosiores carioresque se existimantes quoniam crebris sponsalitiis, uiduitatis superata fortuna, totiens placuerint maritis uariis.
+
+Sabina Poppea romana et illustris fuit femina, T.Ollii, non equidem extreme nobilitatis uiri, filia, quanquam non ex eo nomen sumpserit, sed a materno auo Poppeo Sabino uiro inclito, atque triunphalis decoris et consolatu insigni; nec ille cetere muliebres defuissent dotes si honestos affuisset animus.
+
+Fuit enim formositatis inuise et matri, suis annis ceteras Romanas pulchritudine excedenti, persimilis. Preterea erat illi sermo blandus et laudabili sonorus dulcedine, ingenium egregium atque uersatile, si eo honestis artibus fuisset usa; mosque illi fuit assiduus palam modestiam preferre, clam autem uti lasciuia, comune mulierum crimen; et cum illi rarus esset in publicum egressus, arte tamen non caruit. Nam, cum intellexisset callida mulier intuitu oris sui multitudinem et primores potissime delectari, semper eius parte uelata egressa est, non quidem ut absconderet quod concupisci desiderabat, uerum ne intuentium oculos liberali nimium demonstratione satiaret, sed potius quod occultauerat uelo uidendi desiderium linqueret. Et ne per mores omnes suos discurram, cum nunquam fame parceret, eo libidinem flectebat suam quo paratior ostendebatur utilitas, nullum faciens inter maritos mechosque discrimen. His insignita notis femina obsequentem satis fortunam habuit. Nam, cum sibi abunde facultates ad gloriam generis sustinendam suppeterent, primo Rufo Crispo romano equiti nupsit. Et cum iam ex eo peperisset filium, suggestu Othonis, iuuentute luxuque ualentis, potentisque Neronis contubernio, eidem adhesit adultera, nec diu et coniunx effecta est. Sane is, seu amoris feruore minus cautus, seu iam nequiens petulce mulieris tolerare mores et ob id eam in Neronis concupiscentiam trahere conaretur, seu, sic exigente fortuna Poppee, ex conuiuio Cesaris surgens auditus dictitare consueuerat se ad illam rediturum cui a superis omnis penitus fuisset concessa nobilitas elegantia morum et diuina formositas, in qua consisterent omnium uota mortalium atque gaudia uoluptatesque felicium. Quibus facile irritata Neronis libido, adinuenta non longa cunctatione per intermedios adeundi uia, in amplexus principis uolens cupiensque deuenit. Nec multum distulit, et artificiosis femine delinimentis adeo irretitus est Nero, ut arbitraretur ea esse uerissima que dictitare consueuerat Otho. Quod cum nosceret sagacissima mulier, dissimulans quod optabat, captato tempore, fictis perfusa lacrimis, aiebat aliquando se amorem suum omnino quo cupiebat inferre non posse, cum et ipsa Othoni coniugali iure obnoxia esset et principem teneri gratia Attis ancillule pelicis aduertebat. Ex quibus secutum est ut Otho, sub specie honoris amotus, prefectus Lusitanie prouincie micteretur et Attis excluderetur omnino. Inde in Agrippinam principis matrem inuehi cepit Poppea, dicens aliquando principem, nedum imperio, sed nec libertate gaudere, eum esse pupillum, et tutricis arbitrio trahi. Quibus obstante nemine, ob odium fere omnium in superbiam Agrippine, actum est ut Neronis iussu misera mater uiolenta morte subtraheretur et paulatim subtraherentur emuli plures, Tigillino opitulante castrorum prefecto. Tandem cum principem in sui dilectionem ardentissimum cerneret, et obstacula desiderii sui cuncta fore sublata, in coniugium Neronis explicare retia cepit; et cum illi iam peperisset filiam unicam, Memmio Regulo et Uirginio Rufo consulibus, quam summo cum gaudio Nero susceperat, eamque Augustam Poppeam nuncuparat, iam audaci oratione instare cepit, dicens nemini geminam concessisse noctem quin euestigio sequeretur connubium, neque se fore degenerem, et fecunditate uteri atque formositate corporis imperatoris mereri nuptias; et cum iam flagrantem principem in desiderium traxisset connubii, primo Octauia coniunx, olim Claudii Cesaris filia, in Pandateriam insulam innocua relegata est; et demum, uigesimo etatis sue anno, inpulsu Poppee, Nerone mandante, occisa, et Poppea Cesari iuncta coniugio. Sed non diu longis artibus quesito atque potito culmine gauisa est. Nam, pregnans iterum facta, fortuita Neronis ira calce percussa, diem obiit. Cuius aboleri corpus igne romano more Nero prohibuit, sed exterorum regum ritu magnifica exequiarum pompa deferri publice iussit, illudque refertum odoribus Iuliorum tumulo condi. Ipse autem pro rostris illam, et potissime formositatis precipue, longa et accurata oratione laudauit, non nulla fortune seu nature dona, quibus insignita erat, loco clarissimarum uirtutum illi attribuens.
+
+Erat michi inter has Poppee fortunas quid dicerem in molliciem nimiam, in blanditias petulantiam lacrimasque mulierum, certissimum atque perniciosissimum uirus credentium animorum. Sed ne uiderer satyram potius quam hystoriam recitasse, omictendum censui.
+
+Triaria, mulier nullo alio sui generis splendore cognita, nisi quia Lucii Uitellii, fratris Auli Uitellii, Romanorum principis, coniunx fuit: Cuius seu ob feruidum in uirum amorem, seu ob insitam animo natura atrocitatem, tanta fuit ferocitas, quod ob aduersum muliebribus morem memoratu digna uisa sit.
+
+Discordantibus igitur ob principatum Uitellio Cesare atque Uespasiano, actum est ut, cum intrassent Tarracinam, Uolscorum oppidum, non nulli gladiatores sub Iuliano quodam duce, et remiges etiam plures romane classis, haud longe a Circeo monte sub Apollenario prefecto morantis, et ab his, cum Uespasiano sentientibus, per negligentiam et socordiam teneretur, serui cuiusdam indicio factum est ut nocte illam Lucius intraret. Qui dum in semisopitos arma arripientes hostes atque oppidanos infestos ferro seuiret, Triaria, que per noctem secuta uirum ciuitatem intrauerat, in coniugis uictoriam auida, accinta gladio et uitellianis immixta militibus, nunc huc nunc illuc, per medias noctis tenebras, inter clamores dissonos et discurrentia tela sanguinem morientiumque singultus extremos, nil militaris seueritatis omictendo, irruebat in miseros adeo ut, recuperato oppido, crudeliter nimium atque superbe in hostes egisse relatum sit.
+
+Ingentes in sano pectore coniugalis amoris sunt uires: nulla illis, dum modo uiri gloria extollatur, formido, nulla pietatis memoria, nulla feminei sexus erubescem tia, nulla temporum qualitatis existimatio. Potuit Triaria in decus uiri, omnia facili labore subire, que, nedum feminas, quibus, ut plurimum, mos est etiam diurno muris murmure in sinu coniugis exanimari, sed robustos iuuenes atque bellicosos horrore quandoque corripere. Et si tanto cum impetu se tulit hec in arma nocturna mulier, quis credet eam hoc tantum facinore fuisse conspicuam, cum non consueuerint, seu exitiose sint seu celebres, sole mortalium pectora subire uirtutes?
+
+Ego quidem reor, quanquam a memoria sublata sint, longe aliis meritis spectabilem fuisse Triariam.
+
+Proba, facto et nomine, literarum notitia, memoratu dignissima fuit femina; et, cum eius ignoretur nobilitas et origo, placet non nullis - et ex coniectura, credo - eam fuisse romanam (alii uero clarissimi uiri asserunt eam ex oppido Orti oriundam) et cuiusdam Adelphi coniugem et christianam religione.
+
+Hec igitur - sub quocunque preceptore factum sit - liberalibus artibus ualuisse liquido potest percipi. Uerum, inter alia eius studia, adeo peruigili cura uirgiliani carminis docta atque familiaris effecta est, ut, fere omne opere a se confecto teste, in conspectu et memoria semper habuisse uideatur. Que dum forsan aliquando perspicaciori animaduertentia legeret, in existimationem incidit ex illis omnem Testamenti Ueteris hystoriam et Noui seriem placido atque expedito et succipleno uersu posse describi. Non equidem admiratione caret tam sublimem considerationem muliebre subintrasse cerebrum, sed longe mirabile fuit executioni mandasse. Operam igitur pio conceptui prestans, nunc huc nunc illuc per buccolicum georgicumque atque eneidum saltim discurrendo carmen, nunc hac ex parte uersus integros, nunc ex illa metrorum particulas carpens, miro artificio in suum redegit propositum, adeo apte integros collocans et fragmenta connectens, seruata lege pedum et carminis dignitate, ut, nisi expertissimus, compages possit aduertere; et his ab orbis exordio principium faciens, quicquid hystorie in ueteribus atque nouis legitur literis, usque ad immissionem Sacri Spiritus tam compte composuit, ut huius compositi ignarus homo prophetam pariter et euangelistam facile credat fuisse Uirgilium. Ex quibus non minus commendabile summitur, huic scilicet mulieri sacrorum uoluminum integram, seu satis plenam fuisse notitiam; quod quam raris etiam hominibus nostro contingat euo dolentes nouimus.
+
+Uoluit insuper egregia femina labore suo compositum opus uocari Centonam; quod ipsi persepe uidimus. Et quanto magis illud memoratu perpetuo dignum putamus, tanto minus credimus tam celebre mulieris huius huic tantum acquieuisse labori; quin imo reor, si in annos ampliores uite protracta est, eam alia insuper condidisse laudabilia, que librariorum desidia, nostro tamen incommodo, ad nos usque deuenisse nequiuere.
+
+Que inter - ut non nullis placet - fuit Omeri centona, eadem arte et ex eadem materia quam ex Uirgilio sumpserat, ex Omero sumptis carminibus edita. Ex quo, si sic est, summitur, eius cum ampliori laude, eam doctissime grecas nouisse literas ut latinas.
+
+Sed queso nunc: quid optabilius audisse feminam Maronis et Homeri scandentem carmina, et apta suo operi seponentem? Selecta artificioso contextu nectentem eruditissimi prospectent uiri, quibus, cum sit sacrarum literarum insignis professio, arduum tamen est et difficile ex amplissimo sacri uoluminis gremio, nunc hinc nunc inde, partes elicere et ad seriem uite Christi passis uerbis prosaque cogere, ut hec fecit ex gentilitio carmine.
+
+Erat huic satis - si femineos consideremus mores - colus et acus atque textrina, si, more plurium, torpere uoluisset; sed quoniam sedula studiis sacris ab ingenio segniciei rubiginem absterxit omnem, in lumen euasit eternum. Quod utinam bono intuerentur animo uoluptatibus obsequentes et ocio, quibus pregrande est cubiculo insidere, fabellis friuolis irreparabile tempus terere et a summo diei mane in noctem usque totam persepe sermones aut nocuos aut inanes blaterando deducere, seu sibi tantum lasciuiendo uacare! Aduerterent edepol quantum differentie sit inter famam laudandis operibus querere, et nomen una cum cadauere sepelire, et, tanquam non uixerint, e uita discedere.
+
+Faustina Augusta, que et inter diuos postea relata est, glorie plurimum uiuens moriensque, uiri sui magis benignitate quam opere suo, consecuta est. Fuit quippe Antonini Pii Cesaris Augusti, ex Faustina coniuge, filia et Marco Antonino, iam ab Antonino Pio adoptato in filium, connubio iuncta; eoque, patre mortuo, imperauit una cum uiro et consulto senatus Augusta appellata est, non parua eo tempore gloria mulieri. Nam etsi precedentibus ab Augustis uiris Augustarum cognomen esset, nulli ante hanc senatus consulto fuisse concessum inuenio. Fuit preterea tam exquisiti decoris ut aliquid diuinum mortalitati eius crederetur admixtum quod, ne consumeretur senio aut morte, actum est ut iuuencula et etate prouectior aureis argenteisque ac ereis numis eius effigies sculperetur; et in hodiernum usque perdurat. In quibus etsi oris habitus, oculorum motus, color uiuidus et hilaritas faciei desint, illud tamen lineamenta testantur permaximum. Sane quantum totius orbis fama celebratum est tantum turpi impudicitie nota pollutum.
+
+Creditum quidem est hanc non uno, preter uirum, contentam fuisse amasio, quin imo in amplexus plurium deuenisse ex quibus quorundam nomina detexit infamia. Nam Uetilus quidam inter eius adulteros habitus est; sic et Orphitus et post hunc Moderatius; sed qui ceteros anteiuit, Tertullus nominatus est, quem etiam aiunt ab secum in cena compertum. Et his superadditus Marcus Uerus, non obstante quod eius esset ex Lucilla filia gener. Et, quod omnium horum turpius est, aiunt eam gladiatorem quendam adeo amasse ut ob desiderium eius incurreret egritudinem fere letalem et sanitatis desiderio Antonino concupiscentiam detexisse suam eumque, medici consilio usum, ad feruorem sedandum languentis gladiatorem occidi fecisse et eius adhuc tepenti sanguine omne delinisse corpus egrote et sic ab impetuoso amoris esto ac etiam morbo liberasse coniugem. Quod quidem remedium fictum credidere prudentes, cum temporis in processu Commodus Antoninus ea tempestate conceptus, non definiti sanguinis, sed habiti potius cum gladiatore concubitus, scelestis operibus suis, quibus potius gladiatoris quam Antonini credebatur filius, testimonium ueritati prestaret. Quibus in Faustine ignominiam personantibus, Antonino ab amicis suasum est ut illam occideret seu saltem, quod humanius uidebatur, abdicaret. Uerum Antoninus cum esset mitis ingenii homo, esto egre ferret adulteria coniugis, recusauit in consilium ire et ne in maius euaderet dedecus perpeti maluit. Nec aliud suadentibus respondit amicis quam oportere repudiatis dotes restitui, uolens et ob id intelligi quod ob Faustinam teneret imperium. Sed ista sinenda sunt (sepissime quidem etiam intuito minimo, minus etiam aduertenter facto, labefactari honestiores consueuere) et e nebulis redeamus in lucem.
+
+Antonino autem apud orientales reges magnifice rem publicam curante, actum est ut Faustina in uico Alalee, in radicibus Tauri montis, egritudine diem clauderet extremum. Quam Antonini precibus senatus inter diuos extulit et de cetero diua Faustina appellata est: quod apud Romanos mulieri nulle ante contigerat. Et cum eam iam castrorum matrem appellasset Antoninus, ei templum eo in loco in quo decesserat construi fecit insigne et eidem statuas iussit apponi sui nominis conspicuas instituitque puellas sacerdotes templo quas faustinianas uocitari precepit; et sic loco dee per tempus ibidem celebris habita est Faustina ut quod subtraxisse claritatis uidebatur luxuria, deitas resarciret.
+
+Semiamira greca fuit mulier, ex ciuitate Messana; quo tamen patre genita, non constat, cum clarum sit Uariam quandam messanam, Iulie stiline, coniugis olim Seueri Pertinacis imperatoris, feminam, eius fuisse matrem. Inhonesta quidem aliquandiu fuit mulier, sed post hec, filii claritate et senatus etiam principatu, conspicua facta est. Hec, ut prisca sinamus probra, mater fuit Uarii Helyogabali primo Phebi sacerdotis, inde romani principis. Quem ex Antonino Caracalla imperatore, cuius aliquando contubernio usa fuerat, affirmabat genitum, tantaque uulgati corporis laborauit infamia, ut Helyogabalus adhuc puer, non ab auia Uaria, ut putauerunt aliqui, sed eo a condiscipulis uocaretur Uarius, quia ex uariorum hominum concubitu, quibus continue miscebatur mater, uideretur genitus. Ceterum cum is esset spectabilis forma et ob sacerdotium plurimum cognitus et creditus assertione matris a militibus prouincialibus Caracalle filius, factum est, auie pecunia, quam plurimam penes Iuliam imperatricem sagacitate cumulauerat sua, ut, conquerentibus de Macrino imperatore militibus, eorum in eum, si quid in Macrinum attentaretur, deueniret consensus. Nec difficulter: erat enim eo tempore tante autoritatis apud romanos exercitus Antoninorum nomen atque familia, ut nil magis quam ut ex eis aliquis principatum teneret optaretur a cunctis. Nec diu, cum in Macrinum coniurassent, Helyogabalus haud longe Antiochiam imperator salutatus est et Antoninus nominatus. Quod cum in Antiochia audisset Macrinus, miratus Uarie mulieris audaciam, cuius opus hoc, ut erat, ratus est, dum Helyogabalum obsideri curat, Iulianus, in hoc missus, occiditur et eius milites in fidem Helyogabali transitum fecere et cum ipse Macrinus aduersus Helyogabalum descendisset in pugnam, uictus atque fugatus est; et post paululum in Bithinie uico, una cum Dyadumeno filio, occisus. Ex quo Helyogabalus, quasi Caracalle patris mortem ultus, opere Uarie auie sue indubitanter principatum adeptus est; et Romam ueniens a cuncto senatu, maximo cum desiderio expectatus atque susceptus est. Ex qua repentina prouectione Semiamira usque ad astra fere delata est et, Augusta nuncupata, ex fornicibus, romani principis aule dominium consecuta refulsit, hac una fulgidior causa. Nam dato scelestus esset Helyogabalus, cognoscens se auie facto principem et per consequens filie genitricis sue, in tantum illam, quasi loco retributionis, honoribus pretulit, ut nil fere, nisi ea disponente, perageret; et cum eadem die, qua Romam intrauerat, senatum habuisset, iussit matrem rogari ut in senatum accederet. Que a console rogata concessit; eique, ibidem ubi reliquis senatoribus, apparato subsellio, more ceterorum, de agendis sententiam dixit; quod mulieri alteri contigisse, memoria nulla est.
+
+O ignominiosum spectaculum, inter grauissimos uiros uidisse, e lupanari pridie euulsam, meretriculam sedisse; et ubi de regibus agebatur, inter lenones assuetam, dicentem audisse sententiam! O libertas uetus, o prisca sanctitas, o marorum indignatio ueneranda, qua minus graues homines ex tam celebri collegio pellebantur, nota deturpati censoria, ubi es? Spectasne infamem mulierculam Curionum Fabritiorum Scipionum Catonumque loca fedantem?
+
+Sed quid mulierem senatoriam queror, cum hostes reipublice et illecebres iuuenes exteri atque incogniti urbis et orbis teneant principatum? Quid tandem? Nunquam postea senatum Helyogabalus intrauit quin una secum intraret sanctissima mater. Cui hoc insuper fecit ceca felicitas ut tam grandis existimationis haberetur uulgo et Sybillis etiam preponeretur omnibus. Preterea, cum fastidienda sint dicta, quod sequitur ridiculum est. Tante enim fuit hec mulier apud ignauum filium dignationis, ut in Quirinali colle, facto ab eo loco quem senaculum appellauit, ubi iam dudum solemnibus diebus matronarum quandoque consueuerat esse conuentus, ordinatis mulieribus que eum conuenirent statutis diebus in locum, iussit eas senatorio more de moribus et agendis circa statum matronarum consulta facerent legesque instituerent; et huic tam discreto senatui Semiamiram principissam constituit, a qua senatus consulta plurima, quanquam ridenda, manasse compertum est. Sancitum quippe eo in collegio fuit quo uestitu uti et quibus ornamentis fas esset unicuique; cui etiam cedere, cui assurgere, cuius etiam ad osculum uenire unaqueque matrona deberet; insuper et que pilento et que equo aut carpento mulari seu sella uehi deberet; et huiusmodi. Que etsi potius, uti erant, uiderentur inania et ludo quam ueritati similia, et potissime muliebri uanitate pensata, et inepto uulgi iudicio, eo tamen tempore permaxima uisa sunt.
+
+Sane cum nil uiolentum durabile, hec facile dissoluta periere in auras. Nam cum potius meretricio quam matronali ritu in principis aula sese haberet Semiamira, uacante etiam filio, obscenis atque profusis libidinibus eo usque itum est ut Helyogabalus pro meritis occideretur a suis et cum eo Semiamira, umbratili splendore relicto, cesa in cloaca iaceretur et inde una cum cadauere filii traheretur in Tyberim, ne cursus iuuentutis eius differre uideretur ab exitu, quod et nos, uiuentes misere. minime cogitamus.
+
+Zenobia Palmirenorum fuit regina, tam eximie uirtutis femina, priscis testantibus literis, ut ceteris gentilibus inclita fama preponenda sit. Hec ante alia genere fuit insignis. Nam a Ptholomeis Egyptiorum regibus claram uolunt originem habuisse, parentibus tamen memorie non concessis. Dicunt autem hanc a pueritia sua, spretis omnino muliebribus offitiis, cum iam corpusculum eduxisset in robur, siluas et nemora coluisse plurimum et accinctam pharetra, ceruis capriisque cursu atque sagittis fuisse infestam. Inde cum in acriores deuenisset uires, ursos amplecti ausam, pardos leonesque insequi, obuios expectare, capere et occidere ac in predam trahere; et impauidam, none hos nunc illos saltus et prerupta montium discurrere, lustra perscrutari ferarum et sub diuo somnos etiam per noctem capere, imbres, estus et frigora mira tolerantia superare, assuetam et uirginitatem summopere colere. Quibus fugata muliebri mollicie adeo eam in uirile robur duratam aiunt ut coetaneos iuuenes luctis palestricisque ludis omnibus uiribus superaret.
+
+Tandem, instante etate nubili, amicorum consilio, Odenato, iuueni equis studiis durato et longe Palmirenorum nobiliori prmcipi, nuptam uolunt. Erat hec speciosa corpore, esto paululum fusca colore; sic enim, urente sole, regionis illius omnes sunt incole; preterea nigris oculis niueisque dentibus decora. Que cum cerneret Odenatum, capto a Sapore rege Persarum Ualeriano Augusto turpique seruitio damnato et Galieno filio effeminate torpescente, ad orientale occupandum imperium intentum, non immemor duriciei pristine armis formositatem tegere et sub uiro militare disposuit; et cum eo, sumpto regio nomine et ornatu, atque cum Herode priuigno, collectis copiis, in Saporem, late iam Mesopotamiam occupantem, animose progressa est; et, nullis parcens laboribus, nunc ducis, nunc militis officia peragens, non solum acerrimum uirum et bellorum expertum uirtute armorum superauit, sed creditum eius opere Mesopotamiam in iurisdictionem uenisse et Saporem, castris eius cum concubinis et ingenti preda captis, usque Thesiphontem pulsum atque secutum. Nec molto post Quietum, Macriani filium, qui patrio sub nomine orientis imperium intrauerat, ut opprimeretur curauit uigilanti studio. Et cum iam omnem orientem ad Romanos spectantem una cum uiro pacatum obtineret, et ecce a Meonio consobrino suo Odenatus una cum Herode filio occisus est; et, ut quidam asserunt, ob inuidiam, existimantibus aliis, Zenobiam in mortem Herodis prestitisse consensum, eo quod sepius eius damnasset molliciem et ut filiis Herenniano et Thimolao, quos ex Odenato susceperat, successio cederet regni. Et imperante Meonio aliquandiu quieuit. Uerum Meonio breui a militibus suis trucidato, quasi possessione uacua derelicta, generosi animi mulier in predesideratum imperium intrauit continuo et, filiis eius adhuc paruulis, imperiali sagulo humeris perfusa et regiis ornata comparuit, filiorumque nomine, longe magis quam sexui conueniret, gubernauit iraperium. Nec segniter; nam in eam nec Galienus, nec post illum Claudius imperator aliquid attemptare ausi sunt. Similiter nec orientales Egyptii neque Arabes aut Saraceni, uel etiam Armeni populi, quin imo eius timentes potentiam suos posse seruare terminos fuere contenti.
+
+Fuit enim illi tanta bellorum industria et adeo acris militie disciplina, ut eque illam magni penderent sui exercitus et timerent. Apud quos nunquam concionata est nisi galeata; et in expeditionibus uehiculo carpentario perrarissime utebatur, equo sepius incedebat et non nunquam tribus uel quattuor milibus passuum cum militibus pedes signa precedebat: nec fastidiuit cum ducibus suis quandoque bibisse, cum esset alias sobria; sic cum persis et armenis principibus ut illos urbanitate et facetia superaret. Fuit tamen adeo pudicitie seuera seruatrix ut nedum ab aliis abstineret omnino, sed etiam Odenato uiro suo, dum uiueret, se nunquam exhibere, preter ad filios procreandos, uoluisse legimus; hac in hoc semper habita diligentia, ut post concubitum unum, tam diu abstineret ab altero, donec aduerteret utrum concepisset ex illo; quod si contigerat, nunquam preter post partus purgationes a uiro tangi patiebatur ulterius; si autem non concepisse perceperat, se ultro poscenti uiro consentiebat.
+
+O laudabile iudicium mulieris! Satis quidem apparet arbitratam nil ob aliud a natura mortalibus immissam libidinem quam ut prolis innouatione continua conseruetur posteritas et reliquum, tanquam superuacaneum, uiciosum.
+
+Perrarissimas quidem buiuscemodi moris comperies mulieres. Hec tarnen ne a mente differrent ministeria, ad oportuna domestica preter eunuchos, etate atque moribus graues, neminem unquam, uel perraro, admicti uoluit. Uixit preterea ritu regio et magnifico sumptu usa, ea qua reges utuntur pompa; persicoque more uoluit adorari et ad instar romanorum imperatorum conuiuia celebrauit, in eis uasis usa aureis gemmatisque quibus olim usam Cleopatram acceperat; et quanquam seruatrix thesaurorum permaxima esset, nemo, ubi oportunum uisum est, ea magnificentior aut profusior uisus est. Et si plurimum uenationibus armisque uacasset, non obstitere hec quin literas egyptias nosceret et sub Longino philosopho preceptore grecas etiam disceret. Quarum suffragio hystorias omnes latinas grecas et barbaras summo cum studio uidit et memorie commendauit. Nec hoc tantum; quin imo creditum est illas etiam sub epythomatis breuitate traxisse et preter suum ydioma nouit egyptium eoque, cum syriacum sciret, usa est.
+
+Quid multa? Tanti profecto fuit hec ut, Gallieno atque Aureolo et Claudio Augusto sublatis, et Aureliano, integre uirtutis homine, in principatu suffecto, ad ignominiam romani nominis expiandam et ad ingentem gloriam consequendam, in se traxerit. Nam, marcomannico bello peracto, et Rome rebus compositis, Aurelianus cum omni cura zenobianam expeditionem assumpsit, et multis egregie, aduersus barbaras nationes eundo, confectis, cum legionibus tandem haud longe Emessam ciuitatem deuenit, quam penes Zenobia, in nullo perterrita, una cum Zaba quodam, quem belli susceperat sotium, cum exercitu suo consederat. Ibi inter et Zenobiam de summa rerum acriter et diu pugnatum est. Ad ultimum, cum romana uirtus uideretur superior, Zenobia cum suis in fugam uersa Palmira sese recepit. In qua euestigio a uictore obsessa est. Quam cum aliquandiu, nullas uolens conditiones deditionis audire, mira solertia defendisset, in penuriam oportunarum rerum deducta est. Hinc nequeuntibus Palmirenis Aurelianorum obsistere uiribus, interceptis etiam ab eodem Persis Armenisque et Saracenis auxilio Zenobie uenientibus, armorum ui ciuitas a Romanis capta est. Ex qua cum Zenobia uecta dromonibus cum filiis in Persas aufugeret, ab aurelianis militibus secuta et capta cum filiis, Aureliano uiua presentata est. Ex quo non aliter quam si maximum superasset ducem et acerrimum reipublice hostem, Aurelianus gloriatus est eamque triunpho seruauit et adduxit cum filiis Romam. Inde ab Aureliano celebratus, spectaculo Zenobie admirandus, in quo, inter alia egregia et memoratu dignissima, currum duxit, quem sibi ex auro gemmisque preciosissimum Zenobia fabricari fecerat, sperans se Romam uenturam, non quidem captiuam, sed rerum dominam atque triunphaturam et romanum possessuram imperium; quem et ipsa cum filiis precessit. Uerum ipsa catenis aureis collo manibus pedibusque iniectis corona et uestimentis regiis ac margaritis et lapidibus pretiosis honusta, adeo ut, cum roboris inexhausti esset, pondere fessa persepe subsisteret. Sane consumato triunpho thesauro et uirtute spectabili, aiunt illam priuato in habitu inter romanas matronas cum filiis senuisse, concessa sibi a senatu possessione apud Tiburtum, que zenobiana diu postmodum ab ea denominata est, haud longe a diui Adriani palatio, quodeo in loco est cui Conche ab incolis dicebatur.
+
+Iohannes, esto uir nomine uideatur, sexu tamen femina fuit. Cuius inaudita temeritas ut orbi toto notissima fieret et in posterum nosceretur effecit. Huius etsi patriam Maguntium quidam fuisse dicant, quod proprium fuerit nomen uix cognitum est, esto sint qui dicant, ante pontificatus assumptionem, fuisse Gilibertum. Hoc constat, assertione quorundam, eam uirginem a scolastico iuuene dilectam, quem adeo dilexisse ferunt ut, posita uerecundia uirginali atque pauore femineo, clam e domo patris effugeret, et amasium adolescentis in habitu et mutato sequeretur nomine; apud quem, in Anglia studentem, clericus existimatus ab omnibus et Ueneri et literarum militauit studiis. Inde iuuene morte subtracto, cum se cognosceret ingenio ualere et dulcedine traheretur scienties, retento habitu nec adherere uoluit alteri, nec se feminam profiteri, quin imo studiis uigilanter insistens, adeo in liberalibus et sacris literis profecit ut pre Ceteris excellens haberetur. Et sic, scientia mirabili predita, iam etate prouecta, ex Anglia se Romam contulit; et ibidem aliquibus annis in triuio legens insignes habuit auditores; et cum, preter scientiam, singulari honestate ac sanctitate polleret, homo ab omnibus creditus. Et ideo notus a multis, soluente Leone quinto pontifice summo carnis debitum, a uenerandissimis patribus comuni consensu premortuo in papatu suffectus est nominatusque Iohannes; cui, si uir fuisset, ut octauus esset in numero contigisset. Que tamen non uerita ascendere Piscatoris cathedram et sacra ministeria omnia, nulli mulierum a christiana religione concessum, tractare agere et aliis exhibere apostolatus culmen aliquibus annis obtinuit Christique uicariatum femina gessit in terris.
+
+Sane ex alto Deus, plebi sue misertus, tam insignem locum teneri, tanto presideri populo tanque infausto ercore decipi a femina passus non est et illam indebita audentem nec sinentem suis in manibus liquit. Quam ob rem suadente dyabolo qui eam in tam scelestam deduxerat atque detinebat audaciam, ut, que priuata precipuam honestatem seruauerat, in tam sublimi euecta pontificatu in ardorem deueniret libidinis. Nec ei, que sexum diu fingere nouerat, artes ad explendam defuere lasciuiam. Nam adinuento qui clam Petri successorem conscenderet et exurentem pruriginem defricaret, actum est ut papa conciperet.
+
+O scelus indignum, o inuicta patientia Dei! Quid tandem? Ei que fascinare diu oculos potuerat hominum, ad incestuosum partum occultandum defecit ingenium. Nam cum is preter spem propinquior esset termino, dum ex laniculo, amburbale sacrum celebrans, Lateranum peteret inter Coloseum et Clementis pontificis edem, obstetrice non uocata, enixa publice patuit qua fraude tam diu, preter amasium, ceteros decepisset homines. Et hinc a patribus in tenebras exteriores abiecta, cum fetu misella abiit. Ad cuius detestandam spurcitiem et nominis continuandam memoriam, in hodiernum usque summi pontifices rogationum cum clero et populo sacrum agentes, cum locum partus, medio eius in itinere positum, abominentur, eo omisso, declinant per diuerticula uicosque et sic, loco detestabili postergato, reintrantes iter perficiunt quod cepere.
+CII. De Yrene costantinopolitana imperatrice.
+
+Yrenes atheniensis nobilissima mulier fuit et insignis decoris conspicua; quam cum a patria Constantinopolim Constantinus imperator uocasset, eam Leoni, seu Leocazario, filio dedit in coniugem et, post dicti Constantini mortem, Romanorum imperatrix effecta, ex uiro filium peperit Constantinum nomine. Demum, rebus romanis Leone subtracto, cum Constantino paruulo admodum adolescentulo per decennium egregie imperio presedit. Sed eo iam grandiusculo asserenteque sibi dominium soli deberi, eam octo annis - ut placet aliquibust - a societate remouit. Tandem ingentis animi mulier et imperandi auida, cum in discordiam deuenisset cum filio, femineo quodam astu iuuenem, uiribus fidentem suis, cepit et depositum ab imperio seruari iussit in carcere; soliumque a quo uniuersus orbis olim iura susceperat sola cone scendit et pre ceteris mortalibus clara imperatrix annis quinque ingenti cum gloria imperauit.
+
+Porro amicorum Constantini opere actum est ut, Armeniorum auxiliis, e culmine deponeretur Yrenes et Constantinus, solutus a uinculis, patrio reassumeretur in throno; qui in matrem mitior, quam eam in se comperisset, et plurimum in amicorum uiribus spei habens, non illam carceri tradidit, sed in palatio Eleutherii, quod ipsamet construi fecerat, cum omni rerum copia fuit seposuisse contentus, amicis eius omnibus inde relegatis exilio. Attamen cum is infeliciter aduersus Bulgaros bellum inisset temptassentque ob id primates eum ab imperio mouere eiusque loco Nycephorum quendam patruum suum substituere, exasperatus ira in turpem prorupit seuitiam: nam Nycephoro et Christophoro fratribus linguas euulsit. Hinc Alexium Armenie patritium orbauit luminibus et Mariam coniugem suam monasticum habitum summere coegit, superinducta Theodote cubicularia quam euestigio coronauit. Quibus enormitatibus oculata mulier Yrenes que, esto coacta fortunam deposuisset imperii, egregium tamen seruauerat animum, spe sumpta reassummendi principatus, si aurum largiretur optimatibus, profuse reseratis thesauris quos, dum imperaret, eo in palatio, in quo seposita habitabat, absconderat, clam animos principum imperii sibi fecit accommodos; cumque eos amplis muneribus in suam deduxisset sententiam, egit ut qui illam deposuerant filium caperent luminibusque priuarent; et sic animosa mulier sublatum olim sibi reassumpsit imperium; Constantinus autem morbo correptus interiit. Tandem cum quinque iterum imperasset annis, a Nycephoro rebellante in palatio Eleuterii obsessa est. Qui cum ab Acharisio patriarcha constantinopolitano dyadema suscepisset imperii, fauentibus Leone et Triphylo patritiis atque Synopeo sacellario, nuper ab Yrene ditatis, actum est ad Yrenem cum humilitate intraret blanditiisque ageret, ea tamen aduertente nec aliud preter id palatium in quo erat ex imperio postulante, ut, obtenta petitorum promissione, aperiret omnes illi thesauros. Quibus obtentis nepharius homo, fide fraudata, illam Lesbos relegauit in exilium, in qua iam senex uitam clara terminauit mulier.
+
+Alii tamen de fine huius aliter sentire uidentur. Dicunt quidem, matre et filio discordantibus, et uicissim sese imperio priuantibus, Romanos ab eis desciuisse et in Karolum magnum, Francorum tunc regem, suum imperium transtulisse eumque temptasse ut in unum, quod diuidi uidebatur, imperium redigeret Yrenis nuptiis eique Yrenes hesisse. Quod cum aduertisset Eutitius patritius, confestim sublimauit Nycephorum et obsidione Yrenem ad intrandum monasterium, dimisso imperio. coegisse et in eodem demum eam consenuisse.
+CIII. De Enguldrada florentina uirgme.
+
+Enguldrada ex Rauennatum olim clarissima ciuitatis nostre familia duxit originem. Quam ego, nec immerito, ob insignem eius coram principe Romanorum, ad defendendam animi sui sinceritatem, audaciam, inter claras ponendam censui.
+
+Hec enim cum in templo, olim Marti, postea uero Deo sub Iohannis Baptiste uocabulo dicato, cum pluribus ex florentinis matronis diem celebrem ageret, contigit ut Octo quartus Romanorum imperator, qui tunc forte Florentiam uenerat, ad exhilarandum festum et sua presentia augendum, maxima cum procerum comitiua templum intraret et cum e sublimiore loci sede et ornatum templi et ciuium concursum et circumsedentes matronas inspiceret, ut in Enguldradam oculos forte defigeret factum est. Cuius cum aliquandio formositatem et habitum nulla uarietate distinctum honestatemque eius et grauitatem puellarem admiratus laudasset, in Bilicionem quendam, unum ex ciuibus etate atque nobilitate uenerabilem uirum et militia eo tunc forsan insignem, ei assistentem uerba conuertit inquiens: - Quenam queso uirgo hec econtra sedens, nostro iudicio honestate et oris decore Ceteras antecedens? -. Cui Bilicio subridens, faceta quadam urbanitate respondit: - Serenissime princeps, qualiscunque sit, talis est ut, dum uelis, te deosculetur, si iussero -. Que uerba dum percepisset auribus uirgo, confestim indignata est, egre ferens patrem tam facile de constantia sua et uirginei pudoris custodia opinionem ostendisse, nec diu tulisse noxam potuit, quin imo nil adhuc respondente principe, surgens purpureo respersa colore, eleuatis paululum in patrem oculis et inde deiectis in terram, uoce infracta, humili tamen dixit: - Siste queso, mi pater, ne dixeris; nam si uiolentia absit, nemo ecastor, eum preter quem tu michi legitimo sanctoque coniugio iuncturus es, quod offers tam profuse habiturus est -.
+
+O Deus bone! Nusquam quod ex animo bene eleganterque dictum est ab ingentis animi uiro cecidisse permissum est. Stetit Cesar aliquantulum mirabundus; demum, germanica non obsistente barbarie, ea iam cognita, collegit ex uerbis animo uirginei pectoris sanctum castumque propositum; et cum longa dicacitate uirginis indignationem laudasset et uerba, Guidonem quendam nobilem iuuenem accersiri iussit et, ne diu careret uirgo cui posset honestum, si uellet, exhibere osculum, presente atque gratias agente patre, Enguldradam, uiro maturam, a se dotatam egregie, antequam moueretur, Guidoni dedit in coniugem; arbitratus quod dixerat iusti bonique non solum uirginis in archano consistere, sed ab ampliori uirtutis fomite ui merite indignationis emissum et ob id eam cesareo munere fuisse dignissimam.
+
+Sic igitur que uirgo templum intrauerat, ob integritatem pudice mentis in domum patriam, maxima genitoris et suorum alacritate, desponsata rediit; et in processu, fecundos enixa partus, ornatam generosa et in hodiernum usque amplo uirorum numero perseuerante prosapia, diem claudens, uiri splendidam domum liquit.
+
+Hec dixisse placuit in dedecus modernarum, quarum tanta animi leuitas est et effrenati sunt mores, ut oculis gestibusque irruere in quorumcunque intuentium uideantur amplexus.
+CIU. De Constantia Romanorum imperatrice et regina Sycilie.
+
+Constantia e summo orbis cardine terris Romanorum imperatrix effulsit. Uerum, quoniam iam multis comune decus admirationem intuentium minuisse uidetur, alia claritatis causa nostro euo apparere uolentibus querenda est; que huic non defuit. Nam si ullo alio non detur merito, unico saltem partu undique conspicua facta est.
+
+Fuit hec Guilielmi, optimi quondam Syculorum regis, filia. Cuius in ortu cum adesset, ut aiunt plurimi, Ioachin quidam calaber abbas, prophetico dotatus spiritu, Guilielmo dixit natam regni Sycilie desolationem futuram. Qua prefatione stupefactus rex atque perterritus, cum prestitisset uaticinio fidem, secum cepit anxia meditatione reuoluere quo pacto posset contingere istud a femina; nec aliter uidens quam a coniuge uel a filio, regno compatiens suo, auertere, si posset, istud consilio statuit; eamque, ut connubii atque prolis auferretur spes, uirgunculam monasticis clausam claustris egit ut Deo perpetuam uirginitatem uoto promicteret. Nec aspernandum, si profuisset consilium. Sed quid aduersus Deum, iuste mortalium scelesta facinora expiantem, stolidi imbecillesque conatus exponimus? Minimo equidem et unico frustramur inpulsu. Hec autem cum, sanctissimo patre Eratreque extinctis, nemine, se preter, legitimo regni herede superstite, iuuentutem omnem peregisset iamque facta uideretur anus, sumpsissetque post obitum Guilielmi regni dyadema Tancredus regulus, et post eum Guilielmus filius, iuuenculus adhuc, eoque itum esset, seu crebra seu minus digna regum innouatione, ut, factionibus procerum undique bellis scaturientibus, ferro igneque regnum omne in exterminium trahi uideretur; quam ob rem quibusdam compatientibus infortunio menti incidit quod postmodum subsecutum est, Constantiam scilicet alicui insigni principi in coniugem dari, ut eius opere et potentia pestiferi sedarentur tumultus. Nec absque dolo atque labore ingenti obtentum est, summo consentiente pontifice, ut in eam Constantia deueniret sententiam, scilicet ut nuberet, cum immobilis staret in professionis sue proposito, et annosa etiam uideretur etas obsistere. Sed cum, ea etiam renuente, res adeo processissent ut commode nequirent retrahi, Henrico Romanorum imperatori, olim Frederici primi filio, desponsata est. Et sic rugosa anus, sacris omissis claustris positisque sanctimonialium uictis, cultu ornata regio, nuptaque et imperatrix deuenit in medium; et que Deo uirginitatem dicarat perpetuam, thalamum principis intrans nuptialemque conscendens thorum, eam inuita deposuit. Ex quo factum est, non absque audientium admiratione, ut quinquagesimum et quintum etatis sue annum agens, annosa conciperet. Et cum tarda penes omnes conceptionis huiusmodi fides esset dolusque crederetur a pluribus, ad auferendam suspitionem prouide actum est ut, propinquante partus tempore, edicto Cesaris matrone regni Sycilie uocarentur omnes uolentes futuro partui interesse. Quibus conuenientibus etiam ex longinquo, positis in pratis extra ciuitatem Panormi tentoriis et, secundum alios, intra urbem, percipientibus cunctis, imperatrix decrepita infantem enixa est, Fredericum scilicet, qui postea in monstruosum euasit hominem et Ytalie totius, nedum regni Sycilie, pestem, ut non euacuaret calabri abbatis uaticinium.
+
+Quis ergo non conceptum partumque Constantie arbitrabitur monstruosum? Cum, preter hunc, nullus sit nostris auditus temporibus. Quid nostris dico temporibus? Non ab aduento Enee ad Ytalos, unum preter, tam annose mulieris compertus, Helisabeth scilicet coniugis Zacharie, ex qua, Dei singulari opere, Iohannes natus est cui, inter natos mulierum, secundus non erat in posterum surrecturus.
+
+Cammiola uidua mulier decore corporeo, moribus magnificentia ac honestate et laudabili pudicitia splendida, senensis origine fuit, Laurentii de Toringo, hominis equestris ordinis, filia; uitam autem apud Messanam, Sycilie uetustissimam ciuitatem, non minus commendabilem quam egregiam, cum parentibus et uiro unico, dum uixere, deduxit, Frederico III rege insule imperante. Quibus diem claudentibus, heres fere regias diuitias consecuta est; eaque honestatis seruante, Frederico iam dicto rebus humanis subtracto, eique Petro filio suffecto, factum est ut Messane, regis iussu, pregrandis pararetur classis sub ducatu Iohannis Clarimontis comitis, ea tempestate bellicosissimi hominis, Liparitanis obsessis et extrema fere inedia laborantibus, latura subsidium. Quam non solum mercede conductus miles, sed et auxiliarii plures, et tam litorani quam mediterranei uoluntarii, ad armorum gloriam consequendam, proceres. Obsederat enim oppidum strenuus uir Goffredus de Squilacio, Roberti Ierusalem et Sycilie regis, tunc naualis prefectus, qui oppidanos oppugnationibus et bellicis machinis atque frequenti circundatione adeo debilitauerat ut proxima speraretur deditio. Sane cum nouisset, exploratoriis referentibus lembis, classem hostium longe sua ampliorem propinquari, reuocatis in unum nauibus, ex tuto cepit rei expectare fortunam. Hostes autem, occupatis euestigio locis omissis, impediente nemine, que Eerebant oppidanis intulere sussidia. Quo rerum successu Iohannes elatus, Goffredum in dimicationem euocauit; quod cum ardentissimi uir ingenii non detrectasset et nocte tabulatis ac turribus roborasset classem, ordinassetque naues et cetera et, apparente aurora, oratione feruenti suos animasset in pugnam, sublatis ancoris et signo dato proras uertit in Syculos. Iohannes uero, cui non erat animus Goffredum sumpturum, sed nec expectaturum Syculorum nauigiorum molem, non in certamen, sed ad insequendas fugientium suas composuerat naues; ardorem et apparatum uenientium hostium uidens, fere destitutus animo timuit penituitque eum petiisse quod minime se obtenturum putarat. Et secum iam rebus diffidens, animo satis tepenti ne omnino uideretur exanguis, reuoluto rerum repente in prelium ordine, quantum scilicet pro tempore concessum est, signum et ipse dedit certaminis. Aderant iam hostes qui, sublato clamore ingenti, lente uenienti Syculorum classi miscuere proras et iniecere ferreas manus, tormentis telisque primo impetu inchoantes certamen; et hesitantibus atque fere torpentibus ob repentinam consilii mutationem Syculis, premoniti atque irruentes ultro goffrediani milites sese hostium intulere nauigiis et gladiis manibusque rem agere cepere et sanguine cuncta fedare. Syculi uero iam diffidentes, qui potuere, reuolutis proris terga dedere. Attamen cum appareret uictoriam Goffredianis cedere, plurime sunt Syeulorum demerse naues, plurime capte, pauce tantum et remigio faciles remigantium uirtute incolumes abiere. Eo uero in conflictu cecidere pauci, uulnerati plures: Iohannes classis prefectus captus est et cum eo fere proceres omnes, qui uoluntarii classem conscenderant, capti et milites atque remiges plurimi militaria atque naualia signa et regium pregrande uexillum, quod in pretoria uehebatur naui; et cum in deditionem uenisset oppidum post longos errores, maris tempestatibus circumacti, Neapolim catenis honusti tracti sunt et seruati carceribus.
+
+Erat hos inter Rolandus quidam, Frederigi regis ex concubina filius, iuuenis forma ualens et probitate corporea; qui, cum captiuorum ceterorum redemptio pararetur, solus inrepetitus, abeuntibus aliis redemptione soluta, tristis seruabatur captiuos. Nam Petrus rex, ad quem fratris spectabat opus, ob rem male gestam et preter preceptum, tam eum quam ceteros omnes qui in acie nauali fuerant habebat exosos. Eo igitur sic captiuo et ab omni libertatis spe fere destituto ac in compedibus marcescente, contigit ut Cammiole ueniret in mentem. Que cum illum a fratribus uideret neglectum, infortunio eius compassa est secumque disposuit, si cum honestate posset, uelle eum in libertatem educere; et cum, decore honestatis sue seruato, nulla alia monstraretur uia, ni in maritum summeret, missis qui clam percontarentur numquid hoc pacto uellet catenas exuere, facile obtinuere. Et sic, omni seruata iuris celebritate, eam in personam procuratoris consensu et anuli sub arratione desponsauit in coniugem. Nec mora: mictente Cammiola duobus milibus unciarum argenti solutisque carcere liber Messanam rediit. Nec aliter apud sponsam diuertit quam si nullum ex connubio factum uerbum. Mirata primum Cammiola, demum cum sensisset hominis ingratitudinem, indignata est. Uerum ne uideretur ira inpulsa potius quam iure agere, ante alia illum placide requiri fecit ut nuptiale sacrum perficeret; quem, cum omnino nil tale secum esse negasset, apud ecclesiasticum iudicem conuenit; atque signatis tabulis et testimonio probatorum uirorum conuicit in coniugem. Quod postquam erubescens confessus est et benefitium mulieris in eum cognitum, obiurgatus a fratribus et amicorum inpulso, eo deductus est ut petitioni annueret mulieris et nuptias postularet. Ast ingentis animi femina petentem, astantibus multis, fere his uerbis allocuta est: - Habeo, Rolande, unde Deo gratias agam; nam antequam, sub pretestu coniugii, integritatem castitatis delibares mee, tue iniquitatis ostendisti perfidiam; et, eodem fauente, cuius sanctissimum nomen nephasto periurio ludere conatus es, iure mendacium retudi tuum, quod miehi de te deque tuo coniugio permaximum est. Putasti, reor, adhuc clausus, me mee conditionis oblitam, temerarie regium optasse sponsum et tuam formositatem muliebri ardere concupiscem tia easque, meo ere suscepta libertate, negatione unica purgare ridere atque comprimere et te, pristinis restitutum honoribus, splendidiori seruare coniugio; et, quantum in te fuit, obnixe fecisti. Uerum qui ex alto humilia respicit nec sperantes in se deserit, mentis mee sinceritate cognita, egit ut paruo labore meo tuas infringerem fraudes, ingratitudinem tuam detegerem et perfidiam demonstrarem. Nec hoc tantum in detestationem impietatis tue meo feci facinore. Possunt enim de cetero uidere fratres, possunt et reliqui quid tue commictendum sit fidei, quid de te amici sperare, quid hostes timere. Ego aux rum perdidi, tu famam; ego spem, tu regis et amicorum gratiam. Sycule matrone magnificentiam mirantur meam et laudibus efferunt, tu ignominiosum ridiculum notis omnibus et incognitis factus est. In hoc tamen aliquandiu decepta sum: rebar stolide, pro terre fece, regium atque illustrem uinculis eripuisse iuuenem, ubi mendacem lixam, infidum ganeonem, immanem beluam liberasse me uideo. Nec uelim tanti te arbitreris ut credas me scelus in hoc traxisse; mouit memoria benefitiorum ueterum genitoris tui in patrem meum, si genitor tibi fuit sacre recordationis Fredericus rex; quod ego uix credere queo ex tam celebri principe adeo inhonestum filium fuisse progenitum. Indignum existimasti non regii sanguinis uiduam regium habere uirum, robustum iuuenem atque oris decore prefulgidum; quod ego confitebor ultro. Uerum uelim, si iure potes, respondeas. Seque his dictis e conspectu subtraxit suo, nec de cetero potuit precibus aut monitis a laudabili amoueri proposito.
+
+Rolandus autem confusus et sero ignauie sue penitens, ab omnibus paruipensus, deiecto uultu non solum fratrum, sed etiam plebeiorum hominum faciem fugiens, in miseram fortunam abiit, non ausus quam fraude renuerat iure repetere.
+
+Generosum autem mulieris animum miratus est rex et proceres ceteri illumque miris extulere laudibus, incerti quid commendabile magis: an quod aduersus tenacitatem femineam Cammiola tam grandi pecunia redemerit iuuenem, an quod redemptum atque conuictum. tanquam immeritum animosa spreuerit atque deiecerit.
+
+Iohanna Ierusalem et Sycilie regina preter ceteras mulieres origine potentia et moribus euo nostro illustris est femina. De qua, ni uideretur omisisse odium, satius erat tacuisse quam scripsisse pauca.
+
+Fuit ergo hec serenissimi principis Karoli Calabrie ducis incliti et primogeniti celebris memorie Roberti, Ierusalem et Sycilie regis, ac Marie, Phylippi regis Francorum sororis, filia prima. Cuius parentum, si uelimus auos proauosque in finem usque exquirere, non subsistemus antequam per innumeros ascendentes reges in Dardanum, primum Ylionis auctorem, uenerimus, cuius patrem Iouem dixere ueteres. Ex qua tam antiqua tanque generosa prosapia tot hinc inde preclari manauere principes ut nullus christianorum regum sit qui huic non ueniat consanguineus uel affinis; et sic nulla diebus patrum nostrorum nec nostris orbe effulsit nobilior. Hec etiam, Karolo patre, ea adhuc infantula, immatura morte subtracto, cum nulla esset Roberto auo melioris sexus proles altera, iure factum est, eo etiam sic mandante, ut eidem morienti superstes regnorum efficeretur heres. Nec equidem ultra torridam zonam aut inter Sauromatas sub glaciali polo illi pregrandis cessit hereditas, quin imo inter Adriaticum et Tyrrenum mare ab Umbria et Piceno ac ueteri Uolscorum patria in syculum usque fretum sub miti celo; quos inter fines eius parent imperio Campani ueteres, Lucani Bruttii Sallentini Calabri Daunique et Uestales ac Samnii Peligni Marsique et alii plures, ut maiora sinam, ut puta ierosolimitanum regnum, Sycilie insulam et in Cisalpina Gallia Pedimontis territorium, que illi ab usurpantium quorundam occupantur iniuria; sic et qui septimanam prouinciam inter narbonensem Galliam Rhodanum Alpesque incolunt et Focalcherii comitatum, suis eque iussis parent eamque sibi fatentur dominam et reginam.
+
+O quot his in regionibus ciuitates inclite, quot insignia oppida, quot maris sinus et refugia nautarum, quot naualia, quot lacus, quot medici fontes, quot silue nemora saltus amenique recessus et pinguia arua! Necnon quot numerosi populi, quot ingentes sunt proceres! Quam grandis insuper opulentia et rerum omnium, ad uictum spectantium, copia, equidem non esset explicare facile.
+
+Quod cum permaximum sit dominium nec id sit a mulieribus possideri consuetum, non minus miraculi quam claritatis affert, si satis inspicimus. Et, quod longe mirabilius est, sufficit illi ad imperium animus: tam perlucidam adhuc auorum indolem seruat. Ea enim, posto quam regio dyademate insignita est, uirtute insurgens ualida, adeo purgauit, nedum ciuitates et domestica loca, uerum Alpes, saltus deuios, nemora et ferarum lustra scelesta hominum manu, ut aufugeret omnis terrefacta aut se celsis clauderet arcibus; quos, agmine armatorum emisso sub egregio duce, non ante locorum talium obsidionem solueret, quam, captis munitionibus, infandos homines affecisset supplicio, quod precedentium regum aliquis aut noluit aut fecisse nequiuit; eoque redegit terras quas possidet, ut non solum inops, sed et opulentus cantando nocte dieque possit quo uelit tutus iter arripere; et - quod non minus salubre - insignes uiros Regnique proceres tanta frenauit modestia et eorum mores solutos retraxit in melius, ut, posita superbia ueteri, qui reges olim paruipendebant, bodie faciem irate mulieris horrescant. Est insuper oculata femina tantum, ut fraude potius quam ingenio illam decipere queas. Est et magnifica, regio potius quam femineo more; sic et grata memorque obsequiorum; longanimis est et constans, ut sacrum propositum eius non leuiter flectas in uacuum: quod satis monstrauere iam dudumin eam fortune seuientis insultus, quibus persepe acri concussa motu et agitata est atque turbine circunducta uario. Nam perpessa est intestina regulorum fratrum discordia et extera bella, non nunquam intra regni gremium debachata, sic et alieno crimine fugam exilium et coniugum austeros mores, liuores nobilium, sinistram nec meritam famam, pontificum minas et alia, que omnia forte pertulit pectore; et tandem erecto inuictoque omnia superauit animo: edepol grandia, nedum mulieri, sed robusto ac preualido regi! Est illi preterea spectabile ac letum decus oris, eloquium mite et cunctis grata facundia. Et ut illi regalis et inflexa maiestas est, ubi oportunitas exigit, sic et familiaris humanitas, pietas, mansuetudo atque benignitas, ut non reginam suis dicas esse, sed sotiam. Que maiora petas in prudentissimo rege? Esset necnon, si quis de integritate mentis sue omnia expÎicare uelit, sermo longissimus. Quibus agentibus, ego non solum illam reor egregiam et splendida claritate conspicuam, sed singulare decus ytalicum, nullis hactenus nationibus simile uisum.
+Conclusio.
+
+In nostras usque feminas, ut satis apparet, deuenimus, quas inter adeo perrarus rutilantium numerus est, ut dare ceptis finem honestius credam quam, his ducentibus hodiernis, ad ulteriora progredi; et potissime dum tam preclara regina concluserit quod Eua, prima omnium parens, inchoauit.
+
+Scio tamen non defuturos qui dicant multas obmissas fore; et hos super, alios qui alia obiciant, que forsan merito redargui possint. Ego autem - ut primis cum humilitate respondeam - omisisse multas fateor ultro; non enim ante alia omnes attigisse poteram, quia plurimas fame triunphator tempus assumpsit. Nec michi, ex superstitibus, omnes uidere potuisse datum est; et ex cognitis, non semper omnes uolenti ministrat memoria. Sane, ne me omnino immemorem putent, credant uolo quia non me inaduertenter plurime, tam barbare quam grece atque latine et Augustorum coniuges atque regum, preterierint. Uidi equidem innumeras et earum facinora noui, sed non michi, arripienti in hoc calamum, animus fuit omnes uelle describere; quin imo - ut ab initio opusculi huius testatus sum - ex multitudine quasdam elicere et apponere. Quod cum satis congrue factum rear, superuacanea restat obiectio.
+
+Reliquis uero sic dictum sit: possibile esse et contigisse facile credam non nulla minus recte consistere. Decipit enim persepe non solum ignorantia rerum, sed circa opus suum nimia laborantis affectio. Quod si factum sit, doleo quesoque, per uenerabile honestorum studiorum decus, equo animo quod minus bene factum est prudentiores ferant; et si quis illis pie caritatis spiritus est, minus debite scripta augentes minuentesque corrigant et emendent, ut potius alicuius in bonum uigeat opus, quam in nullius commodum laceratum dentibus inuidorum depereat.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_DeVulgariEloquentia.txt b/testi_2_commento/noCommento_DeVulgariEloquentia.txt
new file mode 100644
index 0000000..df7d8e0
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_DeVulgariEloquentia.txt
@@ -0,0 +1,289 @@
+Cum neminem ante nos de uulgaris eloquentie doctrina quicquam inueniamus tractasse, atque talem scilicet eloquentiam penitus omnibus necessariam uideamus, cum ad eam non tantum uiri sed etiam mulieres et paruuli nitantur, in quantum natura permictit, uolentes discretionem aliqualiter lucidare illorum qui tanquam ceci ambulant per plateas, plerunque anteriora posteriora putantes, - Uerbo aspirante de celis - locutioni uulgarium gentium prodesse temptabimus, non solum aquam nostri ingenii ad tantum poculum aurientes, sed, accipiendo uel compilando ab aliis, potiora miscentes, ut exinde potionare possimus dulcissimum ydromellum. 
+Sed quia unamquanque doctrinam oportet non probare, sed suum aperire subiectum, ut sciatur quid sit super quod illa uersatur, dicimus, celeriter actendentes, quod uulgarem locutionem appellamus eam qua infantes assuefiunt ab assistentibus cum primitus distinguere uoces incipiunt; uel, quod breuius dici potest, uulgarem locutionem asserimus quam sine omni regola nutricem imitantes accipimus. Est et inde alia locutio secondaria nobis, quam Romani gramaticam uocauerunt. Hanc quidem secundariam Greci habent et alii, sed non omnes: ad habitum uero huius pauci perueniunt, quia non nisi per spatium temporis et studii assiduitatem regulamur et doctrinamur in illa. 
+Harum quoque duarum nobilior est uulgaris: tum quia prima fuit humano generi usitata; tum quia totus orbis ipsa perfruitur, licet in diuersas prolationes et uocabula sit diuisa; tum quia naturalis est nobis, cum illa potius artificialis existat.
+Et de hac nobiliori nostra est intentio pertractare.
+
+Hec est nostra uera prima locutio. Non dico autem nostra ut et aliam sit esse locutionem quam hominis: nam eorum que sunt omnium soli homini datum est loqui, cum solum sibi necessarium fuerit. Non angelis, non inferioribus animalibus necessarium fuit loqui, sed nequicquam datum fuisset eis: quod nempe facere natura aborret.
+Si etenim perspicaciter consideramus quid cum loquimur intendamus, patet quod nichil aliud quam nostre mentis enucleare aliis conceptum. Cum igitur angeli ad pandendas gloriosas eorum conceptiones habeant promptissimam atque ineffabilem sufficientiam intellectus, qua uel alter alteri totaliter innotescit per se, uel saltim per illud fulgentissimum Speculum in quo cuncti representantur pulcerrimi atque auidissimi speculantur, nullo signo locutionis indiguisse uidentur. Et si obiciatur de hiis qui corruerunt spiritibus, dupliciter responderi potest: primo quod, cum de hiis que necessaria sunt ad bene esse tractemus, eos preferire debemus, cum diuinam curam peruersi expectare noluerunt; secundo et melius quod ipsi demones ad manifestandam inter se perfidiam suam non indigent nisi ut sciat quilibet de quolibet quia est et quantus est; quod quidem sciunt: cognouerunt enim se inuicem ante ruinam suam.
+Inferioribus quoque animalibus, cum solo nature instinctu ducantur, de locutione non oportuit prouideri: nam omnibus eiusdem speciei sunt iidem actus et passiones, et sic possunt per proprios alienos cognoscere; inter ea uero que diuersarum sunt specierum non solum non necessaria fuit locutio, sed prorsus dampnosa fuisset, cum nullum amicabile commertium fuisset in illis.
+Et si obiciatur de serpente loquente ad primam mulierem, uel de asina Balaam, quod locuti sint, ad hoc respondemus quod angelus in illa et dyabolus in illo taliter operati sunt quod ipsa animalia mouerunt organa sua, sic ut uox inde resultauit distincta tanquam uera locutio; non quod aliud esset asine illud quam rudere, neque quam sibilare serpenti. Si uero contra argumentetur quis de eo quod Ouidius dicit in quinto Metamorfoseos de picis loquentibus, dicimus quod hoc figurate dicit, aliud intelligens. Et si dicatur quod pice adhuc et alie aues locuntur, dicimus quod falsum est, quia talis actus locutio non est, sed quedam imitatio soni nostre uocis; uel quod nituntur imitari nos in quantum sonamus, sed non in quantum loquimur. Unde si expresse dicenti pica resonaret etiam pica, non esset hec nisi representatio uel imitatio soni illius qui prius dixisset.
+Et sic patet soli homini datum fuisse loqui. Sed quare necessarium sibi foret, breuiter pertractare conemur.
+
+Cum igitur homo non nature instinctu, sed ratione moueatur, et ipsa ratio uel circa discretionem uel circa iudicium uel circa electionem diuersificetur in singulis, adeo ut fere quilibet sua propria specie uideatur gaudere, per proprios actus uel passiones, ut brutum anirnal, neminem alium intelligere opinamur. Nec per spiritualem speculationem, ut angelum, alterum alterum introire contingit, cum grossitie atque opacitate mortalis corporis humanus spiritus sit obtectus. Oportuit ergo genus humanum ad comunicandas inter se conceptiones suas aliquod rationale signum et sensuale habere: quia, cum de ratione accipere habeat et in rationem portare, rationale esse oportuit; cumque de una ratione in aliam nichil deferri possit nisi per medium sensuale, sensuale esse oportuit. Quare, si tantum rationale esset, pertransire non posset; si tantum sensuale, nec a ratione accipere nec in rationem deponere potuisset.
+Hoc equidem signum est ipsum subiectum nobile de quo loquimur: nam sensuale quid est in quantum sonus est; rationale uero in quantum aliquid significare uidetur ad placitum.
+
+Soli homini datum fuit ut loqueretur, ut ex premissis manifestum est. Nunc quoque inuestigandum esse existimo cui hominum primum locutio data sit, et quid primitus locutus fuerit, et ad quem, et ubi, et quando, nec non et sub quo ydiomate primiloquium emanauit.
+Secundum quidem quod in principio Genesis loquitur, ubi de primordio mundi Sacratissima Scriptura pertractat, mulierem inuenitur ante omnes fuisse locutam, scilicet presumptuosissimam Euam, cum dyabolo sciscitanti respondit: De fructu lignorum que sunt in paradiso uescimur; de fructu uero ligni quod est in medio paradisi precepit nobis Deus ne comederemus nec tangeremus, ne forte moriamur. Sed quanquam mulier in scriptis prius inueniatur locuta, rationabilius tamen est ut hominem prius locutum fuisse credamus, et inconuenienter putatur tam egregium humani generis actum non prius a uiro quam a femina profluxisse. Rationabiliter ergo credimus ipsi Ade prius datum fuisse loqui ab Eo qui statim ipsum plasmauerat.
+Quid autem prius uox primi loquentis sonauerit, uiro sane mentis in promptu esse non titubo ipsum fuisse quod Deus est, scilicet El, uel per modum interrogationis uel per modum responsionis. Absurdum atque rationi uidetur orrificum ante Deum ab homine quicquam nominatum fuisse, cum ab ipso et in ipsum factus fuisset homo. Nam sicut post preuaricationem humani generis quilibet exordium sue locutionis incipit ab heu, rationabile est quod ante qui fuit inciperet a gaudio; et cum nullum gaudium sit extra Deum, sed totum in Deo, et ipse Deus totus sit gaudium, consequens est quod primus loquens primo et ante omnia dixisset Deus.
+Oritur et hinc ista questio, cum dicimus superius per uiam responsionis hominem primum fuisse locutum, si responsio fuit ad Deum: nam, si ad Deum fuit, iam uideretur quod Deus locutus extitisset, quod contra superius prelibata uidetur insurgere. Ad quod quidem dicimus quod bene potuit respondisse Deo interrogante, nec propter hoc Deus locutus est ipsa quam dicimus locutionem. Quis enim dubitat quicquid est ad Dei nutum esse flexibile, quo quidem facta, quo conseruata, quo etiam gubernata sunt omnia? Igitur cum ad tantas alterationes moueatur aer imperio nature inferioris, que ministra et factura Dei est, ut tonitrua personet, ignem fulgoret, aquam gemat, spargat niuem, grandinea lancinet, nonne imperio Dei mouebitur ad quedam sonare uerba, ipso distinguente qui maiora distinxit? Quid ni?
+Quare ad hoc et ad quedam alia hec sufficere credimus.
+
+Opinantes autem non sine ratione, tam ex superioribus quam inferioribus sumpta, ad ipsum Deum primitus primum hominem direxisse locutionem, rationabiliter dicimus ipsum loquentem primum, mox postquam afflatus est ab animante Uirtute, incunctanter fuisse locutum. Nam in homine sentiri humanius credimus quam sentire, dumunodo sentiatur et sentiat tanquam homo. Si ergo faber ille atque perfectionis principium et amator afflando primum nostrum omni perfectione compleuit, rationabile nobis apparet nobilissimum animal non ante sentire quam sentiri cepisse.
+Si quis uero fatetur contra obiciens quod non oportebat illum loqui, cum solus adhuc homo existeret, et Deus omnia sine uerbis archana nostra discernat etiam ante quam nos, - cum illa reuerentia dicimus qua uti oportet cum de eterna Uoluntate aliquid iudicamus, quod licet Deus sciret, immo presciret (quod idem est quantum ad Deum) absque locutione conceptum primi loquentis, uoluit tamen et ipsum loqui, ut in explicatione tante dotis gloriaretur ipse qui gratis dotauerat. Et ideo diuinitus in nobis esse credendum est quod in actu nostrorum effectuum ordinato letamur. 
+Et hinc penitus elicere possumus locum illum ubi effutita est prima locutio: quoniam, si extra paradisum afflatus est homo, extra, si uero intra, intra fuisse locum prime locutionis conuicimus.
+
+Quoniam permultis ac diuersis ydiomatibus negotium exercitatur humanum, ita quod multi multis non aliter intelligantur uerbis quam sine uerbis, de ydiomate illo uenari nos decet quo uir sine matre, uir sine lacte, qui nec pupillarem etatem nec uidit adultam, creditur usus.
+In hoc, sicut etiam in multis aliis, Petramala ciuitas amplissima est, et patria maiori parti filiorum Adam. Nam quicunque tam obscene rationis est ut locum sue nationis delitiosissimum credat esse sub sole, hic etiam pre cunctis proprium uulgare licetur, idest maternam locutionem, et per consequens credit ipsum fuisse illud quod fuit Ade. Nos autem, cui mundus est patria uelut piscibus equor, quanquam Sarnum biberimus ante dentes et Florentiam adeo diligamus ut, quia dileximus, exilium patiamur iniuste, rationi magis quam sensui spatulas nostri iudicii podiamus. Et quamuis ad uoluptatem nostram siue nostre sensualitatis quietem in terris amenior locus quam Florentia non existat, reuoluentes et poetarum et aliorum scriptorum uolumina quibus mundus uniuersaliter et membratim describitur, ratiocinantesque in nobis situationes uarias mundi locorum et eorum habitudinem ad utrunque polum et circulum equatorem, multas esse perpendimus firmiterque censemus et magis nobiles et magis delitiosas et regiones et urbes quam Tusciam et Florentiam, unde sumus oriundus et ciuis, et plerasque nationes et gentes delectabiliori atque utiliori sermone uti quam Latinos. Redeuntes igitur ad propositum, dicimus certam formam locutionis a Deo cum anima prima concreatam fuisse. Dico autem formam et quantum ad rerum uocabula et quantum ad uocabulorum constructionem et quantum ad constructionis prolationem: qua quidem forma omnis lingua loquentium uteretur, nisi culpa presumptionis humane dissipata fuisset, ut inferius ostendetur.
+Hac forma locutionis locutus est Adam; hac forma locutionis locuti sunt omnes posteri eius usque ad edificationem turris Babel, que turris confusionis interpretatur; hanc formam locutionis hereditati sunt filii Heber, qui ab eo dicti sunt Hebrei. Hiis solis post confusionem remansit, ut Redemptor noster, qui ex illis oriturus erat secundum humanitatem, non lingua confusionis, sed gratie frueretur. Fuit ergo hebraicum ydioma illud quod primi loquentis labia fabricarunt.
+
+Dispudet, heu, nunc humani generis ignominiam renouare! Sed quia preferire non possumus quin transeamus per illam, quanquam rubor ad ora consurgat animusque refugiat, percurremus.
+O semper natura nostra prona peccatis! O ab initio et nunquam desinens nequitatrix! Num fuerat satis ad tui correptionem quod, per primam preuaricationem eluminata, delitiarum exulabas a patria? Num satis quod, per uniuersalem familie tue luxuriem et trucitatem, unica riseruata domo, quicquid tui iuris erat cataclismo perierat, et que commiseras tu animalia celi terreque iam luerant? Quippe satis extiterat. Sed, sicut prouerbialiter dici solet Non ante tertium equitabis, misera miserum uenire maluisti ad equum. Ecce, lector, quod uel oblitus homo uel uilipendens disciplinas priores, et auertens oculos a uibicibus que remanserant, tertio insurrexit ad uerbera, per superbam stultitiam presumendo. Presumpsit ergo in corde suo incurabilis homo, sub persuasione gigantis Nembroth, arte sua non solum superare naturam, sed etiam ipsum naturantem, qui Deus est, et cepit edificare turrim in Sennaar, que postea dicta est Babel, hoc est confusio, per quam celum sperabat ascendere, intendens inscius non equare, sed suum superare Factorem. O sine mensura clementia celestis imperii! Quis patrum tot sustineret insultus a filio? Sed exurgens non hostili scutica sed paterna et alias uerberibus assueta, rebellantem filium pia correctione nec non memorabili castigauit.
+Siquidem pene totum humanum genus ad opus iniquitatis coierat: pars imperabant, pars architectabantur, pars muros moliebantur, pars amussibus regulabant, pars trullis linebant, pars scindere rupes, pars mari, pars terra uehere intendebant, partesque diuerse diuersis aliis operibus indulgebant; cum celitus tanta confusione percussi sunt ut, qui omnes una eademque loquela deseruiebant ad opus, ab opere multis diuersificati loquelis desinerent et nunquam ad idem commertium conuenirent. Solis etenim in uno conuenientibus actu eadem loquela remansit: puta cunctis architectoribus una, cunctis saxa uoluentibus una, cunctis ea parantibus una; et sic de singulis operantibus accidit. Quot quot autem exercitii uarietates tendebant ad opus, tot tot ydiomatibus tunc genus humanum disiungitur; et quanto excellentius exercebant, tanto rudius nunc barbariusque locuntur. Quibus autem sacratum ydioma remansit nec aderant nec exercitium commendabant, sed grauiter detestantes stoliditatem operantium deridebant. Sed hec minima pars, quantum ad numerum, fuit de semine Sem, sicut conicio, qui fuit tertius filius Noe: de qua quidem ortus est populus Israel, qui antiquissima locutione sunt usi usque ad suam dispersionem.
+
+Ex precedenter memorata confusione linguarum non leuiter opinamur per uniuersa mundi climata climatumque plagas incolendas et angulos tunc primum homines fuisse dispersos. Et cum radix humane propaginis principalis in oris orientalibus sit plantata, nec non ab inde ad utrunque latus per diffusos multipliciter palmites nostra sit extensa propago, demumque ad fines 	occidentales protracta, forte primitus tunc uel totius Europe flumina, uel saltim quedam, rationalia guctura potauerunt. Sed siue aduene tunc primitus aduenissent, siue ad Europam indigene repedassent, ydioma secum tripharium homines actulerunt; et afferentium hoc alii meridionalem, alii septentrionalem regionem in Europa sibi sortiti sunt; et tertii, quos nunc Grecos uocamus, partim Europe, partim Asye occuparunt.
+Ab uno postea eodemque ydiomate in uindice confusione recepto diuersa uulgaria traxerunt originem, sicut inferius ostendemus. Nam totum quod ab hostiis Danubii siue Meotidis paludibus usque ad fines occidentales Anglie Ytalorum Francorumque finibus et Oceano limitatur, solum unum obtinuit ydioma, licet postea per Sclauones, Ungaros, Teutonicos, Saxones, Anglicos et alias nationes quamplures fuerit per diuersa uulgaria diriuatum, hoc solo fere omnibus in signum eiusdem principio remanente, quod quasi predicti omnes jo affermando respondent. Ab isto incipiens ydiomate, uidelicet a finibus Ungarorum uersus orientem, aliud occupauit totum quod ab inde uocatur Europa, nec non ulterius est protractum. 
+Totum uero quod in Europa restat ab istis, tertium tenuit ydioma, licet nunc tripharium uideatur: nam alii oc, alii oil, alii sì affirmando locuntur, ut puta Yspani, Franci et Latini. Signum autem quod ab uno eodemque ydiomate istarum trium gentium progrediantur uulgaria, in promptu est, quia multa per eadem uocabula nominare uidentur, ut Deum, celum, amorem, mare, terram, est, uiuit, moritur, amat, alia fere omnia. Istorum uero proferentes oc meridionalis Europe tenent partem occidentalem, a Ianuensium finibus incipientes. Qui autem sì dicunt a predictis finibus orientalem tenent, uidelicet usque ad promuntorium illud Ytalie qua sinus Adriatici maris incipit, et Siciliam. Sed loquentes oil quodam modo septentrionales sunt respectu istorum: nam ab oriente Alamannos habent et ab occidente et settentrione anglico mari uallati sunt et montibus Aragonie terminati; a meridie quoque Prouincialibus et Apenini deuexione clauduntur.
+
+Nos autem oportet quam nunc habemus rationem periclitari, cum inquirere intendamus de hiis in quibus nullius autoritate fulcimur, hoc est de unius eiusdemque a principio ydiomatis uariatione secuta. Et quia per notiora itinera salubrius breuiusque transitur, per illud tantum quod nobis est ydioma pergamus, alia desinentes: nam quod in uno est rationali, uidetur in aliis esse causa.
+Est igitur super quod gradimur ydioma tractando tripharium, ut superius dictum est: nam alii oc, alii sì, alii uero dicunt oil. Et quod unum fuerit a principio confusionis (quod prius probandum est) apparet, quia conuenimus in uocabulis multis, uelut eloquentes doctores ostendunt: que quidem conuenientia ipsi confusioni repugnat, que ruit celitus in edificatione Babel. Trilingues ergo doctores in multis conueniunt, et maxime in hoc uocabulo quod est amor. Gerardus de Brunel:
+{Si-m sentis fezelz amics, 
+per uer encusera amor}.
+Rex Nauarre:
+{De fin amor si uient sen et bonté};
+Dominus Guido Guinizelli:
+{Né fe amor prima che gentil core,
+né gentil cor prima che amor, natura}.
+
+Quare autem tripharie principaliter uariatum sit, inuestigemus; et quare quelibet istarum uariationum in se ipsa uariatur, puta dextre Ytalie locutio ab ea que est sinistre (nam aliter Paduani et aliter Pisani locuntur); et quare uicinius habitantes adhuc discrepant in loquendo, ut Mediolanenses et Ueronenses, Romani et Florentini, nec non conuenientes in eodem genere gentis, ut Neapoletani et Caetani, Rauennates et Fauentini, et, quod mirabilius est, sub eadem ciuilitate morantes, ut Bononienses Burgi Sancti Felicis et Bononienses Strate Maioris. Hee omnes differentie atque sermonum uarietates quid accidant, una eademque ratione patebit.
+Dicimus ergo quod nullus effectus superat suam causam, in quantum effectus est, quia nil potest efficere quod non est. Cum igitur omnis nostra loquela - preter illam homini primo concreatam a Deo - sit a nostro beneplacito reparata post confusionem illam que nil aliud fuit quam prioris obliuio, et homo sit instabilissimum atque uariabilissimum animal, nec durabilis nec continua esse potest, sed sicut alia que nostra sunt, puta mores et habitus, per locorum temporumque distantias uariari oportet. Nec dubitandum reor modo in eo quod diximus temporum, sed potius opinamur tenendum: nam si alia nostra opera perscrutemur, multo magis discrepare uidemur a uetustissimis conciuibus nostris quam a coetaneis perlonginquis. Quapropter audacter testamur quod si uetustissimi Papienses nunc resurgerent, sermone uario uel diuerso cum modernis Papiensibus loquerentur. Nec aliter mirum uideatur quod dicimus quam percipere iuuenem exoletum quem exolescere non uidemus: nam que paulatim mouentur, minime perpenduntur a nobis, et quanto longiora tempora uariatio rei ad perpendi requirit, tanto rem illam stabiliorem putamus. Non etenim ammiramur, si extimationes hominum qui parum distant a brutis putant eandem ciuitatem sub inuariabili semper ciuicasse sermone, cum sermonis uariatio ciuitatis eiusdem non sine longissima temporum successione paulatim contingat, et hominum uita sit etiam, ipsa sua natura, breuissima. Si ergo per eandem gentem sermo uariatur, ut. dictum est, successiue per tempora, nec stare ullo modo potest, necesse est ut disiunctim abmotimque morantibus uarie uarietur, ceu uarie uariantur mores et habitus, qui nec natura nec consortio confirmantur, sed humanis beneplacitis localique congruitate nascuntur.
+Hinc moti sunt inuentores gramatice facultatis: que quidem gramatica nichil aliud est quam quedam inalterabilis locutionis ydemptitas diuersibus temporibus atque locis. Hec cum de comuni consensu multarum gentium fuerit regulata, nulli singolari arbitrio uidetur obnoxia, et per consequens nec uariabilis esse potest. Adinuenerunt ergo illam ne, propter uariationem sermonis arbitrio singulariurn fluitantis, uel nullo modo uel saltim imperfecte antiquorum actingeremus autoritates et gesta, siue illorum quos a nobis locorum diuersitas facit esse diuersos.
+
+Triphario nunc existente nostro ydiomate, ut superius dictum est, in comparatione sui ipsius, secundum quod trisonum factum est, cum tanta timiditate cunctamur librantes quod hanc uel istam uel illam partem in comparando preponere non audemus, nisi eo quo gramatice positores inueniuntur accepisse sic aduerbium affirmandi: quod quandam anterioritatem erogare uidetur Ytalis, qui sì dicunt.
+Quelibet enim partium largo testimonio se tuetur. Allegat ergo pro se lingua oil quod propter sui faciliorem se delectabiliorem uulgaritatem quicquid redactum est siue inuentum ad uulgare prosaycum, suum est: uidelicet Biblia cum Troianorum Romanorumque gestibus compilata et Arturi regis ambages pulcerrime et quamplures alie ystorie ac doctrine. Pro se uero argumentatur alia, scilicet oc, quod uulgares eloquentes in ea primitus poetati sunt tanquam in perfectiori dulciorique loquela, ut puta Petrus de Aluernia et alii antiquiores doctores. Tertia quoque, que Latinorum est, se duobus priuilegiis actestatur preesse: primo quidem quod qui dulcius subtiliusque poetati uulgariter sunt, hii familiares et domestici sui sunt, puta Cynus Pistoriensis et amicus eius; secundo quia magis uidentur inniti gramatice que comunis est, quod rationabiliter inspicientibus uidetur grauissimum argumentum. 
+Nos uero iudicium relinquentes in hoc et tractatum nostrum ad uulgare latium retrabentes, et receptas in se uariationes dicere nec non illas inuicem comparare conemur. Dicimus ergo primo Latium bipartitum esse in dextrum et sinistrum. Si quis autem querat de linea diuidente, breuiter respondemus esse iugum Apenini, quod, ceu fistule culmen hinc inde ad diuersa stillicidia grundat aquas, ad alterna hinc inde litora per ymbricia longa distillat, ut Lucanus in secundo describit: dextrum quoque latus Tyrenum mare grundatorium habet, leuum uero in Adriaticum cadit. Et dextri regiones sunt Apulia, sed non tota, Roma, Ducatus, Tuscia et Ianuensis Marchia; sinistri autem pars Apulie, Marchia Anconitana, Romandiola, Lombardia, Marchia Triuisiana cum Uenetiis. Forum Iulii uero et Ystria non nisi leue Ytalie esse possunt; nec insule Tyreni maris, uidelicet Sicilia et Sardinia, non nisi dextre Ytalie sunt, uel ad dextram Ytaliam sociande. In utroque quidem duorum laterum, et hiis que secuntur ad ea, lingue hominum uariantur: ut lingua Siculorum cum Apulis, Apulorum cum Romanis, Romanorum cum Spoletanis, horum cum Tuscis, Tuscorum cum Ianuensibus, Ianuensium cum Sardis; nec non Calabrorum cum Anconitanis, horum cum Romandiolis, Romandiolorum cum Lombardis, Lombardorum curn Triuisianis et Uenetis, horum cum Aquilegiensibus, et istorum cum Ystrianis. De quo Latinorum neminem nobiscum dissentire putamus. Quare ad minus xiiii uulgaribus sola uidetur Ytalia uariari. Que adhuc omnia uulgaria in sese uariantur, ut puta in Tuscia Senenses et Aretini, in Lombardia Ferrarenses et Placentini; nec non in eadem ciuitate aliqualem uariationem perpendimus, ut superius in capitulo immediato posuimus. Quapropter, si primas et secundarias et subsecundarias uulgaris Ytalie uariationes calcolare uelimus, et in hoc minimo mundi angulo non solum ad millenam loquele uariationem uenire contigerit, sed etiam ad magis ultra.
+
+Quam multis uarietatibus latio dissonante uulgari, decentiorem atque illustrem Ytalie uenemur loquelam; et ut nostre uenationi peruium callem habere possimus, perplexos frutices atque sentes prius eiciamus de silua.
+Sicut ergo Romani se cunctis preponendos existimant, in hac eradicatione siue discerptione non inmerito eos aliis preponamus, protestantes eosdem in nulla uulgaris eloquentie ratione fore tangendos. Dicimus igitur Romanorum non uulgare, sed potius tristiloquium, ytalorum uulgarium omnium esse turpissimum; nec mirum, cum etiam morum habituumque deformitate pre cunctis uideantur fetere. Dicunt enim: Messure, quinto dici? 
+Post hos incolas Anconitane Marchie decerpamus, qui Chignamente scate, sciate locuntur: cum quibus et Spoletanos abicimus. Nec pretereundum est quod in improperium istarum trium gentium cantiones quamplures inuente sunt: inter quas unam uidimus recte atque perfecte ligatam, quam quidam Florentinus nomine Castra posuerat; incipiebat etenim
+{Una fermana scopai da Cascioli,
+cita cita se n gìa n grande aina}.
+Post quos Mediolanenses atque Pergameos eorumque finitimos eruncemus, in quorum etiam improperium quendam cecinisse recolimus
+{Enter lora del uesper, 
+ciò fu del mes docchiouer}.
+Post hos Aquilegienses et Ystrianos cribremus, qui Ces fas tu? crudeliter accentuando eructuant. Cumque hiis montaninas omnes et rusticanas loquelas eicimus, que semper mediastinis ciuibus accentus enormitate dissonare uidentur, ut Casentinenses et Fractenses.
+Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi uidentur, eiciamus, quoniam soli sine proprio uulgari esse uidentur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus noua et dominus meus locuntur.
+
+Exaceratis quodam modo uulgaribus ytalis, inter ea que remanserunt in cribro comparationem facientes honorabilius atque honorificentius breuiter seligamus.
+Et primo de siciliano examinemus ingenium: nam uidetur sicilianum uulgare sibi famam pre aliis asciscere eo quod quicquid poetantur Ytali sicilianum uocatur, et eo quod perplures doctores indigenas inuenimus grauiter cecinisse, puta in cantionibus illis
+{Ancor che laigua per lo foco lassi},
+et
+{Amor, che lungiamente mhai menato}.
+Sed hec fama trinacrie terre, si rccte signum ad quod tendit inspiciamus, uidetur tantum in obproprium ytalorum principum remansisse, qui non heroico more sed plebeio secuntur superbiam. Siquidem illustres heroes, Fredericus cesar et benegenitus eius Manfredus, nobilitatem ac rectitudinem sue forme pandentes, donec fortuna permisit humana secuti sunt, brutalia dedignantes. Propter quod corde nobiles atque gratiarum dotati inherere tantorum principum maiestati conati sunt, ita ut eorum tempore quicquid excellentes animi Latinorum enitebantur primitus in tantorum coronatorum aula prodibat; et quia regale solium erat Sicilia, factum est ut quicquid nostri predecessores uulgariter protulerunt, sicilianum uocaretur: quod quidem retinemus et nos, nec posteri nostri permutare ualebunt. 
+Racha, racha. Quid nunc personat tuba nouissimi Frederici, quid tintinabulum secundi Karoli, quid cornua lohannis et Azonis marchionum potentum, quid aliorum magnatum tibie, nisi Uenite carnifices, uenite altriplices, uenite auaritie sectatores?
+Sed prestat ad propositum repedare quam frustra loqui. Et dicimus quod, si uulgare sicilianum accipere uolumus secundum quod prodit a terrigenis mediocribus, ex ore quorum iudicium eliciendum uidetur, prelationis honore minime dignum est, quia non sine quodam tempore profertur; ut puta ibi:
+{Tragemi deste focora se teste a boluntate}.
+Si autem ipsum accipere uolumus secundum quod ab ore primorum Siculorum emanat, ut in preallegatis cantionibus perpendi potest, nichil differt ab illo quod laudabilissimum est, sicut inferius ostendemus.
+Apuli quoque uel sui acerbitate uel finitimorum suorum contiguitate, qui Romani et Marchiani sunt, turpiter barbarizant: dicunt enim
+{Uolzera che chiangesse lo quatraro}.
+Sed quamuis terrigene Apuli loquantur obscene comuniter, prefulgentes eorum quidam polite locuti sunt, uocabula curialiora in suis cantionibus compilantes, ut manifeste apparet eorum dicta perspicientibus, ut puta
+{Madonna, dir ui uolglio},
+et
+{Per fino amore uo si letamente}.
+Quapropter superiora notantibus innotescere debet nec siculum nec apulum esse illud quod in Ytalia pulcerrimum est uulgare, cum eloquentes indigenas ostenderimus a proprio diuertisse.
+
+Post hec ueniamus ad Tuscos, qui propter amentiam suam infroniti titulum sibi uulgaris illustris arrogare uidentur. Et in hoc non solum plebeia dementat intentio, sed famosos quamplures uiros hoc tenuisse comperimus: puta Guittonem Aretinum, qui nunquam se ad curiale uulgare direxit, Bonagiuntam Lucensem, Gallum Pisanum, Minum Mocatum Senensem, Brunectum Florentinum, quorum dicta, si rimari uacauerit, non curialia sed municipalia tantum inuenientur. Et quoniam Tusci pre aliis in hac ebrietate baccantur, dignum utileque uidetur municipalia uulgaria Tuscanorum sigillatim in aliquo depompare. Locuntur Florentini et dicunt 
+{Manichiamo introcque, ( che noi non facciamo altro}. 
+Pisani: 
+{Bene andonno li fanti ( de Fiorensa per Pisa}. 
+Lucenses: 
+{Fo uoto a Dio ke in grassarra 
+eie lo comuno de Lucca}. 
+Senenses: 
+{Onche renegata auessio Siena.
+Chee chesto?} 
+Aretini: 
+{Uuo tu uenire ouelle?}
+De Perusio, Urbe Ueteri, Uiterbio, nec non de Ciuitate Castellana, propter affinitatem quam habent cum Romanis et Spoletanis, nichil tractare intendimus. Sed quanquam fere omnes Tusci in suo turpiloquio sint obtusi, nonnullos uulgaris excellentiam cognouisse sentimus, scilicet Guidonem, Lapum et unum alium, Florentinos, et Cynum Pistoriensem, quem nune indigne postponimus, non indigne coacti. Itaque si tuscanas examinemus loquelas, et pensemus qualiter uiri prehonorati a propria diuerterunt, non restat in dubio quin aliud sit uulgare quod querimus quam quod actingit populus Tuscanorum.
+Si quis autem quod de Tuscis asserimus, de Ianuensibus asserendum non putet, hoc solum in mente premat, quod si per obliuionem Ianuenses ammicterent z licteram, uel mutire totaliter eos uel nouam reparare oporteret loquelam. Est enim z maxima pars eorum locutionis; que quidem lictera non sine multa rigiditate profertur.
+
+Transeuntes nunc humeros Apenini frondiferos leuam Ytaliam contatim uenemur ceu solemus, orientaliter ineuntes. 
+Romandiolam igitur ingredientes, dicimus nos duo in Latio inuenisse uulgaria quibusdam conuenientiis contrariis alternata. Quorum unum in tantum muliebre uidetur propter uocabulorum et prolationis mollitiem quod uirum, etiam si uiriliter sonet, feminam tamen facit esse credendum. Hoc Romandiolos omnes habet, et presertim Forliuienses, quorum ciuitas, licet nouissima sit, meditullium tamen esse uidetur totius prouincie: hii deuscì affirmando locuntur, et oclo meo et corada mea proferunt blandientes. Horum aliquos a proprio poetando diuertisse audiuimus, Thomam uidelicet et Ugolinum Bucciolam Fauentinos. Est et aliud, sicut dictum est, adeo uocabulis accentibusque yrsutum et yspidum quod propter sui rudem asperitatem mulierem loquentem non solum	disterminat, sed esse uirum dubitares lector. Hoc omnes qui magara dicunt, Brixianos uidelicet, Ueronenses et Uigentinos, habet; nec non Paduanos, turpiter sincopantes omnia in -tus participia et denominatiua in -tas, ut mercò et bontè. Cum quibus et Triuisianos adducimus, qui more Brixianorum et finitimorum suorum u consonantem per f apocopando proferunt, puta nof pro nouem et uif pro uiuo: quod quidem barbarissimum reprobamus.
+Ueneti quoque nec sese inuestigati uulgaris honore dignantur: et si quis eorum, errore confossus, uanitaret in hoc, recordetur si unquam dixit:
+{Per le plaghe de Dio tu no uerras}.
+Inter quos omnes unum audiuimus nitentem diuertire a materno et ad curiale uulgare intendere, uidelicet Ildebrandinum Paduanum. 
+Quare, omnibus presentis capituli ad iudicium comparentibus, arbitramur nec romandiolum, nec suum oppositum ut dictum est, nec uenetianum esse illud quod querimus uulgare illustre.
+
+Illud autem quod de ytala silua residet percontari conemur expedientes.
+Dicimus ergo quod forte non male opinantur qui Bononienses asserunt pulcriori locutione loquentes, cum ab Ymolensibus, Ferrarensibus et Mutinensibus circunstantibus aliquid proprio uulgari asciscunt, sicut facere quoslibet a finitimis suis conicimus, ut Sordellus de Mantua sua ostendit, Cremone, Brixie atque Uerone confini: qui, tantus eloquentie uir existens, non solum in poetando sed quomodocunque loquendo patrium uulgare descruit. Accipiunt enim prefati ciues ab Ymolensibus lenitatem atque mollitiem, a Ferrarensibus uero et Mutinensibus aliqualem garrulitatem que proprie Lombardorum est: hanc ex commixtione aduenarum Longobardorum terrigenis credimus remansisse. Et hec est causa quare Ferrarensium, Mutinensium uel Regianorum nullum inuenimus poetasse: nam proprie garrulitati assuefacti nullo modo possunt ad uulgare aulicum sine quadam acerbitate uenire. Quod multo magis de Parmensibus est putandum, qui monto pro multo dicunt.
+Si ergo Bononienses utrinque accipiunt, ut dictum est, rationabile uidetur esse quod eorum locutio per conmixtionem oppositorum ut dictum est ad laudabilem suauitatem remaneat temperata:	quod procul dubio nostro iudicio sic esse censemus. Itaque si preponentes eos in uulgari sermone sola municipalia Latinorum uulgaria comparando considerant, allubescentes concordamus cum illis; si uero simpliciter uulgare bononiense preferendum existimant, dissentientes discordamus ab eis. Non etenim est quod aulicum et illustre uocamus: quoniam, si fuisset, maximus Guido Guinizelli, Guido Ghisilerius, Fabrutius et Honestus et alii poetantes Bononie nunquam a proprio diuertissent: qui doctores fuerunt illustres et uulgarium discretione repleti. Maximus Guido:
+{Madonna, lo fino amore cha uui porto};
+Guido Ghisilerius:
+{Donna, lo fermo core};
+Fabrutius:
+{Lo meo lontano gire};
+Honestus:
+{Più non actendo il tuo soccorso, Amore}.
+Que quidem uerba prorsus a mediastinis Bononie sunt diuersa.
+Cumque de residuis in extremis Ytalie ciuitatibus neminem dubitare pendamus (et si quis dubitat, illum nulla nostra solutione dignamur), parum restat in nostra discussione dicendum. Quare, cribellum cupientes deponere, ut residentiam cito uisamus, dicimus Tridentum atque Taurinum nec non Alexandriam ciuitates metis Ytalie in tantum sedere propinquas quod puras nequeunt habere loquelas; ita quod si etiam quod turpissimum habent uulgare, haberent pulcerrimum, propter aliorum commixtionem esse uere latium negaremus. Quare, si latium illustre uenamur, quod uenamur in illis inueniri non potest.
+
+Postquam uenati saltus et pascua sumus Ytalie, nec pantheram quam sequimur adinuenimus, ut ipsam reperire possimus rationabilius inuestigemus de illa ut, solerti studio, redolentem ubique et necubi apparentem nostris penitus irretiamus tenticulis.
+Resumentes igitur uenabula nostra, dicimus quod in omni genere rerum unum esse oportet quo generis illius omnia comparentur et ponderentur, et a quo omnium aliorum mensuram accipiamus: sicut in numero cuncta mensurantur uno, et plura uel pauciora dicuntur secundum quod distant ab uno uel ei propinquant, et sicut in coloribus omnes albo mensurantur; nam uisibiles magis et minus dicuntur secundum quod accedunt uel recedunt ab albo. Et quemadmodum de hiis dicimus que quantitatem et qualitatem ostendunt, de predicamentorum quolibet, etiam de substantia, posse dici putamus: scilicet ut unumquodque mensurabile sit, secundum quod in genere est, illo quod simplicissimum est in ipso genere. Quapropter in actionibus nostris, quantumcunque diuidantur in species, hoc signum inueniri oportet quo et ipse mensurentur. Nam, in quantum simpliciter ut homines agimus, uirtutem habemus (ut generaliter illam intelligamus); nam secundum ipsam bonum et malum hominem iudicamus; in quantum ut homines ciues agimus, habemus legem, secundum quam dicitur ciuis bonus et malus; in quantum ut homines latini agimus, quedam habemus simplicissima signa et morum et habituum et locutionis, quibus latine actiones ponderantur et mensurantur. Que quidem nobilissima sunt earum que Latinorum sunt actiones, hec nullius ciuitatis Ytalie propria sunt, et in omnibus comunia sunt: inter que nunc potest illud discerni uulgare quod superius uenabamur, quod in qualibet redolet ciuitate nec cubat in ulla. Potest tamen magis in una quam in alia redolere, sicut simplicissima substantiarum, que Deus est, in homine magis redolet quam in bruto, in animali quam in planta, in hac quam in minera, in hac quam in elemento, in igne quam in terra; et simplicissima quantitas, quod est unum, in impari numero redolet magis quam in pari; et simplicissimus color, qui albus est, magis in citrino quam in uiride redolet.
+Itaque, adepti quod querebamus, dicimus illustre, cardinale, aulicum et curiale uulgare in Latio quod omnis latie ciuitatis est et nullius esse uidetur, et quo municipalia uulgaria omnia Latinorum mensurantur et ponderantur et comparantur.
+
+Quare autem hoc quod repertum est, illustre, cardinale, aulicum et curiale adicientes uocemus, nunc disponendum est: per quod clarius ipsum quod ipsum est faciamus patere. Primum igitur quid intendimus cum illustre adicimus, et quare illustre dicimus, denudemus. Per hoc quoque quod illustre dicimus, intelligimus quid illuminans et illuminatum prefulgens: et hoc modo uiros appellamus illustres, uel quia potestate illuminati alios et iustitia et karitate illuminant, uel quia excellenter magistrati excellenter magistrent, ut Seneca et Numa Pompilius. Et uulgare de quo loquimur et sublimatum est magistratu et potestate, et 	suos honore sublimat et gloria. 	
+Magistratu quidem sublimatum uidetur, cum de tot rudibus Latinorum uocabulis, de tot perplexis constructionibus, de tot defectiuis prolationibus, de tot rusticanis accentibus, tam egregium, tam extricatum, tam perfectum et tam urbanum uideamus electum, ut Cynus Pistoriensis et amicus eius ostendunt in cantionibus suis.
+Quod autem exaltatum sit potestate, uidetur. Et quid maioris potestatis est quam quod humana corda uersare potest, ita ut nolentem uolentem et uolentem nolentem faciat, uelut ipsum et fecit et facit?
+Quod autem honore sublimet, in promptu est. Nonne domestici sui reges, marchiones, comites et magnates quoslibet fama uincunt? Minime hoc probatione indiget. Quantum uero suos familiares gloriosos efficiat, nos ipsi nouimus, qui huius dulcedine glorie nostrum exilium postergamus. 
+Quare ipsum illustre merito profiteri debemus.
+
+Neque sine ratione ipsum uulgare illustre decusamus adiectione secunda, uidelicet ut id cardinale uocetur. Nam sicut totum hostium cardinem sequitur ut, quo cardo uertitur, uersetur et ipsum, seu introrsum seu extrorsum flectatur, sic et uniuersus municipalium grex uulgarium uertitur et reuertitur, mouetur et pausat secundum quod istud, quod quidem uere paterfamilias esse uidetur. Nonne cotidie extirpat sentosos frutices de ytalia silua? Nonne cotidie uel plantas inserit uel plantaria plantat? Quid aliud agricole sui satagunt nisi ut amoueant et admoueant, ut dictum est? Quare prorsus tanto decusari uocabulo promeretur. 
+Quia uero aulicum nominamus illud causa est quod, si aulam nos Ytali haberemus, palatinum foret. Nam si aula totius regni comunis est domus et omnium regni partium gubernatrix augusta, quicquid tale est ut omnibus sit comune nec proprium ulli, conueniens est ut in ea conuersetur et habitet, nec aliquod aliud habitaculum tanto dignum est habitante: hoc nempe uidetur esse id de quo loquimur uulgare. Et hinc est quod in regiis omnibus conuersantes semper illustri uulgari locuntur; hinc etiam est quod nostrum illustre uelut accola peregrinatur et in humilibus hospitatur asilis, cum aula uacemus.
+Est etiam merito curiale dicendum, quia curialitas nil aliud est quam librata regula eorum que peragenda sunt: et quia statera huiusmodi librationis tantum in excellentissimis curiis esse solet, hinc est quod quicquid in actibus nostris bene libratum est, curiale dicatur. Unde cum istud in excellentissima Ytalorum curia sit libratum, dici curiale meretur.
+Sed dicere quod in excellentissima Ytalorum curia sit libratum, uidetur nugatio, cum curia careamus. Ad quod facile respondetur. Nam licet curia, secundum quod unita accipitur, ut curia regis Alamannie, in Ytalia non sit, membra tamen eius non desunt; et sicut membra illius uno Principe uniuntur, sic membra huius gratioso lumine rationis unita sunt. Quare falsum esset dicere curia carere Ytalos, quanquam Principe careamus, quoniam curiam habemus, licet corporaliter sit dispersa.
+
+Hoc autem uulgare quod illustre, cardinale, aulicum et curiale ostensum est, dicimus esse illud quod uulgare latium appellatur. Nam sicut quoddam uulgare est inuenire quod proprium est Cremone, sic quoddam est inuenire quod proprium est Lombardie; et sicut est inuenire aliquod quod sit proprium Lombardie, sic est inuenire aliquod quod sit totius sinistre Ytalie proprium; et sicut omnia hec est inuenire, sic et illud quod totius Ytalie est. Et sicut illud cremonense ac illud lombardum et tertium semilatium dicitur, sic istud, quod totius Ytalie est, latium uulgare uocatur. Hoc enim usi sunt doctores illustres qui lingua uulgari poetati sunt in Ytalia, ut Siculi, Apuli, Tusci, Romandioli, Lombardi et utriusque Marchie uiri.
+Et quia intentio nostra, ut polliciti sumus in principio huius operis, est doctrinam de uulgari eloquentia tradere, ab ipso tanquam ab excellentissimo incipientes, quos putamus ipso dignos uti, et propter quid, et quomodo, nec non ubi, et quando, et ad quos ipsum dirigendum sit, in inmediatis libris tractabimus. Quibus illuminatis, inferiora uulgaria illuminare curabimus, gradatim descendentes ad illud quod unius solius familie proprium est.
+
+Sollicitantes iterum celeritatem ingenii nostri et ad calamum frugi operis redeuntes, ante omnia confitemur latium uulgare illustre tam prosayce quam metrice decere proferri. Sed quia ipsum prosaycantes ab auientibus magis accipiunt et quia quod auietum est prosaycantibus permanere uidetur exemplar, et non e conuerso (que quendam uidentur prebere primatum), primo secundum quod metricum est ipsum carminemus, ordine pertractantes illo quem in fine primi libri polluximus.
+Queramus igitur prius, utrum omnes uersificantes uulgariter debeant illud uti. Et superficietenus uidetur quod sic, quia omnis qui uersificatur suos uersus exornare debet in quantum potest; quare, cum nullum sit tam grandis exornationis quam uulgare illustre, uidetur quod quisquis uersificator debeat ipsum uti. Preterea: quod optimum est in genere suo, si suis inferioribus misceatur, non solum nil derogare uidetur eis, sed ea meliorare uidetur; quare si quis uersificator, quanquam rude uersificetur, ipsum sue ruditati admisceat, non solum bene facit, sed ipsum sic facere oportere uidetur:	multo magis opus est adiutorio illis qui pauca, quam qui multa possunt. Et sic apparet quod omnibus uersificantibus liceat ipsum uti.
+Sed hoc falsissimum est; quia nec semper excellentissime poetantes debent illud induere, sicut per inferius pertractata perpendi poterit. Exigit ergo istud sibi consimiles uiros, quemadmodum alii nostri mores et habitus; exigit enim magnificentia magna potentes, purpura uiros nobiles: sic et hoc excellentes ingenio et scientia querit, et alios aspernatur, ut per inferiora patebit. Nam quicquid nobis conuenit, uel gratia generis, uel speciei, uel indiuidui conuenit, ut sentire, ridere, militare. Sed hoc non conuenit nobis gratia generis, quia etiam brutis conueniret; nec gratia speciei, quia cunctis hominibus esset conueniens, de quo nulla questio est - nemo enim montaninis rusticana tractantibus hoc dicet esse conueniens -; conuenit ergo indiuidui gratia. Sed nichil indiuiduo conuenit nisi per proprias dignitates, puta mercari, militare ac regere; quare si conuenientia respiciunt dignitates, hoc est dignos, et quidam digni, quidam digniores, quidam dignissimi esse possunt, manifestum est quod bona dignis, meliora dignioribus, optima dignissimis conuenient. Et cum loquela non aliter sit necessarium instrumentum nostre conceptionis quam equus militis, et optimis militibus optimi conueniant equi, ut dictum est, optimis conceptionibus optima loquela conueniet. Sed optime conceptiones non possunt esse nisi ubi scientia et ingenium est; ergo optima loquela non conuenit nisi illis in quibus ingenium et scientia est. Et sic non omnibus uersificantibus optima loquela conueniet, cum plerique sine scientia et ingenio uersificentur, et per consequens nec optimum uulgare. Quapropter, si non omnibus competit, non omnes ipsum debent uti, quia inconuenienter agere nullus debet.
+Et ubi dicitur, quod quilibet suos uersus exornare debet in quantum potest, uerum esse testamur; sed nec bouem epiphiatum nec balteatum suem dicemus ornatum, immo potius deturpatum ridemus illum: est enim exornatio alicuius conuenientis additio.
+Ad illud ubi dicitur, quod superiora inferioribus admixta profectum adducunt, dicimus uerum esse quando cesset discretio: puta si aurum cum argento conflemus; sed si discretio remanet, inferiora uilescunt: puta cum formose mulieres deformibus admiscentur. Unde cum sententia uersificantium semper uerbis discretiue mixta remaneat, si non fuerit optima, optimo sociata uulgari non melior sed deterior apparebit, quemadmodum turpis mulier si auro uel serico uestiatur.
+
+Postquam non omnes uersificantes, sed tantum excellentissimos illustre uti uulgare debere astruximus, consequens est astruere, utrum omnia ipso tractanda sint aut non; et si non omnia, que ipso digna sunt segregatim ostendere.
+Circa quod primo reperiendum est id quod intelligimus per illud quod dicimus dignum. Et dicimus dignum esse quod dignitatem habet, sicut nobile quod nobilitatem; et si cognito habituante habituatum cognoscitur in quantum huiusmodi, cognita dignitate cognoscemus et dignum. Est etenim dignitas meritorum effectus siue terminus: ut, cum quis bene meruit, ad boni dignitatem profectum esse dicimus, cum male uero, ad mali; puta bene militantem ad uictorie dignitatem, bene autem regentem ad regni, nec non mendacem ad ruboris dignitatem, et latronem ad eam que est mortis. Sed cum in bene merentibus fiant comparationes, et in aliis etiam, ut quidam bene quidam melius quidam optime, quidam male quidam peius quidam pessime mereantur, et huiusmodi comparationes non fiant nisi per respectum ad terminum meritorum, quem dignitatem dicimus (ut dictum est), manifestum est ut dignitates inter se comparentur secundum magis et minus, ut quedam magne, quedam maiores, quedam maxime sint; et per consequens aliquid dignum, aliquid dignius, aliquid dignissimum esse constat. Et cum comparatio dignitatum non fiat circa idem obiectum, sed circa diuersa, ut dignius dicamus quod maioribus, dignissimum quod maximis dignum est (quia nichil eodem dignius esse potest), manifestum est quod optima optimis secundum rerum exigentiam digna sunt. Unde cum hoc quod dicimus illustre sit optimum aliorum uulgarium, consequens est ut sola optima digna sint ipso tractari, que quidem tractandorum dignissima nuncupamus.
+Nunc autem que sint ipsa uenemur. Ad quorum euidentiam sciendum est, quod sicut homo tripliciter spirituatus est, uidelicet uegetabili, animali et rationali, triplex iter perambulat. Nam secundum quod uegetabile quid est, utile querit, in quo cum plantis comunicat; secundum quod animale, delectabile, in quo cum brutis; secundum quod rationale, honestum querit, in quo solus est, uel angelice sociatur nature. Propter hec tria quicquid agimus, agere uidemur. Et quia in quolibet istorum quedam sunt maiora, quedam maxima, secundum quod talia, que maxima sunt maxime pertractanda uidentur, et per consequens maximo uulgari.
+Sed disserendum est que maxima sint. Et primo in eo quod est utile: in quo, si callide consideremus intentum omnium querentium utilitatem, nil aliud quam salutem inueniemus. Secundo in eo quod est delectabile: in quo dicimus illud esse maxime delectabile quod per pretiosissimum obiectum appetitus delectat: hoc autem uenus est. Tertio in eo quod est honestum: in quo nemo dubitat esse uirtutem. Quare hec tria, salus uidelicet, uenus et uirtus, apparent esse illa magnalia que sint maxime pertractanda, hoc est ea que maxime sunt ad ista, ut armorum probitas, amoris accensio et directio uoluntatis. Circa que sola, si bene recolimus, illustres uiros inuenimus uulgariter poetasse, scilicet Bertramum de Bornio arma, Arnaldum Danielem amorem, Gerardum de Bornello rectitudinem; Cynum Pistoriensem amorem, amicum eius rectitudinem. Bertramus etenim ait
+{Non posc mudar cun cantar non exparja}.
+Arnaldus:
+{Laura amara fa·l bruol brancuz
+clarzir}.
+Gerardus:
+{Per solaz reueillar
+che ses trop endormitz}.
+Cynus:
+{Digno sono eo de morte}.
+Amicus eius:
+{Doglia mi reca ne lo core ardire}.
+Arma uero nullum latium adhuc inuenio poetasse. Hiis proinde uisis, que canenda sint uulgari altissimo innotescunt.
+
+Nunc autem quo modo ea coartare debemus que tanto sunt digna uulgari, sollicite uestigare conemur.
+Uolentes igitur modum tradere quo ligari hec digna existant, primo dicimus esse ad memoriam reducendum, quod uulgariter poetantes sua poemata multimode protulerunt, quidam per cantiones, quidam per ballatas, quidam per sonitus, quidam per alios inlegitimos et inregulares modos, ut inferius ostendetur. Horum autem modorum cantionum modum excellentissimum esse pensamus; quare si excellentissima excellentissimis digna sunt, ut superius est probatum, illa que excellentissimo sunt digna uulgari, modo excellentissimo digna sunt, et per consequens in cantionibus pertractanda.
+Quod autem modus cantionum sit talis ut dictum est, pluribus potest rationibus indagari. Prima quidem quia, cum quicquid uersificamur sit cantio, sole cantiones hoc uocabulum sibi sortite sunt; quod nunquam sine uetusta prouisione processit. Adhuc: quicquid per se ipsum efficit illud ad quod factum est, nobilius esse uidetur quam quod extrinseco indiget: sed cantiones per se totum quod debent efficiunt, quod ballate non faciunt: indigent enim plausoribus, ad quos edite sunt; ergo cantiones nobiliores ballatis esse sequitur extimandas, et per consequens nobilissimum aliorum esse modum illarum, cum nemo dubitet quin ballate sonitus nobilitate excellant. Preterea: illa uidentur nobiliora esse que conditori suo magis honoris afferunt: sed cantiones magis deferunt suis conditoribus quam ballate; igitur nobiliores sunt, et per consequens modus earum nobilissimus aliorum. Preterea: que nobilissima sunt carissime conseruantur: sed inter ea que cantata sunt, cantiones carissime conseruantur, ut constat uisitantibus libros; ergo cantiones nobilissime sunt, et per consequens modus earum nobilissimus est. Ad hec: in artificiatis illud est nobilissimum quod totam comprehendit artem: cum igitur ea que cantantur artificiata existant, et in solis cantionibus ars tota comprehendatur, cantiones nobilissime sunt, et sic modus earum nobilissimus aliorum. Quod autem tota comprehendatur in cantionibus ars cantandi poetice, in hoc palatur, quod quicquid artis reperitur in omnibus aliis et in cantionibus reperitur; sed non conuertitur hoc. Signum autem horum que dicimus promptum in conspectu habetur; nam quicquid de cacuminibus illustrium capitum poetantium profluxit ad labia, in solis cantionibus inuenitur. 
+Quare ad propositum patet quod ea que digna sunt uulgari altissimo in cantionibus tractanda sunt.
+
+Quando quidem aporiauimus extricantes qui sint aulico digni uulgari et que, nec non modum quem tanto dignamur honore ut solus altissimo uulgari conueniat, antequam migremus ad alia, modum cantionum, quem casu magis quam arte multi usurpare uidentur, enucleemus; et qui hucusque casualiter est assumptus, illius artis ergasterium reseremus, modum ballatarurn et sonituum ommictentes, quia illum elucidare intendimus in quarto huius operis, cum de mediocri uulgari tractabimus. 
+Reuisentes igitur ea que dicta sunt, recolimus nos eos qui uulgariter uersificantur plerunque uocasse poetas: quod procul dubio rationabiliter eructare presumpsimus, quia prorsus poete sunt, si poesim recte consideremus; que nichil aliud est quam fictio rethorica musicaque poita. Differunt tamen a magnis poetis, hoc est regularibus, quia magni sermone et arte regulari poetati sunt, hii uero casu, ut dictum est. Idcirco accidit ut, quantum illos proximius imitemur, tantum rectius poetemur. Unde nos doctrine operi intendentes, doctrinatas eorum poetrias emulari oportet.
+Ante omnia ergo dicimus unumquenque debere materie pondus propriis humeris coequare, ne forte humerorum nimio grauata uirtute in cenum cespitare necesse sit: hoc est quod magister noster Oratius precipit, cum in principio Poetrie Sumite materiam dicit. 
+Deinde in hiis que dicenda occurrunt debemus discretione potiri, utrum tragice, siue comice, siue elegiace sint canenda. Per tragediam superiorem stilum inducimus, per comediam inferiorem, per elegiam stilum intelligimus miserorum. Si tragice canenda uidentur, tunc assumendum est uulgare illustre, et per consequens cantionem oportet ligare. Si uero comice, tunc quandoque mediocre quandoque humile uulgare sumatur; et huius discretionem in quarto huius reseruamus ostendere. Si autem elegiace, solum humile oportet nos sumere.
+Sed ommittamus alios, et nunc, ut conueniens est, de stilo tragico pertractemus. Stilo equidem tragico tunc uti uidemur, quando cum grauitate sententie tam superbia carminum quam constructionis elatio et excellentia uocabulorum concordat. Quare, si bene recolimus summa summis esse digna iam fuisse probatum, et iste quem tragicum appellamus summus uidetur esse stilorum, et illa que summe canenda distinximus isto solo sunt stilo canenda: uidelicet salus, amor et uirtus et que propter ea concipimus, dum nullo accidente uilescant.
+Caueat ergo quilibet et discernat ea que dicimus; et quando hec tria pure cantare intendit, uel que ad ea directe ac pure secuntur, prius Elicone potatus, tensis fidibus ad supremum, secure plectrum tum mouere incipiat. Sed cautionem atque discretionem hanc accipere, sicut decet, hic opus et labor est, quoniam nunquam sine strenuitate ingenii et artis assiduitate scientiarumque habitu fieri potest. Et hii sunt quos poeta Eneidorum sexto Dei dilectos et ab ardente uirtute sublimatos ad ethera deorumque filios uocat, quanquam figurate loquatur. Et ideo confutetur illorum stultitia qui, arte scientiaque immunes, de solo ingenio confidentes, ad summa summe canenda prorumpunt; et a tanta presumptuositate desistant, et si anseres natura uel desidia sunt, nolint astripetam aquilam imitari.
+
+De grauitate sententiarum uel satis dixisse uidemur uel saltim totum quod operis est nostri: quapropter ad superbiam carminum festinemus. Circa quod sciendum quod predecessores nostri diuersis carminibus usi sunt in cantionibus suis, quod et moderni faciunt: sed nullum adhuc inuenimus in carmen sillabicando endecadem transcendisse, nec a trisillabo descendisse. Et licet trisillabo carmine atque endecasillabo et omnibus intermediis cantores latii usi sint, pentasillabum et eptasillabum et endecasillabum in usu frequentiori habentur, et post hec trisillabum ante alia. Quorum omnium endecasillabum uidetur esse superbius, tam temporis occupatione quam capacitate sententie, constructionis et uocabulorum; quorum omnium specimen magis multiplicatur in illo, ut manifeste apparet: nam ubicunque ponderosa multiplicantur, multiplicatur et pondus. Et hoc omnes doctores perpendisse uidentur, cantiones illustres principiantes ab illo; ut Gerardus de Bornello:
+{Ara ausirez encabalitz cantarz}
+(quod carmen, licet decasillabum uideatur, secundum rei ueritatem endecasillabum est: nam due consonantes extreme non sunt de sillaba precedente, et licet propriam uocalem non habeant, uirtutem sillabe non tamen ammictunt; signum autem est quod rithimus ibi una uocali perficitur, quod esse non posset nisi uirtute alterius ibi subintellecte). Rex Nauarre:
+{De finamor si uient sen et bonté},
+(ubi, si consideretur accentus et eius causa, endecasillabum esse constabit). Guido Guinizelli:
+{Al cor gentil repara sempre amore}.
+Iudex de Columpnis de Messana:
+{Amor, che lungiamente mài menato}.
+Renaldus de Aquino:
+{Per fino amore uo sì letamente}.
+Cynus Pistoriensis:
+{Non spero che già mai per mia salute}.
+amicus eius:
+{Amor, che moui tua uertù da cielo}.
+Et licet hoc quod dictum est celeberrimum carmen, ut dignum est, uideatur omnium aliorum, si eptasillabi aliqualem societatem assumat, dummodo principatum obtineat, clarius magisque sursum superbire uidetur. Sed hoc ulterius elucidandum remaneat. Et dicimus eptasillabum sequi illud quod maximum est in celebritate. Post hoc pentasillabum et deinde trisillabum ordinamus. Neasillabum uero, quia triplicatum trisillabum uidebatur,	uel nunquam in honore fuit uel propter fastidium absoleuit. Parisillabis uero propter sui ruditatem non utimur nisi raro: retinent enim naturam suorum numerorum, qui numeris imparibus quemadmodum materia forme, subsistunt.
+Et sic, recolligentes predicta, endecasillabum uidetur esse superbissimum carmen: et hoc est quod querebamus. Nunc autem restat inuestigandum de constructionibus elatis et fastigiosis uocabulis; et demum, fustibus torquibusque paratis, promissum fascem, hoc est cantionem, quo modo uiere quis debeat, instruemus.
+
+Quia circa uulgare illustre nostra uersatur intentio, quod nobilissimum est aliorum, et ea que digna sunt illo cantari discreuimus, que tria nobilissima sunt, ut superius est astructum, et modum cantionarium selegimus illis, tanquam aliorum modorum summum, et, ut ipsum perfectius edocere possimus, quedam iam preparauimus, stilum uidelicet atque carmen, nunc de constructione agamus.
+Est enim sciendum quod constructionem uocamus regulatam compaginem dictionum, ut Aristotiles phylosophatus est tempore Alexandri. Sunt enim quinque hic dictiones compacte regulariter, et unam faciunt constructionem. Circa hanc quidem prius considerandum est quod constructionum alia congrua est, alia uero incongrua. Et quia, si primordium bene discretionis nostre recolimus, sola suprema uenamur, nullum in nostra uenatione locum habet incongrua, quia nec inferiorem gradum bonitatis promeruit. Pudeat ergo, pudeat ydiotas tantum audere deinceps ut ad cantiones prorumpant: quos non aliter deridemus quam cecum de coloribus distinguentem. Est ut uidetur congrua quam sectamur. 
+Sed non minoris difficultatis accedit discretio priusquam quam querimus actingamus, uidelicet urbanitate plenissimam. Sunt etenim gradus constructionum quamplures: uidelicet insipidus, qui est rudium, ut Petrus amat multum dominam Bertam. Est et pure sapidus, qui est rigidorum scolarium uel magistrorum, ut Piget me cunctis pietate maiorem, quicunque in exilio tabescentes patriam tantum sompniando reuisunt; est et sapidus et uenustus, qui est quorundam superficietenus rethoricam aurientium, ut Laudabilis discretio marchionis Estensis, et sua magnificentia preparata, cunctis illum facit esse dilectum; est et sapidus et uenustus etiam et excelsus, qui est dictatorum illustrium, ut Eiecta maxima parte florum de sinu tuo, Florentia, nequicquam Trinacriam Totila secundus adiuit. Hunc gradum constructionis excellentissimum nominamus, et hic est quem querimus cum suprema uenemur, ut dictum est.
+Hoc solum illustres cantiones inueniuntur contexte, ut Gerardus:
+{Si per mon Sobretots non fos}.
+Folquetus de Marsilia:
+{Tan mabellis lamoros pensamen}.
+Arnaldus Danielis:
+{Sols sui che sai lo sobraffan chem sorz}.
+Namericus de Belnui:
+{Nuls hom non pot complir addrechamen}.
+Namericus de Peculiano:
+{Si com larbres che per sobrecarcar}.
+Rex Nauarre:
+{Ire damor que en mon cor repaire}.
+Iudex de Messana:
+{Anchor che laigua per lo foco lassi}.
+Guido GuinizeIli:
+{Tegno de folle mpresa a lo uer dire}.
+Guido Caualcanti:
+{Poi che de doglia cor conuen chio porti}.
+Cynus de Pistorio:
+{Auegna che io aggia più per tempo}.
+Amicus eius:
+{Amor che ne la mente mi ragiona}.
+Nec mireris, lector, de tot reductis autoribus ad memoriam: non enim hanc quam supremam uocamus constructionem nisi per huiusmodi exempla possumus indicare. Et fortassis utilissimum foret ad illam habituandam regulatos uidisse poetas, Uirgilium uidelicet, Ouidium Metamorfoseos, Statium atque Lucanum, nec non alios qui usi sunt altissimas prosas, ut Titum Liuium, Plinium, Frontinum, Paulum Orosium, et multos alios quos amica sollicitudo nos uisitare inuitat. Subsistant igitur ignorantie sectatores Guictonem Aretinum et quosdam alios extollentes, nunquam in uocabulis atque constructione plebescere desuetos.
+
+Grandiosa modo uocabula sub prelato stilo digna consistere, successiua nostre progressionis presentia lucidari expostulat.
+Testamur proinde incipientes non minimum opus esse rationis discretionem uocabulorum habere, quoniam perplures eorum maneries inueniri posse uidemus. Nam uocabulorum quedam puerilia, quedam muliebria, quedam uirilia; et horum quedam siluestria, quedam urbana; et eorum que urbana uocamus, quedam pexa et lubrica, quedam yrsuta et reburra sentimus. Inter que quidem, pexa atque yrsuta sunt illa que uocamus grandiosa, lubrica uero et reburra uocamus illa que in superfluum sonant; quemadmodum in magnis operibus quedam magnanimitatis sunt opera, quedam fumi: ubi, licet in superficie quidam consideretur ascensus, ex quo limitata uirtutis linea preuaricatur, bone rationi non ascensus sed per altera decliuia ruina constabit.
+Intuearis ergo, lector, actente quantum ad exaceranda egregia uerba te cribrare oportet: nam si uulgare illustre consideres, quo tragici debent uti poete uulgares, ut superius dictum est, quos informare intendimus, sola uocabula nobilissima in cribro tuo residere curabis. In quorum numero nec puerilia propter sui simplicitatem, ut mamma et babbo, mate et pate, nec muliebria propter sui mollitiem, ut dolciada et placeuole, nec siluestria propter austeritatem, ut greggia et cetra, nec urbana lubrica et reburra, ut femina et corpo, ullo modo poteris conlocare. Sola etenim pexa yrsutaque urbana tibi restare uidebis, que nobilissima sunt et membra uulgaris illustris. Et pexa uocamus illa que, trisillaba uel uicinissima trisillabitati, sine aspiratione, sine accentu acuto uel circumflexo, sine z uel x duplicibus, sine duarum liquidarum geminatione uel positione immediate post mutam, dolata quasi, loquentem cum quadam suauitate relinquunt: ut amore, donna, disio, uirtute, donare, letitia, salute, securtate, defesa.
+Yrsuta quoque dicimus omnia, preter hec, que uel necessaria uel ornatiua uidentur uulgaris illustris. Et necessaria quidem appellamus que campsare non possumus, ut quedam monosillaba, ut si, no, me, te, sé, à, è, i, ò, u, interiectiones et alia multa. Ornatiua uero dicimus omnia polisillaba que, mixta cum pexis, pulcram faciunt armoniam compaginis, quamuis asperitatem habeant aspirationis et accentus et duplicium et liquidarum et prolixitatis: ut terra, honore, speranza, grauitate, alleuiato, impossibilità, impossibilitate, benauenturatissimo, inanimatissimamente, disauenturatissimamente, souramagnificentissimamente, quod endecasillabum est. Posset adhuc inueniri plurium sillabarum uocabulum siue uerbum, sed quia capacitatem omnium nostrorum carminum superexcedit, rationi presenti non uidetur obnoxium, sicut est illud honorificabilitudinitate, quod duodena perficitur sillaba in uulgari et in gramatica tredena perficitur in duobus obliquis.
+Quomodo autem pexis yrsuta huiusmodi sint armonizanda per metra, inferius instruendum relinquimus. Et que iam dicta sunt de fastigiositate uocabulorum ingenue discretioni sufficiant.
+
+Preparatis fustibus torquibusque ad fascem, nunc fasciandi tempus incumbit. Sed quia cuiuslibet operis cognitio precedere debet operationem, uelut signum ante ammissionem sagipte uel iaculi, primo et principaliter qui sit iste fascis quem fasciare intendimus uideamus.
+Fascis iste igitur, si bene comminiscimur omnia prelibata, cantio est. Quapropter quid sit cantio uideamus, et quid intelligimus cum dicimus cantionem. Est enim cantio, secundum uerum nominis significatum, ipse canendi actus uel passio, sicut lectio passio uel actus legendi. Sed diuaricemus quod dictum est, utrum uidelicet hec sit cantio prout est actus, uel prout est passio. Et circa hoc considerandum est quod cantio dupliciter accipi potest: uno modo secundum quod fabricatur ab autore suo, et sic est actio - et secundum istum modum Uirgilius primo Eneidorum dicit Arma uirumque cano -; alio modo secundum quod fabricata profertur uel ab autore uel ab alio quicunque sit, siue cum soni modulatione proferatur, siue non: et sic est passio. Nam tunc agitur; modo uero agere uidetur in alium, et sic tunc alicuius actio, modo quoque passio alicuius uidetur. Et quia prius agitur ipsa quam agat, magis, immo prorsus denominari uidetur ab eo quod agitur, et est actio alicuius, quam ab eo quod agit in alios. Signum autem huius est quod nunquam dicimus Hec est cantio Petri eo quod ipsam proferat, sed eo quod fabricauerit illam.
+Preterea disserendum est utrum cantio dicatur fabricatio uerborum armonizatorum, uel ipsa modulatio. Ad quod dicimus, quod nunquam modulatio dicitur cantio, sed sonus, uel tonus, uel nota, uel melos. Nullus enim tibicen, uel organista, uel cytharedus melodiam suam cantionem uocat, nisi in quantum nupta est alicui cantioni; sed armonizantes uerba opera sua cantiones uocant, et etiam talia uerba in cartulis absque prolatore iacentia cantiones uocamus. Et ideo cantio nichil aliud esse uidetur quam actio completa dicentis uerba modulationi armonizata: quapropter tam cantiones quas nunc tractamus, quam ballatas et sonitus et omnia cuiuscunque modi uerba sunt armonizata uuigariter et regulariter, cantiones esse dicemus. Sed quia sola uulgaria uentilamus, regulata linquentes, dicimus uulgarium poematum unum esse suppremum, quod per superexcellentiam cantionem uocamus: quod autem suppremum quid sit cantio, in tertio huius libri capitulo est probatum. Et quoniam quod diffinitum est pluribus generale uidetur, resumentes diffinitum iam generale uocabulum per quasdam differentias solum quod petimus distinguamus. Dicimus ergo quod cantio, in quantum per superexcellentiam dicitur, ut et nos querimus, est equalium stantiarum sine responsorio ad unam sententiam tragica coniugatio, ut nos ostendimus cum dicimus
+{Donne che auete intelletto damore}.
+Quod autem dicimus tragica coniugatio est quia, cum comice fiat hec coniugatio, cantilenam uocamus per diminutionem: de qua in quarto huius tractare intendimus.
+Et sic patet quid cantio sit, et prout accipitur generaliter et prout per superexcellentiam uocamus eam. Satis etiam patere uidetur quid intelligimus cum cantionem uocamus, et per consequens quid sit ille fascis quem ligare molimur.
+
+Quia, ut dictum est, cantio est coniugatio stantiarum, ignorato quid sit stantia necesse est cantionem ignorare: nam ex diffinientium cognitione diffiniti resultat cognitio; et ideo consequenter de stantia est agendum, ut scilicet inuestigemus quid ipsa sit et quid per eam intelligere uolumus. 
+Et circa hoc sciendum est quod hoc uocabulum per solius artis respectum inuentum est, uidelicet ut in quo tota cantionis ars esset contenta, illud diceretur stantia, hoc est mansio capax siue receptaculum totius artis. Nam quemadmodum cantio est gremium totius sententie, sic stantia totam artem ingremiat; nec licet aliquid artis sequentibus arrogare, sed solam artem antecedentis induere. Per quod patet quod ipsa de qua loquimur erit congregatio siue compages omnium eorum que cantio sumit ab arte: quibus diuaricatis, quam querimus descriptio innotescet.
+Tota igitur, scilicet ars cantionis, circa tria uidetur consistere: primo circa cantus diuisionem, secundo circa partium habitudinem, tertio circa numerum carminum et sillabarum. De rithimo uero mentionem non facimus, quia de propria cantionis arte non est. Licet enim in qualibet stantia rithimos innouare et eosdem reiterare ad libitum: quod, si de propria cantionis arte rithimus esset, minime liceret: quod dictum est. Si quid autem rithimi seruare interest huius quod est ars, illud comprehenditur ibi cum dicimus partium habitudinem.
+Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem. Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem.
+
+Scientes quia rationale animal homo est et quia sensibilis anima et corpus est animal, et ignorantes de hac anima quid ea sit, uel de ipso corpore, perfectam hominis cognitionem habere non possumus: quia cognitionis perfectio uniuscuiusque terminatur ad ultima elementa, sicut magister sapientum in principio Physicorum testatur. Igitur ad habendam cantionis cognitionem quam inhiamus, nunc diffinientia suum diffiniens sub compendio uentilemus, et primo de cantu, deinde de habitudine, et postmodum de carminibus et sillabis percontemur.
+Dicimus ergo quod omnis stantia ad quandam odam recipiendam armonizata est. Sed in modis diuersificari uidentur. Quia quedam sunt sub una oda continua usque ad ultimum progressiue, hoc est sine iteratione modulationis cuiusquam et sine diesi - diesim dicimus deductionem uergentem de una oda in aliam (hanc uoltam uocamus, cum uulgus alloquimur) -; et huiusmodi stantia usus est fere in omnibus cantionibus suis Arnaldus Danielis, et nos eum secuti sumus cum diximus
+{Al poco giorno e al gran cerchio dombra}. 
+Quedam uero sunt diesim patientes: et diesis esse non potest, secundum quod eam appellamus, nisi reiteratio unius ode fiat, uel ante diesim, uel post, uel undique. Si ante diesim repetitio fiat, stantiam dicimus habere pedes; et duos habere decet, licet quandoque tres fiant, rarissime tamen. Si repetitio fiat post diesim, tunc dicimus stantiam habere uersus. Si ante non fiat repetitio, stantiam dicimus habere frontem. Si post non fiat, dicimus habere sirma, siue caudam.
+Uide igitur, lector, quanta licentia data sit cantiones poetantibus, et considera cuius rei causa tam largum arbitrium usus sibi asciuerit; et si recto calle ratio te duxerit, uidebis auctoritatis dignitate sola quod dicimus esse concessum.
+Satis hinc innotescere potest quomodo cantionis ars circa cantus diuisionem consistat; et ideo ad habitudinem procedamus.
+
+Uidetur nobis hec quam habitudinem dicimus maxima pars eius quod artis est; hec etenim circa cantus diuisionem atque contextum carminum et rithimorum relationem consistit; quapropter diligentissime uidetur esse tractanda.
+Incipientes igitur dicimus quod frons cum uersibus, pedes cum cauda uel sirmate, nec non pedes cum uersibus, in stantia se diuersimode habere possunt. Nam quandoque frons uersus excedit in sillabis et carminibus, uel excedere potest; et dicimus potest quoniam habitudinem hanc adhuc non uidimus. Quandoque in carminibus excedere et in sillabis superari potest, ut si frons esset pentametra et quilibet uersus esset dimeter, et metra frontis eptasillaba et uersus endecasillaba essent. Quandoque uersus frontem superant sillabis et carminibus, ut in illa quam dicimus,
+{Tragemi de la mente Amor la stiua}.
+fuit hec tetrametra frons, tribus endecasillabis et uno eptasillabo contexta; non etenim potuit in pedes diuidi, cum equalitas carminum et sillabarum requiratur in pedibus inter se, et etiam in uersibus inter se. Et quemadmodum dicimus de fronte, dicimus et de uersibus. Possent etenim uersus frontem superare carminibus, et sillabis superari, puta si uersus duo essent et uterque trimeter, et eptasillaba metra, et frons esset pentametra, duobus endecasillabis et tribus eptasillabis contexta.
+Quandoque uero pedes caudam superant carminibus et sillabis, ut in illa quam diximus
+{Amor, che moui tua uirtù da cielo}.
+Quandoque pedes a sirmate superantur in toto, ut in illa quam diximus
+{Donna pietosa e di nouella etate}.
+Et quemadmodum diximus frontem posse superare carminibus, sillabis superatam (et e conuerso), sic de sirmate dicimus.
+Pedes quoque uersus in numero superant et superantur ab hiis: possunt enim esse in stantia tres pedes et duo uersus, et tres uersus et duo pedes; nec hoc numero limitamur, quin liceat plures et pedes et uersus simul contexere. Et quemadmodum de uictoria carminum et sillabarum diximus inter alia, nunc etiam inter pedes et uersus dicimus; nam eodem modo uinci et uincere possunt.
+Nec pretermictendum est quod nos e contrario regulatis poetis pedes accipimus, quia illi carmen ex pedibus, nos uero ex carminibus pedem constare dicimus, ut satis euidenter apparet. Nec etiam pretermictendum est quin iterum asseramus pedes ab inuicem necessario carminum et sillabarum equalitatem et habitudinem accipere, quia non aliter cantus repetitio fieri posset. Hoc idem in uersibus esse seruandum astruimus.
+
+Est etiam, ut superius dictum est, habitudo quedam quam carmina contexendo considerare debemus: et ideo rationem faciamus de illa, repetentes proinde que superius de carminibus diximus.
+In usu nostro maxime tria carmina frequentando prerogatiuam habere uidentur, endecasillabum scilicet, eptasillabum et pentasillabum; que trisillabum ante alia sequi astruximus. Horum prorsus, cum tragice poetari conamur, endecasillabum propter quandam excellentiam in contextu uincendi priuilegium promeretur. Nam quedam stantia est que solis endecasillabis gaudet esse contexta, ut illa Guidonis de Florentia
+{Donna me prega, perchio uolglio dire};
+et etiam nos dicimus
+{Donne chauete intelletto damore}.
+Hoc etiam Yspani usi sunt - et dico Yspanos qui poetati sunt in uulgari oc: Namericus de Belnui,
+{Nuls hom non pot complir adrechamen}.
+Quedam est in qua tantum eptasillabum intexitur unum: et hoc esse non potest nisi ubi frons est uel cauda, quoniam, ut dictum est, in pedibus atque uersibus actenditur equalitas carminum et sillabarum. Propter quod etiam nec numerus impar carminum potest esse ubi frons uel cauda non est; sed ubi hec sunt, uel altera sola, pari et impari numero in carminibus licet uti ad libitum. Et sicut quedam stantia est uno solo eptasillabo conformata, sic duobus, tribus, quatuor, quinque uidetur posse contexi, dummodo in	tragico uincat endecasillabum et principiet. Uerumtamen quosdam ab eptasillabo tragice principiasse inuenimus, uidelicet Guidonem Guinizelli, Guidonem de Ghisileriis et Fabrutium Bononienses:
+{Di fermo sofferire},
+et
+{Donna, lo fermo core},
+et
+{Lo meo lontano gire};
+et quosdam alios. Sed si ad eorum sensum subtiliter intrare uelimus, non sine quodam elegie umbraculo hec tragedia processisse uidebitur. De pentasillabo quoque non sic concedimus: in dictamine magno sufficit enim unicum pentasillabum in tota stantia conseri, uel duo ad plus in pedibus; et dico pedibus propter necessitatem qua pedibus, uersibusque, cantatur. Minime autem trisillabum in tragico uidetur esse sumendum per se subsistens: et dico per se subsistens quia per quandam rithimorum repercussionem frequenter uidetur assumptum, sicut inueniri potest in illa Guidonis Florentini,
+{Donna me prega},
+et in illa quam diximus,
+{Poscia chAmor del tutto mha lasciato}.
+Nec per se ibi carmen est omnino, sed pars endecasillabi tantum, ad rithimum precedentis carminis uelut eco respondens.
+Hoc etiam precipue actendendum est circa carminum habitudinem, quod, si eptasillabum interseratur in primo pede, quem situm accipit ibi, eundem resumat in altero: puta, si pes trimeter primum et ultimum carmen endecasillabum habet et medium, hoc est secundum, eptasillabum, et pes alter habeat secundum eptasillabum et extrema endecasillaba: non aliter ingeminatio cantus fieri posset, ad quam pedes fiunt, ut dictum est; et per consequens pedes esse non possent. Et quemadmodum de pedibus, dicimus et de uersibus: in nullo enim pedes et uersus differre uidemus nisi in situ, quia hii ante, hii post diesim stantie nominantur. Et etiam quemadmodum de trimetro pede, et de omnibus aliis seruandum esse asserimus; et sicut de uno eptasillabo, sic de pluribus et de pentasillabo et omni alio dicimus.
+Satis hinc, lector, elicere sufficienter potes qua qualitate tibi carminum habituanda sit stantia habitudinemque circa carmina considerandam uidere.
+
+Rithimorum quoque relationi uacemus, nichil de rithimo secundum se modo tractantes; proprium enim eorum tractatum in posterum prorogamus, cum de mediocri poemate intendemus. 
+In principio igitur huius capituli quedam resecanda uidentur. Unum est stantia sine rithimo, in qua nulla rithimorum habitudo actenditur; et huiusmodi stantiis usus est Arnaldus Danielis frequentissime, uelut ibi:
+{Sem fos Amor de joi donar};
+et nos dicimus
+{Al poco giorno}.
+Aliud est stantia cuius omnia carmina eundem rithimum reddunt, in qua superfluum esse constat habitudinem querere. Sic proinde restat circa rithimos mixtos debere insisti.
+Et primo sciendum est quod in hoc amplissimam sibi licentiam fere omnes assumunt, et ex hoc maxime totius armonie dulcedo intenditur. Sunt etenim quidam qui non omnes quandoque desinentias carminum rithimantur in eadem stantia, sed easdem repetunt siue rithimantur in aliis, sicut fuit Gottus Mantuanus, qui suas multas et bonas cantiones nobis oretenus intimauit. Hic semper in stantia unum carmen incomitatum texebat, quod clauem uocabat; et sicut de uno licet, licet etiam de duobus, et forte de pluribus.
+Quidam alii sunt, et fere omnes cantionum inuentores, qui nullum in stantia carmen incomitatum relinquunt quin sibi rithimi concrepantiam reddant, uel unius uel plurium. Et quidam diuersos faciunt esse rithimos eorum que post diesim carmina sunt a rithimis eorum que sunt ante; quidam uero non sic, sed desinentias anterioris stantie inter postera carmina referentes intexunt. Sepissime tamen hoc fit in desinentia primi posteriorum, quam plerique rithimantur ei que est priorum posterioris; quod non aliud esse uidetur quam quedam ipsius stantie. concatenatio pulcra. De rithimorum quoque habitudine, prout sunt in fronte uel in cauda, uidetur omnis optata licentia concedenda; pulcerrime tamen se habent ultimorum carminum desinentie si cum rithimo in silentium cadant.
+In pedibus uero cauendum est; et habitudinem quandam seruatam esse inuenimus. Et, discretionem facientes, dicimus quod pes uel pari uel impari metro completur; et utrobique comitata et incomitata desinentia esse potest; nam in pari metro nemo dubitat; in alio uero, si quis dubius est, recordetur ea que diximus in preinmediato capitulo de trisillabo, quando pars existens endecasillabi uelut eco respondet. Et si in altero pedum exsortem rithimi desinentiam esse contingat, omnimode in altero sibi instauratio fiat. Si uero quelibet desinentia in altero pede rithimi consortium habeat, in altero prout libet referre uel innouare desinentias licet, uel totaliter uel in parte, dumtaxat precedentium ordo seruetur in totum; puta, si extreme desinentie trimetri, hoc est prima et ultima, concrepabunt in primo pede, sic secundi extremas desinentias conuenit concrepare; et qualem se in primo media uidet, comitatam quidem uel incomitatam, talis in secundo resurgat; et sic de aliis pedibus est seruandum. In uersibus quoque fere semper hac lege perfruimur; et fere dicimus quia propter concatenationem prenotatam et combinationem desinentiarum ultimarum quandoque ordinem iam dictum peruerti contingit. 
+Preterea nobis bene conuenire uidetur ut que cauenda sunt circa rithimos huic appendamus capitulo, cum in isto libro nichil ulterius de rithimorum doctrina tangere intendamus. Tria ergo sunt que circa rithimorum positionem potiri dedecet aulice poetantem: nimia scilicet eiusdem rithimi repercussio, nisi forte nouum aliquid atque intentatum artis hoc sibi preroget; ut nascentis militie dies, qui cum nulla prerogatiua suam indignatur preferire dietam: hoc etenim nos tacere nisi sumus ibi, 
+{Amor, tu uedi ben che questa donna};
+secundum uero est ipsa inutilis equiuocatio, que semper sententie quicquam derogare uidetur; et tertium est rithimorum asperitas, nisi forte sit lenitati permixta: nam lenium asperorumque rithimorum mixtura ipsa tragedia nitescit.
+Et hec de arte, prout habitudinem respicit, tanta sufficiant.
+
+Ex quo duo que sunt artis in cantione satis sufficienter tractauimus, nunc de tertio uidetur esse tractandum, uidelicet de numero carminum et sillabarum. Et primo secundum totam stantiam uidere oportet aliquid; deinde secundum partes eius uidebimus.
+Nostra igitur primo refert discretionem facere inter ea que canenda occurrunt, quia quedam stantie prolixitatem uidentur appetere, quedam non. Nam cum ea que dicimus cuncta uel circa dextrum aliquid uel sinistrum canamus - ut quandoque persuasorie quandoque dissuasorie, quandoque gratulanter quandoque yronice, quandoque laudabiliter quandoque contemptiue canere contingit -, que circa sinistra sunt uerba semper ad extremum festinent, et alia decenti prolixitate passim ueniant ad extremum.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_DictaminaRhetorica.txt b/testi_2_commento/noCommento_DictaminaRhetorica.txt
new file mode 100644
index 0000000..2132fe3
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_DictaminaRhetorica.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Incipiunt dictamina rethorica magistri Guidonis Fabe que celesti quasi oraculo super omni materia suauitatis odorem exihibent litteratis, quia de paradisi fonte diuina gratia processerunt. Reuerendis parentibus A. et B., C. eorum deuotissimus filius salutem cum reuerentia filiali. Cum uictualia cariora solito Bononie nunc existent, in rebus necessariis et uestra pecunia citius quam putaueram consumata, nihil possum in duodena ponere sociorum. Eapropter dominationem uestram duxi litteris presentibus deposcendam, quatenus indigentie mee sic in proximo dignemini prouidere, quod, incohato studio laudabiliter, sicut expedit, terminato, ad propria redeam cum honore. A. et B. parentes suo carissimo filio C. cum paterna beneditione salutem. Quoniam filiationem tuam cognoscimus laudabiliter operam dedisse scientie capessende, benedicimus expensas quas in te fecimus, et grates gerimus faciendas. Quocirca dilectioni tue per latorem presentium B. tantam pecuniam destinamus, de qua in scholis esse possis competenter et cum tuis sociis laudabiliter commorari; tibi sub obtentu nostre benedictionis et gratie demandantes, ut sic finem studii bono principio facias respondere, quod de te parentes gaudeant et amici. A. et B. parentes C. utinam meritis uocando filio salutem quam meruit. Turbauit nos dolor et angustia multiplici nostra uiscera sunt commota, quia cognouimus tam fama publica quam relatione multorum, quod tu relicto studio litterarum, de quo magnum exspectabamus gaudium cum honore, in prostibulo die noctuque cum meretricibus turpiter conuersaris. Reuerte igitur ad studium fili, reuerte festinanter si nostram subuentionem et gratiam unquam habere desideras uel expectas, purgando taliter infamiam precedentem bonis moribus ac uita laudabili subsequente, quod cithara nostra que ad luctum deuenit in gaudium conuertatur, et nostri consanguinei pariter et amici de te, rubore deposito, consolentur. Metuendis parentibus A. et B., C. eorum deuotissimus filius salutem cum filiali subiectione. Admiratur meus animus uehementer, et tristitia cor meum et mentem grauiter occupauit, quia mendaciis inimicorum fidem, sicut uera dicerent, adhibetis. Qua de causa dominationi uestre cupio fieri manifestum, quod Bononie, diuina gratia largiente, nomen bonum et testimonium commendabile sum adeptus, et cum honesta societate sic uiuo laudabiliter et insisto scientie litterarum, quod uobis et amicis nostris honor et utilitas apparebit, et erubescere poterunt detractores, qui de me falsa dicere non pauescunt. Peramando fratri A., B. cum fraterna dilectione salutem. Dilectioni uestre presentibus litteris innotescat, quod nuper, gratia Sancti Spiritus illustratus, relicto fallaci seculo, seruire proposui Creatori, uenerabilem fratrum minorum habitum assumendo. Unde uestram exoro fraternitatem affectione qua possum, quatenus meum, si placet, uelitis propositum commendare, cum seruire Deo nihil aliud sit quam regnare; scientes quod super hoc uestrum decreui habere responsum, nolens aliquid sine uestro consilio terminare. Carissimo fratri B. A. salutem cum dilectione sincera. Si diligenter uelles inspicere magnitudinem libertatis et quam sit grauis religio penitentis, nostrorum maiorum uita per te merito comprobata, numquam peteres alienam. Quare tue fraternitati firmiter duximus consulendum, quatenus in domo nostra cum mansuetudine Deo placere studeas et timore, pro certo sciens quod, non locus hominem sed homo locum sanctificare bonis operibus consueuit. Si fratris uelles naturam et cor hominis imitari et mundi honorem diligeres et per te contrarium timeretur. Cum in studio Bononie paupertate laborem, etsi non de tuo, de meo saltem mihi in aliquo debuisti prouide subuenire. Eapropter dilectionem tuam duxi propensius rogitandam, quatenus in proximo sic mihi succuras de mea parte fructuum communis patrimonii quod habemus, ut occasione discordie procul mota, honorem de mea scientia, cum reuertar, simul recipias et profectum. Excusari non possum, sed incusatione debita inculpari; quoniam, etsi diuersa me negotia conturbarent, tamen omittere debui omnia, ut uestre persone solummodo prouiderem. Quamobrem a discretione uestra postulo ueniam de commissis, et uobis mitto per latorem presentium C. lib., quibus omnem uestram indigentiam repellatis. Intellexi, de quo meus animus multiplici doloris aculeo conturbatur, quod in scholis grauis infirmitas uos detinuit his diebus; quod tanto uehementius me afflixit, quanto uestram personam reputo cariorem pre cunctis aliis huius mundi. Cum itaque post morbum quies et cautela querantur, ne recidiua consurgat, priorum deterior innouatrix, uestram non desino prudentiam deprecari, quatenus, confortatione recepta, sic litterali scientie insistatis, ne per qualitatem substantia corrumpatur uel subiectum accidentibus uitietur. Uisitauit me Dominus in persona, ut eum cognoscerem creatorem, a cuius mandatis temere deuiabam preuaricationis filios imitando. Cum illius sim misericordia liberatus, qui non mortem sed conuersionem desiderat peccatoris, et ab anima tua tibi conuenit molestiam remouere, nostraque te decet procurare negotia more solito diligenter. Sane tua fraternalis dilectio non incuset, si de infirmitate mea te non reddidi certiorem, quia hoc non fecit obliuio uel minor dilectionis affectus, sed tue nature qualitas causam dedit: scio enim quod homo talis condicionis existis, quem prospera multum subleuant et aduersa de facili deprimunt et conturbant. Dilectissime sorori sue Marie, Berta salutem et uisione mutua gratulari. Non est admiratione uacuum, sed repletum dolore multiplici ac diuerso, quod postquam terram propriam reliquisti magnis adulationibus circumuenta, te non potui amplius reuidere, eo nequaquam prospecto quod penitentibus minime uenia denegatur, sed illis tantummodo qui post lapsum non assumunt officium resurgendi. Rogo itaque discretionem tuam, dulcissima soror, ut ad bonam conscientiam reuertaris; et cum sis nunc in inuio et non in uia, per semitam rectam incedas et uiam repetas ueritatis, domum nostram que desolata sedet presentialiter redeundo: quia nostre ciuitatis diues et honorata persona tecum uult matrimonium consumare. Sorori sue carissime ac domine metuende B., M. salutem et in omnibus prosperari. Scio certissime nec dubitare possum aliqua ratione, facti experientia declarante, quod persone mee statum diligitis et honorem, et quod per me factum est minus prouide uel discrete uos libenter, si fieri posset, ad bonum modum et excusationis materiam duceretis. Uerum, quia non potest occultari uulnus medico uel egritudo curanda, nec illud uerbis cuiusquam dissimulari potest quod euidentia se demonstrat, numquam reuertar ad propria: tantus inest mihi rubor infamie, quam contraxi. Cum sapientia, diuitiarum omnium quasi mater, sublimet ignobiles, pauperes, et mendicos, ad ipsius habendam notitiam studere debet quilibet diligenter, et facere suos filios erudiri. Cuius rei causa discretionem uestram affectione rogito quanta possum, quatenus amore meo uelitis et intuitu pietatis P. meum filium ad legendum Bononie cum uestris filiis retinere, scientes quod uobis integraliter satisfaciam de expensis. Cum P. nepotem meum sicut filium diligam specialem, cum mecum habere cupio et tenere. Quare bonitati uestre respondendo, consulo, supplico, suadeo incessanter, ut ad me dictum puerum, mora postposita, transmittatis; scientes quod ipsum doceri faciam diligenter, et eidem sicut mee persone libenter in necessariis prouidebo. Fratri quam plurimum diligendo magistro B., M. eius deuotissima et unica soror salutem et dierum longitudinem cum honore. Quamuis magna conturbemur tristitia, et damna futura non modica sentiamus pro nostro patre, qui nouiter, sicut scitis, de hac uita migrauit; necessario nobis expedit consolari, quia pater celestis etiam mortem suo filio non pepercit. Quapropter uestram exoro prudentiam quatenus ad propria, more postposita, redeatis, ut hereditas paterna, que iam uacillare cepit manu feminea dispensante, per uos decenter manuteneri ualeat et defendi. Dilectissime sorori sue M., magister B. salutem et omne bonum. Uisis litteris uestre dilectionis, et tam assertione quorumdam quam uostra relatione de morte nostri patris cognita ueritate, sic grauis angustia meam mentem et cor grauiter occupauit, ut a corpore peteret anima segregari; nisi discretio, que uirtutum est mater, sue consolationis remedia preparasset. Qua de re uestram exoro probitatem affectione qua possum, quatenus me in Domino uelitis eiusque potentia confortari, cum nullus debeat uel possit eius resistere uoluntati; nostra tractando negotia diligenter quousque, facturus moram continuam, diuina fauente clementia, ueniam in estate proxime nunc uenture. Reuerende matri sue B., A. salutem cum reuerentia filiali. Quamuis tristitia magna de obitu patris mei secundum carnem turbauerit uehementer, spirituali tamen iucunditate gaudere possumus et nos decet merito consolari, quia, diuina gratia condonante, miseriam huius seculi taliter pertransiuit, quod in celesti gloria cum angelis letabitur in eternum. Qua de re uestram dominationem deprecor multipliciter et exoro, quatenus confortationem super his, prout expedit, assumatis, mecum referendo gratias Creatori, qui dedit et abstulit et fecit quod sibi placuit in hac parte; cui sit eius anima et spiritus commendatus, et corpus in beatitudine requiescat. Suo peramabili consobrino B., A. salutem et presentia mala fugere et futuris utilitatibus prouidere. Dicitur, et utinam uerba non consonent ueritati, quod auunculus noster cui de iure, legitimis filiis non exististentibus, succedere debemus, hereditatem suam ad alienos uertere nunc intendit, religionis habitum assumendo. Quare instanter uos rogo, qui scientia non modica prepolletis, quatenus in seruitiis et confortationibus sic eidem per uos et alios cum multa cautela et diligentia insistatis, ne motus contrarie uoluntatis effectum aliquem sortiatur; sed nos qui filiorum loco remansimus, necessarium suscipiamus auxilium, quod nobis Dominus uoluerit preparare. Preces uestras nos decet totis uiribus exaudire, cum utilitatem communem respiciant et honorem. Ideoque noueritis quod sic de nostrorum procedemus consilio amicorum cum diligentia et cautela, quod auunculi nostri uoluntate mutata, nostrum mediante Domino poterit desiderium adimpleri. Consobrino carissimo A. B. salutem et omne bonum. Intime dilectionis affectus, qui procedit a linea parentele, nobis timorem incutit et tremorem, ne persona uestra, quod absit, mortem incurrat, uel sub specie proditionis capiatur; quod de facili posset accidere, quia de uestra consueuistis nimium confidere probitate. Eapropter uos pro Deo suppliciter exoramus, ut circa uestre persone custodiam studeatis habere tantam diligentiam et cautelam, quod inimici uestri numquam, ut optant, uestro sanguine satientur. Experientia longa probat, quod etiam litterarum uestrarum continentia manifestat, quantum uos meam personam diligatis cordis et animi puritate, cum me sepius admonetis ut cautelam habeam diligenter; pro quo uestre prudentie refero gratiarum uberrimas actiones. Nouerit itaque uestre consanguinitatis ac dilectionis sinceritas, quod taliter incedo sagaciter ac custodio me prudenter, quod diuina misericordia simulque uestra gratia suffragante, meam personam nec de die nec de nocte ledere poterunt inimici. Uiro discreto domino G. consanguineo propriis meritis peramando, C. scholaris salutem et plenitudinem gaudiorum. Gratiam uestram quam semper inueni beniuolam, fauorabilem et in omnibus liberalem, exoro prece qua ualeo et instantia quanta possum, ut sic instare uelitis uestris intercessionibus meo patri, quod, faciente Dei consilio atque uestro, in scholis ad eo subuentionem recipiam consuetam. Conturbata sunt uiscera tui patris et ipsius cordis duritia non potuit nostris precibus mitigari pro subuentionis dextera tibi danda, quia te, lumen oculorum suorum, quibusdam referentibus, intellexit scientiam non capere, sed malorum consortia imitari. Quare dilectionem tuam deprecor, et tibi suadeo sicut possum, quatenus taliter preterita cum presentibus per futuram satisfactionem corrigas et emendes, quod tibi porrigat paterna pietas necessaria gratulanter. Commendabili uiro et propinquo plurimum peramando C., B. salutem quam sibi. In cogitationibus et in litteris deficit spiritus meus, et cor meum non sufficit admirari, quod paterna pietas in scholis iam longo tempore mihi solitum beneficium denegauit. Qua de causa uestre dilectioni supplico multa prece, quatenus sic uestris petitionibus inducere uelitis eumdem, qui semper amicitie uestre consiliis acquiescere consueuit, quod intercessione uestra per ipsum meis necessitatibus consulatur. Serpentina lingua plurimum te momordit et multi detractores sic tuam personam grauiter diffamarunt, quod animus tui patris nullis potest precibus uel suasionibus mitigari. Unde tue dilectioni consulimus, ut in studio taliter uigiles, uitam et infamiam preteritam expurgando, quod instantia nostra quandoque ratione munita patris duritiam ualeat superare. Consobrino suo carissimo et propriis meritis diligendo B., C. salutem cum sincere dilectionis feruore. Considerare tibi conuenit statum tuum, ut possis uitam et honorem proprium conseruare. Nosti enim quantos et quales habeas inimicos, qui pre omnibus huius mundi tuo desiderant sanguine satiari pro redentione sanguinis parentum suorum, quem fudisti enormiter super terris. Quapropter dilectionem tuam deprecor et exoro, quatenus circa persone tue custodiam omnem cautelam quam potes habere debeas diligenter, ita quod te de die uel nocte offendere non ualeant inimici. Etsi nescirem aliter, ex eo manifesta possum colligere ueritate, quanta dilectione quantoque puro cordis affectu sim uestre fraternitatis brachiis commendatus, qui uigili cura et admonitione sollicita me sepius excitatis ne dormire debeam, sed apertis oculis custodiam uitam meam. Noueritis itaque quod, sicut requirit necessitas et uestra prudentia persuadet, sic me diebus singulis custodiam diligenter, non confidens multum de aliquo homine uel persona, quod inimici mei, uolente Domino, me non poterunt offendere prout optant. Amico suo domino P. mercatori Senensi pre cunctis mortalibus diligendo, G. ciuis Uenetus salutem et uisione mutua gratulari. Desiderio magno desiderauit cor meum uestra continentia recreari, cum uos, nouit Dominus, diligam atque uestra. Eapropter dilectionem uestram exoro, quatenus de statu uestro uelitis me reddere certiorem quam citius uobis apparebit commoditas nuntiorum, scientes quod mihi per Dei gratiam atque uestram cuncta sunt tam prospera quam iocunda. Amicorum sinceritas tanto robore firmitatis constringitur, quod nec locorum uel temporum spatio separatur. Inde est quod letari cepi de uestra continentia, cum audiui uestram prosperitatem quam meam reputo specialem. Unde, quia de me scire cupitis ueritatem, uestra dilectio non ignoret quod, secunda nunc arridente fortuna, cuncta mihi pro beneplacito famulantur. De uestra continentia et salute tanto libentius audire desidero pectore sitibundo, quanto sincera dilectio inter amicitie nodos suis uinculis indissolubiliter nos constringit. Ideoque uestram deprecor bonitatem, ut super hoc uelitis meum animum recreare, quam primo uobis fuerit copia nuntiorum, scientes quod sanus et incolumis perseuero ad Dei seruitium atque uestrum. Magno fui repletus gaudio, cum per uestre bonitatis litteras intellexi de uestra prosperitate, letitia et salute; quoniam hoc dilectionis puritas exposcebat, et amicitie sincerus affectus suum prestolatum desiderium adimpleuit. Cum autem indubitanter cognoscam, sicut ex dictarum litterarum significationibus intellexi, quod de meo statu bono uestrum animum recreare cupitis sitibundum; noueritis quod, Dei misericordia faciente, numquam fuit mihi melius in persona. De rebus uero non possum dicere que uelletis, quia in domo mea bona more solito non abundant. Harum serie uestram instanter amicitiam rogitamus, quatenus P. latorem presentium nostrum consanguineum et amicum nostris precibus et amore habere uelitis in suis iustis petitionibus commendatum, ita quod gaudeat se uobis litteras nostras apportasse, et nos ob id teneamur uestre bonitati grata uicissitudine respondere. Lecta uestrarum serie litterarum, sic P. qui nobis presentauit easdem amore uestri exaudire curauimus in omnibus et honorare, quod uestra sibi precamina utilia fore cognouit et multipliciter fructuosa; pro quibus uobis tenetur grates reddere et seruitia exhibere. Intellexi, de quo sum tristis ad mortem, quod in uestra persona et rebus uos Dominus grauiter uisitauit; super quo amicitie uestre condoleo sicut possum, cum uestros profectus, gaudia et sinistra, cum accidunt, specialia reputem, sicut decet. Eapropter uos non desino deprecari, uestre prudentie suadendo ut illi grates in aduersitate reddatis, qui potens est prestare letitiam post merorem. Uestrarum descriptio litterarum quam nuper suscepi, uestra beniuolentia procurante, post passionem amorem ostendit; et consolando gratum remedium preparauit, pro quo grates uestre bonitati refero, quantum possum humiliter supplicando Deo celi, ut uos conseruare dignetur et omnia que sunt uobis, in prosperitate, letitia et salute. G. Dei gratia comes talis loci A. solo nomine comiti talis loci pro salute merorem. Intelleximus relatione quorumdam excelsam armorum resonantiam te fecisse, ut contra nos exercitum congregares; de quo noster animus ineffabiliter gratulatur, sperans tam de persona tua quam tuorum sequentium debitam sumere ultionem. Quare, si quid potes et uales, te presenti facto rogamus ostendere, quia nostre fortitudinis potentiam tibi, dante Domino, senties dominari. Non est nostre consuetudinis, quod etiam nostrorum maiorum probitas, ut decuit, recusauit, quod hominum aliquorum uiuentium uerba friuola timeamus; quia per gratiam Creatoris inimicos nostros usque ad hec tempora subiugauimus uniuersos. Unde tibi, qui te commendare nosti, presentibus litteris intimamus et mandamus firmiter suadendo, quatenus ad defendendum te cum tua gente prepares quanta potes, sciens quod in tali die in tuo districtu erimus tam magnifice quam potenter, te simul cum tuis nostro dominio supponendo. Socio carissimo domino C. scholari Neapoli commoranti, B. olim socius eius, nunc scholaris Bononie salutem et scientie capere documenta. Superabundauit gratia, sed malitia non defecit: quia ciues Bononienses copiam quam Deus contulit ita celant et uoluntariam caritudinem adeo in naturalem conuertunt, quod scholares studere non possunt nec morari cum eis ordine consueto. Quare uestre sociali dilectioni porrigo multas preces, quatenus mihi uestris litteris intimetis quale studium quantaque rerum abundantia Neapoli habeatur; quoniam, si de uestro consilio fuerit, illuc ueniam ad legendum. Si uestra socialis dilectio maiora quam fecerit postulasset, tanto per nos forent libentius exaudita, quanto uestre prudentie seruiendi pleniorem gerimus uoluntatem; nil enim carius in mundo socius reputat, quam si faciat socio quod allectat. Nouerit igitur uestra discretio de Neapolitana ciuitate, de qua scire cupitis et audire. Terra spectabilis est, apta studio, fertilis et amena, in qua celi, terre, marisque diuitie possidentur, et homo delectatur pro sanitate longeua, tanquam esset in paradisi deliciis constitutus. Ueniatis itaque de meo consilio ad locum huiuscemodi confidenter, scientes quod in omni scientia uiget ibi et studium et doctrina. Magna caritudo que Bononie fuit anno preterito, sicut scitis, necessario me coegit ut dimitterem studium inchoatum. Quare sociali uestre dilectioni supplico incessanter, ut de condicione rerum uictualium ciuitatis predicte nec non et studii qualitate mihi uestris litteris intimetis, scientes quod, si de consilio sapientie uestre processerit, ad scholas propositum habeo reuertendi. Uestre dilectionis puritas affectate dulcedinis responsione letetur, quod ciuitas Bononie sic facta est in uictualibus copiosa, quod in ea pro modico pauperes esse possunt et commode sustentari. Quam ob rem amicitie uestre consulo et scio firmiter suadere, quod si unquam habetis uoluntatem legendi, ad scholas hoc tempore in tempore ueniatis ad acquirendam scientie margaritam. Reuerendo domino G. suis meritis diligendo, A. eius deuotissima uxor cum omnimoda dilectione salutem. Corde sum tristis et animo dolorosa, quia non copulata uel absoluta dici possum, de uestra uita uel morte, quinquennio iam elapso, nulla cognita ueritate. Unde uestram exoro probitatem, affectione qua possum, quatenus tam uestre salutis quam honoris memores existentes, ad propria redeatis me tenendo uobiscum ad omnia communia sicut decet. Honeste ac sapientissime domine A., multa uenustate et bonis moribus redimite, G. salutem et omne bonum. Nobili mulieri domine B., cum qua nunc moror, coniugali federe copulatus, uobiscum, ipsa uiuente quam mortuam reputabam, matrimonium non potui consumare, prohibente diuina lege pariter et humana. Quare tenore presentium uos esse scientes in omnibus absolutam, dubitatione qualibet procul mota, uestram potestis libere facere uoluntatem. Peramabili uicino suo C., D. salutem quam potest. Uicini longo tempore fuimus et amici, nec credo quod aliquis de domo mea in personis uel rebus uobis uel alicui uestrum offensam dicto uel facto intulerit, aut aliquid fecerit quod debeat displicere; quia si, quod absit, per me uel ex parte mea talia processissent, non esset mirabile, si uos, me absente, familie mee faceretis iniuriam uel guerram. Quare uestram bonitatem exoro, quatenus pro honore uestre persone, familie mee sic bonam uiciniam faciatis, quod in mea reuersione uobis grates referre tenear, et facere seruitia et honores. Postquam a ciuitate nostra pro uestris negotiis recessistis, uxor uestra cum filiis tanta mihi obbrobria intulit, quod, si non esset amore uestro, et restitissem fortiter et iniuriis respondissem. Sed quicquid uoluerint dicere, dicant et faciant confidenter, quia pro bona uicinia quam mihi dilectio uestra fecit, patienter omnia tolerabo, quousque uenietis ad propria, super hoc facturi quod uidebitis expedire. Uiro laudabili et discreto P., Q. notus eius salutem quam sibi. Cum uestram notitiam acquisiui, tantum mihi creuit prosperitatis, gratie, et honoris, quod nullum possem fecisse lucrum, quod tam carum et pretiosum putarem, cuius comparatione cuncta uilescunt, sicut res que diebus singulis augmentatur. Ut autem notitia que precessit uirescat et suis frondibus umbram cultoribus prebeat gratitudinis et quietis, littere uestre tamdiu necessitudine mutua uos commendent, quousque in dilectionem sinceram notitia se conuertat et familiaritas transeat in amorem. Tanta est uestra bonitas commendata, discretio magna et prudentia circumspecta, quod nedum persona mea, que mediocris est et scientia quasi nulla, uerum etiam regalis dignitas de uestra notitia congauderet. Ad hanc igitur obtinendam cupio laborare, sic acquisitam conseruans, quod nomen notitie simpliciter euanescat, et inter nos amicitia grata consurgat, que pura dilectio censeatur. Rogamus probitatem uestram, de qua multum confidimus et in nostris negotiis uere utilem sensimus et in omnibus gratiosam, quatenus de meritis bonitatis domine B. et de fama quam in uestra quesiuit uicinia, nos certiorare uestris litteris debeatis; quia, si Deo placuerit et uestra prudentia suadebit, ipsam accipiemus in dominam et uxorem. Gaudemus super eo quod uestrarum litterarum series demonstrauit, quod talem habere potestis dominam in uxorem, que sic diues est, curialis, nobilis et formosa, quod uestre multum congruet probitati. Quare dilectioni uestre consulimus et firmiter suademus, quatenus cum ea fiducialiter in Christi nomine matrimonium contrahatis, scientes quod non solum in uicinia rostra, sed per totam terram adeo magnum pretium et nomen laudabile acquisiuit, quod ex ea quilibet honorabilis uir et potens esset magnifice uxoratus. Peramando fratri, consanguineo, amico et uicino super omnia honorando domino B. Mutine commoranti, S. et U. fratres cum omnibus consanguineis et amicis salutem cum desiderio reuidendi. Respexit Dominus preces nostras de sede glorie sue, que sine intermissione pro uestra persona fiebant ei; et, ipsius prestante gratia, taliter in rebus laborauimus et personis, quod nostrum est gaudium et desiderium adimpletum. Nam ab inimicis uestris, tam uestro quam nostro nomine pacis osculo nunc recepto, de banno in quo eratis communitas Florentie uos extraxit. Quapropter uos propensius rogitamus, quatenus uisis litteris presentibus, curetis ad propria festinare, scientes quod de uestra reuersione gloriabitur populus uniuersus. Parcit Deus peccantibus et non continuo properat ad uindictam: quia si statim puniret, cui parceret postea non haberet. Ipsius quidem reuelatione latentes inimicorum insidias recognoui, qui sub uestris nominibus ex parte uestra mihi suas litteras destinarunt, ut domum reuerterer sine mora, quia de banno communis extractus, pace facta, redire poteram confidenter. Quare, si uerum est quod dicitur, unus uestrum pro me ueniat, quia reuerti aliter dubitarem mortis pericula expauescens. Glorificamus, ut tenemur, unanimiter Deum celi, qui nunc pissime sua misericordia nos respexit, non sinendo inimicos nostros falsas litteras et suos cogitatus malignos in tuam perniciem ducere ad effectum. Quare tuam dilectionem rogamus modis omnibus et monemus, quatenus, pro uerbis huiusmodi te non remoueas ullo modo; sed diebus singulis tibi studeas taliter precauere, quod qui tuum sanguinem sitiunt, satiari non ualeant, ut affectant: pro certo sciens quod, cum redire poteris, pro te personaliter ueniemus. Presbiter Albertus cappellanus ecclesie Sancti Petri, B. et C. parentes, D. et E. fratres, F. et G. sorores, H. et I. consobrini, K. et L. consobrine, M. et N. nepotes, O. et P. pater spiritualis et mater, Q. et R. cognati, S. nutrix, T. et U. amici, X. et Y. uicini, et Ç. notus, A. scolari Bononie salutem cum dilectione. Cum nunc ad obsidionem terre nostre uenire debeat cum infinita multitudine dominus imperator, te sicut decet, ad propria reuocamus, ut sicut alii ciues absentes faciunt, mora postposita reuertaris ad defendendum ciuitatem nostram et res proprias et personas. Quamuis uerba uestra proueniant ab intentione laudabili et pura cordis affectione, continentia superficialiter equitatem, non tamen exaudienda sunt uel effectui demandanda; quia non esset utile, conueniens uel honestum, quod scholastica relicta militia, arma temere quererem laicorum. Ideoque, rationabili excusatione premissa, insisto laudabiliter studio incohato, de uestra ciuitate securus existens, quod tanta fortitudine roboratur, ut hostium incursus non trepidet nec inimicorum insidias expauescat. Multe sapiente ac discretionis uiro domino B., perito et facundo iudici Florentino, A. iudex ciuitatis Bononie salutem et honoris debiti incrementum. Harum serie uestram prudentiam instanter et affectuose rogamus pro nobili uiro domino B. ciue Florentie nostro carissimo et speciali amico, ut in causa quam habet in uestri presentia cum Martino, tam bonitate uestra quam nostris precibus et amore, quicquid boni potestis et gratie faciatis eidem, omni honore debito reseruato uobis et auctoritate iudiciali prospecta; firmiter attendentes quod nostra persona recipiet omnia que sibi duxeritis facienda. Affectantes omni tempore facere que dilectioni uestre placere debeant et sint grata, domino P. amico uestro, pro quo nobis multa precamina porrexistis, amore uestro fecimus tantam gratiam et honorem, quantam licet unquam iudici alicui litiganti exhibere; ita quod de uestris litteris quas nobis attulit potest non immerito gratulari, et pro his semper uobis semper remanet obligatus ad gratiarum exsoluendas uberes actiones. Cum in nostri presentia causa quedam inter A. et B. ciues Bononie uentiletur, et circa examinationem ipsius intenderemus debita sollicitudine diligenter, ut in libra rationis sedentes cognita ueritate pronunciare possimus iudicium equitatis, idem B. proposuit et firmauit, quod ad suam intentionem probandam testes de uestro districtu producere intendebat. Quocirca uestram prudentiam insinuatione presentium exoramus, quatenus testes quos dictus B. uobis duxerit nominandos amore nostro cogere uelitis ferre testimonium ueritatis, eisdem interrogationes fieri facientes, secundum quod forma negotii postulat et interclusa ceduta manifestat; quorum dicta nobis per eumdem mittatis qui uobis nostras apportabit litteras, tam manu publica quam uestri sigilli munimine insignita, ut ad similia pariter et maiora uestre dilectioni teneamur omni tempore obligati. Postquam uestrarum seriem uidimus litterarum, continuo testes, quos B. uester ciuis inducere uoluit, recipi fecimus coram nobis et examinari per nostrum notarium diligenter; quorum depositiones uestre prudentie mittimus sigillo proprio et subscriptione publica communitas, in his et aliis cupientes uestre dilectioni seruire et modis omnibus complacere. Uiro prouido et discreto domino G. multa probitate ornato, B. salutem et plenitudinem gaudiorum. Scitis qualiter de nostra uoluntate processit et consilio amicorum, ut pro bono pacis inter nos consanguinitas firmaretur. Quare uos rogamus ut, sicut tenemini et pro nostra parte nos fecimus, detis operam toto posse quod sponsalia que C. frater noster cum domina D. sorore uestra contraxit, cum in tempore sint quo ualeant consentire, subsequente matrimonio roborentur. Alioquin, uestris captis pignoribus, iusta pacti tenorem, de sacramento poteritis reprehendi. Redarguere me posset iuramenti religio non seruata, preter pignorum captionem, si meum studium non adesset ut sponsalia mee sororis ac fratris uestri effectum debitum sortirentur. Sed cum inspici debeat in talibus non coactio sed uoluntas, et ipsa mulier noluerit factis sponsalibus consentire, quod factum est pro nullo habetur; et huius rei me ualeo rationabiliter excusare. Honorabili ac metuendo patruo, immo patri et domino, C. post solum Deum refugio singulari, B. scholaris Bononie promptum semper et deuotum in omnibus famulatum. Cum in hoc anno in grammatica profecerim competenter, leges audire desidero in futuro. Quapropter uestram dominationem exoro quatenus de liberalitate uestre gratie mihi taliter dignemini subuenire, quod per Dei gratiam atque uestram ad fructum scientie ueniam peroptatum. Licet sis boni studii et in te reuigeat etatis maturitas et memoria retinendi, ut que didiceris in sede sapientie collocentur, tamen in grammatica que sublimis est, difficilis et profunda, te posse non credimus sufficienter anni spatio profecisse. Quare tibi mandamus, ut in hoc anno debeas adhuc dicte scientie inherere, que liberalium artium dicitur fundamentum; sciens quod in futuro tue dilectioni conabimur taliter, dante Domino, prouidere quod audire poteris honorifice ius ciuile. Specialissimo tanquam domino et amico P., G. scolaris Mutine salutem et plenitudinem gaudiorum. Nescio qua de causa mihi auunculus meus beneficium nunc subtraxit, quod in scholis annuatim indigentie mee cum multa prouidentia conferebat; de quo doleo uehementer et cogito, nec scire possum cur hoc poterit accidisse, quia nec culpabilem in aliquo me sentio, uel offensum. Unde uestre bonitati supplico incessanter, quatenus apud auunculum meum, qui uestris consiliis credere consueuit, sic intercedere dignemini et efficaciter laborare, quod mihi uestris precibus suam gratiam restituat, et subuentionem porrigat consuetam. Cupiens tue dilectioni placere modis omnibus et seruire, apud tuum auunculum cum multis exhortationibus laboraui ut tibi gratiam restituat et subuentionem porrigat consuetam, sed mea nihil precamina ualuerunt. Nam quicquid tibi dedit se asserit amisisse, quoniam non in studio sed in postribulo, non in litteris sed potius in tabernis, dicitur quod omnia consumsisti. Unde, cum pro talibus que audiuit sit fortiter indignatus, ad presens mea precamina noluit exaudire. Multe discretionis ac probitatis uiro domino Io. campsori Mutine A. campsor ciuitatis Bononie salutem et omne bonum. Uestra prudentia bene nouit qualiter cambium tenere non possumus nisi pecuniam habeamus; et cum nostra non sufficiat, mutuo recepimus alienam. Unde uestram amicitiam deprecamur, ut nobis argentum per securum nuncium transmittatis, quod uobis mutuauimus in nundinis apud Renum, ita quod uestre bonitati alia uice gratiam facere teneamur. Si tam cito prout decuit argentum non misimus, quod nobis in foro Reni Bononie mutuastis, uestra discretio non iniuriosum reputet uel molestum, quia hoc non processit ex obliuione aliqua uel defectu, cum parata esset pecunia ad soluendum; sed pro eo quod nobis apparuit impedimentum in persona socii nostri Petri, qui ueniendo a fora Prouini, captus fuit a Mediolanensibus et detentus. Nunc autem per latorem presentium, nuntium nostrum securum et specialem, argentum uestrum bonum et legale ad marchum Colonie, sicut accepimus, uobis misimus optime ponderatum, uestre probitati grates quas possumus referentes, pro tanta gratia quam fecistis; pro qua sumus amicitie uestre futuris temporibus obligati ad similia et maiora. Uiro commendabili multa discretione, et dilecto propria bonitate, P. honorato mercatori Florentie, P. mercator Senensis salutem et prosperitatem. Credo, nec dubito experientia declarante, quod sicut libenter tracto de uestro commodo et honore, uos ex parte uestra cupitis suo loco et tempore meis utilitatibus prouidere. Inde est quod latorem presentium cum C. libris imperialium ad uos mitto, quos in pannis de uestro consilio debeat inuestire, dilectionem uestram attentius deprecans, ut, super his uelitis quod sit utile respicere diligenter, scientes quod brachium staminis fortis et petia talis panni in terra nostra pro tanta pecunia inuenitur. Circa preces uestras, quas semper cupio exaudire, sollicitus existens pro uiribus et attentus, stationes mercatorum terre nostre cum uestro nuntio circuiui, affectans aliquid emere uel mercari quod dilectionis uestre utilitatibus responderet. Sed cum nihil apparuerit unde lucrum ualeat reportari, eumdem nuntium uestrum ad uos mitto cum pecunia quam misistis. Curiali uiro et bono ac perito sartori Alberto Mutinensi, Iohannes sartor ciuis Bononiensis salutem, et cuncta obtinere que desiderat gratie et honoris. Appropinquat forum uestrum, in quo, si placeret uobis, associari uellem et de arte nostra communiter laborare, diuidendo per medium quicquid nobis Dominus dederit ad lucrandum; super quo mihi uestra bonitas debeat respondere. Multum gratum reputans quod uestris litteris postulastis, uos instanter deprecor et exoro quod, sicut dixistis, ad nostras nundinas ueniatis; quia bene simul esse poterimus et gaudere et lucrari plurimum, Domino concedente. Honorando ac metuendo domino P. facundo iudici ac perito, suis meritis plurimum diligendo, G. deuota uxor salutem quam sibi. Publice dicitur, et utinam non sit uerum, quod Albertus amicus uester quicquid pro custodia turrium a communi recipit Taruisino, inhoneste dissipat et consumit. Super quo eius pater Iohannes egrotus et pauper mihi lacrimosus aduenit, supplicans ut intuitu pietatis uobis litteras destinarem. Quare uestram dominationem exoro, ut pro uestre salutis remedio dictum A. uelitis iuramento prestito a semita pessima reuocare, cum potestate misericorditer faciendo, quod nihil ei detur de cetero ad perdendum; sed de pecunia quem deberet habere paterne potius indigentie consulatur. Petrus iudex potestatis Taruisine dilectissime uxori sue G. salutem cum indissolubili amoris uinculo. Statim cum ad nos uestre littere peruenerunt, una cum potestate Albertum compulimus iuramentum prestare, quod a ludis et taberni, et aliis inhonestis et illicitis abstineret; et sic de feudo suo de cetero eidem dabitur moderate, quod de residuo aliquam subuentionem habere poterit indigentia parternalis. Nobili et sapienti domine B. Forliuii morum elegantia decorate, A. salutem et quicquid fidelitatis et seruitii potest. Sic me cepit uestre claritatis amor, uirgo splendida, rosea et serena, quod diebus ac noctibus non possum aliud nisi de uestra pulcritudine cogitare; quam cum uidere ualeo, in tantum meus animus gloriatur, quasi essem intra paradisi gaudiis constitutus. Cum autem sitis spes mea que mihi sola potestis in terris conferre letitiam et salutem, gratiam suam mihi pereunti uestra curialitas misericorditer largiatur, sine qua mea mors uita creditur et uita mortua reputatur. In celis delinquerem et peccarem grauiter super terris, si tue desiderabili uoluntati spem iucunditatis auferrem et denegarem gratiam uirginalem. Ideoque noscat tua curialitas commendata, quod intra castrum pudoris nostri tuus assidue uiget amor; cui, si loci et temporis qualitas non obessent, grata responderent solatia floride iuuentutis. Uiro nobili et utinam sapienti R., B. salutem et scientie maturitatem. In corde, primo quam ore proferantur, sunt uerba consideranda; quia dum proposita fuerint, reuocari non possum aliqua ratione. Quod si per te fieret ut deberet, tua dicta cogitatione et facta cum sapientia refrenares. Quocirca te rogamus modis omnibus et hortamur, quatenus de nobis nullam per te presumas uel per alium aut per litteras tuas de cetero facere mentionem. Alioquin a fratribus nostris, consanguineis et amicis, si hoc scire poterint, honorem recipies quem requiris. Anime sue dimidio et oculorum suorum lumini domine M. claritate generis, forma decoris, uenustate morum et multa curialitate fulgenti, P. salutem et illud gaudium quod uoce uel actu exprimi numquam potest. Cum ad uiridarium uestrum accessi ut poma colligerem affectata, ante pomerium erat custos qui claustra retinens firmitatis, quod dare non consueuerat denegauit; sed adpropinquans paulisper, et ecce meum gaudium adimpleui multis temporibus prestolatum. Uerum quia non possum de uestra presentia satiari, libenter in absentia de splendore uestre gratie facio mentionem; quia propter eam spiritus nutritur, corpus mouetur, et bona spes me retinet semiuiuum. Sed quis posset dicere, ubi deficit animus cogitare? Quanta sit dulcedo suauitatis uestre persone ac inestimabilis pulcritudo, in quantum ualet, humanus referat intellectus; certe non existimo quod Deus ita pretiosam fecerit creaturam. Nam capilli gloriosi uestri capitis rutilant sicut aurum, coma est multum curialis et plana, oculi quoque claritatis uestre solis radiis comparantur, facies est rosea et serena, labia uero sicut aromata redolent pretiosa, dentes sunt quasi eburnei, et gula candida. Pectus niuis albedinem superat, et quod in sinu conditur, duo sunt pomula paradisi: iuxta locum est delectatio ineffabilis et habentur solatia inaudita. Infra non licet descendere, ubi per felicem unionem nectar mellis dulcedini adunatur, et fit ibi tranquillitas et elementa omnia sociantur. Respiciat itaque uestra dominatio, quam super omnes uiuentes amo toto dilectionis ardore, et mihi seruo suo gratiam conseruet prestitam, et beniuolentiam tribuat salutarem, sine qua nec letus esse possum nec uiuere in hoc mundo. Dilexi tuam personam amplius quam deberem, et hoc tua blanda uerba fecerunt, que uidentur melliflua, et sunt felle plena, uenonosa interius et exterius multa pulcritudine deaurata. Quibus seducta fui, ut contra honorem meum tibi donarem osculum et amplexum. Sed tu, uelut cupidus et ingratus mandati fines excedens, rosam quam non plantaueras collegisti, florem abstulisti primeuum, et ludendo lilium deportasti. Sis ergo contentus tantis denariis iam receptis, sciens quod tuus remus ultra nauem non ducet ad portum; quoniam, si corporis uirginitatem amisi, tamen communis fame uirginitatem habeo, et nomen adhuc retineo publice honestatis. Uiro nobili, domino suo G. de Rolandino, talis eius subditus et fidelis seipsum ad beneplacita et mandata. Dominatio uestra litteris presentibus recognoscat, quod terra Martini que uestre brayde continuatur uult uendi, et credo quod inde habere poteritis bonum forum. Quare uestra prudentia super hoc prouideat in presentia, ante quam alii distrahatur. De bona fide laudari potes et de magna legalitate merito commendari, tamquam persona diligens et multipliciter studiosa circa dominorum profectum et negotia promouenda. Cum itaque terram quam dixisti uenalem sic nobis bene iaceat et opportuna sedeat et uicina, pro minori pretio quam poteris eam facias nos habere. Magne laudis uiro, domino Rambertino potestati Sauigni A. massarius eiusdem loci salutem et seruitii promtitudinem. Noscat uestra nobilitas et prudentia circumspecta, quod in terra Sauigni nuper inter tales maleficium est commissum, occasione cuius magna turbatio et dissensio est exorta, et de futuro periculo dubitatur. Quare uestra dominatio redire festinet ad refrenandam audaciam improborum et excessus debite corrigendos. Infirmitate corporis non modica pregrauatus, constringor sub custodia medicorum, ita quod negotiis quibus debeo non possum intendere sicut uellem. Quare presentibus litteris tibi mando, ut utramque partem iurare facias nostris preceptis obedire, sic eosdem pignoribus adgrauando quod metu pene quiescere compellantur. Uenerabili in Christo patri, Henrico Dei gratia Bononiensi episcopo, consules terre Maximatici et uniuersitas ipsius loci se ipsos in omni genere famulatus. Cum post solum Dominum uos nostrum benefactorem, patrem, dominum et consilium habeamus, ad uos fiducialiter recurrimus subsidium implorando, necessitatis articulo imminente, ut uestra prudentia defensante nobis importabilia onera non ponantur. Quocirca dominationi uestre affectuosissime supplicamus, ut talibus officialibus communis Bononie loqui dignemini et eos taliter deprecari, ut nos a tali grauamine publico alleuiare debeant uestris precibus et amore. Uestre fidelitatis merita nos inuitant ut uestris honoribus et utilitatibus tanto studiosius intendamus, quanto uestra maior deuotio exigit et exhibita seruitia persuadent. Ideoque sciatis nos taliter precibus laborasse, quod ex impositione publice factionis nulla grauamina sentietis. Hugolinus Dei gratia episcopus Mutinensis, dilecto in Christo filio B. capellano talis loci salutem in Domino. Non est decens uel consentaneum rationi, sed saluti proprie noscitur inimicum, ut clericus aliquis, maxime competenter instructus, ecclesiam suam quasi uiduam occasione studii derelinquat, non inspecto quod ad sobrietatem scire debemus, et non plus quam oporteat, apostolo premonente quod caritas edificat, sed hominem facit scientia superbire. Quare tibi mandamus ut ad tuam ecclesiam mora postposita reuertaris, alioquin tuum beneficium, exigente iustitia, curabimus alteri designare. Ex responsione timerem uitium presumptionis incurrere, si uestris dictis in aliquo forsitan obuiarem. Sed, petita uenia et licentia consecuta conqueri possum et de uestra prudentia merito admirari, quia cum accesserim ad studium nouiter de uestra licentia et mandato, ad propria nunc uoluntate mutata me tam subito reuocatis. Unde uestram dominationem deprecor affectione qua possum, quatenus, pietatis intuitu, me uestrum per omnia sinatis in studio saltem hac hieme commorari, scientes quod postea reuertar uestris preceptis in omnibus pariturus. Reuerendissimo in Christo patri, unico refugio, portui tutissimo, et domino speciali H. Dei gratia Albanensi episcopo multa sapientia et honestate fulgenti, magister Guido Bononiensis se totum in omni genere famulandi. Me uestre benignitati litteris presentibus recommendans, loco muneris et in signum beneuolentie a uestra gratia postulo incessanter, ut me inter uestros clericos, subditos et fideles dignemini computare, mee deuotioni fiducialiter iniungendo, si uestre dominationi seruire possum in aliquo uel placere. Uobis qui post solum Deum mihi pater estis, unicus portus salutis, benefactor et dominus, supplico prout possum, ut solo diuino intuitu et amore mihi manum uestram extendere dignemini adiutricem. Sub uestra tamquam pastoris et domini positus potestate ad studium ire non debui sine uestra licentia et mandato. Petens siquidem a uobis ueniam de excessu, dominationi uestre, supplico humiliter et deuote, ut pietatis intuitu mihi per biennium concedatis quod in scholis possim legere ac studere. Ad Dei honorem et uestrum studens in iure canonico et ciuili, necessitate urguente, uestrum cogor auxilium et consilium postulare. Cum itaque alias non teneamini, uos de gratia tantum rogo, quatenus in aliquo de partet beneficii quam presens reciperem, in absentia succurratis, ut fructus quem de scientia reportabo uobis assistat utilis et appareat glotiosus. Henricus diuina miseratione Bononiensis episcopus dilecto in Christo filio presbitero Alberto talis loci salutem in Domino. Presbiter Rolandus ecclesie Sancti Petri sue nobis conquestione monstrauit, quod tu non respiciens quod nulli manum extendere licet in segetem alienam, non sine proprie salutis dispendio, tales parrochianos suos ad officia recipis et ad alia ecclesiastica sacramenta. Quare tibi presentium tenore mandamus, quatenus sic uelis, ut debes, tuo iure contentus existero dicis parochianos ad officia et sepulturam uel ad alia sacramenta nullatenus admittendo, ne iniuria tua grauetur iustitia proximi uel ledatur. Multe sapientie ac probitatis uiro domino Tancredo Bononiensi archidiacono, G. licet immeritus Parmensis episcopus salutem in bonorum omnium conditore. Cum matrimonialis causa nuper sit nobis a sede apostolica delegata, que inter dominam Dianam filiam domini Andalotti uertitur et dominum Salimguerram ciues Bononienses nobiles et potentes, uolentes ipsorum parcere laboribus et expensis, eamdem prudentie uestre examinandam committimus de procuratorum utriusque partis consensu et unanimi uoluntate, uobis auctoritatem qua fungimur demandantes ut, uocatis partibus et auditis hinc inde propositis, nostra uice in omnibus ut possemus legitime procedatis, pro utraque parte iustitia obseruata. Causam matrimonialem que uertitur inter tales, uestre discretioni examinandam de consensu partium committimus fine debito terminandam. Causam que inter tales sindicos pro talibus monasteriis super possessionibus et rebus aliis uertitur, nobis a domino papa commissam, in qua facta est contestatio litis et positiones ac responsiones hinc inde, de communi partium assensu experientie uestre committimus; uobis auctoritatem qua fungimur demandantes, quatenus, auditis que partes proponere uoluerint coram uobis, et testibus sollemniter receptis qui sint omni exceptione maiores, nobis causam sufficienter instructam sub uestri sigilli munimine et manu publica transmittatis in termino quem partibus duxeritis assignandum; scientes quad eis precepimus ut tali die uestris se conspectibus representent. Si uero de partium uoluntate processerit, ad definitiuam sententiam nostra uice legitime procedatis. Uenerabili in Christo patri, unico domino ac refugio speciali G. Dei gratia dignissimo Tarabiensi episcopo ubique terrarum magnificato dignis laudibus et honorato meritis proprie bonitatis, M. scolaris Bononie eius minimus clericus, humilis, fidelis pariter et deuotus se ipsum totum ad pedes cum omni qua potest promptitudine seruiendi et sincera cordis et animi puritate. Non sunt loquele neque sermones per quos mentis mee magnum gaudium exprimatur, quod tunc ueraciter habui et suscepi magnifice, cum de uestre promotionis honore cognoui; quia post solum Deum mee paruitatis estis reuerendus pater, pius pastor, benignus iudex, iustus rector, clemens artistes, honestatis exemplum, prudentie speculum, misericors dominus, benefactor precipuus, portus tutissimus, et refugium singulare; sub cuius umbra respirare cupio, proficere, uiuere ac studere; a quo recognosco uitam post solius gratiam creatoris, et quam in mundo possum habere scientiam et honorem. Recommendo itaque benignitati uestre meam deuotionem, uestre supplicans bonitati affectione qua possum, quatenus me inter uestros seruulos dignemini computare, mihi secure precipientes si qua ualeo facere uobis grata, in uero scientes quod uestre paternitati seruire cupio cunctis temporibus et placere. Cum autem paupertate coactus non possim perficere inchoatum studium prout uellem, mihi uestra succurrat pietas, et me non deserat in tempore opportuno, ut pro tempore alta beneficia spiritualia recipiat et eterna. Illud quoque quod Dominus inspirabit uobis mihi dare pro elemosina, fratri meo mittere dignemini diuino intuitu et amore, ex parte uestra mihi postmodum resignandum. Finaliter autem preces porrigo altissimo Creatori, ut uos de excelso habitaculo glorie sancte sue respiciat diutissime, ac conseruet ad suum seruitium et propinquorum et amicorum statum, gloriam et honorem. Ecce nunc tempus prestolatum aduenit, et iam est hora promissa in qua mei potest uestra dominatio recordari, et effectui tradere que promisit. Rogo itaque uestram clementiam ut sic dignemini laborare, quod per uos prebendam uacantem habeam ecclesie Taruisine. Promissio quam tibi de prima uacante prebenda fecimus a mera uoluntate processit et intima cordis et animi puritate, que nos inuitat multipliciter et inducit ut semper tuis profectibus et honoribus intendamus. Nam preter commune debitum officii pastoralis, prerogatiuam dilectionis exigit linea parentele. Cum autem canonici fratrem ad uacantem prebendam elegerint, tamdiu condecet expectare, quousque tibi possimus prout desideras prouidere. Uenerabili in Christo patri et domino A. Dei gratia dignissimo Parisiensi episcopo, et reuerendis fratribus domino B. decano et capitulo uniuerso tam sapientia quam honestate morum et omnimoda bonitate laudandis, Ubertus potestas et consilium ciuitatis Bononie salutem et promptum et deuotum in omnibus famulatum. A. et B., uiri honorabiles et discreti, scolares Bononie commorantes sua nobis proposita querimonia monstrauerunt, qualiter pro magistro P. uestro clerico, dum esset Bononie in studio litterarum, in C. lib. parisiens. se principaliter obligarunt, quas in iudicio nunc coacti pro eo nostris mercatoribus persoluerunt. Cum autem indignum sit et omni rationi contrarium, quod aliquis pro bonis mala recipiat, uel pro liberalitate iacturam, offensam pro gratia, uel iniuriam pro honore, uestram prudentiam multiplicatis precibus exoramus, quatenus prefatum clericum uestrum nostris scolaribus antedictis cogere uelitis integraliter soluere pecuniam prelibatam; alioquin, cum scolares gratia studiorum pro ciuibus habeamus, ipsos curabimus indemnes per omnia conseruare super rebus hominum terre uestre, quam cito poterunt in nostris partibus inueniri. Quanta sapientia fulgeatis, quanta bonitate possitis merito commendari ex eo colligitur manifeste, quondam forenses qui ad uestram terram concurrunt de diuersis nationibus huius mundi ut ciues in omnibus defensatis, eosdem laudabiliter et prudenter ut uestras personas proprias honorantes; et ideo quisquis discretus homo et honestatis amator et uestras petitiones et preces debet libenter admittere, et uobis facere que debeant complacere. Quamobrem firmiter cognoscatis, quod statim cum recepimus scripta uestra, sic magistrum P. nostrum clericum uestra gratia coegimus et amore, quod suos nuntios ad uestram ciuitatem transmitteret cum tanta pecunie quantitate, quod creditorum instantiam remouebunt et onera debitorum in quibus Bononie remanserat obligatus, scolares uestros a quolibet fideiussionis uinculo aggrauatos penitus absoluentes. Singulari post Dominum spei, patri et Domino uenerando I. Dei gratia Nonantulano abbati multa sapientia et honestate fulgenti B. monachus eius se ipsum et totius deuotionis et fidelitatis obsequium. Excusabilem non possum exceptionem proponere, cum me culpa reddat multipliciter incusatum, quia temerario ausu monasterium dereliqui, uenire presumens ad studium litterarum uestra licentia nec habita nec petita. Ne igitur tanquam preuaricationis filius possim de inobedientia condemnari, lugere uolo preterita et de satisfactione futura debite cogitare, ita quod sic macula criminosa purgetur, quod non remaneat aliquid ad lauandum. Eapropter benignitati uestre affectuosissime supplico et instanter, ut diuino intuitu et amore mei dignemini misereri; scientes, quod si de uestro fuerit beneplacito et mandato, redire desidero ad monasterium, desolatum habitum reassumens ac Domino et uobis perpetuo famulari. Martinus abbas talis monasterii, licet immeritus et indignus, tali solo nomine monacho quicquid debet et potest. Si tuis dictis ueritas suffragatur, et a corde procedit intentio laudabilis et uoluntas, prout nobis litterali descriptione monstrasti, misericordiam tibi non possumus denegare, quam predicamus subditis obseruandam. Unde pietate moti, gratiam, et indulgentiam tibi concedimus postulatam, licentiam liberam conferentes ut ad nostrum reuertaris monasterium, prout optas. Speramus enim quod, sicut uelle uideris, sub iugo monastice regule tuo de cetero seruies creatori. Unice post Deum spei benefactori precipuo, portui salutis et refugio singulari, domino P. Dei gratia uenerabili ac dignissimo archiepiscopo Mediolanensi, ubique propriis meritis commendando, A. et B. fratres, mercatores Bononie se ipsos ad beneplacita et mandata. Clementie uestre sepe ac sepius litteras nostre misimus paruitatis, quas non credimus ad uos ullatenus peruenisse, cum ex parte uestra nulla responsio fuerit subsecuta. Quare dominationi uestre iterato scribimus et humiliter supplicamus, quatenus antique deuotionis ac fidelitatis memores existentes, erga nos per compassionis affectum uestra mouere dignemini uiscera pietatis, qui de magnis diuitiis prout altissimo placuit creatori ad nimiam deuenimus paupertatem; certissimo dignoscentes, quod si de uestro mandato processerit, ad uestros pedes uenire magno desiderio affectamus, uobis tanquam domino atque patri perpetuo seruituri. Quando nos uestra docuit serios litterarum quod fortuna uobis contraria multipliciter existebat, dolore cepimus non modico perturbari, quia libenter uellemus quod omnia prospera uobis essent. Ne igitur uideamur obliuioni mandare seruitia gratiosa, que deuotione laudabili nobis fideliter contulistis, interioris hominis iusta compunctione mouemur ad uestram indigentiam subleuandam. Quapropter uestram prudentiam deprecamur, quod in signum dilectionis, beniuolentie pariter et amoris ad nos uenire fiducialiter non tardetis, in uero scientes, quod nostris rebus dilectioni uestre subuenire cupimus et facere gratiam et honorem: nam superueniens officium dignitatis, affectum non minuit, sed auget debitum pietatis. Uenerabili patruo, immo in Christo patri et domino metuendo, I. Dei gratia dignissimo plebano Sancte Marie in Balneis, B. nepos eius literali studio Bononie mancipatus se ipsum totum. In scholis publice dicitur et indubitabili credulitate firmatur, quod uestre largitatis manus mihi necessaria porrigit abundanter; quod leto animo non desino confiteri, ut persona uestra honorificentia debita extollatur. Quare uestram benignitatem exoro suppliciter ac deuote, quatenus mei recordari uelitis intuitu pietatis, uestre bonitatis prouidentia faciendo, quod saltem in aliquo fama respondeat ueritati et dicta cum factis conueniant et non sint penitus aliena. Non licet nobis ministris ecclesiarum dare consanguineis patrimonium Ihesu Christi, quod distribui debet fideliter inter pauperes et egenos, et erogari prudenter orphanis et pupillis. Unde cum tua substantia non sit tenuis, sed sufficiens ad expensas, dignum est ut de ipsa tibi procures in necessariis prouidere et elemosynas debilium non appetas, nec pecuniam uelis comedere populorum; attendens firmiter et cognoscens quod nihil curamus de uariis uocibus laycorum nec de seculari pompa uel laude mundana; sed dicant homines quidquid uelint, dum tamen nos conscientia propria non accuset. Uenerabili patruo immo patri ubique suis meritis commendando T. Dei gratia Sancti Angeli dignissimo diacono cardinali, B. nepos eius scolaris Bononie se ipsum ad pedes. Cum magister P. lator presentium, meus socius et amicus ad Dei fiduciam atque uestram et sub spe notitie quam mecum habet ad curiam nunc accedat, pro ipso benignitati uestre multiplicatis precibus affectiosissime supplico et instanter, quatenus sic eidem fauorem uestre potentie, mee deuotionis intuitu, dignemini misericorditer impertiri, quod uestra gratia mediante literas apostolicas impetrare ualeat, pro beneficio quod desiderat obtinere. Harum significatione tue deuotioni plenius innotescat, quod magistro P., qui nobis ex tua parte litteras supplicatorias presentauit, sic tuis intercessionibus nostrum dedimus consilium et fauorem, quod in curia fuit uelociter expeditus, et letus reuertitur habens quecumque uoluit impetrare; super quo tibi merito grates referre tenetur et facere seruitia gratiosa. Uiro nobili et excelso domino .... potestati Bononie multa laude et honore digno T. potestas Mutine salutem et sui regiminis exitum gloriosum. Accedens ad presentiam nostram P. lator presentium, ciuis noster honorabilis, et dilectus sua nobis querimonia monstrauit qualiter Martinus ciuis uester sibi causa mutui tenetur soluere C. libras, ut patet per pubblicum instrumentum; de quibus nondum ualuit rationem habere, quamuis sepe, ut dicitur, conquestus fuerit coram uobis et iamdiu solutionis terminus sit elapsus: de quo miramur cum uestra ciuitas sit terra iustitie, a qua emanare fons sapientie consueuit. Quare nobilitatem uestram propensius rogitamus, quatenus tam honore persone uestre quam nostrarum precum intuitu et amore, prefatum nostrum ciuem cogere uelitis soluere pecuniam memoratam, ita quod noster ciuis non cogatur diutius laborare, et nos ob id teneamur uestra precamina exaudire. Alberto nostro ciue diutius conquerente, quod dum uestrum ciuem A. coram uobis multotiens conueniret super centum libris quas ei Bononie, sicut testatur publicum instrumentum, in nostris nundinis mutuauit, nullam, quod uix credere possumus, potuit consequi rationem. Unde prudentiam uestram attentius deprecamur quatenus, quod uobis ciuis noster probare poterite legitimis documentis uestrum ciuem prelibatum sibi teneri, eum ut iuri pareat compellendo, integraliter uelitis cogere ad soluendum, nos ad similia, cum opus fuerit, obligantes. Rogamus nobilitatem uestram per A. latorem presentium, ciuem nostrum, ut super tanta summa pecunie quam a talibus uestris ciuibus debet recipere, sicut dixit, eidem amore nostro plenitudinem iustitie faciatis, ut cum similis se casus obtulerit, uos exaudire merito teneamur. Alberti ciuis nostri honorabilis et potentis querimoniam recepimus continentem quod nuper, dum a foro Mantuano rediret, per uestrum districtum transitum faciendo, suis rebus fuit contra iustitiam nequiter spoliatus. Unde nobilitatem uestram, de qua gerimus fiduciam pleniorem, duximus presentibus litteris rogitandam, quatenus sic nostro ciui predicto que sua sunt sibi restitui faciatis, malefactores ipsos debite puniendo, ita quod uos pro uestris ciuibus teneamur suo loco et tempore merito exaudire. Alioquin nostrum ciuem prefatum, ut tenemur ex nostre ciuitatis statuto uinculo iuramenti, curabimus indemnem per omnia conseruare. Uisis litteris probitatis uestre, quas nobis pro A. uestro ciue nouiter direxistis qui dicit se fuisse in nostris partibus spoliatum, toto posse dedimus operam diligentem, ut huius facti notitiam haberemus, cupientes ipsos predones cum animaduersione debita castigare. Cum autem inueniri non possint qui talia perpetrauerunt, sicut uestro ciui diximus, ita uestre prudentie nuntiamus, quod quantum probauerit de suo in nostra fortia perdidisse, per homines illius loci in quo damnum sustinuit, amore uestro satisfieri plenarie faciemus. Gerardus et B. fratres, ciues nostri honorabiles, cum suis consanguineis et amicis ad nostram presentiam accedentes, graui querimonia demonstrarunt qualiter fratrem eorum A. detineri facitis pro communi cum suis mercibus quas portabat, occasionem friuolam pretendentes, quod de uestris sit talibus inimicis. Cum autem ex parte nostra iniuria nulla processerit, pro qua debeatis nostre ciuitatis homines impedire, nobilitatem uestram rogamus, ut dictum A. nostrum ciuem cum suis rebus uelitis dimittere absolutum, ne inter nos ob hanc causam aliqua occasio, quod absit, maleuolentie oriatur. Quam graue facinus et enorme B. et A. habitatores castri uestri Plumatii nuper ausu temerario in nostro districtu presumpserint exercere uos ignorare non credimus, quod fama publica declarauit. Nam U. patrem et G. filium eius caros comitatinos nostros nobiles et potentes sub proditionis specie nequiter occiderunt, nulla causa procedente rationabili; quod nostros ciues dolore nouo sic accendit; ut non que fieri deberent, sed que possent citius prouidentes, ad uindictam tanti sceleris singuli properarent, nisi uestri amor uoluntatem nostram debite retardasset. Eapropter discretionem uestram litteris presentibus deprecamur, quod sic tantum maleficium animaduersione que conuenit puniatis, ne nos, ad quod ueniremus inuiti, tam de dictis homicidis quam rebus eorum sufficientem uindictam sumere compellamur. Super maleficio, pro quo nobis uestras litteras demandastis in personis A. et B., uestrorum ciuium defunctorum in nostris partibus nunc commisso, quod iuris rigor exposcit et amplius si possemus, de officio nostro facere cupientes U. et B. castellanos nostros qui dicebantur hoc facinus perpetrasse, sicut homicidas capi fecimus et carcerali custodie mancipari: sed contra eos omnia diffitentes procedere non potuimus ad uindictam. Unde significamus uestre prudentie circumspecte, quod iuxta beneplacitum uestre uoluntatis prefatos castellanos nostros, si culpabiles poterunt edoceri, sine misericordia tam in rebus punire uolumus quam in personis, ut ipsorum pena ceteris terrorem incutiat similia presumendi. Grauis querela multorum exposuit coram nobis qualiter dum Petrus, ciuis noster honorabilis et dilectus, ueniret de partibus Lombardie, prope ciuitatem uestram percussus fuit et taliter uulneratus quod inuentus mortuus est ea die. De quo dolemus pariter et turbamur, quia scimus quod tantum maleficium remanere non poterit impunitum. Unde uestram prudentiam deprecamur quatenus super hoc uelitis diligenter inquirere ueritatem, ad uindictam taliter properantes, ne quid de iure uel de facto remaneat corrigendum. Quotiens in nostris partibus aliquid accidit quod pro sui qualitate correctionem exigat uel iudicium postulet ultionis, etsi generaliter pro omnibus condolemus, speciali tamen turbatione mouemur, si uestri ciues, quos uolumus honorare in quantum noster districtus extenditur, offendantur. Unde sciatis quod super talis ciuis uestri morte, inquisitione habita diligenti, et domus illorum qui hoc perpetrarunt destrui fecimus et sua bona omnia confiscari; et ut nil impunitum remaneret, eosdem sub banno communis nostri posuimus, de quo exire de cetero non ualebunt, eo seruato, quod si aliquando ad manus nostras deuenerint ipsos in personis grauiter puniemus. Quare uestram dilectionem rogamus, ne ob id erga nos uel terram nostram maleuolentiam aliquam habeatis; quia, si quid est quod adbuc fieri possit, pro uestre uoluntatis arbitrio procedemus. Uniuersis potestatibus ciuitatum, castrorum et omnium locorum rectoribus et consulibus presentes litteras inspecturis U. potestas, consilium, et commune ciuitatis Bononie, salutem et prosperis successibus abundare. Rem grauem non modicum et enormem in ciuitate nostra notitie uestre reducimus nouiter euenisse, que merito debet singulis audientibus displicere. Nam quidam scutifer P. Domini Lambertini, nobilis ciuis nostri, sicut nobis ipsius querimonia patefecit, medio silentio noctis, opportunitate captata, dextrarium suum, pannos, multos denarios et res alias ei furtiue surripuit, et ad quem locum aufugerit uel ubi latitet, ignoratur. Cuius rei causa uestram uniuersitatem rogamus quatenus, si fur predictus pene uos poterit inueniri, tam eum quam res furtiuas amore nostro designetis presentium portitori, quem ad hoc serio duximus destinandum, scientes quod propter hoc uos habebitis ad nostra seruitia uestra promptiores, uel sic ad nos sub fida custodia transmittatis, ut per hec semper ad uestra seruitia teneamur. Nobilis uir dominus P. honorabilis ciuis noster suam grauem querelam exposuit coram nobis de quodam homine suo nequam scutifero, qui dum equum suum duceret ad aquandum, cum ipso latenter aufugit, et ubi sit aut quo iuerit ignoramus. Unde uestram uniuersitatem duximus deprecandam quatenus, si dictus fur in uestris partibus poterit inueniri cum re furtiua, designare uelitis B. nuntio nostro, presentium portitori: sic eidem amore nostro prebendo uestrum consilium et fauorem, quod malefactorem ipsum ad nostram presentiam conducere ualeat puniendum. Pateat omnibus hanc paginam inspecturis quod nos Ubertus Uicecomes potestas Bononie, A. et B. procuratoribus, C. et D. iudicibus, E. et F. iustitie militibus et quibusdam aliis de curia nostra presentibus, uice, loco et nomine communitatis ipsius, B. portitorem litterarum istarum in curia romani pontificis, uel romani principis nostrum procuratorem constituimus et nuntium specialem ad contradicendum et resistendum aduersariis omnibus, si aliqui apparerent, et litteras et iudices impetrandos; promittentes quod ratum habebimus et tenebimus illibatum quicquid in his utiliter duxerit faciendum. Ad notitiam cuius rei hoc nostro sigillo fecimus communiri. Nos Spinus de Surisino potestas Bononie, damus licentiam et liberam concedimus potestatem P. ciui Cremonensi harum portitori, ut sine contradictione cuiusquam de nostro districtu libere possit extrahere decem uaccas, quas se comparasse in comitatu Imole iuramento proprio declarauit: eidem nihilominus adicientes sacramentum, quod nullum mercatum cum eisdem mercibus uel earum occasione portabit aut deduci faciet uel portari extra ciuitatem Bononie uel districtus. Data in palatio dicti communis tali die, hinc ad diem Iouis et non amplius ualitura. Egregio uiro et strenuo militi domino Io. comiti Romaniole multa laude et honore digno U. potestas Bononie et consilium uniuersum salute et robore accingi fortitudinis et uirtutis. Quamuis merita et seruitia nulla processerint pro quibus uos rogandi fiduciam habeamus, tamen de uestra probitate confisi, que se multis exibet liberalem, a nostre uoluntatis affectu nihilominus inuitati que circa hec facienda totum dispositum dignoscatis pro uobis et amicis uestris et subditis, ad uos secure confugimus, cum oportet. Inde est quod uestram nobilitatem sicut possumus deprecamur, quatenus ciuibus nostris dilectis U. et A. presentium portitoribus amore nostro licentiam uelitis impendere ut C. corbes frumenti quos habent in comitatu ciuitatis Imole ad nostram deferant ciuitatem, ad maiora nos in posterum obligantes. Egregio uiro domino U. potestati Bononie multa sapientia et honestate fulgenti et consilio ac populo uniuerso eiusdem ciuitatis, amicis et uicinis carissimis et propriis meritis honorandis, G. potestas Florentie, consilium, ac totus populus salutem et felicia felicibus cumulare. Quoniam ciuitatem Bononie nec non et personam uestram ad gloriam diligimus, et honorem, libenter de uestris prosperitatibus audiremus sicut uobis nostra superuenientia gaudia nuntiamus. Noueritis ergo quod tale nostros inimicos qui contra nos suas presumebant ceruices erigere, in manu forti et brachio excelso mirabiliter deuicimus uniuersos, ita quod sicut puluis ante faciem uenti, omnes fuerunt in precipitem fugam conuersi, qui ab ore nostri gladii remaserunt. Quare uos saltem amici nostri gaudete nobiscum de tanta uictoria et triumpho, sicut nos uelletis de uestris exultationibus gloriari. Non sunt loquele neque sermones quibus exprimere ualeamus quanta letitia repleti fuimus uniuersi, cum per uestras litteras intelleximus euidenter, quod tamquam uiri prudentes, fortes et strenui excelsam habueratis uictoriam de uestris talibus inimicis. Unde nos super dictis uelut de nostris exultationibus penitus gloriantes, rogamus suppliciter Deum celi, ut sua gratia dignetur concedere quod uobis omnia bona crescant, et accedant semper felices successus, concupita merito sequantur gaudia et totius prosperitatis augmentum: quoniam Florentini estis et inter altos recte florere debetis et triumphali diademate decorari. Magne laudis, probitatis ac sapiente uiro, domino C. quem ubique merita propria, clara nobilitas, decus et gloria militaris recommendant, G. potestas Mediolani, et consilium uniuersum salutem et prospera prosperis, et felicia felicibus cumulare. Presenti pagina uestre magnificentie facimus manifestum, quod dum nouiter iremus ad breuia ut ciuitati nostre prouideremus secundum antiquam consuetudinem de rectore, inuocato Christi nomine, de uestra laudabili fama et glorioso nomine confidentes, uos unanimiter pro anno futuro ad nostrum elegimus regimen ciuitatis. Quod in contione cum fuit postea promulgatum, omnes et singuli tam magnum gaudium habuerunt, ut quod uocibus exprimere non ualebant, continuatis clamoribus demonstrarent, sperantes firmiter et credentes, quod per uestram personam statum et profectum et honorem recipient et augmentum. Unde nobilitatem uestram rogamus, ut hoc uelitis assumere et uos taliter preparare, ut cum ambaxiatores nostros pro uobis miserimus, honorifice, sicut decet uel expedit, ueniatis; scientes quod sumus et erimus parati uestram personam sequi in omnibus et honorare. Pro feudo autem uestro duo millia librarum nostre monete habebitis et fenum et paleam a communi. Dominationi uestre grates quas possumus referentes, pro eo quod nostram personam non sua bonitate sed uestra uoluistis potius honorificentia sublimare, tam de nostrorum amicorum consilio quam fidelium singulorum, magnificentie uestre seruire promittimus et ad regimen ciuitatis uestre que super alias uere potest omni bonitate ac scientia commendari, si uestro communi placuerit, honorifice ueniemus, illa semper facere cupientes, que uniuersitati uestre utilia sint et grata. Cum uestre prudentie uirum nobilem G., summe potentie ciuem nostrum, in potestatem, ut petiistis, concesserimus, miramur quomodo, nostre tam antique quam noue dilectionis immemores existentes, eum licentiastis non uelut decuit sed prout uobis placuit, indecenter sequimentum sibi debitum subtrahendo. Cuius rei causa uestram uniuersitatem attentius deprecamur, quatenus quod factum est uelitis amore nostro taliter reuocare, quod ipse suum officium regendi uos per annum exequi ualeat sicut decet, et nos amicitie uestre non ad aliud quam ad seruitia teneamur. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei uenerabili in Christo fratri G., totius Dalmatie et Croatie primati et apostolice sedis legato, salutem et apostolicam benedictionem. Cura pastoralis officii, quod Deo uolente suscepimus, nos cogit ad prouisionem intendere singulorum, in his maxime in quibus corporum uersatur dispendium et periculum uertitur animarum. Ideoque tue fraternitati mandamus ut talibus, inter quos armauit discordia partes suas, uerbum pacis annunties et salutis. Sanctissimo patri et domino G. Dei gratia summo pontifici, talis patriarcha pedum oscula beatorum. Cum ad talem locum accedere non ualeam propte inimicitias quas ibidem habeo capitales, in quo me seminare uerbum Dei et pacis uestris litteris mandauistis, meam deuotionem habere dignetur uestra sanctitas excusatam. Ad deuotionem uestre clementie harum serie duxi necessario declarandum, qualiter P. lator presentium, ciuis nobilis Paduanus, pro uiolenta manuum inectione in clericum in canonem late sententie noscitur incidisse; qui licet ad pacem peruenerit cum offenso, nondum tamen est absolutionis beneficium consecutus. Ideoque beatitudini uestre humillima prece supplico incessanter, quatenus erga dictum P. dignemini misericorditer uos habere, munus eidem absolutionis prebendo ex benignitate sedis apostolice consueta. Uenerabili in Christo fratri et amico speciali atque carissimo G., Dei gratia reuerendo ac dignissimo patriarche Gradensi, I. eadem gratia patriarcha Iherusalem in uero salutari salutem. Hostilitatis adeo magna persecutio superuenit, et corporis angustia sic iugiter coartamur, quod nec uobis uel aliis ut uellemus adesse possumus nec prodesse. Ideoque uestram deposcimus bonitatem ut interna compassione pulsetur, ita quod uiscera caritatis ad dilectionem et subuentionem proximi extendant. Recepimus uestras litteras dolore non uacuas et dilectione repletas, in quibus uestre fraternitati compatimur et uestris et uestrorum doloribus condolemus, parati pro uiribus existentes uobis et uestris clericis in spiritu et corpore deseruire. Reuerendo in Christo fratri I. diuina miseratione Mediolanensi archiepiscopo S. Dei gratia Rauennas archiepiscopus salutem et sinceram in Domino caritatem. Ardua negotia nostre prouincie requirunt generale concilium celebrari, ut super multis excessibus post inquisitionem factam in capite pariter et in membris correctio et reformatio debita subsequatur, et auctoritate Romane ecclesie fiant canones generales. Unde uestram benignitatem deprecamur, ut tali loco et die uelitis cum uestris ac nostris episcopis interesse. Inuitati per uestras litteras, citatis nostri episcopis ad concilium, prefixo termino ueniemus, una uobiscum illa, uolente Domino, tractaturi, que spectabunt ad honorem corporum et salutem pariter animarum. Fratri carissimo, reuerendo in Christo et plurimum diligendo T. apostolice sedis dignatione Ferrariensi episcopo G. Dei gratia episcopus Cremonensis salutem in eo qui dat salutem omnibus et conseruat. Implicati multis negotiis, ordinationibus clericorum intendere non possumus, ut uellemus. Quare uestram prudentiam deprecamur quatenus, si consecrationem feceritis, U. et T. presentium portitores amore nostro uelitis ad tales ordines promouere. Nouerit uestra prudentia circumspecta quod tales uestros clericos, qui nobis ex parte uestra litteras deprecatorias attulerunt, ad ordines promouimus postulatos, parati semper facere que caritati uestre debeant complacere. Reuerendo patri et domino plurimum honorando S. Dei gratia archiepiscopo Rauennati, prepositus et capitulum Mutinense salutem et promptum deuotionis intime famulatum. Pastore nostro A. bone memorie uiam uniuerse carnis ingresso, inter nos de successione tractantes, de communi uoluntate T. Bononie archidiaconum in nostrum elegimus dominum, episcopum et prelatum. Cuius electionem a uobis humiliter petimus confirmari, uestre benignitati deuotissime supplicantes, ut confirmationem ipsam nobis uelitis mittere uestri sigilli robore insignitam. Electionem quam de tali persona fecistis, et ratione ipsius electi qui multa scientia et honestate prefulget, et gratia uestri qui semper deuoti et obedientes Rauennati ecclesie extitistis, utpote dignam et canonice prout expedit celebratam, merito confirmamus, dilectioni et caritati uestre confirmationem ipsam sub nostri sigilli munimine transmittentes. Serenissimo domino F. Dei gratia Romanorum imperatori et semper augusto talis prelatus, subditus et fidelis promptum fidelitatis obsequium. Omnis gratia est a Deo, et honor et potestas ab illo procedit, qui uestram excellentiam sua prouidentia ad culmen imperii preelegit, ut non imbecilles opprimat iniquitas impiorum, sed per uos pax regnet et tranquillitas sit in terris; imperialis quoque uestra gloria religiosos diligat, et defendat iustitia innocentes, ut omnes qui de uestre sublimitatis magnificentia temporali exultatione letantur, spirituali possint iucunditate gaudere. Referentes quidem gratias Deo celi, qui humano generi sic prouidit, ipsi pro uestra salute preces assiduas porrigo et instantes, et sub uestre protectionis umbra cupiens respirare, me et ecclesiam meam dominationi uestre deuotissime recommendo, uestre maiestati affectuosissime offerens quicquid umquam facere possum seruitii uel honoris. Dilecto in Domino fratri I. archidiacono Parmensi multa sapientia et honestate fulgenti, D. archidiaconus Uicentinus salutem et puram in Domino caritatem. Recordor quod uestra gratia eam petitionem promissione liberali preuenit, ut Sermones fratris Antonii et Summam beati Bernardi, quando uellem facerem exemplari. Unde uestram prudentiam precibus multiplicatis exoro, ut mihi per latorem presentium de predictis rationibus copiam faciatis. Gratum gerimus et acceptum quod de nostris rebus, cum expedit, postulatis, quia per hoc augmentatur dilectio et integra familiaritas conseruatur. Mittimus itaque uobis per uestrum nuntium quod petistis, parati semper uestris mandatis in omnibus obedire. Multe discretionis, honestatis ac sapientie uiro, domino C. archipresbistero Taruisino, amico plurimum diligendo, A archipresbiter Paduanus quamquam immeritus et indignus, salutem et cuncta que desiderat obtinere. Eructauit cor meum uerbum bonum; dico ego opera mea uobis; quia dum a fratribus nuper mihi fuerit collata potestas, ut de persona idonea uiduate Paduane deberem ecclesie prouidere, inuocata Spiritus Sancti gratia, uestram elegi personam ad nostrorum regimem corporum, et in episcopum et pastorem pariter animarum. De quo fratres mei et populus Paduanus hymnum canunt Gloria in excelsis et pre nimio gaudio silere non possunt publice predicantes: Benedictus dominus Israel qui facit mirabilia magna solus. Quapropter uestram duxi benignitatem suppliciter exorandam, ut quod feci columba nuntia confirmetis, et semper uestra dignitas mee precedentis amicitie recordetur. Magnificat anima mea Dominum et exultauit spiritus meus in Deo salutari meo; quia respexit humilitatem serui sui et erga me fecit excelsa, qui facit mirabilia magna solus. Non quidem me propriis meritis elegistis ad regimen ecclesie Paduane, cum in me cognoscam uitia, non uirtutes, et insufficientem modis omnibus et indignum; sed illius misericordia potius est processum, qui peccata penitentium delet ignoscens multotiens peccatori. Faciam itaque quod uestra dilectio suadebit, si uota cunctorum uidero uestris litteris consonare. Carissimo in Christo fratri et amico speciali, D. abbati Sancti Felicis multa sapientia et honestate fulgenti, G. abbas Sancti Petri Mutine salutem et illi seruire cui celestia et terrestria famulantur. Nuper intelleximus a quibusdam quod oratorium uestrum Sancte Marie de Monte distrahere uultis pro uestris debitis persoluendis, quod uix credere possumus, cum idem locus uobis sit utilis et in magna reuerentia habeatur. Corde itaque puro et fide recta uestre caritati consulimus et firmiter suademus, ne dictam alienetis ecclesiam nisi grauis et ineuitabilis necessitas uos compellat; quod si forte permutare intenditis uel uendere uultis, nobis potius quam aliis gratum faciatis. Uerum est quod dicitur et audistis; quia pro magnis debitis oportet quod talem ecclesiam distrahamus; quam si uultis, paratis sumus uobis facere quicquid possumus gratie uel honoris. Uiro discreto, honesto et litterato omni bonitate repleto, R. Sancti Geruasii plebano dignissimo, G. plebanus de Monte Sancti Donnini salutem et siquid melius est salute. Retulit mihi uir nobilis T., meus consanguineus et amicus, quod de me querelam iniuste proponitis, quod de uobis publice mala dicam et uestram diffamare personam studeam incessanter. De quo tanto admiratione stupeo uehementi, quanto sincera dilectio non deberet talia suspicari, attendens quod dicitur: In corde sapientis non affigit radices quod ad aurem pertulit audacia mentientis. Quapropter coram Deo et angelis eius, quod talia non dixi nec cogitaui, excuso me ueraciter sicut possum. Recitabant mihi diebus singulis transeuntes: Domine talem nouis plebanum? Et cum illis dicerem: Noui, et bene noui, taliter iterato querebant: Numquid eidem iniurias arrogasti? Et cum hoc nonquam me fecisse firmarem, in suis sermonibus procedebant, qualiter mei nominis famam uestris detractionibus conabamini denigrare; quod uix credere poteram, cum ex parte mea culpa nulla precesserit uel offensa. Nunc autem excusatione uestra recepta, de corde meo dubitationem remoui, nec de cetero mendaces audiam uel discordiam seminantes. Dominis et fratribus plurimum reuerendis, A. Dei gratia abbati et capitulo Sancti Stephani Bononie, G. eorum monachus et confrater salutem et deuotionis intime famulatum. Quidam maleuoli et improbi detractores murmurando recitant et referre publice non desistunt, quod excommunicationis sim uinculo innodatus pro eo, quod non possum ostendere quod cum uestra licentia sim in scholis, quam dicunt quod non potui obtinere. Eapropter uestre dominationi supplico humiliter ac deuote, ut ad precludendam uiam mendaciis, et ut ianua pateat ueritatis, mihi licentiam, quam uestri gratia contulistis, mittere dignemini per uestras litteras sigillatas. Notum sit omnibus hanc paginam inspecturis, quod nos abbas et capitulum talis loci, G. nostro monacho et confratri, sicut dedimus, ita damus licentiam et mandatum ut in scholis Padue commoretur et scientie capiat documenta. Ad cuius rei notitiam hanc epistolam conscribi fecimus et nostri sigilli robore insigniri. Sorori in Christo dilecte ac plurimum reuerende domine A. Sancti Gregorii abbatisse multa honestate et sapientia renitenti, D. Sancti Columbani abbatissa, quamuis non suis meritis, et indigna, salutem et illam quem mundus dare non potest pacem. Etsi nos precedentia seruitia non inuitent ut pro quantitate meritorum aliquid postulemus, tamen quod in actu deest bone uoluntatis propositum persuadet. Eapropter caritatem uestram in domino fiducialiter exoramus, quatenus dominam Dianam filiam nobilis uiri Andalotis recipere uelitis nostri amoris intuitu in monacham et sororem; que sacro suscepto uelamine in ecclesia uestra cupit creatori nostro sub lenitatis ac mansuetudinis spiritu deseruire; scientes quod per eius consanguineos et amicos, qui sunt de maioribus ciuitatis, uestrum monasterium ualde poterit subleuari. Dilecte in Christo sorori ac domine reuerende, D. Sancti Columbani abbatisse uita laudabili, morum uenustate ac multa sapientia ubilibet commendate, A. Sancti Gregorii abbatissa, femina peccatrix et multum fragilis et indigna, salutem et Deum facie ad faciem contemplari. Quanto sincero cordis affectu uestram in Domino diligam caritatem et ille nouit qui nihil ignorat et uos per exteriora potestis presumere de internis. Cum autem mee sorores dissentiant et nolint dominam Dianam in monacham recipere ut rogastis, et sola non possim facere que uelitis, uoluntas affectum approbet, sed effectum non secutum impotentia non incuset. Dilecto in Christo fratri, amico speciali et domino reuerendo I. heremite Camaldulensi, sanctitate uite probato et meritis ac corporis honestate, G. heremita Sancti Michaelis de Nemore salutem et usque ad ueram perseuerare coronam. Quamuis celestis dispensatio conditoris locorum habitacula nobis assignauerit diuersorum, in quibus reclusi nos intueri corporaliter non ualemus, tamen ipsius gratia tanto caritatis uinculo nos constringit, ut corporalis absentia mentis presentia gratuletur, et quod exterioris hominis oculi nequeunt contemplari per interioris hominis affectus debite adimpletur. Cum itaque Deo seruire nihil sit aliud quam regnare, uestre caritati supplico multa prece quatenus perseuerantiam, auctore Domino, in bonis operibus habeatis, expectantes beatam spem et aduentum glorie magni Dei, quem uidere facie ad faciem mereamur. Gaudens gaudebo in Domino quia exultauit anima mea in Deo salutari meo, cum legi uestrarum seriem litterarum, que fidei magnam puritatem et dilectionis continet affectuosissimam caritatem. Rogo itaque sanctitatem uestram ut me sepius uisitetis uestris litteris, pro me peccatore creatoris potentiam exorando, ut quod incepi, perficiam, et augmentet dono sue gratie salutaris. Amico carissimo et fratri plurimum diligendo I. Fauentino canonico, A. canonicus Imolensis salutem et dierum longitudinem cum honore. A. et B. nostre terre uiri nobiles et potentes, pro multis seruitiis que contulistis eisdem nostris precibus et amore, nobis laudes immensas ad honorem uestri nominis publice retulerunt. Quare uobis gratiarum actione exhibita qua tenemur, uestre dilectioni promittimus quicquid possumus et habemus. Si carum habetis seruitium quod amicis uestris fecimus et honorem, hoc acceptabilius reputamus, quanto sincera dilectio maiora gerit propositum faciendi. Rogamus itaque uestram prudentiam affectione qua possumus, quatenus nostram personam uelitis in uestris obsequiis operari. Fratri utinam in Christo suis meritis diligendo A. monacho Sancti Felicis Bononie, U. monachus Sancti Proculi spiritum consilii sanioris. Beati omnes qui timent Dominum et qui ambulant in uiis eius. Hec uerba uos tangunt, a quibus per preuaricationis uitium recessistis; quia nec admonitio profuit, nec abbatis comminatio uel excommunicatio subsecuta uos potuit ad monasterium reuocare; immo, quod est grauius et terribile dictu, apostatare uos faciunt lasciuie infinite. Nam oratorium fecistis nouum, in quo uostri monachi leccatores existunt et histriones conuersi, psalmos uestros in postribulis decantatis, et orationes uestras funditis in caupona; uina commendant regulam et uoluunt meretrices cuculam taxilli, claustrum uisitant et silentium tenent fabule truffatorum. Que tanto uindicte subiacent grauiori, quanto diutius infelicem animam detinent alligatam, non solum in proprie salutis periculum, sed etiam in scandalum plurimorum. Eapropter uos rogo ut solo diuino intuitu et mei precibus et amore ad conscientiam redeatis. Repetite monasterium quod temere dimisistis, et sic recuperate famam et habitum derelictum, ut per fructus penitentie preterita delicta purgentur et satisfactio sequens uitam mereatur consequi sempiternam. Tristis est anima mea usque ad mortem pro eo quod, sicut per uestras litteras intellexi, grandis apud uos infamia grauiter me accusat, que falsitatem continet, iniquitatem recitat, et uiam deserit honestatis: cui si ueritatis suffragia prestarentur, et hominum timerem iudicium et Dei sententiam expectarem. Cum autem meus abbas fratrum consilio et unanimi uoluntate mihi licentiam dederit in studio per triennium commorandi, sicut ipsius littere protestantur, nec excommunicare me potuit uoluntate mutata, nec sine causa factum proprium reuocare, maxime cum episcopus diocesanus consenserit, et hoc fecerit ad cautelam per summum pontificem confirmare. Qua de re caritati uestre duxi prece humillima supplicandum, ut antique dilectionis et beneuolentie memores existentes, laboretis fratrum iracundiam mitigare; scientes quod meum studium et scientie fructum et utilitatis augmentum, dante Domino, singulis apportabit. Dilecto in domino fratri et amico carissimo G. cappellano Sancte Marie de Bagnarola, presbyter Albertus, Sancti Ambrosii cappellanus, salutem et dilectionem. Quibusdam referentibus, intellexi quod quemdam habetis sacerdotem uobiscum, quem non uultis diutius retinere; cuius persona mihi necessaria multum foret, si ad ecclesie mee uellet seruitia commorari. Qua de re amicitiam uestram deprecor incessanter, quatenus eumdem presbyterum uelitis inducere pariter et hortari, ut ad me uenire debeat, pro suis laboribus congruam mercedem recepturus. Cum pro posse cupiam uestre dilectioni facere que sint grata, iuxta uestrarum continentiam litterarum laboraui talem inducere sacerdotem ut ad uestra seruitia properaret, ei uestram personam commendans et mansionem laudabilem ciuitatis. Cuius responsio talis fait, quod alicui domino libenter seruiret, a quo acciperet uictum et uestitum. Qua de re uestras eidem litteras transmittatis, si uultis in omnibus ei necessariis prouidere; scientes quod in officiis multum ualet, et satis est bonis moribus exornatus. Cum talis clericus meus consanguineus et amicus in bona gratia sui episcopi non existat, de quo tristatur ad mortem, uestram exoro prudentiam, que sufficiens creditur in hac parte, ut diuino intuitu et amore pro reconciliatione ipsius efficaciter laboretis. Exaudire me noluit dominus episcopus Mutinensis, cum eidem cepi pro T. clerico uestro consanguineo supplicare, dicens quod tam grauis offensionis precessit iniuria, quod non posses sic de facili relaxari. Quare non moleste feratis, si exequi non potui quod uolebam, in uero scientes quod semper uobis in omnibus seruire desidero et placere. Amico suo P. clerico, G. clericus salutem. Licet cantare nouerim secundum consuetudinem competenter, tamen quia de melodiis uel musica nihil noui, libenter uellem dare operam ad discendum. Unde, si placet, in Tusciam parites accedamus, ubi cum bonis utendo cantoribus discere poterimus quod optamus. Si musicam nescio uel cantus multiplices uariare, gregoriane mihi note sufficiant, aliis spretis penitus cantilenis, que dissolutionis prestant materiam et uiam aperiunt delinquendi. Sane, licet consilium non petieris, tamen insinuatione presentium impendere non desisto ut, cum asininum habeas instrumentum, in cantu non debeas laborare, sed potius addiscere litteras; de quibus honorem accipies et profectum. Uiro discreto, honesto, prudenti, nobili et facundo magistro Petro Hispano doctori decretorum Bononie commoranti Magister Guillelmus Guascus doctor decretorum Padue ad uota successus properos cum salute. Cum uiolentia mihi fiat pro meritis peccatorum, ut ad nauem gubernandam recedam qui remum ducere nondum noui; si uobis placeret, de meis scholis uestre prudentie libenter gratiam facerem et honorem. Uerum quia hec dilationem non capiunt, in presenti mihi curetis exponere uestre beneplacitum uoluntatis, ante quam alii quod offero derelinquam; scientes quod Padue multitudinem hebebitis auditorum, ubi loci uiget amenitas et uenalium magna copia reperitur. Gaudemus in Domino, et in potentia uirtutis eius sicut possumus gloriamur eo, quod uestrarum nos docuit series litterarum, quod, diuina prudentia dispensante, uestra persona nuper electa fuerat et uocata ad officium regiminis pastoralis. Cui deuotione plurima supplicamus, ut sic digne uos faciat preesse commissis ouibus et prodesse, quod stolam glorie et coronam immarcescibilem acquiratis. Super eo uero quod ad scholas uestras recipiendas nos amicabiliter inuitastis, actione uobis exhibita gratiarum, de nostrorum amicorum consilio respondemus, quod nec congruum uidetur uel utile reputatur ut debeam panem sumere filiorum et alienis discipulis ministrare. Fratri dilecto et amico speciali D. conuerso Sancti Proculi, B. conuersus Sancti Stephani salutem et per bonum obedientie ad premium celestis magnificentie peruenire. Uisitauit uos Dominus in persona, ut filium quem diligit dimitteret emendatum; propter que etsi dolor corporeus me conturbet, spiritualis tamen iocunditas meum animum consolatur; quia non ad mortem fuit infirmitas, sed, uolente Domino, potius ad salutem. Pro eo uero quod non uos sepius uisitaui, excuso me uestre dilectioni ueraciter sicut possum, tum per ignorantiam facti cum per impotentiam ueniendi; quia quod nesciui non potui, et egrotus existens quod debui non ualui adimplere. Confortemini siquidem in Domino, et illi soli seruire totis uiribus studeatis, qui secundum opera sue cuilibet respondebit, ut per bonorum perseuerantiam operum, consequamur merita premiorum. Post longam egritudinem me cibus coporis corfortauit et admonitio uestra superueniens mihi solatium prestitit et medelam; que uestram excusationem afferens, et dilectionis et sospitatis indicia demonstrauit. Sane quia debilis sum multum, et sic loqui non ualeo ut deberem, meam responsionem breui sermone concludo, creatoris potentiam humili prece deposcens, ut uestram personam dignetur ad sue seruitia longo tempore conseruare. Dilecte in Christo sorori domine G. honeste uidue, Antonius frater minor, indignus presbyter et peccator, salutem et ad salutis gaudia peruenire. Transit mundus et omnia que sunt eius, et sola Dei seruitia perseuerant, in quibus consistit uiduitas, patientia, humilitas et honestas; ad que uos, auxiliante Domino, inuitamus, ut per ipsorum imitationem et beneficia caritatis, mereamini choris angelicis sociari. Semen diuini uerbi multum proficit a quocumque prolatum; nam audienti contritionem confert et spem salutis, et maxime quod a uobis quasi celesti oraculo editur, qui dicta studetis operibus adimplere. Dominus itaque uestre retribuat bonitati, cuius intuitu, me sepius uestris litteris uisitastis; quia per hoc semper confortor ad bonum, et peccandi materia resecatur. Si patrum antiquorum exempla legantur, quos in personis et rebus Dominus uisitauit, patientia requiritur ad coronam ut afflictio illum aduersitate non opprimat, quem aliquando prosperitas exaltauit. Condolens equidem uestre dilectioni super talis amici morte, ad consolationem uos rogito et inuito, uestre prudentie suadendo, ut illi mecum gratias referatis, qui potens est omnibus prestare letitiam post dolorem. Uiris nobilibus et discretis G. potestati et consilio Bononie magister Guido salutem in Domino. Noueritis dominum papam mihi misisse pro uenerabili patre domino M. episcopo Imolensi litteras in hac forma: “Gregorius episcopus seruus seruorum Dei” et cet. Et de uerbo ad uerbum posito tenore litterarum, sic conclude: Uerum, quia mandatis apostolicis non debemus sicut nec possumus obuiare, auctoritate ipsius cuius uicem gerimus in hac parte uobis mandamus, ut tali die per uestrum syndicum legitime constitutum ad nostram presentiam ueniatis, dicto domino episcopo uel eius syndico de iustitia responsuri; nisi cum eo interim ad concordiam ueniatis. Miramur quod in termino quem aliis nostris litteris uobis statuimus, ad nostram presentiam per uestrum syndicum non uenistis, ad respondendum de iure domino episcopo Imolensi, qui contra uos litteras a sede apostolica impetrauit, quarum formam uobis misimus nostris litteris interclusam. Quapropter iterato, auctoritate ipsius qua fungimur in hac parte uobis districte precipiendo, mandamus ut die tali in causa proposita uos nostris conspectibus presentetis per legitimum responsalem, pro ratione facienda domino episcopo prelibato. Alioquin ex tunc, uestra non obstante absentia, faciemus quod iustitia suadebit. Multum de uobis miramur, et merito possumus admirari, quia per nos primo et secundo citati pro domino episcopo Imolensi, nullus pro uobis apparuit qui de iustitia responderet, licet ad uos peruenerint citationis edicta et elapsi iam sint termini litterarum. Quapropter libenter prudentie uestre in quantum possumus deferentes, nunc tertio edicto sub multa districtione uobis precipimus, ut die tali pro termino peremptorio, mora et occasione postposita, coram nobis per sufficientem nuntium ueniatis rationem facturi domino episcopo prelibato; ut saltem hac uice causa debitum sumat initium et processum. Alioquin, quantumcumque uniuersitati uestre uelimus placere pariter et seruire, tamen, quia iuri deesse non possumus nec debemus; ex tunc mandatum apostolicum quod uidemini plurimum contempsisse, contra uos, in quantum poterimus, curabimus exercere. Noueritis nos tales litteras a summo pontifice recepisse: Gregorius et cet. Unde auctoritate domini pape uobis mandamus, ut die tali per uestrum syndicum legitime constitutum ad nostram presentiam ueniatis pro ratione facienda domino Imolensi episcopo. Quod si non ueneritis, die tali pro secundo termino ueniatis. Quod si tunc non uenietis, die tali quem uobis pro termino peremptorio assignamus, uenire postposita mora non tardetis. Alioquin ex tunc contra uos, in quantum de iure poterimus, procedemus. Uenerabili in Christo patri et domino B. Dei gratia episcopo talis loci, magister Guido cum deuotione salutem. Presenti pagina uestra benignitas recognoscat, quod litteras a domino papa recepimus in hunc modum: Gregorius et cet. Cum autem dicti ciues per nos citati legitime apostolici mandati extiterint contemptores, eos tamquam contumaces excommunicauimus, iustitia exigente; quam sententiam auctoritate qua fungimur uobis mandamus ut seruetis, et nuntiari ac seruari per uestram ciuitatem et diocesin faciatis, quousque super his mandatis Ecclesie satisferint competenter. Henricus diuina miseratione Bononiensis episcopus dilecto in Christo filio presbytero Alberto, talis loci cappellano, salutem et benedictionem a Domino. Mandamus tibi ut die tali uenias coram nobis rationem facturus Martino, nisi cum eo interim duxeris componendum. Miramur quod per alias nostras litteras non uenisti rationem facturus M., qui de te querelam proposuit coram nobis. Unde tibi districte iterato mandamus ut die tali uenias sine more. Alioquin de inobedientia posses redargui et pro contumacia de merito condemnari. Quia semel et secundo citatus ad nostram presentiam non uenisti, ut Martino de te conquerenti secundum iustitiam responderes, de mansuetudine pastoralis beneuolentie, non de rigore iuris, tibi diem talem pro termino peremptorio assignamus; in quo si uenire tardaueris, ex tunc diuino officio te priuamus. Intelleximus quod tu, contra sanctorum patrum decreta et salutem propriam et honorem, tenes concubinam; de quo in ecclesia Dei magnum scandalum generatur. Ne igitur infirmorum corda turbentur, et ne uituperetur ministerium nostrum, tibi sub multa districtione precipimus, ut usque ad talem diem a te penitus abicias quam detines mulierem, ne pollutis manibus conficias corpus Christi, sed mundo corde et corpore seruire studeas creatori. Alioquin ex tunc te officio beneficioque priuamus, parati, crescente contumacia, penam adiungere delinquenti. Albertus Dei gratia episcopus Fauentinus dilectis in Christo fratribus abbati et priori et capitulo talis loci salutem in domino. Harum serie uobis denuntiando mandamus, ut die Iouis proximo ueniente apud Planorium per idoneos nuntios et ministros uenire aliquatenus non tardetis, parati die Ueneris tunc sequenti talem cardinalem sedis apostolice honorifice, sicut expedit, procurare. Gerardus Dei gratia Bononiensis episcopus dilectis in Christo fratribus, omnibus ecclesiarum prelatis et clericis et aliis fidelibus per Bononie ciuitatem et diocesin constitutis presentes litteras inspecturis salutem et illam quam mundus dare non potest pacem. Cum tales fratres talis hospitalis uel domus religionis in tali strata publica et loco positi ad opera pietatis totis uiribus elaborent et inde confluentium egenorum pariter et egrorum necessitatibus se exponant, pascant esurientes, sitientibus potum conferant, colligant hospites, nudos uestiant; et non solum infirmos uisitent, sed eorum in se infirmitatem assumant, ministrantes in carcere positis et quibus infirmitate participant, communicant in sepultura defunctis; illa omnia exequentes propter quod Dominus in ultimo districtionis examine remuneraturum se bonos et malos asserit puniturum; et hoc non possint sine uestro et aliorum Christi fidelium auxilio exercere; uniuersitatem uestram monemus et hortamur in Domino, in remissionem uobis peccaminum iniungentes, quatenus cooperatores sitis operum pietatis; et accedentes ad uos eorum nuntios benigne recipere ac honeste tractare uelitis, ipsis grata subsidia et pias elemosynas conferentes, ut quod pauperibus contuleritis in terris, uobis per manus ipsorum thesaurizetis in celo. Nos uero de Christi misericordia et omnium sanctorum meritis confidentes, omnibus qui dicto loco suas elemosynas ex caritate prebuerint, unum annum pro criminalibus et quartam partem uenialium, auctore Domino, relaxamus. Dat. tali die hinc ad biennium et non amplius ualiture. Federicus diuina miseratione archiepiscopus ecclesie Rauennatis uniuersis prelatis et clericis ac laicis Deum timentibus in archiepiscopatu positis Rauennati salutem in Domino. Cum leprosorum infirmitas, que ad terrorem nostre fragilitatis incutitur, cunctas hominum afflictiones excellat, per quam tanquam per mortis discrimen filius a parentibus separatur, tanto fortius nos decet prouisionibus eorum intendere, quanto in miserabili miseria constituti hominum consortium desolantur, et propter horribilitatem morbi et defectum membrorum nec substentationem possum adquirere, nec corporum necessitatibus subuenire. Cum itaque magna multitudo talium, languentium sit in hospitali Sancti Lazari in strata publica iuxta ciuitatem Bononie congregata, et ad regendos eos facultates ipsius non sufficiant hospitalis, fraternitatem uestram exoramus in Domino, ut cum ad uos nuntius eorum accesserit, elemosynas eis uelitis conferre; et uos prelati ecclesiarum nuntios ipsos benigne recipientes honeste tractetis, populos uestros ad benefaciendum eis pro uiribus inducentes. Nos uero et cet ut supra. Istud quodque in quibusdam litteris addi consuerit pariter et subiungi eisdem: nihilominus condonantes quicquid de suis penitentiis obliuione uel negligentia omiserunt. Quicumque pontem studet edificare super aquis uiam beatitudinis sibi parat in celis, ubi pro terreno transitu et labore quietem accipit et perpectuam mansionem: ad quam nos possunt inducere opera caritatis, que inter alias uirtutes obtinent principatum. Cum itaque tales fratres in strata publica super talem fluuium pontem ceperint edificare, in quo propter magnum acquarum impetum multa millia hominum perierunt, et hec tanta pietatis opera sine uestro auxilio non ualeant exercere, fraternitatem uestram rogitamus et hortamur in Domino, ut cum nuntii dicti loci ad uos uenerint elemosynas petituri, ad dictum opus uestra beneficia transmittatis uos prelati et cet. Nos uero et cet. Talis episcopus dilectis clericis et laicis talis plebatus salutem in eo qui est uera salus et uirtus. Officii suscepti debitum nos compellit ut illis operibus intendamus, et inducamus subditos ad hec, que pietatem respiciunt et ad salutem pertinent animarum. Ideoque consuetudinem uestram laudabilem approbantes, quam usque ad hec tempora Deo propitio seruauistis, ueniendo ad plebes uestras annis singulis una dierum in quadragesima cum letaniis et uestris oblationibus reuerenter, uos ad imitationem ipsius inducimus et rogamus, unum annum pro criminalibus singulis auctore Domino remittentes, qui ad locum ipsum duxerint die tali pro Dei reuerentia et sanctorum sue beneficia transmittenda. Talis episcopus, dilectis in Domino filiis Sancti Antonii fratribus tam presentibus quam futuris, salutem et illam quam mundus dare non potest pacem. Multa genera sunt peccatorum pro quorum uarietate celestis Dominus, medicus et magister diuersa remedia tribuit populo christiano, inter que uos elegistis ad curandum egrotum consilia potiora, sociando uos ipsius pauperibus per opera caritatis. Quocirca uestram societatem, immo uerius Ihesu Christi, benigno fauore laudantes, uniuersitatem uestram rogamus in Domino et monemus, ut tante pietatis et misericordie operibus intendentes, inducatis etiam alios ad intrandum, ut uestra caritas non frigescat, sed per dilectionis amplitudinem extendatur. Nos uero de misericordia Ihesu Christi et sanctorum meritis confidentes, uobis omnibus qui estis in societate predicta et illis qui pro remissione peccatorum suorum intrauerint in eamdem, unum annum pro criminalibus et quartam partem uenialium in Domino condonamus. Uniuersis hanc paginam inspecturis talis episcopus in uero salutari salutem. Super conuersione peccatoris Dei filium collaudemus, in terris cum omnibus gloriantes, quia gaudium est angelis in excelsis: nam ouis que perierat est inuenta. P. lator presentium qui mortuus fuerat per peccatum per satisfactionem congruam resurrexit. Nam, inspirante Domino deuotus ad lamenta penitentie nunc recurrens, nostri prepositi pedibus aduolutus, cum multa contritione cordis lacrimabiliter est confessus se, diabolo instigante, multa crimina commisisse; pro quibus, mensura canonum mitigata, recepit XXX annorum penitentiam in hunc modum: ut quadragesimam maiorem et Sancti Martini debeat ieiunare, et secundam, quartam et sextam feriam earumdem, et uigilias apostolorum et Sancte Marie et Sancti Laurentii cum ieiuniis quatuor temporum in pane et aqua. In quadragesima uero Pentecostes quartam et sextam ferias ieiunet, et infra spatium huius penitentie faciat tres carinas; limina quoque Santi Iacobi apostoli uisitare teneatur sine propria pecunia cum cilicio et baculo cubitali; a mane usque ad tertiam non loquatur sine licentia prelatorum, nec ullam intret ecclesiam nisi sanctorum ibidem corpora requiescant; a corpore et sanguine Christi usque ad dictum tempus abstineat reuerenter, nisi mortis periculum immineret, sextam feriam quamdiu uixerit ieiunando. Cum autem dictam penitentiam non possit ut difficilem adimplere, nisi gratia diuina precedat et uestra misericordia subsequatur, fraternitatem uestram rogamus, ut solo diuino intuitu et amore sic ei dignemini in temporalibus et spiritualibus prouidere, quod impositum onus supportare ualeat, et ad uomitum non redeat uel peccatum. Cum Parmensis ecclesia mater uestra de iure canonico censeatur, eam tamquam deuoti filii tenemini reuereri, a qua honores uestros recipitis et ecclesiastica sacramenta. Cum itaque pro libertate uestra nuper ad curiam accedendo non modicas expensas sustinuerimus et labores, uos, tamquam membra suo capiti, nobis libenter debetis succurrere et nostra onera supportare. Ideoque discretionem uestram, de qua bene confidimus, deprecamur, ut caritatiuo affectu pro reuerentia Dei et Parmensis ecclesie uestra nobis auxilia porrigatis, imponentes collectam inferius adnotatam per uestras ecclesias, prout uideritis expedire. Quod si quispiam subditorum ad hec prestanda contumax fuerit uel rebellis, eos ad id seruandum auctoritate nostra per censuram ecclesiasticam compellatis, uos nostre petitioni offerentes taliter in hac parte, quod deuotionem uestram possimus dignis in Domino laudibus commendare. Dominis et fratribus reuerendis, talibus diocesis prelatis et clericis, ad quos hec scriptura peruenerit Alatrinus, domini pape cappellanus cum dilectione salutem. Uniuersitati uestre P. latorem presentium nostrum nuntium commendamus, quem in Angliam mittimus pro nostris negotiis faciendis; discretionem uestram obnixis precibus exorantes, ut eum amore nostro sic uelitis recipere et, ipsi in necessariis prouidere, quod propterea futuris temporibus obligemur ad uestra seruitia et honores. Pateat omnibus tam presentibus quam futuris quod ego Iacobus Guidonis de Lambertino Bononiensis canonicus facio et constituo magistrum G. eiusdem ecclesie canonicum meum procuratorem et nuntium specialem, ad prebendam meam ipsius loci mea uice, loco, et nomine procurandam. Ad euidentiam cuius rei manu mea propria litteras has conscripsi, faciens eas nihilominus sigillo proprio confirmari. Uniuersis sancte matris Ecclesie filiis ad quorum audientiam littere presentes aduenerint, talis episcopus salutem in Domino Ihesu Christo. Sanctorum patrum statute seruantes, B. presentium portitori quem ad ordinem sacerdotalem promouimus, litteras dimissorias concessimus postulanti, pro ipso testimonium perhibentes, quod litteratus sit, discretus et honestus et in fide Christi catholicus et deuotus. Unde caritatem uestram rogamus et in Domino exhortamur, ut cum dictus B. ad uos uenerit, eum uti officio suo libere permittatis, super impetitione ordinis sibi nullum obstaculum imponentes. Uniuersitati uestre G. latorem presentium uirum litteratum, prouidum et honestum, quem ad subdiaconatus ordinem promouimus commendantes, uos pro eo rogamus, ut ipsum ad ministrandum in ordine suo uelitis recipere, et ad maiores, uel beneficia, si uoluerit, ecclesiastica de nostra licentia promouere. Ad cuius rei notitiam et cet. Fredericus Dei gratia Romanorum imperator et semper augustus uniuersis suis fidelibus de Romaniola salutem et suam gratiam et bonam uoluntatem. Dilectionis uestre tamquam nostrorum fidelium memores existentes, ut sub imperialis protectionis postitis beniuolentia pacifice gubernari, A. fidelem nostrum per totam Romaniolam nostrum duximus uicarium ordinandum, de quo uestra potest deuotio gloriari ex eo, quod propter ipsius merita bonitatis uestris honoribus et utilitatibus prouidetur. Quapropter uestre fidelitati mandamus, quod dominum A. curetis recipere sicut expedit reuerenter, et in his que ad suum officium pertinere noscuntur eidem obedire sic in omnibus studeatis, quod in ipsius persona quanta sit uestra fidelitas nostra gloria recognoscat. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei, dilectis in Domino filiis canonicis Bononiensibus salutem et apostolicam benedictionem. Deuotionem uestram per apostolica scripta rogandam duximus et monendam, ut magistrum G. recipiatis in canonicum et fratrem, attendentes quantum profectus et honoris ecclesie uestre crescat propter ipsius receptionem, tamquam pro persona que scientia promeruit et bonis operibus commendari. Sanctissimo in Christo patri Gregorio Dei gratia summo pontifici, Fredericus eadem gratia Romanorum imperator et semper augustus salutem et omnimodam reuerentiam. Affectantes ut tenemur, celesti domino famulari, laborare disposuimus totis uiribus reuerenter ad eripiendam terram sanctam de manibus paganorum, quam saluator noster proprio sanguine consecrauit. Ut autem effectus tam gloriosi operis, opitulante domino, subsequatur, uestre beatitudini supplicamus ut sic ubique terrarum apostolica indulgentia se extendat, quod in magna fortitudine transeuntes palmam uictoria celitus reportemus. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei dilecto in Christo fratri Frederico illustri Romanorum imperatori et semper augusto salutem et apostolicam benedictionem. Sancta sunt desideria principis et salubris uestra cogitatio meruit apostolico robore sublimari . Et ideo uestra gloria recognoscat, nos predicatores trasmittere ac litteras cohortationis et indulgentie destinare longe lateque, ubicumque fides uiges catholica et nomen diffunditur christianum, ita quod auxiliante Domino populus eius et oues pascue eius, suscepto signaculo sancte crucis, imperialia sequentur uestigia et sub uestra fortitudine et uirtute debellabunt barbaricas nationes. Inclyto et preclaro uiro domino C. Dei gratia illustri regi Anglie B. eadem gratia rex Hungarie salutem et totius felicitatis augmentum. Excellentia uestri nominis et laudes et preconia uestre magnifice bonitatis nos inducunt multipliciter et hortantur, ut serenitati uestre desiderabili amicitie uinculo copulemur, nostrum filium P. uestre filie domine B. matrimoniali federe copulando. Ideoque uestra, si placet, altitudo rescribat, ut sciamus si uestra descriptio nostre consonat uoluntati. Tam ex preambulo uestre salutationis eloquio, quam ex laudabili narratione sequenti, amicitie connectende uidimus qualitatem; de qua si prescii fuissemus, non essemus ultimi in quo debuimus anteire. Ne igitur nos mora prepediat, quandocumque placuerit, parati sumus nostrum commune desiderium adimplere. Preclaro ac magnifico uiro domino P. Ziani, Uenetie, Dalmatie, Croatie, dimidie nec non et quarte partis Romani imperii duci felicissimo, dignis et magnis laudibus decorato, B. illustris dux Austrie salutem et optata semper felicitate beari. Uolentes ad Romanam curiam pro quibusdam nostris negotiis proficisci, a uestra gratia postulamus per uestras partes cum nostra familia fiduciam transeundi. Serenitatis uestre magnificentia bene nouit qualiter nos oportet locis proximis et uicinis ciuitatibus deseruire; quia, si contraria faceremus, ipsi nobis uictualia denegerent. Cum autem contra Lombardos in seruitium Romani principis uelitis accedere, sicut fertur, fiduciam uobis non ualemus concedere quam petistis, licet in aliis cupiamus excellentiam uestram pro uiribus honorare. Excelso ac magnifico uiro domino C., illustri marchioni Montisferrati cui decus et fama laudes plurimas acquisiuit, D. Estensis et Anconitanus marchio salutem et prospera prosperis cumulare. Cum uos oporteat contra tales inimicos nostros exercitus congregare, qui nobis offensiones plurimas intulerunt, uestram nobilitatem de qua plene confidimus deprecamur, quatenus in nostrum, si placet, auxilium ueniatis tam magnifice quam potenter. Serenitatis ac magnificentie uestre negotia propria reputantes, et amicos uestros diligimus et reputamus alios inimicos. Quare uestra nobilitas recognoscat quod, quando uobis placuerit, ad uestrum seruitium cum multa fortitudine ueniemus. Clarissimo uiro domino G. Dei gratia comiti Tuscie palatino, quem fama laudis magnifice per mundum totum gubernat, B. eadem gratia comes Rainerius de Manente salutem cum desiderabili prosperitatis augmento. Respiciens creator omnium de sancto habitaculo regni sui proditionem quam de nostra persona fecerat dominus imperator, dignatus est me nouiter ab ipsius manibus misericorditer liberare: pro qua re uestra excellentia glorietur, quia bonus amicus uester qui iam mortuus putabatur ad propria est reuersus. Gloria sit Deo in excelsis et exultatio magna hominibus super terris, quoniam honoratissima uestra persona, que inique capta fuerat et detenta, nunc a uinculis imperialibus est soluta. De quo repleti sumus ineffabili gaudio, affectantes non modicum solatio uestre presentie satiari. Uiris nobilibus et discretis, potestatibus, consiliis et populis uniuersis societatis Lombardie, rectores salutem et accingi robore fortitudinis et uirtutis. Quia non est sani consilii prebere aliqua inimicis, per que offensionum iacula preparentur, uniuersitatem uestram rogamus, uobis sub ea districtione qua possumus iniungentes, ut sic uestras ciuitates et districtus faciatis custodire, officialibus appositis, diligenter, ne uictualia seu arma extrahi ualeant uel portari, uos ad inuicem et in omnes a factis et uerbis illicitis taliter abstinentes, ne maleuolentia inde proueniat, sed amicitia potius acquiratur. Ad uestram memoriam reducere non oportet, quod temporis ostendit breuitas et facti nouitas manifestat, qualiter societas Lombardie pro reuerentia Dei sancteque Romane ecclesie nec non et pro totius societatis statu, commodo et honore, multa deliberatione preuia et liberali promissione prestita, se adstrinxit ad quingentos milites in seruitium sedis apostolice transmittendos; quod, licet usque ad hec tempora occasione guerre fuerit prolongatum, iam ultra differri non potest, cum necessitas imminens et summus pontifex instanter et instantius hoc exposcat. Cum autem per omnes ciuitates sit numerus distributus et debita quantitas assignata, et a singulis ciuitatibus milites sint electi qui debeant proficisci, uestram ciuitatem rogamus et uobis sub multa districtione precipimus, ut uestros milites equis et armis faciatis continuo preparari, ita quod in medio ianuario proximo, qualibet occasione remota cum aliis militibus Lombardie feliciter accedant et honorifice, sicut decet, uos ad hec taliter offerentes, quod laudes et gratias acquiratis, et quod necessitas uirtutem parere uideatur. Uiris nobilibus et discretis domino A. potestati, et consilio ciuitatis Bononie dignis et magnis laudibus decoratis B. et C. eiusdem ciuitatis rectores salutem et totius prosperitatis augmentum. Ad notitiam uestre prudentie presentium insinuatione reducimus, qualiter rectores Lombardie Padue constituti de communi consensu et unanimi uoluntate talia statuere nunc intendunt, de quibus faciendis a suis ciuitatibus habent singuli potestatem. Unde quicquid super his uobis placet quod facere debeamus, nobis quam citius uestris litteris declaretis, et si uestra uoluntas fuerit quod talia exsequamur, nobis per instrumentum publicum auctoritatem plenariam concedatis. Nuper litteras uestre suscepimus bonitatis quedam continentes statuta que rectores Lombardie nunc facere disponebant; super quo potestis de multa prudentia commendari ex hoc, quod circa nostra commoda et honores esse uidemini solliciti pariter et attenti. Quia igitur omnis pars turpis esse censetur que suo non congruit uniuerso, quod aliis placet uolumus, in hac parte presentium tenore potestatem hoc exsequendi liberam concedentes. Preclaro ac strenuo militi domino Salinguerre Ferrariensi militari gloria decorato, Prendiparte Bononie salutem et successibus abundare. Pro honore militie quam nuper suscepimus diuina gratia suffragante, per nostros amicos remunerare nos conuenit histriones. Unde Mainettum, doctorem curialem, laudabilem atque notum ad uestram excellentiam mittimus, sicut petit, munerandum, uestram dilectionem rogantes ut circa ipsum amore nostro uelitis curialiter uos habere. De honore uestre persone sicut proprio gratulantes, talem doctorem, quem ad nos munerandum misistis, sic licentiare curauimus magnis donis, quod cantando ubique glorificat nomen uestrum. Cum equi sint et arma nostre terre hominibus imposita pro communi, de necessitate cogimur ad gratiam recurrere amicorum. Quapropter dilectionem uestram, que nobis consueuit in necessitatibus subuenire, propensius rogitamus, quatenus unum dextrarium et loricam nobis commodare uelitis et mittere per presentium portitorem, scientes quod nihil hoc tempore carius haberemus, quam si fiat quod petimus in presenti. Cum trecenti milites ciuitatis nostre ad Mantuanam ciuitatem ire debeant pro communi, nos qui cum eis electi sumus, oportet arma habere propria et alia nihilominus inuenire. Unde si uestre nobilitatis preces exaudire non possumus ut uellemus, uestra dilectio uelit prout decet equanimiter sustinere: quia, si hoc non esset, nedum res petitas, uerum etiam et personam haberetis ad uestrum seruitium et honorem. Amicabilem uestram dilectionem et curialitatem multipliciter approbabam deposcimus incessanter, quatenus sparuerium uestrum et canem pro rete et unum bonum leporarium, si haberetis, nobis uelitis de dono uestre gratie commodare et mittere per eundem qui nobis uestras litteras apportabit; scientes quod nihil hoc tempore carius haberemus, cum aues et lepores in nostris partibus magis solito nunc abundent. Militie uestre desiderabili gestientes placere pro uiribus et seruire, uobis sparuerium nostrum mittimus postulatum parati similia facere de cane et leporario quam primo ipsos poterimus inuenire. A. Dei gratia Romanorum imperatrix et semper augusta G. eadem gratia illustrissime regine Francorum salutem cum desiderabili prosperitatis augmento. Gratum gerimus super omnia et acceptum, cum nostre serenitati sepius recitatur de uestre dilectionis continentia et salute, quia dum familiaritatem ad memoriam reducimus tenere iuuentutis, semper noster animus ad ampliorem beneuolentiam laudabiliter excitatur. Inde est quod altitudini nostre excellentia uestra scribat, quomodo fortuna leta rideat et omnia sint iocunda, quia nostra magnificentia, que multipliciter prestante domino gloriatur, uos suis affectat gaudiis sociari. Celsitudo uestre glorie super gratulatione uisitationis nouissime nos preuenit, annuntians nobis uestre magnificentie prestolatum gaudium et salutem, que sic exultatione multiplici nos repleuit, quod uix lingua carnis sufficeret ad dicendum. Quia uero de nostra continentia scire cupitis et audire, actione uobis exhibita gratiarum pro litteris quas misistis, noueritis quod per Dei gratiam et uestram, omnia sunt nobis tam prospera quam iocunda. Preclare ac magnifice domine A. Dei gratia marchiane Estensi, decorate multa sapientia, curialitate, pulcritudine ac uirtute, B. eadem gratia talis duchessa uel talis ducis uxor aut filia, salutem et uite longitudinem cum gloria et honore. Audiuimus nuper auditum bonum, et desiderabilem suscepimus intellectum, quod, illius gratia dispensante qui Elisabeth uterum fecit sterilitatis fecundum, puer natus est uobis, filius letitie et exultationis, consanguineorum magnum gaudium et omnium amicorum, quem Dominus crescere faciat scientia et etate, ut domum Estensem que desolata uidetur nullo stipite remanente, diu regnare possit et feliciter gubernare. Excellentie uestre sollicitudo laudabilis nostre dilectionis litteras antecessit, in quibus quod audistis uobis gaudium nuntiamus, de magna gratia quam nobis contulit rex celestis; qui non peccantis merita sed ancille humilitatem considerans, ex utero senectutis misericorditer uoluit quod filius nasceretur, de cuius ortu letantur parentes et exultant omnes consanuinei et amici, magnificantes nobiscum omnipotentiam creatoris, qui seruis suis tam benigno fauore uoluit prouidere. Et quia super hoc uestram exellentiam multipliciter cognouimus gratulari, omni tempore uobis tenemur ad grates, seruitia, et honores; pro quibus ille qui uere dicitur gloriosus uestre bonitati respondere dignetur et omne uestrum desiderium adimplere. Nobili et sapienti domine B. honorabili catanee talis loci multis dignis laudibus renitenti, M. Dei gratia illustris Panici comitissa, salutem et semper salutis gaudia, prosperitatis consilia, et iocunditatis solatia inuenire. Cum inter alia uiuentes dominas, que in amicitie nostre numero computantur, uestram personam pura dilectio constituat principalem, ad uos tanto securius mittimus preces nostras, quanto uestra rogamina recipere cupimus, et nostra per uos credimus exaudiri. Ideoque uestre curialitatis prudentiam exoramus, ut de tali ancilla uestra nobis gratiam faciatis, eidem amore nostro libertatis premium conferentes, ut, cum catena soluta fuerit seruitutis ad honorem et laudem uestram eam cuidam nostro militi copulemus, qui ratione sue bonitatis et pulcritudinis ipsam absque dotis suffragio recipiet in uxorem; et pro certo sciatis quod hoc donum reputabimus pretiosum super omnia magna dona. Quamuis ancilla nostra, quam postulatis per uestras litteras manumitti, postea cuidam uestro militi matrimonialiter copulanda, nobis sit carior aliis quas habemus, que sua bonitate domum nostram mirifice decorabat; tamen quia nihil est in mundo adeo pretiosium quod uestre prudentie negaremus, eam sicut ancillam uestre dilectioni donandam duximus et mittendam, ut dum in uestra fuerit potestate, quicquid uobis de ipsa placuerit faciatis. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei dilectis filiis omnibus Lombardis presentibus et futuris salutem et apostolicam benedictionem. Aures apostolice dignitatis tanto nos decet inclinare benignius ad audiendas supplicantium uoluntates, quanto id quod suadetur et queritur peramplius conuenit exaudiri. Ideoque iustis precibus uestris annuentes, uobis presenti priuilegio licentiam damus, et concedimus liberam potestatem, ut quotiescumque intrare uoluerit imperator Italicam regionem, sicut in concordia illustrissime filie bone memorie regine Constantie continetur, possitis societatem facere et iuramentis et promissionibus uos ligare pro uestris rationibus conseruandis, saluis honoribus et seruitiis uniuersis que Romanis principibus qui pro tempore fuerint prestare debetis de pacto uel consuetudine approbata, quibus per hoc priuilegium nolumus in aliquo derogari. Siquis uero hoc attemptare presumpserit, iram omnipotentis Dei et beatorum apostolorum Petri et Pauli se nouerit incursurum. In nomine sancte et indiuidue trinitatis Fredericus diuina clementia Romanorum imperator et semper augustus omnibus salutem. Fideles nostros diligimus et eis gratiam nostram impendimus cum profectu. Notum igitur facimus uniuersis Romani imperii fidelibus, tam presentibus quam futuris, quod inspecta summa deuotione ac fidelitate sincera nec non preclara seruitia que illustris comes palatinus G. Tuscie fame laudabilis, suique maiores nostre maiestati magnifice simulque Romano imperio prestiterunt et sunt prestituri, annuente Domino in futurum, de gratia imperatorie maiestatis in recto et legali feudo tale castrum ei damus atque concedimus cum omni iure, honore, ac iurisdictione que noscuntur ad illud modo quolibet pertinere, cum omnibus placitis, bannis atque seruitiis, in pace pariter et quiete habendum perpetuo et tenendum, sub interminatione gratie nostre districtius iniungentes nequis eidem super isto iure contradictionem aliquam uel iniuriam interponat. Siquis uero contra facere presumpserit, imperatorie maiestatis gratia careat, et nomine pene l. libras auri puri componat, medietatem nostre camere designandam et reliquam dicto militi super hoc iniuriam patienti. Huius rei sunt testes et cet. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_HistoriaDestructionisTroiae.txt b/testi_2_commento/noCommento_HistoriaDestructionisTroiae.txt
new file mode 100644
index 0000000..f03d6de
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_HistoriaDestructionisTroiae.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Licet cotidie uetera recentibus obruant, nonnulla tamen iam dudum uetera precesserunt que sic sui magnitudine uiuaci sunt digna memoria ut nec ea cecis morsibus uetustas abolere preualeat nec exacti temporis antiqua curricula sopita taciturnitate concludant. Uigent enim in illis pro gestorum magnitudine continuata recordia dum preteritorum in posteros sermo dirigitur. Et antiquorum scripta, fidelia conseruatricia premissorum, preterite uelud presentia representant, et uiris strenuis quos longa mundi etas iam dudum per mortem absorbuit per librorum uigiles lectiones, ac si uiuerent, spiritum ymaginarie uirtutis infundunt. Troyane igitur urbis excidium nulla dignum est longeui temporis uetustate detergi. Ut continuis recordiis successorum floreret in mentibus, multorum scribentium calamus fideli scriptura depinxit. Nonnulli enim iam eius ystorie poetice alludendo ueritatem ipsius in figurata commenta quibusdam fictionibus transsumpserunt, ut non uera que scripserunt uiderentur audientibus perscripsisse sed pocius fabulosa. Inter quos suis diebus maxime auctoritatis Homerus apud Grecos eius ystorie puram et simplicem ueritatem in uersuta uestigia uariauit, fingens multa que non fuerunt aliter transformando. Introduxit enim deos quos coluit antiqua gentilitas impugnasse Troyanos et cum eis fuisse uelut uiuentes homines debellatos. Cuius errorem postmodum poete curiosius insecuti, ut darent intelligi non solum Homerum fuisse uitiorum auctorem, multa deludia in libris eorum scribere presumpserunt. Unde Ouidius Sulmonensis prodigo stilo in multis libris suis utrumque contexuit. Addidit enim multa commenta commentis, intermixtim etiam ueritatem non obmittens. Uirgilius etiam in opere suo Eneydos, si pro maiori parte gesta Troum, cum de eis tetigit, sub ueritatis luce narrauit, ab Homeri tamen fictionibus noluit in aliquibus abstinere. Sed ut fidelium ipsius ystorie uera scribentium scripta apud occidentales omni tempore futuro uigeant successiue, in utilitatem eorum precipue qui gramaticam legunt, ut separare sciant uerum a falso de hiis que de dicta ystoria in libris gramaticalibus sunt descripta, ea que per Dytem Grecum et Frigium Daretem, qui tempore Troyani belli continue in eorum exercitibus fuere presentes et horum que uiderunt fuerunt fidelissimi relatores, in presentem libellum per me iudicem Guidonem de Columpna de Messana transsumpta legentur, prout in duobus libris eorum inscriptum quasi una uocis consonantia inuentum est in Athenis. Quamquam autem hos libellos quidam Romanus, Cornelius nomine, Salustii magni nepos, in Latinam lingua transferre curauerit, tamen, dum laboraret nimium esse breuis, particularia ystorie ipsius que magis possunt allicere animos auditorum pro nimia breuitate indecenter obmisit. In hac igitur serie libelli totum inuenietur inscriptum quod de tota ystoria uniuersaliter et particulariter gestum fuit:que fuit origo inimicitiarum et scandali que aduersus Frigios Greciam concitauit (ut appelatione Grecie non Magna Grecia, Ytalia uidelicet, ut uolerunt nonnulli, debeat comprehendi, dicentes aduersus Troyanos et Magnam Greciam, id est Ytaliam, quam appellamus hodie Romaniam, confluxisse, cum parua scilicet sola, licet paucis aliis sibi adiunctis, uenerit expugnatura Troyanos, prout ipsius ystorie series per ea que infra legentur apertius demonstrabit). Sic ergo successiue describetur in ipsa qui reges et qui duces Grecorum armata manu et quot nauibus se in predictum exercitum contulerunt, quibus armorum insigniis usi sunt, qui reges et qui duces in Troyane urbis defensionem aduenerunt, quanto tempore fuit protracta uictoria, quotiens bellatum extitit et quo anno, quis in bello ceciderit et cuius ictu (de quibus omnibus pro maiori parte Cornelius nihil dixit). Superest ergo ut ad eius narrationis seriem accedatur. Explicit prologus. In regno Thesalie, de predicte scilicet prouinciis Romanie cuius incole Mirmidones dicti sunt, quod nos hodie uulgari denominatione Salonicium appellamus, regnabat tunc temporis rex quidam iustus et nobilis nomine Pelleus cum eius consorte Thetide noncupata. Ex quorum matrimonio processit uir ille tam fortis tam animosus tam strenuus denominatus Acchilles. Hos Mirmidones illi qui dicere uoluerunt Magnam Greciam, id est Ytaliam, in Troyanorum excidium aduenisse Aprutinos esse dixerunt, gens quedam uidelicet que in regni Sicilie finibus habitat constituta. Unde prouincia illa Aprucium dicta est et ciuitatem Thetim que in ipsa prouincia sita est a predicta Thetide nomen asserunt assumpsisse. Sed sic dicentes perhibentur errare, cum Mirmidones habitatores Thesalie nuncupentur, quorum dominium, post obitum regis Pellei patris sui nactus, Acchilles in Troyano bello multa cum eis miracula bellicosa peregit. Sicut de eis testatur Ouidius, eorum originem fabulose commentans. Dixit enim hos Mirmidones in uiio Methamorphoseos fuisse formicas, ad preces regis Thesalie diis porrectas in homines transformatas, dum diebus illis totum uulgus regni Thesalie, incumbente cuiusdam letifere infirmitatis peste, finaliter decessisset, solo illo rege superstite. Qui dum in quodam nemore iuxta radices cuiusdam arboris adhesisset, inspectis ibidem innumerabilium formicarum discurrentibus aciebus, in homines redigi suppliciter postulauit. Et in legenda beati Mathey apostoli Mirmidones esse habitatores Thesalie, in qua idem apostolus aliquamdiu moram traxit, aperte monstratur. Hunc autem regem Pelleum describit ystoria habuisse quendam fratrem Hesonem nomine, sibi ex utroque parente coniunctum et eius in etate maiorem. Qui dum longeue etatis senio grauaretur, seipsum uix regere poterat. Et ideo regni Thesalie gubernaculis multo minus longa sibi senectute confracto renunciauit et cessit moderamina regni Pelleo fratri suo. Post cuius Pellei regimen Heson legitur per tempora longa uixisse, ita ut, eo multa senectute defecto, eius occuli caligarent et eius corporeus uigor pre nimia tabesceret senectute. Quem dixit idem Ouidius in eodem libro Methamorphoseos postmodum in iuuentutis flores et iuueniles potentias renouatum, ita quod de senili umbra factus est anniculus medicabili cura et artifiosa uirtute Medee, de qua Medea infra proxime habendus est sermo. Ex hoc igitur Hesone supererat quidam natus, Iason nomine, uir fortis et strenuus et iuuenis, nimium speciosus, modestus, largus, affabilis, tractabilis, pius, et omni morum uenustatem corruscus. Hunc Thesalie primates et nobiles, hunc plebei tenere dilectionis affectu pro suarum uirtutum excellentia sunt amplexi, non minus quam regem Pelleum uenerantes eundem. Erat et idem Iason non minus obediens regi patruo quam esset patri si regeret, nec erat molestus illi sed omni subiectione deuotus, licet Pelleus sceptro Thesalie potiretur. Eadem igitur relatione non sibi rex Pelleus respondebat, quod licet signis extrinsecis eum sibi carum esse monstraret, ardebat tamen et fluctuabat intrinsecus ne in uirtute sua et in tanta affectione suorum quam sui erga ipsum habebant Iason eum Thesalie regni dominio spoliaret. Longe igitur in mente secum seruauit ardorem, quem sagaci studio tegere ne actu aliquo publicatus euagari posset extrinsecus diu per fatigabilem tollerantiam est conatus. Quare disquisiuit in corde suo uiarum ymaginata proposita quibus posset Iasonem perdere absque sui sugillatione pudoris. Tandem de re mirabili diebus illis per plurima mundi loca loquax fama auribus plurimorum intonuit quod in quadam insula dicta Colcos ultra regni Troyani confinia uersus orientalem plagam quidam aries habebatur, cuius uellus erat aureum, ut fame preconium perhibebat. In hac igitur insula regnare dicebatur rex quidam Oetes nomine, uir potens et diues sed etate prouectus. Hunc aurei ueleris arietem describit ystoria custoditum fuisse mirabili cura et studio dei Martis, cum in eius custodia deputati fuissent quidam boues urentes flammas ex ore uomentes. si quis igitur hunc aurei uelleris arietem optaret habere, cum hiis bobus necesse habebat inire certamen et si eorum uictoria potiretur, opportebat eum boues ipsos deuictos iugo subicere et eos compellere aratro terram uertere in qua erant. Item, deuictis bobus ipsis et arare coactis, iterum necesse habebat in quendam draconem squamis orridum et flammas igneas exalantem irruere, ipsumque, bello cum ipso commisso, perimere et, eo perempto, dentes a faucibus eius euellere et euulsos serere in predictam terram a bobus aratam. Ex huius agri semine seges mirabilis pullulabat. Nam ex satis dentibus statim quidam armati milites nascebantur, fraternum bellum inter se illico committentes, qui se per mutua uulnera perimebant. Per hec ergo periculosa discrimina et non per alios tramites poterat predictum aureum uelus haberi ac omnibus uolentibus predicta subire certamina rex Oetes faciebat liberum aditum exhiberi. Quamquam enim sic de aurei uelleris ariete dictaret ystoria, asserentes tamen uera de eo aliter sunt testati. Dixerunt enim regem Oetem cumulum thesauri magni possedisse et possessum custodie traditum memorate per incantationum tamen figmenta et artes mathamaticas constitutas. Huius enim thesauri cumulum per mundanam ingluuiem et auaricie cupiditatem, que omnium malorum est mater, multi strenui sibi querere uoluerunt, sed, impugnantibus incantationum noxiis, non thesauri compendia sed finalis sibi necis dispendia quesierunt. Ut igitur de aureo uellere fama peruenit ad regem Pelleum tanto discrimine quesituro, statim curiosum ad illud erexit animum, diligenter attendens quod tutiori uia et sine pudoris labe sui non posset tradere Iasonem facilius ad perdendum. Assumpsit ergo propositum qualiter Iasonem ortaretur ut in sue uirtutis strenuitate iuueniliter confidentem ad aurei uelleris questum uoluntarie se conferret. Decreuit ergo in celebriori ciuitate Thesalie solempnem curiam celebrare, in qua, multitudine baronum et militum non modica confluente, curia ipsa triduo perdurauit. Tertia die rex Pelleus uocatum ad se Iasonem in presencia dictorum nobilium sic alloquutus est dicens: Satis quidem glorior, care nepos, de dominio regni Thesalie tam excelsi sed multo potius reputo me gloriosum de tanti strenuitate et habilitate nepotis, cum tue uirtutis excellentiam uicine prouincie ipsius facti testificatione cognoscant et ea fama ueriloqua relacione continua predicet in remotis. Es enim Thesalonicensis regni et mei potius honor et gloria, cum te saluo regnum Thesalie timeatur ab omnibus et te uigente nullus audeat inimicus. Porro uirtutis tue gloria in sublimi me poneret, si aureum uellus quod Oetis regis potentia tenet inclusum te potentem in regni mei claustra posset adduci, quod per te non ambigo satis de facili fieri posse, si laboris animum animosus assumeres et orationis mee precepta non obduceres exequenda. Que si perficienda decreueris, tibi singula ad predicta peragenda necessaria ipsius uiatici parabuntur in apparatu maximo et comitiua multorum quos de regni melioribus duxeris eligendos. Acquiesce ergo uerbis meis et horum mandatorum meorum operarium te exhibeas gloriosum, ut in conspectu meo de cetero maioris dilectionis appareas et de tue strenuitatis fama leteris in maiores apices sublimari. Nec erit expers a magne tue utilitatis compendio efficax labor tuus. Nam ueris pollicitationibus et non fictis te certum efficio quod me deficiente te futurum heredem in regno Thesalie statuam et me uiuente non minus me ipsius regni dominio potieris. Intellectis igitur a Iasone singulis que in tantorum presencia circumstantium rex Pelleus protulit, gaudio exillaratus est multo, non attendens insidiosas regis austutias et eius dolositatis latebras non aduertens, ratus que dixerat de pure regis consciencie cellulla processisse potius in sui honoris incrementa sublimia quam in sue detrimenta persone . Confisus ergo de sue strenuit at is audacia nec reputans impossibile sibi esse quod regis fallax auiditas exposcebat, regis mandatis se pronum gratanter exhibuit et se infallibiliter inpleturum exposita cum omni deuocine promisit. Letificatus igitur Pelleus ad grata sui responsa nepotis indicte curie finem imposuit, appetens exequi uota sua post promissa predicta, quibus fortunam alludere iam presensit. Considerans ergo quod Colcos insula mari circumdata adiri non poterat nisi cum nauigalibus aptis ad maris discrimina substinenda, iussit ad se uocari de regno Thesalie quendam fabrum, Argum nomine, lignorum artificii multa discretione uigentem. Qui ad regis iussum mire magnitudinis quandam nauim in multa congerie lignorum extruxit, que de sui actoris nomine proprio uocata est Argon. Hanc quidam asserere uoluerunt primam fuisse nauim que primo uelis institutis adire loca remota presumpsit, et ideo quamlibet nauim magnam que transmeare maria uelis dicitur eleuatis Argon gramatici uocauerunt. Parata igitur naui predicta et immissis in eam singulis habundanter que causa nauigationis exposcit, multi nobiles de Thesalia, multa strenuitate conspicui, cum eodem Iasone ingrediuntur in ipsam. Inter quos fuit ille uir uere fortissimus et fortis Hercules nuncupatus, natus, ut scripsere poete, ex Ioue et Alcmena, Amphitrionis uxore. Hic est ille Hercules de cuius incredibilibus actibus per multas mundi partes sermo dirigitur. Qui sua potentia infinitos gigantes suis temporibus interemit et in ulnis propriis eleuatum, intollerabili strictura factum exanimem, fortissimum confregit Antheum. Hic, si credere dignum est, intrepidus portas adiuit inferni et custodem earum, canem Tricerberum, uiolenta manu ab illis extraxit. Quem tanta pulsione perdomuit ut madefactus totus sui ueneni spuma digesta per uomitum multas mundi partes infecerit letiferis acchonitis. Sed quia suorum actuum longa narratio poetarum longa expectatione animos auditorum astraheret, ista de eo sufficiant tetigisse, cum et rei ueritas in tantum de sua uictoria acta per mundum miraculose diuulget quod usque in hodiernum diem usquequo uictor apparuit columpne Herculis testentur ad Gades. Ad has columpnas magnus Macedonius Allexander, regis Philippi filius, qui et ipse de stirpe regum Thesalie, que Macedonia similiter dicitur, fuit productus, subiugando sibi mundum in manu forti legitur peruenisse. Ultra quas non est locus adhibilis, cum sit mare magnum, occeani uidelicet, quod per angustum locum ibidem per medium gremium terre nostre seipsum infundens Mediterraneum nobis mare constituit, per intrinsecas mundi partes a nobis nauigabile, ut uidemus. Quod licet ab ipso loco infusionem recipiat, effusum litoribus Siriis clauditur, in quibus ciuitas Acon nostros potissime recipit nauigantes. Hunc locum angustum a quo primum hoc Mediterraneum mare dilabitur nostri hodie nauigantes Strictum Sibile nominant siue Secte, et locus ille in quo predicte columpne Herculis sunt affixe dicitur Sarracenica lingua Saphy, quidam locus a quo sufficit ultra non ire. Obtenta ergo a rege Pelleo Iason nauigandi licentia noua sulcat maria cum Hercule et suis complicibus. Nauis noua, cuius uela dum secundus uentus inbuit et eius inflat afflatus, loca Thesalie cognita deserit ualde cito et ad incognita maris loca citius dissilit uelocissimuo curso suo. Multis itaque diebus ac noctibus nauigantibus illis sub ductu Thesalici Philotetis, discrete notantibus stellarum cursum uisibilium existencium iuxta polum, Maioris Urse scilicet et Minoris, que numquam occidunt, cum Angue uicino, secundum posita poetarum, cum stellam illam quam nauigantes Tramontanam appellant poete dixerunt esse stellam extremam positam in cauda Urse Minoris, et Maiorem Ursam nauigantes ipsi Grecum nominant et Anguem dicunt esse magistrum - De quibus Ursis, Maiori scilicet et Minori, Ouidius in secundo libro Methamorphoseos fabulose commentans dixit Calistonam et Archadem filium suum has mutatos in ursas. Uocantur eciam hee stelle Septentrionales stelle, cum sint uii iuxta axem. De quibus Iuno sic dixit: Nuper honoratas summo, mea uiscera, celo Uiderits stellas illuc ubi circulus axem Ultimus inuoluit spatioque breuissimus ambit. At uos si tangit lese contemptus alumne, Gurgite ceruleo septem prohibete triones. Nouerat enim Philotetes stellarum cursus et motum, si aliquis est in illis tamquam ille, qui nauigationis erat multum expertus. Et ideo, aura secunda perflante, tandiu recto remige nauigauit donec ad horas Frigias, regni Troyani uidelicet pertinencias, noua nauis applicuit, in portum scilicet qui tunc dicebatur ab incolis Simeonta. Greci autem, maris fatigatione lassati, ut peruenerunt in terram, in ipsam descendere quietis causa sitienti animo moliuntur. Et descendentes ibidem recentes aquas a fontibus auriunt et ibidem maioris refrigerationis gratia moram per dies aliquos statuerunt, non ut incolis molestiam inferre disponerent nec nociuis dispendiis eos ledere aliquatenus attemptarent. Sed inuida fatorum series, que semper quiete uiuentibus est molesta, ab inopinatis insidiis sine causa inimicitiarum et scandali causas traxit. Propter quas tante cladis diffusa lues orbem terrarum infecerit ut tot reges et principes bellicosa nece succumberent, et tanta et talis ciuitatis qualis extitit magna Troya uersa fuisset in cinerem, tot uiduatis mulieribus uiris suis, orbatis parentibus tot puellis et demum iugo seruitutis adductis. Quamuis enim Grecia inter tot grandes angustias potita fuisset uictoria, eius tamen uictorie pretium per tempora longa deleuit iniuria scilicet sue gentis et nece et suorum exterminio meliorum. Sane si diis tot mala grata fuerunt, primordialis causa tamen eorum, tam nulla tam leuis, animos non immerito perturbat humanos ut pro culpa tam leui tante acerbitatis pena meruisset infligi, nisi benigne forsitan diceretur ut procedentis mali congeries esset boni hedificatio subsequentis, cum ab hiis malis per Troye casum tanta bona processerunt ut ipsa Troya deleta insurexerit, causa per quam Romana urbs, que caput est urbium, per Troyanos exules facta extitit uel promota, per Heneam scilicet et Ascanium natum eius, dictum Iulium. Et nonnulle alie propterea prouincie perpetuum ex Troyanis receperunt incolatum. Qualis est Anglia, que a Bruto Troyano, unde Britania dicta est, legitur habitata. Item qualis Francia, que post Troye casum a Franco rege, Henee socio, qui iuxta Renum magnam condidit urbem quam Franciam ex suo nomine necnon et totam eius prouinciam appellauit, habitata narratur. Et Ueneciarum urbem inhabitauerit ille Troyanus Anthenor. Habitationis eciam huius Siciliam legimus non expertem, que primo a rege Sicano, qui in Siciliam a Troya peruenit, habitata describitur, unde Sicania dicta fuit. Et eo postmodum a Sicilia recedente, relicto in Sicilia Siculo fratre suo, unde postmodum Sicilia dicta est, transmeauit in Tusciam, quam multarum gentium habitatione repleuit. Et in regno Sicilie per marina confinia supradictus Heneas ciuitates multas legitur condidisse. Qualis est Neapolis tanta ciuitas et gentis indomite terra Gayeta. Dyomedes etiam, licet fuerit de Grecia oriundus, qui in Troyano bello tanta de se miraculosa commisit, Troya deleta, dum in regnum suum recipi minime potuisset, inhabitabuit Calabriam. Cuius socios narrauit Ouidius Circem, Solis filiam, in uolucres transformasse, in Calabriam a Dyomede delatas. De quarum auium genere dicit Ysidorus multas fuisse productas que aues Diomedee sunt dicte, eam naturam habentes ut cognoscant hominem Latinum a Greco discernere. Quare Grecos Calabrie incolas colunt et Latinos fugiunt, si qui sunt. Sed si tante proditionis causa fuerit subsequentis boni causa finalis humana mens habet in dubio. Nam subsequenter describit ystoria quod, Iasone et Hercule cum suis in portu quiescentibus Simeonte, de eis ad Laumedontem, Troyanum regem, fama peruenit quod gens quedam Troyanis incognita, scilicet gens Grecorum, nouo remige Frigias partes intrauit exploratura forte archana regnilo Troyani uel potius Troye prouinciam uastatura. Erat autem diebus illis Troya non tante magnitudinis qualis fuit postmodum de nouo firmata, et in ea regnabat tunc rex predictus Laumedon nomine, qui, sumpto dampnoso consilio (quod utinam non fuisset!), legatum suum in comitiua multorum ad Iasonem destinauit. Quo ad Iasonem ueniente legationem suam explicat in hec uerba: Rex Laumedon, huius regni dominus, de aduentu uestro ualde miratur quare terram suam intrauistis ab eo licentia non obtenta, cuius est intencio sub tranquilla pace eam tenere. Hoc instantissime mandat uobis ut incontinenti debeatis terram eius exire ita quod adueniente die sequenti sciat uos ab omnibus terre sue finibus recessisse. Quod si mandatorum suorum uos sentiat contemptores, pro certo noueritis ipsum iubere suis in offensionem uestram irruere in depopulationem rerum et finae uestrarum dispendium personarum. Postquam uero Iason totam seriem legationis audiuit, in ira et dolore cordis exacerbatus intrinsecus, antequam ad legationis dicta uerba mutua retorqueret, conuersus ad suos sic loqutus est eis: Laumedon rex, huius regni dominus, mirabilis dedecoris iniuriam nobis infert cum absque alicuius offensionis causa nos eici a sua terra mandauit. Itaque si eum regia nobilitas animasset, nos mandare debuit honorari. Nam si casus similis illum in Greciam adduxisset, sciuisset sibi illatum a Grecis non dedecus sed honorem. Sed ex quo magis sibi dedecus quam honor applausit, nos etiam applaudamus et illi ut ab eius regni finibus recedamus, cum posset contingere et leue sit quod eius enorme consilium sit carissimo pretio redempturus. Deinde continuatis uerbis conuersus ad nuncium dixit: Amice, legacionis tue uerba diligenter audiuimus et dona que per regem tuum nobis more nobilium sunt transmissa recepimus sicut decet. Deos nostros in Dei ueritate testamur non ex proposito terram tui regis intrasse ut offensam ingeremus in aliquem more predonio uiolentiam illaturi, sed cum ad remotiores partes conferre nos nuperius intendamus, necessitas in hunc locum diuertere nos coegit. Dic ergo regi tuo nos de sua terra recedere, scituro pro certo quod etsi non per nos, poterit forte per alios, qui presentem iniuriam nobis illatam audierint, concedentem gratiam obtinere. Hercules uero uerbis Iasonis non contentus regis nuncio refudit hec uerba: Amice, quisquis es, regi tuo secure referras quod ad plus die crastino de terre sue statione penitus discedemus, sed sequentis tercii anni dies non erit exitura, dic illi, qua nos uidebit, si uiuet, in terram suam, uelit nolit, ancoras iniecisse et de danda nobis tunc recedendi licentia non erit sibi plena libertas, cum talis litis adpresens inchoauerit questionem quod priusquam de ea possit sperare uictoriam, ignominiosi dedecoris pondere deprimetur. Cui regis nuncius respondendo sic dixit: Turpe satis est nobili et precipue strenuo minarum sagittas emittere nec michi qui sum missus est commissum a rege ut erga uos litigiosis uerbis insistam. Dixi uobis que michi commissa fuerunt; si sapienter agere placet uobis, do consilium bonum ut ab hac terra recedere non sit graue priusquam possitis incurrere grauiora, cum leue non sit personas perdere que se possunt consilio salubri tueri. Et post, a Grecis petita licentia, suum remeauit ad regem. Iason uero et Hercules, nulla mora protracta, Phylotete uocato, iubent ancoras a mari subtrahi et omnia colligere que in terram adduxerant causa quietis. Sciebant enim, si uoluissent in Frigios insultare, non esse eis in congressu pares, in uiribus nec in potentia fortiores. Arghon ascendunt et, eleuatis uelis, diis ducibus, Frigia deserunt litora. Et sulcantes maria, uentis afflantibus prosperis, non post multos dies in Colcos insulam salui perueniunt et desideratum feliciter portum intrant. In insulam igitur Colcos erat tunc temporis quedam ciuitas, Iaconites nomine, caput regni pro sua magnitudine constituta, urbs ualde pulcra, muris et turribus circumdata, fabricatis multis insignita palatiis, plena populo copioso, et insignis multorum nobilium incolatu. In hac igitur urbe degebat regaliter rex Oetes in multorum comitiua suorum, cum non longe a ciuitate ipsa nemora multa uirescerent apta quidem uenationibus ob multarum ferarum copiam iugis uescentium nemorosis. In cuius urbis ambitu longa patebat distensa planities frigidariis et uiridariis illustrata, dum aquarum fontes in ea innumerabiles scaturirent et quam plures fluuii continuis fluctibus prolabentes riuulis eandem planitiem irrigarent. Quare multarum uenatricium auium copia uigebat in illa, multarum uolucrum cantilene incessanter ibidem dulci modulamine personabant. U Ad hanc igitur ciuitatem Iason et Hercules cum eorum comitibus regaliter et decenter induti tramite recto se conferunt. Qui dum per plateas ciuitatis ipsius dyametro longo patentes moderatos gressus laudabili compositione maturant, miratur uulgus in eis illucescere tot regios apparatus, tam speciosam inflorescere iuuentutem, sic modestos in eorum incessibus et in apparentia tot moribus prepollere. Sitienti ergo animo disquirit uulgus qui sint, unde sint, et que causa sit aduentus ipsorum. Sciscitantibus ergo illis nullus est qui causam eorum aduentus aperiat donec portas palatii regii attingunt. Rex autem Oetes, innate sibi nobilitatis gratie non oblitus, statim sibi ex quo Grecorum aduentus innotuit, solio consurgens a regio, Grecis ob uiam in multorum comitiua suorum exiuit. Quos fronte illari et facie leta recipiens fouet amplexibus, signis salutationis exillarat, et in dulcium uerborum primitiis placidas amicitias illis spondet. Qui postmodum per gradus marmoreos loca sublimia conscenderunt, palatii intrant cameras, picturis uariis illustratas et appositi auri mirifico fulgore micantes. Postquam uero eis est sedendi concessa facultas, Iason, multa animositate repletus, in modesta pronuntiatione uerborum aduentus sui causam Oeti regi exprimit, et aurei uelleris ordinata discrimina secundum statuta legis imposite humiliter temptare deposcit. Eius autem rex benigne petitis obtemperans se impleturum uota Iasonis non negauit. Paratis igitur in multa rerum ubertate cibariis, sternuntur mense, superappositis ciphys aureis multis in illis. Et imminente commoditate uescendi, rex, cupiens omnem sui nobilitatis gratiam Grecis ostendere, pro quadam filia sua mittit ut ueniat iocunda celebratura conuiuium cum nouis hospitibus, quos ipse rex cum multa iocunditate recepit. Erat enim Oetis regis filia, Medea nomine, uirgo nimium speciosa, patri unica et sola futura heres in regno. Que quamquam iam ad annos nubiles peruenisset et facta iam thori matura, a puerilibus tamen annis se totam exhibuit liberalium artium studiose doctrinis, sic totum cordis auiditate scientie inbibens Elycona ut nullus uel nulla ea doctior posset illis temporibus reperiri. Set eius margarite scientia ex qua potius prepollebat erat illa ars mathematica, que per uires et modos exorcizationum nigromanticos lucem uertebat in tenebras, subito uentos inducebat et pluuias, corruscationes et grandines, et timidos terremotus. Fluuiorum autem decursus per decliuia loca labentes ad superiores partes influere et redundare cogebat. Hyemali etiam impugnatione frondibus arbores spoliatas compellebat in ipsa turbinis tempestate florescere, iuuenes faciendo senescere et senes ad iuuentutis gloriam prouocando. Hanc credere uoluit antiqua gentilitas luminaria magna, scilicet solem et lunam, sepius coegisse contra naturalium ordinem eclipsari. Nam secundum astrologie ueritatem, de qua ipsa doctissima fuisse describitur, sol decurrens sub ecliptico cursu continuo eclipsari non habet, nisi cum fuerit in coniunctione lune, existente in coniunctione ipsa cauda uel capite (que sunt quedam intersecationes cuiusdam circuli celi) et aliquo alio ex planetis. Nam tunc opponente se luna inter aspectum nostrum et solem, corpus solis nos uidere uisione solita non permittit, secundum quod de hoc perhibuit magne discretionis Egiptius Ptholemeus. Ipsa tamen pro sue incantationis uiribus hoc accidere fecisse narratur non cum sol erat in lune coniunctione (quam nos uulgariter dicimus cum luna se uoluit) sed cum erat in eius opposito, ab eo ea per uii signa continue existente remota (tunc cum lunam uulgariter quintamdecimam appellamus). Sed ille fabularis Sulmonensis Ouidius sic de Medea, Oetis regis filia, de ipsa fabulose commentans, tradidit esse credendum (quod absit a catholicis Cristi fidelibus credi debere nisi quatenus ab Ouidio fabulose narratur). Nam ille summus et eternus Deus, qui in sapientia, id est in Filio, cuncta creauit, celestia corpora planetarum propria sub lege disposuit, et ea statuens in eternum preceptum imposuit eis quod non preteribunt. Hinc est quod solis eclipsis contra naturalium instituta numquam legitur accidisse nisi cum incarnatus Dei Filius seipsum pro nobis humiliter exposuit passioni. Qui cum in crucis patibulo tradidit spiritum, eclipsatus est sol, luna tunc non existente in coniunctione sua. Tunc uelum templi scissum est, facti sunt terremotus horribiles, et multa tunc sanctorum corpora surrexerunt. Unde cum diebus illis Dionisius Ariopagita, summus phylosophus in naturis, uiueret apud Athenas, et esset in gignasiis studiosus, licet esset infectus gentilitatis errore, uidens tamen in Christi passione solem eclipsatum, stupefactus sic dixit: Aut deus nature patitur aut machina mundi dissoluitur. Hic est uerus et eternus Deus, cuius est posse naturalia queque dissoluere, et cogere in lege nature peccare, qui sola unius sui fidelis prece cursum solis mundanum contra naturalem institutionem ipsius ad Sabaoth figi et stari mandauit. Hoc autem de Medea secundum fabulas ideo ponitur quoniam sic de ea fabulose fuisse presens ystoria non obmittit, cum et ipsam fuisse in astronomia et nigromantia peritissima non negetur. Medea autem, audito patris precepto, quamquam esset uirgo nimium speciosa, conata est, ut mulierum est moris, speciem addere speciei per speciosa uidelicet ornamenta. Quare compta pretiosis ornatibus et regio apparatu, decora cuncto gradu, non obesse familiaritate, ad discumbentium mensas accessit. Quam sedere iuxta Iasonem illico iussit pater. Sed O misera et infatuata nobilitas, quid urbanitati debes in honoris tui precipitium et tui decoris pro curialitate iactura? Numquid est sapientis se credere constancie puellari aut sexui muliebri, qui nullis annorum circulis nouit captare constantiam? Cuius animus semper consistit in motu et precipue inter pubescentes uacillationes antequam mulier uiro facta uiripotens misceatur. Scimus enim mulieris animum semper uirum appetere, sicut appetit materia semper formam. O utinam materia transiens semel in formam posset dici suo contenta formato! Set sicut de forma ad formam procedere materie notum est, sic mulieris concupiscentia dissoluta procedere de uiro ad uirum, uti esse creditur sine fine, cum sit quedam profunditas sine fundo, nisi forte pudoris labe aliqua abstinencia laudanda concluserit sub terminis honestatis. Qua ergo, O rex Oetes, ductus audacia tenere puelle latus extranei uiri lateri consuisti? Si sexus fragilitatem ex animo discusso librasses, heredem unicam regni tui ignominioso nauigio in extranea regna delatam sub tanto dispendio non fleuisses ut filia simul et semel et thesauri tui inaudito cumulo priuareris. Quid tibi profuit Martis custodia aduersus fraudes mulieris et dolos? Sane quia quod futurum erat, forte dixeris, nullatenus potuisti uitare, iussisti filiam tuam cum Iasone communicare conuiuium et Iasonem statuisti partecipem nate tue in cellebratione ciborum. Nam quid tibi proinde reuera successerit ecce subiungit ystoria, successus congruos et incongruos non obmittens. Existente igitur Medea inter patrem et Iasonem, licet multo esset rubore perfusa, tamen temperare non potuit suorum acies oculorum quin, cum poterat, eorum intuitum uersus Iasonem dulcibus aspectibus retorqueret, sic eius faciem et circumstantias faciei, flauos crines, corpus, et membra corporis intentis ymaginationibus contemplando quod repente in concupiscentia eius exarsit et feruentis amoris in animo cecum concepit ardorem. Non illi est cura ciborum uesci dulcedine nec gustare pocula melliflue potionis. Est enim sibi tunc cibus et potus Iasonis dulcis aspectus, quem totum clausum gestat in corde et in cuius amore libidinis repletus est stomachus saturatus. Cum igitur inspiciebatur ab aliis qui intuebantur eam ciborum gustibus sic cessasse, attribuebant eidem non amoris causa hoc in ipsa procedere sed sola forte ratione ruboris. Medea ergo tanti feruoris exasperata cupidine conceptum crimen satis conatur obtegere ut non solum ab hiis a quibus inspicitur percipi forte posset, sed etiam a seipsa probabilis excusationis argumenta producit quibus illud quod esse posset nefas in uirgine excusabile conuertat in fas. Inde est quod tenui sono suos eburneos infra dentes collidit hec uerba: O utinam iste barbarus tam speciosus tam nobilis michi maritali copula iungeretur, ut sibi ipsa daret intelligi inculpabili affectione illud appetere quod culpa et crimine non carebat. Omnium enim mulierum semper est moris ut cum inhonesto desiderio uirum aliquem appetunt, sub alicuius honestatis uelamine suas excusationes intendant. Conuiuii igitur fine facto, Medea de sui patris licentia camerarum suarum intrat archana, et Iason et Hercules quadam eius palatii recipiuntur in camera iussu regis. Medea autem in sui secreto cubiculo sola persistens, ex concepti amoris flama uexata, anxietate multa torquetur et multis fatigata suspiriis satis sollicite cogitat in seipsa qualiter sui ardoris flammis posset occurrere per satisfactionem proprie uoluptatis. Set uirginei pudoris pusillanimitate deuicta cedit audacie, cum in ea pugnet amor et pudor. Instat amor ut audeat sed per ignominiam pudor uetat. Et sic duplici uexata conflictu sui laboris dispendia per totam hebdomadam sub taciturnitate defleuit. Factumque est autem quod a fortuna, miseriis que finem accelerat, ex seipsa processit pro Medee uotis illud acceptum quod quadam die, circa eius diei medium, dum rex Oetes in secretariorum comitiua suorum cum Iasone et Hercule de multis multa sua conferret in aula, pro Medea filia sua misit ut ueniret ad illum. Qua in apparatu regio ueniente in sui ueneratione ruboris iuxta patrem ipso iubente consedit. Cui pater blando sermone licentiam explicauit ut cum Iasone et Hercule more uirgineo uerba solatiosa conferret. Que pudibunda quodammodo patris surgens a latere iuxta Iasonem sibi sedere elegit. Iason ut uidit Medeam iuxta se consedisse, factus est illaris et, modico relicto spatio sessionis, secedens parum ab Hercule, magis Medee lateri fit propinquus. Rex autem Oetes et astantes ceteri multe confabulationis amenitate diem eludunt, et Hercules cum astantibus coram eo multa sermocinatione de pluribus conferrebat. Sicque inter Iasonem et Medeam nullus medium erat cuius posset obice, si uicissim ad loquendum erat, aliquid impediri. Medea igitur, quasi in solitudinis habilitate alloquendi Iasonem apta commoditate captata, uidens ceteros inter se circa alia colloquia diuersa uacare, timorosi pudoris sarcina honeste deposita, in primis uerborum congressibus sic est Iasonem alloquta: Amice Iason, non reputet tua nobilitas inhonestum nec uicio feminee dissolucionis ascribat si forte tecum uelut ignota conferre presumo et me inhonesta intentione uerborum affecto ad tui notitiam prouocare. Dignum est equidem ut extraneo nobili et negotioso salutis consilium tribuatur a nobili. Nam prodesse nobilis nobili ex quadam mutua urbanitate tenetur. Scio enim te nobilem et ductum audacia iuuenili regnum istud pro obtinendo aureo uellere petiisti, pro cuius questu scias te discrimini manifesto submittere et infallibilis mortis periculo subicere uitam tuam. Ergo tue nobilitati et iuuenili calori compatior et tibi desidero salutis consilium et auxilium utile ministrare propter quod illesus a tantis periculis eruaris et ad optatos tue patrie lares incolumis ualeas grata sospitate redire. Et hec tibi de leui profutura cognoscas si perceptibili corde meos monitus amplecteris et efficaci studio duxeris exequendos. In prono sibi uultu et plicatis brachiis Iason ad offerentis uerba sic humili uoce respondit: Ha nobilissima domina, uobis deuotissimo corde meo humiles grates fundo que laboribus meis compati nobili expositione monstratis. Cuius rei causa beneplacitis uestris me totum expono, cum multo magis sint munera gratiosa que nec petita nec precedentibus beneficiorum meritis tribuuntur. Cui Medea: Amice Iason, nosti quanta sunt in aureo uellere querendo constituta discrimina an forte fama, ueritatis ignara, tibi causam ipsorum ueram non prodidit in aperto?Sane eius facultas obtentus uix aut nullo modo mortali cadit in homine, cum diuina sit eius custodia et non sit in homine plus posse quam potest uirtus inexpugnanda deorum. Quis enim illesus euasit a bobus flamas eructuantibus igneas quem fortune casus aduersos ipsos irruere stimulo presumptionis induxit, cum aduersus illos insultans subito conuertatur in cinerem et exustus fumosa pereat in fauilla? Quod si tam leui animo attemptare iuueniliter presumpsisti, magna fatuitate deduceris, cum pretium tante rei mors sola consistat. Abstrahe ergo, Iason, si petis agere sapienter, a tam infausto limine pedem tuum et ne accedas ad letifera limina, que tue sunt uite lumina finaliter ablatura. Iason autem uelut impatiens ad Medee uerba, commotus ne plura similia uerba diffundat, eius sermonem intersecat et, eius serie interrupta, sic intulit: Ha nobilissima domina, numquid uestrorum terrore sermonum exanimare me creditis ut duris incussionibus stupefactus ab incepto desistam? Numquid, si fieret, uti posset aliqua gloria uita mea? Sane uiuus uiuaci uituperio tabescerem inter gentes et omnis exutus honoris laude perpetui dedecoris uilescerem ubertate. Est ergo propositi mei certum morti me tradere, si mors est pretium tante rei. Nam prudentis uiri proprium esse debet, ex quo alicuius cepti propositum publicauit in actu, preponere necem uite priusquam a cepto ignominiose desistat. Cui Medea: Est ergo, Iason, illa tui propositi certitudo ut mortem affectes preponere uite tue in tam uicini discriminis interitu manifesto. Reuera tue fatuitati compatior et erga te presumentem nimium indiscrete commoueor uisceribus pietatis. Quare propono tibi compatiendo benigne tue salutis antidotum reuerentie preponere patris mei et meo pudori non parcere nec saluti. Sed huius ita demum a me beneficii gratiam consequeris, si monitis meis pure spondes et in exequendis que dixero fallaciis non utaris. Ad hec Iason: Nobilissima domina, quecumque decreueritis me facturum infallibiliter adimplere uobis spondeo deosque contestor. Cui Medea: Si me tibi copulaueris in uxorem, si me ab hoc paterno regno, Iason, abduxeris in tuam patriam delaturus, si me fidelis non deseres quoad uiuam, pro certo faciam et tractabo quod aurei uelleris obtentu finaliter tuum uotum implebis, totis imminentibus malis periculis anullatis. Sum enim inter mortales alias sola que possum uirtutes Martis eludere et eius potentialiter institutis per contrariam artis potentiam obuiare. Ad que Iason: O quam magna et inextimabilia reuera sunt illa que michi, nobilis uirgo, promittis daturam michi te, uidelicet que inter alias preciosas sponsas electe pulcritudinis prerogatiua refulges uelut rosa punicea, que ueris temporibus flores ceteros quos in aruis campestribus sponte natura produxit suorum titulorum insigniis antecellit! Et me liberare preterea a tantorum malorum noxiis, aureo ariete quesito! Scio tamen me iustum esse non posse pretium tante rei. Et qui dona tam cara grata offerente fortuna renueret merito dici posset summa fatuitatis insania penitus agitari. Quare, nobilissima mulierum, et me in uirum uobis humiliter et deuotum sponsum expono et me facturum singula que uestra discernet electio pura et intemerata fide promitto. Medea uero talis oblationis exilarata sermonibus, sic ad offerentis uerba respondit iterato: Amice Iason, de tuis pollicitationibus certam effici et omnino securam non uano corde desidero et ut in hiis mentem meam tutioris assecurationis facias firmiorem, peto per te quecumque dixisti tuo sacramento firmari. Sed cum ad presens se nobis locus habilis non presentet, differendum hoc puto dum operiatur terra noctis caligine, que ad committendum oculta se prebet desiderantibus habilem et a scientia hominum multos excusat. Et ea igitur nobis commoda se prebente, per mei secretarii nuntium requisitus ad meam cameram tutus accedes, in qua securam me facies de premissis per sacramenta deorum. Nam et me assecuratam hoc modo habere deinceps poteris sicut tuam et ibi de tuorum factorum processibus et ipsorum executione finali per me plenius instrueris. Cui Iason statim huius compendii breuiloquio sic conclusit: Nobilissima domina, sicut dicitis fiat uobis et michi. Ambobus ergo cedentibus pluralitati sermonum, Medea, ab Hercule petita licentia, rege patre etiam salutato, multis asociata comitibus in propriam cameram se reduxit. Iam diei medium sol post terga reliquerat et suorum flexis habenis equorum ad partes iam uergebat occasus cum Medea sola persistens in aula que dixerat Iasoni et que responsa fuerunt per eum multa intra se cogitatione reuoluit. Et dum condicta inter se diligenter examinat, dilatato gaudio sed mixto desiderio inualente gaudium eius obducitur, dum inuidenda noctis hora per multam cupiditatem suescit. Quare utpote feruoris impatiens dum desiderio fluctuat anheloso, intentis metitur aspectibus cursum solis. Tanta enim auiditate torquetur in solis occasum quod illud diei residuum quod erat medium inter lucem et tenebras sibi pro certissimo uisum fuit tractum duorum habuisse dierum. Sed eo demum uergente ad uesperas, sub emisperio factus occiduus certas noctis induxit tenebras, dum inter aspectus humanos et ipsum solem se interposuit umbra terre. Insurgente ergo illius noctis crepusculo, multa uarietate subuertitur fluctuans animus in Medea, qui, iam erectus ad notandum singulos gradus solis donec occideret solicitudine grauiori notat et appetit lapsus noctis et sic per consequens ortum lune, cum nocte illa circa primi sompni horam eleuatura esset ab ortu, et sic, eius noctis ab existentibus in palatio consumata uigilia, dormitionis singuli quietem appeterent, per quam complendi sui uoti desiderata libertas plena pateret eidem. Set O quam desideranti animo nichil satis festinatur! Quantis enim torquetur cruciatibus anxiis tunc Medea cum sentit patris famulos in palatio longa uigilia noctem eludere et inuigilantibus signa cadentia sompnos nullatenus suadere! Longe igitur expectationis uelut impatiens nunc huc nunc illuc fertur per cameram inquieta; nunc ad eius se dirigit hostium exploratura si forte uigilantes ineant de dormitione tractatum, nunc conuersas ualuas aperit fenestrarum inspectura per illas quantus effluxerit de nocte ea decursus. Sed tamdiu talibus uexatur angustiis donec gallorum cantus, dormitionis preco, undique inualescit, ad quorum monitus uigilantes instantem quietem appetunt dormiendi. Recubante igitur uniuersa familia regis et sub noctis tacito circumquaque diffuso silentio, Medea, exillarata non modicum, quandam anum sibi domesticam et nimis astutam ad Iasonem caute mittit. Quam ut presentit Iason, subito surgit a thalamo et, anu comite, lentis incessibus per obscura palatii gradiens Medee peruenit ad aulam. In cuius introitu astante Medea, Iason affectuosis uerbis salutis pandit oraculum in ingressu. At illi simili responso reddito per Medeam, gratabundus ualuas intrauit. Confestim igitur secessit anus, Iasone et Medea solis in camera derelictis et firmatis aule ianuis per Medeam, iuxta stratum mirabili apparatu triclinium Iason, Medea dictante, consedit. Apertis igitur thesauris suis, quandam ymaginem auream consecratam in nomine summi Iouis, ut gentilium erat moris, Medea eduxit ab illis et ea ostensa Iasoni in multo lumine ardentium cereorum, quibus tota camera fulgore maximo perlucebat, hiis uerbis illum allocuta est dicens: Peto a te, Iason, super hanc ymaginem summi Iouis sacramentum a te michi fidele prestari ut, cum me totam tue uoluntatis exponam arbitrio et impletura sum omnia que tibi promisi, intemerate fidei puritate te michi perpetuo seruaturum puro corde iurabis, diuini et humani iuris ab hac hora me in tuam consortem accipies, et nullo tempore uite tue me deserere aliqua machinacione presumes. Ad quod Iason, deuoto uultu se offerens et ymagine corporaliter manu tacta, Medee seruare singula et adimplere predicta iurauit. Sed O deceptiua uiri falacia! Dic, Iason, quid tibi Medea demum fecisse plus potuit, que, sui decoris omni honore posposito, tibisuum corpus et spiritus unanimiter tradidit, solius promissionis tue potius lapsa fide, non attendens sue nobilitatis insignia nec sue magnalia regie dignitatis aduertens, cum tui amoris causa seipsam hereditario septro priuauerit, et senem patrem irreuerenda reliquerit, thesauri sui cumulo spoliatum, et paternas sedes deserens propter te elegit exilium, preponendo natalis soli dulcedini prouincias alienas? Nonne teipsum a mortis interitu saluauit incolumem et perpetui uituperii labe detraxit, qui saltem si sospes a casu discriminis euasisses, aureo uellere non quesito, redire in Thesaliam pro pudoris angustia audacia tibi secuta non erat? Destituit enim seipsam sibi et suis et te restituit tibi et tuis. Quo ergo pudore depulso iuramenti tui fedus eludere presumpsisti ut ingratitudinis labe pollutus credentem deceperis uirginem? Ea laribus paternis abstracta et deorum timore posposito, quos elegisti periurando contempnere, ei fidem fallere ueritus non fuisti a qua tanti boni magnalia te certum est suscepisse. Sane te inuerecundum demum decepisse Medeam narrat ystoria. Sed hoc processit ex tua deceptione flagitium, ut eiusdem ystorie series non obmittit, quod in tui penam periurii et in odium fidei rupte tue, diis uigentibus , uitam tuam turpi casu diceris finuisse, de qua hic plura refferre ad presens omittitur pro eo quod presentis tractatus materiam non contingit. Set tu, Medea, que tantarum diceris scientiarum illustratione decora, dic, tibi quid profuit notitia legis astrorum, per quam dicitur futura posse presciri? Si presciencia futurorum uiget in illis, unde tibi tam enormiter tam impie prospexisti? Forte dixeris te multo baccatam amore futuri tui mali scrutari dispendia in astrorum legibus per negligentiam obmisisse. Sed certum est astronomie iudicia super incerto firmata, de quo manifestum exemplum potenter et patenter in te elicitur, que tibi prouidere per ea nullatenus potuisti. Hec enim sunt illa incerta que faciles ad credendum pro certo decipiunt et aperto conuoluunt falsitatis errore. In quibus nullus deprehenditur futurorum effectus, nisi a casu forte contingat, cum solius Dei sit, in cuius manu sunt posita scire tempora temporum et momenta. Quid ultra? Recepto Medea a Iasone periurabili iuramento, ambo ingrediuntur in thalamum, incredibili uenustate decorum, reiectisque uestibus et existentibus ambobus nudis, uirginitatis claustra Iason aperuit in Medea. Sicque tota nocte illa consumpta in iocundis solatiis uoluptatis, Medea licet sui uoti satisfactionem impleuerit per uiriles amplexus et optatos actus uenereos a Iasone, propterea non euanuit scintilla cupidinis in eadem; immo per expertos actos postea grauiora concepit incendia quam per facinus ante commissum. Hic est ille gustus tanta seducens amenitate miseros amatores, qui cum ab eis plus recepitur magis appetitur, quem odire non potest stomachus saturatus, cum cordis auiditas et cupiditas uoluptatis continuum in eo, dum eius feruet dulcis anxietas, nutriat appetitum. Iam illius noctis aurore uicine sidus illuxerat matutinum cum Medeam hiis uerbis alloqutus est Iason: Hora est, dulcis domina, nos a lecto debere consurgere ne forte repente nos intercipiat lux diei. Sed ignoro, karissima, si de meo negotio disposuisti aliquid me facturum. Si per te igitur est aliquid ordinatum, rogo deuote ut tui secreti consilii michi seras aperias ut per te instructus hoc exequar. Nam in educenda te ab hac insula in qua es et deducenda te in meam patriam in qua possum omnis est celeritas michi mora. Cui Medea sic dixit: Amice, carior michi me, super tuo negotio, quod meum proprium factum est, plenum iam sumpsi consilium electionis fornace recoctum et agnitum in meipsa. Hoc ergo surgamus a thalamo ut michi ei tibi copia sit habilior exercendi super hec omnia que tibi uisa sunt expedire. Surgentibus ipsis a thoro et uestibus in multa celeritate resumptis, Medea, suorum apertis scriniis thesaurorum, multa ab illis excepit, que Iasoni hoc ordine tradidit obseruanda. Inprimis tradidit ei ymaginem argenteam quandam, quam dixit esse per incantationum nodos multique artificii uirtute constructam, que aduersus incantationes iam factas est ualde potissima, cassans uidelicet que facta iam sunt et eorum nociua expulsione finali repellens. De hac igitur Iasonem sic instruxit ut eam caute supra se deferat. Nam aduersus incantationes quaslibet preualere se sciet, nociuarum incantationum uiribus annullatis. secundo sibi tradidit cuiusdam unguenti odoriferi medicamen, quo ipsum linire suasit, asserens in eo uirtutem inesse ut aduersus flamas ualde preualeat, extinguat incendia, et omne quod habet potentiam comburrendi in cassa fumositate resoluat. Deinde quendam annullum sibi dedit, in quo talis uirtutis lapis erat inclusus ut, quecumque uenena corriperet, eorum nocumenta repelleret et, quem ueneni rabies infusa forsan inficeret, uelut ab aquis infusum innocuum sua uirtute salutaret. Erat et in eodem lapide alia uirtus intensa ut, siquis hunc lapidem clausum gereret in pugillo ita quod lapis ipse gerentis carni inhereret, inuisibilis statim fieret ita quod, dum ipse gestaret in pugno eius, nemini pateret copia uisionis. Hunc lapidem sapientes achatem appellant, in insula Sicilie primo repertum. Et hunc Heneam scripsit Uirgilius gestauisse cum primum inuisibiliter Cartaginis peruenit ad horas, de quo sic dixit: Graditur fido comitatus Achate. Subsequenter sibi quoddam scriptum exhibuit litterature legibilis et notissimi etiam intellectus, de quo Medea Iasonem satis diligenter amonuit ut quam primum ad uellus aureum perueniret, impedimentis preambulis annullatis, non repente in ipsum irrueret sed supplex diis in oratione perfusus saltem ter legeret scriptum illud ut, ea lectura instar sacrificii uelut habente, placatos deos per eam mereretur habere. Postremo et ultimo quandam fiolam liquore mirabili tradidit sibi plenam, de qua illum instruxit ut quam primum perueniret ad boues, liquore illo eorum hora perfunderet et crebris aspersionibus irroraret. In liquore enim illo hanc inesse uirtutem asseruit ut quam primum ora boum infunderentur ex illo, uelut quodam uiscoso glutino sic compacta constringerentur in unum quod eorum apertura non tam difficilis quam impossibilis esset in illis. Et sic de singulis successiue Medea Iasonem diligenter instruxit quibus processibus siue modis possit ad optate ictorie gloriam peruenire. Medea igitur suis instructionibus et doctrinis sic demum finem imposuit et, data Iasoni licentia recedendi, ante diei cominantis lucis aduentum Iason in decretam sibi cameram furtiuis passibus se recepit. Insurgente igitur roseis aurora splendoribus et sole aureo luce modica cacumina montium illustrante, Iason fictituo surgit a thalamo, et in comitiua uidelicet Herculis et suorum Oetis regis adiuit solium, in quo ipse rex iam se receperat, multorum adstantium circumdante corona. Quem ut uidit rex, illari uultu suscepit et ab eo causam aduentussui est gestis honorificis sciscitatus. Cui Iason sic intulit: Queso, domine, ut cum mora sit michi amodo nimium tediosa, uellem, si placet, de uestre uoluntatis licentia ad aurei uelleris bellicosa discrimina me conferre. Cui rex: Amice Iason, timeo ne tue iuuentutis animositas inconsulta appetere te inducat ea que tibi mortem accelerent et michi generent loquacem infamiam de discrimine casus tui. Moneo igitur te deuote ut sospes repatriare uelis antequam tot malis te subicias periturum. Cui Iason: Nobilissime rex, non est michi animositas sine dispensatione consilii. Et uos sine dubio in conspectu omnium eritis innocens si de me -quod absit!- aliquid sinistrum accidat cui uoluntarie me suppono. Cui rex: Amice Iason, inuitus uolo tua uota perficere. Dii faueant ut a tanto discrimine incolumis eruaris. Et sic Iason, a rege uotiua obtenta licentia, premissum se accinxit ad iter. Erat autem iuxta insulam Colcos quedam modica insula, modico freto distans ab ipsa, in qua predictum aureum uellus erat in custodia discriminis iam narrati et ad quam parua cimba et breui remige consueuerat transmeari. Ad uicinum igitur litus Iason adueniens cimbam intrat, armis munitoriis intromissis, et solus, pro spe uictorie feruens, insertorum remorum ductu ab ipso in iam dictam modicam insulam transfretauit. In qua simul cum terram attingit, confestim a cimba prosiliens et, ab ipsa dispositis armis et rebus a Medea sibi prestitis ad salutem, confestim arma induit et securis passibus uersus aurei uelleris se dirigit arietem. Medea uero trepidantis animi excussa suspiriis sui conscendit alta palatii et ad eminentiora loca se dirigens summa speculatur a turri, a qua dilecti sui diligenter metitur transitum sed diligentius eius descensum in terram. Quem ut uidit arma sumpsisse et meticulosum, ut putat, accinctum ad iter, fluuiales prorupit in lacrimas, quibus signa produntur amoris. Nec ualens obtemperare singultibus atque uerbis, in has uoces tenues ora sua, lacrimis irrigata circumfluis, languida sonoritate resoluit: O amicus Iason, quantis pro te uexor angustiis, quantis doloribus crucior intus et extra, dum timeo ne tu terroribus stupefactus monitus meos obliuioni tradideris et tue salutis obmiseris datas a me tibi necessarias disciplinas! Quod si feceris, non immerito uereor ne quid tibi et michi, potius illud suppremum sinistrum possit accidere quare a tuis amplexibus fiam perpetim aliena. Diis tamen humiliter supplico ut te redeuntem incolumem occuli mei reuera prospiciant et de tuis processibus me totam exhilarent secundi processus. Inter hec autem Iason circumspectis incessibus uersus arietis custodias iter arripuit. Qui postquam uenit ad locum Martis, primo boues inspexit tam urentes flamas et in aere diffusas emittere quod celum adiacens totum ignis flagrancia rutilabat. Estus etiam et caloris feruor sic totum occupauerat locum ipsum quod Iasoni nulla poterat patere facultas ut ad boues ipsos posset accedere pre nimio caloris terrore. Sed dilecte sue factus non immemor salubrium monitorum, faciem suam, collum, et manus, et eas partes quas potuit corporis dato sibi a Medea unguento linuit. Ymaginem etiam sibi prestitam ab eadem, collo pendentem, flammis opposuit et, perlecto scripto tot uicibus quot iam prediximus esse relegendum, ausus est ad boues ipsos accedere et cum eis prestitit inire certamen. Sicque ipsis aduersus Iasonem flamas euomentibus incessanter, exustum est scutum eius a flammis et eius lancea, crepitantes digesta per ignes, nebulosum exalauit in fumum. Et uere Iason uitam mediis finuisset in ignibus nisi datum liquorem in ora boum crebris aspersionibus infudisset, quo perfuso uaporancium ora boum quasi ferreis catenantur ex seris et uelut uiscosi glutinis compagine indiuidue sunt astricta. Tunc cessauit illico flammarum emissio et boum letifer igneus uomitus illico fuit digestus. Reducto igitur aere, euanescentibus flammis, ad sue humiditatis nature descensum, inualescit Iason et multa animositate repletus ualidas ad stupefactorum boum cornua manus extendit. Sicque areptis cornibus huc illuc temptat transducere boues ipsos ut sentiat si calcitrosi repugnent uel si, eius imperio facti flexibiles, humiliter obsecundent. Qui uelud exanimes, eius parentes arbitrio ad recalcitrationis ceruicosa rebellia insurgere non attemptant. Quare Iason iugum et aratrum iugo iugaliter sociatum eorum humeris secura diligentia imponit et nectit et urgentibus stimulis boues ipsos arare coegit, non contendentes ad imperium aratoris. Sicque, uersata gleba, latus campus crebris concauatur in cellulis, crebris sulcis sursum uersum describentibus cellas ipsas. Et bobus ipsis uersato derelictis in campo, Iason festinus et audax se dirigit ad draconem. Quem postquam draco ad se uenientem inspexit, multiplicatis sibilis in sonoritate uocis horribilis, repercussum aerem similes echonizare coegit in uoces et crebris ictibus fumosas flamas emittens uicinum aerem calida et estuanti rubricatione colorat et dum linguam leuibus reuolutionibus trahit et retrahit, pluuialibus aspersionibus letifera uenena diffundit. Iason autem intrepidus ad ordinatas Medee se uertens protinus disciplinas, uiridis lapidis anulum quem susceperat a Medea in lumina draconis obiecit. Cuius fulgore stupefactus draco cessauit flamas emittere et circumgirando caput et collum huc illuc, uellut factus exanimis, fulgorem lapidis pre multa stupefactione uitare contendit. Hic lapis reperitur in Yndia, ut scripsit Ysidorus, quem nos smaragdum uulgariter appellamus. Huius uirtus lapidis sine dubio talis est ut obiectus in lumina cuiuslibet ueneniferi animalis, serpentis uel eius similis uel eius qui bufo in Sicilia uulgariter nuncupatur, si eius aspectui cum aliquo fuste uel calamo incommutabiliter opponatur, non per longam horam poterit uenenosum animal tollerare quod in eius aspectu non deficiat iam extinctum. Sed lapis ipse non eximitur impunis a dampno, cum, extincto uenenoso cui opponitur animali, totus minimas confringatur in rimas. Huius radio uiridanti drachonem ipsum letifere stupefactum animosus Iason confestim appetit ense nudo, crebris ictibus ictus accumulat, quos ueluti innocuos dure draconis squame colidunt. Infatigabilis igitur Iason propterea non cessat ab ictibus, uelut durus malleus in incude, et tamdiu renouatis ictibus ipsum impugnat quod draco , tollerare non ualens crebras et duras impugnationes ipsorum, longe distensus in campo letiferum emittit spiritum, qui super adiacentem aerem letiferis aconitis infecit. Quem postquam Iason uidit extinctum, Medee magisteria ad propriam iam reducens memoriam, impiger appetit et caput eius a collo trucidanti mucrone diuisit. A cuius faucibus euulsis dentibus, ipsos continuo per sulcos factos inseruit in arato campo dudum a bobus. Ex quorum semine nascuntur statim milites inauditi, dum ex tali segete milites prodeunt, confestim ad arma sequentes, qui irruentes protinus in seipsos letiferis uulneribus se impugnant. Durum ergo committitur prelium inter fratres terrigenas et obscurum, cum distinctis ad bellum non irruant acciebus nec se petant utpote diuisi per partes, sed turbulentis aspectibus alter alterum trucidare contendat, cum nec demum eorum fuerit aliquis qui uictor extiterit, cum multis et mutuis uulneribus inter se deciderint interempti. Mathematice igitur artis incantationibus contrariis artificiorum ministeriis omnino detersis, dracone predicto morti tradito, necnon ex eius dentium semine natis fratribus morte sublatis, bobus ipsis factis ueluti semiuiuis, Iason , a discrimine periculorum eorum auulsus, curiosa solicitudine sua scrutatur in mente que facta sunt et siqua facienda sibi supersint in consumatione ipsius negocii studiosus contemplatur. Et cum omnia percipit iam esse consumpta, animosus et ilaris lentis passibus ad aurei uelleris se dirigit arietem. In quo dum nullam inuenisset rebellionis audaciam, arreptum cornibus iugulo morti tradidit et suo aureo spoliat uestimento, grates exinde diis reddens, per quos cum uictorie gloria et absque sue detrimento persone est predictum uellus aureum consequtus. Ditatus igitur Iason aureis spoliis, ad insule litus letus accelerat, cymbam intrat, et remorum ductu se contulit ad maiorem insulam. In cuius litore ipsum Hercules predictus et eius socii desiderabiliter expectabant. Hunc igitur postquam descendit in terram cum multa ilaritate suscipiunt et de eius incolumitate diis humiles grates reddunt, cum eum sospitem numquam habere putassent. Iason autem cum eisdem ad regis Oetis regiam se contulit. Et ut peruenit ad eum, rex Oetes eum fictitia iocunditate recepit. Nam inuidit sibi de tanta uictoria et doluit de seipso tantis diuitiis spoliato. Quem iuxta se sedere iussit Oetes quod uelit uulgus monstrum aurei uelleris inspecturum. Miratur in ipsius uelleris aspectu uulgus sed potius admiratur de tanta uictoria Iasonis quomodo potuisset statuta deuincere dei Martis. Medea uero gratis exillarata successibus uisura Iasonem demum accedit. Cui, si licuisset, in aspectu multorum multa per oscula blandimenta dedisset, et rege mandante iuxta Iasonem quasi pudibunda consedit. Quem Medea tenui sono uocis furtiuis uerbis alloquitur ut ueniente noctis umbraculo securus ad eam accedat. Quod Iason se desiderabiliter impleturum humili et submissa uoce respondit. Noctis igitur tenebris toto orbe diffusis, Iason Medee peruenit ad cameram, ea mediante thalamum intrat, et ambobus in thalamo uoluntarie constitutis, post multa uoluptatis solatia tandem de recessu comuni et preparatione ad recessum multa inter se unanimiter contulerunt. Sicque ad Medee suasum Iason in Colcos per unius mensis spatium moram traxit. Demum uero temporis opportunitate captata, Iason et socii cum Medea ab eadem insula furtiue recedunt, a rege Oete licentia non petita. Set, O Medea, uentorum secundorum auram multum diceris peroptasse ut tuam desereres patriam et paterna septra diffugeres, mare transires intrepida, amare luis tua discrimina non aduertens. Sane diceris peruenisse in Thesaliam, ubi per Thesalum Iasonem, ciuibus inueneranda Thesalicis, occulta nece post multa detestanda discrimina uitam legeris finiuisse. Sed quamuis ultione deorum Iason martirio multo fuisset expositus antequam et ipse decederet et eius decessus, tamquam dampnatus a diis, fuisset dampnabili morte conclusus, dic, tibi quid profuit Iasonem enormia incurrisse dispendia, dic, tibi quid profuit in Iasonem grauis ultio et uindicta deorum postea subsequuta?Sane uulgariter dici solet, animali mortuo inutiliter proficit medicinalium herbarum naribus adhibere medelas. Nisi forte diis placeat non imperasse recompensationem iniurie sed ut a mortalibus cognoscatur deos nolle graues culpas etiam in facie uiuentium absque pene talione transire. Quid ultra? Applicuit Iason cum Hercule et aliis eorum comitibus cum Medea in portu Thesalie sanus et hilaris. Quod omnes rex Pelleus, de Iasonis incolumitate turbatus intrinsecus, sui tamen cordis celans angustias, ylari uultu suscepit, et preponere Iasonem regno suo iuxta promissa sibi dudum ab eo, licet inuitus, prodigaliter non negauit. Iason uero suscepti uituperii a Laumedonte rege memoriter non oblitus, habitam de aureo uellere tam gloriosam uictoriam parum curans, postponens etiam tamquam ingratus qiucquid promissione agere debuit in Medea, nec regni Thesalie prepositione contentus, in uindictam et ultionem Laumedontis regis animum curiosum erexit. Quare de ea re multo cum Hercule communicato consilio, Hercules quasi tocius negocii pondus assumpsit. Inde est quod idem Iason et Hercules regi Pelleo et aliis Grecie regibus a Troyano rege eis iniuriam in mente illatam exponunt, nec tantum eis uerum etiam primatibus Grecie fuisse communem. Et ideo in ultionem iniurie predicte audeant se conferre petierunt ab eis, ut in tanti consumatione negocii quodcumque possunt auxilium et iuuamen impendant. Non ergo defuit petentibus a Grecorum regibus et ducibus iuuatiua promissio, qui uindictam appetere de commissis a predicto rege Troyano unanimiter omnes probant. Hercules autem qui ipsius negocii, ut dictum est, totum onus assumpsit, cupiens ipsius negocii fidelis esse minister et solicitus executor, uersus Spartem impiger iter accelerat, non quiescans. Erat enim Spartem quedam prouincia de pertinentiis Romanie regnum effecta. Et duo reges fratres regnabant in illa, quorum unus Castor et alius Pollux denominacionibus propriis uocabantur. Hos fratres dogmatizauerunt poete fuisse filios Iouis, susceptos sibi ex Dampne, speciosissima mulierum, a qua etiam Helenam finxerunt conceptam, sororem uidelicet regum ipsorum. In cuius Helene conceptione testati sunt fabulose poete Iouem in oui similitudine concubuisse cum predicta Dampne. Unde quidam: Iupiter inquit ouo quia Tyndaris exit ab ouo, uocans Tyndarim ipsam Helenam a quodam loco dicto Tyndare. Hunc locum dicunt quidam esse in Sicilia ex parte septentrionalis plage, in facie Eolicarum insularum, non longe multum a ciuitate Messana. In quem locum dicti poete dixerunt Theseum predictam Helenam asportasse, a patria sua raptam dum adhuc flore uirescit puellari. Unde Ouidius in epistola Canace sic improperauit Paridi: Tyndaris infestis et cetera. Et subsequenter adiecit: A iuuene et cupido credatur reddita uirgo? et cetera. Ad hos igitur fratres reges Castorem et Pollucem accessit Hercules, deuote rogans illos et monens ut in potenti brachio in Troyani regis dampna secum potenter accedere non postponant. Qui reges in multa affectione uerborum et in uoluntate non ficta ipsi Herculi predicta unanimiter annuerunt. Eodem igitur Hercule ab eisdem regibus fratribus iocunda obtenta licentia accelerat Saleminam. Erat enim Salemina quedam prouincia, regnum effecta de continantiis ipsius Grecie seu partibus Romanie, in qua regnabat tunc rex Thelamon, uir utique multe strenuitatis et animositatis in bello. Ad quem dum peruenit Hercules, cum multa iocunditate fuit receptus ab eo. Hercules igitur ipsum uerbis amonet precatiuis ut secum et cum aliis regibus Grecie qui secum apud Troyam accedere promiserunt ad regis excidium Laumedontis uenire dignetur. Thelamon autem rex uerbis annuens Herculis cum eo et aliis ducibus Troyam etiam in instanti uenire promisit. Et ab eo Hercule discedente reuersus peruenit ad Pelleum, quem monet precibus et ortatur ut quoscumque poterit de maioribus regni sui moneat Troyam accedere cum iam dictis regibus et seipso. A quo Hercules satis ilariter impetrato auxilio mox discessit ab ipso et apud Pilon cum festinancia declinauit. Erat et Pilon quedam prouincia de ipsius continentiis Grecie, in qua tunc dux Nestor dominium potenter agebat. Cui dum Hercules explicasset sui causam aduentus, annuit Nestor cum eo se uidelicet gratanter iturum in multa suiorum militium comitiua. Erat igitur dux Nestor ipsi Herculi longe intime amicitie dulci caritate coniunctus et ideo graciosus et facilius anuit uerbis eius. A quo Hercule discedente iterum peruenit ad Pelleum, qui cum uiginti nauibus onustis militibus iam accinserat se ad iter, predictis regibus tunc conuenientibus cum eodem in portu Thesalie ut deinde simul apud Troyam se, diis fauentibus, salubri nauigatione conferrent. U Tempus erat quod sol maturans sub obliquo zodiaci circulo cursum suum sub signo iam intrauerat arietis, in quo noctium spatio equato diebus celebratur equinoctium primi ueris, tunc cum incipit tempus blandiri mortalibus in aeris serenitate intentis, tunc cum dissolutis niuibus molliter flantes zephiri crispant aquas, tunc cum fontes in ampullulas tenues scaturizant, tunc cum ad summitates arborum et ramorum humiditates ex terre gremio exhalantes extolluntur in eis, quare insultant semina, crescunt segetes, uirent prata uariorum colorum floribus illustrata, tunc cum induuntur renouatis frondibus arbores circumquaque, tunc cum ornatur terra graminibus, cantat uolucres et in dulcis armonie modulamine citarizant. Tunc quasi medium mensis Aprilis effluxerat, cum mare, ceruicosa fluctuatione laxata, iam undas equauerat factum equor. Tunc predicti reges Iason et Hercules cum eorum nauibus portum intrant, scindunt maria uelis extensis in afflactibus zephyrorum, et tamdiu continuatis diebus et noctibus nauigant donec ad optatas horas Troyaniregni perueniunt. Portum intrant dictum propria appellatione Sigeum. Cum igitur ad portum applicuere predictum, iam sol uergebat ad uesperas, uicinas noctis tenebras suadendo. Tenacibus ergo anchoris in profundum maris iniectis, quiescunt naues, ex eis fortiter religate, et de futuris processibus quo possunt salubriori consilio disponunt nauigantes in illis. Diffusis igitur noctis umbraculis in orbe terrarum in primo conticinio noctis illius, luna luce modica surrexit ab ortu, que supra terre faciem suis cursibus eleuata adulterino lumine noctis medio fingit diem. Hinc est quod ab eius lucis lumine animati Greci commoda ordinacione descendunt in terram, quod ualde facile fuit illis, cum Troyana reperissent litora sine custodia, non expectante rege Troye hostium aliquorum insultus. Educunt itaque de nauibus equos suos, arma deponunt in terram, tentoria fingunt et eleuant, uigilias statuunt et excubias necessarias circumquaque. Priusquam igitur sol in faciem terre effunderet uerum diem, rex Pelleus reges alios, Iasonem et Herculem necnon et alios maiores exercitus, ad tentorium suum uenire mandauit. Quibus uenientibus et in eorum sessionibus collocatis, rex Pelleus eos hiis uerbis alloquitur indicto manu silentio et ore dictato: O uiri nimia strenuitate conspicui, terrarum orbis nouit uirtutis uestre potencias per plurima mundi loca iam agnitas ab experto. Nusquam auditum extitit aut relatum ut in quoscunque inieceritis uires uestras de uictoria non reportassetis triumphum. Iniuste enim Laumedontis regis iniurie iustam nobis parauere causam intrandi terminos terre sue. Sed ex quo placuit diis nos in hanc descendisse terram in excidium dicti regis , expedit nobis circa tria principaliter apponere nostras curas. Primum est ut in defensionem nostrarum personarum ab hostibus nostris simus omnimode curiosi ut saluationem ex eis omnimodam consequamur. Secundum est quod in offensionem ipsorum hostium nostrorum t destructionem eorundem uiriliter insurgamus. Tercium est ut uiribus totis nitamur de hostibus nostris ad uictoriam peruenire. Ex qua illa duo extrema felicia procedent pro nobis, diis fauentibus, manifeste satisfacionis, uidelicet, plenitudinem nos consequi de comissis et innumerabilium diuitiarum utilitates, que, deuictis ipsis hostibus, nos expectant. Notum est enim omnibus urbem Troye innumerabilibus habundare diuitiis, quam si nobis per uictorie palmam poterimus, fortuna fauente, subicere, capaces non reputo naues nostras ad tantam copiam et onus earum. Superest ergo ut de cetero singula metiamur per que possimus ad obtinenda uota nostra celeriter et salubriter peruenire (quod dii pii fauorabiliter annuant et iuuando concedant!) Postquam igitur rex Pelleus uerbis suis finem fecit, primus inter alios dicendi uices anticipans aliorum Hercules sic ad regis dicta respondit: Laudande rex, laudanda sunt dicta que per uos in nostra communi audiencia sunt prolata. Et si laudabile est circa presens negocium nostrum laudabilia aduenire consilia, laudabilius tamen est adinuenta effectui cum instancia delegare. Saluo igitur consilio saniori pro salute nostra et nostrorum hostium obtinenda uictoria, michi uidetur acceptum ut incontinenti, antequam dies ueniat, qui sua luce nostrum aduentum accuset, de omnibus nostris et tota gente nostra fiat istribucio in duas partes equales. In una igitur parte de partibus ipsis sit rex Thelamon cum tota gente sua, item et uos ipse, domine rex, cum tota uestra, item Iason et ego cum nostris complicibus nobis iunctis ut statim nos sub noctis silentio conferamus circa urbis Troye uicina, latibula, uiridaria, et uineas adiacentes. Ibique nobis furtiue latentibus expectabimus diei lucem, quo, ad regem Laumedontem de aduentu nostro delata notitia, cum milicia sua ad naues nostras disponet irruere, ignarus nos circa sue urbis muros esse latentes. Eo igitur ad naues cum suis milicibus accedente, ut ut potentis defensionis sibi a nobis repagula opponantur, de alia medietate gentis nostre tres acies ordinentur. Quarum prime presit dux Nestor in comitia suorum, secunde rex Castor, et tertie rex Pollux, qui contra regem Laumedontem in hoc loco litoris ubi nunc sumus uiriliter se opponant. Nos autem qui erimus in furtiuis latibulis, ut iam dixi, aggrediemur urbem et sic, Laumedonte rege cum sua milicia in medio nostrorum exposito, facilius penam luet. Nam ad optata uotorum nostrorum pertingere per salubriorem uiam non credo uelocius fieri posse. Placuit igitur consilium Herculis astantibus uniuersis, et quod celeriter executioni mandetur uniuersaliter omnes probant. Mox igitur rex Thelamon, rex Pelleus, Iason, et Hercules in comitiua suorum equos ascendunt et armorum suffulti presidio bellicoso sub noctis taciturnitate circa muros urbis Troye per loca latentia tacitis insidiis se reponunt, reliquis aliis in litore remanentibus, qui contra uenientem regem Laumedontem obice uirtuoso ad arma consurgant. Solis igitur radiis terram illustrantibus, mane facto aurora surgente, que noctis tenebras a facie terre deleuit, de Grecorum aduentu tumultuosis relatibus Laumedontis regis aures implentur. Quam ob rem uniuersos suos milites ortatur arma capescere et alios ciues suos qui iuuentutis in flore bellicosis armis intendere non pauescunt. Ordinatis igitur per regem ipsum cuneis armatorum, uenit et diuidit multos in ordinatione belli manipulos. Sicque non aduertens hostium cecas et urbi uicinas insidias cum omni expeditione suorum festinat ad litus. Greci uero qui in litore morabantur, uidentes armatorum exercitus multo impetu confluentes in ipsos, parantur ad prelium animosi, nulla stupefactione confusi. Quare dux Nestor primus cum suis se offerens in conflictum bellum aggreditur. Et prelio commisso asperimo inter utrosque, certatim irruit unus in alium et odioso impetu alter in alterum aggreditur intermixtim. Ex lancearum fractura fragor fit maximus. Perforantur scuta et cassides auellunter; sonat in aere multus ensium ex crebra collisione tinnitus; sternuntur milites, alii uulnerati, alii interempti. Cedes fit maxima ultro citroque. Rubricatur tellus multo distincta cruore. Sed preualescit tandem multitudo Troiana, dum solus dux Nestor cum sola turma sua dispendia certaminis sustineret. At rex Castor, ille uir strenuus, mox cum multitudine armatorum bellum ingreditur, uiriliter Troyanos aggreditur. In cuius congressu bellum instauratur. Clamor fit maximus; Troyani ruunt, substinere recentium impetum non ualentes. Sed Laumedon rex more rugientis leonis festinus occurrit, qui de sue strenuitate persone multa committens hos sternit, hos uulnerat, hos trucidat, et in Grecorum offensionem pro defensione suorum totus anhelat. Troiani uero in Grecorum excidium irruentes prodigaliter, eorumuite prodigi, Grecos letiferis uulneribus insequuntur, multos ex eis morti explicant, et dum alios dissolute conantur occidere nonnulli eorum nece occidunt festinata. Tunc rex Pollux, dum belli metitur ambigua, duma longe prospicit aduersus suos Grecos preualere Troyanos, furibundus cum suorum acie bellum intrat, in Troyanos acriter irruit, et multos interimit et uulneratos prosternit ab equis. Rex uero Laumedon, parum a bello secedens, quia uidit suos dissolute bellantes et quod ex suis in bello multi defecerant, timuit maioris dispendii sui casum et ideo minis et precibus uniuersos suos fecit paululum retroire et omnes quasi coadunatos redegit in unum. Interea uero dux Nestor in Laumedontem regem fixit intuitum et percepit esse illum regem et principem Troianorum. Omni ergo alia cura postposita, contra ipsum regem dirigit equum suum et ueloci cursu aduersos eundem regem se impetuosum iniecit. At rex Laumedon illum ex quo in seipsum irruere presensit, factus intrepidus statim aduersus Nestorem equi sui declinauit habenas, et ambobus calcaribus urgentibus equos suos ambo conueniunt concurrentes. Laumedon autem rex lancee quam gerebat in manu in Nestorem astam fregit, cuius aste ictu fuisset Nestor indubitanter letifere uulneratus nisi fidelium armorum tuitio illum conseruasset illesum. Sed non sic Laumedontem regem Nestor petiit asta sua. Nam ipsam in regem ipsum uiriliter impellendo scutum eius binas disiunxit in partes. Cuius impulsu rex acriter uulneratus equum deserit et prostratus peruenit in terram. Rex igitur Laumedon nec stupefactus casu nec uulnere timidus statim seipsum erexit a terra et euaginato ense pedes Nestorem audacia petiit animosa. Sed quidam adolescens miles nomine Cedar, qui eodem anno factus extiterat nonuus miles, ut uidit Laumedontem regem suum peditem in tanto discrimine preliantem, tamquam de suo dominio subditus fidelis erubuit et ideo uersus Nestorem equum suum coegit in cursum. Quem dum lancea petiit animosus, ipsum percussit in pectore ac eum uiriliter impellendo prostrauit ab equo coram pedibus regis sui. Rex uero ut uidit illum coram se prostratum in terra, in multo uigoris impetu illum impetit, ense nudo crebris ictibus cassidem eius impugnat. Cassidis frangit circulum et totum nasale disrumpit et in eius faciem graue uulnus infixit. Profecto succubuisset Nestor Laumedontis dextera interemptus dum ebilitatus uulneribus et fluentis incessanter emissione cruoris sui esset impotens ad tutelam, sed Grecorum in eius subsidium concurrentium multitudo regem impetit Laumedontem. Et quamuis tunc multi ex Grecis ceciderint interfecti, tamen, ipsis renitentibus, Nestor, equorum euulsus a pedibus et Laumedontis subtractus manibus, equum ascendit. Castor autem rex dum certantium in medio debellaret, uidit Nestorem ab equo deici per Cedar. Cupiens tamen de illo uindicatam assumere, laxatis habenis ueluti furiosus se dirigit uersus illum. Sed antequam ad Cedar Castor posset pertingere cursu suo, quidam Troyanus, nomine Seguridan, eidem Cedar linea consanguinitatis astrictus, in medio amborum se totum opposuit, et facto impetu per eum uersus Castorem, Seguridan in eum fregit lanceam sine aliqua alia lesione Castoris. Uerum idem rex Castor eumdem Seguridan impellens fortiter asta sua in eius latus letale uulnus infixit. Cedar autem, dum Seguridan consobrinum suum perciperet uulneratum, in eius uindicatam furibundus aspirans nudo ense prosiliit in Castorem, potenter ipsum impugnat, et per uiolentiam ab eo clipeum eius extorsit. Quare, cassidis laqueis extirpatis, letaliter Castorem percussit in uultu, sic quod eum potenter impellens deiecit ab equo. Equum eius uiolenter arripuit et cuidam suo armigero tradidit conseruandum et obprobriosis uerbis aduersus Castorem insultans sui sibi uulnus exprobat consobrini. Castor uero, dum esset pedes et ipsum Troiani intercipere molirentur, aduersus Troyanos multa se animositate defendit. Sed cum solus inter tot bellum ingereret, ad resistentiam factus impotens, captus ab hostibus iam fuisset nisi rex Pollux cum maxima festinantia in eius adiutorium occurrisset, septigentis strenuis Grecorum militibus sociatus, qui faciens impetum cum militibus ipsis in illos qui regem Castorem intercipere conabantur disrumpit accies in multa uirtute bellandi, fratrem liberat, et equo restituit alieno. Pollux itaque igne furoris accensus in quedam Troyanum, Elyacum nomine, quem ante se primum inuenit, se uiribus totis iniecit. Erat autem hic Elyacus filius regis Carthaginis, nepos regis Laumedontis, ex sua sorore primogenitus. Quem dum Pollux odioso persequitur appetitu, letaliter ipsum uulnerat sic quod ex eo uulnere cecidit interfectus, Laumedonte rege uidente. Tunc Laumedon rex fluuiales prorupit in lacrimas, nepotis sui miserabiliter deflens casum. Et duris uexatus angustiis suos conuocat uniuersos, quos flebilibus monet in lacrimis ut in ultionem necis sui nepotis potenter insurgant. Et tunc emisso per eum cuiusdam cornu sonitu, quasi septem milia militum erga regem ipsum ad cornu sonitum accesserunt. Et facto impetu uersus Grecos uiriliter ipsos expugnant, sternunt, sauciant, et eos perimunt in ore gladii seuientis sic quod turpiter uertuntur in fugam. Quos Troyani usque ad extrema litora eorum nauium insequuntur. Tunc cessisset Laumedontis regis uictorie finis et belli sed quidam ex Troyanis, nomine Dotes, letaliter uulneratus, uix seipsum regens, ab urbe Troye peruenit ad regem. Cui in uerbis flebilibus et singultibus anxiosis exponit excidium urbis sue, asserens urbem suam Troie a suis hostibus interceptam. Quod Laumedon rex audiens anxiosa suspiria pectoris eduxit ab ymis et eiusdem cornu sonitu ad se prouocans gentem suam, dimissis Grecis in litore iam deuictis, gressus suos accelerat uersus urbem. Nondum igitur rex Laumedon multum perrexerat in armatorum comitia suorum et respiciens a longe uidit magnam partem hostium suorum egressam ab urbe et aduersus eum in armatis cuneis festinare. Item aspiciendo post se uidit Grecos quos in litore quasi iam deuicerat animositate resumpta accelerare se cum maxima festinantia aduersus ipsum. Quid faciat inter hec stupefactus ignorat, cum in medio suorum hostium circumquaque se cernat inclusum. Quid ultra? Committitur bellum asperimum inter utrosque, inter quos feruet et estuat prelium inequale, nam Greci in multo magis numero Troyanos excedunt. Sternuntur Troyani et ex crebris ictibus ensium perimuntur. Nec mora, ille uir strenuus tam fortis tam audax Hercules superuenit, qui forti sedens in equo, letiferis uulneribus coartans disrumpit acies et cuneos, disgregat aduersantes, et in eius potentia hostes, dum ipsum nequeunt tollerare nec uiribus preualere, iter sibi per turmas aperiunt, cum circumquaque ante eum cadant et deficiant interfecti. Demum uersus Laumedontem regem, quem indubitanter ipse presentit, impetu se dirigit furioso. Quem agressum uiolenter intercipit et interceptum interficit et ab eius corpore capite truncato in medio suorum rabie uiolenta proiecit. Quod postquam inspexere Troyani, deflent se sui regis regimine destitutos, quos ad se recipiendum in urbem eorum spes nulla reducit nec alibi posse diffugere causa presidii aliqua spes expectat. Ruunt ergo Troyanorum hinc inde cadauera et deuicti Troyani campum deserunt, ad fuge subsidium anhelantes. Et eorum, si qui sunt, quos tueri potuit longe fuge subsidium, potuerunt forsan manus Grecorum effugere, cum cetero letifero bello succumbant et per ictus ensium fit letifero finis bello. Greci uero uictores desideratam urbem uictricibus armis intrant, quam solis mulieribus, paruulis, et senibus semiplenam inueniunt pre timore mortis confugientibus ad templa deorum. Sed multe ex eis mulieres miserabiliter stupefacte hinc inde diffugiunt, earum paruulos tremulis deferentes in ulnis. Trepideque puelle errantes hinc inde aditum earum salutionis ignorant, relictis earum domibus, innumerabilibus gazis plenis, quas omnes uictores Greci preoccupant, spoliant, et predantur, maxima etiam per eos habilitate captata, cum per unius continui mensis spatium Greci uacauerunt ad predam ipsarum. Demum uero urbis ipsius altis depositis menniis per eosdem, summa palacia diruunt et indiferenter tradunt sublimia hedificia precipitem in ruinam, funditus cuncta subuertunt, et uniuersis templis urbis ipsius more predonio spoliatis, quoscumque in eis confugientes inueniunt senes et paruulos indifferenter crudelissime morti tradunt, et templorum hedificiis traditis in ruinam, puellas pubescentes et formosas quas adinueniunt mulieres captiuas educunt et deducunt ad naues eorum, adducentes eas perpetue seruituti. In Laumedontis igitur regis palatium irruentes, antequam funditus fuisset euersum, in ipso limine captionis inuenerunt Exionam, puellam mirabilis pulcritudinis, filiam dicti regis - que inuenta uel nata utinam non fuisset! Quam Hercules in uictorie premium regi tradidit Thelamoni pro eo quod idem rex Thelamon in urbem ipsam primus uictor intrauit. Sed O mirabilis ingratitudo uictoris, si tibi palma uictorie sociauit Exionam! Hanc tibi sociare debuit nobilis gratitudo ut tam nobilissimam uirginem tante pulcritudinis, forma decoram, tam nobilissimis moribus informatam, maritalis tede tibi copula sociasses, non ut ignominiose libidinis uoluptate eam improbe deturpasses, ut eam, que tibi uix cedere poterat coniugio sociata, indignam tibi meretricali contubernio statuisti. Ex hac enim Exiona processit estuantis tota materia rabiei, de qua postmodum maxima scandala processerunt, longis nutrita temporibus, et de qua dampna postmodum irreparabilia sunt secuta. Euersa igitur funditus urbe Troie, ut proxime dictum est, Greci cum omnibus bonis ablatis ab ipsa naues eorum ascendunt, Troyano recedunt a litore, et committentes se pellago uelis extensis felici remige salui et uictores in Greciam sunt reuersi. Exultat ergo Grecia nimio tota pre gaudio in Grecorum ipsorum uictoria et in tantorum acquisitione bonorum, pro quibus omnibus grates, uictimas, et grata pacifica diis reddunt. De Troyanorum igitur spoliis Grecia plena tota fit diues. Quibus etiam ditatis uictoribus, qui tunc illo fuerunt in tempore successores eorum per multa tempora post modum successiue abinde fuerunt indeficientibus diuitiis opulenti. Destructa igitur et euersa funditus urbe Troie, Laumedonte rege suo nequiter interfecto, tot militibus et nobilibus ciuibus neci traditis, tot mulieribus et puellis iugo seruitutis adductis, nobili Exiona, ipsius regis filia, meretricio more sub Thelamonis libidine constituta, uiri prouidi diligenter aduertant quales sunt in hoc mundo ceci rerum euentus. Quare necessario deceat homines a friuolis etiam et leuibus iniuriis abstinere. Habent enim in se sepius leues iniurie ad instar ignis, cuius modica scintilla, cecis alimentis nutrita, sub cinere subito in maximas et adurentes flamas exalat. Discant etiam reges et principes alienigenis non obesse qui ad eorum regna se conferunt non ex maliuoli propositi fomite ut eorum regnorum scrutentur archana. Nam inuida fatorum series, felicium inimica, summa in summitate manere diutius semper negat, et ut status hominum deducat habilius in ruinam, per insensibiles et cecas insidias potentiores immittit et inducit ad casum, a friuola et inopinabili materia causam trahens ne prouisione prehabita per cautele subsidium ualeant se tueri. Sub hoc igitur inuolucro fatis ingerentibus, prima Troya destructa, talis nobilissimi regis Laumedontis infelicissimus finis fuit. Sed O utinam finis eius fuisset finis et extremus introitus tante cladis ut ob tam facilis occasionis causam qualis fuit Laumedontem regem in nudo litore terre sue Grecis alio nauigantibus repentinum hospitium denegasse in tanti facinoris tallionem (si facinus dici potest) mortis dispendium incurrisset, morti etiam traditis sui regni primatibus, eius transducta filia in extraneas regiones sub labe meretricie uilitatis! Sed illa mundanorum fatorum inuida dispensatrix a leuissimo radicis fomite zizanie causam trahit. Que dum incipit latenter obrepere, fit postea maxima mali congeries succedentis, dum fine succedente nequissimo, per intemporalia dampna eius extremus exitus concludatur. Hinc est quod ex premissis malis quanta fuerit postmodum malorum congeries subsequta nostra tempora non effugiunt memoriter recensenda, dum durante captione uiuentis Exione uiuaci memoria illa nobilissima et mirabilis magna Troya, que post euersionem predicte Troye prime postea fuit fundata, funditus postmodum fuisset euersa, tot regibus, tot principibus, tot milibus hominum bellicosa morte consumptis. Ad cuius et quorum narrandos euentus suo ordine sigillatim dirigitur stilus noster. Laumedon itaque rex quendam habebat filium, nomine Priamum, ex regina uxore sua sibi susceptum, multe strenuitatis uirum et multe sapientie consilio prepollentem. Hic tempore casus patris presens non extitit apud Troyam, cum longis dierum curriculis iam exactis uersus quosdam paternos hostes et proprios in bellicoso exercitu in remotis partibus prelia confoueret. Hic eo tempore quo Greci irruerunt in Troyam quoddam castrum sibi rebelle diuturna obsidione concluserat, et in ea obsidione, sub spe uictorie moram trahens, cum uxore sua et filiis circa eius castri captionem solicita intentione uacabat. Hic habebat in uxorem quandam nobilissimam mulierem, nomine Heccubam, ex qua sibi susceperat procreatos quinque filios et tres filias. De quibus filiis eius primogenitus uocabatur Hector, inaudite strenuitatis miles, uirtute maxima bellicosus, cuius gesta uirtutum multa uigent in longa memoria, longum non sine causa recensura per euum. Secundus autem filius uocabatur Paris, qui et ipse dictus erat alio nomine Alexander, omnium iuuenum speciosissimus, doctus pre ceteris in arcus magisterio et sagittis. Tertius uocabatur Deyfebus, uir strenuus et multa consiliorum discretione conspicuus. Quartus uocabatur Helenus, uir scientie multe, nam omnium erat doctrinis scientiarum liberalium eruditus. Quintus et ultimus uocabatur Troylus, iuuenis quam plurimum uirtuosus in bello, de cuius strenuitate multa sunt gesta, que deinceps presens ystoria non obmittit. Filiarum autem prima uocabatur Creusa. Hec asseritur Henee fuisse coniugem. Quem Heneam in Uenere concepit Anchises, de quo multa presens narrabit ystoria et de quo Uirgilius post magne Troye casum in suorum opere Heneydorum multa describit. Secunda uero uocabatur Cassandra, que, licet uirginea honestate polleret, in liberalibus artibus plus pollebat, habens notitiam earundem et scientiam futurorum. Tercia autem et ultima uocabatur Pollixena, puella mire pulcritudinis et speciositatis immense. Preterea idem rex Priamus xxx filios naturales habebat ex diuersis mulieribus sibi quesitos, equestri dignitate conspicuos et fortissimos bellatores. Qui sunt hii:Odinal, Anthonius, Exdron, Deluris, Sinsilenus, Quintilienus, Modenius, Cassibilans, Dinadaron, Dorascarus, Pytagoras, Cicinalor, Eliastras, Menelaus, Ysidorus, Carras, Celidomas, Emargoras, Madian, Sardus, Margariton, Achilles, Fanuel, Brunus, Mathan, Almadian, Dulces, Godelaus, Duglas, Cador de Insulis. Uacante igitur rege Priamo cum consorte sua et eius omnibus Filiis circa bella et castri obsidionem ipsius, ad eum orribilis illa fama peruenit quod eius pater Laumedon a Recisa extiterat interfectus, Troya et funditus diruta, occisis nobilibus et eius sorore Exiona in et seruitute deducta. Obstupuit Priamus in talium relatione rumorum et dolore pro nimio factus est anxius, et in continuis lacrimis flebilem uitam trahens querulis uocibus anxiosa lamenta prodit et cumulat mestuosus; et illico omnem dissoluit exercitum, belli finem imposuit, obsessi castri castra deseruit, et gressus festinos accelerat uersus Troyam. Quam ut uidit funditus sic euersam et in aream conculcatam, sua et suorum irreparabilia dampna prospiciens multas produxit lacrimas, continuando per triduum suos luctus. Sed demum lacrimarum imbribus fluuialibus excollatis, amaro corde satisfactionis quasi recepta quiete, post depositos gemitus et lamenta, longo examinato consilio, placuit Troyam euersam iterum instaurare. Quam in ea magnitudine et fortitudine fabricare decreuit quod nullos hostiles timere posset insultus et in suorum offensionem hostium uere posset erigi ceruicosa. Hinc est quod quesitis undique fabris et peritis in hedificandis artibus et marmoreis celaturis, lapidariis, et doctissimis architectis omnis generis, marmora natiuis diuersimode insignita coloribus mirabiliter coegit instruere. Et sic amotis ruderibus et ruinosis locis purgatis in quibus consedit prima Troya, mirabilis longitudinis et latitudinis sub dei Neptuni nomine ciuitatem erexit quam eodem nomine Troyam uidelicit censuit appellari. Fuit autem huius secunde Troye ambitus longitudinis trium dierum et latitudinis coequalis. Nec ante fundationem eius aut postea nunquam legitur condita ciuitas tante magnitudinis, tante pulcritudinis, aut similis speciei. Fuerunt etenim fundamenta eius in terre gremio constituta, multum profunda facta scissura et latitudine spatiosa. A terre igitur superficie usque ad summum eius superhedificata sunt menia in mirabili compositione murorum circumquaque cubitorum altitudine ducentorum, quorum superficies erat marmoreis incrustata lapidibus in uariorum diuersitate colorum ut intuentium aspectibus blandirentur. In murorum itaque ipsorum circumgiratione corone non multum una turris distabat ab alia que supra muros eosdem excrescenti altitudine imminebant. Introitus autem et exitus ciuitatis ipsius fuit in sex ianuis institutus, quarum una Dardanides, secunda Tymbrea, tercia Helias, quarta seca, quinta Troyana, et sexta Anthenorides uocabantur. Quelibet portarum ipsarum bellicosis fuerat firmata turribus per latera et in celaturis marmorearum imaginum circumquaque decora. Quarum quelibet amicis intrare uolentibus placidos permittebat ingressus et superbe resistentie quibuslibet inimicis duros et fortes minabatur accessus. Erant etiam ipsi muri ex exteriori parte per ambitus circumquaque obscuris hyatibus profundo uallo firmati, cuius ualli distantia inter se et muros eosdem longa planicies extendebat. Infra uero ciuitatem eandem instructa fuerunt infinita palatia et in ea infinite domus ciuium formosis hedificiis fabricate, que ciuitatem eandem ornabant in multarum latitudine platearum. Pro certo enim asserunt nullam domum, nullum hospicium in ciuitate Troye fuisse constructum cuius illud quod minoris depressionis extiterat supra terram saltem erectum in lx cubitorum altitudine non fuisset, totum etiam marmoreis firmatum lapidibus in mirificis ymaginum ferarum et hominum celaturis. Erant et eius platee longo et recto distense dyametro, in quarum medio discoopertus aer uegetabilis aurore dulces et uarios refundebat afflatus. In ipsarum uero lateribus platearum innumerabilibus super columpnis marmoreis arcubus circumuolutis erectis, sub ipsorum hedificiis eleuatis, liber et cotidianus gradientibus patebat incessus ut nec a uentorum rabie nec ab ymbrium rore celesti uexarentur inuitis aspersionibus gradientes. Per plateas enim ipsas mechanicarum artium locate fuerunt proprie stationes, in quibus earum operarii, per certa loca distincti, cotidianis operibus et uenalibus artificiis insudabant. Hic enim architecti manebant, hic pictores, hic statuarii, hic marmorarii, hic lecticarii manebant; hic canicularii, hic quadrigarii, hic lignarii, hic mularii, hic deauratores albini, qui statuas et ymagines in auro pingebant, hic argentarii, hic dyatretarii, qui calices conficiebant ex uitro, hic errarii, hic fusores, qui campanas ex metallo fundebant, hic signarii, qui sigilla formabant, hic fabricarii, qui camiscias suebant et bracas, hic fusarii, qui ferreo inferro fusos extenuant muliebres, hic perticarii, hic libratores, hic figuli, hic aurifices, hic plumbarii, hic specularii, hic pelliparii, hic fulones, hic carpentarii, hic tignarii, qui uehicula scilicet rotis uolubilibus sociabant, hic dealbatores armorum, hic balthearii, seu pantalarge qui opus deaurati eris in frenis apponunt, hic classicularii, hic fabricenses, hic gineciarii, qui textores appellantur, hic geometre, qui iugera rusticarum terrarum numero diuidebant, hic baphi, qui pannos lineos et laneos in multo colore tingebant, hic pistores, hic tabernarii, hic cerarii, hic arilatores, quos mercatores uulgariter appellamus, hic argiroprate, id est distractores argenti, hic et alii plures qui uenales artes mechanicas exercebant. Per medium autem ciuitatis ipsius quidam fluuius, Xantus nomine, decurrebat, qui, diuidendo ciuitatem ipsam in geminas partes equales, perhenni cursu habitantibus in ciuitate ipsa multa commoda conferrebat. Nam constructis iuxta ripam ipsius innumerabilibus molendinis, molendina ipsa ad uitam habitantium frumenta concussa in farine puluerem cotidianis usibus conuertebat. Hic etiam fluuius per meatus artificiose compositos et subterraneas catharactas per latentes ductus aquarum neccessaria fecunditate decurrens ciuitatem ipsam ordinatis incursionibus mundabat, per quarum lauacrum congeste immunditie purgabantur. Ad huius itaque fluminis instar ordinatus extitit Tyber Rome, qui, per medium Rome erumpens, per Troyarum Heneam ad similitudinem Troye factam urbem Rome geminas distincxit in partes. In hanc igitur urbem Troye totius adiacentis regni gentes per urbes alias et loca dispersas colligi Priamus et inhabitare decreuit. Quarum multitudine facta est nimium populosa, multis decorata nobilibus et undique tota plena in multorum incollatu uario plebeiorum. Huius autem ciuitatis diuersorum ludorum diuersa genera diuersis in ea adinuentionibus statuerunt. In ipsa primo adinuenta fuerunt scaccorum solatia curiosa, ibi ludi subito irascibiles alearum, hic repentina dampna et lucra momentanea taxillorum. Ibi tragedie et comedie dicuntur primitus institute, quamuis quidam asserant in insula Sicilie inuenutam fuisse primitus comediam. Ibi inuenti leguntur ludi circenses et maiuma, que primo uidelicet ueris tempore, arboribus in multa fronde uirentibus et floribus in prima pubescentibus iuuentute, fieri primo mensis Maii consueuit. Ibi multorum aliorum ludorum genera adinuenta fuerunt, que consueuerant hominum animos demulcere et humanis aspectibus solatia delectationis ingerrere ad exillarandas intuentium uoluntates. Sed et rex Priamus pro sue habitationis hospitio et proprie receptaculo mansionis in eminentiori loco urbis ipsius cuiusdam natiue rupis excelse magnum et famosum Ylion formari constituit, quod magnum eius palatium appellatur. Et magne magistra fortilicia firmitatis hac in rupe natiua uiolenter abscissa firmatum extitit inclitum Ylion, ab ymo usque ad summum sperica forma conclusum, cuius altitudo summitatem quingentorum passuum attingebat preter cacumina turrium in circuitu suo non multa distantia , que in multo magis eandem altitudinem excedebant. Quarum turrium summitates pre altitudine nimia nubium ueste continuis infusionibus tegebantur, et ex quarum summitate tam ardua uniuersa totius prouincie adiacentia loca et remotos etiam situs commode poterant intueri. Huius Ylion murorum superficies que se intuentium presentabat aspectibus non ex lactee calcis nitida forte dealbatura uiuebat, cum tota esset lapidibus incrustata marmoreis, in multorum uarietate distincta colorum et in diuersarum ymaginum celaturis, que intuentium aspectibus alludebant. Sic et eius fenestras non insignierat opus forte marmoreum, cum maior pars earum extructa fuisset ex quadris fulgentium cristallorum. Sic fenestrarum ipsarum columpne, sic capitella et bases earum. Ex interiori uero parte predicti palatii, inter alia hedificia concamerata mirifice, rex Priamus quandam salam instituit prolixe longitudinis et latitudinis consonantis, cuius extrinseca superficies erat tabulis uestita marmoreis, et ex lignis cedrinis et ebani eius tabulata testudo, cuius pauimentumusaici operis diuersificata materia diuersos distincxerat in colores. In huius sale capite regium erat solium institutum, ubi mensa regia longa proceritate distensa locata extiterat, tota composita eboris et ebani subtilibus ex iuncturis. Sic et ab utroque latere mensarum ordo distensus comodas dabat discumbentibus sessiones. In alio uero capite sale ipsius mirabilis operis gemmis auroque contexti erat quoddam hedificatum altare in nomine summi Iouis, ad quod per xx gradus musaici operis institutione coruscos infatigabilis dabatur ascensus. In huius altaris igitur sumitate radiabat apposita ymago quedam aurea dei Iouis in longitudine xu cubitorum, tota ex auro electo composita, in maximi extimatione ualoris, quam uariarum gemmarum uenustabat impressio, et eius nobilitabant aurei substantiam hinc inde appositi in diuersis operibus uniones. Huius dei Iouis erat Priami regis summa et inconcussa fiducia, dum putaret per hanc longa felicitate uigere regni sui solium et potentiam sui sceptri per infinitam perpetuitatem temporibus perdurare. Postquam uero rex Priamus secundum sui animi destinationem Troyanam urbem proposito fine perfecit, perceptibili corde metitus est uniuersa, et animo diligenti considerans ciuitatem a se conditam tanta uigere fortitudine in potentia firmitatis, tanto se potenti populo circumfultum, tanta pollere multitudine strenuorum, tantis habundare diuitiis, fluctuantem animum ad graues iniurias sibi dudum illatas a Grecis dura cogitatione retorsit, et factus quietis impatiens in eadem ciuitate suam solempnem curiam curiosus celebrari mandauit. Quare conuenientibus in curia ipsa suis ciuibus uniuersis et eius filiis omnibus preter Hectorem, qui tunc in Panonie partibus, Troyano sceptro subiecte, de mandato patris agebat, necnon et aliis sibi coniunctis, idem rex, regio decorus sedens in solio, uniuersam plebem ab eius ore pendentem, facto silentio, taliter alloquutus est dicens: O uiri fideles et dilecti michi, iniuriarum mearum ex ipsius mali participatione consortes, reuera nostis et facto qualiter tam friuola tam inepta precedente rationis causa instigati Greci superbia ceruicosa in patriam nostram irruerint et michi meos et uobis uestros in tanta crudelitatis seuicia interemerit genitores, sororem meam Exionam, ex tam nobili stirpe progenitam, sub tante ignominie nube traductam et more meretricio deturpatam sub uili iugo detinent seruitutis, sorores uestras, filias, et uxores laribus paternis abstractas, uilibus ministeriis sibi seruire sub seruitute compellunt, quondam urbem nostram Troye, pacifice possessam a progenitoribus dudum meis, ab eis nequiter interceptam, dederunt exterminiis et ruinis, domos uestras et maiorum uestrorum hospitia funditus euertentes maiorum meorum thesaurizatas diuitias exposuerunt prede, et facultates uestras et bona in spolia diuiserunt. Esset igitur iuris ratio ut, fauentibus diis (qui superbis consueuerunt resistere), de communi assensu omnium uestrum communis exigeretur ultio de tot malis. Scitis enim habere nos ciuitatem magnam et tutam et in multa defensione firmatam. Scitis nos multa uirorum pugnantim animositate suffultos. Scitis nos multum potentes in milicie, multis armis uberes bellicosis, multis nos abundare diuitiis et multarum rerum uescibilium opulentos, multa nobis competere potentum auxilia, et multa nobis iminere suffragia coniunctorium. Tempus itaque sic nobis esse uidetur acceptum ut contra hostes et hoffensores nostros manus et arma uertamus in ultionem nostram, et eorum excidium uiriliter anhelemus. Sed quia bellorum euentus est semper ambiguus et dubia sunt fama pugnantium, a preliorum temperare conflictibus esse tutius uideretur, nisi tam grauis iniuria, tam ignominiosa iactura dedecoris meum animum perurgeret. An abstinere ualeo rationabiliter a dolore cordis eximio, sciens sororem meam Exionam, deiectam exilio, ab extraneo detineri non in federis unione iugalis sed in turpis adulterii continua pollutione uexari? Placeat igitur saltem, in istis aggressionum nostrarum initiis, monitis et suasionibus requirere Grecos ipsos ut, si mihi restituere uelint sororem meam Exionam, nulla eis a nobis querula dirigetur in posterum set sub silentio de cetero compellemur inuiti dissimulare factas nobis iniuras ut a quietis nostre securitate perpetua fatorum inuida series repellatur. Et contentus uerbis hiis rex Priamus suo colloquio finem fecit. Astantes igitur uniuersi discretum regis consilium uniuersaliter simul probant. Quare Priamus, suorum fidelium approbatione percepta, pro ipsius exequtione negocii Anthenorem, hominem multe discretionis, industrium, et legalibus institutionibus eruditum suum elegit in nuntium et legatum. Quem ipse rex precibus solicitat et mandatis ut ad sumendum huius legationis onus et exercicium tante rei se uoluntarium offerat et in eius executione deuotum. Anthenor igitur deuotum se mandatis regis exhibuit et ad exequendum predicta deuotis nullas moras obiecit. Parata igitur classe et singulis ad causas facientibus nauigandi, Anthenor classem solicitus statim intrat et, sibilante malo pro uelis extensis in uentorum afflactibus secundorum, tamdiu per spacia dierum et noctium nauigat quod apud Menusium, quandam uidelicet ciuitatem de partibus Thesalie, sospes applicuit, ubi rex Pelleus moram casualiter protrahebat. Quo a rege Peleo in honoris uultu primo recepto, causam sui aduentus rex Pelleus sciscitatur ab illo. cui Anthenor per hec uerba respondit:A rege Priamo sum missus ad uos. Hec enim rex Priamus per me nuncium mandat uobis. Graues quidem et inmerenter sibi a uobis illatas iniurias non putat a uestre memorie recordiis excidisse, cum absque grauis offensionis causa sui genitoris irruissetis in regnum, quem neci nequiter tradistis, euertendum funditus terram suam, et peremptis eius ciuibus, miseros quos fata uiuere uoluerunt in seruitatem et exilium deduxistis. Amplius sororem eius Exionam, puellam regiam (utinam matrimonio collocatam!), turpiter asportatis. Nam meretricio more pollutam turpiter contractat eandem detentor ipsius. Cum igitur sitis multe discretionis rex, uos idem rex Priamus rogat et monet, ut exinde cesset belli rabies et futura scandala non resultent, que detestabilia esse debent apud bonos et graues, operam, si placet, uellitis impendere ut saltem sibi soror sua restitui mandaretur, omnibus aliis dampnis et iniuriis quietatis ab ipso. Que omnia postquam audiuit rex Pelleus, subito excanduit in furorem, et impetui non obtemperans ire sue ampullosis uerbis insultauit in Priamum, facilitatem ei exprobrans sensus sui, et minacibus iniuriis Anthenori recessum indixit, asserens quod si etiam per momentum moram in sua terra protraheret, hunc faceret nequiter neci tradi. Quod Anthenor audiens a rege Pelleo, licentia non petita, festinus classem intrauit et recedens a portu alto pellago se committit. Qui nauigans ignota per maria competentibus diebus et noctibus peruenit incolumis Saleminam. In ciuitate igitur Salemine tunc rex Thelamon presens erat, ad quem, a classe descendens, Anthenor se contulit loquturum. Quem ut uidit rex Thelamon uultu quodammodo non recepit amico, cum obtentu Exione aduersus omnes Troyanos continuum odium enutriret. Tandem aduentus sui ab Anthenore causam querit. Cui Anthenor, regis Priami asserens se legatum, legationis sue seriem sibi explicat in hec uerba: Rex Priamus, Troyani regni dominus, nobilitatem uestram requirit affectuose ut sororem suam Exionam, quam in aula uestra indecenti tractatis obsequio, restituatis eidem, cum non multum uestram cedat ad gloriam regis filiam et sororem inhonesto contractare consortio, que fuit a pari nobili uel etiam a maiori relatione debita ueneranda. Nec tamen de hiis que a uobis erga eum detestabili modo sunt gesta multo dolore uexabitur, si restituendam eam sibi benignitas uestra prouiderit, quam adhuc rex Priamus poterit decenti forte matrimonio collocare. Finitis igitur ab Anthenore uerbis ipsis et a Thelamone grauiter intellectis, grauem et subitam Thelamon exhalauit in iram et risibili uulto uerba profundens sic intulit per responsionis obiectum: amice, quicumque sis, de tui leuitate regis admiratione multa commoueor, cum nec ipse michi nec ego sibi alicuius amicicie noticia sim coniunctus, et ideo eius exaudire precamina non michi cedit ad uotum. Nouit enim ipse rex tuus me in ultionem cuiusdam facinoris cum quibusdam aliis Grecie nobilibus aduersus Laumedontem regem, eiusdem criminis patratorem, cum exercitu contulisse, et in mei cruoris effusione non modica bellicis armis Troyanam urbem primum intrasse, propter quod, ex militie tocius assensu, in mee uictorie premium michi tradita fuit Exiona ad faciendum de ea mee arbitrium uoluntatis. Quod non leue munus michi datum arbitror extitisse, cum et nimia speciositate sit ipsa decora, multis insignita doctrinis, et laudabilium morum compositione uenusta. Non est ergo michi tam leue rem tam reddere preciosam et in tanto mee uite discrimine quesitam. Dic ergo regi tuo Exionam obtinere non posse nisi per acumen gladii trucidantis et teipsum reputo fatuum ualde factum quando de tali legatione pondus assumere uoluisti, cum scire deberes manifesto discrimini te proinde subicere et in eorum potentia qui te et tui similes prosequuntur stimulis hodiosis. Recede igitur ab hac terra festinus. Quod nisi instanter feceris, scias te sine dubio mortis periculum incursurum. U Quod Anthenor audiens illico festinauit ad nauim et intrans in ipsam statim uentorum ductibus se commisit et ipso nauigante feliciter peruenit Achayam, ubi reges Castor et pollux, de quibus supradictum est, moram insimul protrahebant. Ad hos Anthenor, de naui descendens, accessit, et eis exposita sue legationis forma sibi date per Priamum de sue restititione sororis et illatis ab ipsis iniuriis sine causa, de suorum morte parentum, sue urbis excidio, et de rerum depopulatione suarum, ad predicta exposita per Anthenorem sic Castor irato sermone respondit: Amice, quisquis es, nec credimus nec putamus Priamum offendisse indebite, cum Laumedon rex, eius genitor, causam prestiterit mali sui, qui tamquam incautus inconsulte prorumpens offensam primus intulerit in quosdam terre nostre maiores. Eius igitur odium magis appetimus quam querere pacem ipsius, cum tam per premissa quam sequentia premissorum aduersus ipsum et suos hostilitatis spiritum assumpserimus. Nec te multum, credo, dilexit qui te fuit ad huius legationis tractatum ortatus, cum et tu uitam tuam tibi parum caram esse monstraueris qui ob talem rem fines nostros presumpseris attigisse. Nulla igitur mora te teneat in hac terra, quia nisi discesseris festinanter, tue uite discrimen te senties subiturum. Anthenor autem hiis uerbis auditis illicentiatus recessit ab ipsis, ad nauim accelerat, et anchoris subductis a mari statim cum Anthenore uelificat ipsa nauis et recte nauigans uersus Pilon, ibi sanus applicuit, ubi dux Nestor in multorum suorum comitiua nobilium morabatur. Ad quem Anthenor, de naui descendens, se contulit et ei, legatum se asserens regis Priami, legationis sue formam, prout ante Castori et Polluci, per omnia explicuit. Nestor autem, ut uerba percepit Anthenoris, in iram totus exardens, factus ob furoris rabiem discolor, Anthenorem rigido uultu respicit ab obliquo et ei talia uerba dictans impetuose respondit: Serue nequam, unde te tanta deducere presumpsit audacia ut talium prolatione sermonum inficere presumpseris aures meas? Nisi me mea profecto frenaret nobilitas, mandarem a tuis faucibus linguam euelli, que tales prodiit in sermones et in dedecus regis tui, te tracto per terram ab equis membratim disiungi facerem membra tua. Discedas igitur a meo conspectu celeriter, quod si statim non feceris, que dixi tibi reuera tibi succedent. At Anthenor talium stupefactus horrore sermonum, dubitans tiranidem Nestoris et immanitatem ipsius, illico recedens ab ipso, suam peruenit ad nauim et incontinenti uelis extensis litora deserit piratarum. Et eo alta maria scindente pro reditu, odiosa cuiusdam rabies tempestatis obduxit aerem tenebrosa caligine, et contrariis uentis aflantibus funduntur ymbres in tonitruorum rugitu mirabili et corruscationum fulgoribus odiosis. Concitati fluctus a uentis excelsos tolluntur in montes. Nunc puppis abstracta maris hyatibus periculosa petit yma profundi, nunc undarum inflationibus eleuata per fluctus montuosa petit cacumina procellarum. Instat ergo euidens nauigantibus in ipsa uite discrimen et pro liberatione periculi effunduntur uaria diis uota. Sic ergo nauis illa per triduum patentibus subiecta periculis, quarto die cessauit tempestatis angustia et uentorum furor destitit mitigatus. Placantur maria, quiescunt fluctus, et nauigantes ipsi a mortis laqueis iam erepti spiritum confortationis assumunt, sic quod nauigantibus ipsis recto dyametro subsequenter ad oras Troyani portus adueniunt. Et eis descendentibus in terram optatam passu celeri ante omnia se conferunt ad templa deorum, ubi eorum uota supplices diis soluunt, sic quod Anthenor, post uictimas diis oblatas et post sacrificia de more libata, ad magnam Priami regis regiam in comitiua multorum de suo redditu ualde letantium incolumis et sospes accessit. Consedente igitur rege Priamo cum suorum comitiua maiorum, astantibus etiam quam pluribus aliis et eius filiis antedicitis, Anthenor refert et recitat quicquid sibi in Grecia successerat seriatim. Narrat enim graue sibi responsum factum a Pelleo, minaces iniuras a Thelamone sibi datas, Castoris et Polucis obprobriosa responsa, duros et asperos a Nestore sibi timores incussos. Que omnia postquam audiuit rex Priamus, turbatus est ualde et dolore torquetur inmodice, senciens legatum suum in Grecia sic obprobriose receptum, et de recuperatione sororis sue factus est quodammodo desperatus. Postquam uero rex Priamus per legationem Anthenoris factus est certus de Grecorum odio quod Greci tot continuatis temporibus aduersus eum et suos adhuc feruoribus uiuacibus confouebant, et quod ad restitutionem sororis sue Exione Grecorum animos non potuit demulcere, in suorum propositorum exordiis magis totus ardenter incaluit, et ad mittendum in Greciam gentem suam, multo nauigio conquisito, in offensionem Grecorum uiuacibus curis totaliter anhelauit. Set dic, rex Priame, quis fatorum casus infelix ad tante infelicitatis audaciam tue quietis animum instigauit ut frenare proprios animi motus tui, licet non sint in hominis potestate, per matura consilia minime potuisses, ut, dum licebat, abstraheres ab iniquis consiliis pedem tuum, et dum licebat, sciuisses tuas preteritas dissimulare iacturas, que per tot annorum curricula forte poterant obliuione deleri? Sane non aduertisti quod uulgariter dici solet et quod plerisque hominibus dicitur accidisse, qui dum sua contendunt uindicare dedecora, excrescentibus malis, maioris dedecoris inuoluuntur augmento?Tutius ergo fuit ei quod uulgariter dicitur similiter adherere: Qui bene stat, non festinet ad motum; nam qui sedet in plano, non habet unde cadat. Uoluisti enim te submittere ambiguis ut de infelici casu tuo et finali tuorum excidio, de tante urbis ruinosa iterata iactura, dares futuris gentibus longam materiam _uelut delectabiles fabulas_ recensendi, cum de sinistris successibus aliorum libenter hominum mulceantur auditus. Set quid postea tibi et tuis inde successit presens narrationis ystorie series manifestat. Rex igitur Priamus, conuocatis omnibus Troye maioribus et in regio Ylion eis coactis in unum, sic alloquutus est illos: Ecce prout de consilio uestro processit Anthenor, missus in Greciam pro a Grecis mea recuperanda sorore ut odium quod gerimus apud eos pro bellorum scandalis euitandis sedari posset in posterum, rediit, sicut scitis, et qualia obtinuit ab ipsis sinistra et obprobriosa responsa notum est uobis, non considerantibus eis dampna tam grauia que nobis intulerunt et tam graues iniurias non uerentur. Et O utinam penitentia ducti saltem uerbo cognoscerent quod male gesserunt! Sed in maioris elationis superbiam eleuati nobis grauiora minantur. Absit ergo quod sinistrante fortuna nobis acciderent que minantur. Absit etiam ut de tot sine causa grauiter commissis ab eis penam debitam non exoluant per nos eis diis fauentibus infligendam. Credimus enim eis esse in uiribus potentiores, munitam et tutam ciuitatem habere ab omnium hostium insidiis profecto securam, etiam si maior pars hominum nobis constitueretur aduersa. Multa enim et nos multorum strenuitate uigemus militum et peditum, pugnandi duritiis expertorum, plena quidem uictualium copia et indeficientium in omnibus futuris necessitatibus habundamus, diuitiis exhuberamus eximiis, et nichil nobis ad offendendi molestias ingerendas nec ad defendendi subsidia deesse uidemus. Gratum michi ergo uidetur, si uobis uidetur acceptum, ut aduersus Grecos ipsos, tam impios hostes nostros, exerceamus saltem in aliquo uires nostras, ut saltem in istis aggressionis initiis in terras et partes eorum gentem nostram bellicosis insultibus transmittamus, que in terras eorum et homines eorundem, insidiarum nostrarum ignaros, repente irruat, maxima eis dampna et detrimenta depopulatiua illaturi priusquam ad eorum defensiones arma excogitata ualeant eleuare. Est enim hic casus ut quilibet nostrum personas et res proprias debeat fortune committere ad instaurationem dampnorum nostrorum et ad nostre grauis iniurie ultionem. Nec nos terreat si Greci ipsi aduersus nos et predecessores nostros obtinuere uictoriam. Nam non nouum est uictor a uictis multociens superetur. U Uerbis igitur regis et monitis omnes astantes unanimiter annuentes deuoto corde se offerunt in omnibus eorum facultatibus et personis. Propter quod rex Priamus ad eorum oblationes, tam grato corde uulgatas, in maioris appetitus audaciam et animositatis feruentiam suam aperuit uoluntatem. Sicque rex ipse, in oblationibus ipsis exillaratus inmodice, recedendi licentiam affectuosis uerbis tribuit unicuique, remanente rege in suo palatio cum omnibus filiis suis tam ueris quam naturalibus tunc existentibus cum eodem. Erat enim et tunc Hector presens cum eis qui iam a Panonie partibus redierat ad ipsius regis imperium patris sui. Quos omnes sic rex facto silentio est uerbis talibus alloquutus. Set antequam ad uerba ipsa prorumperet, lacrimis ora rigauit et inter medios singultus et lacrimas taliter sua uerba profudit:Nunquid in memoria uestra non uoluitis auorum uestrorum necem et seruitutem Exione, que meretricio more tractatur uobis uiuentibus et in tanta potentia constitutis? Dignum ergo erit et iustum ut ad uindictam tanti pudoris debeatis assurgere et totis uiribus anhelare et si non in ultionem auorum uestrorum saltem in satisfactionem uoluntatis mee, qui tanta exinde uexor angustia et innumerabilibus doloribus incessanter, cum uos ab annis teneris educauerim et dolorum meorum debetis esse partecipes naturali et probabili ratione. Et conuersus ad Hectorem dixit illi: Et tu, karissime fili Hector, omnium fratrum tuorum primogenitus, qui et armorum excellentia et uirtutis strenuitate precedis ceteros fratres tuos, hos meos amplectere monitus et preceptorum meorum animosus executionem assumas. Sis ergo tu solus dux et princeps huius negocii et uniuersi tui fratres tibi prorsus obediant et omnes alii regno nostro subiecti, qui in potentia tuarum uirium nosti domare superbos et in tue animositatis audacia cogis flectere ceruicosos. Ego enim ab hodie in antea de eo quod de presenti negocio sit futurum me totum ex spolio et tuis humeris fortioribus totum impono, quia in tua iuuenili duritia potens es bella committere et bellis strenuis preualere, quod me natura debilis posse non patitur, cum ad senium iam declinem. Et uerbis suis rege Priamo fine facto, Hector in uultu quasi pudoris et honestorum prolatione uerborum ad regis patris sui uerba respondit: Karissime mi domine rex, nunquid est hominum inhumanum et humana dissidens a natura de illatis iniuriis passos non appetere ultionem ? Et si nos, qui tanta nobilitate uigemus quorum iniuria minima pudoris est magni (cum personarum qualitas iniuriarum qualitatem minuat et augmentet), si uindictam appetimus de iniuriis nobis illatis, non sumus degeneres hominum a natura, cum etiam animalia irrationabilia uideamus hoc uoto potiri. Nullus est ergo inter uestros filios, care pater, qui de nece nostrorum auorum magis teneatur uindictam appetere sicut ego, qui sum primus in eorum ordine geniture et ideo primus esse debeo in ulciscendi feruore. Pre ceteris ergo cum omni auiditate desidero uindictam eorum appetere, ut etiam in cruore meo mea dextera cruentatos interimat qui crudeliter meorum auorum et ciuium effudere cruorem. Unum tamen, rex discrete, ad uestram reduci peto memoriam ut huius aggressionis nostre, tamquam prudens et sagax, consideretis non solum inchoandi principia uerum eciam sequentia media et exitum qui succedit in fine. Non est enim discretionis laudande consilium singullari scrutatione non rimari, negociorum initia tantum appetere nec aduertere finem ipsorum. Quid enim prodest alicui bene forte in principiis agere que demum terminari contingunt fine sinistro? Laudabilius ergo est ab illis iniciis abstinere que euentus dubios in se habent et que magis ad infelicia quam felicia se declinant. Illud enim felix potest dici principium cuius exitus felix fuit. Hec enim uerba, discrete rex, hic ideo in dicendi audacia iam prorupti ut ultionis auiditas non eripiat inconsulte spiritum uoti uestri in eo cuius finis est dubius an succedat prospere uel aduerse. Nostis enim, pater karissime, totam Africam et Europam hodie Grecis esse subiectam, quanta Greci multitudine militum sint suffulti, quanta sint strenuitate pugnaces, quantis sint pleni diuiciis, et quante potestatis uigeant dictione. Non est equalis hodie potentia Asye potentatui tot uirorum, cum, etsi in Asya multi uigeant homines, non tamen sunt impugnandi exercicio nimium bellicosi. Certum ergo magis apud nos potest esse quam dubium, si arma contra potentiores nobis in discusso consilio ingeramus, uix aut nunquam nos posse finem attingere peroptatum. Statum ergo nostrarum, qui hodie tanta quiete molitur, tanta felicitate refulget, ad quid uexationibus grauibus appetimus perturbare et de iocunditatis requie uenire ad uictimas nostrarum miserabiliter personarum? Sane non est Exiona tam caro precio redimenda pro qua forte (quod absit!) de melioribus nobis et forte de omnibus est comutatio facienda. Conniuentibus igitur occulis non est incongruum Exione dissimulare fortunam, que iam tot annis suis est aptata dispendiis et quam mors in breui potest ab aura uiuaci diuellere, ut nobis omnibus sit parata causa quietis. Nec uestra, care pater, credat oppinio me ista bellorum timore aut cordis pusillanimitate proferre sed dubito fortune sinistros euentus et ne tui sceptri dignitas sub insidiosis casibus fortune uacillet. A quibus, dum licet, liceat abstinere, nam licita est et salubris dissuasionis ratio inicia dissuadere que placeant, antequam, infelicibus mediis subsequtis, eorum exitus dampnis et doloribus continuari cogantur. Tacuit ergo post hec uerba discretus et strenuus Hector. Sed Paris, qui uerba Hectoris diligenter audiuit, statim se errigens stans hec uerba profudit: Audi, rex, karissime pater, de fine prospero prosequendo quis nostrum potest probabiliter formidare, si contra hostes nostros arma bellicosa ingeramus? Nonne sumus tot strenui, tot potentes, tot diuites, et in tam forti ciuitate locati? Quis probabiliter oppinari potest nos sic feliciter et secure compositos in nostris laribus posse confundi? Fiat igitur audacter, karissime domine, quod per uos dictum est, ut mittantur scilicet nauigia depopulatura Greciam, que gentem nostram enormibus afflixit iniuriis et dampnis irrecuperabilibus est predata. Me etiam, si placet, karissime pater, iubeas cum illis proficisci nauigiis, quia pro certo sum certus deos uelle grauiter me Greciam posse confundere et grauiter depredari necnon, et de optimatibus Grecie mulierem nobiliorem eripere et in Troyanum regnum a me captam posse transferre, que pro redemptione uestre sororis Exione de facili poterit commutari. Quod si a uobis querendum est qualiter istud sciam, dabo de hoc uestre conscientie certum signum quod a diis ipsis pro certo recepi. Nondum enim sunt multi dies elapsi, dum agerem in Minori India iusso uestro, celebrante sole solsticium estuale, dum sol sub principio Cancri ageret cursum suum, quodam die Ueneris, uenationis causa, placuit michi adire nemora in multorum collegio uenatorum. Que dum diluculo fuissem ingressus, multis laboribus eis hinc inde uenatorie perquisitis, nichil inuenire potui michi gratum ad predam. Solr iam constituente meridiem et quasi circa uesperarum confinia declinante, demum, ingerente fortuna, quidam ceruus apparuit in ipsorum locis nemorum solitariis uagabundus, quem cursu meo appetens peruenire putaui. Propter quod deserui socios, qui me sequi non poterant in celeritate currendi, et elongatus ab eis in ipsius nemoris solitudine quod Ida uocatur perueni solus tenebrosas ad umbras, in quibus ab aspectibus meis ille ceruus euanuit, forte ob frondosas ipsius nemoris arbores uel ob multam celerem fugam eius. Lassatus ergo ego necnon etiam equus meus, ab ipso persequendo amplius destiti, cum equs meus totus esset madidus pre sudore et uelud ymbres aquosos effundens diffundebat cumulando subitas guttas guttis. Quid ultra? Descendi fessus ab equo et ipsum in ramo cuiusdam arboris michi propinque cum habenis freni sui studui colligare; deinde stratui me solo, quod adhuc multo uirebat in gramine (arborum umbraculis eius prohibentibus siccitatem), et depositis arcu et Pharetra quam gestabam, fictitium michi ex eis constitui iacenti puluinar. Nec mora, me lentus sopor inuasit, tanta me rapida preoccuppans grauitate quod uisum fuit michi nullo preterito tempore dormiuisse. Soporatus igitur tam grauiter uidi in ipso sompno meo mirabilem uisionem _ quod deus, scilicet Mercurius, tres deas in suo comitatu ducebat, Uenerem uidelicet, Palladem, et Iunonem. Qui ad me statim accedens, predictis deabus parum a se distantibus, michi dixit: Audi, Paris, ecce adduxi has tres deas ad te propterea quod inter eas quoddam nunc litigium est exortum, de quo disposuere se committere arbitrio tuo soli, ut lis ipsa inter eas tuo iudicio dirimatur. Uescentibus enim eis in quodam solempni conuiuio, quoddam pomum mirabile et formose cellature, de materia preciosa, iniectum extitit inter eas, in quo Grecis litteris continetur inscriptum ut pulcriori detur ex eis. Cum igitur quelibet earum precedere aliam de forma contendat et exinde putet ipsius pomi premium promereri, tuo de hoc iudicio se submittunt et quelibet earum tibi per me promittit premium pro tui remuneratione arbitrii ab ea infallibiliter consequendum quam in pulchritudine et pomi questu putaueris anteponi. Si Iunonem enim preferre decreueris, inter alios mundi magnificos illa constituet te maiorem; si uero Palladem, omnem ab ea humanam scientiam pro premio consequeris; quod si Uenerem, pulchriorem se et de Grecia nobiliorem feminam ab ea in tuum premium reportabis. Ego autem, talibus a Mercurio auditis promissis et donis, sic sibi respondi quod uerum de hoc iudicium non darem nisi se omnes nudas meo conspectui presentarent, ut per inspectionem meam singulas earum corporis pro uero iudicio ualeam contemplari. Et statim Mercurius dixit michi: Fiat ut dicis. Depositis ergo uestibus predictarum trium dearum sigillatim qualibet earum nuda meo conspectui presentata, uisum fuit michi prosequendo iudicium ueritatis quod Uenus sua forma patenter predictas duas alias excederet, et ideo decreui eam dominam esse pomi. Uenus autem ex predicta pomi uictoria facta congaudens submissa uoce michi promissum a Mercurio infallibiliter confirmauit. Et recedentibus illis a me statim sompno et sompnio sum solutus. Putas ergo, care pater, deorum promissa frustatoria posse censeri? Sane certus penitus esse puto quod, si me in Greciam miseris, indubitanter mecum deferam mulierem iuxta promissa diuina. Mitte me ergo, pie pater, quia mei missio pro certo uestrum animum iocunditate replebit. Et hiis dictis Paris suis sermonibus finem fecit. Finita igitur ipsius Paridis responsione predicta, surrexit Deyfebus, tercius natus regis, et ad eius eloquium dato silentio, intencionis sue conceptum retinere non ualens in hec uerba resoluit: Karissime rex, si in omni negocio quod est aliquis aggressurus uellet singula que possent esse futura particulari deliberatione rimari, nunquam esset aliquis qui alicuius rei oneri se subiceret animosus. Nam si semper agricole diligenti deliberatione pensarent quanta a raptu uolucrum auferenda sunt semina, nunquam forte semina sulcis darent. Parentur ergo, pater carissime, nauigia in Greciam profectura, quoniam consilio Paridis non potest probabiliter contradici. Nam si contingat eum aliquam nobilem de Grecia educere mulierem, de facili poterit euenire quod eius commutatione recuperare possemus Exionam, ob quam totius nostri generis diffamata prosapia loquacis opprobrii squalore sordescit. Helenus uero, quartus filius regis in ordine geniture, postquam dictis suis Deyfebus finem fecit, a propria sessione consurgens animi sui motum aperuit in hec uerba: Magnanime rex, pro deo uota uestra ceca non eripiat auiditas ulciscendi. Scitis enim, diis fauentibus et eciam uobis ipsis, me instructum et totaliter eruditum in sciencia futurorum, quod ex preteritis uestra iam cognouit industria nunquam ex ore meo aliqua uaticinia processisse que ipsam puram ueritatem non extiterint assecuta. Absit ergo ut Paris in Greciam se conferre presumat. Nam pro certo teneat uestra scientia quod, si Paris in Greciam se duxerit conferendum terram aliquam inuasurum, hanc nobilem ciuitatem uestram funditus euertendam a Grecis, ciues uestros morti tradendos et nos omnes a uestris renibus descendentes. Abstineatis ergo ab hiis quorum finis est dolor et execucio mortis amare, ne proinde teipsum doleas truncum et Heccubam, carissimam consortem tuam, excidio traditam et omnes tuos gladio seuiente truncatos, cum hec omnia sint futura reuera si Paris Greciam cum exercitu presumat adire. Et hiis dictis quasi dolens se in propria restituit sessione. Ad hec igitur uerba Heleni sapientis uacillauit regis animus et titubacione repletus extitit non modicum stupefactus. Propter quod factum est inter astantes tacitum ex omni parti silencium nec erat aliquis inter eos qui presumeret in uocem sermonis erumpere. Tunc ille Troylus, ex regis filiis iunior postremo susceptus, ut uidit omnes pre multa turbacione silere, rupto silencio in hec uerba prorupit: O uiri nobiles et nimium animosi, ad quid turbamini circa plurima ad uocem unius pusillanimis sacerdotis? Nonne est timere proprium sacerdotum bella, uitare aggressus, quos sola pusillanimitas facit amare delicias et in sola uescendi ciborum et potus saturitate tumescere? Quis enim sapiens pro certo tenere potest hominum consciencias ignorantes futura posse prescire deorum? Non hoc sapientis est credere, cum hoc ex sola procedat stulticie leuitate. Pergat igitur Helenus, si timore concutitur, in templum celebrare diuina et sinat alios qui labe uerecundie obducuntur debitas in armorum conflictu exposcere ultiones. Ad quid circa eius uerba tam uana tam friuola, rex inclite, perturbaris? Iube nauigia soluere et exercitum ad iter accingere bellicosum, cum non sit ferendus de cetero tantus pudor nobis a Grecis illatus absque tallione uindicte. Et hiis dictis tacuit Troylus. Cuius animositatem et dictum astantes ceteri laudauerunt et omnes consilium eius probant, sic quod, mandante rege, consilio ipso soluto, predicti regis filii cum eodem rege paratas mensas appetunt discumbentes. Postquam uero rex Priamus, prandio celebrato, suo sedit in solio in suis propositis estuans et in execucione ipsorum importune totus anhelans filios suos, Paridem et Deyfebum, uocauit ad se et expressim mandauit eisdem ut in Pannonie prouiuciam se conferant festinanter delaturos secum milites strennuos quos in Greciam cum nauigiis secum ferant. Et eodem die idem rex Priamus predictos Paridem et Deyfebum coegit ad iter, qui statim, a rege ipso obtenta licencia, recesserunt. Sequenti uero die idem rex Priamus uniuersos ciues ciuitatis Troye ad generale colloquium conuocauit et conuenientibus illis hiis est eos sermonibus allocutus. O fideles et dilecti ciues, satis est notum uobis quantis fuerimus per Grecorum superbias iniuriis opprobriosis et dampnis innumerabilibus lacessiti nec uos latet passos iniuriam, cum etiam alienis fabula facti sumus. Nec mee sororis Exione permittit seruitus manifesta quiescere uota mea, cum in eius memoria dolore constringar, quem continuata recordia nullatenus abolere permittunt. Scitis enim me pro recuperatione ipsius in Greciam discretum Anthenorem destinasse, qui, cum non fuerit exauditus a Grecis, doloris mei materias duplicauit. Sed quia ferro curanda sunt uulnera que beneficia non senciunt medicine, proposui Paridem in armata manu et marino exercitu, multo completo milicie, in Greciam destinare ut hostes nostros potenter inuadat, dampnis afficiat quibus potest, forte de eis aliquam nobilem mulierem hostiliter interceptam ad ciuitatem nostram adducat, per quam commutationem sororis mee diis fauentibus ualeam promereri. Quod quia exequi non decreui absque uestri approbacione consilii, proposui hoc uestre propalare noticie, ut, si uobis uideretur esse salubre, perseueretur instancius in incepto. Licet enim hec omnia satis intime tangant me, tangunt communiter et uos omnes. Et quod omnes tangit, sapiente dicente, debet ab omnibus comprobari. U Regis igitur eloquio fine facto, dum lata paterent undecunque silencia, quidam miles de circumstantibus Pertheus nomine, filius quondam Euforbii, magni philosophi, in quem narrat Ouidius animam magni Pictagore fuisse transfusam, surgens in hec uerba prorupit: O nobilissime rex, cum sim totus erga maiestatem uestram zelo fidelitatis accensus, que memorie uestre reducere non omitto maiestas uestra benigne recipiat, tamquam prolata ab intencione fideli. Nouit enim uestra serenitas me patrem Euforbium habuisse, qui plus quam centum octuaginta annos uitali potitus est aura, qui cum omnis philosophye fuerit imbutus scientiis, plenam prescientiam habuit futurorum. Hic multociens dixit michi et pro certo firmauit quod si filius uester Paris sit iturus in Greciam ut ex Argiuis more predonio ducat uxorem, quod hec uestra nobilis ciuitas magna Troya in cinerem sit reuersura per Grecos, uobis et omnibus uestris crudeliter et nequiter interfectis. Quare, sapientissime rex, non horreat uestra nobilitas acquiescere uerbis meis, cum non sit tutum uerba sapientum contempnere et in hiis precipue in quorum abstinencia dignitas uestra non leditur et in eorum perseuerancia potest inesse causa -quod absit!- perpetue uestre ruine. Cur appetitis insidias apponere uestre quieti et tranquillitatem uestram submittere casibus qui omnium periculorum genera in se habent? Abstineatis ergo, si placet, ut dies uestros felices absque uexacionis molestia feliciter protrahatis, ut filius uester Paris Grecie terminos non attingat uel saltem alius quam ipse in Greciam dirigitur. Ad Perthei uerba talia proferentis rumor fit maximus inter astantes, cum et eius paterna uaticinia reprobent et Perthei suasiones uiolenter impugnent. Quibus O utinam annuissent, nam que postea sequta sunt scandala futura forsitan non fuissent! Sed quia futura discrimina ineuitabilia fata constituunt, placuit communiter omnibus Paridem in Greciam cum nauali exercitu se conferre. Et sic, colloquio fine facto, unusquisque recessit. Quod postquam peruenit ad Cassandre noticiam, regis filie, consilium fuisse pro certo firmatum Paridem debere in Greciam se conferre, uelut infatuata, prorupit in maximos ullulatus et uocibus altis exclamans prosiliit in hec uerba: Ha nobilissima Troye ciuitas, unde tam dira et tam dura fata te detrahunt ut grauibus in breui sis subuertenda periculis et tuarum turrium alta cacumina dissoluantur et dentur precipitem in ruinam? Ha infelix rex Priame, quod crimen diceris commisisse ut tui et tuorum mortem defleas hominum et perpetuas seruitutes? Et tu, regina Heccuba, cuius sceleris es inuoluta contagio ut omnes uideas partus tuos crudeli nece succumbere? Cur non prohibes Paridem adire Greciam, qui tante pestis futurus est causa? Et suis clamoribus fine facto, surgens ad regem patrem se contulit et ymbribus lacrimarum flebiliter regem patrem amonuit ut desisteret ab inceptis, tanquam illa que in sue scientie celebribus documentis futura mala preuiderat et preuisa uocibus flebilibus diuulgabat. Sed fortune aduersitas, que iam dederat suo cursui uoluntarios instinctus et motus infelices, accelerabat ad exitus, processus exinde auidos ordinando. Sane si dissuasiones Hectoris, Cassandre monitus, suasiones Heleni, subiecciones Perthei fuissent efficaciter exaudite, perpetuis duratura temporibus, O nobilis et sublimis Troya, uigeres. Sed inexorabilia fata malorum postquam infelicia prouentura decernunt, contraria et aduersa hominum mentibus representant et insinuant pro acceptis. Tempus erat quod iam sol inter Iades et Pleiades perfecerat cursum suum, qui dum esset in signo Thauri, mensis ille Maius diuersis floribus planicies aruorum ornauerat et nouis uirentes frondibus arbores in fecunditate florum fructus proximos promittebant, cum Paris et Deyfebus a Pannonie partibus redeuntes tria milia militum secum adduxerunt, qui in armorum exercitio multa strennuitate uigebant. Et paratis nauibus xxiiibus numero magnis et omni plenitudine necessariorum honustis, rex Priamus Anthenori et Henee, de quibus supra relatum est, necnon et Polidamas, ipsius Anthenoris filio, mandat et precipit ut cum Paride in Greciam cum ipso nauali exercitu se accigant. Quibus deuote annuentibus, idem rex Priamus, omnibus conuocatis in unum qui deputati fuerunt per eum in predictum nauigium proficisci, sic allocutus est illos dicens: Non est opus ammodo uobis super suscepto negocio multos replicare sermones, cum uobis plene sit cognita que urgens causa meum anxiat animum, quare in Greciam decreuerim uos conferre. Etsi illa ratio debuit esse potissima, illatarum scilicet iniuriarum uobis et michi uindictam appetere, tamen preponderans causa magis est illa ut meam possim exinde recuperare sororem, que sub multo dedecore et anxiosa infelicitate uilescit. Ad quam obtinendam omni debetis animositate consurgere, cum pro ea recuperanda iuste uideamur arma mouere contra detentores ipsius. Scitis enim et uos iniuste Danaos nos offendisse et per iniustas offensas nos arma iuste capescere, cum ei sit secundum iusticiam ignoscendum qui prouocatus appetit se ulcisci. Moneo igitur ut quantumcumque potestatis detis operam uirtuose in ipsa mea recuperanda sorore. Nam nunc est tempus acceptum ut per hostes uestros uestra probitas diuulgetur et strennuitas uestra patenter appareat, que uirtuose uiget in uobis. Me igitur scitote paratum, si casus se ingerat ad obtinenda diis fauentibus uota nostra, ad requisitionem uestram me in multo uobis ministrando subsidio prodigaliter processurum, ut uniuersos Danaos potentia nostra perterreat et grauia eorum dispendia in forti uirtutis nostre brachio deflere cogantur. Super huiusmodi igitur execucione negocii Paridem habebitis in principem et ductorem et Deyfebum secundum a Paride in consilio sapientum Anthenoris et Henee, qui uobiscum sunt in presenci negocio profecturi. Et finito colloquio uniuersus exercitus naues asscendit et Paris et Deyfebus in lacrimis a rege obtenta licencia naues intrant. Solutis itaque funibus, subductis anchoris, et uelis eleuatis, in altum naues ipse in nomine deorum Iouis et Ueneris in altum pelagus se impingunt, et eis felici nauigatione potitis, ad sparsas Ciclades applicunt, insulas uidelicet Romanie. Quas dum uelut ignotas robusto remige transire contendunt, nauigantes in ipsis circa Grecie finitima littora striccius inherendo, casus eis obuiam obtulit quandam nauim. In hac igitur naui rex quidam de maioribus Grecie, Menelaus nomine, nauigabat, qui a duce Nestore tunc temporis euocatus apud Piram ciuitatem se cum ipso nauigio dirigebat. Erat autem iste Menelaus Agamenonis regis frater, habens Helenam in uxorem. Hec enim Helena diebus illis mirabili speciositate uigebat, soror Castoris et Pollucis regum, qui tunc in Cunestar ciuitate de eorum regno insimul morabantur, educentes cum eis eorum neptem Hermionam, natam ex Helenam supradicta. Troiani uero dum nauium ipsam inspicerent, uiderunt eam ab eorum obuiacione flexo remige declinare et ideo nec illi illos nec illi eos agnoscere potuerunt. Quare Troyani naues, secundis uentis afflantibus, salubri cursu diuertunt et ueniunt in quandam insulam nomine Cythaream de districtu Grecorum, que insula Citrius hodie a nauigantibus appellatur. In hanc igitur insulam Cythaream nauibus Troyanis applicatis, Troes eius desiderabiliter portum intrant, et anchoris in profundum maris iniectis, duris funibus religant naues ipsas, et eis tuta statione locatis, in scaphis eorum securis accessibus descendunt in terram. Erat autem in hec insula Cytharea quoddam templum in honorem Ueneris ex antiquo constructum, mire pulchritudinis et diuiciis multum plenum, cum habitatores prouinciarum circunadiacencium gentili ritu in dictam Uenerem, que tunc principaliter colebatur in ipso, maximam fiduciam gererent et haberent et in ueneracione maxima annualia colerent eius festa, cum ibidem a dea ipsa sepius responsa reciperent de petitis ab ea. Celebrabatur itaque diebus illis in templo ipso tunc festum ipsius Ueneris principale, propter quod infiniti de finitimis partibus in illam insulam se contulerant mulieres et uiri ob eorum uota in templo ipso cum gaudio multo soluenda. Quod postquam innotuit Paridi, in comitiua multorum decenter ornatus accessit ad templum, et more Dardanico in templo ipso simplici uulto in presentia populi tunc astantis ibidem deuotis orationibus oblaciones suas in multa auri et argenti copia immensa prodigalitate profudit. Fuerat enim Paris pulchritudine multa decorus, omnes suos et etiam alios in forma precellens. Quem ut aspexerunt astantes in templo, de eius pulchritudine mirati sunt ualde et de regiis apparatibus quibus ipse inclitus apparebat. Quare sciscitandi feruore ipsum agnoscere gestiunt omnes astantes - qui sint eius comites, unde sint, et specialiter quis sit Paris. Tandem sciscitantibus illis non eis occultas est materia per Troyanos. Dicunt enim eis Paridem esse filium regis Troye et uenisse in Greciam in comitiua multorum suorum nobilium iussu patris ut a regibus Grecie repetat quandam sui patris sororem, Exionam nomine, quam dicti reges regi Thelamoni tradiderunt, qui sub Laumedonte rege Troyanam depopulati sunt urbem. Uaria igitur de auditis dicta sunt inter eos. Sed loquax fama, que multas uires aquirit eundo, uicinas iam dispersa per partes ad aures Helene de pulcritudine Paridis ad templum Ueneris accedentis multa relacione peruenit. Quod postquam eidem innotuit Helene, uarie uoluntatis desiderabilis appetitus, qui mulierum animum consueuit subita leuitate corripere, Helene animum inconsulta flagrancia concitauit ut optaret ad ipsius festiuitatis sollempnia se conferre gaudia uisura festiua et inspectura ducem Frigie nacionis. Sed O quam multas impudicissimas mulieres ad impudicos subito traxere collapsus ludorum spectacula et iocorum huiusmodi uisiones, ubi iuuenes confluentes suas exercent illecebras et raptos animos muliereum ex dissolucionibus gaudiorum ad sui pudoris crimen subita rapacitate seducunt, cum habentes iuuenes habilitatem commodam uidendi puellas et multo forcius alias ad mundana deliramenta promotas, nunc oculis, nunc tacitis blandiciarum sermonibus, nunc tactu manuum, nunc signorum instinctu milierum animos se de facile mouentes cecis sophismatibus et dulcium fallaciarum argumentacione concludunt. Pereat ille qui primus inuenit inter mulieres iuuenes et adolescentes ignotos instituisse coreas, que manifesta sunt causa multi perpetrati pudoris. Propter quas multe eciam iam pudice ad proditorias infestaciones hominum enormiter corruerunt, unde multociens orta sunt scandala et multorum necis causa sequta. Cateruatim ergo adire templa deorum et eorum celebrare festiua quamquam sit fas, nefas tamen euidenter apparet cum sit in dissolucionibus animorum, qui moti ad instrumentorum sonitus et ad diuersas modulaminis cantilenas facilius corruunt in seipsis. Sed tu Helena, speciosissima mulierum, quis te rapuit spiritus ut in absencia uiri tui tua desereres tam leui relacione palacia, exires eius claustra ignotum uisura hominem, que te compescere habena freni facili potuisti ut seruares pudica ieiunia intra regia sceptri tui? O quam multas adduxit ad labem iter et reditus et facilis ad uulgaria loca discursus! O quam grati feminis esse debent earum domorum termini et honestatis earum fines et limites conseruare! Numquam enim nauis sentiret dissuta naufragium si continuo suo staret in portu, in partes non nauigans alienas. Optasti ergo tu, Helena, tuam exire regiam et uisere Cythaream ut sub pretextu uoti soluendi uirum posses uidere barbaricum et ut pretextu liciti ad illicita declinares. Nam eius uiri uisio uirus fuit quo infecta per te Grecia tota fiut, propter quod tot demum occubuere Danay et duris morsibus tot Frigii uenenati. Quid ultra? Ad consummacionem sui desiderii iam concepti Helena, quibusdam suis familiaribus conuocatis, iubet eis parare necessaria, equos, et comites, cum apud Cithaream ad templum Ueneris appetat se conferre, ubi eius festum colitur tam sollempne et ubi soluere quedam desiderat uota sua. Non enim a Menelay regno extiterat Cytharea remota, cum uelut in eius opposito constituta ab ipsius finibus modico freto distaret. Nec mora, equi parantur et comites et Helena cum suis comitibus in regio apparatu equos ascendens peruenit ad litus et a litore in insulam Cythaream breui remige nauigauit, ubi tam ab incolis quam ab aliis uelud regina ipsius insule fuit in multo honore recepta. Ipsa demum causa sui soluendi uoti Ueneris templum adiuit ibique suas oblaciones dee Ueneri in multis et preciosis muneribus presentauit. Quod postquam Paridi notum factum est reginam uidelicet Helenam, Menelay regis uxorem, ad templum ipsum Ueneris accessisse in multa comitiua suorum apparatu mirabili, Paris excellenter ornatus peruenit ad templum. Audiuerat enim, fama predicante iam diu, Helenam, Castoris et Pollucis regum sororem, incredibili speciositate uigere. Quam ut uidit, inuidit, dum de facili facibus accensus Ueneris in Ueneris templo desiderio fluctuat anxioso. Et diligenter in Helenam figens intuitum siggilatim eius membra tanto decore respersa subtiliter contemplatur. Miratur enim tam in ea rutilanti fulgore flauescere crines multos, quos niuei candoris protractus in medio crine dyametris equalibus diuidebat et aurea fila hinc inde serpencia sub certi lege federis coegerant inuolutos. Sub quibus subsidebat frontis lactea et niuosa planicies ad eius fulgencia tempora usque distensa ubi crinium aureorum cumulus prolucida uisione turgebat. Cuius frontis detestabilis nulla rugositas planiciem sulcauerat adequatam. Miratur etenim in tam nitide frontis extremis conuallibus gemina supercilia, que manufacta sic decenter eleuata flauescere ut geminos exemplata uelud in arcus non in multa nube pilorum tenebrositatis horrende nigrescerent, sed ducta moderato libramine geminas distinguebant in maiori fulgore circumferencias oculorum. Miratur eciam oculos duorum syderum radios describentes, quorum orbes, quasi gemmarum iuncturis artificiose compositi, uaga uolubilitate non prodige aspectibus frenati modestis stabilem animi constanciam promittebant. Quos pilorum eciam in proceritate modesta frenabant palpebrarum habene. Miratur eciam in illa mire pulchritudinis nasi sui lineam regularem, qui maxillas diuidens in geminas partes equales nec multa longitudine uergebat ad ymum nec nimia breuitate correptus superioris labii sedem indecenter suspendebat in altum. Sic nec nimia grossicie tumefactus se in multa latitudine diffundebat, dum compositarum narium termini non multa uaccacione se iungerent nec se in multe aperture patefacione uulgarent. Miratur eciam tantam pulchritudinem faciei tanti nitoris, lacteo candore perfusam, cuius genas rose uestiuerant mixte rosis, cum nulla temporis uarietate roseus color in illis exhausto uigore languescere uideretur. Sic intermixto colore niueo linearum inter genas et labia, rursus figurare labia uidebantur roseam surgentem auroram, que nec multa tenuitate uideri poterant dulcia basea refutare sed eorum dura decenter eleuacione tumentes intuentes ad oscula auidis affectibus inuitabant. Sic miratur dentes eburneos pusillos et in ordine positos, alterum nullatenus alterum excedentem, quorum ordine gingiue rosee linealiter amplectentes uere describere uidebantur lylia mixta rosis. Sicque totus ambitus faciei mentum, modica in medio concauitate sulcatum, forma sperica concludebat, dum thorus sub menti ualle modice duplicatus fulgorem uidebatur effundere cristallinum. Sic miratur eciam in ipsa colli columpnulam niueum presentare nitorem, quem niuei splendoris candor tenui massa pinguedinis eleuatum prodigalitate lactea dealbabat, dum candentem gulam ipsius linealis ordo depingeret murenarum. Sic miratur in iila equales scapulas humili planicie subsidentes terga plana promittere, a quibus sulcus decliuus in medio utrunque latus gracili iocunditate iungebat. Sic miratur in illa brachia decenti proceritate distensa amplexus suadere dulcissimus, dum eius manus modica eleuacione pinguescerent et digitorum extrema tenui producta libramine ungues eburneos presentarent, que brachia, manus, et digiti sereni candoris lacteo fulgore nitebant. Sic miratur in illa lati pectoris equalitatem extensam, in cuius planicie duo urbera (sic) ueluti duo poma surgencia aeris natura quasi geminas cacuminauit in pilas. Et demum staturam eius eque proceritatis attendens prestanciori forma putat et concipit esse membra latencia, dum uere putet et patenter inspiciat in eius composicione persone naturam in aliquo nullatenus delirasse. Summo igitur studio Paris iuxta Helenam, modestie finibus non omissis, fit propior et dum in eius lumina figit intuitum, Helena intuentis aspectus ex suorum aspectibus mutua relatione repensat. Placuit enim Helene forma Paridis plus quam de eo perambula predixere preconia, cum de eius forma sibi sit ipsa iudex et testis, asserens in corde suo nusquam uidisse hominem similis speciei nec qui tantum suo affectui conueniret. Nunquid ergo Helena ad festiua solacia que fiebant in templo flectit intuitus aut ad aliena colloquia uertit caput. Sane inspiciendi Paridem auiditate correpta curis tota deprimitur, ad alid inspectura sua lumina non retorquens. Quam dum Paris percipit sibi suis luminibus blandientem, gaudet suos radios uisalues uisualibus Helene radiis commisceri, et sic per mutuas et placidas uisiones sibi inuicem consonantes communis amoris uehementiam manifestant, et dum ambo cogitant in seipsis qualiter eorum unusquisque alteri sue intencionis archana reuelet, ausus est Paris per intersigna uocis uicaria primicias exsoluere uoti sui. Sed Helena, tamquam ardore tunc excussa consimili, sentit Paridis appetitum et signa similia rependit eidem. Monet eciam nutu eum ut inter tumultus ludencium fiat sibi magis propinqus. Ad quod Paris, omni pudoris omissa caligine, sessioni Helene uinicius appropinquat, et quod signis latenter commiserat latenti tamen et submissa uoce uulgauit. Et sic uacantibus aliis ad ea que iocose fiebant in templo nec aduertentibus illorum insidias amatorum, unus alteri quicquid gestierat in animo resolutis in suspiria uocibus propalauit, et quicquid de optatis eorum fieri deberet inter se breui perstrinxere sermone. Quo facto, Paris, ab Helena humili obtenta licencia, in comitiua suorum templum exiuit, quem exeuntem Helena, dum potuit eundem uidere, dulcibus est aspectibus insequta. Procedente ergo Paride, letus sed amore uexatus, suas peruenit ad naues, ubi confestim omnes sui maiores exercitus ad se uocari mandauit, et ipsis cohactis in unum, sic est eos animosis uocibus alloqutus: O uiri fortissimi, omnibus est notum uobis qua de causa Priamo regi nostro placuerit nos in Greciam transmisisse. Fuit enim totalis eius intentio ut Exionam sororem suam nostro studio rehaberet. Cuius obtentus si uobis impossibilis uideretur, saltem damnificare Grecos quocunque modo possemus deberemus studium adhibere. Ecce enim nobis Exione recuperacio impossibilis facta est, cum sciamus eam a rege Thelamone detineri, uiro utique fortiori, qui nobis eam restituere non sine grauis belli conflictu concederet, eius amore bachatus. Nec nos sumus in tanta quantitate potentes ut ipsi regi Thelamoni preualere possemus in uiribus. Nec in nobis est tanta potencia ut ciuitatem aliquam in Grecia nobis subiugare possemus, tanta est in istis partibus gentis Danae plenitudo. Superest ergo ut laudabile donum quod, sicut puto, nobis dii offerunt in hoc loco non pretermittamus ingrati. Uidemus enim in hac insula, in quam nos fata diis fauentibus appulere, de maioribus Grecie ciuibus, festo suadente Ueneris, et de melioribus mulieribus prouincie adiacentis templum Ueneris esse repletum, cum inter alias sit istius regni regina, uxor regis uidelicet Menelay. Templum eciam est multis diuiciis opulentum. Si irruerimus in illud et illos qui morantur in illo, si eos poterimus captiuos educere, maximus erit nobis et ditissimus prede questus, non solum personarum ex preda captarum uerum eciam rerum, cum in templo ipso multa sint uasa aurea, magna sit argenti copia, et pannorum deauratorum multa protendatur ubertas. Quid alibi potius disponimus querere quod magis se prebeat nobis acceptum? Dico quod, si laudabile uobis apparet, ueniente noctis umbraculo, omnes in arma furtiue surgamus et irruamus in templum ad depopulacionem ipsius, uiros et eciam mulieres existentes in illo captos nostras deducamus ad naues et precipue Helenam, quam si captam deducere poterimus apud Troyam, ex eius capcione spes certa resultat quod ob commutacionemn ipsius de facili poterit rex Priamus suam recuperare sororem. Uideat ergo unusquisque uestrum quid de hoc facturi simus antequam eius quod faciendum putamus nobis habilitas subtrahatur. Et demum suo colloquio fine facto, multi de astantibus faciendum improbant et nichilominus plures probant. Sed postremo, multo examinato consilio, ad id communiter est deuentum ut, adueniente nocte et luna sue lucis radios occultante, armata manu in templum irruant et exponant prede que potuerunt uniuersa. Factum est autem quod, nocte sidera publicante et ad occasum luna uergente, Troyani sub ipsius silencio arma capiunt, et armati, relictis nauibus in tuta custodia armatorum, subito templum intrant, et irruentes in illos quos inuenerunt in illo, ab hostili suspicione securos, in ore gladii inermes capiunt et captos adducunt ad naues, bona eorum queque diripiunt, templum spoliant, et uniuersa predantur. Reginam Helenam et omnes eius comites Paris propria manu cepit, in qua nullius resistencie contraddicionem inuenit, dum animasset eam consensus pocius quam dissensus. Ducitur ergo per Paridem cum omnibus suis ad naues, et in eis ipsa dimissa sub fida custodia, Paris iterum rediit ad predam. Clamor itaque maximus ex captorum uociferatione rupit noctis silencia et horum precipue qui malunt neci tradi quam duci captiui. Ex multo igitur tumultu clamoris inpelluntur incolarum aures, qui in quodam castro in eminenciori loco supra templum ipsum firmato degebant, et, expergefacti in uocibus occisorum et aliorum qui fuge subsidio in castrum se recipere sunt conati, stupefacti surgunt a stratis, arma capiunt, et armati rapido cursu descendentes a castro irruunt in Troyanos. Erat enim in castro ipso multorum quedam bellicosa iuuentus, qui armorum magisterio uelut edocti acriter insultant in Troyanos et dura resistencia ipsos impellunt, putantes eos neci tradere et captas posse recuperare personas. Conflictus ergo fit maximus, ex quo sequitur magna cedes. Sed Troyani demum, qui eos multo pocius quam in quadruplo excedebant pre multorum armatorum copia, facto in ipsos impetu, ipsos uertunt in fugam et eos usque ad radices montis castri predicti in ore gladii persequuntur. Fit igitur finis bello et Troyani, obtenta uictoria, gaudentes reuertuntur ad naues, nichil preciosum relinquentes in templo, ex cuius preda multas et innumerabiles diuicias quesierunt. Ascendunt ergo naues predictis plenas diuiciis et multitudine captiuorum, et uelis ad uentorum afflatus erectis, nauigacione prospera potiuntur ita quod, per dies aliquos secundo remige nauigantes, die septimo ad oras Troyani regni perueniunt, et cuiusdam castri per ui miliaria a Troya distantis, quod Thenedon ab incolis dicebatur, feliciter portum intrant. Ubi iniectis anchoris et nauibus ipsis securis funibus religatis, gaudentes descendunt in terram, in qua ab habitatoribus ipsis, tamquam a suis, in honore maximo sunt recepti. Paris itaque illico postquam descendit in terram, suum ad regem Priamum nuncium destinauit, qui statim postquam peruenit ad regem, refert illi Paridem incolumem cum suis apud Thenedon salubriter aduenisse et ei singula que per Paridem gesta sunt, tamquam ille qui predictis interfuit, recitat seriatim. Ad horum igitur relacionem rex Priamus magno pre gaudio exultauit, et patefactis singulis aliis Troye maioribus et uniuerse plebi, sollempne festum instruunt uniuersi. Existente uero Paride apud Thenedon, prout ibi felix applicuit, regina Helena inter captiuos alios luctuosos multa, ut uidebatur astantibus, torquetur angustia, dum pectus et faciem continuis luctualibus lacrimis irrigaret et singultuosis uocibus regem uirum regesque fratres, filiam, et patriam natosque defleret, que crebris ululatibus inquieta nullo cibo aut potu potitur. Quod Paris pro molesto gerens et graui solari Helenam humilibus et piis uerbis accedit. Et quia dolores eximios Helena producebat nec eam ad consolationis spiritum Paris reducere poterat aut solamen, uelut iracundia motus, aduersus Helenam prosiliit in hec uerba: Quid est hoc, domina, quod tam cotidiano dolore concuteris nec quiescis? Quis est ille qui tot dolorosas uoces audire per tolleranciam diu posset, cum die nocteque lamentis uaces et lacrimis? An putas quod tibi ipsi non obsit et tue persone non inferat detrimentum? Sane saturata esse debes tantis ex lacrimis; si tot gustasses continuos potus aque quot lacrimas diceris sorbuisse, uelud superuacue pleno de pectore iam manarent. Lacrimis ergo tuis, si placet, finem impone et confortacionis amodo resume quietem, cum in regno patris mei nullus te possit occupare defectus nec eciam eos captiuos quos tu mandaueris habundare. Tu enim in tua magnitudine honoraberis uelut maior, omnibus suffulta deliciis et in sublimacione maxima ueneranda, et captiui tui, quos mandaueris a uinculis liberari, in patris mei regno secure uiuere poterunt, uelud in propriis laribus habundanter. Ad hec Helena, detersis lacrimis, Paridi sic respondit: Scio, domine, uelim nolim, habere necesse tuas exequi uoluntates, cum femina non possit potencie preualere uiriliet precipue in captiuitate detenta. Si quid ergo michi captiue et aliis captiuis mecum boni conferetur a quoquam, sperare poterit talia conferens a diis gratiam, cum afflictis compati humanitas suggerat et diis placeant pietates humane. Cui Paris: Nobilissima domina, quecunque mandaueris, infallibiliter implebuntur. Et ea statim per manum accepta, modica uiolencia intermixta, a propria sessione ipsam, secum ad locum adducens ubi in maximo apparatu multa ordinata fuere ut ibi secrecius inter se de singulis conferre liceret. Cui statim Paris sic dixit: Putasne, domina, si te dii a tuis et fata traxerunt et te uoluerunt in meam peruenisse prouinciam, quod talis tibi commutacio sit dampnosa ut maioribus diuiciis et carioribus deliciis non habundes? An putas Troyanam prouinciam Achaye non excedere ubertates, que sola est omnibus preciosissimis opulenta? Putasne me, regina, dignitatem tuam libidinoso cultu uelle fedare? Sane maioribus diuiciis afflues et honorabilioribus deliciis uitam duces, et me, quem dedignari non debes equalis dignitatis uel pocioris eciam uiro tuo, matrimonialis thori habebis consortem. In caram enim uxorem te michi copulare propono et tecum perpetuo uiuere in sacrarum federe nuptiarum, nec putare tibi debes horrendum si pusillum regnum in quo fuisti hactenus in ampla regna commutes, cum Troyano regno multa sint Asye regna subiecta, que tibi cum omnis subiectionis deuocione parebunt. Nec amissi tui uiri te debet iactura compungere, cum michi non sit in nobilitate similis, in strennuitate par, nec in diligenti feruore prorsus equalis. Ex amoris enim tui flamma totis affectibus incalesco, et ab eo qui te plus diligit sperare debes firmiter plus honoris. Cessa igitur ammodo plus dolere, lacrimis tempera et murmuri querelarum, et in hiis rogo ut exaudias humiles preces meas. At illa respondit: A lacrimis abstinere quis potest qui tanti doloris aculeis angitur sicut ego? Mallem deos de meis successibus aliter statuisse. Sed ex quo aliud esse non potest, inuita tuas preces admittam, cum tue resistere uoluntati nulla sit potencia penes me. Et statim subitas prorupit in lacrimas et singultus, quos iterum sedare sermonibus nisus est Paris. Et ea tandem a lacrimis desistente, Paris ab ipsa poscit in humili uoce licenciam. Et adueniente sero Paris eidem studuit deseruire non minus blandiciis quam preciosis cibariis habundanter. Decurso igitur noctis silencio et adueniente diluculo, Paris Helenam, regiis uestibus a rege Priamo sibi traditis exornatam, equum mire pulchritudinis, in aurea sella et aureo freno decorum, fecit ascendere, ordinatisque captiuis aliis in equorum multitudine iuxta gradus eorum, iubet eos precedere in multa militum comitiua. Et demum ipse Paris et Deyfebus, Anthenor, Heneas, et Pollidamas necnon et quam plures alii nobiles equos strennuos ascendentes reginam Helenam in apparatu et honore maximo comearunt. Et recedentes a Thenedon lentis passibus se dirigunt uersus Troyam, et eis uenientibus iuxta ciuitatem eandem, rex Priamus in multorum nobilium comitiua exiuit obuiam illis, et salutatis suis et ylari uultu receptis, accedit ad Helenam, quam deuotis affectibus et leta fronte suscipiens ipsi in uerbis placidis humiliter se submisit. Peruenientibus ergo eis ad ciuitatis portam ubi multitudo populi infinita confluxerat gaudia celebrans et inmensa tripudia in omni genere musicorum, rex Priamus primo descendit ab equo et reginam Helenam pedes habenis aureis equi sui in multitudine maiorum Troye et multa ueneracione deducit quoousque ipsam in suam regiam excelsam introduxit. Quid ultra? Magna sunt gaudia que ducuntur ab homnibus de ciuitate Troyana. Magna sunt festa que ob aduentum Paridis et suorum sunt gesta qui cum eo incolumes redierunt. Illucescente uero die sequenti, rege Priamo acceptante gratanter, Paris Helenam in templo Palladis duxit uxorem. Ob cuius rei causam uniuersi Troyani implicant festa festis, gaudia gaudiis aggregant, et per dies uiii continuos ludis et exilaracionibus uacauerunt. Quod postquam Cassandre, filie regis Priami, innotuit Paridem Helenam sibi matrimonio nexuisse, duras prorupit in uoces et querulos ullulatus, potenter exclamans et dicens: Ad quid, infelices , gaudia ducitis de nupciis Paridis, ex quibus uobis tanta futura sunt mala, et per quas necem uestram et uestrorum deflebitis filiorum, quos in conspectu patrum uidebitis trucidatos, et maritorum crudelia funera uiduate intuebuntur uxores? Ha sublimis Troya, diris precipitatura ruinis, quam impie subuersa peribis! Ha misere matres, quanto dolore uestrorum cordium claustra serabitis, cum de parubus uestris uiscera auelli uidebitis et membratim membra disiungi! Ha misera Heccuba, unde tot poteris educere lacrimas in natorum tuorum excidio, quos secabit et incidet cruentatus gladius impiorum? Ha gens ceca et dire mortis ignara, cur in uiolenta manu ab iniusto uiro non euellitis Helenam, et eam non acceleratis restitui iusto uiro antequam durus ensis acceleret et gladius acutus uestro deferueat in cruore? Putatisne furtum Paridis sine graui pena et acerba uindicta posse transire, per quam uobis est finale excidium prouenturum? Ha infelix Helena, ymo dira lena, quot nobis es paritura dolores! Pellite igitur, ciues miseri, impium funus a laribus et, dum licet, mortem pro uita uitate. Dum hec igitur et alia duriora continuis querelis predicta Cassandra diffunderet et ad regis Priami monitus nullo modo desisteret inquieta, rex Priamus ipsam capi mandauit et in compedibus ferreis in claustro firmari. In quo dicitur Cassandram ipsam per multos fuisse detentam, cuius querimoniarum lamenta si fuissent Troyanis animis exaudibiliter inculcata, Troya forte minime defleuisset perpetuos casus suos, qui usque nunc hominum flebiliter demulcent auditus, nullo futuro tempore per obliuionis silencia deleturi. Cum hec itaque in urbe Troyana feliciter (ymo cecis insidiis infeliciter) gererentur, nondum Troyanis applicantibus in insulam Thenedon, fama loquax et euolans tumultuosis relatibus Menelay regis in multa stupefactione aure sinuadit, qui nondum a Pyra discesserat nec a ducis Nestoris comitiua. Cui postquam patefacta sunt singula de disrobacione templi uidelicet in insula Cytharea, dominio suo subiecta, de nece suorum interfectorum ibi nequiter a Troianis, de captiuitate mulierum et aliorum deductorum in Troiam, et demum de raptu sue Helene, quam plus quam seipsum amore tenerrimo diligebat, tantorum dolorum aculeis factus est anxius. Qui pronus cadens in terram, debilitatus est spiritum et factus est deficiens in loquela. Sed dum post longam horam uires resumpsit, in multa doloris anxietate corporea suorum deflet excidium, captiuorum abduccionem, et Helene sue absenciam sub tanti uituperii siggilatione transducte. Deflet eius pulchritudinem alienis manibus contractandam. Deflet eius delicias quas habituram non estimat in nacionibus barbarorum. Nullus est finis lamentis eius et lacrimis. Et demum hoc Nestori nunciato, Nestor ad ipsum ueniens, quem sibi carum astrinxerat in amicum, factus suarum lacrimarum particeps, blandis sermonibus et piis affatibus solari mestum intendit. Qui dum nullis monitis, lacrimis, et fletibus finem daret, celer se accingit ad reditum regni sui. Quem Nestor non deserens ipsum in comitiua multorum militum flebiliter commeauit. Qui suum postquam peruenit in regnum, pro rege Agamenone, fratre suo, ut ad ipsum accederet, fideli nuncio demandauit, sic regibus Castori et Polluci similiter, qui eius audito nuncio, statim ad eum omnes predicti tres reges cursu celeri peruenerunt. Agamenon autem, ut uidit Menelaum fratrem suum tanto dolore torqueri, ipsum est hiis uerbis consolatoriis allocutus: Ad quid, frater, tanto dolore deprimeris? Etsi te iusta causa dolendi moueat, non tamen est prudentis uiri animi sui motum extrinseca demonstratione uulgare. Dolor enim patefactus extrinsecus in aduersis ad dolendum amicos plus prouocat et maiora gaudia generat inimicis. Finge ergo propalare leticiam, cum dolor habundat, et finge te non curare de hiis in quibus te debet rationabilis cura mordere. Curis anxiis aut fluuiis lacrimarum honor non queritur nec uindicta. Ense igitur petenda est ulcio, non murmure querelarum. Nam sapientis probitas tunc apparet cum casibus examinata contrariis aduersa nouit sustinere certamina et malorum ponderibus animum non submittit. Excita ergo tue strennuitatis animum ad hec mala, ut ubi iustus dolor te prouocat rigidum assumas animum ulciscendi, ut iniuria tibi et nobis illata dura non transeat sine pena, que non lacrimis est querenda sed in magna offendendi uirtute. Nosti enim nos habundare uiribus et in hac ulciscendi cura nos multos habere consortes, cum in hoc tocius Grecie assurgat imperium et a nobis moniti reges singuli arma Troyanis ingerere non negabunt. In brachio fortissimo et multa classe apud Troyam nos unanimiter conferemus, in cuius litus si nostra figere tentoria nos contingat, durum erit et impossibile Frigiis nos a litore posse deicere. Ante erunt maiores eorum neci traditi et seruituti durissime populares eorum, cum Troyana urbs in nostra potencia funditus euerteretur, et ille Paris, tot malorum actor, si contingat intercipi, uelud nequam latro furca suspensus amarissimas penas luet. Cessandum est ergo ab omni dolendi tristicia et ad omnes reges Grecie, duces et comites, maiores et nobiles, nostra scripta mittemus ut in huius ulciscendi causa dedecoris nobis potenter assistant. Sicque uerbis et sermonibus fine facto, acquieuit humiliter Menelaus, et sic incontinenti per uniuersos Grecie principes litteris destinatis, inter alios accesserunt primi illi uiri nobiles, Achilles strennuus et Patroclus necnon et fortissimus Dyomedes. Statimque eis tocius negocii materia declarata, omnes disponunt unanimes in maximo exercitu et in multo nauigio cumulari ut pro recuperanda Helena et illicite iniurie obtinenda uindicta se potenter conferant apud Troyam. Pro huiusmodi autem executione negocii ante omnia statuerunt eligere aliquem in ducem et principem, cui totus exercitus pareat et sub cuius ductu regali exercitus ipse salubriter gubernetur. Et sic de communi assensu omnium presencium tunc ibidem Agamenonem regem, multe strennuitatis uirum, omnis sani consilii discretione uigentem, in imperatorem eorum assumpserunt et ducem. Et data ei omnis plenitudinis potestate, dicti fratres Castor et Pollux, putantes Troyanos nondum in Frigiam peruenisse, cum quibusdam eorum nauibus se inmittunt in mare, si forte predictam Helenam recuperare possent antequam Troyam contingeret applicare. Nonnulli uero dixerunt quod dicti fratres, uocacione Menelay nullatenus expectata, statim postquam de raptu Helene ad eos fama peruenit, se in mare cum multo nauigio inmiserunt. Sed quicquid de hoc contigerit, fratribus ipsis mare intrantibus Troyanos uolentibus persequi, nondum per duos dies feliciter nauigauerant cum subito celum obductum nubibus obscuras induxit tenebras circumquaque, et uariis coruscacionibus tumida et interpollata luce micantibus, ruptis nubibus, mugiunt clamosa tonitrua, mentes nauigancium excitancia pre timore. In pluuiam igitur coacte nubes aquosos imbres effundunt, et inualescente uentorum rabie procellosa, tumet pelagus in fluctus maximos eleuatum. Cuius area aeris obscuritate facta nimium tenebrosa, exasperantibus nimbis aduersis, uaria cacumina fluctuum extolluntur, spumas eructancia crebras hinc inde, ex quibus nigrum pelagus, uelud ebulliens, conuertebatur in album. Nec mora, franguntur arbores, lacerantur uela, rumpuntur funes, sternuntur antenne, et omnia nauium earundem depereunt armamenta, disperguntur naues multa uentorum exacerbacione, una ab alia separata. Nauis autem illa in qua predicti fratres insimul nauigabant in potentia tempestatis aduerse fractis themonibus et eius arboribus multo stridore collisis proprio remige destituta fertur per pelagus incerto itinere nunc huc et aduersis fluctibus nunc illuc, que dum multa fatigacione nunc recta nunc obliqua per mare discurreret, demum exausta maris hiatibus, propriis dissuta carinis, auulsis tabulis, nullo alio uidente, demergitur inter fluctus, inter quos predicti duo fratres et ceteri nauigantes in ipsa, prout uere putatur periere submersi. Sic et alie naues sequaces ipsius, simili tempestate correpte, in diuersis locis pelagi perierunt. Horum autem fratrum mors dum gentibus esset incognita et de eorum morte nullus esset qui causam certitudinis perhiberet, quidam credere uoluerunt eos diuino munere factos deos et uiuos, ut uoluit antiqua gentilitas, translatos in celum. Hinc est quod poete dixerunt eos in celum assumptos constituisse signum in zodiaci circulo quod usque in hodiernum diem signum dicitur geminorum quia ex hiis geminis fratribus constitutum, licet antiqui philosophi dixerunt ideo geminorum signum appellari quia geminis diebus plus quam in aliis signis sol sub zodiaco decurrens moratur in illo. Et sic quicquid dictum sit, duo fratres predicti pro eorum Helene recuperatione sororis necis eorum tales primicias exsoluerunt. Et quia Frigius Dares uoluit in hoc loco quorundam Grecorum et Troyanorum colores et formas describere, qui, etsi non omnium, saltem describere uoluit famosiorum. Asseruit enim in codice sui operis, Greca lingua composito, omnes illos suis oculis inspexisse. Nam sepius inter treguas factas inter exercitus ipse se ad Grecorum tentoria conferebat, uniuscuiusque maioris formam inspiciens et contemplans ut ipsorum in suo opere sciret describere qualitates. Dixit enim primo Helenam speciositate nimia refulsisse, de cuius statura et forma satis aperte supra retulimus, hoc addito quod ipse dixit Helenam ipsam inter duo supercilia quandam habuisse modicam et tenuem cicatricem, que miro modo decebat eandem. Agamenon autem, rex multa proceritate, submissus, lacteo candore fulgebat. Fortis erat in uiribus, dum membris esset fortibus conformatus. Laboris erat amicus, dum esset quietis impatiens, discretus, audax, et multo loquendi lepore facundus. Menelaus autem, frater eius, non erat tanta proceritate distensus, sed eius forma inter longitudinem et terminos breuitatis medium decenti statura seruabat. In armis erat strenuus et in bellandi desiderio nimium animosus. Achilles uero mira pulchritudine fuit decorus, flauis crinibus sed crispatis, oculis glaucis et grossis sed amorosi aspectus, amplum habuit pectus et scapulas, brachia grossa, renes largos, et in statura longitudinis competentis. Hic in fortitudine multa preualuit. Nullus Grecorum tunc fortior ipso fuit, bellandi cupidus, largus in donis, et prodigus in expensis. Tantalus uero corpore grandis fuit, fortis multum, uariis oculis, candidus rubore permixto, ueridicus, humilis, lites fugiens sed prelia iusta peroptans. Ayax Oileus corpore grossus fuit, amplis scapulis, grossis brachiis, longus multum, et semper uestibus caris comptus. Multum uero fuit pusillanimis et facilis ad loquendum. Thelamonius Ayax multa pulchritudine fuit decorus, nigris tamen crinibus sed circulatis. Delectabatur in cantu, dum uocem commodam haberet, cantionum et sonorum in multa copiositate repertor. Hic fuit multe strennuitatis uir, bellicosus multum, et qui pompas in suis uirtutibus non dilexit. Ullixes uero omnes alios Grecos speciositate precessit, strennuus quidem fuit sed omni astucia et dolositate plenus, mendaciorum maximus comentator, multa diffundens uerba iocosa sed leporis tanta disertus facundia quod neminem sibi parem habuit in composicione sermonum. Dyomedes multa fuit proceritate distensus, amplo pectore, robustus scapulis, aspectu ferox, in promissis fallax, in armis strennuus, uictorie cupidus, timendus a multis, cum multum esset iniuriosus, seruiencium sibi nimis impaciens, cum molestus seruientibus nimis esset, libidinosus quidem multum, et qui multas traxit angustias ob feruorem amoris. Dux Nestor longe stature fuit, latis membris, brachiis grossis, facundus nimium in loquela, discretus ac utilis et fidelia consilia semper prebens, ad irascendum facilis et prouocatus ad iram nulla poterat frenari temperie, licet esset in eo breui spacio duratura. Huic nullus equari potuit in tanta sinceritate fidelitatis amicus. Prothesilaus pulcher fuit et decenti statura decorus, strennuus quidem multum, nullus eo celerior, et in armis nimium animosus. Neptholomus statura grandis fuit, nigris crinibus, grossis oculis sed rotundis, latus pectore, largus scapulis, superciliis iunctis, in loquela balbutiens. Sed doctus erat in legibus et exercicio multo causarum. Palamides autem, filius regi Nauli, forma pulcherrimus, longus et gracilis sed moderata fuit proceritate distensus, animosus ad prelia, affabilis, tractabilis, urbanus, et multa dona diffundens. Pollidarius multa erat plenus grossicie et tanta pinguedine tumefactus quod uix seipsum ducere poterat aut stare multum erectus, animosus multum sed multa superbia ceruicosus, letari non nouit, et semper erat ex nimiis cogitacionibus curiosus. Machaon uero fuit equali forma compositus, dum non esset multum longus nec multa breuitate correptus, superbus tamen, animosus multum, nudatus fronte caluicie, et qui nunquam de die dormiuit. Briseyda autem, filia Calcas, multa fuit speciositate decora, nec longa nec breuis nec nimium macillenta, lacteo perfusa candore, genis roseis, flauis crinibus, sed superciliis iunctis, quorum iunctura, dum multa pilositate tumesceret, modicam incouenienciam presentabat. Multa fulgebat loquele facundia; multa fuit pietate tractabilis. Multos traxit propter suas illecebras amatores multosque dilexit, dum suis amatoribus animi constantiam non seruasset. Preter hos et alios maiores scripsit idem Dares in Grecorum auxilium Persarum regem in multa uenisse militum comitia, cuius colorem et formam inter ceteros non omisit. Scripsit enim eum fuisse magne stature, uultum habuisse pinguissimum, faciem lentiginosam, capillos et barbam uelud igneam rubicundam. De illis autem qui fuerunt in Troia idem Dares formas suo stilo descripsit. Scripsit enim regem Priamum longe fuisse stature, gracilem et decorum, uocem habuisse depressam, hominem strennuitatis multe et cibos ualde diluculo affectantem, uirum intrepidum et absque timore et blandicias hominum habentem exosas. Fuit enim in suis sermonibus omnino ueridicus; iusticiam coluit. Sonos musicos et canciones amoris libenter audiuit. Nec fuit rex alius qui maiori honore suos commilitones amasset et maiorum donorum affluencia ditasset eosdem. De filiis itaque regis Priami nullus fuit qui tanta animositate uigeret sicut primogenitus eius Hector. Hic fuit ille qui suo tempore omnes alios in uirtutis potencia superauit. Parum uero erat balbuciens in loquela. Habuit membra durissima, sustinencia pondera magna laborum. Magnus erat in forma. Nunquam tanti uigoris uirum Troya produxit neque magnanimum, multa repletum nube pilorum. Nunquam uerbum iniuriosum aut indecens ab ore eius exiuit. Nunquam sibi extitit tediosum laboribus incumbere preliorum. Nullis enim sudoribus bellicis lassabatur. Nunquam legitur aliquis in aliquo regno fuisse qui tantum a suis regnicolis amaretur. Deyfebus, secundus filius regis Priami, et, sequens, Helenus, eius frater, ita fuerunt unius forme et similitudinis coequales quod nulla discrepancia erat in illis. Uix enim unus ab alio dignosci poterat, siquis eos subito inspexisset. Eorum enim forma proprie talis erat qualis erat eorum regis Priami genitoris. Illa enim sola eos tres dissimilitudo distinxit quod rex Priamus erat etate prouectus et illi duo iuuentutis gloria pubescebant. Item illorum duorum alter, uidelicet Deyfebus, in armorum multa strennuitate uigebat, et alius, scilicet Helenus, multis erat edoctus liberalium arcium disciplinis. Troylus uero, licet fuerit corpore magnus, magis fuit tamen corde magnanimus, animosus multum sed multam habuit in sua animositate temperiem, dilectus plurimum a puellis, cum ipse aliqualem eruando modestiam delectaretur in illis. In uiribus uero et strennuitate bellandi uel fuit alius Hector uel secundus ab ipso. In toto eciam regno Troye iuuenis nullus fuit tantis uiribus nec tanta audacia gloriosus. Paris uero fuit pulchritudine multa uenustus, flauus coma ita quod tota eius cesaries nitorem aureum presentaret, arcus magisterio excellenter edoctus et in uirtute uenandi, multa fuit in armorum strennuitate securus et rigidus miles in bellis. Heneas autem fuit grossus pectore, paruus uero corpore, mirabiliter discretus in factis et temperatus in dictis. Eloquentia multa refulsit, sanis consiliis satis plenus, mirabiliter sapiens, et multa litteratura peritus. Uultum habuit multa alacritate iocundum, dum eius oculi essent uarii et multa speciositate fulgentes. Inter alios Troye maiores nullus extitit qui tantarum rerum immobilium possessionibus habundaret, locuples in castris et diues in uillis. Anthenor autem fuit longus et gracilis, multis habundans sermonibus sed discretus. Uir fuit industrie maxime, circumspectus multum, a rege Priamo affectuose dilectus, et cum se prestabat occasio, iocose multum suos socios deridebat. Absolute tamen erat omni grauitate maturus. Pollidamas uero, ipsius Anthenoris filius, iuuenis speciosus, multa fuit strennuitate conspicuus, laudandus moribus, corpore longus et gracilis, sicut pater, sed parum fusco colore respersus. Multum fuit hic fortis in uiribus et ualde potens in armis; ad irascendum tamen uelox sed moderamine multo frenatus. Rex uero Menon pulcher in forma sed grandis, latis s capulis, grossis brachiis, pectore durus, crinibus autem crispatis et flauis. Oculorum uero eius orbes nigro fuerunt colore perlucidi. Mire strennuitatis miles et qui in Troyano bello multa uirtuosa et laudanda peregit. Regina uero Heccuba corporea proceritate distensa, magis declinauit ad uirilem formam quam ad speciem muliebrem. Mulier fuit mirabilis sagacitatis, illustris, multis erudita doctrinis, pia nimis, honesta multum et opera diligens caritatis. Andromacha uero, uxor Hectoris, nimia fuit speciositate decora, longa corpore, lacteo candore refulgens. Oculos habuit multo fulgore lucifluos, rubicunda maxillis, roseis labiis, et cesarie deaurata. Inter omnes mulieres honestissima uere fuit, in omnibus suis actibus moderata. Cassandra autem fuit stature decentis, candida multum, lentiginosa facie, oculis uariis, uirginitatem appetens et omnes quasi actus fugiens muliebres. Multa nouit predicere de futuris, cum in astrorum scientia et aliis liberalibus disciplinis esset potenter et patenter edocta. Pollixena uero, regis Priami filia, uirgo tenerrima, multa fuit speciositate decora. Hec fuit uere uerus pulchritudinis radius, quam natura studio multo depinxit et in qua natura rerum nichil errauerat nisi quod mortalem eam statuerat. Cuius speciem particularibus explicare sermonibus labor esset inutilis, cum eius forma quasi omnium aliarum procelleret speciem mulierum. Intelligitur ergo omnem in ea membrorum pulchritudinem habundasse et ea floruisse uirtute quod omnis generis exosas habuit uanitates. De hiis tantum Dares Frigius uoluit formas et colores describere tam Grecorum quam eciam Troyanorum, cum in utroque exercitu multi fuerunt multa uirtute conspicui, quorum nomina et uirtutes, hinc inde puagnacium, seriatim per sequencia narrabuntur. Superest ergo quod ad ipsius hystorie seriem explicandam per suos actus continuos successiue stilus noster deinceps ueridicus acuatur. Tempus erat quod, iam bruma suis exuta pruinis et gelu suo tempore soluto, glacies iam liquerat, cum iam, niuibus liquefactis, uarii fluuii per uallium concaua uarios iam tumescerent in decursus, et pigra hyems, ignei mendica caloris, ultima terga daret ob uicinum primi ueris aduentum, sole sub extremo signo Piscium decurrente, dum extremi dies et ultimi Februarii mensis instarent, et mensis ille Marcius succederet iam uicinus, cum uniuersus Grecorum exercitus, in multa classe fecundus, in Athenarum ciuitatis portum totus insimul conuenisset. Sciant igitur presentis hystorie lectores ab ipsa mundi institucione nunquam tot nauigia insimul confluxisse, tanto plena milite nec tantorum cumulo pugnatorum, que, ut descriptibili sermone patefacta, legentur. Sciendum est Agamenonem, regem et Danathorum ductorem exercitus, ex ciuitate sua, scilicet Mecenarum, c naues militibus onustas pugnantibus adduxisse; Menelaum autem, uirum Helene et ipsius Agamenonis fratrem, ex regno suo quod est dictum Spartem lx naues plenas militibus adduxisse. De regno uero Boecie Archelaus et Prothenor, ipsius regni domini, naues l duxere. Ascalafus uero dux et comes Helimus de prouincia Cythomenie naues duxere xxx. Rex uero Epistrophus et rex Tedius de regno Forcidis l naues adduxerunt in multa militum comitiua. Thelamonius autem Ayax de regno suo et de sua ciuitate nobili Salemina l naues adduxit. In cuius comitiua fuerunt multi duces et comites et sunt hii: dux Teucer, dux Amphiacus, comes Dorion et comes Theseus. Senex autem dux Nestor cum l nauibus ex Pilon aduenit. Rex uero Thoas de regno suo Tholie l naues adduxit. Rex autem Deximais de regno suo naues secum detulit l. De regno autem suo, quod Demenium dicebatur, Ayax Oyleus xxxui naues adduxit. Polibetes uero et Amphymacus, de prouincia Calcidonie domini, naues adduxere xxx. Rex autem Ydumeneus et rex Merion de Creta naues lxxx duxerunt. De regno Tracie ille facundissimus rex Ulixes l naues adduxit. Dux uero Melius de ciuitate sua dicta Pigris detulit naues x. Prothotacus autem et Prothesilaus, duces prouincie que Phylarca communiter dicebatur, duxerunt naues numero l. De regno uero Tricionico rex Machaon et rex Polidus fratres, filii quondam regis Colephis, adduxerunt naues xxii. De nobili uero ciuitate sua que dicebatur Phites l naues adduxit Achilles. rex autem Thelephalus de insula regni sui que dicta est Rodon xxii naues adduxit. Euripilus uero rex de regno suo quod dicitur Ortomenie l naues adduxit. Dum autem Anthipus et dux Amphimacus, domini cuiusdam rusticane prouincie que dicta est Hesida, naues xi adduxerunt. Rex uero Polipetes de regno suo quod dicebatur Richa et dux Losius, sobrinus eius, adduci fecerunt nauigia lx. Strennuus uero Dyomedes et in eius comitiua Thelenus et Eurialus de terra sua Argis naues detulit lxxx. rex uero Poliphebus de regno suo quod nondum multa fama pollebat, detulit naues uii. Rex Fineus de regno suo, quod tenebat a Grecis, xi naues adduxit. Rex autem Prothoylus e regno suo quod dictum est Demenesa naues detulit l. Et totidem rex Capenor de sua prouincia Capadie. Treorius uero rex de regno suo quod Beisa dicebatur xxii naues secum adduxit. Et sic facta summa de predictis regibus et ducibus fuerunt numero lxuiiii. Naues uero Grecorum illorum mccxxii, preter Palamidem, filium regis Nauli, qui ultimus cum suis nauibus, ut infra proximo refertur, aduenit. Homerus uero dixit in temporibus suis fuisse naues mclxxxui, sed forte pre tedio numerum integrum non descripsit. Et factum est, postquam predicti reges, duces, et principes Grecorum in portum Athenarum cum eorum nauibus conuenerunt, Agamenon, uir ille tam strennuus, qui, ductor ac principes, tocius Grecorum exercitus curam gerebat uigilem curiosus, attente deliberans quid deinceps esset super predicto negocio feliciter aggressurus, in quadam planicie extra menia ciuitatis ipsius, paratis sedilibus, predictos reges Grecorum, duces, et principes ad se ibidem mandauit uenire. Et eis omnibus illico uenientibus coram ipso et consedentibus seriatim, indicto manu ab Agamenone predicto silencio, omni tumultuose uocis murmure circumscripto, Agamenon ipse inter eos talia uerba profudit: O uiri nobiles qui in uestrarum uirtutum uiribus in hoc ordine iuncti estis, aperte cognoscitis et uidetis quanta sit ipsarum uirium uestrarum potentia, quanta sit uirorum in uestra confluencium comitiua pugnancium multitudo. Quis unquam uidit temporibus retroactis tot reges, duces, et principes insimul in unam uoluntatis consonanciam aggregatos, tot iuuenes armorum bellicositate conspicuos coniunctos in unum ad bellicosa arma ingerenda uiriliter contra hostes? Nonne manifesta dementia ducitur et spiritu cecitatis obducitur qui contra nos presumit eleuare calcaneum et uires nostras ad prelia irritare? Sane de nobis omnibus qui sumus in hoc exercitu cumulati tales centum potenciores agnosco, quorum unus dumtaxat reuera sufficeret ad exequendum illud et feliciter terminandum ad quod nos omnes insimul anhelamus. Nemini enim nostrum uenit in dubium quanto simus ad presens pulsati dedecore, quantis pro dampnis nobis illatis et nostris nuper prouocati simus contra Troianos arma iusta capescere et duros contra eos inire conflictus. Ut autem ardentibus animis ad nostras consequendas omnino uindictas unanimes insurgamus, et hoc rationabilis necessitas ingerit et nos ad hoc iustus dolor inpellit ut primo obloquentium ora frenemus et nostrorum uituperia detergamus sic ut Troyani de cetero ad committendum similia non insultent. Et de commissis contra nos eorum excessibus, si penis debitis non uexentur, ad duriora (quod absit!) procedere postmodum non timebunt. Neque enim maiores nostri assueci fuerunt aliquid dedecoris sub silentio pertransire quod per obloquencium diffamacionem eis opprobriose posset asscribi, nec nos ergo, simili modo, conniuentibus oculis dissimulare debemus quod opprobriose nobis et nostris possit successoribus exprobari, maxime cum tot simus in unius uoluntatis desiderio concurrentes et in tanta simus potencie latitudine constituti. Quis enim est hodie qui nostras metiretur potentias? Et de facto nullus uidetur qui ad offensionem nostram intrepidus auderet insurgere, excepta gente fatua Troyanorum, qui, ceco et stollido ducti consilio, se in offensionem nostram indiscussis et fatuis propositis iniecerunt. Nonne hoc nouit mundi pars maxima qualiter quidam ex nostris in Laumedontem regem, patrem huius regis Priami, armis bellicis irruerunt et tradiderunt eum neci et infinitos ex suis, urbem suam Troye, ab ipso Laumedonte rege possessam, funditus euertentes? Nonne apud nos adhuc hodie sunt plures ex illis in Grecia qui, in prouinciis nostris a nostris adducti uiolento iure predonio, deflent perpetuas seruitutes? Sane non est inpossibile neque dissimile mille potentioribus facere quod quatuor minus potentes fecerunt aut quinque. Scio quidem eos scire nos esse aduersos ipsos accinctos et ideo multa sibi mendicasse suffragia et multa subsidia quesiuisse ut aduersus nos potenter obsistant et se contra nos uiriliter tueantur. Quare mihi uidetur acceptum, si hoc uobis cedat ad gratum, ut antequam ab hoc portu salubriter dissolutis anchoris discedamus, apud Delphos insulam ad deum Appollinem speciales deuotos nostros nuncios dirigamus recepturos a deo ipso et ab aliis deis nostris certa responsa quid nos de cetero facere deceat et liceat de hiis que sumus eis fauentibus aggressuri. Et sic Agamenon rex sermoni suo finem fecit. Et hiis dictis, uniuersi itaque predicti reges, duces, et principes, Agamenonis regis audito colloquiolaudant illud et sic faciendum esse ut ipse decreuit unanimiter omnes probant. Quare super huius execucione negocii omnes in una uocis consonancia Achillem eligunt et Patroclum ut ipsi pro tam communi bono, quod seipsos et alios communiter et principaliter omnes tangit, apud Delphos insulam se conferant responsum a deo Appolline humiliter petituros. Nec mora, predictus Achilles et Patroclus pro predictis fideliter exequendis securo remige portum intrant, et diis fauentibus cursu celerrimo, felici nauigatione potiti in insulam Delphos salubriter peruenerunt. Erat autem predicta insula Delphos mari undique circumfusa, que pro certo creditur quod fuerit insula Delos, que scriptorum orte uicio fuit adiuncta. Que insula in medio insularum Cicladum sita est, in mari scilicet Elespontico constituta. Quare de predictis insulis in medio Cicladum principalis est una. In hac enim insula, ut narrat Ysidorus, Latona enixa est Appollinem et Dyanam et ideo in ea, hedificato templo in mirabilem murorum congeriem, colebatur Appollo. Et dicta est Delos pro eo quod sedato diluuio ante omnes terras radiis solis primum illuminata est et luna uisa. Dicitur enim Delos quasi manifestacio, nam Delon grece manifestum latine dicitur. Et quia ab insula primo fuerunt inspecti sol et luna, ideo gentiles dicere uoluerunt hanc insulam fuisse patriam solis et lune et ideo eos in ea fuisse natos, cum Appollo dicatur sol et Dyana luna. Ipsa etiam dicta est Ortigia eo quod ibi primum nate sunt coturnices, quas Greci ortigias uocant. Hunc gentiles Appollinem deum esse dixerunt. Dixerunt eum esse solem, ipsumque Tytan, quasi unum ex Tytanis qui aduersus Iouem non fecit, eundemque Febum, quasi effebum, hoc est adolescentem, eo quod sol cotidie oritur. Item eundem Appollinem Phytum uocauerunt a Phytona serpente ab eo interfecto. Inde phytonisse dicte sunt quedam mulieres scientes predicere de futuris, ut idem Appollo petentibus predicebat. De hac fitonissa quidem scriptum est in Ueteri Testamento, in primo libro Regum, que fecit excitare dudum mortuum Samuelem ad petitionem regis Saul. In hoc igitur templo erat maxima ymago tota ex auro composita in honore predicti dei Appollinis. Que licet fuisset ex auro composita et in ueritate fuisset surda et muta, tamen secundum gentilium errores colencium ydolatriam (que principaliter apud ipsos inualuit, cum omisissent uerum cultum Dei ueri, qui in sapientia, id est in filio Dei, domino nostro Ihesu Chisto, ex nichilo cuncta creauit) adheserunt diis surdis et mutis, qui pro certo homines mortales fuerunt, credentes et putantes eos esse deos, quorum potencia nulla erat. Sed responsa que dabantur ab eis non ipsi sed qui ingrediebantur in eorum ymagines dabant, qui spiritus immundi pro certo erant, ut per eorum responsa homines in perpetuis errorum cecitatibus conseruarent. Qualiter autem ydolatria creuerit et inicium iniquum habuerit, et qualiter per spiritus immundos responsa dabantur, cum sit locus, prouidimus hic compendiose describere et qualiter predicte ydolatrie finis fuit, cum per gloriosum aduentum domini nostri Ihesu Christi ubique terrarum ydolatria tota cessauerit et suo penitus euanuerit exhausto uigore. Certum est enim in scripturis ecclesiasticis, secundum sancti euangelii ueritatem, in quo lux sinceritatis assistit, quod cum Herodes rex illusus esset a Magis et ideo quereret perdere puerum, uidelicet dominum nostrum Ihesum Christum, saluatorem mundi, angelus apparuit in sompnis Ioseph ut educeret matrem et filium in Egyptum. Quo perueniente puero cum matre, omnia ydola Egypti insimul corruerunt, nec inuentum est ydolum in omni Egypto quod non esset minutatim abcisum. Iuxta illud Ysaie: Ascendit dominus nubem leuem et ingredietur Egyptum et mouebantur simulachra Egypti ad demonstrandum quod per aduentum domini nostri Ihesu Christi, saluatoris, omnis ydolatria funditus euerti et cessare debet. Unde Iudei dicunt quod Ismael primo simulachrum luto confinxit; gentiles autem primum Prometheum simulachrum de luto fecisse dogmatizauerunt atque ab eo ars simulachra et statuas fingendi processit. Dicuntur autem gentiles quia semper sine lege fuerunt, et ita semper fuerunt, ut geniti fuisse perhibentur, ydolis principaliter seruientes. Ydolatrie uero principium a Bello, Assyriorum rege, primo dicitur processisse. Nam iste Bellus rex fuit pater Nini regis, qui morte preoccupatus per Ninum filium eius preciose est traditus sepulture. In cuius memoriam Ninus, filius eius, mirabiliter simulachrum quasi simile patri suo configere mandauit ex auro ut in consolacionem suam et memoriam patris sui uiso simulachro uidere fingeret patrem suum. Hoc ergo simulachrum rex Ninus coluit tamquam deum et coli mandauit a suis et in celum esse deificatum omnibus Assiriis tradidit esse credendum. Et sic, non multo postmodum tempore procedente, spiritus immundus in hoc ydolum Belli regis ingressus responsa petentibus exhibebat. Unde apud Assyrios illud ydolum dictum est Bellus. Alii dixerunt Bel, alii Beel, alii Baal, alii Belphegor, alii Belzabuch, alii Beelzebub. Et huius ydoli exemplo gentiles processerunt ad ydolorum cultum, fingentes homines mortuos esse deos et pro diis adorabant eos. Unde dixerunt primum deum fuisse Saturnum. Qui Saturnus fuit rex Crete, nato nomine ab illo planeta qui dicitur Saturnus. Quo mortuo deum esse dixerunt, non habentem neque patrem neque matrem. De eo fabulose dictum est quod cum ipse esset sapientissimus in arte mathematica, preuidit quod debebat de eo filius nasci, de quo erat grauida eius uxor, qui debebat eum a suo regno deicere et cogere miserabiliter exulare. Unde precepit uxori sue ut filium quem ipsa pareret daret ei ad deuorandum. Quo filio edito, occultans illum patri quendam lapillum ostendit, dicens lapillum illum et nichil aliud peperisse. Quem pater illico deglutiuit. Ex quo dicitur tres filios genuisse et unam filiam, scilicet Iouem, Neptunum, et Plutonem, et Iunonem filiam. Hos omnes gentiles deos esse dixerunt. Unde Iupiter seu Iouis adeptus est nomen planete Iouis et illum gentiles coluerunt pro nomine summi dei. Deinde Martem summum deum belli esse perhibuerunt. Deinde solem, quem Appollinem uocauerunt, qui in predicta, ut dictum est, Delos insula principaliter colebatur. Deinde Uenerem, a Ueneris planeta nuncupatam. Deinde Mercurium, dictum ab ipso planeta Mercurii, quem ipsius Iouis filium asserere uoluerunt. Deinde Lunam, que et Dyana dicta est, ut est supra relatum, Latone filiam. Sicque per diuersas hominum naciones gentiles diuersa ydola coluerunt. Unde apud Egyptum Ysim, apud Cretam Iouem, apud Mauros Iubam, apud Latinos Faunum, apud Romanos Querinum, apud Athenas Mineruam, apud Pafon Uenerem, apud Lemnos Uulcanum, apud Naxos Bacum, apud Delos seu Delphos Apollinem, ut dictum est. Constiterunt eciam sibi multa aliorum ydolorum nomina, in que unusquisque suos gerebat affectus. Sed iam constat secundum sacrosancte Romane ecclesie tradicionem quod quam primum creator mundi in empyreo celo creauit angelos, quod ille angelus qui omnibus aliis fuit prelatus, de quo propheta dixit: Cedri non fuerunt alciores illo in paradiso; abietes non adequauerunt summitatem eius; platani non fuerunt equales frondibus illius; omne lignum paradisi preciosum non est assimilatum pulchritudini eius. Ideo speciosum fecit eum Deus et prefecit multorum legionibus angelorum. Hic elatus superbie pondere cum dixit Ponam sedem meam ab Aquilone et ero similis altissimo, statim ab eterna benediccione cecidit cum legionibus suis et dyabolus et dyaboli facti sunt. Unde dyabolus, id est deorsum fluens. De hoc dictum est, Quomodo cecedisti, stella matutina, de medio lapidum ignitorum? Et cecidit Lucifer, qui in paradyso deliciarum nutritus est, et uulneratus a Morte ad inferiora descendit. Unde et Christus in euangelio sancto suo, Uidi, inquit, Sathanam quasi fulgur de celo cadentem. Hic fuit ille Leuiathan. Et quia plerisque materia non est nota, ideo sub compendio de eo dicere decreuimus in hoc loco. Scripsit enim Ysidorus Ethimologiarum quod Hebrei Hebrea uoce uocant illum Bemoth, quod Latina lingua sonat animal brutum. Est enim spiritus malus immundicie et spurcicie plenus, et ideo Deus ab ipso principio deieccionis eius conuertit ipsum in animal brutum, id est in serpentem tortuosum, et cum sit immense magnitudinis dictus est draco. Et de hoc sentit Dauid, Hoc mare magnum et spaciosum et cetera; deinde subiunxit, Draco iste quem formasti ad illudendum ei et cetera. Dictus est autem Leuiathan secundum Ysidorum serpens de aquis. Unde legitur in Apographia beati Brandani, dum nauigaret per occeanum, idem sanctus uidisse eum mire longitudinis, et spaciositatis in profundum occeani deiectum et inclusum in eo usque ad diem iudicii iussu Dei. Ideo enim dicitur tortuosus et esse in hoc mari quia in huius seculi mari dyaboli uolubili uersatur astucia ad decipiendum animas miserorum. Hic est ille Leuiathan qui factus serpens, a sue deieccionis principio inuidens glorie primorum parentum nostrorum, ausus est uoluptatis paradisum intrare, et erectus gradiens sicut homo primos parentes nostros cecis temptacionibus, uicio preuaricacionis, affecit, ut facti mandati Dei intrepidi transgressores deici meruerunt ab ipsius gloria paradisi sicut ille deici meruit a celesti gloria culpa sui. Licet illud quod legitur in principio Genesis secundum Mosaycam tradicionem, ubi dicitur: Sed serpens erat calidior omnibus animantibus que fecerat Deus, qui dixit ad mulierem, cur precepit uobis Deus? et cetera, secundum tamen traditionem sacrarum scripturam catholice uniuersalis ecclesie ratum est, ut scripsit Beda, quod dyabolus elegit quendam serpentem tunc de quodam genere serpencium uirgineum habentem (sic da habencem) uultum et mouit ad loquendum linguam eius quid loqueretur nescientis, sicut et cotidie adhuc loquitur dyabolus per fanaticos et energuminos nescientes, id est, per homines quorum corpora ab ipsis demonibus sunt obsessa, ut de hoc scriptum est in libro Hystoriarum Scolasticarum, circa principium, ubi prosequitur auctor hystoriam et exposicionem libri Genesis. Unde quicquid nobis catholicis per has sacras scripturas notum est, certum est quod ille Leuiathan, id est, dyabolorum princeps, a culmine celesti deiectus, uel per seipsum corporaliter factus serpens uel per serpentem animal, ingressus in ipsum, callidis temptacionibus suis miseros parentes nostros et successores eorum perpetuam deiecerat in ruinam. Et hec de ydolatria et de noticia Leuiathan dixisse sufficiant. Nunc ad prosequendum nostre intencionis propositum stilum nostrum ad narracionem presentis hystorie conuertamus. Per demonum igitur ingressum in ydola surda et muta eliciebantur ab eis petita responsa que tunc gentilitas excolebat. Unde Dauid: Quoniam omnes dii gencium demonia; dominus autem celos fecit. Et per hanc dyabolice decepcionis astuciam deus Appollo responsa sua in dicta insula Delos petentibus exhibebat. Ad quam postquam Achilles et Patroclus, Grecorum nuncii, peruenerunt, de intrando in templum Appollinis congrua hora captata cum consilio sacerdotum in ipso templo seruiencium ipsi deo qui colebatur in ipso, templum ipsium deuoto corde humiliter intrauerunt. Et factis eorum oblacionibus in multorum donorum prodiga quantitate, petentibus ab eo de Grecorum negociis habere responsum, sic eis predictus Appollo submissa uoce respondit: Achilles, Achilles, reuertere ad Grecos tuos a quibus missus es, et dic eis quod pro certo futurum se salubriter ad Troyam ituros ibique prelia multo committere, sed infallibiliter erunt decimo anno uictores, Troyanam urbem dabunt funditus in ruinam, regem Priamum, eius consortem, eiusque filios morti tradent et omnes maiores eorum, illos tantum uiuere permittendo quos elegerit ipsorum Grecorum sola uoluntas. Quo ab Achille percepto et facto exinde ualde leto, adhuc eo in ipso templo morante, mirabilis casus emersit. Nam quidam Troianus antistes nomine Calcas, Testoris filius, multa peritus scientia, de mandato Priami regis, utpote nuncius eius, templum ipsum intrauit ut a deo Appolline similiter responsum eliceret quid de bello Grecorum Troyanis esset reuera futurum. Cui, post oblaciones ab eo factas multimode ipsi deo, deus ille respondit: Calcas, Calcas, caueas ne ad tuos redire presumas sed statim ad Grecorum classem, que nunc est in hac insula cum Achille, securus accedas, cum qua Grecorum exercitum festinus adeas, nunquam discessurus a Grecis. Futurum est enim Grecos obtinere uictoriam contra Troyanos uoluntate deorum. Eris enim et tu ualde necessarius Grecis ipsis in tuis consiliis et doctrina donec ipsi predicta uictoria potiantur. Calcas uero dum sciscitando cognosceret quod ille erat Achilles qui erat in templo, confestim ad ipsum accelerat, et conuenientibus ipsis in unum, sese in amicitie fedus accipiunt, patefacta inter se de predictis omnibus ueritate. Quare idem Achilles predictum Calcas antistitem multis commoditatibus lenta fronte honorare curauit. Sicque anchoris extractis a mari et eis cum eorum nauibus in pelagus se immissis, incolumes salubriter peruenerunt Athenas. Descendentibus eis igitur a nauibus ipsis, Achilles predictum Calcas antistitem Agamenoni regi et aliis regibus Grecorum, ducibus, et principibus presentauit. Et ab Achille narrato responso deorum de futura eorum uictoria contra Troianos, et qualiter idem Calcas, nuncius regis Priami, in contrarium responsum obtinuit, et de mandato sibi ut ad Troyanos non rediret et cum Grecis durante preliorum turbine moraretur, uniuersi Greci facti sunt hylares et pre multo gaudio celebrant diem festum, predictum Calcas antistitem in eorum fidelem accipiunt et recipiunt in sinceritatis amore, promittentes ei in omnibus placide prosequi uota sua. Et sic illi diei festo finis feliciter factus est. Greci, responsis acceptis a diis propositis, iam exsoluerunt dies festos. Sequenti die, post predicta festa deposita, Calcas, ille Troyanus antistes, in comitiua Achillis et Patrocli ad tentorium Agamenonis regis se contulit mane facto, ubi iam multi reges Grecorum, duces, et principes ante conuenerant, qui coram rege Agamenone residebant. Quibus per Achillem, Patroclum, et Calcas salutis oraculo resoluto ac eis ab eis debite relacionis obtento responso, se inter alios comodis sessionibus collocarunt. Et statim ab eodem Calcas impetrato silencio, in communi audiencia predictorum dixit hec uerba: O nobilissimi reges, duces, et principes qui in presentis congregacionis ordine iuncti estis, nonne uestra fuit principalis intencio contra Troyanos, publicos hostes uestros, arma capescere, qui sub tanto facinore ab eis commisso contra se uestrarum uirtutum potencias excitarunt? Cur ergo ceptis moras annectitis, cum semper nocuerit differre paratis? Nonne creditis aut putatis regem Priamum inter uos exploratores suos habere furtiue, qui per eorum uicarios singula de uestra desidia illi mittunt? Nichil enim aliud est ita peragere quam ei competencia indulgere spacia libertatis ut per eum quesita presidia cumulet et sibi cotidie multa subsidia coaceruet, cum tanti temporis sint iam exacta curricula quod in potenti manu debueritis iam inuadere regnum eius. Nonne presentis estatis plures iam euoluti sunt menses in quibus nauigacionis tempus se uobis dedit acceptum, cum omnino placata sint maria, que nauigare uolentibus blandiuntur et dulci sibilo zephiri aspirantes per equoreas planicies nauigare uolentes in dulcedine temporis et serenitatis inuitant? Cur iam in estatis estu uester non estuat animus per maria dissilire ut dulci nauigacionis aura potiti felici remige uestrorum hostium perueniatis ad oras, ut eorum aures fama perterreat, de uestra sollicitudine curiosa, non ut de uestra morosa desidia gaudeant, per quam in tantum uestra desideria procelantur? Nunquid in uobis frustratoria creditis promissa deorum, qui forte propter uicium ingratitudinis possunt in contrarium commutari? Rumpite igitur moras uestras, soluite naues, ei uela earum eleuatis in altum, ut festinanter contra hostes uestros iter uestrum diis fauentibus maturetis, ut ad promissa deorum uelociter et feliciter pertingatis. Et sic uerbis suis idem Calcas tacitus finem fecit. Uerbis igitur Calcas ab omnibus intellectis, dum omnes communiter probant illa, Agamenon statim mandauit ut uniuersi de exercitu per tubete sonitum moueantur quod illico naues ascendant, ab Athenarum portu feliciter discessuri. Nec mora, ad tubete sonitum uniuersi naues ascendunt, nodatos funes exsoluunt quibus erant naues ipse firmiter colligate, et a mari subductis anchoris et receptis in naues, uela erigunt, que dum uentorum spiramina imbuunt et extendunt, alto pelago se committunt. Nondum enim se per maris spacia nauigando per xu stadia elongauerant a partibus Athenarum, cum subito serenus aer qui nauigantibus arridebat cecis obducitur nubibus, noctem ficticiam inducendo. Quare mugit aer tonitruorum crebrorum in querelis, et crebre coruscaciones noctem ficticiam repentinis suis fulgoribus conuertunt in diem, et excolatis nubibus, immense pluuie diffunduntur. Cuius rei causa exasperati uenti tumefacta maria montuosas erigunt in procellas. Quare nauigantes ipsos maximus timor et tremor inuadit, dum se uideant in mortis discrimine constitutos. Sed ille Calcas Troyanus antistes, factis suis exorcizationibus ut erat peritus in eis, dixit se causam percipere tante cladis. Dixit enim Dyanam deam iracundia multa commotam pro eo quod de recessu uestro ab Athenarum portu sibi sacrificium oblatum non extiterat a uolentibus proficisci. Suasit ergo Agamenoni regi ut omnes naues in Aulidem siluam flexis uelis incontinenti diuertant, ubi in templo quo colitur predicta Dyana ipse Agamenon sacrificium ipsi dee offerat manu sua. Nam sedata Dyana imminentem tempestatem euanescere faciet et tempus nauigacionis uobis prestabit acceptum. Nec mora, iuxta consilium predicti Calcas, Agamenone mandante, naues omnes, mutatis uelis et temonibus coaptatis, in Aulidem siluam salue perueniunt, que non multum remota erat ab ipsis. Agamenon itaque rex festinus descendit in terram; Dyane templum adiuit. Cui deuoto corde propriis manibus quedam oblata per eum in sacrificium dedicauit. Confestim igitur marina tempestas euanuit et aer undique serenatus uestes exuit et deposuit nubilosas. Quiescunt maria et nauigare uolentibus in dulci eorum planicie blandiuntur. Ex hoc loco quidam sapientes dicere uoluerunt, qui in astronomie operositate laborant, quod Dyana, que et ipsa est luna, sit domina itinerum et uiarum. Circulo constituunt fortunatam ut sit in domo x uel xi confortata a bonis aspectibus aliorum felicium planetarum. Et hac ratione utuntur astronomi usque in hodiernam diem. Maris itaque tempestate sedata post sacrificium ab Agamenone Dyane oblatum, statim uniuersus Grecorum exercitus, sonitu tubete dictante, naues ascendit, et felici nauigacione potitus ad Troianas pertinencias cum incolumitate perueniens cuiusdam castri portum felicitur intrauit, ubi, nauibus eorum secure receptis, cum portus ille fuisset capax ipsarum, Greci naues ipsas in eo tuta statione consignant. Huius autem castri nomen et portus Frigius Dares in suo codice omisit, forte pro eo quod Grecorum exercitus fuit paucis diebus moratus in illo. Sed hoc est ratum, ut in aliis codicibus inuenitur, quod Sarronabo ab incolis uocabatur. Huius uero castri incole et habitatores in armata manu cursu precipiti uenerunt ad litus, putantes Grecos arcere ne in terram descenderent, fatuis in eos et inconsultis propositis conspirantes. Cuius rei causa fatue in Grecos irruunt, qui iam in terram descenderant, maris fatigacione lassati; bellum fatuum constituunt contra eos. Sed Greci, innumerabili quantitate armati, descendentes in terram eis sue fatuitatis penas exsoluunt. Nam et eos in ore gladii persequuntur, qui pre multitudine Grecos sustinere aliquatenus non ualentes fuge subsidio se committunt. Propter quod ad ipsius castri cacumina festinanter anhelant, se ante Grecorum faciem dispergentes. Greci uero, insequentes miseros qui fuga precipiti ante eos se eripere minime ualuerunt, eos captos morti emancipant, singulos quos intercipiunt morti tradunt, uiolenter castrum ascendunt, quod apertis ianuis ob receptionem fugiencium incolarum inueniunt, intrant in illud, et in miseros ibi repertos, qui iam defecerant uiribus dissolutis, crudeliter irruunt, ferro interimunt, castrum capiunt et predantur et, facta preda, muros castri ipsius et queque forcia subitam excuciunt in ruinam. Nec mora, direptis omnibus inuentis ibidem et singulis ruina deiectis, Greci uictores eorum redeunt ad naues et ascendunt in ipsas, illico intrant maria, et recto remige apud portum Thenedon ueniunt, ibique eis salubriter applicantibus, iniectis anchoris eorum nauium in profundo uelisque depositis, intrant ylariter portum ipsum. Erat autem apud predictum Thenedon castrum quoddam in fortitudine magna firmatum, habitatoribus multis circumcirca repletum, multis diuiciis opulentum, cum locus ille satis esset amenus deliciis terrestribus et marinis, quod per ui miliaria tantum, ut supra relatum est, distabat a Troya. Habitatores uero castri ipsius, timentes excidium de seipsis, statim ad arma prosiliunt, castrum ipsum muniunt bellicosis uiris et armis, et se defensioni opponere contra Grecos potenter instituunt animosi. Greci autem, eorum nauibus comode colligatis in portu et eis ibi stacione tuta receptis, armati descendunt in terram in glomerosa multitudine pugnatorum, quecumque inueniunt rapaci prede uiolenter exponunt, et in eos qui se contra eos totis uiribus sathagebant infestis conatibus duras aggressiones exercent. Et ideo inter eos et Troyanos castri ipsius crudeliter bellum feruet et durum prelium estuat inter eos. Cuius rei causa multi cadunt ex Troyanis, gladiis interfecti, sed plures ex Grecis. Ad quorum excidium et uindictam Greci, arcius anhelantes morti et uulneribus animosius se presentant. Multi ex Grecis intereunt inter ista necnon et de Troyanis quam plures. Sed demum Troyani, sustinere Grecorum multitudinem innumerabilem non ualentes, fuge subsidio se committunt, et quibus fugere licuit non fuit alia causa suffragii quam lapsu fuge ad Troye alta menia peruenire. Illi uero quibus fuga non profuit ferro intereunt et acerba morte crudeliter uitam soluunt. Sicque a Grecis ipsis castri ipsius toto ambitu intercepto, in predictum castrum irruunt, ipsum in magna potencia debellantes. Troyani uero, ordinatis bellis eorum in summitate murorum, aduersus Grecos duram et diram defensionem opponunt, nunc eos iactis lapidibus obruunt, nunc eos interimunt in uibramine lancearum, nunc ipsos iaculis acutis afficiunt, nunc balistarum crebris emissis sagittis ipsos letaliter uulnerant et extreme morti tradunt. Greci uero, diuersorum generum machinis ordinatis ac diuersis arietibus institutis in diuersis locis, quam pluribus bellicis scalis appositis, letaliter impetunt dura debellacione Troyanos. In quorum debellacione multi ex Grecis sternuntur a scalis, et uolubiliter ruinosi peruenientes in terram, fractis ceruicibus, uitam exalant. Greci uero passim intereunt. Sed demum Troyani, multo labore lassati, se quasi languida et effeminata defensione tuentur. Ad quod Greci intollerabili copia pugnatorum glomerose insistencium contra Troyanos per scalas ipsas castrum ascendunt, alii per fenestras, alii per murorum liberas summitates et eorum per muros uexillis appositis, in recompensacione suorum interfectorum ab eis, quotquot ex ipsis inueniunt aut gladio perimunt aut ruina. Nemini parcunt et, etatis discrecione non habita, uniuersos mucrone truncatos occidunt. Et dum nullus Troyanorum uiueret inter eos, Greci latibula castri scrutantur, quicquid inueniunt utile rapaci preda subripiunt et asportant, et omnibus locis de rerum ablatione penitus uacuatis, demum castrum ipsum euertere decreuerunt. Prostratisque meniis altis ipsius, totum scinditur ex ruina, murisque solutis et in facie terre deiectis tam deiciencium studio quam ignium flammis uoracibus submissorum, altum Thenedon ymum tenet. Et sic, uastatis omnibus et arreptis, Greci uictores cum preda maxima eorum reuertuntur ad naues. Greci itaque, de predictis duobus castris et eorum incolis absoluta obtenta uictoria, dum in portu Thenedon et eius planicie uitam ducerent laxiorem, Agamenon rex circa sui regiminis curam diligentiam studiosam exercens uniuersos Grecos ad quos preda capta peruenerat de rebus et spoliis Troyanorum ex duobus castris ipsis ad se uenire mandauit et ut omnia que ceperant ex predicta preda secum afferrent. Qui statim, audito ducis eorum precepto, omnem obedienciam obseruantes cum omnibus rebus captis ab eis coram ipso sceleriter accesserunt, secum ex predicta preda uniuersa capta fideliter in presencia dicti regis Agamenonis deferentes. De quibus per eundem regem distributionibus factis equis, ea unicuique distribuit secundum merita et qualitates eorum qui ad obtinendam uictoriam castrorum ipsorum mortem et uulnera non uitarunt. Peractis igitur predictis equis portionibus, ut dictum est, inter homines bellicosos, idem rex uoce preconia iussit mandari ut uniuersi reges, duces Grecorum, et principes, sequentis diei aurora surgente, cum aliis maioribus exercitus ipsorum in eadem planicie conuenirent, ubi idem rex celebrare generale colloquium intendebat. Diei sequentis igitur mane facto, omnes reges Grecorum, principes, duces, et maiores exercitus eorundem in predicta planicie satis ylariter conuenerunt et, eis commodis sessionibus collocatis, Agamenon predictus rex, sua dextra et oris iussu taciturnitatis dictato silencio, inter eos talis prorupit in uerba sermonis: Amici reges, duces, et principes, et quicunque maiores qui in presentis congregacionis circulo conuenimus necessaria causa dictante, satis est per longas et uniuersas mundi partes potencie nostre fortitudo precognita, cum magnitudinem uirium nostrarum mundus passim predicet uniuersus. Grata tamen et accepta est diis nostris illa potencia que superbia caret et ceruicose elacionis uicia non cognouit. Notum est enim omnibus quanta mala ex superbie elatione perueniunt et ipsi dii mirabili resistunt oppositione superbis. Superbi enim amicos non habent et undecunque sibi aggregant inimicos. Nam et si superbo quis efficiatur amicus, multis oportet quod inimicus existat. Superbie igitur uicium in nostris negociis et specialiter in presenti, quantuncunque possumus, execremur, ut sola rectitudinis et iusticie linea facta nostra perfulgeant et contra nos aliquis de superbie uicio non inpingat. Nostis enim nos in magna parte nostre potencie ad obtinendam uindictam de iniuriis nobis illatis per Priamum regem hucusque uenisse, et regni sui terminos in potenti brachio inuasisse, et tanta sibi nos iam intulisse detrimenta dampnorum quod, si primo Troyani nobis extiterant inimici, nunc nobis facti sunt duriores. Scimus enim eos iam multa premunitos in potencia, et ipsi patenter agnoscunt nos esse sibi uicinos, et si ipsi possent, de dampnis factis eis recenter a nobis recentem assumerent crudeliter ulcionem. Ciuitatem itaque potentem habent et potenter undecumque muratam et ideo uires eorum aduersus nos credimus duplicasse, item, quia magna prerogatiua dicitur preualere qui in sui hospicio inter suos cognitos et amicos uel in sua prouincia se defendit. Nonne cornix suo quiescens in nido, licet sit uiribus ipso debilior, duros conflictus ingerit in falconem antequam capiatur ab ipso, et ab ipsa recedit sepius uulneratus? Sane ego inter uos hec uerba profundo non ut dubitabile nobis sit Troyanos nos non posse confundere, urbem eorum, quantuncunque sit fortis, non posse destruere, et omnes Troyanos finali excidio posse consumere, sed quia laude multa merebimur commendari si omnia que sumus de isto negocio nostro facturi discretione ductrice, uitata superbia, moliamur. Multos enim consueuit in profundum necis inmergere inconsulta facilitas et illius aggressura negocii que multo examine consilii non decocta per superbie impetum ad actus subito deducitur repentinos. Scimus preterea non esse diu Priamum regem qui nos per suos nuncios speciales requisiuit ut Exionam, sororem suam, sibi restituere deberemus. Sed nos multa superbie elacione tumentes requisitionem eius audire improuida responsione negauimus, que si a nobis exaudita fuisset, dampna grauia in Cytharea nobis illata sic enormiter non fuissent, et regina Helena, que de melioribus Grecie sua et suorum uirtute censetur, a patrie sue magnifica stacione non fuisset abducta. Nec nos qui pro recuperacione ipsius et illatis nobis iniuriis appetimus ulcionem essemus in tantis laboribus et expensis, in tantum a nostre patrie laribus elongati, quid sit proinde nobis pro certo futurum prosperum uel aduersum penitus ignorantes. Et ideo si de beneplacitis uestris et pro sano consilio uideretur acceptum ut labores laboribus addere deuitemus et quod in honoris nostri gloria redire ad propria mereamur, ad eundem regem Priamum nostros speciales nuncios destinemus ut nobis uoluntarie Helenam raptam restituat et nobis satisfaciat de hiis qui contra nos per Paridem sunt commissa. Quod si rex Priamus, uelut sapiens, hoc duxerit acceptandum, honorabilis erit reditus noster ad propria, nec a Troyanis amplius de iure exigere debemus. Si uero duxerit recusandum, duo laudabilia pro nostro iure pugnabunt, iusticia scilicet et nostra potencia excusata. Et cum per mundi partes hoc a nobis processisse uulgabitur, increpabitur ab audientibus demencia Troyanorum, et noster commendabitur ubique processus ab omni superbie uicio excusatus. Nam et si postmodum in uindictam nostram in Troyanos penas durissimas infligamus, eos passim in ore gladii perimendo, euertendo funditus terram eorum, mulieres eorum perhenni uituperio et seruituti perpetue contradendo, nullus erit qui nos exinde possit rationabiliter increpare. Attendatur ergo, si placet, si iuxta uerborum meorum monitus hoc sit a uobis efficaciter exequendum. Hiis igitur dictis, ex circumstantibus multi fuerunt qui premissa uerba dixerunt exequenda non esse; alii laudauerunt expedire sic fieri ut rex ipse decreuit. Et dum ad hoc omnes postremo unanimiter conuenissent, Dyomedem et Ullixem in eorum nuncios elegerunt. Qui statim se accingentes ad iter, sole celi tenente iam medium, ad Troyane urbis menia peruenerunt, et intrantes in ipsam, ad magnam regis Priami se regiam conferentes, descendentes ab equis marmoreos gradus scandunt. Cumque peruenissent ad atrii spaciosi uestibulum, mirati sunt ipsius pallacii hedificia tam miro artificii opere circumfulta, sed pocius sunt mirati dum in medio ipsius atrii inspexerunt quandam arborem manufactam mathematice artis subtili ingenio constitutam, dum eius stipes esset ex auro et gracilior lancea in xii altitudine cubitorum, in cuius stipitis summitate arbor ipsa mirabilis latitudinis se diffundebat in ramos qui totum ipsum atrium longa circumfusione tegebant. Erant enim rami ipsi partim ex auro et partim ex argento compositi, sic eorum folia, sic f lores eorum, dum in multa diuersitate gemmarum eorum fructus editi radiarent. Longa igitur ipsi duces eius inspeccione contenti, ductu multorum, portas camerarum ascendunt et peruenientes in locum ubi rex ipse Priamus in multa suorum nobilium comitiua sedebat, non sunt regem ipsum alicuius salutacionis oraculo uenerati. Sed eis uelut in eius opposito consedentibus, sic illi est affatus Ulixes: Rex Priame, si te primo salutacionis uerbis non exquisiuimus, non mireris, cum te capitalem habeamus in hostem et hostis sui hostis non debet orare salutem. Agamenon rex, cuius nos ad te legati sumus, per nos mittit tibi ut reginam Helenam, de sui regni terminis uiolenter ablatam, restitui facias regi suo, et dampna grauia Grecis illata per Paridem, natum tuum, iuxta uoluntatem eorum ad presens studeas resarcire. Quod si feceris, salute sani consilii pocieris. Si autem implere hoc forte contempnes, ipse respice quanta mala tibi et tuis sint finaliter prouentura. Nam tu infelici morte succumbes, uniuersi tui crudeli nece peribunt et hec tua nobilis ciuitas tota cassabitur ex ruina. Rex itaque Priamus, intellectis uerbis Ulixis, nullius expectata deliberacione consilii, sic respondit Ulixi: De narracione uerborum uestrorum admiracione multa commoueor, cum a me talia requiratis que regem uictum et hostem in exterminio positum uix decerent. Nec puto Grecos uestros aduersus me tantis uiribus preualere quod ad faciendum que dicitis cogi deberem. Ipsi enim petunt a me sibi satisfieri, cum et ipsi sint causa, etsi forte fuit aliqua per quam immerenter interfecerunt michi patrem et fratres et quoscumque coniunctos, urbem meam funditus euerterunt, ciues meos morti et exilio tradiderunt, et abduxerunt sororem meam Exionam (que utinam more regio tractaretur! sed uili more meretricio deturpatur) et petunt me sibi ad satisfaccionem urgeri. Ego autem nichilominus uolui sub silencio tanti mali uitam educere nec anxiari strepitu preliorum, et ideo misi ad eos legatum meum Anthenorem ut ipsi saltem sororem meam restituere dignarentur, nichil aliud de commissis iniuriis postulando. Quanto uero dedecore, quantis minis legatum meum affecerint satis patet uobis et michi. Non est ergo locus ut uerba uestre legationis exaudiam; certe perire turpius prius uellem. Quare Agamenon rex per omnia sit securus nunquam me cum Grecis pacem appetere, qui me tantis doloribus afflixerunt et uos eciam qui sermonibus talibus usi fuistis, nisi esset quod legacionis officium uos defendit, morte uilissima uos facerem interire. Redeatis ergo ad uestros, quia donec uos uideo absque magne ire fluctuacione esse non possum. Ad quod statim Dyomedes, prorumpens in risum, sic dixit: O rex, si solis nobis inspectis sine ira non estis, toto ergo tempore uite uestre non eritis absque ira, cum Greci in tanta potencia uicini uobis existant. Et non est tempus ulterius differendi quin uideas nos et eos coram ciuitate tua aduersus te et tuos in armis continuis insultantes. Et si de solis nobis inermibus tanto dolore conpungeris, quanto pocius condolebis cum plus quam centum milia Grecorum contra te inspicies armatorum, aduersus quos nulla te potuerunt conseruare tutamina quin tu et tui crudelis mortis sencias interitus infelices. Et antequam tibi hec mala succedant, secura libertate uerba potes effundere uelut uana. Multi ergo de astantibus ad Dyomedis uerba commoti in ipsum irruere subito uoluerunt et ei iniurias graues inferre, aduersus ipsum eciam nudatis ensibus insurgentes. Sed rex Priamus suo eleuatus a solio aduersus illos potenter exclamat ne iniuriam aliquam illi inferre presumant, cum non sit sapientis stulto secundum suam stulticiam respondere. Et proprium stulti sit suas stulticias demonstrare et sapientis in sua sapiencia tolerare stultorum errores. Sicut enim stulto liberum est stulta uerba diffundere, sic sapientis cedit ad laudem auscultare que dixerit et auscultata ridere. In uerbis igitur stultis cognoscitur stulticia proferentis. Et ego prius mallem in persona pati quam legatus aliquis in curia mea aliquam iniuriam pateretur. Pro modico enim et uili excessu potest se aliquis uituperare de leui. Sedete igitur, uniuersi, nec presumat amodo aliquis uestrum amplius inhonesta uerba proferre. Et sic cessantibus eis, Eneas, qui tunc iuxta regem Priamum, nullo alio mediante, sedebat, uerbis obtemperare non ualens sic dixit: O domine rex, non est iustum ut stulto debeat quis secundum suam stulticiam respondere. Nam qui stulta profundit, ius est ut de sua stulticia condignam accipiat disciplinam. Ego enim in conspectu uestro tanta et talia possem dicere inhonesta quod me occidi de iure mandare possetis. Et nisi esset uestra presencia, ille qui tamquam fatuus est locutus iam ut mortem incurreret non esset indignum, qui tam audacter ampullosis et mordacibus uerbis uestram lacerare non horruit maiestatem et uos uerbis eisdem turpiter exagitare presumpsit. Moneo ergo eum ut ab hoc loco discedat si presumptuosam nolit stulticiam in sapienciam commutare. Dyomedes uero ad predicta nullatenus stupefactus sic ad Henee uerba respondit: O tu, quisquis es, in sermonibus tuis bene cognosco te rectum non esse iudicem sed oblocutorem acutum. Ualde desidero ut te possem apto inuenire in loco in quo tibi grates condignas quas meruisti redderem de uerbis que tam grato protulisti sermone. Bene uideo quod beatus est ille rex qui te in consiliarium suum tenet, qui tam bene nosti consulere regi tuo ut tuus rex iniuriarum actor existat et sic de facili labilis ad pudorem. Ulixes autem Dyomedis uerba sagaciter interrumpens monet eum ne uerbis pluribus utatur. Et illico idem Ulixes regi Priamo sic dixit: O rex, intelleximus plene singula que dixisti. Amodo recedemus a te et regi Agamenoni que per te dicta sunt singula fideliter referemus. Et sic statim ambo a pallacio descendentes equos ascendunt et in sceleribus gressibus ad eorum exercitum peruenerunt. Qui continuo descendentes ab equis Agamenonis tentorium simul intrant ubi maiores exercitus cum Agamenone morabantur. Et referentibus eis illis cuncta que didicerant a Priamo rege predicto, de ipsius Priami responsione ualde mirati sunt Greci et qualiter s it amodo contra Troyanos in talibus procedendum orditi sunt consilii multas uias de quibus infra proxime seriatim suo ordine referemus. Uerum tamen antequam ad narracionis seriem accedamus de predicto Henea aliqua sunt dicenda. Hic est enim ille Heneas qui, conceptus et natus ex dea Uenere et Anchise, post Troyane urbis excidium profugus cum reliquis Troyanorum per mare, cum quibusdam suis nauibus Tirenum nauigando per pelagus, post multos successus Romane urbis et Romanorum rei publice factus est princeps, de cuius stirpe inclitus ille magnus Cesar Augustus in magna felicitate processit. Hic est eciam ille de quo Imperator Iustinianus in libris legum suarum, uidelicet in libro Autenticorum in rubrica, ut preponatur nomen imperatoris legitimis documentis, fecit inclitam mencionem, dicendo quod si a magno Cesare Augusto imperatores ceteri dicendi sunt Cesares, multo forcius secundum primeua tempora omnes imperatores ab Henea Heneades sunt dicendi, qui primus rem publicam Romanorum imperiali quasi sceptro imperialiter gubernauit. Huius autem Henee successus continuos et processus necnon et pro maiori parte gesta Uirgilius in suo opere Eneydorum dum uixit multa descripsit, licet morte preuentus complere non potuisset integraliter opus suum. Cum hec itaque gererentur, prout superius sunt relata, Agamenon rex uniuersos reges, duces, et principes ad generale consilium in planicie Thenedon uoce preconia uenire mandauit. Quibus statim conuenientibus in loco predicto, idem Agamenon intencionis sue propositum in hec sub compendio uerba resoluit: Inter alia necessaria que exercitui nostro potenter incumbunt est illud precipuum ut curam sollicitam habeamus qualiter exercitus noster, dum est in conflictu bellorum, debeat uictualibus habundare, nam sine multo uictualium presidio exercitus noster uix posset proficere. Quare, si uobis uidetur acceptum, apud Messam pro uictualibus continue rehabendis, in qua maxima fertilitas uiget eorum, speciales nostros nuncios, uiros strennuos et fideles, absque mora mittamus, ut taliter predicti nostri nuncii predicta statuant et salubriter ordinent quod indeficienter predicta uictualia continuis succursibus exercitum nostrum in multa excrescenti copia faciant habundare. Agamenone uero predicto suo colloquio finem faciente, omnes astantes consilium suum probant, et incontinenti strennuum Achillem et Thelefum, filium quondam Herculis, super execucione predicti negocii communiter elegerunt, ut ad exequendum predicta /in multa comitiua militum pugnatorum apud Messam dirigere se deberent. In hac igitur prouincia regnabat rex quidam, nomine Theutran, qui regnum ipsum longa pace tenuerat, dum in ipso multorum militum copia et uirorum pugnancium iuuentus bellicosa uigeret. Plerique enim dicere uoluerunt hanc fuisse Siciliam, que in multorum uictualium fertilitate fuit semper habundans, dicta Messa a ciuitate Messana existente in ipsa, que sita in introitu ipsius insule ex parte litorum regnorum, mirabilis salutis portu potitur, in quo naues in multa classium quantitate omni tempore tuta stacione tuentur. Et proinde quidem dicere uoluerunt quod predicta ciuitas Messana ideo dicta est quia ratione portus ipsius messes edite, in adiacencium locorum terminis coacte, deferuntur in ipsam, que per nauigantes postmodum per diuersas mundi partes delate questus gratia deuehuntur, licet nonnulli dixerint ciuitatem ipsam Messe a cuiusdam regis dicti Messani titulis insignitam, qui, dum regnaret in insula, ciuitatem illam ex suo nomine uoluit appellari. Sed Frigius Dares nichil de hiis in opere suo descripsit, simpliciter ponens Achillem et Thelefum apud Messanam gratia querendorum uictualium aduenisse. Que, cum forte sit alia a Sicilia, potuit esse Grecis magis propinqua quam insula Sicilie, que erat eis ualde remota, licet hoc ratum sit quod Sicilia subiecta fuerit dicioni Grecorum. In hanc igitur prouinciam Messe Achilles et Thelefus in copia trium milium militum strennuorum cum multo nauigio peruenerunt. Quibus cum eorum nauibus applicantibus ad litora terre predicte et eis in terram descendentibus, rex Theutran cum multis militibus et multis cateruis peditum constipatis peruenit ad litus, ubi Achilles et Thelefus descenderant in comitiua suorum. Qui statim insurgentes ad arma, dum regem et suos contra se uenire sunt infallibiliter suspicati nec pati uelle eos in sua terra aliquo modo esse, animosis uirtutibus contra eos prelio se presentant. Quid ultra? Bellum feruet asperrimum inter utrosque; hinc inde cadauera cadunt gladio trucidata. Multi cadunt ex Grecis sed plures ex inimicis eorum. Licet enim Greci multa uirtute uigerent, tamen resistere aduersariorum numero triplo maiori uix poterant. Et reuera omnes Greci ibi fuissent nequiter interfecti nisi fuisset ille mirabilis in operibus armorum Achilles, qui, multo studio contemplatus quantitatem pugnancium et qualitatem ipsorum, percepit et uidit regem Theutran in medio conflictu bellancium contra hostes suos dampna mirabilia infligentem. Quare idem Achilles impetuose dissiluit in conflictum, frangit et disrumpit acies, uniuersos interficit qui eius conspectui se opponunt et qui ad sui transitum non aperiunt sibi uiam. Ad regem ergo Theutran uelut leo rugiens applicat, ipsum impetit ense nudo, crebis uexat ictibus, uulneribus sauciat, et eius galee laqueis uiriliter extirpatis, arreptum regem per uiolentiam prostrauit in terram, eleuatoque mucrone ipsum interficere furibundus intendit. Sed Thelefus, qui secundus ab Achille pugnabat, ut sentit Achillem sic in regem Theutran crudeliter inseruire et eleuata dextera uelle ab eo eximere caput eius, in medio utriusque se ingerens descendentem ictum excipit scuto suo et pia uoce humiliter deprecatur Achillem ut regi Theutran, letaliter uulnerato quasi mortuo et deuicto, mortem ultimam pro sua benignitate remittat et uite spacium uicto uictor indulgeat, qui se sibi quasi uictum uinctis manibus offerebat. Ad Thelefum igitur illico respondens dixit Achilles: Que nam causa te mouet contra publicum hostem nostrum exercere gratiam pietatis, qui tam crudeli requisicione in sua sola armorum confidencia nos primo uexauit? Iustum est ut cadat ipse in foueam quam parabat. Cui Thelefus: Domine, iste rex fuit quondam patri meo multa familiaritate coniunctus. Et ego dum quadam uice in hanc terram suam casualiter diuertissem, infiniti honoris michi aperuit gratiam et utilium seruiciorum copiam in me in maxima quantitate profudit, propter quod eius uite dispendium totus abhominor et abhorreo mortem eius. Cui Achilles: Ecce eum tibi recipe et de eo consequaris finaliter uelle tuum. Rege itaque Theutran sic a manibus Achillis auulso et ab eo instantis necis exicio liberato, bello est finis impositus. Secedunt turme; Greci redeunt uictores ad naues. Rex autem Theutran ad suam regiam deducitur semiuiuus. Ad cuius preces cum multa humilitatis deuocione porrectas Thelefus et Achilles incedunt cum ipso, in cuius regia recipiuntur hospites in honore maximo et rerum affluencium ubertate. Non post multos uero dies rex Theutran, letalibus uulneribus sibi ab Achille potenter inflictis atteritus, pre multa eorum ualitudine factus exanimis, uidens uite sue extrema sibi accelerare dispendia, Achillem et Thelefum ad se uenire mandauit. Quibus ad eum uenientibus et inuenientibus ipsum in regio strato iacere, idem rex Theutra sic locutus est illis: Incliti duces, salus longa sit uobis. Dico tamen uobis, Thelefo karissimo meo, quod iam uite mee ad extrema deueni, mortis interitum amplius deuitare non ualens. Cum igitur heredem michi legitimum ex me progenitum fata prestare noluerint, ne presens regnum meum remaneat in caduco, quod multo labore quesiui et labore nimio manutenui usque nunc inconcusse, quod iam quesitum infallibiliter amisissem nisi ille uir strennuus, qui omnibus aliis uiris strennuis suis uirtutibus fuit prelatus, uictoriosissimus Hercules, pater tuus, in auditorium meum ad preces meas festinancius occurrisset, dum in magna multitudine hostium meorum regnum istud iam preoccupatum existeret et recuperandi aditum iam michi spes certa defecerat, et ipse solus in sola sue uirtutis potencia uniuersos hostes meos in duricia belli confregit, ex eis innumerabilius interemptis, propter quod regnum istud ab omni hostili congressu tunc et postmodum liberauit et michi illud in quietis pace restituit liberatum. Unde non meis meritis nec mee uirtutis potencia usque nunc sum huius regni sceptro in pace potitus sed sola tui benigni patris affectuosa uirtute. (Ex hoc itaque loco illi qui putauerunt prouinciam Messe esse Siciliam oppinionem eorum multa firmitate corroborant, asserentes Herculem in Siciliam uenisse. Unde dictum est in una parte Sicilie, ex parte barbarorum, Herculem ex causa memorie suas fixisse columpnas. Qui locus adhuc dicitur Columpnarum et terra dudum existens in ea Herculea uocabatur, licet quidam uoluerunt, corrupto nomine Herculis, Heracliam nominari. Sed hec rata non sunt. In hac igitur terra, dudum a barbaris exarata et data penitus in ruinam, adhuc supersunt quedam columpne, que uulgo columpne nuncupantur, et in ea quondam Fredericus Secundus, princeps rei publice Romanorum et rex Sicilie, fecit construi quandam terram, considerans locum ipsum habitantibus utilem propter situm, quamuis in facie pelagi situs sit, carens omni stacione salubri. Que tamen terra, propter situs bonitatem plena populo, usque in hodiernum diem dicitur Terra Noua. ) Rex autem Theutran, sua trahens extrema dispendii, intercepto sermone suo, uersus Thelefum continuauit hec uerba: Cum igitur, fili Thelefe, ille uictoriosissimus pater tuus regnum istud sibi sua uirtute quesierit (et ego michi ab eo illud non reputauerim restitutum sed michi pocius ab ipso commissum), quod sibi fata uiuenti concedere noluerunt, ut proprium habituro tibi, loco eius cuius es heres et filius, fata tibi rationabiliter concesserunt. Quare te, animo testandi, in hoc meo presenti elogio heredem instituo tam in regno isto quam in omnibus aliis bonis meis, ut huius regni sceptro et dyademate pociaris et gubernes. Me autem honore regio regie tradere sepulture curabis, celebratis meis obsequiis more regali. Et hiis dictis et scriptis, rex Theutran continuo uitam morte superueniente finiuit. Quo mortuo, Thelefus, de sua morte tristatus, cum regni sui proceribus corpus eius honorabili tradidit sepulture, et lapide marmoreo nimium precioso est tumba constructa eius, in qua statuit condi cadauer. In cuius tumbe superficie hoc epitaffium sculptum iussit apponi: Rex Theutran iacet hic, quem morte peremit Achilles, Qui Thelefo regni sceptra tenere dedit. Hoc igitur facto, uniuersi maiores regni et per suas urbes singuli populares Thelefo, qui dudum ducis nomine iure suo in paternis fuerat titulis insignitus, nouo facto rege, tamquam eorum regi et domino, sacramenta fidelitatis et homagii prestiterunt. Et deinceps rex ipse Thelefus regni ipsius gubernacula moderaturus assumpsit. Achilles autem, omni uictualium copia nauibus oneratis et aliis necessariis ad uite regimina deputatis, Thelefum regem, uolentem cum eo in Grecorum exercitum proficisci et profecto redire, in regno ipso in quo ipse rex erat assumptus quasi inuitum residere et remanere mandauit, monens illum et monitis precepta subiungens ut circa continuos succursus uictualium et aliarum rerum edibilium in Grecorum exercitum mittendarum curam debeat incessantem et uigilem adhibere. Qui omni deuocione et affeccione subiecta se predicta perpetim obtulit impleturum. Et sic Achilles a rege Thelefo discedente cum suis nauibus alta petit maria, et recto remige nauigante sospes et incolumis peruenit in Thenedon, ubi adhuc Grecorum exercitus morabatur. Qui statim descendens in terram in comitiua multorum ad tentorium Agamenonis regis se contulit, ubi confestim reges, duces, et ipsius maiores exercitus confluxerunt. Et Achillem in magna leticia suscipientes in gaudio maximo fouent amplexibus, et amicis osculis blandiuntur tamquam eum quem pre ceteris carum habebant et in omnibus pociorem. Narratis itaque per eum singulis que gesta sunt in Messe prouincia, et de Thelefo facto rege et de nauibus inde adductis onustis et de indeficienti uictualium quantitate per tempora eciam succesiue a Thelefo rege promissa, propter quod certum erat amodo Grecorum exercitum nullam posse penuriam uictualium trepidare, omnes excrescenti gaudio letati sunt ualde, et Achillis processus probabili ratione laudabiles undecumque commendant. Et sic, uerbis omnibus fine facto, Achilles ad tentorium suum rediit, ubi cum multo gaudio a suis Mirmidonibus leta mente recipitur, gratificantibus sibi multum. Uerum quoniam in hoc loco Frigius Dares dicendi materiam fuit digressus, antequam de Grecorum processibus successiue sequentibus aliquid enarraret seriatim, et nominatim decreuit describere in hoc loco qui reges et quot, qui duces et principes in defensionem Troyane urbis aduenerunt, sicut supra de regibus, ducibus, et aliis uenientibus in Grecorum exercitum descripsimus, dignum est enim ut et nos in hac parte de eis faciamus, etsi non omnium, saltem de maioribus, mencionem. Sciendum est ergo quod, de regnis eorum licet Dares Frigius nichil dixerit, uenere tres reges cum plus quam tribus milibus militum armatorum, rex uidelicit Pandarus, rex Thabor, et rex Andastrus. Item de quadam prouincia que dicitur Colofon, quam quidam dixerunt esse insulam multe speciositatis et plenitudine urbium circumfultam, uenerunt quatuor reges in comitiua u milium militum, quorum unus uocabatur rex Caras, alius rex Ymasius, tercius Nestor fortis, et quartus rex Amphimacus. Item de regno Licie cum tribus milibus militum uenit rex Glaucon cum eius fortissimo filio Sarpedone, qui regi Priamo fuerat uinculo necessitatis astrictus. Item de regno Lycaonie uenit rex Euphemus cum mille militibus expertis in bello. Item de regno uod dicitur Larisse uenerunt duo reges cum militibus mille quingentis, scilicet Hupon grandis et rex Eupedus. Item de regno quod dicitur Thabaria uenit rex Remus cum tribus milibus militum, et in eius comitiua uenerunt comites uii et duces quattuor, qui regi Remo fideles erant de iure uasalli. Hii autem omnes portabant arma coloris hyalini siue flaui absque aliquo intersigno, ut inter bellorum acies rex Remus et sui de facili possent agnosci, licet essent alii qui eadem arma gestassent. Item de regno quod Tracia dicitur (illa Tracia uidelicet que in orientali plaga sita est) uenit rex Pilex et Alchamus dux, secum mille et centum milites adducentes. Item de regno Pannonie uenit rex Pretemessus et quidam consobrinus eius, dux Stupex, cum mille militibus tantum, quoniam huius regni prouincia tota constitit in montibus obscuris, nemoribus, et siluis umbrosis. Rare enim sunt in ea uille et quasi nulle planicies. Et ideo dicitur in ea multos satyros faunosque bicornes quam plurimum habundare et ideo eciam multa in ea miraculosa uisa fuisse. Nam et in illa terra sunt diuersa genera uolucrum et ferarum et eius milicia pre ceteris est experta in uirtutibus lancearum, arcuum, et eciam sagittarum. Item de prouincia Boecie uenerunt tres duces cum militibus mcc, dux uidelicet Ausimus, dux Fortinus, et dux Sanius. Item de regno Beotino, quod est ualde suppositum orientali plage, plenum omni genere aromatum, uenerunt duo fratres reges cum mille militibus, rex uidelicet Boetes et rex Epystrus. Item de regno Paffagonie, quod est nimis propinquum uersus orientem solem, quasi regnum inuisibile propter multam remocionem ipsius, uenit ille ditissimus auro et gemmis, que in flumine Tigris et Eufratem crebrius inueniuntur, in cuius ripis regnum ipsum Paffagonium situm est scilicet Philimenis cum duobus milibus militum habentium scuta quorum materia non erat ex ligno constructa sed tantum ex coriis decoctis, multo tamen auro fulgencia et diuersis gemmis ornata. Hic rex Philimenis erat statura ualde grandis, non minor statura gigantis. Item de regno Ethyopie uenit rex Perses et in eius comitiua stennuus rex Menon cum militibus, ducibus, et comitibus sibi subyectis et cum iii milibus militum et in eorum comitiua uenit Sigamon, frater regis Menonis supradicti. Item de regno Thereo uenit rex Theseus et Archilogus filius eius cum mille militibus, cum ipse rex Theseus esset ipsi regi Priamo stricta consanguinitate coniunctus. Item de insula que dicitur Agresta uenerunt duo reges cum militibus mille cc, quorum nomina hic expressa non sunt. Item de regno Delissinie, quod est ultra regnum Amazonum, uenit quidam rex senex multum sed multa discrecione conspicuus, nomine rex Epistropus, septem liberalibus artibus eruditus. Hic duxit secum mille milites et quendam sagittarium uisu mirabilem, cuius una medietas ab umbilico superius erat homo et ab umbilico deorsum erat equus et illa medietas que erat humana tota erat corio cooperta piloso, sicut corio equi. Oculos tamen habebat flammeos uelut igne rubentes, doctus in arcu, timorosi tamen erat aspectus, qui aduersus Grecos pugnantes multos timores incussit et dampna quam plurima dedit eis, dum multos ex Grecis letiferis uulneribus peremisset. Fuerunt autem milites qui cum hiis regibus aduenerunt preter milites ipsius regis Priami et Minoris Indie regis numero xxxii milia. Nunquam enim ab ipsius mundi constitucione legitur tot milites tot iuuenes bellicosos coactos in unum, ubi tocius mundi milicie flos tam ex parte Troyanorum quam ex parte Grecorum conuenit in unum. Attendant ergo lectores presentis hystorie quam leui causa et quam debili ratione tot fortium et tot maiorum processit interitus. Sane abhominanda sunt scandala quantumcumque debili sint ratione subnixa. Nondum enim Greci a Thenedon loco discesserant, cum inclitus ille Palamides, filius regi Nauli, cum xxx nauibus militibus onustis ibidem applicuit. De cuius aduentu Greci letati sunt ualde, quamuis de mora ipsius multum impingerent contra eum quare maturius non uenisset et precipue apud Athenas. Qui asserens fuisse se morbo graui detentum suam absenciam rationabiliter excusauit. Hic autem Palamides inter Grecos in honore maximo gerebatur, cum apud maiores Grecorum primus existeret uel secundus, potens scilicet in uirtute bellandi, discretus in omni consilio et specialiter preliorum, diuitiis plenus, et militibus opulentus. Rogant ergo eum Greci ut unus de consiliariis statuatur. Quod Palamides gratanter annuit ad postulacionem ipsorum. Multis ergo diebus ac noctibus Greci conuenerunt in unum et precipue maiores eorum ut certa consilia scrutarentur per que ad obsidendam Troyanam urbem possent utilius et commodius peruenire. Prouiderunt enim primo ut sub noctis tenebris exequerentur predictum opus eorum. Sed timore ducti de recessu nauium a loco ubi tunc erant et accessu ad litora urbis Troye ne noctis obscuritas et precipue locorum incognita uera noticia nauibus et nauigantibus posset inferre discrimen, propter quod ab huius proposito destiterunt, et adhuc ex integro eis refricantibus multa consilia, solius Dyomedis consilium ratum fuit, qui inter Grecorum consiliarios tunc hec uerba profudit: Audite, uniuersi reges et principes qui nunc presentes potestis aduertere uerba mea, et attendite sensum eorum. Multum enim uereri debemus et multi dedecoris pudore confundi quia iam est annus unus elapsus et plus quod in hanc terram uenimus nec ab ea recedere nos aliqua audacia potuit animare ut Troyam adire uel uidere possemus. Quid interim peregimus? Nichil aliud reuera quam inimicis nostris habilitatem prestitimus, ingenium et sensum acuimus in nos adinueniendi materiam ut facilius et potencius ualeant nos deducere in ruinam. Ecce enim iam postquam huc uenimus nec inde discessimus, pro certo notissimum est nobis Troyanis esse superaddita multa subsidia, urbem eorum in defensionem ipsorum nouis muris, uallis, et cauis parauisse in multa compositione pallorum. Facilem enim habilitatem interim habuerunt predicta omnia faciendi et causas et materias eorum uictorie procurandi cum ipsi iam conceperint et pro certo teneant nos aduersus eos procedendi audaciam non habere. Et ideo quanto magis negocium hoc differtur tanto magis nobis dampna et dedecora procuramus. Puto enim quod, si tanta olim potuissemus animositate feruere quod recta uia, continuato remige Troyane urbis peruenissemus ad litora et repente precipue, quod facilior nobis prestasset in terram descensus, cum Troyanis improuisis descendissemus in ipsis, et nunc nos descendere sit necesse illis prouidis et munitis. Moneo ergo, si placet, ut statim, nauibus preparatis, mane diluculo nos accingamus ad iter, et apparatibus bellicis institutis, cursu celeri nos ad Troye litora conferamus, et in potenti uirtute bellandi descendamus in terram, obsidionem optatam contra urbem ipsam omni celeritate firmantes. Scire enim debemus quod, Troyanis uolentibus, numquam poterit a nobis hoc fieri nisi per bellorum discrimina et per magnam uirium nostrarum congeriem appositam undecumque. Rumpamus ergo moras, omni alia deliberacione postposita, et quicquid in contrarium posset dici (quicquid sit nobis futurum prosperum uel aduersum) post terga laxemus, cum ita fieri sit reuera necesse et per aliam uiam uenire ad effectus propositorum nostrorum commodius non possimus. Placuit igitur omnibus absolute datum a Dyomede consilium. Quare sequentis diei aurora surgente, cum multa discrecione, solutis nauibus, portum exeunt, et lato spaciantur in mari, ibique, pleno sumpto consilio que naues debeant primo precedere et que postea sint sequaces, alto pelago se committunt. Primo igitur statuerunt precedere naues c, extensis uelis, signis uentilantibus et uexillis bellicis, eciam in eis castellis erectis, et multo armorum tumultu munitas. Subsequenter uero faciunt insequi alias naues c. Deinde relique per pelagus insequentes et per ordinem procedentes recto cursu nauigant uersus Troyam. Nec mora, nauigantes in eis Troyana litora uicina conspiciunt et suburbanas undique staciones, mox inspiciunt ipsam Troyam. Quare flexa gubernacione themonum, ipsius Troyane urbis litoribus appropinquant, in terram descendere sathagentes. Troyani uero uidentes naues ipsas iam eorum litus et litora in tanta multitudine attigisse, subito in arma prosiliunt, armati armatos equos ascendunt, et, non expectata ducis seu regis eorum licencia, inordinato cursu festinant ad litus. Greci uero uidentes tantam militum copiam armatorum ad defensionem itoris aduenisse eorum multitudinem sunt admirati. Pociori tamen admiracione sunt moti uidentes illos tam strennue tam docte se gerere sub tegumentis armorum. Nullus enim fuit inter eos tam audax tam animosus tam fortis qui ad inspeccionem multitudinis Troyanorum uacillantem animum et trepidum non sumpsisset. Sed quia Greci aliter in terram habere non poterant descensum quam per ictus ensium nudatorum et letalis belli conflictum, uniuersi arma capiunt, multa animositate resumpta. quare Prothesilaus, Phylardorum rex, qui primus extiterat in ordine nauium ueniencium, cum primis centum nauibus primus, in multa animositate securus terram attingere uiriliter est conatus. Sed multe ex nauibus ipsis, uentorum multa rabie inpellente, uelis extensis, in terram ueniunt. Quare multe franguntur ex illis, propter quod multos ex nauigantibus in illis mare uiuos absorbuit. Et qui uiui ex eis peruenire potuerunt in terram a Troyanis in multo martyrio perimuntur, multorum flagellorum acerbitate concussi. Tinnit ether in ferientium ictibus, densantur nubes in aere ex emissione continua sagittarum, uicine aque litoris interfectorum cruore rubescunt, ex quorum nece patenter datur intelligi quantus fuerit letalis descensus Grecorum in terram. Numquam legitur exercitum aliquem tanta infelicitate, tanto discrimine in terram hostium descendisse. Sed post predictas centum naues alie centum insequentes easdem in eundem locum adueniunt. Non tamen repente in terram feriunt sicut prime, sed uelis earum multa commoditate depositis, terram preuia discrecione attingere sunt conate. Quare nauigantes in illis in terram descendere iam anhelant. Quos Troyani in armata manu recipiunt uiriliter, prohibentes eorum accessum in terram. Greci uero in predictis nauibus existentes, paratis balistis innumerabili quantitate, in crebris ictibus sagittarum Troyanos arcent a litore. Ex quarum letiferis ictibus mortui multi cadunt. Secedentibus ergo parum pre balistarum timore Troyanis, Greci prosilientes a nauibus in terram ueniunt, et nauigantibus in primis nauibus, si qui sunt, succurrere moliuntur. Unde dirum et letale bellum contra Troyanos instituerunt. Illic Prothesilaus rex, qui iam in terram descenderat, mirabilia contra hostes de sue strennuitate persone commisit. Infinitos ergo ex Troyanis suo ense peremit et mirabilis adiutorii subsidia tunc prestitit Grecis suis. Nisi enim solus ipse fuisset, omnes Greci qui terram attigerant et descenderant in ipsam sine dubio mortis exicia finaliter incurrissent. Sed quid profuit Prothesilai animosa defensio, cum forte tantum uii milia Grecorum pugnam foueant aduersus c milia Troyanorum? Committitur ergo mortale prelium inter eos. Sed uidentes Greci nullum eis posse ad naues fauere fuge subsidium, cum illis naues ascendere non sit tutum et commendare se fluctibus et profundi maris hyatibus sibi non uideant esse salubre, malunt in terra eorum uitas extinguere quam in fluctuum ceca profunditate demergi. Instaurant ergo bellum in ea animositate qua possunt. Multi tamen ex eis ferro trucidante depereunt et harene bibule ex ferro cadencium sanguinis riuos absorbant, Troyanis pre eorum multitudine seuientibus crudeliter contra eos. Igitur Greci in angustia se defendunt et in multo interitu personarum usque ad extrema litoris retrocedere sunt coacti. Qui omnes amara nece subito periissent, nisi Archelaus et Prothenor statim terram cum eorum nauibus attigissent. Qui in multa uirtute bellandi, uelint nolint hostes eorum, descendunt a nauibus et in multa potencia preliancium succurrunt suis, occurrunt etiam hostibus, et maxima uiolencia se defendunt. Instauratoque bello cum ceteris, qui animositate resumpta, in bello durius se presentant, acriter bellum fouent, et in multo sine dubio eorum personarum discrimine preliantur. Tunc superuenit dux Nestor, qui cum suis nauibus terram applicuit, et sitienti animo succurrendi suis salui descendunt in terram, prelio subito se inmiscent. Franguntur lancee, sibilant per aera multe sagitte uolantes, tinniunt enses, cadunt occisi, et aer clamore multo confunditur deficiencium ad ruinas, Archelao et Prothenore, uiris strennuis, multos interficientibus ex Troyanis. Tunc rex Ascalus et rex Alacus cum eorum nauibus ad litus applicant et cum eorum uiris pugnantibus descendunt in terram, in bellum prosiliunt animosi, et in Troyanos uiriliter irruunt sic dure sic acriter quod eos retrocedere coegerunt. Sed Troyanorum innumerabilis multitudo que nondum bellum attigerat in Grecos impetuose se dirigit, et exasperato bello in maiori feruore, Greci retrocedere sunt coacti, qui iam ulterius resistere non ualentes, retrocedendo extremum peruenerunt ad litus. Tunc Ulixes rex cum suo nauigio in terram applicuit, qui celeri cursu cum multa caterua pugnancium descendit et uenit ad bellum. Committitur ergo bellum durissimum. Resumunt Greci uires in Ulixis aduentu et facientes impetum in Troyanos uiriliter ipsos expugnant. Ulixes autem, uelut leo rugiens in medio acierum, insignis armis et lancea quam gestabat in manu, multos interficit ex Troyanis, nunc alios uulnerat, nunc alios prosternit ab equis. Quem dum Philimenis, rex Paffagonie, uidit in tanta strennuitate bellantem, tanta damnificantem clade Troyanos, eques irruit in Ulixem, et ab equo deiecit, et Ulixes necesse habuit pedes bellare. Sed Philimenis, uibrata in Ulixem lancea quam gerebat, pulsu durissimo percussit Ulixem tam grauiter et tam dure quod, eius scuto confracto, fulgentis lorice peruenit ad squamas. Quibus discissis et apertis in ictu, Ullixes inpellentis ictum sustinere non ualens in terram cecidit resupinus. Nec tamen multo ex inflicto sibi uulnere stupefactus insurgit celer, et uibrata aduersus Philimenem lancea quam gerebat in multis uiribus lacertorum, ex summitate scuti uersus gulam Philimenis uulnere letali percussit. Nam eius confractis armis et lorica disrupta, inpellentis Ulixis acuta et secabilis lancea eius gule organicas uenas intercidit. Qua de causa Philimenis letaliter uulneratus ab equo decidit semiuiuus. Quem Troyani putantes extinctum in multa uirtute bellandi ipsum a manibus Grecorum eripiunt, et in scuto positum, uelut exanimem, transmiserunt in Troyam. De putatiua igitur morte Philimenis Troyani turbati sunt ualde, et nisi fuisset ille casus qui tunc intercidit de uulnerato Philimene, totus Grecorum exercitus qui descenderat et debellabat in terra deuictus infallibiliter uite sue ultima dispendia defleuisset. Sed ad hec Thoas, rex Tholie, cum suis nauibus et Agamenon rex, totius exercitus imperator, cum suis, Menelaus rex, cum suis, et nobilis Thelamonius Ayax cum suis ad litus applicant, subito descendunt in terram, Troyanis intendentibus circa bellum asperrimum contra Grecos alios qui parum ante descenderant et inuicem cum Troyanis prelium confouebant. Uniuersos ergo equos eorum a nauibus extrahunt, et eis ascendentibus in eosdem, in multa pugnandi uirtute prelio se inmiscent, aduersusque Troyanos impetum facientes, frangunt lanceas et in ipsarum fragore innumerabiles Troyanos prosternunt ab equis, quosdam mortuos et quosdam letaliter uulneratos. Instauratoque bello, multi intereunt de Troyanis. Tunc Prothesilaus, rex Phylardorum, multo labore lassatus, qui tot labores armorum passus extiterat illo die, parum a bello secessit, et ut respiracionis auram assumeret ad litoris extrema peruenit, ubi bellum fuerat primitus inchoatum. Ibique percepit quasi omnes suos in bello premortuos, in quorum morte latentes multas produxit lacrimas et multum exinde commotus ad iram spiritum reassumpsit ut ad bellum iterum se conferret, sperans de suorum nece uindictam consequi in multorum interitu Troyanorum. Sicque suis equis et aliorum suorum extractis a nauibus que a uentorum rabie salue demum euaserant, equum suum potenter ascendit, suorum necem cupidus uindicare. Furens igitur ense nudo multos ex Troyanis interficit, multos ab equis prosternit, et multos uulnerat ex eisdem. Tunc rex Perses Ethyopie cum multa militum comitiua a Troyana urbe ueniens furibundo animo bellum intrat et in aduentu Ethiopum prelium durius instauratur. Tantam igitur Troyani in eorum aduentu sumpsere uirtutis audaciam quod, quasi facti recentes in uiribus, Grecos impetuose disrumpunt, duris uulneribus eos ledunt, ipsos opprimunt, et oppressos per uiolentiam retrocedere cogunt ad litus. Ibique Greci fuissent reuera deuicti, nisi strennuus Palamides cum suis nauibus applicuisset in terram. Qui statim cum suis militibus, equis abstractis a nauibus, in bellandi desiderio et succurrendi suis equum ascendit, irruensque in bellum letale certamen instaurat. In eius enim aduentu insultant Greci, animositate resumpta, et ipse Palamides ad exterminium Troyanorum furibundus intendens in Sigamon, fratrem regis Mennonis et nepotem regis Persei, qui tunc in armorum strennuitate de se mirabilia faciebat, irruit in uirtute bellandi, et inpacta in eum sua secabili lancea per medias costas eius, ipsum exenterat et ab equo prosternit extinctum. Eoque dimisso, se dirigit in crebras acies Troyanorum, disrumpit turmas, infinitos ex Troyanis interficit, qui eum uelut mortem undique metuentes, in eius congressu faciunt sibi uiam. Clamor ergo fit maximus in occisorum excidio. Nam et Troyani Palamidis sustinere impetum non ualentes per longum terre spacium retrocedere compelluntur. Erant iam per fuge subsidium Troyani dare terga coacti. Tunc ille strenuissimus militum fortissimus Hector, quasi ad uoces clamancium excitatus, ab urbe Troyana in comitiua multorum egreditur, bellum ingreditur, flammis furens accensis et micantibus fulgens in armis et incisoria lancea, scutum gerebat auri fulgore compositum, depictum ad ymagines trium leonum. Grecos igitur potenter inuadit, et diuisis aciebus circumquaque per medium, irrefragabili uirtute bellandi Prothesilao regi uenit obuius, qui Troianos in ore sui gladii perimere non cessabat. Sicque in eum irruens ense nudo, cum in Grecos longe ante lanceam confregisset, eleuato brachio, in sue uirtutis potencia Prothesilaum percutit sic quod a summo uertice ipsum scindit per medium usque ad iacencias umbilici, non obstantibus armis eius. Cadit ergo nobilis et strennuus rex Prothesilaus extinctus, et Hector, ipso dimisso, ruit in alios et quoscumque sui mucronis ictu contingit certum est eos dies ultimos terminare. Non multum iam per turmas discurrerat et tantos iam morte peremerat quod ceteri timore preterriti, quasi mortis interitum, uitant illum. Et interrogante uno ab alio quisnam esset in multi doloris excidio, antonomastice noscunt illum esse uidelicet Hectorem, omnium forciorem. A facie igitur eius Greci fugiunt, eius ictus tollerare letiferos non ualentes, et sic dum persistit in bello Greci deficiunt. Sed lassatus secedit a bello. Campum et uires Greci resumunt - quod occies uel decies contigit illo die. Sol iam uergebat ad uesperas cum Hector, quodammodo armorum fatigacione lassatus, urbem intrauit, relictis ceteris qui prelium acerrimum committebant. Et Troyanis uiriliter aduersus Grecos insistentibus, iam Greci quasi deuicti terga dare parabant, cum ille fortissimus Achilles cum suis nauibus et Mirmidonibus terram applicuit. Qui descendens in eam cum suis omnibus bellum intrat, ruit acriter in Troyanos. Resurgunt Greci in Achillis aduentu, in cuius comitiua uenerunt plus quam tria milia pugnatorum. Bellum committitur maximum, multa fit cedes et strages maxima, ruunt hinc inde interfectorum cadauera et pocius ex Troyanis. Nam ille fortis Achilles in ore gladii ipsos insequitur, qui ex ipsis interficit infinitos, sternit, et uulnerat in multa effusione cruoris. Iam omnes alie naues litus attigerant, iam omnes existentes pugnantes in illis in terram uenerant, et se ingesserant in conflictum. Quorum Troyani potenciam sustinere pre multitudine non ualentes, Achille ipsos letaliter opprimente, terga sunt dare coacti et fuge subsidio se in Troyanam urbem recipere moliuntur. Illic magnus clamor exuberat et uociferaciones intonant anxiose in moriencium casu et doloribus percussorum. Illic Achilles interfectorum cruore undique madefactus infinita post se cadauera deserit et multa de fugientibus addit illis. Iam fugaces Troyani ciuitatis eorum portas attigerant, ipsas intrare tumultu maximo sathagentes. Illic strages fit maxima. Illic Troyani ab insequentibus intercepti, qui in eam intrare non potuerant, morientes cadunt in limine et ante oram patrum filii trucidati uitam exhalant. Magna et innumerabilis committitur cedes in introitu, et fuisset amplius ualde maior, nisi ille uirtuosus Troylus, Paris, et Deyfebus cum multis militibus intrare uolentibus ocurrissent. In quorum occasu cessauit cedes, et superueniente noctis umbraculo, prelium est direptum. Troyani ergo ciuitatis portas duris firmant repagulis et Achilles cum Grecis in multa gloria rediit ad litus. Tunc Agamenon rex, explorato loco decenti, mandauit in eo figi tentoria, uniuersos monet commode se locari et, distinctis locis unicuique maiorum tentoriis et papilionibus eleuatis, uniuersi collocauerunt se commoda qua poterant stacione, et qui tentoria non habebant, tuguriis nouis instructis, noua parant hospitia et receptacula mansionum. Equis autem eorum, prout melius possunt, commoda stabula statuunt, et rebus omnibus necessariis eductis a nauibus, ipsisque nauibus in fortibus funibus colligatis firmiter et tucius institutis in multarum ponderibus anchorarum iniectarum in mari, eadem nocte obsidionem in multa commoditate, decernente Agamenone, firmauerunt, cum in multis ignibus et ardentibus facibus noctis tenebras elusissent. Et non minus in exercitu fulgor fictitius apparet quam si diei claritas radiaret, institutis in eorum tuitionem multis licciis, precedentibus altera alteram tam in propinquis eis quam eciam locis spaciis in remotis, Troyanis ipsis nulla eis nocte ipsa impedimenta prestantibus, quia clausis portis, nullus ex eis nocte illa exiuit ab illis. Post obsidionem uero firmatam, prout melius potuit, nocte illa ille peruigil Agamenon, qui nulla poterat sompni occupari quiete, uigiles ordinauit excubias circumquaque in multo modulamine fistularum et maxima multitudine armatorum, qui totum exercitum a cecis insidiis tuerentur et in eorum uigiliis reliqui fida securitate iacerent. Sicque sub noctis superstitis portione nonnulli qui marina nauigacione fuere lassati et qui multo fuerunt prelio depressi ad quietis requiem assumendam absque armorum suorum deposicione se sternunt donec aduenientis diei serena pandatur aurora. Et hoc fuit primum bellum inter Troyanos et Grecos cum Greci descenderent in terram. Exclusis itaque tenebris noctis illius, quas mane facto fugauit aurora consurgens, sole suis radiis terre faciem illustrante, ille strennuus bellicosus uir Hector, actor et dux Troyani exercitus, circa ducatum ipsius curiosus existens, facto diluculo uniuersos bellatores suos mandauit armari, et eos in cuiusdam campi planicie in medio ciuitatis Troye gremio constituti, ubi templum Dyane dee constructum extiterat, statuit conuenire, et distributis eis bellicosa prouisione per turmas et cuneos et aciebus ex eis sufficientibus ad illius diei prelium ordinatis, unam de portis ciuitatis Troye que Dardanides dicebatur aperiri mandauit. Et conuocatis ad se duobus de consanguineis suis, Glaucone scilicet, filio regis Licie, et Cycinalor, fratre suo naturali, ductum prime aciei concessit et delegauit eisdem. In qua prima acie mille milites statuit bellatores, uiros utique fortes et bellorum expertos, tam de regno Licie quam de Troya. Et eis in nomine deorum ab ipso Hectore data licentia, in uictorie signo predictam portam Dardanidem exeunt, et eundo sagacibus et lentis incessibus ad Grecorum exercitum appropinquant. Predicte prime igitur aciei predictus Hector alios mille milites prudentes adiecit, quos sub ductu Thesei, regis Tracie, et Archilogi, filii regis ipsius, uirorum non sine magna strennuitate, commisit, et dedit eis in nomine deorum benigne licentiam ut prime aciei pariter iungerentur. Secundam uero aciem statuit, in qua iii milia militum forcium et pugnancium deputauit, quam sub ductu commisit bellicosi regis Frigie, regis Xantipi, et regis Alcani, uirorum magne uirtutis. Et ad mandatum Hectoris sub uictorie signo per predictam portam exeunt ciuitatem, ad Grecorum exercitum sagaciter procedentes. Terciam autem aciem, ex tribus milibus militum constitutam, sub ductu bellicosi Troyli Hector ipse commisit, et monens eundem affectuosis sermonibus in eum hec uerba profudit: Carissime frater mi, summa leticia cordis mei, ualde dubitare me cogit inmoderata animositas tui cordis ne inconsulte et prodigaliter exerceas te in bello. Rogo te ut serues omni custodia corpus tuum et a stulciis declines inmensis, ne totum tue stennuitati te committas inprouide, sed bellis sic sagaciter pociaris, ne inimici nostri, affectantes quam plurimum casus nostros, de tua facilitate letentur. Uade igitur feliciter in nomine deorum nobis fauencium et uictor incolumis ad ciuitatem tuam redeas, sicut opto. Cui Troylus: Carissime domine, fauentibus diis uereri aliquatenus non oportet, quoniam a mandatis tuis, tamquam karissimi fratris et domini, numquam infallibiliter declinabo. Et hiis dictis cum comitiua predictorum trium milium militum per portam feliciter egreditur ciuitatis in signis armigeris. In cuius scuto campus erat totus azureus, depictis in eo tribus leonibus deauratis, et ad Grecorum exercitum animosus accessit. Hector uero quartam aciem ordinauit, in qua posuit tria milia militum et milites septingentos, quos sub dictu disposuit regis Larisse dicti Hupon. Grandis erat enim iste Hupon, homo fortissimus, bellicosus multum, et prelia multum affectans, adeo quod in toto exercitu Troyanorum nullus preter Hectorem forcior putabatur. In cuius comitiua extitit copiosus uir, ualde strennuus, Ardeleus de predicto regno Larisse. Qui ad predictum exercitum Grecorum unanimiter anhelantes, ab Hectore obtenta licencia, per eandem portam exeunt ciuitatis. Huic etiam quarte aciei Hector ducem fore constituit, cum predicto rege Larisse, Dinadaron naturalem et dilectissimum fratrem sibi, propter strennuitatem ipsius. Quintam autem aciem constituit Hector sub ductu regis Cisonie cum gente sua de Cisonia. Hii autem Cisones erant fortissimi et statura grandes ualde nimis ut gigantibus similes putarentur. Et huius regis arma erant hyalina siue flaua sine aliquo intersigno. Et huic aciei Hector ducem constituit Polidamam, fratrem suum, qui, ab Hectore obtenta licencia, in comitiua suorum festinat ad hostes. Sextam uero aciem Hector, de gente Poenia, stabiliuit sub ductu regis eius Pretemessi et ducis eius Serepes, uirorum utique strennuorum. Sed huius gens ad bellum procedebat inermis, lorica non indigens, casside, siue scuto. Eius autem gentis studium arcus erat et longas pennis cauda tenus uestire sagittas dum eorum capitum ex acutis ferris superimmissis cacumina coronarent, cum quibus letalia uulnera eorum hostibus infligebant, equis fugacibus et fortibus insedentes. Huic eciam aciei Hector Deifebum, naturalem et legitimum fratrem suum, prefecit in ducem, qui, ab eo obtenta licencia, ad eius hostes in comitiua suorum se contulit animosus. Uerum huic aciei Hector innumerabilium militum multitudinem armatorum adiecit et specialiter illos qui de regno dicebantur Agreste, sub ductu regis Hesdras et regis Phylon. Hic autem rex Phylon mirabilem currum habebat, totum ex heboris integritate constructum, dum eius rote tantum essent ex hebano, uestite desuper auro puro. Cuius testudo superinposita tota erat gemmis et lapidibus preciosis, auro et argento contexta. Hic currus a duobus fortibus et pugnacibus militibus constipatus erat. Hiis autem duobus regibus, scilicet Hesdras et regi Phylon, Hector preposuit Pithagoram, fratrem suum, qui celeriter cum eisdem ad hostes se dirigit, Hectoris licencia iam obtenta. Hector uero circa sue propositionis intentum uiriliter perseuerans inclitum Heneam, de quo supra sepe retulimus, septime preposuit aciei. In cuius comitiua omnes milites et equites de districtu Cunii deputauit, qui a quodam nobili amirato Eufremio nomine regebantur. Qui omnes, ab Hectore obtenta licencia, ciuitatem exeunt, debita festinancia se iungentes supradictis aliis aciebus. Octauam autem aciem Hector esse constituit de Xerses, rege Persarum, et eius gente, cui preposuit Paridem, fratrem suum, et ipsum ammonuit quod, quamuis ad alias acies festinanter accederet, non tamen bello se ingerat, nisi se presente, quem proxime subsequi intendit festinus. Cui Paris omnibus mandatis eius deuotissime se parere respondit, et sic ab eo affectuosa obtenta licencia, in comitiua gentis sibi deputate ciuitatis Troye feliciter portam exit. Nonam uero aciem ipse Hector moderari statuit ductu suo, constituens eam ex oriundis nobilibus et fortibus equitibus urbis Troye, ducens in ea secum decem de fratribus suis naturalibus, quos animosiores et in bello pocius expertos agnouit, ordinatis in ea quinque milibus militum pugnatorum, qui in eius comitiua cum eo egrederentur ad bellum. Ipse autem Hector, necessariis et fidelibus armis circumquaque munitus, equum suum ascendit nomine Galateam, de cuius magnitudine, fortitudine, pulchritudine, et suis aliis uirtutibus mirabilia scripsit Dares. Eques uero Hector, in eo armatos ut erat, ad regem Priamum patrem suum loquturus accedit, cui dixit hec uerba: Karissime pater, habeto tecum mille quingentos milites, quos in tua deputo comitiua, cum quibus et omnibus peditibus pugnancibus huius urbis sitis circa licias Grecorum, illas scilicet que plus ab aliis liciis sunt remote, cautus existens ne quis ultra predictas licias exire presumat, nisi tum cum ego mandauero, ut, cum necessitas ingruerit, habeamus uos in tutum refugium firmitatis, subsidium etiam, et castellum. Ego habebo autem mecum certos internuncios, qui de me ad te uadant et ueniant, ferant et referant continuum statum belli et quid te facere oporteat secundum belli successus. Tu etiam eris cum comitiua tuorum in uigili et circumspecta custodia ne aliquo dolo, astucia, siue fraude hostes nostri nobis bellantibus ciuitatem nostram inuadant, intercipiant, aut predentur, et tu sis eis murus semper oppositus, letaliter ledens illos, et nobis sis in columpna regiminis et securitatis auxilium. Cui rex Priamus: Fient omnia, karissime fili, ut disponis. Non enim est michi, post deorum auxilium, spes alia neque fides nisi in tue uirtutis brachio et in tui prouidi sensus gubernacione discreta. Diis humiliter supplico ut te michi seruent incolumem et ab omnibus tueantur aduersis. Et sic Hector, a patre licencia postulata, discessit et aciei sue quam sibi parauerat se coniunxit. Erat enim Hector in multa uirtute magnanimus, in bellis inuictissimus, et fortissimus preliator et regiminis exercitus sapientissimus dux et principes. Signa autem eius armigera, que in scuto gestabat, talia pingebatur in armis ipsius. Erat enim eius campus totus aureus siue flauus et in medio eius unus leo tantum rubeo colore depictus. Hic in nomine deorum portam egreditur ciuitatis in comitiua suorum, uexillis expansis, et licet fuerit in exeundo ultimus, omnes precedentes acies sua uirtute trascendens peruenit ad primam et, preponendo se prime, factus est primus. Mulieres autem nobiles que in ciuitate remanserat, omnes ciuitatis muros ascendunt ut ex eis uidere ualeant belli conflictus. Illic filie regis Priami cum magna Helena coadscendunt, que dum de multis in corde suo nimium trepidaret, timor et dubitacio in ea ymaginaciones diuersas et uarias generabant. Licet enim Hector suas acies sic ordinasset, numquid Agamenon negligens extitit uel remissus in ordinacione suarum? Sane de gente sua xxui acies ordinauit. In quarum prima Patroclum ductorem constituit, qui secum in ipsa duxit totam gentem suam necnon et totam gentem Achillis, Mirmidones uidelicet bellicosos. Achilles enim eo die non processit ad bellum, cum in tentorio suo maneret, faciens de quibusdam suis uulneribus se curare. Erat enim iste Patroclus uir nobilis et dux a suorum progenitorum stirpe productus, clarus moribus et multis diuiciis opulentus, quem Achilles in tanta sibi amicitie confederacione constrinxerat quod amborum anima et spiritus unus erat, et quod erat unius eorum alterius totum erat. Secunde autem preposuit aciei regem Merionem et regem Ydumeneum, in qua constituit tria milia militum et Menesteum, Athenarum ducem, cum uniuersa gente sua bellicosa de Athenis. Terciam autem aciem concessit regi Ascalafo et eius filio Phylimeno, sub qua constituit uniuersam gentem Cumanorum, bellorum expertam. Quartem uero aciem statuit sub ductu regis Archelai et regis Prothenoris, et cum eis fuit fortissimus Seguridan cum tota gente Boecie sub hac acie deputata. Quintam autem aciem duxit Menelaus cum Spartencium gente sua, qui sui regni regimini subiacebant. Sextam uero aciem rex Epistropus et rex Celidis cum gente sua de prouincia Fodisis sub eorum ductu duxerunt. Septimam autem aciem Thelamonius Ayax duxit cum gente de sua prouincia Salemina, in cuius comitiua fuerunt iiiior comites, Theseus uidelicet, Amphimacus, Dorius, et Polisarius. Octauam uero aciem duxit Thoas. Nonam autem duxit Ayax Oleus. Decimam uero duxit rex Philotois. Undecimam autam duxerunt rex Ydumeneus et rex Merion. Duodecimam uero duxit dux Nestor. Terciam decimam duxit rex Henes, filius Mabentis. Xiiiiam duxit Ulixes. Xuam duxit rex Umelius. In xuia fuit gens quondam Prothesilai, uindicare sui mortem domini sitibunda. Xuiiam uero duxerunt rex Polidarius et rex Machaon. Xuiiiam duxit rex Rodi. Xuiiiiam duxit Euripulus, rex Octomeniorum. Xxam duxerunt Xantipus, rex Lidorum, et rex Amphimacus. Xxiam duxit rex Phylotetes, dominus Larisse. Xxiiam Dyomedes et Stelenus duxerunt. Xxiiiam duxit Eneus, rex Cypri. Xxiiiiam duxit rex Prothailus. Xxuam duxit rex Capenor de Capedia. Xxuiam et ultimam duxit rex ipse Agamenon, utpote tocius exercitus imperator. Aciebus igitur omnibus ex utraque parte sic sollempniter institutis, utraque pars in liberum campum egreditur causa belli. Sed ille fortissimus Hector, quietis impaciens primus, ante omnes alios potenter equum suum coegit in cursum, contra Grecorum primam aciem quasi furibundus anhelans. Quem ut presentit Patroclus, qui prime aciei Grecorum, ut dictum est, ductor erat, contra Hectorem in equi sui cursu uelociter dyametro recto procedens Hectorem acuta lancea sua petit, et cum ea uiriliter ipsum inpellens scutum quod sibi Hector opposuit uiriliter perforauit, sic eciam quod ad arma interiora perueniens aliquid disrupit ex eis, non tamen ad nude carnis intima usque transiuit. Hector uero in uiolencia ictus ipsius non trepidans neque nutans, multo ardore furoris accensus, non in ictu lancee petiit simili relacione Patroclum, sed nudato ense in ipsum irruit et ex ictu ensis crudeliter sic percussit in capite quod eius caput per medium duas diuisit in partes. Quare Patroclus se in equo sustinere non ualens, utpote qui peruenerat ad ultima spiramina uite sue, mortuus in terram decidit in medio pugnatorum. Sed Hector, qui eum precipitem mortuum uidit ab equo prosterni, arma quibus Patroclus erat armatus intuens et contemplans, raptus desiderio habendi ipsa, a suo equo descendit et per unam habenam retinens equum suum ad corpus Patrocli peruenit, uolens exspoliare ipsum fulgentibus armis suis. Sed rex Merion cum tribus milibus armatorum militum in defensionem cadaueris appropinquat, et ad corpus ipsum cum tota gente sua perueniens Hectori se opposuit in predicta multitudine pugnatorum ne Hector corpus ipsum armis ipsis expoliare ualeret. Et irato animo contra Hectorem dixit hec uerba: Lupe rapax et insaturabilis, certe de hoc cibo gustare non poteris. Alibi oportet te querere cibum, quia statim uidebis contra te plus quam quinquaginta milia pugnatorum, qui ad destruccionem solius tui capitis molientur. Et sic per eundem regem et alios facto unanimiter impetu contra Hectorem, precipitare ipsum in terram uirtuose contendunt, eius equum a suis eripere manibus sathagentes, adeo quod Hector ad instanciam tot insistencium contra eum in terram flectere genua fuit coactus. Sed ipse in uirtute sue potencie seipsum seipsum illico erigens, uelint nolint Greci, equum suum potenter ascendit, et properans contra regem Merionem de eo appetit furibundus ulcisci. Sed rex Glaucon et Theseus rex cum Archilogo, filio suo, cum aliis tribus milibus armatorum Merioni succurrunt, se contra Hectorem uiriliter opponentes. Sed Hector illum qui primus Grecorum sibi occurrit appetens ense nudo morti tradidit et peremit; sic eciam multos de reliquis qui sibi occurrere non timebant. Interea bellum feruet asperrimum. Et ad corpus Patrocli iterum Hector rediit, adhuc ipsum expoliare lanceas rigidasproponens. Quare descendere ab equo non curans, quod Ydumeneus, rex Crete, cum duobus milibus pugnatorum contra eum peruenit ad bellum, et dum circa corpus expoliandum Hector insisteret, rex Merion iterum in maxima caterua militum in Hectorem irruit, sic eum fortiter expugnando quod nullo modo suum peruenire permisit ad uotum; ymo crebris et multis ictibus ipse et sui percusserunt eundem. Qui cum se uideret peditem et contra tot equites bellum letale feruere, uires uiribus cumulat, Grecos acriter inpetit ense nudo, equos interficiendo quam plures, crura, brachia, et pedes mutilando multorum, sic quod breui hora xu interfecit ex illis qui ipsum intercipere conabantur. Merion uero rex interim corpus Patrocli, eleuatum a terra coram se, recipit equo suo et asportando illud secum ad Grecorum tentoria duxit illud. Greci uero nichilominus insistentes uel ipsum intercipere uel ab eo equum eripere in multa caterua pugnancium moliuntur, sic quod ipsum equum suum ascendere nulla facultate permittunt. Inter quos erat quidam miles fortissimus nomine Carion de Petra, qui contra Hectorem instancius anhelabat. Sed quidam famulus Hectoris uidens Hectorem in tanto discrimine constitutum, dum duas haberet lanceas rigidas et acuto ferro munitas, contra predictum Carion de Petra, qui cum centum militibus aliis contra Hectorem plus aliis insistebat, unam ex lanceis ipsis in potenti uirtute uibrauit, sic quod ex eo ictu Carion letaliter percussus mortuus expirauit. Deinde idem famulus aliam lanceam uibrauit in alium qui Hectorem similiter opprimere conabatur, et ex eo ictu percussus simili modo mortuus decidit preceps in terram. Et exclamans idem famulus fortiter aduersus Troyanos ut festinanter occurrerent Hectori in tanto discrimine constituto. Cui Cicinalor, unus ex fratribus Hectoris, ut uocem clamantis audiuit, primus cum tota acie in qua erat in maxima uirtute bellandi in Grecos irruit, et a Grecis facta per uiolenciam sibi uia, peruenit ad illos c milites qui sic acriter Hectorem infestabant. Quare illico xxx ex eis crudeliter interfecti mortui defecerunt. Propter quod Troyani, animositate resumpta, campum recuperant et Greci retrocedere sunt coacti. Ad quod Hector exhileratus non modice equum ascendit, et furibundus se ingerit in certamen, et aduersus Grecos immoderate se laxans in ictibus nudi ensis, de Patrocli spoliis desperatus, multos ex Grecis interficit sibi uenientibus in occursum, et tot quot ueniunt obuiam coram eo aut omnes interficit aut prosternit letaliter uulneratos, cum Greci mortem uitare uolentes a facie eius omnes aufugiunt et patentem aperiunt sibi uiam, sic quod transcendens multitudinem acierum, totus in occisorum sanguine cruentatus, quinque uix reperit in quem exercere ualeat uires suas. Tunc Menesteus, dux Athenarum, uenit ad bellum cum tribus milibus armatorum, et eundo cum tota gente illa ex parte sinistra peruenit ad aciem illorum de Frigia, in qua erat Troylus, qui Grecos mirabiliter opprimebat, et in qua erat rex Anthipus, rex Macaon, et rex Alcanus, qui aciem ipsam cum ipso Troylo ducebant. Et facta commixtione ipsarum acierum, letale bellum potenter committitur inter eos. Tunc Menesteus dux bellantem Troilum potenter agreditur cum lancea sua, sic uiriliter ipsum impellens quod, uelit nolit, Troylum ab equo prosternit. Qui in medio tot pugnancium peruenit in terram in locum mirabiliter impeditum, cum decidisset inter pedes innumerabilium equorum et assessorum ipsorum, qui letale bellum sub mortis dubio tota intencione tractabant. Menesteus uero circa capcionem Troyli totus anhelans, ut ipsum suum habere ualeat in captiuum, cumulando uires uiribus, cum omnibus suis tantum studii adhibuit et laboris quod Troilum a pedibus equorum abstraxit, cepit eum, et captiuum ducere in multa militum phalangia festinat. Sed quidam miles, nomine Miseres, aduersus illos de Frigia potenter exclamat dicens: O uiri fortes, ad quid uenistis ad bellum? Nunquid pro honore uel uerecundia acquirenda? Nonne percipitis et uidetis Troilum, filium regis Priami et fratrem Hectoris, duci captiuum? Sane si permittitis eum duci, perpetui pudoris labe uos et heredes uestros poteritis tenere fedatos. in recuperacione igitur ipsius conuertite uires uestras et hoc facere cum celeritate curetis antequam a potencia uestrarum uirium eruatur. Tunc rex Alcamus excandescens totus in iram, accepta quadam lancea, contra Grecos, qui Troilum captiuum ducere festinabant, festinanter irruit, et sic uiriliter percutit cum eadem unum ex eis quod ipsum subita morte prostrauit. Deinde prosiliens in alium, ipsum letaliter uulnerat. Quare factum est cum auditorio suorum occurrencium cateruatim quod Troilus a manibus ipsum ducere uolencium extitit liberatus et in maxima uirtute bellandi equum ascendit, auxilio precipue regis Xantipi, qui cum acie sua in deliberacionem ipsius Troili festinus occurrit. Hic rex Xantipus Menesteum ducem furibundus inuadit et eum uiriliter ex transuerso percussit, et nisi fuisset armorum tutela fidelium, indubitanter interfecisset eundem. Dolens itaque Menesteus ex sui amissione captiui suos acriter ortatur ad bellum, et superuenientibus Grecis in succursum ipsius, in multitudine pugnancium copiosa bellum letale committitur. Quare de interfectis ex utraque parte sequitur magna strages. Interea Hector, qui belli labore laxari non poterat, in furore suo multos Grecos interficit, sternit, et uulnerat. Sed Menesteus, qui multo dolore deprimitur de eo quod captiuum suum amiserat et partem maximam gentis sue, discurrit per acies ueluti furibundus. Et dum ita discurreret opprimendo Troyanos, ille Miseres per quem suum captiuum amiserat obuius uenit ei. Quem Menesteus in armorum suorum gestamine recognouit. Quare dirigendo se uiriliter contra eum in equi sui cursu et in sue lancee forti potenter impulsu ipsum ab equo prosternit et deiecit bellancium intra pedes. Quem amplius uexare non ualens deserit et in alium irruit, quem similiter ab equo prosternit. Ad hec ex parte Troyanorum superuenit Hupon et in eius comitiua Eripisus cum duobus milibus pugnatorum et cum omnibus de regno Larisse. Contra quos rex Prothenor et rex Archelaus cum gente sua de regno Boecie exiuerunt. Durum bellum committitur inter eos. Sed non longe ex parte Troyanorum superuenit Polidamas, Anthenoris filius, in maxima multitudine pugnatorum, qui uidens tot acies Troyanorum in uno loco insimul aggregatas statuit ut eius acies cum qua uenerat separaretur ab aliis et ex alia parte se dirigeret contra Grecos. Quare factum est quod, predicta acie se contra Grecorum exercitum ex parte alia dirigente, superuenit rex Remus, a Troyana ciuitate progressus, cum tribus milibus militum armatorum. Contra quem statim irruit Menelaus cum uniuersis Spartensibus equitibus gentis sue. Et sic rex Menelaus et rex Remus insimul preliantur, qui ex potentibus lancearum eorum impulsibus ambo se sternunt ab equis. Polidamas uero irruit in Mereum, nepotem Helene et ducem xxti tantum annos agentem, qui iam in flore sue adolescencie miles strennuus habebatur. Hunc Polidamas in graui ictu sue lancee sic impulit uiolenter quod, lesis et disruptis armis quibus se tueri Mereus confidebat, letaliter uulneratus, ab equo deicitur et mortuus peruenit in terram. Quem ut uidit Menelaus mortuum decidisse, dolore multo torquetur, quoniam eum tenerrime diligebat. Et contra Troyanos eius mortem cupiens uindicare, regem Remum percuciens ense suo et fracta casside et disruptis armis, durus ictus regis Remi peruenit ad carnem et sic illum grauiter lesit in capite quod ab equo decidit semiuiuus. Quem sui putantes extinctum succurrendi sibi curam aliquam non dederunt; ymo proposuerunt a bello discedere, quod effectui tradidissent nisi Polidamas eos detinuisset inuitos. Qui postmodum in recuperacionem regis eorum uim et studium adhibentes eum ab equorum pedibus quasi mortuum extraxerunt, ducentes eum quasi ad eorum presidia semiuiuum. Rex uero Celidis, qui diebus suis omnibus aliis in forma pulchritudinis fuit prelatus (de quo scripsit Dares quod eius formam nullus describere potuisset, quem regina de Feminea tanti amoris ardore precordialiter diligebat quod magis eum carum habebat quam seipsam), hic rex Celidis irruens in Polidamam nisus est eum in ictu sue lancee ab equo deicere. Quem Pollidamas multo dolore furoris accensus congreditur ense nudo, et in sue uirtutis potencia sic grauiter percussit ipsum in capite quod eum mortuum prostrauit ab equo. Interea Hector in subsidio suorum retrocedere Grecos de necessitate coegit, et inter acies se immiscens disrupit eas, multos ex Grecis letaliter uulnerando, donec peruenit ad aciem in qua gens de Salemina uiriliter debellabat sub ductu Thesali regis sui. Hic rex Thesalus in multa strennuitate conspicuus multos ex Troyanis letaliter uulnerat et multos occidit ex eis, cum rex Theucer ex parte Grecorum aduenit, qui contra Hectorum irruens cum lancea sua sic uiriliter eum percussit quod ipsum grauiter uulnerauit. Contra quem dum Hector in sui uindictam habenas dirigeret equi sui, ille fuga lapsus multum est factus ab aspectu Hectoris prolongatus, ita quod ab Hectore eius copia penitus est subtracta. Sed Hector iracundiam sui cordis retinere non ualens in quendam amiratum Grecorum, qui primus sibi occurrit, suo irruit in furore et in ensis sui ictu ipsum statim crudeliter interemit. Magna igitur pars acierum Grecorum circundat Hectorem ut ipsum Greci capiant uel occidant. Inter quos dum esset, Theseus Hectorem est affectuosis sermonibus allocutus, humiliter monens eum ut a bello exeat ne inconsulte pereat inter tantos, quod in dampnum quasi succederet toti mundo tantum militem deperire. Hector igitur affectuosas ei grates exinde reddit. Ad hec igitur dum bellum ferueret asperrimum, Troyanis insistentibus contra Grecos, et parum longe ab Hectore Pollidamas pugnaret uiriliter contra eos, Menelaus et Thelamonius in Pollidamam irruunt. Quem Thelamonius, qui eum primus inuasit, cum lancea potenter inpellens deiecit ab equo, et uiribus cumulatis, Menelaus et Thelamonius Pollidamam capiunt, qui, fracto ense, pedes erat in bello, et ab eis eius cassidis laqueis iam disruptis, caput eius erat inerme. Quare captum festinant mittere ad Grecos. Sed Hector, qui non erat multum ab ipsis remotus, partem respexit in illam et uidit eundem Pollidamam circundatum multis Grecis, et ad uoces clamancium mox eum audiuit esse prostratum et captum et duci captiuum. Qui statim iratus irruit contra illos qui eum circundederant, et multos ex ipsis interfecit, letaliter uulnerat, et prosternit. Quare uia sibi necessario patefacta, quoscumque occurrentes letaliter uulnerando dum peruenisset ad illos qui Pollidamam captiuum ducere intendebant, furibunde sic irruit contra eos, qui triginta interfecit ex eis, aliis Pollidamam dimittentibus conuersis in fugam, et sic in Hectoris miraculosa uirtute Pollidamas extitit liberatus. Tunc rex Epistropus, rex Menelaus, et rex Thelamonius cum eorum aciebus omnibus conuenientes in unum contra Troyanos sic potenter insistunt quod eos per uiolentiam conuertunt in fugam, et quasi campum necessario deserere compelluntur, non obstante quod Hector tunc erat inter eos, qui de se mirabilia faciebat, cum aduersus tot resistere nequisset. Et quia equum suum sub eo interfecerant, pedes ab eis ita uiriliter se defendit quod nullus ex Grecis tam audax extitit aut securus qui in eum manus inicere presumpsisset. Naturales quidem fratres sui uidentes Troyanorum exercitum quasi deuictum et Hectorem non uidentes conuenerunt in unum, querentes eum sollicite inter turmas sic quod ad ipsum uirtuose perueniunt. Thelamonium letaliter uulnerant, et Dindaron, unus ex fratribus ipsis, irruit in Polixenon, quendam Grecorum nobilem amiratum, qui quendam potentem et fortem dextrarium equitabat, et ipsum potenter inpellens dextrario proiecit ab ipso, et eo per habenas arrepto, ipsum Hectori pugnanti pedes obtulit. Quem statim Hector ascendit. Illic omnes predicti fratres Hectoris naturales contra Grecos fecerunt miracula in armorum uirtutibus de seipsis. Tunc superuenit Deyfebus cum tota acie sua quam deputauerat sibi Hector cum illis uidelicet de Poenia arcus habentibus et sagittas, cum quibus uulnerauerunt multos ex Grecis. Et ipse Deyfebus Teucrum regem in facie grauiter uulnerauit. Troyani itaque qui iam fugam arripuerant, animositate resumpta, ad pugnam redeunt. Quare bellum durius instauratur. Theseus predictus dum contra Troyanos multum insisteret, Quintilienus, unus ex filiis naturalibus regis Priami, et rex Modernus cum eo in Theseum irruunt, ipsum capiunt, et captum interficere moliuntur. Aduersus quos Hector exclamans ne ipsum offendant, dimittunt illum et iussu Hectoris eum liberum permiserunt. Qui Hectori humiles grates reddit et liberatus accessit ad Grecos. Tunc ex parte Grecorum uenit ad bellum rex Thoas cum illis de Calcidonia et Philitoas cum eo, qui se ingerunt in certamen. Rex autem Thoas irruit in Cassibilans, unum ex filiis naturalibus regis Priami, et uidente Hectore fratre suo, sic grauiter eum percussit quod eum mortuum deiecit ab equo. De cuius morte Hector nimium exacerbatus et dolore commotus in confusionem Grecorum durius aspirauit. Nam multos interfecit ex eis, nunc alios uulnerat, nunc alios prosternit ab equis, sic quod in uirtute sue potencie et animositate suorum Greci sunt dare terga coacti. Interim ex parte Grecorum superuenit Nestor cum quinque milibus pugnatorum. contra quem uenit obuiam rex Hesdras et rex Philon in curru suo cum illis qui erant de Agresta sub ductu Ieconias, filii regis gentis illius. Bellum ergo commititur inter utrosque, ex quo occisorum sequitur magna strages. Rex uero Philon uiriliter preliatur, multos ex Grecis interficit. Demum circundant eum greci, ipsum interficere festinantes. Tunc Ieconias dixit regi Hesdras: Nonne uides quoniam Philon iam est captus a Grecis? Si placet, ei cum festinancia succurramus. Tunc Troyani facientes impetum contra Grecos, uelint nolint Greci, succurrerunt Troyani regi Philon, ipsum a Grecorum manibus liberantes. Interea Hector bellum ingreditur cum fratribus suis naturalibus, Deyfebo etiam et Pollidama, qui mirabilia de se facientes in armis cum eorum Troyanis Grecos intendunt ad hoc deducere in uirtutibus et uiribus suis quod Greci campum deserant et deuicti fugiant a facie troyanorum. Sed Menelaus et Thelamon uiriliter sic resistunt quod eorum uotis Troyani frustrantur. Tunc superuenit Heneas cum illis de Como sub ductu Eufrecii, ductoris eorum, cum quibus et aliis Hector contra Grecos sic durius et potenter insistit quod Greci bellantes sunt dare terga coacti. Sed Aiax, qui pro Grecis uiriliter debellabat, uidens suos in fugam uelle conuerti multo dolore deprimitur. Uerum aspiciens post se uidit plures acies Grecorum qui nondum fuerant bellum ingresse et uexillis extensis ad prelium festinare, in quibus aciebus omnis flos militum Grecorum sine dubio ueniebat. Ortatur ergo Grecos ut a fuga desistant et bello insistant, cum uicinus sit eis succursus eorum. Ad hoc bellum durius instauratur. Heneas et Ayax simul conueniunt animis hodiosis, et in forti cursu equorum eorum unus impingit in alium sic uiriliter et potenter quod ambo se sternunt ab equis, inter pedes equorum pugnantes. Sed ex parte Grecorum Philitoas de Calcidonia predictus cum tribus milibus militum succurrit Aiaci, cum usque nunc Troyanis belli pars melior arrideret, qui in uirtute belli sathagebant Grecos ut a bello discederent fuga lapsi. Sed ille due acies que cum Philitoas uenerunt ad bellum Troyanorum uota contendunt et preualere non sinunt. Quare prelio sic feruente, Philitoas in Hectorem irruit, lanceam suam fregit in illum. Sed Hector sua lancea illum in sua uirtute percussit sic quod ipsum letaliter uulnerauit et deiecit ab equo, qui semiuiuus preceps peruenit inter pedes equorum. Tunc superuenit ex parte Grecorum Huners cum acie sua in copiosa multitudine pugnatorum et Ulixes cum suis, qui de Turcia bella gerere didicerunt, item et rex Humelinus. Qui omnes reges Grecorum secum x milia militum ad prelium adduxerunt. Quid potuerunt ergo Troyani, cum quasi die illo omnes conuenissent eorum acies in conflictu et qui multo labore lassati uix alios offendere et uix se defendere facultatem integram non habebant? Sed Paris interim cum illis de Persia superuenit ex parte dextera, se in bellum inmisit, et irruens in regem Frisie, sobrinum Ulixis, ipsum in suis uiribus interemit. De cuius morte ualde tristati sunt Greci. Ulixes autem, cupiens sobrini sui mortem ulcisci, in Paridem irruit furibundus, et nitens ipsum cum lancea sua percutere sic potenter equum Paridis uulnerauit quod mortuus in terram cecidit et per consequens Paris, eius assessor. Uerum Troylus, qui insistentem contra Paridem uidit Ulixem, statim irruit in eundem, et nudato ense sic potenter percussit eundem in capite quod, fracta eius casside uiriliter et disrupta, squame lorice sue sic in eius fronte grauiter inheserunt quod infixe fronti totam eius faciem sanguineis riuulis cruentarunt. Ulixes uero firmus in equo persistit et Troylum, qui iuxta ipsum eum offendere nitebatur, cum ense suo in facie uulnerauit. Tunc fuissent reuera Troyani terga dare coacti nisi ille fortissimus Hector cum fratribus suis, Troilo, Paride, Deyfebo, necnon et aliis suis fratribus naturalibus uiriliter restitissent. Toto enim illo die Hector hinc inde discurrens a propria acie sua quam sibi deputauerat ex Troyanis bellando discesserat, aciem ipsam sine ductore relinquens. Sed deinde uidens Grecos inualescere contra Troyanos ad propriam aciem suam rediit et se coniunxit eidem. Gaudent ergo Troyani qui erant in predicta acie constituti suum recuperasse dominum et ductorem. Et sic Hector ipsos sermonibus affectuosis alloquitur, reducens eis ad memoriam preteritas iniurias eis a Grecis illatas, et eorum reducit ad mentem quid Greci eis facerent si eorum (quod absit!) essent forte uictores. Monet ergo eos et ortatur eosdem ut in bello fortiter inualescant et ad uictoriam toto corde prorsus anhelent. Tunc omnibus ei in deuota uoluntate fauentibus, Hector ex parte dextera eos per quandam uallem contra Grecos duxit ad bellum. Illic fit cedes maxima, multi ex Grecis intereunt. Nam et Hector eos sine fine confundit. Rex uero Thoas, qui Cassibilans, filium regis Priami, occiderat, discurrendo per acies contra Troyanos multa committit dispendia. Quem naturales filii regis Priami certissime cognoscentes in uindictam mortis fratris eorum omnes unanimiter conuenerunt. Et sic omnes unanimiter in regem Thoas irruunt, ipsum ab equo deiciunt. Qui, fracto sibi ense, ab eis non poterat se tueri, et sui cassidis ruptis laqueis et eis ab eo uiriliter extirpatis, caput eius inerme sibi intercidere omnes intendunt. Quod de facili potuissent nisi Athenarum dux irruisset acriter super eos et Quintilienum, qui regem Thoas durius opprimebat, grauiter uulneratum ab equo deiecit. Deinde dum contra alium potenter insisteret, Paris cum quadam sagitta, tenso arcu, percussit ipsum in costis. Sed Athenarum dux de hiis nichil curans sua potencia et uirtute regem Thoas, in locis tamen pluribus uulneratum, ab eorum manibus liberauit. Et ipse dux in multorum adiutorio qui sibi uiriliter succurrerunt ab eorum manibus liber euasit. Hector autem dum in deuiccionem Grecorum cum suis firmiter anhelaret, rex Humerus ex parte Grecorum, tenso arcu et emissa sagitta, Hectorem in facie uulnerauit. Contra quem Hector statim irruit, et nudato ense sic grauiter ipsum percussit in capite quod caput eius duas diuisit in partes. Quare mortuus rex Humerus nec amplius tendet arcum nec sagittam emittet. Greci uero in sonitu cuiusdam cornu uii milia pugnatorum contra Hectorem faciunt conuenire, qui cum suis mirabiliter se defendit. Interim uero Hector a bello discedens ad regem patrem properat, monens illum quod ei cum sua gente succurrat. Qui cum iii milibus pugnatorum in eorum uirtute recentium accessit ad bellum. Illic conflictus fit maximus et ex Grecis potissime magna cedes. Ayax et Hector in bello conueniunt, ambo deiciunt se ab equis. Menelaus interfecit quendam amiratum Troyanorum. Celidonas autem interfecit Moles de Orep, nepotem regis Thoas. Madon uero de Clara irruit in regem Cedium, quem tam dire percussit in facie quod oculum eius euulsit. Sardellus autem quendam alium Grecorum amiratum interfecit. Margariton uero in Thelamonem irruit sed Thelamon ipsum grauiter uulnerauit. Fanuel autem regem Prothenorem deiecit ab equo. Sic et ceteri fratres naturales filii regis Priami contra Grecos letaliter offendendo uiriliter se gesserunt. Inter hec autem rex Duglas irruit in Menesteum, Athenarum ducem, et cum forti lancea ipsum inpellere uiriliter est conatus. Sed Menesteus, dum careret lancea, ipsum inpetit ense nudo, et tam potenter super cassidem eius ipsum percussit in facie quod, cassidis nasali disrupto, ipsum uulnerauit in naso. Deamor autem uidens fratrem suum sic lesum in facie et in naso irruit in Menesteum, sic potenter ipsum inpellens quod ipsum deiecit ab equo. Sed Menesteus statim in animi sui uirtute surrexit. Uerum alius frater eorum ipsum agrediens, sicut erat pedes, crudeliter uexat eum, et sic omnes tres fratres contra Menesteum crudeliter insistentes aut ipsum occidere aut ipsum capere tota intencione festinant. Sed Menesteus a predictis tribus fratribus uiriliter se defendit. Uerum quia semper plures contra unum consueuerunt pocius preualere, tres fratres in ictibus ensium disrumpunt eius arma, frangunt eius scutum, et cassidem cassant eius, et specialiter Thoras, maior frater eorum, qui Menesteum mirabiliter opprimit et infestat. Tunc rex Theucer, qui uidit Menesteum in tanto discrimine constitum, in audiutorium eius festinus accelerat. Sed Hector ibi occurrit, appetens ducem Menesteum et regem Theucrum uiolenter opprimere, et male sine dubio cessisset ambobus nisi ille fortissimus Ayax cum mille militibus in Hectorem irruisset, quos secum in sua duxerat comitiua. Ad hoc ex parte Troyanorum superuenit Persarum rex cum u milia militum sub ductu Paridis. Et pulsante Paride quoddam cornu contra Grecos uiriliter se inmittit, superuenientibus etiam aciebus aliis Troyanorum. Quare bellum interim feruet asperrimum, et Troyani aduersus Grecos nimium preualentes in uirtute Hectoris Grecos dare terga compellunt. Qui Hector tunc, ut scripsit Dares, mille milites interfecit ex Grecis. Interea Hector dum per turmas bellando discurreret, Merion obuius sibi occurrit coram quodam tentorio inter Grecos. Quem ut uidit Hector, dixit ei: Nequam proditor, ecce nunc uenit hora tua ut condignam mercedem accipias de eo quod a me auferre temere Patroclum presumpsisti. Et facto impetu contra eum, ipsum deiecit ab equo. Et statim Hector descendens in ipsum pedes insiluit et nudato ense caput eius ab eo uelociter amputauit. Armis tamen eius quibus erat indutus ipsum nichilominus spoliare festinat. Sed Menesteus, Athenarum dux, qui hoc repente percepit, accepta quadam lancea, in Hectorem irruit ex transuerso, Hectore non aduertente motum illius. Quare ipsum grauiter percussit et uulnerauit eundem. Et timens furorem Hectoris statim ab ipso recessit. Hector uero, se sentiens uulneratum, bellum egreditur, uulnus sibi factum fecit sic sagaciter alligare quod sanguinis ab eo emanare non posset, et confestim iterum redit ad bellum. Tunc impetu ire sue plures Grecos interfecit. Nam, ut Daretis liber pro ueritate testatur, post uulnus ipsum eo die plus quam mille milites Grecorum interfecit. Quare Grecorum exercitum in tanta debilitate et pusillanimitate deduxit quod nullus Grecorum habebat in se animum defendendi, nec Agamenoni facultas libera competebat quod ad bellum accedere potuisset. Quare Troyanorum exercitus in magna uirtute procedens fugientes Grecos usque ad eorum tentoria sunt sequti. Quorum tentoria Troyani quasi uictores inuadunt uiriliter et predantur, arreptis ab eis armis multis, auri et argenti copia magna nimis quam in scrineis inuenerunt eorum, et omnem eorum suppellectilem asportantes ad eorum presidia detulerunt. Hic fuit ille dies in quo ipsi bello perpetuus potuit esse finis et Troyani tunc fuissent in totum absolute uictores. Sed fata, que statuunt aduersa futura contingere, omnia cecis insidiis tollunt de medio, per que aduersa que futura disponunt finaliter compleantur. O quam fuit fragilis et debilis causa que Troyanorum oculos excecauit et specialiter Hectoris, qui persone sue cladem et suorum omnium futuros interitus non potuit euitare, cum eo die Troyani fuissent in tanta potencia quod omnes Grecos qui uenerant contra eos morti tradere finaliter potuissent et se ab imminentibus et futuris periculis liberare. Sane non est illa laudabilis in aliquo sapiente discrecio qui, cum est aliquo graui et mortali periculo prepeditus et fortuna sibi arrideret quod per subitos et felices euentus se potest ab eo subito liberare, felicem successum quem sibi repente fortuna ministrat grata manu non recipit ut ingratus, et finaliter non prosequitur, apprehendendo illud quod una hora sibi exhibet felix euentus. Nam si ea hora illud non recipit et admittit sed differendo dimittit, nunquam ad illud quod uno puncto potuit obtinere poterit postea peruenire. Nam fata, si bonum quod ingerunt statim non recipitur ab ingrato, tamquam ille qui per ingratitudinis uicium illud amisit, exhibere postea sibi negant. Sic successit infelici Hectori illo die, in quo cum potuisset de suis hostibus in multa gloria obtinere triumphum, dum per acies discurreret persequendo hostes suos, qui, tamquam deuicti, ab eius et aliorum Troyanorum facie fugiebant_ Ex parte Grecorum obuius sibi uenit Exione filius, sobrinus eius, filius Thelamonis, qui Thelamonius Aiax proprio nomine dicebatur et qui in uirtute bellandi ipsum hostiliter est aggressus, cum fuerit uir in uiribus multum potens et fortissimus preliator. Committitur ergo durum prelium inter duos tam fortes, sed dum inter se bellando mutuo loquerentur, agnouit Hector illum esse filium amite sue et sibi linea sanguinis esse coniunctum. Quare Hector multum exinde factus letus, depositis armis, in multa sibi est affeccione blanditus, placere sibi in omnibus spondet, et monet ipsum et rogat ut ad Troyam ueniat inspecturus amplam sui generis parentelam. At ille negans et saluacionem suorum Grecorum et sue patrie non obmittens rogat Hectorem ut, si tanta affeccione ducitur erga eum, faciat et procuret quod Troyani amplius eo die bellare desistant et quod Grecos fugientes amplius non sequantur sed ut Troyani ad urbem redeant, Grecis eo die in pace dimissis. Annuit infelix Hector. Quare incontinenti, emisso tubete sonitu, omnes Troyanos retrocedere et a bello desistere facit et mandat. Iam Troyani in Grecorum naues ignem inmiserant, iam omnes naues finaliter excussissent, sed ad uocem et mandatum ducis eorum omnes totaliter destiterunt et multo dolore commoti ad ciuitatem redeunt et ingrediuntur in ipsam. Et ista fuit tam leuis causa quare Troyani illo die ab obtentu eorum uictorie cessauerunt, ad quam postea nunquam potuerunt, fatis contradicentibus, peruenire. Portis igitur ciuitatis securis seris et repagulis ueniente nocte firmatis, parum ante surgentem auroram Troyani uiri pugnantes et qui sani erant arma capiunt, armantur ex eis, expectantes diei lucem, ut ad iussum Hectoris ducis eorum ad bellum exeant contra Grecos. Sed die facto Greci ad regem Priamum nuncios transmiserunt, petentes mensium duorum inducias, treuga firmata. Quod rex Priamus et Hector ex maiorum eorum exercitus consilio concesserunt. Greci uero interim mortuos eorum quos uoluerunt tradiderunt funerarie sepulture; ceterorum autem corpora mortuorum statuerunt igne consumi. Achilles uero, qui de morte Patrocli solari non poterat, de morte ipsius mestis et flebilibus uocibus in multo flumine lacrimarum diucius lamentatur. Demum, constructa Patroclo ex insignibus marmoreis lapidibus sepultura, Patrocli corpus in ea in multo honore fecit Achilles humari et secura firmitate recondi. Sic Grecorum maiores corpus Prothesilai in quodam cenothaphio marmoreo in opere nimium precioso statuerunt in honore maximo, ut moris tunc erat maiorum nobilium sepeliri. Interim Troyani uero, treuga ipsa durante, eorum uulneratos in bello in peritorum consilio medicorum curari faciunt et mederi, ita quod in fine duorum mensium predictorum restituti sunt qui uulnerarati fuerunt integre sanitati. Sed rex Priamus, qui de morte Cassibilantis, naturalis filii sui, solari non poterat, pro eo quod eum magis quam capiat paternus affectus tenerrime diligebat, in lacrimis uacauit diucius et lamentis. Sed demum ipsum in templo Ueneris plurimum precioso recondidit in sepulcro. Cassandra autem plorancium audiens gemitus et lamenta furiosas exclamat in uoces dicens: O miseri Troyani, quare uestrorum excidia substinetis, que de uobis omnibus similia sunt futura? Cur pacem Grecorum non queritis antequam gladio trucidante omnes nequiter pereatis, et nobilis ciuitas Troie detur in preceps et funditus in ruinam, et antequam paruulis matres eorum orbate perpetuas ipse et ipsi defleant seruitutes? Sane non fuit Helena tam doloroso tam exicioso precio comparanda ut omnes usque ad unum sub tanto martirio pereamus. Quam dum Cassandra talibus clamoribus nullum finem inponeret, rex Priamus capi mandauit et sub firmi claustri custodia tempore multo detrudi. Interim igitur Palamides multum conqueritur inter Grecos de dominio Agamenonis sic prelati. Dicit enim eum indignum tanti dominii potestate super tot reges et duces, et se asserit digniorem nec eum habere in prepositum suum uelle, cum ipse eum sibi non elegerit, nec ab omnibus regibus, qui sunt numero plus quam xxx, fuerit electus, sed a tribus tantum, preter conscienciam omnium aliorum. Sed circa hoc tunc non fuit ultra processum. Elepsis uero induciis treuge date, Agamenon, in sue potestatis officio peruigil et cura debite sollicitudinis incalescens, omnes acies suas studio uigili ordinauit qualiter ordinate et composite procedere deberent ad bellum. Primam igitur aciem conmisit Achilli, secundam Dyomedi, terciam Menelao, quartam Menesteo, Athenarum duci, et omnes alias acies subsequentes idem Agamenon satis disposuit circumspecte. Hector autem suas acies in multa discrecione disposuit. In prima posuit Troilum et in ceteris ductores uiros multa strennuitate conspicuos, prout fuit uigili sibi cure. Nec mora, Hector cum aciebus omnibus in multa animositate portam ciuitatis exiuit, et Grecorum licias transcendendo cum eis in campum liberum se recepit. Hector igitur primus contra Achillem, quem bene cognouit, se ingerit in conflictum, et dum uterque eorum, unus uidelicet contra alium, equum suum coegit in cursum, ambo in se uiriliter concurrentes, dum alter eorum impingit in alterum, ambo sternuntur ab equis. Iuxta illud fortis inpingit in fortem et ambo pariter corruerunt. Sed Hector primus insurgit, equum suum uiolenter ascendit, Achillem deserit, et se uelociter ingerit inter turmas. Maiorem partem sibi occurrentium interfecit, alios uulnerat, alios crudeliter prosternit ab equis, et in uirtute sue potencie omnes Grecorum acies fortiter debellando diuidit et perforat, et ubicunque uult, Grecorum sanguine madefactus, incedit, percuciendo quoscunque crudeliter ense nudo. Achilles uero non post magnam horam insurgens equum ascendit, et faciens impetum in Troyanos multos occidit ex eis, et tamdiu per turmas uulnerando discurrit quod Hectori uenit obuius in uirtute bellandi. Insiliit igitur statim alter in alterum in fortitudine lancearum sed Hector Achillem sic potenter impulit quod, licet lancea sua plures se confregisset in truncos, Achilles se in equo sustinere non ualens, ab equo sternitur et preceps peruenit in terram, Hectore capere intendente equum Achillis. Sed cum contradictores multi contra Hectorem insultarent, Achilles equum suum festinus ascendit, Hectorem impetit ense nudo, et sic potenter ipsum percussit in casside supra caput quod Hector necessario nutans in suorum uiribus lacertorum, uix se tenuit firmum in sella. Hector tamen propterea multo doloris furore accensus irruit in Achillem et ipsum impetens in multa potencia ense nudo, ictus ictibus cumulando, supra cassidem percussit Achillem sic quod per eius faciem riuuli sanguinis defluxerunt. Mortale igitur certamen insimul ambo fouent ita quod si diucius ambo in eodem simul bello perstitissent, uel alter interfecisset alterum uel ambo se mutuo forte peremissent. Superuenientibus ergo notis eorum de aciebus scilicet partis utriusque, uix sunt ambo abinuicem separati. Tunc Dyomedes bellum intrauit cum maxima acie pugnatorum et ex aduerso Troilus eciam cum maiori. Dyomedes et Troilus ambo bellando conueniunt, ab equis se sternunt. Sed Dyomedes primus insurgit, equum ascendit, Troilum stantem pedes sic uiolenter percussit in casside quod circulum cassidis eius fregit. Uerum Troilus in uirtute uirium suarum Dyomedis equum interfecit, ita quod ambo pedes insimul preliantur. Greci uero Dyomedem et Troyani Troilum ascendere faciunt equos suos et ambo repetunt certamen ipsorum. Sed Dyomedes in multa uiolencia preualente cepit Troilum et captiuum eum ducere ad presidia sua conatur. Troyani uero contra Dyomedem acriter insistentes Troilum a manibus suis eripiunt in multo discrimine personarum. Tunc discurrendo per acies superuenit Menelaus; ex parte Troyanorum Paris accessit. Bellum durius instauratur. Hector autem in bello quasi furibundus anhelans quoscunque sibi occurrentes interficit. Et dum uenisset obuius contra eum, quidam miles nouus nomine Boetes in uirtute sua animose Hectorem est aggressus. Sed Hector tam grauiter percussit ipsum in capite quod ipsum a uertice usque ad umbilicum duas diuisit in partes, qui statim mortuus expirauit. Hector autem equum eius accipiens ipsum fecit per quendam suum famulum asportari. Rege Archilogo, Boetis consanguineo, hoc uidente, qui dum consanguinei sui mortem moliretur ulcisci, dure Hectorem est aggressus. Contra quem Hector potenter irruens ipsum non obstantibus eius armis per medium ense scindit, qui statim mortuus spiritum inter pugnantes emisit. Rex uero Prothenor ausu temerario ductus ex transuerso inuadit Hectorem, et tam potenter ipsum inpulit, Hectore non aduertente eius insidias, quod Hectorem deiecit ab equo. Sed Hector incontinenti consurgens equum ascendit, in Prothenorem irruit, et tam dire in suarum uirium predictum uirtute percussit quod corpus eius duas dimidiauit in partes. Achilles autem, postquam uidit Prothenorem sic extinctum, qui sibi in linea sanguinis attinebat, de morte illius grauiter fuit tristatus. Sed rex Archilogus de morte Prothenoris in simili dolore concurrit, cum sibi esset satis propinqua consanguinitate coniunctus. Achilles ergo et Archilogus simul cum eo corpus Prothenoris recuperare intendunt, quod facere minime potuerunt. Inualescentibus enim in multa uirtute Troyanis, Greci necessario sunt dare terga coacti, quos Troyani precipitem coegerunt in fugam. Ipsi eos fugientes usque ad eorum tentoria persequntur, occidendo eos et ipsos letaliter uulnerando. Die tunc ad noctis tenebras iam uergente, quare superueniente noctis umbraculo, prelium est dimissum. Aspectibus igitur hominum crepusculo succedente, stellis per celi spacium undique patefactis, quas nox, que nocet oculis intuentium in aspectibus ceterorum, propter sue tenebras cecitatis aperte uulgauit, omnes reges Grecorum, duces, et principes in ipsius noctis conticinio in regis Agamenonis tentorio conuenerunt, ubi tantummodo de morte Hectoris, qualiter ipsum interficerent, multa consilia sunt scrutati. Dixerunt enim nisi Hector ab hac uita deficiat et semper insistat in bellis, Troyani nunquam potuerunt sic offendi quod Greci de eis possint ad uictoriam peruenire. Ipse enim solus omnium Troianorum est defensor et Grecorum mortalis offensor. Sed demum omnes ipsi se in hoc consilio firmauerunt quod effectum talis negocii Achilles reciperet supra se, non tantum suis uiribus quam suo sagaci ingenio terminandum. Quod Achilles suscepit sollicito animo exequendum, cum pocius eius intersit ex eo uidelicet quod Hector multum affectat mortem Achillis, et nisi Achilles sibi preuideat, de facili poterit per manus Hectoris, fortuna sinistrante, perire. Cuius rei causa eorum de hoc finito consilio, singuli eorum ad tentoria sua tendunt eius nocturne causa quietis. Adueniente uero sequentis diei diluculo, mane facto, Greci cateruatim ad arma concurrunt. Nam ille fortissimus omnium Hector quietis impatiens portum iam exiuerat ciuitatis et in campum peruenerat causa belli cum sua acie, quam sibi instituerat de Troye pugnantibus specialiter oriundis. Quem sequtus Heneas cum acie sua post eum properauit uelociter; sic Paris, sic Deyfebus, sic Troilus, sic ceteri cum aciebus eorum dudum per Hectorem ordinatis. Primus igitur ante omnes Hector ingerit se ad bellum cum Troyanorum omnibus aciebus, in quibus fuerunt, ut scripsit Dares, ex ipsorum Troyanorum parte cl milia pugnatorum. Inter utramque partem bellum letale committitur. Paris cum illis de Persia pugnantibus cum arcubus et sagittis bellum ingrediens innumerabiles Grecos interfecit et letalia uulnera figit in illos. Interim rex Agamenon bellum ingreditur, quem statim Hector agreditur. Ipsum ab equo prosternit grauiter uulneratum. Achilles uero tunc inuadit Hectorem, cassidem eius in eius capite in ictuum multorum uirtute confregit. Sed illico Heneas et Troilus irruunt in Achillem in multitudine pugnatorum. Tunc ille fortissimus Dyomedes irruit in Heneam, quem grauiter uulnerauit. Qui inproperando dixit Henee: Aue, bone consiliarie, qui regi Priamo dedisti fidele consilium de me in sua presencia offendendo. Sed pro certo scias, si huiusmodi prelia sepius frequentabis et in manus meas te contingat incidere, pro certo de meis manibus morieris. Et tunc facto impetu contra eum, ipsum deiecit ab equo. Ad hoc Hector inuadit Achillem, mirabiliter eum grauat. Iam cassidem sibi confregerat, capere nitens illum, sed filius Thidey, qui sic interceptum uidit Achillem, in Hectorem irruit furibundus, et eleuato ense in suorum fortitudine brachiorum percussit illum et ei graue uulnus infixit. Hector autem ad ictum uulneris nullatenus stupefactus accepto ense in multa furoris rabie in Dyomedem, qui contra eum tam uiriliter insistebat, potenter irruit, sic quod ipsum deiecit ab equo. Troilus autem uidens Dyomedem in terra deiectum proprio descendit ab equo, pedes contra Diomedem se dirigit ense nudo. Contra ipsum Troilum Dyomedes uiriliter se defendit. Achilles et Hector mutuo preliantur. Interim uero Menelaus, Ulixes, Polimites, Neptolomus, Palamides, Stellenus, Menesteus, dux Nestor, rex Thoas, Eurialus, Philitoas, et Theseus ex parte Grecorum ueniunt in conflictum. Sed ex parte Troyanorum ueniunt omnes reges qui in adiutorium uenerant eorum cum multitudine gentis ipsorum necnon et omnes acies dudum per Hectorem ordinate. Mirabile bellum committitur inter utrosque. Rex Agamenon et rex Pandalus inter se insimul concurrentes ambo se sternunt ab equis. Rex Menelaus uenit obuius Paridi, qui ambo se tunc ueraciter cognouerunt. Et dum ambo se offendere conarentur, Menelaus inpulsu sue lancee Paridem uulnerauit. Sed in armorum suorum tutela fidelium Paris non est grauiter lesus. Et nichilominus dum ad ictus potenciam Paris se sustinere non posset, deiectus ab equo peruenit in terram. Qui multo pudore confusus erubuit propter Helenam, cum sic ipsum dehonestasset enormiter Menelaus. Inter regem Arastrum et Ulixem maxima fit bellandi contencio. Ulixes ipsum ab equo deiecit et equum eius captum ab eo ad tentorium suum mandat. Polimedes irruit in Ampon senem, letaliter ipsum uulnerauit, qui eo uulnere mortuus expirauit. Neptolomus Archilogum regem aggreditur, ambo se sternunt ab equis. Polidamas irruit in Palamidem, ipsum ab equo uulneratum prosternit, et turpibus uerbis debilitatem eius improperauit eidem. Rex Stelenus et rex Caras inter se certando conueniunt. Sed rex Stelenus regem Garas uulneratum ab equo prosternit. Philimenis irruit in ducem Athenarum, quem ab equo deiecit, equum ab eo aufert, et ipsum adduxit ad suos. Philitoas irruit in regem Remum, ambo sternunt se ab equis. Rex Theseus et rex Eurialus ambo bellando conueniunt, mutuo se uulnerant, et se ab equis deiciunt uirtuose. Naturales filii regis Priami fecerunt mirabilia de eorum strennuitate illo die, multos interficiendo Grecos et multos ex eorum regibus uulnerando. Rex Thelamon regem Sarpedonem aggreditur, ambo in ualido impulsu fortium lancearum grauiter uulneratos se sternunt, sic quod quasi semiuiui in medio bellancium deciderunt. Rex Thoas et Achilles, qui consanguinei simul erant, ambo simul aggrediuntur Hectorem, duris ictibus et frequentibus ipsum impugnant, ab Hectoris capite eius cassidem extirpant, in multis locis percusserunt eundem, a quibus multi riuuli sanguinis defluebant. Sed Hector in regem Thoas uiriliter insistendo percussit ipsum in facie sic quod medietatem nasi detruncauit eidem. Tunc fratres Hectoris naturales in Hectoris succursum festinanter accelerant, mirabiliter Grecos premunt, regem Thoas capiunt, regem Thelamonem letaliter uulnerant, deicientes ipsum a equo ita quod quasi mortuus ad Grecorum tentoria fuit delatus, et regem Thoas captiuum ad ciuitatem Troyanam per Deyfebum et Anthenorem transmiserunt. Menelaus Paridem offendere multum intendit, sed Paris, qui hoc bene percepit, tenso arcu in Menelaum sagittam emisit, letali toxico delinitam, et sic eum grauiter uulnerauit quod eum sui quasi mortuum ad sua tentoria pertulerunt. Sed illico auxilio medicorum ligato uulnere Menelay et uulnere in unguentorum medicamine dulcorato, Menelaus redit ad bellum, Paridem querit, de eo cupiens furibundus ulcisci. Paridem inuenit et impulsu sue lancee Menelaus in Paridem irruit, uolens eum letaliter uulnerare, quod reuera fecisset nisi Heneas inter utrumque se in scuti sui tutamine medium inmisisset. Paris autem tunc erat inermis, cum ipse tunc suis armis se uoluntate spontanea exuisset, quod quia presenserat Menelaus, morti tradere facilius eum putauit. Heneas uero in maxima militum comitiua, pro eo quod Paris non erat armatus, ipsum ad ciuitatis presidia commeauit, ne forte tunc eum offenderet Menelaus. Sed Hector Menelaum aggreditur, capere nitens eum. Sed eius uoto frustratus est pro eo quod statim in eius succursum accessit innumerabilis quantitas pugnatorum. Quare, ipso dimisso, cum suis in turmas Grecorum irruit, ipsos interficit, et in sua et suorum potencia Greci sunt dare terga coacti, Troianis Grecos insequentibus fugientes. Sed uergente die ad solis occasum, bellum dirimitur et utriusque partis acies mutuo separantur. Troyanis igitur intrantibus ciuitatem et portis necessaria firmitate conclusis, sufficientibus excubiis ordinatis, qui fuerunt bello lassati nocturne quieti commode se dederunt. Mane uero facto rex Priamus statuit eo die non esse bellandum, sed pro quibusdam secretariis suis misit, Hectore uidelicet, Paride, Troilo, Deyfebo, Pollidama, Anthenore, et Henea, ut ad ipsum accedant. quibus uenientibus et existentibus coram eo, rex Priamus dixit eis hec uerba: Noscitis qualiter regem Thoas carcer noster tenet inclusum, qui multa furoris audacia, non offensus a nobis, in nostre ciuitatis exterminium et nostrarum personarum excidium inmerenter accessit. Quare iustum michi uidetur ut per nos iniqua morte periret qui uoluit nos perire, ut uel sit furca suspensus uel alio modo nequiter detruncatus. Quid inde uobis uidetur per uos michi consilio salubri pandatur. Heneas autem, qui primus ad regis uerba respondit, humiliter dixit regi: Absit a uobis, domine mi rex, ut ad tantum facinus uestra nobilitas protrahatur, cum rex Thoas sit de melioribus Grecie, multis suffultus consanguineis et amicis. Et uos cum habeatis multos qui cari sunt uobis, posset eorum aliquis a Grecis intercipi, quem Greci simili pena afficerent carum uobis, quod forte pro maxima mundi parte sic esse factum aliquatenus non uelletis. Et sic magis reuera salubre sit regem Thoas captum salubriter conseruare, qui pro aliquo uestrorum in bello similiter intercepto posset recuperacionis beneficio commutari. Hector autem Henee consilium utpote laudabile satis probat. Sed rex Priamus adhuc in uerborum suorum intencione persistens iterum dixit eis: Si sic decreueritis faciendum, iam Greci putabunt et dicent nos esse repente timore concussos qui de offendentibus nos non habeamus audaciam faciendi iusticiam nec ulcisci, quamuis de hoc totus in uestri consilii iudicio conquiescam. Et sic consilio fine facto, Heneas ad uidendum Helenam se uelle dixit accedere, quare Troilum et Anthenorem secum ducit. Et eis intrantibus aulam pulchritudinis, ubi tunc regina Heccuba cum Helena residebat in comitiua multarum nobilium mulierum, Heneas et Troilus Helenam nisi sunt multis affectuosis sermonibus confortare. Quare regina Heccuba, utpote sapiens et discreta, eos ad tuicionem personarum eorum, ciuitatis Troye, et regis Priami satis deuotis eloquiis fuit ortata. Greci uero inter se de dampnis eorum et suorum nece a Troyanis nequiter occisorum nimium tacito murmure conquerentur, et dicunt se fuisse maxima fatuitate detentos qui ad tam grauia dispendia personarum et rerum eorum se submittere uoluerunt a quibus potuerunt tunc se salubriter abstinere. Eadem autem nocte aer abductus multa caligine tenebrarum multas aquosas diffundit pluuias in multorum ymbrium tempestate, ueluti si nunquam pluuias effudisset uel quasi forte dii uellent terris effundere, Deucalionis diluuio iterato. Et (quod fuit ipso grauius) ea nocte uentorum rabies tanta et tam grauis inualuit quod omnia Grecorum tentoria uiolenter a soli stacione defixit, propter que Grecis magna doloris et laboris superuenit anxietas. Sed demum nocte fugata fugierunt tenebre et predicte earum socie tempestates, cum aduenientis diei splendor serenus apparuit, qui totam terre faciem illustrauit. Tunc Greci armis eorum protinus induuntur, ad bellum procedere festinantes. Achilles primus inter Grecorum acies campum petit; deinde Dyomedes, Agamenon, Menelaus, et Athenarum dux. Achilles autem primus in Hupon, grandem giganti similem regem de Larissa, impetuose irruit, et sic eum sua lancea Achilles inpulit et percussit quod ipsum mortuum prostrauit ab equo. Rex Ortomenus aggreditur Hectorem, quem Hector protinus interfecit. Dyomedes regem Antipum, contra eum bellantem, in multa uirtute peremit. Tunc duo reges, quorum unus uocabatur Epistrofus et alter Cedius, in bello se ingerunt, in Hectorem irruunt. Sed rex Epistrofus contra Hectorem, quam bene cognouit, multis contumeliosis uerbis insultat, et post uerba in eum impetum faciens ipsum cum lancea sua uiriliter impulit, sed a sella ipsum non potuit remouere. Quare iratus Hector uerbis eius et factis ipsum agreditur, et eum crudeliter interemit et dixit aduersus eum: Contumeliosa uerba que diffundebas enormiter inter uiuos uade et ammodo inter mortuos, si potes, effundas. Cedius uero uidens mortuum regem Epistrofum, fratrem suum, multo dolore torquetur et inter sui doloris angustias mille suos milites, quos cum multis aliis in adiutorium Grecorum adduxerat, statim conuocat et mandat eisdem quod cum eo Hectorem insequantur ut ipsum interficiant, ut de morte fratris sui optatam consequi ualeat ulcionem. Nec mora, predicti milites cum rege Cedio Hectorem insequuntur, ipsum inueniunt inter turmas, et in eum irruunt et ab equo deiciunt. Sed rex Cedius dum extenso brachio cum ense suo putat ipsum letaliter uulnerare, Hector, qui uidit ictum ab extenso brachio uenientem, regem Cedium in ipso brachio percutit sic quod ipsum brachium ab humero diuidens regi Cedio detruncauit, et ad ipsum regem appropinquans, qui iam ab equo ruebat, ipsum protinus interfecit. Eneas uero regem Amphimacum bellantem interfecit. Menelaus autem rex, item dux Athenarum, rex Thelamon, rex Ulixes, rex Dyomedes, rex Archelaus, rex Macaon, et rex Agamenon cum eorum aciebus omnibus bellum intrant. Ingens bellum committitur et letale, ex utroque latere multi decidunt interfecti. Iam sol diei medium constituerat cum omnes Greci conuenientes in unum simul irruunt in Troyanos, et in eorum tunc uirtutis audacia sic Troyanos grauiter oppresserunt quod eos, urgente necessitate, conuertunt in fugam. Tunc Achilles regem Philis, bellantem cum eo, in suarum potestate uirium interfecit. Sed Hector exinde multo furore bachatus duos de Grecorum regibus interfecit, uidelicet regem Alpinorem et regem Dorium. Tunc Troyani in uirtute Hectoris sic acriter debellantis campum recuperant et durius Grecos premunt. Sed rex Epistropus tunc a ciuitate Troyana animosus exiuit cum iii milibus pugnatorum, qui omnes bello uiriliter se inmiscent, Grecos impetunt crudeliter, et confundunt, et multo forcius ex eo quod idem rex Epistropus quendam sagittarium secum duxit. Hic autem sagittarius ab umbilico superius erat homo, inferius erat equus, et in omni sua parte, tam superius quam inferius, coopertus erat ex innatis in eo pilis equinis. Facies autem eius, licet similis esset humane, tota erat rubea, igneum colorem habens, ac si carbo esset accensus, et equinos ex ore producebat hinnitus. Oculi autem eius erant splendidiores facie in ignis ardore, cum duas ardentes flammas igneas presentarent, propter quod intuentes horrore maximo deterrebat. Hic nulla armorum tutela uestitus cum quodam arcu in manu et quadam faretra plena sagittis bellum intrauit. In cuius ingressu equi bellantium ualde perterriti, non obstante quod assessores eorum multis eos stimulis calcarium peruergebant, retrogradi facti subitam quasi rapiebantur in fugam. Sed cum magno labore bellantes ipsos detinuerunt in bello, non minus ipsi bellantes ipsius sagittarii impetum dubitantes quia in arcu et sagittis suis Grecos plurimos interemit. Hector autem interim ducem Salemine, Polixenart, qui aduersus eum plurimum insistebat, occidit et ita dux mortuus expirauit. Dum igitur sagittarius interficiendo Grecos per turmas discurreret et Troyani crudelius insisterent contra Grecos, in fugam de necessitate conuersi ad tentoria sua festinat, quos Troyani usque ad ipsa tentoria sunt sequti. Ibi mirabilis casus emersit. Nam dum sagittarius Grecos fugientes coram eo acriter infestaret et Troyani Grecos in tentoriis eorum opprimerent, Dyomedes, qui fugiens ad tentoria properabat, coram uno de papilionibus sagittarium inuadit, quem nullo modo uitare potuit propter Troyanos, qui contra eum a tergo uiriliter anhelabant. Necessarium ergo fuit plurimum Dyomedi ut, inuitus et dubitans, in sagittarium irruisset, qui si uoluisset retrocedere, cum ipse esset grauiter uulneratus, in manibus hostium incidebat, quem uiuere nullatenus permisissent. Sagittarius ergo dum Dyomedem in sua sagitta percutteret, Dyomedes cum ense suo uiriliter percussit ipsum inermem sic quod mortuum ipsum deiecit in terram. Interim Greci campum recuperant et Troyani necessario retrocedunt. Hector uero in Achillem irruit in equi sui cursu nomine Galathea. Contra quem dum occurrisset Achilles, in eorum ictibus lancearum se ab equis ambo deiciunt. Sed Achilles equum suum primo celer ascendit et in equum Hectoris Galatheam manus extendens cepit eum, ipsum sathagens asportare. Hector autem iratus ad suos potenter exclamat ne equum suum abire permittant. Propter quod infiniti milites ad ipsius recuperationem uiriliter intendentes irruunt in Achillem et graue bellum committitur inter utrosque. Sed fratres Hectoris naturales in multa uirtute bellantes uiolenter extirpant a manibus detinencium Galatheam et illum Hectori restituunt, exinde facto leto. Uerum dum hec inter utrosque in multorum excidio gererentur et Anthenor inter Grecorum acies bellando discurreret, Greci in multitudine pugnatorum contra Anthenorem irruunt, ipsum capiunt, et captum ad tentoria mittunt eorum. Sed cum iam dies declinasset ad uesperas, sole iam uergente interim ad occasum, non obstante quod Polidamas, Anthenoris filius, qui sui patris non interfuit capcioni, pro recuperacione ipsius multa commisisset in bello, tamen eo die, propter superuenientis noctis tenebras, prelium est diuisum. Sequentis igitur diei aurora surgente, solis splendore circunquaque diffuso, utriusque partis aciebus in campum egressis, bellum letale committitur et tota illa die usque ad noctis tenebras est pugnatum. Multi fuerant eo die interfecti de Grecis sed plures de Troyanis; nam Grecis tunc melior pars successit in bello. Sed illius diei superueniente nocte, non fuit amplius preliatum. Sequenti uero die Greci Dyomedem et Ulixem ad regem Priamum transmiserunt legatos ut, treugua firmata, trium mensium per regem Priamum inducie largirentur. Hiis autem legatis obuiauit Dolon, quidam miles satis diues et nobilis et oriundus de ciuitate Troyana. Qui legatis ipsis obuians et eos commeans regis Priami conspectui presentauit. Legati uero legacionis sue causam regi Priamo sinceriter explicarunt, rege tunc Priamo ad mensam diuersis repletam cibariis existente in suorum innumerabilium nobilium comitiua. Sed rex Priamus respondit eis in multa urbanitate uerborum se statim exinde consilium habiturum. Et confestim, suis consiliariis conuocatis, omnes in dandis predictis induciis conuenerunt, excepto Hectore, qui de indulgendis eisdem omnino dissensit, asserens Grecos ex dolo et astucia petere predictas inducias, sumpta occasione fallaci quod uelint scilicet eorum mortuos interim sepelire, cum ipsi uictualibus careant et pro acquirendis eisdem commodam interim habeant facultatem, et nos interim nostra uictualia consumemus, que tamen nobis necessaria pro sustinenda tanta gente in hac ciuitate nobiscum inclusa prorsus existant. Sed ex quo omnibus fuit acceptum, Hector noluit tantorum in iddem concurrencia consilia refricare. Quilibet enim discretus, interpellatus ad consilium inter multos, licet omnes in unam concurrant sentenciam, si sibi aliud uideatur, non propterea consensus omnium debet inducere silencium ori suo quin ipse dicat quid sibi uidetur, cum multociens contigerit et contingat quod unius sentencia etiam minoris multos sapienciores ad sentenciam suam trahat utpote consilii sanioris, quamuis semper aut frequenter obtineat quod multorum sentencia soleat preualere, licet alius salubrius et melius consilium subministret. Et ideo Hector a dato tunc ab omnibus consilio non discessit, licet sibi aliud exinde uideretur, uitans uelle tantorum iudicium reuocare consilium. Quare trium mensium inducie sunt concesse. Quod tam omnibus Grecis quam Troyanis pugnantibus gratum extitit, ut a bello quiescerent infra tempus induciarum ipsarum. Et durante treuga predicta in commutacione unius pro altero rex Thoas a Troyanis et Anthenor liberatur a Grecis. Calcas autem, Troyanorum antistes, qui, mandatibus diis, relictis Troyanis, Grecis adheserat, quandam filiam suam habebat, multe pulchritudinis et morum uenustate conspicuam; Briseyda communi nomine uocabatur. Hic Calcas pro predicta filia sua Briseyda regem Agamenonem et alios Grecos reges sollicite deprecatur ut predictam filiam suam a rege Priamo, si placet, exposcant ut eam restituat patri suo. Qui eidem regi Priamo preces plurimas obtulerunt. Sed Troyani contra Calcantem antistitem multum inpingunt, asserentes eum esse nequissimum proditorem et ideo morte dignum. Sed Priamus ad petitionem Grecorum inter commutacionem Anthenoris et regis Thoas Briseydam uoluntarie relaxauit. Treugua igitur ipsa durante Hector ad Grecorum castra se contulit, quem Achilles libenter inspicit, cum nunquam uiderit eum inermem, et in eius tentorio Hector in multorum suorum nobilium comitiua Achille petente descendit. Dum inter se de aliquibus multa conferrent, Achilles Hectori dixit hec uerba: Hector, Hector, gratum est michi quod uideo te inermem pro eo quod sine armis nunquam potui te uidere, sed gracius michi esset si de manu mea mortem festinanter subeas, sicut opto. Ego enim in tua uirtute bellandi sensi tuarum uirium potenciam multam esse, cum eam senserim in mei effusione cruoris in grauibus ictibus ensis tui. Et licet de hoc animus meus semper anxietur, maiori tamen anxietate concutitur de eo quod Patroclum intimum meum michi morti tradideris, quem non minus quam me sinceriter diligebam. Separasti me ab eo, quem michi uera dileccio indissolubilis affectionis uinculo copulauit. Sed tu pro certo teneas quod antequam elabetur annus mors Patrocli acerbe uindicabitur in teipso. Nam necesse est ut de mea manu crudeliter moriaris, et eo pocius quod ego pro certo cognosco te in necem meam totaliter aspirare. Cui Hector hec uerba respondit: Domine Achilles, si in tuam mortem anhelo et te odio habeo in toto corde meo, iniuste miraris, cum scire te credam ex iusticia non posse procedere ut eum diligere debeam qui me prosequitur odio capitali et qui in terram meam meos et me in tante guerre strepitu inpugnare presumpsit. Ex guerra enim procedere amor nunquam potest nec ex odio dileccio karitatis. Amor enim ex dulci animorum conueniencia ducit originem et ex odio procedit hostilitas, cuius precipue mater est guerra. Sane uolo te scire quod me tua uerba non terrent; ymo si hinc ad duos annos, uita comite, uigeat ensis meus, spero pro certo me tantum in mee uirtutis potencia preualere quod non solum tu uerum omnes maiores Grecorum exercitus, qui contra me continua bella fouent, manibus meis amara morte succumbetis crudeliter. Scio enim te et omnes maiores presentis Grecorum exercitus fatuitate maxima circumductos. Nam tale honus assumere presumpsistis quod eius oppressi pondere nichil aliud quam mortis excidium incurretis. Securus enim sum quod tu prius morte uinceris quam contra me preualeat ensis tuus. Sed si te tanta ortatur uigoris audacia ut contra me putes in uiribus preualere, fac quod omnes reges Grecorum et principes in hoc sincera mente consenciant et manuteneant inconcusse quod, constituto bello inter nos duos tantum, si contingat me te posse deuincere, ego et parentes mei ab hoc regno et aliis regnis nostris perpetuo curabimus exulare et regna ipsa in dominio Grecorum reliquemus. Faciam enim uis de hoc sufficienti cautela securos per sufficientem numerum obsidum et deorum corporalia sacramenta. Quod si feceris, non solum tibi prodesse poteris uerum aliis, qui per belli abstinenciam incurrent cum integritate salutem. Et si me te forte uincere contingat, fac ut uniuersus Grecorum exercitus ab hac terra discedat et nos in quiete dimittat, ab omni inquietudine liberatos. Achilles autem ad Hectoris uerba ira totus incaluit et quasi madefactus totus in sui rore sudoris bello se offert. Bellum recipit animosus et iuxta Hectorem appropinquans in firmitatis signum gagium sibi offert. Quod Hector plus quam dici potest animo desideranti recepit. Sed Agamenon, multorum inde loquencium audito tumultu, cum multis Grecorum regibus ad Achillis tentorium properauit, ubi, facta statim omnium maiorum congregacione Grecorum, omnes unanimiter contradicunt, nolentes id ratum habere ad quod Achilles se obtulit inconsulte. Nec enim placet eis se uelle insidiis fortune subicere ut ab uno milite tot regum et principum pendeat mors et uita. Sic et Troyani ex eorum parte ne id fiat expresso dissensu recusant, excepto rege Priamo, cui tali casui se submittere placet ex eo quod uires Hectoris et potenciam bene nouit, cui facile nimis erat de unius tanti militis uictoria gloriari. Sed quia tantorum consensibus quorum intererat non potuit contraire, duorum belli dissensum cum ceteris est sequtus. Et sic Hector, a Grecis obtenta licencia, in Troyam rediit et intrauit in ipsam. Troilus uero, postquam nouit de sui patris procedere uoluntate de Briseyda relaxanda et restituenda Grecis, quam multo amoris ardore diligebat iuueniliter, nimio calore ductus amoris in desideratiua uirtute ignee uoluptatis multo dolore deprimitur et torquetur funditus, quasi totus in lacrimis, anxiosis suspiriis, et lamentis. Nec est qui ex caris eius eum ualeat consolari. Briseyda uero, que Troilum non minoris amore ardore diligere uidebatur, non minus in uoces querulas prodiit suos dolores, cum tota sit fluuialibus lacrimis madefacta. Sic continuis aquosis ymbribus ab oculorum suorum fonte stillantibus uestes suas, faciem, et pectus aspersit quod eius uestes tanto erant lacrimarum perfuse liquore ut si prementis alicuius manibus stringerentur, aquarum multitudinem effunderent in strictura. Unguibus etiam suis sua tenerrima ora dilacerat et aureos crines suos, a lege ligaminis absolutos, a lactea sui capitis cute diuellit, et dum rigidis unguibus suas maxillas exarat rubeo colore pertinctas, lacerata lilia laceratis rosis inmisceri similitudinarie uidebantur. Que dum queratur de sua separaccione a dilecto suo Troilo, sepius intermoritur inter brachia eam uolencium sustinere, dicens se malle mortem appetere quam uita potiri ex quo eam ab eo separari necesse est a cuius uita sue uite solacia dependebant. Noctis igitur superueniente calligine, Troilus se contulit ad Briseidam, eam similibus monens in lacrimis ut a tanto se debeat temperare dolore. Et dum sic eam solari Troilus anelat, Briseida inter brachia Troili labitur sepius semiuiua. Quam inter dulcia basia lacrimis irrorata flebilibus ad uires sui sensus ea nocte reducere sepius est conatus. Sed diei hora quasi superueniente uicina, Troilus a Briseida in multis anxietatibus et doloribus discessit, et ea relicta ad sui palacii regiam properauit. Sed, O Troile, que te tam iuuenilis coegit errare credulitas ut Briseyde lacrimis crederes et eius blanditiis deceptiuis? Sane omnibus mulieribus est insitum a natura ut in eis non sit aliqua firma constancia, quarum si unus oculus lacrimatur, ridet alius ex ransuerso, quarum mutabilitas et uarietas eas ad illudendos uiros semper adducit, et cum magis amoris signa uiris ostendunt, statim sollicitate per alium amoris sui demostranciam instabilem repente uariant et commutant. Et si forte nullus solicitator earum appareat, ipsum ipse, dum incedunt, uel dum uagantur sepius in fenestris, uel dum resident in plateis, furtiuis aspectibus clandestine sibi querunt. Nulla spes ergo est reuera tam fallax quam ea que in mulieribus residet et procedit ab eis. Unde fatuus ille iuuenis merito censeri potest et multo fortius etate prouectus qui in mulierum blanditiis fidem gerit et earum demonstracionibus sic fallacibus se committit. Briseida igitur de mandato regis Priami in magno apparatu se accingit ad iter, quam Troilus et multi alii nobiles de Troyanis per magnum uie spacium commearunt. Sed Grecis aduenientibus ad recipiendum eandem, Troilus et Troyani redeunt et Greci eam recipiunt in suo commeatu. Inter quos dum esset Dyomedes et illam Dyomedes inspiceret, in flammam statim uenerei ardoris exarsit et eam uehementi desiderio concupiuit. Qui cum collateralis associando Briseidam cum ea insimul equitaret, sui ardoris flammam continere non ualens Briseide reuelat sui estuantis cordis amorem, quam in multis affectuosis sermonibus et blandiciis necnon promissionibus reuera magnificis allicere satis humiliter est conatus. Sed Briseida in ipsis primis motibus, ut mulierum est moris, suum prestare recusauit assensum, nec tamen passa est quin post multa Dyomedis uerba, ipsum nolens a spe sua deicere, uerbis humilibus dixit ei: Amoris tui oblaciones ad presens nec repudio nec admitto, cum cor meum non sit ita dispositum quod tibi possim aliter respondere. Ad cuius uerba Dyomedes satis factus est ylaris, cum ex eis presenserit de spe gerenda in ea se non esse priuatum in totum. Quare associauit eam usque quo Briseida recipere se debebat, et ea perueniente ibidem, ipse eam ab equo descendentem promptus adiuit et unam de cyrotecis quam Briseida gerebat in manu ab ea nullo percipiente furtiue subtraxit. Sed cum ipsa sola persenserit, placitum furtum dissimulauit amantis. Tunc antistes Calcas in filie occursum aduenit, et eam in uultu et animo satis ylari in tentorium suum recepit. Et Dyomedes amore Briseide licet nimium fluctuareet, tamen amor et spes eum in multo labore sui cordis impugnant. Briseida uero sola existens cum antistite patre suo ipsum duris uerbis aggreditur in multitudine lacrimarum, dicens ei: Quomodo, pater karissime, infatuatus extitit sensus tuus, qui tanta uigere sapientia consueuit, ut tu, qui tantum inter Troyanos magnificatus extiteras et elatus, cum fuisses factus eorum quasi dominus et solus eorum in omnibus gubernator, qui tantis inter eos diuitiis habundabas, tantarum possessionum multiplicacione suffultus, et eorum nunc factus es proditor et tuam negasti patriam, cuius esse defensor in omnibus debuisti, et nunc elegisti melius tibi placere abiurando patriam in paupertate et exilio uiuere et specialiter inter capitales tue patrie inimicos, qui ad debellandum tuos et tuam patriam sic hostiliter accesserunt? O quanta inter homines pudoris labe confunderis qui tam gloriose a tuis consueueras honorari! Nunquam tanta dedecoris a te detergentur infamia quanta es uiscose turpitudinis ignominia denigratus. An putas, etsi inter uiuos uituperatos existis, quin etiam post mortem apud inferos ob tante prodicionis culpam non lugeas penas dignas? Melius ergo tibi esset et etiam nobis tuis in quodam loco sollitudinis et deserti, uel in nemoribus deuiis uel in aliqua insula longe ab incolis, ducere uitam nostram quam inter homines tanta labe nigrescere diffamati. An putas quod Greci reputent te fidelem qui es tue patrie publicus infidelis? Sane deceperunt te Appollinis friuola responsa, a quo te dicis suscepisse mandatum ut tuos paternos lares desereres et tuos in tanta acerbitate penates et ut sic tuis specialiter hostibus adhereres. Sane non fuit ille deus Appollo sed pocius puto fuit comitiua infernalium furiarum a quibus responsa talia suscepisti. Ad hec Briseyda, multis deuicta singultibus lacrimarum, suo flebili colloquio finem fecit. Cui Calcas sub quadam uerborum breuitate respondit. Dixit enim ei: Ha, dulcis filia, an tutum esse reputas aut securum iussa deorum spernere et specialiter ea non sequi in quibus possimus cum integritate saluari? Scio enim pro certo per infallibilium promissa deorum presentem guerram protendi non posse tempore diuturno et quod ciuitas Troye breui tempore destruatur et ruat, destructis enim omnibus nobilibus et uniuersis plebeis eius in ore gladii trucidantis. Quare, karissima filia, satis est nobis melius hic esse quam hostili gladio seuiente perire. In aduentu igitur Briseide Grecis placuit uniuersis ipsius Briseide tam formosus aspectus, cum ad eius tam placidam uisionem omnes maiores Grecorum exercitus accessissent, querentes ab ea de Troyana ciuitate rumores et eius ciuium continenciam necnon et regis eorum, quod Briseida uerborum in multa facundia pandit eis. Quare omnes maiores ipsam in filiali affectione recipiunt, promittentes ei eam habere caram ut filiam et ipsam in omnibus honorare. Et eis ab ea recedentibus multis donis et muneribus replent illam. Nondum dies illa ad horas declinauerat uespertinas cum iam Briseyda suas recentes mutauerat uoluntates et uetera proposita sui cordis, et iam magis sibi succedit ad uotum esse cum Grecis quam fuisse hactenus cum Troyanis. Iam nobilis Troili amor cepit in sua mente tempescere, et tam breui hora, sic repente, sic subito facta uolubilis ceperat in omnibus uariare. Quid est ergo quod dicatur de constancia mulierum, quarum sexus proprium in se habet ut repentina fragilitate earum proposita dissoluantur et hora breuissima mutabiliter uariantur? Non enim cadit in homine uarietates et dolos earum posse describere, cum magis quam dici possint sint earum uolubilia proposita nequiora. Post igitur trium mensium emersas inducias, adueniente die sequenti, Troyani accinguntur ad bellum et, ordinatis per Hectorem Troianorum acciebus, ipse Hector cum aciebus ipsis ad bellum primum exiuit, ducens secum xu milia militum, quos sue deputauit tantummodo aciei. Quem cum aliis x milibus militum est Troilus illico insequtus. Deinde Paris ciuitatem egreditur, existentibus secum uiris pugnantibus in arcubus et sagittis, illis de Persia, trium milium numero in equis fortibus et bene munitis; deinde Deyfebus ad bellum exiuit cum aliis iii milibus pugnatorum; deinde Heneas cum aliis ceteris paratis ad pugnam. Qui omnes fuerunt tunc ex parte Troyanorum centum milia militum strenuorum in multa uirtute bellandi, prout Dares in codice suo scripsit. Ex parte uero Grecorum accessit ad bellum rex Menelaus cum uii milibus armatorum. Deinde proximo Dyomedes cum totidem; deinde Achilles cum totidem; deinde rex Antipus in trium milium militum comitiua; deinde rex Agamenon cum magnitudine magna nimis. De Grecis autem rex Filis cum acie sua primus Troyanos aggreditur. Cui statim Hector uenit obuius incunctanter, quem sic potenter sue lancee percussit in ictu quod ipsum mortuum prostrauit ab equo. De morte igitur regis Filis clamor fit maximus. Bellum letale committitur, ex quo sequitur magna strages. Ex parte uero Grecorum dum rex Xantipus accessisset, regis Filis uolens sui mortem auunculi uindicare, multos Troyanos interfecit. Hectorem insequitur, ipsum inuadit. Sed Hector conuersus in iram in ipsum irruit, sic ipsum grauiter uulnerauit quod ad terram dilabitur interfectus. Tunc Greci de morte regis Xantipi condolentes uires uiribus accumulant, Troyanos grauiter opprimunt. Quare multi ex eis deficiunt et Achilles, qui eos multum deprimit, multos ex eis nobiles interemit. Inter quos ducem Lychaon et Euforbium, uiros multa uirtute conspicuos, interfecit, qui in Troye subsidium, cum in eius uenissent auxilium, uiriliter anhelabant. Hector autem eo die fuit in facie uulneratus, ignarus a quo. Ex cuius uulnere inmensa sanguinis copia defluebat, propter quod Troyani retrocedere de necessitate coguntur. Sed Hector tunc eleuatis oculis ad muros ciuitatis direxit intuitum. Uidit Helenam necnon et eius uxorem et sorores suas stantes in muris, utriusque partis prelia contemplantes. Et iam Grecis Troyanos in tantum repulerant quod eos quasi inpulerant iuxta Troye menia ciuitatis. Propter quod Hector multum erubuit, et ideo in furorem pudoris accensus in regem Merionem iurruit, sobrinum Achillis, quem percussit grauiter ense nudo in eius casside, cumulatis ictibus feriendo quod in suis uiribus cassidis circulum disrupit, in casside facta scissura, per quam Hectoris ensis peruenit ad cutem, et eius capitis ossa confringens sibi letale uulnus infixit, sic quod rex Merion mortuus expirauit. Quem dum cernit Achilles, accepta quadam lancea ualde grossa, in Hectorem irruit sic quod eius loricam offendit nec tamen ipsum a sella remouit. Hector autem Achillem aggreditur ense nudo, cassidem eius uiolenter impugnat, disrumpit cassidem, et ensis dilabitur sic quod lacerat interioris lorice squamas affixas et tamen eius ictus carnis intima non leserunt. Non enim Achilles ad tam graues ictus se potuit tanta firmitate tenere quin tremebundus nutaret in equo. Cui illico dixit Hector: Achilles, Achilles, multum inniteris iuxta me accedere sed tu proximum accessum queris ad ignem, ut sine dubio ad tue mortis exitum accedas. Achilles igitur dum uellet ad uerba Hectoris mutua relacione respondere, ecce superuenit Troilus in maxima multitudine pugnatorum. Qui factus medius inter Hectorem et Achillem ipsos inuicem separauit, cupiens tamen Achillem letaliter offendere et Grecos precipiti dare fuge, sic quod tunc ex Grecis plus quam ugenti milites in ore gladii perierunt. Cuius rei causa Greci retrocedere sunt coacti. Ad hec autem in Grecorum succursum superuenit Menelaus in comitiua iii milium militum armatorum, qui bello se ingerunt. Propter quod Greci recuperare campum in uirium eorum audacia presumpserunt. Sed ex parte Troyanorum superuenit rex Odemon cum magna acie gentis sue, in regem Menelaum irruit, ipsum ab equo deiecit, et in facie uulnerauit. Troilus ergo et rex Odemon conantur intercipere Menelaum, illum capiunt, et captum ad ciuitatem deducere moliuntur. Sed impedientibus turmis tumultuosis bellancium, ipsum longe a bello transducere minime potuerunt. Tunc ille Dyomedes superuenit bellicosus, multa gente suffultus, qui repente in Troilum irruit, ipsum ab equo prosternit, ab eo auferens equum suum. Quem per suum nuncium specialem ad Briseidam in exenium destinauit, mandans nuncio suo predicto ut Briseide nunciet equum ipsum eius Troili fuisse dilecti, a quo Troilum ipse deiecit in suorum bellicosa fortitudine brachiorum, et eam deprecetur humiliter quod Dyomedem seruum suum a sua memoria non repellat. Nuncius igitur statim cum ipsius equi dono ad Briseidam celeriter. festinauit, equum sibi obtulit a Dyomede transmissum, et uerba que sibi dixerat Dyomedes fideliter narrat illi. Briseida uero recepit ylariter equum ipsum et ipsi nuncio dixit hec uerba: Dic secure domino tuo quod illum odio habere non possum qui me tanta puritate sui cordis affectat. Ad hec nuncius recedit ab ipsa et ad suum dominum properauit, adhuc conflictu belli durante. Exhylaratus igitur Dyomedes ad uerba nuncii inter acies bellicosas discurrit. Troyanis insistentibus contra Grecos, Troyani Grecos uertunt in fugam et eos usque ad eorum tentoria in ore gladii persequntur. Et nisi tunc Agamenon Grecis succurrisset in bellancium plenitudine multa nimis, Greci fuissent tunc omnino deuicti et totum finaliter amisissent. Instauratur ergo bellum durissimum inter eos, Greci campum recuperant, et Troyani necessario retrocedunt. Sed Pollidamas tunc occurrit cum pugnatorum multitudine glomerosa, succurrens in magna uirtute Troyanis, quos iam Greci usque ad eorum fossata in armata manu repulerant uiolenter. Dyomedes uero dum Pollidamam in Grecos sic uiolenter inspicit irruentem, in Pollidamam irruit, sathagens ipsum letaliter offendere in uiribus sue tense lancee ferientis. Sed Pollidamas sic Dyomedem impulit uirtuose quod Dyomedem et eius equum deiecit et inculcauit ad terram. Ex cuius ictu Dyomedes grauiter fuit lesus. Pollidamas uero Dyomedis equum a sua prostracione surgentem suas intercipit per habenas et Troilo pedes bellanti presentat, in quem Troilus festinanter ascendit. Sed Troilum tunc festinancius Achilles inuadit. quem Troilus in sua uirtute suscepit et uiriliter irruit in Achillem, sic quod Achillem ab equo deiecit et ipsum grauiter uulnerauit. Achilles autem nec suo casu precipiti stupefactus nec curans de tanti ictus quasi letifera lesione cum maxima celeritate surrexit et equum conatur ascendere. Sed Troyani ei resistunt uiriliter. Tunc Hector ad locum ipsum accessit et, ut scripsit Dares, fere tunc Hector mille milites interfecit qui Achillem defendere conabantur. A quo Achilles sic grauiter fuit oppressus quod sibi, multa fatigacione lassato, uix erat defendendi facultas. Qui tunc captus indubitabiliter extitisset, nisi Thelamon et dux Athenarum celeriter occurrissent, qui Achillem equum ascendere cum multo labore fecerunt. Superueniente igitur noctis crepusculo, non fuit amplius tunc preliatum, et utraque pars bellancium, bello ipso diuiso, sua in presidia se recepit. Per xxxa autem dies continuos acriter fuit pugnatum. Propter quod ex utraque parte multi sunt cesi sed plures ex Grecis. De filiis uero naturalibus regis Priami infra dies illos fuerunt sex interfecti et Hector iterum in facie uulneratus. Quare rex Priamus regi Agamenoni nuncios suos mittit, ui mensium petit inducias, que sibi concesse fuerunt, treugua firmata. Firmatis igitur sex mensibus datis ad treugam, infra hos sibi Hector de uulneribus suis medetur, iacens tunc in aula pulchritudinis nobilis Ylion, de qua mirabilia scripsit Dares. Dixit enim eam fuisse totaliter institutam de xii lapidibus alabastri, cum ipsa esset longitudinis forte passuum xxti. Eius pauimentum fuisse dixit de cristallo firmatum et parietes eius pariter incrustatos ex diuersis lapidibus preciosis, in cuius quatuor angulis columpne quatuor de onichino erant extense proceritatis affixe. Sic erant eiusdem generis capitella, sic et bases ipsarum. In sumitate uero columpnarum ipsarum erant de auro quatuor ymagines collocate, mirabili arte mathematica institute. De quibus Dares et earum aspectibus multa descripsit, que magis instar habent inanium sompniorum quam certitudinem ueritatis, licet dictus Dares fuerit professus ea uera fuisse, et ideo de eis obmissum est in hac parte. Interim rex Priamus naturales filios suos mortuos fecit inter alios fratres eorum honorifice sepeliri, facta eorum semotim cuiuslibet sepultura nimium preciosa. Dyomedes uero, qui totus erat in amore Briseide calescens, quid faciat ignorat. Et eius animus, ut moris erat amatorum desiderancium amatrices eorum quas habere non possunt, diuersis funditur totus in curis. Cibo et potu male uesci desiderat. Et dum uigilis continuis maceretur, in solacium sui doloris sepius uidere Briseidam accedit, et eam supplex ortatur ut sibi consenciat in multitudine lacrimarum. Sed illa, que multum uigebat sagacitatis astucia, spem Dyomedi sagacibus machinacionibus differre procurat, ut ipsum afflictum amoris incendio magis affligat et eius amoris uehementer in amoris ardoris augmentum extollat. Unde sua calliditate se nolle non negat et uelle in expectacionis fiduciam conatur ponere Dyomedem. Elapsis igitur sex mensibus datis ad treugam, xii diebus sequentibus fuit pugnatum continue. Infra quos multi de nobilibus utriusque partis interfecti fuerunt, cum tunc, feruentis estatis nimio inualescente calore, magna mortalitas Grecos inuadit degentes in campis. Quare Agamenon a rege Priamo pro treuga xxx dierum inducias postulauit. Quas rex Priamus concessit eidem. Elapsis uero xxx diebus predictis, utraque pars paratur ad bellum. Uerum ea nocte qua erat primus dies belli futurus post predictas decursas inducias Andromacha, uxor Hectoris, de qua Hector iam sustulerat duos filios, unum nomine Laumedontam et alium nomine Astionacam, qui minor primo adhuc a matris ubere dependebat, de predicto Hectore uidit in sompnis satis terribilem uisionem - quia si Hector eo die egrederetur ad bellum, euadere non poterat quin interficeretur in ipso bello. Andromacha igitur, ex tali uisione perterrita, fluuiales prorupit in lacrimas, et ausa est eadem nocte in lecto ubi iacebat cum Hectore sibi illam pandere uisionem. Piis itaque precibus ipsum deprecatur in lacrimis ut sensum uisionis attendat et quod ire non presumat ad prelium eo die. Hector uero, ad uxoris uerba nimium indignatus, uxorem increpat et eam in multa acerbitate uerborum castigat, asserens sapientis non esse uanitatibus credere sompniorum que sompniantibus semper illudunt. Mane autem, facto diluculo, Andromacha regi Priamo et Heccube, eius uxori, mandat et pandit sue oraculum uisionis, humiliter rogans eos ut Hectorem eo die ad bellum exire aliquatenus non permittant. Mane igitur facto, aciebus omnibus Troyanorum per Hectorem ordinatis, Troilus ad bellum primus egreditur, deinde Paris, deinde Heneas, subsequenter Pollidamas, deinde rex Sarpedon, deinde rex Epistrophus, deinde rex Ethoas, item rex Forcius, item rex Philimenis, deinde ceteri reges qui in Troye subsidium aduenerunt. Rex autem Priamus omnibus predictis regibus et aciebus eorum licenciam tribuit ad bellum exeundi, cum iam Greci exiuissent ab eorum castris ad bellum. Et Hector mandauit expresse ut eo die se non deberet preliis immiscere. Hector uero totus propterea exarsit ad iram. Propter quod multas iniurias et exprobaciones uxori sue dixit, per quam, ad suggestionem eius, presensit esse tractatum ne ad bellum exiret. Tamen, mandato patris omisso, arma petit a famulis. Et ea famuli sibi tradunt; armatur ex eis. Sed dum hoc uidit Andromacha, eius uxor, multo dolore commota, cum paruulo filio suo, quem gerebat in brachio, cum multitudine lacrimarum se eius prosternit ad pedes et multiplicatis singultibus humiliter supplicauit ut arma ipsa deponat. Et dum Hector acquiescere denegat, Andromacha sepius intermoritur ante pedes ipsius, dicens: Si mei denegas misereri, miserearis saltem huius paruuli nati tui ne mater ipsius et filii tui ipsi amara morte depereant aut per mundum exules paupertate nimia in maxima uerecundia deprimantur. Regina autem Heccuba, mater ipsius, Cassandra, et Pollixena, sorores eiusdem, et Helena, prostrate ante pedes eius, in lacrimis ipsum rogant ut, depositis ipsis armis, tutus in sua regia conquiescat. At ille earum nec mouetur ad lacrimas nec ad preces. Armatus ergo a pallacio suo descendit, dum ire ad bellum omnino festinus intendit. Sed Andromacha, facta ueluti ex multo dolore mente capta, ad regem Priamum, scissis uestibus, laceratis genis, et sparsis sine lege capillis, exclamans accessit. Sic enim faciem suam unguibus lacerauerat, sanguine undique defluente, quod uix agnosci poterat a notis suis. Et se ante regis pedes in multo dolore prosternens ipsum monet et lacrimose precatur ut ad Hectorem festinus acceleret et ut ipsum ad pallacium reuocet et reducat antequam inmisceri se bello contingat. Rex ergo Priamus, nulla mora protracta, equum ascendit, Hectorem festinus insequitur, qui, antequam plurimum elongasset, peruenit ad eum, et eius equi habena uelut irrato animo intercepta, Hectorem monet et rogat in lacrimis et per numina deorum ipsum adiurat ut redeat et ulterius non procedat. Qui demum in multa contradiccione iussui patris obtemperans redit inuitus et in pallacium suum ascendit nec tamen arma quibus erat indutus deponere procurauit. Bellum autem interim letale committitur. Dyomedes et Troilus bello conueniunt ambo, in eorum equorum cursibus se grauiter impetunt in duris ictibus lancearum, et indubitanter alter tunc alterum peremisset, nisi Menelaus cum sua acie peruenisset ad illos, qui certamen amborum inuicem separauit. Menelaus autem in regem Miserem, regem Frigie, irruit animose et ipsum ab equo deiecit. Greci regem Miserem capiunt et captum asportare nituntur, nisi tunc uelociter occurrisset Polidamas, qui in suis uiribus et sue potencia aciei regem Frigie ne duceretur captiuus uiriliter impediuit. Greci uero uidentes quod eum captiuum ducere non poterant, proposuerunt incidere sibi caput. Sed tunc superuenit ille fortissimus Troilus, qui, multis tunc per eum interfectis ex Grecis, ipsum ab eorum manibus liberauit. Tunc Thelamonius Aiax cum iii milibus pugnatorum bellum intrauit, in Pollidamam irruit, ipsum prosternit ab equo. Sed Troilus festinus occurrit, qui Pollidamam in equum suum fecit ascendere, multo labore depressum. Tunc Paris bellum intrauit et ex parte Grecorum Acilles, qui cum suis sic potenter irruit in Troyanos quod Greci in uirtute Achillis Troyanos uertunt in fugam et Troyani sunt dare terga coacti. In ciuitatem se recipere festinabant. Interim dum Margariton, unum ex filiis regis Priami, intercipere conatur Achilles, dum ille sibi uiriliter restitisset, Achilles interfecit eundem. Tunc clamor fit maximus de morte Margariton crudeliter interfecti. Thelamonius autem Troianos potenter insequitur sed Paris uiriliter eosdem defendit necnon et alii filii regis Priami naturales. Non tamen in tantum in uiribus preualuerunt eorum quin Troiani coacti precipiti fuga ciuitatem non intrassent eorum et corpus Margariton ad ciuitatem mortuum detulerunt. Quem ut mortuum Hector audiuit, multo dolore torquetur, diligenter querit quis eum interfecerit. Quem Achillem fuisse relatum est ei. Tunc Hector quasi furibundus, in ira ligata casside, rege patre inscio, bellum ingreditur et statim in furore suo duos magnos duces interfecit, Euripolum scilicet et ducem Astidum. Grecos deinde uiriliter impetit, diruit, uulnerat, et occidit, quem Greci illico cognouerunt in letalibus ictibus ensis sui. A facie eius aufugiunt et Troyani Grecos inuadunt et potenter ipsos expugnant. Greci uero Pollidamam capiunt et captum educere conabantur a bello. Sed Hector ipsum liberat, qui ducentes eum in suis uiribus interfecit. Quod dum inspexisset, quidam Grecorum maximus amiratus, nomine Leochides, in Hectorem irruit, morti tradere putans eum. Sed Hector totus exardens in iram in ipsum irruit et in furore ire sue interfecit eundem. Achilles uero, ut uidit Hectorem tot nobiles Grecorum et infinitos alios morti sic uelociter tradidisse, suo concepit in animo quod, nisi uelociter Hector morti traderetur, nunquam Greci aduersus Troyanos potuerunt preualere. Diligenter igitur sciscitatus est in sue mentis archano qualiter incontinenti illud ualeat perficere et complere. Et dum meditaretur Achilles diligenter in hiis et Policenes dux, qui ob amorem Achillis in Grecorum subsidium se contulerat, sperans eciam quandam Achillis sororem ducere in uxorem, qui a superiori India ualde diues aduenerat, dum inter turmas Hectori obuiasset, Hector in ipsum irruens interfecit eundem, Achille uidente. Achilles autem furibundus irruit in Hectorem, uindicare Policenes necem intendens. Sed Hector quoddam iaculum cuius ferrum erat in eius acumine ualde secans uibrauit uiriliter in Achillem, et dum ipsum percussisset in inguine, graue sibi uulnus inflixit. Achilles autem a bello uulneratus egreditur, sed uulnere ipso ligato redit ad bellum, eo proposito quod Hectorem morti tradat, eciam si eum exinde morti tradi contingat. Hector uero interim in quendam Grecorum regem irruerat, ipsum ceperat, et captum conabatur ipsum a turmis extrahere, scuto sibi suo post terga reiecto ut habilius regem ipsum a turmis eripere potuisset. Quare pectus suum discoopertum tunc gerebat in bello, scuti sui defensione destitutus. Achilles dum persensit Hectorem ante pectus scuti sui subsidium non habere, accepta quadam lancea ualde forti, non aduertente Hectore, in ipsum irruit et letaliter uulnerauit in uentre sic quod eum mortuum deiecit ab equo. Rex uero Menon statim, ut uidit Hectorem mortuum, Achillem aggreditur, ipsum ab equo deiecit, et letaliter uulnerat, sic quod sui Mirmidones eum quasi mortuum ad sua deducunt in quodam scuto tentoria. Troyani uero quasi deuicti campum deserunt, ciuitatem intrant, in quam corpus Hectoris mortuum, Grecis non resistentibus, detulerunt. Mortuo igitur Hectore et in ciuitate Troye eius corpore introducto, planctus fuit maximus uniuersaliter inter ciues. Non enim est aliquis ciuium qui non maluisset filium suum morti tradere pro uita Hectoris, si hoc fata uel dii pro eorum uotis salubriter statuissent. Mulieres eciam Troyane, tam uirgines quam matrone, in earum domibus satis lugubres dies ducunt, et in querulis earum clamoribus produnt flebiles uoces suas, dicentes se ammodo cum earum filiis et maritis indubitanter respirare non posse, cum eis, Hectore deficiente, defecerit earum firma securitas, que ab insidiis hostium eas faciebat respirare securas, cum et earum hostes sollicite in earum et maritorum ipsarum uenerint insidiis, uel ut eas et eos intercipiant et occidant uel ut eas et earum liberos perpetue adiciant seruituti. Et sic in tanti fletus et doloris angustiis longis diebus continue uacauerunt. Corpus autem Hectoris uniuersi reges et nobiles qui erant in Troya ad regis Priami regiam, scissi uestibus et nudatis capitibus, in maximo ullulatu deferunt et deponunt. Quod postquam uidit rex Priamus, ineffabili dolore concutitur. Super corpus Hectoris sepius intermoritur. Et id sibi per breuia momenta sepius accidisset, nisi fuisset sepius a corpore Hectoris uiolenter extractus, et proinde sine dubio sue mortis exitum incurrisset. Sic et dolentes fratres eiusdem doloris casu uniuersaliter torquebantur, cum mori magis quam uiuere protinus affectarent. Quid dicetur ergo de regina Heccuba, matre sua, de eius sororibus, Polixena uidelicet et Cassandra, quid de Andromacha, eius uxore, quarum sexus fragilitas ad doloris angustias et lacrimas fluuiales facit ad longam querelarum seriem proniores? Sane lamentaciones earum particularibus explicare sermonibus cum minime necessarium uideretur in hoc loco, utpote inutiles sunt obmisse, cum certum sit apud omnes quod quanto hee affectuosis diligebant, maiorum dolorum aculeis uexabantur. Et mulieribus sit insitum a natura quod dolores earum non nisi in multarum uocum clamore propalent et impiis et dolorosis sermonibus eos diuulgent. Uerum quia corpus Hectoris, cadauer effectum, sicut est fragilitatis humane, diu non poterat supra terram sine corrupcione seruari, in multorum consilio magistrorum rex Priamus subtiliter perqisiuit si corpus ipsum absque sepulture clausura posset in aspectibus hominem semper esse sic quod absque alicuius horribilitatis odore corpus mortuum ficticie quasi uiuum uideretur. Quare factum est per magistros eosdem ualde artificiose discretos quod corpus ipsum mandante Priamo in templo Appollinis locaretur, quod iuxta portam Timbream ciuitatis Troye antiqitus fuit fundatum. Statuerunt enim predicti magistri iuxta magnum altare templi predicti quoddam thabernaculum constitui spacii condecentis, quod super iiiior columpnas ex auro purissimo fusiles regeretur. In quarum qualibet columpnarum firmata erat quendam ymago aspectum angelicum representans, ab ymo usque ad summum ex ipsarum substancia columpnarum, sic quod in columpnis ipsis erant ymagines et columpne habentes bases et capitella in mirabilibus celaturis. Testudo uero ipsius tabernaculi licet tota fuisset ex auro, incrustaciones eius tamen omnes erant ex lapidibus preciosis cuiuslibet generis et in mirabilis copie quantitate, quorum splendor claritatis et lucis de nocte diem et de die solis radios effundere uidebatur. Tabernaculum autem ipsum ab infima soli superficie extitit eleuatum, et suppositis quibusdam gradibus cristallinis, per ipsos gradus ad ipsum tabernaculum erat ascensus. In excelso uero testudinis ipsius tabernaculi supra culmen predicti magistri constituerunt quandam auream statuam, similitudinem Hectoris describentem, habentem ensem nudum in manu, cuius aspectus et facies erat ex ea parte in qua Grecorum exercitus in eorum tentoriis morabatur, qui cum eius ense Grecis minas imprimere uidebatur. Corpus uero ipsius Hectoris in mirabilis magisterii eorum artificio statuerunt in medio, ipsius solii subnixa firmitate, sedere, sic artificiose locatum ut quasi uiuum se in sua regeret sessione, propriis indutum uestibus preter pedum extrema. Apposuerunt enim in eius uertice, quodam artificioso foramine constituto, quoddam uas, plenum puro et precioso balsamo, quibusdam aliis mixturis rerum uirtutem conseruacionis habencium intermixtis. Cuius balsami et rerum liquor primo deriuabatur ad frontis ambitum per partes intrinsecas, deinde ad oculos et nares, necnon recto decursu descendendo per easdem partes intrinsecas perueniebat ad genas, per quas gingiuas et dentes conseruabat ipsius, sic quod tota eius facies cum suorum multitudine capillorum in sua conseruacione uigebat. Deinde liquor ipse per guttur eius et ipsius gule catenas descendendo eius deriuabatur ad pectus et per ossa brachiorum intrinseca perueniebat ad manus et usque ad digitorum extrema. Sic et liquor ipse descendens per utrunque latus, copiose diffusus, latera ipsa sic conseruabat in statu ut quasi uiui latera uiderentur. Qui continuis instillacionibus ad continencias pectoris emanabat et per eas perueniebat ad crura, a quibus continuo cursu perueniebat ad pedes. In cuius pedibus erat quoddam aliud uas balsamo puro plenum. Et sic per has apposiciones cadauer Hectoris quasi corpus uiui ficticie presentabat, in multa durabilitatis custodia conseruatum. Constituerunt predicti sapientes artifices iiiior lampades, ex auro compositas, ignem inextinguibilem continentes. Et sic, completo opere tabernaculi ipsius, circa ipsius ambitum statuerunt quandam clausuram ex lignis ebani, que clausa poterat esse quandoque et quandoque poterat aperiri ut corpus Hectoris sit locatum aspicere uolentibus apertius pateret aspectus. Rex igitur Priamus preterea in templo ipso magnam familiam constituit sacerdotum, ut continue in deorum oracionibus sollicitudine indefessa uacarent et ipsius tabernaculi continue custodia imminerent, dispositis per eundem regem Priamum redditibus copiosis ad sustencacionem uite predictorum diis famulancium sacerdotum. Agamenon autem inter hec, Hectore mortuo et Achille, ut dictum est, letaliter uulnerato, conuocatis regibus et maioribus Grecorum exercitus et eis uenientibus coram eo, sic ipsos allocutus est dicens: Amici reges et principes, humiles grates diis nostris debemus deuoto corde referre, qui durum hostem nostrum, uidelicet Hectorem, dignati sunt interfici per Achillem, cum, Hectore ipso uiuente, nullam de inimicis nostris poteramus sperare uictoriam, qui tot reges nostros sic crudeliter interemit, cum ex nostris maioribus interfecerit in sua bellicosa uirtute regem Prothesilaum, regem Patroclum, regem Merionem, regem Cedium, regem Polixenem, regem Prothenorem, regem Xantipum, regem Alpinorem, regem Archilogum regem Dorium, regem Polixenart, regem Ysidum, regem Pollibetem, et regem Leochidem, et alios multos nobiles gentis nostre. Quid ergo, eo mortuo, possunt sperare Troyani, nisi ultimum eorum excidium, et nos, quid ultra sperare debemus, nisi quod de eis simus absque longi temporis mora uictores? Uerum quia bellum aliquid in spe certa uictorie inire non possumus absque ipsius Achillis presencia uirtuosi, bonum esset et utile, si uobis uidetur acceptum, ut donec Achilles in suis uiribus conualescat, ad regem Priamum nostros nuncios destinemus ut, obtentis induciis sub treuge duorum mensium firmitate, cadauera mortuorum, quorum fetore confundimur, ualeant interim igne cremari, et ut interim uulnerati nostri ad sanitatis beneficium reducantur. Et sic Agamenon suo colloquio finem fecit. Astantes igitur uniuersi consilium et dictum Agamenonis unanimiter conprobant et sic esse f aciendum ortantur. Mittuntur ergo de hoc legati ad regem Priamum et petite duorum mensium inducie conceduntur. Inter uero istas inducias Palamides ualde conqueritur inter reges de dominio Agamenonis. Et cum quodam die dicti reges in tentorio Agamenonis conuenissent et Palamides sua consueta uerba contra regem Agamenonem effudisset, Agamenon in sui discretione respondens, utpote qui erat in omnibus multa sapiencia moderatus, in communi audiencia tunc presencium uerbis Palamidis respondendo sic dixit: Amice Palamides, de potestate mei regiminis hucusque michi concessa an putas me exinde multa iocunditate letari, cum ab ipso principio nec eam exquisiuerim nec eam procurauerim michi dari, cum in ipsius prelacione nulla michi emolumenta quesierim sed exinde meo spiritui et persone mee continuas curas addiderim et labores ut reges et principes et ceteri sub mea gubernacione salui in omnibus ducerentur? Et si ea me contigisset potestate carere, potuisset michi abunde sufficere esse sub alterius ducis regimine, secundum quod sufficit et suffecit cuilibet aliorum regum et principum meo esse sub ductu. Et satis puto me in meo regimine non peccasse nec aliquid dolo uel negligencia commisisse quod michi sinistre posset ascribi. Si uero in eleccione mei regiminis tuus non fuit requisitus assensus, mirari non debes, cum tunc tu presens in mee eleccionis negocio non fuisses nec tu postmodum ad exercitum accessisses prius duo anni elapsi fuissent, in quibus si tuus fuisset expectatus assensus, adhuc forte in Athenarum portu noster exercitus resideret. Et ne forte putetur quod talis regiminis sim multum auidus et forsitan concupiscens, gratum est michi quod alius eligatur, in eleccione cuius paratus sun una cum aliis regibus laborare et affeccione maxima consentire. Nec potes dicere, domine Palamedes, quod exercitus noster sine tuo consilio duci non ualeat, cum te absente et absque tuorum consiliorum dictamine multa in hoc exercitu acta et gesta fuerunt que satis salubriter omnibus communiter successerunt. Et cum Agamenon suo colloquio finem adhibuisset, eo die non fuit de hoc ultra dispositum nec tractatum. agamenon igitur circa ipsius diei uesperas per totum exercitum preconia uoce mandauit ut omnes ipsius exercitus in mane sequentis diei ad tentorium Agamenonis pro colloquio generali accederent incunctanter. Factumque est quod mane facto uniuersi maiores exercitus et ceteri ad colloquium accesserunt. Quare Agamenon inter eos sic dixit: Amici fratres, hucusque gessi regiminis uestri sarcinam, sub cuius pondere satis laboriose multipliciter insudaui, omnes salubres uias mente sollicita perscrutando per quas tam maiores quam ceteri sub mei cura regiminis salubriter ducerentur. Sed factum est permissione deorum quod sub mee gubernacionis cura per multos felices successus ad portum salubris status sumus feliciter iam deducti. Sed cum equum sit ut uniuersitas non debeat uni tantum incumbere sed equa distribucione ceteros de uniuersitate grauare qui iniuncto honeri pares existant et qui sub eius pondere non succumbant, cum iam tempus sit me ab ipsius honere regiminis releuare quod super humeris meis tot annis incubuit inconcusse, et ut aliquem de regibus et principibus eligamus, qui, per debitas uicissitudines distribucione facta, nos salubriter regat et sua discretione gubernet. Agamenonis igitur colloquio fine facto, placuit astantibus uniuersis, cum hominum sit uicium naturale frequenter de nouo dominio gratulari et de noua mutacione gaudere, ut eorum eligeretur alius gubernator. Et ideo, eleccionis celebrato scrutinio, Palamidem eorum elegerunt in ducem, regendi totum exercitum sibi potestate concessa. Inde est quod, colloquio dissoluto, uniuersi ad eorum se tentoria reduxerunt. Quod postquam Achilli de Agamenonis mutacione et subrogacione Palamidis per referentes innotuit, ualde sibi displicuit et irato animo inter astantes asseruit quod Agamenonis non fuit necessaria nec bona mutacio, cum nec sit ei similis nec par in discrecione regiminis subrogatus, cum mutaciones semper fieri habeant ad commoda meliora. Sed quia per tot fuerat communis eleccio celebrata, tunc inconcussa remansit. Duobus igitur mensibus datis ad treugam cum integritate decursis, rex Priamus, cupiens filii sui mortem in ictibus ensium uindicare, ipse de persona sua omnes acies ordinauit. Et constitutis ductoribus super eis, ipse personaliter statuit bellum intrare, electis xx milibus militum in sue cuneo aciei. Et sic, ut scripsit Dares, cl milia equitum eo die ex parte Troyanorum ad prelium sunt egressci. Egreditur primo Deifebus, deinde Troilus, deinde Paris, deinde rex Priamus, subsequenter Heneas, deinde rex Menon, deinde Pollidamas, qui usque ad Grecorum licias cum celeritate festinant. Palamides uero iam acies suas ordinauerat, qui et que contra Troyanos ueniunt in occursum. Bellum letale committitur, ex quo deficiencium magna sequitur multitudo. Rex autem Priamus in Palamidem irruit, ipsum ab equo uiolenter prosternit, et eo prostrato dimisso, furibundus se ingerit inter Grecos. Multos ex Grecis interficit, multos uulnerat et prosternit. Multa fecit eo die rex Priamus de persona sua que quasi incredibilia facta sunt, ut homo tam senilis etatis potuisset tam bellicose sic uiriliter commisisse. Deyfebus uero Grecos comprimit incessanter, dum ad hoc rex Sarpedon ex parte Troyanorum bellum ingreditur, qui in Neptolomum, omnium Grecorum fortissimum, irruit animose. Sed Neptolomus in equi sui cursu regem excipit Sarpedonem, et in robusto ictu sue lance ab equo prostrauit illum in terram. Rex igitur Sarpedon prostratus a terra uiolenter exurgit, et pedes ut erat in Neptholomum irruit ense nudo, ipsum sic potenter percutit ense suo circa femur ipsius quod ei letale uulnus infixit. Tunc rex Persarum cum sua acie bellum intrat, et regem Sarpedonem equum fecit ascendere in aliorum auxilio Troyanorum. In quem dux Athenarum et Menelaus in multitudine pugnatorum uiolenter irruunt, et aciebus eorum circunquaque diffuisis, in medio eorum Troyanos includunt. Regem Persarum Greci tunc interficiunt, et in multitudine bellancium Troyani retrocedere compelluntur, in defensionem quorum rex Sarpedon multa in sua bellicosa uirtute commisit. Ad hec autem rex Priamus cum filiis suis naturalibus, qui ubique sequntur eundem, uirtuose succurrendo Troyanis, in Grecos furibundus anhelat, eos uiriliter opprimit, et in multa strage confundit. Nullus itaque fuit ex parte Troyanorum tam strennuus eo die qui tantum in armorum uiribus commisisset quantum rex Priamus ipse solus commisit, cui dolor et ira uires undique subministrant. Sed Greci, consilio inito, in eum locum unde Troyani poterant reditum ad eorum ciuitatem habere in multa militum glomeracione conueniunt, locum ipsum ab eis obsessum occupant. Ad quem dum Troyani retrocedentes accedere compelluntur, in multitudine pugnatorum loci ipsius transitum obsessum inueniunt, ubi durissimum prelium est commissum. Et nisi fuisset rex Priamus, qui ex superiori parte ad ipsum locum accessit in pugnancium multitudine glomerosa, innumerabiles de gente sua tunc crudeliter amisisset. Paris autem superueniens ex transuerso in multa copia gentis nimium bellicose in Grecos se ingerit cum eadem, qui in arcubus et sagittis letaliter Grecos primunt, uulnerant, et sepissime morti tradunt, sic quod Greci sustinere non ualentes ictus letiferos sagittarum, ex quibus iam multi defecerant, retrocedentes ad eorum tentoria redire festinant. Quos dum Troyani inspiciunt redeuntes, eos insequi nullatenus sunt conati sed ciuitatem eorum lentis passibus intrauerunt. Propter quod eo die prelium fuit diuisum, laude belli tocius illius diei regi Priamo totaliter attributa. Sed illucescente mane Troyani mittunt ad Grecos, inducias postulant. Treuga petita et postulate inducie conceduntur a Grecis, quarum induciarum tempus in libro non inuenitur expressum. Inter has igitur inducias corpus regis Persarum in ciuitatem Troye flebiliter fuit deductum. Luctus fit inde maximus inter ciues et specialiter a Paride, qui regem ipsum dilexerat integro sinceritatis affectu. Quare per Paridem extitit ordinatum quod corpus ipsius regis per terram in regnum Persye fuit transductum, ut rex ipse sepeliretur ibidem ubi reges antecessores ipsius consueuerunt honore regio sepeliri et in suorum duorum presencia filiorum qui regi superstites erant eidem. Durantibus autem ipsius treuge concessis induciis, iam tempus aduenerat in quo debebat defuncti Hectoris in ciuitate Troye anniuersarium celebrari. In quo Troyani constituerunt seruari sollempniter xu dies luctus et post eos dies celebranda quedam festa funeraria statuerunt, prout tunc regum et maiorum nobilium gencium moris erat. Inter has igitur inducias secure Greci intrabant ciuitatem et Troyani securi se conferebant ad Grecorum castra. Tunc Achillem quidam inconsultus rapuit appetitus ut Troyam uellet adire uisurus urbem et sollempnitatem anniuersari supradicti. Inermis igitur ad ciuitatem se contulit et Appollinis templum intrauit, ubi corpus Hectoris collocatum extiterat, ut est supra relatum. Ibi enim multitudo uirorum et nobilium mulierum anxiosos gemitus coram Hectoris corpore protrahebant. Erat enim tabernaculum Hectoris, ex omni parte uulgatum, sic quod aperte cuilibet illud uidere uolenti publicus patebat aspectus. Erat equidem effigies Hectoris in ea scilicet qualitate in fuit cum primum in sede solii extitit collocata. Adhuc uirtus aromatum et liquor balsami totum corpus Hectoris firmauerunt immutatum. Coram uero eodem corpore ante pedes ipsius erat regina Heccuba et formosa eius filia Polixena in multarum mulierum nobilium comitiua, que, sparsis per earum pectora et terga capillis, flebiles gemitus in multa cordis amaritudine ab ymis pectoribus producebant. Nunquid igitur Polixena in tantis angustiarum anxietatibus sue immutauerat pulchritudinem faciei. Nunquid color uiuidus suarum maxillarum, qui rosarum rubedine colorauerat genas suas, propter sui doloris angustias a sui uigoris uiuida claritate fuerat exhaustus, aut natiuus eius color roseus labiorum ablatus, uel forte lacrime fluuiales ab eius oculis decurrentes splendorem suorum offuscauerant oculorum. Sane sic reuera uidebatur intuentibus ut eius defluentes lacrime per maxillas instar illud proprie uiderentur habere ueluti siquis tabulam recentis eboris, in suo lacteo candore nitentem, ex guttis aque lucide et preclare desuper irroraret; sic eius aurea et flaua cesaries in multis dispersa capillis auri similitudinem presentabat ut quasi non uiderentur capilli esse sed coniuncta pocius auri fila. Quos dum Polixene manus ad disrumpendum insurgerent, manibus tangi non uidebantur humanis sed nimia effusione lactis aspergi. Achilles igitur ut Polixenam inspexit et eius est pulchritudinem contemplatus, uere suo concepit in animo nunquam se uidisse puellam nec aliquam aliam mulierem tante pulchritudinis forma uigere. Et dum in eius persona concurrerent ista duo, tam generosa nobilitas et tam excellentis copie pulchritudo, et dum desiderabili animo in eam Achilles suum defixisset intuitum, sagitta cupidinis fortem Achillem subito uulnerauit et ad interiora pertransiens cordis eius ipsum multo ardore amoris obsessum bachari coegit. Qui dum in eam frequentius intuendo sibi ipsi placere putaret et lenire graue desiderium cordis sui, maioris scissure uulneris seipsum sibi reddebat actorem. Qui dum Polixene pulchritudinem notat et concipit, destruit ipse suam, que ex multo amoris desiderio subitum labitur in squalorem. Quid ultra? Amore Polixene nimium illaqueatus Achilles nescit ipse quid faciat. Omnibus aliis curis exuitur et sola illa superest sibi cura, Polixenam tantum intueri dum potest. Propter quod dilatat amplius plagas suas et sui amoris uulnera magis sui cordis attrahit in profundum. Uerum cum iam dies declinaret ad uesperas et regina Heccuba cum eius filia Polixena a templo discederent, lacrimis fine facto, Achilles dum potuit ipsam est dulcibus aspectibus insequtus qui fuerunt causa et principium sui morbi. Stupefactus igitur et multi desiderii languoris factus impaciens ad hospicium suum declinat, stratum petit, et in ipso se prostrat. Et eo in multarum curarum aggregacionibus inuoluto, eius animus exacerbatur intrinsecus, sentit et percipit quod Polixene amor immensus est causa efficiens sui languoris. Tunc tacito murmure intra se hec uerba collidit: Ue michi, quia me, quem uiri fortissimi et robusti uincere minime potuerunt, quem nec etiam ille fortissimus Hector, qui fortissimos omnes excessit, unius fragilis puelle deuicit et prostrauit intuitus! Et si ea est causa efficiens mali mei, cuius sapientis medici possum sperare medelam, cum ipsa sit que sola michi potest esse medicus et medela salutis, quam nec preces mee nec multarum precia facultatum nec mearum uirium fortitudo nec mea generosa nobilitas mouere poterunt ad lubricum pietatis? Quis enim furor sic meum animum occupauit ut illam diligat et affectem que me habet odio capitali, cum ego in regnum suum aduenerim eam suis orbare parentibus et iam orbauerim inclito fratre suo? Qua igitur fronte, ut amantes ceteri, ipsam allicere potero ad motum flexibilis uoluntatis, cum ipsa in nobilitate et diuiciarum potencia me penitus antecellat et tanto uigore pulchritudinis uigeat super alias mulieres, que omnia animum eius in elaccione conseruant? Sane omnis uia michi uidetur esse preclusa per quam michi prouidere ualeam in salute. Et conuersus ad parietem funditur totus furtiuis in lacrimis ne aliquis percipiat suos dolores. Et demum suas lacrimas astringendo eas in suspiria crebra commutat. Et sic deliberacione multa correptus, tacitus in mente sua uias plures exquirit quibus ad sue salutis beneficium ualeat peruenire. A strato igitur surgit, et a famulis suis aqua petita, faciem suam lauat ut suarum signa lacrimarum abstergat. Adueniente igitur nocte diei ipsius, cum adhuc treuga duraret, Achilles suo iacens in lecto totam noctem preteriuit insompnem, cogitans qualiter ad Heccubam suum dirigat nuncium in secreto tractaturum cum ea ut si eius filiam Polixenam sibi uellet concedere iugalis teda matrimonii collocandam quod eam sibi tribuat in uxorem, ipse faciet et curabit quod totus Grecorum exercitus a Troyane ciuitatis obsidione discederet et sine Troyanorum lesione in Greciam reuertetur, omni scandalo quietato absque alicuius alterius condicionis euentu. Quare ipsius mane aurora surgente quendam suum secretarium et sibi ualde fidelem uelociter ad se uocat. Cui patefactis sui cordis archanis et iniuncto sibi de eorum tacita occultacione fideli, firmiter mandat illi ut ad reginam Heccubam se dirigat in secreto cum dati sibi forma mandati. Qui statim iussui sui domini fideliter obsecundans se protinus accinxit ad iter, et ad reginam Heccubam ueniens in secreto legacionem sui domini fideliter pandit illi. Regina uero Heccuba, que multa discrecione uigebat, uerbis ipsius nuncii placido animo intellectis, licet multa suspiria a pectore resoluisset, nuncio sic ad eius uerba respondit: Amice, ad dominum tuum redeas et illi ex mea parte secure promittas quod, quantum in me est, leto animo sum parata uota eius implere. Sed ut res ipsa finem debitum consequatur, necesse est me uoluntatem regis Priami uiri mei et filii mei Paridis explorare. De quorum cum fuero certiorata responsis, die tercia ad me redire curabis responsum a me, ut fieri poterit, recepturus. Auditis ergo Heccube uerbis, redit nuncius ad Achillem. Et nuncii sui audito responso, in suis doloribus respirauit Achilles, dum uerborum spes eius exhylerauit animum et sub ipsius spei fiducia requieuit quodammodo. Regina uero Heccuba, regis et Paridis habilitate captata, in secreto refert illis uerba que sibi Achilles per nuncium suum misit. Quibus auditis, rex Priamus, per magnam horam inclinato capite, nichil dixit, diuersimode cogitando super uerbis eiusdem. Demum regine Heccube sic respondit: O quam durum animo meo uidetur illum in amicum recipere qui tante inimicicie odio sic grauiter me offendit ut ab oculis meis michi lumen erueret, Hectore interfecto, ob cuius mortem Greci presumpserunt audaciam contra me, in meorum exterminium anhelantes! Sed ut deinceps, si qua sunt forte, futura grauiora uitemus, ut saltem alii filii mei michi seruentur incolumes, et ut ego in meo senio a belli laboribus conquiescam, inuitus assencio uotis suis, ita tamen quod ipse prius perficiat quod promittit, ne forte sub alicuius dolositatis machina decipere nos intendat. Paris uero, regis uerbis auditis, consilium regis probat et suum forte sic de facili acomodauit assensum pro eo quod inter promissa ipsius Achillis Helena, consors sua, priori non erat restituenda marito sed penes eum debebat perpetuo remanere. Die uero tercio succedente, Achilles ad reginam Heccubam suum predictum nuncium misit. Qui cum accessisset ad eam, in secreto regina Heccuba sibi dixit se a rege Priamo uiro suo et Paride nato suo super uerbis ab Achille transmissis habuisse responsum, per quod placet ambobus et michi similiter implere uotum Achillis, si tamen ipse primo sue promissionis debitum finaliter exequatur. Est ergo in eius potestate presentis negocii uelle consequi uotum suum, dum tamen interim, donec res ipsa perfici ualeat, secrete et caute geratur. Et sic, nuncio data licencia, rediit nuncius ad Achillem, cui cuncta que sibi dixerat regina Heccuba fideliter patefecit. Achilles autem feruentis amoris nexibus alligatus, dum per aliam uiam de Pollixena percipit non posse satisfacere uotis suis, multarum exagitatur infestacione curarum, dum in mente sua anxiose reuoluit se regi Priamo grauia promisisse, que absolute non erant in sue plenitudine potestatis. Etenim mos est et proprium uicium omnium amatorum ut, eorum concupiscencie desiderio estuante, magna sibi et impossibilia inconsulto calore promittant. Putat tamen Achilles, de suorum confisus gloria meritorum, quod si amplius Grecorum iuuare negauerit, quod Greci sibi consenciant de recessu et quod, Troye obsidione deserta, ad propria remeabunt. Propter quod reges et principes Grecorum, consenciente Palamide, Achilles ad colloqium conuocauit. Quibus conuenientibus, Achilles hec uerba proposuit inter eos: Amici reges, duces, et principes, uos omnes qui mecum una presentis guerre sarcinam tamquam communes principes insimul supportamus, unde nos tam inconsulte deliberacionis spiritus instigauit ut pro unius hominis, scilicet domini Menelay, recuperanda uxore, uidelicit domina Helena, dimissis regnis nostris ab aliis lacerandis, nostra eciam patria, uxoribus nostris et filiis, in terram accesserimus alienam, pro cuius recuperacione iam fecerimus prodigaliter tot graues expensas, personas nostras morti subiecerimus et laboribus infinitis, cum iam de nobilibus nostris et militibus fortibus et robustis multi sint morti traditi qui forte nobiscum adhuc hodie in eorum incolumitate uigerent, et ego in multis uulneribus iam receptis a me multum cruoris mei amiserim, et non sint multi dies quod in morte Hectoris receperim tale uulnus ex quo nunquam amplius posse uiuere confidebam? Nunquid Helena tanti pretii est quod pro eius recuperacione mori nobiles tot contingat? Sane sunt in diuersis mundi partibus multe nobiles mulieres de quibus non tantum unam uerum duas uel plures potest rex Menelaus sibi eligere in uxorem pro qua tot subire labores totam Greciam necesse non esset. Nec enim leue est Troyanos sic de leui posse deuinci, cum ipsi fortissimam habeant ciuitatem et infinitis pugnantibus militibus et peditibus communitam. Et cum iam ex eis fortissimum Hectorem morti dederimus et nobiles multos ex eis, potest nobis amodo abunde reuera sufficere ut in honoris nostri laude ad propria redeamus. Nec si dimittimus Helenam irrecuperatam, non multum graue uideri nobis potest, cum de Troyanis sororem regis Priami apud nos habeamus Exionam, cui Helena in nobilitate preferri non potest. Et sic Achilles suo colloquio finem fecit. Sed rex Thoas et Menesteus, dux Athenarum, in multa uerborum exprobacionis affluencia contradicunt Achilli. Sic maior pars regum et principum Achillis consilium reprobant, nolentes Achillis consilio consentire. Quare Achilles iracundia multa motus Myrmidonibus suis mandat ut contra Troyanos amplius arma non eleuent nec Grecis presumant amodo auxilium exhibere. Interea autem in Grecorum exercitu uictualia defecerunt, unde fames inter eos maxima est extorta. Quare Palamides, consilio celebrato cum omnibus proceribus et maioribus Grecorum exercitus - omnes conuenerunt in hoc ut Agamenonem regem apud Messam ad regem Thelephum cum multis nauibus mitterent, et ut, nauibus ipsis onustis redeuntibus cum eorum maxima uictualium quantitate, a Grecorum exercitu omnis depellatur inopia et ipsi Greci magna gaudere ualeant ubertate. Agamenon uero iussa sui ducis gratanter acceptans apud Messam cum predictis nauibus se contulit incunctanter, et eo ibi feliciter applicante, rex Thelephus Agamenonem in multa iocunditate recepit. Et demum, honeratis nauibus ipsis in multa uictualium quantitate et aliis rebus edibilibus et ad usum humanum, felici nauigio in Grecorum exercitum remeauit, ubi in maximo gaudio fuit receptus. Palamides sui regiminis curam habens omnes Grecorum naues que cum exercitu Troyam ad aduenerant intueri et reparari mandauit, ut in refeccionis earum opere possent salubrius conseruari, et ut eas habilius in eorum occurrentibus necessitatibus paratas haberent. Induciis igitur datis ad treugam finaliter euolutis, ambo exercitus ad bellum conueniunt, et durum bellum committitur inter utrosque. Deyfebus uero tunc in regem Creseum de Agresta irruit animose, quem rex Creseus potenter excepit in ueloci cursu scilicet sui equi, incussa forti lancea contra eum. Sed Deifebus in ictu sue lancee ipsum sic potenter impulit et percussit quod Creseum regem mortuum prostrauit ab equo. Et sic rex Creseus finiuit ultimos dies suos. De morte igitur regis Cresei multum dehortati sunt Greci, et insistentibus Troyanis uiriliter contra eos, Greci sunt dare terga coacti, qui ad fugam precipites se dederunt. Sed Palamides et Dyomedes cum xx milibus pugnatorum succurrunt Grecis, Troyanis occurrunt, necnon et cum eis strennuus Thelamonius Ayax. Qui Thelamonius irruens statim in Sinsilenium, naturalem filium regis Priami, sic ipsum grauiter in brachio uulnerauit quod ex tunc Sinsilenius factus fuit inhabilis ad bellandum. Quod ut uidit Deyfebus, totus motus est in furore. In Thelamonium tunc irruit furibunde sic quod ipsum uulneratum deiecit ab equo. Quem Palamides appetens uindicare, accepta quadam lancea, in Deyfebum irruit, sic grauiter ipsum impulit quod, fracto scuto et lorice squamis in multa uirtute disruptis, lanceam suam in Deyfebi pectus inmisit, et lancea ipsa fracta, truncus cum ferro in Deyfebi pectore remansit affixus. Paris autem, frater Deyfebi, qui tunc erat in eo belli loco, ut uidit Deyfebum sic letaliter uulneratum, in labore maximo necnon et copia lacrimarum ipsum bellicis extraxit a turmis et illum iuxta ciuitatem deferre curauit. Ubi postquam fuit delatus Deyfebus, apertis oculis inspexit Paridem, fratrem suum, et dixit ei: Nunquid, frater mi, descendere ad infernos me permittis? Multum rogo te ut antequam iste truncus a uulnere mei pectoris eruatur, contra interfectorem meum festinanter acceleres et sic laboriose procures quod, antequam moriar, tuis manibus deficiat interfector. Paris autem, uerbis uulnerati fratris auditis, in multa doloris angustia, moribundo fratre relicto, festinat ad bellum totus aspersus in lacrimis pre dolore, dum post mortem Deyfebi fratris sui amplius uiuere non affectet. Palamidem igitur studiose querit inter acies bellatorum, Palamidem inuenit contra regem Sarpedonem uiriliter preliantem. Rex enim Sarpedon Palamidem inuaserat, et dum ipsum interficere conaretur, Palamides in ipsum regem Sarpedonem furibunde irruit ense nudo, cum quo sic grauiter uulnerauit ipsum in femore quod femur eius diuisit ab inguine. Et statim rex Sarpedon cecidit interfectus. Paris autem, uidens tam graue mortalitatis exitium quod Palamides in Troyanos sic crudeliter committebat, adeo quod iam eos ad fugam de necessitate compulerat in multis dispendiis occisorum, tenso arcu suo in suorum fortitudine brachiorum, Palamidem acutis aspectibus intuendo in quo loco sue persone posset ipsum letaliter magis offendere, quadam in ipsum uenenata emissa sagitta, transiens ipsum protinus interfecit. Quare Palamides preceps mortuus peruenit in terram. Exclamant Greci, anxiantur, et dolent in tanti morte ducis eorum. Et stupefacti illico campum deserunt, et fuge precipiti se committunt, et usque ad eorum castra fugiendo perueniunt. Quos Troyani in ore gladii letaliter persequntur. Sed Greci ante eorum tentoria se uertunt hostiliter contra Troyanos in uirtute nimium belllicosa, et opponentes se eis resistunt uiriliter contra eos. Troyani uero resistenciam attendentes illico ibidem descendunt ab equis, et durum contra Grecos iniere certamen, sic pedes uiriliter contra eos insistentes quod, irruentibus eis in eorum tentoriis, tentoria ipsa exponunt ad predam. Multa ex eis argentea uasa diripiunt et multa auri et argenti copiam, quam in repositoriis inuenerunt eorum. Tunc Paris et Troilus ad litus maris adueniunt cum xxx milibus pugnatorum, qui statim mandant in Grecorum naues ignem inmitti. Nec mora, multa in multis Grecorum nauibus incendia submittuntur. Unde uicinus aer eorum nigrescit ex fumo, qui protinus incalescit, dum incendia ipsa in maiores flammas eructant crepitantibus in fauillis. Illuminatur igitur aer ex splendore flammarum, et loca eis uicina relucescunt, sic quod flamme ipse ab existentibus in muris ciuitatis libere uidebantur. Sed ad hec cum maxima comitiua pugnancium ex parte Grecorum Thelamonius Aiax aduenit, qui contra Troyanos durissime resistencie defensionem iniecit. Letiferum igitur prelium committitur inter eos. Strages fit maxima, cum multa ex utraque parte occisorum cadant cadauera circumquaque. Tunc etiam tota nauium Grecorum congesta congeries sine dubio exusta fuisset, nisi ille Thelamonius Aiax, qui tunc mirabilia de sua persona commisit, uiriliter restitisset. Et tamen plus quam uiginta ex nauibus ipsis igne consumpte fuerunt. Illic in tanta uirtute preualere Troyani quod preter occisos ex Grecis ipsis sunt innumerabiles uulnerati. Ex quibus plures, qui propter uulnera doloris angustias non poterant tollerare, a prelii conflictu se in multis debilitatis periculis abstraxerunt. Ex quibus Eber, filius regis Tracie, ex quadam lancea letaliter uulneratus, dum truncum gestaret in corpore, ad Achillis tentorium properauit, qui tunc in ipso tentorio morabatur et eo die propter amorem Pollixene ad bellum exire negauit. Heber autem sic letaliter uulneratus multum inproperauit Achilli se crudeli modo contra patriotarum excidium exercere, cum eos turpiter mori permittat et eos in bello deficere in multa crudelitate sustineat et permittat qui in sue uirtutis presidio ipsos iuuare poterat et tueri. Trunco igitur ab Heber uulnere uiolenter abstracto, Heber coram Achille languentibus oculis protinus expirauit. Et non post multam horam quidam Achillis famulus a bello ueniens ad Achillis tentorium properauit, qui, interrogatus ab Achille quid esset de Grecorum exercitu, ille suus famulus dixit illi: Domine, Grecis nostris O quam hodie male successit propter immensam multitudinem Troyanorum interficiencium in ore gladii Grecos ipsos! Non enim creditur quod de Troyanis omnibus bellicosis qui erant in Troya unus remanserit in eadem, cum omnes ad bellum ipsum uenerint et Grecos sic oppresserint uiolenter. Quare reuera, mi domine, cum Troyani ipsi multo iam sint labore lassati, si animi uobis esset nunc bellumn ingredi contra eos, eterne fame memoriam inde uobis possetis acquirere. Nam per solum ingressum uestre uirtutis in bello omnes essent statim Troyani deuicti, qui propter eorum lassitudinem contra uires uestras manus erigere non auderent. Achilles igitur nec ad uerba sui famuli applicat animum, nec ad Heber mortuum sua lumina saltem ex humanitate retorquet, sed omnia que uidet et audit tamquam inaudita dissimulat, uelut ille qui est amoris uinculis alligatus omnia pretermittit. Est enim mos omnium amatorum ut amoris uulneribus excecati honoris laudes effugiant, putantes eorum amatricibus displicere, eciam si cum magna ignominia a bonorum operum laudibus contingeret abstinere. Bellum igitur interim feruet asperrimum inter Troyanos et Grecos, sed cum dies iam uergeret ad solis occasum, bellum dimittitur. Et Troilus et Paris cum Troyanis eorum a prelio discedentes ad ciuitatem propriam redierunt. Nondum autem Deyfebus, qui sua protrahebat extrema, mortuus fuerat cum Paris et Troilus ante eum uenientes insimul Deyfebum in multis angustiis et clamoribus ululant ante eum; mori cum eo finaliter cupiunt, tamquam illi qui primuntur nimium pre dolore. Deyfebus autem palpantibus oculis et in uoce quasi deficiens querit a Paride si sit eius mortuus interfector. Qui de morte eius per Paridem factus certus mandat ab eius uulnere truncum euelli. Quo euulso illico Deyfebus expirauit. De morte uero Deifebi uniuersi Troyani dolore nimio comprimuntur. Dolores tamen regis Priami, regine Heccube, sororum et fratrum Deiphebi, cum sit enarrare superfluum, necnon planctus et lacrime que pro rege Sarpedone diffuse fuerunt, obmissum est in hac parte. Rex tamen Priamus in precioso monumento corpus Deifebi statuit sepeliri, sic et corpus incliti Sarpedonis regis. In castris uero Grecis de morte Palamidis planctus fit maximus, et eius corpore tradito sepulture, Greci conueniunt, et cum sine ducis industria esse non possent, de consilio Nestoris communiter acceptato regem Agamenonem in eorum ducem exercitus et principem iterum elegerunt. Sequenti uero die Troyani cum aciebus eorum bellicis ordinatis egrediuntur ad bellum. Contra quos Greci statim irruunt animose. Propter quod bellum durum committitur inter eos, ex quo mortuorum sequitur magna cedes. Sed cum eo die nebulosus et obscurus aer multas pluuias effudisset, nichilominus bello feruente multorum mortuorum sanguis effunditur. Et in crebris ictibus ensium multi deficiunt de Grecis amplius quam Troyanis. Tunc Troilus in armatorum comitiua maxima bellum ingreditur. Quem Greci sustinere aliquatenus non ualentes fugiunt ante eum. Et fugientes in multa affluencia pluuiarum diuertunt ad castra, quos Troyani usque ad eorum tentoria insequntur, et demum, eis dimissis, ibidem propter turbati temporis tempestatem, ad ciuitatem eorum redeunt et se recipiunt in eadem. Sequenti uero die inter eos letale bellum instauratur, et bello commisso, Troilo ad prelium ueniente, multos ex Grecis interficit, plures eorum nobiles, comites et barones ac maiores, et sic eo die usque ad noctis tenebras fuit pugnatum, et sic sine intermissione per xii dies proximos subsequentes. Et dum Greci amplius sustinere non ualerent propter multorum corpora mortuorum, duorum mensium inducias in firmitate treuge a rege Priamo per eorum nuncios petierunt. Que concesse fuerunt ab eo, treugua firmata et iurata. Infra uero tempus treugue predicte Agamenon ad Achillem nuncios suos misit, ducem uidelicet Nestorem, Ulixem, et Dyomedem, ut Achillem moueant et inducant quod ad bellum cum aliis Grecis ueniant, et suos Grecos sic interimi ab eorum hostibus crudeliter non permittat. Qui dum ad Achillem ueniunt, eos Achilles in maxima iocunditate recepit. Et consedentibus eis insimul, Ulixes primo Achillem alloqutus est dicens: Domine Achilles, nonne intencionis uestre et omnium nostrorum fuit, tot regum uidelicet et principum, regna nostra deserere et in regnum regis Priami in forti brachio nos conferre ut regem Priamum et suos morti tradere ualeremus et ciuitatem suam Troye perpetuam euertere in ruinam? Unde uobis nunc animus aduenit nouus ut, uoluntate mutata in contrarium, declinaueritis motus uestros post tot dampna nobis a Troyanis in hac terra illata, post tot angustias et dolores, cum Troyani tot reges ex nostris et nobiles neci tradiderint, tentoria nostra spoliauerint et exposuerint ad predam, et tot incendio exusserint naues nostras? Nonne in uirtute uestri brachii ad spem iam uictorie nostre peruenimus, qui fortissimum Hectorem morti tradideritis interemptum, a quo Troyanorum spes salutis et eorum uictorie dependebat, et nunc Deyfebo mortuo, fratre ipsius Hectoris, omnis salutis spes a Troyanis penitus est sublata? Et nunc uos, qui in uestrarum uirium potencia tante fame gloriam quesiuistis, uultis ut nunc tante glorie fama uestra per actus contrarios extinguatur, ut sustineatis eciam gentem uestram amara morte succumbere quam tanto tempore in effusione uestri proprii sanguinis defendistis? Placeat amodo ergo uobis ipsius uestre fame gloriam manutenere uiuacem et tueri uestros, qui sine potencie uestre subsidio nichil possunt, ad hoc ut in bello de cetero contra hostes uestros dirigatis arma uictricia, ut de ipsis celerem possimus obtinere uictoriam, quam per uos pro certo speramus. Et ad hec Ulixis predicto suo colloquio finem fecit. Achilles uero sic tunc ad Ulixis uerba respondit: Domine Ulixes, si, ut dixisti, in terram istam accessimus eo proposito quod in sermone uestro uobis placuit declarare, secure dicere possumus quod magne fatuitatis aura nos impulit et maxime stulticie spiritus rapuit sensus nostros, ut propter unius dumtaxat regis uxorem, uidelicet domini Menelai, tot reges et principes se morti subicerent et quod nos per Troyanos crudeliter moriamur in regionibus alienis. Nonne melius fuisset inclito Palamidi in nobili suo regno morari quam fuisse morti traditum in prouincia aliena, et aliis regibus nostris qui perempti in bello uitam extra regna propria finierunt? Sane cum maior pars mundi quasi nobilium sit in hoc exercitu congregata, si omnes eos contingat deficere in hac terra, reficietur et propagabitur mundus, tot deficientibus nobilibus, ex uili progenie rusticorum. Nonne ille fortissimus Hector uitam miserabiliter in hoc bello finiuit? Sic de facili possem et ego, qui tante fortitudinis non existo. Requirere me igitur uel rogare quod contra Troyanos procedam ad bellum est labor amissus. Nec enim propositi mei est me amplius mortalibus bellis ingerere. Nam malo meam strennuitatis famam e xtingui pocius quam personam. Probitas enim etsi quandoque laudetur, repente obliuio eam submergit. et exposuerint ad predam, et tot incendio exusserint naues nostras? Nonne in uirtute uestri brachii ad spem iam uictorie nostre peruenimus, qui fortissimum Hectorem morti tradideritis interemptum, a quo Troyanorum spes salutis et eorum uictorie dependebat, et nunc Deyfebo mortuo, fratre ipsius Hectoris, omnis salutis spes a Troyanis penitus est sublata? Et nunc uos, qui in uestrarum uirium potencia tante fame gloriam quesiuistis, uultis ut nunc tante glorie fama uestra per actus contrarios extinguatur, ut sustineatis eciam gentem uestram amara morte succumbere quam tanto tempore in effusione uestri proprii sanguinis defendistis? Placeat amodo ergo uobis ipsius uestre fame gloriam manutenere uiuacem et tueri uestros, qui sine potencie uestre subsidio nichil possunt, ad hoc ut in bello de cetero contra hostes uestros dirigatis arma uictricia, ut de ipsis celerem possimus obtinere uictoriam, quam per uos pro certo speramus. Et ad hec Ulixis predicto suo colloquio finem fecit. Achilles uero sic tunc ad Ulixis uerba respondit: Domine Ulixes, si, ut dixisti, in terram istam accessimus eo proposito quod in sermone uestro uobis placuit declarare, secure dicere possumus quod magne fatuitatis aura nos impulit et maxime stulticie spiritus rapuit sensus nostros, ut propter unius dumtaxat regis uxorem, uidelicet domini Menelai, tot reges et principes se morti subicerent et quod nos per Troyanos crudeliter moriamur in regionibus alienis. Nonne melius fuisset inclito Palamidi in nobili suo regno morari quam fuisse morti traditum in prouincia aliena, et aliis regibus nostris qui perempti in bello uitam extra regna propria finierunt? Sane cum maior pars mundi quasi nobilium sit in hoc exercitu congregata, si omnes eos contingat deficere in hac terra, reficietur et propagabitur mundus, tot deficientibus nobilibus, ex uili progenie rusticorum. Nonne ille fortissimus Hector uitam miserabiliter in hoc bello finiuit? Sic de facili possem et ego, qui tante fortitudinis non existo. Requirere me igitur uel rogare quod contra Troyanos procedam ad bellum est labor amissus. Nec enim propositi mei est me amplius mortalibus bellis ingerere. Nam malo meam strennuitatis famam e xtingui pocius quam personam. Probitas enim etsi quandoque laudetur, repente obliuio eam submergit. ualeatis, quam dii uos consequi irrefragabiliter statuerunt. Ad uerba igitur Calcantis antistitis uniuersi Greci contra Troyanos uigorem et durum animum assumpserunt, nec curantes de Achillis subsidio ac si ipse non esset aliquatenus inter eos. Induciis igitur duorum mensium iam exactis datis ad treuguam, Greci, ordinatis eorum aciebus ad bellum, egrediuntur uiriliter causa pugne. Contra quos Troyani, qui tunc fuerunt ad bellum egressi, festinanter occurrunt, et bellum asperrimum committitur inter eos. Multa cadunt hinc inde cadauera mortuorum. Tunc Troilus bellum ingreditur in maxima pugnancium comitiua, Grecos interficit, dum mortem sui fratris deproperat uindicare. Scripsit Dares quod eo die Troilus mille milites interfecit ex Grecis. Greci fugiunt ante eum. Quare Greci sunt dare terga coacti, quos Troyani usque ad eorum tentoria in ore gladii persequntur. Sed nox superuenit et prelium separatur. Sequenti uero die xiium bellum durum et multum asperrimum est commissum, cum Greci ad uindictam suorum uiriliter anhelantes duro marte contra Troyanos insistunt. Illic enim Dyomedes contra Troyanos mirabiliter inseuit, multos ex Troyanis interficit, uulnerat, et prosternit. Sed Troilus, qui uidit Dyomedem, quem bene agnouit, contra Troyanos sic acriter insistentem, in ueloci cursu sui equi et lancea sua protensa in Dyomedem irruit, quem animose Dyomedes excipit. Dyomedes autem in Troilum lanceam suam fregit, non tamen offendit eum aliqua lesione. Sed Troilus sic fortiter in Dyomedem inpegit quod ipsum precipitem deiecit ab equo et mortaliter uulnerauit, adeo quod quasi mortuus peruenit in terram. Troilus autem tunc amorem Bryseide Dyomedi obpropriosis uerbis improperat. Sed Greci cum multo labore Dyomedem quasi mortuum ab equorum pedibus abstraxerunt, ipsum in scuto ad sua tentoria deferentes. Menelaus autem ut uidit Dyomedem sic grauiter uulneratum et ab equo deiectum, equum suum coegit in cursu, et contra Troilum irruens Troilum ab equo deicere fuit nisus. Sed Troilus cum eadem lancea qua uulnerauerat Dyomedem, cum nondum sensisset uicium fraccionis, Menelaum percutit sic quod ipsum deiecit ab equo et letaliter uulnerauit, quem sui a pedibus equorum uiolenter abstractum in scuto ad sua tentoria detulerunt. Agamenon igitur uidens suos in bello quasi deficere, coactis multis aliis, ipse cum suis irruit in Troyanos. Ipsos uiriliter grauant et multos interfecerunt ex eis. Sed Troilus in Agamenonem irruit, ipsum ab equo prosternit, non sine uulnere, licet non letaliter uulneratum. Agamenon autem suorum adiutorio equm ascendit, et maiorum suorum timendo iacturam eo die, bello finito, a rege Priamo sex mensium inducias per nuncios suos exposcit. Sed rege Priamo habito consilio super eo, rex ipse inducias indulsit, cum multis de suis fidelibus non fuisset acceptum tam longas debuisse inducias indulgere. Interim Bryseida contra uoluntatem patris sui uidere Dyomedem in lecto iacentem ex uulnere sibi facto frequenter accedit, quod, licet sciuisset ipsum a Troilo dudum dilecto suo sic grauiter uulneratum, multa tamen in sua mente reuoluit. que dum diligenter attendit de se iungenda cum Troilo nullam sibi superesse fiduciam, totum suum animum, tamquam uaria et mutabilis, sicut est proprium mulierum, in Dyomedis declinat et conuertit amorem, proponens in corde suo amplioribus expectacionibus nolle Dyomedem abstrahere, sed quam primum conualescenciam fuerit adeptus, absolute facere uelle suum, cum in eius amore tota deferueat et flagranti desiderio penitus incalescat. Rex uero Agamenon infra tempus induciarum ipsarum se contulit ad Achillem in ducis Nestoris comitiua, quem Achilles uultu iocundo recepit. Tunc Agamenon ipsum alloquitur ut ad bellum amodo ueniat et Grecos suos perire amplius non permittat. Satis erga Achillem tunc institit Agamenon, sed Achilles indurato corde noluit aliqua prece moueri. Uerum pro eo quod Achilles Agamenonem sinceriter diligebat, omnes Myrmidones suos absque se in bello habere concessit, de quo Agamenon et Nestor multas sibi assurgunt ad grates. Demum Agamenon et Nestor, ab Achille quesita licencia, ad eorum tentoria redierunt. Elapsis uero predictis induciis, Agamenon cum suis ad prelium se accingit. Achilles autem uniuersos Myrmidones suos armari mandauit. Quos ipse ad armandum adiuit, assignans unicuique ipsorum quedam rubea intersigna, et in rore lacrimarum egrediendi ad bellum licenciam eis dedit. Tunc Mirmidones lento passu ad bellum accedunt, quod iam extiterat inchoatum. Quare in bello ipso Troyani Grecos mirabiliter opprimunt, sed dux Athenarum uiriliter eos defendit. In quem superueniens Troilus irruit, ipsum ab equo prosternit, et de Mirmidonibus multos letaliter uulnerauit. Eo igitur die usque ad noctis tenebras extitit preliatum, sed superueniente noctis umbraculo a prelio fuit cessatum. Sequenti uero die ambo partes ad prelium accinguntur. Bellum committitur multum asperrimum. Rex autem Philimenis et Pollidamas regem Thoas capiunt et captiuum ducere conantur. Sed Mirmidones uiriliter eis resistunt, ipsum a manibus eorum eripiunt. Tunc Troilus se ingerit inter eos, ex Mirmidonibus multos uulnerat, multosque prosternit. Qui facientes durum impetum contra eum equm sibi interficiunt et ipsum intercipere moliuntur. Tunc Paris cum suis fratribus naturalibus in medio Mirmidonum uiriliter se ingerit, eos opprimit, uulnerat, et disrumpit. Troilum liberat, qui statim alium equum ascendit. Pro liberacione uero Troili tunc letale prelium fuit commissum, ubi tunc Mirmidones Margariton unum ex filiis regis Priami naturalibus occiderunt. Troilus uero suam iniuriam et fratris sui mortem cupiens uindicare in Mirmidones acriter irruit, multos ex eis uulnerat, et in subsidio Paridis et naturalium fratrum suorum nimium eos infestat. Sed nec leue erat Mirmidones posse confundi, cum inter se multa strennuitate uigerent et essent in preliis ualde docti. Quare ipsi Troyanorum multitudinem metuentes de seipsis presidium constituunt et castellum, eis omnibus coactis in unum, qui nec ita poterant se tueri quin Troilus, qui uere erat stimulus nociuus eorum, ipsos non lederet, uulneraret, et eorum aliquos ab eorum globo non cogeret sepius separare. Tunc rex Agamenon, Menelaus, rex Thelamon, Ulixes, et Dyomedes, qui tunc plena sanitate uigebant, cum aciebus eorum bellum intrarunt. Quare durum committitur bellum inter utrosque. Mirabiliter ergo Greci Troyanos opprimunt, plures ex eis occidunt. Sed Troilus tunc se ingerit in partem illam in qua Troyani durius uexabantur. Grecos igitur interficit, uulnerat, et confundit, sic quod quasi sola uirtute Troili Greci conuertuntur in fugam et ad eorum tentoria quasi precipites cum multa celeritate festinant. Sed Thelamonius Aiax bellum ingreditur, Troyanos aggreditur in dura et aspera uirtute bellandi. Tunc Greci campum recuperant. Sed hoc fuit xuium bellum ualde letale, cum ex utraque parte in maxima quantitate ceciderint interfecti. Troilus uero, qui in suis uiribus non cessat Mirmidones opprimere et Grecos alios uniuersos, in tanta duricia eos affligit quod in uirtute sue potencie fortiores Grecorum contra eum preualere non possunt. Propter quod Greci iterum uertuntur in fugam, quos Troyani usque ad eorum tentoria persequntur. Ibi Troilus mirabiliter est eos aggressus, in uirtute nimia preliandi de Grecorum nobilibus centum cepit, quos captiuos ad ciuitatem adduxit. Bellumque dirimitur et ambo exercitus separantur. Mirmidones autem ad Achillem ad castra redeunt uulnerati. Plures ex eis et sibi referunt quod multi ex eis eo die ceciderunt in bello, sic quod, perquisitis eorum cadaueribus mortuorum, inuenti sunt de eis plus quam c numero defecisse. De morte suorum igitur dolet Achilles inmodice, et in multis doloribus superueniente nocte anxius lectum intrat, ubi factus penitus inquietus sua non appetit lumina claudere in dormicionis consueta quiete. Nam multis insurgentibus cogitacionibus occupatus pro uindicta suorum suo disposuit in animo bellum intrare. Sed Polixene amor infestus sibi duro marte resistit, dum cogitat quod, cum Pollixenam diligat plus quam se, contra se est efficax argumentum quod, si forte ad arma prosiliat, Pollixene uoto frustrabitur et speratis gaudiis ex ea priuari continget, cum iam regi Priamo et eius uxori irreuerenter illuserit, contra sua ueniendo promissa, per que pollicitus fuit eis Grecos ulterius non iuuare, et eis totiens tradiderit subsidium gentis sue. Multis igitur diebus fuit Achilles talium cogitationum inuolucione conclusus, cum demum Troyanorum et Grecorum exercitus ad letale bellum xuiium se accingunt. Feruet ergo bellum durum inter eos, quod per uii dies continuos non quieuit. Quibus diebus, amore uetante, Achilles continuit motus suos, dum ad prelium se nullatenus ingessisset. Infra quos multi de Grecis interfecti fuerunt. Quod dum Agamenon uideret tantorum suorum excidium, a Troyanis inducias postulauit. Sed Troyani sibi eas concedere negauerunt, nisi tot dierum tantum infra quos Greci possent eorum mortuos sepelire. Hiis igitur diebus elapsis, letale bellum xuiiium factum est inter Troyanos et Grecos. Nam ordinatis aciebus eorum, durum bellum committitur inter ipsos. Quare Menelaus et Paris in prelio se coniungunt, ambo se sternunt ab equis in eorum potencia lancearum. Pollidamas in Ulixem irruit ense nudo et Ulixes in ense nudo similiter ab eo uiriliter se defendit. Menesteus dux Athenarum Anthenorem aggreditur, ipsum impugnat sic quod eum ab equo deiecit. Rex Philimenis Agamenonem inuadit, quem tunc grauiter offendisset, sed rex Thelamonius succurrit ei, qui regem Philimenem uulneratum prostrauit ab equo. Anthilocus autem, Nestoris filius, irruit in unum ex filiis naturalibus regis Priami, nomine Brunum de Gemellis, sic cum lancea sua potenter ipsum inpellens et letaliter uulnerans quod ipsum mortuum prostrauit in terram. De morte uero Bruni Troyani ualde facti sunt anxii. Cuius rumor dum peruenisset ad Troilum, de eius morte Troilus multas prorupit in lacrimas, et in Grecos multo irruit in furore, sic quod eos sine dubio coegisset in fugam, nisi Mirmidones uiriliter restitissent. Propter quod Troilus dimissis aliis in Mirmidones se conuertit, contra eos se ingerit uirtuose, ipsos uulnerat et prosternit et multos occidit ex eis, sic quod Mirmidones sustinere Troili impetum non ualentes nec alii Greci multitudinem Troyanorum, fuge precipites se committunt. Quos Troilus et ceteri Troyani usque ad eorum tentoria persequntur. Ibique Troyani duris uulneribus Grecos offendunt, et ab equis descendentes eorum ipsos in eorum tentoriis prostrant, uulnerant, et crudeliter morti tradunt. Clamor ergo fit maximus in tentoriis ipsis et uoces ululancium in uicino aere multipliciter echonizant. Quare uocum ipsarum confusiones ad Achillem tumultuose perueniunt in tentorio suo stantem. Querit Achilles que sit iam tam causa turbida clamoris. Fugientes ergo a bello ipso dicunt ei Grecos a Troyanis esse deuictos et esse in tentoria eorum uitande necis causa necessario sic depulsos, a quibus etiam sic se tueri non possunt quin a Troyanis interficiantur ibidem. Et uos qui sic stare creditis in tentorio uestro securi iam super uos confestim uidebitis plus quam quinquaginta milia Troyanorum, qui uos inermem uiuere non permittent et qui nunc tantos ex Mirmidonibus uestris morti crudeliter tradiderunt et adhuc morti tradere non cessant, et qui mortui possunt se pro certo tenere, nisi in iuuamine eorum aliqui potenter insurgant. Ad hec igitur Achilles quasi furibundus exurgit, fremit spiritus eius, ex multo furore dum excandescit in iram, amore Polixene postposito arma petit, armatur instanter, et cum festinancia ascendit equm, et uelut lupus famelicus inter agnos auidus se ingerit in Troyanos. In eos irruit, eos diruit, uulnerat, et occidit, sic quod in breui hora inter preliantes notus est eius ensis, qui totus interfectorum ab eo madidus ex cruore terram implet et uelat cadaueribus mortuorum. Quod postquam uidit Troilus, durum ensem cognouit Achillis et ideo uersus eum dirigit equm suum. Quem similiter ut persensit Achilles, ipsum potenter excipit, et dum unus inpegit in alium, Troilus Achillem sic grauiter uulnerauit quod Achilles pluribus diebus necessario cessauit a bello, et oportuit eum multis diebus ex ipso uulnere in suo lecto iacere. Troilus uero, etsi non fuit sic grauiter ab Achille uulneratus, non tamen sine uulnere ictum persensit Achillis. Demum ex amborum inpulsibus ambo ab equis eorum insimul corruerunt. Preliatum fuit ergo eo die continue a mane usque ad noctem, et superueniente noctis umbraculo prelium fuit diuisum. Sex diebus continuis itaque fuit pugnatum, infra quos utriusque partis multi ceciderunt in bello. Rex uero Priamus multo dolore deprimitur de eo quod Achilles contra promissa sua bellum intrauit. Putat eum magis decipiendi causa dixisse. Regine, consorti sue, multum improperat, quia si uerbis eius fidem adhibuisset, maximo fuisset uituperio inuolutus. Dolet etiam Polixena, cui iam placuerat Achillem ipsum in maritum habere. Achilles uero infra predictos sex menses de uulneribus sibi factis a Troilo ope salubris medicine restitutus est sanitati. Feruentem tamen contra Trolium concepit ardorem, qui eum sic grauiter uulnerauit. Dicit enim necessario euenturum ut per manus suas Troilus turpiter moriatur. Temous belli, hiis gestis, superuenit in quo xuiiiium letale prelium est commissum. Nam ambobus exercitibus simul iunctis et mutuo dimicantibus inter se, ex utraque parte committitur magna cedes. Achilles uero antequam bellum intraret, coram se suis Mirmidonibus conuocatis, de Troilo eis grauem querelam exposuit, et ideo mandatis et precibus monet eos qualiter contra Troilum in bello debeant procedere, et eis omnibus simul iunctis, ad nichil aliud cor apponant quam ut Troilum in medio eorum includere studeant, sic quod eum firmiter ualeant detinere, et detentum non ipsum interficiant sed tamdiu ipsum impediant debellando donec ipse ad eos perueniat, qui non longe semper in bello erit remotus ab eis. Et Achilles tunc, suo colloquio fine facto, bellum ingreditur, quem sui Mirmidones insecuntur. Interea Troilus in maxima militum comitiua et in magna uirtutis audacia bellum intrat, in Grecos irruit, eos sternit, uulnerat, et occidit, sic quod in breui hora factum est in sue uirtutis potencia quod Greci sunt dare terga coacti et a facie fugere Troyanorum, constituente sole meridiem ea hora, sic quod Greci quasi deuicti fugiendo precipites ad tentoria sua festinant. Tunc Mirmidones, qui erant numero duo milia pugnatorum, in bello se ingerunt animosi, simul tamen iuncti et mandati eorum domini non obliti. In Troyanos igitur in ore gladii se inmittunt et Greci campum recuperant et durum prelium committitur inter utrosque. Mirmidones autem Troilum inter bellantes sollicita mente querunt, ipsum animose bellantem inter turmas inueniunt. Tunc ipsum ex omni parte circumdant, in medio eorum ipsum constituunt. Sed ipse ex eis plurimos interfecit et infinitos ex eis letaliter uulnerauit. Uerum dum nullus esset ex suis qui tunc ipsi Troilo succureret. Mirmidones interficiunt eius equum, in eorum lanceis ipsum multipliciter uulnerant. Cassidem eius ab eius capite uiolenter extirpant, capucium lorice sue sibi per uiolenciam disrumpendo. Propter quod Troilus, nudato capite, exterminatis uiribus se defendit a Grecis. Tunc superuenit Achilles, qui postquam uidit Troilum habentem caput inerme et omni defensionis auxilio destitutum, in eum irruit furibundus, et nudato ense ictus ictibus cumulando caput eius crudeliter amputauit, caput ipsum proiciendo inter pedes equorum. Corpus autem eius suis manibus interceptum ad caudam equi sui firmiter alligauit, et per totum exercitum inuerecunde post equum suum crudeliter ipsum traxit. Sed O Homere, qui in libris tuis Achillem tot laudibus, tot preconiis extulisti, que probabilis ratio te induxit ut Achillem tantis probitatis titulis extaltasses, ex eo precipue quod dixeris Achillem ipsum in suis uiribus duos Hectores peremisse, ipsum uidelicet et Troilum, fratrem eius fortissimum? Sane si te induxit Grecorum affeccio, a quibus originem diceris produxisse, uerum non motus diceris racione sed pocius ex furore. Nonne Achilles fortissimum Hectorem, cui nullus in strennuitate fuit similis neque erit, proditorie morti dedit, cum Hector tunc regem quem in bello ceperat ipsum a bello extrahere tota intencione uacabat, scuto suo tunc post terga reiecto, quo quasi factus inermis tunc ad nihil aliud intendebat quam regem captum a turmis extrahere ut ipsum captiuum suis bellancibus assignaret? Nonne si Hector tunc Achillis insidias persensisset, in defensionem suam scuto suo uelociter se opposuisset eidem, qui Achillem multis grauare dispendiis consueuit? Sic et fortissimum Troilum, quem non ipse in sua uirtute peremit sed ab aliis mille militibus expugnatum et uictum interficere non erubuit, in quo resistenciam nullius defensionis inuenit et ideo non uiuum sed quasi mortuum hominem interfecit amplius. Nunquid Achilles dignus est laude, quem scripsisti multa nobilitate decorum, qui nobilissimi regis filium, uirum tanta nobilitate et strennuitate uigentem, non captum neque deuictum ab eo, ad caudam sui equi, dimisso pudore, detraxit? Sane si nobilitas eum mouisset, si strennuitas eum duxisset, compassione motus nunquam ad tam uilia crudeliter declinasset. Sed ipse ad ea moueri non potuit que uere non erant in ipso. Achille uero corpus Troili sic sine pudore trahente, postquam innotuit Paridi, Pollidame, et Henee de morte Troili, intermoritur Paris et anxiose factus est semiuiuus. Troyani uero in recuperacione corporis Troyli multum adhibuere laborem, sed illud minime rehabere potuerunt propter Grecorum multitudinem, qui pro eius recuperacione nimium restiterunt. Rex autem Menon, de morte Troili multo dolore commotus, Achillem animosus inuadit, primo obpropriosis uerbis dicens eidem: O nequam proditor, unde te tanta potuit exacerbare crudelitas quod tam nobilissimum, tam strennuum nobilissimi regis filium equi tui ligares ad caudam et tamquam uilissimum per terram trahere nullatenus horruisses? Sane illud amodo non sine tue persone dampno poteris amplius amouere. Et statim in eum irruens cursu sceleri equi sui sic ipsum in sue ictu lancee grauiter in pectore uulnerauit quod Achilles uix se potuit sustinere, et statim extracto ense Achillem super cassidem quam gerebat in capite ictibus duris inpugnat adeo quod Achilles, grauiter uulneratus, ab equo corruit semiuiuus in terram. Propter quod Troyani corpus Troili recuperauerunt sed non sine maximo belli labore. Mirmidones uero Achillem a terra releuant, et ipsum in equum suum ascendere faciunt, qui non post magnam horam uiribus resumptis bellum ingreditur, et regem Menonem agreditur furiose. Rex tamen Menon ipsum excipit et graue prelium committitur inter eos. Sed rex Menon durius et magis grauauit Achillem. Et superueniente multitudine acierum hinc inde pugnancium, ambo inuicem separantur. Et uergente die ad solis occasum, a prelio fuit cessatum. Septum igitur diebus continuis feruidum bellum Troyani et Greci fouent, cum Achilles, ex suis uulneribus confortatus et ad regis Menonis uindictam anhelans, die uiio bellum intrat. Mirmidones suos alloquitur, firmiter mandat illis quod regem Menonem in eorum medio circumcludant et inclusum detineant donec ad eos Achilles ipse perueniat uindictam de eo finaliter recepturus. Bellum itaque graue committitur, multi deficiunt interfecti. Achilles et rex menon mutuo se inuadunt, ab equis ambo se sternunt, et ambo pedes uiriliter preliantur, cum Mirmidones in regem Menonem irruunt, ipsum ex omni parte circumdant, ipsum omni suorum auxilio capiunt destitutum, cum nullus sit qui contra Mirmidonibus succurrat eidem. Quem ut uidit Achilles sic a suis Mirmidones interceptum, in eum irruit et innumerabilibus uulneribus eum peremit. Uerum Achilles sine graui suo periculo hoc non potuit commisisse, cum rex Menon ipsum pluries grauibus uulneribus afflixisset, per que ab eo sanguis in nimia quantitate eius deriuabatur ad talos, propter quod de morte eius sperabatur pocius quam de uita. Attende, miser Homere, quod nunquam Achilles uirum strennuum nisi proditorie interfecit, unde merito dignus est laude si prodicio est laudis titulis extollenda. Interea igitur, feruente bello, Menelaus, Menesteus, Dyomedes, Thelamonius Ayax cum aciebus eorum in Troyanos impetum facientes ipsos a campo repellunt, sic quod subito fuge dati ad ciuitatem accelerant et in maximo discrimine in illam intrare contendunt, cum Greci eos in maxima duricia persequentes infinitos ex eis uulnerant et occidunt. Sed Troyani qui fugere potuerunt eorum urbem ingressi ciuitatis portas firmis repagulis muniunt et clausuris. Corpore igitur Troili in regiam Priami regis adducto, dolet Priamus inmodice, dolet Heccuba, dolet nimium Polixena, dolet Helena, dolet Paris, et in multis lamentacionibus anxiosis flebiles dies ducunt. Dolet uniuersi Troyani, qui dum se senciunt Hectoris, Deyfebi, et Troili auxilio destitutos, uere putant ultra uiuere se non posse. Rex tamen Priamus a Grecis petit inducias, treuga firmata, que conceduntur a Grecis. Infra quas rex Priamus corpus Troili in preciosissima sepultura constituit sepeliri, necnon et corpus regis Menonis fecit precioso sepulchro recondi. Regina uero Heccuba, de morte filiorum suorum nimium anxiosa, multiplices uias exquirit per quas posset de eorum interfectore finaliter uindicari, ut tirannum Achillem, qui sic non horruit in filios suos inseuire, morti tradere potuisset. Demum accersito ad se Paride, secreto ipsum alloquitur et in multa lacrimarum affluencia dixit illi: Karissime fili, tu nosti qualiter ille infelix Achilles fratres tuos, karissimos natos meos, proditorie morti tradiderit, orbando me miseram genitricem Hectore et Troilo, qui soli una tecum erant integrum solacium uite mee. Propter quod dignum esset et iustum quod, sicut ipse proditorie orbat parentes interficiendo filios alienos, sic et ipse proditorie interfectus penam similiter paciatur. Hic enim infelix Achilles fecit sepius me requiri de Polixena filia mea tradenda sibi legitimam in uxorem, quem dum de ea sibi tradenda in spe certa posuerim, propono ad eum nuncium destinare ut ad me in templum Apollinis mecum ueniat locuturus, ubi uolo quod tu, fili, cum fideli nostrorum militum comitiua secreto debeas latere, et eo ueniente ibidem, uobis irruentibus in eundem, euadere non ualeat manus uestras quin interficiatur ibidem. Quod Paris, pias matris motus ad lacrimas, matri similiter lacrimando deuote concessit. Factumque est quod Paris, iuxta condictum matris, cum xxti sibi fidelibus et nimium animosis in templo Appollinis latenter occubuit. et statim, misso per Heccubam nuncio ad Achillem, infelix Achilles amoris inconsulto calore deceptus, qui ualde sapientibus sensum aufert, una cum Antilogo, Nestoris filio, ad Appollinis templum accessit. Quibus ibi peruenientibus, Paris cum eius fidelibus ab eorum latibulis exeuntibus extractis ensibus irruit in Achillem. Achilles uero excepto ense tunc erat inermis. Contra quem Paris tria iacula in suorum brachiorum uirtute uibrauit, cum quibus letaliter percussit eundem, aliis suis militibus insurgentibus contra eum. Achilles autem, extracto ense et suo pallio in suo brachio inuoluto, irruens in irruentes in eum uii interfecit ex eis. Sed demum Achilles et Antilogus mortui sunt in eodem templo Appollinis, a Paride nequiter interfecti Paris uero corpus Achillis iubet et Antilogi coruis et canibus exhiberi, sed precibus et monitu Helene a templo tantum Appollinis eiecti sunt in platea, ut ob omnibus Troyanis uidere uolentibus possent liquide intueri. Gaudent itaque Troyani de morte Achillis, inter se mutuo conferentes quod de Grecis non poterant amodo aliquatenus dubitare. Agamenon uero rex ad regem Priamum nuncios suos mittit ut Grecis iubeat exhiberi corpus Achillis et Nestori corpus Antilogi in triste solamen sui patris inmodice condolentis. Concessit Priamus et Greci ad eorum castra transducunt amborum corpora mortuorum. De morte itaque Achillis planctus fit maximus inter Grecos, qui putant et conferunt inter se amodo eis de capiendo ciuitatem nullam superesse fiduciam Achille sublato. Ibique Achilli constituunt magni precii sepulturam, rogantes regem Priamum ut sepulturam Achillis in ciuitate Troye locari permittat, qui in introitu porte Tymbree sepulturam ipsam hedificari concessit. Eius autem sepulture preciosam formam et modum describere superfluum uisum est. Agamenon uero rex post hec reges Grecorum et principes ad colloquium conuocari mandauit. Quibus uenientibus et in eius presencia constitutis, Agamenon illis in suo sermone significat qualiter pro morte Achillis maior pars exercitus uidetur nimium dehortari. Querit ergo quid sit melius eligendum, an a bello desistere, an adhuc in bello ipso persistere uiribus cumulatis, an ad propria remeare. Audiencium autem iudicium in diuersa uota diuiditur; alii bellum probant; alii reditum gratum dicunt. Demum omnes eorum in unam sentenciam concurrentes bello insistere approbant et hortantur, dicentes, etsi Achilles eis defecerit, non eis deficient uera promissa deorum quin contra Troyanos Greci non gaudeant optata uictoria et ciuitatem Troye funditus non euertant. Ayax tamen in medio regum assurgens regibus persuasit ut, etsi Achilles de medio sit sublatus, mittatur pro eius filio, qui apud regem Licomedem auum suum in armis iuuenilibus educatur, cum ipse pro certo didicerit Grecos sine eo contra Troyanos non posse uictoriam obtinere. Greci itaque, huius audito consilio, fauent omnes, regem Menelaum eligunt ut pro filio Achillis, qui Neptholomus uocabatur, ad regem se conferat Licomedem. Tempus erat quod iam sol in tantum sub zodiaci circulo celesti maturauerat cursum suum quod eo anno intrauerat signum Cancri, in quo secundum diuinam disposicionem astrorum celebratur solsticium estiuale. Tunc enim sunt dies maiores in anno. Xuio igitur die mensis Iunii, tunc cum dies sunt in anno maiores, ut dictum est, xxum et letale bellum Troiani et Greci simul instituunt, et ambobus exercitubus simul iunctis, bellum asperrimum committitur inter eos. Tunc Ayax quodam stimulo fatuitatis abstractus, capite disco operto, inermis bellum ingreditur, solum ensem portat in manu, sicuti etiam subsidio destitutus. Ceteri uero principes grecorum, Dyomedes, Menesteus, Menelaus, Ulixes, et agamenon, aciebus eorum bene dispositis, usque ad passum perueniunt Troyanorum. Rex uero Priamus, ordinatis sagaciter suis turmis et cuneis, exire contra Grecos ad bellum statuit et mandauit. Sed O quanto terrore concutitur Troyanorum gens cum uidet se bellum ingredi sine ductu fortissimi Hectoris, sapientis Deyfebi, et Troili nimium animosi! Sed quia necesse est ut Troyani uitas tueantur eorum, suas in belli discrimine uitas ponunt. Paris uero ob defectum fratrum suorum exiuit ad bellum in multitudine lacrimarum sub eius casside defluencium latentibus riuulis et inperceptibili murmure sociorum. Deinde Pollidamas, rex Philimenis, rex Esdras, et Heneas cursu celeri contra Grecos prelio se inmiscent. Paris autem cum acie sua de gente Persarum cum eorum arcubus et sagittis multos Grecos uulnerant et multos occidunt. Dyomedes autem in regem Philimenem irruit, cui potenter ipse rex resistit. Uerum Paffagonienses, uasalli regis ipsius, multos ex Grecis interficiunt, uulnerant, et prosternunt, sic quod Dyomedes et Greci sustinere eorum impetum non ualentes retrocedere magno terre spacio sunt coacti. Menesteus itaque, Athenarum dux, irruit in Pollidamam, sic eum hasta sua potenter impellens quod ipsum prostrauit ab equo. Et ipsum uiriliter impetit ense nudo, duris ictibus ipsum affligit, ipsum conatur occidere, quod fecisset nisi rex Philimenis potencia et succursu ipsum a manibus Menestei liberasset. Item Paris multos ex Grecis uulnerat et multos occidit ex eis. Tunc ille Aiax in gentem Paridis irruit ense suo. De quo quoddam mirabile dici potest: cum tunc tot Troyanorum interfecisset inermis in bello, ab omni uulnere euaserat iam illesus. Uerum cum ad gentem Paridis peruenit, ense nudo dissiluit inter Persas, infinitos interfecit ex eis, sic quod omnes fugiunt ante eum. Uerum Paris hoc sustinere non ualens tenso fortissimo arcu suo in Aiacem quandam sagittam uenenatam emisit, cum qua letaliter ipsum inter splen percussit et costas, sic quod Aiax bene persensit quod erat ex eo uulnere infallibiliter moriturus. ante ergo quam moriendo deficiat, querit Paridem inter turmas, Paridem inuenit, et se coniungit eidem, et dixit ei: Paris, Paris, tu me in ictu sagitte tue crudeliter peremisti, sed antequam mortuus descendam ad inferos, tu eris michi preuius et precursor. Necesse enim est ut ab iniusto amore Helene, pro qua sunt tot nobiles interempti, illico separeris. Et statim ense suo sic ipsum letaliter percussit in facie quod maxillas eius geminas diuisit in partes et a cerebro separauit. Et confestim cecidit mortuus inter pedes equorum. Et Aiax non longe progressus mortuus expirauit. Troyani uero uidentes Paridem mortuum corpus eius cum multo labore recuperant et ad ciuitatem cum multarum effusione inferunt lacrimarum. Sed Dyomedes et Menesteus cum multitudine Grecorum insistencium contra Troyanos eos dare terga compellunt, cum iam sol quasi declinasset ad noctem, et cum personarum discrimine intrant in urbem et in firmis clausuris et seris portas corroborant ciuitatis. Agamenon uero, adueniente nocte, non multum longe a ciuitate sed ualde prope obsidionem statuit esse firmandam, institutis tentoriis et pampilionibus circumquaque. Troyani uero etsi inmensam altitudinem ciuitatis haberent, tamen circa muros adhibuerunt custodes qui in continua custodia essent cum illis. Eadem uero nocte corpore Paridis in regiam patris sui in multarum lacrimarum effusione deducto, planctus fit maximus inter ciues, qui amodo omnis desperacionis uiam sibi estimant patenter apertam, ex quo omnes regis filii, a quibus defensionis eorum spes tota tendebat, defecerunt interfecti. Nunquid ipsius regis patris et multo forcius infelicis Heccube matris sue necnon et sororum suarum et multo forcius longe Helene dolores et lamenta facile esset explicari posse sermone, et specialiter ipsius Helene, que fere mortua plus quam uiginti uicibus nocta illa a corpore Paridis fuit abstracta, cupiens mori cum mortuo et amplius uiuere non affectans? Cuius uerba lamentacionis, etsi contineant multorum dolorum angustias et que possent hominem ualde impium ad pietatis dulcedinem lacessire et ad dolentis conpassionis affectum, hic tamen ea describere in magnitudine operis fuit obmissum. Adeo quod rex Priamus et Heccuba in tantum sunt in anxietatis Helene excedenti dolore mirati quod, quasi dolorum eorum propriorum obliti, dolores eorum a doloribus Helene anxiosa fomenta trahebant. Et cum uiderint Helenam ob mortem Paridis tantis doloribus cruciari, ipsam caram de cetero plus quam filiam habuerunt. Quid ultra? Paratur Paridi in templo Iunonis preciosa nimium sepultura, cuius forma et serie in narrandi modo postpositis. Corpus Paridis in ea reconditum extitit et humatum. Duobus mensibus integraliter euolutis, rex Priamus portas ciuitatis noluit aperiri. Quare Troyanis existentibus clausis portis ad nichil aliud uacauerunt nisi ad continuos gemitus et lamenta. Agamenon uero regem Priamum interim multociens per nuncios requisiuit ut ad bellum gentem suam exire mandaret. Quod rex Priamus omnino negauit, timens suppremum excidium gentis sue, et eo amplius quod rex Priamus indubitabilem spem habebat de quodam succursu infallibiliter obtinendo ab Amazonum regina, que iam accinxerat se ad iter. Erat enim in partibus orientalibus tunc quedam prouincia que Amazonum dicebatur, in qua sole femine sine masculis habitabant. Quarum adolescencium feminarum cura potissima illa erat armis bellicis insudare et bella committere, unde strennuitatis famam et bellandi gloriam sibi querere potuissent. In facie uero ipsius prouincie erat quedam magna insula ualde fertilis et amena, in qua soli masculi continua habitacione degebant. Erat enim mos feminarum ipsarum tribus mensibus anni, scilicet Aprilis, Maii, et Iunii, ad predictam insulam se transferre et cum masculis ipsius insule commorari. Propter quod multe inpregnabantur ex eis et pregnantes ad propria remeabant. Partu tamen edito, si contingebat filiam nasci, eam secum in prouincia detinebant; si masculum, factum triennio maiorem ad ipsam insulam transmittebant. Huius autem prouincie erat tunc regina quedam uirgo nobilis et nimium bellicosa Penthesilea nomine, que Hectorem sibi nimium astrinxerat in amicum propter sue strennuitatis nimiam probitatem. Sed audito quod Greci contra regem Priamum in magno exercitu ueniebant, ipsa in auxilio regis Priami cum mille puellis in multa strennuitate pugnantibus apud Troyam ob amorem Hectoris se contulit pugnaturam. Propter quod in ciuitatem Troye cum suarum comitiua puellarum intrauit, ignara tamen hectorem mortuum extitisse. De cuius morte postquam sibi innotuit, facta est nimium anxiosa et pluribus diebus uacauit in lacrimis. Demum regem Priamum affectuosis est sermonibus allocuta, requirens eum ut sequenti die, omnibus suis paratis ad bellum, unam ex portis ciuitatis iubeat aperiri. Nam et ipsa cum puellis suis intendit congredi contra Grecos ad bellum, ut Greci proinde ualeant experiri quid in bello ualeant detexere puellarum. Ad iussum igitur regis Priami rex Philimenis cum Paffagoniis, Heneas, Pollidamas, et ceteri cum aciebus eorum, et Penthesilea cum suis puellis per portam Dardanidem, quam rex Priamus aperiri mandauit, egrediuntur ad bellum. Contra quos Greci uiriliter occurrentes eos potenter recipiunt in ictibus lancearum. Durum ergo prelium committitur inter utrosque. Propter quod Menelaus irruit in Penthesileam. Sed Penthesilea sic potenter impulit Menelaum quod ipsum ab equo deiecit. Equum ipsum ab eo aufert et puellis suis assignauit. Dyomedes autem Penthesileam in cursu equi sui et in ictu lancee sue uiolenter agreditur. Illum Panthasilea excipit uirtuose. Ambo in lancearum ictibus se inpellunt sed Penthesilea firma suo stetit in equo. Dyomedes uero ad impellentis ictum totus est nutare coactus; similiter et equs ipsius. Penthesilea itaque a collo Dyomedis scutum uiolenter extirpat et uni puellarum suarum illud assignat. Thelamon itaque tollerare non ualens que per Penthesileam committebantur in bello contra eam equm suum coegit in cursum. Sed Penthesilea uiriliter illum excipiens ipsum ab equo prostrauit in terram, et irruens inter Grecos ipsos acriter debellabat. Quare Greci breui hora cognoscunt Penthesilee potenciam et uirtutem. Que in ictibus ensis sui sic Thelamonem potenter inuasit quod adiutorio Philimenis cepit eum et captum mittere intendit in urbem. Quod postquamuidit Dyomedes, multa ira commotus, in detinentes Thelamonem se ingerit animose, sic quod ipsum ab eorum manibus liberauit. Tunc Penthesilea contra suas puellas exclamans ipsas coegit in unum, et faciens impetum contra Grecos sic uiriliter insistit contra ipsos quod eos necessario coegit in fugam, fugientes a facie puellarum, que incredibiliter premunt eos. Penthesilea autem occidendo Grecos ipsos insequitur fugientes, qui usque ad litus maris fugiendo perueniunt. Ibique omnes Greci finaliter defecissent nisi fuisset ille inclitus Dyomedes, qui mirabilem iniecit resistenciam contra eas. Et tamdiu preliatum est ibi donec superueniente nocte ab ipso prelio fuit cessatum. Tunc Penthesilea cum puellis suis, que tam miraculose se gesserant debellando, et rex Philimenis cum Paffagoniis suis se in urbem Troye commode receperunt. Ibi rex Priamus Penthesilee de commissis ab ea affectuosas grates exhibuit, munera multa et enxenia sibi fecit, omnia sua sibi liberaliter offerendo, cum per eam rex Priamus credat a suis doloribus respirare. Sequentibus autem diebus plurimis continue fuit bellatum donec Menelaus infra duos menses iuit et rediit a Licomede rege, qui Neptholomum filium Achillis, qui eciam Pirrus alio nomine (cum esset binomius) uocabatur, in exercitum Grecorum adduxit. Quem reges Grecorum et ceteri in honore maximo receperunt et Mirmidones in eorum dominum, de cuius aduentu letantes nimium facti sunt. Greci igitur statim Neptholomo decus milicie tradiderunt, quem Thelamonius Ayax ensis cingulo decorauit, uerbotenus addens illi ut eo signo honore milicie decoretur quod ad uindictam necis quondam incliti sui patris uirtuosus assurgat. Cui duo de Grecorum principibus propriis manibus deposuerunt calcaria deaurata. Et Agamenon rex omnia arma patris sui, tentoria, et res alias sibi protinus assignauit. De cuius milicia Greci letantes duxerunt plures sollempniter dies festos. Interim dies belli superuenit. Utriusque partis acies ordinantur, ad bellum exeunt, et durum prelium committitur inter eos. Tunc Pirrus in paternis armis bellum ingreditur, in Pollidamam irruit, et inpetendo eum in ictibus ensis sui ipsum morti tradere prorsus intendit. Sed rex Philimenis in potencia gentis sue uiriliter ei succurrit. Quare Pirrus offendendi eum tunc non habuit potestatem. Pirrus itaque, eo dimisso, Philimenem aggreditur, ipsum prostrauit ab equo, et ut ipsum intercipiat uires addit. Pafagonienses autem se morti subiciunt manifeste pro eorum domino liberando, sed Mirmidones non permittunt. Polidamas uero cum Troyanis occurrit, recuperare Philimenem potenter intendens, sed minime potuit propter resistenciam partis aduerse. Interim Penthesilea cum suis puellis ad bellum aduenit intersignis armorum candidis sicut niue, in Mirmidones se ingessit, eos uulnerat, et prosternit ab equis. Uerum Thelamonius Aiax Penthesileam aggreditur, ipsam ab equo deiecit. Sed illa animose consurgens Thelamonium pedes inuadit. Quem sic percussit grauiter ense nudo quod Thelamonius preceps peruenit in terram, in plantis suarum manuum terram attingens. Puelle uero Penthesileam earum dominam equum ascendere faciunt in multa uirtute bellandi. Que, sibi postquam innotuit quod Philimenis a Mirmidonibus captus erat, statim cum puellis suis contra Mirmidones properat animose. Quuos in ore gladii uulnerat et occidit, sic quod per eam Mirmidones retrocedere sunt coacti. Pirrus itaque, uidens Mirmidonum suorum excidium, Philymenem quem ceperat absque lesione dimittit, exclamans fortiter contra suos, quibus tunc dixit sic: Nonne uereri debetis quod sic turpiter interficiamini a manibus mulierum? Anhelate ergo mecum ut eas subito in ore gladii morti tradamus. Penthesilea uero Pirri minas audiuit, uerum de eis aliquatenus non curauit. Et dum ad Pirrum propinquius accessisset ita quod Pirrus liquide poterat intelligere uerba eius, Penthesilea mortem Hectoris in uerbis suis sibi multum inproperat proditorie ab eius patre commissam, ad cuius uindictam non solum mulieres habiles ad pugnandum uerum totus mundus deberet assurgere, et nos quas mulieres asserunt esse_ Greci subito sencient letaliter ictus nostros. Pirrus uero ad hec uerba in multam iram exarsit, propter quod contra Penthesileam coegit uelociter equm suum. Quem dum Penthesilea persensit, in cursu sui equi uelociter obuiam uenit illi,et ictibus lancearum ambo inuicem se impellunt. Pirrus in Penthesileam lanceam suam fregit sed eam ab equi sui sessione non potuit remouere. Penthesilea tamen sic Pirrum impulit grauiter hasta sua quod ipsum ab equo prostrauit in terram. Pirrus autem celer a terra consurgens in Penthesileam se ingerit ense nudo, eam petens et repetens in pluribus ictibus ensis sui. Contra quem Penthesilea plures ictus in sui furore mucronis non minori relacione retorsit. Sed Mirmidones Pirrum eorum dominum in uirtute bellandi ascendere faciunt equum suum. Tunc Agamenon in maxima militum comitiua, Dyomedes cum acie sua, Athenarum dux cum multitudine pugnatorum, et alii reges et duces Grecorum cum aciebus eorum ueniunt in conflictum. Rex Philimenis uero a Pirri manibus liberatus Penthesilee multiplices grates exhibuit, asserens sibi uitam eius beneficio conseruatam. Tunc gentem suam coegit in unum et Penthesilea similiter suas puellas. Pollidamas autem, qui post deieccionem suam ab equo cum multo labore a pedibus equorum euasit, in maxima multitudine armatorum ad bellum accessit; sic Heneas, sic rex Remus. Et ambobus exercitubus simul iunctis, bellum letale committitur inter eos. Pirrus autem contra Troyanos multum insistit sed Penthesilea durius contra Grecos. Pirrus uero in Glauconem, filium Anthenoris et fratrem Pollidamas ex alia matre natum, sic irruit furibunde quod ipsum in sui ensis ictibus interfecit. Penthesilea itaque Pirrum aggreditur. Pirrus eam potenter excipit. Ambo in equorum cursu conueniunt, ambo se sternunt ab equis, sed ambo uiriliter reascendunt et ambo inuicem preliantur. Et superuenientibus turmis, ambo sunt inuicem separati. Pollidamas uero de morte fratris sui factus nimium anxiosus in uindictam necis sui fratris crudeliter Grecos premit. Multos ex eis interficit et multis uulneribus ledit eos. Unde factum est quod in uirtute Pollidamas et Penthesilee plurimum insistencium Greci sunt dare terga coacti. Quos Pollidamas et Penthesilea in ore gladii persequntur. Quibus Pirrus, Thelamonius, et Dyomedes resistenter unanimiter uirtuose fecerunt Grecos a fuga cessare, cum iam longo uie spacio aufugissent. Et cum iam dies declinasset ad solis occasum, a prelio fuit cessatum. Per totum igitur continuum mensem unum bellum efferbuit inter eos, infra quem plus quam x milia pugnatorum ex utraque parte finaliter deciderunt et Penthesilea interim multas de suis puellis amisit. Superuenientibus autem diebus sequentibus post unius mensis lapsum, bellum durius instauratur et ex utroque latere acies conuenerunt et letale bellum committitur inter eos. Pirrus bellum ingreditur et Penthesilea similiter ex aduerso. Ambo se letali odio persequntur, ambo in letalis belli furore conueniunt. Pirrus in cursu equi sui in Penthesileam lanceam suam fregit, sed eam ab equi sui sella non ualuit remouere. Penthesilea tamen tunc Pirrum durius impulit hasta sua. Quem licet non deiecisset ab equo, fregit tamen suam lanceam in eundem sic quod ipsum grauiter uulnerauit, trunco sue lancee in eius persona dimisso. Propter quod clamor fit maximus et in uindictam eius contra Penthesileam Greci plures insurgunt adeo quod laqueos cassidis Penthesilee nimia uirtute disrumpunt. Pirrus uero in sue animositatis furore cum toto trunco quem gestabat in corpore, non considerans quid sibi inde contingeret, Penthesileam aggreditur, cum tunc Penthesilea casside sua careret, ex uiribus contra eam insurgencium tota quassata. Penthesilea autem cum uidit Pirrum contra se uelociter uenientem, prius credidit illum percutere. Sed Pirrus in percuciendo eam uelocius peruenit, et in uirtute brachiorum suorum cum ense suo sic grauiter eam percussit inter humerum et pennam scuti quod per uiolenciam ictus sui sibi brachium amputauit et ab eius humeri naturali iunctura disiunxit. Penthesilea itaque mortua preceps peruenit in terram. Et Pirrus in sue uindicte satisfaccionem totum corpus eius per frustra truncauit. Et ipse ob multam effusionem sui sanguinis ex suo uulnere defluentis se sustinere non ualens in medio bellancium cecidit semiuiuus. Quem sui in eius scuto ad sua tentoria detulerunt. Puelle uero Penthesilee de morte eius nimium sunt turbate, mori penitus affectantes. Quare in uindictam necis eius totis animis anhelant. In Mirmidones igitur irruunt, eorum protectore carentes, infinitos ex ipsis occidunt, et de aliis Grecis tunc morti plus quam ii milia tradiderunt. Sed quid Troyanis profuit tot Grecorum excidium, cum Greci infinita multitudine glomerati in Troyanos irruunt et ex eis innumerabiles occiderunt? Scripsit enim Dares quod x milia Troyanorum tunc in furore gladii perierunt. Quare tam reliquie puellarum quam reliquie Troyanorum qui aufugere potuerunt in ciuitatem se recipiunt, et durissimis repagulis portas in multa clausura confirmant, cum non sit eis uoluntas amodo neque posse ab eis egredi causa belli. Troyani igitur clausis ciuitatis ianuis existentes inclusi multo dolore torquentur, cum amodo eos spes nulla reficiat de succursu aliquo rehabendo de quo eorum in aliquo possent sperare salutem. Ad nichil aliud ergo uacant preter quam ad custodiam ciuitatis fideles ac uirtuosos adhibere custodes per quos ciuitas tueatur. Sciunt enim quod inmensa altitudo murorum ciuitatis ipsius omnes ab eis congressus exteriores excludit, et quod per infinita secula sic inclusi possent esse securi si uictualia eis non deficerent ad sustentacionem eorum. De morte eciam Penthesilee, que sic uiriliter dum potuit eos defendit et tot hostes eorum ipsa morte consumpsit, in anxietate nimia satis dolent, et multo forcius ex eo quod corpus eius habere non possunt ut ei funeraria debita dolentes exsoluerunt que defunctis nobilibus consueuerunt exsolui. Greci uero portas ciuitatis exterius muniunt circumquaque in glomerosa multitudine armatorum ne quis ex hiis qui interius commorantur libere per eas possit exire. Corpus autem Penthesilee aliqui ex Grecis decreuerunt dandum canibus ad deuorandum. Pirrus tamen resistit et dixit illud tradendum esse debite sepulture. Sed Dyomedes dixit, cum per Penthesileam tot Grecorum nobiles perierunt, esse sepultura corpus eius indignum. Demum ad hoc deuentum est quod corpus Penthesilee in quodam magno stagno aquarum uicino ciuitati Troye proici deberet. Troyanis igitur existentibus tantis doloribus anxiosis et inclusis in urbe, Anchises cum eius filio Henea, Anthenor etiam cum eius filio Pollidamas consilium inierunt qualiter uitas eorum possent saluas facere ne perderentur a Grecis, et si aliud facere non possent, prodere ciuitatem. Propter quod statuerunt intra se loqui cum rege Priamo ut ipse rex Grecorum pacem appetat restituendo Helenam Menelao et dampnum datum per Paridem in insula Cytharea integraliter sarciendo. Sed O quam Priamo feliciter successisset, si Greci uellent talem concordiam acceptare! Licet enim Priamus tante strennuitatis uiros filios amisisset, tanta fuisset dampna perpessus, si talis fuisset acceptata concordia, poterat se, uxorem suam Heccubam, eius filiam Polixenam, suos eciam qui supererant filios naturales, ciuitatem Troye, et eius ciues qui tunc erant perpetue commendare saluti. Quod Priamus fecisse potuit iam est diu tunc cum, Grecorum exercitu apud Thenedon existente, fuit exinde per Agamenonem requisitus. Unde apud quosdam uulgares in prouerbio dictum est quod iuueniles tantum concordie bone sunt, id est que fiunt in ipsis principiis, antequam partes sint dampnis, expensis, et laboribus fatigate. Post dampna enim et personarum dispendia quis potest ad concordiam illum pocius declinare qui pocior est in obtinendo de discordia uoto suo? Sane quis posset pro certo tenere Grecos uelle tali concordie consentire post tanta eorum dampna, tot eorum nobilibus interfectis, tanta subiisse propterea dispendia et iacturas, et nunc precipue qui in spe manifesta sunt positi eos esse debere de presenti bello uictores, ut secundum eorum intentum credant uniuersos Troyanos morti tradere et ciuitatem Troye funditus in ruinam? Quare manifeste conicitur consilium predictorum ex solo dolo procedere, ut sub ipsius pacis tractatus uelamine habilitatem captent et habeant proditores prodendi ciuitatem eorum, si se alio more saluare non possunt. Cupientibus ergo eis in consilio cepto persistere, Anthenor et Heneas cum Grecis de pace regem Priamum querenda insimul alloquntur, presente Amphimaco, ex suis filiis naturalibus iuniore, et presentibus multis nobilibus ciuitatis ipsius. Rex uero Priamus, audito quod Anthenor et Heneas sibi persuadebant de concordia tractanda cum Grecis, statim suo concepit in animo quod non ex fidelitatis zelo aut dileccionis affectu procederet quod ipsi sollicite suggerebant. Sed post multa ab eo protracta suspiria eis in sua sagacitate respondit, occultando tamen exinde sui animi cogitatum. Dixit enim eis se uelle habere consilium per dies aliquos super hoc. Qui dixerunt: Si dicis te consilium exinde scrutaturum, audias ergo nostrum, et si tibi displicere putaueris, aliorum consilio poteris adherere. Quibus rex sic dixit: Consilium uestrum non reprobo; audire enim illud gratum est michi et ei credere si sit bonum. Sed si a bono discrepare uidebitur, uobis displicere non debet si adherere ualeo meliori. Tunc surrexit Anthenor et stans dixit hec uerba: Domine rex, dissimulare non potest uestra sagacitas quanto uos et uestri sitis discrimine inuoluti. Hostes enim uestri, qui perdere uestram animam et uestrorum affectant, uestre portas obsident ciuitatis. Inter quos sunt plus quam quinquaginta reges qui nichil aliud appetunt quam hanc nobilem ciuitatem uestram euertere funditus et quod de uobis et uestris reliquie non supersint. Nec in uobis est tanta potencia quod de eis possitis esse uictores nec eciam eis posse resistere, cum ad tantam deueneritis inpotenciam quod aperiendi ciuitatis uestre portas nulla sit uobis permissa libertas, nec uobis aliqui nunc suppetant defensores qui uos et terram uestram in eorum interesse defendant, cum omnes filii, uiri tanta strennuitate conspicui in bello, defecerint et pars pocior gentis uestre. Nunquid ergo nos et uos sic moriemur inclusi? Bonum est ergo ut de duobus malis eligi debeat minus malum. Quare expedire pocius uidetur uobis et nobis pacem querere a Grecis ut restituatur Helena Menelao, pro qua tot sunt interfecti nobiles, cum Paris, qui eam pro uxore tenebat, clauserit diem extremum, et quod restituantur omnia Grecis que per Paridem ablata sunt in insula Cytharea. Tunc Amphimacus regis filius naturalis exsurgens multum dictis Anthenoris contradixit, et ei exprobans que dixerat dixit Anthenori: Quam spem de te rex et nos amodo gerere possumus, quod, cum deberes erga regem tuum et ciuitatem tuam animum firmum habere et pedes omni firmitate subnixos, nunc te penitus uacillare uidemus et ad lapsum dirigere pedes tuos, et qui mori nobiscum et uiuere deberes affectione firmissima, nunc reuoluto mantello persuadere nobis irreuerenter intendis quod rex noster Grecorum pacem appetat in tante sue declinacionis obprobrio, quem deberes tue probitatis uirtute in sua debilitate fulcire? Sane quia durus est hic sermo quem proponere studuisti, prius uiginti milia hominum anime destruentur quam contingat perfici sermo tuus, cum non ex fidelitatis zelo processerit sed detestabilis prodicionis errore. Multa igitur alia obprobriosa uerba contra Anthenorem protulit Amphimacus. Sed Heneas nisus est multum uerbis dulcibus Amphimacum refrenare dicens: Postremo nobis amodo aliqua spes non est contra Grecos inire congressus nec audere ciuitatis nostre portas hostiliter aperire contra eos.Alia igitur deinceps uia a nobis est utilior exquirenda, que non nisi per pacem potest salubrius procurari. Rex uero Priamus ad hec animi sui motus temperare non ualens, multum alias promptus ad iram contra Anthenorem et Heneam, eos increpando sic dixit: Quomodo potestis erga me in tante crudelitatis audacia et infidelitatis sine pudore uersari? Uere per uos stimulo desperacionis anxior et inuoluor, cum quidquid ego hactenus usque nunc fecerim aut gesserim contra Grecos non nisi instinctu uestri consilii sum aggressus. Nonne cum tu, domine Anthenor, a Grecia rediisti pro querenda a Grecis Exiona, persuasisti michi ut Paridem in Greciam destinarem Grecos hostiliter predaturum? Nunquam a mea processisset audacia guerram contra Grecos in tanta mee pacis tranquillitate mouere. Sed tui falsi consilii monitus et continui stimuli tui sermonis me ad tante presumpcionis audaciam commouerunt. Et tu, domine Henea, quando te cum Paride contulisti, nonne fuisti auctor consilii principalis ut Paris Helenam raperet et duceret in hoc regnum? Et tu eciam fuisti personaliter adiutor ipsius, qui si tunc Paridi dissuadere uoluisses, nunquam uidisset Helena muros Troye. Et nunc post omnium filiorum meorum necem et post tanta mea dispendia et iacturas in consilium irreuerenter assurgitis ut Grecorum pacem exquiram, qui me sic impie sic crudeliter finaliter destruxerunt. Sane non est tale consilium exequendum propter quod michi laqueus preparetur ut finiam in tanti obprobrio dedecoris uitam meam. Heneas uero nimium commotus ad iram multa uerba contra regem Priamum protulit ampulosa, propter quod tunc Anthenor et Heneas recesserunt a rege in uerbis nimium iracundis. Priamus itaque multo dolore confusus multas prorupit in lacrimas, dum aperte percepit et probabiliter timere potest ne Anthenor et Heneas in Grecorum manus tradant et prodeant ciuitatem ut Greci ipsum exinde nequiter morti tradant. Cuius rei causa cupiens ipsos in eorum proditoriis operibus preuenire, Amphimacum filium suum ad se secreto uocauit, quem hiis uerbis allocutus est dicens: Kare fili, nonne ego sum tuus genitor et tu a me genitus? Cum sic sumus sanguinis iuncturis uniti, ne per mortis discidium inuicem separemus, dum possumus occurramus. Scio enim quod isti duo, Anthenor uidelicet et Heneas, tractare intendunt quod Greci nos interficiant et eis prodeant ciuitatem, et ideo non est iniquum ut ipsi cadant in foueam quam intendunt aliis preparare. Proposui enim eos ambos interfici antequam per eos interficiamur a Grecis. Quod si fieri potest comode, cras in sero, cum ad consilium uenient, consilio celebrato, uolo in hoc pallacio cum aliquibus nostris secretis fidelibus te latere, ubi statim tu et alii irruatis in eos et ambos morti crudeliter contradatis. Quod Amphimacus fideliter exequi regi spondet necnon et quod condictum est nimium inter eos occulte tenere. Sed cum nichil occultum sit quod reuelari non ualeat, et rustici asserunt quod terra uomit et propalat archana, ignoratur qualiter ad Henee peruenit noticiam consilium regis Priami quod habitum extiterat de morte duorum. Statim Heneas et Anthenor prodicionem ciuitatis insimul cum quibusdam eorum complicibus iurauerunt, proponentes, ad consilium regis Priami si eos euocari contingat, non ire nisi cum magna multitudine armatorum. Erat enim tunc Heneas ualde potens in ciuitate Troye in consanguineis et amicis et nullus de ciuibus dicior erat eo, adeo quod regis potencie poterat coequari; similiter et Anthenor. Qui in multa consanguineorum parentela confisi inter se firmauerunt de Troya prodenda, habita a Grecis securitate sincera quod ipsi de personis eorum et rebus necnon et consanguineorum suorum penitus salui fiant. Interea rex Priamus Anthenorem et Heneam ad se uenire mandauit pro habendo consilio quid de factis incumbentibus sint facturi, cupiens sue intencionis propositum finaliter percomplere. Sed Anthenor et Heneas, ut inter se condixerant, ad regem Priamum in multitudine se conferunt armatorum. Quod rex ipse uidens mandauit Amphimaco ut a precepto sibi facto desistat. Sequenti uero die rex Priamus mandauit omnes Troyanos ad colloquium conuenire, et eis uenientibus, Heneas assurgens monet et suadet cum Grecis pacem esse tractandam. Cui omnes Troyani unanimiter consenserunt. Ad quod dum rex ipse resisteret, Heneas dixit ei: Ad quid reniteris, domine rex? Uelis nolis, de pace tractabitur et fiet, eciam te inuito. Quod postquam uidit rex quod sua contradiccio non ualeret, maluit consentire quam sub contradiccionis errore ciues suos ad scandala prouocare. Propter quod dixit Henee: Quicquid uobis faciendum uidetur de presenti negocio facite, cum et michi quicquid inde feceritis uideatur acceptum. Communicato igitur consilio, Anthenor eligitur in legatum ut uadat ad Grecos pacem cum eis omnimode tractaturus. Et colloquio dissoluto, Troyani in signum pacis muros ciuitatis cum ramis oliuarum ascendunt. Quod percipientes Greci Troyanis reddunt perceptibilia signa consensus. Propter quod Anthenorem per murum descendere faciunt ciuitatis. Et eo a Grecis recepto et Agamenoni presentato, rex Agamenon cum Grecis regi Crete, Dyomedi, et Ulixi totum ipsum negocium commiserunt. Et quicquid dicti tres cum quarto, eis Anthenore adiuncto, de predicto sint facturi negocio omnes Greci ratum habere perpetuo promiserunt. Et eis ordinatis pro parte omnium Grecorum ipsorum, ad seruandum omnia supradicta corporali sacramento firmarunt. Quare predictis tribus cum Anthenore prefato segregatis in partem, Anthenor dolositate repletus promisit eis prodere ciuitatem sic quod de ea libere faciant uelle eorum, dummodo ipsum et Heneam firmiter assecurent de personis eorum et consanguineorum omnium eorundem, quos ipsi duxerint eligendos, et quod sibi et Henee omnes possessiones suas et cetera bona sua salua faciant, sic quod libera eis et sine dampnorum lesione dimittant. Et hoc predicti tres firmiter attendere eidem Anthenori iurauerunt. Uerum eciam res ipsa teneri debeat in secreto donec suum sorciatur effectum, ne forte, ipso negocio propallato, contingat ipsius effectus exitus impediri. Monet eos Anthenor attente ut quod dictum est inter eos ipsi sub sigilli taciturnitate consignent. Et ut res ipsa sit melius in secreto et aliquo colore quesito melius propagetur, petiit Anthenor a Grecis ut rex Talcibius, senectute grauatus, cui facilius sit credendum, cum eo se dirigat apud Troyam, qui ficticie uoluntatem Troyanorum exquirat si pax communiter grata sit eis et quid Grecis facere uelint pro predicta pace firmanda. Et nichilominus Anthenor postulauit a Grecis Penthesilee corpus sibi concedi. Quod Greci sibi cum difficultate maxima et multarum precum laboribus concesserunt. Obtenta igitur a Grecis licencia, Anthenor et rex Talcibus ad ciuitatem ueniunt, intrant in eam, et regi Priamo notificant aduentum eorum. Sequenti uero die rex Priamus, ciuibus ciuitatis Troye ad colloquium conuocatis pro legacione Anthenoris audienda, mandauit Anthenori ut quod ipse cum Grecis tractauerat in communi omnium audiencia explicaret. Anthenor uero uolens sue dolositatis commenta callide paliare longum contexuit in sua uerborum prolacione sermonem, asserens in uerbis suis de multa Grecorum potencia, de eorum legalitate et firmitate habita in promissis, propter quod pro Grecis callidum argumentum induxit de firmitate treugarum, quarum aliqua per eos non extitit uiciata. Item adiecit de nimia debilitate Troyanorum et qualiter ad nichil aliud sunt deducti nisi ut in continuis lacrimis et multa anxietate dolorum eorum continue flebilem uitam ducunt, et ideo astruere per uerba sua nimium est innisus quod amodo esset utile et salubre uiam diligenter exquirere et inuentam diligencius eam sequi per quam posset eorum lamentis et lacrimis finis imponi. Addidit eciam quod ad hoc cum Grecis perueniri non potest nisi per auri et argenti maximas quantitates in restaurationem grauium dampnorum eorum que propterea sunt perpessi. Propter quod omnibus in suo sermone suasit habentibus pecuniam et specialiter ipsi regi ut ad releuacionem tantorum dolorum eorum manus apperiant, cum secundum uulgare prouerbium dictum sit melius est marsupiis pecuniariis acomodare dolores quam cordis continuis doloribus anxiari. Uerum cum nondum a Grecis potuerit finalem cognoscere uoluntatem, petiit et laudauit ut Heneas cum eo ad Grecos se conferat, ut ambo simul a Grecis uoluntatem eorum finalem eliciant et de obseruandis promissis per Anthenorem sint Greci in maioris roboris firmitate. Dictum uero Anthenoris communiter omnes probant. Quare Anthenor et Heneas se ad Grecos cum redeunte Talcibio contulerunt. Rex uero Priamus, colloquio dissoluto, suam se secreto recepit in aulam, ubi multas lacrimas pre dolore in nimia anxietate profudit, conferens in corde suo proditorias dolositates Anthenoris et Henee, et quod omnes filios suos amiserat, tanta strennuitate conspicuos, et tanta fuerit dampna perpessus. Et nunc, quod deterius est, necesse michi est ut me redimam ab eorum manibus qui michi tanta dispendia intulerunt, et quod pretextu redempcionis ipsius a me totum aurum exhauriant quod multo tempore cumulaui, ut demum spoliatus omnibus bonis meis in profundum paupertatis inmergar. Et O utinam esse possem de mea uita securus! Et sic rex Priamus quid faciat ignorat, cum necessitate coactus illorum habeat prosequi uoluntates qui totis eorum uiribus ad suam animam delendam penitus et perdendam prorsus anhelant. Helena uero sciens quod pax erat tractanda cum Grecis et quod Heneas cum Anthenore erat iturus legatus ad Grecos, sub noctis tenebris ad Anthenorem se contulit in secreto, et eum rogauit attente ut cum Menelao, dudum uiro suo, de ea pacem et reconciliacionem tractare deberet, ut ex sola sue misericordia pietatis ab eo pacis graciam ualeat obtinere. Quod Anthenor gratanter pro ea se obtulit tractaturum. Et sic Helena recessit ab eo et in regium pallacium se recepit. Interim autem Glaucus, regis Priami filius, honorifice sepellitur, et de corpore Penthesilee fuit tunc per regem Philimenem, Troianis acceptantibus, ordinatum quod inhumatum interim remaneret donec, tractata pace, rex Philimenis deferet in regnum Amazonum corpus ipsum, ubi deberet in regno suo, tamquam corpus regine, more regio sepeliri. Anthenor autem et Heneas se conferunt ad castra Grecorum, ubi cum illis tribus quos Greci elegerant de prodenda ciuitate firmius tractauerunt. Et de reconciliacione Hellene cum Menelao sunt ab eo firmam gratiam consequti. Propter quod Greci statuerunt Ulixem et Dyomedem cum Anthenore et Henea apud Troyam ire legatos. Quibus intrantibus ciuitatem gaudet uulgus. Nam cum ambo sint reges et ualde discreti, per eos putant pacem facilius percompleri. Sequenti uero die in mane omnes Troyani in regis pallacio conuenerunt, rege mandante, pro colloquio celebrando, ubi tunc surrexit Ulixes et in suorum sermone uerborum dixit illis Grecos uidelicet duo petere, restauracionem dampnorum in auri et argenti maxima quantitate, et Amphimacus perpetuo relegetur ab urbe sine spe aliqua redeundi, quod totum Anthenor dolose procurauit de Amphimaco pro eo quod restitit uerbis eius quando ipse primum cum Henea dixit Priamo pacem cum Grecis esse querendam. O quantum expedit sapienti illam cautelam de se habere ne turbacionis et sediccionis tempore sit ante alios proloqutor et quod ipsemet ponat ori suo custodiam! Proloqucio enim Amphimaco dampnum fuit. Non enim Anthenor sibi alias relegationis exilium procurasset. Sed deus, qui semper iniustas ulciscitur iras, punit hominem pena quam alii procurauit. Nam eciam ipse Anthenor, Henea tractante, fuit a Troya perpetuo relegatus, prout sequencia presentis hystorie declarabunt. Existentibus igitur Ulixe et Dyomede inter Troyanos in regis pallacio pro colloquio simul iunctis, repente factus est mirabilis sonitus inter eos et uociferaciones multe quasi clamancium audite sunt in ingressu loci ubi predictum colloquium tractabatur. Propter quod Ulixes et Dyomedes ualde perterriti timuerunt ne tumultus populi irrueret in ipsos, ad mortem eorum scilicet aut offensam. Alii putauerunt filios regis esse, qui ad capcionem ipsorum duorum regum legatorum, Dyomedis scilicet et Ulixis, propter relegacionem Amphimaci anhelarent. Sed diligenter exquisita causa ipsius sonitus et clamoris, nullo modo percipi potuit quidnam esset. Quare colloquio dissoluto omnes qui uenerant in regium pallacium recesserunt ab eo. Anthenor uero Ulixem et Dyomedem secretum traxit in locum ubi satis secure loqui poterant de dolosis archanis eorum. Et solis tantum consedentibus illis tribus, Ulixes dixit Anthenori: Ad quid trahis tantis expectacionibus uota nostra ut res nobis a te promissa suum non consequatur effectum? Dixit Anthenor: Sciunt dii uoluntatem meam quia ad nichil aliud uigilo cum Henea nisi quod promissa uobis per nos celeriter compleantur. Sed impedimentum uotorum nostrorum est quedam mirabilis structura deorum, quam meo, si placet uobis, explicabo sermone. Cui dixit Dyomedes: Placet et gratum est nobis. Quibus Anthenor sic ait: Certum et indubitatum est in hac urbe quod rex Ylius, qui Ylion fundauit primo in Troia, unde Ylion ex suo nomine dictum est, statuit in honorem Palladis magnum templum in hac urbe esse constructum. Quod cum totum esset perfectum in muris et non superesset nisi construi solum tectum, ex celo quoddam mirabile signum et quedam res nimium uirtuosa descendit, et iuxta magnum altare diuino ministerio seipsum affixit in muro, ubi ex tunc semper stetit ibidem et a nemine se baiulari permittit a loco scilicet ubi est, nisi a custodibus suis tantum, et nunc a solo suo custode uidelicet sacerdote tantum, qui illud in diligencia magna custodit. Eius tamen materia, ut ab ipsis custodibus narratur, pro maiori parte consistit ex ligno. Cuius autem generis lignum sit a nemine nosci potest, nec eciam sciri qualiter in sua forma in qua est potuit esse factum. Dea uero Pallas, cuius beneficio Troyanis dicitur attributum, edixit qualis uirtus in ipso signo consistat, que talis est ut donec ipsum signum sit intus in templo uel infra menia ciuitatis, Troyani nunquam ipsam ciuitatem amittent nec Troyani reges nec herededs eorum. Hec est enim spes certissima Troyanorum, propter quam securi uiuunt Troyani, non timentes urbis excidium aut ruinam. Huius autem signi nomen, pro eo quod a dea Pallade creditur esse datum, Palladium communiter appellatur. Ad hec Dyomedes dixit Anthenori: Amice, si ita est de Palladio ut dicis tu, superstitiosus est penitus labor noster, cum ciuitas propter Palladium capi non ualeat nec haberi. Anthenor uero respondit: Si de mora nostra miramini quare promissa uobis non sunt complemento mandata, hec est sola causa quare dilata sunt usque modo. Sed cum ego hucusque tractauerim cum sacerdote custode de Palladio uobis dando furtiue, de quo certam iam habemus fiduciam pro quadam auri maxima quantitate a me sacerdoti ipsi promissa, unde infallibiliter certi sumus, quando primo erit Palladium extra menia ciuitatis, ad uos illud destinare curabo, et tunc pro certo perficietur in omnibus uotum uestrum. Et sic inter eos fuit predictum consilium dissolutum. Quibus ante recessum iterum dixit Anthenor: Carissimi, ne nostrum presens consilium sit suspectum et eius mora, oportet me ad regem Priamum accedere et ficticie sibi dicere ut negocium nostrum uere in suo esse sit latens, quod uobiscum tractauerim de habenda a uobis certitudine quantitatis quam ab ipso rege et eius ciuibus intenditis habere. Et sic mutuo inter se data licencia, Anthenor ad regem Priamum accessit. Ulixe igitur et Dyomede ad eorum castra reuersis, Anthenor dixit regi Priamo ut mandaret omnes ciues ad colloquium conuenire. Quibus conuenientibus, Anthenor in serie sui sermonis significat eis tractatum esse cum Grecis quod pro pace firme tenenda cum eis dentur eis xx milia marcarum auri et totidem de argento et honera c milia de frumento. Propter quod ordinatum fuit inter eos quod infra certorum dierum spacium predicte quantitates deberent colligi et haberi. Quibus habitis in assignacione eorum, de firmitate pacis a Grecis inuiolabiliter obseruanda securitatis cautele firmiter exponentur. Donec autem dabatur opera per Troyanos ad quantitates ipsas studiose colligendas, Anthenor ad sacerdotem Thoantem, Palladii custodem, sub noctis taciturnitate se contulit, maximam quantitatem auri in magno pondere secum ferens. Quam obtulit sacerdoti Thoanti, et ambobus existentibus in secreto, ei dixit Anthenor: Ecce quantitatis auri tam maxima, qua dum uixeris tu et heredes tui poteritis semper diuiciis habundare. Accipe tibi eam et da michi Palladium quod custodis, ut illud michi liceat asportare; a nemine enim sciri poterit quod a nobis duobus solummodo committetur. Sane sicut tu intendis uitare Troyanorum infamiam, sic et ego, prius etenim mallem mori quam a Troyanis contra me posset inpingi me fuisse scilicet huius commissi facinoris participem uel auctorem. Propono itaque, si feceris, illud statim Ulixi transmittere ualde secreto, penes quem dum postea esse scietur, soli Ulixi poterit culpa eius ascribi. Dicetur enim Ulixem a templo Palladium subtraxisse, et nos duo erimus ab omni nocencie crimine penitus excusati. Thoans uero sacerdos quasi pro maiori parte noctis illius uiolenter resistit uerbis Anthenoris. Sed demum antequam Anthenori subtraheretur de nocte libera recedendi facultas, Thoans, illaqueatus in auri cupidine, Palladii subtraccionem Anthenori sponte concessit. Quod Anthenor statim asportauit a templo, et statim eadem nocte per nuncium suum illud transmisit ad Grecos, quod Ulixi fuit protinus assignatum. Postea uero, fama dictante, publice dictum est quod Ulixes sua sagacitate illud interceperat a Troyanis. Sed, O dii, ex quo Thoans sacerdos elegit ciuitatem suam proditorie malle perire quam aurum perdere sibi datum, quis locus tutus esse poterit aut securus si sanctitas in corrumpenda corrumpitur? Sane non est in sacerdotibus nouum istud, in quibus ex antiquo auaricia, omnium uiciorum mater, suas radices affixit et ingluuiosa cupiditas suas medullas. Nullum enim scelus potest esse tam graue quod ad committendum illud sacerdotes in fulgore auri subitam non recipiant cecitatem. Sunt enim auaricie templum et cupiditatis auxilium. Dum Troyani uero promissam quantitatem auri et argenti et frumenti colligerent et eam in templo Minerue ponerent conseruandam donec integra possent haberi, placuit eis deo Appollini in templo ipso sollempne sacrificium celebrare in multitudine animalium occisorum. Que dum animalia ipsa super altare fuissent apposita et inmitteretur ignis ad comburendum ea ad sacrificium deputata, duo inter eos subito miracula contigerunt. Primum itaque fuit illud quod ad sacrificium nullo modo potuit ignis accendi, et cum fuisset fere decies attemptatum, ignis statim extinctus resoluebatur in fumum, sic quod nullo modo potuerunt ad sacrificium Troyani ignem accensum habere. Secundum uero miraculum fuit illud quod, dum interiora animalium ipsorum ad sacrificandum parata essent, super altare quedam aquila uolans ex aere in sue uocis clamore descendit, et irruens super altare rapacibus unguibus suis omnia interiora predicta sustulit ab altari et ea in naues Grecorum aduexit. Troyani autem stupefacti sunt ualde ad ea que sic eis uidentibus acciderunt, et in similitudine uere percipiunt per signum primi miraculi deos esse contra eos ad iracundiam prouocatos. Sed pro utroque miraculo ad significacionem eorum habendam Cassandre consilium diligenter exposcunt. Que pro primo dixit signo eis Appollinem indignatum ex eo quod templum eius per uos in effusione sanguinis humani extitit uiolatum, cum in eo fuerit interfectus Achilles. Sed expedit propter hoc uos ire ad sepulchrum Achillis et ibi lumen accendere. De quo lumine accendetur in eorum sacrificio tale lumen quod nullatenus extinguetur. Quod et factum est. De secundo uero miraculo Cassandra Troyanis asseruit prodicionem ciuitatis apud Grecos sine dubio esse tractatam. Sacerdos autem Calcas de hiis miraculis interrogatus a Grecis secundum signum dixit significare capcionem ciuitatis ab eis tempore ualde breui. Inter hec autem Calcas cum Crisis sacerdote persuaserunt Grecis quod deo Appollini sacrificia eorum offerrent. Quod statim factum est. Post sacrificium uero factum sacerdos Crisis maioribus Grecorum exercitus consuluit in secreto ut fieri faciant in similitudine equi quendam magnum equum ereum ut in eo possent saltem mille milites constipari. Qui equs fiet secundum quod ego decreuero; nam est hec omnium deorum uere uoluntas. Hic autem equs fiet magisterio et arte Apii sapientis artificis. In quo construentur quedam clausure sic artificiose composite quod ab exteriori parte aspectibus hominum non patebunt, per quas, cum locus erit et tempus, ab eo exire ualeant predicti milites constipati. Quo facto et in equo ipso perfecto occulte mille militibus introductis, petitis a rege Priamo ut equum ipsum in honorem Palladis in ciuitatem et in templum suum permittat intrare, uobis eam occasionem pretendentibus quod causa cuiusdam uoti nostri soluendi uoueritis ipsi dee propter subtraccionem Palladii quam fecistis a templo eius. Ad Crisis autem consilium sacerdotis et prouisionem ipsius cum maximo labore artificum sine intermissione aliqua factus extitit equs ipse, perfectus tamen et completus ultimo anno capcionis ciuitatis ipsius. Reges autem qui uenerant apud Troyam in auxilium regis Troye, de quibus superius dictum est, percipientes tam uile pactum quod rex Priamus cum Grecis inierat, omnes cum suis recesserunt a Troya, ad eorum regna, Priamo dimisso, tendentes. Propter quod rex Philimenis, qui cum duobus milibus militum Troyam aduenerat, cum ccl superstitibus tantum sibi recessit a Troya in comitiua uidelicet puellarum et corpore Penthesilee. De quibus mille puellis non supererant nisi tantummodo cccc, earum excepta regina, et tamdiu festinauerunt per dietas earum quod ad earum optatas prouincias peruenerunt. Sequenti uero mane, ut ficticie condictum extiterat de pace iuranda, in medio camporum extra muros ciuitatis sanctuariis ordinatis a Grecis, rex Priamus, extra ciuitatem egressus in suorum maxima comitiua, tam ipse quam Greci iuxta formam sacramenti tenere pacem firmiter iurauerunt. Quare Dyomedes primo iurauit pacem ipsam inuiolabiliter obseruare secundum quod Anthenor disposuit inter eos. Et cum Greci postea fregerint ipsam pacem, dicunt se non fuisse periuros pro eo quod cum Anthenore proditionem ciuitatis et pacem ficticie tractauerunt. Quod uerum est, licet in prouerbio dictum sit: Qui artificiose iurat, artificiose periurat. Sic enim ut iurauit Dyomedes, maiores Grecorum ceteri iurauerunt. Rex itaque Priamus cum omnibus Troyanis suis deceptus et ignarus pacem ipsam non ficticie sed absolute iurauit. Quibus prestitis iuramentis, dum rex Priamus pro certo putaret iuramenta a Grecis facta dolo carere, Helenam Grecorum regibus restituit, et eis eam in humilibus precibus commendauit ne paterentur quod aliqua fortassis iniuria sibi posset inferri. Quod Greci ficticie letis uultibus annuerunt. Greci uero cupientes exequi dolose fraudis eorum insidias, rogant Priamum ut equm ereum, quem in Palladis honorem se dixerunt fecisse ut sit eis propicia in recessu, in ciuitatem Troye iubeat intromitti et coram templo Minerue locari, ut dea Pallas in talis enxenii oblacione sedata pro furto Palladii in eorum reuersione cum nauibus eorum ad propria absque maris periculis eos salue nauigare permittat. Licet enim rex Priamus ad petita nullatenus respondisset, Heneas tamen et Anthenor faciendum esse dixerunt, asserentes quod tale enxenium ad ciuitatis decus perpetuo sit mansurum. Inuitus itaque rex Priamus annuit quod Heneas et Anthenor dolosis fraudibus concesserunt. Et interim Greci promissum aurum et argentum a Priamo rege percipiunt et honera frumentaria eis pacta eorum deducunt ad naues et honerant in eisdem. Uniuersi uero Greci conuenientibus in unum cum maximo deuocionis affectu cum eorum processionibus sacerdotum cum funibus et aliis necessariis trahunt equm et usque ad portam ciuitatis deducunt. Non enim porta fuit tante latitudinis et altitudinis spaciosa quod per eam potuisset equs ipse commode introduci. Propter quod necessarium extitit quod ex muro et porta in tantum demoliri deberet quod fieret ad introduccionem equi ipsius altitudinis et latitudinis spaciose. Quo facto, equm ipsum in ciuitatem Troyam ciues cum multo gaudio introducunt. Sed non est nouum ut extrema gaudii luctus occupet, cum Troyani ciues et maiores eorum ex cecis insidiis facti ceci non equm, licet equm fata statuerunt, sed mortem pocius eorum uisceribus inpresissent. Inmiserunt enim Greci in predictum equmn quendam nomine Syononem, cui Greci claues assignauerunt ut, oportuno captato tempore, aperiret clausuras constructas in equo, et quam primum perciperet Troyanos per eorum hospicia dormiendo quiescere, ipsis foris existentibus signum daret in flamma ignis accensi ut Greci ciuitatem commodius possent intrare et habilius possent morti tradere dormientes. Eadem autem die Greci, insidioso quesito colore, miserunt ad Priamum se a Troya uelle recedere et apud Thenedon se primo conferre, ubi Helenam occulte recipere statuerunt, timentes si ipsam in Troya reciperent ne forte tumultus in exercitu Grecorum insurgeret contra eam ut ipsam exinde morti traderent, nec esset tunc qui posset eam sua defensione tueri. Placuerunt igitur Priamo uelut ignaro ficticia uerba Grecorum, ea reputans esse uera. Unde Grecis ipsis ascendentibus naues eorum et uelificantibus a litoribus Troyanorum, Troyanis eos uidentibus et exinde factis letis, Greci apud Thenedon applicant parum ante solis occasum. Ibique eis in multa iocunditate cenantibus, superueniente noctis umbraculo, omnes se armis bellicis munierunt et ad ciuitatem Troye se in magno silencio contulerunt. Sinon uero postquam percepit Troyanos inisse dormitum, egressus ab equo, reseratis clausuris, iam ignem accenderat et Grecis aduenientibus signum dedit. Quibus incontinenti per murum porte discissum ingredientibus ciuitatem et egredientibus militibus qui in equo extiterant constipati, in Troyanos uiriliter irruunt, qui secure in eorum domibus dormientes, nulla formidinis titillacione compuncti, sine spe aliqua hostilis insultus secure in eorum hospitiis morabantur. Et per Grecos eorum fractis ianuis et undique conquassatis, Greci ascendunt hostiliter domos ipsas, quoscunque de eis inueniunt, discrecione sexus non habita uel etatis, uiolenter occidunt, exponentes preciosas eorum diuicias prede rapaci, cum eorum omne preciosum ab eis rapiant et expolient, sic quod antequam illucesceret dies illa, plus quam xx milia hominum gladio peremerunt, ciuitatis ipsius templa crudeliter spoliantes. Clamor igitur maximus exuberauerat undecunque in funestis uocibus occisorum, et rex Priamus, tam turbido clamore audito, statim agnouit se proditum ab Anthenore et Henea, et in multa lacrimarum copia anxiosus surgit a strato et indutus uestibus quibus potuit subito quasi preceps sua descendit ab aula et et in templum Appollinis se recepit, quod in pallacio suo erat, putans statim se ab hostibus morti tradendum et nullam se posse amodo spem habere uiuendi. Quare pronus coram magno altari occubuit, indubitanter mortem expectans. Cassandra uero, quasi demens effecta, sola fugit et Minerue templum intrauit, ubi suorum omnium excidium grauiter lamentatur. Cetere uero regie mulieres in regis pallacio in multis lacrimis et doloribus remanserunt. Mane autem facto, in ipso lucis diluculo Greci sub ductu Anthenoris et Henee, publicorum sue patrie proditorum, in magnum Ylion irruerunt, nulla ibi defensione per Troyanos inuenta. Propter quod uniuersos quos ibi reperiunt morti tradunt. Pirrus uero in predictum Appollinis templum ingressus, ubi rex Priamus mortem propriam expectabat, in eum irruit ense nudo, et in conspectu impiorum Anthenoris et Henee ductorum ipsius regem Priamum coram altari nequiter interfecit, sic quod in multa sui effusione cruoris maior pars altaris extitit madefacta. Heccuba uero et sua filia Polixena se fuge dederunt, et quo fugiant prorsus ignorant. Eis tamen fugientibus obuiauit Heneas. Cui Heccuba sic dixit in multo sui furoris ardore: Ha nequam proditor, unde a te procedere potuit tante crudelitatis impietas ut regem Priamum, a quo tanta magnalia suscepisti, tanto ab eo magnificatus honore, passus fueris interfectores eius ad eum ducere quem debuisti tua proteccione saluare? Prodidisti patriam tuam et urbem in qua natus fuisti et in qua fuisti tanto tempore gloriosus, ut eius ruinam aspicias et eius incendia uidere non horreas quibus fumat. Saltem istius misere Polixene tuus impius animus misereri dignetur et nequam tuus oculus ei parcat, ut inter tot mala que feceris tibi saltem possit attribui hoc modicum bonum egisse ut eam saluare, si potes, omnino procures antequam in manus Grecorum incidat, qui eam interficiant uel turpiter dehonestent. Ad Heccube igitur uerba motus Heneas Polixenam suscipit et eam incognite secum ducit, quam in secreto loco consignat. Thelamonius uero Ayax de templo Minerue Andromacham, quondam uxorem Hectoris, abstrahit et Cassandram et secum ducit utramque. Et Menelaus Helenam abstractam ab aula regia in qua erat letus aduxit. Sed Greci in eorum seuicia persistentes totum Ylion funditus euertere studuerunt, et, in ciuitatem Troye submissis crebris incendiis, eam flammis rapacibus exposuerunt omnino cremandam, propter quod tota Neptunia fumat Troya. Ex quibus magna pallacia corruunt et exusta subitis pereunt in fauillis, exceptis domibus proditorum, que signo dato illese ab incendiis sunt seruate. Euersa igitur tota quasi funditus ciuitate, rex Agamenon in magno templo Minerue omnes maiores exercitus statuit conuenire. Quibus conuenientibus, statim ibidem Agamenon de duobus eos solicite requisiuit: uno scilicet, si seruanda sit fides illis quorum opere Greci facti sunt uictores et domini ciuitatis, uidelicet Anthenori et Enee; alio, quis modus sit et forma seruanda in diuidendis spoliis, diuiciis, et thesauris ex ciuitate quesitis. Sed Grecorum responsio fuit illa, ut Troyanis, uidelicet Anthenori et Henee principalibus faccionum, seruanda sit fides, per quos Greci facti sunt domini urbis, et omnes opes a ciuitate quesite in publicum ueniant communiter distribuende per omnes, secundum uniuscuiusque status, merita, et labores. Sed Thelamonius Aiax adiecit Helenam nichilominus morti tradendam, per quam Greci tot mala tantis temporibus subierunt. Cuius consilio multi ex ipsis regibus adheserunt, et uix Agamenon et Menelaus tunc Helenam defendere potuerunt, cum maior pars regum in exterminium Helene unanimiter conuenissent. Uerum rex Ulixes in contrariam declinando sentenciam in tantum suis sermonibus et ordinato modo loquendi predictos reges induxit quod, eorum mutata sentencia, in liberacionem Helene omnes concorditer consenserunt. Et Agamenon penes reges ipsos tunc in tantum institit et curauit quod sibi Cassandram, regis Priami filiam, reges ipsi in sui laboris premium concesserunt. Nondum tamen ipsorum regum colloquio dissoluto, Anthenor et Heneas accesserunt ad eos, exponentes eisdem qualiter Andromacha et Helenus, filius regis Priami, semper dissuaserunt Troyanis Grecorum scandala et eorum inimicicias detestari, quorum tractatu fuit liberum corpus Achillis et funerarie traditum sepulture. Quare petierunt eos utpote dignos a custodia liberari, quod a regibus liberaliter fuit concessum. Helenus autem pro duobus filiis Hectoris et Andromacha similiter pro eisdem, utpote patruus pro nepotibus et mater pro filiis, reges ipsos humiliter deprecantur de liberacione ipsorum. Quod et reges similiter annuerunt necnon et Pirrus, qui detinebat eosdem, qui satis primo institit eos morti tradendos. Statuerunt eciam ex tunc quod omnes nobiles mulieres que a mortis laqueis euaserant libere permittantur abire et standi uel eundi liberam pro uelle eorum habeant facultatem. Disposuerunt preterea et ipsi a Troya recedere, sed tanta maris tempestas inualuit quod non ualuerunt per mensem integrum nauigare. Et cum nondum tempestas marina quiesceret, Greci super hoc ab antistite Calcas diligenter explorant impedimenti causam eorum, unde tam grauis culpe causa processit sic perdurans. Quibus Calcas sic dixit: hoc eis accidere propter furias infernales pro eo quod nondum est Achillis anime satisfactum in templo Appollinis interfecti. Immolandum est ergo diis ipsis de ea per quam mortem subiit, que usque nunc remansit inulta. Pirrus igitur diligenter exquirit quidnam de Polixena sit factum, que de Achillis nece fuit causa penitus inpulsiua, cum constet eam non esse mortuam neque captam. Hanc omnes uiuere communiter asserunt. Et proinde Agamenon scrutatur Anthenorem. Quod cum ipse negauerit, contra eum de uita Pollixene et ubi sit uehementer impingit. Anthenor autem uidens se in tantum ab Agamenone et aliis Grecorum regibus pregrauari, tanquam iniquitatis filius, uolens omnes proditiones suas finaliter percomplere, in tantum per dies plures cure adhibuit et laboris quod demum agnouit Polixenam in profundo camere cuiusdam ueteris turris occulte latere. Ad quam accedens Anthenor a predicta turri per brachia eam uiolenter abstraxit, quam incontinenti captam Agamenoni presentauit. Sed Agamenon eam statim Pirro transmisit. Qui Pirrus statim in sepulchro sui patris eam mandauit occidi. Dum igitur Polixena duceretur ad uictimam, concurrunt reges, concurrit et uulgus, et in tanta perdenda pulchritudinis forma sue absque ab ea commissi causa criminis, omnes dolent communiter et pie compaciuntur eidem. A manibus ergo Pirri ualde uelociter ipsam liberassent, nisi iuxta dictum Calcantis omnium interesset ad propria posse redire, qua uiuente redeundi facultas libera non poterat eis patere. Pollixena autem ante Achillis tumulum constituta de morte Achillis uerbis humilibus se plurimum excusauit; ymo de morte eius dixit se nimium doluisse, et quod reges et principes Grecorum uirginem innocentem contra iusticiam patiuntur sine culpa perire_ non quod mortem abhorreat, cum uita eius esset satis durior morte sua ut tante nobilitatis uirgo sue uirginitatis claustra illicite disrumpi permitteret et sui pudoris integram puritatem pateretur per manus minus se nobilium deturpari et specialiter ab eis qui hostili animo regem patrem suum et inclitos fratres suos crudeliter peremerunt. Quare dixit melius sibi succedere in patria sua mori quam per exilium in paupertatis angustiis uitam ducens anxiose abire per prouincias alienas. Ueniat igitur mors, quam se dixit gratanter admittere, dum est uirgo, et uirginitatem suam diis omnibus et ipsi morti grata uoluntate libare. Ad hec dum tacuit Polixena, statim Pirrus in gladio coram sui patris sepulchro, uidente Heccuba matre sua, impie Polixenam occidit, et eius corpore per frusta truncato per eum, patris monumentum in multa circunquaque copia uirginei sanguinis irrigauit. Heccuba uero cum uidit coram se interfici Polixenam, dolore pre nimio sui sexus protinus exuta memoria, facta est furiosa. Quare in furore suo penitus dissoluta uaga discurrit, quoscunque potest mordet more canino, et proiectis ab ea lapidibus, nunc istum obruit nunc illum, Grecos multimode lapidibus offendendo. Propter quod nimium infesta est facta Grecis. Et ideo Greci eam capi faciunt et eam mandant in Aulidem insulam Troye uicinam ab hominibus lapidari. Que ibidem lapidibus obruta diem clausit extremum. Greci uero Heccube corpori monumentum arduum et insigne fieri mandauerunt, ubi corpus Heccube fuit sepultum. Cuius monumenti fabrica usque in hodiernum diem loco apparet in ipso. Et nomen quod tunc fuit inpositum ipsi loco propter memoriam Heccube uocatus est locus infestus, quod nomen usque nunc uiget communiter ipsi loco. Post Troye urbis in tanto suorum ciuium et eorum facultatum discrimine capcionem, nondum Grecis ualentibus a Troya recedere proper nimiam maris et temporis tempestatem, Thelamonius Ayax coram Agamenone et aliis Grecorum principibus contra Ulixem querelam exposuit, dicens quod cum in distribuendis bonis et facultatibus in Troyane ciuitatis capcione quesitis debuerit ea forma seruari ut secundum dignitatem, meritum, et laborem deberet unicunque prerogatiua seruari, in Palladio concedendo non fuit tamen equa forma seruata, cum Palladium concessum fuerit Ulixi, qui tanto premio non fuit dignus, et ego eo caream, qui multo magis eo dignus existo, cum propter mee strennuitatis sudores inmodicos multociens Grecorum exercitum, fame nimium laborantem, multa saturitate repleuerim in multarum rerum uictualium ubertate, quem multociens a Troyanis quasi deuictum in mee fortitudinis robore illesum perdurare et conseruari fecerim contra hostes, cum et ego regem Pollimestorem interfecerim, in cuius custodiam rex Priamus commiserat eius filium Pollidorum cum infinita quantitate thesauri. Quo Pollidoro a me eciam interfecto, thesaurum suum ad exercitum Grecorum totum adduxerim, ex quo fuit exercitus semper in suis expensis habundans. Interfecerim eciam regem Frigie, omnibus bonis eius Grecis adductis. Et eo amplius quod dominio Grecorum adiecerim meo studio et in meis uiribus multa regna, Gargaros scilicet, Crepesim, Arisdiam, et Larissam, necnon et circumadiacencia regna Troye et loca sibi finitima usque ad muros ciuitatis ipsius, cum nullus esset tunc qui Troyanis in nullo succurreret et in fori copia subueniret. Cum et ego cum Achille multa uictoriosa perfecerim _que licet ipse in suo sermone uniuersa distinxerit, hic tamen tamquam superflua sunt obmissa. At ipse Ulixes carens omni strennuitate milicie sola sui sermonis facundia uigere et superesse uidetur, que non preualet nisi in blandiciis tantum et fallaci arte uerborum. Qui si dixerit nos dominos per eum Troyane ciuitatis effectos, hoc non a sue strennuitatis uirtute processit sed a proditoriis et fallacibus uerbis suis, propter quod perpetue labis laboramus infamia inter gentes, ut Troyanos, quos debuimus in potencia uestra deuincere, uincerimus per machinacionis fallaciam et per dolum. Postquam uero suis uerbis Thelamonius finem fecit, Ulixes contra eius uerba animose respondens dixit se Troyanorum exercitum ex sua strennuitate uicisse et sapienti consilio sensus sui, qui si non fuisset in Grecorum exercitu et multa industria sensus sui, adhuc Troya in sua firmitate et gloria maneret et eius ciues adhuc essent in fortitudine status eorum. Sane inter cetera non uirtute tua, domine Thelamon, Grecis Palladium fuit quesitum sed pocius studii mei cura. Grecis enim nunquam quid esset Palladium notum fuit nec eis nota eius uirtutis potencia qualis esset. Sed ego per solius mei scrutinium adinueni quod per solum Palladium retardabatur nobis capcio ciuitatis, cum in Palladii uirtute consisteret Troyam capi non posse donec Palladium esset inter menia ciuitatis ipsius. Quare Troyam accessi furtiue et in tantum studiose tractaui quod, Palladio ipso habito, nobis fuit ciuitatis ipsius dominium acquisitum. Et ad hec inter cetera Ulixes suo tunc colloquio finem fecit. Sed Thelamonius Aiax multis obprobriosis uerbis insultauit acriter in Ulixem et Ulixes nichilominus contra eum. Propter quod capitales facti sunt inuicem inimici, Thelamonio publice asserente necesse esse quod suis manibus moriatur Ulixes. Et dum placuisset regibus Agamenonis et Menelai standum esse iudicio quis eorum alter Palladium habere deberet, Thelamonius uel Ulixes, ipsi eorum arbitrio decreuerunt Palladium penes Ulixem residere debere, tamquam dominio eius addictum, moti forte ex eo quod Ulixes eorum contemplacione Helenam a mortis periculo de manibus ipsius Thelamonii et aliorum regum Grecorum suis sermonibus liberauit. Dolet igitur Thelamonius ex tali prouisione facta per Agamenonem et Menelaum de Palladio irracionabiliter contra eum, cum omnes quasi maiores exercitus constanter assererent in obtinendo Palladio Thelamonium digniorem Ulixe. Propter quod Thelamonius contra Agamenonem et Menelaum egrum gerens animum multa uerborum diffudit obprobria contra eos, asserens se eorum capitalem de cetero inimicum. Cuius rei causa predicti duo reges fratres et Ulixes cum eis in maxima militum comitiua procurabant se cum cauthela maxima custodire. Postquam uero dies ille transiuit, ueniente eius nocte sequente et diei proximi aurora surgente, per quam dies sequens effudit orbi summo diluculo lucem suam, inuentum est quod ea nocte fuerat in lecto suo Thelamonius interfectus, multis confossus uulneribus et eius corpore multimode detruncato. Clamor igitur per totum exercitum magnus exhuberat et de morte Thelamonii communiter omnes dolent, et quasi credulitate uera in Agamenonem et Menelaum culpam impingunt sed pocius in Ulixem. Pirrus uero, qui Thelamonium affeccione sincera dilexerat, contra Ulixem et alios Thelamonii necis participes multa comminatoria uerba diffudit. Quare Ulixes de uita sua dubitans quadam nocte sub ipsius noctis cecitate nimis obscure cum suis nauibus recessit a Troya furtiue et alto pelago se commisit, Dyomedi amico suo Palladio ipso dimisso. Sed Pirrus Thelamonii corpus cremari mandauit, et ex eo facto cinere, in quodam uase aureo deponi et consignari disposuit cynerem ipsum, multi sagacis artificii munimine sigillatum, ad ipsius Thelamonii regis regnum proprium deferendum. Agamenon uero et Menelaus cum quibusdam regibus sibi fauentibus contra Pirrum et quosdam reges qui Pirro fauebant faciebant se caucius custodire, cum Pirrus insidiaretur eisdem et ipsi similiter ipsi Pirro. Sed Anthenor suo tractatu inter eos pacem stabilem reformauit, et uniuersos maiores Grecorum ad conuiuium in magna sollempnitate studuit inuitare. Quos in magna diuersitate ciborum pauit et refecit eosdem, et preterea eos in multorum exhibicione donorum honorare curauit. Greci uero contra Heneam eorum assercionibus impingebant, contra eos scilicet fregisse fidem, rupto sui uinculo iuramenti ex eo quod Polixenam celauerat, ream mortis, cuius occasione magnus Achilles extiterat interfectus. Et ideo, communicato consilio, Henee exilium indixerunt ut perpetuo relegaretur a Troya. Qui cum non ualeret eorum iusssionibus contraire, Grecis humiliter supplicauit ut saltem xxii naues cum quibus Paris apud Greciam se contulit sibi concedere dignarentur, et cum refeccione nimia indigerent, reficiendi eas spacium sibi deberent indulgere. Quod Greci sibi liberaliter concesserunt, quatuor mensium spacio sibi dato ad refeccionem ipsarum. Interea Anthenor nolens in Troya manere, quibusdam nauibus sibi quesitis, uoluntarius recessit a Troya cum quantitate plurima Troyanorum. Sed quo iuerit, quo diuerterit presens hystoria non declarat. Heneas uero, contra Anthenorem gerens animum odiosum pro eo quod facto suo factum est quod ipse relegaretur a Troya et Anthenori patebat plena libertas eundi et redeundi a Troya pro sue arbitrio uoluntatis, latentes parauit insidias Anthenori qualiter a Troya posset perpetuo relegari et quod facultas ei eundi et redeundi a Troya penitus tolleretur. Quapropter Heneas, Troyanis omnibus qui superstites erant in Troya ad consilium conuocatis, sic eos alloquitur dicens: Amici fratres, ex quo sinistrante fortuna ad presentem statum in quo estis nuperius deuenistis, aperte uidetis quia sine alicuius consilio protectoris salubriter non poteritis ducere dies uestros. Est ergo uobis salubre ut, me recedente, de aliquo uestro rectore salubriter cogitetis. si enim uicini uestri habitantes per uillas et castra et eciam alibi scient uos sine protectore manere, passim in uos irruent et continuis prede laceracionibus uos exponent. Expedit ergo uobis, ut michi uidetur, mittere pro Anthenore ut eum uobis constituatis in regem, ut cum eius consilio contra emulos uestros possitis salubriter uos tueri. Placuit itaque Henee consilium uniuersis. Propterea per eorum nuncios Anthenore perquisito, inuentus ad Troyam festinus accessit. In offensionem cuius statim Heneas in armata manu uoluit prosilire, cum adhuc Heneas in Troya potencior esset eo. Quare reliqui Troyani existentes apud Troyam Eneam humiliter deprecantur ut a suis desistat inceptis, et mala eorum omnia, que iam finem in bellis aliquem sunt sortita, per ciuilia et intestina bella inter eos non debeant innouari. Ad eorum igitur uerba Heneas sic dixit: Quis homo potest tanta pietatis dulcedine demulceri ut tanto uiro nequissimo et continuo prodicionis auctori parcere pie posset, cuius proditoriis artibus factum est quod Polixena, inclita filia regis, uirgo innocens, mactari coram sepulchro Achillis sic crudeliter meruisset? Et ego sum a uestro consorcio perpetuo relegatus, qui uobiscum affectaueram in communibus lacrimis tanquam earum particeps condolere et communium anxietatum uias consolacionis exquirere per quas possemus in tantis nostris doloribus respirare. Ad uerba igitur Henee Troyani tunc, communi deliberato consilio, Anthenorem decreuerunt a Troya perpetuo relegandum et quod nunquam Troyam sibi liceret redire, data sibi licencia a Troya continuo recedendi. Quod statim factum est. Anthenor autem statim cum suis nauibus et multis de reliquiis Troyanorum se inmisit in mare, et tamdiu per peregrina equora nauigauit donec in quorundam manus incidit pirratarum, qui irruentes in eum et suos quosdam interfecerunt ex eis, alios uulneribus afflixerunt, et demum predati sunt eos. Tandem ab eorum manibus liberati tamdiu per maris equora deuehuntur donec aura prospera inspirante iuxta litora cuiusdam prouincie applicant que Gerbondia uocabatur. In qua tunc regnabat rex quidam ualde iustus et pius Oecides nomine, qui prouinciam ipsam in multa tranquillitate regebat. In terram igitur huius regis descendit Anthenor in comitiua paucorum iuxta litus cuiusdam rupis excelse que ipsi litori inminebat. Quare ipsius loci scrutata planicie, que a radice rupis ipsius longe lateque per arua distendebatur et nemora in multis aquarum fontibus circunquaque, Anthenor, ipsius loci amenitate captatus, in supercilio rupis ipsius quandam ciuitatem fundare disposuit, et fundauit cum reliquiis Troyanorum qui nauigauerant cum eodem, et eam Corchire Menelaon statuit appellari. Quam in breui tempore forcium murorum ambitu circuncinxit, institutis in eis per girum multis turribus bellicosis. Quod postquam Troyanis innotuit qui remanserant apud Troyam de ciuitate ipsa in loco tuto firmata, fertili, et ameno, maxima pars eorum sponte peruenit ad eam. Ex quibus ciuitas ipsa necnon et multis aliis facta est nimium populosa. Predicto autem regi Oecide, cuius erat dominio prouincia ipsa subiecta, sic se subicere in multa sagacitate nouit Anthenor quod rex ipsum magnam recipit in graciam et ciuitatem ipsam et omnes Troyanos eosdem. Quare magnificatus est ualde ex dileccione regis Anthenor propter sue probitatis industriam, et in regno ipso per regem factus est secundus ab eo. Cassandra uero, que remanserat apud Troyam, multis exacerbata doloribus ex lapidacione matris et morte Polixene sue sororis, multos dies duxit in lacrimis, anxietatibus, et lamentis. Sed demum lacrimarum ymbribus exsiccatis et ea parum a suis doloribus respirante, Greci qui intendebant a Troya recedere ab ea multum exquirunt de futuris eorum. Quibus Cassandra dixit multa mala eis debere succedere antequam in patriam recipiantur eorum. Agamenoni uero dixit ipsum interficiendum ab hiis qui sunt de domo sua. Et prout unicuique eorum accidit sicut Cassandra uaticinata est illis presens hystoria per sequencia declarabit. De Thelamonio uero clandestine interfecto supererant duo filii, quos ipse de duabus uxoribus reginis sibi susceperat. Quorum antegenitus uocabatur Eantides, de regina Clausca, et alius, de regina Ethimissa, qui Antissacus uocabatur. Hii duo, dum etatem agerent puerilem, dati sunt sub tutela et cura regis Theucri ut eos donec pubescerent educaret et donec fierent apti ad miliciam assumendam. Agamenon uero et Menelaus a Grecis licenciam postulant recedendi. Quam ipsi maiores Grecorum adhuc existencium apud Troyam uix concedere uoluerunt, habentes eos de clandestina Thelamonii nece suspectos. Dum de Ulixis fuga furtiua, per quam accusatorem seipsum esse constituit, Agamenonem et Menelaum in aliquo releuarent, sibi recedendi licenciam inuitis animis tribuerunt. Ipsi autem recedentes a Troya alto pelago se committunt. Tempus erat quo, calcatis uuis, autumpnus in orbe iam suos menses exsoluerat inequales, et uicina hyems in suo pigro rigore iam ueniens propriis frondibus spoliarat arbores et dulcibus auium iam indixerat silencium cantilenis. Tunc cum robusta uentorum austeritas in multo flatus spiramine suis prosilit a cauernis, tunc cum, ab aere liquido serenitate depulsa, nubium obscura congeries uestit illum, que in pluuiarum copiis dissolute noua dant incrementa fluminibus et ab estiuis ramorum frustis et truncis decidentibus inter ualles in suis decursibus ualles ipsas undecunque mundificant et extergunt, tunc Grecorum inconsulta facilitas ceco auiditatis ardore corda commouit (qui ad propria repatriare uolentes peregrinancium animos feruenti calore febricitate compellit) ut non aduertentes uiarum discrimina nec temporum qualitates se desideratum accingant ad iter. Propter quod plerisque contingit quod, dum ad propria inconsulte redire festinant, uiarum impedimentis emergentibus inoppinatis aggressibus, in medio uiarum deficiunt et nunquam ad propria superest illis perueniendi facultas. Hoc enim desiderio dum Grecorum capta sunt uota ad propria redeundi, recedentes a Troya cum eorum nauibus diuiciis multis honustis quas ab opulenta Troyanorum preda sibi multipliciter quesierunt, in profundo hyemis quodam die sereno captato, se posuerunt in mari, et eleuatis uelis et in afflatibus uentorum expansis, per quatuor dies et totidem noctes quasi feliciter nauigarunt. Quinto uero die circa nonam, dum per Egeum mare maris equora plena securitate sulcarent, serenus aer subito factus est ater, dum obductis nubibus imbres euomeret in multa copia pluuiarum. Mugit ether in tonitruorum aggregacionibus sonos emittentibus terribundos, et choruscationes repentinis et falsis ignibus translucentes inter tenebras tempestatis instabilem lucem prestant. Eurus, uero, Nothus, et Africus ab antris Eoliis relaxati maris ymma subuertunt, et nunc in tumentes montes nunc in profundis hyatibus maris undas eleuant et discindunt uehementes spiritus procellarum. Sic ergo Grecorum naues, maris nimia tempestate quassate, nunc huc nunc illus incerto remige transferuntur. Scinduntur uela, multas dilacerata per pecias; magno franguntur arbores in stridore, et antenne a suis malis uiolento diuorcio separate uarias colliduntur in partes. Themonum uero suorum ab ipsis nauibus auulsorum excusso regimine, naues ipse, dum uage perclitantur uarios inter fluctus, superuenientis noctis tenebris duplicatis, inuicem segregantur, et a fulminibus a summo celo in triplici flamma ruentibus in medio fluctuum exuruntur, et exuste spumosas pereunt inter undas, dum eas celestis ignis exurit et maris aqua submergit. Pereunt ergo Greci nauigantes in ipsis, et innumerabiles diuicias Troyanorum que uehebantur in eis uorax pontus absorbet. Oyleus uero Ayax, qui xxxii nauibus suis in predictam incidit tempestatem, omnibus nauibus suis exustis et submersis in mari, in suis uiribus brachiorum nando semiuiuus peruenit ad terram. Et inflatus pre nimio potu aque uix se nudum recepit in litore, ubi usque ad superuenientis diei lucem quasi mortuus iacuit in arena, de morte sua sperans potius quam de uita. Sed cum quidam ex suis nando similiter a maris ingluuie iam erepti nudi peruenissent ad litus, dominum eorum querunt in littore si forsitan euasisset. Quem in arena iacentem inueniunt, dulcibus uerborum fouent affatibus, cum nec in uestibus ipsum nec alio possunt subsidio refouere. Sic ergo, ut dictum est, Grecis perclitantibus contigit et Aiaci uirtute dee Minerue, que conceptam iram atrocissimam in Aiacem in eum et alios uoluit uindicare ex eo quod Cassandram a templo suo uiolenter abstraxit. Quamuis enim dictum sit quod pena suos debet tenere actores, non est est nouum ut ob unius culpam dumtaxat mille non culpantes sepius arceantur. De aliis uero Grecis et Grecorum ducibus a Troya tunc recedentibus et ad propria redire festinantibus qui presentis cladis periculum minime subierunt - qualiter eis successerit sequenti libro apertius enarratur. Eo autem tempore quidam rex erat in Grecia nomine Naulus, qui regnum in Grecia magne latitudinis et longitudinis possidebat. Cuius regni situs ex latere septentrionalis plage longo maris pelago iungebatur, dum ex eodem latere haberet rupes excelsas, quarum radices ambiebat pelagus inporrectum, et multos ex eodem latere iuxta se haberet scopulos montuosus. Hic rex Naulus tempore Troyani belli habebat duos filios, quorum antegenitus Palamides in suo nomine uocabatur, alius minor eo uocabatur Oectus. Hic Palamides multa sui strennuitate uigebat, dum esset uir fortissimus et animosus in bello et equestris milicie multa fama preclarus. Hic ad Grecorum exercitum in multarum nauium copia et suorum multorum militum comitiua in apparatu maximo potenter accessit, cum nullus rex in Grecia maius regnum haberet nec tantis diuiciis opulentum. Hunc Palamidem Greci in imperatorem tocius exercitus statuerunt, Agamenone ab eius cura principatus amoto. Qui Palamides demum in conflictu belli mortuus expirauit, ut de hiis omnibus et de eo satis est supra loco suo relatum. Sed quidam, quibus aliorum placet interitus et qui semper in eorum maliciis gloriantur, regi Naulo et eius filio Oecto de morte Palamidis falsis adinuencionibus et subornatis in multa ficcione commentis aliter sunt testati. Dixerunt enim Palamidem non in bello peremptum sed clandestine et furtiue per Ulixem et eius socium Dyomedem de consilio Grecorum fuisse nequiter interfectum. Et ut ex eorum commentis resultaret firma credulitas, de eius interfeccione commentati sunt ficticiam formam et modum, astruentes in dictis eorum Ulixem, Dyomedem, Agamenonem, et Menelaum duas falsas litteras confinxisse, in quibus continebatur Palamidem cum Troyanis prodicionem exercitus tractauisse, pacta sibi a Troyanis quadam auri maxima quantitate, et has litteras fecerunt ad latus cuiusdam interfecti hominis colligari. Cum autem finxissent eos scire promissam pecunie quantitatem, procurauit Ulixes cum quodam secretario Palamidis, pecunia sibi data, ut illam pecuniam quam Troyani promiserant Palamidi pro prodicione exercitus se daturos sub caputio lecti Palamidis se latenter abscondere procuraret. Quam cum Ulixes eidem assignasset, idem secretarius Palamidis sub caputio lecti ipsius latenter abscondit. Cum idem secretarius se ad Ulixem postea contulisset et relatum sibi extiterat in secreto qualiter perfecerat mandatum Ulixis, Ulixes in eodem loco ipsum clandestine fecit occidi. Quibus litteris postea per Grecos inuentis et lectis, Grecos contra Palamidem suspicionis animum concepisse dixerunt. Et cum Greci se postmodum ad tentorium Palamidis contulissent perquisituri si sic de auro rei ueritas se haberet, perquisito eius lecti capucio, inuenerunt aurum ipsum in ipso et in eo pondere quod predicte littere continebant. Quare cum Greci fidem adhibuissent hiis que continebantur in litteris postea firmiorem, in Palamidem irruere uoluerunt tamquam prodicionis actorem. Sed Palamides animose resistens contra predicta obtulit se exinde defendere per duellum equestre qualiter ipsius sceleris erat inscius et se paratum innocenciam suam bello ipso purgare. Et cum nullus Grecorum fuisset qui tunc contra eum pugnandi causa congredi uoluisset, uidentibus eius emulis predictis quod per eam uiam offendere ipsum nullatenus potuerunt, Ulixes in suis sermonibus sedauit populum et curauit in tantum quod, de hiis que contra Palamidem suggesta fuerunt falsa credulitate depulsa, ut eius uideretur adiutor, Palamides fuit adhuc per eum in imperio exercitus reformatus. Addierunt eciam predicti commentatores adinuencionibus suis quod non post multos dies Ulixes et Dyomedes secreto sunt Palamidem alloquti, asserentes sibi quod ipsi certificati sunt quod in quodam ueteri puteo erat quidam maximus thesaurus absconsus, qui indubitanter poterat ab eis obtineri, de quo eum cum eis uellent esse participem, et sequenti nocte disposuerant ad predictum puteum se conferre; si placet ei ire cum eis ad ipsum thesaurum habendum, gratum et acceptum habebant. Palamides uero eorum fraudium uelud ignarus et sola fide deceptus, ueniente nocte, cum eis ad predictum se contulit puteum, ubi collacione facta inter eos quis eorum primo descenderet, Palamides in eum se obtulit descensurum. Qui, discalciatis pedibus et superfluis uestibus reiectis a se, in puteum ipsum animose descendit. Quem ut presenserunt ad yma putei peruenisse, statim eum cum lapidibus obruunt et interfecerunt eundem et ipsum mortuum in puteo dimiserunt, ad eorum tentoria sub eiusdem noctis silencio properantes. Et talis fuit falsi commenti globus qui de morte Palamidis Nauli regis animum patris sui et Oecti fratris sui ad credendum inuoluit. Propter quod rex Naulus et eius filius Oectus diligentissime sunt scrutati qualiter ad uindictam necis filii et fratris eorum potenter insurgerent contra Grecos qui in ipso exercitu tunc fuerunt. Audiuerunt enim pro certo quod Greci ipsi hyemali tempore se posuerunt in mari causa ad eorum propria redeundi, qui necesse habebant transire per confinia regni sui. Mandauerunt ergo eorum hominibus ut qualibet nocte in cacumine montium existencium iuxta pelagus ignem accenderent, ut decepti Greci per noctis tenebras transeuntes, putantes se esse secus terram in qua secure se recipere possent, ibi diuerterent incauti et uelis expansis in montes ipsos et scopulos cum eorum nauibus irruerent, ubi naues ipsi subirent dissute naufragium et irrecuperabiliter deperirent. Quod et factum est. Nam in ipsis rupibus et scopulis plus quam cc Grecorum naues cum nauigantibus in eis naufragio sunt submerse. Cetere uero naues que has precedentes proxime sequebantur, cum ad locum ipsum sub eiusdem noctis tenebris peruenerunt, audito fragore nauium que inter scopulos frangebantur et eorum letali clamore qui moriebantur in mari, locum ipsum exicialem uitantes ab eo fugiunt et se inmittunt in pelagus spaciosum. Cum quibus Agamenon, Dyomedes, Menelaus, et quidam alii, de quibus infra dicetur, predictum naufragium uitauerunt. Predictus autem Oectus siue Peleus (cum esset binomius), predicti regis filius Nauli, Agamenonis et Dyomedis curiose mortem affectans uel ipsorum grauia detrimenta, suo disquirit in animo qualiter eis obesse ualeat, si contingat eos salue ad propria remeare. Propter quod per speciales litteras suas et nuncium sapientem Clitemestre regine, Agamenonis uxori, pro uero et certo firmauit quod Agamenon maritus eius unam de filiabus regis Priami duxerat in uxorem, quam diligens uehementer suum secum ducit in regnum, ut regni sui sibi eam constituat in reginam, et Clitemestram eius ueram uxorem regno priuet et infallibiliter morti tradat. Unde cum sibi expediat ante tempus occurrere, monet eam ut sibi caute prouideat ne suam incidat in ruinam. Credidit ergo Clitemestra uerbis Oecti et ei humiles grates reddens tacito suo conseruauit in animo qualiter se a sibi dictis insidiis uiri sui salubriter tueretur. Factumque est quod Agamenon a periculis maris saluus euasit, perueniens in regnum suum, et Clitemestra eius uxor, que iam sibi parauerat sue necis insidias, eum ficticie leto uultu recepit. Hec autem Clitemestra in predicti sui mariti absencia matrimonii federis ipsius peccauit in legem. Nam, eius pudore postposito, matrimonialem thorum cum quodam Egisto nomine uiolauit. In cuius amore Clitemestra in tantum exarserat quod ex eo quandam susceperat filiam, que Erigona uocabatur, cui dare promiserat pro certo regnum suum, licet Egistus regie non esset originis nec ducis aut comitis nobilitate decorus, sed hoc certum est inter femineas uoluptates quod cum in sui corporis deliramenta labuntur, numquam appetunt cum aliquo commisceri qui marito suo sit melior nec equalis, semper enim ad uiliora declinant. Et cum ipse honoris earum prodige facte sint, in personis suis non horrent committere uilitates, sed non nisi cum uilibus eas committunt, quamuis si cum melioribus uiris suis eciam et seipsis aut mundi maioribus committerent, scelus esse putarent. Nobilitas eciam et diuicie committentis eas non excusarent a crimine quod adulterii non fedarentur infamia et quod innocentem maritum turpi non afficiant nota riualis. In tantum igitur Clitemestra cum suo Egisto dilecto tractauit quod prima nocte qua uenerat Agamenon, dum suo soporatus dormiret in lecto, Egistus in eum irruens ipsum iugulo interemit. Quo mortuo et eius corpore tradito sepulture, non post multos dies Clitemestra Egistum duxit in uirum et illum sui regni regem constituit Macenarum. Agamenoni uero supererat quidam filius ex eadem Clitemestra sibi susceptus Horrestes nomine, qui adhuc annos nondum attigerat pubertatis. Hunc rex Talcibius consanguineis eius, timens ne Egistus furtiue ipsum perimeret, clam ipsum eripuit et ad Ydumeneum, regem Crete, consanguineum eius similiter, transmisit eundem. Qui licet esset Horresti remota proximitate coniunctus, hunc tamen Ydumeneus rex et eius uxor regina Tarrassis gratanti animo susceperunt, quem non minori affeccione carnis obseruabant quam quandam eorum filiam nomine Climenam futuram heredem ipsorum in regno, que nondum effecta thori matura annos pueriles agebat. Ille idem Oectus Nauli regis filius ad Egeam Dyomedis uxorem se contulit, et eodem modo quo induxit animum Clitemestre ad credendum de uiro suo ducente secum unam ex filiabus Priami, eodem modo induxit Egeam. Hec Egea fuit filia Pollinicis regis Argiuorum. Cui mortuo superfuit Egea predicta et quidam filius uocatus Assandrus. Quare post mortem patris Polinicis Egea et Assandrus diuiserunt regnum inter se inuicem Argiuorum, cuius regni una medietas peruenit Egee et alia medietas Assandro fratri suo. Egea uero cum medietate sua regni predicti duxit in uirum Dyomedem eundem. Uerum dum frater suus Assandrus in Grecorum exercitum se conferret contra Troyanos cum predicto Dyomede sororio suo, antequam applicarent ad Grecorum exercitum, apud Breciam peruenerunt, ibi remanere causa recreandi per dies aliquos disponentes. Sed rex Thelephus, illius prouincie dominus, egre ferens moram illorum, in multitudine suorum militum, armatorum irruit in eosdem. Cuius rei causa cum haberent se necesse defendere, Assandrus multos ex militibus regis Thelephi interfecit. Quod rex Thelephus tollerare non ualens tot suorum excidium, accepta quadam lancea in qua erat ferrum ualde secabile, Assandrum cum ea letaliter uulnerauit et mortuum ab equo deiecit. Dyomedes uero, agnita morte Assandri cognati sui, furibundus se ingerit inter homines regis Thelephi, multos ex eis interficit, et demum corpus Assandri a pedibus equorum uiolenter abstraxit et in multis lacrimis inter suos illud adduxit. Et hec fuit rei ueritas de morte Assandri fratris Egee. Sed non sic fuit Egee suasum; ymo pro certo sibi assertum extitit quod Assandrus interfectus extiterat studio Dyomedis, ut eo mortuo medietas regni cederet Egee eius uxori, per quam ipse fieret integer dominus Argiuorum. Egea uero, cum non minus se diligeret Assandrum fratrem suum, que maluisset sui regni medietate carere quam suo fratre priuari, egrum concepit animum contra Dyomedem maritum suum. Propter quod, tam ob predictam causam quam ob Oecti uerba filii regis Nauli, procurauit cum Argiuis hominibus suis quod nullo modo reciperet Dyomedem, cui Egea ex tunc indixit exilium, recusans ipsum amplius in suo regno manere. Quare dictus Dyomedes coactus est exulare, qui quo declinet ignorat. Demum fortuna dictante Salaminam accessit, ubi tunc rex Theucer frater, quondam Thelamonii, illius prouincie dominus residebat. Sed audito iam dudum quod in morte Thelamonii fratris sui Dyomedes conspirauerat cum Ulixe, ipsum capi mandauit. Sed Dyomedes tunc furtiua fuga lapsus euasit a manibus regis Theucri. Rex autem Demofon et rex Athamas peruenientes in eorum regna simili modo a regnis eorum sunt exulare coacti. Qui Carthacium ueniunt, ubi dux Nestor ylariter recepit eosdem. Hii duo reges proposuerunt ibi in eorum regna se in armata manu conferre, et eorum regnicolas in potenti brachio debellare et omnes interficere fortuna fauente, illos specialiter crudelissime morti tradere qui faccionis ipsius fuerunt actores. Uerum Nestor eorum consilia non commendat; ymo persuadet illis ut nuncios eorum ad eorum regna transmittant in blandiciis et multarum prouisionibus libertatum. Unde factum est quod non post multos dies eorum regnicole reconciliacionis animum assumentes predictos eorum reges in eorum regna gratis animis receperunt. Heneas uero, qui remanserat apud Troyam ut refici faceret naues suas, dum fuit ibidem passus est multos bellicosos congressus ab adiacencium locorum incolis, qui Troyanorum reliquias prede exponere nitebantur. Consuluit ergo eis Heneas quod, cum ipse ad eorum defensionem diu cum eis esse non possit, mittant pro Dyomede, uiro tam strennuo, qui, cum exilium pateretur adhuc ex eo quod recipi non potuit inter suos, ad regimen et subsidium eorum libenter accederet. Miserunt itaque Troyani pro Dyomede, qui, auxilio undecunque quo potuit conquisito, cum multa celeritate se contulit apud Troyam. Qui cum inuenisset quasi Troyanos obsessos et adhuc Heneam ibidem, qui inter se gauisi sunt ualde, ambo ad bellum se parant, et ordinatis Troyanis aptis ad bellum, in armatu manu ad prelium egrediuntur cum eisdem. Diebus igitur septem continuis est pugnatum. Inter quos Dyomedes multa commisit de sue strennuitate persone, multos interfecit ex aduersariis Troyanorum, multos cepit ex eis, et quoscunque per eum capi contingeret faciebat statim furca suspendi tamquam fures pessimos et predones. Octauo uero die in multa bellandi astucia sic uiriliter irruit contra eos quod ipsos undique circuncinxit, sic quod manus eius effugere non ualerent. Quare omnes furca suspendi mandauit et eos more furum patibulis diuersis affixit. Reliqui autem uicini de adiacentibus uillis et castris, audito de insultantibus in Troyanos sic amara morte consumptis, perterriti nimium cessauerunt omnino uexare Troyanos. Unde quies est maxima parata Troyanis, si quies in eorum tribulacionibus dici potest. Heneas uero interim, suis refectis nauibus, cum multis de reliquis Troyanorum et patre eius Anchise naues ipsas ascendit, profecturus in exilium sibi a Grecis indictum. Propter quod cum ipsis nauibus alto pelago se committit, et cum prorsus ignoret quo sibi sedem fata statuerunt ubi suos possit locare penates, multis maris exagitatus periculis multis locis adhesit. Sed uoluntate deorum cum suis nauibus pontum intrat, et tamdiu per peregrina maria nauigauit quod peruenit in Ytaliam et in Thusciam se recepit. De processibus autem Henee particularibus, qualiter sibi successerit post recessum eius a Troya, et qualiter sibi contigerit postquam peregrinari desiit ex quo uenit in Thusciam, presens hystoriam non describit. Sed qui eorum uoluerit habere noticiam legat Uirgilium in Eneydos. Egea uero uxor Dyomedis, postquam ad eius peruenit noticiam Dyomedem receptum a Troyanis et hostes suos sic uiriliter debellasse, timuit ne Dyomedes forte uiribus conquisitis in eam irrueret et suos et eam offenderet tamquam lesus ab eis. Unde habito consilio cum Argiuis, statuit pro Dyomede mittere ut ad regnum suum secure debeat remeare. Qui, habito nuncio sue uxoris, gauisus est ualde et festinus ad propria remeauit, ubi ab Egea uxore sua et omnibus Argiuis sinceris animis et cum maximo gaudio fuit receptus. Ceteri uero Grecorum qui reges eorum redeuntes a Troya recipere recusauerant, penitencia ducti, humiliter querunt eos et ipsos regnorum suorum restituunt dignitati. Qui postquam ad regna peruenerunt eorum, urbes et loca collapsa in eorum absencia sollicita mente reformant et in meliorem statum instaurare procurant. Horrestes igitur Agamenonis filius, quem rex Ydumeneus susceperat nutriendum ob timorem Egisti, iam adoleuerat et xxiiii annorum iam erat maior effectus cum rex Ydumeneus ipsum honore milicie decorauit in multa iocunditate festiua. Quo facto milite, Ydumeneum regem deuote rogauit Horrestes ut, cum etas eius et tempus appeterent circa regni sui recuperacionem et in ulcionem necis patris sui intenderet, de militibus regni sui sibi deberet subsidium exhibere. Qui libenter annuens sibi mille milites ualde strennuos assignauit. Ubi multorum requisiuit et expectauit auxilium, sic quod breui tempore alios mille milites sibi quesiuit et cum predictis duobus milibus militum ciuitatem Trozen animosus intrauit. Erat autem huius ciuitatis dominus rex Forensis, sic suo nomine nuncupatus, qui dudum fuerat intimus Agamenonis et multum odiosus Egisto. Causa uero ipsius odii propter quam rex Forensis contra Egistum capitales inimicicias confouebat precipue fuit illa. Nam cum idem rex Forensis de quadam filia sua cum eodem Egisto matrimonium contraxisset, dictus Egistus ob amorem Clitemestre a filia regis Forensis diuertebat, libello repudii sibi misso. Propter quod gratanti animo se obtulit et rogauit Horrestem quod in sua comitiua contra Egistum ipsum duceret, qui in seruiciis Horrestis et destruccione Egisti uenire cum trecentis militibus intendebat. De quo Horrestes satis regraciatus est illi. Tempus erat quo iam sol Thauri signum intrauerat. Tunc cum prata uirent et uernant flores in arboribus redolentes, rubent rose in uiridibus rubis earum, et in dulcibus cantibus philomene dulci modulamine cytharizant, tunc cun esset mensis Maius ille, qui horum ductor est omnium et blandus alumpnus ipsorum, Horrestes cum rege Forensi et eorum exercitu a ciuitate Trozen ambo feliciter discedentes Micenas accelerant. Et cum eos nollent recipere Micenates, Horrestis exercitus ciuitatem ipsam dura obsidione conclusit. Receperat enim Horrestes responsum a diis ut contra Egistum secure procederet. Nam sibi contra eum est concessa uictoria, et acceptum est diis quod de matre sua ipse idem assumat suis manibus ulcionem. Quamuis enim Clitemestra in ciuitate ipsa esset inclusa, iuerat Egistus pro succursu ciuitatis milites coadunare pugnaces, cum quibus ciuitatem ipsam se sperabat pro certo tueri. Sed Horrestes, agnita ueritate per quam uiam posset redire Egistus in comitiua sua, ordinatis suia exploratoribus, circunquaque per passus uiarum per quos Egistus redire poterat multos milites constipari decreuit qui Egistum possent intercipere redeuntem. Ipse uero quolibet die ciuitatem ipsam continuis uexabat insultibus, que a suis ciuibus poterat male defendi, cum non fuisset ciuitas ipsa contra insilientes in eam ante tempus pro sua defensione munita. Quare factum est quod ciues eius non ualentes sustinere nocturnos stimulos et diurnos quinto decimo die obsidionis ipsorum cessauerunt omnino bellare, et ciuitas ipsa ab Horrestis exercitu capta est. Intrauit igitur ciuitatem Horrestes in multa militum comitiua. Et ordinatis militibus in portarum custodia ne quis ingredi uel egredi forte posset ab eis, ad regium quondam patris sui pallacium properat, ubi Clitemestram matrem suam inuenit. Quam statim capi mandauit et fida custodia detineri, sic et omnes qui patris sui regis Agamenonis conspirauerant in mortem et qui contra rebellionem eius fuerant principes faccionum. Eodem eciam die dum Egistus celeraret ad succursum cum quibusdam suis militibus ciuitatis, incidit in manus militum Horrestis Egistum expectancium redeuntem. Qui irruentes in eum et eius socios, bello commisso, ceperunt Egistum, omnibus eius militibus interfectis, et Egistum ad Horrestem adducunt, manibus eius post terga ligatis. Sequenti uero die Horrestes mandauit Clitemestram matrem suam ligatis manibus nudam aduci. Contra quam Horrestes nudato ense illico irruit et ubera eius ab eius pectore propriis manibus extirpauit, et in multis ictibus ensis sui interfecit eandem. Quam interfectam et nudam extra ciuitatem per terram trahi mandauit et canibus et uolucribus eam statuit deuorandam. Propter quod tamdiu insepulta remansit donec canes et uolucres totum corpus eius exceptis ossibus consumpserunt. Egistum uero nudum per totam ciuitatem tractum furca suspendi mandauit; sic et omnes alios quos ceperat tractos per ciuitatem et furca suspensos necari decreuit. Quid ultra? Ex omnibus impiis, infidelibus, et peruersis per Horrestem Micenarum ciuitatem purgata, uere dici potuit Agamenonis mortem per tantorum mortes ultam plene fuisse necnon et de Clitemestra propter obprobrium a se turpiter uiro factum necnon et illatam iniuriam per eam nato suo in multis in quibus Clitemestra peccauit. Fuit enim homicidii rea, que talem et tantum regem qualis fuit inclitus Agamenon, sub eius securitate cubantem, fecit occidi, uirum et filium turpis adulterii affecit iniuria, et seipsam naturam et morem mulierum nobilium non obseruans. Quare iustum fuit ut de tot malis incurreret multa mala per eum precipue quem in nota dedecoris tot malis affecit. Interea Menelaus, qui a multis periculis maris euasit, cum Helena uxore eius Cretam applicuit, ubi de morte Agamenonis fratris sui et uindicta per Horrestem assumpta rumorem audiuit. Contra Horrestem igitur Menelaus grauem concepit animum de tam dira uindicta quam exercuit contra matrem. Et ibi tam maiores quam uulgus pro maiori parte ciuitatis ipsius uenerunt ut uiderent Helenam, pro qua Greci tot mala sunt passi. Demum uero uentis secundis afflantibus Menelaus cum Helena recessit a Creta, et felici nauigacione potitus in portum applicat Macenarum, ubi odiosum animum demonstrauit Horresti, dicens ei eum in regno patris non debere succedere ex eo quod in matrem tam diram exercuit ulcionem que magis impietas dici potuit quam uindicta. Quare factum est quod, congregatis omnibus Grecorum regibus in Athenis, quibus pro maiori parte eorum communiter uidetur Horrestem Agamenonis filium fore regno patris indignum, qui contra matrem fuit tanta impietate crudelis, et ideo exilio magis dignum. In defensionem suam allegante tunc Horreste quod quicquid de matre fecerat exercuerat de iussu et uoluntate deorum. Dux autem Athenarum se obtulit pro parte Horrestis contra quemlibet probaturum quod Horrestes regni Macenarum dominio dignus erat, et quicquid de matre fecerat deorum peregerat uoluntate. Contra quem dum nullus fuisset qui predicto bello se uellet offerre, predicti reges, sollempni communicato consilio, absoluerunt predictum Horrestem ab omni querela, ipsum de regno patris sollempniter coronantes. Qui licenciatus ab eis, cum Athenarum duce, qui affectione associauit eundem, Macenas applicuit, ubi cum maximo gaudio fuit receptus. Horrestes igitur in patris solio sedit dyademate coronatus, egrum gerens animum contra suum patruum Menelaum. Sed recedente duce Athenarum ab Horreste, rex Ydumeneus rex Crete apud Micenas se conferens inter Menelaum et Horrestem concordiam tractauit et pacem, sic quod Horrestes Hermionam regis filiam Menelai et Helene in uxorem duxit, suam uidelicet consobrinam, festiuitate nupciarum inter eos sollempniter celebrata. Erigona uero filia Clitemestre et Egisti, turpi coytu suscepta, ex quo nouit Horrestem uterinum fratrem suum in regni solio confirmatum, nimio dolore commota laqueo se suspendit. Non post multos uero dies Ulixes cum duabus nauibus negociatorum quas precio conduxerat Cretam uenit. Suas enim naues amiserat, et quicquid habuerat ablatum sibi extitit ab incursibus piratorum, et eo pocius quod in manus gentis Thelamonii Aiacis incidit, que ipsum cepit et quecunque penes ipsum inuenit abstulit e t ipsum furca suspendere intendebat. Sed Ulixes industria sensus sui euasit a laqueo gentis ipsius, pauper tamen et egenus et penes se nichil habens. Licet enim sic euasisset a manibus gentis Aiacis et dum securus eripi ab infortuniis credidisset, incidit subsequenter in manibus regis Nauli, qui propter Palamidis filii sui mortem capitali odio persequebatur Ulixem. Ulixis igitur sagacitas magna fuit, per quam a manibus regis Nauli de persona saluus euasit. Quo uero ingenio uel quo sagacitatis tenui argumento a captura gentis Aiacis et manibus regis Nauli Ulixes euaserit presens hystoria non declarat, nisi quod Ulixes ex predictis causis ad Ydumeneum regem pauper et inops accessit. Rex autem Ydumeneus de tanta Ulixis paupertate miratus nichilominus hylariter eum suscepit et casus suos et sue infelicitatis accidencia explorat ab ipso et petit ea sibi seriatim et particulariter enarrari. Quod Ulixes gratanter admittens, ut regis peticionem impleret, suorum casuum fata reuoluens in sui narracione sermonis ea per ordinem explicauit. De quibus sic dixit: Uerum est, domine rex, quod post capcionem Troie, cuius capcionis ego pars infallibiliter magna fui, cum nauibus meis multis onustis diuiciis de opibus Troyanorum in multa auri et argenti copia et multorum meorum michi famulantium comitiua pelago me commisi, et me per plures dies prospere nauigante, in quendam portum, qui Mirna communiter nuncupatur, primo saluus applicui, ubi cum meis pro terre recreacione descendi et ibi tutus per dies aliquos moram traxi, cum ibi nullus michi et meis molestiam intulisset. Deinde a predicto portu discessi, et aura michi blandiente secunda, in portum qui dicitur Calastofagos salue perueni, ubi similiter cum meis per dies aliquos sum moratus. Cunque fallaces uenti michi tempus prosperum suaderent, a predicto portu discessi et fere per tres dies proxime subsequentes feliciter nauigaui. Tunc subito uentorum tempestas inualuit et aer de sereno factus est repente obscurus incerta nauigacione nunc huc nunc illuc me sub nimia tempestatis clade uexauit. Demum tempestas ipsa me compulit in Siciliam diuertere nimis inuitum, ubi uexaciones sum passus plurimas et labores. Erant enim in Sicilia duo reges fratres, quorum unus uocabatur Strigona et alius Ciclopa. Hii autem duo reges irruerunt in me et meos. Uidentes naues meas diuiciis tantis plenas exposuerunt per uiolenciam eas prede, et quicquid inuenerunt in eis exportauerunt ex eis in multitudine eorum militum armatorum. Et eo deterius quod superuenerunt duo eorum filii, milites ualde strennui et nimium bellicosi, quorum unus uocabatur Allifan et alius Pollifemus. Hii irruerunt in milites meos, qui centum interfecerunt ex eis, ceperunt me et Alfenorem unum ex sociis meis, et me et eum in quondam castro in carcerem detruserunt. Hic Pollifemus habebat quandam sororem, uirginem speciosam, quam postquam uidit Alfenor, in concupiscentia eius exarsit, et eius illaqueatus amore factus est ualde amens. Per sex igitur menses me captiuum in Siciliam detinuit Pollifemus. Sed demum misertus est mei et me cum Alfenore liberauit. Qui Pollifemus postea multum michi contulit commodi et honoris. Sed Alfenor circa sui amoris uehemenciam in tantum operam suam dedit quod sororem Pollifemi quam diligebat noctis tempore a secretario patris eripuit et ipsam secum aduxit. Quod ut peruenit ad suorum notitiam, sui contristati sunt ualde. Propter quod idem Pollifemus iterum in me et meos eadem nocte ad arma prorupit cum maxima militum comitiua, et facto impetu contra meos, sui recuperauerunt Pollifemi sororem. Qui Pollifemus in me demum irruit, et dum ab eo insisterem me tueri, unum sibi ex oculis eius euulsi, et cum sociis meis qui uiui supererant in naues proprias me recepi, et cum eis a Sicilia eadem nocte discessi. Deinde recta nauigacione potitus in Aulidem insulam me uentus appulit quamuis inuitum. In hac igitur insula erant due puelle sorores nimium speciose, ipsius insule domine, que in arte nigromancie et exorzizacionibus docte nimium habebantur. Quoscumque igitur nauigantes in hanc insulam fortuna trahebat predicte sorores non tam earum pulchritudine quam earum magicis incantationibus sic tenaciter capiebant quod nulla spes erat intrantibus ab insula posse recedere, omnium aliarum curarum oblitis, adeo quod si quos inueniebant ad earum mandata rebelles, statim eos in bestias transformabant. Harum igitur una, illa uidelicet que magis docta in hac sciencia erat, Circes suo nomine uocabatur, et alia suo nomine Calipsa. In potestatem igitur harum duarum me fortuna deduxit, quarum una, uidelicet Circes, meo quasi amore bachata, suas inmiscuit pociones, et suarum incantacionum insidiis sic fatue me allexit quod per annuum integrum non fuit michi ab ea recedendi facultas. Infra quem annuum Circes grauida est facta et concepit ex me filium, qui postea natus ex ea creuit et factus est uir nimium bellicosus. Ego autem circa propositum mei recessus curam adhibui. Sed Circes irata persensit, et suis magicis artibus me credidit detinere. Sed ego, qui de arte eram similiter ualde instructus, contrariis operacionibus omnia sua figmenta destruxi et penitus annullaui. Et quia sic ars deluditur arte, contrariis commentis Circes in tantum preualuerunt efficacius artes mee quod cum omnibus sociis meis qui tunc erant mecum a Circe nimium anxiosa recessi. Sed quid michi profuit ille recessurus? Nam committente me mari, uentus me appulit in terram regine Calipse, que suis artibus sic me illaqueauit et meos quod maiori tempore quam uoluerim me detinuit penes se. Mora tamen ipsa michi non fuit nimium tediosa propter ipsius regine pulchritudinem, in qua miro modo uigebat, et propter affectus placidos quos penes ipsam inueni, que placere michi et meis nimium est conata. Tandem per mei sensus industriam factum est quod ab ipsa salue recessi, in maxima tamen mei pena laboris, cum artes mee artes suas uix repellere potuissent. Deinde nauigando cum meis perueni ad quandam aliam insulam, in qua quoddam oraculum sacrum habebatur, quod diuine concessione potencie certa et uera responsa petentibus exhibebat. Ab hoc oraculo multa petii curiosus, inter que affectuose ab eo quesiui quidnam de nostris contingeret animabus postquam a nostris corporibus sunt egresse. De omnibus igitur per me tunc quesitis ab eo certum responsum obtinui preterquam de animarum articulo, de quo ab eo nullum certum responsum potui obtinere. Cum igitur ab ipso oraculo discesissem, aura, ut credidi, perflante secunda, uentus me conpulit pertransire per quendam locum periculis multis plenum. Perueni enim in illud mare in quo Syrenes, que sunt maxima monstra marina, pelago spaciantur. Sunt enim ab umbilico superius forme feminee, uirgineum uultum habentes, ab umbilico uero citra omnem formam piscis obseruant. Hec autem mirabiles uoces mirabili sonoritate resoluunt in cantu in tam dulci modulamine cantilene quod celestem putares excedere in sonis musicis armoniam, adeo quod miseri nauigantes, cum ad eas perueniunt, tanta earum cantus dulcedine capiuntur quod eorum nauium uela deponunt, ramos reponunt in altum, nauigacione penitus abstinentes. Sic enim animos miserorum ille cantus inebriat quod miseri audientes omnium aliarum curarum grauaminibus exuuntur, et in tantum earum dulcedo ipsorum demulcet auditus quod quasi sui ipsius prorsus obliti nec esum appetunt neque cibum, dum eorum quidam animis sopor illabitur, per quem efficiuntur penitus dormientes. Quos dum Syrenes dormire persenciunt, naues eorum gubernatorum regimine destitutas statim euertunt et naufragio subruunt, sic quod nauigantes in eis dormiendo infelici naufragio submerguntur. In has igitur Syrenes incidi, et ne socii mei mecum inuoluerentur simili soporis errore, meis artibus et mei et eorum auditum sic tenaciter obturaui quod de earum cantu ego et socii mei nichil penitus audientes ipsas debellauimus, et plus quam mille ex eis interfecimus, sic quod salui earum loca transiuimus, ab earum periculis liberati. Deinde naufragio infelix casus nos appulit inter Sillam et Caribdim, et cum xu stadia eorum ingluuiosa pericula protendatur, ibi ab ipsa maris ingluuie plus quam medietas mearum nauium fuit absorta. Propter quod socii mei nauigantes in eis ingluuie ipsius maris naufragio perierunt. Ego autem cum alia medietate nauium mearum ab ipsius ingluuie maris auulsus Pheniciam nauigando perueni, ubi inueni mirabilis gentis tyranidem, qui in me et meos irruens maiorem partem meorum gladio interemit, paucis relictis ex eis. Bona omnia que tunc mecum habebam in nauibus abstulerunt a me homines gentis ipsius, ceperunt me, et qui superfuerunt ex meis mecum duris carceribus incluserunt. Tandem, uolentibus diis, liberauerunt me et illos quos mecum incluserant, nichil michi restituto ab eis de rebus meis. Quare in summa paupertate deductus circuiui meridiem et demum in terram istam applicui, factus pauper et egenus, ut uides. Ecce narraui tibi omnes casus meos postquam a Troya recessi et in paupertatem quare sunt deductus. Et sic Ulixes narrationibus suis finem fecit. Rex uero Ydumeneus, auditis uerbis Ulixis, racione sue nobilitatis et eius industrie ualde compassus est sibi, et ideo quantum placuit Ulixi in Creta morari in multa rerum habundancia rex honorauit eundem. Demum cum Ulixi placuit a Creta recedere, rex donauit Ulixi duas naues, necessariis omnibus bene munitas, cum quibus posset in regnum suum commode nauigare. Donauit etiam sibi dona plurima, argentum et aurum, que sibi possent habunde sufficere dum ad propria perueniret. In recessu tamen suo rogauit eundem ut ad regem Anthenorem se conferret, qui eum uidere plurimum affectabat. Ulixes igitur, a rege Ydumeneo obtenta recedendi licencia, naues ascendit et ad regem Anthenorem se contulit, qui eum in uultu ylari cum multa iocunditate recepit. Cui multum grata fuit Ulixis multa facundia et nimia industria sensus eius. Ibi autem Ulixes certos rumores didicit de uxore sua Penelope, tot infestata proceribus, et eius pudicicia ab ea illesa seruata, necnon et de quibusdam aliis qui inuaserant terram suam et eam temere detinebant contra eius uoluntatem uxoris. Ibi Thelemacus filius eius, cognito patris aduentu, accessit ad eum, qui omnes rumores quos pater didicerat certa sibi assercione firmauit. Quare Ulixes regem rogauit Anthenorem ut eum in regnum suum associare deberet in suorum militum comitiua. Quod Anthenor libenter annuens cum suis militibus associauit eundem. Et eis de felici nauigacione potitis, in tantum procurauit Ulixes quod de nocte in suam applicuit ciuitatem, et depositis in terram militibus, de nocte suorum proditorum domos inuadit, ubi ipsos inueniens dormientes omnes interficit ita qod nullus euasit ex eis. Adueniente uero die in sui folgoris lucida claritate, in suum pallacium cum rege Anthenore se recepit. Et ibi rege ipso cum multa iocunditate recepto, O quam facta est hylaris Penelope in aspectu sui domini, quem tanto uidere tempore anxia peroptauit! Concurrunt igitur ciues, reges eorum tantis temporibus expectatum cum multo gaudio uidere festinant, multa dona sibi offerunt et exenia magna nimis, et exaltatus est Ulixes multum in regno suo. Et in tantum cum rege tractauit Anthenore quod Thelemacus Nausicam, filiam regis Anthenoris, duxit in uxorem. Celebrantur igitur nupcie Thelemachi in multorum sollempnitatibus gaudiorum. Et rex Anthenor suum feliciter remeauit in regnum. Et Ulixes in inclito statu regni sui demum sub nimia pacis tranquillitate quieuit. Quia uero usque nunc de Pirro Achillis filio postquam a Troya recessit, presens hystoria nichil dixit, nunc ad narrandum eius aduentum dirigitur stilus noster. Pirrus enim ex parte patris sui habuit regem Pelleum auum suum, cum ex predicto Pelleo et Thetide eius uxore fuisset susceptus et natus Achilles pater ipsius Pirri, quem Achilles suscepit ex Deidamia regis filia Licomedis. Et sic habuerat Pirrus duos auos, regem Pelleum ex parte patris et regem Licomedem ex parte nobilis matris sue. Qui rex Licomedes filius regis Achasti fuit, proaui dicti Pirri, adhuc uiuentis, licet esset in senio constitutus. Hic Acchastus habebat odio Pirrum et omnes de genere patris eius. Causam autem huius odii presens hystoria non describit. Rex igitur Acchastus Pirri proauus expulit regem Pelleum auum Pirri de regno Thesalie, sic quod ipsum Acchastus exulare coegit et pro interficiendo Pirro suas posuerat insidias ne euaderet manus eius. Pirrus uero, postquam a Troya recessit et maris se subiecit insidiis, multa maris pericula passus est, et maiorem partem rerum quas secum detulerat proiecit in mare, et quasi eius nauibus conquassatis, Molosam applicuit, ubi naues suas pro temporis tempestate quassatas necessaria fecit refeccione fulciri. Ibi eciam didicit qualiter rex Acchastus proauus eius regem Pelleum auum suum a Thesalie regno deiecerat et qualiter contra Pirrum fuerat insidias machinatus. Doluit igitur Pirrus de tam enormi dispendio aui sui sed pocius de seipso, cum predictus rex Licomedes, auus maternus ipsius Pirri, regis Acchasti filius, ipsum a suis annis teneris educasset. Interea rex Pelleus, per regem Acchastum a regno deiectus, qui timore regis Achasti et filiorum suorum (cum rex Achastus haberet duos alios filios et unam filiam nomine Thetidem, quorum filiorum unus uocabatur Philistenes et alius Menalipus) securus in publicum non poterat apparere, prouidit ubi posset melius delitere donec Pirrus nepos eius rediret a Troya, qui opem suo discrimini ferre posset. Sciebat enim per mare a Troya eum cum suis nauibus rediturum. Erat enim longe a ciuitate Thesallie per uiii forte stadia quoddam antiquum hedificium iuxta mare, inter ciuitatem ipsam et hedificium ipsum quibusdam nemoribus interiectis, ad que sepius uenandi causa reges Thesallie uenire solebant, cum in eis uenatorie fere plurimum habundarent. Hoc autem antiquum hedificium pro temporis uetustate erat penitus derelictum, cum situs eius esset in sollitudine constitutus et nulla ex eo appareret fabrica super terram. Erant enim in eo sub terra recondite multe lacune, in quibus poterat quis secure latere, cum foramen descensus eius esset incognitum, multis spinetis siluestribus et rubis agrestibus circumclusum. Sed ab ipso foramine facilis erat ad inferiora descensus, per gradus scilicet constructos in ipso, quamuis in summitate foraminis esset quedam latens fouea pro spinetis, in medio cuius os foraminis habebatur. In hoc igitur hedificio Pelleus latere disposuit. Qui dum lateret in ipso, sepius egrediebatur ab eo, et perueniens ad litus maris equora suo meciebatur intuitu si forte Pirrum uidere posset cum suis nauibus redeuntem. Pirrus uero, suis refectis nauibus in Molosa, nauigare uersus Thesalliam prorsus intendit uindicaturus, si posset, contra regem Achastum, maternum proauum suum, deieccionem Pellei aui sui paterni et seipsum a se tueri, si posset eum in offensionis obstaculo preuenire. Ut igitur caucius faciat que intendit, duos secretarios suos, Crispum uidelicet et Adrastum, sagaces exploratores, apud Thesalliam mittere procurauit ad Assandrum, ciuem Thesallie dudum, Pellei et ipsius Pirri fidelem, ut per eum posset de omnibus informari. Quibus uenientibus apud Thesalliam, per Assandrum omnibus diligenter edoctis, ad Pirrum celeriter redeuntes sibi fideliter referunt singula que uiderunt et que didicerunt ab Assandro referente. Pirrus igitur statim suas naues ascendit in Thesalliam profecturus. Sed dum putaret feliciter nauigare, marina tempestas in naues suas irruit, que fere triduo perdurauit. Demum diis fauentibus factum est quod cum nauibus ipsis, adhuc uentorum rabie non sedata, in quendam portum applicuit uocatum Speliadim. Hic autem portus distabat a ciuitate Thesallie fere per octo stadia, et erat uicinus illi antiquo hedificio in quo rex Pelleus delitebat. Pirrus itaque, maris fatigacione laxatus, descendit in terram, et dum ire pedes ad uicina nemora properaret, mirabilis fortune casus ad predicti foraminis foueam hedificii supradicti ipsum adduxit. Quam preuidere non ualens propter herbarum adiacencium uelamenta in eam irruit, et ad superiorem et primum gradum de gradibus ipsis per quos descendebatur inferius fixit pedes, et dum inspiceret gradus ipsos, uidere quid sit inferius diligenter affectat. Dum igitur ad loci ipsius yma peruenit, ecce quod a suis latibulis rex Pelleus prosilit, nepotem agnouit, in cuius uisione uidere putat Achillem, tanta patri suo Pirrus similitudine respondebat. Affectuose ergo ipsum amplectitur et in lacrimis ipsum flebiliter osculatur. Sua sibi discrimina tandem exponit de rege Acchasto, suas sibi reserando querelas. Dolet Pirrus, tacitus tamen omnia in mente conseruat. Ascendunt ergo superius auus, et nepos et ad Pirrum accedit tunc comitiua suorum. Pirro uero statim innotuit quod Philistenes et Menalipus, filii regis Acchasti, ad nemora ipsa peruenerant causa uenandi. Quo audito, statim Pirrus exuit uestas suas, et quadam uili et ueteri ueste sibi quesita, lacerata multas in partes, se induit, et accinctus quodam ense, sociis suis data licencia, solus properauit ad nemus. Nondum igitur Pirrus multum per nemus uagauerat cum regis Acchasti filiis obuiauit, qui a Pirro querunt quis sit, unde sit, unde uenerit, et quo uadat. Pirrus autem respondit eis se esse de Grecia et a Troya cum suis sociis cum quadam naui ad patriam suam se uoluisse redire. Sed tanta maris tempestas contra ipsos inualuit quod post multa discrimina et labores non multum longe a litoribus naufragium sunt perpessi, sic quod quingente persone nauigantes in eis subito naufragio perierunt. Ego tamen solus euasi, quem excellentes fluctus quasi mortuum ad litora proiecerunt. In quorum spuma, dum frangit in terra et in facie terre descendit circa litus, perueni a tumefaccione fluctuum frangentium circa terram quasi mortuus inebriatus ad litus. Ubi post multum uomitum aque salse quam ex mari sorbueram, in aliquo respiraui, et demum post multas angustias uix bene restitutus sum mee pristine sanitati, et in naufragio ipso cum amiserim omnia que ferebam, pauper effectus mendico panem hostiatim dum ueniam ad proprios lares meos. Uos autem, si nondum comedistis et detulistis aliquid in hoc nemus ad uescendum, estote michi de eo in aliquo graciosi. Qui sibi dixerunt, Morare nobiscum. Interim quidam ceruus lentis passibus dum uagaretur, coram ipsis apparuit, quem statim Menalipus a fratre suo segregatus insequitur, eo solo cum Pirro dimisso. Qui dum multum esset elongatus ab eis, dum multum insisteret ceruum prosequi fugientem, Philistenes frater eius causa quietis descendit ab equo, et statim Pirrus in eum irruens ipsum protinus interfecit. Deinde cum frater eius Menalipus a cerui prosecutione rediret, Pirrus euaginato ense in eum irruens ipsum protinus interemit. Et sic Pirrus duos suos auunculos fratres Thetidis auie sue crudeliter interfecit. Qui dum ab eorum rediret cede, obuiauit ei Cynaras de familia regis Acchasti. Quem Pirrus interrogauit ubi esset Acchastus. Qui dixit ei Acchastum prope esse. Et statim Pirrus Cynaram euaginato ense crudeliter morti dedit. Et confestim properauit ad naues, ubi pulchris uestibus seriose se induit, et ab eis recedens Acchasto regi obuiauit. Qui dixit Pirro: Quis es tu? Pirrus autem regi Acchasto sic respondit: Unus sum ex filiis regis Priami qui ductus in captiuitatem sub dominio Pirri sum. Rex uero Acchastus, ignorans eum esse Pirrum, dixit ei: Ubi est Pirrus? Qui dixit: Ualde a maris uexacionibus fatigatus descendit in terram et causa quietis accessit ad illam foueam, quam extensa dextera sibi monstrauit. Et statim euaginato ense ipsum uoluit interficere. Tunc ei statim ibi apparuit Thetis uxor regis Pellei, que et ipsa erat regis Acchasti filia mater Achillis et auia Pirri, que dixit ei: Kare nepos, quidnam intendis facere? Nonne auia tua sum? Orbasti me enim duobus fratribus meis auunculis tuis, et nunc intendis orbare me rege Acchasto, meo patre, proauo tuo? Et statim Thetis, Pirrum fortiter amplectendo, cepit brachium eius quo ensem tenebat in manu ne ipsum contra regem Achastum eleuaret ad ictum. Cui dixit Pirrus: Rex Acchastus pater tuus regem Pelleum uirum tuum a suo regno deiecit. Nonne in hoc teipsam offendit? Sed ueniat Pelleus, qui si sibi uelit parcere, parco ego. Ueniens igitur Pelleus rogauit Pirrum ne regem Acchastum morti traderet, cum de morte duorum filiorum suorum sit rex Acchastus satis afflictus et deterior morte sit pocius sibi uita. Quare reformata est pax et bona uoluntas inter Acchastum et Pelleum, dudum inuicem discordantes. Et consedentibus omnibus eis, Thetide uidelicet, rege Acchasto, Pelleo, et Pirro, inceperunt hii tractare de regno. Rex autem Acchastus, qui tunc regni ipsius moderamina gerebat ut rex, dixit illis: Ego autem sum nimia senectute confractus et de regni laboribus amodo michi modica cura est. Filios meos amisi, qui de regno ipso potuissent habuisse dominium. Nullus alius ergo est ad quem regnum ipsum debeat de iure deuolui quam ad Pirrum, karissimum nepotem meum, et ideo ex nunc me spolio regno ipso et ipsi Pirro sponte concedo. Quem ex eo statim per sue uestis fimbriam inuestiuit. Cui Pelleus: Et ego omne ius quod in eo habeo cedo et transfero in eundem, quia semper hec fuit summa cupiditas uoti mei ut Pirrus ceptro regni Thesallie potiretur. Insurgunt ergo omnes ipsi a loco illo et ascendentes equos eorum Thesalliam peruenerunt. Quare Pirrus mandauit ut omnes naues sue in Thesalliam nauigarent. Uenientibus ergo eis apud Thesalliam, rex Acchastus mandauit omnibus de Thesallia ut sacramentum fidelitatis et homagii Pirro prestare deberent. Qui de Pirri dominio facti sunt leti, propter quod sacramentum ipsum Pirro cum magno gaudio prestiterunt. Et sequenti die rex Achastus et Pelleus Pirrum de regno Thesallie coronauerunt in regem. In cuius regni solio Pirrus sedit dyademate coronatus. Et factum est postea quod regis Pirri fauore exaltatum est regnum Thesallie super omnia regna Grecie, et Pirrus rex ipsum in maxima pace seruauit usque ad extremum exitum uite sue. Ydumeneus uero rex Crete mortuus est, superstitibus sibi duobus filiis, Merion, uidelicet, et Laorta. Sed Merion post mortem patris sui parum uixit et mortuus est et regnum Laorte fratri suo dimisit, qui satis honorifice in Creta feliciter est sepultus. Thelemacus autem, Ulixis filius ex Nausica uxore sua, regis Anthenoris filia, suscepit filium Deyfebum nominatum. Sed ad Pirrum iterum redit hystoria ad narrandum suos deinde processus et qualiter et quando Pirrus dies suos clausit extremos. Rex igitur Acchastus de morte filiorum suorum exacerbatus inmodice filiorum suorum corpora mortuorum Thesalliam deferri mandauit, ibique sepulti sunt, mandante rege Pirro, in monumentis eorum nimium preciosis. Fata uero, que in summa felicitate hominibus constitutis cecas parant insidias per quas a felicitatis fastigio decidere eos subitam faciant in ruinam, ostendunt ea eis ualde placere que ruinosa postea pariunt detrimenta. Pirrus itaque in regni sui fastigio constitutus Hermione, Helene et Menelai filie et uxoris Horrestis, feruentis amoris cupidine captus fuit. Propter quod data opera ut sue satisfaciat uoluntati, Hermionam furtiue rapuit ab Horreste, et a regno dudum Agamenonis Micenarum, in quo regnabat Horrestes, in regnum Thesallie furtiue adduxit eam. Quam sibi matrimonio copulauit. Dolet ergo Horrestes de tanta uerecundia sibi facta, sed in regnum suum inuadere Pirrum non est sibi tanta potestas. Tacitus tamen reseruat in mente futuros euentus per quos sibi possit plene parari uindicte facultas. Factumque est quod Pirrus proposuit in Delfon insulam se conferre ad regratiandum Appollini deo et aliis diis de multa uictoria mortis Achillis patris eius sumpta de Paride crudeliter interfecto. Propter quod Pirrus in apparatu suo se accinxit ad iter, et in Delfon insulam se contulit, relictis in pallacio suo Andromacha, Hectoris dudum uxore, cum paruulo suo filio et eiusdem Hectoris nomine Laumedonta, cum et ipsa pregnans esset ex Pirro, necnon et Hermiona eius uxore, que post recessum Pirri misit Menelao, patri suo, sibi grauiter successisse de Pirro marito suo, qui solus Andromache amore bachatus de ea parum curabat aut nichil, ut acceleraret uenire Thesaliam quod Andromacham morti tradat cum eius filio Laumedonte. Menelaus itaque ad uerba Hermione filie sue Thesalliam properat, ubi, sui nobilitatis omisso pudore, in Andromacham irruit. Sed Andromacha subito puerum suum Laumedontem suas recepit in ulnas, et precipiti fuga lapsa se dirigit in plateas, ibique fortiter exclamans auxilium populi contra Menelaum implorat in lacrimis ne populus paciatur ipsam interfici cum paruulo nato suo. Populus autem incontinenti ad arma decurrit, et armata manu insequitur Menelaum, sic quod Menelaus timore populi stupefactus ad propria remeauit. Horrestes autem, audiens Pirrum in Delfon insulam peruenisse, ibi in multa militum comitiua se contulit, et in potenci manu aggressus est Pirrum, et manu propria ibi interfecit eundem. Et Pirrus mortuus est, qui statim in eadem insula fuit sepultus. Uxorem autem suam recuperauit Horrestes et in regnum suum ipsam adduxit. Pelleus uero et Thetis Andromacham ex Pirro pregnantem et Laumedontam eius filium a Thesallia recedentes in Molosam deferunt ciuitatem, ibique Andromacha peperit filium quem ex Pirro sustulerat et nomen eius Achilleydes est uocatum. Hic Achilleides creuit, et Laumedontam fratrem suum Thesallie coronauit in regem, seipso postposito, ad quem regnum ipsum racionabiliter pertinebat, et nichilominus ipsius sui fratris amore uoluit et mandauit quod omnes Troiani qui capti erant in Grecia libertate plenaria potirentur. Preterea hic subiungit hystoria sic enarrans. Dictum est in libro xxiiiio et xxuo qualiter Achilles, mortuo Troilo, corpus Troili ad caudam equi sui ligauit et per totum exercitum uituperabiliter traxit illud, ad cuius recuperacionem rex Menon uiriliter institit, ipsum prostrauit ab equo et letaliter uulnerauit, sic quod quasi mortuus fuit delatus ad castra; qualiter Achilles ipsum, a suis omnibus Mirmidonibus interceptum, non sua uirtute bellica sed proditorie interfecit; qualiter postea rex Priamus ipsum iuxta Troilum fecit magnifice sepeliri. Nunc presens narrat hystoria quod predictus rex Menon quandam mire pulchritudinis habebat sororem suam, que manifeste uenit coram omnibus ad Menonis monumentum, illud aperiri mandauit, ossa Menonis extraxit ab ipso, et ea in quodam uase aureo reposuit conseruanda, que statim cum predicto uase de medio astancium ab oculis sic prorsus euanuit uelud umbra quod nunquam in loco ipso postea uisa fuit. Hanc nonnulli dixerunt fuisse deam uel dee filiam uel unam ex illis quam gentes fatam appellant. De narranda igitur morte Ulixis, obmissis ad presens aliis, presentis hystorie stilus acuitur. Quare narrat et dicit quod Ulixes quadam nocte dormiebat in lecto suo et soporatus talem de se uidit in suo sompno uisionem. Uidebatur enim sibi uidere quandam ymaginem iuuenilis forme tante mirabilis speciei quod ymago non putaretur humana sed pocius diuina pre nimia pulchritudine forme sue. Uidebatur eciam sibi ultra modum appetere ymaginem illam posse tangere et eam suo cogi tenaciter in amplexu, sed illa suos uitabat amplexus et eum uidebatur a longe intueri. Deinde uero ad eum sibi propinqius uidebatur accedere et interrogabat ab eo quidnam uellet. Sed ille dicebat: Uolo ut insimul coniungamus ut te forte cognoscam. At illa dicebat Ulixi: O quantum in hoc est tua grauis et amara peticio! Tu enim petis a me ut tibi coniungar. Sed O quantum illa coniunccio erit infelix! Nam ex tali coniunccione necesse est quod unus nostrum exinde moriatur. Deinde uidebatur sibi quod ymago illa eadem ferebat in manu quandam lanceam, in cuius lancee summitate uidebatur haberi quedam turricula tota ex piscibus artificiose composita. Deinde uidebatur sibi quod illa ymago recedere uellet ab eo. Que dicebat sibi: Hoc est signum impie disiunccionis que inter nos duos est postremo futura. Ulixes autem tunc sompno solutus ualde miratus est de ipsius sompni uisione; multum sui disquirit in animo ad quid sompnum ipsum tendat. Demum illucescente die perquirit augurios et diuinos et eos ad se uenire mandauit. Quibus uenientibus et recitata eis ipsius sompnii qualitate, ipsi dixerunt quod per significacionem ipsius sompnii aperte conicitur Ulixem per filium exilio uel morti tradendum. Cuius rei causa Ulixes ualde perterritus Thelemacum filium suum capi fecit et eum mandauit fideli custodia detineri. Ipse uero elegit sibi locum in quo posset secure manere in quorundam suorum secretariorum fidelissima comitiua. Uallauit enim locum ipsum muris altis et fortibus, ad quem non nisi per pontem quendam uolticium haberi poterat accessus. Statuit eciam quod ad eum nullus accederet nisi esset aliquis de suis secretariis supradictis. Factumque est quod cum Ulixes dudum ex Circe quendam filium suscepisset, Thelagonum nominatum, qui cuius esset filius a nemine sciebatur preterquam a Cyrce sua tantummodo genitrice. Factus est Thelagonus annorum xu, qui studiose querit a matre cuius fuerit filius et si uiuit pater et in quo loco moretur. Diu negauit mater eum certificare de patre. Demum cum Thelagonus matrem super inquisicione patris diuicis stimulasset, affecta tedio stimuli filialis filio pandit et reserat regem Ulixem esse patrem ipsium et eum de loco regni sui ubi moratur Ulixes diligenter instruxit. Thelagonus autem in relacione matris est nimium factus letus. Desiderio tamen nimio in uno fluctuat patrem suum uidere uelle, et ad eum accedere desideranti animo exardescit. A matre igitur sua obtenta licencia, que de celeri reditu rogat illum, Thelagonus se accinxit ad iter, et tantum per dietas suas laboriose processit quod peruenit Acayam, ubi factus certus de loco ubi morabatur Ulixes ad ipsum locum accedit. Cunque quadam die lune in mane applicuisset ibidem, in introitu pontis inuenit custodes Ulixis, quos affectuose rogat ut eum ad Ulixem accedere sponte permittant. Negant illi, mandatum domini seruare uolentes. Instat Thelagonus humilibus precibus, at illi uiribus utentes repellunt eum et iniuriose et uiolenter impellunt. Quare Thelagonus, dum illatas sibi pati nollet iniurias, in unum ex predictis custodibus iurruit, et pugno clauso sic potenter in cathena colli percussit quod, eius fracta cathena colli, protinus expirauit. Alios uero custodes eius socios impellendo uiriliter a ponte deiecit et precipitauit in uallo. Fit ergo clamor maximus. Quare multi irruentes ad arma in Thelagonum irruunt, ipsum interficere sathagens. Sed Thelagonus, facto impetu in unum eorum qui aggressi sunt eum, ensem quem habebat in manu ab eo uiolenter extirpat, et in alios irruens ense nudo quindecim interfecit ex eis et ipse ab eis est grauiter uulneratus. Deinde cum clamor fortius inualesceret, ad uoces clamoris surgit Ulixes, putans ne aliquis de familia Thelemaci detenti per domesticos suos inuaserit illos ut pro sui liberatione eos uulneret aut occidat. Quare iratus cum quodam iaculo quod ferebat in manu ad locum clamoris accelerat, ubi suos uidit ab illo adolescente sibi incognito interfectos. Cernit eum et in uindictam necis occisorum iaculum ipsum uibrauit in ipsum sic quod eum percussit. Ex eo non tamen multum lesit eundem. Sed Thelagonus contra Ulixem iaculum impetuose uibrantem, cum non cognosceret si esset Ulixes, arrepto illo eodem iaculo quod ipse uibrauerat et in terram ceciderat, ipsum impetu duriori retorsit sic quod ipsum ex eo letaliter uulnerauit, costas eius ex ipso uulnere perforando. Quare Ulixes ex ipso ictu uulneratus in terram decidit, seipsum sustinere non ualens, utpote qui morti sentit se esse uicinum. Corporee itaque uires in ipso deficiunt, et cum ipse quasi defecerit in sermone, balbucientibus uerbis querit a Thelagono quisnam esset. Dum Ulixes tunc ad memoriam suam reducit letalem sui sompnii uisionem, Thelagonus uero ad interrogacionem Ulixis a circumstantibus querit quis ille sit qui ipsum interrogat. Dicunt ei Ulixem esse. Quo audito, Thelagonus anxius exclamat dicens: Ue michi! Ueni uidere patrem meum ut eo uiuente letarer cum eo, et nunc factus sum occasio mortis eius. et statim pre dolore nimio in terram cecidit ueluti semiuiuus. Demum a terra consurgens, laniatis uestibus, cum esset inermis, faciem suam pugnis contundit in lacrimis et a suo uertice flauos capillos euellit. Prostratus itaque ad pedes Ulixis s e dirigit, in singultibus lacrimarum dicit se esse Thelagonum infelicem Circes filium, quem tu, Ulixes pater mi, ex ea infeliciter suscepisti. Si morieris, kare pater, dii faueant ut tecum moriar et post te me uiuere non permittant. Ulixes uero agnouit eum suum esse filium ex Circe, blanditus est ei in sui corporis debilitate maxima in qua erat, et mandat fractis eloquiis ut a lacrimis abstineat et a dolore. Pro Thelamaco filio suo mittit, qui ueniens in Thelagonum querit irruere, quasi necem patris auidus uindicare. Sed Ulixes uerbis et nutu ut potuit Thelamaco inhibet ne insurgat in ipsum, ymo ut eum carum habeat utpote fratrem suum. Ducitur ergo Ulixes in Acayam fere mortuus, ubi triduo tantum uixit et post triduum expirauit, qui in Achaya honore regio sepelitur. Post cuius mortem statim Thelamacus paterni regni fuit assumptus in regem. Thelagonum fratrem suum multo fouet honore, per annum unum et dimidium detinuit eum secum, in honore maximo fecit eum militem. Retinere uoluit eum magis, sed Thelagonus matris sollicitatus ad litteras, ut matri satisfaciat, inuitus recedit a fratre. In cuius recessu Thelamacus multum eum donis et muneribus honorauit et omni eo quod faceret ad apparatum recessus ipsius. Recessit ergo Thelagonus a fratre suo Thelemaco in multis lacrimis defluentibus ab utroque. Qui post recessum eius in Aulidem insulam ad matrem sanus applicuit. De cuius reditu et aduentu ultra modum mater facta est ylaris, que multum fuerat de filio curiosa propter tanta fatorum discrimina que sic infeliciter emerserunt, prout ipsa preuiderat in arte sua. Non post multos autem dies Circes letaliter egrotauit. De qua egritudine uiolenter oppressa diem clausit extremum. Thelagonus igitur in regem assumitur et uixit in regno suo annis feliciter lx. Thelamacus uero regnauit in Achaya annis lxx et multiplicatum est regnum Achaie sub eius gubernacione ualde nimis. Ulixes autem uixit annis lxxxxiii et feliciter mortuus est in regno suo. Et in hoc loco Dares presenti operi finem fecit, sic et Cornelius. Reliqua ergo sunt de libro Ditis. Licet Dares Troyanus in capcione Troye suo operi finem fecerit, qui postea in libro suo ulterius non processit, reliqua uero sunt de libro Ditis ipsius usque ad finem, qui integre facere uoluit opus suum. Et ideo si quid huic operi superadditum inueniatur, credendum est non esse de ueritate operis ipsius sed de operis ficcione. Uerum tamen Dares et Ditis, qui tempore ipsius Troyani belli in ipso bello fuere presentes, in composicione operum eorum inuenti sunt pro maiori parte concordes et in paucis inuenti sunt discordantes. Quod autem Anthenor et Heneas fuerunt actores prodicionis ipsius bene conueniunt. Dixit tamen Dares quod Pollidamas Anthenoris filius de nocte accessit ad Grecos, qui de modo capcionis ciuitatis cum Grecis ea nocte tractauit, ut signo dato per eum Ylion aggredi procurarent. Dixit eciam quod Greci de nocte Troyam intrauerunt, nec intrasse per murum ruptum occasione equi erei facti per Grecos (cum de equo ipso nullam fecerit mencionem), sed fuisse dixit ingressus per portam Sceam, unam de portis ciuitatis Troye. In cuius porte summitate erat fabricatum et infixum de marmore quoddam magnum caput equi, licet Uirgilius de equo ereo cum Dite concordet. Et in hanc portam Sceam dixit Dares Anthenorem et heneam cum Pollidama recepisse Grecos et eis exinde aditum prestitisse et per eos fuisse ea nocte magnum Ylion interceptum et in illud primo Neptolomum filium Nestoris introductum. Dixit eciam idem Dares Heneam non solum Polixenam occultasse uerum eciam eius matrem Heccubam cum eadem et hac de causa exilio fuisse dampnatum. De morte uero ipsius Heccube nichil dixit. In fine tamen sui operis hoc addidit: pugnatum est annis x, mensibus ui, et diebus xii; et de Grecis apud Troyam octigenta sex milia pugnatorum iuerunt; Troyani uero pugnantes qui pro ciuitate ipsa defendenda pugnauerunt fuerunt ui centa septuaginta sex milia. Dixit eciam naues cum quibus exulauit Heneas fuisse ccas et cum quibus Paris in Greciam fuit profectus. Troyani uero qui sequti sunt Anthenorem fuerunt duo milia quingenti. Ceteri sequti sunt Heneam. Troyani autem et Greci utriusque partis maiores, qui et a quibus interfecti fuerunt, sunt hii, ut scripsit idem Dares. Hector uero interfecit regem Archilogum, regem Prothesilaum, regem Humerum, regem Patroclum, regem Orchimenum, regem Pallamonem, regem Pheypum, regem Prothenorem, regem Dorium, regem Xantipum, regem Leontum, regem Merionem, regem Polixenum, regem Pollibetem, regem Cedium, regem Fannum, regem Epistrophum, et regem Alpinorem. Paris uero interfecit regem Pallamidem, regem Anthilogum, Achillem, et Ayacem. Ayax uero ipsum Paridem interfecit, cum ambo se mutuis uulneribus occidissent. Heneas uero interfecit regem Amphimacum et regem Nereum. Achilles uero interfecit regem Euphenium, regem Ligonium, Troilum, regem Yponeum, regem Euforbium, regem Menonem, regem Austerum, regem Plebeum, Hectorem, et regem Neptholonum. Sed Pirrus interfecit Penthesileam, regem Priamum, et eius filiam Polixenam. Dyomedes uero interfecit regem Anthipum, regem Esterion, regem Protenorem, et regem Optonemum. Epytaphia uero Hectoris et Achillis sunt ista. Hectoris enim sunt hec et sufficisset primus uersus, qui ualde compendiosus est et omnia comprehendens, qui talis est. EPYTHAPHIUM HECTORIS Troum protector, Danaum metus, hic iacet Hector, Defensor patrie, iuuenum fortissimus, Hector, Qui murus miseris ciuibus alter erat. Occubuit telo uiolenti uictus Achillis, Occubuere simul spesque salusque Frigium. Hunc ferus Eacides circum sua menia traxit, Que iuuenis manibus texerat ante suis. O quantos Priamo lux attulit illa dolores, Quos fletus Heccube, quos dedit Andromache! Sed raptum pater infelix auroque repensum Condidit et merens accumulauit humo. EPHITAPHIUM ACHILLIS Pellides ego sum, Thetidis notissima proles, Cui uirtus clarum nomen habere dedit, Qui straui tociens armis uictricibus hostes, Inque fugam solus milia multa dedi. Hectore sed magno summa est michi gloria cesso, Qui sepe Argolicas debilitauit opes. Ille interemptus subiit, me uindice, penas. Pergama tunc ferro succubuere meo. Laudibus immensis uictor super astra ferebar, Cum pressi hostilem, fraude peremptus, humum. Ego autem Guido de Columpnis predictum Ditem Grecum in omnibus sum sequtus, pro eo quod ipse Ditis perfectum et completum fecit in omnibus suum opus ad litteratorum uidelicet solacium, ut ueram noticiam habeant presentis hystorie et ut magis delectentur in ipsa. Et ego hystoriam ipsam ornassem dictamine pulchriori per ampliores metaphoras et colores et per transgressiones occurrentes, que ipsius dictaminis sunt picture; sed territus ex magnitudine operis, ne dum occasione magis ornati dictaminis opus ipsum longa narracione protraherem, infra cuius temporis longitudinem aliqua michi superuenissent incomoda, prout est fragilitatis humane uel mutacio uoluntatis, propter quod cessassem ab opere et opus ipsum summ non peruenisset ad finem, utpote sui carens beneficio complementi_ in tantum institi, Spiritus Sancti gracia ministrante, quod infra tres menses, a xua uidelicet mensis Septembris prime indiccionis usque ad xxu mensis Nouembris proxime subsequentis, opus ipsum in totum per me perfectum extitit et completum; licet longe ante ad instanciam domini Mathei de Porta, uenerabilis Salernitani archiepiscopi, magne sciencie uiri, de presenti opere composuerim primum librum tantum et non plus. Nam ipso postmodum sublato de medio qui condendi a me presens opus erat michi stimulus et instinctus, ab ipsius prosequcione cessaui, cum non esset cui de hoc placere merito potuissem. Consideraui tamen defectum magnorum auctorum, Uirgilii, Ouidii, et Homeri, qui in exprimenda ueritate Troyani casus nimium defecerunt, quamuis eorum opera contexuerint siue tractauerint secundum fabulas antiquorum siue secundum apologos in stilo nimium glorioso, et specialiter ille summus poetarum Uirgilius, quem nichil latuit. Ne eius ueritas incognita remaneret ad presentis operis perfeccionem efficaciter laboraui. Factum est autem presens opus anno dominice incarnacionis millenio duecentesimo lxxxuii eiusdem prime indiccionis feliciter. Explicit liber de casu Troye. Deo gracias.
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_HistoriaMongalorum.txt b/testi_2_commento/noCommento_HistoriaMongalorum.txt
new file mode 100644
index 0000000..6e248e9
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_HistoriaMongalorum.txt
@@ -0,0 +1,19 @@
+Omnibus Christi fidelibus, ad quos presens scriptum peruenerit, frater Iohannes de Plano Carpini, Ordinis fratrum Minorum, sedis apostolice nuntius ad Tartaros et ad nationes alias Orientis, Dei gratiam in presenti et gloriam in futuro et de inimicis Dei et domini nostri Iesu Christi uictoriam triumphalem. Cum ex mandato sedis apostolice iremus ad Tartaros et ad nationes alias Orientis et sciremus domini pape ac uenerabilium cardinalium uoluntatem, elegimus prius ad Tartaros proficisci. Timebamus enim ne per eos in proximo Ecclesie Dei periculum immineret. Et quamuis a Tartaris uel ab aliis nationibus timeremus occidi uel perpetuo captiuari, uel fame, siti, algore, estu, contumeliis et laboribus nimiis quasi ultra uires affligi, que omnia multo plus quam prius crediderimus, excepta morte uel captiuitate perpetua, nobis multipliciter euenerunt, non tamen pepercimus nobis ipsis ut uoluntatem Dei secundum domini pape mandatum adimplere possemus, et ut proficeremus in aliquo Christianis uel saltem, scita ueraciter uoluntate et intentione ipsorum, possemus illam patefacere Christianis ne, forte subito irruentes, inuenirent eos impreparatos, sicut peccatis hominum exigentibus alia uice contigit et facerent magnam stragem in populo christiano. Unde quecumque pro uestra utilitate uobis scribimus ad cautelam, tanto securius credere debetis, quanto nos cuncta uel ipsi uidimus oculis nostris, quia per annum et quatuor menses et amplius ambulauimus per ipsos, pariter et cum ipsis ac fuimus inter eos, uel audiuimus a christianis, qui sunt inter eos captiui et, ut credimus, fide dignis. Mandatum enim a summo pontifice habebamus, ut cuncta perscrutaremur et uideremus omnia diligenter. Quod tam nos quam frater Benedictus Polonus eiusdem Ordinis, qui nostre tribulationis fuit socius et interpres, fecimus studiose. Sed si aliqua scribimus propter notitiam legentium, que in uestris partibus nesciuntur, non debetis propter hoc nos appellare mendaces, quia uobis referimus illa que ipsi uidimus uel ab aliis pro certo audiuimus, quos esse credimus fide dignos; immo est ualde crudele ut homo, propter bonum quod facit, ab aliis infametur.
+De terra Tartarorum et situ et qualitate ipsius et dispositione aeris in eadem.
+Uolentes igitur facta scribere Tartarorum, ut lectores ualeant facilius inuenire, hoc modo per capitula describemus. Primo quidem dicemus de terra, secundo de hominibus, tertio de ritu, quarto de moribus, quinto de ipsorum imperio, sexto de bellis, septimo de terris quas eorum dominio subiugarunt, octauo quomodo bello occurratur eisdem, ultimo de uia quam fecimus et curia imperatoris et testibus qui in terra Tartarorum nos inuenerunt. De terra proposuimus hoc modo tractare: in principio quidem dicemus de situ ipsius, secundo de qualitate, tertio de dispositione aeris in eadem. Terra quidem predicta est in ea parte posita orientis, in qua oriens, sicut credimus, coniungitur aquiloni. Ab oriente autem est terra posita Kytaorum et etiam Solangorum; a meridie terra Sarracenorum; inter occidentem et meridiem terra est posita Huyrorum; ab occidente prouincia Naimanorum; ab aquilone mari oceano circumdatur. Hec uero in parte aliqua nimium est montuosa et in aliqua est campestris, sed fere tota est admixta glarea plurimum arenosa. In aliqua parte terre sunt alique modice silue, alia uero est sine lignis omnino. Cibaria autem sua decoquunt, et sedent tam imperator quam principes et alii omnes ad ignem, factum de boum stercoribus et equorum. Terra etiam predicta non est nisi in parte centesima fructuosa, nec etiam illa potest fructum portare nisi aquis fluuialibus irrigetur, sed aque ac riui ibidem sunt pauci, flumina uero rarissima. Unde ibidem uille non sunt nec alique ciuitates, excepta una, que dicitur esse satis bona, que Caracoron nominatur. Nos autem non uidimus illam, sed fuimus prope ad dimidium diem cum apud syram ordam essemus, que curia maior est imperatoris eorum. Et licet alias infructifera sit, quamuis non multum, tamen competenter est alendis pecoribus apta. Aer in ipsa est mirabiliter inordinatus. In media enim estate, quando in aliis partibus solet calor maximus habundare, ibi sunt tonitrua magna et fulgura, ex quibus homines plurimi occiduntur; cadunt etiam ibi eodem tempore maxime niues. Ibi etiam sunt frigidissimorum uentorum tam maxime tempestates, quod cum labore aliquando possunt homines equitare. Unde cum essemus ante ordam, sic enim stationes imperatoris apud eos et principum appellantur, iacebamus in terra pre magnitudine uenti prostrati et propter pulueris multitudinem uidere minime poteramus. In ea etiam in hyeme nunquam pluit, sed in estate sepe et tam modicum quod uix potest aliquando puluerem et radices graminum madidare. Grando etiam ibi sepe maxima cadit. Unde eo tempore quando fuit electus et in sede regni poni debuit imperator, nobis in curia existentibus, tanta cecidit grando, quod ex subita resolutione, sicut plenius intelleximus, plus quam centum et sexaginta homines in eadem curia fuerint submersi; res etiam et habitacula plura deducta fuerunt. Ibi est etiam in estate subito magnus calor, et repente maximum frigus. In hyeme uero in aliqua parte cadunt maxime niues, in aliqua autem parue. Et ut breuiter de terra ipsa concludam: magna est, sed aliter, sicut uidimus oculis nostris, quia per ipsam circumeundo quinque mensibus et dimidio ambulauimus, multo uilior est quam dicere ualeamus.
+De personis, de uestibus, de habitaculis, de rebus, de ipsorum coniugio.
+Dicto de terra, de hominibus dicendum est. Primo quidem formas describemus personarum, secundo de ipsorum coniugio supponemus, tertio de uestibus, quarto de habitaculis, quinto de rebus eorum. Forma personarum ab omnibus aliis hominibus est remota. Inter oculos enim et inter genas plus quam alii homines sunt lati. Gene etiam satis prominent a maxillis; nasum habent planum et modicum, oculos habent paruos et palpebras usque ad supercilia eleuatas. Graciles sunt generaliter in cingulo, exceptis quibusdam paucis; pene omnes mediocris sunt stature. Barba fere omnibus minime crescit: aliqui tamen in superiori labio et in barba modicos habent crines, quos minime tondent. Super uerticem capitis, in modum clericorum, habent coronas et ab aure una usque ad aliam ad latitudinem trium digitorum generaliter omnes radunt; que rasure corone predicte iunguntur. Super frontem etiam, ad latitudinem duorum digitorum, similiter omnes radunt; illos autem capillos, qui sunt inter coronam et pretaxatam rasuram, crescere usque ad supercilia sinunt et, ex utraque parte frontis tondendo plus quam in medio, medio crines faciunt longos; reliquos uero crines permittunt crescere ut mulieres, de quibus faciunt duas cordas et ligant unamquamque post aurem. Pedes etiam modicos habent. Uxores uero habet unusquisque quot potest tenere: aliquis centum, aliquis quinquaginta, aliquis decem, aliquis plures, aliquis pauciores. Et omnibus parentibus generaliter coniunguntur, excepta matre, filia et sorore ex eadem matre; sororibus autem ex patre tantum; et uxores etiam patris post mortem ducere possunt; uxorem etiam fratris alter frater iunior post mortem uel alius de parentela iunior, ducere tenetur. Reliquas mulieres omnes sine ulla differentia ducunt uxores et emunt eas ualde pretiose a parentibus suis. Post mortem maritorum de facili ad coniugia secunda non migrant, nisi quis uelit suam nouercam ducere in uxorem. Uestes autem, tam uirorum quam mulierum, sunt uno modo formate: palliis, cappis uel caputiis uel pellibus non utuntur, tunicas uero portant de bucarano purpura uel baldachino in hunc modum formatas: a summo usque deorsum sunt scisse et ante pectus duplicantur, a latere uero sinistro una et in dextro tribus ligaturis nectuntur, in latere etiam sinistro usque ad bracale sunt scisse. Pellicia cuiuscumque sunt generis, in eumdem modum formantur: superius tamen pellicium exterius habet pilos, sed a posterioribus est apertum; habet tamen caudulam unam usque ad genua retro. Mulieres uero que sunt maritate habent unam tunicam ualde amplam et usque ad terram ante scissam. Super caput habent unum quid rotundum de uiminibus uel de cortice factum, quod in longum protenditur ad unam ulnam, et in summitate desinit in quadrum, et ab imo usque ad summum in amplitudine semper crescit, et in summitate habet uirgulam unam longam et gracilem de auro uel de argento seu de ligno, uel etiam pennam, et est assutum super unum pilleolum quod protenditur usque ad humeros. Et tam pilleolum quam instrumentum predictum est tectum de bucarano seu purpura uel baldachino, sine quo instrumento coram hominibus nunquam uadunt, et per hoc ab aliis mulieribus cognoscuntur. Uirgines autem et iuuenes mulieres cum magna difficultate a uiris possunt discerni, quoniam per omnia uestiuntur ut uiri. Pilleola habent alia quam alie nationes, quorum formam intelligibiliter describere non ualemus. Stationes habent rotundas in modum tentorii preparatas, de uirgis et baculis subtilibus factas. Supra uero in medio rotundam habent fenestram, unde lumen ingreditur et ut possit fumus exire, quia in medio faciunt ignem semper. Parietes autem et tecta filtro sunt cooperta, hostia etiam de filtro sunt facta. Quedam stationes sunt magne et quedam parue, secundum dignitatem uel hominum paruitatem; quedam soluuntur subito et reparantur et super summarios deferuntur; quedam dissolui non possunt sed in curribus deferuntur. Minoribus autem in curru ad deferendum unus bos, maioribus tres uel quatuor uel etiam plures, secundum quod magna est, sufficiunt ad portandum. Quocumque uadunt siue ad bellum siue alias semper illas deferunt secum. In animalibus sunt diuites ualde, in camelis, bobus, ouibus, capris; de equis et iumentis tantam multitudinem habent, quantam non credimus habere alium totum mundum; porcos et bestias alias minime habent. Imperator, duces et alii magnates in auro et argento et serico et lapidibus pretiosis et gemmis multum abundant.
+De cultu, de iis que credunt esse peccata, de diuinationibus et purgationibus et ritu funeris.
+Dicto de hominibus supponendum est de ritu, de quo tractabimus in hunc modum: primo dicemus de cultu, secundo de iis que credunt esse peccata, tertio de diuinationibus et purgationibus peccatorum, quarto de ritu funeris. Unum Deum credunt, quem credunt esse factorem omnium uisibilium et inuisibilium, et credunt ipsum tam bonorum, in hoc mundo, quam penarum esse datorem; non tamen orationibus uel laudibus aut ritu aliquo ipsum colunt. Nichilominus habent idola quedam de filtro ad imaginem hominis facta, et illa ponunt ex utraque parte ostii stationis, et subtus illa ponunt quiddam de filtro in modum uberum factum, et illa credunt esse pecorum custodes, ac eis beneficium lactis et pullorum prestare. Alia uero faciunt de pannis sericis et illa multum honorant. Quidam ponunt illa in pulchro curru tecto ante ostium stationis, et quicumque in illo curru aliquid furatur, sine ulla miseratione occiditur. Sed quando uolunt illa idola facere, omnes maiores domine conueniunt, que sunt in stationibus illis, et cum reuerentia faciunt illa; et cum fecerint interficiunt ouem et illam manducant, et ossa eius igne comburunt. Et cum etiam puer aliquis infirmatur predicto modo faciunt idolum, et ligant super lectum ipsius. Duces, millenarii et centenarii hyrcum semper habent in medio stationis. Predictis uero idolis offerunt primum lac omnis pecoris et iumenti. Et quando primo comedere uel bibere incipiunt, primo eis offerunt de cibariis uel de potu. Et quando aliquam bestiam interficiunt, offerunt cor idolo, quod est in curru, in aliquo cipho, et usque mane dimittunt, et tunc auferunt de presentia eius et decoquunt et manducant. Primo etiam imperatori fecerunt idolum quod ponunt in curru ante stationem honorifice, sicut uidimus ante ordam imperatoris istius, cui offerunt munera multa; equos etiam offerunt ei, quos nullus audet ascendere usque ad mortem. Alia etiam animalia eidem offerunt; que si occidunt ad manducandum, nullum os confringunt ex eis sed igni comburunt. Ei etiam ad meridiem tamquam Deo inclinant, et inclinare faciunt aliquos nobiles qui se reddunt eisdem. Unde nuper contigit quod Michael, qui fuit unus de magnis ducibus Ruscie, cum iuisset ad reddendum se Bati, fecerunt eum prius inter duos ignes transire. Post hec dixerunt ei quod ad meridiem Chingiscan inclinaret; qui respondit quod Bati et seruis suis inclinaret libenter sed imagini hominis mortui non inclinaret, quia non liceret hoc facere Christianis. Et cum sepe diceretur ei quod inclinaret, et nollet, mandauit ei dux predictus per filium Ierozlai quod occideretur si non inclinaret. Qui respondit quod potius uellet mori, quam facere quod non licet. Ac ipse satellitem unum misit, qui tam diu contra cor eum in uentre calce percussit, quousque deficeret. Tunc quidam de suis militibus qui astabat, confortauit eum dicens: Esto constans, quia pena hec non diu tibi durabit, et statim sequetur gaudium sempiternum. Post hec fuit ei caput cutello precisum. Militi uero predicto fuit caput etiam cutello amputatum. Solem insuper lunam, ignem et aquam uenerantur et adorant et terram, eis ciborum et potus primitias offerentes, et mane potissime antequam comedant uel etiam bibant. Et quia de cultu Dei nullam legem obseruant, neminem adhuc, quod intelleximus, coegerunt suam fidem uel legem negare, excepto Michaele, de quo dictum est supra. Quid ulterius faciant ignoramus; presumitur tamen a quibusdam quod si monarchiam haberent, quod Deus auertat, facerent quod omnes isti idolo inclinarent. Accidit etiam, dum adhuc essemus in terra eorum, quod Andreas dux de Chernegloue, quod est in Ruscia, fuit apud Bati accusatus quod educeret equos Tartarorum de terra et uenderet alias, et cum tamen non esset probatum, fuit occisus. Quod audiens iunior frater eius, uenit cum uxore occisi ad ducem predictum Bati, uolentes supplicare ne terra tolleretur eisdem; qui dixit puero quod uxorem fratris carnalis predicti duceret in uxorem, et mulieri precepit ducere illum in uirum, secundum consuetudinem Tartarorum; qui respondit dicens quod prius uellet occidi quam facere contra legem. At ille nichilominus tradidit eam illi, quamuis renuerent quantum possent; et duxerunt eos ambos in lecto et posuerunt puerum super illam clamantem et plorantem et coegerunt eos commisceri, coatione non conditionali sed absoluta. Quamuis de iusticia facienda uel peccato cauendo nullam habeant legem, nichilominus tamen habent aliquas traditiones, quas dicunt esse peccata, quas confixerunt ipsi uel antecessores eorum. Unum est figere cutellum in igne, uel etiam quocumque modo tangere ignem cutello, uel cum cutello extraere de caldario carnes, iuxta ignem etiam ligna incidere cum securi: credunt enim quod sic auferri debeat caput igni. Item appodiare se ad flagellum cum quo percutitur equus: ipsi enim calcaribus non utuntur; item tangere flagello sagittas; item iuuenes aues occidere uel accipere; item cum freno equum percutere; item os cum alio osse frangere; item lac, uel aliquem potum uel cibum, super terram effundere; in statione mingere: sed si uoluntarie facit, occiditur; si autem aliter, oportet quod pecuniam multam soluat incantatori qui purificet eos, et faciat et stationem et ea que in ipsa sunt, inter duos ignes transire, sed antequam sic purificetur nullus audet intrare nec de ipsa aliquid exportare. Item si alicui morsellus imponitur et deglutire non potest, et de ore suo eicit eum, fit foramen sub statione et extrahitur per illud foramen, et sine ulla miseratione occiditur; item si quis calcat limen stationis alicuius ducis, interficitur eodem modo. Et multa habent his similia, de quibus longum esset enarrare. Sed homines occidere, aliorum terras inuadere, res aliorum accipere quocumque iniusto modo, fornicari, aliis hominibus iniuriari, facere contra prohibitiones et Dei precepta, nullum peccatum est apud eos. De uita eterna et damnatione perpetua nichil sciunt. Credunt tamen quod post mortem in alio seculo uiuant, greges multiplicent, comedant, bibant et alia faciant que in hoc seculo a uiuentibus hominibus fiunt. Diuinationibus, auguriis, aruspiciis, ueneficiis, incantationibus multum intendunt, et cum a demonibus eis respondetur, credunt quod Deus ipsis loquatur; quem Deum nominant Utoga, sed Comani Kam ipsum appellant, quem mirabiliter timent et reuerentur ac ei oblationes offerunt multas et primitias ciborum et potus, et secundum responsum ipsius faciunt uniuersa. In principio lunationis uel in plenilunio incipiunt quicquid noui agere uolunt, unde illam magnum imperatorem appellant, eique genua flectunt et deprecantur. Solem etiam dicunt esse matrem lune, eo quod lumen a sole recipiat. Et, ut breuiter dicam, per ignem credunt omnia purificari. Unde quando nuntii ueniunt ad eos uel principes, uel qualescumque persone, oportet ipsos, et munera que portant, per duos ignes transire ut purificentur, ne forte ueneficia fecerint, aut uenenum uel aliquid mali portauerint. Item si cadit ignis de celo super pecora uel super homines, quod ibidem sepe contingit, siue aliquid talium eueniat eis, per quod immundos seu infortunatos se reputent, oportet simili modo per incantatores mundari: et quasi omnem spem suam in talibus posuerunt. Quando aliquis eorum infirmatur ad mortem, ponitur una hasta, et circa illam filtrum circumuoluitur nigrum, et ex tunc nullus audet alienus terminos stationum eius intrare. Et quando incipit agonizare, quasi omnes recedunt ab eo, quoniam nullus de iis qui morti eius assistunt potest ordam alicuius ducis uel imperatoris usque ad nouam lunationem intrare. Cum autem mortuus est, si est de maioribus, sepelitur occulte in campo ubi placuerit eis. Sepelitur autem cum una de stationibus suis sedendo in medio eius, et ponunt mensam ante eum, et alueolum carnibus plenum et ciphum lactis iumentini. Sepelitur etiam cum eo unum iumentum cum pullo et equus cum freno et sella, et alium equum comedunt et stramine corium implent, et super duo ligna uel quatuor altius ponunt, ut habeat in alio mundo stationem ubi moretur, et iumentum de quo habeat lac et possit sibi etiam equos multiplicare et equos in quibus ualeat equitare. Et ossa illius equi quem comedunt pro anima eius comburunt; et sepe etiam conueniunt mulieres ad comburendum ossa pro animabus hominum, ut nostris uidimus oculis et ab aliis intelleximus ibidem. Uidimus etiam quod Occodaican, pater istius imperatoris, dimisit unum uirgultum crescere pro anima sua. Unde precepit quod nullus incideret ibi, et quicumque incidit ibi aliquam uirgam, ut ipsi uidimus, uerberatur, expoliatur et male tractatur. Et cum nos multum indigeremus ad equum percutiendum, non fuimus ibi ausi incidere unam uirgam. Aurum et argentum sepeliunt eodem modo cum ipso; currus in quo ducitur frangitur, nec nomen proprium eius usque ad tertiam generationem audet aliquis nominare. Alius est etiam modus sepeliendi quosdam maiores. Uadunt in campo occulte et ibi gramina remouent cum radicibus, et faciunt foueam magnam et in latere illius fouee faciunt unam foueam sub terra, et illum seruum quem habet dilectum ponunt sub eo; qui iacet tam diu sub ipso quod incipit quasi agonizare; deinde extrahunt eum ut ualeat respirare, et sic faciunt ter; et si euadit, est postea liber et facit quicquid placuerit ei et est magnus in statione ac inter parentes illius. Mortuum autem ponunt in fouea, que est in latere facta, cum iis que superius dicta sunt. Deinde replent foueam que est ante foueam suam, et desuper gramina ponunt ut fuerant prius, ad hoc ne locus ulterius ualeat inueniri. Alia etiam faciunt ut superius dictum est, sed tentorium suum exterius relinquunt in campo. In terra eorum sunt cimiteria duo. Unum in quo sepeliuntur imperatores, duces et nobiles omnes, et ubicumque moriuntur, si congrue fieri potest, illuc deferuntur. Sepelitur autem cum eis aurum et argentum multum. Aliud est in quo sepulti sunt illi qui in Hungaria interfecti fuerunt; multi enim ibidem fuerunt occisi. Ad illa cimiteria nullus audet accedere preter custodes, qui ad custodiendum positi sunt ibidem. Et si aliquis accesserit, capitur, expoliatur, uerberatur et ualde male tractatur. Unde nos ipsi inscienter intrauimus terminos cimiterii eorum qui in Hungaria fuerunt occisi, et uenerunt super nos, nos sagittare uolentes. Sed quia eramus nuntii et nesciebamus consuetudinem terre, nos liberos dimiserunt abire. Parentes autem et omnes alios qui morantur in stationibus suis oportet purificati per ignem. Que purificatio fit hoc modo: faciunt duos ignes, et duas hastas ponunt iuxta ignes et unam cordam in summitate hastarum, et ligant super cordam illam quasdam scissuras de bucarano; sub qua corda et ligaturis inter illos duos ignes transeunt homines, bestie ac stationes. Et sunt due mulieres, una hinc et alia inde, aquam proicientes et quedam carmina recitantes. Et si aliqui currus ibi franguntur, uel etiam res ibidem alique cadunt, incantatores accipiunt. Et si aliquis occiditur a tonitruo, omnes illos homines qui morantur in stationibus illis oportet predicto modo per ignes transire; statio, lectus, currus, filtra et uestes et quicquid talium habuit a nullo tanguntur, sed tamquam immunda ab omnibus respuuntur.
+De moribus bonis et malis, et cibis et consuetudinibus eorum.
+Dicto de ritu, dicendum est de moribus, de quibus tractabimus isto modo: primo dicemus de bonis, secundo de malis, tertio de cibis, quarto de consuetudinibus. Predicti homines, uidelicet Tartari, sunt magis obedientes dominis suis quam aliqui homines qui sunt in mundo, siue religiosi siue seculares, et magis reuerentur eosdem, neque de facili mentiuntur eis. Uerbis ad inuicem raro aut nunquam contendunt, factis uero nunquam; bella, rixe, uulnera, homicidia inter eos nunquam contingunt. Predones etiam et fures rerum magnarum non inueniuntur ibidem: unde stationes et currus eorum ubi habent thesaurum suum, seris aut uectibus non firmantur. Si alique bestie perduntur, quicumque inuenit eas, uel dimittit sic esse, uel ducit eas ad homines illos qui positi sunt ad hoc: homines autem quorum sunt bestie, apud eosdem illas requirunt, et absque ulla difficultate recipiunt eas. Unus alium satis honorat et ad inuicem sibi satis sunt familiares; et cibaria, quamuis sint apud eos pauca, tamen satis inter se competenter communicant illa. Et etiam satis sunt sufferentes: unde cum ieiunant una die uel duobus nichil comedentes omnino, de facili non uidentur impatientes sed cantant, ludunt quasi comederint bene. In equitando multum sustinent frigus, etiam et calorem nimium patiuntur. Nec sunt homines delicati; inuidiosi ad inuicem non uidentur, inter eos quasi nulla placita sunt; nullus alium spernit, sed iuuat et promouet quantum congrue potest. Mulieres eorum sunt caste, nec de impudicitia ipsarum aliquid inter eos auditur; uerba tamen quedam ex eis in ioco satis habent turpia et impudica. Seditiones inter eos raro uel nunquam habere uidentur. Et quamuis multum inebrientur, in ebrietate tamen sua uerbis uel factis nunquam contendunt. Descriptis eorum moribus bonis, de malis est supponendum. Superbissimi sunt aliis hominibus et despiciunt omnes, immo quasi pro nichilo reputant eos, siue nobiles siue ignobiles sint. Uidimus enim in curia imperatoris nobilem uirum Ierozlaum, sibi satis sunt familiares; et cibaria, quamuis sint apud eos pauca, tamen satis inter se competenter communicant illa. Et etiam satis sunt sufferentes: unde cum ieiunant una die uel duobus nichil comedentes omnino, de facili non uidentur impatientes sed cantant, ludunt quasi comederint bene. In equitando multum sustinent frigus, etiam et calorem nimium patiuntur. Nec sunt homines delicati; inuidiosi ad inuicem non uidentur, inter eos quasi nulla placita sunt; nullus alium spernit, sed iuuat et promouet quantum congrue potest. Mulieres eorum sunt caste, nec de impudicitia ipsarum aliquid inter eos auditur; uerba tamen quedam ex eis in ioco satis habent turpia et impudica. Seditiones inter eos raro uel nunquam habere uidentur. Et quamuis multum inebrientur, in ebrietate tamen sua uerbis uel factis nunquam contendunt. Descriptis eorum moribus bonis, de malis est supponendum. Superbissimi sunt aliis hominibus et despiciunt omnes, immo quasi pro nichilo reputant eos, siue nobiles siue ignobiles sint. Uidimus enim in curia imperatoris nobilem uirum Ierozlaum, magnum ducem Ruscie, filium etiam regis et regine Georgianie, et soldanos multos et magnos, ducem etiam Solangorum nullum honorem debitum recipere apud eos; sed Tartari qui erant eis assignati, quantumcumque erant uiles, antecedebant eos et semper primum locum et summum tenebant; immo sepe oportebat eos post eorum posteriora sedere. Iracundi sunt hominibus aliis multum et indignantis nature, et etiam aliis hominibus sunt mendaces, et fere nulla ueritas inuenitur in eis. In principio quidem sunt blandi, sed ultimo pungunt ut scorpio. Subdoli sunt et fraudulenti et, si possunt, astutia circumueniunt omnes. Homines sunt immundi in sumendo cibum et potum et in aliis factis suis. Quicquid uolunt facere hominibus aliis mali, miro modo occultant, ut sibi prouidere non possint, uel contra eorum astutias remedium inuenire. Ebrietas honorabilis est apud eos, et cum aliquis multum biberit, ibidem reicit, nec propter hoc dimittit quin iterum bibat. Ualde sunt cupidi et auari, exactores maximi ad petendum et tenacissimi retentores et parcissimi donatores. Aliorum hominum occisio pro nichilo est apud eos. Et ut breuiter dicam, omnes mali mores eorum propter prolixitatem in scripto redigi minime possunt. Cibi eorum sunt omnia que mandi possunt: comedunt enim canes, lupos, uulpes et equos, et in necessitate carnes humanas manducant. Unde quando pugnauerunt contra quamdam ciuitatem Kytaorum, ubi morabatur imperator ipsorum, quam obsederunt tam diu quod defecerunt ipsis Tartaris omnino expense, et quia non habebant quid manducarent omnino, tunc accipiebatur de decem hominibus unus ad manducandum. Alluuiones etiam que egrediuntur a iumentis cum pullis manducant. Immo uidimus etiam eos pediculos manducare. Dicebant enim: Nunquid eos non debeo manducare, cum mei filii carnes manducent et ipsius sanguinem bibant?. Uidimus etiam eos comedere mures. Mensalibus et manutergiis non utuntur. Panem non habent nec olera nec legumina nec aliquid aliud, nisi carnes, de quibus etiam tam paucas manducant, quod alie nationes uix inde uiuere possent. Cum pinguedine carnium polluunt multum manus, quando uero comedunt, eas ad ocreas suas uel ad gramina uel ad aliquid talium tergunt; solent etiam honestiores habere aliquos panniculos paruos cum quibus ultimo tergunt manus quando carnes manducant. Unus eorum incidit et alius accipit cum puncta cutelli morsellos, et unicuique prebet, quibusdam plus, quibusdam minus, secundum quod eos magis et minus cupiunt honorare. Scutellas non lauant, et si aliquando cum brodio carnium lauant, iterum brodium cum carnibus in ollam reponunt. Ollas etiam uel coclearia uel alia uasa ad hoc deputata si abluunt, simili modo lauant. Apud eos magnum peccatum est si aliquid de potu uel de cibo perire aliquo modo permittitur; unde ossa, nisi prius extrahatur medulla, dare canibus non permittunt. Uestes suas etiam non lauant nec lauari permittunt, et maxime ab illo tempore quando tonitrua incipiunt, usque quo desinat illud tempus. Lac iumentinum bibunt in maxima quantitate; si habent, bibunt et ouinum etiam et uaccinum, caprinum et etiam camelorum. Uinum, ceruisiam, medonem non habent, nisi ab aliis nationibus mittatur uel donetur eisdem. In hyeme quoque, nisi diuites sint, lac iumentinum non habent. Milium cum aqua decoquunt, quod tam tenue faciunt, quod non comedere sed bibere possunt. Et unusquisque ex eis bibit ciphum unum uel duos in mane, et nichil plus in die manducant; in sero autem unicuique parum de carnibus datur, et brodium de carnibus bibunt. In estate autem, quia habent satis de lacte iumentino, carnes raro manducant, nisi forte donentur eisdem, aut uenatione aliquam bestiam ceperint siue auem. Legem etiam siue consuetudinem habent occidendi uirum et mulierem quos in adulterio inueniunt manifeste; similiter et uirginem: si fornicata fuerit cum aliquo, uirum et mulierem occidunt. Si aliquis inuenitur in preda uel in furto manifeste in terra potestatis eorum, sine ulla miseratione occiditur. Item si aliquis eorum denudat consilia, maxime quando uolunt ire ad bellum, centum plage ei dantur super posteriora, quanto maiores dare cum baculo magno unus rusticus potest. Item quando aliqui de minoribus offendunt in aliquo, a suis maioribus non parcitur eis, sed uerberibus grauiter affliguntur. Inter filium concubine et uxoris nulla est differentia, sed dat pater eorum unicuique quod uult; et si est de genere ducum, ita est dux filius concubine sicut est filius uxoris legitime. Et cum unus Tartarus habet multas uxores, unaqueque per se suam stationem et familiam habet, et cum una comedit et bibit et dormit una die, et altera die cum alia. Una tamen ex ipsis maior inter alias est, et frequentius cum illa quam cum aliis commoratur. Et cum tamen multe sint, inter se de facili nunquam contendunt. Uiri nichil operantur omnino exceptis sagittis, et etiam aliquantulum de gregibus habent curam; sed uenantur et se exercitant ad sagittandum. Omnes enim a paruo usque ad magnum sagittarii sunt boni; et statim pueri eorum, quando sunt duorum uel trium annorum, incipiunt equitare, equos regunt et currunt in eis, et dantur eis arcus secundum suam etatem, et instruuntur ad sagittandum: agiles enim sunt ualde, necnon et audaces. Uirgines et mulieres equitant et agiliter currunt in equis, ut uiri. Uidimus etiam eas pharetras et arcus portare. Et tam uiri quam mulieres diu in equitando possunt durare; breuissimas habent strepas, equos bene ualde custodiunt, immo rerum omnium sunt maximi conseruatores. Mulieres eorum omnia operantur: pellicia uestes, calceos, ocreas et omnia opera que de corio fiunt; currus etiam ducunt et reparant, camelos onerant, et uelocissime sunt et strenue in omnibus operibus suis; femoralibus omnes utuntur, et alique sicut uiri sagittant.
+De principio imperii Tartarorum et principibus eius et dominio imperatoris et principum eius.
+Dicto de consuetudinibus, de ipsorum est imperio subnectendum; et primo dicemus de ipsius principio, secundo de principibus eius, tertio de dominio imperatoris et principum. Terra quedam est in partibus orientis, de qua dictum est supra, que Mongal nominatur. Hec terra quondam populos quatuor habuit: unus Yeka Mongal, id est magni Mongali, uocabatur; secundus Sumongal, id est aquatici Mongali; ipsi autem se ipsos Tartaros appellabant, a quodam fluuio qui currit per terram eorum qui Tartar nominatur; alius appellabatur Merkit; quartus Mecrit. Hi populi omnes unam formam personarum et unam linguam habebant, quamuis inter se per prouincias et principes essent diuisi. In terra Yeka Mongal fuit quidam qui uocabatur Chingis. Iste incepit esse robustus uenator coram Domino, didicit enim homines furari, capere predam. Ibat autem ad alias terras, et quoscumque poterat capere et sibi associare non dimittebat. Homines autem sue gentis ad se inclinauit, qui tamquam ducem ipsum sequebantur ad omnia malefacta. Hic autem incepit pugnare cum Sumongal siue Tartaris, postquam homines aggregauerat sibi, et interfecit ducem eorum, et multo bello sibi omnes Tartaros subiugauit et in suam seruitutem redegit. Post hec cum omnibus istis pugnauit: cum Merkitis qui erant positi iuxta terram Tartarorum, quos etiam bello sibi subiecit; inde procedens pugnauit contra Mecritas et etiam illos deuicit. Audientes Naimani quod Chingis erat taliter eleuatus, indignati fuerunt; ipsi enim habuerant imperatorem qui fuerat strenuus ualde, cui dabant tributum omnes nationes predicte. Quo debitum uniuerse carnis exsoluente, filii eius successerunt loco illius; sed iuuenes erant et stulti, et populum nesciebant tenere, sed ab inuicem diuisi erant et scissi; unde medio tempore Chingis predictus erat taliter exaltatus, nichilominus tamen faciebant insultum in terras superius annotatas, uiros et mulieres et pueros occidebant et capiebant predam eorum. Chingis hoc audiens, omnes sibi subiectos homines congregauit. Naimani etiam et Karakytai, id est nigri Kytai, ex aduerso in quamdam uallem strictam inter duos montes, per quam nos euntes ad imperatorem eorum transiuimus, similiter conuenerunt: et commissum est prelium, in quo Naimani et Karakytai a Mongalis sunt deuicti. Et maior pars eorum fuit occisa, et alii qui euadere non potuerunt in seruitutem redacti fuerunt. In terra autem predictorum Karakytaorum, Occodaican filius Chingiscan, postquam positus fuit imperator, quamdam ciuitatem edificauit, quam Emil appellauit, prope quam ad meridiem est quoddam desertum magnum, in quo siluestres homines pro certo habitare dicuntur; qui nullo modo loquuntur, nec in cruribus habent iuncturas; et si quandoque cadunt, per se surgere sine aliorum adiutorio minime possunt; sed tantam habent discretionem, quod faciunt filtra de lana camelorum quibus uestiuntur, et ponunt etiam contra uentum. Et si aliquando Tartari uadunt ad eos et uulnerant eos sagittis, ponunt gramina in uulnus et fortiter fugiunt ante eos. Mongali autem, in terram eorum reuertentes, se contra Kytaos ad prelium preparauerunt; qui, castra mouentes, terram Kytaorum intrauerunt. Imperator autem Kytaorum hoc audiens uenit cum suo exercitu contra eos, et commissum est prelium durum, in quo prelio Mongali fuerunt deuicti, et omnes nobiles Mongalorum qui erant in predicto exercitu fuerunt occisi, usque ad septem. Unde adhuc quando aliquis eos minatur dicens: Occidemini si in illam iueritis terram, quoniam populi multitudo ibidem moratur et sunt homines ad prelium apti, respondent: Quondam etiam fuimus occisi et non remansimus nisi septem, et modo creuimus in multitudinem magnam, quare de talibus non terremur. Chingis uero et alii qui remanserunt in terram suam fugerunt, et cum aliquantulum quieuisset Chingis predictus, preparauit se rursum ad prelium et contra terram Huyrorum processit ad bellum. Isti homines sunt christiani et de secta Nestorianorum erant, quos etiam bello deuicit, et eorum litteram acceperunt; nam prius scripturam non habebant, nunc autem eamdem appellant litteram Mongalorum. Inde procedens contra terram Sarruyur et contra terram Karanitarum, et contra terram Uoyrat, et contra terram Canana, quas terras omnes bello deuicit. Inde est in terram suam reuersus. Et cum aliquantulum quieuisset, conuocatis omnibus hominibus suis, contra Kytaos pariter processerunt ad bellum. Et cum diu contra ipsos pugnassent, magnam partem terre Kytaorum interemerunt; imperatorem autem eorum concluserunt in suam ciuitatem maiorem, quam tam longo tempore obsederunt quod exercitui omnino defecerunt expense; et cum non haberent omnino quid manducarent, precepit ille Chingiscan quod de decem hominibus unum darent ad manducandum. Illi autem de ciuitate pugnabant uiriliter contra istos machinis et sagittis; et cum deficerent lapides, pro lapidibus argentum proiciebant, et maxime liquefactum: ciuitas enim hec multis diuitiis erat plena. Et cum diu pugnassent, et eam bello minime uincere possent, fecerunt unam magnam uiam sub terra ab exercitu usque ad medium ciuitatis et prosilierunt in medio ciuitatis et pugnauerunt cum hominibus ciuitatis; et ilii qui erant extra, eodem modo etiam contra eos pugnabant et, concidentes portas, intrauerunt ciuitatem et, occidentes imperatorem et homines plures, ciuitatem possederunt, et aurum et argentum et omnes diuitias eius abstulerunt; et cum predicte terre Kytaorum suos homines prefecissent, in terram propriam sunt reuersi. Et tunc primo, imperatore Kytaorum deuicto, factus est predictus Chingiscan imperator. Quamdam tamen partem terre Kytaorum, quia posita erat in mari, usque in hodiernum diem, nullatenus deuicerunt. Kytai autem, de quibus superius diximus, homines sunt pagani qui habent litteram specialem, et habent nouum et uetus testamentum, et habent uitas patrum et eremitas et domos quasi ecclesias factas, in quibus ipsi orant temporibus suis, et dicunt se quosdam sanctos habere. Deum unum colunt, dominum Iesum Christum honorant, et credunt uitam eternam; sed minime baptizantur. Scripturam nostram honorant et reuerentur, christianos diligunt et elemosinas faciunt plures. Homines benigni et humani satis esse uidetur. Barbam non habent et in dispositione faciei satis concordant cum Mongalis, non tamen sunt in facie ita lati. Linguam propriam habent. Meliores artifices non inueniuntur in mundo in omnibus operibus, in quibus homines solent exercitari. Terra eorum est opulenta ualde in frumento, uino, auro, argento et serico, et omnibus rebus ex quibus solet sustentari humana natura. Et cum aliquantulum quieuisset, suos exercitus diuisit. Unum de filiis suis Tossu nomine, quem etiam Can appellabant, id est imperatorem, misit cum exercitu contra Comanos, quos multo bello deuicit. Et postquam deuicerat eos, in terram suam est reuersus. Alium etiam filium misit cum exercitu contra Indos; qui Minorem Indiam deuicit. Hi autem nigri sunt Sarraceni, qui Ethiopes nominantur. Hic autem exercitus contra christianos, qui sunt in India Maiori, ad pugnam processit. Hoc autem audiens, rex terre illius, qui uulgo Iohannes Presbyter appellatur, uenit contra eos exercitu congregato, et faciens imagines hominum cupreas, in sella posuit super equos, ponens ignem interius, et posuit hominem cum folle post imaginem cupream super equum; et cum multis imaginibus talibus et equis taliter preparatis uenerunt contra predictos Tartaros ad pugnandum. Et cum ad locum prelii peruenissent, istos equos unum iuxta alium premiserunt; uiri autem qui erant retro posuerunt, nescio quid, super ignem, qui erat in predicta imagine et cum follibus fortiter sufflauerunt. Unde factum est quod ex igne greco homines comburebantur et equi, et ex fumo aer est denigratus; et tunc super Tartaros iecerunt sagittas, ex quibus multi homines uulnerati fuerunt et interfecti, et sic cum confusione eos de suis finibus eiecerunt, nec unquam audiuimus quod ultra ad ipsos redierint. Cum autem per deserta redirent, in quamdam terram uenerunt in qua, ut nobis ad curiam imperatoris, per clericos rutenos et alios qui diu fuerunt inter ipsos, firmiter dicebatur, quedam monstra imaginem femineam habentia repererunt. Et cum interrogassent ea per multos interpretes ubi essent uiri illius terre, responderunt quod in illa terra quecumque femine nascebantur habebant formam humanam, masculi autem speciem habebant caninam. Et dum moram protraherent in terra predicta, canes in alia fluuii parte conuenerunt in unum, et dum esset hiems asperrima, se omnes proiecerunt in aquam, et post hoc incontinenti in puluerem uoluebantur, et ita puluis admixtus aque super eos congelabatur. Et dum sepe ita fecissent, glacies densa facta est super eos, et cum magno impetu cum Tartaris conuenerunt ad pugnam. At illi cum sagittas iactabant super eos, ac si super lapides sagittassent, retro sagitte redibant; alia etiam arma eorum in nullo ledere poterant ipsos. Canes uero insultum facientes in eos, morsibus uulnerauerunt multos et occiderunt, et ita eiecerunt eos de finibus suis. Et de hoc adhuc est prouerbium inter eos: Pater tuus, uel frater, a canibus fuit occisus. Mulieres autem eorum, quas ceperant, duxerunt in terram eorum et usque ad diem mortis earum ibidem fuerunt. Et dum reuerteretur exercitus ille, uidelicet Mongalorum, uenit ad terram Burithabet quos bello uicerunt; qui sunt pagani; qui consuetudinem mirabilem immo potius miserabilem habent, quia cum alicuius pater humane nature debitum soluit, omnem congregant parentelam et comedunt eum, sicut nobis dicebatur pro certo. Isti pilos in barba non habent, immo quoddam ferrum in manibus portant, sicut uidimus, cum quo semper barbam depilant si forte aliquis crinis crescit in ipsa, et multum etiam sunt deformes. Inde exercitus ille in terram suam est reuersus. Chingiscan etiam eo tempore quo diuisit alios exercitus, iuit cum expeditione contra orientem per terram Kergis, quos bello non uicit et, ut nobis dicebatur ibidem, usque ad Caspios montes peruenit. Montes autem illi in ea parte ad quam applicuerunt sunt de lapide adamantino, unde eorum sagittas et arma ferrea attraxerunt. Homines inter Caspios montes conclusi clamorem exercitus, ut creditur, audientes, montem frangere inceperunt. Et cum alio tempore post decem annos reuerterentur, montem inuenerunt confractum. Sed cum ad illos Tartari accedere attentassent, potuerunt minime, quia nubes quedam erat posita ante ipsos, ultra quam accedere non poterant ullo modo, quia uisum amittebant omnino statim cum perueniebant ad illam. Illi autem ex aduerso credentes quod Tartari ad illos accedere formidarent, insultum contra eos fecerunt, sed statim, cum peruenerunt ad nubem, procedere non potuerunt, propter causam superius pretaxatam. Sed antequam peruenirent ad montes predictos, plus quam per mensem per uastam solitudinem transierunt. Inde procedentes adhuc contra orientem, plus quam per mensem per magnum desertum iuerunt, et peruenerunt ad quamdam terram, ut nobis certissime dicebatur, ubi uidebant uias tritas, sed nullum hominem poterant inuenire; sed tantum quesiuerunt per terram quod inuenerunt unum hominem cum sua uxore, quos ante Chingiscan adduxerunt. Et cum interrogasset eos, ubi essent homines terre illius, responderunt quod in terra sub montibus habitarent. At Chingiscan predictus, retenta uxore, misit uirum illum mandans hominibus illis quod uenirent ad mandatum ipsius. Ille autem uadens ad eos, narrauit omnia que Chingiscan mandauerat eis. Qui respondentes dixerunt quod tali die uenirent ad ipsum, ad faciendum mandatum ipsius. Ipsi autem medio tempore congregauerunt se per uias occultas sub terra, et uenerunt contra istos ad pugnam, et irruentes subito super eos, plurimos occiderunt. At illi, Chingiscan uidelicet et sui, uidentes quod nichil proficerent, sed potius perderent homines suos, et quia etiam solis sonitum sustinere non poterant (immo eo tempore quo sol oriebatur, oportebat eos ponere unam aurem ad terram et superiorem obturare fortiter ne terribilem illum sonum audirent, nec sic tamen cauere poterant, quin propter hoc ex eis plurimi necarentur), fugerunt et terram exierunt predictam. Illos tamen homines, uirum uidelicet cum uxore, secum duxerunt; qui usque ad mortem in terra Tartarorum fuerunt. Interrogati uero quare habitarent sub terra, dixerunt quod uno tempore anni, cum sol oritur, tantus sonitus erat quod homines nulla ratione poterant sustinere, ut superius de Tartaris dictum est. Immo etiam tunc percutiebant in organis et timpanis et in aliis instrumentis, ut illum sonitum non audirent. Et dum Chingiscan et sui de terra illa reuerterentur, defecerunt eis uictualia et habebant maximam famem. Et tunc recentia interiora unius bestie eos contigit inuenire; que accipientes, depositis tantum stercoribus, decoxerunt, et coram Chingiscan portantes, cum suis illa comedit. Et ex hoc statutum fuit a Chingiscan, ut nec sanguis nec interiora nec aliquid de bestia quod manducari potest, exceptis stercoribus, proiciatur. Et inde in terram propriam est reuersus et ibidem leges et statuta multiplicia fecit, que Tartari inuiolabiliter obseruant; ex quibus tantum duo dicemus. Unum est quod quicumque in superbiam erectus, propria auctoritate, sine electione principum, uoluerit esse imperator, sine ulla miseratione debet occidi. Unde, ante electionem istius Cuyuccan, propter hoc unus de principibus, nepos ipsius Chingiscan, fuit occisus. Uolebat enim sine electione regnare. Aliud statutum est quod sibi subiugare debeant omnem terram, nec cum aliqua gente pacem habere debeant, nisi subdatur eis, quousque ueniat tempus interfectionis eorum. Quadraginta duobus quidem annis pugnauerunt; et ante decem et octo annis debent regnare; post hec, ut dicunt, ab alia natione, tamen nesciunt que sit illa, debent deuinci, ut uaticinatum est eis. Et illi qui euadere poterunt, ut dicunt, debent illam legem tenere quam tenent illi, qui eos bello deuincunt. Statuit etiam quod per millenarios et centenarios et decanos et tenebras, id est decem milia, debeat eorum exercitus ordinari. Multa etiam alia statuit de quibus longum est enarrare, et nos etiam ignoramus. Post hec ab ictu tonitrui est occisus, peractis suis ordinationibus et statutis. Hic autem habuit quatuor filios: unus uocabatur Occodai, secundus uocabatur Tossucan, alter uocabatur Chiaadai et nomen quarti ignoramus. Ab his quatuor omnes duces Mongalorum descenderunt. Primus, uicelicet Occodaican, hos filios habuit: primus est Cuyuc, qui nunc est imperator, Cocten et Sirenen, et si plures habuit filios ignoramus. Filii uero Tossucan: Bati, iste est ditior et potentior post imperatorem; Ordu, iste est senior omnium ducum; Siban, Bora, Berca, Tanuht; aliorum filiorum Tossucan nomina ignoramus. Filii Chiaadai sunt: Burin, Cadan; nomina aliorum filiorum eius ignoramus. Alterius autem filii Chingiscan, cuius nomen nescimus, filiorum nomina sunt hec: unus uocatur Mengu cuius mater est Seroctan; ista domina inter omnes Tartaros, excepta matre imperatoris, magis est nominata et potentior omnibus, excepto Bati; alius uocatur Bechac; alios filios habuit plures, sed eorum nomina ignoramus. Hec sunt nomina ducum: Ordu - iste fuit in Polonia et in Hungaria -, Bati, Burin, Cadan, Siban, Buyget - isti omnes fuerunt in Hungaria -, Chirpodan - iste est adhuc ultra mare contra soldanum Damasci - et alios qui sunt ultra mare. Isti alii remanserunt in terra: Mengu, Cocten, Sirenen, Hubilai, Sirenum, Sinocur, Thuatemyr, Caragai, Sibedei senex, qui dicitur inter eos miles, Bora, Berca, Moucy, Choranca, sed iste inter alios minimus est. Alii uero duces sunt plures, sed eorum nomina ignoramus. Imperator autem Tartarorum habet mirabile dominium super omnes. Nullus audet in aliqua parte morari, nisi ubi ipse assignet. Ipse autem assignat ubi maneant duces, duces uero assignant millenariis loca, millenarii centenariis, centenarii uero decanis. Insuper quicquid precipitur eis quocumque tempore, quocumque loco, siue ad bellum, siue ad mortem, siue ad uitam, sine ulla contradictione obediunt. Etiam si petit filiam uirginem uel sororem, sine contradictione dant ei. Immo singulis annis aut intermissis aliquibus annis uirgines colligit ex omnibus finibus Tartarorum, et si ipse uult sibi aliquas retinere, retinet; alias dat suis hominibus, sicut uidetur ei expedire. Nuntios quoscumque et quotcumque et ubicumque transmittit; oportet quod dent eis sine mora equos subducticios et expensas. Undecumque etiam ueniunt ei tributa uel nuntii, oportet quod equi, currus et expense similiter dentur. Sed nuntii qui ueniunt aliunde, in magna miseria sunt in uictu pariter et uestitu, quia expense eorum uiles sunt et pauce; et maxime cum ueniunt ad principes, et ibi debent moram contrahere: tunc ita parum datur decem hominibus, quod uix inde possunt uiuere duo. Nec etiam in curiis principum nec in uia datur eis comedere, nisi semel in die et satis parum. Insuper si alique sibi iniurie fiunt, conqueri de facili minime possunt; unde oportet eos illa patienter portare. Insuper multa munera tam a principibus quam ab aliis maioribus et minoribus petuntur ab eis, et si non dantur uilipendunt eos, immo quasi pro nichilo habent ipsos; et si a magnis uiris mittuntur, nolunt ab eis modicum munus habere, sed dicunt: A magno homine uenitis et tam modicum datis?. Unde accipere dedignantur, et si nuntii bene uolunt facere facta sua, oportet eos dare maiora. Iccirco magnam partem rerum, que nobis pro expensis a fidelibus erant donate, oportuit nos de necessitate in muneribus dare. Et hoc sciendum est, quod ita omnia sunt in manu imperatoris, quod nemo audet dicere hoc meum est uel illius, sed omnia sunt imperatoris, res scilicet homines et iumenta; et super hoc etiam nuper emanauit imperatoris statutum. Idem dominium habent duces per omnia super homines suos; diuisi enim sunt homines, Tartari scilicet et alii, inter duces. Nuntiis etiam ducum, quocumque eos transmittant, homines tam imperatoris quam alii omnes, equos subducticios et expensas et qui equos custodiunt et etiam nuntiis seruant, sine contradictione dare tenentur. Imperatori autem iumenta, ut habeat lac ex eis ad annum, uel ad duos uel ad tres sicut placuerit ei, tam duces quam alii, pro redditu, dare tenentur; et homines ducum idem tenentur facere dominis suis; inter eos enim nullus est liber. Et ut breuiter dicam, quicquid imperator et duces uolunt, et quantum uolunt, de rebus eorum accipiunt; de personis etiam eorum disponunt per omnia, secundum beneplacitum suum. Mortuo imperatore, ut superius dictum est, conuenerunt duces et elegerunt Occodai, filium Chingiscan predicti in imperatorem. Qui habito consilio principum eius diuisit exercitus. Bati, qui in secundo gradu attinebat eidem, misit contra terram Altisoldani et contra terram Biserminorum; hi enim Sarraceni erant, sed comanicum loquebantur. Et cum intrasset terram eorum, pugnauit cum eis et bello eos sibi subiecit. Quedam autem ciuitas, nomine Barchin, diu restitit ei; fecerant enim foueas multas in circuitu ciuitatis et operuerant illas, et quando illi ueniebant ad ciuitatem, cadebant in foueas; unde non potuerunt illam ciuitatem habere antequam predictas foueas impleuissent. Homines autem de quadam ciuitate, que uocatur Ianikint, hoc audientes exierunt obuiam eis, sponte se in manu eorum tradentes; unde ciuitate eorum non fuit destructa, sed plures eorum occiderunt et alios transtulerunt. Et acceptis spoliis ciuitatis, ipsam aliis hominibus repleuerunt, et iuerunt contra ciuitatem Ornas. Ista ciuitas erat nimium populosa; erant enim ibi Christiani plures, Gazari uidelicet et Ruteni et Alani et alii, necnon et Sarraceni; Sarracenorum tamen erat dominium ciuitatis. Hec autem ciuitas erat diuitiis multum plena; est enim posita super fluuium quemdam, qui currit per Ianikint et terram Biserminorum, qui intrat mare; unde est quasi portus, et forum maximum habebant de illa ciuitate alii Sarraceni. Et cum non possent eos aliter deuincere, preciderunt fluuium qui currebat per ciuitatem, et illam cum rebus et hominibus submerserunt. Quo facto, postea intrauerunt terram Turcorum, qui sunt pagani. Quam deuincentes, iuerunt contra Rusciam, et fecerunt magnam stragem in terra Ruscie, ciuitates et casta destruxerunt et homines occiderunt, et Kiouiam, que est metropolis Ruscie, obsederunt; et cum diu obsedissent illam ceperunt et occiderunt homines ciuitatis. Unde quando per terram illam ibamus, inueniebamus innumerabilia capita et ossa hominum mortuorum super campum iacere. Fuerat enim ciuitas ualde magna et nimium populosa, et nunc quasi in nichilum redacta est. Uix enim ducente domus sunt ibi modo, et illi homines tenentur in maxima seruitute. Inde procedentes pugnando, destruxerunt totam Rusciam. De Ruscia autem et de Comania processerunt duces predicti, et pugnauerunt contra Hungaros et Polonos, ex quibus Tartari in Polonia et in Hungaria plures interfecti fuerunt; et si non fugissent, et uiriliter restitissent Hungari, exiuissent Tartari de finibus suis, quia Tartari habuerunt talem timorem, quod omnes fugere attentabant. Sed Bati, euaginato gladio, in faciem restitit eis dicens: Nolite fugere, quia si fugitis nullus euadet, et si debemus mori moriamur omnes, quia futurum est, ut Chingiscan predixit, quod interfici debeamus; et si nunc tempus est, sustineamus. Et sic animati sunt, et remanserunt et Hungariam destruxerunt. Inde reuertentes, uenerunt in terram Morduanorum, qui sunt pagani, et eos bello uicerunt. Inde procedentes contra Byleros, id est Bulgariam Magnam, et ipsam destruxerunt omnino. Inde procedentes ad aquilonem adhuc contra Bascart, id est Hungariam Magnam, eos etiam deuicerunt. Inde egredientes, iuerunt amplius ad aquilonem, et uenerunt ad Parossitas, qui habent paruos stomachos et os paruulum, ut nobis dicebatur, nec manducant, sed decoquunt carnes; quibus decoctis, ponunt se super ollam et fumum recipiunt, et de hoc solo reficiuntur. Sed si aliquid manducant, hoc ualde modicum est. Inde procedentes, uenerunt ad Samogedos. Hi autem homines, ut dicitur, tantum de uenationibus uiuunt; tabernacula etiam et uestes habent tantummodo de pellibus bestiarum. Inde ultra procedentes, uenerunt ad quamdam terram super oceanum, ubi inuenerunt quedam monstra, ut nobis firmiter dicebatur, que per omnia formam humanam habebant, sed pedes desinebant in pedes bouinos, et humanum caput habebant, sed faciem habebant ut canis. Duo uerba loquebantur more humano et tertio latrabant ut canis, et sic, per interualla temporum, latratum interponebant, tamen ad naturam suam redibant, et sic intelligi poterat quid dicebant. Inde redierunt in Comaniam, et usque nunc quidam ex eis morantur ibidem. Chirpodan uero eodem tempore misit Occodaican cum exercitu ad meridiem contra Kergis, quos in bello deuicit. Hi autem homines sunt pagani, qui pilos in barba non habent; quorum consuetudo talis est: cum pater alicuius moritur, pre dolore quasi unam corrigiam, in signum lamenti, ab aure usque ad aurem de facie sua leuant. Quibus deuictis, ad meridiem iuit contra Armenos. Sed cum per deserta transierunt, quedam etiam monstra, ut nobis dicebatur pro certo, effigiem humanam habentia, inuenerunt, sed nonnisi unum brachium cum manu in medio pectoris et unum pedem habebant, et duo sagittabant cum uno arcu; et isti ita fortiter currebant, quod equi eos inuestigare non poterant: currebant enim saltando super illum unum pedem, et cum essent fessi taliter eundo, ibant super manum et pedem reuoluendo se quasi in circulo. Istos autem homines Isidorus ciclopedes appellauit. Et cum essent sic fessi, iterum currebant secundum modum priorem. Aliquos tamen occiderunt ex eis et, sicut nobis apud imperatoris curiam a rutenis clericis dicebatur, qui cum imperatore predicto morantur, uenerunt plures ex eis nuntii in legatione ad curiam imperatoris superius annotati, ut pacem habere possent cum eo. Inde procedentes, uenerunt in Armeniam, quam bello uicerunt, et partem Georgianie, et alia pars uenit ad mandatum eorum. Et quadraginta milia yperperorum singulis annis dederunt pro tributo et adhuc faciunt illud idem. Inde procedentes ad terram soldani de Urum, qui erat satis magnus et potens, cum quo pugnauerunt et deuicerunt. Et processerunt ultra, debellando et uincendo, usque ad terram soldani Damasci et nunc etiam terram illam optinent, et alias terras ultra illas proponunt impugnare; nec postea usque ad presentem diem in terram suam fuerunt reuersi. Alius exercitus iuit contra terram calif de Baldac, quam etiam sibi subdiderunt; et quadringenta bisantia, exceptis baldachinis et aliis muneribus, omni die dant pro tributo. Et omni anno pro calif, ut ad eos ueniat, nuntios mittunt; qui cum tributo munera magna mittit, rogans ut eum supportent. Ipse uero imperator munera accipit, et nichilominus ut ueniat mittit pro eo.
+De bello, et ordinatione acierum, et armis, et astutiis in congressione, et crudelitate captiuorum, et oppugnatione munitionum, et perfidia eorum in iis qui se reddunt eisdem.
+Dicto de imperio, dicendum est hoc modo de bello: primo de ordinatione acierum, secundo de armis, tertio de astutiis in congressione, quarto de crudelitate quam faciunt de captiuis, quinto de oppugnatione castrorum et ciuitatum, sexto de perfidia quam exercent cum iis qui se reddunt eisdem. De ordinatione acierum, hoc modo Chingiscan ordinauit, ut decem hominibus preponeretur unus, et ille secundum nos appellatur decanus; decem autem decanis preponeretur unus, qui centenarius nominatur; decem uero centenariis preponeretur unus, qui millenarius appellatur; decem millenariis preponeretur unus, et ille numerus uocatur tenebre apud eos. Cuncto uero exercitui preponuntur duo duces uel tres, ita tamen quod habeant respectum ad unum. Cum acies sunt in bello, si de decem hominibus fugit unus uel duo uel tres etiam plures, omnes occiduntur; et si omnes decem fugiunt, nisi fugiant alii centum, omnes occiduntur. Et ut breuiter dicam, nisi comuniter cedant, omnes qui fugiunt occiduntur. Item si unus uel duo aut plures audacter accedunt ad pugnam et decem alii non sequuntur, occiduntur etiam; et si unus de decem uel plures capiuntur, et alii socii sui non liberant eos, etiam occiduntur. Arma autem ista ad minus omnes debent habere: duos arcus uel tres, uel unum bonum ad minus, et tres pharetras magnas plenas sagittis, et unam securim, et funes ad machinas trahendas. Diuites autem habent gladios acutos in fine, ex una parte tantum incidentes, et aliquantulum curuos; et habent equum armatum, crura etiam tecta, galeas et lorica. Quidam loricas et etiam cooperturam equorum habent de corio, in hunc modum formatas: habent quasdam corrigias de boue uel alio animali ad latitudinem unius manus, et bituminant tres uel quattuor simul, et ligant illas corrigiolis siue cordulis; in corrigia superiori ponunt cordulas in fine, in inferiori ponunt in medio, et sic faciunt usque ad finem. Unde quando se inclinant, inferiores corrigie superiores ascendunt, et sic duplicantur super corpus uel etiam triplicantur. De coopertura equi faciunt quinque partes, ex una parte equi unam, et ex alia parte aliam, que protenduntur a cauda usque ad caput, que ligantur ad sellam, et post sellam in dorso et etiam in collo; super renes etiam aliam partem ponunt, ubi duarum partium ligature iunguntur, in qua pecia faciunt unum foramen per quod caudam exponunt; et ante pectus ponunt etiam unam; que omnes protenduntur usque ad genua uel usque ad crurum coniuncturas. Et ante frontem laminam ferream ponunt, que ex utraque parte colli partibus predictis ligatur. Lorica uero etiam quatuor habet partes: una pars protenditur a femore usque ad collum, sed est facta secundum dispositionem humani corporis, quia ante pectus est stricta et a brachiis inferius, in rotundum obuoluitur circa corpus; retro autem ad renes habent aliam peciam, que protenditur a collo usque ad aliam peciam que reuoluitur circa corpus; super humeros autem iste due pecie, anterior uidelicet et posterior, ad duas laminas ferreas, que sunt in utroque humero, fibulis conectuntur; et in utroque brachio unam habent peciam. Que ab humeris protenduntur usque ad manus, que etiam inferius sunt aperte; et in unoquoque crure unam peciam habent; que pecie omnes fibulis coniunguntur. Galea autem est superius ferrea uel de chalybe, sed illud quod protegit in circuitu collum et gulam de corio est; et omnes iste pecie de corio sunt formate, secundum modum superius annotatum. Quidam autem omnia illa, que superius diximus, habent de ferro in hunc modum formata: unam laminam tenuem ad latitudinem unius digiti faciunt et ad longitudinem palme unius, et in hunc modum faciunt laminas multas; et in unaquaque lamina octo foramina paruula faciunt, et interius tres corrigias strictas et fortes ponunt; et laminas unam super aliam ponunt quasi ascendendo per gradus, et ligant laminas predictas ad corrigias tenuibus corrigiolis, quas mittunt per foramina superius annotata, et in superiori parte consuunt corrigiolam unam, ut lamine predicte bene et firmiter cohereant simul; et faciunt ex laminis quasi corrigiam unam, et postea ligant per pecias, per omnia, sicut superius dictum est; et ista faciunt tam ad equorum quam ad hominum armaturas, et faciunt ita illa lucere quod potest homo faciem suam in eis uidere. Aliqui eorum lanceas habent, et in collo ferri lancee habent unum uncum, cum quo detrahunt hominem de sella si possunt. Longitudo sagittarum suarum est duorum pedum et unius palme et duorum digitorum. Et quia diuersi sunt pedes, mensuram pedis geometrici ponimus: duo grana hordei pollicis transuersio est, sexdecim pollices transuersi faciunt unum geometricum pedem. Ferramenta sagittarum sunt acutissima, et ex utraque parte incidentia quasi gladius biceps, et semper portant limas iuxta pharetram ad acuendum sagittas. Ferramenta predicta caudam habent acutam ad longitudinem digiti, quam imponunt in lignum. Scutum habent de uiminibus uel de uirgulis factum, sed non credimus quod portant nisi ad castra et ad custodiam imperatoris et principum, sed hoc tantum de nocte. Sagittas etiam alias habent ad sagittandum aues et bestias et homines inermes, ad trium digitorum latitudinem; sagittas autem alias habent diuersimodas ad aues et bestias sagittandas. Cum ad bellum procedere uolunt, precursores premittunt, qui nichil secum portant preter filtra sua et equos et arma. Isti nichil rapiunt, domos non comburunt, bestias non occidunt, sed tantum homines uulnerant et mortificant et, si non possunt aliud, mittunt in fugam. Multo libentius tamen occidunt quam fugant. Post istos sequitur exercitus, qui cuncta que inuenit accipit; et homines etiam, si inueniri possunt, capiunt uel occidunt. Nichilominus tamen principes exercitus ex omni parte mittunt predones post hoc ad inueniendum homines et iumenta, qui ualde sagaces sunt ad querendum. Quando autem ad flumina perueniunt, hoc modo transeunt illa, etiam si sunt magna. Maiores unum rotundum et leue corium habent, in quo in summitate per circuitum crebas faciunt ansas, in quibus funem imponunt et stringunt, ita quod in circuitu faciunt quemdam uentrem quem replent uestibus et aliis rebus, et fortissime ad inuicem comprimunt; post hec in medio ponunt sellas et alias res duriores. Homines etiam in medio sedent, et ligant ad caudam equi nauem hanc taliter preparatam. Et unum hominem, qui equum regat, faciunt pariter cum equo ante natare; uel habent aliquando duos remos et cum illis remigant ultra aquam, et sic transeunt flumen. Equos uero pellunt in aquam, et unus homo iuxta unum equum quem regit natat, et alii equi omnes illum sequuntur; et sic transeunt aquas et flumina magna. Alii uero pauperiores unam bursam habent de corio bene consutam (unusquisque tenetur habere), in qua bursa uel in quo sacco, uestes et omnes res suas imponunt, et in summitate saccum fortissime ligant, et suspendunt ad caudam equi et transeunt, ut superius dictum est. Sciendum est quod quando uident hostes, tunc uadunt ad eos, et unusquisque iacit tres sagittas uel quatuor contra aduersarios suos; et si uident quod eos superare non possunt, retro regrediuntur ad suos. Et hoc faciunt in fraudem, ut aduersarii eos sequantur ad loca ubi insidias parauerunt. Et si eorum inimici sequuntur ipsos ad predictas insidias, circumdant eos et sic uulnerant et occidunt. Item si uident quod magnus exercitus sit contra eos, aliquando diuertunt ab eo per unam dietam uel per duas, et aliam partem terre inuadunt et expoliant et interficiunt homines et terram destruunt et deuastant. Et si uident etiam quod hoc facere non possint, cedunt retro ad decem uel ad duodecim dietas aliquando, et morantur in loco tuto, quousque aduersariorum exercitus separetur, et tunc furtim ueniunt et depopulant totam terram. In bellis enim astutissimi sunt, quia iam per quadraginta annos et amplius cum aliis gentibus dimicarunt. Cum autem uolunt ad pugnam accedere, omnes acies ordinant sicut debent pugnare. Duces siue principes exercitus bellum non intrant, sed stant a longe contra inimicorum exercitum, et iuxta se habent pueros in equis et mulieres et equos; et faciunt aliquando imagines hominum et ponunt super equos. Hec ideo faciunt ut multitudo bellantium magna esse credatur. Contra faciem inimicorum unam aciem captiuorum et aliarum gentium, qui sunt inter eos, transmittunt et forsitan aliqui Tartari uadunt cum eis. Alias acies fortiorum hominum mittunt a dextris et a sinistris, ut non uideantur ab aduersariis suis, et sic circumdant aduersarios et colligunt in medium, et pugnare incipiunt ex omni parte. Et cum sint aliquando pauci, putantur ab aduersariis, qui circumdati sunt, esse multi, et maxime cum uideant illos qui sunt cum duce uel principe exercitus pueros et mulieres et equos et homines ficticios, ut dictum est supra, quos credunt esse pugnatores, et per hoc terrentur et confunduntur. Et si forte aduersarii bene pugnant, faciunt eis uiam ut fugiant; et statim cum fugere incipiunt et ab inuicem separari, insequuntur eos, et plures tunc occidunt in fuga quam mortificare possint in bello. Sciendum est tamen quod, si aliud possunt, non libenter congrediuntur, sed homines et equos sagittis uulnerant et occidunt. Et cum iam homines et equi sunt debilitati sagittis, tunc congrediuntur cum eis. Munitiones in hunc modum expugnant. Si est talis munitio, ipsam circumdant, immo aliquando sepiunt, ut nullus possit ingredi uel exire. Et pugnant fortissime machinis et sagittis, et nec die nec nocte cessant a prelio, ut illi qui sunt in munitionibus non quiescant; ipsi tamen Tartari quiescunt, quia acies diuidunt et una succedit alteri in pugna, ut non nimium fatigentur. Et si eam taliter habere non possunt, grecum prohiciunt ignem; immo solent aliquando accipere aruinam hominum quos occidunt, et liquefactam proiciunt super domos. Et ubicumque uenit ignis super pinguedinem illam, quasi inextinguibiliter ardet. Extingui tamen potest, ut dicitur, cum uino uel ceruisia superfusa. Et si super carnem ceciderit, confricatione palme manus potest extingui. Et si ita non preualent, et ciuitas illa uel castrum habeat flumen, obstruunt illud, uel faciunt alium alueum et submergunt illam munitionem si possunt. Si autem non possunt, suffodiunt illam, et sub terra armati in ipsam ingrediuntur. Et cum iam intrauerint, una pars ignem imponit ut comburatur, et alia pars cum illius munitionis hominibus pugnat. Si autem nec sic illam uincere possunt, castrum uel munitionem suam faciunt contra illam, ut ab inimicorum iaculis non grauentur; et contra illam multo tempore iacent, nisi forte exterius adiutorium habeat exercitus qui pugnet cum eis et ui remoueat ipsos. Sed cum iacent ante munitionem, blande eis loquuntur et multa eis promittunt, ad hoc ut se eorum manibus tradant. Et si illi se eis reddiderint dicunt: Exite ut secundum morem nostrum uos numeremus. Et cum illi ad eos exeunt, querunt qui sunt artifices inter eos et illos reseruant; alios autem, exceptis illis quos uolunt habere pro seruis, cum securi occidunt. Et si aliquibus aliis parcunt, ut dictum est, nobilibus et honestis hominibus nunquam parcunt. Et si forte aliquo casu contingente reseruant aliquos nobiles, nec prece nec pretio ultra de captiuitate possunt exire. In bellis autem quoscumque capiunt occidunt, nisi forte uelint aliquos reseruare, ut habeant eos pro seruis. Occidendos autem diuidunt per centenarios, ut cum bipenni interficiantur ab eis; ipsi uero post hec diuidunt per captiuos, et unicuique seruo ad interficiendum dant decem aut plures aut pauciores secundum quod maioribus placet.
+Quomodo faciunt cum hominibus pacem, et de terrarum nominibus quas subiugauerunt, et de terris que eis uiriliter restiterunt, et de tirannide quam exercent in hominibus suis.
+Descripto quomodo pugnant, dicendum est de terris quas eorum dominio subiugarunt, de quo isto modo scribemus: primo dicemus quomodo faciunt cum hominibus pacem, secundo de terrarum nominibus quas subdiderunt, tertio de terris que eis uiriliter restiterunt, quarto de tirannide quam exercent in eos. Sciendum est quod cum nullis hominibus faciunt pacem nisi subdantur eis, quia, ut dictum est supra, a Chingiscan habent mandatum et cunctas, si possunt, sibi subiciant nationes. Et hec sunt illa que petunt ab eis: ut uadant in exercitu cum eis contra omnem hominem quando placet, et ut dent decimam de omnibus, tam de hominibus quam de rebus. Computant enim decem pueros et unum accipiunt, et de puellis faciunt iilud idem, quos in terram ipsorum deducunt et tenent eos pro seruis; reliquos numerant et ordinant secundum morem eorum. Sed quando plene dominium habent super eos, si aliquid promiserunt eis, nichil obseruant, sed quascumque congrue, possunt, occasiones inueniunt contra eos. Nam cum essemus in Ruscia, missus fuit unus sarracenus ex parte Cuyuccan, ut dicebatur, et Bati; et ille prefectus a quolibet homine qui habebat tres pueros unum accipiebat, ut postea nobis dicebatur; et quicumque uiri non habebant uxores, illos deducebat; et faciebat de mulieribus etiam illud idem, que uiros legitimos non habebant. Pauperes etiam, qui mendicando suum uictum querebant, simiiiter deportabat. Reliquos autem, secundum eorum cosuetudinem, numerauit, precipiens ut unusquisque, tam paruus quam magnus, etiam infans unius diei, siue pauper esset siue diues, tale tributum preberet: ut scilicet daret unam peliem albi ursi et unum nigrum castorem et unum nigrum zabulum et unam nigram pellem cuiusdam animalis, quod in terra latibulum habet, cuius nomen in latinum transferre nescimus (Poloni autem et Ruteni illam bestiam appellant dochori), et unam nigram pellem uulpinam. Et quicumque ista non dat, inter Tartaros debet duci et in eorum redigi seruitutem. Mittunt etiam pro principibus terrarum, ut ad eos ueniant sine mora. Et cum uenerint, ibi debitum honorem nullum recipiunt, sed habentur ut alie uiles persone, et oportet ut eis munera magna presentent tam ducibus quam uxoribus eorum et officialibus millenariis et centenariis; immo omnes generaliter, et ipsi etiam serui, ab eis cum magna importunitate munera petunt, et non solum ab ipsis, sed etiam a nuntiis eorum cum mittuntur ad ipsos. Aliquibus etiam inueniunt occasiones ut eos occidant, sicut de Michaele et aliis dictum est; aliquos uero, ut alliciant alios, permittunt redire; alios etiam potionibus perimunt uel ueneno. Eorum enim intentio est ut ipsi soli dominentur in terra. Iccirco querunt occasiones contra nobiles ut eos occidant. Ab illis uero quos redire permittunt, petunt eorum filios aut fratres, quos ulterius nunquam dimittunt, sicut actum est de filio Ierozlai et de quodam alio duce Alanorum et aliis pluribus. Et si moritur pater uel frater sine herede, filium uel fratrem nunquam dimittunt, immo illius principatum totaliter accipiunt sibi, sicut de quodam duce Solangorum uidimus esse factum. Bascakos siue prefectos suos ponunt in terris illorum quos redire permittunt, quibus oportet ut ad nutum tam duces quam alii debeant obedire. Et si homines alicuius ciuitatis uel terre non faciunt quod uolunt, isti bascaki opponunt eis quod sint Tartaris infideles, et sic ciuitatem illam uel terram destruunt et homines qui sunt in ea occidunt per manum ualidam Tartarorum, qui ex mandato principis illius cui obedit terra illa ueniunt, eis nescientibus, et subito irruunt super eos; sicut nuper contigit, cum adhuc in terra Tartarorum essemus, de quadam ciuitate quam ipsimet de Rutenis in terra fecerant Comanorum. Et non solum princeps Tartarorum, qui terram usurpauit, uel prefectus ipsius, sed quicumque Tartarus nobilis per ciuitatem siue terram illam transit quasi dominatur eidem, et maxime qui maior est apud eos. Insuper aurum et argentum et alia que uolunt, et quando libet, et quantum placet, absque ulla contradictione petunt et accipiunt. Insuper si sunt aliqua placita inter illos principes qui reddiderunt se ipsis, oportet ut ad imperatorem Tartarorum uadant ad placitandum, sicut nuper contigit de duobus filiis regis Georgianie. Unus enim erat legitimus et alter de adulterio natus, qui uocabatur Dauid; legitimus autem Melic nominabatur. Filio autem adultere, terre partem reliquerat pater; alius uero qui iunior erat, ueniebat una cum matre ad Tartarorum imperatorem, pro eo quod Dauid predictus ad ipsum iter arripuerat ueniendi. Mater alterius scilicet Melic, regina uidelicet Georgianie, per quam maritus regnum tenebat, quoniam regnum illud per feminas tenebatur, mortua fuit in uia. Illi autem cum uenerunt dederunt maxima munera, et maxime legitimus filius qui repetebat terram quam reliquerat pater filio suo Dauid, cum non deberet habere quia adultere filius erat; ille uero respondebat: Licet sim filius concubine, peto tamen ut fiat michi iustitia secundum consuetudinem Tartarorum, qui nullam differentiam faciunt inter filios legitime ac ancille. Unde fuit data sententia contra filium legitimum, ut illi Dauid, qui maior erat, subesset et terram haberet quiete ac pacifice quam dederat ei pater. Et sic donaria que dederat, et causam quam contra fratrem suum Dauid habuerat, amisit. Ab illis etiam nationibus, que longe sunt ab eis et sunt coniuncte aliis nationibus, quas aliquo modo timent, que non sunt eis subiecte, tributum accipiunt, et quasi misericorditer agunt cum eis, ut non adducant exercitum super eos, uel etiam ut alii non terreantur se tradere ipsis; sicut factum est de Obesis siue Georgianis, a quibus quinquaginta uel quadraginta milia yperperorum siue bisantium accipiunt pro tributo. Alias adhuc eos in pace esse permittunt; tamen, secundum quod intelleximus ab eis, rebellare proponunt. Terrarum nomina quas uicerunt sunt hec: Kytai, Naimani, Solangi, Karakytai siue nigri Kytai, Canana, Tumat, Uoyrat, Karaniti, Huyur, Sumoal, Merkiti, Mecriti, Sarihuyur, Bascart id est Magna Hungaria, Kergis, Cosmir, Sarraceni, Bisermini, Turcomani, Byleri id est Magna Bulgaria, Corola, Comuchi, Burithabet, Parossiti, Cassi, Alani siue Assi, Obesi siue Georgiani, Nestoriani, Armeni, Kangit, Comani, Brutachi, qui sunt Iudei, Mordui, Torci, Gazari, Samogedi, Perses, Tati, India Minor siue Ethiopia, Circassi, Ruteni, Baldac, Sarti. Alie terre sunt plures, sed earum nomina ignoramus. Uidimus etiam uiros et mulieres fere de omnibus terris superius nominatis. Hec autem sunt nomina terrarum que eis uiriliter restiterunt, nec sunt adhuc subdite eis: India Magna, Mangia, quedam pars Alanorum, quedam pars Kytaorum, Saxi. Quamdam enim ciuitatem Saxorum predictorum, ut nobis dicebatur ibidem, obsederunt et debellare temptauerunt. At ipsi fecerunt machinas contra machinas eorum, et Tartarorum machinas omnes fregerunt; nec ciuitati appropinquare poterant ad pugnam propter machinas et balistas; tandem unam uiam sub terra fecerunt, et prosilierunt in ciuitatem, et alii temptabant incendere ciuitatem, et alii pugnabant. Homines autem ciuitatis unam partem ad extinguendum ignem posuerunt, et alia pars fortiter pugnabat cum iis qui intrauerant ciuitatem, et multos occiderunt ex eis, alios uulnerauerunt, compellentes eos ad suos redire. Ac ipsi, uidentes quod nichil possent eis facere et quod multi homines morerentur, recesserunt ab eis. In terra Sarracenorum et aliorum, qui quasi sunt inter eos domini, accipiunt omnes artifices meliores et in omnibus operibus suis ponunt. Alii autem artifices dant eis de opere suo tributum; segetes omnes condunt in horreis dominorum suorum, dimittunt tamen eis semina, et quantum ipsis competenter sufficit pro expensis; aliis autem unicuique unum pondus de pane satis modicum dant in die, et nichil aliud nisi ter in septimana modicum quid de carnibus eis prebent; et illis tantum hoc artificibus faciunt qui in ciuitatibus commorantur. Insuper quando dominis placet, cum uxoribus et filiis iuuenes omnes accipiunt, et post se cum omnibus famulis suis faciunt ire, qui de cetero sunt de numero Tartarorum, immo potius de numero captiuorum, quia, etsi inter ipsos sunt numerati, non tamen habentur in reuerentia sicut Tartari, sed habentur pro seruis, et ad omnia pericula ut alii captiui mittuntur. Ipsi enim in bellis sunt primi, et etiam si debet palus uel aqua periculosa transiri, eos oportet primo uadum templare. Ipsos etiam est necesse operari omnia que sunt facienda. Ipsi etiam si in aliquo offendunt uel non obediunt ad nutum, ut asini uerberantur. Et ut breuiter dicam, modicum quid manducant et modicum bibunt et pessime induuntur, nisi forte aliquid possint lucrari ut aurifabri et alii artifices boni. Sed aliqui tam malos dominos habent quod nichil eis dimittunt, nec habent tempus, pre multitudine operum dominorum, ut sibi aliquid operentur, nisi furentur si tempus, quando forsan debent quiescere uel dormire, et hoc si uxores uel propriam stationem permittuntur habere. Alii autem qui tenentur in domo pro seruis, omni miseria sunt repleti. Uidimus enim eos ire in bracis pelliceis sepissime et toto corpore nudos in maximo solis ardore, et in hyeme patiuntur maximum frigus; uidimus etiam aliquos pedicas et digitos manuum de magno frigore perdidisse; audiuimus etiam aliquos esse mortuos, uel etiam de magno algore quasi in omnibus membris inutiles esse factos.
+Quomodo bello Tartaris occurratur, et quid attendunt, et de armis et ordinatione acierum, et quomodo occurratur eorum astutiis in pugna, et munitione castrorum et ciuitatum, et quid faciendum est de captiuis.
+Dicto de terris que obediunt eis, supponendum est quomodo bello occurratur eisdem, quod uidetur nobis hoc modo dicendum: primo quidem scribendum est quid intendunt, secundo de armis et ordinatione acierum, tertio quomodo occurratur eorum astutiis in congressione, quarto de munitione castrorum et ciuitatum, quinto quid faciendum est de captiuis. Intentio Tartarorum est sibi subicere totum mundum si possunt, et de hoc a Chingiscan habent mandatum, sicut superius dictum est. Iccirco eorum imperator sic in litteris suis scribit: Dei fortitudo, omnium hominum imperator, et in superscriptione sigilli sui est hoc: Deus in celo et Cuyuccan super terram, Dei fortitudo, omnium hominum imperatoris sigillum. Et ideo cum nullis hominibus faciunt pacem, ut dictum est, nisi forte se in manibus eorum tradant. Et quia, excepta christianitate, nulla est terra in orbe quam ipsi non teneant, iccirco ad pugnam se preparant contra nos. Unde nouerint uniuersi quod, nobis existentibus in terra Tartarorum, in solemni curia, que iam ex pluribus annis indicta erat, fuimus, ubi elegerunt Cuyuc in imperatorem in presentia nostra, qui in lingua eorum dicitur Can. Qui Cuyuccan predictus erexit cum omnibus principibus uexillum contra Ecclesiam Dei et romanum Imperium, et contra omnia regna Christianorum et populos Occidentis, nisi forsan facerent ea que mandat domino pape et potentioribus ac omnibus Christianorum populis Occidentis. Quod nulla ratione faciendum est, nobis uidetur: tum propter nimiam seruitutem etiam intollerabilem que est hactenus inaudita, quam uidimus oculis nostris, in quam redigunt omnes gentes sibi subiectas; tum propterea quia in eis nulla est fides, nec aliqua gens potest confidere in uerbis eorum, quia quicquid promittunt non obseruant, quando uident tempora sibi fauere; et subdoli sunt in omnibus factis et promissis eorum; intendunt etiam delere omnes principes, omnes nobiles, omnes milites et honestos uiros de terra, ut superius dictum est, et hoc faciunt sub dolo et artificiose in subditos suos; tum quia indignum est ut christiani subdantur eisdem, propter abominationes eorum, et quia in nichilum redigitur cultus Dei, et anime pereunt, et corpora ultra quam credi possit multimode affliguntur: in principio quidem sunt blandi, sed postea ut scorpio cruciant et affligunt; tum quia pauciores sunt numero, et corpore debiliores quam populi christiani. In predicta autem curia sunt bellatores et principes exercitus assignati. De decem hominibus mittunt tres cum famulis eorum, de omni terra potestatis eorum. Unus exercitus debet intrare per Hungariam, secundus per Poloniam, ut nobis dicebatur. Uenient autem pugnaturi continue decem et octo annis: tempus est eis assignatum procedendi. In martio preterito exercitum inuenimus indictum per omnes Tartaros per quos transiuimus ad terram Ruscie. Uenient autem in tribus uel in quatuor annis usque in Comaniam. De Comania autem insultum facient in terras superius annotatas: ignoramus tamen utrum incontinenti post tertiam hyemem ueniant, uel ad tempus adhuc exspectent, ut melius uenire possint ex improuiso. Hec omnia firma sunt et uera, nisi Dominus aliquod impedimentum pro sua gratia faciat eis, sicut fecit quando uenerunt in Hungariam et Poloniam. Debebant enim procedere pugnando triginta annis, sed interfectus fuit tunc imperator eorum ueneno, et propter hoc quieuerunt a preliis usque nunc. Sed modo, quia positus est imperator de nouo, iterum ad pugnam se incipiunt preparare. Sciendum quod imperator proprio ore dixit quod uellet mittere exercitum in Liuoniam et Prusciam. Et quoniam intendit omnem terram delere uel in seruitutem redigere, - que seruitus est quasi intollerabilis nostre genti, ut superius dictum est -, occurrendum igitur est eis bello. Et si una prouincia non uult alteri opem ferre, terra illa de lebitur contra quam pugnant, et cum illis hominibus quos capiunt pugnabunt contra aliam terram, et in acie erunt primi. Si male pugnant occidentur ab eis; si autem bene, ipsos cum promissis et adulationibus tenent, et etiam, ut ab eis non fugiant, promittunt eos facere dominos magnos. Sed post hec, quando securi possunt esse de ipsis ut non recedant, faciunt eos infelicissimos seruos; ac de mulieribus, quas uolunt pro seruitiis et concubinis tenere, faciunt illud idem. Et ita cum hominibus deuicte prouincie destruunt aliam terram. Nec est aliqua prouincia que per se possit eis resistere, sicut nobis uidetur, nisi Deus uelit pugnare pro ipsis, quia de omni terra potestatis eorum, ut superius dictum est, homines congregantur ad bellum. Unde si christiani se ipsos et suam terram et christianitatem uolunt seruare, oportet quod in unum conueniant reges, principes et barones et terrarum rectores, et mittant de communi consilio homines contra eos ad pugnam, antequam ipsi incipiant per terram diffundi; quoniam, postquam incipiunt spergi per terram, nullus congrue auxilium alteri potest prebere, quoniam ipsi cateruatim undique homines querunt ac occidunt. Et si se claudunt in castris, ponunt tria uel quatuor milia hominum aut plures circa castrum uel ciuitatem qui obsideant eam; et ipsi nichilominus diffunduntur per terram homines occidentes. Quicumque autem uolunt pugnare cum eis, hec arma debent habere: arcus bonos et fortes balistas quas multum timent intendit omnem terram delere uel in seruitutem redigere, - que seruitus est quasi intollerabilis nostre genti, ut superius dictum est -, occurrendum igitur est eis bello. Et si una prouincia non uult alteri opem ferre, terra illa de lebitur contra quam pugnant, et cum illis hominibus quos capiunt pugnabunt contra aliam terram, et in acie erunt primi. Si male pugnant occidentur ab eis; si autem bene, ipsos cum promissis et adulationibus tenent, et etiam, ut ab eis non fugiant, promittunt eos facere dominos magnos. Sed post hec, quando securi possunt esse de ipsis ut non recedant, faciunt eos infelicissimos seruos; ac de mulieribus, quas uolunt pro seruitiis et concubinis tenere, faciunt illud idem. Et ita cum hominibus deuicte prouincie destruunt aliam terram. Nec est aliqua prouincia que per se possit eis resistere, sicut nobis uidetur, nisi Deus uelit pugnare pro ipsis, quia de omni terra potestatis eorum, ut superius dictum est, homines congregantur ad bellum. Unde si christiani se ipsos et suam terram et christianitatem uolunt seruare, oportet quod in unum conueniant reges, principes et barones et terrarum rectores, et mittant de communi consilio homines contra eos ad pugnam, antequam ipsi incipiant per terram diffundi; quoniam, postquam incipiunt spergi per terram, nullus congrue auxilium alteri potest prebere, quoniam ipsi cateruatim undique homines querunt ac occidunt. Et si se claudunt in castris, ponunt tria uel quatuor milia hominum aut plures circa castrum uel ciuitatem qui obsideant eam; et ipsi nichilominus diffunduntur per terram homines occidentes. Quicumque autem uolunt pugnare cum eis, hec arma debent habere: arcus bonos et fortes balistas quas multum timent et sagittas sufficientes et bonum dolabrum de bono ferro uel securim cum longo manubrio; ferramenta sagittarum de arcu uel de balista debent, ut Tartari, quando sunt calida temperari in aqua cum sale mixta, ut fortia sint ad penetrandum arma eorum; gladios etiam lances cum unco, qui ualent ad detrahendum eos de sella, quia de ipsa facillime cadunt; ac cutellos, loricas duplicatas, quia illas de facili eorum sagitte non penetrant; et galeam et arma et alia ad protegendum corpus et equum ab armis et sagittis eorum. Et si aliqui non sint ita bene armati, ut diximus, debent ire post alios ut faciunt Tartari, et trahere contra eos arcubus uel balistis. Nec deberent parcere pecunie quando comparant arma, ut possint animas et corpora et libertatem et res alias obseruare. Acies deberent ordinare ut ipsi, per millenarios ac centenarios, decanos et duces exercitus. Qui duces nequaquam prelium debent intrare, sicut non intrant duces eorum, sed debent de exercitu uidere et ordinare. Legem etiam ponere debent ut simul incedant ad bellum siue alias, sunt ordinati. Et quicumque reliquerit alium siue ad bellum procedentem siue pugnantem, uel quicumque fugerit, nisi communiter cedant, grauiter debet puniri; quia tunc pars bellantium sequitur fugientes et sagittis eos occidunt, et pars cum iis qui remanent pugnat, et sic confunduntur ac occiduntur remanentes ac fugientes. Et similiter quicumque fuerit conuersus ad predam collectam, antequam omnino sit exercitus contrariorum deuictus, maxima pena debet multari; talis enim apud Tartaros sine ulla miseratione occiditur. Locus ad prelium est eligendus, si fieri potest, ut campus sit planus, et ut possint undique uidere. Et debent habere, si possunt, siluam magnam a tergo uel a latere, ita tamen quod non possunt intrare inter ipsos et siluam. Nec debent omnes conuenire in unum, sed facere acies multas et diuisas ab inuicem, non tamen nimis distantes. Et contra illos qui primo ueniunt, debent unam aciem mittere que eis occurrat; et si Tartari simulant fugam, non multum uadant post eos, nisi forte quantum possunt uidere, ne forte ipsos ad paratas insidias trahant, sicut ferre solent. Et alia sit parata ad iuuandum ipsam aciem si fuerit oportunum. Insuper habeant speculatores ex omni parte, ut uideant quando ueniunt alie acies Tartarorum retro a dextris et a sinistris; et semper debent mittere aciem contra aciem que eis occurrat. Ipsi enim semper nituntur concludere aduersarios suos in medio; unde magnam cautelam debent habere, ne hoc facere possint, quia sic exercitus facillime debellatur. Acies autem debent hoc cauere, ne diu currant post eos propter insidias quas solent parare; plus enim fraudulentia quam fortitudine pugnant. Duces exercitus semper esse debent parati ad mittendum adiutorium si necessarium est, illis qui sunt in pugna; et propter hoc etiam debent uitare nimium cursum post eos, ne forte fatigentur equi eorum; quoniam nostri multitudinem equorum non habem. Sed Tartari illum equum quem equitant uno die, illum non ascendunt in tribus uel in quatuor diebus post hoc; unde non curant si fatigentur equi, propter multitudinem equorum quam habent. Et si Tartari cedunt, non tamen nostri deberent recedere uel ab inuicem separari, quia simulando faciunt hoc, ut exercitus diuidatur, ut post hoc libere ingrediantur et destruant omnem terram. Debent etiam cauere, ne faciant nimias expensas ut solent, ne propter penuriam redire cogantur et dent Tartaris uiam ut ipsos et alios occidant et destruant totam terram, et propter eorum superfluitatem nomen Domini blasphemetur. Sed hoc debent facere diligenter ut, si contingat aliquos pugnatores redire, alii loco eorum succedant. Duces etiam nostri debent die noctuque facere exercitum custodire, ne repente et subito irruant super eos, quia Tartari, ut demones, multas excogitant artes nocendi; immo tam de nocte quam de die semper debent esse parati, neque exspoliati debent iacere, nec delitiose ad mensam sedere, ut imparati non ualeant inueniri, quia Tartari uigilant semper ut uideant quomodo possint nocere. Homines uero terre qui Tartaros expectant uel super se timent uenire, occultas foueas debent habere, in quibus tam segetes quam alia reponere debent, propter duo: ut uidelicet Tartari non possint illa habere et ut, si eis Dominus propitius fuerit, ualeant ea postea inuenire. Eis fugientibus de terra, debent fenum et stramina comburere uel fortiter occultare, ut equi Tartarorum minus inueniant ad comedendum. Ciuitates autem et castra si uolunt munire uideant prius qualia sint in situ: situs enim talis debet esse castrorum, quod machinis et sagittis expugnari non possint, et aquam habeant sufficientem et ligna et, si fieri potest, quod introitus et exitus eorum tolli non possit, et quod habeant homines sufficientes qui possint uicissim pugnare. Et debent uigilare diligenter ne aliqua astutia possint Tartari castrum furari. Expensas ad multos annos debent habere sufficientes; custodiant tamen diligenter expensas et illas in mensura manducent, qui nesciunt quanto tempore ipsos in castris oporteat esse inclusos; quia quando ipsi incipiunt, multis annis obsident unum castrum, sicut fit hodierna die in terra Alanorum de quodam monte quem, ut credimus, iam obsederunt per duodecim annos; qui uiriliter restiterunt et multos Tartaros et nobiles occiderunt. Alia autem castra et ciuitates, que talem situm non habent, debent fortiter uallari foueis profundis muratis et muris bene paratis; et arcus et sagittas sufficientes et lapides ac fundas debent habere. Et debent diligenter cauere quod non permittant Tartaros ponere machinas suas, sed suis machinis debent eos repellere. Et si forte aliquo ingenio uel aliqua arte Tartari erigant machinas suas debent eas destruere machinis suis si possint; balistis etiam et fundis et machinis debent resistere ut ciuitati non appropinquent. Alias etiam debent esse parati, ut superius dictum est. De castris etiam et ciuitatibus, que sunt in fluminibus posite, debent diligenter uidere ne possint submergi. Sed ad hoc sciendum est quod Tartari plus diligunt quod homines se in ciuitatibus et castris claudant, quam quod pugnent cum eis in campo. Dicunt enim illos suos esse porcellos in ara conclusos, unde ponunt custodes, ut superius dictum est. Si autem aliqui Tartari de equis suis in bello proiciantur, statim sunt capiendi, quia cum sunt in terra, fortier sagittant et equos ac homines uulnerant et occidunt. Et si seruarentur, tales possunt esse quod haberetur per eos quasi perpetuo pax, aut pecunia magna daretur pro eis, quoniam se ad inuicem diligunt satis. Tunc quando capiuntur, si debent seruari, ne fugiant, diligens custodia est habenda. Sed quomodo Tartari cognoscantur, superius dictum est, ubi de forma eorum est expressum. Sunt et alie multe gentes cum eis, que per formam superius annotatam possunt ab ipsis cognosci. Est autem hoc sciendum quod multi in exercitu sunt cum eis qui, si uiderent tempus et haberent fiduciam quod nostri non occiderent eos, ex omni parte exercitus, sicut ipsimet nobis dixerunt, pugnarent cum ipsis, et peiora mala facerent eis quam alii qui sunt eorum aduersarii manifesti. Hec autem, que superius scripta sunt, ut illi qui uiderunt et audierunt, tantum diximus referendo, non ut instruamus discretos qui, per exercitium pugne, bellorum nouerunt astutias; credimus enim quod nulla meliora et utiliora cogitabunt et facient illi qui ad hoc prudentes sunt et instructi; poterunt attamen, per illa que superius dicta sunt, habere de eis occasionem et materiam cogitandi; scriptum est enim: Audiens sapiens sapientior erit et intelligens gubernacula possidebit.
+De prouinciis et situ earum per quas transiuimus, et de curia imperatoris Tartarorum et principum eius, et de testibus qui nos inuenerunt ibidem.
+Dicto quomodo bello occuratur eisdem, ultimo dicemus de uia quam fecimus, et de situ terrarum per quas transiuimus, et ordinatione curie imperatoris et principum eius, et testibus qui in terra Tartarorum nos inuenerunt. Cum iam proposuissemus, ut dictum est prius alias, ad Tartaros proficisci, ad regem peruenimus Boemorum. Requisito consilio eius, cum esset nobis familiaris dominus ab antiquo, que uia esset nobis melior ad eundum, respondit quod esset melius, prout ei uidebatur, ire per Poloniam et Rusciam. Habebat enim consanguineos in Polonia, quorum adiutorio Rusciam intrare possemus; et datis litteris suis et bono conductu, iter arripuimus ut per Poloniam transiremus; fecit etiam nobis expensas dari per terras et ciuitates eius, quousque ad ducem Slesie Boleslaum ueniremus, nepotem ipsius, qui nobis etiam erat familiaris et notus. Ipse etiam dedit nobis litteras suas et conductum securum et expensas per uillas et ciuitates, usquequo ueniremus ad Lanciscie ducem Conradum. Quo tempore, nobis gratia Dei fauente, uenerat ibi dominus Uasilico dux Ruscie, a quo intelleximus de facto plenius Tartarorum. Miserat enim ibi nuntios suos, qui ad ipsum et fratrem suum Danielem redierant, portantes securitatem de transeundo ad Bati domino Danieli; qui dixit nobis quod si nos uellemus ire ad ipsos, oporteret nos habere munera magna ad dandum eis, quia illa cum importunitate maxima requirebant; et si non debantur, sicut etiam uerum est, non poterat nuntius cum eis congrue facta sua facere, immo etiam quasi pro nichilo reputatur. Nos autem nolentes quod negotium domini pape et Ecclesie propter hoc impediretur, de hoc quod datum nobis fuerat causa elemosine ne deficeremus ad subsidium uie nostre, emi fecimus quasdam castorum pelles et quorumdam etiam aliorum animalium. Dux Conradus et ducissa Cracouie et quidam milites et episcopus Cracouie, hoc scientes, plures etiam huiusmodi nobis pelles donarunt. Dux etiam Conradus et filius eius et dux Cracouie et episcopus et barones Cracouie rogauerunt multum attente ducem Uasiliconem predictum, ut nos ad transeundum ad Tartaros iuuaret in quantum posset; qui respondit quod faceret hoc libenter. Unde nos secum duxit in terram suam; et cum detinuisset nos aliquot dies in expensis suis, ut aliquantulum quiesceremus, et fecisset nobis uenire episcopos suos de nostro rogatu, legimus eis litteras domini pape, in quibus monebat eos quod deberent redire ad Ecclesie unitatem sancte matris. Nos etiam monuimus eos et etiam induximus, in quantum potuimus, tam ducem quam episcopos et alios omnes qui conuenerant ad illud idem. Sed quia eodem tempore quo dux predictus in Poloniam uenit, frater eius dux Daniel iuerat ad Bati et presens non erat, finaliter respondere non potuerunt, sed ad plenariam responsionem oportebat suum reditum expectare. Post hec dux predictus usque in Kiouiam nobiscum unum seruientem transmisit; nichilominus tamen ibamus semper sub periculo capitis propter Luthuanos, qui sepe insultum faciebant occulte quantum poterant super terram Ruscie, et maxime in locis illis per que debebamus transire. Et quia maior pars hominum Ruscie a Tartaris fuit occisa uel in captiuitatem deducta, iccirco eis resistere potenter minime possent; a Rutenis tamen per seruientem predictum eramus securi. Unde, gratia Dei fauente et ab inimicis crucis Christi nos eripiente, peruenimus in Kiouiam, que metropolis est Ruscie. Et cum peruenissemus illuc, habuimus de uia nostra consilium cum millenario et aliis nobilibus qui erant ibidem. Qui responderunt nobis quod si duceremus in Tartariam equos illos quos habebamus, cum niues essent magne et nescirent fodere erbam sub niue, sicut equi Tartarorum, nec inueniri posset aliquid aliud ad manducandum pro ipsis, cum Tartari nec stramina nec fenum nec pabulum habeant, morerentur omnes. Unde nos, habito consilio, decreuimus cum duobus pueris qui custodirent illos dimittere ipsos ibidem. Quare oportuit nos millenario munera dare, ut ipsum haberemus propitium ad dandum nobis equos subducticios et conductum. Antequam tamen in Kiouiam ueniremus, in Daniloue usque ad mortem fuimus infirmati; nichilominus tamen in uehiculo, in magno frigore, per niuem fecimus nos trahi, ne domini pape et christianitatis posset negotium impediri. Dispositis ergo omnibus istis negotiis in Kiouia, secundo die post festum purificationis Domine nostre, cum equis millenarii et conductu de Kiouia iter arripuimus ad illas barbaras nationes. Peruenimus ad quamdam uillam, que erat immediate sub Tartaris, que Canoue appellatur. Prefectus autem uille nobis dedit equos et conductum usque ad aliam uillam, in qua erat quidam alanus prefectus, qui uocabatur Micheas, qui omni malitia et nequitia erat plenus. Ipse enim miserat contra nos in Kiouiam quosdam satellites suos, mendaciter qui nobis dicerent, ex parte Corenze, quod si essemus nuntii, ueniremus ad ipsum. Et hoc ideo faciebat, quamuis non esset uerum, ut posset a nobis munera extorquere. Cum autem perueniremus ad ipsum, reddidit se ualde difficilem nobis, et nisi munera promisissemus eidem, nullo modo conducere nos uolebat. Nos autem uidentes quod aliter ultra procedere non poteramus, promisimus ei aliqua donaria dare; et cum daremus ei ea que nobis uidebantur, nolebat recipere, nisi plura daremus eidem. Unde oportuit nos addere secundum uoluntatem ipsius; et quedam nobis subdole et furtiue et malitiose subtraxit. Post hec recessimus secunda feria quinquagesime cum ipso, et duxit nos usque ad primam custodiam Tartarorum. Et cum in prima sexta feria post diem cinerum hospitaremur, dum sol accederet ad occasum, Tartari super nos armati horribiliter irruerunt, querentes quales homines essemus. Et cum respondissemus quod nuntii essemus domini pape, quibusdam cibariis a nobis acceptis, continuo discesserunt. Mane facto surgentes, cum aliquantulum processissemus, nobis maiores eorum qui erant in custodia occurrerunt, interrogantes quare ueniremus ad eos quod negotium haberemus. Quibus respondimus quod eramus nuntii domini pape, qui Christianorum dominus erat et pater, qui nos idcirco mittebat, tam ad regem quam ad principes et Tartaros omnes, quia placebat eidem quod Christiani omnes Tartarorum essent amici, et pacem haberent cum eis; insuper quod desiderabat quod essent magni apud Deum in celo. Iccirco monebat eos, tam per nos quam per litteras suas, dominus papa quod Christiani efficerentur et fidem reciperent Dei et domini nostri Iesu Christi, quia aliter saluari non possent; mandabat preterea quod mirabatur de tanta occisione hominum, et maxime Christianorum et potissime Hungarorum, Morauorum, Polonorum qui sunt ei subditi, que per Tartaros facta est, cum eos in nullo lesissent nec ledere attemptassent; et quia dominus Deus erat grauiter offensus super hoc, monebat eos quod de cetero cauerent a talibus et penitentiam agerent de commissis. Adhuc diximus quod dominus papa rogabat quod rescriberent ei quid de cetero facere uellent, et que sit eorum intentio, et quod de omnibus supradictis eidem per suas litteras responderent. Auditis causis et intellectis superius annotatis, dixerunt quod super ista uerba uellent consulere et subducticios equos usque ad Corenzam et ducatum prebere, et statim munera petiuerunt, et quod fecimus: oportebat enim nos de necessitate facere uirtutem. Datis ergo muneribus, et subducticiis equis acceptis, de quibus ipsi descenderant, cum eorum ducatu ad Corenzam arripuimus iter eundi. Ipsi tamen uelociter equitantem, cum iis uerbis que dixeramus eisdem, ad ducem predictum unum nuntium premiserunt. Dux autem iste dominus est omnium qui sunt in custodia positi contra omnes homines occidentis, ne forte subito et improuise irruant super eos. Iste dux habet sub se, ut audiuimus, sex milia hominum armatorum. Cum autem peruenissemus ad ipsum, fecit longe a se nobis ponere stationes, et misit ad nos seruos suos procuratores, qui quererent a nobis cum quo eidem inclinare uellemus, hoc est dicere: Que uultis ei munera dare?. Nos respondimus quod dominus papa aliqua munera non mittebat, quia non erat certus quod ad eum peruenire possemus. Insuper iueramus per loca ualde periculosa, propter Luthuanorum timorem, qui frequenter discurrunt per uias a Polonia usque fere ad Tartaros, per quas transitum feceramus. Uerumtamen de iis que habemus ad uictum nostrum de gratia Dei et domini nostri pape, sicut poterimus, honorabimus eum. Et cum plura dedissemus eidem, non sufficerunt ei, nisi per interpositas personas peteret plura, promittens quod faceret nos duci honeste, si admitteremus petitionem ipsius; quod oportebat nos facere, si uolebamus uiuere et mandatum domini pape congrue ducere ad effectum. Acceptis muneribus, duxerunt nos ad ordam siue ad tentorium ipsius et fuimus instructi ut inclinaremus ter cum genu sinistro ante ostium stationis, et caueremus attente ne pedem super limen ostii poneremus; quod fecimus diligenter, quia sententia mortis est super illos qui scienter limen stationis ducis alicuius conculcant. Postquam intrauimus, oportuit nos, coram duce et aliis maioribus omnibus qui specialiter erant ad hoc aduocati, dicere flexis genibus ea que superius dixeramus. Obtulimus ei etiam litteras domini pape. Sed quia noster interpres, quem de Kiouia dato pretio duxeramus, non erat sufficiens ut per eum littere possent interpretari, nec ad hoc aliquis alius idoneus habebatur, iccirco non potuerunt interpretari. Quo facto, equi nobis dati fuerunt et tres tartari, duo qui erant decani et alius erat homo Bati, qui nos ducerent cum magna festinatione ad ducem predictum. Iste autem Bati est potentior, excepto imperatore cui obedire tenetur, pre cunctis principibus Tartarorum. Secunda autem feria, que est post primam dominicam quadragesime, arripuimus iter ad ipsum; et equitando quantum equi poterant ire trotando, quia habebamus equos recentes fere omni die ter uel quater et equitabamus de mane usque ad noctem, immo de nocte sepissime, ante quartam feriam maioris ebdomade ad ipsum non potuimus peruenire. Iuimus autem per totam terram Comanorum, que tota est plana, et habet quatuor flumina magna: primum Neper appellatur, iuxta quod ex parte Ruscie ambulabat Corenza, et ex parte altera, per illa campestria, Mouci, qui maior est quam Corenza; secundum Don, super quod ambulat quidam princeps, qui habet sororem Bati in uxorem, qui Carbon appellatur; tertium Uolga, istud flumen est ualde magnum, super quod uadit Bati; quartum Iaec appellatur, super quod millenarii duo, unus ex una parte fluminis et alter ex altera parte, uadunt. Omnes isti in hyeme ad mare descendunt, et in estate super ripam eorumdem fluminum ascendunt ad montes. Mare autem istud est Mare Magnum, de quo exit Brachium Sancti Georgii quod Constantinopolim uadit. Super Neper autem fuimus per glaciem multis diebus. Ista flumina sunt magna, piscibus multum plena et maxime Uolga. Que flumina intrant mare Grecie, quod dicitur Mare Magnum, super cuius maris litora satis periculose per glaciem in pluribus iocis iuimus multis diebus; congelatur enim circa litora bene ad tres leucas interius. Sed antequam ad Bati ueniremus, duo ex nostris Tartaris processerunt ad indicandum ei omnia uerba que apud Corenzam dixeramus. Cum autem perueniremus ad Bati, in terre finibus Comanorum, fuimus bene positi per unam leucam longe a stationibus suis. Quando autem debebamus duci ad curiam eius, fuit nobis dictum quod debebamus inter duos ignes transire, quod nos aliqua ratione facere nolebamus. Sed dixerunt nobis: Secure ite, quia pro nulla causa facimus uos inter istos duos ignes transire, nisi propter hoc quod si uos aliquod malum cogitatis domino nostro, uel si forte uenenum portatis, ignis auferat omne malum. Quibus respondimus: Propter hoc transibimus, ne de tali re nos reddamus suspectos. Et cum peruenissemus ad ordam, fuimus interrogati a procuratore suo qui Eldegai uocatur, cum quo uellemus inclinare, id est que uellemus ei munera dare. Cui respondimus ut prius Corenze dixeramus, scilicet quod dominus Papa non miserat munera, sed nos de iis que habebamus, de gratia Dei et domini nostri Pape pro expensis, ipsum, sicut poteramus, uolebamus honorare. Datis muneribus et acceptis, interrogauit nos procurator ipsius, qui Eldegai appellatur, causam aduentus nostri. Cui diximus easdem causas quas Corenze superius dixeramus. Auditis causis, introduxit nos in stationem, facta prius inclinatione et audita admonitione de limine, ut dictum est. Intrantes autem, flexis genibus diximus uerba nostra; dictis uerbis, litteras obtulimus, et rogauimus ut darentur nobis interpretes qui litteras ualerent transferre; qui in die parasceue nobis dati fuerunt; et diligenter transtulimus eas cum ipsis in littera rutenica, sarracenica et lingua Tartarorum. Que interpretatio fuit Bati presentata, quam legit et notauit attente. Tandem ad nostram reducti fuimus stationem, sed nulla cibaria nobis dederunt, nisi una uice aliquantulum milii in una scutella, quando uenimus in prima nocte. Iste autem Bati satis se magnifice tenet, habens ostiarios et omnes officiales sicut et imperator eorum. Sedet etiam in eminentiori loco, quasi in trono, cum una de uxoribus suis; alii autem, tam fratres quam filii sui et etiam alii maiores, sedent inferius in medio super bancum; alii uero homines post eos in terra, sed uiri a dextris et femine a sinistris. Tentoria autem de panno lineo habet magna et satis pulchra, que regis Hungarie fuerunt. Nec aliquis extraneus ad tentorium audet accedere, preter familiam, nisi uocatus, quantumcumque sit magnus et potens, nisi forsan sciatur quod sit uoluntas ipsius. Nos autem, dicta causa, sedimus a sinistris, et sic faciunt omnes nuntii in eundo; sed in redeundo ab imperatore, ponebamur semper a dextris. In medio prope ostium stationis ponitur mensa, super quam ponitur potus in aureis et argenteis uasis. Nec unquam bibit Bati nec aliquis principes Tartarorum, maxime cum in publico sunt, nisi cantetur uel citarizetur eidem. Et cum equitat, semper portatur solinum uel tentoriolum super caput eius in hasta, et sic faciunt cuncti maiores principes Tartarorum, et etiam uxores eorum. Predictus etiam Bati hominibus suis est satis benignus, timetur tamen ualde ab eis; sed crudelissimus est in pugna, sagax est multum et etiam astutissimus in bello, quia longo tempore iam pugnauit. In die autem sabbati sancti uocati fuimus ad stationem, et exiuit ad nos procurator Bati predictus dicens, ex parte eius, quod iremus ad imperatorem Cuyuc. In terram ipsorum retentis quibusdam ex nostris sub hac specie quod uellent eos remittere ad dominum papam. quibus litteras dedimus de omnibus factis, quas referrent eidem; sed cum rediissent usque ad Mouci, ibidem retenti fuerunt usque ad reditum nostrum. Nos autem, in die Resurrectionis Domini, dicto officio et facta qualicumque comestione, cum duobus Tartaris qui nobis apud Corenzam erant assignati, recessimus cum multis lacrimis, nescientes utrum ad mortem uel ad uitam iremus. Eramus tamen ita infirmi quod poteramus uix equitare. In tota illa quadragesima fuit cibus noster milium cum aqua et sale tantum, et in aliis diebus ieiuniorum similiter, nec habebamus aliquid bibere preter niuem in caldario liquefactam. Comania uero habet ab aquilone, immediate post Rusciam Morduinos, Byleros, id est magnam Bulgariam, Bascartos, id est magnam Hungariam; post Bascartos, Parossitas et Samogedos; post Samogedos, illos qui dicuntur habere faciem caninam, in oceani litoribus in desertis. A meridie autem habet Alanos, Circassos, Gazaros, Greciam, Constantinopolim, et terram Hiberorum, Tatos, Brutachios qui dicuntur esse iudei, hi caput radunt, et terram Siccorum, et Georgianorum, et Armenorum, et terram Turcorum. Ab occidente habet Hungariam et Rusciam. Terra predicta maxima est et longa. Iuimus autem per eam fortissime equitando, quoniam habebamus omni die equos recentes, quinquies in die aut septies, non quando per deserta ibamus, ut superius dictum est, et tunc accipiebamus equos meliores et fortiores, qui possent continuum sustinere laborem, ab initio quadragesime usque ad octo dies post Pascha. Istos autem Comanos Tartari occiderunt; quidam etiam a facie ipsorum fugerunt, et alii sunt in eorum seruitutem redacti; plurimi tamen ex eis qui fugerunt, reuertuntur ad ipsos. Post hoc, terram intrauimus Kangitarum, que magnam penuriam in locis plurimis habet aquarum, in qua propter penuriam aque homines pauci morantur. Unde homines Ierozlai ducis Ruscie, qui in terram Tartarorum ibant ad ipsum, fuerunt propter sitim plures mortui in illo deserto. In qua terra et etiam in Comania, multa inuenimus capita et ossa hominum mortuorum iacere tamquam sterquilinium super terram; per quam terram iuimus ab octo diebus post Pascha usque fere ad Ascensionem Domini nostri. Isti homines erant pagani, et tam Comani quam Kangite non laborabant, sed tantum de animalibus uiuebant, nec edificabant domos sed in tabernaculis habitabant. Istos etiam Tartari deleuerunt et habitant in terra ipsorum, et illi qui remanserunt redacti sunt in seruitutem eorum. De terra Kangitarum intrauimus terram Biserminorum. Isti homines linguam comanicam loquebantur et adhuc loquuntur, sed legem sarracenicam tenent. In hac terra inuenimus urbes innumeras subuersas et castra diruta et uillas multas desertas. In hac terra est quidam fluuius magnus, cuius nomen ignoramus, super quem est ciuitas quedam que uocatur Ianikint, et alia que uocatur Barchin, et alia que uocatur Ornas, et alie plures, quarum nomina ignoramus. Hec terra habebat dominum qui dicebatur Altisoldan, qui destructus est a Tartaris cum omni progenie sua, cuius nomen proprium ignoramus. Terra autem habet montes maximos; a meridie autem habet Hierusalem, Baldac et totam terram Sarracenorum; in finibus illis propinquis morantur duces Burin et Cadan, qui sunt fratres carnales; ab aquilone partem terre nigrorum Kytaorum et oceanum habet; in illa moratur Siban, qui est frater Bati. Per quam iuimus a festo Ascensionis fere ad octo dies ante festum beati Iohannis Baptiste. Deinde terram nigrorum Kytaorum fuimus ingressi, in qua tantum de nouo unam ciuitatem edificauerunt, que Emil appellatur, ubi imperator domum edificauit, in qua uocati fuimus ad bibendum. Et ille qui erat ex parte imperatoris ibidem, fecit plaudere coram nobis maiores ciuitatis et etiam duos filios eius. Inde exeuntes inuenimus quoddam mare, non multum magnum, cuius nomen, quia non interrogauimus, ignoramus. In litore autem illius maris est quidam mons paruus in quo est quoddam foramen, ut dicitur, unde in hyeme exeunt tam magne tempestates uentorum, quod homines uix et cum magno periculo possunt transire. In estate ibi semper auditur sonitus uentorum sed tenuiter de foramine exit, sicut nobis incole referebant. Per litora illius maris iuimus per plures dies. Quod mare plures insulas habet; et illud dimisimus a sinistris. Terra autem hec abundat fluminibus multis, non magnis tamen; in ripis fluminum ex utraque parte sunt silue, sed in latitudine parum habent. In terra illa habitat Ordu qui est senior frater Bati, immo est omnium ducum Tartarorum antiquior; et est orda siue curia patris ipsius, in qua est una de uxoribus eius que ipsam regit. Consuetudo enim est apud Tartaros quod principium et maiorum curie non delentur, sed semper ordinantur alique mulieres que ipsas regant, et eis partes denariorum dantur, sicut dominus earum dare solebat. Post hec uenimus ad primam ordam imperatoris, in qua erat una de uxoribus suis; et quia nondum uideramus imperatorem, noluerunt nos uocare nec intromittere ad ordam ipsius, sed fecerunt nobis in tentorio nostro secundum Tartaros ualde bene seruiri et, ut quiesceremus, nos per unam diem retinuerunt ibidem. Inde procedentes in uigilia beati Petri, terram intrauimus Naimanorum, qui sunt pagani. In die autem apostolorum Petri et Pauli cecidit ibidem magna nix, et habuimus maximum frigus. Hec autem terra supra modum est montuosa et frigida et de planitie ibi modicum inuenitur (et iste due nationes non laborant, sed sicut Tartari in tentoriis habitabant, quas etiam ipsi deleuerunt) per quam iuimus multis diebus. Deinde terram intrauimus Mongalorum, quos nos Tartaros appellamus. Per quam terram, sicut credimus, iuimus per tres septimanas fortiter equitando, et in die beate Marie Magdalene uenimus ad Cuyuc, qui nunc est imperator. Per omnem istam uiam ualde uenimus festinanter, quia preceptum erat Tartaris nostris ut cito nos ducerent ad curiam solemnem, iam ex pluribus annis indictam propter electionem imperatoris, ut mature uenire possemus. Iccirco surgebamus de mane et ibamus usque ad noctem sine comestione, et sepius ueniebamus tam tarde quod non comedebamus in sero, sed illud quod debebamus manducare in uespere dabatur nobis in mane. Et quantumcumque poterant equi trotare ibamus: equis enim nullo modo parcebatur, quia in die sepius habebamus equos recentes; et illi qui lassi erant redibant, ut superius dictum est, et sic absque ulla intermissione equitabamus uelociter. Quando autem peruenimus, Cuyuc fecit nobis dari tentorium et expensas, quales Tartari solent dare; nobis tamen melius quam aliis nuntiis faciebant. Ad ipsum tamen uocati non fuimus, pro eo quod adhuc electus non erat, nec se de imperio intromittebat. Interpretationem tamen litterarum domini pape et uerba que dixeramus a Bati predicto erant ei mandata. Et cum stetissemus per quinque uel sex dies ibidem, ad matrem suam nos transmisit, ubi curia solemnis adunabatur. Et cum peruenissemus ibidem, iam extensum erat tentorium magnum, quod erat de alba purpura preparatum, et nostro iudicio erat tam grande quod plus quam duo milia hominum poterant esse sub illo. Et in circuitu erat factum ligneum tabulatum, quod uariis imaginibus erat depictum. In secundo uel tertio die iuimus illuc cum Tartaris, qui nobis erant ad custodiam assignati, et ibi conuenerunt omnes duces, et unusquisque cum hominibus suis equitabat per colles et planitiem in circuitu. In prima die omnes albis purpuris fuerunt uestiti in secunda rubeis, et tunc uenit Cuyuc ad tentorium illud, tertia die omnes in blaueis purpuris, quarta die in optimis baldachinis. In tabulato illo iuxta tentorium erant due porte maiores, per unam solus imperator debebat intrare, et ad illam nulla erat custodia quamuis esset aperta, quia per illam nullus audebat ingredi uel exire; per aliam omnes qui admittebantur intrabant, et ad illam erant custodes cum gladiis, arcubus et sagittis; et si aliquis appropinquabat tentorio ultra terminos qui positi erant, si capiebatur uerberabatur, si fugiebat sagittabatur, tamen sine ferro erat sagitta. Equi erant longe quantum bis, ut credimus, poterat sagittare. Duces undique cum pluribus ex hominibus suis ibant armati, sed nulli, nisi essent decem, usque ad equos poterant ire, immo grauiter percutiebantur qui ambulare aliter attemptabant. Et multi erant qui in frenis pectoralibus, sellis et postellis, iudicio nostro, auri circa uiginti marchas habebant. Et sic duces infra tentorium colloquebantur et, ut credimus, de electione tractabant. Alius autem uniuersus populus longe extra tabulatum erat predictum. Et ita fere usque ad meridiem morabantur, et tunc incipiebant lac bibere iumentinum, et usque ad uesperas tantum bibebant, quod mirabile uisu erat. Nos autem uocauerunt interius et dederunt nobis ceruisiam, quia lac iumentinum minime habebamus; et hoc fecerunt nobis pro magno honore. Sed tantum compellebant nos ad bibendum, quod sustinere propter dissuetudinem nullo modo poteramus; unde ostendimus eis quod nos grauabat, et ideo nos compellere dimiserunt. Foris autem erat dux Ierozlaus de Susdal Ruscie et duces plures Kytaorum et Solangorum, duo quoque filii regis Georgianie, nuntius calif de Baldac qui erat soldanus, et plus quam decem alii soldani Sarracenorum, ut credimus et ut a procuratoribus nobis dicebatur. Erant enim ibi plus quam quatuor milia nuntiorum inter illos qui portabant tributa et illos qui munera deferebant, et soldanos et duces alios qui ueniebant ad tradendum se ipsos, et illos pro quibus ipsi miserant, et illos qui erant terrarum prefecti. Hi omnes simul ponebantur extra tabulatum, et eis simul bibere prebebatur; nobis autem et duci Ierozlao semper dabant locum superiorem, quando exterius eramus cum ipsis. Putamus, si bene meminimus, quod ibi fuimus bene per quatuor septimanas; et credimus quod ibi fuit electio celebrata, non tamen publicata fuit ibidem: et propter hoc maxime credebatur quod ibi semper, quando Cuyuc de tentorio exibat, cantabatur eidem et cum quibusdam uirgis pulchris, que in summitate lanam habebant coccineam, inclinabant ei, quod nulli alii duci fiebat, quousque exterius morabatur. Hec autem sira orda nominatur ab eis. Inde exeuntes, equitauimus ad alium locum, omnes unanimiter, per tres aut quatuor leucas, ubi erat in quadam pulchra planitie, iuxta quemdam riuum inter montes, aliud tentorium preparatum, quod apud ipsos orda aurea appellatur, ubi Cuyuc debebat poni in sede in die Assumptionis Domine nostre; sed propter grandinem que cecidit, de qua dictum est supra, fuit dilatum. Tentorium autem illud erat positum in columnis, que aureis laminis erant tecte, et clauis aureis cum aliis lignis erant affixe et de baldachino erat tectum superius et interius parietum, sed exterius alii erant panni. Ibi fuimus usque ad festum beati Bartholomei, in quo conuenit maxima multitudo. Et contra meridiem uersis uultibus stabant, et quidam erant qui ad iactum lapidis longe erant ab aliis, et semper procedebant longius et longius facientes orationes, flectendo genua contra meridiem. Nos autem, utrum facerent incantationes uel flecterent genua deo uel alteri nescientes, genuflexones facere nolebamus. Et cum diu ita fecissent, reuersi sunt ad tentorium, et posuerunt Cuyuc in sede imperiali, et flexerunt duces genua coram eo et, post hoc, uniuersus populus, exceptis nobis qui non eramus eis subiecti. Deinde bibere inceperunt et, ut moris eorum est, usque ad uesperas continue potauerunt. Post hec uenerunt carnes cocte in curribus sine sale, et inter quatuor uel quinque unum membrum dederunt. Interius autem dederunt carnes et brodium cum sale pro salsa, et sic cunctis diebus quando conuiuia faciebant. In loco illo fuimus coram imperatore uocati, et cum Cingai protonotarius scripsisset nomina nostra et illorum a quibus eramus missi et ducis Solangorum et aliorum, alta uoce clamauit, recitans illa coram imperatore et ducibus uniuersis. Quo facto, flexit unusquisque nostrum genu sinistrum quater et monuerunt nos ne limen inferius tangeremus. Et cum nos pro cutellis diligentissime quesiuissent et nullatenus inuenirent, intrauimus ostium a parte orientali, quoniam ab occidente nullus, nisi imperator solus, audet intrare, uel etiam dux si tentorium eius est; minores autem de talibus non multum curant. Et istud fuit primum quod in presentia eius suam intrauimus stationem, postquam factus fuit imperator. Ibidem etiam omnes nuntios recepit, sed tentorium suum paucissimi intrauerunt. Ibi etiam tanta donaria a nuntiis fuerunt data, in serico, in samitis, purpuris et baldachinis et cingulis sericis cum auro preparatis, pellibus nobilibus et aliis donariis, quod mirabile erat uidere. Ibi etiam quoddam soliolum siue tentoriolum, quod portatur super caput imperatoris, fuit presentatum eidem, quod totum erat preparatum cum gemmis. Ibi etiam quidam prefectus unius prouincie duxit ei camelos multos, tectos cum baldachinis, et selle erant posite super eos cum quibusdam instrumentis, in quibus homines interius sedere ualebant (et sicut credimus fuerunt quadraginta uel quinquaginta), et equos multos et mulos phaleratos siue armatos, quosdam de corio, quosdam de ferro. Et nos etiam si uellemus dare donaria fuimus requisiti, sed iam consumpseramus omnia fere, quod ei dare minime habebamus. Ibidem longe a stationibus super montem erant positi plus quam quingenti currus, qui omnes auro et argento et sericis uestibus erant pleni, qui cuncti inter imperatorem et duces diuisi fuerunt. Et singuili duces partes suas diuiserunt inter homines suos, tamen sicut placuit eis. Inde recedentes, uenimus ad alium locum, ubi erat positum unum tentorium mirabile, totum de purpura ruffa, quod dederunt Kytai; ibi etiam interius introducti fuimus. Et semper quando intrabamus, dabatur nobis bibere ceruisia uel uinum; prebebantur etiam nobis carnes cocte, si uolebamus habere. Solariulum unum de tabulis erat alte preparatum, ubi tronus imperatoris erat positus. Tronus autem erat de ebore, mirabiliter sculptus. Ibi etiam erat aurum et lapides pretiosi, si bene meminimus, et margarite. Et per gradus ascendebatur illud quod rotundum erat parte posteriori. Banci etiam erant positi in circuitu sedis, ubi domine sedebant in scamnis a parte sinistra, a dextris autem nemo sedebat superius, sed duces sedebant in bancis inferius, in medio, et alii sedebant post eos. Et omni die ueniebat multitudo maxima dominarum. Ista tria tentoria, de quibus superius diximus, erant ualde magna. Alia autem tentoria habebant sue uxores de filtro albo, que satis erant magna et pulchra. Ibidem diuisi fuerunt ab inuicem imperator et mater eius: et mater imperatoris iuit in unam partem et imperator in aliam, ad iudicia facienda. Capta enim erat amita imperatoris istius que ueneno interfecerat patrem eius, tempore eo quo exercitus eorum in Hungaria fuit, unde propter hoc exercitus, qui erat in predictis partibus, retrocessit; de qua cum aliis pluribus fuit factum iudicium, et fuerunt occisi. Eodem tempore mortuus fuit Ierozlaus, dux magnus in quadam parte Ruscie que Susdal nominatur. Hic modo fuit uocatus ad matrem imperatoris, que dedit ei manducare et bibere, quasi pro honore de manu ipsius; et reuersus est ad hospitium, incontinenti est infirmatus, et fuit mortuus post septem dies, et totum corpus eius miro modo factum est glaucum. Quare credebatur ab omnibus quod potionatus esset ibidem, ut suam terram libere et plenarie possiderent. Et ad hoc est argumentum quod incontinenti, nescientibus hominibus suis qui erant ibi, imperator misit nuntium festinanter in Rusciam ad Alexandrum filium eius ut ueniret ad ipsum, quia uellet ei terram patris donare; qui ire uoluit, sed remansit. Et medio tempore dabat litteras ut ipse ueniret et terram patris sui haberet. Credebatur tamen ab omnibus quod eum occideret si ueniret, uel etiam perpetuo captiuaret. Quo mortuo, duxerunt nos Tartari nostri ad imperatorem, si bene memores fuimus de tempore; et cum audiuisset imperator per Tartaros nostros quod uenissemus ad eum, iussit nos redire ad matrem, pro eo quod uolebat secundo die erigere uexillum contra omnem terram occidentis, sicut nobis ab illis qui sciebant firmiter dicebatur, ut superius dictum est; uolebat enim quod nos nesciremus. Et cum reuersi fuimus, stetimus paucis diebus, et iterum fuimus reuersi ad ipsum, cum quo stetimus bene per mensem, in tanta fame et siti, quod uix poteramus uiuere, quia expense que dabantur pro quatuor uix uni sufficiebant; nec inuenire poteramus aliquid ad emendum, quia forum erat nimis remotum. Et nisi Dominus preparasset nobis quemdam rutenum qui uocabatur Cosmas, qui erat aurifaber imperatoris satis dilectus, qui nos in aliquo sustentauit, ut credimus, mortui fuissemus, uel nisi Dominus in aliquo alio nos iuuasset. Hic autem ostendit nobis tronum imperatoris, quod ipse fecerat, antequam poneretur in sede, et sigillum eius quod fabricauerat ipse, et etiam nobis dixit superscriptionem eiusdem sigilli, et etiam alia multa secreta que nobis erant necessaria ad sciendum. Inuenimus etiam in curia imperatoris predicti qui cum ducibus aliis uenerant: Rutenos plures, Hungaros, et scientes latinum et gallicum, et clericos rutenos et alios qui fuerant cum eis, aliqui triginta annis, in bellis et aliis factis et sciebant omnia facta eorum, quia sciebant linguam et cum eis assidue morabantur, aliqui uiginti, aliqui decem, aliqui plus, aliqui minus, a quibus poteramus perscrutari omnia. Et ipsi nobis uoluntarie et aliquando sine interrogatione, quia sciebant nostram uoluntatem, omnia referebant. Post hec misit imperator pro nobis dici per Cingai protonotarium suum, quod nostra uerba et negotia scriberemus et daremus eidem: quod et fecimus, et scripsimus ei omnia uerba que apud Bati antea dixeramus, sicut superius dictum est. Et transactis pluribus diebus, fecit nos iterum uocari, et dixit nobis per Kadac procuratorem totius imperii, coram Bala et Cingai protonotariis et allis scriptoribus multis, quod omnia uerba diceremus; quod fecimus uoluptarie et libenter. Interpres autem noster fuit, tam ista uice quam alia, Temer miles Ierozlai, presente clerico qui erat cum eo, et etiam alio clerico qui erat cum imperatore; et interrogauit nos tunc temporis si erant apud dominum papam, qui intelligerent litteram Rutenorum uei Sarracenorum aut etiam Tartarorum; cui respondimus quod nec rutenam nec tartaricam nec sarracenam litteram habebamus, uerumtamen Sarraceni erant in terra, sed a domino papa erant remoti. Diximus tamen quod nobis uidebatur expedire quod scriberent in tartarico et nobis interpretarentur, et nos scriberemus in nostra littera diligenter, et portaremus tam litteram quam interpretationem ad dominum papam. Et tunc recesserunt a nobis ad imperatorem. In die autem beati Martini iterum fuimus uocati, et uenerunt ad nos Kadac, Cingai et Bala et scriptores predicti, et nobis litteram de uerbo ad uerbum interpretati fuerunt. Et cum scripsissemus in latino, faciebant sibi per singulas orationes interpretari, uolentes scire si nos in uerbo aliquo erraremus. Et cum ambe littere fuerunt scripte, fecerunt nos legere semel et secundo, ne forte minus aliquod haberemus, et dixerunt nobis: Uidete quod omnia bene intelligatis, quia non expediret quod non intelligeretis omnia, quoniam debetis ad tam remotas prouincias proficisci. Et cum respondissemus: Intelligimus omnia bene, litteras in sarracenico rescripserunt, ut posset aliquis inueniri in partibus istis qui legeret eas si dominus papa uellet. Mos est imperatoris Tartarorum ut nunquam extraneo nisi per interpositam personam loquatur, quantumcumque sit magnus, sed audit et respondet per interpositam personam, ut dictum est. Quandocumque tamen negotium coram Kadac proponunt, uel audiunt responsionem imperatoris, illi qui sunt sub eo stant flexis genibus usque ad finem uerborum, quantumcumque sint magni. Non potest, nec etiam est consuetudo, quod aliquis loquatur aliquid supra aliquam rem, postquam ab imperatore est diffinitum. Imperator autem predictus sicut habet procuratorem et protonotarios et scriptores, sic habet omnes officiales in negotiis tam publicis quam priuatis, exceptis aduocatis, quia sine strepitu iudiciorum, secundum arbitrium imperatoris, omnia fiunt. Alii etiam principes Tartorum de iis que ad eos pertinent faciunt illud idem. Iste autem imperator potest esse quadraginta uel quadragintaquinque annorum aut plus, mediocris est stature, prudens est ualde, et astutus nimium et multum seriosus, et grauis in moribus; nec unquam uidet homo eum de facili ridere uel facere aliquam leuitatem, sicut nobis christiani dicebant qui assidue morantur cum eo. Dicebant etiam nobis christiani qui erant de familia eius quod credebant firmiter quod deberet fieri christianus, et de hoc habent signum apertum, quoniam ipse tenet clericos christianos et dat eis expensas; christianorum etiam capellam semper habet ante maius tentorium eius, et cantant publice et aperte, et pulsant ad horas secundum morem Grecorum, ut alii christiani, quantacumque sit ibi multitudo Tartarorum uel etiam hominum aliorum; quod non faciunt alii duces. Proposuit imperator mittere nobiscum nuntios suos, sicut nobis Tartari nostri dixerunt, qui nobiscum uenire debebant. Uolebant tamen, ut credimus, quod nos hoc peteremus ab eo, quia ad hoc unus de Tartaris nostris, qui senior erat, nos monuit ad petendum. Sed quoniam ut uenirent nobis bonum non uidebatur, respondimus ei quod nostrum non erat petere, sed si ipse imperator de sua uoluntate mitteret eos, nos uellemus eos ducere secure, Domino adiuuante. Nobis autem, propter plures causas, ut uenirent expedire non uidebatur. Prima est quod timuimus ne, uisis dissentionibus ac guerris que sunt inter nos, magis contra nos animarentur ad ueniendum. Secunda causa fuit quia pauorem habebamus quod terre exploratores esse deberent. Tertia causa fuit quia uerebamur ne interficerentur, quoniam gentes nostre pro magna parte arrogantes sunt et superbe: quando seruientes, qui erant nobiscum, ex rogatu cardinalis qui est legatus Alemannie, in habitu tartarico ibant ad ipsum, fere a Teutonicis lapidati fuerunt in uia et coacti sunt deponere habitum illum; consuetudo enim est Tartarorum nunquam facere pacem cum hominibus illis qui nuntios eorum occidunt, quin de ipsis sumant uindictam. Quarta causa est quia pauebamus quod ui deberent nobis auferri, sicut de quodam principe Sarracenorum, qui adhuc est in captiuitate nisi mortuus sit, aliquando factum fuit. Quinta causa est quia de aduentu eorum nulla erat utilitas, cum nullum haberent mandatum aliud uel protestatem, nisi quod afferre litteras imperatoris ad dominum papam et ad alios principes quas adhuc non habebamus; et malum credebamus quod inde posset contingere. Iccirco nobis non placuit quod uenirent. Tertia die post hec, scilicet in festo beati Britii, dederunt nobis licentiam et litteram imperatoris sigillo signatam, mittentes non ad matrem imperatoris, que dedit unicuique nostrum unum pelliceum uulpinum, quod habebat de foris pilos et intus erat cum sindaco subductum, et purpuram unam, de quibus Tartari nostri furati sunt unum passum de unaquaque, et de illa que dabatur seruienti sunt meliorem medietatem furati. Quod nos non latuit, sed noluimus inde facere uerba. Tunc arripuimus iter ad reuertendum, et uenimus per totam hyemem, iacentes sepius in desertis in niue, nisi quando poteramus nobis cum pede facere locum ubi non erant arbores sed planus campus; et sepe inueniebamus nos totos coopertos de niue, quando uentus ipsam pellebat. Et sic uenimus ad Ascensionem Domini ad Bati, cui diximus quod responderet domino pape; qui respondit quod nollet aliquid demandare, nisi quod scripserat imperator; dixit tamen quod diceremus domino pape et aliis maioribus omnino que scripserat imperator diligenter. Et datis nobis litteris de conductu, recessimus ab eo, et uenimus usque ad Mouci in sabbato infra octauam Pentecostes, ubi erant nostri socii et seruientes, qui erant retenti, quos ad nos reduci fecimus. Et inde iuimus usque ad Corenzam, qui etiam petiuit iterum a nobis donaria; et non dedimus, quia non habebamus. Qui dedit nobis duos Comanos, qui erant de numero Tartarorum, usque ad Kiouiam Ruscie. Tartarus tamen noster non dimisit nos, usque exiremus ultimam custodiam Tartarorum. Isti autem alii qui nobis a Corenza erant dati, in sex diebus ad ultima custodia usque Kiouiam nos duxerunt. Uenimus autem ibi quindecim diebus ante festum beati Iohannis Baptiste. Kiouienses autem, quando aduentum nostrum perceperunt, omnes occurrerunt nobis letanter. Congratulabantur enim nobis, quasi nos a mortuis surgeremus. Sic fecerunt nobis per totam Poloniam, Boemiam et Rusciam. Daniel et Uasilico, frater eius, fecerunt nobis magnum festum, et tenuerunt nos contra uoluntatem nostram bene octo dies. Medio tempore inter se et cum episcopis et aliis probis uiris consilium habentes super iis que locuti fueramus eisdem, quando ad Tartaros procedebamus, nobis responderunt communiter dicentes quod dominum papam uellent habere in dominum specialem et in patrem, et sanctam romanam Ecclesiam in dominam et magistram, confirmantes etiam omnia que de hac materia prius per suum abbatem transmiserant. Et super hoc nobiscum ad dominum papam suas litteras et nuntios transmiserunt. Et ne aliqua dubitatio quin fuerimus ad Tartaros apud aliquos oriatur, nomina illorum scribimus qui ibidem nos inuenerunt. Rex Daniel Ruscie cum omnibus militibus et hominibus suis, qui uenerant secum, nos inuenerunt, prope stationes Carbon, qui habet sororem Bati in uxorem>; apud Corenzam inuenimus Hongrot centurionem Kiouie et socios eius, qui etiam nos per quamdam partem uie duxerunt; et isti post nos uenerunt usque ad Bati. Apud Bati inuenimus filium ducis Ierozlai, qui habebat secum militem unum de Ruscia qui uocatur Sangor, qui fuit natione comanus sed nunc est christianus, ut alter rutenus qui apud Bati noster fuit interpres, de terra susdaliensi. Apud imperatorum Tartarorum inuenimus ducem Ierozlaum qui mortuus est ibidem, et militem suum qui uocatur Temer, qui fuit interpres noster apud Cuyccari, imperatorem scilicet Tartarorum, tam in translatione litterarum imperatoris ad dominum papam, quam in uerbis dicendis et respondendis. Ibi etiam erat Dubazlaus clericus ducis predicti, Iacobus, Michael et iterum Iacobus seruientes ipsius. In reuersione in terram Biserminorum, in ciuitate Ianikint, inuenimus Coligneum qui de mandato uxoris Ierozlai et Bati ibat ad predictum Ierozlaum, et Cocceleban et omnem societatem eius. Isti omnes reuersi sunt in terram susdaliensem in Ruscia, a quibus poterit, si oportuerit, ueritas inueniri. Apud Mouci inuenerunt socios nostros qui remanserunt, dux Ierozlaus et societas eius, dux etiam quidam in Ruscia, Santopolcus nomine, et societas eius. Et in exitu Comanie inuenimus ducem Romanum qui intrabat ad Tartaros et societatem ipsius, et ducem Olaha qui exibat et societatem ipsius. Nuntius etiam ducis de Chernegloue exiuit nobiscum de Comania, et diu per Rusciam uenit nobiscum; et omnes isti sunt duces ruteni. Ciuitas omnis Kiouie testis est, que nobis dedit conductum et equos usque ad primam custodiam Tartarorum, et in reuersione recepit nos cum conductu Tartarorum et equis eorum, qui reuertebantur ad ipsos. Et omnes homines Ruscie per quos nos transitum fecimus, qui receperunt litteras sigillatas Bati et mandatum, quod nobis equos et expensas preberent, quod si non facerent, occiderentur ab eo. Insuper testes sunt mercatores Wratislauie, qui usque in Kiouiam uenerunt nobiscum et sciuerunt quod nos manus intrauimus Tartarorum; et multi alii mercatores, tam de Polonia quam de Austria, qui uenerunt in Kiouiam postquam ad Tartaros ieramus. Sunt et testes mercatores de Constantinopoli qui per Tartaros in Rusciam uenerunt, et erant in Kiouia cum de terra reuersi sumus Tartarorum. Nomina autem mercatorum illorum sunt hec: Michael genuensis et Bartholomeus, Manuel ueneticus, Iacobus Renerius Acre, Nicholaus pisanus, isti sunt maiores; alii minores sunt: Marchus, Henricus, Iohannes, Uasius, iterum Henricus Bonadies, Petrus Paschaini. Alii plures fuerunt, sed eorum nomina nescimus. Rogamus cunctos qui legunt predicta, ut nichil minuant nec apponant, quia nos omnia que uidimus uel audiuimus ab aliis, quos credebamus fide dignos, sicut Deus testis est, nichil scienter addentes, scripsimus preuia ueritate. Sed quia illi per quos transitum fecimus, qui sunt in Polonia, Boemia et Teutonia et in Leodio et Campania, suprascriptam historiam libenter habebant, iccirco eam rescripserunt antequam esset completa et etiam plene contracta, quia neque dum tempus habueramus quietis, ut eam possemus plene complere. Ideo nemo miretur quia in ista plura sunt et melius correcta quam sint in illa, quoniam istam, postquam habuimus qualecumque otium, correximus ad plenum et perfectum, siue perfectius illa que nondum erat completa. Explicit historia Mongalorum quos nos Tartaros appellamus.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_LiberDeObsidioneAncone.txt b/testi_2_commento/noCommento_LiberDeObsidioneAncone.txt
new file mode 100644
index 0000000..7579df5
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_LiberDeObsidioneAncone.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Incipit prologus in ystoria obsidionis ciuitatis anchonitane tempore cancellarii Amico dominabili Ugolino Gosie, iuris perito, militi strenuissimo et Anchonitanorum potestati, Boncompagnus salutem cum obsequio sincerissime dilectionis. Grata rogamina, que mihi porrigere uoluistis, me plurimum iocundari fecerunt; unde feruor spiritus deuotionem parit, que uobis omni tempore appetit famulari; et quidam specialis radius amoris de cordis penetralibus consurgit, cuius claritatem inuidentium nebula non poterit tenebrare. Petiuistis a me ut librum, quem de obsidione anchonitana tractaueram, studiosius corrigerem et uobis amicabiliter exhiberem, et deducerem in comune, quia singulariter habere non cupitis quod ad multorum utilitatem dignoscitur pertinere. In quo michi digne consulere uoluistis, cupientes quod talentum michi creditum non abscondam; et ciuitati cui preestis honoris perpetui nomen acquirere peroptatis, quod per uestram industriam consequetur. Ecce presento uestre magnificentie librum diligenti ori lima correctum; utinam improuida scribentium caterua scripta non uariet que per oratoris artifitium sunt regulariter ordinata, quia, licet dicatur: uerba transposita idem significant nichilominus tamen parua transpositio uariat intellectum et regularem dictionum positionem deturpat. Ceterum que in fine huius operis de uestra uestrorumque patrum sapientia et probitate conscripsi, magis ad informandum posteros quam pro captatione alicuius beniuolentie dicta esse credatis. Scio etenim quod uenatiuas commendationum blanditias non diligitis, nec umquam desiderastis, uelud plures faciunt, adhulationis oleo inpinguari. Uerumtamen liberalitas uestra omnibus prouidet, uniuersis iuxta meritum respondet, nullis denegat solatia oportuna; illis etiam dampnabilibus ioculatorum cateruis larga donaria impertitur, qui, tamquam demoniosi, efferunt immo deprimunt preconium aliene laudis. Et licet hoc uobis nunquam placuerit, petentium tamen satisfacitis desideriis; ita quod illorum acclamationes non attenditis, sed cupitis liberaliter elargiri. Ego uero non pro temporali munere, seu leuitate animi, set sola ueritate, que numquam uincitur, inductus, de obsidione predicta et magnanimitate uestra scribere procuraui. Sit, queso, tandem timorosum naufragium, quod occasione huius libri uobiscum fui passus, media pars tituli et presens epistola integraliter suppleat defectum, ne muta uideatur pagina remanere. Illi autem, ad quorum manus hic liber peruenerit, studiose scripta relegant, quia crebra lectio legenti sensum incorporat medullatum. Incipiunt ystorie obsidionis. Quantum omnis rerum gestarum memoria conferat utilitatis, ipse rerum effectus manifestius indicat, quoniam nullus hodie res arduas facere attemptaret, si ea sub silentio forent penitus pretermissa, que ab antiquis commendabiliter esse acta noscuntur. Uiuerent liquide homines tanquam animalia irrationabilia et passim bestiarum more uagarentur nec uterentur aliqua ratione animi, si corporis tantummodo satisfacerent uoluptati. Sic ergo esset humana conditio in partem reflexa, ut nichil fieret equabili deliberatione, nichil tractaretur lege uel moribus, set quorumlibet potentium uoluntas pro iure haberetur, et imbecilles pati solummodo, non agere oporteret. Fieret autem quilibet orbicularis circa reuolutio, et dum hinc inde mortua oppinio resultaret, multiplex de nouo consurgeret error, qui diuerso libramine in ceca penderet statera; et dum librarentur plurima, inueniretur idem a quo natum fuerat et progressum, quod reperit primus. Redacta fuerunt igitur in scriptis facta maiorum, ut humana propago successiuis uteretur exemplis, et cum audit quantam uictoriosi gloriam reportabant, de uirtute in uirtutem ascendat; et dum intelligit quanto ludibrio criminosi et pusillanimes respergebantur, a similibus caueat, ne parem infamiam ex post facto incurrat. Nam cum geste res et maiorum acta recoluntur, ad eadem facienda passibus tenditur affectuosis, ut de re consimili similis ualeat gloriari. Quilibet autem rex Alexandrum desideranter imitaretur, dum audit quod orbem uniuersum posuerit sub tributo. Quilibet in bello existens Iudam Machabeum libenter sectaretur, qui cum paucissimis deuicit potentissime Philisteos. Quilibet diues se ipsum recognoscere debet, ne ab alto corruat sicut Nabuchodonosor, qui edificauit statuam auream in campo Dyrach prouincie Babilonis. Quilibet princeps minima uereatur ad tempus, ne perdat caput, sicut Holofernes per manum Iudit uidue amisit. Troiani per Helenam et Cartaginienses per superbiam fuere ad nichilum redacti. Iulius Cesar deuicit Alamanniam, et Scipio Affricam, unde dictus est Affricanus. Titus et Uespasianus tam diu Ierusalem post mortem Christi obsederunt, quousque plenam habuere uictoriam, et in triumphi signum archam federis, mensam propositionis et candelabrum aureum reduxerunt ad Urbem; unde postmodum factus est arcus triumphalis iuxta Cartulariam, in quo uniuersa, que predixi, sunt in marmore sculpta. Alius uero arcus, longe preciosior illo, est quasi collateralis Coliseo, in quo sculturis mirificis Cartaginiensia prelia continentur. Sed plures triumphales arcus sunt Rome uetustate consumpti, in quibus fuerunt sculpte principales uictorie Romanorum. Adrianus quidem imperator in signum. perpetue memorie mirabiliter sculpi fecit troianam istoriam in quadam colunna, que adhuc Rome consistit erecta. Nam Romani per sculpturas, et Greci per imagines rerum excelsarum posteros esse memores uoluerunt. Set commendabilius per libros, quam sculpturis uel imaginibus, preterita conseruantur. Ab ipso quippe mundi principio res gesta fuere a pluribus redacte in scriptis, ne antiquorum memoria deperiret. Porro septuaginta interpretes, Iosephus et Ieronimus omnium genealogiam ab Adam usque ad aduentum Altissimi translatarunt, Pharaonis et israelitici populi facta studiosus conscribentes. Uerum quia superfluum esset exempla omnis ponere, que memorie occurrunt, credendum est ut quilibet in suo genere atque professione per ea que scripta sunt debeat alium in rebus commendabili bus imitari, contraria penitus respuendo, quoniam aliorum uita nobis esse debet preambula et magistra. Igitur si ciues aliqui a regibus uel principibus obsideantur, sint illis Anchonitani exemplum, quorum causa hunc librum composui, in quo breuiter continentur qual iter fuerunt a cancellario et Uenetis obsessi, suaque probitate atque perseuerantia postmodum ab obsidione liberati. Nam enim huic operi aliquod apocrifum interserui, non intermiscui fabulas neque abusiones poeticas, uelud plure in suis tractatibus faciunt, ut auditores commoueant ad risum, set omnia conscripsi prout ab illis audiui, qui rebus gestis et negotiis interfuerunt. Uerumtamen dignum duxi aliqua predicere de situ et circumstantiis Anchonitane ciuitatis, et a quibus fuerit hedificata. Cum ego Boncompagnus transirem per Marchiam, ciuitatem intraui Anchonam, et ascendens in locum in quo sedes residet episcopalis, respexi menia, muros et antemuralia et uniuersas circumstantias, quibus ciuitas decoratur et multimode pollet. Mare quidem ipsam a duobus lateribus regirat, et in occidentali plaga portus est ita naturaliter ordinatus, quod uix posset ab aliquo credi, nisi precederet uisio corporalis. Ad ipsum quidem naute cum summa fiducia recurrunt, nec timent post introitum incurrere periculum, quoniam ibi non possunt propter montium obstaculum unde inualescere tempestuose. Uerum postquam Attila, flagellum Dei, destruxit muros, quibus Traianus imperator portum ipsum fecerat undique communiri et opere munifico exornari, solus uentus, qui uulgo dicitur focarese, naues quandoque dampnificat, nisi fuerint studiosius anchorate. Porro cum olim Rauenna inter ciuitates Italie floreret, uersum est ubique in generale prouerbium, quod si portum consimilem habuisset, Rome potuisset in plurimis equiperari. Primi autem Anchone constructores dicuntur fuisse imperatores urbis Rome, qui propter malitiam et immanitatem Sclauonum uiros potentissimos ibi posuere, qui gentem sclauonicam subigerent imperio romano. Nam et aliqua pars Sclauonie potest in multa serenitate aeris ex eodem loco uideri. Est enim ciuitas modica set populosa, et natura loci undique premunita. Ad hec autem subsequenter est de obsidione dicendum. Imperante Frederico Romanorum imperatore, qui postea non longe ab Antiochia in flumine Saliph, interueniente diuino iudicio, decessit, cancellarius solo nomine Christianus et Maguntine sedis archiepiscopus Italiam cum imperatoris exercitu intrauit, plura oppida, burgos et uillas in quibusdam partibus deuastando: uiuebat enim sicut miluus ex raptu, et tanquam coruus morticinum, sic bona quorumlibet requirebat. Cum autem uideret quod Anchonitani grecum imperium nimium diligebant, et plenum non poterat in Marchia dominium habere, si ciuitatis Anchonitane non frangeret uires, composuit cum Uenetis, qui semper quodam speciali odio Anchonam oderunt, ut in exitu mensis madii, quando cibaria rarescunt, cum nauibus et galeis portum intrarent Anchonitanum, ciuitatem a lateribus maris uiriliter obsidendo, et ipse cum imperii exercitu et circumpositis ciuitatibus ad eundem terminum ueniret, promittens illis destruere ciuitatem, et bona ciuium cum eisdem per medium partiri. Ad eundem siquidem terminum uenerunt Ueneti, et in ualida manu portum intrantes locauerunt naues et galeas taliter ad obsidionem, quod nullus de ciuitate audebat ingredi mare, quoniam illis non poterant pre multitudine resistere Anchonitani. Nam Uenetie regnum aquosum dicitur esse, unde illius ciuitatis dux aureum circulum in uertice defert, et propter aquarum dignitatem quedam regalia insignia obtinere uidetur. Posuerunt namque in medio portus nauem olim Romani Marani, que pre sua magnitudine a plurimis totus mundus yperbolice dicebatur; quoniam, ut ferebatur, numquam ea maior fuit alicubi uisa. Erat enim quasi castellum sub cuius umbra et patrocinio uniuerse naues et galee consistere uidebantur. Super ipsam quidem posuerunt machinas et balistas ac diuersa genera bellatorum, quibus ex ea parte maximum ferebatur ciuitati cotidie detrimentum. Cancellarius autem suum exercitum iuxta ciuitatem locauit, deuastando undique arbores, uineas, oliueta, et uniuersa que uidebantur ad usum ciuium pertinere. Uenerunt ad obsidionem Auximani, qui semper Anchonitanorum calcaneo insidiantur, cum pluribus Marchianis: et sic membra capud abscindere conabantur. Contingit enim multotiens ut multi facere anelent quod eos postmodum trahit in exitium et seruitutem, sicut fecerunt Lonbardi ad tempus, qui Mediolanum ob inuidiam destruxerunt; unde ante illius rehedificationem sub quodam seruitutis uinculo tenebanturt. Nam oppinio me in hanc trahit sententiam, ut non credam Italiam posse fieri tributariam alicui, nisi ex Italicorum malitia procederet ac liuore; in legibus enim habetur, quod Italia non est prouincia, sed domina prouinciarum. Quid plura ? omnes, quotquot erant a confinio Apulie usque Ariminum, ad prefatam uenere obsidionem. Fuerunt enim ibi plures Tusci, Spoletani et Romanioli, et alii quorum difficile est facere mentionem. Precesserat quippe temporis caritudo, et in ciuitate pauca uictualiai erant; sed sperabant ciues in proximo recolligere segetes et comparare ab aliis, quoniam ciuitates que sunt in portibus constitute uix possunt de labore proprio frumentum et anonam habere ad sufficientiam, cum plures constet esse in illis nautas et mercatores. Porro multi Anchonitani aberant, qui causa negotiandi erant in Alexandria, in urbe Constantinopolitana et Romania. Fiebat prelium tam in mari quam in terra continue, nec poterant ciues aliqua hora quiescere, quoniam obsessores erant plurimi et successiue ad bella iugiter ueniebant; sed bellatores intrinsecus oportebat assidue bellari, nec poterant aliunde suffragium habere. Uerumtamen fatigati recentibus taliter satisfaciebant in preliis, quod semper ad castra ue lamentabile reportabant. Sed iuxta principium obsdionis quendam congregauerant exercitum Anchonitani, quem cancellarius in campestri bello deuicit, in quo capti fuerunt plurimi et interfecti, unde ciuitatem perdere crediderunt. Post ammissionem uero prelii uix per octo dies habuerunt uirtuali sufficienter, et tantum incepit crescere fames, quod pro uno bisantio tantum panis non poterat inueniri, quod uni sufficeret ad edendum. Dabatur in quinque granis fabarum denarius et pugnus farris uel ordei non poterat pro duodecim haberi. Requirebantur oua ut emplaustra fierent pro uulneratis, neque tunc temporis potuere in tota ciuitate duodecim inueniri. Primo tamen, ut dicitur, nouem in ouo uno denarii dabantur, et uiginti soldi in modica gallina Uerumtamen eo tempore ita defecerant pulli, carnes porcine atque bouine, quod non reperiebantur infra ciuitatem uenales. Cepit igitur ibi esse pestilentia famis; quia tunc proprie dicitur esse fames, cum offertur pretium, nec inueniri potest qui habeat ad uendendum. Intellexit hec autem cancellarius a quibusdam: unde, conuocato exercitu, prelium indixit, referens quod ciues ita erant pre fame nimia exinaniti, quod uix poterant arma deferre. Iubet ergo pulsari tubas, tangi timpana, diuidi exercitum per acies; sicque cum omnibus iuxta menia ciuitatis accessit, fortiter clamitando. Ciues autem hec uidentes, pulsatis campanis, cum clamore maximo ciuitatem exiuerunt, incipientes cum eis acriterbellari; et licet essent famelici et multa inedia oppressi, tam fortiter pugnabant ac si essent cibis delicatissimis recreati. In prelio siquidem ita erant uniuersi permixti, quod se ad inuicem cognoscere nequibant, et uix poterat unus alium uidere pre multitudine pulueris qui aerem inficiebat. Aures autem omnium, propter clangorem tubarum, equorum strepitum et bellantium uoces, ita erant obtuse, quod nullus poterat discrete intelligere que dicebantur. Cum autem sic prelium continue duraret, pars exercitus cancellarii accessit ad Uenetos, intrauitque cum eis galeas; unde tunc Ueneti adeo appropinquarunt, ut etiam domos quorum dam ciuium intrarent. Consules autem anchonitani, hec audientes, illos tantum modo transmiserunt ad mare, qui domos iuxta portum magis habebant propinquas. Eodem quippe die tantam contulit Deus Anchonitanis uictoriam, quod illi, qui ad mare iuerunt, Uenetos fugarunt, galeas quas prius ammiserant potentissime recuperando; et ipsi qui remanserant exeritum cancellarii usque ad machinas repulerunt, unde tunc quidam uegeticulum resina et pice plenum ante stuem lignorum proiecit, set nullus audebat apponere ignem, quia locus in medio bellantium consistebat. Eadem autem hora uenit quedam femina uidua, nomine Stamira, et apprehendens ambabus manibus mannariam diuisit propere ipsum uegeticulum, currensque postea faculam accendit et eam tamdiu, uidentibus uniuersis, tenuit inter hedificiorum ligna, donec focus uires potuit proprias exercere, sicque combuste suntn machine ac pedrerie per audaciam uiraginis, quam prelii crudelitas et pugnantium furor terrere minime potuerunt. Fuerunt enim ibi ex utraque parte mortui plurimi et uulnerati; set obsessores dampnum et dedecus reportarunt. Profuit autem non modicum Anchonitanis prelium illud, quia multas carnes equorum, qui fuerant interfecti, reduxere in ciuitatem, nec dimittebant etiam intestina. Finito quidem prelio, stetit cancellarius cum exercitu aliquantulum remotior solito, nec permittebat fieri prelium, credens ciuitatem per famem et inopiam expugnare. Preterea hoc memorabile factum non est sub silentio relinquendum. Presbiter namque Iohannes, anchonitanus canonicus, dum quadam die sederet iuxta mare, cogitauit in animo si aliquid ad ciuitatis honorem et inimicorum incommodum facere posset. Erat enim uir neruosus, fortis et audax. Accessit equidem ad portum, et sublata camisia in solis femorali bus remansit. Tum siquidem tam ciues quam Ueneti ceperunt plurimum ammirari, quia non erat tempus balneandi et presertim cum esset uentus ualidus in portu. Intrauit siquidem repente mare, ueniensque natando cum quadam bipenne in manu, cepit abscindere maximum canapum, qui ex una parte ligatus erat in prora nauis Romani Marani, et ex altera in anchora quam naute miserant in portu. Illi autem qui erant in naui, respicientes quid presbiter faciebat, ceperunt eum sagittare cum arcubus et balistis, et alii contra eum clamabant, immensos lapides proiciendo. Ille uero ad mergonis modum, qui restrictis alis profunda pelagi petit, se propere submergebat in aquam, et sicut delfinus postea comparebat; sicque successiuis ictibus ipsum abscidit, unde singule sartie defecerunt; et posuit nautas omnes in periculo mortis, quia uentus erat adeo fortis, quod plurimos in terra ledebat. Presbiter autem reuersus est ad ciuitatem natando, et illos plurimum deridebat. Uacillauit quidem tamdiu nauis in portu, quousque uentus quieuit; et nisi portus esset adeo securus, nauis procul dubio deperisset. Naute uerumtamen pre timore multa utilia proiecerunt in mare. Uidentes quidem Anchonitani animositatem presbiteri et tempestuosos undarum concursus, prelium cum Uenetis inceperunt, UII. galeas de securiori parte portus uiriliter depellentes, quas uentorum acerbitas propulit ad ripam, ubi continuo fracte fuere, sicque in personis et rebus Ueneti non modicam sustinuere iacturam. Porro Anchonitani, fame ualida oppressi, quemdam sapientem uirum ad cancellarium transmiserunt, inmensam promittendo pecuniam, si uellet ab obsidione cessare. Ille autem, hoc audito, subridens ait:  En offerunt nobis Anchonitani pecuniam, quam habemus et habere uidemur! Sed dico tibi, quod merito posset ille inter fatuos reputari, qui haberet totum et requireret partem. Edisce tamen parabolam istam, que sapientis indiget explanatione: Quidam uenator, non cum paucis canibus, intrauit maximam siluam, in qua reperit leenam, que dominari plurimis animalibus uidebatur. Hanc non modico tempore insequens, canes multos ammisit, et uestimenta propria dilaniauit. In speluncam demum ipsam reclusit, ubi fame taliter angebatur, quod de manibus non poterat euadere uenatoris. Rugiebat in fine, uolens cum uenatore componere pro ungula pedis. Consuleres igitur uenatori, ut pro ungula dimitteret leenam ?  Ille autem excogitauit aliquantulum quid cancellario responderet Postmodum uero in hunc modum sic respondit: Si uenator, qui siluam intrauit, meis deberet consiliis acquiescere non dimitteret pro ungula leenam. Sed si uellet cum ungula summitatem tradere aurium, consulerem uenatori facere pactum, quia uideretur habuisse totius corporis potestatem. Contigit quippe multotiens, quod qui totum requirit, partem ammittit, sicque diuturno labore priuatur. Nam cum auceps quidam rete pro columbis in agro tetendisset, more solito escam proiecit; ad quam capiendam septem columbe uenere, pro quibus expandere noluit rete, credens eas que residebant in arboribus comprehendere cum illis. Exspectauit diu, et ecce superuenerunt falcones uolitando per aerem, et sic septem, que iam ceperant escam, fugere. Tutius ergo fuisset aucupi septem comprehendisse columbas, quam sic redisse domum honeratus a labore. Iratus ad hec cancellarius per semetipsum iurauit, quod numquam cum eo componerent Anchonitani, si se ipsos et ciuitatem sibi non redderent sine conditione. Ille demum reuersus est ad suos, infra se ipsum non mediocriter plorando, quia magis timebat famis et inopie iacturam quam extrinseca bella. Conuocatis postmodum consulibus et uniuersis uiris discretis et sapientibus, quorum consilio ciuitas regebatur, retulit omnia que fuerat cum cancellario locutus. At illi ceperunt dicere multa, et plura in animo reuoluere referendo ad inuicem quomodo iudicium possent euadere destructionis. Placuit tandem omnibus, ut duodecim uiri perquirerent uniuersa uictualia, que ciues poterant habere. Isti uero, ecclesiarum et ciuium cellaria perscrutantes, non inuenerunt nisi duos modios frumenti et tres annone, cum infra corpus ciuitatis plusquam decem milia hominum utriusque sexus existerent, qui aliunde nequibant requirere cibum. Reuersi sunt altera die ad consilium, per ordinem omnia referentes. Tunc omnes ceperunt amarissime flere, quoniam non uidebatur qualiter possent a tanto periculo liberari. Quidam autem eorum dicebant esse minus malum se reddere cancellario; alii uero in contrarium allegabant, dicentes quod potius uolebant in prelio mori, quam uidere ciuitatis et ciuium destructionem. Surrexit ad hec quidam reuerende faciei senex, cuius oculi pre senectute nimia caligabant. Erat enim quasi centenarius, unde senectutis baculum deferebat, quia iam erant membra spiritibus pauperata. Surrexit, et preclaram orationem inter eos habuit, quia, licet senuisset et uires forent corpore debilitate, erat tamen in eloquio facundus et morum honestate plurimum decoratus. Inquit enim: Ad uos clamito, ciues anchonitani, qui de nobili Romanorum prosapia originem contraxistis, qui hactenus tanquam uiri pro tuitione libertatis pugnastis, ut senescentis uocem audire uelitis, et eiusdem studiosius intelligere signiticatum. Non enim loqui proposui, ut consulatum desiderem adipisci, quia, quod etas negat, credere nemo debet. Non exordiri uolui ut captem beniuolentiam perorando, quia loqui plura michi labor est, non emolumentum. Non surrexi ad apparentiam uel inanis glorie fastum, quia huius seculi pompa michi iam emarcuit, cum uix lumen celi uideam, et feruor spiritus ad sublimiora conscendat; unde, cum subtiliter futura contemplor, utriusque hominis intelligo fieri geminam resolutionem. Audite igitur uocem premortui senis, audite et intelligite uerba mea, quoniam in puritate consientie loquar, nec pretermittam dicere que uidero expedire. Fui eo tempore uir consularis, quo rex Lotarius nos in manu ualida obsedit, credens ciuitatem seruituti perpetue subiugare. Recessit tandem, spe propria frustratus et honeratus proprio labore; nam ante ipsum et postea quidam imperatores idem fecere temptauerunt, qui suum similiter propositum nequiuerunt ducere ad effectum. Que igitur igominia esset, ut uni clerico redderetur ciuitas, que regibus et principibus contradixit ? Qua fronte de cetero loqui possetis, si archiepiscopalis mitra superaret ciuitatem, quam regalis, immo imperialis corona non potuit expugnare? Sustinete modicum et nolite pertimescere, quia potens est Dominus et miserebitur uestri. Sustinete igitur et pugnate uiriliter, quoniam in maximo certamine triumphus glorie acquiritur, et qui non desistit currere, brauium recipit peroptatum. Si famem patiemini, et utiliter pugnaueritis, uobis redundabit ad gloriam; quoniam gulosi et ebrii effeminati et pusillanimes reperiuntur. Temptetis etenim quecumque comedi possunt, quia omne, quod in os intrat, in uentrem uadit, et per secessum emittitur. Porro, si pactum feceritis cum cancellario, tantum seruabit positum, quousque ipsum poterit sub alicuius iuramenti uinculo uiolare. Nolite itaque mittere serpentem in sinu, murem in peram, lupum in ouile, adulterum cum uirgine: quia male remunerant hospites suos. Nam hoc probaui, hoc experimento didici, quod raro potest inter Latinos et Teutonicos perfecta dilectio inueniri. Reminiscamini tandem maxime urbis Mediolani, quam Fredericus imperator modernis temporibus cum Lombardis per septennium obsedit; et cum eam non posset ui aliqua expugnare, sub occasione pactorum fuit ciuitas penitus destructa, et in burgos miserabiliter tripertita. Post destructionem autem, quantam ciues mediolanenses in personis et rebus passi fuerint iacturam, longum esset per singula enarrare. Nam plures in terram Saracenorum iuerunt, numquam ad propria redeuntes; unde ipso rum sanguis uersus est in barbaras nationes, et qui erant imitatores christiani nominis, effecti sunt primitie ydolorum. Sit ergo uobis hoc salutiferum exemplum, quoniam, si lignum uiride tam acriter ignis consumpsit, in sicco quid faceret non indiget explanatione. Uestra res nunc agitur, et proximus est paries exustus; unde uos tollere moras oportet, quoniam in mora modici temporis quandoque dampnum occurrere posset. Succurratis ergo propere, et cum ingenti pecunia legatos mittite pro exercitu; et si potueritis aliquem habere succursum, ualebitis merito gloriari; alioquin proiciatis uniuersam pecuniam in mare, egrediamini foras, et cum inimicis pariter moriamini; quia minus malum est in bello commori, quam uidere ciuitatis destructionem et pati obprobrium sempiternum. Finita siquidem oratione, ita fuit omnibus persuasum, ut nullus contradicere auderet sententie senis. Fuerunt electi continuo tres nobiles ciues, qui miraculose in modica barca, inter naues et galeas obsidentium, cum ingenti pecunia exiuerunt, properantes ut ercitum aliquem congregarent. Uenere siquidem ad Guilglelmum Marcheselli nobilem ciuem ferrariensem, cuius consilio ad comitissam de Brettinoro accesserunt, implorantes ab ea humiliter consilium et iuuamen. Illa uero, eorum precibus condescendens, iussit ut tam milites quam pedites per totum suum comitatum ad espeditionem arma pararent. Uilglelmus uero in Lombardiam properans, cepit studiose milites congregare. Sed audi uiri constantiam et inauditam animositatem. Obligauerat enim omnes possessiones suas pro exercitu congregando. Cum autem ei sua penitus deficerent, filios amicorum et fidelium acquisiuit, promittendo patribus quod eos ad militarem gloriam promoueret. Iuit postmodum, omnesque pigneri obligauit. Sicque congregato exercitu, uenit iuxta Rauennam, ubi reperit Petrum Trauersarium, nobilissimum rauennatem ciuem, qui partem cancellarii fouebat, et congregauerat multos milites ut impediret exercitum istius. Tunc Uilglelmus ad ipsum accessit,rogando eum tamquam fratrem, quia consobrinus eius erat, quod eum in hac parte nullatenus impediret. Ille autem respondit se fidelem imperii esse, atque cancellarii amicum, unde preces eius exaudire nequibat. Uidens autem Uilglelmus quod transitum aliunde habere non poterat, quia ciuitates omnes, preter Ariminum, erant sibi contrarie, locutus est in bono dolo Petro Trauersario et dixit:  Dimittamus exercitus, quos habemus, et singuli ad propria reuertantur, et ambo pariter Anchonam eamus, et laboremus pro compositione . Placuit enim illi hoc uerbum, et promisit uterque, quod suum exercitum licentiaret. Precepit namque Petrus Trauersarius primo suis militibus, ut ad propria reuerterentur; Uilglelmus uero, cum ad suos accederet, ait: Promisi et pepigi Petro Trauersario ut dimittam exercitum, et cum eo promisi Anchonam ire pro compositione. Unde precipio ut reuertamini; uerumtamen in animo reuoluite, sicut uiri sapientes, utrum uos a iuramento, quod fecistis, absoluere ualeam, et quid uobis sit in hac parte agendum . Et his dictis, reuersus est ad Petrum Trauersarium, et cepit cum eo ire Anchonam. Athelardus uero, frater Gulielmi, tamquam uir strenuus et prudens, intellexit uerba fratris, remansitque cum exercitu et cepit militibus referre: Scitis, o uiri nobiles et potentes, quod frater meus non est papa uel episcopus, qui possit uos soluere a uinculo iuramenti. Nam ego ipse uobiscum iuraui, si euidens impedimentum non comparuerit, ire Anchonam pro ciuitatis liberatione. Temptemus ergo fortunam et eamus, quia potens est Dominus, et prosperabitur iter nostrum. Tunc iuxta noctis crepusculum iter arripuerunt, facientes transitum iuxta menia urbis Rauenne. Cum autem uenissent Ariminum, et ecce Petrus Trauersarius, eleuans oculos, uidit exercitum Uilglielmi propere uenientem, et ait: Captus sum, ut piscis amo, et sicut auis improuida in retiaculum cecidi deceptoris. Tunc respondit ei Uilgliemus et dixit: Hec ita peracta sunt, nec potest aliud fieri. Nichilominus tamen eamus, et laboremus pro compositione. Petrus uero, immenso fatigatus dolore, dixit ei:  Tu deposita componis, et composita derelinquis, set in tuis dolosis compositionibus de cetero non confidam, quia fregisti positum, et michi male in omnibus respondisti. Uilglielmus quidem cum ingenti exultatione et inenarrabili tripudio ad exercitum est reuersus, et prestolatus est ibi exercitum comitisse de Brettinoro. Quod autem superius dixi, quod in bono dolo fuerit locutus, est taliter intelligendum. Bonus enim dolus idcirco dicitur, quia nullis nocuit et multos a mortis periculo liberauit. Sed quis audiuit parem uiri liberalitatem, quoniam animam et corpus, amicos, fideles, seruos, ancillas, propria et aliena in integrum obligauerat, ut ciuitatem liberaret Anchonitanam, in qua nullas possessiones, nullosque consanguineos uel notos habebat, neque illum exercitum ducere poterat, nisi prius transitum faceret per plurimos episcopatus ? Preterea res erat in dubio, quia pauci uel nulli sperabant quod per aliquorum suffragium posset ab obsidione ciuitas liberari; et maxime cum hi in itinere inimicorum uires uiderentur undique preualere. Sed dotauerat hunc uirtus speciali munere, que audaciam sibi contulit et liberalitatem, utraque quarum simul existit, et cum una deest, altera priuatur effectu. Utrique siquidem superaddita fuit nature benefitio sapientia, que sicut lapis pretiosus decorat anulum, ita sua claritudine radiat supradicta. Cuius igitur facundia sufficeret tanti uiri laudes referre, qui uirtutem diuitiis preter generalem consuetudinem anteposuit, et se ipsum ac suos, quasi pro alienigenis et personis incognitis, diuersis periculis et morti exponere minime dubitauit ? Unde potest dici quod fuerit militum Lombardie speculum, patrie decus, et uidutem animi exercere uolentibus memoria sempiterna. Preterea qui remanserant in ciuitate fame inenarrabili affligebantur, quia panis ex toto defecerat et aliqua genera leguminum non poterant inueniri. Interficiebant equos, iumenta et asinos, et immundas carnes auidissime comedebant, quoniam fames est cibi cuiuslibet introductiua. Nam et tanta fuit talium carnium caritudo, quod in capite unius asini tres aurei soluebantur. Non dimittebantur intestina, nec aliquid preter ossa relinquebatur ad edendum. Deficientibus tandem his, acceperunt coria boum, et ea post mollificationem diuturno labore coquebant. Post decoctionem uero, quidam cum piperata uini uel aceti, quidam assata in oleo, quidam etiam simpliciter comedebant. Nam, quod ab initio et ante secula non fuerat auditum, quidam eorum canes, musipulas et mures eo tempore comederunt. Alii uero salem contritum et bene mundificatum in frixorio cum oleo bulliebant, et potando uinum refocillabant ex eo animas intollerabili fame oppressas. Multi etiam accipiebant urticulas marinas, que sub aqua lapidibus adherent, et frixas in oleo comedebant. Ipse quidem urticule plurimum rubent, et non sunt erbe neque pisces, set est quedam specialis materia rei, que, dum cruda est, continet uenenum; unde, plusquam tapsia carnes tumefacit humanas. Uerum, quia huiusmodi uictualia non erant bonorum humorum generatiua, idcirco pallebant facies uniuersorum, et uix se poterant de loco mouere, nisi cum properabant ad bella. Erant enim plurimi taliter fame oppressi, quod uix usque ad introitum belli scutum portabant, et tamen ita persistebant bellando, quod etiam obsessores omnimode mirabantur. Paruuli petiebant panem, et licet esset qui frangeret eis, non reperiebatur aliquid ad frangendum. Lacrimabantur matres infantium, quia defecerat sanguis secundo calore decoctus, lac uide licet quo lactentes pueri nutriuntur; unde cum infans lac sugere conabatur, magmillam quasi aridam reperiebat, pro quo in lacrimas prorumpebat diuturnas, quia non poterat percipere nutrimentum. Profecto cum quedam lactarent pueros, moriebantur, et defunctis matribus magmillis iterum pueri adherebant, sicque reperiebantur mortui iuxta cadauera matrum. Nam cum quedam nobilis mulier lactentem deferret in brachiis puerum, quemdam, iuxta portam ciuitatis, reperit balistam, qui pre fame nimia consternatus iacebat, nec poterat trahere cordam. Illa uero ipsum continuo uocauit, interrogando cur sic consternatus iaceret. Ipse autem respondit, se fame penitus esse consumptum. Illa quippe dixit:  Iam quindecim dierum spatium est elapsum, quod non comedi nisi coria cocta: unde lac pro puero uix possum habere. Uerumtamen, si uis, ore summitatem apprehendas magmille, et si aliquid attrahere potes, animam refocilla. Cum autem eleuasset oculos, et uidisset quod esset nobilis domina, non cum paruo pudore surrexit, et apprehendens baleam, quattuor de obsessoribus in mora modici temporis interfecit. Sic enim maritate, uirgines et uidue bellatores assidue ortabantur, ut uirilem uiderentur animum habere. Uerumtamen in tantum iam exereuerat fames, quod nichil fere inueniebatur ad comedendum. Unde plurimi pactum facere conabantur; de nuntiis equidem securitatem habere non poterant, et quid facere de exercitu possent, penitus ignorabant. Eadem siquidem hora domine ciuitatis in contionem uenerunt, offerendo se ipsas et dicendo: Numquid asinorum carnes sunt saporosiores nostris ad edendum ? Comedite igitur nos uel proicite in mare, quia minus malum credimus esse mori, quam in illorum peruenire potestatem, qui furorem pro lege habent, et quibus presunt, nolunt uel nesciunt indulgere. O admiranda constantia mulierum, et inaudita promissio ab antiquis ! Nam, cum sit rara uirtus, et auis rara in terra, pollicitum ammirabile, omnique ammiratione dignum, repertum est in fragili et mobili sexu. Filie Ierusalem,.cum obsideretur ciuitas a Tito et Uespasiano, coxerunt filios suos, et partem commederunt, partemque seruauerunt. Iste autem e contrario sponte se obtulerunt ad edendum, cupientes uiros et ciuitatem morte propria liberare. Profecto a ueridicis intellexi relatoribus, quod, cum quedam mulier uidua duos haberet filios et uideret eos acriter bellari, suspirauit eo quod ea die nichil comederant, neque habere poterat quid eis conferret. Tunc domum est absque dilatione reuersa, et latenter fecit sibi uenam sinistri brachii cum flebotomo aperiri, et abstractum sanguinem coxit cum speciebus, sicque contulit filiis ad edendum. Fuerunt igitur mulieres Anchonitane imitatrices matris Iohannis Ircani, de qua legitur in Ueteri Testamento. Illa quippe, dum captiua teneretur cum duobus filiis suis a Tolomeo, qui maritum eius Simonem et duos filios sub proditione interfecerat, iussit filio suo Iohanni, qui Tolomeum ipsum obsidebat, ut eam et fratres interficeret cum machina, ne illius scelus relinqueretur inultum. Illam namque ac filios eius Tolomeus super menia posuerat, ut Iohannes Yrcanus murum non frangeret ciuitatis. Ad hec surrexit imperatoris constantinopolitani legatus, qui Constantius uocabatur; cuius causa dicebatur esse ciuitas obsessa. Imperabat enim tunc in urbe constantinopolitana serenissimus Hemanuel, qui miserat istum in Italiam, ut compararet quasdam ciuitates et bona ciuium, et eisdem postmodum suo nomine omnia redderet in feudum. Hic siquidem plurimum timebat ne illum Anchonitani traderent in manibus cancellarii, quoniam pro ipso uenerat, et aliud a ciuibus non querebat; quod facere penilus renuerunt. Unde commendanda, immo plurimum extollenda est Anchonitanorum liberalitas, et maxime cum in necessitatibus nemo consueuerit existere liberalis. Erat enim uir sapiens, discretus, eloquens, et curialitate multimode redimitus; pro quibus maximam in eiusdem imperatoris curia dignitatem habebat, de qua protoseuasto dicebatur. Hic enim infinitam expendit pecuniam pro sua et ciuitatis liberatione, et in omnibus maximum praestitit patrocinium Anchonitanis. Surrexit hic et alta uoce clamauit Pantochir, id est, saluantem omnia, addendo eleyson et quedam greca uocabula, que huic non sunt libro inserenda, quoniam latinis non debemus apponere grecum. Finita siquidem, secundum Grecorum morem, Dominica inuocatione, hoc modo populum alloquitur anchonitanum: Si polite non perorauero, parcat mihi uniuersitas uestra, quoniam inter Grecos nutritus uerbis non ualeo integraliter exprimere latinis quod homo interior ymaginarie preconcepit. Multa siquidem ad utilitatem uestram referre proposueram, que plectro nequeo lingue formare; quia dum uocis mee prolatione reuerberatur aer, uox resonat semiplena, unde non possum animi exprimere affectum, neque uobis, ut desidero, complacere. Humili uos igitur prece deposco ut non simplicem uerborum positionem, sed proferentis consideretis affectum, quoniam ex sermone simplici medullatus multotiens percipitur intellectus. Nec est curandum si arbor fuerit tortuosa, dummodo saporiferum conferat fructum. De spineto quidem rosa colligitur, sed ulmus omni tempore constat infructuosa. Inter Grecos namque habet mandragora uires, sed apud quosdam Latinos mel est ueneno permixtum. Greci barbas deferunt, ut se uiros esse meminerint, Latini suas abradunt, ut quamdam assumant speciem iuuentutis. Abrasis barbis, iuuenantur plurimi. Utinam senectus in morbus consistat! Set grecum non facit barba uirum, neque latinum abrasio naturaliter iuuenari. Recessit estas, et in fine consistitis attumpni. Yemps uenit, et tonitrua comparuere. Cadunt grandines et tempestates, quas uos timere non oportet, quoniam estis in domibus, quas patres uestri antiquitus construxere. Set licet latrent canes ad lunam, adhuc est leena it angulo; et si uiri esse uolueritis, priuati oppinione recedent. Uasa figuli probat fornax, et uiros probos immensitas tribulationum. Aurum purgatum ponitur in coronis, et dum resplendet in clippeis, facies exilarat; set eruginosum creditur esse falsum. Uenerunt alienigene, uinum nouum in utres ueteres mittentes; set, licet sit plane ingressus, mordebit tamen in nouissimo ut coluber, quoniam nullum uitium ebrietas excusat. Serpens comparuit nocturnalis, habens in capite cristam; cantat ut gallus, dulcedinem portat in ore, et sicut scorpio fundit cum cauda uenenum. A fructu cognosco arborem, et opera per effectum. Quis umquam audiuit lupi naturam, et gestus uulpis quis considerauit ? Lupus rapit, uulpis decipit, et uermis araneus telam orditur et tendit. Set quid, si hec tria in unum conueniant, et in eodem omnia reperiantur? Canis famelicus appetit ossa; set caninus non remittitur appetitus, nisi caput reuoluerit in intestinis. Petit partem ut habeat totum, et cum totum habet, credit habere nichil; quia semper agitat caudam, unde intelligitur petere quod non habet. Dum lupus iret ad caulas, nigram induit cucullam, et in compatres asinum et arietem conquisiuit, unde ipsos et eorumdem propaginem in proprio sanguine baptizauit. Uerbis ergo mollibus credere nolite, set substinete modicum et expectate paulisper; quoniam in proximo diem uidebitis desideratum, et cantabitis canticum nouum, canticum letitie, iocunditatis et exultationis in terra propria et aliena; et cum uestri nominis atque constantie fama resonabit ubique terrarum, benedicetur nomen uestrum ex generatione in generationem. Complacuit oratio Greci, et multam receperunt ciues ex ipsius persuasione audaciam, unde firmiter proposuerunt eius uoluntati et consiliis parere. Sed uix orationem perfinierat, quando legatorum nuntii ciuitatem latenter intrarunt, ferentes litteras, in quibus continebatur ut securiter consisterent omnes, quoniam paratus erat exercitus ingens pro eorum liberatione. Cancellarius uero, sicut subdola uulpis, excogitauit qualiter Anchonitanos decipere posset. Fecit quippe fieri ex parte legatorum litteras falsas, et Anchonitanis per quendam nuntium apportari. Litterarum siquidem tenor talis erat: A gemitu et inenarrabili dolore stilus noster initium sumit, et narrationis nostre series progreditur a carmine doloris, quia dum pro liberatione uestra faceremus exercitum congregari, aurum quod portaueramus ammisimus, et Lombardi non audent nobis prebere auxilium pro imperatoris timore. Comitissa namque de Brettinoro suum uiolauit promissum, quia timet exercitum, quem nuper imperator cancellario mittit. Unde uobis firmiter consulimus, ut antequam hec presentiat cancellarius, cum eo qualitercumque componatis, quoniam a nobis non potestis de cetero aliquod suffragium prestolari. Anchonitani uero, uidentes has litteras, ceperunt dubitare plurimum, et ignorabant quid facere deberent. Uerumtamen priores nuntii iuramento firmabant, hec esse penitus falsa, et constantissime perhibebant testimonium ueritati. Grecus uero, hec audiens, cepit aliquantulum subridere, et apprehendes manu dextra barbam, coram omnibus dixit: Frustra rete iacitur ante oculos pennatorum. Non enim sumus strutiones, qui suos absque causa desuerunt nidos. Non sumus etiam musce morientes, ut taliter suauitatem perdamus unguenti; neque ranunculi, qui pro quolibet strepitu refugiunt in aquam. Set merito posset nostre supersedere derisioni cancellarius, si nos hoc problemate superaret, et duceret ad inconueniens per silogismum cognite figure; sed, antecedenti destructo, modica uel nulla est habitudo localis, et uis inferentie annullatur. Elapsis postmodum paucis diebus, ecce Uilglielmus Marcheselli et comitissa de Brettinoro cum ingenti exercitu comparuerunt, habentes uexillum aureum in acie prima. Fecerant quippe duodecim cateruas militum, et in qualibet ducentos posuerant preelectos: uulgares uero milites et populus uix poterant pre multitudine numerari. Castrametati sunt autem in quodam monte non longe ab exercitu cancellarii, quia inclinata erat iam dies, unde prelium incipere nequibant. Tunc Gilglielmus, ascendens in eminentiorem locum, precepit ut omnes militum peditumque cohortes conuenirent propere ad audiendum, et cepit in hunc modum coram omnibus perorare: Ordo rerum exigit et instantis periculi necessitas requirit, ut pro comuni utilitate aliqua in medio uestrum referam, et ea dicere non postponam, que ad comune uidebo commodum pertinere. Cum nuper Ferrarie consisterem, et deliciis temporalibus secundum patrie consuetudinem potirer, plurimis referentibus intellexi, quod cancellarius et Ueneti ciuitatem Anchonam obsidebant, eam absque causa rationabili destruere cupientes. Que, licet meum animum plurimum commomouerent, me tamen a quiete minime remouerunt, nisi cum ciues et ciuitatis dominas tanta intellexi penuria laborare, quod equorum carnes et marcida intestina loco cibariorum desiderabilium commedebant. Ad hoc quod iudicium ualerent euadere destructionis, excogitaui continuo summam esse uirtutem consimilia agrauamina patientibus pro tuenda libertate fauorem et patrocinium exhibere. Dignum siquidem est et rationi consentaneum suffragari uirtuosis, ut de uirtute in uirtutem ascendant. Unde postquam Anchonitanorum nuntios uidi, sponte me illis obtuli ad seruiendum, quia fama preambula sic me animauerat, quod eis meum obsequium denegare nequibam. Est enim fama celebris, res persuasibilis, et animositatis inductiua; et multotiens non minus persuadet fama quam factum. Accessi ergo prius ad speculum dominarum, comitissam de Brettinoro, que hic est cum unico filio et magnificis uiris de comitatu suo, rogans eam ut Anchonitanis dignaretur misericorditer subuenire. At ipsa liberaliter promisit et, prout corporeis oculis uidere potestis, promissum liberalius conseruauit. Uenistis postmodum non tantum ad persuasionem meam, quantum probitate animorum, et causa conquirendi nomen perpetuum, o egregii uiri Lombardie atque Romaniole, ut uestram ostendatis in necessitate uirtutem. Ceterum non traxit aliquos uestrum metus uel cupiditas, que mortalium sollicitant animos, sed ut uestras uires exerceatis in tempore oportuno. Ego uero propria et aliena in integrum obligaui, et solummodo michi supersunt animus et corpus; sed hec ipsa, que michi de multis relicta sunt, pro Anchonitanorum cupio exponere liberatione. Profecto qui se ipsum et sua exhibet, ultra non relinquitur ad exhibendum. Preterea scire debetis qui sunt, contra quos arma mouemus. Qui sint ignoratur, quia non est certum relatiuum substantie, cum de omnibus mundi partibus sola necessitatis causa conuenerint ad uiuendum, et non considerant quem secuntur, sed quid consequi possunt. Omnes enim homines sunt inimici eorum, et presertim illi a quibus ualent pecuniam extorquere. Et licet plurimi eorum sint filii nobilium, in hoc se maxime denobilitarunt, quod raptorum cateruis cupiunt aggregari. Numquam enim fuit adeo approbata nobilitas, quam prauorum consortium non denigret. Archiepiscopus autem cum tali bus clericis sua celebrat officia, qui mentiri et furari nouerunt, et rapere appetunt aliena. Sed quantus sit pudor cuilibet militi sub cleri'cali militare uexillo, uix uerbis exprimi posset. Legitur enim, et in perpetua memoria retinebitur, de gloria militum Alexandri Macedonis, et maximorum principum; set clericorum gesta circa predicationes et ecclesiastica officia continentur. Laus enim sic debet unicuique ordini attribui, ut quod unius est, alteri minime conferatur. Non sunt ergo milites qui sub eo militant, sed raptores: unde non auderent nos exspectare in bello, sed fugient a facie nostra tamquam milui a facie aquilarum. Sed si forte inebriati presumptione uel stultitia nos prestolari auderent, ipso rum corpora escas uolatilibus celi tradamus, et supponamus omnes tanto ludibrio, quod ubique terrarum uniuersi raptores et malefici contremiscant. Animauit autem oratio Wilglielmi Marcheselli milites et pedites uniuersos. Unde sic alta uoce omnes clamauerunt fiat, quod totus exercitus cancellarii exterruit, et ciues cum ingenti tripudio in exultationis et iocunditatis uoces continuo proruperunt, uerba non parum ignominiosa cancellario et obsessoribus proponendo. Surrexit postmodum comitissa de Brettinoro, que Aldruda uocabatur, pollens nobilitate nature, quia originem contraxerat in Urbe de nobile prosapia Fraiapanum. Curialitatis et largitionis titulis decorabatur, quia manus eius omnibus exstitit liberalis. Specie quippe ac forma corporis ita inter dominas radiabat, sicut, appropinquante aurora, pre ceteris stella matutina relucet. Erat enim uidua et animosa plurimum, pro quibus poterat similari Iudith, que Olofernem interfecit et populum israeliticum liberauit. Ita siquidem taliter alloquitur uniuersos: Fauoris et gratie celestis robore premunita, preter generalem consuetudinem feminarum, inter uos perorare disposui, credens quod, licet oratio mea uerborum non radiet uenustate neque phylosophycis prefationibus picturetur, erit tamen uobis ipsius exortatio fructuosa: quia sepe accidere coasueuie, quod sermo simplex animos roborat auditorum, et apparata eloquentia demulcet aures exteriores. Non traxit me huc affectio dominandi, non aliqua temporalium ambitio, non exactio rerum alienarum: quia post mariti mei decessum, licet merens, toti comitatui dominor sine contradictione. Castellis namque, burgis, uillis et possessioni bus taliter abundo, quod uix propria ualeo custodire, Profecto illorum solet esse consuetudo uelle rapere aliena, quibus est curta suppellex et facultates proprie non suppetunt ad uiuendum. Induxit me igitur miserabilis afflictio ciuium Anchonitanorum, et lacrimose dominarum preces, que, ultra quam dici possit, in obsidentium potestatem uenire trepidant, quoniam earum corpora ludibrio supponerent sempiterno. Nam dampnabilis raptorum caterua ducitur arbitrio ceco, nec parcit alicui, dum adest possibilitas delinquendi. Materiam facti omnes et singuli nouistis, unde me non oportet singula specificare. Ad succurrendum igitur consumptis fame, diuturnis bellis oppressis, in omni labore atque periculo positis, ueni ego cum unico filio meo in pupillari etate relicto; qui, licet puer sit et pupillus, altitudinis tamen paterne recordans, animositatem iam gerit in auxiliis et protectionibus amicorum. Uenistis et uos, o milites Lombardie atque Romaniole, qui tam armorum strenuitate, quam sinceritate fidei multimode refulgetis. Est enim ductor et preambulus uester Wilglielmus Marcheselli, qui sola liberalitatis causa omnes possessiones suas, amicorum ac fidelium bona, pro liberatione ciuitatis anchonitane pigneri obligauit. Ob quam causam quibus eum laudibus extollam ignoro, quia non sufficit lingua carnis interioris hominis exprimere uoluntatem. Sic enim eum facere decebat, quia tunc efficitur aliquis uirtuosus, quando uirtutem animi temporalibus anteponit. Ceterum in supereminenti negotio hactenus floruistis, faciendo transitum per fauces et territoria inimicorum. Sed nunc tempus est producendi fructum et exercendi uires, quia materia uirtutis adest. Pollere multotiens uidetur arbor frondibus et flore, sed tota circumstantium intentio per finem fructus consequi prestolatur. Omnis quippe dilatio sit procul, que multorum sepe facit animos pigritari. Et induatis uos arma summo diluculo, ut cum sole oriatur uobis uictoria, quam strenuitati uestre promisit Altissimus, pro cuius amore nitimini anchonitanum populum liberare. Sit, queso, uobis mea exortatio salutifera, et uisio formosarum uirginum que mecum sunt iocundatio fructuosa, quoniam non solum propter uisionem, sed etiam per momentaneam recordationem dominarum arbitraria consueuerunt facere milites torniamenta, in quibus ad osten(ta)tionem suarum uirium bella crudelissima exercent Quanto magis ergo uos, qui, propter hoc factum, nomen perpetuum acquirendo, adipiscemini gratiam uniuersorum, laborare debetis ad uictoriam consequendam! Non parcat igitur manus uestra rebellibus, sed uestri mucrones lauentur in sanguine resistentium, quia non debet illis indulgentia exhiberi, qui non recordarentur uenie, si tempus occurreret delinquendi. Fecit namque oratio comitisse uniuersas militum cohortes tanquam lilium reflorere. Unde omnes in iocunditatis et exultationis uoces unanimiter proruperunt, cum tubis et timpanis choreas amenisimas facientes. Muliebris enim conditio uiris facile persuadet, quoniam ab initio fuit illa persuasio naturalis. Cancellarius autem, uidens quod istis resistere nequibat, arma sub occasione faciendi prelium a Uenetis mutuo recipit, noctuque cum suis omnibus, eis inrequisitis, aufugit; et Ueneti, a cancellario delusi, recesserunt , sicque fuit ciuitas ab obsidione mirabiliter liberata. Stetit autem tamdiu ibi exercitus, quousque illi Marchiani, qui Anchonitanos diligebant horrea ciuitatis frumento et leguminibus repleuerunt. Postmodum autem iuuenes et uirgines, senes cum iunioribus anchonitane ciuitatis Wilgilelmo et comitisse obuiam cum ingenti gaudio uenerunt, larga et magnifica dona eis unanimiter offerentes. Comitissa postea, cum exercitu reuertens, plurimos in uia reperit inimicos, quos bellando magnifice superauit; sicque rediit ad propria cum triumpho. Wilglielmus uero Marcheselli Constantinopolim iuit, ubi tanquam princeps potentissimus est receptus. Resedit enim in dextro latere imperatoris, et in imperiali palatio, donec in curia esse uoluit, honorifice permansit. Honorauerunt eum archontes et archontisse, et tam pusilli quam magni ciues urbis constantinopolitane. In suo quidem recessu aurea uasa et argentea ei largitus est imperator, et insuper tot aureos sibi fecit liberaliter exhiberi, de quibus omnia, que pro facto Anchonitanorum obligauerat, a debitorum uinculo exsoluit. Insuper donauit ei uestes imperiales, que auro et lapidibus pretiosis erant undique inter- interserte. Dedit sibi equos, papilionem, aureumque uexillum, et quicquid ad apparatum militis pertinebat. Sicque gloria multiplici decoratus in Italiam remeauit. Post aliquot autem annos magnilicus et inclitus Conradus, marchio Montisferrati, qui, regno Ierosolimitano deuicto, Tirum ab obsidione Saladini nationisque barbarice liberauit, cum prefato cancellario commisit prelium iuxta Camerinum, in quo eum super quadam rupe prope arcem, que dicitur Pioragum, cepit, ipsumque non modico tempore detinuit catenis ferreis religatum. Exiuit demum de carcere, et dum consuetam duceret uitam, mors eum Tusculani conclusit, et tunc illum penituit de commissis, cum non potuit amplius lasciuire. Obsessa fuit anchonitana ciuitas anno dominice incarnationis .MCLXX. secundo. Elapsis postmodum aliquot annorum curriculis, post mortem uidelicet imperatoris Henrici, qui regnum Sicilie obtinuit, conuenerunt Auximani cum Firmanis et Fanenses cum Esinatibus, molientes anchonitanos ciues, propter inuidiam, guerris continuis lacessire. Inuidia enim est aliene felicitatis aculeus, qui sola inuidentium precordialia pungit. Et licet tante multitudini uiriliter resisterent, plenariam tamen per alicuius uel aliquorum industriam non poterant uictoriam adipisci. Unde, comunicato consilio, Ugolinum Gosie, nobilem bononiensem ciuem, in dominum elegerunt; in quem nature dotes uniuerse confluxerant, quoniam forma corporis et morum nobilitate multimode prepollebat. Erat enim iustitie atque imperatoris miles, pro quibus obtinebat insignia dupplicis honoris. In eo siquidem imperatoria maiestas armabatur legibus armisque decorabatur, quod raro in iuris peritis accidere consueuit. Et licet ex ipsius nobili prosapia multi commendabiles extiterint, eius tamen auus Martinus Gosia non est sub silentio relinquendus qui dictus est copia legum, cuius oppinio erat libertatem non posse ab aliquo exhiberi, sed detegi a quodam uelamine seruitutis; unde precipuus libertatis patronus potuit nuncupari. Ab ipso quidem Wilglielmus, pater istius, traxit originem, qui propter legum scientiam et alia nature dona inter iuris peritos uelud speculum renitebat, et in aula imperiali pre cunctis Italie ciuibus honorari promeruit, et ab imperatore Federico specialis dilectionis priuilegio communiri. Miserunt namque ciues anchonitani legatos Bononiam, qui prefatum Ugolinum Anchonam ducere properarent. Cum autem quod eis iniunctum fuerat prosequi studerent, Bononienses et omnes Romaniolos inter Fauentiam et Forliuium in exercitu repererunt, ubi eum, facta celebri contione, sollempniter petiuere. Qui dum a potestate Bononiensium et ab uniuersitate militum ac totius populi, ut dominium reciperet, cogeretur, in ipsa contione commendabiliter perorauit, probando rethoricis argumentis quod alicuius ciuitatis offitium uel dominium recipere non debebat. Cuius orationem tunc, ipso referente, audiui; unde illam huic operi conscribere procuraui. Orationis uero tenor hic fuit: Licet de gererali consuetudine procedere uideatur, quod in sue orationis principio quilibet ab auditoribus audientiam querant, michi tamen uidetur posse absque dicentium preiuditio taceri, quoniam expresse uidetur audientiam postulare qui se preparat ad dicendum, et expressius, cum dicere incipit quod peroptat. Uerum quia non est facile consuetudini refragari, auduri, sicut moris est, postulo, et intelligi propensius concupisco, quoniam qui auditur et non intelligitur, domum hedificat super arenam, et albedinem in Ethiope contemplatur. Audiri tamen deposco attentius, quia non sepe consueui surgere in contionibus locuturus. Tirones enim, quamquam sint animosi plurimum, primum et secundum congressum prelii uerentur, et qui nauigare incipiunt, undas minimas pertimescunt. Uos igitur supplici prece deposco, ut audire uelitis et intelligere que uestre magnitudini a paruitate mea breuiter proponentur. Scitis equidem, quod meorum antecessorum fama ubique terrarum, propter scientie magnitudinem, celebris extitit et festiua. Remansi tandem sicut riuulus a fontibus progrediens, ob quam causam de propriis et alienis multa michi negotia superincumbunt. Preterea suscepi nuper militie cingulum, unde prouectioribus adhuc subesse debeo et non ciuitati alicui potestari. Nam in illo qui preficitur debet esse perfecta etas, morum honestas et sapientia comprobata; sed iuuenilis conditio flexibilis est non modicum et procliua, nec inest ei tanta grauitas, quod excedentium leuitatem reprimere queat. Est et alia necessaria ratio, que me ab hoc proposito retrahit; nec potest aliquis rationabiliter contrauenire. Militaui siquidem sub senatoribus sapientie, iuris uide licet peritis, addiscendo iura ciuilia ut patrum uestigia imitarer; et nondum elapso unius anni spatio, promerui de ipsorum beneplacito et assensu in cathedra residere, ac illorum consortio aggregari, qui sunt candelabra lucentia, et quorum scientia mundus regitur et illustratur; unde non decet me studium relinquere inchoatum; uidetur enim quodlibet principium esse friuolum et ineptum, nisi per incipientis ministerium finem congruum sortiatur. Ceterum firmiter scio et toti est Italie manifestum quod anchonitana ciuitas potens est plurimum et famosa, et ipsius uires tam in mari quam terra latius protendantur. Sed si urbis dominium hoc tempore michi daretur, absque sociorum licentia, quos iura doceo, quibus iure teneor, presum et subsum, recipere non auderem. Bononiam igitur, auxiliante Domino, reuertar, ipsorumque uoluntati amicabiliter parebo, et procedam in hiis et aliis, prout michi consulere dignabuntur.  Finita siquidem oratione, uulgus clamauit altius: fiat! fiat!, et quod dictum fuerat commendabat. Ille uero postmodum Bononiam rediit: sicque impetrata licentia sotiorum uenit Anchonam, ubi uires animi atque corporis exercuit, sicut res eo tempore postulabat. Nam in principio sui aduentus Firmanos a Sancto Elpidio cum paucis militibus remouit, et Auximani emuli Anchonitanornm per ipsius industriam plurima incommoda sustinuere, quoniam castrum quod dicebatur Podium ammiserunt, in quo captus est nobilis Paulus de Lamarina, eiusdem castri dominus et possessor. Et cum postea congregassent exercitum, de campo fugere, sicque dupplicis pudoris infamia sunt respersi. Quod Firmani firmiter sciunt, quia cum eos prefatus Ugolinus Gosie iterum a Sancto Elpidio paucorum militum suffrangio fugauit, iuxta ipsorum ciuitatem poni fecit anchonitanum uexillum; ubi paulo post prelium fuit inceptum; in quo ita uiriliter pugnauit, quod omnes et singuli mirabantur. Gessit enim taliter ductoris et bellantis officium, quod paucitas multitudinem superauit, sicque Anchonam rediit, gloria triumphali refulgens. Eius denique laudibus ualerem diutius remorari; set placeat uniuersis competens breuitas que dulciter auribus consonat, et suscipiat Anchona fauorabile munus, quod sibi a Boncompagno amicabiliter exhibetur, cui Florentia contulit initium et Bononia celebre incrementum.
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_Monarchia.txt b/testi_2_commento/noCommento_Monarchia.txt
new file mode 100644
index 0000000..c68b4bf
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_Monarchia.txt
@@ -0,0 +1,233 @@
+Omnium hominum quos ad amorem ueritatis natura superior impressit hoc maxime interesse uidetur: ut, quemadmodum de labore antiquorum ditati sunt, ita et ipsi posteris prolaborent, quatenus ab eis posteritas habeat quo ditetur. Longe namque ab offitio se esse non dubitet qui, publicis documentis imbutus, ad rem publicam aliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarum fructificat in tempore suo, sed potius perniciosa uorago semper ingurgitans et nunquam ingurgitata refundens. Hec igitur sepe mecum recogitans, ne de infossi talenti culpa quandoque redarguar, publice utilitati non modo turgescere, quinymo fructificare desidero, et intemptatas ab aliis ostendere ueritates. Nam quem fructum ille qui theorema quoddam Euclidis iterum demonstraret? qui ab Aristotile felicitatem ostensam reostendere conaretur? qui senectutem a Cicerone defensam resummeret defensandam? Nullum quippe, sed fastidium potius illa superfluitas tediosa prestaret. Cumque, inter alias ueritates occultas et utiles, temporalis Monarchie notitia utilissima sit et maxime latens et, propter non se habere inmediate ad lucrum, ab omnibus intemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundo peruigilem, tum etiam ut palmam tanti brauii primus in meam gloriam adipiscar. Arduum quidem opus et ultra uires aggredior, non tam de propria uirtute confidens, quam de lumine Largitoris illius *qui dat omnibus affluenter et non improperat*.
+
+Primum quidem igitur uidendum quid est quod temporalis Monarchia dicitur, typo ut dicam et secundum intentionem. Est ergo temporalis Monarchia, quam dicunt Imperium, unicus principatus et super omnes in tempore uel in hiis et super hiis que tempore mensurantur. Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo namque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciuerit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate uel ab alio, Dei ministro seu uicario. Uerum, quia omnis ueritas que non est principium ex ueritate alicuius principii fit manifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quod analetice recurratur pro certitudine omnium propositionum que inferius assummuntur. Et quia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum esse uidetur in cuius uirtute inferiora consistant. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non: uelut mathematica, physica et diuina; quedam uero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio finis. Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur. Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis–mouet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et alia propter nauim. Illud igitur, siquid est, quod est finis uniuersalis ciuilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius ciuilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est.
+
+Nunc autem uidendum est quid sit finis totius humane ciuilitatis: quo uiso, plus quam dimidium laboris erit transactum, iuxta Phylosophum ad Nicomacum. Et ad euidentiam eius quod queritur aduertendum quod, quemadmodum est finis aliquis ad quem natura producit pollicem, et alius ab hoc ad quem manum totam, et rursus alius ab utroque ad quem brachium, aliusque ab omnibus ad quem totum hominem; sic alius est finis ad quem singularem hominem, alius ad quem ordinat domesticam comunitatem, alius ad quem uiciniam, et alius ad quem ciuitatem, et alius ad quem regnum, et denique optimus ad quem uniuersaliter genus humanum Deus ecternus arte sua, que natura est, in esse producit. Et hoc queritur hic tanquam principium inquisitionis directiuum. Propter quod sciendum primo quod Deus et natura nil otiosum facit, sed quicquid prodit in esse est ad aliquam operationem. Non enim essentia ulla creata ultimus finis est in intentione creantis, in quantum creans, sed propria essentie operatio: unde est quod non operatio propria propter essentiam, sed hec propter illam habet ut sit. Est ergo aliqua propria operatio humane uniuersitatis, ad quam ipsa uniuersitas hominum in tanta multitudine ordinatur; ad quam quidem operationem nec homo unus, nec domus una, nec una uicinia, nec una ciuitas, nec regnum particulare pertingere potest. Que autem sit illa, manifestum fiet si ultimum de potentia totius humanitatis appareat. Dico ergo quod nulla uis a pluribus spetie diuersis participata ultimum est de potentia alicuius illorum; quia, cum illud quod est ultimum tale sit constitutiuum spetiei, sequeretur quod una essentia pluribus spetiebus esset specificata: quod est inpossibile. Non est ergo uis ultima in homine ipsum esse simpliciter sumptum, quia etiam sic sumptum ab elementis participatur; nec esse complexionatum, quia hoc reperitur in mineralibus; nec esse animatum, quia sic etiam in plantis; nec esse apprehensiuum, quia sic etiam participatur a brutis; sed esse apprehensiuum per intellectum possibilem: quod quidem esse nulli ab homine alii competit uel supra uel infra. Nam, etsi alie sunt essentie intellectum participantes, non tamen intellectus earum est possibilis ut hominis, quia essentie tales speties quedam sunt intellectuales et non aliud, et earum esse nichil est aliud quam intelligere quod est quod sunt; quod est sine interpolatione, aliter sempiterne non essent. Patet igitur quod ultimum de potentia ipsius humanitatis est potentia siue uirtus intellectiua. Et quia potentia ista per unum hominem seu per aliquam particularium comunitatum superius distinctarum tota simul in actum reduci non potest, necesse est multitudinem esse in humano genere, per quam quidem tota potentia hec actuetur; sicut necesse est multitudinem rerum generabilium ut potentia tota materie prime semper sub actu sit: aliter esset dare potentiam separatam, quod est inpossibile. Et huic sententie concordat Auerrois in comento super hiis que De anima. Potentia etiam intellectiua, de qua loquor, non solum est ad formas uniuersales aut speties, sed etiam per quandam extensionem ad particulares: unde solet dici quod intellectus speculatiuus extensione fit practicus, cuius finis est agere atque facere. Quod dico propter agibilia, que politica prudentia regulantur, et propter factibilia, que regulantur arte: que omnia speculationi ancillantur tanquam optimo ad quod humanum genus Prima Bonitas in esse produxit; ex quo iam innotescit illud Politice: intellectu, scilicet, uigentes aliis naturaliter principari.
+
+Satis igitur declaratum est quod proprium opus humani generis totaliter accepti est actuare semper totam potentiam intellectus possibilis, per prius ad speculandum et secundario propter hoc ad operandum per suam extensionem. Et quia quemadmodum est in parte sic est in toto, et in homine particulari contingit quod sedendo et quiescendo prudentia et sapientia ipse perficitur, patet quod genus humanum in quiete siue tranquillitate pacis ad proprium suum opus, quod fere diuinum est iuxta illud Minuisti eum paulominus ab angelis, liberrime atque facillime se habet. Unde manifestum est quod pax uniuersalis est optimum eorum que ad nostram beatitudinem ordinantur. Hinc est quod pastoribus de sursum sonuit non diuitie, non uoluptates, non honores, non longitudo uite, non sanitas, non robur, non pulcritudo, sed pax; inquit enim celestis militia: *Gloria in altissimis Deo, et in terra pax hominibus bone uoluntatis*. Hinc etiam *Pax uobis* Salus hominum salutabat; decebat enim summum Saluatorem summam salutationem exprimere: quem quidem morem seruare uoluerunt discipuli eius et Paulus in salutationibus suis, ut omnibus manifestum esse potest. Ex hiis ergo que declarata sunt patet per quod melius, ymo per quod optime genus humanum pertingit ad opus proprium; et per consequens uisum est propinquissimum medium per quod itur in illud ad quod, uelut in ultimum finem, omnia nostra opera ordinantur, quia est pax uniuersalis, que pro principio rationum subsequentium supponatur. Quod erat necessarium, ut dictum fuit, uelut signum prefixum in quod quicquid probandum est resoluatur tanquam in manifestissimam ueritatem.
+
+Resummens igitur quod a principio dicebatur, tria maxime dubitantur et dubitata queruntur circa Monarchiam temporalem, que comuniori uocabulo nuncupatur Imperium; et de hiis, ut predictum est, propositum est sub assignato principio inquisitionem facere secundum iam tactum ordinem. Itaque prima questio sit: utrum ad bene esse mundi Monarchia temporalis necessaria sit. Hoc equidem, nulla ui rationis uel auctoritatis obstante, potissimis et patentissimis argumentis ostendi potest, quorum primum ab autoritate Phylosophi assummatur de suis Politicis. Asserit enim ibi uenerabilis eius autoritas quod, quando aliqua plura ordinantur ad unum, oportet unum eorum regulare seu regere, alia uero regulari seu regi; quod quidem non solum gloriosum nomen autoris facit esse credendum, sed ratio inductiua. Si enim consideremus unum hominem, hoc in eo contingere uidebimus, quia, cum omnes uires eius ordinentur ad felicitatem, uis ipsa intellectualis est regulatrix et rectrix omnium aliarum: aliter ad felicitatem peruenire non potest. Si consideremus unam domum, cuius finis est domesticos ad bene uiuere preparare, unum oportet esse qui regulet et regat, quem dicunt patremfamilias, uel eius locumtenentem, iuxta dicentem Phylosophum: *Omnis domus regitur a senissimo*; et huius, ut ait Homerus, est regulare omnes et leges imponere aliis. Propter quod prouerbialiter dicitur illa maledictio: *Parem habeas in domo*. Si consideremus uicum unum, cuius finis est commoda tam personarum quam rerum auxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, uel datum ab alio uel ex ipsis preheminentem consentientibus aliis; aliter ad illam mutuam sufficientiam non solum non pertingitur, sed aliquando, pluribus preheminere uolentibus, uicinia tota destruitur. Si uero unam ciuitatem, cuius finis est bene sufficienterque uiuere, unum oportet esse regimen, et hoc non solum in recta politia, sed etiam in obliqua; quod si aliter fiat, non solum finis uite ciuilis amictitur, sed etiam ciuitas desinit esse quod erat. Si denique unum regnum particulare, cuius finis est is qui ciuitatis cum maiori fiducia sue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modo existentes in regno finem non assecuntur, sed etiam regnum in interitum labitur, iuxta illud infallibilis Ueritatis: *Omne regnum in se diuisum desolabitur*. Si ergo sic se habet in hiis et in singulis que ad unum aliquod ordinantur, uerum est quod assummitur supra; nunc constat quod totum humanum genus ordinatur ad unum, ut iam preostensum fuit: ergo unum oportet esse regulans siue regens, et hoc Monarcha siue Imperator dici debet. Et sic patet quod ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse siue Imperium.
+
+Et sicut se habet pars ad totum, sic ordo partialis ad totalem. Pars ad totum se habet sicut ad finem et optimum: ergo et ordo in parte ad ordinem in toto, sicut ad finem et optimum. Ex quo habetur quod bonitas ordinis partialis non excedit bonitatem totalis ordinis, sed magis e conuerso. Cum ergo duplex ordo reperiatur in rebus, ordo scilicet partium inter se, et ordo partium ad aliquod unum quod non est pars, sicut ordo partium exercitus inter se et ordo earum ad ducem, ordo partium ad unum est melior tanquam finis alterius: est enim alter propter hunc, non e conuerso. Unde si forma huius ordinis reperitur in partibus humane multitudinis, multo magis debet reperiri in ipsa multitudine siue totalitate per uim sillogismi premissi, cum sit ordo melior siue forma ordinis; sed reperitur in omnibus partibus humane multitudinis, ut per ea que dicta sunt in capitulo precedenti satis est manifestum: ergo et in ipsa totalitate reperiri debet. Et sic omnes partes prenotate infra regna et ipsa regna ordinari debent ad unum principem siue principatum, hoc est ad Monarcham siue Monarchiam.
+
+Amplius, humana uniuersitas est quoddam totum ad quasdam partes, et est quedam pars ad quoddam totum. Est enim quoddam totum ad regna particularia et ad gentes, ut superiora ostendunt; et est quedam pars ad totum uniuersum. Et hoc est de se manifestum. Sicut ergo inferiora humane uniuersitatis bene respondent ad ipsam, sic ipsa bene dicitur respondere ad suum totum; partes enim bene respondent ad ipsam per unum principium tantum, ut ex superioribus colligi potest de facili: ergo et ipsa ad ipsum uniuersum siue ad eius principem, qui Deus est et Monarcha, simpliciter bene respondet per unum principium tantum, scilicet unicum principem. Ex quo sequitur Monarchiam necessariam mundo ut bene sit.
+
+Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primi agentis, qui Deus est; et hoc est per se notum, nisi apud negantes diuinam bonitatem actingere summum perfectionis. De intentione Dei est ut omne causatum diuinam similitudinem representet in quantum propria natura recipere potest. Propter quod dictum est: *Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram*; quod licet ad ymaginem de rebus inferioribus ab homine dici non possit, ad similitudinem tamen de qualibet dici potest, cum totum uniuersum nichil aliud sit quam uestigium quoddam diuine bonitatis. Ergo humanum genus bene se habet et optime quando, secundum quod potest, Deo assimilatur. Sed genus humanum maxime Deo assimilatur quando maxime est unum: uera enim ratio unius in solo illo est; propter quod scriptum est: *Audi, Israel, Dominus Deus tuus unus est*. Sed tunc genus humanum maxime est unum, quando totum unitur in uno: quod esse non potest nisi quando uni principi totaliter subiacet, ut de se patet. Ergo humanum genus uni principi subiacens maxime Deo assimilatur, et per consequens maxime est secundum diuinam intentionem: quod est bene et optime se habere, ut in principio huius capituli est probatum.
+
+Item, bene et optime se habet omnis filius cum uestigia perfecti patris, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Humanum genus filius est celi, quod est perfectissimum in omni opere suo: generat enim homo hominem et sol, iuxta secundum De naturali auditu. Ergo optime se habet humanum genus cum uestigia celi, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Et cum celum totum unico motu, scilicet Primi Mobilis, et ab unico motore, qui Deus est, reguletur in omnibus suis partibus, motibus et motoribus, ut phylosophando euidentissime humana ratio deprehendit, si uere sillogizatum est, humanum genus tunc optime se habet, quando ab unico principe tanquam ab unico motore, et unica lege tanquam unico motu, in suis motoribus et motibus reguletur. Propter quod necessarium apparet ad bene esse mundi Monarchiam esse, siue unicum principatum qui Imperium appellatur. Hanc rationem suspirabat Boetius dicens:
+*O felix hominum genus
+si uestros animos amor,
+quo celum regitur, regat*.
+
+
+Et ubicunque potest esse litigium, ibi debet esse iudicium; aliter esset inperfectum sine proprio perfectiuo: quod est inpossibile, cum Deus et natura in necessariis non deficiat. Inter omnes duos principes, quorum alter alteri minime subiectus est, potest esse litigium uel culpa ipsorum uel etiam subditorum–quod de se patet -: ergo inter tales oportet esse iudicium. Et cum alter de altero cognoscere non possit ex quo alter alteri non subditur–nam par in parem non habet imperium - oportet esse tertium iurisdictionis amplioris qui ambitu sui iuris ambobus principetur. Et hic aut erit Monarcha aut non. Si sic, habetur propositum; si non, iterum habebit sibi coequalem extra ambitum sue iurisdictionis: tunc iterum necessarius erit tertius alius. Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit deuenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur siue mediate siue inmediate: et hic erit Monarcha siue Imperator. Est igitur Monarchia necessaria mundo. Et hanc rationem uidebat Phylosophus cum dicebat: *Entia nolunt male disponi; malum autem pluralitas principatuum: unus ergo princeps*.
+
+Preterea, mundus optime dispositus est cum iustitia in eo potissima est. Unde Uirgilius commendare uolens illud seculum quod suo tempore surgere uidebatur, in suis Buccolicis cantabat:
+*Iam redit et Uirgo, redeunt Saturnia regna*.
+
+Uirgo namque uocabatur iustitia, quam etiam Astream uocabant; Saturnia regna dicebant optima tempora, que etiam aurea nuncupabant. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionem requiritur esse Monarchiam siue Imperium. Ad euidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria natura considerata, est quedam rectitudo siue regula obliquum hinc inde abiciens: et sic non recipit magis et minus, quemadmodum albedo in suo abstracto considerata. Sunt enim huiusmodi forme quedam compositioni contingentes, et consistentes simplici et inuariabili essentia, ut Magister Sex Principiorum recte ait. Recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur. Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est; et uere tunc potest dici de illa, ut Phylosophus inquit, *neque Hesperus neque Lucifer sic admirabilis est*. Est enim tunc Phebe similis, fratrem dyametraliter intuenti de purpureo matutine serenitatis. Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatem habet quandoque in uelle; nam ubi uoluntas ab omni cupiditate sincera non est, etsi assit iustitia, non tamen omnino inest in fulgore sue puritatis: habet enim subiectum, licet minime, aliqualiter tamen sibi resistens; propter quod bene repelluntur qui iudicem passionare conantur. Quantum uero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit uirtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam ? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quando uolentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soli Monarche insistens iustitia in mundo potissima est. Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primo quantum ad uelle, deinde quantum ad posse. Ad euidentiam primi notandum quod iustitie maxime contrariatur cupiditas, ut innuit Aristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restat aduersum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modo iudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominum detorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse: destructis enim obiectis, passiones esse non possunt. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua namque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum. Ex quo sequitur quod Monarcha sincerissimum inter mortales iustitie possit esse subiectum. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo, quantumcunque pauca, obnubilat, sic karitas seu recta dilectio illam acuit atque dilucidat. Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habere iustitia; huiusmodi est Monarcha: ergo, eo existente, iustitia potissima est uel esse potest. Quod autem recta dilectio faciat quod dictum est, hinc haberi potest: cupiditas namque, perseitate hominum spreta, querit alia; karitas uero, spretis aliis omnibus, querit Deum et hominem, et per consequens bonum hominis. Cumque inter alia bona hominis potissimum sit in pace uiuere–ut supra dicebatur et hoc operetur maxime atque potissime iustitia, karitas maxime iustitiam uigorabit et potior potius. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omne diligibile tanto magis diligitur quanto propinquius est diligenti; sed homines propinquius Monarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eo maxime diliguntur uel diligi debent. Prima manifesta est, si natura passiuorum et actiuorum consideretur; secunda per hoc apparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte, Monarche uero secundum totum. Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e conuerso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit. Preterea, quanto causa est uniuersalior, tanto magis habet rationem cause, quia inferior non est causa nisi per superiorem, ut patet ex hiis que De causis; et quanto causa magis est causa, tanto magis effectum diligit, cum dilectio talis assequatur causam per se. Cum igitur Monarcha sit uniuersalissima causa inter mortales ut homines bene uiuant, quia principes alii per illum, ut dictum est, consequens est quod bonum hominum ab eo maxime diligatur. Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui uocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit?
+
+Satis igitur declarata subassumpta principalis, quia conclusio certa est: scilicet quod ad optimam dispositionem mundi necesse est Monarchiam esse.
+
+Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, si principium pateat libertatis. Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu uero pauci. Ueniunt namque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de uoluntate iudicium. Et uerum dicunt; sed importatum per uerba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: triangulus habet tres duobus rectis equales. Et ideo dico quod iudicium medium est apprehensionis et appetitus: nam primo res apprehenditur, deinde apprehensa bona uel mala iudicatur, et ultimo iudicans prosequitur siue fugit. Si ergo iudicium moueat omnino appetitum et nullo modo preueniatur ab eo, liberum est; si uero ab appetitu quocunque modo preueniente iudicium moueatur, liberum esse non potest, quia non a se, sed ab alio captiuum trahitur. Et hinc est quod bruta iudicium liberum habere non possunt, quia eorum iudicia semper ab appetitu preueniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales, quarum sunt inmutabiles uoluntates, necnon anime separate bene hinc abeuntes, libertatem arbitrii ob inmutabilitatem uoluntatis non amictunt, sed perfectissime atque potissime hoc retinent. Hoc uiso, iterum manifestum esse potest quod hec libertas siue principium hoc totius nostre libertatis est maximum donum humane nature a Deo collatum–sicut in Paradiso Comedie iam dixi quia per ipsum hic felicitamur ut homines, per ipsum alibi felicitamur ut dii. Quod si ita est, quis erit qui humanum genus optime se habere non dicat, cum potissime hoc principio possit uti? Sed existens sub Monarcha est potissime liberum. Propter quod sciendum quod illud est liberum quod *sui met et non alterius gratia est*, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est, sicut uia necessitatur a termino. Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides–que in seruitutem cogunt genus humanum, ut patet discurrenti per omnes, et politizant reges, aristocratici quos optimates uocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarcha maxime diligat homines, ut iam tactum est, uult omnes homines bonos fieri: quod esse non potest apud oblique politizantes. Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus ciuis, in recta uero bonus homo et ciuis bonus conuertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint. Non enim ciues propter consules nec gens propter regem, sed e conuerso consules propter ciues et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem uiuentes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt. Hinc etiam patet quod, quamuis consul siue rex respectu uie sint domini aliorum, respectu autem termini aliorum ministri sunt, et maxime Monarcha, qui minister omnium proculdubio habendus est. Hinc etiam iam innotescere potest quod Monarcha necessitatur a fine sibi prefixo in legibus ponendis. Ergo genus humanum sub Monarcha existens optime se habet; ex quo sequitur quod ad bene esse mundi Monarchiam necesse est esse.
+
+Adhuc, ille qui potest esse optime dispositus ad regendum, optime alios disponere potest: nam in omni actione principaliter intenditur ab agente, siue necessitate nature siue uoluntarie agat, propriam similitudinem explicare. Unde fit quod omne agens, in quantum huiusmodi, delectatur; quia, cum omne quod est appetat suum esse, ac in agendo agentis esse quodammodo amplietur, sequitur de necessitate delectatio, quia delectatio rei desiderate semper annexa est. Nichil igitur agit nisi tale existens quale patiens fieri debet; propter quod Phylosophus in hiis que De simpliciter ente: *Omne* inquit *quod reducitur de potentia in actum, reducitur per tale existens actu*; quod si aliter aliquid agere conetur, frustra conatur. Et hinc destrui potest error illorum qui bona loquendo et mala operando credunt alios uita et moribus informare, non aduertentes quod plus persuaserunt manus Iacob quam uerba, licet ille falsum, illa uerum persuaderent. Unde Phylosophus ad Nicomacum: *De hiis enim* inquit *que in passionibus et actionibus, sermones minus sunt credibiles operibus*. Hinc etiam dicebatur de celo peccatori Dauid: *Quare tu enarras iustitias meas?*, quasi diceret: Frustra loqueris, cum tu sis alius ab eo quod loqueris. Ex quibus colligitur quod optime dispositum esse oportet, optime alios disponere uolentem. Sed Monarcha solus est ille qui potest optime esse dispositus ad regendum. Quod sic declaratur: unaqueque res eo facilius et perfectius ad habitum et ad operationem disponitur, quo minus in ea est de contrarietate ad talem dispositionem; unde facilius et perfectius ueniunt ad habitum phylosophice ueritatis qui nichil unquam audiuerunt, quam qui audiuerunt per tempora et falsis oppinionibus imbuti sunt. Propter quod bene Galienus inquit *tales duplici tempore indigere ad scientiam acquirendam*. Cum ergo Monarcha nullam cupiditatis occasionem habere possit uel saltem minimam inter mortales, ut superius est ostensum, quod ceteris principibus non contingit, et cupiditas ipsa sola sit corruptiua iudicii et iustitie prepeditiua, consequens est quod ipse uel omnino uel maxime bene dispositus ad regendum esse potest, quia inter ceteros iudicium et iustitiam potissime habere potest: que duo principalissime legis latori et legis executori conueniunt, testante rege illo sanctissimo cum conuenientia regi et filio regis postulabat a Deo: *Deus* inquiebat *iudicium tuum regi da et iustitiam tuam filio regis*. Bene igitur dictum est cum dicitur in subassumpta quod Monarcha solus est ille, qui potest esse optime dispositus ad regendum: ergo Monarcha solus optime alios disponere potest. Ex quo sequitur quod ad optimam mundi dispositionem Monarchia sit necessaria.
+
+Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sic declaratur: sit unum, per quod aliquid fieri potest, A, et sint plura, per que similiter illud fieri potest, A et B; si ergo illud idem quod fit per A et B potest fieri per A tantum, frustra ibi assummitur B, quia ex ipsius assumptione nichil sequitur, cum prius illud idem fiebat per A solum. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa siue superflua, et omne superfluum Deo et nature displiceat, et omne quod Deo et nature displicet sit malum, ut manifestum est de se, sequitur non solum melius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sed quod fieri per unum est bonum, per plura simpliciter malum. Preterea, res dicitur melior per esse propinquior optime; et finis habet rationem optimi; sed fieri per unum est propinquius fini: ergo est melius. Et quod sit propinquius patet sic: sit finis C; fieri per unum A; per plura A et B: manifestum est quod longior est uia ab A per B in C, quam ab A tantum in C. Sed humanum genus potest regi per unum suppremum principem, qui est Monarcha. Propter quod aduertendum sane quod cum dicitur humanum genus potest regi per unum suppremum principem, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunque municipii ab illo uno inmediate prodire possint: cum etiam leges municipales quandoque deficiant et opus habeant directiuo, ut patet per Phylosophum in quinto ad Nicomacum epyikiam commendantem. Habent namque nationes, regna et ciuitates intra se proprietates, quas legibus differentibus regulari oportet: est enim lex regula directiua uite. Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima uiuentes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem uestimentis operiri non possunt. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam siue legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operatiuam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculatiuo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit. Et hoc non solum possibile est uni, sed necesse est ab uno procedere, ut omnis confusio de principiis uniuersalibus auferatur. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reseruans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat. Ergo melius est humanum genus per unum regi quam per plura, et sic per Monarcham qui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper uelit quod melius est. Et cum duorum tantum inter se idem sit melius et optimum, consequens est non solum Deo esse acceptabilius hoc, inter hoc unum et hoc plura, sed acceptabilissimum. Unde sequitur humanum genus optime se habere cum ab uno regitur; et sic ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse.
+
+Item dico quod ens et unum et bonum gradatim se habent secundum quintum modum dicendi prius. Ens enim natura precedit unum, unum uero bonum: maxime enim ens maxime est unum, et maxime unum maxime bonum; et quanto aliquid a maxime ente elongatur, tanto et ab esse unum et per consequens ab esse bonum. Propter quod in omni genere rerum illud est optimum quod est maxime unum, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Unde fit quod unum esse uidetur esse radix eius quod est esse bonum, et multa esse eius quod est esse malum; qua re Pictagoras in correlationibus suis ex parte boni ponebat unum, ex parte uero mali plurale, ut patet in primo eorum que De simpliciter ente. Hinc uideri potest quod peccare nichil est aliud quam progredi ab uno spreto ad multa; quod quidem Psalmista uidebat dicens: *A fructu frumenti, uini et olei multiplicati sunt*. Constat igitur quod omne quod est bonum per hoc est bonum: quod in uno consistit. Et cum concordia, in quantum huiusmodi, sit quoddam bonum, manifestum est ipsam consistere in aliquo uno tanquam in propria radice. Que quidem radix apparebit, si natura uel ratio concordie summatur: est enim concordia uniformis motus plurium uoluntatum; in qua quidem ratione apparet unitatem uoluntatum, que per uniformem motum datur intelligi, concordie radicem esse uel ipsam concordiam. Nam, sicut plures glebas diceremus concordes propter condescendere omnes ad medium, et plures flammas propter coadscendere omnes ad circunferentiam, si uoluntarie hoc facerent; ita homines plures concordes dicimus propter simul moueri secundum uelle ad unum quod est formaliter in suis uoluntatibus, sicut qualitas una formaliter in glebis, scilicet grauitas, et una in flammis, scilicet leuitas. Nam uirtus uolitiua potentia quedam est, sed speties boni apprehensi forma est eius: que quidem forma, quemadmodum et alie, una in se, multiplicatur secundum multiplicationem materie recipientis, ut anima et numerus et alie forme compositioni contingentes.
+
+Hiis premissis propter declarationem assummende propositionis ad propositum, sic arguatur: omnis concordia dependet ab unitate que est in uoluntatibus; genus humanum optime se habens est quedam concordia; nam, sicut unus homo optime se habens et quantum ad animam et quantum ad corpus est concordia quedam, et similiter domus, ciuitas et regnum, sic totum genus humanum; ergo genus humanum optime se habens ab unitate que est in uoluntatibus dependet. Sed hoc esse non potest nisi sit uoluntas una, domina et regulatrix omnium aliarum in unum, cum mortalium uoluntates propter blandas adolescentie delectationes indigeant directiuo, ut in ultimis ad Nicomacum docet Phylosophus. Nec ista una potest esse, nisi sit princeps unus omnium, cuius uoluntas domina et regulatrix aliarum omnium esse possit. Quod si omnes consequentie superiores uere sunt, quod sunt, necesse est ad optime se habere humanum genus esse in mundo Monarcham, et per consequens Monarchiam ad bene esse mundi.
+
+Rationibus omnibus supra positis experientia memorabilis attestatur: status uidelicet illius mortalium quem Dei Filius, in salutem hominis hominem assumpturus, uel expectauit uel cum uoluit ipse disposuit. Nam si a lapsu primorum parentum, qui diuerticulum fuit totius nostre deuiationis, dispositiones hominum et tempora recolamus, non inueniemus nisi sub diuo Augusto monarcha, existente Monarchia perfecta, mundum undique fuisse quietum. Et quod tunc humanum genus fuerit felix in pacis uniuersalis tranquillitate hoc ystoriographi omnes, hoc poete illustres, hoc etiam scriba mansuetudinis Cristi testari dignatus est; et denique Paulus *plenitudinem temporis* statum illum felicissimum appellauit. Uere tempus et temporalia queque plena fuerunt, quia nullum nostre felicitatis ministerium ministro uacauit. Qualiter autem se habuerit orbis ex quo tunica ista inconsutilis cupiditatis ungue scissuram primitus passa est, et legere possumus et utinam non uidere. O genus humanum, quantis procellis atque iacturis quantisque naufragiis agitari te necesse est dum, bellua multorum capitum factum, in diuersa conaris!
+
+Intellectu egrotas utroque, similiter et affectu: rationibus irrefragabilibus intellectum superiorem non curas, nec experientie uultu inferiorem, sed nec affectum dulcedine diuine suasionis, cum per tubam Sancti Spiritus tibi effletur: *Ecce quam bonum et quam iocundum, habitare fratres in unum*.
+
+*Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, et principes conuenerunt in unum, aduersus Dominum et aduersus Cristum eius. Dirumpamus uincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum*.
+
+Sicut ad faciem cause non pertingentes nouum effectum comuniter admiramur, sic, cum causam cognoscimus, eos qui sunt in admiratione restantes quadam derisione despicimus. Admirabar equidem aliquando romanum populum in orbe terrarum sine ulla resistentia fuisse prefectum, cum, tantum superficialiter intuens, illum nullo iure sed armorum tantummodo uiolentia obtinuisse arbitrabar. Sed postquam medullitus oculos mentis infixi et per efficacissima signa diuinam prouidentiam hoc effecisse cognoui, admiratione cedente, derisiua quedam superuenit despectio, cum gentes nouerim contra romani populi preheminentiam fremuisse, cum uideam populos uana meditantes, ut ipse solebam, cum insuper doleam reges et principes in hoc unico concordantes: ut aduersentur Domino suo et Uncto suo, romano principi. Propter quod derisiue, non sine dolore quodam, cum illo clamare possum pro populo glorioso, pro Cesare, qui pro Principe celi clamabat: *Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, et principes conuenerunt in unum, aduersus Dominum et aduersus Cristum eius*. Uerum quia naturalis amor diuturnam esse derisionem non patitur, sed, ut sol estiuus qui disiectis nebulis matutinis oriens luculenter irradiat, derisione omissa, lucem correctionis effundere mauult, ad dirumpendum uincula ignorantie regum atque principum talium, ad ostendendum genus humanum liberum a iugo ipsorum, cum Propheta sanctissimo me me subsequenter hortabor subsequentia subassummens: *Dirumpamus* uidelicet *uincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum*. Hec equidem duo fient sufficienter, si secundam partem presentis propositi prosecutus fuero, et instantis questionis ueritatem ostendero. Nam per hoc quod romanum Imperium de iure fuisse monstrabitur, non solum ab oculis regum et principum, qui gubernacula publica sibi usurpant, hoc ipsum de romano populo mendaciter extimantes, ignorantie nebula eluetur, sed mortales omnes esse se liberos a iugo sic usurpantium recognoscent. Ueritas autem questionis patere potest non solum lumine rationis humane, sed etiam radio diuine auctoritatis: que duo cum simul ad unum concurrunt, celum et terram simul assentire necesse est. Igitur fiducie prenotate innixus et testimonio rationis et auctoritatis prefretus, ad secundam questionem dirimendam ingredior.
+
+Postquam sufficienter, secundum quod materia patitur, de ueritate prime dubitationis inquisitum est, instat nunc de ueritate secunde inquirere: hoc est utrum romanus populus de iure sibi asciuerit Imperii dignitatem; cuius quidem inquisitionis principium est uidere que sit illa ueritas, in quam rationes inquisitionis presentis uelut in principium proprium reducantur. Sciendum est igitur quod, quemadmodum ars in triplici gradu inuenitur, in mente scilicet artificis, in organo et in materia formata per artem, sic et naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, qui Deus est; deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice atque optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie tantum imputandum est, sic, cum Deus ultimum perfectionis actingat et instrumentum eius, quod celum est, nullum debite perfectionis patiatur defectum, ut ex hiis patet que de celo phylosophamur, restat quod quicquid in rebus inferioribus est peccatum, ex parte materie subiacentis peccatum sit et preter intentionem Dei naturantis et celi; et quod quicquid est in rebus inferioribus bonum, cum ab ipsa materia esse non possit, sola potentia existente, per prius ab artifice Deo sit et secundario a celo, quod organum est artis diuine, quam naturam comuniter appellant. Ex hiis iam liquet quod ius, cum sit bonum, per prius in mente Dei est; et, cum omne quod in mente Dei est sit Deus, iuxta illud Quod factum est in ipso uita erat, et Deus maxime se ipsum uelit, sequitur quod ius a Deo, prout in eo est, sit uolitum. Et cum uoluntas et uolitum in Deo sit idem, sequitur ulterius quod diuina uoluntas sit ipsum ius. Et iterum ex hoc sequitur quod ius in rebus nichil est aliud quam similitudo diuine uoluntatis; unde fit quod quicquid diuine uoluntati non consonat, ipsum ius esse non possit, et quicquid diuine uoluntati est consonum, ius ipsum sit. Quapropter querere utrum de iure factum sit aliquid, licet alia uerba sint, nichil tamen aliud queritur quam utrum factum sit secundum quod Deus uult. Hoc ergo supponatur, quod illud quod Deus in hominum sotietate uult, illud pro uero atque sincero iure habendum sit. Preterea meminisse oportet quod, ut Phylosophus docet in primis ad Nicomacum, non similiter in omni materia certitudo querenda est, sed secundum quod natura rei subiecte recipit. Propter quod sufficienter argumenta sub inuento principio procedent, si ex manifestis signis atque sapientum autoritatibus ius illius populi gloriosi queratur. Uoluntas quidem Dei per se inuisibilis est; et inuisibilia Dei *per ea que facta sunt intellecta conspiciuntur*; nam, occulto existente sigillo, cera impressa de illo quamuis occulto tradit notitiam manifestam. Nec mirum si diuina uoluntas per signa querenda est, cum etiam humana extra uolentem non aliter quam per signa cernatur.
+
+Dico igitur ad questionem quod romanus populus de iure, non usurpando, Monarche offitium, quod Imperium dicitur, sibi super mortales omnes asciuit. Quod quidem primo sic probatur: nobilissimo populo conuenit omnibus aliis preferri; romanus populus fuit nobilissimus; ergo conuenit ei omnibus aliis preferri. Assumpta ratione probatur: nam, cum honor sit premium uirtutis et omnis prelatio sit honor, omnis prelatio uirtutis est premium. Sed constat quod merito uirtutis nobilitantur homines, uirtutis uidelicet proprie uel maiorum. Est enim nobilitas uirtus et diuitie antique, iuxta Phylosophum in Politicis; et iuxta Iuuenalem:
+*nobilitas animi sola est atque unica uirtus*.
+Que due sententie ad duas nobilitates dantur: propriam scilicet et maiorum. Ergo nobilibus ratione cause premium prelationis conueniens est. Et cum premia sint meritis mensuranda iuxta illud euangelicum *Eadem mensura qua mensi fueritis, remetietur uobis*, maxime nobili maxime preesse conuenit. Subassumptam uero testimonia ueterum persuadent; nam diuinus poeta noster Uirgilius per totam Eneydem gloriosissimum regem Eneam patrem romani populi fuisse testatur in memoriam sempiternam; quod Titus Liuius, gestorum romanorum scriba egregius, in prima parte sui uoluminis, que a capta Troya summit exordium, contestatur. Qui quidem inuictissimus atque piissimus pater quante nobilitatis uir fuerit, non solum sua considerata uirtute sed progenitorum suorum atque uxorum, quorum utrorunque nobilitas hereditario iure in ipsum confluxit, explicare nequirem: sed *summa sequar uestigia rerum*.
+Quantum ergo ad propriam eius nobilitatem audiendus est Poeta noster introducens in primo Ilioneum orantem sic:
+*Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter
+nec pietate fuit nec bello maior et armis*.
+Audiendus est idem in sexto, qui, cum de Miseno mortuo loqueretur qui fuerat Hectoris minister in bello et post mortem Hectoris Enee ministrum se dederat, dicit ipsum Misenum *non inferiora secutum*, comparationem faciens de Enea ad Hectorem, quem pre omnibus Homerus glorificat, ut refert Phylosophus in hiis que de moribus fugiendis ad Nicomacum. Quantum uero ad hereditariam, quelibet pars tripartiti orbis tam auis quam coniugibus illum nobilitasse inuenitur. Nam Asya propinquioribus auis, ut Assaraco et aliis qui Frigiam regnauerunt, Asye regionem; unde Poeta noster in tertio:
+*Postquam res Asye Priamique euertere gentem
+inmeritam uisum superis*.
+Europa uero auo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque auia uetustissima, Electra scilicet, nata magni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium reddit Poeta noster in octauo, ubi Eneas ad Euandrum sic ait:
+*Dardanus yliace primus pater urbis et auctor,
+Electra, ut Grai perhibent, Athlantide cretus,
+aduehitur Teucros: Electram maximus Athlas
+edidit, ethereos humero qui sustinet orbes*.
+Quod autem Dardanus ab Europa originem duxerit, noster Uates in tertio cantat dicens:
+*Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,
+terra antiqua, potens armis atque ubere glebe.
+Oenotri coluere uiri; nunc fama minores
+Ytaliam dixisse ducis de nomine gentem:
+hee nobis proprie sedes, hinc Dardanus ortus*.
+Quod uero Athlas de Affrica fuerit, mons in illa suo nomine dictus est testis, quem esse in Affrica dicit Orosius in sua mundi descriptione sic: *UItimus autem finis eius est mons Athlas et insule quas Fortunatas uocant*; *eius*, idest Affrice, quia de ipsa loquebatur.
+Similiter etiam coniugio nobilitatum fuisse reperio. Prima namque coniunx Creusa, Priami regis filia, de Asya fuit, ut superius haberi potest per ea que dicta sunt. Et quod fuerit coniunx testimonium perhibet noster Poeta in tertio, ubi Andromache de Ascanio filio Eneam genitorem interrogat sic:
+*Quid puer Ascanius ? superatne et uescitur aura,
+quem tibi iam Troya peperit fumante Creusa?*
+Secunda Dido fuit, regina et mater Cartaginensium in Affrica; et quod fuerit coniunx, Idem noster uaticinatur in quarto; inquit enim de Didone:
+Nec iam furtiuum Dido meditatur amorem:
+*coniugium uocat; hoc pretexit nomine culpam*.
+Tertia Lauinia fuit, Albanorum Romanorumque mater, regis Latini filia pariter et heres, si uerum est testimonium nostri Poete in ultimo, ubi Turnum uictum introducit orantem suppliciter ad Eneam sic:
+*Uicisti, et uictum tendere palmas
+Ausonii uidere: tua est Lauinia coniunx*.
+Que ultima uxor de Ytalia fuit, Europe regione nobilissima. Hiis itaque ad euidentiam subassumpte prenotatis, cui non satis persuasum est romani populi patrem, et per consequens ipsum populum, nobilissimum fuisse sub celo? Aut quem in illo duplici concursu sanguinis a qualibet mundi parte in unum uirum predestinatio diuina latebit?
+
+Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuuatur, est a Deo uolitum; et per consequens de iure fit. Et quod ista sit uera patet quia, sicut dicit Thomas in tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum diuinitus fit. Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum uentum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt: *Digitus Dei est hic*. Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium–ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter–cum in fauorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic fauetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi prouisum. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad sui perfectionem miraculorum suffragio est adiutum; ergo a Deo uolitum; et per consequens de iure fuit et est. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustrium autorum testimoniis comprobatur. Nam sub Numa Pompilio, secundo Romanorum rege, ritu Gentilium sacrificante, ancile de celo in urbem Deo electam delapsum fuisse Liuius in prima parte testatur. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem uim haustri, quam Lybia patitur, ibi describens; ait enim:
+*Sic illa profecto
+sacrifico cecidere Nume, que lecta iuuentus
+patritia ceruice mouet; spoliauerat hauster,
+aut boreas populos ancilia nostra ferentes*.
+Cumque Galli, reliqua urbe iam capta, noctis tenebris confisi Capitolium furtim subirent, quod solum restabat ad ultimum interitum romani nominis, anserem ibi non ante uisum cecinisse Gallos adesse atque custodes ad defensandum Capitolium excitasse Liuius et multi scriptores illustres concorditer contestantur. Cuius rei memor fuit Poeta noster cum clipeum Enee describeret in octauo; canit enim sic:
+*In summo custos Tarpeie Manlius arcis
+stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat,
+Romuleoque recens horrebat regia culmo.
+Atque hic auratis uolitans argenteus anser
+porticibus Gallos in limine adesse canebat.
+At cum romana nobilitas, premente Annibale, sic caderet ut
+ad finalem romane rei deletionem non restaret nisi Penorum
+insultus ad urbem, subita et intolerabili grandine
+perturbante uictores uictoriam sequi non potuisse Liuius in
+Bello punico inter alia gesta conscribit.
+Nonne transitus Clelie mirabilis fuit, cum mulier cumque
+captiua, in obsidione Porsenne, abruptis uinculis, miro Dei
+auxilio adiuta, transnauit Tyberim, sicut omnes fere scribe
+romane rei ad gloriam ipsius commemorant?
+Sic Illum prorsus operari decebat qui cuncta sub ordinis
+pulcritudine ab ecterno prouidit, ut qui uisibilis erat
+miracula pro inuisibilibus ostensurus, idem inuisibilis pro
+uisibilibus illa ostenderet*.
+
+Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque ita sequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, que seruata hominum seruat sotietatem, et corrupta corrumpit–nam illa Digestorum descriptio non dicit quod quid est iuris, sed describit illud per notitiam utendi illo -; si ergo definitio ista bene quid est et quare comprehendit, et cuiuslibet sotietatis finis est comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; et inpossibile est ius esse, bonum comune non intendens. Propter quod bene Tullius in Prima rethorica: semper–inquit ad utilitatem rei publice leges interpretande sunt. Quod si ad utilitatem eorum qui sunt sub lege leges directe non sunt, leges nomine solo sunt, re autem leges esse non possunt: leges enim oportet homines deuincire ad inuicem propter comunem utilitatem. Propter quod bene Seneca de lege cum in libro De quatuor uirtutibus, legem uinculum dicat *humane sotietatis*. Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergo Romani bonum rei publice intenderunt, uerum erit dicere finem iuris intendisse. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbem terrarum, gesta sua declarant, in quibus, omni cupiditate summota que rei publice semper aduersa est, et uniuersali pace cum libertate dilecta, populus ille sanctus pius et gloriosus propria commoda neglexisse uidetur, ut publica pro salute humani generis procuraret. Unde recte illud scriptum est: *Romanum imperium de Fonte nascitur pietatis*. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam–ut iam dictum est–satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse uidentur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis: *Quandiu* inquit *imperium rei publice beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sotiis aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut necessarii; regum, populorum et nationum portus erat et refugium senatus; nostri autem et magistratus imperatoresque in ea re maxime laudem capere studuerunt, si prouincias, si sotios equitate et fide defendissent. Itaque illud patrocinium orbis terrarum potius quam imperium poterat nominari*. Hec Cicero.
+De personis autem singularibus compendiose progrediar. Nunquid non bonum comune intendisse dicendi sunt qui sudore, qui paupertate, qui exilio, qui filiorum orbatione, qui amissione membrorum, qui denique animarum oblatione bonum publicum exaugere conati sunt? Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Liuius refert, et post uictoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boues ad stiuam libere reuersus est? Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit: *Itaque* inquit *et maiores nostri ab aratro duxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset*. Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum auaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, uerba sibi conuenientia fundens, despexit et refutauit ? Huius etiam memoriam confirmauit Poeta noster in sexto cum caneret:
+*paruoque potentem
+Fabritium*.
+Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplar Camillus fuit qui, secundum Liuium, dampnatus exilio, postquam patriam liberauit obsessam, spolia etiam romana Rome restituit, uniuerso populo reclamante, ab urbe sancta discessit, nec ante reuersus est quam sibi repatriandi licentia de auctoritate senatus allata est? Et hunc magnanimum Poeta commendat in sexto cum dicit:
+*referentem signa Camillum*.
+Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primus edocuit, quem Liuius dicit, consulem existentem, proprios filios cum hostibus conspirantes morti dedisse ? Cuius gloria renouatur in sexto Poete nostri de ipso canentis:
+*natosque pater noua bella mouentes
+ad penam pulcra pro libertate uocauit*.
+Quid non audendum pro patria nobis Mutius persuasit cum incautum Porsennam inuasit, cum deinde manum errantem, non alio uultu quam si hostem cruciari uideret, suam adhuc, cremari aspiciebat? Quod etiam Liuius admiratur testificando. Accedunt nunc ille sacratissime uictime Deciorum, qui pro salute publica deuotas animas posuerunt, ut Liuius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium seuerissimi uere libertatis tutoris Marci Catonis. Quorum alteri pro salute patrie mortis tenebras non horruerunt; alter, ut mundo libertatis amores accenderet, quanti libertas esset ostendit dum e uita liber decedere maluit quam sine libertate manere in illa. Horum omnium nomen egregium uoce Tullii recalescit. In hiis que De fine bonorum inquit enim Tullius hoc de Deciis: *Publius Decius princeps in ea familia consul, cum se deuoueret, et equo admisso in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de uoluptatibus suis cogitabat, ubi ut eam caperet aut quando, cum sciret confestim esse moriendum, eamque mortem ardentiori studio peteret quam Epycurus uoluptatem petendam putat? Quod quidem eius factum, nisi esset iure laudatum, non esset ymitatus quarto consulatu suo filius, neque porro ex eo natus, cum Pyrro bellum gerens, consul eo cecidisset in prelio seque e continenti genere tertiam uictimam rei publice tribuisset*. In hiis uero que De offitiis, de Catone dicebat: *Non enim alia in causa Marcus Cato fuit, alia ceteri qui se in Affrica Cesari tradiderunt. Atque ceteris forsan uitio datum esset si se interemissent, propterea quod leuior eorum uita et mores fuerunt faciliores; Catoni uero cum incredibilem natura tribuisset grauitatem, eamque perpetua constantia roborasset, semperque in proposito susceptoque consilio permansisset, moriendum ei potius quam tyrampni uultus aspiciendus fuit*.
+
+Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbem bonum publicum intendit. Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi asciuit Imperii dignitatem. Que conclusio ut ex omnibus manifestis illata sit, manifestandum est hoc quod dicitur: quod quicunque finem iuris intendit cum iure graditur. Ad cuius euidentiam aduertendum quod quelibet res est propter aliquem finem; aliter esset otiosa, quod esse non potest, ut superius dicebatur. Et quemadmodum omnis res est ad proprium finem, sic omnis finis propriam habet rem cuius est finis; unde inpossibile est aliqua duo per se loquendo, in quantum duo, finem eundem intendere: sequeretur enim idem inconueniens, quod alterum scilicet esset frustra. Cum ergo iuris finis quidam sit–ut iam declaratum est - necesse est fine illo posito ius poni, cum sit proprius et per se iuris effectus. Et cum in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patet construendo et destruendo, inpossibile est iuris finem querere sine iure, cum quelibet res ad proprium finem se habeat uelut consequens ad antecedens: nam inpossibile est bonam ualetudinem membrorum actingere sine sanitate. Propter quod euidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iure intendere; nec ualet instantia que de uerbis Phylosophi eubuliam pertractantis elici solet. Dicit enim Phylosophus: *Sed et hoc falso sillogismo sortiri: quod quidem oportet sortiri; per quod autem non, sed falsum medium terminum esse*. Nam si ex falsis uerum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud uerum importatur per uoces illationis; per se enim uerum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen ueri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi. Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subueniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet. Similiter est de fine iuris: quia si aliquid, ut finis ipsius iuris, absque iure obtineretur, ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito est elimosina; et sic, cum in propositione dicatur de fine iuris existente, non tantum apparente, instantia nulla est. Patet igitur quod querebatur.
+
+Et illud quod natura ordinauit, de iure seruatur: natura enim in prouidendo non deficit ab hominis prouidentia, quia si deficeret, effectus superaret causam in bonitate: quod est inpossibile. Sed nos uidemus quod in collegiis instituendis non solum ordo collegarum ad inuicem consideratur ab instituente, sed etiam facultas ad offitia exercenda: quod est considerare terminum iuris in collegio uel in ordine; non enim ius extenditur ultra posse. Ergo ab hac prouidentia natura non deficit in suis ordinatis. Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, qui respectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordo naturalis in rebus absque iure seruari non possit, cum inseparabiliter iuris fundamentum ordini sit annexum: necesse igitur est ordinem de iure seruari. Romanus populus ad imperandum ordinatus fuit a natura; et hoc sic declaratur: sicut ille deficeret ab artis perfectione qui finalem formam tantum intenderet, media uero per que ad formam pertingeret non curaret, sic natura, si solam formam uniuersalem diuine similitudinis in uniuerso intenderet, media autem negligeret; sed natura in nulla perfectione deficit cum sit opus diuine intelligentie: ergo media omnia intendit, per que ad ultimum sue intentionis deuenitur. Cum ergo finis humani generis sit aliquod medium necessarium ad finem nature uniuersalem, necesse est naturam ipsum intendere. Propter quod bene Phylosophus naturam semper agere propter finem in secundo De naturali auditu probat. Et quia ad hunc finem natura pertingere non potest per unum hominem, cum multe sint operationes necessarie ad ipsum, que multitudinem requirunt in operantibus, necesse est naturam producere hominum multitudinem ad diuersas operationes ordinatorum: ad quod multum conferunt, preter superiorem influentiam, locorum inferiorum uirtutes et proprietates. Propter quod uidemus quod quidam non solum singulares homines, quinetiam populi, apti nati sunt ad principari, quidam alii ad subici atque ministrare, ut Phylosophus astruit in hiis que De politicis: et talibus, ut ipse dicit, non solum regi est expediens, sed etiam iustum, etiamsi ad hoc cogantur. Que si ita se habent, non dubium est quin natura locum et gentem disposuerit in mundo ad uniuersaliter principandum: aliter sibi defecisset, quod est inpossibile. Quis autem fuerit locus et que gens, per dicta superius et per dicenda inferius satis est manifestum quod fuerit Roma, et ciues eius siue populus. Quod etiam Poeta noster ualde subtiliter in sexto tetigit, introducens Anchisem premonentem Eneam Romanorum patrem sic:
+*Excudent alii spirantia mollius era,
+credo equidem; uiuos ducent de marmore uultus,
+orabunt causas melius, celique meatus
+describent radio, et surgentia sidera dicent:
+tu regere imperio populos, Romane, memento.
+Hee tibi erunt artes, pacique imponere morem,
+parcere subiectis et debellare superbos*.
+Dispositionem uero loci subtiliter tangit in quarto, cum introducit Iouem ad Mercurium de Enea loquentem isto modo:
+*Non illum nobis genitrix pulcerrima talem
+promisit, Graiumque ideo bis uindicat armis;
+sed fore qui grauidam imperiis belloque frementem
+Ytaliam regeret*.
+Propterea satis persuasum est quod romanus populus a natura ordinatus fuit ad imperandum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem de iure ad Imperium uenit.
+
+Ad bene quoque uenandum ueritatem quesiti scire oportet quod diuinum iudicium in rebus quandoque hominibus est manifestum, quandoque occultum. Et manifestum potest esse dupliciter: ratione scilicet et fide. Nam quedam iudicia Dei sunt ad que humana ratio propriis pedibus pertingere potest, sicut ad hoc: quod homo pro salute patrie seipsum exponat; nam si pars debet se exponere pro salute totius, cum homo sit pars quedam ciuitatis, ut per Phylosophum patet in suis Politicis, homo pro patria debet exponere seipsum, tanquam minus bonum pro meliori. Unde Phylosophus ad Nicomacum: *Amabile quidem enim et uni soli, melius et diuinius uero genti et ciuitati*. Et hoc iudicium Dei est; aliter humana ratio in sua rectitudine non sequeretur nature intentionem: quod est inpossibile. Quedam etiam iudicia Dei sunt, ad que etsi humana ratio ex propriis pertingere nequit, eleuatur tamen ad illa cum adiutorio fidei eorum que in Sacris Licteris nobis dicta sunt, sicut ad hoc: quod nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus uirtutibus et secundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide saluari potest, dato quod nunquam aliquid de Cristo audiuerit. Nam hoc ratio humana per se iustum intueri non potest, fide tamen adiuta potest. Scriptum est enim ad Hebreos: *Inpossibile est sine fide placere Deo*; et in Leuitico: *Homo quilibet de domo Israel, qui occiderit bouem aut ouem aut capram in castris uel extra castra et non obtulerit ad hostium tabernaculi oblationem Domino, sanguinis reus erit*. Hostium tabernaculi Cristum figurat, qui est hostium conclauis ecterni, ut ex euangelio elici potest: occisio animalium operationes humanas. Occultum uero est iudicium Dei ad quod humana ratio nec lege nature nec lege Scripture, sed de gratia spetiali quandoque pertingit; quod fit pluribus modis: quandoque simplici reuelatione, quandoque reuelatione disceptatione quadam mediante. Simplici reuelatione dupliciter: aut sponte Dei, aut oratione impetrante; sponte Dei dupliciter: aut expresse, aut per signum; expresse, sicut reuelatum fuit iudicium Samueli contra Saulem; per signum, sicut Pharaoni reuelatum fuit per signa quod Deus iudicauerat de liberatione filiorum Israel. Oratione impetrante, quod sciebant qui dicebant secundo Paralipomenon: *Cum ignoramus quid agere debeamus, hoc solum habemus residui: quod oculos nostros ad Te dirigamus*. Disceptatione uero mediante dupliciter: aut sorte, aut certamine; certare etenim ab eo quod est certum facere dictum est. Sorte quidem Dei iudicium quandoque reuelatur hominibus, ut patet in substitutione Mathie in Actibus Apostolorum. Certamine uero dupliciter Dei iudicium aperitur: uel ex collisione uirium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam uocantur, uel ex contentione plurium ad aliquod signum preualere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad brauium. Primus horum modorum apud Gentiles figuratus fuit in illo duello Herculis et Anthei, cuius Lucanus meminit in quarto Farsalie et Ouidius in nono De rerum transmutatione; secundus figuratur apud eosdem in Athalanta et Ypomene in decimo De rerum transmutatione. Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero uero non; non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamuis Poeta noster aliter sensisse uidetur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum. Propter quod melius Tullius in tertiis Offitiis hoc prohibuit sententiam Crisippi sequens; ait enim sic: *Scite Crisippus, ut multa: qui stadium inquit currit, eniti et contendere debet quam maxime possit ut uincat; supplantare eum quicum certet nullo modo debet*. Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram; quas quidem prosequar in sequentibus et inmediatis capitulis.
+
+Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi preualuit, de diuino iudicio preualuit. Nam, cum diremptio uniuersalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas diuinum iudicium postulamus iuxta iam tritum prouerbium *Cui Deus concedit, benedicat et Petrus*, nullum dubium est quin preualentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi preualuit: quod erit manifestum–si considerantur athlete - si consideretur et brauium siue meta. Brauium siue meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim Imperium dicimus. Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit. Primus namque in mortalibus, qui ad hoc brauium anelauit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamuis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptauerit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt. Horum amborum Ouidius memoriam fecit in quarto, ubi dicit in Piramo:
+*Coctilibus muris cinxisse Semiramis urbem*
+et infra:
+*Conueniant ad busta Nini lateantque sub umbra*.
+Secundus Uesoges, rex Egipti, ad hoc brauium spirauit; et quamuis meridiem atque septentrionem in Asya exagitauerit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est auersus. Deinde Cirus, rex Persarum, temptauit hoc: qui, Babilone destructa imperioque Babilonis ad Persas translato, nec adhuc partes occidentales expertus, sub Tamiride regina Scitharum uitam simul et intentionem deposuit. Post hos uero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum inuasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superauerit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic:
+*Talis fama canit tumidum super equora Xerxem
+construxisse uias*.
+Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad brauium peruenire non potuit. Preter istos et post, Alexander rex Macedo maxime omnium ad palmam Monarchie propinquans, dum per legatos ad deditionem Romanos premoneret, apud Egiptum ante Romanorum responsionem, ut Liuius narrat, in medio quasi cursu collapsus est. De cuius etiam sepultura ibidem existente Lucanus in octauo, inuehens in Ptolomeum regem Egipti, testimonium reddit dicens:
+*Ultima Lagee stirpis perituraque proles
+degener, inceste sceptris cessure sororis,
+cum tibi sacrato Macedo seruetur in antro*.
+*O altitudo diuitiarum scientie et sapientie Dei*, quis hic te non obstupescere poterit? Nam conantem Alexandrum prepedire in cursu coathletam romanum tu, ne sua temeritas prodiret ulterius, de certamine rapuisti.
+Sed quod Roma palmam tanti brauii sit adepta, multis comprobatur testimoniis. Ait enim Poeta noster in primo:
+*Certe hinc Romanos olim uoluentibus annis
+hinc fore ductores, reuocato a sanguine Teucri,
+qui mare, qui terras omni ditione tenerent*.
+Et Lucanus in primo:
+*Diuiditur ferro regnum populique potentis
+que mare, que terras, que totum possidet orbem
+non cepit Fortuna duos*.
+Et Boetius in secundo, cum de Romanorum principe loqueretur, sic inquit:
+*Hic tamen sceptro populos regebat,
+quos uidet condens radios sub undas
+Phebus extremo ueniens ab ortu,
+quos premunt septem gelidi triones,
+quos nothus sicco uiolentus estu
+torret, ardentes recoquens arenas*.
+Hoc etiam testimonium perhibet scriba Cristi Lucas, qui omnia uera dicit, in illa parte sui eloquii: *Exiuit edictum a Cesare Augusto, ut describeretur uniuersus orbis*; in quibus uerbis uniuersalem mundi iurisdictionem tunc Romanorum fuisse aperte intelligere possumus. Ex quibus omnibus manifestum est quod romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi preualuit: ergo de diuino iudicio preualuit, et per consequens de diuino iudicio obtinuit; quod est de iure obtinuisse.
+
+Et quod per duellum acquiritur, de iure acquiritur. Nam ubicunque humanum iudicium deficit, uel ignorantie tenebris inuolutum uel propter presidium iudicis non habere, ne iustitia derelicta remaneat recurrendum est ad Illum qui tantum eam dilexit ut, quod ipsa exigebat, de proprio sanguine ipse moriendo suppleuit; unde psalmus: *Iustus Dominus et iustitias dilexit*. Hoc autem fit cum de libero assensu partium, non odio, non amore, sed solo zelo iustitie, per uirium tam animi quam corporis mutuam collisionem diuinum iudicium postulatur: quam quidem collisionem, quia primitus unius ad unum fuit ipsa inuenta, duellum appellamus. Sed semper cauendum est ut, quemadmodum in rebus bellicis prius omnia temptanda sunt per disceptationem quandam et ultimum per prelium dimicandum est, ut Tullius et Uegetius concorditer precipiunt, hic in Re militari, ille uero in Offitiis; et quemadmodum in cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimo recurrendum; sic, omnibus uiis prius inuestigatis pro iudicio de lite habendo, ad hoc remedium ultimo quadam iustitie necessitate coacti recurramus. Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quod superius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuni assensu agoniste seu duelliones palestram ingrediantur. Et propter hoc bene Tullius, cum de hac materia tangeret; inquiebat enim: *Sed bella quibus Imperii corona proposita est, minus acerbe gerenda sunt*. Quod si formalia duelli seruata sunt, aliter enim duellum non esset, iustitie necessitate de comuni assensu congregati propter zelum iustitie nonne in nomine Dei congregati sunt? Et si sic, nonne Deus in medio illorum est, cum ipse in euangelio nobis hoc promictat ? Et si Deus adest, nonne nefas est arbitrari iustitiam succumbere posse, quam ipse in tantum diligit, quantum superius prenotatur ? Et si iustitia in duello succumbere nequit, nonne de iure acquiritur quod per duellum acquiritur? Hanc ueritatem etiam Gentiles ante tubam euangelicam cognoscebant, cum iudicium a fortuna duelli querebant. Unde bene Pirrus ille, tam moribus Eacidarum quam sanguine generosus, cum legati Romanorum pro redimendis captiuis ad illum missi fuerunt, respondit:
+*Nec mi aurum posco, nec mi pretium dederitis;
+non cauponantes bellum, sed belligerantes,
+ferro, non auro, uitam cernamus utrique.
+Uosne uelit an me regnare Hera, quidue ferat sors,
+uirtute experiamur. Quorum uirtuti belli fortuna pepercit,
+eorundem me libertati parcere certum est.
+Dono ducite*.
+Hic Pirrus Heram uocabat fortunam, quam causam melius et rectius nos diuinam prouidentiam appellamus. Unde caueant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor. Habeant semper, si duelliones esse uolunt, non sanguinis et iustitie mercatores, in hostio palestre ante oculos Pirrum, qui pro imperio decertando sic aurum despiciebat ut dictum est. Quod si contra ueritatem ostensam de inparitate uirium instetur, ut assolet, per uictoriam Dauid de Golia obtentam instantia refellatur; et si Gentiles aliud peterent, refellant ipsam per uictoriam Herculis in Antheum. Stultum enim est ualde uires quas Deus confortat, inferiores in pugile suspicari. Iam satis manifestum est quod per duellum acquiritur de iure acquiri. Sed romanus populus per duellum acquisiuit Imperium: quod fide dignis testimoniis comprobatur. In quibus manifestandis non solum hoc apparebit, sed etiam quicquid a primordialibus Imperii romani diudicandum erat per duellum esse discussum. Nam de primo cum de sede patris Enee, qui primus pater huius populi fuit, uerteretur litigium, Turno Rutulorum rege contra stante, de comuni amborum regum assensu ad ultimum, propter diuinum beneplacitum inquirendum, inter se solum dimicatum est, ut in ultimis Eneydos canitur. In quo quidem agone tanta uictoris Enee clementia fuit, ut nisi balteus, quem Turnus Pallanti a se occiso detraxerat, patuisset, uicto uictor simul uitam condonasset et; pacem, ut ultima carmina nostri Poete testantur. Cumque duo populi ex ipsa troyana radice in Ytalia germinassent, romanus uidelicet et albanus, atque de signo aquile deque penatibus aliis Troyanorum atque dignitate principandi longo tempore inter se disceptatum esset, ad ultimum de comuni assensu partium, propter iustitiam cognoscendam, per tres Oratios fratres hinc et per totidem Curiatios fratres inde in cospectu regum et populorum altrinsecus expectantium decertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palma uictorie sub Hostilio rege cessit Romanis. Et hoc diligenter Liuius in prima parte contexit, cuius Orosius etiam contestatur. Deinde cum finitimis, omni iure belli seruato, cum Sabinis, cum Samnitibus, licet in multitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decertatum fuisse Liuius narrat: in quo quidem modo decertandi cum Samnitibus fere fortunam, ut dicam, incepti penituit. Et hoc Lucanus in secundo ad exemplum reducit sic:
+*Aut Collina tulit stratas quot porta cateruas
+tunc cum pene caput mundi rerumque potestas
+mutauit translata locum, romanaque Samnis
+ultra Caudinas sperauit uulnera furcas*.
+Postquam uero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis cumque Penis nondum pro diuino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit; Scipione uero pro Ytalis, Annibale pro Affricanis in forma duelli bellum gerentibus, Ytalis Affricani succubuerunt, sicut Liuius et alii romane rei scriptores testificari conantur. Quis igitur adeo mentis obtuse nunc est, qui non uideat sub iure duelli gloriosum populum coronam orbis totius esse lucratum ? Uere dicere potuit homo romanus quod quidem Apostolus ad Timotheum *Reposita est michi corona iustitie*; reposita, scilicet in Dei prouidentia ecterna. Uideant nunc iuriste presumptuosi quantum infra sint ab illa specula rationis unde humana mens hec principia speculatur, et sileant secundum sensum legis consilium et iudicium exhibere contenti.
+Et iam manifestum est quod romanus populus per duellum acquisiuit Imperium: ergo de iure acquisiuit; quod est principale propositum in libro presenti.
+
+Usque adhuc patet propositum per rationes que plurimum rationalibus principiis innituntur; sed ex nunc ex principiis fidei cristiane iterum patefaciendum est. Maxime enim fremuerunt et inania meditati sunt in romanum Principatum qui zelatores fidei cristiane se dicunt; nec miseret eos pauperum Cristi, quibus non solum defraudatio fit in ecclesiarum prouentibus, quinymo patrimonia ipsa cotidie rapiuntur, et depauperatur Ecclesia dum, simulando iustitiam, executorem iustitie non admittunt. Nec iam depauperatio talis absque Dei iudicio fit, cum nec pauperibus, quorum patrimonia sunt Ecclesie facultates, inde subueniatur, nec ab offerente Imperio cum gratitudine teneantur. Redeunt unde uenerunt: uenerunt bene, redeunt male, quia bene data, et male possessa sunt. Quid ad pastores tales? Quid si Ecclesie substantia defluit dum proprietates propinquorum suorum exaugeantur? Sed forsan melius est propositum prosequi, et sub pio silentio Saluatoris nostri expectare succursum.
+Dico ergo quod, si romanum Imperium de iure non fuit, Cristus nascendo persuasit iniustum; consequens est falsum: ergo contradictorium antecedentis est uerum. Inferunt enim se contradictoria inuicem a contrario sensu. Falsitatem consequentis ad fideles ostendere non oportet: nam si fidelis quis est, falsum hoc esse concedit; et si non concedit, fidelis non est, et si fidelis non est, ad eum ratio ista non queritur. Consequentiam sic ostendo: quicunque aliquod edictum ex electione prosequitur, illud esse iustum opere persuadet et, cum opera persuadentiora sint quam sermones, ut Phylosopho placet in ultimis ad Nicomacum, magis persuadet quam si sermone approbaret. Sed Cristus, ut scriba eius Lucas testatur, sub edicto romane auctoritatis nasci uoluit de Uirgine Matre, ut in illa singulari generis humani descriptione filius Dei, homo factus, homo conscriberetur: quod fuit illud prosequi. Et forte sanctius est arbitrari diuinitus illud exiuisse per Cesarem, ut qui tanta tempora fuerat expectatus in societate mortalium, cum mortalibus ipse se consignaret. Ergo Cristus Augusti, Romanorum auctoritate fungentis, edictum fore iustum opere persuasit. Et cum ad iuste edicere iurisdictio sequatur, necesse est ut qui iustum edictum persuasit iurisdictionem etiam persuaserit: que si de iure non erat, iniusta erat. Et notandum quod argumentum sumptum ad destructionem consequentis, licet de sua forma per aliquem locum teneat, tamen uim suam per secundam figuram ostendit, si reducatur sicut argumentum a positione antecedentis per primam. Reducitur enim sic: omne iniustum persuadetur iniuste; Cristus non persuasit iniuste: ergo non persuasit iniustum. A positione antecedentis sic: omne iniustum persuadetur iniuste; Cristus persuasit quoddam iniustum: ergo persuasit iniuste.
+
+Et si romanum Imperium de iure non fuit, peccatum Ade in Cristo non fuit punitum; hoc autem est falsum: ergo contradictorium eius ex quo sequitur est uerum. Falsitas consequentis apparet sic: cum enim per peccatum Ade omnes peccatores essemus, dicente Apostolo *Sicut per unum hominem in hunc mundum peccatum intrauit et per peccatum mors, ita in omnes homines mors, in quo omnes peccauerunt*; si de illo peccato non fuisset satisfactum per mortem Cristi, adhuc essemus filii ire natura, natura scilicet deprauata. Sed hoc non est, cum dicat Apostolus ad Ephesios loquens de Patre: *Qui predestinauit nos in adoptionem filiorum per Iesum Cristum in ipsum, secundum propositum uoluntatis sue, in laudem, et gloriam gratie sue, in qua gratificauit nos in dilecto Filio suo, in quo habemus redemptionem per sanguinem eius, remissionem peccatorum secundum diuitias glorie sue que superhabundauit in nobis*; cum etiam Cristus ipse, in se punitionem patiens, dicat in Iohanne: *Consummatum est*; nam ubi consummatum est, nichil restat agendum. Propter conuenientiam sciendum quod punitio non est simpliciter pena iniuriam inferenti, sed pena inflicta iniuriam inferenti ab habente iurisdictionem puniendi; unde, nisi ab ordinario iudice pena inflicta sit, punitio non est, sed potius iniuria est dicenda. Unde dicebat ille Moysi: *Quis constituit te iudicem super nos?*. Si ergo sub ordinario iudice Cristus passus non fuisset, illa pena punitio non fuisset. Et iudex ordinarius esse non poterat nisi supra totum humanum genus iurisdictionem habens, cum totum humanum genus in carne illa Cristi portantis dolores nostros, ut ait Propheta, puniretur. Et supra totum humanum genus Tyberius Cesar, cuius uicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset, nisi romanum Imperium de iure fuisset. Hinc est quod Herodes, quamuis ignorans quid faceret, sicut et Cayphas cum uerum dixit de celesti decreto, Cristum Pilato remisit ad iudicandum, ut Lucas in euangelio suo tradit. Erat enim Herodes non uicem Tyberii gerens sub signo aquile uel sub signo senatus, sed rex regno singulari ordinatus ab eo et sub signo regni sibi commissi gubernans. Desinant igitur Imperium exprobrare romanum qui se filios Ecclesie fingunt, cum uideant sponsum Cristum illud sic in utroque termino sue militie comprobasse. Et iam sufficienter manifestum esse arbitror, romanum populum sibi de iure orbis Imperium asciuisse.
+O felicem populum, o Ausoniam te gloriosam, si uel nunquam infirmator ille Imperii tui natus fuisset, uel nunquam sua pia intentio ipsum fefellisset!
+
+*Conclusit ora leonum, et non nocuerunt michi: quia coram eo iustitia inuenta est in me*.
+In principio huius operis propositum fuit de tribus questionibus, prout materia pateretur, inquirere; de quarum duabus primis in superioribus libris, ut credo, sufficienter peractum est. Nunc autem de tertia restat agendum: cuius quidem ueritas, quia sine rubore aliquorum emergere nequit, forsitan alicuius indignationis in me causa erit. Sed quia de trono inmutabili suo Ueritas deprecatur, Salomon etiam siluam Prouerbiorum ingrediens meditandam ueritatem, impium detestandum in se facturo nos docet, ac preceptor morum Phylosophus familiaria destruenda pro ueritate suadet; assumpta fiducia de uerbis Danielis premissis, in quibus diuina potentia clipeus defensorum ueritatis astruitur, iuxta monitionem Pauli fidei loricam induens, in calore carbonis illius quem unus de Seraphin accepit de altari celesti et tetigit labia Ysaie, gignasium presens ingrediar, et in brachio Illius qui nos de potestate tenebrarum liberauit in sanguine suo impium atque mendacem de palestra, spectante mundo, eiciam. Quid timeam, cum Spiritus Patri et Filio coecternus aiat per os Dauid: *In memoria ecterna erit iustus, ab auditione mala non timebit*?
+Questio igitur presens, de qua inquisitio futura est, inter duo luminaria magna uersatur: romanum scilicet Pontificem et romanum Principem; et queritur utrum auctoritas Monarche romani, qui de iure Monarcha mundi est, ut in secundo libro probatum est, inmediate a Deo dependeat an ab aliquo Dei uicario uel ministro, quem Petri successorem intelligo, qui uere clauiger est regni celorum.
+
+Ad presentem questionem discutiendam, sicut in superioribus est peractum, aliquod principium est assummendum in uirtute cuius aperiende ueritatis argumenta formentur; nam sine prefixo principio etiam uera dicendo laborare quid prodest, cum principium solum assummendorum mediorum sit radix? Hec igitur irrefragabilis ueritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. Nam si hoc uerum non esset, contradictorium eius non esset falsum, quod est: Deum non nolle quod nature intentioni repugnat. Et si hoc non falsum, nec ea que secuntur ad ipsum; inpossibile enim est in necessariis consequentiis falsum esse consequens antecedente non falso existente. Sed ad non nolle alterum duorum sequitur de necessitate: aut uelle aut non uelle; sicut ad non odire necessario sequitur aut amare aut non amare; non enim non amare est odire, nec non uelle est nolle, ut de se patet. Que si falsa non sunt, ista non erit falsa: Deus uult quod non uult; cuius falsitas non habet superiorem. Quod autem uerum sit quod dicitur sic declaro: manifestum est quod Deus finem nature uult, aliter celum otiose moueret; quod dicendum non est. Si Deus uellet impedimentum finis, uellet etiam finem impedimenti, aliter etiam otiose uellet; et cum finis impedimenti sit non esse rei impedite, sequeretur Deum uelle non esse finem nature, quem dicitur uelle esse. Si enim Deus non uellet impedimentum finis, prout non uellet sequeretur ad non uelle nichil de impedimento curare, siue esset siue non esset; sed qui impedimentum non curat, rem que potest impediri non curat, et per consequens non habet in uoluntate; et quod quis non habet in uoluntate, non uult. Propter quod si finis nature impediri potest–quod potest - de necessitate sequitur quod Deus finem nature non uult; et sic sequitur quod prius: uidelicet Deum uelle quod non uult. Uerissimum igitur est illud principium ex cuius contradictorio tam absurda secuntur.
+
+In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis ueritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: multa etenim ignoramus de quibus non litigamus. Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus uero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius uero ciuilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum ciuilitate contendit. Huius quidem tertie questionis ueritas tantum habet litigium, ut, quemadmodum in aliis ignorantia solet esse causa litigii, sic et hic litigium causa ignorantie sit magis. Hominibus namque rationis intuitu uoluntatem preuolantibus hoc sepe contingit: ut, male affecti, lumine rationis postposito, affectu quasi ceci trahantur et pertinaciter suam denegent cecitatem. Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed–ut plerique–de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic prouocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum. Igitur contra ueritatem que queritur tria hominum genera maxime colluctantur. Summus namque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi uicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clauium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoueri, ueritati quam ostensurus sum de zelo forsan–ut dixi–non de superbia contradicunt. Quidam uero alii, quorum obstinata cupiditas lumen rationis extinxit–et dum ex patre dyabolo sunt, Ecclesie se filios esse dicunt–non solum in hac questione litigium mouent, sed sacratissimi principatus uocabulum aborrentes superiorum questionum et huius principia inpudenter negarent. Sunt etiam tertii–quos decretalistas uocant–qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto uenerandas existimo–tota intentione innixi, de illarum preualentia–credo - sperantes, Imperio derogant. Nec mirum, cum iam audiuerim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum: quod quidem nefas de oppinione mortalium illi summoueant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum siue uenturum siue presentem siue iam passum crediderunt, et credendo sperauerunt, et sperantes karitate arserunt, et ardentes ei coheredes factos esse mundus non dubitat. Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est aduertendum quod quedam scriptura est ante Ecclesiam, quedam cum Ecclesia, quedam post Ecclesiam. Ante quidem Ecclesiam sunt uetus et nouum Testamentum, quod *in ecternum mandatum est* ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum: *Trahe me post te*. Cum Ecclesia uero sunt ueneranda illa concilia principalia quibus Cristum interfuisse nemo fidelis dubitat, cum habeamus ipsum dixisse discipulis ascensurum in celum *Ecce ego uobiscum sum in omnibus diebus usque ad consummationem seculi*, ut Matheus testatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sancto adiutos qui dubitat, fructus eorum uel omnino non uidit uel, si uidit, minime degustauit. Post Ecclesiam uero sunt traditiones quas decretales dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt uenerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgauerit de contrario. Cum enim interrogassent: *Quare discipuli tui traditionem seniorum transgrediuntur?*–negligebant enim manuum lotionem –Cristus eis, Matheo testante, respondit: *Quare et uos transgredimini mandatum Dei propter traditionem uestram?*. In quo satis innuit traditionem postponendam. Quod si traditiones Ecclesie post Ecclesiam sunt, ut declaratum est, necesse est ut non Ecclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solas traditiones habentes ab hoc–ut dicebatur–gignasio excludendi sunt: oportet enim, hanc ueritatem uenantes, ex hiis ex quibus Ecclesie manat auctoritas inuestigando procedere. Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, coruorum plumis operti, oues albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non uiderent?
+Quapropter cum solis concertatio restat qui, aliquali zelo erga matrem Ecclesiam ducti, ipsam que queritur ueritatem ignorant: cum quibus illa reuerentia fretus quam pius filius debet patri, quam pius filius matri, pius in Cristum, pius in Ecclesiam, pius in pastorem, pius in omnes cristianam religionem profitentes, pro salute ueritatis in hoc libro certamen incipio.
+
+Isti uero ad quos erit tota disputatio sequens, asserentes auctoritatem Imperii ab auctoritate Ecclesie dependere uelut artifex inferior dependet ab architecto, pluribus et diuersis argumentis mouentur; que quidem de Sacra Scriptura eliciunt et de quibusdam gestis tam summi Pontificis quam ipsius Imperatoris, nonnullum uero rationis indicium habere nituntur. Dicunt enim primo, secundum scripturam Geneseos, quod Deus fecit duo magna luminaria–luminare maius et luminare minus–ut alterum preesset diei et alterum preesset nocti: que allegorice dicta esse intelligebant ista duo regimina: scilicet spirituale et temporale. Deinde arguunt quod, quemadmodum luna, que est luminare minus, non habet lucem nisi prout recipit a sole, sic nec regnum temporale auctoritatem habet nisi prout recipit a spirituali regimine.
+Propter hanc et propter alias eorum rationes dissoluendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens: *Quia falsa recipiunt et non sillogizantes sunt*. Et accipio hic largo modo falsum etiam pro inoppinabili, quod in materia probabili habet naturam falsi. Si uero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui soluere uult, ostendendo formam sillogisticam non esse seruatam. Si uero peccatum sit in materia, aut est quia simpliciter falsum assumptum est, aut quia falsum secundum quid. Si simpliciter, per interemptionem assumpti soluendum est; si secundum quid, per distinctionem.
+Hoc uiso, ad meliorem huius et aliarum inferius factarum solutionum euidentiam aduertendum quod circa sensum misticum dupliciter errare contingit: aut querendo ipsum ubi non est, aut accipiendo aliter quam accipi debeat. Propter primum dicit Augustinus in Ciuitate Dei: *Non omnia que gesta narrantur etiam significare aliquid putanda sunt, sed propter illa que aliquid significant etiam ea que nichil significant actexuntur. Solo uomere terra proscinditur; sed ut hoc fieri possit, etiam cetera aratri membra sunt necessaria*. Propter secundum idem ait in Doctrina Cristiana, loquens de illo aliud in Scripturis sentire quam ille qui scripsit eas dicit, quod *ita fallitur ac si quisquam deserens uiam eo tamen per girum pergeret quo uia illa perducit*; et subdit: *Demonstrandum est ut consuetudine deuiandi etiam in transuersum aut peruersum ire cogatur*. Deinde innuit causam quare cauendum sit hoc in Scripturis, dicens: *Titubabit fides, si Diuinarum Scripturarum uacillat autoritas*. Ego autem dico quod si talia fiunt de ignorantia, correctione diligenter adhibita ignoscendum est sicut ignoscendum esset illi qui leonem in nubibus formidaret; si uero industria, non aliter cum sic errantibus est agendum, quam cum tyrampnis, qui publica iura non ad comunem utilitatem secuntur, sed ad propriam retorquere conantur. O summum facinus, etiamsi contingat in sompniis, ecterni Spiritus intentione abuti! Non enim peccatur in Moysen, non in Dauid, non in Iob, non in Matheum, non in Paulum, sed in Spiritum Sanctum qui loquitur in illis. Nam quanquam scribe diuini eloquii multi sint, unicus tamen dictator est Deus, qui beneplacitum suum nobis per multorum calamos explicare dignatus est.
+Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota uis argumenti consistit. Quod autem ille sensus omnino sustineri non possit, duplici uia potest ostendi. Primo quia, cum huiusmodi regimina sint accidentia quedam ipsius hominis, uideretur Deus usus fuisse ordine peruerso accidentia prius producendo quam proprium subiectum: quod absurdum est dicere de Deo; nam illa duo luminaria producta sunt die quarto et homo die sexto, ut patet in Lictera. Preterea, cum ista regimina sint hominum directiua in quosdam fines, ut infra patebit, si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directiuis non indiguisset: sunt ergo huiusmodi regimina remedia contra infirmitatem peccati. Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra diuinam bonitatem. Stultus enim esset medicus qui, ante natiuitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et per consequens intentio Moysi esse non potuit illa quam fingunt. Potest etiam hoc, mendacio tollerando, per distinctionem dissolui: mitior namque est in aduersarium solutio distinctiua; non enim omnino mentiens esse uidetur, sicut interemptiua illum uideri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud uirtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad uirtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est. Sed quantum ad melius et uirtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, uirtuosius operatur. Sic ergo dico quod regnum temporale non recipit esse a spirituali, nec uirtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut uirtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non est extremitas maioris, ut patet; procedit enim sic: luna recipit lucem a sole qui est regimen spirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem a regimine spirituali. Nam in extremitate maioris ponunt lucem, in predicato uero conclusionis auctoritatem: que sunt res diuerse subiecto et ratione, ut uisum est.
+
+Assummunt etiam argumentum de lictera Moysi, dicentes quod de femore Iacob fluxit figura horum duorum regiminum, quia Leui et Iudas: quorum alter fuit pater sacerdotii, alter uero regiminis temporalis. Deinde sic arguunt ex hiis: sicut se habuit Leui ad Iudam, sic se habet Ecclesia ad Imperium; Leui precessit Iudam in natiuitate, ut patet in Lictera: ergo Ecclesia precedit Imperium in auctoritate. Et hoc uero de facili soluitur; nam cum dicunt quod Leui et Iudas, filii Iacob, figurant ista regimina, possem similiter hoc interimendo dissoluere: sed concedatur. Et cum arguendo inferunt sicut Leui precedit in natiuitate sic Ecclesia in auctoritate, dico similiter quod aliud est predicatum conclusionis et aliud maior extremitas: nam aliud est auctoritas et aliud natiuitas, subiecto et ratione; propter quod peccatur in forma. Et est similis processus huic: A precedit B in C; D et E se habent ut A et B: ergo D precedit E in F; F uero et C diuersa sunt. Et si ferrent instantiam dicentes quod F sequitur ad C, hoc est auctoritas ad natiuitatem, et pro antecedente bene infertur consequens, ut animal pro homine, dico quod falsum est: multi enim sunt maiores natu qui non solum in auctoritate non precedunt, sed etiam preceduntur a iunioribus; ut patet ubi episcopi sunt tempore minores quam sui archipresbyteri. Et sic instantia uidetur errare secundum non causam ut causa.
+
+De lictera uero primi libri Regum assummunt etiam creationem et depositionem Saulis, et dicunt quod Saul rex intronizatus fuit et de trono depositus per Samuelem, qui uice Dei de precepto fungebatur, ut in Lictera patet. Et ex hoc arguunt quod, quemadmodum ille Dei uicarius auctoritatem habuit dandi et tollendi regimen temporale et in alium transferendi, sic et nunc Dei uicarius, Ecclesie uniuersalis antistes, auctoritatem habet dandi et tollendi et etiam transferendi sceptrum regiminis temporalis; ex quo sine dubio sequeretur quod auctoritas Imperii dependeret ut dicunt. Et ad hoc dicendum per interemptionem eius quod dicunt Samuelem Dei uicarium, quia non ut uicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, siue nuntius portans mandatum Domini expressum, hoc fecit: quod patet quia quicquid Deus dixit, hoc fecit solum et hoc retulit. Unde sciendum quod aliud est esse uicarium, aliud est esse nuntium siue ministrum: sicut aliud est esse doctorem, aliud est esse interpretem. Nam uicarius est cui iurisdictio cum lege uel cum arbitrio commissa est; et ideo intra terminos iurisdictionis commisse de lege uel de arbitrio potest agere circa aliquid, quod dominus omnino ignorat. Nuntius autem non potest in quantum nuntius; sed quemadmodum malleus in sola uirtute fabri operatur, sic et nuntius in solo arbitrio eius qui mictit illum. Non igitur sequitur, si Deus per nuntium Samuelem fecit hoc, quod uicarius Dei hoc facere possit. Multa enim Deus per angelos fecit et facit et facturus est que uicarius Dei, Petri suceessor, faeere non posset. Unde argumentum istorum est a toto ad partem, construendo sic: homo potest uidere et audire: ergo oculus potest uidere et audire. Et hoc non tenet; teneret autem destructiue sic: homo non potest uolare: ergo nec brachia hominis possunt uolare. Et similiter sic: Deus per nuntium faeere non potest genita non esse genita, iuxta sententiam Agathonis: ergo nec uicarius eius facere potest.
+
+Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi uicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferre conantur interimo. Sillogizant enim sic: Deus est dominus spiritualium et temporalium; summus Pontifex est uicarius Dei: ergo est dominus spiritualium et temporalium. Utraque namque propositio uera est, sed medium uariatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non saluatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter. Nam aliud est Deus, quod subicitur in maiori, et aliud uicarius Dei, quod predicatur in minori. Et si quis instaret de uicarii equiualentia, inutilis est instantia; quia nullus uicariatus, siue diuinus siue humanus, equiualere potest principali auctoritati: quod patet de leui. Nam scimus quod successor Petri non equiualet diuine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum. Nec etiam possent omnia sibi commicti a Deo, quoniam potestatem creandi et similiter baptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut euidenter probatur, licet Magister contrarium dixerit in quarto. Scimus etiam quod uicarius hominis non equiualet ei, quantum in hoc quod uicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est. Auctoritas principalis non est principis nisi ad usum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atque dimictere, sed alium creare non potest, quia creatio principis ex principe non dependet. Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere uicarium in omnibus equiualentem: qua re instantia nullam efficaciam habet.
+
+Item assummunt de lictera eiusdem illud Cristi ad Petrum: *Et quodcunque ligaueris super terram, erit ligatum et in celis; et quodcunque solueris super terram, erit solutum et in celis*; quod etiam omnibus apostolis est dictum. Similiter accipiunt de lictera Mathei, similiter et Iohannis: ex quo arguunt successorem Petri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam soluere; et inde inferunt posse soluere leges et decreta Imperii, atque leges et decreta ligare pro regimine temporali: unde bene sequeretur illud quod dicunt. Et dicendum ad hoc per distinctionem circa maiorem sillogismi quo utuntur. Sillogizant enim sic: Petrus potuit soluere omnia et ligare; successor Petri potest quicquid Petrus potuit; ergo successor Petri potest omnia soluere et ligare. Unde inferunt auctoritatem et decreta Imperii soluere et ligare ipsum posse. Minorem concedo, maiorem uero non sine distinctione. Et ideo dico quod hoc signum uniuersale omne, quod includitur in quodcunque, nunquam distribuit extra ambitum termini distributi. Nam si dico omne animal currit, omne distribuit pro omni eo quod sub genere animalis comprehenditur; si uero dico omnis homo currit, tunc signum uniuersale non distribuit nisi pro suppositis huius termini homo; et cum dico omnis grammaticus, tunc distributio magis coartatur.
+Propter quod semper uidendum est quid est quod signum uniuersale habet distribuere: quo uiso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambitu termini distributi. Unde cum dicitur quodcunque ligaueris, si illud quodcunque summeretur absolute, uerum esset quod dicunt; et non solum hoc facere posset, quin etiam soluere uxorem a uiro et ligare ipsam alteri uiuente primo: quod nullo modo potest. Posset etiam soluere me non penitentem: quod etiam facere ipse Deus non posset. Cum ergo ita sit, manifestum est quod non absolute summenda est illa distributio, sed respectiue ad aliquid. Quod autem illa respiciat satis est euidens considerato illo quod sibi conceditur, circa quod illa distributio subiungitur. Dicit enim Cristus Petro: *Tibi dabo claues regni celorum*, hoc est Faciam te hostiarium regni celorum. Deinde subdit *et quodcunque*: quod est omne quod, id est et omne quod ad istud offitium spectabit soluere poteris et ligare. Et sic signum uniuersale quod includitur in quodcunque contrahitur in sua distributione ab offitio clauium regni celorum: et sic assummendo, uera est illa propositio; absolute uero non, ut patet. Et ideo dico quod etsi successor Petri, secundum exigentiam offitii commissi Petro, possit soluere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit soluere seu ligare decreta Imperii siue leges ut ipsi dicebant, nisi ulterius probaretur hoc spectare ad offitium clauium: cuius contrarium inferius ostendetur.
+
+Accipiunt etiam illud Luce, quod Petrus dixit Cristo, cum ait *Ecce duo gladii hic*; et dicunt quod per illos duos gladios duo predicta regimina intelliguntur, que quidem Petrus dixit esse ibi ubi erat, hoc est apud se; unde arguunt illa duo regimina secundum auctoritatem apud successorem Petri consistere. Et ad hoc dicendum per interemptionem sensus in quo fundant argumentum. Dicunt enim illos duos gladios, quos assignauit Petrus, duo prefata regimina importare: quod omnino negandum est, tum quia illa responsio non fuisset ad intentionem Cristi, tum quia Petrus de more subito respondebat ad rerum superficiem tantum.
+Quod autem responsio non fuisset ad intentionem Cristi non erit inmanifestum, si considerentur uerba precedentia et causa uerborum. Propter quod sciendum quod hoc dictum fuit in die Cene; unde Lucas incipit superius sic: *Uenit autem dies azimorum in quo necesse erat occidi Pascha*, in qua quidem cena prelocutus fuit Cristus de ingruente passione, in qua oportebat ipsum separari a discipulis suis. Item sciendum quod ubi ista uerba interuenerunt erant simul omnes duodecim discipuli; unde parum post uerba premissa dicit Lucas: *Et cum facta esset hora discubuit, et duodecim apostoli cum eo*. Et ex hinc continuato colloquio uenit ad hec: *Quando misi uos sine sacculo et pera et calciamentis, nunquid aliquid defuit uobis? At illi dixerunt: Nichil. Dixit ergo eis: Sed nunc qui habet sacculum tollat, similiter et peram; et qui non habet, uendat tunicam et emat gladium*. In quo satis aperte intentio Cristi manifestatur; non enim dixit ematis uel habeatis duos gladios–ymo duodecim, cum ad duodecim discipulos diceret *qui non habet emat*–ut quilibet haberet unum. Et hoc etiam dicebat premonens eos pressuram futuram et despectum futurum erga eos, quasi diceret: Quousque fui uobiscum, recepti eratis; nunc fugabimini. Unde oportet uos preparare uobis etiam ea que iam prohibui uobis propter necessitatem. Itaque si responsio Petri, que est ad hoc, fuisset sub intentione illa, iam non fuisset ad eam que erat Cristi: de quo Cristus ipsum increpasset sicut multotiens increpauit, cum inscie responderet. Hic autem non fecit, sed acquieuit dicens ei *Satis est*; quasi diceret: Propter necessitatem dico; sed si quilibet habere non potest, duo sufficere possunt.
+Et quod Petrus de more ad superficiem loqueretur, probat eius festina et inpremeditata presumptio, ad quam non solum fidei sinceritas impellebat, sed, ut credo, puritas et simplicitas naturalis. Hanc suam presumptionem scribe Cristi testantur omnes. Scribit autem Matheus, cum Iesus interrogasset discipulos *Quem me esse dicitis ?*, Petrum ante omnes respondisse: *Tu es Cristus, filius Dei uiui*. Scribit etiam quod, cum Cristus diceret discipulis quia oportebat eum ire in Ierusalem et multa pati, Petrus assumpsit eum et cepit increpare illum dicens: *Absit a te, Domine; non erit tibi hoc*; ad quem Cristus, redarguens, conuersus dixit: *Uade post me, Sathana*. Item scribit quod in monte transfigurationis, in conspectu Cristi, Moysi et Elye et duorum filiorum Zebedei, dixit: *Domine, bonum est nos hic esse; si uis, faciamus hic tria tabernacula: tibi unum, Moysi unum et Elye unum*. Item scribit quod, cum discipuli essent in nauicula tempore noctis et Cristus ambularet super aquam, Petrus dixit: *Domine, si tu es, iube me ad te uenire super aquas*. Item scribit quod, cum Cristus prenuntiaret scandalum discipulis suis, Petrus respondit: *Etsi omnes scandalizati fuerint in te, ego nunquam scandalizabor*; et infra: *Etiamsi oportuerit me mori tecum, non te negabo*. Et hoc etiam contestatur Marcus; Lucas uero scribit Petrum etiam dixisse Cristo, parum supra uerba premissa de gladiis: *Domine, tecum paratus sum in carcerem et in mortem ire*. Iohannes autem dicit de illo quod, cum Cristus uellet sibi lauare pedes, Petrus ait: *Domine, tu michi lauas pedes?*; et infra: *Non lauabis michi pedes in ecternum*. Dicit etiam ipsum gladio percussisse ministri seruum: quod etiam conscribunt omnes quatuor. Dicit etiam Iohannes ipsum introiuisse subito, cum uenit in monumentum, uidens alium discipulum cunctantem ad hostium. Dicit iterum quod, existente Iesu in litore post resurrectionem, *Cum Petrus audisset quia Dominus est, tunica succinxit se, erat enim nudus, et misit se in mare*. Ultimo dicit quod, cum Petrus uidisset Iohannem, dixit Iesu: *Domine, hic autem quid?*. Iuuat quippe talia de Archimandrita nostro in laudem sue puritatis continuasse, in quibus aperte deprehenditur quod, cum de duobus gladiis loquebatur, intentione simplici respondebat ad Cristum. Quod si uerba illa Cristi et Petri typice sunt accipienda, non ad hoc quod dicunt isti trahenda sunt, sed referenda sunt ad sensum illius gladii de quo scribit Matheus sic: *Nolite ergo arbitrari quia ueni mictere pacem in terram: non ueni pacem mictere, sed gladium. Ueni enim separare hominem aduersus patrem suum* etc. Quod quidem fit tam uerbo quam opere; propter quod dicebat Lucas ad Theophilum *que cepit Iesus facere et docere*. Talem gladium Cristus emere precipiebat, quem duplicem ibi esse Petrus etiam respondebat. Ad uerba enim et opera parati erant, per que facerent quod Cristus dicebat se uenisse facturum per gladium, ut dictum est.
+
+Dicunt adhuc quidam quod Constantinus imperator, mundatus a lepra intercessione Siluestri tunc summi Pontificis, Imperii sedem, scilicet Romam, donauit Ecclesie cum multis aliis Imperii dignitatibus. Ex quo arguunt dignitates illas deinde neminem assummere posse nisi ab Ecclesia recipiat, cuius eas esse dicunt; et ex hoc bene sequeretur auctoritatem unam ab alia dependere, ut ipsi uolunt.
+Positis et solutis igitur argumentis que radices in diuinis eloquiis habere uidebantur, restant nunc illa ponenda et soluenda que in gestis humanis et ratione humana radicantur. Ex quibus primum est quod premictitur, quod sic sillogizant: ea que sunt Ecclesie nemo de iure habere potest nisi ab Ecclesia–et hoc conceditur–romanum regimen est Ecclesie: ergo ipsum nemo habere potest de iure nisi ab Ecclesia; et minorem probant per ea que de Constantino superius tacta sunt. Hanc ergo minorem interimo et, cum probant, dico quod sua probatio nulla est, quia Constantinus alienare non poterat Imperii dignitatem, nec Ecclesia recipere. Et cum pertinaciter instant, quod dico sic ostendi potest: nemini licet ea facere per offitium sibi deputatum que sunt contra illud offitium; quia sic idem, in quantum idem, esset contrarium sibi ipsi: quod est inpossibile; sed contra offitium deputatum Imperatori est scindere Imperium, cum offitium eius sit humanum genus uni uelle et uni nolle tenere subiectum, ut in primo huius de facili uideri potest; ergo scindere Imperium Imperatori non licet. Si ergo alique dignitates per Constantinum essent alienate - ut dicunt ab Imperio, et cessissent in potestatem Ecclesie, scissa esset tunica inconsutilis, quam scindere ausi non sunt etiam qui Cristum uerum Deum lancea perforarunt. Preterea, sicut Ecclesia suum habet fundamentum, sic et Imperium suum. Nam Ecclesie fundamentum Cristus est: unde Apostolus ad Corinthios: *Fundamentum aliud nemo potest ponere preter id quod positum est, quod est Cristus Iesus*. Ipse est petra super quam hedificata est Ecclesia. Imperii uero fundamentum ius humanum est. Modo dico quod, sicut Ecclesie fundamento suo contrariari non licet, sed debet semper inniti super illud iuxta illud Canticorum *Que est ista, que ascendit de deserto delitiis affluens, innixa super dilectum?*, sic et Imperio licitum non est contra ius humanum aliquid facere. Sed contra ius humanum esset, si se ipsum Imperium destrueret: ergo Imperio se ipsum destruere non licet. Cum ergo scindere Imperium esset destruere ipsum, consistente Imperio in unitate Monarchie uniuersalis, manifestum est quod Imperii auctoritate fungenti scindere Imperium non licet. Quod autem destruere Imperium sit contra ius humanum, ex superioribus est manifestum.
+Preterea, omnis iurisdictio prior est suo iudice: iudex enim ad iurisdictionem ordinatur, et non e conuerso; sed Imperium est iurisdictio omnem temporalem iurisdictionem ambitu suo comprehendens: ergo ipsa est prior suo iudice, qui est Imperator, quia ad ipsam Imperator est ordinatus, et non e conuerso. Ex quo patet quod Imperator ipsam permutare non potest in quantum Imperator, cum ab ea recipiat esse quod est. Modo dico sic: aut ille Imperator erat cum dicitur Ecclesie contulisse, aut non; et si non, planum est quod nichil poterat de Imperio conferre; si sic, cum talis collatio esset minoratio iurisdictionis, in quantum Imperator hoc facere non poterat. Amplius, si unus Imperator aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindere posset, eadem ratione et alius. Et cum iurisdictio temporalis finita sit et omne finitum per finitas decisiones assummatur, sequeretur quod iurisdictio prima posset annichilari: quod est irrationabile. Adhuc, cum conferens habeat se per modum agentis et cui confertur per modum patientis, ut placet Phylosopho in quarto ad Nicomacum, non solum ad collationem esse licitam requiritur dispositio conferentis, sed etiam eius cui confertur: uidetur enim in patiente et disposito actus actiuorum inesse. Sed Ecclesia omnino indisposita erat ad temporalia recipienda per preceptum prohibitiuum expressum, ut habemus per Matheum sic: *Nolite possidere aurum, neque argentum, neque pecuniam in zonis uestris, non peram in uia* etc. Nam etsi per Lucam habemus relaxationem precepti quantum ad quedam, ad possessionem tamen auri et argenti licentiatam Ecclesiam post prohibitionem illam inuenire non potui. Qua re, si Ecclesia recipere non poterat, dato quod Constantinus hoc facere potuisset de se, actio tamen illa non erat possibilis propter patientis indispositionem. Patet igitur quod nec Ecclesia recipere per modum possessionis, nec ille conferre per modum alienationis poterat. Poterat tamen Imperator in patrocinium Ecclesie Patrimonium et alia deputare, inmoto semper superiori dominio, cuius unitas diuisionem non patitur. Poterat et uicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum pro Ecclesia pro Cristi pauperibus dispensator: quod apostolos fecisse non ignoratur.
+Adhuc dicunt quod Adrianus papa Carolum Magnum sibi et Ecclesie aduocauit ob iniuriam Longobardorum, tempore Desiderii regis eorum; et quod Carolus ab eo recepit Imperii dignitatem non obstante quod Michael imperabat apud Constantinopolim. Propter quod dicunt quod omnes qui fuerunt Romanorum Imperatores post ipsum, et ipsi aduocati Ecclesie sunt et debent ab Ecclesia aduocari: ex quo etiam sequeretur illa dependentia quam concludere uolunt. Et ad hoc infringendum dico quod nichil dicunt: usurpatio enim iuris non facit ius. Nam si sic, eodem modo auctoritas Ecclesie probaretur dependere ab Imperatore, postquam Octo imperator Leonem papam restituit et Benedictum deposuit, necnon in exilium in Saxoniam duxit.
+
+Ratione uero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Prime phylosophie dicentes: omnia que sunt unius generis reducuntur ad unum, quod est mensura omnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debent reduci ad unum, tanquam ad mensuram omnium eorum. Et cum summus Antistes et Imperator sint homines, si conclusio illa est uera, oportet quod reducantur ad unum hominem. Et cum Papa non sit reducendus ad alium, relinquitur quod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram et regulam: propter quod sequitur etiam idem quod uolunt. Ad hanc rationem soluendam dico quod, cum dicunt Ea que sunt unius generis oportet reduci ad aliquod unum de illo genere, quod est metrum in ipso, uerum dicunt. Et similiter uerum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter uerum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur secundum accidens. Ad cuius euidentiam sciendum quod aliud est esse hominem et aliud est esse Papam; et eodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est esse hominem, et aliud est esse patrem et dominum. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater uero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere ad aliquid, siue relationis. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum. Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere. Unde dico quod alia est mensura ad quam habent reduci prout sunt homines, et alia prout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimum hominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam–quisquis ille sit –ad existentem maxime unum in genere suo: ut haberi potest ex ultimis ad Nicomacum. In quantum uero sunt relatiua quedam, ut patet, reducenda sunt uel ad inuicem, si alterum subalternatur alteri uel in spetie comunicant per naturam relationis, uel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus Imperator est Papa, nec e conuerso. Nec potest dici quod comunicent in spetie, cum alia sit ratio Pape, alia Imperatoris, in quantum huiusmodi: ergo reducuntur ad aliquid in quo habent uniri.
+Propter quod sciendum quod, sicut se habet relatio ad relationem, sic relatiuum ad relatiuum. Si ergo Papatus et Imperiatus, cum sint relationes superpositionis, habeant reduci ad respectum superpositionis, a quo respectu cum suis differentialibus descendunt, Papa et Imperator, cum sint relatiua, reduci habebunt ad aliquod unum in quo reperiatur ipse respectus superpositionis absque differentialibus aliis. Et hoc erit uel ipse Deus, in quo respectus omnis uniuersaliter unitur, uel aliqua substantia Deo inferior, in qua respectus superpositionis per differentiam superpositionis a simplici respectu descendens particuletur. Et sic patet quod Papa et Imperator, in quantum homines, habent reduci ad unum; in quantum uero Papa et Imperator, ad aliud: et per hoc patet ad rationem.
+
+Positis et exclusis erroribus quibus potissime innituntur qui romani Principatus auctoritatem dependere dicunt a romano Pontifice, redeundum est ad ostendendum ueritatem huius tertie questionis, que a principio discutienda proponebatur: que quidem ueritas apparebit sufficienter si, sub prefixo principio inquirendo, prefatam auctoritatem inmediate dependere a culmine totius entis ostendero, qui Deus est. Et hoc erit ostensum uel si auctoritas Ecclesie remoueatur ab illa–cum de alia non sit altercatio–uel si ostensiue probetur a Deo inmediate dependere. Quod autem auctoritas Ecclesie non sit causa imperialis auctoritatis probatur sic: illud, quo non existente aut quo non uirtuante, aliud habet totam suam uirtutem, non est causa illius uirtutis; sed, Ecclesia non existente aut non uirtuante, Imperium habuit totam suam uirtutem: ergo Ecclesia non est causa uirtutis Imperii et per consequens nec auctoritatis, cum idem sit uirtus et auctoritas eius. Sit Ecclesia A, Imperium B, auctoritas siue uirtus Imperii C; si, non existente A, C est in B, inpossibile est A esse causam eius quod est C esse in B, cum inpossibile sit effectum precedere causam in esse. Adhuc si, nichil operante A, C est in B, necesse est A non esse causam eius quod est C esse in B, cum necesse sit ad productionem effectus preoperari causam, presertim efficientem, de qua intenditur. Maior propositio huius demonstrationis declarata est in terminis; minorem Cristus et Ecclesia confirmat. Cristus nascendo et moriendo, ut superius dictum est; Ecclesia, cum Paulus in Actibus Apostolorum dicat ad Festum: *Ad tribunal Cesaris sto, ubi me oportet iudicari*; cum etiam angelus Dei Paulo dixerit parum post: *Ne timeas, Paule, Cesari te oportet assistere*; et infra iterum Paulus ad Iudeos existentes in Ytalia: *Contradicentibus autem Iudeis, coactus sum appellare Cesarem, non quasi gentem meam habens aliquid accusare, sed ut eruerem animam meam de morte*. Quod si Cesar iam tunc iudicandi temporalia non habuisset auctoritatem nec Cristus hoc persuasisset, nec angelus illa uerba nuntiasset, nec ille qui dicebat *Cupio dissolui et esse cum Cristo* incompetentem iudicem appellasset. Si etiam Constantinus auctoritatem non habuisset, in patrocinium Ecclesie illa que de Imperio deputauit ei de iure deputare non potuisset; et sic Ecclesia illa collatione uteretur iniuste, cum Deus uelit oblationes esse inmaculatas iuxta illud Leuitici: *Omnis oblatio, quam conferetis Domino, absque fermento erit*. Quod quidem preceptum, licet ad offerentes faciem habere uideatur, nichilominus est per consequens ad recipientes; stultum enim est credere Deum uelle recipi quod prohibet exhiberi, cum etiam in eodem precipiatur Leuitis: *Nolite contaminare animas uestras nec tangatis quicquid eorum, ne inmundi sitis*. Sed dicere quod Ecclesia sic abutatur patrimonio sibi deputato est ualde inconueniens: ergo falsum erat illud ex quo sequebatur.
+
+Amplius, si Ecclesia uirtutem haberet auctorizandi romanum Principem, aut haberet a Deo, aut a se, aut ab Imperatore aliquo aut ab uniuerso mortalium assensu, uel saltem ex illis preualentium: nulla est alia rimula, per quam uirtus hec ad Ecclesiam manare potuisset; sed a nullo istorum habet: ergo uirtutem predictam non habet. Quod autem a nullo istorum habeat sic apparet. Nam si a Deo recepisset, hoc fuisset aut per legem diuinam aut per naturalem, quia quod a natura recipitur a Deo recipitur, non tamen conuertitur. Sed non per naturalem, quia natura non imponit legem nisi suis effectibus, cum Deus insufficiens esse non possit ubi sine secundis agentibus aliquid in esse producit. Unde, cum Ecclesia non sit effectus nature, sed Dei dicentis *Super hanc petram hedificabo Ecclesiam meam*, et alibi *Opus consummaui quod dedisti michi ut faciam*, manifestum est quod ei natura legem non dedit. Sed nec per diuinam: omnis namque diuina lex duorum Testamentorum gremio continetur; in quo quidem gremio reperire non possum temporalium sollicitudinem siue curam sacerdotio primo uel nouissimo commendatam fuisse. Quinymo inuenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes nouissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo prouisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deuiaret. Quod autem a se non receperit de facili patet. Nichil est quod dare possit quod non habet; unde omne agens aliquid actu esse tale oportet quale agere intendit, ut habetur in hiisque De simpliciter ente. Sed constat quod, si Ecclesia sibi dedit illam uirtutem, non habebat illam priusquam daret; et sic dedisset sibi quod non habebat: quod est inpossibile. Quod uero ab aliquo Imperatore non receperit, per ea que superius manifesta sunt patet sufficienter. Et quod etiam ab assensu omnium uel preualentium non habuerit quis dubitat, cum non modo Asyani et Affricani omnes, quinetiam maior pars Europam colentium hoc aborreat? Fastidium etenim est in rebus manifestissimis probationes adducere.
+
+Item, illud quod est contra naturam alicuius non est de numero suarum uirtutum, cum uirtutes uniuscuiusque rei consequantur naturam eius propter finis adeptionem; sed uirtus auctorizandi regnum nostre mortalitatis est contra naturam Ecclesie: ergo non est de numero uirtutum suarum. Ad euidentiam autem minoris sciendum quod natura Ecclesie forma est Ecclesie: nam, quamuis natura dicatur de materia et forma, per prius tamen dicitur de forma, ut ostensum est in Naturali auditu. Forma autem Ecclesie nichil aliud est quam uita Cristi, tam in dictis quam in factis comprehensa: uita enim ipsius ydea fuit et exemplar militantis Ecclesie, presertim pastorum, maxime summi, cuius est pascere agnos et oues. Unde ipse in Iohanne formam sue uite relinquens *Exemplum* inquit *dedi uobis, ut quemadmodum ego feci uobis, ita et uos faciatis*; et spetialiter ad Petrum, postquam pastoris offitium sibi commisit, ut in eodem habemus, *Petre,* inquit *sequere me*. Sed Cristus huiusmodi regimen coram Pilato abnegauit: *Regnum* inquit *meum non est de hoc mundo; si ex hoc mundo esset regnum meum, ministri mei utique decertarent ut non traderer Iudeis; nunc autem regnum meum non est hinc*. Quod non sic intelligendum est ac si Cristus, qui Deus est, non sit dominus regni huius; cum Psalmista dicat *quoniam ipsius est mare, et ipse fecit illud, et aridam fundauerunt manus eius*; sed quia, ut exemplar Ecclesie, regni huius curam non habebat. Uelut si aureum sigillum loqueretur de se dicens non sum mensura in aliquo genere; quod quidem dictum non habet locum in quantum est aurum, cum sit metrum in genere metallorum, sed in quantum est quoddam signum receptibile per impressionem. Formale igitur est Ecclesie illud idem dicere, illud idem sentire: oppositum autem dicere uel sentire, contrarium forme, ut patet, siue nature, quod idem est. Ex quo colligitur quod uirtus auctorizandi regnum hoc sit contra naturam Ecclesie: contrarietas enim in oppinione uel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta uel oppinata, sicut uerum et falsum ab esse rei uel non esse in oratione causatur, ut doctrina Predicamentorum nos docet. Sufficienter igitur per argumenta superiora ducendo ad inconueniens probatum est auctoritatem Imperii ab Ecclesia minime dependere.
+
+Licet in precedenti capitulo ducendo ad inconueniens ostensum sit auctoritatem Imperii ab auctoritate summi Pontificis non causari, non tamen omnino probatum est ipsam inmediate dependere a Deo, nisi ex consequenti. Consequens enim est si ab ipso Dei uicario non dependet, quod a Deo dependeat. Et ideo, ad perfectam determinationem propositi, ostensiue probandum est Imperatorem, siue mundi Monarcham, inmediate se habere ad principem uniuersi, qui Deus est. Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet medium corruptibilium et incorruptibilium; propter quod recte a phylosophis assimilatur orizonti, qui est medium duorum emisperiorum. Nam homo, si consideretur secundum utranque partem essentialem, scilicet animam et corpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est. Propter quod bene Phylosophus inquit de ipsa, prout incorruptibilis est, in secundo De anima cum dixit: *Et solum hoc contingit separari, tanquam perpetuum, a corruptibili*. Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omne medium sapiat naturam extremorum, necesse est hominem sapere utranque naturam. Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominis duplex finis existat: ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem et corruptibilitatem participat, sic solus inter omnia entia in duo ultima ordinetur, quorum alterum sit finis eius prout corruptibilis est, alterum uero prout incorruptibilis.
+Duos igitur fines prouidentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius uite, que in operatione proprie uirtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem uite ecterne, que consistit in fruitione diuini aspectus ad quam propria uirtus ascendere non potest, nisi lumine diuino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur. Ad has quidem beatitudines, uelut ad diuersas conclusiones, per diuersa media uenire oportet. Nam ad primam per phylosophica documenta uenimus, dummodo illa sequamur secundum uirtutes morales et intellectuales operando; ad secundam uero per documenta spiritualia que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum uirtutes theologicas operando, fidem spem scilicet et karitatem. Has igitur conclusiones et media, licet ostensa sint nobis hec ab humana ratione que per phylosophos tota nobis innotuit, hec a Spiritu Sancto qui per prophetas et agiographos, qui per coecternum sibi Dei filium Iesum Cristum et per eius discipulos supernaturalem ueritatem ac nobis necessariam reuelauit, humana cupiditas postergaret nisi homines, tanquam equi, sua bestialitate uagantes *in camo et freno* compescerentur in uia. Propter quod opus fuit homini duplici directiuo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum reuelata humanum genus perduceret ad uitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret. Et cum ad hunc portum uel nulli uel pauci, et hii cum difficultate nimia, peruenire possint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacis tranquillitate quiescat, hoc est illud signum ad quod maxime debet intendere curator orbis, qui dicitur romanus Princeps, ut scilicet in areola ista mortalium libere cum pace uiuatur. Cumque dispositio mundi huius dispositionem inherentem celorum circulationi sequatur, necesse est ad hoc ut utilia documenta libertatis et pacis commode locis et temporibus applicentur, de curatore isto dispensari ab Illo qui totalem celorum dispositionem presentialiter intuetur. Hic autem est solus ille qui hanc preordinauit, ut per ipsam ipse prouidens suis ordinibus queque connecteret. Quod si ita est, solus eligit Deus, solus ipse confirmat, cum superiorem non habeat. Ex quo haberi potest ulterius quod nec isti qui nunc, nec alii cuiuscunque modi dicti fuerint electores, sic dicendi sunt: quin potius denuntiatores diuine prouidentie sunt habendi. Unde fit quod aliquando patiantur dissidium quibus denuntiandi dignitas est indulta, uel quia omnes uel quia quidam eorum, nebula cupiditatis obtenebrati, diuine dispensationis faciem non discernunt. Sic ergo patet quod auctoritas temporalis Monarche sine ullo medio in ipsum de Fonte uniuersalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, in multiplices alueos influit ex habundantia bonitatis.
+Et iam satis uideor metam actigisse propositam. Enucleata namque ueritas est questionis illius qua querebatur utrum ad bene esse mundi necessarium esset Monarche offitium, ac illius qua querebatur an romanus populus de iure Imperium sibi asciuerit, nec non illius ultime qua querebatur an Monarche auctoritas a Deo uel ab alio dependeret inmediate. Que quidem ueritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanus Princeps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitas quodammodo ad inmortalem felicitatem ordinetur. Illa igitur reuerentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus uirtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_Palma.txt b/testi_2_commento/noCommento_Palma.txt
new file mode 100644
index 0000000..191505d
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_Palma.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In orto alieno plantaueram palmam, quem postmodum culpa cultoris euulsi, considerans tutissimum esse multorum pomeriis inserere, quod uni fuerat minus prouide attributum. Sic enim amisit per uitium, quod non habuit per naturam. Liber siquidem iste non inmerito palma Boncompagni nuncupatur, quia de suis inuidis illum reddidit uictoriosum, et antequam ipsum deduceret in commune, refloruit multipliter et retractationis gloria meruit decorari. Rogo igitur illos, ad quorum manus hic liber peruenerit, quatinus ipsum dare non uelint meis emulis, qui raso titulo me quinque salutationum tabulas non conposuisse dicebant, et qui mea consueuerunt fumigare dictamina, ut per fumi obtenebrationem a multis retro temporibus conposita uiderentur et sic mihi sub quodam sceleris genere meam gloriam auferrent. Est preterea liber iste mee rethorice prologus, licet in rethorica Tullium non fuerim imitatus. Nunquam enim memini me Tullium legisse nec secundum alicuius doctrinam me aliquid in rethoricis traditionibus uel dictamine fecisse profiteor, nisi quod quandoque causa deridendi emulos me Buchimenonem appellaui. Uerumtamen nunquam Tullii deprauaui rethoricam nec eam imitari uolentibus dissuasi. Quid sit dictamen. Dictamen est quedam ymaginatio tractandi de aliquo uel de aliquibus per appositionem. Uel dictamen est ratio, qua uerba ymaginata et in animo concepta congrue proferuntur. Quid sit appositio. Appositio est congrua et artificiosa dictionum structura que uarium set non penitus diuersum retinet modum cum constructione. Unde dicatur dictamen. Dictamen dicitur a dicto dictas. Nam qui dictamini congruam uolunt operam exhibere, frequenter eos dicere oportet. Quid sit prosaicum dictamen. Prosaicum dictamen est oratio secundum libitum dictantis extensa nullisque metrorum legibus obligata. Uel prosaicum dictamen est ars, secundum quod est collectio preceptorum. Set non debet dici ars, immo artium mater, quia tota scriptura trahit originem a prosa. Nam rithmi et metra sunt quedam mendicata suffragia, que a prosa originem trahunt. Quare dicatur prosaicum dictamen. Prosaicum dictamen dicitur a proto proso, quod latine interpretatur primo longum, quia istud primo fuit inuentum; sicut dicitur protomartir id est martir primus. Uel dicitur primum id est originale seu maximum. Prosaicorum dictaminum aliud epistolare aliud sermocinale aliud rethoricum. Quid sit epistola. Epistola est cirografus absenti persone destinatus quandoque salutationem continens quandoque non, quandoque aliud loco salutationis positum ipsi salutationi contrarium. Salutationem continens, ut cum dicitur: I. episcopus seruus seruorum dei uenerabili fratri D. constantinensi episcopo salutem et apostolicam benedictionem. Quandoque non, quia negat multotiens salutationem propter aliquem excessum, ut cum dicitur: I. episcopus seruus seruorum dei G. bo. episcopo: Quod tibi salutationis alloquium non inpedimus, non ex apostolice sedis duritia, set de tuo manifesto procedit excessu. Quare dicatur epistola. Epistola dicitur ab epi, quod est supra, et stolum, quod est missio siue missus, quia epistola super id quod excogitari possit, gerit uotum et propositum mittentis. Porro nuntius sepenumero quid portet, ignorat, sicut fecit Urias, qui sue mortis et condempnationis litteras ad regis exercitum deportauit. Quare fuerit epistola reperta. Quare autem ars epistolandi fuerit reperta, si rei ueritatem inspexeris, tibi facile patebit. Nonne uides, ut, cum alicui absenti amico aliqua secreta insinuare proponis, quod multo decentius per epistolam quam per nuntium uoluntatem tuam et animi affectum exprimere non uales. Nam indiscretus et stultus nuntius exquisitissimam et exornatam portat epistolam. Ymaginarie amicus amico presentatur sibique ad inuicem sua secreta reuelant et quodam amicabili dilectionis uinculo federantur, nichil tamen ad nuntium, sicut nichil ad asinum, si auro fuerit oneratus. Ubi fuerit inuenta. Ubi autem ars ista primo fuerit inuenta me nullatenus profiteor scire. Audiui tamen in Grecia, quod cum Israelitici sub pharaonis iugo captiui tenebantur in luto et latere quodam tempore illos sibi compulit seruire, nec audebat unus alteri suam exprimere uoluntatem. Unde Moyses cepit scribere super lateres recentes et quedam populo israelitico per tales literas intimare. Alii dicunt, quod in archa Noe fuerit reperta. Quidam enim in folio lauri cuidam filio Noe scripsit, ut patris pudenda cooperiret. Utrum autem hec sint uera uel fabulosa, penitus ignoro. Hoc autem sub silentio preterire non duxi, quod sub epistolari stilo priuilegia, testamenta et confirmationes continentur. Quid sit priuilegium. Priuilegium est quedam uoluntaria et auctoritabilis concessio, que semper a maiori persona minori confertur. Unde dicatur. Dicitur autem priuilegium priuatum legale, quia quadam priuata lege multa per priuilegium conceduntur. Porro istud legale priuatum primo semper priuate id est in absconso acquiritur, et priuate ad curias accedunt, qui uolunt priuilegia id est priuatas leges inpetrare. Uel dicitur priuilegium quasi aliquid lege apropriatum. Nam apropriata lex esse dicitur, quando extra communes leges aliquid alicui ex gratia conceditur. Quid sit confirmatio. Confirmatio est sententie date uel dignitatis concesse rationabilis approbatio. Quid sit testamentum. Testamentum est ultime uoluntatis dispositio. Unde dicatur. Testamentum dicitur a testibus, quia sine testium subscriptione siue adhibitione fieri non potest. Uel dicitur testamentum a testor testaris, uel a testatore. Nam ille dicitur testator, qui testamentum fieri iubet. Quot sint principales partes epistole et secundarie. Quot sint principales partes epistole et secundarie, in presenti capitulo dicam. Set antiquorum et quorundam modernorum sententiam in primis censui prelibare. Olim erant quidam, qui sex esse dicebant partes epistole, scilicet salutationem, beniuolentie captationem, exordium, narrationem, petitionem et conclusionem. Postmodum alii superuenerunt beneuolentie captationem de predicto merito resecantes et dicebant, quod quinque erant partes epistole, sine quibus non poterat aliqua epistola constare. Item alii successerunt conclusionem de fine remouentes et dicunt epistolam ex quatuor solummodo partibus consistere debere: scilicet salutatione, prouerbio, narratione et petitione. Quorum omnium sententiam de rationis plenitudine confisus improbo indubitanter, dicens tres tamen modo esse principales epistole partes: scilicet salutationem, petitionem et narrationem, sine quibus aliqua epistola perfecta esse non potest. Unde scire oportet, quod epistolarum alia perfecta alia imperfecta. Perfecta est illa, in qua precedentes partes congrue ponuntur. Imperfecta est illa, que predictarum partium radiis non illustratur. Preterea dico, quod de qualibet principali epistole parte potest fieri epistola, licet imperfecta. Nam Yuo quondam ecclesie carnotensis episcopus in sola salutatione unam epistolam fecit et episcopali sigillo impressit. Scripsit enim cuidam neophito id est nouiter ueram ad fidem uenienti hoc modo: Yuo carnotensis ecclesie humilis minister Ro. dilecto seruo dei bene incipere et melius exequi et optime consumare. Uerumtamen non est trahendum ad consequentiam, quod epistola fuerit perfecta. Set epistola fuit, ex quo episcopali sigillo illam constat fuisse impressam, licet fuerit imperfecta. Nam ego ipse a domino papa Celestino unam epistolam impetraui apostolica bulla impressam, in qua idem papa consulibus florentinis et toti populo salutationem penitus denegauit. Uerumtamen epistola fuit et perfecta, quia titulum habebat id est nomen mittentis et recipientis erat in principio positum. Et ubicunque titulus cum narratione ponitur, epistola est perfecta, licet salutatio negetur, dummodo in narratione aliquod petitionis signum contineatur. Porro titulus sine salutatione principalis pars enim est licet diminuta, quoniam, licet paries alicuius domus sit in aliquo diminutus, nichilominus est illius domus pars principalis. Nam titulum et salutationem in epistolis pro indiferenti habeo. Set illa pars sumpsit nomen a digniori et dicitur salutatio pro eo, quod ponuntur in ea, que ad salutis optationem pertinere noscuntur. Preterea sicut domus absque fundamento, pariete ac tecto constare non potest, ita epistola sine illis tribus partibus non potest esse perfecta. Fundamentum enim est salutatio. Nemo quidem intelligeret, de quo uel de quibus dictator narraret, nisi quod premitteret salutationem. Paries est narratio. Nemo enim sciret, ad quid salutatio premitteretur, nisi narratio reuelaret. Petitio est tectum, quia nemo posset scire mittentis intentionem, nisi aliquid infra narrationem, uel in fine narrationis sub petitionis specie poneretur. Secundarie uero partes epistole sunt infinite. Nam in ipso narrationis textu innumerabilia narrationis genera continentur, et sicut sunt diuersi hominum uultus, ita et modi narrationum. Alii enim narrant magis generaliter alii minus, alii specialiter, alii prouerbialiter, alii exortando, alii minas inferendo, alii consulendo, alii blandiendo, alii rogando, alii supplicando, alii plorando, alii suggerendo, alii peccata remittendo. Num quid dicam, quod suggestio, peccatorum remissio, exortatio et huiusmodi sint epistole partes? Si autem dicat aliquis, quod beniuolentie captatio sit pars epistole, queras, quare amicitie captatio aut maliuolentie captatio non sint partes epistole. Si uero dicat aliquis exordium esse partem epistole, queras, quare generalis sententia et minus generalis uel specialis non sint partes epistole. Si dixerit: ita ab antiquis fuit institutum, dico, quod illa institutio inutilis fuit et damnosa propter multiplicitatem. Ego autem concedo exordium, beneuolentie siue maliuolentie captationem et conclusionem, generalem sententiam, exortationem, remissionem, blanditionem et alias innumerabiles esse partes epistole non principales, set secundarias. Nam omnes isti modi narrationes sunt, et tamquam species suo generi respondent. Unde si uellemus tot partes assignare in epistolis, quot sunt modi narrandi, uix posset aliquis partes epistole nummerare. (Quid sit salutatio.) Salutatio est quoddam ineffabile gaudium mentis, quod aliqua uoce uel actu exprimi non potest. Eo anima mouetur ad optandum alicui salutem per uerba tertie persone. Quid sit narratio. Narratio est congrua uerborum series, qua quis exprimit suam uoluntatem et affectum. Quid sit petitio. Petitio est quidam petendi modus, per quem mittentis propositum certificatur. Nam quicquid aliquis narrando premittat, semper aliquid petere intendit, uel quod status illius, cui mittit, significetur, uel de aliquo negotio, de quo dubitat, certus reddatur, uel a simili per suum contrarium. Quid generalis sententia. Generalis sententia est illa, in qua generaliter de aliquo uel de aliquibus tractatur. Quid magna generalis. Magna generalis sententia est illa, que plurium potest esse negotiorum inchoatiua. Uel dicitur hec magna generalis sententia, quia in diuersis negotiis uiam prebet et materiam dicendi reliqua, uel qua prolata nescit aliquis, quod prolator dicere intendit, nisi aliud adiungit hoc modo: in hanc uallem miserie primi parentis transgressione deiecti corruptioni et destructioni subiacemus. Minus generalis. Minus generalis sententia est illa, qua prolata statim intelligitur, quid prolator dicere intendat. Hoc modo: litterarum studiis Bononie operam exhibens, paterno sum penitus beneficio destitutus, nec est qui mei debeat misereri, ex quo ab illo, qui de propriis lumbis me genuit, sum relictus. Ex hac autem generali sententia statim potest auditor perpendere, quod quidam scolaris legat et studeat Bononie, qui neccessariis indiget et patri scribere proposuit paterna beneficia implorando. Quid exordium. Exordium est quidam preambulus nuntius, ordo et preparamentum ad reliqua dicenda. Dicitur autem exordium ab exordior exordiris. Uel dicitur exordium quasi ordinamentum. Nam cum aliquis exordium siue generalem sententiam ponit in principio alicuius tractatus, suum tractatum sine dubio uidetur exordiri. Mulieres uero cum telam facere uolunt, primo quosdam filos tendunt per lineam rectam, quos ordinamentum uulgo appellant dicentes: Uolumus nostram telam ordiri, et postea super ipsam filorum multitudinem cum pectine texunt. Sic autem exordio siue generali sententia nostros ordimur tractatus et innumerabilium tractatuum significata super ipsis collocamus. Set in hoc peccabant antiqui, quoniam exordium a narratione, penitus diuidebant dicentes exordium non esse narrationem. Preterea nos qui curialem stilum imitamur, ita nitimur exordiri, quod semper de facto aliquid tangere uidemur, quoniam a negotio, de quo agitur, frequentius facimus inceptionem. Nam euangeliste, apostoli, omnes sancti patres et philosophi hoc idem faciebant, sicut in eorum tractatibus potes inuenire. Quid prouerbium. Prouerbium est breuis uerborum series obscuram in se continens sententiam. Unde dicatur. Dicitur prouerbium quia aliquid pro uerbo id est aliquid obscurum uerbum positum pro manifesto. Uerbi gratia: Quidam accedit ad uxorem alicuius, qua multis temporibus est abusus; postmodum aliquis intuetur illum dicens: Quandoque hamus latebit sub esca, uel ita: Nunquam fuit uulpes adeo ingeniosa, que quandoque non caderet in laqueum uenatoris. In primo prouerbio ponitur esca pro muliere et hamus pro marito uel alio, qui debebit in adulterum uendicare. In secundo prouerbio ponitur uulpes ingeniosa pro adultero et laqueus uenatoris pro insidiis mariti uel alterius. Hec autem et consimilia merito possunt prouerbia nuncupari id est quedam obscura posita pro manifestis. Uel potest dici prouerbium quasi pro multis uerbis positum, quia unum prouerbium ad multa potest negotia referri. Unde cum aliquis dicit aliquod prouerbium in multorum presentia constitutus, respondet quidam et se scire fatetur, quare protulerit prouerbium istud. Unde prolator sub quodam derisorio chachinno dicit hec illum ignorare. Potest etiam dici quasi approbatum uerbum. Ceterum damnabiles gramantium caterue fece aurelianensium imbute in stilo epistolari prouerbium dicere non erubescunt, cum aperte dicat dominus in euangelio prouerbium obscuram sententiam esse, ubi dicitur: Set ueniet hora, in qua non in prouerbiis loquar uobis id est in obscuris sententiis, set palam id est manifeste annuntiabo de patre meo. Et Judei christo dixerunt: Ecce palam loqueris et manifeste et prouerbium nullum dicis id est non dicis aliquam obscuram sententiam uel amiratione dignam. Et Jeronymus exponit prouerbia Salomonis id est obscure sententie. Omne tamen prouerbium generalis sententia est et obscura. Unde non debent alicuius narrationes principium in epistolis, priuilegiis, testamentis et confirmationibus prouerbium appellare, cum omnia in stilo epistolari debeant ita esse lucida et aperta, quod in prima uel secunda prolatione audientes intelligere possint. Possunt autem huius modi principia quandoque generales sententie uel exordia merito nuncupari. Uerumtamen possunt dictatores quandoque prouerbia in suis epistolis ponere, dummodo sciant, quid recipientes intelligere possint. Nam si alicui amico meo uellem super quibusdam factis et specialibus negotiis obtusius loqui, prouerbialiter hoc modo dicere possem: Serpentem in sinu calefeci et minus prouide dimisi pullos sub custodia uulpis. Hoc enim prouerbium est, et nemo istud plenarie intelligeret, nisi sciret de materia facti. Quid sit beneuolentie captatio. Beneuolentie captatio est quedam laus, qua recipientis animus lectatur et beniuolus redditur mittenti. Ubi possit beneuolentia captari. Beneuolentia nempe in omnibus epistole partibus captari potest. Captatur enim beneuolentia quandoque per unam solam dictionem, quandoque per duas, quandoque per plures, quandoque per unam distinctionem, quandoque per plures, quandoque per unam clausulam, quandoque per plures, quandoque per totum tractatum. Captatur per unam dictionem hoc modo: deberes eum appellare nobilem uirum, unde sufficeret, si diceres nobilem uirum. Si autem dicas nobilissimum, captas beniuolentiam in positione superlatiui. Nam superlatiuum dignius est positiuo. Set habenda est discretio in positione superlatiuorum, quia superlatiua superhabundantem excellentiam notant, et non superhabundantiam. Quia quod superhabundat, superfluum est. Quia quod super habundantiam dicitur, uni soli conuenit id est per superhabundantem excellentiam. Porro in plurimis tractatibus ponuntur satis congrue superlatiua, et non secundum rei ueritatem, quia infiniti sunt, qui desiderant inanes applausus et transitorias laudes. Multi enim appellantur sanctissimi et litteratissimi, qui non possent de positiuo gaudere. Nam cum quidam sanctus a quodam piissimus appellaretur, respondit: sufficeret me pietatis positiuo beari. Unde oportet dictatorem prouide circumspectum esse et plurimorum addiscere consuetudines, quia frequenter potest ponere ad laudem, que ad uituperium spectabunt, et cum crederet beniuolentiam captare, maliuolentiam et odium incurreret. Ecce si alicui obuiares et ipsum, ultra quam se dignum crederet, salutares inclinato capite, crederet se derideri, et sic maliuolentiam captares. Nam ego cum per Alamaniam irem, cuidam obuiaui rustico, quem teutonico idiomate nimium honorabiliter salutaui, alias in eo uulgari salutationes penitus ignorans. Ille uero infremuit spiritu et euaginato ense me occidere uoluit, unde uix ab eius manibus euasi. Preterea memini me quendam uidisse plebanum, qui omnes extracto capello salutabat, credens beniuolentiam a quolibet captare. Set tutius esset ei non ferre capellum, cum per ipsum derisionem et non beniuolentiam iugiter captet. Ceterum non est meum propositum quoslibet captandi beneuolentie modos hic assignare, quia nimia prolixitas tedium generaret et in prologo non sunt omnia referenda. Concludo ergo breuiter et dico, quod, ubicunque uerba congrue ad laudem recipientis ponuntur, beniuolentia procul dubio captatur. Quid sit specialis sententia. Specialis sententia est illa, in qua de aliquo uel de aliquibus specialiter tractatur. Quid simplex narratio. Simplex narratio est illa, in qua unum solum narratur, hoc modo: presentibus tibi litteris innotescat, quod pater tuus UII Kal. augusti de hac luce ad meliorem uocante domino migrauit. Quid composita. Composita est illa, in qua duo uel plura negotia narrantur hoc modo: Innotescat amicitie uestre quod (frater uester) superabiliter in bello existens gloriosum de hoste reportauit triumphum. Set eius inimici postmodum eum in itinere ceperunt. Quid conclusio. Conclusio est cuiuslibet tractatus seu epistole finis, qui quandoque fit affirmando, quandoque negando sub quadam dubitatione, ut cum dicitur, quod si feceris uel si non feceris. Uerumtamen multis alliis modis potest fieri conclusio, et quandoque in principio epistole sagax dictator conclusionem ponere potest hoc modo: Si feceris, quod dominus cardinalis tibi significauit, omnes petitiones tue apud eum congruum sortientur effectum. Ceterum ipse amiratione non modica mouetur, quod in obediendo sua precepta te sic demonstras austerum, cum sibi magna petere proponas. Ecce concludendo narras et narrando concludis. Quomodo partes in epistola debeant ordinari. Partes in epistola hoc modo debent ordinari: Primo facias fundamentum id est ponas titulum (epistole uel) salutationis, ut nomen mittentis et recipientis specificetur, ita tamen, quod nichil ponas in salutatione, quod ad sequens pertineat factum. Quia sicut in prima tabula salutationun mearum habetur, salutatio non est nisi quidam titulus, qui ob hoc in principio epistole ponitur, ut nomen mittentis et recipientis specificetur, et sufficienter, quare hoc fieri non debeat, in ea tractatur. Secundo facias parietem id est incipias generaliter siue specialiter a negotio, de quo agitur, tractare. Tertio facias tectum id est aut infra narrationem uel in fine narrationis sub aliquo petitionis signo mittentis exprimas uoluntatem. Quid sit distinctio. Distinctio est quedam clausule particula, in cuius fine spiritus actione uocis fatigatus requiem auxilio puncti querere laborat. (Uel distinctio est quedam clausule particula, que quandoque puncto suspensiuo, quandoque plano debet rationabiliter distingui et determinari. Unde dicatur distinctio. Distinctio dicitur a distinguo guis et dicitur distinctio quasi obscuritatis remotio. Unde cum aliquis obscure aut implicite legit, dicunt astantes: legas distincte id est ita legas, ut remoueas obscuritatem, uel distingue id est specifica, quod dicis. Set distinctio aliter accipitur in decretis. Est enim ibi distinctio quorundam capitulorum summa et ponitur ad obscuritatis remotionem. Quomodo ex dictionibus distinctiones componantur. Distinctiones ita componuntur ex dictionibus sicut sillabe ex litteris, et sicut quedam sillabe plures aliis in se continent literas, ita quedam distinctiones plures aliis distinctionibus continent dictiones secundum magis et minus. Item distinctionum alia constat ex duabus dictionibus, alia ex tribus, alia ex quatuor et sic usque ad uiginti, de quibus non est specificandum per singula, cum cotidie infinitas legere possis. Distinctio autem quandoque in una sola dictione consistit, ut cum dicitur: (Uis uenire Bononiam? aliquis respondit sic uel non. Unde si dicat tantum sic uel tantum non, recta distinctione respondet et finali, quia bene distinguit se uelle uel nolle ire et bene satisfacit questioni et querenti. Potest etiam fieri distinctio in omnibus uerbis prime et secunde persone, ut cum dicitur: legis? distinctio est suspensiua, et si respondeatur ab interrogato: lego, erit distinctio finalis. Similiter cum dicitur: quis est in domo? - nullus uel Martinus. Multis enim modis fiunt distinctiones in una sola dictione, set ex maiori parte sunt in sensu defectiue, et quandoque in una sola littera fit distinctio, ut cum dicitur: quid est hoc? - respondet aliquis: B uel C. Item distinctionum alia suspensiua, alia quasi finalis, alia finalis. Quid sit distinctio suspensiua. Suspensiua est illa, que auditoris animum detinet suspensum, nec potest per illam intelligere, quid prolator dicere uelit, nisi aliud adiungat. Ut cum dicitur: cum sola Italia inter cunctas mundi prouincias speciali gaudeat priuilegio libertatis. Quid sit quasi finalis. Quasi finalis est illa, que quandoque animum auditoris de sensu locutionis quodammodo certificat. Ut cum dicitur: specialius est Italicis deferendum. Et nota, quod omnis distinctio quasi finalis potest esse finalis, dummodo ad sensum locutionis perficiendum accedat, sicut ista facit. Item nota, quod distinctiones quasi finales magis per sensum quam per punctum dignoscuntur. Quid finalis. Finalis est illa, que auditoria animum de sensu locutionis certificat. Ut cum dicitur: et illis uniuerse prouincie orbis merito subesse tenentur. Uerumtamen non est ibi sensus irregularis, quia uix aut nunquam poterit aliquis in duabus aut tribus distinctionibus factum uel negotium aliquod significare. Quid sit punctus. Quid sit punctus, in tractatu uirtutum non descripsi, set de eius uirtute uteunque tractaui, et ideo dignum duxi aliquid adhuc dicere de punctis. Punctus est quidam titulus, per quem tota scriptura cognoscitur et terminatur. Uel est punctus terminus diuisiuus, per quem distinctiones uniuerse clarescunt. Nam ita diuiduntur distinctiones per puncta, sicut campi per positionem terminorum. Uel punctus est quidam iudex ordinarius, qui quadam sententia sua iudiciali totam scripturam determinat et castigat nec permittit aliquam distinctionem seu clausulam transgressibiliter per agrum currere alienum. Unde dicatur. Punctus dicitur a puncto tas, uel dicitur punctus a pungo gis. Quia quando scriptor uult facere punctum, ita erigit pennam, quod cartam tam pungere uidetur. Punctorum alius suspensiuus, alius planus. Quid sit punctus suspensiuus. Suspensiuus est ille, qui uirgula scribitur sursum erecta. Unde sensum locutionis denotat incompletum, uel punctus suspensiuus est quidam fidelis et preambulus nuntius, qui puncti plani denuntiat aduentum. Ideo dixi “fidelis”, quia semper ante punctum planum, quandoque semel, quandoque bis, quandoque ter, quandoque quater, quandoque quinquies uel plus, preire consueuit. Et ideo dixi “fidelis”, quia propriis humeris onera portat locutionum, quousque punctus planus ipsas sine grauamine suscipere possit. Quid planus. Punctus planus est ille, cuius in gremio legentis animus quiescit et totius sensus locutionis successiue terminatur. Quod autem dixi “uirgula sursum erecta” et “uirgula plana” non mireris! Quoniam Ebrei et Greci talibus punctabant uirgulis, uel quia talia puncta uirgulas appellabant. Nam hodie multi secundum artium et scripturarum uarietates multas faciunt punctorum uarietates, de quibus non est ad presens idoneum pertractare. Item est alius punctus, qui uirgula interrogatiua nuncupatur, que fit semper per dictionem post dictionem interrogatiuam, ut “quid est hoc?”. Quid punctus habet copulare. Punctus nempe multiplices habet uirtutes copulandi. Nam quandoque copulat litteram littere, quandoque sillabam sillabe, quandoque dictionem dictioni, quandoque distinctionem distinctioni, quandoque orationem orationi, et sensum locutionis alteri locutioni. Et nota, quod tantummodo punctus suspensiuus ponitur pro copula. Item nota, quod suspensiuus quandoque magis copulat quandoque minus, quandoque multo minus. Magis enim copulat, quando duplicem habet uim copulandi, hoc modo: Alexander Persiam, Menelaus Troiam, Romani Cartaginem et Pisani Maioricam uicerunt uirtute potenti. Minus enim copulat, ut cum dicitur: Martino, Johanni, Petro et Bernardo salutem. Modo non copulat nisi nomen alteri nomini. Multo enim minus, ut cum copulat dictionem dictioni et litteram littere. Et nota, quod, quando distinctiones ita copulantur per puncta suspensiua, in principio ultime distinctionis semper debet poni copula, quoniam illa non intelligitur ibi repeti, ubi suspensiuus punctus pro copula positus fuerit. Alioquin non esset latinum. Hoc idem est intelligendum de dictionibus et litteris. Et nota, quod nullus punctus planus potest pro copula poni, quia ubicunque copula ponitur, uox legentis (semper) detinetur suspensa. Simili ergo modo illud, quod postea ponitur illius uicem gerere debet. Item nota, quod semper post punctum planum clausule debet inceptio fieri et prima illius clausule littera debet scribi grossa, ita, quod caput clausule fore uideatur. Item nota, quod post punctum suspensiuum nunquam potest esse clausule inceptio. Unde illi, qui scribunt salutem uel aliquid positum loco salutationis per litteram grossam, ambulant tamquam ceci, qui uiam, per quam gradiuntur, penitus ignorant. Uerumtamen in salutationibus et infra epistole textum propria nomina scribi debent per litteram grossam ad maiorem certitudinem reddendam (et causa honoris). Et preterea punctus quandoque est literarum comprehensiuus, ut cum circumponuntur littere pro proprio nomine posite. Quid sit clausula. Clausula est quedam cuiuslibet tractatus particula, que quandoque duas, quandoque tres, quandoque quatuor, quandoque U, quandoque UI, uel etiam UII in se continet distinctiones. Nam ad minus ex duabus distinctionibus constitui potest, ad plus uero ultra UII habere nullatenus ualet, si magne fuerint distinctiones; quia locutionis sensus nimium redderetur obscurus. Ex duabus hoc modo: Propter antiquam consuetudinem Armeni et Greci nutriunt barbam. (Uel aliter: Armeni et Greci nutriunt barbam, ut grauiores in omnibus uideantur. Ex tribus hoc modo: Indi dominum, qui est ipsa ueritas, uenerantur et respuendo mendacium patrem adorant in spiritu et ueritate. Uel aliter: Auro et lapidibus preciosis Babilonia decoratur et diuersis aromatum et specierum generibus affluens paradisi poma et balsami producit. Uel aliter: Tenebrose caliginis cecitas ita Saracenorum occupauit animos, quod pudenda cotidie lauant, dominum propter hoc placare credentes. Uel aliter: Uellius de montanea fallacem in terris constituit paradisum in quo facit quosdam homines ab ipsa pueritia enutriri, qui pro eo subire mortem postmodum non formidant. Uel aliter: Suriani se adulterii crimine polluunt et cuncta meretricandi genera inuenientes tamquam lupanarii iugiter fornicantur. Greci sagaces et inuidi Siculi magicis operibus insistunt et mirabilia facinora (ex)cogitantes uenenata sepe pocula propinant. Uel aliter: In florida urbe Morroch residet Miramominin, qui cunctos hodie mortales in diuitiis excellit et cuncta librat secularis iustitie statera. Ex quator hoc modo: Calabritanos inermes, Apulos pusillanimes et Sardos zelotipie uitio et conditione seruili esse proscriptos totus predicat orbis. Uel aliter: Affricos nudos, Ethiopes horridos et Prouinciales mendaces uideo per effectum. Uel aliter: Corsi de curialitate plurimum commendarentur, si fures non essent et proditores et ea postmodum non raperent, que primo fuerant elargiti. Romani guerras et seditiones iugiter commouentes ciuilia bella committere non formidant, et pristine glorie immemores existentes pecuniam per fraudem et uiolentiam exigere non omittunt. Uel aliter: Tusci rebus propriis commendabiliter utuntur et plurimis coruscarent uirtutibus, si fraudis et inuidie nebula eos non facile tenebraret. Uel aliter: Lombardi sunt libertatis patroni, proprii iuris egregii defensores, et illi, qui pro libertate tuenda sepius pugnauerunt, merito sunt Italie senatores. Uel aliter: Marchiani simplices, Romanioli proditores atque bilingues et Dalmatii atque croatii piscatores ab omnibus esse censentur. Uel aliter: Curialis Marchia Ueronensis nomen accepit ab inclita Uerona, que trium prouinciarum caput existit et est indesignabili amenitate dotata. Ex U hoc modo: Bestialium Sclauonum detestabiles predico mores, cupiens uniuersos eorum uitare consortium, qui non homines set iumenta possunt merito nuncupari, et licet humanam habeant formam, tamen in pluribus bestialiter uiuunt. Ex UI hoc modo: Pusille fidei Ungarii corpora cibariis replent, uniuersos largiflue alunt, plurima munera largiuntur et tamquam cursibiles uenatores omni tempore loca siluosa regirant. Uel aliter: Boemi formosi et furentes in armis ebrietate se turpiter fedant, et carnes comedunt semicruentas a quibus parum differunt Polani, set siluestris natio Rutenorum loca uenando discurrit. Teutonici per furorem, Alobroges per latrocinium, Francigenae per arrogantiam, Yspani per mulas, Anglici per caudam et Scoti per mendacitatem a plurimis deridentur. Preterea multe sunt clausularum diuersitates, quarum diuersitatum sententias nemo unquam dicere posset. Nam sicut uarii sunt dictatores, ita et clausularum diuersitates. Diuersa enim sunt genera materiarum, et ideo diuersis clausulis nos uti oportet. Porro aliquis facit clausulas magnas, aliquis paruas, aliquis mediocres. Uerum tamen siue sint magne siue sint parue siue mediocres, laudabiles sunt loco et tempore suo, si congrue in narrationibus ponantur. Et nota, quod non est adeo magna, que non possit diminui nec adeo parua, que non ualeat augmentari. Fiunt enim clausule, secundum quod dictatori negotia occurrunt. Set est distinguendum, utrum unum uelit negotium significare uel plura. Si unum distinguendum est, utrum habeat pauca uel plura significata. Si pauca, paucis debes clausulis uti. Si multa, nitaris ad breuitatem, quia breuitas est dulcis aurium amica, dummodo non generet obscuritatem. Ego enim in una clausula posito salutationis titulo unam epistolam multotiens finiui. Uerbi gratia: Quandoque scribere uolebam pauperibus scolaribus, qui libenter meam audiebant doctrinam, set uerecundabantur uenire, quia mihi non poterant sua donaria exhibere. Unde talem illis epistolam destinaui: Uniuersis pauperibus Boncompagnus, quicquid potest. Nolo, quod propter aliquam paupertatem uerecundie pallore afficiamini, set libere ad liberum accedatis et ipsius liberalitate pro uestre uoluntatis arbitrio utamini, procul dubio tenentes, quia, quod diuinitus est collatum, uobis procurabo liberaliter impertiri. Hec enim fuit una epistola, et multotiens hoc facere potest prouidus dictator(, si pauca debuerit significare). Unde dicatur. Clausula dicitur a claudo dis, aut quia sensum locutionis in se claudit, aut quia distinctiones in suo sinu tenet clausas. Uel dicitur clausula quasi diuisa, quia inter punctum planum et litteram grossam semper clauditur uel claudi debet. Item clausularum alia suspensiua, alia quasi finalis, alia finalis. Quid sit clausula suspensiua. Suspensiua est illa, que sensum integralis locutionis detinet suspensiuum hoc modo: Ad urbem pro confirmatione prebende mihi assignate properaueram credens, quod C. S. Theodori diaconus cardinalis, quondam socius et scolaris meus, mihi deberet assistere et prestare mihi auxilium et fauorem. Hec enim est clausula suspensiua, nec ideo dicitur suspensiua, quod in fine ultime distinctionis punctus debeat fieri suspensiuus. Set quia sensus locutionis adhuc detinetur suspensus. Quid quasi finalis. Quasi finalis est illa, qua prolata quodam modo de sensu locutionis auditoris animus certificatur hoc modo: Ipse uero preteritorum immemor et auaritie lepra infectus ab aduersariis meis pecuniam accepit, et mihi apud dominum papam ita extitit contrarius, quod meum propositum non potui perducere ad effectum. Quid finalis. Finalis est illa, qua prolata integralis sensus de negotio, quod agitur, consurgit et perficitur, et ex eo plene certificatur animus auditoris hoc modo: Nunc autem domum sine dilatione reuertor habens in proposito laicalem ducere uitam, ex eo, quod ecclesiasticum non ualeo beneficium adipisci. Et nota, quod omnis quasi finalis potest esse finalis, licet sensus integralis negotii, de quo agitur, sit imperfectus. Quomodo ex clausulis extimantur epistole et quilibet prosaicus tractatus. Ex clausulis multis modis epistole fiunt et quilibet prosaici tractatus. Set uitando prolixitatem, cupio in presenti capitulo breuiter plurima concludere paucis. Puta: scribit papa imperatori pro uno uel (pro) pluribus negotiis. Pro uno sic poterit incipere dictator: Cum ex iniuncto adeo nos officio teneamur omnes ecclesie filios assidue ammonere ne se inuoluant illecebris terrenorum, multo attentius tuam imperialem maiestatem litteris apostolicis debemus sollicitare, ut sic transeat per omnia temporalia, ne penitus amittat eterna. Nec ob hoc ista referimus, quod te in aliquo contra ecclesiam dei derelinquere credamus, set ut nostre benedictionis et ammonitionis gratia fretus de bono in melius perseueres, et imperii tui iura ualeas omni tempore alacriori animo pertractare. Hec enim esset una epistola, si salutatio premitteretur. Uerumtamen in tali ammonitione posset dictator tractatum non modicum prolongare. Si autem in eadem epistola uellet aliud significare negotium, hoc modo procedere posset: Preterea dilectum filium nostrum magistrum B., quem nos et fratres nostri sue deuotionis et scientie intuitu intimo diligimus karitatis affectu, celsitudini tue propensius commendamus tuam attentius rogitantes excellentiam, ut ipsum debeas nostrarum precum interuentu multipliciter honorare et suis petitionibus ita dignum et fauorabilem prebere assensum, quod nostras preces sibi sentiat profuisse et nos tue magnitudini propter hoc teneamur multiplices gratiarum exsoluere actiones. Nam in epistola ista duo sunt significata, quia ibi de duobos diuersis negotiis narratur. In duabus primis clausulis continetur ammonitio pape et quotcunque clausule ponerentur ibi, que ad ammonitionem pertinerent, ad unum tantum significatum spectarent. In tertia uero clausula continetur comendatio magistri B., quam facit papa imperatori et quidquid postmodum, pro dicto, magistro in eadem epistola poneretur, ad unum tantum significatum spectaret. Ceterum ego iam multotiens in una clausula quinque posui significata hoc modo: Detestabilis auaritia Romanorum, proditoria grecorum astutia, perorrende saracenorum insidie, abhominanda Siculorum inuidia et Apulorum pusillanimitas sunt penitus euitanda. Quod autem, de hiis dictum est, de omnibus tractatibus intelligere potes. Uerumtamen oportet dictatorem imponendo clausulas prouidum esse atque sagacem et suum tractatum semper mediocritatis legibus cohibere. Nam ego sepenumero ad mensuram carte dictaui, aut quia carta deficiebat aut quia ita in animo agere proponebam: Set qui hoc facere temptat, inspiciat cartule quantitatem, sicut prouidus sartor pannum, do quo camisiam disposuit facere uel gunnellam . Nam primo ymaginatur, unde posset facere manicas et girones et cetera queque, postmodum uero, secundum quod uidet, incidere consueuit. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_RotaVeneris.txt b/testi_2_commento/noCommento_RotaVeneris.txt
new file mode 100644
index 0000000..733b76a
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_RotaVeneris.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In principio ueris, cum sensibilia et animata quelibet ex aeris temperie reuirescunt et germinare incipiunt ex temperantia qualitatum ipsius, que premortua hiemis presentia uidebantur, stabam in rotundo monticulo iuxta Rauonem inter arbores florigeras et audiebam iocundissimas et uariabiles phylomenarum uoces, sicque recreabam animam post laborem. Cum autem sic starem et infra mentis archana plurima reuoluerem, ecce uirgo in uestitu deaurato circumamicta uarietatibus ex insperato comparuit, quam natura in omnibus taliter perpoliuerat, ut nulla in ea deformitas compareret; ad modum siquidem regine preciosam habebat coronam, regale sceptrum in manu dextra dominabiliter deferendo. Uenerat equidem a finibus terre, ut singulorum curialitatem et sapientiam scrutaretur. Hanc intuens facie hilari et iocunda, dixi ut precipere dignaretur. Illa uero non interrogata firmiter asseruit se deam esse Uenerem, addendo pariter cur salutationes et delectabilia dictamina non fecissem, que uiderentur ad usum amantium pertinere. Stupefactus, ad hec assumpsi stilum propere et hoc opusculum incepi, quod *Rotam Ueneris* uolui nominare, quia cuiuscumque sexus uel condicionis homines amoris ad inuicem uinculo colligantur, tamquam rota orbiculariter uoluuntur et pertimescunt omni tempore plurimum, quoniam perfectus amor continuum parit assidue timorem. Preterea placuit michi uirgineum chorum a dextris Ueneris collocare, uxoratas, moniales, uiduas et defloratas ponere a sinistris; sub scabellum uero pedum ipsius, uniuersas ab istis inferius constituo, quia in eis turpissima est uoluptas et iocundatio nulla. Ponam in genere breuiter de omnibus exemplum, ne prolixitas auditorum pregrauet aures. Quecumque igitur sit, his generalibus poteris salutationibus uti: *Nobili ac sapienti domine S., morum elegantia decorate, I. salutem cum promptitudine seruitii*; uel aliter: *Nobilissime ac sapientissime domine G. de Castelnouo, I. se ipsum totum*; uel aliter: *Inclite ac magnifice domine B. comitisse, forma et morum elegantia decorate, I. de Porto salutem et promptum in omnibus seruitium*, uel: *salutem cum fidelissimo seruitio*, uel: *salutem et quicquid potest*, uel: *salutem et si aliquid ualeret salute preciosius inueniri*, uel: *salutem et quicquid fidelitatis et seruitii potest*. Iste quippe salutationes locum habent, antequam aliquis percipiat quod affectat. Postquam uero suum compleuerit desiderium, hoc modo salutabit amicam: *Anime sue dimidio pre cunctis mortalibus diligende B., amice dulcissime, I. se ipsum totum*, uel: *quicquid sibi affectat*, uel: *salutem cum diligentissimi amoris perseuerancia*, uel: *cum indissolubili uinculo amoris*, uel: *salutem cum sincerissimi amoris uinculo*, uel: *salutem cum perpetui amoris constancia*; uel aliter: *Forma, sensu, genere decorate M., amice dulcissime, I. quicquid amoris potest*, uel: *se ipsum et sua*; uel aliter: *Anime sue dimidio et suorum occulorum lumini B., formosissime amice sue, I. animam et corpus et si plura posset*, uel: *quicquid habet et habere uidetur*, uel: *se ipsum et sua*; uel aliter: *Gloriosissime ac preciosissime domine B., amice dulcissime, O. salutem et illud ineffabile gaudium mentis, quod aliqua uoce uel actu exprimi non potest*; uel aliter: *Super aurum et topazion relucenti domine C., amice dilectissime, I. quecumque potest et si ultra posse ualeret aliquid inuenire*. Consueuerunt autem quidam ponere rusticanam et ridiculosam salutationem, qua forte posset quandoque beniuolentia captari. Hoc enim est: *Amice dulcissime G., forma et morum elegantia redimite, I. tot salutes et seruitia, quot in celo fulgent sidera, quot in arboribus folia et quot arene circa maris littora*. Et nota, quod fere omnes mulieres appetunt semper de pulcritudine commendari, etiam si fuerint deformes, unde tam in salutationibus quam in cunctis epistole partibus te oportet beniuolentiam a pulcritudine captare. Utaris igitur superlatiuis et insistas commendationi, quia muliebris condicio huiusmodi laudibus cicius inflectitur et inclinatur. Ponas igitur quandoque *sapientissime*, quandoque *nobilissime et illustrissime*, si nobilis fuerit, quandoque *amatissime* seu *splendidissime* uel *lucidissime* aut *iocundissime*. Ex hiis autem salutationibus poteris trahere omnes modos salutandi amicas pro amicis et amicos pro amasiis, si uoluere sciueris et mutare mutanda. Nec est aliud necessarium, in mutatione, nisi ut permutes adiectiua per sexus et, ubi posuisti femininum genus pro mulieribus, ponas masculinum pro uiris. Et licet uiri non tantum laudari appetant, de huiusmodi lasciuiis plurimum letantur. Set uidetur michi, quod omnia offitia preter miliciam sunt in salutationibus tacenda, quia hoc ineptum uideretur, ut alicuius clerici dignitas uel negotiatoris officium a muliere aliqua diceretur. Nec etiam ipsi debent, cum scribunt mulieribus alicuius lasciuie causa, suas dignitates uel officia nominare, quia male cum antecedenti concordaret illatum et sic per consequens epistola deluderetur. Clerici autem, qui frequenter super nature incudem feriunt cum malleo repercussorio nec ualent motus renum de facili refrenare, ponant in salutationibus aliqua occulta signa, que propria nomina sub ymagine representent. Et est notandum, quod tam mulieres quam uiri, cuiuscumque sint ordinis uel conditionis, debent epistole titulum in huiusmodi lasciuiis taliter occultare, quod si littere ad aliquorum manus peruenerint, nequeant de facili cognosci. Decursis breuiter salutandi modis, qui possunt ad usum amantium peruenire, duxi quedam narrandi genera ponere generaliter in exemplum, ut dictatores quilibet preparatoria inueniant in dicendo. Set distinguenda sunt amandi tempora et amantium genera. Quidam enim amare incipiunt aliquas nec tamen cum eis colloquium habuerunt; quidam autem post colloquium et paruam familiaritatem amorem quarundam requirunt; quidam enim illas amare appetunt, quas nunquam uiderunt. Tria igitur sunt tempora, in quibus hec omnia fiunt. Amantium uero genera sunt duo: laicus uidelicet et clericus. Item laicorum alius miles, alius pedes. Item militum alius rex, alius dux, alius princeps, alius marchio, alius comes, alius procer, alius uauassor. Item peditum alius ciuis, alius burgensis, alius negotiator, alius rusticus, alius liber, alius seruus. Clericorum itaque alius prelatus, alius subditus, quia non sunt distinguende omnes clericorum species, ne amoris iura ledantur. Ceterum si uellem secundum uniuscuiusque uitam et conditionem genera ponere narrationum, primo deficeret tempus quam sermo. Ergo sicut humane conditionis natura communis est, ita communia ponam exempla et transcurram opus utiliter inchoatum. Cuiuscumque igitur conditionis aut ordinis sit ille, qui amare desiderat, aut amat, quam non habuit, aut illam, quam habuit set nunc facta est inter eos amoris alteratio aut illam, quam nullo tempore uidit. Ab istis igitur tribus temporibus duos narrandi modos ad usum amantium assumam. Primus est ante factum, secundus post factum. Quicunque amorem alicuius mulieris habere appetit, debet uenatiuas adulationum blanditias premittere, promittendo que numquam facere posset, quia sic dicit Ouidius: *nil enim promittere ledit*. Inprimis namque taliter potest amator exordiri, narrare atque petere illi, quam desiderat habere: *Cum inter gloriosos puellarum choros uos nudiustertius corporeis oculis inspexi, apprehendit quidam amoris igniculus precordialia mea et repente me fecit esse alterum. Nec sum id quod fueram nec potero de cetero esse. Nec mirum, quia michi et uniuersis procul dubio uidebatur, quod inter omnes refulgebatis tanquam stella matutina, que in presagium diei auroram polliceri uidetur. Et dum subtiliter inspicerem, quanta uos gloria natura dotauerat, in amiratione deficiebat spiritus meus. Capilli siquidem uestri quasi aurum contortum iuxta coloratissimas aures mirifice dependebant. Frons erat excelsa et supercilia sicut duo cardines gemmati, oculi uelut stelle clarissime refulgebant, quorum splendore membra quelibet radiabant. Nares directe, labra crossula et rubencia cum dentibus eburneis comparebant, collum rotundum et gula candidissima se directe inspiciendo geminabant pulcritudinem, quam nunquam credo potuisse in Helena intendi. Pectus quasi paradisi ortulus corpori supereminebat, in quo erant duo poma uelud fasciculi rosarum, a quibus odor suauissimus resultabat. Humeri tamquam aure a capitella residebant, in quibus brachia sicut rami cedri erant naturaliter inserta. Manus longe, digiti exiles, nodi coequales et ungule sicut cristallum resplendentes totius stature augmentabant decorem. Uerum quia primo deficeret commendator quam pulcritudinis immensitas, stilum uerto ad sapientie uestre magnitudinem, de qua non possum non amirari; quia multe sunt, que, licet conuenienti pulcritudine gaudeant, non tamen sapientia decorantur. Sunt et alie, quibus sapientia fuit nature munere concessa et forma corporis denegata. Set in uos ita omnia sine defectu aliquo confluxere, quod multotiens oppinio me in hanc trahat sententiam, ut existimem uos aliqua deitate potiri. Magnitudini tamen uestre suppliciter suplico, ut michi uestro famulo dignemini precipere, quia paratus sum me ipsum et mea uestre in omnibus exponere uoluntati*. Et nota, quod hec epistola potest in unius diccionis permutatione taliter uariari, quod cuilibet uirgini, maritate, uidue, moniali et deflorate transmitti potest, scilicet ut, ubi dicitur in principio *puellarum*, dicatur *dominarum*; nam et monachas debes tam in salutationibus quam in cunctis epistole partibus *dominas* appellare, quia, si diceres *monachas* uel *moniales*, pocius ad earum spectaret uituperium quam honorem, unde in Alemania fere ab omnibus *domine* appellantur. Est etiam notandum, quod talis epistola non debet transmitti cuilibet, set magnis et sapientissimis dominabus. Preterea sciendum est, quod unaqueque mulier, cuiuscumque ordinis uel conditionis sit, negat in primis, quod facere peroptat, unde si aliquo modo mittenti rescribere uelit, intelligas ipsam concedere uelle, licet hoc deneget uerbis. Ad quod notandum est, quod quinque sunt cause, quibus mulier denegat, quod postulat amans: prima est ex quadam occulta natura, quia naturaliter omnibus inesse uidetur primo negare quesita; secunda, ne, si propere tue condescenderet uoluntati, crederes illam fore communem; tertia, ut postulanti dolcius esse uideatur, quod sibi fuerat longo tempore denegatum; quarta, ut expectet sibi aliquid elargiri, antequam consenciat postulanti; quinta, quia sunt plurime, que concipere pertimescunt. Unde aliqua sic scriberet mittenti et poneret simpliciter titulum cum salute; posito autem titulo, sic procedere posset: *In epistole tue serie stilum fatigasti pro nichilo, credens per quedam adulancia uerba et pulcritudinis mee commendationem beniuolenciam captare, set nichil est, quod credis, et semina mandas arene. Tuo siquidem seruitio non indigeo nec uolo quod de cetero michi talia mittere presumas*. Hac siquidem epistola perpendere poterit amans quod suum procul dubio desiderium adimplebit. Unde iterato sibi talem epistolam transmittat: *Uestrarum litterarum significatum animam pariter et corpos letificauit. Et licet dixeritis me stilum fatigare pro nichilo, credo tamen quod me respicere dignabimini, et si non placuerit ut uiuam, precipiatis ut moriar sicque post mortem fruar gaudiis paradisi*. *De tua importunitate non possum non amirari, cum iam penitus denegauerim, ne michi litteras uel aliquid transmittere auderes; et nunc sic me solicitas, ut me credas alterabilem esse. Set non reperitur nodus in sirpo, et flos mirice permanet inuiolabilis, nec est feno similis, quod secatum facile arescit. Uidisti forte uirgulta in deserto et complacuerunt tibi pomeria Damasci. Set non omne quod placet potest, ut credis, haberi*. Huiusmodi siquidem prouerbia, occulte ratiocinationes, similia et similitudines faciunt plurimum ad usum amandi. Ponantur igitur in talibus iocunde transumtiones et prouerbia, de quibus possit multiplex intellectus haberi, quia non modicum faciunt amantium animos gratulari. Et non solum milites et domine, uerum etiam populares iocundis quandoque transsumptionibus utuntur, et sic sub quodam uerborum uelamine uigor amoris intenditur et amabile suscipit incrementum. Transumitur enim mulier quandoque in solem, quandoque in lunam, quandoque in stellam, quandoque in palmam, quandoque in cedrum, quandoque in laurum, quandoque in rosam, quandoque in lilium, quandoque in uiolam, quandoque in gemmam uel in aliquem lapidem preciosum; uir autem transumitur quandoque in leonem propter fortitudinem; quandoque in draconem propter incomparabilem excellentiam; quandoque in falconem propter uelocitatem. Infinitis autem modis fiunt huiusmodi transumptiones nec possent de facili numerari. Set uidendum est, quid sit transumptio. Transumptio est positio unius dictionis pro altera, que quandoque ad laudem quandoque ad uituperium rei transumpte redundat. Et est notandum quod omnis transumptio est largo modo similitudo; set non conuertitur. Ceterum dictator ita debet esse prouidus in transumendo, ut semper fiat quedam similitudo uocis uel effectus in trasumptione. Nam si mulierem transumeres in quercum, non esset iocunda transumptio; et si diceres: *collegi glandes* pro effectu amoris alicuius, turpiter transumeres, quoniam glandes cibaria sunt porcorum. Set si poneres *palmam* pro muliere et *dactilos* pro amoris effectu, bene transumeres; quoniam palma est arbor famosa et dactili dulcedinem exibent per gustum. Item, si uirum transumeres in canem, turpiter transumeres, nisi eum uelles taliter dehonestare. Uerum, quia meum propositum impediretur, pretereo sub quodam silencio de transumtione; set alias de ipsa specialem proposui facere tractatum. Reuertar igitur ad propositum et respondebo pro amante superiori epistole hoc modo: *Si regnum essem adeptus et regali diademate coronatus, non tantum foret gaudium cordi meo innatum, quantum de uestrarum litterarum tenore percepi. Scio quidem, quod nodus non reperitur in sirpo, id est macula non reperitur in facundissimo eloquio uestro; et flos mirice permanet inuiolabilis, idest uestre dilectionis sinceritas non potest aliquatenus uiolari. Ego autem sum fenum, quod secatum facile arescit; et nisi uelitis me rore uestre gratie irrigare, minus etiam quam fenum aridum potero dici. Uidi tandem uirgulta et complacuerunt pomeria Damasci, et licet habere nequeam quod placet, magnitudinem tamen et curialitatem uestram suppliciter exoro, ut michi fidelitatis mee intuitu hoc donarium conferatis, uidelicet quod me instruere dignemini, quo tempore uobis mei cordis secreta ualeam aperire*. *Credis forte, quod labor improbus omnia uincat, et pulsanti omni tempore aperiatur; set incerte sunt uie hominum et uane cogitationes eorundem, cum res cuiusque in talibus magis casu et fortuna regatur quam premeditata dispositione. Nolens tamen preces tuas ex toto contempnere, ne in desperationis laqueum traharis, consulo ut in die festo, cum domini et matrone templum dominicum uisitant, prohicias infra meum pomerium falconem et subito postea currens a familiaribus domus tuam repetas auem. Ego uero illam tibi faciam denegari, diceturque tibi ab ancillis: *recede, non enim tuum est, quod queris*. Ad istam siquidem contemptionem te uocari faciam, sicque michi tui cordis archana poteris aperire*. Quid plura? Pono, quod amans iam perfecit quod optabat, unde potest et debet ex postfacto aliquas iocundissimas ei litteras destinare. Consueuerunt autem amantes ad maiorem delectationem dicere se uidisse per sompnium quod fecerunt, unde talem amator potest epistolam destinare: * *Dum medium silencium tenerent omnia et dies iocundissimo tempore ueris suum perageret cursum, causa uenandi quoddam intraui pomerium, infra quod duo riuuli decurrebant. Erant enim ibi arbores florigere, inter quas dulcissimus phylomenarum cantus undique resonabat. Fatigatus, modicum sub frondosa pinu quieui et cepi firmiter dormire. Cum autem sic quiescerem, ecce comparuit uirgo speciosissima, cuius pulcritudinem non posset aliquis designare. Aprehendit me per manum et cepit mecum aliquantulum residere. Utebatur primo suauissimis eloquiis et coloratis prefationibus in dicendo; post multa siquidem uerba, plicatis brachiis, me suauiter strinxit et suis rubentibus labellis mea suauius comprimens contulit michi basia ineffabilia. Post hec, iocundiora et iocundissima exercendo, que mille modis gaudium geminauerunt, introduxit me tandem in cubiculum suum, quod fulcitum erat floribus et malis stipatum. Erant ibi cardines eburnei cum capitellis aureis, parietes cristallini cum celatura uaria, sicque radiabant ex gemarum fulgoribus, ut michi uideretur esse in paradiso deliciarum. Superueniente demum aurora, me sub eiusdem arboris umbram reduxit et, repetitis amplexibus me innumerabiliter astringens, angelicum michi contulit *aue*. A sompno quidem tam glorioso salutationis alloquio excitatus, duxi uestram in hac parte sapientiam consulere, ut uestris michi litteris dignemini somnium explanare*. *Iocundari potestis et infra uestre mentis archana inenarrabiliter exultare, quod tam preciosum uobis comparuit sompnium, in quo desideratissimos amplexus, basia iocundissima et cetera que secuntur magnifice recepistis. Nam, si bene memini, eadem die ad eiusdem arboris pedes me recolo sompniasse, quod uos ibidem uideram hec omnia facientes. Ab ea siquidem hora excogitaui sedula, quomodo uestre magnitudini possim in omnibus et per omnia complacere. Uerumtamen interpretari sompnium non ualeo, nisi mecum sub eadem arbore iterum quiescatis. Properate igitur ad eundem locum post solis occasum, quoniam ibi proposui explanare sompnium et refferre plurima, que litteris non audeo annotare*. *Speciosa forma pre filiabus hominum, grates decem milia ex parte uestri fidelissimi habeatis, scientes procul dubio, quod uestri amoris uinculum me tenet indissolubiter colligatum, unde quicquid precipere placet, paratus sum effectui mancipare*. Pone, quod ista nupserit alii nec uelit eum ulterius diligere, unde illi taliter scribit: *Amoris uestri uinculum per effectum operum dissoluatur, quoniam nupsi uiro, qui me maritali annulo subarrauit, cinxit collum meum lapidibus preciosis deditque uestes auro et gemis plurimum renitentes, unde non possum nec debeo tecum more solito iocundari*. *Plorans ploraui nec plangere desistam et in tenebris meum straui lectum, quia obscuratum est michi candelabrum, quo uidebar inter gloriosas militum cateruas multimode refulgere: unde sciatis, quod si montes et maria cum uiro uestro transiueritis, sequar uos, ut quandoque saltem uidere ualeam desiderium anime mee*. Pone, quod antequam nubat, efficiatur grauida, unde taliter scribit amasio suo: *Eram in domo patris mei tenera et in utriusque parentis conspectu plurimum amabilis, quando per uenatiuas adulationum blanditias me traxisti minus prouide in laqueum deceptiuum. Nunc uero non audeo alicui propalare mei uulneris causam, et tamen scitur in platheis, quod gessimus in absconso; uultus pallet, tumescit uenter, reserantur claustra pudoris; fama plebescit, laceror assidue, subiaceo uerberibus, requiro mortem, unde non est dolor similis meo dolori, quia famam et honorem cum florem uerginitatis amisi. Nam ad inenarrabilis anxietatis augmentum factus es michi penitus alienus, nec illius aliquatenus recordaris, cui maria promittebas et montes et uniuersa, que celi ambitu continentur. Similibus enim laqueis auceps decipit aues et piscis ex pelago tali trahitur hamo. Sed nil prodest michi, quod reffero, quoniam qui ex alto cadit, inremediabiliter corruit, et frustra remedium queritur, ubi periculum precurrit. Succurre michi, queso, tandem, et si non uis prebere iuuamen, inspicias saltem, quomodo pro te morior, et utinam morerer! Quia minus malum esset mori, quam uiuere omni tempore cum pudore*. *Antequam uxorem acciperem, dedignabaris me recipere in uirum; nunc autem, qua ratione tue possem condescendere uoluntati, cum uxorem habeam elegantissimam et multimoda pulcritudine decoratam? Cessa igitur a talibus et tecum hec uerba retracta, quoniam alium credo esse in causa, qui tuam nauem fecit ad portum ignominie deuenire*. Pone, quod aliqua uirum uel amicum habeat, qui abiit in regionem longinquam, nec reuerti procurat, unde sibi talem epistolam potest destinare: * *Expectans expectaui desiderium meum, alteram mei corporis partem, oculorum meorum lumen, primum dilectum et amicum, et iam lapso quinquennio soliuaga permansi, credens illum uidere corporeis oculis, sine quo nichil uideo nec uidere potero, nisi michi sue presentie contulerit claritatem. Rediit ad Noe columba per fenestram, ramum uirentis oliue in signum leticie reportans. Reuertatur, queso, dilectissimus meus, ut illam faciat uiuere, que pro illo moritur nec mori potest. Alioquin faciam sicut turtur, que suum perdit maritum, ad instar cuius amaui semper et amare peropto. Illa quidem postea non sedet in ramo uiridi, set gemit in sicco uoce flebili iugiter et aquam claram turbat, cum appetit bibere, nullumque nisi mortis prestolatur solatium. Sic ego uiuam sicque moriar, si uestra desiderabili non potero presentia potiri*. Qualiter debeat aliquis mulieribus desuadere, ne habitum accipiant monachalem: *Uox turturis immo potius cuculi audita est in terra nostra et resonuit, quod huius seculi honore deposito habitum proposuisus recipere monachalem et in claustro cum gibbis, claudis, nasicuruis et strambis mulieribus ducere uitam. Que igitur uobis gloriare seruabitur, cum uos accendere lampades, pulsare tintinabulum, reuoluere libros et cantare altis uocibus *Alleluia* oportebit? Nam cum uidebitis puellas plurimas uestimentis preciosissimis exornatas, que uobis non possunt in pulcritudine coequari, stare cum militibus in choreis et cantare in timpano et choro *Palma nata paradisi redimita floribus*, in uestimentis nigris cantabitis *Requiem eternam*, gracitando psalmos cum inueteratis! Desistatis igitur a tali proposito, quoniam paratus sum, quandocumque placet, uos recipere in uxorem*. *Diu excogitaueram, qualiter possem euadere, ne habitum susciperem monachalem. Set pater mens hoc me facere compellebat nec inueniebam aliquem, qui michi super hoc uellet consulere, unde trisus erat anima mea usque ad mortem nec poteram uiuere sine dolore. Placet igitur michi consilium uestrum et parata sum uestre in omnibus obedire uoluntati. Quapropter amiciciam uestram attentissime deprecor, quatenus in proxima nocte ad monasterium, cum primo tintinabulum pulsatur, propere accedatis, quia uobiscum ueniam, quocumque placebit*. * Respondet monialis, quando petitur pro amica: * *Cum Illi sim desponsata, cui angeli seruiunt, et in primo prophessionis uoto uirginitatem meam celesti Sponso compromiserim, miror, quod me audes querere in amicam et presertim, cum uirginitatis portem signum in uertice, uelum uidelicet nigrum, quo innuitur me quandam speciem assumpsisse mortalitatis, unde tibi ac omnibus deberem secundum carnis deloctationem procul dubio displicere. Set, ut uideo, sic te illaqueauit persuasio diabolica, quod nullius uiri lectum uiolare pertimesceres, ex quo Altissimi sponsam exquirere non pauescis; set incunctanter scias et nullatenus dubites, quod tue persuasiones contra me non preualebunt. Et si dares que habes et que habere non posses, in uanum laboras et semina mandas arene*. *Si per uelum nigrum intelligatis mortalitatem aliquam assumpsisse, eadem uobiscum desidero mortalitate potiri et famulari uobis, donec simul aliquantulum reuiuamus. Set de auaricie uicio merito reprehendi poteritis, si michi mortis uestre denegaueritis particulam. Ex quo uitam meam in uestra constituo potestate. Et licet uelum sit nigrum, sub eodem tamen menbra lacte candidiora intueor, unde mille, immo decem milia traho suspiria, quod non possum illa gloria perpotiri. Ex eo enim, quod asseritis uos Illi esse desponsatam, cui angeli seruiunt, et eidem uestram compromisisse uirginitatem, dimittere non debetis, quin mee condescendatis uoluntati, quia celestis Sponsus animam, non carnem requirit, unde dicitur: *celum celi Domino, terram autem dedit filiis hominum*. Super eo uero, quod me dicitis persuasione diabolica sic esse uinculatum, quod nullius uiri lectum uiolare pertimescerem, ex quo Altissimi sponsam exquirere non pauesco, respondeo taliter, quod multo fortius illius uiolarem thorum, qui meos parentes et consanguineos interfecit, qui dat pluuias, grandines et tempestates, quam alicuius uiri terreni, qui paucos uel nullos offendere potest*. *Uerba tua super mel et fauum michi dulcia fuerunt nec audeo denegare quod postulas, quoniam necessarium proponis et irrefragabile argumentum. Uenias igitur et cupitis fruamur amplexibus, conferendo pariter grata, graciora et gratissima basia, que dulciter permisceri solent, labella suauiter comprimendo. Quod autem sequitur, sit secretissimum et fingamus nos ad inuicem pro re aliqua rixari, quatenus nostri amoris integritas occultetur. Hoc tandem amicicie tue precipere proposui, ut si Sponsus meus te aliquo tempore molestauerit, in me penam refundas, sciens quod, quandocumque potero, dabo ubi locum, ut tuam ualeas iniuriam uindicare*. Matrona mittit litteras alicui, qui eam dilexit, set nunc est ab eo derelicta pro quadam domicella: * *Si amoris iura diligencius inspiceres, non dimitteres grana pro paleis neque rem solidam pro uolatili, quoniam qui teneram diligit puellam, fructus degustat acerbos neque naturalem percipit saporem, qui uuam premere satagit, antequam sit matura. Set scio, quod illas diligere consueuisti, que suas facies cerusa et unguento citrino dealbant, que rubent ex appositione bambacelli et florere uidentur ex coloribus appositis, unde uniuersis deberent plurimum displicere, quia furtiuus est color, qui non prouenit a natura. Est etiam aliud, quod te deberet a talium amore diuellere, quia neminem nisi pro munere diligunt et illam, quam tibi credis esse specialem, plures, immo plurimi abutuntur, sicque communis est terminus, que speras fore discretum. Reuertere ad me igitur et more solito gloriemur, quia in rebus necessariis nullum patieris defectum*. Pone, quod aliqua uxorata uelit ad se uocare suum amicum, quando maritus est absens: *Transmisi uobis uiolas, nunc autem fasciculum destino rosarum, quoniam amicitie uestre superlatiuis laudibus conueniunt flores, fructus et frondes. Recessit enim aquilo, ueniat igitur auster, intret ortum meum et faciat illius aromata suis flatibus redolere*. Nunc loquitur Uenus uniuersis mulieribus hoc modo: *Iocunda sunt uobis uerba in Rota nostra proposita, quibus amantes ualent se ad inuicem uisitare suorumque cordium reuelando secreta. Nos autem in eminentiori amoris specula consistentes, quendam in hac parte considerauimus defectum, quem ex officio nostro uolumus in integrum supplere; uidelicet docere uos proposuimus inuenire oportunitatem amandi et per quas personas hoc facere possitis, unde breuiter hanc uos regulam doceo, que non fallit: matrone per se ipsas, moniales et uidue sub obtentu religionis, uxorate per matronas et matres et ancillas et puelle per omnes supradictas possunt multimode lasciuire. Item est notandum, quod non est aliquis adeo sagax, qui mulieris propositum ualeat omni tempore impedire*. His dictis dampnauit Sardos et uniuersos, qui zelotipie uitio proscribuntur addendo pariter, quod quicumque dubitat et uult sibi conscius esse, cornutam adipiscetur procul dubio coronam, in qua scribetur cuculi uersus et depingetur cucurbita ortulana. Finito siquidem generali edicto abiit dea Uenus, nec dico, quod taliter abierit, ut non sit ubique potencialiter presens. Ego autem solus remansi et cepi cogitare mecum omnia, que causa lasciuie conscripseram, et uereri plurimum, ne forte moderni et posteri me crederent nimis fuisse lasciuum, unde opus destruere proposueram, ne ad aliquorum audientiam perueniret. Condescendi tandem amicorum precibus et Rotam omnibus concessi Ueneris, quam feceram causa urbanitatis. Unum tamen uolo uniuersos et singulos scire, quod plus michi semper placuerunt uerba quam facta, quoniam gloriosius est in talibus uiuere in spe quam in re, secundum sententiam serenissime Capuane. * Quedam obliuioni tradideram, que non duxi sub silencio preterire, quoniam in eis subulis et ardua est rhetorica, unde uix potest imbeccillitas ingenii humani rem pre magnitudine intueri. Inter cunctos equidem amantium gestus hec sunt diligencius et exquisicius contemplanda, uidelicet quid sit nutus, quid indicium, quid signum, quid suspirium, quomodo ista se habeant et qualiter permisceri possunt. Nutus est quidam preambolus amoris nuntius, qui quodam inenarrabili actu cordium secreta reuelat; uel nutus est quedam ymago amoris, que representat, quid iam fecerint amantes aut quid facere uelint; uel nutus est ueri uel falsi amoris indicatiuus, quia multotiens per ipsum plurimi trahuntur in laqueum deceptiuum. Fit enim actu, quando mulier in momento aperit dextrum uel sinistrum oculum subridendo, unde amatorum cordibus quoddam inenarrabile gaudium nascitur, pro quo extra se ipsos multociens traducuntur, et hoc magis proprie dicitur nutus. Fit etiam actu, uidelicet quando mulieres digito, qui uocatur index, albissimam gulam demonstrat, unde amantes amoris igniculo comburuntur. Fit etiam actu, quando ille, que pulcros habent capillos, manum circa tempora ponunt, subleuando drapellum uel bindam, ut amantes respiciant pulcritudinem capillorum, unde ad amorem non modicum prouocantur. Fit etiam actu, quando mulieres brachia extendunt, reuoluendo pelles et permutando, ut amatores statum respiciant et personam, unde amoris uigor mulumode augmentatur. Mulus autem modis fit nutus actu, quos numerare non possum propter consuetudinum diuersitatem. Nam sagaces mulieres in choreis saltantes faciunt nutus, licet ab omnibus percipi non possint. Fit autem actu quandoque in eleuatione capitis, quandoque in declinatione, risu, manu et passibus tortuosis. Inditium est quedam latens reuelatio secreti, per quam indicatur nobis, quid facere debeamus, uerbi gratia: quedam enim formosa monialis uidit iuxta ianuas templi transire amasium suum, unde statim accepit librum et incepit canere: *sol fa mi re, sol fa mi re, sola sum, sola sum*. Hoc enim erat inditium quia indicabatur ei per tales uoces, quid facere deberet. Est enim differentia inter nutum et inditium, quia nutus fit multum latenter, indinum aliquantulum expresse. Item nutus fit tantum actu, inditium uero actu et uoce. Item est notandum, quod omnis nutus est largo modo indinum, quoniam per ipsum semper aliquid indicatur, set non conuertitur. Inditium enim dicitur, quando mulieres frequenter aliquos nominant, quia indicatur, quod eos diligant uel diligere uelint. Inditium est, ut si aliquis frequentet horam alicuius mulieris et ultra quam consueuerit se incipiat perpollire, quia indicatur, quod eam habeat uel habere affectet. Innumerabilibus enim modis tam actu quam uoce fiunt indicia, quorum diuersitatem non posset aliquis plenarie assignare. Est et notandum, quod omne indicium est coniectura. * Signum est, quo secretum quandoque perpenditur, ut cum aliquis uel aliqua pallet uel rubet repentino motu, pro quo significatur uerecundia uel ira. Et non accipio hic signum, nisi quantum pertinet ad amorem, quoniam signi acceptiones infinite sunt. Preterea largo modo potest signum indicium dici et econuerso. Suspirium est passio anime innata ex spirituum suspensione; uel suspirium est ingens inspiratio cum uehementi spirituum suspensione; uel suspirium est uehemens spirituum passio ex ualida cogitatione; uel suspirium est repentinus et inopinatus spirituum sonitus proueniens ex anime labore. Dicitur autem suspirium a spirituum suspensione, quoniam cum anima reducit ad memoriam felicitatem quam habuit aut doloris immensitatem uel immensum gaudium seu contrarium uel futurum incomodum, suspenditur spiritus, quia constringitur cor ex eo, quod anima obliuiscitur uirtutis operatiue, unde quando cor incipit postmodum dilatari, reuertitur spiritus ad principalem sedem, et ex ipsa reuersione oritur quidam sonus, qui suspirium nominatur. Uerumtamen sunt quam plures, qui ex praua consuetudine uel morbo suspirant. Mulieres autem quandoque suspirant, ut decipiant amatores. Nam et ipse multociens suspiriis deluduntur. Suspiria quidem largo modo possunt dici nutus, inditium et signum. Porro per suspirium plurima indicantur. Profecto, cum quidam miles non longe a quadam uirgine sederet, uehementer suspirauit; interrogatus tandem ab ea, quare suspirauerit, respondit: *Non audeo uobis mei cordis desiderium aperire*. Illa uero notabile sibi uerbum proposuit dicens: *Non uidetur habere uirilem animum, qui mulieri suam dubitat patefacere uoluntatem, dummodo loquendi oportunitas adsit*. Licet autem plura, que lasciuiam ostendere uidentur, in hoc opere posuerim, non tamen est credibile me fuisse aut uelle fore lasciuum, quia Salomon, qui meruit assistrici Dei, id est eius sapiencie, copulari, multa posuit in Canticis canticorum, que secundum litteram magis possent ad carnis uoluptatem quam ad moralitatem spiritus trahi. Ueruntamen sapientes dubia in meliorem partem interpretantur, dicentes sponsam uel amicam Ecclesiam fuisse, sponsum Iesum Christum. Credere igitur debetis, quod Boncomus non dixit hec alicuius lasciuie causa, set sociorum precibus amicabiliter condescendit. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_VitaSanctiFrancisci.txt b/testi_2_commento/noCommento_VitaSanctiFrancisci.txt
new file mode 100644
index 0000000..454465e
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_VitaSanctiFrancisci.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Prologus. In Nomine Domini. Introitus in uitam sancti Francisci. Ad hoc quorumdam, quos speciali meritorum praerogatiua Dominus priuilegiare disposuit, priora quaedam in diuinis eloquiis commemorantur infirma sanctorum, quatenus inscrutabilem diuini consilii profunditatem mirantes pariter et laudantes, quo lapsi quidam excellentioribus super plerosque iustorum meritis sublimantur, nec innocentes quasi de sua confisi iustitia in imo uitiorum prostratos despiciant, nec tamen de suis impii flagitiis desperantes pro uenia postulanda propinquare ad fontem misericordiae Dominum pertimescant. Sic nimirum pia iustorum humilitas Domini iudicis iustitiam metuit, ne ruinosus eos praesumptionis tumor extollat; sic tam firma quam discreta lapsorum spes de pii patris benignitate praesumit, ne horrenda ipsos uorago desperationis absorbeat; sic quoque stupenda in omnibus et laudanda magnificentiae Domini gloria praedicatur, quae et gratuito diligens sustentat iustos ne corruant , et benigne commiserans erigit elisos ne pereant. Hinc Christum negasse primum eiusdem uicarium; hinc et ipsum uas electionis Christi legimus Ecclesiam persecutum ; ob hoc etiam publicanus ille, qui et apostolus et euangelista uocatur; sed et illa specialis Christi discipula septem daemoniis obsessa narratur. Hinc gloriosi confessoris et leuitae Christi Francisci breuiter utcumque gesta scripturi, priora quaedam ipsius infirma praemittimus, ut conuersationis eius ultimis quae plene uel digne explicare non possumus, ad prima collatis, conuersionis illius auctor magnifice ab omnibus collaudetur, pia innocentibus humilitas augeatur, firmiorque prolapsis de uenia spes donetur. Explicit prologus. Quo ordine sit conuersus ac sua uendiderit, et quanta a patre eum persequente sustinuit. Fuit igitur in uallis Spoletanae finibus, ciuitate Assisio, uir quidam nomine Franciscus, negotiator officio, praediues transitoriis opibus, sed iustitiae pauper operibus . Nam a primaeuo aetatis suae tempore in mundi uanitatibus indecenter nutritus, suis etiam nutritoribus insolentior est effectus. Quid multa? Hic saeculi miserrimae felicitati et gloriae penitus intendebat; caeterosque in his praeire conatus, cordis inquieti lasciuiam iocis et lusibus, gestu et habitu, uerbis impudicis et cantibus ostentabat. Et cum esset pecuniarum cautissimus conquisitor, etsi in dispensando uel retinendo largitatis medium non tenebat, plus tamen in partem prodigalitatis quam auaritiae declinabat. Unde cum propter inanem suorum dissipationem uideretur affabilis et humanus, multorum ob hoc sibi cohaerentium caudam post se traxit iniquam, qui ipsum ueluti caput et ducem sequebantur praecipites ad ruinam. Sic, suorum complicum stipatus agminibus, usque ad annum aetatis suae fere uigesimum quintum in uia perditionis incessit; donec ad declarandam mirabilium suorum gloriam Domino complacuit, ut miranda in illo dexterae Excelsi mutatio et in stuporis exemplum posteris fieret, respirandique in gratiam peccatoribus spem praeberet. Aggreditur itaque primum diuina miseratio, ad illius multorumque salutem, corporalibus molestiis erroneum reuocare, et diutinis attritum languoribus coëgit iam solitis dissimilia cogitare; sicque factum est ut inciperet, etsi non plene, mansuescere sub flagellis, quod antea nesciebat in prosperis. Tandem namque tantillo uirium resumpto, ut baculi adminiculo sustentatus incederet, totam ei circumiacentem contemplanti prouinciam quodam modo taedium generabat quidquid uisu pulchrum in desiderio prius habuerat; sed et talium amatores stultissimos reputabat. Sed quoniam prosperitas post periculum facile consueuit incautos decipere, coepit uir iste, arridentibus iterum prosperis, adhuc sibi maiora prioribus de saeculi uanitate promittere, qui plene necdum peruersae seruitutis iugum excusserat de ceruice . Nam quodam nobili ciuitatis Assisii uanis laudibus augendisque pecuniis inhiante et ob hoc militaribus ornamentis ad eundum in Apuliam se parante, Franciscus, iam pristino corporis recuperato uigore, non minus diuitiarum et gloriae cupidus, eidem nobili sociare se studuit, ueluti qui leuis animo iam iam paternae correctionis non meminit. Sed in hoc satis est diuini dispositio miranda consilii, quod is, qui iam pridem mansuescere coeperat per languores meritoque ad plenum corrigi flagellatus debuerat, iam nunc secundo coepit inde mirabilius a suo proposito reuocari, unde rationabiliter uidebatur ad hoc debuisse potius animari. Nam nocte, cum ad iter Apuliae consummandum tota se dedisset, ostensa est ei per uisionem domus sua militaribus apparatibus plena, quae uenalium esse consueuerat pannorum cumulis occupata. Stupenti igitur ad euentum rei insolitum responsum est, haec omnia fore sua militumque suorum. Euigilans autem, quamuis huiusmodi uisionem suo proposito uideret applaudere et ad illud exsequendum prosperitatis eam praesagium reputaret, subito tamen et mirabiliter circa haec eadem quae conceperat coepit tepescere, ita ut ad haec explenda iam a seipso uim fieri sibimet oporteret; donec tandem, non multo post, ire in Apuliam penitus recusaret. Sic nouae militiae dux futurus ex hac ipsa sui mutatione perpendit, iam dictam uisionem longe aliud quam crediderat importare; sic armis caelestibus, quibus postmodum contra omnes tentationes uiriliter utebatur, acceptis, coepit ex tunc mores pristinos ad plenum mutare. Franciscus itaque iam a publicae negotiationis tumultu se subtrahens, euangelicus negotiator efficitur, et quasi bonas margaritas , donec unam pretiosam inueniat, quaerit , dum ad uidendum quid Deo placentius inchoet, diuersarum meditando uirtutum officinas ingreditur. Cumque sic in agrum dominicum meditari secedit, thesaurum illic absconditum inuenit et recondit, eumque cum agro, uenditis omnibus , comparare proponit. Iam noui propositi nouum consiliarium quaerit: Deum, quid agat, unicum consulit, nullique mortalium quid intendat exponit. Solum tamen quemdam sibi prae caeteris familiarem gaudii sui participem esse desiderans, quin potius occasionem, ut uerbis aliquando laetitiam mentis exprimeret, quaerens, ipsum ad loca secretiora saepius euocabat; et quidem sub aenigmate loquens, sed omnino propositi sui secreta non reserans, magnum se pretiosumque thesaurum reperisse dicebat. Congratulabatur sibi uir ille non modicum, laetanter cum ipso, quotiescumque uocabatur, egrediens et de thesauro utcumque loquenti libentissime colloquens. Intrabat autem crebro uir nouo perfusus spiritu quamdam cryptam, socio deforis exspectante et quid intus ageret penitus ignorante; ibique cum lacrimis caelestem exorabat in abscondtto Patrem , ut, uiam ipsius dirigens, suam ei plenius ostenderet uoluntatem. Sic iugiter in oratione persistens, semetipsum grauiter affligebat, et donec diuinitus qualiter inchoandum cognosceret, affectionum sibi uicissim succedentium importunitas ipsum quiescere non sinebat. Alternabantur namque in illo gaudium pro gustati dulcedine spiritus, dolor grauissimus pro peccatis praeteriti temporis, timor non modicus de futuris, feruensque desiderium super iis quae conceperat consummandis. Tandem, miseratione diuina plenius inuocata, pro optato meruit exaudiri, caelicoque infallibiliter indicio quid ageret edoceri. Tantoque deinceps perfusus est gaudio, ut, iam se continere non ualens, quaedam etiam nolens in publicum uerbotenus depromeret: ire quidem in Apuliam recusaret, sed grandia se facturum in propriae nationis terra promitteret. Mirantibus igitur cunctis et sciscitantibus an ducere uellet uxorem, sponsam se ducturum respondit plus sapientem, plus nobilem, plus omnibus, quam umquam uiderint, amabilem et decoram. Iam uir diuino munere confirmatus pium mentis desiderium complere non distulit; sed facultate se temporis offerente, laetus exsurgens confidenter se crucis signo muniuit, assumptisque secum pannis uenalibus pretiosis, ad uicinam, quae Fulgineum dicitur, ciuitatem perrexit. Quibus ibidem cum equo cui insederat, uenditis, onustus pecunia repedauit; cum statim in opere Dei feruens, piis illam pauperum usibus, piis aliarum necessitatum obsequiis mancipare disposuit. Iam tam grauiter ipsa pecunia cor, a curis liberum esse procurans, offendit, quod et eius, quam uelut arenam reputabat, grauamen non sustinens, quantocius illam deponere festinauit. Inuenit itaque prope Assisium quamdam ecclesiam, olim in honore sancti Damiani constructam, sed iam ruinae prae nimia uetustate propinquam. Cuius ipse continuo necessitatem commiserans, reuerenter introiuit in illam. Ubi inuento quodam paupere presbytero, primum illi reuerentiam, manibus deosculatis, exhibuit; deinde pecuniam pro resarciendis ecclesiae parietibus obtulit. Uidens autem sacerdos uirum, quem totaliter paulo ante saeculo deditum nouerat, uehementer in facto illius obstupuit; et ab eo sibi illudi existimans, pecuniam non recepit. Denique propositum suum plenius exponenti uix credens, ad ultimum ut secum morari posset instanter roganti consensit, pecuniam tamen metu parentum illius omnino recipere renuit. Quam ut refutari uerus ille pecuniarum contemptor aspexit, in quadam fenestra deiectam ueluti puluerem uilipendit. Igitur pater illius, quidnam de ipso factum esset ignorans, quam plurimum sollicitus esse non destitit, donec ei tandem post longam inquisitionem innotuit, qualiter in loco praefato filius eius misere degendo delituit. Turbatus itaque non mediocriter ad subitum rei euentum, conuocatis amicis et notis, sine mora cucurrit ad locum. Sed nouo Christi militi, aduentum minasque persequentium audienti, irae locum dare complacuit; et ne uideretur a patre, cuidam caueae, quam ad hoc ante prouiderat, se immersit. In hac ergo quasi per mensem integrum latitanti ab uno solo forsitan locum sciente clandestinum impendebatur obsequium; et inde raro uix aliqua necessitate compulsus egrediens, diuinam illic clementiam in ieiuniis et fletu non desiit implorare, ut a persequentium manibus ipsum dignaretur eripere . Infusa est proinde in tenebris exoranti mira quaedam et inexperta laetitia, ex qua subito in tantam mentis animatur constantiam, ut non solum, persecutoribus spretis, in publicum prodeat, uerum etiam, quia segniter latuerit, torporis et ignauiae se grauiter arguat. Uidentes itaque noti eius uirum a statu pristino penitus alteratum macieque et squalore confectum, non id supernae gratiae sed dementiae potius imputabant; et eidem miserabiliter insultantes insultantes, luto eum et lapidibus impetebant. Sed uir Dei nulla fractus iniuria, uelut aure surda transibat et gratias illi, a quo desuper confortabatur, agebat.Tandem rumor auribus patris insonuit, suum taliter filium comparuisse; qui, non paterno sed ferali modo festinus accurrens, coepit in illum plus caeteris omnibus insanire Domi namque satis inhoneste pertractum, putans ab incepto per aduersa reflectere, primo quidem contumeliis uerberibusque crudeliter afficit; sed demum uinculatum in carcerem, omni miseratione subtracta, detrudit. Quanto autem in Christi militem tribulationis pressura desaeuit, tanto amplius ualidum reddit et firmum; nec ualet a statu rectitudinis per aduersa deflecti, cui est Dominus in tribulatione refugium . Accidit autem die quadam patrem eius a domo causa rei familiaris abscedere, cum mater illius factum mariti non approbans, blandis filium allocuta sermonibus, sic illum a suo attentabat proposito reuocare. Quod cum se non posse conspiceret materna pietate commota latenter uincula rupit, filioque soluto liberum abire permisit. At ille ueluti iam in tentatione probatus, solito securior est effectus, et gratias omnipotenti Domino referens, in magna animi libertate ad locum, in quo prius steterat, est reuersus. Quod factum ut domum rediens pater agnouit, iratus uxorem contumeliis lacessiuit; nec adhuc cessans, animo post filium effrenato cucurrit. Nitebatur enim ut eum saltem ab illius terrae confinio penitus elongaret, si illum a suo proposito flectere non ualeret. Cuius aduentui se filius liber et intrepidus offerens, iam patris furiae non cedebat, ut antea fecerat; sed adhuc maiora pati pro Christo gratanter se uelle clamabat. Uidens igitur pater inflexibilem eius constantiam, demum ad pecuniam conuertitur extorquendam; qua ubi uir sanctus illam proiecerat inuenta pariter et sublata, iam erga filium mitius agere coepit, quia auaritiae sitis paulisper exstincta furorem simul animi temperauit. Post haec illum ad episcopum loci perduxit, ut ei cuncta coram illo quae habuit redderet, omnesque facultates suas in ipsius manibus resignaret. At ille promptus et hilaris ad hoc ipsum, prius etiam quam postularetur, se offerens, omnia quae habuit indumenta, nec femoralibus quidem retentis, deponens, ea patri restituit; sicque omnino nudus corarm omnibus remanens, in mundo se exsulem designauit. Episcopus uero, tantum uiri feruorem admirans, nequaquam haec sine nutu diuino fieri posse cognouit; et ex tunc illi paternae caritatis affectu paratus assistere, inter brachia sua collectum pallio quo induebatur obtexit. Iam se uir Dei nudus in cruce nudato conformat, iam perfecte consilium de omnibus renuntiandis impleuerat, quem a diuino contuitu iam nil terrenum, nisi solus carnis paries, separabat. De iis quae de manibus patris ereptus primum passus est, et quae fecit in habitu saeculari, et de prima habitus sui mutatione. 0 Postquam ergo beatus Franciscus immanitatem paternae persecutionis euaserat, accidit die quadam ut ipse nouae legis zelator in quodam nemore seminudus incederet, et sic Domino laudes in gallica lingua decantans, subito in latrones incideret . Quibus ferali modo quisnam esset quaerentibus, nil trepidans prophetice sic respon dit: Praeco sum magni Regis! Quid ad uos?. At illi indignantes seruum Dei in foueam niuibus plenam post uerbera proiecerunt, et futuro dominici gregis pastori taliter insultando dixerunt: Iace, rustice praeco Dei!. Ipse uero, recedentibus illis nefariis, de fouea laetus exsiliit, et omnium Creatori laudes alacriore uoce personuit. Tandem qui pretiosis uti consueuerat indumentis, in sola uili camisia uenit ad quoddam coenobium monachorum, ubi nimirum nec agnitus nec reputatus, cum uictus penuria uiliter in coquina permissus est; donec, uiso quod nuditatem eius miserationis oculis nemo respiceret, post plures dies sola necessitate compulsus abiret. Postea tamen, cum sanctitatis eius circumquaque fama crebresceret, prior loci, grauiter ob curam tanti uiri neglectam compunctus, usque ad illum dolens peruenit et humiliter ab eo pro se suisque ueniam postulauit.Progressus igitur a monasterio supradicto pauperculus Iesu Christi, ueniensque in ciuitatem cui nomen Eugubium, illic quemdam suum, quem nouerat, amicum pristinum requisiuit, qui ob ueterem amicitiam tunicula nuditatem illius obtexit. Post haec humilis sui contemptor, et iam se ab hominibus contemni contemnens, ad leprosos se transtulit. Quibus deuotissime seruiens, et eorum humiliter ulcera lauit, saniemque detergere non abhorruit. Antea tamen huiusmodi in tantum despexerat, quod non solum illos e uicino, sed et eorum domos e longinquo prospiciens, nares manibus obturare consueuerat. At ubi sua illum Dominus gratia uisitauit, adhuc in saeculari habitu constituto quidam fortuito leprosus occurrit; quo etsi solito more horreret aspecto, uim tamen sibimet faciens uicit seipsum, et constanter accedens osculatus est illum. Ex hoc itaque ad sui contemptum feruentius inardescens, bella sibi ipsi continua coepit ingerere, donec desuper ei daretur perfectam de se uictoriam obtinere. Fecit igitur, sicut ipse postmodum testatus est, misericordiam cum leprosis, quos etiam uidere non poterat, cum adhuc uiueret in peccatis. Alios uero pauperes et afflictos, cum adhuc saeculo deditus esset, pio semper compassionis affectu respexit, et libentissime se pro Deo petentibus misericordiae manum porrexit. Exprobrans autem praeter morem quadam uice pauperi se pro Deo roganti, mox super hoc compunctus grauissime doluit; et nimis arbitrabatur indignum denegare quidquam pro tanti Regis nomine postulanti. Itaque ex hoc a se pro Deo pauperibus aliquid petituris statuit repulsam non facere; quod et pro posse suo sollicite studuit adimplere. Quo autem post conuersionem erga pauperes compassionis spiritu moueretur, etsi satis perpendi ualeat ex praesenti, postmodum tamen aliquantulum plenius exprimetur. Uerum, cum uir sanctus adhuc, quae sibi uentura forent, penitus ignoraret, primam post haec, inter alia quae fecit, operam pietatis impendit ut ecclesiam Sancti Damiani, apud quam primitus moram fecerat, resarciret. Quod utique opus, sicut imminentis ruinae necessitati compassus incepit, sic et in breui, Domino cooperante , compleuit. Hic est ille locus celebri memoria dignus, in quo illa tantarum uirtutum plenitudine praedita, pauperum uidelicet Dominarum uirginumque sanctarum religio, ab eodem sancto uiro quasi post sextum suae conuersionis annum felix exordium sumpsit; quam non modicae perfectionis praerogatiua laudabilem hodie Dominus per diuersas Italiae partes magnifice dilatauit. Interea Dei seruus habitum mutans, ad alium non longe ab Assisio locum migrauit, ubi et quamdam ecclesiam similiter ruinosam reaedificare incipiens, donec coeptum perficeret non cessauit. Post haec ad locum tertium, qui Portiuncula dicitur, haud longe a praedicta ciuitate se transtulit, ubi quondam ecclesia fuerat in honore gloriosissimae Genitricis Dei Mariae constructa, sed tunc desolata pariter et euulsa. Cuius ruinae misertus, sed et deuotione quam in Beata Uirgine specialiter habebat inductus, ibidem assiduus morabatur, donec annus conuersionis suae tertius, reparata iam dicta ecclesia, uoluebatur. Non hoc arbitror absque dignioris rei mysterio gestum, quod uidelicet iste sanctus tres ecclesias supradictas erexit; at illud nimirum nutu Dei praeuio per hoc existimo figuratum, quod et ipse uir simplex mirabiliter adimpleuit, qui tres celebres Ordines, de quibus suo loco uel breuiter tangendum est, inchoans, ipsos ad perfectionis statum uita uerboque prouexit. Qualiter euangelicam perfectionem aggrediens habitum secundo mutauit, praedicauit et socios fratres habere coepit; et quomodo sui et illorum exitum praecognouit, binos per mundum diuisit et iterum congregare obtinuit. l Beatus itaque Franciscus trium, ut dictum est, ecclesiarum opere consummato, habitum adhuc eremiticum tunc temporis habuit, baculumque manu gestans, pedibus calceatis et corrigia cinctus incessit. - Audiens autem die quadam inter missarum solemnia ea quae Christus in Euangelio missis ad praedicandum discipulis loquitur, ne uidelicet aurum uel argentum possideant , ne peram in uia uel sacculum , ne uirgam uel panem portent , ne calceamenta uel duas tunicas habeant ; intelligensque haec eadem postmodum plenius ab ipso presbytero, indicibili gaudio mox repletus: Hoc , inquit, est quod quaero; hoc est quod totis praecordiis concupisco! . Igitur cunctis, quae audierat, tenaci memoriae commendatis, laetanter his adimplendis innititur, duplicibusque sine mora depositis, ex hoc iam uirga, calceamentis, sacculoque uel pera non utitur. Fecit proinde tunicam plurimum contemptibilem et incultam, reiectaque corrigia funiculo cinxit illam. Omnem quoque sollicitudinem cordis apponens qualiter au ditus nouae gratiae uerba perficeret, coepit instinctu diuino euange licae perfectionis annuntiator exsistere, coepit poenitentiae in publicum simpliciter uerba proponere. Erant autem ipsius eloquia non inania nec risu digna, erant uirtute sancti Spiritus plena , erant medullas cordis penetrantia et in uehementem audientes stuporem prouocantia. Sed et sicuti postmodum ipse testatus est quod huius modi salutationem, Domino reuelante, didicerat ut diceret: Dominus det tibi pacem , sic in omni praedicatione sua, pacem annun tians, populum in sermonis exordio salutabat. Subito ergo spiritu prophetarum perfusus, iuxta sermonem propheticum annuntiabat pa cem, praedicabat salutem ; factumque est ut salutaribus monitis foederaret plurimos uerae paci, qui discordes a Christo prius exstite rant a salute longinqui. Innotescente igitur apud multos beati Francisci tam doctrinae simplicis ueritate quam uitae, coeperunt post modicum uiri quidam ipsius exemplo ad poenitentiam animari et eidem, relictis omnibus , habitu uitaque coniungi. Ut autem nouis filiis sancti iam merita remunerari coeperunt, coepit et amplius ipse noua spiritus consolatione repleri, coepit et illorum diligentius inuigilare saluti. Hinc paterno eos affectu demulcens et fouens, nouis non destitit monitis informare, docens ipsos sanctae paupertatis et uerae simplicitatis uiam indeclinabiliter ambulare. Iam sex fratrum septimus ipse pater iucunda societate gaudebat, qui inter minores in omnibus non ut maior sed ut minimus se gerebat, cum adhuc sui suorumque processum prorsus ignorans, scire pusilli gregis exitum uehementer optabat. Cum ergo se quadam die deuotius, uti consueuerat, orationi dedisset, et super impensis sibi diuinitus beneficiis gratias agens annosque male transactos in amaritudine animae suae recogitans, Domino tremebundus assisteret, coepit passim menti ipsius mira quaedam suauitas et laetitia superfundi, in tantum ut etiam a seipso deficeret; donec tandem de peccatis concreta caligo penitus fugaretur, sibique usque ad quadrantem nouissimum remissionis debiti culparum certitudo daretur. Dehinc supra se raptus et in quadam mirandi luminis claritate totus absorptus est; ubi, dilatato mentis sinu, certificari de iis quae desiderauerat meruit, et ex omni natione suorum moltiplicationem luculente prospexit. Non solum autem haec, sed et alia plura de futuris arcana contemplans, tandem ad se reuersus cuncta per ordinem fratribus enarrauit, spiritu que nimirum totaliter innouatus , nec de ipsorum nec de sua eos simplicitate diffidere monuit, sed ueluti usque ad fines orbis multipliciter dilatandos in Domino confortauit . Eo tempore appositus est eis quidam uir alius, et sic octonarius ipsorum completus est numerus. Tunc sanctus, ad se conuocans uniuersos et ad mittendum in diuersas mundi partes binos binosque confoederans, plura illis de regno Dei , de mundi suique contemptu dulciter et intente proposuit, et inter alia praecipue de patientia et humilitate praecepit. Gaudet igitur grex humilis ad uocem pastoris, et ad recipiendum salutaris obedientiae mandatum gratanter obtemperans, ad pedes eius humiliter se prouoluit. Quos ipse pastor benignissimus erigens et affectuose ueluti filios mater amplectens, singulos ad oscula suscipit, singulos illo prophetico sermone communit: Iacta cogitatum tuum in Domino, et ipse te enutriet ; hoc uerbum frequenter, quoscumque mittebat pronuntians. Sic omnem fratrum sollicitudinem in Deum dirigere uoluit, sic erroneam illis et interminam cupiditatis uiam praecludere procurauit, sic et in zonis aes pro crastino cor prorsus a curis extraneum non prouidit. 0 Igitur sex illorum binis in diuersas regiones ad pacem cum poenitentia nuntiandam diuisis, ipse quoque in aliam mundi partem, uno secum retento, secessit. Sed paternus affectus absentiam nouae prolis non sustinens prorogari, coepit ad uidendum eos non multo post affici desiderio uehementi. Quaesiuit ergo, ad obtinendum quod concupierat, orationis consuetae refugium; et sic a Domino meruit exaudiri, ut in breui omnes improuise et mirabiliter congregarentur in unum . Quibus taliter adunatis, non mirum si pius pater iucundabatur in filiis. Congratulabantur quoque filii gaudio patris, mirantesque pariter et laetantes glorificabant unanimiter magnificentiam Saluatoris. Referebat ille quo ordine desiderium suum Dominus adimpleuerat ; illi quoque beneficia sibi diuinitus impensa narrabant, et humiliter de omnibus semetipsos ingratitudinis arguebant. Factum est autem post haec ut eidem pusillo gregi quatuor alii uiri idonei iungerentur, et sic duodenarius fratrum numerus impleretur. Coepit itaque sancti uiri suorumque iam latius fama diffundi; sed et quo super peccatorum conuersione sine personaram acceptione gaudebant, illorum in Domino quotidie gaudium augmentari.  Qualiter a Papa regulam et praedicandi auctoritatem accepit; in solitudine refectus est; perpetuo pauper esse et proximis proficere statuit; et quam districta se et suos uigilantia custodiuit . Cernens igitur beatus Franciscus passim accrescere numerum fratrum, plenius illis exposuit cordis sui propositum, necnon et diuinae reuelationis arcanum. Breui ergo regulam sermone conscripsit, interpositis in illa sacris Euangelii uerbis, ad cuius perfectionem, quantum poterat, anhelauit. Desiderans autem quae scripserat a summo Pontifice confirmari, undecim quos habuit secum fratres assumpsit et Romam cum illis duodecimus ipse perrexit. Quo perueniens, ad quemdam ex episcopis cardinalibus, uirum probatum et discretum, accessit, eique per ordinem aduentus sui causam plenius explanauit. Qui, diligenter audito pauperum Christi negotio etsi propositum tam laudabile non immerito commendaret, in primis tamen illi suggessit, ut ad uitam eremiticam siue monasticam se transferret. Sed famuli Christi constantia coepto perseueranter insistens, persuasiones huiusmodi quanto poterat humilius non admisit Qui et usque adeo tandem Domino cooperante praeualuit, donec eodem episcopo fideliter procurante, ad summi Pontificis audientiam res peruenit. Concomitabatur quoque beatum uirum diuina prouidentia in omnibus quae agebat, et securum per crebras reuelationes uisionesque reddebat. Uidit etiam tunc temporis uisionem, suo domini Papae consensum proposito pollicentem: quamdam uidelicet arborem magnam miraeque proceritatis cuius ipse cacumen manibus leuiter ad terram usque deflexit. Quod utique rei exitus euidenter postmodum comprobauit, dum se ad condescendendum uiro pauperi uir excellentissimus et magnanimus, dominus uidelicet Innocentius papa tertius, qui tunc Ecclesiae praeerat, inclinauit. Dans igitur duodenario fratrum pium summus Pontifex de regula confirmanda consensum, dans et eisdem de poenitentia praedicanda mandatum, cum gaudio illos data benedictione dimisit; sed et eisdem adhuc ampliora multiplicatis in posterum compromisit. Beatus igitur Franciscus magnum non immerito reputans tanta se a Christi uicario beneficia consecutum, diuinae super omnibus clementiae gratias egit; et uisitatis principis Apostolorum liminibus et oratione completa, gaudenter cum suis ab Urbe recessit. Mouebat eum protinus dati ratio, ne forsitan remaneret ingratus, piaque cum fratribus incepit tractare consilia, qualiter in obseruando regulam primum in semetipsis per uirtutum incrementa proficerent, dehinc qualiter aedificando proximos in mna sibi credita Domino foenerarent. Haec et his similia pie conferentibus illis, accidit ut in quemdam locum desertum, iam hora diei progrediente, uenirent, ubi humano destituti uidebantur auxilio, cum refectione corporis prae labore itineris indigerent. Sed pauperibus suis prouidentia diuina non defuit, quae mirabiliter illis panem per quemdam inopinate uenientem et subito disparentem porrexit. Comedentes itaque pariter et mirantes, gratias Domino retulerunt; et non modicum confortati in coepto itinere processerunt. Uenerunt ergo ad locum quemdam solitarium prope ciuitatem Ortensem, ubi quibusdam eorum in eadem ciuitate mendicantibus, in magna necessariorum penuria fere per dies quadraginta manserunt, ibique cum ingenti gaudio sanctae paupertatis initia renouantes, pacto illam perpetuo firmauerunt. Post haec uallem Spoletanam intrantes, pium nouae iustitiae zelatores habuere tractatum, utrum in locis solitariis an potius inter homines foret illis morandum. At uero sanctus uir Dei, ueluti de sua diffisus industria, deuotis orationum studiis negotia cuncta praeueniens, ibi quid ageret infallibiliter didicit, zeloque ductus diuino proximorum lucris intendere quam sibi soli uiuere praeelegit. Tunc sanctus Franciscus, in Domino confortatus, ex auctoritate apostolica fiducialius agere coepit, et per ciuitates uillasque castella circuiens , poenitentiam constantissime praedicauit. Curabat praecipue semetipsum irreprehensibilem in omnibus exhibere , ne ueritatem cogeretur uerbis adulatoriis palliare. Mirabantur uiri litterati eius, quem non homo docuerat, uerborum uirtutem, uidentes ad ipsum nobiles et ignobiles diuites et egenos turmatim confluere, eique, ueluti nouo sideri in tenebris orienti sollerter intendere. Omni namque ordini, conditioni, aetati et sexui congruenter documenta salutis impendit; omnibus uiuendi regulam tribuit, cuius hodie felicem ducatum in utroque sexu sequentium triumphare se gaudet Ecclesia triplici militia saluandorum.Tres enim, ut supra tetigimus, Ordines ordinauit; quorum primum ipse professione simul et habitu super omnes excellentissime tenuit, quem et Ordinem Fratrum Minorum, sicut in Regula scripserat, appellauit. Secundus etiam, qui supra memoratus est, pauperum Dominarum et uirginum felix ab eo sumpsit exordium. Tertius quoque non mediocris perfectionis Ordo Poenitentium dicitur, qui clericis et laicis, uirginibus, continentibus coniugatisque communis, sexum salubriter utrumque complectitur. Uerum qualiter ipse beatus Franciscus Ordinem Fratrum Minorum in omni uirtutum culmine magnifice supererogando seruauerit, qualiterue ad omnia, quae sunt uerae religionis, suos fratres et filios informauerit, quis enarrare per singula poterit? Nam in omnibus, quae perfecta sunt doctrice Spiritus sancti gratia sufficienter in structus, omnem in semetipso perfectionem uoluit experientia teste cognoscere; et sic fratres omnia primum factis edocuit, quae et postmodum ipsos frequentia melliflui sermonis admonuit. Qualiter autem et fratres, sub tanto duce personaliter militantes, ad illius exemplum et doctrinam in omni perfectione profecerint, potius arbitror subticendum, quam diminute etiam cum sermonis prolixitate dicendum. Summa namque uigilantia uir beatus super suam suorumque custodiam stabat ; summa continue diligentia praecauebat, ne non solum forsitan aliquem manifestum peccati paterentur incursum, uerum etiam ne qua latens cogitatio germinaret in uitium, sed et ne quis sub uirtutis specie uel necessitatis occasione se dolus ingereret, aut per incautas exteriorum sensuum aperturas ad interiorem forsitan hominem mors intraret. Non est passus in se uel in aliis, ut quidquam disciplina plectendum impune transiret, ne forte remissa manus negligentiae torporem induceret. Tantum quippe in seipso iustitiae rigorem exercuit, quod, si quando, ut assolet, tentatio carnis surreperet, hiemali tempore in locum glacie uel niuibus plenum usque ad illiciti motus abscessum se mergeret. Prouocabantur quoque fratres alii similia facere, uidentes illum sub tanta se districtione tenere. Tanto itaque, ut dictum est, uir Dei non solum carnis incentiua rigore repressit, uerum etiam corporis sensus, ne quidquam uanitatis haurirent, summae cautelae repagulis obfirmauit. Nam, cum moram in loco qui dicitur Rigus Tortus prope Assisium faceret, accidit ut Romae coronandus imperator Otto cum magno illac comitatu et pompa transiret. Beatus uero Franciscus, cum secus uiam cum suis fratribus moraretur, ad uidendum imperatorem nec ipse nec aliquis suorum egredi saltem uel aspicere de tugurio uoluit, praeter unum solum ex ipsis, cui huiusmodi gloriam modicum duraturam eidem imperatori constanter nuntiare praecepit. Recollegerat autem se uerissimus ille paupertatis zelator cum fratribus suis in quoddam praedicti loci domicilium derelictum, ut ibidem se utcumque ab aestu pluuiaque defenderent; quod uidelicet adeo strictum fuit, ut etiam commode in illo requiescere non ualerent. Sed tamen loci angustia cordis latitudinem non artauit, quin ibidem laetanter in summa penuria uiuerent et in continua gratiarum actione et laude persisterent. Scribebat quoque uir sanctus per tigna domunculae nomina fratrum, ne quis alterum quiescere uel orare uolentem inquietare uel modicum posset, sed locum sibi deputatum unusquisque cognosceret.Quadam uero die uir quidam cum asino uenit ad locum; et ad umbram fortasse quaerendam uolens introire tugurium, ut sine repulsa liberius intraret sic allocutus est asinum: Ingredere, quia loco huic benefaciemus adhuc. Sed homo Dei uerbum uiri et intentionem grauiter ferens (qui uidelicet eos illic pro domibus aedificandis et dilatando uel appropriando sibi locello credidit adunatos), domicilium mox reliquit et ad locum, qui Portiuncula dicitur, ubi gloriosae Uirginis ecclesiam reaedificauerat, transmigrauit. Qualiter fratres orare, quae etiam credere docuit et seruare; de obedientia et simplicitate fratrum, et de consolationibus quas habuerunt per ipsum; et de ipsius transfiguratione et spiritu prophetico. Rogatus a fratribus eo tempore beatus Franciscus ut eos orare doceret, simpliciter illis huiusmodi formam tradidit dicens: Cum orabitis dicite: Pater noster , et Adoramus te, Domine Iesu Christe, ad omnes ecclesias tuas, quae sunt in toto mundo, et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum. Quod ipsi fratres humiliter exsequentes et uerbum simplex pro mandato obedientiae reputantes, se etiam ad ecclesias quas e longinquo prospicere poterant inclinabant, et proni in terra, prout instructi fuerant, adorabant. Fratres quoque, tunc sacerdotes Ordinis non habentes, confitebantur saecularibus sacerdotibus indifferenter bonis et malis; nec peccatum in aliquo considerabant, sed ad exemplum et doctrinam sancti patris maximam omnibus reuerentiam exhibebant. Hoc enim ipse uir catholicus et totus apostolicus in praedicatione sua principaliter monuit, ut Romanae Ecclesiae fides inuiolabiliter seruaretur, et ob Dominici sacramenti quod ministerio sacerdotum conficitur, dignitatem, in summa sacerdotalis ordo reuerentia teneretur. Sed et diuinae legis doctores et omnes ecclesiasticos ordines docebat summopere reuerendos.Erat autem tanta fratrum simplicitas, quod cum quidam sacerdos, qui non ignorabatur infamis, uni e fratribus diceret: Uide, ne sis hypocrita!, ipse frater se esse hypocritam certissime crederet, eo quod sacerdotem mentiri non posse putaret. Cumque diu super hoc dictus frater grauissime turbaretur, ad sancti patris ignitum eloquium ,quo frequenter omne nubilum a fratrum cordibus fugabatur, tandem consolationem recepit, qui uerbum sacerdotis et intentionem sagaciter excusauit. Crebris quoque reuelationibus fratrum simplicitas consolabatur tunc temporis, quas utique meruerunt recipere ex praesentia tanti patris. Nam cum nocte quadam se beatus Franciscus a fratribus absentasset, ecce circa mediam noctis horam, quibusdam fratrum quiescentibus, aliis autem orantibus, currus igneus per ostiolum domus introiens huc illucque per domunculam pluries se conuertit, super quem globus non modicus, speciem solis habens, ipsas quoque sua claritate noctis tenebras effugauit. Conuenientibus ergo cunctis, et inuicem quid hoc esset cum magno stupore quaerentibus, celebri memoria digna res accidit, quod uidelicet ex uirtute mirandi luminis alterius alteri conscientia nuda fuit. Intellexerunt igitur hanc animam esse patris sanctissimi, quam ob praecipuam sui puritatem in filiorum solatium ipse sic meruerat transfiguratam ostendi. Uere hic sanctus triplicis militiae, de qua supra dictum est, currus et auriga digne dici promeruit, qui in solari specie, quadriga uectus ignea, adhuc uiuens in carne mortali praerogatiuam transfigurationis obtinuit.Reuersus itaque corporaliter ad fratres suos uir Dei, coepit conscientiarum illorum subtiliter arcana rimari, quae et ipsum non latere fuerant crebro non inexperti. Res utique nostris temporibus stuporis et gaudii plena, infirmum scilicet hominem alienarum mentium diiudicare secreta! Multis namque cordium suorum occulta uir iste gloriosus aperuit; absentium quoque fratrum multoties acta cognouit, aliis quidem in somnis, ne hoc uel hoc facerent prohibens, aliis autem istud uel illud agendum praecipiens. Multorum etiam, qui boni in facie uidebantur, mala damnabilia praeuidens nuntiauit; sed et eorum, qui mali, dona gratiarum futura praedixit. Uere duplex in ipso prophetarum spiritus requieuit, qui et tantis, ut in parte patebit, in uita miraculis claruit, et de futuris, quorum pauca prosequimur, tanta praeuidit. 0 Saepius quoque fratribus suis uir Dei solatia gaudii spiritualis impendit, quibus ipse, corpore quidem absens , sed spiritu praesens fuit. Referam breuiter unum de multis. Nam tempore quodam, fratre Iohanne de Florentia capitulum in Prouincia celebrante, ubi a beato Francisco minister fuerat constitutus, intererat eidem capitulo uenerabilis ille frater, qui nunc sanctus et gloriosus Christi confessor, Antonius. Ubi dum sanctus iste, in exponendis diuinarum Paginarum eloquiis sapientiae spiritu plenus super hac materia: Iesus Nazarenus, Rex Iudaeorum fratribus adunatis uerbum exhortationis affectuose proponeret, frater quidam, Monaldus nomine, sacerdos, uir simplex et multarum uirtutum ornatu praeclarus, faciem suam ad ostium domus conuertit, uiditque corporeis oculis qualiter beatus Franciscus in aere subleuatus, ueluti manibus in cruce protensis, fratres qui aderant benedixit. Tantumque subito singulis et uniuersis gaudium spiritus est infusum, ut, quod idem sacerdos postea de ipsa uisione narrabat, cunctis mirantibus ipsa faceret experientia fide dignum. Qualiter autem alienorum cordium saepius occulta pandebat, unum de plurimis enarrare sufficiat. Frater quidam Richerius nomine, tam moribus quam genere nobilis, in tantum de beati Francisci meritis praesumebat, ut diuinam profecto mereri gratiam crederet, si quis ipsius sancti dono beneuolentiae potiretur, aut, si quis illa careret, Dei nihilominus iracundiam mereretur. Cumque ad obtinendum familiaritatis ipsius beneficium uehementius aspiraret, timuit ualde ne quid in ipso uitii uir sanctus occulte forsitan deprehenderet, cuius occasione se ab illius gratia magis elongari contingeret. Igitur huiusmodi timore iam dictum fratrem continue et grauiter affligente, nec illo cogitationem suam cuiquam hominum reuelante, accidit ipsum die quadam solito more turbatum ad cellulam, in qua beatus Franciscus orabat, accedere. Cuius aduentum simul et animum uir Dei cognouit, et benigne ad se uocato sic ait: Nullus te timor de caetero, nulla te, fili, conturbet tentatio, quoniam carissimus mihi es et inter praecipue caros speciali caritate te diligo. Securus ad me, cum tibi placuerit, uenias, et a me libere pro tua uoluntate recedas. Obstupuit non modicum et laetatus est frater in sermonibus sancti patris; et deinceps, de ipsius dilectione securus creuit etiam, sicut crediderat, in gratia Saluatoris . De paupertatis custodia, et abstinentia, et uitae illius mirando rigore; et qualiter laudem hominum fugiens se uilissimum uoluit reputari. Sanctus Christi confessor Franciscus omni studio praecauebat, ne, sanctae summaeque paupertatis metas transiliens, ad superflua quoquo modo difflueret, ita ut, magis semper ad indigentiam quam ad abundantem sufficientiam uel excessum declinans, usque ad maximae necessitatis exigentiam, uix uasculum saltem in domo relinqueret. Quid de cibariis delicatis aut uini potu, quidue de aliorum etiam uilium superfluitate dicamus, cum et rarissime coctis utens, ea cineribus uel aqua frigida commisceret, et de ipsa sufficienter aqua non biberet? Difficillimum enim asserebat necessitati satisfacere et uoluptati non obedire. Saepius quoque, cum poenitentiam praedicans circuiret et inuitatus refectionem in domibus saecularium sumeret, uisus quidem comedere carnes, ad os manum ducebat, sed tantum propter Euangelii uerbum, quo dicitur: Edentes et bibentes quae apud illos sunt , minimum quid perraro degustans, reliquas in sinum subtili cautela mittebat. Nuda humus dormire coacto, tunicula tantum interposita, lectus erat; et saepius sedens, non iacens, inclinato ad lignum uel lapidem capite, dormitabat.Accidit quoque ut, infirmitatis necessitate de pullo quadam uice manducans, uiribus postmodum utcumque resumptis, cuidam fratrum districte praeciperet ut, collo ipsius fune ligato, eum tamquam latronem per medium ciuitatis Assisii duceret et praeconia nihilominus uoce clamaret: Ecce, uidete glutonem, qui se gallinarum carnibus impinguauit, quas secreto uobis ignorantibus manducauit. Factumque est ut multi, ad tam mirandum compuncti spectaculum lacrimabili nimirum uoce lugerent, seseque miserrimos, ueluti quotidianis uoluptatibus deditos, proclamarent. Multa quoque in hunc modum saepius faciebat, ut et semetipsum perfecte contemneret, et ad sui contemptum caeteros prouocaret. Sed et hic uerissimus sui contemptor, cum non immerito magnificaretur ab omnibus , mirabiliter fauorem hominum, solus se uilissimum reputans, arcebat pro foribus. Cum enim extolli se laudibus humanis audiret, alicui fratrum per obedientiam, grauiter hoc ferens, iniunxit ut uiliter ipsum a latere uerbis contumeliosis afficeret, et aduersus laudantium mendacia ueritatis uerba proferret. Quem dum frater inuitus rusticum et mercenarium inutilem appellaret, sanctissimus ille iucundo applausu subrisit et sic exprobranti respondit: Benedicat tibi Dominus , fili carissime, quia uerissima loqueris, et talia filium Petri de Bernardone decet audire! Cupiens quoque se perfecte uilem ab omnibus reputari, peccata sua non erubuit in praedicatione publica confiteri; sed et, si quid sinistri surreperet leui cogitatione de aliquo, id ipsum eidem de quo cogitauerat confitens, humiliter ueniam postulauit ab illo. Ex hoc ipso etiam leuiter aduertenti patebit, qualiter uir iste murmurationis et detractionis uerba uitauit. Quid plura? In omni genere perfectionis usque ad summum apicem pertingere cupiens, fauorem summopere deuitabat humanum, et ut conscientia teste uas sanctificationis interius possideret, factus est sibimetipsi exterius tamquam uas perditum . Quomodo martyr esse desiderabat; nautas a maris periculo liberauit; et qualiter coram Soldano comparuit. Ardentissimo martyrii desiderio feruens, beatus Franciscus sexto conuersionis suae anno ad partes Syriae uoluit proficisci, ut ibidem Saracenis annuntiaret Euangelium Iesu Christi. Igitur ad eundum quidem in Syriam iter arripuit; sed, uentis contrariis flantibus, in Sclauoniae partes nauis, in qua ducebatur, applicuit. Audiens autem a nautis eo anno nauem illam in Syriam transire non posse, uoto suo fraudatus in aliam, quae Anconam tendebat, a nautis expensarum defectum timentibus uix permissus intrauit; in qua et Dominus per eum mirabilium suorum memoriam fecit . Graui namque et diutina maris tempestate suborta, iam demum post longos labores ipsis nautis cibaria deerant, dum, cui prius introitum nauis defectus uictualium timore negauerant, illius tunc subsidio mortis euasere iacturam. Nam quaedam, etsi non tanta ut multis quoquo modo sufficerent, beatus Franciscus, Domino sibi prouidente, latenter intulerat; quae tunc ad ipsius merita tantum sumpsere diuinitus incrementum, ut abundanter usque ad portum Anconae necessitatibus omnium subuenirent, quamuis plures adhuc dies itineris superessent. Quod nautae uidentes, immensas agebant omnium Saluatoris clementiae gratias, qui de mortis eos per famulum suum Franciscum periculo liberarat. Ut autem uir sanctus in terram a mari descendit, diuini rursum uerbi semina iacere coepit, fructumque ex illis de sequentibus ipsum pluribus uiris idoneis recollegit. Uerum adhuc in ipso martyrii feruor non tepuit, quin ad fidem Christi Miramamolino suisque complicibus praedicandam uersus Marrochium non multo post iter arripiens, tanto ad hoc aliquoties impetu festinaret, ut etiam peregrinationis suae comitem, prae spiritus ebrietate solus praecurrendo, desereret. Sed cum iam usque in Hispaniam feruentissime processisset, Domino ad aliorum multorum salutem aliud ordinante eique per grauissimas corporis aegritudines occursante, rursus in Italiam rediit. Ueniensque, aliquantulam apud Sanctam Mariam de Portiuncula moram fecit. Eo quoque tempore quosdam litteratos ad Ordinem nobilesque recepit, quibus discretione praecipua, qua in alios mirabiliter ipse pollebat, curam digne et decenter adhibuit.Porro uir sanctus, quamuis suum cogeretur uel inuitus protelare propositum, tamen a coepto martyrii feruore non destitit, donec tandem tertiodecimo conuersionis suae anno ad partes Syriae transmeauit. Et licet quotidiana tunc inter christianos et infideles praelia gererentur, ipse tamen in Domino confisus adire Soldanum nec cum euidenti periculo uerebatur. Unde et multis grauibusque uerberibus et iniuriis, antequam perueniret, affectus, tandem ipsius Soldani conspectu personaliter est potitus. Sed narratui longum foret, in quanta mentis constantia coram illo perstiterit, quantaque facundia fidei christianae oblatrantium uerba retuderit. Soldanus uero cum ingenti illum honore suscepit, pluraque sibi et pretiosa ualde donaria protulit. Quae sancto Dei ueluti quasdam immunditias uilipendente, ipse Soldanus tamquam de uiro cunctis dissimili magis obstupuit, et illius eo diligentius uerbis intendit. Sed nimirum in his omnibus suum uir beatus desiderium non impleuit ; cui mirabilius in singularis gratiae praerogatiuam gerenda suorum Dominus insignia stigmatum reseruauit. Quomodo uolucribus praedicauit; et qualiter bruta sibi animalia obediebant et ad ipsum secure confugiebant; et de aqua in uinum sibi conuersa. Beatus Franciscus, uir columbina simplicitate plenissimus, dum more solito quadam uice per uallem Spoletanam transitum faceret, accidit ut non longe a castello, cui nomen Meuanium, multitudinem magnam diuersi generis auium conuolasse uideret. Et quoniam ob praecipuum Creatoris amorem miro in omnes etiam creaturas ducebatur affectu, sociis in uia relictis, alacriter contra locum ubi stabant adunatae cucurrit, easque, prout ei consuetudinis erat, ueluti rationis humanae participes salutauit. Uidens autem quod propter ipsum loco non cederent, admirans usque ad illas accessit; sed nec tunc una quidem illarum, dum adueniret, abscessit. Repletus itaque gaudio magno, uir Dei sollicite illas ad audiendum Domini uerbum intendere monuit, et his similia simpliciter eis inter alia plura proposuit: Fratres mei uolucres, multum tenemini uestrum laudare et diligere Creatorem, qui plumis uos induit, qui pennis a terra uos subuehit, qui uobis inter creaturas nobilibus in puriore mansiones aëre tribuit; qui nec serentes nec metentes , nec in horrea congregantes , absque uestra sollicitudine uos enutrit et abundanter in omnibus quae uobis sunt opportuna prouidit. Ipsae uero auiculae, rostris apertis, alis collisque protensis, suo modo mirabiliter gestientes, sanctum Dei talia proponentem intuebantur, et uerbis suis diligenter intendere uidebantur. Sanctus uero Franciscus, per medium illarum transiens et reuertens, tunica eas tangebat ut uoluit; nec illis quidem se prius a loco mouentibus, donec benedictione cum signo crucis et licentia eis data, similiter ipse recessit.Tunc coepit se magnae negligentiae coram fratribus incusare, eo quod hactenus omiserat auibus praedicare. Igitur ab illo tempore uir Dei, cuius ori semper laus affuit, laus utique Saluatoris, non solum homines ut laudarent ipse laudans admonuit, sed et aues et bestias et quaslibet creaturas alias, fratrum uel sororum nominibus nuncupans ad omnium Conditoris laudem sollicitus inuitauit. Sed et hic qui totum se nutui Creatoris subiecerat, non immerito creaturis sibi inferioribus, Altissimi nomen inuocans imperabat, quarum etiam obedientiam ipsa frequenter experientia cognoscebat. Et ut referam pauca de multis, accidit die quadam apud castrum quod dicitur Albianum, ut cum Dei uerbum populo illic adunato proponere uellet, prae nimio strepitu et multitudine hirundinum ibidem nidificantium audiri non posset. Quibus ita garrientibus taliter est locutus: Sorores meae hirundines, iam tempus est ut et ego loquar, quia uos quidem satis usque nunc estis locutae; sed deinceps, usque dum sermo Domini compleatur loqui omnino cessate!. At illae, ueluti rationis capaces, continuo tacuerunt, nec ab ipso loco, donec consummaretur praedicatio, se mouerunt. Quo uiso miraculo, cuncti qui aderant Deum glorificabant et beati uiri saltem uestimenta contingere cupiebant. Confugiebant quoque saepius ad beatum Franciscum bestiae siluestres, ueluti ad portum tutissimum, ac si ratione ductae ipsius erga se cognoscerent pietatis affectum. - Nam cum moram faceret apud castellum nomine Graecium, quemdam lepusculum laqueo captum uiuum a quodam fratre uidit adductum; ad quem pietate magna permotus, sic ait uir ille mitissimus: Frater lepuscule, ueni ad me! Quare sic te decipi permisisti?. Qui dimissus a fratre, statim ueluti securus ad uirum Dei cucurrit et in sinu eius, domiti animalis more, quieuit. Quoties autem a beato uiro super terram depositus est ut abiret, toties ad illum, non aliam libertatem quaerendo, recurrit, donec tandem ad uicinum nemus ipsum a fratribus asportari praecepit. De cuniculo quoque, quod animal ualde indomabile est, huic simile quiddam fecit, quando in insula laci Perusini tempore quodam mansit. 0 Similiter quadam uice, cum in lacu Reatino resideret in naui, piscis quidam non paruus, qui uulgo tinca uocatur, uiuus oblatus est ei. Quem ipse uir sanctus non manducandum sed libertati restituendum hilariter et benigne recipiens, ipsum fratrem piscem uocauit, oransque et nomen Domini benedicens, in aquam reposuit. Persistente autem ipso in oratione et laudibus, piscis in aqua ludens a nauicula non recessit, donec ei licentiam beatus Franciscus, oratione completa, concessit. Sic igitur gloriosus Christi confessor non solum sensibilibus, de quibus perlongum esset narrare per singula, bestiis uidelicet et auibus imperauit, sed ad illius obsequium in alteram naturam insensibilia etiam Dominus elementa conuertit. De quorum similibus unum quoque libet ut breuiter enarremus. Nam cum ipse uir sanctus apud eremum Sancti Urbani quadam uice grauiter aegrotaret, aqua sibi mirabiliter in uinum mutata est; factumque est ut ad gustum illius tam facile sanitatem reciperet, quod diuinum hoc esse miraculum nullus ambigeret. De affectu ipsius ad omnes creaturas propter amorem Creatoris; et quantam reuerentiam nomini Domini et uerbis exhibuit; et de compassione pauperum. Tanta beati Francisci mentem diuini amoris dulcedo repleuerat, ut in omnibus opera Creatoris miranda considerans, maxima etiam erga cunctas afflueret pietatis teneritudine creaturas. Inter alias tamen illas praecipue diligebat, quas, ut puta ouiculas, simplicioris et mansuetioris naturae uidebat, quarum etiam nominibus Christum ob aliquam similitudinem figurari in Scripturis audierat. Nam tempore quodam per Marchiam Anconae cum fratre Paulo, quem ibidem ministrum constituerat , transiens, quemdam hircorum et caprarum uidit in pascuis non modicum gregem, et unicam inter omnes iam dicti gregis pecudes ouiculam depascentem. Ad cuius intuitum grauiter ingemiscens, dixit ad fratrem: Nonne uides hanc solam ouiculam inter hircos et capras simpliciter ambulantem? Sic utique Dominus noster Iesus Christus innocens, mansuetus et humilis inter scribas et pharisaeos et sacerdotum principes ambulauit. Soluamus ergo, fili carissime, pretium, et educamus illam de medio gregis caprarum.  Cumque nihil aliud praeterquam uiles tunicas habentes de oue redimenda solliciti starent, ecce quidam mercator transiens se ad hoc uoluntarius obtulit, pretioque soluto ipsam ouem sancto uiro reliquit. Qui gaudens illam secum in ciuitatem quae dicitur Auximum, quo tendebat, adduxit, et ad eiusdem loci episcopum hospitandi gratia declinauit. Miranti igitur primum episcopo quare sic ouiculam duceret, longam de illa parabolam coepit retexere, donec et ipse episcopus Altissimo gratias ageret, non modicum de tanta hominis Dei compunctus simplici puritate.Sequenti autem die per quoddam claustrum Dominarum apud Sanctum Seuerinum uir Dei transitum fecit, ubi eisdem Christi famulabus ouiculam commendauit; quam illae ob sancti reuerentiam deuotissime suscipientes, diligenter eam longo tempore nutrierunt, donec tunicam de ipsius tandem lana texentes, illam beato uiro munus acceptissimum de fratre ouicula transmiserunt. Alio quoque tempore per eamdem Marchiam, iam dicto fratre comite, transiens, inuenit in itinere quemdam uirum, qui duos in humeris portabat agniculos ad uendendum. Quos ut pius pater balantes audiuit, commota sunt ex intimis uiscera eius et accedens benigne eos ueluti mater plorantes filios attrectauit. Dixit autem ad uirum: Quare fratres meos agniculos sic ligatos et suspensos excrucias?. Qui cum respondisset quod eos ad forum pretii necessitate deferret, quaerentique quid de illis postea fieret uir eos mactandos assereret, ait sanctus: Absit ut hoc fiat! Quin potius mantellum hunc, quo contegor, accipe, et fratres meos agniculos mihi relinque!. Acquieuit uoluntarius homo ille; multo enim maioris pretii erat mantellus, quem uir Dei frigoris necessitate compulsus a quodam fideli mutuauerat ipsa die. Igitur acceptis agniculis, quid de ipsis ageret sollicitus exstitit; tandem cum socio fratre deliberans, gubernandos eidem uiro commisit, et ne uel eos uenderet ullo tempore laederetue districte praecepit. Non solum autem huiusmodi bestiis et dignioribus creaturis, sed et alus uilibus et minimis simili affectu compassionis adhaesit. Nam quia de Saluatore legitur: Ego sum uermis et non homo , uermiculos etiam, ne contererentur multoties de uia legebat; sed et apibus, ne deficerent, forte uinum uel mel in hieme ministrabat. Diligenter enim, non tam illarum, quam et aliarum creaturarum efficaciam attendebat, et quidquid admirationis, delectamenti seu cuiuscumque ualoris in unaquaque perpendere poterat, id totum in omnium Factoris gloriam regerebat. Quid putas, in sole, luna firmamentoque et stellis; quid in elementis et eorum effectibus siue ornatibus; quid, inquam, in omnibus omnium Creatoris potentiam, sapientiam bonitatemque contemplans, uerae cognitionis, dulcedinis hausit et gratiae? Utique quempiam mortalium non arbitror hoc posse uerbis exprimere.Et quoniam ad unum principium omnia retorquebat, propter hoc omnia fraterno nomine nuncupabat, omnia ad unius Conditoris laudem continuus ipse in laudibus inuitabat. Ipse uero, nomen Domini nominans , totus supra hominis intellectum afficiebatur, totus in iubilo, totusque alterius saeculi uidebatur. Propterea et tantam nomini Saluatoris reuerentiam exhibebat, quod et qualecumque scriptum inueniret inhoneste locatum, reuerenter illud recolligens, in loco reponebat honesto, ne forte uerba diuina uel nomina, uel etiam litterae quibus illa scribuntur, continerentur in illo. Quanto autem, putas, erga pauperes homines compassionis ardore feruebat, qui tanta non solum ad animalia bruta, uerum etiam ad insensibiles et infimas affluebat pietatis dulcedine creaturas? Nam hic uere pauperum patriarcha omnium pauperrimus esse desiderans, etsi supra uilem tunicam nihil possessionis appeteret, noluit tamen in hac unica necessitate parcere sibi ipsi, quin et illam pluries indigenti cuiquam promptissime cuperet impertiri.Uestes quoque diuersas a diuitibus in hieme postulabat, quas, illis libentissime dantibus, ita ut nec ad restitutionem teneretur, accipiens, eas egenis, quos prius habere contingeret obuios, in frigore porrigebat. Grauissimum erat illi, si alicui pauperum uerbo uel facto perciperet quidquam molestiae fieri. Audiens enim tempore quodam unum e fratribus pauperi cuidam huiusmodi uerbum inuectionis inferre: Uide ne forsitan falso simules paupertatem!, durius increpatum fecit coram eodem paupere nudum procidere et, pedibus eius deosculatis humiliter ab ipso ueniam postulare. Ait enim: Qui pauperi maledicit, Christo facit iniuriam, cuius nobile signum gerit, qui uoluntarie pauperem pro nobis in hoc mundo se fecit. Ipse quoque, etsi minimum quid haberet corporalium uirium, humeros tamen proprios saepius ad subleuanda supposuit onera pauperum. Quorum etiam pio zelo multa alia faciebat frequentius in hunc modum, quae, nisi breuitati studeremus, scribere non fuisset indignum. De fructu praedicationis illius, et de deuotione populi circa ipsum; et de quibusdam miraculis eius, et de solemnitate praesaepii et uisione. Sanctus uir Dei Franciscus, eo tempore quo, ut dictum est, uolucribus praedicauit, per ciuitates et castella longe lateque circuiens , tantorum diuina uirtute ad poenitentiam corda commouit, quod et aliquoties ad religionis habitum simul triginta recepit. Tanto namque desiderio turmatim populus confluebat ad ipsum, ut si quis uel eius uestimenta contingere posset, felicem se prae deuotione permaxima reputaret. Introeunte ipso ciuitatem aliquam uel castellum, pulsatis illum campanis solemniter exceperunt, et cum ingenti gaudio aduentui eius unanimiter applaudentes, obuiam sibi quandoque cum ramis arborum processerunt. Confundebatur haeretica prauitas, fides extollebatur catholica, quam non solum hic sanctus uita magnificauit et uerbis, sed et plurimis extulit miraculorum prodigiis. Nam et omnem languorem, diuini nominis inuocata uirtute curauit, uerbo magnifice daemones effugauit, nullaque oranti necessitatis seu periculi difficultas obsistere potuit. Cuius miracula etsi prolixiori tractatui reseruemus, pauca tamen huic opuscolo breuiter inseremus. In ciuitate Tuscanella miles quidam beatum Franciscum hospitio deuote collegerat; cuius unicus filius etsi iam annos ablactationis transierat, adhuc tamen in cunabulis claudus et toto corpore debilis decubabat. Hic beati uiri pedibus humiliter se prostrauit, eumque flebiliter pro filii sui sanitate rogauit. Sed Dei famulus, ad talia indignum se reputans, nequaquam primitus acquieuit, donec ad ultimum uictus instantia deprecantis ad orationem se contulit, factoque deinde signo crucis, in nomine Domini puerum alleuauit . Puer autem, cunctis uidentibus, incontinenti surrexit, et sanus per domum huc atque illuc, prout uoluit, ambulauit. Alio tempore quidam uir Petrus nomine, in ciuitate quae Narnium dicitur, sic omnium membrorum fuerat officio destitutus, ut per quinque mensium spatium quasi truncus immobilis iacens, linguam saltem utcumque moueret et oculos miserabiliter aperiret. Hic, audito quod beatus Franciscus illic applicuisset, mox ad episcopum loci suppliciter rogans misit, ut ad se diuinae pietatis intuitu seruum Dei uenire rogaret, eo quod ex ipsius praesentia sanitati restituendum se crederet. Ad quem uir Dei pietate commotus accedens, signum crucis super eum a capite usque ad pedes protraxit; et mox, omni morbo fugato, in uirtute Altissimi sanum erexit. In eadem ciuitate quaedam mulier oculorum lumen amiserat, quae et a beato Francisco illuminari cum gaudio meruit, statim ut ab eo super oculos signum crucis accepit.Quaedam mulier ciuitatis Eugubii sic ambas habebat manus contractas, ut ad omne opus agendum penitus essent inutiles. Quae cum beatum Franciscum illic aduenisse cognosceret, moestitiae plena cucurrit ad illum, ut suam ei miserandam necessitatem ostenderet. Quam uisam uir Dei commiserans tetigit ac sanauit, ita ut illa propriis manibus caseatam continuo praepararet, eamque famulo Dei, de qua et ipse paulisper ob deuotionem mulieris accepit, offerret. Frater quidam miseranda nescio cuius infirmitatis angustia torquebatur, nisi quod pessimum a plerisque daemonium fuisse putatur. Nam nunc allisus uolutabatur spumans et aspectu horribilis, nunc autem rigidus et extensus, nunc curuus iacuit et contractus, nunc uero ad staturam hominis a terra, pedibus aequatis capiti, leuabatur, miserabiliter illico relapsurus. Ad quem infirmitate illius agnita, pater sanctus accessit; primo quidem orationem pro eo fundens ad Dominum, ac deinde signum crucis exprimens super illum. Ad quod subito mirabiliter factum est, ut frater ille sic immunis a passione huiusmodi pessima fieret, ne uel motum prorsus ex tunc exiguum de illa sentiret. 0 Apud castellum Sancti Gemini quodam tempore beatus Franciscus praedicans regnum Dei , cum tribus fratribus domum cuiusdam uiri deuote receptus intrauit; cuius uxorem, sicut omnibus loci illius incolis notum fuit, daemonium male uexauit . Pro qua uir sanctus, eo quod hominum timeret applausum, diu antequam acquiesceret exoratus, tandem uictus prece, tres fratres suos in tribus angulis domus ad orandum pro illa constituit, et in quartum similiter oraturus ipse secessit. Post haec ad mulierem miserabiliter se gerentem confidenter accessit, et in Christi nomine daemoni ut exiret per obedientiam imperauit. Qui, Domino id ad humilitatem famuli sui conseruandam agente, tam subito horrende stridens egressus est, ut uir Dei sibi fuisse illusum certissime crederet, statimque a loco cum uultus suffusione recederet.Unde et alia uice per idem castellum transitum faciens, ipsam mulierem post se, ut ei loqueretur, deuote currentem et uestigia pedum eius deosculantem uidere uel alloqui noluit, donec uere illam daemoniacam fuisse, cunctis hoc attestantibus, tandem uix credidit.Erat quoque in Ciuitate de Castello quaedam mulier habens daemonium , quae, adueniente illuc beato Francisco, perducta uenit ad ipsum. Aderat autem multitudo populi ciuitatis ad rogandum pro illa, quae se crebra ipsius daemoniacae grauatam conquerebatur insania. Quam ut audiuit beatus Franciscus clamantem pro foribus et furentem, scire uolens an esset uere daemonium, emisit ad illam primitus quemdam fratrem. o Quem illa uidens, nouit non esse beatum Franciscum et nequiter subridens quasi pro modico duxit illum. Interim autem uir Dei in oratione prostratus, ea tandem completa, ad mulierem fiducialiter est egressus. cuius illa sustinere non ualens praesentiam, uolutabatur coram illo cum fremitu super terram. Ipse uero per obedientiam imperauit exire spiritui; qui egrediens nec ad momentum resistere ualuit imperanti. Haec et his similia plura per beati Francisci non solum corporalem praesentiam gesta sunt, uerum etiam, si qua fortasse uel manu contingeret, erant in eius absentia contra diuersas clades salubre remedium. Nam in finibus ciuitatis Aretii supra modum quaedam mulier grauida torquebatur, eo quod uirtutem pariendi parturiens non haberet, ita ut omnino spes de ipsius salute non esset. Accidit autem tunc temporis beatum Franciscum propter infirmitatem corporis et debilitatem ad eremum quamdam in equo fuisse deductum, et eumdem equum reduci a quodam fratre per illum locum. Uidentes autem homines loci fratrem, ipsum esse beatum Franciscum sperabant, quem qui iam aliunde transierat, illac transiturum audierant. Cumque non sine graui dolore comperissent ipsum non esse, non tamen adhuc penitus desperantes, coeperunt rem aliquam a sancti uiri manibus attrectatam diligenter inquirere. Inuenientes autem freni habenas, quas manu uir Dei tenuerat, ipsum frenum ab equi ore uelociter extrahebant, ponentes id super mulierem quam periclitari uidebant; factumque est ut statim illa cum gaudio pareret et ultra periculum penitus non sentiret. Uir quidam religiosus Gaufreducius nomine, Castrum Plebis inhabitans, quemdam penes se deuote funiculum conseruabat, quo se beatus Franciscus quandoque praecinxerat. Accidit autem in eodem castello plurimos utriusque sexus grauiter infirmari, cum iam dictus uir aegrotantium loca circuiens ipsius funiculi partem in aqua tinxit uel eidem aquae minimum quid de illo immiscuit, et sic in aegritudinis lecto decubantibus potum dedit. Sicque mirabiliter factum est ut, si qui languentium ex huiusmodi potione gustarent, optatam continuo sanitatem reciperent.Panes etiam ad benedicendum beato Francisco saepius offerebant, de quibus aegri gustantes a diuerso languoris incommodo resurgebant. Crebro quoque pius pater quasi seminudus a populo derelictus est, eo quod tunicam illius per particulas cum cultellis inciderent, easque deuote contra diuersa pericula pro salutis remedio conseruarent. Accidit praeterea res quaedam mirabilis anno ante felicem beati Francisci transitum tertio, quam, multis aliis praetermissis, digne recolendam existimo. Ipse namque uir sanctus ea praecipue quae circa Christum gesta sunt assidua meditatione reuoluens,noluit eorum quae sacris Euangelii uoluminibus enarrantur pro sua possibilitate uel unicum iota uel apicem transgredi; quin in omnibus, quae de Christo scripta perpendit, super omnia quae in huius uitae uolubilitate geruntur, iugum ipsius Domini suauis simum onus que leuis simumt cuperet experiri. Igitur solemnitate quadam dominicae natiuitatis instante, humilem nascentis in Bethlehem Saluatoris infantiae paupertatem, similitudine qua poterat, uir Dei repraesentare desiderans, ad castellum de Graecio quemdam uirum religiosum et nobilem nomine Iohannem praemisit; qui ad hoc bouem sibi et asinum cum praesaepio contra uenturae festiuitatis gaudia praeparauit. Aduenit denique nox solemnis, aderatque beatus Franciscus, pluribus illic secum fratribus adunatis. Praeparato itaque praesaepio foenum imponitur, adducti bos et asinus ad praesaepium collocantur, et sic cum gaudio uigiliae celebres inchoantur. Confluente igitur e diuersis locis multitudine populi, facta est nox illa iucunditatis insolitae plena, facta est cereis et facibus luminosa, nouoque ritu celebrantur Bethlehem nouae solemnia. Fratres quoque laudes Domino debitas exsoluebant; sed et cuncti qui aderant nouis laetitiae canticis applaudebant. Stabat autem coram praesaepio beatus Franciscus; stabat, inquam, suspiriis prae gaudio plenus; stabat indicibili suauitate perfusus. Tandem super ipsum praesaepe sacra missarum aguntur solemnia, cum et ipse sanctus Dei leuita, solemnibus ornamentis indutus, Euangelium uoce sonora pronuntiat, ac deinde populo de nato in Bethlehem Rege paupere melliflua praedicat. Tanta uero pietatis dulcedine circa iam dicti Regis afficiebatur infantiam, ut, si quando Iesum Christum nominare deberet, ipsum ueluti balbutiens puerum de Bethlehem prae nimia amoris teneritudine nuncuparet. Sed et ne facta putentur haec omnia sine nutu diuino, miranda talis ibidem cuidam uiro uirtutis ostensa est uisio. Uidit namque ad saepedictum praesaepe beatum Franciscum accedere et quemdam, qui in illo iacere uidebatur exanimis, uelut a somni sopore puerulum excitare. Creditur itaque non immerito suam Dominus Iesus Christus infantiam recolenti in huiusmodi formula non absurde monstratus; quippe qui in multorum cordibus per obliuionem quasi sopitus et mortuus, ueluti per beati Francisci doctrinam et exemplum euigilans ad memoriam est reductus. Finitis igitur tantis cum exsultatione solemniis, unusquisque laetus ad propria remeauit. At uero de foeno praesaepii conseruato plura diuersimode postmodum ab utriusque sexus hominibus sunt remota pericula, necnon et brutis animalibus morbidis sanitatis collata remedia.Porro locus praesaepii templum Domino consecratur, et altare super ipsum praesaepe constructum ad sancti patris honorem et facti memoriam dedicatur. Tot et tantis refulsit beatus Franciscus, tum adhuc uiuens in carne, tum post excessum uitae, miraculis, quod ea plenius explicare multo prolixioris est operis. Nam praeter alia quasi innumera, quae in diuersis aegritudinum, necessitatum seu periculorum generibus gessit, multos etiam mirifice mortuos suscitauit; quorum, etsi de pluribus non sumus incerti, numerum tamen ad praesens certum non ponimus, nisi quod undecim esse a uiris fide dignis accepimus.Haec igitur de miraculis eius in praesentiarum utcumque tetigisse sufficiat, ne cursum uitae eius breuiter audire uolentes taedio miraculorum narratus afficiat. Quid enim miraculis, quae sanctitatem magis ostentant quam faciunt, immoremur, cum etiam miraculosae conuersationis eius insignia, quorum pauca perstringimus, plurima propter breuitatem subticere cogamur? Paucissimas enim arbitror esse uirtutes, in quarum exercitiis uir iste beatus notabilia multa non gesserit, quae ad narrandum forent utique potiora miraculis.  De studio orationis et conflictu eius cum diabolo; de constantia praedicationis; de apertione libri et uisione Seraph crucifixi, et de apparentibus in ipso Christi stigmatibus. Ad omnia uero quae gloriosus pater Franciscus intendit et fecit tutissimum eius refugium oratio crebra fuit. Nam etsi ardentissimo zelo proximorum lucris intenderet, studuit tamen summopere, ne sui ipsius curam in omni perfectionis experimento negligeret. Ad hoc solitaria loca quaesiuit, ad hoc in eremi uastitate resedit; sed et inter homines habitans, ad ecclesias domosue desertas solus nocte perrexit. O quantos in huiusmodi locis terrores, quantaque diaboli machinamenta deuicit! Cui non solum intus malignus ille pestifera saepe suggessit, sed et in aliqua horrenda effigie manu ad manum cum illo conflixit.Talia, inquam, loca intrepidus, ut in oratione sibimet inuigilaret, elegit; ibi prius didicit, quae postmodum alios docuit. Didicit autem non ut curiose quae loqueretur uerba confingeret, sed sic supra modulum eruditionis humanae ex affluentia doctrinae caelestis uberrime bibens, ut non tam uerbis quam uirtute Spiritus ad eructandum proximis opportuno tempore plenus esset. Nam, etsi quando haec uel illa dicere cogitasset, accidit ut ad praedicandum ueniens omnium illorum quae praecogitarat oblitus, omnino quid diceret non haberet; sed nec tunc quidem defectum suum confiteri coram cunctis erubuit, et sic subito mira uerborum eloquentia affluere coepit. Sic spe tota iugiter in solius Domini prouida largitate suspensus, de propria penitus diffidebat industria, eademque mentis constantia multis loquebatur ut paucis, eadem diligentia uni soli praedicauit ut multis. Nullius quoque uerebatur personam, quin aequanimiter sapientibus et indoctis, magnisque loqueretur et paruis. Nam et cardinalibus coram domino papa Honorio congregatis constantissime praedicauit, non utique tam uerborum simplicitate mouens ad risum, quam mirando spiritus feruore compunctionis extorquens suspirium. Igitur uir iste sanctissimus, qui sibi et proximis utiliter diuidere tempora nouit, quadam uice relictis ex more saecularium turbis, locum solitudinis petiit, paucosque, qui suam ab omni incursantium tumultu quietem defenderent, secum duxit. Cupiebat enim ad tempus soli Deo uacare, et si quid pulueris ex hominum conuersatione forsitan contraxisset, extergere. Cumque, mentis aliquantulum continuata quiete, contemplationis fructum sapidius degustasset, totis praecordiis desiderabat agnoscere, quid agendo sacrificium de se Domino magis gratum posset offerre. Iam uir mirandae uirtutis consummauerat, cum se adhuc uix incepisse credebat. Summum eius studium fuerat ad anteriora se semper extendere, et retroacta quasi in nihilum computare. Cupiebat igitur adhuc de nouo omnes corporis passiones cunctasque mentis pati angustias, quo perfectius compleretur in ipso beneplaciti diuini uoluntas. 0 Cumque huic desiderio quanto diutius tanto feruentius anhelaret die quadam in eremitorio quo manebat ad altare deuotus accessit; super quod Euangeliorum librum cum reuerentia et timore deposuit. Post haec humiliter se coram altari in oratione prosternens, quanta poterat deuotione clamauit ad Dominum , ut in prima libri apertione sui de ipso beneplaciti dare dignaretur indicium. Tandem corde contrito ab oratione consurgens se crucis simo muniuit, librumque de altari reuerenter acceptum aperuit. Cui cum Domini nostri Iesu Christi passio primum occurreret, suspicatus est ne casu hoc forsitan accidisset. Unde et rursus librum claudens, rursus aperuit, pluriesque hoc ipsum reiterans, idem quod prius uel simile prorsus inuenit. Ad hoc Christi miles intrepidus non expauit; et qui iam dudum martyr desiderio fuit, etiam tunc se ad omne, quod pro Christo sustineri poterat, flagrantius animauit.Et quoniam pro his omnibus Domino laetitiae cantica corde iucundo deprompsit, propterea non multo post maioris reuelatione mysterii dignus fuit. Nam duobus annis antequam uir ille beatus felicem Domino spiritum redderet, moram in eremitorio quod Aluerna dicitur faciens, uidit in uisione quasi Seraph unum in aëre sex alas habentem, cruci manibus extensis pedibusque coniunctis affixum. Alarum uero duas super caput erectas et duas ad uolandum extensas habebat; porro duabus totum corpus tegebat. 0bstupuit uehementer uir sanctus ad uisum, et alternabantur in ipso timor et gaudium. Delectabat eum speciei illius mirabilis pulchritudo; deterrebat plurimum horrenda crucis affixio; sed et hoc laetificabat, quod gratiose se respici uidebat ab illo. Cumque diutius anxio spiritu cogitaret quid huiusmodi uisionis nouitas importaret, nihil de illa liquido intelligere poterat, donec in se ipso tandem uidit gloriosissimum illud miraculum: miraculum, inquam, omnibus, ut arbitror, retroactis saeculis inauditum. Apparebant namque in manibus eius et pedibus quasi fixurae clauorum , latusque ipsius dextrum ueluti lancea perforatum. Manuum uidelicet interior et pars pedum superior supereminentia quaedam ex ipsa carne ueluti clauorum capita protendebat; manus autem exterius et pedes inferius signa quaedam oblonga gerebant, ueluti retorta clauorum acumina, quae et ipsa carnem similiter reliquam excedebant. In latere uero dextro cicatrice obductum uulnus apparuit, quod et sacrum sanguinem saepius euaporans tunicam ipsius necnon et aliquoties femoralia tinxit. Talibus igitur uir Dei in se resultantibus margaritis, studuit summopere pretiosissimum illum thesaurum, quo speciali eum Dominus praerogatiua ditauerat, ab omnium omnino uiuentium oculis conseruare reconditum, ne quod uel minimum conscii cuiusquam familiaritatis occasione fortassis incurreret detrimentum. Unde et quia rarissime perpaucis praecipua consueuerat reuelare mysteria, ea quoque, quae tam gloriose parebant in ipso, maxime sibi familiaribus diu erant incognita. Periculosum enim existimans inclitum apparere in oculis hominum, sed et pro magno non reputans occulta quorumlibet bona non esse maiora iis quae proferuntur in publicum, ruminabat multoties illud in ore propheticum: In corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi . Fratribus quoque circa ipsum conuersantibus dederat tale signum, ut si quando eum cum extraneis occupatum praedictum uersiculum recitare perciperent, illum, ne forsitan in uerba sibi nociua difflueret, curialiter ab eorumdem colloquiis expedirent.Itaque uulnus lateris, quoadusque uixit in corpore, diligenter uiro Dei celante, solus hoc frater Helias casu utcumque prospicere meruit. Frater uero Rufinus, ad eum scalpendum admissus, manu illud sensibiliter, sed fortuito, contrectauit ; Sad cuius contactum uir sanctus remurmurans grauissime doluit, et iam dictum fratrem inculpans, ut hoc sibi Dominus indulgeret adiunxit. De iis quae ante mortem sustinuit, fecit et dixit; de feruore ipsius et patientia; et de transitu eius et exsequiis. Iam beatissimus pater Franciscus, annis a conuersione sua decem et octo peractis, nullam uel modicam carni requiem dederat, sed per diuersas mundi partes praedicando laboriose circuiens, inusitatis eam et noui generis disciplinis affligere non cessarat; et quamuis ei in multis languoribus effluxissent dies praeteriti, duobus tamen annis, qui adhuc uitae eius erant residui, grauioribus coepit et magis continuis infirmitatibus perurgeri.Sed et licet caro naturali corruptelae necessarioque se praesentiret propinquare defectui, non tamen adhuc dissensit, quantum poterat, sub assueti rigoris lege teneri. In tantum enim uir reuerendus se sibi subiecerat, tantaque corpus harmonia spiritui concordarat, ut etiam carnis repugnantiam uix sentiret in omnibus quae spiritus agenda dictabat. Igitur uir sanctus spiritu ad omne bonum promptissimus, qui tanto hactenus animarum zelo feruebat, adhuc in praedicatione non desistens intendere proximorum saluti, corpus emortuum fecit in asino per ciuitates et castella circumuehi. Suadebant autem fratres eique cum omni precum instantia supplicabant, ut infirmitatibus suis medicorum auxilio subueniri permitteret: uidentes utique quod de die in diem magis magisque deficeret. Ipse uero consentire in hoc fratribus penitus recusabat, ueluti qui hactenus carnis curam non egerat, iamque dissolui et esse cum Christo multo melius anhelabat. Uerum quamuis stigmata Domini Iesu in corpore suo portaret quia tamen in ipso oportuit ea quae passionum Christi deerant adhuc amplius adimpleri , coepit et aliis languoribus infirmitas oculorum grauissima superaddi. Tunc supradictus frater Helias, quem ueluti loco matris elegerat et adhuc uiuens gregi suo pastorem praefecerat, compulit eum et rationibus induxit, ut sibi mederi permitteret, timens ne forte per incuriam penitus oculorum lumen amitteret. Cui uir sanctus humiliter obtemperans tamquam patri, plura suis ex tunc oculis medicamina patiebatur apponi, quamuis ingrauescente malo, nullius essent remedii. Tandem Reatam curandae iam dictae infirmitatis occasione perductus est, ubi, et domino Honorio papa tertio moram tunc temporis faciente, honorifice a curia Romana deuoteque susceptus est. Familiarius tamen ei prae caeteris dominus Hugo, tunc Ostiensis episcopus, affuit, quem uir sanctus eodem domino annuente Honorio, in patrem ac dominum prae cunctis elegerat, cuius se cum uniuerso Ordine suo tutelae commiserat, necnon et obedientiae mandato subiecerat, sed et eumdem, prophetico spiritu ductus, apostolico honori prouisum fore non solum uerbis praedixerat, sed et factis multimode praesignarat. Hic igitur erga uirum sanctum mirando dilectionis affectu flagrabat; hic pauperculo Iesu Christi, tamquam famulus domino, ministrabat. Contestabatur idem ipse postmodum ad apostolicam dignitatem prouectus, se numquam in tanta perturbatione fuisse, quin omne mentis nubilum in solo uiri Dei intuitu uel affatu discederet, subitaque serenitatis suauitas et iucunditatis dulcedo rediret. Unde et quoties ipsum uidebat, ei tamquam Christi apostolo reuerentiam exhibebat. Hic itaque beatum Franciscum, ut curam sui gereret, instanter admonuit; cui et ipse sanctus in hoc humiliter, sicut et in aliis omnibus, obediuit. Factis igitur cocturis in capite, uenis incisis, collyriis et emplastris adhibitis, nihil penitus ad sanitatem profecit ; quin potius ipsum malum medicaminibus multiplicatis accreuit. Ipse uero tot incommoda corporis in omni patientia et gratiarum actione sustinuit; despectisque corporalium membrorum molestiis, totam ad Deum intentionem, spiritu confortato, direxit. Et ut internae consolationi liberius posset intendere, quatuor fratrum, uirorum uirtutis , deputabatur custodiae, qui et omni sollicitudine insistebant ipsius non solum necessitudini corporis procurandae, uerum etiam quietudini spiritus obseruandae. Iam gloriosus pater, in tantarum non mediocriter uirtutum gratia consummatus, transegisse se dies uacuos reputauit; et quamuis esset ad exteriora corporis exercitia prorsus inutilis, semetipsum tamen adhuc ad triumphos noui certaminis incitauit. Dicebat enim: Incipiamus, fratres, Deo seruire. Incipiamus, inquit, et proficiamus, quoniam parum hucusque profecimus. Uolebat rursus ad simplicitatis redire primordia; uolebat leprosis contemptibiliter de nouo seruire, et ab hominum conuersatione ad loca remotissima se transferre. Ab omni quoque se cura regiminis cupiebat eximere, eo quod multis de causis periculosum assereret, maxime in hoc tempore, praelationis locum tenere; esse uero plurimis utile magis regi quam regere. Cumque moram faceret apud Senas, quasi mense sexto ante obitum suum, toto corpore grauius quam solebat attritus, propinquare uidebatur ad exitum. Festinato itaque de longinquo frater Helias accurrit, eumque in aduentu suo paululum respirantem secum ad Cellam de Cortona perduxit. Ubi dum stetisset per modicum, acrius inualescente morbo, deduci se rogauit Assisium. Quo postquam peruenit, facta est non modica totius exsultatio ciuitatis; et gratias agentes laudauerunt unanimiter Dominum, quod tantum penes se recondi sperauere thesaurum . Adductus igitur in palatium Assisiani episcopi, coepit non multo post totius corporis uirtute destitui et tam atrociter per singula membra torqueri, ut interrogatus an potius martyrium a carnifice sustineret, triduanam huiusmodi passionem, etsi pro uoluntate diuina sibi placitam et acceptam, grauiorem tamen quouis martyrio responderet. Cernens itaque proximare diem uitae nouissimum, quem per reuelationem iam biennio ante didicerat, conuocauit ad se fratres quos uoluit , singulosque, prout sibi dabatur desuper , benedixit. Cumque caligantibus oculis uidere non posset, sicut quondam patriarcha Iacob, manibus cancellatis, dexteram fratri, qui a sinistris eius sedebat, imposuit ; interrogansque quis esset et intelligens esse fratrem Heliam (quem, ut dictum est, substituerat loco sui), sic se uelle respondit. Primum igitur illi, ac deinceps uniuersis in eius persona fratribus benedixit, et bona illi plurima imprecatus, benedictiones in eo multimodas confirmauit. Quibus completis, adiecit: Ualete, filii, omnes in timore Domini et permanete semper in ipso, quoniam tribulatio uobis approximat et maxima super uos est futura tentatio. Felices autem illi sunt qui in bonis perseuerauerint , quae coeperunt. Tunc sine mora ad Sanctam Mariam de Portiuncula se transferri poscebat, uolens illic animam reddere Domino, ubi primo, ut dictum est, perfecte uiam ueritatis agnouerat. Illum quoque locum in omni reuerentia et honore fratribus custodire praeceperat; hunc specialiter asserebat diuinis obsequiis et orationibus congruum; hunc supernorum dicebat spirituum frequentia uisitatum. Igitur in loco sibi desiderato paucis diebus quieuit, donec tandem mortis horam instare cognoscens, duos ad se fratres uocauit, quibus de transitu eius uicino Laudes alacriter Domino decantare praecepit. Ipse uero, prout potuit, in hunc psalmum prorupit: Uoce mea ad Dominum clamaui, uoce mea ad Dominum deprecatus sums . Unus autem e fratribus qui adstabant, pro cunctis sollicitus, dixit ad eum: Heu, pater benigne, ecce filii tui remanent sine patre! Recordare igitur orphanorum quos deseris, et, omnibus culpis remissis, tam praesentes quam absentes tua sancta benedictione consolari digneris. Cui piissimus pater respondit: Ecce ego quidem iam uocor a Domino, fili! Fratribus uero meis tam absentibus quam praesentibus omnes offensas et culpas remitto, et eos sicut possum absoluo; quibus tu haec, fili, denuntians, ex parte mea omnibus benedicas. Porro Euangelium secundum Iohannem ab eo loco ubi incipit: Ante diem festum paschae sibi legi poposcit; deinde se cilicio superponi cinereque conspergi praecepit. Et sic, filiis circumstantibus et lugentibus, pater sanctus in Domino feliciter obdormiuit . 0 Unus autem ex illis, specialis eius discipulus, uir fama non modicum celeber, cuius nomen ideo subticetur eo quod tanto nollet praeconio gloriari dum uiueret, uidit illam gloriosam animam carne solutam in stellae grandis et radiantis effigie; uidit, inquam, ueluti super aquas multas, candida subuectam nubecula in caelum directe conscendere . Sic nimirum, qui contemptibilter in area uitae huius laboriosae spicam carnis terrena terendo confregerat , iam excussa palea , granum purum in horrea summi Regis ingreditur; sic mortali uita defunctus, aeternaliter uicturus, uiuo pani coniungitur, qui turbam Christi famelicam, ne in uia deficeret , de paupertatis horreo satiarat. Et bene super aquas multas in specie stellae, candida sub uectae nubecula , uidebatur ascendere; quippe qui mundus ex aquis terrenae delectationis assumptus multitudini populorum tam miraculis quam uita splenduerat et doctrina; quibus in lata perditionis uia quasi caecis errantibus luminosum iter pandens ad gloriam, eam, quae prius stricta paucis in illa gradientibus timebatur, ampliauerat se turmatim sequentibus uitae uiam . Regnat ergo diues in patria pro paupertatis transitoriae copia; regnat, inquam, sibi regibus huius mundi substratis, quos hic misera rerum pereuntium ditat inopia. Factus est itaque concursus populorum ciuitatis Assisii Deum unanimi iucunditate laudantium , eo quod tantum illis dignaretur commendare depositum. Erat autem primitus pro tanti patris subtractione planctus filiorum non modicus, qui non multo post in laetitiae canticum est conuersus. Uidebant namque nouum illud, quod fecerat Dominus super terram ; uidebant, inquam, non planctu sed plausu dignum miraculum, sacrum uidelicet corpus, Christi stigmatibus decoratum. Aspiciebant membra eius, morbida prius et rigida, iam tractabiliter pro tangentis se uoluntate flectentia; carnem quoque, duram prius et liuidam, ueluti pueruli teneritudine iam resumpta, mirando candore nitentem, et quasi carnis glorificatae speciem prae decoris magnitudine praetendentem. Gloriosum tunc erat in carne tam candida uidere similitudinem fixurae clauorum immo, nigros ut ferrum clauos ex ipsa carne formatos in medio pedum et manuum, dextrumque latus sacro sanguine rubricatum. Lacrimabantur itaque filii prae gaudio cordis , et osculabantur in patre signacula summi Regis. Facta est igitur nox illa, in qua sanctus decessit, in diuinis laudibus, in multitudine populi et luminarium claritate solemnis, donec, mane facto , cum uniuersis qui ex circumiacentibus locis copiose confluxerant, illic ciuitatis Assisii communitas tota conuenit. Sublatum ergo sacrum corpus cum hymnis et laudibus tubarumque clangoribus honorifice detulerunt, et sacras exsequias solemniter exsequentes, ramos arborum nihilominus in manibus acceperunt . Portantes autem filii pium patrem, ad ecclesiam Sancti Damiani, quam primam, ut dictum est, ipse construxerat, substiterunt; eumque filiabus ipsius, quas ibidem plantauerat, pauperibus uidelicet Dominabus et sacris uirginibus, ostenderunt. Et ecce pia mater illarum, prima scilicet illius religionis planta, re Clara et nomine, ad uidendum corpus dilectissimi patris cum filiabus admissa, coepit miserande nimium plangere super illum , nimirum cui ex cunctis mortalibus tam irrecuperabile subtrahebatur solatium. Sed et caeterae, quantum pudori uirgineo licuit, complanxerunt; tandemque singulae manus illius pretiosissimis gemmis ornatas deosculatae sunt; et sic efferendum, prout oportuit, cum dolore permaximo dimiserunt. Tunc perlatum est in ciuitatem corpus sanctissimum et in loco, ubi primum litteras puerulus ipse didicerat, ubique postmodum primitus praedicauerat, est sepultum, ut conuenienter felix initium mediumque felicius ac felicissimam consummationem per hoc sibi confluxisse pateret in unum gloriae cumulum. Quot annis post conuersionem uixit, qua die transiit, et sub quibus Romanae Sedis Pontificibus cursum suum peregit; de modo et temporibus canonizationis et translationis illius. Iam uiginti annorum spatium erat elapsum, ex quo primum gloriosus Christi confessor et leuita Franciscus consiliis euangelicae perfectionis adhaeserat et in uita mandatorum diuinae legis inoffenso pede cucurrerat. Transiit autem uenerabilis idem pater ex huius mundi naufragio anno Dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo uicesimo sexto, quarto nonas Octobris, die dominico, sepultus, ut dictum est, in ciuitate Assisio. Coeperat autem cursum suum uir iste beatus sub illustri uiro domino papa Innocentio tertio, quem feliciter sub eiusdem successore consummat Honorio. Quorum prior, sicut in omnibus uiro Dei, ut supra dictum est, de Ordinis institutione consensit, sic et alter, ut in Regula tangitur, omnia eidem sancto benigne postmodum confirmauit. Quibus salubriter dominus Gregorius papa succedens, qui uidelicet in minore officio constitutus nouellam eiusdem religionis plantationem ab euellentium importuno impulsu defenderat et, donec firmius radicaret nutrierat, ac ueluti fidelissimus hortulanus ad multimodum cum Dei adiutorio fructum prouexerat, ipsum patrem sanctissimum, non solum innumeris et probatis famosum miraculis, uerum etiam cuius miraculosam conuersationem sensibiliter ipse cognouerat, amplius magnificandum duxit in terris, quem glorificatum iam nemo dubitabat in caelis. Nam anno Dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo uigesimo octauo, habito cum cardinalibus et aliis quam plurimis ecclesiarum praelatis super ipsius sancti canonizatione tractatu, cum totius curiae Romanae frequentia et omnium praelatorum qui tunc penes curiam residebant, necnon et principum terrae et infinita populi multitudine, personaliter a ciuitate Perusina ad sepulcrum illius accessit, eumque glorifice cum missarum mysteriis, exhortatione sermonis, miraculorum recitatione, indumentorum gloria, luminarium rutilatione, campanarum sonitu, tubarum clangoribus, laudantium concentu et iubilo, laetantium applausu et tripudio, necnon et maximis, quae longum foret enarrare, solemniis, de communi uniuersorum consensu catalogo Sanctorum adscripsit, eiusque festiuitatem die obitus sui, id est quarto nonas Octobris, uniuersaliter per totius mundi partes solemniter celebrandam instituit ac mandauit, sicut et ipse suis postmodum litteris declarauit. Facta est autem haec ipsa beati Francisci canonizationis praeclara solemnitas die dominico, die kalendarum augusti septimo decimo. Anno uero Domini millesimo ducentesimo trigesimo, non modica fratrum multitudine pro ipsius sancti translatione, necnon et generali Capitulo celebrandis ad saepedictam ciuitatem e diuersis mundi partibus adunata, iam praefatus eorumdem specialissimus pater, dominus papa Gregorius, cuius certa sperabatur ad hanc translationis solemnitatem praesentia personalis, sed tunc temporis aliis quibusdam urgentibus Ecclesiae praepediebatur negotiis, solemnes illuc cum suis litteris nuntios destinauit, quibus suae non solum insperatae causam absentiae necessariam declarauit, sed et filiis, quos paterno consolabatur affectu, de quodam mortuo per beatum Franciscum resuscitato certius intimauit. Ad haec per eosdem nuntios crucem auream, opere quidem gemmario pretiosam, sed omni auro et gemmis pretiosius lignum Crucis Dominicae complectentem; insuper ornamenta et uasa quaeque ad altaris ministerium pertinentia, necnon et decentissima solemnibus usibus indumenta transmisit. Quae omnia pretiosissima basilicae beati Francisci, quae ab omni iurisdictione inferiore exempta sua construebatur auctoritate, cuius et ipse primarium lapidem fundamenti posuerat, assignauit; sed et alia non modica tam ad eiusdem fabricae quam ad instantis solemnitatis impensas donaria deputauit. Translatum est igitur corpus sanctissimum ad eamdem constructam foris prope muros ciuitatis ecclesiam, sabbato, kalendarum iunii die octauo, cum tanto uidelicet apparatu solemni, qui breui sermone describi non posset; tantaque, quae ad ipsius translationis festa confluxerat, multitudine populi, ut, ciuitate illum capere non ualente, gregum more turmatim circumquaque per campos accumberet. Porro, sicuti gloriosus hic sanctus multis in uita claruerat miraculorum prodigiis, sic et a die transitus sui usque in praesens ad ipsius patrocinia, non solum in loco ubi pretiosus ossium suorum thesaurus reconditur, uerum etiam quacumque parte terrarum pie et fideliter implorata, innumeris miraculis coruscare se gaudet Ecclesia. Nam caecis et surdis, mutis et claudis, hydropicis et paralyticis, daemoniacis et leprosis, naufragis et captiuis, omnium ipsius meritis aegritudinum, necessitatum seu periculorum remedia conferuntur. Sed et multi mirifice mortui suscitantur, operante haec omnia uirtutis Altissimi magnificentia, cui soli est omnis honor et gloria per infinita saeculorum saecula. Amen. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_VitaVirgilio.txt b/testi_2_commento/noCommento_VitaVirgilio.txt
new file mode 100644
index 0000000..239f369
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_VitaVirgilio.txt
@@ -0,0 +1,2 @@
+Et inter alia legitur esse factum illud quod dicebatur saluatio uel saluamentum Rome. Erat enim in quodam templo consecratio omnium statuarum; quelibet statua habebat scripta in pectore nomina gentis cuius ymaginem gestabant, et una queque statua habebat tintinnabulum ad collum, erantque ibi sacerdotes die noctuque uigilantes, qui eas custodiebam. Et quando gens in rebellionem consurgere conabatur contra romanum imperium, statua illius gentis commouebatur et tintinnabulum illius mouebatur in collo eius et pulsabat, et in medio erat slatua populi romani et alie erant circumstantes, et statua romana indicem protendebat uersus nomen illius gentis quod in pectore statue scriptum erat, quod nomen continuo scriptum sacerdos principibus deportabat et mox exercitus ad eam gentem reprimendam mittebatur. 
+Et quia hic tanta opera composuit, conueniens est scire uitam tanti hominnis uel poete. Ad cuius euidentiam est sciendum quod Virgilius fuit de Mantua ciuitate, sita in Lombardia, circumdata lacu quodam. Et non fuit de ciuitate sed de quodam suburbio nunc uocato Pietola, sed tunc uocabatur Andes. Fuit natus Gneo Pompeio Magno et Marco Crasso consulibus, idibus octobris (ita quod facta ratione fuit natus XV die octobris), et eadem die Lucretius magnus poeta mortuus est, quasi pronosticum quod cessauit aduentui tanti poete. Fuit Virgilius natus paruis parentibus, scilicet matre, que uocabatur Maia, et patre, qui uocabatur Figulus; et est Fígulus hic nomen proprium, non officii. Qui Figulus fuit diues rusticus et bonus agricola sciens bene curare pecudes apes et alia animalia; et ideo nimirum si Virgilius bene scripsit de talibus, quia a patre traxit originem. Mater uero, dum esset pregnans, somniauit se parere uirgam de lauro confertam variis pomis cito crescentem et frondentem et multum fructificantem. Et tunc sequenti die, dum iret ad aliud rus cum marito suo, sentiens dolores partus diuertit ad quandam foueam et ibi peperit et maritus eam iuuit sicut sciuit et potuit. Et quia mos fuit antiquorum quod, quando aliquis nascebatur, plantarent aliquam arborem ad sciendum de fortuna nascentis (nam si arbor bene durabat et crescebat, debebat diu uiuere, et si bene frondebat, debebat esse magna fame), sic de aliis: et ideo pater Virgilii etiam plantauit quandam populum, que bene creuit et fronduit mirabiliter et dicta est arbor Virgilii et recepit exuuias populi, quia sub ea faciebant sua sacrificia, propterea quod pulcra arbor erat et mirabilis ratione crescentie, et precipue mulieres parturientes appendebant in ea arbore sua uota ut cito parerent, sicut Maia cito habuerat filium in tali loco. Et dicitur quod, quando natus fuit, non uagiit, ut daret bonam spem parentibus. Et hoc ipse forte uolens exprimere dixit in Bucolicis: *lncipe, parue puer, cui non risere parentes etc.*. Et uocatus est Virgilius, quia mater somniauit se parere uirgam et ideo uoluit ut Virgilius uocaretur, et est etiam dictus Maron, quia fusci coloris fuit (nam maron idem est quam fuscum siue nigrum, ìnde quidam populi dicti sunt Mauri a maron, quia nigri, sicut Gallici dicti sunt a galae, quod est album). Et fuit Virgilius magni ingenii et bene morigeraus, inde Partheneus dictus est, id est bene tenax uel patiens; uel a Parthenope, id est omni uirtute probatus. Et dicunt quod primo studuit Cremone, deinde transtulit se Mediolanum, postea Neapolim, deinde Athenas et ibí omni scientia fuit instructus et fuit magnus magicus; multum enim se dedit arti magice ut patet ex illa egloga: *Pastorum Musam Damonis et Alphysibei*. Et a principio sue pueritie fecit multa opera. Nam in sexto decimo anno fecit librum de culice siue tafano, qui continet quod rusticus quidam dormiebat et culex pupugit eum, qui morsu culicis excitatus ducens manum ínterfecit culicem. Et cum Virgilius, hoc uidens, inspexit serpentem uenientem ad rusticum, a quo interfectus fuisset rusticus nisi excitatus fuisset per culicem, ob talem beneficium culicis composuit librum sic dicendo: *Parue culex, pecudum custos tibi tale merenti, funeris officium uitae pro munere reddo*. Et fecit epitaphium Baliste magni latronis dicens: *Monte sub hoc lapidum tegitur Balista sepultus, nocte dieque tutum carpe uiator iter*. Fecit etiam plura alia opera, scilicet Ethnam, Cilicas, Priapea, Catalecton, Copam, Diras, Moretum antequam faceret Bucolicam, Georgicam et Eneidam. Que opera in luce non sunt. Dum uero Virgilius esset Athenis, transtulit se Romam, et causa fuit discordia exorta inter Octauianum Cesarem et Antonium Lucium. Vnde sciendum est quod superato Pompeio Magno et subiugatis Egiptiis a Cesare et mortuo Catone in Libia et aliis multis Romanis, qui cum Iuba erant, et mortuo Gneo Pompeio apud Mundam in Ispania Sexto Pompeio exercente piraticam facultatem in Sicilia, Cesar rediit Romam. Et III anno consentiente senatu mortuus est ipse Cesar in Capitolio a Bruto et Cassio XXV uulneribus; uerum est quod unum uulnus fuit iteratum siue dupplicatum. Et tunc Brutus et Cassius recesserunt ab urbe, quos Antonius Marcus uexilifer Cesaris insecutus est usque in Emathiam. Sed senatores miserunt in auxilium Bruti et Cassii duos consules et Ottauianum nepotem Cesaris, qui erat XVIII annorum, contra Antonium: et pro tanto iuit, quia dictum est sibi quod non poterat aliter placere Romanis nec haberet locum in urbe nisi iret in auxilium Bruti et Cassii. Iuit ergo, et Brutus et Cassius habuerunt conflictum et illi consules scilicet Hircus et Pansa fuerunt interfecti et Ottauianus fuit captus. Sed Catulus uir nobilis tractauit concordiam inter Ottauianum et Antonium et diuiserunt sibi mundum. Nam Antonius retinuit sibi Asiam siue partem orientalem, Catulus uero habuit Affricam, Ottauianus uero habuit Europam siue partem occidentalem. Antonius uero Lucius, frater Antonii Marci, hoc uidens ait: *Inter se isti diuiserunt mundum et partes sibi acceperunt, et nichil mihi dederunt*. Nolens infestare partem fratris fecit cum quibusdam Lombardis conspirationem in Ottauianum et cepit Mutinam fauentibus sibi Cremonensibus et diu illam tenuit; sed oppressus fame propter obsidionem fugit Perusium et ibi fame deuinctus mortuus est. Tunc Ottauianus distribuit militibus suis ueteranis bona Cremonensium, et quia illa non sufficiebant, distribuit etiam eis bona Mantuanorum, non ratione delicti, quia non delinquerant in eum, sed ratione uicinitatis, ut omnes essent uno loco. Et ideo dictum est: *Mantua ue misere nimium uicina Cremone*. Et tunc bona Virgilii data fuerunt Ario centurioni. Qua de causa Virgilius spoliatus bonis suis conpulsus est uenire Romam et fretus est auxilio Polionis et Vari et Galli, qui fuerant magni ciues Romani et poete. Ad cuius Polionis honorem Virgilius fecit Bucolicam, licet in ea ex incidenti commendet Ottauianum, Varum et Gallum. Et incepit eam in XVII anno uite sue et in tribus annis compleuit et correxit eam. Et etiam fretus est auxilio Mecenatis, ad cuius honorem composuit Georgicam et in septem annis compleuit eam et correxit. Postea uero ductu istorum deuenit in notitiam Ottauiani hoc modo. Nam dum Virgilius spatiaretur in palatio ubi debebant fieri ludi teatrales, ad quos uenturus erat Ottauianus, et tota nocte pluisset et mane esset tempus serenum, composuit duos uersiculos et ibi reliquit. Quibus pernotatis Ottauiano, ipse uoluit scire quis composuisset. Tunc Cornificius emulus Virgilii ait se fecisse et re premiatus fuit. Quo remunerato Virgilius cum alia uice iterum deberent fieri predicti ludi, scripsit primos uersus, quibus Cornificius fuit remuneratus: et fuerunt hi uersus: *Nocte pluit tota, redeunt spectacula mane, diuisum imperium cum Ioue Cesar habet*; deinde addit: *Hos ego uersiculos feci, tulis alter honores*, et item subdidit quartum: *Sic uos non uobis*. Quibus inuentis et pernotatis Ottauiano perquirenti quis fecit, iterum Cornificius obtulit se fecisse. Tunc Ottauianus ait: *Perfice hos uersus imperfectos*; qui nesciuit perficere. Tunc Virgilius auxilio Polionis et aliorum introductus dixit se fecisse et perfecit illos hoc modo: *sic uos non uobis nidificatis aues, sic uos non uobis mellificatis apes, sic uos non uobis uellera fertis oues, sic uos non uobis fertis aratra boues*. Deinde habita notitia Ottauiani, petiit restitui sibi bona sua. Quibus restitutis uenit Mantuam et cepit petere bona sua quae tenebat Arius centurio et quia Virgilius habebat secum triumuiros, qui triumuiri habebant prouidere et distribuere ueteranis, cepit petere et alacri facie petebat sua bona. Sed Arius euaginato gladio persecutus est Virgilium usque ad Mincium fluuium et eum interfecisset, sed Virgilius deiecit se in aquam et permeauit fluuium et hoc commemorans tangit in Bucolicis ubi dicit: *aries nunc uellera siccat*, in egloga *Quo te Meri pedes* ibi *Heu, cadit in quemquam*. Et tunc Virgilius reuersus est Romam. Et Ottauianus hoc audiens, nolens turbare suos ueteranos, prouidit sibi per aliam uiam. Sed nichilominus sic impetrauit postea a principe quod ipse et omnes alii Mantuani restituti fuerunt. Sed tunc non potuit fieri quia Ottauianus erat occupatus bello. Nam Antonius Marcus audita morte fratris, conuocauit omnes orientales et Brutum et Cassium et reginam Egipti scilicet Cleopatram, et uenit ad Atium promontorium, quod nunc dicitur Negroponte, contra quos iuit Ottauianus cum suo apparatu et primo deuicit illos nauali bello, secundo terrestri. Quibus superatis Cleopatra apposuit aspides ad mammillas et mortua est. Et Ottauianus iuit ad Parthos et subiugauit eos et refixit signa Romanorum a templis, que Parthi fixerant morte Crassi, et etiam subiugauit omnes orientales. Et ita Ottauianus cepit regnare in XVIII anno et regnauit XII annis pariter cum Antonio, sed ipso deuincto imperauit Ottauianus toti mundo uniuerso XIV annis. Et totus mundus fuit in pace, cuius tempore natus est Christus. Ad cuius Ottauiani honorem Virgilius composuit librum Eneidos et incepit a laudibus Enee et aliorum Troianorum, ut magis eum commendaret. Nam Ottauianus ferebat se Troianum, quia nepos Cesaris natus ex sorore uel nepote eius non per rectam lineam, uel ferebat se Troianum, quia Cesar adoptauerat eum sibi in filium, et Cesar fuit de descendentibus Enee, qui repleuit ltaliam populo. Et sic ex laude Enee et aliorum Troianorum ipse etiam laudabatur. Et in componendo hoc opus Virgilius insudauit XII annis et non compleuit nec correxit hoc opus, sicut quod multi dicunt. Sed Fulgentius uult quod compleuit, quia incepit a principio uite et tendit usque ad mortem et post mortem nichil est ultra et, quia liber terminatur in morte Turni, ideo completum est opus. Sed hoc non uidetur, quia adhuc restat de themate promisso, quia nichil dixit de Lauinia, cum tamen proposuerat se dicturum, tantum dixit: *Lauiniaque littora*, et non dixit quomodo habuit Lauiniam et Laurentum. Et dato quod perfecit, morte preuentus non emendauit opus suum. Fertur enim quod Virgilius, scripto isto opere, iuit in Greciam uolens morari ibi aliquo tempore et librum suum corrigere. Et occurrit Ottauiano redeunti de partibus orientalibus, cum domuisset omnes illos, et uoluit reducere Virgilium secum Romam, ut haheret copiam de eo. Quo sequente Ottauiano cepit Virgilius aegritudinem de mense septembris in ciuitate Megarum; que Megare fuerunt ciuitas Nisi regis cuius capillum aureum Silla filia eius, capta amore regis Minoys obsidentis Megares, euulsit et sibi dedit Minoy. Quo facto capta fuit ciuitas; nam fatatum erat quod ciuitas numquam capi poterat donec Nisus haberet illum capillum in capite. Tandem nauigando Virgilius peruenit Brundusium et ibi mortuus est. Alii dicunt quod ibi magis fuit grauatus et deinde uenit Tarentum et ibi mortuus est. Condito testamento, in quo reliquit quod ossa sua essent delata Neapolim, et sic factum est et sepultus fuit in uia Puteolana, qua itur ad uillam, que dicitur Puctiolo. Fuit enim olim consuetudo, ut sepulcra fierent in uiis et campis. Sed mox non inuenitur illud sepulcrum, quia forte euersum est totum monumentum, cuius epitaphium fuit: *Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope; cecini pascua rura duces*. Hoc est: natus fui Mantue, mortuus sum in Calabria et sepultus Neapoli, et cecini, id est scripsi, pascua, id est Bucolicam, rura, id est Georgicam, duces, id est Eneidam. Parthenope erat Neapolis sic dicta a quadam uirgine ibi regnante uel sepulta. Sed postea dicta est Neapolis a neos quod est nouum et polis ciuitas, quasi noua ciuitas. Nam Ottauianus deuincto Antonio post uictoriam rediens peruenit ad istam transiens; et uidens eam pulcram sed paruam amplificauit eam et dilatauit muros, et tunc que prius dicebatur Parthenope dicta est Neapolis, quasi noua ciuitas. Ultimum scito quod de bonis suis Virgilius partem reliquit Ottauiano, partem Varo et Tucho et aliis poetis. Et habuit domus Rome in Exquiliniis in illo loco iuxta ortos Mecenatis. Et iuxta Neapolim habuit multas et magnas possessiones, ubi multum morabatur. Et raro morabatur Rome propter nimium concursum gentium sibi occurrentium. Immo cum semel ueniret Romam oportuit eum declinare et effugere ad quemdam locum, quia tantus erat concursus gentium quod oppressisset eum. Et fuit grandis cum aquilino colore id est rusticano siue fusco, et patiebatur frequenter in stomaco et multo ciens ex faucibus sanguinem spuebat. Sed per medicinam se iuuabat; erat enim magnus medicus et astrologus. Vixit autem annis quinquaginta duobus et reliquit in testamento quod Varus et Tuchus deberent comburere omnia opera sua scilicet Bucolicam Georgicam et Eneidam, quia nolebat laudari nisi per Eneidam. Sed Ottauianus noluit quod combureretur, quia, licet uoluntas testatorís debebat pro lege seruari, potius uoluit quod ibi frangeretur lex, quam tantum opus combureretur. Et fecit uersus ad excusationem Vari et Tuchi non seruantium uoluntatem testatoris cum essent commissarii eius. Et idem dixit Ottauianus Varo et Tucho, ut corrigerent Eneidam hoc modo, ut nichil de suo adderent, sed si quid uideretur superfluum, detraherent. Et ideo inuenietis in hoc opere quandoque unum solum uerbum, quandoque dimidium uersum et quandoque plus et quandoque minus. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_commento/noCommento_Ysagoge.txt b/testi_2_commento/noCommento_Ysagoge.txt
new file mode 100644
index 0000000..6149ac6
--- /dev/null
+++ b/testi_2_commento/noCommento_Ysagoge.txt
@@ -0,0 +1 @@
+ A sociis dilectis et amicis karissimis riter rogatus et etiam seus ut eis aliqua utilia in dictamine comlarem, contradicere non audeo et inchoare uerecundor, timens ne, si forte aliqua magisterii mei suerim dicta, emuli mei derisorie dicant: * Mouebit cornicula risum furtiuis coloribus nuda.* Ut ergo emulorum dentes uerissimis ualeam frangere argumentis, qui esse imssibile dicebant quod omisi, que in arte dictaminis utilia cognouerim esse, out ingenii uena michi resndet ad uotum, in hoc osculum nere ocurabo, ut illos esse mendaces ssim uerissime comobare. Ponam igitur imo salutationis unicuique rsone conuenibiles, secundo quot rtibus estola ssit constare et que debeant uitia euitari, tertio exordia unicuique conuenientia, out michi fuerit ex alto omissum.I Quia igitur dominus est imus et ter omnium Christianorum, ab io est imum in omnibus sumendum initium et sic r, ordinem de gradu ocedamus in gradum. Sic enim salutat dominus uniuersos Christi fideles. Premittit nomen suum cuicumque scribit et archiescos, triarchaset escos, cardinales uocat ‘uenerabiles fratres’, ceteros autem ‘dilectos filios. Sic enim salutat escom:*Innocentius escos seruus seruorum Dei uenerabili fratri esco A. salutem et astolicam benedictionem.* Si uero scribit duobus, quorum unus sit escos et alius canonicus, sic dicet:*Innocentius escos seruus seruorum Dei dilectis filiis abbati sancti Petri uille magne, iori sancti Petri de Uineis et B. canonico Anagnino salutem et astolicam benedictionem.* Omnes esco, archiesco, triarche, abbates et omnes ecclesiarum elati, cunctique Christi fideles sic ssunt salutare dominum m:*Sanctissimo tri et domino Innocentio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie: summo ntifici, B. Signinus escos licet indignus obedientiam et reuerentiam tam debitam quam deuotam* ; uel sic: *omam et debitam in omnibus reuerentiam.* Uel sic:*Clementissimo tri et domino Innocentio Dei gratia summo et uniuersali ntifici, A. Ferentinas escos licet immeritus omum et debitum in omnibus famulatum.* Uel sic:*Reuerentissimo tri et domino Innocentio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie summo ntifici, P. Signine ecclesie humilis minister se ium totum in omni genere subiectionis.* Uel sic:*Amantissimo tri et domino Innocentio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie summo ntifici, O. miseratione diuina Uerulanus escos tam omam quam debitam in omnibus reuerentiam.* Uel sic:*issimo tri et domino, etc.* Consules ciuitatum, castrorum, uillarum, et burgorum sic ssuntsalutare dominum m:*Piissimo tri etc., Consules lusque Signini omum famulatum cum enitudine seruitii*; uel: *sese ios ad des*; uel: *sacrorum dum osculum. * Cardinales autem, licet sint incis urbis et orbis, emittunt tamen nomina escorum, comitum, catthaneorum et baronum quando scribunt eis. Escos Hostiensis sic salutat aliquem escom:*Uenerabili in Christo fratri P. Dei gratia Signino esco, U. eadem gratia Hostiensis escos salutem in uero salutari.* Diaconus cardinalis sic salutat escom:*Uenerabili in Christo fratri B. Dei gratia Anagnino esco, G. rmissione diuina sancti Georgii ad uelum aureum diaconus cardinalis salutem in eo in quo est uera salus.* Presbiter cardinalis sic:*Uenerabili in Christo fratri O. Dei gratia Ferentinati esco, F. miseratione diuina tituli sancte Pudentiane esbiter cardinalis salutem in eo sine quo non est uera salus et oratio fructuosa.* Si uero sint duo cardinales, quorum unus sit esbiter et alius diaconus, qui scrierit, sic dicet:*Uenerabili in Christo fratri H. Dei gratia Uerolano esco, S. tituli sancte Praxedis esbiter et Sancti Adriani diaconus cardinalis salutem et orationem in Domino.* Et nota quod omnes esbiteri cardinales dicunt tituli sancte talis nomine sancte unde est cardinalis, et nota quod edictas salutationes tes mittere unicuique uiro religioso, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Item nota quod unusquisque cardinalis, escos, magnus abbas, et etiam magni comites scialem habent salutationem. Unde semr dominum de salutatione inquirere debes. Patriarche et archiesco quotiens scribunt suffraganeis suis se in salutatione emittunt, et escos uocant uenerabiles fratres, ceteros autem dilectos filios de triarchatu uel archiescotu. Patriarcha sic salutat suum suffraganeum:*H. Dei gratia Ierosolimitanus triarcha et astolice sedis legatus, uenerabili fratri G. Cesariensi archiesco, salutem et benedictionem.* Metrolitanus sic salutat uel test salutare suffraganeum suum:*H. Dei gratia sancte Rauennatis ecclesie archiescos, Uenerabili fratri G. Bononiensi esco salutem.* Sunt etiam quidam triarche et archiesco qui sunt astolice sedis legati, quod debet in salutatione ni, ut archiescos sancti Iacobi et triarcha Ierosolimitanus:*H. Dei gratia Grandensis triarcha et totius Dalmatie atque Croatie imas, dilecto filio B. nobili uiro salutem in Domino.* Suffraganeus sic test salutare suum metrolitanum:*Uenerabili tri et domino H. Dei gratia sancte Rauennatis ecclesie archiesco dignissimo, T. rmissione diuina Fauentinus escos licet indignus omam et debitam in omnibus reuerentiam.* Unus escos alium sic salutat uel test salutare. Debet emittere nomen illius si ruum etiam habeat escotum quia res sunt in dignitate, et in nullo ei subest. Si uero sit maioris etatis ille cui scribit test illum aellare uenerabilem trem:*Uenerabili in Christo fratri B. Dei gratia Ferentinati esco, eadem gratia Anagninus escos salutem et orationum obsequia.* Quidam tamen dicunt rmissione diuina licet indignus, quidam miseratione diuina licet immeritus, quidam diuina fauente gratia, quidam enim ad hostendendam humilitatem dicunt Signine ecclesie humilis minister. Si enim dicit Dei gratia non debet dicere stea licet indignus quia quod gratia Dei fit dignum est, iuxta illud astoli gratia Dei sum id, quod sum, et gratia Dei in me uacua non fuit; sed multa rmittit Deus que digna non sunt. Escos sic test salutare unumquemque clericum de suo escotu, siue sit elatus siue subditus: debet emittere nomen suum et uocare illum dilectum filium; sed quidam emittunt nomina elatorum, et uocant eos uenerabiles fratres, sed magis hoc faciunt causa lucri quam causa hostendende humilitatis.*I. Dei gratia Anagninus escos dilecto filio, B. abbati sancti Saluatoris salutem et orationem in Domino*; uel: *salutem et orationum obsequia*; uel * salutem et osros ad uota successus* ; uel: *salutem et osris successibus habundare.* Unusquisque clericus sic test suum escom salutare:*Uenerabili tri et domino F. Dei gratia Signino esco, G. eius humilis clericus omam et debitam in omnibus reuerentiam*; uel sic: *Reuerendo tri et domino I. Dei gratia Ferentinati esco, H. omnium suorum clericorum minimus quicquid deuotionis et reuerentie test*; uel: *suus r omnia subditus deuotus* ; uel: *se ium totum in omni genere deuotionis.* Et nota quod non debes nere hoc nomen salutem, non ideo quod non ssis facere, quia seruus sset oare salutem domino suo, sed quia retaretur arrogans. Et nota quod has salutationes minor maiori mittere test, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Monachi autem et uiri religiosi humilitatem ymitantur. Unde sic aliquis abbas escom uel aliquem alium test salutare:*Uenerabili tri et domino I. Dei gratia Anagnino esco, B. ccator monachus sancti Petri de Uillamagna etabbas licet indignus salutem cum omnimoda reuerentia*; uel: *salutem cum omnimoda deuotione*; uel: *salutem cum omnimoda subiectione.* Unde clericus sic test alium salutare. Si fuerit clericus magne ecclesie debet dicere sic Dei gratia*Prudenti et discreto uiro moribus et honestate efulgido I. Dei gratia canonico Anagnino, G. Signinus canonicus salutem cum osritatis augmento.* Si uero amicus eius sic dicet:*Uiro uenerabili et amico karissimo esbitero B. iori sancti Petri de Uineis, C. humilis clericus sancti Steani de Signia salutem in Domino et sincere dilectionis affectum.* Imrator sic test salutare aliquem regem, comitem, ducem, marchionem, et unumquemque suum fidelem: debet emittere nomen suum cuicumque scribit, nisi quando scribit domino uel alicui regi qui non sit uasallus eius. Sic salutat regem Anglie: *Illustrissimo uiro G. Dei gratia regi Anglie, P. eadem gratia imrator Romanorum et semr augustus salutem et omne bonum.* Duces sic salutat:*P. Dei gratia Romanorum imrator et semr augustus illustri uiro B. Bononie duci salutem et suam gratiam.*Consules ciuitatum sic salutat:*P. Dei gratia Romanorum imrator et semr augustus dilectis fidelibus consulibus Signinis salutem et suam gratiam.* Comites, duces, marchiones, magni barones, et consules ciuitatum sic ssunt salutare imratorem:*Serenissimo uiro P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, I. comes Soranus obsequium fidelitatis cum omtitudine seruitii* ; uel sic: *Inuictissimo domino P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, B. dux Sleti suus r omnia fidelis se ium totum in omni genere fidelitatis cum omtitudine seruitii*; uel sic: *Excellentissimo uiro P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, H. marchio de Monteferrato omum famulatum cum obsequio fidelitatis* ; uel sic: *Triumatori et inuicto domino P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, consules Signini omum et debitum in omnibus famulatum* ; uel: *gloriam et honorem in longitudinem dierum.* Unus rex alium sic test salutare: emittit nomen suum si est uassallus eius cui scribit:*P. Dei gratia rex Francie, P. illustri regi Anglie salutem et omne bonum*; *Illustrissimo uiro P. gratia regi Francie, H. eadem gratia rex Sicilie salutem cum augmento osritatis.* Rex ita salutat unumquemque suum uassallum: emittit nomen suum et dicit sic:*Leo Dei gratia rex Ungarie, dilecto fideli suo B. salutem et suam gratiam.* Comites, duces, marchiones sic se ad inuicem salutant. Quidam comites sunt qui dicuntur comites latini:*Nobilissimo uiro domino R. Dei gratia comiti Fundano, I. Frangini eadem gratia Romanorum consul et sacri latii Laterani comes salutem cum sincere dilectionis constantia.* Et nota quod omnes nobiles Romani uocant se consules Romanorum, sed illi qui sunt de nobilissima gente Frangini uocant se consules Romanorum et comites latii Laterani in salutatione:*Magnifico et inlustri uiro I. Dei gratia comiti latino, A. de Un... salutem cum dilectionis augmento.* Si fuerit amicus eius, dicet amico karissimo. Quidam uero dicunt imriali aule comes, quidam Dei et imriali gratia comes*Strenuissimo uiro C. Dei gratia Astensi marchioni, H. Dei et imriali gratia dux salutem.* Et nota quod unusquisque, siue sit uasallus eorum siue non, ita test salutare edictos, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Romanus senator emittit nomen suum quando scribit fidelibus Romane diocesis sic:*C. Iohannis Leonis Rainerii a Dei gratia alme urbis illustris senator, dilectis fidelibus et amicis consulibus Signinis salutem.* Consules ciuitatum, castrorum, uillarum, et burgorum sic salutant senatorem:*Strenuissimo uiro domino C. Leonis Rainerii Dei gratia alme urbis illustri senatori, consules Signini omum famulatum cum enitudine seruitii.* Una testas sic test aliam salutare:*Nobili et strenuo uiro domino A. Bononie testati, G. Fauentinorum testas salutem cum sincere dilectionis constantia.* Non debet dicere Dei gratia quia testas terrena non est multum duratura et debet nere enomen si habet:*Nobili et egregio uiro domino A. uicecomiti Mutinensium testati, consiliaris et honorabili eiusdem ciuitatis lo, D. Bononie testas, consiliarii cum uniuerso lo salutem cum rtue cis rseuerantia.* Si fuerit magnus lus, dicet magnifico lo. Consules ciuitatum, castrorum, uillarum, et burgorum sic se ad inuicem salutant: debent emittere nomina recientium, nisi castrum uel uilla uel burgus rmittent ad mittentium iurisdictionem. Si uero unus consul, debet scribi nomen illius integre:*Nobilibus uiris consulibus Anagninis et honorabili eiusdem ciuitatis lo P. Theobaldi consul et uniuersus lus Signinus salutem et rtue cis constantiam*; uel: * salutem et osris successibus habundare*; uel: * salutem et sincerum amorem.* Unus miles sic salutat alium:*Nobili et egregio uiro T. de Sacco militari gloria efulgido, R. de Paliano salutem et sincere dilectionis affectum*; uel: *Nobilissimo domino R. de Paliano strenuo militi, T. de Montefortino salutem cum uinculo sincere dilectionis.* Si fuerit amicus eius, dicet amico karissimo; si uero fuerit consanguineus, consanguineo eelecto. Unus amicus alium sic debet salutare:*Suo karissimo amico B., A. salutem cum uinculo sincere dilectionis*; uel: *Intimo et ecordiali amico G. de Gurga, A. eius intimus amicus salutem cum sincere dilectionis feruore.*; uel: *Amicorum aecio B., H. eius amicus salutem et sincere dilectionis affectum*; uel: *salutem quam sibi*; uel: *salutem et quicquid ie sibi.* Filius sic salutare debet trem et matrem: emittit nomina rentum, quicumque sit, nisi esset summus ntifex:*Reuerendis rentibus A. et B. e cunctis mortalibus diligendis, H. omnium suorum minimus salutem cum filiali subiectione.* Patrem salutat sic:*Reuerendo genitori B., H. eius unicus filius salutem et filialem subiectionem.* Matrem sic:*Reuerende genitrici M. urimum metuende, A. eius filius salutem cum reuerentia et deuotione.* Frater sic salutat fratrem:*Dilectissimo fratri A., B. eius frater salutem cum fraternali dilectione.* Si fuerint duo, sic:*A. et B. fratribus ramandis, H. eorum frater salutem et fraternalem dilectionem.* Si quis uellet salutare trem et matrem, fratres et sorores, consanguineos, amicos et uicinos, sic dicet:*Reuerendis rentibus A. et B., fratribus ramandis G. et P., sororibus dilectissimis P. et M., uniuersis consanguineis, amicis et uicinis, H. eorum filius, frater, consanguineus, amicus et uicinus salutem cum filiali subiectione et sincere dilectionis affectum.* Pater et mater sic salutant filium: emittunt nomen suum, quicumque sit filius, nisi esset summus ntifex uel archiescos uel magnus abbas, et non debent eum uocare trem uenerabilem, uerumtamen uocare ssent, ui uellent, quia maior est ternitas sritualis quam carnalis:*A. et B. rentes, suo dilecto filio H. salutem et ternam benedictionem.* Pater sic: .*R. genitor dilecto filio S. salutem et benedictionem ternam.* Mater sic:*F. genitrix dilecto filio B. salutem et maternam benedictionem. * Eodem modo ssunt salutare filiam mutando masculino in femininum et sitiuo in surlatiuum. Eodem modo cognatus test salutare cognatum, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Maritus sic test salutare uxorem: debet emittere nomen suum, nisi ea esset orta nobilioribus se:*B. de Marino sue dilecte uxori A. salutem cum uinculo dilectionis.* Si uero dilexit eam multum, sic dicet:*Dilectissime uxori sue anime dimidio A., B. salutem cum indissolubili uinculo sincere dilectionis* ;uel: *salutem quamsibi*; uel: * salutem et quicquid ie sibi*; uel: *salutem et quicquid melius test excogitari.* Uxor sic salutat uirum suum: emittit nomen sui uiri, quecumque sit si etiam nobilior eo esset, quia gloria et corona mulierismaritus est:*Nobili uiro B., M. eius fidelissima uxor salutem et quicquid melius test*; uel: *salutem in omni genere subiectionis* ; uel: *salutem et fidele obsequium.* Amicus sic salutat amasiam suam:*Dilectissime amasie sue, occulorum lumini, sue anime dimidio, domine M., forma et morum elegantia decorate, S. suus famulus salutem et quicquid in orbe test lcrius inueniri*; uel sic: *Dulcissime amasie sue B. uenustatis gloria redimite, M. suus r omnia famulus et fidelis salutem et quicquid test dulcius inueniri*; uel: *salutem et quicquid in orbe melius.* Si uero sit talis mulier oer quam ssint inimicitie oriri, non scribas nomen amice ne forte carta rueniat ad manus alicuius emuli, et sic amor cecus uertatur in odium mortale, sed scribe aliquod signum ... loco oii nominis, sicut memini me iam fecisse quod si non fecissem quidam meus socius mortis riculum incurrisset.Uidimus salutationes quas unusquisque uir cuiuscumque sit condictionis uel ordinis alteri mittere test. Nunc uideamus salutationes quas unaquaque mulier alteri mittere test. Quia igitur mulieres multum aetunt laudes et nulla est adeo turs que non affectet laudari, ideo surlatiuis utaris, et ad ias commendationes multum insistas. Imratrix sic salutat reginam Anglie:*Pretiosissime domine M. Dei gratia regine Anglie, C. eadem gratia Romanorum imratrix et semr augusta salutem et omne bonum*; uel: *salutem et semr oatis rfrui.* Una comitissa aliam sic salutat:*Pretiosissime mulieri comitisse M. forma et morum elegantia decorate illustris comitis G. uxori, comitissa R. uxor comitis Ildebrandini salutem et uinculum indissolubile amoris.* Regina Anglie sic salutat imratricem:*Serenissime ac etiosissime mulieri C. Dei gratia imratrici et semr auguste, M. regina Anglie salutem.*Predictas salutationes una regina alii mittere test. Una domina sic salutat aliam:*Nobilissime mulieri domine forma et moribus redimite M. uxori domini I., H. uxor P. de Sacco salutem et re dilectionis affectum.*Si non habuerit uirum, dicet M. quondam uxor P. de Sacco. Una abbatissa sic aliam salutat:*Uenerabili in Christo sorori domine M. Dei gratia sancte Marie de Uiano abbatisse dignissime, F. ccatrix monacha sancte Marie de Cannis abbatissa salutem in nostro salutari.*Sequuntur et rtes. Uidimus salutationes unicuique rsone utriusque sexus conuenibiles, nunc uidendum est ex quot rtibus debeat estola constare et qualiter debeat ordinari.Quidam dixerunt esse inciles rtes estole, scilicet salutationem, ouerbium, caationem beniuolentie, narrationem, titionem, et conclusionem. Quidam uero remouentes conclusionem, dixerunt esse .u. inciles rtes estole. Quidam etiam ouerbium remouerunt, dicentes esse .iiii.Nos autem dicimus, scilicet salutationem, narrationem, et titionem sine quibus estola rfecta esse non test.Uerum tamen narrando quis test tere et tendo narrare. Secundarie uero rtes sunt infinite. Non trahatur ad exemum quod Yuo Carnotensis escos scriit cuidam de nouo uenienti ad fidem cum salutatione, *Bene incire et melius consumare,* et fuit estola rfecta quoniam fuit imessati sigillo escoli, quia singulare iuilegium non facit communem legem. Facias ergo imo fundamentum idest ne salutationem, secundo rietes uidelicet narrationem, tercio tectum hoc est titionem, et sic triici columarum munimine fultus domum hedificabis inuisibilem omni decore ornatam. Nomina recientium debent in salutatione emitti, quando minor scribit maiori, uel r ri, et etiam maior minori, nisi reciens rtineat ad eius iurisdictionem, et emitte quedam adiectiua que rtineant ad laudem recientis, out tibi unicuique rsone conuenibile fuerit uisum, quod et teris uidere in salutationibus edictis. Nam si commendares aliquem auarum de largitate, imdicum de honestate, insientem de saentia, et si etiam ei ultra quam ei conueniat aliquem commendaueris, magis maliuolentiam quam beniuolentiam ocul dubio caabis.Memini enim me quendam sacerdotem uidisse qui omnes abstracto salutabat bereto, r quod magis inimicitias quam amicitias caabat, quoniam enim derisorie facere credebant. Noli nere aliquid quod rtineat ad laudem mittentis, nisi illud notaret dignitatem uel officium, ut escos, cardinalis, et magister, quoniam mittens se multum debet humiliare. Nomina quidem mittentis et recientis debes scribere integre nisi neres enomen, uel reciens bene cognosceret mittentem. Scribe igitur oium nomen r litteram crossam Q. et eum ab utraque rte ncta ncto ano. Si uero uassallus scribat domino uel minor maiori test scribere nomen recientis r litteram crossam P., mittentis uero r ruam .a. ad hostendendam humilitatem. Et nota quod salutatio debet esse tantum una clausula, licet ex multis constaret distinctionibus, et non debet scribi littera crossanisi in incio, uel nisi illa littera neretur oio nomine, et debet ni unus nctus anus scilicet in fine, exceo quando littera crossai sito oio nomine ab utraque rte nctatur. Item nota quod non debet ni in salutatione aliquid quod rtineat ad imam uel ad secundam rsonam. Unde non debes dicere meus amicus uel noster socius. Uerum tamen dominus dicit *dilecto neti nostro,* quod non est ymitandum sed tollerandum, quia illud facit salutatio quod faceret nuntius et sicut nuntius non loqueretur r uerba ime et secunde rsone. Ita est salutatio non debet fieri r uerba ime et secunde rsone, sed tantum tertie, et non debet ni in salutatione aliquod uerbum ad regimen oblicorum quia subintelliguntur ibi ista duo uerba, *mittit* et *oat*, et talis defectus solo arobatur, sed ad regimen eorum que in ueritate ssunt mitti intelligitur hoc uerbum *mittit* . Ad eorum uero regimen que ssunt oari, subauditur hoc uerbum *oat*. Ut ergo ssis occulata fide uidere que dico, sic scribe et ncta salutationem:*Nobili uiro domino R. amico karissimo, B. de Sacco eiusintimus amicus salutem, et sincere dilectionis affectum.* Item nota quod duo relatiua non debent in salutatione ni.Unde si dicis *suo amico* non debes stea dicere *eius amicus*. Item nota quod licet hoc nomen non natur in salutatione debet tamen dici salutatio quia r ea nomina mittentis et recientis scificantur. Item nota quod idem est estole titulus quod salutatio set sumit nomen a digniori quia frequentius in uerba nuntur que rtinent ad salutisti oationem. Estole titulus dicitur salutatio quia sicut ecclesia illuminat mundum, ita salutatio illuminat estolam. Item nota quod si ortet te scribere duobus uel tribus meliorem emittas, quoniam in omnibus sunt digniora enenda. Posita salutatione inci narrare, et sumere exordium a negotio de quo agitur, et exordium non fit nitus diuersum a narratione, sed in omnibus estolis non est exordiendum. Quando minor mittit maiori, uel quando aliquis cut aliqua imtrare tunc debet exordiri, quoniam animus recientis magis inclinatur ad exibendum extitum sed quando maior scribit minori inci tantum a narratione. Quidam enim nebant ouerbium in incio, sed tu nere noli, inmo quantum clarius et lucidius tes narrare narra. Si uero uis nere aliquod ouerbium in medio uel in fine estole materiei conuenientis ne. Quidam uero serabant caationem beniuolentie a narratione et dicebant illam esse incilem estole rtem, sed tu tes multis modis caare beniuolentiam a reciente quandoque r unam solam dictionem, quandoque r unam clausulam, quandoque r totam estolam. Si debes aliquem aellare nobilem et aellas illum nobilissimum, uel cum sis maior emittis nomen minoris, uel cum loqueris de te singulariter et de reciente uraliter. Quid ura? Quotiens aliqua dicis que ad mittentis humilitatem et ad recientishonorem rtineant, beniuolentiam sine dubio caas. Potes igitur estolam incire a quacumque uolueris dictione eterquam ab istis; eaoer, quaoer, cuius rei gratia, cuiusrei causa, quocirca, quam ob rem, quatenus, igitur, itaque, namque, quie, rro, sane quidem, equidem, siquidem, enim, autem, uero, at, atque, ac, out, sed autem, uel immo siquin et alioquin Et ab omnibus dictionibus que sunt esitiui ordinis: ofecto, namque, ideo, idcirco, alioquin. Et ab omnibus dictionibus quarum intellectus est obscurus ut nauci, sino, um. Et ab omnibus interrogatiuis ut quis et cur, quoniam satirica inceio esse uidetur et a multis aliis quarum nescio numerum et ab ultimis sunis. Sed nota quod fere ab omnibus edictis test fieri clausularum inceio, eterquam ab istis ideo, idcirco, immo, ac, atque, ac out. Exordium autem ab istis dictionibus incire test cum, licet, quamuis, quoniam, quia; sed ad licet et quamuis semr debet resnderi tamen, ut *licet uobis in nullo seruiuerim, de uestra tamen nobilitate confisus,* et cetera. Licet et quamuis eumdem retinent sensum, sed utcumque nitur unum non nitur aliud; nam in salutatione congrue nitur licet sed quamuis non, ut *Signinus escos licet indignus* et hoc credo quod accidat ueri. Quoniam et quia eumdem habent sensum, ubicumque nitur unum test ni et aliud, et eis debet resnderi ideo, uel idcirco: ut *quoniam de uestra quam urimum amicitia confido ideo ad uos recurrere non titubo*; sed quandoque tacetur ad ornatum locutionis, ut *quia de uestra quam urimum nobilitate confido ad uos tamquam ad dominum* et cetera. Non debes nere in incio estole aliquam dictionem exornatiuam, quia si in incio ortet te querere subfragia medicata in sequentibus quid facies? Dictiones exornatiue hae sunt:enim, autem, uero, uerum, quidem, equidem, siquidem, quie, nem, itaque, ofecto. Sic teris incire narrare negotium quoduis: *Presentium gina tue significamus dilectioni quod*, narra stea quiduis:*T. tenore esentium tibi significamus quod*; uel sic: *Nobilitati tue duxi significandum quod*; uel sic: *Paternitati uestre cuo intimare quod*; uel sic: *Dominationi uestre notum fieri cuo quod*; uel sic: *Paternitati uestre enius innotescat quod*; uel sic: *Presentibus litteris uobis duximus intimandum quod*: uel sic: *Amicitie uestre manifestum fieri uolumus quod*; uel sic: *Amicitiam tuam enarie sro scire quod*; uel sic: *Sanctitati uestre cuo intimare quod*;et multis aliis modis testi incire narrare, quos omnes si enumerare uellem magis tedium quam gaudium generarent, et nes st ea uerba que si omnes coram reciente dicere deberes. Si uero tantum uis aliquem deecari sic dices:*Nobilitatem uestram duxi attentius deecandum, quatinus* dic stea quiduis; uel sic: *Amicitiam tuam deecor modis omnibus quibus ssum, quatenus* ; uel sic: *Paternitatem uestram humili ece desco, quatenus* ; uel sic: *Dominationem uestram humiliter rogo, quatenus.* Clausulam enim a quacumque uolueris dictione incire tes eterquam ab istis: Ideo, idcirco, quoniam, quia, atque, ac, out, et ab omnibus coniunctionibus esitiui et subiunctiui ordinis. Et debet adminus tres distinctiones habere. Ultro uero seem habere non test quia sensus locutionis multum redderetur obscurus nisi essent rue distinctiones sicut fit quandoque in salutationibus, ut dicitur:*Uenerabilibus in Christo fratribus triarchis, archiescos, escos, abbatibus, ioribus, archiesbiteris, et uniuersis ecclesiarum elatis omnibusque Christi fidelibus ad quos littere esentes aduenerint. Uerulanus escos salutem in eo in quo est uera salus,* etc. Nota quod iuxta incium clausule debes nere unam dictionem exornatiuam si etiam non faceret ad rem, ut *Ille uero tuas desciens eces de negotio facere aliquid recusauit*. Sicut igitur in constructione emittendus est nominatiuus, sic aositione est suonendum, ut *nobilitatem uestram ecamur esentium lator*, et semr genitiuus debet eni dictioni a qua regitur et cum esitione si ibi nitur iungi, ut *esentium lator stquam ad illius domum ruenit ibi confestim egrotauit*. Accusatiuum semr nas ante uerbum, datiuum et ablatiuum si fuerit ortunum. Uocatiuum in estola nere noli quia oer discretionem sermonis est secunde rsone. Unde non debes dicere *noscat ternitas tua karissime ter.* Quia satis loqueris ad secundam rsonam r hoc onomen tuam, quod rtinet ad secundam rsonam. Et nota quod ista onomina ego et tu, uos et nos in estola nere non debes quia in uerbis ime et secunde rsone certus intelligitur nominatiuus. Unde non debes nere ad ornatum locutionis. Item nota quod uerbis tertie rsone debet ni nominatiuus nisi subintelligeretur r uerba ecedentia, uel nisi essent uerba excee actionis, ut tonat et fulminat, et nominatiuus siue sit rticium siue non debet ni in eadem clausula ubi nitur uerbum a quo regitur, et non multum debet distare ab eo ne forte uideretur alii uerbo suonere. Item nota quod adiectiua decorant estolam sed non nas ea multum remota a substantiuis, ne uideantur aliis substantiuis adherere, sed ne unam dictionem, uel duas uel tres adus inter adiectiuum et substantiuum. Item nota quod si ortet te facere mentionem de aliquo in una clausula bis uel ter ne relatam, ut *illi esco ei* uel *ium est*, sicut occurrent tibi. Si uero in alia clausula ortet te facere mentionem, ne edicto, efacto, iamdicto, etaxato, sedicto, antedicto, uel edictum, efactum, iamdictum, etaxatum, sedictum, antedictum. Item uirtus est facere dictamen lucidum et artum, ut saltim in ima olatione uel secunda te auditor intelligere ssit et melius est facere simicem ita intricatam, quod intelligi non ssis. Item uirtus est uitare yatus uocalium et sillabarum nisi nctus intercidat susnsiuus. Yatus uocalium est quando aliqua dictio desinit in uocalem, et sequens dictio inciat ab eadem uocali, ut *a tuo ordine tuum*. Yatus sillabarum est quando aliqua dictio desinit in aliquam sillabam et sequens dictio inciat ab eadem sillaba; ut *colligimus mustum*. Et nota quod yatus sillabarum ocedit ab istis tribus litteris c, r, s, sillabarum ut ca ca, ro ro, sis sis. Unde dico quod ubi tes uitare uita quia tes quandoque r mutationem unius dictionis, sed in tali loco numquam test uitari, ut *sacrosancte Romane ecclesie*. Et ita uita yatum ut sensus locutionis non reddatur obscurus quia melius est facere yatum quam dictamen intricatum. Item uirtus est unam dictionem non nere bis uel ter in aliqua clausula quia dictator in uerbis inueniendis nimium uideretur mendicus. Item uirtus est non nere duas dictiones, uel tres, uel quatuor que inciant ab una sillaba ut *uolo uobis uoluntas*. Item uirtus est consonantiam uitare quia cum rithimis et uersibus osa nullam habet affinitatem: non clauditur osa sub numero dum et consonantia sillabarum. Item si ortet te sententiam alicuius metri in estolam nere metrum redigas in osam, ut in hoc exemo *non minor est uirtus quam querere rta tueri*, sic resolue in osam; *non est minor obitas retinere acquisita quam acquirere ura*. Consonantia enim est quando aliqua dictio desinit in aliquam sillabam in fine distinctionis, et ultima dictio alterius distinctionis desinit in eandem sillabam cum ecedente uocali, ut *Miror de uobis urimum quoniam me amastis. Quare quod uobis tii michi non legastis?* Et nota quod semr in fine clausule debes nere unam dictionem trissillabam uel tetrasillabam cuius nultima onuntietur acuto acentu, uel .ii. dictiones bissillabas et ante illas ne unam dictionem dactilicam ad faciendum lcrum cursum: *Nobilitati uestre modis quibus ssum desidero famulari.* Distinctiones uero tes incire a quacumque uolueris dictione, eterquam a nam, et ac o et atque multis aliis. Forte sed quando debeas longas facere distinctiones, uel ruas dicere non ssum, sed ium uulgare rescito et te melius quam ego docebit. Unum tamen consulo quod equales facias distinctiones si uulgare tibi ebebit, et ad hoc ut facias enam distinctionem licet tibi nere unam dictionem, si nichil rtineret ad rem. In fine uero distinctionis scribe nctum susnsiuum ad denotandum sensum locutionis esse incometum et in fine distinctionis susnsiue ne dictionem nultimam cuius onuntietur acuto accentu, et ante illam ne unam dictionem dactilicam, ut *Nobilitatem uestram attentius deecor*. Distinctio quandoque constat ex uribus dictionibus, ut *Presentibus tibi litteris intimetur*, quandoque ex una littera, ut *quid est hoc*, ut *quo uadis* et omnes edicte distinctiones sunt rfecte, quoniam animus auditoris r ias scificatur. Et nota quod in fine distinctionis tes nere quam cumque uis dictionem eter quasdam coniunctiones, ut quatinus, ergo, igitur, itaque, quod, aliquin, ut et omnes coniunctiones esitiui subiunctiui ordinis et eter aduerbia negatiua, ut minime, nequaquam, et noli nere si melius tes et in fine scribe nctum anum, ut sensus locutionis denotetur esse cometus. Item nota quod ista aduerbia negatiua, minime, nullo modo, nullatenus, nequaquam, neutiquam, non debes nere nisi nulla distinctione que semiena est et ur ex dictionibus. Nec et neque colando negant, neutiquam uero turm facit negationem et noli nere si melius tes. Item nota quod dictionem equiuocam in estolam nere non debes nisi eius significatum r ecedentia uel subsequentia uerba scificetur quia inde dubietas sset oriri. Item nota quod quando minor scribit maiori uel r ri et etiam maior minori, nisi esset dominus eius, uel multo maior eo debes loqui de reciente uraliter, et de mittente singulariter. Item nota quod insur scriionem estole quando minor mittit maiori uel r ri non debes dicere *detur* quod datur a maiori ad minorem confertur, sed tes dicere *esentetur*. Item nota quod huiusmodi dictiones me, te, se, michi, tibi, sibi, imrtune se offerant dictatori. Dico quod nas contena o continentibus ut si deberes dicere *te rogo*, dicas *dilectionem tuam rogo*. Item nota quod quando distinctiones colantur r colatiuam, nisi in ultima distinctione, ut *demonstretur quod* ncti o cola susnsiui nuntur, ut *Benedicat uos diuina maiestas, ter et filius et sritus sanctus*. Item nota quod in estola non debet scribi littera crossa nisi in incio clausularum, uel nisi illa littera neretur oio nomine ut B. Item nota quod iste coniunctiones, ut, quod, et quatinus, eundem retinent sensum sed non ubicumque nitur unum test ni et aliud, ut semr debet ni cum uerbo subiunctiuo, quod uero cum subiunctiuo et indicatiuo quod ad magnum sensum cognoscere test, quatinus semr debet ni st uerbum deecatiuum. Posita narratione nenda est titio. Et nota quod licet aliquis tat uel aliquem tentis tamen test dici titio. Hec sunt signa titionis: Eaoer, quaoer, quocirca, cuius rei causa, cuiusrei gratia, quam ob rem, unde, ideoque, ergo, igitur, itaque, sed eaoer, quaoer, quocirca, ideoque sunt magis in uso. Item nota quod in titione est nendum uerbum deecatiuum, et hec sunt uerba deecatiua: rogo, oro, exoro, ecor, sulico, deecor, desco, imoro, sed exoro et sulico sunt ualde uerba suletiua, et non debes nere nisi quando scribis domino uel alicui auxilio cuius multum indiges et edicta uerba sunt ita uehementistransitionis quod actus eorum semr debet determinari r aliquem oblicum, ut *Amicitiam tuam ecor attentius*. Et nota quod st ista uerba intimo, insinuo, notifico, significo, debeat ni quod, uel ut et non quoniam et quia: *Significo tibi quod*. Item nota quod de quocumque commendas aliquem in salutatione, de eodem debes eum commendare in titione et uniuscuiusque oia nere. Quando scribis domino debes dicere *Sanctitatem exoro* ; uel *Clementiam uestram* ; uel *Pietatem uestram*. Quando uero cardinali uel esco, *Paternitatem uestram* ; uel *Prouidentiam*; uel *Benignitatem uestram*. Quando uero clerico, *Discretionem uestram*. Quando uero saenti, *Saentiam uestram*; uel *Prudentiam uestram*. Quando minor maiori si fuerit litteratus uel benefecerit ei, *Paternitatem uestram*. Si uero imratori scribit *Maiestatem uestram*; uel *Inrialem excellenciam*; uel *Magnificentiam*; uel *Maiestatis uestre tentiam*. Si regi, *Celsitudinem uestram*; uel *Regalem magnitudinem*. Si comiti, *Magnitudinem uestram*; uel *Nobilitatem*. Si domino, *Dominationem uestram*. Si militi, *Nobilitatem uestram*. Si lo alicuius ciuitatis uel castri, uel uribus decem, *Uniuersitatem uestram*. Si tri, *Paternitatem uestram*. Si matri, *Maternitatem uestram*. Si amico, *Dilectionem* uel *Amicitiam uestram*. Si mulieri, *Pulcritudinem uestram* uel *Nobilitatem uestram*. Item nota quod si ortet te duo significata nere in estola has dictiones ne inter utrumque, eterea, insur, ad hec, ad hoc. Item nota quod conclusionem non debes diuidere a titione; quia quotiens rfecte comes quod uis dicere in ueritate concludis, sed si uis diuidere has dictiones ne quia. Sunt signa conclusionis: uerumquia, uerumquoniam, sed quia, sed quoniam. Uidimus unumquemque salutari, et quomodo negotium narrare, et que uitia uitare, et quas uirtutes inserere, et que sint signa titionis, diuisionis, et conclusionis; nunc uidendum est quomodo estolis tibi transmissis ualeas resndere. Considera igitur imo estole significatum et sicut te in salutatione et aliis honorat, sic eum honora nisi esset dominus tuus uel maior te. Sic igitur incire tes:*Amicitie uestre litteris rlectis sum gaudio ineffabili reetus*; narra stea quod uis. Uel sic, *Dilectionis uestre litteris receis et illis rlectis diligenter meus animus quam urimum exultauit*. Uel sic, *Nobilitatis uestre litteris occulo intuens iocundanti exultaui urimum*. Uel sic, *Uisis uestre dominationis litteris, et summa diligentialectis*. Uel sic, *Paternitatis uestre litteras ea que debui rece affectione*. Uel sic, *Uestrarum litterarum receo tenore et earum significatoti enius intellecto*. Uel sic, *Dominationis uestre litteras rece animo gratulanti, sed earum exicato uolumine totum est gaudium uersum in merorem*. Positis igitur salutatione, narratione, et titione michi tria consideranda occurrunt: imo inscio gramaticam, secundo sitionem uerborum, tertio sensum locutionis. Sed magis ad sensum resce locutionis, quia nichil odest si lcra dicis uerba, et nullum retinent sensum. Si quis enim diceret uidi asinum inter choros angelorum manu tenentem citharam et dibus salientem et ectrum digitis suis lcherrimum tenebat, et in eorum esentia tam dulciter cytharizabat, quod oer illius dulcissonum tactum omnes angeli mouebuntur ad risum, esset merito asinus et ab omnibus deridendus. Considera itaque semr locutionis sensum, et latinum solue in uulgare, et sic rfecte noscere ualebis. Quia in suriori osculo exordia me facturum omisi, idcirco exordia unicuique conuenientia r ordinem nam. Sic igitur escos cum catulo test exordiri quando scribunt domino o negotio ecclesie:*Cum ecclesia Signina nullo mediante ad astolice sedis rtineat iurisdictionem, credimus et sramus uos illius iura uelle conseruare illesa et ab indebite molestantibus ternaliter tueri. Hinc est quod uestre intimamus sanctitati, quod*; Uel sic:*Cum uniuersi Christi fideles oressi ad uestre sanctitatis astolatum decurrunt, nos qui de uniuersalis ecclesie gremio sumus ad uestri astolatus clementiam confidenter recurrimus credentes de stulatis a uestra etate nullo modo ti relsam. Inde est quod uestre sanctitati significamus quod.* Uel sic:*Cum de gremio matris ecclesie simus et uestro astolatui fuerimus et simus subiecti ad uestram clementiam recurrere nullatenus dubitamus quotiens ecclesie nostre immoti uestre negotia grauia nobis ragenda incumbunt. Hinc est quod clementie uestre cumus intimare quod.* Uel sic:*De antiqua consuetudine et assueta benignitate astolice sedis ocedit suis subditis in dubitabilibus consilium imrtiri ut astolico consilio fulti casus secure decidere ssint. Hinc est quod uestre sanctitati intimamus quod.* Uel sic:*Cum omnium fidelium iura ecclesia Romana defendat, et ab indebite molestantibus tueatur, iura ecclesie Signine uos credimus uelle conseruare illesa que nullo mediante ad astolice sedis iurisdictionem dinoscitur rtinere. Inde est quod uestre intimamus sanctitati quod.* Consules ciuitatum sic ssunt exordiri quando scribunt domino :*Cum simus ecclesie Romane fideles et uestro astolatui sanctissimo subiecti semr extiterimus et deuoti ad uestre sanctitatis clementiam recurrere non dubitamus quotiens nos uestros tentes indebite molestant. Nouerit igitur sanctitas uestra quod.* Uel sic:*De assueta consuetudine astolice sedis ocedit suos fideles oressos sue tentie dextera tueri, et eorum iura inuiolabiter obseruare. Noscat itaque sanctitas uestra quod.* Uel sic:*Cum uniuersos Christi fideles ecclesia Romana tentie dextera otegat atque defendat, ciuitatem Signinam scialiter a tentibus defendere debet, que semr ecclesie Romane ac uestre sanctitati fidelis extitit et deuota. Hinc est quod uestre cumus intimare sanctitati quod.* Uel sic:*Licet sanctitati uestre clementiam ignoranter offendisse uideamur, de astolica tamen mansuetudine ac benignitate confisi que non solum culs sed etiam ccatis ignoscit, ad uestre clementie des audemus recurrere srantes uos nobis ueniam de commissis daturum. Quaoer sanctitatem uestram flexis genibus exoramus quatenus.* Uel sic:*Quod uestri astolatus acem litteris frequentius infestamus, clementia uestra dignetur tollerare benigne quoniam neccessitas incumbens nos hoc facere comllit. Hinc est quod uestre sanctitati cumus notificari quod.* Uel sic:*Quia litterarum frequentia uestre sanctitatis aures lsamus, etas uestra benigne tollerare dignetur, quoniam ricula ura que nobis surincumbunt hoc nos facere cogunt. Cuius rei gratia uestro astolatui intimamus quod.* Clericus sic test exordiri quando scribit domino esco, uel quando minor scribit maiori:*Cum uestra ouidentia consueuerit ingnotis et extraneis ouidere, qui semr uobis extiti subditus et fidelis ad uestram non titubo recurrere ternitatem srans de stulatis uestra tantummodo gratia nullam ti relsam. Inde est.**Licet ternitati uestre seruitium aliquod non imnderim, de uestra tamen benignitate confisus ternitatem uestram non dubito deecari cum uestrum michi auxilium fuerit ortunum. Eaoer ternitatem uestram duxi humiliter deecandam, quatenus.**Quia de uestre ternitatis ouidentia indubitam fiduciam gero, a uestra non dubito aliquid extere benignitate srans uos iustis meis ecibus benignum ebere assensum. Uestram igitur ternitatem humili ece desco quatenus.* *Cum sim uestre ternitatis anta humilis et deuotus alumus et me ab infantia rore uestre gratie rigaueritis, non credo uos emulorum fallaciis etatis uestre aures inclinasse qui michi uestram gratiam subtrahere nituntur. Eaoer humilitatem uestram humiliter oro, quatenus.* *Cum uos trem sritualem et unicum retem benefactorem ad uestram non dubito recurrere ouidentiam cum michi neccessitas incumbere uidetur. Quocirca ternitatem uestram humili ece desco quatenus.**Postquam diuine acuit ouidentie me utroque iuare rente uos michi ter et unicus benefactor extitistis ut ab omni solatio non essem nitus destitutus. Quaoer uos attentius deecor, quatenus.**Cum uos mihi ter r beneficium et scialis sitis benefactor ad uestram ternitatem, cum maxima fiducia curro, credens quod meas iustas eces dignabimini exaudire. Quaoer uos in quantum ssum deecor quatenus.* *Cum uos e cunctis mortalibus timeam et amem, et dum sritus rexerit artus cuam honorare, ad dominationis uestre nobilitatem confidenter recurro, ut michi uestro famulo neccessitatibus uribus irretito dignemini subuenire. Uestre igitur sulico nobilitati quatenus.**Cum uos trem r beneficium et scialem dominum recognoscam qui me infantie custos eritie tutela ternitatis incrementum et sulementum michi fuistis urtatis ad uestrum non dubito dominium recurrere cum uestro auxilio uideor indigere. Ideoque.* Si uis extere consilium:*Licet mea non ecesserint obsequia ut uos debeam sur aliquo deecari de uestra tamen benignitate in multis ostensa confisus auxilium uestrum non dubito imorare cum illud michi nostrisque consanguineis fuerit ortunum. Eaoer.**Cum uos diuina ouidentia multiici ditauerit scientia et sale saentie condiuerit non debetis eam condere sub modio sed sur candelabrum nere deauratum ut luceat omnibus habitantibus in domo quod r hoc bone onionisodor suauis longe lateque fundatur. Quaoer.**Tanta uos scientia diuina saentia reeuit, quod urbemRomam regere atque gubernare sciretis, et etiam in grauibus alicui consilium inrtiri ssetis. Cuius rei causa.**Quia uos nosco in omnibus saentem et in rebus agendis ouidum et discretum ad uos tamquam dominum recurrere non dubito consilium et uestrum auxilium humiliter inorando. Quocirca.**Tanta est uestre saentie ofunditas et uerborum suauium dulcedo quod non a remotis esenti estola exordiri ortetquoniam ex uestra discretione ucissimus uerbis colligitis ura. Quaoer.**Uestre saentie odor iam est longe lateque diffusus et uelut aromatum fumus ad tentum nares deuenit. Unde debetis summo conamine niti ut de bono in melius dante Domino augmentari ssitis. Quam ob rem.* Sic test aliquis exordiri quando scribit amico suo:*Quia de uestra urimum amicitia confido uestrum nondubito auxilium imorare cum ium michi fuerit ortunum. Quaoer.**Quotiens uestre dulcissime societatis et gaudii eteriti inter nos habiti recordor, animus meus gaudio tridiat ineffabile quoniam inter nos dilectio ra uigebat quod Pilades et Horestes esse a uribus uidebamur. Quaoer.* *De uestre sinceritate amicitie confidens ad uos tanquamscialem et amicum karissimum recurro, uestrum auxilium confidentius imorando. Quocirca.**Gaudii et letitie olim inter nos habiti recordans, gaudio ineffabili exulto, sed stquam de absentia uestra mecum tacitus reuoluo, totum gaudium uertitur in memorem, quoniam soliuagus in deserto uideor sine uobis rmanere. Uestram igitur amicitiam.**Tanta inter nos olim uiguit dilectio ra et societas salubris extitit et fidelis quod dictis actibus atque unum et idem ab omnibus uidebamur. Cuius rei gratia modo de uobis tamquam de karissimo et sciali amico confido idcirco uestrum auxilium non dubito imorare. Quocirca.**Quia sumus rissime dilectionis uinculo colati et a uribus unum esse r amicorum uidemur, uos in meis negotiis cum magna fiducia comllo, ut uestro suffragio fultus quod affecto rficere ssim. Quocirca.**Gaudio ineffabili uideor iocundari quotiens uestre dulcissime recordor societatis, quoniam gaudiis multiicibus iugiter uigebamus utebamur uerbo suauissimo adinuicem referentes. Quocirca.**Quia uos scialem et karissimum teneo amicum, sine uestro consilio nec debeo nec ssum aliud inchoare si etiam ad meum quamurimum redundaret honorem. Quaoer.**Quoniam sur cunctos meos amicos uos dilexi et diligo animi affectione, sine uestro consilio nolo nec nolui aliquid inchoare quia me nosco uestro consilio oficuum fore consecuturum. Quocirca.* Sic ssunt exordiri consules quando scribunt consulibus alterius ciuitatis:*Cum nostri edecessores cum uestris cis et dilectionis fuerint uinculo colati, nos eorum uestigia r omnia imitari uolentes cem et unitatem uobiscum affectamus omni temre retinere. Quaoer.* *Quia nostri edecessores cum uestris se non modicum omni temre dilexerunt obsequia grata seus ad inuicem conferentes, ad uos tamquam ad amicos dominabiles recurrimus auxilium uestrum confidentius inorando. Hinc est quod uestre significamus nobilitati quod.**Tanta inter uestros et nostros edecessores uiguit dilectio ra ut quod uestris acebat nostri omnimode diligebant et sic unitatis et dilectionis uinculo iuncti de inimicis se seus habuerunt triumum. Nos autem eorum uestigia ymitare uolentes cem et societatem uobiscum uolumus iuramento firmare ut cis et dilectionis nodo coniuncti inimicos multiiciter exgnare ssimus. Quocirca.**Uelut a uestris seus accemus antiquis in tantum se ad inuicem uestri cum nostris edecessores dilexerunt quod non extranei sed consanguinei uidebantur et ciues. Nos autem antiquorum uestigia sequentes uos in quantum ssumus omni temre affectamus honorare. Quaoer.* *Quot et quanta uestris antecessoribus et uobis contulimus obsequia grata, a nobilitatis uestre memoria non credimus excidisse, quia quotiens nos ad uestrum seruitium aellastis et honorem, animo gratulanti uenimus o sse rati. Quocirca.**Quia uestram amicitiam et societatem affectamus omni temre obseruare illesam eam uolumus iuramento firmare, ut dilectionis et iuramenti uinculo stricti et nostra bonade bono in melius augmententur. Quaoer.**Quot et quanta comoda de concordia et ce inter nos habita nos et uos consequemur uobis credimus omnimode fore manifestum quia non sunt due in his rtibus ciuitates inter quas magis quam inter nos adiaceat amor. Eaoer.* *Cum uobis uelut amicis et dominis omni temre seruiuerimus et in his que uobis grata fuere benignum aebuerimus asensum, cum magna fiducia ad dominabilem uestram amicitiam recurrimus quotiens nobis uestrum auxilium fuerit ortunum. Quaoer.* *Quia de uobis tamquam de scialibus amicis confidimus, uestrum auxilium confidentius imoramus cum nobis ium fuerit ortunum. Quocirca.**Cum a sanctis iubeatur scriuris et arobata consuetudine arobetur fidem in cunctis omissam inuiolabiliter obseruari, de uestra ssumus non modicum udentia mirari quomodo fidem datam tam turter uiolastis anime riculum incurrere non uerentes. Quaoer.**Cumque fides in cunctis omissa sancta eciente scriura et in usu arobante debeat inuiolabiliter obseruari, de uobis quam urimum admiramur qua de causa fidem inter nos exhibitam uiolastis.* Consules sic ssunt exordiri quando scribunt alicui baronum:*Quia de uestra nobilitate et amicitia dominabili urimum confidimus, uos in nostris negotiis confidentius comllamus credentes uos nobis uestris amicis uestrum auxilium collaturum. Quocirca.**Quanta cordis affectione et animi sinceritate uestris seruiuerimus edecessoribus et uobis etiam in hiis, que ualuimus seruire a uestra non credimus excidisse memoria quia quotiens nos ad uestrum seruitium aellastis et honorem secundum nostrum sse nullatenus tardauimus uenire. Quaoer.**De uestre nobilitatis sinceritate de qua fiduciam gerimus indubitatam urimum confidentes auxilium uestrum confidentiusimoramus, in hiis ecie que ad uestrum uel ad nostrum sctent oficuum et honorem. Quaoer.**Quoniam inter nos et uos fidelis societas fuit, et semr dilectio uiguit ra, cum magna fiducia auxilium a uestra dominabili amicitia imoramus cum io aliquo modo indigere uidemur. Cuius rei causa.* *Quia uerborum olixitas est aurium inimica et longus sermo tedium generat in animo auditoris idcirco sub breuiloquio negotium quod nur accidit nobis uobis cumus intimare. Quaoer.* *Si uellem esenti estola exordiri a remotis uiderer uobis forte adulari et beniuolentiam uestram caare de nouo quam credo uestra tantummodo diu gratia acquisisse. Quaoer.* *Si lcris exordiis et efacionibus coloratis esenti estola exordirer, uiderer uestram amicitiam de nouo acquirere uelle quam credo uestram tantummodo diu gratiam acquisitam habere. Uestre igitur amicitie simicibus notifico uerbis quod.* *In esenti estola non ortet me sumere exordium a remotis ne uerborum olixitas uestras nullo modo aures aggrauaret, et ne forte uestram dominabilem amicitiam blanditorie acquirere uiderer quam sro gratia uestri integram et illesam habere. Simicibus itaque uerbis uos attentius ecor quatenus.**Ad uestram beniuolentiam caandam non ortet me dicere uerba rlita colores et lcras aefaciones quia tanta est uestre saentie cognitio quod uerbis simicibus tantum affectionem mei animi cognoscetis. Quam ob rem.* Escos sic test exordiri quando scribit alicui esco o aliquo negotio:*Grauissima corris egritudine imditi, die sabati diuina non terimus officia celebrare et nostros clericos ad sacros ordines more solito omoueret. Quaoer.**Pro quibusdam ecclesie nostre negotiis que nobis occurrunt ragenda irretiti cena domini diuinis officiis non ualebimus interesse et sanctum crisma more solito consecrare. Quocirca.**Placuit summo ntifici causam matrimonii que uertitur inter P. et M., uestros rrochianos, nostro examini commettere, ut rtibus auditis et cognita ueritate quod esset iustum nulla obstante aellatione discerneremus, et decretum r censuram ecclesiasticam causamque faceremus obseruari. Cuius rei causa.**Per litteras astolicas recimus in mandatis quod causam matrimonii que inter J. et M., uestros rochianos uertitur summa discerneremus diligentia, et hinc inde cognita ueritate quod iustum esset sine aellationis remedio iudicaremus, et quod discerneremus r censuram ecclesiasticam faceremus obseruari. Quocirca.**Dominus uos ouidum et discretum in rebus agendis cognoscens causam que inter P., ciuem Signinum ab una rte, et Q. rrochianum uestrum ab alia uertitur uestro examini commisit, ut rtibus hinc inde auditis eam sine debito decideretis. Quaoer.**Quia uos dominus cognouit in cunctis esse ouidum et discretum causam matrimonii que uertitur inter J. et B. uestre audiencie commisit, ut hinc inde cognita ueritate eam canonico fine decideretis. Cuius rei causa.* Sic test escos exordiri quando scribit elato uel clerico suo:* Ex questione dilecti filii et familiaris nostri B. cognouimus quod eum indebite et sine causa rationabili molestabas, et injuriosa ei uerba etiam inferebas. Quocirca.**Presentium lator ante nostram esentiam accedens de te magnam suit querimoniam, dicens te illum indebite molestare et etiam uerborum oroia illungiter inferre. Quaoer.* *Grauis querela dilecti filii nostri P. ad nos delata ruenit quod cum in ssessione cuiusdam terre sementaricie foret, tu eum in requisitum de ssessione uiolenter exlisti. Quaoer.**Dilectus filius noster O. nobis suis litteris intimauit, quod cum fratre suo G. ad tanta uerba deuenit quod unus alteri mortem machinatur. Ne uero tantum scelus numquam rfici ssit deuotioni tue r scria esentia mandamuseciendo, quatenus.**Ante lator esentium nostram esentiam constitutus deM., fratre et consortio tuo, querimoniam suit dicens quodeum sine cul uerberauit multa uerborum ei imoiainferendo. Quaoer.**Ex quorumdam accemus relatione quod focariam indomo oia retinebas blice quod tollerare non ssumusnec debemus. Quaoer.**Ex multorum relatione audiuimus quod dominus estin estate futura in Camniam uenturus oer quemhonorifice ortet uos in uictualibus erare. Quaoer. **Presentium latorem dilectum filium et familiarem nostrum,P., quem o quibusdam ecclesie nostre negotiis ad urbemtransmisimus, uniuersitati uestre recommendamusdeuotionem uestram attentius deecantes quatenus ei insuis neccessitatibus in eundo et redeundo ouideatis iicum a uobis tierit securum ducatum estantes.Quaoer.* Sic test aliquis exordiri quando scribit alicui obitum alicuius *In huius estole titulo salutem uobis oaui, sed narrationis testus contradicere uidetur quia dilectissimi filii uestri obitum uobis cogor intimare. Nam cum oer suas multiices obitates ab omnibus honoraretur, et inter suos socios anum existeret amabilis, grauissima est arreus egretudine unde a medicorum medico auxilio nitus destitutus, quarto nonas Martii uiam uniuerse carnisintrauit.**A dolore cordis et mentis tristitia stillus meus sumit quoniam uenerabilis fratris uestri obitum magistri uidelicet Alberti, uobis cogor intimare qui oer suas multiices bonitates ab omnibus amabatur.* In incio huius estole salutem uobis oaui, sed salus r quam ab omnibus amabamini est nitus extincta, quia dilectus filius uester qui multiici scientia imbutus ab omnibus amabatur, et modo nonas Madii de hoc seculo ad aliud uocante Domino emigrauit. Sic test aliquis exordiri quando non uult referre alicui grates.*Ad referendas uobis gratiarum actiones desunt loquele, et uerborum sitiones non ualeo aliquas inuenire o quibus uestre ternitati o beneficiis michi a uobis collatis ualerem gratias referre, sed Dominum humiliter rogo qui est bonorum omnium retributor, ut hic et in futuro dignum uobis emium retribuere dignetur.**Nouas uerborum sitiones non ualeo aliquatinus inuenire r quas uestram ssem beniuolentiam caare et grates conuenibiles oer ura beneficia uestre ternitati referre, sed homnitentem humili ece desco ut meum suleat defectum, et dignum o collatis meritum retribuere dignetur.**Non sunt loquele neque sermones quibus conuenienterternitati uestre ualerem gratias o beneficiis michi collatis referre, sed Domino humiliter ecor ut meum dignetur sulere defectum et uice mea emium uobis reddat.* Sic filius tri:*Paternitati uestre gratias refero coosas eo quod me sur sincera dilexisti caritate, et que ad meum sctarunt honorem facere non tardauistis sicut r orum exhibitionem rndo.**Necessitatibus urimus inretitus ad uestram audeo recurrere ternitatem, srans uos ternali etate moueri at michi uestro filio ternaliter dignabimini ouidere. Quaoer.**Ad ternitatem ac etatem confidentius recurro ut michi egenti dignetur subuenite quia non est aliquis qui michi debeat benefacere stquam ab eo qui de oiis me genuit lumbis sum nitus derelictus.**In urima necessitate situs ad uos trem et scialem recurro benefactorem, credens uos sur me etatis uiscera mouere, ut michi uri et egeno dignemini subuenire et manus rrigere karitatis.* Sic test escos exordiri quando scribit o aliquo nitente uel hostalario:*Dum sumus in hac ualle miserie et tenebrarum ora caligine mortis ore summo laborare debemus ut ad triam de qua eiecti sumus r laum imi hominis redire ualeamus. Sane esentium lator G. cuens ad edictamtriam bonis oribus remeare quandam cet ecclesiam ad honorem Dei et beati H. hedificare in ciuitate Signina, ubi orationes ex sacrificia grata Deo fieri ssint.**Humani generis sulantator serns antiquis qui iugiter circuit querens quem deuoret totis uiribus conatur ut in Christi membra renatos ad interitum faciat deuenire et eorum animas in ignem mitti Gehenne. Cuius suggestione esentium lator B. inductus cum tre suo deuenit ad uerba, de uerbis ad uerbera unde gladio euaginato illum incate rcussit dee quo uulnere de hoc seculo ad aliud emigrauit.* *Post imi hominis transgressionem humani generis inimicus totis uiribus elaborat, ut fidelium animas ad tartareos ignes deducat ubi cruciatibus senternis cruciantur et uermibus mordacissimis comedantur. Suggestione cuius esentum lator inductus cum quodam suo conuicinio ad uerba deuenit, et ium cum cultello in ctore rcussit de quo uulnere exrauit.* Sic test dicere amicus amasie sue:*Audiui de quo facta est tristis anima mea, dolor geminatur, lacrime manant, habundant gemitus, susria sssantur quoniam ueridica relatione acce quod aduersus me inculbilem indignationis animum conceratis, quod fortius iaculis acutis, meam rtransiuit animam. Nam cum in uobis tantummodo mea ss ndeat et salus, et r uos srem in hoc seculo uiuere, et mori quia sine uobis in hac uita semiuiuus inter homines uideor rmanere, cesset igitur indignatio uestra, tenuentur mine, irascibilis animus euanescat et me occulo amicabili dignemini intueri, tristitiam meam uestris uerbis suauissimis consolando, ut sritum ofugum in meum cors remittatis, qui oer indignationem uersus me conceam r auras uagatur, quod si non feceritis sciatis me de hoc seculo ad aliud in oximo transiturum.**Egritudinis mee cumulum ulterius deferre non ualens cogor uestre lcritudini enarrare que adhuc alicui non ndi nec libens uellem olare, set quia medicinam conuenibilem egritudini mee non ualeo inuenire, auxilium uestrum me ortet imorare quoniam uos sitis meus medicus, uita, salus, et fortitudo que me tantummodo de uulnere sanare testis. Quedam enim sagitta tenuissima r occulorum aciem intrans nec llam offendens ad mea interiora transiuit que ualde serns calida mea uitalia girat, et me centies in die cogit sritum elaxare et hoc non imssibile uestre lcritudini uideatur, si uultis subtiliter intueri quia quemadmodum radius solis r fenestram uitream intrans domum illuminat et fenestram non ledit, sic uestro dulcissimo illaqueatus amore uisibiles agas deuitans inuisibili sum uulnere uulneratus. Cum autem alio die ad ecclesiam orabatis inter alias fulgebatis ut sydus matutinum uidi uos mouere occulos dilucidos et filius Ueneris tunc me aurea sagitta uulnerauit que sritalia tangens non me rmittit esse quod fueram. Parcat igitur dominatio uestra, ueniat medicina, succurrat medicus, festinet adiutor, quia si uobis secreto non in oximo loquar, abierit lcritudo tenuabuntur artus et de hoc seculo ad aliud sine dubio transibo.*Exiciunt ysagoge boni comgni.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/BeneFlorentinus_Candelabrum.txt b/testi_2_tutti/BeneFlorentinus_Candelabrum.txt
new file mode 100644
index 0000000..4ef2065
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/BeneFlorentinus_Candelabrum.txt
@@ -0,0 +1 @@
+ Presens opus Candelabrum nominatur, quia populo dudum in tenebris ignorantie ambulanti lucidissiman dictandi peritiam cognoscitur exibere. Unde ad huius operis lumen uos quibus datum est nosse misterium ueritatis gratulanti animo properate certi, procul dubio, quod si gustaueritis ex hoc fonte cisterne uobis Egiptiorum amplius non placebunt; quia, pulsis procul erroribus, fructum certum et gratiam percipietis maximam de labore. Autoritatem igitur Romane curie, que caput est omnium et magistra, principaliter imitantes, primo a diffinitione dictaminis inchoemus. Dictamen est ad unamquamque rem congrua et decora locutio. Ad unam quamque rem ideo dictum est quia omnis res proposita ad dicendum, ut ait Boetius, potest esse materia dictatoris. Unde Horatius: *Quidlibet audendi semper fuitequa potestas*. *Congrua* uero dicitur latinitate sermonis, *decora* uerborum compositione pariter et hornatu, quia rectitudo latinitatis et bonitas rei cum pulcritudine utriusque debent dictatoris eloquium insignire. Dictamen a dicendi frequentia nomen traxit, quia, sicut ait Tullius, hec scientia maxime in exercitatione consistit. Hec enim facultas ingenio, usu et eruditione conficitur, quorum si quid autori defuerit, ad exquisiti dictaminis elegantiam non pertinget. Primum natura, secundum parit industria, tertium dat doctrina. Hoc idem a Tullio demostratur cum hanc scientiam docet arte, imitatione ac exercitio perfecte assequi nos ualere. Unde quidam egregie dixit:*Rem tria perficiunt: ars, cuius lege regaris; Usus, quem serues; meliores, quos imiteris. Ars certos, usus promptos, imitatio reddit Artifices aptos, tria concurrentia sumos*. Reducitur uero hec facultas ad eloquentiam triuialem, quia totum triuium perfecte nos promouet ad loquendum. Nam gramatica illuminat intellectum, logica fidem prestat, rethorica facit uelle: que tria multum expediunt dictatori, quia suum est facere ut ea que dicit intelligant auditores, intellecta credant et creditis acquiescant. Substantialiter tamen ad rethoricam spectare cognoscitur; que, in orationis artificio quinque considerans, inuenit et disponit, memorat, eloquitur et pronuntiat eleganter. Inuentio, ut ait Tullius, est excogitatio rerum uerarum aut ueri similium que causam probabilem reddant. Res ueras aut uerisimiles reddunt attributa personarum siue negotiorum de quibus postea sub iungemus. Dispositio est ordo et distributio rerum, demostrans quid quibus in locis debeat colocari. Memoria est firma animi rerum et uerborum et dispositionis perceptio. Pronuntiatio est uocis, uultus, gestus moderatio cum uenustate. Elocutio est idoneorum uerborum et sententiarum ad inuentionem accomodatio. Ex his colligitur quod dictator debet esse in inueniendo subtilis, in disponendo cautus, in pronuntiando modestus, in memorando sollers, in eloquendo conspicuus. Que cum inseparabilia sint et inuicem colligata, elocutionem tamen idem esse dicimus quod dictamen et eloqui quod dictare. Unde ars ista, que dictatoria nuncupatur, non est ipsa rethorica sed pars eius elocutio nominata. Fundamentum bene dictandi a fonte sapientie cognoscitur emanare, quia *recte scribendi*, sicut dicit Horatius, *sapere est et principium et fons*. Unde qui rerum cognitione caret tamquam cecus ducitur et oberrat, deficiens in rebus, deficiens in sermone. Quicumque uult ergo perfecte dictandi lauream adipisci legat diligenter philosophos et autores, legat et quoscumque potest nobiliores libros ex quibus facundiam et sapientiam consequatur, ut, quotiens oportuerit, ita sibi uia pateat dicendorum quod, materia intra mentis uterum concepta pariter et formata, iam sine deformitate aliqua sermo nascatur ingenuus, personis conueniens et negotiis et appositionis scemate luculentus. His ita premissis, generalia prius de dictamine uideamus. Generales ergo figure dictaminum tres dicuntur, que stili etiam nuncupantur, scilicet humilis, mediocris et sublimis. Humilis est illa que usque ad usitatissimam puri sermonis consuetudinem est demissa, ut in Euangeliis et Sacra Scriptura sepe uidemus. At mediocris censetur que constat ex altiore neque tamen ex summa et hornatissima dignitate uerborum, ut in epistolis Pauli et elegis Ouidianis. Sublimis ex magna et hornata uerborum constructione conficitur, ut in Gregorii Moralibus et Lucano. *Set mala sunt uicina bonis errore sub illo; Pro uitio, uirtus crimina sepe tulit*. Humili enim figure collateratur uitium aridum et exangue, mediocri fluctuans et dissolutum, sublimi turgidum et inflatum. Exarescit enim oratio propter exilitatem sententie et illiberalitatem sermonis, ut: Rogo te de affaribus meis. Fluctuat et dissoluitur quando sententie non choerent et eneruis tota constructionum iunctura uidetur, ut: Canis mingit ad parietem et: Studenti michi Bononie non suppetunt oportuna. Turgescit autem oratio quadrupliciter et inflatur, scilicet quando nouis aut priscis uerbis aut duriter aliunde translatis aut grauioribus quam res postulat aliquid indicamus. Nouis enim dictionibus non est utendum nisi necessitas id requirat, ut: bachilatrat uel phariseat uel neroniçat Prisca dicuntur que usus non approbat modernorum, ut: medico, -cas et comito, -tas et alia multa que fuerunt antiquitus in honore. Translata duriter appellamus que non commode sed quasi uiolenter ad aliud significandum trahuntur, ut: Iste iam declinat ad Nestorem, id est ad senectutem. Grauiora quam res postulat orationem turgidam faciunt et inflatam, ut si dicat Titirus Melibeo: Tue serenitatis excellentie tenore presentis pagine reseretur quod intime caritatis uisceribus te amplector*. Predictas autem figuras possumus commutare de una paulatim ad reliquas transeundo, ut grauem mediocris, mediocrem attenuata excipiat cum oportet quia commutatio tollit satietatem sed cauendum est ne fiat commutatio repentina. Cum itaque sint tres elocutionum figure, sciendum est quod tria in omni exquisito dictamine requiruntur, scilicet elegantia, compostio et hornatus, qui a Tullio dignitas nominatur. Primum est adeo necessarium quod sine ipso nullumpotest dictaminis edificium permanere; secundum ad ipsarum dictionum artificium pertinet et decorem; tertium in uerbis et sententia efficit uenustatem. Compositio tamen non semper secundum artis traditionem procedit sed contingit eam sepe fieri ad libitum dictatoris nec uerborum dignitas semper a dictatore seruatur, quod totum est tolerabile dum modo sententia sit perfecta et orationis congruitas non turbetur. Sed non est ob hoc compositionis artificium ignorandum, cum sepe sit necessarium quoniam est apud nobiles autores et philosophos in honore, nec a sede Romana fine tali decore aliqua epistola destinatur. De hi ergo dicturi ab elegantia, que prior est, naturaliter inchoemus. Elegantia est que reddit orationem latinitate puram et explanatione perspicuam. Latinitas congruitatem inducit sed explanatio bonitatem intelligentie circa ea de quibus agitur in sermone. Latinitas ergo cuncta uitia incongruitatis relegat; explanatio uero apertam et dilucidam orationem reddit. Uitia que gramatice legibus contra dicunt barbarismus et soloecismus dicuntur. Barbarismus est uitium in dictione consideratum, habens quatuor species tam in scriptura quam in pronuntiatione, scilicet additionem, subtractionem, immutationem, transmutationem littere, temporis, toni et aspirationis. Soloecismus est uitium in contextu partium orationis contra leges gramatice artis factum et habet similiter quatuor species: adictionem, subtractionem, immutationem, transmutationem et quandoque prouenit ex inconcinitate accidentium, ut: mulier albus, quandoque ex cassatione intellectuum siue repugnantia officiorum, ut: omnis Plato uel iste asinus, homine demostrato. De his ergo non dicimus in presenti, excepto illo capitulo quod hic uidetur locum habere, scilicet an congrue dicatur Uos estis bonus, sermonem ad unum pluraliter dirigendo. Dicimus quod secundum artem soloecistica est, testante Donato; usus tamen recipit, *quem penes, arbitrium est et ius et norma loquendi*, sed aliter in prima persona et aliter in secunda (nam in tertia non seruatur). Fit ergo in prima persona quando magnates illos consotiare sibi uidentur qui ad ipsorum consilium pertinent et excellentiam personatus, ut eorum sermoni autoritas insit maior. Talis autem pluralitasin nominatiuo et uerbo et adiectiuo et participio ad primam personam pertinentibus obseruatur. Cum uero maiores de se locuntur, non habito respectu ad sui offitium personatus, singularitatis terminum non excedunt. Unde tunc apostolicus dicit: patior uel doleo et non patimur uel dolemus. In secunda uero persona fit causa cuiusdam urbanitatis et beniuolentie, ut eum cui loquimur fungi quibusdam honoribus ostendamus. Talis ergo pluralitas in uerbo et supposito est seruanda, ut: Uos debetis michi precipere tamquam seruo; sed de adiectiuo et participio uel etiam relatiuo solet inter doctores esse discordia, quia dicunt non nulli quod debent sustantiuo in accidentibus respondere, ut uni dicamus: Uos estis boni, Uos estis electi episcopus uel potestas, Ad uos uenio confidenter quorum benignitatem predicant uniuersi. Nos dissentimus ab eis dicentes quod adiectiuum in huiusmodi locutione debet esse numeri singularis, ut: Uos estis prudens et benignus. Quod ideo fit ut causa dignitatis ostendatur pluralis numerus precessisse: quod non fieret si adiectiuum pluraliter sequeretur. Huiusmodi ergo adiectiua respiciunt ueram singularitatem que in supposito inuenitur; unde magis proprie dicitur: Uos estis bonus quam boni. Similiter est dicendum: Michi propitium uos inueni et non propitios. Artis enim natura etiam hoc requirit quia, cum talem modum loquendi tertialitas non admittat, nomen de iure sui personatus non est ad hanc improprietatem trahendum. De participio uidetur nobis quod, propter affinitatem quam habet cum uerbo, rectius in plurali numero est ponendum, ut: Uos michi benefacientes honoro. Quod et de adiectiuo quidam obseruant, quotiens in mediate suo iungitur substantiuo, ut si dicam: Uos pauperum non immemores michi dignemini prouidere. Participium tamen post uerbum substantiuum naturam sequitur nominis adiectiui; unde congrue potest dici: Uos estis electus episcopus uel potestas. De relatiuo substantie dicimus quod, si ad talem secundam referatur, in nominatiuo casu positum debet antecedenti suo in numero conuenire, ut: Uos qui michi benefacitis habeo semper pro domino speciali; sed in oblico positum singularis numeri esse debet, ut: Ad uos recurro de cuius benignitate confido, quoniam in nominatiuo trahitur ad secundam sed in oblico retinet semper tertie uim persone. Quod ex hoc relatiuo suus perpenditur, quia potest ad oblicum talis relatiui referri, ut: Ad uos quem predicat suus honor secure confugio, sed ad nominatiuum sic positum .non refertur. Unde dicitur inconcinne: Diligo uos precuntis qui me suum seruum benigne respicitis. Immo, rectius est dicendum: Diligo uos precuntis qui me uestrum seruum benigne respicitis. Si autem uis relatiuum in nominatiuo positum singulariter summere ut accipis in oblico, locutio est penitus inconcinna siue dicatur: Amo uos qui benefacis michi siue: Amo uos qui benefacit michi. Circa predicta firmiter est notandum quod, huiusmodi latinitate recepta, si talem honorem alicui ceperis exhibere, non debes in eodem tractatu ab incepta gratia deuiare, sed *qualis ab incepto processerit, et sibi constet*. Autores tamen consueuerunt numerum uariare, ut apud Boetium uidemus, dicentem: Michi manum retrahere libet. Nulla tibi a nobis uiolentia est allata; item Ouidius primo dicit: Ultra promissum tempus abesse queror et paulo post subiungit: Non uenit ante suam nostra querela diem. Sed huiusmodi commutatio non in breui opere locum habet nec in epistolari dictamine nisi raro. Sit ergo dictator in latinitate perfectus, ne propter aliquam abusionem seu figuram intollerabilem in puteum foueamue cadat, id est in aliquod profundum uitium uel apertum, quia sunt quedam figure proxime rationi, et ideo laudabiles et ferende, quedam magis in uitium declinantes, et ideo ad consequentiam non trahende. Sed non est satis loqui congrue uel latine, quia posset ibi esse rerum impertinentia uel inconcinna translatio uel obscuritas uitiosa, et ideo necessaria est explanatio ad elegantiam obtinendam, quia nichil est oratori conuenientius quam conceptam materiam uerbis idoneis explanare. Latinitati ergo est explanatio adiungenda, ut hec duo simul coniuncta orationem efficiant elegantem. Unde uidendum est quibus rebus explanatio acquiratur. Sciendum est quod explanationem inducunt usitata uerba et propria seu competenter aliunde translata. Usitata dicuntur que usus approbat modernorum et hec faciunt orationem apertam, id est intelligibilem et quodam modo se intellectui offerentem. Si tamen antiquatis uerbis et inusitatis uti forsitan est necesse, habes licentiam ea iterum suscitandi, dum modo lucem ex iunctura contrahant circumstanti, quoniam, ut ait Tullius, *ex adiunctis adiuncta perpende *. Possumus et noua uerba fingere, si oportet, dum modo raro id accidat et pudenter, ut uidemus in Euangelio cum gehennam prius Dominus nominauit. Et notandum quod causa locuplectande facundie tria sunt que seruiunt nouitati, scilicet tropus, species et figura. Tropus enim, id est conuersio, notum uerbum, id est iam prius inuentum, noua significatione depingit, ut: Pratum ridet, id est floret, et: Tu aras litus, id est exerces inutile opus. Debet autem in huiusmodi tropis digna similitudo seruari, quia*Dixeris egregie notum si callida uerbum Reddiderit iunctura nouum*. Talis uero nouitas habet plurimum uenustatis quando id postulat necessitas uel ornatus. Species quoque multum prodest industrie nouitatis, quia secundum speciem primitiuam nouum uocabulum possumus, quando expedit, arbitrari, ut Abraam fecit qui locum quendam uidit Dominus appellauit. Deriuatiua species non minus ad inuentionem spectat, quia possumus quandoque de una lingua in aliam detorquere, immutationem modicam faciendo et de greco maxime in latinum, quia sermo latinus fontem grecum quasi riuulus imitatur et in hoc multum ueteres studuerunt. Fit et deriuatio in una et eadem lingua frequenter, unde possumus nouas acquirere dictiones, ut si ab hoc uerbo amo nouum aduerbium ita trahas: Isti respiciunt se amatim. Figura non minus latinum locuplectat, quia compositio pulcram efficit nouitatem et quod simplici non est datum possumus quandoque per compositum optinere uel etiam e conuerso. Unde ad abendum facundiam compositiones sunt diligentissime indagande uel noue, si expedit, faciende, ut si, nouam compositionem faciens, ita dicas: Isti se incipiunt examare. Numquam enim examo est inuentum. Iam uidimus quomodo sit oratio congrua et aperta. Sed hoc non sufficit nisi propri sermonis conuenientia dilucescat, quia, ut dicit Plato, rebus de quibus loquimur oportet sermones esse cognatos. Nam si uerba non sunt ad inuentionem accommoda, orationis congruitas uel intelligentia nichil prodest. Unde circa proprietatem sermonis est maxime laborandum ut sit oratio bona, id est dilucida et perfecta. Et notandum quod huiusmodi bonitatis lucem uerba propria introducunt, id est illa que rebus conueniunt ex natura uel ex translatione decenti, ut: Libet uersificari, uel potius insanire. Sed caue ne sit transumptio nimis dura, ut: Interfeci Cathmum, id est serpentem; ne sit etiam turpis, ut: Morte Scipionis res publica est castrata; ne sit male similis et indigna, ut: Malus puluis est nobis a molendino missus, id est mala farina. Similiter est cauendum ne translatio sit ignaua, ut: Iste lucet magno flumine sapientie uel: Iste fluit totius radio philosophie. Tandem uide ne talis affinitas nimium sit remota, ut: Fui Bononie tribus aristis, id est tribus annis, quoniam spontaneum debet in huiusmodi tropis esse matrimonium, non coactum. Ex predictis igitur patet unde proueniat elegantia et que sit oratio congrua, lucida et aperta. Sed hoc non sufficit nisi quandam suauitatem habeat et leporem, quia posset ibi quedam asperitas et turpitudo atque inepta ordinatio resultare. Ideoque artificium compositionis est necessarium, que orationi suauitatem accommodat, distinctiones ordinat, audientium aures artificiali ordinatione demulcet et uitia quelibet eloquii rusticantis eliminat. De hac igitur ammodo est uidendum. Compositio est ordinatio uerborum equabiliter perpolita. Quidam uero hanc appositionem appellant, sed male, quoniam appositio est totius rethorice orationis ornatus; compositio uero pertinet ad decorem qui exigitur in artificio dictionum. Si ergo uolumus in oratione assequi hunc leporem, oportet naturalem nos ordinem commutare, ita quod in sermone sit quidam cursus lepidus et suauis ne loqui populariter uideamur. Sed uidetur compositio esse triplex, scilicet naturalis, fortuita et decora. Naturalis expositorum est propria, que artificium orationis reducit ad ordinem naturalem et huiusmodi elegantiam prius debet dictator apud se diligentissime contemplari, quia, licet cursus equabilis uideatur, tamen, si naturali ordine perquisito ibi non fuerit elegantia, non est illa superficialis compositio admittenda. Fortuita potest dici que solam elegantiam seruans non artificialiter sed quasi simpliciter ad libitum ordinat dictiones; et hoc in libris artium et sacre pagine obseruatur et uiri sanctissimi hanc commendant, quia, sicut dicit apostolus, regnum Dei non consistit in sermone sed in opere et uirtute. Preterea quidam sapiens ait: *Est simplex uerbum fidei custodia nostre*. Artificialis est illa compositio que lepidam orationem reddit, quia dictiones quadam equabili ordinatione concinnat. Sed hoc aliter ab Aurelianensibus, aliter a fonte latinitatis Tullio, aliter a sede apostolica obseruatur. Aurelianenses enim ordinant dictiones per imaginarios datilos et spondeos, Tullius per singulorum pedum artificium tradidit hanc doctrinam, unde sine lege metrica stilum eius non potest aliquis obseruare. Nos uero secundum auctoritatem Romane curie procedemus, quia stilus eius cunctis planior inuenitur. In compositionis itaque serie obseruandum plerisque uidetur ut nominatiuus casus post obliquos ad se pertinentes loco ultimo statuatur, exceptis interrogatiuis, infinitiuis et relatiuis que circa ipsum orationis introitum sibi uendicant principatum. Nominatiuos tamen prime uel secunde persone talis ordo non recipit, nisl causa discretionis uel figure uel causa significantie id contingat, ut: Uiuo ego, dicit Dominus uel: Ego Priscianus scribo; significantiam notat illud: Tu ne duos una seuissima uipera, cena? Tu ne duos?. Obliqui uero casus eum plerumque ordinem in compositione retinent quam in declinationis serie acceperunt. Nobis tamen uidetur quod omnes partes orationis loca suarum positionum dictatoris arbitrio sortiuntur, ea dum taxat obseruata cautela: quod sermonis elegantia non turbetur, quia sunt quedam partes que recusant principium, quedam finem sed medium nulla dictio aspernatur. Hoc autem artificium quendam colorem inducit qui transgressio nominatur et hec in peruersionem et traiectionem diuiditur. Peruersio est cum a suo casuali prepositio sequestratur, ut: De uestre dominationis benignitate confido uel cum prepostere ordinatur, ut: Mecum. Unde Uirgilius: Transtra per et remos et: Ipre id est prei, ut ait Terentius uel cum suis casualibus interponitur, ut: Ea de causa Decentissime autem inter prepositionem et suum casum potest dictio que a prepositionis casuali regitur inter poni, ut: Ad diuine pietatis aures. Alio modo est rarissime peruertenda, ne uitium quod dicitur cachosinteton inducat, ut: De Platonis qui fuit sumus philosophus loquor sapientia. l. Traiectio in aliarum partium ordinatione conficitur. Secundum hanc substantiuum a suo decenter seponitur adiectiuo, ut: Animum significat petulantem oculus exterius impudicus. Fit cum uerbo nominatiuus post ponitur, ut: Diuitias contemnit animus sapientis. Uerbi similiter et obliquorum traiectio commendatur, ut: Prudentis uiri constantiam non uincit aduersitas nec confundit. Idem potes in obliquis omnibus obseruare, ut: Rerum cupiditati subiectum non potest ullus pecunie cumulus satiare Relatiuum quoque nomen suum decenter preuenit antecedens, ut: Qui Deo militat in presenti magnifice coronabitur in futuro. Infinitiui etiam et sui uerbi traiectio est decora, ut: Qui cum Christo regnare desiderat, ei seruire in presenti exilio non desistat Est et quedam compositio mirifice commendanda, scilicet cum plura uerba sese immediate contingunt, natura precedentis artificii hoc agente, ut si dicam: Quicumque in peccato quod perpetrat delectatur, grauissime, nisi penitentiam egerit, punietur. Sunt tamen aliquot dictiones debilioris nature que a loco sibi naturaliter deputato discedere numquam debent, ut multa sincategoremata et aduerbiales determinationes, que suis desiderant exigentiis familiariter inehrere. Unde uitiosum est dicere: Omnem debemus cum summo studio amare uirtutem De huiusmodi ordinatione partium quidam ait:*Nobilis accedit grauitas ex ordine solo Quando que sociat constructio separat ordo Ut sit in hac forma peruersio: rege sub illo, Tempus ad illud, ea de causa, rebus in illis. Aut huius generis traiectio: dura creauitPestiferam fortuna famem letalis egenam.Gente fames spoliauit humum. Sic ordine distantQue constructa tamen prope stant. Structura propinqua Declarat leuius sensum, sed plus sedet auriPlusque fauori habet moderata remotio uocum*. Ordinationi autem predicte, id est transgresioni, debet quedam lepida suauitas adiacere. Ad cuius intelligentiam est sciendum quod si dictio desinit in consonantem sequens debet incipere a uocali uel, si placeat, e conuerso, ut: Celestis altitudo consilii duas esse uoluit in seculo potestates Item, quia leporen locutionis impediunt celeres dictiones, debet earum celeritas longarum dictionum intercapedine retardari et, e conuerso, quarundam partium longitudo celeres dictiones postulat interponi, ut tamquam ex acutis et grauibus dulcedo quedam uideatur armonica resonare. Cursus enim tantum celerium est ingratus, ut si dicam: Animo simplici colitur Dominus. Similiter tantum longe displicent dictiones, ut si dicam: Simplicitate columbina dominator sumus perfecte ueneratur Fit ergo melius ex acutis et grauibus quedam iunctura lepida et suauis, hoc modo: Simplicitate animi perfecte Dominus ueneratur . Amplius est uidendum quod si dictio curta uenerit in dictamen per compositionem, si fieri potest, suscipiat incrementum aut, si fuerit nimis longa, per diminutionem aliquam mutiletur, dum modo sententia non ledatur nec usui contradicas. Ualet enim multum industrie compositionis ut dictator aliquando addat uel subtrahat, inmutet etiam uel transmutet. Ecce si aliquis ita dicat: Uestra amicitia presentium tenore cognoscat rectius ita dicet: Amicitia uestra, quia ordine permutato uitabit iatum. Ad laudem mire compositionis cognoscitur pertinere ut adiectiuis conuenientibus, quia multum faciunt ad sententiam, laboret dictator, quasi dignis coloribus, depingere substantiua ne locutio quadam nuditate contemptibilis uideatur; nec sunt qualiaqumque uerba uel adiectiua ponenda, sed ea dum taxat que maiorem uidentur parere uenustatem, sicut nomina in uus desinentia, ut festiuus, natiuus, uotiuus, inductiuus; uel in aris, ut auxiliaris, lunaris, solaris, popularis; uel in alis, ut papalis, pontificalis, imperialis, magistralis; uel in osus, ut speciosus, fructuosus, luxuriosus, studiosus; uel in orus, ut decorus, honorus, fulgorus et sonorus; uel in ensis, ut forensis, pratensis, Bononiensis; uel in atus, ut infulatus, trabeatus, galeatus, consulatus quod substantiuum est; uel in cus, ut aromaticus, apostaticus, ecclesiasticus et scolasticus; uel in eus, ut aureus, argenteus, ferreus, marmoreus. Eadem quoque diligentia sit in uerbis, ut purgat, honorat, palliat et uenustat, nobilitat et coronat, edocet et prefulget, instruit et depingit, erudit et insignit, ueneratur et tuetur, exoritur et potitur et multa similia que arbitrio relinquimus inuentoris. Participiis quoque sepius est utendum, sed gerundiis in frequenter, quia illa sunt ualde acommoda, hec ambigua ultra modum. Ex hoc patet quod dictiones deformitatem habentes non debent ad exquisiti dictaminis edificium introduci, ut uerum, enimuero, tametsi, quamquam, nequaquam, neutiquam, interea loci et multe consimiles dictiones que maxime in istoriis et diffusis operibus sunt ponende. Nunc de finibus distinctionum dicamus. In his ergo distinctionibus lex talis et regula est seruanda, scilicet ne finis, arta sillabarum coangustatus inopia, cursum dictaminis remoretur Ideoque sunt distinctiones polisillabis dictionibus terminande, ut ipse cursus dictaminis expedite orationis finibus explicetur. Claudicat enim quodam modo et quadam lentitudine stilus inuoluitur si contracti sermonis angustia sit finitiue distinctionis extremitas suffocata. Anguste itaque dictiones ipsum semper abeant sua tarditate principium et ille dirigantur ad finem que maiori passu cursitant suffragio sillabarum; medium uero teneant que fulgere minori gratia uideantur, hoc firmiter obseruato, quod monosillabe dictiones et que numerum quatuor sillabarum excedunt numquam in fine locum audeant possidere. Obseruandum est igitur Romanorum dictaminum studiosis ut, si penultime dictionis in aliqua distinctione penultima sillaba producatur, ad eandem sequi debeat dictio trisillaba finitiua cuius penultima sit producta, hoc modo: Sine fide nulla uirtus retributionem meretur. Item prouenit ex monosillaba et bisillaba dictione, ut: Iustis omnia cooperantur in bonum. Potest ad eandem sequi dictio tetrasillaba finitiua cuius penultima sit correpta, hoc modo: Iusti regnum eterne felicitatis percipient, uel saltem ex monosillaba et trisillaba fiat idem, hoc modo: Deus in presenti quos flagellat et diligit. Si uero penultime dictionis penultima sillaba breuietur, debet sequi dictio tetrasillaba cuius penultima sit acuta, hoc modo: Mali non euadent iudicium ultionis. Idem potest ex monosillaba et trissillaba consimili prouenire, hoc modo: Deus pre omnibus est amandus. Idem in duabus bisillabis obseruatur, ut: Iustis dabitur regnum Dei, uel ex duabus monosillabis et bissilaba fiat idem, ut: Exaudiri meretur petitio si est iusta. Et nota quod urbanius est ut precedentis distinctionis dictio finitiua penultimam sui corripiat et suam producat penultimam sequentis clausule dictio finitiua, hoc modo: Res que malo sunt inchoate principio, infelicem exitum sortiuntur. Potest tamen fieri e conuerso, ut si dicam: Indignus est amicitie dignitate qui amicum diligit sue tantum commoditatis intuitu. Et quia sepe fecimus de distinctionibus mentionem, cum nulla possit oratio placere, si fuerit indistincta, ideo quid sit distinctio uideamus. Distinctio igitur est unius clausule integrum membrum, dictiones digna ordinatione contexens et sententias a nexu dubitationis expediens. Et hec thesis grece, sed latine dicitur positura. Tres autem sunt species distinctionum, scilicet dependens, constans et finitiua Dependens est illa que suppositum et appositum in se habet in ea tamen nec sententia nec constructio est finita et bec secundum usum et autoritatem Isidori scribitur cum punto et uirgula sursum ducta, que grece uocatur oxia, id est acuta Et hec distinctio coma dicitur, id est cesa, quia cedit uius sententie particulam sed non perficit Costans siue media est illa distinctio que tam costructione quam sententia est perfecta, sed in eiusdem ambitu orationis plus adhuc intendit animus oratoris Et hec colum dicitur, id est membrum scribitur que, secundum usum, cum punto plano, id est uirgulam non habente Nec dicitur media propter locum sed quia minus habet quam finitiua et amplius quam dependens Finitiua est illa distinctio in qua totalis clausula terminatur, a grecis uocata periodus, id est circuitus uel finalis Et hec usualiter scribitur cum punto et uirgula iusum ducta Exemplum de his tribus distinctionibus istud deturCum inter omnes uirtutes caritas optineat principatum (ecce coma) non est sine ipsa uirtutum certa possessio (ecce colum) in qua est omnium illarum posita certitudo; (ecce periodus) Nichil autem refert an tantum ex comatibus, an tantum colis, an ex eis inuicem mixtis clausula contexatur. At si ex uno tantum membro constiterit monocolon uocabitur sed ad modum periodi est punctanda, ut Res ditissima est paupertas bene composita . Ualet etiam in orationis artificio bene subdistinguere, cum oportet Unde sciendum est quod subdistinctio non est membrum orationis integrum sed pars distinctionis, aliquam determinationem distinguens uel ambiguum intellectum, ut: Nata michi est Lauinia Modo post hoc uerbum est conuenit subdistingui, ut patet quod hoc totum nata michi est in appositum reducatur Si uero dicam Nata mei est Lauinia debes nunc subdistinguere ante uerbum, quia nata mei nunc est suppositum et uerbum cum sequenti nominatiuo in appositum est traendum Nam hoc nomen nata post uerbum substantiuum potest construi cum datiuo et ideo ad scientem Lauiniam sed ignorantem esse natam nomen illud ponimus cum datiuo, ex ipso et uerbo unum appositum facientes, siue tale nomen cum datiuo precedat uerbum siue sequatur, quia semper illud quod ignorantie subiacet debet ad predicatum reduci. Ad scientem uero natam sed ignorantem Lauiniam debemus hoc nomen nata cum genitiuo ex parte suppositi ordinare, quia tunc istud supponimus tamquam certum sed Lauinia cedit in appositum tamquam dubium et incertum. Nam hoc nomen nata uel aliud consimile non potest construi cum datiuo si datiuus ille intelligitur ante uerbum. Habet autem subdistinctio minus quam distinctio, quia distinctio sepe punctatur et pausationem in uoce requirit, suppositum et appositum in se habens. At subdistinctio non punctatur, quia non est in ea perfecta constructio; pause tamen in uoce postulat aliquantulum. Punctum est signum segregans intellectus et spiritum recreans prolatoris. Fit autem in scriptura et uoce ubi est coniunctionis defectus, ut: Te diligo, te honoro sed ubi est coniunctio non est punctum necessarium scripturale quamuis utile sit uocale, ut: Ignis aurum examinat et uirtus in aduersitate probatur. In fine tamen clausule punctum rectissime interuenit scripturale, quamuis a coniunctione sequens clausula inchoetur. Et sic ante quatinus punctum non est scribendum, aliter quam si dicam: Rogo te, quatinus huc accedas. Fit in scripto sed non in uoce cum circum punctatur aliqua littera, unius nominis uicem gerens, ut: A. suo domino plurimum reuerendo. Fit in uoce sed non in scripto ubicumque subdistinctio locum habet. Similiter cum, precedente uerbo, sequitur participium quodam modo sequenti clausule inceptiuum, hoc modo: Indigentie mee dignemini subuenire scientes me sine uestro subsidio non posse amplius in studio commorari. Quidam tamen de punctis non ita sentiunt, quia *milia quot uiuunt hominum totidem studiorum*. De punctis autem et modo punctandi triphcem differentiam iam audiui. Ecclesia quippe Romana omnes distinctiones in pronuntiando terminat puncto plano et punctis scripturalibus utitur ualde paucis nec ullam uirgulam scribit nisi quando clausulam conclusionis finit Aii sunt qui diuerso modo pronuntiant sicut diuersimode quoque scribunt, dicentes quod per arsin, id est eleuationem uocis, omnia sunt comata proferenda et hoc ostendit puntum cum uirgula sursum ducta; cola uero sunt acentu graui aliquantulum finienda: quod denotat punctum sine ulla uirgula ibi scriptum; at periodum censent grauiori accentu pronuntiari debere, quod punctum mostrat cum uirgula infra ducta. Et iste modus fere ab omnibus obseruatur. Nos uero tenemus quod omnes distinctiones, preter finitiuam, debent per arsin legittime terminari, sed periodus per thesin, id est depositionem uocis, nisi cum in ecclesia legimus ubi tam in psalmis quam ceteris lectionibus auctoritas consuetudinis est seruanda. De punctis uero distinctionum sedis apostolice auctoritatem seruamus dicentes quod omne punctum sine uirgula esse debet nisi ubi sermo uel epistola terminatur, quia ibi geminum punctum cum uirgula deorsum ducta fieri consueuit. Ubi etiam est interrogatio uirgula satis digne puncto superscribitur aliquantulum tortuosa et in acutum directa, ut pateat acuto acentu illam pronuntiari debere. Nam si iuxta pronuntiationum modos puncta scripturalia uolumus uariare, antiphonarium uidebitur quod neumemus, sed*Uelle suum cuique est nec uoto uiuitur uno; Mille hominum species et rerum discolor usus*. De clausulis quoque sequitur ut agamus, quoniam ex distinctionibus clausule compinguntur. Clausula igitur est plurium distinctionum continuatio, ambitum perfecte sententie comprehendens. Abusiue tamen, sicut una uocalis est sillaba, sic est quandoque clausula uni membris, que grece monocolon uocatur, ut si dicam: Fides est uirtutum omnium fundamentum. Debemus itaque adtendere diligenter quod sicut in aliis rebus ita in clausulis est mediocritas obseruanda. Nam clausule nimis curte, licet aliquando expediant, raro tamen conueniunt oratori, quia penuriam quandam in sententia indicant et sermone; longe uero nimis prolixitate sua spiritum dictatoris fatigant et tedio quodam animos afficiunt auditorum. Mediocritas itaque obseruatur si ex duobus uel tribus membris uel quatuor uel quinque clausula contexatur. Si uero sex uel septem uel plura membra receperit, uidebitur tediosa: tamen apud auctores et maxime istoriographos multotiens toleratur et talis clausula perimonelexis in rethorica Martiani uocatur. Multi tamen uolunt quod satis honeste usque ad septenarium possit etiam in epistolari dictamine clausula prorogari. De his ergo exempla per ordinem subiungamus.Hec clausula est bimembris: Largitas facit claros, sed auaritia reddit homines odiosos. Trimembris est ista: Multi de rusticano tugurio ueniunt ad honores, qui, cum fuerint sublimati, elata ceruice, in superbiam eriguntur. Hec autem est clausula quadrimembris: Diuitie sunt ab omnibus contemnende, quia laboriose nimis et illicite acquiruntur, cum miseria custodiuntur maxima et timore, cum dolore amittuntur lacrimabili et querela. Quinque autem membrorum clausula erit ista: Semper in ciuitate quibus nulle sunt opes bonis inuident, malos extollunt, uetera odere, noua exoptant et odio suarum rerum cuncta mutari desiderant. Ex membris uero sex clausula ista conficitur: Patientia est uirtutum omnium condimentum et sine ipsa uirtus omnis uidua reputatur, quia damna rerum temporalium uilipendit, ignominiosam uerborum iniuriam quasi aure surda pertransit, passionem proprii corporis sustinet gratulanter nec ad ullam perturbationem sui aliqua incommoditate mouetur. Ex septem uero membris clausulam sic contexes: Qui esurientibus cibum donat et potu reficit sitientes, qui uagos benigne recipit et infirmos properat uisitare, qui nudos operit et miseros consolatur, ille quidem merebitur a Domino benedici, dum modo hec opera fidei sint adiuncta. Sunt et quandoque clausule dependentes ita quod aliam desiderant subsequentem: quod facit intentio dictatoris uel aliqua dictio suspensiua, hoc modo: Cum domi tecum familiariter conuersabar, me quasi specialem amicum pre omnibus diligebas. Hec sententia est sine dubio imperfecta propter preteritum imperfectum; potest ergo perfici, ut si dicam: Sed post quam Bononiam sum profectus nescio qua maliuolentie nebula tua michi est amicitia obfuscata. Ecce, ista clausula perfectionem reddidit precedenti. Sit itaque dictator multum diligens in clausularum serie contexenda, ne uerbis onerantibus aures impediat auditorum neue aliquam prolixitatem inducat sed tam uerbis quam sententiis conuenientibus uideantur procedere omnia expedite ut *singula queque locum teneat sortita decenter*. In superiori libro sufficienter est de his que ad elegantiam et compositionem pertinent expeditum, sed quia non sufficit uas ex auro consistere, nisi pretiose celature sit artificio decoratum, idcirco de dignitatibus orationis amodo est agendum, scientes quod, sicut homo factus est ad imaginem et similitudinem creatoris, ita sermonem quem generat imaginarium et sibi consimilem ipse nititur procreare. Homo enim contraxit elegantiam ex optima elementorum conuenientia, carnem et animam uirtute spiritus uniente. Compositionem quoque pre cuntis animalibus recepit nobilem et decoram, quoniam summus opifex humane fabrice membra dispositione sapientissima ordinauit. Iuxta quod dicitur:*Os homini sublime dedit celumque uidere Iussit et erectos ad sidera tollere uultus*. Dignitatem insuper ei contulit pre omnibus creaturis, quia tam spiritualium bonorum quam temporalium excellentia ipse dignatus est mirabiliter exornare, ut intus et extra omnis in eo dignitas resultaret. Unde prudentia hominis hanc creatoris munificentiam diligenter considerans, in opere sermonis hec eadem studuit imitari, ut orationem suam redderet elegantem, compositam et hornatam. Et sic uerbo diuinitatis eterno, in quo est omnimoda elegantia et suauitas et hornatus, uerbum nostre fragilitatis quodam modo nititur respondere. Ex congruitate igitur constructionis et proprietate uerborum et lucido intellectu fabricam orationis homo efficit elegantem, ut uoces, propriis intellectibus animate, uirtute modorum significandi quasi quodam spiritu recte uiuere uideantur Compositionem quoque orationi accommodat ex lepida et artificiali ordinatione productam, quia nichil est adeo congruum uel sincerum quod non displiceat si male fuerit ordinatum. Demum, dignitatis gratia, ipsam orationem homo excolit pariter et exornat, ut, sicut homo intrinsecus et extrinsecus est ornatus, ita sermo ipsius utroque gaudeat ornamento. Sed quedam dignitas est uerborum, et illa depingit orationem extrinsecus et colorat, et quedam dignitas medullam tantum sententiarum attingit, que ornatum intrinsecus operatur. Ubi ergo utraque interuenit exornatio ibi est omnimoda gratie plenitudo, ut si dicam: Inuidia continue detractionis rubiginosa demorsione inuidorum animos demollitur; hic est sententie dignitas et uerborum. Quandoque tantum intrinsecus habet oratio dignitatem, ut sepius in euangelico sermone contingit, uelud cum dicitur: Beati pauperes spiritu. Uerbum enim sibi uerbum euangelicum iustissime conformabat, quia sicut ipse Christus uolebat diuitiarum thesauros intrinsecus et paupertatem exterius nos habere, ita in apparentia pauperem et nudum sermonem sed in sententia diuitem proferebat, ut ad paupertatem spiritualem ipsa sermonis nuditas nos uocaret. Quod adhuc uiris religiosis et honeste predicantibus est tenendum, ne uerba falerata et nimis uiscosa proponere uideantur. Quandoque tamen, translatione interueniente, causa necessitatis Euangelium in uerbis continet dignitatem, ut: Exiit qui seminat seminare. Alie uero sacre scripture non tantum sententiarum sed uerborum etiam cunctis dignitatibus exornantur, quia sicut dicit Ieronimus, a fonte sacre pagine omnis scripturarum dignitas emanauit. Aliquando uero ex qualitate superficiali contrahit oratio uenustatem, ut si dicas: Nummus uincit, nummus regnat, nummus imperat uniuersis uel sic: Pedes in angustis calceorum ergastulis eliduntur. Et est similis dignitas hec mundane que in apparentia magis quam existentia delectatur. In exornationibus igitur est cauendum ne ambitiosa pariant ornamenta, quoniam oratio nimis fucata meretricis habet imaginem potius quam matrone: unde fidem minuit, autoritatem tollit et sermonem uidetur ducere in contemptum. Quedam autem sunt exornationes uerborum et quedam sententiarum. Exornatio uerborum ex quadam uenusta superficie ac iocunda dispositione procedit, ut: Te Deum laudamus, te Dominum confitemur, et tales quidem exornationes a Donato scemata nominantur. Quandoque uerborum exornatio uerbum noua significatione depingit et ad modum significandi cogit accedere alienum. Et huiusmodi exornationes dicuntur tropi, quibus frequenter sacra pagina insignitur, ut: Messes albent, id est populi conuertuntur ad fidem. Exornationes autem sententiarum non uerba respiciunt sed ipsi tantum sententie accommodant dignitatem, ut Quicumque uestrum est sine peccato hic primus in illam lapidem mittat. Quoniam igitur homo, dignissima creaturarum, nititur exornationem de sui natura non tantum in rebus a se conditis sed etiam in sermonibus obseruare, ideo quid sit in hoc loco dignitas uideamus, de dignitate uerborum et postea sententiarum per ordinem tractaturi. Sed petimus indulgentiam de exemplis, quia non habemus oportunitatem exempla propria componendi. Quare, tam a Tullio quam ab aliis autoribus exempla compendiosa sumemus, quia nolumus diffusionem prosequi tullianam. Dignitas est que orationem exornat et pulcra uarietate distinguit. Et uocantur figure siue colores huiusmodi dignitates, quia, sicut diuersorum corporum uarii sunt colores, ita orationes debent habere uarias dignitates, quoniam quedam exornationes ad unum genus cause uel stilum uel partem orationis pertinent specialiter que locum in aliis non merentur. De coloribus uerborum est amodo sic agendum. Repetitio est cum ab una eademque dictione summuntur principia continenter, hoc modo: Uobis istud attribuendum est, uobis gratia est habenda, uobis res ista erit honori. Et uocatur color iste anaphora. Conuersio est per quam non, ut ante, primum uerbum repetimus sed ad postremum continenter reuertimur, hoc modo: Penos populus Romanus iustitia uicit, armis uicit, liberalitate uicit. Et dicitur iste color anadiplosis. Conplexio est que utramque predictarum exornationum complectitur, hoc modo: Quem senatus damnauit, quem populus Romanus damnauit, quem omnium estimatio damnauit, eum uos uestris sententiis absoluatis. Et iste color grece dicitur exocensis. Traductio est que facit ut idem uerbum crebrius repetitum nonmodo animum non offendat sed concinniorem orationem reddat, hoc modo: Qui nichil habet in uita iocundius uita his non potest uitam colere cum uirtute. Item: Eam rem tam studiose curas que multas afferet tibi curas. Hic autem color epanados uocatur. Contentio est cum ex contrariis rebus oratio conficitur, isto modo: Inimicis te placabilem, amicis inexorabilem prebes. Contraria hic dicuntur quelibet aduersantia. Et uocatur iste color antiteton. Exclamatio est que conficit significationem doloris aut indignationis per alicuius hominis aut urbis aut loci aut alterius rei compellationem, hoc modo: Te nunc alloquor, Ihesu Christe, cuius morte sanctissima sumus de manu hostis impii liberati. Sacerdotes enim sanctuarii tui fecerunt te morte crudelissima condempnari. Et uocatur iste color apostrophe. Interrogatio est que orationem superiorem confirmat, hoc modo: Cum igitur hec omnia diceres, faceres, administrares, utrum animos sociorum a re publica remouebas et alienabas an non?. Et iste color dicitur pisma. Ratiocinatio est per quam ipsi a nobis poscimus rationem quare quidque dicamus et crebro a nobis ipsis poscimus unius cuiusque propositionis explanationem, hoc modo: Bene maiores hoc statuerunt ut quem armis cepissent nullum regem uita priuarent. Quid ita? Quia facultatem quam nobis fortuna dedisset, iniquum erat in eorum supplicio consumere quos eadem fortuna paulo ante in statu amplissimo collocarat. Quid, quod exercitum contraduxit? Desino meminisse. Quid ita? Quia uiri fortis est qui de uictoria contendunt, eos ostes putare sed qui uicti sunt eos homines iudicare, ut possit bellum minuere fortitudo et pacem humanitas ampliare. At ille non fecisset hoc si uictoriam habuisset? Non profecto tam sapiens extitisset. Cur igitur est parcendum?) Quia talem stultitiam non imitari sed contempnere consueui. Hec exornatio multum reddit attentum animum auditoris et dicitur exothema. Sententia est oratio sumpta de uita que aut quid sit aut quid esse oporteat in uita conuenienti breuitate ostendit hoc modo: Liber est extimandus (existimandus) qui turpitudini seruit nulli. Satis est hec sententia commendanda quamuis simplex nec expositionis indigens aliicuius. Sunt tamen quedam sententie que subiectione rationis indigent confirmari hoc modo: Omnes bene uiuendi rationes sunt in uirtute ponende, .quia sola uirtus est in sua posita potestate. Quandoque ratio expositionis in clausula sequenti subiungitur, ut si dicam: Qui fortunis alicuius inducti eius amicitiam sunt secuti felicitate delapsa, omnes ab eo hi deuolant festinanter. Cum enim recesserit ea res que consuetudini causa fuit nichil superest quare possint in amicitia plus teneri. Item sunt quedam sententie que sine ratione dupliciter efferuntur, hoc modo: Errant qui rebus in prosperis omnes fortune impetus cogitant se fugisse. Sapienter faciunt qui temporibus secundis aduersitatem casuum reformidant. Quandoque utramque sententiam sua potest ratio confirmare, hoc pacto: Qui addolescentum pecatis ignosci cogitant oportere falluntur, quia etas illa nec bona studia impedit nec uirtutes. At hi sapienter agunt qui adolescentes digna correctione gastigant, ut uirtutes quibus omnem uitam tueri possint eas in etate uelint ambigua comparare . Sententias autem raro conuenit interponi, quia magis pertinent ad morales: at si ex uita et moribus ubi expedit conuenienter summantur, multum afferunt hornamenti Et dicitur parabola iste color. Quod nos possumus prouerbium appellare. Contrarium est quod ex duabus rebus diuersis alteram breuiter confirmat et facile, hoc modo: Qui suis rationibus semper fuerit inimicus eum quo modo speres amicum rebus existere alienis?. Item: Qui superbia intollerabili est priuatus quo modo in potestate comodus et sui cognitor permanebit?. Item: Qui uerum in conuentu non dixerit amicorum eum numquam credas in contionibus a mendacio temperare. Hoc orationis genus ex continuatis uerbis breuiter est agendum ut comodum sit auditu et breuem et absolutam conclusionem lucide compreendat, quia ex eo quod dubium non est uidetur id quod est dubium expedire, ita quod aut non possit aut multo possit dilui cum labore. In hoc autem iste color a contentione differt, quia ibi ponuntur contraria sine probatione unius ex altero, ut: Habet assentatio iocunda principia, eadem exitus amarissimos affert; sed in contrario unum probatur ex altero et ideo iste color antiteton uocatur, sicut ipsa contentio. Membrum orationis uocatur res breuiter absoluta sine totius sententie demonstratione, que aliud membrum orationis denuo cognoscitur expectare. Hoc autem ex coniunctione prouenit anteposita que de necessitate aliam orationem requirit, hoc modo: Et inimico proderas et amicum ledebas. Illa tamen est comodissima exornatio que continet tria membra, hoc modo: Et Deum cum deuotione oras et pia manu pauperibus benefacis et instanter superbiam carnis domas. Et colon grece dicitur iste color. Articulus dicitur cum, cesa oratione, quibusdam distinguntur uerba singula interuallis, hoc modo: Fides, spes, caritas prouehunt nos ad uitam. Similiter: Iustitia, fortitudo, temperantia, prudentia est magna gloria uiris. Potest etiam in complexis terminis obseruari, hoc modo: Ieiunium liberat a peccato, mentem inluminat, uitam reparat et salutem. Hic autem color dicitur coma. Continuatio est cum absolutione sententiarum densa uerborum frequentatio atque continua. Et uocatur periodus iste color et fit elegantissime tribus locis, scilicet in sententia, contrario atque conclusione. In sententia hoc modo: Ei non multum potest obesse fortuna qui sibi firmius in uirtute quam in casu presidium collocauit. In contrario autem sic: Si quis spem mundane felicitatis penitus aspernatur, obesse sibi mundi aduersitas non ualebit. In conclusione uero sic: Quod si mundus transit et concupiscentia eius, non est in mundanis rebus ullatenus confidendum ne sententiam tandem mortis cum mundi principe subeamus. In his utique tribus locis est frequentatio uerborum maxime necessaria; potest tamen et alibi obseruari. Compar appellatur quod habet in se membra orationis que constent ex pari fere numero sillabarum, ut: Alii fortuna felicitatem dedit, huic uirtutem industria comparauit. Nec debemus in hac exornatione quasi pueriliter laborare ut sit par numerus sillabarum, quia satis hoc affert usus et exercitatio facultatis. Sufficit enim ut sit uel uideatur esse par numerus sillabarum, quia pluralitatem sillabarum unius membri potest longitudo siue plenitudo sillabarum membri alterius adequare, hoc modo: Uirgo Maria pro fidelibus intercedit; regina mundi supplicantium preces audit; stella maris emicans ad patriam nos perducit. Et color iste uocatur rithmon. Similiter cadens dicitur cum due uel plures casuales dictiones eisdem casibus similiter efferuntur, ut: Hominem laudas egentem uirtutis, habundantem felicitatis. Item: Hic diligentia comparat diuitias, negligentia corrumpit animum. Et dicitur iste color homoeptoton. Similiter desinens est dictionum casu carentium consimilis terminatio, ut si dicam: Turpiter audes facere, nequiter studes dicere. Item: Uiuis inuidiose, delinquis studiose, loqueris odiose. Possunt et simul concurrere hi colores, hoc modo: Perditissima ratio est amorem petere, pudorem fugere, diligere fortunam, negligere famam. Iste color nominatur omoe teleuton. Anominatio est, leui quadam commutatione uel additione litere uel litterarum, sillabe uel sillabarum, de una parte ad alterius positionem acesio. Fit similiter cum ad res disimiles uerba similia commodantur et sic fit annominatio multis modis. Contingit enim per subtractionem littere, ut: Hic ueniit antequam Romam uenit; similiter: Hic si esset bonus libenter ferret onus. Fit per additionem littere, ut: Quos iste uicit eos ferro statim uincit. Fit per eiusdem littere productionem, ut: Iste non curiam diligit sed curiam. Fit per addictionem litterarum, ut: Hic sibi posset optime temperare nisi mallet obtemperare amori. Fit per subtracionem similiter litterarum, ut: Cultor deorum despicit uiuum Deum; similiter: Uult mandatum diuinum ne ledat corpora nostra uinum. Fit per translationem litterarum quandoque, ut: Tua doctrina magis est displicina quam disciplina dicenda. Fit per imutationem, ut: Deligere oportet quem uelis diligere; item: Hic sapit, ille rapit; hic docet, ille nocet. Fit per quandam imitationem que non est adeo similis nec propinqua, hoc modo: Quid in mortem nos impulerit, quis causa nostre salutis uenerit, quare Christus passus fuerit, quem, qualem et quantum hostem deuicerit, uobis uolo per ordinem declarare (similia enim sunt que nascuntur ab hoc nomine quis uel qui); similiter potest dici: Uidete, patres conscripti, ne sitis huius astutia circumscripti. Fit quandoque per casuum commutationem, ut: Christus fuit incarnatus de utero uirginali; Christi batismus nostrum baptisma sacrauit; Christo morienti uictoria mortis cessit; Christum resurgentem immortalitatis gloria illustrauit; Christe, rex glorie, ad patris dexteram ascendisti; a Christo rege regum spiritus sanctus missus apostolos inflamauit. Similiter fit per diuersa nomina, casibus commutatis, ut: Petrus fuit princeps apostolorum. Pauli, doctoris gentium, summa fuit auctoritas. Iohanni sunt secreta celestia reuelata. Et notandum quod tres predicti colores, scilicet similiter cadens, similiter desinens, annominatio, habent multum leporis et festiuitatis sed parum pulcritudinis et dignitatis. Unde, cum ueritatem dicimus, est rarius his utendum, quia uidentur elocutionem reddere puerilem; tamen, si raro incidant, sunt accepti. Et iste color paranomasia uocatur. Subiectio est cum interrogamus aduersarios aut querimus nos a nobis quid ab illis aut quid contra nos dici possit; deinde subicimus id quod oportet dici aut non oportet, ut nobis auxilio sit futurum uel aduersario nociturum, hoc modo: Quero unde sit iste tantam pecuniam consecutus. Amplum sibi patrimonium est relictum? At bona patris omnia uenierunt. Hereditas aliqua sibi uenit? Non potest dici, quia nullus necessariorum heredem uoluit hunc habere. Premium aliquod ex lite aut ex iuditio unquam cepit? Non modo id non fecit sed ipse insuper est uictus magni debiti sponsione. Cum itaque, sicut omnes uidetis, ipse non sit rationibus his ditatus, aut huic nascitur aurum domi aut illicite pecunias istas cepit. Ad nostram quoque personam digne possumus subiectionem referre, hoc modo: An pecuniam congregare conabor ? Sed habenti eripiam. An dignitatibus fulgere uelim? Poscendi humilitate uilescam. An potentiam desiderabo subiectorum? Insidiis obnoxius, periculis subiacebo. An gloriam petam? Sed per aspera queque distractus securus esse desistam. An uitam uoluptariam degam? Sed quis non spernat rei uilissime seruitutem? Cum itaque tot et tantis malis res huius mundi uideam implicari, mundum quero fugere sicut hostem et in solo Deo ponere spem salutis. In hac exornatione multum grauitatis et acrimonie continetur. Et differt a ratiocinatione quoniam in illa petimus quare aliquid predixerimus; hic autem non petimus propositi rationem sed quid ad interrogata responderi possit uel non possit illico demostramus. Et uocatur iste color cataprolensis. Gradatio est superioris uerbi repetitio prius quam ad uerbum inferius procedatur, hoc modo: Sapienti uirtutem industria, uirtus gloriam, gloria consueuit emulos comparare uel sic: Que manet ulterius spes reliqua libertatis si tiranno et quod libet licet et quod licet potest et quod potest facit et quod facit etiam nobis nullo modo sit molestum?. Et color iste dicitur climax . Diffinitio est que alicuius rei breuiter et absolute proprias amplectitur potestates, hoc modo: Iniurie sunt que aut pulsione corpus aut conuitio aures aut aliqua turpitudine uitam uiolant alicuius. Item: Non est ista diligentia sed auaritia, quoniam diligentia est suorum conseruatio acurata sed auaritia est alienorum iniuriosa appetitio. Et est hec exornatio multum acommoda, quia uim et potestatem rei tam lucide proponit et tam breuiter explicat, ut nec pluribus uerbis oportuisse nec etiam potuisse dici uideatur. Et dicitur iste color ethimologon. Transitio quid dictum sit quidue dicendum breuiter comprehendit, hoc modo: Mea uobis in istum beneficia iam sunt nota. Nunc quam michi gratiam retulerit audiatis. Iste color uocatur metaipon et ualet ad duas res, quia commonet predictorum et ad reliqua comparat auditorem. Correctio est que, sublato eo quod dictum est, aliud magis idoneum ipsius loco reponit, ut: Iohanni patruo, immo patri et domino plurimum reuerendo. Item: Uolo te monere, immo intime deprecari. Et est hec exornatio satis utilis, quia propter commutationem factam a communi uerbo ad aliud plus electum uideris ipsam rem amplius insignire. Quod si uenisses continuo ad id uerbum, nec rei nec uerbi fuisset gratia deprehensa. Et dicitur iste color antipodosis. Occupatio est quando nos dicimus preterire uel ne scire uel nolle dicere quod tunc maxime dicimus, ut si dicam: Non dico te a sociis pecunias accepisse; furta, rapinas tuas omitto. Ad id de quo iudicium est reuertor. Et dicitur iste color parentesis. Est enim oculte suspitionem fecisse utilius quam orationem extra propositum intendisse, quia forsitan illud quod tangitur est nimis longum aut ignobile uel non posset fieri planum uel posset etiam facile reprehendi. Disiunctum est cum unicuique clausule redditur suum uerbum, hoc modo: Fides reficit esurientem, spes letificat patientem, caritas reddit indeficientem. Et dicitur iste color ipozeusis. Coniunctio est cum primis et sequentibus partibus orationis uerbum interpositum est reddendum, hoc modo: Forme dignitas aut morbo deflorescit aut uetustate uel sic: Gratiam iusti recipiunt in presenti sed gloriam in futuro. Item: Christus et diabolum condemnabit et mundum. Et iste color dicitur ceuma a medio. Adiunctio est a superiori uel ab inferiori çeuma et uocatur omopitoton. A superiori fit quando uerbum premittitur, ut si dicam: Deflorescit forme dignitas aut morbo aut uetustate. Ab inferiori fit quando uerbum postponitur, ut si dicas: Aut morbo aut uetustate forme dignitas deflorescit. Et nota quod çeumate frequentius quam ipoçeusi est utendum, quia çeuma breuitatem inducit sed ipozeusis reddit orationem festinam. Unde potest de facili satietatem inducere. Conduplicatio est ratione amplificationis aut commiserationis eiusdem uerbi aut plurimorum uerborum iteratio, ut si dicam: Tumultus Gai Gracci tumultus comparat intestinos. Item: Commotus non es cum mater tibi pedes amplexaretur, commotus non es. Iste color epanalemsis dicitur et quando fit geminatio dictionis uocatur epiçeusis. At si geminetur oratio, tunc palinodium appellatur. Interpretatio est que non iterat idem uerbum sed quod positum est commutat, eadem significatione retenta, hoc modo: R. p. radicitus euertisti, ciuitatem funditus deiecisti, patrem neffarie uerberasti, parenti manus impie intulisti. Et est hec exornatio utilis quia prior sententia renouatur interpretatione uerborum. Et dicitur iste color poliptoton. Commutatio est cum due sententie inter se discrepantes ex traiectione ita efferuntur ut a priori posterior, priori contraria, oriatur, hoc modo: Esse oportet ut uiuas, non uiuere ut edas. Item: Ea re poemata non facio, quia cuiusmodi uolo non possum, cuiusmodi possum nolo. Item: Que de illo dicuntur dici non possunt, que dici possunt utique non dicuntur. Commoda est hec exornatio, quia contrarie sententie translatione uerba utuntur. Et dicitur iste color antimetabole. Permissio est causa misericordie captande alicuius rei in alterius potestatem per uerba concessiua traditio, ut si dicam: De me rebusque meis omnibus agite quicquid uultis, quia iussioni uestre parere in omnibus sum paratus. Et uocatur iste color epicarope. Dubitatio est cum querere uidetur orator utrum de duobus potius aut quid de pluribus potissimum dicat, hoc modo: Obfuit isti monasterio multum sui abbatis siue malitiam siue stultitiam dici oportet siue utrumque. Item: Tu ausus fuisti Christum prodere, o Iuda, omnium mortalium. Quero quonam te digno tuis moribus possim nomine appellare. Iste color uocatur aperiodos. Expeditio est cum, multis rationibus enumeratis, quibus aliqua res fieri potuerit aut non fieri, cetere tolluntur, illa sola quam intendimus remanente, hoc modo: Cum fundum meum pateat hunc fuisse, necesse est ut ostendas aut te uacuum possedisse aut usu tuum fecisse aut emisse aut hereditate tibi uenisse. At cum ego adessem non potuisti uacuum possidere; tuum quoque usu fecisse non potes, quia tantum spatium nondum fluxit; emptio nulla profertur, quia hereditate tibi mea pecunia uenire non potuit me uiuente. Relinquitur ergo ut me ui deieceris meo fundo. Hec exornatio multum ualet in coniecturis et uocatur procatalensis.) Dissolutum est quod, coniunctionibus de medio sublatis, cum quadam separatione profertur, ut: Gere morem parenti, pare cognatis, obsequere amicis, obtempera legibus. Et in hoc differt ab articulo quia ibi dictiones, hic orationes ueniunt dissolute. Et est hoc genus ad breuitatem accommodum et acrimoniam continet uehementem, uocaturque asinteton. Precisio est cum, dictis aliquibus, reliquum quod inceptum est dici relinquitur inchoatum in iudicio auditorum, hoc modo: Tu istud nunc audes dicere, qui nuper aliene domui. Sed non ausim dicere ne, cum te digna dicerem, uidear alicui dixisse aliquid me indignum. In tali exornatione tacita suspitio atrocitatem inducit. Et dicitur iste color eclipsis. Conclusio est que breui argumentatione ex his que ante dicta sunt aut facta conficit id quod necessario consequatur, hoc modo: Si igitur reuerendos facere nequeunt dignitates, si ultro improborum contagione sordescunt, si mutatione temporum splendere desinunt, si gentium extimatione uilescunt, quid est quod in se expetende pulcritudinis habeant, nedum aliis prestent?. Et uocatur iste color epilogus. Restant decem exornationes que a precedentibus in hoc differunt: quod omnes ab usitata uerborum potestate recedunt et in aliam rationem cum quadam uenustate trahuntur et ideo tropi a gramaticis nominantur Quarum prima grece dicitur onomatopeia, latine uero nominatio, que nos admonet ut, cuius rei nomen non sit aut satis idoneum non sit, eam nos met uerbo idoneo nominemus. Et hoc quandoque facimus ad imitationem soni, ut: tinnire, mugire, rudere, murmurare, sibilare, uagire; quandoque causa rei significande, id est amplificande, ut: Fragor ciuitatis maximus est auditus, id est tumultus ciuium maximus: quod ab arboribus tractum est. Et ne odium pariat assiduitas noui uerbi, raro isto genere est utendum. Ualde tamen, ubi fuerit commodum, totam orationem talis nouitas exornabit. Pronominatio est que uelut extraneo quodam uocabulo siue cognomine demostrat id quod suo non potest nomine appellari, ut si loquerer sic de Graccis: Nepotes Affricani fuerunt tales. Fit enim hec causa laudandi, quia nomen Affricani omnibus erat gratum sed nomen Graccorum omnibus odiosum. Quandoque fit causa uituperandi, ut si de alico eretico ita dicas: Ecce alter Arrius qui ecclesie ueritatem impugnat. Et dicitur iste color catacrisis. Et notandum quod nominatio fit in nomine appellatiuo ut: iurgia uentorum, strepitus maris ira procelle sed pronominatio fit in proprio, ut: Tiphis et Automedon dicar amoris ego. A quibusdam uero iste color dicitur antonomasia. Denominatio est que a rebus propinquis et finitimis trahit orationem qua possit res intelligi non suo uocabulo appellata. Et dicitur denominatio quadam similitudine, quia sicut nomen denominatiuum est simile principali, ut iustus iustitie, sic ite color a rebus similibus denominationem trahit que res dicuntur propinque iudicio usus et finitiue accommodatione sententie. Sciendum autem quod in pronominatione ponitur uocabulum quod placet pro eo quod displicet, uel e conuerso; hic uero trahitur uocabulum a re finitima et propinqua.Et dicitur iste color metonomia et fit multis modis. Nam quandoque inuentor ponitur pro inuento, ut: Ipocras multos nostro tempore locuplectat, id est medicina ab Ipocrate inuenta. Quandoque nomen inuenti ponitur pro nomine inuentoris, ut: Medicina fuit in aforismis ualde breuiloqua id est Ipocras medicine inuentor. Est et alia species, scilicet quando nomen instrumenti ponitur pro utente, ut: Pila sunt obuia pilisid est Romani cum Romanis pugnant (pila enim sunt proprie Romanorum). Alia species est quando nomen facientis ponitur pro nomine rei que agitur, ut: Inconcinnus est iste faber, id est opus huius fabri est inconcinnum. Quandoque nomen rei que agitur ponitur pro nomine facientis, ut: ars desidiosa, frigus pigrum uinum sanum, anguilla infirma, ieiunium sanctum. Hec enim omnia sic dicuntur ab eo quod faciunt. Alia uero species est quando ponitur continens pro contento, ut: Ierusalem que occidis prophetas id est Ierosolimite. Quandoque nomen contenti ponitur pro nomine continentis, ut: Bononienses sunt circumdati magno uallo, id est Bononia.) . Circuitio est rei simplicis per quandam circumlocutionem descriptio, ut si dicam: Christi misericordia nos saluauit, id est Christus misericors; et: Ira Domini est timenda, id est Dominus iratus. Ualet hec exornatio mirabiliter in sublimi stilo et maxime in exordio sed est in narratione timenda, quoniam est contraria breuitati. Et uocatur iste color perifrasis. Transgressio est, ut superius diximus, que aut peruersione aut traiectione uerborum turbat ordinem naturalem. Peruersio in ordine prepositionum attenditur, ut: Aures ad nostras. In aliarum uero partium ordinatione laborat traiectio, ut si dicam: Maioris laudis meretur preconia qui laborando munus recipit quam qui repperit otiando. Et hec exornatio in continuationibus, de quibus iam diximus, ualet multum quia, dum modo non inducat obscuritatem, reddit orationem politissimam et perfectam. Et uocatur isteronproteron. Superlatio est locutio superans ueritatem augendi uel minuendi causa. Et fit quandoque separatim, id est sine comparatione, ut si dicam: Ab oriente usque ad occasum iam fama tui nominis deuolauit. Quandoque fit comparatiue sed hoc tribus modis: fit enim causa similitudinis obstendende, ut: Corpore niueum candorem, aspectu igneum ardorem assequitur; fit causa preminentie, ut: Ore tuo profluit dulcior melle sermo; fit causa diminutionis, hoc modo: Tantus fulgor tribus discipulis in transfiguratione Christi apparuit quod solis splendor obscurior uidebatur, id est minus lucidus. Et dicitur iste color iperbole. Intellectio sinedoche siue iperbaton uocatur. Et fit cum partis nomine totum intelligitur, ut si dicam: Anima que peccauerit morietur, id est homo cuius pars est anima. Fit e contrario, scilicet cum per nomen totius pars ipsa intelligitur, ut: Hic situs est Pheton, id est corpus Phetontis. Fit etiam quando singulare ponitur pro plurali, ut: Iudeus in morte Christi fuit culpabilis et Gentilis, id est Iudei et Gentiles. Fit similiter quando plurale pro singulari accipitur, ut: Atrox calamitas merore pectora pulsat, id est pectus. Et nota quod numerus diminuitur causa festiuitatis sed augetur gratia grauitatis. Abusio est que pro uerbo certo et proprio utitur simili et propinquo, ut: uires breues, parua statura, longum consilium. oratio magna, paucus sermo. Ecce finitima uerba rerum dissimilium ratione cuiusdam abusionis hic pulcerrime traducuntur: uires enim proprie sunt parue, statura breuis, consilium magnum, oratio longa et paucitas sermoni conuenit abusiue. Color iste a quibusdam uocatur catacrisis et differt a denominatione quia in ea nullum uocabulum pro alio tenetur sed uerbum pro uerbo ponitur abusiue. Differt iterum a pronominatione quia in ea uocabulum gratum ponitur pro ingrato uel e conuerso. A translatione quoque differt quia in ea transferturuocabulum de propria significatione ad omnino aliam sed in abusione trahitur ad aliam non omnino diuersam, immo fere eandem, ut: Uires hominis breues. Nam breuitas cum sit corporis uiribus attribuitur abusiue. Sic domum ospitium, seueritatem iustitiam, audatiam fortitudinem abusiue possumus nominare. Translatio est cum uerbum ex sua significatione, interueniente idonea similitudine, in aliam rem transfertur. Et potest contingere hoc sex modis. Fit enim quandoque causa rei ante oculos ponende, ut: Italiam expergefecit terrore subito hic tumultus. Fit causa breuitatis, ut: Recens aduentus exercitus extinxit subito ciuitatem. Fit causa obscenitatis uitande, ut: Mater tua crebris nuptiis delectatur. Fit causa rei augende, ut: Nullius meror et calamitas istius explere inimicitias et nefariam crudelitatem potuit saturare. Fit causa diminuendi, ut: Hic magno predicat auxilio se fuisse, quia paululum in rebus difficillimis aspirauit . Fit causa ornandi quandoque, ut: Ecclesie rationes, que sepe regentium malitia exarescunt, uirtute quandoque reuirent optimatum. Transferuntur enim hec uerba, scilicet expergefecit, crebris nuptiis, id est stupro; similiter: saturare, aspirauit, exarescunt, reuirent et extinxit. Et differt a nominatione translatio quia nominatio in noua iunctura plerumque consistit, ut: Fragor ciuitatis, que iunctura debet in ipsa sui principii nouitate nominatio appellari sed usu approbante translatio est dicenda. Et iste color uocatur metaphora. Permutatio est oratio aliud uerbis aliud sententia demostrans et diuiditur in similitudinem, argumentum et contrarium. Per similitudinem fit cum tota oratio transfertur, ut: Messes albent, id est populi conuertuntur ad fidem. Fit per argumentum quando non transfertur tota oratio sed trahitur quedam similitudo a persona uel a loco uel ab alia re. Et fit quandoque causa augendi, ut si Drusum, qui fuit aliquantulum seditiosus, appelles Graccum, qui fuit ualde seditiosus. Fit causa minuendi, ut si de Aristotile diceres: Ecce Porphirius et de Christo dicas: Hic est uermis et non homo; hic est granus sinapis; hic est agnus. Fit per contrarium ut si auarum prodigum et luxuriosum dicas honestum. Possunt et predicta simul concurrere, quia quando fit permutatio secundum argumentum potest hoc fieri per similitudinem et per contrarium. Per similitudine trahitur argumentum, ut: Christus est uerus Dauid qui Goliam impium superauit. Item fit per contrarium, ut: Hic est Eneas, demostrato illo qui occidit parentem. Color iste uocatur allegoria. Et nota quod translatio rem et sermonem tangit sed permutatio solam rem. Ex ui enim permutationis contigit quod res ipse significant et ideo translatio et permutatio commiscentur. Est ergo permutatio color uerborum, quia uerba transferuntur ad ea significanda quibus aliud intelligere nos oportet. In predictis uerborum coloribus est notandum quod quedam cognatio inuenitur. Unde naturali ordine disponuntur, quoniam, excepto primo qui est exornationum orrigo, semper a precedenti subsequens generatur. Nam a repetitione orta fuit conuersio, a conuersione simul et repetitione processit complexio, a qua etiam traductio est deducta. Et ida de sequentibus doctor diligens poterit inuenire. Similiter est notandum quod plures colores eandem orationem possunt mirifice insignire, dum modo inuicem non repugnent, ut si dicam: Inuidus in aliena gratulatione tristatur, in aliena tristitia gratulatur. In hac orationis serie possunt multi asignari colores, quia ibi est contentio et similiter desinens et disiunctum et etiam dissolutum. Nunc de sententiarumexornationibus est uidendum. Distributio est in res plures aut personas quedam negotiorum certa partitio, ut: Beati pauperes spiritu, beati mites, beati qui lugent et cetera. Et nota quod in hoc principio sermonis Domini est prima uerborum exhornatio que dicitur repetitio et prima sententiarum, scilicet distributio. Similiter distribuit apostolus dicens: Alii datur scientia linguarum, alii interpretatio sermonum, alii spiritus prophetie. Sciendum uero quod hec exhornatio est ualde copiosa, quia sub breuitate multa comprehendit et res plures diuidit separatim. Licentia est cum apud eos quos aut uereri aut metuere debemus tamen aliquid pro nostro iure dicimus, quo eos aut quos hi diligunt uere in alico errato reprehendere uideamur, hoc modo: Si uos nemo adiuuat nec defendit id tribuite uestre culpe, quoniam tanta est uestra negligentia siue potius ignauia quod defensores uestros patimini trucidari et inimicos uestris suffragiis exaltatis. At si asperiori reprehensione utemur, ut sepe faciunt predicatores, continuo est aliquid subiungendum quod animos auditorum possit leuiter mitigare, hoc modo: Excessus uestri sunt omnibus manifesti, quia, sicut escam panis, plebem Domini deuoratis. Plena est muneribus manus uestra. Luporum exercetis officium, non pastorum. Sed rogo discretionem uestram, supplico benignitati uestre ut Deum pre oculis abeatis, quoniam multus est ad ignoscendum si conuertimini et iudex districtus si moriemini in peccatis. Talis modus loquendi partim ab iracundia remouet, partim ab errato deterret.Sunt et alia duo genera licentie que non arguunt nec increpant sed delectant, cum amicos auditorum et ueritatis nos dicimus assertores. Primum ex his duobus contingit quando reprehendimus auditores quo modo ipsi se cupiunt reprehendi, hoc modo: Simplices estis et nimium mansueti, quia creditis unicuique, credentes ut uobis perficiat que promittit. Sed erratis et falsa spe detinemini stultitia uestra, quia mauultis ab alio postulare quam per uos sumere quod est in uestra positum potestate. Alterum genus est quando illud quod scimus omnes facile audituros quomodo tamen accipiant dicimus nos timere, hoc modo: Fuit iste quandoque michi specialis amicus: tamen eius amicitia, licet uerear quomodo accipiatis, penitus me priuastis. Quid ita? Quia eum qui uos offendit pro amico non possum ullatenus reputare sed iudico potius inimicum. Et nota quod in licentia sepe distributione utimur: unde immediate illi aiungitur. Diminutio est alicuius rei egregie, quam nobis inesse ostendimus aut his quos defendimus, in oratione attenuatio, ut omnis arrogans ostentatio euitetur, quia res egregie, sicut inuidiam contrahunt in uita, sic, nisi caute dixeris, inducunt odium in sermone. Ad inuidiam igitur uitandam et laudem comparandam ita diminutione uteris: Locum inter doctores abeo non postremum, cum forsitan optimum dicere potuissem. Item de aliquo ditissimo est dicendum: Huic a patre patrimonium non modicum est relictum. Descriptio est que rerum consequentium continet perspicuam et dilucidam cum grauitate expositionem. Et pertinet quandoque ad indignationem, quandoque ad misericordiam, ut si dicas: Nisi obstiteritis huic tiranno, quasi leo dominabitur omnibus uiolenter, acuens dentes in cuiusque fortunas, incursum faciens in omnes amicos et pariter inimicos notos atque ignotos, impugnans aliorum domum familiamque perfringens et omnia labefactans. Ad misericordiam sic induces: Parcendum est innocentie puerili, quoniam Yoseph, frater noster, agninam uidetur simplicitatem habere: nescit fallere, nescit etiam cogitare malum. Si eum occidimus proprium genitorem trahemus ad mortem et nos ipsos reos in perpetuum statuemus. At si parcimus, non uidebimur indiscreti sed amorem fraternum et innocentiam ueram laudabimur conseruasse. Diuisio est que rem a re semouens utramque absoluit ratione subiecta, hoc modo: Cur est egris medicina utendum? Si statutus imminet dies mortis in euitabiliter morientur. At si terminus uite longior est concessus, absque ulla medicina prorsus euadent. Item: Non est a me tibi aliquid impendendum, quia, si bonus, es bonitas rerum omnium sufficentiam tibi prestat; si malus es, malitia omni benificio est indigna. Et nota differentiam, quia diuisio, que est tertia pars rethorice orationis, per enumerationem ostendit de quibus rebus disputatio sit futura; sed hec statim explicat et, duabus aut tribus partibus subiciens rationes, breuiter orationem exhornat. Frequentatio est cum res in tota causa disperse coguntur in unum locum, ut grauior aut acrior aut criminosior sit oratio, ut si dicam: A quo tandem uitio abest iste? Sue pudicitie proditor est, insidiator aliene, cupidus, intemperans, petulans et superbus, impius in parentes, ingratus amicis, infestus cognatis, superioribus contumax, equalibus fastidiosus, in ferioribus crudelis, in tollerabilis quoque cunctis. Differt iste color a conclusione quia illa tantum firmiora colligit argumenta, sed hic tam firma quam in firma in unum omnia colliguntur. Conclusio tendit ad memorandum sed frequentatio ad augendum. Expolitio est cum in eodem loco manemus et tamen aliud atque aliud dicere tunc uidemur. Hec ab interpretatione differt, quia in expolitione uidetur quod dicamus aliud sed in interpretatione idem. Fit itaque duobus modis expolitio. Primus est cum eandem rem dicimus uerbis aliis et modo aliquantulum permutato: Sapiens pro salute patrie nullum uitandum periculum arbitratur; Qui bonis rationibus est munitus nullum putabit uite discrimen pro commodis rei publice fugiendum sed erit in ea semper sententia ut pro patria dimicet si oportet. Et sicut dicit Tullius, eandem rem dicendo possumus tripliciter expolire, scilicet diuersitate uerborum, modo pronuntiandi, uarietate tractandi siue aliter ordinandi. Secundum modus expoliendi prouenit ex eo quod quis loquitur de una et eadem re diuerso modo et uerbis pluribus et diuersis. Et iste modus requirit frequentes uerborum et sententiarumexornationes. Unde, in ipsius executione, ista septem concurrunt, scilicet propositio, ratio duplex, sententia cum ratione uel sine ipsa, contrarium, simile, exemplum et conclusio. Color iste utilissimus est, quia multum per ipsum exercemur in dictatoria facultate sed huius exemplum modo non ponimus causa prolixitatem uitandi. Commoratio est ad id quod est in nostra causa firmissimum frequens regressio, ut melius in memoria teneatur, quia ibi est locus ualidus nostre cause. Et potest hec tam per eadem uerba fieri quam diuersa, dum modo non uideamur precedentia expolire; sed exemplum non pono, quia potest in sua causa quilibet hoc uidere. Contentio est per quam contraria referuntur, ut: Uos huius incommodis lugetis, iste uestra calamitate letatur. Et nota quod in contentione uerborum uerba contraria contrariis celeriter referuntur, hoc modo: In pace bellum queris, in bello pacem desideras, sed in contentione sententiarum res contrarie rebus contrariis asignantur, unde iste color potest sine uerborum contentione contingere, ut: Illi sunt lepores, hi leones, id est illi timidi sed hi fortes.p . Similitudo est oratio res diuersas assimilans non iuxta corporis figuram, ne sit imago, et absque certa persona, ut discrepet ab exemplo. Fit autem similitudo quandoque tantum causa ornatus, ut aliquid per simile probemus, quandoque ut rem manifestius explanemus non tamen probando, quandoque ut rem quasi ante oculos et palpabiliter exprimamus. Et istas causas possumus quatuor modis dicere uel tractare, scilicet per contrarium, negationem, breuitatem et collationem. Causa hornatus per contrarium sumitur similitudo ut si dicas: Non sicut uinum spatio temporis depuratur, ita poema recipit a tempore bonitatem. Per negationem sumitur similitudo causa probandi hoc modo: Nec equus indomitus est idoneus ad bellandum nec homo indocilis est utilis ad uirtutem. Et nota quod si in principio similitudinis est negatio tunc similitudo sumitur per contrarium ; si uero in utraque parte ponatur tunc per negationem dicitur sumi. Unde Uirgilius: Nec citiso saturantur apes nec fronde capelle. Apertius dicendi causa per breuitatem similitudo sumetur hoc modo: Quemadmodum desiderat ceruus ad fontes aquarum, ita desideratp.anima mea ad te, Deus uel iuxta illud: Erramus aliquando sicut oues errantes in deserto. Debet autem huiusmodi breuitas proprie in una clausula comprehendi. Per collationem sumitur similitudo causa ponendi aliquid ante oculos, ut si dicas: Sicut equus hornatissime faleratus, si deficiens est in cursu, contemnitur, ita uir gloriose indutus, si est absque bonitate ab omnibus deridetur. Collatio enim est ubi multa multis assimilantur: quod hic uideri potest, quia equus homini, falere uestimentis, defectus cursus bonitatis defectui similatur; et falere seu uestes quasi ante oculos sunt ponende. Et notandum (nota) quod uerba debemus afferre que similitudini optime accommodentur, ut si dicam: Ut irundines estiuo tempore assunt et frigore pulse recedunt, sic falsi amici tempore serenitatis sunt presto sed aduersitatis ieme ueniente omnes deuolant sine mora. Et sciendum quod non est necesse totam rem toti rei penitus similari, sed sufficit ad quod confertur ad id similitudinem retinere. Exemplum est alicuius facti aut dicti preteriti cum certi auctoris nomine propositio. Et hoc a Grecis dicitur paradigma et fit ex eisdem quatuor causis ex quibus fit similitudo et possumus taliter exemplare: Debemus id quod est dulce, pium et unicum Domino immolare, sicut Abraam, qui proprium filium offerre Domino non tardauit. Item: Superbia in precipitium cadit, humilitas sursum uolat, sicut ait Christus: *Qui se humiliat exaltabitur et qui se exaltat humiliabitur*. Exempla enim quandoque rem faciunt plus hornatam, quandoque magis dilucidam et apertam, quandoque plus uerisimilem et probabilem, quandoque magis perspicuam et quasi ante oculos intuendam. Imago est forme cum forma iuxta similitudinem corporalem collatio. Iste color icon uocatur et fit causa laudis, ut: Iste uadit in prelium impetu leonis acerrimi. Fit causa uituperii tribus modis: quandoque ut in odium inducat, hoc modo: Iste incedit quasi draco iubatus, omnes spiritu rapido circumspectans; quandoque ut in inuidiam trahat, hoc modo: Iste, quasi camelus diuitiarum pondere oneratus, defert pecuniam sed non confert; quandoque ut in contemptum ducat, hoc modo: Iste, quasi coclea cum suarum rerum substantia se abscondens, cum tota domo tacitus, ut pereat, auferetur. Ita contingit de multis miseris qui cum rebus suis ad modum testudinis se occultant et ipsi postea a miluo, id est a diabolo, raptu tacito rapiuntur. Effectio est forme corporis alicuius effictio quedam satis intelligibilis et expresa. Et uocatur iste color caracterismus et fit hoc modo: Is de quo loquor est ruffus, breuis, canus, incuruus, cesius et sub crispus, abens in mento etiam cicatricem. Notatio est cum alicuius natura certis describitur signis, scilicet quando per dicta uel facta uirtus siue uitium alicuius notatur. Et hec habet maxime in comediis locum, ubi mirabiliter representantur mores, quasi note quedam, naturis hominum attributi, ut si uelis non diuitem sed ostentatorem pecunie describere ita dicas: Hic annullum cum sinistra demostrat, quia extimat ut gemme nitor et auri splendor ab omnibus uideatur. Seruum alio et alio nomine nunc appellat, ut credatur ab ignorantibus quod habeat multos seruos. Aliud absconse puero precipit, aliud in aperto. Bibenti hospiti sic blanditur: Scipho ligneo sis contentus, quia oportuit me uasa argentea commodare. Sic possunt et his similia inueniri et est utilis iste color in mediocri et attenuata figura. Sermocinatio est cum alicui persone sermo attribuitur sue conueniens dignitati, ut de Christo legimus et Iudeis. Ipse enim dicebat: Demonium non abeo et in cruce pendens aiebat: Domine ne statuas illis hoc peccatum. Ipsi uero dicebant: Demonium habes. Item: Alios saluos fecit, se ipsum saluum facere non potest. Si filius Dei est, descendat de cruce. Similiter hac exhornatione utimur sic loquentes: Si hoc audiuerit aut sciuerit pater tuus, quid eum dicturum credis?. Multum ualet hec exhornatio, quoniam aliter liber, aliter seruus, aliter peritus, aliter imperitus, aliter iuuenis, aliter senex introducitur ad loquendum, iuxta illud: *Intererit multum Dauusne loquatur an heros* . Conformatio est quando res uel absens uel inanimata uel mortua introducitur ad loquendum, ut si dicatur: Ego mors de primis parentibus triumphaui sed in Christi resurrectione sucubui. Ualet iste color multum in conquestione et indignatione et a gramaticis dicitur prosopopeia et in hoc differt a sermocinatione, quia proprie non dicitur conformatio nisi res que loqui non possit introducta fuerit ad loquendum. Sermocinatio uero non sic; uel dicamus quod sermocinatio respicit dignitatem sed conformatio nouitatem. Significatio est res que plus in suspicione relinquit quam positum est in oratione. Fit autem quinque modis: quandoque per exuperationem causa suspicionis augende, ut: Iste qui iactat se talem gramaticum nec unam literam bene nouit (hoc dictum est non quod sit ita sed causa maioris ignorantie ostendende). Fit per ambiguum, scilicet cum uerbum potest in plures significationes trahi sed accipitur in eam partem quam uoluit is qui dixit, hoc modo: Desidero te ualere (potest enim hoc uerbum ualere in bona parte accipi et in mala). Sic Dauit sacerdotem Abimelec decepit dicens: Opus regis urget me. Non enim omnis ambiguitas est uitanda. Fit per consequentiam significationum cum dicuntur aliqua rem consequentia, ex quibus tota res in suspicione relinquitur, ut si filio sacerdotis dicas: Quiesce tu cuius pater Christum inmolat in altari (significatur enim quod eius genitor sit sacerdos). Fit quandoque per abscisionem, ut, eo preciso quod incepimus dicere, maior suspicio relinquatur, hoc modo: Satis est hec mulier nobilis et formosa. Nuper tamen cum quodam. sed nolo plus dicere. Per similitudinem fit cum aliquam rem similem introducentes, nichil amplius dicimus sed ex ea significamus quid sit in consimili sentiendum, hoc modo: Noli, diues, in multitudine diuitiarum sperare! Mortem Creso diuitie intulerunt.Et dicitur iste color aposiopesis et pertinet ad res ipsas, quoniam significatio rerum non in uerborum pulcritudine sed in ordine atque dignitate sententiarum consistit. Breuitas est res ipsis uerbis tantummodo necessariis expedita, ut in sinbolo apparet: Christus est conceptus de spiritu sancto, natus ex Maria Uirgine, passus sub Pontio Pilato, crucifixus,mortuus et sepultus. Breuitate uero utimur uel quando longam orationem materia non requirit uel quando non licet diutius commorari. Demostratio est cum res ita uerbis exprimitur ut geri negotium et res manere ante oculos uideatur. Et hec exornatio in narratione adque conclusione precipuum locum habet et perfectissima est omnium exornationum, quia comprehendit ea que sunt ante rem, in re, post rem et a rebus consequentibus aut circumstantibus non recedit. Hoc in passione Christi totum uideri potest, si breuiter cursum uolumus totius intelligere passionis, quia breuitas multum est demonstrationi accommoda. Scimus enim quod, adueniente solenitate paschali, Iudei propter inuidiam consilium inierunt ut interficerent Ihesum Christum (ecce ante rem). Postea subiunguntur illa que acta fuerunt in re, scilicet quomodo conspuerunt eum, colafiçauerunt et alapis ceciderunt et, eum tandem falso accusantes, fecerunt illum, clamante populo, crucifigi. Quid post rem, id est mortem ipsius, egerint, demostratur, quia ipsum lancea perforarunt et de uulnere sanguis et aqua illico manauerunt. Circumstantie non silentur, quia proditorem conducunt, oportunitatem noctis querunt, falsos testes adibent, populum incitant ad clamandum. Demonstrat eadem passio res postea consequentes, scilicet quomodo Iosep corpus Christi petierit a Pilato et illut posuerit in monumento nouo et quomodo Iudei ad eundem presidem accesserunt, facientes sepulcrum Domini a conductis et armatis militibus custodiri. Hec de dignitatibus sententiarum sufficiant, hoc notato: quod quedam in ordine affinitas obseruatur, quia subsequens in aliqua uirtute semper respicit precedentem. Post elegantiam, compositionem et dignitatem uitia que dictatori generaliter sunt uitanda seorsum uoluimus annotare, ne haberent feda consortium cum honestis. Purum itaque debet esse dictatoris eloquium tam in iunctura litterarum et sillabarum quam in connexione sensuum et totius contextione sermonis. Quare in primis cauendum est gramatice legibus obuiare ne barbarismi uel soloecismi uitium incurratur. Decem quoque uitia illis adiuncta diligentissime sunt uitanda. De quibus breuiter uideamus. Achirologia est in propria dictio, id est in proprietas siue habusio dictionis, ut si sperare dixeris pro timere uel si ospitium dicas domum. Cacephaton est obscenitas in sermone considerata, que aliquando fit per turpitudinem, ut: Arrige aures et: Pomula sicca cadunt; quandoque fit per asperitatem litterarum uel sillabarum, quia est ibi stridens et rixosa contentio, quam maxime inducunt r, s, x, ut: Ars studiorum, Rex Xerxes, Error Romuli; quandoque fit per inconcinnitatem, ut si uelles dicere Tonsrix pro Tonstrix. Pleonasmos est super uacua uerbi adiectio, ut: Corde cogitoet Ore loquor (tales enim superfluunt ablatiui). Perisologia est super uacua uerborum adiectio sine ulla ui rerum, ut: Ibant qua poterant et qua non poterant non ibant. Et fit hoc uitium in horatione perfecta. Macrologia est prolixitas orationis, res non necessarias comprehendens, ut: Retro unde uenerant domum reuersi sunt (super abundat, enim retro unde uenerant). Tautologia est uocis eiusdem sensus repetitio non necessaria, ut: Fatur et inquit. Eclipsis est defectus necessarie dictionis quam desiderat precisa sententia, ut: Hec secum (sub auditur enim dicebat. Tapinosis est humilitas rei magne non id agente sententia quod demostrat, ut si mare dicatur gurges. Cachosinteton est inconcinna traiectio dictionum, ut: Nullus mulier est uir, quam uis recte dicatur: Nullus uir est mulier. Amphibolia est ambiguitas que sensum impedit et obscurat. Hec quandoque in una dictione attenditur, ut: Criminor uel: Amplector, quandoque in contextu partium, ut: Uideo sacerdotem malum equum habentem. lS A . Tullius in parte uitia hec notauit, ostendens in compositione sex uitia euitanda. Primum est hiatus, id est crebra uocalium concursio, ut: Egiptia aula. Secundum est nimia eiusdem littere assiduitas, ut: Sosias in solario soleas sarciebat suas. Tertium est nimia eiusdem uerbi assiduitas, hoc modo: Qui studio non adhibet studium non potest de studio ad maius studium se trasferre. Quartum est nimia continuatio uerborum similiter cadentium, ut: Flentes, plorantes, lacrimantes, obtestantes. Quintum est traiectio inconcinna, ut: Luci misimus eli, id est emisimus Lucili. Sextum est iperbaton, id est longa uerborum continuatio, quoniam auditoris offendit aures et spiritum oratoris. Nos quoque addimus quod m littera, crebris illisa uocalibus, est ingrata, ut: Bonum agrum emimus. Similiter sillaba in qua prima pars desinit minus apte inchoat subsequentem, ut: Error Romuli. Quod in l, n, r, s, x etiam obseruamus, ut: Sol lucet, Carmen nitet, Moror rure, Sedulus studeo, Rex Xenophon. Eadem surgit difficultas quando post dictionem desinentem in s, antecedente alia consonante, sequitur dictio que ab f incipit uel ab i uel ab u similiter consonante, ut: Parens fratris, Arrons iudex, Stans uobiscum. Et si etiam alia consonans non precedat, uidetur tamen ibi surgere difficultas, ut: Matris Iuli, Fratris uestri, Dulcis filius. Adhuc sciendum quod in compositione prosaica est metrica species euitanda et presertim ne clausula sine dactilo terminetur, ut: Oderat ille bonos. Similiter est rithmica species fugienda, ut si dicam: Debetislaborare ut possim quod desidero impetrare. Multa tamen possunt, de lege cursus, uitia prenotata commendabiliter substinert quia non cunta necessitatem inducunt sed in parte quedam posuimus ad ostendendum que sit orationis equabilitas perpolita. Postremo sex uitia que ponit Oratius sunt notanda, scilicet incongrua partium dispositio, inutilis materie digressio, obscura breuitas stilorum, in uitia illis proxima declinatio, materie non ueri similis uariatio, inexcusabilis operis imperfectio.Pag. Generalia que in omni exquisito dictamine requiruntur superius expediuimus diligenter. Nam siue sermonem uel epistolam siue librum uel aliud opus digna et artificiali oratione componere mediteris, ab his que diximus non est ullatenus declinandum. Sed amodo ad specialia descendentes, illud in primis dicere nos oportet quod tria dictandi genera distinguntur, scilicet prosaicum, metricum et rihmicum uel etiam aliquod ex his mixtum. Prosaicum est in quo licet nobis liberius euagari quia sub lege metri uel rithimi aliqua non artatur; unde comunis sermo dicitur a Donato, ut: In principio erat uerbum. Et dicitur a proson, quod est longum uel dicitur prosa, quasi profusa quia secundum arbitrium dictatoris potest longius prorogari Et sic patet quod prosa est sermo communis, id est sermo a lege metri uel rithmi solutus. Metricum uero dictamen est illud in quo sillabarum quantitas et pedum connexio legittima obseruatur, ut: Carmina qui condam studio florente peregi. Et dicitur a metron, quod est mensura, quoniam in eo sillabe ratione temporis mensurantur. Rithmicum est illud quod paritatem sillabarum et finalem consonantiam sine ulla temporum consideratione obseruat, hoc modo:Aue mater Saluatoris Uas electum, uas honoris Uas celestis gratie. Ab eterno uas prouisum, Uas insigne, uas excisum Manu sapientie. Et dicitur a rithmon, quod est numerus, quia ibi certa requiritur discretio sillabarum. Tamen rithimus aliter sumitur ab antiquis: ipsi enim metrum sub lege rithmica statuebant, dicentes quod omnis uersus est metrum sed non conuertitur, et omne metrum rithimus, sed non accidit e conuerso. Et ita sine dubio est dicendum. Sed quod tempore nostro rithmum dicimus, antiqui numerum, uero nomine, appellabant, nullius uel modice hautoritatis genus huiusmodi reputantes, quia magis ad delectationem et quandam mollitiem quam ad grauitatem sententie cognoscitur pertinere. Unde Horatius: *An Laberi mimos ut pulcra poemata mirer?*. Sed cum locus et tempus et materia postulat uel persona, genus quod rithmicum nunc uocamus digne satis et pulcerrime afferemus, quia illecebris et grata nouitate quandoque auditorum animus est morandus. Nam*Consonat et redolet melius iunctura bonorum Gratior est flos cum flore, colore color*. Inter hec tria genera, primum naturaliter est prosaicum, ipso quidem cum idiomate conuenientiam magnam habens; unde ad imperitos et simplices dicitur pertinere. Sed metricum fuit causa peritorum inuentum, quod totam gramaticam ualde rectificat et prosaico dictamini multum uenustatis contulit et honoris. At rithmicum nostri temporis a molitie uulgaritatis processit, unde numquam in bonis et perfectis operibus inuenitur. Cum itaque de duobus aliis non habeamus propositum nunc agendi, ad prosaicum et epistolare potissimum accedamus, quia istud a cunctis requiritur et multum cognoscitur expedire: facundiam auget, gratiam promeretur, honores amplificat et sepe inopes locupletat. Epistolare dictamen idem esse quod epistola iudicatur. Unde quid sit epistola et quot et que partes epistole, que sit etiam lex earum per ordinem uideamus. Epistola igitur est legatio litteralis absenti persone mittentis plene significans uoluntatem. Legatio litteralis dicitur, id est missio literis designata, quia si per solum nuntium aliquid sine litteris intimamus, non id epistola sed quedam stolia, id est simplex missio, nominamus. Absenti persone dico, ad differentiam sermonis qui pertinet ad presentes. Nam et si causa pudoris quandoque presenti epistolam destinemus, tamen ei scribimus ut absenti. Mittentis plene significans uoluntatem ideo dictum est, quia potest quandoque per alicuius partis subtractionem epistola decurtari: quod tolerandum est dummodo plene mittentis affectio declaretur. Epistola fuit causa necessitatis et commoditatis inuenta, quia non tam honeste nec tam perfecte uoluntatem nostram per nuntium sicut per litteras absentibus declaramus. Nam, ut ait poeta:*His archana notis terra pelagoque feruntur Inspicit acceptas hostis ab hoste notas*. Et dicitur epistola ab epy, quod est supra et stolon, quod est missio. Inde epistola, quasi supra missio, quia supra intentionem mittentis gerit offitium nuntiale uel quia epistola in dignitate preminet simplici missioni. Uolunt quidam quod dicatur ab episto, id est perfecte credo. Unde pistin dicitur, id est fides, quoniam epistola nostre intentionis fidelissima est interpres. De partibus uero epistole rethorici certant et adhuc sub iudice lis est. Nam quidam iudicant eas quinque, scilicet salutationem, exordium, narrationem, petitionem et conclusionem; alii tres, alii uero duas. Nobis uidetur quod bene potest et plures et pauciores habere. Nam, si epistola est diffusa, ut epistole Pauli et multe a sede apostolica destinate, non solum ex quinque partibus tunc constabit sed etiam confutationem et confirmationem et quicquid exigitur in oratione rethorica tunc poterit continere. Quod, si mediocris est, quinque uel quatuor uel tribus partibus est contenta. Et quandoque tantum salutatio et petitio ad edifitium epistolare sufficiunt, sicut inferius ostendetur; quandoque solum uerbum sufficit, sicut ait Ouidius de Corinna: *Non opus est uerbis, nil michi scribe, ueni*. Sed quia mediis rebus gratia maior inest, epistole mediocri et perfecte quinque partes consueuimus asingnare, que uerborum quinque modis possunt naturaliter adaptari., . Salutatio enim conuenit optatiuo, quia quicumque salutat recipienti aliquid gratum optat. Exordium infinitiuo, quia sicut infinitiuum est uagum nec per se firmiter stare potest, ita exordium, nisi causa cognita, est incertum, unde suis uiribus non subsistit. Alie uero partes queunt subsistere sine ipso. Narratio indicatiuo respondet, quia in ipsa totius negotii seriem plenius indicamus. Petitio imperatiui tenet imaginem, quia sicut imperatiuo utimur uel precipiendo uel supplicando uel exhortando uel alio modo, sic in petitione facere nos contingit. Conclusio conuenit subiunctiuo, quia quem admodum subiunctiuus naturam condictionalem habet, ita conclusio condictionaliter petitioni subnectitur, ostendens quid meriti consequatur, si premissa impleri contingat, uel quid contrarii si non fiat. Ex his patet quantam conuenientiam habeat epistola perfecta cum uerbo, unde ab antiquis uerbum absentibus uocabatur. De his ergo quinque partibus et primo de salutatione dicamus. Salutatio est limen epistole, debita ordinatione tam nomina quam merita personarum cum mittentis affectione declarans. Hec descriptio formam omnium salutationum conficiendarum ostendit. Ipsa enim est limen epistole, id est prima pars et uelut ostiaria quedam, quia, sicut in hostio consueuit hospes hospitem salutare, ita qui epistolam mittit quasi hospes adueniens hospiti occurrenti uerbum salutiferum siue aliquid gratum et iocundum uice salutationis debet afferre, ut epistola tamquam bonus hospes apud hospitem laudabiliter hospitetur . Unde mirandum est de quibusdam dicentibus salutationem non esse partem epistole sed potius quendam titulum extrasumptum. At sicut hostium est pars domus ita salutatio est pars epistole, immo uerius quidam oculus qui epistole totum corpus illuminat. Unde, si oculus est generosa pars corporis, et salutatio de iure nobilis pars epistole reputatur. Ipsa ergo non est titulus extrasumptus, quia cum ceteris epistole partibus clauditur sub sigillo. Titulus uero scriptus in exteriori margine ponitur, ut sit certum ipsi nuntio cui epistola destinetur, quia posset forsitan nuntius obliuisci. Quare, si aliqua epistola sine salutatione mittetur, ipsa erit tamquam sine hostio domus et sine oculo uiuens corpus. Unde dicimus quod tunc salutatio tacite subauditur: alioquin ceca debet epistola nominari. Aliquando enim subtrahitur ad cautelam ne cui sis pateant nomina personarum et tunc soli nuntio talis committitur certitudo; aliquando subticetur causa compendii, quia nomina forsitan inferius declarantur. Salutatio dicitur quasi salutis optatio: unde salutare nichil aliud est quam sanum uiuere affectare. Tamen quando excommunicatis uel inimicis epistolamdestinamus aut nomina ipsorum simpliciter ponimus aut etiam cum adiuncto. Si enim simpliciter, talis descriptio pro quodam titulo reputatur, quia per ipsum nomen utriusque persone liquido expeditur; si autem cum adiuncto nomina describuntur, illud quod addicitur ubi salutatio poneretur, indignationis aut suasionis locum optinet potius quam salutis et talis utique optatio tunc abusiue dicitur salutatio. Similiter uice salutationis abusiue accipitur quodcumque bonum alicui affectatur uel causa deuotionis humiliter exhibetur. Non enim magnos dominos proprie salutamus sed humiliantes capita nostra eis reuerentiam, deuotionem et commendationem nostri offerrimus et fide mentis desiderium explicamus. Salutare namque, sicut et bene dicere, de autoritate maiorum est, non de presumptione minorum. Pares autem nostros et inferiores uel paulo maiores absque iniurie discrimine salutamus. Omnis uero salutatio que prosaice scribitur iuxta consuetudinem Latinorum debet tantum in tertia persona confici et formari, ita quod nulla dictio ibi ponatur que ad primam personam pertineat uel secundam. Nam si metrice scripta fuerit potest salutatio in qualibet persona formari, quia maior licentia uersificantibus est concessa. Iuxta consuetudinem Latinorum dixi, quia secundum Ebreos et multas alias gentes fiunt salutationes in prima et in secunda persona, ut Paulus in epistolis suis facit. Unde quidam Latini hoc idem antiquitus tenuerunt et etiam adhuc seruant, ut excepte actionis esse inter alios uideantur. Nos quoque possumus hoc seruare in fine ipsius epistole, ubi licet in prima uel secunda persona quosdam, quibus in precedenti non sumus locuti epistola, salutare sed talis modus salutandi magis ad petitionem cognoscitur pertinere. l. Quare in salutationibus tertia persona sit aptior, cum in secunda persona soliti simus hospitem salutare, a multis hec ratio assignatur: quia salutatio gerit offitium nuntiantis cuius est salutem inter absentes, quasi duas tertiam, apportare. Unde patet quod huius tertialitatis causa maxime fuit absentia personarum. Nos uero dicimus quod natura nominum istud fecit, quia causa remouendi confusionem a pronominibus que sequuntur sunt nomina premittenda que personarum significant propriam qualitatem. Unde, cum nomina tertie sint persone, fuit necesse tantum in tertia persona salutationem formari. Uerba proheretica, id est affectiua, non solent in serie salutationis poni sed extrinsecus subaudiri, ut: mittit, optat desiderat et affectat et his similia. In metricis tamen epistolis non tacentur nec antiqui etiam in litteris prosaicis hec tacebant. Unde causa huius defectus queritur a non nullis et dicunt fere omnes quod ibi est color qui dicitur significatio, quia plus in mente relinquitur quam in oratione ponatur, ad significandum mittentis affectionem tantam quod lingue non possit offitio explicari. Nobis autem uidetur quod huius defectus alia sit natura, scilicet quia per uerbum negotium designatur et nomen pertinet ad personam; sed in salutatione quidem non de negotio agitur sed persona et ideo fuit necesse ibi nomina personarum et non uerbum inseri principale, ne in salutatione agi de negotio uideretur. Ordinatio debita est precipue in salutatione seruanda, quia per talem ordinem quedam preminentia uel subiectio importatur. Unde cum personarum quedam sint maiores, quedam pares, quedam inferiores, illud generaliter est tenendum quod quandocumque par pari scribit nomen recipientis est sine dubio premittendum, nomen uero mittentis posterius ordinandum. Similiter, si minor scribat maiori, semper nomen maioris in salutationis ordine premittatur. At si maior minori scribat, ut apostolicus patriarche, patriarcha primati, primas archiepiscopo,archiepiscopus episcopo, episcopus archidiacono, archidiaconus diacono, diaconus subdiacono, subdiaconus aliis inferioribus, nomen superioris, id est mittentis, est recipientis nomini preponendum. Sic enim disponuntur ordines spiritualium personarum ad similitudinem nouem ordinum angelorum. Possunt tamen et quedam circumstantie interuenire quandoque, ubi maior qui scribi premitti non patitur nomen suum: quod quandoque causa humilitatis facit, ut si abbati Cisterciensis ordinis episcopus quidam scribat. Aliquando fit quia maior non habet super eum cui scribit aliquam diccionem, ut si archiepiscopus Rauennas scriberet episcopo Papiensi. Aliquando fit quia, licet mittens sit uno respectu maior, alio tamen respectu longe inferior esse potest, ut si quidam archidiaconus ordine solo maior scriberet diacono qui scientia uel uirtute, diuitiis uel nobilitate illum excedere uideretur. Hoc respectu bene posset nomen diaconi ante poni. Idem est tenendum in ordine secularium personarum, quia debet quicumque preest, quando subditis suis scribit, premittere nomen suum, ut imperator regi, rex principi, princeps duci, dux marchioni, marchio comiti, comes baroni, baro uaruassori uasassor militi gregario, miles gregarius mercatori et cuilibet populari homini uel plebeio. Similiter predicte circumstantie possunt et in his personis habere locum: unde si dominus imperator scriberet illustri regi Gallorum, causa cuiusdam familiaris amicitie digne posset premittere nomen eius. Barones etiam quandoque nomina mercatorum premittunt, quia ipsi ambulant in nudis et puris et solis, illi uero in curribus et in equis. Nam santissima est nostro tempore diuitiarum maiestas. Beatum dixerunt populum cui hec sunt. l . Eandem cautelam serues omnibus in personis una quarum de iure ostenditur alteri superponi, ut si magister discipulo uel si scriberet uir uxori quia nomen superioris de iure preponitur. Quandoque tamen postponitur non indigne, circumstantiis interuenientibus supradictis.Et nota quod sepe aliquis, ratione officii quo ad tempus fungitur, potest premittere nomen suum, ut legatus domini apostolici uel etiam delegatus: quod extra officium quandoque facere non liceret. Idem in aliis officiis est dicendum. Si autem ecclesiastice secularesue persone inuicem sibi scribant, facienda tunc est collatio personarum et que maior uisa fuerit preponatur, siue recipiat siue mittat. Apostolicus enin omnibus de mundo preponitur; similiter imperator, excepto domino papa. Et si episcopus scribat comiti uel alii domino seculari consideret utrum subsit ei uel ille sibi uel quantus sit ille dominus secularis et secundum hoc ordinet eius nomen, quippe, ratione temporalium beneficiorum, bene debet quandoque persona ecclesiastica honorem pretendere seculari cum Dominus legatur censum etiam Cesari tribuisse. Si uero scribendum fuerit inimicis non dico nomina eorum semper quasi contemptibilium postponenda sed ita distingo, quia si fuerint Saraceni debemus idem seruare in nominibus regum et soldanorum suorum quod in nominibus catholicorum seruamus, ut Christi famulis ad uerum prosit honorem dilexisse bonos et tollerasse malos, quia omnis potestas a domino Deo est. Si autem hereticis et atrocissimis hostibus est scribendum, iudicio meo quantumquumque sint magni sunt eorum nomina posponenda. Uidemus tamen quoddam mirum quandoque contingere, scilicet ut nomina humilium personarum sublimibus preponantur. Quod propter consortium sublimium personarum contingit, ut si filius uellet scribere patri suo simul et seruo posset ita dicere competenter: Iohanni patri et domino plurimum reuerendo et Birrie dilecto seruo atque fideli Petrus suus cum debita affectione salutem, ut intelligatur quantum ad patrem suus filius et quantum ad seruum suus dominus. Similiter affectionem debitam patri appellat subiectionem sed affectionem debitam seruo dicit dilectionem. Similiter potest dici: Uenerabili fratri H. Dei gratia Bononiensi episcopo et presbitero P. capellano sancti Martini de Aposa I. diuina permissione episcopus Mutinensis cum dilectione salutem. Hoc autem non liceret nisi propter consortium sublimioris persone. Eadem ordinationis dignitas est seruanda in ordine plurium mittentium uel recipientium personarum, quia semper est persona dignior premittenda, ut si episcopus et archidiaconus simul scriberent, debet prius episcopus nominari. Similiter, si archiepiscopo et episcopo simul littera mitteretur, est nomen archiepiscopi preponendum. Et ita in consimilibus teneatur. Insuper est sciendum quod mittentis nomen scribitur per nominatiuum sed nomen recipientis ponitur in datiuo, ad significandum quod aliquid sibi commodi per salutationem acquiritur. Apud antiquos autem fiebat salutatio per accusatiuum qui ab infinitiuo sequente postea regebatur. Quod nostro tempore non tenemus, quia non est incipiendum a casu qui, ut dicit Priscianus, conuenit inimicis sed potius a datiuo qui casus dicitur amicorum. Apponenda sunt etiam certa nomina personarum ne sequentis narrationis demostratio sit incerta; que si forsitan nesciuntur loco nominis est spatium relinquendum. Sed queritur an propria nomina in salutationibus integre sint scribenda. Uolunt quidam quod nomen totum sine diminutione scribatur; dicunt alii quod bene sufficit prima littera capitalis. Nos uero, medium tenentes, dicimus quod si fuerit simplex salutatio nomina integre sunt scribenda, ut: Cicero Bruto salutem; at si fuerit salutatio circum scripta meritis personarum, ita quod certitudo eorum bene possit intelligi ex aiunctis, tunc prima litera nominis bene sufficit, altior et punctata, nisi in salutatione ad apostolicum uel imperatorem uel ad regem aliquem pertinente, quia causa dignitatis eorum non debent nomina decurtari. Et uide quod, siue proprium nomen in salutatione scribatur integre siue non, semper debet in ea prima littera proprii nominis uel sillaba designari. Si uero comuni aliquando est scribendum sufficit nomen a loco sumptum, ut: Populo Bononiensi. Nam sepe a loco sumitur certitudo, ut: Iohanni de Roma Petrus Bononiensis salutem; quandoque a cognatione, ut: Guido Bouarelli Petro Taurelli salutem. Et quia in salutationibus non solum certitudo queritur personarum sed beniuolentia pariter est captanda, ideo simplici salutatione moderni raro utuntur. Inquirenda sunt ergo merita personarum, ut mittens aliquid de se dicat et de recipiente similiter, unde possit sibi beniuolentiam comparare. Nam si mittens aliqua dignitate uel professione gaudet, eam in salutatione cum debita humilitate tangat, ne uideatur superbia tumefactus. Et hoc fit per colorem qui licentia nominatur, ut: Bononiensis episcopus licet in dignus; item: Diuina miseratione uel permissione Bononiensis episcopus; item: B. gramatice dictus doctor uel: Humilis gramatice facultatis professor uel: Minimus theologie professor uel: Iuris canonici modicus propinator. Magistrum autem uel dominum se uocare non conuenit, quia signum magne superbie notaretur. Unde caueant sibi iuriste ne in salutationibus dominos se appellent. Huius modi excusatione utuntur omnes ecclesiarum prelati, excepto domino apostolico qui numquam Dei gratia de se dicit nec diuina miseratione uel permissione utitur quando scribit, quia ponit quiddam aliud quod est magne humilitatis signum, scilicet seruus seruorum Dei, quod tractum est ab apostolo sic dicente: *Minimus apostolorum qui non sum dignus uocari apostolus*. Ad hanc similitudinem dicit prior Camaldulensis: G. seruus humilis Camaldulensium fratrum. Fungentes humili prelatione caueant in salutationibus suis de se dicere Dei gratia, ut abbas sancti Proculi uel archipresbiter sancti Iohannis in Persiceto nec, cum eis scribitur, sunt dignitates eorum Dei gratia honorande, quia Dei gratia signum est sublimioris honoris. Magni uero prelati, scribentes domino apostolico, numquam de se audent dicere Dei gratia sed diuina miseratione uel alio humiliori signo utuntur; sed inferioris gradus prelati possunt, tacita Dei gratia, dicere se in dignos uel alio humilitatis nomine se signare, ut: I. abbas sancti Steffani licet indignus uel: Sancti Proculi non suis meritis abbas uel: Sancti Uictoris prior humilis et deuotus uel: Insuficiens ecclesie sancti Saluatoris minister uel: Archidiaconus ecclesie Bononiensis indignus. Set utrum dignitatibus secularium personarum conueniat Dei gratia dubitatur. Quidam approbant et utuntur causa blandiendi suis dominis et tirannis, ut: Rogerius Dei et regis gratia comes Fundanus, sed hoc non uidetur de ratione procedere, quia seculares dignitates possunt licite pecunia mediante adquiri, licet in ambitiosos lex ambitus sit inuenta, sed in ecclesiasticis est crimen nimis abominabile, quam uis multi nostro tempore simoniçent. Inter seculares itaque dignitates illa sola est Dei gratia honoranda que recipit unctionem, sicut est imperialis dignitas uel regalis, ut: F. Dei gratia Romanorum imperator et semper agustus; item: Philippus Dei gratia rex Gallorum. Dicto Dei gratia solet queri an possit recte subsequi licet indignus. Asserunt quidam quod non, quia nemo debet se Dei gratia iudicare in dignum. Nos uero sentimus quod quicumque Dei gratia de se dicit, statim signum humilitatis debet adiungere, quod est licet in dignus uel quam uis in meritus, excepto rege uel imperatore qui post Dei gratia nec in meritum se nominat nec in dignum. Quod propter excellentiam dignitatis contingit, quia secularis dignitas non quantum ecclesiastica se humiliat et inclinat. Recte igitur prelatus ecclesiasticus ita dicet: H. Dei gratia Bononiensis episcopus licet in dignus. Alioquin ibi uitium superbie notaretur, quia nemo debet dignum se Dei gratia nominare, cum apostolus, qui tantus erat et talis, indignum se uocari apostolum fateatur. A . Potest adhuc et aliis modis ille qui scribit beniuolentiam per ea que de se dicit a recipiente captare. Sunt enim quedam adiectiua quorum positione gratia comparatur cum debita substantiua depingunt, ut: filius humilis, discipulus subditus, deuotus canonicus, seruus fidelis, amicus obnoxius, pater diligens, uir peramans, uxor fida, socius amantissimus, doctor minimus et his similia que mittenti persone possunt in salutatione attribui competenter. Caueat tamen ille qui scribit ne adiectiuum usurpet quod sibi conuenire ignorat, ut si dilectum uel intimum uel precordialem se dicere presumat, quia hec recipienti conueniunt, non mittenti. Quis enim scit diligi se ab eo cui scribit uel se precordialem uel intimum illi esse?. Recipienti similiter attribuenda sunt congrua epitheta, ut, si dignitate gaudet, dignitas cum Dei gratia nominetur, ita quod non sequatur licet in merito uel indigno. Papa tamen de nullo recipiente Dei gratia dicit nec etiam imperator, nisi cum superiori, hoc est domino apostolico, scribit. Et uidetur quod, quando maior minori scribit, numquam de recipiente dicere debeat Dei gratia, quia maiores minorum gratie nichil debent. Decet etiam ponere adiectiua que merita persone recipientis declarent et possunt omnia precedere uel postponi uel quedam subsequi et quedam etiam ante poni. , . Quando precedunt salutatio prescripta uocatur, ut: Speciali amico Petro Iohannes cum felicitate salutem, sed quando nomen persone premittitur subsequentibus adiectiuis salutatio subscripta uocatur, ut: Petro amico carissimo Iohannes de Roma utriusque hominis salutare. At si nomen persone interponitur adiectiuis uocatur salutatio circumscripta, ut: Amico plurimum reuerendo Petro doctoris iuris canonici peritissimo Iohannes humilis sancti Uictoris prior salutem et quicquid potest seruitii uel honoris. Ea uero que meritis personarum conueniant debet dictator cautissime inuenire, ut, si scribendum sit apostolico, ita dicat: Sanctissimo patri et domino Honorio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie summo pontifici. De imperatore uero dicatur: Serenissimo et inuictissimo domino F. Dei gratia Romanorum imperatori et semper agusto. Similibus adiectiuis utuntur subditi quando regibus suis scribunt, ut: Inuictissimo et gloriosissimo domino Phi. Dei gratia regi Gallorum. Subditi enim semper debent dominos honorare, ut: Uenerabili in Christo patri et domino H. Dei gratia episcopo Bononiensi. Et uidetur quod uenerabili in Christo dicendum est illis solis qui episcopalem recipiunt unctionem, sed cum loquimur de aliis est tacendum, ut: Uenerabili patri et domino I. Dei gratia abbati sancti Stefani de Bononia. Et uide quod de multis recipientibus in salutatione Dei gratia dici potest; quod tamen de mittentibus non liceret, nisi maioris dignitatis apice fungerentur, ut in abbate sancti Proculi est dicendum, quia ipse non debet dicere de se ipso: Iacobus Dei gratia sancti Proculi abbas licet indignus. Posset tamen ab eius subdito sibi dici: Uenerabili patri et domino I. Dei gratia dignissimo abbati sancti Proculi. Similiter est in aliis procedendum, quia persona recipientis est diligentissime attendenda, ut: Magnifico et potenti uiro G. marchioni Montis ferrati uel: Nobili et prudenti uiro G. de Pirouano Bononie potestati. Et sic possemus exempla ponere infinita. Illud tamen est in qualibet salutatione precipue considerandum: quis cui scribat, quia semper est ibi facienda collatio personarum. Apostolicus enim dicit imperatori: Dilecto in Christo filio F. Romanorum imperatori et semper agusto; similiter imperatrici: Dilecte in Christo filie C. Romanorum imperatrici et semper aguste. Reges etiam et maiores principes illustres appellat et cuntis magnatibus dicit: Dilecto in Christo filio sed minoribus tam clericis quam laicis adiungit dilecto filio tantum. In clero autem, si episcopus sit uel supra, dicit: Uenerabili fratri. Si autem fuerit minor prelatus uel presbiter cardinalis uel diaconus cardinalis scribit ei: Dilecto in Christo filio. Michi tamen uidetur quod cuilibet cardinali debet de iure scribere: Uenerabili fratri, quia cardinales uicem apostolorum gerunt, quos fratres Dominus appellauit. Imperator uocat apostolicum sanctissimum in Christo patrem, sicut omnes debent facere Christiani, sed omnes alios ad sui iurisdictionem imperii pertinentes, siue clericos siue laicos, si dignitatem habent, dilectos fideles, posito nomine dignitatis, appellat. Minores tamen simpliciter suos fideles uocat. At si scribit regibus et magnatibus extra suum imperium potest eos illustres et quandoque amicos dicere spetiales. Secundum hanc formam reges et omnes magnates fidelibus suis scribunt, eos dilectos fideles uel fideles simpliciter nominando. Episcopi quoque uel supra, quando inuicem sibi scribunt, semper recipientes uenerabiles fratres uocant. Minores etiam clerici seruant idem quando uidentur pariter se habere, ut si abbas abbati, canonicus canonico, uel cappellanus scriberet capellano. Minores tamen clerici, quando paribus uel subditis suis scribunt, eos dilectos in Christo fratres debent proprie nominare. Quod episcopi quoque faciunt, quando canonicis suis scribunt et in prelatione modica constitutis. Laicos uero numquam clerici dilectos in Christo fratres nec uenerabiles fratres uocant, sed dicunt eos dominos, si laici dominantur, quandoque fideles si eis laici sunt iure fidelitatisastricti, quandoque filios eos uocant, sicut papa laicos omnes consueuit filios nominare. Aliis quoque possumus attribuere quod est dignum, ut si de illo qui tibi bene fecerit ita dicas: Piissimo domino et benefactori precipuo uel: Speciali patri et domino Marie atque Marthe titulo coruscanti. De magistris et aliis prudentibus ita dicas: Septiformi studiorum lampade prefulgenti uel: Litterati dogmatis perfectione laudando uel: Litteratorie militie cingulo decorato uel: Canonico et ciuili iure perito uel: Floribus eloquentie purpurato uel: Litterarum scientia redimito uel: Morum prerogatiua conspicuo uel: Honestatis gratia rutilanti uel: Spectabilis eloquentie atque perfecte sapientie uiro. Militibus est dicendum: Uiro prudenti uel: Strenuo militi uel: Militaris glorie titulo decorato uel: Militie palma pre omnibus honorato. Amicis taliter est dicendum: intimo uel precipuo, carissimo uel dilecto uel sincere caritatis uisceribus confouendo. Similiter si patri uel matri, fratri uel sorori, cognato uel mercatori uel cuicumque alii scripseris, congrua illis attributa studeas inuenire, ut: Reuerendo patri et domino uel: Matri et domine plurimum honorande uel: Fratri carissimo et sorori dilectissime uel: Consanguineo dilectissimo uel: Mercatori perfectissimo et fideli uel: Uiro prouido et discreto . Illud etiam est notandum quod nomen patrium uel gentile, cum de dignitate loquimur temporali, debet in genitiuo poni, ut: Imperator Romanorum uel: Rex Gallorum, Potestas Bononiensium. Cum uero de spirituali loquimur dignitate, non est in genitiuo sumendum sed debet nomini dignitatis in accidentibus respondere, ut: Episcopus Bononiensis et non Bononiensium. At si uelis ponere proprium nomen loci, debet cum nomine utriusque dignitatis in genitiuo summi, ut: Episcopus Bononie uel Potestas Mediolani. Sed si originem significare uelis debes in ablatiuo sumere cum hac prepositione de, ut: Nos habemus potestatem de Mediolano. Unde consueuit dici: G. de Posterula Bononiensium potestas. Nunc qualis debeat esse mittentis affectio uideamus. Dicimus ergo quia debet aliquid recipienti mittere uel optare quod ad ipsius honorem uel commodum pertineat uel salutem, quam summum bonum esse credidit Epicurus. Hanc enim omnibus, nisi sint excommunicatis uel hostes, optare possumus et debemus, excepto cum maioribus est scribendum. Gallici tamen quantumcumque magnis dominis salutem mittere non uerentur. Apostolicus quidem omnibus Salutem et apostolicam benedictionemmittit, quia eius salutatio non mutatur, nisi quando excomunicatis scripserit uel paganis, quibus aut salutem omnino tacet aut loco salutis ponit: Redire ad cor et uiam agnoscere ueritatis uel: Dominum ultionum timere uel: Dominum ad uindictam non amplius irritare. Memini tamen quandoque me litteras domini apostolici ad regem Morrocetanum uidisse in hunc modum scribentis: Honorius episcopus seruus seruorum Dei magno regi M. de Morocco pietatis operibus abundare. Et per hoc patet quod quandoque hostibus est cum benignitate scribendum. Imperator uero mittit domino apostolico Salutem et omnimodam reuerentiam sed omnibus aliis dicit: Gratiam suam et bonam uoluntatem. Regibus tamen dicit: Salutem et amorem uel: Salutem cum sincera dilectione uel: Cum felicitate salutem. Et idem potest facere quibuscumque uult, precipue non pertinentibus ad iuris dictionem suam. Reges quoque uel alii magnates possunt secundum eandem formam dominum apostolicum salutare. Quandoque tamen adiciunt: Deuotionis affectum uel: Suum in cunctis obsequium, sed rex Anglie sibi dicit: Tam promte quam debite reuerentie famulatum. Clerici autem dicunt: Reuerentiam in omnibus tam debitam quam deuotam uel: Subiectionem in omnibus cum perpetuo famulatu. Quidam etiam sibi mittunt: Sui recommendationem cum reuerentia tam debita quam deuota uel: Se ipsum ad pedum oscula beatorum. Et has omnes affectiones possumus clericis maioribus destinare, nisi pedum oscula que soli apostolico impenduntur. Prelatorum autem est dicere paribus uel inferioribus: Salutem in eo qui est salutis autor uel: In uero salutari salutem uel: Salutem et sincere dilectionis affectum uel: Salutem et sinceram in Domino caritatem. Religiosis dicimus: Salutem et reuerentiam uel deuotionem uel: In oratione constantiam uel: De cursu brauium et de labore denarium uel: Gaudium consequi sempiternum uel: Ad fructum centesimum peruenire uel: Usque ad ueram perseuerare coronam uel: Deum facie ad faciem contemplari uel: Illam quam mundus dare non potest pacem. Monialibus est dicendum: Salutem et ad conuiuium sponsi cum prudentibus introire uel: Salutem in eo cuius pulcritudinem sol et luna mirantur. Imperatori et regibus a subditis est dicendum: Fidelitatem perpetuam et de inimicis triumphum uel: Parcere prostratis et debellare superbos. A clericis tamen ualde religiosis potest eisdem conuenienter dici: Spiritu consilii et fortitudinis abundare uel: Spiritu consilii et timoris Domini abundare uel: Robore accingi fortitudinis et uirtutis uel: Salutem in eo per quem reges regnant et potentes tenent terram uel scribunt iustitiam. E . Filio mittit pater: Salutem cum benedictione paterna uel De bono in melius feliciter prosperari uel: Benedictionem quam Isaac Iacob uel: Benedictionem quam filio patriarcha. Filius autem patri: Salutem et reuerentiam filialem uel: Subiectionem in omnibus cum salute. Frater fratri: Salutem et fraternum amorem uel: Cum fraterna dilectione salutem uel: Salutem et quicquid sibi. Litteratis possumus dicere: Id sapere quod oportet uel: Ad optate scientie culmina peruenire uel: Ea docere uel scire in terris que placeant in excelsis uel: Salutem et haurire aquas in gaudio de fontibus scientie salutaris. Militibus autem sic: Salutem et robore accingi fortitudinis et uirtutis uel: Salutem in longitudine dierum cum gloria et honore uel: Salutem et feliciter gubernare cingulum glorie militaris. Amicis uero in hunc modum: Salutem et prosperos ad uota successus uel: Salutem et prosperitatem in longitudine dierum et uite uel: Felicibus et uotiuis in Domino successibus abundare uel: Uotiua continuo perfrui sospitate uel: Salutem et quicquid Nisus Eurialo uel: Salutem et si quid melius uel: Salutem cum sincerissime dilectionis affectu. , . Quibusdam indignis amore nostro quandoque dicimus: Salutem pro meritis uel: Salutem ut meruit uel: Sic diligi ut meretur uel: Discedere ab erratis uel: In inuio non morari uel: Salutem et spiritum consilii sanioris. Hostibus autem sic: Illud pati quod agere meditatur uel: Dignam suorum operum talionem uel: Incidere in laqueum quem parauit. Iudeis autem sic: In Ihesum credere crucifixum uel: Natum de Uirgine uenerari. Saracenis uero sic: In eum credere qui uitam credentibus dat eternam uel: In eum credere qui pro salute humani generis non renuit crucifigi uel: Ad eum conuerti qui uiuos et mortuos iudicabit. Sciendum est quia illud quod in salutatione recipienti mittitur quandoque non recipientem respicit sed mittentem, quia per hoc se ipsum humiliare uidetur, ut cum subiectionem uel famulatum uel aliud consimile mittit illi; quandoque ad recipientem spectat amplius quam mittentem, ut: Salutem cum gloria et honore. Nam sic optatur recipienti quod sit saluus uel sanus et gloriosus et honoratus. Quandoque id quod mittitur utrique persone alludit, ut: Cum filiali subiectione salutem. Nam salus ad recipientem pertinet sed filialis subiectio ad mittentem, quia mitto et significo me subiectum filium esse sibi. Hec autem comitas in salutatione summi pontificis inuenitur, cum Salutem et apostolicam benedictionem mittit, quia sic ostenditur quod recipientem desiderat esse saluum et ipsum similiter benedicit, nisi dicamus quod passiue sumitur et sic eum qui salutatur desiderat benedici. Prouideat ergo dictator quid minor maiori uel e conuerso, quid mittat insuper et par pari, quia illud siquidem est mittendum per quod a se ipso uel a persona recipientis uel ab utraque sibi ualeat beniuolentia comparari, nisi quando scribimus hostibus uel indignis. In salutationibus est succinta breuitate utendum, ita quod nichil superfluum et nichil contineant diminutum, quia usquam prolixitas uitiosior reputatur. Unde, quia in salutationibus quedam dubie latinitatis emergunt, ideo illas breuiter decidamus. Queritur ergo de gemino relatiuo, ut si dicas: Iohanni suo patri plurimum reuerendo Petrus eius filius cum subiectione salutem. Dicimus quod est incongrua, quia unum relatiuorum cassatur sed, uno cessante, reliquum stare potest, siue cum nominatiuo siue etiam cum datiuo, quia hoc pronomen suo magis ad discretionem in salutationibus est sumendum. Numquam enim sedes apostolica in salutationibus utitur hoc datiuo. Queritur si possit hoc nomen domino geminari, ut: Patri et domino plurimum reuerendo, domino Iacobo preposito Fauentino. Dicimus quod est ibi tautologia propter inutilem repetitionem huius datiui domino et ideo non est talis salutatio admittenda. Multi tamen recipiunt, dicentes quod primum domino preminentiam ueram significat sed alterum ponitur causa urbanitatis tantum. Nos istud concedimus sed non in eadem salutatione tenemus. Nam si dicitur: Patri et domino plurimum reuerendo nunc ad suppositionem pertinet iste datiuus domino sicut patri. Si uero dicatur: Reuerendo patri et domino Petro iudici peritissimo uel: Reuerendo canonico Mutinensi domino Husimbardo nunc solam urbanitatem designat more Lombardorum, quia causa cuiusdam curialitatis fere omnes dominos indifferenter appellant. Dubitatur etiam an ista sit recipienda: Salutem et prosperis successibus abundare. Multi repudiant dicentes quod nulla salutatio recipit infinitiuum. Nos eam recipimus, quia uim uerbalis nominis retinet talis modus. Unde recte copulatur accusatiuo quemadmodum si dicerem: Opto tibi salutem et habere uitam eternam. Preterea est cauendum ne id quod est proprium narrationis in salutatione claudatur. Unde uitiosa est ista salutatio: Iohanni patri plurimum reuerendo Petrus eius humilis filius Bononie gramaticam legens cum subiectione salutem. Eadem ratione posset dicere: Bononie comedens uel unum codicem scribens. Satis est ergo dicere Bononie scolaris. Quid autem si dicat: Bononie deditus studio litterarum? Dicimus quod studium est attributum persone, unde comode potest dici. At si attributum solius negotii tangatur non est dicendum, ut: Bononie legens litteras uel leges audiens uel decreta. Postremo illud cuntis dictatoribus est sciendum quod in salutationibus curiarum est consuetudo maxime amplectenda, quia uarie sunt dominorum et principum uoluntates. Unus enim petit omnium dignitatum suarum titulis decorari, ut dux Uenetie qui, sicut audiui, dicit: P. Ziani Dei gratia dux Uenetie, Dalmatie atque Croatie dominus tertie partis et moderator totius quarte dimidie imperii Romanie. Alius paucioribus titulis est contentus. Unde in talibus nemo erit usque quaque sufficiens, nisi consuetudinem bene sciat, quia multotiens aliquis illos sibi titulos in salutatione attribuit qui sibi ab alio non ponuntur quia forsitan nesciuntur. Ecce in Romana curia sunt tres cardinalium diuersitates: nam quidam sunt episcopi, quidam presbiteri, quidam uero diaconi. Qui sunt episcopi tamquam maiores numquam in salutationibus se nominant cardinales sed episcopos tantum dicunt. Qui autem sunt presbiteri dicunt se presbiteros cardinales talis tituli, id est ecclesie batismalis, et cetera, excepto cardinalis Apostolorum qui non tituli sed basilice Apostolorum se nominat presbiterum cardinalem. Qui autem diaconatu funguntur sedis apostolice se dicunt diaconos cardinales. Peto super his ueniam si minus bene de consuetudine curiarum dico, quia cum aula principum sit belua multorum capitum, quamuis ab agusto F. multum honorifice bis fuerim inuitatus, tamen ingredi pelagus non temptaui, nec siccus ad unctum accedere fui ausus. *Nam dulcis inexpertis cultura potentis amici Expertus metuit *. De reliquis epistole partibus a Tulio certum possumus documentum habere sed de salutatione penitus nichil dicit. Unde iure queritur ad quam partem inuentionis salutatio reducatur. Nam in salutatione conficienda sine dubio necessaria est industria inueniendi. Ergo salutatio ad aliquam partem inuentionis spectat: non ad narrationem uel diuisionem, non ad confutationem uel confirmationem, non ad conclusionem. Ergo ad exordium secundum artem reducitur. Non enim consumitur inuentio nisi in istas sex partes orationis. Quicumque ergo salutat officio quodam exordiendi iam utitur: quod bene concedimus nec aliter esse potest. Salutatio enim de fonte exordiorum manauit sed Tullius ideo nichil de salutatione dixit, quia salutatio quiddam imperfectionis habet. Ipse autem de solis perfectis partibus orationis tractabat uel ideo fecit quia salutatio locum in controuersiis non habet ad quas ipse totam rethoricam reducebat. Scio quosdam formularium salutationum fecisse ut natantibus corticem dare possent. Hi tamen non doctrinam artis sed quedam simulacra tradiderunt, uolentes quod eorum semper auxilio non suis manibus rudes natent. Sed hoc est proprium rustici, non doctoris, quia si queratur a rustico quid sit albedo ipse tibi ostendet albedinem sed quid sit albedo ignorat. Sic multi predicant quod ignorant sed de arte nullum exhibent documentum. Nos uero ita formam salutationum exegimus quod quicumque predicta bene intellexerit et diligenter seruauerit non alienis coloribus, ut cornicula, exhornabitur, nec in aliqua salutatione defectum aliquem patietur. Exordium est preambulus narrationi, affatus ad audiendum preparans animum auditoris. Per hoc enim docilitatem, beniuolentiam, attentionem ab auditoribus comparamus. Que tria, licet in exordio sint precipue acquirenda, in reliquis tamen partibus acquiruntur, quia semper est necessarium ut auditores attentos et dociles et beniuolos habeamus. Docilis fit auditor prelibatione materie, scilicet cum rem ipsam de qua locuturi sumus in ipso exordio breuiter attingimus et summatim. Similiter, si attentum reddimus, docilem efficiemus, quia quicumque fit attentus fit docilis sed non conuertitur. Attenctus efficitur utilitate, magnitudine uel nouitate negotii, scilicet si de nouis rebus et magnis et inusitatis nos facturos uerba dicamus aut de his que ad communem utilitatem uel ad cultum diuinum uel ad pietatis opera uel ad eorundem commodum auditorum uisa fuerint pertinere. Acquiritur adhuc attentio cum ab auditoribus audientia postulatur et cum de certis rebus, quas enumerabimus, nos dicturos breuiter et lucide promitemus. Beniuolentia comparatur ex circumstantiis rerum et meritis personarum. Quod fit quattuor modis, scilicet a nobis, ab auersariis, ab auditoribus et a rebus. A nobis enim, id est de nobis loquentes, beniuolum reddimus auditorem si officium nostrum sine arrogantia commendemus et quantum et qualiter communitati profuerimus ostendamus aut quales erga parentes extiterimus et amicos uel erga eosdem qui tunc aderunt auditores, ostendendo insuper nostra incommoda et orando ut sint nobis auxilio et dicendo quod in aliis noluerimus spem habere. Ab auersariis, id est per ea que aduersariis attribuuntur, possunt fieri beniuoli auditores si aduersarios in odium ducemus uel in inuidiam uel contemptum. In odium quis trahitur si quid ab eo superbe, crudeliter, malitiose, flagitiose, confidenter ostenditur esse factum. In inuidiam ducitur si magis in ui et potentia et diuitiis et nobilitate uel in clientibus et amicis et aliis consimilibus quam in suo iure confidere demonstratur. In contemptum rapitur si eius inertia, ignauia, desidia, luxuria ostendetur. Ab auditorum persona captatur beniuolentia si res eorum fortiter, sapienter, mansuete, magnifice dixerimus esse factas et que sit de illis existimatio (extimatio) uel si rei de qua tunc agitur que sit expectatio demostremus. A . A rebus ipsis efficietur auditor beniuolus quando causam nostram laudando extollimus aut causam aduersariorum per contemptionem deprimimus. His ita cognitis de duobus exordiorum generibus uideamus. Duo enim sunt genera exordiorum, scilicet principium et insinuatio. Principium est cum statim auditoris animum nobis ad audiendum idoneum comparamus. Insinuatio est quedam dissimulatio que ad eandem comparationem laborat auditorem ducere, sed occulte. Principio utimur in re dubia uel humili uel honesta. Res dubia dicitur que partem honestatis et partem turpitudinis in se habet, ut si pro matre agat filius contra patrem. In tali ergo re subito est a beniuolentia inchoandum, ne possit nobis turpitudinis pars obesse. Si autem res fuerit humilis, id est modica et contemptibilis, ut si de una gallina coram magno iudice ageretur, statim attentos debemus reddere auditores, ipsam rem modicam sicut possumus extollendo. Quod si fuerit res honesta, id est per se dignitatem continens et uirtutem, ut accusare latronem, impugnare paricidam, defendere iura ecclesie uel pupilli, tunc licet uti principio uel non uti. Si utimur, honestatem rei de qua intendimus illico debemus auditoribus demostrare uel res de quibus dicturi sumus breuiter exponemus. Quod si non placet uti principio, subito possumus ab aliqua scriptura uel ab ipsa materia inchoare. Sicut principio, ita insinuatione utimur tribus causis, scilicet propter turpitudinem, persuasionem et defessionem, quia, si causa turpis, ut defendere paricidam, a nobis auditorum animos alienat, aut si uidebuntur forsitan per ea que dicta sunt ab aduersario persuasi aut si defessi sunt auditores alios audiendo, insinuare his temporibus nos oportet.I . Si ergo in materia nostre partis fuerit turpitudo, possumus his rationibus exordiri, quia personam quandoque ponimus pro persona, ut Moises, pro Iudeis perfidis, faciebat: Recordare Domine patrum nostrorum Abraham, Isaac et Iacob; quandoque rem in rem permutamus, ut si coniurationem consilium et usuram lucrum uel commodum appellemus aut si aliquod bonum quod ante fecerimus ostendamus; quandoque rem in personam uel personam in rem conuertimus, ut si causa liberandi personam eius magnam scientiam et utilem commendemus aut si delictum uel aliqua turpitudo causa persone aliquando excusetur, ut sepe contingit. Similiter est insinuandum ea nobis que dicuntur ab auersariis non placere, quia sunt nimis nefaria et indigna et cum multum rem auxerimus ostendemus nichil esse a nobis simile perpetratum. Multum quoque prodest in insinuatione ad aliorum digredi iudicata de causa consimili uel eadem aut de minori etiam uel maiori et id paulatim reducere ad commodum nostre partis. Insinuat insuper ualde pulcre qui negat se de aduersariis aut aliqua re dicturum et tamen aliquid de illis reprehensibile, uerborum quadam interiectione, dicit occulte, hoc modo: Non dixi te adulterum. Sic quodam modo criminor aduersarium de adulterium. Ex predictis patet quod in turpi materia quattuor modos insinuandi habemus: primus est transmutatio, secundus comparatio rei ab alio iudicate, tertius modus est latens aduersarii criminatio, quartus est derisoria quedam negatio, ut diximus paulo ante. Si autem auditoribus fides ab auersariis uidebitur esse facta, insinuabimus pollicendo nos dicturos contra id quod aduersarius putat sibi firmissimum adiumentum aut incipiemus ab eo quod maxime aduersarius dixerat circa finem aut cum amiratione uidebimur dubitare quid potissimum dicamus, quia inopes nos copia reddit et sic cum auditores iam approbare dictum aduersarii uidebuntur aut promissione aut amiratiua dubitatione utemur. Si uero defessi fuerint audiendo, tunc insinuatione utemur, incipiendo ab aliquo uersu uel apologo uel ab alia re que animos recreet auditorum et si dixerimus nos breuius quam proposuerimus locuturos et aliter quam alii sunt dicere consueti. In exordio sunt ista tria seruanda, scilicet ut sermo sit leuis, id est uerborum asperitate carens omnique inuolugro et literarum collisionibus uel hiatu; habeat insuper uerborum consuetudinem usitatam, quia uerba rara et minus bene intelligibilia non sunt grata; nec oratio uideatur nimium apparata, quia sermo nimio studio laboratus suspicionem inducit et fidem minuit et non auget. Est ergo, sicut ait beatus Gregorius, personarum qualitas attendenda, quoniam aliter discolis et litterarum sapore ieiuniis, aliter mediocri gustatione suspensis, aliter lectione multimoda satiatis, aliter elatis animis et aures habentibus delicatas, aliter placidis mentibus est loquendum. Si uerbis itaque obscuris et inconcinis et multa meditatione repertis utemur, nullum eorum trium propter que fit exordium consequemur. Uitia exordiorum sunt octo, scilicet uulgare, commune, mutabile in contrarium, nimis aparatum, nimis longum, translatum, separatum et inefficax. Illud est uulgare quod in plures causas accommodari potest, ut: Deum atque hominum fidem testor, quia foueo rationem. Sic posset ordiri quilibet idiota. Commune dicitur illud quo uti potest aduersarius sicut tu, hoc modo: Audire me dignemini, quoniam in uobis posui fiduciam meam totam. Certe aduersarius potest dicere istud idem. Mutabile in contrarium est illud quo aduersarius, leui facta mutatione in contrarium, potest uti, hoc modo: Debetis me audire, quia sum diues et nobilis in hac terra. Et aduersarius potest in contrarium dicere: Immo debetis audire me, quia sum pauper et impotens in hac terra. De nimis apparato et nimis longo exemplare nolumus, quia patent. Translatum est illud quod ex qualitate cause non nascitur sicut debet. Nam quarundam causarum alia exigit attentionem principaliter, alia docilitatem, alia beniuolentiam. Si orator ergo facit attentum cum debet facere beniuolum uel e conuerso est exordium uitiosum. Separatum dicitur quod cum sequenti narratione proprie non coheret, ut si dicas: Ad uos recurro tamquam ad patrem et dominum specialem, quare firmiter cognoscatis quia imperator est Rauenne, Lombardiam in proximo intraturus. Inefficax est illud quod neque beniuolum neque docilem nec attentum efficit auditorem, ut si dicas: Licet pudeat me rogare, quia possem cogere, si placeret, peto tamen ad presens ne sitis ausi michi audientiam denegare. De natura exordiorum plura diximus quam in epistolis requiratur. Quod ideo fecimus quia tante difficultatis est exordiorum dignitas et potestas quod sine his non potuisset in plenam notitiam deuenire. Preterea sermocinantibus et causidicis, qui frequenter utuntur exordiis, certam uiam exordiendi prestitimus et iuuamen. Et reuera optima est exordiorum exercitatio, quia si principium, quasi fundamentum quoddam, bonum fuerit et perfectum, totum sequens edificium roboratur. Nam principium est totius rei pars potentisima et dimidium qui cepithabet. Queritur tamen a quibusdam an debeamus in qualibet epistola exordiri. Dicimus quod bene licet sed non expedit, quia nec Romana curia seruat hoc nec curia secularis, quia quandoque propter humilitatem persone recipientis, quandoque propter simplicitatem materie uel euidentissimam honestatem, quandoque propter importunitatem scribendi ab exordio est cessandum. Ubi autem fuerit exordiendum secundum predictam formam procedere nos oportet. Nolumus autem preterire quod quidam incipiunt a prouerbiis loco exordiorum. Quod uidetur esse contrarium rationi, quia prouerbia obscuritatem inducunt, per quam nec attentio nec docilitas nec beniuolentia comparatur. Unde ait Dominus in Euangelio: *Iam non loquar uobis in prouerbiis sed palam*. Dico igitur quod prouerbia non in principio sed postea, si oportuerit, sunt ponenda, ut ex his que dicta sunt luceant et que sunt premissa confirment. Cum itaque non fuerit exordiendum neque tunc est a prouerbio incipiendo, sed utroque prorsus omisso, licet ad libertatem narrationis accedere. Narratio est rerum gestarum aut proinde ut gestarum expositio. Aliquando enim res gestas, aliquando non gestas exponimus, que tamen ueniunt ad narrationis officium quasi geste. Quid ergo si rem futuram narraueris, ut si dicas: Nouerit tua fraternitas in proxima quarta feria Bononiam nos uenturos? Possumus dicere quod non est generalis hec diffinitio sed data est tantum de narratione causarum, in quibus res geste uel quasi geste narrantur uel dicamus quod gestarum hic non est participium sed nomen, attitudinem solam notans respectu cuiuscumque rei que gesta uel quasi gesta fuerit uel geratur uel in futuro dicatur esse gerenda. Et hoc uidetur uelle Tullius propter diuisionem huiusmodi quam subiungit. Narrationum genera tria sunt: oratorium, digressorium et poeticum. Oratorium pertinet ad res principales de quibus iudicium est futurum, siue coram iudice siue in consilio siue in contione. Digressorium est quod preter principale propositum intercurrit, quo sepe orator utitur causa probandi aliquid de negotio uel persona. Poeticum discrepat a ciuili, quia ciuilis narratio, id est oratoria, non laborat neque nititur ad fingendum sed poetica fingit atque ita mentitur: sic ueris falsa remiscet.l. Poetica narratio duas species habet: una in negotiis, alteram in personis, quia quandoque intendimus exprimere proprietatem negotii, ut Uirgilius in Eneide, quandoque proprietatem personarum in moribus uel sermone, ut facit Uirgilius in Bucholicis et Terentius in comediis, qui personarum introductarum mores et proprietates ostendunt. Narratio poetica que est in negotiis continet historiam, fabulam, argumentum. Historia est de rebus quondam gestis, fabula de rebus nec ueris nec uerisimilibus, ut de Licaone mutato in lupum, argumentum est de rebus non ueris sed uerisimilibus, ut in comediis Terentii siue Plauti. Narratio uero dictatoris non est specificata in epistolis, quia pro narratione habetur quicquid gestum uel quasi gestum significare intendit. Debet autem narratio esse breuis, dilucida et uerisimilis. Breuis est que non nisi necessaria comprehendit, habito respectu ad materie quantitatem. Dilucida esse debet, id est intelligibilis et aperta, secundum capacitatem et suficentiam ingenii auditorum. Narrabimus ergo dilucide si nil dixerimus perturbate, nil contorte, nil nouiter, nil ambigue, si transitum in rem aliam non fecerimus, si nimis a remoto principio non inceperimus, si nec longe materiam fuerimus prosecuti, si nichil de his que ad negotium pertinent principaliter ommittemus et si breuitati que conuenit insistemus. Uerisimilis est narratio si de rebus et personis debitas circumstantias assignemus, narrantes ut mos, ut opinio et ut natura uidebitur postulare. Nunc uidendum est quo modo exordium et narratio connectantur. Est ergo sciendum quod diuisim et sub diuersis clausulis et coniunctim possunt et sub una clausula comprehendi. Cum diuisim accipiuntur narratio est exordio coniungenda uel per coniunctionem aliquam causalem, ut ideo, propterea, quare, quo circa uel per illatiuam, ut ergo, igitur, itaque uel per aduerbium locale, ut unde, hinc, inde que a multis in tali loco dicuntur esse coniunctiones causales at nos dicimus ea esse tantum aduerbia. Causa enim que colligitur ex precedentibus est quidam locus ad mittentis intentionem probandam.Diuiditur ergo exordium a narratione hoc modo: . De uestra benignitate confisus ad uestre dominationis auxilium recurrere non formido. Quare sanctitati uestre duxi tenore presentium declarandum me uelle in theologica scientia laborare, dum modo prepositus Fauentinus, cuius ego sum canonicus, in scolis michi beneficium quod ad me pertinet largiatur. Licet enim sanctissime decreueritis quod theologiam audientes ecclesiarum beneficia in scolis etiam consequantur, ipse tamen in tam honesto proposito michi debitum beneficium non concedit. Solet autem exordio sic diuiso quandoque subiungi causa uel aliqua exornatio ante quam narrationis clausula subiungatur, ut si, post dictum exordium, ita dicas: Gaudet enim uestre paternitatis gratia cunctis iusta petentibus aures pietatis fauorabiliter inclinare. Postea sequatur narratio, eo modo quo diximus inchoata. Potest exordium sub una clausula narrationi coniugi, ut si predictam materiam sic coniungas: Cum preces iusta petentium consueueritis pietatis animo exaudire, dominationi uestre significo me uelle in theologica scientia laborare et cetera que secuntur. Ecce sub una clausula exordium et narratio continentur; sed diligenter uide quod huic coniunctioni cum non est alia reddenda coniunctio . Unde male dicitur: Cum de uestra dominatione confidam, ideo (uel propterea uel idcirco) ad uos recurrere non formido. Sunt et alie coniunctiones que possunt exordium cum narratione sub una clausula comprehendere, ita quod sibi alie sunt reddende, ut si circa eandem materiam ita dicas: Quia iustas petitiones uestra consueuit sanctitas exaudire, discretioni uestre duxi tenore presentium declarandum. Subauditur enim ideo uel idcirco que sunt ad quia et quoniam redditiue, sed frequentius quia quam quoniam est utendum. Sicut enim se habent is et qui, sic quia uel quoniam et ideo uel idcirco. Is enim, qui posito, subauditur et ad ipsum sine coniunctione refertur. Ita in coniunctionibus ab illis descendentibus obseruatur. Nam quia uel quoniam precedente, subintelligitur ideo uel iccirco. Unde non est necessarium quod addantur, nisi fuerit oratio multum longa. Si uero quia uel quoniam non precedit, illa non subaudiuntur sed tunc sunt in oratione ponenda. Et uide quod idcirco potest sine coniunctione copulatiua referri sed ideo potest coniunctionem encleticam recipere quando est clausule inceptiuum, ut si, post exordium ante positum, ita dicas: Idcirco sanctitati uestre duxi tenore presentium declarandum, uel: Ideo sanctitati uestre, uel sic: Ideoque sanctitati uestre et cetera. De reliquis autem dicas, scilicet quo circa, quare, quapropter et propterea uel de aduerbiis quibusdam, ut unde, quod duas orationes absque ulla coniunctione copulatiua respiciunt, sicut hoc relatiuum qui, cuius naturam in tali officio imitantur. Si uero exordium non precedat, horum signorum nullum erit narrationis principio necessarium sed sicut exordium liberum est a salutationis clausula que precessit, ita narratio tunc est libera, nulli signo illationis obnoxia. Habent enim se narratio et exordium ad similitudinem antecedentis et consequentis, quia illa duo quandoque diuisim accipiuntur, ut: Sor. est homo. Ergo Sor. est animal, quandoque coniunctim, precedenteconiunctione, ut: Si Sor. est homo, Sor. est animal. Idem in exordio et narratione contingit. Quod si queratur utrum sit melius exordium eum narratione miscere, ita distinguo: si multa uel magna dicturi sumus et epistola debet longius prorogari diuisim est exordium a narratione ponendum; si autem res non est ardua nec multa nec magna sunt in narratione dicenda, pulcrum uidetur exordium in ipso narrationis debere limine prelibari. Si duo uel plura sunt in narratione dicenda, signis tunc utimur additiuis, ut preterea, insuper, ad hoc, necnon, et quoque, hoc diligenter cognito et seruato: quod semper digniora et principaliora primo dicantur et alia subsequantur. Item si personis duabus uel pluribus diuersa sunt negotia declaranda et uariis personis in eadem epistola diuersa sunt et uaria iniungenda, tunc si quid communiter est narrandum, illud communiter premittatur sed que diuisim fuerint declaranda, distincte sunt unicuique persone dicenda, preposito uocatiuo illius persone ad quam sermo fuerit dirigendus. Alioquin non est in epistolis uocatiuo utendum, nisi forte in illis que ad exhortationem pertinent et officium sermocinandi gerunt. Sciendum est quod in curiis frequentius, omisso exordio, statim ad narrationem accedunt et raro in epistolis ad dominum papam uel ad imperatorem missis exordium est ponendum, quia multum in epistolis curialibus uerbositas formidatur. Petitio est persone mittentis expressio qua quid fieri uel non fieri uelit conuenienti affectione demostrat, ut si post narrationem superius positam sic dicatur: Quare uestram dominationem duxi attentius deprecandum quatinus preposito Fauentino diuine pietatis intuitu firmiter iniuncgatis quod prebendam meam in theologia michi studenti integre prebeat annuatim. Nec dicitur petitio quia per eam semper aliquid postuletur, sicut nec salutatio quia semper salutem contineat, sed hoc nomen ab usu frequentiori sortitur. Aliquando enim in petitione petimus et precamur, aliquando iniungimus, precipimus uel mandamus, aliquando comminamur, hortamur, consulimus, intimamus, aliquando promittimus uel etiam imprecamur. Quorum omnium finis uidetur tendere ad petendum. Sicut autem se habet narratio ad exordium sic se habet ad narrationem petitio, quoniam petitio ex narratione infertur. Unde illis eisdem signis petitio narrationi coniungitur quibus narratio exordio precedenti, hoc excepto: quod ad narrationem pertinet sane uel quidem uel consimile aduerbium adfirmandi, quorum nullum petitioni conuenit uel aptatur, sed post signum petendi recte ponimus quandoque aduerbium qualitatis, ut firmiter, humiliter, supplicanter, aliquando aduerbium quantitatis, ut multum, quandoque aduerbium comparandi, ut deuotius, propensius et attentius (que tamen loco positiuorum accipiuntur), aliquando aduerbia superlatiua, ut deuotissime, humillime, intime, certissime, cognito tamen quod hoc aduerbium profecto, quamuis sit aduerbium affirmandi, petitioni tamen quandoque congrue adaptatur. Est etiam cauendum ne illo eodem signo quod in narratione posuimus in petitione postea repetamus, quia quodam modo tedium generaret. Sunt et quedam coniunctiones uim aduersationis habentes que tam in narratione quam in petitione suis locis permanent eleganter, scilicet uerum, uero, ceterum, at et sed. Quarum natura ita distinguimus quod numquam in principio narrationis ponuntur sed, si aliquid in narratione inseritur cui aliquid aduersetur, conuenienter aliqua illarum coniunctionum tunc poterit interponi, ut si dicas: Paternitati uestre significo me habere propositum reuertendi sed quia uolo prius honorem Bononie recipere magistralem, adhuc ibi usque ad calendas Iunii desidero permanere. Et notandum quod sepe causa breuitatis uel cuiusdam probationis consueuit ipsi petitioni cause redditio admissceri post coniunctionem causalem uel etiam continuatiuam et similiter adiunctiuam: quod in aliis partibus epistole, preter salutationem, causa compendii sepe contingit, ut si dicas: Unde, cum sine uestro auxilio non possim facere quod affecto, supplico dominationi uestre quatinus michi x libras imperialium trasmittatis uel sic: Unde, si honorem quem desidero me cupitis adipisci uel sic: Unde, quia uos estis michi specialis dominus et unicus benefactor uel sic: Unde, licet mora quam Bononie facio uobis uideatur forsitan honerosa. Postea procede: supplico tamen et cetera. Et nota quod uerum et ceterum in diffusioribus tractatibus locum habent; at, sed et uero breuioribus adaptantur. Et hec coniunctio at solas orationes coniungit, sed autem orationes et dictiones habet officium coniungendi. Petitio quidem potest cum narratione sub una clausula comprehendi, potest rationabiliter et secerni, sicut de narratione censuimus et exordio. Et si narratio cesset, eadem lege potest exordio copulari. Quod, si tam exordio quam narratione sit epistola mutilata, petitio tunc non eget aliquo signo, sicut nec narratio quando exordium non precedit. Ideoque dicimus quod, sicut exordium habet conuenientiam cum extremis, id est cum salutatione atque narratione, ita petitio conuenit cum extremb, adeo quod, si narratio non precedat, petitio tunc ingitur uice narrationis et si conclusio non sequatur, conclusionis oicium ipsa gerit, propter finalem causam quam hec coniunctio quatinus uel alia denotat adiunctiua. Finalis enim causa rei conclusio reputatur. Conclusio non ita sumitur ut in oratione rethorica: ibi enim dicitur conclusio artificiosus terminus orationis breuiter colligens supradicta; hic autem est conclusio terminus epistole quid sequatur ex petitione declarans, ut si post petitionem superioris epistole, quam de beneficio postulando posuimus, taliter concludatur: Quod si feceritis, ille uobis retribuet qui pro pauperibus est in celo piissimus retributor; uel si taliter ille concludat qui desiderat conuentari: S; enim uestre benedictionis manum michi nunc ad plenum dignabimini aperire, manipulos plenos cum exultatione reiran de labore Ostendit enim conclusio quid boni uel mali proueniat si postulata implerii contigerit uel contemni. Conclusionum autem quedam est affirmatiua, quedam negatiua, quedam condictionalis. Quod per exempla facile demo stratur, hoc modo: Rogo uos quadnus michi dignemini taliter prouidere quod uestro beneficio fultus thesaurum scientie quam desidero ualeam adipisci. Ecce petitioni adiungitur affrmatiua conclusio. Si autem dicam: Rogo uos quatinus michi necessaria tribuatis ne cogar a studio resilire modo petitionem sequitur negatiua. Condictionalis est que per signum condictionale conficitur, ut si dicam: Quod si feceris a tuo seruitio non desistam. Alie sunt causales et condictione carentes, hoc modo: Nichil enim posset michi contingere quod acceptabilius reputarem. Conclusio quidem ex petitione pendet et quantum ad sententiam et quantum ad orationis continuationem. Unde aliqua pars debet interuenire media cuius uinculo coniungantur. Potest ergo ibi participium eleganter existere, ut si dicam: Rogo uos quatinus indigentie mee dignemini subuenire, scientes quod sine uestro auxilio non possum in studio commorari. Quandoque interponitur aliqua particula circa finem petitionis que alteram introducit, scilicet adeo, taliter, tantum, ita, cui postea respondebit alia pars in principio conclusionis posita, ut si dicam: Rogo uos quatinus michi uestrum patrocinium michi taliter conferatis quod uestro possim auxilio scientian quam desidero adipisci. Conclusio potest a relatiuo nomine inchoari, ut si dicam: Quod si feceritis, me semper ad uestrum habebitis seruitium et honorem; similiter a pronomine, ut si dicam: Hoc autem si feceritis, inde magnum commodum recipietis pariter et honorem; similiter alioquin uel alia pars consimilis ibi poterit permanere cum demostramus quid, nisi precedentia in contrarium fiant, consequatur. Notandum preterea quod hec coniunctio quod tam indicatiuo quam subiunctiuo coniungitur competenter. Indicatiuo, cum se habet uerbum precedens ad certitudinem, ut: Significo tibi quod Bononiam sum uenturus uel: Scias profecto quod in proximo me uidebis. Subiuntiuo coniungitur quando precedit uerbum cuius res est infinita nimium uel dependens, ut uerba deprecatiua et uoluntaria et omnia affectiua, ut: Rogo uos quod michi benefaciatis et: Desidero quod oportunitatem uobis habeam seruiendi. Memento tamen quod ut causam respicit remotiorem sed qua- tinus causam respicit propiorem; quod pertinet ad utramque. Unde non uidebitur congrue dici: Uolo quatinus legas sed bene dicitur: Uolo ut legas uel: Uolo quod legas quia uoluntas longissima est et nimium infinita. (.) Post quatinus et quod recte sequitur hec coniunctio ut, hoc modo: Rogo uos quatinus michi benefaciatis uel: Supplico uobis quatinus michi auxilium impendatis uel: Postulo quod michi dignemini prouidere ut possim in studio commorari, sed non adeo bene dicitur: Rogo uos ut michi benefaciatis quod (uel quatinus) possim in studio permanere. Postremo sciendum est quod epistola ex sola narratione constare potest, ut si dicam: Sciatis me sanum Bononiam peruenisse. Item ex sola petitione, ut si dicam: Rogo te quatinus domum regredi non postponas. Ex salutatione uero et exordio et conclusione uel ex horum duobus tantum uel ex uno solo nequit epistola permanere. Contingit enim, ut diximus, quandoque salutationem omitti. Quia scio precedentia quibusdam uideri causa multitudinis onerosa, multitudinem in paucitatem causa rudium in hoc libro statui reducendam, ut, sicut his qui plenitudine gaudent uarias et sufficientes epulas apparaui, sic mulds debilioris stomachi qui desiderant esca tenui dietari cibum modicum et honestum debeam exhibere. Ex meo igitur et aliorum ortulo herbas necessarias et ualde odoriferas decerpturus, cibum, quasi manna, qui sapiat dulcedinem totius dictatorie facultatis in hac quinta particula ministrabo. Nec pudet me de timis aliorum michi mellificare cum expedit quia ipsi receperunt etiam aliunde nec potest dici aliquid, ut Salomon testatur, quod ab alio non sit dictum. Quare sine inuidia bonos cupiens imitari quid sit dictamen more solito sic ostendo. Dictamen est congruus et appositus cuiuslibet rei tractatus, ad rem ipsam conuenienter applicitus. Congruus dicitur positione rerum, appositus compositione uerborum, ad rem applicitus qualitate negotii et meritis personarum. Hoc autem poterimus assequi tribus rebus, scilicet arte, imitatione et exercitatione. Ars est preceptio que dat certam uiam rationemque dicendi; imitatio est qua impellimur cum diligenti ratione ut in dicendo esse aliquorum similes ualeamus; exercitatio est assiduus usus consuetudoque dicendi. Qui dictator esse perfectus desiderat est necesse ut acute et cito sciat materiam et ea que materie conueniunt inuenire distincte et ordinate disponere, grauiter et uenuste pronuntiare, firmiter et perpetuo meminisse, suauiter eloqui et hornate. In his enim quinque rebus consistit perfectio huius artis. Elocutionis uero genera tria distinguimus, scilicet graue, mediocre et tertium quod extenuatum uocatur. Graue constat ex uerborum grauium magna et hornata constructione; mediocre uero ex humili neque tamen ex infima et peruulgatisima dignitate uerborum; extenuatum usque ad usitatisimam puri consuetudinem sermonis demittitur. Sed uitia collateralia sunt cauenda, quia grauis figura quandoque dilabitur in turgidum et inflatum: quod ex nouitate uerborum uel antiquitate uel ex dura translatione uel ex grauiori stilo quam res postulat cognoscitur prouenire. Mediocris in fluctuans et dissolutum quandoque declinat; extenuata in aridum et exangue. Si ergo predicta genera sunt mutanda non debet in eis fieri mutatio repentina sed paulatim ad extrema est per medium procedendum. Tria uero in omni exquisito dictamine requiruntur, scilicet elegantia, compositio et dignitas. Elegantia latinitatem et explanationem inducit. Latinitas soloecismus et barbarismus repellit. Explanatio apertam et dilucidam orationem reddit. Apertam orationem uerba faciunt usitata. Sunt autem usitata que in sermone et consuetudine cotidiana uersantur. Dilucidam orationem propria uerba reddunt. Propria sunt que ipsi rei da qua loquimur ex institutione conueniunt uel possunt ex translatione commoda conuenire, ut: Uela gemunt. Conpositio est perpolita complexio dictionum, per cola, et comata periodosque distincta et a constructionis ordine separata. In qua id obseruandum uidetur, ut naturalem ordinem dictionum artificialiter permutemus, nisi ex permutatione ordinis incongruitas generetur, quia sunt quedam dictiones solummodo preponende, ut interrogatiua, infinita et quedam coniunctiones; sunt et alie tantummodo postponende, ut coniunctiones ordinis subiunctiui et plura etiam relatiua. Nominatiuos quoque prime uel secunde persone appositionis ordo non recipit, nisi causa discretionis uel significantie postulante, ut: Uiuo ego, dicit Dominus uel causa figure, ut: Ego Priscianus scribo. Possumus tamen frequenter naturalem ordinem retinere, quia non minus aliquando quam artificialis proficit et delectat. Insuper est cauendum ne multas in mediate ponamus celeres dictiones, ut: Celebre Studium maxime proficit nec multum longarum dictionum frequentia est utendum, ut: Ex celebritate Studiorum magnam commoditatem sapientes consequuntur. Similiter omnis species metrica uel rithmica est uitanda, ut si dicam: Te rogo, te queso quod michi debeas subuenire uel sic: Tuam rogo dominationem quod michi facias rationem. Distinctiones autem sunt tres: coma, colum atque periodus, quibus dum conuenienter compositionis ordo distinguitur lectionis sensus aptius aperitur. Distinctio igitur est unius clausule integrum membrum, orationis textum digna uarietate contexens et sententias a nexu dubitationis expediens. Coma est distinctio que suppositum et appositum in se habet, in qua tamen nec sententia nec constructio est perfecta. Colum est distinctio que tam constructione quam sententia est perfecta, sed in eadem clausula plus adhuc intendit animus dictatoris. Periodus est distinctio totalis clausule terminalis. Exemplum trium distinctionum poterit esse tale: Timere debet quicumque uult aliis predicare (ecce coma), ne proprio iaculo se ipsum percutiat (ecce colum), cum predicatio sine opere contemnatur (ecce periodus). Et potest clausula ex comatibus solis uel ex colis tantummodo uel ex eis inuicem mixtis recte componi. Si autem sit una tantum distinctio, monocolon uocatur sed ad modum periodi est puntanda, ut si dicas: Paupertas bene composita pro diuitiis reputatur. In his distinctionibus est seruandum ut polisillabis dictionibus terminentur, dum modo non excedant numerum quattuor sillabarum. Sed regule huius cursus ab autoritate apostolice sedis manant. Unde, si distinctionis fuerit dictio trissillaba finitiua cuius penultima producatur, precedentis dictionis est similiter penultima producenda, hoc modo: Caritas est omnium regina uirtutum. Quod si fieri non potest, ex monosillaba et bissillaba suppleatur, hoc modo: Caritas ad plenum exornat et uestit. Eandem trissillabam sui penultimam producentem precedit monosillaba dictio eleganter, dum modo precedentis penultima dictionis sillaba breuietur, hoc modo: Caritas uirtutum omnium est regina. Si uero tetrasillaba dictio fuerit finitiua cuius penultima producatur, precedentis debet penultima breuiari, hoc modo: Caritas est uirtutum omnium complementum. Idem est iudicium, sicut diximus, de monosillaba et trisillaba sui penultimam producente. Similiter ex duabus dissillabis fieri potest idem, hoc modo: Caritas uirtutum omnium palmam gerit. Idem accidit et hoc modo: Caritas est lux mentis. Quod si distinctionem finiat dictio tetrasillaba cuius penultima breuietur precedens suam debet penultimam elongare, hoc modo: Caritas est omnium uirtutum perfectio. Idem est iudicium de monosillaba et trisillaba sui penultimam breuiante, hoc modo: Perfectio uirtutum est caritas. Et uidetur urbanius ut precedentis distinctionis ultima dictio penultimam corripiat et suam producat penultimam sequentis dictio finitiua, hoc modo: Priuilegium meretur amittere qui concessa sibi abutitur potestate. Potest tamen fieri e conuerso, ut si dicas: Qui seruit absque munere caritatis eius non est gratum diuine maiestati seruitium. Sub distinctio est membrum clausule imperfectum, determinationem aliquam discernens uel ambiguum intellectum, ut: Nata michi est Lauinia (modo est subdistinguendum post hoc uerbum est). Si uero dicam: Nata mei est Lauinia, modo est subdistinguendum ante hoc uerbum est. Idem in consimilibus dicas, ut: Non est in morte qui memor sit tui (hic debes subdistinguere post hoc uerbum est). Habet autem subdistinctio minus quam distinctio, quia distinctio suppositum et appositum in se habet et punctum sepe recipit scripturale. Subdistinctio nec punctum recipit in scriptura nec perfectionem constructionis habet sed in uoce modicam pausam facit, ut ambiguum determinet intellectum. Punctum est signum segregans intellectus et spiritum recreans prolatoris. Fit autem in scriptura et uoce ubi est coniunctionis defectus, ut: Te diligo, te honoro, sed ubi est coniunctio non est punctum necessarium scripturale quamuis utile sit uocale, ut: Te diligo et te honoro. Tamen in fine clausule bene manet, quamuis a coniunctione sequens clausula inchoetur. Fit in scripto sed non in uoce quando una littera punctatur unius nominis uicem gerens, ut: A. Fit in uoce sed non in scripto ubicumque subdistinctio locum habet. De uirgulis punctorum et modo pronuntiandi multas differentias iam audiui. Ecclesia quippe Romana omnes distinctiones pronuntiat puncto plano et utitur paucis punctis nec uirgulam ullam scribit, nisi cum finem conclusionis ponit. Alii uero dicunt omnia comata esse in fine pronuntianda per eleuationem uocis et punctum scribendum cum uirgula sursum ducta, sed cola per uocis depressionem et punctum sine uirgula subscribendum; periodos autem accentu debere grauissimo terminari et punctum scribi cum uirgula deorsum ducta. Nos uero dicimus quod omnes distinctiones, preter finitiuam, ad uocis eleuationem dirigunt finem suum; at finitiua depresse ducitur et finitur, nisi cum in ecclesia legimus, ubi sua est consuetudo seruanda. De uirgulis autem dicimus quod omne punctum sine uirgula esse debet. In fine tamen epistole uel sermonis geminum punctum cum uirgula deorsum ducta fieri assentimus. *Uelle tamen cuique est nec uoto uiuitur uno*. Clausula est plurium distinctionum continuatio, perfectam sententiam comprehendens. Abusiue tamen, sicut una uocalis dicitur sillaba, sic una distinctio clausula nominatur, ut si dicam: Fides est uirtutum omnium fundamentum. Quandoque tamen una clausula dependet ex alia, unde dicitur inperfecta, ut si dicam: Consueueras me pre omnibus honorare dum michi fortune felicitas respondebat. Nunc autem penitus me ignoras, quia prosperitas iam recessit. Et notandum quod clausule nimis curte, licet aliquando expediant, raro tamen conueniunt dictatori, quia penuriam quandam in sententia indicant et sermone. Longe uero sua prolixitate spiritum dictatoris fatigant et tedio quodam animos afficiunt auditorum. In his ergo mediocritas est seruanda, scilicet ut ex duobus uel tribus uel quattuor uel quinque membris clausula contexatur. Si uero sex uel septem uel plura membra receperit, auditoris aures ledet et spiritum dictatoris. Huiusmodi tamen longitudines apud historiographos tollerantur. Uitia compositionis sex a Tulio assignantur. Primum est uocalium crebra concursio, ut: Mala aula amat crimen. Secundum est nimia eiusdem littere assiduitas, ut: Sosias in solario soleas sarcit suas. Tertium est nimia eiusdem assiduitas dictionis, hoc modo: Cuius rationis ratio non extat, ei rationi non est ratio fidem habere. Quartum est similiter cadentium uerborum ultra quam deceat consimilis terminatio, ut: Flentes, plorantes, lacrimantes, obtestantes. Quintum est uerborum traiectio inconcinna, ut: Nullus mulier est uir. Sextum est longa uerborum continuatio, quod sepe in autoribus inuenitur. Magistri etiam addunt quod si dictio desinit in m raro sequens dictio incipiat a uocali, quia posset metacismus incidere, ut: Animam anxiam amo. Sillaba quoque in qua prima pars desinit minus apte inchoat subsequentem, ut: Error Romuli. Uitanda est insuper stridens et rixosa coniunctio literarum, quam precipue faciunt r, s, x, ut: Errat rusticus, Ars studiorum, Rex Xenophon. Si ergo desinit pars precedens in r uel s uel x cauendum est quantum possumus ne sequens dictio incipiat ab eadem. Dignitas est que orationem quarundam exornationum uarietate colorat. Exornationes autem uerborum sunt , scilicet repetitio, conuersio, complexio, traductio, contentio, exclamatio, interrogatio, ratiocinatio, sententia, contrarium, membrum, articulus, continuatio, compar, similiter cadens, similiter desinens, annominatio, subiectio, gradatio, diffinitio, transitio, correctio, occupatio, disiunctum, coniunctio, adiunctio, conduplicatio, interpretatio, commutatio, permissio, dubitatio, expeditio, dissolutum, precisio, conclusio, nominatio, pronominatio, denominatio, circuitio, transgressio, superlatio, intellectio, abusio, translatio et permutatio. Colores autem sententiarum sunt isti : distributio, licentia, diminutio, descriptio, diuisio, frequentatio, expolitio, commoratio, contentio, similitudo, exemplum, imago, effectio, notatio, sermocinatio, conformatio, significatio, breuitas et demonstratio. Elegantie, compositionis et dignitatis a Donato x uitia communiter assignantur. Nam quedam ex illis elegantiam, quedam compositionem, quedam impediunt dignitatem. Quorum primum est achirologia, id est abusio dictionis male transla te, ut: Eger sperat quartanam, id est timet. Secundum est cacephaton, id est obscenitas in sermone, quod in turpitudinem, asperitatem et inconcinnitatem diuiditur, ut: Arrige aures et: Numerum cum nauibus equat uel: Subter terram uel: Tonsrix, pro quo modo dicimus Tonstrix. Pleonasmos est superuacua uerbi adiectio, ut: Ore loquor. Parisologia est superfluitas in plena oratione considerata, ut: Ibant qua poterant et qua non poterant non ibant. Quintum est macrologia, scilicet prolixitas res non necessarias comprehendens, ut: Legati non impetrata pace retro unde uenerant domum reuersi sunt (superabundat enim retro unde uenerant). Tautologia est significationis repetitio non necessaria, ut: Egomet ipse uel: Fatur et inquid. Eclipsis est defectus necessarie dictionis quam desiderat precisa sententia, ut: Hec secum (subauditur enim dicebat). Tapinosis est humilitas rei magne, non id agente sententia quod demostrat, ut si mare dicatur gurges. Cachosintethon est compositio, id est traiectio, uitiosa, ut: Gramaticam uado Bononiam quia desidero audire. Amphibologia est ambiguitas que aliquando in una dictione attenditur, ut: Criminor, aliquando in iunctura, ut: Scio Petrum docere Martinum. Tullius ex his decem illa seorsum posuit que compositioni esse contraria intellexit . His generaliter prelibatis, sciendum est dictaminum genera esse tria: metricum, rithmicum et prosaicum. Metricum sub certa pedum et sillabarum mensura consistit; rithmicum certum numerum sillabarum et consonantiam finalem considerat; prosaicum a lege metrica et rithmica est solutum et ideo dicitur a proson quod est longum quia potest longius prorogari. Sed prosaici dictaminis aliud est epistolare, aliud non epistolare. Epistolare idem est quod epistola, de qua breuiter uideamus.l. Epistola est litteralis edictio, a salutationis clausula inchoata, cuius inuente multiplex fuit utilitas, quoniam, hac duce, mens loquitur, auditur qui tacet, absens impetrat, aspirat gratia, uernat amor. Dicitur autem epistola ab epistolo, quod est abscondo, quia mittentis affectio in ea sub sigilli munimine continetur. Habet utique epistola quinque partes: salutationem, exordium, narrationem, petitionem et conclusionem. Salutatio est oratio diuersarum personarum nomina cum officio preferens optate salutis in qua primo recipientis nomen, maxime quando maioribus uel equalibus sermo dirigitur, adiectiuis debet conuenientibus circum scribi, que illius meritis congruant et honori, ut si dicatur imperatori uel regi: piissimo, christianissimo, illustrissimo, serenissimo; si duci uel comiti: sublimi, magnifico, precellenti; si pape uel episcopo: beatissimo, uenerabili, reuerendo; si amico: carissirmo, dilectissimo, dulcissimo, speciali. Scribentis uero titulus talibus debet confici adiectiuis que humilitatem sonent, obsequium spondeant, redoleant caritatem, qualia sunt: indignus, humilis, deuotissimus, affectuosissimus, sincerissimus. Nulla uero dictio prime uel secunde persone in salutationis clausula est ponenda. Uerba salutationis sunt: mittit, dirigit, optat, desiderat et affectat, que non solent in salutatione poni sed extrinsecus subaudiri. Tamen ad generalitatem omnium salutationum que fieri possunt tales a modernis sunt notule introducte: . *Gratia post titulus, ordo, deuotio cleri seruitium quoque condictio, stirps ac amor, unde laus, locus, officium sit clero qui mereatur laus, locus, officium laicis sit qui timeantur*. Primi duo uersiculi pertinent ad mittentem, ut sciat qualiter debeat ponere nomen suum et primus uersiculus est in clero sed reliquus extra clerum. Eos ergo per ordinem exponamus. Gratia significat quia prelatus scribens, posito suo nomine, debet dicere Dei gratia siue diuina miseratione uel permissione, preter dominum apostolicum, qui nec de se dicit Dei gratia nec de altero cui scribat, sed, Christi humilis imitator, seruum seruorum Dei se causa excellentioris humilitatis appellat. Nec debet magnus prelatus, cum regi uel apostolico scribit, dicere Dei gratia de se ipso. Ubi ergo Dei gratia dicitur de mittente, licet indignus uel in meritus postea subsequatur, sed diuina miseratione uel permissione posita est tacendum. Nec debet dicere Dei gratia si modica prelatione fungitur uel honore, quia Dei gratia quandam excellentiorem innuit dignitatem. Post titulus est ponendus, id est nomen ecclesie in qua noscitur titulatus. Ordo exigit ut dicatur si est patriarcha uel episcopus uel alia preditus dignitate. Deuotio cleri postulat quod post Dei gratia dicat licet inmeritus uel indignus sed hec deuotio ab imperatore uel rege non ponitur. Potest enim hic idem uersiculus potentioribus laicis adaptari, posito in loco ecclesie laicalis nomine dignitatis et quod se inmeritos non appellant nec proprie debent dicere Dei gratia nisi qui untionem sui apicis receperunt. Secundus uersiculus similiter ex parte mittentis intelligitur. Seruitium significat quod si minor scribit maiori potest se fidelem uel seruum uel deuotum uel humilem famulum nominare. Debet quoque dicere que sit eius condictio, scilicet an clericus, an miles, an iudex, an sit medicus, an mercator. Stirps etiam est tangenda quandoque, ut dicat ille qui mittit utrum habeat cum recipiente lineam parentele, ut eius filius uel nepos deuotissimus uel humilis frater; uel dicat cognationem suam, ut: Bonifacius de Lambertatiis. Amor hoc exigit, ut si est inter eos dilectionis affectio ad memoriam reducatur. Unde requirit quia, si est necesse, debet dicere de tali patria siue uilla. Reliqui duo uersiculi sunt ex parte recipientis et intelliguntur sic: laus enim requirit nomina laudem significantia recipienti asscribi, ut scilicet in dignitate constitutis dicatur: Sanctissimo in Christo patri uel reuerendissimo uel reuerendo, uenerabili, metuendo, colendo. Et hoc in clero, sed extra clerum: egregio uiro, uictoriosissimo principi, magnifico domino, illustri regi et his similia. Reliquis autem prudenti, nobili, sapienti, litterato, discreto secundum genera singulorum. Locus et officium debet clericis et laicis assignari dicendo: talis loci episcopo uel decano, potestati uel consulibus talis loci, posito Dei gratia quando scribitur maioribus prelatis sed non sequente licet in merito uel indigno. De laico recipiente numquam dicitur Dei gratia, nisi de inperatore uel rege. Officium ergo sit clero qui mereatur, scilicet dum clero dicitur: dignissimo et bene merito. Ultimus uersiculus spectat ad laicos recipientes, quorum laus et locus et officium, sicut de clericis diximus, est ponendum; qui timeantur dum eis dicitur: potentissimo et hostibus metuendo .  Id autem quod mittitur uel optatur clericis siue laicis debet esse tale quod uel ad commodum recipientis pertineat, ut cum felicitatem mittimus uel salutem, uel pertineat ad mittentem, ut si benedictionem uel bonam uoluntatem uel deuotionem destinat et fidele seruitium, uel ad mittentis et recipientis uideatur meritum pertinere, ut si mittatur salus cum prontitudine seruiendi. Salus enim ad recipientem, promptitudo seruiendi pertinet ad mittentem. Exordium est oratio comparans animum auditoris ad reliquam dictionem. Quod fit tribus modis: docilitate, beniuolentia, attentione. Redditur enim auditor docilis prelibatione materie, beniuolus ex circumstantiis rerum et meritis personarum, attentus utilitate, magnitudine uel nouitate negotii. Et nota quod docilitas et beniuolentia mutua se interdum anticipatione preueniunt, interdum uero utiliter amiscentur. Si enim grauis est nobis animus receptoris aut aliquatenus odiosa materies, subito a captatione beniuolentie conuenit exordiri, qua reddatur et ille placabilis et causa quam suggerimus excusata. Ceterum, peritissimo dictatori solum excusasse non sufficit, nisi agat quod in ipso est, ut in acceptatione negotii quoque probabilibus auditor rationibus inducatur. Cum uero nulla obstiterit huiusmodi difficultas, licet statim a docilitate incipere uel artificiosa iunctura docilitatem beniuolentiamque miscere aut, omisso prorsus exordio, ad libertatem narrationis accedere. Narratio est rerum gestarum uel ut gestarum expositio. Hec debet esse breuis, aperta et uerisimilis. Breuis est que sola necessaria comprehendit, aperta que facile in intellectum cadit, uerisimilis que debitas circumstantias non omittit. Nam si narratio uidebitur falsitatis interpres, subito quidem et auditoris animum indignatione obruet et totius negotii fundamenta subuertet. Nichil autem refert unam rem tantum uel plures in narratione aliqua comprehendi, cum et simplex esse possit et multiplex. Petitio est oratio qua petentis intentio artificiosa exactione depromitur. Hec uero, quotiens magne persone aut pro magna necessitate porrigitur, sit supplex, humilis, efficax, que necessitates nostras et auditoris exageret pietatem, munificentiam, gloriam, retributionem, ut, dum sollicite sic perorat, munus quod postulatur extorqueat. Si uero dirigatur in subditos, potest esse preceptiua, comminatiua, exhortatiua uel consultoria, ut secundum affectum formamque sermonis tam officii quam meriti nomina sortiantur. Hec autem sunt signa narrationis si exordium est premissum: hinc est, inde est, proinde est et omnia que possunt cum ratione a precedenti exordio trahere argumentum, ut: ergo, igitur, itaque, iccirco, quare, cuius rei causa eapropter et propterea, quapropter, quamobrem, unde, quocirca, ideo, ideoque, uerum quia, si conuenienter, ubi fuerint ponenda, ponantur. Hec eadem sunt petitionis signa si exordium uel narratio est premissa. Et notandum quod aduerbiis localibus, ut: unde, hinc, inde et coniunctionibus causatiuis, ut: quare, quapropter et quamobrem pulcrius ad signandum utimur quam coniunctionibus illatiuis. Notari uero apostolice sedis ob quandam cautelam non signis omnibus his utuntur nec attribuunt petitioni signa que narrationi dederunt. Quod non ideo uitant quia non possit de iure fieri sed ut falsarii melius cognoscantur. Quare frequentiusp.in principio narrationis dicunt: hinc est, inde est, proinde, sed in petitione quare, quocirca, uerum quia et paucissimis aliis locum prestant. Signa diuisionis uel additionis hec esse possunt: preterea, insuper, ad hec, item, quoque, nec non, super eo, uero. Conclusio est postrema clausula epistolari eulogi, que sermonem terminat materiamque consumat. In qua maxime curandum est ut que superius dicta sunt digna et remunerabilia comprobentur, si ea contingat impleri, aut egre ferenda, si despici. Si qua uero supradictarum partium in epistola componenda defuerit, nichil perfectioni epistolari preiudicat, dum modo assumpta materia necessariis undique rationibus fulciatur. Interdum enim ex quinque partibus epistola integratur, hoc modo: Iohanni patri et domino plurimum reuerendo Petrus humilis eius filius cum subiectione salutem. Cum scientia sit nobilis possessio illa est maxime appetenda que nobilissima reputatur. Hinc est quod in legum honorabili facultate propono ulterius desudare, quia per illam sui possessores multum honoris et commodi consequuntur. Quocirca uestre dominationi deuotio supplicat filialis quatinus causa emendi codicem et Digestum cum Institutionibus libras Bononiensium michi mittere procuretis, scientes profecto quod iste labor uobis et amicis nostris honorem magnum et gloriam reportabit. Interdum constat epistola tantum ex quattuor uel ex tribus uel etiam ex duabus, interdum ex una tantum. Potest enim sufficere sola narratio, ut si dicam: Noueritis me conuentum in iure canonico celebrasse. Petitio similiter sola potest sufficere, ut si dicam: Rogo te quod Bononiam reuertaris. Quedam domina scripsit amasio suo tantum ueni et tamen uno sinplici uerbo suam expressit optime uoluntatem. Narratio igitur et petitio sunt ita partes epistole principales quod sine altera illarum ad minus epistola non poterit permanere. Salutatio uero, exordium et conclusio sunt partes minus aliis principales, quia nulla earum potest sufficere per se tantum. Consueuit tamen amicus amico mittere quandoque salutem solam, ut si dicam: Saluta Petrum ex parte mea, sed dicimus quod hec petitio, non salutatio, nominatur. Quid ergo si dixerit Martino Petrus salutem ita quod nil aliud post sequatur nec ille qui scribit habeat intentionem nisi mittendi salutem? Dicimus quod hoc inauditum et insuetum est. Dico tamen quod potest recipi et talis salutatio uicem epistole continebit. Interdum partes epistole per condictionale signum uel causatiuum, quod est si, quia, uerumquia, quoniam, cum, eleganter causa compendii sub una continuatione iunguntur, ut si exordium et narratio connectantur, petitione postea et conclusione separatim sequentibus, ut si dicam: Quia michi ad studium accedenti uestra gratia dignata est auxilium policeri, tempus noueritis iam adesse in quo, nisi uestre liberalitatis manum sensero adiutricem, ab incoato studio me oportebit penitus resilire. Unde nobilitatem uestram affectione deprecor subiectiua quatinus promissionem uestram dignemini ducere ad effectum. Si enim in tanta necessitate uestra gratia michi subuenerit de fideli fidelissimum et tamquam proprium seruum me habebitis donec uiuam. Interdum exordium et narratio sunt diuisa sed petitio et conclusio in una clausula continentur, interueniente hoc aduerbio ita uel taliter uel participio quod potest iungere duas clausulas, ut si dicam: Letatus sum quam plurimum quia me quasi dormientem in promissione quam feceram tuis litteris excitasti. Quare x libras imperialium tue necessitati animo hylari per latorem presentium destino in presenti, quia ne fas iudico amicum uanis pollicitis detinere. Unde amicitiam tuam hortor attentius et deposco quatinus in stadio scolastici agonis curras taliter et labores quod brauium accipere merearis. Interdum quattuor predicte partes in duabus clausulis continentur, exordio et narratione sub uno signo coniunctis et petitione atque conclusione sub alio, ut si dicam: Quia multum de uestra dominatione confido noueritis quod causa legendi Bononiam uenire proposui. Quare uestre discretioni supplico uehementer quatinus pro me uestro fideli taliter laboretis quod hospitem qui me pascat habere ualeam competentem. Interdum exordium et petitio in una clausula coniunguntur, hoc modo: Cum michi pater sitis et dominus specialis supplico dominationi uestre quatinus in aliquo beneficio michi dignemini prouidere. Interdum narratio et petitio in una clausula continentur, hoc modo: Quia pecuniam mecum delatam penitus iam expendi, rogo paternitatem uestram quatinus adhuc denarios michi pro necessariis destinetis. Interdum tres partes epistole in una clausula possunt esse, ut si exordium et narratio et petitio coniungantur, hoc modo: Cum sitis michi unicus benefactor, noueritis quod x librarum debito sum grauatus, rogans dominationem uestram quatinus pecuniam michi causa soluendi debitum transmittatis. Interdum predicte quattuor partes comprehenduntur simul, hoc modo: Quoniam incommoditas quam mei causa patimini animam meam grauiter uulnerauit, ecce per I. latorem presentium c libras imperialium uobis mitto causa soluendi debitum meum totum, uestram nobilitatem rogans attentius quatinus contra me uestra bonitas non turbetur, cum personam et quicquid habeo sim paratus exponere pro uestro seruitio et honore . Interdum post hanc coniunctionem quod uel quatinus cause redditio cum hac coniunctione cum in eadem clausula subsequitur eleganter, hoc modo: Miror quod, cum sis in sacris ordinibus constitutus, agere contra honestatem ordinis non uereris uel sic: Firmiter tibi precipiendo mandamus quatinus, cum diuina sint scolasticis preponenda, regredi ad commissam tibi ecclesiam non posponas. *Tres michi conuiue prope disentire uidentur*. Unde si habent diuersos animos qui ad epulas tulliane refectionis accedunt, non est nobis, Romanum stilum tenentibus, admirandum, quia in mensa tuliana delicie discumbentibus innumerabiles apponuntur et approbande sunt sententie singulorum dummodo supra radonis basim firmiter sint fundate. Quare modum elegantissimum quem seruant Gallici dictatores operi nostro duximus inserendum, ut ad plenum singuli possint quod desiderant inuenire. Dictamen est congrua et apposita litteralis editio, de aliquo uel mente concepta uel sermone uel litteris declarata. Unde, sicut est triplex uox, scilicet imaginaria, scripta, prolata, sic triplex uidetur esse dictamen, scilicet mentale, scripturale, uocale. Congrua dicitur litteralis edictio idoneitte uerborum et sententiarum, quia non sufficit ut sit latinitas in sermone nisi sententie rei de qua intenditur respondeant competenter. Apposita dicitur quantum ad cursum lepidum et decorem. Tamen, cum rudibus aut ydiotis scribitur, sufficit ut sit congrua, quoniam ad appositionis hornatum imperitus non aliter quam surdus ad citharam commouetur. Dictaminum tria sunt genera, scilicet primum, medium et extremum. Primum est prosaicum, id est longum et diffusum, quod ciuile uocatur eo quod inter ciues naturaliter locum habet et traxit etiam originem a natura. Medium est rithmicum, id est molle uel numerosum, quod habet conuenientiam cum primo pariter et extremo, quia nec uagatur longius sicut prosa nec tempora sillabarum iudicat sicut metrum. Extremum uero dicitur phylosophycum siue metricum, quia istud causa rectitudinis et breuitatis et delectationis diligentissime a phylosophys est inuentum. Hic ergo de prosayco est agendum, ita quod specialia prius que circa edificium epistolare uersantur et postea generalia subiungemus. Epistola est exenium litterale, mittentis intentionem plene certificans cum salute. Nam exenium dicitur munus quod mittitur ab absente: unde bene conuenit epistole que fuit inuenta causa absentium personarum. Et dicitur ab epi, quod est supra et stolo, quod est horno. Inde epistola quasi suprahornata, quia nullus modus loquendi tanto compendio tantoque fuit artificio exornatus. Partes epistole sunt quinque, scilicet salutatio, exordium narratio, petitio et conclusio, quamuis non omnes in qualibet epistola requirantur sicut nec omnes partes orationis in qualibet oratione perfecta ponuntur.De his ergo per ordinem uideamus. Salutatio est prima pars epistole de natura, in qua nulla prime uel secunde persone dictio, secundum usum nostri temporis, est ponenda. Uerbum quoque subauditur extrinsecus, ut optat, mittit, desiderat uel affectat, quia non est in ambitu salutationis ponendum. Nomina personarum debito sunt ordine cum suis in ea meritis declaranda, ut quotiens maiori scribitur uel equali semper nomen recipientis in tali ordine premittatur. Si uero maior minori scripserit, debet premittere nomen suum, nisl quando aliud sit in causa. Et nota quod in epistolis Gallicorum salus cuicumque recipienti mittitur, nisi excommunicatis et perfidis inimicis uel forsitan propter aliquam sui culpam indignis. Seruus ergo, domino suo scribens, ei salutem cum fidelitate secure transmittit. Et uidetur certe quod faciant hoc de iure, quia nullum uotum acceptabilius est salute. Id autem quod mittitur uel optatur tam acceptabile debet esse quod ipse mittens per hoc a sui persona uel recipientis possit et uideatur sibi beniuolentiam comparare. His ita premissis, formas quarundam salutationum causa rudium subiungamus a superioribus inchoantes. Dominus papa, scribens episcopo uel maiori, ut patriarche, primati, archiepiscopo, uocat eum uenerabilem fratrem et, posito nomine dignitatis, salutem et apostolicam benedictionem mittit, hoc modo: Honorius episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabili fratri U. Pisano archiepiscopo salutem et apostolicam benedictionem. Et si scribit duorum simul eorum, ponit ordine debito dignitates, hoc modo: Ho. episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabilibus fratribus U. Pisano archiepiscopo et P. Lucensi episcopo salutem et apostolicam benedictionem. Hoc idem seruat quando scribit duobus archiepiscopis, ut si dicam: H. episcopus, seruus seruorum Dei, uenerabilibus fratribus I. Rauennati et P. Mediolanensi archiepiscopis salutem et apostolicam benedictionem. Idem seruat quando scribit duobus episcopis, ut Florentino et Fesulano. Et notandum quod si fuerit legatus uel etiam delegatus ille cui scribitur non est hoc in salutatione tacendum, ut si dicam: H. episcopus, seruus seruorum Dei, I. Rauennati archiepiscopo apostolice sedis legato salutem et apostolicam benedictionem. Et uide quod si habet legationem perpetuam est coniuntio interponenda, ut dicatur archiepiscopo et apostolice sedis legato. Quod si fungitur legatione ad tempus non debet coniunctio interponi. Generaliter uero omnes alios dilectos filios appellat, nisi hereticos uel indignos. Unde abbati dicit taliter uel decano: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio P. abbati sancti Proculi de Bononia salutem et apostolicam benedictionem. Si duobus abbatibus simul scribat utrique locum sue dignitatis conseruat, hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis I. sancti Stefani et P. sancti Proculi abbatibus salutem et apostolicam benedictionem. Similiter facit omnibus in clericali ordine constitutis, excepto quod mediocribus clericis consueuit dicere, ut quidam asserunt, dilectis in Christo filiis sed minoribus dicit dilectis filiis. Nunc uidendum est quomodo papa secularibus personis scribat. Scribit ergo imperatori hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio F. Romanorum imperatori et semper agusto salutem et apostolicam benedictionem. Idem regibus dicit, excepto quod nec imperatores eos nominat nec agustos, ut: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio H. illustri regi Anglorum salutem et apostolicam benedictionem. Tamen regem Francie et regem Terre Sancte consueuit uiros catholicos appellare dicens ita: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio uiro catholico L. illustri regi Gallorum salutem et apostolicam benedictionem. Si uero scribat alicui principi uel comiti uel marchioni et nomen et locum et dignitatem conseruat ei sic dicens: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio H. duci Austrie uel: dilecto filio A. marchioni estensi uel: dilecto filio M. comiti Bagnacaualli uel: dilecto filio comiti Iacobo marescalco exercitus Romanorum salutem et apostolicam benedictionem. Si autem alicui castellano mittat litteras uel baroni eum nobilem uirum appellat, hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio uiro nobili A. de Bretinoro salutem et apostolicam benedictionem. At si minori persone scribat non apponit uiro nobili sed dicit hoc modo: H. episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio G. de Galliano salutem et apostolicam benedictionem. Tandem sciendum est quod nomen domini apostolici, siue mittat siue recipiat, est omnibus preponendum nec Dei gratia dominus apostolicus de se uel de alio dicit in salutationibus ab eo missis nec umquam ponit ibi hoc pronomen suo. Nunc uidendum est quomodo clerici et laici domino pape scribant. Episcopus ergo uel maior debet scribere in hunc modum: Sanctissimo patri et domino H. Dei gratia summo pontifici H. deuotus filius Bononiensis episcopus minister indignus salutem et reuerentiam tam debitam quam deuotam. Inferiores possunt dicere fere idem, ut: Beatissimo patri ac domino H. Dei gratia summo pontifici I. deuotissimus eius filius sancti Stefani de Bononia dictus abbas salutem et orationem uel salutem et se ipsum ad pedum oscula beatorum uel salutem et quicquid patri deuotio filialis. Seculares scribunt summo pontifici in hunc modum: Sanctissimo patri ac domino H. Dei gratia summo pontifici F. deuotus filius eadem gratia Romanorum imperator et semper agustus salutem cum subiectione perhenni uel salutem et tam promptum quam debitum famulatum uel salutem et debite fidelitatis obsequium. Idem possunt omnes dicere seculares si domino apostolico fidelitatem fecerunt. Alioquin, se deuotos uel deuotissimos filios nominantes, salutem et obsequium mittunt uel salutem et subiectionem perpetuam uel salutem cum prontitudine seruiendi. Cardinales autem uocat dominus apostolicus omnes fratres. Ipsi uero deuotos filios se appellant. Sed episcopi cardinales non aliter quam ceteri episcopi debent apostolicum salutare. Qui autem sunt presbiteri cardinales ponunt titulum sui cardinalatus, preter cardinalem ecclesie Apostolorum qui ponit basilicam et non titulum, hoc modo: H. sanctissimo patri et domino Dei gratia summo pontefici S. deuotus filius basilice Apostolorum presbiter cardinalis salutem et reuerentiam tam debitam quam deuotam uel sic: Beatissimo patri et domino H. Dei gratia summo pontifici P. deuotus filius presbiter cardinalis tituli Sancte Anastasie salutem cum subiectione perpetua. Sed alii dicunt sacrosancte Romane ecclesie se diaconos cardinales, hoc modo: Sanctissimo patri ac domino H. Dei gratia summo pontifici I. Capuanus deuotus filius sacrosancte Romane ecclesie diaconus cardinalis salutem et obedientiam uel salutem et reuerentiam tam debitam quam deuotam. Archiepiscopus autem suffraganeum sibi episcopum carissimum fratrem uocat; eos uero qui non sunt ei suffraganei uenerabiles fratres dicit (suffraganeos dicimus omnes episcopos qui ad ipsius iurisdictionem spectant). Episcopus uero suum metropolitam, id est archiepiscopum, patrem reuerendum appellat sed alios archiepiscopos uenerabiles patres dicit. Si archiepiscopus archiepiscopo uel episcopo uel episcopus episcopo scripserit eum uenerabilem fratrem uocat, hoc modo: Uenerabili fratri P. Dei gratia archiepiscopo Mediolanensi I. eadem gratia sancte Rauennatis ecclesie archiepiscopus licet indignus salutem et sinceram in Domino caritatem. Nullus alius archiepiscopus uocat in salutationibus ecclesiam suam sanctam nisi Rauennas. At si scribat episcopo suffraganeo tunc debet preponere nomen suum, hoc modo: I. sancte Rauennatis ecclesie archiepiscopus licet immeritus uenerabili fratri H. Bononiensi episcopo salutem et orationem in Domino uel salutem in Domino uel salutem in acimis sinceritatis et ueritatis. Episcopi uero scribunt minoribus in hunc modum: H. Dei gratia Bononiensis episcopus licet indignus dilecto in Christo filio magistro T. archidiacono ecclesie Bononiensis salutem in Domino uel salutem et benedictionem uel salutem cum sincere dilectionis affectu. Abbati mittit salutem et in sancta religione perseuerantiam uel salutem et amorem uel salutem et sic currere in agone ut brauium mereatur. Abbati uero et suo capitulo scribit hoc modo: H. Dei gratia Bononiensis episcopus licet indignus dilectis in Christo filiis G. abbati et uniuerso conuentui monasterii de Columba salutem et cum angelis gloriari uel salutem in eo sine quo non est salus uera nec oratio fructuosa. Eodem modo abbatisse scribit et suo capitulo, mutatione generum tamen facta.Et nota quod dominus papa numquam dicit dilecto in Christo filio sed simpliciter dilecto filio. Archiepiscopi uero et episcopi dicunt minoribus clericis dilecto in Christo filio sed laycis dilecto filio simpliciter. Si archiepiscopus uel episcopus scripserit imperatori uel suo regi preponit nomen ipsius et ipsum laudibus superlatiuis honorat, hoc modo: Serenissimo domino F. Dei gratia Romanorum imperatori semper agusto G. humilis eius fidelis archiepiscopus Mediolanensis licet indignus salutem cum fidelitate uel salutem et in cuntis seruitium tam debitum quam fidele. Cuilibet enim de mundo est nomen imperatoris pre ponendum nisi apostolico, quia ipse tamquam summus omnibus antefertur. Si autem alii regi quam suo scripserit, positiuo non superlatiuo utetur, hoc modo: H. Dei gratia illustri regi Anglorum I. eadem gratia Parisiensis episcopus salutem et prosperos ad uota sucessus uel salutem in eo per quem regnant reges et potentes scribunt iustitiam. Aliis uero secularibus episcopi se preponunt, nisi aliqua obstiterit digna causa, ponentes nomen et locum et dignitatem eorum, sicut dominus papa facit.l. Si autem archiepiscopus uel episcopus scribat alicui castellano uel capitaneo uirum nobilem eum uocat et si fidelitatis hominio sibi astringitur, dicit eum dilectum uel suum fidelem sicut faceret dominus temporalis. Imperator uocat regem Francie illustrem uel specialem amicum uel dilectum consanguineum; ducem uel comitem non sub se positum uirum strenuum appellabit, sed positum sub se dilectum fidelem dicit. Similiter rex uel comes uel quilibet secularis dominus scribit. Si uero comes uel secularis persona scripserit regi uel imperatori eum serenissimum appellabit et salutem et fidele seruitium sibi mittit uel promptum et perpetuum famulatum. Si uero sacerdos scripserit sacerdoti uocat eum carissimum fratrem uel amicum precipuum, posito loci nomine et ecclesie sue et mittit ei salutem et amorem uel aliud acceptabile. Si uero quis scripserit capellano uel alii clerico sub se posito uocat eum suum dilectum capellanum uel clericum uel canonicum et decet ut quandoque nominet eum fratrem. Amicus amico dicit dilecto suo uel carissimo amico uel amicorum precipuo cum plenitudine dilectionis salutem. Hoc autem dico: positis reliquis circumstantiis que conueniunt meritis personarum.Scolari dicendum est: Salutem et scientiam consequi quam affectat. Pater mittit dilecto filio: Salutem et benedictionem. Filius autem mittit: Patri et domino reuerendo cum subiectione salutem. Sed pater filio indignatus mittit ei salutem quam meruit uel cito discedere ab erratis. Filius autem indignato patri potest dicere: Salutem et subiectionem in omnibus et per omnia filialem uel Salutem et penitentiis filii misereri uel Salutem et dictis non credere inuidorum.Et hec ad presens de salutatione sufficiant. Exordium est oratio animum auditoris idonee comparans ad reliquam dictionem. Hoc autem euenit si eum beniuolum facimus et docilem et attentum. Et licet hoc in exordio principaliter faciamus, tamen in reliquis partibus epistole idem possumus obseruare, ut si de recipiente laudabilia predicemus et de nobis cum humilitate loquamur. Beniuolum reddimus ex circumstantiis rerum et meritis personarum, docilem prelibatione materie, attentum nouitate rerum uel magnitudine uel utilitate uel etiam grauitate Set beniuolentiam captamus quattuor modis, scilicet a nobis, ab auditoribus, ab aduersariis et ab ipsis rebus, ea scilicet de personis et negotiis asserendo per que speremus fauorem nobis ab auditoribus hesiberi. Quandoque igitur beniuolentiam captamus a nobis tantum, quandoque a persona recipientis tantum, quandoque pariter ab utrisque. A rebus ipsis captamus beniuolentiam tam in exordio quam in conclusione: in exordio ut si nostrum uel alicuius factum ostenderimus esse tale per quod nobis reddatur fauorabilis animus auditoris, scilicet ut socius socium uel amicus amicum diligat; ut patrem natus colat et ueneretur. In conclusione captatur beniuolentia ab ipso negotio cum ostenditur quid sequatur si premissa contingat impleri. Quomodo ab inimicis captetur beniuolentia bene patet, scilicet si turpia uel segnia uel crudelia de illis probabiliter memoremus. Exordiorum aliud principium, aliud insinuatio. Principium est oratio protinus et perspicue auditoris animum efficiens docilem, beniuolum et attentum. Insinuatio est oratio quadam dissimulatione et circuitione obscure subiens animum auditoris. Principio utimur in causa dubia, humili et honesta. Insinuatione utimur quando causa nostra est turpis uel quando sunt auditores defessi uel quando uidetur ab auersa parte auditoribus persuasum. Et notandum (nota) quod in causa dubia, id est partim honesta et partim in honesta, semper est a captatione beniuolentie inchoandum, sed in causa humili attentum precipue debemus facere auditorem. In causa honesta possumus a docilitate uel beniuolentia incoare uel, nullo premisso exordio, statim ad narrationem accedere. In turpi uero causa est semper a beniuolentia inchoandum. Exordiorum aliud intrinsecum, aliud extrinsecum. Intrinsecum dicitur quando sub una clausula narrationi connectitur uel quando narratio sine ulla digressione prodit ab ipso; et tunc proprie signis utimur causatiuis, ut quare, qua propter, qua de causa. Extrinsecum uero dicitur quod longius ad narrationem accedit; et tunc proprie utimur singnis localibus, ut hinc est, utique uel unde est uel aliis consimilibus. Octo sunt principia exordiendi, scilicet quantitatiuum, qualitatiuum, aduersatiuum, similitudinarium, condictionale, causale, temporale, absolutum. De singulis breuiter uideamus. Quantitatiuum est quod alicuius rei quantitatem ostendit ex qua constituitur fauorabilis animus auditoris, hoc modo: Quantum uestre nobilitati seruiuerim credo uestram prudentiam non latere. Qualitatiuum ad qualitatem rei uel persone pertinet, ut si dicam: Qualis amicus uobis extiterim in tempore oportuno effectus operum id indicat manifeste. Aduersatiuum sumitur ut si dicam: Quamuis ad impetrandum nulla michi suffragentur obsequia meritorum, de uestra tamen benignitate confisus ad portum uestre dominationi uenio confidenter. Similitudinarium ita sumitur: Ad uos tanquam patrem et dominum specialem mee deuotionis litteras destinaui. Condictionale, id est consecutiuum, poterit ita summi: Si meam indigentiam uestre dominationi expono, uestra non debet discretio ammirari, quia uos tantum michi estis specialis dominus et unicus benefactor. Causale dicitur quod per coniunctionem causalem sumitur, ut si dicam: Quia requies michi uestris iusionibus est parere, ideo quicquid iubetis libentissime facere sum paratus. Temporale tempus respicit, ut si dicam: Quando uestre dominationi oportunitatem habeo seruiendi meus tunc uere animus gratulatur, quia dum sum in uestro seruitio reputo me felicem. Asolutum appellatur quodlibet aliud a predictis et idem dicitur generale, quia diuiditur in tres species, scilicet auctoritatem, prouerbium et sententiam. Auctoritas est sententia imitatione digna, ut: Beati pauperes spiritu quoniam ipsorum est regnum celorum. Prouerbium est sermo breuis, comuni hominum oppinione generaliter comprobatus, hoc modo: Frustra iacitur rete ante oculos pennatorum. Et sic prouerbium est uelud quedam maxima que dat fidem aliis sed non recipit aliunde. Nec sunt multa prouerbia inserenda nec plura in mediate prouerbia socianda. Sententia est oratio de moribus sumpta, quid deceat breuiter comprehendens, hoc modo: Is est extimandus liber qui nulli turpitudini seruit. Item: Omnes homines qui de rebus dubiis consultant ira, odio, misericordia uacuos esse decet. Sepe tamen apud dictatores, et maxime Aurelianenses, prouerbium idem prorsus quod sententia reputatur. Hoc autem genus exordiorum quod absolutum uel generale uocatur in qualibet epistole parte inseri potest, excepta salutatione. Et inde dicitur absolutum, quia liberum est ab illis septem et ad plures partes epistole trahitur quam illa sed precipuum locum habet statim post salutationem, similiter in fine post conclusionem, quia semper extrema debent ualidiori fortitudine roborari. Hoc ergo genere exordiorum quod absolutum uel generale dicitur, ratione illius partis que prouerbium uel sententia nominatur, Gallici frequentius in dictamine epistolari utuntur quia per communem locum exordii, quasi per quandam maximam, totum quod sequitur uel etiam antecessit comprobant euidenter. Octo autem predicti modi possunt per hunc uersiculum retineri: *Quantum, quale, licet, ut, si, quia, quando, solutum.* Per hoc enim possumus illos octo modos exordiorum habere: quantum pertinet ad quantitatiuum, quale ad qualitatiuum, licet ad aduersatiuum, ut ad similitudinarium, si ad conditionale, quia uero ad causale, quando ad temporale, solutum ad generale. Exordium autem debet habere sententiarum et grauitatis plurimum sed splendoris et festiuitatis et concinitudinis minimum ne suspicio innascatur que orationi fidem et auctoritatem adimit oratori. Uitia uero exordiorum sunt septem, scilicet uulgare, commune, commutabile, longum, separatum, translatum et contra precepta. Uulgare est quod pluribus causis accommodari posse uidetur, ut si diceret idiota: Iniquum est hominem accusare. Hoc enim potest ad omicidam et furem trahi. Commune dicitur quo nichilominus aduersarius uti potest, hoc modo: Audiatis, queso, quia foueo bonam causam. Commutabile dicitur quod potest aduersarius leuiter in contrarium commutare ut si dixerim: Audite me intuitu patris mei qui uobis seruiuit et tu dicas: Audite me non intuitu mei patris sed mei qui diu uobis seruiui. Longum est quod pluribus uerbis atque sententiis quam sit necesse producitur. Separatum est quod non pertinet ad causam nec sequenti narrationi coheret. Translatum est quod aliud conficit quam postulet genus cause, ut si docilem quis faciat auditorem cum beniuolentiam causa desiderat uel si utatur principio quando est insinuatione utendum. Contra precepta est illud quod neque docilem neque beniuolum neque attentum efficit auditorem. Narratio est rerum gestarum aut ut gestarum expositio, que unum potest et multa narrare: unde, quandoque simplex, quandoque multiplex nominatur. Fit autem narratio de rebus preteritis, presentibus et futuris, maxime per uerbum indicatiui modi, ut: Bononie optata perfruor sospitate uel, alio uerbo precedente, oportet quod indicatiuus sequatur, preposita hac coniunctione quod, ut: Noueritis quod audiui logicam tribus annis uel sequatur infinitiuus, subtracta eadem coniunctione quod, ut: Significo uobis me Bononiam accessisse uel me incolumem permanere uel me in proximo rediturum. Nam accusatiuus debet precedere infinitiuum. Narrationem decet esse breuem, probabilem et apertam. Breuis est que non plura quam requirit necessitas comprehendit. Probabilis est si a ueritate non uidebitur dissentire. Narratio est aperta que res narrandas explicat ordinate. Item commoda mittentis, prout materia postulat, debet sufficienter narrare, ita quod nil ponat superfluum nec tangat sibi aliquid nociturum. Redditio quoque cause locum precipuum habet in narratione, sicut et in ceteris epistole partibus, excepta salutatione. Distinctiones insuper, que coma, colum, periodus nominantur, rerum serie narrandarum debent clausulatim et distincte per ordinem explicare. Petitio est oratio rei quam petimus expresiua. Nec dicitur petitio quia per illam semper aliquid postulemus sed ab usu frequentiori nomen accepit. Et est petitio simplex, qua petimus unum solum, multiplex est qua plura. Species autem petitionum sunt octo, scilicet precatiua, preceptiua, hortatiua, suasoria, monitoria, minatoria, correctoria et absoluta. Et nota quod precatiua et monitoria possunt persone cuilibet conuenire sed preceptiua conuenit tantum maiori. Hortatiua uero, suasoria, minatoria et correctoria proprie conueniunt eidem maiori; sepe tamen paribus et minoribus adaptantur. Absoluta uocatur omnis alia petitio a predictis et hec est generalis que diuiditur in quasdam species, quia petimus dicendo, scribendo, significando et quandoque alio modo. Conclusio est oratio epistole terminalis per quam ostenditur quid commodi sequatur si petitio fuerit exaudita et quid incommodi si neglecta. Fit autem quadrupliciter, scilicet affirmando, ut si dicam: Hoc si feceris me semper habebis ad tuum seruitium promtiorem. Fit negando, ut si dicas: Quod si non feceris, te ulterius non amabo. Fit affirmando et negando simul, hoc modo: Quod si feceris a tuo seruitio non desistam. Fit negando et affirmando simul, hoc modo: Quod si a studio non destiteris tibi sufficienter necessaria ministrabo. Quam uis epistola ex quinque partibus integretur, potest tamen ex pautioribus quandoque constare, quia in sola narratione uel petitione potest consistere, omnibus aliis relegatis. Unde, narratione subtracta, non debet petitio remoueri uel e conuerso. Subtrahitur enim quandoque salutatio causa indignationis et tunc sufficiunt tantum nomina personarum; quandoque tacetur exordium, quia rei dignitas per se patet; quandoque narratio, ut in litteris preceptiuis; quandoque petitio, ut frequenter in epistolis remissiuis; quandoque conclusio, quia rei commoditas uel incommoditas per se patet uel quia est epistola nimis longa. Unde uersus: *Hic satis est pars una, due, tres, quattuor, omnes*. Sciendum est autem quod exordium, narratio et petitio possunt naturalem ordinem permutare sed non salutatio nec conclusio, quia illa prior semper et hec ultima esse debet. Nam petitio potest preponi exordio, ut si dicam: Amicitiam tuam rogo quatinus equum tuum michi commodes usque Romam, cum omnia que habeo sint exposita semper ad tuum beneplacitum et mandatum. Similiter narratio potest anticipare exordium, ut si dicam: Sciatis me sine uestro auxilio non posse in Studio commorari, quia michi estis specialis dominus et pissimus benefactor, cuius gratie quicquid sum uel esse possum teneor deputare Similiter petitio narrationem anticipat ut, si dicam: Rogo dominationem uestram quatinus michi pecuniam transmittatis, quia Bononie sunt omnia solito cariora et illam totam quam mecum detuli pecuniam iam expendi. Cursum uero compositionis docent Gallici obseruandum per dactilos et spondeos nec secundum correptionem uel productionem considerant istos pedes sed secundum numerum sillabarum et habitudinem dictionum. Omnis enim monosillaba dictio siue sit breuis siue longa dimidium spondeum constituit, ut pax et quis. Item omnis bissillaba dictio est spondeus, ut pater et mater. Item omnis trissillaba dictio facit dactilum si penultima grauis fuerit uel correpta, quantacumque fuerit prima, ut dominus. Quod si fuerit plurium sillabarum correpta penultima tres posteriores constituunt dactilum sed precedentes secuntur regulam spondeorum, ut munificentia. Omnis uero trissillaba dictio cuius penultima sit acuta spondeus et dimidius hic uocatur, ut magestas et amare. Item omnis dictio caret dactilo si eius penultima sit acuta, ut edocuere nec stricte hic accentus accipitur sed est accentus hic quedam modulatio uocis per eleuationem uel depressionem super penultimam sillabam facta, iudicio aurium comprobante. Predictis pedibus sic utuntur: plures spondei continuari possunt, dactili uero minime, nisi in salutatione que his legibus est exempta. Nullus autem uersus debet a dactilo inchoari. Unde non sic incipies: Litteras uestre dominationi transmitto. Ad minus ergo est ab uno spondeo et dimidio clausula inchoanda, ut: Implere cupio que iubetis. Si queratur a quot spondei liceat incoare, dicimus hoc indeterminatum esse. Quibusdam tamen uidetur non ultra quattuor esse continuandos, ut: Dominationem uestram deprecor. Singule distinctiones unius et eiusdem clausule sunt in dactilum terminande, preter illam que ambitum orationis finit, quia terminari debet in duos spondeos distinctio finitiua, hoc modo: Non est electus canonice qui mediante pecunia episcopalem apicem est adeptus. Nec est ignorandum quod si prima distinctio in dactilum finiatur, sequens a dactilo non incipiat, nisi quatinus uel adeo tunc occurrat, hoc modo: Uestram deprecor amicitiam quatinus latorem presentium honoretis. Adeo enim a me diligitur quod quicquid honoris sibi feceritis, michi exhibitum reputabo. Cum uero clausula duos desinit in spondeos ante poni dactilum est necesse, hoc. modo: Quem premit auaritia non potest fame consequi claritatem. Possunt uero duo spondei quadriformiter ex quattuor sillabis prouenire, scilicet ut monosillaba dictio trissillabam antecedat, hoc modo: Uestre dominationi supplico quatinus me iuuetis, uel oportet eas esse duas bissillabas dictiones, ut: Rogo uos quatinus uestrum subsidium michi detis uel due monosillabe dissillabam antecedant, ut: Dominus Deus respondeat pro me uobis uel ille quattuor ad constitutionem unius ueniant dictionis, ut: Michi uestrum consilium impendatis. Possunt et due monosillabe in unam bissillabam commutari, hoc modo: Rogo uos quatinus in hoc anno Bononie sitis mecum. De postrema clausula, id est epistolam terminante, sentiunt idem Galici quod in duos spondeos, ut alie precedentes, optime terminatur. Potest tamen in tres spondeos uel in tres et dimidium uel in quattuor terminari. Si ergo in tres spondeos desierit, illi possunt multimode uariari, scilicet ut trissillaba trissillabam antecedat, semper dactilo preeunte, hoc modo: Rogo te quatinus studere procures; uel oportet quod omnes ad constitutionem unius ueniant dictionis, hoc modo: Rogo te quatinus paternam memineris admonitionem; uel due dictiones una quarum sit monosillaba et altera bissillaba trissillabam antecedant, hoc modo: Rogo te ut semper in melius de bono conscendas. Si autem in tres spondeos et dimidium terminabitur, multiplex ibi uariatio poterit inueniri: uel quod trissillaba quadrisillabam antecedat, ut: Sapientum studeas precepta imitari uel quod dictio quadrisillaba duas preueniat dictiones, quarum prior sit monosillaba, reliqua constet sillabis ex duabus, hoc modo: Ita uiuas quod gaudere cum angelis merearis in celis. Si uero quattuor spondei postremam clausulam terminauerint, oportet quod unam constituant dictionem, hoc modo: Qui ecclesiam presumit offendere innodetur uinculo excumunicationis, uel quod dictio monosillaba septisillabam antecedat, hoc modo: Qui contempnit satisfacere, segregetur fidelium a communicatione. Prouerbia epistolarum multum sunt, ut iam diximus, apud Gallicos in honore. Quod, quamuis rationi contrarium uideatur, potest tamen rationabiliter tollerari, quia non appellant prouerbia sententias misticas et obscuras, ut sunt parabole Salomonis, sed quasdam sententias generales et lucidas et probatas, que bene possunt exordia nominari, quia thema totius epistole inde trait efficaciam et uigorem. Unde secundum predictum stilum et doctrinam prouerbiorum hanc epistolam exemplariter subiungamus. G. humilis ecclesie Fauentine prepositus et eiusdem capitulum I. discreto uiro scolari Bononie cum sincera dilectione salutem. Qui diu laboribus insudauit scolasticis digne meretur premium suscipere de labore. Quare honestatis tue laudabilem cognoscentes prudentiam te in nostrum fratrem et canonicum recipere affectamus, ideoque tuam rogamus in Domino prudentiam quatinus beneficium quod tibi gratis offerimus recipere non contempnas. Adeo enim tuam fraternitatem diligimus quod nonnullis eandem gratiam affectantibus te cuntis duximus preferendum. Debet sane considerare uir prouidus ne alius benedictionem habeat que offertur. His ita premissis, que in epistolari dictamine secundum elegantiam stili Gallici attenduntur, generalia circa materiam consideranda restat ut amodo uideamus, que adeo sunt necessaria quod quicumque hec ignorat non est dignus nomine dictatoris. Prius ergo debet ille qui dictare proposuit totam materiam in sue mentis armario premetiri, iuxta illud: *Materiam primo mens prouuida peruolet omnem Discutiat bene quid precedat quidue sequatur et sic, iuxta possibilitatem ingenii sumpta materia, debita ordinatio et plena facundia subsequatur. Ordo dicitur esse duplex, scilicet naturalis et artificialis. Naturalis a rerum gestarum serie non declinat; artificialis est pulcrior, quia multotiens expedit et delectat dum prima mediis et media ultimis preposterat et commutat. Nec poete soli ordine artificiali utuntur, immo etiam oratores. Nam in compositione que reddit constructionem uerborum equabiliter perpolitam ordo artificialis est maxime oportunus. Similiter in tribus partibus epistole artificialis ordo sepe seruatur, ut iam diximus. In causis etiam multum ualet, quia ualidiora semper sunt in principio et fine ponenda et minus ualida debent in medio collocari. Similiter, cum aduersario respondemus, ultimam rationem ipsius, in qua forsitan plus confidit, statim debemus a principio, si possumus, confutare. Et quando rem ueterem et usitatam narramus, pulcrum est ordinem uariare, ut tota iuuenescere uideatur. In sermonibus quoque multum expedit ordo artificialis, quia illud ad finem principaliter est seruandum quod plus placeat et magis moueat animos auditorum. Principium artificiale sumitur octo modis, scilicet a fine, a medio, a prouerbio tripliciter sumpto, ab exemplo tripliciter sumpto. Sumitur ergo a fine quando principium ystorie uel alterius rei anticipat suus finis, hoc modo: Abraam saluo filio a sacrificio est reuersus, qui tamen ea fide Dominum precipientem audierat ut filium immolaret. Possumus et a medio artificialiter inchoare, hoc modo: Dum Abraam cum filio montem ascenderet, ipsum rediturum seruus cum asina expectabat. Preceperat enim sibi Deus filium quem diligebat tenerrime immolare, ad ostendendum quod Deus est super omnia diligendus. Prouerbium summitur iuxta principium, ut si dicam: Fides est meritoria que seruire properat affectanter. Ex hoc patriarcha iustificatur, qui precipienti Domino ut immolaret filium credere non tardauit. Quandoque summitur prouerbium iuxta medium, ut si dicam: Seruilis abiectio scire secreta domini non meretur. Propter hoc seruus Habrae uelud indignus ad sacrificium non asscendit, sed tamquam brutus cum bruto remanens animali quid ageretur a Domino ignorabat. Quandoque summitur prouerbiale principium iuxta finem, hoc modo: Dignum est fidem suo premio non carere. Propterea fidelissimus patriarcha filium quem super aram obtulerat meruit incolumem obtinere. Exemplum summitur iuxta principium, ut si dicam: Bona arbor generat bonum fructum. Sic utique fidelis senex fidelem filium generauit, quem sibi uoluit Dominus, quasi fructum acceptabilem, super altaris mensam offerri. Quandoque summitur principium exemplare iuxta medium, ut si dicam: Lolium debet a tritico separari ne panis inde proueniens amarescat. Reuera seruus Habrae quasi lolium eo quod infidelis erat debuit a tritico sacrificii remoueri. Exemplare principium quandoque summitur iuxta finem, hoc modo: Quam uis sol uideatur tendere ad occasum, non tamen extinguitur sed ad lucem reuertitur clariorem. Ita filius patriarche, uelud ad mortis occasum ductus, non fuit extintus sed luce clariori, quasi sol oriens, est reductus. Circa executionem materie diligentius est notandum quod si obscura fuerit et longa est leui breuitate materia moderanda, ut sit in sensu breuitas et leuitas in sermone; quod si breuis fuerit et obscura debes eam cum leuitate congrua elongare; quod si leuis et longa fuerit leuitatem falleret uerborum uenustas et diffusionem coerceat remedium breuitatis; quod si breuis et leuis materia fuerit decens ampliatio redimat breuitatem et dignus hornatus subueniat leuitati. Et sic debet egregius dictator apud se ipsum considerare que materia sit longa, que breuis, que obscura, que leuis ut unamquamque sciat lege debita explicare. Sed octo sunt modi materiam ampliandi, qui ad cosdam colores dignoscuntur rethoricos pertinere de quibus breuiter uideamus. Interpretatio enim eandem rem uerbis iterat uariatis, hoc modo: Christus de uirgine fuit natus, Filius Dei carnem recepit de utero uirginali. Hoc idem facit expolitio, color sententiarum, que circa idem permanens aliud atque aliud uidetur dicere commutando. Aliud genus ampliandi facundiam est perifrasis que circuitio nominatur. Hec unam rem simplicem elocutionis serie circumscribit et nomina rerum incorporearum accipit pro personis, ut: Maiestas imperatoris hoc iubet, id est ipse imperator. Hec partes orationis commutat, ut si nominatiuum uel alium casum in genitiuum retorqueas. Ecce enim dixisti: Cognoscat tua probitas, commuta igitur dicens: Cognoscat tue ratio probitatis. Ita commutabis pronomen, ut si uelis dicere: Iste retulit nobis, dicas aliter: Nobis istius est sermone relatum. Similiter uerbum poteris commutare, ut si uelis dicere: Misi tibi, dicas ita: Tibi noueris me misisse. Participium similiter commutabis, ut: Bononiam sum uenturus, dicas igitur: Bononiam habeo propositum ueniendi uel: Me uenire Bononiam in proximo tua dilectio non ignoret. Commutatur etiam in casualem dictio carens casu. Ecce, si uelis dicere: Hic bene iudicat, ita poteris commutare: Hic est bonus iudex uel: Hic iudicat bono modo uel: Hic seruat in iudicio bonitatem. Tertium genus ampliandi materiam est comparatio que in rethoricis superlatio nominatur: et hec ampliando materiam sepe loquitur yperbolice. Huiusmodi autem comparationibus sepe utuntur autores materiam ampliare uolentes. Et fit quandoque iperbole cum signo comparationis expresso, scilicet per magis, minus et eque, quandoque fit separatim, id est sine aliquo signo comparationis, ut: Totus Aristotiles est in pectore tuo. Quartum genus ampliandi materiam est apostrofa que dicitur exclamatio. Hec enim per quandam sermonis directionem efficit doloris aut indignationis alicuius significationem, ut: Tu Iuda impiissime ausus fuisti magistrum et Dominum prodere osculando. Potest etiam et apostrofa interuenire causa monendi et sepe alterius causa rei. Quintum genus extendendi materiam est prosopopeia, id est informatio noue persone, que inter colores dicitur conformatio, iuxta illud:Nux ego iuncta uie cum sim sine crimine uite A populo saxis pretereunte petor. Similiter crux poterit introduci: Ego crux rapta conqueror de fidelium tarditate, quia non curant me de impiorum manibus liberare. Sextum genus materiam prorogandi est digressio que spectat ad colorem qui similitudo uocatur. Hec enim fit causa probandi aliquid de presenti negotio uel persona, que, si fuerit impertinens, erit nimium uitiosa. Si autem ad rem pertineat plurimum commendatur. Et hec digressio multum sermocinantibus expedit, ut si de Iuda loqueris proditore, satis commode ad Absalonem siue Achitophel potes digressionem facere, dum modo ad principale propositum reuertaris. Septimum genus ampliandi materiam est descriptio que inter colores sententiarum locatur. Secundum hanc loca, tempora et qualitates negotiorum et personarum sepissime describuntur causa probandi aliquid quod uideatur ad materiam pertinere. Iuxta quod dicitur: Uir erat in terra Hus nomine Iob, simplex et rectus ac iustus et timens Deum. Octauum genus ampliandi materiam est duplex rei consideratio: una que asserit formam rei, altera que oppositam formam tollit. Unde Lucanus: Festa coronato non pendent limine serta uel sic: Quam uis ista mulier sit formosa non tamen est lasciua, quam uis nobilis non superba, quam uis diues non tamen ad illicita preceps. Et debet iste modus loquendi similiter ad descriptionem reduci, quamuis alio modo quam superior fiat. Nunc qualiter possit breuiari materia uideamus. Est ergo sciendum quod si breuiter loqui uolumus illa octo sunt uitanda que materiam supra diximus ampliare. Similiter octo sunt illa que adhuc etiam breuitatem inducunt. Primum est emphasis, id est nimia ueritatis expressio, ut: Dauus est ipsum scelus. Secundum est articulus, id est quedam interuallis distincta cesio dictionum, ut: Fides, spes, caritas donat uitam. Tertium est ablatiuus qui poni dicitur absolute, ut: Troiano bellante uicti sunt Parthi. Quartum est unius in altero quedam callida intelligentia et decora. Unde Oratius: It et redit et narrat Uulteium nomine Mennam. Ita poteris et tu loqui: Litteras quas optabam a domino apostolico inpetraui. Per hoc enim intelligitur quod satis plene apud eum gratiam inuenisti et sic non oportet quod debeas hoc cantare. Quintum est a clausulis subtracta coniunctio ubi color interuenit qui dicitur dissolutum, sicut patet in oratione dominica et in simbolo nostre fidei, ubi causa breuitatis pauce coniunctiones ponuntur. Et tu similiter dicas: Sciatis quod Bononie gramaticam tribus annis audiui, biennio in logica laboraui, tandem in iure canonico sum titulum magisterii consecutus. Sextum est multarum clausularum sub uno uerbo adiunctio. Et hoc precipue facit ceuma, ut: Magna uiris gloria est iustitia, fortitudo, temperantia et prudentia. Septimum est eiusdem uerbi repetitionis fuga que non est tolleranda nisi causa exornationis fiat. Octauum est eorum que plus ad rem faciunt in mente prius ordinata collectio, ut, rebus breuiter comprehensis, non plura quam sit necesse uerba ponantur, ut in dominica oratione uideamus, uel sic: Dauit missus ad fratres, interfecto Golia, populum liberauit. Seu uelis materiam ampliare siue ad breuitatem reducere debes uerba propria, si poteris, inuenire, ita quod sermone decenti res quelibet decoretur sed, deficientibus idoneis uerbis, quandoque inpropriis est utendum que multum uenustatis habent si calide transummantur. Ecce, si de homine loqueris, debes ad rem similem te transfere, ut homini attribuas quod aliis rebus conuenit ex natura. Uides enim quod aurum est fuluum, lac niueum, rosa rubicunda, mel dulce, flamme rutile sed nix alba. Potes ergo transumere ita dicens: Hic habet dentes niueos, labia flammea, gustum mellitum, uultum roseum, frontem lacteam, crines aureos. Quod si de non homine loqueris ad hominem te retorque, ut quod sibi conuenit ex natura possis digne rebus aliis commodare. Uides enim quod homo nascitur, pingit, hornat, blanditur, cessat, dormit, quiescit, iacet et surgit. Hec ergo uernali tempori et maris tranquilitati potes attribuere in hunc modum: Florum primordia iam nascuntur, uer floribus terram pingit, tempus placidum nunc blanditur, procelle dormiunt, freta cessant, ualles depresse iacent, montes erecti surgunt. Similiter ea que sunt hominis ita potes hiemi commodare: Multos hiemis predura tirannis opprimit uiolenter, cuius imperio nimbi contristant aerem, caligo diem excecat, aura parit procellas, nix claudit iter, medullas bruma transfigit, undas glacies incarcerat, humum grando flagellat. Similem transuntionem sumis ab homine si uis loqui de tempore nauigandi: Aquas aquilo non obiurgat, aerem auster non inebriat, solis radius quasi scopa lutosi aeris celum emundat, tempus sereno uultu pelago adulatur. Potes ab homine similem transsuntionem sumere si uilem materia, sicut est fabrilis actus, cupias exornare, hoc modo: Flamme uigilant ad folles, in igne massa ferrea sepellitur, eandem coctam forceps incudi ministrat, malleus dat crebra uerbera, ut magister, et sic massam format in opus duris ictibus percorreptam. Plura exempla transsuntionis ab homine sunta posuimus quia transsuntio quam a nobis recipimus et familiarior et suauior esse uidetur quam que a rebus summitur alienis. Et est modus iste loquendi grauis et leuis: nam grauitas est in inuentione uerbi sed leuitas est in sensu. Quare diligentius est cauendum ne transsuntio sit turbida uel opaca. Si uolumus urbane loqui debemus etiam transsumere adiectiuum, ut nubem si qua fuerit a substantiuo remoueat aut ut lumen sibi plenius largiatur. Nam si dixero: Iura mollescunt uel: Iura rigent non dum hec transsuntio bene lucet sed adiectiuo posito elucescet, ut: Iura dispensatoria mollescunt, iura districta rigent (nam dispensatio pietatis sed districtio est rigoris). Quandoque adiectiuum transsummitur non causa remouendi obscuritatem sed ut maius lumen exibeat substantiuo. Nam si diceres: Tellus plus equo potauit aquas uel: Imber aquas temere dispensauit plenius ita dices: Ebria tellus plus equo potauit aquas uel: Prodigus inber aquas temere dispensauit. Tale siquidem adiectiuum ratione sequentis attributionis substantiuo suo ad modum edere colligatur. Quandoque tamen transsuntio uidetur inter nomen et uerbum repugnantiam generare, ubi tamen dignissima est iuntura, ut: Ad Dominum clamant deuota silentia uel: Gaudium terrenum intrinsecus amarescit. Eadem contrarietas quandoque inter substantiuum et adiectiuum esse uidetur, ut: Amara gaudia, clamosa silentia sunt ista. Similiter est si dicam: Strenua inertia te exercet, inops copia te ditauit. Ex predictis habemus unum genus transsuntionis, scilicet quando dictio semel sumpta proprie summitur et in proprie, ut si dicam: Fides in corde, ferrum in corpore armat sancte crucis inclitos bellatores. Ita dixit Ouidius: Demophon uentis et uerba et uela dedisti. Accipit enim uentos proprie et improprie simul. Habuimus quod uerbum et adiectiuum et substantiuum transsumuntur sed quodlibet multis modis. Nam uerbum quandoque transsummitur ratione precedentis casus, ut: Nubes pausant, aer mansuescit, aura silet, aues inter se locuntur, mare dormit, riui ludunt, rami pubescunt, agelli pinguntur, humus lasciuit. Quandoque ratione sequentis casus, ut: Predicator seminat ore, unde cibat oculos, aures inebriat et satiat ipsos animos auditorum. Quandoque ratione tam precedentis quam sequentis casus, ut: Os nostri doctoris propinat dulcia uerba, uigiles aures bibunt uerba ex ore ipsius loquentis. Adiectiuum quoque transummitur tribus modis. Quandoque ratione fixi cui adiungitur, ut si dicatur: Sermo crudus, excoctus, sucosus, arridus, hirtus, comptus, rudis, excultus, inops, opimus. Quandoque ratione sequentis obliqui, ut: Ecce rex uenit, inermis consilis, cintus odiis, nudus amicis. Quandoque ratione utriusque, ut si de aliquo diserto dicamus: Hic est floridus eloquio; de ueterano: Hic est marcidus euo; de paupere: Hic est tenuis re. Fixum transsummitur multis modis, ut: Ira maris (ecce nominatio); Tu es alter Ulixes (ecce pronominatio); Bononia prudens (ecce denominatio). Unde sciendum est quod, cum uerborum exornationes sint , decem illarum pertinent ad grauitatem sermonis, quia omnes in transuntione posite sunt et ab usitata uerborum potestate recedunt: graue uidetur, enim transsummere competenter. (.) xxxu que super sunt planitiem sermonis accomodant et illum quadam superficiali dignitate uenustant. Sed uide, si grauitatem sequeris, ne obscuritatem incurras et si breuitatem diligis, caue ne afferas uilitatem. *Sic graue iunge leui ne res hec detrahat illiSed sibi conueniant et sede fruantur eadem*. Colores igitur qui sermonem leuem efficiunt et uenustum sunt xxxu, scilicet repetitio, conuersio, complexio, traductio, contentio, exclamatio, interrogatio, ratiocinatio, sententia, contrarium, membrum, articulus, continuatio, compar, similiter cadens, similiter desinens, annominatio, subiectio, gradatio, diffinitio, transitio, correctio, occupatio, disiunctum, coniunctio, adiuntio, conduplicatio, interpretatio, commutatio, permissio, dubitatio, expeditio, dissolutum, precisio, conclusio. Quarum exornationum quedam ampliant orationem, quedam ad breuitatem ducunt. Quod similiter quedam exhornationes sententiarum faciunt, ut a nobis superius est ostensum, quia sicut quedam extendunt orationem, ita quedam ornamenta sententiam et uelud quedam coartant sermonem, ita quedam habent potestatem sententiam coartandi. Sed de illis xxxu uerborum exornationibus et de sententiarum coloribus ad presens non duximus repetendum, quia sufficienter a nobis est de illis superius expeditum sed decem colores transuntionum hic uolumus iterare causa expediendi plenius grauitatem ipsorum et quia de transuntiuis precipue intendimus hic docere. Decem exornationum que ad transsuntionem pertinent quattuor sunt que inter eas plus grauitatis habent; sex autem uiam faciliorem tenent nec tantum in se continent grauitatis. Grauiores equidem sunt iste quattuor: nominatio, pronominatio, permutatio, translatio. Minus grauitatis habent iste sex: denominatio, circuitio, transgressio, superlatio, intellectio et abusio. De his ergo per ordinem uideamus. Nominatio est noui uocabuli uel noue iuncture uerborum confectio. Quod quandoque fit causa imitationis, ut: Iste sibilat, ille rudit; hic murmurat, ille uagit; hic blacterat, ille mugit. Quandoque fit causa significationis, id est causa maioris uehementie, ut: Isto faciente impetum, fragor ciuitatis auditus est (sic enim magnus clamor populi designatur, quod a fragore arborum tractum est). Similiter potest dici: Me terret tuba fulminis, aure impetus me inuasit, uentorum iurgia tollunt sonnum, maris strepitus ledit naues, ira procelle timidos facit. Hec uero transsuntio proprie fit in nomine substantiuo et comuni, hoc est appellatiuo. Et potest dici quod in ipsa inuentione fit nominatio sed, cum ab usu fuerit approbata, huiusmodi locutio in transslatione uertetur. Pronominatio similiter fit in nomine substantiuo sed proprio, causa laudandi uel uituperandi quantum ad animam, ut: Hic est Petrus, ille Iudas uel quantum ad corpus, ut: Hic est Paris, ille Thersites uel quantum ad res, ut: Hic est Titus et ille Tantalus, id est hic largus et ille auarus. Quandoque fit ut nomen gratius pro minus grato ponamus, hoc modo: Recordare, Domine, patrum nostrorum Abraam, Ysaac et Iacob. Quandoque minus gratum ponimus, ut auditores amplius commoueamus. Unde Lucanus: Ad Cinnas Mariosque uenis. Hii enim fuerunt maximi rei publice inimici. Permutatio fit in nomine tam proprio quam comuni. Hec aliud uerbis, aliud sententia, sicut allegoria, demostrat et fit per similitudinem, argumentum atque contrarium. Fit per similitudinem cum plures translationes accedunt, ducte simili ratione, hoc modo: Si canes funguntur officio luporum cuinam presidio pecuaria credemus? Ecce, canes significant prelatos, lupi mercenarios seu tirannos, pecuaria populares et ita plura similia hic concurrunt. Fit per argumentum a persona uel loco uel ab alia re sumptum, quod frequenter in sacra scriptura contingit et tunc quandam similitudinem oportet interuenire, ut si per Dauid Christum intelligas, per uas lactis plenitudinem sue gratie, per fundum beatam Uirginem, per Goliam principem tenebrarum, per gladium potestatem sibi ablatam. Fit per contrarium, ut si per Rachel morientem in partu uirginem intelligas absque dolore aliquo parientem. Similiter fit per contrarium quando interuenit hironia, hoc est derisio, que per quandam uocis eleuationem exprimitur, ut: Hic est episcopus quasi dicat non est, quia nullam curam de grege habet. Quandoque fit per contrarium absque ulla derisione, ut si de auaro dicas: Hic est nimis prodigus et de adultero: Hic est castus. In talibus enim est transsuntio facta per antifrasim. Traslatio est ex quadam conuenienti similitudine uerbi iam dudum inuenti in aliam rem traductio. Hec fit tam in nomine quam in uerbo et participio et aduerbio et in hoc differt a precedentibus. In permutatione tamen significatio uocabuli non mutatur sed per rem ipsius alia res intelligitur, ut: Lupus est in fabula, id est aliquis adest qui cursum impedit nostre uocis. In translatione uero dictio quasi sponte ad aliud significandum conuertitur, ut: Pratum ridet, id est floret. Et fit traslatio quandoque tantum in una parte, ut: Insanire libet, hoc est uersificari, quandoque in pluribus, ut: Pastores predantur oues. Hic duo nomina transferuntur: pastores ad prelatos et oues ad subditos; quandoque transummitur totalis oratio, ita quod nulla pars ipsius, ut: Littus aras, id est opus inutile agis. Traslatio fit sex causis. Nam fit causa maioris euidentie, ut: Hic serpens callidus Eue mortis pocula propinauit. Item fit causa breuitatis, ut: Prima die absorbuit infernus angelum tumefactum. Fit causa obscenitatis uitande, ut: Nullus beate Marie uirginitatis ianuam reserauit. Similiter fit causa maioris significantie, ut: Apostoli ubique gentium tonuerunt. Fit causa diminutionis, ut: Iste superbit quia guttam scientie iam gustauit. Item fit causa locupletandi orationem maiori hornatu, uelud si diceres: In rexurrectione caro Christi refloruit que in passione prius exaruerat tamquam testa. Translatio quoque habet differentias quattuor specierum. Fit enim ab animato ad animatum, ut: Equus iste uolat. Nam auis et equus animata sunt. Fit ab animato ad inanimatum ut: Uela gemunt. Fit ab in animato ad animatum, ut: Iste radiat splendore sapientie. Fit ab in animato ad inanimatum, ut: Terra fluit lac et mel. Sunt insuper inter has species quedam translationes que utrique parti conueniunt et ob hoc reciproce nominatur, quia, sicut pratum ridet, ita homo uiret et sicut terra fluit ita fluctus teritur. Et quedam sunt tantum unius partis, quia non sicut equus uolat sic auis dicitur equitare. Notandum quod fit uocis et rei translatio, ut: Linea est longa. Sic enim res et nomen transfertur a corpore ad ipsam lineam que sine dubio est incorporea, quia longitudo ad lineam et hoc nomen longa pariter transferuntur. Fit translatio uocis et non rei, ut: Iste monacus est albus quia, licet albus dicatur de monacho non tamen albedo inest monacho sed tantum habitui. Fit translatio rei sed non uocis, ut: Leta seges, id est fertilis. Sic enim attribuitur letitia segeti sub hoc adiectiuo leta, non tamen sub alio nomine eiusdem significationis, ut dicatur: Seges ylaris uel iocunda. , Dl. Fit quoque translatio in eodem, simili et diuerso. Quod sic intelligitur: in eodem enim dicitur fieri quando idem uerbum eandem translatiuam significationem retinet, locis positum in diuersis, ut si hoc uerbum adulterat ita ponas: Asper animus adulterat corpoream uenustatem. Prebende nomen adulterat qui non prebet eam liberaliter sed uenundat. Hic adulterat claues, ille male transferendo adulterat dictiones uel sic de hoc uerbo castigo. Uirgo habet labellula castigata. Magister castigate loquitur et subcinte. Cantilenam castiga ne satietatem inducat. Simplicitate faciei mentis durities castigatur. Uerborum prolixitatem castigo. Enormitatem carminis debet poeta diligens castigare uel sic de hoc uerbo furatur. Iste sub tue protectionis clipeo se furatur. Galathea michi sua pulcritudine me furatur. Qui honestis rebus inuigilat illecebrarum uoluptatibus se furatur. Nemo est tam cautus cui carnalis stimulus aliquid non furetur. Fit in simili cum uerba consimilis significationis ad eandem possunt translationem uenire, ut: Prata floribus rident, prata luxuriant floribus, prata lasciuiunt floribus, prata florea iuuenescunt, prata florum purpura uenustantur, prata uario gramine ylarescunt, prata florum coloribus depinguntur uel sic: . Flores floribus hic arrident, hic rose cum liliis maritantur, uiole colore ferrugineo depinguntur, hic locus ueris opibus preditatur, humus hic delectabiles parit flores, tota humus herbis gratuitis hic uirescit, uernalis clementia hic blanditur, tellus fecundis graminibus hic uestitur, in hec loca natura sue rorem gratie instillauit, ad florum gratiam çephirus hic aspirat, uernis floribus aura lasciuior hic applaudit, nescit hic yems floribus nouercari, forma loci florigera inuitat ad requiem transeuntes. In diuerso dicitur esse translatio cum res opposite quadam se contentione respiciunt, ut: Iste candorem denigrat mee fame sed ego sue fame nigredinem candidaui; Uultus huius colore roseo uenustatur, faciem illius extrema inficit turpitudo; Hunc cecitas cupiditatis obfuscat, illum splendor liberalitatis illustrat; Hyemps floribus tellurem depauperat sed eandem uernanti gramine uer fecundat. Licet autem obscura transsumptio sit uitanda, quandoque tamen causa loquendi liberius uel causa celandi quod dicitur locum habet, ut si de sodomita dicas: Iste prefert Ganimedem Iunoni id est magis pusione quam coniuge delectatur.Nunc de sex qui restant coloribus est agendum. Denominatio transuntionem facit quoniam a rebus propinquis et finitimis orationem trahit, qua res possit intelligi non suo uocabulo appellata. Hec nomen inuenti ponit pro nomine inuentoris, ut: Uinum colitur a Tebanis, id est Bachus inuentor uini. Quandoque nomen inuentoris significat rem inuentam, ut: Ceres est cara Bononie, id est panis. Quandoque instrumentum sumitur pro utente, ut: Penna scribit, Gladius hostem cedit. Quandoque nomen facientis denominat rem que fit, ut: Mars imminet Lombardie, id est bellum quod fit a Marte. Similiter nomen rei que fit denominat facientem, ut: Auaritia est cupida et gratia liberalis, quoniam auaritia facit cupidum sed gratia liberalem. Quandoque continens ponitur pro contento, ut: Gallia pugnat, id est Gallici. Sed hoc fit tripliciter, quia potes epitetum, id est proprium accidens rei, per substantiuum significare, ut: Bononia est iuris indagatrix uel per adiectiuum, ut: Bononia est nobilis, felix, prudens uel per ydoneum uerbum, ut: Bononia docet iura. Quandoque contentum pro continente accipitur, ut si materia pro materiato ponatur, hoc modo: Bachus in argento, digitus lasciuit in auro. Si ergo uis esse in mitator nobilium poetarum in huiusmodi epithetis et decorem singulis rebus dare, nunc audi Claudianum dicentem:. Glomerantur in unum Innumere pestes Herebi quascumque sinistro Nox genuit fetus, nutrix discordia belli Imperiosa fames leto uicina senectus Impatiensque sui morbus liuorque secundis Anxius et scisso merens uelamine Luctus Et Timor et ceco preceps audacia uultu Et Luxus populator opum cui semper adherens Infelix humili gressu comitatur Egestas. Audi adhuc eundem: Hic elementorum series sedesque paternas Insignibat acu ueterem qua lege tumultum Discreuit natura parens et semina iustis Discessere locis, quicquid leue fertur in altum In medio grauiora cadunt, incanduit aer Egit flamma polum, fluxit mare, terra pependit Nec color unus erat, stellas accendit in auro Ostro fundit aquas, attollit litora gemmis. Adhuc eundem non pigeat te audire: Hic edere serpunt, hic pampinus induit ulmos. Alnus amica uadis, astis accommoda cornus, Crispa comas buxus, pinus succinta cacumen Apta fretis abies, uenturi prescia laurus Mirtus odora, gigas citrus, pigmea mirica Frigore ramorum solarem summouet estum. Audi etiam eximium poetarum: Continuo pectoris generosi pullus in aruis Altius ingreditur et mollia crura reponit Primus et ire uiam et fluuios temptare minaces Audet et ignoto sese committere ponti Nec uanos horret strepitus. Illi ardua ceruix  Argutumque caput, leuis aluus, obesaque terga Luxuriatque thoris animosum pectus. Adhuc eundem mirare: Ecce supercilio cliuosi tramitis undam Elicit illa cadens raucum per leuia murmur Saxa ciet scatebrisque arentia temperat arua. Circuitio transsuntionem facit, quia causam ponit pro causato et rem simplicem quadam circumlocutione designat, ut: Langor eget medicina id est languens eget medico, et: Prudentia Bononiensium uincit hostes, id est Bononienses prudentes. Transgressio quoque transummit quia causa uenustatis remouet dictiones ab ordine naturali et in aliam potestatem trahit. Unde, ratione talis ordinis, est hec locutio transsuntiua: Socratem uidet Plato. Superlatio ad transuntionem reducitur, quia hec superat ueritatem augendi uel minuendi causa. Fit autem quandoque sine comparatione, ut: Tangunt sidera fluctus; quandoque fit per eque ut: Unda cruoris fluit exemplo equoris; quandoque per magis, ut: Pectus est frigidius glacie; quandoque per minus, ut: Sol est obscurior armis regis, id est minus splendidus. Sed caue ne supergressionem mens uel auris aborreat. Nam *placet excessus quem laudat et auris et usus*. Intellectio pulcerrimam transuntionem facit. Ponit enim partem pro toto, ut si uelis dicere quod studueris tribus annis, pulcrius ita dices: Tertia estas in studio me inuenit. Sic enim ait Oratius: Me quater undenos sciat impleuisse decenbres, id est annos. Eadem est transuntio quando singulare accipitur pro plurali, ut: Iste habet capillum nigrum, id est capillos nigros. Quandoque id quod est partis attribuitur toti, ut si eadem dies, respectu diuersarum partium, sicca et aquosa dicatur uel idem fluuius angustus et amplus, sapidus et amarus. Similiter fit quando plurale pro singulari accipitur, ut si de aliquo suum anulum ostendentem dicamus: Iste uult ostendere gemmas suas. Abusio ad transuntionem pertinet, quia pro uerbo certo et proprio ponitur aliud ei simile et propinquum. Nam proprie dicimus: Uires parue, statura breuis, consilium magnum, oratio longa. Possumus ergo dicere abusiue: Huius uires sunt breues, statura parua, consilium longum, oratio magna; sed caue ne illa reputes propinqua et finitima que potius sunt contraria, quia, si ad illa declinaueris, erit abusio uitiosa, ut si prodigum dicas largum, temerarium fortem, audacem fidentem, superstitiosum religiosum, loquacem facundum, crudelem iustum, astutum cautum, auarum parcum, fatuum simplicem, fictum humilem, strabonem petum, nanum pullum, pinguem tardum et his similia. Si enim, relicto medio, te transferras ad extrema ita quod unum sumas pro reliquo, non est talis transuntio tolleranda.Et hec de trans sumptiuis dicta sufficiant. De commutatione partium superius in quodam loco tetigimus sed non plene. Unde, uolentes Sidonium immitari, plenum artificium inueniendi uerba que pertinent ad facundiam et hornatum statuimus exhibere, ut non casu sed arte facundi effici ualeamus. In tribus ergo consistit huius doctrine consideratio, scilicet in dictione tempus significante, in dictione habente casum et in dictione indeclinabili. Sic enim omnes partes orationis comprehenduntur.Et prius de uerbi facundia uideamus. Uerbo igitur alicuius negotii de quo agitur in mente concepto, accipe aliquod substantiuum quod ab eo descendat uel ab alio eiusdem significationis uerbo siue ipsius expresse imaginem retinente, quo inuento, ipsum per casus singulos commutabis, adendo ilia que ad congruitatem orationis et perfectionem pertineant, ut non solum esse, sed bene esse illa quam desideras sententia uideatur et tunc, his et illis in animo diligentissime reuolutis, quod aptius decreueris illud pone. Et si uelis dicere: Doleo, accipe fixum dolor, scilicet inde natum, cuius constructionem per singulos casus ita poteris experiri: Michi manat ex hoc fonte dolor. Hinc surgit michi radix doloris. Materiam siue causam res ingerit hec dolori. Grauem michi seminat hoc dolorem. Intrinsecus me uulneras, seue dolor. Absorbetur meus spiritus a dolore. Potes etiam summere fixum ab aliis eiusdem significationis uerbis, ut sunt gemo, lacrimor, conqueror et suspiro et per casus similiter uariabis, hoc modo: . Suspiria michi ueniunt ex animo, grauis questus prodit ab ore, lacrime in faciem manant, gemitus me confundit. Pulcrius tamen dixeris si eadem hec transsumas hoc modo: Suspiria ex imo pectoris erumpunt, aer questibus aclamat, a fonte oculorum lacrime deriuantur, aculeo gemitus animus uulneratur. Sic patet quomodo proprie uel improprie talibus sit utendum.Nunc de dictione casuali agamus. Aut est adiectiuum quad in mente concipis aut fixum. Si fuerit adiectiuum, accipe fixum quod deriuatur ab eo uel ab alio similem significationem habente, sicut de uerbo diximus, et tunc illud similiter uariabis, ut si uelis dicere: Uultus est candens uel candidus, sume hoc fixum candor et ita dicas: Huius uultum candor illuminat. Radio candoris ora coruscant. Candori nubit facies huius. Instar solis maxilla candorem gerit. Humanis uisibus es speculum, candor, serenissime faciei. Mundus gene candore diescit et sic, constructionibus uariatis, elige cui dicas: Tu michi sola places. A consimili potes elicere substantiuum, ut nix a niueus, quod predicto mobili similatur et inde sic poteris perorare: Nix et gena forma non differunt. Tanta luce candor nitet in ora quod niuis emulus reputatur. Ora niui consonant in candore. Facies niuem candore proprio imitatur. Uultus cum niue certat non dubius de triumpho. Nix huius candori contendere non presummis. Ecce uides duo fixa diuersarum uocum sed consimilis significationis inuicem in predictis locutionibus mirabiliter uariari. Si nomen de cuius re agitur fixum fuerit aut honeste in suo casu permanet aut non. Si honeste, tunc non eget artificio commutandi, ut si diceres: Iste hoc scelus consilio perpetrauit. Tamen causa maioris copie ita illud fixum per suos casus poteris uariare: Consilium fuit stimulus huius sceleris faciendi. Consilii praua subgestio sceleri causam dedit. Consilio manus flagitiosa consensit. Consilium produxit in actum manus nimium scelerata. Consilium prauum, effectum celerem inuenisti. Consilio suggerente manus ad facinus properauit. Si fixum non uidebitur bene stare, tunc oportet illud callide permutari, ut si diceres ita simpliciter: Homines dicunt hoc factum, honestius ita dices: Hoc factum est uox populi. Fama publica testis est huius facti. Huic facto nulla lingua reclamat. Hoc factum lingue omnium protestantur. O factum uoce populi declaratum. In hoc facto sermones consonant singulorum. Et sic caute potes in singulis iuncturas uarias inuenire. Partem quoque indeclinabilem potes ad declinabilem retorquere, causa maioris faccundie uel hornatus, ut si uelis dicere: Hodie mecum cena, hoc aduerbium in nomen taliter commutabis: Mecum in cena te dies societ hodierna. Ut dies ista sit michi iocundior mecum cena. Item si diceres: Ueniet huc magister, aduerbium locale retorqueas sic in nomen: Magistrum uenientem suscipiet iste locus. Aduentu magistri honorabitur iste locus. Item si ponas aduerbium numerale, ut semel dixi, taliter illud uertas: Unica fuit emissio mei dicti. Si bis dixeras, ita dicas: Uice gemina istud dixi. Et in uerbum potes aduerbium retorquere, ut si uelis dicere: Hic sepe canit, uerbum inseras, ita dicens: Iste frequentat cantum, Huius cantus ualde crebrescit, Iste cantitat; uel in nomen potius id conuertas, ut: Frequens est huius cantus, Canendi frequentia hunc delectat. Aduerbium quoque negandi potes in uerbum uel nomen conuertere, ut si uelis dicere: Non lego, potes taliter commutare: Michi abest actus legendi, Actu legendi uaco, Actio legendi a me penitus est diuisa. Et ita potes de omnibus aduerbiorum significationibus experiri. Coniunctiones etiam poteris commutare, ut si uelis dicere: Si iste uenerit ille recedet, dicas honestius: Huius aduentus operabitur illius recessum. Idem in copulatiua contingit, ut: Uitium et uirtus repugnant. Dicas id pu]crius: Uirtus uitio contradicit. Homo et asinus currunt dicas decentius: Uterque istorum currit, Propter cursum hominis cursu asinus non priuatur, Quamuis currat homo nichilominus tamen currit asinus. Similiter potes uertere disiunctiuam, ut: Iste uel ille currit. Dic ergo: Alter istorum currit, Unum istorum ab altero cursus disiungit. Illatiuam quoque poteris commutare, ut: Sor. currit ergo mouetur. Aliter istud dicas: Ex cursu necessario sequitur motus, Cursum non potest relinquere motus. Et ita de singulis speciebus coniunctionum poteris operari. Prepositionibus idem conuenienter aptatur, ut si dicere uelis: Ad urbem uado, id decentius ita dicas: Urbs quam uidere desidero est itineris mei causa. Et si dixeris: Sum in domo, dicas magis egregie: Domum continet me presentem. Et ita de singulis prepositionibus, si acute uolueris contemplari, quia non uenit ex facili res ista nec absque labore. Necnon interiectionem poteris commutare, ut si diceres: Heu michi, dicas uerbo uel nomine istud idem: Doleo uehementer. Dolore consumor. Michi dolor est inenarrabilis. Et ita de aliis interiectionibus est dicendum. Pronomina uero tot mutationes non habent sed sufficit ut per casus mutentur, ratione illorum quibus adiunguntur, ut hac constructione posita: Ego lego, singulos casus pronominissic percurras: Mei legentis labor gloriam michi parit. Michi legenti ianua scientie aperitur. Me studium legendi promouet ad uirtutem. A me legente nobilis possessio cumulatur sed de uocatiuo exemplum non ponimus quia caret. Hec ad presens de tali commutatione sufficiant. De inuentione, dispositione, elocutione que uisa sunt nobis utiliora quantum ad artem dictandi iam diximus, quia de causis ciuilibus nil ad presens, ad quas utique totam rethoricam Tullius reducere conabatur. Sed non sufficit inuenire tema et bene disponere et exequi uel hornare nisi adhuc aliam inuentionem utilem habeamus. Sicut ergo artificium inueniendi ea que pertinent ad facundiam et hornatum recepimus a Sidonio, sic artificium inueniendi laudabiles determinationes hic uolumus recipere ab eodem, quia nec Tullius nec Quintilianus aliquid de his dixit. Determinationes igitur sunt quasi totius orationis potissimum condimentum, que obscura dilucidant, euagantia coartant, imperfecta perficiunt et sermonem pauperem locupletant. Fixum enim sine adiectiuo quasi nudum uidetur, unde societate indiget adiectiui, ut ueste sibi congrua induatur. Nam quandoque ad laudem pertinet, ut Uir bonus; quandoque ad uituperium, ut Uir malus; quandoque ad indifferens, ut magnus, quia dicimus magnus imperator laudantes et magnus latro uituperantes; quandoque pertinet ad proprium, ut: Pax tranquilla, Graue aratrum, Altum mare, quod si determinatio transsumptionem in se habuerit et pulcrior et grauior locutio uideatur per quamcumque partem determinatio illa fiat, ut: Superba uestis, Crinis aureus, Flos purpureus. Ita et uerbum summitur transsuntiue, ut: Studium floret, Lacrima pluit, Philomena cithariçat. Sed de transuntionibus superius dictum est. €. Determinationes autem sunt congerende, quia locupletior est oratio cuius determinationes complexis sermonibus contexuntur. Hoc enim accidit multis modis, quia possunt eidem uerbo multa substantiua çeumatice respondere, ita quod eorum quodlibet adiectiuo sibi congruo depingatur, ut: Mensam uituperat lutosum mensale, furfureus panis, asper cibus, amarus potus, uernula pannosus uel complexius procedamus, ita quod cuilibet fixo plura adiectiua reddantur, hoc modo: Mensa fuit nobis apposita pauper et paruula, mappa sordida et contrita, cibus horridus et incostus, potus acidus et limosus . Sciendum uero quod nomen fixum intransitiue a suo mobili determinatur sed a casu quem exigit transitiue, ut si transsummas hoc modo: Hic est Paris facie, Tullius ore, Cato mente, Pirrus uigore aut determinatione genitiui utaris, hoc modo: Ad oscula me inuitant rosa uultus, dentis ebur, labiorum flamma, oris balsamus et lilia frontis uel proprium cum genitiuo determinante coniungas, ut: Hic est Tiphis amoris, hic est Ganimedes Iouis, hic est Dauus Simonis. Adiectiuum quoque per transitionem et intransitionem construitur, quia fixum suum intransitiue determinat sed casum quem exigit respicit transitiue, unde prouenit ex utroque iunctura laudabilis et decora, hoc modo: Auarus eget plenus opum, uacuus uirtutum, auidus alienorum. Certum est autem quod suo fixo respondet in genere, numero atque casu et ad eius similitudinem commutatur sed ei quem exigit non tenetur. Nam quandoque recipit genitiuum ut: Apostolicus est pietatis plenus, beneficiorum largus, celestis conuersationis amicus; quandoque recipit et datiuum, ut: Hic est fidus amicis, pius pauperibus, equalibus humilis, prelatis deuotus, minoribus condescendens; quandoque recipit accusatiuum, ut: Hic est niger oculum, albus uultum, crines flauus, exosus crimen; quandoque recipit ablatiuum, ut: Hic est fide sincerus, spe robustus, caritate feruidus. Possunt et adiectiua que diuersos casus recipiant sotiari, ut: Papa est felix animi, supplicantibus pius, omne nefas exosus, religione perfectus. At si adiectiuum ad sui determinationem duo uel plura receperit substantiua pulcrius est quam si recipiat unum tantum, hoc modo: Mensale placet nouitate et candore decorum, cibus pretio et arte conditus, potus tam uino quam nectare saporosus, uerna tam moribus quam ueste facetus. Similiter fixa que sunt communia uariorum casuum determinationes recipiunt sed non quot adiectiua, ut: Papa est consolator inopum, auxilium postulantibus uerbo et opere predicator. Sepius enim fixa recipiunt genitiuum, raro datiuum, rarissime ablatiuum sed nullum eorum potest exigere accusatiuum. Ç. Uerba quoque casibus sociantur, quia sicut per çeuma diuerse clausule uni et eidem uerbo redduntur, ita singulis nominatiuis in eadem clausula per scema quod ipoçeusis uocatur singula uerba conueniunt et respondent, hoc modo: In senium iam uergenti contrahitur pellis, riget lumbus, anelat pulmo, cor quatitur, spina curuatur, corpus fatiscit, mors limini appropinquat. Ç. Eidem tamen supposito pulcerrime diuersa uerba redduntur sicut eidem fixo diuersa consonant adiectiua, hoc modo: Iste sapit ut Cato, dicit ut Cicero, uiget ut Pirrus, nitet ut Paris, audet ut Capaneus, modulatur ut Orpheus, amat ut Theseus, monet ut Gregorius, probat ut Augustinus, asserit ut Ieronimus. Similitudo enim talis elegantissima reputatur. Determinationes obliquorum ad uerba similiter sunt uenuste, quia uerba diuersos obliquos recipiunt sicut nomina adiectiua. Et quandoque uerba iunguntur similes obliquos recipientia, ut: Hic estuat ira, terret aspectu, lingua tonat, gestu furit, ense insurgit; quandoque diuersis sociantur obliquis, hoc modo: Bononia scolarium pauperum miseretur, diuitibus assurgit, transgredientes corrigit, bonorum omnium felicitate redundat . Sunt et alie obliquorum determinationes que prepositionum siue aduerbiorum mediantibus uinculis referuntur, ut: Auarus inter opes eget, in epulis esurit, super omnes affligitur alienis: hoc plus aliis consequitur ex diuitiis quod propter earum custodia die noctuque miserabiliter anxiatur. Aduerbiorum determinationes ad modum adiectiuorum se habent. Unde, si bene summantur, multum uenustatis inducunt, ut: Imperator iuste iudicat, pie parcit, fortiter impugnat, prudenter loquitur, caute predicat, magnifice donat, humiliter audit, fideliter promittit, rectissime dominatur.l. Predicte species determinationum possunt inuicem commisceri. Quod, cum in eadem clausula inuenitur, eam pleniorem et multo locupletiorem efficit, ut si dicas: Frederici serenissimi imperatoris maiestas ad honorem et gloriam sancte crucis curiam celebrat generalem, a sapientibus et toto imperio consilium et ausilium petit, iturum contra hostes, ut alter Cesar, potentissime se promittit, stipendia militantibus elargitur et animam pro redemptione Terre Sancte ponere non formidat. Si tamen idem uerbum diuersimode compositum repetamus, uenustissima est locutio, ut si dicas: Diuina pietas humane contrictionis miserta remittit culpas, dimittit penas, immittit gratiam, promittit regnum, admittit preces. Uenustiores autem sunt determinationes cum obliqui uerba precedunt, hoc modo: Sancte crucis uirtutem predicat apostolicus, peccatorum omnium remissionem facit, auxilium quodcumque potest imperatori promittit. Similiter cuncti casus gaudent frequentius sua regimina preuenire nisi prolensis impediat, ut: Duarum dignitatum, una in spiritualibus, altera in temporalibus dominatur. Predictas determinationes multum laudat Sidonius, quia ipse longis et plenis clausulis delectatur, Seneca uero curtis. Unde utriusque cupientes uestigia imitari nunc breuitatem clausularum, nunc longitudinem obseruamus, quia utraque multum cognoscitur expedire. Sed quascumque determinationes contineant in se clausule illud semper firmiter est tenendum, sicut dicit Agellius, quod in plenis et uenustis dictionibus clausule terminentur. Et hoc totum a nobis in primo libro est per ordinem demonstratum. Quia non ex luce fumus sed ex fumo debet gratissima lux oriri, de inuentione rerum uerarum aut uerisimilium que thema reddunt probabile ammodo uideamus, scientes quod nulla scientia documentum aliquod dat de locis preter dialeticam et rethoricam, eo quod utraque istarum scientiarum probandi uel improbandi certissimam uiam mostrat: quod nec in gramatica nec in alia scientia inuenitur. Unde si quandoque in gramatica uel legibus et decretis aut in theologia siue alia facultate argumentari uidemur, semper a locis dialeticis uel rethoricis id habemus. Set dialetica naturam uniuersalium et formas considerat generales, retthorica uero habitudines personales et circumstantias particularium subiectorum. Per has enim circumstantias medium inuenimus ad probandum in dato themate quicquid expedit de negotio uel persona. Attributa personarum assignantur: nomen, natura, conuictus, fortuna, habitus, affectio, studium, consilium, factum, casus et oratio. Set notanda est in retthorica persone duplex acceptio: nam persona quandoque dicitur rationalis creature essentia indiuidua. Et sic ille solus qui conuenire uel conueniri potest persona proprie nominatur, ut homo particulariter intellectus. Persona quoque dicitur omnis res per suppositum designata, quod a gramaticis tractum est et ita sumitur cum de attributis persone loquimur in hac arte. A nomine sumitur argumentum quando ex ui nominis probabiliter aliquid dicitur de persona, ut: Uere hic est Prudentius, quia bene facit omnia et prudenter. Huiusmodi argumento utuntur sepe theologi; unde angelus dixit: Et uocabitur nomen eius Ihesus eo quod saluum faciet populum suum a peccatis eorum. Quod si fuerit nomen appellatiuum, trahitur argumentum potius a natura. Iuxta quod dicitur: Uir erat in terra Hus, quasi dicat non effeminatus sed fortis permanens in aduersis. Natura pro naturali bono uel malo cuiusque persone accipitur in hoc loco et diuiditur in sexum, nationem, patriam, cognationem, etatem, commoda uel incommoda que a natura corpori uel animo tribuuntur. Nam ea que per industriam comparantur ad habitum dicimus pertinere, ut facundus. A sexu ergo summitur argumentum. Unde Uirgilius: Eia, age, rumpe moras! Uarium et mutabile semper femina. A natione, ut: Timeo Danaos et dona ferentes. A patria, ut: Thebis nutritus an Argis. A cognatione, ut: Cesaribus uirtus contigit ante diem. Ab etate, ut: Exultat leuitate puer, grauitate senectus. Inter utrumque manens stat iuuenile decus. Ad commoda uel incommoda corporis siue animis sunt hec et his similia: ualidus, inbecillis, longus, breuis, formosus, deformis, uelox, tardus, acutus, ebes, memor, obliuiosus, comis, asper, querulus, officiosus, pius, impius, benignus, peruicax, misericors, malignus. Distingue tamen quod quedam ex his quandoque ad habitum reducuntur, ut: pius, impius, misericors et malignus et his similia. Conuictus est ratio uiuendi quam ex arbitratu uel magistratu uel sodalitio uel more uel cohabitatione est aliquis consecutus, uidelicet apud quos uel quo more uel cuius arbitratu sit aliquis educatus, quos habuerit doctores, quos uiuendi etiam preceptores, quibus amicis utatur, in quo negotio, questu, artificio sit intentus, quomodo rem familiarem ministret, qua consuetudine domestica teneatur. Et ab his omnibus facile trahitur aliquid probabile de persona, ut si dicam: Maurus fuit discipulus Benedicti. Lucanus etiam a conuictu sic elicit argumentum: Et docilis Sillam scelerum uicisse magistrum. Fortuna est status uite quam consequitur aliquis ex coactione uel casu uel sui arbitrii libertate. In hac queritur an sit liber, an seruus, an pecuniosus, an tenuis, an priuatus, an aliqua potestate functus, an felix, an clarus, quos liberos, quam uxorem habeat, quem magistrum, et si mortuus iam fuerit, quales extiterint mores eius. A talibus enim trahitur argumentum. Unde Iuuenalis: Intollerabilius nichil est quam femina diues. Habitus est proprietas aueniens per applicationem difficile mobilis et est habitus corporis et habitus animi, scilicet aliqua commoditas uel in commoditas non data naturaliter sed uitio uel industria comparata, ut sanitas, egritudo, uirtus, scientia et his similia uel his contraria. Unde O.: Non formosus erat sed erat facundus Ulixes (facundus ad habitum, formosus pertinet ad naturam). Affectio est proprietas per applicationem adueniens facile mobilis, que in hoc uidetur ab habitu discrepare, quod huiusmodi commutatio precedente causa uenit ex tempore, ut letitia, tristitia, cupiditas, molestia, metus, morbus, debilitas et his similia. Nam ex tempore aut negotiorum euentu aut administratione aut hominum studio sepe contingit huiusmodi commutatio. Unde Boetius: Gaudia pelle, pelle timorem spemque fugato nec dolor assit. Studium est uehemens assiduaque animi applicatio cum summa uoluntate ad aliquid peragendum. Unde illud: Qui studet optatam cursu contingere metam Multa tulit fecitque puer, sudauit et alsit, Abstinuit uenere et uino. Consilium est excogitata ratio aliquid faciendi uel non faciendi. Unde Salomon: Omnia fac cum consilio et post factum non penitebis. Sed in consilio tria consideranda sunt, scilicet apta materia, persone congruitas et mora deliberandi. Si enim aliquis dicat: Iste bene mercatus est equum suum quia recepit a predicatoribus consilium non loquitur probabiliter eo quod persona eorum talis materie non est apta. Si uero dicatur: Iste bene penituit quia diu super hoc cum predicatoribus consilium habuit uidetur probabile quod penituerit satis plene. Factum in hoc loco non dicitur ipsum negotium sed consuetudo aliquid faciendi uel non faciendi, iuxta illud: Cepit Ihesus facere. Unde Lucanus ait de Cesare: Nil actum reputat cum quid super extat agendum. Casus est consuetudo aliquid eueniendi uel non eueniendi persone, ut: Iste habet in manu gladium cruentatum. Per hoc enim uidetur quod ab eo sit aliquis uulneratus. Oratio est consuetudo dicendi aliquid uel non dicendi, ut: Hic semper humiliter, ille semper loquitur adroganter.Nunc de attributis negotio uideamus. Attributorum negotio quattuor diuersitates habentur. Nam quedam sunt continentia cum ipso negotio, quedam sunt in gestione negotii, quedam adiuncta negotio, quedam consequentia negotium. Continentia cum ipso negotio appellantur que ipsi cause uidentur familiariter adherere, scilicet summa facti et causa et triplex aministratio. Summa facti est breuis totius negotii comprehensio. Unde Lucanus: Bella per Emathios plus quam ciuilia campos. Item: Quid Lumbardi tot consiliis machinantur? Coniurant. Causa negotii cum ipso contenta est duplex, scilicet ratiocinatiua et impulsiua. Ratiocinatiua deliberat cum altero et hec perpenditur in electione commodorum et fuga incommodorum, ut: Lumbardi coniurant uolentes defendere libertatem uel: Lumbardi se muniunt iugum seruitutis uitare uolentes. Causa impulsiua est per quam in aliquod factum repentina commotione precipitamur, hoc modo: Fauentini timentes ne ciuitas caperetur, repente milites imperatoris transeuntes pacifice per ciuitatis medium inuaserunt. Set dubitatur an sit locus ab affectione an magis a causa cum dico: Iste percussit socium quia erat ebrius. Ebrietas enim et causa est et affectio. Ad hoc dicimus quod si affectio cum signo cause includitur est locus a causa, ut: Iste fecit hoc quia ebrius erat, sed si est ibi affectio sine signo locus est ab affectione, ut: Iste ebrius fecit hoc. Simile ponit O.: Audacem faciebat amor. Administratio negotii est triplex, scilicet ante rem, in re, post rem, ut si diceres: Iste per duo miliaria fuit eum cum gladio insecutus (ecce ante rem); postea fortiter percussit (ecce in re); ipsum in nemore sepeliuit (ecce post rem). In gestione quidem negotii sunt hec quinque: locus, tempus, occasio, modus, facultas. Locus hic appellatur oportunitas nata ex quantitate loci uel habitudine uel qualitate. Consideratur enim an tantus locus sufficiat ad negotium nec ne. Habitudo attenditur ex frequentia uel deconsuetudine hominum, ut: Locus erat solitarius uel hominibus frequentatus. Attenditur etiam ex propinquitate loci uel remotione. Qualitas loci postulat ut sciamus an sit locus sacer, an prophanus, an planus uel inequalis, saluber an corruptus, squalidus an amenus, quia talia quandoque faciunt ad probandum. Tempus hic appellatur oportunitas nata ex temporis quantitate continua uel discreta, ut: Tot annis uel tanto tempore hoc fecisti. Ex his duabus circumstantiis, scilicet loco et tempore, contingit autores causa probandi aliquid sepe de loco et tempore in suis scriptis facere mentionem. Occasio consistit in qualitate temporis et actibus poscentibus tempus. Qualitas enim requirit an sit dies an nox, an clarum uel obscurum, festum an profestum. Actuum uero alius priuatus, alius communis, alius publicus. Priuatus qui attenditur circa propriam familiam, ut: Iste non potuit adesse quia filium custodiebat infirmum. Communis actus est qui uni patrie attribuitur, ut electioni potestatis uel episcopi interesse. Publicus est qui ad totam pertinet regionem, ut actus messis uel uindomiarum. A quibus omnibus, causa probandi aliquid, potest elici argumentum. Modus est quedam negotii determinatio per quam ostenditur prudenter uel alio modo gestum fuisse negotium. Unde Boetius: Modum desideras. Delatorem dicimus impendisse ne documenta deferret quibus senatum reum faceret maiestatis. Facultas hic dicitur auxilium siue actus sine quo transigi non potest negotium, ut: Iste habuit tot armatos. Uerisimile ergo uidetur quod hostes potuerit debellare. Hinc ait O.: Classe uirisque potens per que fera bella geruntur. Locus ab adiunctis negotio non est aliquis specialis sed eo mediante argumentamur a maiori, a minori, a simili, a contrariis, a genere, a specie, ab euentu. Maius hic appellatur maior persona uel maius factum et totidem modis minus. A . A maiori sic Iuuenalis argumentatur: Omne animi uitium tanto conspectius in se Crimen habet quanto qui peccat maior habetur. Similiter et Lucanus: Par labor atque metus pretio maiore petuntur. A . A minori sepissime argumentantur autores. Unde O. Et minus est in te quam summa pondus arista uel sic: Si occidis hominem propter caulem, quid est ei faciendum qui sacra furatur?. A . Simile hic appellatur simile negotium uel persona. Unde Lucanus: Stat magni nominis umbra Qualis frugifero quercus sublimis in agro. Predictas comparationes sepe inducunt auctores causa exornandi locutionem uel causa probandi aliquid de negotio uel persona. A . Contraria hic appellantur omnia opposita preter quam affirmatio et negatio, que disparata uocantur. A contrariis sic argumentamur: Si obiurgas illum qui auxilium uite tulit, quid illi facies qui dampnum dederit aut malum? Et nota quod repugnantia sunt contrariorum consequentia, contraria uero que sibi primis frontibus opponuntur, ut uigilare et dormire. Stertere igitur, quod adiunctum est dormientibus et uigilare sunt repugnantia. Unde a repugnantibus ita trahitur argumentum: Non si uigilat stertit, quia uigilare simul et stertere nemo potest; Non si diligit Deum offendit proximum, quoniam offensio dilectioni repugnat. A . Genere hic appellatur quidlibet superius, ut uirtus et uitium. Unde Horatius sic a genere argumentatur: Uilius argentum est auro, uirtutibus aurum. Item: Si uirtus est lumen expellens tenebras uitiorum constat eum quem uirtus illuminat defectum in nullo uirtutis genere sustinere. A . Species hic quidlibet inferius nominatur. Unde Horatius sic elicit argumentum secundum opinionem populi: O ciues, ciues, querenda pecunia primum est; Uirtus post nummos  uel sic: Si homo est dignissima creaturarum nullum genus rerum humane preponitur speciei. Euentus hic dicitur illud propter quod res est finaliter ut: Uictoria causa belli. Unde Lucanus: TantoneNouorum prouentu scelerum queritur uter imperet urbi. Item: Si rectum ieiunium uitam prestat, debet homo libentissime ieiunare, munus eterne glorie habiturus. Consequentia negotium non sunt de integritate rei neque ipsius negotii rebus insunt sed gestum negotium consequuntur et sunt duo, scilicet testimonium et inditium nature. Testimonium est confirmatio negotii mediante scripto uel persona uel consuetudine. Persona hic accipitur non tantum pro re rationali sed etiam pro irrationali, ut accidit de cane qui, post longum tempus, fidem fecit de domino tunc reuerso. Mediante uero persona testium causidici sepe confirmat negotium; similiter mediante persona diuina, cum religio interuenit iuramenti. A . Scriptum hic sumitur pro lege uel aliqua auctoritate cui fides est maxime adhibenda et tunc consueuit locus ab auctoritate dici. Consuetudo uero est consuete rei approbatio et pertinet ad ius non scriptum et tunc est uidendum an talis consuetudo sit generalis et a quibus sit approbata et quanto tempore. Inditium nature est proprietas naturaliter ostendens ipsum negotium siue probans, ut gladius cruentatus in manu, sanguis in ueste, rubor siue pallor in uultu. Sed huiusmodi locus est probabilis, non necessarius. Unde O.: O quam difficile est crimen non prodere uultu. Et hoc semper diligentissime est uidendum: an locus necessitatem an solam teneat probabilitatem. Necessarium est enim quod ita est ut dicitur et aliter esse non potest. Probabile uero quod pluribus uidetur et sapientibus, ut: Diligit quia mater. Attributa siquidem tam negotio quam persone hoc uersiculo continentur: *Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando*.  Nam persona et attributa persone designantur per quis. Continentia cum ipso negotio per quid et cur, quia cur denotat causam negotii, quid summam facti et triplicem administrationem. Alie dictiones ibi continent ea que sunt in gestione negotii. Nam quando designat tempus et occasionem; ubi locum; quomodo modum; quibus auxiliis facultatem. Queritur ergo quare loci ab adiunctis et consequentibus non ita suis circumstantiis exprimantur. Ad hoc dicimus quod continentia cum negotio ita sibi adherent quod illud nullatenus derelinquunt, quia quadam ratione subiecta sunt ipsi negotio. Ea uero que sunt in gestione negotii uere possunt esse absque ipso negotio sed non e conuerso, quia locus, tempus, occasio, modus, facultas cuiuscumque negotii bene possunt intelligi etiam si nemo agat aliquid quod in eis fieri possit: non tamen negotium potest esse absque loco, tempore, occasione, modo et similiter facultate. Ea uero que sunt adiuncta negotio non inherent ipsi negotio sed accidunt circumstantiis et tunc demum prestant argumenta cum ad comparationem uenerint. At consequentia ipsum negotium neque in ipsis rebus sunt neque ipsi negotio se ingerunt nec ad comparationem ueniunt sed rem gestam ante cedunt uel sepius subsequuntur. Loci ergo qui proueniunt ex attributis persone uel continentibus cum negotio uel in gestione negotii plus adherent et in ipsa re intrinsecus attenduntur et magis erant notabiles ideoque fuerunt in uno uersiculo comprehensi. Consequentia negotium extra summuntur, unde locus eorum extrinsecus est sed adiuncta negotio possunt inter utrumque manere, quia negotium de quo agitur quadam affectione respiciunt et ob hoc media reputantur. Ex predictis locis omnis argumentatio retthorica suam debet trahere firmitatem, maxime in causis, ubi oratione continua est utendum. Argumentatio enim absolutissima et perfecta, qua decretiste, legiste et theologi sermocinantes utuntur, in quinque partes distribuitur, scilicet propositionem, rationem, rationis confirmationem, exhornationem, complexionem. Propositio est summa rei quam uolumus demostrare. Ratio est cause uera et perfecta reditio. Confirmatio est rationis multiplex corroboratio. Exhornatio est amplificatio quedam et honestande rei locupletatio. Complexio est breuis conclusio predictorum. Huiusmodi ergo argumentationibus oratores utuntur, ut Boetius in Consolatione et Tullius in Paradoxis. Consulimus ergo dictatoribus, decretistis, theologis et legistis quod predictorum cognitionem locorum non uilipendant nec ullatenus pretermittant, quia predicte circumstantie ualent in themate bene dando, in causarum examine cognoscendo, in uitiis et uirtutibus secundum propria merita perpendendis. Hinc etiam salutationum, exordiorum et aliarum partium epistole siue alterius compositionis tota uis et natura dependet. Post inuentionem, de iudicio est agendum, quia inartificiosa est inuentio nisi iudicium subsequatur. Unde queritur quare iudicium non sit pars recthorice sicut inuentio. Ad hoc dicimus quod iudicium causarum non sumitur de recthorica sed ex legibus uel decretis aliisque libris ad causarum decisionem pertinentibus. In logica uero iudicat qui respondet: unde iudicium est pars dialetice, sicut inuentio; propterea dicimus quod iudicium aliter hic accipitur, scilicet pro quadam industria diiudicandi inuenta. Et est hoc iudicium artificis et non artis et de tali iudicio hic intendimus, quia limam correctionis debemus inuentis diligentissime adhibere. Iuditium itaque purgationis siue corretionis est triplex, scilicet mentis et auris et usus. Primum examinat intellectum, secundum sermonem, tertium usum siue consuetudinem utriusque. Primum ponit sententie fundamentum, secundum erigit parietem dictionum, tertium superponit tectum et sic prebet operi complementum. Iudicium itaque ita iubet si uis optime iudicare:. Quod minus est supple, quod plus abrade, quod hirtum come, quod obscurum declara, quod uitiosum emenda. Curis istis sunt omnia sana. Memoria cum sit in qualibet scientia necessaria maxime tamen expedit in hac arte, quia non solum tenenda sunt ea que a nobis inuenta sunt sed etiam que ab aduersario in agendo sunt proposita uel tractata. Hec a natura procedit et potest artis beneficio nichilominus adiuuari, quia rerum species et sententiarum ymagines debemus apud mentem nostram uelud in locis illustribus collocare, quoniam in ymaginibus, quasi litteris, sepe rerum memoria continetur. Prodest etiam ut nos ipsi scribamus que perfecte uolumus recordari. Et si longiora fuerint, diuisa per partes melius inherescunt. Apponende sunt note singulis rebus, ut memorie perfectius commendentur nec uoce magna legendum est sed murmure potius meditandum. Nocte magis quam die memoria confortatur, quia silentium prodest memorie sed tumultus et rerum occupatio multum obest. Rerum quoque magis quam uerborum conuenit meminisse. Tamen et uerborum quandoque expedit recordari. Ualet ad memorandum, si fieri potest, frequentia repetendi nec est mens ultra quam ferre ualeat oneranda nec laborare debet circa quorumlibet recordationem sed eorum magis que plus utilitatis habeant uel que uideantur amplius expedire. Multa quoque possumus agere que memoriam ebetant et similiter uti cibariis uel potibus que offendunt. E contrario quedam actiones ad memorandum proficiunt et cibi quidam et potus et etiam medicine, de quibus est ab illis querendum quos agitat labor mundi. Delectatio insuper rerum seu uerborum memorie multum prodest, quia illa magis meminimus in quibus amplius delectamur. Unde uersus: *Finge tibi notulas quascumque dat optio mentis Dum te delectant, dum tu docearis in illis*. Pronunciatio similiter ad tria se habet, scilicet ad moderationem uocis, uultus et gestus, quia sicut bona pronutiatio sine precedentibus nichil ualet, ita precedentia sine digna pronuntiatione sunt friuola. Pronuntiatio igitur in uoce, uultu et gestu dignam moderationem obseruat, ut concilietur auditor et ad fidem persuasione ducatur, ut animorum motibus incalescat. Uox enim seruat in punctis, accentibus, distintionibus, subdistintionibus et clausulis suas leges, de quibus omnibus fuit in primo libro, cum de compositione tractauimus, expeditum. Uox autem, sicut memoria, sine dubio a natura procedit et tamen, quadam scientia modificante iuuatur, quia usus conseruat uocem et moderata deambulatio prodest multum sicut nimia excursio uocem extenuat et fatigat. Ciborum, potus, et aliarum quarundam rerum causa uocis sepe bonitas impeditur et sepe, ut dicunt phisici, adiuuatur et ideo debet uox cautela non modica custodiri ne defectum, cum oportuna fuerit, patiatur. Uocis autem bonitas in claritate, firmitate et suauitate consistit, que tria partim natura, partim artificio acquiruntur. Uox ergo materie consonet, ita quod res exprimi optime uideatur. Uultus quoque secundum dignitatem sententie sunt mutandi, seruata in omnibus moderatione decenti, ut interpres animi uultus etiam reputetur. Similiter gestus quidam moderati sunt aliquando adhibendi, extendendo manus, erigendo pedes, inclinando ceruicem et similia faciendo que uideantur ad materiam pertinere, dum modo nichil in horatore generent inhonestum.Unde ait Gaufredus:. *Uox uocem, uultus uultum gestusque figuret Gestum, per notulas hec est moderata uenustas Auditum pascat uox castigata modeste Uultus et gestus gemino condita sapore*. Hec de inuentione, dispositione, elocutione, memoria et pronuntiatione breuiter dicta sufficiant, quia non de causis ciuilibus sed de his que magis operi nostro expediebant habuimus propositum pertractandi. Tandem ad usum exordientium quasdam generales sententias secundum ordinem alfabeti duximus subiungendum, hoc modo:. Adquisitio que honestati non obuiat est laudanda. Alienum est a gratia donum diutius expectatum. Amica est turpitudinis pars que non conuenit suo toti. Abit in ruinam quodlibet edificium quod a Christo non recipit fundamentum. Annexa iniquitati promissio debet nullatenus adimpleri. Anxiatur mens nimium dum promissione trahitur futurorum. Accedere timens ad iudicem uidetur iustitiam non habere Arcet nulla religio bonum die qualibet operari. Acri egestate male meritos iustissimum est torqueri. Alimenti subsidium trait ramus quilibet a radice. Amanda est infirmitas que carnem percutit set anime dat salutem. Amicitia est excellentissima que prouenit a uirtute. Auaritia est insatiabilis quia cupiditati nil sufficit nisi Deus. Aculeum detractionis uirtutis puritas aspernatur. Amor est labilis quem caritatis non roborat fulcimentum. Beatus ante obitum nemo firmiter est dicendus. Beatior est qui nil possidet quam qui multa. Beatum efficit non temporalium rerum copia sed contemptus. Bis dari creditur donum celeriter elargitum. Bonus est qui non solum cauet offendere set prodesse nititur iniuria lacessitus.  Bonorum est alios in sui amoris obsequium dignis meritis obligare. Binos capessens lepores utriusque merito captione priuatur. Boues duci ab orbita ordo preposterus reputatur. Balamita recte dicitur qui tantum in malitia ingenii uim consumat. Bene sibi prouidet qui non uindicat iniuriam sed dimittit. Bituminatur dilectio que per exhibitionem operum elucescit. Bestialis est quilibet qui transeuntia preponit eternis. Cadit in precipitium qui non considerat iter suum. Contra fortune impetum sapientia stat accinta. Conatus criminis crimen aggrauat ut patratum. Crucifigi non est sic impium ut mereri. Corrodit animum peccati stimulus impunitus. Conscentia pura detractionis stimulo non mouetur. Contrarium iuri cognoscitur ut frater fratrem negligat indigentem. Cito carina submergitur que a nauta ducitur imperito. Cursum agit uelocius equus calcaribus incitatus. Cum subditi bene faciunt ad maiorum spectat gloriam et honorem. Canis inpudicus est filius qui parenti audet turpiter oblatrare. Caput languidum facit membra subdita egrotare. Diuitie raro ueniunt cum uirtute. Dulcis est amicitia communicans res honestas. Dolet meretrix cum uenter grauidus intumescit. Dispergit plus unus insipiens quam multi colligant sapientes. Displicere solet insipiens unde credidit plus placere. Dare communi utilitati operam est commoditatis proprie incrementum. Dignitatis honor est uacuus nisi splendorem contrahat a uirtute. Distantes ignis gratiam non sentiunt ut uicini. De malitia lucrum consequi est in dignum. Dedecet occupari singulariter quod omnium est commune. Dampnari aliquem sine iuris ordine iustitia non commendat. Decus clericorum precipuum est prudentia sufficiens et honestas. Estus auaritie pecuniarum cumulo non tepescit. Egestatem pariunt omnes diuitie temporales. Exulare conuincitur quisquis est bonorum consortio segregatus. Erroris doctor eflicitur qui non uult esse discipulus ueritatis. Epulantium loquacitas multe uanitatis uitium manifestat. Escarum superfluitas operatur incommodum non salutem. Ebet prorsus ingenium exercitationis materia destitutum. Egrotat animus quem corrumpit discrasia uitiorum. Ebrietatis uitium causa fuit primarie seruitutis. Egenis benefacere est in celo diuitias cumulare. Esse mortis immemorem est prorsus hominem se nescire. Extra rationem rapitur qui ab ira ignea superatur. Fortune in stabilitas prudentis animum non conquassat. Fedus amicitie conseruat obsequiorum grata dulcedo. Furari dicitur usurarius quidquid accipit ultra sortem. Famulorum superbia dominorum tyrannidem protestatur. Fucata mulieris facies mentem indicat impudicam. Fatuitatis est inditium quando non conuenit prorumpere in sermonem. Fortis est proprie qui honestos labores aggreditur et uitiis non subcumbit. Fidelis ad illicita, precipiente Domino, non tenetur. Facundia sine prudentia loquacitas est dicenda. Fame laudabilis excellentia debet inuiolabiliter custodiri. Ferre gaudet patientia quicquid maioris est angustie uel laboris. Fauor temporalis gratie multis preparat exitium in futurum. Gestus corporeus occulte mentis enucleat qualitatem. Gaudium solum inter omnes passiones uitam recreat et conseruat. Gratulari de bonis temporalibus non pertinet ad prudentem. Gemit in presenti uir sapiens ut gaudeat in futuro. Gerit in maginem false beatitudinis felicitas temporalis. Gratum est donum quod preuenit postulantem. Gloriosum est de nullo presentis uite commodo gloriari. Graue parit periculum peccatum ex consuetudine radicatum. Gratanter est accipiendum munus pauperis licet paruum. Homo est ultra hominem si perspicaciter se congnoscit. Haurit aquam salutiferam qui prudentem doctorem sequitur et fidelem. Hoc est inuidie dignum supplicium quod se ipsam lacerat et consumit. Habet unus quisque quod lugeat dum permanet in hac uita. Hiat semper acquirendis cupiditas nil umquam reputans acquisita. Hemitriteus modicus docet quam caduca hominum sit natura. Inter pestes nulla est amplius quam mulier fugienda. In antiquis sapientia et in multo tempore prudentia inuenitur. Is est contempnendus ab omnibus qui se precunctis reputat sapientem. Ira est abolenda celeriter ne sol occidat super eam. Ibi est laborandum uiriliter ubi de premio nullatenus dubitatur. Inmaginatio uiri prouidi euentum future considerat actionis. Kiriare ad funus pauperis unus clericus uix dignatur. Kalendas colere non licet fidelibus, quia uidetur sapere paganismum. Karismata sancti spiritus non sunt pretio conferenda. Legi facit iniuriam qui legem a sua rectitudine alienat. Litterarum cognitio sicut ad bonum trahitur sic ad malum. Luxuria plus quam auaritia ledit hominem et diffamat. Lacrimarum simulatio fallit hominem set non Deum. Latere petit malitia sed bonitas elucescere. Lactat amicum uerbis fallacibus amicitia simulata. Munus pauperis Deus accipit sicut ditis. Malitiam omnem superat iniquitas mulieris. Mensure uirtus est in rebus omnibus opportuna. Manus amici uerberans est melior quam osculum inimicis. Materne pietatis in memor numquam debet filius permanere. Malus est qui offendit sed deterior qui non parcit. Nemo est tam felix qui non aliquatenus anxietur. Natum decet paternis monitis obedire. Notitia rerum bonarum est dignis liberaliter impendenda. Nescire que ad salutem pertinent est indignum. Nil est tutius quam penitentiam agere de commissis. Nulla culpa ingratior quam regredi ad peccatum. Odit Deum qui hominem non diligit sicut debet. Ope non indiget aliena uirtus sua felicitate contenta. Occulte punit hominem Deus cum sibi temporalia exibet abundanter. Omne peccatum est mitius heretica prauitate. Odorem bone fame consequitur qui cum bonis ambulat et moratur. Opus non a principio sed a fine potius commendatur. Pietatis dulcedine sunt parentes a filiis honorandi. Penarum competenti moderamine sunt crimina punienda Plus homini seruire quam competat est offendere non prodesse. Petitioni que a iustitia discrepat non est gratia facienda. Plenitudo muneris ab affectu prouenit non effectu. Peccatum semper cumulat qui permanet in peccato. Querelam non habet de opibus cui uictus competit et uestitus. Qui artem habet idoneam lucrum non debet facere inhonestum. Questus pro mortuis est superuacuus et inanis. Querentibus sapientia se obstendit, contempnentibus se occultat. Quisquis mundo se implicat dampnabitur et cum mundo. Quanto magis cumulatur pecunia tanto amplius exuritur. Res debet homo sibi supponere, non se rebus. Reatum non effugit quem propria conscientia increpat et condemnat. Rectus homo in prosperis idem permanet et aduersis. Regimen habet egregium qui se ipsum regit debita ratione. Rimari que sunt dubia pertinet ad prudentem. Rationis igniculus fere in ignauis et secordibus est extinctus. Sequi uestigia sapientum est uirtus maxima et profectus. Senioribus causa temporis est in plurimis deferendum. Solus sapiens recte perficit quod intendit. Sociorum dilectio terrarum non debet intercapedine deferuere. Sapientia uera est in uirtute potius quam sermone. Satis iam didicit qui seruire Domino non ignorat Tempus postulat ut quandoque seruo dominus famuletur. Temperantia cibi et potus magna salus in homine conseruatur. Tela insultantis libidinis potest homo uincere fugiendo. Tenor studii fructum affert modicum interruptus. Tenebrosa est anima quam lumen scientie non illustrat. Temerarius est qui multa se credit in breui tempore didicisse. Ubertas rerum necessariarum est studentibus oportuna. Usus doctoris erronei multos precipitat in errorem. Ultra quam ferre possit ingenium discentis non est animus onerandus. Ubi est strepitus studentium ibi modicus est profectus. Uber honor et merces exhibita doctorem incitant ad studendum. Udo labilior est scientia quam non solidat frequentia repetendi. Xerophagi habent uiam discendi melius castimargis. Xenodochio peregrinantium potest scolasticum ginnasium similari. Xerolopho est durior qui multo tempore nil addiscit. Ysagoge primarie sunt in qualibet facultate rudibus prelibande. Ysofago mentis cibus doctrine fertur in stomacum rationis. Ydeas mentis doctrine radius in discente serenat. Çonam regie dignitatis consequitur qui proficit in doctrina. Çodiaci splendorem superat qui sapientie splendore corruscat. Çima uitiorum et tenebras phylosophie lumen prorsus re legat. Opus inchoatum iam ad finem desideratum perduximus, diuina gratia largiente, in quo artis dictatorie integritas continetur, quia nichil a nobis excogitatum aut a uiris prudentibus bene dictum in hoc opere uoluimus preterire, ne uel labe inuidie notaremur uel de diminutione relinqueretur sociis materia conquerendi. Letetur itaque nobilissima Bononia et exultet, quia ridiculis Gete et ambagibus Coridonum ulterius non falletur. Gaudeat in perpetuum, quia de tenebris errantium iam meruit liberari. Sit enim nomen nostrum memoriale, quia licet clara Florentia nos genuerit, fructum tamen scientie uel saltem alicuius bonitatis a Bononia contrahentes, ipsam precipue matrem nobilium studiorum debemus et uolumus semper magnifice honorare, ut, sicut nomen nomini, sic nostra deuotio, quantum potest anhelus spiritus, ipsius respondeat bonitati. Nam quicquid habemus scientie uel honoris ab ipsa post Deum credimus nos habere: quod etiam comprobat nostrum nomen ab ipsius Bononie nomine propagatum. pus autem quodam uenusto artificio in octo partes distincximus, ut certius quisque possit quod desiderat inuenire. Primum enim liber quedam ualde necessaria de radice huius artis extrinsecus dicenda prelibat; postea de elegantia et compositione illius orationis que dictatori conuenit sufficienter adiungit. Secundus exhornationes uerborum et sententiarum secundum ordinem tullianum exequitur et tandem notabiliter ponit catalogum uitiorum. Tertius de natura epistole formaque omnium salutationum tractatum continet, ad plenum omnia declarando. Quartus exordiorum, narrationis, petitionis, conclusionis uirtutem et naturam explicat copiose. Quintus causa rudium omnia precedentia compendiose colligit et declarat, ut breuitate gaudentes possint se citius expedire. Sextus uero doctrinam Gallicorum elegantissimam de doctrina epistolari aperit diligenter, ut sicut doctores diuersos audiuimus, ita diuersa diuersis animis largiamur. Septimus de quinque partibus rethorice quedam summens generalia documenta primo docet materiam inuenire, postea tam naturaliter quam artificialiter ordinare, deinde subiungit octo modos artificialiter inchoandi et omnem materiam quadrimembrem esse ostendit. Insuper docet octo modos materiam ampliandi et totidem minuendi. Adiungit etiam de artificio quarundam exhornationum tam aliter quam superius, ut doceat quomodo leuis materia fiat grauis et grauis similiter fiat leuis et ob hoc de transsumptiuis locutionibus sufficienter agit. Continet quoque de illa inuentione que partes orationis commutari docet, causa maioris facundie uel hornatus. Octauus autem agit de artificio inueniendi pulcerrimas determinationes, ut totam doctrinam libri constructionum scias et possis ad uenustum ordinem retorquere. Subiungit de inuentione medii, locos rectoricos et eorum differentiam ad dialeticos assignando et cur in aliis scientiis non sint loci. Exequitur diligenter omnia attributa per que medium inuenitur ut in omni temate sciat dittator quid sit attribuendum negotio de quo agitur uel persone. De triplici correctione subiungitur, ut sciamus inuenta optime iudicare. Non tacet etiam de memoria, ostendendo ad quid ualeat et quo modo adquiratur. De pronuntiationis triplici gratia non omittit, ut ostendat que pronuntiatio sit uenusta. Supponit tandem in calce operis sententias generales secundum ordinem litterarum, ut maior copia exordiendi rudibus prebeatur. Formam quoque bene studendi et honorem et profectum inde prouenientem ad plenum in ultima particula manifestat. Octonarius igitur huius nostri Candelabri perfectioni quidem noui consonat testamenti, quoniam uetera transierunt et ecce noua omnia iam clarescunt. Pulsis enim procul erroribus hic possunt omnes in breui tempore ad lumen et coronam tam nobilis scientie peruenire, dum modo in his diligenter studeant et perfecte. Scio tamen lampades nostri Candelabri quibusdam emunctoriis indigere, quia nec perfectum de imperfecto nec mundum potest concipi de in mundo. Quare si que macule apparuerint, quas aut incuria fudit aut humana parum cauit natura super his ueniam non erubeo postulare, paratus humiliter correctionem subire, dum modo iudex non peccet ex ignorantia uel liuore. Accedant igitur omnes qui hactenus in tenebris extiterint ad huius diuini operis claritatem, ut ab errore quorundam nichil scientium penitus resipiscant, scientes quod, si hoc acceptauerint, aliud opus in proximo de cartis et priuilegiis excellentissimum faciemus. Deuotos uere te queso libelle docere Inuidieque fere commoda digna gere. Laus de collatis sit tibi pie fons bonitatis Nondum tuta satis iam calo uela ratis.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/BenvenutoDaImola_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt b/testi_2_tutti/BenvenutoDaImola_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt
new file mode 100644
index 0000000..58462bc
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/BenvenutoDaImola_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt
@@ -0,0 +1,651 @@
+Quoniam, praeclarissime Princeps, testante Philosopho in sua poetria, iocundissima ars poetica ab ipsis naturae principiis ab animi nobilitate manauit, cuius opera efficitur ut illustrissimorum uirtus exincta uirorum fiat perpetuo rediuiua, tubae poeticae praeconio totum praedicata per orbem, cuius ope nunc egeret illustrium tuorum fama maiorum, iam in tempore semisepulta penuria poetarum, quorum copia, proh dolor!, aetate nostra rarior est foenice; foenix siquidem unica in orbe, et in unica regione reperiri dicitur a magnis sapientibus, licet nobis ignota; poeta uero hac tempestate nullus usquam agnoscitur. Tuorum, inquam, inclita gesta omnis eximius uates materiam haberet uberrimam. Ut enim perstringam plurima paucis, Azzo primus inclitus olim Princeps, forma corporis, animi uirtute praepollens, primus feracissimae Ferariae principatum adeptus, antiquissimae Mantuae, quae Marone Latinorum clarissimo gaudet alumno, protector egregius, nobilis Ueronae regimen sibi sponte collatum, sed mox ui et fraude hostum iniuste extortum, iusta ira et indignatione fremens, equestri Martes collatis signis, infestis partibus debellatis, tam prudenter quam potenter resumpsit amissum, ubi egregiorum operum et uite finem feliciter posuit. Aldrouandinus eius primogenitus, magnanimus adolescens, Marchionatus Anchonae titulum promeruit, militantis Ecclesiae hostibus triumphatis, in ipso flore iuuentutis extinctus, decus insigne uirtutis, eximiae pietatis. Azzo secundus, eiusdem primi Azzonis filius, uir strenuus bello, prudens consilio, romanae propugnator Ecclesiae, uelut olim romanae libertatis diuinus ille Scipio uictor Hannibalis, domitor Carthaginis, Italiae liberator, tremendas uires insolentissimi Federici secundi, qui non minus triginta annorum curriculo romanam afflixit Ecclesiam, quam olim martius Hannibal romanam rempublicam sedecim annorum spatio cupidissime lacessiuit, apud uictoriam uictor armipotens pro magna parte confregit: quo principe Federico post Karolum magnum nemo maior ac formidolosior romanum imperium tenuit. Nec minori uirtute et felicitate hic excelsus Azzo cruentam superbiam acerrimi Ecerini praefato Federico foederati, qui ut olim Dionysius ferox Siciliam, ita Marchiam Taruisinam omni suppliciorum genere labefecit tortor iniquus, pro maxima parte deleuit, potenti Patauo sibi prius erepto, demum apud Adduam tyranno saeuissimo strato et cum omni exultatione iustorum mortis ergastulo mancipato, in quo infelicem animam, si fides est, patri diabolo, ex cuius stirpe creditur ortus, reddidit aeternaliter cruciandam. Obizzo primus natus ex Raynaldo dicti Azzonis secundi filio, in secundi carcere Federici, cuius altam potentiam nec Germania capiebat, nec tolerabat Italia, non contentus animosam uirtutem suam intra Padi claustra et Adriae litora coartari, ad Regium Lepidum Mutinamque bellacem suae dexterae potentiam extendit, utriusque iure potitus imperio, Karoli primi ueteris contra Manfredum Federici natum non minus patre infestum Ecclesiae incitator et adiutor extitit indefesse usque ad uictoriam illius meritum debitumque triumphum. Azzo tertius, praedicti primi Obizzonis filius, magnifica multa strenue gessit, petitor gloriae, contemptor pecuniae, Bononiam opulentam, Parmamque potentem uariis bellis quassauit. Huius Azzonis tertii Aldrouandinus frater egregius inclitam prolem genuit Raynaldum, qui Ferariam a Gallorum auidis faucibus liberauit, magna sanguinis madens ultione, et Nicolaum fratrem, cuius tu fers nomen, uirorum utique amantissimum. ex eorum barbara captiuitate detraxit. Genuit et Obizonem patrem tuum, praepotentem et magnificum Dominum Ferariae, Mutinae, Parmae.
+
+Quamuis autem illustris tuorum proauorum prosapia insigni antiqua generositate refulgeat, de cuius uetustatis premordialibus initiis memoria non extat, clarissimorum tamen regum affinitatem cumulatius honestatur: Roberti, scilicet, serenissimi, patrum nostrorum temporibus Sicilae regis, quem post Salamonem sapientissimum praedicat constans opinio plurimorum: et Andreae regis Hungariae, cuius uxor Beatrix, primi Aldrouandini filia, uere beata, si uirtus heroica beatum efficere potest, mulier animosa, a paterna et auita nobilitate non degener, uiro suo rege sene fato functo, ex illius semine suo iam utero tumescente, uirilem habitum mutuata, ut temporis necessitas suadebat, custodia priuigni solerter elusa, in Germaniam commigrauit, unde ad patrios lares et tutior et librerior remearet.
+
+Praetereo rescripta Principum, priuilegia Pontificum, quibus tuo generi plus eximiae claritatis accreuit. Et ne plura tuorum praedecessorum gesta memoranda percurram, quamuis clementia et liberalitas, propria uirtus Principum, haereditaria ipso iure naturae in Estensi familia semper eluxerit, in Te tamen utraque tota confluxit inconuulse tuo pectori radicata; ut omiserim caeteras, aequitatem, prudentiam, modestiam, constantiam, quae nec successibus prosperis insolescit, nec aduersis hebescit. Tu florentem aetatem praeclara morum indole praesignisti: robusta uero, ingentibus celebrata trophoeis, de uiciorum hostilitate merentius triumphauit, iuxta praesagium tui nominis gloriosi: Nicolaus namque uictor laudabilis interpretari dicitur a quibusdam. O ergo te felicem! de cuius magnitudine animi praestatur bonis praemium, reis remissio saepe, a quibus atrocissimas et intolerabiles iniurias recepisti etiam a clementissimis seuerissime uindicandis; ut de te dicere audeam, quod de Caesare inquit Cicero: *nulla de uirtutibus tuis maior misericordia est*. Hinc te, clarissime Marchio, motum reor, ut illius fulgentissimi solis, Dantem loquor, cuius perspicui ingenii radiis, suorum meritorum praeuio lucifero, noster orbis Italicus praecipue illustratur, figmenta euoluerem, figmentorum integumenta eliciens, elucidans et obscura uariis uelata figuris, multiplicibus sensibus inuoluta latentibus. Hic namque historica et poetica, hic naturalia et moralia, hic ardua et infima, hic antiqua et nouissima, hic, ut breuiter dicam, diuina pariter et humana. Nec ambigo quin diuersi diuersa sint dicturi pro animorum affectione tam dissona, tam aduersa. Quidni? Opus quippe est uulgarium linguis et iniuriose laceratum, qui etiam excellentissimos literatorum stilos temere carpere non uerentur? Mihi tamen suffecerit peritiorum ac Tui acquiescere uotis, cuius praeceptis, Tibi prius dilectus quam notus, nequeo contra ire. Non est autem propositi mei in hoc opere omnium exponentium dicta refellere erronea, ridicula, falsa, aut saltem aliena, et omnino impertinentia facto. Et cum breuis in omnibus esse soleam, necessario forte nimius uidebor interdum, quoniam multa et magna impossibile est breuiter explicare. Igitur porrigam manum trepidam ad tam grande opus, in nomine sanctissimae atque indiuiduae Trinitatis sic exordiens. 
+
+*Nescio qua tenui sacrum modo carmine Dantem 
+Eloquar insignem studiis, quem celsa per orbem
+Explicat aeterno memorandum nomine uirtus. 
+Nam, postquam patrios Florentia saeua penates
+Linquere conspicuum iussit sine crimine ciuem,
+Fortuna quatiente stetit, sortemque superbam
+Excutiens semper misero, securus in orbe
+Uixit, et innumeros tolerauit mente labores.
+Ipse hominum rerumque patrem, qui cuncta gubernat 
+Imperio et lati solus tenet aurea mundi 
+Lora manu, cui semper erit sine fine potestas,
+Agnouit sine more Deum, uitamque per omnem
+Impiger, angustus operantia sidera terris
+Stelliferi secreta poli, quibus astra fruantur 
+Consiliis, caelo nouit diuinus ab alto.
+Artibus ingenii redimitus acumine septem
+Exhausit sacras Musarum e fontibus undas. 
+Hinc sacris animatus aquis quae dura cadentes 
+Proemia dignoscant miseri, quibus ipsa salutem 
+Paena ferat sceleris, quos gratia collocet altis 
+Sedibus, audaci cecinit sub tegmine cantu.
+Scribere non possem uiduas quot fletibus artes,
+Quotque nouem Musas lacrimis subiere dolores 
+Cum rapuit mors saeua uirum, sed fama superstes
+Gentibus extinctum memorat, populumque per omnem 
+Uiuet, et aeterno referretur laudibus aeuo.*
+
+*Ipse est mare inundans, undique uenientium indigentias replens affluenter et copiose.* Auerrois commentator super Poetriam Aristotelis.
+
+Quoniam iuxta sententiam Philosophi XII metaphysicae: *melius est scire pauca de rebus nobilibus, quam multa de ignobilibus,* ideo commendaturus nobilissimum poetam, qui caeterorum poemata illustrauit, ne dicam superauit, ex uerbis propositi thematis tria breuiter colligo, quae celeberrimi hominis inclitam gloriam praedicant et extollunt; quorum primum est profunditas admirabilis; secundum, utilitas desiderabilis; tertium, fertilitas ineffabilis. Primum tangitur in autoritate praemissa cum dicitur: *ipse est mare inundans*. Secundum, cum subiungitur: *undique uenientium indigentias replens.* Tertium, cum subinfertur: *affluenter et copiose*. Circa primum breuiter aduertendum, quod in poemate praeclarissimo nostri autoris immensa atque inexhausta profunditas reperitur, ut de se ipso Dantes dicere possit illud Eccl. XXIU. *In profundum abyssi penetraui, et in fluctibus maris ambulaui.* Hic namque poeta peritissimus, omnium coelestium, terrestrium, et infernorum profunda speculabiliter contemplatus, singula quaeque descripsit historice, allegorice, tropologice, anagogice, ut merito de eius opere totius sapientiae et eloquentiae plenissime dicere possim illud Ugonis de sancto Uictore in suo Didascalicon: *hic paruulus suaue lactatur, hic adultus affluentius educatur, hic gymnosophistae triuiales, hic didascali quadriuiales, hic legum professores, hic astronomiae perscrutatores, hic tandem proficit omnis scientiae cultor*. Hoc autem facile liquebit cuique uires poetice contemplanti. Ut enim testatur Aristoteles in sua Poetria: *Omne poema et omnis oratio poetica aut est laudatio, aut uituperatio; omnis enim actio et omnis mos non uersatur nisi circa uirtutem et uicium.* Unde Auerrois commentator ibidem: *Animae nobiles et uirtuosae naturaliter adinuenerunt primo artem carminum ad laudandum et efferendum facta pulcra et decora: animae uero deficientes ab his in nobilitate adinuenerunt carmina ad uituperandum et detestandum facta turpia et inhonesta*. Et subdit: *quamuis necesse est ei, cuius propositum est detestari malos et mala, ut probet, et laudet bona facta et uirtuosa*. Nullus autem poetarum sciuit excellentius aut efficatius laudare et uituperare quam perfectissimus poeta Dantes; laudauit siquidem uirtutes et uirtuosos, uituperauit uicia et uiciosos; de quo merito dici potest illud Prouerbiorum XII. *De fructu oris tui replebitur unusquisque.* Nec minus illud, quod dicit Ouidius in commendationem Uirgilii principis poetarum:
+
+*Omnia diuino cantauit carmine uates.*
+
+Hoc de primo.
+
+Secundum quod tangitur in autoritate praemissa, est utilitas desiderabilis, utilitas inquam multiplex: utilitas inuentionis, utilitas instructionis, utilitas correctionis. Utilitas inuentionis maxima patet per Philosophum in sua poetria, ubi dicit quod originis poetriae in homine naturaliter duae causae esse uidentur: prima quidem, quae existit in homine a prima natiuitate, est assimilatio rei ad rem, et repraesentatio rei per rem; quoniam homo inter caetera animalia maxime delectatur in assimilatione et repraesentatione. Causa uero secunda est delectatio, quam homo habet per naturam ex metro et symphonia. Et concludit ibi philosophus: *igitur delectatio animae ex repraesentationibus, metris et symphoniis, causa est adinuentionis artis poeticae*. Hic autem poeta perfectissimus conuenientissime repraesentationibus usus est, ut patere potest discurrenti totum poema eius ubique mirabiliter figuratum. Utilitas informationis, quoniam secundum sententiam Horatii in sua poetria:
+
+*Aut prodesse uolunt, aut delectare poetae, 
+Aut simul et iocunda et idonea dicere uitae:
+Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci.*
+
+Hic autem poeta praestantissimus delectabilitatem et fructuositatem tam artificialiter contexuit, ut alteram sine altera in eius uolumine reperire non possis. Utilitas correctionis per se patet; legimus siquidem quod Dominus mandauit filiis Israel ut spoliarent Aegiptios auro et argento, per hoc moraliter admonens ut siue aurum sapientiae, siue argentum eloquentiae apud poetas inueniremus, in usum salutiferae eruditionis uerteremus. Hic autem christianissimus poeta Dantes poetriam ad theologiam studuit reuocare, quae tamen de se magnam conuenientiam habet cum illa: potest namque theologia dici quaedam poetria de Deo; nam testante Philosopho poetae fuerunt primi theologizantes de Deo. Ideo non ineleganter de Dante dicere possum id, quod Auerrois de Aristotele dicit: *adinuenit eum matura huius principem et magistrum*. Et hoc de secundo.
+
+Tertium et ultimum est fertilitas ineffabilis. Ars namque poetica inter liberales minime numeratur, quia omnes supergressa, cunctasque complexa, supereminenter excellit. Unde nouissimus poeta Petrarcha in quadam epistola, quam ad me scribit: *magnum est, inquit, inter magna esse, sed maius interdum excipi, sicut ex numero magnorum ciuium princeps excipitur*. Sic theologiam, sic philosophiam, sic medicinam inter liberales non nouimus numerari. Haec igitur nobilissima scientiarum potissime in nobiles mentes cadere dignatur. Hanc enim illustrissimi principes studiosissime coluerunt, sicut Iulius Caesar, Caesar Augustus, Titus Uespasianus, Hadrianus, Scipio Africanus: hanc sapientissimi doctores, Augustinus, Ieronimus, Ambrosius: hanc clarissimi philosophi, Plato, Aristotiles, et Solon legum lator. Ideo bene Claudianus florentinus poeta:
+
+*Gaudet enim uirtus testes sibi iungere Musas:
+Carmen amat quisquis carmine digna gerit.*
+
+Dicam ergo, concludens de nobilissimo poeta, illud Ecclesiastici 39. *Ipse tamquam imbres mittet eloquia sapientiae:* sapientiae, inquam, uerae, de qua Augustinus UIII de Ciuitate Dei circa principium: *cum philosophis est habenda collatio, quorum nomen, si latine interpretetur, amorem sapientiae profitetur. Porro si sapientia Deus est, ut diuina autoritas ueritasque monstrauit, uerus philosophus amator Dei est.* Unde magnus philosophus et poeta Plato, philosophia, ait in Phaedone, *est meditatio mortis*. Duas autem asserit esse mortes; primam naturae, homo enim naturaliter moritur cum anima corpus solutum lege naturae. Secunda est uirtutis, cum scilicet anima adhuc in corpore constituta corporeas contemnit illecebras et cupiditatum dulces insidias, reliquasque omnes exuit passiones. Hic autem uerus philosophus ac poeta hanc mortem summopere meditatus eam studuit persuadere mentibus omnium ut mortem sine morte feliciter peruenirent, ut in processu operis clarissime ostendetur: ad quam nos uocare dignetur qui est mortis et uitae dominus in aeternum, amen.
+
+Praemissa commendatione communi tam poetriae quam nostri poetae, nunc consequenter est ad libri literam descendendum. Ad cuius clariorem intelligentiam quaedam euidentialia extrinsecus praelibentur. Et primo quaeratur quis libri autor: secundo, quae materia: tertio, quae intentio: quarto, quae utilitas: quinto, cui parti philosophiae supponatur: sexto, quis libri titulus.
+
+Ad primum dico, quod autor fuit Dantes Aldigherius, poeta florentinus, et multis uocabulis designatur. Primo, a uocabulo propriae nominationis, uocatus est enim Dantes, et merito; est enim nomen consequens rei. Dictus est enim Dantes quasi dans se ad multa, dedit namque se uniuersaliter ad omnia, ut patebit in discursu huius operis; et omnibus scientiis operam dedit, et praecipue poeticae delectabilissimae scientiarum. Uel dictus est Dantes quasi dans theos, idest, Dei et diuinorum noticiam. Nam cum autor iste in uiridiori aetate uacasset philosophiae naturali, morali, et artibus in Florentia, Bononia et Padua, in matura aetate iam exul dedit se sacrae theologiae Parisius, ubi adeo alte emicuit quod ab aliquibus uocabatur poeta, ab aliis philosophus, ab aliis theologus. Nullus autem fuit poeta qui paradisum poetice describeret nisi hic poeta mirificus; quod de se ipso profitetur secundo Capitulo Paradisi dicens:
+
+{L'acqua ch'io prendo giammai non si corse.}
+
+Aldigherius nomen est cognationis. Fuit namque Dantes maiorum sanguine generosus, scilicet de Aldigheriis: quod nomen fuit tractum ab Aldigheriis nobilibus de Ferraria, ut dicetur Capitulo XU Paradisi, ubi autor introducit quemdam nobilem militem antiquum praedecessorem suum dicentem:
+
+{Mia donna uenne a me di Ual de Pado.}
+
+Constat autem Ferariam esse in Ualle Padi. Aldigherii autem descenderunt ex Helisaeis; unde idem dicit ibidem:
+
+{Moronto fu mio fratre, ed Eliseo.}
+
+Et dicitur Dantes Aldigherius quasi alta digerens uel alia digerens quam alii poetae. Nemo unquam poetarum, nullum excipio, habuit unquam tam altam phantasiam, aut tam nobilem materiam sciuit, uel potuit inuenire, in qua tam eleganter tradit cognitionem rerum humanarum, et diuinarum uirtutum, et morum, et omnium fere actuum humanorum et agibilium mundi. Quod autem quidam dicunt Aligherii, subtrahitur d ex usu; et quod alii dicunt Aligherii, corrumpunt omnino uocabulum.
+
+Poeta nomen est professionis: nomine siquidem poetae sicut nullum rarius, ita nullum clarius, nullum uenerabilius, nullum durabilius. Nam cum caeterarum rerum studia habeantur arte et doctrina; poeta natura ipsa ualet, et quasi diuino quodam spiritu inflatur, ut ait Tullius in Oratione pro Lucio Archia poeta praeceptore suo. Huius rei indicium et argumentum fuit in isto insigni poeta, quod mater eius grauida ex eo, non longe a partu uidit per somnium qualis debebat esse fructus uentris sui, licet tunc sibi et aliis ignotus. Uidebatur namque nobili dominae esse sub alta lauro in prato uirenti apud clarissimum fontem, et hic uidebatur parere filium, qui breuissimo tempore nutritus solum baccis ex lauro cadentibus, et unda lucidi fontis, uidebatur fieri pastor, et ingeniabatur suo posse habere de frondibus arboris, cuius fructu fuerat enutritus, et in ipso conamine uidebatur cadere, et ex ipso surgente uidebatur oriri pauo. Ex qua re tanta admiratio nata est ipsi dominae, quod somnium rupit. Huius somnii interpretatio haec esse uidetur. Laurus significat ipsam scientiam poeticam infusam a caelo ipsi autori. Pratum uirens est ipsa Florentia florens, in qua natus est. Fons clarissimus eloquentiam luculentissimam eius. Quod subito factus est pastor, figurat excellentiam ingenii et doctrinae suae, qua pauit animos omnium; non solum enim pascit uiros, sed infantulos et foeminas, et post delectationem uerborum pascit intellectus excelsos. Quod conatur capere frondes significat ingens desiderium, quod habebat, laureae obtinendae. Quod ceciderit in ipso conatu significat casum, quem omnes facimus sine resurgere, scilicet casum mortis. Quod ex pastore oriatur pauo, significat opus suae Comoediae, quae recte assimilatur pauoni; quod potest multipliciter patere. Primo namque caro pauonis odorifera, et quodammodo incorruptibilis: ita sensus istius libri, quomodocumque capiatur, siue superficialiter, siue sententialiter, est odorifer, idest delectabilis, continens ueritatem simplicem et incorruptam, et quanto magis discutitur, tanto magis reddit odorem incorruptibilis ueritatis. Secundo, pauo habet pennam pulcerrimam, qua eius caro uestitur et ornatur, et habet centum oculos in pennis: ita litera ipsa, uariis floribus et diuersis coloribus adornata, uestit sententiam, quae habet centum oculos, idest centum capitula siue cantus. Tertio, pauo habet turpes pedes, et mollem incessum: ita ipse stylus, quo tamquam pedibus ipsa materia consistit et firmatur, turpis uidetur respectu literalis, quamuis in genere suo sit pulcerrimus omnium, et magis conformis ingeniis modernorum. Uel pedes turpes sunt carmina uulgaria, quibus tamquam pedibus stylus currit; quae sunt turpia respectu litteralium. Unde et incessus mollis significat humilitatem styli, quae neccesario exigitur in Comoediis, ut statim dicetur. Ultimo, pauo habet uocem horribilem: ita uox autoris, licet uideatur suauis ad sonum uerborum, tamen ad sententiam aspera sonat, dum increpat uicia multorum acerbissime. Immo etiam sonus uerborum saepe uidetur amarissimus illis quos tangit. Quare horribiliter clamat uox autoris dum exclamat irate:
+
+{Ahi! serua Italia, di dolore ostello.}
+
+Et cum dicit:
+
+{O auarizia, che puoi tu più farme.}
+
+Et ita de multis exclamationibus et increpationibus generalibus et particularibus. Ergo bene qui fuerat in uita pastor, post mortem peperit pauonem, idest pulcerrimum librum istum.
+
+Florentinus uocabulum est propriae nationis; argumentum enim sumitur a patria. Florentia autem, iuxta uocabuli allusionem, florentissima urbium, hunc florem peperit mundo, qui attulit tantum fructum, licet non nouerit eum, sed expulerit a se cum erat in ipso flore aetatis, fortunae, et dignitatis. Unde quemadmodum iste poeta illustris XI Cap. Paradisi beatum Franciscum appellat Solem, et locum originis illius Orientem, ita ego merito ipsum Dantem dixerim Solem, qui modernis temporibus illuxit ambulantibus in tenebra ignorantiae poeticae facultatis; et Florentiam Orientem, quae hunc praeclarissimum Solem emisit in mundum. Natus est autem iste fulgentissimus splendor Italicus in praefata patria sua, uacante romano imperio, post mortem Federici secundi, famosi Imperatoris Romanorum, anno salutiferae Incarnationis regis uniuersi MCCLXU, sedente Urbano Papa quarto. Haec de autore.
+
+Materia, siue subiectum huius libri, est status animae humanae tam iunctae corpori, quam a corpore separatae: qui status uniuersaliter est triplex, sicut autor tres facit partes de toto opere. Quaedam enim anima est posita in peccatis, et ista dum uiuit cum corpore, est mortua moraliter, et sic est in Inferno morali: dum est separata a corpore, est in Inferno essentiali, si obstinata insanabiliter moritur. Alia anima est quae recedit a uiciis, et ista dum est in corpore, est in Purgatorio morali, scilicet in actu poenitentiae, in quo purgat sua peccata: separata uero a corpore, est in Purgatorio essentiali. Tertio est alia anima in perfecto habitu uirtutis, et ista uiuens in corpore est quodam modo in Paradiso, quia in quadam felicitate, quantum est possibile homini in hac uita miseriae: separata post mortem, est in Paradiso coelesti, ubi fruitur uisione Dei, in quo est uera et perfecta felicitas. Est autem hic utiliter aduertendum quod aliqui descripserunt Infernum moraliter tantum, sicut antiqui poetae Uirgilius et Homerus, quia omnia supplicia, quae finguntur a poetis esse in Inferno, reperiuntur in hoc mundo uicioso, qui est Infernus uiuientium. Alli uero descripserunt Infernum essentialiter, sicut sacri Theologi et sancti Doctores. Nunc autor noster tamquam poeta christianissimus utrumque Infernum describit, alterutro calle procedens, nunc de morali, nunc de essentiali loquitur, ut patebit clare in processu. Nec dicas, ut aliqui dixerunt, quod materia libri sit Comoedia; nam Comoedia est stylus, non materia. Unde sicut inconuenienter dicitur, materia Uirgilii est tragoedia, Horatii Satyra, et Ouidii Comoedia, ita est in proposito.
+
+Intentio autoris est optima; intendit enim facere hominem bonum, quia intendit tum metu poenarum, tum exhortatione praemiorum homines reuocare ad cultum uirtutis, proponens supplicia debita uiciis et praemia debita uirtutibus; nam secundum sententiam Horatii:
+
+*Oderunt peccare boni uirtutis amore,
+Oderunt peccare mali formidine poenae.*
+
+Intendit itaque grauissimis poenis mordere uiciosos, et altissimis praemiis honorare uituosos, et cum hoc sibi ipsi perpetuam gloriam propagare.
+
+Utilitas est maxima et desiderabilissima, scilicet cognitio humanae felicitatis, licet sint plurimae utilitates particulares, sed omnes sunt propter istam, et reducuntur ad istam.
+
+Liber iste supponitur omni parti philosophiae; et primo Ethicae, in quantum tractat de actibus humanis, puta de uiciis et uirtutibus: Metaphysicae et Theologiae, in quantum tractat de Deo et substantiis separatis, siue angelis: et interdum Physicae, quoniam scilicet interserit quaedam naturalia: tamen proprius et principalius supponitur Ethicae, ut per se patet.
+
+Libri titulus est talis: Incipit prima Cantica Comoediae Dantis Aldigherii poetae Florentini, in qua tractatur de Inferno. In hoc titulo, primo tangitur ordo, siue causa formalis, cum dicitur prima; sequitur enim secunda. Ad quod notandum quod forma istius libri est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est composito rhythmica, suauitate eloquentiae et grauitate sententiae condita. Forma tractandi est modus agendi, et ordo quem seruat, qui est multiplex, scilicet diffinitiuus, diuisiuus, probatiuus, improbatiuus, et exemplorum positiuus. Diffinitiuus, quia saepe diffinit; diffinit enim fidem, spem, et ita de multis. Diuisiuus, quia diuidit Infernum per circulos, Purgatorium per gradus, Paradisum per spheras; et ita de multis. Probatiuus, quia saepe probat dicta sua rationibus et persuasionibus. Improbatiuus, quia saepe improbat dicta aliorum, ut saepe patet. Exemplorum positiuus, ut patet per totum.
+
+Hic liber merito appellatur Cantica; sicut enim in sacra Scriptura quidam liber Salomonis appellatur Cantica Canticorum per excellentiam, ita ista liber in poetria. Nam cum omnis poeta cantet, hic tamen dulcius et delectabilius canere uidetur. Deinde tangitur in titulo stylus poeticus. Ad quod notandum est quod est triplex stylus scilicet, tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia est stylus altus et superbus; tractat enim de memorabilibus et horrendis gestis, qualia sunt mutationes regnorum, euersiones urbium, conflictus bellorum, interitus regum, strages et caedes uirorum, et aliae maximae clades; et talia describentes uocati sunt tragoedi, siue tragici, sicut Homerus, Uirgilius, Euripides, Statius, Simonides, Ennius, et alii plures. Satyra est stylus medius et temperatus, tractat enim de uirtutibus et uiciis; et talia describentes uocantur Satyri, siue Satyrici; sunt enim satyri uitia reprehendentes, sicut Horatius, Iuuenalis, et Persius. Comoedia est stylus bassus et humilis, tractat enim uulgaria et uilia facta ruralium, plebeiorum, et humilium personarum; et talia describentes uocantur comoedi, siue comici, sicut Plautus, Terentius, Ouidius. Modo est hic attente notandum quod, sicut in isto libro est omnis pars philosophiae, ut dictum est, ita est omnis pars poetriae. Unde si quis uelit subtiliter inuestigare, hic est tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia quidem, quia describit gesta Pontificum, Principum, Regum, Baronum, et aliorum magnatum et nobilium, sicut patet in toto libro. Satyra, idest reprehensoria; reprehendit enim mirabiliter et audacter omnia genera uiciorum, nec parcit dignitati, potestati, uel nobilitati alicuius. Ideo conuenientius posset intitulari satyra, quam tragoedia, uel comoedia. Potest etiam dici quod sit comoedia, nam secundum Isidorum Comoedia incipit a tristibus et terminatur at laeta. Et ita liber iste incipit a tristi materia, scilicet ab Inferno, et terminatur ad laetam, scilicet ad Paradisum, siue ad diuinam essentiam. Sed dices forsan, lector: cur uis mihi baptizare librum de nouo, cum autor nominauerit ipsum Comoediam? Dico quod autor potius uoluit uocare librum Comoediam a stylo infimo et uulgari, quia de rei ueritate est humilis respectu litteralis, quamuis in genere suo sit sublimis et excellens. Deinde tangitur in titulo causa efficiens, cum dicitur Dantis Aldigherii; et materia, cum dicitur, in qua agitur de Inferno, siue causa materialis et subiectum libri primi. 
+
+His praeambulis pro euidentia praecursis, nunc ad libri diuisionem ueniendum est. Autor noster considerans triplicem esse hominum uitam, scilicet uiciosorum, poenitentium, et uirtuosorum, opus suum distinxit in tres partes, scilicet Infernum, Purgatorium, et Paradisum. In Inferno tractat de punitione uiciosorum: in Purgatorio de conuersione poenitentium: in Paradiso de praemiatione uirtuosorum. Quorum librorum quilibet diuiditur per capitula, quae appellantur cantus propter consonantiam rhythmorum; et quilibet cantus per rhythmos. Primus liber diuiditur in duas partes principales, scilicet in prooemium et tractatum. Prooemium continet tria capitula, in quorum primo autor proponit, in secundo inuocat, in tertio autem incipit tractatum. Primum capitulum potest diuidi in quinque partes generales, in prima quarum autor describit uisionem unam, in qua fingit se reperisse in quadam silua. In secunda ostendit qualiter peruenit ad quemdam montem, ibi: Ma poi che fui. In tertia ostendit quomodo sibi uolenti ascendere illum montem obuiauerunt tres ferae infestae, impedientes eius iter, ibi: {Ed ecco quasi}. In quarta ostendit quomodo quidam occurrit sibi ad eius succursum, ibi: {Mentre ch'io ruinaua}. In quinta ostendit quomodo ille dederit sibi suum succursum, ibi: {A te conuien tenere altro uiaggio}. Unaquaeque istarum partium habet plures particulas speciales, quas explicabo discurrendo per singulas. Ad primam ergo partem generalem dico, quod autor describit suam uisionem; et primo tangit quo tempore apparuerit sibi ista uisio, scilicet in medio cursu humanae uitae. Sed antequam descendam ad expositionem litterae, oportet praenotare quod autor noster fingit se habuisse hanc mirabilem salutiferam uisionem in MCCC anno, scilicet Iubilaei, in quo erat generalis indulgentia peccatorum, et in die Ueneris sancti, in quo facta est redemptio peccatorum, ita quod merito autor poterat bene sperare in sui conuersionem et operis prosperationem. Describit autem hanc suam uisionem distincte per tempora, quam tamen totam simul habuerat, sicut Moyses describit Genesim, et Ioannes Apocalypsim. Quod pro tanto dixisse uelim ut multa puncta elucescant, quae uiderentur obscura hoc ignorato. Autor enim describit multa facta post istud tempus, et saepe per multos annos, et sic quasi propheta uidetur praedicare futura, cum tamen nouerit illa iam facta cum scripsit, sed fingit se illa praeuidisse in illa uisione sua in praedicto millesimo, quae tamen postea diuersis temporibus scripsit. 
+
+Nunc ergo ad expositionem literae dicit autor: {Nel mezzo del cammin di nostra uita} ec. Sed quod est medium iter nostrae uitae? Dicunt aliqui quod dimidium nostrae uitae est somnus, quia Philosophus dicit primo Ethicorum quod nihil differunt felices a miseris secundum dimidium uitae, et appellat dimidium uitae somnum. Uidetur ergo autor uelle dicere se habuisse hoc per uisionem in somno, sed hoc non ualet, quia, ut dicit commentator philosophus, per somnum intelligit ibi quietem: non enim est uerum quod homo dormiat medietate temporis. Alii dicunt quod dimidium nostrae uitae est nox; tantum enim habemus in mundo isto de tenebra, quantum de luce, et autor noster uisionem habuit de nocte. Uisiones enim et subtiles imaginationes, ut plurimum, adueniunt in nocte, quando anima magis recolligit se ad se, et est magis semota a curis temporalibus; quo tempore ratio discurrit et considerat quomodo expendiderit tempus suum, et in quibus, quasi in uanis. Sed certe, quamuis istud totum uerum sit, tamen non est intentio autoris hic, quia autor describit clare istud tempus paulo infra cum dicit: {Temp'era dal principio del mattino}. Unde dico quod autor describit tempus annorum suae uitae, in quo incoepit istud opus. Uidetur ergo posse dici quod sit tempus triginta annorum, quia secundum Aristotelem, libro Politicorum, anni hominis communiter sunt sexaginta. Alii tamen dicunt quod tempus triginta trium annorum, quia Christus tanto tempore uixit, et teste Apostolo omnes resurgent in ea aetate, in qua mortuus est Christus. De hoc tamen non uideretur multum curandum, quia, teste Philosopho: *quae parum distant, nihil distare uidentur*. Sed quidquid dicatur, ueritas est, quod autor per istud medium intendit tempus XXXU annorum, sicut ipsemet testatur alibi, et tale quidem tempus bene uocat dimidium uitae; satis enim probabile uidetur quod homo communiter usque ad XXU annum sit in incremento, aliis XXU annis in statu, aliis XXU in declinatione; quod confirmat autoritas Prophetae dicentis: *dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta annis*. Et addit: *quod si peruenerit ad LXXX, amplius labor et dolor*. Et dato quod dictum tempus non esset dimidium uitae, tamen stat adhuc et constat, quod autor incoeperit opus suum in XXXU anno, si consideras tempus natiuitatis eius, quod iam positum est supra; sed autor incipit in MCCC, quod ipsemet scribit in Inferni capitulo XXI. Et dicit: {mi ritrouai per una selua oscura}: ista siquidem sylua est mundanus status uiciosus, qui metaphorice appellatur sylua; sicut enim in sylua est magna diuersitas arborum, ita in mundo isto diuersa uarietas hominum et animorum. Unde Persius poeta:
+
+*Mille hominum species, et rerum discolor usus: 
+Uelle suum cuique est, nec uoto uiuitur uno.*
+
+Et dicit: {questa selua seluaggia e aspra e forte}; sed contra imo uia uiciorum uidetur plana, leuis, et delectabilis; quod patet inductiue discurrendo per singula uicia. Superbia siquidem delectabilis uidetur: quid enim est superbire nisi super alios uelle ire? Hoc autem est tam delectabile multis, quod saepe frater interficit fratrem, et filius prodit patrem: delectabilissimum ergo est principari, ut testatur Philosophus libro Rhetoricorum. Inuidia sequitur superbiam, tamquam propria filia matrem, ut ait Augustinus. Ira est tam delectabilis quod Aristoteles refert Homerum dixisse quod ira est dulcior melle distillante, quoniam appetitus uindictae est. Hoc autem scribit Homerus libro suae Iliados. Auaritia autem uidetur ualde delectabilis: quid enim dulcius lucro, quod non permittit laborantem fatisci? Accidia est delectabilis, quia delectabile est quiescere et non laborare, ut dicit Philosophus praedicto libro Rhetoricorum. De luxuria et gula, qualiter et quare sint delectabilissimae, assignabitur ratio naturalis infra, capitulo UI. Respondendum breuiter quod uia uiciorum a principio uidetur dulcis, sed finis eius amarus. Contrarium est de uia uirtutum, ut paulo post dicetur. 
+
+Et subdit causam, quae mouerit ipsum ad descriptionem istius syluae, dicens: {Ma dirò d'altre cose ch'iui ho scorte}, idest quas uidi ibi in illa sylua, scilicet de uiciis et uiciorum suppliciis; {per trattar del ben ch'i' ui trouai}; quasi dicat: quamuis dixerim quod ista sylua sit tam amara, tamen dicam de his quae uidi in ea, causa tractandi de bono quod reperii ibi. Sed quid est istud bonum? Dicunt aliqui: certe uirtutes et bona moralia reperiuntur in isto mundo inter uicia, sicut rosa inter spinas. Tu uero dic et melius quod bonum, quod hic reperitur, est multiplex; nam per istam inspectionem et considerationem uiciorum et suppliciorum eorumdem apparet punitio malorum, emendatio multorum, et perfectio bonorum. Poena etiam in se bona est, ratione iustitiae quae bona est, ut testatur Boetius in quarto.
+
+{Io non so ben ridir.} Hic autor facit antipophoram, idest respondet quaestioni tacitae; posset enim quis obiicere: quare ergo intrabas istam syluam, ex quo est tam amara? Respondet autor se nescire, quia erat plenus somno quando intrauit. Sed quis est iste somnus? Certe potest tripliciter considerari: primo secundum opinionem Platonis, qui uolebat quod anima, creata ab aeterno, ueniret a stellis ad ipsum corpus, quando erat debite organatum in utero mulieris, et tunc obliuisceretur omnium, quae sciebat, cum prius esset omnia sciens; et sic obliuio potest dici somnus. Alio modo secundum Aristotelem, qui dicit in libro de Anima, quod anima a principio est tamquam tabella rasa, in qua nihil est depictum; unde ipse autor Purgatorii Cap. XUI dicit: {L'anima semplicetta che sa nulla}; et sic ignorantia potest dici somnus. Tertio, secundum Augustinum et alios theologos anima creatur in instanti a Deo quando infunditur in corpus conceptum turpiter, et talis somnus est peccatum; unde Propheta: *ecce enim iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea*. Ad propositum ergo autor uult dicere: non quaeras quomodo intrauerim istam syluam, idest uiam uiciorum, quia omnes nascuntur mali: immo, antequam nascamur, sumus in ignorantia et peccato; ideo non possum reminisci primi introitus. Nunc ordina literam sic: {Io non so ben ridir}, idest referre, {com'io u'entrai}, scilicet in ipsam syluam tam asperam. Et ecce quare ego nescio; quia {tanto era pien di sonno}, idest adeo eram plenus somno ignorantiae; et dicit {a quel punto}, idest tempore adolescentiae, {che}, idest in quo puncto {la uerace uia abbandonai}, idest quando deserui uiam uirtutum, quae est uera, et ad ueram patriam lucit. Unde nota hic quod homo a principio uitae ambulat cum somno ignorantiae et peccati innati usque ad tempus adolescentiae, sed non meretur, nec demeretur, quia nondum habet usum liberi arbitrii; sed adueniente tempore adolescentiae inuenit biuium, et tunc imminet magnum periculum ne diuertat ad sinistram potius quam ad dexteram; facilius enim declinat ad sinistram, quia assuetus delectationibus sensibilibus, quasi ratione sopita, relinquit uiam rectam uirtutum, et uagatur per abrupta uiciorum. Ideo bene dicit autor quod nescit {redicere} quomodo intrauerit istam siluam, tantum erat plenus somno, quando reliquit uiam ueram. Hoc autem accidit in pluribus, nisi diuina gratia miserante eligant uiam rectam, sicut fingitur de Hercule, ut refert Tullius libro Officiorum, et Liuius narrat de Africano maiore simile. 
+
+{Ma poi ch'io fui.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor ostendit qualiter ipse, diu errans per syluam descriptam, finaliter peruenit ad unum montem, quem sursum aspiciens uidit radiis solaribus illustratum. Sed quis est iste mons? Certe figurat uirtutem, quae alta ducit hominem ad coelum, sicut uallis figurat uicium, quae infima ducit hominem ad infernum; est enim mons propinquus coelo, et per consequens Deo: uallis est uicinior centro, et per consequens inferno, qui est in centro terrae. Dicit ergo autor: {Ma poi ch'io fui appiè d'un colle giunto}, idest ad radices unius magni montis, {là doue terminaua quella ualle}. Et bene dicit; sicut enim uallis terminatur ad montem, ita uicium ad uirtutem sine aliquo medio; uirtus enim et uicium sunt opposita immediata. Et dicit: {Che m'auea di paura il cor compunto}, sicut iam expositum est supra, quia nil timidum facit animum nisi reprehensibilis conscientia uitae. {Guardai in alto:} bene dicit, quia hucusque respexerat ad ista infima sensibilia temporalia; nunc primo coepit erigere caput, idest contemplationem, ad alta uirtualia et aeterna. Unde dicit: {e uidi le sue spalle}. Per terga montis intellige arduitatem et rectitudinem montis, quia mons iste erat altus et rectus usque ad coelum, ut dicetur plenius in Purgatorio: ideo bene per terga, quae sunt recta, figurat repentiam istius montis. Et tangit claritatem istius montis cum dicit: {uestite già de' raggi del pianeta}, idest, iam illuminata radiis solis. Et nota metaphoram propriam; sicut enim ille qui uadit per uallem infimam, diu uadit antequam illucescat sibi, sed cum incipit appropinquare ad montem, continuo incipit uidere solem, ita a simili autor noster diu ambulauerat in tenebra uiciorum, nunc autem incipiebat ascendere ad lucem uirtutum; et per hoc innuit quod uirtus est clara, et reddit hominem clarum. Et nota quod per solem istum moraliter debes intelligere solem iustitiae, scilicet Deum, cuius gratiae radiis mons, idest ardua uirtus, potest lucere in homine, nisi Deo illuminante, ut statim dicetur secundo capitulo sequenti. Ideo bene dicit: {che mena dritto altrui per ogni calle}, idest per omnem tramitem uirtutum et uiam uiuendi recte, quia in saeculo et religione, in operatione et contemplatione, in pace et bello, in infirmitate et sanitate, in opulentia et paupertate; ergo in quocumque statu, gradu, et fortuna homo sit, iste sol ducit hominem recte ad beatitudinem. 
+
+{E come.} Hic autor describit dispositionem animi sui, quae nata est ex illa quietatione, per unam comparationem pulcerrimam, et breuiter uult dicere quod accidit sibi in illa quietatione, quemadmodum naufrago, qui cum multa anxietate et periculo finaliter perueniens ad litus, respicit sibi a tergo et miratur periculosas undas. Construe nunc litteram et expone sic: {Così l'animo mio ch'ancor fuggiua}, idest qui adhuc erat in fuga uiciorum; quia scilicet exponebat se ad expulsionem uiciorum, {si uolse indietro}, scilicet uersus syluam, {a rimirar lo passo}, idest uiam uiciorum; et dicit, {che non lasciò giammai persona uiua}. Ad intelligentiam istius literae est notandum, quod hic potest esse duplex intellectus: unus, quod omnes transeuntes per uiam uiciorum spiritualiter moriuntur, quia anima quae peccauerit, ipsa morietur, et tunc exponatur litera sic: {che}, idest qui passus uiciorum, {non lasciò}, idest numquam dimisit personam uiuam, quin occiderit ipsam spiritualiter, ut dictum est: et tunc li {persona uiua} stat pro apposito uerbi. Alius intellectus est, quod nullus uiuens in mundo potuit unquam totaliter euitare istam uiam uiciorum ita quod non iret per ipsam, quia septies cadit iustus in die saltem uenialiter, et tunc expone sic litteram: {che}, idest quem passum uiciorum, {persona uiua non lasciò giammai}, quia oportet omnem hominem uenientem in mundum peccare communiter, quia non beata Uirgo uel Christus: et tunc li {persona uiua} stat pro supposito, et debet poni a parte ante uerbi. Et hoc fecit animus meus {così come quei}, scilicet naufragus, {che uscito fuor del pelago alla riua}, cum {lena affannata}, idest magno et periculoso labore, {si uolge all'acqua perigliosa}, idest ad periculosos fluctus maris, {e guata}, idest respicit ipsum periculum manifestae mortis in quo fuit. Et sic nota quomodo comparatio est propriissima ad propositum. Sicut enim ille qui euasit a magno naufragio maris, et territus, pallidus, quasi semimortuus peruenit ad litus quietum, retroflectit se ad periculum; ita a simili autor noster, qui euaserat de mari amarissimo mundi, transiens cum magno labore, et per tot fluctus uiciorum peruenerat ad quietum portum uirtutis, respiciebat ad manifestum periculum mortis animae, in quo fuerat tam diu cum magno timore et dolore. Dicebat enim autor, respiciens ad tempus praeteritum, sibi ipsi: ah miser infelix, quid fecisti per spatium XXXU annorum? uacasti insanis amoribus et uanis honoribus.
+
+{Poi ch'ebbi.} Hic autor ostendit quomodo coeperit ascendere montem praedictum, et breuiter uult dicere quod, post illam aliqualem quietationem, ipse resumptus modicum reincoepit ire et uelle ascendere montem praedictum. Et aduerte quod autor tangit morem et actum itinerantis uiatoris, qui percursa longa et aspera ualle, ascensurus montem altissimum, quiescit paululum ad pedes montis, et post quietem iterum incipit itinerare. Ita autor noster, tamquam uiator cum diu errasset per syluam uiciorum, uolens ascendere montem altissimum uirtutis, parum quieuit, deinde coepit ascendere. Dicit ergo: et ego Dantes, {ripresi uia}, idest coepi iterum ire, sed non per syluam, imo {per la piaggia deserta}, idest per praedictum montem luminosum; quem merito uocat plagiam desertam, quia pauci gradiuntur per uiam uirtutis, quae est de difficili. Et tangit modum ascendendi ad montem cum dicit: {sicchè 'l piè fermo sempre era il più basso}; nam simpliciter loquendo, quando homo ascendit montem pes inferior est ille super quo funditur et firmatur totum corpus salientis; ideo dicit quod pes inferior semper erat firmior. Sed moraliter loquendo, pes inferior erat amor, qui trahebat ipsum ad inferiora terrena, qui erat firmior et fortior adhuc in eo quam pes superior, idest amor, qui tendebat ad superna. Amor enim est pes, quo anima graditur; unde ipsemet autor Purgatorii capitulo XUIII, loquens de amore dicit: {e l'anima non ua con altro piede}. Unde: pes tuus, amor tuus. Uel per pedes figurantur affectiones secundum Augustinum; ita quod pes inferior, idest affectio, quam habebat ad inferiora, erat adhuc firmior in animo autoris. Est tamen idem sensus: nec dicas sicut dixerunt multi ignoranter, quod pes inferior sit humilitas, quae est necessaria tendenti ad conuersionem; nam autor in isto Inferno solum intendit facere speculationem uiciorum, ut tradat cogitationem eorum, sed in Purgatorio sigillatim lauabit et mundabit se ab omnibus peccatis, et ideo ibi in primo capitulo figurabit humilitatem per iuncum, siue per uincum: ergo non hic. Construe sic literam: {sicchè il piè più basso sempre era il fermo}. Et hoc feci, {poich'ebbi riposato il corpo lasso}, idest postquam quieui ab illa lassitudine. Et nota quod per pausationem et fatigationem corporis autor dat intelligi quietationem et fassitudinem animi, quae est occultior; ideo indicatur per illam manifeste.
+
+{Ed ecco quasi.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor ostendit quomodo sibi ascendenti ad montem uirtutis occurrunt tres ferae reuocantes ipsum a tam bono proposito, scilicet, Lontia, Leo, et Lupa. Sed ad aperiendam uiam, primo, quaero quae fera sit ista lontia. Ad cuius intelligentiam uel cognitionem est subtiliter praenotandum, quod tria sunt animalia praecipue habentia pellem uariis maculis distinctam, scilicet lynx, siue lynceus, qui uulgariter dicitur lupus ceruerius, pardus, et panthera. Modo dico quod per lontiam autor potest intelligere lyncem, per quam figurat luxuriam; unde Uirgilius in simili describens habitum Ueneris dicit:
+
+*Subcinctam pharetra, et maculoso tegmine lyncis.*
+
+Per quod dat intelligi quod luxuria consistit in pelle, quia in apparentia pulcritudinis exterioris. Unde et Boetius in tertio loquens de ista pulcritudine superficiali: *si homines lynceis oculis uterentur, illud Alcibiadis corpus superficie pulcrum, turpissimum uideretur*. Fuit autem Alcibiades Atheniensis inclitus dux et philosophus, pulcerrimus corpore, ut patet per Ualerium, Iustinum, Ieronimum, Augustinum, et alios multos, licet quidam per errorem dicant quod fuerit faemina formosissima meretrix. Sed de hoc non amplius ad praesens, quia impertinens est nostro proposito. Per lontiam etiam potes intelligere pardum multipliciter. Primo, quia pardus est naturaliter luxuriosissimus; ideo bene figurat luxuriam. Secundo, quia pardus habet pellem uarie maculatam, sicut et lynceus: unde Homerus describit Paridem indutum pelle pardi, quia luxuriosus erat. Tertio, quia pardus est multum praesto adeo quod uolare uidetur; et talis est luxuria. Ideo bene Aristoteles, libro Ethicorum dicit, quod Helena omnes aspicientes alliciebat ad concupiscentiam suam, quare senes Troiani fugiebant conspectum eius: ipsa tamen Helena, uisis rugis in facie sua, ridebat eos qui dilexerant eam, ut ait Ouidius de arte amandi. Et per hoc etiam confirmatur quod iam dictum est, scilicet quod luxuria stat in pelle. Quarto, quia pardus cum cepit aliquam feram, sugit totum sanguinem eius: ita recte mulier libidinosa. Quinto, pardus non uult ab homine uideri cum se pascit: ita et mulier luxuriosa, de quocumque pastu loquaris; unde pascens pardum porrigit sibi taciam facie retrouersa. Sexto, pardus quamuis familiariter domesticetur, saepe fallit et prodit, imo saepe uincit leonem fraude: ita et mulier uirum fortissimum forma et fraude uincit. Potes etiam per lontiam intelligere pantheram; nam panthera suo halitu odorifero attrahit ad se alia animalia cum uult pasci, et illa, quae eligit, sibi uorat; ita et foemina, sicut et magnes ferrum, attrahit homines, et quos sibi eligit, consumit. Credo tamen quod autor potius intelligat hic de pardo, quam de aliis, tum quia proprietates pardi magis uidentur conuenire luxuriae, ut patet ex dictis, tum quia istud uocabulum florentinum {lonza} uidetur magis importare pardum, quam aliam feram. Unde, dum semel portaretur quidam pardus per Florentiam, pueri concurrentes clamabant: uide lonciam, ut mihi narrabat suauissimus Boccatius de Certaldo. Ex praedictis igitur patet clare quod autor noster non loquitur hic de uana gloria, sicut aliqui uane opinantur: primo, quia luxuria est primum uicium damnabile, quod inuadit hominem; unde Dantes erat nouem annorum, quando primo captus est amore Beatricis. Secundo, quia uana gloria est filia superbiae, et inseparabiliter comitatur eam. Sed cum autor hic figuret superbiam sub forma leonis, non expediebat expressius figurare inanem gloriam sub specie alterius ferae. Tertio, quia istud uicium non numeratur inter peccata mortalia; unde in toto libro Inferni autor non punit inanem gloriam, cum tamen puniat omnia uicia capitalia, praeter inuidiam: sed quare non inuidiam, dicetur in Purgatorio, capitulo XIII. Quarto, quia autor satis explicat suam intentionem de luxuria Inferni capitulo XUI, ubi dicit: {prender la lonza alla pelle dipinta}, ut declarabitur ibi. His notatis, ordina litteram sic: {ed ecco quasi al cominciar dell'erta}, idest in principio ascensionis, {una lonza leggera e presta molto}, quia nullum uicium uelocius luxuria, nam subito in transitu iacit uenenum oculis; unde mulier uelut basiliscus solo uisu subito interficit hominem: ideo Amor a poetis merito fingitur alatus. Et dicit: {che di pel maculato era coperta}, idest uariis coloribus adornata. 
+
+{Tempo era.} Hic autor, gratia praedictorum, describit tempus suae uisionis, ut ostendat quomodo ex bona dispositione temporis ipse capiebat spem superandi istam feram. Et primo describit horam diei, illucescente sole, quia tunc maxime solent fieri somnia uera, ut autor saepe dicit in isto libro, quia tunc digestione perfecta et fumis resolutis mens hominis est sobria, quasi uelit dicere autor: non credas somnium meum ridiculosum, tamquam processerit a crapula et ebrietate, imo processit a speculatione sobriae mentis, quia fuit in diluculo, siue in principio lucis. Et subdit qualitatem siue dispositionem temporis, et dicit quod incipiebat uer, et uidetur sic arguere: in hoc tempore Deus fuit multum propitius mundo et creaturae, quia produxit eos in actum, et fecit coelum, tamquam instrumentum naturale, et organum suum, quo disponit omnia ista inferiora: cum ergo coelum nunc sit in ea dispositione, in qua fuit tempore creationis mundi, uidetur quod Deus clementia sua nunc illuminauerit mentem autoris. Dicunt enim astrologi et theologi quod Deus ab initio saeculi posuit solem in ariete, in quo signo facit nobis uer: quando autem sol intrat arietem, tunc attingit circulum aequinoctialem, et facit nobis temperiem; et quia incipit paulatim ascendere, tunc uidetur bonum incipere aliquod opus, quia continuo debet crescere, et de bono in melius prosperari. Ideo bene dicit: {e il sol montaua in su con quelle stelle}, idest sol ascendebat cum signo arietis, quod signum constat ex pluribus stellis. Et dicit: {ch'eran con lui quando l'amor diuino}, idest Deus bonitate et benignitate sua, {mosse da prima quelle cose belle}, scilicet coelos et stellas, et uniuersitatem creaturarum. Et dicit notanter {mosse}, non enim prius mouebantur, quamuis contrarium ponat Philosophus, qui uult quod motus et mundus sit aeternus.
+
+{Sicchè.} Hic ex dispositione temporis autor arguit bonam spem quam concipiebat de lontia, idest luxuria uincenda; unde dicit: {sì che l'ora del tempo}, idest mane, {e la dolce stagione}, idest delectabile tempus ueris, {m'era cagione a bene sperare la gaietta pelle di quella fiera}; quasi dicat: dabant mihi causam bene sperandi detractionem pellis illius ferae, idest mortificandi et extinguendi luxuriam, quae stat in pelle, ut iam ostensum est. Et bene dicit {gaietta}; nam mulierem uagam solemus appellare gaiam uulgariter: et hoc etiam innuit quod autor loquatur de luxuria, non de uanagloria. Quod autem hora temporis praestet sibi materiam sperandi uictoriam dictae ferae, satis patet ex iam dictis, quia anima tunc magis sobria et soluta potest facilius compescere concupiscentias carnis, et refraenare passiones; sed secundum non apparet uerum. Unde est hic solerter aduertendum quod autor uidetur expresse dicere falsum; dicit enim quod dulcis dispositio temporis uerni dabat sibi spem uincendae luxuriae, et tamen uidetur totum contrarium ad sensum et experientiam, quia scilicet adueniente uere omnia rationalia et bruta et uegetabilia incitantur ad luxuriam. Dicendum breuiter quod autor uerum dicit: arguit enim sic: si in tali tempore, in quo homo naturaliter disponitur ad luxuriam, ego procurabam et conabar reprimere et conculcare istud uicium tam potens, quanto fortius in futurum? Quasi dicat: nunc est tempus amoenum, nunc est aetas robusta, sed ueniet hyems, ueniet senectus, bene domabo et castigabo carnem: sicut dicit Quintus Curtius de Alexandro magno, quod si uixisset diutius, senectus poterat extinguere iram et ebrietatem, quae uicia iuuentus accendebat in eo. Unde nota quod autor non dicit quod istud tempus faceret ipsum uincere luxuriam, sed dicit quod faciebat ipsum bene sperare; nam spes est tantum de futuro bono. 
+
+{Mentre ch'io ruinaua.} Ista est quarta pars, in qua autor ostendit qualiter, dum ipse sic infestaretur a praedictis tribus feris, et relaberetur in pristinam caecitatem ignorantiae et uiciorum, occurrit sibi quidam fugaturus nubem a mente eius, et hic erat Uirgilius poeta. Ad quod est diligentissime praenotandum quod Uirgilius figuraliter est ratio naturalis in homine, qui nouit scientias et artes liberales, quae ab intellectu humano sciri possunt per adquisitionem; quam rationem autor bene figurat in persona Uirgilii, quia in eo maxime uiguit ratio naturalis inter poetas. Non mirum ergo si autor cepit Uirgilium in ducem per Infernum et Purgatorium, sed cum uenit ad Paradisum, ratio naturalis deficit ibi, et tunc scientia supernaturalis, quae habetur per infusionem a Deo, scilicet Theologia, habet ibi locum; et sic cessat obiectio quae posset fieri, scilicet, quare, uel quomodo autor acceperit Uirgilium in ducem per Infernum et Purgatorium, cum saltem Purgatorium non nouerit nec in uita, cum fuerit infidelis, nec in morte quia damnatus in Inferno. Certe dicendum est quod ratio naturalis per scientias naturales cognoscit uirtutes et uicia, praemia et supplicia, de quibus agitur moraliter et tractatur poetice in his duobus libris. Unde autor, tractaturus in Purgatorio quaedam non pertinentia ad rationem naturalem, inducit Statium tamquam poetam christianum, qui associat ipsum. Ad literam ergo fingit autor quod unus obtulit se sibi, qui ex longo silentio uidebatur raucus. Sed quare Uirgilius figuratur raucus? Ad hoc potest responderi multipliciter: primo, quia longo tempore steterat sine organis et instrumentis formatiuis uocis, qualia sunt labia, lingua etc.; unde apud poetas saepe inferna appellantur regna silentum. Secundo, potest dici raucus, idest neglectus, quia per multa tempora nullus fuerat ita laudabiliter locutus de Uirgilio, nec ita excitauerat eius materiam quasi dormientem sicut autor noster. Tertio, quia humana ratio, quae per Uirgilium designatur, est modica in usu hominum, et raro loquitur. Quarto, quia ratio autoris hucusque fuerat rauca; nam de rei ueritate autor fuerat pauca locutus hucusque: fecerat enim solum quasdam cantiones et sonitia, de quibus postea uerecundabatur in maturiori aetate. Quinto, quia Uirgilius fuerat tardissimus in sermone, adeo ut fere indocto similis uideretur, ut scribit Donatus super Uirgilium; ipse etiam Dantes fuit tardiloquus multum, ut alibi patebit. Sic ergo patet multiplex sensus tam historialis, quam moralis, et unusquisque uerus. Nunc ordina literam sic: quidam, supple, {che parea fioco}, idest raucus, scilicet Uirgilius, {per lungo silenzio}, idest diuturna taciturnitate, quia steterat iam per mille trecentos annos sine locutione, {si fu offerto}, idest obtulit se, {dinanzi agli occhi miei}, idest intellectui et memoriae meae, {mentr'io ruinaua}, idest interim dum ruerem, {in basso loco}, idest in uallem uiciorum, quae est locus infimus. 
+
+{Nacqui.} Hic Uirgilius describit se a Principe, sub quo natus est, et per consequens a tempore; et dicit quod natus est sub Iulio Caesare. Sed contra autor uidetur expresse dicere falsum, quia de rei ueritate Uirgilius natus est magno Pompeio et Marco Crasso consulibus, quo tempore Caesar erat priuatus, nec adhuc fuerat consul, nedum imperator; constat autem quod descriptio temporum fiebat a consulibus ante tempora imperatorum. Ad hoc dixerunt aliqui quod istum dictum est penitus falsum, et quod autor pro certo errauit; sed ego nullo modo adduci possum ut consentiam quod Dantes, qui tantum dilexit Uirgilium, et tam plene intellexit, et tanto tempore secutus est eum, ignorauerit illud quod etiam pueri sciunt. Ideo est inspiciendum hic subtiliter quod autor non dicit ista uerba tamquam ipse, sed facit Uirgilium dicere: qui Uirgilius ubique commendat ipsum Caesarem, unde primo AEneidos dicit de eo:
+
+*Nascetur pulcra Troianus origine Caesar,
+Imperium Oceano, famam qui terminet astris.*
+
+Similiter in libro Bucolicorum deplorat indignam Caesaris mortem, quia nititur complacere Augusto. Modo ad propositum, Uirgilius potius uult denominare originem suam a Caesare priuato, quam ab aliis consulibus; sic ergo bene saluatur istud dictum, {nacqui sub Iulio}. Aliqui tamen aliter exponunt, et sic: {nacqui sub Iulio}, idest florere coepi; quod falsum est, quoniam Uirgilius erat iuuenis et ignotus, quando primo uenit Romam, et coepit florere sub Augusto, ut saepe patet in Bucolica; dicit enim ibi:
+
+*Pastores hedera nascentem ornate poetam.*
+
+Et exponitur nascentem, idest florere incipientem; erat enim Uirgilius XXUII annorum, quando primo coepit scribere Bucolicam. Sed notandum est hic quod Iulius dictus est a Iulio Ascanio, filio Eneae, ut dicit Uirgilius ibidem:
+
+*Iulius a magno dimissum nomen Iulo.*
+
+Praeterea notandum est quod hic magnus Caesar uocatus est Gaius Iulius Caesar Dictator, et dictus est Diuus Iulius, ut saepe patet apud Plinium in naturali historia: quod pro tanto dixerim, quia multi fuerunt Caesares, sicut Lucius Caesar, pater istius magni Iulii Caesaris, ut dicit Tullius primo Officiorum; item Quintus Caesar, Sextus Caesar, et alii multi, quos saepe nominat Liuius, Plinius, Ualerius, et plures alii. Et subdit autor: {ancor fosse tardi}. Hic oritur aliud magnum dubium; uidetur enim autor dicere in eodem uersiculo aliud falsum; nam si loquamur historice, Uirgilius non est natus tarde, scilicet circa tempom extrema Iulii Caesaris, sicut aliqui falso exponunt, imo natus est ante consulatum et imperium eius. Uel si loquamur allegorice, sicut alii dicunt, scilicet quod natus est tarde quia non fuit christianus, contrarium uidetur, quia scilicet tunc natus est nimis tempestiue; unde si natus fuisset tardius, fuisset tempore Christi, qui natus est sub Augusto, sub quo mortuus est ipse Uirgilius. Dicendum breuiter quod autor bene dicit et uere; nam si loquamur historice, Uirgilius natus est tarde quantum ad aliquos poetas multos, quia licet dicatur, et sit princeps poetarum latinorum, non tamen primus, imo multi praecesserunt eum, sicut Liuius, Ennius, Plautus, Terentius, Lucilius, et Lucretius, qui mortuus est die qua natus Uirgilius, nam se occidit. Si etiam loquamur allegorice, dico quod bene dicit, quia secundum commune uulgare Italicorum, et usitatum modum loquendi, omne illud dicitur tardum, quod non uenit ad determinatum finem suum, nec consequitur quod petit. Modo Uirgilius, quia non peruenit ad finem perfectae felicitatis, nec saluatus est, merito bene dicitur uenisse tarde. Nonnulli tamen exponunt aliter et sic, scilicet, quod bonus homo numquam potest tam cito uenire in mundum, quod non sit tarde. Alii etiam exponunt istam literam deprecatiue, sic exponentes: {ancor fosse tardi}, idest, oh utinam non fuissem natus tam cito, sed tardius, quia fuissem tempore Christi. Sed licet ista expositio uideatur sana, et bene sonet, non tamen est de mente autoris, si quis bene considerat uulgare florentinum, quia illud {ancor} tantum ualet, quantum quamuis. 
+
+{Poeta fui.} Hic Uirgilius describit se a sua professione, dicens, {poeta fui}, nam Uirgilius anthonomastice uocatus est poeta: cum enim poetam dicimus, nec facimus expressam mentionem de quo, intelligitur apud Latinos de Uirgilio, apud Graecos uero de Homero. Et tangit principalem materiam de qua scripsit, scilicet gesta Eneae, unde ipse incipit librum Eneidos: *Arma uirumque cano*. Dicit ergo, {e cantai}, idest poetice scripsi nam cantare proprie est poetarum, sicut dicere oratorum, {di quel giusto}, scilicet Enea. Sed contra Seruius commentator Uirgilii dicit quod Eneas fuit proditor patriae, ergo non iustus, imo iniustissimus; et dicit Seruius Titum Liuium hoc dicere. Dico breuiter quod Seruius non bene dicit, sicut et in multis; fuit enim bonus gramaticus, sed saepe non intellexit mentem Uirgilii, imo interdum literam peruertit, et trahit ad reprobum et turpem sensum, sicut in libro Bucolicorum in multis. Dico ergo quod Titus Liuius dicit totum contrarium libro primo de origine urbis circa principium, scilicet quod Eneas non fuit proditor. Et posito quod fuerit uerum Eneam fuisse proditorem, ut aliqui uolunt, tamen Uirgilius intendit ostendere ipsum iustum, ut per hoc ostendat Augusto, in cuius honorem scribit, qualis debet esse princeps, quia scilicet iustus, clemens, et probus; unde ipse dicit de Enea:
+
+*Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter
+Nec pietate fuit, nec bello maior et armis.*
+
+Et dicit, {figliuol d'Anchise}, idest Eneas, qui fuit filius Anchisis, consanguinei regis Priami de domo Dardania. Et descripto Enea a patre, describit ipsum a prouincia et patria, sicut iam descripserat se; unde dicit, {che uenne di Troia}, quae est prouincia. Et tangit patriam cum dicit, {poichè 'l superbo Ilion fu combusto}, idest ciuitas Ilion, quae erat in Troia, fuit cremata, sicut clare dicetur Purgatorii capitulo XII, ubi dicitur de superbia Troiae. 
+
+{Tu sei.} Hic autor confirmat, ostendens rationem quare debet hoc facere; unde dicit: bene et digne peto, quia {tu sei lo mio maestro}, quia scilicet Uirgilius primus apud Latinos descripsit poetice uicia, et uiciorum supplicia: ideo merito plus sequitur eum, et principalius: ideo uocat eum magistrum, et tamen discipulus superat magistrum. Uel expone allegorice, quia ratio, quae designatur per Uirgilium, est magistra hominis. Et nota hic quod aliqui ex hoc dicto uolunt inferre quod Dantes pro magna parte fuerit furatus a Uirgilio, quod est manifeste falsum cuique intelligenti utrumque: imo Dantes pauca accepit a Uirgilio, imo Uirgilius plura accepit ab Homero, et ab aliis poetis et oratoribus tam Graecis, quam Latinis, ut euidenter ostendit Macrobius quinto de Saturnalibus, ubi detegit fere omnia furta Uirgilii. 
+
+Et subdit: {tu se' solo colui, da cui io tolsi lo bello stile che m'ha fatto onore}. Sed contra stylus Uirgilii est tragicus, iste comicus, ille literalis, hic uulgaris. Ad hoc respondent aliqui quod autor capit hic large stylum pro materia, et ita autor imitatur Uirgilium in materia, ut dictum est. Uel dic quod litera sit intelligenda similitudinarie sic, quod sicut stylus Uirgilii superexcedit caeteros in litera, ita stylus Dantis in uulgari. Ideo bene dicit, {lo bello stile}, quia nullus pulcrior in genere suo, et dicit: {che m'ha fatto onore}, idest dabit mihi perpetuam famam; et sic nota quod autor ponit pro facto illud quod futurum sperabat, sicut alibi saepe in toto libro promittit sibi famam. Et nota hic sufficit unumquemque scribentem excellere in uno genere; nam et Uirgilius poetarum Latinorum princeps cum in metro ceteros antecellat, in prosa tamen non praeualet: e contra autem Tullius, fons Romanae eloquentiae, quamuis in prosa non habeat parem, in metro multis inferior reperitur; unde Iuuenalis eius carmina eleganter irridet. Ita hic noster Dantes, quamuis in litera non superauerit alios, tamen in uulgari transcendit eloquentiam ceterorum; imo, quod mirabile est, illud quod uiri excellentissimi uix literaliter dicere potuissent, hic autor tam subtiliter et obscure sub uulgari eloquio paliauit. 
+
+{A te conuien tenere.} Ista est quinta pars generalis, in qua autor ponit responsionem Uirgilii ad suam petitionem, qui Uirgilius dat sibi suum consilium, et spondet auxilium. Et in ista responsione sua primo Uirgilius ostendit quod aliud iter est eligendum; sed statim potest obiici quod autor uidetur cepisse optimum iter, scilicet iter uirtutis per montem. Ad hoc dicunt aliqui quod ista litera debet sic intelligi: {a te conuien tenere altro uiaggio}, scilicet quam declinare ad uallem uiciorum. Sed ista non est intentio Uirgilii, imo Uirgilius ducet autorem ad Infernum per istam uallem tamen aliter quam prius, quia scilicet per uiam speculationis. Ideo mihi uidetur dicendum quod Uirgilius uult dicere, quod adhuc non sit tempus eundi ad montem, quia non potest homo feliciter transire de extremo ad extremum; nam non potest quis statim ex peccatore fieri sanctus, sed oportet paulatim procedere et descendere prius ad Infernum, idest ad cognitionem uiciorum, quia cognitio peccati initium est poenitentiae, et malum nisi cognitum uitari non potest. Uult ergo breuiter dicere Uirgilius: fili mi, oportet considerare poenas Inferni, quae infliguntur homini propter uicia. Nunc ordina sic literam. 
+
+Autor describit ueltrum a uirtute, et dicit: {terra nè peltro}, idest res terrena, uel pecunia, {non ciberà questi}, idest non pascet istum principem. Et bene dicit {peltro}, est enim peltrum factum ex stagno et ramo; quod est dicere: iste princeps futurus non faciet monetam falsam, sicut aliqui moderni principes, sicut ipse autor scribit de Philippo rege Franciae Paradisi capitulo XUIIII; et iste princeps non uiolabit iustitiam auro, et non uendet causas pauperum, uel libertates populorum, sicut moderni principes et pontifices, immo contrarium faciet. Unde dicit, {ma sapientia, amore, e uirtute}; supple, pascet eum, quasi dicat: sed potius talis erit sapiens, uirtuosus, et amator iusticiae et libertatis, contrarius modernis. Et describit ipsum per originem suam, dicens: {e sua nazion} idest natiuitas {sarà tra Feltro e Feltro}, idest inter coelum et coelum. Et est pulcra et subtilis similitudo; sicut enim filtrum caret omni textura, ita coelum caret omni mixtura, cum sit corpus simplex, non mixtum; quasi dicat quod a bona constellatione coeli et bona coniunctione stellarum nascetur iste princeps. Si dicas ex quibus parentibus, uel de qua patria, autor non specificat hoc; nec est de more astrologorum ita particulariter exprimere futura cum circumstantiis suis. Et ideo mihi uanum uidetur quod aliqui dicunt, quod iste ueltrus nascetur intra Feltrum, quod est in Romandiola, et Feltrum, quod est in Marchia Taruisina. Nec minus ridiculum uidetur quod alii dicunt, quod autor hic loquitur de magno anno. Et hic nota toto animo quod haec uidetur uera expositio istius literae; haec enim fuit propria intentio autoris siue bona, siue mala, ut potest clare demonstrari in multis locis et capitulis libri, et specialiter et expresse capitulo ultimo Purgatorii, ubi ipse autor dicit:
+
+{Ch'io ueggio certamente, e però 'l narro,
+A darne tempo già stelle propinque.}
+
+Similiter Purgatorii capitulo XX exclamans contra auaritiam dicit:
+
+{O ciel, nel cui girar par che si creda
+Le condizion di quaggiù trasmutarsi,
+Quando uerrà per cui questa disceda?}
+
+Quasi dicat: quando ueniet ueltrus, per quem lupa recedat de mundo? Et dicit quod ueniet cito Paradisi capitulo XXUII, ubi dicit:
+
+{Ma l'alta prouidenza, che con Scipio
+Difese a Roma la gloria del mondo,
+Soccorrà tosto, sì com'io concipio;}
+
+et ita in multis aliis locis. Nota etiam quod autor uidetur uelle dicere idem, quod uoluerunt alii multi, siue uere, siue false, scilicet, quod pastores ecclesiae deponantur a dominio rerum temporalium, et sic auaritia finiatur in eis. Quod autem ipsi praelati sint subiectum et centrum ipsius auaritiae, dicit autor ubique per totum, et quasi semper, quando facit mentionem de auaritia. 
+
+Sequitur: {di quella umile Italia fia salute}; uult dicere quod talis princeps futurus erit principaliter salus Italiae, quia Italia maxime indiget reparatione, et potissime illa pars Italiae, ubi est Roma, quia Italia hodierna die est maxime oppressa, et subiecta tyrannidi, et quia in Italia solet esse sedes sacerdotii et imperii in ea parte, ubi est Roma. Sed quare autor uocat Italiam humilem? Dicunt quidam quod Italia dicitur humilis ironice, idest per contrarium, quia est maxime superba. Sed male; imo debet capi proprie sicut litera sonat, quia hoc idem dicit ipse Uirgilius Eneidos libro secundo, ubi dicit:
+
+*...humilemque uidemus	
+Italiam.*
+
+Et dicitur Italia humilis, idest plana uel mollis, pinguis, suauis, fertilis, mitis, dulcis, tractabilis, ut per se patet; de cuius laudibus et praerogatiuis dicam plene Purgatorii capitulo UI, et alibi saepe. Et dicit: {per cui morìo la uergine Camilla}; per hoc signanter explicat quod loquitur de illa parte Italiae, ubi est Roma; manifestum est enim quod Camilla, et isti nominati, et alii multi mortui sunt pro parte praedicta, et manifestissimum est quod Roma maxime indiget reparatione, quae quodammodo matrona potens, regina Urbium, nunc proh dolor! pro magna parte est serua et sclaua omnium. Et nota quod autor ideo facit mentionem de mortibus praedictorum, ut tacite innuat quod hic princeps futurus reparabit romanum imperium, quod olim ab ipso principio est tanto sanguine partum. Ne autem litera remaneat in aliquo dubia ex ignorantia facti, longam historiam breui narratione perstringam, quae summatim attinget quodammodo totam materiam Uirgilii. Est ergo sciendum, quod sicut scribit Uirgilius UII Eneidos: rex Latinus iam senex regebat populos in pace in partibus Italiae tempore quo Eneas Troianus primo applicuit ad Tyberim. Hic carebat mascula prole; habebat unicam filiam uirginem nomine Lauiniam, quam iam nubilis aetatis multi principes petebant, inter alios unus praecipuus nomine Turnus, pulcerrimus iuuenis, nobilis genere, potens opibus, quem Amata, regina uxor Latini, mater Lauiniae, optabat habere in generum potissime, quia Turnus erat nepos eius, filius reginae Ueniliae, sororis suae, quae erat uxor regis Dauni, et mater Turni. Rex uero Latinus habuerat in responsis quod deberet tradere Lauiniam ipsam genero extraneo; ideo promisit ipsam Eneae, ex quo natum est bellum acerrimum inter praefatum Turnum et ipsum Eneam, et odium implacabile. Hic autem Turnus rex Rutilorum, regnans in ciuitate Ardeae, sicut scribit idem Uirgilius in nono, uenit cum aliis principibus multis et numeroso exercitu contra bastitam, siue nouam terram, quam fecerat Eneas in ripa Tyberis; cum ipse iuisset ad Euandrum regem pro subsidio, qui regnabat in partibus, ubi fuit postea Roma, in monte Palatino. Turnus ergo absente Enea inuasit terram nouellam Troianorum: Troiani, secundum quod praeceperat eis in recessu, continuerunt et muniuerunt se intra fortilicium. Turnus uero magno impetu et clamore coepit prouocare Troianos ad pugnam. Erant autem intra moenia duo socii Troiani, amici arctissimi, quorum alter nomine Nisus erat uir strenuus armorum, alter Euryalus, adolescens pulcerrimus Troianorum, ambo deputati ad custodiam unius portae; quorum alter, scilicet Nisus, adueniente nocte prospiciens exercitum hostium, qui omnes sine ulla custodia iacebant somno et uino sepulti, decreuit uelle ire per Eneam ad Euandrum regem; cui Euryalus audacter se sociauit ad omnia pericula toleranda, licet Nisus recusaret. Isti ergo uere amici, una anima in duobus corporibus, per se sic animati, et persuasi muneribus et promissis Iulii Ascanii egregii iuuenis, filii Eneae, et aliorum nobilium principum Troianorum, exiuerunt portam de nocte, et inuadentes castra hostium fecerunt magnam caedem de multis, et multa spolia rapuerunt more leonis saeuientis in pecudes. Cum autem onusti praeda laete recederent, occurrerunt a casu trecentis equitibus, qui ueniebant ab urbe Latini ad castra Turni cum duce eorum, cui nomen erat Uolscens, qui clamare coepit, et quaerere qui essent, et quo tenderent. Tunc Nisus et Euryalus nihil respondentes intrauerunt siluam proximam, et continuo hostes circumdederunt siluam, claudentes undique passus et uias. Euryalus iunior, detentus a tenebra noctis et onere spoliorum, non potuit euadere. Nisus uero, qui iam euaserat a manibus hostium, retrospexit, nec uidens amicum Euryalum, coepit retrocedere ut quaereret eum, quem paulo post reperit interceptum ab hostibus, et nesciens quid ageret, fluctuans animo, emisit telum, quo percussit in tergo quemdam equitem nomine Sulmonem, qui statim ex uulnere mortifero euomuit animam. Deinde emisso alio telo percussit alium equitem nomine Tagum in capite, et intransfixit per utrumque tempus. Tunc Uolscens dux, accensus ira, non uidens ex aliqua parte autorem harum mortium, conuertit furorem suum super Euryalum, et clamans, tu lues poenas amborum, extendebat ensem super eum. Nisus statim exterritus, non ualens ulterius se celare, nec tantum ferre dolorem, coepit alta uoce clamare:
+
+*Me, me, adsum qui feci: in me conuertite ferrum:*
+
+ego sum autor totius culpae, iste in nihilo deliquit:
+
+*Tantum infelicem nimium dilexit amicum!*
+
+Sed hoc non obstante ille dux Uolscens transfixit ense pulcrum pectus Euryali, qui uelut flos succisus ferro moribundus deuenit ad terram. Nisus impatiens morae, ingessit se furibundum in turbam hostium, et petebat solum ipsum ducem inter omnes, et quamuis omnibus circumstrepentibus, immisit ensem fulmineum in os illius uociferantis, et sic moriens ipse animam abstulit hosti. Quo facto quasi laetus proiecit se super amicum Euryalum morientem totus perforatus ab hostibus, et placida morte expirauit super corpore eius. Ideo bene Uirgilius prorumpit in laudem istorum duorum exclamans:
+
+*Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt,
+Nulla dies umquam memori uos eximet aeuo.*
+
+His actis Rutuli detulerunt cum planctu Uolscentem ducem eorum mortuum ad castra, et in castris etiam magnus planctus erat de morte occisorum a Niso et Euryalo. Orto die Turnus armatus duxit exercitum armatum contra terram, et capita Nisi et Euryali affixa hastis cum magno clamore portata et ostensa sunt intrinsecis. Troiani e contra parabant se ad defensionem in parte sinistra, nam a dextera habebant fluuium Tyberim, et breuiter post multa praelia hinc inde facta duo fratres Troiani, magni et magnifici, quorum unus uocabatur Pandarus, alter Bitias, assignati per Eneam ad custodiam unius portae, aperuerunt ipsam, inuitantes sponte hostes ad intrandum, stantes uelut altae turres armati contra ad defensionem. Turnus autem, qui ex alia parte oppugnabat terram, hoc audito, ardens ira praecurrit ad portam Dardaniam contra superbos fratres, et occisis primo aliquot paucis, percussit Bitiam ardentem oculis et frementem animo cum lancea, et prostrauit eum ad terram cum magno fragore, uelut arborem magnam; et continuo Troiani perterriti uersi sunt in fugam. Pandarus autem, uiso fratre suo terribiliter prostrato, clausit portam magnis uiribus, et excludens multos de suis, inclusit Turnum, quem non perpendit inter turbam aliorum. Tunc Troianis trepidantibus, Pandarus accensus ira fraternae mortis coepit exprobare contra Turnum: tu non es nunc in aula reginae Amatae ad procandum Lauiniae filiae suae, nec in medio Ardeae patriae tuae, ubi propriis muris defendaris, sed inter castra inimicorum, nec ulla uia poteris hinc exire. Turnus subridens respondit: si habes aliquid animosae uirtutis, incipe pugnam mecum: certe tu poteris referre Priamo te inuenisse hic alium Achillem. Et continuo erigens se, irruit in eum, et cum ense percussit in media fronte, ita quod caput diuisit in duas partes, ex quo ille moriens corruit ad terram, utraque parte capitis ab utroque humero dependente. Troiani continuo uersi sunt in fugam; et si statim Turnus fuisset aduisatus ad aperiendam portam, et intromittendum suos, ille fuisset ultimus dies bello et genti Troianae, sed furor duxit eum in occisionem hostium. Tandem multis caesis, Troiani coeperunt recurrere ad persuasionem Seresti et Menesthei, principum Eneae, qui exclamans exprobrabat eis: quo fugitis, miseri, quos alios muros habetis? Unus homo clausus inter moenia uestra an tantas mortes nostrorum dederit impune, et tot de melioribus miserit ad infernum? Turnus paulatim cedens saltauit in fluuium, et sospes remeauit ad suos cum magna gloria belli, sicut postea Horatius Cocles fecit per multa saecula tempore quo Porsenna rex Tuscorum obsedit urbem. Post haec, sicut scribit Uirgilius in X, Eneas, cum multis et magnis auxiliis reuersus est, et continuo Turnus duxit aciem contra eum, et post strages multorum tandem Pallas filius regis Euandri, iuuenis animosus, increpans suos fugientes, obtruncauit multos ex hostibus probitate sua. Tunc Turnus, suorum funera cernens, irruit in Pallantem, uelut leo irruens magnanimus in taurum fortem, et illum transuerberauit forti hasta per medium pectus, et continuo rapuit illi prostrato baltheum, quo erat cinctus, qui postea fuit causa mortis ipsius Turni, ut statim dicetur. Uiso succincte de Niso et Euryalo duobus sociis, et duobus aliis fratribus, maximis amicis Eneae, dicere restat nunc de Turno et Camilla maximis inimicis eiusdem, et primo de Camilla. Est ergo sciendum breuiter quod, sicut scribit Uirgilius in XI Eneidos, Metabus rex de gente Uulscorum, pulsus de Priuerno, antiqua ciuitate sua, ob inuidiam et superbam potentiam eius, detulit secum unicam filiam infantulam inter ipsa praelia armorum, quam summe diligebat, et uocauit ipsam Camillam a nomine matris, quae uocata fuerat Casmilla; et non fidens intrare aut inhabitare aliquam ciuitatem, recepit se montibus et siluis, ubi nutriuit hanc filiolam suam lacte equino et ferino. Cum autem puella coepisset primo posse ambulare, assuefecit eam equitationi, uenationi, saltibus, quam armauit sagittis et pharetra, et induit pelle tigridis. Ipsa uero seruauit perpetuam uirginitatem, nec unquam uoluit habere uirum. Ista ergo Camilla uenit in subsidium Turni contra Eneam cum aliquot aliis uirginibus, et inter quas fuit una uocata Tarpeya, altera Tulla, et post multa gesta, tandem apud ciuitatem regis Latini nomine Laurentum, pugnans uiriliter, non ut foemina, spargebat suas sagittas contra Troianos; et etiam fugiens sagittabat a tergo adeo perite quod quot tela emittebat, tot dabat mortes hostibus. Demum post multas caedes ab ea factas, quidam eques Eneae nomine Aruns furtiue secutus illam persequentem unum equitem gloriosum, et caute percussit eam lancea, captata opportunitate temporis et loci, sub mamilla sinistra, et ipse, uulnere dato, subito aufugit perfusus gaudio et timore. Camilla inter manus uirginum suarum manu propria extraxit de pectore telum, ferro remanente inter costas:
+
+*Uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.*
+
+Tunc una ex uirginibus, nomine Opis, totis uiribus tenso arcu percussit sagitta Aruntem, qui continuo mortuus est. Mortua Camilla, uirgines eius arciferae et milites Turni uersi sunt in fugam, non ualentes ulterius sustinere impetum Troianorum, et sic miserabiliter trucidati sunt sub oculis suorum, qui stabant ad defensionem. Posses tamen, lector, credere quidquid scriptum est de Camilla esse forte poetice fictum nisi haec ciuitas Priuernum, quae hodie extat in Campania, similem uirginem produxisset temporibus nostris. Fuit enim, regnante famoso rege Roberto, quaedam insignis uirgo, nomine Maria de Priuerno, ingens corpore, fortis uiribus, audax animo, potens armorum, quae patrem suum ab inimicis interfectum magnanimiter uindicauit, et ipsa etiam uelut noua Camilla numquam uoluit habere uirum. Unde regi Roberto uolenti tradere ipsam nuptui fertur respondisse, quod si ipse haberet aliquem nobilem ex subditis suis, quem perdere uellet, mitteret ad eam. Minus ergo mirari debemus si uiri Priuernates olim in senatu Romano libere et magnifice responderunt; sicut Liuius scribit. Post praelium praedictum Camillae, sicut scribit Uirgilius in XII, mortua Camilla, Turnus ultima desperatione ductus, uidens animos regis Latini et Laurentinorum inclinatos ad Eneam, concurrit in campo cum Enea, qui inuaserat ipsam urbem; in quem Eneas accensus ira irruit tota ui et conatu, et illum cum hasta in modum fulminis percussit in femore. Quo uulnere magnus et superbus Turnus decidit ad terram, et subito factus paruus et humilis coepit Eneam suppliciter protensa manu deprecari, ut misereretur senectutis patris sui Dauni, et redderet ipsum uel uiuum uel mortuum suis, confitens se uictum, et Lauiniam, pro qua tot bella gesserat, esse uxorem ipsius Eneae uictoris, et deponeret odium. Eneas autem pius reuocabat ensem, sed uidens cincturam Pallantis, qua Turnus cinctus erat, quam detraxerat ipsi Pallanti, quando interfecerat eum, statim accensus furore et ira infixit ferrum in pectore eius in uindictam Pallantis amici, et continuo Turnus cum indigniatione et planctu emisit spiritum; et in hac morte Turni Uirgilius finem facit suo operi Eneidorum. His breuiter percursis pro declaratione literae, nunc est ad literam redeundum. 
+
+{Io cominciai.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor mouet dubium Uirgilio de insufficientia sua. Ad cuius rei intelligentiam est bene praenotandum quod ista questio et contentio, quam Autor fingit se hic facere cum Uirgilio, non est aliud quam quaedam lucta mentis et repugnantia inter hominem et rationem. Examinabat enim autor intra se uires suas, et arguebat et obiciebat contra se: tu non es Homerus, tu non Uirgilius; tu non attinges excellentiam famosorum poetarum, et per consequens opus tuum non erit diu in precio; imo, sicut dicit Horatius ad librum suum, cito portabitur ad stationem, et lacerabitur ad dandum saponem. Unde autor incoeperat primo scribere literaliter, postea scripsit uulgariter. Talem luctam mentis expertus sum in me ipso antequam auderem scribere super librum istum tam uniuersalem. Hic autem oritur quaestio, quae solet sepe fieri et merito: quare, scilicet, uir tantae literaturae et scientiae scripsit uulgariter et materne? Dicendum breuiter multis de causis: primo, ut pluribus proficeret, et maxime Italicis, qui prae ceteris in poeticis delectantur, imo quasi soli. Si enim scripsisset literaliter, non profecisset nisi literatis, nec omnibus literatis, sed paucis. Fecit ergo opus nunquam factum, in quo literatissimi et sapientissimi uiri possunt speculari. Secundo, quia autor, uidens liberalia studia, potissime poetica, esse deserta a principibus et nobilibus, qui principaliter solebant in poeticis delectari, et quibus opera poetica solebant olim intitulari, et ob hoc opera Uirgilii et aliorum excellentium poetarum iacere neglecta et despecta, cautius et prudentius se reduxit ad stilum uulgarem, cum iam literaliter incoepisset sic:
+
+*Ultima regna canam, fluido contermina mundo,
+Spiritibus quae lata patent, quae premia soluunt
+Pro meritis cuicumque suis etc.*
+
+Alii tamen et multi comuniter dicunt, quod autor cognouit stilum suum literalem non attingere ad tam arduum thema; quod et ego crederem, nisi me moueret autoritas nouissimi poetae Petrarcae, qui loquens de Dante scribit ad uenerabilem praeceptorem meum Boccatium de Certaldo: *Magna mihi de ingenio eius oppinio est potuisse eum omnia, quibus intendisset*. His breuiter praemissis nunc ad literam reuertamur. Dicit autor: {Io cominciai}, supple, loqui, et dicere, {poeta, che me guidi}, idest, o Uirgili, qui es dux et ductor meus, {guarda la mia uirtù}, scilicet, uirtutem intellectualem et scientiam, {se l'è possente}, idest sufficiens ad tantum opus et onus, {nanzi che tu me fidi}, idest antequam ex fiducia me committas, {all'alto passo}, idest, ad altam materiam, sicut consulit Horatius in Poetria, ubi dicit:
+
+*Sumite materiam uestrs qui scribitis aequam
+Uiribus etc.*
+
+{Andoui.} Hic autor remouet alteram partem rationis siue persuasionis, ostendens quod etiam non ualet si Paulus iuit, quia etiam maximus effectus et optimus fructus secutus est ex eo, scilicet confirmatio catholicae fidei. Sed numquid Paulus iuit uiuus ad Infernum? Dicendum breuiter quod iuit ad Infernum, Purgatorium, et Paradisum, quando raptus fuit ad tertium coelum, de quo raptu dicetur Paradisi capitulo. Uel dic et melius quod autor non intelligit Paulum iuisse ad Infernum sed ad Paradisum. Unde uult arguere sic: Si Eneas uiuens iuit ad Infernum, non sequitur quod debeam ire propter causam iam assignatam; et si Paulus uiuens iuit ad Paradisum, non sequitur quod ego debeam ire. Cuius causam assignat dicens: {lo uas d'elezione}, scilicet Paulus, quem Deus elegit sibi tamquam uas legis et sanctarum scripturarum armarium, ut dicit Ieronimus in prohemio super Genesim. Et nota quod uas electionis potest proprie appellari illud, in quo cursor portat literas domini sui, in quibus continetur electio, idest uoluntas Domini; et talis fuit Paulus, quia tamquam nuntius portabat et praedicabat electionem, idest uoluntatem Domini sui. Ita capit Philosophus electionem libro Ethicorum, et fere ubique. {Andoui poi}, idest, iuit postea ad Paradisum, uel utrumque. Et bene dicit postea, quia fere per mille annos ante fuit Eneas quam Paulus. Et dicit: {per recarne conforto}, idest, ut adduceret roborationem, {a quella fede}, scilicet christianae, {ch'è principio a la uia di saluazione}, quia sine fide est impossibile saluum esse quantumcumque habeat quis alias uirtutes; nec sola fides sufficit, quae sine operibus mortua est. 
+
+{Io era.} Hic Uirgilius uolens probare quod Dantes sit habilis et sufficiens ad tantum opus, facit suas orationes, et incipit ordiri longam fabulam, quare, et quomodo missus fuerit primitus ad eum. Dicit ergo: {io}, scilicet Uirgilius, {era tra color che son sospesi}. Hoc potest intelligi historice, scilicet, quod Uirgilius erat suspensus in limbo sine poena et sine spe, sicut patet in capitulo IU. Uel potest intelligi allegorice, quod ratio Dantis diu fuerat suspensa et dubia utrum aggrederetur tantum opus, ut dictum est; sed Beatrix mouit eum. Sed quae est ista Beatrix? Ad hoc sciendum est quod ista Beatrix realiter et uere fuit mulier florentina magnae pulcritudinis, sed maximae honestatis, ut alibi latius dicetur, praecipue circa finem Purgatorii; quae cum esset octo annorum, ita intrauit cor eius, quod numquam postea exiuit donec uixit, unde semper amauit eam ardentissime per spacium XUI annorum, et continuo cum aetate multiplicatae sunt amorosae flammae, et semper sequebatur eam quocumque pergeret, credens in oculis eius uidere summam felicitatem. Modo ad propositum dico, quod autor aliquando in suo opere capit Beatricem historice, aliquando uero, et ut plurimum, anagogice pro sacra theologia, quae eleganter figuratur per Beatricem; sicut enim Beatrix inter dominas florentinas pulcras et uagas erat pulcerrima et pudicissima, ita theologia inter scientias seculares pulcras et delectabiles est pulcerrima et honestissima. Simile uidimus temporibus nostris in alio poeta florentino; nam Petrarca amauit Laurectam per tempus XXI annorum historice et poetice. Primum patet per tot eius dicta amorosa materna; secundum etiam probatur ex libro Buccolicorum eius et multis aliis: ita enim coelum producit mirabiliter effectus suos. Nec uideatur tib indignum, lector, quod Beatrix mulier carnea accipiatur a Dante pro sacra theologia. Nonne Rachel secundum historicam ueritatem fuit pulcra uxor Iacob summe amata ab eo, pro qua habenda custodiuit oues per XIIII annos, et tamen anagogice figurat uitam contemplatiuam, quam Iacob mirabiliter amauit, sicut autor ipse scribit Paradisi XXII capitulo, ubi describit contemplationem sub figura scalae. Et si dicis: non credo quod Beatrix uel Rachel sumantur unquam spiritualiter, dicam quod contra negantes principia non est amplius disputandum. Si enim uis intelligere opus istius autoris, oportet concedere quod ipse loquatur catholice tamquam perfectus christianus, et qui semper et ubique conatur ostendere se christianum. Unde statim describit excellentiam istius dominae ualde magnificae; et primo a bonitate cum dicit, {e donna me chiamò beata}, quia nulla scientia docet ueram beatitudinem nisi ista; et a pulcritudine cum dicit, {e bella}, quia scilicet habet pulcrius subiectum ceteris, scilicet Deum, qui est pulcerrimus ipse: Et dicit: {talchè di comandar io la richiesi}, quasi dicat, adeo erat beata et pulcra quod requisiui eam et rogaui ut praeciperet mihi. Et in hoc commendat ipsam ab autoritate; nam in ceteris scientiis locus ab autoritate est infirmissimus, in hoc uero ualidissimus. 
+
+{Temer.} Hic Beatrix facit suam responsionem, et breuiter iuxta promissum dicit, et bene, quod tanta est eius perfectio, quod non potest attingi a miseria humana. Et nota quod uerum dicit; nam, sicut uidemus per experientiam, nec uersutia hereticorum, nec subtilitas philosophorum, nec potentia superborum potest uiolare sacram theologiam; imo ipsa uelut nauicula Petri, quantumcumque exagitetur tempestatibus maris huius mundi, aliquando flectitur, sed numquam submergitur. Quid plus? Illi qui debent esse fundamentum et sustentaculum fidei, faciendo aliis uiam saluatoris sermone et exemplo, sicut praelati et pastores, continuo conantur subuertere istam fidem, sed Deo custodiente non possunt; quod egregie confirmauit quidam Abraam sapientissimus Iudaeus. Unde est sciendum quod in famosa ciuitate Parisius fuit, non est nimis longum tempus, quidam merchator famosus, magnus draperius, nomine Zanothus, de Ciniui, uir legalis, uerax et moralis. Erat et quidam hebreus uocatus Abraam, uir bonus et diues, cum quo Zanothus contraxit familiarem amicitiam, et compatiens errori eius, dolens quod uir tantae uirtutis ex carentia fidei deberet damnari, coepit persuadere illi quod non uellet amplius uiuere in pertinacia sua; et cum diu et saepe hoc fecisset, finaliter Abraam dicit Zanotho quod disposuerat accedere ad curiam romanam. Quo audito Zanothus statim perdidit omnem spem, quam habebat super conuersionem eius, et coepit sibi dissuadere quod non iret, quod hoc facere non poterat sine magno sumptu et multiplici periculo, asserens quod ita erat baptismus Parisius sicut Romae, et quod aeque bene poterat declarari de fide christiana et de omni dubio fidei ibi, ubi erat studium sacrae theologiae. Finaliter Abraam firmus in proposito accessit Romam, et ibi multa didicit a Iudeis suis, et multa uidit et notauit alterantia mentem eius. Deinde reuersus Parisius, interrogatus a Zanotho quid sibi uideretur de Curia Romana; ille cum animo amaricato respondit: malum, quod Deus det pastoribus ipsis, qui sunt uasa omnis turpitudinis, sentina sordium: ibi enim est focina gulae, luxuriae, auaritiae, simoniae, et omnium uilium uiciorum: quae omnia cum bene considero et reuoluo, compellor credere et consentire quod haec sola est uera fides et firma, quae spiritu sancto custodiente conseruatur. Ideo ego, qui ad tua uerba flecti non poteram, intendo omnino esse christianus. Zanothus, qui tristis expectabat contrariam conclusionem, totus exhilaratus iuit cum Abraam ad ecclesiam, et illum fecit solemniter baptizari, et ipse Zanothus leuauit eum de sacro fonte, et ipsum nominauit Iohannem, quem fecit plenissime informari de christiana fide; qui postea fuit semper bonus homo et sanctae uitae. Ad propositum ergo ueniendo ad literam, Beatrix primo praemittit maiorem suae rationis dicens: sola habentia potentiam nocendi sunt timenda, alia uero non. Unde dicit: {temer si dee sol}, idest solummodo, {di quelle cose ch'hanno potentia di far altrui male, dell'altre non}, supple, est timendum, {che non son paurose}, per locum ab oppositis. Uel secundum aliam literam, {poderose}, idest, quae non habent potentiam faciendi alteri malum. Et subdit minorem dicens: {io son fatta da Dio tale}, idest tam perfecta, {sua mercè}, idest gratia sua {che la uostra miseria}, idest ignorantia, et malitia humana, {non mi tange}, idest non attingit me, et per consequens nonn offendit, non uiolat me. Et debet addi conclusio sic: ergo non habeo nec debeo uos timere. Et declaro minorem a simili, quia radius solis non sordidatur a coeno, nec splendificatur a lucido. Et dicit: {nè fiamma d'esto incendio non m'assale}, idest incentiua et concupiscentia huius mundi non inuadit me. Et sic nota quod autor intendit hic de Inferno morali. Nec habet hic locum quaestio quam multi superflue faciunt, scilicet, si uisio damnatorum sit causa passionis ipsis beatis.
+
+Et proponit poenam omnibus intrantibus dicens: {lasciate ogni speranza uoi ch'intrate}. Hic nota quod ista est generalis et suprema omnium penarum infernalium, quod nunquam possunt sperare finem uel terminum poenae; ita enim anima damnata uiuit in eterna pena semper, sicut salamandra uiuit in igne aliquandiu. Sed hic statim oritur dubitatio quare, scilicet, Dantes fuerit ita demens quod intrauerit uisa ista scriptura. Dicendum breuiter quod Dantes non intrauit Infernum eo modo quo ceteri obstinati, imo ut exiret, ut statim dicetur in isto capitulo; sicut gratia exempli aliquando uidemus hic, quod aliquis dominus temporalis statuit ut quicumque condemnatus ad talem carcerem numquam possit inde exire; et tamen unus de gratia speciali obtenta a domino intrabit carcerem ad uidendum carceratos et conditionem et penam eorum. Modo iste talis non obligatur ad penam, ideo potest secure intrare. 
+
+Et exprimit confusionem illam per unam comparationem propriam ualde, dicens: {come la rena}, supple, glomeratur, {quando 'l turbo spira}. Est enim turbo circumuolutio duorum uentorum, qui circulariter agit paleam et puluerem per aerem. Et est comparatio conueniens; sicut enim arena est innumerabilis, ita isti uiles; et sicut arena uilis, sterilis, ab omnibus calcatur, ab omni uento iactatur et disperditur, ita isti uiles inutiles ab omnibus spernuntur et ab omni flatu fortunae iactantur, quia parua aura et modica niuecula contristat eos. Ideo bene dixit formica cicadae, dum illa tempore hiemis peteret pusillum farris, et ipsa peteret, quid fecisti in ista aestate? illa respondente, cantaui; uade, inquit, et nunc salta, et da tibi bonum tempus. Uentus etiam turbinis optime competit istis, quia non est de numero uel genere uentorum, et non durat nisi per paruam horam, et fit solum in paruo campo, non in aliqua regione, et egreditur de nubibus, et uoluitur in girum, sicut recte isti, et aliquando euertit arbores et domos sicut isti. Et isti disperguntur per loca incerta, sicut pulcre ostendetur statim, et sine ordine discurrunt omnes equaliter. 
+
+Unde subdit eos pulsos in istum aerem caliginosum inferiorem, dicens: {i cieli cacciarli}, idest, quod coeli noluerunt eos retinere, ita quod in nullo coelo remanserunt. Et ecce quare: {per non esser men belli}, idest ne obfuscaretur, in aliquo pulcritudo celorum; cum enim coeli sint corpora perfecta, a perfectis motoribus debent gubernari. {Nè lo profondo inferno li riceue}, idest, nec centrum infimum Inferni recipit eos, imo summum. Et reddit causam, {che alcuna gloria i rei aurebber d'elli}, idest, quia mali angeli haberent aliqualem contentationem ex eis, et eorum turba. Est autem hic notandum quod aliqui uidentur hic dubitare de eo quod autor dicit hic de angelis mediis, quia non uidetur eis bene sonare; sed certe bene dicit, quia secundum Magistrum Sententiarum aliqui angeli mali deiecti sunt in centrum terrae, aliqui remanserunt in isto aere caliginoso inferiori, qui tentant homines; imo etiam dicit quod aliqui sunt deputati solummodo ad tentandum de uno uicio. Ideo merito autor dat istis tristibus condignam societatem, primo, ratione multitudinis, quia sicut illi sunt innumerabiles in numero angelorum lapsorum, ita isti sunt infiniti in numero hominum damnatorum. Secundo, ratione loci, quia illi in aere tenebroso, et isti. Tertio, ratione uilitatis, quam participant isti et illi. Quarto, ratione discursus, quia illi semper discurrunt tentando, isti semper discurrunt mendicando.
+
+Ideo eleganter subdit Uirgilius: {non ragioniam di lor, ma guarda e passa}, quia non est faciendus sermo de talibus nisi ita in transitu; non enim debet fieri memoria de istis. Ad quod optime facit illud quod scribit Ualerius Maximus de eo qui incendit templum Dianae apud ciuitatem Ephesum, ut pulcerrimo opere consumpto nomen eius per totum orbem terrarum diffunderetur. Et dicit quod bene fecerant Ephesii tollendo memoriam eius de terra per decretum, nisi quod quidam Theopompus, uir magni ingenii et eloquentiae, nomen illius in suis historiis comprehendit. Unde et Macrobius, libro Saturnalium, facit mentionem de isto mirabili templo, et dicit quod nunqam erat nominandus qui templum Dianae Ephesiae incenderat. Ideo comuni consilio Asiae decretum est ne aliquis aliquo tempore nominaret nomen eius. Ita ad propositum, ut uidemus tota die, isti ribaldi incendunt ad delectationem, ut uideantur scire aliquid facere, unum palacium ualoris plurium milium aureorum, imo sepe unam ecclesiam.
+
+{Poscia ch'io n'ebbi.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor facit specialem mentionem de uno istorum, et describit in speciali penam ipsorum. Sed autequam descendam ad literam, est praenotandum quod autor dixerat non debere fieri memoriam de istis; tamen, ut eius tractatus sit clarior, fecit singularem mentionem de uno uili pusillanimo, qui magnam fortunam suam uilissime neglexit, et tradidit alteri habendam, ut per illum talem pateat, quid uilitas et pusillanimitas operetur in minimis, quando in magna altitudine fortunae ita praecipitat hominem. Autor enim in omni genere uiciosorum facit mentionem de famosioribus, ut eorum exempla plus moueant animos auditorum, sicut ipse testatur Paradisi capitulo XUII. Ad propositum ergo dicit autor, quod ex omnibus ipse elegit et recognouit animam unius, qui ex uilitate fecit magnam renunciationem. Sed quis fuit iste magnus tristis? Certe communis et uulgaris fere omnium opinio esse uidetur, quod autor noster hic loquatur de Celestino quarto, qui uocatus est frater Petrus de Morono; quod multipliciter probare uidentur. Primo quidem necessario uidentur arguere quod autor dicit: {il gran rifiuto}, et sic antonomasice uidetur debere intelligi de papatu. Certum est enim quod in mundo christiano nulla est maior dignitas maximo pontificatu. Preterea dicunt quod Celestinus plus poterat promereri in labore et cura animarum, quam in quiete et ocio heremi. Unde Petrus Apostolus dicitur arguisse Clementem qui fugiebat papatum. Preterea dicunt quod Apostolus dixit: *laboraui, non fructificaui*, ita quod sufficiebat bono animo laborare, licet non multum proficeret. Preterea dicunt, quantuncumque forte Celestinus fecerit hanc magnam renunciationem bono et puro animo, tamen reputatum fuit sibi generaliter ad maximam uilitatem; quod negari non potest. Sed breuiter, quicquid dicatur, mihi uidetur quod autor nullo modo loquatur nec loqui possit de Celestino. Primo, quia licet Celestinus fecerit maximam renuntiationem, non tamen ex uilitate, imo ex magnanimitate; fuit enim Celestinus, si uerum loqui uolumus, uere magnanimus; magnanimus ante papatum, in papatu, et post papatum. Ante papatum, quia statim audita electione sua, conatus est fugere cum uno discipulo suo nomine Roberto, iuuene salentino, sed ex improuiso circumuentus subita multitudine populi non potuit efficere quod optabat. Fuit et magnanimus in papatu; nam quamuis positus esset in summo culmine dignitatis intra amplum et papale palacium, fecit sibi arctam et heremiticam camerulam, in qua per singulos dies pro certa hora uacabat dulci ocio sanctae: contemplationis, ubi loquebatur cum Deo inter tot laboriosos et amaros strepitus hominum. Sicque uixit humilis in alto, solitarius inter turbas, inter diuicias pauper fuit; et tanto magnanimior, quanto renuntiatio maior. Petrus siquidem Christi primus Uicarius reliquit nauiculam paruam et pauperem, hic uero Petrus successor Petri nauium maximam et ditissimam dimisit, et maxime eo tempore quo erat in maximo precio, quando magna ambitione ab omnibus petebatur; ideo felicius sibi cessit quam Bonifacio, qui onus istud tanto studio quaesiuit, sub quo tamen erat infeliciter moriturus. Cognoscebat enim uir sanctus Celestinus se inhabilem et inutilem officio quod inuitus acceperat, tum quia erat inexpertus et ignarus negociorum seculi, assuetus diu contemplationi in siluis, non in urbibus; tum quia frustra sperabat posse facere fructum ecclesiae Dei, cum uideret illos cardinales incorrigibiles, insanabiles, non posse reuocari a simoniis et aliis cupiditatibus, quibus totum animum intenderant. Post papatum magnanimissimus fuit; nam deposita papali dignitate, quasi quadam grauissima sarcina, pristinam solitudinem tam auide repetebat, ut uideretur captiuus ab hostili carcere liberatus. Sicut enim narrauerunt qui uiderunt, cum tanto gaudio et letitia recedebat, ut non uideretur subtraxisse humerum blando oneri, sel ceruicem minaci securi. Nec mirum; sciebat enim quo redibat, nec ignorabat unde recederet. Recedebat enim ab inferno uiuentium, et redibat ad paradisum uiuentium, nisi sibi obstitisset astutia Bonifacii, qui illum captum retraxit, et retrusit in carcerem sub firma custodia, ubi, si locum mutauit, non tamen animum. Cuius mortui anima ascendens in coelum apparuit Roberto discipulo superius memorato, et persuasit ut in sancta solitudine perseueraret usque in finem, sicut a principio noluerat eum sequi quando prius tractus fuerat ad papatum. Et breuiter eius fama diffusa per totam Italiam, et eius deuotio transcendit Alpes, multisque conuentibus suorum fratrum relictis, multis claruit miraculis, propter quae merita digne extitit sanctorum cathalogo numeratus. Patet ergo ex dictis quod non est standum opinioni uulgi; nam uanae uoces uulgi non sunt audiendae, nec uir sapientissimus Dantes credendus est uirum sanctissimum damnasse ad opinionem uulgi ignari. Quis ergo fuit iste tristissimus? Dico breuiter, sine paeiudicio meliorum, quod fuit Esau: iste enim fecit magnam refutationem quando renunciauit omnia primogenita sua fratri suo Iacob. Nec miretur aliquis de hoc, quia ista fuit maxima renunciatio; nam ex primogenitura Isaac patris eorum descensurus erat Christus; quod tacite praefigurauit ipse Isaac quando fecit filium iurare super femur suum. Nam non sine quare fecit fieri tam nouum genus iurationis; fecit etiam istam renunciationem ex maxima uilitate, scilicet ex uentris ingluuie, pro edulio lentis. Ideo autor signanter dixit, {per uiltate}. Ex quo Esau merito reponitur inter istos pultrones, uiles, tristes, qui sepe pro modico cibo inducuntur ad uendendum magna bona. Unde recte uidetur de numero suprascriptorum inutilium, qui nati sunt in mundo ad damnum et destructionem fructuum terrae. Si tamen quis uelit omnino resistere, et dicere autorem intellexisse de Celestino, audebo dicere, nisi temerarius uidear, quod honestius et sanctius de uiro uili et uoraci, quam de sancto et animoso. Et tamen pro excusatione autoris dicam quod nondum erat sibi nota sanctitas hominis; fecerat enim Celestinius renunciationem recenter forte per biennium antequam autor ista descripsit, et nondum erat canonizatus; nam Celestinus postea canonizatus fuit a Clemente papa quinto anno Domini millesimo CCC.o XIII.o Praeterea autor erat iratus Bonifacio, Autori exilii et expulsionis eius. Qui Celestinus donauerat sponte Bonifacio summum pontificatum. Unde autor sepissime dicit magna mala de Bonifacio, qui de rei ueritate fuit magnanimus peccator; de cuius gestis multa dicentur in multis locis et capitulis. Nunc ad literam redeundum est. Dicit autor: ego Dantes {uidi e conobbi l'ombra di colui}, idest magni tristis, {che fece il gran rifiuto per uiltale}, in hoc aggrauat fallum, quia si fecisset magno animo non ita imputaretur sibi, {possia che n'ebbi riconosciuto alcuno in tanta multitudine}. 
+
+Et subdit effectum illius responsionis, et dicit quod uerecunde obmutuit usque ad flumen. Dicit ergo: {alor mi trassi infin al fiume}, scilicet quod non feci uerbum usque quo perueniremus ad ripam Acherontis, {con gli occhi uergognosi e bassi}, et ecce quare: {temendo nel mio dir li fosse graue}, scilicet ne essem nimis molestus sibi ex importunitate uel festinantia. Est autem hic notandum, ne procedam obscure circa istum transitum Inferni, quod olim in medio Italiae, in regione Campaniae, in ea parte quae hodie uocatur Terra laboris, non longe a Neapoli ciuitate, sicut scribit Uirgilius in UIo et in UIIo, fuit ciuitas Cumarum in humili colle. Ibi fuit maximum templum sibillae Cumanae, in ripa lacus qui dictus est Auernus, cuius parietes adhuc hodie apparent alti sed nimia uetustate semiruti, nec habitat aliquis ibi nisi quod uariae aues faciunt nidum suum; et incolae illorum locorum adhuc ostendunt speluncam ipsius Sibillae intra domum. Est autem hic lacus Auernus celebratus carminibus poetarum, ubi dicunt fuisse descensum ad inferos, quia hic locus erat horribilis, et pestilens multiplici ratione. Primo namque lacus est parui circuitus et circumcinctus continuis collibus, et olim erat circumdatus siluis adeo densis, ut modicum spacium remaneret sibi ad exhalandum; unde aer ibi inclusus erat nimis suffocatus. Secundo, quia sibi admiscetur aqua maris, quae ibi corrumpitur. Tertio, quia in circuitu habet uenas sulphureas, quae inficiunt aquam, unde erat ibi densa caligo et fetor sulphureus adeo quod aues desuper uolantes statim necabantur. Ideo merito intrantibus uidebatur Auernus, idest sine delectatione. Hic Auernus habet aquas impotabiles, et gignit paucos pisces, paruos atque nigros, et nullo usui humano commodos, sed multos et maximos aliquando recipit a mari agitato et impulso in eum, qui assuefacti uiuunt ibi, sed nullus piscator infestat eos. Unde uir suauis eloquentiae Boccatius de Certaldo in suo libro de fluminibus scribit se uidisse, regnante famoso Rege Roberto, tam grandem multitudinem piscium eiectam in ripas, ut uideretur quid monstruosum; et omnes erant mortui, et intus nigri in sulphure fetidi ita, quod nullam animal gustabat ex illis, et dicebant uiri prudentes experti de contrata quod uenae sulphureae erumpentes in lacum erant tantae efficaciae ut pisces necarent. Crediderunt etiam antiqui ibi esse iter ad inferos, quia ibi fiebant sacrificia diis infernalibus sanguine humano; unde Ulixes, quem Homerus fingit uiuentem iuisse ad Infernum XI Odysseae, ut magni sapientes opinantur, primo, mactato Helpenore socio suo, reuocauit umbras ab inferis ui sacrificiorum et incantationum, quas consuluit de futuris. Similiter postea Eneas, quem Uirgilius fingit UI Eneidos etiam uiuentem iuisse ad Infernum, immolato Misseno tubicine suo, idem fecit. Sed Uirgilius crudelitatem facti sua eloquentia uoluit excusare: unde ibi est mons in mare extensus, qui de nomine Misseni Missenus uocatur. Finaliter autem Cesar Augustus hunc lacum purgauit faciens incidi et extirpari undique omnes siluas, et sic reddidit locum amenum atque salubrem. Nec miror quod in eadem parte circa praedictum lacum erumpunt fontes tepentes notabilius quam in aliqua parte Italiae, quorum aliqui emittunt cinerem sulphureum ac feruentem. Est etiam aliquis locus ibi, ubi terra sine igne uisibili, sine aquis, producit salutarem uaporem et fumum medicinalem corporibus infirmorum. Ideo bene nouissimus poeta Petrarca in quadam Epistola sua, quam Itinerarium uocat, dicit: sic dicere potes quod in eisdem locis conuenerint remedium uitae et horror mortis. Infra Missenum etiam sunt Baiae, sic appellatae a quodam socio Ulyxis ibi sepulto, uere hibernae deliciae Romanorum; quod marmorum uestigia adhuc testantur. Haec breuiter dicta sint historice de isto passu, et transitu ad inferos, qui dicitur Auernus et Acheron. Allegorice uero Acheron figurat in generali mundanam concupiscentiam, per quam omnes transeunt ad Infernum. 
+
+{Quinci.} Hic Uirgilius postquam respondit ad duo quesita per autorem, nunc respondet ad unum non quesitum, scilicet, quare superius Charon dederit sibi repulsam, et noluerit acceptare ipsum in naui. Assignat ergo nunc rationem dicens: {quinci non passa mai anima bona}. Ad intelligentiam autem istius est subtiliter aduertendum quod homines dupliciter uadunt ad Infernum, idest ad statum uiciorum: aliqui enim uadunt ut nunquam reuertantur, scilicet qui nunquam penitendo dimittunt peccata, et moriuntur obstinati in eis, et isti finguntur transire omnes per Acherontem in Infernum nunquam euasuri. Aliqui uero sunt qui uadunt ad Infernum, idest incidunt in peccata, non tamen perseuerant in eis, imo emendantur, et tales exeunt de Inferno per penitentiam. Et talis fuit autor noster. Ideo bene fingit quod transit per Infernum, postea euadit per Purgatorium, nec reuertitur per uiam primam, scilicet, quia non relapsus est in peccata. 
+
+{Finito questo.} Hic autor ultimo describit transitum suum ualde occulte. Unde ad intelligentiam istius passus obscuri est sciendum quod aliqui exponunt istam literam fortem leuiter, et dicunt quod autor fingit se incidisse in sincopim ut transiret fetulentam paludem Acherontis sine turbatione sensus. Sed ista est friuola expositio; nam fictio nostri autoris habet altiorem intellectum. Ideo aliqui uiri famosi subtilius uidentur exponere: dicunt enim quod autor sub ista fictione uult dicere quod ipse intrauit Infernum, idest uiam uiciorum, per superbiam et superbam gloriam. Sed quidquid dicant omnes, mihi uidetur quod ista non sit intentio autoris, quia autor iudicio meo non loquitur hic de tali introitu Inferni, de quo capitulo primo, ubi fingit se reperisse in silua obscura, et se nescire redicere quomodo intrauerit illam, imo uult ostendere quomodo ductu rationis intrauerit speculationem uiciorum, ut illa cognita exiret. Ideo bene fingit se transiuisse per somnum, idest per profundam abstractionem mentis, ita quod exiuit extra se ipsum raptus in extasim, uiso infelicissimo fine impiorum, qui sine spe uidendi unquam celum uel Deum intrabant aeternam mortem perpetuo cruciandi. Nunc expone sic literam: {finito questo}, idest, postquam cognoui ex Uirgilio, et uidi clare qualis erat uia peccatorum et qualis uia uitiosorum, statim {la buia campagna}, idest obscura ista riperia Acherontis, {tremò sì forte}, idest immisit in me tantum tremorem et timorem, quod adhuc remanet radicatus in mente mea. Unde dicit: {che la mente}, idest memoria, {ancor mi bagna di sudor}, quasi dicat, quod quandocumque recordor, totus sudo anxietate et angustia. Ideo dicit: {de lo spauento}, ex terrore et timore, quem tunc concepi. 
+
+Et subdit responsionem Uirgilii dicens: {e quei}, scilicet Uirgilius, {che 'ntese il mio parlar coperto}, quia scilicet feceram petitionem occultam, quia cooperte tetigeram ipsam, et tacite dixeram: uos, magni philosophi et poetae, quid profecit uobis ad salutem uestra sapientia magna sine fide? Certe nihil, quia antiqui patres, qui simpliciter et fideliter crediderunt, extracti sunt de carcere isto, ubi uos estis perpetuo permansuri. 
+
+Et ab isto transit ad aliam etatem dicens: {di Moisè legista e obediente}. Uocat Moysem legistam quia, sicut scribitur libro Exodi, Deus tradidit leges Moysi, in quibus continentur X praecepta Decalogi, quae ipse tradidit populo Hebraeorum. Et dicit, {obediente}, quia obedienter fecit omnia praecepta Domini liberando populum Dei de manibus Pharaonis, et ducendo ipsum per desertum XL annis uersus terram promissionis, sicut tangitur Purgatorii capitulo XUIII et penultimo Paradisi. Deinde autor reuertitur ad aliam etatem superiorem, et sic uide quod non seruat certum ordinem.
+
+Et ultimo nominat magnum patremfamilias dicens: {Israel}, idest, Iacob, et interpretatur uidens Deum, {col padre}, scilicet, Isaac, {e coi suoi nati}, idest, filiis. Fuerunt enim XII filii Iacob ex uxoribus et ancillis. Ad cuius rei cognitionem est sciendum quod Iacob, ut fugeret furorem fratris Esau, quem ipse fraudauerat benedictione et successione patris sui Isaac, iuit in Syriam ad ciuitatem Karan ad domum Laban fratris matris suae Rebeccae, qui Laban habebat duas filias, unam maiorem, cui nomen erat Lya, alteram minorem cui nomen erat Rachel. Sed Lya habebat oculos lipientes, Rachel uero decoram faciem, et uenustum aspectum. Et ut breuiter dicam, Iacob conuenit cum Laban auunculo suo de custodiendo oues eius per septennium pro habenda Rachele minore, quam ualde amabat. Seruiuit ergo UII annis, qui uisi sunt sibi pauci dies prae magnitudine amoris. Adueniente autem tempore nuptiarum, Laban fraudulenter supposuit filiam maiorem Lyam, qua cognita Iacob conquestus est socero de fraude, quam sibi fecerat. Ille autem se excusauit quod non erat consuetudo in illo loco ut filiae minores prius nuptui traderentur. Deinde dedit sibi Rachel amatam cum pacto quod seruiret sibi per aliud septennium. Iacob ergo, habita Rachel, praetulit amorem secundae priori. Sed Dominus uidens quod Iacob despiciebat Lyam, fecit eam foecundam prole, Rachel uero sterilem. Lya ergo peperit UI filios, quorum primus dictus est Ruben, secundus Symeon, tertius Leui, quartus Iudas, quintus Isachar, sextus Zabulon. Rachel habuit tantum duos filios, primum Ioseph, secundum Beniamin, in cuius partu mortua est. Ideo bene dicit Augustinus: *Rachel pulcrior, sed Lya fecundior*. Iacob etiam genuit duos filios ex Bala ancilla Rachelis, scilicet Dan et Nepthalim, et alios duos ex Celpha ancilla Lyae, scilicet Gad et Asser. Ex istis autem XII filiis natae sunt XII tribus Israel, quae postea excreuerunt in tantam multitudinem in Egipto, quod sexcenta milia hominum exiuerunt cum Moyse tempore Pharaonis. Et hoc est cur autor fecit mentionem expressam de natis Israel, et nominat specialiter unam ex uxoribus eius amabiliorem, scilicet Rachel. Unde dicit: {e con Rachel, per cui tanto fee}; quia scilicet per XIU annos seruiuit Laban socero suo in pascendis gregibus. Stetit tamen per XX annos apud eum, et Laban sepe deceptorie mutauit sibi pacta. Tandem reuersus est domum fratris sui factus diues, cum uxoribus, ancillis, armentis, gregibus, et prosperatus est ambulans in uiis Domini, ut alibi sepe dicetur. Et hic nota, lector, quod haec habentur ex libro Genesis; et quia quotidie publice praedicantur, et nota sunt, ideo leuius pertranseo, quia alia multa minus nota restant dicenda in isto capitulo. 
+
+{Non era.} Hic autor fingit se reperire locum luminosum in dicta silua cum igne fulgenti. Ad cuius rei intelligentiam est prenotandum, quod iste ignis figurat fulgorem gloriae et claritatem famae uirorum illustrium, per quod autor dat intelligi quod in isto Inferno uiuentium isti uiri clari et famosi gaudent priuilegio, quia inter alios supereminent, celebrantur, laudantur, honorantur, et sunt quodammodo sine cruciatu penarum, quia sunt sine magnis uiciis, ad quae sequitur magna pena etiam temporalis, sicut patebit in processu, in singulis generibus uiciorum, neque agitantur casibus fortunae, sicut uulgus, quia uirtute et prudentia sua omnia moderantur. Ad literam ergo dicit autor: {Non era lunga ancor la nostra uia di qua dal sono}, idest non multum iueramus post introitum primi circuli, ubi terribilis sonus lamentorum excitauit autorem dormientem, ut patuit in principio capituli: uel secundum aliam literam: {di qua dal sonno}, idest postquam excitatus sum ab illo somno; est tamen idem sensus; {quand'io uidi un foco, che uincea hemisperio di tenebre}, idest superabat et fugabat tenebras Inferni in parte illa; nam Infernus ponitur ab autore esse a centro terrae supra, ita quod est sub nostro hemisperio superiori, quod autor uocat hemisperium medietatis coeli, unde dicitur ab hemi, quod est dimidium, et sphaera. Unde hemisperium superius appellatur illa medietas celi, quae est supra terram: ita hemisperium inferius illa medietas celi, quae est infra terram; nam semper sex signa sunt supra terram, et sex infra, de quibus hemisperiis sepissime fit mentio in isto libro. Ergo bene fingit autor quod ignis uincebat hemisperium superius, quod est hemisperium tenebrarum, quia gloria istorum claret per totum, et uincit tenebras ignorantiae et uiciorum aliorum.
+
+Et tangit aspectum ipsorum dicens: {auean sembianza nè trista nè lieta}. Hoc potest intelligi dupliciter: uno modo, quod non habebant spem neque penam: uel tangit habitum sapientis, qui tenet medium uirtutis in omnibus. Uidetur ergo dicere, quod erant uiri autorizabiles, graues, et maturi.
+
+{Quegli èe Omero poeta soprano.} Ad quod notandum quod autor eleganter fingit Uirgilium facere istam commendationem de Homero, quem summopere studuit imitari in omni opere eius. Homerus namque fecit duo opera principalia, quorum primum uocauit Yliadam, in quo describit bella Troiana et gesta Achillis, quem super omnes nititur commendare in strenuitate armorum; et est istud opus magnum distinctum in XXIU libros. Secundum opus intitulauit Odisseam, in quo tractat de peregrinatione Ulyxis, et intendit ipsum commendare super omnes a uirtute prudentiae; et est istud opus similiter magnum et distinctum in XXIU libros. Et in ista Odissea Uirgilius imitatus est ipsum Homerum in primis UI libris suae Eneydos. Sicut enim Homerus describit peregrinationem Ulyxis, qui errauit X annis per mundum, ita Uirgilius peregrinationem Eneae, qui errauit UII annis. Et sicut Homerus describit Infernum XI Odisseae, ita Uirgilius in UI Eneydos. Quantum autem ad Iliadam Uirgilius imitatus est Homerum in aliis UI libris Eneydos, in quibus describit bella Eneae, sicut Homerus bella Achillis. Ergo bene Uirgilius praefert Homerum ceteris. Non tamen credas, lector, Uirgilium ex hoc debere minus laudari, imo uterque est dignus uenerari. Nam sepe Uirgilius in multis excedit Homerum, et mirabiliter addit, minuit, et immutat; et inter alia uidetur Uirgilius commendandus, quod summe amat breuitatem, Homerus autem prolixitatem. Haec pro nunc dicta sint de Homero, de quo alia dicentur Purgatorii capitulo XXII. 
+
+{L'altr'èe.} Hic Uirgilius nominat secundum poetam, quem iuste praefert aliis poetis Latinis, Horatium scilicet, quia Horatius tradidit artem poeticam, et fuit magister ipsius Uirgilii et Ouidii, maximus moralis. Fuit autem Horatius poeta italicus de Uenusia ciuitate Apuliae, corpore paruus, sermone breuis: unde Augustus, cuius tempore floruit, erat solitus dicere quod non faciebat maiores epistolas quam ipse esset: et descripsit satiram, idest materiam reprehensoriam. Unde dicit: {l'altro èe Orazio satiro}, qui sint poetae satiri dictum est primo capitulo, {che uiene}, idest qui secundus sequitur post Homerum, et uenit obuiam nobis.
+
+Deinde nominat tertium poetam, scilicet Ouidium, dicens: {Ouidio èe il terzo}. Hic Ouidius fuit italicus de Sulmone ciuitate Apuliae. Fuit uir mirabiliter amorosus et graciosus, fuit magnae scientiae et facilis eloquentiae, scripsit multa suauiter et iocunde, sed uenit in indignationem Augusti, qui relegauit ipsum in Sythiam, ubi fere omnia pulcra opera conscripsit. Fecerat tamen Romae suum maiorem, qui dicitur Methamorphoseos, in quo mirabiliter contexuit fere omnes fabulas uel fictiones, quae tamen pro maiori parte, fuerant apud Graecos per multa secula ante, quarum multae inseruntur ab autore in isto poemate, ut patebit in discursu; et finaliter mortuus est in illo exilio. Et nota, quod autor ponit hic Ouidium ratione ingenii, non uitae, qui fecit illud uotum infame et foedum: *Dii facerent omnes actu moreremur in illo*; laudauit enim eam mortem, tamquam felicem, in eo, in quo maxime uita est turpis et brutalis. Ultimo nominat quartum poetam, dicens: {e l'ultimo èe Lucano}. Hic Lucanus fuit natione Hispanus, nepos Senecae moralis, qui mortuus est eodem genere mortis, eodem tempore, eadem de causa cum Seneca, quia deprehensi sunt in coniuratione Pisoniana, sicut patet apud Cornelium Tacitum. Hic Lucanus claruit Romae tempore seuissimi Neronis, qui ponitur ultimus, uel quia fuit post praedictos tempore, uel quia fuit magis excellens historicus et orator quam poeta, unde non fuit laureatus, quia uidetur descripsisse historiam ueram, scilicet bellum ciuile inter Cesarem et Pompeium; unde Isidorus, qui et ipse Hispanus fuit, dicit quod Lucanus non est numerandus inter poetas, sed potius inter historicos. Tamen de rei ueritate Lucanus multa finxit et poetice scripsit, unde ipse saepe uocat se poetam; ideo bene autor adnumerauit ipsum inter poetas. Et nota hic, lector, quod aliqui conantur subtilius exponere istam fictionem, et dicunt quod per istos quatuor poetas principales autor dat intelligi quatuor uirtutes cardinales, scilicet per Homerum iustitiam, ideo dat sibi ensem signum iusticiae: per Horatium prudentiam, qui moralissimus docet omnem uirtutem moralem quarum prudentia est principalis ductrix et regulatrix: per Ouidium temperantiam, qui tradit artem amandi et remedium amoris: per Lucanum fortitudinem, qui describit gesta fortium uirorum. Uerumtamen, licet ista expositio uideatur pulcra, tamen iudicio meo nihil facit ad propositum, nec est de intentione autoris, quoniam autor in isto libro Inferni intendit solum cognitionem uiciorum, non uirtutum; sed in Purgatorio intendit cognitionem et aquisitionem uirtutum. Unde in principio Purgatorii fingit se primo uidere istas quatuor in figura stellarum; et circa finem Purgatorii fingit se recipi et inuestiri ab istis quatuor dominabus, scilicet uirtutibus moralibus. Dico ergo quod autor introducit istos quatuor tamquam excellentiores poetas, qui fecerunt sibi uiam ad poetandum post ipsum Uirgilium; praecipue illi tres poetae latini, quia Homerum non nouit ipse nisi mediante Uirgilio, nam Uirgilius imitatur Homerum, ut iam plene patuit supra, et accepit Dantes tres insignes poetas latinos in triplici stilo, Horatium in satira, Ouidium in comedia, Lucanum in tragedia.
+
+{E più.} Hic autor addit alium honorem maiorem salutatione, quia scilicet receperunt in consortium ipsorum. Unde dicit: {e più d'onor ancor assai mi fenno}, et ecce quem, {ch'esser mi fenno de la loro schiera}, idest societate ordinata et armata stilis suis, quibus dimicabant. Et dicit: {sì ch'io fui sesto tra cotanto senno}. Sed hic est diligenter aduertendum quod multi ad expositionem istius literae dixerunt, quod Sextus fuit quidam fatuus florentinus, et quod autor uult dicere quod ipse fuit quidam fatuus respectiue inter istos sapientes; unde dicunt quod autor non numerasset se inter praedictos. Sed sic dicentes sunt uere fatui in hoc; non enim considerant quod autor praesumpsit imponere silentium duobus ipsorum, scilicet Ouidio et Lucano, ut patet infra capitulo XX ubi dicit: {taccia Lucano, taccia Ouidio}. Et si dicis quomodo autor se laudauit, dico quod hoc est licitum sepe honesta de causa; sciebat enim Uirgilius quod inconueniens est laus, quam quis praedicat de se ipso, et tamen inducit Eneam se laudantem et dicentem: *sum pius Eneas* etc. quia erat exul, profugus, et ignotus. Ita autor hic se honeste comendat, ut ostendat se merito potuisse tantum opus; nam si uocasset se insanum, ut isti insani dicere uolunt, tunc abrogasset fidem operi suo; et hoc erat dicere: nescio quid scripserim et dixerim. Et nonne omnes poetae se laudauerunt? Quotiens Uirgilius se comendat in Buccolicis, Georgicis, et Eneidis, ubi dicit: *Fortunati ambo*. Horatius dicit: *Libera per populum posui uestigia princeps*. Ouidius in fine de Transformatis: *iamque opus exegi*. Lucanus: *Quantum Smirnaei* etc. Quid Lucretius poeta? Discurre per totum librum Boetii, et uidebis si uir ille, non modo sapiens, sed sanctus, se ubique commendat. Praeterea nonne autor noster alibi sepe se comendat expressius et clarius in multis locis, et firmiter praemittit sibi famam, ut potest patere inquirenti? Sed supponatur quod autor noluerit nec debuerit se laudare, adhuc stat litera autoris in proprio sensu, quia si fuisset asinus, tamen erat sextus inter illos; unde clarius se exponit infra in fine istius capituli, ubi dicit: {la sesta compagnia in dui si scema}. Ergo bene patet quod autor uult dicere se fuisse sextum in numero illorum; et bene et iuste potuit collocari inter eos, tamquam socius Uirgilii.
+
+{Così.} Hic autor ostendit quomodo cum dictis poetis ipse peruenerit ad hospicium sapientiae. Unde dicit: {così andamo infino alla lumera}, idest ad locum luminosum et clarum, de quo dictum est supra. Et dicit: {parlando cose che 'l tacer èe bello}. Et hic nota quod multi circa istam literam multa somniare uidentur, non minus uane quam in litera precedente. Sed inter alios aliqui uidentur subtilius coniecturare sensum istius literae; dicunt enim quod autor, conferendo cum istis poetis, dicebat cum admiratione uel querela: o Deus, quare isti, qui luxerunt tanta sapientia et uirtute, sunt damnati? Sed ista non est uera intentio literae, quia superius in isto capitulo iam doluit de hoc, ubi dixit: {Gran duol mi prese al cor quando lo 'ntesi}. Ideo dico breuiter quod autor non uult aliud dicere, nisi quod illud quod erat pulcrum loqui et disputare inter philosophos et poetas paganos, est pulcrum tacere inter christianos; et ecce exemplum clarum, quod sepe accidit de facto. Aliqui magni philosophi et magistri artium uadunt ad aliquem excellentem et famosum doctorem theologiae, et priuatim in camera sua uel in studio suo conferunt et tractant de rebus naturalibus cum rationibus et demonstrationibus naturalibus, sicut de origine animae, de productione mundi, de felicitate humana, de eternitate motus, et multis talibus. Collatione finita, ille idem doctor ascendit pulpitum, et publice praedicat ad populum. Quis dubitat quod pulcrum est hic tacere, ea, quae erat pulcrum loqui cum illis ualentibus uiris? Ita ad propositum uult dicere Dantes: illud quod erat honestum et licitum dicere inter illos poetas paganos, esset inhonestum et inutile narrare nunc, christianis potissime, quia autor est christianus, et opus suum scribit ad doctrinam et informationem christianorum salutarem. Ideo bene dicit: {che 'l tacere èe bello}, quia tractant fabrilia fabri; nam de una et eadem re aliud sentiunt philosophi, aliud poetae, aliud astrologi, aliud theologi. Et dicit a simili: {sì com'era 'l parlar colà dou'era}, idest ibi, ubi eram ego Dantes inter praedictos poetas; quasi dicat conclusiue, non intendo hic loqui de talibus.
+
+Et dicit, {difeso intorno d'un bel fiumicello}. Et hic nota quod aliqui sic exponunt literam istam, scilicet, quod per istum fluuiolum autor figurat affectionem discendi; sed mihi potius uidetur quod per fluuiolum figuret uanitatem mundi, quam bene repraesentat per fluuiolum pulcrum, quia fluit et transit cito et irreuocabiliter uelut aqua; et licet uideatur pulcra, est tamen et parua et breuis. Et ista uere defendit castellum, quia hostes sapientiae, scilicet ignorantes et uiciosi iam funditus euertissent et ipsam sapientiam et ipsos sapientes, nisi uanitas et uoluptas mundi detineret eos occupatos, quia non sentiunt delectationem nisi sensibilium. Unde mater Neronis retraxit eum a studio philosophiae, dicens quod erat contraria imperanti, ut dicit Suetonius. Ergo bene qui sequuntur uana non possunt intrare castellum sapientiae. 
+
+Et explicat autor suum introitum dicens: {intrai con questi sauii per sette porte}, idest, per principia UII scientiarum. Sed contra uidetur quod autor debuerit potius intrasse domum philosophiae cum Aristotele, Socrate et Platone, qui fuerunt principales magistri ipsius sapientiae, ut dicetur paulo post. Ad hoc dicendum quod autor considerat hic philosophiam et artes stricte, prout sunt necessariae et accomodae poetae; est enim poetria quaedam philosophia uelata. Unde nota quod uerus poeta debet scire omnes scientias, non quidem plene, sed saltem terminos omnium scientiarum. Unde merito Aristoteles, et Horatius in sua poetria assimilat poeticam picturae; sicut enim non potest esse bonus pictor qui non nouerit de omnibus rebus aliquid, ita et poeta, qui non sciuerit de omnibus scientiis, ut patet discurrendo in toto poemate suo.
+
+{Io uidi.} Hic autor incipit specialiter nominare quosdam, et primo dicit se uidisse Electram. Ad quod nota, lector, quod non debes mirari si autor praemittit hanc unam feminam omnibus uiris insignibus hic nominandis, quia ipsa fuit radix nobilissimae plantae, scilicet troiani et romani generis; ideo autor, uolens commendare nobilitatem utriusque gentis, incipit ab ista tamquam ab antiquo principio nobilitatis. Fuit enim Electra filia Atlantis, mater Dardani, quem dicitur concepisse ex Ioue; qui Dardanus fuit primus autor Troiae; fuit autem italicus de terra Coritho, quae hodie, ut aliqui uolunt, dicitur, Cornetum. Corinthum autem denominatum est a Coritho rege uetustissimo, marito dictae Electrae. Ex quo patet, quod falsum et friuolum est quod quidam dicunt, scilicet, quod Dardanus fuit de ciuitate Fesularum, nam fuit de Coritho, ut scribit Uirgilius et alii multi. Ideo bene dicit: {io uidi Elettra con molti compagni}, quia maxima multitudo descendit ex ista nobili radice.
+
+Unde statim se declarans nominat duos principes Troianae gentis, dicens: {tra i quai conobbi Ettor et Enea}, Hector filius Priami, uir fortissimus quidem praelio, prudens consilio, pius animo, de quo dicebat Priamus quod non uidebatur filius hominis, sed diuinus, ut dicit Philosophus. De Enea multa dicta sunt in primo capitulo, et sepius dicetur in multis locis et capitulis. Hunc autor ponit parem Hectori, sicut Uirgilius facit etiam, quia fuit fortis et pius.
+
+{Uidi Camilla.} Hic nominat mulierem nobilem mirabilem, de qua iam multa scripsi primo capitulo. Fuit enim uirgo strenua, quae, ut scribit Uirgilius UI Eneidos, fuit de gente Uolscorum, de ciuitate Priuerno. Inter alios auxiliatores Turni uenit ad prelium uirgo bellatrix, quae non assuefecerat manus colo et fuso, lino et stuppae, sed armis, quae in uelocitate uincebat uentos, ut non currere, sed uolare uideretur, ita ut omnes mirarentur illam euntem egregie. Ideo merito numerat eam inter uiros ualentes. {E la Pantasilea.} Hic nominat aliam mulierem famosiorem. Ad cuius cognitionem plenam est sciendum, quod inuenio quatuor reginas Amazonum nobiles et famosas inter alias, quarum prima Marpesia maxime regnum ampliauit: secunda Horithya, tempore magni Herculis: tertia Penthasilea tempore belli Troiani: quarta Telestris tempore magni Alexandri. Post Horithyam Penthasilea obtinuit regnum, quae tempore belli Troiani uenit in auxilium Troiae contra Graecos, ubi mirabilia fecit strenuitate armorum. Tandem post multas probitates interfecta fuit a Pirro filio Achillis. Et hic nota quod autor ex omnibus reginis praedictis uoluit potius hic nominare Penthasileam, quia plus famae meretur, quia pugnauit contra Graecos apud Troiam, qui fuerunt olim uiri fortissimi, et aliae reginae solum pugnauerunt contra Asianos uilissimos. Et bene numerat Penthasileam inter uiros, quia ipse Uirgilius dicit de ea: *Audetque uiris concurrere uirgo*. 
+
+Nunc dicit de primo conditore romanae libertatis, scilicet Bruto. Ad quod est breuissime sciendum quod hic Brutus simul cum Spurio Lucretio patre Lucretiae et Collatino marito eius, spoliauit regno Tarquinium Superbum septimum et ultimum regem Romanorum, quia Sextus filius ipsius Tarquinii stuprauerat ipsam Lucretiam, cuius indignitatis dolore ipsa se gladio occilit in praesentia patris, uiri et ipsius Bruti, sicut latius patebit UI capitulo Paradisi. Dictus est autem Brutus, quia diu dissimulauit se fatuum et insipientem, tamquam animal brutum sine ratione, usque ad stuprum Lucretiae, quando uidit tempus ulciscendi de Tarquinio Superbo, qui interfecerat sibi fratrem eius. Et hic nota quod autor notanter dicit: {quel Bruto che cacciò Tarquino}, ad differentiam aliorum multorum Brutorum, qui fuerunt post istum, et praecipue utriusque Bruti, qui prodidit Caesarem, quem autor iste ponit in centro Inferni in ore Luciferi. Nota etiam quod autor debuisset dicere {Tarquinio}, sed dixit {Tarquino}, tum propter consonantiam rhithmi, unde et Uirgilius sic sepe dicit propter uersum, tum propter comunem usum loquendi, quia uulgariter et comuniter dicitur {Tarquino}. Tarquinia enim fuit olim ciuitas Tusciae, in parte ubi est hodie castrum nobile nomine Cornetum, de quo paulo ante facta est mentio, de qua Tarquinia uenit olim Tarquinus, qui dictus est Priscus, qui fuit quintus rex Romanorum, et uocabatur proprio nomine Lucumon, sed denominatus est Tarquinius a dicta ciuitate Tarquinia; nam uenerat olim de Graecia, de ciuitate Corintho.
+
+Ex praedictis uide quare autor ordinate post Brutum nominat Lucretiam, dicens: {Lucrezia}. Ista fuit uxor Collatini praenominati, qui fuerat de genere Tarquiniorum, unde et ipse uocatus est Tarquinius Collatinus, ab oppido Collatia, ubi se interfecit dicta Lucretia; ipse etiam Brutus fuit de genere Tarquiniorum. Falsum est ergo penitus quod multi dicunt quod Lucretia fuit filia uel uxor Bruti, sicut Brunettus Latinus; hanc enim historiam scribit eleganter Titus Liuius libro primo ab urbe condita. Et nota quod autor merito nominat istam inter uiros illustres, quia, ut dicit Ualerius Maximus, Lucretia per malignum errorem naturae sub corpore femineo habuit animum uirilem. Sed contra; quomodo autor ponit Lucretiam sine pena quae se ipsam interfecit? unde Augustinus primo de Ciuitate Dei pulcre disputat contra eam et multum eam arguit; unde dicit: *si adultera, cur laudata? si pudica, cur punita? puniuit enim alienum scelus in se ipsa*. Dicendum breuiter quod autor loquitur de Inferno moraliter, ut alias dictum est, et dicetur. Post Lucretiam nobilem et pudicam dominam romanam, quae se occidit amore gloriae, nominat aliam, quae mortua est laudabilius amore uiri, scilicet Iuliam; unde dicit: {Iulia}. Haec Iulia, de qua hic loquitur autor, fuit filia Iulii Caesaris et uxor Pompeii, quae, ut dicit Ualerius, stans grauida ad fenestram, uisa ueste uiri sui sanguinolenta, suspicata Pompeium fore mortuum, uel uulneratum, subito emisit partum et spiritum. Et nota quod multae aliae fuerunt Iuliae Romae, sicut Iulia animata ipsius Caesaris, et Iulia soror Augusti, et Iulia filia Augusti, nobilissima meretrix, et aliae multae. Post Iuliam filiam Caesaris nominat uxorem Catonis inimicissimi Caesaris et contemporanei eius, dicens: {Martia}. Ista, uiuente adhuc Catone et uolente, nupsit Augusto, uiuente adhuc primo uiro. Ista Martia fuit honestissima, qualis conueniebat uiro honestissimo Catoni, de qua dicetur plene Purgatorii primo capitulo. Tamen forte autor melius posuisset Portiam filiam Catonis eiusdem, quae audita morte uiri sui Bruti, quaerens ferrum quo se occideret, nec inueniens, recurrit ad ignem, et prunas accensas immisit in os suum, et sic se necauit inaudito genere mortis. Post aliquot laudabiles romanas autor ultimo flectit se ad mulierem romanam magnanimam ualde, dicens: {e Corniglia}. Ad cuius intelligentiam est sciendum quod autor non loquitur hic de Cornelia uxore Pompeii, quamuis multum laudata sit a Lucano; multae enim fuerunt Corneliae, sed loquitur de Cornelia filia magni Scipionis Affricani, quae fuit mater Graccorum, mulier quidem uirilis et magnanima; habuit XII filios ex marito suo Sempronio Gracco, quorum duo uiri audacissimi, scilicet Tiberius Graccus et Caius Graccus, praesumpserunt per fauorem plebis occupare dominium urbis, et ambo et breui trucidati sunt cum complicibus suis a parte nobilium. Quo signiificato Corneliae, dum quedam mulier diceret, heu te miseram! respondit: nunquam me felicem negabo quae Graccos genui. De ista Cornelia pulcra dicentur Paradisi capitulo XU.
+
+{E solo.} Hic autor nominat ultimum, scilicet Saladinum, Soldanum Babilonem. Ad cuius notitiam habendam est sciendum quod Saladinus fuit uir alti cordis, cuius animosa uirtus non solum fecit eum ex paruo homine magnum Soldanum Babiloniae, sed etiam contulit sibi magnas uictorias super reges Saracenos et Christianos. Inter alias magnificentias eius unam breuiter percurram cum delectatione memorandam. Tempore namque Salalini fuit ordinatum magnum et generale passagium per Federicum primum qui cognominatus est Barbarussa, per Ecclesiam Romanam, et generaliter per omnes reges et dominos Christianitatis ad recuperandam Terram Sanctam, quam ipse Saladinus occupauerat. Quod Saladinus magnanimus et circumspectissimus praesentiens, proposuit uidere personaliter omnes apparatus Principum Christianorum, ut cautius et facilius posset prouidere saluti sui status. Compositis itaque rebus regni sui, assumptis solummodo duobus sociis prudentissimis, quibus maxime confidebat, finxit se peregre proficisci in habitu mercatoris, mutatis nominibus sibi et sociis et familiaribus, qui fuerunt alii tres, ita quod fuerunt sex in societate. Saladinus ergo ingressus iter transiuit primo in Armeniam, et de Armenia in Constantinopolim, et hinc per Graeciam deuenerunt in Siciliam, considerantes caute et inuestigantes de omnibus, quae parabantur a dominis illarum regionum in partibus illis; et de Sicilia uenit in Apuliam, et de Apulia Romam, ubi multum sensit de intentione Papae, et de Roma uenit in Tusciam. Deinde transiens Apenninum, deuenit in Lombardiam, et transiuerunt per Mediolanum et Papiam; sciebat enim Saladinus, inter alias multas linguas, linguam latinam. Deinde egressus Italiam transcurrit Prouinciam, Franciam, Hispaniam, Angliam, et alia regna Occidentis, quae contra eum se accingebant et armabant; et per Alemaniam retransiuit per mare in Alexandriam plene informatus de omnibus quae habebat facere ad sui defensionem. Exercitus autem maximus Christianorum transiens in Syriam peruenit ad ciuitatem Achon, ubi in exercitu fuit maxima infirmaria et pestilentia. Residuum eorum, qui euaserant ab epidemia, fuerunt quasi omnes capti. Et ecce magnanimitatem Saladini. Ipse habuit consilium cum suis quid esset agendum de captiuis hostibus: alii dicebant quod interficerentur: alii quod detinerentur: alii quod fieret eis potestas redimendi se. Sed Saladinus, uere magnanimus, spretis omnium consiliis, libere dimisit omnes, et dedit omnibus potestatem rebellandi et restaurandi bellum contra eum. Ideo bene dicit autor: {e solo in parte uidi el Saladino}. Et signanter ponit ipsum solum, tum quia iste solus inter Saracenos potissime uidetur dignus fama; omnibus enim Saracenis uidetur eripuisse uirtutem, sicut Ieronimus omnem uirtutem sclauorum, cum ex Saracenis pauci habeantur famosi; tum quia fuit singularissimus in uirtute temporibus suis. 
+
+{Quiui.} Hic autor nominat duos philosophos proximiores Aristoteli, unum a sinistris scilicet Socratem, alium a dextris scilicet Platonem. Socrates fuit magister Platonis, qui totam philosophiam conatus est reducere ad mores, ut dicunt Ualerius, Augustinus, et multi; unde dixit Socrates quod uirtus et scientia erant idem. Fuit enim homo maximae bonitatis, inauditae patientiae et constantiae. Plato magister Aristotelis, homo maximae sapientiae, sed maioris eloquentiae, fuit uir diuinus; unde eius dicta multum consonant fidei christianae, ut sepe dicit Augustinus in suo de ciuitate Dei. Fuit philosophus et poeta, tamen a iuuentute fuit palestrita, cursor et cantor, ut scribit Apuleius. Et hic nota quod autor merito ponit istos tres praecipuos philosophos simul, quia Aristoteles physicus, Plato methaphysicus, Socrates ethicus: Aristoteles tamen, sicut Caesar, omnia fuit. Ideo dicit: {Quiui uid'io Socrate e Platone, che 'nanzi agli altri più presso li stanno}. 
+
+{Democrito}. Hic autor nominat alium philosophum grecum, quem describit a singulari opinione falsa, quam Philosophus impugnat primo Physicorum. Ad intelligentiam autem huius opinionis plenam est notandum, quod Aristoteles primo Physicorum et primo de Generatione scribit, quod ex antiquis philosophis quidam posuerunt plura principia rerum naturalium, quidam unum tantum. Et ponentium unum alii posuerunt aquam, ut Tales: alii ignem, ut Heraclitus: alii aerem, ut Dyogenes. Ponentium autem plura, alii dixerunt ipsa esse infinita; alii ponebant duo, sicut Parmenides ignem et terram: alii tria, scilicet ignem, aerem et aquam: alii quatuor, sicut Empedocles, qui ponebat quatuor elementa, et addebat alia duo, scilicet litem et amicitiam. Eorum uero qui posuerunt infinita, alii diuersa genere, ut Anaxagoras; alii eadem genere, ut Democritus et Leucippus, qui ponebant corpora minima, quae athomos uocabant. Dicebat ergo Democritus esse infinita corpora indiuisibilia, differentia figuris, situ, ordine; et ponebat mundum esse factum a casu ex talibus corporibus minimis, quasi seminibus omnium quae generabantur, ita quod ex eis primo facta sunt quatuor elementa; et spatium, in quo mundus est, dicebat esse uacuum et infinitum, quia unumquodque componitur ex his, in quae resoluitur. Ad propositum ergo dicit autor: {Democrito che 'l mondo a caso pone}. Huius opinionis fuit etiam Epicurus. Et hic nota quod iste Democritus fuit magnus naturalis, et homo magnae speculationis, qui sibi oculos eruit ut uideret uerum, et ueri hostem populum non uideret. Unde Tullius lib. Tusculanarum quaestionum scribit: *Democritus oculis perditis non poterat discernere alba et nigra, sed bona et mala, aequa, iniqua, honesta, turpia, parua et magna discernere poterat*. 
+
+{Diogene.} Nominat alium philosophum grecum. Iste reputaretur hodie quidam sanctus, nam contempsit omnino mundum, amauit mirabiliter paupertatem, sobrietatem, temperantium, damnans omnia superflua et mollia; uolebat enim celum pro suo tecto, dolium pro domo, baculum pro equo, manum pro cuppa; et multa similia dici possent de homine isto satis extraneo. Fuit ualde rigidus, unde uocatus est Cinicus, idest caninus, quia mordaciter et publice latrabat et arguebat homines a uiciis eorum. Fuit etiam alius Dyogenes Babilonicus. Dyogenes graece, latine dicitur diis genitus, sicut sepissime scribit Homerus. {Anaxagora.} Hic nota, lector, quod hic est diligenter, insistendum, quia uidetur quod autor melius dixisset Pitagora quam {Anaxagora}. Nam, sicut scribit Augustinus UII de Ciuitate Dei circa principium, et ut alii multi dicunt, duplex fuit genus philosophorum, unum grecum, aliud italicum. Grecum habuit principium a Talete, de quo hic dicitur; italicum uero habuit principium a Pithagora, qui tamen fuit grecus de insula Samo, sed uenit in Italiam, scilicet in Calabriam, quae olim magna Grecia uocabatur, et fecit studium suum in Crotonia ciuitate tunc temporis florentissima. Iste primus reperit nomen philosophi, nam cum prius uocarentur sapientes, Pithagoras interrogatus quis ipse esset, respondit: sum philosophus; quod idem est quod amator sapientiae. Uisum enim fuit uiro sapienti nimis arrogans uocare se sapientem. Ergo ad propositum, si Pithagoras fuit princeps philosophorum italicorum, et Thales grecorum, recte Pithagoras ponitur iuxta Thaletem; et forte autor scripsit Pithagora, sed litera corrupta est; quod tamen non audeo dicere, quia sic inuenio in omnibus textibus. Fuit tamen Anaxagoras magnus philosophus, cuius opiniones sepe impugnat Philosophus. Dicit ergo: {Anassagora e Tale}. Hic Thales fuit de Mileto ciuitate, unde uocatus est Milesius, de quo refert Philosophus libro Politicorum qualiter per astrologiam, cuius erat peritissimus, ditatus semel ex oliuis ostendit quam facile sit philosopho ditari.
+
+{Empedocle.} Hic autor breuiter colligit tres alios philosophos, et primo nominat Empedoclem. Iste fuit Siculus, cuius opiniones sepe Philosophus impugnat, de cuius principali opinione dicetur infra capitulo XII. Fuit etiam poeta, ut scribit Horatius in fine suae poetriae, qui uolens inquirere causas incendii montis Etnae ardentis, cecidit in ignem et mortuus est ibi; unde Horatius irridens eum dicit quod ipse frigidus saltauit in ardentem Etnam. Eamdem mortem fecit postea Plinius Ueronensis simili de causa. {Heraclito.} Iste appellatur tenebrosus, quia scripsit multum obscure; unde Philosophus III Rethoricorum dicit quod est laboriosum punctare dicta Heracliti, quia non est manifestum si uocabulum debet trahi ad id quod est prius, an, ad id quod est posterius, sicut in principio unius sui Libri dicit: *Sermonis importuni semper imperspicaces homines fiunt*. {E Zenone.} Iste Zeno, sicut scribit Ualerius libro III, capitulo III, uir magnae scientiae et eloquentiae promptissimus persuasor uirtutis, cum posset in secura libertate uiuere in patria sua Melia in Grecia, transiuit in Siciliam, et uenit Agrigentum ciuitatem, ubi regnabat Phalaris tirannus crudelissimus, confidens uirtute et lingua posse remouere Phalarim ab impietate sua; sed cum nihil proficeret, incitauit iuuenes nobilissimos ciuitatis ad liberandam patriam. Quod cum peruenisset ad aures Phalaris, conuocato populo in forum, coepit facere ipsum torqueri uario genere penarum, querens quos haberet complices coniurationis; sed Zeno nullum nominauit, imo amicos fidelissimos tiranni accusauit, et suspectos fecit, et positus inter tormenta exprobrabat Agrigentinis uilitatem et timiditatem. Ex quo animi ciuium concitati irruerunt in Phalarim cum furore, et ipsum cum lapidibus mactauerunt; et sic, ut dicit Ualerius, non uox humilis, non plantus miserabilis unius seniculi positi in tortura, sed fortis exhortatio mutauit animum et fortunam totius unius ciuitatis. Alius Zeno philosophus fuit, qui dum torqueretur ab alio tyranno, qui dictus est Learcus, cuius mortem ipse procurauerat, usus magna astutia finxit se uelle dicere uerbum secrete in aure illi, propter quod depositus a tortura, obseruata opportunitate, apprehendit auriculam tiranni cum dentibus, nec dimisit donec ipse priuatus est uita, et Learcus parte corporis; nam ipse aurem detruncauit, et ipse a famulis truncatus est.
+
+{E uidi.} Hic autor nominat duos praecipuos, unum phisicum, alterum poetam, et primo Dyascoridem, quem describit specialiter a materia, de qua scripsit. Ad quod sciendum, quod iste Dyascorides fuit antiquus phisicus et magnus medicus, qui, sicut ipse scribit in Prohemio libri sui post iuuentutem suam ad habendam cognitionem rerum circumiuit multarum regionium terras militarem uitam exercendo, et sic omnes prouincias girando didicit; et post completa stipendia studiose et diligenter laborauit ostendere uirtutes, naturas, et potestates herbarum, arborum, aromatum, lapidum, et multarum rerum. Dicit ergo: {e uidi el bono accoglitor del quale}, idest, bonum collectorem rerum. Unde nota quod, {il quale}, non est hic nomen relatiuum, sed debet exponi {del quale}, idest, de qualitatibus, quia scilicet in praedicto libro suo collegit qualitates et proprietates herbarum et specierum, quem postea secutus est Serapio et Galienus. {E uidi Orfeo.} Orpheus fuit magnus poeta theologus, de quo facit mentionem Philosophus primo de anima, cuius fabulam famosam scribit Uirgilius quarto Georgicorum, et Ouidius in Maiori, et Boetius in III et alii multi. Iste igitur Orpheus fingitur suo suauissimo cantu placasse feras, firmasse flumina, mouisse montes; et dicunt aliqui, sicut Fulgentius: qui Orpheus fuit magnus musicus, et quod in hoc figuratur uirtus musicae, quae naturaliter omnes oblectat. Sed quidquid dicatur, Orpheus fuit poeta eloquentissimus, et fecit librum de Sacris Liberalibus, quem interdum allegat Macrobius in libro Saturnalium; unde per suauem cantum debet intelligi dulcis eloquentia, qua placabat omne genus ferarum, sicut homines qui sunt leones per altam superbiam, lupi per uiolentam rapacitatem, tigres per inhumanam crudelitatem, sues per obscenam libidinem; firmabat flumina, idest uagos, instabiles; mouebat montes, idest duros et inflexibiles, et ita de multis. Iste Orpheus habuit uxorem sibi carissimam nomine Euridicem, quae cum discurreret per flumina et prata, quidam pastor nomine Aristeus ex amore insecutus est eam. Illa fugiens, morsu serpentis, qui latebat in herba, mortua est, et tracta ad Inferos. Orpheus inconsolabiliter dolens et moerens descendit ad Inferna, et ibi placauit omnia monstra Inferni, ita quod recuperauit uxorem, sed cum pacto ut non retrospiceret sibi a tergo donec non esset extra Infernum; sed amor, qui uincit omnia, compulit ipsum retro flectere se in extremo exitu Inferni, et statim perdidit uxorem irrecuperabiliter. Allegorice Orpheus est uir summe sapiens et eloquens. Euridice, sibi dilectissima, est anima eius rationalis, quam summe amat usque ad mortem, Aristeus pastor est uirtus, quae naturaliter sequitur animam, sed illa fugiens per prata et flumina, idest delectamina, mordetur a serpente, idest fallacia mundi, et sic moritur moraliter et descendit ad Infernum, idest ad statum uiciorum. Sed Orpheus uadit ad Infernum pro recuperatione animae suae, sicut similiter Dantes iuit, et placauit omnia monstra Inferni, quia didicit uincere et fugare omnia uicia, et supplicia uiciorum. Sed Dantes, numquam respexit a tergo, quia nunquam rediuit ad uicia more canis, sed Orpheus, quia non seruauit legem datam, perdilit omnino animam suam, et sic fuit error nouissimus peior priore. Ideo fecit miserabilem finem, quia postea mulieres de Tracia, unde fuit ipse Orpheus, totum dilaniauerunt eum crudeliter, et membra deiecerunt in Ebrum flumen Traciae, cuius morientis lingua frigida uocabat Euridicem suam, sed tarde. 
+
+Post Orpheum debet sequi Linus in ordine; nam, sicut scribit Augustinus XUII de Ciuitate Dei, Orpheus, Linus, et Museus fuerunt primi poetae theologi. Linus enim propter eius excellentiam dicitur a Uirgilio filius Apollinis, qui Apollo est Deus sapientiae, Deus poetarum. Et aduerte quod aliqui textus habent Alano, sed hoc ex ignorantia dictum est; nam Alanus non meruit reponi in numero istorum, nec locari iuxta Tullium, quamuis sit commentator modernus Rhetoricae nouae Tullii. {Tullio.} Hic autor ponit simul duos latinos philosophos eloquentissimos. Tullius fuit de Arpino, paruula ciuitate Campania, filius cuiusdam fabri, tamen uirtute, scientia, et eloquentia sua factus est ciuis romanus, Senator et Consul, qui summo labore, consilio, et ingenio Romam praeseruauit a pestifera coniuratione Catilinae, et ipsam exornauit doctrina literarum, moribus, et eloquentia. Fuit enim princeps totius latinae eloquentiae sine pari, unde Seneca: *par eloquium imperio romano*; quod testantur omnes excellentissimi. Unde Augustinus de Ciuitate Dei: *unus ex numero doctissimorum atque omnium eloquentissimus Marcus Tullius Cicero*. Hic Tullius fuit proscriptus ab Antonio, et interfectus in gratiam eius a quodam ingratissimo, quem sua lingua liberauerat a morte. Huius mortem indignissimam dolet Augustinus in suo de Ciuitate Dei, et Ualerius Maximus cum maximo dolore dicit: *qui digne fleat mortem Ciceronis alius Cicero non extat*: quasi dicat, quod esset opus alio Cicerone eloquentissimo ad deplorandum iuste mortem eius. Multas et magnas laudes facit de Cicerone Plinius UII naturalis historiae, ubi dicit: *Tu Antonium proscripsisti*, etc. quas omitto gratia breuitatis. Et uide quod autor merito praefert Tullium Senecae, quia Tullius fuit prior tempore et scientia; nam, teste Ieronimo, si Tullius non fuisset, Seneca non esset; et inde multum miror de quibusdam, qui uolunt praeponere Senecam Tullio; sed credo quod non bene et plene uiderunt omnia dicta Tullii, quae sunt magis sparsa, ubi dicta Senecae sunt magis collecta et cumulata simul. {E Seneca.} Hic nominat alium socium, quem describit a singulari doctrina, in qua maxime excelluit, scilicet a scientia morali; unde dicit per excellentiam, {e Seneca morale}. Ad quod facit quod scribit Plutarcus philosophus, magister Traiani imperatoris, qui scribit in suo libro, qui graece Parallila appellatur, latine uero, Comparationes, quod Graecia nullum habuit parem Senecae in moralibus. Sed credo quod Plutarcus uoluit complacere Traiano, quia Seneca fuerat hyspanus cordubensis, et Traianus etiam traxerat originem ab Hispania olim; nam Aristoteles fuit maior moralis, et naturalis, quam Seneca. Nam Seneca non fuit tam bonus naturalis, sicut moralis, ut patet ex libro eius, qui intitulatur De naturalibus quaestionibus; unde Albertus magnus naturalis sepe reprobat eius opiniones. Non curauit sibi multum de eloquentia, ut scribit Quintilianus Orator egregius IX, De institutione oratoria, cum tamen alias summe commendauerit ipsum. Sed dicit Policratus quod Seneca fuit tanto melior Quintiliano sapientia, quanto Quintilianus fuit melior Seneca eloquentia. Hanc differentiam facit Augustinus de Ciuitate Dei inter Uarronem et Ciceronem. Sed hic oritur dubitatio quare autor posuerit Senecam inter damnatos, cum tamen Ieronimus ponat ipsum libro uirorum illustrium? Dicendum quod autor prudenter et caute fecit, quia uidens repugnantiam opinionum posuit ipsum medium nec inter punitos nec inter beatos. Unde et modernus poeta Petrarcha dicit se ignorare an Seneca sit saluus; Seneca siquidem uidetur aliter uixisse, aliter scripsisse. Unde Augustinus de Ciuitate Dei, loquens de Seneca, dicit: *illustris populi romani Senator, quod agebat arguebat, quod colebat reprehendebat, quod culpabat, adorabat*. Quamuis etiam Seneca totiens et tantum commendauerit paupertatem, tamen semper fuit ditissimus cum Nerone pessimo hominum, cui uoluit renunciare et assignare maximas diuitias suas, quando non potuit. Tandem Nero fecit sibi denunciari quod eligeret sibi mortem, quia Seneca sciuerat de coniuratione Pisoniana facta contra Neronem, unde ille intrauit balneum cum flebotomia etc., prout haec patent apud Cornelium Tacitum. Sed certe quicquid dicatur de homine isto, laudabilissimus mihi uidetur, quia moralissimus, studiosissimus. Uel potest dici quod autor dicit signanter {Seneca morale}, ad differentiam Senecae poetae, qui scripsit tragedias. Seneca autem tragediarum autor, fuit alius de stirpe eius, sicut potest probari ratione et autoritate. Ratione, quia Seneca in ea tragedia, quae intitulatur Octauia, praedicit mortem Neronis, quod facere non potuit nisi fuisset propheta. Autoritate, quia Sidonius in quodam suo libro metrico dicit expresse quod duo fuerunt Senecae, quorum alter morum censor, alter tragediarum autor. Alias multas autoritates et rationes ad praesens omitto, de quibus alibi dicam.
+
+{Euclide.} Hic nominat alios duos simul, quorum unus, scilicet Euclides, fuit inuentor geometriae: alter, scilicet Ptholomaeus, fuit inuentor astrologiae. Euclides igitur claruit Athenis, tempore Platonis, de quo dicit Ualerius quod lapicidae, fabricaturi aram Mineruae, consuluerunt Platonem, sed Plato remisit eos ad Euclidem tamquam ad magnum magistrum suae artis. {E Tolomeo.} Tolomeus sicut dicit translator Almagesti in Prologo, fuit uir in scientia artium ualde potens, excellentior aliis, in duabus artibus subtilis, scilicet Geometria et Astrologia, et fecit libros multos. Fuit autem natus et educatus in Alexandria terra Egipti, et ibi considerauit cursus siderum cum instrumentis, tempore Adriani regis, et fecit suum opus in Rhodo, et non fuit Tolomeus iste unus regum Tolomeorum, sicut aliqui extimant, sed nomen eius fuit Tolomeus. Tolomeus fuit in statura mediocris, colore albus, in incessus largus, habens pedes subtiles, in maxilla dextra habens signum rubeum, barba eius erat spissa et nigra, dentes anteriores habebat discopertos a gingiuis et raros, os paruum. Erat bonae loquelae et dulcis, fortis irae, et tarde sedabatur, multum spatiabatur et equitabat, parum comedebat, multum ieiunabat, redolentem habens anelitum, et indumenta nitida. Mortuus est Tolomeus anno uitae suae LXXUIII.
+
+{Ipocras.} Hic autor nominat tres excellentissimos medicos, quorum primus princeps medicorum fuit Ipocras, uir magnae scientiae, et maximae sobrietatis et continentiae, pauca tamen scripsit. Fuit de insula Choo, et floruit tempore Artaxersis regis Persarum. {Auicenna.} Iste fuit per multa secula post Galienum, tamen praefertur sibi merito. Fuit enim Auicenna uniuersaliter excellens in omni parte medicinae et collegit artificialiter omnia dicta Galieni, et redegit ad ordinem et breuitatem. Fuit enim Galienus diffusissimus, et multa uolumina fecit, in quibus multa superflua dixit. Unde ipse Auicenna dicit, quod Galienus multa sciuit de ramis medicinae, pauca uero de radicibus. Fuit autem Galienus de Pergamo ciuitate, et floruit tempore Antonini Pii, sicut ipse scribit. Auicenna fuit filius regis Hispaniae, uir magnae uirtutis et scientiae, emulus Auerrois.
+
+{Auerrois.} Hic ultimo autor, post philosophos et medicos, nominat singulariter, et per se magnum philosophum et medicum, scilicet Auerroim, quem describit ab eius maxima excellentia; iste enim dicitur fuisse alter Aristoteles. Fuit tamen superbissimus omnium philosophorum, conatus semper damnare dicta Auicennae. Fuit enim conterraneus eius, quia ambo fuerunt de Corduba ciuitate Hispaniae, de qua etiam fuerunt Seneca et Lucanus, ut paulo ante supra dictum est. Felix ergo ciuitas, quae tales alumnos genuit. Damnauit etiam omnem sectam fidei, cuius contrarium fecit Auicenna, qui dicit quod unusquisque debet colere fidem suam. Sed hic statim obicitur: quomodo autor posuit istum sine pena, qui tam impudenter et impie blasfemat Christum dicens, quod tres fuerunt baratores mundi, scilicet Christus, Moyses, et Macomettus, quorum Christus, quia iuuenis et ignarus, crucifixus fuit? Dicendum breuiter quod autor loquitur hic de Inferno morali, sicut et in ceteris uiris illustribus qui ponuntur hic. Uult enim per hoc ostendere quod in isto nostro Inferno uiuentium isti gaudent priuilegio honoris, laudis, et summae comendationis inter alios. Et dicit notanter: {che 'l gran comento feo}, ad differentiam Themistii, qui fuit primus comentator Aristotelis. Fecit etiam Auerrois Librum in medicina, qui dicitur Colligeth, in quo est multa subtilitas et magna difficultas.
+
+Et subdit quod iste circulus, licet sit minor priore, tamen continet maiorem penam. Unde dicit: {e tanto più dolor}, idest cingit tanto plus doloris, quam primus circulus superior, {che punge a guaio}, idest, quod pena istius secundi circuli est tanto maior praedicta prima, quam pungit hominem dolorose, et compellit ipsum ad clamandum heu!; quod non facit superior pena. Ad quod notandum quod superior pena primi circuli non potest proprie dici pena quia est pena damni, non sensus; sed praesens pena et omnes inferiores possunt dici uere penae, quia in omnibus damnatis, de quibus est dicendum est pena sensus et damni. Est etiam notandum quod ista est minor pena respectu inferiorum; nam autor in isto Inferno primo punit leuiora crimina; deinde paulatim procedit ad grauiora, quia secundum quod homo plus habet de culpa, debet poni magis in terram, et prope centrum terrae, magis longe a Deo. Contrarium autem facit in Purgatorio. Ad propositum ergo autor primo tractat de minori peccato inter capitalia, scilicet de luxuria, quia istud uicium, licet sit maioris infamiae, tamen est minoris culpae, quia est naturale, comune, et quodammodo necessarium.
+
+Deinde describit locum et penam, dicens: {io uenni in loco muto d'ogni luce}, idest priuatum lumine et obscurum. Et dicit: {d'ogne luce}, ad differentiam superioris circuli, in quo erat in parte lux et lumen. Et nota quod hic locus merito fingitur sine luce omnimoda, quia istud uicium luxuriae maxime extinguit lumen rationis, et etiam quia quaeritur fieri in occulto et in obscuro ex naturali uerecundia, ut per se patet. Et describit qualitatem penae dicens: {che mughia}. Pena autem est haec, quod isti luxuriosi amorosi impetuose rapiantur a uentis contrariis, et inuicem collidantur uel confringantur sicut undae maris tempestuosi exagitati a contrarietate uentorum. Hoc enim facit autor multis rationibus; primo, quia in mari insurgunt uenti uarii et contrarii, qui habeat excitare maximas tempestates; ita ut in homine luxurioso insurgunt uariae et contrariae passiones, sicut spes, timor, letitia, tristitia, quae continuo concutiunt mentem eius, lacerant et distrahunt ad diuersa: secundo, quia mare sic denominatur ab amaritudine, quia amarum; nulla autem pestis amarior quam amor; unde qui prius dixit, amor etc.: tertio, mare tempestuosum estuat et feruet per ebullitionem fluctuum; ita corpus luxuriosi feruet calore naturali, et bullit sanguis in eo etiam sepe calore accidentali, quia isti tam effrenatae luxuriae, propter quam sunt hic damnati, sepe irritant libidinem cibis et uinis calidis diuersimode, et uenter uino estuans de facili despumat in libidinem: quarto, mare post tempestatem, quando quiescit, fetet: ita luxuria post factum emittit fetorem, et fastidium parit: quinto, mare continuo consumit suum litus paulatim: ita luxuria paulatim consumit corpus luxuriosi, imo aes et personam: sexto, in mare sunt magna pericula, naufragia et incommoda, damna, affanna; ita ex luxuria oriuntur maxima scandala et dispendia, magna mala, exterminia generalia et particularia, sicut incendia urbium, caedes hominum, strages bellorum, mortes suorum, ut statim patebit. Praeterea, si nullum aliud malum sequeretur ex luxuria, finis eius est penitentia. Unde Demosthenes bene dixit: *nolo emere tanti pretii poenitere*,sicut dicetur infra capitulo XUIII. Ergo ad literam redeundo, bene dicit autor de loco isto, {che mughia come fa mar per tempesta}.
+
+Et restringit tempestatem dicens: {se da contrarii uenti è combattuto}, sicut proprie a Borea et Austro, qui sunt uenti uiolenti, oppositi, quorum unus uenit a septentrione, alter a meridie; unus frigidus, alter calidus; ita una cogitatio inflammat animum, alia infrigidat, facit enim argumenta diuersa pro et contra; et certe uenti contrarii non ita collidunt, frangunt et lacerant fluctus maris inquietos, sicut diuersi cogitatus exagitant, confligunt mentem amentis amantis, et sic ex uno argumento transit in contrarium et reuertitur ex hoc in illud. Quid putas dixisse Achillem, quando captus amore Polissenae pulcerrimae filiae hostis, cui fecerat tot magna et irreparabilia damna, inter quae interfecerat Hectorem uirum optimum Troianorum? Quid dicebat iuuenis nomine Mundus, quando amoratus erat de Paulina pudicissima mulierum Romanarum? Quid Phedra, quando capta erat amore priuigni sui Ipoliti? Quid Mirrha capta amore patris Cinarae? Quid discurro per exempla, quae sunt infinita? Unusquisque quaerat exemplum in se ipso, si unquam sensit passionem amoris.
+
+Et ideo bene subdit: {nulla speranza li conforta mai, non che di posa, ma di minor pena}, et uult sententialiter dicere quod non solum non sperant quietem, sed non possunt solummodo sperare minorationem penae, quod est peius. Et do exemplum, ut si quis in mundo isto condemnetur ad perpetuum carcerem cum certa pena, puta, pane et aqua, et ego dicam de tali condemnato, ipse nunquam potest sperare alleuiationem penae, nedum totalem liberationem. Hoc autem est uerum de Inferno essentiali, quia ibi nunquam potest esse spes quietis; etiam de morali, quia insatiabilis est delectabilis appetitus, ut pulcre figuratur in fabula Titii, cuius iecur uultur semper rodit, et consumptum semel iterum renascitur, quae fabula ponitur in fine capitulo XXXI huius Inferni.
+
+{La prima.} Hic Uirgilius respondet ad petitionem autoris explicans aliquas, et primo describit Semiramim a uirtute et uicio, tangens imperiosam potentiam eius; quia Semiramis, quamuis luxuriosa, tamen fuit magnanima et ualorosa multum. Sed ut sciatur plene quae fuerit ista Semiramis, et quis Ninus, cui ipsa successit, oportet praescire quod, sicut scribit Iustinus breuiator Trogi libro primo, Ninus secundus rex Assiriorum, filius Beli, primus mouit bella uicinis, et domuit populos ui armorum usque ad terminos Libiae et decessit relicto filio Nino puero cum uxore Semiramide postquam regnauerat annis LIU. Semiramis ergo, non audens committere gubernationem tanti regni filio inhabili propter etatem tenellam, nec etiam accipere per se imperium palam, quia tot et tantae gentes uix obedirent uiro suo, nedum feminae, simulauit se esse filium Nini, et filium suum esse uxorem eius; quod faciliter facere potuit tum quia mater et filius erant similis staturae mediocris, et ambo habebant eamdem uocem subtilem, et similem qualitatem lineamentorum. Ideo assumpsit uestem longam ad tegenda brachia et crura, et uelamentum ad tegendum caput et ne uideretur aliquid occultare nouo habitu, praecepit ut populus eumdem habitum indueret, quem morem postea tota illa gens tenuit, et sic ab ipso principio credita fuit puer. Deinde rex magna gessit, quibus gestis manifestauit se populo, et causam suae dissimulationis, nec hoc diminuit potentiam et gloriam eius, imo reddidit eam admirabiliorem, quia ipsa mulier non solum excesserat alias feminas, sed etiam uiros uiribus et uirtutibus. Haec Semiramis Babiloniam condidit et altissimis muris cinxit, et multa alia gloriosa fecit; nam, non contenta terminis regni acquisitis a uiro suo, etiam mouit bellum Indiae, quam nunquam quisque intrauit praeter eam et Alexandrum magnum. Ultimo cum petisset concubitum filii sui, ab eo interfecta fuit, et merito, postquam regnauerat per XLII annos. Ad propositum ergo autor praemittit Semiramim ceteris, quia fuit magna mater luxuriae; primo, quia fuit prima femina imperatrix et regnatrix in Oriente, ubi uiget luxuria. Secundo quia habuit imperium in Babilonia, quae fuit mater fornicationis a principio usque in finem; nam a principio fuit Semiramim praedictam, in fine habuit Sardanapalum regem omnium hominum luxuriosissimum, de quo dicitur Paradisi capitulo XU. Tertio, quia nimis enormiter fuit corrupta luxuria, ut patet ex dictis et dicendis. His praemissis, nunc ueni ad literam, quam ordina sic: {Questi}, scilicet Uirgilius, {mi disse alotta}, idest tunc, {la prima di color, di cui tu uuoi saper nouelle, fu imperatrice di molte fauelle}, quia habuit multas nationes sub se; uel hoc dicit quia ibi est facta diuisio linguarum; unde Babilon interpretatur confusio, de qua confusione dicetur infra Inferni capitulo XXXI. Et hic nota, ut uideas altum animum unius feminae, quod Semiramis fecit tria miranda, per quae ostenditur magnanimitas et magnificentia sua. Primum, quia condidit mirabilem Babilonem, ut aliqui uolunt, et eam cinxit muro amplissimo, quod nullus negat. Secundum, quia ipsa traxit Tigrim et Eufratem, duo maxima flumina, ad regiones suas siccas, ut dicit Pomponius Mella. Tertium, quia, ut scribit Ualerius, Semiramis audita rebellione Babilonis, cum faceret sibi fieri tricas, et una iam facta, altera dissoluta, sicut stabat, arreptis armis cucurrit ad expugnandam ciuitatem. Fortuna adiuuit uirtutem; nam nunquam facta fuit altera trica, donec tota ciuitas sub eius imperium redacta est. 
+
+Et dicit: {tenne la terra che 'l Soldan corregge}, scilicet Babiloniam. Et hic nota, lector, quod istud non uidetur aliquo modo posse stare, quia de rei ueritate Semiramis nunquam tenuit illam Babiloniam, quam modo Soldanus corrigit, quae fuit postea per multa secula annorum; quod possum multipliciter probare: primo, ratione loci, quia nulla magna Babilon fuit in Assiria in regione Caldeae, ista uero in Egipto: secundo, ratione temporis, quia ista Babilon Egipti fuit per mille annos post illam: tertio, ratione conditoris, quia illa magna Babilon fuit edificata per Nembroth secundum testimonium Sacrae Scripturae, uel per Ninum siue Semiramim, secundum testimonia autorum gentilium, ut iam dictum est; haec autem edificata fuit a Cambise secundo rege Persarum: quarto, quia illa antiqua Babilon fuit olim destructa per Cirum regem Persarum, et ibi est hodie desertum, et nullus habitat nisi serpentes; ista autem est nunc de praesenti in magno flore, et haec est illa, quam Soldanus nunc corrigit. Ad hoc dicunt magni sapientes quod autor pro certo errauit improuide; sed ad defensionem autoris dico, quod autor noster uult dicere quod Semiramis in tantum ampliauit regnum, quod tenuit etiam illam terram, quam Soldanus tenet, quia ipsa habuit Egiptum sub imperio suo, imo addidit Ethiopiam regno suo, quasi dicat: Semiramis non solum tenuit Babiloniam antiquam, sed tenuit Egiptum, ubi est modo alia Babilonia.
+
+{L'altra.} Hic autor nominat aliam famosam reginam, quam describit ab amore et genere mortis. Quomodo autem Dido fuerit amorata de Enea, et quomodo se occiderit propter eius recessum, patet eleganter apud Uirgilium, et quotidie uulgi ore celebratur. Sed hic est attente notandum quod istud, quod fingit Uirgilius, nunquam fuit factum, neque possibile fieri, quin Eneas, teste Augustino in lib. de Ciuitate Dei, uenit in Italiam per trecentos annos ante Didonem. Ipsa etiam Dido non se interfecit ob amorem laxiuum, imo propter amorem honestum, quoniam Iarbas rex Affricae petebat eius coniugium, et ipsa non uolens nubere alteri, et non ualens contradicere potentiae eius, in cuius regno fundauerat Carthaginem, praeelegit mori, et seipsam interfecit; fuit enim pudicissima femina, sicut scribit Ieronimus contra Iouinianum hereticum. Sed statim obiicies, lector: cur ergo Uirgilius finxit hoc? Dicendum quod multiplici de causa. Primo, quia uoluit ostendere quod imperium romanum debebat dominari toto orbi; ideo fingit quod Eneas primus autor imperii habuerit tres uxores, unam in Asia, et haec fuit Lauinia filia regis Latini; tertiam fingit ipsum habuisse in Africa, scilicet Didonem, ut per hoc daret intelligi quod populus romanus, descensurus ab Enea, debebat de iure habere totam terram sub potestate sua, sicut uir habet uxorem sibi subiectam, et iuste dominatur ei. Secundo, ut ostendat quod odium implacabile, quod semper fuit inter Romam et Carthaginem, habuerit originem et initium a primis autoribus utriusque imperii, scilicet ab Enea et Didone; unde ipse Uirgilius introducit ipsam Didonem dicentem, et imprecantem in recessu Eneae: *Litora litoribus* etc. Tertio, et uidetur melior ratio, quia moraliter loquendo Eneas est iuuenis amans, unde dicetur filius Ueneris, qui dum nauigat in Italiam, idest tendit ad uirtutem, ubi tamquam in portu requiescat, subito rapitur per tempestatem amari amoris a uia recta et defertur in Libiam, idest libidinem; unde Affrica regio calidissima bene figurat ardorem luxuriae, et ibi captus uoluptatibus obliuiscitur sui honorabilis propositi, nec scit inde recedere nisi tandem miseratione. Ideo bene Uirgilius inducit Mercurium nuncium Iouis, qui retrahit eum inde, et dirigit in ipsam uiam suam a qua incaute recesserat. Et tu dices: non debuit Uirgilius ex hoc facere uiduam honestissimam, meretricem. Dico quod excusatur pro tanto, quia non inueniebat aliam reginam in Affrica, quam posset accipere; licet, quicquid dicatur, mihi satis displicet quod ista clarissima domina tam indigne fuerit infamata. Sicut enim Semiramis luxuriosa fundauit imperium Assiriorum, ita Dido pudica imperium Penorum semper emulum Romanorum. Nunc ad propositum autor ponit Didonem amorosam, quia sequitur Uirgilium, et fingit Uirgilium hoc dicere. Ad literam ergo dicit: {L'altra èe colei che s'uccise amorosa}, idest Dido, quae interfecit se ob amorem Eneae cum desereret ipsam. Tamen ueritas aliter se habet, ut dictum est, quia Eneas nunquam fuit in Affrica, nec unquam uidit Didonem. De hac materia dicetur amplius Paradisi capitulo IX.
+
+{Poi.} Hic autor nominat tertiam reginam famosissimam, de qua breuissime pertransit, quia de Cleopatra dicetur saepe alibi, et praecipue UI capitulo Paradisi. Ista fuit famosissima et sagacissima mulierum: Cleopatra siquidem regnum Egypti sagaciter recuperauit; nam et Cesarem, qui omnium uictor erat, ipsa uicit et uinxit, regnum magnifice tenuit, uiriliter defensauit, animose perdidit. Autor tamen describit eam specialiter a luxuria praedominante, dicens: {poi}, idest post Semiramim et Didonem, {èe Cleopatra luxuriosa}. Sed uidetur quod autor male dicat, quia Cleopatra non uidetur adulterata nisi cum Cesare, a quo in pretium libidinis obtinuit regnum Egypti, et petiit transferre romanum imperium in Egyptum. Si dicis de fratre suo Tolomeo, uir suus erat, quod erat irreprehensibile secundum legem gentis suae. Si dicis de Antonio, sponsus eius fuit. Si dicis quod autor loquitur hic large de luxuria pro luxu, hoc nihil ualet, quia autor hic tractat de libidine uenerea. Dicendum est breuiter quod autor bene dicit, et quod merito appellat eam luxuriosam, quoniam Cleopatra adulterata est cum omnibus regibus orientalibus, ut dicit Cornelius Tacitus. Non ergo mireris si autor posuit Cleopatram unam de tribus reginis notabilibus, quae sic magnanima fuit etiam in uicio, pro quo ponitur damnata. Nam sicut amicus eius Cesar adulteratus est cum multis reginis, et tamen non debent taceri aliae uirtutes, ita Cleopatra adulterata est cum multis regibus, et tamen non debent taceri laudes eius.
+
+Et continuo autor exequitur consilium Uirgilii, dicens: {moui la uoce}, idest, ego Dantes moui uocem, et coepi loqui et dicere: {o anime affannate}, idest affectae passione fortis amoris, {uenite parlar a noi s'altri nol nega}. Hoc dicit quia dubitabat forte quod non possent remorari ad loquendum secum, quia ita uelociter portabantur a uento. Ideo dicit: {sì tosto come 'l uento a noi li piega}, idest, plicauit. Sed ne procedam obscure in tractatu istorum duorum spirituum, est sciendum quod in nobili prouincia Romandiolae, in ciuitate Arimini, Iohannes Sancatus, sic denominatus quia erat crure claudus, filius Domini Malatestae senioris, qui primus acquiuisit dominium Arimini, uir corpore deformis, sed animo audax et ferox, accepit in uxorem Franciscam filiam Domini Guidonis Ueteris de Polenta, Domini Rauennae, dominam corpore pulcram et uagam. In istam exarsit Paulus frater dicti Iohannis, homo corpore pulcer et politus, deditus magis ocio quam labori. Cum ergo dicti Paulus et Francisca conuersarentur simul sine suspicione, tamquam cognati, legebant semel in camera ipsius dominae in uno libro uulgari de Tabula Rotunda, in quo scriptum erat quomodo Lancillotus olim captus est amore reginae Zineurae, et quomodo per mediatam personam, scilicet Galeottum, principem insularum longinquarum, coniuncti sunt simul ad conferendum de amore eorum; et quomodo dictus Lancillotus uirtute istius collationis cognito amoroso igne fuit osculatus ab ipsa regina. Cum ergo predicti Paulus et Francisca peruenissent ad dictum passum, ita uis istius tractatus uicit ambos, quod continuo deposito libro deuenerunt ad osculum, et ad cetera, quae sequuntur. Hoc autem in breui significato Iohanni per unum familiarem, ambos simul in dicta camera ubi conuenerant, mactauit. 
+
+{Amor.} Hic Francisca narrat quomodo et quare ipsa redamauerit ipsum; et uolens se excusare dicit breuiter, quod amor est tantae uirtutis et potentiae quod semper cogit personam amatam redamare amantem, et e conuerso; et ideo non potuit facere quod non redderet uicem suam tali amatori. Dicit ergo: {Amor ch'a nullo amato amar perdona}, idest, amor qui non remittit alicui amato amare amantem, {mi prese del piacer costui sì forte}, idest ita me strinxit ad complacendum isti de mea pulcra persona; {che come uedi ancor non m'abandona}, quia sicut uidere potes ita sumus ligati simul amore post mortem sicut fuimus in uita. Sed hic nota, lector, quod sententia praemissa est saepe falsa. Certum est enim quod sepe quis amat unam et non redamatur ab ea, et e conuerso. Ad hoc aliqui uolentes saluare dictum autoris dicunt quod magis debet considerari affectus quam effectus. Unde dicunt quod nisi sit natus ex saxo amatus amat amantem; sed hoc est penitus falsum; nam de rei ueritate multae fuerunt et sunt acerbissime odientes amantes, imo aliquae prociderunt eis nasum a facie cum dentibus, imo aliquae occiderunt se ipsas, sicut scribit Augustinus primo de Ciuitate Dei, et paulo supra hoc narraui de Didone quae potius elegit sibi mortem quam amorem nuptialem regis Iarbe. Et posito quod esset uerum nihil faceret ad propositum quia isti deuenerunt ad effectum, et omnes de quibus autor est supra locutus. Ad hoc dicunt alii confirmantes istam sententiam esse ueram: Si uis amari ama; et dicunt quod ista est uera intentio autoris quia ipse ponit eamdem sententiam Purgatorii capitulo XXII. Dico breuiter quod autor noster loquitur ibi de amore uirtutis quae fundatur super honesto, ideo sententia est ibi uera. Hic uero loquitur de amore uoluptatis qui fundatur supra delectabili, ideo hic sententia est falsa; et certe nimis miror de quibusdam qui uidentur hoc credere et tenere cum uideamus clare falsitatem istius sententiae. Quot milia sunt stabulariorum, leprosorum, ribaldorum quorum aspectum horribilem omnes fugiunt, qui amant reginas et nobiles dominas formosas et uirtuosas! ergo redamabunt ipsos si uiderint se amari ab eis? nimis est hoc absurdum inconueniens; sed ut cito ueniam ad ueram intentionem autoris, considera subtiliter, lector, quod autor non ponit istam sententiam tanquam ueram, sed fingit istam mulierem luxuriosam hoc dicere ad excusationem sui, sicut sepe loquitur mulier amorata quando loquitur de suo fallo et delicto patenti, quod negare non potest. Dicit enim: ego non sum de natura angelica uel saxea; quomodo poteram non amare eum qui me tam ardenter amabat, et qui sponte subiuit tot pericula et mortes pro me! Ergo bene dixit autor in persona istius meretricis. Et sic nota quod multa talia dicta autorum sepe male intelliguntur, quia non consideratur quomodo, et quare et quando dixerint.
+
+unde subdit: {elle giacean per terra tutte quante fuor ch'una}, et ista erat anima Ciachi, {ch'a seder si leuò}, erat enim ita grauata infirmitate quae non potuit se erigere nisi ad sedendum, {ratto ch'ella ci uide passar dauante}: sic facit saepe infirmus decumbens in lecto quando uidet amicum familiarem sibi uenire ad se. Sed ne procedam in aliquo obscure uideamus quis fuerit iste Ciachus. Est ergo sciendum quod tempore nostri autoris paulo ante sui expulsionem, fuit in ciuitate Florentiae quidam ciuis nomine Ciachus, qui in uicio gulositatis excessit omnes qui fuerint suo tempore, et etiam in praeterito de quibus esset memoria; uir aliter bene moratus et satis placidus, plenus scomatibus et pulcris dictis, et quia eius parua facultas non poterat satisfacere debito gulae, quae est nimis importunus exactor, factus est ioculator mordax et uisitabat domos nobilium et diuitum qui epulabantur splendide et pinguiter, et cum inuitatione et sine inuitatione, semper tendebat quo maior spes ciborum et poculorum uocabat eum: de cuius loquacitate et scurrilitate dicetur plenius infra capitulo UIII. Et nota hic quod aliqui mirantur quod autor faciat hic mentionem de uno ioculatore tractans de uicio gulae, qui poterat dicere de multis et magnis principibus. Sed certe bene facit si dat tam uile uicium tam infami generi personarum; quamuis enim multi nobiles diuites et potentes fuerint uiuentes splendide et gulose, non uixerunt seruiliter amore uentris, sicut isti qui posuerunt finem suum et felicitatem suam in edacitate et bibacitate, et uendiderunt suam libertatem suadente gula; ideo bene dixit lupus cani, quod nolebat fieri seruus amore uentris. Nota etiam quod autor potius uoluit ponere istum quam alium, tum quia melius nouerat eum, tum quia Florentini, quamuis sint comuniter sobrii in cibo et potu, tamen, quando regula fallit, excedunt gulositatem omnium hominum mundi, sicut testantur duo alii Florentini poetae, scilicet Petrarcha et Boccacius.
+
+{E quelli.} Hic autor ponit responsionem Ciachi ad interrogata, qui primo respondet ad primam petitionem, et dicit, quod ciues ciuitatis diuisae deuenient ad uulnera, mortes et expulsiones. Ad cuius rei cognitionem est praesciendum, quod Florentia erat in maiori flore et potentia, quam unquam fuerit, in MCCC, in quo anno autor noster inceperat istud opus floridum. Sed, ut plerumque fit, res secundae pepererunt discordiam; nam tota ciuitas diuisa est, primo inter nobiles, secundo inter populares, in duas sectas, scilicet Alborum et Nigrorum. Quae partialitas primo habuerat originem in ciuitate Pistorii in domo magna et potenti Cancellariorum, sicut dicetur infra capitulo XXXII. Sed cito iste morbus contagiosus transiuerat Florentiam et infecerat totum corpus ciuitatis, repletum malis humoribus. Nam, ut dicit Ualerius, nullum uitium finitur ibi ubi oritur. Partis Albae fuit principium et caput quidam miles, nomine Uerius de Circulis. Erant autem Circuli tunc temporis arrogantes et superbi, tum quia erant ualde diuites et potentes, tum quia uenerant paulo ante a rure ad ciuitatem; et nulla erat tunc maior societas in Florentia. Partis uero Nigrae fuit principium et dux alter miles nomine Cursius de Donatis, qui tempore suo non habebat parem in Italia. Erant autem Donati nobiles ab antiquo, non diuites, sed sagaces. Circuli habebant maiorem sectam in populo, quia uidebantur magis fauere Reipublicae, ideo penes eos erat quasi totum regimen: Donati autem magis uidebantur intendere ad dominium. Sed Bonifacius UIII uolens obuiare scandalo quod parabatur Florentiae, misit pro Domino Uerio, et rogauit, quod faceret pacem cum Domino Cursio, uel quod committeret rem sibi, promittens se facturum sibi unum Cardinalem, et multas alias gratias. Uerius, licet aliter prudens, noluit parere Papae; imo dixit, quod non habebat guerram cum aliquo. Et sic infecto negotio reuersus est Florentiam. Et, ut breuiter dicam, uno sero al unum tripudium Dominarum orta lite inter aliquos de utraque parte, fuit amputatus nasus uni Recouerino de Circulis; et hoc fuit principium magni mali. Alia uice Circuli inuaserunt Dominum Cursium de Donatis, sed fuerunt repulsi turpiter. Deinde Cursius, celebrato consilio cum suis, decreuerunt mittere ad Papam, ut faceret uenire unum de domo Franciae, qui deponeret Circulos et populum. Quo scito fuit bannitus cum multis suis sequacibus, et multi eorum relegati. Bonifacius ergo, procurante Domino Cursio, qui semper sequebatur Curiam, et Domino Gerio de Spinis, qui erat Mercator Bonifacii, uocauit Karolum sine Terra, qui erat frater Philippi Pulcri Regis Franciae. Qui Philippus paulo post fecit mori istum Bonifacium; et fecit uenire istum Karolum tamquam paciarium, ut pacificaret Florentiam, et deinde iret in auxilium Karoli II contra Siciliam; dans sibi intelligere, quod faceret ipsum eligi Imperatorem Romanorum, uel saltem locum tenentem Imperii. Karolus ergo in MCCCI uenit Anagniam ad Papam Bonifacium cum quingentis equitibus francis: Et non intrauit Florentiam propter partialitates praedictas. Regentes autem in Florentia, sentientes Karolum uenire, miserunt legatos ad eum; quibus ille benigne respondit, quod ueniebat, pro bono pacis. Intrauitque Florentiam cum sua gente inermi et receptus fuit cum magno honore. Post paucos deinde dies uoluit dominium, et potestatem pacificandi ciues. Et continuo conuocatis Prioribus, nobilibus et multitudine populi, iurauit conseruare ciuitatem in bono et pacifico statu; et continuo contrarium fecit de consilio Domini Musatti Francesii, militis Florentini, qui uenerat semper secum de Francia in Italiam, et suis expensis conduxerat eum, et corruperat magnis donis et denariis, quia erat pecuniosissimus in partibus Galliae. Ante ergo quam reuerteretur domum, Karolus fecit armari gentem suam, et introduxit Dominum Cursium de Donatis cum aliquot amicis suis. Tunc quidam Dominus Schiatta de Cancelleriis, Capitaneus Florentiae, cum CCC equitibus, offerebat se Prioribus et Circulis ire ad capiendum Dominum Cursium. Sed Dominus Uerius dixit: permitte tantum ipsum uenire. Confidebat enim in fauore et furore populi. Populus autem sine capite erat totus territus. Et breuiter: Cursius sine resistentia, clamantibus suis: Uiuat Dominus Cursius, iuit ad carceres, liberauit captiuos. Quo tumultu Priores timentes fugerunt de Palatio; et sic discursum est ad praedam ad domos Alborum, et durauit quinque diebus cum magna ruina. Deinde haec pestis transiuit in Comitatum cum magnis incendiis et populationibus. His rebus gestis, Karolus reformauit ciuitatem pro suo uelle. Et cardinalis Matheus de Aquasparta uenit Florentiam, qui alia uice fuerat ibi, et non potuerat componere partes. Et fecit fieri multas paces et affinitates, et uoluit ordinare officia comuniter; sed Nigri, qui erant fortes, non permiserunt. Unde ipse turbatus recessit, et dimisit ciuitatem interdictam. Pax parum durauit; nam Simon filius Domini Cursii interfecit quemdam Dominum Nicolaum de Circulis, et uulneratus ab eo decessit; qui Simon erat iuuenis ualentissimus. Taudem aliqui uiri praecipui de parte Alba citati, timentes comparere, recesserunt, alii Aretium, alii Pisas, alii Pistorium, qui adhaeserunt Ghibelinis exulibus de Florentia, de quorum numero fuit Dantes; et eorum bona confiscata sunt per Karolum. Et sic uide, quomodo fuit destructa pars superba Alborum per Karolum sine Terra in MCCCII. Karolus deinde cum Roberto filio Karoli II iuit in Siciliam cum magna classe et numeroso exercitu. Sed inde cito recessit cum turpi pace, et rediuit in Franciam, perdita magna parte suorum militum, sicut dicetur Purgatorii capitulo XX. Nunc uide literam quae de se obscura satis faciliter ex dicta historia declaratur. Dicit ergo: {e quelli a me}: idest ille Ciachus respondit mihi: illi ciues Florentiae, qui iam nunc sunt diuisi et discordes, {uerranno al sangue}, idest ad sanguinis fusionem, {dopo lunga tenzone}, quia diu contenderunt intus et extra coram cardinali Matheo, et Papa Bonifacio, {e la parte seluaggia scaccerà l'altra con molta offensione}. Hic nota quod aliqui dixerunt ex ignorantia facti quod autor loquitur hic de parte guelfa et ghibelina, et quod uocat guelfam siluestrem, quia est rebellis et inobediens Imperatori. Sed hoc est penitus falsum, quia expulsio ghibellinorum fuerat per multa tempora ante; nec litera potest aliquo modo intelligi de illis. Cum ideo autor dicat partem expulsam redituram intra tres annos; et tamen pars ghibellina non est reuersa Florentiam usque ad diem istam. Dicendum ergo quod sicut patet clare ex dictis autor loquitur de parte alba et nigra quarum utraque erat guelfa. Ideo expone sic: {e la parte seluaggia}, idest pars Circulorum, quam appellat siluestrem, idest agrestem, quia uenerant de agris et rure, unde alibi saepe male loquitur de ista parte et praecipue Paradisi capitulo XUII. {Scaccierà l'altra}, scilicet partem Donatorum, quia Dominus Cursius et multi fuerunt expulsi {con molta offensione}, quia fuerunt banniti de aere et persona.
+
+{Giusti.} Hic autor ponit responsionem Ciachi ad secundam petitionem, et hic nota quod aliqui ad expositionem istius literae dixerunt quod autor loquitur de iustitia et iure siue de iure ciuili et canonico, quibus duobus iuste regitur genus humanum; sed istud est alienum dicere. Nam cum peto simpliciter et absolute si aliquis est iustus in ciuitate, secundum communem modum loquendi non debet intelligi nisi de homine. Dicendum est ergo quod autor loquitur de se et Guidone Caualcante, qui de rei ueritate tempore illo erant duo oculi Florentiae, sed autor non exprimit nomen, sed relinquit intelligi iudicio prudentum. De se enim nullus sapiens dubitabit; de Guidone autem et laudibus eius dicetur infra Inferni capitulo X et Purgatorii capitulo XI, tamen latenter tangit dicens: {e non ui sono intesi}, quia pars regens non adhaesit consilio istorum duorum: imo Guido fuit missus ad confinia ex quo mortuus est; et consilium Dantis spretum. Dicit ergo: {giusti son dui}, scilicet Dantes et Guido Caualcante, {e non ui sono intesi}, sed certe cito poenituit eos. 
+
+{Poi.} Hic autor ostendit quomodo Uirgilius quietauerit Plutonem dicens: {poi se riuolse a quella infiata labia}, idest ad superbiam Plutonis, quia opulentia diuiciarum inflat; labia enim appellatur habilitas faciei apud Florentinos; unde nota quod sicut scribit philosophus II Rhetoricorum describens mores diuitum, dicit quod diuites inter alios malos mores habent hoc qui sunt elati, quia habendo diuitias reputant se habere caetera bona, quia diuiciae sunt quoddam praetium omnium aliorum; et adducit ibi dictum Symonidis poetae, qui scribit quod uxor Ieronis interrogata utrum esset melius fieri diuitem quam sapientem, respondit: quod magis frequenter uidebat sapientes frequentare ianuas diuitum, quam e conuerso; uident ergo se diuites abundare his, quibus indigent saepe etiam sapientes; sed certe diuites indigent maioribus bonis quam sapientes; ideo bene alius philosophus dixit, quod medici uisitant domos aegrotorum et non e contrario, et tamen non sequitur quod aegrotus sit melioris conditionis quam medicus;
+
+{Qui.} Hic autor explicat poenam praedictorum dicens: {Io uidi gente troppa più qui ch'altroue}, quia maior est numerus auarorum, quam caeterorum peccatorum, {uoltando pesi}. Et hic notandum quod autor dat debitam poenam istis; nam per ista onera repraesentat nobis magna pondera laborum et curarum quae continuo premunt et grauant corpus et animum auari et prodigi; corpora enim non quiescunt dum continuo discurrunt per mare, per terram, per montes, per ualles exponendo se omnibus periculis coeli, aquae, piratarum, latronum, et omnia incomoda tolerando, scilicet famem, sitim, algorem, calorem; et si forte corpus quiescat, numquam animus, imo semper secum luctatur. Dicit auarus intra se ipsum: si uendis frumentum et carefiat, tu crepabis dolore: si non uendis et uilefiat, tu morieris dolore. Nonne auari acquirunt cum labore, possident cum timore, perdunt cum dolore? Bene Dyogenes proiecit sacculum pecuniae post furem, qui saepe de nocte tentauerat solicitus et tremens subtrahere illum de sub capite eius. Quid prodigus? quali onere premitur cum deficit sibi ad expendendum? uiolenter rapit, clam furatur, mentitur, periurat, prodit, saepe uendit pudorem filiae, imo libertatem suam. Certe Caius Galigula cum aerarium uacuasset prodigaliter et insane, constituit prostibulum in palacio, et imposuit uectigal meretricibus. Uere ista sunt onera importabilia et incredibilia inexpertis, et dicit: {per forza di poppa}. In hoc tangit actum impellentis onus, quia cum pectore totus incumbens impellit; per hoc innuit quod in pectore stant ista pondera ubi est cor sub mamilla sinistra; unde tusco uulgari mamilla appellatur {poppa}, et dicit: {e d'una parte et altra}, quia scilicet a dextra stant prodigi, tanquam minus delinquentes; a sinistra uero auari. Ad intelligendum autem modum istius poenae debes imaginari unum circulum rotundum, et in eius medio unam lineam rectam per longum ductam, quae aequaliter diuidat ipsum circulum in duas partes. Modo ex una parte stant prodigi currentes usque ad lineam mediam, sed nunquam attingunt illud medium signum; e contra ex alia parte pariter concurrunt auari impetuose, impausabiliter usque ad idem signum. Hoc autem figurat quod neutri attingunt medium uirtutis, scilicet liberalitatis, aut si attingunt interdum non persistunt in eo, imo celeriter retrofugiunt et recedunt. Unde nota quod uicium liberalitatis est medium duarum malitiarum, scilicet auariciae et prodigalitatis. Liberalis enim est qui dat ubi, quando, et quo oportet. Auarus uero est qui detinet tenenda et non tenenda indifferenter. Prodigus e contra dat danda et non danda indiscrete, et uterque nocet sibi et alteri quod nulli prodest. Prodigus uero ita nocet sibi et alteri, quod tamen prodest aliquando alicui. Nota etiam quod autor mirabiliter fingit ista duo uitia contraria puniri simul in eodem circulo et eodem supplicio, quia habent fieri circa idem medium et separantur ab eodem medio, et auaricia est magis insanabilis et plus nocet, ut iam dictum est, et probat philosophus Libro Ethicorum. Ideo autor ponit prodigos a dextra, auaros a sinistra; et auaros magis detestatur, ut statim uidebis in tertia parte generali. Notandum est etiam quod ista duo uicia sunt maxime damnosa publicae utilitati. Auarus enim recte potest assimilari gripho qui eruit aurum ex terra, et tamen ex quadam naturali inuidia non permittit aliquem tangere. Prodigus uero assimilatur araneae quae se euiscerat ut faciat aliquid opus uanum, et dicit: {cum grandi urli}, quia enim auarum lupo, ideo bene dat sibi uocem lupi; ululatus enim est uox luporum. 
+
+{Questi.} Nunc Uirgilius respondet ad secundam petitionem autoris, et confirmans dictum illius dicit: {questi for cherci che non han coperchio piloso al capo}, idest omnes isti qui sunt a sinistra non habentes coopertorium pilosum ad caput propter clericam rasam fuerunt clerici. Clerica enim significat in prelatis quod debent reiicere et resecare superflua temporalia; nam capilli ex superfluitate nascuntur, et tangit principaliores dicens: {e papi e cardinali, in cui usa auaricia il suo soperchio}, idest quod auaricia istorum excedit auariciam caeterorum; ideo bene Zeno episcopus ueronensis dicit in suo libro de auaricia, quod auaricia a mundo pro crimine non habetur, quia non inuenit a quo reprehendatur. Et hic nota lector quod autor loquitur hic tam aperte ex indignatione, quia in istis nulla uidetur causa auariciae: primo quia ut plurimum sine magno labore perueniunt ad ista beneficia et bona temporalia, et nos uidemus quod qui succedunt in alienis diuiciis sine labore suo communiter solent esse prodigi; secundo, quia isti non habent uxores uel filios pro quibus accumulent, et si habent, non audent dicere quod sint sui; et quamuis autor uideatur fuisse nimis audax, tamen multi alii habuerunt hanc libertatem, sicut Bernardus qui dicit: *Uos autem sacerdotes fecistis Deum fabulam mundi*. Sed certe nescio uidere causam auariciae in prelatis, nisi forte quia prohibitio auget concupiscentiam. Nota etiam quod autor loquitur solummodo de uiciosis et omnino laborantibus isto morbo. 
+
+et statim reddit causam quia non possit prouideri, dicens: {seguendo lo giudicio di costei che u'èe occulto}. Et hic nota quod autor ex hoc ostendit quid proprie sit fortuna; est enim effectus particularis non cognitus ab humana scientia. Illud enim appellamus fortuitum cuius causam ignoramus, cum tamen causa sit in se, sed occulta; et dabo exemplum grossum ad declarationem huius. Quidam pauper lentus et negligens habitabat sub uili tugurio in riperia Ianuae cum uxore et filiis paruulis; qui dum saepe increparetur ab uxore quod non laboraret, ex quo caderet a paupertate in miseriam cito, semper respondebat per istud unum dictum uulgare: {A chi Dio uuol bene dormendo gli uene}. Et hoc rei probauit euentus. Nam uxor eius, ipso stertente de mane in lecto, inuenit magnum cumulum aureorum in stipite eiecto ad litus per tempestatem, et sic factus est diues dormiendo. Hunc ergo casum appellamus fortuitum, quia nescimus causam quare iste tristis inuenerit aurum, qui debuisset potius inuenisse stercus; unde Philosophus in suo libello de bona fortuna dicit: quod si quis interroget fortunatum quare sic agat, respondebit se nescire. Unde ibidem dicit Aristoteles, quod fortuna est sine ratione natura, idest impetus naturalis adueniens homini sine ratione. Sic ergo patet quod ignorantia humana imposuit istud nomen fortuna, nam unum et idem appellatur fortuitum ab uno, quod non appellatur fortuitum ab alio, sicut patet in casu quem ponit philosophus II physicorum, et Boetius in U. Si cultor conductus praetio a Domino agri dum foderet agrum reperit thesaurum, modo ista inuentio auri uidetur fortuita apud ignorantes causam: tamen unus magnus astrologus qui cognoscat natiuitatem illius rustici et uideat causam quare ille inuenerit aurum, non reputabit hoc fortuitum: et declarat occultationem fortunae per simile dicens: {come in erba l'angue}, idest serpens; anguis enim qui latet in herba prius mordet hominem quam perpendat: et ita fortuna praeuenit hominem et prosternit antequam cogitet, dum est in flore prosperitatis et reputat se magis securum. 
+
+Ad primum dico quod autor tractat de custodia quae fit in turri in fine istius circuli, et continuans dicta dicendis, dicit: {Io dico seguitando}. Sed antequam descendam ad expositionem literae, ad claram intelligentiam istius continuationis est praesciendum, quod Dantes quando expulsus est de patria, sicut plene iam patuit supra capitulo UI, fecerat de opere suo sollummodo UII capitula praecedentia. Cum autem ipse more exulum incertus suae fortunae pluribus annis uagus moraretur cum diuersis dominis, noluit diuina prouidentia quod tam egregium opus perderetur. Accidit ergo quod cum quidam rimaretur inter caeteras scripturas Dantis in quibusdam cofinis portatis ad loca sacra, quando ignita turba magis auida praedae, quam iustae uindictae, cucurrerat ad domum eius, reperit dicta UII capitula; quibus cum admiratione lectis et inspectis, subtraxit sagaciter de loco ubi erant, et portauit ad quemdam ciuem nomine Dinum eo tempore famosum eloquentem in Florentia; et breuiter cognita perfectione operis imperfecti miserunt ista capitula Marchioni Marcello Malespinae cum quo tunc Dantes erat. Quae ille satis intelligens dominus bene notata ostendit fideliter Danti rogans, ut non dimitteret sine fine opus cui fecerat tam altum principium. Dantes opere uiso fertur dixisse: redditus est mihi maximus labor cum honore perpetuo. Ergo fato uolente et Marchione instante, non sine magno labore conatus est resumere altam fantasiam quam omiserat, et incoepit de nouo procedere et continuare materiam inchoatam dicens: {Io dico seguitando}, idest prosequendo materiam intermissam propter exilium; sed antequam ulterius procedam, lector, uolo te notare quod istud capitulum, quod quibusdam uidetur facile et de materia communi, est ualde difficile et pulcrum, in quo autor facit nouas et artificiosas fictiones. Primo ergo fingit quod in ista turri fiat speculatio uel signum ad ciuitatem Ditis, ut Phlegias nauta ueniat et portet animas superuenientes cum naui ad ipsam ciuitatem, et intelligas de animabus illis quae sunt puniendae intra terram, quia quae puniuntur extra numquam recedunt a loco suo, nec accedunt ad fortilicium. Et uult breuiter dicere quod uiderunt duo luminaria in summitate istius turris erigi, et duo alia respondere istis ex summitate alterius turris, quae erat supra portam ciuitatis. Istud autem signum significabat quod duo uenerant ad portum peregrini ignoti uolentes tendere ad ciuitatem. Ad literam ergo dicit autor: {Io dico seguitando che gli occhi nostri}, scilicet intellectuales, {andar suso a la cima d'un'alta torre}, quae erat in extremo margine istius uallis, {assai prima che noi giungessimo al piè}. Et hic nota quod autor retrocedit ordine artificiali; nam dixerat in fine capituli praecedentis quod peruenerant ad pedem turris, nunc uero narrat quid uiderint a longe antequam peruenirent ad ipsam turrim, et est usitatus modus loquendi; saepe enim homo narrans suum iter, dicit: nos peruenimus tali die ad urbem, sed antequam applicaremus ad ipsam uidimus a longe in quadam turri duo luminaria extra; et continuo assignat causam quare direxerunt oculos ad apicem turris, cum dicit: {per due fiammette}, idest faces ardentes, {che uedemmo porre}, et istae duae flammae indicabant quod duo erant qui ueniebant; et ideo custodes alterius turris ciuitatis statim respondentes reddiderunt simile signum, scilicet duas alias faculas, sicut uidemus de facto in mundo nostro quod aliquis stans in turri ad custodiam fortis passus, uidens nouam gentem uel hostilem appropinquare, facit certum signum ciuitati et statim recipit simile signum. Dicit ergo: {et un'altra}, dicunt aliqui scilicet flamellam, sed hoc est falsum, imo aliam turrim ciuitatis, {render cenno}, idest simile signum duarum flammarum, {da longi}, quia magnum spatium erat inter turrim et turrim, ideo dicit: {tanto ch'a pena il potea l'occhio torre}, idest accipere uel comprehendere propter nimiam distantiam. Et hic nota quod ista litera potest simpliciter intelligi sicut expositum est, tamen moraliter potest exponi quod turris figurat ipsam superbiam quae est alta, et ignis similiter qui semper tendit in altum, quem autor fingit se uidisse a longe, imo interdum per totum mundum sicut patuit in Alexandro magno, Caesare et multis. Et ponit autor duas turres et in utraque duas flammas; prima turris est superbia extrinseca et apparens et ideo prima offertur uisui, idest speculationi autoris, et habet duas species quae figurantur per duas flammas scilicet superbiam in benefactis et superbiam in malefactis; nam istud uitium non solum habet locum inter mala, sed etiam inter bona; puta quando quis superbit de scientia, de uirtute, de sanctitate, de bonitate dando gloriam sibi et non Deo; de malefactis habet locum superbia, quando quis arroganter ascribit sibi illud bonum quod uere non est in eo. Secunda turris est superbia intrinseca quae detegitur et manifestatur per exteriorem; nam aliter cognosci non potest; et ista similiter habet duas flammas correspondentes illis primis, quia similiter habet locum in benefactis et malefactis: et est hic bene considerandum quod aliqui exponunt istum passum peruerse et per contrarium. 
+
+{Corda.} Nunc autor describit nautam praedictum. Ad cognitionem cuius oportet praescire quod Phlegias rex Laphitarum in Thesalia fuit pater Isionis, qui primus in Graecia exercuit uiolentiam tirannice cum Centauris suis; ideo bene Uirgilius UI Eneidos dat congruam poenam sibi et aliis superbis. Fingit in altis lectis super cultris aureis et habent epulas splendidas super mensas paratas regaliter nec possunt illis uesci, quia una maxima furia infernalis non permittit porrigere manum in mensam; habent et saxum pendulum supra caput quod continuo cadere uidetur ad domandum eorum superbam ceruicem. Nunc ad propositum Phlegias iste fuit superbissimus in mundo, qui interfecit filiam suam et incendit templum Apollinis; ideo autor inducit eum hic ut per ipsum repraesentet nobis uicium pessimum superbiae in generali, et dat sibi officium transportandi animas ad ciuitatem infernalem intra quam punitur uiolentia et fraudulentia, quia superbia est recta uia quae ducit homines ad omnia magna mala et peccata, unde Salomon: Initium omnis mali est superbia. Ad literam ergo ueniendo autor uolens describere uelocitatem istius nautae uenientis, praemittit comparationem pulcram et propriam de sagitta quae cum summa festinantia emittitur ab arcu uel balista. Sicut enim sagitta uelocissime scindit aerem, ita nauicula aquam; et sicut sagitta laeuis, acuta penetrat et ferit pestifere, ita ista nauicula superbiae; ideo bene dicit: {Corda non pinse mai da se saetta}, impulsa a manu hominis, {che sì corresse uia isnella}, idest uelox, {per l'aire com'io uidi una naue piccioletta uenir}, scilicet impulsa a manu hominis, {uerso noi}, quia ueniebat pro eis, {in quella per l'aqua}, scilicet stygialem.
+
+Et hic nota quod ista nauicula figuraliter est uita superbi siue eius superbia quae est parua, breuis et uelocissimi cursus; ideo bene repraesentatur per nauim quae est auis lignea, domus sine fundamento, ut ait Secundus philosophus: et ita uita superbi est sine firmitate, quia nullum uiolentum est diu durabile; et ista nauis ducitur per uallem tenebrosam et continuo instabilis uacillat in undis et imminet naufragio, et dicit notanter: {sotto 'l gouerno d'un sol galeotto}, idest gubernatoris ad denotandum quod nunquam superbus uult socium, et est oppositum aliorum uiciorum; nam communiter simile gaudet simili, sicut auarus auaro, prodigus prodigo; sed superbus non potest conuiuere superbo, imo semper conatur destruere eum, unde duo sunt quae praecipue nolunt consortium, scilicet dominium et matrimonium, ut dicit Seneca tragoedia secunda; et subdit quomodo se habuerit ille Phlegias erga ipsum autorem, quia dixit: {Or sie' giunta anima fella}, putabat Phlegias portare istos ad certam poenam intra ciuitatem, ideo exclamat, uenies ad standum cum aliis damnatis crucianda. 
+
+{Mentre noi.} Ista est secunda pars generalis in qua autor tractat de uno spiritu moderno arrogantissimo, in quo clare ostendit quae et qualis sit poena superborum. Ad quod notandum quod autor dat meritam poenam istis superbis; fingit ipsos trahi et raptari inter se inuicem per lutum et foetorem istius uallis, per quod figurat quod superbi semper rixantur inter se, et unus deiicit alium et alter facit ruinam alterius, et sic alta gloria superbi cadit in lutum, quia efficitur ludibrium fortunae, ridiculum populi et fabula uulgi; nam post lapsum uenit in odium et contemptum omnium et suorum et amicorum; modo ad literam dicit autor: {Dinanci a me si fece un pien di fango}, idest occurrit oculis meis mentalibus, {mentre noi passauam la morta gora}, idest interim dum transiremus per illam uallem stygiam, cuius aqua erat mortua, idest immota; {gora} enim est uulgare florentinum, et est aqua quae currit per duciam ad molendinum. Sed ne procedam ulterius obscure ad cognitionem istius hominis est sciendum, quod iste erat quidam miles florentinus nomine Philippus Argenti de Adimaris, uir quidem superbissimus, iracundissimus, sine uirtute uel ciuilitate, displicentissimus, quia erat de stirpe numerosa ualde, et pulcer et fortis corpore et diues ualde, quae omnia sibi materiam arrogantiae ministrabant, habebat summe odio populum florentinum, habebat unum equum quem uocabat equum populi Florentiae, quem promittebat omnibus petentibus eum mutuo; de mane equus erat paratus tempestiue et dabatur primo uenienti; postea aliis superuenientibus dicebatur: tarde, tu fuisti praeuentus, et sic eludebat spes multorum, et de hoc habebat solacium et risum. Uide ergo quomodo autor bene soluit sibi de uectura si aliquando fuit delusus ab eo. Hunc equum fecit aliquando ferrari argento, ideo cognominatus est Philippus Argenti. 
+
+et subdit defensionem Uirgilii dicens: {perchè 'l maestro accorto}, idest Uirgilius prouidus circa salutem autoris, {lo sospinse}, idest repulit a naui, et transiuit ultra, dicendo: {uia costà con gli altri cani}, idest uade cum aliis superbis qui irascuntur ad omne uerbum, sicut canis ad omnem muscam, et per hoc notat prudentiam sapientis qui cito cedit furori, et dimittit talem dicens: uade, morde te rabie canis rabide. Sed ut appareat clare qualiter iste canis rabidus non potuerit pati aliquam contumeliam uerborum etiam iocosam, uolo te scire nouum iocosum per quod euidenter appareat eius natura clara displicenter. Est ergo breuiter sciendum, quod tempore istius Philippi, paulo ante expulsionem autoris, fuit in ciuitate Florentiae Ciachus maximus gulosus, de quo dictum est supra capitulo UI, et quidam alius ioculator leccator, nomine Blondellus, homo paruulus de persona, sed multum politus et ornatus, cum caesarie capillorum flaua, non habens pilum tortum in capite. Hic Blondellus una die, tempore quadragesimae, profectus ad piscariam, uolebat emere duas lampredas pro domino Uerio de Circulis, qui tunc erat princeps partis Albae. Quod Ciachus uidens accessit ad Blondellum, et petiit quid esset. Blondellus subito finxit quod heri de sero tres pulcriores lampredae cum uno magno sturione praesentatae fuerant Domino Cursio de Donatis, qui erat princeps alterius partis Nigrae; et dixit, quod ideo faciebat emi alias duas, quia crastina die erat daturus prandium quibusdam nobilibus, petens: nonne uenies tu? Cui Ciachus respondit: bene scis, quod ueniam. Iuit ergo Ciachus die sequenti, hora prandii ad domum Domini Cursii, quem reperit ante ostium suum cum quibusdam uicinis suis. Qui dixit: bene uadat Ciachus; quid uadis faciendo? respondit Ciachus: Domine, uenio pransum uobiscum. Et ille: uadamus, quia hora est. Quum autem discubuissent, Ciachus perpendens, quod nullus erat ibi forensis, putauit se deceptum; sed multo maiorem delusionem habuit, quando uidit se non habere nisi de ciceribus et pisciculis Arni; et continuo coepit facere uindictam de Blondello. Post paucos ergo dies iuit Ciachus ad forum uetus; ibi ex aliis ribaldis elegit unum, qui uisus est habilis sibi ad id quod uolebat; et explorans ab eo, si erat bene agilis in pede, promisit sibi unum grossum, si faceret quod petebat. Imposuit ergo sibi, quod iret ad Logiam Adimarorum, cum uno flasco uitreo in manu, et diceret domino Philippo Argenti, quod Blondellus mittebat eum et rogabat, quod rubinaret sibi illud uas cum suo uino rubeo, quia uolebat modicum solatiari cum quibusdam suis zancariis. Iuit ergo iste ribaldus plene informatus a Ciacho, Ciacho sequente parum a longe, et fecit ambasiatam Domino Philippo ex parte Blondelli, et statim aufugit, ne ille iam insurgens iniiceret manus in eum. Ciachus, qui notauerat totum, laetus dedit denarium ribaldo et recepit flascum suum. Et sine mora iuit, et inuenit Blondellum, cui dixit, quod Dominus Philippus faciebat eum conquaeri; quare Blondellus iuit uersus logiam Adimarorum, et Ciachus sequutus est eum, expectans uidere euentum rei. Sed dominus Philippus, qui non potuerat contingere baratarium, stabat totus turbatus et rodebat se ipsum in animo, quia extimabat, quod Blondellus ad postam alicuius fecisset sibi unam truffam. Et ecce interim Blondellum; cui statim dominus Philippus uenit in occursum. Et quum Blondellus ignarus fraudis factae contra eum, salutaret illum, Philippus, qui erat corpore magnus, neruosus, fortis, iracundus, indignans dedit sibi cum pugno magnum ictum in faciem. Et Blondello clamante: Heu mihi! quid est hoc, Domine mi? Philippus apprehendens eum per crines, abiecto caputio, fulminabat super eum manu, et lingua clamabat: Proditor! bene uidebis, quid est hoc. Quale rubinare mittis tu ad me? Bene rubinabo te. Uideor ne tibi puer irridendus? Et sic dicendo cum pugnis suis, qui uidebantur sibi ferrei, fregit sibi totum uisum, et totum caput depilauit, uolutando ipsum per lutum; et cum tanto studio repetebat uerbera, quod numquam Blondellus potuit dicere unum uerbum ad ueram excusationem sui. Demum quum multasset eum multis bussis, et multi concurrentes cum maximo labore eruissent illum de manibus suis, dicebant Blondello, quod ipse fatue egerat mittendo Philippo ribaldum cum flasco et truffis, quia bene debebat scire, quod dominus Philippus non erat homo mottezandus. Blondellus autem plorans, excusabat se, quod nunquam miserat ad eum pro uino; et statim cogitauit, hoc factum fuisse opera Ciachi, qui solicitauerat eum ut iret ad dominum Philippum. Deinde aliquantulum refocilatus, reuersus est domum, ubi pluribus diebus stetit, quod non potuit apparere tristis et dolens. Tandem egrediens occurrit Ciacho, qui petiuit, quale fuerat uinum domini Philippi. Blondellus respondit: tales uisae fuissent tibi lampredae domini Cursii. Tunc Ciachus subridens: in te amodo stat, si uelis mihi dare tam bene ad comedendum, dabo tibi tam bene ad bibendum. Ad propositum ergo uide, qualiter Philippus Argenti pro una uana buffa distratiauit crudeliter uilem homuncionem per lutum cum furore. Ideo bene nunc distratiatur uiliter, ut canis rabidus ab aliis canibus per triste coenum infernale. 
+
+Et subdit responsionem Uirgilii qui dicit quod autor uidebit quod optat antequam perueniat ad finem circuli, unde dicit: {et egli a me}: supple Uirgilius respondit: {tu serai sazio di tal disio e conuen che ti goda}, quasi dicat, eris satur et laetus tali uindicta quam appetis tam auide, {auanti che la proda}, idest antequam extremitas ripae, {ti si lassi uedere}, quasi dicat: antequam applices ad ripam ciuitatis ubi exibis de naui; et sic uide quod adhuc erant tam a longe quod non poterant uidere ultimam ripam. Et hic nota quod istud quod autor hic fingit, aliquando accidit de facto in mundo isto, quia dicit aliquando uir sapiens uidens rabiosam bizariam unius superbi: iste ducet adhuc miseram uitam; dicet alius ego uellem uidere cito; respondet sapiens: istud forte accidet priusquam optes uel credas, et sic accidit: sic dicebat Boetius exul, et hoc uerificatum est in utroque. Nam si Boetius non fuisset relegatus per superbum regem Gothorum, non fecisset opus tam nobile et utile, quod fuit multis causa consolationis in tribulatione et desperatione; nec Dantes nisi similiter passus esset persecutionem superborum fecisset opus tam mirabile, quod fuit causa correctionis sibi et aliis. Unde si uterque fuisset interrogatus: uelles tu numquam fuisse expulsus, non dubito quod respondisset: nullo modo.
+
+{Et io.} Hic autor ponit responsionem suam ad Uirgilium, in qua profitetur se iam uidere signa praetendentia ipsam. Unde dicit: {Et io}, idest ego Dantes dixi: {Maestro}, idest, o Uirgili, magister mi, uere uideris mihi dicere uerum, {già certo}, idest certe sine dubio, {cerno}, idest discerno et comprehendo, {le sue meschite}. Et hic nota quod istae Ecclesiae sunt sepulcra haereticorum qui puniuntur iuxta moenia murorum intra ciuitatem. Sicut enim accidit in mundo isto, quod accedentes ad aliquam terram primo solent uidere a longe templa quae communiter sunt alta et apparentia, ita nunc isti accedentes ad istam ciuitatem infernalem primo uident templa, idest sepulcra haereticorum, quae ad modum templorum apparebant in aere, quia eorum coopertoria sunt suspensa in alto, et uidentur in forma quasi tecta Ecclesiarum acuta in medio. Nota etiam quod autor utitur uocabulo saracenico; nam Ecclesiae haereticorum non possunt dici Ecclesiae. Ponit etiam ipsa sepulcra haereticorum iuxta extrema seposita a toto corpore ciuitatis, quia conuenticulae haereticorum sunt tales, quod uitant consortia aliorum. Et tangit formam poenae istorum a qua procedebat ille dolor, quia scilicet puniuntur in igne, unde dicit: {uermiglie come fosser uscite di fuoco}, sicut a simili uidemus hic quando faber ignit bene unum ferrum quod totum uidetur igneum. 
+
+{Noi.} Hic ultimo autor ostendit quomodo peruenerint ad istam ciuitatem, quam describit a mirabili fortitudine eius, dicens: {noi pur giugnemo}, idest nos tandem peruenimus et appulimus finaliter nauigando cum Phlegia, {dentro a l'alte fosse}, idest profundas, {che uallan quella terra sconsolata}, idest cingunt et claudunt illam ciuitatem infelicem, quia Infernus est locus inconsolabilis, ut dicit Aristotiles in sua poetria. Et hic nota quod autor fingit istam ciuitatem fore fortem et inexpugnabilem cum magnis fossis profundis et muris altis et fortibus, ut locus conueniat damnatis. Uidemus enim in mundo nostro quod qui grauius deliquerunt coercentur duriori carcere, et subiiciuntur grauioribus poenis; et ita qui laeuius peccauerunt largius detinentur et laeuius puniuntur: ita in proposito, isti qui sunt inclusi intra ciuitatem, enormius peccauerunt; illi uero qui sunt positi extra in loco ampliore et liberiore, laeuius peccauerunt. Nota etiam quod per profunditatem fossarum, et fortitudinem murorum, autor figurat profunditatem et difficultatem materiae, quam nunc parabat intrare, sicut statim dicetur; unde dicit: {le mura mi parea che ferro fosse}, idest essent de materia ferrea, ut bene uidebis infra. 
+
+Ideo autor bene fingit quod non potuerunt peruenire ad introitum nisi per longam circuitionem, unde dicit: {uenimmo in parte}, scilicet ad terram ante portam ciuitatis, ubi erat portus illius nauigii, {doue 'l nocchier forte}, scilicet Phlegias superbus: {gridò: uscitice}, idest exite de naui, quia: {qui èe l'entrata}, et bene dicit quod clamauit, quia cum magna indignatione et ira deposuit eos ad terram. Sciebat enim quod erant facturi magnum damnum ciuitati, et dicit: {non senza far pria grande agirata}, quia non sine longo discursu rationis et magno labore speculationis potuit peruenire ad istam materiam. Et hic ultimo nota lector, quod potes mirari et dubitare, nonne autor noster descripsit supra ciuitatem infernalem, ubi tertio capitulo dixit: {Per me si ua nella città dolente!} similiter descripsit Charonem nautam qui transportat omnes animas prauorum in Infernum per fluuium Acherontis; quare ergo nunc describit aliam ciuitatem et alium nautam, scilicet Phlegiam qui transfert animas de ualle ad istam ciuitatem? Dico breuiter quod autor non est hic superfluus, imo subtiliter facit pulcerrimam fictionem; fingit enim quod ista magna et antiqua ciuitas habeat tria et diuersa fortilitia, sicut gratia exempli habet ciuitas antiqua Padua in Italia. Modo in primo fortilitio maiore, ubi non fit magna custodia, habitant illi qui peccauerunt per incontinentiam. In secundo strictiore ubi fit magna custodia habitant illi qui peccauerunt per uiolentiam. In tertio fortilitio strictissimo habitant illi qui peccauerunt per fraululentiam, ubi inuenitur tertius portitor animarum peior et horribilior caeteris, scilicet Gerion; et ultimo in centro ciuitatis est carcer obscurissimus, scilicet puteus in quo puniuntur proditores.
+
+{Io uidi più di mille.} Ista est quarta et ultima pars generalis, in qua autor ostendit maximam resistentiam quam habuerunt ad intrandum istam ciuitatem. Sed antequam descendam ad literam exponendam uolo te praescire, quod tota ista pars est fortis et comuniter male intellecta; sed ne perdam tempus dicam breuiter et summatim, quod autor noster ideo fingit se hic inuenisse maximam resistentiam, ut per illam det intelligi maximam luctam mentis quam secum habuit. Si enim supra autor inuenit in singulis circulis unum singularem custodem qui uoluit sibi denegare ingressum ne uideret communia uicia et supplicia incontinentium, quae sunt quasi per se nota; quanto fortius debet hic inuenisse magnam multitudinem custodum uolentium impedire ne intret ciuitatem, et uideat uicia magis occulta? Fingit ergo subtiliter quod daemones in magna multitudine cum magno furore concurrerint ad turrim magistram, ut bene custodirent passum ne isti possent intrare. Ergo per daemones autor repraesentat nobis malitias, fraudes et falsitates quas parabat describere, quas non Homerus, non Uirgilius numquam descripserat; ideo non mireris si habuerit hic magnam resistentiam, quia sine magna difficultate non poterat intrare fortem materiam. Nunc ad literam dicit autor : {Io uidi più di mille dal ciel piouuti}, idest Daemoniorum qui propter superbiam ceciderunt de caelesti ciuitate in istam infernalem, et ponit numerum pro numero, ita poterat dicere centum milia uel mille milia, quia infinita et innumerabilia sunt genera malitiarum et fraudium, et dicit: {in su le porte}, in plurali propter uersum, uel ad magnificandam fortitudinem illius portae, cum tamen non esset nisi una porta, ut patebit postea. Et primo ponit uerba daemonum, dicens: {che dicean stizzosamente}, idest indignanter et cum ira: {chi èe costui}, scilicet tam audax, tam ualens, {che senza morte}, idest qui antequam sit mortuus, {ua per lo regno della morta gente}, idest per Infernum qui est locus uere mortuorum; et uide quod autor noster non erat mortuus cum istis, quia non fuerat usus in uita malitiis et fraudibus, nisi parum ad fallendas mulieres in iuuentute sua, ut dicetur alibi.
+
+{che già l'usaro a men stretta porta}, idest ad primam portam Inferni, quae est magis patens quam ista, quia est sine ulla custodia, {la quale ancor se troua senza serrame}, quia Christus fregit seras et claustra Inferni iuxta illud: *Attollite portas principes uestras*. Et specificat illam portam per titulum nigrum qui reperitur in summitate istius portae, ut patuit in principio tertii capituli, unde dicit: {tu uedesti la scritta morta}, idest scripturam, quae est uox mortua, ubi dicitur: {iustizia mosse il mio alto Fattore}. Sed certe sicut non potuerunt resistere Christo ibi; ita hic non poterunt resistere uni Deo qui iam uenit in succursum nostrum. Et uult breuiter dicere Uirgilius ad excusationem suam: isti daemones praesumpserunt impedire Christum ne intraret infernum per liberationem Patrum, quanto fortius possunt presumere impedire nos! sed sicut nihil profecerunt tunc, ita nec nunc, quia intrabimus uirtute diuina. Et sic uide ex dictis cessat obiectio quam solent quidam facere, quare daemones non recipiebant Dantem libenter ut lucrarentur illam animam? quia autor uenerat uiuus ad liberandum se et alios ab isto Inferno, moraliter loquendo. Et nota quod appellamus Infernum moralem statum uitiorum, quia homines moraliter loquendo sunt mortui in eo, sicut a simili dicimus bellum ciuile, quia de ciuibus fuit et inter ciues gestum, tamen re uera fuit potius inciuile. 
+
+et describit tempus illius coniurationis, quia scilicet erat nouiter mortuus quando Ericto compulit eum sua arte magica intrare puteum inferni ad suscitandam umbram unius proditoris de profundo inferni. Dicit ergo: {la carne era nuda di me}, idest nudata et priuata mea figura humana, quia cito post mortem caro resoluitur in elementa sua, et amittit pristinam figuram, {di poco}, idest de modico tempore eram mortuus, {ch'ella me fee intrar dentro a quel muro}, scilicet istius ciuitatis; stabat enim Uirgilius ante portam quando dicebat ista, et ecce quare: {per trarne un spirto del cerchio di Giuda}, idest de ultimo circulo infernali, in cuius centro ponitur Iudas, ut patet ultimo capitulo inferni. Et hic nota bene quod iste passus uidetur nimis fortis multis, unde dubitant et petunt quando fuit hoc, et dicunt: quando Ericto suscitauit mortuum ad petitionem Sexti, de quo dictum est. Sed hoc est omnino impossibile, quia Uirgilius erat tunc iuuenis, uel mortuus est tempore Augusti, ut iam dictum est capitulo I. Alii dicunt quod ista Ericto suscitauit alium mortuum in Thesalia ad petitionem Bruti et Cassii, qui fecerunt ibi bellum ciuile cum Augusto et Antonio; sed hoc etiam est falsum, quia paulo post istud bellum Uirgilius primo uenit Romam spoliatus bonis suis. Sed certe non oportet ire per ista somnia uana, quia ista est simpliciter fictio noua, quia autor fingit quod Uirgilius hoc finxerit ad exhortandum ipsum, sicut facit aliquando uir sapiens ut praestet materiam bene sperandi alteri, dicit: bene sum expertus in hoc, ideo ne dubites tibi de aliquo. Unde statim assignat causam, quia finxerit se intrasse circulum Iudae infimum, ut scilicet ostenderet se uidisse totum infernum a primo circulo usque ad ultimum, ubi stat Iudas; ideo conuenienter fingit quod ista magna maga uocauerit animam Uirgilii, qui etiam nouit artem magicam in fauorem suum ad suscitandum mortuum per inuocationem et incantationem. 
+
+{Et altro disse.} Ista est secunda pars generalis in qua autor describit monstra infernalia, quae insurrexerunt contra istum ad terrendum eum; et breuiter uult dicere quod isti daemones uidentes quod isti non recedebant, sed expectabant adhuc intrare mediante alio, induxerunt furias infernales armatas serpentibus quae factis et uerbis conabantur expellere eos; nam istae sunt causa omnium malorum, ideo occurrunt homini uolenti uincere uitia, sicut modo Dantes. Ad cuius intelligentiam est breuiter sciendum, quod istae furiae infernales finguntur ab omnibus poetis esse tres, quia omne malum perpetratur mente, lingua, manu, unde uocantur Alecto, Thesiphone, Megera. Prima, moraliter loquendo, est praua cogitatio, et Alecto interpretatur impausabilis, quia non permittit quiescere mentem. Secunda est praua locutio, unde Thesiphone interpretatur uox supposita, nam uox seruit locutioni. Tertia est praua operatio, unde Megera interpretatur longa lis. Istae tres merito appellantur furiae infernales, quia incitant hominem ad furiam et furorem omnium scelerum; et uere sunt arma et instrumenta, quibus daemones expugnant homines et ducunt ad inferna. Nunc ad literam autor uolens describere furias primo continuat dicta dicendis, dicens: {et altro disse}; scilicet ille Uirgilius ad exhortationem meam, {ma non l'ho a mente}, idest sum oblitus, quasi dicat alias rationes et persuasiones fecit mihi, quas referre non possum, quia omnino eram intentus ad principalem materiam describendam; unde dicit: {però che l'occhio}, idest speculatio intellectualis, {m'auea tutto tratto}, idest omnino abstraxerat me, {uer l'alta torre a la cima rouente}, idest ardentem, rubentem igne qui erat in ea. Ista enim est illa turris secunda, quae reddidit signum primae cum duabus facibus, ut patuit in principio praecedentis capituli; et facta continuatione describit furias in generali, quantum ad actum, et quantum ad habitum dicens: {doue}, idest in qua turre, {tre furie infernal fuor dritte ratto}, idest cito, {in un punto}, idest in instanti, quia homo subito instigantibus istis prorumpit ad cogitandum, loquendum, et committendum omne peccatum; ideo bene dat eis ornatum habitum, dicens: {tinte di sangue}, quia istis operantibus deuenitur ad sanguinis effusionem, et dicit: {che aueano membre feminili et atto}. Et hic nota quod autor dat sexum foemineum furiis, sicut etiam uicia et uirtutes repraesentantur in habitu foeminino, similiter et scientiae, quia sunt foeminini generis, et quia ut dicit philosophus: mulier facit omnia ualde: si diligit, diligit intense; et ita si odit, odit immense. Ad propositum ergo, sicut foemina infuriatur et indaemoniatur et irascitur, quia non est caput super caput serpentis, nec ira super iram mulieris, ita nunc furiae incendebantur contra autorem.
+
+{Uegna.} Nunc autor declarat clamorem furiarum, quia omnes alta uoce clamabant Medusam in fauorem suum ad terrendum et expellendum hominem uiuum ab ingressu istius ciuitatis, quia nullum monstrum infernale uidebatur potentius et efficacius ad impedimentum et obstaculum istius. Habebat enim crines serpentinos sicut et ipsae furiae, et solo aspectu omnes uidentes se saxificabat. Sed quae erat ista Medusa? Certe multi multa dixerunt hic de Medusa. Aliqui enim dicunt quod autor per Medusam dat intelligi figuraliter in generali libidinem siue mulierem libidinosam; quod arguunt quia Medusa fuit olim pulcerrima, et aspectus talis reddit homines immemores, obliuiosos, sicut scribit Plinius de puella pulcerrima nomine Capaspa, quam Alexander magnus ostendit nudam excellentissimo pictori suo, qui uocatus est Apelles, qui illa uisa, factus est uelut statua muta sine sensu; quod uidens Alexander fecit ipsum desponsare eam. Modo istae inuocabant Medusam sperantes habere uictoriam de auctore, quia multum laborauit morbo amoris libidinosi, et quia mulier uincit uiros fortes, sapientes; sed licet ista expositio uideatur pulcerrima, tamen est alienissima a proposito autoris; quia alibi tractauit plene de libidine, quae punitur extra istam ciuitatem, nec mulier posset tollere sibi istud iter. Alii dicunt quod Medusa figurat astutiam in generali, quia Medusa fuit astutissima, ideo figuratur habere crines serpentinos, quia serpens est astutissimum animalium; nec ista expositio est de mente autoris, quia autor tractabit de ea plene sub figura Gerionis. Alii dicunt quod Medusa repraesentat cupiditatem, quod probare uidentur, quia Medusa, ut patet in litera, appellatur Gorgon, quod interpretatur terrae cultrix, et ex cultura terrae nascitur cupiditas, quae maxime indurat mentes hominum; ideo secundum opinionem istorum Uirgilius, idest ratio, uidetur persuadere autori: fili mi, auerte oculos a cupiditate terrenorum, quia si respicis eam non poteris intrare ciuitatem, idest peruenire ad cognitionem magnorum malorum, nec per consequens redire sursum ad superna et uirtutes. Sed licet ista expositio uideatur uerior et melior, tamen nihil facit ad propositum, quia de cupiditate autor tractauit supra plenissime, quae punitur extra sub potestate Plutonis. Alii dicunt quod Medusa figurat terrorem in generali, et ista espositio est optima et uerissima; nam terror maxime impediebat autorem, sicut iam patuit in fine capituli proxime praecedentis. Si enim terror reuocabat autorem ab ingressu generali et facili inferni, sicut ostensum est clare II capitulo huius libri, quanto fortius ab ingressu arduissimo istius fortissimae ciuitatis, quae est murata ferro, et habet tot milia daemoniorum, et tot terribilia monstra ad custodiam sui! Ergo ad propositum, dimissis caeteris opinionibus praedictis tamquam superfluis, uolunt dicere istae furiae: non possumus uti fortioribus armis ad arcendum istum retro, quam terrore, quia terror facit hominem stupidum, saxeum; ergo sola Medusa fortis armatura sufficit ad expugnandum et fugandum istum fortem bellatorem ne triumphet gloriose de nobis. Nunc ad literam dicit autor: {tutte}, idest omnes furiae, {gridauan riguardando in giuso}, scilicet supra Dantem ad incutiendum sibi timorem, {uegna Medusa}, cuius est tanta potentia, quod hominem adhuc uiuentem facit uideri mortuum, unde dicit: {sì 'l farem di smalto}, idest durum, lapideum uelut smaltum, quasi dicat, faciemus eum obliuiosum, insensibilem. 
+
+{E già uenia.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor describit aduentum Mercurii cuius ope et opera intrauerunt ciuitatem Ditis. Sed antequam descendam ad literam est utiliter praenotandum, quod sicut scribunt omnes poetae, et potissime Martianus Capella in libro de nuptiis Mercurii, Mercurius qui est secundus planeta supra lunam, est Deus eloquentiae et sagacitatis: facit enim homines affabiles, astutos, rhetoricos, actiuos, industres, sollicitos, quales recte sunt hodie florentini; et dicitur Deus mercatorum, quorum proprie est esse eloquentes et sagaces, et quia in mercibus committuntur infinitae fraudes, imo unaquaeque ars habet suum Mercurium; ideo elegantissime fingit Uirgilius se non posse intrare ciuitatem plenam fraudium sine Mercurio, idest influentia mercuriali. Nunc ad propositum autor uolens describere aduentum Mercurii fingit se primo audire strepitum magnum, et breuiter uult dicere, quod dum daemones et furiae cum Medusa ita insurgerent ad obstandum ei, ne intraret, Mercurius ex alia parte ueniebat pro aperiendo sibi, quod indicabat unus terribilis sonus, quia ante illum fiebat confractio aeris faciens magnum terrorem, sicut a simili facit uentus impetuosus contra flammas incensae syluae. Ordina sic literam, {et un fracasso d'un suon}, quia Mercurius ueniens per istam uallem cum magna ui frangebat aquam, sicut facit gallea quando uiolenter frangit aquam, {pien di spauento}, quia inferebat pauorem audientibus; et audi si erat magna uiolentia, {per cui tremauan ambedue le sponde}, scilicet illius uallis, {già uenia su per le torbide onde}, idest per aquas turpes illius Stygis. Et hic nota quod per istum actum autor figurat magnam uirtutem et potentiam mirabilem eloquentiae, quae rumpit omnia obstantia sibi, imo aliquando frangit iram hostium armatorum, sicut Ualerius narrat de Antonio eloquentissimo oratore, qui fuit auus Antonii qui fuit cum Caesare. Nam tempore, quo Marius fecit magnas crudelitates in urbe contra nobiles satellites Marii, iuerunt ad domum Antonii, ut trucidarent eum, quos omnes Antonius ita placauit eloquentia sua, quod omnes reduxerunt gladios in uaginam; sed alius superueniens qui non audiuerat eum obtruncauit ipsum. 
+
+{Ben m'accorsi.} Nunc autor ostendit quomodo deuenerit in cognitionem generalem istius potentis dicens: {ben m'accors'io ch'el era dal ciel messo}, scilicet per tam mirabiles effectus, quia opera eius erant magis diuina quam humana, quia transibat solus per aquam sicco pede, et aerem serenabat, et omnes ante se fugabat; et bene fingit ipsum missum a coelo, quia, ut dictum est, Mercurius est secundus planeta, est filius Iouis, est deus eloquentiae; ergo bene a coelo historice, poetice, alegorice loquendo, et uere eloquentia est coeleste donum. Et hic lector uolo quod notes necessario, quod multi decepti sunt hic dicentes, quod iste fuit unus angelus, quod tamen alienum est a mente autoris, unde non intelligunt motiuum eius: nam Mercurius poetice loquendo est nuncius et interpres Deorum, qui mittitur a superis ad inferos ad executionem omnis diuinae uoluntatis, sicut patet apud Homerum, Uirgilium, Statium, Martianum, et alios multos. Nec oportet quod autor fingat diuinam gratiam sibi missam, quia iam saepe ostendit se facere istam descriptionem per diuinam gratiam. Praeterea autor introducit apparitionem angelorum in purgatorio non in inferno; unde Uirgilius dicit sibi purgatorii capitulo II: {Omai uedrai de sì fatti officiali}, scilicet de angelis, quia non erat solitus uidere angelos per totum tempus quo stetit in inferno; 
+
+{Sì come.} Hic autor describit poenam haereticorum; sed antequam ueniam ad literam est praeuidendum quod haeretici stant mortui in sepulcris apertis, de quibus exalat magnus foetor, et ardent igne. Hoc autem figurat moraliter, quod haeretici sunt mortui quantum ad fidem, et uiuentes sepulti, quia eorum uitium occultant nec audent propalare, tamen sepulcra sunt aperta, quia eis non est clausa uia redeundi ad unitatem Ecclesiae, et copercula pendent in aere super eos, quia eorum finalis sententia pendet usquequo sunt in uita, et possunt resurgere de sepulcris per poenitentiam, ideo cremantur igne, quia de facto incinerantur in mundo quando sunt pertinaces in non reuocando, uel quia eorum mens siue conscientia ardet et aestuat interius; et sunt positi iuxta moenia ciuitatis quia uitant consortia hominum, et stant communiter separati a comunione ciuium, sicut uidemus hodie de facto quod tales stant in uallibus fortissimis inter altissimos montes, unde non possunt diuelli aliqua uia. Nunc ergo ad propositum dico quod autor uolens describere situm et formam sepulcrorum in quibus puniuntur haeretici, praemittit duas comparationes, et breuiter dicit, quod tanta erat multitudo et uarietas sepulcrorum ibi, quanta est apud ciuitatem Arelatae in prouincia Narbonensi et apud ciuitatem Polae in Histria: modo ordina literam sic: {i sepulcri faceuan così tutto il luoco uaro}, idest uarium diuersimode; sicut uaria est diuersitas colorum, {quiui}, scilicet intra et prope murum istius ciuitatis, {sì come}, supple faciunt, {ad Arli}. Ista ciuitas est in prouincia Narbonensi, quae literaliter dicitur Arelatae sita super Rhodano longe ab Auinione forte per tres leucas, iuxta quam est maxima multitudo arcarum diuersarum formarum, de quibus dicitur communiter, quod olim tempore Caroli magni facto ibi magno conflictu inter Christianos et Saracenos, multis utrinque prostratis, uolentes Christiani superstites ex pietate sepelire corpora suorum, rogauerunt Deum ut ostenderet eis Christianos qui in tanta comuni strage non discernebantur ab infidelibus; et continuo super quolibet Christiano apparuit cedula indicans quis ille esset, et sic fecerunt sepulturas paruas et magnas secundum exigentiam cuiusque. Sed quidquid dicatur credo quod hoc sit uanum et fabulosum; et credo quod erat ex consuetudine patriae sepelire mortuos, sicut uidi apud alias multas terras in partibus illis licet non in tanta multitudine. Sed forte hoc erat quia Arelate est antiquissima ciuitas, et fuit aliquando caput regni, sicut uidi tempore Urbani quinti, quod Carolus modernus imperator accessit ad istam ciuitatem et fecit se coronari regem Arelatensem iuxta Rhodanum. Ideo dicit: {doue Rodano stagna}, idest inundat: et ecce aliam comparationem; {sì come a Pola}: iuxta Polam ciuitatem est etiam magna multitudo arcarum; audio quod sunt quasi septingentae numero, et fertur quod olim portabantur corpora de Sclauonia in Histria sepelienda ibi iuxta maritimam, et dicit: {apresso del Carnaro}. Est enim Carnarium quidam gulphus in mari Adriaco in finibus Italiae continens xl. miliaria, et est locus periculosus ualde, ideo dicit: {che}, idest quod Carnarium {Italia chiude}, ex illa parte, {e i suoi termini bagna}, idest confinia; et restringit autor comparationem factam cum dicit: {saluo che 'l modo u'era più amaro}, quia scilicet in sepulcris quae sunt apud Arelate uel Polam sunt ossa sine sensu et poena, in istis uero est magna poena ignis; et est comparatio abusiua, quia in arcis dictarum ciuitatum nulla est amaritudo poenae, sed in istis est amarissima poena. Arcae etiam quae sunt apud Arelate et Polam sunt extra ciuitatem; istae uero sunt intra, licet circa extrema a corpore ciuitatis sequestrata. 
+
+{Suo.} Hic Uirgilius facta continuatione, nunc describit unam principalem sectam haereticorum, de qua hic intendit; unde nota quod autor utitur hic magna arte. Considerauit enim quod multae et diuersae fuerant species haereticorum, et quod aliqui habuerunt multos sequaces sicut Arius tempore Ambrosii; et ideo si uoluisset de omnibus uel de pluribus tractare, poterat facere magnum librum; ideo ex omnibus elegit unam sectam, quae uidetur habere plures sequaces quam aliqua alia, et quae destruit fundamentum fidei et omne bonum humanae uitae. Epicurei enim negant immortalitatem animae, et per consequens non est dare infernum, nec purgatorium, nec paradisum; quae opinio non solum est contra sacram theologiam, sed etiam contra omnem bonam philosophiam; unde non solum ponit errorem in fide, sed etiam in scientia humana. Non ergo dicas quare autor hic nominat Epicurum, cum non fuerit Christianus, quia haeresis etiam fit in philosophia. Nunc ordina literam sic: {tutti i sequaci}, scilicet Epicurei, {che fanno l'anima morta col corpo}, ita quod secundum eos intellectus non differt a sensu, et ex hoc inconuenienti epicureorum incurrebant aliud, quia scilicet ponebant summum bonum in uoluptate, {hanno suo cimiterio}, idest suum sepulcrum in cimiterio aliorum haereticorum, {da questa parte}, ostendebat sibi locum cimiterii, et uult dicere quod omnis princeps alicuius haeresis habet in illo cimiterio suam arcam magnam, in qua habet omnes suos sequaces secum; sed inter caeteros Epicurus habet arcam maximam et magnam turbam ualde sequentium eum; ideo dicit, {con Epicuro}. Et hic nota quod de isto Epicuro inueniuntur opiniones ualde contrariae. Nam Seneca moralis multum comendat eum, et saepe allegat eius sententias pulcras. Hieronymus etiam contra Iouinianum haereticum dicit, quod Epicurus fuit totus sobrius et temperatus, et ita alii multi. Tullius autem e contra saepe uituperat eum in multis libris; unde III Tusculanarum damnat eius opinionem de uoluptate, et multum indignatur contra illos qui dicebant: ipsum non intelligere dicta Epicuri; unde adducit ibi textum eius, ut ex eius litera euidenter appareat error eius; et Horatius tantus moralis appellat eum porcum. Sed breuiter quidquid dicatur, dico quod autor merito et laudabiliter ponit Epicurum mortuum et sepultum, qui posuit errorem maxime contrarium isti optimo operi suo; data enim mortalitate animarum cessant supplicia et proemia animarum, de quibus autor facit totum opus; ideo bene dicit Tullius contra illum errorem: *iampridem Epicureorum deos negantium omnis est explosa sententia*. Et alibi: *Non audet Epicurus deos negare, sed dicit eos nihil agere, nihil curare*. Ergo bene Epicurus numquam posset satis uituperari, de quo alibi dicam plura. 
+
+Et probat Farinata ab effectu inimicitiam, quam habuit in communi cum praedecessoribus Dantis, dicens: {sì che per due fiate li dispersi}, quia scilicet expuli eos de patria. Unde nota quod Farinata, princeps partis ghibelinae expulit bis guelphos de Florentia, praecipue nobiles, tempore Federici secundi, quando istae partialitates fuerunt in magno feruore in Italia, et specialiter in Tuscia, et specialissime in Florentia. Unde uidi literam, in qua Federicus laetatur, quod ghibelini de Florentia amici sui expulerunt guelphos; imo Federicus quosdam nobiles guelphos captos duxit secum in Apuliam, quos omnes fecit exosculari et macerari in mari: unde ipse Federicus uenit semel in comitatum Florentiae, sed numquam uoluit intrare ciuitatem, quia audiuerat ab astrologis suis quod erat moriturus Florentiae; sed mortuus est tandem in alia Florentia, quae est in Apulia. 
+
+{Alor surse a la uista scoperchiata.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor introducit alium spiritum florentinum manifestum epicureum, qui inquirit de filio suo. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod iste secundus spiritus fuit quidam miles florentinus nomine Caualcante de Caualcantibus. Iste omnino tenuit sectam epicureorum, semper credens, et suadens aliis, quod anima simul moreretur cum corpore; unde saepe habebat in ore istud dictum Salomonis: *Unus est interitus hominis et iumentorum, et aequa utriusque conditio*. Iste fuit pater Guidonis Caualcantis, qui fuit alter oculus Florentiae tempore Dantis, de quo alibi dictum est, et dicetur. Ideo bene autor inducit hic istum militem, quia magnus epicureus fuit, et ut faciat memoriam de isto Guidone uiro excellente; et fingit, quod ipse petat de filio suo; unde continuans dicta dicendis, dicit autor: {una ombra}, idest anima Caualcantis, {sorse alor}, idest surrexit tunc, non expectans quod Farinata amplius replicaret, contra autorem, {a la uista scoperchiata}, idest ad arcam discopertam ad uidendum, {lungo questo}, idest uersus Farinatam praedictum, quia erat in eodem sepulcro secum, sicut fuerat in eadem pessima credulitate, {infin al mento}, quia non surrexerat recte in pedibus sicut Farinata; ideo dicit: {credo che s'era in ginocchie leuata}, per hoc innuit autor quod iste non erat tantae magnificentiae, nec tam alti cordis sicut Farinata. Iste cum audisset autorem conferentem multa cum Farinata de nouitatibus Florentiae, et de expulsione et reuersione partis, surrexit statim libenter ad uidendum autorem, qui ita mordaciter tangebat ghibelinos, quia ipse Caualcante erat guelphus cum suis: ideo bene fingit autor quod surrexit contra Farinatam, quia Farinata loquendo contra Dantem de expulsione suorum, implicite tetigerat etiam expulsionem praedecessorum ipsius Caualcantis. Et sic uide quod autor ponit duos epicureos simul de parte contraria, unum ghibelinum, alterum guelphum, quorum unus meretur famam ratione gestorum suorum, alter ratione filii.
+
+Deinde Farinata, sicut est de more contendentium de istis partialitatibus, reddit uicem suam autori, et praenuntiat sibi quod in breui ipse expelletur de Florentia numquam reuersurus et adhaerebit ipsis ghibelinis; unde dicit: {ma la faccia de la donna che qui regge}, idest forma lunae quae est regina Inferni, {non fia raccesa}, idest non renouabitur, quia luna reaccenditur omni mense et renouatur, {cinquanta uolte}, quasi dicat: non praeteribunt quinquaginta lunationes, idest quinquaginta menses, quod est dicere non transibunt quatuor anni, {che tu saprai quanto quell'arte pesa}, scilicet expelli sine reditu; et sic fuit de facto, quia autor bannitus fuit anno MCCCIII. Et uide quam subtiliter autor dicit unam rem grossam, et est modus loquendi usitatus, quia tota die dicimus: non praeteribunt tot menses quod sic erit. Et hic nota, quod uidi aliquos sapientes mirari de eo quod dicit hic autor, quia non intelligunt modum loquendi poeticum, et dicunt: quid est dicere quod luna est regina Inferni? Debes ergo scire quod luna fingitur a poetis esse regina Inferni, idest istorum inferiorum; nam maxime regit ista inferiora terrena; primo, ratione suae uicinitatis, quia est inferior caeteris planetis, et dicitur fex planetarum, sicut terra elementorum, et est mater humoris, sicut sol fons caloris: secundo, ratione suae uelocitatis, quia in triginta diebus et minus percurrit totum zodiacum, unde faciliter mutat aerem, et facit uentos et pluuias, et mutat et mouet aquam, quia luna attrahit humorem de longinquo, sicut magnes ferrum: tertio, quia est significatrix omnium planetarum superiorum; unde est sicut instrumentum quo uinum reponitur in uegetem, quia scilicet recepit de supra influentiam aliorum planetarum et transfundit super nos; ideo fere in omnibus sequimur motum lunae, sicut in nauigando, in dando medicinas, et ita de aliis.
+
+Et subdit autor responsionem suam ad quaesitum; et dicit breuiter, quod crudelis occisio facta de ciuibus florentinis in conflictu Montis-aperti, est causa quae fecit populum ita impium contra ghibelinos. Ad cuius cognitionem est breuiter sciendum, quod in MCCLUIII, Uberti uolentes superbia sua submittere populum, fuerunt expulsi cum furore, et in ipso tumultu fuit interfectus quidam Schiatucius de Ubertis, et alius nomine Ubertus Cairia captus decapitatus fuit; Farinata cum aliis Ubertis et quibusdam nobilibus ghibelinis iuit Senas, ubi tunc uigebat pars ghibelina. Post duos annos, uidelicet MCCLX, Florentini cum amicitiis eorum, scilicet Lucanis, Pistoriensibus, Urbeuetanis et aliis iuerunt de mense augusti cum magno exercitu et maximo apparatu uictualium ad fulciendum Montem-alcinum, quod est castellum in comitatu Senarum, contra quos uenerunt dominus Prouincianus Syluanus dominus senarum, comes Iordanus affinis regis Manfredi, missus ab eo cum octingentis equitibus theutonicis in subsidium Senarum, dominus Farinata de Ubertis, dominus Gerardus de Lambertis cum suis ghibelinis pulsis de Florentia, et concurrerunt ambae partes totis uiribus apud Montem-apertum, ubi, breuiter dicendo, Florentini fuerunt debellati cum magna strage suorum; pauci equites interfecti fuerunt, sed de populo facta fuit crudelis caedes; quatuor millia remanserunt mortui, multi capti, et amiserunt totam praedam, quae erat maxima. Ex isto conflictu terribili, multum fuerunt debilitatae uires partis guelphae in Thuscia; de qua uictoria cardinalis Octauianus de Ubaldinis fecit magnum gaudium in curia; tunc alius Cardinalis, dictus Albus, dixit: quid laetaris? quod uictores erunt uicti perpetuo? et sic uisus est propheta, quia usque in hodiernam diem ghibelini de Florentia sunt exclusi. Fuit autem iste infelix conflictus una die sabati quarta septembris. Qua de re guelphi territi recesserunt de Florentia et iuerunt Lucam, et die dominica XUI septembris ghibelini reuersi sunt Florentiam cum comite Iordano praedicto, et fecerunt Potestatem comitem Guidonem nouellum, et fecerunt populum iurare fidelitatem Manfredo. Deinde confoederauerunt se cum Pisanis, Senensibus, Pistoriensibus et aliis contra guelphos et contra Lucanos; sed postea anno quinto, Comes Guido Guerra cum gente Caroli primi expulit ghibelinos de Florentia, ut dicetur alibi. Nunc ad literam ueniendo dicit autor: {et io a lui}, supple, respondi illi Farinatae: {lo strazio grande e scempio}, idest fatuum et immane facinus, {che fece l'Arbia colorata in rosso}, idest quod tu et alii ghibelini fecistis de populo florentino apud Arbiam, qui est fluuius labiens ad radices Montis-aperti, ubi fecistis tantam sanguinis fusionem Florentinorum, quod aqua mutato colore facta est rubea sanguine, ita quod tu de aqua bibere non potuisti, sicut olim Marius non potuit bibere de aqua Athesis infecta sanguine Theutonicorum, quorum mirabilem stragem fecerat, {fa far tal oracion nel uostro tempio}, et istud exponitur comuniter, idest in Florentia; sed ista expositio uidetur mihi nimis larga; imo credo quod loquatur stricte de templo. Nam debes scire quod Florentiae apud palatium Priorum est una ecclesia, quae fuit olim capella Ubertorum, et ibi sepeliebantur corpora. Modo in ista ecclesia saepe celebrabantur consilia; et quando fiebat aliqua reformatio de bannitis reducendis uel simili re, semper excipiebantur Uberti et Lamberti. Et ideo bene dicit autor, quod crudelitas facta apud Montem-apertum facit fieri tales orationes in templo Ubertorum. Et nota pulcrum modum loquendi: in templo enim solent facere orationes ex amore pro hominibus; hic autem fiebant orationes ex odio contra homines; imo fuit tantum odium contra istos, quod sepulcra istorum Ubertorum, quae erant in ista ecclesia, fuerunt aperta, et ossa fuerunt deiecta in Arnum. Si ergo Farinata perdiderat arcam in patria, autor dat sibi arcam in Inferno. 
+
+{Noi.} Hic autor ponit responsionem Farinatae ad se, qui breuiter dicit, quod damnati uident futura eo modo, quo ille qui habet debilem uisum uidet rem aliquam. Ad cuius comparationis intelligentiam nota quod diuersimode exponunt literam istam. Aliqui enim dicunt quod illi qui habent malam lucem non uident aliqua perfecte, nisi secundum quod ostenditur sibi ab aliis qui ostendunt sibi rem, et dicunt: uide tale quid est? et ita dicunt: ipsi damnati non sciunt praesentia neque futura, nisi in quantum refertur eis uel a daemone, uel ab aliquo spiritu qui nouiter descendat ad Infernum. Sed licet ista expositio uideatur pulcra et catholica, litera tamen non patitur eam aliquo modo si bene inspiciunt. Alii dicunt quod damnati nihil praesciunt futurum nisi mortem; sed ista expositio est quaedam fuga ignorantiae, et contradicit literae, quia paulo ante Farinata praedixit autori exilium suum uel ita de multis aliis. Sed ad ueritatem huius similitudinis est sciendum, quod eorum qui habent malam lucem aliqui uident rem melius de longinquo, alii de propinquo, cuius ratio assignatur in perspectiua; nam quidam habent uisum multum sed non clarum, et tales uident melius a longe, et tales non uident nisi a propinquo. Modo autor hic loquitur de illis qui uident rem a longe, sed non de prope; et ita damnati uident futura, sed non praesentia; et haec est sententia propria literae, quam autor expresse tangit in textu. Uide literam; dicit autor: ille Farinata, {disse}: idest respondit mihi: {Noi uegiam le cose che ne son lontane}, scilicet futura, {come quei ch'à mala luce}, sicut illi qui habent debilem uisum; et reddit causam: quia, {el sommo duce}, scilicet Deus, {tanto ne splende ancora}, idest adhuc praestat nobis tantam lucem cognitionis; et per contrarium, {e nostro intelletto è tutto uano}, quia nihil intelligimus uel scimus, {quando s'apressano o sono}, idest quando incipiunt euenire uel iam euenerunt, ita quod non sunt amplius in fieri sed in facto esse; unde dicit: {e nulla sapen di uostro stato umano}, scilicet de praesenti, {s'altri non ci aporta}, idest nisi aliquis nouiter ueniens ad infernum referat nobis noua de mundo uestro uiuentium, sicut tu Dantes modo, et sicut dicetur infra capitulo XUI de Gulielmo Burserio. Est autem hic bene notandum quod in damnatis est actualis noticia eorum quae aliquando cognouerunt in uita, quae notitia est eis ad tristitiam; ex memoria ergo eorum quae uiderunt, coniecturare possunt aliqua futura contingentia, sicut uidemus hic quod prudens et expertus aliquando praedicit aliquid futurum, sicut mutationem status suae patriae, et tamen potest esse quod ignorat quando fit praesentialiter, quia est absens, nisi sibi referatur ab alio: isto modo Farinata, Ciachus et quidam alii finguntur praedicere mutationem Florentiae. Nota etiam quod litera autoris concordat cum dicto Augustini, qui dicit: *Fatendum est nescire mortuos quid agatur dum agitur; postea uero possunt audire ab his qui hinc ad eos moriendo pergunt; possunt etiam ab angelis audire aliquid*. 
+
+Dicit ergo primo de secundo Federico: ad cuius cognitionem est sciendum, quod Federicus secundus, de quo multa et saepe dicuntur in isto opere, quantum spectat ad propositum, fuit uere epicureus; quoniam intendens potentiae et imperio per fas et nefas insurrexit ingrate contra matrem ecclesiam, quae ipsum pupillum educauerat, et exaltauerat ad imperium; et ipsam ecclesiam uariis bellis affixit per spatium triginta annorum: et ultra; pacem turpem fecit cum soldano, quum posset totam Terram sanctam recuperare: multos praelatos captos uenientes ad concilium per mare, inhoneste tractauit et in carceribus macerauit: Saracenos induxit in Italiam: beneficia ecclesiarum contulit, et bona earum usurpauit. Quum autem esset in Syria, captus est amore cuiusdam Principissae de Antiochia; nam fuit multum pronus in libidinem. Sed quum illa se excusaret assentire sibi, quia Federicus habebat uxorem, ipse fraudulenter ordinauit ad tempus, quod uenirent duae galeae totae nigrae cum uelis, remis, et omnibus instrumentis nigris, et hominibus indutis nigro, qui dicerent, quod ueniebant de Occidente de Italia, et referrent cum planctu, quod imperatrix uxor Federici migrauerat de hac uita; et cum ista arte seduxit istam quam optabat habere, et habuit tamquam legitimam coniugem, et ex ea habuit filium, qui uocatus est Federicus de Antiochia, qui postea fuit aliquando Uicarius in Tuscia pro eo, et fuit missus a Federico Florentiam cum MD equitibus in subsidium ghibelinorum contra guelphos. Federicus itaque, ut breuiter dicam, mortuus est excommunicatus, et ut aliqui dixerunt, suffocatus a filio suo Manfredo; et sic male finiuit cum tota stirpe sua, ut patebit III capitulo Purgatorii, et III Paradisi. Fuit tamen ualentissimus et potentissimus dominus in mundo, ut saepe dicetur, et praecipue infra capitulo XIII. Nunc ad literam dicit ille Farinata: {lo secondo Federico}, dictus est secundus ad differentiam aui sui Barbarussae, qui uocatus est Federicus primus, de quo etiam alibi saepe dicetur, et praecipue capitulo XUIII Purgatorii, {èe quà entro}, idest intra arcam istam, in qua sum; et cui non sufficiebant tot regna in mundo, nunc iacet inclusus isto carcere caeco. 
+
+Postea nominat alium, scilicet cardinalem Octauianum de Ubaldinis. Iste claruit post Federicum II, scilicet tempore Manfredi et Caroli I ueteris. Sed hic multi dubitant et dicunt: quare debeo plus intelligere de Octauiano, quam de alio; ex quo autor dicit ita simpliciter {e 'l Cardinale}, neminem nominando? dico breuiter quod anthonomasice loquitur de eo, quia fuit uir ualentissimus tempore suo, sagax et audax, qui curiam romanam uersabat pro uelle suo, et aliquando tenuit eam in montibus Florentiae in terris suorum per aliquot menses; et saepe defendebat palam rebelles ecclesiae contra Papam et Cardinales; fuit magnus protector et fautor ghibelinorum, et quasi obtinebat quidquid uolebat. Ipse fecit primum Archiepiscopum de domo uicecomitum Mediolani, qui exaltauit stirpem suam ad dominium illius ciuitatis, et altam potentiam in Lombardia: erat multum honoratus et formidatus; ideo, quando dicebatur tunc: Cardinalis dixit sic; Cardinalis fecit sic; intelligebatur de cardinali Octauiano de Ubaldinis per excellentiam. Fuit tamen epicureus ex gestis et uerbis eius; nam cum semel petiisset a ghibelinis Tusciae certam pecuniae quantitatem pro uno facto, et non obtinuisset, prorupit indignanter et irate in hanc uocem: si anima est, ego perdidi ipsam millies pro ghibelinis. Et concludit Farinata: {et degli altri mi taccio}, quia nimis esset longum enarrare uiros magnificos de secta epicureorum, et etiam esset inhonestum et malum exemplum audientibus infamare homines de tali haeresi, nisi sit omnino manifesta. Ah quot sunt haeretici, qui simulanter uidentur catholici timore uel poenae uel infamiae! 
+
+Et hic nota quod autor hic utitur magna arte: uult enim ostendere quod nunquam perdat tempus, quia dum propter foetorem reduxisset se uersus arcas, adhaesit uni alteri, non illi primae magnae Epicuri, a qua paulo ante recesserat; sed uni alteri magni haeresiarcae, scilicet Photini, in qua erat sepultus Anastasius papa. Hoc autem fingit autor ad pleniorem perfectionem sui tractatus, quia superius tractando de haereticis non fecerat mentionem nisi de uno singulari errore epicureorum, et nihil dixerat de aliquo heresiarca christiano; ideo nunc reflectit se ad materiam quam uidebatur finiuisse, et tangit breuissime de Photino qui habuit errorem Macometti, qui dicebat quod Christus erat natus secundum carnem per uiam matrimonialem ex Ioseph et Maria. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod Photinus fuit graecus diaconus ciuitatis Thesalonicae, ad quam scribit apostolus, et fuit episcopus smirnensis, unde fuit Homerus poeta magnus. Iste incidit in errorem pessimum, scilicet quod Christus fuisset conceptus ex Maria per Ioseph uia nuptiali. Anasthasius uero secundus, natione romanus ex patre Petro fuit imperante Zenone Constantinopoli, et regnante Romae Theodorico rege gothorum, a quo Boetius proscriptus fuit. Quo tempore multi clerici et praesbyteri recesserunt a comunione ipsius Anasthasii, quia comunicauerat Photino praedicto, tenendo et defendendo errorem eius; nam in casu haereticae prauitatis papa potest deponi si non uult emendari. Modo ad literam autor dat magnum sepulcrum Anasthasio tamquam magno sacerdoti christianorum, in quo iacet cum multis aliis photinianis, et dat sibi epitaphium siue titulum sepulturae, sicut solet fieri magnis uiris in mundo: qui quidem titulus erat inscriptus cooperculo sepulturae, in quo quidem titulo breuiter tangitur nomen utriusque, scilicet Photini seducentis, et Anasthasii seducti; ideo dicit autor in litera: {ou'io uidi una scripta}, idest in quo cooperculo uidi modicam scripturam, {che dicea}: petra est quae loquitur, et dicit: {Anastasio papa guardo}, inclusum intra carcerem istum sepulcralem; et ecce quare, {lo qual trasse Fotin de la uia dritta}, idest a uia rectae fidei. Et aduerte quod autor in isto uersiculo facit amphibologiam, idest dubiam locutionem; nam ad rectam intelligentiam istius literae debet fieri de Photino suppositum, et de Anasthasio appositum, ita ut litera construatur sic: {lo quale}, idest quem Anasthasium, {Fotin trasse fuor de la uia dritta}, et non e contrario, ita quod Photinus sit agens, Anasthasius patiens. 
+
+{Lo nostro.} Hic autor reuertitur ad materiam sequentem a qua incoeperat, et tangit consilium Uirgilii ad hoc; quia enim fugerant retro propter horribilem foetorem, ideo Uirgilius docet cautelam hic seruandam, uidelicet ut faciant modicam moram ut paulatim assuescant isti foetori generali confuso, ut postea minus laedantur quando descendent ad particulares foetores, quos plures inuenient intra istam terram. Hoc autem fingit autor magna arte, quia scilicet primo uult habere generalem cognitionem omnium criminum quae hic puniuntur, ut sic postea descendat ad specialem cognitionem eorumdem per singulos circulos discurrendo. Ad literam ergo dicit Uirgilius: {el nostro scender conuen esser tardo}, quia scilicet paulatim, lente et morose est procedendum in isto primo introitu; et reddit causam, {sì che 'l senso}, scilicet odoratus, {s'ausi prima un poco al tristo fiato}, scilicet foetori. Et hic nota quod autor loquitur naturaliter et pulcre, quia repentinas mutationes odit natura, sicut uidemus per experientiam, quod qui de nouo intrat mare statim alteratur et prouocatur ad nauseam; sed post modicum assuescit, et habet acutiorem appetitum quam prius; et ita autor in processu acutius et subtilius assuescet isti materiae foetidae amarae; ideo dicit: {e poi non fia riguardo}, quasi dicat: postea non curabimus nobis, quia non laedemur; et dicit: {così el maestro}, idest taliter Uirgilius locutus est mihi; et statim subdit quomodo ex consilio Uirgilii ipse cepit causam faciendi distinctionem Inferni. Unde dicit: {et io dissi a lui: troua alcun compenso, che 'l tempo non passi perduto}, quasi dicat: praedicas mihi aliquid quod sit euidentiale ad dicenda, antequam intremus in corpus istius ciuitatis. Et ostendit continuo quod Uirgilius assentit sibi, dicens: {et elli}, idest et ipse Uirgilius respondit: {uedi ch'a ciò penso}, ita quod idem intendimus. Unde nota quod uere ista distinctio quam autor parat facere erat necessaria et utilis, quia aliter remanebat nimis confusa materia huius ciuitatis. 
+
+Et hic nota ad plenam intelligentiam istius literae, quod secundum istos tres gradus personarum distinguuntur isti tres circuli, siue gironi uiolentorum. Primus giro continet iniuriatores proximi, et est maior ambitu, et plures continet, sed est minoris poenae. Secundus continet iniuriantes sibi, et est minor primo, et pauciores continet, sed est maioris poenae. Tertius est minor secundo, sed continet maiorem poenam; ideo continuo Uirgilius se declarat, dicens: {Forza se pote}, idest potest, {fare a Dio, a se, al prossimo}; et statim subdistinguit istam triplicem uiolentiam cum dicit: {dico in loro et in lor cose}. Ad quod uolo te notare quod quaelibet praedicta triplex uiolentia potest fieri dupliciter, scilicet in persona et in rebus; nam prima uiolentia contra proximum fit in persona, sicut occidendo, uulnerando, et in rebus, ut praedando et aliter damnificando: uiolentia secunda quae fit in se, fit in persona, sicut illi qui occidunt se ipsos; in rebus, ut illi qui fatue dilapidant et uastant bona sua. Uiolentia tertia quae fit in Deum, similiter fit in persona, sicut illi qui blasphemant et negant Deum; in rebus, ut qui despiciunt bonitatem diuinam in natura uel arte; ideo dicit: {come udrai con aperta ragione}, idest, sicut demonstrabo tibi ratione clara. 
+
+{La frode.} Nunc Uirgilius accedit ad distinguendum species fraudulentiae; et ad intelligentiam istius partis oportet te praenotare, quod iniuria quae fit per fraudem fit generaliter duobus modis. Est enim una fraus generalis, quae rumpit unum uinculum generale naturae, quale est quod omnis homo omni homini naturaliter est amicus; unde secundum istud uinculum naturae, nullus debet facere alteri quod non uult sibi fieri, et debet omnibus seruare fidem. Alia est fraus quae uiolat aliud ligamen speciale, quod fides addit super generale, sicut cum quis fraudat dominum, parentem, propinquum, amicum, socium; ista fraus secunda est peior, ideo proditores puniuntur inferius in fundo; fraus uero prima est leuior, et habet fieri decem modis: ideo secundus circulus ciuitatis in quo punitur ista fraus est distinctus in decem partes, quas autor appellat bulgias, et quia proditio fit quatuor modis, ideo tertius circulus generalis est distinctus in quatuor partes. Et considera, quod bene calculata ratione, nouem sunt circuli Inferni in uniuersali, quinque extra ciuitatem, unus intra et iuxta muros, in quo stant haeretici, et alii tres, quos autor distinguit hic. Nunc ad literam ueniendo Uirgilius tangit primo secundam speciem, secundo primam fraudis, dicens: {l'uomo po' usar la frode onde ogni consciencia}, scilicet committentis ipsam, {èe morsa}, quia non potest fieri sine morsu conscientiae, quia fit appensate non per ignorantiam uel impetum, {in colui ch'in lui fida}, idest qui confidit de homine sicut contra patrem, patriam, amicum, consanguineos. Ecce secundam: {et in quel che non imborsa fidancia}, idest et contra illum qui non concepit sibi fidem de homine aliqua speciali de causa.
+
+Et ecce statim assignat causam quare praedicti non sunt positi intra ciuitatem, quia scilicet fuerunt incontinentes, et incontinentia minus peccat; quod probat autoritate philosophi, qui distinguit tres species fugiendas circa mores, scilicet incontinentiam, malitiam, et bestialitatem. Ad quod notandum, quod sicut potest colligi ex uerbis philosophi UII Ethicorum, bona electio non potest esse sine ratione uera et appetitu recto; ideo quando aliquid horum peruertitur contingit quod aliquid sit in moribus fugiendum. Si ergo sit peruersio ex parte appetitus, et ratio remanet recta, erit incontinentia; quod contingit quando ratio recte iudicat, sed appetitus propter passionem trahit in contrarium. Si autem tantum inualescat peruersitas appetitus ut dominetur rationi, ratio sequitur id, in quod appetitus trahit sicut principium quoddam, extimans illud esse finem et optimum; et tunc electione operabitur peruersa, ex quo aliquis dicitur malus, et talis dispositio dicitur malitia; aliquando autem ita peruertitur appetitus et ratio, quod excedit limites humanae uitae, et talis dispositio dicitur bestialitas. Incontinentiae opponitur continentia; malitiae, uirtus moralis; bestialitati uero, uirtus heroica siue diuina. Ad quod sciendum quod anima humana est media inter angelos, cum quibus conuenit per intellectum; et bruta, cum quibus conuenit per potentias sensitiuas. Sicut ergo pars sensitiua aliquando deprauatur in homine usque ad similitudinem bestiarum, et uocatur bestialitas super humanam malitiam; ita etiam rationalis pars aliquando ita perficitur et roboratur in homine ultra comunem modum humanae perfectionis, quasi in similitudinem angelorum. Uel hoc uocatur uirtus diuina, secundum quam antiqui poetae et populi dicebant quod uiri excellentes conuertebantur in Deos, sicut Hercules et Romulus. Sicut autem uirtus diuina raro reperitur in bonis, ita bestialitas raro reperitur inter homines, uel ex praua consuetudine hominum qui non utuntur legibus humanis, uel ex forti passione per quam quis incurrit alienationem mentis, uel propter magnum incrementum malitiae, sicut quidam factus insanus imolauit matrem, et mactauit conseruum suum, et comedit epar eius; et alius scindebat uentres mulierum praegnantium ut partus conceptos deuoraret. Simile dicitur de hominibus siluestribus qui commorantur in syluis circa mare ponticum, quod hodie dicitur mare maius, quorum quidam comedunt carnes crudas, quidam uero carnes humanas, et si non sufficit testimonium Aristotelis, certe Hyeronimus contra Iouinianum scribit, se uidisse barbaros comedentes nates puerorum et papillas mulierum. Modo ad propositum, ut patet ex dictis, incontinentia est mala, malitia peior, bestialitas pessima. Ille enim dicitur esse incontinens, qui propter peruersitatem appetitus egreditur a iudicio rationis in agendis, et agit contra id quod scit esse faciendum. His praemissis, nunc est ad literam descendendum; dicit Uirgilius Danti: {non ti rimembra di quelle parole}, quasi dicat: bene debes recordari, {con le quai la tua etica}, scilicet quam tu bene nouisti tamquam bonus moralis, {pertratta}, idest perfecte tractat, {le tre disposizion}, scilicet circa mores, {che 'l ciel non uuole}, quae scilicet contrariantur uirtuti, et per consequens offendunt Deum; et nominat illas, dicens: {incontinencia, malicia e la matta bestialità}, quae scilicet totaliter hominem transnaturat et facit bestiam: et nonne recordaris, {come incontinenzia men Dio offende}, incontinentia enim operatur secundum concupiscentiam, non secundum electionem; sunt namque incontinentes dispositi sicut dormientes, uel ebriosi, ideo sunt magis corrigibiles et minus Deum offendunt; unde incontinentia uidetur esse proprie circa delectationes, et bene ideo dicit: {e men biasemo accatta}, idest et per consequens meretur minus infamiae et poenae, et propter rationem assignatam concludit Uirgilius: {ergo, se tu riguardi ben questa sentenzia}, scilicet Aristotelis, quae est bona et uera, {e rechiti a la mente}, idest et si reuocas tibi ad memoriam, {quai son quei che sostengon penitenzia}, idest inefficacem tamen, quia nihil profecturam eis, unde poenitentia ponitur pro poena, et dicit: {quassù di fuor}, idest extra istam ciuitatem in loco altiori, quia semper per Infernum tenditur deorsum: {tu uedrai ben}, idest faciliter uidere poteris, {perchè sian dipartiti da questi felli}, idest ab istis malitiosis qui puniuntur hic intra, {e perchè la diuina uendetta}, idest iustitia men cruciata, idest irata, {li martelli}, idest tormentet et flagellet eos.  
+
+{O Sol.} Nunc autor mouet secundam quaestionem Uirgilio, quae nascitur ex quodam dicto superius posito; et quaestio breuiter est talis: tu superius posuisti usurarium inter offendentes Deum, non bene uideo quare, quia uidetur potius facere contra proximum. Ista autem quaestio est subtilior prima; prima tamen uidetur magis necessaria, ut autor amplecteretur totum Infernum: ideo primo commendat solutionem quam fecit ad primam quaestionem, ut reddat eum beniuolum ad soluendam sibi secundam; unde dicit: {o Sol che sani ogne uista turbata}, idest, o clarissime Uirgili, qui expellis omnem tenebram ignorantiae ab intellectu radiis sapientiae tuae, sicut sol omnem nubem obscuritatis ab aere, radiis suae lucis, {tu me contenti sì quando tu solui che dubiar non m'agrata men che sauer}, quasi dicat: est mihi gratius habere dubitationem quam scientiam de re, quia ex solutione tua, ego capio maiorem certitudinem, quam si simpliciter ego scirem ex me uel ex alio, sicut saepe contingit, quod homo scit ueritatem unius rei in confuso, tamen quia credit se plene scire, non dubitat, et ideo non quaerit; sed si petat a uiro ualentissimo, acquirit claram certitudinem ueritatis; et hoc est quod autor uult dicere Uirgilio, quod multum habet carum dubitare propter declarari ab eo, quia tunc non habebit postea dubitare de eadem re.
+
+{E perchè.} Hic Uirgilius ex dictis concludit propositum, scilicet quod usurarius offendit diuinam bonitatem, quia offendit naturam offendendo artem; dicit ergo: {e l'usuriero dispregia natura per la sua sequace}, idest per artem quae sequitur naturam, {poi che in altro pon la spene}, scilicet quam in arte, {perch'el tiene altra uia per se}, scilicet diuersam ab omni arte. Nam non est artificiale quod denarius faciat denarium, sicut usurarius uult, qui ponit usum in re, in qua non est dare usum. Si enim praesto tibi mantellum, licet mihi petere praetium, quia paulatim consumitur et deficit; sed denarius non, quia non teneris reddere idem, sed simile. Aliae etiam artes et mercantiae sunt subditae infinitis periculis et casibus fortunae; usurarius uero est absolutus ab omnibus infortuniis, quia siue sit pluuia, siue serenitas, siue tempestas, siue tranquillitas maris, semper uult quod sui denarii superlucrentur tantum pro libra; nec obstat si dicas quod ius ciuile permittit usuram, quia non considerat nisi quod homo uiuat pacifice et concorditer cum homine. Unde philosophus libro Ethicorum damnat usuram, et propheta detestatur et blasphemat amare, dicens: *Scrutetur foenerator omnem substantiam suam et diripiant alieni labores eius* etc. 
+
+{Ma.} Hic ultimo Uirgilius finit istum tractatum et claudit capitulum; et primo inuitat autorem ad recessum dicens: {ma seguime oramai}, quia non est amplius standum hic, sed tendendum ad primum circulum, {che 'l gir mi piace}, quia tempus urget; unde statim, assignans causam quia uelit recedere, facit descriptionem temporis primo per constellationem orientalem, et non uult sententialiter dicere nisi quod fiebat dies, unde dicit: {che i pesci guizzan su per l'orizzonte}, uult dicere quod iam appropinquabat dies, quia signum piscium quod praecedit arietem iam ascendebat hemisperium nostrum in oriente, uel sic aries sequebatur cum sole. Est autem orizon circulus terminator uisus, qui diuidit hemisperium superius ab inferiore; ideo bene dicit: {che i pesci guizzano}, idest mouentur uelociter per purum coelum sicut pisces per liquidam aquam, unde respexit ad naturam piscium; et sic nota quod hic est finis primae noctis, ita quod autor stetit hucusque per unam noctem in Inferno. Deinde describit horam per constellationem septentrionalem, dicens: {el carro}, idest constellatio illa quae appellatur plaustrum, scilicet ursa, {giace tutto sopra 'l Coro}, quasi dicat tendit ad occasum, quia Corus est uentus occidentalis, et sic erat prope dies, quia currus appropinquabat occasui suo, quamuis nunquam in totum occidat, sed describit unum breuem circulum. Facit enim unam paruam reuolutionem, sed nunquam recedit ab hemisperio nostro.
+
+{Qualè.} Hic autor describit praedictum locum per comparationem pulcram et propriissimam, et uult sententialiter dicere, quod illa uia ruinosa per quam erant descensuri, erat talis qualis est illa quae est in ripa Athesis inter Tridentum et Ueronam; illa enim ripa, antequam fieret istud praecipitium maximum, erat ita recta et repens in modum muri, quod nullus potuisset ire a summo ripae usque ad fundum flumanae inferioris; sed post ruinam factam posset nunc aliqualiter iri. Ad propositum ergo ista uia solebat olim esse ita alta et recta quod erat inadibilis; sed ex ruina est ita dirupata, quod nec poterant ire ab alto usque deorsum. Nunc ordina sic literam: {la scesa di quel burrato}, idest descensus illius circuli qui erat burattum, burum uel clausum, ad quem non ibatur nisi per istam faucem praedictam, {era tal qual quella ruina che percosse l'Adice di qua da Trento}, scilicet ueniendo a Tridento Ueronam, {nel fianco}, idest in latere ripae. Et nota quod istud praecipitium uocatur hodie slauinum ab incolis, et ibi est unum castellum quod uocatur Marcum; et assignat causam uerisimilem ruinae, dicens: {o per tremoto o per sostegno manco}, idest defectiuum propter corrosionem factam ex impetu aquae per multa saecula. Et hic nota quod de ista ruina mirabili facit mentionem Albertus magnus libro Methaurorum, et assignat istas causas dicens: quod montes ruunt, uel quia radices eorum abradiuntur; et tandem quia fundamenta non habent ruunt, aliquando scinduntur magno motu. Et subdit quod hoc modo cecidit mons magnus inter Tridentum et Ueronam ciuitates Italiae super ripam Athesis fluminis, et oppressit uillas et homines per multa millia. Et specificat formam istius ruinae cum subdit: {che la roccia}, idest ripa uel repentia montis, {èe si discoscesa}, idest diuisa, {da cima del monte, onde si mosse}, idest a principio ubi ruina coepit, {al piano}, idest usque ad uallem et alueum fluminis, {che darebbe alcuna uia a chi su fosse}; scilicet ad descendendum infra ad flumen, quasi dicat: quod si quis esset ibi posset uenire deorsum, licet non sine labore, et talis erat ista uia Inferni. Et nota quantum dicta comparatio bene seruiat intentioni autoris; nam sicut est uia ruinosa in alta ripa fluminis Athesis, ita hic in alta ripa fluminis Phlegetontis; et sicut est ibi facta uia per terraemotum, ita hic per terraemotum maximum omnium quod unquam fuerint: qui scilicet fuit tempore passionis Domini, sicut autor fingit hic, ut patebit paulo infra.
+
+{Et in su la punta.} Nunc autor describit custodem istius loci, scilicet Minotaurum, et talis bestia tam horribilis bene conformatur ipsi loco tam siluestri. Ad cuius cognitionem oportet praescire longam fictionem, quam tamen breuiter attingam. Scias ergo quod sicut tradunt poetae, primo graeci, deinde latini, Minos rex Cretae iustissimus et potentissimus, de quo iam dictum est supra capitulo U, habuit uxorem quae nimis maculauit gloriam suam. Fuit enim tam effroenatae libidinis quod uoluit concumbere cum tauro; et opera et ope Dedali ingeniosissimi artificis Atheniensis intrauit uaccam ligneam indutam corio uerae uaccae, et sic taurus deceptus imagine falsa cognouit eam. Illa concepit et genuit filium, quem uocauit Minotaurum, qui erat semiuir et semitaurus. Habuit et Minos alium filium nomine Androgeum, qui similis patri, puer mirae indolis, missus Athenas ad studium, dum superaret omnes excellentia ingenii, per inuidiam praecipitatus fuit a comparibus. Minos iustissima ira commotus in forti brachio cepit ciuitatem Athenarum, cui durissimas leges imposuit, inter alias istam durissimam conditionem, quod singulis annis mitterentur septem iuuenes ciues in escam huic ferae saeuissimae Minotauro, quem fecerat includi in laberintho opere subterraneo intricatissimo, ita quod intrans numquam ualet exire, nisi beneficio funis, quam continuo secum trahat intrando et sequatur in redeundo. Tractu temporis sors uenit super Theseum filium Egei ducis Athenarum, et missus est in Cretam; quo uiso Adriana filia Minois ex Pasiphe incensa eius amore, magna speciositate, probitate, nobilitate Thesei, docuit eum quomodo posset consequi uictoriam feliciter de Minotauro; et inde sospiter euadere cum pacto quod acciperet ipsam Adrianam in uxorem, et daret Phoedram sororem eius filio suo Hipolito. Theseus itaque mactato Minotauro, et receptis duabus sororibus, recessit de Creta clandestine, et in itinere reliquit Adrianam dormientem in insula deserta; Phoedram uero sibi accepit in suam. Sed nunc ulterius est sciendum quod fabula narrata continet in se pro maiori parte historiam ueram: et primo nota, quod multi, sicut Fulgentius et alii dicunt, quod taurus fuit quidam Cancellarius Minois regis, cum quo Pasiphe habuit rem opera Dedali, qui mediator uel leno induxit uaccam, idest Pasiphem ad taurum. Sed quidquid dicatur, credo quod iste fuerit uerus taurus cum quo ista concubuit; nam uidetur satis absurdum, quod ad paliandum unum adulterium poetae finxerint actum luxuriae bestialem sine comparatione peiorem. Nec debet uideri istud incredibile, quia aliquando auditus est similis casus, scilicet quod rationalis habuerit rem cum bruto; unde Uirgilius libro Bucholicorum maxime detestatur istam Pasiphem, et saepe uocat infelicem, quia commiscuit se animali alterius speciei. Similiter autor noster hoc uidetur sentire Purgatorii capitulo XXUI. Non etiam debet uideri durum, credere quod taurus ascenderit uaccam ligneam. Nonne Ualerius narrat de tauro qui uolebat cognoscere uaccam pictam? quanto fortius istam tam artificialiter apparatam! Et posito quod non intrauerit talem uaccam, nonne potest dici optime quod Pasiphe intrauerit formam uaccae, et quod facta sit uere uacca quando submisit se tauro? Ulterius quando dicitur quod ex Pasiphe natus est filius qui parte erat homo, pro parte taurus; et istud totum uerum est, quia Minotaurus quantum ad figuram humani corporis erat homo, et tamen quantum ad uitam uel mores erat bestia, sicut dicetur paulo infra de centauris; sed ideo potius a poetis conuertitur in taurum, quam in aliud animal, quia recte fuit taurus siluestris, fortis, et ferox uiolentus qui cornibus superbiae et iracundiae suae impetebat omnes et delectabatur sanguine et caede; ideo bene dicitur quod uorabat homines, quia de rei ueritate satiabat crudelitatem suam sanguine hominum, et illi qui mittebantur ab Athenis cogebantur luctari secum, quorum nullus poterat euadere crudelitatem eius; sed finaliter Theseus fauore Adrianae mactauit eum. Ex omnibus hic notatis potes faciliter perpendere quare autor noster introducat hic istum Minotaurum ad custodiam passus circuli uiolentorum supra fluuium sanguinis, quia per istum uiolentum sanguinarium figuraliter dat intelligi generale uitium uiolentiae et barbaricae crudelitatis. Nec refert si sit generatus ex tauro, quod quidam reputant impossibile, siue ex aliquo homine, quod est uerisimile, quia ista quae petiuit amorem tauri, non debebat refugere luxuriam aliorum hominum praeter uirum suum. De laberintho autem, qui dicitur fuisse domus siue carcer Minotauri, non credo quod sit factus a Dedalo, quia non uidetur opus aetatis unius hominis, ut dicunt qui uiderunt ipsum; quod ego consentio, quando considero laberinthum quem uidi apud Uicentiam excauatum intra montem saxeum; et tamen laberinthus Cretae est multo mirabilior; quia, ut audio, est totus factus ad cameras quadratas, quarum unaquaeque habet quatuor portas. His praemissis nunc descende ad literam, quam ordina sic: {e l'infamia di Creti}, idest Minotaurus, {infame monstrum}, quia ad infamiam cedit insulae Cretae, quod genuerit tam maledictum monstrum, {che fu concetta nella falsa uacca}, idest falsificata et subornata sub corio uaccae, {era discesa in sulla punta}, idest in principio descensus, {de la lacca}, idest costa, et sic ponitur saepe alibi; unde IX capitulo Purgatorii dicit: {in fianco de la lacca}, et dicit {rotta}, scilicet per dictam ruinam.
+
+{Io uidi.} Hic autor describit ipsam poenam et ministros poenae. Ad cuius intelligentiam est praesciendum quod autor dat istis uiolentis poenam simillimam uitae eorum: fingit enim quod isti sunt positi in isto sanguine buliente, et circum circa fossum per terram siccam discurrunt continuo centauri armati arcubus et sagittis, qui tenent istos intra sanguinem, quia sagittant unumquemque recedere uolentem extra limites destinatae poenae. Isti centauri, sicut fingunt omnes poetae prius graeci quam latini, fuerunt homines monstruosi, quia a medio infra erant equi, a medio supra erant homines; et fuit pulcerrima fictio, quia fuerunt homines bellicosissimi uel equitandi peritissimi in Thesalia, ita quod uidebantur esse unum corpus simul cum equis suis, et ex eodem utero naturae nati cum illis, qui primo fecerunt uiolentias et rapinas in Graecia. Isti ergo centauri ad propositum figuraliter sunt stipendiarii, et uiri militares praedatores, qui bene dicuntur esse homines pro parte, et pro parte bestiae, quia licet quantum ad formam corporis retineant adhuc humanam figuram et uideantur homines; tamen quantum ad eorum uitam et mores animi sunt bestiae, et bestialius currunt et saeuiunt in genus hominum, quam aliquod genus animalium, sed imo potius conuertuntur in equum, quam in aliud animal; quia ut patet de se equus est animal bellicosum, quo isti utuntur tamquam organo et instrumento suo ad uiolentias et praedas; equus etiam est animal uelocissimum, et talis recte est stipendiarius, qui est semper in discursu et motu; et ad mandatum alterius currit uelocissime ad mortem dandam et recipiendam; est enim sicut equus seruus alterius, et infeliciter ducit continuo uitam inquietam, imo recte stipendiarius est similis equo suo. Equus enim licet habeat ferrum ad pedes, ad os, ad ilia, ad tergum saepe recalcitrat domino suo, et mordet et fugit ab eo, maxime quando uidet se in campo libero non in stabulo; ita stipendiarius saepe fit rebellis, contumax, inobediens domino suo, et recedit ab eo potissime quando uidet se liberum in campo, non in ciuitate uel fortilitio. Nunc ad propositum: quia isti tiranni pessimi qui hic puniuntur, effunderunt crudeliter sanguinem humanum, et rapuerunt bona hominum cum istis stipendiariis et sicariis; ideo cruciantur in ualle sanguinis bulientis, et coercentis ab istis, quia sicut uidemus de facto et statim dicetur, isti committunt salutem suam manibus istorum, et timent eos ut timeantur a subditis; imo isti uiolenti, ut plurimum, committunt uiolentiam inter se ipsos, frater in fratrem, consanguineus in consanguineum: et ut breuiter concludam, haec est generalis poena uiolentorum, quod quasi semper omnes uiolenter moriuntur, sicut dici solet: unus barberius radit alium, et unus diabolus fugat alium. Nunc ad literam ueniendo dicit autor: {Io uidi un'ampia fossa torta in arco}, idest primum circulum uiolentorum, {come quella che abraccia tutto 'l piano}, quasi dicat: bene est amplus iste circulus, quia continet intra se ceteros, {secondo ch'auia detto la mia scorta}, idest secundum quod Uirgilius praedixerat mihi in distinctione facta in capitulo praecedenti, e centauri armati di saette; de centaurorum origine et uiolentia dicetur adhuc Purgatorii capitulo XIU, {correan tra 'l pie' de la ripa et essa}, scilicet fossam, quasi dicat, per illud spatium arenae siccae quod est inter ripam et fossam, idest uallem fluminis, et dicit: {come solean al mondo andar a caccia}, scilicet canium uel hominum, sic ibant in praedam cum sagittis, quae sunt arma habiliora ad praedam, quia de longe feriunt et fugant fugiendo, sicut recte faciunt hodie Hungari in Italia. 
+
+{Poi.} Hic autor ostendit quomodo Uirgilius manifestauerit sibi praedictos tres describendo singulos a certis proprietatibus; et primo Nessum tamquam uiolentiorem. Ad cuius cognitionem est breuiter sciendum quod, sicut scribit Ouidius ualde diffuse in nono maioris, Hercules fortissimus, hominum omnium uictor pugnauit singulari certamine cum Achelao pro habenda Deianira uirgine pulcerrima filia OEnei regis Calidoniae in Graecia, quae Deianira fuit soror Meleagri et fortissimi Thidei; et cum obtenta uictoria reuerteretur laetus in patriam cum uirgine, inuenit in uiam nouam pugnam. Nam cum peruenisset ad fluuium nomine Ebenum, qui factus erat uiolentior solito ex alluuione aquarum, non audebat committere se aquae, non quia timeret sibi, sed uxori suae. Et ecce subito Nessus centaurus persuasit sibi ut nataret fluuium et ipse portaret Deianiram sospitem super equo. Hercules ergo tradidit puellam pauidam Nesso, et ipse natans fortiter contra impetum fluminis peruenit ad alteram ripam; et continuo audiuit uocem Deianirae clamantis, quia Nessus parabat facere uiolentiam sibi. Ideo capto arcu et sagittis clamauit: o uiolente, non euades quamuis confidas uelocitate equi, quia sagitta mea uiolentior erit; et continuo cum sagitta emissa transfixit tergum eius, ita quod ante et retro fluebat sanguis. Tunc Nessus dixit secum: non moriar sine uindicta; et continuo dedit Deianirae camisiam tinctam sanguine suo, tamquam pignus amoris, dicens: quod si numquam Hercules dimitteret eam ob amorem alterius mulieris, cum tali dono posset ipsum reuocare ad amorem suum. Post longum temporis tractum Hercules cepit ciuitatem, quae est dicta OEtalia, ubi captus est amore Iolae filiae regis; quo audito Deianira post magnum planctum et dolorem, finaliter deliberata tamquam femina simplex et credula, misit uestem suam per famulum suum Licam Herculi, qua indutus, subito accensus toto corpore, coepit resolui per omnia membra, et spoliari per omnia ossa. Post longam furiam et quaerelam Hercules sponte iniecit se in ignem; et sic uir indomitus, qui domuerat centauros et omnia monstra mundi, domitus et uictus est sanguine Nessi centauri; et sic Nessus moriens, qui non potuerat per uiolentiam habere dilectam Deianiram, per fraudulentiam necauit uirum sibi odiosum, Herculem. Et hic nota quod aliqui uolunt hoc totum fuisse uerum, non fictum: dicunt enim quod ille sanguis Nessi infectus sagitta uenenata Herculis fuit tantae efficaciae, quod sic resoluit ipsum, sicut a simili scribit Quintus Curtius de illo ueneno pessimo potentissimo, quo extinctus est Alexander Macedo. Ad propositum ergo autor describit ipsum Nessum ab ista singulari uiolentia, quam temere attentauit ab eius uiolentia et a morte indigna Herculis, cuius ipse fuit causa: et uide quam breuiter tangit ista. Nunc ad literam dicit autor: et ille Uirgilius {mi tentò poi}, idest tangit me, ut faceret me attentum ad respiciendum istos uel cognoscendum, {e disse: quegli èe Nesso, che morio per la bella Deianira}, amata Herculis, quam uoluit stuprare, licet esset pro parte equus, {et elli stesso fee la uendetta di se}, idest de morte sua, quia antequam moreretur reliquit uindictam suam potentialiter, licet non actualiter tunc. 
+
+Et nominat tertium centaurum, quem describit simpliciter ab iracundia sua, dicens: {quell'altro èe Folo che fu sì pien d'ira}, et dicunt aliqui quod per istum intelligitur Capaneus, quod est penitus falsum, quia Capaneus punitur inferius inter uiolentos contra Deum. Et demum Uirgilius tangit officium istorum, dicens: et isti centauri, {uanno intorno del fosso}, ad custodiam, ita quod uigilant quando alii dormiunt, {a mille a mille}, quasi dicat, sub certo numero, sed potius dixit de numero millenario, quia est communis numerus bellantium, imo miles dictus est, quia de mille unus, ut quidam uolunt; ita etiam ibant satellites circa palatium Dionysii ad custodiam: et ecce quid ibant faciendo, {saettando quale anima si suelle}, idest omnes quae euellunt se, et emergunt extra sanguinem, {più che sua colpa sortille}, idest ultra poenam, quam culpa destinauit eis; quia, ut statim patebit in sequenti parte, aliquae animae sunt mersae in sanguine usque ad cilia, aliae usque ad ilia, aliae usque ad genua; modo si aliqua animarum uellet se remouere ad aliquam releuationem bulloris, statim centauri sagittant et faciunt ipsam subintrare aquam. Et uere, lector, isti stipendiarii sunt illi qui tenent istos in sanguine, idest in fusione sanguinis, quia sine istis cessarent cito bella, et per consequens cessarent mortes, uiolentiae, rapinae. Sed proh dolor! in haec tempora infelicitas mea me deduxit, ut uiderem hodie miseram Italiam plenam barbaris socialibus omnium nationum. Hic enim sunt Anglici sanguinei, Alemanni furiosi, Britones bruti, Uascones rapaces, Hungari immundi; qui omnes coniurant in perniciem Italiae, non tam uiribus quam fraudibus et proditionibus, prouincias uastando, nobiles urbes spoliando.
+
+{Quiui.} Nunc autor nominat aliquos tyrannos, et primo et principaliter unum principalissimum et famosissimum omnium, scilicet Alexandrum. Ad sciendum autem quis fuerit iste Alexander est notandum, quod aliqui sequentes opinionem uulgi dixerunt, quod autor non loquitur hic de Alexandro Macedone, sed de quodam alio, sed certe istud est omnino falsum, quod potest patere dupliciter: primo, quia cum dicimus Alexander debet intelligi per excellentiam de Alexandro Magno; secundo quia iste fuit uiolentissimus hominum. Nam, ut perstringam plura sub paucis uerbis, Alexander usus est uiolentia in Deum, in se, in proximum, et peius in suos quam in extraneos: in Deum fuit uiolentus, quia uoluit dici et credi filius Dei, uelut si posset animis et linguis hominum imperare; deinde deuenit in tam uanam superbiam ut uictor Persarum, eorum moribus uictus, uoluerit pro Deo adorari. Et Calistenem, condiscipulum suum sub Aristotile, quia uoluit reuocare ipsum ab ista dementia, fecit crudeliter mori inter tormenta, ludibrium turpe faciens de eo, auribus, naribus, labiis detruncatis; male Calistenes seruauerat praeceptum Aristotelis qui mandauerat sibi, ut aut nunquam loqueretur in conspectu Alexandri, aut diceret sibi grata. Bene cognoscebat sapientissimus philosophus naturam discipuli sui, immo infamia fuit quod Aristoteles temperauerat illud uenenum terribilissimum, quo postea Alexander extinctus fuit, sicut scribit Plinius in naturali historia. Fuit et uiolentus in se, quia uoluit se ipsum occidere cum interfecisset Clitum fratrem nutricis suae familiarem dilectissimum per iram et ebrietatem, quia reprehendebat eum quod extollebat se supra Philippum patrem, a qua desperatione Calistenes praedictus retraxit eum. In toto oriente exercuit uiolentiam et saeuitiam suam; nam, ut uerbis Orosii utar, Alexander miseriarum gurges, totius orientis turbo, humani sanguinis insatiabilis, recentem semper aut alienorum aut suorum sanguinem sitiebat. Uiolentus fuit contra naturam, quia non contentus luxuria foeminarum, quarum gregem magnum secum habebat, etiam ad mares se extendit, ut dicetur infra capitulo XXII, sicut haec omnia patent per Quintum Curtium, qui tamen plus omnibus Alexandrum nititur commendare. Non tamen nego quin habuerit multas magnas uirtutes, et multa magnanimiter fecerit; tamen indiscrete et alterne habuit magnam potentiam, quia magnam fortunam; unde, ut cum Lucano concludam, fuit felix praedo, et orbis uictor ab ebrietate uictus est, ut ait Augustinus. Iustinus tamen facit hanc comparationem inter Philippum patrem et Alexandrum filium, quia dicit quod Philippus ebrius desaeuiebat in hostes; Alexander uero ebrius desaeuiebat in suos. Uade nunc et praefer Alexandrum Caesari si potes, aut quaere, quare Dantes non posuit Caesarem hic, qui ultra alias uirtutes multas et magnas fuit sobriissimus hominum, de quo dicebat Cato inimicissimus sibi: *Solus Caesar sobrius accessit ad rem publicam euertendam*. Alexander ergo XII annis regnauit, et XXXIII uixit et uno mense, de quo saepe fit mentio in isto libro, et de eo plura dicentur alibi. Ad propositum ergo autor ponit Alexandrum hic tamquam primum et principem uiolentorum, maxime contra proximum, ita quod punit eum a uitio praedominante, et describit eum simpliciter et nude, quasi dicat: cum nomino Alexandrum intellige, quod iste fuit maximus autor uiolentiarum in terris; ideo bene Lucanus dicit, quod eius membra fuerunt spargenda per orbem: ergo bene dixit: {quiui èe Alessandro. – E Dionisio}. Hic autor praemisso tyranno famosissimo Orientis, describit alium tirannum famosum Occidentis, scilicet Dionysium Syracusanum. Ad cuius cognitionem est breuiter sciendum, quod Dionysius iste, ut scribit Tullius U Tusculanarum Quaestionum, fuit uir temperatissimus in uictu per contrarium Alexandri; fuit sagacissimus et ualentissimus, qui secundum Iustinum libro XXII fecit magna proelia in Sicilia, et occupato imperio totius insulae, credens otium et desidiam sui magni exercitus esse damnosam et periculosam suo regno, traduxit exercitum in Italiam, ubi exerceret uires militum, et fines regni ampliaret; et primo mouit bellum in Calabria contra Graecos, qui tunc temporis magnam partem Italiae occupauerant, unde Magna Graecia appellata fuit. Ibi occupatis aliquot ciuitatibus reuocatus est in Siciliam propter aduentum Carthaginensium, qui reparato exercitu renouauerant bellum; et non post multum tempus fractus et uictus multis bellis finaliter fraude suorum occisus est. Iste ergo Dionysius tam magnificus, tamen fuit maleficus et iniustus, sicut scribit Tullius eodem libro; nam propter mala quae faciebat cum haberet multos iuuenes amicos, nemine tamen confidebat, sed custodiam corporis committebat feris barbaris, et in carcere quodammodo se incluserat cingendo cameram suam amplo fosso, in quam intrabat per pontem ligneum, et clausis hostiis ipsemet leuabat ipsum; et aliquando ex alta turri arrengabat, quia non audebat sedere cum aliis in publico. Et cum haberet duas uxores unam Syracusanam, alteram de Locris ciuitate Calabriae, nunquam intrabat ad eas nisi primo perscrutaretur si haberent ferrum usque ad extremitatem tunicarum. Ultra haec nolens committere se manibus tonsorum, docuit filias suas tondere eum; et cum factae essent magnae remouit ferrum ab eis, et faciebat quod cum carbonibus ardentibus comburebant sibi barbam et capillos. Semel autem cum uellet ludere ad pilam, sicut saepe solebat, spoliauit sibi clamidem, quam tradidit simul cum gladio iuueni quem summe diligebat. Tunc quidam familiaris dixit per iocum Dionysio: committis tu uitam tuam isti? et cum iuuenis arrisisset, Dionysius statim mandauit quod interficeretur uterque; unus, quia demonstrauerat uiam interficiendi; alter, quia approbauerat illud dictum risu. Quo facto postea tantum doluit Dionysius, quod nihil habuit grauius in uita sua, quia fortiter amabat quem occiderat: non tamen fuit ita fatuus quod uellet se occidere, sicut Alexander, imo regnauit XXXUIII annis, et XXU habebat quando dominium occupauit; et sic uixit quasi duplo plusquam Alexander. Dionysius etiam fecit multas uiolentias et contumelias contra Deos, quas scribit Tullius et Ualerius qui accepit ab eo; tamen autor noster ponit ipsum hic punitum a uiolentia praedominante; fuit rubeus, ferox, cum facie lentiginosa, ut patet apud Ualerium. Ad literam ergo autor describit Dionysium a ferocitate et uiolenta tyrannide sua, dicens: {e Dionisio fero Che fee Cicilia auer dolorosi anni}, quia per tot annos afflixit eam, ut audisti. Et debes scire quod debes intelligere hoc de Dionysio patre, quia Dionysius filius primogenitus eius etiam afflixit Siciliam et partem Calabriae, et peiora fecit quam pater, quia interfecit musarum amicus, in tragoedia, quam fecit de Eccerino, in qua fingit, quod fuerit genitus ex patre Diabolo. 
+
+{E quell'altro.} Hic autor nominat alium tyrannum modernum, qui fuit post Eccirinum, et sibi uicinum, scilicet Obizonem marchionem estensem. Ad cuius intelligentiam est notandum, quod autor noster non describit Obizonem a certa macula frontis, sicut fecerat Eccirinum, quia macula Obizonis fuerat accidentalis. Fuerat enim monocolus, non a natura, sed a casu, cum hastiluderet ob amorem cuiusdam dominae; ideo denominatus est marchio Obizo ab oculo; sed describit ipsum a pulcritudine corporis, quia Domus Estensis naturaliter habuit omnes corpore pulcros, sicut Azonem I qui fuit dominus Ueronae, de quo dicetur capitulo UI, Purgatorii; et Azonem II filium primi, qui eripuit Paduam Eccirino pro ecclesia, et ipsum Eccirinum debellauit apud Adduam flumen Lumbardiae; uicit etiam Federicum II apud Parmam, ut dicetur alibi. Obizo ab oculo nepos istius Azonis II natus est ex Raynaldo filio eius in carcere secundi Federici in Apulia, quem pater dederat Federico in obsidem; et licet saepe Federicus offerret reddere sibi, numquam uoluit recedere ab ecclesia propter recuperare unicum filium suum dilectum. Et ob hoc Obizo postea fuit fautor et adiutor Carolo I contra Manfredum filium Federici in uindictam patris. Hic Obizo habuit tres filios magnificos, scilicet Azonem primogenitum magnificentissimum, qui dictus est Azo III, de quo hic fit mentio, et alibi saepe in isto libro, et Franciscum et Aldrouandinum, ex quo natus est Obizo, qui tenuit dominium diebus nostris, pater Nicolai nuper regentis, et Raynaldus et Nicolaus. Ad propositum ergo autor nominat hic marchionem Obizofratres consanguineos, et nobilissimam ciuitatem Syracusarum impleuit occisionibus ciuium, in qua pater impleuerat carceres captiuis; sed non fuit magnanimus, uel temperatus, ut pater, imo ingluuiosus, et ebriosus; unde factus omnibus odiosus, expulsus iuit Corinthum, ubi uitam tristissimam duxit cum lenonibus, meretricibus, uel aliquando docuit pueros literas. {– E quella.} Hic autor, nominato tyranno antiquo de Sicilia, qui fuerat paulo ante tempora Alexandri Magni, nunc transit in Italiam, et nominat unum tyrannum modernum pessimum, scilicet Eccirinum de Romano. Ad cuius cognitionem breuiter est sciendum, quod iste Eccirinus tyrannus crudelissimus tempore Federici secundi fuit de Romano castello comitatus Taruisii, magnus dominus et potens in ipsa Marchia Taruisina tota, in qua exercuit magnas uiolentias et crudelitates, adeo quod quidam scripserunt, ipsum fecisse mori quinquaginta millia hominum; sed inter alia mala impia, quum perdidisset Paduam, furoris rabie stimulatus, fecit crudelissime necari duodecim millia Paduanorum ferro, fame et igne, quos habebat apud se. Regnauit Eccirinus Ueronae XXXIU annis, de cuius potentia, nequitia et gestis dicam plene capitulo IX Paradisi; ideo hic tam cito pertranseo. Nunc ad literam, autor describit Eccirinum ab habitu corporis, dicens: {e quella fronte c'ha 'l pel così nero}; idest nigram. Scribunt aliqui, quod Eccirinus fuit corpore mediocris, niger, totus pilosus; sed audio, quod habebat unum pilum longum super naso, qui statim erigebatur, quando excandescebat in iram, et tunc omnes fugiebant a facie eius; {è Azzolino}; et hic nota, quod autor utitur uulgari tusco, quia de rei ueritate uocatus fuit Eccirinus, sicut scribit Mussatus Paduanus, nem ab oculo, et Azonem III filium eius, quia uterque uisus est uiolentus tempore suo. Nam Obizo non contentus suum dominium intra aquas Padi contineri, Regium et Mutinam occupauit, et tenuit dominium Ferrariae XXUIII annis, ubi mortuus est anno Domini MCCXCIII, ita quod Obizo et Azo filius eius regnauerunt tempore nostri autoris. Azo uero Bononiam et Parmam magnis bellis afflixit, neutram tamen potuit obtinere; imo uidebatur subiugaturus sibi Lombardiam potentia et magnificentia sua, accepta in uxorem filia Caroli II sorore regis Roberti. Post modicum tamen amissis Mutina et Regio in duobus diebus infirmatus est et mortuus in anxietate sine prole; ex quo dominium eius remansit in magna lite inter fratres et nepotes; et filius eius Franciscus naturalis tenuit dominium modicum, et magnum bellum fecit cum fauore Uenetorum, quia mater eius fuit Ueneta. Mortuus est Azo III anno Domini MCCCUIII cum regnasset XU annis. Nunc ad literam autor describit Obizonem ab habitu corporis, dicens: {e quell'altro ch'èe biondo è Obizo da Este}; et tangit mortem eius uiolentam, quia infamia fuit, quod cum infirmaretur, Azo filius fecerit ipsum iuuari citius mori. Hoc autem habuit Dantes a Ricobaldo Ferrariensi magno chronichista, qui tunc uiuebat, et qui hoc scribit in chronicis suis, qui dicit, quod Azo mortuus est in Castro Estensi, cum timeret necem sibi inferri a familiaribus, sicut Obizoni patri intulerat. Dicit ergo: {el qual per uero fu spento dal figliastro su nel mondo}. Et hic nota, quam pulcre et honeste autor palliat istud factum, uocans filium filiastrum, quasi uelit innuere, quod non possit cadere in mente alicuius, filium praesumere aliquid contra patrem; ideo bene dicit, quod uere fuit extinctus a priuigno, non a uero filio, quia natura non patitur hoc. 
+
+{Mostrocci.} Hic autor ostendit, qualiter Nessus ostenderit eis unum singularem uiolentum de gente ista, qui commisit homicidium nimis detestabile apud praedictam ciuitatem Uiterbii. Ad intelligendum clare crudele facinus, quod hic tangitur, expedit scire, quod Henricus rex Angliae, huius nominis tertius, bonorum regalium dilapidator et prodigus, fecit barones sibi rebelles; quorum opera rex Franciae misit in Angliam Symonem comitem de Monteforti, uirum strenuum et idoneum regno, qui coniecit in uincula Henricum regem, et Ricardum fratrem eius, et filios regis. Sed Adduardus primogenitus, uir inclitae uirtutis, euasit uelocitate equi; qui postea feliciter debellauit praefatum Symonem iam grauem baronibus, quia superbe ad regni solium aspirabat, quem fecit in partes dissecari, et eius pudenda in os eius immitti. Sic Adduardus uictor, patrem, patruum et fratres suos liberauit; qui postea patri successit in regno. Uerumtamem contumeliosae mortis Symonis Henricus filius Ricardi praedicti, consanguineus Adduardi, luit postmodum poenas. Nam cum Philippus rex Franciae filius Ludouici sancti, rediens a Tunitio cum Carolo rege Siciliae, peruenisset in Italiam ad ciuitatem Uiterbium ubi tunc erat curia romana, uacans pastore, Guido de Monteforti, filius Symonis, interfecit gladio ipsum Henricum, et ipsum inde tractum, membratim lacerauit, anno Domini MCCLXX. Adduardus enim a Tunitio transiuerat Acon in subsidium Terrae Sanctae, ubi mansit triennio; et iste Henricus reuertebatur cum aliis regibus, ut rediret in Angliam, cuius pater Ricardus electus erat rex Romanorum, deposito Federico II. Guido autem excomunicatus a Gregorio papa X, tandem ueniens ad mandata, traditus est carceri, a quo tamen euasit interuentu ipsius Caroli; tamen finaliter mortuus est mala morte. Et ulterius est breuiter sciendum, quod Guido de Montforte magnus comes adhaesit Carolo duci Andegauiae, fratri Ludoici regis Franciae, et in breui factus est sibi familiarissimus et carissimus, quia erat uir alti cordis, magni consilii, et magnae probitatis. Accidit ergo, quod cum Carolus praedictus uocatus ab ecclesia in Italiam contra Manfredum regem, uellet uenire Romam ad Papam per mare, commisit isti uxorem suam, et omnes suos, uel totum exercitum ducendum per terram; qui magnifice totum fecit, et cum Carolo semper fuit in omnibus bellis, periculis et laboribus, et fuit magna pars uictoriarum eius. Quapropter Carolus uictor regni Apuliae et Siciliae fecit Guidonem uicarium suum in Tuscia, cuius uicariatum habebat ab ecclesia. Accidit deinde quod Carolus semel uenit Uiterbium cum multis regibus, qui reuertebantur de ultra mare a Tunitio, ubi Ludoicus frater eius erat mortuus. Inter alios reges erat Philippus filius dicti Ludoici, qui portans ossa patris sui, reuertebatur in Galliam, et Henricus filius Ricardi regis. Reges isti fecerunt moram aliquot diebus Uiterbii, ubi tunc uacabat Sedes Papalis, ut facerunt, quod Cardinales, qui erant in discordia, eligerent nouum Papam. Tunc perpetratum fuit nimis atrox facinus, sub custodia regis Caroli; nam cum Henricus praedictus esset in una ecclesia Uiterbii, dum leuaretur corpus Domini, Guido comes Montisfortis, tunc uicarius Caroli in Tuscia, manu propria cum mucrone impie transfixit Henricum praedictum, et munitus gente pedestri et equestri, fecit peius. Nam dum unus ex militibus suis petisset: Quid fecisti? ipse respondit: Feci meam uindictam. Et illo milite replicante: Quomodo fecistis uestram uindictam, cum pater uester fuerit tractus? Continuo Guido reuersus in ecclesiam, cepit dictum Henricum per capillos, et turpiter traxit usque extra ecclesiam; et commisso tam horrendo sacrilegio et homicidio, euasit sospes in Maritimam in terris comitis Russi soceri sui. Ex hoc facto tota Curia fuit ualde turbata: infamantes et uituperantes Carolum, arguebant sic: si Carolus fuit conscius facti, nequissime fecit; et si ignorauit, cur tam abhominabile scelus dimisit impunitum? Corpus sui portauerunt in Angliam, ubi sepultum fuit in ciuitate Londrae in quodam monasterio Monachorum, uocato ibi Guamiscier, in una capella, in qua sepeliuntur omnes reges Angliae, et in circuitu capellae sunt imagines regum; ubi supra sepulcrum Henrici posita fuit una statua inaurata, quae in manu dextra tenet calicem siue craterem aureum, in quo est cor dicti Henrici balsematum, et supra cor stat gladius nudus, testis huius necis. In manu uero sinistra tenet chartam cum isto uersiculo: Cor gladio scissum, do cui consanguineus sum, scilicet Adduardo; et Adoardus nunquam postea fuit amicus Caroli, nec domus Franciae. Nunc ad propositum autor damnat hic istum Guidonem ob istam inauditam uiolentiam. Licet enim Guido fuerit magnus effusor sanguinis, et in multis bellis pro Carolo, tamen iuste; sed istud fuit nimis excessiuum homicidium: primo ratione loci, quia in ecclesia Dei, et in curia romana, et uacante sede: secundo ratione personae, quia posuit manum in filium regis: tertio, quia iniuste; nam rex Angliae fecerat mori patrem eius culpabilem, tamquam reus maiestatis: quarto, quia infamiam et uerecundiam Caroli regis domini sui pertractabat. Ad literam ergo dicit autor: et ille centaurus {mostrocci un'ombra}, scilicet animam Guidonis de Montforte {da l'un canto sola}, propter singulare maleficium enormiter commissum, {dicendo: colui fesse in grembo a Dio}, scilicet ante altare, ubi leuabatur Corpus Christi consecratum, {lo cor che 'n su Tamigi ancor si cola}, idest colitur: dat intelligi ciuitatem per fluuium. Tamis enim est fluuius, qui labitur iuxta Londram ciuitatem regalem, quae olim uocabatur Trinouantum, sicut scribit Iulius Celsus, quia gens Iulii Caesaris transiuit istum fluuium, quod non apparebant nisi capita.
+
+{La diuina.} Hic ultimo ad perfectum complementum huius materiae nominat quosdam alios uiolentos in aqua grossa tyrannorum, qui tamquam publici praedones et pestiferi sociales discurrerunt per mundum, per mare et per terram; et primo nominat Athilam. Ad cuius cognitionem oportet breuiter scire quod, sicut scribit Paulus Diaconus in suo libro de gestis Longobardorum anno Christi CCCCXLII, Athila rex Hunnorum habens sub se Daciam, Hungariam, Macedoniam, et Mesiam, Achaiam et Traciam, ducens secum multos reges et regulos, et plures nationes in septemtrionali plaga morantes, cum innumerabili exercitu furibundus intrauit Italiam; et primo Aquilegiam sitam in principio Italiae expugnare tentauit, quae fuit uiriliter defensata a ciuibus per triennium; finaliter capta fuit igne et ferro, euersa crudeli excidio. Tunc quaedam mulier nomine Digna precipitauit se de alta arce in flumen, ne in manus hostium deueniret; mulier indigna quae tali morte periret. Deinde Athila destruxit Concordiam, Altinum, Patauium: deinde per ciuitates Uicentiam, Ueronam, Brixiam, Pergamum nullo resistente discurrit. Mediolanum et Papiam similiter spoliauit abstinens a ferro et igne. Ciuitates alias Lombardiae, et Romandiolae eodem modo afflixit. Demum peruenit ad locum ubi Mincius fluuius intrat in Padum, et dum deliberaret utrum iret Romam, superuenit Leo pontifex Romanus, qui obtinuit ab Athila quidquid postulauit; unde salutem urbis et totius Italiae reportauit diuino miraculo. Athila demum reuersus est in Hungariam, ubi ducta in uxorem Honoria sorore Ualentiniani imperatoris, faciens luxuriosa conuiuia, cum ultra solitum bibisset ex fluxu sanguinis narium animam efflauit; et sic uir sanguinum in sanguine et uino suffocatus est moriens in quo modo est demersus hic usque ad cilia. Falsum est ergo quod uulgus, quod fuerit mactatus Arimini. Nunc ad literam autor describit Athilam a cognomine, quod ipsi sibi imposuit in uita. Nam cum Athila peruenisset Mutinam, Geminianus, episcopus illius urbis, uir sanctus, petiuit ab eo quis esset; qui respondit: Sum Athila flagellum Dei. Tunc Geminianus dixit: Sum Geminianus seruus Dei; et continuo apertis portis Athila transiuit per medium ciuitatis nemine offenso. Dicit ergo: {La diuina giustizia punge di qua}, scilicet ex parte ista tyrannorum, {quell'Attila che fu flagello in terra}, et uere fuit flagellum Dei ad punienda peccata multorum. 
+
+{E Pirro.} Hic autor dat duos socios Athilae, scilicet Pyrrhum et Sextum. Sed hic est bene aduertendum, quod multi exponunt hic de Pyrrho filio Achillis, qui fuit, ut dicunt, ualde uiolentus, quia euertit Ilion, mactauit Priamum, imolauit Polissenam, rapuit uxorem Horesti. Sed certe quicquid dicatur non credo quod autor intelligat hic de praedicto Pyrrho, quia uiolentias praedictas fecit iuste contra hostes suos; imo credo quod loquatur de Pyrrho rege Epiri in Graecia, qui fuit ualentissimus et uiolentissimus. Fuit enim alter Alexander, sed uirtuosior eo; et fuit de genere Pyrrhi praedicti filii Achillis, et consobrinus ipsius Alexandri magni. Fuerunt enim olim tres famosissimi duces bellorum, peritissimi armorum; scilicet Alexander, Pyrrhus et Hannibal. Ad propositum ergo, ut scribit Iustinus, iste Pyrrhus habuit pro magna uoluptate certare: iste uenit in Italiam in subsidium Tarentinorum contra Romanos, et per quadriennium fatigauit uirtutem romanam. Deinde dimissa Italia transiuit in Siciliam, et creatus rex insulae multa bella cum Carthaginensibus feliciter fecit; sed paulo post Siciliae regnum facilius perdidit quam quaesiuerat. Deinde reuersus in regnum suum regem Macedoniae Antigonum inuasit; quo uicto regnum occupauit. Antigonus rex iniuste spoliatus bello confugit ad Argos. Pyrrhus cuius dominandi cupiditas erat insatiabilis, non contentus Epiro et Macedonia, sed intendens Graeciae et Asiae, inuasit Lacedaemoniam gentem bellicosissimam post Romanos; sed inde repulsus, non territus, inuasit Argos, ut Antigonum a se uictum et ibi absconditum opprimeret, ibi ardenter pugnans; sed improuide, saxo deiecto de muris manu feminea, oppressus est. Sicque rex potentissimus, cunctis terribilis et ab omnibus uiris formidatus, a feminis Lacedaemoniorum turpiter repulsus, et a femina Argorum infeliciter mactatus, bellis finem fecit, quibus fuerat semper a iuuentute delectatus; et quod miserabilius fuit, caput eius truncatum corpore fuit Antigono praesentatum. Sed Antigonus piissimus, memor humanitatis, oblitus iniuriae, restituit caput cum reliquo corpore Heleno filio Pyrrhi reportandum in patriam, ipso Heleno ex captiuitate liberato: sicque tot regnorum bellis uexatus spiritum cum sanguine deduxit ad inferos. Ex dictis ergo satis patet quod autor loquitur de isto rege: nec dicas iste non fuit pirata, quia dico: quid ad rem? Nam autor nihil dicit quod Pyrrhus fuerit pirata; sed addit alium piratam immediate, scilicet Sextum filium Pompeii. Nunc ordina sic literam: et diuina iustitia pungit, {Pirro e Sesto}. Ad cuius cognitionem est breuiter sciendum, quod iste Sextus filius Magni Pompeii post uictorias Caesaris, congregata magna multitudine piratarum, occupauit Siciliam, et coepit infestare Augustum, et multa bella naualia fecit secum et cum suis ducibus, et saepe magna damna dedit illi, et Italiam et Romam fame affecit; sed tandem uictus fugiens in Asiam a fautoribus Antonii interfectus est. Et hic nota, lector, quod autor sequitur hic Lucanum, quia appellat Sextum uilem piratam, qui exercuit piraticam in mari, in quo pater suus piratas uicerat, de quibus habuerat gloriosum triumphum. Sed certe nescio uidere cur iste debeat dici pusillanimis, nisi forte quia habuit fortunam contra se; imo uidetur fuisse magnanimus, quia coactus est facere de necessitate uirtutem. Quid enim poterat facere Sextus uicto patre et fratre? spoliatus auxilio et consilio amicorum? occupato Oriente per Antonium, Occidente per Augustum? Certe armauit se quibus potuit contra Augustum haeredem Caesaris, et eum molestauit uiolenter usque ad mortem. {– Et in eterno.} Hic ultimo autor nominat duos sicarios priuatos qui fuerunt famosi praedones, quorum uterque uocatus est Rainerius, unus fuit de Corneto Castro, alter de ciuitate Aretii de Ualle Arni. Dicit ergo: et illa diuina iustitia, {in eterno munge}, idest exhaurit, euacuat, {le lagrime che}, idest quas, {disserra}, idest aperit, {col bollore}, quia isti ex dolore bulloris continuo sunt in planctu et lacrimis, {a Rainer da Corneto}; iste praedatus fuit Stratam Romanam, {e Rainer pazzo}; iste praedatus fuit Stratam Tusciae.
+
+Ad primum ueniendo dico, quod autor describit generalem poenam uiolentorum talium; sed antequam descendam ad literam, pro euidentia istius poenae oportet necessario praenotare, quod autor fingit subtiliter animas istorum desperantium esse inuolutas in plantis syluestribus duris, asperis, sine foliis, sine fructu; et harpiae quae sunt rapacissimae rapiant apices uirgultorum, et ex rupturis emanet sanguis: haec poena conuenientissima est tali culpae. Considera enim quod est triplex anima, scilicet rationalis, sensitiua, uegetatiua. Modo isti non possunt dici habuisse animam rationalem, quia ratio semper fugit mortem, quae tollit esse quod conuertitur cum bono: nec sensitiuam, quia etiam sensus fugit mortem; unde et omnia bruta conantur defendere suam salutem. Uegetabilia etiam secundum naturam appetunt conseruari; tamen quia isti fuerunt uiuentes animati, oportet de necessitate dare eis unam animam. Quam ergo dabimus? uegetatiuam; nam qui se interficit, licet sit uiuens, non uidetur habere plus sensus quam una arbor; et illam dabimus asperam, fuscam, siccam. Harpiae autem fundentes sanguinem earum, sunt figuraliter auaritia, et prodigalitas, quae duo maxime impellunt hominem, et deducunt ad desperationem, ut statim patebit. Nunc ad literam autor continuans dicta dicendis, dicit: {Nesso non era ancora arriuato di là}, scilicet ad alteram ripam: per hoc autor uult tacite dicere quod ipsi positi ad terram, nullam fecerunt moram ibi, imo statim intrauerunt iter ne perderent aliquid temporis. Hoc dat intelligi per id quod dicit, quod Nessus nondum peruenerat ad alteram ripam, qui tamen uelocissime ibat in ictu oculi, quia eques erat, et quia non habebat facere aliquam moram in redeundo per aquam, sicut fecerat in ueniendo, ostendens istis diuersas animas et poenas in sanguine. Dicit ergo: nondum Nessus rediuerat ad suos centauros, {quando noi ci mouemmo per un bosco}, idest per secundum circulum uiolentorum, qui est totum nemus, in quo sunt arbores syluestres, et certe nullum est tristius nemus isto; primo, quia dicit: {che da neun sentiero era segnato}, quia non habebat aliquam certam uiam, sed oportet ire ad fortunam: et bene fingit quod nulla est uia recta, nulla ratio uel causa quae ducat hominem ad desperationem; secundo quia nulla uiriditas erat hic, non odor, non flos, non fructus nisi aues foedissimae, turpissimae. Dicit ergo: {non fronde uerdi}, ut non uideatur quod aliquis istorum habuerit unquam uitam, {ma di color fosco}, quia uita eorum est denigrata infamia, quantumcumque forte fuerit aliquando famosa; {non rami schietti, ma nodosi e inuolti}, idest membra quae consenserunt in necem corporis, peruerso usu rationis, {non pomi u'eran}, idest nullus fructus, quia nullus est ita sceleratus, qui non possit facere et faciat aliquem fructum praeter solum desperatum, et omnis peccator potest redire ad fructum uirtutis praeter istum, {ma stecchi con tosco}, idest uenenoso succo, idest sanguine, qui est sedes animae quam iste exclusit a se ex uenenosa rabie desperationis.
+
+{Quiui.} Nunc autor, descripta poena, describit ministros poenae, scilicet harpias; et quia istud est tristissimum nemus, ideo bene dat ei tristissimas aues. Ad sciendum autem quae sint istae, est breuiter sciendum, quod sicut potest colligi ex Uirgilio III Eneidos: Harpiae sunt aues rapacissimae habentes uultus uirgineos, uentrem ingluuiosum, foedissimum, ora semper pallida fame, manus recuruas; quarum officium erat stercorizare mensam regis Phynei, qui erat caecatus, quia interfecerat filios proprios. Harpia figuraliter repraesentat auaritiam, unde sic dicta est a rapiendo, et de ista specie auium non inueniuntur nisi tres semper, quarum nomina sunt haec: Aello, Occipito, Celeno, quae figurant triplicem actum auari; nam primo, auarus appetit alienum, et iste appetitus habendi figuratur per primam. Dicitur enim Aello, idest alienum optans. Secundo, auarus post appetitum acquirit et accumulat; et hoc figuratur per secundam. Dicitur enim Occipito, idest aliena occupans. Tertio, auarus acquisita abscondit, custodit et conseruat, et hoc figuratur per tertiam. Dicitur enim Celeno quasi celans aliena, et ista est peior caeteris et uilior, quia miser auarus sepelit, nec audet tangere pro sui comodo, et honore; ideo bene dicitur quod habent foedare cibaria Phynei. Phyneus enim est ipse auarus a foenerando dictus, qui nihil potest uel scit facere tam praeclarum, quod totum auaritia non polluat, sicut aliquando faciet solemne conuiuium, et pro fructibus uel sapore uel alia re minima maculabit quicquid fecerit. Ideo bene fingitur caecus auarus, et dicitur interfecisse filios proprios, quod totum est uerum, imo quod est peius, saepe interficit se ipsum ex cupiditate lucri, exponendo se manifestissimis periculis mortis. Ulterius est sciendum quod Eneas dum recessisset primo a Troia, deinde a Creta peruenit ad Strophades, quae sunt insulae Graeciae in mari ionio, in quibus morabantur tunc istae aues monstruosae. Ibi Troiani, factis epulis ex bestiis quas inuenerunt ibi sine custodia, coeperunt epulari, ordinatis in litore mensis; et ecce harpiae cum clamore horribili, quae magno strepitu alarum uenientes de montibus illis coeperunt rapere cibos, et omnia foedare immundo tactu. Tunc Troiani mutauerunt locum retrahentes se ad diuerticulum remotum sub saxo cauo clausum arboribus et umbris; et ecce positis mensis iterum harpiae sonantes uenerunt ex alia parte, et coeperunt rapere cibos unguibus et polluere ore; sed continuo socii de mandato Eneae rapientes enses inuaserunt eas, sed laedere non potuerunt, quia subito celeriter auolabant: tunc principalis earum, scilicet Celeno, ponens se in alto saxo fecit talem sermonem: Audite, Troiani, et tradite menti, quae ego maxima furiarum pando uobis: uos peruenietis tandem ad Italiam ad quam tenditis; sed antequam possitis fundare ibi fatatam ciuitatem, comedetis dentibus mensas proprias ex fame: hoc dicto statim refugit in syluam et disparuit. Troiani uero exterriti ualde tam tristi augurio, dimissis armis, conuersi sunt ad preces, et Anchises pater Eneae orationem fecit ad Deos ut auerterent talem casum ab eis. Post tempora multa, sicut scribit idem Uirgilius in septimo, cum Eneas peruenisset ad Italiam ad partes fluminis Tiberini et discumbuisset cum aliis principibus suis sub ramis arboris altae, et uescerentur dapibus appositis super placentis in herba uirenti, accidit quod, consumptis epulis, aliqui ex fame coeperunt frangere et comedere placentas quae erant in loco incisoriorum; et continuo Iulius filius Eneae alacriter clamare coepit: ergo nos consumimus etiam mensas. Eneas uero pater statim recepit uocem illam pro bono augurio, et laetatus est cognoscens hanc esse terram totiens sibi fatatam. Et hic nota quam bene ista fictio sequitur ad id quod iam dictum est de harpiis. Nam Eneas est uir magnanimus, qui dum recedit a Troia terra uoluptatis, et tendit in Italiam terram uirtutis, auaritia statim insurgit in eum uolens ipsum impedire a tam glorioso proposito, quale erat fundare imperium romanorum; et audi quod dicit: diuinat sibi quod antequam possit hoc perficere, comedet mensas, quasi dicat: consumes quicquid habebis, et portabis omnia incomoda, et eris senex discurrendo per omnia maria, et terras inter tempestates et labores. Sed Eneas magnanimus insurgit cum suis sociis fortibus contra istam, et fugat et expellit a se, et fortiter negligit omnia infortunia et pericula et semper bene sperat, et omne augurium conuertit in bonum. Ergo bene Celeno quae semper uult celare et conseruare quicquid Occipito occupauit, et Aello optauit, est pessima pestis maxime contra principem. ideo elegantissime Uirgilius dicit III Eneidos, quod nullum monstrum est tristius et nulla pestis crudelior auibus istis, et nulla ira deorum uenit peior ab inferno; istis uisis, nunc est ad literam ueniendum. Dicit autor: {le brutte arpie}, ab effectu, quia inquinant quaecumque tangunt quantumcumque splendida, {fanno lor nido quiui}, et sic faciunt filios in arboribus istis; et ecce magnam potentiam istarum auium, {che cacciaro i Troiani delle Strofade}; istae insulae sunt in Graecia in Epiro, quae uocatae sunt Ethinades, et olim Plotoe, et dicit: {con tristo annuncio di futuro danno}, quod tamen conuersum fuit in bonum augurium, ut iam dictum est: et saepe hoc accidit, quia quando uir uirtuosus uidetur positus in maioribus periculis, tunc appropinquat finis laborum. 
+
+{Io son.} Hic Petrus de Uineis incipit suam narrationem, per quam primo describit suam felicitatem, deinde infelicitatem. Et ad utriusque intelligentiam bonum est scire plenius, qui fuerit homo iste, et qualis eius fortuna. Iste ergo fuit Petrus de Uineis, famosus cancellarius Federici II, qui fuit magnus doctor utriusque iuris, magnus dictator stili missorii, cursiui, curialis; et habuit naturalem prudentiam magnam, et laboriosam diligentiam in officio; propter quod mirabiliter meruit gratiam imperatoris, adeo quod sciebat omnia eius secreta, et eius consilia firmabat et mutabat pro libito uoluntatis; et omnia poterat quae uolebat. Sed nimia felicitas prouocauit eum in inuidiam et odium multorum; nam ceteri quasi curiales et consiliarii uidentes exaltationem istius uergere in depressionem ipsorum, coeperunt, coniuratione facta, certatim accusare ipsum fictis criminibus. Unus dicebat, quod ipse erat factus ditior principe; alius quod ascribebat sibi quicquid imperator fecerat prudentia sua; alius dicebat, quod ipse reuelabat secreta romano pontifici, et sic de aliis. Imperator suspectus et credulus fecit ipsum exoculari, et bacinari et tradi carceri; in quo ipse non ualens ferre tantam indignitatem, quia: *quae uenit indigne poena dolenda uenit*; se ipsum interfecit. Et scribunt aliqui, quod Petrus dum portaretur cum Federico eunte in Tusciam super una mula ad ciuitatem Pisarum, depositus apud castellum sancti Miniati percussit caput ad murum, et mortuus est ibi. Alii tamen dicunt, quod Petrus stans in palatio suo, quod habebat ualde altum in Capua patria sua, praecipitauit se de alta fenestra dum imperator transiret per uiam. Sed quidquid dicatur, credo, ut iam dixi, quod se interfecerit in carcere; quia non uidetur bene uerisimile, quod imperator post caecitatem duceret eum inutiliter secum, aut quod dimiserit eum in libertate sua post caecitatem, quia non erat caecatus mente, et potuisset sibi caecus multum nocere consilio suo, sicut Appius caecus sapientissimus romanus nocuit Pyrrho infestissimo hosti Romanorum, sicut iste Federicus erat infestissimus hostis romanae ecclesiae. Federicus etiam alios multos sic mulctatos fecit in carcere mori, imo filio proprio non pepercit in eodem casu in quo Petrus de Uineis. Nunc ad literam Petrus interrogatus a Uirgilio respondet manifestans se ab officio suo, dicens: {io son colui che tenni ambo le chiaui}, idest duplicem potestatem claudendi et aperiendi, {del cor di Federico}, scilicet secundi, {serrando e disserrando sì soaui}, idest tam suauiter complacendo sibi, {che quasi tolsi ognun dal suo secreto}, quia licet Federicus haberet alios aulicos ad consilium suum, tamen soli Petro commitebat ardua, et erat ille qui concludebat in omni causa affirmando et negando. 
+
+{Per le nuoue.} Hic Petrus confirmat dictum suum, scilicet quod fuerit uere innocens et iustus per sacramentum, dicens: {Io ui giuro per le nuoue radici d'esto legno}, quasi dicat: iuro uobis per animam meam, quae fuit non est diu anima praeclara in mundo, licet sit modo obscura inclusa in ligno isto asperrimo, {che giammai non ruppi fede al mio Signor}, scilicet Federico; sed contra: ipse Petrus in quibusdam epistolis, quas fecit, de infelicitate sua, profitetur se nocentem. Dico breuiter, quod illae epistolae non fuerunt suae, licet uideantur habere conformitatem cum stilo suo; et posito quod fuerint suae, hoc faciebat Petrus ad conciliandam sibi gratiam principis. Et dicit: {che fu d'onor sì degno}; sed contra, Federicus, ut dictum est capitulo X, fuit haereticus, epicureus, excommunicatus; quomodo ergo fuit dignus honore, cum honor exhibeatur in testimonium uirtutis? Dico breuiter, quod Federicus, sicut et omnis dominus, est dignus honore, non ratione uirtutis, sed ratione dignitatis, quia dominus repraesentat personam totius multitudinis, et honor exhibitus sibi redundat in honorem communitatis; ideo bene dicit Apostolus: serui subditi estote dominis etiamsi discoli. Federicus autem fuit summe gloriosus inter principes modernos; nam a Carolo Magno citra non fuit alius imperator romanorum magnificentior, aut potentior eo. Fuit enim imperator romanorum, rex Alamanniae, rex Siciliae, et Apuliae, rex Hyerusalem, dux Suauiae, magnamque partem Syriae tenuit. Fuit multum formidatus a christianis et saracenis mari et terra: habuit inclytam prolem, scilicet Henricum primogenitum, qui fuit claudus corpore, sed integer mente: habuit Conradum pulcerrimum; habuit Manfredum liberalissimum, et Entium strenuissimum: multa et magna castella fecit praecipue in Apulia. Fuit Federicus statura communis, facie laetus, colore subrufus, habens membra quadra; naturaliter prudens; satis literatus, uniuersalis in omnibus rebus. Erat enim peritus artifex fere omnium artium mecanicarum, quibus animum intenderat; multarum linguarum doctus; sciuit enim multa idiomata, scilicet latinum, teutonicum, gallicum, graecum, saracenicum; strenuus in armis; satis liberalis; rigidus punitor; delectabatur ualde aucupio falconum, sed multo magis amplexibus mulierum; habebat enim semper gregem pulcherrimarum; et ut breuiter dicam totus terrenus, magis cupidus regni mundani, quam coelestis; qui imperauit annis XXX, et uixit LUII.
+
+{E se.} Hic ultimo Petrus facit suam petitionem, et petit illud quod Uirgilius sponte obtulerat sibi supra, scilicet restitutionem famae; unde dicit: {e se alcun di uoi mai riede nel mondo}; hoc dicit propter Dantem qui erat ibi uiuus, {conforti la memoria mia che giace}, scilicet prostrata, {ancor del colpo ch'inuidia le diede}. Et sic uide quod Petrus non peteret rem magis sibi optabilem, scilicet medicinam contra uulnus; nam uere grauissimum uulnus inflictum fuit sibi ex inuidia, quando infamatus est de crimine perfidae proditionis contra Dominum suum, cuius cor habuerat in manibus suis. Et hic nota, lector, quod autor bene seruauit promissum Petro, quia bene resuscitauit bonam famam mortuam, purgata infamia; quia donec liber iste uiuet, semper dicetur, quod Petrus iste fuerit iniuste infamatus, et iniuste punitus. Et crede, quod autor non fecit hoc contra conscientiam; quia ultra famam et scripturam aliquorum, habebat coniecturam uerisimilem. Nam Federicus II filium suum primogenitum similiter innocentem, et falso crimine proditionis infamatum, fecit mori in carcere suo. Unde debes scire, quod Henricus primogenitus Federici, operante patre, electus rex romanorum, ex conscientia coepit cum humilitate et reuerentia rogare patrem, ut cessaret a perturbatione ecclesiae, quae ipsum pupillum educauerat, et promouerat ad culmen tanti imperiatus. Et cum precibus nihil proficeret, coepit etiam iuste increpare, ut eum ab obstinata pertinacia reuocaret. Federicus autem accensus indignatione et ira, coepit suspicari, ne filius faceret coniurationem cum ecclesia contra se; et imposuit sibi falso, quod Henricus uoluerat sibi subripere regnum Siciliae, dum ipse ire uellet ultra mare in Syriam. Et breuiter, ipsum captum tradidit carceri, cum duobus filiis, ubi inter catenas et multa incommoda mortuus est. Alii tamen scribunt, quod Federicus tandem poenitentia ductus misit pro filio, ut conciliaret ipsum sibi; sed Henricus, dum duceretur in uia, timens, ne pater crudelius tractaret eum, cuius crudelitatem iam satis fuerat expertus, praecipitauit se simul cum equo de quodam ponte, siue saxo, et sic infeliciter expirauit. Quod si uerum est patet, quod Henricus est simul cum Petro de Uineis arborificatus in ista sylua; et si Federicus innocentem filium falso infamatum damnauit crimine lesae maiestatis, quanto magis cancellarium bene de se meritum? Iure igitur Federicus alium filium inuenit crudelem in mortem suam, quod tam crudelis fuerat in primum, Mithridatis regis exemplo.
+
+Et addit poenam uiolentam exteriorem quam habent ultra carcerationem, scilicet dilacerationem foliorum, quam faciunt harpiae aues uiolentissimae, dicens: {poi l'arpie pascendo de le lor foglie, fanno dolor}, ex poena quam inferunt, {et al dolor fenestra}, quia scilicet faciunt uiam et foramen, per quam dolor exit foras. Sed tu obiicies hic: Quid habent facere hic istae harpiae, quae figurant auaritiam, cum alibi sit plene tractatum supra de ipsa auaritia? Respondeo quod non melius poterat locare eas, quam ipsas deputare ad poenam inferendam istis, ad denotandum quod auaritia et prodigalitas maxime inducunt hominem ad desperationem; et licet harpiae principaliter figurent uitium auaritiae ut iam dictum est, tamen quia auaritia et prodigalitas simul pari poena puniuntur et in inferno et purgatorio, et quia utraque rapit licet diuersimode, quia una ad retinendum, altera ad abiciendum; ideo hic harpiae figurant utrumque uitium, quod equaliter facit uiam ad desperationem, sicut saepe uidemus. 
+
+Et ostendit quod facient de corporibus ipsis, dicens: {qui le strassinaremo}, idest uiolenter trahemus ipsa huc ad istam syluam; ita trahuntur corpora istorum desperatorum in mundo isto, {e i nostri corpi seranno appesi}, idest suspendentur et pendebunt, {ciascun al prun}, idest ad arborem spinosam, {de l'ombra sua molesta}, idest animae sibi infestae, et inimicae corpori, ita quod non reconiungentur corpori. Sed circa istum passum fortem et arduum, quo nullus reperitur fortior in toto poemate isto, est totis uiribus animi insistendum, quia illud quod autor hic dicit non solum uidetur erroneum, sed expresse haereticum. Quod enim animae istorum non reinduant carnem suam est contra fidem omnino, nec autor fidelis christianus potuit uel debuit hoc dicere. Ad hoc respondent comuniter omnes, quod autor hoc finxit ad detestationem tanti sceleris, sed non ualet, quia anima reconiuncta corpori magis torquebitur; ergo ad augmentum maioris poenae deberet potius dici, quod reinduent carnem. Sed uidetur quod possit dici subtilius, uidelicet quod autor hic, sicut in caeteris poenis aliorum uiciorum loquitur de inferni morali, sicut iam patuit supra in omnibus; nam moraliter loquendo animae caeterorum habent istam praerogatiuam, quod possunt emendari et sanari, sicut luxuriosus potest fieri continens; gulosus sobrius; auarus et prodigus, liberalis; superbus potest humiliari; accidiosus exercitari; iracundus refroenari; ita haereticus potest resurgere ex sepulcro aperto, et discooperto; uir sanguinum potest exire de ualle sanguinis quantumcumque sagittetur a centauris. Et sic breuiter omnes peccatores mortui spiritualiter in quocumque genere peccatorum possunt resurgere, scilicet per poenitentiam et emendationem bonam redeundo ad uitam et gratiam. Sed haec est poena infelicissima et damnatissima desperatorum, quod numquam possunt amplius resurgere, cum amplius non sit poenitentiae locus; et secundum hoc dicemus, quod autor per mortem realem dat intelligi mortem moralem; similiter per resurrectionem futuram mortuorum dat intelligi resurrectionem moralem; et sic dicemus quod autor loquitur poetice et figurate, quia aliter non esset poeta si loqueretur aperte, et sic nititur absterrere omnes a desperatione. Sed licet ista expositio uideatur subtilissima et pulcerrima, non tamen uidetur esse de mente autoris, neque litera pautoratitur eam, quae dicit: {come l'altre uerrem per nostre spoglie}; et tamen moraliter loquendo animae omnium aliorum non resurgunt de inferno uitiorum, imo paucissimi sunt resurgentes ab ista morte tali, nisi forte tu dicas, ueniunt, idest uenire possunt. Sed ista est nimis uiolenta expositio: ideo, omissis omnibus opinionibus et expositionibus omnium, dico breuiter et tute, quod autor artificiose fingit istum desperatum dicere hoc, non quia sit uerum, sed quia sic credidit; nam si credidisset resurrectionem corporum, numquam se occidisset, imo forte si credidisset animam immortalem passuram poenam post resurrectionem, numquam hoc fecisset; sed quia credebat suam poenam et miseriam finiri per mortem, sicut ipse iam supra dixit, ideo mortem in furore petiit. Non ergo oportet hic amplius frangere caput, aut calumniari autorem, sicut quidam temere faciunt; nam si non possunt intelligere fictionem autoris, tamen debent ipsum defendere, imaginantes quod autor semper fuit catholice locutus ubique, ut patet per totum, et quod non dixisset hoc sine quare, quia non ignorabat in facto fidei illud quod sciunt etiam uetulae, scilicet quod omnes animae resument corpora in die nouissimo. Et haec breuiter dicta sint de uiolentis contra se; nunc accedendum est uiolentos contra bona sua. 
+
+{Et ecco.} Nunc autor describit poenam uiolentorum contra bona sua in duobus. Ad cuius intelligentiam est notandum, quod autor magna arte fingit quod isti currunt per syluam territi fugientes cum tanto impetu et furore quod frangunt omne claustrum arborum, quia eos persecuntur canes famelicae, rabidae, quae si attingunt eos cum dentibus crudeliter lacerant; quos non attingunt fugant et expellunt donec lateant a facie earum. Modo considera, quod isti non sunt inclusi in arboribus sicut spiritus uiolentorum contra personam propriam, sed discurrunt attoniti fugati a uenatoribus et canibus. Uenatores sunt ipsi creditores, et eorum nuncii qui persecuntur debitores fugientes, et si attingunt eos dilacerant membratim; quia, debitore carcerato, unus aufert sibi domum, alter uineam, unus unam supellectilem, alius aliam; imo olim debitor si non habebat unde solueret, tradebatur creditoribus lacerandus in priuato carcere eius, sicut Titus Liuius narrat de nobili romano crudeliter lacerato uerberibus, qui exiuit carcerem priuatum creditoris sui, et excitauit tumultum in populo etc. Canes rabidae sunt incomoda magna quae macerant istos miseros quando abiecerunt suum, scilicet fames, sitis, nuditas et multa talia. Isti ergo saepe fugiunt et frangunt carcerem et uincula et omnia obstantia eis; sed creditores stant ad postam cum famulis ad hostia triuiorum, uiarum, et domorum, ut eos capiant et lacerent. Sed tu dices: nonne autor tractauit supra de prodigis, ubi puniuit auaros? Quid ergo oportebat hic amplius cruciare istos? Dico quod autor tractauit supra de prodigis simpliciter, qui per incontinentiam, indiscrete, et fatue expenderunt; hic uero tractat de prodigis per uiolentiam, qui furiose et uiolenter perdiderunt bona sua, sicut sunt multi lusores, et illi de quibus statim dicetur, qui usi fuerunt mera uiolentia contra bona sua. Ideo Ouidius in simili fingit quod Atheon uenator conuersus in ceruum a Diana totus laceratus est a canibus suis, quia sicut ceruus est animal pauidum et fugax, ita debitor timore creditorum est semper fugitiuus, et hoc faciente Diana, idest uenatione, quia Diana est dea uenationis, quia iuuenis prodigus intendit canibus et uenationibus quando debet uacare suis factis et honestis studiis; unde Horatius in sua poetria de iuuene dicit: *Gaudet equis canibusque* etc. Nunc ad literam dicit autor: {et ecco due}; isti duo erant quidam Lanus senensis, et quidam Iacobus paduanus, {da la sinistra costa}, idest ripa, quia semper per infernum tendunt ad sinistram, {nudi}, quia isti uiolentantes bona sua saepe deueniunt ad tantam nuditatem et mendicitatem, quod non possunt sibi tergere culum, {e graffiati}, scilicet a canibus, {che de la selua rompeano ogni rosta}; sicut saepe in mundo isto fugiunt de domo in domum rumpentes turbas obuiantium, aut resistentium eis. 
+
+et ecce quaerelam quam faciebat cum planctu, quia ille spiritus, dicea: {o Iacobo da sant'Andrea, che t'èe giouato fare schermo di me}; idest clypeum et reparaculum contra canes, abscondendo te in cespite meo; quasi dicat: nihil tibi profuisti et magnum damnum fecisti mihi, et nescio quare: {che colpa ho io de la tua uita rea?} quasi dicat: si abiecisti tuum, quare debeo pati poenam pro te? Non sufficit mihi poena mea? Ego enim abieci sponte esse, et tu sponte abiecisti aes, quod conseruat ipsum esse. Ergo ad quid, tu pauper recurris ad pauperrimum? Quia, si tu priuasti te substantia, ego priuaui me uita. Sed ne dimittam aliquid indiscussum, debes scire, quod iste Iacobus ita laceratus a canibus, fuit de potenti ciuitate Paduae, uir nobilis de capella sancti Andreae, a qua denominationem sumpsit; homo quidem ditissimus omnium priuatorum suae patriae in campis, uillis, pecuniis, animalibus; qui inaestimabilem epulentiam diuitiarum prodigaliter, immo proterue et insane perdidit et consumpsit. Nam, ut audiui a fide dignis de terra sua, fecit multas ridendas uanitates. Semel cum non posset dormire, mandauit, ut portarentur plures petiae pignolati cipriani facti cum colla, et lacerarentur a familiaribus in camera, ut ad illum stridulum sonum prouocaretur sibi somnus; ideo digne autor facit ipsum a canibus lacerari, non ad solatium, sed ad supplicium. Alia uice cum iret de Padua Uenetias per flumen Brentae in naui cum aliis iuuenibus sociis, quorum aliqui pulsabant, aliqui cantabant, iste fatuus, ne solus uideretur inutilis et otiosus, coepit accipere pecuniam, et denarios singulatim deiicere in aquam cum magno risu omnium. Sed ne discurrendo per ista, uidear tibi magis prodigus uerborum quam ipse nummorum, uenio breuiter ad magnam uiolentiam, quam insane fecit in bona sua. Cum enim semel esset in rure suo, audiuit, quemdam magnatem cum comitiua magna nobilium ire ad prandium secum; et quia non erat prouisus, nec poterat in breuissimo temporis spatio prouidere, secundum quod suae prodigalitati uidebatur conuenire, subito egregia cautela usus est; nam fecit statim mitti ignem in omnia tuguria uillae suae satis apta incendio, quia ex paleis, stipulis et canulis, qualia sunt communiter domicilia rusticorum in territorio paduanorum; et ueniens obuiam istis, dixit, quod fecerat hoc ad festum et gaudium propter eorum aduentum, ut ipsos magnificentius honoraret. In hoc certe uiolentior et uanior fuit Nerone; quia Nero fecit incendi domos urbis, iste uero proprias: Nero, quamuis laetus pulcritudine flammae Iliadem decantaret, tamen fecit incendi urbem, offensus angustia uiarum, ut dicit Suetonius, quia scilicet timebat sibi insidias; iste uero laetus gloriabatur incendio magno, quod fecerat uanissima causa. Ideo bene autor induxit canes ad faciendam uenationem de eo, qui sibi et alteri uiolentiam miserabilem intulerat. 
+
+{Io fui.} Nunc iste spiritus innominatus respondet ad quaesitum, ut reddat autorem pium ad congregandas frondes sparsas, sicut postea faciet. Et describit se a patria, et culpa, et sententialiter usque in finem non uult aliud dicere nisi, quod fuit florentinus natione, et quod suspendit se laqueo. Ad quod sciendum, quod non potest bene coniecturari, de quo autor loquatur hic, quia multi fuerunt florentini, qui suspenderunt se laqueo eodem tempore, sicut quidam de Modiis nomine Ruchus, et quidam dominus Lothus de Aglis iurista, qui data una sententia falsa iuit domum, et statim se suspendit; et multi alii, quorum nomina non memini. Et crede, quod autor de industria sic fecerit, ut posset intelligi de unoquoque talium, licet forte possit intelligi potius de iudice, quia erat maioris pretii, et grauius deliquit. Dicit ergo ille spiritus describens patriam suam a protectoribus suis: {Io fui della città}, idest de Florentia, {che mutò il primo padrone}, scilicet Martem {nel Batista}, idest Iohannem Baptistam, qui est hodie patronus Florentiae. Et ad huius intelligentiam est sciendum, quod ciuitas Florentiae olim habuit Martem pro Deo praecipuo et protectore suo; et ut collegi ex chronicis florentinorum, stetit sub imperatoribus romanis in lege pagana per CCCL annos; et si qui erant christiani, timore non propalabant se, usque ad tempus Constantini, quo tempore firmata est ecclesiae libertas, et fides diffusa per totum. Florentini ergo statuam Martis de templo abstulerunt, et loco illius assumpserunt Iohannem Baptistam pro eorum patrono et protectore, non mutata forma templi. Statuam autem Martis posuerunt intactam in alta turri, quia opinio constans erat omnium, quod quandocumque mutaretur, uel in aliquo laederetur, magnum periculum et noua mutatio imminerent urbi. Tenebant enim adhuc aliquos mores paganismi; imo semper tenuerunt hanc credulitatem uanam: sed ista imago dicitur fuisse perdita, quando Florentia fuit destructa per Athilam; postea tandem reaedificata ciuitate, fuit reinuenta, et posita in uno pilastro in capite Pontis Ueteris, ubi stetit usque ad tempora autoris, imo ultra usque ad diluuium Arni, quod fuit in MCCCXXXU, quod tunc uiolenter deiecit pontem, et exportauit imaginem, et alia multa et magna damna fecit, de quibus dicetur alibi; sed quamdiu durauit ista petra, durauit error induratus in mentibus multorum ciuium. Unde narrabat mihi Boccacius de Certaldo se saepe audisse a senioribus, quando aliquis puer proiiciebat lapidem uel lutum in statuam: Tu facies malum finem; quia ego uidi talem, qui hoc fecit, qui suffocatus est in Arno, et alium qui suspensus est laqueo. Et subiungit autor unum ualde mirabile, quod uidetur consonare isti antiquo errori florentinorum; quia uidetur expresse dicere, quod Mars, iratus propter iniuriam sibi factam in mutatione ista, semper faciet Florentiam tristem. Dicit ergo: {onde per questo}, idest ipse Mars ob hanc causam, quia desierunt colere Martem, et colunt Baptistam, {sempre con l'arte sua la farà trista}: idest faciet eam semper infortunatam in bellis sua influentia. Sed antequam ulterius procedam, lector, uolo te scire, quod praesens capitulum non est minus artificiosum et obscurum, quam praecedens, ut patet ex dictis et dicendis; ideo considera bene hic, quod autor non sequitur hic communem errorem uulgi, quia nimis esset absurdum, imo quasi saperet haeresim dicere, quod Florentia deberet recipere damnum, quia conuersa sit ad christianismum. Ideo dicit, quod autor dat hic florentinis suis unum scomma coopertum et mordax nimis; et uult latenter dicere, quod postquam Florentia dimisit Martem, idest fortitudinem et uirtutem armorum, et coepit solum colere Baptistam, idest Florenum, in quo sculptus est Baptista, ita quod dedit se in totum auaritiae, erit infortunata in rebus bellicis; ita quod, breuiter dicendo, florentini olim cum intenderunt rebus militaribus et laboribus, fuerunt strenui et uictoriosi; sed postquam coeperunt intendere harpiis rapacibus et accumulationi, licet uisi sint ditiores et potentiores, tamen fuerunt parum honorati in gestis armorum, et receperunt magnos conflictus, et strages bellorum, et continuo plus inualescente auaritia.
+
+Et addit ultimo ille spiritus, quod, nisi quia remanet adhuc aliquid de reuerentia Martis, Florentia ipsa esset iam pluries destructa, postquam reaedificata fuit post destructionem factam ab Athila; unde dicit: {e quei cittadin, che poi la rifondarno} ut dicetur infra capitulo XU, {soura 'l cener che d'Atila rimase}, idest supra reliquiis et ruinis factis ab Athila, quando cremauit eam, ut statim dicam; {aurebber fatto lauorare indarno}, quia scilicet iterum destructa esset, uel incensa de nouo; {e se non fosse, che 'n sul passo d'Arno rimane ancor di lui alcuna uista}, idest aliquod uestigium Martis, scilicet idolum supra pontem, per quem transitur Arnus principaliter. Et hic nota, ut ista litera concordet cum praecedenti expositione, quam feci, quod autor non habet hic respectum ad idolum illud, sicut litera sonare uidetur; imo uult uelate dicere, quod nisi esset adhuc aliquid de uirtute et probitate in aliquibus bonis ciuibus, saepe Florentia esset iam euersa; et ita est in omni ciuitate mundi, quia nisi uirtus, prudentia et bonitas aliquot paucorum defenderet ciuitates ab ira Dei et coeli, certe tanta est multitudo malorum, quod saepe subuerterentur, sicut recte dicit Augustinus, primo de Ciuitate Dei circa principium, de quibusdam paucis bonis romanis. Sed ne expositio facta uideatur clare in aliquo diminuta, uideamus aliquid de euersione Florentiae, de qua autor facit hic mentionem. Est ergo sciendum, si tamen uerum est, quod Athila flagellum Dei anno Domini CCCCXL destructis multis terris Lombardiae, transiuit in Tusciam et obsedit diu Florentiam; sed cum frustra attentasset uires suas, cum ciuitas inexpugnabilis uideretur, usus est fraude et perfida proditione. Audiens enim quod ciuitas Pistorii erat continuo aduersa Florentiae, promisit in fauorem florentinorum destruere Pistorium et dare omnem immunitatem et libertatem florentinis, quorum intendebat esse amicus. Florentini improuidi et nimium creduli, moti fallacibus adulationibus et fraudulentis promissionibus aperuerunt sibi portas. Tyrannus crudelis existens in ciuitate cum omni gente sua et potentatu fecit uocari ad suum consilium omnes maiores et nobiliores ciuitatis, quos inuenientes singulatim in transitu unius camerae faciebat mactari et deiici per unum aquaeductum palacii subterraneum; nec caedes apparebat nisi quod in fine conductus, aqua cadens in Arnum uidebatur rubea. Tunc detecta est fraus sed tarde. Tunc Athila mandante, sui armati totam ciuitatem crudeliter dirupuerunt, multis fugientibus per comitatum ad castella, nemora, et cauernas; facta maxima caede ciuium, euerterunt funditus ciuitatem, omnia moenia et edificia igne cremantes praeter templum Martis, quod dicitur esse opus indelebile, quod reputo truffam. Factum est autem istud excidium Florentiae die XXUIII iunii, anno Christi CCCCL et anno DXX ab aedificatione sua. Sed certe miror nimis de isto excidio Florentiae quod Athila dicitur fecisse; quia, ut patet ex his quae iam scripsi de Athila in praecedenti capitulo non uidetur quod Athila transiuerit unquam Appeninum, nec Paulus Diaconus, nec alius tractans de gestis Athilae dicit hoc. Ideo dico quod autor noster secutus est chronicas patriae suae, quae multa friuola similia dicunt, ut plenius dicam infra capitulo XU; uel forte uidit aliquem autorem autenticum dicentem hoc, quem ego non uidi; sed quidquid sit de isto facto, ego nihil credo.
+
+{Lo spacio.} Nunc autor descripta forma loci in comuni, describit in generali formam poenae omnium uiolentorum contra Deum in triplici specie, scilicet in persona Dei, natura et arte, et facit mirabilem fictionem. Fingit enim quod omnes tales uiolenti sunt positi in una arena arida, sicca, ardentissima, sterilissima, et supra arenam continuo cadunt flammae accensae ab aere quae incendunt istos, et quando perueniunt ad terram, quia inueniunt solum calidum, ingeminant calorem, ex quo ut patet poena duplicatur. Modo considera quam conformem poenam autor noster det proportionabiliter istis; nam ista arena est sterilissima nullum pariens fructum, et talis est uiolentia contra Deum, naturam uel artem; nam blasphemus qui maledicit uel negat Deum, uere seminat in arena sine fructu. Sodomita qui agit contra naturam similiter facit opus sterile; foenerator etiam qui agit contra artem, si bene consideres, non facit fructum nisi miseriae; ideo bene ponitur sine herba, planta, uel arbore, quia est omnino infructuosa; etiam est ardentissima. Quali ardore aestuat qui flammas irae iacit in Deum? qui flammas libidinis effundit in masculum? qui ardorem habendi exercet in nummum? Etiam arida et sicca, quia nulla aqua extinguit ardorem et sitim istarum flammarum. Isti autem tales cruciantur duplici calore, scilicet exteriori qui generatur ex concupiscentia rei exterioris, sicut personae uel pecuniae quae incitant appetitum ita deprauatum. Calor subterior est calor intrinsecus sanguinis qui inflammatur ab exteriore, ut de se patet; bene ergo isti puniuntur in arena ardenti, sicca, et sterili. Nunc ad literam; dicit autor: {Lo spacio}, idest tota planities spatiosa quae continetur intra istum circulum, {era una arena arida e spessa}; et specificat istam arenam per unam comparationem nobilissimam. Ad cuius plenam intelligentiam oportet primo scire quod Cato posterior, sicut scribit Lucanus in nono, post conflictum Thessalicum collegit reliquias exercitus Pompeiani dispersas per Graeciam, et nauigans magna classe peruenit ad litus Africae, et uolens transire in regnum Iubae amici Pompei tentauit ire per syrtes; sed passus ibi magnum naufragium, quia hyems uetabat sibi nauigare, relictis nauibus Gneo filio Pompei, deliberauit ire per terram per arenam confinem syrtibus, quia eius uirtus non poterat stare otiosa nec perdere tempus. Sperabat enim auxilio hyemis tolerare calorem, sitim, serpentes et alia incomoda intolerabilia. Intraturus ergo arenam ardentissimam animauit suos ad iter ad probandam uirtutem, praeponens eis magna pericula quae ferre debebant, offerens se primum ad omnia mala, et concludit: *Serpens, sitis, ardor arenae, Dulcia uirtuti, gaudet patientia duris*. Cum autem intrasset arenam, prima pestis occurrens eis fuit uentus auster adeo uiolentus quod extorquebat galeas de capitibus militum, scuta de brachiis, et saepe hominem armatum portabat per aerem; unde milites prosternebant se ad terram, et tunc cumuli arenarum tegebant et saepeliebant eos. Uentus enim exercet ibi libere uires suas, quia non montes, non syluae resistunt sibi, quia arena Africae est tota plana, spaciosa, sterilis, sine herba uel arbore, inutilis, inhabitabilis, quia est uicina torridae zonae, nec habebant uiam certam, imo oportebat eos ire ad signum stellae, sicut ibant paulo ante per mare. Cum autem nimio calore et labore omnes afficerentur magna siti, quidam miles reperit modicum aquae in arena, et illam acceptam celeriter pertulit ad Catonem. Cato mordaciter increpans portitorem in conspectu omnium aquam indignanter effudit, cuius effusio sedauit sitim omnium circumstantium. Cato deinde procedens per arenam praecedebat portans hastam manu sua, et exhortans omnes dabat exemplum aliis tolerandi labores patienter; multum uigilabat, ultimus bibebat si inueniebatur aliquando aqua. Ideo bene Lucanus in commendationem Catonis dicit: quod nullus romanorum ducum promeruit tantum nomen ex gestis armorum, quantum Cato ex laboribus istis; unde dicit quod uellet potius ducere talem triumphum per arenam, quam ascendere ter Capitolium cum ueste triumphali, sicut fecit Pompeius, aut triumphare de Iugurta rege, sicut fecit Marius, qui illum praecipitauit de arcu triumphali. Deinde Cato et sui peruenerunt ad partem calidissimam, ultra quam nulla est habitatio, et ubi erat maior penuria aquae. Sed inter arenas inuentus est unus fons habens magnam copiam aquarum, sed maiorem abundantiam serpentum intus et extra, ex quo nullus quantumcumque sitiens audebat accedere ad fontem. Tunc Cato suadens illis ut biberent secure, quia serpens non potest laedere in aqua, assumpsit ipse de acqua et bibit, et tota arena Africae hic fuit solus fons de quo Cato primus biberit; et in hac parte arenae Cato reperit plurima genera serpentum pessimorum diuersarum naturarum dantium diuersas mortes, de quibus dicetur infra ubi tractatur de furibus. Nunc ad literam dicit autor: {arena dico non fatta d'altra foggia}, quasi dicat: imo in simili forma, {che colei}, idest quam illa arena Africae, {che fu già soppressa}, idest calcata, {da i piè di Catone}. Et hic nota quod autor facit propriissimam comparationem, dicens, quod arena ista non erat alterius formae quam arena Lybiae; quia si bene consideras quae dicta sunt, uere ista arena habet maximam conformitatem cum illa in planitie, in spatiositate, in caliditate, in siccitate, in sterilitate; et sicut Cato sapientissimus tulit maxima incomoda per arenam, ita autor noster tulit magnos labores per istam; et sicut Cato reperit magnam copiam serpentum, ita autor magnam copiam pessimorum peccatorum. Nec dubito quod Cato non meretur plus laudis eundo corporaliter per illam arenam Africae, quam autor eundo mentaliter per istam arenam infernalem, quae est multo pestilentior illa, quia habet flammas cadentes et durius cruciantes. Nec Lucanus meretur plus laudis ex descriptione arenae praedictae, quam autor ex descriptione istius nouae fictae. 
+
+{Io cominciai.} Ista est secunda pars generalis in qua autor tractat in speciali de uno spiritu uiolento contra Deum, principaliter negando et blasphemando eum; et quia iste fuit mirabilis diabolus, ideo uideamus plene de eo. Est ergo sciendum quod, sicut scribit Statius in III Thebaidos, cum UII reges graecorum essent parati ex nobili ciuitate Argorum ad bellum gerendum contra Thebas, expectabant quod Amphiaraus, unus ex regibus maximus augur, daret suum responsum. Capanaeus rex nobilis sanguine sed superbissimus contemptor deorum, impatiens quietis et prodigus uitae, quandocumque ira stimulabat eum, irridens Amphiaraum clamabat furiose ante portas palatii eius: quae uilitas et uerecundia est ista, quod tot uiri fortes, animosi duces et tot gentes armatae stemus suspensi ad domum unius? Certe uirtus mea et spata quam teneo est mea deitas; iam iste sacerdos exeat cum timida fraude sua. Amphiarao autem exeunte et increpante furorem Capanaei et uulgi, qui properabant ire in bella contra fata, Capanaeus iterum clamare coepit et dicere super Amphiaraum: o Augur, ista furia sit tua, ut sine gloria remaneas uiliter ad custodiam uacuae ciuitatis: cur retardas habentes meliorem animum, ut remaneas cum filio et uxore tua ad iacendum in cameris? cur terres corda timidorum? timor primus fecit deos in orbe. Et ut breuiter dicam, posito exercitu circa Thebas, et iam quatuor ex UII regibus mortuis in obsidione diuersis modis, Capanaeus, sicut scribit Statius in X, non dignans pugnare insidiis aut praeliis nocturnis, coepit exhortari suos, dicens: O Graeci, iam satis latuit mea uirtus occulta, nunc intendo uincere gloriose de die; ergo iuuenes uenite mecum aperto praelio, et palam: et sic uociferans duxit exercitum ad moenia Thebarum; thebani autem cucurrerunt ad moenia terrae cum omni genere armorum ad defensionem, et timor seruitutis ministrabat eis arma, iram et animositatem. Capanaeus autem discurrens cum furore per moenia, uelut si animae omnium ducum occisorum intrassent corpus eius, praecipitabant omnes, et solus impugnabat ciuitatem plusquam unus exercitus, respergens sanguine muros; et continuo magis et magis incalescens occisione, fatigato ense cepit hastam uelut trabem cum igne ardenti desuper, dicens: quod alta uirtus uolebat eum ire in Thebas per talem uiam; et sic stans in muro pendens uelut in terra firma pugnabat contra omnes, et frangens moenia praecipitabat saxa et petras, et non solum fulminabat manu frangens domos ciuitatis cum moenibus eorum; sed tonabat lingua non solum contra ciues, sed contra deos thebanorum, dicens: quod Bacchus et Hercules protectores eorum uenirent ad pugnam secum, imo dicebat quod uerecundabatur incitare minores deos, et quod ipse Iupiter ueniret cum suis ignibus solus dignus pugnare secum. Et dicit Statius quod Iupiter risit quod aliqui homines sperarent posse contra deos post fulminationem gigantum factam in Phlegra: et ecce statim coepit tonare, et facta est tanta obscuritas quod nihil poterat uideri. Capanaeus autem obstinatus tenebat moenia quae non uidebat; et quando fulgura ueniebant super eum, ipse exultans uolebat capere cum manibus clamans, quod cum talibus ignibus uolebat incendere ciuitatem et reaccendere suam facem extinctam; et cum talia tam insane iactaret, ecce fulmen percussit caput eius, et cremauit cristam galeae et scutum et omnia membra; omnibus autem hinc inde territis, ipse adhaesit muris ne caderet, sed anima reliquit eum; et si paulo plus stetisset in uita potuisset meruisse secundum fulmen. Et hic nota quod aliqui intelligentes opinantur Capanaeum fuisse percussum una bombarda uel simili instrumento; sed certe credo quod Capanaeus fuerit uere percussus fulmine; quia si Tullius Hostilius tertius rex romanus fuit fulminatus cum tota domo sua dum uacaret falsae religioni deorum, ut scribit Liuius, quanto fortius iste qui tam impie blasphemabat deos? Nam ipsi dii gentilium saepe manifeste uindicabant iniurias suas, ut saepe potes uidere apud Liuium et Ualerium. Nunc ad literam: autor primo petit a Uirgilio, quis est iste spiritus tam magnus quem uidet, unde dicit: {Io cominciai}, supple dicere, {o tu maestro che uinci tutte le cose}, idest omnia obstantia tibi in isto inferno; et facit exceptionem; {fuor ch'i dimon duri}, qui fecerunt tibi tam duram resistentiam; ideo dicit: {che uscinci incontra a l'intrar de la porta}, scilicet ciuitatis Ditis. Et aduerte quod autor non sine quare utitur hic tali modo loquendi, et memorat Uirgilio repulsam turpem datam sibi a daemonibus; per hoc enim uult dicere tacite: nescio si poteris intrare istam arenam sine auxilio alterius; dubito quod non, quia uideo hic unum terribiliorem omnibus daemonibus, qui fulminat cum furore contra flammas. {– Chi èe quel grande}, sic dicit, quia Capanaeus fuit iuuenis staturae giganteae et altae superbiae; unde dicit Statius, quod quando ascendit muros Thebarum exterruit ciuitatem umbra sua; uidebatur enim alta turris, {che non par che curi lo 'ncendio}, quia scilicet non uidetur sentire ardorem flammarum, {e giace dispettoso e torto}, cum facie contra coelum, {sì che non par che la pioggia il maturi}, idest uidetur quod ignis pluens non mollificet duritiem eius, et placet eius pertinacem insaniam. Et hic nota quod uiolentia quae fit in Deum fit tripliciter, scilicet contra Deum simpliciter blasphemando, contra artem foenerando, contra naturam sodomitando. Modo in praesenti capitulo solum in speciali agitur de prima specie in persona Capanaei; unde uide quomodo bene autor scit aliena scripta trahere ad suum propositum. 
+
+{In mezzo mar.} Nunc autor ostendit quod Uirgilius iuxta promissum demonstrat sibi figuram mirabilem: uult dicere sententialiter, quod omnes isti fluuii infernales oriuntur de quadam statua monstruosa, quae est in insula Cretae. Primo ergo describit insulam istam a situ, a languore praesenti, a flore antiquo. Ad cuius cognitionem est breuiter sciendum, quod ista insula Cretae fuit olim nobilissima et in florentissimo statu, adeo quod dominabatur omnibus insulis et terris circum adiacentibus; unde Philosophus primo Politicorum loquens de politia cretensium, dicit: quod non erat in totum perfecta, sed propter potentiam suam sic credebatur; et tamen, ut dicit, tempore suo iam bellum translatum erat ad eam. Ista insula habuit olim centum notabiles terras, et in ista regnauit primo Saturnus rex iustissimus, sub quo insula floruit in magna libertate, pace et honestate; sub quo gens uixit innocenter et pure; ideo poetae graeci primo finxerunt quod aetas aurea fuerit sub eo. Hic Saturnus iustissimus infortunium habuit in stirpe sua; nam preuidit quod ex eius uxore nomine Rhea nasciturus erat filius expulsurus eum de regno; ideo mandauit ei, ut quicquid pareret necaret: ista peperit filium egregium, quem uocauit Iouem, cuius pietate mota transmisit ipsum alendum ad montem nomine Idam occultissime; sed tamen Saturnus non ualuit euitare fatalem dispositionem. Nam Iupiter factus adultus uiolenter expulit patrem de regno, qui pulsus uenit in Italiam, regnante rege Iano. De Saturno isto dicetur alibi, et praecipue Paradisi capitulo XXI; similiter de Creta iam dictum est paulo supra, ubi facta est mentio de Minoe rege iustissimo, et Minotauro filio eius uiolentissimo. Nunc ad literam. Dicit autor: {diss'egli allora}, scilicet ille Uirgilius: {un paese guasto che s'appella Creta}, respexit ad tempus modernum, quia insula ista est hodie sub potestate uenetorum, multiplici seruitute oppressa et multum desolata, quod quia est notum omnibus et longum esset enarrare dimitto; et uocatur hodie Candia a ciuitate principali insulae, {sotto 'l cui rege}, scilicet Saturno, {fu già il mondo casto}, idest quod regnante Saturno in Creta aetas aurea fuit in mundo, quando homines uixerunt caste et honeste; {sede in mezzo mare}, idest situata est.
+
+{Ma quello.} Nunc ser Brunettus praenuntiat autori aduersam fortunam, quae est communiter inimica uirtuosis; et uult breuiter dicere, quod populus florentinus malignanter et ingrate se habebit erga eum, reddens sibi malum pro bono, sicut est de more fere omnium populorum erga benemeritos in rem publicam; sicut Roma contra Scipionem, ciuitas Athenarum contra Theseum et ita de aliis. Et circa istum passum est aliqualiter immorandum: multi enim reputant istud capitulum facile et apertum; sed certe mihi uidetur ualde difficile et obscurum, et habet multos malos zapellos. Est ergo primo sciendum ad declarationem istius literae, quod multi dicunt hic multa falsa, sequentes chronicas florentinorum, quae ponunt multa magnifica ficte ad exaltationem suae patriae. Nec miror, quia simile dicunt chronicae quasi omnium ciuitatum, quas uiderim, sicut Rauennae, Ianuae, Uenetiarum, et Neapolis. Quanto magis ergo florentini eloquentissimi hominum studuerunt laudibus suae terrae? Dicunt ergo, in commendatione antiquae originis, quod ciuitas Faesularum olim fundata fuit a rege Atlante, qui ueniens cum Apolline magno astrologo suo, quaesiuit fundare nobilissimam ciuitatem in optimo situ Italiae; et quod haec ciuitas semper fuit amicissima romanorum; et quod inde fuit Dardanus primus autor Troiae; et ita de multis, quae omnia reputo friuola. Quia Athlas rex Africae, qui fuit magnus astrologus, et ideo fingitur supportasse coelum, quem tamen Hercules superauit, nunquam fuit in Italia, quod inuenerim umquam; et Apollo multo minus: nec haec ciuitas fuit umquam nobilis uel famosa; immo de ea nulla fit mentio, in actu magnificentiae dico. Scio, quod Liuius scribit, quod Hannibal inter Faesulas et Aretium passus est ualidam tempestatem: nec situs fuit optimus, imo pessimus, quia alpestris, nimis asper, et sterilis. Unde Radagasus rex gothorum olim cum infinita multitudine suorum barbarorum in montibus faesulanis fame et frigore inter niues perierunt. Quid uetera quaero? Scribit modernus poeta eorum Boccatius de Certaldo, quod lapides Faesularum sunt plumbei, et dicit mirabile de eis, quod si excidantur, in breui temporis spatio certissime nouis incrementis restaurantur: quod, si uerum est, satis attestatur naturae ipsorum florentinorum, quorum semen continuo germinat de radice. Dardanus autem non fuit de Faesulis, sed de Corintho, ut alibi dictum est. De amicitia uel inimicitia, quam cum romanis habuerint, quasi nihil scribitur ab autoribus; memini tamen, quod Florus dicit: *de Faesulis triumphauimus*, uolens ostendere ueteres debiles triumphos romanorum; et tempore Catilinae faesulani fauerunt nequissimis coniuratis. Fuit tamen antiquissima Terra. Hoc scio, quod aliquis dicet: Dic ergo tu mihi, quis fuerit fundator Faesularum, quae sic dicta est, quasi fiat sola? Dico, quod truffa est, et quod nescio, quis fundauerit eam, nec quando, quia principia maximarum ciuitatum saepe ignorantur; sed credo certissime, si haec ciuitas fuisset tantae nobilitatis, quod antiqui scriptores aliquid tetigissent. Ulterius dicunt, quod Caesar cum duodecim principibus romanis obsedit ciuitatem faesulanam per septem annos, et quod tandem destruxit eam a fundamentis, et aedificauit Florentiam partim ex romanis, partim ex faesulanis ad similitudinem Romae: et quod florentini fuerunt in fauorem Caesaris in bellis ciuilibus. Et quod sine risu scribere non possum, dicunt, quod Lucanus hoc dicit, cum facit mentionem de Sarno: quae omnia quantum sint uana unusquisque intelligens uideat. Nam quomodo Caesar poterat uacare constructioni nobilissimarum ciuitatum tempore illius coniurationis pestiferae, cum fuerat accusatus de coniuratione, et ipse se purgauit per testimonium Quinti Ciceronis, qui erat frater Marci Ciceronis tunc consulis? Quomodo etiam romani expendidissent tantum tempus ad capiendam ciuitatem Faesularum illo tempore, quo Roma erat in tanto potentatu, quod per tempus ante in spatio quatuor annorum tempore belli socialis, omnes fortes populos Italiae reduxerant uiribus armorum sub iugum romanum, quia iurauerant contra Romam? Quomodo etiam florentini fuerunt de auxiliatoribus Caesaris, quia tantum tunc Florentia nascebatur? Sarnus etiam non est Arnus, ut alibi dicetur. Quis ergo aedificauerit primo Florentiam, ignoro; nec credo, quod a Florino nobili ciue romano fuerit sic denominata, nec a Campo Florido, sicut etiam isti dicunt, cum dicat Plinius, quod Florentia olim habuerit ortum a Faesulis; sed quando, quomodo, uel per quem fateor me nescire. Nunc ad literam redeundo, dicit Brunettus Latinus in accusationem florentinorum et excusationem autoris: {ma quello popolo}, scilicet florentinus, {ingrato}, dicunt aliqui, quia est rebellis et inobediens imperatori, cui debet de iure esse subiectus; sed haec est truffa: imo uocat eum ingratum contra autorem, quia non cognouit uirtutem eius, et iniuste tenuit eum in perpetuo exilio, {maligno}, idest male ignitus, quia habet feruentem sanguinem, et dicit quod hoc habet a primaeua origine antiqua, quia dicit: {che discese da Fiesole ab antiquo}, quasi dicat, qui habet mores faesulanorum; unde non credas quod autor ponat hic ista uerba simpliciter historice, imo aliud intelligit allegorice. Est ergo sciendum quod sicut scribitur in historia beati Romuli quem Petrus misit ad praedicandum Faesulas, faesulani erant homines maligni; sed destructa ciuitate Faesularum per romanos, ex illo populo et quibusdam romanis ciuitas Florentiae facta est. Ideo uult dicere autor quod florentini tenent adhuc mores suorum antiquorum, et utinam non peiores; et ecce declarat se dicens: {e tene ancor del monte e del macigno}, idest de duro saxo: et uide quod hoc est uerum realiter, quia Florentia ultra Arnum in extremitate terrae tenet partem de monte et saxo; sed allegorice uult dicere quod Florentia tenet adhuc de duritie, audacia, sagacitate et rapacitate montana; unde uidemus quod comuniter isti montani sunt magis audaces et animosi et subtiles quam palustres, quia habent aerem subtiliorem, unde sunt similes ursis et apris suis; palustres uero habent sanguinem piscium, ranarum et bissarum. Macignus ergo est lapis liuidus, aridus, et figurat inuidiam, sicut scribitur Purgatorii capitulo XUIIII. 
+
+{Uecchia.} Hic Brunettus confirmat quod dixit per unum prouerbium antiquum, quod dicitur in Tuscia in improperium florentinorum, quia scilicet appellantur florentini caeci. Sed ad intelligentiam istius facti est sciendum, quod communis opinio omnium et ipsorum florentinorum est, quod florentini sint uocati caeci propter delusionem, quam receperunt olim a pisanis. Nam, ut tradunt eorum chronicae, anno Domini MCXUII, pisani tunc temporis potentissimi in mari fecerunt magnam classem galearum ad capiendam insulam Maioricae, quam occupauerant saraceni; et cum iam essent in itinere, ecce lucenses uenerunt cum exercitu ad inuadendum Pisas. Quo audito, pisani non audentes procedere, ne eorum ciuitas uastaretur, et recedere ab incoepto uidebatur eis inhonorabile et damnosum,iam uulgata fama et facta expensa magna; ideo habito consilio inter eos miserunt ad florentinos tunc amicos eorum, ut deberent uenire ad custodiam ciuitatis pisanae. Florentini gratanter assumpserunt defensionem contra lucenses, et quoscumque molestare uolentes dictam ciuitatem; et continuo miserunt gentes equestres et pedestres, quae posuerunt castra prope Pisas per duo milliaria. Et Potestas eorum prudenter et honeste mandauit, ne aliquis intraret ciuitatem; et cum unus contra praeceptum intrasset, condemnatus fuit ad mortem. Quo audito, seniores Pisarum uenientes ad Potestatem, rogauerunt, ut eorum contemplatione remitteretur sibi poena; et non ualentes flectere ipsum precibus, protestati sunt, quod nolebant ipsum interfici in territorio eorum. Tunc Potestas caute et honeste fecit emi agrum a rustico nomine communis Florentiae, et ibi fecit reum suspendi. Pisani autem reuersi a recuperatione Maioricae, egerunt gratias florentinis de tam liberali et laudabili beneficio; et obtulerunt, ut eligerent quod signum uictoriae potius uellent, uel portas aeneas, uel columnas de propheritico, quas portauerant a dicta insula. Florentini petiuerunt columnas: et fertur, quod pisani ex inuidia incenderunt eas; deinde illas fassiatas scarlato sub specie honoris et pompae tradiderunt florentinis. Florentini spoliantes columnas, uisa fraude, cum summa indignatione coeperunt dicere: Bene sumus caeci, qui fidimus uulpibus antiquis pisanorum, qui nihil facere nouerunt sine fraude: et ex inde postea dicti sunt florentini caeci in Tuscia; et has columnas posuerunt ante portam sancti Iohannis, ubi adhuc sunt; sed certe quidquid dicatur, non uidetur mihi, quod ista de causa florentini sint uocandi caeci, quia si fuerunt delusi ab his, quibus fidebant, et quibus fecerant tam memorabile seruitium, non uideo, quod caecitas sit ista. Alii ergo dicunt, quod florentini dicti sunt caeci, quia olim Hannibal inundationibus Arni fluminis perdidit unum oculum, sicut scribit Boccatius de Certaldo in suo libro de Montibus et Fluminibus. Sed certe istud non est de intentione autoris, qui loquitur hic, quam peius potest, de Florentia, ut patet ex dictis et dicendis; sed mihi uidetur, quod maxima caecitas florentinorum fuit, quando crediderunt Athilae, si uerum est, quod iam scripsi supra capitulo XII. Audiui tamen unum florentinum facientem hic pulcerrimam expositionem, licet non sit de mente autoris. Dixit enim, quod florentini erant caeci actiue, non passiue, quia faciunt alios caecos. Nunc ad literam: dicit ser Brunettus de florentinis suis: {uecchia fama li chiama orbi nel mondo}; allegorice uult dicere autor quod sunt caeci mente, quia nouerunt uirtutem et contrarium operantur, sicut dicit Ualerius de atheniensibus. Et ecce caecitatem magnam, quia {gente èe auara, inuidiosa e superba}, et istae tres flammae incendunt corda eorum, sicut autor iam dixit supra capitulo UI. Ergo: {fa che tu ti forbi da i lor costumi}, idest expurges te a moribus malignis maligni populi.
+
+et in recessu ser Brunettus recommendat autori unum opus suum. Ad cuius intelligentiam est sciendum, quod iste ser Brunettus fecit librum uulgarem in lingua gallica prosaica, quem diuisit in tres libros: et primo tractat de rebus gestis in ueteri et nouo testamento, sicut de aetatibus mundi, de regnis gentium, de prophetis, de apostolis, de dotatione ecclesiae, de multiplici translatione imperii romani ad graecos, gallicos, alemannos, de situ et distinctione prouinciarum; de naturalibus, sicut de elementis, de piscibus, auibus, serpentibus, bestiis. In secundo libro tractat de ethica Aristotelis, scilicet de uirtutibus moralibus et uitiis. In tertio de rhetorica Tullii, scilicet de artificiosa eloquentia et modis persuadendi: item de modis regendi et gubernandi ciuitates et terras. Primam partem uocat monetam usualem; secundam, lapides praetiosos; tertiam, aurum purissimum. Fecit et alium libellum, qui uocatus est thesaurettus siue thesaurus paruus in stylo rhitmico et uulgari italico, in quo tractat de moribus hominum, de casibus et mobilitate fortunae, de statu humano. Dicit ergo: {siati raccomandato il mio Tesoro}: debet intelligi de primo thesauro maiori per excellentiam, qui uocatus est thesaurus ab eo, quasi aggregatio et collectio multarum rerum in unum cumulum; unde in prohemio huius libri assimilat ipsum fauo mellis collecto ex uariis floribus multorum autorum. 
+
+{Ricominciar.} Nunc autor ostendit quomodo, ipso et Uirgilio expectantibus, illi tres iterum clamantes fecerunt subito de se unam rotam siue circulum. Ad cuius intelligentiam uolo te bene notare, quod autor noster facit hic subtilem et artificiosam fictionem nimis. Isti enim spiritus non poterant loqui cum Dante ambulando pari passu secum, sicut fecerat Brunettus Latinus, quia ut dictum est, Dantes iam se firmauerat; ipsi uero non poterant retardare, tum quia habuissent asperrimum martirium stando pro multitudine flammarum, ubi prius habebant asperum currendo; tum etiam quia forte postea stetissent per centum annos quod non potuissent repellere flammas a se, sicut dictum est in praecedenti capitulo: adinuenerunt ergo artificiosum modum quo loquerentur secum, et minus laederentur a flammis, quantum possibile erat eis. Coeperunt enim unum tripudiolum per quod uoluebant se continuo in girum, et saltabant ibi penes aggerem loquendo cum autore; et hic est sensus subtilis liberalis, sed est alius sensus subtilissimus moralis; unde uolo quod hic notes melius, quod autor ideo fingit istos facere rotam ad repraesentandum eorum opus nepharium. Rota namque non habet principium neque finem; ideo bene figurat luxuriam istorum detestabilem, quae non habet principium a natura, neque finem ponit in natura; a natura quidem non habet principium, quia contra naturam est. Ideo bene Hieronymus dicit quod isti tales erunt muti in die iudicii, quia nullam poterunt facere excusationem, sicut alii luxuriosi qui puniuntur extra ciuitatem, quia habuerunt magnam inclinationem a natura ad mulieres, sicut et caetera animalia naturaliter inclinantur pro conseruatione suae speciei. Nec ponunt finem suum a natura, imo destruunt opus naturae et fructum generationis, quo solo propagatur genus humanum. Ideo bene scriptum est a Suetonio UI de XII Caesaribus, quod cum ille nequissimus Nero impurissima belua teneret publice unum puerum inter crura, dixit quidam et bene: si Domitius pater talem uxorem habuisset bene ageretur cum natura rerum, quia scilicet non esset natus ille Nero iniuria et uituperium naturae, qui conatus est semper peruertere naturam, ducens puerum in uxorem nomine Sporum, quem conatus est transnaturare in foeminam, et ita de multis, ita quod uidetur in hoc casu quod ista luxuria innaturalis sterilissima semper fuisset utilis naturae in Domitio Nerone patre Neronis, quia scilicet non esset natus Nero maximus inimicus naturae humanae. Ad propositum ergo: isti bene finguntur facere rotam quia neque incipiunt a natura, neque finem suum constituunt in natura; unde poterunt dicere aeterno Iudici: Tu dixisti: *Crescite et multiplicamini*; nos contrarium fecimus. Nunc ordina literam sic: {ei}, idest illi tres, {ricominciar l'antico uerso}, uel dic et melius: illi, {ricominciar hei}, idest heu aduerbium dolentis; unde dicit appositiue, {l'antico uerso}, quia hic erat sonus et clamor antiqui doloris et poenae, ita quod saepe iterant istum uersum heu heu; nam uersus appellatur uulgariter omnis sonus; unde dicimus tota die: talis facit dolorosum uersum; et dicit: {come noi ristemmo}, quasi dicat: tam cito, quam cito firmauimus nos, {e tutti tre fenno una rota di se}, idest tripudium, {quando furno giunti a noi}, scilicet ex opposito nostri iuxta ripam. 
+
+{Questi.} Hic praedictus spiritus ut reddat auditorem auidiorem ad respondendum sibi, non expectata responsione, manifestat sibi socios et se; et primo incipit a digniori, scilicet a Guidone Guerra. Et circa istius descriptionem, lector, est aliqualiter immorandum, quia multi mirantur, immo truffantur ignoranter, quod Dantes, qui poterat describere istum uirum praeclarum a claris progenitoribus eius et claris gestis, describit eum ab una femina auia sua, donna Gualdrada. Sed certe autor fecit talem descriptionem tam laudabiliter quam prudenter, ut hic implicite tangeret originem famosae stirpis istius, et ut daret meritam famam et laudem huic mulieri dignissimae. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod Otto IU, cum uenisset in Italiam, iuit uisitatum Florentiam tamquam florentissimam ciuitatem et terram imperii. Et cum die quadam celebraretur solemne festum in Florentia, sicut forte festum Baptistae, quo nullum fit celebrius, ibi imperator cum quibusdam nobilibus de Terra iuit ad festum. Et dum staret in uia publica ad uidendum puellas, quae sunt ibi pulcerrimae et plurimae, ecce inter alias transibat una uirgo elegantissimae formae; cuius miro decore stupefactus imperator, conuertens se ad unum militem probum antiquum spectatae uirtutis, cuius nomen erat dominus Bilinçonus, de Rauignanis de Florencia, petiuit ab eo quaenam esset illa tam nobilis indolis et uagae apparentiae. Respondit Bilinçonus: inclyte domine, haec est filia unius, qui si uellet, posset de praesenti facere uos exosculari eam. Puella autem, quae incedebat auribus arreptis, audita responsione patris, uertit se ad eum aperte et uerecunde, et dixit: in ueritate, pater mi, parcat mihi reuerentia uestra, numquam quisquam exosculabitur me, nisi legitimus sponsus meus. Imperator, audito tam nobili responso, et cognito quod ista erat filia domini Bilinçoni uoluit quod ista posset honeste osculari, et mandauit patri, ut uocaret Domicellam ad se. Deinde uocauit ad se quemdam strenuum militem, qui uocatus est comes Guido uetus, qui erat in eius consortio; et tradito sibi annulo suo fecit eam desponsari, et dedit sibi in dotem et nomine dotis illum Comitatum Casentini, qui postea diu fuit comitum Guidonum. Et ex isto comite Guidone uetere, et ex ista domina descenderunt omnes comites Guidones, qui postea diuisi sunt in multa membra, et fuerunt familia famosa et potens nimis; qui tenuerunt multa et magna castella citra et ultra Alpes, non solum in Tuscia, sed etiam in Romandiola. Nunc ad literam ueniendo dicit Iacobus Rusticutius Danti: {questi, l'orme di cui mi uedi pestar}, idest iste cuius uestigia uides me calcare; quia enim mouebantur frequenter et circulariter unus premebat uestigia alterius, quasi dicat: in cuius societate me uides moueri pari passu, quia sum sibi socius in poena, sed non deberem esse alia uia, quia ipse fuit nobilis de nobili genere et magnificus, ego uero ignobilis et plebeius, {fu di grado maggior che tu non credi}, quia fuit nobilis comes, magnanimus miles, et tamen tu non credis sic, nec uidetur sic, quia non discernitur nunc per aliquid signum nobilitatis uel probitatis in isto loco maledicto; ideo dicit: {tutto che nudo e dipelato uada}, quia scilicet erat totus spoliatus capillis, barba, et omnibus pilis; quasi dicat tacite: fuit homo magnae probitatis et famae, licet sit nunc ita infamatus ista turpi macula. Et describit eum ab auia sua, dicens: {nipote fu de la buona Gualdrada}. Ad quod bene intelligendum, nota, quod comes Guido uetus habuit ex dicta domina multos filios, quorum unus uocatus est Guiglielmus; ex quo natus est comes Guido Nouellus, qui tenuit partem ghibellinam, et fuit multum armiger, et multa fecit pro parte ghibellina, de quo saepe fit mentio in isto opere. Alius fuit uocatus Rogerius, ex quo natus est iste comes Guido Guerra. Ex quo patet, quod uterque Guido, scilicet Nouellus et Guerra, fuit nepos dictae dominae. Nota etiam, quod ista egregia iuuenis uocata est proprio nomine Inghuldrada; sed autor utitur uocabulo communi et corrupto, quo utuntur mulieres et uulgares, qui dicunt Gualdrada; sicut ego uidi in quodam amico meo, qui uolens uocare filiam suam Lucretiam, corrupte uocauit ipsam Alegriciam. Deinde describit autor dictum comitem a nomine proprio, et ab agnomine proprio, dicens: et iste, {Guido Guerra ebbe nome}; et bene sibi conuenit utrumque, quia fuit magnanimus dux multorum, et bene guidauit, et fuit magnus guerriger, et uir bellicosus multum. Ad cuius rei intelligentiam uolo te scire, quod hic comes Guido Guerra, tempore, quo Carolus primus uocatus est ab Ecclesia uenit in Italiam contra Manfredum, iuit cum fere CCCC equitibus fiorentinis exulibus obuiam Guidoni de Monforte, qui ducebat exercitum Caroli per terram usque Mantuam; deinde transiuerunt per Bononiam, Romandiolam, Marchiam et Ducatum, et non potuerunt transire per Tusciam, quia tota erat sub parte ghibellina, et dominio Manfredi; unde multum temporis expendiderunt in uia; tandem appulerunt Romam, ubi erat Carolus. Postea Guido cum suis fuit in expugnatione sancti Germani; deinde fuit in bello, quod habuit Carolus contra Manfredum apud Beneuentum. Quibus uisis Manfredus petiuit: Ubi sunt ghibellini, pro quibus tantum expendidi et laboraui? Et subdit: Uere gens illa non potest hodie perdere. Hoc dixit, quia si Carolus uincebat, erant uictores; et si ipse Manfredus uincebat, fuisset eis amicus. Et uerum dixit, quia Manfredo uicto, comes Guido Guerra cum fauore et gente Caroli rediuit Florentiam, et inde expulit ghibellinos. Ideo bene describit eum a prudentia et probitate dicens: {e fece col senno assai e con la spada in sua uita}, et est magna laus Guidonis, quia communiter fortes bellatores non inueniuntur prudentes; et e contrario: iste autem erat audax in praelio et prudens in periculo, sicut recte dicit Liuius de Hannibale. 
+
+Et subdit causam suae petitionis, et uult breuiter dicere: non uideatur tibi mirum si sic peto, quia quidam conterraneus noster nuper mortuus qui paulo ante peruenit ad istam arenam refert nobis molesta nimis de terra nostra. Et ut uideas clare quod iste spiritus nouus erat idoneus ad referendum sibi ueritatem de curialitate, et ad uituperandam auaritiam, debes scire quod Guiglielmus Burserius fuit quidam ciuis florentinus, faciens bursas, uir secundum facultatem suam placibilis et liberalis; qui tractu temporis habens odio officium bursarum, quibus clauditur pecunia, factus est homo curialis, et coepit uisitare curias dominorum et domos nobilium. Accidit autem, quod semel applicuit ad ciuitatem Ianuae, ubi moram traxit pluribus diebus, retentus et honorifice tractatus a quibusdam nobilibus. Erat in diebus illis in Ianua quidam dominus Herminus de Grimaldis, qui in possessione diuitiarum non solum excedebat ianuenses, qui sunt ditissimi, sed etiam omnes italicos; et sicut superabat omnes in opulentia, ita in cupiditate et miseria, ita quod non solum honorabat alios, sed pro se uiuebat parcissime, cum tamen ianuenses communiter uiuant parce; imo, quod turpius erat, induebatur uiliter, cum tamen ianuenses generaliter induantur splendide. Iste ergo Herminus, audita fama Guiglielmi, misit pro eo, et introduxit eum in salam cuiusdam pulcrae domus, quam fecerat nouiter fieri. Et quia adhuc remanserat in eo aliqua scintilla nobilitatis quam omnino auaritia non extraxerat, dixit Guiglielmo: Deh domine Guiglielme, uos, qui multa uidistis, sciretis ne me docere aliquam rem peregrinam numquam amplius uisam, quam possem facere pingi in ista mea sala? Guiglielmus audiens suum inconueniens loqui, respondit: Domine, non crederem posse uos docere, nisi forte essent sternuta, uel similia his. Sed si placet, docebo uos unam, quam non credo uos uidisse unquam. Dominus Herminus factus auidus, subito dixit: Deh! rogo uos, dicite mihi; non expectans ipsum responsurum, ut fecit: cui Guiglielmus praesto dixit: Facite pingi dominam Liberalitatem. Herminus tunc audito scommate mordacissimo, transfixus fuit tam forti telo uerecundiae, quod quasi mutauit malignum morem auaritiae in laudem largitatis: et dixit facie flammata rubore: Ego faciam pingi talem, quod nec uos, nec alius poterit rationabiliter dicere, quod numquam uiderim, uel nouerim ipsam. Et ab illa die in antea tantae fuit uirtutis et efficaciae uerbum Guiglielmi, quod postea fuit liberalior et gratiosior omnibus. Non tamen credas, quod factus sit prodigus, sicut postea fuit dominus Carolus Grimaldi de domo sua, qui factus arcipirata ualentissimus, apud mirabile Castellum Monaci infestabat omnes nauigantes per mare Leonis, formidatus etiam a magnis principibus, nedum priuatis mercatoribus. Ad propositum ergo uide, quanta arte utitur hic autor, qui fingit, quod Iacobus Rusticutius allegat Guiglielmum Burserium, qui dolet de curialitate perdita in patria sua, quia ipse erat optimus iudex in tali causa, et bene nouerat curialitatem et curiales suae patriae, et fuit infestus hostis auaritiae, ita quod in aliena terra, ubi plurimum potest auaritia, mirabiliter expulit eam de pectore hominis, in quo uidebatur penitus indurata. Nunc ad literam dicit Rusticutius, adducens causam quare sic petiuerat, {che}, idest quia, {Guglielmo Borsieri el qual se dole con noi}, idest qui punitur eadem poena nobiscum. Et hic uide quod autor per modum incidentiae nominat unum alium foedatum eadem culpa, et facit memoriam de homine quia fuit ualens curialis, et dicit: {per poco}; hic dicunt aliqui, quod parum peccauit; istud non uidetur uerum, quia est de grege istorum, qui grauius deliquerunt quam primi, de quibus dictum est in praecedenti capitulo, ideo dicas: {per poco}, idest per paruum tempus, quia nouiter mortuus erat; et ista est intentio literae, quia noua recentia portauerat istis; nam damnati in inferno nesciunt quae fiant praesentia in mundo, nisi referatur sibi ab alio, sicut iam dictum est supra, capitulo X. Et dicit: {e ua là coi compagni}, quia scilicet erat de turma, de qua exiuerant ipsi tres, sicut dictum est in principio capituli, qui quia currebant iam erant elongati a uisu istorum, {assai ne crucia}, idest tormentat, {con le sue parole}, ultra tormenta flammarum, quia scilicet dicit nobis, quod cupiditas et uilitas intrauerunt terram nostram loco curialitatis et probitatis.
+
+Ad primum dico quod autor describit Gerionem quantum ad effectum, et quantum ad formam. Ad plenissimam discussionem istius passus, qui facit uiam ad cognitionem multorum dicendorum inferius, oportet praeconsiderare multa. Est ergo primo notandum quod autor, manifestato nobis uitio uiolentiae, uolens descendere ad uitium fraudulentiae, ipsum nobis proponit et repraesentat per imaginem et figuram, fingens quod quaedam fera uaria et mirabilis oblata est aspectui suo, idest speculationi intellectuali, quae quidem habebat uultum hominis benignum, et reliquum corpus serpentis praeter caudam, quae erat scorpionis; et appellatur ab ipso Gerion sicut et ab aliis poetis. Ad cuius quidem ferae notitiam est sciendum, quod fabulose loquendo Gerion fuit rex Hispaniae habens tria corpora et ita tres animas, quem magnus Hercules praelio uicit et priuauit triplici uita, et spoliauit magno armento. Historice uero loquendo, sicut scribit Iustinus libro ultimo, fuerunt tres fratres tantae concordiae et unanimitatis, ut uiderentur esse una anima in tribus corporibus, et sic uiderentur unus rex non tres. Rodericus autem archiepiscopus toletanus in sua chronica de gestis Hispaniae dicit, quod Gerion habuit tria regna in Hispania, scilicet Lusitaniam, Galleciam, Bethicam. Alii tamen dicunt, quibus magis credo, quod Gerion tenuit in Hispania tria regna, scilicet duas insulas baleares, scilicet Maioricam et Minoricam, quae sunt inter Hispaniam et Africam, distantes inter se forte per L milliaria; tenuit et Ualentiam, quae fuit caput unius regni Hispaniae. Hercules autem, qui primus domuit Hispaniam, ueniens per mare ab oriente in occidentem, primo Gerionem spoliauit tribus regnis et uita, propter quae tria regna uocabatur Gerion tergeminus. Ad propositum ergo autor per Gerionem, qui dicitur fuisse ualde fraudulentus, allegorice figurat nobis in generali uitium uniuersale fraudis, quae quidem est triplex; quaedam enim committitur uerbo, quaedam re ipsa, quaedam facto. Ideo primo dat Gerioni faciem humanam, per quam tangit primam speciem fraudis, quae committitur uerbo, quia loqui est proprium hominis, et ista fraus committitur benigno uultu, sicut faciunt praui consultores, adulatores, lenones. Secunda fraus committitur in re ipsa, sicut in omnibus artibus et mercibus, ideo dat sibi corpus serpentis uarium et diuersorum colorum; per serpentem quidem, quia serpens est astutissimum animalium; per uarium, quia fraudes sunt innumerabiles et infinitae. Tertia fraus committitur facto, ideo bene dat caudam scorpionis pessimam, uenenosam, quia pungit, penetrat, inficit, sicut latrones, baractarii, simoniaci, proditores. Nunc ad literam ueniendum est. Autor primo continuans materiam praesentem praecedenti, fingit quod Uirgilius qui traxerat Gerionem cum corda ad summum aquae, uidens feram tam terribilem coepit exclamare cum magna admiratione, unde dicit: {il mio duca cominciò sì a parlarmi}, idest Uirgilius, uiso Gerione incipiente apparere, coepit clamare et dicere uersus me: {Ecce la fiera}, scilicet Gerion figurans fraudem, quae facit hominem assimilari ferae, sicut serpenti et uulpi, {con la coda aguzza}, quia habet caudam scorpionis, quod statim declarat per effectum, dicens: {che passa monti}, sicut patet tota die in fraudibus, quae quotidie transmittuntur per literas, imo, sicut uidemus, cum una fraus est inuenta in aliqua mercantia, cito transit maria et montes, et discurrit ad alias regiones etiam longinquas: uel per montes intellige uiros uirtuosos, sapientes, altos et praeeminentes, quos saepe fraus superat, {e rompe muri}, sicut patet saepe in proditionibus terrarum, sicut in fraude Sinonis qui equo fictitio cepit Troiam, ut dicetur alibi: uel per muros intellige uiros fortes, constantes, inuincibiles, {ed armi}, idest uiros armatos; imo tantam efficaciam habet ipsa fraus, quod inermis uincit armatum, pauper diuitem, paruus magnum. Exemplum habemus Hannibalis, qui fuit fraudulentissimus, et plura fraude quam uiribus fecit, ut saepe patet apud Titum Liuium de secundo bello punico. Hannibal namque cum semel captus esset a Fabio maximo artibus suis, quia scilicet circumuentus erat insidiis inexcogitata fraude, Fabium clausit et euasit. Collegit enim omnes boues et tauros qui potuerunt inueniri in campo suo, qui fuerunt circa duo millia numero, et fecit ad cornua omnium alligari faces ardentes et flammas igneas, et circa initium noctis fecit eos duci uersus montes, quos occupauerant hostes, et boues duris uerberibus et acutis stimulis urgeri et impelli contra montes; ex quo boues celeri saltu peruenientes ad cacumina montium, instigante calore qui peruenerat ad capita, praecipitanter discurrebant furiosi, ita quod totus aer ardere uidebatur. Quod uidentes romani qui latebant in insidiis, putauerunt se circumuentos ab Hannibale, unde armis abiectis dederunt se omnes fugae benefitio, et sic Hannibal libere euasit ex montibus, intra quos erat inclusus. Sic igitur patet quomodo fraus fregit arma quae uis uincere non poterat, et ut cito dicam: {Ecco colei che tutto il mondo appuzza}, quia corrumpit omnem fidem et deprauat omnem ueritatem, et sic totum mundum maculat.
+
+{Come.} Nunc autor descripta forma Gerionis, describit formam stationis eius per duplicem comparationem, quarum altera est clara, alia uero subtilis; et dicit in summa quod Gerion stabat partim in terra, partim in aere, partim sub aqua, sicut stant naues ad ripam partim in aqua, partim extra aquam; et sicut animal quod dicitur biuarus. Ad huius secundae comparationis intelligentiam est sciendum, et diligentissime aduertendum quod biuarus est animal mirabile nimis; est enim paruum, grossum, breue quasi ad similitudinem taxi; habet pedes posteriores anserinos ad natandum per aquam, et anteriores ut canis, quia frequenter ambulat per terram: pellis eius est cinerea ad nigredinem declinans, pilus uero spissus et curtus, caudam habet latam quasi ad modum linguae bouis, et pinguem cum corio squamoso; habet interius castorium in corpore, quod est calidum et siccum et confortans neruos, ideo ualet contra tremorem neruorum. Istud animal est ualde potens, sagax, ingeniosum, dominatiuum; est enim acutissimi morsus, et arbores satis magnas, et ramos arborum resecat et deiicit, cum quibus facit sibi artificiosum domicilium cum pluribus solariis iuxta ripas aquarum intra aquas, ita quod, aqua crescente, casa ascendit, et illa decrescente descendit. Et dicitur quod biuaros peregrinos redigit in seruitutem, et illis resupinatis per terram ponit ligna inter crura eorum diligenter super uentrem, et illos trahit per caudam ad locum ubi fabricat aedificium. Domo autem facta sedet super ea, et immittit semper caudam in aquam intra structuram, et illam agitat per aquam, ad quam pisces concurrunt, et ipse praesto capit illos. Cibus eius piscis, melica et aliquando cortices arborum; est autem cauda eius aperta ad natandum sicut gubernaculum in naui. Ulterius est subtilius inquirendum quantum iste autor sagax et ingeniosus mirabiliter manifestet Gerionem animal fictum per biuarum animal naturale. Primo enim biuarus est paruus corpore, de quo dicit Plinius quod est similis lutrae, qui cum apprehendit partem hominis non dimittit antequam ossa fracta concrepuerint; ita Gerion paruus corpore, sed magnus saccus malitiae: biuarus est animal multiforme, quia habet duos pedes posteriores anseris, quae auis est ualde uigil et subtiliter sentit, habet caudam quam tenet sub aqua, et parat insidias piscibus; ita Gerion fraudulentus est animal triforme, habet enim caput humanum, corpus serpentinum, caudam scorpioninam, et cum illa nauigat, cum illa se regit et gubernat, et capit puros et bonos uiros: biuarus alios biuaros reducit in suam seruitutem et comoditatem imponens eis onera; ita recte Gerion alios Geriones, idest fraudulentos saepe capit et trahit in sui utilitatem; et sic uide quod fraus uincit et simplices et astutos: biuarus uiuit in terra et aqua, ita Gerion uenatur in terra, piscatur in aqua, et ubique quaerit cibum suum: biuarus deiicit arbores et ramos, ita Gerion prosternit maiores et minores: biuarus habet castoreum intus in corpore quod est calidum, et ualet contra tremorem; ita Gerion habet interius caliditatem et astutiam, quae ualet contra tremorem et debilitatem: biuarus facit sibi domum in aqua iuxta terram cum multis mansionibus; ita Gerion facit sibi domum cum multis cameris et angulis, ita quod laberintus Cretae non est magis intricatus; unde infelix qui intrat domum eius, raro uel nunquam potest exire. Nunc ad literam uult dicere autor quod ita stabat nunc Gerion ad ripam partem sui tenens extra aquam et partem intra aquam sicut nauis et sicut biuarus. Dicit ergo: {la fiera pessima}, scilicet Gerion, idest fraus, quia incontinentia est mala, uiolentia peior, malitia pessima, {si staua su l'orlo}, idest extremitate ripae, {che di pietra il sabbion serra}, quia ripa lapidea claudit arenam, ut iam dictum est, {così come stanno i burchi a riua taluolta che parte sono in terra}, quia scilicet tenent proram ad ripam tamquam caput, {parte in aqua}, quia scilicet habent puppim in aqua tamquam caudam. {– E come lo biuaro.} Hic nota quod istud animal graece dicitur Fiber, latine uero Castor, non quia se castret, sed quia propter castrationem maxime quaeritur. Ideo dicit magnus Albertus in suo de animalibus, quod falsum est quod dicit Isidorus, scilicet quod castor fugatus a uenatoribus castrat se dentibus et proiicit castoreum; et quod si iterum agitetur a uenatione erigit se et ostendit se carere castoreo. Et certe magis credo Alberto quam Isidoro; tum quia Albertus fuit magnus naturalis et experimentator, tum quia castores abundant in partibus suis, ubi uoluit habere experientiam ueram; imo etiam Dioscorides antiquus et autenticus autor impugnat hanc opinionem de castratione, quia non potest attingere sibi testes, et dicit quod dicitur biuarus quasi bine uiuens in terra et aqua. Dicit ergo: {s'assetta a far sua guerra}, scilicet contra pisces, {là tra li tedeschi lurchi}, idest ingluuiosos, uoraces. Hoc dicit quia castores abundant in Alemannia iuxta ripas Danubii, imo apud Pontum, idest mare maius, ut dicit Dioscorides et Uirgilius, licet non oporteat ire ita a longe, quia inueniuntur hic non longe a Ferraria in territorio Marchionum Estensium.
+
+Et subdit succursum Uirgilii promptum contra terrorem suum, dicens: {ma le sue minacce mi fer uergogna}. Et hic nota quod Uirgilius contra alios timores Dantis solet adulari, monere, consulere; hic uero minatur et exprobat sibi, quod ideo autor fingit, quia amodo debebat ex longa experientia audere et bene sperare. Dicebat ergo Uirgilius cum facie turbata, irata: Ah! miser, infelix, uilis, pusillanimis, nunquam habebis honorem, non famam perpetuam, non gloriam aeternam, et perdideris tot labores, tot uigilias. Nonne deberes amodo esse audax cum iam perueneris ad medium operis feliciter, et es ita bene eruditus et armatus? quid ergo tam enormiter times. Licet uideris bestiam peregrinam, retrogradam, non tamen te linget cum ore humano, nec punget cum cauda scorpionina, nec te deiciet de sella serpentina; non suffocaberis in ista aqua licet profunda, idest in ista materia non deficies: uade te suspensum bestia, nonne ego te tenebo inter brachia? Et nota quod autor non uult per hoc aliud ostendere nisi fortem luctam suae mentis, ut ostendat materiam fortem, et per consequens ut ostendat maiorem uirtutem suam. Ideo bene dicit quod uerecundia uicit eum, unde dicit: {che}, idest, quae uerecundia, {fa seruo forte nanzi a buon segnor}. Unde nota quod uerecundia est tam fortis et efficax, quod saepe facit timidum audacem, et uictum uictorem, sicut pulcre narrat Iulius Celsus de Iulio Caesare, qui in Gallia uidens militem fugientem a proelio cepit ipsum per nasale et reduxit in aciem, dicens: illuc sunt hostes. Idem in Hispania contra filios Pompei pugnans, uidens ueteranos inclinare, fecit asportari equum suum, et pedes coepit pugnare ante aciem; et sic cum uerecundia reuocauit quos non poterat precibus et exhortationibus retinere, et sic uictoriam eripuit de manibus hostium; et sic in proposito uerecundia fecit fortem discipulum timidum coram bono doctore et duce Uirgilio.
+
+{Io m'assettai.} Hic autor ostendit quomodo ascenderit cum timore et pudore, dicens: {Io m'assettai su quelle spallacce}, idest magnis spatulis Gerionis. Uere istae spatulae sunt maximae et amplissimae, super quibus sedent tot millia hominum, et hominum studia. Unde nota quod regula Gerionis uera generalis, quae raro patitur exceptionem, est ista, quod omnis homo uiuit in isto mundo secundum falsitatem artis suae; nam si credo uelit bene et legaliter uendere calceamenta sua, dicendo quod corium est debile uel marcidum; et ita drapparius pannum suum, uiuet in penuria et morietur fame: idem intellige de omnibus artibus mundi. Ideo bene dicebat quidam ad uerificandam istam regulam: qui facit usuram uadit ad infernum, et qui non facit uergit ad inopiam. Magna ergo est bestia ista et magna terga habet, intellige de magnitudine intensiua.  
+
+Ad primam dico, quod autor primo describit circulum generalem fraudulentorum, quem distinguit in decem ualles speciales; primo ergo continuans dicta dicendis, quia dixerat in fine capituli praecedentis quod peruenerant ad arcem ruinosam, dicit: {Loco èe in Inferno detto Malebolgie}. Et sic uide quomodo describit primo locum a nomine nouo, quia istud dictum est nuper ab autore, numquam ab alio, et est nomen conueniens. Bulgia enim in uulgari florentino est idem quod uallis concaua et capax: modo iste circulus continet intra se multas ualles, quarum quaelibet est capax multorum ualde; ideo autor imponit huic loco tale nomen, et est nomen compositum singularis numeri. Et bene sic uocatur, quia cum omnes ualles inferni sint malae, istae per excellentiam possunt dici malae:
+
+{Come.} Hic autor explicat modum eundi obuiam per unam nobilem comparationem. Ad cuius intelligentiam claram est breuiter sciendum quod in MCCC, in quo anno autor incoepit istud nobile opus, papa Bonifacius UIII, tunc sedens in sede Petri, dedit generalem indulgentiam peccatorum in urbe, ad quam, sicut uidimus in MCCCL, cucurrit maxima multitudo ex omnibus regionibus et nationibus obedientibus ecclesiae romanae. Unde propter nimiam pressuram gentium in transitu pontis supra Tiberim, ne aliqui a lateribus caderent in aqua et suffocarentur, inuentus est utilis modus, scilicet ut peregrini euntes, facerent de ponte per longum duas partes, ita quod, qui ibant ad ecclesiam sancti Petri per unam medietatem pontis respiciebant uersus castellum sancti Angeli, et illi, qui redibant ab indulgentia ibant per aliam medietatem respicientes uersus montem. Ita a simili in proposito aliqui istorum fustigatorum ibant ad sinistram uersus puteum, aliqui ad dextram uersus septimum circulum, a quo recesserant Uirgilius et Dantes, qui erat quasi mons respectu sequentis bassioris; et sic comparatio est satis propria quia de transitu ad transitum, de peccatoribus ad peccatores. Sed romipetae uadunt ad indulgentiam ut purgentur a peccatis; isti uero uadunt ad poenam ut puniantur de peccatis. Ad literam ergo dicit autor, quod isti peccatores hinc inde a dextris et sinistris eo modo, {come i romani hanno tolto modo}, istum modum adhuc seruant romipetae ex se ipsis quando multitudo est magna Romae, {a passar la gente su per lo ponte}, fluminis Tiberini, {per l'esercito molto}, idest propter magnam multitudinem peregrinorum, {l'anno del giubileo}, tangit uniuersalem indulgentiam per uocabulum antiquum. Ad cuius cognitionem est sciendum quod iubilaeus interpretatur annus remissionis, et est nomen hebraicum, et fiebat in quinquagesimo anno. Iubilus enim est cantus sonorus, laetabundus, est uox confusa prae gaudio. In anno enim iubilaeo fiebat festum laetum cum clangore tubarum, et debita absoluebantur, et confirmabantur libertates, restituebantur bona; et dicunt aliqui quod iubilaeus habuit initium a uictoria Abrae quando redemit nepotem suum Loth de manibus trium regum. Et ecce modum transeundi romipetarum: {che tutti hanno la fronte da l'un lato uerso 'l castello}, scilicet sancti Angeli. Ad quod notandum, quod istud castellum, de quo fit hic mentio, fuit olim sepultura Adriani imperatoris. Nam illi principes antiqui aliquando sepeliebantur in alto, sicut patet in columna lapidis Numidici, in qua sunt cineres Iulii Caesaris; aliquando sepeliebantur in basso, sicut Augustus, qui est sub alta turri. Ita ad propositum: ista alta et mirabilis sepultura facta fuit super muro ciuitatis Adriano ualentissimo imperatori; et istud mirabile opus diu uocatum est sepulcrum Adriani per multa secula. Postea tempore Gregorii I dicitur apparuisse in summitate eius unus angelus cum ense in manu; ideo denominatum fuit ab isto euentu castellum sancti Angeli. Sed proh dolor! Istud sumptuosum opus destructum et prostratum est de anno praesenti MCCCLXXIX per populum romanum, quia fuerat aliquandiu detentum per fautores Roberti cardinalis Gebennensis; qui facto schismate pessimo factus est antipapa contra Urbanum UI. Dicit ergo: {e uanno a santo Petro}, scilicet pro indulgentia, {e uanno uerso 'l monte da l'altra sponda}, scilicet ex alia extremitate uel medietate pontis. Hunc actum notauerat autor anno praedicto iubilaei, cum iuisset ad indulgentiam. 
+
+{Se' tu sì tosto.} Hic dictus Nicolaus improperat Bonifacio duo mala: primo quia sponsam Christi fraudulenter assumpsit de manu Pastoris simplicis: secundo quia eam more meretricio tractauit, simoniace uendendo eam, et tyrannice tractando. Ad euidentiam horum plenam est sciendum, quod anno Domini MCCXCIU cum cardinales essent in ciuitate Perusii multum arctati a perusinis, quia ecclesia fuerat sine pastore pluribus duobus annis, non ualentes concordare in aliquo, qui esset de Collegio, finaliter elegerunt quemdam sanctum uirum, qui uocatus est frater Petrus de Morono. Hic erat de Aprutio; qui agens poenitentiam, ordinatis pluribus monasteriis sui ordinis, iuit ad montes Muronis, quae montanea est supra Sulmonem. Iste uocatus papa Coelestinus U creauit duodecim cardinales de mense septembris pro magna parte ultramontanos ad petitionem Caroli II; quo facto iuit cum curia Neapolim. Erat autem uir simplex, illiteratus, inhabilis officio; ideo quaerebat uiam posse renuntiare papatui. Inter cardinales erat quidam dominus Benedictus de Anania ciuitate de prouincia Campaniae, uir per oppositum astutissimus, literatus habilissimus ad quaecumque magna officia et imperia mundi; qui summe affectabat summam dignitatem. Iste sagaciter explorata uoluntate Caroli et cardinalium, qui optabant omnes mutare pontificem, persuasit Coelestino, ut faceret unam decretalem, quod quilibet papa posset renuntiare papatui, exemplo Clementis I. Quo facto, dictus Coelestinus in festo beatae Luciae in praesentia cardinalium spoliauit se dignitate pontificali, et renuntiato papatui, rediuit ad poenitentiam cum magna alacritate, postquam sederat mensibus quinque diebus octo. Sed postea Bonifacius fecit ipsum capi in monte sancti Angeli in Apulia in loco, ubi reduxerat, et priuate posuit eum in arce Sulmonis in Campania, ne ille uiuens posset praeiudicare suae electioni. Nam multi christiani reputabant Coelestinum uerum et rectum papam, non obstante renuntiatione, dicentes, quod tali dignitati non poterat renuntiari; et quod licet Clemens renuntiauerit, tamen fideles tenebant eum pro Patre, et postea oportuit, quod esset papa post mortem Cleti. Coelestinus ergo in dicto loco parum uixit; et die qua mortuus est, fuit sepultus in una parua ecclesia in Sulmone, quae erat de ordine suo, et paupercule fuit positus sub terra ultra decem brachia, ne eius corpus inueniretur. Igitur eodem anno Bonifacius tantum operatus est cum cardinalibus et Carolo II, qui habebat pro se duodecim cardinales factos per Coelestinum, quod creatus est in papam. Nam uadens ad Carolum, dixit: Bone Rex: Tuus papa Coelestinus uoluit seruire tibi in bello Siciliae, sed nesciuit; sed si tu das operam, quod tui amici cardinales eligant me papam, ego sciam et uolam seruire tibi, promittens sacramento apponere totum posse ecclesiae. Tunc rex promisit et ordinauit, quod duodecim cardinales amici sui darent sibi uoces; et continuo dominus Matthaeus de Ursinis et dominus Iacobus de Columna principes sectarum dederunt sibi uoces. Et isto modo Benedictus fuit electus papa in ciuitate Neapoli et uocatus Bonifacius UIII in uigilia natiuitatis Christi. Qui statim electione facta, recessit cum cardinalibus de Neapoli et uenit Romam, et multum laborauit pro Carolo pro acquirenda Sicilia. Hic Bonifacius fuit nobilis genere, magnus animo, plusquam deceat sacerdotem, dominatiuus, amator honoris et status ecclesiae; et sua prudentia et potentia multum fuit formidatus, fuit pecuniosus ualde, amplectens lucra sine conscientia, allegans, quod licitum erat omnia facere pro exaltatione ecclesiae; magnificauit et ditauit summe suos. Nunc ad literam descendendum est. Dicit ergo Nicolaus Bonifacio: {Se' tu sì tosto di quell'auer sazio}, idest de thesauro magno, {per lo qual}, idest pro quo aere acquirendo, {non temesti torre a 'nganno}, quia tot fraudibus usus fuit, ut audisti, ut eriperet ecclesiam de manibus Coelestini, qui tamen deceptus fuit, quia decipi uoluit; quia bene cognoscebat ambitionem Bonifacii, et cessit consilio eius, et hoc ipse quaerebat et optabat. Et etiamsi numquam decepisset Coelestinum, constat, quod ipse fraude, non recta uia, peruenit ad optatum. Dicit ergo: {la bella donna}, scilicet ecclesiam, quae est pulcra sponsa Christi, {poi di farne strazio}, scilicet inhoneste tractando eam, et prostituendo tamquam meretricem. Aliqui tamen dicunt quod potest intelligi de quodam comitissa Margarita, quam Bonifacius tradidit cuidam nepoti suo; sed siue hoc fecerit, siue non, autor non loquitur de alia domina quam de ecclesia per quam acquisiuit thesaurum magnum.
+
+Idem accidit isti; unde dicit: {io altresì cascherò là giù}, scilicet sub terram supra alios, {quando uerrà colui}, scilicet Bonifacius, {cui io credea che fossi allor ch'io feci il subito dimando}, idest tunc quando attonitus nouitate rei, subito petiui: es tu iam hic, Bonifaci! es tu iam hic, Bonifaci! Et hic nota quod ista fictione autor uult dicere, quod inualescente auaritia hominum continuo in dies magis et magis crescit. Simonia etiam procedit ab auaritia, ita quod post unum simoniacum saepe uenit alius, licet non immediate, qui tollit infamiam alterius. Ideo bene fingit quod papa Nicolaus de Ursinis tegit omnes praedecessores suos, quia quasi non erat infamia de omnibus praecedentibus simoniacis, quando iste coepit simonizare; et ita infamia Nicolai cessabit adueniente Bonifacio, quia superabit ipsum et omnes alios antiquos: et ita post Bonifacium italicum ueniet unus gallicus, qui uincet omnes in simonia, quia simoniace emet sibi papatum, paciscendo de eo sicut statim dicetur. Nota etiam quod sicut supra in tractatu haereticorum autor noster artificiose finxit, quod omnis haeresiarca habet suam archam magnam, in qua sunt sepulti simul secum omnes sui sequaces; ita nunc a simili in isto tractatu simoniacorum, qui habent magnam conuenientiam cum haereticis, fingit quod summus pontifex habet hic suum foramen, in quo habet suam sepulturam, et alio superueniente, ille subintrat; et ita cardinalis habet suum, archiepiscopus suum, patriarcha suum, et ita episcopus, abbas, praepositus, et ita de caeteris usque ad simplicem sacerdotem, quia hic est de omni genere sacerdotum; et sicut inter praelatos haereticos non fecit mentionem nisi de magno sacerdote Anastasio, ita nunc inter sacerdotes simoniacos non nominat nisi aliquos summos pontifices, ut ostendat quantum auaritia potest in alios quando facit caput ita delirare, et cum caput dolet caetera membra dolent uel languent; facit etiam quod unus magnus simoniacus nominat alios, quia meretrix cognoscit meretricem, et illam manifestat.
+
+{Ma più.} Nunc Nicolaus praedicit alium pontificem simoniacum sequuturum post Bonifacium. Et ad cognitionem istius oportet praescire longam historiam, quam non possum magna breuitate perstringere, ne dicam cum Horatio: *Cum breuis esse laboro obscurus fio*. Res ergo sic se habet: post mortem Bonifacii electus fuit papa Benedictus XI de Teruisio, qui fuerat frater praedicator, quem Bonifacius fecerat cardinalem propter uirtutem et scientiam suam; qui uixit in papatu solum octo mensibus cum dimidio, quia bonus erat, nam extinctus est ueneno, ut quidam dixerunt. Mortuo Benedicto et sepulto Perusii, magna discordia fuit inter maledictos cardinales. Erant enim diuisi in duas sectas quasi aequales; et unius erat caput dominus Matthaeus Rubens de Ursinis cum domino Francisco Gatano nepote Bonifacii; et alterius erat princeps dominus Neapoleo de Ursinis de Monte, et cardinalis Nicolaus de Prato, qui fuerat frater praedicator, uir magnae scientiae et singularis prudentiae, qui uolebat ponere Columnenses in statum. Cum ergo cardinales stetissent octo mensibus inclusi a Perusinis in conclaui, et non possent conuenire, cardinalis pratensis sagacissimus persuasit in secreto domino Francisco Gatano, quod eligerent in papam dominum Raymundum de Grotto, archiepiscopum burdegalensem, inimicum regis Franciae, propter offensam factam illis de domo sua per Carolum de Ualois, fratrem ipsius regis in bello Uasconiae; ut sic cardinalis Matthaeus de Ursinis consentiret cum parte sua, quia rex Franciae Philippus pulcer erat amicus Columnensium, cum quibus destruxerat Bonifacium. Quo facto, cardinalis de Prato cum parte sua, ignorante parte Ursinorum, misit secretissime et festinantissime cursorem a Perusio Parisius cum literis ad regem Philippum rogantibus, quod si uolebat recuperare suum statum cum ecclesia, et releuare Columnenses amicos suos, faceret sibi de inimico amicum Raymundum archiepiscopum burdegalensem, qui erat electus tamquam inimicus regis per aliam partem. Philippus solicitus statim misit literas amicabiles in Uasconiam ad dictum archiepiscopum, quod ueniret sibi obuiam, quia ibat ad eum locuturus sibi pro suo magno commodo et honore. Et breuiter rex infra sex dies fuit personaliter cum archiepiscopo secrete cum paucis in una abbatia forinseca. Ibi audita missa iurauerunt credentiam sibi inuicem super altari. Et rex Philippus, praemissis aliquibus uerbis placidis ad reconciliandum archiepiscopum cum domino Carolo de Ualois fratre regis, qui uocatus est Carolus sine Terra, de quo alibi dictum est, et dicetur, dixit: Uide, archiepiscope: in manu mea est facere te papam, si uolo; ideo ueni ad te, et si promittis mihi facere gratias, quas petam, faciam tibi istum honorem; et ad robur dicti sui continuo ostendit sibi literas. Tunc Uasco cupidus summae dignitatis, quasi stupefactus gaudio, deiecit se ad pedes regis, et dixit: Domine mi, nunc cognosco, quod diligis me plusquam hominem mundi, et uis reddere mihi bonum pro malo; tuum ergo est praecipere, meum autem parere. Rex erexit eum, et osculato ipso per os, dixit: Hae sunt gratiae, quas uolo: Primo, quod recommunices me perfecte ecclesiae, et remittas facinus perpetratum in Bonifacium, et recommunices me et meos sequaces. Secundo, quod concedas mihi, et dones decimas regni per quinquennium in subsidium expensarum, quas feci in bello Flandriae. Tertio, quod debeas destruere et annullare memoriam Bonifacii. Quarto, quod reddas cardinalatum Iacobo et Petro de Columna. Quinto, quod destruas ordinem Templariorum. Sextam gratiam seruo mihi ad tempus. Archiepiscopus iurauit super corpus Christi omnia facere; et ultra hoc dedit sibi in obsides unum fratrem suum, et duos nepotes; et rex iurauit eum facere papam. Hoc facto recesserunt, et rex duxit secum dictos obsides sub colore amoris, ut reconciliaret eos Carolo fratri suo. Et reuersus Parisius, statim rescripsit cardinali de Prato et amicis de parte sua, quod secure eligerent dominum Raymundum in papam tamquam perfectum amicum. Et sic trigesima quinta die responsione facta, cardinalis de Prato cum consensu omnium elegit praedictum papam: et utraque pars cum magno gaudio cantauit: Te Deum laudamus, ignorante parte Bonifacii fraudem commissam. Haec electio facta est in MCCCU, die quinta iunii, et uacauerat sedes mensibus decem, diebus uiginti octo. Nunc ergo considera, lector, si iste papa fuit creatus cum maiori fraude, quam Bonifacius. Sed cardinales italici suis discordiis et culpis bene fuerunt castigati a uasconibus; quia curia translata fuit ultra montes. Nam archiepiscopus praesentata sibi electione apud Burdegalam, statim acceptauit libenter, et continuo citauit cardinales, quod deberent ire Lugdunum ad eius coronationem supra Rhodanum, et fecit se uocari Clementem U; et requisiuit regem Franciae et Aragoniae et omnes barones gallicos, ut adessent. Cardinales italici fuerunt ex hoc multum confusi, et grauati. Et dominus Matthaeus Rubeus, uir antiquissimus, prior cardinalium, detecta fraude, dixit cardinali pratensi: Uenisti ad optatum; sed tarde reuertetur ecclesia in Italiam. Et cardinali Neapolioni dixit: Heu miser, infelix! hodie fecisti caput mundi de gente sine capite. Congregatis igitur cardinalibus apud Lugdunum, papa fuit coronatus die undecima nouembris, in praesentia regis Franciae. Quem iuxta promissum papa recommunicauit et restituit ad omnes honores et dignitates, quibus Bonifacius priuauerat eum; et donauit sibi decimas totius regni per quinquennium. Et ad petitionem dicti regis fecit duodecim cardinales uascones et francos, omnes amicos et officiales dicti regis. Restituit etiam duos cardinales de Columna ad omnes honores et dignitates, quibus fuerant priuati a Bonifacio. His gestis recessit cum cardinalibus et tota curia ad suam ciuitatem Burdegalam, ubi omnes tam cardinales quam alii italici fuerunt male tractati; quia cardinates gallici et uascones regebant totum; et dignum et iustum fuit, et certe hodie esset dignissimum et sanctissimum cum quidam faueant antipapae Gebennensi uiro omnium uitiosissimo. Non ergo mireris, si autor noster fecit artificiosam descriptionem de homine isto, tam rapaci simoniaco: et uide, si autor habuit materiam faciendi mentionem et memoriam de papis, cum tres tales uiderit diebus suis simoniacos, scilicet Nicolaum, Bonifacium, et dictum Clementem. Nunc hora est redeundi ad literam; dicit Nicolaus de Ursinis, quod Bonifacius stabit modicum plantatus respectu sui; unde dicit: {ma più è 'l tempo che i piè mi cossi}, quia flamma continuo adurebat pedes eius, {e ch'io son stato così sotto sopra}, scilicet plantatus cum capite deorsum, {èe già più}, et bene dicit, quia steterat iam circa decem annos isto modo, {ch'el}, scilicet Bonifacius, {non starà piantato co' piè rossi}; et bene dicit, quia Bonifacius stabit forte duobus annis; et ecce quare Bonifacius non stabit multum sic: {chè un Pastor}, scilicet Clemens praedictus, {di più laida opra}, idest turpiorum operum, et peiorum quam Bonifacius, {senza legge}, quia totus dissolutus fuit; et omnes sui cardinales intenderunt ad accumulandum. Et dicit: {uerrà dopo lui}, scilicet post Bonifacium, {di uèr ponente}, idest de Gallia, quae est in occidente; et dicit: {tal che conuen che ricopra me e lui}, quia scilicet infamia eius extinguet infamiam Bonifacii et mei. 
+
+{Di uoi.} Hic autor ad confirmationem sui dicti adducit unam prophetiam, quae mirabiliter uidetur facere ad suum propositum. Ad cuius intelligentiam est bene notandum, quod Iohannes relegatus in insula quae dicitur Pathmos, fecit librum qui uocatur Apocalypsis, qui interpretatur liber reuelationum, in quo multa futura praedicit et prophetat sub uelamine uariarum figurarum; ideo liber est difficilis intelligentiae, et eius figurata locutio potest trahi ad multiplicem sensum, sicut etiam patet in uisionibus Danielis prophetae. Modo Iohannes inter alias figuras ponit hanc unam: XUII capitulo dicit quod unus angelus locutus est secum, dicens: Ueni, ostendam tibi damnationem meretricis magnae, quae sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terrae, et inebriati sunt qui inhabitant terram de uino prostitutionis eius, et uidi mulierem sedentem super bestiam rubeam habentem capita septem, et cornua decem; et mulier erat circumdata purpura et inaurata auro et lapide praetioso et margaritis, habens ciphum aureum in manu sua plenum abhominatione, et immunditia fornicationis eius; et in fronte eius erat scriptum: Babylon magna mater fornicationum et abhominationum terrae. Et uidi mulierem ebriam de sanguine sanctorum et de sanguine martyrum Iesu, et miratus sum cum uidissem illam admiratione magna etc. Nunc ad propositum: multi multa dicunt super expositione istius figurae mirabilis, et uolunt quod apostolus simpliciter loquatur de Babylonia magna antiqua de qua dicitur nasciturus Antichristus; sed quaecumque sit intentio apostoli autor noster uult quod ista meretrix magna et Babylonia magna sit gubernatio praelatorum ecclesiae romanae, siue curia romana, cui uidentur ut plurimum posse propriissime adaptari quae posita sunt in praedicta figura. Primo enim est meretrix magna cum qua adulterati sunt reges et principes terrae, quia pro pecunia praelati dant eis magna diuina et spiritualia et temporalia. Bestia super qua sedet meretrix est ecclesia Dei militans habens septem capita, idest septem dona spiritus sancti, uel septem uirtutes, tres theologicas, quatuor morales, et decem cornua, idest decem praecepta legis. Et haec bestia est rubea sanguine martyrum: et haec meretrix bene sedet super aquas multas; nam, ut ipse Euangelista postea declarat, aquae multae sunt populi, gentes, linguae, quibus imperant ipsi praelati, siue sint Romae, siue Lugduni, siue Auinioni. Unde nouissimus poeta Petrarcha uult quod ista magna Babylon sit Auinio, noua Babylon in Gallia, quae uere potest dici magna Babylon non ambitu murorum, sed ambitu animorum. Uere mater fornicationis, luxuriae, ebrietatis, plena omni abominatione et immunditia, et sedet realiter inter aquas rapaces, scilicet Rhodanum, Ruentiam et Sorgiam, et ornatus mulieris bene conuenit ipsis praelatis, qui sunt circumdati purpura, auro, argento, gemmis; et bene est ebria ista praelatio sanguine sanctorum martyrum et Iesu Christi. Ideo bene tandem eueniet sibi poena, quae praenuntiatur ab angelo ibi, ut dicetur alibi Purgatorii capitulo ultimo. Sicut ergo Iohannes apostolus et euangelista uidens ista in spiritu admiratus est admiratione magna; ita Dantes theologus et poeta uidens ista in somno suae uisionis merito miratus est admiratione magna, dicens: {il Uangelista}, scilicet Iohannes anthonomasice, {s'accorse di uoi pastori}, scilicet in Apocalypsi, {quando colei che sede sopra l'acque}, scilicet mulier meretrix magna quae sedet super multas aquas, idest populos christianos, {fu uista a lui}, idest fuit uisa sibi, et apparuit sibi, {puttaneggiar coi regi}, sedet dico, {quella}, scilicet bestiam rubeam, {che nacque con le sette teste, et ebbe argomento da le diece corna}; sicut enim cornua sunt ad ornamentum et defensionem bestiae, ita praecepta ad ornamentum et tuitionem ecclesiae; et dicit: {finchè uertute}, idest pastor uirtuosus, piacque al suo marito, idest Christo, qui est sponsus ecclesiae, ut dictum est in principio capituli; uel dic et melius: {finchè uertute piacque al suo marito}, idest papae qui est maritus ipsius ecclesiae. Et hic nota, lector, quod aliqui hic dicunt, quod ista capita et cornua durauerunt usque ad dotationem Constantini, quia postea ista bestia abiecit uetera capita et cornua, et induit noua, scilicet septem uitia capitalia, et transgressionem omnium decem praeceptorum, quia fecerunt contra primum praeceptum facientes sibi Deum ex auro et argento etc. Sed istud non uidetur mihi uerum, quia statim post dotationem praelati non fuerunt deprauati, imo fuerunt postea uiri sanctissimi et sapientissimi, sicut Gregorius papa, Hieronymus cardinalis, Augustinus, et Ambrosius episcopi, et ita de multis; sed post multa saecula impinguati et ditati nimis coeperunt deuiare a lege, sicut uidemus accidere omnibus potestatibus temporalibus et spiritualibus, quae habent bonum principium, sed postea paulatim labuntur, sicut olim accidit in ipsis romanis, ita recte in praelatis romanae ecclesiae. Sic ergo Constantinus uidetur fuisse causa remota deprauationis ipsorum praelatorum. 
+
+{Io era.} Hic autor describit poenam istorum damnatorum in communi. Ad cuius intelligentiam est subtilissime speculandum, quod autor dat istis congruentissimam et aequissimam poenam. Fingit enim quod uadunt lente per fundum uallis, et habent facies retrouersas respicientes sibi a tergo et lacrymantes. Ad propositum, isti diuinatores incedunt lente in omnibus agendis, quia procedunt cum deliberatione uana, facientes omnia ad motum coeli uel uolatum auis, et ita de aliis secundum diuersas species diuinatorum; nam nihil faciunt, nec permittunt fieri nisi sub certo puncto, et sic stant semper suspensi, et suspensos tenent animos aliorum, et istud est semper uiuere in anxietate; dicit unus: si iueris in bellum tali hora, uictoriam reportabis; si in forum, damnum, et ita de infinitis obseruantiis. Habent facies transuersas, quia uolunt uidere a longe, et prospicere futura, quorum euentus est incertus; sed iusto iudicio Dei, qui solus nouit quae futura sunt, uident sibi retro, quia communiter uidemus, quod isti diuinatores in factis propriis semper sunt caeci et infortunati, et semper uadunt retro et retrograde; unde sunt similes simiae, quae quanto magis procedit ulterius magis ostendit culum; et plorant, scilicet eorum damna et infortunia, quia saepe ueniunt ad magnam miseriam. Unde non est diu quod uidi famosum astrologum in tanta extremitate, quod non audebat apparere, et erat in casu desperationis. Nunc ad literam: autor primo tangit dispositionem suam ad speculationem praesentis materiae, dicens: {Io era già tutto quanto disposto}, cum oculo intellectuali, {a riguardar ne lo fondo scoperto}. Hoc pro tanto dicit, quia simoniaci in tertia bulgia sunt cooperti sub terra, et adulatores in secunda bulgia sunt cooperti sub stercore; sed diuinatores ibant apparenter per fundum ipsius uallis.
+
+Et probat, quod non sit compatiendum talibus, subdens sententiam notabilem, cum dicit: {Qui uiue la pietà, quand'è ben morta}, quasi dicat, scis tu, quae pietas debet haberi istis? nullo modo dolere de poena eorum; sicut a simili, loquendo catholice, non esset pium, sed impium deplorare animam Neronis uel Iudae. Ergo uera pietas est non habere hic pietatem, sed crudelitatem contra tam crudeles, quorum alter prodidit naturam, alter uero Dominum ipsius naturae. Ita in proposito: Non debes habere compassionem erga istos, qui ultra facultatem naturae humanae in tanta caligine rerum positi uoluerunt ascendere coelum uiuentes, et usurpare sibi diuinum officium, inquirendo futura, illi soli cognita. Et uere in uno maxime non merentur compassionem, quia sunt obstinatissimi hominum in proposito suo, sicut ego uidi in multis; nam quanto plus mentiuntur, tanto plus dicunt se dicere uerum. Sicut ego noui unum, qui delusus et confusus per suam astrologiam, imo potius diabologiam, dum increparetur familiariter ab amico, adhuc pertinacissime contradicebat, commendans continuo dulcedinem huius artis, quae etsi uera est, non tamen scita. Ideo bene dicit Uirgilius: {Chi è più scelerato che colui che porta compassion al giudicio diuino?} quasi dicat: nullus est crudelior eo, qui miseretur damnatis diuina iustitia. Uerumtamen, declarata ista litera satis forti, remanet una dubitatio, quia tu obiicies: quare autor dicit hoc speciale de diuinatoribus, quod non dicit de aliquibus aliis peccatoribus? quia uidisti, quod alibi supra finxit se compati quibusdam uiolentis contra naturam, et quibusdam desperatis et ita multis aliis. Dicendum breuiter, quod autor loquitur de inferno morali; nam loquendo de inferno essentiali non est compatiendum aliquibus damnatis, et tamen, ut dictum est, autor saepe ostendit se compati multis ex quadam naturali pietate; sed hic specialiter dicit de istis, quod non sunt digni compassione. Per hoc enim dat intelligi quod, quando uidemus tales infortunari, dicimus, dignum et iustum est, quia credebat scire quicquid Deus facit in coelo; imo uidi de facto quod omnes rident et truffantur de eis, et dicunt: male sciuit diuinare diuinator noster, sicut statim dicetur de multis.
+
+{Uidi Tiresia.} Hic autor describit secundum augurem graecum, famosissimum omnium augurum, quem Homerus fingit in XI Odisseae quod apparuit Ulyxi in inferno et multa praedixit futura, de quo Statius facit magnam mentionem in Maiori, et Seneca in Tragoediis, et alii multi. Ideo bene autor facit specialem mentionem et describit eum a transmutatione mirabili quam habuit. Ad cuius iucundae fictionis euidentiam est sciendum, quod, sicut scribit Ouidius III Methamorphoseos, Iupiter semel per iocum coepit contendere cum Iunone, et dicere quod maior erat luxuria in mulieribus quam in masculis; illa negabat: post longam contentionem tamen commiserunt decisionem huius litis Thiresiae sapienti, quia fuerat expertus forte utriusque sexus, ideo debebat ferre sententiam, nec debebat esse suspectus partibus; nam dum semel a casu transiret per uiridem syluam uidit duos magnos serpentes simul coniunctos in actu luxuriae, quos percussit cum uirga sua, et statim ex uiro factus est foemina, et sic stetit septem annis. Post septennium iterum transiens per eamdem syluam iterum uidit praedictos serpentes iterum coniunctos carnaliter, quibus percussis cum eadem uirga reuersus est in pristinam formam masculinam. Igitur Thiresias electus arbiter dedit sententiam pro Ioue; ex quo Iuno indignata percussit Thiresiam et priuauit luce oculorum, quia uidebatur sibi dedisse caecum iudicium. Iupiter autem non ualens reuocare factum deae pro lumine corporali quod Iuno abstulerat sibi dedit lumen mentale, quia scilicet contulit sibi scientiam futurorum, et tali honore releuauit poenam Thiresiae, qui factus famosissimus augur dabat responsa uera, et primum uaticinium dedit de Narcisso, de quo, si uis uidere, recurre ad tertium capitulum Paradisi. Sub ista autem mirabili fictione continetur res naturalis: unde sciendum est quod Iupiter in hoc loco est elementum ignis; Iuno uero elementum aeris: generatio autem maxime ex calore procedit. Quilibet autem uir naturaliter est calidior muliere, quia uir naturaliter est sanguineus, mulier uero flegmatica; et tamen foemina est multo luxuriosior quam uir; quia uir habet in actu uenereo tantum unam delectationem, scilicet in emittendo sperma; foemina uero habet duplicem: unam in recipiendo sperma uirile, alteram in emittendo suum; praeterea omnis materia quanto frigidior, tanto magis feruet cum accenditur, et tardius extinguitur, ut patet in ferro et stipula. Matrix ergo foeminae, quae est frigida naturaliter, cum recipit sperma uiri calidum maxime delectatur. Praeterea foemina habet instrumentum semper paratum, uir uero non; et sic fuit uera sententia Thiresiae. Ad illud autem quod dicitur de serpentibus coeuntibus est notandum, quod Thiresias figuraliter accipitur pro tempore. Tempus enim in hyeme quando terra frigore constricta nulla producit semina, uidetur quasi habere formam masculinam; sed adueniente uere uidens animalia coeuntia percutit ea uirga, idest feruore caloris, et sic conuertitur in foeminam, quia terra tunc incipit parere. In autumno autem iterum percutit animalia coeuntia cum uirga, idest rigiditate frigoris, et sic reuertitur in pristinam formam masculinam. Autumnus enim ita omnia stringit ut herbae iam moriantur, succi arborum exsiccentur, folia cadant, et sic tempus ad frigus hyemale declinans, in masculinam reuertitur sterilitatem. Bene ergo Thiresias dat iudicium, quia multo plus humoris quam caloris requiritur in germinibus multiplicandis. Iuno autem quae est dea aeris bene dicitur obcaecare Thiresiam, quia, ut uidemus continuo de facto, tempus obcaecatur in hyeme nubibus, nebulis, niuibus, pluuiis, ita quod tempus recte uidetur caecum. Sed Iupiter qui est ipse calor dat illi lumen futurum, quia non obstante frigiditate et obscuritate hyemali, speramus fructus uenturos naturaliter; ideo dicitur dedisse Thiresiae scientiam futurorum: tamen quicquid fingatur de Thiresia, ipse fuit maximus augur thebanus; nam, ut patet apud Statium, ipse praedixit multa futura in uita sua suis thebanis, et post mortem multa praedixit Ulyxi in inferno; quare merito autor noster ponit ipsum post Amphiaraum, quia Thiresias claruit Thebis tempore belli thebani, in quo bello fuit Amphiaraus, ut iam dictum est, et haec breuiter de Thiresia. Ad literam ergo redeundum est: dicit Uirgilius Danti: {Uedi Tiresia che mutò sembiante}, idest apparentiam et figuram, {quando diuenne femina di maschio, cangiandosi le membra tutte quante}. Hoc dicit quia omnis qualitas aeris mutari uidetur, ita quod tempus nunc dicitur calidum, nunc frigidum, nunc humidum, nunc siccum, {e poi}, idest deinde, {le conuenne ribatter con la uerga i dui serpenti auuolti}, idest inuicem ligatos, {prima che riauesse le penne maschili}, idest membra masculina, sicut barbam et alia discernentia sexum. 
+
+{Uedi.} Hic Uirgilius nominat alium diuinatorem modernum italicum. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod iste fuit Guido Bonattus magnus astrologus comitis Guidonis famosi de Montefeltro; et cum ipse comes teneret Forliuium, patriam ipsius Guidonis in Romandiola, ubi erat princeps partis ghibellinae, utebatur consilio istius astrologi in omnibus agendis. Et satis constans opinio multorum fuit, quod ipse obtinuerit multas uictorias contra bononienses, et alios aduersarios suos, opera istius Guidonis. Iste Guido quamuis reputaretur a uulgo fatuus et phantasticus, tamen saepe mirabiliter iudicabat. Nam fecit comitem Guidonem praedictum exire contra gallicos, et ipse exiens simul cum eo praedixit se uulnerandum in coxa, et sic accidit de facto. Unde statim medicauit se cum ouo et stuppa, quae portauerat secum, sicut ipsemet Guido scribit de se ipso. Nam Guido fecit opus pulcrum et magnum in astrologia, quod ego uidi, in quo tam clare tradit doctrinam de astrologia, quod uisus est uelle docere feminas astrologiam. Tamen iste tantus astrologus male sciuit praeseruare istum comitem in dominio suo, quia post annum perdidit totum, ut habebis infra capitulo XXUII; tamen cum tota astrologia sua fuit turpiter delusus ab ignorante quodam rustico. Res iucunda narratur: nam cum comes Guido praedictus staret una die in platea Forliuii pulcerrima et magna, uenit unus rusticus montanus, qui donauit sibi unam salmam pirorum; et cum comes diceret: sta mecum in coena; respondit rusticus: domine, uolo recedere antequam pluat, quia infallibiliter erit hodie pluuia magna. Comes miratus, statim fecit uocari ad se Guidonem Bonattum, tamquam magnum astrologum, et dixit ei: audi quod dicit iste? respondit Guido: nescit quid dicat; sed expectate modicum. Iuit Guido ad studium suum, et accepto astrolabio considerauit dispositionem coeli, et reuersus dixit, quod erat impossibile, quod plueret die illa. Rustico autem pertinaciter affirmante dictum suum, dixit Guido: quomodo scis tu? Respondit rusticus: quia asinus meus hodie in exitu stabuli uibrauit caput et erexit aures; et semper, quando solitus est sic facere, certissimum est signum, quod tempus cito mutabitur. Tunc replicauit Guido: posito quod sic sit, quomodo scis tu, quod ista pluuia erit magna? Dixit ille: quia asinus meus auribus erectis transuertit caput, et rotauit plus solito. Recessit ergo rusticus cum licentia comitis festinanter, timens multum de pluuia, quamuis tempus clarissimum esset. Et ecce post horam, coepit tonare, et facta est magna effusio aquarum quasi diluuium. Tunc Guido coepit clamare cum magna indignatione et risu: quis me delusit? quis me confudit? et fuit diu magnum solatium in populo. Et hunc honorem fecit dominus Agaso magno magistro astrologo. Dicit ergo Uirgilius: {Uedi Guido Bonatti}. Et hic nota quod autor ponit istum singularem astrologum solum, quia fuit excellens, imo non habuit parem tempore suo. Unde non debes numerare Guidonem inter diuinatores mechanicos, sicut quidam ignoranter fecerunt, decepti ex eo, quod autor post eum nominat diuinatorem uulgarem, dicens: {e uedi Asdente}. Iste fuit quidam calcifex de Parma, qui dimissa arte sua dedit se totum diuinationi, et saepe multa uentura praedixit, quae uentura erant, cum magna hominum admiratione; credo ego potius a natura, quam a literatura, cum esset literarum ignarus; nam aliqui habent a coelo, quod sint astrologi et diuinatores, quales multos saepe uidi. Asdente ergo uisus est in aliquibus esse propheta; unde inter alia audiui, quod praedixit, licet obscure, qualiter Federicus II debebat facere ciuitatem, quae dicta est Uictoria, contra Parmam, ubi erat debellandus, sicut fuit de facto. Unde dicit autor: {che uorrebbe ora}, idest de praesenti, {auer inteso al cuoio et a lo spago}, scilicet ad suendum calceos, sicut prius erat solitus facere; et dicit: {ma tardi si pente}. Quia poenitentia tarda est in inferno; uel loquendo moraliter, quia istos, ut iam dictum est, numquam poenitet, nisi quando sunt omnino consumpti, uel confusi, imo raro uel numquam. 
+
+et tangit quomodo daemones habuerint se ad istum primo quantum ad uerba; unde dicit: {ma i dimon ch'auian coperchio del ponte}, idest, qui stabant cooperti sub ponte, quia semper in occulto faciunt baratarias, gridaro: {qui non ha loco il santo uolto}; quasi dicat: hic non est opus uoto uel prece, quia non potes recurrere ad uultum sanctum, sicut solent facere lucenses in rebus aduersis. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod, sicut reperi in quadam scriptura apocrypha, cum quidam uenerabilis episcopus, nomine Gualfredus, dum gratia deuotionis iuisset Hierusalem, et loca sancta reuerenter uisitaret, uidit in somno angelum dicentem, ut exquireret sacratissimum uultum Saluatoris in domo cuiusdam Seleucii uiri christianissimi, adhaerente domui suae; quoniam Nicodemus post resurrectionem et ascensionem Christi, flagrans eius amore, effigiauit sibi imaginem unam uisibilem illius, quem tenebat sculptum in corde, considerata omni forma et proportione membrorum; ideo uultus appellatur, quia facies hominis dat cognitionem eius. Nicodemus autem reliquit hanc imaginem cuidam nomine Isacar, qui propter metum iudaeorum illam occultissime reconditam quotidie uenerabatur, et successiue peruenit ad manus multorum haeredum. Episcopus ergo, narrata uisione caeteris, accessit ad Seleucium, a quo magna arte et ingenio difficillime obtinuit dictam imaginem, quam cum summa ueneratione detulit usque ad litus ciuitatis Ioppe, quae postea dicta est Achon. Ibi diuinitus oblata nauis cooperta et ornata, sine ope remorum uel uelorum acceptam in se imaginem appulit ad portum ciuitatis Lunae, de qua dictum est in capitulo praecedenti. Lunenses stupefacti miraculo nauim aggressi, numquam illam attingere potuerunt. Tunc quidam episcopus lucanus nomine Iohannes, admonitus ab angelo, accessit ad portum lunensem, cui nauis sponte se obtulit. Et sic tantum donum, cum summa ueneratione omnibus concurrentibus, portatum est Lucam, et ibi depositum in ecclesia sancti Martini, ubi multa miracula fecit et facit, ut dicunt lucenses. Tu de hoc crede quod uis, quia hoc non est de articulis fidei. Lucenses ergo habent de more facere orationes et oblationes ad istum uultum sanctum, praecipue quando indigent succursu sancti. Ideo isti daemones nunc improperabant isti, quod non erat amplius locus hic uultui sancto; et assignat causam huius, quia non est hic spes refrigerii, sicut in fluuio lucano; ideo dicunt: {qui si nuota altrimenti che nel Serchio}. Serchius enim est fluuius lucanus, qui descendens ex altis montibus, labitur iuxta moenia ciuitatis cum impetu. Et hic nota quod daemon pater mendacii hic dicit magnam ueritatem, quia certe aliter natatur ibi quam in flumine Serchio, quia apud Lucam est fluuius labilis, sed in ista bulgia est stagnum pigrum; ibi est aqua clara, pura; hic pix nigra et obscura; ibi natatur ad solatium, hic ad supplicium; ibi est aqua recens frigida in qua iuuenes releuantur tempore caloris, hic pix foetida, calida, in qua isti in ardore coquuntur; ibi natatur uoluntarie, hic coacte; ibi ad horam, hic perpetuo. 
+
+Et ostendit quomodo, cum dicit: {et altra uolta fui a tal baratta}, idest, alias fui ad talem baratariam. Et hic nota quod Uirgilius habet hic respectum ad illam fictionem, quam fecit supra capitulo UIIII, quando dixit autori quod coniuratus ab illa Erithoe cruda uidit totum infernum usque in fundum; post mortem ergo uidit istum locum alias. Sed historice uult dicere Uirgilius quod iamdudum fuit alias in simili loco, quia scilicet in uita cum esset iunior, quia Uirgilius spoliatus campis suis peruenit ad curiam illam maximam felicissimi Augusti, et antequam posset obtinere gratiam Augusti habuit ire per tempus per manus curialium et officialium, quorum aliqui inueniuntur saepe baratarii, a quorum fraudibus non potest sibi cauere etiam iustus dominus qualis fuit ipse Augustus. Unde Dioclitianus probissimus imperator dicebat: *bonus, sanctus, optimus uenditur imperator*.
+
+{Per.} Hic ultimo autor describit motum et turpem morem istorum daemoniorum, dicens: illi decem daemones, {der uolta per l'argine sinistro}, idest, uoluerunt se ad sinistram per ripam illam quae claudit bulgiam, {ma prima ciascuno auea la lingua stretta coi denti uerso lor duca per cenno}; idest, quod tenebant linguam dispositam et paratam ad trulizandum si fuisset necesse, sicut iam inceperat dux eorum; unde dicit: {et elli auea fatto trombetta del culo}: iam faciebat ipse trullas. Et hic nota, quod per istum actum inhonestum autor figurat enormes et euidentes irrisiones quas faciunt isti officiales baratarii quando unus baratat et decipit alium; unde aliquando recordatus sum istius fictionis autoris, quando uidi tales inter se ridentes et deridentes post se aliquem cum subsannatione dentium et extractione linguarum facientes trullas. Et hic ultimo, lector, uolo te bene notare, quod multi per istum actum turpem, quem autor dat istis, opinantur et firmiter tenent quod autor in ista bulgia et pice puniat lusores et aleatores simul cum praedictis, quod nullo modo mihi uidetur concedendum, tum quia in praesenti capitulo et sequenti numquam autor nominat aliquem lusorem, ut patet subtiliter intuenti. Nam si bene considero, non nominat in toto isto tractatu picis, nisi solum quatuor, scilicet Ancianum de Luca in praesenti capitulo; Ciampolum nauarriensem, fratrem Gomitam, et dominum Michaelem Cianche in capitulo sequenti; nec etiam ponit uerba uel facta spectantia ad lusores, imo solum pertinentia ad praedictos, tum quia lusores possunt reponi in circulo auarorum et prodigorum, uel melius inter uiolentos contra bona sua; et omnis actus positus hic uel ponendus in sequenti capitulo bene potest trahi ad baratantes suum commune uel suum dominum. Nec uolo praeterire silentio, quod aliqui non intelligentes profundam imaginationem autoris, quae latet sub figuris peregrinis, dixerunt quod pro certo autor dixit in ista materia multa superflua et multas nugas sine delectatione; cuius contrarium mihi uidetur: imo autor tam subtiliter quam delectabiliter istam materiam amplissimam de se magna arte et ingenio coarctauit. Nec te turbet quod autor posuit hic in fine capituli, quia talem finem habet barataria, et propalat se cum magno risu et ludibrio audientium, et meretrices trice non tam impudenter iurgantur inter se linguis spurcis, sicut aliquando isti baratarii inter se. Unde miror si autor quantumcumque abstractus non ridebat quando ista fingebat cum mente, siue quando scribebat cum penna. Unde ut breuiter concludam, sicut autor ad detestationem superius repraesentauit adulationem in stercore, ita hic similiter ad detestationem repraesentat baratariam in pice; et sicut ibi dedit maxime meretrici ungues stercorosos quibus lacerabat sibi faciem formosam, ita hic dat maximo duci baratariorum sibilum ad culum, ut tam uili sono infamet se iam denigratum totum.
+
+Et explicat miserabilem infelicitatem istius, nisi fuisset subitus succursus, per unam metaphoram pulcerrimam; et dicit breuiter quod miserrimus deuenerat ad manus crudelium cattarum. Et hic, lector, uolo te aduertere quanta arte autor noster nititur declarare istam materiam occultam, quia ipsam nobis aperit per uarias figuras et multiplicat comparationes proprias. Comparauit enim baratarios supra canibus, delphinis, ranis; nunc uero cattis et muribus, quae comparatio non est minus propria quam praedictae. Cattus enim quasi capiens sorices, est mordax, armatus dentibus et unguibus; habet enim ungues acutos quos extendit et retrahit ad raffandum. Mus uero est animal insidiosum, qui latenter rodit et rapit, ideo ab aliquibus uocatur rattus, et in occulto furatur, et est timidus et fugax, sicut iste Ciampolus. Ad propositum ergo autor uult dicere uno uerbo, quod sicut cattae odiosae lacerant murem dentibus et unguibus, et de ipso ludibrium faciunt, ita daemones istum Ciampolum dentibus et uncinis suis, et de ipso ludibrium faciunt, ut statim dicetur. Modo considera conuenientiam similitudinis: mus rapit et rapitur a catto, et cattus mordetur a cane, et ita paruus baratarius a medio, et medius a maiori. Ideo bene iam dixit quod iste peruenerat ad manus aduersariorum suorum. Ad literam ergo: dicit autor, {il sorco}, idest, topus, more florentino, {era uenuto tra male gatte}; idest, inter istos daemones habentes malas branchas, sicut dictum est supra, 
+
+sed Alichinus bene reddit sibi uicem, unde dicit: {ma l'altro}, scilicet Alichinus, {fu ben sparuier grifagno ad artigliar ben lui}. Et hic nota quod comparatio accipitris non potest esse magis propria, ut de se patet, quia accipiter est uolatilis, agilis, rapax, unguatus, astutus, quae omnia bene competunt baratario. Item nota quod accipitrum alius uocatur nidasius, qui scilicet accipitur primo de nido antequam induat plumas; secundus uocatur ramengus, qui scilicet incipit uolare de ramo in ramum; tertius dicitur grifagnus. Et tangit effectum condignum istius pugnae, dicens: {et ambedue}, scilicet Alichinus et Barbariccia, {cadder nel mezzo del bogliente stagno}, istius picis bullientis. Et hic nota magnam phantasiam autoris, qui sub uelamine istius peregrinae fictionis tangit subtiliter casum, qui saepe accidit de facto, et quem aliquando uidi; nam per istos duos daemones intelligo duos magnos officiales, quorum uterque est magnus baratarius; modo uenit ad curiam unus Ciampolus, scilicet quidam malitiosus, acuniator et gulosus qui simulat se pecuniosum habere magnas lites; er quo unus incipit uelle capere eum et ipse astutissime dat dona, et promittit multa, quia ducitur per uerba; tandem dat se cuidam tertio et dimittit utrumque delusum, qui concipiunt odium et indignationem inter se, quia unus reputat se offensum ab alio, quia uterque sperabat praedam; sed quid accidit? ambo perdunt praedam, quam persequebantur, et ambo cadunt in picem, idest in infamiam, et ultra infamiam baratariae, omnes qui sciunt factum rident et truffantur. 
+
+Et concludit autor totum thema et capitulum, dicens: {e noi lasciammo lor così impacciati}. Per hoc dat intelligi quod uiri sapientes non impediunt se in istis factis, imo rident et habent sibi bonum tempus, et dicunt: diuidant inter se litem. Et sic uide ex omnibus dictis in isto capitulo, quomodo magni baratarii barattant et lacerant minores, et quomodo minor interdum seminat litem inter eos, et fugit et euadit. Et hic ultimo uolo te notare, lector, quod nullus est dominus, qui possit uitare occultissimas insidias barattatorum; sed detectas bene potest purgare et punire exemplo Alexandri iustissimi imperatoris romanorum. Sicut enim scribit AElius Lampridius in uita eius, Aurelius Alexander habuit optimos officiales, inter quos fuit Ulpianus totius legalis scientiae thesaurus, et tamen inter familiares eius inuentus est unus nomine Turinus nequissimus baratarius, qui quando praesentiebat quod imperator erat facturus alicui aliquam gratiam praeueniebat illum talem, et componebat secum de certo praemio, fingens se impetraturum gratiam ab imperatore, cum tamen mentiretur. Sed Alexander cognita plene ueritate, fecit ipsum ligari ad palum in platea, et facto igne ex palea, foeno et lignis humidis circa eum, necauit ipsum fumo, praecone clamante: fumo pereat qui fumum uendit. 
+
+{Là giù trouammo.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor describit poenam hypocritarum in generali. Ad cuius rei intelligentiam est notandum, quod autor dat hypocritis poenam meritissimam, quam continuo semper secum portant. Fingit enim quod hypocritae ferunt cappas largas, longas, ineptas, quae ab intra sunt federatae plumbo grauissimo, ab extra uero sunt deauratae auro splendidissimo; et premente nimio pondere incedunt tarde lacrymando, ita quod semper uidentur fessi et uix possunt membra mouere. Et uere cappa hypocritarum est grauissima et poenalissima, qui, conscientia repugnante, conantur palliare uitium quod est intus, et ostentare uirtutem apparenter ab extra, quod est difficillimum et quodammodo contra naturam. O quam durissimum est esse semper solicitum, et cauere ne in uerbo uel in opere, more uel signo, homo detegat quod male tegit! hypocrisis ergo est una salma grauissima quam nunquam potest quis deponere, si uult bene facere artem suam. Ueniamus ergo ad literam, in qua autor mirabiliter sub breuibus uerbis tangit naturam et poenam hypocritarum. Dicit ergo: {là giù}, scilicet in fundo illius nouae bulgiae liberati a manibus daemoniorum uenimus ad illud genus hominum capientium homines aliter quam ferro et peius; unde dicit: {trouammo una gente dipinta}, idest, sectam hypocritarum, qui uere sunt picti, idest, superficialiter ornati uirtutibus et moribus. Ideo loquitur ualde proprie, quia pictura ornat solum superficiem exteriorem; et ostendit umbram, et imaginem rei, non rem ueram licet delectet, uidentes; ideo dicit Uirgilius de Enea: *et animum pictura pascit inani* etc.: pictura etiam non diu durat, et de facili tollitur et deletur, ita et hypocrisis; et dicit: {che giua intorno assai con lenti passi}; ita recte incedunt hypocritae tarde et morose, ut uideantur graues et pausati, {piangendo}, scilicet de poena eorum, uel moraliter, quia hypocrita plorat amarissime de industria more mulierculae, ut ostendat se pium et sanctum coram populo quem decipit. Sicut ego uidi de facto nobilem hypocritam, qui praedicaturus passionem Domini de mane, potauit se multa maluasia; et sic planctu et lacrymis fundebat malignitatem suae mentis, et multa millia hominum prouocauit ad plorandum secum; nec fuit aliquis ita durus, qui non sociaret eum in plangendo passionem Domini; et talibus insidiis extirpauit in breui pecunias multas, quibus postea emit unum bonum episcopatum, ita quod lucrum hypocrisis conuertit in simoniam. Et dicit: {stanca e uinta nel sembiante}, idest, in apparentia exteriori, quia isti hypocritae simulant dolose, se ferre asperiorem uitam et facere duriorem poenitentiam, quam possint pati, portantes aliquando cilicium, immo ferrum ad carnes et catenas, quibus ligant mulierculas et credulos, quamuis de rei ueritate talis poenitentia ficta debeat nimis grauare et fatigare conscientiam suam. 
+
+Et exprimit poenam istorum, quae est latens et incognita uidentibus foris, sed ipsi bene sentiunt eam interim. Dicit ergo: et ipsae cappae, {son dorate di fuor}, quia uidentur extra perfecti ut aurum, et fulgere uirtutibus; unde hypocrita interpretatur desuper auratus, quia extra uidetur angelus, intus est diabolus; et dicit: {sì ch'egli abaglia}, idest, ablucinant, quia tali modo fallunt non solum simplices; sed saepe bene sapientes et prudentes. Et ecce oppositum: {ma dentro èe piombo tutto}, quia in mente sunt imperfecti et obscuri, sicut plumbum, uitiis occultis. Et manifestat grauitatem capparum per unam comparationem pulcerrimam. Ad cuius intelligentiam uolo te notare, quod Federicus II fuit princeps saeuissimus punitor eorum, qui dicebantur rei Maiestatis, imo saepe innocentes iniustissimis poenis affecit; sicut primogenitum fecit carcere mori, et Petrus de Uineis exoculari, et alios diuersis poenis macerari; aliquando autem nouo genere poenae puniuit, qui fecerant contra coronam. Nam faciebat fieri unam tunicam ex plumbo grossiori quasi unius unciae, qua faciebat illum indui, ita quod ad modum cappae tegebat totum corpus a capite usque ad pedes; deinde faciebat ipsum poni in unum uas, sicut in caldariam, et ignem subiici, ita quod calor liquefaciebat plumbum, et homo fundebatur simul cum plumbo, carne frustratim cadente. Et est comparatio propria, sicut de se patet, de cappa plumblea ponderosa ad cappam plumbeam ponderosam, de damnato ad damnatum, de crimine ad crimen. Sicut ergo Federicus imperator romanorum rigide puniebat proditorem suum, ita aeternus imperator Deus rigide punit hypocritam, qui prodit eum; sed cappae hypocritarum erant sine comparatione grauiores, ideo dicit: {e graui tanto}, che Federico le mettea di paglia, idest, quae cappae Federici erant leuissimae respectu istarum grauissimarum. Et hic nota quod autor bene dicit, quia poena illorum licet grauis, tamen erat breuis, ista uero perpetua; illa dissoluebat solum corpus, ista uero premit animam et conscientiam;
+
+{E l'un.} Nunc autor ponit responsionem alterius hypocritarum, qui primo respondet ad secundum quaesitum detegens qualitatem poenae. Dicit ergo: {e l'un rispose a me: le cappe rancie}, idest, aureae; et aduerte quod cappae hypocritarum realiter non sunt aureae, imo per contrarium sunt uiles et despectae; sed autor respicit allegorice ad apparentiam fictam et umbratilem hypocritarum, quae superficialiter uidetur aurea, idest, perfecta, uirtuosa et clara, et tamen interius est plumbea, idest, ponderosa, grauis, uitiosa; ideo dicit, {son di piombo sì grosse, che ti pesi fan così cigolar le lor bilance}, idest, faciunt ita tremere membra portantia ipsas; et hic nota pulcram metaphoram: sicut enim uidemus quod sub grauissimo pondere omnia membra tremunt, ita quod nerui et iuncturae uidentur dissolui, ita isti uidebantur crepare sub cappis istis; ergo bene membra et ossa istorum appellantur bilanciae, quae aequaliter grauantur, quia, quocumque se moueant, et ad quodcumque latus, portant secum onus suum, quod aequaliter premit eos.
+
+Deinde respondet ad secundum quaesitum, scilicet qui sint. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod, sicut ego collegi ex regula istorum fratrum, quidam nobiles et diuites uiri, sicut Lodoringus de Andalo, ciuis bononiensis, Guamons de Caccianimicis de Bononia, Raynerius de Adalardis de Mutina, et plures alii de ciuitatibus eorumdem congregati, inter se habito colloquio et consilio supplicauerunt Urbano papae quarto quatenus dignaretur donare eis certum ordinem et habitum, sub quo possent uiuere libere in quiete, in otio sanctae contemplationis. Quorum precibus Urbanus condescendens, constituit eis ordinem, qui intitulatus est ordo militiae beatae Mariae Uirginis gloriosae; et dedit eis certam regulam cum multis praeceptis et obseruantiis, scilicet quod ferrent froena eorum et calcaria simplicia, non deaurata, non deargentata, quod non irent ad conuiuia saecularium personarum, nec donarent histrionibus, nec irent sine socio, fratre, uel consorte, uel alia persona honesta; et ita de multis, quae tam inutile quam longum esset enarrare; dedit eis habitum nobilem, qui habet magnam similitudinem cum habitu praedicatorum; et pro insignio scutum albi coloris cum cruce rubea. Ad propositum ergo: dicit unus istorum fratrum: {noi fummo}, et utitur uulgari bononiensi, {frati Godenti}. Et hic nota, quod iste denominat ordinem suum a uocabulo notiori et usitatiori. Nam a principio multi uidentes formam habitus nobilis, et qualitatem uitae, quia scilicet sine labore uitabant onera et grauamina publica, et splendide epulabantur in otio, coeperunt dicere: Quales fratres sunt isti? certe sunt fratres gaudentes. Ex hoc inoleuit, ut sic uocentur uulgo usque in hodiernam diem, cum tamen proprio uocabulo uocarentur milites Dominae. Dicto qui fuerunt, dicit unde fuerunt, cum dicit: {e bolognesi}. Iste enim ordo habet caput et fundamentum Bononiae; unde habent suum monasterium principale extra Bononiam apud locum qui dicitur Castrum Britonum. Et quidam istorum fratrum sunt sacerdotes, alii uero sunt coniugati. 
+
+Et tangit nomina, dicens: {nomati}, idest, nominati: {io Catelano}, iste fuit nobilis uir de Catelanis de Bononia, {e questi Loderingo}; iste fuit de Andalois; {e presi}. Hic Catelanus narrat culpam suam, quae fuit magna pars damnationis eorum. Ad quod oportet breuiter scire, quod inualescente diuisione partialitatum Florentiae, mortuo rege Manfredo, pars ghibellina multum tepuit, et guelpha intumuit Florentiae. Unde populus, qui magis erat guelphus quam ghibellinus coepit murmurare, et guelphi banniti et confinati coeperunt reducere se uersus ciuitatem, et tenere tractatum cum amicis intraneis. Unde ciues conquerebantur de dominio comitis Guidonis Nouelli, qui erat ibi uicarius pro Manfredo, memores damnorum receptorum apud Montem Apertum, ubi unus dimiserat patrem, alius filium, alius fratrem. Quapropter principes partis ghibellinae, qui tunc regebant Florentiam, ad sedandum et contentandum populum, elegerunt duos milites fratres gaudentes de Bononia, quorum unus uocatus est frater Catelanus de Catelanis de domo guelpha, alter frater Lodoringus de Andalois de domo ghibellina. Isti duo fratres facti Potestates Florentiae per populum positi fuerunt in palatio populi, ut conseruarent statum ciuitatis, et cauerent ab expensis superfluis. Qui licet essent diuisi animo partialitatis, tamen sub tegmine falsae hypocrisis fuerunt concordes magis ad eorum commodum priuatum, quam commune bonum. Ordinauerunt ergo quod triginta sex homines mercatores et artifices de maioribus et melioribus deberent consulere dictis duobus Potestatibus, et prouidere expensis communis. De quorum numero fuerunt guelphi et ghibellini, populares et magnates non suspecti, qui remanserant in ciuitate tempore expulsionis guelphorum, quando ghibellini dato conflictu ad Montem Apertum, reintrauerant ciuitatem uiribus Manfredi, ut iam scriptum est saepe supra capitulo X et XUI. Isti ergo triginta ser conuenientes simul omni die fecerunt multa bona statuta et ordinamenta, creantes capitaneos et consules cum confalonibus et insigniis, ut obuiarent uiolentiis et rumoribus. Propter dictas nouitates factas per duos Potestates et praedictos triginta sex homines, ghibellini magnates Florentiae, sicut Uberti, Lamberti, Sifantes, Scholares, et alii magnarum domorum, ceperunt suspicionem partialitatis, quia uidebatur eis, quod praedicti triginta sex homines fauerent guelphis, qui remanserant in Florentia; propter quod comes Guido nouellus uicarius territus de recenti uictoria, quam habuerat Carolus de Manfredo, misit pro gentibus ad omnes ciuitates amicas, scilicet Pisas, Senas, Aretium, Pistorium, Pratum, Uulterras, quia tunc quasi tota Tuscia erat sub parte ghibellina, ita quod cum quingentis equitibus theutonicis quos habebat, reperit se Florentiae cum mille quingentis equitibus; accidit autem quod comes Guido uolebat, quod imponeretur una collecta pro soluendo theutonicis praedictis; et dicti triginta sex quae rebant per alium modum inuenire pecuniam cum minori grauamine populi. Et cum distulissent pluribus diebus quam uideretur ipsi comiti et magnatibus ghibellinis, illi suspicantes propter nouum ordinem datum in populo, decreuerunt tumultuare et destruere officium triginta sex cum fauore et militia praedicti comitis Guidonis. Et primi, qui exiuerunt armati, fuerunt Uberti, clamantes: *Ubi sunt isti latrones triginta sex?* Illi autem congregati in loco solito, diffugerunt. Et sic totus populus, clausis apothecis, fuit sub armis: et, ut cito dicam, comes Guido uidens, quod non poterat frangere populum, uenit cum tota militia ad palatium, ubi erant duo Potestates, in platea sancti Apollinaris, et petiuit claues portarum ab illis. Quibus habitis, uiliter recessit, cum tamen esset fortior et potentior populo; et de sero peruenit Pratum. Hoc autem factum est die sancti Martini decima prima nouembris, anno Domini MCCLXUI. Exclusis ergo magnatibus ghibellinis, florentini reformauerunt ciuitatem, sicut eis placuit, et miserunt extra istos duos Potestates, qui consenserant tacite huic facto. De mense ianuarii sequenti florentini reduxerunt omnes in ciuitatem, et fecerunt multa matrimonia ad firmandum pacem, quae tamen modicum durauit. Nam guelphi elati uictoria Caroli, secrete miserunt ad eum pro gente et pro uno capitaneo, qui misit comitem Guidonem de Monforte, cum octingentis militibus francis; qui peruenit Florentiam die Resurrectionis Domini anno MCCLXUII. Cuius aduentum ghibellini sentientes, nocte praecedente exiuerunt Florentiam inredituri. Ad propositum ergo: iste frater Catelanus tangit causam et effectum uocationis eorum, quia scilicet fuerunt uocati ad praeseruandam pacem, et pepererunt perpetuum scandalum, corrupti a guelphis, et sic peccauerunt per hypocrisim et baratariam, quae punitur in bulgia praecedenti; ideo autor noster merito locauit istos uicinos baratariis. Ex omnibus ergo narratis, nunc potes clare intelligere literam istam, ad quam nunc reuertere. Dicit ergo frater Catelanus Danti: Nos duo dico, {presi}, idest, electi et accepti, {insieme}, ad unum officium, ad unum finem, {da tua terra}, scilicet Florentia {per conseruar sua pace}, quae erat tunc in periculo et periclitatione. Et ecce quomodo fuerunt uocati a florentinis, {come suole esser tolto un uom solingo}, idest, solus quasi dicat: sicut solet uocari Florentiam unus solus Potestas, nunc fuerunt uocati duo ad regimen ciuitatis. Et non exponas, {solingo}, idest solitarius, sicut aliqui exponunt, dicentes, quod aliquando solet accidere, quod homo solitarius abstrahitur a solitudine et religione ad sedandas discordias, uel gerendas dignitates, sicut dictum est supra de Coelestino capitulo XIX; sed sic dicentes ignorant historiam facti. Unde nota, quod inter alia praecepta regulae istorum fratrum est unum, scilicet quod non assumant publica officia, nisi pro bono pacis, sicut hic; et quod non ferant arma, nisi pro defensione fidei catholicae et ecclesiasticae libertatis. Et subdit quomodo fecerunt contrarium, dicens: {E fummo tali}, idest, tales conseruatores pacis, {ch'ancor s'appare intorno dal Gardingo}. Quasi dicat: adhuc apparent uestigia ueterum ruinarum Florentiae, quarum fuimus autores. Gardingus enim erat eo tempore una contrata, ubi fuerunt domus Ubertorum, quae principaliter fuerunt destructae a fundamentis, iuxta sanctum Petrum Scaradium, iuxta palatium priorum, ubi stant hodie Leones Florentiae. Sed de omni re cito est uindicta. Nam Lodoringus ghibellinus, qui fuerat causa, quod nobiles ghibellini de Florentia expellerentur, et quod eorum palatia destruerentur, postea fuit expulsus de Bononia cum suis consortibus et aliis nobilibus ghibellinis, et palatia eorum funditus euersa; quorum ruinae adhuc apparent Bononiae iuxta studium legistarum. Catelani autem in totum defecerunt, nec aliquid apparet de eis, nisi una turris satis alta, quae saepe solet fulminari. 
+
+Et subdit autor quomodo Uirgilius ex uerbis ueris fratris deprehendit fallaciam Malacaudae, dicens: {lo duca stette un poco a testa china}, ex ira, indignatione, et uerecundia, quia unus baratarius traxerat eum de uia recta quam saepe iactauerat se bene scire, et unus hypocrita reduxerat eum ad uiam bonam; ideo dicit: {poi disse}, ille Uirgilius, {colui}, scilicet, Malacauda, {che uncina i peccatori}, idest, qui cum uncino lacerat baratarios, {di qua}, scilicet, hic prope in bulgia quinta, {mal contaua la bisogna}, idest, falso dicebat illud, quod expediebat nobis, quia fallaciter docuerat eos, quod irent ad dexteram, quia inuenirent uiam, et mentiebatur; sed uolebat reducere eos in laqueum et retinere in curia sua, sicut est de arte baratariorum, cum mendaciis detinere homines diu in curia; quod optime confirmat exemplo claro contingere in ipsa curia romana poeta nouissimus Petrarcha. Scribit enim quod tempore quo erat in Auinione, duo de cardinalibus, in quibus orbis terrae et ostium domus Dei uertitur, semel reuertebantur a palatio summi pontificis, stipati densa acie famulorum. Magna autem turba miserorum expectantium stabat ad portam, quibus illa ciuitas, odiosa Deo, semper est plena, perdentes spes uanissimas, animam, uitam, diuitias, et omne tempus. Qui uisis protectoribus suis, immo uerius proditoribus, in quibus spem habebant, coeperunt circumstrepere, et quisquam petere, quae fortuna, et quis status rerum suarum esset penes pontificem. Tunc unus cardinalium, non mutatus in aliquo, in re subita, tamquam ille, qui iam dudum talibus assueuerat, non tactus aliqua uerecundia sua, uel miseria miserorum, mirabilis mendaciorum artifex, coepit respondere singulis, quid spei haberet, aut quid papa respondisset super negotio suo, et sic fronte meretricia omnes a se dimittebat; quorum aliqui recedebant laeta facie, aliqui tristi pro qualitate responsi. Tunc alter cardinalis nobilioris naturae, et uerecundioris animi, et qui, nisi fuisset de illo collegio, potuisset esse uir bonus, conuertens se ad collegam, iocose dixit: nonne te pudet ludificari istos credulos, et pro libito tuo fingere responsa pontificis, quem, sicut scis, non solum hodie, sed iam multis diebus elapsis non potuimus uidere? Ille uero baratarius ueteranus respondit: imo potitis te pudeat esse tam tardum ingenio, ut tanto tempore mores curiae non potueris didicisse. Quo audito, omnes audientes in risum prorumpentes, et laudantes nobile responsum illius nebulonis, dicebant istum esse uirum sagacissimum, qui didicisset tam prompte mentiri et fallere. Ipse uero Petrarcha praesens, haec audiens, conuersus est in stuporem, et inclinauit caput non cum minori indignatione et ira, quam hic Uirgilius detecto mendacio Malacodae.
+
+{Io.} Hic fur explicat suum notabile furtum, propter quod est hic damnatus. Ad cuius rei intelligentiam uolo te scire, quod iste Uannes, uenenosus serpens, fuit filius spurius domini Fucii de Lazaris de Pistorio, uir sceleratissimus et ad omne facinus audacissimus; et quia erat de nobili genere multos excessus saepe faciebat impune: et quamuis bannitus saepe propter multa maleficia enormia, nequiter et nefarie perpetrata, tamen aliquando de nocte stabat in ciuitate, et cum prauissimis conuersabatur. Accidit autem semel tempore Carnispriuii, quod cum coenasset cum quibusdam non de sua conditione, qui fuerunt circa decem et octo numero, dixerunt isti inter se, quod uolebant ire matutinatum ad procas eorum. Erat autem inter istos quidam scilicet Uannes de la Nôna, famosus notarius pistoriensis. Accesserunt ergo omnes ad matutinandum ad domum procae istius ser Uannis, quae stabat prope episcopatum. Societate itaque pulsante et cantante Uannes Fucii, cuius animus non pascebatur talibus solatiis, acceptis duobus sociis secrete ne caeteri perpenderent, accessit ad episcopalem ecclesiam, quae uocatur sanctus Iacobus; et breuiter, sacerdotibus, uel absentibus, quia iuerant per tripudia, sicut est de more fieri tali nocte, uel fixe dormientibus grauatis nimio cibo, Uannes ui et fraude intrauit sacristiam, et illam spoliauit pretiosissimis iocalibus: et reuertentes cum thesauro magno ad socios propalauerunt furtum, qui territi sunt nimis. Tamen quia factum erat, portauerunt iocalia ad domum illius notarii, imaginantes, quod nunquam esset suspicio de tali homine bonae famae, et quia propinquior erat loco. Mane autem facto, notificato furto Potestati per canonicos ecclesiae, magnum murmur fuit in ciuitate de tam nobili thesauro. Potestas proclamatione facta coepit facere diligentem inquisitionem; et diu durauit, quod nihil poterat explorari. Finaliter instillatum est auribus Potestatis, quod quidam iuuenis nomine Rampinus, filius Francisci de Foresiis nobilis uiri de Pistorio, erat malae conditionis et famae, qui uerisimiliter debebat rapuisse ista sacra. Rampinus continuo captus et positus ad torturam, nihil manifestauit, tamquam inscius et insons facti. Parentes istius conquerebantur in populo, amicis et omnibus, cum planctibus et precibus, ne iuuenis innocens moreretur iniuste. Potestas induratus contra istum, statuit sibi terminum trium dierum ad resignandum furtum, aliter suspenderetur. Unde parentes et amici deliberauerunt, quod nocte praecedente diem iustitiae inuaderent ferro et igne palatium Potestatis: secunda die termini Uannes Fucii, qui erat extra in comitatu Florentiae in Monte Carelli, misit pro patre Rampini, et narrauit sibi totum factum. Ille reuersus celeriter retulit rem Potestati. Potestas continuo fecit capi illum Uannem notarium primo lunae quadragesimae, cum iuisset ad unum sermonem ad locum fratrum minorum; qui captus est cum magno murmure omnium, quia erat homo bonae famae. Maleficio detecto, multi conscii aufugerunt. Narrauit ipse Uannes, quod saepe cum fidis sociis tentauerat asportare dictum thesaurum; sed uidebatur sibi semper uidere familiam Potestatis, quae perquirebat omnes. Scita itaque ueritate et recuperato thesauro, Rampinus fuit liberatus et notarius suspensus. Et nota, ne fallaris sub aequiuoco, quod tres fuerunt Uannes in isto maleficio, scilicet Uannes Fucii, principalis autor furti, Uannes de la Nôna retentor furti, et quidam tertius Uannes de Laminôna florentinus, socius furti. Nunc ad literam: dicit Uannes Fucii fur: {i' non posso negar}, quia si possem, libenter facerem propter uerecundiam, {quel che tu chiedi}, scilicet, dicere qua culpa hic sum damnatus et cruciatus. Et ecce culpam: {io son messo tanto in giù}, scilicet in bulgia septima furum, ubi debuissem esse positus multo superius, scilicet in circulo uiolentorum, {perch'io fui ladro a la sagrestia de' belli arredi}, idest, quia fui furatus pulcra arnisia ecclesiae cathedralis de Pistorio. Et aduerte quod per excellentiam dicit pulcra; quia forte in tota Italia non est alia sacristia ditior ista, caeteris paribus. 
+
+{Et io.} Nunc autor describit alium antiquum furem famosum de eadem specie. Ad cuius cognitionem oportet praescire, quod omnes praecipui poetae scribunt de isto maledicto Caco, et praesertim Uirgilius pulcre et prolixe; tamen, omissis fabulis omnis poetae, Titus Liuius princeps historicorum perstringit hanc rem breuiter et egregie libro primo ab origine urbis circa principium. Scribit enim quod Hercules dum reuerteretur uictor de Hispania post uictoriam Gerionis, de quo plene dictum est supra capitulo XUII, ducebat secum multa et pulcra armenta, et cum transiens per Italiam peruenisset ad radices montis Auentini, captus amoenitate loci, uoluit parum requiescere ibi. Tunc temporis erat quidam famosus et formidolosus latro nomine Cacus, habens speluncam suam in monte Auentino, qui erat infestus omnibus praetereuntibus, et multas et magnas praedas ducebat ad speluncam; sed quia nomen Herculis erat terribile et iam celebratum ubique, Cacus non ausus uti ui, fraudulenter, et de nocte furatus est aliquas boues, quas ad celandum furtum traxit per caudas in speluncam. Mane facto, cum Hercules reuideret suum armentum, uidens boues meliores deficere, coepit undique quaerere, nec aliquam inueniebat, sed solum uestigia retrouersa. Putans ergo locum esse sibi infestum, indignanter coepit recedere cum armento. Illo autem recedente, boues furtiuae coeperunt mugire intra cauernam ad desiderium aliarum relictarum. Hercules subito cucurrit quo mugitus uocabat eum; et inuento furto, Cacum frustra auxilium pastorum implorantem sua claua mactauit in antro. Nunc ad literam dicit autor: {et io uidi un centauro}, scilicet Cacum. Et hic nota quod multi mirantur hic, et dicunt, quod nullus poeta uidetur uocare Cacum centaurum, nisi Dantes. Quibus respondeo: quod Uirgilius octauo Eneidos appellat Cacum semihominem et semiferam; ideo autor istum monstruosum appellat centaurum, quia fuit uiolentus effusor sanguinis et aeris spoliator, sicut centauri, de quibus plene dictum est alibi supra, et quia fuit uelox et promptus ad praedam more centauri discurrentis cum furore. Ideo bene dicit: {pien di rabia}, quia fuit ferocissimum animal, {uenir chiamando ou'èe, ou'èe l'acerbo?} uocabat enim Uannem praedictum, qui erat acerbus et crudus tamquam socium suum simillimum sibi, uel forte persequebatur eum, quia, sicut uidemus tota die, isti uiri sanguinum saepe iugulant unus alium.
+
+Et declarat istam mixtionem colorum per unam comparationem manifestam, dicens, quod talis erat color tertius factus ex duobus, scilicet serpentino nigro, et humano albo, qualis est fumus procedens ab ardore papyri. Dicit ergo: taliter nouus color fiebat, {com'un color bruno}, scilicet semifuscus, {che non èe nero ancora}, idest, nondum est plene niger, {e 'l bianco more}, idest, desinit esse album, {procede inanzi da l'ardore suso per lo papiro}, scilicet, candelae, uel intellige de carta bombicinea alba, quando comburitur; utraque enim est eadem comparatio, et papyrus habet ista diuersa significata. Et hic nota bene quod sub ista pulcra figura autor uult dare intelligi, quod qui assueuit tali uitio raro uel numquam scit recedere, imo insanabiliter persistit in eo usque ad mortem. Ideo bene Aurelius Alexander romanorum imperator uir totus aureus uirtute, sicut scribit AElius Lampridius in uita eius, condigne puniuit furem. Cum enim quidam nobilis solitus furari fuisset admissus ad militiam suam, contemplatione quorumdam regum amicorum, et statim esset deprehensus in furto, a quo non poterat abstinere, quaesiuit Alexander a regibus, quorum gratia promouerat illum, quod supplicium daretur furibus apud eos; et cum illi respondissent quod cruce punirentur, statim eum ex eorum sententia crucifixit.
+
+{Taccia.} Nunc autor descripturus mutuam mirabilem transformationem et inauditam, ut reddat auditorem adhuc magis attentum quam fecerat supra, ad extollendam suam materiam, imponit silentium Lucano et Ouidio, ostendens quod transformationes quas fecerunt non possunt aequiparari suae. Ad intelligentiam transformationum Lucani est sciendum quod, sicut scribit Lucanus in UIIII, inter alios serpentes Africae, quos reperit Cato cum suis cum transiret per arenam, est unus nomine seps, qui portat palmam omnium, quia scilicet tollit animam et corpus simul. Unde scribit ibi quod seps momordit quemdam militem Catonis nomine Sabellum in crure, et dum remansisset sibi affixus, ille cum manu uiolenter auulsit et cum hasta affixit arenae, et continuo plaga paruula coepit dilatari, et cutis rumpi, et caro dissolui, et pestis transire per omnia membra intus et extra, ita quod in breui spatio totum corpus resolutum redactum est in modicum cinerem et puluerem. Deinde secuta est alia pestis contraria isti; nam alius serpens nomine prister percussit alium militem Catonis, cui nomen erat Nasidius, et statim eius facie inflata coepit pellis extendi, et totum corpus inflari; et in tantum intumuit quod lorica uiolenter crepuit, quod corpus amisit omnem figuram humanam, et factum est uelut ueges magna; ex quo socii territi dimiserunt ipsum adhuc crescentem insepultum, de quo aues uel ferae non gustassent sine poena. Et sic nota quod autor uidetur uelle istas transformationes Lucani fuisse fictitias, quia sunt tam mirabiles; tamen multi et magni autores scribunt istas naturas serpentum tamquam ueras: et dicunt aliqui quod pester est de genere aspidum, qui semper uagatur ore aperto et fumante, a quo percussus magna corpulentia intumescit more hydropici, et ad tumorem sequitur putredo. Nunc ad literam dicit autor: {Lucano taccia omai}, quasi dicat: hucusque potuit loqui et gloriari de suis transformationibus mirabilibus, sed deinceps non poterit, quia uenit qui excedit eum; {là doue tocca}, scilicet nono suae Pharsaliae, {del misero Sabello}, idest, misericordia digno propter miserabilem mortem, quia factus est modicus cinis, {e di Nassidio}, cuius mors fuit horribilior quam Sabelli, et dicit: {et attenda ad udire ciò ch'or si scocca}, idest, nouum genus transformationis, quod nunc emittitur ab arcu oris mei, quia in hoc poterit esse auditor meus.
+
+{Taccia.} Hic Dantes imponit silentium alio poetae maiori, scilicet Ouidio, et tangit duas transformationes eius in suo maiori. Ad primae intelligentiam est sciendum quod, sicut scribit ipse Ouidius IIII sui maioris, Cadmus conditor Thebarum in Graecia post multas infelicitates et calamitates suas, de quibus dicetur plene infra capitulo XXX, tandem fractus tantis malis exiuit urbem suam, uelut si fortuna locorum non sua premeret eum; et diu errando tandem peruenit in Illirium, quae prouincia nunc dicitur Sclauonia, cum Hermione uxore sua, qui iam grauati aduersis et senio, dum rememorant infortunium suae domus et suos praeteritos labores, et originem Thebarum infelicem, ita loquendo, Cadmus coepit extendi in longum uentrem tamquam serpens, et sensit squamas crescere indurata cute sua, et terga nigra uariari uiridibus guttis; et sic pronus cecidit ad terram in pectus suum, et crura copulata in unum coeperunt subtiliari in rotundam et acutam caudam. Et dum inuitaret uxorem ad amplectendum se, antequam totus conuerteretur in serpentem, lingua cum qua loquebatur subito scissa est in duas partes, et uolens quaerelari coepit sibilare. Uxor uero Hermion percutiens sibi pectus manu, exclamabat et dolebat de ista horribili transmutatione, et rogabat fieri similis illi, ut sic semper esset in eadem sorte secum; et sic factum est, et ambo serpentes per terram intrauerunt secreta syluae oppositae. Et concludit Ouidius quod ambo facti sunt serpentes placidi, nec fugiebant hominem quia meminerant suae naturae prioris. Ueritas autem istius fictionis est, quod Cadmus impatiens tot infelicitatum suarum cum Hermione uxore sua recessit de suo regno Thebarum, et finaliter petens Sclauoniam intrauit solitudinem; ideo dicuntur facti serpentes, quia syluestres facti more serpentum habitauerunt in syluis longe ab omni consortio hominum, et eorum mors et finis ignorata fuit. Et hic nota quod autor potius facit mentionem de ista transformatione, quia habet aliquam similitudinem cum illa quam facturus est statim, si bene consideras hanc et illam. Ad intelligentiam secundae fictionis est sciendum, quod, sicut scribit idem Ouidius in U maioris circa finem, Arethusa fuit quaedam nympha de Arcadia regione Graeciae, una ex uirginibus Dianae pulcerrima; quae cum semel reuerteretur a uenatione fatigata calore et labore magno, peruenit ad fluuium Alpheum lucidum et lentum, et uidens locum umbrosum salicibus et populis spoliauit se, et nuda coepit se lauare et natare per aquam. Et ecce Alpheus deus illius fluminis ueniens de sub undis coepit uocare eam. Illa territa, quia non cognoscebat uirum, statim aufugit; ille insecutus est eam ardentius: post longam fugam Arethusa ex timore coepit sudare, et subito resoluta est tota in aquam, quae intrauit terram apertam miseratione Dianae; et continuo Alpheus conuersus in aquam propriam admiscuit se sibi, et sic ex duabus aquis facta est una. Ueritas autem istius fictionis est ista, quod, secundum quod testantur fere omnes autores, Arethusa est fons famosus in Sicilia apud ciuitatem Syracusarum, et Alpheus est fluuius in Graecia apud ciuitatem Elydem et montem Olympum, cuius aqua dicitur peruenire in Siciliam et admisceri Arethusae fonti, sicut manifestis indiciis apparet quod purgamenta deiecta in Alpheum aliquando inueniuntur in Arethusa. Et hic nota quod autor facit praecipue mentionem de Arethusa, quia mirabile uidetur quod aqua ueniat de Graecia in Siciliam sub mari, quod non admisceatur aquae salsae amarae, sicut dicit Uirgilius libro Bucolicorum. His breuiter praemissis est redeundum ad literam. Autor imponit silentium Ouidio, dicens: {Ouidio taccia di Cadmo}, rege Thebarum, {e d'Aretusa}, fonte Syracusarum. Et uide quod haec est maior audacia quam prima; quia Ouidius fuit optimus magister transformationum, quas quasi omnes collegit in unum in suo maiori, qui liber ob id intitulatur Methamorphoseos, idest, liber transformationum. Et reddit causam quare Ouidius debeat modo tacere et non gloriari de suis transformationibus, dicens: {chè}, idest, quia, {io non l'inuidio}, imo potius ipse potest inuidere mihi, {se conuerte quello}, scilicet Cadmum, {in serpente}, cum uxore sua simul, {e quella}, scilicet Arethusam, {in fonte}, simul cum Alpheo amatore eius, {poetando}, idest, poetice fingendo;
+
+{Ma se.} Hic autor ex praemissis arguit, quod male deberet succedere Florentiae; unde auguratur sibi infelicitatem de proximo euenturam, ostendens quod non erit diu impunita: uel reflectit se ad suam uisionem principalem, in qua fingit se praeuidisse quidquid scribit. Et uult breuiter dicere, quod si eius uisio non fuit uana, Florentia cito luet poenas suorum scelerum propter mala euentura, quae optant sibi multi. Dicit ergo: {ma tu}, scilicet Florentia, {prouerai}, uel secundum aliam literam, {sentirai di qua da picciol tempo}; hoc est dicere, in breui; {di quel che Prato, non ch'altri, t'agogna}. Quasi dicat, de eo malo, quod uicini tui, subditi tibi, latrant contra te, imprecando tibi magna mala. Est enim Pratum nobile castrum inter Florentiam et Pistorium, cuius habitatores male contentabantur de dominio florentinorum; et sicut est de more subiectorum, optabant illis destructionem uel depressionem. Et dicit: {non ch'altri}, idest, nedum extranei, et inimici tui, sicut pisani, aretini, et alii multi. Et hic nota quod aliqui ignoranter dicunt, quod autor nesciuit quid dixerit, quia ab isto tempore citra Florentia de die in diem semper fuit in magno flore, et multum extendit alas potentiae suae supra uicinos suos; ergo non in breui euenerunt ea, quae sui uicini et aduersarii imprecantur sibi. Ad quod potest responderi quod ista praenuntiatio iam erat uerificata, quando autor ista scribebat; quia per ea tempora, quibus autor exulauit a patria, multa et magna mala euenerunt illi urbi, sicut bella ciuilia, incendia, spolia, et alia magna dispendia et scandala. Et ut uideas quod de proximo ista mala euenerint, uolo te scire, quod in MCCCIII cardinalis de Prato praedictus, nomine Nichola, uir astutissimus et sagacissimus, parum diligens florentinos, missus Florentiam a papa Benedicto XI qui successit magnifico Bonifacio, uolebat pacificare florentinos tunc discordes; sed non ualens concordare eos, dixit: *Ex quo non uultis benedictionem, remanete cum maledictione*: et excommunicauit ciuitatem. Anno sequenti, cum speraretur quod dictus cardinalis poneret pacem inter ciues, florentini, secundum eorum morem antiquum, kalendis maii fecerunt magnum festum; et unusquisque certatim conabatur facere noua spectacula. Inter alios illi de burgo sancti Floriani fecerunt proclamari publice, quod quicumque uellet scire noua de alio mundo, deberet uenire kalendis maii ad pontem Carrariae; et in Arno flumine ordinauerunt solaria super barcis et nauiculis. Et fecerunt quamdam simulatam repraesentationem inferni cum ignibus et aliis poenis et suppliciis; et homines transfiguratos, et daemonia horribilia et alios nudos sub specie animarum. Et uidebantur daemones iniicere animas inter ista uaria et crudelia tormenta cum maximis clamoribus et horrendis stridoribus uisu et auditu. Nouitate cuius spectaculi totus populus concurrit ad uidendum. Unde pons Carrariae, qui tunc erat de lignamine, onustus multitudine magna nimis, cecidit in Arnum cum his, qui erant desuper. Ex quo multi mortui sunt et suffocati, et multi destructi de persona; ita quod ludus fictus conuersus est in rem ueram. Nam multi, qui spectabant infernum simulatum, iuerunt ad infernum uerum, et sciuerunt noua de alio mundo, iuxta proclamationem banni; et facti sunt ueri planctus et stridores morientium, percussorum, et eorum, qui stabant ad uidendum, quia quilibet habebat, uel habere credebat ibi filium, fratrem, uel consanguineum, aut amicum. Et hoc fuit augurium alterius maioris damni de proximo euenturi ipsi ciuitati. Nam eodem anno factum est bellum ciuile in Florentia inter Albos et Nigros. Et cum essent omnes sub armis, et Albi quasi essent uictores, quia dominus Cursius de Donatis non impediebat se, tum quia erat podagricus, tum quia erat discors cum magnatibus de sua parte Nigra, permisit Deus, quod incendium corporale extingueret incendium animorum et furorem ciuium. Nam flagrante rumore quidam de Abbatibus nomine Nerius, clericus, prior sancti Petri in Scharadio, uir sceleratus et dissolutus, immisit ignem artificialem primo in domos suorum consortium in horto sancti Michaelis; et fuit tam furiosus ignis, quod flante austro arserunt domos multarum clarissimarum familiarum de terra illa; et in summa tota melior pars ciuitatis arsit. Et fuerunt circa duo millia ducentae domus. Damnum thesaurorum, mercantiarum, et cararum suppellectilium fuit inaestimabile, et illud, quod non cremabatur, capiebatur manibus praedonum, quia continuo pugnabatur in multis partibus ciuitatis. Ex quo multae familiae, progenies, et societates fuerunt desolatae, et uenerunt ad inopiam ex dicto incendio et praeda; et haec pestis accidit Florentiae die decima iunii. Et ex hoc Caualcantes, qui erant tunc potentissimi, perdiderunt statum, et Gerardini, qui erant caporales illius sectae, fuerunt banniti tamquam rebelles. Ex praedictis igitur satis patet, quomodo magna mala cito uenerunt super Florentiam, secundum quod optauerat sibi ille de Prato; et sicut dicebam, autor potuit habere respectum ad ista et alia mala, quae illa ciuitas passa erat tempore suo. Et si habuit respectum ad futura, adhuc bene dixit, quia tempus, quod uidetur longum quantum ad uulgares, est breue apud astrologos. Et autor loquitur multum prudenter et caute, quia dat tempus incertum, et quia loquitur additionaliter, dicens: {se presso al mattin del uer si sogna}, quasi dicat: si aliquid uerum somnium fit circa mane in aurora diei, qua hora maxime solent fieri somnia uera, quasi dicat: si uerum uidi in somnio meo, quod feci illucescente die, quod descripsi primo capitulo Inferni, ubi dixi: {Tempo era dal principio del mattino}.
+
+{E qual.} Hic autor describit motum illarum animarum per unam nobilem comparationem, quae, quia uidetur obscura, ad illius claram cognitionem oportet percurrere longam historiam. Est igitur sciendum pro euidentia quod de Elia et Eliseo tractatur multum diffuse tertio libro Regum uersus finem, et libro quarto circa principium. Fuit ergo Elias propheta mirabilis et singularis, quia solus fuit uerus propheta diebus suis, et miracula multa et magna fecit, qui claruit tempore Achab regis Israhel in Samaria. Fuit et Elias uir magnae sanctitatis et autoritatis, pilosus corpore, indutus pellicia. Hic Elias tempore magnae siccitatis quae durauit per triennium, cum fames magna esset intra urbem, de mandato Domini exiuit in solitudinem, ubi corui soliciti pauerunt cum pane et carnibus; deinde post triennium reuersus de praecepto Domini uenit ad Achab regem, qui uidens eum dixit: nonne tu es ille qui conturbas Israhel? Cui Elias audacter respondit: non ego turbaui Israhel, sed tu et domus patris tui, qui dereliquistis mandata Domini seruientes idolis. Et petiuit Elias ut, conuocato Israhele, conuocaret quadringentos quinquaginta falsos prophetas in monte Carmeli; quo facto conuenit cum illis ut bouem occisum ponerent super struem lignorum, et ipse similiter poneret alium bouem; et cum illi prophetae diu inuocassent nomen Dei sui incidentes se cultellis et lanceolis iuxta morem eorum, non fuerunt exauditi. Deinde Elias orauit ad Dominum, et continuo descendit ignis Domini de coelo qui uorauit carnem, ligna et omnia. Hoc facto Elias cum magno clamore et fauore populi fecit capi omnes prophetas quadringentos quinquaginta, et illos tractos in torrentem Cison interfecit omnes, ita quod unus non euasit; deinde restituit pluuiam tam diu expectatam et denegatam propter peccatum idolatriae. Tunc Iezabel regina uxor Achab, audita morte prophetarum, iurauit quod faceret simile de Elia; propter quod Elias, cedens furori et minis reginae iratae, recessit longe in desertum, cui Dominus praecepit, ut inungeret Eliseum in prophetam. Eliseus de Abella inuentus arare terram, tractus ab aratro per Eliam secutus est eum et ministrabat ei. Mortuo autem Achab in praelio regnauit Ochozias filius eius pro eo in Israhel duobus annis, et fecit malum coram Domino: post quem regnauit Moab, qui dum aegrotaret mittebat nuntios suos ut consulerent Belzebuch deum Acharon, si poterat euadere ab infirmitate sua. Elias autem ad praeceptum angeli Domini iuit in occursum nuntiis, et arguens eos dixit: nonne est Deus in Israhel? non descendet rex uester de lectulo, sed morte morietur. Quo audito rex accensus indignatione et ira misit unum ducem cum quinquaginta militibus, qui ascendens in uerticem montis, ubi sedebat Elias, dixit: homo Dei, rex praecepit ut descendas. Cui Elias respondens, dixit: si homo Dei sum descendat ignis de coelo et deuoret te et tuos quinquaginta; et statim factum est. Rex autem misit alium cum aliis quinquaginta, qui eodem modo cum suis ab igne deuoratus est. Iterum rex misit alium principem cum aliis quinquaginta, qui flectens genua sua coram Elia, rogauit humiliter ut misereretur eius. Tunc Elias de mandato angeli descendit et uenit ad Ochoziam regem, et denuntiauit sibi mortem, et sic factum est; et regnauit ioram frater eius pro eo, non enim habebat filium. Eo tempore accidit quod cum Dominus uellet leuare Eliam per turbinem, Elias uoluit dimittere Eliseum in itinere; sed Eliseus numquam uoluit dimittere eum. Iuerunt ergo ambo pariter, et quinquaginta uiri de filiis prophetarum secuti sunt eos, et steterunt e contra a longe. Cum ergo ambo peruenissent ad Iordanem, Elias accepit pallium suum, et cum illo inuoluto percussit aquas quae diuisae sunt, et transiuerunt ambo per siccum. Cum autem transissent, Elias dixit Eliseo: postula quid uis a me antequam tollar a te. Cui Eliseus dixit: rogo quod spiritus tuus propheticus duplicetur in me. Cum ergo sic irent, et eundo sermocinarentur, ecce currus igneus et equi ignei diuiserunt utrumque, et ascendit Elias per turbinem in coelum. Eliseus autem uidebat et clamabat: pater mi, pater mi, currus Israhel et auriga eius; et non uidit eum amplius, et scidit uestimenta pro dolore. Et leuato pallio Eliae quod ceciderat ei, percussit aquas bis, et diuisis aquis, secunda uice Eliseus retransiit Iordanem solus sicco pede, quem primo transiuerat sociatus cum Elia. Eliseus ergo, remanens post Eliam cum spiritu duplicato, multa miracula fecit; deinde ascendit in Bethel, et cum ascenderet per uiam, pueri parui egressi sunt de ciuitate, et illudebant ei dicentes: ascende, calue: qui uidens eos maledixit eos in nomine Domini; et continuo duo ursi egressi de saltu lacerauerunt ex eis quadraginta duos pueros. Et ipse descendit deinde in montem Carmeli, et inde reuersus est Samariam, et multa miracula fecit: tandem cum exercitus magnus regis Syriae uenisset et obsedisset montem Carmeli ad capiendum Eliseum, mons apparuit puero suo plenus equorum et curruum igneorum; et omnes de exercitu percussi sunt caecitate, quos Eliseus duxit intra Samariam, et aperti sunt oculi eorum, et uiderunt se esse in medio Samariae; sed Eliseus noluit quod offenderentur; imo fecit dari eis comedere et bibere, qui libere relaxati rediuerunt in patriam. Eliseus adhuc alia uice liberauit Samariam ab obsidione syriorum, et multa alia miracula fecit, quae praetermitto causa breuitatis. Imo, lector, non fecissem tot uerba de istis duobus prophetis, nisi quia uidentur habere aliqualem conformitatem cum istis duobus poetis; nam isti duo poetae solitarii bene conueniunt cum istis duobus prophetis solitaris. Sicut enim isti prophetae multos uiderunt ignes deuorantes multos inimicos Dei; ita isti duo poetae uiderunt hic multos ignes deuorantes et cruciantes multos peccatores damnatos. Et sicut Eliseus propheta magnus discipulus Eliae prophetae magni amauit eum ardenter, et secutus est semper in omnibus periculis et laboribus, usque quo fuit raptus a conspectu eius; ita Dantes poeta magnus amauit Uirgilium poetam magnum, et semper secutus est eum usque quo Uirgilius fuit ablatus ab oculis eius. Et sicut propheta cum propheta ambulauit diu per planum et montem multa miracula faciens; ita Uirgilius cum Dante per syluam Inferni et montem Purgatorii multa miracula faciens. Et sicut Elias recedens ab Eliseo reliquit sibi spiritum prophetiae duplicatum; ita Uirgilius recedens a Dante reliquit sibi spiritum poesiae duplicatum, sicut patet clare intuenti librum istum Inferni, de quo Inferno Uirgilius pauca dixit, et confuse; et sicut patet in libro Purgatorii, de quo Purgatorio Uirgilius nihil dixit. Et sicut Eliseus dolebat et conquerebatur de recessu Eliae patris et magistri sui; ita Dantes multum doluit et conquestus est de recessu Uirgilii, sicut patet clare circa finem Purgatorii. His summatim collectis, nunc est ad literam descendendum, quam ordina sic: {ciascuna}, supple flamma, {se moue tal per la gola del fosso}, scilicet octauae bulgiae, quae tamquam gula deglutit istos, {che nessuna mostra il furto}, idest, animam ibi stantem absconditam more furti. Certe illi de bulgia praecedenti uorantur a serpentibus, quia furati sunt gallinas et alia uilia, sed isti uorantur ab ignibus, quia inuolauerunt magnas ciuitates et nobiles terras, sicut statim dicetur de Ulyxe, qui furtiue cepit Troiam cum equo simulato. Ideo dicit: {et ogni fiamma inuola un peccatore}, idest, tegit et celat unum astutum, ita quod inuolatur sicut inuolauit, {qual il carro d'Elia}, idest, qualem, {uide colui}, scilicet Eliseus, {che si uengiò}, idest, uindicauit illusionem sibi factam a pueris, {con gli orsi}, qui deuorauerunt pueros {al dipartire}, scilicet, quando recessit ab eo. Unde dicit: {quando i caualli leuorsi erti al cielo}, idest, quando equi ignei trahentes currum coeperunt surgere uersus coelum, adeo, {che nol potea seguir con gli occhi sì che uedesse altro che la fiamma sola}, a simili leuiter et uelociter, {sì come nuuoletta salir in su}. Et hic nota quod comparatio est consona facto; quia sicut Eliseus non uidebat nisi simpliciter flammam, Eliam uero uelatum illa flamma minime uidebat; ita Dantes alter Eliseus, nam fuit de Eliseis, ut alibi dictum est et dicetur, uidebat hic flammas simpliciter uolantes, sed non animas uelatas intra flammas. Et haec dicta sint de comparatione ista. 
+
+{Maestro.} Hic autor non contentus generali manifestatione Uirgilii, petit certiorari in speciali de uno igne eminentiore caeteris, qui gemino cornu tendebat in altum; quem ignem antiquum autor explicat per altam comparationem alterius ignis antiquioris summe memorabilis. Ad cuius cognitionem oportet breuiter succingere longum thema, quod diffusius et proprius narrabitur Purgatorii capitulo.... Est ergo sciendum quod, sicut scribit Statius in suo Thebaidos, et Seneca in suis tragoediis, Eteocles et Polynices fuerunt fratres et filii OEdipi regis Thebarum qui genuerat eos ex Iocasta matre sua, quam per errorem duxerat in uxorem, et errore recognito excaecauerat se ipsum pro dolore et pudore, et uiuebat sub terra in continuo planctu et moerore nolens amplius uidere coelum. Isti ergo filii, patre caecato, caecati cupiditate regnandi, miserunt sortem super regnum, et conuenerunt ut alter eorum regeret per annum, altero exulante. Sors ergo primo uenit super Polynicem, qui recedens a patria Thebarum accessit ad ciuitatem Argorum, et factus est gener regis Adrasti. Elapso anno cum Eteocles denegaret reddere regnum fratri suo Polynici, rex Adrastus socer, cum aliis septem regibus inclusiue uenerunt in obsidionem Thebarum, et ibi omnes uariis casibus perempti sunt praeter antiquum Adrastum, sicut Capaneus fulminatus, Amphiaraus absortus, Tydeus uulnere extinctus, Parthenopaeus sagiptatus, Ipomedon suffocatus. Unde ultimo Polynices UI rex prouocauit fratrem suum Eteoclem ad singulare certamen, frustra reuocante Adrasto. Eteocles uero impulsus exprobrationibus Creontis, qui usurpauit dominium post mortem ipsius Eteoclis, exiuit armatus extra ciuitatem contra fratrem et ambo sub oculis et lacrymis ciuium spectantium concurrerunt; nam senes dolebant se tam diu uixisse; matronae uero plorantes prohibebant paruulos suos uidere tam crudele duellum. Illi in primo concursu cum magno furore praecipitati sunt ab equis in terram, ubi uterque ardens odio, cupiebat sanguinem fratris, non curans effundere suum. Sed Polynices exul fortiori ira, quia fouebat iustiorem causam, impressit ensem alte in pectus fratris exprobrans simul illi perfidiam proditionis. Eteocles autem sponte permisit se cadere, et in medio ultimae mortis usus est fraude contra fratrem simulans se mortuum; et frater credens se uicisse leuauit manus ad coelum, et optabat eripere sibi arma. Eteocles autem qui reseruabat uitam in iram, postquam sensit illum uiuum inclinari super se, erexit gladium occulte, et laetus infixit in cor fratris. Tunc Polynices coepit clamare: uiuis ne adhuc, et adhuc uiuit ira tua, perfide proditor? Ueni mecum ad infernum, illic etiam repetam pacta; nec plura dixit, et cecidit super fratrem, et ipse grauis oppressit illum totis armis. Deinde cum Creon crudelis tyrannus, occupato regno Thebarum, uetuisset corpora interfectorum sepeliri, Argia filia regis Adrasti et uxor Polynicis, urgente amore uiri, uenit inter tot pericula ad campum hostilem adhuc sanguineum sola, nihil timens; et tandem sagaciter, inuento corpore uiri, fecit iustam querelam cum amarissimo planctu. Et ecce ex alia parte ueniebat Antigone miseranda soror istorum fratrum, quae furtiue recedens de ciuitate ueniebat cum igne ut cremaret corpora eorum. Ergo istae duae foeminae quae uenerant ad idem officium pietatis concorditer assumentes corpus Polynicis portauerunt ad Ismenum fluuium ibi propinquum discoloratum sanguine hominum; quo loco uiderunt modicum ignem, quod restabat a corpore Eteoclis quod iam cremauerat alius quidam. Et gauisae in planctu traxerunt ligna adhuc accensa ad corpus Polynicis, et continuo cum ignis primo tetigit membra fratris tremuerunt ligna, et nouus frater expulsus fuit a fratre, et factae sunt duae flammae resplendentes, et uterque ignis minaciter elongatus est alter ab altero. Tunc Antigone uirgo territa clamauit: nos suscitauimus iras mortuas, quia iste est alter frater: uiuunt odia, uiuunt iniqua odia, nec bello extincta sunt. His praeconsideratis, nunc est ad literam redeundum. Dicit ergo: {ripos'io, o maestro mio, io son più certo per udirti}, quasi dicat: non displicet mihi audisse a te quod intra flammas latent spiritus, quia ex hoc sum factus certior, tamen bene imaginabar quod sic esset; ideo dicit: {ma già m'era auiso che così fosse}, et ideo praesupponens hoc pro uero uolebam petere de uno igne habente duo capita in eodem corpore. Ideo dicit: {e già uolea dirti chi è in quel foco che uien sì diuiso di sopra}, scilicet in summitate, quia habet duas punctas; et declarat istum ignem bifurcatum per comparationem, dicens: {che par sorgere dalla pira}, idest, de rogo funerali, siue strue lignorum, {doue}, idest, in qua pira, {Eteocle fu miso}, idest, impositus cremandus, {col fratello}, scilicet, Polynice. Et hic nota, quod comparatio bene potest applicari proposito, quia sicut duo reges graeci Eteocles et Polynices, quorum alter fuit fortis, alter fraudulentus, cremati sunt uno igne, qui diuisus est in duos apices; ita isti duo reges graeci, Diomedes et Ulyxes, quorum primus fuit fortissimus, secundus uero astutissimus, hic cremantur eodem igne, qui similiter diuisus est in duas flammas; sed primi fuerunt diuisi et discordes animo; isti uero concordes et uniti animo.
+
+Et ultimo Uirgilius tangit tertium genus astutiae qua usus est Ulyxes simul cum Diomede, quia scilicet rapuit Palladium, sine quo Troia dicebatur esse inuincibilis. Ad quod sciendum quod Ilus fuit quartus rex Troiae post Dardanum, cuius tempore dicitur cecidisse de coelo una imago super arcem Palladis, qua reperta, troiani miserunt ad Apollinem delphicum pro responso; et responsum est quod, quamdiu duraret illaesa ista imago, Troia semper esset inexpugnabilis: ideo cum summa diligentia diu custodita fuit apud sacerdotem Palladis. Ulyxes, hoc scito, simul cum Diomede furtiue ingressus arcem tempore noctis rapuit Palladium, custodibus arcis truncatis. Aliqui tamen uolunt quod corruperit pecunia sacerdotem custodem templi, et sic obtinuerit Palladium. Dicit ergo: {e pene ui si porta}, scilicet intra eamdem flammam, {del Palladio}, idest, de simulacro Palladis fatali Troiae. Fuit etiam Palladius quidam autor romanus qui tractauit de agricultura: et hic oritur dubitatio, quomodo Palladium ergo peruenit ad manus Eneae si Ulyxes et Diomedes habuerunt ipsum? De hoc multi multa dicunt; sed, ut scribit Plinius, Eneas postquam peruenit in Italiam ad ciuitatem Laurenti, ubi tunc regnabat rex Latinus, recepit Palladium a Diomede. Constat enim apud omnes autores quod Diomedes post excidium Troiae uenit in Italiam; unde Uirgilius scribit, quod Turnus implorauit auxilium a Diomede contra Eneam, nec obtinuit. Nota etiam quod autor merito fingit Uirgilium ista narrare, quia Uirgilius ista describit, quem autor nititur imitari. Nota etiam quod excidium Thebarum fuit parum ante excidium Troiae. Nam Tydeus fortissimus pater fortissimi Diomedis fuit in bello thebano, et Capaneus fuit in bello thebano, cuius filius Stelenus fuit in bello troiano cum Diomede, Ulyxe et aliis regibus graecorum, qui militauerunt sub Agamemnone imperatore exercitus. Unde Homerus libro IU Iliados introducit Agamemnonem, qui dicit contra Ulyxem: Et tu uulpine ficte dolis malis. 
+
+{La terra che fe già la lunga proua.} Hic autor describit aliam ciuitatem Romandiolae, scilicet Forliuium, quae est quodammodo situata in medio Romandiolae, maior aliis; quae quia habet gentem bellacem, et iste comes habuerat diu principatum ibi, et magna bella fecerat; ideo in descriptione eius inserit singularem uictoriam, quam hic comes cum forliuiensibus habuerat. Ad intelligentiam autem huius literae est praesciendum, quod anno Domini MCCLXXXII papa Martinus III de Turso, de regno Franciae, misit in comitem Romandiolae quemdam dominum Iohannem de Apia uel de Ipa, militem strenuissimum armorum, quo nullus erat bellicosior in Francia. Erat tamen impar sagacitatibus romandiolorum, ut eriperet Romandiolam de unguibus comitis Guidonis de Montefeltro, qui tunc erat ibi fortis et potens pro parte ghibellina. Hic ergo Iohannes cum nobili exercitu gallorum et italicorum ingressus prouinciam, primo recepit Fauentiam datam sibi, et ibi moram faciens, faciebat acre bellum contra Forliuium, et credidit habere ciuitatem per proditionem, quam non poterat habere per obsidionem. Cuius tractatum ordinauit comes Guido, qui acutissimus bene cognoscebat temeritatem gallorum. Et, ut breuiter dicam, Iohannes kalendis maii cum gente sua uenit Forliuium de mane tempestiue ante diem credens habere ipsum; et sicut erat ordinatum per comitem Guidonem, fuit datus sibi introitus unius portae. Iohannes igitur intrauit cum parte suae gentis, et partem dimisit extra, dato ordine, quod si expediret, succurrerent ingressis; et si casus aduersus accideret, mandauit, quod omnes glomerarentur in quodam campo sub umbra unius magnae quercus. Ordine dato, comes Iohannes cum francis percurrit ciuitatem sine resistentia. Comes autem Guido, conscius facti, cum tota gente sua exiuit ciuitatem, et inuasit animose illos, qui erant sub quercu, et faciliter fudit. Iohannes, qui intrauerat Forliuium, credens esse dominus, diripiebat interim ciuitatem et milites occupabant sibi quisquam domicilia. Et continuo comes Guido reintrauit Forliuium, dimissa parte sua et gente pedestri sub quercu, turmatim conglobata ea forma, qua steterat primo gens francorum. Tunc comes Iohannes, qui credebat libere habere ciuitatem, uisis hostibus, totus stupefactus est et territus. Et quicumque de gente franca poterat recurrere ad equum, fugiebat extra ciuitatem, et recurrebat ad quercum, credens ibi inuenire suos, et incurrebant manus hostium, a quibus erant caesi. Et capti similiter illi, qui remanserant in ciuitate, trucidabantur omnes: et sic magna sagacitate comitis Guidonis pulcra et magna gens gallica fuit destructa. Et multi nobiles et magnates italici ceciderunt in conflictu; inter alios fuit unus comes, Tadeus de Montefeltro, consanguineus comitis Guidonis; sed erat infestus ei propter litem, quam habuerat secum super haereditate; et Thebaldellus, qui aperuit Fauentiam, quando dormiebantur, et plures alii. Iohannes de Apia tamen cum paucis euasit; et ita delusus et desertus reuersus est Fauentiam. Papa Martinus iratus misit nouas gentes equestres et pedestres ad comitem Iohannem, qui recuperauit Forliuium anno sequenti de mense maii, et diruit omnem fortiliciem; comes uero Guido recessit de Forliuio. Sic ergo patet quomodo ingenium comitis uicit uires fortissimi bellatoris, licet tandem succubuerit uiribus ecclesiae. Nunc ad literam: autor describit istam terram ab ista magna strage et dominatione eius. Et uult breuiter dicere, quod illa terra erat tunc subdita Ordelaffis nobilibus de Forliuio, quorum familiam dat intelligi per signum, unde dicit: {la terra}, scilicet Forliuium, {che fe già la lunga proua}, quia diu steterat in continentia. Est enim natio forliuiensis magis prompta ad rebellionem, et tardior ad deditionem, quam alia gens Romandiolae, ut probatum est in multis bellis. Et dicit: {e di Franceschi sanguinoso mucchio}; nam ut aliqui scripserunt, comes Iohannes habuit in isto praelio circa octingentos equites, de quibus facta est miseranda strages. Scio quod aliqui aliter scribunt istam pugnam; sed illa, quam praemisi, uidetur mihi uerior, et magis consona moribus comitis Guidonis; {sotto le branche uerdi si ritroua}, idest, sub potestate Ordelafforum, qui habent pro signo leonem uiridem a medio supra in campo aureo, cum quibusdam listis a medio infra, quarum tres sunt uirides, et tres aureae; et tunc regebat Sinibaldus. Et nota quod autor praetermittit Forumpopilium, quod erat sub eodem dominio, quia erat ciuitas paruula, et iam declinabat; quam diebus istis dominus Sabinensis legatus ecclesiae funditus euertit et transtulit Bretenorium. 
+
+{La città.} Hic autor describit duas alias ciuitates Romandiolae, scilicet Fauentiam et Imolam a Domino suo. Et uult sententialiter dicere, quod Maghinardus Paganus regit Fauentiam; sed ad euidentiam istius literae oportet breuiter praescire quod Maghinardus praedictus fuit nobilis castellanus in montibus supra Imolam; qui sua probitate et felicitate ex paruo castellano factus est magnus dominus in Romandiola, ita quod habuit tres ciuitates, scilicet Forliuium, Fauentiam et Imolam, sed non omnes simul. Unde est sciendum, quod in MCCXC Stephanus de Dinazano romanus, comes Romandiolae pro papa, fuit captus in ciuitate Rauennae ab illis de Polenta die decima secunda nouembris; propter quod Maghinardus Paganus cepit ciuitatem Fauentiae, et bononienses continuo subito cursu ceperunt ciuitatem Imolae, et rapuerunt steccata, et planauerunt foueas. Post haec papa misit comitem Bandinum de comitibus Guidis de Romena, episcopum aretinum, qui reduxit terras ad obedientiam per pacem et concordiam. Anno uero sequenti die uigesima tertia decembris, die dominica, de nocte dictus Maghinardus cum quibusdam nobilibus, furto accepit ciuitatem Forliuii, in qua cepit comitem Aghinolfum de Romena fratrem dicti episcopi; deinde obsedit Caesenam, ubi erat ipse comes Romandiolae. Post haec anno quinto, scilicet anno Domini MCCXCUI Maghinardus habens bellum cum bononiensibus propter Forliuium, quorum dominium tunc tenebant bononienses, fecit confoederationem cum Azone tertio marchione estensi, qui similiter parabat bellum contra bononienses, de quo dicetur plenius Purgatorii capitulo U. Et kalendis aprilis uenit cum exercitu contra Imolam, quam tenebant bononienses, ut dictum est; et cepit ciuitatem non sine magno damno et dedecore bononiensium, quorum cepit magnam multitudinem, quae tunc erat ibi circa quatuor milliaria. Nunc ad propositum: autor describit ipsum Maghinardum a signo suo, et duas ciuitates, quas tunc tenebat, a fluminibus suis, dicens: {conduce il leoncel dal nido bianco}, idest Maghinardus de Susinana, qui portabat leonem azurrum in campo albo, {la città di Lamone}, idest Fauentiam. Amon enim est fluuius, qui labitur iuxta Fauentiam, cuius uallis fertilissima est, {e di Santerno}, idest Imolam. Santernus enim fluuius labitur iuxta Imolam et oritur in alpibus Apennini, qui olim uocabatur Uaternus, sicut scribit Plinius in naturali historia. Et hic nota, lector, quod Imola olim uocata est Forum Cornelii. Unde Augustus in cosmographia, quam fecit fieri de toto orbe, numerat Forum Cornelii inter ciuitates famosas, sicut scribit Albertus magnus in suo libello de Natura loci. Ideo autem sic dictum est, quia a Cornelio romano de clarissima familia Corneliorum, de qua fuerunt illustrissimi Scipiones, aedificatum est. Postea autem mutato nomine dicta est Imola ab imolando, quando conuersa est ad fidem, unde dictum est: *imola Deo sacrificium laudis*; ab imolo ergo optimo uerbo, quo frequenter utimur orando ad Deum, ut dicit ecclesia, praesertim in diebus pontificalibus: *cum pascha nostrum imolatus est Christus*, Imola denominata est. Haec siquidem parua ciuitas saepe magna et nobilia producit ingenia; sed ne suspectus testis uidear in causa propria, audi breuiter quod dicat Magister Legendarum: *sunt, inquit, Cornelienses ingenio sagaces, facundia eloquentes, uiribus fortes, animis audaces, catholica fide pollentes* etc. Et aduerte quod autor ponit istas duas ciuitates simul, quia eo tempore erant sub uno dominio Maghinardi; et sunt ualde propinquae per paruam distantiam octo milliariorum.
+
+Et subdit autor unum, quod uulgo uidetur cedere, ad infamiam illius Maghinardi, scilicet quod erat ghibellinus in Romandiola, et guelphus in Tuscia; unde dicit: {che muta parte da la state al uerno}. Hoc pro tanto dicit, quia Romandiola magis respicit septemptrionem, ideo est magis frigida; Tuscia uero magis respicit meridiem, et per consequens magis calida. Et hic nota, lector, quod non miror, si unus de Calabria non intelligit istud capitulum, cum ipsi habitatores prouinciae saepe ignorent facta domestica, quae sunt gesta in gremio patriae. Unde uolo te scire, quod iste Maghinardus tyrannus fuit de natione paganorum ghibellina in Romandiola, et ubique; sed cum florentinis erat guelphus, et inimicus omnium inimicorum eorum, siue essent guelphi, siue ghibellini; et in omnibus bellis, donec uixit, fuit in obsequium et subsidium florentinorum. Hoc autem non fecit Maghinardus sine iustissima causa, quoniam pater eius, nomine Paganus, tempore mortis, relinquens puerum pupillum cum multis et magnis inimicis uicinis, scilicet Ubaldinis, comitibus Guidis, et aliis dominis Romandiolae, dimisit eum sub custodia et tutela communis Florentiae, a quo fuit bene custoditus et educatus; ideo ista de causa erat gratus et fidelis communi Florentiae, quod bene probauit in conflictu apud Bibenam, in quo ita attritae sunt uires partis ghibellinae. 
+
+{Lo principe.} Hic comes ostendit, quare Bonifacius requisiuerit eum, et ad quid; et dicit, quod ad gerendum bellum contra Columnenses. Ad cuius rei intelligentiam oportet primo scire, quod anno Domini MCCXCUII, grauis seditio orta est Romae. Nam papa Bonifacius, qui conceperat implacabile odium contra illos de Columna, quia Iacobus et Petrus duo cardinales de illa familia fuerant contrarii electioni eius; et quia Sciarra de Columna robauerat quasdam salmas sui thesauri, mandauit, ut illi cardinales, deponerent capellos, insignia cardinalatus. Quos, cum non parerent, et caeteros illius familiae priuauit omnibus beneficiis et honoribus. Eorum palatia in urbe fecit dirui, castella oppugnari, et capta aequauit solo, uel tradidit Ursinis, ut redderet eos infestos Columnensibus. Et bannita cruce contra eos, obsedit ciuitatem Nepesinam, quam tandem habuit cum certis pactis. Deinde non ualens capere Praeneste ciuitatem inexpugnabilem, habito consilio audiuit, quod comes de Montefeltro, qui erat in ordine minorum, solus poterat facere ipsum compotem uoti, misit pro eo, rogans et suadens, ut esset dux belli contra cardinales sibi aduersos; quod cum constanter negaret, dixit Bonifacius: saltem me instruas, quomodo eos subiicere possim. Tunc ille: multa promitte, pauca serua de promissis. Bonifacius inuentis mediatoribus dixit, se misericordia usurum, dummodo facerent illud quod deceret magnitudinem animi et status sui. Cardinales continuo exhilarati, assumpta ueste nigra, miserabili uultu et habitu, supplices ad pedes eius procubuerunt, suam culpam confitentes, et ueniam implorantes. Bonifacius illis increpatis promisit impunitatem, immo restitutionem in integrum. Petiuit Praeneste et obtinuit. Qua euersa fecit fieri ciuitatem in plano, quam uocauit ciuitatem papalem. Deinde nobilem et potentem uirum Zannem de Cecano, attinentem eorum, subito captum, duro carceri mancipauit. Quare cardinales territi fugientes latuerunt per aliquot annos apud amicos eorum, ita ut omnino nesciretur, utrum uiuerent, quia non audebant apparere aut se nominare. Papa illos tamquam iterum rebelles et relapsos, infra annum banniuit: caeteri de familia Columnensium dispersi sunt per regiones diuersas, usque quo Bonifacius fraude captus qua ceperat alios, per Sciarram de Columna, finem uitae infeliciter terminauit. Nunc ad literam. Dicit comes: {Lo principe de' nuoui Farisei}, idest, papa, caput praelatorum et clericorum, quos autor uocat nouos pharisaeos metaphorice, {auendo guerra presso a Laterano}, idest, cum Columnensibus quorum domus sunt iuxta Lateranum. Et aggrauat istud bellum, tamquam iniustum, dicens: {e non con saracin, nè con giudei}, quasi dicat, imo cum christianis, cum quibus misericordius erat agendum. Et declarat suum dictum, dicens: {chè ciascun suo nemico era cristiano}. Et si quis dicat: quamuis essent christiani tamen bene meruerant, hoc remouet comes, dicens: {e nessuno era stato a uincer Acri}, quasi dicat: nullus eorum iuuerat infideles, cum mercimoniis conferendo eis lucra uel commoda aliqua, in quibus causis praelati solent procedere contra christianos. Sed ne dimittam aliquid obscurum, debes scire ad claram intelligentiam istius literae crudele excidium ciuitatis Acon, quod breuiter fuit tale: anno Domini MCCXCI, Soldanus Babyloniae AEgypti, facto maximo apparatu, cum innumerabili exercitu transito deserto, uenit in Syriam, et obsedit ciuitatem Acon. Causa autem huius obsidionis, sicut tulerunt multi et magni mercatores, qui fuerunt eo tempore ibi, dicitur fuisse talis. Satis constat, quod saraceni ante istud tempus abstulerant christianis ciuitatem Antiochiae, Tripolim, et alias terras, quas christiani tenere solebant ad maritimam. Quapropter Acon multum erat ampliata uiris et uiribus, quia alia terra non tenebatur in Syria per christianos; ita quod rex Hierusalem, rex Cypri, princeps Antiochiae, congregatio templi, hospitale sancti Iohannis, et aliae aulae, legatus papae, et praesides, qui remanserant ibi pro rege Franciae, et Angliae, omnes faciebant caput in Acri, unde erant ibi forte decem et septem dominia, et singula habebant iurisdictionem sanguinis; quod pariebat magnam confusionem. Eo tempore fuerat treugua inter christianos et saracenos; et in Acon erant plusquam decem et octo millia peregrinorum hominum signatorum cruce, qui deficientibus stipendiis dominorum et communium suorum coeperunt uiolare inducias, praedando et iugulando saracenos, qui ueniebant Acon, sub securitate treuguae, cum eorum mercibus et uictualibus: similiter ibant in praedam per loca circumuicina. Propter quod soldanus grauiter offensus, misit legatos ad res petendas, et puniendos uiolatores treuguae, sicut est de antiquo iure gentium. Sed negato iure, soldanus cum maximo potentatu uenit supra ciuitatem; unde eius exercitus occupabat per duodecim milliaria. Et cum multitudine gentium repleuit fossas profundas ex una parte, et ceperunt primum ambitum murorum, et secundum fecerunt cadere cum cuniculis et operibus; et ceperunt magnam turrim, quae uocabatur Maledicta. Sed cum toto hoc non poterat capi ciuitas, quia illud quod faciebant saraceni de nocte, christiani reficiebant de die, et obstipabant caueas cum saccis lanae et bombicis. Et magister generalis templi qui habebat custodiam, multa prudentia et probitate defendebat terram. Sed fato faciente fuit uulneratus in brachio cum una sagipta toxicata, cuius uulnere in paucos dies expirauit. Cuius morte christiani territi, facti sunt inordinati et discordes in defensione et custodia ciuitatis propter confusionem antedictam. Ex quo coeperunt omnes, qui poterant refugere, ad mare recedere. Ideo saraceni sine intermissione insistentes operi, intrauerunt ciuitatem cum furore, omnes trucidantes, omnia rapientes, et obduxerunt in seruitutem uiros et mulieres uiuentes. Et inter homines utriusque sexus sexaginta millia et ultra fuisse referuntur. Damnum rerum et personarum fuit infinitum: et in demum ciuitate sic spoliata, prostrauerunt moenia, et igne et ferro uastauerunt totam; ex quo christianitas tota recepit magnum damnum. Nam propter exterminium unius non remansit aliqua terra in Terra Sancta pro christianis. Et omnes nobiles urbes receperunt magnum praeiudicium propter bonum situm illius ciuitatis, quia erat in fronte nostri maris in medio Syriae quasi in centro mundi prope Hierusalem per septuaginta milliaria; et erat fons et portus omnium mercantiarum tam orientis quam occidentis, et omnis generis hominum mundi omnium idiomatum, ita quod erat quasi quoddam elementum mundi. Et nota, lector, quod istud non uidetur accidisse sine iusto iudicio Dei, quia haec ciuitas uelut sentina erat repleta omni genere sordidorum uitiorum, plusquam alia, quae tunc esset in orbe christiano. Nota etiam, quod haec ciuitas Acon, olim uocata est Ioppe; et olim capta et diruta fuit a Cestio duce romanorum tempore Neronis; deinde a Uespasiano duce eiusdem Neronis, sicut scribit Iosephus in libro de bello iudaico. Ex dictis igitur uidere potes, quod comes Guido uolens ostendere, quod Columnenses non commiserant tam acre delictum, ut tam dirum supplicium paterentur, dicit, quod nullus ipsorum fuerat praesens excidio Acon. His uisis nunc ueni ad uerbum principale: {nè guardò in se sommo officio, nè ordini sacri}, quia erat sacerdos et summus sacerdos, {nè in me}, supple, respexit, {quel capestro}, idest, illum funem beati Francisci, {che solea far li suoi cinti più macri}, scilicet fratres minores, qui solebant esse macriores, quam sint; et sic uide, quod comes tangit tria, quae non bene competebant rebus bellicis, scilicet summus pontificatus, et ordo sacerdotalis ex parte petentis, et habitus Francisci ex parte eius, a quo petebatur. 
+
+{Con quella.} Hic autor tangit tertium proelium magis modernum. Ad cuius intelligentiam oportet praescire, quod anno Domini MLXX Robertus Guiscardus filius Ricardi ducis Normandiae non habuit dominium paternum, sed dimissa haereditate Ricardo fratri suo primogenito, secundum consuetudinem regionis, tamquam magnanimus uoluit experiri uirtutem et fortunam suam; ideo pauper et egenus ueniens in Italiam appulit Apuliam. Quo tempore quidam Robertus Apulus erat dux Apuliae. Cuius Robertus Guiscardus primo factus est scutifer, postea probitate sua accinctus militia; pro quo multa uictoriose fecit, cum haberet bellum cum principe Salerni. Guiscardus itaque magnifice remuneratus, rediuit in Normandiam; et ostentans diuitias et delicias Apuliae, duxit equos froenatos aureis froenis et ferratos ferris argenteis. Propter quod multi nobiles animati cupiditate lucri et gloriae, secuti sunt eum. Ipse reuersus in Apuliam, fideliter pugnabat pro dicto duce Apuliae; et non post multum temporis Robertus dux Apuliae ueniens ad mortem, de uoluntate suorum baronum reliquit Guiscardum successorem in ducatu; et sic ducatum, quem dimiserat in Normandia, recuperauit in Italia. Robertus igitur accepta filia Roberti in uxorem, sicut promiserat, ui armorum subiugauit Apuliam, Calabriam, et totum regnum Siciliae, quod occupauerat Alexius imperator graecorum. Deinde succurrit ecclesiae, ueniens Romam in fauorem Gregorii UII contra Henricum IIII. Huius successores regnauerunt in Sicilia usque ad Henricum patrem Federici II. De Roberto Guiscardo plura dicentur Paradisi capitulo XUIII. Nunc ad literam; dicit autor: {con quella}, scilicet, gente, {che sentì doglie di colpi}, quia scilicet fuit trucidata, {per contrastare a Roberto Guiscardo}. Et hic nota quod Robertus non habuit magnam resistentiam in acquirendo Apuliam, quia apulii faciliter cesserunt sibi; sed in acquirendo Siciliam plus laborauit.
+
+{Achitofel.} Hic autor noster per modum comparationis subtili arte subannectit alium scismaticum antiquissimum quii deliquit eadem culpa, et punitur pari poena secum. Et ad cognitionem claram istius oportet breuiter scire historiam quae scribitur secundo libro Regum ualde diffuse, cuius haec est summa. Dauid rex habuit filium primogenitum nomine Amon, qui infelix captus est amore sororis suae, quae dicta Thamar erat pulcerrima mulierum quae tunc essent in Hierusalem, et moriebatur propter ipsam; quare de consilio unius amici simulauit se aegrotum, et Dauid patrem qui uenerat uisitatum eum, rogauit, ut mitteret ad eum Thamar sororem suam, quae faceret sibi epulum. Quod cum factum esset Amon, remotis arbitris et clauso ostio, in secreto cubiculo illam nolentem et contradicentem uiolenter oppressit; sed flagitio perpetrato, statim amor conuersus est in odium maius, et ipsam fecit turpiter expelli. Thamar recedens in habitu moesto cum clamore et querela occurrit Absalon fratri suo uterino, qui, uisa re atroci, tace, inquit, frater tuus est; et dissimulauit factum per biennium cum magno odio occulto. Dauid autem contristatus ualde, noluit contristare spiritum Amon, quem diligebat ratione primogeniturae. Absalon, quando credidit fratrem oblitum iniuriae fecit conuiuium magnum in loco suo extra urbem, ad quod inuitauit patrem et omnes fratres; ad quod Dauid nolens accedere, misit ad preces Absalon Amon cum omnibus filiis, et in fine conuiuii, cum Amon esset temulentus, multi ministri ad hoc parati trucidauerunt Amon sicut mandauerat eis Absalon; et fugientibus fratribus suis prae timore, Absalon fugit in Syriam, ubi stetit tribus annis; tandem Ioab qui erat princeps militiae Dauid sagaciter reconciliauit Absalon patri suo, opera cuiusdam sapientis mediante, qui mansit duobus annis in Hierusalem in domo sua, quibus non uidit faciem regis, nec rex locutus est sibi. Sed Ioab compulsus ab Absalone, tantum fecit quod Dauid illum supplicantem recepit ad osculum pacis: et breuiter Absalon aspirans ad dominium conabatur adulationibus et promissis conciliare sibi corda omnium; deinde de licentia patris simulans se ire ad soluenda uota concitauit omnes tribus Israel contra patrem faciens se uocari regem, et traxit ad se Achitophel consiliarium Dauid. Cum autem rumor rebellionis peruenisset ad regem, timens furorem Absalon, recessit festinanter de Hierusalem cum sexcentis uiris electis; recedebat autem Dauid in habitu miserabili, cooperto capite et nudis pedibus, et totus populus qui erat cum eo plorans; et audiens Dauid quod etiam Achitophel quo tantum fidebat erat in coniuratione cum Absalon, rogauit Deum quod infatuaret consilium eius. Et cum Dauid ascenderet summitatem montis, in quo erat adoraturus Dominum Deum, occurrit sibi amicus nomine Chusi, cui Dauid persuasit ut non sequeretur eum, quia esset sibi ad onus, sed reuerteretur in Hierusalem et adhaereret Absalon, simulans se seruitorem eius, sicut fuerat Dauid, ut cum tali fraude posset dissipare consilium Achitophel, et indicare regi quicquid ageretur; et sic factum est. Absalon igitur in Hierusalem uoluit consilium Achitophel. Achitophel autem sua lingua fellea consuluit, quod Absalon intraret ad concubinas patris, quas Dauid reliquerat ad custodiam domus suae, ut omnis Israel, audiens quod filius maculasset thorum patris, confirmaretur cum Absalon, quia esset uere infestus patri suo. Absalon ergo tenso tabernaculo in solario coram uniuerso populo intrauit ad concubinas patris quae erant decem numero. Tunc enim consilium Achitophel reputabatur quasi consilium Dei, et cum erat cum Dauid, et cum erat cum Absalon. Deinde Achitophel dixit Absalon quod uolebat eligere duodecim millia uirorum, et persequi Dauid illa nocte, et opprimere illum fatigatum et imparatum, ut rege percusso reduceret populum fugientem ad ciuitatem, dicens: tu unum hominem quaeris, et omnis populus erit in pace. Et placuit sermo Achitophel Absalon et cunctis maioribus Israel; tamen Absalon fecit uocari Chusi, et interrogauit si deberet facere secundum consilium Achitophel. Chusi autem dixit, quod non erat bonum consilium Achitophel, illa uice dicens: tu nosti patrem tuum fortissimum habere fortissimos bellatores, qui saeuiet uelut ursa ereptis sibi filiis; sed consilium rectum mihi uidetur quod, congregato uniuerso Israel, tu sis in medio, et irruamus super eum ne euadat unus; et si Dauid intrauerit aliquam ciuitatem, obsidemus eam, et trahemus in fluuium, ita quod non inuenietur lapillus; et omnes uiri Israel plus laudauerunt consilium Chusi, cum tamen consilium Achitophel esset utilius: et haec omnia Chusi fecit significari Dauid, et dici quod nocte illa non staret in campis deserti, sed recederet ultra fluuium Iordanem. Dauid ergo transito Iordane uenit in castra, optimam et munitissimam ciuitatem. Achitophel autem uidens quod consilium eius erat spretum ascendit asinum suum et iuit in ciuitatem suam; et in domo sua ex ira et indignatione amaricatus suspendit se laqueo, sicut dignum erat. Absalon autem cum maximo exercitu ueniens contra patrem transiuit Iordanem et castrametatus est in terra Galaad. Dauid autem, considerato populo suo, constituit super eos tribunos et centuriones, et dedit tertiam partem exercitus Ioab, et alias duas partes duobus aliis ducibus; et ipse de consilio suorum remanens in ciuitate, mittens duces cum exercitu contra filium, mandauit ut in omnem euentum saluarent filium suum Absalon. Factum est autem proelium acre in monte Ephraim, et populus Israel caesus est a populo Dauid cum strage magna; nam uiginti millia hominum ex exercitu Absalon in acie ceciderunt, et fuga maxima facta est. Absalon autem fugiens supra mulo transiuit sub quercum densam et magnam, et caput eius adhaesit quercui, et illo remanente suspenso, mulus eius pertransiuit. Hoc autem nunciato Ioab accurrit cito et cum tribus lanceis transfixit cor Absalon; et cum adhuc palpitaret cucurrerunt decem iuuenes armigeri Ioab, et percutientes interfecerunt eum, sicut ipse decem concubinas patris maculauerat. Ioab autem reuocauit exercitum ne persequeretur populum fugientem, uolens parcere multitudini. Corpus autem Absalon proiecerunt in foueam grandem, et superiecerunt aceruum lapideum magnum nimis. Dauid autem expectans inter duas portas urbis, audita morte Absalon, prorupit in fletum magnum; et deambulans clamat: fili mi, Absalon, Absalon, fili mi; et in die illa uictoria conuersa est in luctum omni populo; tamen Ioab increpans Dauid retraxit eum in planctu. Nunc ad literam redeundo, dicit Bertramus confitens graue delictum suum: {Achitofel non fee più d'Absalone e di Dauid}, quasi dicat: non seminauit maius scisma inter Absalon filium et Dauid patrem, quam ego fecerim inter Iuuenem filium et Henricum patrem, {con maluagi pungelli}, idest, iniquis stimulis pungentibus prauarum suggestionum. Et hic nota quantum comparatio ista est propriissima per omnes partes sui: sicut de rege patre ad regem patrem, de filio regis ad filium regis, de consiliario prauo ad consiliarium prauum. Sicut ergo Absalon iuuenis pulcerrimus omnium deuenit ad bellum contra patrem suum Dauid opera Achitophel; ita Iuuenis placidissimus omnium deuenit ad bellum contra patrem suum Henricum opera Bertrami; et sicut par fuit culpa filiorum, ita par poena: nam sicut Absalon uictus transfixus fuit triplici telo ex quo mortuus est, ita Iuuenis uictus transfixus est hasta uel sagitta ex quo mortuus est; et sicut Dauid amare fleuit filium suum Absalonem quamuis rebellem, ita Henricus acerbe fleuit suum filium Iuuenem quamuis rebellem, et uterque autor rebellionis punitur pari poena; quia debes imaginari quod Achitophel incedit in ordine cum Bertramo del Bornio portans caput truncatum a corpore in manibus suis.
+
+{Et elli.} Hic autor ostendit quomodo magister Grifolinus ita adiuratus ab eo, manifestauerit sibi istum secundum spiritum et alium primum quem iam nominauerat. Ad cognitionem igitur istius furiosi est breuiter referenda res turpis, quam Ouidius describit ualde diffuse X sui maioris, quae in effectu est ista: Cinaras fuit rex Paphi quae est insula Cypri, qui poterat dici felix, si numquam prolem habuisset; nam habuit filiam sceleratam nomine Myrrham, quae capta est illicito amore patris, et intus ardens igne occulto luctabatur secum more amantium quae arguunt pro et contra. Nunc enim dicebat: nonne alia animalia luxuriantur inter se sine ulla reuerentia sanguinis? nonne et multae gentes contrahunt coniugia cum consanguineis? et sic duplicatur amor asserens illas felices, quibus ista licebant, et damnans leges malignas quae prohibent illud quod natura permittit, dicens se felicem si nata fuisset in partibus illis. E contra autem recognoscens suum abhominabile scelus, deliberabat recedere a patria; sed ardor amoris retinebat eam, quia absens non potuisset uidere patrem, tangere, amplecti et osculari, sicut de more solebat. Et dicebat iterum intra se: an tu eris pellex matris, adultera patris, soror filii, et mater fratris? Interim Cinaras pater, cuius filiam multi quaerebant amatores, interrogabat Myrrham quem uellet in suum sponsum. Illa autem ardens amore et pudore non poterat dare responsum. Unde ille, credens hoc procedere a pietate, consolabatur et osculabatur eam; quae iterum interrogata respondit, se uelle uirum similem illi. Et pater non intelligens laudabat dictum. Illa uero adueniente nocte, non inueniens remedium furori suo, decreuit finire dolorem morte; et accipiens zonam suam suspendit ad trabem in camera sua, et applicans collo suo parabat mori; sed quaedam uetula nutrix eius, audito murmure, accurrit, et flens remouit laqueum a collo eius, adiurans eam ut diceret sibi causam desperationis. Illa autem stans cum oculis deiectis ad terram, non poterat dare uocem; et cum nutrix diceret inter exhortationes, quod pater et mater bene uolebant, Myrrha audito nomine patris, emisit suspirium a profundo pectoris; et uetula, adhuc instante et quaerente quem amaret, quia numquam pater hoc sciret, tunc Myrrha furibunda proiiciens se super lectum, coepit clamare: recede, precor, et parce misero pudori meo. Tunc uetula coepit blandiri et minari Myrrhae quod manifestaret patri suspendium eius, nisi ipsa manifestaret sibi suum amorem. Myrrha tamen, impediente naturali pudore, non poterat loqui, sed finaliter dixit cum dolore: O matrem felicem tali marito! Tunc nutrix sentiens flagitium damnabile, tota obstupefacta et tremens multa dixit ad excutiendum furorem ex animo amantis. Sed Myrrha maledicta disposita erat omnino mori, nisi optato potiretur amore. Nutrix uidens eius obstinationem iurauit per Deos coeli prouidere uitae suae; et fortuna praestitit causam delicto; nam tunc celebrabatur festum Cereris, in quo cautum erat quod omnis mulier abstineret sibi a contactu uiri per nouem noctes, et uxor Cinarae cum aliis iuerat ad festum; ideo nutrix, captata occasione temporis et loci, accessit ad Cinaram offerens se habere pulcerrimam puellam dignam amore eius; et illo interrogante quantae esset aetatis, dixit: est aequalis Myrrhae; et tempore noctis introduxit filiam in cameram patris sine lumine ne cognosceretur. Myrrha misera tremebat et gaudebat simul. Pater uero ignarus rei dicebat exhortans: ne timeas filia: et illa ad uelandum scelus uocabat eum patrem; quae concepit ex patre: et sequenti nocte et alias saepe rediuit ad eum, semper cauens ne furtum deprehenderetur. Tandem Cinaras, quia nitimur in uetitum, uolens scire quae esset ista, accepto lumine cognouit filiam et suum scelus; et obstupefactus subito eripuit ensem de uagina pendentem ad caput lecti. Myrrha uero fugiens beneficio noctis euasit. Et hic nota, lector, quod ista uidetur tota historia uera praeter finem, quia dicitur quod Myrrha fugiens peruenit in Arabiam, ubi conuersa est in arborem sui nominis quae producit myrrham. Ouidius tamen dicit quod non uult quod istum factum credatur; et si creditur credatur quod poena secuta est ad culpam. Unde ad detestationem tanti mali, fingit quod luna et alia sidera obtenebrata sunt quando Myrrha intrauit talamum patris loco matris. Ex praedictis ergo satis patet qualiter ista mulier fuerit infuriata, et digne punitur furore suo. Nunc ad literam; dicit autor: {et elli}, scilicet magister Grifolinus, {a me}, supple, dixit mihi ita dulciter adiuranti eum, {quell'èe l'anima antica}, quia istud scelus est antiquissimum, {di Mirra scelerata}, filia Cinarae regis Cypri, ubi semper fuit ardens luxuria conformis calori regionis; ideo dicit: {che diuenne amica al patre fuor del dritto amore}, scilicet, extra amorem naturalem honestum, qui est inter patrem et filium, incidit in amorem concupiscibilem damnatum et omni lege prohibitum.
+
+{L'una.} Hic Adam nominat primo spiritum aegyptium a crimine calumniae, dicens: {l'una èe la falsa ch'accusò Ioseppo}. Ad intelligentiam claram istius literae est sciendum, quod haec pulcerrima historia scribitur ualde diffuse libro Genesis; tamen cum notissima sit, quia publice legitur in cathedris et uulgatur in pulpitis, ipsam breuissime summare curabo. Igitur Iacob, ut iam tactum est secundo capitulo huius libri, habuit duodecim filios, ex quorum semine descenderunt duodecim tribus Israel, quorum clarissimus fuit Ioseph, qui fuit undecimus filius patris ex Rachele, utrique carissimus; matri quidem, quia abstulerat opprobrium sterilitatis eius; pater uero diligebat eum prae caeteris, tum quia genuerat eum in senectute, tum quia mirabile ingenium pueri faciebat eum amabilem non solum parentibus, sed fecit eum gratissimum barbaris et regi crudelissimo. Sed quanto erat carior patri, tanto odiosior fratribus ex inuidia, quia singularius diligebatur a sene, et quia puer liberius accusabat fratres, et quia mirabilia somnia eius uidebantur praesagire seruitutem eorum, et illius magnam gloriam et imperium. Semel ergo Ioseph missus a patre ad uidendum fratres qui pascebant oues in deserto a longe, uenditus est ab eis mercatoribus qui ibant in AEgyptum triginta denariis; paruum certe praetium magni uiri, sed figura maioris pari praetio uendendi. Delatus in AEgyptum, iterum uenditus fuit eunuco regis Pharaonis nomine Putiphar, qui erat dux exercitus et magister militiae eius. Qui incredibilem gratiam inuenit in oculis domini sui, ita quod in breui praefecit eum domui suae et totae familiae; sed sicut dominus erat captus industria fidelis serui, ita uxor eius pulcritudine formae, quae, urgente flamma libidinis, quam accendebant otium et deliciae et suauis aspectus iuuenis et mariti castrati fastidium; captato loco et tempore cepit illum petens concubitum eius, sed cum nihil proficeret precibus, ultimo parauit uim. Ille autem inuictus subtraxit ab ea corpus et animum inuiolatum, relicto pallio in manibus eius, quo illa ceperat eum. Illa autem, magis accensa dolore repulsae et pudore, conuertit statim amorem in odium, et clamans conquesta est familiae, deinde uiro, quod uir hebraeus ipsam attrectare tentauerat, et sic ex impudentia audacis foeminae et zelotopia creduli uiri, Ioseph uir iustus iniuste traditus est carceri regali, in quo tamen diuina iustitia non deseruit eum. Nam princeps carceris fecit eum custodem omnium; elapso autem biennio rex Pharao fecit duo somnia, quibus uiderat septem uaccas pingues pulcras deuorari a septem macris et turpibus; et ita septem spicas plenas a septem uacuis et aridis. Et cum non posset habere interpretationem somniorum a suis sapientibus et auguribus, quidam pincerna regius, cui Ioseph in carcere exposuerat somnium de relaxatione sua, dixit regi, qualiter iuuenis hebraeus erat in carcere, qui forte interpretaretur somnia ista. Ioseph ideo de mandato regis adductus ad praesentiam eius aperuit ei, quod per somnia pretendebatur septennium ubertatis, ad quam continuo sequebatur aliud septennium sterilitatis; ideo prouidendum esse futurae fami remedio magnae copiae. Qua re Pharao credens hominem habere spiritum diuinum fecit eum praepositum totius regni, mandans ut tamquam sibi ab omnibus pareretur, et uocauit eum saluatorem mundi, et dedit illi uxorem aegyptiam. Ioseph ergo sublimatus cum magna prouidentia et diligentia sua conseruauit ita fruges in ubertate, et ita dispensauit in caritate, ut solus omnia ageret, et totam terram AEgypti regis faceret. Interim fames crescens et affligens omnes terras, inuasit domum Iacob, qui ex undecim filiis misit decem, retento minimo, nomine Beniamin, qui uenientes in AEgyptum secundo anno famis adorauerunt fratrem principem AEgypti, quem non nouerunt, cum iam excessisset trigesimum septimum annum. Ipse uero bene cognoscens eos, sed simulans uocauit eos exploratores; et tandem dato eis tritico, et praetio reposito in saccis, dimisit eos cum pacto ut ducerent ad se fratrem eorum pro obside. Pater autem his auditis repletus dolore et stupore conferens secum mortem Ioseph, quem fratres finxerant fuisse a fera pessima deuoratum, et carcere Simeonis et periculo Beniamin induratus decreuit non mittere puerum solatium senectutis suae. Sed consumpta annona, fame uincente amorem, misit cum planctu Beniamin cum fratribus, et pecunia duplicata; quibus Ioseph fecit conuiuium liberato Simeone, et inquisiuit de statu patris eorum. Quibus respondentibus ad singula, iterum fecit dari frumentum et reponi pecuniam in saccis, et insuper scyphum argenteum in sacco fratris minimi. Cum autem illi laeti et ignari rei recederent, capti sunt in uia, et tamquam rei furti reducti ad Ioseph, et inuento scypho fatebantur se dignos seruitute. Ioseph autem dicebat, quod solus Beniamin debebat remanere seruus eius; sed Iudas offerebat se, asserens patrem descensurum ad inferos, nisi puer expectatus reuerteretur ad eum. Ioseph autem non ualens amplius resistere naturali pietati, remotis arbitris, solus remanens cum undecim fratribus, cum planctu exclamans super eos dixit: Ego sum Ioseph; et consolatus est animos eorum stupentium nouitate rei, et trementium recordatione ueteris offensae. Et commisit eis, ut reducerent patrem in AEgyptum, quia adhuc restabat per quinquennium tempus famis et penuriae, missis muneribus regis ad eum, et curribus ad portanda necessaria in itinere. Iacob igitur repletus multiplici gaudio iuit in AEgyptum, cui Ioseph dilectissimus filius uenit obuiam, et illum receptum cum piis lacrymis perduxit ad regem. De cuius mandato positus fuit in optima regione AEgypti, ubi superuixit decem septem annis, et tandem defunctus est expletis centum quadraginta septem annis, et relatus est ad sepulcrum suorum in Ebron manibus filiorum suorum, ubi requiescebant cineres Isaac patris et Abraam aui. Ipse uero Ioseph centum decem annos in uita feliciter expleuit. Ad propositum ergo uidere potes ex narratis falsitatem, quam maligna mulier commisit in sermone et uerbis fictis in perniciem pudicissimi Ioseph, quem Deus per tot gradus malorum erexit ad tantam altitudinem ad salutem suorum.
+
+{E l'idropico.} Hic autor ponit responsionem magistri Adae contra Sinonem; et quia Sinon obiecerat sibi crimen falsitatis monetae, cuius causa ipse est aeterne damnatus; ideo magister Adam obiicit sibi crimen falsi sermonis, cuius arte ipse cepit nobilissimam urbem Troiae. Et ad declarationem huius literae satis breuis oportet necessario scire longam fictionem, quam facit Uirgilius II Eneidos, per quam patebit aperte quis fuerit Sinon, et qualis fuerit equus quo tradidit Troiam graecis. Fingit ergo Uirgilius Eneam narrare reginae Didoni apud Carthaginem excidium Troiae. Narrat enim quod reges et duces graecorum fessi et fracti diuturno bello desperantes de uictoria fecerunt fabricari equum magnum de lignamine ad modum montis in honorem deae Palladis, et ostendentes se fecisse hoc ad placandam deam iratam contra eos, incluserunt in uentrem uiros electissimos, et simulantes recedere ab obsidione accesserunt ad insulam Tenedos ex opposito Troiae, et ibi latuerunt in insidiis. Troiani ex hoc credentes illos uere recessisse, apertis portis, coeperunt exire ciuitatem, et discurrere per uaria loca, ubi fuerant castra graecorum, et aliis suadentibus ut equus introduceretur in Troiam, aliis ut cremaretur uel praecipitaretur in mare; ecce quidam pastores troiani trahebant quemdam iuuenem manibus post tergum religatis. Hic erat graecus nomine Sinon, qui de industria sponte obtulerat se capiendum, ut sua fraude traderet Troiam graecis. Cunctis autem illudentibus Sinon coepit conqueri, et dicere: heu me miserum! quae terra, quod mare debet me recipere? quod refugium restat mihi, cum apud graecos non inueniam locum, et ipsi troiani offensi petunt supplicium et mortem meam? Troiani ad haec uerba placati coeperunt hortari ipsum, ut diceret quis esset, et quid iret faciendo. Tunc Sinon, quasi timore deposito, respondit cum magna arte: O rex Priame, ego referam tibi uera: ego non negabo me natum de gente graeca, et si fortuna fecit me miserum, certe non faciet me mendacem et uanum ipsa praua. Nescio si audisti aliquid de nomine et gloriosa fama Palamedis, quem innocentem graeci necauerunt sub nomine falsae proditionis, quia uetabat bella fieri contra troianos; nunc deplorant ipsum mortuum et priuatum uita. Ego fui socius et consanguineus eius missus ad eum a paupere patre meo a pueritia, et ego etiam habui aliquid nominis et honoris; sed mortuo Palamede afflictus ducebam uitam in planctu et dolore, conquerens de indigna morte innocentis amici: sed tamquam stultus tacere non potui, imo minabar me facturum uindictam si unquam haberem fortunam et redirem uictor ad Argos; et sic meis uerbis procuraui odium contra me, et ex hoc Ulyxes qui fuerat fraudulentus autor mortis Palamedis fuit semper mihi infestus, et inueniebat noua crimina contra me. Sed ego ad quid plura loquor minime uobis grata? Si uos habetis pariter omnes graecos odio, iam sumite poenas de me, ita uult Ulyxes; et Agamemnon et Menelaus emerent hoc praetio magno. Tunc troiani facti auidi, ignorantes fraudem et artem graecam, coeperunt exquirere causas. Sinon quasi trepidans coepit ficte loqui sub tali forma uerborum: graeci saepe toediati et fatigati longitudine belli uoluerunt recedere dimissa obsidione Troiae, et o utinam fecissent! sed aspera tempestas maris saepe detinuit eos, potissime postquam hic equus factus est. Graeci itaque dubii miserunt Eurypilum augurem magnum ad oraculum Apollinis ad sciendum quid esset agendum; ille reportauit tale responsum: o graeci, uos placastis uentos immolata uirgine, quando primo uenistis ad partes Troiae, et ita per sanguinem oportet uos quaerere reuersionem in patriam, et sacrificandum est anima unius graeci. Hac uoce publicata in uulgo, omnes exterriti sunt ualde, quia quilibet timebat sibi esse ille. Tunc Ulyxes protraxit in publicum Calchantem alium augurem magnum cum magno clamore petens quem dii sibi uolebant; et continuo, dicit Sinon, multi diuinabant mihi mortem. Calchas autem per quindecim dies tacuit, et absconsus noluit nominare aliquem; tandem compulsus magna instantia Ulyxis, dixit me esse immolandum: et continuo omnes assenserunt, ut eorum timor transferretur in mortem unius miseri. iam uenerat dies infelix, iam parabatur sacrificium supra caput meum. Certe ego dico uerum: ego rupi carcerem, et fugiens latui in ualle palustri tempore noctis, et sic liberaui me a morte expectans si forte illi recesserunt; nec habeo aliquam spem uidendi unquam antiquam patriam, dulces filios, et desideratum patrem, quos forsitan ipsi graeci cruciabunt et necabunt propter fugam meam, et sic purgabunt culpam meam morte miserorum. Propter quod rogo te, inclyte rex, per deos caelestes, et per fidem inuiolatam, si adhuc aliqua remansit in hominibus, miserere tot et tantorum laborum et mei, qui dico tibi uera. Troiani ergo capti his lacrymis coeperunt misereri eius, et ipse Priamus mandauit quod solueretur, et consolatus est eum amicabiliter, dicens: Quisquis es, trade obliuioni graecos, quia eris noster troianus, et dic mihi ueritatem: quare graeci construxerunt equum tam magnum? Ille Sinon plenus fraude et arte graeca leuauit manus solutas ad coelum, inuocans deos in testes quod posset aperire secreta graecorum, quia non tenebatur amplius patriae in aliquo, nec erat obligatus aliquibus legibus; et breuiter narrauit, quod graeci habuerant totam spem et fiduciam incoepti belli in auxilio deae Palladis usque quo impius Diomedes et Ulyxes inuentor scelerum rapuerunt ui et fraude fatale Palladium occisis sacerdotibus custodibus arcis de sacrato templo ipsius deae: ex illo tempore coepit retrocedere spes graecorum, quia dea irata et indignata est contra eos. Unde Calchas sacerdos statim dixit, quod erat recedendum in Graeciam, quia numquam graeci possent armis expugnare Troiam, nisi repeterent auguria et placarent iterum deam quam placauerant quando primo uenerant ad Troiam, et ideo pro satisfactione huiusmodi iniuriae ordinauerunt imaginem hanc, et statim redibunt quod non perpendetis. Et Calchas fecit fieri equum tam magnum et immensum ne posset recipi per portas et trahi intra moenia Troiae, nec protegere populum troianum sub religione, sicut Palladium erat solitum facere; nam dicit Calchas, quod si uiolaretis manu istud donum Mineruae magnum excidium uenturum esset imperio Priami, et ipsis troianis; quod augurium dii citius reducant super ipsum et suos. Si uero traheretis ipsum in urbem manibus uestris, tunc Troia uictrix ueniret contra Graeciam et uastaret ipsam. Et concludit tandem Eneas quod, talibus insidiis et arte periuri Sinonis, res credita fuit, et troiani capti sunt dolis et lacrymis, quos nec Diomedes, nec Achilles, nec anni decem, nec mille naues domare potuerant. Nam troiani fractis muris et apertis portis ui traxerunt fatalem equum in medium urbis, et caecati non perpenderunt de tanta fraude, et collocauerunt ipsum in sacro templo Mineruae cum magno gaudio et festo. Sed nocte sequenti adueniente, cum omnia quiescerent, graeci reuersi sunt furtiue cum nauibus a Tenedo, et dato signo Sinon emisit graecos ex equo, scilicet Ulyxem, Menelaum, Pyrrhum et alios multos; qui omnes, trucidatis custodibus et apertis portis, intromiserunt socios et totum exercitum graecorum, qui simul iuncti, inuaserunt urbem somno et uino sepultam, et uastantes omnia ferro et igne, spoliatam rebus et captiuis funditus euerterunt. Sed dices forte, lector, quid sibi uult ista fabula longa et uana? Dico, iudicio meo, quod equus iste troianus dedicatus Mineruae, non uidetur uelle dicere aliud nisi quod graeci obtinuerunt uictoriam contra Troiam non tam uiribus armorum, quam armis Mineruae, scilicet ingenio, arte, industria, astutia. Unde Lycophron poeta graecus scribit, quod graeci exquisiuerunt a captiuis troianorum, a quo receperant plus damni, an ab Ulyxe astutissimo, an ab Aiace fortissimo; et quia inuenerunt prudentiam Ulyxis plus nocuisse troianis, adiudicauerunt sibi arma Achillis; ideo non placet mihi quod quidam dicunt quod Uirgilius uoluit fictione sua ostendere Troiam non esse captam proditione Eneae; nam Homerus per tot saecula ante Uirgilium fecerat mentionem de isto equo Mineruae. Alii tamen credentes istam rem fuisse uere factam non fictam, dicunt quod iste equus introductus fuit in Troiam per unam portam, quae dicebatur porta equi, sicut a simili dicitur porta leonis; sed nihil credo, imo graeci inclusi in uentre Mineruae ceperunt Troiam uoluptuosam. Ex dictis ergo potes faciliter perpendere si iste Sinon bene nouit artem fallendi et mentiendi, et si autor bene nouit artem fingendi, qui introducit Sinonem falsum ad contendendum cum uno falsatore. Nunc ad literam redeundo dico, quod magister Adam latinus obiicit Sinoni graeco crimen falsi, quo damnatus est, et primo confitetur suum crimen, dicens; {e l'idropico}, supple, dixit Sinoni: {tu di' uer di questo}, quia negare non possum quod non falsauerim pecuniam, et quod ex hoc combustus fui, {ma tu non fosti sì uer testimonio, oue fosti richiesto a Troia del uero}. 
+ 
+{Non quella.} Hic praedictus spiritus in detestationem tanti mali per modum comparationis nominat et detegit alios proditores eiusdem speciei, ut ostendat quod nulli fuerunt similes istis; et primo nominat quemdam antiquum proditorem, qui prodidit patrem suum nimis enormiter. Ad sciendum igitur quis fuit iste perfidissimus proditor uolo te scire quod, sicut scribit Gualterius anglicus in sua chronica quae britannica uocatur, in qua admiscet multa falsa ueris in exaltationem suae regionis, Arturus rex clarissimus occidentis, mortuo patre, qui uocatus est Uter pandragon, adolescentulus quindecim annorum tantam gratiam uirtutis et felicitatis habuit in insula Britanniae, quod totam patriam probiter reformauit, deuictis saxonibus qui infestabant ipsam, et omnes insulas circumadiacentes subiugauit. Deinde reuersus in Britanniam tredecim annis moram fecit, quo tempore suam familiam ordinauit, inuitatis quibusdam nobilibus regnorum, ita ut nullus nobilis extimaret se aliquid, nisi in habitu indumentorum et armorum ornaretur ad modum militum Arturi. Arturus ergo non contentus regnum suum intra maris litora arctari magnis uiribus uicit Noruegiam et Daciam; deinde transiens in Galliam, quam tunc tenebat Leo imperator, celeri successu uictoriarum omnes prouincias subiugauit spatio nouem annorum. Tandem reuersus in Britanniam, ne uirtus marceret otio, de consilio Merlini tunc florentis ordinauit tabulam, quam anglici uocant rotundam; ad quam conuocauit quasi ad conuiuium celebre omnes famosiores armis et moribus nobilibus, quibus dedit certas leges societatis, scilicet, ut arma semper ferrent, iura debilium defensarent, neminem uiolarent, se inuicem non laederent, pro salute amicorum pugnarent, pro patria uitam exponerent, sibi solummodo acquirerent honorem, fidem nulla ex causa fallerent, et ut breuiter dicam, omnia laudabiliter gererent; quae singula cum magno fauore quotidie uulgi ore celebrantur, quibus iam felix Arturus tributum petitum romanis superbe denegauit, et cum maximo apparatu ueniens in Galliam uictoriose superauit Lucium consulem romanum habentem secum reges multos orientales, scilicet regem Graecorum, Medorum, Parthorum, Lybiae, Aegypti, Babyloniae, Bythiniae, Phrygiae, Cretae et alios multos; sed certe nescio uidere quomodo iste somniauerit ista tam uana nulli credenda prudenti. Quis enim sciens historiam ignorat, quod tempore Arturi iam Roma erat in magna declinatione? cum iam per multa saecula romanum imperium translatum esset in Graeciam, per Constantinum, et iam Roma saepe capta erat a gothis et barbaris; et quomodo reges Parthorum, Medorum et Babyloniae erant cum Lucio consule romano, qui non fuerant subiecti romano imperio, quando Roma fuerat in summo culmine potentiae suae? Sed procedo ulterius in historia: Arturo iam elato parabatur ruina; nam dum processurus in Italiam iam appropinquaret ad alpes, Mordretus filius eius ex concubina, cui Arturus commiserat gubernationem regni, iuuenis audax ad omne facinus, iam diu captus cupiditate regnandi, captata occasione fortunae, coepit solicitare animos omnium ad se muneribus et promissis, conuocare amicos, conducere stipendiarios, munire urbes, denegare patri necessaria, et patrem mortuum literis fictis praedicare; et quod cuncta eius mala excedit, reginam Gauinaram sibi calcato pudore in coniugem copulauit, quae erat pulcerrima mulierum anglicarum. Sic igitur Mordretus contraxit innumerabilem exercitum tam christianorum, quam paganorum. Arturus autem cum haec nuntiata essent sibi, arma quae parauerat contra hostes coactus est retorquere contra filium; et magnis copiis perueniens ad litora rutupina, habuit filium obuium, quem post acerrimum proelium uertit in fugam, et proditor intrauit Uintoniam uel Gratoniam. Arturus autem, quia perdiderat tot millia suorum, acriori ira accensus inuasit ciuitatem et nequissimum ribaldum obsedit. Mordretus uero obstinatae perfidiae, exhortatis suis magnis promissionibus, uolens potius uincere uel mori, quam turpiter fugere, uenit in proelium contra patrem; et Arturus animans suos, ut cum ira et indignatione pugnarent contra uiles latrones commisit proelium miserabile, in quo magna caedes hinc inde facta est cum magno furore, ita quod quasi omnes egregii milites Arturi perierunt. Arturus igitur uidens casum suorum, et Mordretum quasi renouatis uiribus discurrentem, et sua uirtute uictoriam quaerentem, accepta lancea, abiecta affectione paterna, toto impetu recentis equi irruit in Mordretum, et eius miserum pectus tota hasta transfodit, nec impune; nam iuuenis crudelis parricida lethali uulnere incitatus, contractis totis uiribus in unum, patris capiti tam durum uulnus inflixit cum gladio, quod non defendente galea peruenit ad cerebrum. Rex uero transportatus equo, cum lanceam retraheret de corpore moribundi, ita ampliatum est uulnus, ut dicitur, quod sol, qui tunc erat in occasu, illud suis radiis penetrauit. Et sic Mordretus cadens, finem fecit infelici uitae et insanae temeritati. Ex dictis igitur clare patet, quare autor hic nominauerit istum innominabilem proditorem, et quare descripserit eum ab isto mirabili uulnere, quod sibi pater Arturus suprema in morte donauit, licet receperit reciprocum ab eo. Arturus demum sentiens finem suum statim mandauit se transferri in insulam Nauallonis et ibi moriens tradidit coronam regni Constantino cognato suo, uel ut alii dicunt, nepoti, anno ab Incarnatione Domini quingentesimo quadragesimo secundo. Et sic tanta gloria Arturi infeliciter uersata est in confusionem opera Mordreti mordentissimi serpentis. Nunc ad literam ueniendo dicit iste spiritus: {non quella}, idest, non inuenies illam umbram magis dignam figi in geladicium, {a cui fu rotto il petto, e l'ombra}, quia corpus Mordreti oppositum soli ante uulnus faciebat umbram per totum corpus, sed post uulnus amplissimum, radii libere transibant, nec faciebant umbram in parte illa, {con esso un colpo}, scilicet lanceae, {per la man d'Artù}: Arturus iste dicitur expectari ab anglicis, siue quia mors eius de industria celata fuit a Constantino successore, siue quia in tanta perturbatione rerum, Arturus paucis consciis mortuus est, et sine ullo apparatu sepultus, ex quo inclytum regem uanum uulgus tamquam uenturum semper expectat.
+ 
+{De gli altri.} Hic Uirgilius nominat alios duos qui prodiderunt principem romanum, scilicet Brutum et Cassium, qui prodiderunt Iulium Caesarem. Et ad intelligentiam claram istius litterae est sciendum, quod M. Brutus et Caius Cassius post mortem Iulii Caesaris fugientes a Roma occupauerunt prouincias sibi datas ab ipso Caesare, scilicet Syriam et Macedoniam. Augustus autem, uicto Antonio apud Mutinam, fecit deinde foedus secum, ut posset cum illo mortem Caesaris uindicare. Contractis ergo uiribus utrorumque exercituum in Thessalia, quae destinata erat bellis ciuilibus romanorum, pugnatum fuit cum tanto feruore quod aliquandiu neutra partium uictrix uel uicta uidebatur; sed fortuna fauens Augusto, tandem dedit illi uictoriam duplici errore. Nam Cassius contra Antonium ardenter pugnans cum compulisset ipsum retrocedere, uisus est uidere Iulium Caesarem obuium facientem impetum in eum. Credo ego quod timor animi finxit sibi talem imaginem; quo monstro perterritus refugit: et cum iam sui inuasissent castra Augusti, et lectum mucronibus perforassent, quia credebant illum infirmum ibi esse, qui tamen erat in proelio, Cassius, cuius castra similiter capta fuerant, uidens suos reuerti, credens illos fugere, fugit in montem proximum; sed puluis, strepitus et nox uicina non permiserunt sibi sentire rem. Unde cum explorator ad hoc missus tardaret reuerti, Cassius proprio gladio se transfixit, et sic poenam parricidii dignam luit, suis adhuc pro parte uincentibus. Brutus autem, cum perdidisset animum ex morte Cassii, fugiens, omni spe perdita, precibus obtinuit ut a Stratone socio suo interficeretur, cuius corpus Antonius fecit cum suo pallio honorifice cremari. Augustus autem, ut dicit Suetonius in secundo, non temperauit prosperitatem uictoriae, sed misit caput Bruti Romam, ut subfigeretur statuae Iulii Caesaris, et in omnes nobiles aduersarios crudeliter se habuit factis et uerbis. Unde uni petenti sepulturam, indignabundus respondit, quod hanc curam auibus relinquebat. Ideo uide qualiter autor ultra uindictam temporalem det eis poenam aeternalem. Sed ulterius ad cognoscendum culpam eorum est sciendum, quod, sicut scribit Suetonius in primo, coniuratum est a sexaginta senatoribus, cuius coniurationis tres fuerunt autores principales, scilicet Marcus Brutus, Decimus Brutus et Gaius Cassius: Caesar occisus fuit in curia pompeiana, quae est in latere montis Tarpeii. Quidam Tullius Cimber primo cepit eum per togam et utraque spatula, Cassius uulnerauit eum infra gulam. Sed Caesar subito extorto pugione de manu eius transfixit illi brachium, et uolens sic insurgere, alio uulnere retardatus est, quod medici dixerunt esse mortale. Tunc Caesar uidens se peti undique ferro, et se solum inermem sine auxilio aliquo, collegit uires animae in unum ne diceret uel ageret aliquid turpe in ultimo, et uelauit sibi caput cum toga manu dextra, cum sinistra uero extendit sinum uestimenti ad inferiores partes corporis, ut honestius caderet; et sic uictor omnium uiginti tribus uulneribus uictus est, et quod peius morte fuisset, decreuerunt iactare corpus in Tiberim, bona publicare, et acta rescindere; sed exterriti magnitudine facinoris et timore M. Antonii, qui tunc erat consul, et Lepidi qui erat magister equitum ipsius Caesaris dictatoris, destiterunt, et fuga salutem petierunt. Caesar magnificentissime cum omni pompa crematus est et sepultus in campo Martio; nam eius cineres repositi sunt in columna lapidis Numidici altitudinis uiginti pedum, in qua scriptum est: parenti patriae. Ad quam sacrificare, uouere, iurare per Caesarem diu obseruatum est, et relatus est in numerum deorum, non solum autoritate principum, sed etiam opinione populari, sicut factum fuerat de Romulo primo conditore urbis. Et quod miraculosum uidetur nullus interfectorum superuixit ultra triennium, et nullus mortuus est morte naturali; sed omnes diuersis casibus perierunt; alii naufragio, alii bello, quidam eo ipso pugione quo uulnerauerant Caesarem semetipsos occiderunt: sic adeo mors illa indignissima uisa est displicuisse Deo et hominibus. Nunc ad literam dicit Uirgilius: {de gli altri duo c'hanno il capo di sotto}, per contrarium Iudae habent pedes et crura in ore Luciferi, et caput pendens inferius, {quel che pende dal nero ceffo}, idest, ab ore nigro sinistro Luciferi, {èe Bruto}. Et hic nota quod Dantes de industria non expressit de quo Bruto potius intelligeret, ut relinqueret lectori locum inquirendi; tamen mihi uidetur quod debeat intelligi potius de Decimo Bruto, quia fuit ingratior; nam semper fuerat cum Caesare, et in bellis ciuilibus et gallicis, et Massiliam oppresserat pro eo; unde Suetonius ad arguendam malignam ingratitudinem proditorum scribit, quod multi, ex illis qui occiderunt eum erant nominati tutores filii sui, si aliquis nasceretur. Aliqui etiam erant substituti, sicut Decimus Brutus in testamento quod fecerat paucis mensibus ante mortem. Uidetur etiam posse intelligi de M. Bruto, qui licet fuisset semper infestus Caesari et gener Catonis, tamen clementissimus princeps, qui omnibus ignouerat, numquam solitus ulcisci, non merebatur mortem a Bruto, qui uenia donatus et prouincia sublimatus aut debebat beneficia recusare, aut esse amicus eius; et ipse fuit principalis in ista coniuratione. Fuit enim uir magni animi et ingenii literati, quem Tullius summe commendat in libro Philippicarum, tamquam autorem libertatis, et Lucanus saepe hoc confirmat. Unde autor dicit: {Uedi come si torce e non fa motto}; in signum uiri fortis qui nescit conqueri.
+ 
+Et specificat alium ab habitu corporis, dicens: {e l'altro}, scilicet pendens ab ore dextro, {è Cassio}, intellige de Gaio Cassio; nam fuit alius Cassius in ista coniuratione, scilicet Cassius Parmensis; et dicit: {che par sì membruto}, quia corpore magnus. Nota etiam quod Caesar uisus dignissimus tali morte; quia qui totam terram ciuilis sanguinis fusione resperserat, suo sanguine totam curiam debuit inundare, etiam quia talem mortem uidebatur optare; nam paulo ante mortem eius orta quaestione in coena quod esset optimum genus mortis, ipse mortem subitam et inexpectatam praetulerat; et in quodam sermone saepe erat solitus dicere se satis diu uixisse uel naturae uel gloriae. Demum percursis generaliter omnibus poenis inferni, debes notare, lector, totum ordinem et dispositionem istius ciuitatis. Considera ergo quod sicut imperator, rex uel dominus stat in medio ciuitatis, ita Lucifer stat in centro istius ciuitatis; et sicut apud regem stant nobiles et magnates, qui sunt sibi magis familiares et amici, ita de prope Luciferum stant isti proditores sub umbra alarum eius; et sicut circa palatium, ad portas et in platea stant custodes, ita hic in circuitu circa lacum stant gigantes magni et fortes, tamquam satellites et stipatores deputati ad custodiam tanti regis, per quorum manus omnes transeunt ad curiam eius. Et sicut postea in tota terra per diuersos uicos et contratas stant ciues, mercatores et artistae, ita in tota ista ciuitate sunt fraudulenti et uiolenti per diuersas bulgias et circulos; quia in omni contrata inueniuntur diuersae fraudes mercatorum et artistarum, et ita diuersae uiolentiae diuitum et nobilium, qui nituntur suppeditare alios quantum possunt; et sicut in suburbiis ciuitatis stant rustici, uiles et incogniti, ita hic extra ciuitatem fortem et muratam stant incontinentes; et sicut communiter extra ciuitatem est flumen per quod transitur ad ciuitatem, ita hic est Acheron magnus fluuius per quem transitur ad istam ciuitatem maximam omnium, quae continet in se magnam partem ciuium omnium ciuitatum mundi. Et sicut longe a ciuitate stant strenui et bellatores in campis qui gerunt bella, et philosophi et heremitae qui speculantur in solitudine; ita hic in campo herboso et amoeno stant uiri illustres, philosophi et poetae separati ab omni turba confusa aliorum gloriosi; sicut haec omnia singula patent in tractatu istius libri primi qui dicitur Infernus.
+ 
+{Com'io.} Nunc poeta, ostensa amoenitate aeris et pulcritudine coeli, describit uenerabilem senem custodem loci. Hic autem erat Cato Uticensis. Et quia hic uidetur error satis enormis, rogo te, lector, ut uires animi parum colligas ad considerandum quid poeta noster intendat sub ista mirabili noua fictione, quae uidetur sapere haeresim; nimis enim uidetur absurdum quod ponat Catonem custodem purgatorii, quem debuisset ponere in inferno, tum quia fuit paganus infidelis, tum quia interfecit se ipsum; unde debebat melius reponi inter uiolentos contra se ipsos. Ad hoc dicunt aliqui quod poeta propter mirabilem uirtutem Catonis imaginatur quod Deus inspirauerit sibi ueram cognitionem fidei; sed istud nihil ualet, *quia ubi te inuenero, ibi te iudicabo*. Licet enim possibile sit quod suspendens se laqueo habeat contritionem et saluetur, tamen non possumus nec debemus iudicare nisi de damnatione eius. Ideo si poeta habebat respectum ad excellentiam uirtutis Catonis, sufficiebat ponere ipsum inter uiros illustres cum Socrate, Seneca, et aliis magnis uiris, quos ponit sine poena in loco luminoso et herboso. Alii dicunt, et communiter omnes, quod Cato hic ponitur pro honestate; nec istud ualet, quia Augustinus primo de Ciuitate Dei circa principium, ubi egregie disputat contra istum Catonem quia se occidit, dicit: *non honestas turpia praecauens, sed infirmitas aduersa non substinens*. Praeterea honestas figuratur potius in Martia uxore Catonis, ut dicetur paulo infra. Sed omissis ambagibus pro uera intelligentia huius passus debes memorare, quod poeta noster ut plurimum loquitur de purgatorio morali. Quod ut clare pateat est notandum: M. Cicero in epistolis quas scribit Q. Ciceroni fratri suo, qui, parui corporis, sed magni animi fuit, legatus Iulii Caesaris in Gallia, ut patet apud Iulium Celsum, cum fecisset illi multas persuasiones ad uirtutem, concludit quod frater faciet hoc faciliter si putauerit ipsum Tullium esse praesentem omnibus rebus quas dicet et faciet. Ecce qualiter Tullius proponit se ipsum fratri suo in exemplum uirtutis. Seneca autem scribens Lucilio amico suo optimo noluit proponere se in exemplum illi, quia non fuit ita cupidus gloriae; sed suadet ut ipse fingat sibi praesentiam alicuius clarioris uiri, cuius autoritate se custodiat, sicut Catonis, Scipionis, aut Laelii, qui fuit amicus perfectissimus Scipionis. Et addit quod si Cato uidetur sibi nimis rigidus, quod eligat Laelium uirum remissiorem, uel alium, cuius uita et ordo placuerit sibi. Sic ergo Seneca reliquit nobis libertatem eligendi quem uolumus, dummodo eligamus illum cuius uita sit nobis nota. Ad propositum ergo Dantes ingressurus uiam uirtutis moralis sequitur consilium Senecae, et eligit Catonem rigidum, quia ipse etiam multum fuit rigidus et durus; similiter multi eligunt sibi ipsum Senecam sicut ego mihi elegi ipsum Dantem. Nec mireris, lector, si sic moraliter dixi istum passum fore intelligendum, quia etiam Uirgilius non habet hic locum, nisi loquamur de purgatorio morali, quia non nouit purgatorium essentiale, neque in uita cum fuerit paganus, neque post mortem cum sit damnatus. His notatis, uide qualiter poeta noster cum consilio Senecae moralis fingit sibi praesentiam Catonis, qui dirigit ipsum ad uiam uirtutis altissimae; et sicut dixi de uirtutibus, ita intellige de scientiis, quia Tullius conatur imitari Platonem, Uirgilius Homerum, Statius Uirgilium. Nunc descende ad literam quam ordina sic: ego Dantes, {uidi presso di me un uecchio}, scilicet Catonem Uticensem, quia erat senex aetate, quia diu uixit, et sapientia multa, {solo}, sine socio, quia non indigebat duce, sicut poeta noster qui erat sociatus Uirgilio, uel, {solo}, idest, solitario, quia solitudo est maxime amica uiris sapientibus et uirtuosis; et dicit: {degno di tanta riuerenza in uista}, idest in apparentia. Erat autem Cato summe reuerendus ratione aetatis, quia senex; natione, quia romanus; dignitate, quia senator urbis, et functus multis magistratibus; claritate sapientiae et uirtutis, quae reddebant eum uenerabilem etiam hostibus, {che più non dee al padre alcun figliuolo}. Et hic nota bene quod parentes sunt honorandi a filiis post deos, ut dicit philosophus: sed si parentibus qui dederunt nobis corpora debemus omnia, et si datoribus beneficiorum debemus multa; quanto magis de nobis sunt bene meriti praeceptores et magistri qui formauerunt animos nostros? Primi enim dederunt nobis donum corruptibile et caducum; alii uero donum immortale. Et hunc senem uidi, {com'io dal loro sguardo fui partito}, idest, statim cum remoui oculos meos ab inspectione illarum quatuor stellarum, {un poco me uolgendo a l'altro polo}, scilicet ad nostrum articum; et non intelligas quod uiderit ipsum, quia, ut iam dictum est, non poterat simul uidere utrumque polum; nec autor dicit se uidisse ipsum polum, imo dicit contrarium, quia dicit: {là onde il carro}, idest, constellatio circa polum nostrum, quae dicitur ursa maior, {già era sparito}; per quod dat intelligi quod iam transiuerat ad aliud hemisperium ubi non apparebat polus noster, qui tamen bene apparebat in nostro hemisperio superiori antequam transitum faceret ad illud hemisperium. Nec exponas, sicut aliqui falso exponunt, quod autor uelit dicere quod iam fiebat dies, quia tunc plaustrum disparet nobis quantum ad uisum nostrum; sed totum contrarium erat, quia dies fiebat in illo hemisperio inferiori, in nostro uero fiebat nox, et incipiebat plaustrum uideri a nobis. 
+
+{Lunga la barba.} Hic poeta describit istum uenerabilem senem ab habitu corporis et animi, scilicet a uirtutibus. Sed antequam ueniam ad expositionem literae, primo est curiose insistendum ad tollendum unam dubitationem, quae omnes intelligentes adducit in magnam admirationem, scilicet quare poeta noster non potius inducit hic Catonem superiorem, qui fuit optimus morum censor, et correxit in urbe mirabiliter malos mores, et habuit ingenium diuinum, uersatile ad omnia? et ut uideas clare quod non immerito mirantur de hoc, est consideratione dignissimum quod multi fuerunt Catones, puta septem de eodem sanguine, sicut patet per A. Gellium libro Noctium Atticarum, ubi tractat de genealogia Catonum, quorum primus et ultimus fuerunt uiri praestantissimi, scilicet Cato Censorius et Uticensis. Cato prior oriundus de Tusculo ciuitate, proauus istius Catonis Uticensis, primus uenit Romam. Ergo M. Porcius Cato, a quo Portia familia originem habuit, uidetur superior Catone posteriore non solum aetate, sed uirtute et probitate multiplici. Nam primo quidem promeruit cognomen singulare sapientiae, in qua non uidetur habere parem, de naturali sapientia intellige; et non solum magnam sapientiam, sed etiam magnam scientiam literarum; nec solum literis latinis, sed etiam graecis operam dedit, cum tamen latinas iam senior didicisset. Scripsit librum de originibus, opus famosum, et librum de agricultura; fuit enim optimus agricola sui temporis. Ultra scientiam magnam habuit maiorem eloquentiam quam aliquis suus contemporaneus, quia latina eloquentia nondum peruenerat ad summum culmen, quod postea fecit sub Cicerone, ut testatur Seneca libro Declamationum. Ideo fuit eloquentissimus orator suo tempore; nam scripsit orationes innumerabiles. Sicut enim scribit Titus Liuius, quadraginta quatuor uicibus pro se causam dixit; nec unquam senectute coactus ut uellet defendi per alium, et semper sententiis absolutus fuit, quod erat signum magnae seueritatis et innocentiae. Fuit enim clarissimus prudentia in consulendo rei publicae, et uirtute bellica. Ipse consul creatus profectus in Hispaniam, magna proelia gessit cum magna industria et audacia; sed cum non posset continere gentem ferocem a rebellione, ablatis armis quibus semper assueuerant et sine quibus uiuere nesciebant, ut tolleret illis omnem causam et materiam rebellandi, misit singulis ciuitatibus literas cum mandato, ut statim uisis praesentibus singulae prosternerent muros et moenia sua. Unaquaeque credens sibi soli praecipi paruit mandatis; multae tamen rebelliones continuo fiebant, sed rigidissimus dux omnem asperitatem uincebat in nullum seuerior quam in se ipsum, laboris, uigiliae, famis, somni, patientior in se quam in aliis, nihil habens in exercitu suo praecipuum nisi curas et nomen imperii. Nam dum iret in Hispaniam consul populi romani usus est eodem uino et cibo quo remiges, contentus ministerio trium seruorum. Pro certo hic uir fuit insignis et in omni re mirabilis; nam cum quidam essent apti ad scientiam iuris ciuilis, quae tunc erat in praetio maximo; alii ad scientiam rei militaris, iste pariter ad omnia promptus erat; si literis operam daret, crederes illum natum ad literas; si armis ad arma; et breuiter quicquid agere attentasset, id suum artificium iudicasses. Unde non erat facile iudicare cui rei esset aptior, cui arti esset habilior; nam, ut utar uerbo Plinii UII Naturalis Historiae, fuit optimus orator, optimus senator, optimus imperator. Orator, inquam, elegantissimus, senator grauissimus, imperator uictoriosissimus. Nam in iuuentute multis claris pugnis ornatus, postquam ad aetatem et dignitatem uenit, laude muliplici extitit honestatus, nulli hominum secundus, in omni re quam aggrediebatur modestissimus, in aduocatione acerrimus, nulli cedens, imo tanto durior, quanto ille contra quem orabat, erat maior, saepe accusans nobiles, saepe accusatus ab illis, sed semper absolutus; nec unquam uictus labore et periculo, aut territus; securus semper et indefessus ad omnia, ita ut uideretur ferreus animo et corpore; nam numquam aliquam partem uitae tranquillam duxit, quia numquam a rei publicae ministratione cessabat, nec ullam partem uitae ab inuidia aemulorum tutam egit. Ideo octuagesimo sexto anno accusatus de crimine capitali, cum haberet paratos iuuenes oratores qui possent adiuuare et defendere innocentiam et aetatem tanti uiri, nullius auxilium uoluit; quod adstantibus miraculum uisum est, quia nullus potuit notare uocem trementem, aut memoriam uacillantem senio ex aliqua parte. Demum anno nonagesimo opposuit se Sergio Galbae oratori facundissimo accusanti Hispanos, et quos iuuenis uicerat ense et consilio, senex lingua et oratione defendit, et ipsum Galbam fecit de accusatore reum, et protraxit ad iudicium populi. Ipse uero de uictoriis Hispaniae iustissime triumphauit. Ipse deinde fuit legatus Actilii Glabrionis, consul secundum Titum Liuium, et secundum Tullium tribunus militaris, et militans sub eo fuit magna pars magnae uictoriae quam ille habuit de Antiocho potentissimo rege Syriae ad montes Thermopylarum in Graecia. Et non multo post contra uoluntatem nobilium, qui hunc uirum oderant et timebant, factus censor cum L. Ualerio Flacco quem ipse uoluit collegam egit seuerissimam censuram, multos notatos infamia expulit de Senatu, praecipue L. Quintum Flaminium fratrem Titi Flaminii magni ducis, qui uicerat Philippum regem Macedoniae, quia ille Lucius Placentiae fecerat decapitari hominem in conuiuio quamuis reum mortis ad instantiam unius suae meretriculae, quae dicebat numquam uidisse hominem decollari; mores nouos et corruptos extirpauit et antiquos reformauit: et ut concludam cito, talis fuit ista censura, quod cum prius et postea multi fuerint censores uiri illustres, Cato solus meruit cognomen censoris, et uocatus est Cato Censorius. De Catone superiore satis dictum est: de posteriore dicta sunt mirabilia Inferni capitulo XIIII. Hic enim Cato habuit corpus infatigabile et animum inuincibilem, qui fortiter et patienter portauit in arena Africae omnia intolerabilia incommoda, pericula, damna, sicut uiolentiam uenti austrini, excessum caloris, inopiam aquarum, errorem uiarum, multum timens omnibus suis, sibi uero nihil. Sed omnia haec mala erant laeuissima nisi inuenisset diuersa genera serpentum pestilentium, infligentium uaria genera mortium inaudita, sicut plene scriptum est Inferni capitulo XXIIII et XXU, et tamen inter tot pestes et mortes suorum numquam hic Cato uisus est fractus aut negligens; imo uirtus Catonis similis erat uirtuti nutritiuae quae numquam quiescit, imo caeteris quiescentibus ipsa uigilat, et magis laborat digerendo cibum et ministrando omnibus membris alimentum. Ideo Cato iste merentius triumphasset de arena Africae, quam alter Cato pro Hispania subiugata. Multa sparsim scripta sunt apud diuersos autores de laudibus huius Catonis, quas omnes, ut claudam uno uerbo, dicit Tullius uno uerbo de eo quod nemo melior natus est, nemo pietate praestantior. Ualerius uero dicit, quod qui unum bonum ac sapientem nominare uoluerit, sub Catonis nomine diffiniat. Nota tamen quod Cato primus tantum laudatus fuit ualde aduersus Africano superiori duci clarissimo, sub quo quaestor militauerat tempore secundi belli punici, et fuit causa quia ille recederet de Roma; fuit etiam autor quod Carthago euerteretur contra Scipionem Nasicam uirum optimum; unde ex sententia Catonis, ipso iam mortuo, Carthago deleta est, quae erat tamquam eos semper acuens romanam uirtutem. Fuit enim iste Cato prior semper magnus stimulus nobilium, et habuit linguam amarissimam nimis. Cato uero Uticensis fuit inimicissimus Caesaris; ideo cum Cicero fecisset librum de laudibus Catonum, Caesar fecit librum in contrarium quem uocauit Anticatones. His ergo bene libratis potes faciliter perpendere, lector, quod isti duo Catones, diuerso licet tempore, fuerunt duo lumina clarissima romanae uirtutis; sed licet Cato Censorius in multis uideatur excedere pronepotem suum, quia fuit excellens in literis, armis et in artibus urbanis et rusticis, tamen poeta noster potius elegit sibi istum secundum quam primum, quia magis faciebat ad suum propositum; quia iste Cato fuit maxime centrum quatuor uirtutum moralium, quas finxit iam apparuisse sibi in isto principio tendenti ad purgatorium, et fuit acerrimus defensor libertatis, quam solam poeta nunc ibat quaerendo. Nunc est tempus redeundi ad literam. Igitur poeta describit istum Catonem prius ab eius canitie ueneranda, dicens: et ille senex {portaua la barba lunga e mista di pel bianco}, idest, canam, {ai suoi capegli somigliante}, idest, barbam similem suis capillis canis: est tamen idem effectus; in canis enim est prudentia. Et hic nota quod hoc est acceptum a Lucano, qui scribit in secundo, quod quando orta sunt bella ciuilia inter Caesarem et Pompeium, Cato permisit sibi crescere barbam et capillos in signum doloris, tamquam pater amantissimus patriae; unde dicit: *Urbi pater est, urbique maritus, in commune bonus* etc., et dicit: {di quai}, scilicet capillis, {doppia lista cadeua al petto}, scilicet per utrumque humerum; et moraliter loquendo potest intelligi de uirtute et sapientia quae dependebant ab illo sacrosancto capite. 
+
+{Or ti piaccia.} Nunc Uirgilius facit suam petitionem principaliter intentam Catoni, et adiurat ipsum per causam acceptabilem quae inducit eum ut dignetur admittere ipsum, qui summo studio quaerit libertatem exemplo ipsius Catonis. Sed ad intelligendam istam literam nobilem et subtilem, uolo te apertius multa pulcra notare. Et primo quidem quod felix genus romanorum pro magna parte gessit magnalia libertatis amore. Unde Augustinus de Ciuitate Dei: *Haec fuerunt praecipue illa duo, quae compulerunt romanos ad gesta miranda, scilicet defensio libertatis et cupiditas gloriae*; quia enim gloriosum uidebatur eis dominari atque imperare; inglorium uero famulari atque seruire, primo studuerunt eorum patriam fore liberam, deinde dominam. Nonne Brutus primus autor romanae libertatis amorem illius praetulit amori filiorum, quos sub oculis suis magno animo fecit occidi, quia reges a se expulsos reducere conabantur? et ipse fortiter pugnans in campo filium regis amore uindictae hasta transfixit, ab eo pariter transfixus? Nonne Uirginius recuperator libertatis oppressae Uirginiam uirginem filiam propriam manu sua et alieno gladio libere occidit? Notandum etiam quod aliqui sunt liberi et serui a natura, aliqui a fortuna, ut probat philosophus libro Politicorum: naturaliter enim sapientes et qui uigent intellectu dominantur, et insipientes et carentes ratione seruiunt. Alii uero serui et liberi a fortuna, sicut capti in bello efficiuntur serui capientium, et uictores liberi imponunt leges uictis de iure gentium, aut praetio uendunt. Et quid populus liber poterat dare maius libertate? Unde Titus Flaminius consul romanus, de quo facta est mentio paulo supra, liberata Graecia de manibus Philippi regis Macedoniae, oratione magnifica exhortatus est graecos ad libertatem, et gratis donauit libertatem omnibus ciuitatibus Graeciae; ideo ad sonum tam iocundae uocis, tam laetus et altus clamor factus est, ut aues de coelo cecidisse dicantur: quoniam nullum maius bonum, nullum dulcius dare poterat. Naturale enim est omni homini allici libertatis amore; ideo bene Cato liber homo natus in libera ciuitate merito oderat Caesarem, qui libertatem quingentorum annorum abstulerat de Roma. Notandum etiam, quod uera libertas nunquam inuenta est, et nusquam nec apud romanos, nec apud graecos, et multo minus apud alios populos, tamen romanus fuit liberior cunctis et diutius; et omnis populus, quando habet abutitur libertate. Unde Titus Liuius: Haec natura multitudinis est, aut humiliter seruit, aut superbe dominatur; libertatem autem quae media est, neque spernere temperate, nec habere sciunt. Uera tamen libertas est libertas animi, qui est liber a uitiis, et hanc sibi quisque potest dare quantumcumque sit in seruitute uel captiuitate alterius positus, et hanc nullus potest eripere habenti. Hanc non eripuit Dionysius tyrannus sapienti Platoni. Hanc libertatem quaerebat hic nobilis poeta Dantes. Et ut cito ueniam ad propositum, Uirgilius uidetur sic arguere: si Cato philosophus paganus tolerauit omnia incommoda discrimina aduersa, et etiam sponte se occidit pro libertate temporali defendenda, quia, ut ait Ualerius, neque libertas uixit post Catonem, quanto melius poeta christianus pro acquirenda libertate aeterna, debet alto animo tolerare omnes labores, et aspera, et si expediat mortem, ut liber euadat a seruitute hostium, scilicet uitiorum, quae tam diu obsederant illam nobilem animam in carcere corporis? Nunc ad literam: dicit Uirgilius Catoni de Dante: {Libertà ua cercando ch'è sì cara}, quam quidam gloriosae mortis praetio emerunt, sicut scribit Augustinus de Ciuitate Dei de Theobrotto philosopho, qui lecto libro Platonis de immortalitate animae praecipitauit se de alto muro, ut ad uitam aeternam ex hac uita mortali miseriae transmigraret. Simile fecit Cato; unde adducit ipsum in exemplum, dicens: {come fa chi per lei uita rifiuta}, sicut tu Cato fecisti. 
+
+Et continuo Casella assignat causam sui dicti, dicens: {che di giusto uoler lo suo si face}; construe sic: {che lo suo}, supple, uelle, {si face di giusto uoler}, idest, quia uoluntas Angeli fit ex uoluntate diuina, quae est semper iusta, quasi dicat: Angelus nemini potest facere iniuriam cum sit minister diuinae uoluntatis iustae. Et hic nota bene, lector, quod sicut dicit Calcidius comentator super Thimaeum Platonis, ut Deus iuxta Angelum, sic Angelus iuxta hominem. Angeli enim sunt nobis usui nuntiantes Deo nostras preces et hominibus Dei uoluntatem intimantes, et illi nostram indigentiam, certe ad nos diuinum auxilium deferentes; quam ob causam uocati sunt Angeli ob assiduum officium nuntiandi. Huius beneficii testis est uniuersa Graecia et tota Italia; nam natura generis humani nimis infirma indiget auxilio melioris et perfectioris naturae: quam ob rem creator omnium et conseruator Deus uolens genus humanum esse, praefecit eis Angelos, per quos recte regerentur: et isti quidem ministri Dei protectores nostri sunt contra aduersam potestatem, de quibus ait Plato, quod sunt quadam admirabili prudentia, memoria uel docilitate, quia omnia sciant, et cogitationes hominum introspiciant, et bonis quidem eximie delectentur, improbos oderint, nec uisibiles, nec sensibiles. 
+
+{Uespero.} Hic Uirgilius soluit dubitationem Dantis assignans causam huius rei; et dicit breuiter quod hoc accidit, quia non habet carnem secum, quam reliquit sepultam in hemisperio superiori; et anima separata est substantia simplex, incorporea, spiritualis, nullam habens densitatem per quam possit impedire penetrationem radiorum. Tangit autem locum suae sepulturae, dicens: {Uespero è già colà}, idest, iam est sero in Italia, quia, ut dictum est clare in capitulo praecedenti, iam erat facta lux ubique in illo hemisperio inferiori, ubi erant isti; ergo tenebra noctis facta erat in nostro superiori, ubi iacet corpus Uirgilii, ideo dicit: {dou'è sepolto lo corpo}, scilicet meum, {dentro al qual io faceu'ombra}, scilicet, cum anima mea erat coniuncta corpori in uita: et declarat in speciali locum et modum sepulturae. Et hic nota, lector, quod sicut poeta noster fecit in inferno Uirgilium describere patriam in qua natus est, scilicet Mantuam in honorem et laudem Uirgilii, quia Mantua est nobilissima ciuitas; ita nunc in purgatorio fingit Uirgilium tangere patriam, qua maxime delectatus est in uita, et apud quam sepultus est, scilicet Neapolim. Est enim Neapolis ciuitas litorea nobilissima, non dicta ab Enea sicut dicit uulgus, imo potius ab hostibus troianorum, scilicet a graecis. Est enim graeca ciuitas, quae olim uocata est Parthenope a uirgine conditrice, ciuitas olim dilecta Uirgilio, cuius ipse meminit in fine libri Georgicorum, ubi dicit: *Illo Uirgilium me tempore dulcis alebat, Parthenope*. Ab una parte Neapolis non longe a Puteolis est mons Phalernus celebratus carminibus poetarum propter praerogatiuam uini, et inter Phalernum et mare est quidam mons saxeus manibus hominum excauatus, quem uocant criptam neapolitanam, quem uulgus dicit a Uirgilio magicis incantationibus perforatum, sicut et in caeteris quae miranda uidentur uisui, sicut etiam dicunt quod castellum Oui factum est ab eodem Uirgilio. Unde nouissimus poeta Petrarcha scribit quod interrogatus semel a serenissimo rege Roberto quid de hoc sentiret, respondit ridenter, se nunquam legisse Uirgilium fuisse marmorarium aut lapicidam; quod rex approbans ait: non uestigia magicae, sed ferri illic esse. Est ergo uia publica arcta sed longissima per medium huius montis tenebrosa, et horribili nocte semper obscura, de qua etiam dicit uulgus aliud mirabile, scilicet quod inuiolata est tempore belli, et nullis latrociniis attentata, cuius in epistolis ad Lucilium Seneca facit mentionem. In fine uero huius obscuri itineris, ubi primo incipit uideri coelum in alto monte uidetur sepulcrum Uirgilii operis antiqui; et ex hoc forte nata est opinio quod Uirgilius fuerit autor huius caueae. Uirgilius enim peregre moriens, dum proficisceretur in Graeciam infirmatus in uia inter extrema suspiria recordatus est suae Neapolis, et obtinuit reduci ad eam, ut quam uiuus amauerat, defunctus incoleret. Ab alia parte Neapolis est alius mons olim dictus Uesuuius, hodie uero uulgo uocatur Summa: hic mons biceps, imperante Nerone, factus est ardens, et per multa saecula ignem emisit. Ad quod spectaculum olim accessit Plinius secundus ueronensis gratia uidendi et cognoscendi causas incendii, sed uento cinerem et fauillam excitante oppressus est; sicque illud ardens ingenium uiuum sepultum est in cineribus illis. Sic Neapolis ex una parte custodit Uirgilium mantuanum, ex alia Plinium ueronensem, uirum multiplicis scientiae et floridae eloquentiae. Est autem iste mons mirabilis fructu multarum rerum, sed praecipue ubertate uini, quod graecum appellatur, quia illa pars Italiae olim a graecis possessa Magna Graecia uocabatur. Et nota quod tota illa regio, quae hodie dicitur Terra Laboris, fuit olim pars Campaniae et utraque appellatio ab urbe facta est a camporum fertilitate, et terrarum cultu, quoniam ager Campanus non solum pulcerrimus Italiae, sed etiam orbis terrarum, ut ait Liuius. Hoc ideo diffusius tetigi, ut uideas quod poeta digne fecerit memoriam de terra fertilissima, in qua iacent ossa fructiferi ingenii et alti eloquii in montibus fructiferis et altis apud Neapolim. 
+
+{State.} Hic Uirgilius facit suam suasionem circa naturale desiderium sciendi, et dat optimum consilium generale omnibus hominibus, ut debeant animum captiuare in obsequium fidei, dicens: {state contenti, umana gente}, idest, o genus humanum, {al quia}, quasi dicat: sufficiat uobis credere quia sic est, et non quaerere propter quid est, in his de quibus a nobis non potest plene assignari ratio uel causa; debemus enim simpliciter confiteri quia talia sunt supernaturalia, nec de eis possumus habere notitiam nisi per reuelationem. Ad quod nota quod secundum philosophum duplex cognitio, siue demonstratio habetur de re, scilicet propter quid et quia. Demonstratio propter quid est quando demonstratur et probatur effectus per causam quae fit a priori; demonstratio uero quia est quae fit a posteriori, scilicet quando demonstratur causa per effectum, sicut gratia exempli simile uidemus in rebus naturalibus; magnes enim attrahit ad se ferrum, et non tamen attrahit aerem sibi uiciniorem et leuiorem; sed si adhibes adamantem, ut dicit Augustinus, desinit trahere et remittit. Hoc ego scio cognitione, quia scilicet ab effectu, quia ad oculum uideo, tamen nescio propter quid, quia ignoro causam; unde sapientes dixerunt quod magnes habet hoc a uirtute specifica, ita possem dicere de multis. Modo ad propositum poeta noster fingit quod Uirgilius, qui est sua ratio naturalis, hic sponte se subiicit fidei, et suadet aliis ut sint contenti credere quia sic est, et non quaeramus rationem, sicut fides dictat, quod Deus est trinus et unus, et quod est infinitae potentiae, et quod Christus est Deus et homo, et quod anima patitur ab igne corporeo: ergo si non uis errare, noli inuestigare, crede et manduca. Et confirmat Uirgilius quod dixit duplici ratione, quarum prima uidetur talis: si possibile esset per rationem humanam cognoscere diuinitatem et ordinem illius in creaturis, certe hoc nouissent primi parentes formati manu diuina in natura integra et perfecta; sed si isti non potuerunt noscere omnia, quanto minus nos concepti in corruptione, nati in peccato inter tot errores? Dicit ergo: {chè}, idest, quia, {se possuto aueste ueder tutto}, idest, scire et cognoscere omnia clare, {mestier non era parturir Maria}, quia si Deus uoluisset hominem scire omnia, non praecepisset primis parentibus ne gustarent de ligno scientiae boni et mali, et si illi non gustassent, non esset damnatum genus humanum; et si genus humanum non esset damnatum, non oportebat Christum nasci et pati pro redemptione eius: ideo de primo ad ultimum si homo potuisset scire omnia non oportebat Mariam parere Christum. Scio tamen quod aliqui faciunt instantiam contra istam solutionem dicentes, quod etiamsi Adam non peccasset oportebat Christum nasci, quia fuerat aeternaliter praedestinatus. Et tunc litera exponetur sic: si potuissetis uidere totum per rationes naturales, non oportebat Mariam parere Christum qui daret nobis fidem quae non quaerit rationes; sed quicquid dicatur credo quod prima expositio sit magis de intentione poetae, quia Thomas de Aquino, quem ipse satis sequitur in diuinis, tenet quod si Adam non peccasset non oportebat Christum nasci; nam ubi non est plaga, non est opus medicina; sed unusquisque suo ingenio teneat quam opinionem uult. Unum tamen notandum uidetur, quod non solum licet homini scire omnia, sed non licet scire pauca, ita ut uera uideatur sententia dicentis: Latet omne uerum, discurre per singulos sapientes rerum diuinarum et humanarum, et inuenies omnia erroribus plena. Augustinus et Hieronymus tanti doctores sacrae Scripturae, qui intendunt salutem animarum, quantum inter se aliquando discordant? medici qui intendunt salutem corporum, quomodo conueniunt? pete Auicennam et Auerroim: legistae qui curant uitas et substantias hominum, quantum habent opiniones contrarias? decretistae quomodo inuicem contradicunt? astrologi qualia mendacia dicunt? De caeteris taceam. 
+
+{Orribil.} Nunc Manfredus ad confirmationem dicti sui, confitetur in genere peccata sua, ut ostendat infinitam misericordiam Dei. Unde dicit: {Orribil furon li peccati miei}. Ad sciendum plene horribilitatem peccatorum Manfredi in particulari, est memorandum quod Manfredus peccauit in patrem, fratrem, nepotem, et matrem ecclesiam. Solus enim praesens morti paternae, ut aliqui scribunt, praeuenit horam, quod si uerum fuit Federicus recepit a filio naturali, quod crudeliter fecerat in filium legitimum. Conradus autem audita morte patris descendit ex Alemannia in Italiam, et uenit Ueronam cum fauore Eccirini: deinde transiens in regnum recuperauit Siciliam et omnia praeter Neapolim; quem Manfredus laete recepit, licet dolens animo, quia ipse uolebat dominium. Conradus continuo obsedit Neapolim magnis uiribus; qua tandem obtenta, omnes rebelles sibi amicos ecclesiae tam religiosos quam seculares contriuit. Ex quo si diutius superuixisset uidebatur futurus persecutor ecclesiae non minus patre, auo et proauo; sed fatum sueuiae stirpis trahebat illum. Nam cum regnasset duobus annis infirmatus est, et uenenatus opera Manfredi per unum medicum in uno clysterio, ex quo remansit paruulus filius Conradinus in Alemannia natus ex filia ducis Pauariae cui pater, licet excommunicatus, reliquit ecclesiam tutricem, anno quarto post mortem Federici. Mortuo Conrado, Manfredus remansit gubernator regni, quo tempore Innocentius papa IU cum magno exercitu intrauit regnum; sed non multo post mortuus est Neapoli et sepultus. Manfredus autem propter longam uacationem ecclesiae, quae durauit pluribus duobus annis sine pastore, occupauit omnia: et magnopere studuit contrahere et confirmare amicitias fidelium imperii in Tuscia et Lombardia. Et uolens facere se regem conciliauit sibi animos baronum regni. Usus est ergo fraude honesta; nam conuocatis magnatibus finxit se habuisse per literas, qualiter Conradus nepos infirmabatur ad mortem, de quorum consilio misit legatos in Germaniam ad explorandam ueritatem. Legati igitur profecti in Germaniam, inuenerunt quod mater Conradini sollicita de salute filii tenebat eum cum aliis pueris coetaneis in eodem habitu. Quae uidens magna munera missa a Manfredo, timens ne filius biberet de eo poculo quo pater, subornauit alium loco pupilli; cui ambassiatores dederunt uenenum in confectione quadam, ex quo puer mortuus est. Ipsi uero credentes uere interfecisse Conradinum, reuersi Uenetias fecerunt fieri galeae suae uelum et caetera instrumenta nigra, et ipsi assumpserunt uestimenta nigra, et secundum ordinem datum retulerunt mortem pueri. Manfredus assumpta ueste nigra post magnum planctum, cum fauore amicorum et magno consensu totius multitudinis factus est rex in Sicilia apud Montem Realem, anno Christi millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto. Post mortem Innocentii et longam uacationem electus est papa Alexander IU de Anagnia, qui sedit annis septem. Et uidens Manfredum regni solio florentem absque autoritate apostolica excommunicauit eum contumacem; contra quem misit unum legatum, sed mortuo Alexandro creatus est Urbanus IU de ciuitate Turonensi in Francia, qui uir ignobilis genere, sed nobilis uirtute animi, uidens ecclesiam conculcatam uiribus Manfredi quasi in tota Italia, qui posuerat exercitum saracenorum in patrimonio Petri, fecit praedicari crucem contra eos, quos repulit in Apuliam; et ut cito dicam, celebrauit concilium, in quo proposuit, quomodo ecclesia erat subiugata a Manfredo, qui non degenerabat a maioribus suis, qui semper tribulauerant ecclesiam; ideo ad reuocandam libertatem uidebatur sibi mittere pro Carolo fratre boni Ludoici regis Franciae, de quo facta est mentio supra. Et demum multis dictis in commendationem Caroli cum magno assensu omnium, Carolus uocatus est contra Manfredum; qui ueniens in Italiam tam faciliter, quam feliciter, habuit uictoriam de Manfredo apud Beneuentum; postea de Conradino, ut plene scripsi Inferni capitulo XXUIII. Ex dictis ergo uides si magna fuerunt peccata Manfredi; sed maior est misericordia Dei. Ideo ipse dicit: {ma la bontà infinita}, scilicet Deus, {ha sì gran braccia, che prende ciò che si riuolge a lei}, scilicet per poenitentiam, quia recipit etiam illos quibus ecclesia claudit gremium. 
+
+Et tangit modum suae inspectionis, dicens, quod, ut uigoraret uisum ad respiciendum melius solem, reflexit oculos ad terram; unde dicit: {gli occhi prima drizzai ai bassi liti}, idest, ad extremam ripam illius insulae planae et bassae, ubi sol primo oriebatur, ubi fuerat lotus rore et cinctus iunco a Uirgilio, quasi dicens tacite in mente sua: si non tantum me humiliassem, non essem iam tantum exaltatus; et ab inde oritur sol, idest, gratia Dei facientibus tale iter. Unde dicit: {poscia gli alzaua al sole et ammiraua}, quia uidebat contrarium eius, quod erat solitus uidere; et ecce, {che da sinistra n'erauam feriti}, scilicet ab ipso sole, et sic umbra erat proiecta in dextram. Unde nota quod si homo est conuersus ad orientem in isto nostro hemisperio habitabili, sol ferit ipsum a dextra et iacit umbram a sinistra. In illo hemisperio inferiori facit contrarium; ideo nunc sol feriebat Dantem a sinistra et iacebat umbram in dextram, quia noster occidens est ibi oriens et e conuerso; et ita quando in nostro est nox, in illo est dies. Nota etiam quanta arte utitur hic poeta noster in ista fictione, quia tacite dat intelligi quod uir sapiens, qui nunquam uult perdere tempus, quando fessus cessat ab operatione uirtutis, uacat scientiae meditando cum mente circa aliqua pulcra, sicut ipse nunc circa subtilia contra pigros et ignaros qui faciunt residentiam hic. 
+
+{Et uno incominciò.} Ista est tertia pars generalis in qua poeta agit et tractat de uno spiritu moderno in speciali, qui procurauit sibi mortem sua temeritate. Et ad intelligentiam huius literae, quae est satis male intellecta apud extraneos, uolo te scire, quod Azo III marchio estensis magis famatus fuit apud modernos quam Azo II uel I, non ratione maioris uirtutis sed potentiae et magnificentiae: fuit enim dominus Ferrariae, Mutinae et Regii, et cognatus regis Roberti, coepit graue bellum contra ciuitates Parmae et Bononiae, quae tunc temporis erant florentes et potentes. Causa belli fertur fuisse, quod marchio quaerebat dominium Parmae, sperans per hoc faciliter occupare Bononiam; quapropter bononienses cum parmensibus fecerunt confederationem inter se, ut obuiarent conatibus Azonis. Pars illorum de Sancto Uitali de Parma, quae fauebat rebus Azonis, expulsa est cum episcopo, qui erat de domo illa; et marchio indignans conabatur reducere eam. Igitur anno Domini MCCXCU marchio conuertens totum impetum belli supra Bononiam, inuasit eam a duobus lateribus. Nam ex una parte colligauit se cum Maghinardo Pagano domino Fauentiae, et aliis ghibellinis de Romandiola, scilicet cum Scarpetta de Ordelaffis de Forliuio, Ugucione de Fazola et Lambertatiis exulibus Bononiae. Maghinardus, contractis undique auxiliaribus cum subsidio equestri et pedestri Azonis, uenit contra Imolam, quam tunc tenebant bononienses, numero quatuor millia: qui exiuerunt obuiam, ut impedirent transitum fluminis Santerni, quod tunc intumuerat ualde, sicut est de more illius fluuii. Sed Maghinardus audax et intrepidus compresso impetu aquae, cum fortibus equis, sicut olim Caesar in transitu Rubiconis, transiuit flumen, et bononienses conuertit in fugam, et Imolam cepit, capta magna parte bononiensium. Ex altera parte marchio faciebat reaedificari unum castellum nomine Bazanum, quod ex antiquo pacto facto inter bononienses et mutinenses debebat stare destructum perpetuo. Sed bononienses, qui iuerant ad impediendam aedificationem, audito sinistro rumore Imolae, reuersi sunt. Et sic eodem die Imola perdita est, et Bazanum reaedificatum contra bononienses: unde dictum est: *Quam propriam norat, Imolam Bononia plorat: Azo Bazanum releuat quod marchio planum*. Igitur Azo lacessens et lacessitus bello, cum non uideretur posse consequi uictoriam speratam procurauit sibi magnos amicos. Et fecit magnam partem in Bononia et breuiter eo res deducta est, quod qui regebant rem publicam Bononiae, coeperunt uocare rectores et officiales de parte ghibellina, quia guelphi erant fauorabiles marchioni; sed postea in breui fecit pacem primo cum parmensibus, deinde cum bononiensibus. Tempore igitur belli bononienses elegerunt in Potestatem eorum ad iura reddenda nobilem militem dominum Iacobum del Cassaro de ciuitate Fani. Qui uir temerarius, et qui non bene didicerat regulam iuris: potentioribus pares esse non possumus; semper obloquebatur temere de dicto domino, semper uocans eum proditorem estensem, qui reliquerat ghibellinos Romandiolae. Marchio saepe audiens haec et indignans dixit: certe iste agaso Marchianus non impune feret imprudentiam suam asininam, sed castigabitur fuste ferreo. Dedit ergo operam, quod certi famuli idonei ad hoc persequerentur illum, quocumque pergeret, finito officio Bononiae. Cum autem ille iret de Uenetiis Paduam in confinio territorii ueneti et paduani, inuasus a famulis qui latebant in insidiis, nesciens quo fugeret, ignarus uiarum et locorum, trucidatus est, ut aperte tangitur in litera. Nunc ad literam; dicit poeta: {Et uno}, scilicet praedictorum spirituum, qui erat Iacobus del Cassero, {incominciò}, supple, dicere, captans beneuolentiam: {ciascun si fida del beneficio tuo}, quod tu offers, {senza giurarlo}. Et hic nota, quod iuramentum non debet fieri nisi urgente necessitate; nec tunc debet quis iurare per creaturam, sed per creatorem, quia iuramentum est species latriae, idest, diuini cultus. Cum enim homo iurat, inuocat Deum in testem quod uerum dicit; et in hoc praestat reuerentiam Deo. Nota etiam quod simplex uerbum in uiro sapiente debet habere plus autoritatis quam sacramentum in uiro uulgari. Et dicit: {pur che 'l uoler non possa non recida}, uult dicere: dummodo impotentia non impediat uoluntatem, quasi dicat: si habueris facultatem, sicut habes uoluntatem. Et hic nota, quod tria secundum philosophum concurrunt ad executionem omnis effectus, scilicet, uoluntas, scientia et potestas, sicut autor iam dixit Inferni capitulo XXXI. Potest enim quis habere uoluntatem et potentiam, et tamen, quia non habebit scientiam, non habebit effectum; potentia enim ducit aptitudinem, et non actum, ut cum quis est actus natus ad doctrinam, quia potest discere mediante exercitio et studio; sed poeta hic, sicut et Boetius, capit potentiam perfecte, quae praesupponit scientiam; nam frustra est potentia quae non potest reduci ad actum, et frustra est calceamentum cuius non est calceatio, ut utrumque dicit philosophus. 
+
+{Et io a lui.} Hic poeta ostendit, quomodo inquisiuerit a Bonconte de eius sepultura, quae numquam fuit scita. Et ad declarationem istius literae, quae non est bene intellecta, est praesciendum, quod anno Domini MCCLXXXIX, florentini sociato Carolo II qui reuertebatur Neapolim, ueniens de Aragonia, ubi fuerat captiuus, ut dicetur alibi, iuerunt contra Aretium cum duce, quem dederat eis dictus Carolus, qui uocatus est Aymericus de Nerbona, uir probus et prudens in proelio, contractis undique uiribus guelphorum de Senis, Luca, Pistorio, Uulterris, et etiam de Bononia. Et inter alios uenit in subsidium florentinorum Maghinardus Paganus, uir peritus armorum, de quo dictum est paulo supra. Ex altera parte episcopus aretinus de Ubertinis, Boncomes de Montefeltro, et comes Guido Nouellus, tunc Potestas Aretii, cum exercitu uenerunt Bibenam, et fidentes uiris ualentibus, quia habebant secum duodecim electissimos, quos Palatinos uocabant, petiuerunt pugnam cum florentinis, non timentes numerum hostium, qui erant duo millia equitum et duodecim millia peditum. Ipsi uero habebant solum octingentos equites et octo millia pedites. Ex quo Aymericus de Nerbona fertur dixisse: Aut sumus proditi, aut isti sunt uiri insani; et continuo mutauit totum ordinem belli. Aretini tamen paruipendebant hostes temere dicentes, quod florentini molles erant magis familiares Ueneris, quam Martis, licet esset antiquus patronus eorum. Cum autem quidam seniores suaderent, non esse bellandum, unus iuuenis aretinus nimis calidus, dixit: Qui timet, fugiat. Tunc miles antiquus florentinus dixit: Neri, Neri, quia sic uocabatur, tu habes rostrum citrinum, quasi dicat: tu es nimis iuuenis; tu fugies, et ego remanebo. Et ita fuit de facto. Et breuiter, ordinatis aciebus, hinc inde cum magna arte concursum est cum tanto ardore animorum, quod primi percussores florentinorum fuerunt feliciter debellati. Tunc Cursius de Donatis, strenuus miles, licet poena capitis esset mouenti se ab acie, magnanimiter ingessit se in hostes transuersaliter cum impetu tanto, quod fuit principium uictoriae suorum. Magnis uiribus pugnatum est: tandem florentini uictoriam obtinuerunt. Ex hostibus occisi sunt plusquam duo millia. Inter alios Guillielmus episcopus, et alius Guillielmus de Paççis, uir strenuissimus, illo tempore nepos ipsius episcopi, et Boncontes de Montefeltro. Ex hac uictoria non solum arrogantia aretinorum, sed tota pars ghibellina fuit multum attenuata. Ad literam ergo: dicit poeta, {et io a lui}, supple, dixi illi Bonconti, {qual forza o qual uentura ti trauiò sì fuor di Campaldino}; istud proelium factum est apud Poppium et Bibenam in contrata, quae dicitur Certus mundus, in planitie, quae appellatur planities Campaldini; {che non si seppe mai tua sepoltura?} Nam corpus ipsius numquam potuit inueniri; sed poeta fictitie facit sibi sepulturam. 
+
+{Quiui.} Hic poeta describit quosdam spiritus modernos notabiles; et primo nominat unum magnum iurisconsultum de Aretio, qui fuit tempore illo famosus et acutus in ciuili sapientia, audax nimis. Unde semel interrogatus a scholaribus suis Bononiae de quodam puncto iuris, non erubuit dicere: Ite, ite ad Accursium, qui imbractauit totum corpus iuris. Unde dicit: {Quiui era l'Aretin}. Hic uocatus est dominus Benincasa, licet male cesserit sibi; et fuit de uno castello comitatus Aretii, quod dicitur Laterina. Et tangit occisorem eius, uirum omnium sui temporis uiolentissimum, quem notanter describit a ferocitate sua, dicens: {che dalle braccia fiere di Ghin di Tacco ebbe la morte}. Ideo, lector, uolo quod scias, quod iste Ghinus non fuit ita infamis, ut aliqui scribunt, quod fuerit magnus sicarius et spoliator stratarum. Iste namque Ghinus Tacchi fuit uir mirabilis, magnus, membratus, niger pilo, et carne fortissimus, ut Scaeua leuissimus, ut Papirius Cursor prudens et largus; fuit de nobilibus de la Fratta, comitatus Senarum; qui expulsus uiribus comitum de Sancta Flora occupauit nobilissimum castrum Radicofani contra papam. Et cum suis famulis manipulariis faciebat multas et magnas praedas, ita quod nullus poterat ire tutus Romam uel alio per partes illas. Sed fere nullus incurrebat manus eius, qui non recederet contentus, et amaret et laudaret eum. Et audi morem laudabilem in tali arte latrocinandi: si mercator erat captus, Ghinus explorabat placibiliter quantum ille poterat sibi dare; et si ille dicebat quingentos aureos, auferebat sibi trecentos, et reddebat ducentos, dicens: Uolo quod possis negotiari et lucrari. Si erat unus sacerdos diues et pinguis, auferebat sibi mulam pulcram, et dabat ei unum tristem roncinum. Et si erat unus scholaris pauper uadens ad studium, donabat sibi aliquam pecuniam, et exhortabatur ipsum ad bene agendum et proficiendum in scientia. Et certe si iste nobilis Ghinus numquam fecisset aliud laudabile, nisi quod tam egregie medicauit abbatem Cluniacensem delicatissimum et ditissimum, et curauit optime a morbo stomachi, pro quo ibat ad balnea cum superbo apparatu gallico, ut pulcerrime scribit uir placidissimus Boccatius de Certaldo sermone materno in libro suo, qui dicitur Decameron, satis esset laudandus. Sed ut cito ueniam ad propositum, accidit semel, quod quidam frater Ghini captus, adiudicatus est suspendio per praedictum iudicem Benincasam, qui erat tunc assessor in ciuitate Senarum; sed timens ferocitatem Ghini, finito officio, factus est auditor papae, ut sic tutior esset. Cum autem sederet semel pro tribunali ad bancum in sala publica, in qua erant millia personarum, ecce Ghinus Tacchi incognitus, uelut Scaeuola, magis timendus, quam timens, inuasit eum terribiliter, et gladio transfossum praecipitauit ab alto. Et fugiens euasit, transiens uelut fulmen ardens per medium turbarum. Et hoc est quod dicit nunc poeta de Benincasa; {che da le braccia fiere di Ghin di Tacco ebbe la morte}. Et nota quod et ipse Ghinus habuit mortem uiolentam ab alio. Nam papa Bonifacius magnanimus, audita natura mirabili istius hominis, relatu et rogatu praefati abbatis Cluniacensis misit pro eo et petiuit, quare tam nobilis animus sic se inhonestabat arte praedandi. Cui Ghinus respondit, quod exercebat uitium rapinae, ut posset uti uirtute liberalitatis. Tunc Bonifacius uidens, quod istud erat uitium fortunae, non animi, fecit eum militem Sancti Iohannis, et dedit ei magnum beneficium, quo posset honeste facere magnificentias. Semel autem stans apud Asinam Longam in comitatu Senarum inermis, inuasus a multis armatis, probiter pugnans interfectus est. De quo audiui illud mirabile, quod scriptum est de Caesare, scilicet, quod omnes percussores eius in breui mala morte obierunt. Ideo forte Dantes nominat eum hic, ut ponat eum saluum. De homine isto plura non dico, de quo posset fieri tragoedia. Deinde poeta addit alium aretinum. Et ad sciendum, quis fuerit iste innominatus, debes scire, quod in ciuitate Aretii ex nobilibus de Petra Mala fuit unus dominus Tarlatus antiquus, qui genuit Angelum primogenitum; ex quo natus est Guido episcopus aretinus, famosus dominus Aretii, uir magnanimus et magnificus, nihil habens clericale, qui Aretium patriam suam magnis honoribus et multis commodis decorauit. Ex dicto Tarlato natus est alius filius nomine Zutius patruus dicti episcopi, iuuenis strenuus armorum. Hic, cum Tarlati gererent bellum cum Bostolis nobilibus de Aretio, qui exules recipiebant se in castello, quod dicitur Rondine in Ualle Arni, equitauit contra illos; et cum persequeretur quosdam, equus fortis transportauit ipsum in Arnum, et suffocatus est in quodam pelago. Cuius corpus inde extractum Bostoli ludibriose sagiptasse dicuntur; quapropter acerbum odium natum est inter partes. Dicit ergo bene: {e l'altro}, scilicet, aretinus, {che annegò}, scilicet, in flumine Arni, {correndo in caccia}, dum persequeretur hostes, uel illi eum.
+
+{Non.} Hic Ninus probat, quod ista non bene fecerit nubendo secunda uice, quia non erat sibi tam honorabile post mortem dici uxor Galeatii, sicut si diceretur uxor Nini. Dicit ergo: {la uipera}, insignium uicecomitum de Mediolano, {che i milanesi accampa}, idest, quam mediolanenses portant in campo, quia Galeatius erat tunc dominus Mediolani, {non le farà sì bella sepoltura}, idest tam honorabilem, {com'auria fatto il gallo di Gallura}. Nam Gallus est insignium iudicum Gallurae; quasi dicat: pulcrius fuisset sibi, quod in epitaphio siue titulo sepulturae legeretur: Hic iacet Beatrix, uxor iudicis Nini de Gallura, quam quod legatur: uxor domini Galeatii de Mediolano. Et dicunt communiter exponentes, quod Ninus erat nobilior et melior illo, sed de hoc non facio curam hic; sed dico quod loquitur subtilius, et uult dicere: maior honor erat huic illustri mulieri dici uxor unius uiri tantum, scilicet primi, quam secundi; ita quod tacite tangit eam, quod nupsit secundo, unde iam doluit de hoc supra. Et certe istud est laudabile in muliere, et fuit laudabilius olim in Roma, quae aliquandiu fuit quoddam templum pudicitiae. Unde Ualerius dicit, quod quae uno erant contentae matrimonio corona pudicitiae honorabantur; imo usque in hodiernam diem, non habetur mulier in magno pretio uel honore in urbe, quae nubit post primum uirum; sed certe uenit lex noua quae dicit: mulier soluta lege uiri, quotiens uult nubat in Domino. Ista nobilis domina, quid debebat facere uidua, quae erat iuuenis et formosa, et sine filiis masculis? Et quomodo potuisset etiam si uoluisset contradicere marchioni fratri suo potentissimo? Sed ulterius non erit superfluum considerare hic quod poeta noster non sine quare descripsit hic incidenter istam domum mediolanensem ab insignio, quia armatura ista terribilis et domus fuit nimis potens diu in Lombardia. Unde primo nota quod uipera est serpens strictus superius, amplior inferius, habens caput dentatum, os acutum, sed masculus tantum duos dentes inferius, et alios duos superius correspondentes illis; foemina autem habet plures: et in hoc cognoscitur morsus masculi a morsu foeminae, ut dicit Auicenna. Et de isto animali Plinius et multi dicunt quod exitus superfluitatis est sicut puncta acus, ideo non potest concipere nec parere sicut alia animalia; quod totum Albertus magnus reputat falsum, et dicit quod numquam natura dedit actum, cuius non daret naturalem potentiam et facultatem; ideo dicit, quod omnia genera serpentum concipientium primo oua, et postea parientium animal propter duas sui uteri dispositiones dicuntur uiperae, quasi ui intrinseca parientes. Ad propositum ergo domus uicecomitum de Mediolano portat uiperam pro armatura, quae tenet infantulum totum sanguineum in ore, quem nunc deglutit, nunc euomit, sed tenet in continuo cruciatu. Uult ergo dicere Ninus, quod Beatrix plus esset honorata gallo, armatura primi uiri, aue domestica, quam uipera, armatura secundi uiri, serpente feroci; qui gallus naturaliter inimicatur serpenti. Circa secundum, uidelicet circa potentem domum est sciendum, quod primus promotor domus uicecomitum fuit cardinalis Octauianus de Ubaldinis, qui fecit fieri Othonem uicecomitem capellanum suum, archiepiscopum Mediolani; qui uir astutissimus rogauit eumdem, ut faceret fieri Raymundum de la Turre patriarcham Aquileiae, ut illi de domo sua sequerentur eum: et sic factum est. Qui Raymundus tenuit patriarchatum uiginti sex annis; et fuit frater domini Alemanni, qui primus fuit capitaneus Mediolani. Igitur anno Domini MCCLXXUI expulsis dominis de la Turre de Mediolano, qui diu fuerant potentissimi, Otho cum suis intrauit Mediolanum cum isto modo et pacto, quod plures ex nobilioribus domibus eligerentur capitanei, qui regerent ciuitatem successiue, quorum primus fuit dominus Maffaeus uicecomes nepos eius, ob reuerentiam eius. Cum autem Maffaeus diceret in fine anni patruo suo, officium finiri, Otho extorsit gladium de uagina nepoti, et dixit: Eripe a me, si potes, hunc gladium. Ille notauit dictum, et continuauit regimen. Iste Maffaeus fuit prouidentissimus tyrannus; et sua solertia fecit multa magnalia, et uixit ultra nonaginta annos, et usque ad mortem uiguit magno intellectu. Cum autem Maffaeus uellet omnia sibi, et non participaret consortibus suis et aliis, expulsus fuit de Mediolano; et illi de la Turre cum uiribus patriarchae uenerunt supra Mediolanum cum magno exercitu et magnis potentibus Lombardiae. Et breuiter opera Alberti Scotti de Placentia, Guidottus de la Turre intrauit Mediolanum, et paulo post factus est capitaneus; duxit asperum dominium ualde, et multum persequutus fuit Maffaeum et filios, ita quod quasi reduxit eos ad nihilum. Unde fugientes paupercule de terra in terram, reduxerunt se ad unum paruum castellum in comitatu Ferrariae, propter affinitatem Beatricis, de qua dictum est. Guidottus non contentus persecutione, illudens fortunae Maffaei, de industria misit hominem curialem sagacem ad eum, qui fecit Maffaeo duas petitiones, scilicet, quomodo stabat, et quando sperabat redire Mediolanum. Maffaeus prudens lepide respondit ad primum; et subito dixit: Uidetur mihi bene stare, quia scio uiuere secundum tempus. Ad secundum dixit: Quando peccata domini tui praeponderabunt meis, tunc reuertar Mediolanum. Guidottus facta sibi relatione per uirum curialem, dixit: Bene lucrifecisti palafredum et robam. Et ista bene sunt uerba prudentissimi Maffaei. Et sic fuit in breui. Nam Maffaeus reintrauit Mediolanum, quando minus sperabatur, reductus per Henricum UI. Iste Maffaeus habuit quinque filios, quorum primus fuit Galeatius, qui successit patri in dominio, et Azo filius eius tenuit dominium post eum. Secundus fuit Iohannes archiepiscopus Mediolani, uir satis simplex, sed multum regebatur consilio suorum consiliariorum. Et fuit summus cum Luchino tertio genito, et defuncto Luchino (qui fuit iustissimus tyrannus) Iohannes solus regnauit. Hic fuit potentissimus; nam ultra terras Lombardiae, quas tenuerat Luchinus, habuit Bononiam et Ianuam cum omni iurisdictione sua. Quartus fuit Marcus miles strenuissimus armorum. Quintus Stephanus, qui dum propinaret poculum Bauaro, et uellet illi dare uenenum, ut ordinatum erat cum fratribus, Bauarus praesentiens, dixit: Bibe tibi; qui coactus bibere mortuus est. Hic Stephanus fuit pater Barnabouis et Galeatii, qui duo diebus nostris ita lacerant Lombardiam. 
+
+Ad primum ueniens dico, quod poeta describit unum mirabile somnium; unde attende quod istud capitulum est ualde difficile et subtile, ideo poteris uidere si Dantes fuit mirabilis poeta. Uolens ergo describere somnium primo praemittit somnum, describens horam temporis qua obdormiuit; et sententialiter non uult aliud dicere, nisi quod dedit se somno, exigente natura, circa finem tertiae horae noctis iam surgente aurora lunae, quae in quarta hora noctis apparere debebat: describit ergo auroram lunae poetice, dicens: {La concubina di Titone antico}. Sed aduerte quod ista litera uidetur multum difficilis et dubitabilis, quia poeta uidetur dicere unum quod numquam fuit dictum uel fictum per alium poetam, scilicet quod aurora lunae sit concubina Titonis; ideo aliqui dixerunt quod autor describit hic auroram solis, sed hoc est falsum et impossibile si quis bene consideret literam istam. Dico ergo quod simpliciter describit auroram lunae; sed cum uocat eam concubinam Titonis, dico et credo, quod poeta noster de nouo hoc fingit, sicut saepe, imo quasi semper facit nouas fictiones in omni materia. Considerauit enim quod omnes poetae dant auroram solis in uxorem Titoni; ideo ipse dat illi amicam, scilicet auroram lunae, quia uxor stat prope uirum, amasia uero a longe. Uult ergo dicere, quod erat tertia hora noctis primae, quia aurora lunae iam surgebat, quae est concubina Titonis. Ad cuius intelligentiam debes scire, quod Titon filius Laomedontis regis troiani non iure, sed uiribus et auxilio fortunae acquisiuit certam terram in extremo orientis, cuius fuit rex: ideo poetae finxerunt quod Titon esset maritus Aurorae, quia habuit terram, unde uenit auroram subiectam sibi, sicut uir habet uxorem, et ex ea procreauit filium nomine Memnonem, qui in auxilium regis Priami uenit ad Troiam dum obsideretur a graecis, et fuit ibi bellando peremptus, sicut scribit Uirgilius. 
+
+Ad primum ueniens dico, quod poeta praemittit orationem quam cantant isti superbi, quia, scilicet, cantant orationem dominicam, dicentes: {Pater noster}. Sed antequam ueniam ad expositionem literae, est primo praeuidendum, quod aliqui mirati sunt, imo quasi truffati, cur poeta inserat hic istam orationem communem, quam sciunt omnes pueri et puellae. Ad quod dico, quod non inutiliter, non superflue hoc fecit, cum in ea sint multi passus non bene intellecti; ideo ipsam ponit, et in quibusdam punctis exponit. Et est notandum quod poeta potius ponit istam orationem sanctam hic, quam alibi, quia isti superbi damnabilius peccauerunt, et plus fecerunt contra istam orationem; ideo orationem perfectissimam omnium canunt. Ad cuius perfectionis intelligentiam uolo te tota mente notare, quod oratio est perfectissima; primo ratione autoris est excellens et authentica, quia non a discipulo uel propheta, sed a Dei sapientia instituta; ratione materiae est sufficiens et completa, cuncta necessaria homini comprehendens; ratione formae, quia breuis et expedita. Sic enim decuit ut uerbum abreuiatum faceret Christus in oratione, ne quis de ignorantia eius posset se excusare, quasi tardus ingenio uel ineptus ad studium; ergo bene est oratio perfectissima; unde Augustinus: Si per omnia sanctarum precationum uerba discurras, quantum existimo nihil inuenies, quod ista non contineat uel excludat. Ista ergo oratio non continet nisi bonum, quod patet discurrendo per omnes petitiones. In duabus enim primis petimus consequi ultimum finem; et prima enim, quae est sanctificetur, petimus dilectionem nostri in Deum. In duabus sequentibus petimus quae per se sunt utilia ad finem ipsum consequendum, unum quidem directe, cum dicimus fiat; aliud uero instrumentaliter cum dicimus, panem. In tribus sequentibus petimus quae utilia sunt per accidens: in prima quidem rationem peccati, cum dicimus, et dimitte; in secunda, superationem hostis, cum dicitur: et ne nos; in tertia liberationem a malo, cum concluditur: sed libera. Quia uero in omni deprecatione beneuolentia reconcilianda est eius quem deprecamur, ut ait Augustinus, ideo breuis praemittitur prologus, scilicet, Pater noster qui es in coelis, in quo disponitur animus deprecantis: primo per hoc quod dicitur Pater: dulce uerbum est, ubi olim terribiliter dicebat: ego Dominus, ego Dominus, nunc uult appellari Pater, et sic fiduciam praestat obtinendi quod petitur filiis adoptionis. Quanta cura ergo debet conari qui dicit: Pater noster, quod tanto patre non sit indignus: et dicit noster, et non meus, ut confitearis filiationem esse communem aliis, et non uelis derogare iuri fratrum tuorum. Pater enim est specialiter solius Christi, sed generalis omnium. Et quia uoluntas exauditionis ostenditur inesse Deo, per hoc quod dicitur Pater, ita et potentia per hoc quod dicitur, qui es in coelis; sed cum sit ubique, dicitur potius esse in coelo, quia ut dicitur primo coeli et mundi, propter incorruptionem coeli omnes posuerunt coelum locum spirituum. Dicit ergo poeta in litera inuocatiue: {O Padre nostro, che nei cieli stai}; et declarat quomodo sit in coelis, dicens, {non circonscritto}, quia non continetur a coelis, sed solus est omnia continens, ut ait Augustinus; nam immensitas diuinae magnitudinis est, ut intelligamus eum intra omnia non inclusum, extra omnia non exclusum; unde non est magis in coelo quam in terra uel alibi, sed constituit sibi locum excelsum et luminosum, in quo angeli et beati contemplarentur eum. Unde dicit: {ma per più amore ch'ai primi effetti}, scilicet, angelis ab initio seculi, {di lassù tu hai}; quia magis diligit eos, et diligitur ab eis. 
+
+Et ne sua petitio uideatur uana ostendit, quod merito debeat sperare conductum, dicens, {tu scaldi il mondo}, tamquam lampas indeficiens, {tu sour'esso luci}, omnia illuminans, et ideo: {li toi raggi den sempre esser duci}, omnium itinerantium per omnem callem, {saluo s'altra ragion in contrario non pronta}; et est pulcerrima metaphora. Sicut enim sol sensibilis semper illuminat mundum, et tamen interdum nubes uel nebula eripit nobis conspectum eius; ita lux diuinae gratiae semper illuminat nos, nisi tenebra peccati priuet nos illa. Sed antequam ulterius procedam, lector, nolo praetermittere quaestionem difficillimam quae oritur hic; quare scilicet poeta noster tam curiose et seriose hic pertractat de inuidia, de cuius poena nullam mentionem fecit in inferno; nec minus uidetur dubitandum de uana gloria, de qua tam egregie iam tractauit hic, et in inferno uidetur omnino praeteriisse. Ad cuius fortis nodi dissolutionem est dicendum, quod poeta potest dici punisse inuidiam et inanem gloriam in inferno, sed implicite et occulte. Considerauit enim, quod ista duo uitia, licet uideantur diuersa et habere diuersos effectus a superbia, tamen ambo sunt ab uno stipite et magis adhaerentia matri quam caetera; nec tam superba et diligens mater potest ex aliqua parte se conuertere quin has duas filias semper secum trahat. In purgatorio uero de his tractat explicite et aperte, quia duplicem habuit respectum secundum duo diuersa loca. Homo enim positus in inferno, idest in statu uitiorum, non cognoscit nec discernit peccata, nisi in communi et in confuso, sicut in materia praesenti, dicit aliquando superbus: bene cognosco uitium meum, bene scio quod sum superbus; sed non dicit: sum inuidus, sum gloriosus, sum temerarius, et ita de aliis filiabus superbiae. Sed positus in purgatorio, idest in statu poenitentiae, discernit et ruminat omnia tam principalia quam accessoria, et de singulis dolet, et poenitentiam agit; sicut etiam potes uidere, quod in inferno sub inuolucro tractauit in uno capitulo de auaritia, prodigalitate, iracundia et accidia in generali et compendiose, non nominando in speciali aliquem auarum, prodigum, irosum et accidiosum. In purgatorio uero tractat de singulis distincte, diffuse; de singulis faciens non unum capitulum sed plura, et in singulis nominatim, notans aliquos tali uitio. Sed hic statim suboritur alia dubitatio, quae non uidetur habere minus difficultatis. Hic enim obiiciet aliquis et merito: si poeta in purgatorio magis minute exquirit et discutit peccata, quare ergo in purgatorio non punit et purgat tot species uiolentiarum et fraudium, quas tanta arte et studio describit et distinguit in inferno? nam in toto purgatorio nihil dicit de blasphemis, desperantibus, foenerantibus, et contra naturam agentibus; similiter nec de adulatoribus, furibus, diuinatoribus, scismaticis, falsariis, proditoribus, de quibus singulatim tractat in inferno? Dicendum breuiter, ut mihi uidetur, quod hic diligens trutinator in purgatorio tractat diligenter de septem peccatis principalibus eorum maxime qui peccauerunt per incontinentiam, quia de talibus inueniuntur multi qui ueniunt ad purgatorium et poenitentiam in uita, uel in morte. Sed illi qui peccant per malitiam raro ueniunt ad purgatorium in uita uel morte; ideo de talibus noluit facere tractatum per se sicut fecerat in inferno. 
+
+{La casa Trauersara.} Hic Guido non contentus nominasse supra solum Petrum Trauersarium de Rauenna, nunc nominat ipsam stirpem, quae fuit tota clara et aliam familiam famosam ualde de dicta terra; unde dicit: {la casa Trauersara}. De ista domo fuit alius miles magnus princeps in Rauenna, scilicet Paulus Trauersarius, qui simul cum uiribus uenetorum expulit Salinguerram principem de Ferraria, {e gli Anastagi}: isti fuerunt magni nobiles et potentes, a quibus una porta in Rauenna usque hodie denominatur porta Anastasia. De ista domo fuit nobilis miles dominus Guido de Anastasiis, qui mortuus est per impatientiam amoris cuiusdam honestissimae dominae, quam numquam potuit flectere ad eius amorem. Fuerunt et aliae familiae clarae in Rauenna, sicut familia Honestorum, de qua fuit nobilis adolescens Anastasius de Honestis, qui amoratus de filia pulcerrima Pauli Trauersarii, tandem illam habuit in uxorem, sicut honeste scribit Boccaccius, curiosus inquisitor omnium delectabilium historiarum. Et hic nota, lector, quod poeta noster facit hic istum Guidonem nominare aliquos uiros claros saeculares modernos, quia sic conueniebat uiro militari. Sed alios uiros illustriores antiquiores genuit haec patria, sicut Petrum Damianum, de quo poeta scribit capitulo XXI Paradisi, et Romualdum de Honestis, de quo scribit capitulo XXII Paradisi. Nota etiam, quod Rauenna est tota sphaerica, habens muros antiquissimos, amplissimos magis infra terram quam supra, signum magnae uetustatis; ubi quondam Caesar facturus ciuile bellum, moram traxit, tamquam in confinio prouinciae suae, ut scribit Suetonius; quam duo flumina amplectuntur, quae ibi coniunguntur in unum; habuit portum capacissimum, qui modo repletus est. Rauenna templorum multitudine et pulcritudine est decorata, fide catholica insignita; nam ab initio fidei, Petrus misit Apollinarem discipulum Rauennam ad seminandam fidem; ex quo tempore fuit postea potentissima, temporibus gothorum, langobardorum, et uandalorum; habuit saepe reges; multa et magna proelia fecit et tulit, licet hodie sit tantum languida et exhausta; sed decrepita amisit uires suas proxima occasui. Sicut enim scribitur in libro Chronicae Rauennae, qui dicitur pontificalis, Rauenna condita est a pronepotibus Noe post Diluuium ante Natiuitatem Christi per annos duo millia quadringentos nonaginta nouem. Quod non credo, quia de tam longa antiquitate nulli autores authentici, quos ego uiderim, aliquid scribunt. Rauenna enim fuit colonia sabinorum, ut dicit Plinius; et dicunt quidam sequentes opinionem communem, quod sic dicta est, quia ratibus uenientes condiderunt eam. Non mirum ergo, si poeta nobilis elegit sibi uiuere et mori in nobili ciuitate, ubi iacet apud locum Minorum in tumulo ualde graui. Et certe dignius quiescit Dantes in terra madida sanguine martyrum, in qua fuit honoratus in uita, quam in terra maligna et ingrata, ut ipse ait, de qua uiuens digne factus est exul. Et concludit poeta de duabus familiis praecipuis de Rauenna: {e l'una e l'altra gente}, scilicet, genus Trauersariorum et Anastasiorum, {è diretata}, quia non extat haeres suus. De quo dolendum est. 
+
+Et ponit responsionem suam ad Uirgilium, dicens: {diss'io: o dolce padre mio, se tu m'ascolte, io ti dirò ciò che m'apparue}, in uisione quam feci, {quando le gambe mi furon sì tolte}, sicut tu uides, quia amisi omnes uires corporis ex magna perturbatione animi. Et hic nota quod poeta noster subtiliter fecit istam fictionem: fingit enim se ita fessum et fatigatum ista uisione, qua debebat potius esse uigoratus contra impetum irae, ut per hoc det intelligi, quod ira quae est appetitus uindictae, est ita naturalis homini, quod Homerus dixit, quod ira est dulcior melle distillante. Durissimum ergo uidebatur sibi quidquid uiderat in fictione illa, scilicet, quod deberet more Mariae se habere ad filium, quando esset prouocatus ad iram; et quod deberet more Pisistrati remittere iniuriam factam in filiam suam; et quod more Stephani deberet parcere dantibus sibi innocenti mortem, quia increparet illos iuste. Certe uidebatur sibi difficilius parcere offendenti, quam superbos humiliari, et inuido misereri. Ipse enim aliquando appetiuerat uindictam, quod maxime faciunt florentini; et uere ita uidetur difficile homini parcere, quod multi constituti in articulo mortis, cum in caeteris essent bene dispositi, nulla ratione uel persuasione potuerunt inclinari ad parcendum. Sic ergo uide quod istud capitulum est ualde subtile in multis passibus suis.
+
+{In sul paese.} Ista est quarta et ultima pars huius nobilis capituli, in qua hic nobilis Marcus ad dilatandam hanc materiam, pro confirmatione dicti sui describit mutationem Lombardiae, quae propter discordiam papae et imperatoris amisit bona temporalia et spiritualia. Et ad huius literae expositionem oportet breuiter perstringere aliqua de Friderico II, de quo aliqua scripsi Purgatorii capitulo III. Fridericus ergo, elatus magna potentia multorum regnorum et nobili prole proborum filiorum, temporalia et spiritualia conculcabat: propter quod fuit excommunicatus ab Honorio III papa et stetit contumax sex annis. Honorio mortuo, successit in pontificatu Gregorius IX de Anagnia, qui sedit quatuordecim annis; quo tempore Fridericus habuit inexorabile bellum secum. Post hoc Fridericus magna classe nauali transiuit ad Terram Sanctam, ubi priuauit regno Hierusalem Iohannem Brenensem socerum suum; de quo fecit se coronari anno Domini MCCXXXU. Gregorius IX, audita pace ficta quam Fridericus fecerat cum Soldano, dedit operam, quod dictus rex Iohannes intraret regnum Apuliae, quod totum fecit rebellare Friderico. Sed Fridericus, uelut ardens fulmen belli, cum summa celeritate reuolauit in Italiam cum duabus galeis, et totum regnum celerius recuperauit: et ultra hoc occupauit patrimonium sancti Petri, ducatum Spoleti et Marchiam Anconae, ducens secum saracenos de Nuceria, quos traxerat de Sicilia de montibus Drepani, ut Sicilia esset tutior et Apulia subiectior. Deinde cum Gregorius ordinasset Concilium contra Fridericum, magnus numerus praelatorum ueniens de partibus Galliae, captus fuit apud Pisas, quos postea Fridericus pauperrime dimisit, instante Ludouico rege Franciae: et tunc natum est bellum inter ianuenses et pisanos. Post hoc Fridericus aspirare coepit ad dominium Lombardiae. Unde sentiens, quod Mediolanum, Parma et Bononia et plures aliae terrae Lombardiae et Romandiolae coniurauerant cum ecclesia contra eum, descendit de regno in Lombardiam magnis uiribus; et post multa proelia mediolanenses totis uiribus suis, ecclesiae et colligatorum, cum uenissent in auxilium brixiensium, concurrerunt cum Friderico in loco dicto Curte Noua; et post acre proelium mediolanenses debellati sunt cum magno damno suorum et exaltatione Friderici, qui in illa pugna strenue se gesserat. Cuius rei dolore Gregorius infirmatus mortuus est Romae paulo post: Fridericus uero uictor cepit magnam partem Lombardiae et Romandiolae. Quo tempore habuit elephantem, ad quem uidendum confluebant multi de populis Lombardiae. Tandem creatus est papa Innocentius IU uir nobilis ianuensis ex nobilibus de Flisco, anno Domini MCCXLI, qui sedit annis undecim et repleuit ecclesiam multis cardinalibus ex diuersis partibus christianitatis. Quo audito Fridericus turbatus, fertur dixisse: Heu! perdidi amicum meum; praesagiens quod futurum erat. Nam Innocentius, prudens et magnificus, uidens potentiam et contumaciam Friderici, qui quasi totam possidebat Italiam, fecit armari apud Ianuam uiginti galeas per consortes suos; et cum cardinalibus et curia iuit de Roma Lugdunum, supra Rhodanum, ubi celebrato concilio, cui interfuit bonus Ludouicus rex Galliae, damnauit et excommunicauit Fridericum. Interim consanguinei Innocentii et amici ecclesiae, expulsi de Parma, intrauerunt Parmam cum consensu populi. In quorum auxilium continuo uenit Gregorius de Monte Longo legatus ecclesiae cum mediolanensibus, placentinis et mantuanis, et parauerunt se ad defensionem. Fridericus indignatione plenus et ira, contractis magnis uiribus, et Eccelino de Romano, obsedit Parmam, et fecit ibi Bastitam magnam in formam ciuitatis, quam Uictoriam appellauit, iurans numquam recedere, nisi Parma capta, quam conceperat destruere, et transferre Uictoriam. Igitur Friderico impugnante et ecclesia defensante Parmam per spatium sex mensium, saeuitia hyemis cogente, militia ciuitatum utrinque ad propria remeauit. Fridericus uero remansit in Uictoria, expectans tempus aestatis, spe expugnandae ciuitatis, quae penuria uictualium paruo tempore poterat resistere. Ideo Fridericus, paruipendens obsessos, die quadam iuerat extra Uictoriam ad Falconem. Tunc parmenses quasi desperati furiose exeuntes, inuaserunt Uictoriam, quam captam ferro et igne destruxerunt, et praeda magna ditati sunt. Fridericus uero Cremonam fugiens uix euasit, amissis iocalibus suis et corona, quam habuerunt parmenses. Haec gesta sunt die Martis prima februarii anno Domini MCCXLUIII; et anno sequenti Henricus filius eius bellicosus captus est a bononiensibus apud Mutinam: qua uictoria bononienses elati sunt ualde. Deinde altero anno Fridericus mortuus est, nihil de tanta potentia secum trahens, nisi sarcinam peccatorum. Nunc descendendum est ad literam, quam sic ordinabis, {ualore e cortesia}, idest, uiri ualentes et liberales, {trouarsi solea in sul paese}, scilicet, in Marchia Taruisina et Lombardia, {ch'Adige e Po riga}, idest, balneat; quia Athesis nobilis fluuius labitur per Marchiam Taruisinam, per ciuitatem Ueronae; quae regio dicto tempore fuit crudeliter afflicta per Eccerinum de Romano, confoederatum cum Friderico; sicut Padua, Uerona, Uicentia, Taruisium. Padus uero nobilissimus fluuius diuidit Lombardiam per medium; quae regio fuit miserabiliter lacerata per Fridericum, ut patet ex dictis. Et hic nota, quod iste Marcus bene nouerat dominos et uiros nobiles utriusque riperiae, quam solebat saepe frequentare, et mores laudabiles uirorum et mulierum referre. Unde semel discurrens per riperiam Padi, dum iret de Ferraria Rauennam, audiens multum commendari Margaritam consanguineam Azonis III, marchionis estensis, intrauit Argentam, ubi illa erat, tentaturus ueritatem. Margarita autem ualens, et bene morata, cum audisset de fama Marci, recepit ipsum laetanter; cui Marcus magnifice loquens, ait: Illustris domina, alta uirtus tua ubique nota conduxit me huc, ut gloriari possim uidisse et audiuisse dominam, quae excedit caeteras nobilitate generis et uirtute animi. Marchionissa, uolens experiri circumspectionem Marci, prudenter respondit subito: Certe, Marce, non possum de te dicere illud bonum, quod tu de me dicis. Et Marcus continuo dixit: Immo bene potuissetis, si uoluissetis de me mentiri, sicut ego mentitus sum de uobis. Ex quo domina subridens, perpendens uerum esse, quod de Marco audiuerat, donauit illi certum iocale, et permisit ire ad uiam suam. Et hic nota quod Marcus nouit facere mirabilia scommata, quia bonum scomma debet mordere auditorem ut ouis, non ut canis; et debet fieri praesto et sine mora. De qua materia pulcre tractat Macrobius libro Saturnalium. Et dicit Marcus: {prima che Federigo auesse briga}, idest, bellum cum ecclesia cum Innocentio IU. Et subdit Marcus, nunc esse contrarium in Marchia et Lombardia; unde dicit: {or può sicuramente indi passarsi}, per dicta loca, quae sunt derelicta a bonis, {per qualunque}, scilicet, prauum, {lasciasse per uergogna di ragionar co' buoni}, quia sunt ibi rari, {o d'appressarsi}, illis bonis. Quasi dicat: quicumque uerecundaretur colloqui et conuersari cum bonis et curialibus potest audacter transire per has partes, quia inueniet multos de suis uiles et uitiosos.  
+
+{Un mese.} Hic Adrianus ostendit, qualiter modica experientia cognouit importabile pondus papalis dignitatis dicens: {Un mese e poco più proua' io come pesa 'l gran manto}, per mantellum Petri dat intelligi papatum, et maxime, {a chi dal fango il guarda}, sicut a labe auaritiae, gulae, et luxuriae, quae foedant uirtutes omnes, ut iam dictum est in prima parte. Et hic nota, quod uere laboriosum est onus pontificale, si debeat bene seruari immaculatum. Et magis experto poterat credere Adrianus, scilicet sanctissimo papae Gregorio I, qui in multis libris et locis dolet et deplorat istud grauamen; ex quo ostendit sarcinam illam nimis molestam esse omnibus, qui custodiunt illam illaesam. Ideo bene Coelestinus IU quasi mortifero fasce deposito, cum gaudio et laetitia solitudinem repetebat, nisi retractus fuisset opera Bonifacii; et tamen in illo priuato carcere sancte uixit, et animam feliciter Deo reddidit; ubi Bonifacius infeliciter et desperate uitam finiuit. Et confirmat dictum suum per comparationem claram, dicens: {che men mi sembran tutte l'altre some}, idest, quia caetera onera, quantumcumque grauissima, uidentur leuissima in comparatione ad istud. Et hic nota, quod uere nullum onus est par isti; nam qui summum pontificatum adeptus est, omnium curas, omnium sarcinas in se ipsum transtulit; quoniam intrauit mare magnum cum parua nauicula, quae semper agitatur turbine omnium uentorum; et ex libero factus seruus in magnam miseriam incidit: omnium enim linguae de eo loquuntur, et lacerant eius uitam, et quidquid mali fit ubique totum ex illo, quasi uno fonte malorum, prouenisse dicunt. Ideo bene alius papa Adrianus, natione anglicus, dicebat, quod pastor erat similis uentri, contra quem olim omnia membra iniuste coniurauerunt, ideo iuste defecerunt. Nam stomachus quasi seruus publicus dispensans omnia omnibus alimenta subtraxit. Ideo, ut breuiter concludam, summus pontificatus, si bene geritur, est summus honor, summum onus, summa seruitus, summus labor: si uero male, est summum periculum animae, summum malum, summa miseria, summus pudor. Ergo dubium est ex omni parte negotium. Ideo bene praefatus Adrianus papa quartus dicebat, cathedram Petri spinosam et mantum eius acutissimis per totum consertum aculeis, et tantae grauitatis, ut robustissimos premat et conterat humeros. Et concludebat: nonne miseria dignus est, qui pro tanta pugnat miseria? Et dicit: {un mese e poco più}, quia stetit in papatu forte quadraginta diebus. Et hic nota quod cum omnis hominum uita sit breuis, regum est breuior, pontificum breuissima. Unde multo maior numerus pontificum, quam imperatorum inuenitur. Quia raro aliquis uocatur ad culmen tantae dignitatis, nisi senex uel uergens in senium.
+
+Unde infelix, in quo auaritia fixit radices suas, pacisceretur cum quocumque de quota parte uitae suae, si posset uendere alteri tempus sibi datum a natura: {perchè men paia il mal futuro e 'l fatto}. Hic Hugo amare commemorat facinus impium quod praegrauat caeteris. Ad cuius intelligentiam est utile scire, quod Philippus Pulcer rex Franciae, conceperat indignationem contra Bonifacium UIII, qui promiserat facere Carolum de Ualois fratrem suum imperatorem romanorum, quando uenit pro paciario in Tusciam; sed nihil seruauerat, quia audisti quam ualenter se habuerit; immo eodem anno confirmauerat Albertum ducem Austriae. Ideo Philippus indignatus superbe tenebat et honorabat Stephanum de Columna inimicum eius, et beneficia conferebat in Francia pro uoto suo. Propter quod Bonifacius magnanimus et alti cordis factus est palam sibi infestus; et ad iustificandam causam suam fecit citari praelatos Franciae ad concilium et Philippum prohibentem et contumaciter recusantem se subditum Ecclesiae, temporaliter excommunicauit. Philippus obiiciens multa crimina Bonifacio, dicebat ipsum fore deponendum; sic hinc inde accenso igne irarum et discordiarum, alter in alterius perniciem coniurabat. Bonifacius irritabat flandrenses contra regem, et Albertum electum inuitabat in Italiam. Philippus peiora meditans de consilio Stephani misit quemdam legatum suum in Tusciam cum Musatto Francesio milite florentino. Qui uenientes in comitatum Florentiae, ad Stagiam castellum dicti Musatti, simulabant sagaciter agere de bono pacis; et clandestine cum magnis pecuniis et donis, corruptis multis proceribus Campaniae et Anagniae, ordinauerunt capere Bonifacium in patria; ubi stans intrepidus nihil tale sentiebat. Quo facto Sciarra de Columna cum tercentis equitibus et multis amicis et mercenariis peditibus, sub uexillo regis uno mane intrauit Anagniam cum clamore; et ingratus populus secutus est signa regalia, et cinxit papale palatium. Bonifacius audito tumultu, omnium auxilio destitutus, tamquam magnanimus dixit secum: Ex quo debeo mori per proditionem ut Christus, moriar ut uicarius Christi. Et continuo assumpto habitu pontificali cum clauibus, conscendit papalem sedem. Sciarra cum suis, uolente Deo, ut sancta dignitas seruaretur intacta, non iniecerunt manus in eum, sed illum solis uerbis lacessitum, sub honesta custodia relinquentes, conuersi sunt ad rapiendum thesaurum. Post tertiam diem populus Anagniae recognoscens errorem suum, ruens in arma, duce Luca de Flisco cardinali, expulit Sciarram cum complicibus. Bonifacius liberatus tertia die more Christi non potuit laetari, indurato corde dolore. Sed recedens cum curia, uenit Romam ad sanctum Petrum, cum intentione celebrandi concilium, et faciendi altam uindictam de iniuria atrocissima facta sibi per regem; sed intenso dolore superante animum eius, conuersus in rabiem furoris, coepit se rodere totum; et sic uerificata est prophetia simplicissimi Coelestini, qui praedixerat sibi: Intrasti ut uulpes, regnabis ut leo, morieris ut canis. Uide igitur si iuste poeta detestatur tam crudele scelus in Philippo. 
+
+{E le romane.} Hic poeta, tacta sobrietate Mariae, quae fuit perfectissima mulierum, nunc adducit exemplum unius generis mulierum clarum, et bene. Poterat enim dicere hic aliqua mulier: non sum Maria, quae repleta est spiritu sancto, immo sum foemina fragilis, quae habeo appetitus inordinatos; ideo ecce exemplum non unius sed multarum paganarum. Nam romanae olim, ut est apud Ualerium, non bibebant uinum ne in aliquid dedecus prolaberentur. Unde narrat ipse Ualerius de Romano, qui mactauit uxorem fuste, quam reperiit bibisse uinum furtim. Nam ab ebrietate ad libidinem faciliter fit transitus, maxime in muliere; nam quicumque uinum appetit uitiis ianuam aperit; tamen romani permittebant eis licenter cultum personae. Et tamen Seneca iam tempore suo conqueritur quod mulieres non minus potant quam uiri, et uiros uino prouocant; et dicit quod olim non patiebantur caluitium neque podagram sicut nunc. Dicit ergo poeta quod illa eadem uox ueniens ab arbore dixit: {E le romane antique furon contente d'aqua per lor bere}; utinam contentarentur hodie uno et simplici uino. 
+
+{Non credo.} Hic poeta manifestat extremam maciem istorum famelicorum per unam pulcerrimam comparationem et propriissimam. Ad cuius cognitionem est primo sciendum, quod sicut fingit Ouidius libro octauo maioris circa finem Erisicthon de Thessalia uir sacrilegus temere spernebat deam Cererem et colentes eam, adeo quod nemus consecratum illi dicitur uiolasse; et uni ex famulis formidanti incidere quercum dedicatam deae in furore amputauit caput, et arborem ipsam prostrauit ad terram. Irata dea altam uindictam fecit de homine insano: nam immisit famem inauditam in uentrem eius; unde Erisicthon in nocte somniabat comedere, uane uorans uentum, et crescente in dies fame uendidit et comedit omnia sua; nam quod satis fuisset uni populo non sufficiebat uni homini, et quanto plura uorabat, tanto plura appetebat more ignis. Demum omnibus consumptis uendidit unicam filiam suam pluribus uicibus, et ad tantam extremitatem deuenit quod coepit comedere membra sua uorans se ipsum. Uisa fabula, considera ueram allegoriam quae latet sub cortice literae. Erisicthon namque figuratiue est gulosus qui inconsulte spernit Cererem deam bladi, quia scilicet, non contentus pane et uino et aliis fructibus terrae quaerit sapida summo artificio praeparata; ideo uindicta debita iusto iudicio Dei parata est, quia fames intrat corpus eius; nam si bene prandet, uult melius coenare; si multum bibit, semper plus appetit: et sic continuo magis ardet appetitus corruptus, ita quod in nocte somniando ducit labia et dentes, et uelut ignis consumit illud, de quo possent uiuere mille; quid ultra? hodie uendit campum, cras uineam, ut satisfaciat uentri importunissimo creditori. Consumpta pecunia, uendit domum, equum, uestem, ancillam, et absorbet et deglutit omnem substantiam suam; demum uendit filiam propriam, uxorem, sororem; quando prostituit pudicitiam alteri pro pretio ut respondeat improbae gulae. Postremo deficientibus omnibus uertit furorem in se ipsum, cum efficitur seruus alterius, famulator, adulator, leno, et quod est horribile dictu, comedit se ipsum dum uadit ad hospitale, imo ad fossatum; et ubi comedit omnia sua pediculi comedunt eum, et uermes paulatim ipsum adhuc uiuentem comedunt et rodunt. Ergo sic maledicta gula damnosissimum uitium, irremediabile malum. Nunc ad literam. Dicit poeta: {Non credo che Erisitone si fosse fatto secco}, idest, macilentus extenuatus, {a buccia strema}, sine aliqua carnositate, {per digiunar}, idest, propter famem, {quando più n'ebbe tema}, scilicet, cum coepit uorare se ipsum. 
+
+{Io.} Hic poeta manifestata fame maxima exemplo unius, manifestat ipsam exemplo multorum; ideo comparatio ista est propriissima ad factum. Et ad intelligentiam istius literae est sciendum, quod sicut habetur ex Iosepho et aliis multis autoribus tempore illius durissimae obsidionis, qua Titus Uespasianus premebat Ierusalem omnibus intolerabilibus incommodis, crudelissima fames et nulli alii comparanda plus quam caetera mala urgebat miseram urbem, de qua non possem breuibus uerbis dicere, quandoquidem homines stercora et urinas iumentorum coacti sunt capere; sed quod miserabilius fuit et cum lacrymis memorandum, mulier quaedam nobilis genere et diuitiis nomine Maria inuenta est in alia multitudine quae confluxerat ad urbem tempore obsidionis, ut alibi dictum est supra; cuius facultates tyranni primo inuaserant, deinde per momenta satellites latronum reliquias rapiebant, propter quod mulier indignatione et insania accensa saepe illos prouocabat maledictis ad interficiendum se; sed cum nullus uel ira uel miseria mactaret illam, nec aliqua uia posset quaerere uictum, fame et ira, pessimis consultoribus, instigante, armatur contra iura naturae. Nam assumpto infantulo quem lactabat dicere coepit: infelicis matris infelicior fili: in bello, fame, rapina latronum cui te reseruabo? Nam si uita sperari possit, iugo romanae seruitutis seruamur; sed iam nunc ipsam seruitutem fames praeuenit, et praedones peiores fame et seruitute nos premunt. Ueni ergo, mi fili, esto matri cibus, praedonibus furor, saeculis fabula, quae sola deficiebat miseriis iudaeorum. Et cum haec dixisset, simul filium iugulauit, et medium assauit, et reliquum reseruauit. Et ecce praedones incitati odore carnis, mortem minantes nisi cibum quem senserant daret. Tunc illa infuriata dixit: certe partem optimam reseruaui; et continuo detexit membra infantis; sed illi quamuis crudeles territi sunt nimis, nec potuerunt facere uerbum, uincente naturali pietate. Illa uero uultu crudeli ferocior latronibus, dixit: filius meus est, meus partus, meum peccatum, comedite; nam et ego prior comedi quae genui: nolite fieri misericordiores matre, aut foemina molliores. Illi trementes recesserunt, hunc solum miserae matri relinquentes cibum. Et continuo repleta est ciuitas flebili rumore, et quilibet abhorrebat factum uelut si ipse fecisset; et laudabant mortuos, postquam talium rerum non polluerentur auditu. Nunc ad literam: dicit poeta: {Io dicea, fra me stesso pensando: ecco la gente}, perfida iudaeorum, {che perdè Ierusalemme}, unde Iosephus narratis infinitis calamitatibus eorum, concludit; ut autem breuiter dicam, neque puto aliam ciuitatem unquam fuisse passam talia, neque ullam nationem post hominum memoriam ferocioris fuisse malitiae. Et ecce quando: {Quando Maria nel figlio diè di becco}, cum bucca. Et sic nota quod sicut Maria filia Ioachim hebraea uidit filium agnum immaculatum crudeliter affigi ligno crucis; ita nunc alia Maria filia Eleazari hebraea proprium filium innocentem crudelissimo affixit spito et dentes iniecit in eum. 
+
+Et ostendit quod sic expedit eis propter nimiam impudentiam earum. Unde dicit interrogatiue: {quai barbare, quai saracine fur mai?} quasi dicat: numquam uel nusquam, {cui bisognasse discipline o spiritali}, idest, uel spirituales, sicut excommunicatio; uel habitus bonus, qualem dedit beatus Gregorius mulieribus romanis, sub quo honeste latent; {o altre}, scilicet, uel disciplinae temporales, sicut statutum ciuitatis, uel poena officialis, quae uetat inhonestam et enormem decisionem pannorum circa collum; sicut aliquando factum est Florentiae propter istas barbagienses. Et hic nota, quod poeta noster meritissime facit inuectiuam contra istas. Nam nulli artifices in mundo habent tam uaria organa et diuersa instrumenta et subtilia argumenta pro exercitio suae artis, sicut mulieres florentinae pro cultu suae personae. Non enim contentae naturali pulcritudine, semper conantur addere, et contra omnes defectus incredibili arte sagaciter se armant. Nam paruitatem adiuuant cum planula alta; carnem nigram dealbant; faciem pallidam faciunt rubicundam; capillos faciunt flauos; dentes eburneos; mamillas breues et duras: et ut breuiter dicam, omnia membra artificiose componunt. Quid mulierum tuscarum mores referam, de quibus Gerius de Aretio satyram fecit ad imitationem Apuleii? Non solum autem mulieres tuscae, sed ubique terrarum intemperantes factae sunt, sicut Seneca ostendit de mulieribus romanis. Feminae autem florentinae uel Florentiae comedunt et bibunt, antequam uadant ad nuptias uel ad ecclesiam. 
+
+{Quando.} Hic Dantes tacto ortu solis describit dispositionem Beatricis erga ipsum solem, quae acutissime respiciebat in ipsum. Unde dicit: {Quando}, idest, in qua tam bona hora temporis, {uidi Beatrice}, quae parabat ducere me ad beatitudinem, {riuolta in sul sinistro fianco}, ubi primo erat a dextera currus, ut patuit in fine Purgatorii; uel hoc pro tanto dicit, quia erant oppositi nostro situi, ita quod sol ibat eis ad sinistram, ubi nobis uadit ad dexteram eundo uersus orientem, {e riguardar nel sole}, idest, aeternum solem iustitiae Deum. Et tangit perspicuum modum suae intuitionis per nobilem comparationem aquilae respicientis nostrum solem sensibilem. Et est hic fixa mente animaduertendum quod Dantes uidere meo non poterat facere perfectiorem comparationem nec magis propriam, si uolumus colligere nobiles proprietates aquilae. Aquila enim primo est auis magna ualde, talis est haec sacra scientia, et habet alas ualde magnas, rostrum magnum, et fortes ungues, ita ista aquila nobilis est regina aliarum auium, ita ista est super omnes quia diuina imperat et dominatur humanis. Aquila ultra caeteras aues uolat altius et uidet acutius, ita Beatrix sola ascendit coelum et uidet Deum: inquisitio enim theologiae est causa cognoscendi Deum; unde theologia uocatur scientia post naturam, quae est finis scientiarum et perfectio earum; ipsa enim est finis ad quem tendit omnis inquisitio et in ea quiescit. Aquila sola inter aues non fulminatur, teste Plinio, sicut nec laurus inter arbores; ita ista inter scientias non potest eclipsari, sicut ostensum fuit II capitulo Inferni. Aquila sola intueri potest radios solis, et filios non ualentes hoc facere non nutrit sed expellit; et ita Beatrix. Aquila est auis boni augurii non solum apud poetas, sed etiam apud historicos, et adhuc una penna aquilae coniuncta multis pennis anseris consumit eas; et dicit Albertus se fuisse expertum hoc in pennis alarum, ita uolatus istius altissimae aquilae deprimit uolatum aliarum scientiarum quae sunt tardae, sicut anseres respectu aquilae. Est etiam quaedam nobilissima aquila, quae non depascitur nisi corda aliarum auium, quas capit in nutrimentum sui; ita ista nobilissima scientiarum solum capit quaedam principia aliarum. Ad literam ergo dicit poeta: {aguglia sì}, idest, tam firmiter, {non gli s'affisse unquanco}, quasi dicat: quod aquila corporalis non tam fixe intuetur solem corporalem, sicut ista scientia spiritualis solem spiritualem qui Deus est. Et hic nota bene quod autor optime dicit; quoniam aquila non posset bene respicere rotam solis ex sola oculi puritate, quia lux solis fortissima, calidissima super oculum spericum et politum facit multas reflexiones radiorum ad medium oculi, ubi est humor glacialis, in quo sigillantur formae uisibilium, et reflexio illa calefacit et dissoluit humorem illum; ideo oculi lacrymantur quando quis uidet lucidum excellens. Oculus enim est quasi speculum animatum conuexum; sed natura solers et sagax dedit aquilae pupillam nigram et cilia grossa, ut melius resistat; et tamen non posset hoc facere diu, quia humor ille frigidus dissolueretur et corrumperetur: sicut simile uidemus in salamandra quae aliquandiu uiuit in igne, quia frigidissimae naturae extinguit ignem sicut glacies; sed si diu steterit in igne uincitur et moritur. Bene ergo dicit poeta quod aquila nunquam respexit solem, sicut nunc Beatrix: nam oculus intellectualis purissimus istius dominae quanto diutius et fixius respicit solem aeternum, tanto fortius uigoratur et conualescit. 
+
+Et claudit poeta capitulum primum, dicens: {quinci riuolse}, illa Beatrix, {inuêr lo cielo il uiso}, ut dirigeret meum uisum intellectualem in illud. Et hic ultimo nota, lector, quod uere non erat mirum sicut dicit ista domina, si iste homo ueloci et facili motu currebat nunc in coelum, et ferebatur in Deum, qui calcatis omnibus uitiis, purgatus omnibus peccatis peruenerat ad montem celsum tangentem coelum, ubi fuerat lotus duplici aqua mundissima, quarum altera induxerat obliuionem malorum, altera memoriam bonorum in animam depuratam ab omni affectionum perturbatione, sine superbia et cupiditate, quae sunt duae radices omnium peccatorum, receptus et inuestitus a septem uirtutibus quibus reuolabat in patriam, ubi felix uictor infestissimorum hostium, gloriosissimum triumphum suis meritis praedestinatum iam sperabat. Quid mirum, inquam, si diuinus hic poeta tanto cursu promissum brauium properanter petebat? ad quod nos tandem peruenire dignetur qui autorem uiuentem per omnes regiones coeli ad se trahere dignatus. Amen. 
+
+{L'acqua.} Hic poeta assignat rationem dissuasionis quam fecit, et causam quare ipse audet intrare; dicit ergo primo: {L'acqua ch'io prendo}, idest, materiam quam nunc assumo describendam, {giammai non si corse}, idest, nunquam ab alio descripta fuit poetice intelligas; et sic est quasi mare oceanum non nauigatum amplius ab alio quam ab eo. Et nota quod poeta bene dicit. Quis enim unquam excogitauit facere unum coelum artificiale, quale hic poeta mirabilis? Et in hoc tangitur eximia commendatio nostri poetae, quia nemo unquam ante eum poetice descripsit paradisum, similiter nec purgatorium; et sic non habuit quem imitaretur in duabus partibus sui poematis. Infernum uero si Homerus scripsit graece, et Uirgilius latine, tamen multum nude, breuiter et confuse; sed hic poeta nouum fabricauit infernum summo artificio mirabiliter fingendo noua genera suppliciorum. Quis enim unquam puniuit decem genera fraudium sicut ipse? quis descripsit talem arenam uiolentorum cum tam diuersis poenis? et talia multa, quae non sine magna utilitate et delectatione audientium quotidie leguntur: unde inferni liber plus habet artis, ut mihi uidetur. Nota etiam quod aqua quam autor nunc primo assumit percurrendam est profundissima omnium aquarum, ut testatur Augustinus. Audiui tamen quosdam ridenter dicentes, quod theologia, nisi moderni theologi admiscerent sibi philosophiam, tota staret in paruo libro parui pretii. Sed indignanter respondeo quod nimis impudenter mentiuntur, quoniam in nulla scientia inuenitur tam immensum uolumen, sicut Biblia in sacra scientia; imo forte in caeteris facultatibus non inuenitur tantus numerus librorum, quantus in diuina scriptura. Quis enim posset in uita tantum legere, quantum Augustinus scribere, qui circa mille uolumina edidit, etsi non fecisset nisi magnum uolumen super Psalterium? ut nihil dicam de Origene qui multa millia fecit, et de aliis infinitis. Et quia posset quis quaerere: unde uenit tibi audacia intrandi istam magnam aquam? respondet autor: quia habeo bona auxilia, scilicet, Palladis, Apollinis et Musarum. Ad quod est praesciendum quod, sicut patet apud diuersos autores, Minerua fuit femina, cuius origo ignota fuit; sed dicta est absque matre ex cerebro Iouis nata propter eius coelestem sapientiam; unde et uocata est Athena, idest, immortalis. Haec semper uirgo fuit inuentrix multarum artium; nam prima reperiit lanificium ignoratum antea omnibus, et opus texendi mira arte composuit; adinuenit prima oliuam et olei liquorem optimum; similiter artem militarem, peritiam armorum, calculum numerorum; ideo merito totum fuit celebrata per orbem, et praecipue apud Athenas. Modo ad propositum dicit poeta: ego nauigo istam aquam, quia habeo uentum prosperum, scilicet, fauorem Mineruae; unde dicit: {Minerua spira}, idest, infundit mihi spiritum sapientiae, {e conducemi Apollo}, quasi dicat: habeo bonum nautam et gubernatorem meae nauis, scilicet, Apollinem deum poetarum, cuius auxilium implorauit in praecedenti capitulo; et tertio habeo magnetem et acum, quae ostendunt mihi tramontanam, ad quam nauigo in isto magno mari. Unde dicit: {e noue muse}, musae dicuntur nouem deae poetarum, de quibus plene dixi primo capitulo Purgatorii, {mi dimostran l'Orse}; nam in nostro polo septentrionali sunt duae constellationes, scilicet ursa maior et minor, in qua est tramontana, ut dicetur clare XU capitulo huius libri; uel expone subtilius, {noue muse}, idest, nouellae, quia de nouo incipio poetare de uero Deo aeterno, non de aliis gentium, sicut fecerunt antiqui poetae, qui, teste Aristotele, fuerunt primi theologizantes de diis. 
+
+{Quei.} Hic poeta uolens animare ipsos scientificos ad sequendum suum opus, ostendit mirabilem effectum eius per unam comparationem pulcerrimam. Ad cuius intelligentiam nota quod socii Iasonis habuerunt duplicem admirationem; primo, quando uiderunt primam magnam nauim, cum Iason nauigauit mare, quod nunquam in antea fuerat; secundo, quando uiderunt ipsum dum peruenisset ad terram Colchorum seminare dentes serpentis, ex quibus continuo nati sunt homines armati. Ita ad propositum uult dicere autor: uos primo uidebitis magnam nouam nauim, idest, magnum opus nouum, quod antea non uidistis; secundo, uidebitis, quod ex re uili nascentur milites armati, idest, ex uerbis uulgaribus nascentur fortes sententiae. Ad literam ergo dicit Dantes: {Quei gloriosi}, idest, incliti iuuenes, qui uocati sunt argonautae; fuit enim flos iuuentutis Graeciae, {che passaro a Colco}; Colchi fuerunt populi in finibus Ponti, quod hodie dicitur magnum mare; nec terra eorum fuit insula, sicut quidam ignoranter scripserunt. Colchos Pompeius gloriosus dux romanus uicit in septentrione; {non s'ammiraron, come uoi farete}, supple, quando uiderunt primo Iasonem nauigantem, ut sit comparatio propria de nauigatione Iasonis ad nauigationem autoris: deinde, {quando uider Iason fatto bifolco}, idest, more bubulci arantem terram et seminantem dentes uipereos: haec historia nota est communiter apud omnes. Sed ut magis uideas, lector, quanto nobilis haec comparatio sit propriissima, uolo notes, quod Iason primus cum prima magna naui intrauit mare magnum; ita Dantes primus poeta cum magno ingenio intrauit mare magnum, idest, altam materiam paradisi: Iason acquisiuit magnum thesaurum, et Dantes summum bonum: Iason gloriosissimus fuit post Herculem, imo Herculem duxit secum in magna naui et Orpheum poetam et alios nobiles, et triumphauit de dracone, bobus uomentibus ignem, et terrigenis qui inter se fecerunt ciuile bellum se perimentes mutuo usque ad unum; et ita Dantes gloriosissimus poeta post Uirgilium, imo Uirgilium traxit secum in sua naui et Statium et alios nobiles autores, et triumphauit de dracone, idest, daemone, et bobus, idest, uoluptatibus emittentibus flammas et incentiua libidinum, et gigantibus, idest uitiis, quae nascuntur ex terra, et inter se habent fraternam discordiam et impugnant se simul: Iason prius nauigauit inter uana mundi, transiens per Troiam terram uoluptuosam, et decipiens mulieres; sed postea pulsus ex patria factus est gloriosior, nam rediuit in Colchos, ubi emendauit errorem suum; nam restituit socerum in regnum, unde postea decreti sunt sibi diuini honores, et ob egregiam uirtutem reperiit inuidiam post mortem; ita recte Dantes diu nauigauit inter uana mundi transiens per uoluptuosam terram Florentiae, et aliquando fallens mulieres, sicut ipse notauit quodam capitulo Inferni; demum exul a patria emendauit uitam corruptam, et fecit sacrum poema, unde factus est diuinus et inuenit inuidiam. 
+
+Et probat quod diuersae sunt naturae in stellis, quia in mundo sunt diuersi effectus, quos oportet prouenire a diuersis causis, quae sunt principia formalia rerum quas producunt; et nos uidemus in mundo esse diuersos effectus qui non sequerentur a raro et denso, quia facerent solum duos; et sic sequeretur quod omnia principia formalia essent nulla praeter unum, scilicet rarum et densum. Dicit ergo: {uirtù diuerse conuegnon esser frutti}, idest, effectus, {di principii formali}, idest, de principiis diuersis causarum formalium, {e quei}, scilicet, principia, {seguiterieno distrutti a tua ragion}, idest, secundum rationem quam fecisti de raro et denso, {fuor ch'uno}, idest, praeter unum principium, scilicet rarum et densum. Nec dicas quod autor hic loquatur de Deo, sicut multi ignoranter dixerunt, quia de Deo diceret uerum autor, sicut infra patebit in solutione quaestionis. Sed hic nota quod ratio quam facit hic autor, non uidetur procedere quia non est simile de aliis stellis et luna, quia omnes stellae illuminantur a sole secundum totum praeter lunam: est enim una pars lunae aliquanto rarior altera; unde est hic altius repetendum, quod omnes stellae recipiunt lumen a sole, sed tamen in receptione luminis est differentia secundum diuersitatem nobilitatis naturae. Quaedam enim sunt purissimae et nobilissimae dyaphanitatis, ita quod lumen statim penetrat totum corpus stellae, et totum corpus fit lucidum puro lumine tam ex parte quae nos respicit, quam ex parte uersa ad solem; et lumen talium stellarum non declinat in aliquo a candore, sicut patet in Ioue et aliquibus aliis. Quaedam autem licet statim penetrentur lumine, tamen, quia corpus earum non est ita nobile, lumen declinat ad ruborem, sicut est manifestum in Marte. In quibusdam autem lumen declinat ad obscuritatem sicut in Saturno: in quibusdam ad colorem lacteum, sicut in Gallasia: et in quibusdam ad pallorem sicut in Uenere; sed tamen in omnibus istis est tanta peruietas quod statim in receptione luminis totum corpus stellae illuminatur secundum totam superficiem, profunditatem et altitudinem ex omni parte. Luna autem licet sit corpus quintae essentiae, est tamen terrestris naturae, idest, non ita purum, ideo non est in toto peruia, sed lumen receptum diffunditur parum in interiora eius, et non penetrat; ideo aliquando apparet ut nouacula, et cum est coniuncta soli, superficies quae nos respicit est tota obscura, et macula quae uidetur in ea etiam quando est plena ostendit naturam eius non esse omnino puram et tersam: ideo corpus lunae cum sit tenebrosum de se potest obsistere ne uideamus radios solis. 
+
+{Perch'io.} Hic Dantes ostendit quid secutum est sibi ex huiusmodi uisione. Et dicit breuiter, quod ex hoc ipse incurrit errorem contrarium errori Narcissi: Narcissus enim credidit suam imaginem apparentem in fonte esse ueram substantiam; et Dantes nunc e contra credebat substantias ueras, quae apparebant in luna, esse imagines rerum repraesentatarum in ea. Et ad plenam intelligentiam istius literae est primo sciendum quod Thiresias olim famosissimus augur in ciuitate Thebarum in uita uisus est dare uera responsa petentibus circa futura, ut patet per Statium in IU et in X Thebaidos, et post mortem similiter; unde Homerus XI Odysseae inducit Thiresiam in inferno cum aureo sceptro in manu apparentem Ulyxi praedicere sibi multa de periculis laboribus et morte eius. Igitur primum uaticinium Thiresiae fuit de Narcisso, qui natus in Graecia, puer mire formosus, de quo mater nomine Liriope consuluit illum utrum filius esset uicturus usque ad tempora senectutis: qui respondit quod sic si non cognosceret se ipsum. Responsio uisa est uana et risu digna; tamen euentus probauit ueritatem rei. Nam Narcissus factus iuuenis sexdecim annorum magno studio dabat operam uenationi: accidit ergo semel quod Narcissus fessus calore et labore peruenit ad fontem lucidissimum in loco amoenissinio, et inclinans se ad undam fontis ad sedandam sitim inuasus est ab alia siti peiore; quoniam, uisa imagine sua pulcerrima in aqua, putans esse rem ueram non umbram, captus est amore sui, et coepit mirari oculos suos qui uidebantur duo sidera, capillos aureos, qui uidebantur radii solis, et ruborem faciei mixtum cum candore; et breuiter, singula membra pulcra uelut mulier in speculo. Deinde abiectis uestibus nudus intrauit aquam, uolens amplexari et osculari umbram: sed brachia nuda reducebat ad pectus; et sic saepe faciens stabat illusus sine cibo, potu et somno, nec satiabatur uidere suam fallacem formam, et conquerebatur secum quod nec maria, nec montes, nec muri clausis portis, sed parua aqua. Tandem Narcissus coepit resolui uelut cera ad ignem et bruma ad solem; et conuersus est in florem sui nominis, qui est albus rubens in medio, ut dicit Ouidius III Maioris. Hoc uiso, uideamus breuiter quid sibi uult ista iocunda fabula, et quis est iste Narcissus: certe est iuuenis uanus, uagus, qui more pauonis gloriatur et delectatur mirabili forma sua et sibi placet; et sic captus amore sui credit uidere in se rem ueram non umbram, cum tamen potius e contra pulcritudo corporis sit umbra quae uanescit inter oculos ipsorum mirantium et laudantium: ideo bene uertitur in florem, qui cito marcescit ad modicam febriculam et paruam aduersitatem; et si forte duret aliquandiu, senectus sibi non parcit. Sicut ergo nil gratius, ita nil breuius forma. Et certe omnis terra habet suos Narcissos, nec est diu quod uidi unum recte talem, qui florem suae formae stultius et infelicius perdidit quam Narcissus, acerba et infami morte. Nunc ad literam dicit autor: {Perch'io corsi dentro all'error contrario a quel}, scilicet, errori, {ch'accese amor tra l'uomo}, scilicet, Narcissum; est autem Narcissus flos pulcer, qui latine uocatur lilium album; {e 'l fonte}, quem uocauit alibi speculum Narcissi. 
+
+{E così.} Hic Beatrix adducit aliud exemplum tractum ex historiis gentilium; et ad declarationem huius literae satis obscurae est sciendum, quod sicut pulcre scribit Dites Cretensis, qui asserit se interfuisse bello troiano, Agamemnon apud Aulidem insulam circa lucum Dianae, telo transfixit capream; et non multo post siue ira coelesti, siue corruptione aeris facta est pestilentia magna in exercitu graecorum sine remedio. Sed mulier quaedam Deo plena dixit quod ira Dianae hoc fiebat, quae poenam sacrilegii exigebat ab exercitu cuius dux capream interfecerat, nec placari posse nisi immolaretur filia eius; sed cum Agamemnon obstinate contradiceret, duces spoliauerunt eum ducis honore. Ulyxes uero fictus uulpinus interim iuit Micenas cum falsis literis Agamemnonis ad Clytemnestram simulans Iphigeniam desponsandam Achilli, quam mater libenter dedit cum uiro clarissimi nominis nupta uideretur. Ulyxe reuerso cum Iphigenia ad lucum Dianae, Agamemnon naturali pietate uolebat fugere, ne tam crudeli immolationi interesset, licet Nestor rex amplissimae autoritatis facundissima oratione retinuit eum. Cum ergo Ulyxes et Menelaus cum Calchante uirginem ad sacrificium adornarent orta est terribilis tempestas ualde; quare Menelaus et socii in magna perplexitate nesciebant quid agerent. Et ecce uox de sylua audita est, dicens, tale genus sacrificii non placere Deae, ideo abstinendum a corpore uirginis, quia Agamemnon lueret poenas dignas ab uxore post captam Troiam; sed immolarent loco uirginis quod in luco esset oblatum; et continuo cessauit tempestas: et deliberantibus cunctis stupefactis cerua pulcerrima apparuit ante aram, quam continuo immolauerunt. Et Achilles et alii clandestine destinauerunt uirginem ad regem scytharum, qui tunc erat: quo facto reges uenientes ad Agamemnonem moestum consolati restituerunt ipsum ad primum honorem. Quae res fuit gratissima exercitui, quia omnes illum uelut patrem sapientissimum colebant. Qualiter autem Orestes occisa matre peruenerit ad Iphigeniam sororem suam non prosequor, quia non facit ad propositum; sed si scire uelis hoc scribit Ouidius clare libro de Ponto. Sed hic nota, lector, quod secundum fabulam poeta noster uidetur dicere falsum; quia Agamemnon non uouit nec immolauit filiam sponte, imo semper uetuit; sed dicendum est quod autor accepit hoc a Tullio qui scribit tertio Officiorum quod Agamemnon cum deuouisset Dianae, quod in suo regno pulcerrimum natum esset illo anno, immolauit Iphigeniam qua nihil erat eo anno natum pulcrius. Et primo Tusculani dicit Iphigenia in Aulide duci se immolandam iubet, ut hostium sanguis effundatur. Nunc ad literam dicit Beatrix: {E ritrouar puoi}, scilicet homines, {lo gran duca de' Greci}, Agamemnonem, {così stolto}, in uouendo sicut Iephthe. Unde Tullius dicit: *promissum potius non faciendum, quam tam crudele peccatum committendum*. Et dicit: {onde pianse Ifigenia il suo bel uolto}, licet non sicut filia Iephthe, {e fe' pianger di se i folli e i saui}; quasi dicat, omnes habentes humanam affectionem, {che udir parlar di così fatto colto}; quanto magis qui uiderunt! Et certe simile fecisse narratur alius dux graecus Idomeneus, qui, ut scribit Uirgilius, imminente ualida tempestate cum rediret a Troia, uouit se immolaturum primam rem occursuram sibi; et cum primo filius occurrisset uolens ipsum immolare pulsus est a cretensibus de patria. Et hic nota quod Agamemnon potest uideri infelicissimus hominum; nam qui dux tot regum mactauerat filiam propriam, et tot laboribus et sumptibus bellorum uindicauerat adulterium Paridis, ipse mactatus est ab AEgistho sacerdote adulterio uxoris suae cum rediisset in patriam gloriosissimus triumphator more bouis. 
+
+{E sai.} Hic Iustinianus mirabiliter perstringit facta sub aquila per totum tempus regum; et tangit duo notanda gesta, primum sub primo rege, secundum sub ultimo. Ad euidentiam primi est primo sciendum quod Romulus fundata urbe Roma, et munita consilio et militia, quia sine mulieribus parum durare poterat, petiuit matrimonia a uicinis; sed negatas ui et fraude rapuit, simulato spectaculo ad quod uicinos inuitauerat. Quapropter sabini post omnes uenerunt armati contra Romam, et ingressi dolo ciuitatem habuerunt bellum atrocissimum cum romanis; cum autem se inuicem soceri et generi crudeliter trucidarent, finaliter sabinae raptae inter utramque aciem irruentes, supplicantes nunc uiris nunc parentibus ut uerterent arma in eas quae fuerant causa malorum, placauerunt utrumque populum, qui abiectis armis pacem fecerunt, et ex utraque gente unum populum; et Romulus Tatium regem sabinorum fecit consortem regni. Ad secundum est sciendum quod, sicut scribit Liuius in fine primi, cum Superbus esset in obsidione uicinae urbis filii eius et Collatinus consanguineus in conuiuio inter uina habuerunt sermonem de uxoribus, et quolibet commendante suam, Collatinus suam Lucretiam altius extollebat. Quare ad habendam experientiam acceptis equis uenerunt celeriter Romam ubi inuenerunt nurus regis inter conuiuia et ludos cum similibus: deinde euntes ad terram Collatini inuenerunt Lucretiam inter ancillas uigilanter laborantem; ex quo laus contentionis data est sibi. Sextus minor filius Tarquinii continuo inflammatus amore Lucretiae ratione pulcritudinis et honestatis post aliquot dies cum solo socio Collatiam rediit; ibi benigne receptus a Lucretia cum honore, de nocte omnibus sopitis ardens amore intrauit ad Lucretiam dormientem cum gladio in manu; et breuiter cum non posset uerbis expugnare pudicitiam mulieris, minatus est se iugulatum seruum nudum cum ipsa iugulata ponere, ut in turpi adulterio necata diceretur; quo timore obtinuit quod optabat. Lucretia tristis statim per nuntium uocatis patre, marito, Bruto et Ualerio, dixit breuiter quod corpus uiolatum erat non animus, et quod si se absoluebat a culpa, non tamen a poena; et continuo gladium defixit in cor. Mortua Lucretia Brutus accepto gladio sanguineo mirabiliter retraxit omnes a planctu ad uindictam; unde facto tumultu Collatiae uenit Romam, ubi conuocato populo, excitauit animos omnium in odium regis et filiorum, et facto tumultu, Tarquinii priuati sunt regno. Rex ab exercitu ueniens Romam reperiit portas clausas; Brutus per aliam uiam peruenit ad exercitum quem reduxit ad Romani liberatam a se amara seruitute. Nunc est redeundum ad literam: dicit Iustinianus Danti: {E sai quel che fe'}, illud signum aquilae, {dal mal delle Sabine}. Hic nota quod Augustinus de Ciuitate Dei damnat hoc factum; tamen excusari posse uidetur, quia ex necessitate factum est, et quia sabinae non ad adulterium, sed ad matrimonium raptae sunt, {al dolor di Lucrezia}. Et hic nota quod Augustinus ubi supra commendat Lucretiam a pudicitia, et culpat ab occisione, quia alienum crimen puniuit in se innocente: assignat tamen causam quare se interfecit, dicens: uelut romana mulier laudis auida uoluit ostendere hominibus poenam in testem, quibus conscientiam ostendere non poterat. Sed certe nobilis ira et indignatio animi fuit in ista nobili romana. Et dicit: {in sette regi}. Et hic nota quod autor mira breuitate complectitur primordia Romae et tempora regum, sub quibus primo gubernata est; populus enim romanus cum secreta prouidentia deberet effici gentium dominus, ab initio habuit reges ad fundandam tantam urbem. Nam Romulo nihil ardentius sub quo populo induit audaciam. Numa sacris intentus fuit, sub quo populus factus est religiosus, mitigato furore bellorum. Tullus Hostilius rei bellicae magister et ordinator, sub quo populus disciplinam rei militaris didicit, acuit ergo uirtutem fortitudinis contra pericula mortis pro republica. Ancus urbem cinxit muris, quia populus tutus esse non poterat contra tot uicinos potentes inimicos infestos. Tarquinius Priscus per assumpta et ordinata ornamenta magnam populo tribuit dignitatem. Seruius censum inuenit, ut respublica cognosceret suas uires, et prouide ordinauit ut romani de publico militarent. Ultimo Tarquinius superbus sua crudeli tyrannide fecit ut populus exagitatus iniuriis summum bonum libertatis acquireret. Et ut breuius colligam: romanus populus sub Romulo factus est bellicosus; sub Numa religiosus; sub Tullo armatus; sub Anco tutus; sub Prisco ornatus; sub Seruio praemiatus; sub Superbo liberatus; et regnauerunt reges ducentis quadraginta tribus annis. Et dicit: {uincendo intorno le genti uicine}, sicut populos latinos qui fuerunt multi. Unde Roma fuit in Latio; et ita Ueientanos, quorum ciuitas fuit florentissima in confinio Tusciae, longe ab urbe per decem octo milliaria, quam postea Camillus cepit post decennalem obsidionem. 
+
+{Sott'esso.} Hic Iustinianus tangit triumphos duorum clarissimorum principum romanorum; quorum primus non habuit parem in uirtute, alter non habuit parem in potentia. Scipio habuit gloriosissimum triumphum de Hannibale et Carthagine, de quo iam dictum est alibi, et de magnis laudibus eius dicetur inferiori capitulo. Ad cognitionem Pompeii oportet aliqua praemittere breuiter. Est igitur sciendum quod Pompeius iuuenculus decem octo annorum suscepit exercitum patris, fuit Syllanus, et Italiam, Siciliam, Africam, Hispaniam diuersis bellis liberauit de manibus ducum Marianorum. Hic Pompeius tres triumphos notabiles habuit: primum de Africa, quam totam liberauit de manibus Marianorum deuicto domino Mariano, et Ieritha rex Numidiae fautore Marii; et tunc primo cognominatus est magnus. Secundum triumphum habuit de piratis de Cilicia qui magna multitudine fere cum mille nauibus infestabant omnia maria, ita quod uenerunt usque Hostiam et ceperunt classem romanam cum consule cum magno pudore romanorum. Pompeius autem per multos magnos duces legatos suos, scilicet Catonem, Uarronem et alios occupauit fauces omnium marium; et incredibili uirtute et celeritate istos uicit in Cilicia; et sine damno, sine sanguine omnia maria reddidit secura spatio quadraginta dierum, et ex piratis fecit ciuitatem Laudem in Lombardia. Tertium triumphum duxit gloriosissimum de Mithridate Tigrane et multis nationibus orientis et septemtrionis. Mithridates namque potentissimus rex Ponti bellum gessit cum romanis per quadraginta annos, qui una die ultra septuaginta millia romanorum trucidari fecit; in Asia multas prouincias occupauit; aliquando uictus uirtute Luculli, felicitate Syllae, tandem debellatus a Pompeio in ultima desperatione ueneno et ferro spiritum expulit. Pompeius multa alia regna cepit in oriente; unde retulit in senatu se uicisse uiginti duos reges orientis: nullus ante eum plura bella gessit, plures prouincias fecit, nec tantum ampliauit terminos romani imperii: nam Asiam quam acceperat extremam prouinciam fecit Mediam, ut testatur Tullius in libello de laudibus Pompeii; quod declarat Plinius in UII. Nunc ad literam; dicit Iustinianus: {Sott'esso}, scilicet, sub signo aquilae, {trionfaro Scipione} scilicet, maior, {e Pompeo giouanetti}; nam Scipio erat forte triginta annorum quando triumphauit de Africa, et Pompeius erat uiginti sex annorum quando primo triumphauit de Africa; bis imperator antequam miles, et bis romanus eques loco consulis, et solus gessit tertium consolatum. Unde Tullius tribuit Pompeio quatuor necessaria summo imperatori, scilicet, scientiam rei militaris, uirtutem, autoritatem, felicitatem; et tamen in fine infeliciter debellatus, infelicius fugit, infelicissime mortuus est: qui primus romanorum cepit Ierusalem et templum illud mirabile ditissimum intrans intactum reliquit. Et addit Iustinianus incidenter unum factum quod tangit autorem, scilicet euersionem faesulanae ciuitatis, ex qua olim facta est Florentia. Nam, teste Salustio, Catilina pessimus pulsus ex urbe propter pestiferam coniurationem quam fecerat cum multis nobilibus de inuadenda republica et trucidando senatu confugit ad ciuitatem Faesularum, et inde recedens in agro pistoriensi prostratus est cum suis mirabiliter pugnans et ciuitas Faesularum destructa est. Dicit ergo, {et parue amaro}, illud signum, {a quel colle}, idest, monti faesulano, in quo fuit olim fortis ciuitas Faesularum, {sotto 'l qual tu}, scilicet, o Dantes, {nascesti}, scilicet in Florentia quae est propinqua et subiecta illi colli forte per tria milliaria, de quo alibi dictum est et dicetur.
+
+{Poi uêr Durazzo.} Nunc Iustinianus tangit bella Caesaris contra Pompeium in Graecia: ad quorum cognitionem est sciendum quod Caesar uictor Hispaniae reuersus in Italiam magno ardore cum desiderio bellandi per medias tempestates et parua classe a Brundusio transiuit in Graeciam et in Epiro posuit castra non longe a Pompeio. Sperabat enim uictoriam suam in celeritate, Pompeius uero in tarditate; propter quod cum non posset aliquo modo prouocare Pompeium in proelium, tandem cinxit eum obsidione apud Durachium inexpugnabile; et consilium cepit ex natura loci. Erant enim circa castra Pompeii multi alti et asperi colles, quibus occupatis fecit uiginti quatuor castella, et ex castello in castellum munitionem duxit cum fossa per sexdecim milliaria; ibi plura proelia particularia facta sunt cum mirabili resistentia et patientia Caesariensium et potissime Sceuae centurionis; tandem una die facta est uiolentissima eruptio. Et Pompeius uictor, facta magna caede de hostibus, suos a proelio reuocauit, quia timuit insidias, quia non sperabat istam uictoriam, uel quia nox superuenit, uel quia sperabat uictoriam sine caede; sed certe error fuit: ideo bene Caesar tunc dixit: Pompeium uincere nescire. Caesar deinde consolatus suos transiuit in Thessaliam, et Pompeius secutus est ipsum qui sapientissime uolebat uincere cum dilatione; sed uictus querelis omnium inuitus laxauit habenas fortunae; tamen sequens consilium aliorum, finaliter fidens multitudine magna coepit pugnam. Labienus qui factus erat hostis infestissimus Caesari in bello ciuili animose incitauit Pompeianos. Caesar uero magnifice accendit suos et ordinem pugnae dedit; sed tardantes crastinus in rabie furoris omnes in proelium traxit, qui paulo post iustissime interfectus est iactato gladio in os eius. Pompeius studebat cum multitudine equitum circumuenire exercitum Caesaris; sed nihil magis nocuit sibi, quam multitudo et diuersitas quae per unum regi et fraenari non poterat. Caesar autem et fortissimi militis et summi ducis officium gerens, nunc feriens, nunc exhortans omnibus ad omnia succurrens, equites suos ad hoc deputatos immisit, deinde acies peditum conglobata uelut murus ferri sequuta est; et leuis armatura Pompeii faciliter dedit terga: et dicit Horosius, quod Caesar in mirabili uirtute germanorum hanc uictoriam obtinuit. Pompeius autem uisa fuga suorum fugit a proelio ne secum totus exercitus moreretur: quo remoto nullus in acie stetit, et Caesar qui principio belli clamauerat: miles faciem feri; in fine clamauit: parcite ciuibus, cum illos persequerentur, ut ait Florus. Ex legionibus et equitatu Pompeii quindecim millia perierunt; innumerabilis fuit strages aliarum gentium et auxiliorum quae toto oriente conuenerant: nunquam in uno campo tantum uirium romanarum fortuna contraxit. Nam ut scribit Florus, tercenta millia bellatorum hinc inde praeter auxilia regum et senatus: fuerunt undecim legiones ex parte Caesaris, ex parte Pompeii decem et octo, flos et robur italici sanguinis. Pompeius autem fugiens uno equo per terram, et una naui per mare, recepta uxore post deliberationem peruenit in AEgyptum, ubi Ptolomaeus, cui Pompeius tutor a senatu datus regnum fideliter seruauerat, habito consilio suorum illum interfici fecit, et corpore in undas abiecto caput dono Caesari reseruatum est. Et Caesar cum paucis fidens fama sui nominis, quae non minus suo ualebat exercitu, Alexandriam peruenit, ubi fuit quasi in maiori periculo quam unquam. Nam Achillas crudelissimus hausto sanguine Pompeii ebrius sanguinem Caesaris sitiebat, praefectus regis cum uiginti millibus armatorum bellum mouit: et Caesar nisi habuisset Ptolomaeum secum forte non euasisset. Sed Ptolomaeus dimissus a Caesare improuide uenit cum aliis contra eum. Caesar repentina inuasione percussus subito intrauit nauiculam; sed demersus in aquam ab hostibus enatauit per ducentos passus ad propinquam nauim pallium suum cum dentibus trahens, et manu sinistra eleuata ne literae quas habebat balnearentur: et cum rediisset ad suos cum solita celeritate et felicitate classem regis oppressit et cepit, et castra hostium inuasit cum magna strage eorum. Rex fugiens intrauit unam nauim, qua demersa multitudine fugientium qui similiter uolebant euadere, suffocatus est in aqua. Deinde Caesar receptus in Alexandriam reddidit regnum Cleopatrae in pretium libidinis. Nunc potes uidere literam: dicit Iustinianus: {Poi uêr Durazzo}, scilicet Caesar conuertit exercitum, {e percosse Farsaglia}, idest, Thessaliam, quam rubeam fecit sanguine ciuili, {sì che al Nil caldo}, idest AEgyptus per quem labitur Nilus, quae est calida regio extrema Asiae, contermina Africae, {si sentì del duolo}, idest, dolore. Et subdit quomodo Caesar persecutus Pompeium; et uult dicere uno uerbo quod Caesar transiuit in Asiam ad Hellespontum, ubi olim Xerses transiuit ex Asia in Graeciam. 
+
+{Da onde.} Hic Iustinianus tacto magno bello ciuili, quod Caesar gessit cum Pompeio, nunc tangit breuiter alia duo bella ciuilia quae gessit cum Pompeianis. Ad quorum cognitionem est sciendum, quod Caesar recedens ex Asia in medio tempestatum per hyemem peruenit in Siciliam; et quamuis esset necessarius Italiae, tamen audiens magnum exercitum pompeianum congregatum in Africa, ubi duo duces erant Scipio et Cato, uelut fulmen belli uir ardentissimi spiritus transiuit in Africam, ubi erant decem legiones romanae, et rex Iuba cum infinita multitudine barbarorum. Caesar post multa incommoda et proelia particularia apud Tapson urbem cum suis octo legionibus contra hostes aciem ordinauit, ubi milites inflammati adhortatione eius, non expectato signo, cum magno ardore pugnauerunt trucidantes omnes. Caesar tria castra hostium cepit, scilicet, Scipionis, Iubae, et Labieni. Iuba et Petreius finaliter ad mensam bene potati se mutuo interfecerunt. Scipio dux generalis omnium cum in naui fugeret in Hispaniam, deprehensus a Caesarianis gladio se percussit; et quaerentibus ubi esset imperator, respondit: imperator bene se habet. Caesar omnium uictor Romam rediit, deinde inaudita celeritate transiuit in Hispaniam, ubi duo filii Pompeii propter memoriam et famam patris magnum fauorem inuenerant; ibi extremis uiribus et odiis pugnatum est apud Mundam ciuitatem; nec unquam Caesar in tam extremo periculo fait: nam acies ueteranorum, per tot tempora in omnibus bellis probata et laudata, coeperat paullatim retrocedere; sed Caesar ab equo desiliens coepit praecedere aciem peditum uelut furiosus, manu et lingua reuocans fugientes; imo uisus est cogitare de morte, timens fortunam esse mutatam, tandem fortuna contulit sibi insperatam uictoriam. Nam quinque cohortes Labieni quae ad succursum castrorum mittebantur, creditae fugere, praestiterunt suis materiam fugiendi, et Caesari uictoriam cum magna strage hostium et morte Labieni. Gneus uulneratus fugiens per syluam interfectus est a Cesennio legato Caesaris, et caput Caesari praesentatum. Ultimo Caesar uisitata Hispania usque Gades reuersus est Hyspalim, quae nunc Sibilia uocatur, et hyspalensibus magnam querimoniam fecit quia fauerant Gneo, dicens superbe quod populus romanus immortalis habebat decem legiones quae coelum frangere essent potentes; sic solum nominans suas, ut quasi caeterae nihil ualere uiderentur. Et hic fuit finis belli ciuilis Caesaris quod durauit quatuor annis. Ad literam ergo ueniendo, dicit Iustinianus: {Da onde}, scilicet post bellum Alexandrinum, {scese}, idest, descendit illud signum aquilae portatum a Caesare, {folgorando a Giuba}, scilicet in Africam, {poi si riuolse nel nostro occidente}, scilicet in Hispaniam, quae est in finibus nostri occidentis, {doue sentia la pompeiana tuba}, quia duo Pompeii pro uno renati uidebantur: unde Sextus euadens ab isto bello, postea multum fatigauit Augustum, occupata Sicilia et Sardinia. Et hic ultimo nota, lector, quod hic Gaius Caesar Lutii filius plura laudabilia uidetur habuisse, quam unquam aliquis princeps. Nam fuit sanguine nobilissimus de domo Iulia, corpore pulcerrimus, licet ista non conferant ueram laudem: fuit armorum peritissimus sine pari, unde non Pyrrhus, non Hannibal, non Alexander magnus, non Scipio maior huic maximo duci possunt assimilari; qui fecit fere impossibilia homini. Hic fuit eloquentissimus principum, unde Tullius numerat eum inter optimos oratores; fuit poeta, unde fecit metrice opusculum quod appellauit iter in angusto rerum articulo, quando in uiginti quatuor diebus ab Italia iuit in Hispaniam. Historicus, unde sua gesta descripsit luculento stilo, ut dicit Suetonius; fecit etiam Anticatones, correxit leges sui temporis, fecit compotum, ordinauit annum, inuento bisexto, dictabat simul pluribus scriptoribus, ut idem dicit. Caesar fuit liberalissimus; nam ex tot uictoriis nihil sibi retinuit nisi dispensandi potestatem, ut ait Seneca: fuit clementissimus super omnes; unde Tullius dicit eum simillimum Deo in clementia; unde Augustinus in decimo de Ciuitate Dei dicit: Gaium Caesarem, qui ciuilem uictoriam clementer exercuit, quidam senatores sub specie libertatis interfecerunt; fuit temperatissimus, unde Cato hostis capitalis eius dicebat: solus Caesar sobrius accessit ad rempublicam euertendam. Magnanimus hominum, ut bene ostendit in uictoria Thessaliae et Africae, quando fecit cremari literas hostium, quas noluit legere; patientissimus fuit omnium laborum; peritissimus equitandi, natandi, saltandi, et breuiter erat totus in singulis, ut dicit Policratus anglicus: habuit ingenium et memoriam magnam, unde nihil solebat obliuisci, nisi iniuriarum. Sed certe Caesar, sicut dicit Liuius de Hannibale, habuit uitia paria uirtutibus magnis, et maxime fecit multa enormia cupiditate dominandi; nam contra patriam bellum ciuile mouit cum tanto sanguine ciuium: in suo consulatu omnia ad arbitrium fecit expulso armis collega Bibulo, et prius tentauerat multis modis facere aliquam nouitatem in urbe ut ueniret in statum. Solus fuit defensor coniuratorum Catilinae: omnium reorum erat refugium, dicens, quod tales erant apti bello ciuili. Bis spoliauit aerarium Romae, primo fraudulenter, secundo uiolenter: summum sacerdotium emit magno pretio: fecit se dictatorem perpetuum, immo, ut ait Lucanus, omnia Caesar erat. Unde Tullius dicit quod Caesar semper habebat in ore illud dictum Euripidis poetae Graeciae: si uiolandum est ius regnandi gratia uiolandum est; caeteris rebus pietatem cole. Luxuriosus fuit ualde; unde cum Cleopatra eadem naui circuibat AEgyptum; uxorem Pompeii stuprauit, unde Pompeius solebat ipsum uocare AEgisthum; et similiter matrem Crassi et filiam; non timuit Deum nec terraemotum. Et ut cito concludam, Caesar habuit maiora uitia et maiores uirtutes quam Pompeius magnus; sed uterque petebat regnum, uterque ingratus patriae, uterque obscurauit gloriam patris; et pater Pompeii Pompeius Strabo fulmine percussus est.
+
+{Se mala.} Hic Martellus quasi incidenter tangit mirabilem Siciliae rebellionem, tam memoria quam admiratione dignam; quae breuiter substringenda est tum ad posterorum exemplum, tum ad commendationem unius uiri magnanimi. Iohannes ergo de Procida, quae est parua insula in mari neapolitano, olim notarius Manfredi, uir sagacissimus hominum, tactus atroci iniuria uesanae libidinis francorum in uxore sua, rem prudenter dissimulauit; simulata aliquandiu prius publice dementia et seruata occasione temporis, cum quibusdam proceribus Siciliae habuit clandestina colloquia: et sicut erat uir prudens et potens in opere et sermone, totus Mercurii filius, multorum animos ad suum propositum inclinauit. Et uolens incipere a capite, primo accessit ad Nicolaum Papam III de Ursinis, quem sentiebat habere animum infestum contra Carolum; et ipsum pronum in suam sententiam faciliter traxit magna potentia linguae, sed maiore pecuniae. Et continuo laetus et impiger, reuersus in Siciliam consocios confirmauit, et animosiores reddidit, recipiens a singulis instrumenta cum anulis. Reuersus ad Papam dixit, quod tria erant necessaria ad tam ardui operis complementum, scilicet consensus eius in scriptis, pecunia, et gens militaris. Et cum auxilia excogitata indicasset, obtentis literis a Papa, transuolauit ad Petrum regem Aragonum, quondam Manfredi generum, auidum ultionis, uirtute animi et uiribus corporis nulli suo tempore secundum, cui omnia exposuit pertractata. Et promissa pecunia pro negotio adimplendo cum literis regis continuatis dictis, iam plenus spe Iohannes magnanimus properauit ad Imperatorem constantinopolitanum, cuius res agebatur, quia Carolus iam magna classe et numeroso exercitu imperium eius parabat inuadere, et sperabat auferre; ideo Iohannes de habenda pecunia factus securus, ad regem Aragonum est reuersus, et cum illo composuit, ne Carolus aliquid suspicaretur, ut se in Africam contra Carthaginem cum exercitu uelle ire fingeret; et sic auxiliares mercenarios et subditos milites procuraret. Papa omnium conscius praestabat illi fauorem sub ficto colore fidei christianae. Rege tandem transeunte uersus Africam, Iohannes rediens in Siciliam effecit, quod res tanto labore et sudore concepta produceretur in lucem et partum. Unde siculi praeordinata die et hora omnes gallicos indifferenter trucidarunt sine misericordia; immo furore inhumano in nondum natos crudeliter saeuientes scissis praegnantibus, foetus ad saxa alliserunt, ne odiosa eis soboles superesset in regno. Et ecce Petrus ex pelago Africae cum omnibus copiis Messanam applicuit. Sic igitur Iohannes mira arte et non credita eripuit Siciliam Carolo, anno sextodecimo postquam tenuerat illam nobilem insulam; pro qua habenda tot et tanta proelia olim gesta sunt inter Romam et Africam. Nunc est descendendum ad literam. Dicit Carolus: nobilis insula Siciliae peruenisset ad descendentes meos, {se mala signoria}, francorum cum superbia, luxuria, auaritia importabili, {che sempre accora}, idest, necat, uel accendit ad iram, {li popoli suggetti, non auesse mosso Palermo}, nam apud Panormum incoepit tumultus, a gridar: {Mora, mora}. Nec umquam Carolus postea, uel sui descendentes potuerunt recuperare Siciliam; imo ipse Carolus cito ex dolore mortuus est, relicto filio capto, et regno Apuliae in magna confusione.
+
+{E il canto.} Hic autor praemissa dicta positione, dicit quod cantus illarum animarum est una de illis rebus caris et pretiosis, quae non possunt hic manifestari; et ideo qui uult scire de cantu illo dulcissimo uolet in coelum sicut ego feci, aliter nunquam posset scire hoc. Dicit ergo: {E il canto di que' lumi}, idest, illorum doctorum luminosorum, {era di quelle}, idest, de illis iocalibus caris et pulcris, quae non possunt trahi ex illo regno: et ideo, {chi non s'impenna}, idest, quicumque non implumat se, idest, non induit sibi pennas et alas speculationis, sicut ego feci, {aspetti le nouelle quindi dal muto}, quasi dicat expectet audire noua de illo cantu in mundo isto a muto, qui nunquam dicet sibi, quasi dicat: in uanum expectabit scire cantum talem in mundo, si non uolet mentaliter ad coelum sicut ego uolaui. Et nota quod autor bene fingit hoc, quia moraliter loquendo satis potest praedicari et dici de dulcedine cantus, idest de delectatione doctrinae istorum doctorum, quod homo capiat illam si non gustet per experientiam et scientiam de illa; unde ignorantes non possunt credere nec capere quod sit tanta delectatio in speculatione scientiae, quanta est apud expertos. 
+
+{Canto.} Hic autor describit illum cantum commendans illum superlatiue; et dicit quod uincit omnem cantum nostrum tam artificialem quam naturalem quantumcumque dulcissimum per infinitum excessum. Uincit enim cantum musarum et sirenarum. Dicit ergo: {Canto}, supple dico, {che tanto uince nostre muse}, idest, scientias poeticas, quae sunt delectabilissimae, {nostre sirene}, quarum cantus sunt delectabilissimi, ut habitum est in Purgatorio, {in quelle dolci tube}, idest, uocibus illorum doctorum, qui tam alte pulsauerunt quod fecerunt se audiri ubique locorum. Et hic nota quod per hoc autor uult dare intelligi quod illi sancti doctores speculatim cantauerunt dulcius et delectabilius in eorum sacris libris, quam poetae qui tam dulciter et delectabiliter cantauerunt, quod mouerunt saxa, feras, arbores, sicut fictum est de Orpheo. Similiter uicerunt sirenes, quae figurant illecebras et uoluptates mundi, sicut expositum est in Purgatorio praedicto. Et subdit per comparationem excellentiam et excessum cantus illorum doctorum, dicens, quod quanto primus radius solis, supple, uincit, {quel che rifuse}, idest, secundum radium quem reiecit retro et refudit. Uult ergo breuiter dicere, quod cantus illorum doctorum tantorum superat cantum musarum et sirenarum, quantum radius recte missus superat radium refractum. Et hic nota quod comparatio est pulcerrima et propriissima ad propositum, quia cantus illorum doctorum est immediate a Deo, quia per infusionem habetur a Deo sacra theologia, sicut primus radius est a sole; sed cantus aliarum scientiarum est sicut refusus, quia a coelo, a natura, ab arte habemus alias scientias per acquisitionem et inquisitionem. 
+
+{Illuminato.} Hic Bonauentura nominat alios duos socios, dicens: {Illuminato et Agostin son quici}; isti faerunt de primis imitatoribus Francisci; unde dicit: {che fur de' primi scalzi pouerelli, che nel capestro a Dio si fero amici}, idest, in habitu Francisci, cuius fratres portant cordam cinctam. Sed hic oritur dubitatio: cum istae coronae constent ex claris doctoribus, uiris magnae scientiae et sapientiae; quomodo isti duo fratres, qui fuerunt homines ignorantes reponuntur inter istos litteratissimos? Ad solutionem istius dubitationis est notandum, quod autor facit pulcerrimam fictionem. Nam ponit et repraesentat animas istorum doctorum scientificorum in figura stellarum lucentissimarum, quia qui erudiunt alios ad iustitiam uelut stellae fulgebant in regno Dei, ut ait Propheta. Modo ad propositum: praedicti fratres licet forte non erudierint uel doctrina uel scriptura, tamen opere et exemplo bene aedificauerunt alios; ideo de industria facit mentionem de ipsis. 
+
+{Ugo.} Hic Bonauentura describit alium doctorem, dicens: {Ugo da Sanuittore è qui con elli}. Hic fuit primo canonicus regularis, deinde fuit canonicus in Sancto Uictore Parisius, magnus doctor in sacra theologia in millesimo centesimo octauo; et multos et pulcros libros scripsit; fuit uir sanctissimae uitae. Unde quum laboraret in extremis, portato sibi corpore Christi, dixit: anima mea uade simul cum Redemptore tuo; et continuo eius spiritus exiuit et Eucharistia exiuit de manu sacerdotis, et uisibiliter uolauit in coelum cum anima illa beatissima etc.
+
+{Quindi.} Hic autor ponit effectum illius exaltationis Beatricis, et dicit, quod uigorauit et fortificauit eius uirtutem speculatiuam. Unde dicit: {Gli occhi miei}, scilicet, intellectuales, {ripreser quindi uirtute}, idest, uigorem a Beatrice exaltata, {a rileuarsi}, quia fuerant oppressi subito et magno splendore animarum tertii circuli. Et subdit uigorem sibi collatum a Beatrice, quia erexit speculationem supra aliam speram; unde dicit: {e uidimi translato sol con mia donna}, idest, solum cum Beatrice, relictis illis tot animabus beatorum doctorum quas uidebant ante: et dicit notanter de facto esse et non de fieri, ut per hoc det tacite intelligi quod in instanti et sine interuallo transiuerit ad aliam speram Martis quae est altior sole. Sed hic oritur dubitatio: quomodo autor uocat Martem maiorem salutem sole, cum sol sit pater generationis, et Mars sit autor destructionis et corruptionis. Dicendum breuiter quod factus est proximior primae causae et per consequens maiori saluti; uel melius, quia in sole sunt doctores qui illuminauerunt fidem doctrina et scriptura; in Marte uero sunt milites qui pugnauerunt pro fide Christi cum effusione proprii sanguinis. Unde nota quod isti doctores militantes Deo cum lingua uel penna, non tantum meruerunt quantum isti duces pugnatores, qui militauerunt cum manu uel spata, quia exposuerunt uitam etc., sicut a simili in mundo isto.
+
+{Sì pia.} Hic autor ostendit quam gratanter iste spiritus receperit eum: et primo ostendit qualem se ostenderit in habitu per similitudinem conuenientissimam. Ad cuius intelligentiam est primo notandum, quod sicut fingit Uirgilius UI Eneidos, Eneas, ut saepe dictum est, descendit ad infernum uiuens, duce Sybilla, sicut tactum est secundo capitulo Inferni, et Purgatorii capitulo. Et cum peruenisset ad campum Elysium amoenum et uirentem in quo stant animae illustrium uirorum, reperit Anchisem patrem suum, qui cum summa alacritate cepit eum. Ad literam dicit ergo autor: {L'ombra d'Anchise}, idest, anima quae appellatur umbra apud Inferos, ut saepissime patuit in Inferno et Purgatorio, {si porse sì pia}, idest, tam benigna erga Eneam filium suum, sicut, supple, nunc iste spiritus fecit erga me, {quando s'accorse del figlio}, scilicet, Enea, dicens: uenisti tandem in Elysio, idest in campo piorum. Et hoc dico: {se nostra maggior musa}, idest, si fictio Uirgilii, qui est summus nostrorum poetarum latinorum, scilicet maior me, quia fuit meus dux, doctor et magister; et tamen discipulus interdum excedit magistrum, ut Aristoteles Platonem, et Homerus Pronapidem, et ita de multis, {merta fede}, quasi dicat: si credendum est Uirgilio excellentissimo poetae, qui fingit hoc de Enea, qui in uita descendit ad infernum, metaphorice intelligas ad cognitionem et expulsionem uitiorum. Et hic nota quomodo dicta similitudo est propriissima: sicut enim Eneas descendit ad infernum duce Sybilla, ita Dantes ascendit ad coelum duce Beatrice: et sicut Eneas reperit patrem suum senem, ita Dantes reperit antiquum praedecessorem suum. Et sicut Eneas reperit patrem in campo amoeno et luminoso, in quo erant animae illustres uirorum sapientum et proborum; ita Dantes reperit istum suum maiorem in campo spatiosissimo, coeli delectabilissimo et luminosissimo, in quo sunt animae gloriosae sapientissimorum bellatorum, sicut in spera Martis. Et sicut Anchises recepit laetissime Eneam diu expectatum, ita Cacciaguida iocundissime recepit Dantem diu desideratum. Et sicut Anchises praedixit Eneae multa utiliter per quae esset praemunitus contra occursus inimicorum, ita Cacciaguida praedixit multa salubriter Danti, per quae esset praecautus et praeuisus contra impetum aduersorum et aduersariorum suorum, sicut haec omnia clare patebunt infra. Et sic potes perpendere quomodo autor noster circumspectissimus sciuit facere de alieno suum, quod est difficile, ut testatur Horatius in sua poetria.   
+
+{Non auea.} Hic Cacciaguida describit luxum florentinorum in amplitudine stantiarum et mollitie supellectilium, dicens: et Florentia tempore meo, {non auea case di famiglia uote}; exponunt aliqui quia tunc nondum erant factae expulsiones partium, quae postea factae sunt saepe; et recenter erant factae tempore illo. Sed ista expositio licet uideatur consona, non tamen est uera; quia licet factae essent istae expulsiones, tamen ita germinauerat florentinorum semen, quod Florentia erat de duplo plus repleta gentibus isto tempore, in quo loquitur, quam tempore ipsius Cacciaguidae, sicut ipsemet dicet in sequenti capitulo. Ideo exponatur et uerius, quod hoc dicit, quia tempore suo stabant duae et tres familiae in una angusta domo; nunc autem e contra unus florentinus cum uxore et duobus filiis tenent palatium amplum, in quo commode starent decem familiae. Et subdit etiam mollitiem camerarum superfluam per exemplum Sardanapali. Ad cuius euidentiam est praesciendum quod Sardanapalus, sicut scribit Iustinus etc.; et Eustatius super librum Ethicorum. Ad literam ergo dicit: {Sardanapalo non u'era giunto ancor}, idest, nondum peruenerat Florentiam mollities Sardanapali, {a mostrar ciò che 'n camera si puote}; nam Sardanapalus fuit studiosissimus circa muliebres mollities inueniendas; fuit enim primus qui inuenit usus culcitrae et plumarum. Modo ad propositum uult dicere Cacciaguida, quod tempore suo non erant Florentiae illa ornamenta et praeparamenta camerarum quae sunt modo. Nam non credo quod sint in mundo camerae delitiosae et superfluitatis plenae nisi Florentiae. Unaquaeque enim uidetur camera reginae: et omnia ista instrumenta sunt incitamenta ad libidinem. 
+
+{Saria.} Hic ultimo Cacciaguida uult dicere: et ut breuiter concludam, pauci praui uiri et mulieres illo tempore fuissent habiti pro miraculo in ciuitate, sicut nunc e contrario pauci uirtuosi haberentur Florentiae. Et nominat duos modernos uitiosos florentinos, unam foeminam, alterum uirum; et duos romanos uirtuosos, unum uirum, alterum foeminam. Ad cognitionem primae mulieris est praesciendum, quod ista Cianchella fuit nobilis mulier florentina de stirpe illorum de la Tosa, quae fuit maritata in ciuitate Imolae cuidam Lito de Alidosiis, fratri domini Alidosii qui olim abstulit Imolam Bononiae cum Maghinardo Pagano, ut alibi dictum est. De ista possem multa et uera referre, quae audiui ab optimo patre meo magistro Compagno, qui diu legit tam laudabiliter, quam utiliter iuxta domum habitationis praedictae dominae. Ergo quia autor ponit istam pro praua muliere, dicam aliquid iocosum de ea. Haec siquidem mulier fuit arrogantissima et intolerabilis; ibat per domum cum bireto in capite more florentinarum et baculo in manu, nunc uerberabat famulum, nunc coquum. Accidit ergo semel quod cum iuisset ad missam ad locum fratrum praedicatorum de Imola, non longe a domo eius, quidam frater praedicabat a casu. Et cum nulla domina assurgeret sibi, Cianchella accensa indignatione et ira coepit iniicere manus atroces nunc in istam, nunc in illam dominam, lacerando uni crines et trichas, alteri bindas et uelamina. Aliquae non patientes, coeperunt reddere sibi uicem suam. Ex quo orto magno strepitu cum clamore in ecclesia, uiri circumstantes audientes praedicationem coeperunt omnes fortissime ridere, et ipse praedicator similiter; et sic praedicatio fuit soluta, et risu finita. Quid ultra? Haec mulier defuncto marito reuersa est Florentiam, et ibi fuit uanissima, et multos habuit procos et multum lubrice uixit. Unde ipsa mortua, quidam frater simplex praedicans super funere eius, dixit, quod inuenerat in ista foemina unum solum peccatum, scilicet, quod oderat populum Florentiae. Nunc ad literam, dicit Cacciaguida: {Una Cianghella}, idest, una tam praua et uana mulier similis ei, {un Lapo Salterello}, idest, tam temerarius et prauus ciuis, sicut fuit dominus Lapus de Saltarellis de Florentia. Iste siquidem fuit iurista, uir litigiosus et linguosus, multum infestus autori tempore sui exilii, {saria tenuto tal marauiglia allor}, idest; inter tot temperatos et continentes, {qual or saria Cincinnato e Corniglia}. Quasi dicat: sicut esset nunc mirabile uidere in Florentia inter tot uitiosos unum ciuem similem Cincinnato, et unam mulierem similem Corneliae. De Cincinnato dictum est UI capitulo huius Paradisi; fuit enim uir parcissimus et reipublicae amantissimus: de cuius laudibus multa scripsit Titus Liuius. Dicit enim inter alia quod uendidit agrum et renuit dignitatem etc., quorum omnium contrarium faciunt florentini. Cornelia autem, de qua hic loquitur autor, fuit filia magni Scipionis Africani, quae uocata est mater Gracchorum, mulier magnanima et pudica, quae nunquam transuolauit ad secundas nuptias, de qua idem Titus Liuius.
+
+{Onde.} Hic autor antequam prosequeretur quod incoepit interponit actum Beatricis; et fingit pulcre quod Beatrix risit de tali persuasione adulatoria, quia uidit persuasionem illam tendere ad inanem gloriam sui; et explicat risum illum per comparationem propriam. Unde dicit: {Onde Beatrice ch'era un poco sceura}, idest, separata aliquantulum ab eo, quia, ut iam dictum est, autor modicum trahebatur a uento gloriae, et sic modicum recesserat a Beatrice, {parue ridendo quella che tossio al primo fallo scritto di Gineura}, idest, ad osculum quod fuit primum fallum amoris Geneurae, de quo scriptum est in Inferno. Cum enim Lancillottus peruenisset ad colloquium cum regina Geneura opera principis Galeoti, nec auderet prae nimio pudore pandere flammam amoris sui, princeps Galeotus interposuit se, et fecit eos peruenire ad osculum: tunc quaedam domina nomine Damma socia reginae perpendens de actu, tussiuit et spuit, quasi dicens: bene te uideo; ita in proposito Beatrix risit nunc, quasi dicat: bene audio te, uel tu bene audiris, caue quid dicas. 
+
+{Necessità.} Hic Cacciaguida respondet quaestioni tacitae, quae uidetur oriri ex dicto eius, quia posset statim obiici: Si Deus omnia futura contingentia praesentialiter uidet, cum eius scientia sit infallibilis, ergo infallibiliter et necessario euenient. Respondet autor: et tamen ipsa contingentia, {non prende però necessità quindi}, scilicet, ab illo aspectu diuino. Et hoc manifestat per unum exemplum grossum domesticum, dicens: {se non come naue, che discende giù per corrente}, idest, fluuium, supple, recipit necessitatem, {dal uiso in che si specchia}, idest, ab oculo illius a quo prospicitur eam. Et hic nota quod per hoc autor uult dicere, quod prouidentia Dei non imponit necessitatem futuris contingentibus, nisi sicut oculus humanus, qui stans ad ripam maris uel fluminis uidet a longe nauim uenientem secundum cursum aquae, qui licet uideat nauim certissime uenientem ad portum, tamen non imponit necessitatem sibi, quia ita ipso non uidente sicut uidente, nauis facit cursum suum. Sicut ergo praeuisio humana non est causa quare hoc sit, ita nec prouidentia diuina est causa qua futura eueniant; ita enim se habere prouidentia ad futura, sicut uisio humana ad praesentia. Uidet enim Deus omnia futura in instanti aeternitatis, ita quod futura non sunt sibi futura; et caetera multa uidet. 
+
+{Ben puoi.} Hic autor per improperium assignat causam quare pastor non timet uindictam apostolorum; et dicit: tu potes respondere: ego habeo ita totum studium et intentum ad eum qui uoluit uiuere solus et qui per saltus fuit tractus ad martyrium, quod ego non timeo Petrum nec Paulum. Et ad intelligentiam huius literae est solerter aduertendum, quod multi multa friuola et uana dixerunt circa istum passum. Aliqui enim dicunt quod autor loquitur de diabolo, qui fuit praecipitatus de coelo ad infernum ad martyrium; sed ista expositio est penitus falsa, quia iste noluit uiuere solus, sed uoluit fieri similis altissimo; et maximam multitudinem habuit sociorum in coelo, et habet in inferno. Aliqui uero exponunt, quod autor loquitur de Simone Mago, qui cadens ex aere portatus a daemoniis conquassatus est in terra; sed et ista expositio est aliena, quia Simon Magus etiam noluit uiuere solus, immo cum hominibus et daemoniis, et Nerone pessimo omnium daemoniorum. Alii autem uolunt quod autor intelligat de Sardanapalo rege assyriorum, de quo dictum est supra capitulo huius Paradisi, qui fuit totus delitiosus, et demum se praecitauit in ignem; sed nec ista opinio uera est, quia Sardanapalus noluit uiuere solus, immo continuo erat circumuallatus magna turba meretricum. Sunt etiam quidam exponentes subtilius et dicentes, quod autor intelligit de Iohanne Baptista; et uult dicere: ego habeo ita firmum desiderium meum ad uitam contemplatiuam, qualis fuit uita Baptistae, quod non curo de uita actiua Patri et Pauli. Ista expositio autem licet uideatur subtilis et consona, tamen non haberet hic locum, quia clare patet ex dictis, quod autor quam peius potest loquitur hic de pastore, nunc autem commendaret eum: potest tamen ista expositio uerificari, si suppleatur et addatur sic: tu pastor potes respondere: ego uiuo ita contemplatiue, quod non curo de uita actiua; sed si hoc esset, esses aliqualiter excusandus; sed neutrum facis, quia non uiuis in contemplatione et Baptista, nec in actione ut Petrus et Paulus; isto modo supplendo expositio potest stare; sed demum, omissis omnibus praedictus tamquam superfluis, dicit, quod autor loquitur de floreno in quo est scuplta imago Iohannis Baptisae. Uult ergo dicere: tu pastor potes dicere: ego habeo ita fixam uoluntatem floreno acquirendo, quod non cognosco Petrum et Paulum, qui fuerunt ita pauperes, spernentes omnino pecuniam. His ergo praenotatis nunc ad literam ueniatur, quae exponatur sic: {Ben puoi tu dire}, scilicet, tu pastor uel papa; nam potest intelligi hic principaliter de Bonifacio qui tunc sedebat, et qui fuit simoniacus ualde, ut dictum est Inferni XIX capitulo de quo autor simile dixit supra capitulo Paradisi: {io ho fermo il disiro}, idest, totum desiderium et conatum meum, {sì a colui}, scilicet, Baptistae; et ponitur signum pro signato, scilicet, Baptista pro floreno, in quo designatus est; simili schemate autor usus est Inferni capitulo contra Florentiam; et ita loquitur multum caute et uelate; et dicit: {che uolle uiuer solo}, scilicet in deserto, ad quod iuit in aetate septem annorum; sed certe si nunc iret ad curiam romanam forte efficeretur baratarius, {e che fu tratto a martìro per salti}, quia postea decollatus fuit propter saltus filiae Herodis, {ch'io non conosco il Pescator}, scilicet, Petrum, {nè Polo}, qui gratis dederunt, quod gratis acceperant. De hac materia plene scribit nouissimus poeta Petrarcha libro Bucolicorum et caetera. 
+
+{Ma per.} Hic Benedictus arguit incidenter monachos claustrales praesentis temporis, qui non ascendunt istam sanctam scalam, immo solum sunt mersi affectionibus terrenorum; unde dicit: {ma nessun diparte mo i piedi da terra}, idest, affectiones, {per salirla}, idest, causa ascendendi ipsam scalam, quia uidetur eis nimis alta. Sed nota quod autor uidetur nimis large loqui hic, quia adhuc sunt multi monachi sub habitu et regula Benedicti satis sancte uiuentes, quantum apparet, sicut ego uidi in aliquibus locis, sicut in fratribus montis Oliueti. Dicendum breuiter quod Benedictus loquitur per respectum ad illos primos contemplatiuos; uel dic et melius, quod istud dictum debet restringi et referri solum ad locum Cassini, de quo autor specialiter hic loquitur, et qui de rei ueritate est ualde desertus et desolatus, ut statim dicetur. Dicit ergo: {e la regola mia rimasa è giù per danno delle carte}, scilicet, in scriptura non in opere, quia frustra occupat chartas sine fructu cum non seruetur. Et uolo hic ad clariorem intelligentiam huius literae referre illud quod narrabat mihi iocose uenerabilis praeceptor meus Boccaccius de Certaldo. Dicebat enim quod dum esset in Apulia, captus fama loci, accessit ad nobile monasterium montis Cassini, de quo dictum est. Et auidus uidendi librariam, quam audiuerat ibi esse nobilissimam, petiuit ab uno monacho humiliter, uelut ille qui suauissimus erat, quod deberet ex gratia aperire sibi bibliothecam. At ille rigide respondit, ostendens sibi altam scalam: ascende quia aperta est. Ille laetus ascendens inuenit locum tanti thesauri sine ostio uel claui, ingressusque uidit herbam natam per fenestras, et libros omnes cum bancis coopertis puluere alto; et mirabundus coepit aperire et uoluere nunc istum librum, nunc illum, inuenitque ibi multa et uaria uolumina antiquorum et peregrinorum librorum; ex quorum aliquibus detracti erant aliqui quaterni, ex aliis recisi margines chartarum, et sic multipliciter deformati: tandem miseratus labores et studia tot inclytissimorum ingeniorum deuenisse ad manus perditissimorum hominum, dolens et illacrymans recessit; et occurrens in claustro petiuit a monacho obuio quare libri illi pretiosissimi essent ita turpiter detruncati. Qui respondit quod aliqui monachi, uolentes lucrari duos uel quinque solidos, radebant unum quaternum et faciebant psalteriolos, quos uendebant pueris; et ita de marginibus faciebant euangelia et breuia, quae uendebant mulieribus. Nunc, uir studiose, frange tibi caput pro faciendo libros.
+
+{E Beatrice.} Hic autor fingit quomodo Beatrix ostenderit sibi aduentum ducis et exercitus triumphalis. Et ad huius fictionis pulcerrimae intelligentiam est praenotandum, quod multi mirati sunt in hoc passu, quare triumphus beatorum cum duce eorum ostendatur in hac octaua spera, non uidentes causam quae mouit autorem ad hoc, quae est haec: quoniam in ista octaua spera sunt imagines omnium stellarum quae sunt principia omnium naturarum, et quia spera octaua, ut dictum est secundo capitulo huius Paradisi et alibi, sibi distribuit uirtutem suam per omnes speras planetarum inferiores; ideo bene eleganter fingit quod omnes animae beatorum distincte apparentes in singulis speris planetarum, nunc appareant simul aggregatae in ista octaua spera. Nunc ad literam dicit autor: {E Beatrice disse: ecco le schiere}, quae diuersimode pugnauerunt et sub diuersa armatura in terra, ut in coelo triumpharent de sua uictoria. Unde dicit: {del trionfo di Cristo}, quia huius gloriosi exercitus dux et princeps est gloriosissimus Christus. Et dicit: {e tutto il frutto ricolto del girar di queste spere}, idest, ex motu et influentia planetarum. Est ergo hic notandum quod acies uirginum de spera lunari, acies actiuorum de spera mercuriali, acies amorosorum de spera Ueneris, acies doctorum de spera Solis, acies bellatorum de spera Martis, acies regum et principum de spera Iouis, acies contemplatiuorum de spera Saturni, omnes istae acies septem electae et missae ad diuersas pugnas a duce suo nunc reuocantur et recolligentur ad ipsum summum ducem et imperatorem, et recipient praemium et triumphum meritum, ut animent caeteros ad bene pugnandum. Et hoc factum est in illa Roma, cuius unus est princeps qui gaudet de frequentia ciuium, non de pulsione laetatur; ad quem quicumque confugit saluus est, etiam si prodiderit patriam suam uel interfecerit patrem suum, aut deseruerit imperatorem terrenum in bello.
+
+Et subdit quare argumentum ponatur in dicta diffinitione, dicens: {e da questa credenza}, idest, a praedicta credulitate, {ci conuiene sillogizzare}, idest, formare syllogismos et argumenta nostra, {senza auer altra uista}, idest, sine alia probatione uel demonstrata ratione. Et concludit: {e però tiene intenza d'argomento}, quasi dicat: ideo dictum est a Paulo quod fides est argumentum, non necessaria probatio rerum non apparentium oculis hominum; quia si apparerent non accederemus ad ipsas sperandas per fidem, sed per probationem naturalem et demonstrationem necessariam; et tunc fides non esset fides. Et hic ad clariorem intelligentiam diffinitionis datae et declaratae est notandum, quod sicut substantia subsistit accidentibus supportans et substinens illa, et non indiget alio subiecto; ita fides in aedificio spirituali substinet totum aedificium supportans et substinens ipsum non indigens alia uirtute; quia ipsa est petra firma super quam sapiens aedificauit sibi domum. Ideo bene dicitur quod fides est substantia rerum sperandarum, quia ipsa est causa quod ea quae sperantur in futuro in nobis substantientur, et quodammodo faciat illa in nobis subsistere per fidem; namque fit, quod bona futura quodammodo sunt praesentia, et per eam uisibilia certo modo uidentur. Per primum modum fides dicitur substantia rerum sperandarum; per secundum dicitur argumentum non apparentium: est enim quaedam certitudo inuisibilium.
+
+{Tu.} Hic Petrus ostendit autori quae sit potissima causa cupiditatis et deprauationis uitae hominum; et dicit quod est culpa pastoris, sicut alibi saepe dixit. Dicit ergo excludens admirationem autoris: {Tu, perchè non ti facci marauiglia}, scilicet, quare omnes sunt ita dediti cupiditati generaliter, {pensa che in terra non è chi gouerni}, scilicet, nec temporale nec spirituale, quia Bonifacius usurpat utramque potestatem, ut iam saepe dictum est: ex quo sequitur quod gens humana deuiat a uia recta, quae ducit ad coelum, et discurrit per deuia uitiorum, quae ducunt ad mortem. Dicunt enim multi et arguunt: uidemus quod praelati sunt summe cupidi, qui non sentiunt angustiam rei familiaris, cum non habeant uxorem neque filios, et si habent, non audent dicere quod sui sint; ergo quanto magis homines impliciti curis saecularibus et multis incommodis? 
+
+{E ciò.} Hic Bernardus quia dixerat: hic effectus sufficiat, nunc statim adducit unum notabilem et mirabilem effectum de praedestinatione duorum fratrum gemellorum, scilicet Esau et Iacob, de quibus dicit Paulus: antequam nascerentur dictum est: Esau odio habui, Iacob autem dilexi. Ad cuius literae intelligentiam est praesciendum, quod sicut scribitur in Genesi, Isaac genuit gemellos ex Rebecca, qui continuo in utero matris faciebant inter se turbationem et commotionem. Unde Isaac implorauit a Deo quid hoc esset; cui responsum est quod duo nascerentur, ex quibus descenderent duo populi, et populus maior esset seruus populi minoris. Adueniente tempore partus exiuit primo de utero matris quidam rubeus in colore, cui nomen fuit Esau; deinde quidam paruus in colore nigro, qui tenebat cum manu pedem primi, quasi diceret: tu non ibis sine me; et isti minori fuit nomen Iacob. Pater tamen plus diligebat Esau primogenitum; mater pero plus diligebat Iacob: et ipsa per fraudem fecit quod Iacob minor obtinuit benedictionem a patre Isaac, cuius oculi caligauerant prae nimia senectute; et hic Iacob fuit dilectus Deo et Esau odiosus, sicut scriptum est Malachiae primo capitulo. Ad propositum ergo uult dicere autor: Uide si Deus praedestinat homines, cum prius quam isti gemelli nascerentur unum dilexit, alium odio habuit. Nunc ad literam dicit Bernardus: {E ciò espresso e chiaro ui si nota}, quasi dicat: talis effectus praedestinationis expresse et clare apparet, {nella scrittura santa}, scilicet, Genesi, {in quei gemelli} idest, duobus fratribus simul conceptis, {ch'ebber l'ira commota nella madre}, scilicet, in utero matris Rebeccae, sicut notatur supra capitulo UIII. 
+
+{In te.} Hic Bernardus tangit alias uirtutes quae maxime placent in muliere regina, siue domina magna; unde dicit: {Misericordia s'aduna in te}, quia compateris afflictis et flectis dominum tuum ad misericordiam, et pietas adunatur in te, quae uirtus facit diligere patriam et parentes; {e magnificenza s'aduna in te}, quae uirtus praesertim decet magnanimos et potentes; consistit enim in faciendo magna munera, sicut liberalitas in minoribus expensis. Et quia finis proximus non permittit discurrere per singulas uirtutes Mariae, ideo bene Bernardus colligit omnes sub uocabulo bonitatis, dicens: {quantunque di bontade}, idest, quicquid boni quod comprehendit et continet omnes uirtutes, {è in creatura s'aduna in te}, quasi dicat: quod singulae uirtutes distributae in diuersis creaturis humanis et angelicis, facientes illas diuersimode excellere, sunt aggregatae dignissime in ista; ita quod casta uirginitas quae est in spiritibus lunaribus, prudens operositas mercurialium benignitas uel benigna caritas uenereorum, clara sapientia solarium, audax fortitudo martialium, inclita iustitia iouialium, solitaria contemplatio saturnalium, omnes cumulatim reperiuntur in ista domina perfectissima; ita ardor seraphinorum, splendor cherubinorum etc., ita amabilitas Rachelis, sapientia Rebeccae, fidelitas Sarae etc. Ergo bene ex his et aliis multis licet concludere: tu potes, scis, uis et debes exaudire humillimam supplicationem petentis; potes enim, quia es regina magnificentissima; scis, quia es sapientissima, quia increatam sapientiam habuisti in te inclusam; uis, quia es mater clementissima et piissima; et debes, quia nata de stirpe nobili Dauid, et nobilissimo principi sociata etc. 
+
+{Così.} Hic autor propalat deficientiam suae uisionis per duo exempla, unum naturale, et aliud artificiale, dicens: {Così la neue si disigilla al sole}, idest, liquescit et perdit formam suam: et est propria similitudo, sicut nix debilis et resolubilis priuatur propria forma ad calorem solis sensibilis, ita mens humana debilis et infirma spoliata est forma suae uisionis phantasticae ad calorem solis aeterni, quantumcumque esset alba ut nix, idest pura et munda, quia talis praeparata fuit antequam ascenderet in coelum, sicut ostensum est Purgatorii finali capitulo. Et subdit secundam comparationem, dicens: {la sentenzia di Sibilla si perdea al uento nelle foglie lieui così}, sicut, supple, uisio mea perdebatur. Ad declarationem autem istius comparationis est sciendum, quod, sicut fingit praeclarissimus poeta Uirgilius UI Eneidos, Eneas uolens descendere ad inferos adiuit Sybillam Cumanam, quae erat sapiens et famosa sacerdos Apollinis, et ibi ministrabat in templo mirabili, cuius adhuc apparent uestigia apud ciuitatem desertam Cumarum, quae nunc est mersa sub mari non longe a Neapoli; et ibi Apollo dabat responsa sua, quae Sybilla inscribebat in foliis, quae uentus superueniens asportabat: quaere quid sibi uult haec fictio; et nota quomodo haec fictio Uirgilii propriissime consonat fictioni Dantis. Sicut enim responsum Apollinis, qui erat Deus sapientiae, traditum sapienti Sybillae scribebatur in folio et asportabatur a uento; ita uisio Dei, qui est uera et summa sapientia, ostensa Danti sapienti, scripta fuit in mente mobili quae euoluitur tamquam folium ad uentum. Sybilla enim arrepta spiritu Apollinis perdebat memoriam eorum quae uiderat dum esset arrepta; ita autor post raptum suum reuersus ad se perdidit memoriam eorum quae uiderat tempore raptus. Nota etiam quod multae fuerunt sybillae, scilicet, decem, quarum una uocata Erithrea mirabiliter prophetauit aduentum Christi, sicut scribit Augustinus de Ciuitate Dei: fecit enim quaedam carmina, quae ibi scribit Augustinus, ex quorum principiis colliguntur ista uerba: Iesus Christus Saluator etc. Sybilla etiam Cumana praedixit ipsum aduentum Christi, sicut tactum est primo capitulo Inferni.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt b/testi_2_tutti/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt
new file mode 100644
index 0000000..6480f17
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt
@@ -0,0 +1,22 @@
+*Hec est Maronis gloria ut nullius laudibus crescat nullius uituperationibus minuatur*.] Macrobius libro 6 Saturnalium. [MACR. Sat. I 24, 8]*
+In principio huius libri sunt 6 generaliter uidenda. Primo quis fuerit libri autor. Secundo que est ipsius materia. Tertio que fuit autoris intentio. Quarto que utilitas. Quinto cui parti philosophie supponatur. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Primo autor libri fuit Publius Uirgilius Maro Parthenias poeta Mantuanus. Publius dicitur quia publice doctrinam suam tradidit. Uirgilius dictus fuit a uirga quia mater eius pregnans de eo somniauit se peperisse quandam uirgam lauream que, cum tangebat terram, crescebat usque ad celum. Et hoc fuit uerum, quia ipse peritissimus descripsit rerum multarum naturas que sub celo sunt et generaliter de omnibus uirtutibus et uiciis. Uirga competit etiam multis scilicet pastoribus et ipse in libro isto Buccolicorum descripsit pastores. Uirga competit bubulcis et ipse tractat in libro Georgicorum de bubulcis. Uirga etiam competit regibus et ducibus armatis et ipse in libro Eneidos tractat de bellis et ducibus armatis. Maro est agnomen autoris. Et dicitur a maron, quod est nigrum, quia Uirgilius fuit niger et in uultu rusticus, sed moribus excellentissimus. Parthenias dicitur a parthene grece latine uirgo, quia fuit honestus ad modum uirginis. Poeta est nomen professionis et nomen sacrum. Mantuanus dicitur a patria, quia fuit de Mantua ciuitate. Secundoquid sit materia libri? Materia libri Buccolicorum est collocutio pastorum, libri Georgicorum est agriculture cultus, libri Eneidos armorum exercicium. Tertio intentio autoris fuit duplex, priuata et publica. Publica, quia intendit describere uitam uiciosam potentum ducum et dominorum. Priuata, quia intendit promereri gratiam Cesaris Augusti, describens tria necessaria esse regi et duci scilicet opulentiam, prudentiam et exercicium armorum. Quarto que utilitas. Utilitas in libro Buccolicorum est quadruplex. Prima ut licenter et impune detegat uicia potentum et magnatum. Secunda ut honeste et sine rubescentia possit laudare se et alios sub stilo bucolico. Tertia fuit ne res ipsa siue materia uilerescet. Quarta est delectatio quia delectatur assimilatione rei ad rem. Utilitas in libro Georgicorum est cognitio frugum terrarum, pascuorum et pecudum. Utilitas in libri Eneidos est cognitio armorum et uirorum potentum in armis. Quinta cui parti philosophie supponatur. Supponitur ethice, quia de moribus tractat. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Titulus libri est Publii Uirgilii Maronis Partheniatis poete Mantuani liber Buccolicorum incipit. Buccolicus id est bos paruus, inde Buccolica. Egle grece latine capra, inde egloga. 
+ 
+*TITIRE TU PATULE ET CETERA:* egloga ista prima diuidi potest in tot partes generales quot sunt dyalogi, idest collocutiones duorum, scilicet pastorum. Sed ueniendo ad sententiam dico quod Uirgilius in ista prima egloga intendit quadruplicem sensum, scilicet fabularem, hystorialem, allegoricum et tropologicum. Fabularis talis est: quidam pastor dictus Melibeus, uidens alium pastorem nomine Titirum feliciter quiescentem sub umbra arboris frondose et lete cantantem de amore cuiusdam sue amice, alloquitur eum deplorans suam infelicitatem, quia ille Titirus requiem inuenerat. Ipse uero Melibeus erat in fuga, quia amiserat oues suas et non habebat nisi tres capellas. Historialis sensus clare indicatur per ipsa nomina pastorum que sunt conuenientia pastoribus. Nam Titirus interpretatur maior aries, per quem intellige Uirgilium qui est maior inter Mantuanos. Iste ergo Titirus requiescit sub umbra arboris late patentis, idest sub fauore Octauiani, ad cuius gratiam admissus recuperauit agros suos et cantat de amore noue amice sue, idest Rome. Sed Melibeus est omnis alius ciuis Mantuanus et interpretatur. Nam spoliatus omnibus bouis dolet de infelicitate sua et admiratur fortunam Titiri, idest Uirgilii, quia ambo erant de eadem terra. Et Tytirus habebat requiem ipse uero laborem et dolorem. Allegoricus sensus est quia per Tytirum debes intelligere poetam Uirgilium qui bene uocatur Titirus, idest maior aries, quia maior inter omnes poetas et gaudet magno ocio sub umbra arboris, idest Octauiani. Sed Melibeus, qui interpretatur curam agens, est omnis alius poeta qui nunc perdit labores suos adueniente Uirgilio et excluditur a patria, quia non est amplius in precio unde dolet et admiratur quod Uirgilius qui tunc iuuenis erat excelleret omnis alios poetas bene canendo. Tropologicus sensus, idest moralis, est quod per Tytirum ita quiescentem intellige omnem uirum solitarium et contemplatum uacantem ocio et cetera. Et introducitur meditatiuus et cetera. Item introducitur canens letus, quia felicitas maxime consistit in speculatione sicut probat philosophus et cetera. Per oppositum Melibeus est omnis uir ciuilis actiuus qui implicatur maximis laboribus. 
+
+*SICILIDES MUSE:* in prima egloga Uirgilius descripstit querimoniam Melibei depulsi a patria et ab agris suis. In secunda descripsit querimoniam sui non admisi tam cito ad gratiam Augusti. In tertia descripsit contentionem duorum pastorum, scilicet sui et alterius obicientium sibi in uicem furta. Nunc consequenter in ista egloga quarta Uirgilius intendit describere felicitatem eximiam illius sub quo ipse floruit, claruit, uixit et scripsit. Et ideo Uirgilius descripturus rem altam petit licentiam, quia excessurus est formam bucolici carminis et apostrofat primo et principaliter ad musas quas hucusque fuerat imitatus. Hucusque locutus est Uirgilius et scripsit mere bucolice in stilo pastorali. Sed modo intendens excedere formam carminis bucolici petit licentiam et dirigit sermonem ad musas ut dixi hucusque est secutus Theocritum, qui fuit poeta Siculus Siracusanus. Modo ut dixi excessurus carminis bucolici formam sic apostrofat ad musas dicens *o Sicilides muse et cetera*. 
+
+*MATRI:* istud non potest referri ad Christum, quia non stetit in corpore matris nisi nouem mensibus. Sed bene potes referri ad Augustum. Et aduerte quod hic proprie Uirgilius loqui, quia quando quis horatur aliquem ut bene tractet matrem suam dicit ipsa tulit te nouem mensibus. Et ita dicit Uirgilius Augusto sicut dicit Suetonius Christo mense natus est Augustus. Unde ille bene conuenit cum ipso. Hic interserit fictionem Uulcani, quia quando Uulcanus natus est ex Ioue displicuit matri unioni propter suam turpitudinem et ideo Iupiter precipitauit eum de celo et per consequens priuatus est conuiuio et consortio Iouis. Propterea quando fabricauit fulmina Ioui petunt connubium Minerue, idest Palladis que nullo modo uoluit cognoscere eum et ideo priuatus est connubio. Ergo Uirgilius uult dicere, idest de Roma, idest a senatoribus.
+
+Nunc consequenter in presenti egloga sexta intendit describere laudes Uarri. Et bene continuatur hec egloga cum precedenti, quoniam Uarus fuit magnus princeps apud Augustum, fuit magnus poeta et precipuus amicus Uirgilii in tantum quod in morte sua commisit sibi librum suum Eneidorum comburendum, quia incorrectus remanebat. Ista egloga primo habet proemium in quo Uirgilius aperit suam intentionem et excusat se ipsi Uarro si pro nunc non potest describere magnifica gesta sua, ita quod tota ista pars prima est prohemialis sine alia diuisione. In hac ergo prima parte prohemiali Uirgilius hoc intendit sententialiter. Uult enim dicere: *ego inclinaueram ad describendum bucolicam, sed paulo post deliberam describere carmina heroica, describere tragice et non bucolice, ulterius quia scilicet uolebam describere magnalia Uarri. Sed Augustus hoc presentiens mandauit ut ego prosequerer carmen bucolicum, dimitterem omnino carmen tragicum et sic ego feci et facio*. Et aduertatis quod sicuti fuit adulatus Augusto in egloga precedenti commendando Iulium Cesarem, ita adultatur ipsi Augusto commendando Uarrum suuum principem. 
+
+*PERGITE PIERIDES:* in superiori parte prohemiali istius egloge poeta Uirgilius excusauit se Uaro quod omissis gestis eius. Describendis ipse cogebatur prosequi bucolicam. Ideo nunc consequenter in ista parte executiua ipse Uirgilius intendit describere bucolice siue pastoraliter sectam Epicureorum. Tum quia Uarus iuuenis erat et delectabatur tali materia, tum quia ad tempus felicitatis et fertitlitatis quale erat tempore Augusti solent homines audire talia libenter et conuertere se ad uoluptates. Ergo dico quod uult ostendere qualis sit illa secta et qui et qualis sint eius effectus et quomodo sit placens et displicens. Unde scias quod Uirgilius hic confingit unam fabulam iocundam sub eius uelamine. Ipse aptissime exprimit qualis sit secta Epicureorum. Et fabula est talis: duo fuerunt pueri qui a casu reperierunt quemdam senem in spelunca sua dormientem sepultum somno et uino, de cuius capite decide regulat serta, idest girlande et iuxta eum erat uas plenum uino et isti duo pueri ad solatium collegerunt illa serta et cum illis ceperunt ligare istum senem dormientem et istis sic agentibus tamen timide, superuenit una puella speciosa ualde et ista uolens cos iuuare cum moro cepit pingere faciem istius senis illo iam euigilante. Iste ergo senex tandem excitatus ridere cepit et cepit dicere: *quare me ligatis, dimittite me, quia ego cantabo ut alias uobis promisi, sed isti puelle dabo aliud quam cantum*, quasi diceret tacite: dabo sibi stuprum.. Hoc dicto, cepit dulciter canere in tantum quod ad eius cantum ceperunt breuiter omnia concurrere et audire que ipse canebat. 
+
+Imo uult dicere quod abiecerat girlandas alonge quando cecidit. Ista serta erant hederea. Macrobius primo Saturnalium dicit quod sacrificantes Bacho semper portabant coronam hedeream, quia bene scitis quod hedera ligat et ita uinum ligat linguam et alia membra. Sed uas uinarium erat prope eum. Et hoc uides tota die quod ebrii aliquando cadunt et frangunt sibi caput et non frangunt urceum. 
+ 
+*NAMQUE CANEBAT:* in superioribus audistis quare cantante Sileno concurrebant undique omnia allecta dulcedine et suauitate illius cantilene. Nunc consequenter ordine continuato Uirgilius describit illam cantilenam siue formam et qualitatem cantus. Et tota lectio presens usque in finem egloge potest dici in tot partes quod sunt particule illius cantilene. Et audi quod canebat. Dicit quod iste Sillenus primo incepit canere de prima constitutione et conditione mundi. Et ut ista pars prima que cantatur a Sileno que est fortis ualde appareat clara, oportet uos notare quod sicut scribit philosophus primo philosophicorum antiqui philosophi habuerunt inter se magnam discrepationem et discordiam de origine mundi. Aliqui dicebant ignem esse principium omnim rerum, sicuti Eraclitus. Alius dixit quod erat aqua, sicut Thales Milesius. Alii dicebant quod aer erat, sicut Diogenes. Alii dicebant quod erant omnia quattuor elementa sicut Empedocles. Ulterius fuerunt alii qui dixerunt multa esse principia rerum sicuti Democritus. Dicebant quod corpora minima, corpora indiuisibilia que nos communiter appellamus athomos fueruent principia rerum. Dicebant quod ex istis athomis generabantur omnia et dicebant quod erat dare uacuum ita quod uacuum et athomos dicebant esse principia omnium rerum et dicebant quod ex istis erant facta elementa et elementata et forme omnium rerum tamen distincte et quod ultimo essent facta animalia et homines. Et ideo dicebat Democritus mundum esse factum a casu et ista fuit opinino Epicuri, quam iste Silenus eius sequax hic decantat. Dicit hic Seruius quod iste Silenus ponit primo quedam philosophica et postea transit ad fabularia tamquam ad delectabiliora. Sed certe uidere meo non intelligit quid cantet Silenus. Imo iste Silenus tamquam Epicureus incipit recte a uoluptate, quia ponit constitutionem mundi secundum opinionem Epicuri, scilicet quod mundus regatur a casu et per hoc uult persuadere quod sequantur homines uoluptates. Unde bene dicit Tulius in libro Tusculanarum questionum: *non audet Epicurus negare deos, tamen dicit eos nihil agere, eos nihil curare* [CIC. nat. deor. 3,3]*. Unde dico quod per consequens uult persuadere quod summa felicitas sit ponenda in uoluptate. In isto passu patet ignorantia Seruii, quia dicit quod nubes uadunt usque ad speram solis. Sed certe non uadunt usque ad speram lune nec usque ad ignem non uadunt, nisi ad seram regionem aeris. Unde hic uult dicere Uirgilius quod pluuie portantur sursum et cadunt postea. Et in hoc ostendit generationem pluuie. Unde nota quod sol attrahit cum radiis suis humores ab aqua et quando humores perueniunt ad mediam regionem aeris non possunt amplius ascendere frigore in uento. Et tunc ibi reprimuntur et condensantur et mingunt super nos. Et canebat ut terre stupeant. 
+   
+*HINC LAPIDES:* postquam tetigit constiutionem mundi nunc in mente subannectit mundi dissolutionem, quia in mundo naturaliter aliquando fiebat diluuium aliquando incendium particularia. Et ponit duo diluuia particularia. Unum diluuium particulare fuit tempore Deucalionis regis Thesalie et de hoc habetis ab Ouidio. Et aliud diluuium uolebat fuisse tempore Ogigii regis Thesalie. Ergo uide litteram: et canebat ille Sillenus hinc, idest post hoc. Dixerat generaliter ista de constitutione et de dissolutione mundi. Modo tantum sit ad creationem hominis et ideo tangit fabulam Promethei. Fabula habetur ab eodem Ouidio quod Prometheus fuit primus qui creauit hominem de limo, sed erat forma inanimata et ipse Prometheus non habens animam quam infunderet in illa forma inanimata. Fuit portatus in celum a Minerua et dicitur subtraxisse modicum ignis de spera solis et illo igne inspirasse uitam homini. Et istud est dicere quod corpus hominis est generatum ex elementis et maxime ex terra, sed anima uenit ab extra, scilicet a celo. Ad fabulam prosequendo iste Prometheus facto isto furto fuit adiudicatus a Ioue huic pene quod fui alligatus saxo in monte Caucasio et continuo uultur et aquila corrodunt cor eius. Et hoc est dicere quod postquam homo fuit animatus statim est iudicatus pene, quia habet appetitum insaciabilem, quia ultra terrena presumit ascendere in celum et perscrutari cursus planetarum et secreta dei. Et ex istis habet maximum laborem. Unde bene dixit Salamon qui addit ad scientiam, addit et laborem. addit aliud dicens quod iste Sillenus etiam addebat raptum Ylle. Hercules cum Yasone iuit ad acquirendum aureum uellus et habebat secum puerum socium qui portabat sibi arma et uocatus est Ylla. Et dum descendisset ab Argo dicitur fuisse raptum a Nimphis. Et Hercules non ualens eum reperire constituit sibi sacra annalia in quibus naute uocabant eum. Unde aduerte quod Yle appellatur materia prima que est ingenita et incorruptibilis. Modo iste dicitur raptus a Nimphis ita quod non potest uidere, quia ista materia prima est incognita et incomprensibilis, scilicet deus. Ergo dicit: ille Sillenus adiungit his, scilicet predictorum Yllam, scilicet socium Herculis. in superioribus Uirgilius ostendit quare ille Sillenus cantauit pertinentia ad constitutionem primam mundi secundum opinionem Epicureorum, qui omnia faciebant propter uoluptatem. Nunc consequenter idem Uirgilius transit ad fabulas continentes in se uoluptatem. Et primo tantigt fabulam Pasiphes. Bene audistis quomodo Pasiphe uxor quondam Minois regis Crete tanta libidine arsit quod adamauit taurum et illum cognouit opera Dedali magni ingeniosi, quia ille fabricauit iuuencam ligneam quam coperuit corio uere uacce et intromissa Pasiphe Taurus eam cognouit. Ex quo concubitu genitus et natus est Minotaurus. Et ista fuit hystoria uera quia Pasiphe fuit uxor Minois et adamauit taurum ut demonstratus est. Licet Fulgentius doctor dicat quod taurus fuit quidam cancellarius Minois. Tum ista sua allegoria non est uera, quia uerum est quod concubuit cum tauro opera Dedali. Et est uerum hystorice sicut uolunt multi autores et historici et etiam si bene consideratis Uirgilius exprimit hoc pro hystoria uera. Et hic Uirgilius probat quod ille concubitus non fuerit appetendus quia contra naturam. Et uult dicere licet iste Epicureus quereret uoluptatem tamen ipse sequebatur uoluptatem naturalem innaturalem fugiebat et detestabatur. 
+
+*AH UIRGO:* statim subiungit et exclamat ad detestationem huius sceleris.Uirgo non ratione integritatis sed ratione etatis, quia erat iuuenis. Uel uirgo: idest uirago, quia excessit uires mulieris. Uel uirgo, quia annuit per hoc quod uirgo magis appetit quam ipsa nupta. Ergo ha uirgo infelix que dementia cepit te ut scilicet diligeres taurum et homines concubitum cum eo. *PRETIDES:* probat per locum ab oppositis quod ipsa numquam debuisset hoc facere. Pretides fuerunt filie Preti ut tu habes ab Ouidio quarta Metha(morphosis). Pretus fuit filius abantis et frater Agenoris qui filias aliquas habuit que denominabantur Pretides ab ipso et multum gloriabantur de pulcritudine sua in tantum quod presumebant se conferre Iunoni in pulcritudine sua et Iuno ob hoc fecit quod ipse sibi ipsis iudebantur iuuente in tantum quod timebantur trahi ad aratrum timebant habere cornua in fronte et apponebant sepe sibi manus ad caput ut scilicet uiderent si haberenet cornua. Et hec est fabula. Modo iste uult sic arguere licet iste Pretides uiderentur sibi ipsis esse in forma iuuencarum poterant per errorem querere concubitum taurum tamen noluerunt et fugerunt tauros, tu uero Pasiphe que eras mulier et non eras in hoc errore iacuisti cum tauro. Ergo quam excusationem habes quasi dicat nullam. Ergo ad litteram: Pretides, idest filie Preti. *TUNC:* tangit incidenter aliam fabulam. Athlanta fuit puella que decreuerat nullum habere uirum nisi quicumque superaret eam incursu. Et tamen Ypomenos uenit ad certamen secum et illam deuicit unde habuit ipsam in uxorem, quia portauit secum tria poma aurea et quando erat incursu et Athlanta appropinquauit ei proiecit primum pomum et illa allecta ad pomum paulum restitit et currit. Secundo cum appropinquaret ei deiecit secundum et similiter cum tertio ipsa attingeret cum ipse deiecit tertiam, ita quod isto modo allactam deuicit eam. Hoc est dicere: ista erat pulcra et superba ex quo repudiabat multos. Sed ista habuit tria poma: primo quia erat pulcer, secundo quia potens, tertio quia generosus. Ergo ad litteram ueni: et tunc, ille Sillenus. *QUID LOQUAR:* in superioribus audistis quare Sillenus fingente Uirgilio decantauerit uarias fabulas continentes uaria genera uoluptatum. Nunc consequenter in ista parte addit alias fabulas similiter continentes alia genera uoluptatum. Et aduertatis quod ista lectio est fortis, quia Uirgilius uidetur hic dicere aliqua falsa tamen non dicit. Dico quod hic Uiriglius addit alias fabulas et primo tangit duas alias fabulas, unam breuiter et aliam breuissime, duarum Sillarum quarum utraque laborauit morbo libidinis et utraque malecessit. Uideamus ergo primo de illa quam Uiriglius expresse nominat, scilicet de Silla filia Nisi. Debetis ergo scire quod rex Minos, dum iret cum forti exercitum contra ciuitatem Athenarum, ulturus mortem indignam filii sui Androgei, primo inuasit Megaram ciuitatem, que est in eodem litore maris, et obsedit istam ciuitatem Megarensem cuius rex erat Nisus habens capillum aureum in capite, scilicet fatalem crinem, quia fatatum erat ciuitatem illam semper esse inexpugnabilem illo capillo manente in capite Nisi. Silla filia istius regis Nisi, dum semel specularetur de fenestra cuiusdam turris, uidit regem Minoem obequitantem circa menia ciuitatis. Statim ipso conspecto capta est amore eius, quia erat pulcerrimus et numquam destitit imaginari quare ipsa posset promereri amorem eius et inuenit modum quia truncauit capillum illum aureum de capite patris et tempore nocturno egressa est ciuitate et obtulit regi Minoi. Rex Minos tamquam iustissimus detestatus est istam et renuit eius munus et noluit suum amorem, imo statim cepit debellare ciuitatem et ipsam uicit. Ista Silla uidens Minoem uictorem uolentem recedere statim cucurrit ad nauem et manu cepit nauem dicens quod uolebat ire cum ipso. Unde rex Minox fecit ipsam precipitari de naui et dicitur esse conuersa in auem que dicitur Alauda. Et istud est uerum quia ille Nisus habebat coronam uel thesaurum quo durante poterat diu susitnere ciuitatem sed ista Silla capta amore Minois furata est thesaurus paternum et uolebat dare Minoi et ipse noluit ex quo conuersa fuit in Alaudam, quia discurrens et uaga. Fuit una alia Silla que uocata est filia Forci. Et de ista est faula talis: Glaucus deus marinus adamauit istam Sillam et ipsa non respondebat sibi propter quod Glaucus recurrit ad Circem et rogauit eam ut faceret quod amaretur ab illa Silla. Respondit: *ama amantem et spernete spernentem*. Hoc est dicere: *ama me que amo te*.* Sed iste Glaucus ob hoc non poterat discedere ab amore Sille propter quod Circe irata suis ueneficiis infecit fontem in quo ista Silla erat solita laudare se. Dum ergo Silla intrasset fontem eius inguina conuersa sunt in uaria genera ferarum, scilicet in lupos et canes. Allegorice: Glaucus est uir libidinosus. Glaucus, idest luscus et talis est omni luxuriosus oblique respicens et cece. Et dicitur deus marinus, quia Uenus nata est in mari. Nam in libidine est sudor salsus. Amat Sillam meretricem pessimam. Circe interpretatur manuum operatio. Et talis recte est inimica istius Sille, quia meretrix fugit manuum operationem. Ergo hinc est quod circa inguina uertitur in lupos et canes, quia insaciata et insaciabilis efficitur. Ergo ipsa dicitur esse periculum maris inter Italiam et Siciliam, scilicet in faro Mesanensi et nauigantes per mundum periclitat. Hoc est dicere luxuria uorat et trahit in periculum multos homines mundi. Istis prenotatis est descendendum ad litteram. Dicit ergo Uirgilius uolens describere istam fabulam duarum Sillarum. *FAMA EST UEXASSE DULICHIAS RATES:* ecce tangit unum mirabile quod accidit isti Sille quod scribit Homerus, quia dicit quod Ulixes cum naui sua peruenit ad istum locum et ibi inuasus est a Silla terribiliter tamquam peregrinus et fuit in magno periculo in tantum quod Homerus scribit quod perdidit nauim et socios et quod ipse solus Ulixes nudus et pedes euasit. Si hoc fuerit uerum uel non nescio, sed Homerus uult ostendere quod uir sapiens scit interdum uitare istam libidinem. Ergo fama est istam Sillam. Uexasse idest turbasse rates. Ulixes fuit Itacensis, ubi est promontorium nomine Dulichium. *AUT UT:* nunc tangit aliam fabulam. Tereus fuit rex Tracie, qui habuit uxorem filiam Pandionis regis Athenarum, que uocabatur Progne. Accidit quod semel iuit Athenas et rogatus a Progne impetrauit a socero suo ut daret sibi Philomenam, ut duceret eam ad Prognem sororem suam. Et Pandion concessit. Unde duxit eam in nauim et cum peruenit ad litus suum illam nolentem stuprauit. Et quia illa post stuprum dicebat, ipse euulsit sibi linguam et dimisit ibi eam et ista peruenit ad tuguria. Et litterata tantum fecit quod ipsa laborauit unam telam in qua breuiter intexuit totum istum fallum et illam telam misit Progne sorori sue. Et Progne tristissima occulte fecit illam suam sororem Philomenam uenire ad se. Et cum simul essent iste due sorores et istis Terei filius et ipsius Prognes, uenit in suam potentiam et Progne cepit ipsum Itim et interfecit. Licet esset eius filius et breuiter tradidit comedendum Tereo, qui cum pranderet dixit: *ubi est Itis?*. Et Progne respondet: *quid petis intus habes*. Et tunc Philomena, que erat absconsa, proprie uenit et proiecit membra Itis in uultum eius et fugerunt statim. Ipse Tereus sequens eas conuersus est in auem upupam, Progne uero in yrundinem, Philomena in Philomenam auem. Allegoria: Tereus figuraliter est ipse corpus, Pandion est alia quid patet ex nomine. Pandion: idest totus clarus. Nam Pan, idest totum et dian, idest clarum. Ergo Pandion est alia tota clara. Ista alia habet duas filias Prognem et Philomenam. Progne est ipsa concupiscentia, Philomena est ratio. Ergo dicit quod Progne petebat Philomenam, quia concupiscentia petebat semper associari rationi. Sed Tereus, idest corpus, uiolat istam Philomenam, idest ipsam rationem et eripit sibi linguam, quia ita corpus suffocat rationem, quod ratio non audet se manifestare. Tereus conuertit in upupam. Upupa est tristis auis, quia comedit stercora et tale est ipsum corpus. Progne uero uertit in irundinem, quia semper yrundo stat in domo et ita concupscientia est in carne. Sed Philomena, idest ratio, petit siluas, idest solitudines.
+
+*EXTREMUM.* In superiori egloga proxime precedenti Uirgilius deplorauit suam infelicitatem circa bona sua sub persona alterius. Nunc in ista decima et ultima egloga deplorat infelicitatem optimi amici sui, uidilicet Galli circa eius personam. Et sic uide quomodo egloga continuatur precedenti. Illa precedens continet infelicitatem Uirgilii circa bona sua. Et ista continet deplorationem infelicitatis Galli optimi amici sui, scilicet Uirgilii, qui credebat habere amorem unius sue amice. Presens egloga habet duas partes principales, uidilicet prohemium et tractatum. In prohemio Uirgilius facit inuocationem et inuocat Arethusam fontem ut sibi permittat deplorare et metrice decantare amorem Galli tum ad illius consolationem, tum ad detestationem illius amice sue. Ad cuius considerationem debetis scire quod iste uocatus est Cornelius Gallus et fuit contemporaneus ipsius Uirgilii, magnus poeta et familiaris Augusti in tantum quod Augustus ex infimo loco exaltauit eum quoniam huic Gallo, debellatis Antonio et Cleopatra, dedit prefecturam Egipti, fecit eum prefectum Egipti et tamen uidetur huic Gallo male cessisse. Quia sicut dicit Suetonius secundo libro Cesarum ipse Augustus ob ingratitudinem priuauit eum domo sua et omnibus prouinciis suis et conuictus iste Cornelius Gallus a senatu fuit compulsus ad necem. Et dicit ipse Suetonius quod tamen ipse Augustus lacrimauit super mortem eius et uicem suam conquestus est. Ergo Uirgilius compatitur ei quia iste habebat unam amicam suam que uocabatur Citheris, alio nomine Licoris, cuius amore ipse diu fuit captus et ipsa suprascripto Gallo iuit cum Antonio in bellum gallicum, ex quo iste Gallus recepit maximum dolorem. Dico quod Uirgilius descripturus hanc plorationem et compassionem Galli primo premittit unum prohemiolum et inuocat musam Siracusanam ut permittat sibi quod in ista ultima parte finali istius operis possit facere hanc deploratione. Ergo dicit extremum et cetera.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt b/testi_2_tutti/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt
new file mode 100644
index 0000000..8998715
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt
@@ -0,0 +1,5 @@
+Poscis, clarissime Marchio, memorandarum auidus rerum alta mente ut Ualerii Maximi maximum breueque compendium exponendum adsumam, breuia dilatans, obscura declarans lucido cum sermone: arduum opus, fateor, per ora multorum uolitans sed a pluribus ignoratum. Parebo tamen libens ut et tibi placeam et aliorum satisfaciam uoto. Tu quidem uir ab ineunte etate pietate insignis et clementia, que peculiaris uirtus principum hominem Deo similem facit, et iuxta tui allusionem nominis in omni opere gloriosus, gloriam siquidem promereri studuisti in edifitiorum opere ingenti. Sicut enim Augustus Cesar, quo nichil clarius sol sub se uidit, gloriatus est urbem quam inuenerat lateritiam relinquere marmoream, ita tu, illustris princeps, terram quam inueneras asseritiam lateritiam fecisti; in cuius infima ualle arcem extruxisti sublimem ad sidera inexpugnabili opera iuxta portam cui leo magnanimus incubat, ut cetera menia linquam, magnifico sumptu sed maiore anime mirifice fabricata more Agrippe. Quamquam pedibus eger, ut ille, acerbissime  afflictatus, literarum gloriam perfectiori etate coluisti; nempe neglecta forma corporis, qua summe pollebas, libros auidissime semper legis hystcriarum, precipue Liuium qui stilum habuit parem Romano gladio, illustrium Romanorum celebranda gesta recurrens, inter quos Iulium Cesarem tuo iure preponis. Uerum ut ueram gloriam cito actingam, que in sola uirtute consistit, quis hac tempestate animi uigore prestantior signifer et pugilis Romanam Ecclesiam, uelut nauiculam Petri inter tot fluctuum turbines agitatam, solus intrepide iuuit, inter multorum dominorum et populorum rebelliones scaturientes magno tui cum discrimine? Quis sanctius inter proceres amicitias coluit? Quis costantius promissa seruauit? Quis humanius benefitia erogauit? Tu, inquam, uir tante uirtutis, cui nichil difficile uideatur, preter cumulata maiorum multa quesisti. Nec quisquam regnantium in aduersitate constantior, in infirmitate patientior, in periculo cautior, de quo dici potest illud quod de Cesare Cicero *Nichil* inquit *solebat obliuisci nisi iniuriarum*. 
+
+*Historie antiquorum utiles sunt ad danda bona consilia ciuitati*, Aristotiles tertio Rhetoricorum. Commendaturus nobilissimum oratorem in cuius moralissimo opere uelut in speculo relucent exempla uirtutum et humana uita singulari quodam dogmate decoratur, ex uerbis propositi thematis duo possum breuiter elicere que excellentissimi auctoris laudem celebrant et extollunt; quorum primum est commoditas in se fructuosa, quod tangitur in auctoritate premissa cum dicitur Istorie antiquorum utiles sunt; secundum fructuositas in aliis luminosa, quod tangitur cum dicitur ad danda bona consilia ciuitati. Circa primum breuiter aduertendum quod Aristotiles et alii magni philosophy doctrinam moralem tradiderunt  scientifice, subtiliter et theorice. Ualerius autem, pluribus proficere cupiens, ipsam tradit pratice, exemplariter et positiue. Illustrium nam antiquorum inclita gesta percurens ac perstringens plurima paucis mira contexuit breuitate. Secundum enim sententiam Uarronis in suo libro Sententiarum elucentissimum docendi genus est studium exemplorum; quod elleganter declarat luculentus orator Tullius primo de Oratore sic inquiens: *Hystoria temporum testis, lux ueritatis, uita memorie, magistra uite, nuntia uetustatis: quo alio melius quam oratoris officio conficitur?* Sicut enim dyaletica est instrumentum scientiarum naturalium,  ita rhetoricha moralium. Nichil ergo recte sine exemplo docetur aut discitur. Teste enim Seneca, breue est iter per exempla. Hoc breuissime de primo. Secundum quod tangitur in themate prelibato est fructuositas in aliis luminosa. Circa quod est aduertendum quod numquam fuit regnum extra Romanum in quo rectores urbium et gubernatores rerum publicarum tam uirtuosi quam praui ualeant agenda copiosius speculari. Secundum enim Augustinum, ubi de uirtutibus loquimur nullus uirtuosior populo Romano, ubi de uitiis nullus uitiosior. Quod considerans Ualerius ipse Romanus alterutro calle procedens preclarissimas  uirtutes Romanorum et teterrima uitia duxit breuiter colligenda. Quantum ad primum dicit Titus Liuius libro primo, prohemiali capitulo: *Nulla umquam res publica maior nec sanctior nec dictior bonis exemplis fuit, nec in quam tam sero luxuria auaritiaque migrauerint nec ubi tantus aut tamdiu parsimonie ac paupertati honos fuerit: adeo quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat*. Unde Augustinus 5° de Ciuitate Dei loquens de ipsis Romanis dicit: *Nam cum haberent rem publicam, idest rem populi rem communem patrie, opulentissimam atque ditissimam, sic ipsi in suis domibus pauperes erant, ut quidam eorum, qui iam bis consul fuerat, ex illo senatu hominum pauperum pelleretur notatione censoria eo quod X pondo argenti in uasis suis habere compertus est*; et suddit: *Ita ipsi pauperes erant quorum triumphis publicum ditabatur errarium*, de qua materia ipse Ualerius uberrime scribit. Due autem fuerunt arces super quibus fundatum est Romanum imperium, scilicet audatia in bello, equitas in pace, uel uerius 3a fecerunt Romanos rerum dominos, scilicet sanum consilium in re publica, priuata paupertas, et propositis pertinaciter adherere. Secundum Uegetium alia 3a fecerunt Romanos uictores gentium, scilicet prudentia, exercitatio  et fides. Augustinus autem 5° de Ciuitate Dei dicit: *Hec sunt precipue illa 2° que compulerunt Romanos ad facta miranda: defensio scilicet libertatis et cupiditas glorie. Ipsam denique patriam quoniam seruire uidebatur ingloriosum, dominari uero atque imperare gloriosum, prius omni studio esse liberam deinde dominam cupierunt*. Et addit: *hanc (scilicet gloriam) ardentissime dilexerunt: propter hanc uiuere uoluerunt, propter hanc et mori non dubitauerunt, huius unius ingentis uitii cupiditate ceteras cupiditates et alia uitia comprimentes. Laudis enim auidi erant, pecunie liberales. Uoluit autem Deus Romanum regnum esse tam potens et imperiosum ut reduceret uniuersum orbem in unam imperii monarchiam*. Unde Augustinus 18° de Ciuitate Dei: *Conclita est igitur Roma uelut altera Babilon et prioris filia Babilonis per quam Deo placuit orbem debellare terrarum et in unam societatem rei publice et legum perductum longe lateque pacare*. Aliam rationem assignat idem Augustinus in 5° dicens: *Quamuis satis uidear explicasse cur Deus unus uerus et iustus Romanos secundum quandam formam terrene ciuitatis bonos adiuuerit ad tantam imperii gloriam consequendam, potest tamen et alia esse latentior, scilicet propter diuersa merita generis umani*. Bene ergo Augustinus ibidem: *Ostendit Deus in oppulenissimo  regno Romanorum quantum ciuiles uirtutes ualeant, etiam sine uera religione*. Roma namque, ut ait Sidonius obscurus orator, est domicilium legum, gignasium litterarum, curia dignitatum, uertex mundi, patria libertatis. Deus autem qui fecerat Romam dominam temporalium uoluit ipsam fieri clominam spiritualium. Unde nouissimus poeta Petrarcha: *Roma mundi caput, urbium regina, sedes imperii, arx fidei catholice, fons omnium memorabilium exemplorum*. Ieronimus etiam Romam laudat et ipsam laudatam ab Apostolo dicit; et post apostolos et euangelistas doctores 4or, quorum duo fuerunt Romani. Ex predictis itaque in summa concludere licet illud quod scribit Policratus secutus Quintilianum: *Romanorum excellentia et uirtute, si omnium gentium hystoria reuoluatur, nichil clarius lucet. Declarat hoc amplissimi splendor imperii quo nullum minus ab exordio maioribusque incrementis processu continuo dilatatum humana potest memoria recordari. Nam et quiete libertatis, iustitie cultu, sollertia armorum, reuerentia legum, finitimarum gentium amicitiis, maturitate morum, grauitate uerborum et operum obtinuerunt ut orbem sue subicerent ditioni*. Bene ergo licet dicere cum Iustiniano *Felix Romanorum genus omnibus anteponi nationibus et omnibus gentibus dominari tam preteritis effecit temporibus, quam Deo propitio in eternum efficiet*. Ideo clarissimus poeta Uirgilius: *Tu regere imperio populos, Romane, memento.  He tibi erunt artes pacisque imponere morem,  parcere subiectis et debellare superbos*, et *imperium sine fine dedi*. Et hec breuiter de uirtutibus Romanorum, de uitiis autem paucissima. Est igitur sciendum quod, ut uerbis ipsius Ualerii utar, sicut Roma omni genere mirificorum exemplorum orbem terrarum impleuit, ita et atrocissimorum uiciorum omni contagione fedauit in pristinas sedes, proh dolor, reuoluta. Unde satiricus Iuuenalis: *Nullum crimen abest facinusque libidines ex quo  paupertas Romana perit*. Genus namque Romanum a uulturibus cepit augurium, que aues cede et sanguine delectantur, et conditores ipsius urbis a lupa lactati sunt, que ubique figuraliter auaritiam representat rapacitate insaciata. Ad quod Iuuenalis: *Maiorum primus, quisquis fuit, ille tuorum  aut pastor fuit aut id quod dicere nolo*, idest ladro. Sed ut ceterorum autorum testimonia non amplectar, uno solo contentus finem facio. De his ergo dicit beatus Bernardus: *Romani ante omnia sapientes sunt ut faciant mala, bona autem facere nesciunt. Impii in Deum, temerarii in sancta, emuli in uicinos, inhumani in extraneos, quos neminem amantes amat nemo, et, dum timeri ab omnibus affectant, ut omnes timeant necesse est. Hi sunt qui preesse non norunt et subesse non sustinent. lnferioribus importabiles, superioribus inobedientes; inuerecundi ad petendum, frontosi ad negandum; importuni ut accipiant, ingrati cum acceperint. Docuerunt linguam suam loqui grandia, cum operentur exigua. Largissimi promissores, parcissimi exhibitores; blandissimi  adulatores, mordacissimi detractores, malignissimi proditores*. Quid plura? *Quid tam notum seculis quam proteruia et ceruicositas Romanorum? Gens insueta paci, assueta tumultui et obtemperare nescia nisi cum non ualet resistere*. Uirtutis igitur cultum et uitiorum fugam nobis concedere dignetur, ad cuius felicitatem omnis uirtus principaliter ordinatur. Amen. Premissa commendatione multiplici materie quam exponendam assumpsi maximo cum labore, antequam descendam ad litere declarationem, premittam breuiter quedam de more euidentialiter ad dicenda, scilicet quis autor, que materia, que intentio, que utilitas, cui parti philosophie supponatur hic liber, quis eius titulus. Ad primum dico quod autor huius operis fuit Ualerius Maximus. Ad quod est notandum quod aliqui dicunt quod hic Ualerius fuit de nobili et antiqua familia Ualeriorum que postea dicta est Coruina, quod non credo, quia ipse aliquid expressisset in aliqua parte libri. Preterea Ualerius non fuit uir militaris nec exercuit se studio armorum sed literarum: fuit enim cancellarius siue scriba cuiusdam Sesti Pompei in Asia qui et ipse fuit uir eloquentissimus, ut patet suo loco. Ualerius etiam sepe defendit plebem Romanam contra nobiles. Sed quisquis fuerit, nomen eius est proprium: dicitur nam Ualerius quasi ualens uirtute. Fuit ciuis Romanus, orator clarissimus. Ualerius dictus est Maximus ad differentiam Ualerii Ansiatis qui diu ante eum scripsit gesta Romana. Nec potuit istud cognomen assequi nisi propter aliquod singulare meritum, sicut et plures alii Ualerii Maximi ante eum diuersis temporibus, quorum unus fuit consul, alius censor, alter orator, sicut patet per Liuium, Plinium et alios. Materia sunt exempla factorum et dictorum memorabilium ad omnem fere materiam de qua agitur et omnium proposita confirmanda applicabilia. Intentio est optima. Intendit nam autor tradere nobis doctrinam moralem exemplariter et plane. Est enim doctrina moralis tradenda faciliter teste Philosopho, scilicet rationibus persuasiuis non demonstratiuis, quoniam opus morale suscepimus non ut sciamus sed ut boni fiamus. Et uirtus in operatione consistit. Utilitas est maxima, scilicet uniuersalis cognitio uirtutum et uitiorum et fere omnium actuum humanorum et agibilium mundi, ut uisa exhortatione uirtutum et detestatione  uiciorum lector fiat cautior ad agenda et dicenda imitatione aliorum. Hic liber supponitur philosophie morali per omnes partes, scilicet ethice, politice, yconomice, ut per se patet, quia scilicet est de instructione sui, familie et ciuitatis siue rei publice. Titulus libri debet esse talis: Ualerii Maximi factorum ac dictorum memorabilium ad Tiberium Cesarem liber primus incipit et primo prologus. In quo titulo succinte tangitur causa efficiens, cum dicitur Ualerii, causa materialis, cum dicitur factorum, tempus principis cui scribit. Non ergo scribit Augusto sicut quidam opinantur, quod est manifeste falsum, quia ipse autor expresse describit Tiberium, eius genus et imperium in multis libris et capitulis, licet uideatur loqui de Augusto uiuente; quod declarabo si et quando ad finem peruenero. Tangitur et causa formalis siue ordo, cum dicitur primus. Finis Ualerii fuit ut acquirat principaliter gratiam principis, licet male meriti, fauorem apud legentes, famam apud posteros. His breuiter percursis, perstringatur breuis diuisio. Liber totus generaliter diuiditur in nouem libros, unusquisque liber in capitula, unumquodque capitulum in paragraphos, et paragrafi singuli in particulas speciales; que patebunt uel declarabuntur discurrendo per singulas. In primo libro Ualerius premictit prohemium in quo duo facit in generali. Nam proponit materiam quam scribere intendit et inuocat auxilium Tiberii, cuius premium optabat et sperabat, et in hoc facit auditorem docilem, beniuolum et actentum cum premittit humilitatem, breuitatem et magnitudinem. In prima parte prohemiali sententialiter uult dicere quod ipse intendit sub breui uolumine perstringere dicta et facta notanda antiquorum que priores scriptores prolixius et clarius descripserunt, ut unusquisque possit faciliter et cito sine lungo labore et magno tedio quod uoluerit inuenire. 
+*Urbis Romae exterarumque gentium facta simul ac dicta memoratu digna, quae apud alios latius diffusa sunt quam ut breuiter cognosci possint, ab inlustribus electa auctoribus digerere constitui, ut documenta sumere uolentibus longae inquisitionis labor absit. Nec mihi cuncta complectendi cupido incessit: quis enim omnis aeui gesta modico uoluminum numero comprehenderit, aut quis compos mentis domesticae peregrinaeque historiae seriem felici superiorum stilo conditam uel attentiore cura uel praestantiore facundia traditurum se sperauerit? Te igitur huic coepto, penes quem hominum deorumque consensus maris ac terrae regimen esse uoluit, certissima salus patriae, Caesar, inuoco, cuius caelesti prouidentia uirtutes, de quibus dicturus sum, benignissime fouentur, uitia seuerissime uindicantur: nam si prisci oratores ab Ioue Optimo Maximo bene orsi sunt, si excellentissimi uates a numine aliquo principia traxerunt, mea paruitas eo iustius ad fauorem tuum decucurrerit, quo cetera diuinitas opinione colligitur, tua praesenti fide paterno auitoque sideri par uidetur, quorum eximio fulgore multum caerimoniis nostris inclutae claritatis accessit: reliquos enim deos accepimus, Caesares dedimus. Et quoniam initium a cultu deorum petere in animo est, de condicione eius summatim disseram. Ual. Max. l praef.*
+Ordina ergo litteram sic. Ego Ualerius constitui, idest concepi in animo et decreui, deligere, idest de aliis eligere et deflorare, quasi dicat disposui deflorare ex multis pauca, facta ad dicta simul, quia dicere est prope facere, digna memoratu, idest memoria; non tamen omnia sed que memorabiliora crediderit uel magis seruientia proposito: nam interdum scribit quedam uilia et ridicula, non tamen impertinentia materie; Urbis Rome principaliter, nam de una urbe Roma plura inueniuntur exempla rerum memorabilium quam de reliquo orbe terrarum, ut sepe patet apud Plinium, et exterarum gentium, idest extranearum - uel externarum, et est idem -, quasi dicat aliarum ab Urbe et potissime Grecorum, que sunt diffusa, idest diffuse descripta, apud alios, scilicet autores, latius quam ut possint cognosci breuiter, et tamen breuitas est amica obscuritati, electa, idest excepta et abstracta, ab illustribus autoribus, rerum gestarum; non ergo ab omnibus accepit Ualerius, sicuti multi faciunt, sed solum ab autenticis qui scripserunt libros annales, quos uocamus cronicas, quales fuerunt Celius, Polibius, Fabius Pictor et alii. Et ecce qua re, ut labor longe inquisitionis,  idest inuestigationis et scruptinii, absit, idest remoueatur, uolentibus sumere documenta, idest argumenta ad aliquid persuadendum in aliquo genere cause; nec eum intentio fefellit. Nam uidemus quam multi uolentes perorare in scribendo uel predicando uel sermocinando recurrunt ad istud pulcrum et copiosum breuiarium. Quis enim Hic facit antipoforam, idest respondet questioni tacite; posset nam quis dicere: Tu promictis te dicturum breuiter de multis et magnis; certe tu facies magnum uolume, dicit Ualerius: Absit a me ista dementia; dicit ergo nec cupido, idest cupiditas et auiditas, complectendi cunta, idest colligendi omnia, incessit michi, idest uenit michi in mentem. Et continuo assignat causam sui dicti dicens quis, scilieet ita ualens, comprehenderit, idest comprehendere  potuerit, gesta omnis eui, idest omnia que facta sunt per decursus omnium temporum, quasi dicat per omnia secula: nam historie gentilium incipiunt omnes a Nino Beli filio, sicut Trogus describens gesta gentium externarum, et Liuius describens gesta Romana incipit a Romulo. Quasi dicat nullus posset comprehendere modico numero uoluminum, quasi dicat in his paucis libellis, qui sunt tantum nouem, et faciunt paruum numerum siue uolumen, cum tamen Liuius descripserit sola gesta Romana in CXXXXII libris; et posito quod unus aliquis posset hoc facere, non tamen tam diligenter et tam eloquenter, unde dicit aut quis compos mentis, idest sane, quasi dicat qui non desipiat uel omnino fatuus, sperauerit se traditurum, scilicet in scriptis memorie posterorum, seriem, idest ordinem, historie domestice, idest Romane - historia enim proprie est de preteritis, ut dicit Tullius - et peregrine, scilicet externorum, condítam, idest contestam, felici stilo superiorum, idest priorum historicorum quorum stilus fuit felix, precipue Liuii qui habuit stilum parem Romane uirtuti, uel actentiore cura, idest exactiori diligentia, uel prestantiori facundie?, idest perfectiore eloquentia. Et uere Ualerius non potuit equare stilum Liuii, non Salustii, licet superauerit stilos multorum; sic uide quomodo captat beniuolentiam tam humiliter loquendo. Te igitur Ista est 2a pars principalis, in qua parte Ualerius facit suam inuocationem  et sententialiter uult dicere quod ipse inuocat Tiberium principaliter et fidenter, tanquam deum adhuc uiuentem et presentem, qui est dominator orbis et protector urbis uirtute et felicitate sua. Sed antequam descendam ad litteram, hic occurrit dubitatio quomodo Ualerius facit inuocationem cum tanta commendatione ad Tiberium qui, ut ait Plinius, fuit hominum tristissimus, iuuenis ebriosus, senex luxuriosus, crudelis, inhumanus, fedatus omni labe turpitudinis erubescende, ut patet per Suetonium. Ad hoc dicunt aliqui quod quando Ualerius incepit istud opus Tiberius erat bonus, circa initia scilicet sui imperii, unde Orosius dicit quod Tiberius ex mansuetissimo principe conuersus est in seuissimam bestiam cum non impetrasset in senatu ut Christus pro deo haberetur. Sed dic breuiter quod Ualerius adulatur Tiberio, sicut Seneca tantus uir Neroni et Statius Domiciano. Nunc ordina litteram sic. Igitur 0 Cesar, scilicet Tiberi, certissima salus patrie, idest qui uelut pater patrie saluas Romam, inuoco te huic cepto, idest huic principio tam ardui operis in quo potes me iuuare quia potentissimus es. Unde dicit penes quem consensus deorum et hominum uoluit regimen marís et terre esse, quasi dicat quod, prouidentia deorum disponente et fauore hominum consentiente, tu regis habenas totius imperii Romani. Et probat quod merito ipsum inuocat, quia ipse est amicus uirtutum et hostis uitiorum de quibus Ualerius tractatum facere disposuit. Unde dicit cuius celesti prouidentia, scilicet tua, quia tu es celestis et diuinus, uirtutes, scilicet morales et militares, et tamen non habuit nisi duas uirtutes, quia fuit strenuus armorum et hostis adhulatorum de quibus dicturus sum, in UIIII libris scilicet, benignissime fouentur, imo uerius malignissime exterminatur, uicia seuerissime uindicantur, idest rigidissime puniuntur, imo melius diceretur contrarium, quia dabat premia magnis potatoribus et aliis turpioribus. Nam Hic Ualerius probat suam inuocationem fore iustam et excludit causam dubitationis et admirationis, quia posset quis merito dicere: Si imitaris illustres autores, cur non inuocas Iouem uel alium deum sicut fecerunt alii oratores et poete? Dicit Ualerius quia est magis certus de uno deo mortali et terreno qui uirtute sua promeretur celum, sicut pater et auus qui iam deificati sunt et quibus decreti sunt diuini honores. Ad quod est notandum quod ratio Ualerii erat bona si Tiberius fuisset similis patri et auo. Nam tolerabilius poterat sacrificari Cesari et Augusto quam Ioui qui non ualuit pedem eorum: Iupiter nam, historice loquendo, secundum Lactantium et Augustinum fuit uiolator patrie maiestatis, alienarum adulterator uxorum, pulcri pueri impudicus raptor et amator. Allegorice tamen si referatur ad astrum, Iupiter dici potest rex deorum et hominum, quia est benignissimus planeta et facit reges et principes et numquam infortunatur sicut alii planete. Cesar autem secundum Plinium fuit animi uigore prestantissimus, in clementia uero similis deo ut ait Tullius; Augustus uero sapientissimus,  prouidentissimus, felicius et diutius ceteris gubernauit imperium. Ualerius ergo uult dicere: Iulius et Augustus suis exigentibus meritis facti sunt dii, qua re non Tiberius? Ad litteram ergo dicit autor: Nam si priscí oratores, scilicet antiqui Romani eloquentes qui scripserunt ante me, sicut Marcus Cato, Marcus Uarro, Marcus Cicero, a quibus Ualerius multa accepit et potissime a Cicerone a quo accepit maximam partem huius libri primi, unde sine Tullio non potest bene intelligi hic liber, bene orsi sunt, idest laudabiliter inceperunt  opera eorum inuocantes, ab Ioue maximo optimo, sub isto titulo Romani principaliter inuocauerunt deum cum qui dictus est omnipotens (melius poterat dici omnipudens), si excellentissimi uates, idest poete sicut Uirgilius, Oratius, Ouidius, traxerunt principia, idest exordia librorum suorum, ab aliquo numine, idest deo magno, sicut ab Apolline, Minerua uel Mercurio pro habenda sapientia uel eloquentia. Et hic nota quod oratores et poete poterant inuocare in prohemiis suis, historici uero non: unde Liuius in principio se excusat de hoc, et Salustius et Suetonius et alii non inuocant; Ualerius tamen inuocat non deum sed hominem. Uel dic quod non est proprie historicus sed orator moralis: dicit ergo ad Tiberium mea paruitas, idest paupertas ingenioli mei, humiliat se ut exaltetur, recurrerít ad tuum fauorem, benignum, eo, idest tanto, iustius quo, idest quanto, cetera diuinitas, idest deitas ceterorum deorum, colligitur opinione, idest cognoscitur ex sola credulitate, sed tua, scilicet diuinitas, uidetur par, idest similis, imo fuit dissimillima, sideri paterno, scilicet Augusti qui fuit pater adoptiuus Tiberii, et auito, scilicet Iulii Cesaris qui fuit pater adoptiuus Augusti et per consequens auus Tiberii, ut alibi dicetur plenius, presenti fíde, idest euidenti certitudine. Et ut extollat Tiberium in diuinitate magnificat patrem et auum in diuinitate dicens quorum, scilicet patris Augusti et aui Cesaris, eximio fulgore, idest excellenti splendore uirtutum quia isti fuerunt quasi duo luminaria prima in orbe Romano; et a Cesare tanquam a sole Augustus et alii clari principes acceperunt lumen, multum ínclite claritatis, idest gloriose celebritatis, accessit, idest accreuit, nostris cerimoniis,  idest sacris Romanis, quasi dicat ualde aucta est deorum religio ex deificatione Cesaris et Augusti. Et ecce quomodo, quia accepimus reliquos deos, idest alios a Romanis habuimus ab alienigenis sicut Iouem a Creta, Apollinem a Delphis, Herculem a Thebis et ita de multis, Cesares dedimus, idest deos fecimus ex nostris, quasi dicat Ualerius: Et ego possum bene facere Tiberium deum, quia Greci fecerunt Priapum deum. Et concludit tangens materiam a qua uult incipere dicens et quantum est in animo, idest quia est decretum et firmatum in mente mea, petere initium, idest facere principium libri, a cultu deorum, idest a religione, sumatim disseram, idest succinte disputabo de conditione eius.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_LiberDeObsidioneAncone.txt b/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_LiberDeObsidioneAncone.txt
new file mode 100644
index 0000000..7579df5
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_LiberDeObsidioneAncone.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Incipit prologus in ystoria obsidionis ciuitatis anchonitane tempore cancellarii Amico dominabili Ugolino Gosie, iuris perito, militi strenuissimo et Anchonitanorum potestati, Boncompagnus salutem cum obsequio sincerissime dilectionis. Grata rogamina, que mihi porrigere uoluistis, me plurimum iocundari fecerunt; unde feruor spiritus deuotionem parit, que uobis omni tempore appetit famulari; et quidam specialis radius amoris de cordis penetralibus consurgit, cuius claritatem inuidentium nebula non poterit tenebrare. Petiuistis a me ut librum, quem de obsidione anchonitana tractaueram, studiosius corrigerem et uobis amicabiliter exhiberem, et deducerem in comune, quia singulariter habere non cupitis quod ad multorum utilitatem dignoscitur pertinere. In quo michi digne consulere uoluistis, cupientes quod talentum michi creditum non abscondam; et ciuitati cui preestis honoris perpetui nomen acquirere peroptatis, quod per uestram industriam consequetur. Ecce presento uestre magnificentie librum diligenti ori lima correctum; utinam improuida scribentium caterua scripta non uariet que per oratoris artifitium sunt regulariter ordinata, quia, licet dicatur: uerba transposita idem significant nichilominus tamen parua transpositio uariat intellectum et regularem dictionum positionem deturpat. Ceterum que in fine huius operis de uestra uestrorumque patrum sapientia et probitate conscripsi, magis ad informandum posteros quam pro captatione alicuius beniuolentie dicta esse credatis. Scio etenim quod uenatiuas commendationum blanditias non diligitis, nec umquam desiderastis, uelud plures faciunt, adhulationis oleo inpinguari. Uerumtamen liberalitas uestra omnibus prouidet, uniuersis iuxta meritum respondet, nullis denegat solatia oportuna; illis etiam dampnabilibus ioculatorum cateruis larga donaria impertitur, qui, tamquam demoniosi, efferunt immo deprimunt preconium aliene laudis. Et licet hoc uobis nunquam placuerit, petentium tamen satisfacitis desideriis; ita quod illorum acclamationes non attenditis, sed cupitis liberaliter elargiri. Ego uero non pro temporali munere, seu leuitate animi, set sola ueritate, que numquam uincitur, inductus, de obsidione predicta et magnanimitate uestra scribere procuraui. Sit, queso, tandem timorosum naufragium, quod occasione huius libri uobiscum fui passus, media pars tituli et presens epistola integraliter suppleat defectum, ne muta uideatur pagina remanere. Illi autem, ad quorum manus hic liber peruenerit, studiose scripta relegant, quia crebra lectio legenti sensum incorporat medullatum. Incipiunt ystorie obsidionis. Quantum omnis rerum gestarum memoria conferat utilitatis, ipse rerum effectus manifestius indicat, quoniam nullus hodie res arduas facere attemptaret, si ea sub silentio forent penitus pretermissa, que ab antiquis commendabiliter esse acta noscuntur. Uiuerent liquide homines tanquam animalia irrationabilia et passim bestiarum more uagarentur nec uterentur aliqua ratione animi, si corporis tantummodo satisfacerent uoluptati. Sic ergo esset humana conditio in partem reflexa, ut nichil fieret equabili deliberatione, nichil tractaretur lege uel moribus, set quorumlibet potentium uoluntas pro iure haberetur, et imbecilles pati solummodo, non agere oporteret. Fieret autem quilibet orbicularis circa reuolutio, et dum hinc inde mortua oppinio resultaret, multiplex de nouo consurgeret error, qui diuerso libramine in ceca penderet statera; et dum librarentur plurima, inueniretur idem a quo natum fuerat et progressum, quod reperit primus. Redacta fuerunt igitur in scriptis facta maiorum, ut humana propago successiuis uteretur exemplis, et cum audit quantam uictoriosi gloriam reportabant, de uirtute in uirtutem ascendat; et dum intelligit quanto ludibrio criminosi et pusillanimes respergebantur, a similibus caueat, ne parem infamiam ex post facto incurrat. Nam cum geste res et maiorum acta recoluntur, ad eadem facienda passibus tenditur affectuosis, ut de re consimili similis ualeat gloriari. Quilibet autem rex Alexandrum desideranter imitaretur, dum audit quod orbem uniuersum posuerit sub tributo. Quilibet in bello existens Iudam Machabeum libenter sectaretur, qui cum paucissimis deuicit potentissime Philisteos. Quilibet diues se ipsum recognoscere debet, ne ab alto corruat sicut Nabuchodonosor, qui edificauit statuam auream in campo Dyrach prouincie Babilonis. Quilibet princeps minima uereatur ad tempus, ne perdat caput, sicut Holofernes per manum Iudit uidue amisit. Troiani per Helenam et Cartaginienses per superbiam fuere ad nichilum redacti. Iulius Cesar deuicit Alamanniam, et Scipio Affricam, unde dictus est Affricanus. Titus et Uespasianus tam diu Ierusalem post mortem Christi obsederunt, quousque plenam habuere uictoriam, et in triumphi signum archam federis, mensam propositionis et candelabrum aureum reduxerunt ad Urbem; unde postmodum factus est arcus triumphalis iuxta Cartulariam, in quo uniuersa, que predixi, sunt in marmore sculpta. Alius uero arcus, longe preciosior illo, est quasi collateralis Coliseo, in quo sculturis mirificis Cartaginiensia prelia continentur. Sed plures triumphales arcus sunt Rome uetustate consumpti, in quibus fuerunt sculpte principales uictorie Romanorum. Adrianus quidem imperator in signum. perpetue memorie mirabiliter sculpi fecit troianam istoriam in quadam colunna, que adhuc Rome consistit erecta. Nam Romani per sculpturas, et Greci per imagines rerum excelsarum posteros esse memores uoluerunt. Set commendabilius per libros, quam sculpturis uel imaginibus, preterita conseruantur. Ab ipso quippe mundi principio res gesta fuere a pluribus redacte in scriptis, ne antiquorum memoria deperiret. Porro septuaginta interpretes, Iosephus et Ieronimus omnium genealogiam ab Adam usque ad aduentum Altissimi translatarunt, Pharaonis et israelitici populi facta studiosus conscribentes. Uerum quia superfluum esset exempla omnis ponere, que memorie occurrunt, credendum est ut quilibet in suo genere atque professione per ea que scripta sunt debeat alium in rebus commendabili bus imitari, contraria penitus respuendo, quoniam aliorum uita nobis esse debet preambula et magistra. Igitur si ciues aliqui a regibus uel principibus obsideantur, sint illis Anchonitani exemplum, quorum causa hunc librum composui, in quo breuiter continentur qual iter fuerunt a cancellario et Uenetis obsessi, suaque probitate atque perseuerantia postmodum ab obsidione liberati. Nam enim huic operi aliquod apocrifum interserui, non intermiscui fabulas neque abusiones poeticas, uelud plure in suis tractatibus faciunt, ut auditores commoueant ad risum, set omnia conscripsi prout ab illis audiui, qui rebus gestis et negotiis interfuerunt. Uerumtamen dignum duxi aliqua predicere de situ et circumstantiis Anchonitane ciuitatis, et a quibus fuerit hedificata. Cum ego Boncompagnus transirem per Marchiam, ciuitatem intraui Anchonam, et ascendens in locum in quo sedes residet episcopalis, respexi menia, muros et antemuralia et uniuersas circumstantias, quibus ciuitas decoratur et multimode pollet. Mare quidem ipsam a duobus lateribus regirat, et in occidentali plaga portus est ita naturaliter ordinatus, quod uix posset ab aliquo credi, nisi precederet uisio corporalis. Ad ipsum quidem naute cum summa fiducia recurrunt, nec timent post introitum incurrere periculum, quoniam ibi non possunt propter montium obstaculum unde inualescere tempestuose. Uerum postquam Attila, flagellum Dei, destruxit muros, quibus Traianus imperator portum ipsum fecerat undique communiri et opere munifico exornari, solus uentus, qui uulgo dicitur focarese, naues quandoque dampnificat, nisi fuerint studiosius anchorate. Porro cum olim Rauenna inter ciuitates Italie floreret, uersum est ubique in generale prouerbium, quod si portum consimilem habuisset, Rome potuisset in plurimis equiperari. Primi autem Anchone constructores dicuntur fuisse imperatores urbis Rome, qui propter malitiam et immanitatem Sclauonum uiros potentissimos ibi posuere, qui gentem sclauonicam subigerent imperio romano. Nam et aliqua pars Sclauonie potest in multa serenitate aeris ex eodem loco uideri. Est enim ciuitas modica set populosa, et natura loci undique premunita. Ad hec autem subsequenter est de obsidione dicendum. Imperante Frederico Romanorum imperatore, qui postea non longe ab Antiochia in flumine Saliph, interueniente diuino iudicio, decessit, cancellarius solo nomine Christianus et Maguntine sedis archiepiscopus Italiam cum imperatoris exercitu intrauit, plura oppida, burgos et uillas in quibusdam partibus deuastando: uiuebat enim sicut miluus ex raptu, et tanquam coruus morticinum, sic bona quorumlibet requirebat. Cum autem uideret quod Anchonitani grecum imperium nimium diligebant, et plenum non poterat in Marchia dominium habere, si ciuitatis Anchonitane non frangeret uires, composuit cum Uenetis, qui semper quodam speciali odio Anchonam oderunt, ut in exitu mensis madii, quando cibaria rarescunt, cum nauibus et galeis portum intrarent Anchonitanum, ciuitatem a lateribus maris uiriliter obsidendo, et ipse cum imperii exercitu et circumpositis ciuitatibus ad eundem terminum ueniret, promittens illis destruere ciuitatem, et bona ciuium cum eisdem per medium partiri. Ad eundem siquidem terminum uenerunt Ueneti, et in ualida manu portum intrantes locauerunt naues et galeas taliter ad obsidionem, quod nullus de ciuitate audebat ingredi mare, quoniam illis non poterant pre multitudine resistere Anchonitani. Nam Uenetie regnum aquosum dicitur esse, unde illius ciuitatis dux aureum circulum in uertice defert, et propter aquarum dignitatem quedam regalia insignia obtinere uidetur. Posuerunt namque in medio portus nauem olim Romani Marani, que pre sua magnitudine a plurimis totus mundus yperbolice dicebatur; quoniam, ut ferebatur, numquam ea maior fuit alicubi uisa. Erat enim quasi castellum sub cuius umbra et patrocinio uniuerse naues et galee consistere uidebantur. Super ipsam quidem posuerunt machinas et balistas ac diuersa genera bellatorum, quibus ex ea parte maximum ferebatur ciuitati cotidie detrimentum. Cancellarius autem suum exercitum iuxta ciuitatem locauit, deuastando undique arbores, uineas, oliueta, et uniuersa que uidebantur ad usum ciuium pertinere. Uenerunt ad obsidionem Auximani, qui semper Anchonitanorum calcaneo insidiantur, cum pluribus Marchianis: et sic membra capud abscindere conabantur. Contingit enim multotiens ut multi facere anelent quod eos postmodum trahit in exitium et seruitutem, sicut fecerunt Lonbardi ad tempus, qui Mediolanum ob inuidiam destruxerunt; unde ante illius rehedificationem sub quodam seruitutis uinculo tenebanturt. Nam oppinio me in hanc trahit sententiam, ut non credam Italiam posse fieri tributariam alicui, nisi ex Italicorum malitia procederet ac liuore; in legibus enim habetur, quod Italia non est prouincia, sed domina prouinciarum. Quid plura ? omnes, quotquot erant a confinio Apulie usque Ariminum, ad prefatam uenere obsidionem. Fuerunt enim ibi plures Tusci, Spoletani et Romanioli, et alii quorum difficile est facere mentionem. Precesserat quippe temporis caritudo, et in ciuitate pauca uictualiai erant; sed sperabant ciues in proximo recolligere segetes et comparare ab aliis, quoniam ciuitates que sunt in portibus constitute uix possunt de labore proprio frumentum et anonam habere ad sufficientiam, cum plures constet esse in illis nautas et mercatores. Porro multi Anchonitani aberant, qui causa negotiandi erant in Alexandria, in urbe Constantinopolitana et Romania. Fiebat prelium tam in mari quam in terra continue, nec poterant ciues aliqua hora quiescere, quoniam obsessores erant plurimi et successiue ad bella iugiter ueniebant; sed bellatores intrinsecus oportebat assidue bellari, nec poterant aliunde suffragium habere. Uerumtamen fatigati recentibus taliter satisfaciebant in preliis, quod semper ad castra ue lamentabile reportabant. Sed iuxta principium obsdionis quendam congregauerant exercitum Anchonitani, quem cancellarius in campestri bello deuicit, in quo capti fuerunt plurimi et interfecti, unde ciuitatem perdere crediderunt. Post ammissionem uero prelii uix per octo dies habuerunt uirtuali sufficienter, et tantum incepit crescere fames, quod pro uno bisantio tantum panis non poterat inueniri, quod uni sufficeret ad edendum. Dabatur in quinque granis fabarum denarius et pugnus farris uel ordei non poterat pro duodecim haberi. Requirebantur oua ut emplaustra fierent pro uulneratis, neque tunc temporis potuere in tota ciuitate duodecim inueniri. Primo tamen, ut dicitur, nouem in ouo uno denarii dabantur, et uiginti soldi in modica gallina Uerumtamen eo tempore ita defecerant pulli, carnes porcine atque bouine, quod non reperiebantur infra ciuitatem uenales. Cepit igitur ibi esse pestilentia famis; quia tunc proprie dicitur esse fames, cum offertur pretium, nec inueniri potest qui habeat ad uendendum. Intellexit hec autem cancellarius a quibusdam: unde, conuocato exercitu, prelium indixit, referens quod ciues ita erant pre fame nimia exinaniti, quod uix poterant arma deferre. Iubet ergo pulsari tubas, tangi timpana, diuidi exercitum per acies; sicque cum omnibus iuxta menia ciuitatis accessit, fortiter clamitando. Ciues autem hec uidentes, pulsatis campanis, cum clamore maximo ciuitatem exiuerunt, incipientes cum eis acriterbellari; et licet essent famelici et multa inedia oppressi, tam fortiter pugnabant ac si essent cibis delicatissimis recreati. In prelio siquidem ita erant uniuersi permixti, quod se ad inuicem cognoscere nequibant, et uix poterat unus alium uidere pre multitudine pulueris qui aerem inficiebat. Aures autem omnium, propter clangorem tubarum, equorum strepitum et bellantium uoces, ita erant obtuse, quod nullus poterat discrete intelligere que dicebantur. Cum autem sic prelium continue duraret, pars exercitus cancellarii accessit ad Uenetos, intrauitque cum eis galeas; unde tunc Ueneti adeo appropinquarunt, ut etiam domos quorum dam ciuium intrarent. Consules autem anchonitani, hec audientes, illos tantum modo transmiserunt ad mare, qui domos iuxta portum magis habebant propinquas. Eodem quippe die tantam contulit Deus Anchonitanis uictoriam, quod illi, qui ad mare iuerunt, Uenetos fugarunt, galeas quas prius ammiserant potentissime recuperando; et ipsi qui remanserant exeritum cancellarii usque ad machinas repulerunt, unde tunc quidam uegeticulum resina et pice plenum ante stuem lignorum proiecit, set nullus audebat apponere ignem, quia locus in medio bellantium consistebat. Eadem autem hora uenit quedam femina uidua, nomine Stamira, et apprehendens ambabus manibus mannariam diuisit propere ipsum uegeticulum, currensque postea faculam accendit et eam tamdiu, uidentibus uniuersis, tenuit inter hedificiorum ligna, donec focus uires potuit proprias exercere, sicque combuste suntn machine ac pedrerie per audaciam uiraginis, quam prelii crudelitas et pugnantium furor terrere minime potuerunt. Fuerunt enim ibi ex utraque parte mortui plurimi et uulnerati; set obsessores dampnum et dedecus reportarunt. Profuit autem non modicum Anchonitanis prelium illud, quia multas carnes equorum, qui fuerant interfecti, reduxere in ciuitatem, nec dimittebant etiam intestina. Finito quidem prelio, stetit cancellarius cum exercitu aliquantulum remotior solito, nec permittebat fieri prelium, credens ciuitatem per famem et inopiam expugnare. Preterea hoc memorabile factum non est sub silentio relinquendum. Presbiter namque Iohannes, anchonitanus canonicus, dum quadam die sederet iuxta mare, cogitauit in animo si aliquid ad ciuitatis honorem et inimicorum incommodum facere posset. Erat enim uir neruosus, fortis et audax. Accessit equidem ad portum, et sublata camisia in solis femorali bus remansit. Tum siquidem tam ciues quam Ueneti ceperunt plurimum ammirari, quia non erat tempus balneandi et presertim cum esset uentus ualidus in portu. Intrauit siquidem repente mare, ueniensque natando cum quadam bipenne in manu, cepit abscindere maximum canapum, qui ex una parte ligatus erat in prora nauis Romani Marani, et ex altera in anchora quam naute miserant in portu. Illi autem qui erant in naui, respicientes quid presbiter faciebat, ceperunt eum sagittare cum arcubus et balistis, et alii contra eum clamabant, immensos lapides proiciendo. Ille uero ad mergonis modum, qui restrictis alis profunda pelagi petit, se propere submergebat in aquam, et sicut delfinus postea comparebat; sicque successiuis ictibus ipsum abscidit, unde singule sartie defecerunt; et posuit nautas omnes in periculo mortis, quia uentus erat adeo fortis, quod plurimos in terra ledebat. Presbiter autem reuersus est ad ciuitatem natando, et illos plurimum deridebat. Uacillauit quidem tamdiu nauis in portu, quousque uentus quieuit; et nisi portus esset adeo securus, nauis procul dubio deperisset. Naute uerumtamen pre timore multa utilia proiecerunt in mare. Uidentes quidem Anchonitani animositatem presbiteri et tempestuosos undarum concursus, prelium cum Uenetis inceperunt, UII. galeas de securiori parte portus uiriliter depellentes, quas uentorum acerbitas propulit ad ripam, ubi continuo fracte fuere, sicque in personis et rebus Ueneti non modicam sustinuere iacturam. Porro Anchonitani, fame ualida oppressi, quemdam sapientem uirum ad cancellarium transmiserunt, inmensam promittendo pecuniam, si uellet ab obsidione cessare. Ille autem, hoc audito, subridens ait:  En offerunt nobis Anchonitani pecuniam, quam habemus et habere uidemur! Sed dico tibi, quod merito posset ille inter fatuos reputari, qui haberet totum et requireret partem. Edisce tamen parabolam istam, que sapientis indiget explanatione: Quidam uenator, non cum paucis canibus, intrauit maximam siluam, in qua reperit leenam, que dominari plurimis animalibus uidebatur. Hanc non modico tempore insequens, canes multos ammisit, et uestimenta propria dilaniauit. In speluncam demum ipsam reclusit, ubi fame taliter angebatur, quod de manibus non poterat euadere uenatoris. Rugiebat in fine, uolens cum uenatore componere pro ungula pedis. Consuleres igitur uenatori, ut pro ungula dimitteret leenam ?  Ille autem excogitauit aliquantulum quid cancellario responderet Postmodum uero in hunc modum sic respondit: Si uenator, qui siluam intrauit, meis deberet consiliis acquiescere non dimitteret pro ungula leenam. Sed si uellet cum ungula summitatem tradere aurium, consulerem uenatori facere pactum, quia uideretur habuisse totius corporis potestatem. Contigit quippe multotiens, quod qui totum requirit, partem ammittit, sicque diuturno labore priuatur. Nam cum auceps quidam rete pro columbis in agro tetendisset, more solito escam proiecit; ad quam capiendam septem columbe uenere, pro quibus expandere noluit rete, credens eas que residebant in arboribus comprehendere cum illis. Exspectauit diu, et ecce superuenerunt falcones uolitando per aerem, et sic septem, que iam ceperant escam, fugere. Tutius ergo fuisset aucupi septem comprehendisse columbas, quam sic redisse domum honeratus a labore. Iratus ad hec cancellarius per semetipsum iurauit, quod numquam cum eo componerent Anchonitani, si se ipsos et ciuitatem sibi non redderent sine conditione. Ille demum reuersus est ad suos, infra se ipsum non mediocriter plorando, quia magis timebat famis et inopie iacturam quam extrinseca bella. Conuocatis postmodum consulibus et uniuersis uiris discretis et sapientibus, quorum consilio ciuitas regebatur, retulit omnia que fuerat cum cancellario locutus. At illi ceperunt dicere multa, et plura in animo reuoluere referendo ad inuicem quomodo iudicium possent euadere destructionis. Placuit tandem omnibus, ut duodecim uiri perquirerent uniuersa uictualia, que ciues poterant habere. Isti uero, ecclesiarum et ciuium cellaria perscrutantes, non inuenerunt nisi duos modios frumenti et tres annone, cum infra corpus ciuitatis plusquam decem milia hominum utriusque sexus existerent, qui aliunde nequibant requirere cibum. Reuersi sunt altera die ad consilium, per ordinem omnia referentes. Tunc omnes ceperunt amarissime flere, quoniam non uidebatur qualiter possent a tanto periculo liberari. Quidam autem eorum dicebant esse minus malum se reddere cancellario; alii uero in contrarium allegabant, dicentes quod potius uolebant in prelio mori, quam uidere ciuitatis et ciuium destructionem. Surrexit ad hec quidam reuerende faciei senex, cuius oculi pre senectute nimia caligabant. Erat enim quasi centenarius, unde senectutis baculum deferebat, quia iam erant membra spiritibus pauperata. Surrexit, et preclaram orationem inter eos habuit, quia, licet senuisset et uires forent corpore debilitate, erat tamen in eloquio facundus et morum honestate plurimum decoratus. Inquit enim: Ad uos clamito, ciues anchonitani, qui de nobili Romanorum prosapia originem contraxistis, qui hactenus tanquam uiri pro tuitione libertatis pugnastis, ut senescentis uocem audire uelitis, et eiusdem studiosius intelligere signiticatum. Non enim loqui proposui, ut consulatum desiderem adipisci, quia, quod etas negat, credere nemo debet. Non exordiri uolui ut captem beniuolentiam perorando, quia loqui plura michi labor est, non emolumentum. Non surrexi ad apparentiam uel inanis glorie fastum, quia huius seculi pompa michi iam emarcuit, cum uix lumen celi uideam, et feruor spiritus ad sublimiora conscendat; unde, cum subtiliter futura contemplor, utriusque hominis intelligo fieri geminam resolutionem. Audite igitur uocem premortui senis, audite et intelligite uerba mea, quoniam in puritate consientie loquar, nec pretermittam dicere que uidero expedire. Fui eo tempore uir consularis, quo rex Lotarius nos in manu ualida obsedit, credens ciuitatem seruituti perpetue subiugare. Recessit tandem, spe propria frustratus et honeratus proprio labore; nam ante ipsum et postea quidam imperatores idem fecere temptauerunt, qui suum similiter propositum nequiuerunt ducere ad effectum. Que igitur igominia esset, ut uni clerico redderetur ciuitas, que regibus et principibus contradixit ? Qua fronte de cetero loqui possetis, si archiepiscopalis mitra superaret ciuitatem, quam regalis, immo imperialis corona non potuit expugnare? Sustinete modicum et nolite pertimescere, quia potens est Dominus et miserebitur uestri. Sustinete igitur et pugnate uiriliter, quoniam in maximo certamine triumphus glorie acquiritur, et qui non desistit currere, brauium recipit peroptatum. Si famem patiemini, et utiliter pugnaueritis, uobis redundabit ad gloriam; quoniam gulosi et ebrii effeminati et pusillanimes reperiuntur. Temptetis etenim quecumque comedi possunt, quia omne, quod in os intrat, in uentrem uadit, et per secessum emittitur. Porro, si pactum feceritis cum cancellario, tantum seruabit positum, quousque ipsum poterit sub alicuius iuramenti uinculo uiolare. Nolite itaque mittere serpentem in sinu, murem in peram, lupum in ouile, adulterum cum uirgine: quia male remunerant hospites suos. Nam hoc probaui, hoc experimento didici, quod raro potest inter Latinos et Teutonicos perfecta dilectio inueniri. Reminiscamini tandem maxime urbis Mediolani, quam Fredericus imperator modernis temporibus cum Lombardis per septennium obsedit; et cum eam non posset ui aliqua expugnare, sub occasione pactorum fuit ciuitas penitus destructa, et in burgos miserabiliter tripertita. Post destructionem autem, quantam ciues mediolanenses in personis et rebus passi fuerint iacturam, longum esset per singula enarrare. Nam plures in terram Saracenorum iuerunt, numquam ad propria redeuntes; unde ipso rum sanguis uersus est in barbaras nationes, et qui erant imitatores christiani nominis, effecti sunt primitie ydolorum. Sit ergo uobis hoc salutiferum exemplum, quoniam, si lignum uiride tam acriter ignis consumpsit, in sicco quid faceret non indiget explanatione. Uestra res nunc agitur, et proximus est paries exustus; unde uos tollere moras oportet, quoniam in mora modici temporis quandoque dampnum occurrere posset. Succurratis ergo propere, et cum ingenti pecunia legatos mittite pro exercitu; et si potueritis aliquem habere succursum, ualebitis merito gloriari; alioquin proiciatis uniuersam pecuniam in mare, egrediamini foras, et cum inimicis pariter moriamini; quia minus malum est in bello commori, quam uidere ciuitatis destructionem et pati obprobrium sempiternum. Finita siquidem oratione, ita fuit omnibus persuasum, ut nullus contradicere auderet sententie senis. Fuerunt electi continuo tres nobiles ciues, qui miraculose in modica barca, inter naues et galeas obsidentium, cum ingenti pecunia exiuerunt, properantes ut ercitum aliquem congregarent. Uenere siquidem ad Guilglelmum Marcheselli nobilem ciuem ferrariensem, cuius consilio ad comitissam de Brettinoro accesserunt, implorantes ab ea humiliter consilium et iuuamen. Illa uero, eorum precibus condescendens, iussit ut tam milites quam pedites per totum suum comitatum ad espeditionem arma pararent. Uilglelmus uero in Lombardiam properans, cepit studiose milites congregare. Sed audi uiri constantiam et inauditam animositatem. Obligauerat enim omnes possessiones suas pro exercitu congregando. Cum autem ei sua penitus deficerent, filios amicorum et fidelium acquisiuit, promittendo patribus quod eos ad militarem gloriam promoueret. Iuit postmodum, omnesque pigneri obligauit. Sicque congregato exercitu, uenit iuxta Rauennam, ubi reperit Petrum Trauersarium, nobilissimum rauennatem ciuem, qui partem cancellarii fouebat, et congregauerat multos milites ut impediret exercitum istius. Tunc Uilglelmus ad ipsum accessit,rogando eum tamquam fratrem, quia consobrinus eius erat, quod eum in hac parte nullatenus impediret. Ille autem respondit se fidelem imperii esse, atque cancellarii amicum, unde preces eius exaudire nequibat. Uidens autem Uilglelmus quod transitum aliunde habere non poterat, quia ciuitates omnes, preter Ariminum, erant sibi contrarie, locutus est in bono dolo Petro Trauersario et dixit:  Dimittamus exercitus, quos habemus, et singuli ad propria reuertantur, et ambo pariter Anchonam eamus, et laboremus pro compositione . Placuit enim illi hoc uerbum, et promisit uterque, quod suum exercitum licentiaret. Precepit namque Petrus Trauersarius primo suis militibus, ut ad propria reuerterentur; Uilglelmus uero, cum ad suos accederet, ait: Promisi et pepigi Petro Trauersario ut dimittam exercitum, et cum eo promisi Anchonam ire pro compositione. Unde precipio ut reuertamini; uerumtamen in animo reuoluite, sicut uiri sapientes, utrum uos a iuramento, quod fecistis, absoluere ualeam, et quid uobis sit in hac parte agendum . Et his dictis, reuersus est ad Petrum Trauersarium, et cepit cum eo ire Anchonam. Athelardus uero, frater Gulielmi, tamquam uir strenuus et prudens, intellexit uerba fratris, remansitque cum exercitu et cepit militibus referre: Scitis, o uiri nobiles et potentes, quod frater meus non est papa uel episcopus, qui possit uos soluere a uinculo iuramenti. Nam ego ipse uobiscum iuraui, si euidens impedimentum non comparuerit, ire Anchonam pro ciuitatis liberatione. Temptemus ergo fortunam et eamus, quia potens est Dominus, et prosperabitur iter nostrum. Tunc iuxta noctis crepusculum iter arripuerunt, facientes transitum iuxta menia urbis Rauenne. Cum autem uenissent Ariminum, et ecce Petrus Trauersarius, eleuans oculos, uidit exercitum Uilglielmi propere uenientem, et ait: Captus sum, ut piscis amo, et sicut auis improuida in retiaculum cecidi deceptoris. Tunc respondit ei Uilgliemus et dixit: Hec ita peracta sunt, nec potest aliud fieri. Nichilominus tamen eamus, et laboremus pro compositione. Petrus uero, immenso fatigatus dolore, dixit ei:  Tu deposita componis, et composita derelinquis, set in tuis dolosis compositionibus de cetero non confidam, quia fregisti positum, et michi male in omnibus respondisti. Uilglielmus quidem cum ingenti exultatione et inenarrabili tripudio ad exercitum est reuersus, et prestolatus est ibi exercitum comitisse de Brettinoro. Quod autem superius dixi, quod in bono dolo fuerit locutus, est taliter intelligendum. Bonus enim dolus idcirco dicitur, quia nullis nocuit et multos a mortis periculo liberauit. Sed quis audiuit parem uiri liberalitatem, quoniam animam et corpus, amicos, fideles, seruos, ancillas, propria et aliena in integrum obligauerat, ut ciuitatem liberaret Anchonitanam, in qua nullas possessiones, nullosque consanguineos uel notos habebat, neque illum exercitum ducere poterat, nisi prius transitum faceret per plurimos episcopatus ? Preterea res erat in dubio, quia pauci uel nulli sperabant quod per aliquorum suffragium posset ab obsidione ciuitas liberari; et maxime cum hi in itinere inimicorum uires uiderentur undique preualere. Sed dotauerat hunc uirtus speciali munere, que audaciam sibi contulit et liberalitatem, utraque quarum simul existit, et cum una deest, altera priuatur effectu. Utrique siquidem superaddita fuit nature benefitio sapientia, que sicut lapis pretiosus decorat anulum, ita sua claritudine radiat supradicta. Cuius igitur facundia sufficeret tanti uiri laudes referre, qui uirtutem diuitiis preter generalem consuetudinem anteposuit, et se ipsum ac suos, quasi pro alienigenis et personis incognitis, diuersis periculis et morti exponere minime dubitauit ? Unde potest dici quod fuerit militum Lombardie speculum, patrie decus, et uidutem animi exercere uolentibus memoria sempiterna. Preterea qui remanserant in ciuitate fame inenarrabili affligebantur, quia panis ex toto defecerat et aliqua genera leguminum non poterant inueniri. Interficiebant equos, iumenta et asinos, et immundas carnes auidissime comedebant, quoniam fames est cibi cuiuslibet introductiua. Nam et tanta fuit talium carnium caritudo, quod in capite unius asini tres aurei soluebantur. Non dimittebantur intestina, nec aliquid preter ossa relinquebatur ad edendum. Deficientibus tandem his, acceperunt coria boum, et ea post mollificationem diuturno labore coquebant. Post decoctionem uero, quidam cum piperata uini uel aceti, quidam assata in oleo, quidam etiam simpliciter comedebant. Nam, quod ab initio et ante secula non fuerat auditum, quidam eorum canes, musipulas et mures eo tempore comederunt. Alii uero salem contritum et bene mundificatum in frixorio cum oleo bulliebant, et potando uinum refocillabant ex eo animas intollerabili fame oppressas. Multi etiam accipiebant urticulas marinas, que sub aqua lapidibus adherent, et frixas in oleo comedebant. Ipse quidem urticule plurimum rubent, et non sunt erbe neque pisces, set est quedam specialis materia rei, que, dum cruda est, continet uenenum; unde, plusquam tapsia carnes tumefacit humanas. Uerum, quia huiusmodi uictualia non erant bonorum humorum generatiua, idcirco pallebant facies uniuersorum, et uix se poterant de loco mouere, nisi cum properabant ad bella. Erant enim plurimi taliter fame oppressi, quod uix usque ad introitum belli scutum portabant, et tamen ita persistebant bellando, quod etiam obsessores omnimode mirabantur. Paruuli petiebant panem, et licet esset qui frangeret eis, non reperiebatur aliquid ad frangendum. Lacrimabantur matres infantium, quia defecerat sanguis secundo calore decoctus, lac uide licet quo lactentes pueri nutriuntur; unde cum infans lac sugere conabatur, magmillam quasi aridam reperiebat, pro quo in lacrimas prorumpebat diuturnas, quia non poterat percipere nutrimentum. Profecto cum quedam lactarent pueros, moriebantur, et defunctis matribus magmillis iterum pueri adherebant, sicque reperiebantur mortui iuxta cadauera matrum. Nam cum quedam nobilis mulier lactentem deferret in brachiis puerum, quemdam, iuxta portam ciuitatis, reperit balistam, qui pre fame nimia consternatus iacebat, nec poterat trahere cordam. Illa uero ipsum continuo uocauit, interrogando cur sic consternatus iaceret. Ipse autem respondit, se fame penitus esse consumptum. Illa quippe dixit:  Iam quindecim dierum spatium est elapsum, quod non comedi nisi coria cocta: unde lac pro puero uix possum habere. Uerumtamen, si uis, ore summitatem apprehendas magmille, et si aliquid attrahere potes, animam refocilla. Cum autem eleuasset oculos, et uidisset quod esset nobilis domina, non cum paruo pudore surrexit, et apprehendens baleam, quattuor de obsessoribus in mora modici temporis interfecit. Sic enim maritate, uirgines et uidue bellatores assidue ortabantur, ut uirilem uiderentur animum habere. Uerumtamen in tantum iam exereuerat fames, quod nichil fere inueniebatur ad comedendum. Unde plurimi pactum facere conabantur; de nuntiis equidem securitatem habere non poterant, et quid facere de exercitu possent, penitus ignorabant. Eadem siquidem hora domine ciuitatis in contionem uenerunt, offerendo se ipsas et dicendo: Numquid asinorum carnes sunt saporosiores nostris ad edendum ? Comedite igitur nos uel proicite in mare, quia minus malum credimus esse mori, quam in illorum peruenire potestatem, qui furorem pro lege habent, et quibus presunt, nolunt uel nesciunt indulgere. O admiranda constantia mulierum, et inaudita promissio ab antiquis ! Nam, cum sit rara uirtus, et auis rara in terra, pollicitum ammirabile, omnique ammiratione dignum, repertum est in fragili et mobili sexu. Filie Ierusalem,.cum obsideretur ciuitas a Tito et Uespasiano, coxerunt filios suos, et partem commederunt, partemque seruauerunt. Iste autem e contrario sponte se obtulerunt ad edendum, cupientes uiros et ciuitatem morte propria liberare. Profecto a ueridicis intellexi relatoribus, quod, cum quedam mulier uidua duos haberet filios et uideret eos acriter bellari, suspirauit eo quod ea die nichil comederant, neque habere poterat quid eis conferret. Tunc domum est absque dilatione reuersa, et latenter fecit sibi uenam sinistri brachii cum flebotomo aperiri, et abstractum sanguinem coxit cum speciebus, sicque contulit filiis ad edendum. Fuerunt igitur mulieres Anchonitane imitatrices matris Iohannis Ircani, de qua legitur in Ueteri Testamento. Illa quippe, dum captiua teneretur cum duobus filiis suis a Tolomeo, qui maritum eius Simonem et duos filios sub proditione interfecerat, iussit filio suo Iohanni, qui Tolomeum ipsum obsidebat, ut eam et fratres interficeret cum machina, ne illius scelus relinqueretur inultum. Illam namque ac filios eius Tolomeus super menia posuerat, ut Iohannes Yrcanus murum non frangeret ciuitatis. Ad hec surrexit imperatoris constantinopolitani legatus, qui Constantius uocabatur; cuius causa dicebatur esse ciuitas obsessa. Imperabat enim tunc in urbe constantinopolitana serenissimus Hemanuel, qui miserat istum in Italiam, ut compararet quasdam ciuitates et bona ciuium, et eisdem postmodum suo nomine omnia redderet in feudum. Hic siquidem plurimum timebat ne illum Anchonitani traderent in manibus cancellarii, quoniam pro ipso uenerat, et aliud a ciuibus non querebat; quod facere penilus renuerunt. Unde commendanda, immo plurimum extollenda est Anchonitanorum liberalitas, et maxime cum in necessitatibus nemo consueuerit existere liberalis. Erat enim uir sapiens, discretus, eloquens, et curialitate multimode redimitus; pro quibus maximam in eiusdem imperatoris curia dignitatem habebat, de qua protoseuasto dicebatur. Hic enim infinitam expendit pecuniam pro sua et ciuitatis liberatione, et in omnibus maximum praestitit patrocinium Anchonitanis. Surrexit hic et alta uoce clamauit Pantochir, id est, saluantem omnia, addendo eleyson et quedam greca uocabula, que huic non sunt libro inserenda, quoniam latinis non debemus apponere grecum. Finita siquidem, secundum Grecorum morem, Dominica inuocatione, hoc modo populum alloquitur anchonitanum: Si polite non perorauero, parcat mihi uniuersitas uestra, quoniam inter Grecos nutritus uerbis non ualeo integraliter exprimere latinis quod homo interior ymaginarie preconcepit. Multa siquidem ad utilitatem uestram referre proposueram, que plectro nequeo lingue formare; quia dum uocis mee prolatione reuerberatur aer, uox resonat semiplena, unde non possum animi exprimere affectum, neque uobis, ut desidero, complacere. Humili uos igitur prece deposco ut non simplicem uerborum positionem, sed proferentis consideretis affectum, quoniam ex sermone simplici medullatus multotiens percipitur intellectus. Nec est curandum si arbor fuerit tortuosa, dummodo saporiferum conferat fructum. De spineto quidem rosa colligitur, sed ulmus omni tempore constat infructuosa. Inter Grecos namque habet mandragora uires, sed apud quosdam Latinos mel est ueneno permixtum. Greci barbas deferunt, ut se uiros esse meminerint, Latini suas abradunt, ut quamdam assumant speciem iuuentutis. Abrasis barbis, iuuenantur plurimi. Utinam senectus in morbus consistat! Set grecum non facit barba uirum, neque latinum abrasio naturaliter iuuenari. Recessit estas, et in fine consistitis attumpni. Yemps uenit, et tonitrua comparuere. Cadunt grandines et tempestates, quas uos timere non oportet, quoniam estis in domibus, quas patres uestri antiquitus construxere. Set licet latrent canes ad lunam, adhuc est leena it angulo; et si uiri esse uolueritis, priuati oppinione recedent. Uasa figuli probat fornax, et uiros probos immensitas tribulationum. Aurum purgatum ponitur in coronis, et dum resplendet in clippeis, facies exilarat; set eruginosum creditur esse falsum. Uenerunt alienigene, uinum nouum in utres ueteres mittentes; set, licet sit plane ingressus, mordebit tamen in nouissimo ut coluber, quoniam nullum uitium ebrietas excusat. Serpens comparuit nocturnalis, habens in capite cristam; cantat ut gallus, dulcedinem portat in ore, et sicut scorpio fundit cum cauda uenenum. A fructu cognosco arborem, et opera per effectum. Quis umquam audiuit lupi naturam, et gestus uulpis quis considerauit ? Lupus rapit, uulpis decipit, et uermis araneus telam orditur et tendit. Set quid, si hec tria in unum conueniant, et in eodem omnia reperiantur? Canis famelicus appetit ossa; set caninus non remittitur appetitus, nisi caput reuoluerit in intestinis. Petit partem ut habeat totum, et cum totum habet, credit habere nichil; quia semper agitat caudam, unde intelligitur petere quod non habet. Dum lupus iret ad caulas, nigram induit cucullam, et in compatres asinum et arietem conquisiuit, unde ipsos et eorumdem propaginem in proprio sanguine baptizauit. Uerbis ergo mollibus credere nolite, set substinete modicum et expectate paulisper; quoniam in proximo diem uidebitis desideratum, et cantabitis canticum nouum, canticum letitie, iocunditatis et exultationis in terra propria et aliena; et cum uestri nominis atque constantie fama resonabit ubique terrarum, benedicetur nomen uestrum ex generatione in generationem. Complacuit oratio Greci, et multam receperunt ciues ex ipsius persuasione audaciam, unde firmiter proposuerunt eius uoluntati et consiliis parere. Sed uix orationem perfinierat, quando legatorum nuntii ciuitatem latenter intrarunt, ferentes litteras, in quibus continebatur ut securiter consisterent omnes, quoniam paratus erat exercitus ingens pro eorum liberatione. Cancellarius uero, sicut subdola uulpis, excogitauit qualiter Anchonitanos decipere posset. Fecit quippe fieri ex parte legatorum litteras falsas, et Anchonitanis per quendam nuntium apportari. Litterarum siquidem tenor talis erat: A gemitu et inenarrabili dolore stilus noster initium sumit, et narrationis nostre series progreditur a carmine doloris, quia dum pro liberatione uestra faceremus exercitum congregari, aurum quod portaueramus ammisimus, et Lombardi non audent nobis prebere auxilium pro imperatoris timore. Comitissa namque de Brettinoro suum uiolauit promissum, quia timet exercitum, quem nuper imperator cancellario mittit. Unde uobis firmiter consulimus, ut antequam hec presentiat cancellarius, cum eo qualitercumque componatis, quoniam a nobis non potestis de cetero aliquod suffragium prestolari. Anchonitani uero, uidentes has litteras, ceperunt dubitare plurimum, et ignorabant quid facere deberent. Uerumtamen priores nuntii iuramento firmabant, hec esse penitus falsa, et constantissime perhibebant testimonium ueritati. Grecus uero, hec audiens, cepit aliquantulum subridere, et apprehendes manu dextra barbam, coram omnibus dixit: Frustra rete iacitur ante oculos pennatorum. Non enim sumus strutiones, qui suos absque causa desuerunt nidos. Non sumus etiam musce morientes, ut taliter suauitatem perdamus unguenti; neque ranunculi, qui pro quolibet strepitu refugiunt in aquam. Set merito posset nostre supersedere derisioni cancellarius, si nos hoc problemate superaret, et duceret ad inconueniens per silogismum cognite figure; sed, antecedenti destructo, modica uel nulla est habitudo localis, et uis inferentie annullatur. Elapsis postmodum paucis diebus, ecce Uilglielmus Marcheselli et comitissa de Brettinoro cum ingenti exercitu comparuerunt, habentes uexillum aureum in acie prima. Fecerant quippe duodecim cateruas militum, et in qualibet ducentos posuerant preelectos: uulgares uero milites et populus uix poterant pre multitudine numerari. Castrametati sunt autem in quodam monte non longe ab exercitu cancellarii, quia inclinata erat iam dies, unde prelium incipere nequibant. Tunc Gilglielmus, ascendens in eminentiorem locum, precepit ut omnes militum peditumque cohortes conuenirent propere ad audiendum, et cepit in hunc modum coram omnibus perorare: Ordo rerum exigit et instantis periculi necessitas requirit, ut pro comuni utilitate aliqua in medio uestrum referam, et ea dicere non postponam, que ad comune uidebo commodum pertinere. Cum nuper Ferrarie consisterem, et deliciis temporalibus secundum patrie consuetudinem potirer, plurimis referentibus intellexi, quod cancellarius et Ueneti ciuitatem Anchonam obsidebant, eam absque causa rationabili destruere cupientes. Que, licet meum animum plurimum commomouerent, me tamen a quiete minime remouerunt, nisi cum ciues et ciuitatis dominas tanta intellexi penuria laborare, quod equorum carnes et marcida intestina loco cibariorum desiderabilium commedebant. Ad hoc quod iudicium ualerent euadere destructionis, excogitaui continuo summam esse uirtutem consimilia agrauamina patientibus pro tuenda libertate fauorem et patrocinium exhibere. Dignum siquidem est et rationi consentaneum suffragari uirtuosis, ut de uirtute in uirtutem ascendant. Unde postquam Anchonitanorum nuntios uidi, sponte me illis obtuli ad seruiendum, quia fama preambula sic me animauerat, quod eis meum obsequium denegare nequibam. Est enim fama celebris, res persuasibilis, et animositatis inductiua; et multotiens non minus persuadet fama quam factum. Accessi ergo prius ad speculum dominarum, comitissam de Brettinoro, que hic est cum unico filio et magnificis uiris de comitatu suo, rogans eam ut Anchonitanis dignaretur misericorditer subuenire. At ipsa liberaliter promisit et, prout corporeis oculis uidere potestis, promissum liberalius conseruauit. Uenistis postmodum non tantum ad persuasionem meam, quantum probitate animorum, et causa conquirendi nomen perpetuum, o egregii uiri Lombardie atque Romaniole, ut uestram ostendatis in necessitate uirtutem. Ceterum non traxit aliquos uestrum metus uel cupiditas, que mortalium sollicitant animos, sed ut uestras uires exerceatis in tempore oportuno. Ego uero propria et aliena in integrum obligaui, et solummodo michi supersunt animus et corpus; sed hec ipsa, que michi de multis relicta sunt, pro Anchonitanorum cupio exponere liberatione. Profecto qui se ipsum et sua exhibet, ultra non relinquitur ad exhibendum. Preterea scire debetis qui sunt, contra quos arma mouemus. Qui sint ignoratur, quia non est certum relatiuum substantie, cum de omnibus mundi partibus sola necessitatis causa conuenerint ad uiuendum, et non considerant quem secuntur, sed quid consequi possunt. Omnes enim homines sunt inimici eorum, et presertim illi a quibus ualent pecuniam extorquere. Et licet plurimi eorum sint filii nobilium, in hoc se maxime denobilitarunt, quod raptorum cateruis cupiunt aggregari. Numquam enim fuit adeo approbata nobilitas, quam prauorum consortium non denigret. Archiepiscopus autem cum tali bus clericis sua celebrat officia, qui mentiri et furari nouerunt, et rapere appetunt aliena. Sed quantus sit pudor cuilibet militi sub cleri'cali militare uexillo, uix uerbis exprimi posset. Legitur enim, et in perpetua memoria retinebitur, de gloria militum Alexandri Macedonis, et maximorum principum; set clericorum gesta circa predicationes et ecclesiastica officia continentur. Laus enim sic debet unicuique ordini attribui, ut quod unius est, alteri minime conferatur. Non sunt ergo milites qui sub eo militant, sed raptores: unde non auderent nos exspectare in bello, sed fugient a facie nostra tamquam milui a facie aquilarum. Sed si forte inebriati presumptione uel stultitia nos prestolari auderent, ipso rum corpora escas uolatilibus celi tradamus, et supponamus omnes tanto ludibrio, quod ubique terrarum uniuersi raptores et malefici contremiscant. Animauit autem oratio Wilglielmi Marcheselli milites et pedites uniuersos. Unde sic alta uoce omnes clamauerunt fiat, quod totus exercitus cancellarii exterruit, et ciues cum ingenti tripudio in exultationis et iocunditatis uoces continuo proruperunt, uerba non parum ignominiosa cancellario et obsessoribus proponendo. Surrexit postmodum comitissa de Brettinoro, que Aldruda uocabatur, pollens nobilitate nature, quia originem contraxerat in Urbe de nobile prosapia Fraiapanum. Curialitatis et largitionis titulis decorabatur, quia manus eius omnibus exstitit liberalis. Specie quippe ac forma corporis ita inter dominas radiabat, sicut, appropinquante aurora, pre ceteris stella matutina relucet. Erat enim uidua et animosa plurimum, pro quibus poterat similari Iudith, que Olofernem interfecit et populum israeliticum liberauit. Ita siquidem taliter alloquitur uniuersos: Fauoris et gratie celestis robore premunita, preter generalem consuetudinem feminarum, inter uos perorare disposui, credens quod, licet oratio mea uerborum non radiet uenustate neque phylosophycis prefationibus picturetur, erit tamen uobis ipsius exortatio fructuosa: quia sepe accidere coasueuie, quod sermo simplex animos roborat auditorum, et apparata eloquentia demulcet aures exteriores. Non traxit me huc affectio dominandi, non aliqua temporalium ambitio, non exactio rerum alienarum: quia post mariti mei decessum, licet merens, toti comitatui dominor sine contradictione. Castellis namque, burgis, uillis et possessioni bus taliter abundo, quod uix propria ualeo custodire, Profecto illorum solet esse consuetudo uelle rapere aliena, quibus est curta suppellex et facultates proprie non suppetunt ad uiuendum. Induxit me igitur miserabilis afflictio ciuium Anchonitanorum, et lacrimose dominarum preces, que, ultra quam dici possit, in obsidentium potestatem uenire trepidant, quoniam earum corpora ludibrio supponerent sempiterno. Nam dampnabilis raptorum caterua ducitur arbitrio ceco, nec parcit alicui, dum adest possibilitas delinquendi. Materiam facti omnes et singuli nouistis, unde me non oportet singula specificare. Ad succurrendum igitur consumptis fame, diuturnis bellis oppressis, in omni labore atque periculo positis, ueni ego cum unico filio meo in pupillari etate relicto; qui, licet puer sit et pupillus, altitudinis tamen paterne recordans, animositatem iam gerit in auxiliis et protectionibus amicorum. Uenistis et uos, o milites Lombardie atque Romaniole, qui tam armorum strenuitate, quam sinceritate fidei multimode refulgetis. Est enim ductor et preambulus uester Wilglielmus Marcheselli, qui sola liberalitatis causa omnes possessiones suas, amicorum ac fidelium bona, pro liberatione ciuitatis anchonitane pigneri obligauit. Ob quam causam quibus eum laudibus extollam ignoro, quia non sufficit lingua carnis interioris hominis exprimere uoluntatem. Sic enim eum facere decebat, quia tunc efficitur aliquis uirtuosus, quando uirtutem animi temporalibus anteponit. Ceterum in supereminenti negotio hactenus floruistis, faciendo transitum per fauces et territoria inimicorum. Sed nunc tempus est producendi fructum et exercendi uires, quia materia uirtutis adest. Pollere multotiens uidetur arbor frondibus et flore, sed tota circumstantium intentio per finem fructus consequi prestolatur. Omnis quippe dilatio sit procul, que multorum sepe facit animos pigritari. Et induatis uos arma summo diluculo, ut cum sole oriatur uobis uictoria, quam strenuitati uestre promisit Altissimus, pro cuius amore nitimini anchonitanum populum liberare. Sit, queso, uobis mea exortatio salutifera, et uisio formosarum uirginum que mecum sunt iocundatio fructuosa, quoniam non solum propter uisionem, sed etiam per momentaneam recordationem dominarum arbitraria consueuerunt facere milites torniamenta, in quibus ad osten(ta)tionem suarum uirium bella crudelissima exercent Quanto magis ergo uos, qui, propter hoc factum, nomen perpetuum acquirendo, adipiscemini gratiam uniuersorum, laborare debetis ad uictoriam consequendam! Non parcat igitur manus uestra rebellibus, sed uestri mucrones lauentur in sanguine resistentium, quia non debet illis indulgentia exhiberi, qui non recordarentur uenie, si tempus occurreret delinquendi. Fecit namque oratio comitisse uniuersas militum cohortes tanquam lilium reflorere. Unde omnes in iocunditatis et exultationis uoces unanimiter proruperunt, cum tubis et timpanis choreas amenisimas facientes. Muliebris enim conditio uiris facile persuadet, quoniam ab initio fuit illa persuasio naturalis. Cancellarius autem, uidens quod istis resistere nequibat, arma sub occasione faciendi prelium a Uenetis mutuo recipit, noctuque cum suis omnibus, eis inrequisitis, aufugit; et Ueneti, a cancellario delusi, recesserunt , sicque fuit ciuitas ab obsidione mirabiliter liberata. Stetit autem tamdiu ibi exercitus, quousque illi Marchiani, qui Anchonitanos diligebant horrea ciuitatis frumento et leguminibus repleuerunt. Postmodum autem iuuenes et uirgines, senes cum iunioribus anchonitane ciuitatis Wilgilelmo et comitisse obuiam cum ingenti gaudio uenerunt, larga et magnifica dona eis unanimiter offerentes. Comitissa postea, cum exercitu reuertens, plurimos in uia reperit inimicos, quos bellando magnifice superauit; sicque rediit ad propria cum triumpho. Wilglielmus uero Marcheselli Constantinopolim iuit, ubi tanquam princeps potentissimus est receptus. Resedit enim in dextro latere imperatoris, et in imperiali palatio, donec in curia esse uoluit, honorifice permansit. Honorauerunt eum archontes et archontisse, et tam pusilli quam magni ciues urbis constantinopolitane. In suo quidem recessu aurea uasa et argentea ei largitus est imperator, et insuper tot aureos sibi fecit liberaliter exhiberi, de quibus omnia, que pro facto Anchonitanorum obligauerat, a debitorum uinculo exsoluit. Insuper donauit ei uestes imperiales, que auro et lapidibus pretiosis erant undique inter- interserte. Dedit sibi equos, papilionem, aureumque uexillum, et quicquid ad apparatum militis pertinebat. Sicque gloria multiplici decoratus in Italiam remeauit. Post aliquot autem annos magnilicus et inclitus Conradus, marchio Montisferrati, qui, regno Ierosolimitano deuicto, Tirum ab obsidione Saladini nationisque barbarice liberauit, cum prefato cancellario commisit prelium iuxta Camerinum, in quo eum super quadam rupe prope arcem, que dicitur Pioragum, cepit, ipsumque non modico tempore detinuit catenis ferreis religatum. Exiuit demum de carcere, et dum consuetam duceret uitam, mors eum Tusculani conclusit, et tunc illum penituit de commissis, cum non potuit amplius lasciuire. Obsessa fuit anchonitana ciuitas anno dominice incarnationis .MCLXX. secundo. Elapsis postmodum aliquot annorum curriculis, post mortem uidelicet imperatoris Henrici, qui regnum Sicilie obtinuit, conuenerunt Auximani cum Firmanis et Fanenses cum Esinatibus, molientes anchonitanos ciues, propter inuidiam, guerris continuis lacessire. Inuidia enim est aliene felicitatis aculeus, qui sola inuidentium precordialia pungit. Et licet tante multitudini uiriliter resisterent, plenariam tamen per alicuius uel aliquorum industriam non poterant uictoriam adipisci. Unde, comunicato consilio, Ugolinum Gosie, nobilem bononiensem ciuem, in dominum elegerunt; in quem nature dotes uniuerse confluxerant, quoniam forma corporis et morum nobilitate multimode prepollebat. Erat enim iustitie atque imperatoris miles, pro quibus obtinebat insignia dupplicis honoris. In eo siquidem imperatoria maiestas armabatur legibus armisque decorabatur, quod raro in iuris peritis accidere consueuit. Et licet ex ipsius nobili prosapia multi commendabiles extiterint, eius tamen auus Martinus Gosia non est sub silentio relinquendus qui dictus est copia legum, cuius oppinio erat libertatem non posse ab aliquo exhiberi, sed detegi a quodam uelamine seruitutis; unde precipuus libertatis patronus potuit nuncupari. Ab ipso quidem Wilglielmus, pater istius, traxit originem, qui propter legum scientiam et alia nature dona inter iuris peritos uelud speculum renitebat, et in aula imperiali pre cunctis Italie ciuibus honorari promeruit, et ab imperatore Federico specialis dilectionis priuilegio communiri. Miserunt namque ciues anchonitani legatos Bononiam, qui prefatum Ugolinum Anchonam ducere properarent. Cum autem quod eis iniunctum fuerat prosequi studerent, Bononienses et omnes Romaniolos inter Fauentiam et Forliuium in exercitu repererunt, ubi eum, facta celebri contione, sollempniter petiuere. Qui dum a potestate Bononiensium et ab uniuersitate militum ac totius populi, ut dominium reciperet, cogeretur, in ipsa contione commendabiliter perorauit, probando rethoricis argumentis quod alicuius ciuitatis offitium uel dominium recipere non debebat. Cuius orationem tunc, ipso referente, audiui; unde illam huic operi conscribere procuraui. Orationis uero tenor hic fuit: Licet de gererali consuetudine procedere uideatur, quod in sue orationis principio quilibet ab auditoribus audientiam querant, michi tamen uidetur posse absque dicentium preiuditio taceri, quoniam expresse uidetur audientiam postulare qui se preparat ad dicendum, et expressius, cum dicere incipit quod peroptat. Uerum quia non est facile consuetudini refragari, auduri, sicut moris est, postulo, et intelligi propensius concupisco, quoniam qui auditur et non intelligitur, domum hedificat super arenam, et albedinem in Ethiope contemplatur. Audiri tamen deposco attentius, quia non sepe consueui surgere in contionibus locuturus. Tirones enim, quamquam sint animosi plurimum, primum et secundum congressum prelii uerentur, et qui nauigare incipiunt, undas minimas pertimescunt. Uos igitur supplici prece deposco, ut audire uelitis et intelligere que uestre magnitudini a paruitate mea breuiter proponentur. Scitis equidem, quod meorum antecessorum fama ubique terrarum, propter scientie magnitudinem, celebris extitit et festiua. Remansi tandem sicut riuulus a fontibus progrediens, ob quam causam de propriis et alienis multa michi negotia superincumbunt. Preterea suscepi nuper militie cingulum, unde prouectioribus adhuc subesse debeo et non ciuitati alicui potestari. Nam in illo qui preficitur debet esse perfecta etas, morum honestas et sapientia comprobata; sed iuuenilis conditio flexibilis est non modicum et procliua, nec inest ei tanta grauitas, quod excedentium leuitatem reprimere queat. Est et alia necessaria ratio, que me ab hoc proposito retrahit; nec potest aliquis rationabiliter contrauenire. Militaui siquidem sub senatoribus sapientie, iuris uide licet peritis, addiscendo iura ciuilia ut patrum uestigia imitarer; et nondum elapso unius anni spatio, promerui de ipsorum beneplacito et assensu in cathedra residere, ac illorum consortio aggregari, qui sunt candelabra lucentia, et quorum scientia mundus regitur et illustratur; unde non decet me studium relinquere inchoatum; uidetur enim quodlibet principium esse friuolum et ineptum, nisi per incipientis ministerium finem congruum sortiatur. Ceterum firmiter scio et toti est Italie manifestum quod anchonitana ciuitas potens est plurimum et famosa, et ipsius uires tam in mari quam terra latius protendantur. Sed si urbis dominium hoc tempore michi daretur, absque sociorum licentia, quos iura doceo, quibus iure teneor, presum et subsum, recipere non auderem. Bononiam igitur, auxiliante Domino, reuertar, ipsorumque uoluntati amicabiliter parebo, et procedam in hiis et aliis, prout michi consulere dignabuntur.  Finita siquidem oratione, uulgus clamauit altius: fiat! fiat!, et quod dictum fuerat commendabat. Ille uero postmodum Bononiam rediit: sicque impetrata licentia sotiorum uenit Anchonam, ubi uires animi atque corporis exercuit, sicut res eo tempore postulabat. Nam in principio sui aduentus Firmanos a Sancto Elpidio cum paucis militibus remouit, et Auximani emuli Anchonitanornm per ipsius industriam plurima incommoda sustinuere, quoniam castrum quod dicebatur Podium ammiserunt, in quo captus est nobilis Paulus de Lamarina, eiusdem castri dominus et possessor. Et cum postea congregassent exercitum, de campo fugere, sicque dupplicis pudoris infamia sunt respersi. Quod Firmani firmiter sciunt, quia cum eos prefatus Ugolinus Gosie iterum a Sancto Elpidio paucorum militum suffrangio fugauit, iuxta ipsorum ciuitatem poni fecit anchonitanum uexillum; ubi paulo post prelium fuit inceptum; in quo ita uiriliter pugnauit, quod omnes et singuli mirabantur. Gessit enim taliter ductoris et bellantis officium, quod paucitas multitudinem superauit, sicque Anchonam rediit, gloria triumphali refulgens. Eius denique laudibus ualerem diutius remorari; set placeat uniuersis competens breuitas que dulciter auribus consonat, et suscipiat Anchona fauorabile munus, quod sibi a Boncompagno amicabiliter exhibetur, cui Florentia contulit initium et Bononia celebre incrementum.
diff --git a/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_Palma.txt b/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_Palma.txt
new file mode 100644
index 0000000..191505d
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_Palma.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In orto alieno plantaueram palmam, quem postmodum culpa cultoris euulsi, considerans tutissimum esse multorum pomeriis inserere, quod uni fuerat minus prouide attributum. Sic enim amisit per uitium, quod non habuit per naturam. Liber siquidem iste non inmerito palma Boncompagni nuncupatur, quia de suis inuidis illum reddidit uictoriosum, et antequam ipsum deduceret in commune, refloruit multipliter et retractationis gloria meruit decorari. Rogo igitur illos, ad quorum manus hic liber peruenerit, quatinus ipsum dare non uelint meis emulis, qui raso titulo me quinque salutationum tabulas non conposuisse dicebant, et qui mea consueuerunt fumigare dictamina, ut per fumi obtenebrationem a multis retro temporibus conposita uiderentur et sic mihi sub quodam sceleris genere meam gloriam auferrent. Est preterea liber iste mee rethorice prologus, licet in rethorica Tullium non fuerim imitatus. Nunquam enim memini me Tullium legisse nec secundum alicuius doctrinam me aliquid in rethoricis traditionibus uel dictamine fecisse profiteor, nisi quod quandoque causa deridendi emulos me Buchimenonem appellaui. Uerumtamen nunquam Tullii deprauaui rethoricam nec eam imitari uolentibus dissuasi. Quid sit dictamen. Dictamen est quedam ymaginatio tractandi de aliquo uel de aliquibus per appositionem. Uel dictamen est ratio, qua uerba ymaginata et in animo concepta congrue proferuntur. Quid sit appositio. Appositio est congrua et artificiosa dictionum structura que uarium set non penitus diuersum retinet modum cum constructione. Unde dicatur dictamen. Dictamen dicitur a dicto dictas. Nam qui dictamini congruam uolunt operam exhibere, frequenter eos dicere oportet. Quid sit prosaicum dictamen. Prosaicum dictamen est oratio secundum libitum dictantis extensa nullisque metrorum legibus obligata. Uel prosaicum dictamen est ars, secundum quod est collectio preceptorum. Set non debet dici ars, immo artium mater, quia tota scriptura trahit originem a prosa. Nam rithmi et metra sunt quedam mendicata suffragia, que a prosa originem trahunt. Quare dicatur prosaicum dictamen. Prosaicum dictamen dicitur a proto proso, quod latine interpretatur primo longum, quia istud primo fuit inuentum; sicut dicitur protomartir id est martir primus. Uel dicitur primum id est originale seu maximum. Prosaicorum dictaminum aliud epistolare aliud sermocinale aliud rethoricum. Quid sit epistola. Epistola est cirografus absenti persone destinatus quandoque salutationem continens quandoque non, quandoque aliud loco salutationis positum ipsi salutationi contrarium. Salutationem continens, ut cum dicitur: I. episcopus seruus seruorum dei uenerabili fratri D. constantinensi episcopo salutem et apostolicam benedictionem. Quandoque non, quia negat multotiens salutationem propter aliquem excessum, ut cum dicitur: I. episcopus seruus seruorum dei G. bo. episcopo: Quod tibi salutationis alloquium non inpedimus, non ex apostolice sedis duritia, set de tuo manifesto procedit excessu. Quare dicatur epistola. Epistola dicitur ab epi, quod est supra, et stolum, quod est missio siue missus, quia epistola super id quod excogitari possit, gerit uotum et propositum mittentis. Porro nuntius sepenumero quid portet, ignorat, sicut fecit Urias, qui sue mortis et condempnationis litteras ad regis exercitum deportauit. Quare fuerit epistola reperta. Quare autem ars epistolandi fuerit reperta, si rei ueritatem inspexeris, tibi facile patebit. Nonne uides, ut, cum alicui absenti amico aliqua secreta insinuare proponis, quod multo decentius per epistolam quam per nuntium uoluntatem tuam et animi affectum exprimere non uales. Nam indiscretus et stultus nuntius exquisitissimam et exornatam portat epistolam. Ymaginarie amicus amico presentatur sibique ad inuicem sua secreta reuelant et quodam amicabili dilectionis uinculo federantur, nichil tamen ad nuntium, sicut nichil ad asinum, si auro fuerit oneratus. Ubi fuerit inuenta. Ubi autem ars ista primo fuerit inuenta me nullatenus profiteor scire. Audiui tamen in Grecia, quod cum Israelitici sub pharaonis iugo captiui tenebantur in luto et latere quodam tempore illos sibi compulit seruire, nec audebat unus alteri suam exprimere uoluntatem. Unde Moyses cepit scribere super lateres recentes et quedam populo israelitico per tales literas intimare. Alii dicunt, quod in archa Noe fuerit reperta. Quidam enim in folio lauri cuidam filio Noe scripsit, ut patris pudenda cooperiret. Utrum autem hec sint uera uel fabulosa, penitus ignoro. Hoc autem sub silentio preterire non duxi, quod sub epistolari stilo priuilegia, testamenta et confirmationes continentur. Quid sit priuilegium. Priuilegium est quedam uoluntaria et auctoritabilis concessio, que semper a maiori persona minori confertur. Unde dicatur. Dicitur autem priuilegium priuatum legale, quia quadam priuata lege multa per priuilegium conceduntur. Porro istud legale priuatum primo semper priuate id est in absconso acquiritur, et priuate ad curias accedunt, qui uolunt priuilegia id est priuatas leges inpetrare. Uel dicitur priuilegium quasi aliquid lege apropriatum. Nam apropriata lex esse dicitur, quando extra communes leges aliquid alicui ex gratia conceditur. Quid sit confirmatio. Confirmatio est sententie date uel dignitatis concesse rationabilis approbatio. Quid sit testamentum. Testamentum est ultime uoluntatis dispositio. Unde dicatur. Testamentum dicitur a testibus, quia sine testium subscriptione siue adhibitione fieri non potest. Uel dicitur testamentum a testor testaris, uel a testatore. Nam ille dicitur testator, qui testamentum fieri iubet. Quot sint principales partes epistole et secundarie. Quot sint principales partes epistole et secundarie, in presenti capitulo dicam. Set antiquorum et quorundam modernorum sententiam in primis censui prelibare. Olim erant quidam, qui sex esse dicebant partes epistole, scilicet salutationem, beniuolentie captationem, exordium, narrationem, petitionem et conclusionem. Postmodum alii superuenerunt beneuolentie captationem de predicto merito resecantes et dicebant, quod quinque erant partes epistole, sine quibus non poterat aliqua epistola constare. Item alii successerunt conclusionem de fine remouentes et dicunt epistolam ex quatuor solummodo partibus consistere debere: scilicet salutatione, prouerbio, narratione et petitione. Quorum omnium sententiam de rationis plenitudine confisus improbo indubitanter, dicens tres tamen modo esse principales epistole partes: scilicet salutationem, petitionem et narrationem, sine quibus aliqua epistola perfecta esse non potest. Unde scire oportet, quod epistolarum alia perfecta alia imperfecta. Perfecta est illa, in qua precedentes partes congrue ponuntur. Imperfecta est illa, que predictarum partium radiis non illustratur. Preterea dico, quod de qualibet principali epistole parte potest fieri epistola, licet imperfecta. Nam Yuo quondam ecclesie carnotensis episcopus in sola salutatione unam epistolam fecit et episcopali sigillo impressit. Scripsit enim cuidam neophito id est nouiter ueram ad fidem uenienti hoc modo: Yuo carnotensis ecclesie humilis minister Ro. dilecto seruo dei bene incipere et melius exequi et optime consumare. Uerumtamen non est trahendum ad consequentiam, quod epistola fuerit perfecta. Set epistola fuit, ex quo episcopali sigillo illam constat fuisse impressam, licet fuerit imperfecta. Nam ego ipse a domino papa Celestino unam epistolam impetraui apostolica bulla impressam, in qua idem papa consulibus florentinis et toti populo salutationem penitus denegauit. Uerumtamen epistola fuit et perfecta, quia titulum habebat id est nomen mittentis et recipientis erat in principio positum. Et ubicunque titulus cum narratione ponitur, epistola est perfecta, licet salutatio negetur, dummodo in narratione aliquod petitionis signum contineatur. Porro titulus sine salutatione principalis pars enim est licet diminuta, quoniam, licet paries alicuius domus sit in aliquo diminutus, nichilominus est illius domus pars principalis. Nam titulum et salutationem in epistolis pro indiferenti habeo. Set illa pars sumpsit nomen a digniori et dicitur salutatio pro eo, quod ponuntur in ea, que ad salutis optationem pertinere noscuntur. Preterea sicut domus absque fundamento, pariete ac tecto constare non potest, ita epistola sine illis tribus partibus non potest esse perfecta. Fundamentum enim est salutatio. Nemo quidem intelligeret, de quo uel de quibus dictator narraret, nisi quod premitteret salutationem. Paries est narratio. Nemo enim sciret, ad quid salutatio premitteretur, nisi narratio reuelaret. Petitio est tectum, quia nemo posset scire mittentis intentionem, nisi aliquid infra narrationem, uel in fine narrationis sub petitionis specie poneretur. Secundarie uero partes epistole sunt infinite. Nam in ipso narrationis textu innumerabilia narrationis genera continentur, et sicut sunt diuersi hominum uultus, ita et modi narrationum. Alii enim narrant magis generaliter alii minus, alii specialiter, alii prouerbialiter, alii exortando, alii minas inferendo, alii consulendo, alii blandiendo, alii rogando, alii supplicando, alii plorando, alii suggerendo, alii peccata remittendo. Num quid dicam, quod suggestio, peccatorum remissio, exortatio et huiusmodi sint epistole partes? Si autem dicat aliquis, quod beniuolentie captatio sit pars epistole, queras, quare amicitie captatio aut maliuolentie captatio non sint partes epistole. Si uero dicat aliquis exordium esse partem epistole, queras, quare generalis sententia et minus generalis uel specialis non sint partes epistole. Si dixerit: ita ab antiquis fuit institutum, dico, quod illa institutio inutilis fuit et damnosa propter multiplicitatem. Ego autem concedo exordium, beneuolentie siue maliuolentie captationem et conclusionem, generalem sententiam, exortationem, remissionem, blanditionem et alias innumerabiles esse partes epistole non principales, set secundarias. Nam omnes isti modi narrationes sunt, et tamquam species suo generi respondent. Unde si uellemus tot partes assignare in epistolis, quot sunt modi narrandi, uix posset aliquis partes epistole nummerare. (Quid sit salutatio.) Salutatio est quoddam ineffabile gaudium mentis, quod aliqua uoce uel actu exprimi non potest. Eo anima mouetur ad optandum alicui salutem per uerba tertie persone. Quid sit narratio. Narratio est congrua uerborum series, qua quis exprimit suam uoluntatem et affectum. Quid sit petitio. Petitio est quidam petendi modus, per quem mittentis propositum certificatur. Nam quicquid aliquis narrando premittat, semper aliquid petere intendit, uel quod status illius, cui mittit, significetur, uel de aliquo negotio, de quo dubitat, certus reddatur, uel a simili per suum contrarium. Quid generalis sententia. Generalis sententia est illa, in qua generaliter de aliquo uel de aliquibus tractatur. Quid magna generalis. Magna generalis sententia est illa, que plurium potest esse negotiorum inchoatiua. Uel dicitur hec magna generalis sententia, quia in diuersis negotiis uiam prebet et materiam dicendi reliqua, uel qua prolata nescit aliquis, quod prolator dicere intendit, nisi aliud adiungit hoc modo: in hanc uallem miserie primi parentis transgressione deiecti corruptioni et destructioni subiacemus. Minus generalis. Minus generalis sententia est illa, qua prolata statim intelligitur, quid prolator dicere intendat. Hoc modo: litterarum studiis Bononie operam exhibens, paterno sum penitus beneficio destitutus, nec est qui mei debeat misereri, ex quo ab illo, qui de propriis lumbis me genuit, sum relictus. Ex hac autem generali sententia statim potest auditor perpendere, quod quidam scolaris legat et studeat Bononie, qui neccessariis indiget et patri scribere proposuit paterna beneficia implorando. Quid exordium. Exordium est quidam preambulus nuntius, ordo et preparamentum ad reliqua dicenda. Dicitur autem exordium ab exordior exordiris. Uel dicitur exordium quasi ordinamentum. Nam cum aliquis exordium siue generalem sententiam ponit in principio alicuius tractatus, suum tractatum sine dubio uidetur exordiri. Mulieres uero cum telam facere uolunt, primo quosdam filos tendunt per lineam rectam, quos ordinamentum uulgo appellant dicentes: Uolumus nostram telam ordiri, et postea super ipsam filorum multitudinem cum pectine texunt. Sic autem exordio siue generali sententia nostros ordimur tractatus et innumerabilium tractatuum significata super ipsis collocamus. Set in hoc peccabant antiqui, quoniam exordium a narratione, penitus diuidebant dicentes exordium non esse narrationem. Preterea nos qui curialem stilum imitamur, ita nitimur exordiri, quod semper de facto aliquid tangere uidemur, quoniam a negotio, de quo agitur, frequentius facimus inceptionem. Nam euangeliste, apostoli, omnes sancti patres et philosophi hoc idem faciebant, sicut in eorum tractatibus potes inuenire. Quid prouerbium. Prouerbium est breuis uerborum series obscuram in se continens sententiam. Unde dicatur. Dicitur prouerbium quia aliquid pro uerbo id est aliquid obscurum uerbum positum pro manifesto. Uerbi gratia: Quidam accedit ad uxorem alicuius, qua multis temporibus est abusus; postmodum aliquis intuetur illum dicens: Quandoque hamus latebit sub esca, uel ita: Nunquam fuit uulpes adeo ingeniosa, que quandoque non caderet in laqueum uenatoris. In primo prouerbio ponitur esca pro muliere et hamus pro marito uel alio, qui debebit in adulterum uendicare. In secundo prouerbio ponitur uulpes ingeniosa pro adultero et laqueus uenatoris pro insidiis mariti uel alterius. Hec autem et consimilia merito possunt prouerbia nuncupari id est quedam obscura posita pro manifestis. Uel potest dici prouerbium quasi pro multis uerbis positum, quia unum prouerbium ad multa potest negotia referri. Unde cum aliquis dicit aliquod prouerbium in multorum presentia constitutus, respondet quidam et se scire fatetur, quare protulerit prouerbium istud. Unde prolator sub quodam derisorio chachinno dicit hec illum ignorare. Potest etiam dici quasi approbatum uerbum. Ceterum damnabiles gramantium caterue fece aurelianensium imbute in stilo epistolari prouerbium dicere non erubescunt, cum aperte dicat dominus in euangelio prouerbium obscuram sententiam esse, ubi dicitur: Set ueniet hora, in qua non in prouerbiis loquar uobis id est in obscuris sententiis, set palam id est manifeste annuntiabo de patre meo. Et Judei christo dixerunt: Ecce palam loqueris et manifeste et prouerbium nullum dicis id est non dicis aliquam obscuram sententiam uel amiratione dignam. Et Jeronymus exponit prouerbia Salomonis id est obscure sententie. Omne tamen prouerbium generalis sententia est et obscura. Unde non debent alicuius narrationes principium in epistolis, priuilegiis, testamentis et confirmationibus prouerbium appellare, cum omnia in stilo epistolari debeant ita esse lucida et aperta, quod in prima uel secunda prolatione audientes intelligere possint. Possunt autem huius modi principia quandoque generales sententie uel exordia merito nuncupari. Uerumtamen possunt dictatores quandoque prouerbia in suis epistolis ponere, dummodo sciant, quid recipientes intelligere possint. Nam si alicui amico meo uellem super quibusdam factis et specialibus negotiis obtusius loqui, prouerbialiter hoc modo dicere possem: Serpentem in sinu calefeci et minus prouide dimisi pullos sub custodia uulpis. Hoc enim prouerbium est, et nemo istud plenarie intelligeret, nisi sciret de materia facti. Quid sit beneuolentie captatio. Beneuolentie captatio est quedam laus, qua recipientis animus lectatur et beniuolus redditur mittenti. Ubi possit beneuolentia captari. Beneuolentia nempe in omnibus epistole partibus captari potest. Captatur enim beneuolentia quandoque per unam solam dictionem, quandoque per duas, quandoque per plures, quandoque per unam distinctionem, quandoque per plures, quandoque per unam clausulam, quandoque per plures, quandoque per totum tractatum. Captatur per unam dictionem hoc modo: deberes eum appellare nobilem uirum, unde sufficeret, si diceres nobilem uirum. Si autem dicas nobilissimum, captas beniuolentiam in positione superlatiui. Nam superlatiuum dignius est positiuo. Set habenda est discretio in positione superlatiuorum, quia superlatiua superhabundantem excellentiam notant, et non superhabundantiam. Quia quod superhabundat, superfluum est. Quia quod super habundantiam dicitur, uni soli conuenit id est per superhabundantem excellentiam. Porro in plurimis tractatibus ponuntur satis congrue superlatiua, et non secundum rei ueritatem, quia infiniti sunt, qui desiderant inanes applausus et transitorias laudes. Multi enim appellantur sanctissimi et litteratissimi, qui non possent de positiuo gaudere. Nam cum quidam sanctus a quodam piissimus appellaretur, respondit: sufficeret me pietatis positiuo beari. Unde oportet dictatorem prouide circumspectum esse et plurimorum addiscere consuetudines, quia frequenter potest ponere ad laudem, que ad uituperium spectabunt, et cum crederet beniuolentiam captare, maliuolentiam et odium incurreret. Ecce si alicui obuiares et ipsum, ultra quam se dignum crederet, salutares inclinato capite, crederet se derideri, et sic maliuolentiam captares. Nam ego cum per Alamaniam irem, cuidam obuiaui rustico, quem teutonico idiomate nimium honorabiliter salutaui, alias in eo uulgari salutationes penitus ignorans. Ille uero infremuit spiritu et euaginato ense me occidere uoluit, unde uix ab eius manibus euasi. Preterea memini me quendam uidisse plebanum, qui omnes extracto capello salutabat, credens beniuolentiam a quolibet captare. Set tutius esset ei non ferre capellum, cum per ipsum derisionem et non beniuolentiam iugiter captet. Ceterum non est meum propositum quoslibet captandi beneuolentie modos hic assignare, quia nimia prolixitas tedium generaret et in prologo non sunt omnia referenda. Concludo ergo breuiter et dico, quod, ubicunque uerba congrue ad laudem recipientis ponuntur, beniuolentia procul dubio captatur. Quid sit specialis sententia. Specialis sententia est illa, in qua de aliquo uel de aliquibus specialiter tractatur. Quid simplex narratio. Simplex narratio est illa, in qua unum solum narratur, hoc modo: presentibus tibi litteris innotescat, quod pater tuus UII Kal. augusti de hac luce ad meliorem uocante domino migrauit. Quid composita. Composita est illa, in qua duo uel plura negotia narrantur hoc modo: Innotescat amicitie uestre quod (frater uester) superabiliter in bello existens gloriosum de hoste reportauit triumphum. Set eius inimici postmodum eum in itinere ceperunt. Quid conclusio. Conclusio est cuiuslibet tractatus seu epistole finis, qui quandoque fit affirmando, quandoque negando sub quadam dubitatione, ut cum dicitur, quod si feceris uel si non feceris. Uerumtamen multis alliis modis potest fieri conclusio, et quandoque in principio epistole sagax dictator conclusionem ponere potest hoc modo: Si feceris, quod dominus cardinalis tibi significauit, omnes petitiones tue apud eum congruum sortientur effectum. Ceterum ipse amiratione non modica mouetur, quod in obediendo sua precepta te sic demonstras austerum, cum sibi magna petere proponas. Ecce concludendo narras et narrando concludis. Quomodo partes in epistola debeant ordinari. Partes in epistola hoc modo debent ordinari: Primo facias fundamentum id est ponas titulum (epistole uel) salutationis, ut nomen mittentis et recipientis specificetur, ita tamen, quod nichil ponas in salutatione, quod ad sequens pertineat factum. Quia sicut in prima tabula salutationun mearum habetur, salutatio non est nisi quidam titulus, qui ob hoc in principio epistole ponitur, ut nomen mittentis et recipientis specificetur, et sufficienter, quare hoc fieri non debeat, in ea tractatur. Secundo facias parietem id est incipias generaliter siue specialiter a negotio, de quo agitur, tractare. Tertio facias tectum id est aut infra narrationem uel in fine narrationis sub aliquo petitionis signo mittentis exprimas uoluntatem. Quid sit distinctio. Distinctio est quedam clausule particula, in cuius fine spiritus actione uocis fatigatus requiem auxilio puncti querere laborat. (Uel distinctio est quedam clausule particula, que quandoque puncto suspensiuo, quandoque plano debet rationabiliter distingui et determinari. Unde dicatur distinctio. Distinctio dicitur a distinguo guis et dicitur distinctio quasi obscuritatis remotio. Unde cum aliquis obscure aut implicite legit, dicunt astantes: legas distincte id est ita legas, ut remoueas obscuritatem, uel distingue id est specifica, quod dicis. Set distinctio aliter accipitur in decretis. Est enim ibi distinctio quorundam capitulorum summa et ponitur ad obscuritatis remotionem. Quomodo ex dictionibus distinctiones componantur. Distinctiones ita componuntur ex dictionibus sicut sillabe ex litteris, et sicut quedam sillabe plures aliis in se continent literas, ita quedam distinctiones plures aliis distinctionibus continent dictiones secundum magis et minus. Item distinctionum alia constat ex duabus dictionibus, alia ex tribus, alia ex quatuor et sic usque ad uiginti, de quibus non est specificandum per singula, cum cotidie infinitas legere possis. Distinctio autem quandoque in una sola dictione consistit, ut cum dicitur: (Uis uenire Bononiam? aliquis respondit sic uel non. Unde si dicat tantum sic uel tantum non, recta distinctione respondet et finali, quia bene distinguit se uelle uel nolle ire et bene satisfacit questioni et querenti. Potest etiam fieri distinctio in omnibus uerbis prime et secunde persone, ut cum dicitur: legis? distinctio est suspensiua, et si respondeatur ab interrogato: lego, erit distinctio finalis. Similiter cum dicitur: quis est in domo? - nullus uel Martinus. Multis enim modis fiunt distinctiones in una sola dictione, set ex maiori parte sunt in sensu defectiue, et quandoque in una sola littera fit distinctio, ut cum dicitur: quid est hoc? - respondet aliquis: B uel C. Item distinctionum alia suspensiua, alia quasi finalis, alia finalis. Quid sit distinctio suspensiua. Suspensiua est illa, que auditoris animum detinet suspensum, nec potest per illam intelligere, quid prolator dicere uelit, nisi aliud adiungat. Ut cum dicitur: cum sola Italia inter cunctas mundi prouincias speciali gaudeat priuilegio libertatis. Quid sit quasi finalis. Quasi finalis est illa, que quandoque animum auditoris de sensu locutionis quodammodo certificat. Ut cum dicitur: specialius est Italicis deferendum. Et nota, quod omnis distinctio quasi finalis potest esse finalis, dummodo ad sensum locutionis perficiendum accedat, sicut ista facit. Item nota, quod distinctiones quasi finales magis per sensum quam per punctum dignoscuntur. Quid finalis. Finalis est illa, que auditoria animum de sensu locutionis certificat. Ut cum dicitur: et illis uniuerse prouincie orbis merito subesse tenentur. Uerumtamen non est ibi sensus irregularis, quia uix aut nunquam poterit aliquis in duabus aut tribus distinctionibus factum uel negotium aliquod significare. Quid sit punctus. Quid sit punctus, in tractatu uirtutum non descripsi, set de eius uirtute uteunque tractaui, et ideo dignum duxi aliquid adhuc dicere de punctis. Punctus est quidam titulus, per quem tota scriptura cognoscitur et terminatur. Uel est punctus terminus diuisiuus, per quem distinctiones uniuerse clarescunt. Nam ita diuiduntur distinctiones per puncta, sicut campi per positionem terminorum. Uel punctus est quidam iudex ordinarius, qui quadam sententia sua iudiciali totam scripturam determinat et castigat nec permittit aliquam distinctionem seu clausulam transgressibiliter per agrum currere alienum. Unde dicatur. Punctus dicitur a puncto tas, uel dicitur punctus a pungo gis. Quia quando scriptor uult facere punctum, ita erigit pennam, quod cartam tam pungere uidetur. Punctorum alius suspensiuus, alius planus. Quid sit punctus suspensiuus. Suspensiuus est ille, qui uirgula scribitur sursum erecta. Unde sensum locutionis denotat incompletum, uel punctus suspensiuus est quidam fidelis et preambulus nuntius, qui puncti plani denuntiat aduentum. Ideo dixi “fidelis”, quia semper ante punctum planum, quandoque semel, quandoque bis, quandoque ter, quandoque quater, quandoque quinquies uel plus, preire consueuit. Et ideo dixi “fidelis”, quia propriis humeris onera portat locutionum, quousque punctus planus ipsas sine grauamine suscipere possit. Quid planus. Punctus planus est ille, cuius in gremio legentis animus quiescit et totius sensus locutionis successiue terminatur. Quod autem dixi “uirgula sursum erecta” et “uirgula plana” non mireris! Quoniam Ebrei et Greci talibus punctabant uirgulis, uel quia talia puncta uirgulas appellabant. Nam hodie multi secundum artium et scripturarum uarietates multas faciunt punctorum uarietates, de quibus non est ad presens idoneum pertractare. Item est alius punctus, qui uirgula interrogatiua nuncupatur, que fit semper per dictionem post dictionem interrogatiuam, ut “quid est hoc?”. Quid punctus habet copulare. Punctus nempe multiplices habet uirtutes copulandi. Nam quandoque copulat litteram littere, quandoque sillabam sillabe, quandoque dictionem dictioni, quandoque distinctionem distinctioni, quandoque orationem orationi, et sensum locutionis alteri locutioni. Et nota, quod tantummodo punctus suspensiuus ponitur pro copula. Item nota, quod suspensiuus quandoque magis copulat quandoque minus, quandoque multo minus. Magis enim copulat, quando duplicem habet uim copulandi, hoc modo: Alexander Persiam, Menelaus Troiam, Romani Cartaginem et Pisani Maioricam uicerunt uirtute potenti. Minus enim copulat, ut cum dicitur: Martino, Johanni, Petro et Bernardo salutem. Modo non copulat nisi nomen alteri nomini. Multo enim minus, ut cum copulat dictionem dictioni et litteram littere. Et nota, quod, quando distinctiones ita copulantur per puncta suspensiua, in principio ultime distinctionis semper debet poni copula, quoniam illa non intelligitur ibi repeti, ubi suspensiuus punctus pro copula positus fuerit. Alioquin non esset latinum. Hoc idem est intelligendum de dictionibus et litteris. Et nota, quod nullus punctus planus potest pro copula poni, quia ubicunque copula ponitur, uox legentis (semper) detinetur suspensa. Simili ergo modo illud, quod postea ponitur illius uicem gerere debet. Item nota, quod semper post punctum planum clausule debet inceptio fieri et prima illius clausule littera debet scribi grossa, ita, quod caput clausule fore uideatur. Item nota, quod post punctum suspensiuum nunquam potest esse clausule inceptio. Unde illi, qui scribunt salutem uel aliquid positum loco salutationis per litteram grossam, ambulant tamquam ceci, qui uiam, per quam gradiuntur, penitus ignorant. Uerumtamen in salutationibus et infra epistole textum propria nomina scribi debent per litteram grossam ad maiorem certitudinem reddendam (et causa honoris). Et preterea punctus quandoque est literarum comprehensiuus, ut cum circumponuntur littere pro proprio nomine posite. Quid sit clausula. Clausula est quedam cuiuslibet tractatus particula, que quandoque duas, quandoque tres, quandoque quatuor, quandoque U, quandoque UI, uel etiam UII in se continet distinctiones. Nam ad minus ex duabus distinctionibus constitui potest, ad plus uero ultra UII habere nullatenus ualet, si magne fuerint distinctiones; quia locutionis sensus nimium redderetur obscurus. Ex duabus hoc modo: Propter antiquam consuetudinem Armeni et Greci nutriunt barbam. (Uel aliter: Armeni et Greci nutriunt barbam, ut grauiores in omnibus uideantur. Ex tribus hoc modo: Indi dominum, qui est ipsa ueritas, uenerantur et respuendo mendacium patrem adorant in spiritu et ueritate. Uel aliter: Auro et lapidibus preciosis Babilonia decoratur et diuersis aromatum et specierum generibus affluens paradisi poma et balsami producit. Uel aliter: Tenebrose caliginis cecitas ita Saracenorum occupauit animos, quod pudenda cotidie lauant, dominum propter hoc placare credentes. Uel aliter: Uellius de montanea fallacem in terris constituit paradisum in quo facit quosdam homines ab ipsa pueritia enutriri, qui pro eo subire mortem postmodum non formidant. Uel aliter: Suriani se adulterii crimine polluunt et cuncta meretricandi genera inuenientes tamquam lupanarii iugiter fornicantur. Greci sagaces et inuidi Siculi magicis operibus insistunt et mirabilia facinora (ex)cogitantes uenenata sepe pocula propinant. Uel aliter: In florida urbe Morroch residet Miramominin, qui cunctos hodie mortales in diuitiis excellit et cuncta librat secularis iustitie statera. Ex quator hoc modo: Calabritanos inermes, Apulos pusillanimes et Sardos zelotipie uitio et conditione seruili esse proscriptos totus predicat orbis. Uel aliter: Affricos nudos, Ethiopes horridos et Prouinciales mendaces uideo per effectum. Uel aliter: Corsi de curialitate plurimum commendarentur, si fures non essent et proditores et ea postmodum non raperent, que primo fuerant elargiti. Romani guerras et seditiones iugiter commouentes ciuilia bella committere non formidant, et pristine glorie immemores existentes pecuniam per fraudem et uiolentiam exigere non omittunt. Uel aliter: Tusci rebus propriis commendabiliter utuntur et plurimis coruscarent uirtutibus, si fraudis et inuidie nebula eos non facile tenebraret. Uel aliter: Lombardi sunt libertatis patroni, proprii iuris egregii defensores, et illi, qui pro libertate tuenda sepius pugnauerunt, merito sunt Italie senatores. Uel aliter: Marchiani simplices, Romanioli proditores atque bilingues et Dalmatii atque croatii piscatores ab omnibus esse censentur. Uel aliter: Curialis Marchia Ueronensis nomen accepit ab inclita Uerona, que trium prouinciarum caput existit et est indesignabili amenitate dotata. Ex U hoc modo: Bestialium Sclauonum detestabiles predico mores, cupiens uniuersos eorum uitare consortium, qui non homines set iumenta possunt merito nuncupari, et licet humanam habeant formam, tamen in pluribus bestialiter uiuunt. Ex UI hoc modo: Pusille fidei Ungarii corpora cibariis replent, uniuersos largiflue alunt, plurima munera largiuntur et tamquam cursibiles uenatores omni tempore loca siluosa regirant. Uel aliter: Boemi formosi et furentes in armis ebrietate se turpiter fedant, et carnes comedunt semicruentas a quibus parum differunt Polani, set siluestris natio Rutenorum loca uenando discurrit. Teutonici per furorem, Alobroges per latrocinium, Francigenae per arrogantiam, Yspani per mulas, Anglici per caudam et Scoti per mendacitatem a plurimis deridentur. Preterea multe sunt clausularum diuersitates, quarum diuersitatum sententias nemo unquam dicere posset. Nam sicut uarii sunt dictatores, ita et clausularum diuersitates. Diuersa enim sunt genera materiarum, et ideo diuersis clausulis nos uti oportet. Porro aliquis facit clausulas magnas, aliquis paruas, aliquis mediocres. Uerum tamen siue sint magne siue sint parue siue mediocres, laudabiles sunt loco et tempore suo, si congrue in narrationibus ponantur. Et nota, quod non est adeo magna, que non possit diminui nec adeo parua, que non ualeat augmentari. Fiunt enim clausule, secundum quod dictatori negotia occurrunt. Set est distinguendum, utrum unum uelit negotium significare uel plura. Si unum distinguendum est, utrum habeat pauca uel plura significata. Si pauca, paucis debes clausulis uti. Si multa, nitaris ad breuitatem, quia breuitas est dulcis aurium amica, dummodo non generet obscuritatem. Ego enim in una clausula posito salutationis titulo unam epistolam multotiens finiui. Uerbi gratia: Quandoque scribere uolebam pauperibus scolaribus, qui libenter meam audiebant doctrinam, set uerecundabantur uenire, quia mihi non poterant sua donaria exhibere. Unde talem illis epistolam destinaui: Uniuersis pauperibus Boncompagnus, quicquid potest. Nolo, quod propter aliquam paupertatem uerecundie pallore afficiamini, set libere ad liberum accedatis et ipsius liberalitate pro uestre uoluntatis arbitrio utamini, procul dubio tenentes, quia, quod diuinitus est collatum, uobis procurabo liberaliter impertiri. Hec enim fuit una epistola, et multotiens hoc facere potest prouidus dictator(, si pauca debuerit significare). Unde dicatur. Clausula dicitur a claudo dis, aut quia sensum locutionis in se claudit, aut quia distinctiones in suo sinu tenet clausas. Uel dicitur clausula quasi diuisa, quia inter punctum planum et litteram grossam semper clauditur uel claudi debet. Item clausularum alia suspensiua, alia quasi finalis, alia finalis. Quid sit clausula suspensiua. Suspensiua est illa, que sensum integralis locutionis detinet suspensiuum hoc modo: Ad urbem pro confirmatione prebende mihi assignate properaueram credens, quod C. S. Theodori diaconus cardinalis, quondam socius et scolaris meus, mihi deberet assistere et prestare mihi auxilium et fauorem. Hec enim est clausula suspensiua, nec ideo dicitur suspensiua, quod in fine ultime distinctionis punctus debeat fieri suspensiuus. Set quia sensus locutionis adhuc detinetur suspensus. Quid quasi finalis. Quasi finalis est illa, qua prolata quodam modo de sensu locutionis auditoris animus certificatur hoc modo: Ipse uero preteritorum immemor et auaritie lepra infectus ab aduersariis meis pecuniam accepit, et mihi apud dominum papam ita extitit contrarius, quod meum propositum non potui perducere ad effectum. Quid finalis. Finalis est illa, qua prolata integralis sensus de negotio, quod agitur, consurgit et perficitur, et ex eo plene certificatur animus auditoris hoc modo: Nunc autem domum sine dilatione reuertor habens in proposito laicalem ducere uitam, ex eo, quod ecclesiasticum non ualeo beneficium adipisci. Et nota, quod omnis quasi finalis potest esse finalis, licet sensus integralis negotii, de quo agitur, sit imperfectus. Quomodo ex clausulis extimantur epistole et quilibet prosaicus tractatus. Ex clausulis multis modis epistole fiunt et quilibet prosaici tractatus. Set uitando prolixitatem, cupio in presenti capitulo breuiter plurima concludere paucis. Puta: scribit papa imperatori pro uno uel (pro) pluribus negotiis. Pro uno sic poterit incipere dictator: Cum ex iniuncto adeo nos officio teneamur omnes ecclesie filios assidue ammonere ne se inuoluant illecebris terrenorum, multo attentius tuam imperialem maiestatem litteris apostolicis debemus sollicitare, ut sic transeat per omnia temporalia, ne penitus amittat eterna. Nec ob hoc ista referimus, quod te in aliquo contra ecclesiam dei derelinquere credamus, set ut nostre benedictionis et ammonitionis gratia fretus de bono in melius perseueres, et imperii tui iura ualeas omni tempore alacriori animo pertractare. Hec enim esset una epistola, si salutatio premitteretur. Uerumtamen in tali ammonitione posset dictator tractatum non modicum prolongare. Si autem in eadem epistola uellet aliud significare negotium, hoc modo procedere posset: Preterea dilectum filium nostrum magistrum B., quem nos et fratres nostri sue deuotionis et scientie intuitu intimo diligimus karitatis affectu, celsitudini tue propensius commendamus tuam attentius rogitantes excellentiam, ut ipsum debeas nostrarum precum interuentu multipliciter honorare et suis petitionibus ita dignum et fauorabilem prebere assensum, quod nostras preces sibi sentiat profuisse et nos tue magnitudini propter hoc teneamur multiplices gratiarum exsoluere actiones. Nam in epistola ista duo sunt significata, quia ibi de duobos diuersis negotiis narratur. In duabus primis clausulis continetur ammonitio pape et quotcunque clausule ponerentur ibi, que ad ammonitionem pertinerent, ad unum tantum significatum spectarent. In tertia uero clausula continetur comendatio magistri B., quam facit papa imperatori et quidquid postmodum, pro dicto, magistro in eadem epistola poneretur, ad unum tantum significatum spectaret. Ceterum ego iam multotiens in una clausula quinque posui significata hoc modo: Detestabilis auaritia Romanorum, proditoria grecorum astutia, perorrende saracenorum insidie, abhominanda Siculorum inuidia et Apulorum pusillanimitas sunt penitus euitanda. Quod autem, de hiis dictum est, de omnibus tractatibus intelligere potes. Uerumtamen oportet dictatorem imponendo clausulas prouidum esse atque sagacem et suum tractatum semper mediocritatis legibus cohibere. Nam ego sepenumero ad mensuram carte dictaui, aut quia carta deficiebat aut quia ita in animo agere proponebam: Set qui hoc facere temptat, inspiciat cartule quantitatem, sicut prouidus sartor pannum, do quo camisiam disposuit facere uel gunnellam . Nam primo ymaginatur, unde posset facere manicas et girones et cetera queque, postmodum uero, secundum quod uidet, incidere consueuit. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_RotaVeneris.txt b/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_RotaVeneris.txt
new file mode 100644
index 0000000..733b76a
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_RotaVeneris.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In principio ueris, cum sensibilia et animata quelibet ex aeris temperie reuirescunt et germinare incipiunt ex temperantia qualitatum ipsius, que premortua hiemis presentia uidebantur, stabam in rotundo monticulo iuxta Rauonem inter arbores florigeras et audiebam iocundissimas et uariabiles phylomenarum uoces, sicque recreabam animam post laborem. Cum autem sic starem et infra mentis archana plurima reuoluerem, ecce uirgo in uestitu deaurato circumamicta uarietatibus ex insperato comparuit, quam natura in omnibus taliter perpoliuerat, ut nulla in ea deformitas compareret; ad modum siquidem regine preciosam habebat coronam, regale sceptrum in manu dextra dominabiliter deferendo. Uenerat equidem a finibus terre, ut singulorum curialitatem et sapientiam scrutaretur. Hanc intuens facie hilari et iocunda, dixi ut precipere dignaretur. Illa uero non interrogata firmiter asseruit se deam esse Uenerem, addendo pariter cur salutationes et delectabilia dictamina non fecissem, que uiderentur ad usum amantium pertinere. Stupefactus, ad hec assumpsi stilum propere et hoc opusculum incepi, quod *Rotam Ueneris* uolui nominare, quia cuiuscumque sexus uel condicionis homines amoris ad inuicem uinculo colligantur, tamquam rota orbiculariter uoluuntur et pertimescunt omni tempore plurimum, quoniam perfectus amor continuum parit assidue timorem. Preterea placuit michi uirgineum chorum a dextris Ueneris collocare, uxoratas, moniales, uiduas et defloratas ponere a sinistris; sub scabellum uero pedum ipsius, uniuersas ab istis inferius constituo, quia in eis turpissima est uoluptas et iocundatio nulla. Ponam in genere breuiter de omnibus exemplum, ne prolixitas auditorum pregrauet aures. Quecumque igitur sit, his generalibus poteris salutationibus uti: *Nobili ac sapienti domine S., morum elegantia decorate, I. salutem cum promptitudine seruitii*; uel aliter: *Nobilissime ac sapientissime domine G. de Castelnouo, I. se ipsum totum*; uel aliter: *Inclite ac magnifice domine B. comitisse, forma et morum elegantia decorate, I. de Porto salutem et promptum in omnibus seruitium*, uel: *salutem cum fidelissimo seruitio*, uel: *salutem et quicquid potest*, uel: *salutem et si aliquid ualeret salute preciosius inueniri*, uel: *salutem et quicquid fidelitatis et seruitii potest*. Iste quippe salutationes locum habent, antequam aliquis percipiat quod affectat. Postquam uero suum compleuerit desiderium, hoc modo salutabit amicam: *Anime sue dimidio pre cunctis mortalibus diligende B., amice dulcissime, I. se ipsum totum*, uel: *quicquid sibi affectat*, uel: *salutem cum diligentissimi amoris perseuerancia*, uel: *cum indissolubili uinculo amoris*, uel: *salutem cum sincerissimi amoris uinculo*, uel: *salutem cum perpetui amoris constancia*; uel aliter: *Forma, sensu, genere decorate M., amice dulcissime, I. quicquid amoris potest*, uel: *se ipsum et sua*; uel aliter: *Anime sue dimidio et suorum occulorum lumini B., formosissime amice sue, I. animam et corpus et si plura posset*, uel: *quicquid habet et habere uidetur*, uel: *se ipsum et sua*; uel aliter: *Gloriosissime ac preciosissime domine B., amice dulcissime, O. salutem et illud ineffabile gaudium mentis, quod aliqua uoce uel actu exprimi non potest*; uel aliter: *Super aurum et topazion relucenti domine C., amice dilectissime, I. quecumque potest et si ultra posse ualeret aliquid inuenire*. Consueuerunt autem quidam ponere rusticanam et ridiculosam salutationem, qua forte posset quandoque beniuolentia captari. Hoc enim est: *Amice dulcissime G., forma et morum elegantia redimite, I. tot salutes et seruitia, quot in celo fulgent sidera, quot in arboribus folia et quot arene circa maris littora*. Et nota, quod fere omnes mulieres appetunt semper de pulcritudine commendari, etiam si fuerint deformes, unde tam in salutationibus quam in cunctis epistole partibus te oportet beniuolentiam a pulcritudine captare. Utaris igitur superlatiuis et insistas commendationi, quia muliebris condicio huiusmodi laudibus cicius inflectitur et inclinatur. Ponas igitur quandoque *sapientissime*, quandoque *nobilissime et illustrissime*, si nobilis fuerit, quandoque *amatissime* seu *splendidissime* uel *lucidissime* aut *iocundissime*. Ex hiis autem salutationibus poteris trahere omnes modos salutandi amicas pro amicis et amicos pro amasiis, si uoluere sciueris et mutare mutanda. Nec est aliud necessarium, in mutatione, nisi ut permutes adiectiua per sexus et, ubi posuisti femininum genus pro mulieribus, ponas masculinum pro uiris. Et licet uiri non tantum laudari appetant, de huiusmodi lasciuiis plurimum letantur. Set uidetur michi, quod omnia offitia preter miliciam sunt in salutationibus tacenda, quia hoc ineptum uideretur, ut alicuius clerici dignitas uel negotiatoris officium a muliere aliqua diceretur. Nec etiam ipsi debent, cum scribunt mulieribus alicuius lasciuie causa, suas dignitates uel officia nominare, quia male cum antecedenti concordaret illatum et sic per consequens epistola deluderetur. Clerici autem, qui frequenter super nature incudem feriunt cum malleo repercussorio nec ualent motus renum de facili refrenare, ponant in salutationibus aliqua occulta signa, que propria nomina sub ymagine representent. Et est notandum, quod tam mulieres quam uiri, cuiuscumque sint ordinis uel conditionis, debent epistole titulum in huiusmodi lasciuiis taliter occultare, quod si littere ad aliquorum manus peruenerint, nequeant de facili cognosci. Decursis breuiter salutandi modis, qui possunt ad usum amantium peruenire, duxi quedam narrandi genera ponere generaliter in exemplum, ut dictatores quilibet preparatoria inueniant in dicendo. Set distinguenda sunt amandi tempora et amantium genera. Quidam enim amare incipiunt aliquas nec tamen cum eis colloquium habuerunt; quidam autem post colloquium et paruam familiaritatem amorem quarundam requirunt; quidam enim illas amare appetunt, quas nunquam uiderunt. Tria igitur sunt tempora, in quibus hec omnia fiunt. Amantium uero genera sunt duo: laicus uidelicet et clericus. Item laicorum alius miles, alius pedes. Item militum alius rex, alius dux, alius princeps, alius marchio, alius comes, alius procer, alius uauassor. Item peditum alius ciuis, alius burgensis, alius negotiator, alius rusticus, alius liber, alius seruus. Clericorum itaque alius prelatus, alius subditus, quia non sunt distinguende omnes clericorum species, ne amoris iura ledantur. Ceterum si uellem secundum uniuscuiusque uitam et conditionem genera ponere narrationum, primo deficeret tempus quam sermo. Ergo sicut humane conditionis natura communis est, ita communia ponam exempla et transcurram opus utiliter inchoatum. Cuiuscumque igitur conditionis aut ordinis sit ille, qui amare desiderat, aut amat, quam non habuit, aut illam, quam habuit set nunc facta est inter eos amoris alteratio aut illam, quam nullo tempore uidit. Ab istis igitur tribus temporibus duos narrandi modos ad usum amantium assumam. Primus est ante factum, secundus post factum. Quicunque amorem alicuius mulieris habere appetit, debet uenatiuas adulationum blanditias premittere, promittendo que numquam facere posset, quia sic dicit Ouidius: *nil enim promittere ledit*. Inprimis namque taliter potest amator exordiri, narrare atque petere illi, quam desiderat habere: *Cum inter gloriosos puellarum choros uos nudiustertius corporeis oculis inspexi, apprehendit quidam amoris igniculus precordialia mea et repente me fecit esse alterum. Nec sum id quod fueram nec potero de cetero esse. Nec mirum, quia michi et uniuersis procul dubio uidebatur, quod inter omnes refulgebatis tanquam stella matutina, que in presagium diei auroram polliceri uidetur. Et dum subtiliter inspicerem, quanta uos gloria natura dotauerat, in amiratione deficiebat spiritus meus. Capilli siquidem uestri quasi aurum contortum iuxta coloratissimas aures mirifice dependebant. Frons erat excelsa et supercilia sicut duo cardines gemmati, oculi uelut stelle clarissime refulgebant, quorum splendore membra quelibet radiabant. Nares directe, labra crossula et rubencia cum dentibus eburneis comparebant, collum rotundum et gula candidissima se directe inspiciendo geminabant pulcritudinem, quam nunquam credo potuisse in Helena intendi. Pectus quasi paradisi ortulus corpori supereminebat, in quo erant duo poma uelud fasciculi rosarum, a quibus odor suauissimus resultabat. Humeri tamquam aure a capitella residebant, in quibus brachia sicut rami cedri erant naturaliter inserta. Manus longe, digiti exiles, nodi coequales et ungule sicut cristallum resplendentes totius stature augmentabant decorem. Uerum quia primo deficeret commendator quam pulcritudinis immensitas, stilum uerto ad sapientie uestre magnitudinem, de qua non possum non amirari; quia multe sunt, que, licet conuenienti pulcritudine gaudeant, non tamen sapientia decorantur. Sunt et alie, quibus sapientia fuit nature munere concessa et forma corporis denegata. Set in uos ita omnia sine defectu aliquo confluxere, quod multotiens oppinio me in hanc trahat sententiam, ut existimem uos aliqua deitate potiri. Magnitudini tamen uestre suppliciter suplico, ut michi uestro famulo dignemini precipere, quia paratus sum me ipsum et mea uestre in omnibus exponere uoluntati*. Et nota, quod hec epistola potest in unius diccionis permutatione taliter uariari, quod cuilibet uirgini, maritate, uidue, moniali et deflorate transmitti potest, scilicet ut, ubi dicitur in principio *puellarum*, dicatur *dominarum*; nam et monachas debes tam in salutationibus quam in cunctis epistole partibus *dominas* appellare, quia, si diceres *monachas* uel *moniales*, pocius ad earum spectaret uituperium quam honorem, unde in Alemania fere ab omnibus *domine* appellantur. Est etiam notandum, quod talis epistola non debet transmitti cuilibet, set magnis et sapientissimis dominabus. Preterea sciendum est, quod unaqueque mulier, cuiuscumque ordinis uel conditionis sit, negat in primis, quod facere peroptat, unde si aliquo modo mittenti rescribere uelit, intelligas ipsam concedere uelle, licet hoc deneget uerbis. Ad quod notandum est, quod quinque sunt cause, quibus mulier denegat, quod postulat amans: prima est ex quadam occulta natura, quia naturaliter omnibus inesse uidetur primo negare quesita; secunda, ne, si propere tue condescenderet uoluntati, crederes illam fore communem; tertia, ut postulanti dolcius esse uideatur, quod sibi fuerat longo tempore denegatum; quarta, ut expectet sibi aliquid elargiri, antequam consenciat postulanti; quinta, quia sunt plurime, que concipere pertimescunt. Unde aliqua sic scriberet mittenti et poneret simpliciter titulum cum salute; posito autem titulo, sic procedere posset: *In epistole tue serie stilum fatigasti pro nichilo, credens per quedam adulancia uerba et pulcritudinis mee commendationem beniuolenciam captare, set nichil est, quod credis, et semina mandas arene. Tuo siquidem seruitio non indigeo nec uolo quod de cetero michi talia mittere presumas*. Hac siquidem epistola perpendere poterit amans quod suum procul dubio desiderium adimplebit. Unde iterato sibi talem epistolam transmittat: *Uestrarum litterarum significatum animam pariter et corpos letificauit. Et licet dixeritis me stilum fatigare pro nichilo, credo tamen quod me respicere dignabimini, et si non placuerit ut uiuam, precipiatis ut moriar sicque post mortem fruar gaudiis paradisi*. *De tua importunitate non possum non amirari, cum iam penitus denegauerim, ne michi litteras uel aliquid transmittere auderes; et nunc sic me solicitas, ut me credas alterabilem esse. Set non reperitur nodus in sirpo, et flos mirice permanet inuiolabilis, nec est feno similis, quod secatum facile arescit. Uidisti forte uirgulta in deserto et complacuerunt tibi pomeria Damasci. Set non omne quod placet potest, ut credis, haberi*. Huiusmodi siquidem prouerbia, occulte ratiocinationes, similia et similitudines faciunt plurimum ad usum amandi. Ponantur igitur in talibus iocunde transumtiones et prouerbia, de quibus possit multiplex intellectus haberi, quia non modicum faciunt amantium animos gratulari. Et non solum milites et domine, uerum etiam populares iocundis quandoque transsumptionibus utuntur, et sic sub quodam uerborum uelamine uigor amoris intenditur et amabile suscipit incrementum. Transumitur enim mulier quandoque in solem, quandoque in lunam, quandoque in stellam, quandoque in palmam, quandoque in cedrum, quandoque in laurum, quandoque in rosam, quandoque in lilium, quandoque in uiolam, quandoque in gemmam uel in aliquem lapidem preciosum; uir autem transumitur quandoque in leonem propter fortitudinem; quandoque in draconem propter incomparabilem excellentiam; quandoque in falconem propter uelocitatem. Infinitis autem modis fiunt huiusmodi transumptiones nec possent de facili numerari. Set uidendum est, quid sit transumptio. Transumptio est positio unius dictionis pro altera, que quandoque ad laudem quandoque ad uituperium rei transumpte redundat. Et est notandum quod omnis transumptio est largo modo similitudo; set non conuertitur. Ceterum dictator ita debet esse prouidus in transumendo, ut semper fiat quedam similitudo uocis uel effectus in trasumptione. Nam si mulierem transumeres in quercum, non esset iocunda transumptio; et si diceres: *collegi glandes* pro effectu amoris alicuius, turpiter transumeres, quoniam glandes cibaria sunt porcorum. Set si poneres *palmam* pro muliere et *dactilos* pro amoris effectu, bene transumeres; quoniam palma est arbor famosa et dactili dulcedinem exibent per gustum. Item, si uirum transumeres in canem, turpiter transumeres, nisi eum uelles taliter dehonestare. Uerum, quia meum propositum impediretur, pretereo sub quodam silencio de transumtione; set alias de ipsa specialem proposui facere tractatum. Reuertar igitur ad propositum et respondebo pro amante superiori epistole hoc modo: *Si regnum essem adeptus et regali diademate coronatus, non tantum foret gaudium cordi meo innatum, quantum de uestrarum litterarum tenore percepi. Scio quidem, quod nodus non reperitur in sirpo, id est macula non reperitur in facundissimo eloquio uestro; et flos mirice permanet inuiolabilis, idest uestre dilectionis sinceritas non potest aliquatenus uiolari. Ego autem sum fenum, quod secatum facile arescit; et nisi uelitis me rore uestre gratie irrigare, minus etiam quam fenum aridum potero dici. Uidi tandem uirgulta et complacuerunt pomeria Damasci, et licet habere nequeam quod placet, magnitudinem tamen et curialitatem uestram suppliciter exoro, ut michi fidelitatis mee intuitu hoc donarium conferatis, uidelicet quod me instruere dignemini, quo tempore uobis mei cordis secreta ualeam aperire*. *Credis forte, quod labor improbus omnia uincat, et pulsanti omni tempore aperiatur; set incerte sunt uie hominum et uane cogitationes eorundem, cum res cuiusque in talibus magis casu et fortuna regatur quam premeditata dispositione. Nolens tamen preces tuas ex toto contempnere, ne in desperationis laqueum traharis, consulo ut in die festo, cum domini et matrone templum dominicum uisitant, prohicias infra meum pomerium falconem et subito postea currens a familiaribus domus tuam repetas auem. Ego uero illam tibi faciam denegari, diceturque tibi ab ancillis: *recede, non enim tuum est, quod queris*. Ad istam siquidem contemptionem te uocari faciam, sicque michi tui cordis archana poteris aperire*. Quid plura? Pono, quod amans iam perfecit quod optabat, unde potest et debet ex postfacto aliquas iocundissimas ei litteras destinare. Consueuerunt autem amantes ad maiorem delectationem dicere se uidisse per sompnium quod fecerunt, unde talem amator potest epistolam destinare: * *Dum medium silencium tenerent omnia et dies iocundissimo tempore ueris suum perageret cursum, causa uenandi quoddam intraui pomerium, infra quod duo riuuli decurrebant. Erant enim ibi arbores florigere, inter quas dulcissimus phylomenarum cantus undique resonabat. Fatigatus, modicum sub frondosa pinu quieui et cepi firmiter dormire. Cum autem sic quiescerem, ecce comparuit uirgo speciosissima, cuius pulcritudinem non posset aliquis designare. Aprehendit me per manum et cepit mecum aliquantulum residere. Utebatur primo suauissimis eloquiis et coloratis prefationibus in dicendo; post multa siquidem uerba, plicatis brachiis, me suauiter strinxit et suis rubentibus labellis mea suauius comprimens contulit michi basia ineffabilia. Post hec, iocundiora et iocundissima exercendo, que mille modis gaudium geminauerunt, introduxit me tandem in cubiculum suum, quod fulcitum erat floribus et malis stipatum. Erant ibi cardines eburnei cum capitellis aureis, parietes cristallini cum celatura uaria, sicque radiabant ex gemarum fulgoribus, ut michi uideretur esse in paradiso deliciarum. Superueniente demum aurora, me sub eiusdem arboris umbram reduxit et, repetitis amplexibus me innumerabiliter astringens, angelicum michi contulit *aue*. A sompno quidem tam glorioso salutationis alloquio excitatus, duxi uestram in hac parte sapientiam consulere, ut uestris michi litteris dignemini somnium explanare*. *Iocundari potestis et infra uestre mentis archana inenarrabiliter exultare, quod tam preciosum uobis comparuit sompnium, in quo desideratissimos amplexus, basia iocundissima et cetera que secuntur magnifice recepistis. Nam, si bene memini, eadem die ad eiusdem arboris pedes me recolo sompniasse, quod uos ibidem uideram hec omnia facientes. Ab ea siquidem hora excogitaui sedula, quomodo uestre magnitudini possim in omnibus et per omnia complacere. Uerumtamen interpretari sompnium non ualeo, nisi mecum sub eadem arbore iterum quiescatis. Properate igitur ad eundem locum post solis occasum, quoniam ibi proposui explanare sompnium et refferre plurima, que litteris non audeo annotare*. *Speciosa forma pre filiabus hominum, grates decem milia ex parte uestri fidelissimi habeatis, scientes procul dubio, quod uestri amoris uinculum me tenet indissolubiter colligatum, unde quicquid precipere placet, paratus sum effectui mancipare*. Pone, quod ista nupserit alii nec uelit eum ulterius diligere, unde illi taliter scribit: *Amoris uestri uinculum per effectum operum dissoluatur, quoniam nupsi uiro, qui me maritali annulo subarrauit, cinxit collum meum lapidibus preciosis deditque uestes auro et gemis plurimum renitentes, unde non possum nec debeo tecum more solito iocundari*. *Plorans ploraui nec plangere desistam et in tenebris meum straui lectum, quia obscuratum est michi candelabrum, quo uidebar inter gloriosas militum cateruas multimode refulgere: unde sciatis, quod si montes et maria cum uiro uestro transiueritis, sequar uos, ut quandoque saltem uidere ualeam desiderium anime mee*. Pone, quod antequam nubat, efficiatur grauida, unde taliter scribit amasio suo: *Eram in domo patris mei tenera et in utriusque parentis conspectu plurimum amabilis, quando per uenatiuas adulationum blanditias me traxisti minus prouide in laqueum deceptiuum. Nunc uero non audeo alicui propalare mei uulneris causam, et tamen scitur in platheis, quod gessimus in absconso; uultus pallet, tumescit uenter, reserantur claustra pudoris; fama plebescit, laceror assidue, subiaceo uerberibus, requiro mortem, unde non est dolor similis meo dolori, quia famam et honorem cum florem uerginitatis amisi. Nam ad inenarrabilis anxietatis augmentum factus es michi penitus alienus, nec illius aliquatenus recordaris, cui maria promittebas et montes et uniuersa, que celi ambitu continentur. Similibus enim laqueis auceps decipit aues et piscis ex pelago tali trahitur hamo. Sed nil prodest michi, quod reffero, quoniam qui ex alto cadit, inremediabiliter corruit, et frustra remedium queritur, ubi periculum precurrit. Succurre michi, queso, tandem, et si non uis prebere iuuamen, inspicias saltem, quomodo pro te morior, et utinam morerer! Quia minus malum esset mori, quam uiuere omni tempore cum pudore*. *Antequam uxorem acciperem, dedignabaris me recipere in uirum; nunc autem, qua ratione tue possem condescendere uoluntati, cum uxorem habeam elegantissimam et multimoda pulcritudine decoratam? Cessa igitur a talibus et tecum hec uerba retracta, quoniam alium credo esse in causa, qui tuam nauem fecit ad portum ignominie deuenire*. Pone, quod aliqua uirum uel amicum habeat, qui abiit in regionem longinquam, nec reuerti procurat, unde sibi talem epistolam potest destinare: * *Expectans expectaui desiderium meum, alteram mei corporis partem, oculorum meorum lumen, primum dilectum et amicum, et iam lapso quinquennio soliuaga permansi, credens illum uidere corporeis oculis, sine quo nichil uideo nec uidere potero, nisi michi sue presentie contulerit claritatem. Rediit ad Noe columba per fenestram, ramum uirentis oliue in signum leticie reportans. Reuertatur, queso, dilectissimus meus, ut illam faciat uiuere, que pro illo moritur nec mori potest. Alioquin faciam sicut turtur, que suum perdit maritum, ad instar cuius amaui semper et amare peropto. Illa quidem postea non sedet in ramo uiridi, set gemit in sicco uoce flebili iugiter et aquam claram turbat, cum appetit bibere, nullumque nisi mortis prestolatur solatium. Sic ego uiuam sicque moriar, si uestra desiderabili non potero presentia potiri*. Qualiter debeat aliquis mulieribus desuadere, ne habitum accipiant monachalem: *Uox turturis immo potius cuculi audita est in terra nostra et resonuit, quod huius seculi honore deposito habitum proposuisus recipere monachalem et in claustro cum gibbis, claudis, nasicuruis et strambis mulieribus ducere uitam. Que igitur uobis gloriare seruabitur, cum uos accendere lampades, pulsare tintinabulum, reuoluere libros et cantare altis uocibus *Alleluia* oportebit? Nam cum uidebitis puellas plurimas uestimentis preciosissimis exornatas, que uobis non possunt in pulcritudine coequari, stare cum militibus in choreis et cantare in timpano et choro *Palma nata paradisi redimita floribus*, in uestimentis nigris cantabitis *Requiem eternam*, gracitando psalmos cum inueteratis! Desistatis igitur a tali proposito, quoniam paratus sum, quandocumque placet, uos recipere in uxorem*. *Diu excogitaueram, qualiter possem euadere, ne habitum susciperem monachalem. Set pater mens hoc me facere compellebat nec inueniebam aliquem, qui michi super hoc uellet consulere, unde trisus erat anima mea usque ad mortem nec poteram uiuere sine dolore. Placet igitur michi consilium uestrum et parata sum uestre in omnibus obedire uoluntati. Quapropter amiciciam uestram attentissime deprecor, quatenus in proxima nocte ad monasterium, cum primo tintinabulum pulsatur, propere accedatis, quia uobiscum ueniam, quocumque placebit*. * Respondet monialis, quando petitur pro amica: * *Cum Illi sim desponsata, cui angeli seruiunt, et in primo prophessionis uoto uirginitatem meam celesti Sponso compromiserim, miror, quod me audes querere in amicam et presertim, cum uirginitatis portem signum in uertice, uelum uidelicet nigrum, quo innuitur me quandam speciem assumpsisse mortalitatis, unde tibi ac omnibus deberem secundum carnis deloctationem procul dubio displicere. Set, ut uideo, sic te illaqueauit persuasio diabolica, quod nullius uiri lectum uiolare pertimesceres, ex quo Altissimi sponsam exquirere non pauescis; set incunctanter scias et nullatenus dubites, quod tue persuasiones contra me non preualebunt. Et si dares que habes et que habere non posses, in uanum laboras et semina mandas arene*. *Si per uelum nigrum intelligatis mortalitatem aliquam assumpsisse, eadem uobiscum desidero mortalitate potiri et famulari uobis, donec simul aliquantulum reuiuamus. Set de auaricie uicio merito reprehendi poteritis, si michi mortis uestre denegaueritis particulam. Ex quo uitam meam in uestra constituo potestate. Et licet uelum sit nigrum, sub eodem tamen menbra lacte candidiora intueor, unde mille, immo decem milia traho suspiria, quod non possum illa gloria perpotiri. Ex eo enim, quod asseritis uos Illi esse desponsatam, cui angeli seruiunt, et eidem uestram compromisisse uirginitatem, dimittere non debetis, quin mee condescendatis uoluntati, quia celestis Sponsus animam, non carnem requirit, unde dicitur: *celum celi Domino, terram autem dedit filiis hominum*. Super eo uero, quod me dicitis persuasione diabolica sic esse uinculatum, quod nullius uiri lectum uiolare pertimescerem, ex quo Altissimi sponsam exquirere non pauesco, respondeo taliter, quod multo fortius illius uiolarem thorum, qui meos parentes et consanguineos interfecit, qui dat pluuias, grandines et tempestates, quam alicuius uiri terreni, qui paucos uel nullos offendere potest*. *Uerba tua super mel et fauum michi dulcia fuerunt nec audeo denegare quod postulas, quoniam necessarium proponis et irrefragabile argumentum. Uenias igitur et cupitis fruamur amplexibus, conferendo pariter grata, graciora et gratissima basia, que dulciter permisceri solent, labella suauiter comprimendo. Quod autem sequitur, sit secretissimum et fingamus nos ad inuicem pro re aliqua rixari, quatenus nostri amoris integritas occultetur. Hoc tandem amicicie tue precipere proposui, ut si Sponsus meus te aliquo tempore molestauerit, in me penam refundas, sciens quod, quandocumque potero, dabo ubi locum, ut tuam ualeas iniuriam uindicare*. Matrona mittit litteras alicui, qui eam dilexit, set nunc est ab eo derelicta pro quadam domicella: * *Si amoris iura diligencius inspiceres, non dimitteres grana pro paleis neque rem solidam pro uolatili, quoniam qui teneram diligit puellam, fructus degustat acerbos neque naturalem percipit saporem, qui uuam premere satagit, antequam sit matura. Set scio, quod illas diligere consueuisti, que suas facies cerusa et unguento citrino dealbant, que rubent ex appositione bambacelli et florere uidentur ex coloribus appositis, unde uniuersis deberent plurimum displicere, quia furtiuus est color, qui non prouenit a natura. Est etiam aliud, quod te deberet a talium amore diuellere, quia neminem nisi pro munere diligunt et illam, quam tibi credis esse specialem, plures, immo plurimi abutuntur, sicque communis est terminus, que speras fore discretum. Reuertere ad me igitur et more solito gloriemur, quia in rebus necessariis nullum patieris defectum*. Pone, quod aliqua uxorata uelit ad se uocare suum amicum, quando maritus est absens: *Transmisi uobis uiolas, nunc autem fasciculum destino rosarum, quoniam amicitie uestre superlatiuis laudibus conueniunt flores, fructus et frondes. Recessit enim aquilo, ueniat igitur auster, intret ortum meum et faciat illius aromata suis flatibus redolere*. Nunc loquitur Uenus uniuersis mulieribus hoc modo: *Iocunda sunt uobis uerba in Rota nostra proposita, quibus amantes ualent se ad inuicem uisitare suorumque cordium reuelando secreta. Nos autem in eminentiori amoris specula consistentes, quendam in hac parte considerauimus defectum, quem ex officio nostro uolumus in integrum supplere; uidelicet docere uos proposuimus inuenire oportunitatem amandi et per quas personas hoc facere possitis, unde breuiter hanc uos regulam doceo, que non fallit: matrone per se ipsas, moniales et uidue sub obtentu religionis, uxorate per matronas et matres et ancillas et puelle per omnes supradictas possunt multimode lasciuire. Item est notandum, quod non est aliquis adeo sagax, qui mulieris propositum ualeat omni tempore impedire*. His dictis dampnauit Sardos et uniuersos, qui zelotipie uitio proscribuntur addendo pariter, quod quicumque dubitat et uult sibi conscius esse, cornutam adipiscetur procul dubio coronam, in qua scribetur cuculi uersus et depingetur cucurbita ortulana. Finito siquidem generali edicto abiit dea Uenus, nec dico, quod taliter abierit, ut non sit ubique potencialiter presens. Ego autem solus remansi et cepi cogitare mecum omnia, que causa lasciuie conscripseram, et uereri plurimum, ne forte moderni et posteri me crederent nimis fuisse lasciuum, unde opus destruere proposueram, ne ad aliquorum audientiam perueniret. Condescendi tandem amicorum precibus et Rotam omnibus concessi Ueneris, quam feceram causa urbanitatis. Unum tamen uolo uniuersos et singulos scire, quod plus michi semper placuerunt uerba quam facta, quoniam gloriosius est in talibus uiuere in spe quam in re, secundum sententiam serenissime Capuane. * Quedam obliuioni tradideram, que non duxi sub silencio preterire, quoniam in eis subulis et ardua est rhetorica, unde uix potest imbeccillitas ingenii humani rem pre magnitudine intueri. Inter cunctos equidem amantium gestus hec sunt diligencius et exquisicius contemplanda, uidelicet quid sit nutus, quid indicium, quid signum, quid suspirium, quomodo ista se habeant et qualiter permisceri possunt. Nutus est quidam preambolus amoris nuntius, qui quodam inenarrabili actu cordium secreta reuelat; uel nutus est quedam ymago amoris, que representat, quid iam fecerint amantes aut quid facere uelint; uel nutus est ueri uel falsi amoris indicatiuus, quia multotiens per ipsum plurimi trahuntur in laqueum deceptiuum. Fit enim actu, quando mulier in momento aperit dextrum uel sinistrum oculum subridendo, unde amatorum cordibus quoddam inenarrabile gaudium nascitur, pro quo extra se ipsos multociens traducuntur, et hoc magis proprie dicitur nutus. Fit etiam actu, uidelicet quando mulieres digito, qui uocatur index, albissimam gulam demonstrat, unde amantes amoris igniculo comburuntur. Fit etiam actu, quando ille, que pulcros habent capillos, manum circa tempora ponunt, subleuando drapellum uel bindam, ut amantes respiciant pulcritudinem capillorum, unde ad amorem non modicum prouocantur. Fit etiam actu, quando mulieres brachia extendunt, reuoluendo pelles et permutando, ut amatores statum respiciant et personam, unde amoris uigor mulumode augmentatur. Mulus autem modis fit nutus actu, quos numerare non possum propter consuetudinum diuersitatem. Nam sagaces mulieres in choreis saltantes faciunt nutus, licet ab omnibus percipi non possint. Fit autem actu quandoque in eleuatione capitis, quandoque in declinatione, risu, manu et passibus tortuosis. Inditium est quedam latens reuelatio secreti, per quam indicatur nobis, quid facere debeamus, uerbi gratia: quedam enim formosa monialis uidit iuxta ianuas templi transire amasium suum, unde statim accepit librum et incepit canere: *sol fa mi re, sol fa mi re, sola sum, sola sum*. Hoc enim erat inditium quia indicabatur ei per tales uoces, quid facere deberet. Est enim differentia inter nutum et inditium, quia nutus fit multum latenter, indinum aliquantulum expresse. Item nutus fit tantum actu, inditium uero actu et uoce. Item est notandum, quod omnis nutus est largo modo indinum, quoniam per ipsum semper aliquid indicatur, set non conuertitur. Inditium enim dicitur, quando mulieres frequenter aliquos nominant, quia indicatur, quod eos diligant uel diligere uelint. Inditium est, ut si aliquis frequentet horam alicuius mulieris et ultra quam consueuerit se incipiat perpollire, quia indicatur, quod eam habeat uel habere affectet. Innumerabilibus enim modis tam actu quam uoce fiunt indicia, quorum diuersitatem non posset aliquis plenarie assignare. Est et notandum, quod omne indicium est coniectura. * Signum est, quo secretum quandoque perpenditur, ut cum aliquis uel aliqua pallet uel rubet repentino motu, pro quo significatur uerecundia uel ira. Et non accipio hic signum, nisi quantum pertinet ad amorem, quoniam signi acceptiones infinite sunt. Preterea largo modo potest signum indicium dici et econuerso. Suspirium est passio anime innata ex spirituum suspensione; uel suspirium est ingens inspiratio cum uehementi spirituum suspensione; uel suspirium est uehemens spirituum passio ex ualida cogitatione; uel suspirium est repentinus et inopinatus spirituum sonitus proueniens ex anime labore. Dicitur autem suspirium a spirituum suspensione, quoniam cum anima reducit ad memoriam felicitatem quam habuit aut doloris immensitatem uel immensum gaudium seu contrarium uel futurum incomodum, suspenditur spiritus, quia constringitur cor ex eo, quod anima obliuiscitur uirtutis operatiue, unde quando cor incipit postmodum dilatari, reuertitur spiritus ad principalem sedem, et ex ipsa reuersione oritur quidam sonus, qui suspirium nominatur. Uerumtamen sunt quam plures, qui ex praua consuetudine uel morbo suspirant. Mulieres autem quandoque suspirant, ut decipiant amatores. Nam et ipse multociens suspiriis deluduntur. Suspiria quidem largo modo possunt dici nutus, inditium et signum. Porro per suspirium plurima indicantur. Profecto, cum quidam miles non longe a quadam uirgine sederet, uehementer suspirauit; interrogatus tandem ab ea, quare suspirauerit, respondit: *Non audeo uobis mei cordis desiderium aperire*. Illa uero notabile sibi uerbum proposuit dicens: *Non uidetur habere uirilem animum, qui mulieri suam dubitat patefacere uoluntatem, dummodo loquendi oportunitas adsit*. Licet autem plura, que lasciuiam ostendere uidentur, in hoc opere posuerim, non tamen est credibile me fuisse aut uelle fore lasciuum, quia Salomon, qui meruit assistrici Dei, id est eius sapiencie, copulari, multa posuit in Canticis canticorum, que secundum litteram magis possent ad carnis uoluptatem quam ad moralitatem spiritus trahi. Ueruntamen sapientes dubia in meliorem partem interpretantur, dicentes sponsam uel amicam Ecclesiam fuisse, sponsum Iesum Christum. Credere igitur debetis, quod Boncomus non dixit hec alicuius lasciuie causa, set sociorum precibus amicabiliter condescendit. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_Ysagoge.txt b/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_Ysagoge.txt
new file mode 100644
index 0000000..6149ac6
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/BoncompagnoDaSigna_Ysagoge.txt
@@ -0,0 +1 @@
+ A sociis dilectis et amicis karissimis riter rogatus et etiam seus ut eis aliqua utilia in dictamine comlarem, contradicere non audeo et inchoare uerecundor, timens ne, si forte aliqua magisterii mei suerim dicta, emuli mei derisorie dicant: * Mouebit cornicula risum furtiuis coloribus nuda.* Ut ergo emulorum dentes uerissimis ualeam frangere argumentis, qui esse imssibile dicebant quod omisi, que in arte dictaminis utilia cognouerim esse, out ingenii uena michi resndet ad uotum, in hoc osculum nere ocurabo, ut illos esse mendaces ssim uerissime comobare. Ponam igitur imo salutationis unicuique rsone conuenibiles, secundo quot rtibus estola ssit constare et que debeant uitia euitari, tertio exordia unicuique conuenientia, out michi fuerit ex alto omissum.I Quia igitur dominus est imus et ter omnium Christianorum, ab io est imum in omnibus sumendum initium et sic r, ordinem de gradu ocedamus in gradum. Sic enim salutat dominus uniuersos Christi fideles. Premittit nomen suum cuicumque scribit et archiescos, triarchaset escos, cardinales uocat ‘uenerabiles fratres’, ceteros autem ‘dilectos filios. Sic enim salutat escom:*Innocentius escos seruus seruorum Dei uenerabili fratri esco A. salutem et astolicam benedictionem.* Si uero scribit duobus, quorum unus sit escos et alius canonicus, sic dicet:*Innocentius escos seruus seruorum Dei dilectis filiis abbati sancti Petri uille magne, iori sancti Petri de Uineis et B. canonico Anagnino salutem et astolicam benedictionem.* Omnes esco, archiesco, triarche, abbates et omnes ecclesiarum elati, cunctique Christi fideles sic ssunt salutare dominum m:*Sanctissimo tri et domino Innocentio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie: summo ntifici, B. Signinus escos licet indignus obedientiam et reuerentiam tam debitam quam deuotam* ; uel sic: *omam et debitam in omnibus reuerentiam.* Uel sic:*Clementissimo tri et domino Innocentio Dei gratia summo et uniuersali ntifici, A. Ferentinas escos licet immeritus omum et debitum in omnibus famulatum.* Uel sic:*Reuerentissimo tri et domino Innocentio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie summo ntifici, P. Signine ecclesie humilis minister se ium totum in omni genere subiectionis.* Uel sic:*Amantissimo tri et domino Innocentio Dei gratia sacrosancte ac uniuersalis ecclesie summo ntifici, O. miseratione diuina Uerulanus escos tam omam quam debitam in omnibus reuerentiam.* Uel sic:*issimo tri et domino, etc.* Consules ciuitatum, castrorum, uillarum, et burgorum sic ssuntsalutare dominum m:*Piissimo tri etc., Consules lusque Signini omum famulatum cum enitudine seruitii*; uel: *sese ios ad des*; uel: *sacrorum dum osculum. * Cardinales autem, licet sint incis urbis et orbis, emittunt tamen nomina escorum, comitum, catthaneorum et baronum quando scribunt eis. Escos Hostiensis sic salutat aliquem escom:*Uenerabili in Christo fratri P. Dei gratia Signino esco, U. eadem gratia Hostiensis escos salutem in uero salutari.* Diaconus cardinalis sic salutat escom:*Uenerabili in Christo fratri B. Dei gratia Anagnino esco, G. rmissione diuina sancti Georgii ad uelum aureum diaconus cardinalis salutem in eo in quo est uera salus.* Presbiter cardinalis sic:*Uenerabili in Christo fratri O. Dei gratia Ferentinati esco, F. miseratione diuina tituli sancte Pudentiane esbiter cardinalis salutem in eo sine quo non est uera salus et oratio fructuosa.* Si uero sint duo cardinales, quorum unus sit esbiter et alius diaconus, qui scrierit, sic dicet:*Uenerabili in Christo fratri H. Dei gratia Uerolano esco, S. tituli sancte Praxedis esbiter et Sancti Adriani diaconus cardinalis salutem et orationem in Domino.* Et nota quod omnes esbiteri cardinales dicunt tituli sancte talis nomine sancte unde est cardinalis, et nota quod edictas salutationes tes mittere unicuique uiro religioso, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Item nota quod unusquisque cardinalis, escos, magnus abbas, et etiam magni comites scialem habent salutationem. Unde semr dominum de salutatione inquirere debes. Patriarche et archiesco quotiens scribunt suffraganeis suis se in salutatione emittunt, et escos uocant uenerabiles fratres, ceteros autem dilectos filios de triarchatu uel archiescotu. Patriarcha sic salutat suum suffraganeum:*H. Dei gratia Ierosolimitanus triarcha et astolice sedis legatus, uenerabili fratri G. Cesariensi archiesco, salutem et benedictionem.* Metrolitanus sic salutat uel test salutare suffraganeum suum:*H. Dei gratia sancte Rauennatis ecclesie archiescos, Uenerabili fratri G. Bononiensi esco salutem.* Sunt etiam quidam triarche et archiesco qui sunt astolice sedis legati, quod debet in salutatione ni, ut archiescos sancti Iacobi et triarcha Ierosolimitanus:*H. Dei gratia Grandensis triarcha et totius Dalmatie atque Croatie imas, dilecto filio B. nobili uiro salutem in Domino.* Suffraganeus sic test salutare suum metrolitanum:*Uenerabili tri et domino H. Dei gratia sancte Rauennatis ecclesie archiesco dignissimo, T. rmissione diuina Fauentinus escos licet indignus omam et debitam in omnibus reuerentiam.* Unus escos alium sic salutat uel test salutare. Debet emittere nomen illius si ruum etiam habeat escotum quia res sunt in dignitate, et in nullo ei subest. Si uero sit maioris etatis ille cui scribit test illum aellare uenerabilem trem:*Uenerabili in Christo fratri B. Dei gratia Ferentinati esco, eadem gratia Anagninus escos salutem et orationum obsequia.* Quidam tamen dicunt rmissione diuina licet indignus, quidam miseratione diuina licet immeritus, quidam diuina fauente gratia, quidam enim ad hostendendam humilitatem dicunt Signine ecclesie humilis minister. Si enim dicit Dei gratia non debet dicere stea licet indignus quia quod gratia Dei fit dignum est, iuxta illud astoli gratia Dei sum id, quod sum, et gratia Dei in me uacua non fuit; sed multa rmittit Deus que digna non sunt. Escos sic test salutare unumquemque clericum de suo escotu, siue sit elatus siue subditus: debet emittere nomen suum et uocare illum dilectum filium; sed quidam emittunt nomina elatorum, et uocant eos uenerabiles fratres, sed magis hoc faciunt causa lucri quam causa hostendende humilitatis.*I. Dei gratia Anagninus escos dilecto filio, B. abbati sancti Saluatoris salutem et orationem in Domino*; uel: *salutem et orationum obsequia*; uel * salutem et osros ad uota successus* ; uel: *salutem et osris successibus habundare.* Unusquisque clericus sic test suum escom salutare:*Uenerabili tri et domino F. Dei gratia Signino esco, G. eius humilis clericus omam et debitam in omnibus reuerentiam*; uel sic: *Reuerendo tri et domino I. Dei gratia Ferentinati esco, H. omnium suorum clericorum minimus quicquid deuotionis et reuerentie test*; uel: *suus r omnia subditus deuotus* ; uel: *se ium totum in omni genere deuotionis.* Et nota quod non debes nere hoc nomen salutem, non ideo quod non ssis facere, quia seruus sset oare salutem domino suo, sed quia retaretur arrogans. Et nota quod has salutationes minor maiori mittere test, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Monachi autem et uiri religiosi humilitatem ymitantur. Unde sic aliquis abbas escom uel aliquem alium test salutare:*Uenerabili tri et domino I. Dei gratia Anagnino esco, B. ccator monachus sancti Petri de Uillamagna etabbas licet indignus salutem cum omnimoda reuerentia*; uel: *salutem cum omnimoda deuotione*; uel: *salutem cum omnimoda subiectione.* Unde clericus sic test alium salutare. Si fuerit clericus magne ecclesie debet dicere sic Dei gratia*Prudenti et discreto uiro moribus et honestate efulgido I. Dei gratia canonico Anagnino, G. Signinus canonicus salutem cum osritatis augmento.* Si uero amicus eius sic dicet:*Uiro uenerabili et amico karissimo esbitero B. iori sancti Petri de Uineis, C. humilis clericus sancti Steani de Signia salutem in Domino et sincere dilectionis affectum.* Imrator sic test salutare aliquem regem, comitem, ducem, marchionem, et unumquemque suum fidelem: debet emittere nomen suum cuicumque scribit, nisi quando scribit domino uel alicui regi qui non sit uasallus eius. Sic salutat regem Anglie: *Illustrissimo uiro G. Dei gratia regi Anglie, P. eadem gratia imrator Romanorum et semr augustus salutem et omne bonum.* Duces sic salutat:*P. Dei gratia Romanorum imrator et semr augustus illustri uiro B. Bononie duci salutem et suam gratiam.*Consules ciuitatum sic salutat:*P. Dei gratia Romanorum imrator et semr augustus dilectis fidelibus consulibus Signinis salutem et suam gratiam.* Comites, duces, marchiones, magni barones, et consules ciuitatum sic ssunt salutare imratorem:*Serenissimo uiro P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, I. comes Soranus obsequium fidelitatis cum omtitudine seruitii* ; uel sic: *Inuictissimo domino P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, B. dux Sleti suus r omnia fidelis se ium totum in omni genere fidelitatis cum omtitudine seruitii*; uel sic: *Excellentissimo uiro P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, H. marchio de Monteferrato omum famulatum cum obsequio fidelitatis* ; uel sic: *Triumatori et inuicto domino P. Dei gratia Romanorum imratori et semr augusto, consules Signini omum et debitum in omnibus famulatum* ; uel: *gloriam et honorem in longitudinem dierum.* Unus rex alium sic test salutare: emittit nomen suum si est uassallus eius cui scribit:*P. Dei gratia rex Francie, P. illustri regi Anglie salutem et omne bonum*; *Illustrissimo uiro P. gratia regi Francie, H. eadem gratia rex Sicilie salutem cum augmento osritatis.* Rex ita salutat unumquemque suum uassallum: emittit nomen suum et dicit sic:*Leo Dei gratia rex Ungarie, dilecto fideli suo B. salutem et suam gratiam.* Comites, duces, marchiones sic se ad inuicem salutant. Quidam comites sunt qui dicuntur comites latini:*Nobilissimo uiro domino R. Dei gratia comiti Fundano, I. Frangini eadem gratia Romanorum consul et sacri latii Laterani comes salutem cum sincere dilectionis constantia.* Et nota quod omnes nobiles Romani uocant se consules Romanorum, sed illi qui sunt de nobilissima gente Frangini uocant se consules Romanorum et comites latii Laterani in salutatione:*Magnifico et inlustri uiro I. Dei gratia comiti latino, A. de Un... salutem cum dilectionis augmento.* Si fuerit amicus eius, dicet amico karissimo. Quidam uero dicunt imriali aule comes, quidam Dei et imriali gratia comes*Strenuissimo uiro C. Dei gratia Astensi marchioni, H. Dei et imriali gratia dux salutem.* Et nota quod unusquisque, siue sit uasallus eorum siue non, ita test salutare edictos, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Romanus senator emittit nomen suum quando scribit fidelibus Romane diocesis sic:*C. Iohannis Leonis Rainerii a Dei gratia alme urbis illustris senator, dilectis fidelibus et amicis consulibus Signinis salutem.* Consules ciuitatum, castrorum, uillarum, et burgorum sic salutant senatorem:*Strenuissimo uiro domino C. Leonis Rainerii Dei gratia alme urbis illustri senatori, consules Signini omum famulatum cum enitudine seruitii.* Una testas sic test aliam salutare:*Nobili et strenuo uiro domino A. Bononie testati, G. Fauentinorum testas salutem cum sincere dilectionis constantia.* Non debet dicere Dei gratia quia testas terrena non est multum duratura et debet nere enomen si habet:*Nobili et egregio uiro domino A. uicecomiti Mutinensium testati, consiliaris et honorabili eiusdem ciuitatis lo, D. Bononie testas, consiliarii cum uniuerso lo salutem cum rtue cis rseuerantia.* Si fuerit magnus lus, dicet magnifico lo. Consules ciuitatum, castrorum, uillarum, et burgorum sic se ad inuicem salutant: debent emittere nomina recientium, nisi castrum uel uilla uel burgus rmittent ad mittentium iurisdictionem. Si uero unus consul, debet scribi nomen illius integre:*Nobilibus uiris consulibus Anagninis et honorabili eiusdem ciuitatis lo P. Theobaldi consul et uniuersus lus Signinus salutem et rtue cis constantiam*; uel: * salutem et osris successibus habundare*; uel: * salutem et sincerum amorem.* Unus miles sic salutat alium:*Nobili et egregio uiro T. de Sacco militari gloria efulgido, R. de Paliano salutem et sincere dilectionis affectum*; uel: *Nobilissimo domino R. de Paliano strenuo militi, T. de Montefortino salutem cum uinculo sincere dilectionis.* Si fuerit amicus eius, dicet amico karissimo; si uero fuerit consanguineus, consanguineo eelecto. Unus amicus alium sic debet salutare:*Suo karissimo amico B., A. salutem cum uinculo sincere dilectionis*; uel: *Intimo et ecordiali amico G. de Gurga, A. eius intimus amicus salutem cum sincere dilectionis feruore.*; uel: *Amicorum aecio B., H. eius amicus salutem et sincere dilectionis affectum*; uel: *salutem quam sibi*; uel: *salutem et quicquid ie sibi.* Filius sic salutare debet trem et matrem: emittit nomina rentum, quicumque sit, nisi esset summus ntifex:*Reuerendis rentibus A. et B. e cunctis mortalibus diligendis, H. omnium suorum minimus salutem cum filiali subiectione.* Patrem salutat sic:*Reuerendo genitori B., H. eius unicus filius salutem et filialem subiectionem.* Matrem sic:*Reuerende genitrici M. urimum metuende, A. eius filius salutem cum reuerentia et deuotione.* Frater sic salutat fratrem:*Dilectissimo fratri A., B. eius frater salutem cum fraternali dilectione.* Si fuerint duo, sic:*A. et B. fratribus ramandis, H. eorum frater salutem et fraternalem dilectionem.* Si quis uellet salutare trem et matrem, fratres et sorores, consanguineos, amicos et uicinos, sic dicet:*Reuerendis rentibus A. et B., fratribus ramandis G. et P., sororibus dilectissimis P. et M., uniuersis consanguineis, amicis et uicinis, H. eorum filius, frater, consanguineus, amicus et uicinus salutem cum filiali subiectione et sincere dilectionis affectum.* Pater et mater sic salutant filium: emittunt nomen suum, quicumque sit filius, nisi esset summus ntifex uel archiescos uel magnus abbas, et non debent eum uocare trem uenerabilem, uerumtamen uocare ssent, ui uellent, quia maior est ternitas sritualis quam carnalis:*A. et B. rentes, suo dilecto filio H. salutem et ternam benedictionem.* Pater sic: .*R. genitor dilecto filio S. salutem et benedictionem ternam.* Mater sic:*F. genitrix dilecto filio B. salutem et maternam benedictionem. * Eodem modo ssunt salutare filiam mutando masculino in femininum et sitiuo in surlatiuum. Eodem modo cognatus test salutare cognatum, mutatis que mutanda sunt conuenienter. Maritus sic test salutare uxorem: debet emittere nomen suum, nisi ea esset orta nobilioribus se:*B. de Marino sue dilecte uxori A. salutem cum uinculo dilectionis.* Si uero dilexit eam multum, sic dicet:*Dilectissime uxori sue anime dimidio A., B. salutem cum indissolubili uinculo sincere dilectionis* ;uel: *salutem quamsibi*; uel: * salutem et quicquid ie sibi*; uel: *salutem et quicquid melius test excogitari.* Uxor sic salutat uirum suum: emittit nomen sui uiri, quecumque sit si etiam nobilior eo esset, quia gloria et corona mulierismaritus est:*Nobili uiro B., M. eius fidelissima uxor salutem et quicquid melius test*; uel: *salutem in omni genere subiectionis* ; uel: *salutem et fidele obsequium.* Amicus sic salutat amasiam suam:*Dilectissime amasie sue, occulorum lumini, sue anime dimidio, domine M., forma et morum elegantia decorate, S. suus famulus salutem et quicquid in orbe test lcrius inueniri*; uel sic: *Dulcissime amasie sue B. uenustatis gloria redimite, M. suus r omnia famulus et fidelis salutem et quicquid test dulcius inueniri*; uel: *salutem et quicquid in orbe melius.* Si uero sit talis mulier oer quam ssint inimicitie oriri, non scribas nomen amice ne forte carta rueniat ad manus alicuius emuli, et sic amor cecus uertatur in odium mortale, sed scribe aliquod signum ... loco oii nominis, sicut memini me iam fecisse quod si non fecissem quidam meus socius mortis riculum incurrisset.Uidimus salutationes quas unusquisque uir cuiuscumque sit condictionis uel ordinis alteri mittere test. Nunc uideamus salutationes quas unaquaque mulier alteri mittere test. Quia igitur mulieres multum aetunt laudes et nulla est adeo turs que non affectet laudari, ideo surlatiuis utaris, et ad ias commendationes multum insistas. Imratrix sic salutat reginam Anglie:*Pretiosissime domine M. Dei gratia regine Anglie, C. eadem gratia Romanorum imratrix et semr augusta salutem et omne bonum*; uel: *salutem et semr oatis rfrui.* Una comitissa aliam sic salutat:*Pretiosissime mulieri comitisse M. forma et morum elegantia decorate illustris comitis G. uxori, comitissa R. uxor comitis Ildebrandini salutem et uinculum indissolubile amoris.* Regina Anglie sic salutat imratricem:*Serenissime ac etiosissime mulieri C. Dei gratia imratrici et semr auguste, M. regina Anglie salutem.*Predictas salutationes una regina alii mittere test. Una domina sic salutat aliam:*Nobilissime mulieri domine forma et moribus redimite M. uxori domini I., H. uxor P. de Sacco salutem et re dilectionis affectum.*Si non habuerit uirum, dicet M. quondam uxor P. de Sacco. Una abbatissa sic aliam salutat:*Uenerabili in Christo sorori domine M. Dei gratia sancte Marie de Uiano abbatisse dignissime, F. ccatrix monacha sancte Marie de Cannis abbatissa salutem in nostro salutari.*Sequuntur et rtes. Uidimus salutationes unicuique rsone utriusque sexus conuenibiles, nunc uidendum est ex quot rtibus debeat estola constare et qualiter debeat ordinari.Quidam dixerunt esse inciles rtes estole, scilicet salutationem, ouerbium, caationem beniuolentie, narrationem, titionem, et conclusionem. Quidam uero remouentes conclusionem, dixerunt esse .u. inciles rtes estole. Quidam etiam ouerbium remouerunt, dicentes esse .iiii.Nos autem dicimus, scilicet salutationem, narrationem, et titionem sine quibus estola rfecta esse non test.Uerum tamen narrando quis test tere et tendo narrare. Secundarie uero rtes sunt infinite. Non trahatur ad exemum quod Yuo Carnotensis escos scriit cuidam de nouo uenienti ad fidem cum salutatione, *Bene incire et melius consumare,* et fuit estola rfecta quoniam fuit imessati sigillo escoli, quia singulare iuilegium non facit communem legem. Facias ergo imo fundamentum idest ne salutationem, secundo rietes uidelicet narrationem, tercio tectum hoc est titionem, et sic triici columarum munimine fultus domum hedificabis inuisibilem omni decore ornatam. Nomina recientium debent in salutatione emitti, quando minor scribit maiori, uel r ri, et etiam maior minori, nisi reciens rtineat ad eius iurisdictionem, et emitte quedam adiectiua que rtineant ad laudem recientis, out tibi unicuique rsone conuenibile fuerit uisum, quod et teris uidere in salutationibus edictis. Nam si commendares aliquem auarum de largitate, imdicum de honestate, insientem de saentia, et si etiam ei ultra quam ei conueniat aliquem commendaueris, magis maliuolentiam quam beniuolentiam ocul dubio caabis.Memini enim me quendam sacerdotem uidisse qui omnes abstracto salutabat bereto, r quod magis inimicitias quam amicitias caabat, quoniam enim derisorie facere credebant. Noli nere aliquid quod rtineat ad laudem mittentis, nisi illud notaret dignitatem uel officium, ut escos, cardinalis, et magister, quoniam mittens se multum debet humiliare. Nomina quidem mittentis et recientis debes scribere integre nisi neres enomen, uel reciens bene cognosceret mittentem. Scribe igitur oium nomen r litteram crossam Q. et eum ab utraque rte ncta ncto ano. Si uero uassallus scribat domino uel minor maiori test scribere nomen recientis r litteram crossam P., mittentis uero r ruam .a. ad hostendendam humilitatem. Et nota quod salutatio debet esse tantum una clausula, licet ex multis constaret distinctionibus, et non debet scribi littera crossanisi in incio, uel nisi illa littera neretur oio nomine, et debet ni unus nctus anus scilicet in fine, exceo quando littera crossai sito oio nomine ab utraque rte nctatur. Item nota quod non debet ni in salutatione aliquid quod rtineat ad imam uel ad secundam rsonam. Unde non debes dicere meus amicus uel noster socius. Uerum tamen dominus dicit *dilecto neti nostro,* quod non est ymitandum sed tollerandum, quia illud facit salutatio quod faceret nuntius et sicut nuntius non loqueretur r uerba ime et secunde rsone. Ita est salutatio non debet fieri r uerba ime et secunde rsone, sed tantum tertie, et non debet ni in salutatione aliquod uerbum ad regimen oblicorum quia subintelliguntur ibi ista duo uerba, *mittit* et *oat*, et talis defectus solo arobatur, sed ad regimen eorum que in ueritate ssunt mitti intelligitur hoc uerbum *mittit* . Ad eorum uero regimen que ssunt oari, subauditur hoc uerbum *oat*. Ut ergo ssis occulata fide uidere que dico, sic scribe et ncta salutationem:*Nobili uiro domino R. amico karissimo, B. de Sacco eiusintimus amicus salutem, et sincere dilectionis affectum.* Item nota quod duo relatiua non debent in salutatione ni.Unde si dicis *suo amico* non debes stea dicere *eius amicus*. Item nota quod licet hoc nomen non natur in salutatione debet tamen dici salutatio quia r ea nomina mittentis et recientis scificantur. Item nota quod idem est estole titulus quod salutatio set sumit nomen a digniori quia frequentius in uerba nuntur que rtinent ad salutisti oationem. Estole titulus dicitur salutatio quia sicut ecclesia illuminat mundum, ita salutatio illuminat estolam. Item nota quod si ortet te scribere duobus uel tribus meliorem emittas, quoniam in omnibus sunt digniora enenda. Posita salutatione inci narrare, et sumere exordium a negotio de quo agitur, et exordium non fit nitus diuersum a narratione, sed in omnibus estolis non est exordiendum. Quando minor mittit maiori, uel quando aliquis cut aliqua imtrare tunc debet exordiri, quoniam animus recientis magis inclinatur ad exibendum extitum sed quando maior scribit minori inci tantum a narratione. Quidam enim nebant ouerbium in incio, sed tu nere noli, inmo quantum clarius et lucidius tes narrare narra. Si uero uis nere aliquod ouerbium in medio uel in fine estole materiei conuenientis ne. Quidam uero serabant caationem beniuolentie a narratione et dicebant illam esse incilem estole rtem, sed tu tes multis modis caare beniuolentiam a reciente quandoque r unam solam dictionem, quandoque r unam clausulam, quandoque r totam estolam. Si debes aliquem aellare nobilem et aellas illum nobilissimum, uel cum sis maior emittis nomen minoris, uel cum loqueris de te singulariter et de reciente uraliter. Quid ura? Quotiens aliqua dicis que ad mittentis humilitatem et ad recientishonorem rtineant, beniuolentiam sine dubio caas. Potes igitur estolam incire a quacumque uolueris dictione eterquam ab istis; eaoer, quaoer, cuius rei gratia, cuiusrei causa, quocirca, quam ob rem, quatenus, igitur, itaque, namque, quie, rro, sane quidem, equidem, siquidem, enim, autem, uero, at, atque, ac, out, sed autem, uel immo siquin et alioquin Et ab omnibus dictionibus que sunt esitiui ordinis: ofecto, namque, ideo, idcirco, alioquin. Et ab omnibus dictionibus quarum intellectus est obscurus ut nauci, sino, um. Et ab omnibus interrogatiuis ut quis et cur, quoniam satirica inceio esse uidetur et a multis aliis quarum nescio numerum et ab ultimis sunis. Sed nota quod fere ab omnibus edictis test fieri clausularum inceio, eterquam ab istis ideo, idcirco, immo, ac, atque, ac out. Exordium autem ab istis dictionibus incire test cum, licet, quamuis, quoniam, quia; sed ad licet et quamuis semr debet resnderi tamen, ut *licet uobis in nullo seruiuerim, de uestra tamen nobilitate confisus,* et cetera. Licet et quamuis eumdem retinent sensum, sed utcumque nitur unum non nitur aliud; nam in salutatione congrue nitur licet sed quamuis non, ut *Signinus escos licet indignus* et hoc credo quod accidat ueri. Quoniam et quia eumdem habent sensum, ubicumque nitur unum test ni et aliud, et eis debet resnderi ideo, uel idcirco: ut *quoniam de uestra quam urimum amicitia confido ideo ad uos recurrere non titubo*; sed quandoque tacetur ad ornatum locutionis, ut *quia de uestra quam urimum nobilitate confido ad uos tamquam ad dominum* et cetera. Non debes nere in incio estole aliquam dictionem exornatiuam, quia si in incio ortet te querere subfragia medicata in sequentibus quid facies? Dictiones exornatiue hae sunt:enim, autem, uero, uerum, quidem, equidem, siquidem, quie, nem, itaque, ofecto. Sic teris incire narrare negotium quoduis: *Presentium gina tue significamus dilectioni quod*, narra stea quiduis:*T. tenore esentium tibi significamus quod*; uel sic: *Nobilitati tue duxi significandum quod*; uel sic: *Paternitati uestre cuo intimare quod*; uel sic: *Dominationi uestre notum fieri cuo quod*; uel sic: *Paternitati uestre enius innotescat quod*; uel sic: *Presentibus litteris uobis duximus intimandum quod*: uel sic: *Amicitie uestre manifestum fieri uolumus quod*; uel sic: *Amicitiam tuam enarie sro scire quod*; uel sic: *Sanctitati uestre cuo intimare quod*;et multis aliis modis testi incire narrare, quos omnes si enumerare uellem magis tedium quam gaudium generarent, et nes st ea uerba que si omnes coram reciente dicere deberes. Si uero tantum uis aliquem deecari sic dices:*Nobilitatem uestram duxi attentius deecandum, quatinus* dic stea quiduis; uel sic: *Amicitiam tuam deecor modis omnibus quibus ssum, quatenus* ; uel sic: *Paternitatem uestram humili ece desco, quatenus* ; uel sic: *Dominationem uestram humiliter rogo, quatenus.* Clausulam enim a quacumque uolueris dictione incire tes eterquam ab istis: Ideo, idcirco, quoniam, quia, atque, ac, out, et ab omnibus coniunctionibus esitiui et subiunctiui ordinis. Et debet adminus tres distinctiones habere. Ultro uero seem habere non test quia sensus locutionis multum redderetur obscurus nisi essent rue distinctiones sicut fit quandoque in salutationibus, ut dicitur:*Uenerabilibus in Christo fratribus triarchis, archiescos, escos, abbatibus, ioribus, archiesbiteris, et uniuersis ecclesiarum elatis omnibusque Christi fidelibus ad quos littere esentes aduenerint. Uerulanus escos salutem in eo in quo est uera salus,* etc. Nota quod iuxta incium clausule debes nere unam dictionem exornatiuam si etiam non faceret ad rem, ut *Ille uero tuas desciens eces de negotio facere aliquid recusauit*. Sicut igitur in constructione emittendus est nominatiuus, sic aositione est suonendum, ut *nobilitatem uestram ecamur esentium lator*, et semr genitiuus debet eni dictioni a qua regitur et cum esitione si ibi nitur iungi, ut *esentium lator stquam ad illius domum ruenit ibi confestim egrotauit*. Accusatiuum semr nas ante uerbum, datiuum et ablatiuum si fuerit ortunum. Uocatiuum in estola nere noli quia oer discretionem sermonis est secunde rsone. Unde non debes dicere *noscat ternitas tua karissime ter.* Quia satis loqueris ad secundam rsonam r hoc onomen tuam, quod rtinet ad secundam rsonam. Et nota quod ista onomina ego et tu, uos et nos in estola nere non debes quia in uerbis ime et secunde rsone certus intelligitur nominatiuus. Unde non debes nere ad ornatum locutionis. Item nota quod uerbis tertie rsone debet ni nominatiuus nisi subintelligeretur r uerba ecedentia, uel nisi essent uerba excee actionis, ut tonat et fulminat, et nominatiuus siue sit rticium siue non debet ni in eadem clausula ubi nitur uerbum a quo regitur, et non multum debet distare ab eo ne forte uideretur alii uerbo suonere. Item nota quod adiectiua decorant estolam sed non nas ea multum remota a substantiuis, ne uideantur aliis substantiuis adherere, sed ne unam dictionem, uel duas uel tres adus inter adiectiuum et substantiuum. Item nota quod si ortet te facere mentionem de aliquo in una clausula bis uel ter ne relatam, ut *illi esco ei* uel *ium est*, sicut occurrent tibi. Si uero in alia clausula ortet te facere mentionem, ne edicto, efacto, iamdicto, etaxato, sedicto, antedicto, uel edictum, efactum, iamdictum, etaxatum, sedictum, antedictum. Item uirtus est facere dictamen lucidum et artum, ut saltim in ima olatione uel secunda te auditor intelligere ssit et melius est facere simicem ita intricatam, quod intelligi non ssis. Item uirtus est uitare yatus uocalium et sillabarum nisi nctus intercidat susnsiuus. Yatus uocalium est quando aliqua dictio desinit in uocalem, et sequens dictio inciat ab eadem uocali, ut *a tuo ordine tuum*. Yatus sillabarum est quando aliqua dictio desinit in aliquam sillabam et sequens dictio inciat ab eadem sillaba; ut *colligimus mustum*. Et nota quod yatus sillabarum ocedit ab istis tribus litteris c, r, s, sillabarum ut ca ca, ro ro, sis sis. Unde dico quod ubi tes uitare uita quia tes quandoque r mutationem unius dictionis, sed in tali loco numquam test uitari, ut *sacrosancte Romane ecclesie*. Et ita uita yatum ut sensus locutionis non reddatur obscurus quia melius est facere yatum quam dictamen intricatum. Item uirtus est unam dictionem non nere bis uel ter in aliqua clausula quia dictator in uerbis inueniendis nimium uideretur mendicus. Item uirtus est non nere duas dictiones, uel tres, uel quatuor que inciant ab una sillaba ut *uolo uobis uoluntas*. Item uirtus est consonantiam uitare quia cum rithimis et uersibus osa nullam habet affinitatem: non clauditur osa sub numero dum et consonantia sillabarum. Item si ortet te sententiam alicuius metri in estolam nere metrum redigas in osam, ut in hoc exemo *non minor est uirtus quam querere rta tueri*, sic resolue in osam; *non est minor obitas retinere acquisita quam acquirere ura*. Consonantia enim est quando aliqua dictio desinit in aliquam sillabam in fine distinctionis, et ultima dictio alterius distinctionis desinit in eandem sillabam cum ecedente uocali, ut *Miror de uobis urimum quoniam me amastis. Quare quod uobis tii michi non legastis?* Et nota quod semr in fine clausule debes nere unam dictionem trissillabam uel tetrasillabam cuius nultima onuntietur acuto acentu, uel .ii. dictiones bissillabas et ante illas ne unam dictionem dactilicam ad faciendum lcrum cursum: *Nobilitati uestre modis quibus ssum desidero famulari.* Distinctiones uero tes incire a quacumque uolueris dictione, eterquam a nam, et ac o et atque multis aliis. Forte sed quando debeas longas facere distinctiones, uel ruas dicere non ssum, sed ium uulgare rescito et te melius quam ego docebit. Unum tamen consulo quod equales facias distinctiones si uulgare tibi ebebit, et ad hoc ut facias enam distinctionem licet tibi nere unam dictionem, si nichil rtineret ad rem. In fine uero distinctionis scribe nctum susnsiuum ad denotandum sensum locutionis esse incometum et in fine distinctionis susnsiue ne dictionem nultimam cuius onuntietur acuto accentu, et ante illam ne unam dictionem dactilicam, ut *Nobilitatem uestram attentius deecor*. Distinctio quandoque constat ex uribus dictionibus, ut *Presentibus tibi litteris intimetur*, quandoque ex una littera, ut *quid est hoc*, ut *quo uadis* et omnes edicte distinctiones sunt rfecte, quoniam animus auditoris r ias scificatur. Et nota quod in fine distinctionis tes nere quam cumque uis dictionem eter quasdam coniunctiones, ut quatinus, ergo, igitur, itaque, quod, aliquin, ut et omnes coniunctiones esitiui subiunctiui ordinis et eter aduerbia negatiua, ut minime, nequaquam, et noli nere si melius tes et in fine scribe nctum anum, ut sensus locutionis denotetur esse cometus. Item nota quod ista aduerbia negatiua, minime, nullo modo, nullatenus, nequaquam, neutiquam, non debes nere nisi nulla distinctione que semiena est et ur ex dictionibus. Nec et neque colando negant, neutiquam uero turm facit negationem et noli nere si melius tes. Item nota quod dictionem equiuocam in estolam nere non debes nisi eius significatum r ecedentia uel subsequentia uerba scificetur quia inde dubietas sset oriri. Item nota quod quando minor scribit maiori uel r ri et etiam maior minori, nisi esset dominus eius, uel multo maior eo debes loqui de reciente uraliter, et de mittente singulariter. Item nota quod insur scriionem estole quando minor mittit maiori uel r ri non debes dicere *detur* quod datur a maiori ad minorem confertur, sed tes dicere *esentetur*. Item nota quod huiusmodi dictiones me, te, se, michi, tibi, sibi, imrtune se offerant dictatori. Dico quod nas contena o continentibus ut si deberes dicere *te rogo*, dicas *dilectionem tuam rogo*. Item nota quod quando distinctiones colantur r colatiuam, nisi in ultima distinctione, ut *demonstretur quod* ncti o cola susnsiui nuntur, ut *Benedicat uos diuina maiestas, ter et filius et sritus sanctus*. Item nota quod in estola non debet scribi littera crossa nisi in incio clausularum, uel nisi illa littera neretur oio nomine ut B. Item nota quod iste coniunctiones, ut, quod, et quatinus, eundem retinent sensum sed non ubicumque nitur unum test ni et aliud, ut semr debet ni cum uerbo subiunctiuo, quod uero cum subiunctiuo et indicatiuo quod ad magnum sensum cognoscere test, quatinus semr debet ni st uerbum deecatiuum. Posita narratione nenda est titio. Et nota quod licet aliquis tat uel aliquem tentis tamen test dici titio. Hec sunt signa titionis: Eaoer, quaoer, quocirca, cuius rei causa, cuiusrei gratia, quam ob rem, unde, ideoque, ergo, igitur, itaque, sed eaoer, quaoer, quocirca, ideoque sunt magis in uso. Item nota quod in titione est nendum uerbum deecatiuum, et hec sunt uerba deecatiua: rogo, oro, exoro, ecor, sulico, deecor, desco, imoro, sed exoro et sulico sunt ualde uerba suletiua, et non debes nere nisi quando scribis domino uel alicui auxilio cuius multum indiges et edicta uerba sunt ita uehementistransitionis quod actus eorum semr debet determinari r aliquem oblicum, ut *Amicitiam tuam ecor attentius*. Et nota quod st ista uerba intimo, insinuo, notifico, significo, debeat ni quod, uel ut et non quoniam et quia: *Significo tibi quod*. Item nota quod de quocumque commendas aliquem in salutatione, de eodem debes eum commendare in titione et uniuscuiusque oia nere. Quando scribis domino debes dicere *Sanctitatem exoro* ; uel *Clementiam uestram* ; uel *Pietatem uestram*. Quando uero cardinali uel esco, *Paternitatem uestram* ; uel *Prouidentiam*; uel *Benignitatem uestram*. Quando uero clerico, *Discretionem uestram*. Quando uero saenti, *Saentiam uestram*; uel *Prudentiam uestram*. Quando minor maiori si fuerit litteratus uel benefecerit ei, *Paternitatem uestram*. Si uero imratori scribit *Maiestatem uestram*; uel *Inrialem excellenciam*; uel *Magnificentiam*; uel *Maiestatis uestre tentiam*. Si regi, *Celsitudinem uestram*; uel *Regalem magnitudinem*. Si comiti, *Magnitudinem uestram*; uel *Nobilitatem*. Si domino, *Dominationem uestram*. Si militi, *Nobilitatem uestram*. Si lo alicuius ciuitatis uel castri, uel uribus decem, *Uniuersitatem uestram*. Si tri, *Paternitatem uestram*. Si matri, *Maternitatem uestram*. Si amico, *Dilectionem* uel *Amicitiam uestram*. Si mulieri, *Pulcritudinem uestram* uel *Nobilitatem uestram*. Item nota quod si ortet te duo significata nere in estola has dictiones ne inter utrumque, eterea, insur, ad hec, ad hoc. Item nota quod conclusionem non debes diuidere a titione; quia quotiens rfecte comes quod uis dicere in ueritate concludis, sed si uis diuidere has dictiones ne quia. Sunt signa conclusionis: uerumquia, uerumquoniam, sed quia, sed quoniam. Uidimus unumquemque salutari, et quomodo negotium narrare, et que uitia uitare, et quas uirtutes inserere, et que sint signa titionis, diuisionis, et conclusionis; nunc uidendum est quomodo estolis tibi transmissis ualeas resndere. Considera igitur imo estole significatum et sicut te in salutatione et aliis honorat, sic eum honora nisi esset dominus tuus uel maior te. Sic igitur incire tes:*Amicitie uestre litteris rlectis sum gaudio ineffabili reetus*; narra stea quod uis. Uel sic, *Dilectionis uestre litteris receis et illis rlectis diligenter meus animus quam urimum exultauit*. Uel sic, *Nobilitatis uestre litteris occulo intuens iocundanti exultaui urimum*. Uel sic, *Uisis uestre dominationis litteris, et summa diligentialectis*. Uel sic, *Paternitatis uestre litteras ea que debui rece affectione*. Uel sic, *Uestrarum litterarum receo tenore et earum significatoti enius intellecto*. Uel sic, *Dominationis uestre litteras rece animo gratulanti, sed earum exicato uolumine totum est gaudium uersum in merorem*. Positis igitur salutatione, narratione, et titione michi tria consideranda occurrunt: imo inscio gramaticam, secundo sitionem uerborum, tertio sensum locutionis. Sed magis ad sensum resce locutionis, quia nichil odest si lcra dicis uerba, et nullum retinent sensum. Si quis enim diceret uidi asinum inter choros angelorum manu tenentem citharam et dibus salientem et ectrum digitis suis lcherrimum tenebat, et in eorum esentia tam dulciter cytharizabat, quod oer illius dulcissonum tactum omnes angeli mouebuntur ad risum, esset merito asinus et ab omnibus deridendus. Considera itaque semr locutionis sensum, et latinum solue in uulgare, et sic rfecte noscere ualebis. Quia in suriori osculo exordia me facturum omisi, idcirco exordia unicuique conuenientia r ordinem nam. Sic igitur escos cum catulo test exordiri quando scribunt domino o negotio ecclesie:*Cum ecclesia Signina nullo mediante ad astolice sedis rtineat iurisdictionem, credimus et sramus uos illius iura uelle conseruare illesa et ab indebite molestantibus ternaliter tueri. Hinc est quod uestre intimamus sanctitati, quod*; Uel sic:*Cum uniuersi Christi fideles oressi ad uestre sanctitatis astolatum decurrunt, nos qui de uniuersalis ecclesie gremio sumus ad uestri astolatus clementiam confidenter recurrimus credentes de stulatis a uestra etate nullo modo ti relsam. Inde est quod uestre sanctitati significamus quod.* Uel sic:*Cum de gremio matris ecclesie simus et uestro astolatui fuerimus et simus subiecti ad uestram clementiam recurrere nullatenus dubitamus quotiens ecclesie nostre immoti uestre negotia grauia nobis ragenda incumbunt. Hinc est quod clementie uestre cumus intimare quod.* Uel sic:*De antiqua consuetudine et assueta benignitate astolice sedis ocedit suis subditis in dubitabilibus consilium imrtiri ut astolico consilio fulti casus secure decidere ssint. Hinc est quod uestre sanctitati intimamus quod.* Uel sic:*Cum omnium fidelium iura ecclesia Romana defendat, et ab indebite molestantibus tueatur, iura ecclesie Signine uos credimus uelle conseruare illesa que nullo mediante ad astolice sedis iurisdictionem dinoscitur rtinere. Inde est quod uestre intimamus sanctitati quod.* Consules ciuitatum sic ssunt exordiri quando scribunt domino :*Cum simus ecclesie Romane fideles et uestro astolatui sanctissimo subiecti semr extiterimus et deuoti ad uestre sanctitatis clementiam recurrere non dubitamus quotiens nos uestros tentes indebite molestant. Nouerit igitur sanctitas uestra quod.* Uel sic:*De assueta consuetudine astolice sedis ocedit suos fideles oressos sue tentie dextera tueri, et eorum iura inuiolabiter obseruare. Noscat itaque sanctitas uestra quod.* Uel sic:*Cum uniuersos Christi fideles ecclesia Romana tentie dextera otegat atque defendat, ciuitatem Signinam scialiter a tentibus defendere debet, que semr ecclesie Romane ac uestre sanctitati fidelis extitit et deuota. Hinc est quod uestre cumus intimare sanctitati quod.* Uel sic:*Licet sanctitati uestre clementiam ignoranter offendisse uideamur, de astolica tamen mansuetudine ac benignitate confisi que non solum culs sed etiam ccatis ignoscit, ad uestre clementie des audemus recurrere srantes uos nobis ueniam de commissis daturum. Quaoer sanctitatem uestram flexis genibus exoramus quatenus.* Uel sic:*Quod uestri astolatus acem litteris frequentius infestamus, clementia uestra dignetur tollerare benigne quoniam neccessitas incumbens nos hoc facere comllit. Hinc est quod uestre sanctitati cumus notificari quod.* Uel sic:*Quia litterarum frequentia uestre sanctitatis aures lsamus, etas uestra benigne tollerare dignetur, quoniam ricula ura que nobis surincumbunt hoc nos facere cogunt. Cuius rei gratia uestro astolatui intimamus quod.* Clericus sic test exordiri quando scribit domino esco, uel quando minor scribit maiori:*Cum uestra ouidentia consueuerit ingnotis et extraneis ouidere, qui semr uobis extiti subditus et fidelis ad uestram non titubo recurrere ternitatem srans de stulatis uestra tantummodo gratia nullam ti relsam. Inde est.**Licet ternitati uestre seruitium aliquod non imnderim, de uestra tamen benignitate confisus ternitatem uestram non dubito deecari cum uestrum michi auxilium fuerit ortunum. Eaoer ternitatem uestram duxi humiliter deecandam, quatenus.**Quia de uestre ternitatis ouidentia indubitam fiduciam gero, a uestra non dubito aliquid extere benignitate srans uos iustis meis ecibus benignum ebere assensum. Uestram igitur ternitatem humili ece desco quatenus.* *Cum sim uestre ternitatis anta humilis et deuotus alumus et me ab infantia rore uestre gratie rigaueritis, non credo uos emulorum fallaciis etatis uestre aures inclinasse qui michi uestram gratiam subtrahere nituntur. Eaoer humilitatem uestram humiliter oro, quatenus.* *Cum uos trem sritualem et unicum retem benefactorem ad uestram non dubito recurrere ouidentiam cum michi neccessitas incumbere uidetur. Quocirca ternitatem uestram humili ece desco quatenus.**Postquam diuine acuit ouidentie me utroque iuare rente uos michi ter et unicus benefactor extitistis ut ab omni solatio non essem nitus destitutus. Quaoer uos attentius deecor, quatenus.**Cum uos mihi ter r beneficium et scialis sitis benefactor ad uestram ternitatem, cum maxima fiducia curro, credens quod meas iustas eces dignabimini exaudire. Quaoer uos in quantum ssum deecor quatenus.* *Cum uos e cunctis mortalibus timeam et amem, et dum sritus rexerit artus cuam honorare, ad dominationis uestre nobilitatem confidenter recurro, ut michi uestro famulo neccessitatibus uribus irretito dignemini subuenire. Uestre igitur sulico nobilitati quatenus.**Cum uos trem r beneficium et scialem dominum recognoscam qui me infantie custos eritie tutela ternitatis incrementum et sulementum michi fuistis urtatis ad uestrum non dubito dominium recurrere cum uestro auxilio uideor indigere. Ideoque.* Si uis extere consilium:*Licet mea non ecesserint obsequia ut uos debeam sur aliquo deecari de uestra tamen benignitate in multis ostensa confisus auxilium uestrum non dubito imorare cum illud michi nostrisque consanguineis fuerit ortunum. Eaoer.**Cum uos diuina ouidentia multiici ditauerit scientia et sale saentie condiuerit non debetis eam condere sub modio sed sur candelabrum nere deauratum ut luceat omnibus habitantibus in domo quod r hoc bone onionisodor suauis longe lateque fundatur. Quaoer.**Tanta uos scientia diuina saentia reeuit, quod urbemRomam regere atque gubernare sciretis, et etiam in grauibus alicui consilium inrtiri ssetis. Cuius rei causa.**Quia uos nosco in omnibus saentem et in rebus agendis ouidum et discretum ad uos tamquam dominum recurrere non dubito consilium et uestrum auxilium humiliter inorando. Quocirca.**Tanta est uestre saentie ofunditas et uerborum suauium dulcedo quod non a remotis esenti estola exordiri ortetquoniam ex uestra discretione ucissimus uerbis colligitis ura. Quaoer.**Uestre saentie odor iam est longe lateque diffusus et uelut aromatum fumus ad tentum nares deuenit. Unde debetis summo conamine niti ut de bono in melius dante Domino augmentari ssitis. Quam ob rem.* Sic test aliquis exordiri quando scribit amico suo:*Quia de uestra urimum amicitia confido uestrum nondubito auxilium imorare cum ium michi fuerit ortunum. Quaoer.**Quotiens uestre dulcissime societatis et gaudii eteriti inter nos habiti recordor, animus meus gaudio tridiat ineffabile quoniam inter nos dilectio ra uigebat quod Pilades et Horestes esse a uribus uidebamur. Quaoer.* *De uestre sinceritate amicitie confidens ad uos tanquamscialem et amicum karissimum recurro, uestrum auxilium confidentius imorando. Quocirca.**Gaudii et letitie olim inter nos habiti recordans, gaudio ineffabili exulto, sed stquam de absentia uestra mecum tacitus reuoluo, totum gaudium uertitur in memorem, quoniam soliuagus in deserto uideor sine uobis rmanere. Uestram igitur amicitiam.**Tanta inter nos olim uiguit dilectio ra et societas salubris extitit et fidelis quod dictis actibus atque unum et idem ab omnibus uidebamur. Cuius rei gratia modo de uobis tamquam de karissimo et sciali amico confido idcirco uestrum auxilium non dubito imorare. Quocirca.**Quia sumus rissime dilectionis uinculo colati et a uribus unum esse r amicorum uidemur, uos in meis negotiis cum magna fiducia comllo, ut uestro suffragio fultus quod affecto rficere ssim. Quocirca.**Gaudio ineffabili uideor iocundari quotiens uestre dulcissime recordor societatis, quoniam gaudiis multiicibus iugiter uigebamus utebamur uerbo suauissimo adinuicem referentes. Quocirca.**Quia uos scialem et karissimum teneo amicum, sine uestro consilio nec debeo nec ssum aliud inchoare si etiam ad meum quamurimum redundaret honorem. Quaoer.**Quoniam sur cunctos meos amicos uos dilexi et diligo animi affectione, sine uestro consilio nolo nec nolui aliquid inchoare quia me nosco uestro consilio oficuum fore consecuturum. Quocirca.* Sic ssunt exordiri consules quando scribunt consulibus alterius ciuitatis:*Cum nostri edecessores cum uestris cis et dilectionis fuerint uinculo colati, nos eorum uestigia r omnia imitari uolentes cem et unitatem uobiscum affectamus omni temre retinere. Quaoer.* *Quia nostri edecessores cum uestris se non modicum omni temre dilexerunt obsequia grata seus ad inuicem conferentes, ad uos tamquam ad amicos dominabiles recurrimus auxilium uestrum confidentius inorando. Hinc est quod uestre significamus nobilitati quod.**Tanta inter uestros et nostros edecessores uiguit dilectio ra ut quod uestris acebat nostri omnimode diligebant et sic unitatis et dilectionis uinculo iuncti de inimicis se seus habuerunt triumum. Nos autem eorum uestigia ymitare uolentes cem et societatem uobiscum uolumus iuramento firmare ut cis et dilectionis nodo coniuncti inimicos multiiciter exgnare ssimus. Quocirca.**Uelut a uestris seus accemus antiquis in tantum se ad inuicem uestri cum nostris edecessores dilexerunt quod non extranei sed consanguinei uidebantur et ciues. Nos autem antiquorum uestigia sequentes uos in quantum ssumus omni temre affectamus honorare. Quaoer.* *Quot et quanta uestris antecessoribus et uobis contulimus obsequia grata, a nobilitatis uestre memoria non credimus excidisse, quia quotiens nos ad uestrum seruitium aellastis et honorem, animo gratulanti uenimus o sse rati. Quocirca.**Quia uestram amicitiam et societatem affectamus omni temre obseruare illesam eam uolumus iuramento firmare, ut dilectionis et iuramenti uinculo stricti et nostra bonade bono in melius augmententur. Quaoer.**Quot et quanta comoda de concordia et ce inter nos habita nos et uos consequemur uobis credimus omnimode fore manifestum quia non sunt due in his rtibus ciuitates inter quas magis quam inter nos adiaceat amor. Eaoer.* *Cum uobis uelut amicis et dominis omni temre seruiuerimus et in his que uobis grata fuere benignum aebuerimus asensum, cum magna fiducia ad dominabilem uestram amicitiam recurrimus quotiens nobis uestrum auxilium fuerit ortunum. Quaoer.* *Quia de uobis tamquam de scialibus amicis confidimus, uestrum auxilium confidentius imoramus cum nobis ium fuerit ortunum. Quocirca.**Cum a sanctis iubeatur scriuris et arobata consuetudine arobetur fidem in cunctis omissam inuiolabiliter obseruari, de uestra ssumus non modicum udentia mirari quomodo fidem datam tam turter uiolastis anime riculum incurrere non uerentes. Quaoer.**Cumque fides in cunctis omissa sancta eciente scriura et in usu arobante debeat inuiolabiliter obseruari, de uobis quam urimum admiramur qua de causa fidem inter nos exhibitam uiolastis.* Consules sic ssunt exordiri quando scribunt alicui baronum:*Quia de uestra nobilitate et amicitia dominabili urimum confidimus, uos in nostris negotiis confidentius comllamus credentes uos nobis uestris amicis uestrum auxilium collaturum. Quocirca.**Quanta cordis affectione et animi sinceritate uestris seruiuerimus edecessoribus et uobis etiam in hiis, que ualuimus seruire a uestra non credimus excidisse memoria quia quotiens nos ad uestrum seruitium aellastis et honorem secundum nostrum sse nullatenus tardauimus uenire. Quaoer.**De uestre nobilitatis sinceritate de qua fiduciam gerimus indubitatam urimum confidentes auxilium uestrum confidentiusimoramus, in hiis ecie que ad uestrum uel ad nostrum sctent oficuum et honorem. Quaoer.**Quoniam inter nos et uos fidelis societas fuit, et semr dilectio uiguit ra, cum magna fiducia auxilium a uestra dominabili amicitia imoramus cum io aliquo modo indigere uidemur. Cuius rei causa.* *Quia uerborum olixitas est aurium inimica et longus sermo tedium generat in animo auditoris idcirco sub breuiloquio negotium quod nur accidit nobis uobis cumus intimare. Quaoer.* *Si uellem esenti estola exordiri a remotis uiderer uobis forte adulari et beniuolentiam uestram caare de nouo quam credo uestra tantummodo diu gratia acquisisse. Quaoer.* *Si lcris exordiis et efacionibus coloratis esenti estola exordirer, uiderer uestram amicitiam de nouo acquirere uelle quam credo uestram tantummodo diu gratiam acquisitam habere. Uestre igitur amicitie simicibus notifico uerbis quod.* *In esenti estola non ortet me sumere exordium a remotis ne uerborum olixitas uestras nullo modo aures aggrauaret, et ne forte uestram dominabilem amicitiam blanditorie acquirere uiderer quam sro gratia uestri integram et illesam habere. Simicibus itaque uerbis uos attentius ecor quatenus.**Ad uestram beniuolentiam caandam non ortet me dicere uerba rlita colores et lcras aefaciones quia tanta est uestre saentie cognitio quod uerbis simicibus tantum affectionem mei animi cognoscetis. Quam ob rem.* Escos sic test exordiri quando scribit alicui esco o aliquo negotio:*Grauissima corris egritudine imditi, die sabati diuina non terimus officia celebrare et nostros clericos ad sacros ordines more solito omoueret. Quaoer.**Pro quibusdam ecclesie nostre negotiis que nobis occurrunt ragenda irretiti cena domini diuinis officiis non ualebimus interesse et sanctum crisma more solito consecrare. Quocirca.**Placuit summo ntifici causam matrimonii que uertitur inter P. et M., uestros rrochianos, nostro examini commettere, ut rtibus auditis et cognita ueritate quod esset iustum nulla obstante aellatione discerneremus, et decretum r censuram ecclesiasticam causamque faceremus obseruari. Cuius rei causa.**Per litteras astolicas recimus in mandatis quod causam matrimonii que inter J. et M., uestros rochianos uertitur summa discerneremus diligentia, et hinc inde cognita ueritate quod iustum esset sine aellationis remedio iudicaremus, et quod discerneremus r censuram ecclesiasticam faceremus obseruari. Quocirca.**Dominus uos ouidum et discretum in rebus agendis cognoscens causam que inter P., ciuem Signinum ab una rte, et Q. rrochianum uestrum ab alia uertitur uestro examini commisit, ut rtibus hinc inde auditis eam sine debito decideretis. Quaoer.**Quia uos dominus cognouit in cunctis esse ouidum et discretum causam matrimonii que uertitur inter J. et B. uestre audiencie commisit, ut hinc inde cognita ueritate eam canonico fine decideretis. Cuius rei causa.* Sic test escos exordiri quando scribit elato uel clerico suo:* Ex questione dilecti filii et familiaris nostri B. cognouimus quod eum indebite et sine causa rationabili molestabas, et injuriosa ei uerba etiam inferebas. Quocirca.**Presentium lator ante nostram esentiam accedens de te magnam suit querimoniam, dicens te illum indebite molestare et etiam uerborum oroia illungiter inferre. Quaoer.* *Grauis querela dilecti filii nostri P. ad nos delata ruenit quod cum in ssessione cuiusdam terre sementaricie foret, tu eum in requisitum de ssessione uiolenter exlisti. Quaoer.**Dilectus filius noster O. nobis suis litteris intimauit, quod cum fratre suo G. ad tanta uerba deuenit quod unus alteri mortem machinatur. Ne uero tantum scelus numquam rfici ssit deuotioni tue r scria esentia mandamuseciendo, quatenus.**Ante lator esentium nostram esentiam constitutus deM., fratre et consortio tuo, querimoniam suit dicens quodeum sine cul uerberauit multa uerborum ei imoiainferendo. Quaoer.**Ex quorumdam accemus relatione quod focariam indomo oia retinebas blice quod tollerare non ssumusnec debemus. Quaoer.**Ex multorum relatione audiuimus quod dominus estin estate futura in Camniam uenturus oer quemhonorifice ortet uos in uictualibus erare. Quaoer. **Presentium latorem dilectum filium et familiarem nostrum,P., quem o quibusdam ecclesie nostre negotiis ad urbemtransmisimus, uniuersitati uestre recommendamusdeuotionem uestram attentius deecantes quatenus ei insuis neccessitatibus in eundo et redeundo ouideatis iicum a uobis tierit securum ducatum estantes.Quaoer.* Sic test aliquis exordiri quando scribit alicui obitum alicuius *In huius estole titulo salutem uobis oaui, sed narrationis testus contradicere uidetur quia dilectissimi filii uestri obitum uobis cogor intimare. Nam cum oer suas multiices obitates ab omnibus honoraretur, et inter suos socios anum existeret amabilis, grauissima est arreus egretudine unde a medicorum medico auxilio nitus destitutus, quarto nonas Martii uiam uniuerse carnisintrauit.**A dolore cordis et mentis tristitia stillus meus sumit quoniam uenerabilis fratris uestri obitum magistri uidelicet Alberti, uobis cogor intimare qui oer suas multiices bonitates ab omnibus amabatur.* In incio huius estole salutem uobis oaui, sed salus r quam ab omnibus amabamini est nitus extincta, quia dilectus filius uester qui multiici scientia imbutus ab omnibus amabatur, et modo nonas Madii de hoc seculo ad aliud uocante Domino emigrauit. Sic test aliquis exordiri quando non uult referre alicui grates.*Ad referendas uobis gratiarum actiones desunt loquele, et uerborum sitiones non ualeo aliquas inuenire o quibus uestre ternitati o beneficiis michi a uobis collatis ualerem gratias referre, sed Dominum humiliter rogo qui est bonorum omnium retributor, ut hic et in futuro dignum uobis emium retribuere dignetur.**Nouas uerborum sitiones non ualeo aliquatinus inuenire r quas uestram ssem beniuolentiam caare et grates conuenibiles oer ura beneficia uestre ternitati referre, sed homnitentem humili ece desco ut meum suleat defectum, et dignum o collatis meritum retribuere dignetur.**Non sunt loquele neque sermones quibus conuenienterternitati uestre ualerem gratias o beneficiis michi collatis referre, sed Domino humiliter ecor ut meum dignetur sulere defectum et uice mea emium uobis reddat.* Sic filius tri:*Paternitati uestre gratias refero coosas eo quod me sur sincera dilexisti caritate, et que ad meum sctarunt honorem facere non tardauistis sicut r orum exhibitionem rndo.**Necessitatibus urimus inretitus ad uestram audeo recurrere ternitatem, srans uos ternali etate moueri at michi uestro filio ternaliter dignabimini ouidere. Quaoer.**Ad ternitatem ac etatem confidentius recurro ut michi egenti dignetur subuenite quia non est aliquis qui michi debeat benefacere stquam ab eo qui de oiis me genuit lumbis sum nitus derelictus.**In urima necessitate situs ad uos trem et scialem recurro benefactorem, credens uos sur me etatis uiscera mouere, ut michi uri et egeno dignemini subuenire et manus rrigere karitatis.* Sic test escos exordiri quando scribit o aliquo nitente uel hostalario:*Dum sumus in hac ualle miserie et tenebrarum ora caligine mortis ore summo laborare debemus ut ad triam de qua eiecti sumus r laum imi hominis redire ualeamus. Sane esentium lator G. cuens ad edictamtriam bonis oribus remeare quandam cet ecclesiam ad honorem Dei et beati H. hedificare in ciuitate Signina, ubi orationes ex sacrificia grata Deo fieri ssint.**Humani generis sulantator serns antiquis qui iugiter circuit querens quem deuoret totis uiribus conatur ut in Christi membra renatos ad interitum faciat deuenire et eorum animas in ignem mitti Gehenne. Cuius suggestione esentium lator B. inductus cum tre suo deuenit ad uerba, de uerbis ad uerbera unde gladio euaginato illum incate rcussit dee quo uulnere de hoc seculo ad aliud emigrauit.* *Post imi hominis transgressionem humani generis inimicus totis uiribus elaborat, ut fidelium animas ad tartareos ignes deducat ubi cruciatibus senternis cruciantur et uermibus mordacissimis comedantur. Suggestione cuius esentum lator inductus cum quodam suo conuicinio ad uerba deuenit, et ium cum cultello in ctore rcussit de quo uulnere exrauit.* Sic test dicere amicus amasie sue:*Audiui de quo facta est tristis anima mea, dolor geminatur, lacrime manant, habundant gemitus, susria sssantur quoniam ueridica relatione acce quod aduersus me inculbilem indignationis animum conceratis, quod fortius iaculis acutis, meam rtransiuit animam. Nam cum in uobis tantummodo mea ss ndeat et salus, et r uos srem in hoc seculo uiuere, et mori quia sine uobis in hac uita semiuiuus inter homines uideor rmanere, cesset igitur indignatio uestra, tenuentur mine, irascibilis animus euanescat et me occulo amicabili dignemini intueri, tristitiam meam uestris uerbis suauissimis consolando, ut sritum ofugum in meum cors remittatis, qui oer indignationem uersus me conceam r auras uagatur, quod si non feceritis sciatis me de hoc seculo ad aliud in oximo transiturum.**Egritudinis mee cumulum ulterius deferre non ualens cogor uestre lcritudini enarrare que adhuc alicui non ndi nec libens uellem olare, set quia medicinam conuenibilem egritudini mee non ualeo inuenire, auxilium uestrum me ortet imorare quoniam uos sitis meus medicus, uita, salus, et fortitudo que me tantummodo de uulnere sanare testis. Quedam enim sagitta tenuissima r occulorum aciem intrans nec llam offendens ad mea interiora transiuit que ualde serns calida mea uitalia girat, et me centies in die cogit sritum elaxare et hoc non imssibile uestre lcritudini uideatur, si uultis subtiliter intueri quia quemadmodum radius solis r fenestram uitream intrans domum illuminat et fenestram non ledit, sic uestro dulcissimo illaqueatus amore uisibiles agas deuitans inuisibili sum uulnere uulneratus. Cum autem alio die ad ecclesiam orabatis inter alias fulgebatis ut sydus matutinum uidi uos mouere occulos dilucidos et filius Ueneris tunc me aurea sagitta uulnerauit que sritalia tangens non me rmittit esse quod fueram. Parcat igitur dominatio uestra, ueniat medicina, succurrat medicus, festinet adiutor, quia si uobis secreto non in oximo loquar, abierit lcritudo tenuabuntur artus et de hoc seculo ad aliud sine dubio transibo.*Exiciunt ysagoge boni comgni.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/Dante_DeVulgariEloquentia.txt b/testi_2_tutti/Dante_DeVulgariEloquentia.txt
new file mode 100644
index 0000000..df7d8e0
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/Dante_DeVulgariEloquentia.txt
@@ -0,0 +1,289 @@
+Cum neminem ante nos de uulgaris eloquentie doctrina quicquam inueniamus tractasse, atque talem scilicet eloquentiam penitus omnibus necessariam uideamus, cum ad eam non tantum uiri sed etiam mulieres et paruuli nitantur, in quantum natura permictit, uolentes discretionem aliqualiter lucidare illorum qui tanquam ceci ambulant per plateas, plerunque anteriora posteriora putantes, - Uerbo aspirante de celis - locutioni uulgarium gentium prodesse temptabimus, non solum aquam nostri ingenii ad tantum poculum aurientes, sed, accipiendo uel compilando ab aliis, potiora miscentes, ut exinde potionare possimus dulcissimum ydromellum. 
+Sed quia unamquanque doctrinam oportet non probare, sed suum aperire subiectum, ut sciatur quid sit super quod illa uersatur, dicimus, celeriter actendentes, quod uulgarem locutionem appellamus eam qua infantes assuefiunt ab assistentibus cum primitus distinguere uoces incipiunt; uel, quod breuius dici potest, uulgarem locutionem asserimus quam sine omni regola nutricem imitantes accipimus. Est et inde alia locutio secondaria nobis, quam Romani gramaticam uocauerunt. Hanc quidem secundariam Greci habent et alii, sed non omnes: ad habitum uero huius pauci perueniunt, quia non nisi per spatium temporis et studii assiduitatem regulamur et doctrinamur in illa. 
+Harum quoque duarum nobilior est uulgaris: tum quia prima fuit humano generi usitata; tum quia totus orbis ipsa perfruitur, licet in diuersas prolationes et uocabula sit diuisa; tum quia naturalis est nobis, cum illa potius artificialis existat.
+Et de hac nobiliori nostra est intentio pertractare.
+
+Hec est nostra uera prima locutio. Non dico autem nostra ut et aliam sit esse locutionem quam hominis: nam eorum que sunt omnium soli homini datum est loqui, cum solum sibi necessarium fuerit. Non angelis, non inferioribus animalibus necessarium fuit loqui, sed nequicquam datum fuisset eis: quod nempe facere natura aborret.
+Si etenim perspicaciter consideramus quid cum loquimur intendamus, patet quod nichil aliud quam nostre mentis enucleare aliis conceptum. Cum igitur angeli ad pandendas gloriosas eorum conceptiones habeant promptissimam atque ineffabilem sufficientiam intellectus, qua uel alter alteri totaliter innotescit per se, uel saltim per illud fulgentissimum Speculum in quo cuncti representantur pulcerrimi atque auidissimi speculantur, nullo signo locutionis indiguisse uidentur. Et si obiciatur de hiis qui corruerunt spiritibus, dupliciter responderi potest: primo quod, cum de hiis que necessaria sunt ad bene esse tractemus, eos preferire debemus, cum diuinam curam peruersi expectare noluerunt; secundo et melius quod ipsi demones ad manifestandam inter se perfidiam suam non indigent nisi ut sciat quilibet de quolibet quia est et quantus est; quod quidem sciunt: cognouerunt enim se inuicem ante ruinam suam.
+Inferioribus quoque animalibus, cum solo nature instinctu ducantur, de locutione non oportuit prouideri: nam omnibus eiusdem speciei sunt iidem actus et passiones, et sic possunt per proprios alienos cognoscere; inter ea uero que diuersarum sunt specierum non solum non necessaria fuit locutio, sed prorsus dampnosa fuisset, cum nullum amicabile commertium fuisset in illis.
+Et si obiciatur de serpente loquente ad primam mulierem, uel de asina Balaam, quod locuti sint, ad hoc respondemus quod angelus in illa et dyabolus in illo taliter operati sunt quod ipsa animalia mouerunt organa sua, sic ut uox inde resultauit distincta tanquam uera locutio; non quod aliud esset asine illud quam rudere, neque quam sibilare serpenti. Si uero contra argumentetur quis de eo quod Ouidius dicit in quinto Metamorfoseos de picis loquentibus, dicimus quod hoc figurate dicit, aliud intelligens. Et si dicatur quod pice adhuc et alie aues locuntur, dicimus quod falsum est, quia talis actus locutio non est, sed quedam imitatio soni nostre uocis; uel quod nituntur imitari nos in quantum sonamus, sed non in quantum loquimur. Unde si expresse dicenti pica resonaret etiam pica, non esset hec nisi representatio uel imitatio soni illius qui prius dixisset.
+Et sic patet soli homini datum fuisse loqui. Sed quare necessarium sibi foret, breuiter pertractare conemur.
+
+Cum igitur homo non nature instinctu, sed ratione moueatur, et ipsa ratio uel circa discretionem uel circa iudicium uel circa electionem diuersificetur in singulis, adeo ut fere quilibet sua propria specie uideatur gaudere, per proprios actus uel passiones, ut brutum anirnal, neminem alium intelligere opinamur. Nec per spiritualem speculationem, ut angelum, alterum alterum introire contingit, cum grossitie atque opacitate mortalis corporis humanus spiritus sit obtectus. Oportuit ergo genus humanum ad comunicandas inter se conceptiones suas aliquod rationale signum et sensuale habere: quia, cum de ratione accipere habeat et in rationem portare, rationale esse oportuit; cumque de una ratione in aliam nichil deferri possit nisi per medium sensuale, sensuale esse oportuit. Quare, si tantum rationale esset, pertransire non posset; si tantum sensuale, nec a ratione accipere nec in rationem deponere potuisset.
+Hoc equidem signum est ipsum subiectum nobile de quo loquimur: nam sensuale quid est in quantum sonus est; rationale uero in quantum aliquid significare uidetur ad placitum.
+
+Soli homini datum fuit ut loqueretur, ut ex premissis manifestum est. Nunc quoque inuestigandum esse existimo cui hominum primum locutio data sit, et quid primitus locutus fuerit, et ad quem, et ubi, et quando, nec non et sub quo ydiomate primiloquium emanauit.
+Secundum quidem quod in principio Genesis loquitur, ubi de primordio mundi Sacratissima Scriptura pertractat, mulierem inuenitur ante omnes fuisse locutam, scilicet presumptuosissimam Euam, cum dyabolo sciscitanti respondit: De fructu lignorum que sunt in paradiso uescimur; de fructu uero ligni quod est in medio paradisi precepit nobis Deus ne comederemus nec tangeremus, ne forte moriamur. Sed quanquam mulier in scriptis prius inueniatur locuta, rationabilius tamen est ut hominem prius locutum fuisse credamus, et inconuenienter putatur tam egregium humani generis actum non prius a uiro quam a femina profluxisse. Rationabiliter ergo credimus ipsi Ade prius datum fuisse loqui ab Eo qui statim ipsum plasmauerat.
+Quid autem prius uox primi loquentis sonauerit, uiro sane mentis in promptu esse non titubo ipsum fuisse quod Deus est, scilicet El, uel per modum interrogationis uel per modum responsionis. Absurdum atque rationi uidetur orrificum ante Deum ab homine quicquam nominatum fuisse, cum ab ipso et in ipsum factus fuisset homo. Nam sicut post preuaricationem humani generis quilibet exordium sue locutionis incipit ab heu, rationabile est quod ante qui fuit inciperet a gaudio; et cum nullum gaudium sit extra Deum, sed totum in Deo, et ipse Deus totus sit gaudium, consequens est quod primus loquens primo et ante omnia dixisset Deus.
+Oritur et hinc ista questio, cum dicimus superius per uiam responsionis hominem primum fuisse locutum, si responsio fuit ad Deum: nam, si ad Deum fuit, iam uideretur quod Deus locutus extitisset, quod contra superius prelibata uidetur insurgere. Ad quod quidem dicimus quod bene potuit respondisse Deo interrogante, nec propter hoc Deus locutus est ipsa quam dicimus locutionem. Quis enim dubitat quicquid est ad Dei nutum esse flexibile, quo quidem facta, quo conseruata, quo etiam gubernata sunt omnia? Igitur cum ad tantas alterationes moueatur aer imperio nature inferioris, que ministra et factura Dei est, ut tonitrua personet, ignem fulgoret, aquam gemat, spargat niuem, grandinea lancinet, nonne imperio Dei mouebitur ad quedam sonare uerba, ipso distinguente qui maiora distinxit? Quid ni?
+Quare ad hoc et ad quedam alia hec sufficere credimus.
+
+Opinantes autem non sine ratione, tam ex superioribus quam inferioribus sumpta, ad ipsum Deum primitus primum hominem direxisse locutionem, rationabiliter dicimus ipsum loquentem primum, mox postquam afflatus est ab animante Uirtute, incunctanter fuisse locutum. Nam in homine sentiri humanius credimus quam sentire, dumunodo sentiatur et sentiat tanquam homo. Si ergo faber ille atque perfectionis principium et amator afflando primum nostrum omni perfectione compleuit, rationabile nobis apparet nobilissimum animal non ante sentire quam sentiri cepisse.
+Si quis uero fatetur contra obiciens quod non oportebat illum loqui, cum solus adhuc homo existeret, et Deus omnia sine uerbis archana nostra discernat etiam ante quam nos, - cum illa reuerentia dicimus qua uti oportet cum de eterna Uoluntate aliquid iudicamus, quod licet Deus sciret, immo presciret (quod idem est quantum ad Deum) absque locutione conceptum primi loquentis, uoluit tamen et ipsum loqui, ut in explicatione tante dotis gloriaretur ipse qui gratis dotauerat. Et ideo diuinitus in nobis esse credendum est quod in actu nostrorum effectuum ordinato letamur. 
+Et hinc penitus elicere possumus locum illum ubi effutita est prima locutio: quoniam, si extra paradisum afflatus est homo, extra, si uero intra, intra fuisse locum prime locutionis conuicimus.
+
+Quoniam permultis ac diuersis ydiomatibus negotium exercitatur humanum, ita quod multi multis non aliter intelligantur uerbis quam sine uerbis, de ydiomate illo uenari nos decet quo uir sine matre, uir sine lacte, qui nec pupillarem etatem nec uidit adultam, creditur usus.
+In hoc, sicut etiam in multis aliis, Petramala ciuitas amplissima est, et patria maiori parti filiorum Adam. Nam quicunque tam obscene rationis est ut locum sue nationis delitiosissimum credat esse sub sole, hic etiam pre cunctis proprium uulgare licetur, idest maternam locutionem, et per consequens credit ipsum fuisse illud quod fuit Ade. Nos autem, cui mundus est patria uelut piscibus equor, quanquam Sarnum biberimus ante dentes et Florentiam adeo diligamus ut, quia dileximus, exilium patiamur iniuste, rationi magis quam sensui spatulas nostri iudicii podiamus. Et quamuis ad uoluptatem nostram siue nostre sensualitatis quietem in terris amenior locus quam Florentia non existat, reuoluentes et poetarum et aliorum scriptorum uolumina quibus mundus uniuersaliter et membratim describitur, ratiocinantesque in nobis situationes uarias mundi locorum et eorum habitudinem ad utrunque polum et circulum equatorem, multas esse perpendimus firmiterque censemus et magis nobiles et magis delitiosas et regiones et urbes quam Tusciam et Florentiam, unde sumus oriundus et ciuis, et plerasque nationes et gentes delectabiliori atque utiliori sermone uti quam Latinos. Redeuntes igitur ad propositum, dicimus certam formam locutionis a Deo cum anima prima concreatam fuisse. Dico autem formam et quantum ad rerum uocabula et quantum ad uocabulorum constructionem et quantum ad constructionis prolationem: qua quidem forma omnis lingua loquentium uteretur, nisi culpa presumptionis humane dissipata fuisset, ut inferius ostendetur.
+Hac forma locutionis locutus est Adam; hac forma locutionis locuti sunt omnes posteri eius usque ad edificationem turris Babel, que turris confusionis interpretatur; hanc formam locutionis hereditati sunt filii Heber, qui ab eo dicti sunt Hebrei. Hiis solis post confusionem remansit, ut Redemptor noster, qui ex illis oriturus erat secundum humanitatem, non lingua confusionis, sed gratie frueretur. Fuit ergo hebraicum ydioma illud quod primi loquentis labia fabricarunt.
+
+Dispudet, heu, nunc humani generis ignominiam renouare! Sed quia preferire non possumus quin transeamus per illam, quanquam rubor ad ora consurgat animusque refugiat, percurremus.
+O semper natura nostra prona peccatis! O ab initio et nunquam desinens nequitatrix! Num fuerat satis ad tui correptionem quod, per primam preuaricationem eluminata, delitiarum exulabas a patria? Num satis quod, per uniuersalem familie tue luxuriem et trucitatem, unica riseruata domo, quicquid tui iuris erat cataclismo perierat, et que commiseras tu animalia celi terreque iam luerant? Quippe satis extiterat. Sed, sicut prouerbialiter dici solet Non ante tertium equitabis, misera miserum uenire maluisti ad equum. Ecce, lector, quod uel oblitus homo uel uilipendens disciplinas priores, et auertens oculos a uibicibus que remanserant, tertio insurrexit ad uerbera, per superbam stultitiam presumendo. Presumpsit ergo in corde suo incurabilis homo, sub persuasione gigantis Nembroth, arte sua non solum superare naturam, sed etiam ipsum naturantem, qui Deus est, et cepit edificare turrim in Sennaar, que postea dicta est Babel, hoc est confusio, per quam celum sperabat ascendere, intendens inscius non equare, sed suum superare Factorem. O sine mensura clementia celestis imperii! Quis patrum tot sustineret insultus a filio? Sed exurgens non hostili scutica sed paterna et alias uerberibus assueta, rebellantem filium pia correctione nec non memorabili castigauit.
+Siquidem pene totum humanum genus ad opus iniquitatis coierat: pars imperabant, pars architectabantur, pars muros moliebantur, pars amussibus regulabant, pars trullis linebant, pars scindere rupes, pars mari, pars terra uehere intendebant, partesque diuerse diuersis aliis operibus indulgebant; cum celitus tanta confusione percussi sunt ut, qui omnes una eademque loquela deseruiebant ad opus, ab opere multis diuersificati loquelis desinerent et nunquam ad idem commertium conuenirent. Solis etenim in uno conuenientibus actu eadem loquela remansit: puta cunctis architectoribus una, cunctis saxa uoluentibus una, cunctis ea parantibus una; et sic de singulis operantibus accidit. Quot quot autem exercitii uarietates tendebant ad opus, tot tot ydiomatibus tunc genus humanum disiungitur; et quanto excellentius exercebant, tanto rudius nunc barbariusque locuntur. Quibus autem sacratum ydioma remansit nec aderant nec exercitium commendabant, sed grauiter detestantes stoliditatem operantium deridebant. Sed hec minima pars, quantum ad numerum, fuit de semine Sem, sicut conicio, qui fuit tertius filius Noe: de qua quidem ortus est populus Israel, qui antiquissima locutione sunt usi usque ad suam dispersionem.
+
+Ex precedenter memorata confusione linguarum non leuiter opinamur per uniuersa mundi climata climatumque plagas incolendas et angulos tunc primum homines fuisse dispersos. Et cum radix humane propaginis principalis in oris orientalibus sit plantata, nec non ab inde ad utrunque latus per diffusos multipliciter palmites nostra sit extensa propago, demumque ad fines 	occidentales protracta, forte primitus tunc uel totius Europe flumina, uel saltim quedam, rationalia guctura potauerunt. Sed siue aduene tunc primitus aduenissent, siue ad Europam indigene repedassent, ydioma secum tripharium homines actulerunt; et afferentium hoc alii meridionalem, alii septentrionalem regionem in Europa sibi sortiti sunt; et tertii, quos nunc Grecos uocamus, partim Europe, partim Asye occuparunt.
+Ab uno postea eodemque ydiomate in uindice confusione recepto diuersa uulgaria traxerunt originem, sicut inferius ostendemus. Nam totum quod ab hostiis Danubii siue Meotidis paludibus usque ad fines occidentales Anglie Ytalorum Francorumque finibus et Oceano limitatur, solum unum obtinuit ydioma, licet postea per Sclauones, Ungaros, Teutonicos, Saxones, Anglicos et alias nationes quamplures fuerit per diuersa uulgaria diriuatum, hoc solo fere omnibus in signum eiusdem principio remanente, quod quasi predicti omnes jo affermando respondent. Ab isto incipiens ydiomate, uidelicet a finibus Ungarorum uersus orientem, aliud occupauit totum quod ab inde uocatur Europa, nec non ulterius est protractum. 
+Totum uero quod in Europa restat ab istis, tertium tenuit ydioma, licet nunc tripharium uideatur: nam alii oc, alii oil, alii sì affirmando locuntur, ut puta Yspani, Franci et Latini. Signum autem quod ab uno eodemque ydiomate istarum trium gentium progrediantur uulgaria, in promptu est, quia multa per eadem uocabula nominare uidentur, ut Deum, celum, amorem, mare, terram, est, uiuit, moritur, amat, alia fere omnia. Istorum uero proferentes oc meridionalis Europe tenent partem occidentalem, a Ianuensium finibus incipientes. Qui autem sì dicunt a predictis finibus orientalem tenent, uidelicet usque ad promuntorium illud Ytalie qua sinus Adriatici maris incipit, et Siciliam. Sed loquentes oil quodam modo septentrionales sunt respectu istorum: nam ab oriente Alamannos habent et ab occidente et settentrione anglico mari uallati sunt et montibus Aragonie terminati; a meridie quoque Prouincialibus et Apenini deuexione clauduntur.
+
+Nos autem oportet quam nunc habemus rationem periclitari, cum inquirere intendamus de hiis in quibus nullius autoritate fulcimur, hoc est de unius eiusdemque a principio ydiomatis uariatione secuta. Et quia per notiora itinera salubrius breuiusque transitur, per illud tantum quod nobis est ydioma pergamus, alia desinentes: nam quod in uno est rationali, uidetur in aliis esse causa.
+Est igitur super quod gradimur ydioma tractando tripharium, ut superius dictum est: nam alii oc, alii sì, alii uero dicunt oil. Et quod unum fuerit a principio confusionis (quod prius probandum est) apparet, quia conuenimus in uocabulis multis, uelut eloquentes doctores ostendunt: que quidem conuenientia ipsi confusioni repugnat, que ruit celitus in edificatione Babel. Trilingues ergo doctores in multis conueniunt, et maxime in hoc uocabulo quod est amor. Gerardus de Brunel:
+{Si-m sentis fezelz amics, 
+per uer encusera amor}.
+Rex Nauarre:
+{De fin amor si uient sen et bonté};
+Dominus Guido Guinizelli:
+{Né fe amor prima che gentil core,
+né gentil cor prima che amor, natura}.
+
+Quare autem tripharie principaliter uariatum sit, inuestigemus; et quare quelibet istarum uariationum in se ipsa uariatur, puta dextre Ytalie locutio ab ea que est sinistre (nam aliter Paduani et aliter Pisani locuntur); et quare uicinius habitantes adhuc discrepant in loquendo, ut Mediolanenses et Ueronenses, Romani et Florentini, nec non conuenientes in eodem genere gentis, ut Neapoletani et Caetani, Rauennates et Fauentini, et, quod mirabilius est, sub eadem ciuilitate morantes, ut Bononienses Burgi Sancti Felicis et Bononienses Strate Maioris. Hee omnes differentie atque sermonum uarietates quid accidant, una eademque ratione patebit.
+Dicimus ergo quod nullus effectus superat suam causam, in quantum effectus est, quia nil potest efficere quod non est. Cum igitur omnis nostra loquela - preter illam homini primo concreatam a Deo - sit a nostro beneplacito reparata post confusionem illam que nil aliud fuit quam prioris obliuio, et homo sit instabilissimum atque uariabilissimum animal, nec durabilis nec continua esse potest, sed sicut alia que nostra sunt, puta mores et habitus, per locorum temporumque distantias uariari oportet. Nec dubitandum reor modo in eo quod diximus temporum, sed potius opinamur tenendum: nam si alia nostra opera perscrutemur, multo magis discrepare uidemur a uetustissimis conciuibus nostris quam a coetaneis perlonginquis. Quapropter audacter testamur quod si uetustissimi Papienses nunc resurgerent, sermone uario uel diuerso cum modernis Papiensibus loquerentur. Nec aliter mirum uideatur quod dicimus quam percipere iuuenem exoletum quem exolescere non uidemus: nam que paulatim mouentur, minime perpenduntur a nobis, et quanto longiora tempora uariatio rei ad perpendi requirit, tanto rem illam stabiliorem putamus. Non etenim ammiramur, si extimationes hominum qui parum distant a brutis putant eandem ciuitatem sub inuariabili semper ciuicasse sermone, cum sermonis uariatio ciuitatis eiusdem non sine longissima temporum successione paulatim contingat, et hominum uita sit etiam, ipsa sua natura, breuissima. Si ergo per eandem gentem sermo uariatur, ut. dictum est, successiue per tempora, nec stare ullo modo potest, necesse est ut disiunctim abmotimque morantibus uarie uarietur, ceu uarie uariantur mores et habitus, qui nec natura nec consortio confirmantur, sed humanis beneplacitis localique congruitate nascuntur.
+Hinc moti sunt inuentores gramatice facultatis: que quidem gramatica nichil aliud est quam quedam inalterabilis locutionis ydemptitas diuersibus temporibus atque locis. Hec cum de comuni consensu multarum gentium fuerit regulata, nulli singolari arbitrio uidetur obnoxia, et per consequens nec uariabilis esse potest. Adinuenerunt ergo illam ne, propter uariationem sermonis arbitrio singulariurn fluitantis, uel nullo modo uel saltim imperfecte antiquorum actingeremus autoritates et gesta, siue illorum quos a nobis locorum diuersitas facit esse diuersos.
+
+Triphario nunc existente nostro ydiomate, ut superius dictum est, in comparatione sui ipsius, secundum quod trisonum factum est, cum tanta timiditate cunctamur librantes quod hanc uel istam uel illam partem in comparando preponere non audemus, nisi eo quo gramatice positores inueniuntur accepisse sic aduerbium affirmandi: quod quandam anterioritatem erogare uidetur Ytalis, qui sì dicunt.
+Quelibet enim partium largo testimonio se tuetur. Allegat ergo pro se lingua oil quod propter sui faciliorem se delectabiliorem uulgaritatem quicquid redactum est siue inuentum ad uulgare prosaycum, suum est: uidelicet Biblia cum Troianorum Romanorumque gestibus compilata et Arturi regis ambages pulcerrime et quamplures alie ystorie ac doctrine. Pro se uero argumentatur alia, scilicet oc, quod uulgares eloquentes in ea primitus poetati sunt tanquam in perfectiori dulciorique loquela, ut puta Petrus de Aluernia et alii antiquiores doctores. Tertia quoque, que Latinorum est, se duobus priuilegiis actestatur preesse: primo quidem quod qui dulcius subtiliusque poetati uulgariter sunt, hii familiares et domestici sui sunt, puta Cynus Pistoriensis et amicus eius; secundo quia magis uidentur inniti gramatice que comunis est, quod rationabiliter inspicientibus uidetur grauissimum argumentum. 
+Nos uero iudicium relinquentes in hoc et tractatum nostrum ad uulgare latium retrabentes, et receptas in se uariationes dicere nec non illas inuicem comparare conemur. Dicimus ergo primo Latium bipartitum esse in dextrum et sinistrum. Si quis autem querat de linea diuidente, breuiter respondemus esse iugum Apenini, quod, ceu fistule culmen hinc inde ad diuersa stillicidia grundat aquas, ad alterna hinc inde litora per ymbricia longa distillat, ut Lucanus in secundo describit: dextrum quoque latus Tyrenum mare grundatorium habet, leuum uero in Adriaticum cadit. Et dextri regiones sunt Apulia, sed non tota, Roma, Ducatus, Tuscia et Ianuensis Marchia; sinistri autem pars Apulie, Marchia Anconitana, Romandiola, Lombardia, Marchia Triuisiana cum Uenetiis. Forum Iulii uero et Ystria non nisi leue Ytalie esse possunt; nec insule Tyreni maris, uidelicet Sicilia et Sardinia, non nisi dextre Ytalie sunt, uel ad dextram Ytaliam sociande. In utroque quidem duorum laterum, et hiis que secuntur ad ea, lingue hominum uariantur: ut lingua Siculorum cum Apulis, Apulorum cum Romanis, Romanorum cum Spoletanis, horum cum Tuscis, Tuscorum cum Ianuensibus, Ianuensium cum Sardis; nec non Calabrorum cum Anconitanis, horum cum Romandiolis, Romandiolorum cum Lombardis, Lombardorum curn Triuisianis et Uenetis, horum cum Aquilegiensibus, et istorum cum Ystrianis. De quo Latinorum neminem nobiscum dissentire putamus. Quare ad minus xiiii uulgaribus sola uidetur Ytalia uariari. Que adhuc omnia uulgaria in sese uariantur, ut puta in Tuscia Senenses et Aretini, in Lombardia Ferrarenses et Placentini; nec non in eadem ciuitate aliqualem uariationem perpendimus, ut superius in capitulo immediato posuimus. Quapropter, si primas et secundarias et subsecundarias uulgaris Ytalie uariationes calcolare uelimus, et in hoc minimo mundi angulo non solum ad millenam loquele uariationem uenire contigerit, sed etiam ad magis ultra.
+
+Quam multis uarietatibus latio dissonante uulgari, decentiorem atque illustrem Ytalie uenemur loquelam; et ut nostre uenationi peruium callem habere possimus, perplexos frutices atque sentes prius eiciamus de silua.
+Sicut ergo Romani se cunctis preponendos existimant, in hac eradicatione siue discerptione non inmerito eos aliis preponamus, protestantes eosdem in nulla uulgaris eloquentie ratione fore tangendos. Dicimus igitur Romanorum non uulgare, sed potius tristiloquium, ytalorum uulgarium omnium esse turpissimum; nec mirum, cum etiam morum habituumque deformitate pre cunctis uideantur fetere. Dicunt enim: Messure, quinto dici? 
+Post hos incolas Anconitane Marchie decerpamus, qui Chignamente scate, sciate locuntur: cum quibus et Spoletanos abicimus. Nec pretereundum est quod in improperium istarum trium gentium cantiones quamplures inuente sunt: inter quas unam uidimus recte atque perfecte ligatam, quam quidam Florentinus nomine Castra posuerat; incipiebat etenim
+{Una fermana scopai da Cascioli,
+cita cita se n gìa n grande aina}.
+Post quos Mediolanenses atque Pergameos eorumque finitimos eruncemus, in quorum etiam improperium quendam cecinisse recolimus
+{Enter lora del uesper, 
+ciò fu del mes docchiouer}.
+Post hos Aquilegienses et Ystrianos cribremus, qui Ces fas tu? crudeliter accentuando eructuant. Cumque hiis montaninas omnes et rusticanas loquelas eicimus, que semper mediastinis ciuibus accentus enormitate dissonare uidentur, ut Casentinenses et Fractenses.
+Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi uidentur, eiciamus, quoniam soli sine proprio uulgari esse uidentur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus noua et dominus meus locuntur.
+
+Exaceratis quodam modo uulgaribus ytalis, inter ea que remanserunt in cribro comparationem facientes honorabilius atque honorificentius breuiter seligamus.
+Et primo de siciliano examinemus ingenium: nam uidetur sicilianum uulgare sibi famam pre aliis asciscere eo quod quicquid poetantur Ytali sicilianum uocatur, et eo quod perplures doctores indigenas inuenimus grauiter cecinisse, puta in cantionibus illis
+{Ancor che laigua per lo foco lassi},
+et
+{Amor, che lungiamente mhai menato}.
+Sed hec fama trinacrie terre, si rccte signum ad quod tendit inspiciamus, uidetur tantum in obproprium ytalorum principum remansisse, qui non heroico more sed plebeio secuntur superbiam. Siquidem illustres heroes, Fredericus cesar et benegenitus eius Manfredus, nobilitatem ac rectitudinem sue forme pandentes, donec fortuna permisit humana secuti sunt, brutalia dedignantes. Propter quod corde nobiles atque gratiarum dotati inherere tantorum principum maiestati conati sunt, ita ut eorum tempore quicquid excellentes animi Latinorum enitebantur primitus in tantorum coronatorum aula prodibat; et quia regale solium erat Sicilia, factum est ut quicquid nostri predecessores uulgariter protulerunt, sicilianum uocaretur: quod quidem retinemus et nos, nec posteri nostri permutare ualebunt. 
+Racha, racha. Quid nunc personat tuba nouissimi Frederici, quid tintinabulum secundi Karoli, quid cornua lohannis et Azonis marchionum potentum, quid aliorum magnatum tibie, nisi Uenite carnifices, uenite altriplices, uenite auaritie sectatores?
+Sed prestat ad propositum repedare quam frustra loqui. Et dicimus quod, si uulgare sicilianum accipere uolumus secundum quod prodit a terrigenis mediocribus, ex ore quorum iudicium eliciendum uidetur, prelationis honore minime dignum est, quia non sine quodam tempore profertur; ut puta ibi:
+{Tragemi deste focora se teste a boluntate}.
+Si autem ipsum accipere uolumus secundum quod ab ore primorum Siculorum emanat, ut in preallegatis cantionibus perpendi potest, nichil differt ab illo quod laudabilissimum est, sicut inferius ostendemus.
+Apuli quoque uel sui acerbitate uel finitimorum suorum contiguitate, qui Romani et Marchiani sunt, turpiter barbarizant: dicunt enim
+{Uolzera che chiangesse lo quatraro}.
+Sed quamuis terrigene Apuli loquantur obscene comuniter, prefulgentes eorum quidam polite locuti sunt, uocabula curialiora in suis cantionibus compilantes, ut manifeste apparet eorum dicta perspicientibus, ut puta
+{Madonna, dir ui uolglio},
+et
+{Per fino amore uo si letamente}.
+Quapropter superiora notantibus innotescere debet nec siculum nec apulum esse illud quod in Ytalia pulcerrimum est uulgare, cum eloquentes indigenas ostenderimus a proprio diuertisse.
+
+Post hec ueniamus ad Tuscos, qui propter amentiam suam infroniti titulum sibi uulgaris illustris arrogare uidentur. Et in hoc non solum plebeia dementat intentio, sed famosos quamplures uiros hoc tenuisse comperimus: puta Guittonem Aretinum, qui nunquam se ad curiale uulgare direxit, Bonagiuntam Lucensem, Gallum Pisanum, Minum Mocatum Senensem, Brunectum Florentinum, quorum dicta, si rimari uacauerit, non curialia sed municipalia tantum inuenientur. Et quoniam Tusci pre aliis in hac ebrietate baccantur, dignum utileque uidetur municipalia uulgaria Tuscanorum sigillatim in aliquo depompare. Locuntur Florentini et dicunt 
+{Manichiamo introcque, ( che noi non facciamo altro}. 
+Pisani: 
+{Bene andonno li fanti ( de Fiorensa per Pisa}. 
+Lucenses: 
+{Fo uoto a Dio ke in grassarra 
+eie lo comuno de Lucca}. 
+Senenses: 
+{Onche renegata auessio Siena.
+Chee chesto?} 
+Aretini: 
+{Uuo tu uenire ouelle?}
+De Perusio, Urbe Ueteri, Uiterbio, nec non de Ciuitate Castellana, propter affinitatem quam habent cum Romanis et Spoletanis, nichil tractare intendimus. Sed quanquam fere omnes Tusci in suo turpiloquio sint obtusi, nonnullos uulgaris excellentiam cognouisse sentimus, scilicet Guidonem, Lapum et unum alium, Florentinos, et Cynum Pistoriensem, quem nune indigne postponimus, non indigne coacti. Itaque si tuscanas examinemus loquelas, et pensemus qualiter uiri prehonorati a propria diuerterunt, non restat in dubio quin aliud sit uulgare quod querimus quam quod actingit populus Tuscanorum.
+Si quis autem quod de Tuscis asserimus, de Ianuensibus asserendum non putet, hoc solum in mente premat, quod si per obliuionem Ianuenses ammicterent z licteram, uel mutire totaliter eos uel nouam reparare oporteret loquelam. Est enim z maxima pars eorum locutionis; que quidem lictera non sine multa rigiditate profertur.
+
+Transeuntes nunc humeros Apenini frondiferos leuam Ytaliam contatim uenemur ceu solemus, orientaliter ineuntes. 
+Romandiolam igitur ingredientes, dicimus nos duo in Latio inuenisse uulgaria quibusdam conuenientiis contrariis alternata. Quorum unum in tantum muliebre uidetur propter uocabulorum et prolationis mollitiem quod uirum, etiam si uiriliter sonet, feminam tamen facit esse credendum. Hoc Romandiolos omnes habet, et presertim Forliuienses, quorum ciuitas, licet nouissima sit, meditullium tamen esse uidetur totius prouincie: hii deuscì affirmando locuntur, et oclo meo et corada mea proferunt blandientes. Horum aliquos a proprio poetando diuertisse audiuimus, Thomam uidelicet et Ugolinum Bucciolam Fauentinos. Est et aliud, sicut dictum est, adeo uocabulis accentibusque yrsutum et yspidum quod propter sui rudem asperitatem mulierem loquentem non solum	disterminat, sed esse uirum dubitares lector. Hoc omnes qui magara dicunt, Brixianos uidelicet, Ueronenses et Uigentinos, habet; nec non Paduanos, turpiter sincopantes omnia in -tus participia et denominatiua in -tas, ut mercò et bontè. Cum quibus et Triuisianos adducimus, qui more Brixianorum et finitimorum suorum u consonantem per f apocopando proferunt, puta nof pro nouem et uif pro uiuo: quod quidem barbarissimum reprobamus.
+Ueneti quoque nec sese inuestigati uulgaris honore dignantur: et si quis eorum, errore confossus, uanitaret in hoc, recordetur si unquam dixit:
+{Per le plaghe de Dio tu no uerras}.
+Inter quos omnes unum audiuimus nitentem diuertire a materno et ad curiale uulgare intendere, uidelicet Ildebrandinum Paduanum. 
+Quare, omnibus presentis capituli ad iudicium comparentibus, arbitramur nec romandiolum, nec suum oppositum ut dictum est, nec uenetianum esse illud quod querimus uulgare illustre.
+
+Illud autem quod de ytala silua residet percontari conemur expedientes.
+Dicimus ergo quod forte non male opinantur qui Bononienses asserunt pulcriori locutione loquentes, cum ab Ymolensibus, Ferrarensibus et Mutinensibus circunstantibus aliquid proprio uulgari asciscunt, sicut facere quoslibet a finitimis suis conicimus, ut Sordellus de Mantua sua ostendit, Cremone, Brixie atque Uerone confini: qui, tantus eloquentie uir existens, non solum in poetando sed quomodocunque loquendo patrium uulgare descruit. Accipiunt enim prefati ciues ab Ymolensibus lenitatem atque mollitiem, a Ferrarensibus uero et Mutinensibus aliqualem garrulitatem que proprie Lombardorum est: hanc ex commixtione aduenarum Longobardorum terrigenis credimus remansisse. Et hec est causa quare Ferrarensium, Mutinensium uel Regianorum nullum inuenimus poetasse: nam proprie garrulitati assuefacti nullo modo possunt ad uulgare aulicum sine quadam acerbitate uenire. Quod multo magis de Parmensibus est putandum, qui monto pro multo dicunt.
+Si ergo Bononienses utrinque accipiunt, ut dictum est, rationabile uidetur esse quod eorum locutio per conmixtionem oppositorum ut dictum est ad laudabilem suauitatem remaneat temperata:	quod procul dubio nostro iudicio sic esse censemus. Itaque si preponentes eos in uulgari sermone sola municipalia Latinorum uulgaria comparando considerant, allubescentes concordamus cum illis; si uero simpliciter uulgare bononiense preferendum existimant, dissentientes discordamus ab eis. Non etenim est quod aulicum et illustre uocamus: quoniam, si fuisset, maximus Guido Guinizelli, Guido Ghisilerius, Fabrutius et Honestus et alii poetantes Bononie nunquam a proprio diuertissent: qui doctores fuerunt illustres et uulgarium discretione repleti. Maximus Guido:
+{Madonna, lo fino amore cha uui porto};
+Guido Ghisilerius:
+{Donna, lo fermo core};
+Fabrutius:
+{Lo meo lontano gire};
+Honestus:
+{Più non actendo il tuo soccorso, Amore}.
+Que quidem uerba prorsus a mediastinis Bononie sunt diuersa.
+Cumque de residuis in extremis Ytalie ciuitatibus neminem dubitare pendamus (et si quis dubitat, illum nulla nostra solutione dignamur), parum restat in nostra discussione dicendum. Quare, cribellum cupientes deponere, ut residentiam cito uisamus, dicimus Tridentum atque Taurinum nec non Alexandriam ciuitates metis Ytalie in tantum sedere propinquas quod puras nequeunt habere loquelas; ita quod si etiam quod turpissimum habent uulgare, haberent pulcerrimum, propter aliorum commixtionem esse uere latium negaremus. Quare, si latium illustre uenamur, quod uenamur in illis inueniri non potest.
+
+Postquam uenati saltus et pascua sumus Ytalie, nec pantheram quam sequimur adinuenimus, ut ipsam reperire possimus rationabilius inuestigemus de illa ut, solerti studio, redolentem ubique et necubi apparentem nostris penitus irretiamus tenticulis.
+Resumentes igitur uenabula nostra, dicimus quod in omni genere rerum unum esse oportet quo generis illius omnia comparentur et ponderentur, et a quo omnium aliorum mensuram accipiamus: sicut in numero cuncta mensurantur uno, et plura uel pauciora dicuntur secundum quod distant ab uno uel ei propinquant, et sicut in coloribus omnes albo mensurantur; nam uisibiles magis et minus dicuntur secundum quod accedunt uel recedunt ab albo. Et quemadmodum de hiis dicimus que quantitatem et qualitatem ostendunt, de predicamentorum quolibet, etiam de substantia, posse dici putamus: scilicet ut unumquodque mensurabile sit, secundum quod in genere est, illo quod simplicissimum est in ipso genere. Quapropter in actionibus nostris, quantumcunque diuidantur in species, hoc signum inueniri oportet quo et ipse mensurentur. Nam, in quantum simpliciter ut homines agimus, uirtutem habemus (ut generaliter illam intelligamus); nam secundum ipsam bonum et malum hominem iudicamus; in quantum ut homines ciues agimus, habemus legem, secundum quam dicitur ciuis bonus et malus; in quantum ut homines latini agimus, quedam habemus simplicissima signa et morum et habituum et locutionis, quibus latine actiones ponderantur et mensurantur. Que quidem nobilissima sunt earum que Latinorum sunt actiones, hec nullius ciuitatis Ytalie propria sunt, et in omnibus comunia sunt: inter que nunc potest illud discerni uulgare quod superius uenabamur, quod in qualibet redolet ciuitate nec cubat in ulla. Potest tamen magis in una quam in alia redolere, sicut simplicissima substantiarum, que Deus est, in homine magis redolet quam in bruto, in animali quam in planta, in hac quam in minera, in hac quam in elemento, in igne quam in terra; et simplicissima quantitas, quod est unum, in impari numero redolet magis quam in pari; et simplicissimus color, qui albus est, magis in citrino quam in uiride redolet.
+Itaque, adepti quod querebamus, dicimus illustre, cardinale, aulicum et curiale uulgare in Latio quod omnis latie ciuitatis est et nullius esse uidetur, et quo municipalia uulgaria omnia Latinorum mensurantur et ponderantur et comparantur.
+
+Quare autem hoc quod repertum est, illustre, cardinale, aulicum et curiale adicientes uocemus, nunc disponendum est: per quod clarius ipsum quod ipsum est faciamus patere. Primum igitur quid intendimus cum illustre adicimus, et quare illustre dicimus, denudemus. Per hoc quoque quod illustre dicimus, intelligimus quid illuminans et illuminatum prefulgens: et hoc modo uiros appellamus illustres, uel quia potestate illuminati alios et iustitia et karitate illuminant, uel quia excellenter magistrati excellenter magistrent, ut Seneca et Numa Pompilius. Et uulgare de quo loquimur et sublimatum est magistratu et potestate, et 	suos honore sublimat et gloria. 	
+Magistratu quidem sublimatum uidetur, cum de tot rudibus Latinorum uocabulis, de tot perplexis constructionibus, de tot defectiuis prolationibus, de tot rusticanis accentibus, tam egregium, tam extricatum, tam perfectum et tam urbanum uideamus electum, ut Cynus Pistoriensis et amicus eius ostendunt in cantionibus suis.
+Quod autem exaltatum sit potestate, uidetur. Et quid maioris potestatis est quam quod humana corda uersare potest, ita ut nolentem uolentem et uolentem nolentem faciat, uelut ipsum et fecit et facit?
+Quod autem honore sublimet, in promptu est. Nonne domestici sui reges, marchiones, comites et magnates quoslibet fama uincunt? Minime hoc probatione indiget. Quantum uero suos familiares gloriosos efficiat, nos ipsi nouimus, qui huius dulcedine glorie nostrum exilium postergamus. 
+Quare ipsum illustre merito profiteri debemus.
+
+Neque sine ratione ipsum uulgare illustre decusamus adiectione secunda, uidelicet ut id cardinale uocetur. Nam sicut totum hostium cardinem sequitur ut, quo cardo uertitur, uersetur et ipsum, seu introrsum seu extrorsum flectatur, sic et uniuersus municipalium grex uulgarium uertitur et reuertitur, mouetur et pausat secundum quod istud, quod quidem uere paterfamilias esse uidetur. Nonne cotidie extirpat sentosos frutices de ytalia silua? Nonne cotidie uel plantas inserit uel plantaria plantat? Quid aliud agricole sui satagunt nisi ut amoueant et admoueant, ut dictum est? Quare prorsus tanto decusari uocabulo promeretur. 
+Quia uero aulicum nominamus illud causa est quod, si aulam nos Ytali haberemus, palatinum foret. Nam si aula totius regni comunis est domus et omnium regni partium gubernatrix augusta, quicquid tale est ut omnibus sit comune nec proprium ulli, conueniens est ut in ea conuersetur et habitet, nec aliquod aliud habitaculum tanto dignum est habitante: hoc nempe uidetur esse id de quo loquimur uulgare. Et hinc est quod in regiis omnibus conuersantes semper illustri uulgari locuntur; hinc etiam est quod nostrum illustre uelut accola peregrinatur et in humilibus hospitatur asilis, cum aula uacemus.
+Est etiam merito curiale dicendum, quia curialitas nil aliud est quam librata regula eorum que peragenda sunt: et quia statera huiusmodi librationis tantum in excellentissimis curiis esse solet, hinc est quod quicquid in actibus nostris bene libratum est, curiale dicatur. Unde cum istud in excellentissima Ytalorum curia sit libratum, dici curiale meretur.
+Sed dicere quod in excellentissima Ytalorum curia sit libratum, uidetur nugatio, cum curia careamus. Ad quod facile respondetur. Nam licet curia, secundum quod unita accipitur, ut curia regis Alamannie, in Ytalia non sit, membra tamen eius non desunt; et sicut membra illius uno Principe uniuntur, sic membra huius gratioso lumine rationis unita sunt. Quare falsum esset dicere curia carere Ytalos, quanquam Principe careamus, quoniam curiam habemus, licet corporaliter sit dispersa.
+
+Hoc autem uulgare quod illustre, cardinale, aulicum et curiale ostensum est, dicimus esse illud quod uulgare latium appellatur. Nam sicut quoddam uulgare est inuenire quod proprium est Cremone, sic quoddam est inuenire quod proprium est Lombardie; et sicut est inuenire aliquod quod sit proprium Lombardie, sic est inuenire aliquod quod sit totius sinistre Ytalie proprium; et sicut omnia hec est inuenire, sic et illud quod totius Ytalie est. Et sicut illud cremonense ac illud lombardum et tertium semilatium dicitur, sic istud, quod totius Ytalie est, latium uulgare uocatur. Hoc enim usi sunt doctores illustres qui lingua uulgari poetati sunt in Ytalia, ut Siculi, Apuli, Tusci, Romandioli, Lombardi et utriusque Marchie uiri.
+Et quia intentio nostra, ut polliciti sumus in principio huius operis, est doctrinam de uulgari eloquentia tradere, ab ipso tanquam ab excellentissimo incipientes, quos putamus ipso dignos uti, et propter quid, et quomodo, nec non ubi, et quando, et ad quos ipsum dirigendum sit, in inmediatis libris tractabimus. Quibus illuminatis, inferiora uulgaria illuminare curabimus, gradatim descendentes ad illud quod unius solius familie proprium est.
+
+Sollicitantes iterum celeritatem ingenii nostri et ad calamum frugi operis redeuntes, ante omnia confitemur latium uulgare illustre tam prosayce quam metrice decere proferri. Sed quia ipsum prosaycantes ab auientibus magis accipiunt et quia quod auietum est prosaycantibus permanere uidetur exemplar, et non e conuerso (que quendam uidentur prebere primatum), primo secundum quod metricum est ipsum carminemus, ordine pertractantes illo quem in fine primi libri polluximus.
+Queramus igitur prius, utrum omnes uersificantes uulgariter debeant illud uti. Et superficietenus uidetur quod sic, quia omnis qui uersificatur suos uersus exornare debet in quantum potest; quare, cum nullum sit tam grandis exornationis quam uulgare illustre, uidetur quod quisquis uersificator debeat ipsum uti. Preterea: quod optimum est in genere suo, si suis inferioribus misceatur, non solum nil derogare uidetur eis, sed ea meliorare uidetur; quare si quis uersificator, quanquam rude uersificetur, ipsum sue ruditati admisceat, non solum bene facit, sed ipsum sic facere oportere uidetur:	multo magis opus est adiutorio illis qui pauca, quam qui multa possunt. Et sic apparet quod omnibus uersificantibus liceat ipsum uti.
+Sed hoc falsissimum est; quia nec semper excellentissime poetantes debent illud induere, sicut per inferius pertractata perpendi poterit. Exigit ergo istud sibi consimiles uiros, quemadmodum alii nostri mores et habitus; exigit enim magnificentia magna potentes, purpura uiros nobiles: sic et hoc excellentes ingenio et scientia querit, et alios aspernatur, ut per inferiora patebit. Nam quicquid nobis conuenit, uel gratia generis, uel speciei, uel indiuidui conuenit, ut sentire, ridere, militare. Sed hoc non conuenit nobis gratia generis, quia etiam brutis conueniret; nec gratia speciei, quia cunctis hominibus esset conueniens, de quo nulla questio est - nemo enim montaninis rusticana tractantibus hoc dicet esse conueniens -; conuenit ergo indiuidui gratia. Sed nichil indiuiduo conuenit nisi per proprias dignitates, puta mercari, militare ac regere; quare si conuenientia respiciunt dignitates, hoc est dignos, et quidam digni, quidam digniores, quidam dignissimi esse possunt, manifestum est quod bona dignis, meliora dignioribus, optima dignissimis conuenient. Et cum loquela non aliter sit necessarium instrumentum nostre conceptionis quam equus militis, et optimis militibus optimi conueniant equi, ut dictum est, optimis conceptionibus optima loquela conueniet. Sed optime conceptiones non possunt esse nisi ubi scientia et ingenium est; ergo optima loquela non conuenit nisi illis in quibus ingenium et scientia est. Et sic non omnibus uersificantibus optima loquela conueniet, cum plerique sine scientia et ingenio uersificentur, et per consequens nec optimum uulgare. Quapropter, si non omnibus competit, non omnes ipsum debent uti, quia inconuenienter agere nullus debet.
+Et ubi dicitur, quod quilibet suos uersus exornare debet in quantum potest, uerum esse testamur; sed nec bouem epiphiatum nec balteatum suem dicemus ornatum, immo potius deturpatum ridemus illum: est enim exornatio alicuius conuenientis additio.
+Ad illud ubi dicitur, quod superiora inferioribus admixta profectum adducunt, dicimus uerum esse quando cesset discretio: puta si aurum cum argento conflemus; sed si discretio remanet, inferiora uilescunt: puta cum formose mulieres deformibus admiscentur. Unde cum sententia uersificantium semper uerbis discretiue mixta remaneat, si non fuerit optima, optimo sociata uulgari non melior sed deterior apparebit, quemadmodum turpis mulier si auro uel serico uestiatur.
+
+Postquam non omnes uersificantes, sed tantum excellentissimos illustre uti uulgare debere astruximus, consequens est astruere, utrum omnia ipso tractanda sint aut non; et si non omnia, que ipso digna sunt segregatim ostendere.
+Circa quod primo reperiendum est id quod intelligimus per illud quod dicimus dignum. Et dicimus dignum esse quod dignitatem habet, sicut nobile quod nobilitatem; et si cognito habituante habituatum cognoscitur in quantum huiusmodi, cognita dignitate cognoscemus et dignum. Est etenim dignitas meritorum effectus siue terminus: ut, cum quis bene meruit, ad boni dignitatem profectum esse dicimus, cum male uero, ad mali; puta bene militantem ad uictorie dignitatem, bene autem regentem ad regni, nec non mendacem ad ruboris dignitatem, et latronem ad eam que est mortis. Sed cum in bene merentibus fiant comparationes, et in aliis etiam, ut quidam bene quidam melius quidam optime, quidam male quidam peius quidam pessime mereantur, et huiusmodi comparationes non fiant nisi per respectum ad terminum meritorum, quem dignitatem dicimus (ut dictum est), manifestum est ut dignitates inter se comparentur secundum magis et minus, ut quedam magne, quedam maiores, quedam maxime sint; et per consequens aliquid dignum, aliquid dignius, aliquid dignissimum esse constat. Et cum comparatio dignitatum non fiat circa idem obiectum, sed circa diuersa, ut dignius dicamus quod maioribus, dignissimum quod maximis dignum est (quia nichil eodem dignius esse potest), manifestum est quod optima optimis secundum rerum exigentiam digna sunt. Unde cum hoc quod dicimus illustre sit optimum aliorum uulgarium, consequens est ut sola optima digna sint ipso tractari, que quidem tractandorum dignissima nuncupamus.
+Nunc autem que sint ipsa uenemur. Ad quorum euidentiam sciendum est, quod sicut homo tripliciter spirituatus est, uidelicet uegetabili, animali et rationali, triplex iter perambulat. Nam secundum quod uegetabile quid est, utile querit, in quo cum plantis comunicat; secundum quod animale, delectabile, in quo cum brutis; secundum quod rationale, honestum querit, in quo solus est, uel angelice sociatur nature. Propter hec tria quicquid agimus, agere uidemur. Et quia in quolibet istorum quedam sunt maiora, quedam maxima, secundum quod talia, que maxima sunt maxime pertractanda uidentur, et per consequens maximo uulgari.
+Sed disserendum est que maxima sint. Et primo in eo quod est utile: in quo, si callide consideremus intentum omnium querentium utilitatem, nil aliud quam salutem inueniemus. Secundo in eo quod est delectabile: in quo dicimus illud esse maxime delectabile quod per pretiosissimum obiectum appetitus delectat: hoc autem uenus est. Tertio in eo quod est honestum: in quo nemo dubitat esse uirtutem. Quare hec tria, salus uidelicet, uenus et uirtus, apparent esse illa magnalia que sint maxime pertractanda, hoc est ea que maxime sunt ad ista, ut armorum probitas, amoris accensio et directio uoluntatis. Circa que sola, si bene recolimus, illustres uiros inuenimus uulgariter poetasse, scilicet Bertramum de Bornio arma, Arnaldum Danielem amorem, Gerardum de Bornello rectitudinem; Cynum Pistoriensem amorem, amicum eius rectitudinem. Bertramus etenim ait
+{Non posc mudar cun cantar non exparja}.
+Arnaldus:
+{Laura amara fa·l bruol brancuz
+clarzir}.
+Gerardus:
+{Per solaz reueillar
+che ses trop endormitz}.
+Cynus:
+{Digno sono eo de morte}.
+Amicus eius:
+{Doglia mi reca ne lo core ardire}.
+Arma uero nullum latium adhuc inuenio poetasse. Hiis proinde uisis, que canenda sint uulgari altissimo innotescunt.
+
+Nunc autem quo modo ea coartare debemus que tanto sunt digna uulgari, sollicite uestigare conemur.
+Uolentes igitur modum tradere quo ligari hec digna existant, primo dicimus esse ad memoriam reducendum, quod uulgariter poetantes sua poemata multimode protulerunt, quidam per cantiones, quidam per ballatas, quidam per sonitus, quidam per alios inlegitimos et inregulares modos, ut inferius ostendetur. Horum autem modorum cantionum modum excellentissimum esse pensamus; quare si excellentissima excellentissimis digna sunt, ut superius est probatum, illa que excellentissimo sunt digna uulgari, modo excellentissimo digna sunt, et per consequens in cantionibus pertractanda.
+Quod autem modus cantionum sit talis ut dictum est, pluribus potest rationibus indagari. Prima quidem quia, cum quicquid uersificamur sit cantio, sole cantiones hoc uocabulum sibi sortite sunt; quod nunquam sine uetusta prouisione processit. Adhuc: quicquid per se ipsum efficit illud ad quod factum est, nobilius esse uidetur quam quod extrinseco indiget: sed cantiones per se totum quod debent efficiunt, quod ballate non faciunt: indigent enim plausoribus, ad quos edite sunt; ergo cantiones nobiliores ballatis esse sequitur extimandas, et per consequens nobilissimum aliorum esse modum illarum, cum nemo dubitet quin ballate sonitus nobilitate excellant. Preterea: illa uidentur nobiliora esse que conditori suo magis honoris afferunt: sed cantiones magis deferunt suis conditoribus quam ballate; igitur nobiliores sunt, et per consequens modus earum nobilissimus aliorum. Preterea: que nobilissima sunt carissime conseruantur: sed inter ea que cantata sunt, cantiones carissime conseruantur, ut constat uisitantibus libros; ergo cantiones nobilissime sunt, et per consequens modus earum nobilissimus est. Ad hec: in artificiatis illud est nobilissimum quod totam comprehendit artem: cum igitur ea que cantantur artificiata existant, et in solis cantionibus ars tota comprehendatur, cantiones nobilissime sunt, et sic modus earum nobilissimus aliorum. Quod autem tota comprehendatur in cantionibus ars cantandi poetice, in hoc palatur, quod quicquid artis reperitur in omnibus aliis et in cantionibus reperitur; sed non conuertitur hoc. Signum autem horum que dicimus promptum in conspectu habetur; nam quicquid de cacuminibus illustrium capitum poetantium profluxit ad labia, in solis cantionibus inuenitur. 
+Quare ad propositum patet quod ea que digna sunt uulgari altissimo in cantionibus tractanda sunt.
+
+Quando quidem aporiauimus extricantes qui sint aulico digni uulgari et que, nec non modum quem tanto dignamur honore ut solus altissimo uulgari conueniat, antequam migremus ad alia, modum cantionum, quem casu magis quam arte multi usurpare uidentur, enucleemus; et qui hucusque casualiter est assumptus, illius artis ergasterium reseremus, modum ballatarurn et sonituum ommictentes, quia illum elucidare intendimus in quarto huius operis, cum de mediocri uulgari tractabimus. 
+Reuisentes igitur ea que dicta sunt, recolimus nos eos qui uulgariter uersificantur plerunque uocasse poetas: quod procul dubio rationabiliter eructare presumpsimus, quia prorsus poete sunt, si poesim recte consideremus; que nichil aliud est quam fictio rethorica musicaque poita. Differunt tamen a magnis poetis, hoc est regularibus, quia magni sermone et arte regulari poetati sunt, hii uero casu, ut dictum est. Idcirco accidit ut, quantum illos proximius imitemur, tantum rectius poetemur. Unde nos doctrine operi intendentes, doctrinatas eorum poetrias emulari oportet.
+Ante omnia ergo dicimus unumquenque debere materie pondus propriis humeris coequare, ne forte humerorum nimio grauata uirtute in cenum cespitare necesse sit: hoc est quod magister noster Oratius precipit, cum in principio Poetrie Sumite materiam dicit. 
+Deinde in hiis que dicenda occurrunt debemus discretione potiri, utrum tragice, siue comice, siue elegiace sint canenda. Per tragediam superiorem stilum inducimus, per comediam inferiorem, per elegiam stilum intelligimus miserorum. Si tragice canenda uidentur, tunc assumendum est uulgare illustre, et per consequens cantionem oportet ligare. Si uero comice, tunc quandoque mediocre quandoque humile uulgare sumatur; et huius discretionem in quarto huius reseruamus ostendere. Si autem elegiace, solum humile oportet nos sumere.
+Sed ommittamus alios, et nunc, ut conueniens est, de stilo tragico pertractemus. Stilo equidem tragico tunc uti uidemur, quando cum grauitate sententie tam superbia carminum quam constructionis elatio et excellentia uocabulorum concordat. Quare, si bene recolimus summa summis esse digna iam fuisse probatum, et iste quem tragicum appellamus summus uidetur esse stilorum, et illa que summe canenda distinximus isto solo sunt stilo canenda: uidelicet salus, amor et uirtus et que propter ea concipimus, dum nullo accidente uilescant.
+Caueat ergo quilibet et discernat ea que dicimus; et quando hec tria pure cantare intendit, uel que ad ea directe ac pure secuntur, prius Elicone potatus, tensis fidibus ad supremum, secure plectrum tum mouere incipiat. Sed cautionem atque discretionem hanc accipere, sicut decet, hic opus et labor est, quoniam nunquam sine strenuitate ingenii et artis assiduitate scientiarumque habitu fieri potest. Et hii sunt quos poeta Eneidorum sexto Dei dilectos et ab ardente uirtute sublimatos ad ethera deorumque filios uocat, quanquam figurate loquatur. Et ideo confutetur illorum stultitia qui, arte scientiaque immunes, de solo ingenio confidentes, ad summa summe canenda prorumpunt; et a tanta presumptuositate desistant, et si anseres natura uel desidia sunt, nolint astripetam aquilam imitari.
+
+De grauitate sententiarum uel satis dixisse uidemur uel saltim totum quod operis est nostri: quapropter ad superbiam carminum festinemus. Circa quod sciendum quod predecessores nostri diuersis carminibus usi sunt in cantionibus suis, quod et moderni faciunt: sed nullum adhuc inuenimus in carmen sillabicando endecadem transcendisse, nec a trisillabo descendisse. Et licet trisillabo carmine atque endecasillabo et omnibus intermediis cantores latii usi sint, pentasillabum et eptasillabum et endecasillabum in usu frequentiori habentur, et post hec trisillabum ante alia. Quorum omnium endecasillabum uidetur esse superbius, tam temporis occupatione quam capacitate sententie, constructionis et uocabulorum; quorum omnium specimen magis multiplicatur in illo, ut manifeste apparet: nam ubicunque ponderosa multiplicantur, multiplicatur et pondus. Et hoc omnes doctores perpendisse uidentur, cantiones illustres principiantes ab illo; ut Gerardus de Bornello:
+{Ara ausirez encabalitz cantarz}
+(quod carmen, licet decasillabum uideatur, secundum rei ueritatem endecasillabum est: nam due consonantes extreme non sunt de sillaba precedente, et licet propriam uocalem non habeant, uirtutem sillabe non tamen ammictunt; signum autem est quod rithimus ibi una uocali perficitur, quod esse non posset nisi uirtute alterius ibi subintellecte). Rex Nauarre:
+{De finamor si uient sen et bonté},
+(ubi, si consideretur accentus et eius causa, endecasillabum esse constabit). Guido Guinizelli:
+{Al cor gentil repara sempre amore}.
+Iudex de Columpnis de Messana:
+{Amor, che lungiamente mài menato}.
+Renaldus de Aquino:
+{Per fino amore uo sì letamente}.
+Cynus Pistoriensis:
+{Non spero che già mai per mia salute}.
+amicus eius:
+{Amor, che moui tua uertù da cielo}.
+Et licet hoc quod dictum est celeberrimum carmen, ut dignum est, uideatur omnium aliorum, si eptasillabi aliqualem societatem assumat, dummodo principatum obtineat, clarius magisque sursum superbire uidetur. Sed hoc ulterius elucidandum remaneat. Et dicimus eptasillabum sequi illud quod maximum est in celebritate. Post hoc pentasillabum et deinde trisillabum ordinamus. Neasillabum uero, quia triplicatum trisillabum uidebatur,	uel nunquam in honore fuit uel propter fastidium absoleuit. Parisillabis uero propter sui ruditatem non utimur nisi raro: retinent enim naturam suorum numerorum, qui numeris imparibus quemadmodum materia forme, subsistunt.
+Et sic, recolligentes predicta, endecasillabum uidetur esse superbissimum carmen: et hoc est quod querebamus. Nunc autem restat inuestigandum de constructionibus elatis et fastigiosis uocabulis; et demum, fustibus torquibusque paratis, promissum fascem, hoc est cantionem, quo modo uiere quis debeat, instruemus.
+
+Quia circa uulgare illustre nostra uersatur intentio, quod nobilissimum est aliorum, et ea que digna sunt illo cantari discreuimus, que tria nobilissima sunt, ut superius est astructum, et modum cantionarium selegimus illis, tanquam aliorum modorum summum, et, ut ipsum perfectius edocere possimus, quedam iam preparauimus, stilum uidelicet atque carmen, nunc de constructione agamus.
+Est enim sciendum quod constructionem uocamus regulatam compaginem dictionum, ut Aristotiles phylosophatus est tempore Alexandri. Sunt enim quinque hic dictiones compacte regulariter, et unam faciunt constructionem. Circa hanc quidem prius considerandum est quod constructionum alia congrua est, alia uero incongrua. Et quia, si primordium bene discretionis nostre recolimus, sola suprema uenamur, nullum in nostra uenatione locum habet incongrua, quia nec inferiorem gradum bonitatis promeruit. Pudeat ergo, pudeat ydiotas tantum audere deinceps ut ad cantiones prorumpant: quos non aliter deridemus quam cecum de coloribus distinguentem. Est ut uidetur congrua quam sectamur. 
+Sed non minoris difficultatis accedit discretio priusquam quam querimus actingamus, uidelicet urbanitate plenissimam. Sunt etenim gradus constructionum quamplures: uidelicet insipidus, qui est rudium, ut Petrus amat multum dominam Bertam. Est et pure sapidus, qui est rigidorum scolarium uel magistrorum, ut Piget me cunctis pietate maiorem, quicunque in exilio tabescentes patriam tantum sompniando reuisunt; est et sapidus et uenustus, qui est quorundam superficietenus rethoricam aurientium, ut Laudabilis discretio marchionis Estensis, et sua magnificentia preparata, cunctis illum facit esse dilectum; est et sapidus et uenustus etiam et excelsus, qui est dictatorum illustrium, ut Eiecta maxima parte florum de sinu tuo, Florentia, nequicquam Trinacriam Totila secundus adiuit. Hunc gradum constructionis excellentissimum nominamus, et hic est quem querimus cum suprema uenemur, ut dictum est.
+Hoc solum illustres cantiones inueniuntur contexte, ut Gerardus:
+{Si per mon Sobretots non fos}.
+Folquetus de Marsilia:
+{Tan mabellis lamoros pensamen}.
+Arnaldus Danielis:
+{Sols sui che sai lo sobraffan chem sorz}.
+Namericus de Belnui:
+{Nuls hom non pot complir addrechamen}.
+Namericus de Peculiano:
+{Si com larbres che per sobrecarcar}.
+Rex Nauarre:
+{Ire damor que en mon cor repaire}.
+Iudex de Messana:
+{Anchor che laigua per lo foco lassi}.
+Guido GuinizeIli:
+{Tegno de folle mpresa a lo uer dire}.
+Guido Caualcanti:
+{Poi che de doglia cor conuen chio porti}.
+Cynus de Pistorio:
+{Auegna che io aggia più per tempo}.
+Amicus eius:
+{Amor che ne la mente mi ragiona}.
+Nec mireris, lector, de tot reductis autoribus ad memoriam: non enim hanc quam supremam uocamus constructionem nisi per huiusmodi exempla possumus indicare. Et fortassis utilissimum foret ad illam habituandam regulatos uidisse poetas, Uirgilium uidelicet, Ouidium Metamorfoseos, Statium atque Lucanum, nec non alios qui usi sunt altissimas prosas, ut Titum Liuium, Plinium, Frontinum, Paulum Orosium, et multos alios quos amica sollicitudo nos uisitare inuitat. Subsistant igitur ignorantie sectatores Guictonem Aretinum et quosdam alios extollentes, nunquam in uocabulis atque constructione plebescere desuetos.
+
+Grandiosa modo uocabula sub prelato stilo digna consistere, successiua nostre progressionis presentia lucidari expostulat.
+Testamur proinde incipientes non minimum opus esse rationis discretionem uocabulorum habere, quoniam perplures eorum maneries inueniri posse uidemus. Nam uocabulorum quedam puerilia, quedam muliebria, quedam uirilia; et horum quedam siluestria, quedam urbana; et eorum que urbana uocamus, quedam pexa et lubrica, quedam yrsuta et reburra sentimus. Inter que quidem, pexa atque yrsuta sunt illa que uocamus grandiosa, lubrica uero et reburra uocamus illa que in superfluum sonant; quemadmodum in magnis operibus quedam magnanimitatis sunt opera, quedam fumi: ubi, licet in superficie quidam consideretur ascensus, ex quo limitata uirtutis linea preuaricatur, bone rationi non ascensus sed per altera decliuia ruina constabit.
+Intuearis ergo, lector, actente quantum ad exaceranda egregia uerba te cribrare oportet: nam si uulgare illustre consideres, quo tragici debent uti poete uulgares, ut superius dictum est, quos informare intendimus, sola uocabula nobilissima in cribro tuo residere curabis. In quorum numero nec puerilia propter sui simplicitatem, ut mamma et babbo, mate et pate, nec muliebria propter sui mollitiem, ut dolciada et placeuole, nec siluestria propter austeritatem, ut greggia et cetra, nec urbana lubrica et reburra, ut femina et corpo, ullo modo poteris conlocare. Sola etenim pexa yrsutaque urbana tibi restare uidebis, que nobilissima sunt et membra uulgaris illustris. Et pexa uocamus illa que, trisillaba uel uicinissima trisillabitati, sine aspiratione, sine accentu acuto uel circumflexo, sine z uel x duplicibus, sine duarum liquidarum geminatione uel positione immediate post mutam, dolata quasi, loquentem cum quadam suauitate relinquunt: ut amore, donna, disio, uirtute, donare, letitia, salute, securtate, defesa.
+Yrsuta quoque dicimus omnia, preter hec, que uel necessaria uel ornatiua uidentur uulgaris illustris. Et necessaria quidem appellamus que campsare non possumus, ut quedam monosillaba, ut si, no, me, te, sé, à, è, i, ò, u, interiectiones et alia multa. Ornatiua uero dicimus omnia polisillaba que, mixta cum pexis, pulcram faciunt armoniam compaginis, quamuis asperitatem habeant aspirationis et accentus et duplicium et liquidarum et prolixitatis: ut terra, honore, speranza, grauitate, alleuiato, impossibilità, impossibilitate, benauenturatissimo, inanimatissimamente, disauenturatissimamente, souramagnificentissimamente, quod endecasillabum est. Posset adhuc inueniri plurium sillabarum uocabulum siue uerbum, sed quia capacitatem omnium nostrorum carminum superexcedit, rationi presenti non uidetur obnoxium, sicut est illud honorificabilitudinitate, quod duodena perficitur sillaba in uulgari et in gramatica tredena perficitur in duobus obliquis.
+Quomodo autem pexis yrsuta huiusmodi sint armonizanda per metra, inferius instruendum relinquimus. Et que iam dicta sunt de fastigiositate uocabulorum ingenue discretioni sufficiant.
+
+Preparatis fustibus torquibusque ad fascem, nunc fasciandi tempus incumbit. Sed quia cuiuslibet operis cognitio precedere debet operationem, uelut signum ante ammissionem sagipte uel iaculi, primo et principaliter qui sit iste fascis quem fasciare intendimus uideamus.
+Fascis iste igitur, si bene comminiscimur omnia prelibata, cantio est. Quapropter quid sit cantio uideamus, et quid intelligimus cum dicimus cantionem. Est enim cantio, secundum uerum nominis significatum, ipse canendi actus uel passio, sicut lectio passio uel actus legendi. Sed diuaricemus quod dictum est, utrum uidelicet hec sit cantio prout est actus, uel prout est passio. Et circa hoc considerandum est quod cantio dupliciter accipi potest: uno modo secundum quod fabricatur ab autore suo, et sic est actio - et secundum istum modum Uirgilius primo Eneidorum dicit Arma uirumque cano -; alio modo secundum quod fabricata profertur uel ab autore uel ab alio quicunque sit, siue cum soni modulatione proferatur, siue non: et sic est passio. Nam tunc agitur; modo uero agere uidetur in alium, et sic tunc alicuius actio, modo quoque passio alicuius uidetur. Et quia prius agitur ipsa quam agat, magis, immo prorsus denominari uidetur ab eo quod agitur, et est actio alicuius, quam ab eo quod agit in alios. Signum autem huius est quod nunquam dicimus Hec est cantio Petri eo quod ipsam proferat, sed eo quod fabricauerit illam.
+Preterea disserendum est utrum cantio dicatur fabricatio uerborum armonizatorum, uel ipsa modulatio. Ad quod dicimus, quod nunquam modulatio dicitur cantio, sed sonus, uel tonus, uel nota, uel melos. Nullus enim tibicen, uel organista, uel cytharedus melodiam suam cantionem uocat, nisi in quantum nupta est alicui cantioni; sed armonizantes uerba opera sua cantiones uocant, et etiam talia uerba in cartulis absque prolatore iacentia cantiones uocamus. Et ideo cantio nichil aliud esse uidetur quam actio completa dicentis uerba modulationi armonizata: quapropter tam cantiones quas nunc tractamus, quam ballatas et sonitus et omnia cuiuscunque modi uerba sunt armonizata uuigariter et regulariter, cantiones esse dicemus. Sed quia sola uulgaria uentilamus, regulata linquentes, dicimus uulgarium poematum unum esse suppremum, quod per superexcellentiam cantionem uocamus: quod autem suppremum quid sit cantio, in tertio huius libri capitulo est probatum. Et quoniam quod diffinitum est pluribus generale uidetur, resumentes diffinitum iam generale uocabulum per quasdam differentias solum quod petimus distinguamus. Dicimus ergo quod cantio, in quantum per superexcellentiam dicitur, ut et nos querimus, est equalium stantiarum sine responsorio ad unam sententiam tragica coniugatio, ut nos ostendimus cum dicimus
+{Donne che auete intelletto damore}.
+Quod autem dicimus tragica coniugatio est quia, cum comice fiat hec coniugatio, cantilenam uocamus per diminutionem: de qua in quarto huius tractare intendimus.
+Et sic patet quid cantio sit, et prout accipitur generaliter et prout per superexcellentiam uocamus eam. Satis etiam patere uidetur quid intelligimus cum cantionem uocamus, et per consequens quid sit ille fascis quem ligare molimur.
+
+Quia, ut dictum est, cantio est coniugatio stantiarum, ignorato quid sit stantia necesse est cantionem ignorare: nam ex diffinientium cognitione diffiniti resultat cognitio; et ideo consequenter de stantia est agendum, ut scilicet inuestigemus quid ipsa sit et quid per eam intelligere uolumus. 
+Et circa hoc sciendum est quod hoc uocabulum per solius artis respectum inuentum est, uidelicet ut in quo tota cantionis ars esset contenta, illud diceretur stantia, hoc est mansio capax siue receptaculum totius artis. Nam quemadmodum cantio est gremium totius sententie, sic stantia totam artem ingremiat; nec licet aliquid artis sequentibus arrogare, sed solam artem antecedentis induere. Per quod patet quod ipsa de qua loquimur erit congregatio siue compages omnium eorum que cantio sumit ab arte: quibus diuaricatis, quam querimus descriptio innotescet.
+Tota igitur, scilicet ars cantionis, circa tria uidetur consistere: primo circa cantus diuisionem, secundo circa partium habitudinem, tertio circa numerum carminum et sillabarum. De rithimo uero mentionem non facimus, quia de propria cantionis arte non est. Licet enim in qualibet stantia rithimos innouare et eosdem reiterare ad libitum: quod, si de propria cantionis arte rithimus esset, minime liceret: quod dictum est. Si quid autem rithimi seruare interest huius quod est ars, illud comprehenditur ibi cum dicimus partium habitudinem.
+Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem. Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem.
+
+Scientes quia rationale animal homo est et quia sensibilis anima et corpus est animal, et ignorantes de hac anima quid ea sit, uel de ipso corpore, perfectam hominis cognitionem habere non possumus: quia cognitionis perfectio uniuscuiusque terminatur ad ultima elementa, sicut magister sapientum in principio Physicorum testatur. Igitur ad habendam cantionis cognitionem quam inhiamus, nunc diffinientia suum diffiniens sub compendio uentilemus, et primo de cantu, deinde de habitudine, et postmodum de carminibus et sillabis percontemur.
+Dicimus ergo quod omnis stantia ad quandam odam recipiendam armonizata est. Sed in modis diuersificari uidentur. Quia quedam sunt sub una oda continua usque ad ultimum progressiue, hoc est sine iteratione modulationis cuiusquam et sine diesi - diesim dicimus deductionem uergentem de una oda in aliam (hanc uoltam uocamus, cum uulgus alloquimur) -; et huiusmodi stantia usus est fere in omnibus cantionibus suis Arnaldus Danielis, et nos eum secuti sumus cum diximus
+{Al poco giorno e al gran cerchio dombra}. 
+Quedam uero sunt diesim patientes: et diesis esse non potest, secundum quod eam appellamus, nisi reiteratio unius ode fiat, uel ante diesim, uel post, uel undique. Si ante diesim repetitio fiat, stantiam dicimus habere pedes; et duos habere decet, licet quandoque tres fiant, rarissime tamen. Si repetitio fiat post diesim, tunc dicimus stantiam habere uersus. Si ante non fiat repetitio, stantiam dicimus habere frontem. Si post non fiat, dicimus habere sirma, siue caudam.
+Uide igitur, lector, quanta licentia data sit cantiones poetantibus, et considera cuius rei causa tam largum arbitrium usus sibi asciuerit; et si recto calle ratio te duxerit, uidebis auctoritatis dignitate sola quod dicimus esse concessum.
+Satis hinc innotescere potest quomodo cantionis ars circa cantus diuisionem consistat; et ideo ad habitudinem procedamus.
+
+Uidetur nobis hec quam habitudinem dicimus maxima pars eius quod artis est; hec etenim circa cantus diuisionem atque contextum carminum et rithimorum relationem consistit; quapropter diligentissime uidetur esse tractanda.
+Incipientes igitur dicimus quod frons cum uersibus, pedes cum cauda uel sirmate, nec non pedes cum uersibus, in stantia se diuersimode habere possunt. Nam quandoque frons uersus excedit in sillabis et carminibus, uel excedere potest; et dicimus potest quoniam habitudinem hanc adhuc non uidimus. Quandoque in carminibus excedere et in sillabis superari potest, ut si frons esset pentametra et quilibet uersus esset dimeter, et metra frontis eptasillaba et uersus endecasillaba essent. Quandoque uersus frontem superant sillabis et carminibus, ut in illa quam dicimus,
+{Tragemi de la mente Amor la stiua}.
+fuit hec tetrametra frons, tribus endecasillabis et uno eptasillabo contexta; non etenim potuit in pedes diuidi, cum equalitas carminum et sillabarum requiratur in pedibus inter se, et etiam in uersibus inter se. Et quemadmodum dicimus de fronte, dicimus et de uersibus. Possent etenim uersus frontem superare carminibus, et sillabis superari, puta si uersus duo essent et uterque trimeter, et eptasillaba metra, et frons esset pentametra, duobus endecasillabis et tribus eptasillabis contexta.
+Quandoque uero pedes caudam superant carminibus et sillabis, ut in illa quam diximus
+{Amor, che moui tua uirtù da cielo}.
+Quandoque pedes a sirmate superantur in toto, ut in illa quam diximus
+{Donna pietosa e di nouella etate}.
+Et quemadmodum diximus frontem posse superare carminibus, sillabis superatam (et e conuerso), sic de sirmate dicimus.
+Pedes quoque uersus in numero superant et superantur ab hiis: possunt enim esse in stantia tres pedes et duo uersus, et tres uersus et duo pedes; nec hoc numero limitamur, quin liceat plures et pedes et uersus simul contexere. Et quemadmodum de uictoria carminum et sillabarum diximus inter alia, nunc etiam inter pedes et uersus dicimus; nam eodem modo uinci et uincere possunt.
+Nec pretermictendum est quod nos e contrario regulatis poetis pedes accipimus, quia illi carmen ex pedibus, nos uero ex carminibus pedem constare dicimus, ut satis euidenter apparet. Nec etiam pretermictendum est quin iterum asseramus pedes ab inuicem necessario carminum et sillabarum equalitatem et habitudinem accipere, quia non aliter cantus repetitio fieri posset. Hoc idem in uersibus esse seruandum astruimus.
+
+Est etiam, ut superius dictum est, habitudo quedam quam carmina contexendo considerare debemus: et ideo rationem faciamus de illa, repetentes proinde que superius de carminibus diximus.
+In usu nostro maxime tria carmina frequentando prerogatiuam habere uidentur, endecasillabum scilicet, eptasillabum et pentasillabum; que trisillabum ante alia sequi astruximus. Horum prorsus, cum tragice poetari conamur, endecasillabum propter quandam excellentiam in contextu uincendi priuilegium promeretur. Nam quedam stantia est que solis endecasillabis gaudet esse contexta, ut illa Guidonis de Florentia
+{Donna me prega, perchio uolglio dire};
+et etiam nos dicimus
+{Donne chauete intelletto damore}.
+Hoc etiam Yspani usi sunt - et dico Yspanos qui poetati sunt in uulgari oc: Namericus de Belnui,
+{Nuls hom non pot complir adrechamen}.
+Quedam est in qua tantum eptasillabum intexitur unum: et hoc esse non potest nisi ubi frons est uel cauda, quoniam, ut dictum est, in pedibus atque uersibus actenditur equalitas carminum et sillabarum. Propter quod etiam nec numerus impar carminum potest esse ubi frons uel cauda non est; sed ubi hec sunt, uel altera sola, pari et impari numero in carminibus licet uti ad libitum. Et sicut quedam stantia est uno solo eptasillabo conformata, sic duobus, tribus, quatuor, quinque uidetur posse contexi, dummodo in	tragico uincat endecasillabum et principiet. Uerumtamen quosdam ab eptasillabo tragice principiasse inuenimus, uidelicet Guidonem Guinizelli, Guidonem de Ghisileriis et Fabrutium Bononienses:
+{Di fermo sofferire},
+et
+{Donna, lo fermo core},
+et
+{Lo meo lontano gire};
+et quosdam alios. Sed si ad eorum sensum subtiliter intrare uelimus, non sine quodam elegie umbraculo hec tragedia processisse uidebitur. De pentasillabo quoque non sic concedimus: in dictamine magno sufficit enim unicum pentasillabum in tota stantia conseri, uel duo ad plus in pedibus; et dico pedibus propter necessitatem qua pedibus, uersibusque, cantatur. Minime autem trisillabum in tragico uidetur esse sumendum per se subsistens: et dico per se subsistens quia per quandam rithimorum repercussionem frequenter uidetur assumptum, sicut inueniri potest in illa Guidonis Florentini,
+{Donna me prega},
+et in illa quam diximus,
+{Poscia chAmor del tutto mha lasciato}.
+Nec per se ibi carmen est omnino, sed pars endecasillabi tantum, ad rithimum precedentis carminis uelut eco respondens.
+Hoc etiam precipue actendendum est circa carminum habitudinem, quod, si eptasillabum interseratur in primo pede, quem situm accipit ibi, eundem resumat in altero: puta, si pes trimeter primum et ultimum carmen endecasillabum habet et medium, hoc est secundum, eptasillabum, et pes alter habeat secundum eptasillabum et extrema endecasillaba: non aliter ingeminatio cantus fieri posset, ad quam pedes fiunt, ut dictum est; et per consequens pedes esse non possent. Et quemadmodum de pedibus, dicimus et de uersibus: in nullo enim pedes et uersus differre uidemus nisi in situ, quia hii ante, hii post diesim stantie nominantur. Et etiam quemadmodum de trimetro pede, et de omnibus aliis seruandum esse asserimus; et sicut de uno eptasillabo, sic de pluribus et de pentasillabo et omni alio dicimus.
+Satis hinc, lector, elicere sufficienter potes qua qualitate tibi carminum habituanda sit stantia habitudinemque circa carmina considerandam uidere.
+
+Rithimorum quoque relationi uacemus, nichil de rithimo secundum se modo tractantes; proprium enim eorum tractatum in posterum prorogamus, cum de mediocri poemate intendemus. 
+In principio igitur huius capituli quedam resecanda uidentur. Unum est stantia sine rithimo, in qua nulla rithimorum habitudo actenditur; et huiusmodi stantiis usus est Arnaldus Danielis frequentissime, uelut ibi:
+{Sem fos Amor de joi donar};
+et nos dicimus
+{Al poco giorno}.
+Aliud est stantia cuius omnia carmina eundem rithimum reddunt, in qua superfluum esse constat habitudinem querere. Sic proinde restat circa rithimos mixtos debere insisti.
+Et primo sciendum est quod in hoc amplissimam sibi licentiam fere omnes assumunt, et ex hoc maxime totius armonie dulcedo intenditur. Sunt etenim quidam qui non omnes quandoque desinentias carminum rithimantur in eadem stantia, sed easdem repetunt siue rithimantur in aliis, sicut fuit Gottus Mantuanus, qui suas multas et bonas cantiones nobis oretenus intimauit. Hic semper in stantia unum carmen incomitatum texebat, quod clauem uocabat; et sicut de uno licet, licet etiam de duobus, et forte de pluribus.
+Quidam alii sunt, et fere omnes cantionum inuentores, qui nullum in stantia carmen incomitatum relinquunt quin sibi rithimi concrepantiam reddant, uel unius uel plurium. Et quidam diuersos faciunt esse rithimos eorum que post diesim carmina sunt a rithimis eorum que sunt ante; quidam uero non sic, sed desinentias anterioris stantie inter postera carmina referentes intexunt. Sepissime tamen hoc fit in desinentia primi posteriorum, quam plerique rithimantur ei que est priorum posterioris; quod non aliud esse uidetur quam quedam ipsius stantie. concatenatio pulcra. De rithimorum quoque habitudine, prout sunt in fronte uel in cauda, uidetur omnis optata licentia concedenda; pulcerrime tamen se habent ultimorum carminum desinentie si cum rithimo in silentium cadant.
+In pedibus uero cauendum est; et habitudinem quandam seruatam esse inuenimus. Et, discretionem facientes, dicimus quod pes uel pari uel impari metro completur; et utrobique comitata et incomitata desinentia esse potest; nam in pari metro nemo dubitat; in alio uero, si quis dubius est, recordetur ea que diximus in preinmediato capitulo de trisillabo, quando pars existens endecasillabi uelut eco respondet. Et si in altero pedum exsortem rithimi desinentiam esse contingat, omnimode in altero sibi instauratio fiat. Si uero quelibet desinentia in altero pede rithimi consortium habeat, in altero prout libet referre uel innouare desinentias licet, uel totaliter uel in parte, dumtaxat precedentium ordo seruetur in totum; puta, si extreme desinentie trimetri, hoc est prima et ultima, concrepabunt in primo pede, sic secundi extremas desinentias conuenit concrepare; et qualem se in primo media uidet, comitatam quidem uel incomitatam, talis in secundo resurgat; et sic de aliis pedibus est seruandum. In uersibus quoque fere semper hac lege perfruimur; et fere dicimus quia propter concatenationem prenotatam et combinationem desinentiarum ultimarum quandoque ordinem iam dictum peruerti contingit. 
+Preterea nobis bene conuenire uidetur ut que cauenda sunt circa rithimos huic appendamus capitulo, cum in isto libro nichil ulterius de rithimorum doctrina tangere intendamus. Tria ergo sunt que circa rithimorum positionem potiri dedecet aulice poetantem: nimia scilicet eiusdem rithimi repercussio, nisi forte nouum aliquid atque intentatum artis hoc sibi preroget; ut nascentis militie dies, qui cum nulla prerogatiua suam indignatur preferire dietam: hoc etenim nos tacere nisi sumus ibi, 
+{Amor, tu uedi ben che questa donna};
+secundum uero est ipsa inutilis equiuocatio, que semper sententie quicquam derogare uidetur; et tertium est rithimorum asperitas, nisi forte sit lenitati permixta: nam lenium asperorumque rithimorum mixtura ipsa tragedia nitescit.
+Et hec de arte, prout habitudinem respicit, tanta sufficiant.
+
+Ex quo duo que sunt artis in cantione satis sufficienter tractauimus, nunc de tertio uidetur esse tractandum, uidelicet de numero carminum et sillabarum. Et primo secundum totam stantiam uidere oportet aliquid; deinde secundum partes eius uidebimus.
+Nostra igitur primo refert discretionem facere inter ea que canenda occurrunt, quia quedam stantie prolixitatem uidentur appetere, quedam non. Nam cum ea que dicimus cuncta uel circa dextrum aliquid uel sinistrum canamus - ut quandoque persuasorie quandoque dissuasorie, quandoque gratulanter quandoque yronice, quandoque laudabiliter quandoque contemptiue canere contingit -, que circa sinistra sunt uerba semper ad extremum festinent, et alia decenti prolixitate passim ueniant ad extremum.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/Dante_Monarchia.txt b/testi_2_tutti/Dante_Monarchia.txt
new file mode 100644
index 0000000..c68b4bf
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/Dante_Monarchia.txt
@@ -0,0 +1,233 @@
+Omnium hominum quos ad amorem ueritatis natura superior impressit hoc maxime interesse uidetur: ut, quemadmodum de labore antiquorum ditati sunt, ita et ipsi posteris prolaborent, quatenus ab eis posteritas habeat quo ditetur. Longe namque ab offitio se esse non dubitet qui, publicis documentis imbutus, ad rem publicam aliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarum fructificat in tempore suo, sed potius perniciosa uorago semper ingurgitans et nunquam ingurgitata refundens. Hec igitur sepe mecum recogitans, ne de infossi talenti culpa quandoque redarguar, publice utilitati non modo turgescere, quinymo fructificare desidero, et intemptatas ab aliis ostendere ueritates. Nam quem fructum ille qui theorema quoddam Euclidis iterum demonstraret? qui ab Aristotile felicitatem ostensam reostendere conaretur? qui senectutem a Cicerone defensam resummeret defensandam? Nullum quippe, sed fastidium potius illa superfluitas tediosa prestaret. Cumque, inter alias ueritates occultas et utiles, temporalis Monarchie notitia utilissima sit et maxime latens et, propter non se habere inmediate ad lucrum, ab omnibus intemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundo peruigilem, tum etiam ut palmam tanti brauii primus in meam gloriam adipiscar. Arduum quidem opus et ultra uires aggredior, non tam de propria uirtute confidens, quam de lumine Largitoris illius *qui dat omnibus affluenter et non improperat*.
+
+Primum quidem igitur uidendum quid est quod temporalis Monarchia dicitur, typo ut dicam et secundum intentionem. Est ergo temporalis Monarchia, quam dicunt Imperium, unicus principatus et super omnes in tempore uel in hiis et super hiis que tempore mensurantur. Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo namque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciuerit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate uel ab alio, Dei ministro seu uicario. Uerum, quia omnis ueritas que non est principium ex ueritate alicuius principii fit manifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quod analetice recurratur pro certitudine omnium propositionum que inferius assummuntur. Et quia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum esse uidetur in cuius uirtute inferiora consistant. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non: uelut mathematica, physica et diuina; quedam uero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio finis. Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur. Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis–mouet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et alia propter nauim. Illud igitur, siquid est, quod est finis uniuersalis ciuilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius ciuilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est.
+
+Nunc autem uidendum est quid sit finis totius humane ciuilitatis: quo uiso, plus quam dimidium laboris erit transactum, iuxta Phylosophum ad Nicomacum. Et ad euidentiam eius quod queritur aduertendum quod, quemadmodum est finis aliquis ad quem natura producit pollicem, et alius ab hoc ad quem manum totam, et rursus alius ab utroque ad quem brachium, aliusque ab omnibus ad quem totum hominem; sic alius est finis ad quem singularem hominem, alius ad quem ordinat domesticam comunitatem, alius ad quem uiciniam, et alius ad quem ciuitatem, et alius ad quem regnum, et denique optimus ad quem uniuersaliter genus humanum Deus ecternus arte sua, que natura est, in esse producit. Et hoc queritur hic tanquam principium inquisitionis directiuum. Propter quod sciendum primo quod Deus et natura nil otiosum facit, sed quicquid prodit in esse est ad aliquam operationem. Non enim essentia ulla creata ultimus finis est in intentione creantis, in quantum creans, sed propria essentie operatio: unde est quod non operatio propria propter essentiam, sed hec propter illam habet ut sit. Est ergo aliqua propria operatio humane uniuersitatis, ad quam ipsa uniuersitas hominum in tanta multitudine ordinatur; ad quam quidem operationem nec homo unus, nec domus una, nec una uicinia, nec una ciuitas, nec regnum particulare pertingere potest. Que autem sit illa, manifestum fiet si ultimum de potentia totius humanitatis appareat. Dico ergo quod nulla uis a pluribus spetie diuersis participata ultimum est de potentia alicuius illorum; quia, cum illud quod est ultimum tale sit constitutiuum spetiei, sequeretur quod una essentia pluribus spetiebus esset specificata: quod est inpossibile. Non est ergo uis ultima in homine ipsum esse simpliciter sumptum, quia etiam sic sumptum ab elementis participatur; nec esse complexionatum, quia hoc reperitur in mineralibus; nec esse animatum, quia sic etiam in plantis; nec esse apprehensiuum, quia sic etiam participatur a brutis; sed esse apprehensiuum per intellectum possibilem: quod quidem esse nulli ab homine alii competit uel supra uel infra. Nam, etsi alie sunt essentie intellectum participantes, non tamen intellectus earum est possibilis ut hominis, quia essentie tales speties quedam sunt intellectuales et non aliud, et earum esse nichil est aliud quam intelligere quod est quod sunt; quod est sine interpolatione, aliter sempiterne non essent. Patet igitur quod ultimum de potentia ipsius humanitatis est potentia siue uirtus intellectiua. Et quia potentia ista per unum hominem seu per aliquam particularium comunitatum superius distinctarum tota simul in actum reduci non potest, necesse est multitudinem esse in humano genere, per quam quidem tota potentia hec actuetur; sicut necesse est multitudinem rerum generabilium ut potentia tota materie prime semper sub actu sit: aliter esset dare potentiam separatam, quod est inpossibile. Et huic sententie concordat Auerrois in comento super hiis que De anima. Potentia etiam intellectiua, de qua loquor, non solum est ad formas uniuersales aut speties, sed etiam per quandam extensionem ad particulares: unde solet dici quod intellectus speculatiuus extensione fit practicus, cuius finis est agere atque facere. Quod dico propter agibilia, que politica prudentia regulantur, et propter factibilia, que regulantur arte: que omnia speculationi ancillantur tanquam optimo ad quod humanum genus Prima Bonitas in esse produxit; ex quo iam innotescit illud Politice: intellectu, scilicet, uigentes aliis naturaliter principari.
+
+Satis igitur declaratum est quod proprium opus humani generis totaliter accepti est actuare semper totam potentiam intellectus possibilis, per prius ad speculandum et secundario propter hoc ad operandum per suam extensionem. Et quia quemadmodum est in parte sic est in toto, et in homine particulari contingit quod sedendo et quiescendo prudentia et sapientia ipse perficitur, patet quod genus humanum in quiete siue tranquillitate pacis ad proprium suum opus, quod fere diuinum est iuxta illud Minuisti eum paulominus ab angelis, liberrime atque facillime se habet. Unde manifestum est quod pax uniuersalis est optimum eorum que ad nostram beatitudinem ordinantur. Hinc est quod pastoribus de sursum sonuit non diuitie, non uoluptates, non honores, non longitudo uite, non sanitas, non robur, non pulcritudo, sed pax; inquit enim celestis militia: *Gloria in altissimis Deo, et in terra pax hominibus bone uoluntatis*. Hinc etiam *Pax uobis* Salus hominum salutabat; decebat enim summum Saluatorem summam salutationem exprimere: quem quidem morem seruare uoluerunt discipuli eius et Paulus in salutationibus suis, ut omnibus manifestum esse potest. Ex hiis ergo que declarata sunt patet per quod melius, ymo per quod optime genus humanum pertingit ad opus proprium; et per consequens uisum est propinquissimum medium per quod itur in illud ad quod, uelut in ultimum finem, omnia nostra opera ordinantur, quia est pax uniuersalis, que pro principio rationum subsequentium supponatur. Quod erat necessarium, ut dictum fuit, uelut signum prefixum in quod quicquid probandum est resoluatur tanquam in manifestissimam ueritatem.
+
+Resummens igitur quod a principio dicebatur, tria maxime dubitantur et dubitata queruntur circa Monarchiam temporalem, que comuniori uocabulo nuncupatur Imperium; et de hiis, ut predictum est, propositum est sub assignato principio inquisitionem facere secundum iam tactum ordinem. Itaque prima questio sit: utrum ad bene esse mundi Monarchia temporalis necessaria sit. Hoc equidem, nulla ui rationis uel auctoritatis obstante, potissimis et patentissimis argumentis ostendi potest, quorum primum ab autoritate Phylosophi assummatur de suis Politicis. Asserit enim ibi uenerabilis eius autoritas quod, quando aliqua plura ordinantur ad unum, oportet unum eorum regulare seu regere, alia uero regulari seu regi; quod quidem non solum gloriosum nomen autoris facit esse credendum, sed ratio inductiua. Si enim consideremus unum hominem, hoc in eo contingere uidebimus, quia, cum omnes uires eius ordinentur ad felicitatem, uis ipsa intellectualis est regulatrix et rectrix omnium aliarum: aliter ad felicitatem peruenire non potest. Si consideremus unam domum, cuius finis est domesticos ad bene uiuere preparare, unum oportet esse qui regulet et regat, quem dicunt patremfamilias, uel eius locumtenentem, iuxta dicentem Phylosophum: *Omnis domus regitur a senissimo*; et huius, ut ait Homerus, est regulare omnes et leges imponere aliis. Propter quod prouerbialiter dicitur illa maledictio: *Parem habeas in domo*. Si consideremus uicum unum, cuius finis est commoda tam personarum quam rerum auxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, uel datum ab alio uel ex ipsis preheminentem consentientibus aliis; aliter ad illam mutuam sufficientiam non solum non pertingitur, sed aliquando, pluribus preheminere uolentibus, uicinia tota destruitur. Si uero unam ciuitatem, cuius finis est bene sufficienterque uiuere, unum oportet esse regimen, et hoc non solum in recta politia, sed etiam in obliqua; quod si aliter fiat, non solum finis uite ciuilis amictitur, sed etiam ciuitas desinit esse quod erat. Si denique unum regnum particulare, cuius finis est is qui ciuitatis cum maiori fiducia sue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modo existentes in regno finem non assecuntur, sed etiam regnum in interitum labitur, iuxta illud infallibilis Ueritatis: *Omne regnum in se diuisum desolabitur*. Si ergo sic se habet in hiis et in singulis que ad unum aliquod ordinantur, uerum est quod assummitur supra; nunc constat quod totum humanum genus ordinatur ad unum, ut iam preostensum fuit: ergo unum oportet esse regulans siue regens, et hoc Monarcha siue Imperator dici debet. Et sic patet quod ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse siue Imperium.
+
+Et sicut se habet pars ad totum, sic ordo partialis ad totalem. Pars ad totum se habet sicut ad finem et optimum: ergo et ordo in parte ad ordinem in toto, sicut ad finem et optimum. Ex quo habetur quod bonitas ordinis partialis non excedit bonitatem totalis ordinis, sed magis e conuerso. Cum ergo duplex ordo reperiatur in rebus, ordo scilicet partium inter se, et ordo partium ad aliquod unum quod non est pars, sicut ordo partium exercitus inter se et ordo earum ad ducem, ordo partium ad unum est melior tanquam finis alterius: est enim alter propter hunc, non e conuerso. Unde si forma huius ordinis reperitur in partibus humane multitudinis, multo magis debet reperiri in ipsa multitudine siue totalitate per uim sillogismi premissi, cum sit ordo melior siue forma ordinis; sed reperitur in omnibus partibus humane multitudinis, ut per ea que dicta sunt in capitulo precedenti satis est manifestum: ergo et in ipsa totalitate reperiri debet. Et sic omnes partes prenotate infra regna et ipsa regna ordinari debent ad unum principem siue principatum, hoc est ad Monarcham siue Monarchiam.
+
+Amplius, humana uniuersitas est quoddam totum ad quasdam partes, et est quedam pars ad quoddam totum. Est enim quoddam totum ad regna particularia et ad gentes, ut superiora ostendunt; et est quedam pars ad totum uniuersum. Et hoc est de se manifestum. Sicut ergo inferiora humane uniuersitatis bene respondent ad ipsam, sic ipsa bene dicitur respondere ad suum totum; partes enim bene respondent ad ipsam per unum principium tantum, ut ex superioribus colligi potest de facili: ergo et ipsa ad ipsum uniuersum siue ad eius principem, qui Deus est et Monarcha, simpliciter bene respondet per unum principium tantum, scilicet unicum principem. Ex quo sequitur Monarchiam necessariam mundo ut bene sit.
+
+Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primi agentis, qui Deus est; et hoc est per se notum, nisi apud negantes diuinam bonitatem actingere summum perfectionis. De intentione Dei est ut omne causatum diuinam similitudinem representet in quantum propria natura recipere potest. Propter quod dictum est: *Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram*; quod licet ad ymaginem de rebus inferioribus ab homine dici non possit, ad similitudinem tamen de qualibet dici potest, cum totum uniuersum nichil aliud sit quam uestigium quoddam diuine bonitatis. Ergo humanum genus bene se habet et optime quando, secundum quod potest, Deo assimilatur. Sed genus humanum maxime Deo assimilatur quando maxime est unum: uera enim ratio unius in solo illo est; propter quod scriptum est: *Audi, Israel, Dominus Deus tuus unus est*. Sed tunc genus humanum maxime est unum, quando totum unitur in uno: quod esse non potest nisi quando uni principi totaliter subiacet, ut de se patet. Ergo humanum genus uni principi subiacens maxime Deo assimilatur, et per consequens maxime est secundum diuinam intentionem: quod est bene et optime se habere, ut in principio huius capituli est probatum.
+
+Item, bene et optime se habet omnis filius cum uestigia perfecti patris, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Humanum genus filius est celi, quod est perfectissimum in omni opere suo: generat enim homo hominem et sol, iuxta secundum De naturali auditu. Ergo optime se habet humanum genus cum uestigia celi, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Et cum celum totum unico motu, scilicet Primi Mobilis, et ab unico motore, qui Deus est, reguletur in omnibus suis partibus, motibus et motoribus, ut phylosophando euidentissime humana ratio deprehendit, si uere sillogizatum est, humanum genus tunc optime se habet, quando ab unico principe tanquam ab unico motore, et unica lege tanquam unico motu, in suis motoribus et motibus reguletur. Propter quod necessarium apparet ad bene esse mundi Monarchiam esse, siue unicum principatum qui Imperium appellatur. Hanc rationem suspirabat Boetius dicens:
+*O felix hominum genus
+si uestros animos amor,
+quo celum regitur, regat*.
+
+
+Et ubicunque potest esse litigium, ibi debet esse iudicium; aliter esset inperfectum sine proprio perfectiuo: quod est inpossibile, cum Deus et natura in necessariis non deficiat. Inter omnes duos principes, quorum alter alteri minime subiectus est, potest esse litigium uel culpa ipsorum uel etiam subditorum–quod de se patet -: ergo inter tales oportet esse iudicium. Et cum alter de altero cognoscere non possit ex quo alter alteri non subditur–nam par in parem non habet imperium - oportet esse tertium iurisdictionis amplioris qui ambitu sui iuris ambobus principetur. Et hic aut erit Monarcha aut non. Si sic, habetur propositum; si non, iterum habebit sibi coequalem extra ambitum sue iurisdictionis: tunc iterum necessarius erit tertius alius. Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit deuenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur siue mediate siue inmediate: et hic erit Monarcha siue Imperator. Est igitur Monarchia necessaria mundo. Et hanc rationem uidebat Phylosophus cum dicebat: *Entia nolunt male disponi; malum autem pluralitas principatuum: unus ergo princeps*.
+
+Preterea, mundus optime dispositus est cum iustitia in eo potissima est. Unde Uirgilius commendare uolens illud seculum quod suo tempore surgere uidebatur, in suis Buccolicis cantabat:
+*Iam redit et Uirgo, redeunt Saturnia regna*.
+
+Uirgo namque uocabatur iustitia, quam etiam Astream uocabant; Saturnia regna dicebant optima tempora, que etiam aurea nuncupabant. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionem requiritur esse Monarchiam siue Imperium. Ad euidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria natura considerata, est quedam rectitudo siue regula obliquum hinc inde abiciens: et sic non recipit magis et minus, quemadmodum albedo in suo abstracto considerata. Sunt enim huiusmodi forme quedam compositioni contingentes, et consistentes simplici et inuariabili essentia, ut Magister Sex Principiorum recte ait. Recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur. Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est; et uere tunc potest dici de illa, ut Phylosophus inquit, *neque Hesperus neque Lucifer sic admirabilis est*. Est enim tunc Phebe similis, fratrem dyametraliter intuenti de purpureo matutine serenitatis. Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatem habet quandoque in uelle; nam ubi uoluntas ab omni cupiditate sincera non est, etsi assit iustitia, non tamen omnino inest in fulgore sue puritatis: habet enim subiectum, licet minime, aliqualiter tamen sibi resistens; propter quod bene repelluntur qui iudicem passionare conantur. Quantum uero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit uirtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam ? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quando uolentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soli Monarche insistens iustitia in mundo potissima est. Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primo quantum ad uelle, deinde quantum ad posse. Ad euidentiam primi notandum quod iustitie maxime contrariatur cupiditas, ut innuit Aristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restat aduersum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modo iudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominum detorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse: destructis enim obiectis, passiones esse non possunt. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua namque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum. Ex quo sequitur quod Monarcha sincerissimum inter mortales iustitie possit esse subiectum. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo, quantumcunque pauca, obnubilat, sic karitas seu recta dilectio illam acuit atque dilucidat. Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habere iustitia; huiusmodi est Monarcha: ergo, eo existente, iustitia potissima est uel esse potest. Quod autem recta dilectio faciat quod dictum est, hinc haberi potest: cupiditas namque, perseitate hominum spreta, querit alia; karitas uero, spretis aliis omnibus, querit Deum et hominem, et per consequens bonum hominis. Cumque inter alia bona hominis potissimum sit in pace uiuere–ut supra dicebatur et hoc operetur maxime atque potissime iustitia, karitas maxime iustitiam uigorabit et potior potius. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omne diligibile tanto magis diligitur quanto propinquius est diligenti; sed homines propinquius Monarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eo maxime diliguntur uel diligi debent. Prima manifesta est, si natura passiuorum et actiuorum consideretur; secunda per hoc apparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte, Monarche uero secundum totum. Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e conuerso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit. Preterea, quanto causa est uniuersalior, tanto magis habet rationem cause, quia inferior non est causa nisi per superiorem, ut patet ex hiis que De causis; et quanto causa magis est causa, tanto magis effectum diligit, cum dilectio talis assequatur causam per se. Cum igitur Monarcha sit uniuersalissima causa inter mortales ut homines bene uiuant, quia principes alii per illum, ut dictum est, consequens est quod bonum hominum ab eo maxime diligatur. Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui uocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit?
+
+Satis igitur declarata subassumpta principalis, quia conclusio certa est: scilicet quod ad optimam dispositionem mundi necesse est Monarchiam esse.
+
+Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, si principium pateat libertatis. Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu uero pauci. Ueniunt namque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de uoluntate iudicium. Et uerum dicunt; sed importatum per uerba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: triangulus habet tres duobus rectis equales. Et ideo dico quod iudicium medium est apprehensionis et appetitus: nam primo res apprehenditur, deinde apprehensa bona uel mala iudicatur, et ultimo iudicans prosequitur siue fugit. Si ergo iudicium moueat omnino appetitum et nullo modo preueniatur ab eo, liberum est; si uero ab appetitu quocunque modo preueniente iudicium moueatur, liberum esse non potest, quia non a se, sed ab alio captiuum trahitur. Et hinc est quod bruta iudicium liberum habere non possunt, quia eorum iudicia semper ab appetitu preueniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales, quarum sunt inmutabiles uoluntates, necnon anime separate bene hinc abeuntes, libertatem arbitrii ob inmutabilitatem uoluntatis non amictunt, sed perfectissime atque potissime hoc retinent. Hoc uiso, iterum manifestum esse potest quod hec libertas siue principium hoc totius nostre libertatis est maximum donum humane nature a Deo collatum–sicut in Paradiso Comedie iam dixi quia per ipsum hic felicitamur ut homines, per ipsum alibi felicitamur ut dii. Quod si ita est, quis erit qui humanum genus optime se habere non dicat, cum potissime hoc principio possit uti? Sed existens sub Monarcha est potissime liberum. Propter quod sciendum quod illud est liberum quod *sui met et non alterius gratia est*, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est, sicut uia necessitatur a termino. Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides–que in seruitutem cogunt genus humanum, ut patet discurrenti per omnes, et politizant reges, aristocratici quos optimates uocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarcha maxime diligat homines, ut iam tactum est, uult omnes homines bonos fieri: quod esse non potest apud oblique politizantes. Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus ciuis, in recta uero bonus homo et ciuis bonus conuertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint. Non enim ciues propter consules nec gens propter regem, sed e conuerso consules propter ciues et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem uiuentes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt. Hinc etiam patet quod, quamuis consul siue rex respectu uie sint domini aliorum, respectu autem termini aliorum ministri sunt, et maxime Monarcha, qui minister omnium proculdubio habendus est. Hinc etiam iam innotescere potest quod Monarcha necessitatur a fine sibi prefixo in legibus ponendis. Ergo genus humanum sub Monarcha existens optime se habet; ex quo sequitur quod ad bene esse mundi Monarchiam necesse est esse.
+
+Adhuc, ille qui potest esse optime dispositus ad regendum, optime alios disponere potest: nam in omni actione principaliter intenditur ab agente, siue necessitate nature siue uoluntarie agat, propriam similitudinem explicare. Unde fit quod omne agens, in quantum huiusmodi, delectatur; quia, cum omne quod est appetat suum esse, ac in agendo agentis esse quodammodo amplietur, sequitur de necessitate delectatio, quia delectatio rei desiderate semper annexa est. Nichil igitur agit nisi tale existens quale patiens fieri debet; propter quod Phylosophus in hiis que De simpliciter ente: *Omne* inquit *quod reducitur de potentia in actum, reducitur per tale existens actu*; quod si aliter aliquid agere conetur, frustra conatur. Et hinc destrui potest error illorum qui bona loquendo et mala operando credunt alios uita et moribus informare, non aduertentes quod plus persuaserunt manus Iacob quam uerba, licet ille falsum, illa uerum persuaderent. Unde Phylosophus ad Nicomacum: *De hiis enim* inquit *que in passionibus et actionibus, sermones minus sunt credibiles operibus*. Hinc etiam dicebatur de celo peccatori Dauid: *Quare tu enarras iustitias meas?*, quasi diceret: Frustra loqueris, cum tu sis alius ab eo quod loqueris. Ex quibus colligitur quod optime dispositum esse oportet, optime alios disponere uolentem. Sed Monarcha solus est ille qui potest optime esse dispositus ad regendum. Quod sic declaratur: unaqueque res eo facilius et perfectius ad habitum et ad operationem disponitur, quo minus in ea est de contrarietate ad talem dispositionem; unde facilius et perfectius ueniunt ad habitum phylosophice ueritatis qui nichil unquam audiuerunt, quam qui audiuerunt per tempora et falsis oppinionibus imbuti sunt. Propter quod bene Galienus inquit *tales duplici tempore indigere ad scientiam acquirendam*. Cum ergo Monarcha nullam cupiditatis occasionem habere possit uel saltem minimam inter mortales, ut superius est ostensum, quod ceteris principibus non contingit, et cupiditas ipsa sola sit corruptiua iudicii et iustitie prepeditiua, consequens est quod ipse uel omnino uel maxime bene dispositus ad regendum esse potest, quia inter ceteros iudicium et iustitiam potissime habere potest: que duo principalissime legis latori et legis executori conueniunt, testante rege illo sanctissimo cum conuenientia regi et filio regis postulabat a Deo: *Deus* inquiebat *iudicium tuum regi da et iustitiam tuam filio regis*. Bene igitur dictum est cum dicitur in subassumpta quod Monarcha solus est ille, qui potest esse optime dispositus ad regendum: ergo Monarcha solus optime alios disponere potest. Ex quo sequitur quod ad optimam mundi dispositionem Monarchia sit necessaria.
+
+Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sic declaratur: sit unum, per quod aliquid fieri potest, A, et sint plura, per que similiter illud fieri potest, A et B; si ergo illud idem quod fit per A et B potest fieri per A tantum, frustra ibi assummitur B, quia ex ipsius assumptione nichil sequitur, cum prius illud idem fiebat per A solum. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa siue superflua, et omne superfluum Deo et nature displiceat, et omne quod Deo et nature displicet sit malum, ut manifestum est de se, sequitur non solum melius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sed quod fieri per unum est bonum, per plura simpliciter malum. Preterea, res dicitur melior per esse propinquior optime; et finis habet rationem optimi; sed fieri per unum est propinquius fini: ergo est melius. Et quod sit propinquius patet sic: sit finis C; fieri per unum A; per plura A et B: manifestum est quod longior est uia ab A per B in C, quam ab A tantum in C. Sed humanum genus potest regi per unum suppremum principem, qui est Monarcha. Propter quod aduertendum sane quod cum dicitur humanum genus potest regi per unum suppremum principem, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunque municipii ab illo uno inmediate prodire possint: cum etiam leges municipales quandoque deficiant et opus habeant directiuo, ut patet per Phylosophum in quinto ad Nicomacum epyikiam commendantem. Habent namque nationes, regna et ciuitates intra se proprietates, quas legibus differentibus regulari oportet: est enim lex regula directiua uite. Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima uiuentes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem uestimentis operiri non possunt. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam siue legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operatiuam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculatiuo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit. Et hoc non solum possibile est uni, sed necesse est ab uno procedere, ut omnis confusio de principiis uniuersalibus auferatur. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reseruans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat. Ergo melius est humanum genus per unum regi quam per plura, et sic per Monarcham qui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper uelit quod melius est. Et cum duorum tantum inter se idem sit melius et optimum, consequens est non solum Deo esse acceptabilius hoc, inter hoc unum et hoc plura, sed acceptabilissimum. Unde sequitur humanum genus optime se habere cum ab uno regitur; et sic ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse.
+
+Item dico quod ens et unum et bonum gradatim se habent secundum quintum modum dicendi prius. Ens enim natura precedit unum, unum uero bonum: maxime enim ens maxime est unum, et maxime unum maxime bonum; et quanto aliquid a maxime ente elongatur, tanto et ab esse unum et per consequens ab esse bonum. Propter quod in omni genere rerum illud est optimum quod est maxime unum, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Unde fit quod unum esse uidetur esse radix eius quod est esse bonum, et multa esse eius quod est esse malum; qua re Pictagoras in correlationibus suis ex parte boni ponebat unum, ex parte uero mali plurale, ut patet in primo eorum que De simpliciter ente. Hinc uideri potest quod peccare nichil est aliud quam progredi ab uno spreto ad multa; quod quidem Psalmista uidebat dicens: *A fructu frumenti, uini et olei multiplicati sunt*. Constat igitur quod omne quod est bonum per hoc est bonum: quod in uno consistit. Et cum concordia, in quantum huiusmodi, sit quoddam bonum, manifestum est ipsam consistere in aliquo uno tanquam in propria radice. Que quidem radix apparebit, si natura uel ratio concordie summatur: est enim concordia uniformis motus plurium uoluntatum; in qua quidem ratione apparet unitatem uoluntatum, que per uniformem motum datur intelligi, concordie radicem esse uel ipsam concordiam. Nam, sicut plures glebas diceremus concordes propter condescendere omnes ad medium, et plures flammas propter coadscendere omnes ad circunferentiam, si uoluntarie hoc facerent; ita homines plures concordes dicimus propter simul moueri secundum uelle ad unum quod est formaliter in suis uoluntatibus, sicut qualitas una formaliter in glebis, scilicet grauitas, et una in flammis, scilicet leuitas. Nam uirtus uolitiua potentia quedam est, sed speties boni apprehensi forma est eius: que quidem forma, quemadmodum et alie, una in se, multiplicatur secundum multiplicationem materie recipientis, ut anima et numerus et alie forme compositioni contingentes.
+
+Hiis premissis propter declarationem assummende propositionis ad propositum, sic arguatur: omnis concordia dependet ab unitate que est in uoluntatibus; genus humanum optime se habens est quedam concordia; nam, sicut unus homo optime se habens et quantum ad animam et quantum ad corpus est concordia quedam, et similiter domus, ciuitas et regnum, sic totum genus humanum; ergo genus humanum optime se habens ab unitate que est in uoluntatibus dependet. Sed hoc esse non potest nisi sit uoluntas una, domina et regulatrix omnium aliarum in unum, cum mortalium uoluntates propter blandas adolescentie delectationes indigeant directiuo, ut in ultimis ad Nicomacum docet Phylosophus. Nec ista una potest esse, nisi sit princeps unus omnium, cuius uoluntas domina et regulatrix aliarum omnium esse possit. Quod si omnes consequentie superiores uere sunt, quod sunt, necesse est ad optime se habere humanum genus esse in mundo Monarcham, et per consequens Monarchiam ad bene esse mundi.
+
+Rationibus omnibus supra positis experientia memorabilis attestatur: status uidelicet illius mortalium quem Dei Filius, in salutem hominis hominem assumpturus, uel expectauit uel cum uoluit ipse disposuit. Nam si a lapsu primorum parentum, qui diuerticulum fuit totius nostre deuiationis, dispositiones hominum et tempora recolamus, non inueniemus nisi sub diuo Augusto monarcha, existente Monarchia perfecta, mundum undique fuisse quietum. Et quod tunc humanum genus fuerit felix in pacis uniuersalis tranquillitate hoc ystoriographi omnes, hoc poete illustres, hoc etiam scriba mansuetudinis Cristi testari dignatus est; et denique Paulus *plenitudinem temporis* statum illum felicissimum appellauit. Uere tempus et temporalia queque plena fuerunt, quia nullum nostre felicitatis ministerium ministro uacauit. Qualiter autem se habuerit orbis ex quo tunica ista inconsutilis cupiditatis ungue scissuram primitus passa est, et legere possumus et utinam non uidere. O genus humanum, quantis procellis atque iacturis quantisque naufragiis agitari te necesse est dum, bellua multorum capitum factum, in diuersa conaris!
+
+Intellectu egrotas utroque, similiter et affectu: rationibus irrefragabilibus intellectum superiorem non curas, nec experientie uultu inferiorem, sed nec affectum dulcedine diuine suasionis, cum per tubam Sancti Spiritus tibi effletur: *Ecce quam bonum et quam iocundum, habitare fratres in unum*.
+
+*Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, et principes conuenerunt in unum, aduersus Dominum et aduersus Cristum eius. Dirumpamus uincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum*.
+
+Sicut ad faciem cause non pertingentes nouum effectum comuniter admiramur, sic, cum causam cognoscimus, eos qui sunt in admiratione restantes quadam derisione despicimus. Admirabar equidem aliquando romanum populum in orbe terrarum sine ulla resistentia fuisse prefectum, cum, tantum superficialiter intuens, illum nullo iure sed armorum tantummodo uiolentia obtinuisse arbitrabar. Sed postquam medullitus oculos mentis infixi et per efficacissima signa diuinam prouidentiam hoc effecisse cognoui, admiratione cedente, derisiua quedam superuenit despectio, cum gentes nouerim contra romani populi preheminentiam fremuisse, cum uideam populos uana meditantes, ut ipse solebam, cum insuper doleam reges et principes in hoc unico concordantes: ut aduersentur Domino suo et Uncto suo, romano principi. Propter quod derisiue, non sine dolore quodam, cum illo clamare possum pro populo glorioso, pro Cesare, qui pro Principe celi clamabat: *Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, et principes conuenerunt in unum, aduersus Dominum et aduersus Cristum eius*. Uerum quia naturalis amor diuturnam esse derisionem non patitur, sed, ut sol estiuus qui disiectis nebulis matutinis oriens luculenter irradiat, derisione omissa, lucem correctionis effundere mauult, ad dirumpendum uincula ignorantie regum atque principum talium, ad ostendendum genus humanum liberum a iugo ipsorum, cum Propheta sanctissimo me me subsequenter hortabor subsequentia subassummens: *Dirumpamus* uidelicet *uincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum*. Hec equidem duo fient sufficienter, si secundam partem presentis propositi prosecutus fuero, et instantis questionis ueritatem ostendero. Nam per hoc quod romanum Imperium de iure fuisse monstrabitur, non solum ab oculis regum et principum, qui gubernacula publica sibi usurpant, hoc ipsum de romano populo mendaciter extimantes, ignorantie nebula eluetur, sed mortales omnes esse se liberos a iugo sic usurpantium recognoscent. Ueritas autem questionis patere potest non solum lumine rationis humane, sed etiam radio diuine auctoritatis: que duo cum simul ad unum concurrunt, celum et terram simul assentire necesse est. Igitur fiducie prenotate innixus et testimonio rationis et auctoritatis prefretus, ad secundam questionem dirimendam ingredior.
+
+Postquam sufficienter, secundum quod materia patitur, de ueritate prime dubitationis inquisitum est, instat nunc de ueritate secunde inquirere: hoc est utrum romanus populus de iure sibi asciuerit Imperii dignitatem; cuius quidem inquisitionis principium est uidere que sit illa ueritas, in quam rationes inquisitionis presentis uelut in principium proprium reducantur. Sciendum est igitur quod, quemadmodum ars in triplici gradu inuenitur, in mente scilicet artificis, in organo et in materia formata per artem, sic et naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, qui Deus est; deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice atque optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie tantum imputandum est, sic, cum Deus ultimum perfectionis actingat et instrumentum eius, quod celum est, nullum debite perfectionis patiatur defectum, ut ex hiis patet que de celo phylosophamur, restat quod quicquid in rebus inferioribus est peccatum, ex parte materie subiacentis peccatum sit et preter intentionem Dei naturantis et celi; et quod quicquid est in rebus inferioribus bonum, cum ab ipsa materia esse non possit, sola potentia existente, per prius ab artifice Deo sit et secundario a celo, quod organum est artis diuine, quam naturam comuniter appellant. Ex hiis iam liquet quod ius, cum sit bonum, per prius in mente Dei est; et, cum omne quod in mente Dei est sit Deus, iuxta illud Quod factum est in ipso uita erat, et Deus maxime se ipsum uelit, sequitur quod ius a Deo, prout in eo est, sit uolitum. Et cum uoluntas et uolitum in Deo sit idem, sequitur ulterius quod diuina uoluntas sit ipsum ius. Et iterum ex hoc sequitur quod ius in rebus nichil est aliud quam similitudo diuine uoluntatis; unde fit quod quicquid diuine uoluntati non consonat, ipsum ius esse non possit, et quicquid diuine uoluntati est consonum, ius ipsum sit. Quapropter querere utrum de iure factum sit aliquid, licet alia uerba sint, nichil tamen aliud queritur quam utrum factum sit secundum quod Deus uult. Hoc ergo supponatur, quod illud quod Deus in hominum sotietate uult, illud pro uero atque sincero iure habendum sit. Preterea meminisse oportet quod, ut Phylosophus docet in primis ad Nicomacum, non similiter in omni materia certitudo querenda est, sed secundum quod natura rei subiecte recipit. Propter quod sufficienter argumenta sub inuento principio procedent, si ex manifestis signis atque sapientum autoritatibus ius illius populi gloriosi queratur. Uoluntas quidem Dei per se inuisibilis est; et inuisibilia Dei *per ea que facta sunt intellecta conspiciuntur*; nam, occulto existente sigillo, cera impressa de illo quamuis occulto tradit notitiam manifestam. Nec mirum si diuina uoluntas per signa querenda est, cum etiam humana extra uolentem non aliter quam per signa cernatur.
+
+Dico igitur ad questionem quod romanus populus de iure, non usurpando, Monarche offitium, quod Imperium dicitur, sibi super mortales omnes asciuit. Quod quidem primo sic probatur: nobilissimo populo conuenit omnibus aliis preferri; romanus populus fuit nobilissimus; ergo conuenit ei omnibus aliis preferri. Assumpta ratione probatur: nam, cum honor sit premium uirtutis et omnis prelatio sit honor, omnis prelatio uirtutis est premium. Sed constat quod merito uirtutis nobilitantur homines, uirtutis uidelicet proprie uel maiorum. Est enim nobilitas uirtus et diuitie antique, iuxta Phylosophum in Politicis; et iuxta Iuuenalem:
+*nobilitas animi sola est atque unica uirtus*.
+Que due sententie ad duas nobilitates dantur: propriam scilicet et maiorum. Ergo nobilibus ratione cause premium prelationis conueniens est. Et cum premia sint meritis mensuranda iuxta illud euangelicum *Eadem mensura qua mensi fueritis, remetietur uobis*, maxime nobili maxime preesse conuenit. Subassumptam uero testimonia ueterum persuadent; nam diuinus poeta noster Uirgilius per totam Eneydem gloriosissimum regem Eneam patrem romani populi fuisse testatur in memoriam sempiternam; quod Titus Liuius, gestorum romanorum scriba egregius, in prima parte sui uoluminis, que a capta Troya summit exordium, contestatur. Qui quidem inuictissimus atque piissimus pater quante nobilitatis uir fuerit, non solum sua considerata uirtute sed progenitorum suorum atque uxorum, quorum utrorunque nobilitas hereditario iure in ipsum confluxit, explicare nequirem: sed *summa sequar uestigia rerum*.
+Quantum ergo ad propriam eius nobilitatem audiendus est Poeta noster introducens in primo Ilioneum orantem sic:
+*Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter
+nec pietate fuit nec bello maior et armis*.
+Audiendus est idem in sexto, qui, cum de Miseno mortuo loqueretur qui fuerat Hectoris minister in bello et post mortem Hectoris Enee ministrum se dederat, dicit ipsum Misenum *non inferiora secutum*, comparationem faciens de Enea ad Hectorem, quem pre omnibus Homerus glorificat, ut refert Phylosophus in hiis que de moribus fugiendis ad Nicomacum. Quantum uero ad hereditariam, quelibet pars tripartiti orbis tam auis quam coniugibus illum nobilitasse inuenitur. Nam Asya propinquioribus auis, ut Assaraco et aliis qui Frigiam regnauerunt, Asye regionem; unde Poeta noster in tertio:
+*Postquam res Asye Priamique euertere gentem
+inmeritam uisum superis*.
+Europa uero auo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque auia uetustissima, Electra scilicet, nata magni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium reddit Poeta noster in octauo, ubi Eneas ad Euandrum sic ait:
+*Dardanus yliace primus pater urbis et auctor,
+Electra, ut Grai perhibent, Athlantide cretus,
+aduehitur Teucros: Electram maximus Athlas
+edidit, ethereos humero qui sustinet orbes*.
+Quod autem Dardanus ab Europa originem duxerit, noster Uates in tertio cantat dicens:
+*Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,
+terra antiqua, potens armis atque ubere glebe.
+Oenotri coluere uiri; nunc fama minores
+Ytaliam dixisse ducis de nomine gentem:
+hee nobis proprie sedes, hinc Dardanus ortus*.
+Quod uero Athlas de Affrica fuerit, mons in illa suo nomine dictus est testis, quem esse in Affrica dicit Orosius in sua mundi descriptione sic: *UItimus autem finis eius est mons Athlas et insule quas Fortunatas uocant*; *eius*, idest Affrice, quia de ipsa loquebatur.
+Similiter etiam coniugio nobilitatum fuisse reperio. Prima namque coniunx Creusa, Priami regis filia, de Asya fuit, ut superius haberi potest per ea que dicta sunt. Et quod fuerit coniunx testimonium perhibet noster Poeta in tertio, ubi Andromache de Ascanio filio Eneam genitorem interrogat sic:
+*Quid puer Ascanius ? superatne et uescitur aura,
+quem tibi iam Troya peperit fumante Creusa?*
+Secunda Dido fuit, regina et mater Cartaginensium in Affrica; et quod fuerit coniunx, Idem noster uaticinatur in quarto; inquit enim de Didone:
+Nec iam furtiuum Dido meditatur amorem:
+*coniugium uocat; hoc pretexit nomine culpam*.
+Tertia Lauinia fuit, Albanorum Romanorumque mater, regis Latini filia pariter et heres, si uerum est testimonium nostri Poete in ultimo, ubi Turnum uictum introducit orantem suppliciter ad Eneam sic:
+*Uicisti, et uictum tendere palmas
+Ausonii uidere: tua est Lauinia coniunx*.
+Que ultima uxor de Ytalia fuit, Europe regione nobilissima. Hiis itaque ad euidentiam subassumpte prenotatis, cui non satis persuasum est romani populi patrem, et per consequens ipsum populum, nobilissimum fuisse sub celo? Aut quem in illo duplici concursu sanguinis a qualibet mundi parte in unum uirum predestinatio diuina latebit?
+
+Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuuatur, est a Deo uolitum; et per consequens de iure fit. Et quod ista sit uera patet quia, sicut dicit Thomas in tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum diuinitus fit. Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum uentum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt: *Digitus Dei est hic*. Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium–ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter–cum in fauorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic fauetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi prouisum. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad sui perfectionem miraculorum suffragio est adiutum; ergo a Deo uolitum; et per consequens de iure fuit et est. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustrium autorum testimoniis comprobatur. Nam sub Numa Pompilio, secundo Romanorum rege, ritu Gentilium sacrificante, ancile de celo in urbem Deo electam delapsum fuisse Liuius in prima parte testatur. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem uim haustri, quam Lybia patitur, ibi describens; ait enim:
+*Sic illa profecto
+sacrifico cecidere Nume, que lecta iuuentus
+patritia ceruice mouet; spoliauerat hauster,
+aut boreas populos ancilia nostra ferentes*.
+Cumque Galli, reliqua urbe iam capta, noctis tenebris confisi Capitolium furtim subirent, quod solum restabat ad ultimum interitum romani nominis, anserem ibi non ante uisum cecinisse Gallos adesse atque custodes ad defensandum Capitolium excitasse Liuius et multi scriptores illustres concorditer contestantur. Cuius rei memor fuit Poeta noster cum clipeum Enee describeret in octauo; canit enim sic:
+*In summo custos Tarpeie Manlius arcis
+stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat,
+Romuleoque recens horrebat regia culmo.
+Atque hic auratis uolitans argenteus anser
+porticibus Gallos in limine adesse canebat.
+At cum romana nobilitas, premente Annibale, sic caderet ut
+ad finalem romane rei deletionem non restaret nisi Penorum
+insultus ad urbem, subita et intolerabili grandine
+perturbante uictores uictoriam sequi non potuisse Liuius in
+Bello punico inter alia gesta conscribit.
+Nonne transitus Clelie mirabilis fuit, cum mulier cumque
+captiua, in obsidione Porsenne, abruptis uinculis, miro Dei
+auxilio adiuta, transnauit Tyberim, sicut omnes fere scribe
+romane rei ad gloriam ipsius commemorant?
+Sic Illum prorsus operari decebat qui cuncta sub ordinis
+pulcritudine ab ecterno prouidit, ut qui uisibilis erat
+miracula pro inuisibilibus ostensurus, idem inuisibilis pro
+uisibilibus illa ostenderet*.
+
+Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque ita sequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, que seruata hominum seruat sotietatem, et corrupta corrumpit–nam illa Digestorum descriptio non dicit quod quid est iuris, sed describit illud per notitiam utendi illo -; si ergo definitio ista bene quid est et quare comprehendit, et cuiuslibet sotietatis finis est comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; et inpossibile est ius esse, bonum comune non intendens. Propter quod bene Tullius in Prima rethorica: semper–inquit ad utilitatem rei publice leges interpretande sunt. Quod si ad utilitatem eorum qui sunt sub lege leges directe non sunt, leges nomine solo sunt, re autem leges esse non possunt: leges enim oportet homines deuincire ad inuicem propter comunem utilitatem. Propter quod bene Seneca de lege cum in libro De quatuor uirtutibus, legem uinculum dicat *humane sotietatis*. Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergo Romani bonum rei publice intenderunt, uerum erit dicere finem iuris intendisse. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbem terrarum, gesta sua declarant, in quibus, omni cupiditate summota que rei publice semper aduersa est, et uniuersali pace cum libertate dilecta, populus ille sanctus pius et gloriosus propria commoda neglexisse uidetur, ut publica pro salute humani generis procuraret. Unde recte illud scriptum est: *Romanum imperium de Fonte nascitur pietatis*. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam–ut iam dictum est–satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse uidentur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis: *Quandiu* inquit *imperium rei publice beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sotiis aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut necessarii; regum, populorum et nationum portus erat et refugium senatus; nostri autem et magistratus imperatoresque in ea re maxime laudem capere studuerunt, si prouincias, si sotios equitate et fide defendissent. Itaque illud patrocinium orbis terrarum potius quam imperium poterat nominari*. Hec Cicero.
+De personis autem singularibus compendiose progrediar. Nunquid non bonum comune intendisse dicendi sunt qui sudore, qui paupertate, qui exilio, qui filiorum orbatione, qui amissione membrorum, qui denique animarum oblatione bonum publicum exaugere conati sunt? Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Liuius refert, et post uictoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boues ad stiuam libere reuersus est? Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit: *Itaque* inquit *et maiores nostri ab aratro duxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset*. Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum auaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, uerba sibi conuenientia fundens, despexit et refutauit ? Huius etiam memoriam confirmauit Poeta noster in sexto cum caneret:
+*paruoque potentem
+Fabritium*.
+Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplar Camillus fuit qui, secundum Liuium, dampnatus exilio, postquam patriam liberauit obsessam, spolia etiam romana Rome restituit, uniuerso populo reclamante, ab urbe sancta discessit, nec ante reuersus est quam sibi repatriandi licentia de auctoritate senatus allata est? Et hunc magnanimum Poeta commendat in sexto cum dicit:
+*referentem signa Camillum*.
+Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primus edocuit, quem Liuius dicit, consulem existentem, proprios filios cum hostibus conspirantes morti dedisse ? Cuius gloria renouatur in sexto Poete nostri de ipso canentis:
+*natosque pater noua bella mouentes
+ad penam pulcra pro libertate uocauit*.
+Quid non audendum pro patria nobis Mutius persuasit cum incautum Porsennam inuasit, cum deinde manum errantem, non alio uultu quam si hostem cruciari uideret, suam adhuc, cremari aspiciebat? Quod etiam Liuius admiratur testificando. Accedunt nunc ille sacratissime uictime Deciorum, qui pro salute publica deuotas animas posuerunt, ut Liuius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium seuerissimi uere libertatis tutoris Marci Catonis. Quorum alteri pro salute patrie mortis tenebras non horruerunt; alter, ut mundo libertatis amores accenderet, quanti libertas esset ostendit dum e uita liber decedere maluit quam sine libertate manere in illa. Horum omnium nomen egregium uoce Tullii recalescit. In hiis que De fine bonorum inquit enim Tullius hoc de Deciis: *Publius Decius princeps in ea familia consul, cum se deuoueret, et equo admisso in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de uoluptatibus suis cogitabat, ubi ut eam caperet aut quando, cum sciret confestim esse moriendum, eamque mortem ardentiori studio peteret quam Epycurus uoluptatem petendam putat? Quod quidem eius factum, nisi esset iure laudatum, non esset ymitatus quarto consulatu suo filius, neque porro ex eo natus, cum Pyrro bellum gerens, consul eo cecidisset in prelio seque e continenti genere tertiam uictimam rei publice tribuisset*. In hiis uero que De offitiis, de Catone dicebat: *Non enim alia in causa Marcus Cato fuit, alia ceteri qui se in Affrica Cesari tradiderunt. Atque ceteris forsan uitio datum esset si se interemissent, propterea quod leuior eorum uita et mores fuerunt faciliores; Catoni uero cum incredibilem natura tribuisset grauitatem, eamque perpetua constantia roborasset, semperque in proposito susceptoque consilio permansisset, moriendum ei potius quam tyrampni uultus aspiciendus fuit*.
+
+Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbem bonum publicum intendit. Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi asciuit Imperii dignitatem. Que conclusio ut ex omnibus manifestis illata sit, manifestandum est hoc quod dicitur: quod quicunque finem iuris intendit cum iure graditur. Ad cuius euidentiam aduertendum quod quelibet res est propter aliquem finem; aliter esset otiosa, quod esse non potest, ut superius dicebatur. Et quemadmodum omnis res est ad proprium finem, sic omnis finis propriam habet rem cuius est finis; unde inpossibile est aliqua duo per se loquendo, in quantum duo, finem eundem intendere: sequeretur enim idem inconueniens, quod alterum scilicet esset frustra. Cum ergo iuris finis quidam sit–ut iam declaratum est - necesse est fine illo posito ius poni, cum sit proprius et per se iuris effectus. Et cum in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patet construendo et destruendo, inpossibile est iuris finem querere sine iure, cum quelibet res ad proprium finem se habeat uelut consequens ad antecedens: nam inpossibile est bonam ualetudinem membrorum actingere sine sanitate. Propter quod euidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iure intendere; nec ualet instantia que de uerbis Phylosophi eubuliam pertractantis elici solet. Dicit enim Phylosophus: *Sed et hoc falso sillogismo sortiri: quod quidem oportet sortiri; per quod autem non, sed falsum medium terminum esse*. Nam si ex falsis uerum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud uerum importatur per uoces illationis; per se enim uerum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen ueri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi. Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subueniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet. Similiter est de fine iuris: quia si aliquid, ut finis ipsius iuris, absque iure obtineretur, ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito est elimosina; et sic, cum in propositione dicatur de fine iuris existente, non tantum apparente, instantia nulla est. Patet igitur quod querebatur.
+
+Et illud quod natura ordinauit, de iure seruatur: natura enim in prouidendo non deficit ab hominis prouidentia, quia si deficeret, effectus superaret causam in bonitate: quod est inpossibile. Sed nos uidemus quod in collegiis instituendis non solum ordo collegarum ad inuicem consideratur ab instituente, sed etiam facultas ad offitia exercenda: quod est considerare terminum iuris in collegio uel in ordine; non enim ius extenditur ultra posse. Ergo ab hac prouidentia natura non deficit in suis ordinatis. Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, qui respectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordo naturalis in rebus absque iure seruari non possit, cum inseparabiliter iuris fundamentum ordini sit annexum: necesse igitur est ordinem de iure seruari. Romanus populus ad imperandum ordinatus fuit a natura; et hoc sic declaratur: sicut ille deficeret ab artis perfectione qui finalem formam tantum intenderet, media uero per que ad formam pertingeret non curaret, sic natura, si solam formam uniuersalem diuine similitudinis in uniuerso intenderet, media autem negligeret; sed natura in nulla perfectione deficit cum sit opus diuine intelligentie: ergo media omnia intendit, per que ad ultimum sue intentionis deuenitur. Cum ergo finis humani generis sit aliquod medium necessarium ad finem nature uniuersalem, necesse est naturam ipsum intendere. Propter quod bene Phylosophus naturam semper agere propter finem in secundo De naturali auditu probat. Et quia ad hunc finem natura pertingere non potest per unum hominem, cum multe sint operationes necessarie ad ipsum, que multitudinem requirunt in operantibus, necesse est naturam producere hominum multitudinem ad diuersas operationes ordinatorum: ad quod multum conferunt, preter superiorem influentiam, locorum inferiorum uirtutes et proprietates. Propter quod uidemus quod quidam non solum singulares homines, quinetiam populi, apti nati sunt ad principari, quidam alii ad subici atque ministrare, ut Phylosophus astruit in hiis que De politicis: et talibus, ut ipse dicit, non solum regi est expediens, sed etiam iustum, etiamsi ad hoc cogantur. Que si ita se habent, non dubium est quin natura locum et gentem disposuerit in mundo ad uniuersaliter principandum: aliter sibi defecisset, quod est inpossibile. Quis autem fuerit locus et que gens, per dicta superius et per dicenda inferius satis est manifestum quod fuerit Roma, et ciues eius siue populus. Quod etiam Poeta noster ualde subtiliter in sexto tetigit, introducens Anchisem premonentem Eneam Romanorum patrem sic:
+*Excudent alii spirantia mollius era,
+credo equidem; uiuos ducent de marmore uultus,
+orabunt causas melius, celique meatus
+describent radio, et surgentia sidera dicent:
+tu regere imperio populos, Romane, memento.
+Hee tibi erunt artes, pacique imponere morem,
+parcere subiectis et debellare superbos*.
+Dispositionem uero loci subtiliter tangit in quarto, cum introducit Iouem ad Mercurium de Enea loquentem isto modo:
+*Non illum nobis genitrix pulcerrima talem
+promisit, Graiumque ideo bis uindicat armis;
+sed fore qui grauidam imperiis belloque frementem
+Ytaliam regeret*.
+Propterea satis persuasum est quod romanus populus a natura ordinatus fuit ad imperandum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem de iure ad Imperium uenit.
+
+Ad bene quoque uenandum ueritatem quesiti scire oportet quod diuinum iudicium in rebus quandoque hominibus est manifestum, quandoque occultum. Et manifestum potest esse dupliciter: ratione scilicet et fide. Nam quedam iudicia Dei sunt ad que humana ratio propriis pedibus pertingere potest, sicut ad hoc: quod homo pro salute patrie seipsum exponat; nam si pars debet se exponere pro salute totius, cum homo sit pars quedam ciuitatis, ut per Phylosophum patet in suis Politicis, homo pro patria debet exponere seipsum, tanquam minus bonum pro meliori. Unde Phylosophus ad Nicomacum: *Amabile quidem enim et uni soli, melius et diuinius uero genti et ciuitati*. Et hoc iudicium Dei est; aliter humana ratio in sua rectitudine non sequeretur nature intentionem: quod est inpossibile. Quedam etiam iudicia Dei sunt, ad que etsi humana ratio ex propriis pertingere nequit, eleuatur tamen ad illa cum adiutorio fidei eorum que in Sacris Licteris nobis dicta sunt, sicut ad hoc: quod nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus uirtutibus et secundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide saluari potest, dato quod nunquam aliquid de Cristo audiuerit. Nam hoc ratio humana per se iustum intueri non potest, fide tamen adiuta potest. Scriptum est enim ad Hebreos: *Inpossibile est sine fide placere Deo*; et in Leuitico: *Homo quilibet de domo Israel, qui occiderit bouem aut ouem aut capram in castris uel extra castra et non obtulerit ad hostium tabernaculi oblationem Domino, sanguinis reus erit*. Hostium tabernaculi Cristum figurat, qui est hostium conclauis ecterni, ut ex euangelio elici potest: occisio animalium operationes humanas. Occultum uero est iudicium Dei ad quod humana ratio nec lege nature nec lege Scripture, sed de gratia spetiali quandoque pertingit; quod fit pluribus modis: quandoque simplici reuelatione, quandoque reuelatione disceptatione quadam mediante. Simplici reuelatione dupliciter: aut sponte Dei, aut oratione impetrante; sponte Dei dupliciter: aut expresse, aut per signum; expresse, sicut reuelatum fuit iudicium Samueli contra Saulem; per signum, sicut Pharaoni reuelatum fuit per signa quod Deus iudicauerat de liberatione filiorum Israel. Oratione impetrante, quod sciebant qui dicebant secundo Paralipomenon: *Cum ignoramus quid agere debeamus, hoc solum habemus residui: quod oculos nostros ad Te dirigamus*. Disceptatione uero mediante dupliciter: aut sorte, aut certamine; certare etenim ab eo quod est certum facere dictum est. Sorte quidem Dei iudicium quandoque reuelatur hominibus, ut patet in substitutione Mathie in Actibus Apostolorum. Certamine uero dupliciter Dei iudicium aperitur: uel ex collisione uirium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam uocantur, uel ex contentione plurium ad aliquod signum preualere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad brauium. Primus horum modorum apud Gentiles figuratus fuit in illo duello Herculis et Anthei, cuius Lucanus meminit in quarto Farsalie et Ouidius in nono De rerum transmutatione; secundus figuratur apud eosdem in Athalanta et Ypomene in decimo De rerum transmutatione. Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero uero non; non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamuis Poeta noster aliter sensisse uidetur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum. Propter quod melius Tullius in tertiis Offitiis hoc prohibuit sententiam Crisippi sequens; ait enim sic: *Scite Crisippus, ut multa: qui stadium inquit currit, eniti et contendere debet quam maxime possit ut uincat; supplantare eum quicum certet nullo modo debet*. Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram; quas quidem prosequar in sequentibus et inmediatis capitulis.
+
+Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi preualuit, de diuino iudicio preualuit. Nam, cum diremptio uniuersalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas diuinum iudicium postulamus iuxta iam tritum prouerbium *Cui Deus concedit, benedicat et Petrus*, nullum dubium est quin preualentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi preualuit: quod erit manifestum–si considerantur athlete - si consideretur et brauium siue meta. Brauium siue meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim Imperium dicimus. Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit. Primus namque in mortalibus, qui ad hoc brauium anelauit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamuis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptauerit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt. Horum amborum Ouidius memoriam fecit in quarto, ubi dicit in Piramo:
+*Coctilibus muris cinxisse Semiramis urbem*
+et infra:
+*Conueniant ad busta Nini lateantque sub umbra*.
+Secundus Uesoges, rex Egipti, ad hoc brauium spirauit; et quamuis meridiem atque septentrionem in Asya exagitauerit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est auersus. Deinde Cirus, rex Persarum, temptauit hoc: qui, Babilone destructa imperioque Babilonis ad Persas translato, nec adhuc partes occidentales expertus, sub Tamiride regina Scitharum uitam simul et intentionem deposuit. Post hos uero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum inuasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superauerit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic:
+*Talis fama canit tumidum super equora Xerxem
+construxisse uias*.
+Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad brauium peruenire non potuit. Preter istos et post, Alexander rex Macedo maxime omnium ad palmam Monarchie propinquans, dum per legatos ad deditionem Romanos premoneret, apud Egiptum ante Romanorum responsionem, ut Liuius narrat, in medio quasi cursu collapsus est. De cuius etiam sepultura ibidem existente Lucanus in octauo, inuehens in Ptolomeum regem Egipti, testimonium reddit dicens:
+*Ultima Lagee stirpis perituraque proles
+degener, inceste sceptris cessure sororis,
+cum tibi sacrato Macedo seruetur in antro*.
+*O altitudo diuitiarum scientie et sapientie Dei*, quis hic te non obstupescere poterit? Nam conantem Alexandrum prepedire in cursu coathletam romanum tu, ne sua temeritas prodiret ulterius, de certamine rapuisti.
+Sed quod Roma palmam tanti brauii sit adepta, multis comprobatur testimoniis. Ait enim Poeta noster in primo:
+*Certe hinc Romanos olim uoluentibus annis
+hinc fore ductores, reuocato a sanguine Teucri,
+qui mare, qui terras omni ditione tenerent*.
+Et Lucanus in primo:
+*Diuiditur ferro regnum populique potentis
+que mare, que terras, que totum possidet orbem
+non cepit Fortuna duos*.
+Et Boetius in secundo, cum de Romanorum principe loqueretur, sic inquit:
+*Hic tamen sceptro populos regebat,
+quos uidet condens radios sub undas
+Phebus extremo ueniens ab ortu,
+quos premunt septem gelidi triones,
+quos nothus sicco uiolentus estu
+torret, ardentes recoquens arenas*.
+Hoc etiam testimonium perhibet scriba Cristi Lucas, qui omnia uera dicit, in illa parte sui eloquii: *Exiuit edictum a Cesare Augusto, ut describeretur uniuersus orbis*; in quibus uerbis uniuersalem mundi iurisdictionem tunc Romanorum fuisse aperte intelligere possumus. Ex quibus omnibus manifestum est quod romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi preualuit: ergo de diuino iudicio preualuit, et per consequens de diuino iudicio obtinuit; quod est de iure obtinuisse.
+
+Et quod per duellum acquiritur, de iure acquiritur. Nam ubicunque humanum iudicium deficit, uel ignorantie tenebris inuolutum uel propter presidium iudicis non habere, ne iustitia derelicta remaneat recurrendum est ad Illum qui tantum eam dilexit ut, quod ipsa exigebat, de proprio sanguine ipse moriendo suppleuit; unde psalmus: *Iustus Dominus et iustitias dilexit*. Hoc autem fit cum de libero assensu partium, non odio, non amore, sed solo zelo iustitie, per uirium tam animi quam corporis mutuam collisionem diuinum iudicium postulatur: quam quidem collisionem, quia primitus unius ad unum fuit ipsa inuenta, duellum appellamus. Sed semper cauendum est ut, quemadmodum in rebus bellicis prius omnia temptanda sunt per disceptationem quandam et ultimum per prelium dimicandum est, ut Tullius et Uegetius concorditer precipiunt, hic in Re militari, ille uero in Offitiis; et quemadmodum in cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimo recurrendum; sic, omnibus uiis prius inuestigatis pro iudicio de lite habendo, ad hoc remedium ultimo quadam iustitie necessitate coacti recurramus. Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quod superius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuni assensu agoniste seu duelliones palestram ingrediantur. Et propter hoc bene Tullius, cum de hac materia tangeret; inquiebat enim: *Sed bella quibus Imperii corona proposita est, minus acerbe gerenda sunt*. Quod si formalia duelli seruata sunt, aliter enim duellum non esset, iustitie necessitate de comuni assensu congregati propter zelum iustitie nonne in nomine Dei congregati sunt? Et si sic, nonne Deus in medio illorum est, cum ipse in euangelio nobis hoc promictat ? Et si Deus adest, nonne nefas est arbitrari iustitiam succumbere posse, quam ipse in tantum diligit, quantum superius prenotatur ? Et si iustitia in duello succumbere nequit, nonne de iure acquiritur quod per duellum acquiritur? Hanc ueritatem etiam Gentiles ante tubam euangelicam cognoscebant, cum iudicium a fortuna duelli querebant. Unde bene Pirrus ille, tam moribus Eacidarum quam sanguine generosus, cum legati Romanorum pro redimendis captiuis ad illum missi fuerunt, respondit:
+*Nec mi aurum posco, nec mi pretium dederitis;
+non cauponantes bellum, sed belligerantes,
+ferro, non auro, uitam cernamus utrique.
+Uosne uelit an me regnare Hera, quidue ferat sors,
+uirtute experiamur. Quorum uirtuti belli fortuna pepercit,
+eorundem me libertati parcere certum est.
+Dono ducite*.
+Hic Pirrus Heram uocabat fortunam, quam causam melius et rectius nos diuinam prouidentiam appellamus. Unde caueant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor. Habeant semper, si duelliones esse uolunt, non sanguinis et iustitie mercatores, in hostio palestre ante oculos Pirrum, qui pro imperio decertando sic aurum despiciebat ut dictum est. Quod si contra ueritatem ostensam de inparitate uirium instetur, ut assolet, per uictoriam Dauid de Golia obtentam instantia refellatur; et si Gentiles aliud peterent, refellant ipsam per uictoriam Herculis in Antheum. Stultum enim est ualde uires quas Deus confortat, inferiores in pugile suspicari. Iam satis manifestum est quod per duellum acquiritur de iure acquiri. Sed romanus populus per duellum acquisiuit Imperium: quod fide dignis testimoniis comprobatur. In quibus manifestandis non solum hoc apparebit, sed etiam quicquid a primordialibus Imperii romani diudicandum erat per duellum esse discussum. Nam de primo cum de sede patris Enee, qui primus pater huius populi fuit, uerteretur litigium, Turno Rutulorum rege contra stante, de comuni amborum regum assensu ad ultimum, propter diuinum beneplacitum inquirendum, inter se solum dimicatum est, ut in ultimis Eneydos canitur. In quo quidem agone tanta uictoris Enee clementia fuit, ut nisi balteus, quem Turnus Pallanti a se occiso detraxerat, patuisset, uicto uictor simul uitam condonasset et; pacem, ut ultima carmina nostri Poete testantur. Cumque duo populi ex ipsa troyana radice in Ytalia germinassent, romanus uidelicet et albanus, atque de signo aquile deque penatibus aliis Troyanorum atque dignitate principandi longo tempore inter se disceptatum esset, ad ultimum de comuni assensu partium, propter iustitiam cognoscendam, per tres Oratios fratres hinc et per totidem Curiatios fratres inde in cospectu regum et populorum altrinsecus expectantium decertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palma uictorie sub Hostilio rege cessit Romanis. Et hoc diligenter Liuius in prima parte contexit, cuius Orosius etiam contestatur. Deinde cum finitimis, omni iure belli seruato, cum Sabinis, cum Samnitibus, licet in multitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decertatum fuisse Liuius narrat: in quo quidem modo decertandi cum Samnitibus fere fortunam, ut dicam, incepti penituit. Et hoc Lucanus in secundo ad exemplum reducit sic:
+*Aut Collina tulit stratas quot porta cateruas
+tunc cum pene caput mundi rerumque potestas
+mutauit translata locum, romanaque Samnis
+ultra Caudinas sperauit uulnera furcas*.
+Postquam uero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis cumque Penis nondum pro diuino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit; Scipione uero pro Ytalis, Annibale pro Affricanis in forma duelli bellum gerentibus, Ytalis Affricani succubuerunt, sicut Liuius et alii romane rei scriptores testificari conantur. Quis igitur adeo mentis obtuse nunc est, qui non uideat sub iure duelli gloriosum populum coronam orbis totius esse lucratum ? Uere dicere potuit homo romanus quod quidem Apostolus ad Timotheum *Reposita est michi corona iustitie*; reposita, scilicet in Dei prouidentia ecterna. Uideant nunc iuriste presumptuosi quantum infra sint ab illa specula rationis unde humana mens hec principia speculatur, et sileant secundum sensum legis consilium et iudicium exhibere contenti.
+Et iam manifestum est quod romanus populus per duellum acquisiuit Imperium: ergo de iure acquisiuit; quod est principale propositum in libro presenti.
+
+Usque adhuc patet propositum per rationes que plurimum rationalibus principiis innituntur; sed ex nunc ex principiis fidei cristiane iterum patefaciendum est. Maxime enim fremuerunt et inania meditati sunt in romanum Principatum qui zelatores fidei cristiane se dicunt; nec miseret eos pauperum Cristi, quibus non solum defraudatio fit in ecclesiarum prouentibus, quinymo patrimonia ipsa cotidie rapiuntur, et depauperatur Ecclesia dum, simulando iustitiam, executorem iustitie non admittunt. Nec iam depauperatio talis absque Dei iudicio fit, cum nec pauperibus, quorum patrimonia sunt Ecclesie facultates, inde subueniatur, nec ab offerente Imperio cum gratitudine teneantur. Redeunt unde uenerunt: uenerunt bene, redeunt male, quia bene data, et male possessa sunt. Quid ad pastores tales? Quid si Ecclesie substantia defluit dum proprietates propinquorum suorum exaugeantur? Sed forsan melius est propositum prosequi, et sub pio silentio Saluatoris nostri expectare succursum.
+Dico ergo quod, si romanum Imperium de iure non fuit, Cristus nascendo persuasit iniustum; consequens est falsum: ergo contradictorium antecedentis est uerum. Inferunt enim se contradictoria inuicem a contrario sensu. Falsitatem consequentis ad fideles ostendere non oportet: nam si fidelis quis est, falsum hoc esse concedit; et si non concedit, fidelis non est, et si fidelis non est, ad eum ratio ista non queritur. Consequentiam sic ostendo: quicunque aliquod edictum ex electione prosequitur, illud esse iustum opere persuadet et, cum opera persuadentiora sint quam sermones, ut Phylosopho placet in ultimis ad Nicomacum, magis persuadet quam si sermone approbaret. Sed Cristus, ut scriba eius Lucas testatur, sub edicto romane auctoritatis nasci uoluit de Uirgine Matre, ut in illa singulari generis humani descriptione filius Dei, homo factus, homo conscriberetur: quod fuit illud prosequi. Et forte sanctius est arbitrari diuinitus illud exiuisse per Cesarem, ut qui tanta tempora fuerat expectatus in societate mortalium, cum mortalibus ipse se consignaret. Ergo Cristus Augusti, Romanorum auctoritate fungentis, edictum fore iustum opere persuasit. Et cum ad iuste edicere iurisdictio sequatur, necesse est ut qui iustum edictum persuasit iurisdictionem etiam persuaserit: que si de iure non erat, iniusta erat. Et notandum quod argumentum sumptum ad destructionem consequentis, licet de sua forma per aliquem locum teneat, tamen uim suam per secundam figuram ostendit, si reducatur sicut argumentum a positione antecedentis per primam. Reducitur enim sic: omne iniustum persuadetur iniuste; Cristus non persuasit iniuste: ergo non persuasit iniustum. A positione antecedentis sic: omne iniustum persuadetur iniuste; Cristus persuasit quoddam iniustum: ergo persuasit iniuste.
+
+Et si romanum Imperium de iure non fuit, peccatum Ade in Cristo non fuit punitum; hoc autem est falsum: ergo contradictorium eius ex quo sequitur est uerum. Falsitas consequentis apparet sic: cum enim per peccatum Ade omnes peccatores essemus, dicente Apostolo *Sicut per unum hominem in hunc mundum peccatum intrauit et per peccatum mors, ita in omnes homines mors, in quo omnes peccauerunt*; si de illo peccato non fuisset satisfactum per mortem Cristi, adhuc essemus filii ire natura, natura scilicet deprauata. Sed hoc non est, cum dicat Apostolus ad Ephesios loquens de Patre: *Qui predestinauit nos in adoptionem filiorum per Iesum Cristum in ipsum, secundum propositum uoluntatis sue, in laudem, et gloriam gratie sue, in qua gratificauit nos in dilecto Filio suo, in quo habemus redemptionem per sanguinem eius, remissionem peccatorum secundum diuitias glorie sue que superhabundauit in nobis*; cum etiam Cristus ipse, in se punitionem patiens, dicat in Iohanne: *Consummatum est*; nam ubi consummatum est, nichil restat agendum. Propter conuenientiam sciendum quod punitio non est simpliciter pena iniuriam inferenti, sed pena inflicta iniuriam inferenti ab habente iurisdictionem puniendi; unde, nisi ab ordinario iudice pena inflicta sit, punitio non est, sed potius iniuria est dicenda. Unde dicebat ille Moysi: *Quis constituit te iudicem super nos?*. Si ergo sub ordinario iudice Cristus passus non fuisset, illa pena punitio non fuisset. Et iudex ordinarius esse non poterat nisi supra totum humanum genus iurisdictionem habens, cum totum humanum genus in carne illa Cristi portantis dolores nostros, ut ait Propheta, puniretur. Et supra totum humanum genus Tyberius Cesar, cuius uicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset, nisi romanum Imperium de iure fuisset. Hinc est quod Herodes, quamuis ignorans quid faceret, sicut et Cayphas cum uerum dixit de celesti decreto, Cristum Pilato remisit ad iudicandum, ut Lucas in euangelio suo tradit. Erat enim Herodes non uicem Tyberii gerens sub signo aquile uel sub signo senatus, sed rex regno singulari ordinatus ab eo et sub signo regni sibi commissi gubernans. Desinant igitur Imperium exprobrare romanum qui se filios Ecclesie fingunt, cum uideant sponsum Cristum illud sic in utroque termino sue militie comprobasse. Et iam sufficienter manifestum esse arbitror, romanum populum sibi de iure orbis Imperium asciuisse.
+O felicem populum, o Ausoniam te gloriosam, si uel nunquam infirmator ille Imperii tui natus fuisset, uel nunquam sua pia intentio ipsum fefellisset!
+
+*Conclusit ora leonum, et non nocuerunt michi: quia coram eo iustitia inuenta est in me*.
+In principio huius operis propositum fuit de tribus questionibus, prout materia pateretur, inquirere; de quarum duabus primis in superioribus libris, ut credo, sufficienter peractum est. Nunc autem de tertia restat agendum: cuius quidem ueritas, quia sine rubore aliquorum emergere nequit, forsitan alicuius indignationis in me causa erit. Sed quia de trono inmutabili suo Ueritas deprecatur, Salomon etiam siluam Prouerbiorum ingrediens meditandam ueritatem, impium detestandum in se facturo nos docet, ac preceptor morum Phylosophus familiaria destruenda pro ueritate suadet; assumpta fiducia de uerbis Danielis premissis, in quibus diuina potentia clipeus defensorum ueritatis astruitur, iuxta monitionem Pauli fidei loricam induens, in calore carbonis illius quem unus de Seraphin accepit de altari celesti et tetigit labia Ysaie, gignasium presens ingrediar, et in brachio Illius qui nos de potestate tenebrarum liberauit in sanguine suo impium atque mendacem de palestra, spectante mundo, eiciam. Quid timeam, cum Spiritus Patri et Filio coecternus aiat per os Dauid: *In memoria ecterna erit iustus, ab auditione mala non timebit*?
+Questio igitur presens, de qua inquisitio futura est, inter duo luminaria magna uersatur: romanum scilicet Pontificem et romanum Principem; et queritur utrum auctoritas Monarche romani, qui de iure Monarcha mundi est, ut in secundo libro probatum est, inmediate a Deo dependeat an ab aliquo Dei uicario uel ministro, quem Petri successorem intelligo, qui uere clauiger est regni celorum.
+
+Ad presentem questionem discutiendam, sicut in superioribus est peractum, aliquod principium est assummendum in uirtute cuius aperiende ueritatis argumenta formentur; nam sine prefixo principio etiam uera dicendo laborare quid prodest, cum principium solum assummendorum mediorum sit radix? Hec igitur irrefragabilis ueritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. Nam si hoc uerum non esset, contradictorium eius non esset falsum, quod est: Deum non nolle quod nature intentioni repugnat. Et si hoc non falsum, nec ea que secuntur ad ipsum; inpossibile enim est in necessariis consequentiis falsum esse consequens antecedente non falso existente. Sed ad non nolle alterum duorum sequitur de necessitate: aut uelle aut non uelle; sicut ad non odire necessario sequitur aut amare aut non amare; non enim non amare est odire, nec non uelle est nolle, ut de se patet. Que si falsa non sunt, ista non erit falsa: Deus uult quod non uult; cuius falsitas non habet superiorem. Quod autem uerum sit quod dicitur sic declaro: manifestum est quod Deus finem nature uult, aliter celum otiose moueret; quod dicendum non est. Si Deus uellet impedimentum finis, uellet etiam finem impedimenti, aliter etiam otiose uellet; et cum finis impedimenti sit non esse rei impedite, sequeretur Deum uelle non esse finem nature, quem dicitur uelle esse. Si enim Deus non uellet impedimentum finis, prout non uellet sequeretur ad non uelle nichil de impedimento curare, siue esset siue non esset; sed qui impedimentum non curat, rem que potest impediri non curat, et per consequens non habet in uoluntate; et quod quis non habet in uoluntate, non uult. Propter quod si finis nature impediri potest–quod potest - de necessitate sequitur quod Deus finem nature non uult; et sic sequitur quod prius: uidelicet Deum uelle quod non uult. Uerissimum igitur est illud principium ex cuius contradictorio tam absurda secuntur.
+
+In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis ueritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: multa etenim ignoramus de quibus non litigamus. Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus uero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius uero ciuilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum ciuilitate contendit. Huius quidem tertie questionis ueritas tantum habet litigium, ut, quemadmodum in aliis ignorantia solet esse causa litigii, sic et hic litigium causa ignorantie sit magis. Hominibus namque rationis intuitu uoluntatem preuolantibus hoc sepe contingit: ut, male affecti, lumine rationis postposito, affectu quasi ceci trahantur et pertinaciter suam denegent cecitatem. Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed–ut plerique–de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic prouocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum. Igitur contra ueritatem que queritur tria hominum genera maxime colluctantur. Summus namque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi uicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clauium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoueri, ueritati quam ostensurus sum de zelo forsan–ut dixi–non de superbia contradicunt. Quidam uero alii, quorum obstinata cupiditas lumen rationis extinxit–et dum ex patre dyabolo sunt, Ecclesie se filios esse dicunt–non solum in hac questione litigium mouent, sed sacratissimi principatus uocabulum aborrentes superiorum questionum et huius principia inpudenter negarent. Sunt etiam tertii–quos decretalistas uocant–qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto uenerandas existimo–tota intentione innixi, de illarum preualentia–credo - sperantes, Imperio derogant. Nec mirum, cum iam audiuerim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum: quod quidem nefas de oppinione mortalium illi summoueant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum siue uenturum siue presentem siue iam passum crediderunt, et credendo sperauerunt, et sperantes karitate arserunt, et ardentes ei coheredes factos esse mundus non dubitat. Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est aduertendum quod quedam scriptura est ante Ecclesiam, quedam cum Ecclesia, quedam post Ecclesiam. Ante quidem Ecclesiam sunt uetus et nouum Testamentum, quod *in ecternum mandatum est* ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum: *Trahe me post te*. Cum Ecclesia uero sunt ueneranda illa concilia principalia quibus Cristum interfuisse nemo fidelis dubitat, cum habeamus ipsum dixisse discipulis ascensurum in celum *Ecce ego uobiscum sum in omnibus diebus usque ad consummationem seculi*, ut Matheus testatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sancto adiutos qui dubitat, fructus eorum uel omnino non uidit uel, si uidit, minime degustauit. Post Ecclesiam uero sunt traditiones quas decretales dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt uenerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgauerit de contrario. Cum enim interrogassent: *Quare discipuli tui traditionem seniorum transgrediuntur?*–negligebant enim manuum lotionem –Cristus eis, Matheo testante, respondit: *Quare et uos transgredimini mandatum Dei propter traditionem uestram?*. In quo satis innuit traditionem postponendam. Quod si traditiones Ecclesie post Ecclesiam sunt, ut declaratum est, necesse est ut non Ecclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solas traditiones habentes ab hoc–ut dicebatur–gignasio excludendi sunt: oportet enim, hanc ueritatem uenantes, ex hiis ex quibus Ecclesie manat auctoritas inuestigando procedere. Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, coruorum plumis operti, oues albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non uiderent?
+Quapropter cum solis concertatio restat qui, aliquali zelo erga matrem Ecclesiam ducti, ipsam que queritur ueritatem ignorant: cum quibus illa reuerentia fretus quam pius filius debet patri, quam pius filius matri, pius in Cristum, pius in Ecclesiam, pius in pastorem, pius in omnes cristianam religionem profitentes, pro salute ueritatis in hoc libro certamen incipio.
+
+Isti uero ad quos erit tota disputatio sequens, asserentes auctoritatem Imperii ab auctoritate Ecclesie dependere uelut artifex inferior dependet ab architecto, pluribus et diuersis argumentis mouentur; que quidem de Sacra Scriptura eliciunt et de quibusdam gestis tam summi Pontificis quam ipsius Imperatoris, nonnullum uero rationis indicium habere nituntur. Dicunt enim primo, secundum scripturam Geneseos, quod Deus fecit duo magna luminaria–luminare maius et luminare minus–ut alterum preesset diei et alterum preesset nocti: que allegorice dicta esse intelligebant ista duo regimina: scilicet spirituale et temporale. Deinde arguunt quod, quemadmodum luna, que est luminare minus, non habet lucem nisi prout recipit a sole, sic nec regnum temporale auctoritatem habet nisi prout recipit a spirituali regimine.
+Propter hanc et propter alias eorum rationes dissoluendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens: *Quia falsa recipiunt et non sillogizantes sunt*. Et accipio hic largo modo falsum etiam pro inoppinabili, quod in materia probabili habet naturam falsi. Si uero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui soluere uult, ostendendo formam sillogisticam non esse seruatam. Si uero peccatum sit in materia, aut est quia simpliciter falsum assumptum est, aut quia falsum secundum quid. Si simpliciter, per interemptionem assumpti soluendum est; si secundum quid, per distinctionem.
+Hoc uiso, ad meliorem huius et aliarum inferius factarum solutionum euidentiam aduertendum quod circa sensum misticum dupliciter errare contingit: aut querendo ipsum ubi non est, aut accipiendo aliter quam accipi debeat. Propter primum dicit Augustinus in Ciuitate Dei: *Non omnia que gesta narrantur etiam significare aliquid putanda sunt, sed propter illa que aliquid significant etiam ea que nichil significant actexuntur. Solo uomere terra proscinditur; sed ut hoc fieri possit, etiam cetera aratri membra sunt necessaria*. Propter secundum idem ait in Doctrina Cristiana, loquens de illo aliud in Scripturis sentire quam ille qui scripsit eas dicit, quod *ita fallitur ac si quisquam deserens uiam eo tamen per girum pergeret quo uia illa perducit*; et subdit: *Demonstrandum est ut consuetudine deuiandi etiam in transuersum aut peruersum ire cogatur*. Deinde innuit causam quare cauendum sit hoc in Scripturis, dicens: *Titubabit fides, si Diuinarum Scripturarum uacillat autoritas*. Ego autem dico quod si talia fiunt de ignorantia, correctione diligenter adhibita ignoscendum est sicut ignoscendum esset illi qui leonem in nubibus formidaret; si uero industria, non aliter cum sic errantibus est agendum, quam cum tyrampnis, qui publica iura non ad comunem utilitatem secuntur, sed ad propriam retorquere conantur. O summum facinus, etiamsi contingat in sompniis, ecterni Spiritus intentione abuti! Non enim peccatur in Moysen, non in Dauid, non in Iob, non in Matheum, non in Paulum, sed in Spiritum Sanctum qui loquitur in illis. Nam quanquam scribe diuini eloquii multi sint, unicus tamen dictator est Deus, qui beneplacitum suum nobis per multorum calamos explicare dignatus est.
+Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota uis argumenti consistit. Quod autem ille sensus omnino sustineri non possit, duplici uia potest ostendi. Primo quia, cum huiusmodi regimina sint accidentia quedam ipsius hominis, uideretur Deus usus fuisse ordine peruerso accidentia prius producendo quam proprium subiectum: quod absurdum est dicere de Deo; nam illa duo luminaria producta sunt die quarto et homo die sexto, ut patet in Lictera. Preterea, cum ista regimina sint hominum directiua in quosdam fines, ut infra patebit, si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directiuis non indiguisset: sunt ergo huiusmodi regimina remedia contra infirmitatem peccati. Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra diuinam bonitatem. Stultus enim esset medicus qui, ante natiuitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et per consequens intentio Moysi esse non potuit illa quam fingunt. Potest etiam hoc, mendacio tollerando, per distinctionem dissolui: mitior namque est in aduersarium solutio distinctiua; non enim omnino mentiens esse uidetur, sicut interemptiua illum uideri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud uirtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad uirtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est. Sed quantum ad melius et uirtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, uirtuosius operatur. Sic ergo dico quod regnum temporale non recipit esse a spirituali, nec uirtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut uirtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non est extremitas maioris, ut patet; procedit enim sic: luna recipit lucem a sole qui est regimen spirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem a regimine spirituali. Nam in extremitate maioris ponunt lucem, in predicato uero conclusionis auctoritatem: que sunt res diuerse subiecto et ratione, ut uisum est.
+
+Assummunt etiam argumentum de lictera Moysi, dicentes quod de femore Iacob fluxit figura horum duorum regiminum, quia Leui et Iudas: quorum alter fuit pater sacerdotii, alter uero regiminis temporalis. Deinde sic arguunt ex hiis: sicut se habuit Leui ad Iudam, sic se habet Ecclesia ad Imperium; Leui precessit Iudam in natiuitate, ut patet in Lictera: ergo Ecclesia precedit Imperium in auctoritate. Et hoc uero de facili soluitur; nam cum dicunt quod Leui et Iudas, filii Iacob, figurant ista regimina, possem similiter hoc interimendo dissoluere: sed concedatur. Et cum arguendo inferunt sicut Leui precedit in natiuitate sic Ecclesia in auctoritate, dico similiter quod aliud est predicatum conclusionis et aliud maior extremitas: nam aliud est auctoritas et aliud natiuitas, subiecto et ratione; propter quod peccatur in forma. Et est similis processus huic: A precedit B in C; D et E se habent ut A et B: ergo D precedit E in F; F uero et C diuersa sunt. Et si ferrent instantiam dicentes quod F sequitur ad C, hoc est auctoritas ad natiuitatem, et pro antecedente bene infertur consequens, ut animal pro homine, dico quod falsum est: multi enim sunt maiores natu qui non solum in auctoritate non precedunt, sed etiam preceduntur a iunioribus; ut patet ubi episcopi sunt tempore minores quam sui archipresbyteri. Et sic instantia uidetur errare secundum non causam ut causa.
+
+De lictera uero primi libri Regum assummunt etiam creationem et depositionem Saulis, et dicunt quod Saul rex intronizatus fuit et de trono depositus per Samuelem, qui uice Dei de precepto fungebatur, ut in Lictera patet. Et ex hoc arguunt quod, quemadmodum ille Dei uicarius auctoritatem habuit dandi et tollendi regimen temporale et in alium transferendi, sic et nunc Dei uicarius, Ecclesie uniuersalis antistes, auctoritatem habet dandi et tollendi et etiam transferendi sceptrum regiminis temporalis; ex quo sine dubio sequeretur quod auctoritas Imperii dependeret ut dicunt. Et ad hoc dicendum per interemptionem eius quod dicunt Samuelem Dei uicarium, quia non ut uicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, siue nuntius portans mandatum Domini expressum, hoc fecit: quod patet quia quicquid Deus dixit, hoc fecit solum et hoc retulit. Unde sciendum quod aliud est esse uicarium, aliud est esse nuntium siue ministrum: sicut aliud est esse doctorem, aliud est esse interpretem. Nam uicarius est cui iurisdictio cum lege uel cum arbitrio commissa est; et ideo intra terminos iurisdictionis commisse de lege uel de arbitrio potest agere circa aliquid, quod dominus omnino ignorat. Nuntius autem non potest in quantum nuntius; sed quemadmodum malleus in sola uirtute fabri operatur, sic et nuntius in solo arbitrio eius qui mictit illum. Non igitur sequitur, si Deus per nuntium Samuelem fecit hoc, quod uicarius Dei hoc facere possit. Multa enim Deus per angelos fecit et facit et facturus est que uicarius Dei, Petri suceessor, faeere non posset. Unde argumentum istorum est a toto ad partem, construendo sic: homo potest uidere et audire: ergo oculus potest uidere et audire. Et hoc non tenet; teneret autem destructiue sic: homo non potest uolare: ergo nec brachia hominis possunt uolare. Et similiter sic: Deus per nuntium faeere non potest genita non esse genita, iuxta sententiam Agathonis: ergo nec uicarius eius facere potest.
+
+Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi uicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferre conantur interimo. Sillogizant enim sic: Deus est dominus spiritualium et temporalium; summus Pontifex est uicarius Dei: ergo est dominus spiritualium et temporalium. Utraque namque propositio uera est, sed medium uariatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non saluatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter. Nam aliud est Deus, quod subicitur in maiori, et aliud uicarius Dei, quod predicatur in minori. Et si quis instaret de uicarii equiualentia, inutilis est instantia; quia nullus uicariatus, siue diuinus siue humanus, equiualere potest principali auctoritati: quod patet de leui. Nam scimus quod successor Petri non equiualet diuine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum. Nec etiam possent omnia sibi commicti a Deo, quoniam potestatem creandi et similiter baptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut euidenter probatur, licet Magister contrarium dixerit in quarto. Scimus etiam quod uicarius hominis non equiualet ei, quantum in hoc quod uicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est. Auctoritas principalis non est principis nisi ad usum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atque dimictere, sed alium creare non potest, quia creatio principis ex principe non dependet. Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere uicarium in omnibus equiualentem: qua re instantia nullam efficaciam habet.
+
+Item assummunt de lictera eiusdem illud Cristi ad Petrum: *Et quodcunque ligaueris super terram, erit ligatum et in celis; et quodcunque solueris super terram, erit solutum et in celis*; quod etiam omnibus apostolis est dictum. Similiter accipiunt de lictera Mathei, similiter et Iohannis: ex quo arguunt successorem Petri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam soluere; et inde inferunt posse soluere leges et decreta Imperii, atque leges et decreta ligare pro regimine temporali: unde bene sequeretur illud quod dicunt. Et dicendum ad hoc per distinctionem circa maiorem sillogismi quo utuntur. Sillogizant enim sic: Petrus potuit soluere omnia et ligare; successor Petri potest quicquid Petrus potuit; ergo successor Petri potest omnia soluere et ligare. Unde inferunt auctoritatem et decreta Imperii soluere et ligare ipsum posse. Minorem concedo, maiorem uero non sine distinctione. Et ideo dico quod hoc signum uniuersale omne, quod includitur in quodcunque, nunquam distribuit extra ambitum termini distributi. Nam si dico omne animal currit, omne distribuit pro omni eo quod sub genere animalis comprehenditur; si uero dico omnis homo currit, tunc signum uniuersale non distribuit nisi pro suppositis huius termini homo; et cum dico omnis grammaticus, tunc distributio magis coartatur.
+Propter quod semper uidendum est quid est quod signum uniuersale habet distribuere: quo uiso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambitu termini distributi. Unde cum dicitur quodcunque ligaueris, si illud quodcunque summeretur absolute, uerum esset quod dicunt; et non solum hoc facere posset, quin etiam soluere uxorem a uiro et ligare ipsam alteri uiuente primo: quod nullo modo potest. Posset etiam soluere me non penitentem: quod etiam facere ipse Deus non posset. Cum ergo ita sit, manifestum est quod non absolute summenda est illa distributio, sed respectiue ad aliquid. Quod autem illa respiciat satis est euidens considerato illo quod sibi conceditur, circa quod illa distributio subiungitur. Dicit enim Cristus Petro: *Tibi dabo claues regni celorum*, hoc est Faciam te hostiarium regni celorum. Deinde subdit *et quodcunque*: quod est omne quod, id est et omne quod ad istud offitium spectabit soluere poteris et ligare. Et sic signum uniuersale quod includitur in quodcunque contrahitur in sua distributione ab offitio clauium regni celorum: et sic assummendo, uera est illa propositio; absolute uero non, ut patet. Et ideo dico quod etsi successor Petri, secundum exigentiam offitii commissi Petro, possit soluere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit soluere seu ligare decreta Imperii siue leges ut ipsi dicebant, nisi ulterius probaretur hoc spectare ad offitium clauium: cuius contrarium inferius ostendetur.
+
+Accipiunt etiam illud Luce, quod Petrus dixit Cristo, cum ait *Ecce duo gladii hic*; et dicunt quod per illos duos gladios duo predicta regimina intelliguntur, que quidem Petrus dixit esse ibi ubi erat, hoc est apud se; unde arguunt illa duo regimina secundum auctoritatem apud successorem Petri consistere. Et ad hoc dicendum per interemptionem sensus in quo fundant argumentum. Dicunt enim illos duos gladios, quos assignauit Petrus, duo prefata regimina importare: quod omnino negandum est, tum quia illa responsio non fuisset ad intentionem Cristi, tum quia Petrus de more subito respondebat ad rerum superficiem tantum.
+Quod autem responsio non fuisset ad intentionem Cristi non erit inmanifestum, si considerentur uerba precedentia et causa uerborum. Propter quod sciendum quod hoc dictum fuit in die Cene; unde Lucas incipit superius sic: *Uenit autem dies azimorum in quo necesse erat occidi Pascha*, in qua quidem cena prelocutus fuit Cristus de ingruente passione, in qua oportebat ipsum separari a discipulis suis. Item sciendum quod ubi ista uerba interuenerunt erant simul omnes duodecim discipuli; unde parum post uerba premissa dicit Lucas: *Et cum facta esset hora discubuit, et duodecim apostoli cum eo*. Et ex hinc continuato colloquio uenit ad hec: *Quando misi uos sine sacculo et pera et calciamentis, nunquid aliquid defuit uobis? At illi dixerunt: Nichil. Dixit ergo eis: Sed nunc qui habet sacculum tollat, similiter et peram; et qui non habet, uendat tunicam et emat gladium*. In quo satis aperte intentio Cristi manifestatur; non enim dixit ematis uel habeatis duos gladios–ymo duodecim, cum ad duodecim discipulos diceret *qui non habet emat*–ut quilibet haberet unum. Et hoc etiam dicebat premonens eos pressuram futuram et despectum futurum erga eos, quasi diceret: Quousque fui uobiscum, recepti eratis; nunc fugabimini. Unde oportet uos preparare uobis etiam ea que iam prohibui uobis propter necessitatem. Itaque si responsio Petri, que est ad hoc, fuisset sub intentione illa, iam non fuisset ad eam que erat Cristi: de quo Cristus ipsum increpasset sicut multotiens increpauit, cum inscie responderet. Hic autem non fecit, sed acquieuit dicens ei *Satis est*; quasi diceret: Propter necessitatem dico; sed si quilibet habere non potest, duo sufficere possunt.
+Et quod Petrus de more ad superficiem loqueretur, probat eius festina et inpremeditata presumptio, ad quam non solum fidei sinceritas impellebat, sed, ut credo, puritas et simplicitas naturalis. Hanc suam presumptionem scribe Cristi testantur omnes. Scribit autem Matheus, cum Iesus interrogasset discipulos *Quem me esse dicitis ?*, Petrum ante omnes respondisse: *Tu es Cristus, filius Dei uiui*. Scribit etiam quod, cum Cristus diceret discipulis quia oportebat eum ire in Ierusalem et multa pati, Petrus assumpsit eum et cepit increpare illum dicens: *Absit a te, Domine; non erit tibi hoc*; ad quem Cristus, redarguens, conuersus dixit: *Uade post me, Sathana*. Item scribit quod in monte transfigurationis, in conspectu Cristi, Moysi et Elye et duorum filiorum Zebedei, dixit: *Domine, bonum est nos hic esse; si uis, faciamus hic tria tabernacula: tibi unum, Moysi unum et Elye unum*. Item scribit quod, cum discipuli essent in nauicula tempore noctis et Cristus ambularet super aquam, Petrus dixit: *Domine, si tu es, iube me ad te uenire super aquas*. Item scribit quod, cum Cristus prenuntiaret scandalum discipulis suis, Petrus respondit: *Etsi omnes scandalizati fuerint in te, ego nunquam scandalizabor*; et infra: *Etiamsi oportuerit me mori tecum, non te negabo*. Et hoc etiam contestatur Marcus; Lucas uero scribit Petrum etiam dixisse Cristo, parum supra uerba premissa de gladiis: *Domine, tecum paratus sum in carcerem et in mortem ire*. Iohannes autem dicit de illo quod, cum Cristus uellet sibi lauare pedes, Petrus ait: *Domine, tu michi lauas pedes?*; et infra: *Non lauabis michi pedes in ecternum*. Dicit etiam ipsum gladio percussisse ministri seruum: quod etiam conscribunt omnes quatuor. Dicit etiam Iohannes ipsum introiuisse subito, cum uenit in monumentum, uidens alium discipulum cunctantem ad hostium. Dicit iterum quod, existente Iesu in litore post resurrectionem, *Cum Petrus audisset quia Dominus est, tunica succinxit se, erat enim nudus, et misit se in mare*. Ultimo dicit quod, cum Petrus uidisset Iohannem, dixit Iesu: *Domine, hic autem quid?*. Iuuat quippe talia de Archimandrita nostro in laudem sue puritatis continuasse, in quibus aperte deprehenditur quod, cum de duobus gladiis loquebatur, intentione simplici respondebat ad Cristum. Quod si uerba illa Cristi et Petri typice sunt accipienda, non ad hoc quod dicunt isti trahenda sunt, sed referenda sunt ad sensum illius gladii de quo scribit Matheus sic: *Nolite ergo arbitrari quia ueni mictere pacem in terram: non ueni pacem mictere, sed gladium. Ueni enim separare hominem aduersus patrem suum* etc. Quod quidem fit tam uerbo quam opere; propter quod dicebat Lucas ad Theophilum *que cepit Iesus facere et docere*. Talem gladium Cristus emere precipiebat, quem duplicem ibi esse Petrus etiam respondebat. Ad uerba enim et opera parati erant, per que facerent quod Cristus dicebat se uenisse facturum per gladium, ut dictum est.
+
+Dicunt adhuc quidam quod Constantinus imperator, mundatus a lepra intercessione Siluestri tunc summi Pontificis, Imperii sedem, scilicet Romam, donauit Ecclesie cum multis aliis Imperii dignitatibus. Ex quo arguunt dignitates illas deinde neminem assummere posse nisi ab Ecclesia recipiat, cuius eas esse dicunt; et ex hoc bene sequeretur auctoritatem unam ab alia dependere, ut ipsi uolunt.
+Positis et solutis igitur argumentis que radices in diuinis eloquiis habere uidebantur, restant nunc illa ponenda et soluenda que in gestis humanis et ratione humana radicantur. Ex quibus primum est quod premictitur, quod sic sillogizant: ea que sunt Ecclesie nemo de iure habere potest nisi ab Ecclesia–et hoc conceditur–romanum regimen est Ecclesie: ergo ipsum nemo habere potest de iure nisi ab Ecclesia; et minorem probant per ea que de Constantino superius tacta sunt. Hanc ergo minorem interimo et, cum probant, dico quod sua probatio nulla est, quia Constantinus alienare non poterat Imperii dignitatem, nec Ecclesia recipere. Et cum pertinaciter instant, quod dico sic ostendi potest: nemini licet ea facere per offitium sibi deputatum que sunt contra illud offitium; quia sic idem, in quantum idem, esset contrarium sibi ipsi: quod est inpossibile; sed contra offitium deputatum Imperatori est scindere Imperium, cum offitium eius sit humanum genus uni uelle et uni nolle tenere subiectum, ut in primo huius de facili uideri potest; ergo scindere Imperium Imperatori non licet. Si ergo alique dignitates per Constantinum essent alienate - ut dicunt ab Imperio, et cessissent in potestatem Ecclesie, scissa esset tunica inconsutilis, quam scindere ausi non sunt etiam qui Cristum uerum Deum lancea perforarunt. Preterea, sicut Ecclesia suum habet fundamentum, sic et Imperium suum. Nam Ecclesie fundamentum Cristus est: unde Apostolus ad Corinthios: *Fundamentum aliud nemo potest ponere preter id quod positum est, quod est Cristus Iesus*. Ipse est petra super quam hedificata est Ecclesia. Imperii uero fundamentum ius humanum est. Modo dico quod, sicut Ecclesie fundamento suo contrariari non licet, sed debet semper inniti super illud iuxta illud Canticorum *Que est ista, que ascendit de deserto delitiis affluens, innixa super dilectum?*, sic et Imperio licitum non est contra ius humanum aliquid facere. Sed contra ius humanum esset, si se ipsum Imperium destrueret: ergo Imperio se ipsum destruere non licet. Cum ergo scindere Imperium esset destruere ipsum, consistente Imperio in unitate Monarchie uniuersalis, manifestum est quod Imperii auctoritate fungenti scindere Imperium non licet. Quod autem destruere Imperium sit contra ius humanum, ex superioribus est manifestum.
+Preterea, omnis iurisdictio prior est suo iudice: iudex enim ad iurisdictionem ordinatur, et non e conuerso; sed Imperium est iurisdictio omnem temporalem iurisdictionem ambitu suo comprehendens: ergo ipsa est prior suo iudice, qui est Imperator, quia ad ipsam Imperator est ordinatus, et non e conuerso. Ex quo patet quod Imperator ipsam permutare non potest in quantum Imperator, cum ab ea recipiat esse quod est. Modo dico sic: aut ille Imperator erat cum dicitur Ecclesie contulisse, aut non; et si non, planum est quod nichil poterat de Imperio conferre; si sic, cum talis collatio esset minoratio iurisdictionis, in quantum Imperator hoc facere non poterat. Amplius, si unus Imperator aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindere posset, eadem ratione et alius. Et cum iurisdictio temporalis finita sit et omne finitum per finitas decisiones assummatur, sequeretur quod iurisdictio prima posset annichilari: quod est irrationabile. Adhuc, cum conferens habeat se per modum agentis et cui confertur per modum patientis, ut placet Phylosopho in quarto ad Nicomacum, non solum ad collationem esse licitam requiritur dispositio conferentis, sed etiam eius cui confertur: uidetur enim in patiente et disposito actus actiuorum inesse. Sed Ecclesia omnino indisposita erat ad temporalia recipienda per preceptum prohibitiuum expressum, ut habemus per Matheum sic: *Nolite possidere aurum, neque argentum, neque pecuniam in zonis uestris, non peram in uia* etc. Nam etsi per Lucam habemus relaxationem precepti quantum ad quedam, ad possessionem tamen auri et argenti licentiatam Ecclesiam post prohibitionem illam inuenire non potui. Qua re, si Ecclesia recipere non poterat, dato quod Constantinus hoc facere potuisset de se, actio tamen illa non erat possibilis propter patientis indispositionem. Patet igitur quod nec Ecclesia recipere per modum possessionis, nec ille conferre per modum alienationis poterat. Poterat tamen Imperator in patrocinium Ecclesie Patrimonium et alia deputare, inmoto semper superiori dominio, cuius unitas diuisionem non patitur. Poterat et uicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum pro Ecclesia pro Cristi pauperibus dispensator: quod apostolos fecisse non ignoratur.
+Adhuc dicunt quod Adrianus papa Carolum Magnum sibi et Ecclesie aduocauit ob iniuriam Longobardorum, tempore Desiderii regis eorum; et quod Carolus ab eo recepit Imperii dignitatem non obstante quod Michael imperabat apud Constantinopolim. Propter quod dicunt quod omnes qui fuerunt Romanorum Imperatores post ipsum, et ipsi aduocati Ecclesie sunt et debent ab Ecclesia aduocari: ex quo etiam sequeretur illa dependentia quam concludere uolunt. Et ad hoc infringendum dico quod nichil dicunt: usurpatio enim iuris non facit ius. Nam si sic, eodem modo auctoritas Ecclesie probaretur dependere ab Imperatore, postquam Octo imperator Leonem papam restituit et Benedictum deposuit, necnon in exilium in Saxoniam duxit.
+
+Ratione uero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Prime phylosophie dicentes: omnia que sunt unius generis reducuntur ad unum, quod est mensura omnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debent reduci ad unum, tanquam ad mensuram omnium eorum. Et cum summus Antistes et Imperator sint homines, si conclusio illa est uera, oportet quod reducantur ad unum hominem. Et cum Papa non sit reducendus ad alium, relinquitur quod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram et regulam: propter quod sequitur etiam idem quod uolunt. Ad hanc rationem soluendam dico quod, cum dicunt Ea que sunt unius generis oportet reduci ad aliquod unum de illo genere, quod est metrum in ipso, uerum dicunt. Et similiter uerum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter uerum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur secundum accidens. Ad cuius euidentiam sciendum quod aliud est esse hominem et aliud est esse Papam; et eodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est esse hominem, et aliud est esse patrem et dominum. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater uero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere ad aliquid, siue relationis. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum. Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere. Unde dico quod alia est mensura ad quam habent reduci prout sunt homines, et alia prout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimum hominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam–quisquis ille sit –ad existentem maxime unum in genere suo: ut haberi potest ex ultimis ad Nicomacum. In quantum uero sunt relatiua quedam, ut patet, reducenda sunt uel ad inuicem, si alterum subalternatur alteri uel in spetie comunicant per naturam relationis, uel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus Imperator est Papa, nec e conuerso. Nec potest dici quod comunicent in spetie, cum alia sit ratio Pape, alia Imperatoris, in quantum huiusmodi: ergo reducuntur ad aliquid in quo habent uniri.
+Propter quod sciendum quod, sicut se habet relatio ad relationem, sic relatiuum ad relatiuum. Si ergo Papatus et Imperiatus, cum sint relationes superpositionis, habeant reduci ad respectum superpositionis, a quo respectu cum suis differentialibus descendunt, Papa et Imperator, cum sint relatiua, reduci habebunt ad aliquod unum in quo reperiatur ipse respectus superpositionis absque differentialibus aliis. Et hoc erit uel ipse Deus, in quo respectus omnis uniuersaliter unitur, uel aliqua substantia Deo inferior, in qua respectus superpositionis per differentiam superpositionis a simplici respectu descendens particuletur. Et sic patet quod Papa et Imperator, in quantum homines, habent reduci ad unum; in quantum uero Papa et Imperator, ad aliud: et per hoc patet ad rationem.
+
+Positis et exclusis erroribus quibus potissime innituntur qui romani Principatus auctoritatem dependere dicunt a romano Pontifice, redeundum est ad ostendendum ueritatem huius tertie questionis, que a principio discutienda proponebatur: que quidem ueritas apparebit sufficienter si, sub prefixo principio inquirendo, prefatam auctoritatem inmediate dependere a culmine totius entis ostendero, qui Deus est. Et hoc erit ostensum uel si auctoritas Ecclesie remoueatur ab illa–cum de alia non sit altercatio–uel si ostensiue probetur a Deo inmediate dependere. Quod autem auctoritas Ecclesie non sit causa imperialis auctoritatis probatur sic: illud, quo non existente aut quo non uirtuante, aliud habet totam suam uirtutem, non est causa illius uirtutis; sed, Ecclesia non existente aut non uirtuante, Imperium habuit totam suam uirtutem: ergo Ecclesia non est causa uirtutis Imperii et per consequens nec auctoritatis, cum idem sit uirtus et auctoritas eius. Sit Ecclesia A, Imperium B, auctoritas siue uirtus Imperii C; si, non existente A, C est in B, inpossibile est A esse causam eius quod est C esse in B, cum inpossibile sit effectum precedere causam in esse. Adhuc si, nichil operante A, C est in B, necesse est A non esse causam eius quod est C esse in B, cum necesse sit ad productionem effectus preoperari causam, presertim efficientem, de qua intenditur. Maior propositio huius demonstrationis declarata est in terminis; minorem Cristus et Ecclesia confirmat. Cristus nascendo et moriendo, ut superius dictum est; Ecclesia, cum Paulus in Actibus Apostolorum dicat ad Festum: *Ad tribunal Cesaris sto, ubi me oportet iudicari*; cum etiam angelus Dei Paulo dixerit parum post: *Ne timeas, Paule, Cesari te oportet assistere*; et infra iterum Paulus ad Iudeos existentes in Ytalia: *Contradicentibus autem Iudeis, coactus sum appellare Cesarem, non quasi gentem meam habens aliquid accusare, sed ut eruerem animam meam de morte*. Quod si Cesar iam tunc iudicandi temporalia non habuisset auctoritatem nec Cristus hoc persuasisset, nec angelus illa uerba nuntiasset, nec ille qui dicebat *Cupio dissolui et esse cum Cristo* incompetentem iudicem appellasset. Si etiam Constantinus auctoritatem non habuisset, in patrocinium Ecclesie illa que de Imperio deputauit ei de iure deputare non potuisset; et sic Ecclesia illa collatione uteretur iniuste, cum Deus uelit oblationes esse inmaculatas iuxta illud Leuitici: *Omnis oblatio, quam conferetis Domino, absque fermento erit*. Quod quidem preceptum, licet ad offerentes faciem habere uideatur, nichilominus est per consequens ad recipientes; stultum enim est credere Deum uelle recipi quod prohibet exhiberi, cum etiam in eodem precipiatur Leuitis: *Nolite contaminare animas uestras nec tangatis quicquid eorum, ne inmundi sitis*. Sed dicere quod Ecclesia sic abutatur patrimonio sibi deputato est ualde inconueniens: ergo falsum erat illud ex quo sequebatur.
+
+Amplius, si Ecclesia uirtutem haberet auctorizandi romanum Principem, aut haberet a Deo, aut a se, aut ab Imperatore aliquo aut ab uniuerso mortalium assensu, uel saltem ex illis preualentium: nulla est alia rimula, per quam uirtus hec ad Ecclesiam manare potuisset; sed a nullo istorum habet: ergo uirtutem predictam non habet. Quod autem a nullo istorum habeat sic apparet. Nam si a Deo recepisset, hoc fuisset aut per legem diuinam aut per naturalem, quia quod a natura recipitur a Deo recipitur, non tamen conuertitur. Sed non per naturalem, quia natura non imponit legem nisi suis effectibus, cum Deus insufficiens esse non possit ubi sine secundis agentibus aliquid in esse producit. Unde, cum Ecclesia non sit effectus nature, sed Dei dicentis *Super hanc petram hedificabo Ecclesiam meam*, et alibi *Opus consummaui quod dedisti michi ut faciam*, manifestum est quod ei natura legem non dedit. Sed nec per diuinam: omnis namque diuina lex duorum Testamentorum gremio continetur; in quo quidem gremio reperire non possum temporalium sollicitudinem siue curam sacerdotio primo uel nouissimo commendatam fuisse. Quinymo inuenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes nouissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo prouisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deuiaret. Quod autem a se non receperit de facili patet. Nichil est quod dare possit quod non habet; unde omne agens aliquid actu esse tale oportet quale agere intendit, ut habetur in hiisque De simpliciter ente. Sed constat quod, si Ecclesia sibi dedit illam uirtutem, non habebat illam priusquam daret; et sic dedisset sibi quod non habebat: quod est inpossibile. Quod uero ab aliquo Imperatore non receperit, per ea que superius manifesta sunt patet sufficienter. Et quod etiam ab assensu omnium uel preualentium non habuerit quis dubitat, cum non modo Asyani et Affricani omnes, quinetiam maior pars Europam colentium hoc aborreat? Fastidium etenim est in rebus manifestissimis probationes adducere.
+
+Item, illud quod est contra naturam alicuius non est de numero suarum uirtutum, cum uirtutes uniuscuiusque rei consequantur naturam eius propter finis adeptionem; sed uirtus auctorizandi regnum nostre mortalitatis est contra naturam Ecclesie: ergo non est de numero uirtutum suarum. Ad euidentiam autem minoris sciendum quod natura Ecclesie forma est Ecclesie: nam, quamuis natura dicatur de materia et forma, per prius tamen dicitur de forma, ut ostensum est in Naturali auditu. Forma autem Ecclesie nichil aliud est quam uita Cristi, tam in dictis quam in factis comprehensa: uita enim ipsius ydea fuit et exemplar militantis Ecclesie, presertim pastorum, maxime summi, cuius est pascere agnos et oues. Unde ipse in Iohanne formam sue uite relinquens *Exemplum* inquit *dedi uobis, ut quemadmodum ego feci uobis, ita et uos faciatis*; et spetialiter ad Petrum, postquam pastoris offitium sibi commisit, ut in eodem habemus, *Petre,* inquit *sequere me*. Sed Cristus huiusmodi regimen coram Pilato abnegauit: *Regnum* inquit *meum non est de hoc mundo; si ex hoc mundo esset regnum meum, ministri mei utique decertarent ut non traderer Iudeis; nunc autem regnum meum non est hinc*. Quod non sic intelligendum est ac si Cristus, qui Deus est, non sit dominus regni huius; cum Psalmista dicat *quoniam ipsius est mare, et ipse fecit illud, et aridam fundauerunt manus eius*; sed quia, ut exemplar Ecclesie, regni huius curam non habebat. Uelut si aureum sigillum loqueretur de se dicens non sum mensura in aliquo genere; quod quidem dictum non habet locum in quantum est aurum, cum sit metrum in genere metallorum, sed in quantum est quoddam signum receptibile per impressionem. Formale igitur est Ecclesie illud idem dicere, illud idem sentire: oppositum autem dicere uel sentire, contrarium forme, ut patet, siue nature, quod idem est. Ex quo colligitur quod uirtus auctorizandi regnum hoc sit contra naturam Ecclesie: contrarietas enim in oppinione uel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta uel oppinata, sicut uerum et falsum ab esse rei uel non esse in oratione causatur, ut doctrina Predicamentorum nos docet. Sufficienter igitur per argumenta superiora ducendo ad inconueniens probatum est auctoritatem Imperii ab Ecclesia minime dependere.
+
+Licet in precedenti capitulo ducendo ad inconueniens ostensum sit auctoritatem Imperii ab auctoritate summi Pontificis non causari, non tamen omnino probatum est ipsam inmediate dependere a Deo, nisi ex consequenti. Consequens enim est si ab ipso Dei uicario non dependet, quod a Deo dependeat. Et ideo, ad perfectam determinationem propositi, ostensiue probandum est Imperatorem, siue mundi Monarcham, inmediate se habere ad principem uniuersi, qui Deus est. Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet medium corruptibilium et incorruptibilium; propter quod recte a phylosophis assimilatur orizonti, qui est medium duorum emisperiorum. Nam homo, si consideretur secundum utranque partem essentialem, scilicet animam et corpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est. Propter quod bene Phylosophus inquit de ipsa, prout incorruptibilis est, in secundo De anima cum dixit: *Et solum hoc contingit separari, tanquam perpetuum, a corruptibili*. Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omne medium sapiat naturam extremorum, necesse est hominem sapere utranque naturam. Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominis duplex finis existat: ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem et corruptibilitatem participat, sic solus inter omnia entia in duo ultima ordinetur, quorum alterum sit finis eius prout corruptibilis est, alterum uero prout incorruptibilis.
+Duos igitur fines prouidentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius uite, que in operatione proprie uirtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem uite ecterne, que consistit in fruitione diuini aspectus ad quam propria uirtus ascendere non potest, nisi lumine diuino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur. Ad has quidem beatitudines, uelut ad diuersas conclusiones, per diuersa media uenire oportet. Nam ad primam per phylosophica documenta uenimus, dummodo illa sequamur secundum uirtutes morales et intellectuales operando; ad secundam uero per documenta spiritualia que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum uirtutes theologicas operando, fidem spem scilicet et karitatem. Has igitur conclusiones et media, licet ostensa sint nobis hec ab humana ratione que per phylosophos tota nobis innotuit, hec a Spiritu Sancto qui per prophetas et agiographos, qui per coecternum sibi Dei filium Iesum Cristum et per eius discipulos supernaturalem ueritatem ac nobis necessariam reuelauit, humana cupiditas postergaret nisi homines, tanquam equi, sua bestialitate uagantes *in camo et freno* compescerentur in uia. Propter quod opus fuit homini duplici directiuo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum reuelata humanum genus perduceret ad uitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret. Et cum ad hunc portum uel nulli uel pauci, et hii cum difficultate nimia, peruenire possint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacis tranquillitate quiescat, hoc est illud signum ad quod maxime debet intendere curator orbis, qui dicitur romanus Princeps, ut scilicet in areola ista mortalium libere cum pace uiuatur. Cumque dispositio mundi huius dispositionem inherentem celorum circulationi sequatur, necesse est ad hoc ut utilia documenta libertatis et pacis commode locis et temporibus applicentur, de curatore isto dispensari ab Illo qui totalem celorum dispositionem presentialiter intuetur. Hic autem est solus ille qui hanc preordinauit, ut per ipsam ipse prouidens suis ordinibus queque connecteret. Quod si ita est, solus eligit Deus, solus ipse confirmat, cum superiorem non habeat. Ex quo haberi potest ulterius quod nec isti qui nunc, nec alii cuiuscunque modi dicti fuerint electores, sic dicendi sunt: quin potius denuntiatores diuine prouidentie sunt habendi. Unde fit quod aliquando patiantur dissidium quibus denuntiandi dignitas est indulta, uel quia omnes uel quia quidam eorum, nebula cupiditatis obtenebrati, diuine dispensationis faciem non discernunt. Sic ergo patet quod auctoritas temporalis Monarche sine ullo medio in ipsum de Fonte uniuersalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, in multiplices alueos influit ex habundantia bonitatis.
+Et iam satis uideor metam actigisse propositam. Enucleata namque ueritas est questionis illius qua querebatur utrum ad bene esse mundi necessarium esset Monarche offitium, ac illius qua querebatur an romanus populus de iure Imperium sibi asciuerit, nec non illius ultime qua querebatur an Monarche auctoritas a Deo uel ab alio dependeret inmediate. Que quidem ueritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanus Princeps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitas quodammodo ad inmortalem felicitatem ordinetur. Illa igitur reuerentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus uirtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/EpistolaXIII_2.txt b/testi_2_tutti/EpistolaXIII_2.txt
new file mode 100644
index 0000000..22b6400
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/EpistolaXIII_2.txt
@@ -0,0 +1,42 @@
+Sicut dicit Philosophus in secundo Metaphysicorum: *Sicut res se habet ad esse, sic habet se ad ueritatem*; cuius ratio est, quia ueritas de re, que in ueritate consistit tanquam in subiecto, est similitudo perfecta rei sicut est.  Eorum uero que sunt, quedam sic sunt, ut habeant esse absolutum in se; quedam sunt ita, ut habeant esse dependens ab alio per relationem quandam, ut ea quorum esse est ad aliud se habere ut relatiua: sicut pater et filius, dominus et seruus, duplum et dimidium, totum et pars, et huiusmodi, in quantum talia. Proptereaquodque esse talium dependet ab alio, consequens est quod eorum ueritas ab alio dependeat: ignorato enim dimidio, nunquam cognoscitur duplum; et sic de aliis. 
+Uolentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, uolens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimaui, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus. Sex igitur sunt que in principio cuiusque doctrinalis operis inquirenda sunt, uidelicet subiectum, agens, forma, finis, libri titulus, et genus phylosophie. De istis tria sunt in quibus pars ista, quam uobis destinare proposui, uariatur a toto, scilicet subiectum, forma et titulus; in aliis uero non uariatur, sicut apparet inspicienti; et ideo, circa considerationem de toto, ista tria inquirenda seorsum sunt: quo facto, satis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria, non solum per respectum ad totum, sed etiam per respectum ad ipsam partem oblatam. 
+Ad euidentiam itaque dicendorum, sciendum est quod istius operis non est simplex sensus, ymo dici potest polisemos, hoc est plurium sensuum; nam primus sensus est qui habetur per litteram, alius est qui  habetur per significata per litteram. Et primus dicitur litteralis, secundus uero allegoricus, siue moralis, *siue anagogicus*. Qui modus tractandi, ut melius pateat, potest considerari in istis uersibus: 
+*In exitu Israel de Egypto, 
+domus Iacob de populo barbaro, 
+facta est Iudea sanctificatio eius, 
+Israel potestas eius.*
+Nam si ad litteram solam inspiciamus, significatur nobis exitus filiorum Israel de Egipto, tempore Moysis; si ad allegoriam, significatur nobis nostra redemptio facta per Christum; si ad moralem sensum, significatur nobis conuersio anime de luctu et miseria peccati ad statum gratie; si ad anagogicum, significatur exitus anime sancte ab huius corruptionis seruitute ad eternam glorie libertatem. Et quomodo isti sensus mistici uariis appellantur nominibus, generaliter omnes dici possunt allegorici, cum sint a litterali siue historiali diuersi. Nam allegoria dicitur ab alleon grece, quod in latinum dicitur alienum, siue diuersum. 
+Hiis uisis, manifestum est quod duplex oportet esse subiectum, circa quod currant alterni sensus. Et ideo uidendum est de subiecto huius operis, prout ad litteram accipitur; deinde de subiecto, prout allegorice sententiatur. Est ergo subiectum totius operis, litteraliter tantum accepti, status animarum post mortem simpliciter sumptus; nam de illo et circa illum totius operis uersatur processus. Si uero accipiatur opus allegorice, subiectum est homo prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est. 
+Forma uero est duplex: forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est triplex, secundum triplicem diuisionem. Prima diuisio est, qua totum opus diuiditur in tres canticas. Secunda, qua quelibet cantica diuiditur in cantus. Tertia, qua quilibet cantus diuiditur in rithimos. Forma siue modus tractandi est poeticus, fictiuus et descriptiuus, digressiuus, transumptiuus, et cum hoc diffinitiuus, diuisiuus, probatiuus, improbatiuus, et exemplorum positiuus. 
+Libri titulus est: *Incipit Comedia Dantis Alagherii, Florentini natione non moribus*. Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a comos, uilla, et oda, quod est cantus, unde comedia quasi uillanus cantus. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a tragos, quod est hircus, et oda, quasi cantus hircinus, idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Comedia uero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueuerunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, *tragicum principium, et comicum finem*. Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia uero remisse et humiliter, sicut uult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e conuerso:
+
+*Interdum tamen et uocem comedia tollit,
+Iratusque Chremes tumido delitigat ore;
+Et tragicus plerunque dolet sermone pedestri
+Telephus et Peleus etc.*
+
+Et per hoc patet quod comedia dicitur presens opus. Nam si ad materiam respiciamus, a principio horribilis et fetida est, quia Infernus, in fine prospera, desiderabilis et grata, quia Paradisus; ad modum loquendi, remissus est modus et humilis, quia locutio uulgaris, in qua et muliercule comunicant. Et sic patet quare Comedia dicitur. Sunt et alia genera narrationum poeticarum, sicut carmen bucolicum, elegia, satira, et sententia uotiua, ut etiam per Oratium patere potest in sua Poetria; sed de istis ad presens nichil dicendum est. 
+Potest amodo patere quomodo assignandum sit subiectum partis oblate. Nam si totius operis litteraliter sumpti sic est subiectum, status animarum post mortem non contractus sed simpliciter acceptus, manifestum est quod hac in parte talis status est subiectum, sed contractus, scilicet status animarum beatarum post mortem. Et si totius operis allegorice sumpti subiectum est homo, prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem est iustitie premiandi et puniendi obnoxius, manifestum est in hac parte hoc subiectum contrahi, et est homo, prout merendo obnoxius est iustitie premiandi. 
+Et sic patet de forma partis per formam assignatam totius; nam, si forma tractatus in toto est triplex, in hac parte tantum est duplex, scilicet diuisio cantuum et rithimorum. Non eius potest esse propria forma diuisio prima, cum ista pars sit prime diuisionis. 
+Patet etiam libri titulus seu de libri titulo. Nam titulus totius libri est *Incipit Comedia*, et cetera; titulus autem huius partis est: *Incipit cantica tertia Comedie Dantis, et cetera, que dicitur Paradisu*. 
+Inquisitis hiis tribus in quibus uariatur pars a toto, uidendum est de aliis tribus in quibus nulla uariatio est a toto ad partem. Agens igitur totius et partis est ille qui dictus est, et totaliter uidetur esse. 
+Finis totius et partis esse posset et multiplex, scilicet propinquus et remotus; sed, omissa subtili inuestigatione, dicendum est breuiter quod finis totius et partis est remouere uiuentes in hac uita de statu miserie et perducere ad statum felicitatis. 
+Genus uero phylosophie, sub quo hic in toto et parte proceditur, est morale negotium, siue ethica, quia non ad speculandum, sed ad opus inuentum est totum et pars. Nam si in aliquo loco uel passu pertractatur ad modum speculatiui negotii, hoc non est gratia speculatiui negotii, sed gratia operis; quia, ut ait Phylosophus in secundo Methaphysicorum, *ad aliquid et nunc speculantur practici* aliquando. 
+Hiis itaque premissis, ad expositionem littere secundum quandam prelibationem accedendum est, et illud prenunciandum, quod expositio littere nichil aliud est quam forme operis manifestatio. Diuiditur ergo ista pars, seu tertia cantica, que Paradisus dicitur, principaliter in duas partes, scilicet in prologum et partem executiuam. Pars secunda incipit ibi, quasi in medio primi: *Surgit mortalibus per diuersas fauces*. 
+De parte prima sciendum est quod, quamuis comuni ratione posset dici exordium, proprie autem loquendo non debet dici nisi prologus; quod Phylosophus in tertio Rhetoricorum uidetur innuere, ubi dicit quod *proemium est in oratione rhetorica, sicut prologus in poetica, et preludium in fistulatione*. Est etiam prenotandum quod preuiatio ista, que comuniter exordium dici potest, aliter fit a poetis, aliter fit a rhetoribus. Rethores enim consueuere prelibare dicenda, ut animum comparent auditoris; sed poete non solum hoc faciunt, quin ymo post hec inuocationem quandam emittunt. Et hoc est eis conueniens, quia multa inuocatione opus est eis, cum aliquid contra comunem modum hominum a superioribus substantiis petendum est, quasi diuinum quoddam munus. Ergo presens prologus diuiditur in partes duas, quia in prima premittitur quid dicendum sit, in secunda inuocatur Apollo; et incipit secunda pars ibi: *O bone Apollo, ad ultimum laborem*. 
+Propter primam partem notandum quod ad bene exordiendum tria requiruntur, ut dicit Tullius in Noua Rethorica, scilicet ut beneuolum, attentum et docilem reddat aliquis auditorem; et hoc maxime in admirabili genere cause, ut ipsemet Tullius dicit. Cum ergo materia circa quam uersatur presens tractatus sit admirabilis, et propterea ad admirabile reducenda, ista tria intenduntur in principio exordii siue prologi. Nam dicit se dicturum ea, que qui uidit retinere non potuit in primo celo; in quo dicto omnia illa tria comprehenduntur. Nam in utilitate dicendorum beneuolentia paratur, in admirabilitate attentio, in possibilitate docilitas. Utilitatem innuit, cum recitaturum se dicit ea que maxime allectiua sunt desiderii humani, scilicet gaudia Paradisi; admirabilitatem tangit, cum promittit se tam ardua, tam sublimia dicere, scilicet conditiones regni celestis; possibilitatem ostendit, cum dicit se dicturum que mente retinere potuit: si enim homo ipse, et alii poterunt. Hec omnia tanguntur in uerbis illis, ubi dicit se fuisse in primo celo, et quod dicere uult de regno celesti quicquid in mente sua quasi thesaurum potuit retinere. Uiso igitur de bonitate ac perfectione prime partis prologi, ad litteram accedatur. 
+Dicit ergo quod gloria primi Motoris, qui Deus est, in omnibus partibus uniuersi resplendet, sed ita ut in aliqua parte magis, et in aliqua minus. Quod autem ubique resplendeat, ratio et auctoritas manifestat. Ratio sic: omne quod est, aut habet esse a se, aut ab alio; sed constat quod habere esse a se non conuenit nisi uni, scilicet primo seu principio, qui Deus est, cum habere esse non arguat per se necesse esse, et per se necesse esse non competat nisi uni, scilicet primo seu principio, quod est causa omnium; ergo omnia que sunt, preter unum, habent esse ab aliis. Si ergo accipiatur ultimum in uniuerso, non quodcunque, manifestum est quod id habet esse ab aliquo; et illud a quo habet, habet a se uel ab aliquo. Si a se, sic est primum; si ab aliquo, et illud similiter uel a se, uel ab aliquo. Et cum non aliud esset sic procedere in infinitum in causis agentibus, ut probatur in secundo Metaphysicorum, erit deuenire ad primum, qui Deus est. Et sic, mediate uel inmediate, omne quod habet esse habet esse ab eo; quia ex eo quod causa secunda recipit a prima, influit super causatum ad modum recipientis et reddentis radium, propter quod causa prima magis est causa. Et hoc dicitur in libro De Causis quod *omnis causa primaria plus influit super suum causatum quam causa uniuersalis secunda*. Sed hoc quantum ad esse. 
+Quantum uero ad essentiam, probo sic: omnis essentia, preter primam, est causata, alias essent plura que essent per se necesse esse, quod est impossibile. Quod causatum, uel a natura uel ab intellectu, et quod a natura, per consequens causatum est ab intellectu, cum natura sit opus intelligentie; omne ergo quod est causatum, est causatum ab aliquo intellectu uel mediate uel immediate. Cum ergo uirtus sequatur essentiam cuius est uirtus, si essentia intellectiue est tota et unius quod causat. Et sic quemadmodum prius deuenire erat ad primam causam ipsius esse, sic nunc essentie et uirtutis. Propter quod patet quod omnis essentia et uirtus procedit a prima, et intelligentie inferiores recipiunt quasi a radiante, et reddunt radios superioris ad suum inferius ad modum speculorum. Quod satis aperte tangere uidetur Dionysius de celesti hierarchia loquens. Et propter hoc dicitur in libro De Causis quod *omnis intelligentia est plena formis*. Patet ergo quomodo ratio manifestat diuinum lumen, id est diuinam bonitatem, sapientiam et uirtutem, resplendere ubique. 
+Similiter etiam et scientius facit auctoritas. Dicit enim Spiritus Sanctus per Hieremiam: *Celum et terram ego implebo*; et in Psalmo:  *Quo ibo a spiritu tuo? et quo a facie tua fugiam? Si ascendero in celum, tu illic es; si descendero in infernum, ades. Si sumpsero pennas meas*, et cetera. Et Sapientia dicit quod *Spiritus Domini repleuit orbem terrarum*. Et Ecclesiasticus quadragesimo secundo: *Gloria Domini plenum est opus eius*. Quod etiam scriptura paganorum contestatur; unde Lucanus in nono: *Iuppiter est quodcunque uides, quodcunque moueris*. 
+Bene ergo dictum est, cum dicit quod diuinus radius siue diuina gloria, *per uniuersum penetrat et resplendet*: penetrat quantum ad essentiam; resplendet quantum ad esse. Quod autem subicit de magis et minus, habet ueritatem in manifesto, quoniam uidemus in aliquo excellentiori gradu essentiam aliquam, aliquam uero in inferiori; ut patet de celo et elementis, quorum quidem illud incorruptibile, illa uero corruptibilia sunt. 
+Et postquam premisit hanc ueritatem, prosequitur ab ea, circumloquens Paradisum; et dicit quod fuit in celo illo quod de gloria Dei, siue de luce, recipit affluentius. Propter quod sciendum quod illud celum est celum supremum: continens corpora uniuersa et a nullo contentum; intra quod omnia corpora mouentur, ipso in sempiterna quiete permanente; uirtuans et omnia sua contenta et a nulla corporali substantia uirtutem recipiens. 
+Et dicitur Empyreum, quod est idem quod celum igne sui ardoris flagrans; non quod in eo sit ignis uel ardor materialis, sed spiritualis, quod est amor sanctus siue caritas. 
+Quod autem de diuina luce plus recipiat, potest probari per duo: primo, per suum omnia continere et a nullo contineri; secundo, per sempiternam suam quietem siue pacem. Quantum ad primum, probatur sic: continens se habet ad contentum in naturali situ, sicut formatiuum ad formabile, ut habetur in quarto Physicorum; sed in naturali situ totius uniuersi primum celum est omnia continens; ergo se habet ad omnia sicut formatiuum ad formabile, quod est se habere per modum cause. Et cum omnis uis causandi sit radius quidam influens a prima causa que Deus est, manifestum est quod illud celum quod magis habet rationem cause, magis de luce diuina recipit. 
+Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod mouetur, mouetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune mouetur propter aliquam partem sui, que non habet illud ubi ad quod mouetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet ubi, quod est impossibile, mouetur ad aliud, inde est quod semper mouetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod mouetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo mouetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio uidetur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem: Si homo est, est risibile; nam in omnibus conuertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit *in illo celo, quod plus de luce Dei recipit*, intelligit circumloqui Paradisum, siue celum Empyreum. 
+Premissis quoque rationibus consonanter dicit Phylosophus in primo De celo ubi dicit quod celum *tanto habet honorabiliorem materiam istis inferioribus, quanto magis elongatum est ab hiis que hic*. Ad hoc etiam posset adduci quod dicit Apostolus ad Ephesios de Christo: *Qui ascendit super omnes celos, ut adimpleret omnia*. Hoc est celum delitiarum Domini, de quibus delitiis dicitur contra Luciferum per Ezechielem: *Tu signaculum similitudinis, sapientia plenus et perfectione decorus, in deliciis Paradisi Dei fuisti*. 
+Et postquam dixit quod fuit in loco illo Paradisi per suam circumlocutionem, prosequitur dicens se uidisse aliqua que recitare non potest qui descendit. Et reddit causam, dicens quod intellectus in tantum profundat se in ipsum desiderium suum, quod est Deus, quod memoria sequi non potest. Ad que intelligenda sciendum est quod intellectus humanus in hac uita, propter connaturalitatem et affinitatem quam habet ad substantiam intellectualem separatam, quando eleuatur, in tantum eleuatur, ut memoria post reditum deficiat, propter transcendisse humanum modum. Et hoc insinuatur nobis per Apostolum ad Corinthios loquentem, ubi dicit: *Scio hominem, siue in corpore siue extra corpus nescio, Deus scit, raptum usque ad tertium celum, et uidit arcana Dei, que non licet homini loqui*. Ecce, postquam humanam rationem intellectus ascensione transierat, quid extra se ageretur non recordabatur. Hoc etiam insinuatur nobis in Matheo, ubi tres discipuli *ceciderunt in faciem suam*, nichil postea recitantes, quasi obliti. Et in Ezechiele scribitur: *Uidi, et cecidi in faciem meam*. Et ubi ista inuidis non sufficiant, legant Richardum de Sancto Uictore in libro De Contemplatione, legant Bernardum in libro De Consideratione, legant Augustinum in libro De Quantitate Anime, et non inuidebunt. Si uero in dispositionem eleuationis tante propter peccatum loquentis oblatrarent, legant Danielem, ubi et Nabuchodonosor inuenient contra peccatores aliqua uidisse diuinitus, obliuionique mandasse. Nam  *qui oriri solem suum facit super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos*, aliquando misericorditer ad conuersionem, aliquando seuere ad punitionem, plus et minus, ut uult, gloriam suam quantumcunque male uiuentibus manifestat. 
+Uidit ergo, ut dicit, aliqua que referre nescit et nequit rediens. Diligenter quippe notandum est quod dicit *nescit et nequit*: nescit quia oblitus, nequit quia, si recordatur et contentum tenet, sermo tamen deficit. Multa namque per intellectum uidemus quibus signa uocalia desunt: quod satis Plato insinuat in suis libris per assumptionem metaphorismorum; multa enim per lumen intellectuale uidit que sermone proprio nequiuit exprimere. 
+Postea dicit se dicturum illa que de regno celesti retinere potuit, et hoc dicit esse materiam sui operis; que qualia sint et quanta, in parte executiua patebit. 
+Deinde cum dicit: *O bone Apollo*, facit inuocationem suam. Et diuiditur ista pars in partes duas: in prima inuocando petit, in secunda suadet Apollini petitionem factam, remunerationem quandam prenuntians; et incipit secunda pars ibi: *O diuina uirtus*. Prima pars diuiditur in partes duas: in prima petit diuinum auxilium; in secunda tangit necessitatem sue petitionis, quod est iustificare ipsam, ibi: *Hucusque alterum iugum Parnassi*. 
+Hec est sententia secunde partis prologi in generali; in speciali uero non exponam ad presens. Urget enim me rei familiaris angustia, ut hec et alia utilia reipublice derelinquere oporteat. Sed spero de magnificentia uestra ita ut alias habeatur procedendi ad utilem expositionem facultas. 
+In parte uero executiua, que fuit diuisa contra totum prologum, nec diuidendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inuentis in quolibet orbe. Et quia illa uera beatitudo in sentiendo ueritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: *Hec est uita eterna, ut cognoscant te Deum uerum*, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi: *Te cernere finis* -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam uidentibus omnem ueritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, inuento principio seu primo, uidelicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut uisio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt b/testi_2_tutti/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt
new file mode 100644
index 0000000..0408a62
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt
@@ -0,0 +1,1343 @@
+Amicitie uirtus profecto ingens est: expertus loquor. Ecce, rogatu tuo M.M.F.L. coactus, in medium cogor exhibere quod penes me latere uolebam.
+
+Postquam sic est ut uoluisti, euagari paululum liceat, michique paruulo in principio harum collectionum pauca prefari fas sit: quod scilicet ueterum reuolutione gestorum ullum unquam tempus nostro par seculo non legimus contigisse. Bone quippe artes, sepositis lucratiuis, et studia licterarum nunquam uilius habite sunt; nulli preter aurum quicquam cure est; tradere se posteris nemo uult, tantaque desidia prorogandi nominis mortales inuasit, ut supra uitam hanc, quasi Epycurum sequantur, nichil existiment.
+
+Hinc fit, cum non sint quas dixi artes in pretio, sed in persecutione potius et ignominia, ut ingenia nobiliora torpescant. Paucissimis enim ex nobilibus antiquis legimus contigisse non appetere penes posteros de se loqui et conari post naturalem mortem uiuere: enque cura et sollicitudine studiorum labores et res difficiles aggressi sunt.
+
+Quod etiam sanctis contigit uiris qui ad calamum manum apposuerunt, non solum ut mortalium erroribus consulerent, sed ut et ipsi, deposita carnis sarcinula, longioribus seculis perdurarent.
+
+Ego difficillimum puto tantam humilitatem in puro homine posse reperiri que qualiquali dulcedine glorie contacta non fuerit. Hanc contagionem ueritatis Magister non ut suis metueret discipulis, sed ut exemplum preberet christianis, pedes eorum lauit, ne inanium laudum puluere fedari uiderentur.
+
+Neque tamen pauor nimius latenter ualde subintrantis uitii huius laudabilis est, neque censura uulgi, ferme semper in deterius iudicantis, pusilli animi uilitate declinanda est, neque oblatrantis inuidi furor improbus corripientis asperius que ignorat timendus est. Impie siquidem cum posteris ageretur, ubi horum metus de scribentis manu calamum extorqueret!
+
+Nos, hac deprehensi etate tali qualis est, syderibus nostrorum temporum inherentes, studia nostra latentia in sue incorrectionis inuolucro, preuenti decrepite etatis infirmitate, potius maluimus foris exire, illum sequentes qui sic uoluit, quam taciturnio tineas inertes depascere.
+
+Uiri utique antiqui, rerum gestarum magnitudine illustres, solebant studia alere poetarum, quum hii nequaquam uacarent mercibus, neque scientiis lucratiuis, sed famosis; quibus ita laurea, sicut imperatoribus qui sibi ui bellica orbem subegerant, senatus iudicio parabatur. Illustres nostri temporis, qui Ytaliam subigere conantur, cura anxia circa rem militarem operam impendunt, adeo circa picturam capti, ut scripturam negligere uideantur. Unde michi placuit sublimi Deo a quo uenerunt inuenta dedicare mea, qualiacumque sint, quam indignis parumque gratis pompis.
+
+Uobis igitur, quibus cure fuerit strepentis seculi laqueolos euadere, et ubi recipere uolueritis, quod gratis accepimus uobis gratis etiam impertimur, non ut de nostro preter quam simplex haustum haurire possitis, sed quo ingenia altiora, nostros corripiendo errores, cogantur edere meliora et ueriora depromere: ipsis enim colla submictimus non erubescentes correptionis ferulam.
+
+Deprecatos tamen uelim ut, pro dignitate poete de quo plus quam de alio dici potest Omnia diuino monstrauit carmine uates, feliciorem manum suam ad aperitionem sacrorum integumentorum poete non dedignentur apponere. Et si quid super inuenta cui sic contigerit inuenire, sciat multum cogitaminis poetam nostris uigiliis reliquisse.
+
+An sacrarum Scripturarum secreta reuelantes promereantur in conspectu Dei et hominum.
+
+Occurrit nobis, et non indigne fortasse, indagare an cura et sollicitudo conantis illud quod potest, secundum datam sibi a Domino gratiam, de latebris Scripturarum in lucem ducere aliquid promereantur. Questioni huic sufficiant pauca testimonia que de sacris Licteris habentur.
+
+*Prophetica siquidem auctoritate docemur: Beati qui seminant super aquas: semen enim uerbum Dei est, et aque multe, populi multi. Et, per contrarium, maledictus est qui frumentum ascondit in populo et qui suffodit in terra talentum. Et alibi habetur: Clama, ne cesses, quasi tuba exalta uocem tuam.
+
+Admirabilis quippe est clamor predicatoris et magni meriti apud Deum: quandoquidem uirtute sua animam de errore reuocat ad ueritatem, de uitiis ad uirtutes, praua commutat in recta et aspera conuertit in plana, et instruit fidem, erigit spem et roborat caritatem, euellit uitia et nociua, et plantat utilia, et fouet honesta. Ipse uia uite est, scala salutis et ianua paradisi*. Hec pauca de multis ab Innocentio subripuisse sufficiat.
+
+Penes me scribens, predicans, docens et elucidans ut laudes uenetur humanas nichil omnino poterit promereri, quia ypocrita est. At si solum peragat ut fratrem instruat, inuenientur multi meriti apud Deum et laudis digne penes proximum.
+
+Cui noster poeta, pietatis intuitu, secutus orientalium regum ymaginem qui Christo infantulo obtulerunt, esennium tradidit mirre asperrime in Inferno, thuris odoriferi in Purgatorio et auri purissimi in Paradiso.
+
+Cur poete gentiles sub mistico sensu eorum inuenta tradiderunt, et quot sint sensus quibus locuti sunt.
+
+Uiso bene et laudabiliter agere illos qui secreta Scripturarum manifestant, bene est uidere quare poete eorum inuenta, iuxta utramque phylosophiam, apologicis uelaminibus operuerint.
+
+Et sane poetis gentilibus eorum studia et que multis laboribus et uigiliis inuenissent, uilescere uisa fuere si in promptu et quasi ad manum ignobili cuique ingenio haberentur; que uero ardenti studio cum difficultatibus uestigari oporteret, cara esse atque haberi gratie et honoris.
+
+Unde, ne per desidiam obsolescere preclara ingenia paterentur, sed ipsa tamquam ad chotem acuerent, sub integumentis et fabulosis fictionibus omnem ferme scientiam tradiderunt, uario multiplicique sensu uelantes. Et, ut sic, cessat curiosa inquisitio querentium an sensus poetarum unicus sit, an polysemus, id est multiplex: nam multorum esse profitemur.
+
+Similiter et nostri theologi quatuor dumtaxat in sacris Licteris posuerunt theotoricos intellectus, uidelicet hystoricum, allegoricum, moralem et anagogicum; quos, in expositione uersus Prophete dicentis: *In exitu Israel de Egipto, domus Iacob de populo barbaro*, exemplariter ostendunt.
+
+Nam, si simplicis ystorie ueritatem uelimus agnoscere, liberatio ebrayci populi de seruitute Pharaonis facta per Moysem apparebit.
+
+Huic et persimilem licteralem poterimus applicare, qui nichil affert significati citra uerborum sonum, de quo dicit Aurelius Augustinus: *Non enim omnia que in complexione orationis costructionis gratia inseruntur significare aliquid morale putanda sunt, sed propter ea que aliquid significant attexuntur*.
+
+Si uero de licterali hystoricoque allegoriam uelimus elicere, tropum intelligemus, quo aliquid nobis dicitur et aliud significatur; iuxta illud: *Eua fabricata est de latere Ade dormientis*, hoc est Ecclesia producta est de latere Christi pendentis in cruce. Similiter in uersu nostro figuratur nostra redemptio facta per Christum.
+
+Ceterum allegorie species secundum gramaticos septem sunt, uidelicet: yronia, enigma, anthifrasis, carientismos, paroemia, sarchasmos et astismos. Sed horum uestigationem peritis gramatice derelinquo, cum non sit intentionis poete uulgariter docere gramaticam, sed moralem tradere phylosophiam.
+
+Audi Gregorium romanum pontificem de se dicentem dum Iob exponit: *Non motacismi collisionem fugio, non barbarismi confusionem deuito, situs motusque etiam prepositionum casus seruare contempno, quia indignum uehementer existimo ut uerba celestis oraculi restringam sub regulis Donati*. Ego intellectum potius considerans, quam exquisitam gramaticam, sicubi error inueniretur gramatice discipline in scripturis meis, si uerborum intellectum uerum capiant, oro pios lectores ne curent.
+
+Et, prosequendo, dico quod grecum nomen allegoria est, compositum ab allon, quod alienum seu diuersum latine sonat, et gore, quod est intellectus. Et sub isto generali nomine omnes sensus, ab hystorico licteralique differentes, allegorici nuncupantur.
+
+Post allegoricum in specie sua subsequitur moralis, in quo in uersu Prophete ostenditur anime conuerse ymago de luctu miseriaque peccati ad statum gratie.
+
+Uerumtamen huic poterimus sotiare apologicum, hoc est fabulosum, qualem efferunt elegantes Esopi fabule, quo transumptiue ad instructionem nostram, si rationabilium nature, collocutiones gestaque trasferuntur. Hiis duobus adicitur tropologicus, id est conuersiuus, in quo per illud quod factum est, quod fieri debet datur intelligi, et sic resoluitur in moralem. Nam dum inuehit poeta in peccatores, ad instructionem nostram sermo conuertitur.
+
+Post moralem, theologi anagogicum posuerunt, id est spiritualem, pro quo uersus Prophete nobis significat exitum anime sancte exute corpore a corruptionis seruitute ad eterne glorie libertatem. Hinc motus, dicebat Apostolus: *Cupio dissolui et esse cum Christo*. Super istos quatuor theotoricos intellectus principales, per prudentes uersus editi sunt qui dicunt:
+
+*Lictera gesta refert; quid credas, allegoria;
+moralis, quid agas; quid speres, anagogia*.
+
+Ex istis colligere possumus in hoc opere duplex fore subiectum, circa quod alterni sensus isti decurrunt. Nam, si spectemus ad licteram, erit pro materia et subiecto status animarum exutarum corpore simpliciter sumptus: nam circa ipsum totius operis processus uersatur. Si uero ad allegoriam mentis oculos inflectamus, subiectum atque materia erit homo uiator prout merendo uel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi erit obnoxius.
+
+De causis queri solitis in principio libri ab expositore. Rubrica.
+
+Nunc ad inquisitionem causarum ueniamus. Et utique prisco de more comenta dictantes, boni Dei auxilio inuocato - quod et nos pia deuotione humilique deprecatione exposcimus -, antequam ad lictere planationem peruenirent, de septem agebant circumstantiis, quas Greci periochyas appellant, que locum, tempus, personam, rem, qualitatem, causam et facultatem continent. Amplius de libri titulo agebant, et in poeticis querebant quos fuisset auctor imitatus.
+
+Harum plerique tres solummodo considerabant, unde scilicet auctor ageret, et cur, et qualiter, ut inde sibi auditores beniuolos, dociles et actentos compararent .
+
+Noster uero poeta, in quodam introductorio suo super cantu primo Paradisi ad dominum Canem de la Scala destinato, de sex agere uidetur, que fatum, agentem, formam, finem, libri titulum et genus phylosophie comprendunt.
+
+Causas istas ferme omnes moderni ad quatuor redegerunt, querentes de efficiente, de materia, de forma et postremo de fine.
+
+Michi placet antiquorum diligentiam reuocare in medium et nouissima cum ueteribus commiscere. Et primo de loco queramus ubi, spiritu Dei tactus, opus hoc poeta ceptitauerit, deinde ubi ipsum fuerit prosecutus, postremo ubi ipsum consummauerit.
+
+Et sane poeta in ciuitate Florentie diuinum hoc opus feliciter inchoauit et, cum odam septimam prime partis implesset, indigne et sine causa coactus est exulare.
+
+Et utique primo ad Moruellum marchionem Malaspina defugiens, ubi cum compassione benignissime receptus est, cum extimaret inuentum siue materiam, cum septem capitulis prefatis, furentium emulorum fatuitate et ignorantia deperisse, merens, operis reformationem, resumptionem et prosecutionem penitus desperauerat.
+
+Ceterum, ubi opera nobilis uiri Dini domini Lambertuccii de Frescobaldis recolendique uiri preter spem et ipsum materie inuentum et odas septem recuperasset suum resumpsit opus dicens: Io dico seguitando, che assai prima.
+
+A Moruello deinde honesta necessitate secedens, Casentinum applicuit, ubi aliquamdiu manens, multum operis edidit. Et inde recedens, Uerone per quadriennium continuum operi studiose uacauit.
+
+Postremo a Guidone Nouello Rauenne receptus est, ubi cum dierum suorum residuo residuum operis feliciter consummauit.
+
+De tempore quo incepit et prosecutus est poeta opus suum. Rubrica.
+
+De tempore uero distinctio debet haberi: quo scilicet poeta excogitando materiam inuenerit et, qua inuenta, metrice modulando atque expoliendo ediderit.
+
+Ubi scire debemus, anno gratie millesimo ducentesimo sexagesimo quinto, exeunte maio, in hanc regionem caducorum uenisse poetam, annoque uigesimo quinto etatis sue cepisse operam impendere in inuentione et ordinatione materie, in cuius inquisitione et ordine decennium continuum erogauit, ut ipse testatur dicens:
+
+{Tanto erano gli occhi miei fixi e attenti
+a desbramare la decenne sete} etc.
+
+In millesimo uero trecentesimo, anno Iubilei, et in die Ueneris Sancti, fingit poeta cepisse metro rithmico opus modulare, ipsumque annis uno et uiginti compleuit.
+
+De ingenio, moribus et uita poete. Rubrica.
+
+Circa personam efficientem causam denotantem, quoniam De origine, uita, studiis moribusque poete Iohannes Boccaccii libellum edidit, et nobis eo libro quo scripsimus De hedificatione ciuitatis Florentie et de suis illustribus ciuibus referre contigerit, sufficienter extiterit pertractatum.
+
+Circa articulum istum satis hic sit scire nobilissimis parentibus natum fore poetam, quorum origo uetustior manauit de sanguine patritio Romanorum qui senatus iussu ad incolatum ciuitatis Florentie, per Iulium Cesarem nuper edite, concesserunt. Hoc innuere subtiliter intuentibus poeta uidetur in collocutione domini Farinate de Ubertis, qui se profitetur de originali stirpe Lucii Cathylline dum, in responsione quam Danti facit dominus Farinata genealogiam utriusque tacite commendans, ait:
+
+{Ed elli ad me: - Assai furono aduersi
+ad me e ai miei primi -},
+
+L. Cathyline in urbe romana.
+
+Huius igitur Dantis maiores fortasse Portie fuere familie, qui, in urbe ea diu antique seruato nomine familie, tandem beneficio suo promeruerunt Frangipanes appellari.
+
+Igitur, cum de talium stirpe Florentie subrexisset uir insignis, nomine Helyseus, et multis honoribus pro rebus bene gestis gloriose obisset, placuit domui sue, antiquo relicto nomine, Helysei nomine titulari; et, procedente tempore, capite nominis breuitatis gratia mutilato, Lysei dicti sunt, postremo accidentaliter etiam Allegherii.
+
+Hic noster poeta, non secus grauitate et bonis moribus preditus et scientiarum multarum peritia quam uetustiores sui gestorum magnitudine, familiam nobilitauit.
+
+Huic in fontibus sacris Durante nomen fuit, sed de more florentine facetie sincopato nomine dictus est Dante.
+
+De materia super qua poeta fundauit opus suum. Rubrica.
+
+Rem, hoc est materiam, auctoris hactenus prefati sumus iuxta et secundum sensum, duplicem subiectum ponentes: ad licteram, animam exutam corpore et, secundum allegoriam, uiatorem hominem secundum arbitrii libertatem promerentem et demerentem.
+
+De qualitate, seu formali causa operis. Rubrica.
+
+Qualitatem dicentes, formalem causam geminam dicimus, quarum prima spectat ad formam tractatus, secunda ad formam tractandi. Prior est triplex, iuxta triplicem operis totius diuisionem: nam diuisione primaria Comedia scinditur in tres canticas, et deinde cantice in cantus centum, cantus in rithimos et rithimi uero in uersus.
+
+Quantum uero ad formam tractandi eiusque modum, processus est poeticus, fictionibus atque integumentis redundans, in quo describit, transsummit et sepe digreditur atque diuidit et diffinit, probat et improbat, multas similitudines et exempla ponendo ut eius intentio et clarius elucescat.
+
+Cur et ad quem finem motus fuerit poeta ad opus. Rubrica.
+
+Causam uero, hoc est cur et ad quem finem tam laboriosum et difficile opus poeta fuerit aggressus, et ad duplicem certe ducere poterimus: propinquam scilicet ac remotam.
+
+Subtilitatibus tamen modernorum, uolentes apparere, explosis, causam fuisse dicemus ut in uia uniuerse carnis peregrinantibus hominibus de turpi miseroque statu uitiorum doceret effugere, et ad felicem uirtutum statum peruenire; uel ut errantes a uia recta reuocaret ad semitam ueritatis :
+
+*Oderunt siquidem peccare boni uirtutis amore,
+oderunt peccare mali formidine pene*.
+
+Cui parti phylosophie opus principaliter supponatur. Rubrica.
+
+Facultatem , que spectat ad cuius phylosophie partem opus supponatur, dicimus, idem auctore dicente in suo introductorio super cantu primo Paradisi, in toto opere et partibus suis esse morale negotium. Non enim ad speculandum, sed ad morum institutionem opus inuentum est, et totum, et eius partes. Ubi uero contigerit in aliquo loco uel passu ad modum speculatiui negotii pertractari, nequaquam id fit speculandi gratia, sed operis: ad aliquid enim quandoque et pratici speculantur, ut uult Phylosophus Methaphysice.
+
+Et quod non agat de essentiali, sed de morali inferno, purgatorio et etiam paradiso, satis uidentur ostendere gradus distinctionesque penarum: nam hereticum, tyrannum, homicidam et peccatorem contra naturam, supra lenonum, adulatorum et meretricum circulum remotius a centro punit, ad honesti faciem, ad famam et infamiam habendo respectum. Probi siquidem illustresque uiri secundum mundum homines tales, ceu turpissimos et abominabiles, ominantur, et eos iuxta se uideri maxime dedignantur. Igitur in republica transeuntis mundi infames habentur et a cetu nobilium depelluntur persone tales.
+
+De libri titulo. Rubrica.
+
+Hactenus de circumstantiis, nunc ad libri titulum ueniamus, qui super uniuerso opere talis est: *Incipit Comedia Dantis Allegherii feliciter*.
+
+Ad quorum intelligentiam scire debemus quod ab hoc greco nomine comos, quod latine uilla sonat, et oda, cantus, dicitur comedia, hoc est uillanus cantus.
+
+Et est comedia narrationis poetice genus a reliquis differens: nam tragedia in materia sua, in principio est admirabilis et quieta, in fine uero turbulenta, orribilis et fetida, ut ostendit similitudo animalis a quo deducitur tale nomen; nam tragos grece, latine yrcus dicitur et, ut supra dictum est, oda, cantus: unde tragedia grece, latine yrcinus cantus.
+
+Et sane yrcus prima fronte et pulcer et imperiosus ostenditur, at, cum posteriora conuerterit, turpis et fetidus inuenitur. Hanc bestie figuram et figurata per bestiam omnes Senece tragedie sane intelligentibus ostendunt, et id Boetii uerba confirmant dicentis: *Quid enim aliud tragediarum clamor deflet, nisi incerto ictu fortunam felicia regna uertentem?*.
+
+Bene igitur, si diligenter opus totum nostri comici spectetur, rite Comedia titulabitur, cum in sui principio, hoc est in Inferno, orribilis sit, tremenda et fetida; in medio uero, hoc est in Purgatorio, bone spei et aliquid gratie promictens; in fine, hoc est in Paradiso, prospera, desiderabilis et amena. Et, ut sic, comedie materia in principio pauida et tremebunda est, in medio bone promissionis et spei, in ultimis felix et plena dulcedinis et letitie.
+
+Modus uero loquendi poete, quantum ad comicum actinet, humilis, remissus et uulgaris est, mulierculis quodammodo peruius, ubi apud tragedos elatum et sublime.
+
+Sunt et alia poeticarum narrationum genera, buccolicum scilicet, et elegiacum ac satiricum: que qui uelit cognoscere et in Poetria Oratii poterit inuenire.
+
+Quos fuerit poeta imitatus, et de triplici uita: uoluptuosa, actiua et contemplatiua. Rubrica.
+
+Iam de septem periochiis et libri titulo diximus, nunc de immitatione dicemus. Et licet non inepte dicere possimus comicum nostrum in inuento materie Homerum immitasse, presertim in Odixea, ubi de Ulixis peregrinatione tractatur, tamen, quia Maro simile negotium altius ac plenius in Eneyde pertractauit, commodius rectiusque dicemus Uirgilium immitasse, ut ipse idem poeta ostendit in prothemate suo.
+
+De intentione siquidem, fuit Homeri, libro quo supra, uitam hominis studiosi seque rectificantis per decursum communis uite usque ad emeritam mortem, sub figmentis poeticis ingeniis melioribus ostendere, hominemque rectum secundum morales uirtutes componere, in quibus phylosophi, presertim peripathetici, felicitatem uiatoris hominis reponebant, extimantes unumquemque uirtutibus suis iustificari posse.
+
+Amplius, cum hominum antiquissimi, longa consideratione, clementia longioris etatis, animaduertissent uitam hominis multipliciter uariari pro etatis cuiusque uariatione, triplicem uiuendi modum et ordinem perpenderunt.
+
+Uidentes siquidem pronitatem fragilitatis humane in delectabile secundum uoluptates et desideria carnis, et quod adolescentia in tale uitium primum facillime et latenter quodammodo incurrebat, talem uitam refertam lasciuiis, et uoluptatibus seruientem atque carnis blanditiis inherentem, sensualem et lubricam, morali procedentes inspectione, qui diligentius actus intuerentur humanos brutalem, uoluptuosam et concupiscibilem appellauerunt, et penitus sensualem.
+
+Cumque animaduerterent uenientes ad iuuentutem, pubertate relicta, indignatione quadam propemodum naturali qua se homines et non belluas intelligerent, conari adolescentie lubricum sistere, et uitia abolere carnalia, studioque uirtutem uite prioris labem diluere, proindeque ardua atque difficilia aggredere, egregiaque moliri facinora; ipsaque exteriora bona, que adolescentem illecebris adolere consueuerunt, non sibi ut sua ascribere, sed fortune, duceque liberalitate, clementer, pulcre atque utiliter dispensare, ut sibi imperium pararent orbique leges darent; atque ob id, inualescente nomine, futuris se prebere, mortique obuiam ire, omniaque peragere quibus se dignificare mortales solent, uitam talem actiuam periti ueteres uocauerunt, quum gestorum celebritate floreret.
+
+Postremo cum, tum in senium uergentes, uoluptuose uite impetum atque actiue ambitum omnes ferme defugere solerent meliorique temperamento melioribus studere; quum uel tunc maxime intelligerent, frigore artus occupante, quid cessent, suique partem meliorem originem habere celestem, atque futurum, e uestigio, ut in limum et puluerem reuertantur, unde ratione duce scirent sumptum esse mortale quod ferunt, amplius unum omnium esse principium ad quod cuperent recta degentia ratione reuerti desiderio naturali, quod primam causam uocauerunt et causam causarum, uitam meditantium talia et que hiis similia speculatiuam seu contemplatiuam dixere.
+
+Poete uero, quibus proprium est inuenta phylosophie sub figmentis occulere et integumentis inuoluere et uelare, tale inuentum sub trium dearum differentia clauserunt. Et sensitiuo appetitui obedientem uitam, petulanti Ueneri tradiderunt, cui cupidinem cum adolescentia sotiarunt; operatiuis insistentem negotiis, Iunoni, dee regnorum temporalium, concesserunt simul cum ualitudine et robore iuuentutis; speculatiuam, seu contemplatiuam, que rerum diuinarum et humanarum meditationibus operam impenderet, Palladi, dee sapientie nate de Iouis cerebro, tradiderunt.
+
+Per harum trium decursum Homerus in Odixea deducit Ulixem. Nostri tamen inuento poete, Ulixes, hoc est phylosophia gentilis dum Christi contemplationi uacaret, in mari demergitur.
+
+Maro, ordinatius uberiusque procedens, cadentem Eneam de matris utero proiecit in mare, hoc est in hac caducorum regione instabili ac procellosa, per ordinatas tamen hominis etates, ut sic doceret rectum hominem componere longanimem, siquidem et infractum Eneam, naturali obmissa, narratione artificiosa per ipsas etates ad consummationem atque plenitudinem humane prudentie et uirtutis, ad quas propriis naturalibus ingeniosus et studiosus homo potest euadere, ordinate traducit.
+
+Digressio considerans in genere particularia quedam que operis speculator diligenter debet aduertere. Rubrica.
+
+Habito sermone de imitatione, deinceps quedam alia prenotemus circa uniuersalem poete intentionem, quorum notitia ad particularia operis plurima uiam substernent.
+
+Diligenter siquidem operis speculator considerationem debet apponere ad contionatrices personas que secundum materie uarietatem introducuntur sparsim in opere, quo scilicet pacto materiei de qua agitur conrespondeant uita, officio et ministerio suo; ad comparationes, quarum scientia, locis suis coaptata secundum interiorem sensum, multum splendoris afferunt; ad temporum descriptiones et statuum celi, ac distributiones dierum, noctium et horarum;
+
+ad circumlocutiones in quarum latitudine allegoriarum nobilitas inuoluitur; ad digressiones materiam utiliter ampliantes; ad ethimologias et interpretationes uerborum, et ad similitudines ethimologiarum quas latina uocabula uidentur afferre secundum nominum consonantiam, atque ad ipsorum uerborum proprietates et significata; ad multiuocationes et equiuocationes que multos depellunt errores;
+
+ad figurationes fluminum, et de cursu eorum, et de loco eorum, quorum occulti sensus pro uarietate materie mirabiliter opus illustrant; ad mores insuper comicorum, qui unumquemque ad collocutionem introducunt super materia sue profexionis et uite; et ad horum similia in quibus allegoriarum multarum semina asconduntur.
+
+Ceterum, cum materia auctoris ardua sit et sublimis et poetica sobrietate parco metrorum numero coartata, narratio hystorica, si bene consideretur, non minus habet occulte doctrine, quam que sub apologica fictione traduntur. Nam omnia ferme uerba poete integumentis inuoluta sunt et misticum aliquid introducunt. Ferme dixi propter uerba que pro intelligentia importantium figurarum operi attexuntur.
+
+Scire amplius oportet aliquando poetam proferre sermonem in persona totius humane speciei, in qua per successiuam generationem corpus sumus Ade; aliquando in persona indiuidui speciei, hoc est hominis specialiter introducti, seu particularis; aliquando in persona prothoplaustri et nostri capitis Ade secundum carnem; aliquando membrorum eius; aliquando pro tempore gratie, aliquando pro tempore ire, aliquando mistim pro utroque; aliquando in persona fornicatricis Sinagoge; aliquando Ecclesie uel nascentis, uel adulte, uel senescentis, uel etiam future; ita tamen, ut in ipsius poete typo omnium sit ingenium unicum uiatoris hominis, pro temporis qualitate diuersimode uariatum.
+
+Tempus uero ire sub noctis unius transitu discurrit; gratie uero sub dierum et noctium alternatione, tum in statu prescitorum, tum predestinatorum se purgantium; peregrinantium uero in statu innocentie et decore meritorum, sub perpetua die semper ascendenti.
+
+Quid in sensu mistico in toto poete opere representet ipse Dantes, Maro, Beatrix, Statius sanctusque Bernardus. Rubrica.
+
+Insuper opere pretium reor fore necessarium, uolentibus indagare allegorie profunditates, indagare quid mistice in toto opere representent personarum introductiones, presertim ipsius Maronis, Statii, Beatricis sanctique Bernardi.
+
+Et sane noster comicus et altissimi ingenii uiatoris fert typum, sublimia, quantum fert hominis naturalis potentia, indagantis. Quid autem sit ingenium, suo loco paulo post dicemus, ne cogamur eadem sepe repetere.
+
+Uirgilius uero agentis intellectus et rationis humane apporta ymaginem: non illam quidem que in indiuidui compositione seu unione naturaliter inest, sed que studio et diligentia ueterum eo concessit, quo altius per naturales hominis potentias et uirtutes ascendere potuit. Et, ut sic, in Uirgilio poesis altissima fingatur, que inuenta phylosophorum moralia, presertim in Ethicis a Phylosopho plene tradita, fabulosis integumentis fictionibusque uelauerit.
+
+Statium, christianum poetam symiamque Uirgilii, pro dono intellectus in hoc opere poni perspicaciter intuentibus oportebit, ad supplendum intellectum agentis supra uires proprias et uirtutes non ualentis ascendere. Quod enim ingenium et humana ratio per naturales eorum potentias inuenire non possunt, christiana religio, diuino illustrata lumine, demostrauit: de largitate siquidem latissima Creatoris sancti Spiritus carismata peruenerunt.
+
+Hinc fit ut, tacente Uirgilio, de creatione et infusione rationalis anime in fetu, articulato cerebro, Statius contionetur; atque deinde, Danti Uirgilioque factus comes et itineris sotius, cum ipsis ad Beatricem ueniens, umbra euanescente Maronis, cum Mathylda, id est uita actiua christiana, et Dante, hoc est ingenio cathecumino, ipsis itinerantibus commanserit sotius.
+
+Beatricem reuelate scientie, hoc est sacre theologie beantis hominem, typum gerere, poete uerba se ipsum glosantis ostendunt, cum dicit in persona Uirgilii:
+
+{Ed elli ad me: - Quanto ragione qui uede
+dir ti posso io; da indi in su taspecta
+pure a Beatrice, chè opera di fede -}
+
+In quibus quidem uerbis glosatiuis colligitur manifeste Maronem allegorice signum facere rationis humane que in documentis phylosophicis ibi ascenderit, ubi hominis intellectus, ut dictum est, per suas naturales potentias potuerit peruenire, et Beatricem sacre theologie, uiatorem hominem sua doctrina et institutione beantis.
+
+Amplius et textum Noui et Ueteris Testamenti etiam possumus dicere designare Beatricem, ipsumque textum naturalis moralisque phylosophie.
+
+Igitur, sublimi hominis reperto ingenio, atque phylosophicis rationibus edocto, uitiorumque turpitudine enudato atque, purgatis uitiis, honestis moribus instituto, religioso insuper dono intellectus illustrato, intelligentia sacre theologie cum reliquis donis sancti Spiritus pie misericorditerque conceduntur. Cuius offitio, per opera meritoria, anima nostra supra uires proprias et naturales potentias exaltatur, excrescit et uigoratur, quoniam per ipsum felicitatem nostram ipsamque beatitudinem et summum bonum, dum peregrinamur, apprehendimus et tenemus.
+
+Bernardus sanctus, in suffragium sic exaltati ingenii Beatrici succedens in uisione Altissimi, contemplationis et uisionis extatice gerit effigiem, cuius uirtute, auxiliante Uirgine gloriosa, Deus condescendit ad se ostendendum homini uiatori, secundum capaciam receptoris tanti luminis.
+
+Nam, sicuti est in sua essentia, plene perfecteque nulla simplex creatura uidere potest, quum per naturam tantam potentiam sustinere non posset, sicut nec mortales oculi materialis solis contuitum: nam quod finitum est infinitum capere et continere non potest. Quod igitur uiatori theologia ostendere nequit oratio deuota in estasi animabus simplicioribus demostrabit.
+
+Ad poete igitur ordinem redeuntes, hominis ingenium, quantumcumque sublime, si suis uiribus fiderit, efficitur errabundus et in tenebrosos errores de uia recta corruit, et presertim cum demostratiua uia in Uerbi incarnati cognitionem uoluerit ascendere, dyaboli astutia, per preparatam ab eo in quantum ad hoc naturalem phylosophiam, obuiante.
+
+Hinc fuit ut, theologie lacrimis et rogatu, de sinu gentilium inuentorum, eidem ancillans phylosophia moralis presertim, in eius auxilium prouocetur, que docet uitia et peccata cognoscere, deuitare et purgare. Cui adicitur donum intellectus et intelligentie beantis auxilium. Postremo sacra et deuota oratio, que spiritum sursum leuans Deum uidere facit, debito ordine subrogatur.
+
+Post hec, querere hic soliti de materia trigesimi capituli Purgatorii in fine, cantum istum in parte glosantis, agendo de tribus etatibus grossis, theologie, ingenii et rationis humane, silemus, postquam, cogentibus plerisque conciuibus nostris, cantum illum comentauimus. Inde, si uelint, capiant studiosi que uiderint pro declaratione huius primi cantus Inferni expedire.
+
+De intellectu possibili, de ingenio et agenti intellectu, atque de adepto. Rubrica.
+
+Imaginem perfecte formateque rationis, que in gentilibus phylosophis et poetis enituit, ferre Maronem in opere isto iam diximus, comicum uero nostrum illustris ingenii. Quales autem anime potentias et uirtutes hec important, pro multis poete locis scire opere pretium est.
+
+Et licet paucis, secundum Phylosophum in Ethycis, nos possimus absoluere, ut duo scilicet sint humane anime operatiua principia, unum tamen in effectum dici possunt, propter finem unum in quem pariter tendunt. Uerumtamen ratio super ingenium adicit scibilium ueritatem moraliumque uirtutum institutionem.
+
+Altius tamen paululum materiam ordientes, scire debemus de natura intellectus humani Platonem et Aristotelem omnesque recte phylosophantes conuenisse, ponentes partes quatuor, species, gradus, seu qualitates intellectus, dependentiam inter se habentes atque ordine in unitate anime obseruantes. Quarum potentiarum siue qualitatum illa ponitur prima que in anima ipsa prima potentia intellectualis est; secunda uero illa est que de tali anime potentia emanat in actum siue in effectum; tertia illa est que in ipsa anima est semper in actu uel in effectu; quarta uero et ultima est que demostratiua a phylosophis nuncupatur.
+
+Secundum speciem primam seu qualitatem, talis anime potentia comuniter appellatur possibilis intellectus, secundum quem anima nostra potens est scibilium omnium notitiam adipisci et, ut sic, omnis est quoad omnia. Et secundum istum possibilem intellectum, Phylosophus dicit quod anima nostra est tamquam tabula rasa in qua nichil est pictum, possibilis tamen pingi.
+
+Hinc intellectui naturali instintu inest, sibique connata est principiorum quorumdam notitia maxime per consensum: cum enim intellexerit quid sit totum quidue pars, statim, docente natura, consentit quod omne totum maius est parte sua et, ut sic, ueritati per se note consentit. Hic intellectus ferme per totum infantie tempus dormitare uidetur, Legis auctoritate que dicit quod etas illa quicquid uidet ignorat.
+
+Secundum uero secundam speciem seu qualitatem, talis intellectus uel, ut proprius loquar, discursus intellectus de possibili, de quo supra diximus, in agentem, de quo paulo post dicemus, ingenium greco uocabulo dicitur: Greci enim naturam genium appellant. Talis igitur discursiua uirtus est acies subtilis intellectus penetrans per causarum inquisitionem in secreta nature, et quasi explorator atque precursor est intellectus agentis numptiusque possibilis.
+
+Estque motus primus rationalis anime, ordinatione nature festine discurrens de fonte intellectus possibilis in agentem uestigatione sollicita causarum; ideoque penetratiuus et uelox quoniam ignee est nature et spiritualis motus, et ob id ferme semper inrequietus: hiis enim numquam, nisi experta ueritate, quiescit.
+
+Et cum homo natura scire desideret, ipsumque scire sit res per causas cognoscere, ne uirtus torpescat ingenii, natura ei uirtutem aliam sotiauit, et utique erectricem, que irascibilis appellatur et de sydere Martis imprimitur, cuius potentia excitatur, impellitur et urgetur ad studium quo ignorantie caliginem nubemque depellit.
+
+Hoc ipsum ingenium, si recta ratione moderetur atque reguletur, tendit in bonum suumque sibi reseruat nomen. Si uero peruersa ratione ducatur, relicto ingenii nomine, sibi nomen usurpat astutie, et fere semper dirigitur in malum.
+
+Huiusce ingenii uirtutem plerumque nauicule supra flumina atque iusta maris litora nauiganti auctor assimilat, aliquando grandi nauigio altum mare sulcanti querentique portus uarios. Et hoc utique uariat pro subiecte materie qualitate: nam ydiotarum ingenium reponit in barchulis, quibus litora sunt amica, altum uero mare terrori; altissimum uero ingenium in ligno sublimi, profundissimum mare securius peragranti, ut in secundo cantu tertie cantice manifeste colligitur.
+
+Nauis hec, quecumque sit, super intellectuales aquas remo ueloque uehitur celeritate mirabili: in uelo uoluntas, in remo uero temporis mensura recipitur; et ipsum tempus studioso ingenio dedicatur, cum omnia uiatori preter tempus aliena sint. Hunc remum si studiosa manus traxerit, tempus optime erogatur; si lenta, elabitur ac deperit anime. Uela insuper necessario exiguntur, in quibus nostre uoluntatis plenitudo ostenditur uehemensque anime desiderium connotatur: quo uehementi desiderio conamur amplectimurque studia licterarum. Igitur in electione erit uoluntas imperans, in dispensatione uero tempus, intraque duo hec hominum studia reuoluuntur.
+
+Secundum uero partem tertiam seu speciem, intellectus, qui ferme una cum ingenio procedit, et in actione uersatur, et idem est cum rationis exercitio. Ipse intellectus agmina et uolumina causarum per ingenium adinuenta eique pernotata segregat et coniungit, atque ex eis elicit ueritatem, pensitatione librata procedens solerter; atque scibilium collatione precepta reducit in artem et inuenta nature, ratione morumque institutione preclara: inde certam scientiam pollicetur.
+
+Erit siquidem officium rationis in indiuiduo, hoc est in homine simpliciter sumpto, rerum causas confuse per ingenium excogitatas distinguere, determinare et sub certis et diffinitis regulis tradere, ueri apparentia et falsitate reiectis. In comuni uero dicit et connotat scientiarum artiumque inuenta, sub certis terminis, demostrationibus atque clausulis licteris demandata. Hec in libris phylosophorum et poetarum aliorumque sapientum inueniuntur.
+
+Hic uero agens intellectus, ad possibilem comparatus, sic se habet sicut lux ad colores: nam simulacra rerum in possibili intellectu recepta et sigillata ut in subiecto proprio, ceu dudum manentia in obscuro, operis sui radio collustrat atque facit intellectualibus oculis apparere; scire igitur facit discursiuo rationis obsequio.
+
+Secundum uero partem quartam, seu speciem, uel qualitatem intellectus, quam supra demostratiuam diximus, intellectus adeptus est, qui postrema qualitas est, locumque ultimum in rationali possidet anima. Nam, post studium et scientiarum inuentionem atque morum, inde habitum facit: didicisse enim non sufficit, si que didiceris non fecerint in anima mansionem; quo tunc, quo steterint, ad sublimitatem suam peruenit intellectus.
+
+Hanc uero intellectus speciem sensui Phylosophus assimilat propter propinquitatem sensus ad ueritatem, et quia sensui omnino comunicare uidetur.
+
+Uolentes uero horum intellectuum successiuum ordinem exemplo simili demostrare, primum, seu possibilem intellectum, puero licterarum ignaro, potenti tamen discere et uolenti, comparant, qui omnia sibi preparat instrumenta que necessaria sunt ad discendum scribere. Emanationem uero atque discursum intellectus in opere scripture, dum incipit puer licterarum caracteres adsimilare ingenio cooperante, ipsi ingenio tribuunt.
+
+Cum uero licteras effigiare atque componere orationemque producere puer studet, et agit ipsum opus, agenti intellectui comparant, quoniam licterarum rationem iam intelligit et quo ordine in compositione orationis debite collocentur. Cum uero hic usu et disciplina ita scribere nouerit, ut inde habitum atque scientiam fecerit, talis peritia uocabitur adeptus intellectus, id est acquisitus, mentique perfecte impressus cum facilitate manus, ita ut, iam factus magister, sine difficultate licteras faciliter educat in actu cum uoluerit.
+
+An et quid sit infernus, et qualiter in ipsum descendatur, et de mostris et penis ibidem poetice figuratis. Rubrica.
+
+Quoniam in libri titulo continetur hunc priorem canticum Infernum nuncupari, uidere debemus an et quid sit, et qualiter in ipsum descendatur.
+
+Quod sit, hiis uerbis Ysaias attestatur: *Dilatauit infernus animam suam et aperuit os suum absque ullo termino*. Et Propheta: *In inferno autem quis confitebitur tibi?*. Iob: *In profundissimum infernum descendit anima mea*. Uirgilius in sexto Eneydos: *...inferni ianua regis*.
+
+Quod sint plures, sacris Licteris actestatur, scilicet superior, medius et infimus. Quorum primus ille est in quo in uia carnis erumpnosa peregrinamur; et de ipso Psalmista sic ait: *Circumdederunt me dolores mortis et pericula inferni inuenerunt me*; et alibi etiam: *Descendent in infernum uiuentes*, hoc est in huius uite miserias, erumpnas et labores. Cuius gratia a plerisque phylosophorum auctoritatis non contempnende determinatum est hominibus melius fore non nasci et, natis, quam ocissime aboleri.
+
+De inferno isto sensere poete cum sanctis uiris se conformantes, ipsumque in profundo cordis hominis locauerunt.
+
+Unde est qui sic dicat: *Antequam phylosophia ad id uigoris adolesceret, gentilis theologie profexores aliud esse inferos quam humana corpora negauerunt; inferos uero pro tanto corpora talia esse dixerunt, eo quod in rebus nichil aliud inferius inuenerunt.
+
+Eorum enim que sunt, quedam sunt corporum et spirituum accidentia. Spiritu uero corpus esse inferius euidentissimum est, cum spiritus rationalis, immortalis et indiuisibilis, et corpus uero mortale et inrationale sit atque diuisibile. Item spiritus regit, corpus regitur. Accidentibus inferius est, cum illa sint incorporalia atque, ut ait Boetius, immutabilem sui substantiam sortita. Itaque corpus inferius est spiritibus et accidentibus.
+
+Corporum iterum quedam sunt celestia, quedam caduca; sed caduca, que sunt dissolubilia, quis non uideat tum loco, tum natura esse inferiora?
+
+Caducorum iterum quedam sunt hominum, quedam bestiarum, quedam herbarum uel arborum, quedam inanimata. Humanum uero reliquis est inferius: bestiali, quia corporea bona maiora sunt in eo, quam humano corpore. *Num enim - ut ait Boetius - elephantes mole, thauros robore, tygres uelocitate preibitis?*. Arboreis item corporibus inferius est humanum, quia arbor, si precisa fuerit, rursum uirescit et rami eius pullulant. Inanimatis est uero humanum corpus inferius: inter inanimata namque quid fragilius uitro est, quo humanum corpus inferius est? Corpus enim humanum collisione, morbo et senectute interire potest, illud autem collisione, et non morbo nec senectute.
+
+Cum igitur nichil sit inferius humano corpore, infernum illud appellauerunt. Quod autem legimus in inferis animas coactione quadam teneri a spiritibus carceratas, hoc idem dicebant pati animas a uitiis: Suos enim quisque patitur manes*.
+
+Et hic uerbis Iohannis Boccaccii utar dicentis: *In tali siquidem inferno poete, fictiones longius producentes, fecerunt Cerberum ianitorem, quem canem infernalem appellant et ipse deuorator interpretatur: pro quo appetitum desideriumque inexplebile intellexerunt, quoniam nequit impleri.
+
+Huius ianitoris officium esse uoluerunt ingressum uenienti nemini prohibere, sed ne euadat: per que intelligunt quod, ubi libido diuitiarum, dignitatum, delectationum reliquorumque delectabilium mentem ingreditur, uel nunquam exeat, uel cum summa difficultate, fingendo canem istum ex Herebo ab Hercule tractum triplici cathena: nam talis inexaustus appetitus de uasta uoragine ab homine sapiente de corde depellitur*.
+
+Insuper in huiusce inferno quatuor fluuios in se circulariter recurrentes esse dicebant: Flegetonta, qui ardorem irarum figurat; Lethem, qui mentis obliuionem sue maiestatem diuinitatis obliuiscentis ostendit; Stigem, qui odium sonat; Acherontem, qui tristitiam.
+
+Hec apud inferos uerum est: sola, uero, falsum. Amplius asserunt ibi esse nautam Caronem, cymba animas trahicientem ad litus interius super flumine Acherontis, pro quo sentiunt labilem fluxamque caducorum delectationem. Pro ipsoque Carone, usque ad tempora nostri poete et usque nunc, communiter omnes tempus intelligunt, quod per uaria spatia dimensionesque spem et uoluntatem nostram de termino ad terminum defert; seu etiam uelimus dicere ipsum significare temporum uarietates, que cor nostrum huc illuc transferunt.
+
+Ego, sic oppinantium pace, dixerim, iuxta integumenta Maronis, typare concupiscibilem appetitum sese efferentem super delectabile temporale atque, amenitate eorum que oriuntur et occidunt in regione instabili caducorum, comptum uero temporis siue bene, siue male dispensati tenere figuram, quo uel tarde uel festine pro uoto abutimur.
+
+Adhuc in sinu Herebi Minos, Eacum et Radamanta sedere dicunt ad iudicium animarum, quoniam hii in uia hac fuere legum famosissimi conditores et singulares iustitie amatores atque cultores. In quorum typo coscientie stateram figurant, que sedet in mente hominis ad equilibrium: unius enim cuiusque coscientia sibi optimus et rectus est iudex; ipse enim coscientie uermis forti nimium dente corrodit.
+
+Huius coscientie libram ut ostendant, ibi Tantalum, Frigie regem, cruciant, pro eo quod fabulata fuerit antiquitas ipsum diis proprium filium in epulum posuisse. Hunc in cruciatu immobilem stare ferunt in fluuio nitidissimo, super os suum odoriferis et suauibus pomis pendentibus: cumque se inclinet ut sitim leuiget unda, aquas effugere et se demergere in abissum, cumque assurgat ut famem pomis depellat, in altum defugere poma.
+
+Pro Tantalo isto auari naturam qualitatemque tenemus: is, ne parta diminuat, sibi ipsi crudelis est cibum sibi denegans, quoniam uti quesitis ignorat soloque eorum splendore letatur.
+
+Ponunt in eo insuper Ysiona, quem secretarium Iouis dicunt apologi poetarum, et ausum fore interpellare Iunonem que illi pro se nubem persimilem sibi submisit, indeque geniti sunt Centauri. Hic, pro presumpto scelere, apud inferos radiis rote uolubilis serpentibus religatur et perhenni rotatione uexatur.
+
+Pro ipso intelligunt ardentes libidine dominandi et tyrampnidem ambientes: habet siquidem tyrampnis regni similitudinem, et regnis Iuno preest; tyrampni in continua suspitione degentes, Centaurorum, id est satellitum, presidio imbecillitatem suam roborare conantur contra populorum mentes. Sunt igitur sollicitudinum aculeis stimulati, rotatione inquieta semper instabiles, curis introrsus amarissimis et mordacissimis cruciati et stimulati: que afflictiones in rotis et serpentum morsibus figurantur.
+
+Tytion ibi insuper esse fabulantur, qui Latonam appellasse confingitur: pro tali scelere ipsum apud inferos Phebus dampnauit, ut iecur eius, renascentibus continuo fibris, rostro depascentis uulturis laniaretur;
+
+pro eo illos intelligentes poete qui, ex alto splendidoque loco cadentes, semper ad ipsum redeundi mordacissimis pensitationibus exuruntur, nec prius ab una sollicitudine relinquntur, quam recens superueniat, et sic irrequieti se affligunt. Alii uolunt afferre figuram illorum qui, cupidinis rostro continuo lacerati, dies atque noctes assiduis afflictionibus uentilantur.
+
+Insuper etiam scelestes Danai filias que maritos necauerunt posuerunt, que uasis fundo carentibus dampnate sunt aquas perpetuo haurire; in ipsis mulierum inanem stultitiam figurantes que, ratione calcata, que ipsis pro uiro est, eorum corpus curant artificiis, ut pulcritudinem, quam eis natura negauit, reparent, ut scilicet turpes pulcre uideantur, et tamen in uanum laborare noscuntur.
+
+Uel ut etiam illos figurent qui effeminata uirilitate ueneri satisfacere moliuntur, qui se continuo euacuant, ueneris uero inexplebile desiderium implere non possunt. Hec sufficiant pro modo circa moralis inferni materiam tetigisse.
+
+Alii uero mundum diuidunt in duo: superius scilicet et inferius, superius ambylanon greco uocabulo appellantes, hoc est paradisus, quod latine ortus sonat, quoniam ab eo res oriuntur; hebraice uero eden, quod latine delitie dicere possumus, eo quod animarum delitias ibi constat esse sertas. Quod infra aplanem est, id est inferius, istam scilicet caducam et inferiorem regionem inferos uocauerunt. Qualiter autem in hac regione sint que apud inferos mistice legimus, sequentia exponentes dicemus.
+
+Secundum uero infernum, qui inter utrumque medius est, limbum Christiani appellant, sacre uero Lictere Habrae sinum: et hic est a penalibus locis separatus, in quo, ante aduentum Messie, iustorum anime descendebant aduentum eius ardenti desiderio expectantes, et in quo nunc in suspenso manere egregias Gentilium animas et infantulos originalis peccati labe infectos poeta sentire uidetur. Qui a sinu differt Habrae, in quantum ibi sanctorum anime antiquitus relegate et sperabant, et desiderabant liberari: qui nunc ibi sunt desiderant, non sperant.
+
+Tertium extimauere penalem et in centro terre sceleratorum animas eternis cruciatibus detinere; de quo Euangelium loquitur dicens: *Mortuus est diues et sepultus in inferno*; de quo ait Psalmista: *In inferno autem, quis confitebitur tibi?*, quasi dicat: *nullus*. Ex hoc diues multitudine peccatorum, super se Lazzarum uidens in sinu Habrae, clamat petens guctam aque in refrigerium pene. De quo iusta licteram noster poeta sentire uidetur in ista cantica prima.
+
+De assertione inferni et eius pena secundum intentiones doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum. Rubrica.
+
+Essentialem infernum esse, autoritatibus plurimis et testimoniis sacrarum Scripturarum ostendimus, et id ipsum assertione doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum comprobare, pie in Domino uiuentibus perutile erit, quamquam fortasse amatoribus breuitatis aliquantulum molesti simus.
+
+Et primo sciendum, secundum eos, conari dyabolum de corde hominis fidem de inferno totaliter abolere, ut proinde facilius atque securius ipsum in culpam precipitari faciat. Idque persuadere nititur per auctoritatem que habetur Sapientie primo, que dicit: *Non est agnitus reuersus ab inferis*. Contra sic stulte oppinantes christiana fides infernum esse affirmat: quod tum rationibus naturalibus, ut infra subiciam, tum sacrarum Licterarum testimoniis et auctoritatibus ostendi potest, ut iam diximus.
+
+Et primo, sancti Patres affirmant esse in Deo misericordiam et iustitiam, quarum iustitia sine misericordia crudelitas est, misericordia sine iustitia fatuitas: quod ideo esse et de Deo credere, non solum absurdum, sed nephas est. Igitur, sicut Deus per misericordiam bonos in uita eterna remunerat, ita malis retribuit per iustitiam eternam penam.
+
+Ceterum, cum in presenti uita non inueniatur eterna pena, necessario oportet quod sit alius locus ubi mali eternis cruciatibus puniuntur. Talem locum infernum communi uocabulo nuncupamus, de quo Dominus in Euangelio dicit: *Ibunt in supplicium eternum, iusti autem in uitam eternam*.
+
+Arguunt sic et alia ratione: nam quotienscumque inuenitur unum duo contraria in se continens, uno per se inuento, inuenitur et reliquum contrariorum, siquidem eadem est disciplina. Modo, si in hoc sensibili mundo, in quo ad mortem continuo properamus, inueniuntur indigentia et habundantia, tristitia et letitia, sanitas et imfirmitas, claritas et obscuritas, sic et, secundum dicta sanctorum, celum, ubi beata uita est, locus est ubi est habundantia sine indigentia, letitia sine tristitia, sanitas sine discrasia, claritas sine nebula: nam, sicut Bernardus dicit, ciuitas celestis totum continet quod delectat.
+
+Ergo oportet alium locum esse ubi omnia contraria istis inueniuntur, scilicet indigentia sine aliqua habundantia, tristitia et nulla letitia, infirmitas et nulla sanitas, et obscuritas et nulla claritas. Et locus iste tam multis repletus miseriis infernus dicitur.
+
+Amplius in igne due sunt qualitates: splendor et calor; sed in celo est splendor sine calore. Ergo oportet esse alium locum ubi sit calor sine splendore. Item, si in natura est unum oppositorum, et reliquum.
+
+Sed locus reperitur ubi est bonum sine aliquo malo, et amor sine aliquo timore seruili. Ergo oportet inueniri locum alium ubi est malum culpe sine aliquo bono gratie, et ubi est timor sine aliquo amore. Et hic locus infernus est, quia opposita oppositis condictionibus disponuntur; sicut etiam patet in parte superiori et inferiori orbis: nam pars superior est luminosa et inferior est obscura.
+
+Et secundum hunc modum se habent locus felicitatis et glorie, et locus miserie: nam locus glorie locus est quietis et tranquillitatis, iuxta illud Ysaie: *Sedebit populus meus in pulcritudine pacis*; sic locus inferior turbatus et tempestuosus est: et hoc accidit ex penarum diuersitate.
+
+Hinc dicimus quod aer est turbatus quando est ibi pluuia, grando et nix multa. Et sic, quia in inferno sunt diuerse pene sibi inuicem succedentes, et sunt dampnatorum clamores, locus ille tartarus, id est turbatus, merito nuncupatur.
+
+De assertione inferni quedam uidimus que rationibus naturalibus comprobantur; nunc autem sacrarum Licterarum auctoritatibus id ipsum comprobemus. Unde dicitur in Abdya secundo: *Dilatauit quasi infernus animam suam*, et loquitur de dyabolo, et patet in Euangelio Luce.
+
+Ostendam etiam multis testimoniis: dicit enim beatus Augustinus quod Lazarus, discumbens ad mensam cum Christo, multa de penalibus locis narrauit.
+
+Item in epistola quam misit Pylatus ad Tyberium Cesarem de passione Christi asseritur quod duo filii Simeonis iusti, qui resurrexerunt tempore paxionis Christi, narrauerunt multa de inferno, e quo Christus inde suos eduxit.
+
+Item apud Christianos hoc patet manifestissime de Trayano, quem beatus Gregorius suscitauit. Hoc patet etiam testimoniis prophetarum, ut sepe dictum est. Dicit etiam Ysaac quod homines non colentes iustitiam et obscenis actibus dediti retruduntur sub orbem tristem: et aliis etiam multis.
+
+Uiso quod infernus est, uidere superest quomodo a sanctis Patribus distinguatur. Et sane Doctores nostri et sancti Patres in partes, ad similitudinem domus que loca superiora et inferiora habet, inferos distinxerunt, quas habitationes uocant. Quarum infima uere et proprie dicitur infernus, ubi est habitatio dampnatorum.
+
+Secunda habitatio dicitur purgatorium, ad quam descendunt anime que debent a macula uenialis peccati purgari, uel suam implere satisfactionem, quia pena purgatorii est in supplementum satisfationis que plene in corpore facta non fuerat neque consummata; et est ibi pena sensibilis, sed temporalis. Tertia habitatio uocatur limbus puerorum, ad quem descendunt anime que sine baptismo de hac uita recedunt. Quarta habitatio uocatur limbus Patrum, ubi fuerunt sancti Patres qui decesserunt usque ad Christi aduentum.
+
+Differunt autem iste due habitationes, quia in limbo puerorum est pena damni eterni, quia in eternum carebunt uisione diuina, sed in limbo Patrum est pena damni temporalis, quia Patribus in limbo existentibus aderat spes uite beate; in quibus etiam lumen fidei et gratie refulgebat, quod non adest pueris, et quia sancti Patres, in quibus minimum de ratione culpe fuit, suppremum et minus tenebrosum locum habuerunt omnibus puniendis.
+
+Et ad hunc locum Christus descendit, et dicitur locus iste infernus quia, secundum situm, quasi continuus est limbus et infernus, ut supra diximus de domo, que diuersis habitationibus distinguitur et una domus dicitur.
+
+Omnes igitur homines de hac uita decedentes, aut decedunt sine culpa mortali et ueniali et originali, et cum perfecta satisfactione, et sic statim euolant ad celum; aut cum culpa ueniali et cum gratia, et sic uadunt ad purgatorium ut ibi uenialia peccata purgentur; aut decedunt tum cum gratia et cum obligatione peccati nature, et sic fuerunt sancti Patres qui descenderunt ad limbum, quia nondum erat peccatum nature purgatum, quod fuit per paxionem Christi deletum;
+
+aut decedunt sine gratia et cum originali peccato, sicut pueri qui moriuntur sine baptismo, qui non habent peccatum ueniale quia non habent usum liberi arbitrii, nec habent gratiam quia non sunt per baptismum renati, sed tantum peccatum originale quod contraxerunt per generalem generationem: et isti uadunt ad limbum puerorum. Alii uero sunt qui decedunt sine gratia et cum mortali culpa, et tales uadunt ad inferiorem infernum, iuxta illud Euangelii: * Mortuus est diues, et sepultus in inferno*.
+
+Uidimus auctoritate sanctorum Patrum infernum esse et diuersas habere mansiones: superest uidere de pena. Et, ut uolunt christiani Doctores, locus ille penarum Auernus nuncupatur, quod, iuxta nominis consonantiam, dicitur ab a, quod est sine, et uere, temperantia: nam omnis pena est ibi in excessu.
+
+Nam ibi summum frigus; scriptum quippe est: *Transibunt de aquis niuium ad calorem nimium*, ut dicitur in Iob; in cuius signum erit ibi *stridor dentium*, ut in Euangelio dicitur. De hoc potest naturalis ratio assignari.
+
+Cum enim motus orbis habeat calescere, quanto aliquid magis distat ab orbe, magis est frigidum; et quia spera ignis est immediate sub orbe, ignis calidissimus est; et quia aer magis distat quam ignis, ideo calor in eo remictitur; et quia aqua multo magis distat quam aer, ideo in ea frigus generatur; et quia terra maxime distat ab orbe, ideo in ea maxime frigus intenditur et maxime in medio, hoc est centro, quod a celo longinquius est. Et sic patet quod naturaliter summum frigus est in inferno.
+
+Item est ibi summus calor, quia ex nulla parte exalare potest, sicut patet in furno qui neque spiraculum habet, neque fenestram; propter quod dicitur in Propheta: *Pones eos in clibanum ignis*. Et ille ignis, cum sit corporeus, agit in spiritum: quod contra nature ordinem esse uidetur, quia, secundum quod dicit Sapiens, *quod non tangit, non angit*.
+
+Sed ignis corporeus non potest tangere animam separatam a corpore, et ideo dicendum quod ignis ille est tante uirtutis et efficacie, quod potest animam separatam a corpore et spiritus alligare. Nam, sicut dicit Augustinus, XXI De ciuitate Dei, non enim hoc est contra naturam, spiritus corpori alligari, cum uideamus animam naturaliter corpori ad uiuificandum ipsum alligari.
+
+Possunt etiam spiritus similiter alligari diuina uirtute igni corporeo, ut accipiant ab eo penam, sicut idem Augustinus dicit: *Sed quia illud quod est minoris uirtutis non potest sua uirtute ligare illud quod est maioris uirtutis, inde est quod nullum corpus potest ligare spiritum, nisi aliqua superiore uirtute*. Et propter hoc dicitur quod ignis corporeus agit in animam separatam a corpore non uirtute propria, scilicet alterando et corrumpendo, sed in quantum est instrumentum diuine iustitie iudicantis.
+
+Cuius exemplum habetur a baiulo regie, qui eum mictit ad aliquem nobilem principem citandum: non citat uirtute propria, sed agit in uirtute regis. Et sic etiam contingit de quolibet instrumento quod agit uirtute principalis agentis, sicut calor naturalis conuertit cibum in carnem non propria uirtute, sed uirtute anime dirigentis eum.
+
+Supra frigoris rigorem et ignis incendium, ibi carentia est omnium bonorum: nam anime a Deo non sperant recipere misericordiam, nec a celo possunt habere aliquam luminis refulgentiam, nec a mundo possunt eis prodesse aliqua suffragia. Et ideo dicit Bernardus: *Quid erit cum se uiderit misera illa condictio omni consolatione priuata?*.
+
+Superest et alia consideratio, quo scilicet pacto fieri possit quod in finito illo spatio infinita hominum multitudo resurgens locari possit. Et respondetur quod rotunda figura capacissima est omnium figurarum, et propter hoc in Ysaia dicitur: *Uallis profunda et dilatata*.
+
+Amplius fieri poterit, ex parte damnatorum, quod colligabuntur ad inuicem: et de hoc multa habentur testimonia in sacra Pagina. Nam dicit Dominus in Euangelio: *Ligatis manibus et pedibus, proicite eum in tenebras exteriores*. Item in Ysaia: *Congregabuntur congregatione unius fascis in lacum*. Et Dominus in Euangelio: *Colligite primum zizania, et ligate ea in fasciculos ad comburendum*.
+
+Notabiliter dicit fasciculos, quia e diuersis generibus peccatorum fient diuersi fasciculi. Sicut enim dicitur de sanctis, qui resurgent unusquisque in suo ordine, id est sicut apostoli in ordine apostolorum et martires in ordine martirum, ita omnes peccatores, qui erunt infecti uno genere peccati, erunt in uno fasce constricti; nam de omnibus usurariis fiet unus fascis, de omnibus adulteris alius et de omnibus superbis alius, et sic de singulis. Noster uero poeta, per circulos se ipsos ambientes in baratrum descendendo, de ipsis disponit.
+
+Ubi poete finxerunt esse ianuam inferni. Rubrica.
+
+Quesitum est a gentili poeta ubi ianua sit inferni et unde sit aditus in ipsum. Et Homerus in XI Odissee fingit Ulixem naui missum a Circe ad oram Occeani, ut inde descenderet ad inferos a thebano Thyresia de futuris suis euentibus instruendus, ipsumque ad scitios populos peruenisse, ubi nunquam solis radius uidetur, ibique inferni ianuam inuenisse.
+
+Uirgilius, imitatus Homerum in fictione Herebi, aditum ad inferos esse ponit ad Auernum, qui quis lacus in Ytalia est inter Bayas et Puteolum, per hec uerba:
+
+*Spelunca alta fuit uastoque immanis yatu,
+scrupea torua lacu nigro nemorumque tenebris;
+quam super haut ulle poterant impune uolucres
+tendere iter pennis: talis sese halitus atris
+faucibus effundens supra ad connessa ferebat.
+Unde locum Grai dixerunt nomine Auernum* etc.
+
+Per hanc speluncam descendisse Eneam ad inferos post Sibillam Uirgilius refert.
+
+Statius in primo Thebaydos dicit aditum talem fore in insula quadam non longe ab extremis Achaye, que insule Cretarum propinquior est, que Trenaron uocitatur; unde affirmat Edippi rogatu uenisse Thesiphonem, cuius hec sunt uerba:
+
+*... illa per umbras,
+et caligantes animarum examine campos
+trenarie limen petit inremeabile porte* etc.
+
+Cui concordat Seneca tragicus in Furentis Herculis tragedia, ubi ait Cerberum tractum per Herculem et Theseum per os spelunce trenaree, sic dicens:
+
+*Post quam est ad os Trenari uentum, et nitor
+percussit oculos lucis* etc.
+
+Huic oppinioni consentire uidetur conciuis noster, poeta nobilis et antiquus, Claudianus in initio sui De raptu Proserpine dicens:
+
+*Inferni raptoris equos, afflataque curru
+sidera Trenario caligantesque profunde
+Iunonis thalamos* etc.
+
+Pomponius Mela in primo Cosmographie ianuam Herebi esse astruit penes populos habitantes penes ingressum Maioris maris, per talia uerba: *In ea primum Maritudinee urbem inhabitant, ab argiuo, ut ferunt, Hercule datam; Eraclea uocitatur, id fame fidem adicit. Iuxta specus est Acherusia, ad manes, ut aiunt, peruius; atque exinde extractum Cerberum existimant*.
+
+Alii putauerunt aditum talem prebere Etnam uel uulcanum Strongilem, fabellis obprobantes inconuenientibus mulierculis. Quidquid tamen delirantes senserint, hoc apud omnes receptum est: locum admirabilis esse terroris, dictu uisuque orribile et tremendum, in ipso siquidem *nullus ordo, sed sempiternus orror inhabitat*.
+
+Hec gentilis existimatio stultissime cogitauit, cum spiritibus exutis corpore materiale obstaculum nequeat obuiare. Undecumque ad inferos festinant anime, diuina urgente iustitia: quare christiane religioni capitulum hoc superfluit. Quomodo, quaue forma infernum poeta figuret, in expositione lictere locis suis conabimur demostrare, et etiam cui seruiat.
+
+Quibus nominibus uocetur infernus per poetas et cur sic. Rubrica.
+
+Quibus uero nominibus et cur sic in integumentis poeticis uocitetur, paucis referamus ex sexto Eneidos excerptis. Et primo uocatur Auernus, ut ibi: Thros Anchisiades, facilis descensus Auerni: sicque dicitur ab a, quod sonat sine, et uernos, letitia, hoc est locus sine ulla letitia.
+
+Tartarus, ut ibi:
+
+*... tum Tartarus ipse
+bis patet in preceps* etc.;
+
+et sic dicitur a tortura, quum ibi nequissime anime torquentur; et proprie Tartarus est profundior locus Abissi.
+
+Ditis ibi: Perque domos Ditis... et inania regna; sicque a suo rege uocatur, diuesque et habundans sonat propter animarum multitudinem ibi continuo descendentem.
+
+Orcus ibi: Uestibulum ante ipsum... in foribus Orci;
+
+et sonat obscurum. Herebus ibi: Uenimus et magnos Herebi transnauimus amnes; et secundum Uguccionem a uerbo hereo descendit, qui fortiter tenaciterque inheret illis quos in se recipit.
+
+Baratrum insuper eum noster poeta uocat dum dicit: Cotale di quel baratro era la scesa - licet alia lictera dicat *burrato* - et questo baratro e l popol che l possiede Et est baratrum uas scirpeum, rotundum os et latum habens, proportionatum ad fundum similiter rotundum, sed breue, super quo sedet.
+
+Abyssus etiam dicitur ab a, quod est sine, et bisse, quod apud Egiptios genus est candidissimi lini, unde sine candore interpretatur, scilicet tenebrosus.
+
+Beatus Petrus in secunda Canonica consentit infernum Tartarum uocitari, dum dicit: *In Tartharum tradidit cruciandos*.
+
+De quadruplici descensu ad inferos. Rubrica.
+
+Descensus uero ad inferos quadrifarius inuenitur, quorum alter nature, alter uirtutis, alius uitii et alius est artificii.
+
+Naturalis est natiuitas hominis, eo enim quo naturaliter anima incipit esse in hac regione caduca, atque ita ad inferos de sue maiestatis gradu descendere uidetur, et a deitatis imagine et similitudine elongari, atque paulatim in uitium declinare et carnis uoluptatibus consentire: et iste omnium communis est, qui per ianuam originalis culpe habet ingressum.
+
+Uirtutis uero descensus est dum sapiens ad mundana per considerationem descendit, non ut in ipsis considerationem defigat, sed ut, eorum agnita fragilitate et miseria, eis abiectis, per bonam intentionem ad bona inuisibilia penitus se conuertat et per creaturarum cognitionem cognoscat euidentius creatorem. Et hic descensus intellectualis et moralis est, secundum quem Orpheus et Hercules, qui sapientes habiti sunt, descenderunt.
+
+Est et tertius uitii, qui est uulgaris et notus, quo ad fruitionem temporalium deuenitur, atque intentio in eis tota disponitur eisque tota mente deseruitur, nec ab eis amplius dimouetur. Taliter Euridicem legimus descendisse, et talis inremeabilis est.
+
+Quartus est artificialis quia, dum nigromanticus aliquis artificio nigromantico per aliquod execrabile sacrificium demonum colloquia expetit eosque consulit de futuris, ad inferos descendere uidetur.
+
+De secundo maxime in hoc opere agitur, ut diximus supra ubi egimus de subiecto et materia auctoris. Secundum ultimum, iuxta hystoriam, Eneas, Miseno tybicine diis manibus litato Sibille consilio, cum spiritibus immundis de futuris euentibus consuluit. Similiter noster poeta fingit Hericonem animam Maronis magia diris carminibus excitasse, ut de Herebo animam nuper mortui ad corpus reuocaret.
+
+Nos in opere isto, ut dixi, secundum sequentes, que ferat sub cortice lictere integumenta conabimur demostrare. Et sane solum de morali inferno in quo uersamur, non de essentiali sensisse et tractasse poetam plusquam certum est, licet aliquando multa interserat secundum christianam fidem que non nisi ad essentiale infernum referri possunt.
+
+Et in morali pro summa pena ponit infamiam et uerecundiam exinde surgentem, famam uero pro bono precipuo et uiris illustribus expetibili. Hinc diligenti et acuto ingenio satis liquet cur lenonem, adulatorem et meretricem in gradu, infra hereticum, tyrannum et sogdomitam, homicidam et usurarium collocet: infamia scilicet et uerecundia in uniuersali hac re publica uiatoris suadente.
+
+Hec ex locis multis in opere poete diligenter obseruatis facile colliguntur. Audi Ciaccum: {- Fa che alla memoria altrui mi rechi -}; audi dominum Caualcantem: {- Mio figlio ouè? e perchè non è elli teco? -}. Dominus uero Filippus Argenti, inuidens, nauim uoluit subuertere que ad eius pergebat infamiam. Ruccus suum subticuit nomen, quia se suspendit.
+
+Ser Brunectus Latini rogat poetam dicens:
+
+{- Sieti raccomandato il mio Thesoro,
+nel quale io uiuo anchora, e più non cheggio -}.
+
+Comes Guido Guerra, Theghiaius Aldobrandi et dominus Iacopus Rusticuccii poete dicunt: {- Fa che di noi alla gente fauelle -}, quasi peccatum contra naturam non habeat egregiorum gestorum famam conuellere, sed elidere. Non rogant baracterii, neque latrones.
+
+In cornu preterea fama notatur, ideo de Ulixe dicit: {Lo maggior corno della fiamma antica}. Et Nimbrot Maro dicit: {- Tienti col corno, e con quel ti disfoga -}. Et rursum: {Quando io senti sonare un alto corno}. Et Antheo Maro dicit: {- Questi può dare di quello che qui si brama -}. Et comes Guido de Monte Feretro inquit: {- Senza tema di infamia ti rispondo -}.
+
+Et dominus Bocca de Abbatibus:
+
+{- nè mostrerolti
+se mille uolte in sul capo mi tomi -}.
+
+Et magister Adam, dum improperat Sinoni malum ingens equi, dicit: {-E sieti reo che tucto il mondo sallo! -} Et de domino Uenedico de Caccianimicis: {E quel frustato credecte celarsi}; et rursum: {Ed elli ad me: - Mal uolontieri il dico -}
+
+Pro bono igitur et felicitate moralis mundi ponit famam, pro summo malo, infelicitate et pena ponit infamiam in prescitis. Et ad hoc operis speculator debet aduertere, alioquin circa essentiale infernum deciperetur.
+
+Quod falso existimant de poetis qui hystorias fabulasque secuntur et negligunt allegoriam. Rubrica.
+
+Amplius stulte existimant qui, negligentes allegoricos sensus, poetas credant dies atque noctes fabularum ludibriosis corticibus erogasse, ut pernoctantibus ieme ad ignem mulierculis alluderent orchique fabellis indociles puerorum aures lepidarent, uel, quod longe indignius est, iocosis ludibriis ad risum plebeculam excitarent. Hii siquidem falso de magnis ingeniis oppinantes pulcerrimam operis superficiem findere non audent, ut quod introrsum latet inspiciant. Ex quo accidit ut, inani refecti aura, in errores permaximos corruant.
+
+Quorum deliramentis occurrere magnopere iuris doctis studendum est, presertim ne uulgares et idiote scripturas ignorantes, quibus opus poete placidissimum est, inde in tenebras deorsum cadant, unde in sapientie speculam extimauerunt se salire, quod persepe uidemus accidere. Huiuscemodi uiris poeta misertus, in principio secundi cantus Paradisi sic dulciter consulit eis: O uoi che siete in piccolecta barcha, cum reliquis que secuntur, sorte sua uolens unumquemque esse contentum.
+
+Et sane iudaizare Christiani diuinis monitis prohibentur: Iudei siquidem, sacrarum Licterarum textui pertinaciter inherentes, nil preter licteralem sensum exinde conantur elicere: eapropter uelatos habent occulos intellectus.
+
+Quorum perfidie succensere uidetur modernorum acutissimus Moyses Ben Maimon, in libro quem ipsi ebrea lingua Annebochin uocant, quod latine sonat directio neutrorum, uel, ut proprius loquamur, nutantium, ubi sic loquitur: *Scito - inquit -quod clauis intelligentie uniuersorum que dixerunt prophete est intelligere parabolas atque methaphoras, similitudines atque enigmata.
+
+Scis enim quod dictum est Osee XII: *Et in manu prophetarum assimilabo*; et iterum Ezechielis XUII: *Fili Adam, enigmatiza enigma et parabolizza parabolam* etc. Scis iterum quod dixit Sapiens, Prouerbiorum XXU: *Poma auri in mazquioth argenti*, uerbum dictum secundum ambas facies suas.
+
+Audi, queso, expositionem huius sententie: mazquioth sunt cancellature reticulate in quibus sunt oculi minutissimi, ita tamen quod sunt penetrabiles uisui. Est ergo sensus quod uerbum dictum secundum ambas facies suas, hoc est secundum interiorem et exteriorem sensum, est sicut pomum auri in retiaculo argenti, ac si dicat necessarium esse ut sit sensus exterior pretiosus et bonus uelut argentum, interius uero multo melior, donec se habeat exterior ad interiorem, sicut se habet argentum comparatum ad aurum.
+
+Necesse quoque est quod sit aliquid in exteriori sensu quod ducat atque trahat considerantem ad interiorem, quemadmodum pomum auri uetitum retiaculo argenti, cum a remotis inspicitur, uel absque multo contuitu, totum uidetur argentum; cum uero, ob ualorem argenti atque decorem, habens uisum acutum prouocatus accesserit, uidebit profecto aureum pomum interius latere.
+
+Sic itaque sunt uerba prophetarum: *Pax sit super illos*. Frequenter enim ea que sunt exterius sunt sapientia utilia ad multa, ut ad compositionem morum et status congregationum hominum, sicut patet in superficie Prouerbiorum Salomonis, et interius eorum sapientia est perutilis in credendis secundum ueritatem*. Hec rabi Moyses.
+
+De portis somniorum et quid somnia poetarum integumenta significant. Rubrica.
+
+Arte poetica persepe noster poeta somniare se fingit. Ea propter hoc in loco placet adicere que de ianuis somniorum uidetur allegorice Maro sentire in fine sexti Eneydos, ubi sic Seruius dicit: *Sunt gemine somni porte pro somniorum. Est autem in loco secutus Homerum, hoc tamen differt, quod ille per utramque portam somnia exire dixit, hic umbras ueras, per quas somnia indicat uera, per corneam. Et poetice apertus est sensus: uult autem intellegi falsa esse omnia que dixit.
+
+Physiologia uero hoc habet: per portam corneam oculi significantur, qui et cornei sunt coloris et duriores ceteris membris: nam frigus non sentiunt, sicut et Cicero dicit in libris De deorum natura. Per eburneam autem portam os significatur a dentibus; et scimus quia que loquimur falsa esse possunt, ea uero que uidemus sine dubio uera sunt.
+
+Ideo Eneas per eburneam mictitur portam. Est et alter sensus: Somnum nouimus cum cornu pingi, et qui de somniis scripserunt dicunt ea que secundum fortunam et persone possibilitatem uidentur habere effectum: et hinc uicinia sunt cornu, unde cornea uera fingitur porta; ea uero que supra fortunam sunt et habent nimium ornatum uanamque iactantiam dicunt falsa esse: unde eburnea, quasi ornatior porta, fingitur falsa*. Hinc *Insomnia*: hec Seruius.
+
+Ego aliter sentio. Pro cuius intellectu illud poterimus assummere quod, sub integumentis, in operis sui principio Persius uulterranus locutus est dicens:
+
+*Nec fonte labra prolui caballino,
+nec in bicipiti somniasse Parnaso
+memini, me ut sic repente poeta prodirem.
+Helyconiadas pallidamque Pirenem
+illis relinquo, quorum lambunt ymagines
+edere sequaces; ipse semipaganus
+ad sacra uatum carmen offero nostrum,*
+
+quoniam, ut satirus, somnia, id est integumenta tragedorum, deuitauit.
+
+Hec tamen uerba poete sub cortice uidentur ostendere quid debeat bonus poeta moliri. Moris siquidem poetarum tragedorum presertim fuit prius artificiosam excogitare materiam, et hinc est quod Persius dicit se adhuc in caballino fonte labia minime immersisse.
+
+Equus enim Persei, qui dictus est pegaseus, pro heroum fama recipitur: is enim, Gorgone capite mutilata ab illustri Perseo, ex gucta sanguinis de tali capite cadentis in terram natus est et confestim, emissis alis, per orbem deuolauit. Tandem in bicolli Parnaso, monte uicino Beotie, eum poete resedisse ferunt, atque ungulis terram effodisse, indeque fontem Castalium erupisse in medio circularis laureti, ipsumque datum dicunt in custodiam nouem uirginum quas ipsi Musas appellant.
+
+Quod ideo fictum, quoniam equus, bellicosum animal, famosus est numptius glorie militaris, qui egregia facinora Persei regis per orbem diuulgauit. Et sane preclara heroum gesta sunt materia poetarum, presertim tragedorum: hinc Persius in fonte caballino nondum labia posuisse se fingit, hoc est nondum heroycam excogitauit uiam.
+
+Adicitque deinde se recordari non somniasse in bicipiti Parnaso. Gemino colle Parnasus adsurgit: in quorum celsiori, sed graciliori, cui nomen est Elicon, templum erat Apollinis, in inferiori, pinguiori tamen, erat Bachi templum; et inter utrumque Castalius fons scatebat, habundantie, sapientie et eloquentie typum ferens.
+
+Ceterum Nixa Indie mons est, sic dictus a Nixa, Liberi sorore, qui erat Dyonisio consecratus, in quo Gentiles ferebant eius esse crepundia. Cirra alius mons est consecratus Apollini, laureo nemore circumdatus; de quibus Lucanus: *... nec, si te pectore uates*. Dicterium *cirrea in naso*, bone fame odorem tam sapientie, quam eloquentie, que in poeta concurrere debent, ostendit. Sapientia enim sine eloquentia quasi muta res est, eloquentia uero sine sapientia, gladius in manu furiosi.
+
+Cum Persio noster poeta satis concordare uidetur oda XUIII Purgatorii, in fine, ubi sic dicit: {Nouo pensero dentro ad me si mise}, in excogitatione et super excogitatione noue materie in processu operis, {Del quale più altri nacquero e diuersi; E tanto duno in altro uaneggiai, Che gli occhi per uaghezza ricopersi}, uelamento poetico inuentam materiam palliando, {E l pensamento}, hoc est materie inuentum, {in somnio}, id est in integumentum et inuolucrum apologicum, {trasmutai}, de naturali uel hystorico sensu in apologicum uelamentum.
+
+Somnia, ut ad propositum reuertamur, cum interpetratione indigeant, ut docent somnia Nabucodonosor et Pharaonis, inuolucra et integumenta poetarum uelantia sapienter inuenta phylosophorum merito representant. Habent enim poetarum figmenta longe amplius in recessu, quam in fronte promictant.
+
+Horum somniorum, hoc est integumentorum, poete ferunt ianuas esse duas, quarum una eburnea, altera cornea est. Per ianuam lares etiam domesticos ingredimur: sic et in Christum, poetarum inuolucro, per portam allegorice intentionis ingredimur, si ipsam ingenii acumine reseremus.
+
+Harum una fores se habet ex ebore nitidissimo, quod adeo subtiliari nequit, ut uisui sit peruium, nisi oculo linceo penetretur, ut sunt integumenta Maronis in sexto Eneydos, que candidissima sunt, et profundissima omnisque phylosophie grauitate referta;
+
+altera cornea, que, ex bouino cornu extenuato, sine multa difficultate foris reddit que intus latent more lanterne. Talia sunt inferiora integumenta que maxime ad mores pertinent, ut sunt ille elegantes Esopi fabule et multa poetarum loca intellectui etiam mediocri propemodum aperta. Hinc est quod Maro fingit ex Herebo per eburneam portam cum Enea exisse Sibillam, quoniam altissima sexti libri integumenta non, nisi altissimis ingeniis, peruia sunt.
+
+Sic et comicus noster aliquando ebore tegit, aliquando corneo folliculo. Ecce in IX cantu Inferni, altissima excitando ingenia, sic agit:
+
+{O uoi chauete li ntellecti sani,
+mirate alla doctrina che si asconde
+socto l uelame delli uersi strani}
+
+Et in XXXIII Purgatorii:
+
+{Dorme lo ngegno tuo, se non extima
+per singulare cagione essere excelsa}.
+
+Et in UIII Purgatorii:
+
+{Aguzza qui, lectore, ben gli occhi al uero,
+chè l uelo chera ben tanto soctile,
+certo che l trapassar dentro è leggero}.
+
+Amplius circa materiam preclara ingenia cogitabunt quod elephas corpore maximus quadrupedum est, et quod ex eius dente pulcerrima opuscula docte manus in uarium opus exeunt; similiter quod iugatis bobus terram scindimus et liram lire sotiamus, et quod moles ingentes fert elephas et taurus robore colli durissimam findit humum.
+
+Laborant tragedi ingentes mundi fortunas exemplariter ostendentes; laborant satiri corripiendo uitia et errores; laborant comedi mores hominum in praticam deducentes, ut inde moneantur mortales quid agant; laborant elegiaci deplorantes miserias in quibus fragilitas humana uersatur: et aliqui elephantino dente eorum inuenta tegunt, ne nimium aperta et in propatulum posita uilescant; alii uero folliculo corneo, ne uolentibus morum suscipere disciplinam compellentur subtilitates sophysticas uestigare. Ceterum qui uolunt de sommiis plura sentire legant Macrobium Super somnio Scipionis.
+
+Cur noster comicus opus suum materno sermone dictauerit. Rubrica.
+
+Querere insuper consueuerunt hoc loco qui nichil ignorare uolunt, cur comicus noster, cum uir fuerit eruditissimus, presertim poesis, opus suum uulgari sermone dictauerit, tamquam artum locum dimiserit.
+
+Quibus respondetur poetam metro eroyco ceptitasse hoc modo, uidelicet:
+
+*Ultima regna canam fluuido contermina mundo,
+spiritibus que lata patent, que premia soluunt
+pro meritis cuicumque suis*.
+
+Iamque in opere pluribus processerat odis; deinde pensitatione meliori eidem placuit cum stilo simul mutare consilium: animaduertit siquidem uir prudens phulosophiam et ipsam poesim, similiter et liberalium artium studia fore a temporalibus dominis penitus derelicta, qui huiusce studia multi pendere solebant;
+
+et, quod est turpe satis, id hodie principes agere, ut phylosophorum et poetarum studia, cum ipsi gramaticam ignorent, de altiloquio elequentie licterate in sermonem uulgarem plebeis peruium trasferantur; et propterea elegantissimos poetas in aniles fabellas etiam peruenisse et in manus ignobilium inepte peruersari. Idque ipsum de suo opere coniectatus, parum sibi putauit consultum si opus suum metro heroico ederet. Hanc ob rem uersu conformi desideriis predictorum dominorum, saltim quoad uerborum corticem, edidit.
+
+Audiui, patruo meo Iohanne Uillani hystorico referente, qui Danti fuit amicus et sotius, poetam aliquando dixisse quod, collatis uersibus suis cum metris Maronis, Statii, Oratii, Ouidii et Lucani, uisum ei fore iuxta purpuram cilicium collocasse. Cumque se potentissimum in rithmis uulgaribus intellexisset, ipsis suum accommodauit ingenium.
+
+Amplius aiebat uir prudens id egisse ut suum idioma nobilitaret et longius ueheret, addebatque sic se facere ut ostenderet etiam elocutione uulgari ardua queque scientiarum posse tractari.
+
+Hactenus et causas, et alia quedam que autoris euidentiorem preparent intellectum, Domino adiuuante, peregimus; deinceps reliqua que lictere planationem pro sensu allegorico respiciunt actingamus . Et quia que distincta sunt intelligimus perfectius et intellecta tenacius memorie retinemus, a partitione principium capiamus.
+
+Et sane opus uniuersum primaria diuisione tripartitum est in canticis tribus, quarum prima Infernus titulatur, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. Quarum secunda ibi incipit: {Per correre migliori aque alza le uele}; tertia ibi: {La gloria di colui che tucto moue}.
+
+Rursum Infernus bipartitus est, scilicet in prothema, seu prologum, uel argumentum, et partem executiuam. Executiua incipit ibi: {Per me si ua nella città dolente}. Item prior in duas, hoc est in argumentum et in inuocationem poeticam cum fiducia gratie prosequendi; et harum secunda ibi: {Lo giorno se nandaua e laere bruno}. 
+
+Rursum argumentum, materiam operis insinuans in oda seu in cantu primo, in duas; in prima auctor, assumpto contionatoris officio, infortunia et pericula in quibus incidit breuiter enarrat; in secunda unde quasi ex insperato consilium et auxilium tantum malum euadendi ei de foris aduenerit ostendit. Secunda ibi: {Mentre ch'i rimiraua in basso loco}. Rursum in prima parte sicut tria facit, ita et tripartita est: nam, in prima, narrando locum figurat horribilem in quo errore uiarum se reinuenit; in secunda ostendit unde ei spes fuerit de tantis periculis euadendi; in tertia que ei superuenerunt impedimenta que talem spem adimere uiderentur. Et secunda incipit ibi: {Io non so ben ridire} etc.; tertia ibi: {ed ecco, quasi} etc.
+
+Item secunda pars principalis in sex particulas diuiditur, in quarum prima dicit auctor ei hominis apparuisse figuram, a qua sibi contra impetum seuientis nimium bestie misericorditer auxilium postulauit. In secunda talis hominis ymago autori se circumlocutione manifestat. In tertia autor, intellecto de conditione se manifestantis, comparata beniuolentia a commendatione persone, ei bestiam, contra quam sibi petit auxilium preberi, ostendit. In quarta Uirgilius naturam, condictionem, potestatem et cohibitionem talis bestie explicat autori. In quinta auctor, pollicitationi sibi facte inerens, expetit suffragia exiberi. In sexta ponit quo Uirgilius, uolens oblata complere, iter arripuit et quo auctor secutus est eum. Et harum secunda incipit ibi: {Ed elli a me: - Non homo, homo già fui-}; tertia ibi: {Or se' tu quel Uirgilio e quella fonte}; quarta ibi: {Ad te conuiene tenere altro uiaggio}; quinta ibi: {E io a lui: - Poeta, io ti richeggio -}; sexta ibi: {Allor si mosse e io li tenni retro}, 
+
+{In medio itineris nostre uite
+Nel mezzo del camino di nostra uita
+me reinueni per unam siluam obscuram
+mi ritrouai per una selua obscura
+quia recta uia erat non marita
+chè la diricta uia era ismarita.}
+
+Uisa diuisione huius primi cantus, aggrediamur expositionem textus secundum allegoricum intellectum, iuxta possibilitatem ingenioli mei.
+
+Ubi primum scire bonum est quod, more Ecclesiastis, noster poeta, in se suscipiens contionatoris officium et personam, uniuersale fatum humani generis, elegiaco incoans carmine, imitando Ieremiam, uulgo transeuntis mundi, rithimico carmine ad liram deflet et, quasi singularis hominis fortune miseratus, casus euentusque insignes per secula etatum mundi, ipsam naturam humanam principaliter concernentes, breuissimo enarrat epylogo. Unde, sicut accidit modulanti gestus corporis ad uarietatem dulcedinis melodie, ita et diligenter consideranti oportet ad temporum uarietatem dulciter canentis poete et personam et uerba commutare. Neque cuiquam asperum uideatur quando dixi *uniuersale fatum humane nature*, cum hoc ipsum uideatur sentire poeta cantu trigesimo secunde partis, cuius sensus interior acute contuentibus intellectus cantus huius aperire uidetur: fatum quippe, ut inde conici potest, aliud spectat ad particularem hominem, per tria discurrens tempora in tribus feminis figurata, Clotos, Lachesis et Antropos, aliud ad totum genus humanum; et huius ultimi suppremum enituit in persona Christi, ut Euangelia docent.
+
+Hanc intentionem autor secutus, poetico de more presertim comici et tragedi, artificiosa narratione a mediis orditur tragediam infelicitatis humane, et paulo post, quasi tacito pede, ad initium hystorie et causam tanti mali reuertitur; quo exinde repente discedens, breuissimo uerborum inuolucro discurrit totum ire tempus sub compendio noctis unius, usque ad tempora gratie, de quibus principaliter agit. Proponit siquidem hominem, noctis tempore uiarum errore deceptum, in silua asperrima, trahente fatorum serie, turpiter deerrasse. Cuius silue sub admirationis occupatione qualitatem et naturam paucis insinuat.
+
+Hoc scito, uerba textus aperta ad licteram, iuxta allegorie sententiam, membrorum distinctione seruata, iuxta paupertatem ingenioli mei ducam in examen altissimorum ingeniorum quorum hodie ferax ciuitas Florentie - unde michi origo - est, nec non forensis sapientie cui nostri poete opus placuerit: quorum omnium correptioni inuentiones meas subicio.
+
+Uerba igitur textus talia sunt: {Nel mezzo}, etc. More Doctoris egregii, in isto primo ternario poeta tradit summarium totius operis sui, proponendo errorem uniuerse carnis humane in silua hac horribili, in qua originalis culpe pena uersamur.
+
+Ceterum, ne labores ueterum circa opus poete negligere uidear, placet ex eis nonnullos referre. Plerique siquidem speculantium, a licterali sensu non discedentes, dixerunt communem hominum uitam, seu etatem, ad septuagesimum annum usque protendi, et quod ab inde supra contingeret deputauerunt laboribus et dolori, ipsam per dispensationem septenarii numeri partientes hoc ordine: nam infantie, que quicquid uidet ignorat, septenarium tradiderunt; bis settem annos, supputato in eis tempore infantie, pueritie; pari supputationis ordine, ter septem adolescentie, iuuentuti setties septem, senectuti octies septem, senio nouies septem et decrepite etati decies septem. Et horum numerorum constat triginta quinque seruare medium. Aiuntque poetam annis quinquaginta sex et mensibus sex uite sue cursum euentu uario transegisse, opusque suum feliciter ceptitasse anno gratie millesimo trecentesimo, anno scilicet Iubilei, et in die Ueneris Sancti; et millesimo trecentesimo uigesimo primo de hac luce migrasse. Ex quorum fractione colligitur poetam opus suum incoasse anno etatis sue ac uite trigesimo quinto, qui septuagesimum numerum in binas partes equali dimensione partitur, nulla habita consideratione quod in inuentione ordineque materie auctor decennium continuum erogasset, ut ipse testatur dicens:
+
+{Tanto erano gli occhi miei fissi e actenti
+a disbramare la decenne sete} etc.
+
+Unde allegorie sensus, de quo supra, ordine seruato, dicere opportebit tale medium esse oportere quicquid discurrit inter exordium humane speciei et diem qua per finem successiue generationis desinet homo.
+
+Plerique tale medium somnium uolunt, quoniam tenet medium inter uitam et mortem. Et hoc dicunt auctoritate Phylosophi dicentis quod felices ab infelicibus non differunt, nisi secundum dimidium uite: nam dormienti nec felicitas, nec infelicitas adest. Uolunt igitur in somniis opus hoc poete fore reuelatum: quod enudat illud dictum poete, uidelicet:
+
+{E io a lui: - Io mi sono uno che quando
+Amore mi spira noto, e ad quel modo
+che dentro dicta uo significando -}.
+
+Non enim in somniis, sed per uenam diuini subsurrii, Spiritu reuelante et aperiente os poete, diuinum hoc opus prolatum est. Unde qui eum in somniis tanta suscepisse dogmatizzant meo uidere sompniant.
+
+{Del camino}. In metris, ut resonent et mensuratis currant pedibus, figuris utimur, aliquando per appositionem sillabe uel lictere, aliquando per ademptionem ut hic: nam in prolatione nominis {camino} o lictera per apocopem est precisa et sub metaplasmo, id est trasformatione naturalis et recti soni, continetur. Et hece sunt sex, ut dixi supra: quarum prothesis apponit caput auferesisque recidit; sincopa de medio tollit quod epentesis auget; aufert apocopa finem quem dat paragoge. Raro uersum reperies sine aliqua earum.
+
+Et aduerte ad uerba poete qui, secutus Terrentium, mirabiliter utitur proprietate uerborum: nam, ut hic uides, uiam hominis caminum appellat. Nam, sicut per caminum naturaliter ignis ad locum preseruationis sue, sic intellectus humanus, creatus ad imaginem et similitudinem Dei, semper natura ascendit in Deum, in quo est preseruatio et perfectio sua, et repetunt proprios quique recursus. Amplius, sicut obiectum et finis appetitus est bonum - dicente Phylosopho in Ethicis: *Bonum est quod omnia appetunt* -, sic obiectum intellectus est uerum: quo reperto, quiescit. Et Deus est prima et absoluta ueritas a qua omnis dependet ueritas. Naturaliter ergo intellectus tendit in Deum: si deorsum flectatur, ut accidit in fulmine, contra naturam est. Aliqui dicunt camino quasi, Ligurum more, a camera.
+
+{Di nostra uita}. Nusquam in toto opere reperitur quod poeta more Cesaris sibi tertie persone nomen usurpauerit, ne incideret in legem Iuliam ambitus, quam ipse idem Cesar ediderat. Unde hic nec potest, nec debet intelligi quod de se dicat {nostra uita}, uidelicet quod se referat ad illam uitam septuagenariam de qua supra dictum est, cum propemodum innumerabiles tale signum excedant! Relinquitur ergo quod de illa uita sentiat que spectat ad rem publicam hominis uiatoris per successiuam generationem.
+
+{Mi ritrouai}, per fatorum contingentiam in principiis temporum gratie, per una selua. Hanc infelicem uitam, in qua uiuendo continuo morimur et moriendo uexamur, silue poeta noster assimilat; Homerus et Uirgilius mari, inquietissimis commotionibus et procellis in aliqua parte sui continuo agitato, in quo Ulixes et Eneas, uiri consummate uirtutis, uariis fluctuationibus et erroribus inuoluti, finem instructe longanimitatis inuenerunt; quorum imitando poeta inuentiones dicit in principio secunde cantice: {Che lascia dietro a sè mar sì crudele}.
+
+Silua ista obscura est propter ignoratiam, siluestris propter bona que deficiunt in ea, aspera propter mala que redundant in ea, fortis et dura propter difficultatem inde euadendi. Alii pro silua ciuitatem poete recipiunt, que tempore poete repleta erat errore, diuisione et ciuili discordia propter diuisionem Alborum et Nigrorum; in qua confusione poeta pulsus est et exulare coactus.
+
+{Obscura}, siluestrium arborum densitate et noctis opace tenebra. Et hoc dicit ad differentiam diuine foreste de qua agit in secunda cantica iuxta finem: hec infructiferis arboribus densa, ferarum, reptilium et latronum est receptaculum; illa fructifera, amena, auicularum canentium dulce hospitium est et solis claritate repleta.
+
+{Che la diricta uia}, que primis parentibus in statu innocentie extitit desponsata, quam supra camino poeta assimilat, in qua Deus direxerat hominem, quem figurauerat de limo terre in Campo damasceno. Uia fuit obedientia, qua uoluit Deus quod homo recognosceret eum in superiorem. {Era.} Impersonaliter loquitur et de preterito, cum hic agat de illo corpore Ade seminali qui, fugatis noctis tenebris, *uidit lucem magnam*. ismarita. Dictio siue articulus is uulgaribus pro non sonat, ut ismemorato non memorato, ispiaceuole non piaceuole; unde ismarita hoc loco pro diuortio sonat. Nam Deus homini maritauerat uiam rectam, a qua libertate arbitrii declinauit et, cum esset uxor, pellacis nomen emeruit.
+
+Concludo super isto ternario cum poeta in introductorio suo sub cantu primo Paradisi, ubi ait pro materia sui operis assumere se hominem uiatorem, pro libertate arbitrii promerentem et demerentem. 
+
+{Ah quantum ad dicendum qualis erat est res dura
+Ah quanto a dire qual era è cosa dura
+ista silua siluestris aspera et fortis,
+questa selua seluaggia aspra e forte,
+que in pensitatione renouat pauorem.
+che nel pensero renoua la paura.}
+
+Alia lictera habet {E quanto}, et est comunior et usitatior; ista, de libro propria manu Iacobi Dantis, est melior et sensui mistico poete adcomodatior. Posito siquidem uniuersali prothemate et summario super quo auctor fundatur, cum interiectione admirationis ah qualitatem eius et naturam ostendere ad aliquid generale nititur.
+
+Ah interiectio admirantis et quodammodo stupentis est; {quanto a dire}, ad proferendum latino et intelligibili sermone, quale era. Qualitas adest et abest preter subiecti corruptionem, et indicat aliquid non naturale, sed aduentitium.
+
+{è cosa dura}. Res hic aliquid essentiale ostendit; durum materiam palpabilem presupponit non cedentem sensui tactus, ut est in lapidibus adamas, in metallis calibs: hoc propter indigentiam lingue latine ad aliquid intellectuale, pro quo uerbum illud significans non habemus. Et tunc fit figura que dicitur cathacrisis, que componitur a chata, quod est ab, et crisis, usus, siue natura, que similis est colori qui dicitur abusio. Largius tamen Cicero accipit cathacrisim, sub qua includitur color qui dicitur nominatio, et fit causa imitationis, ut significans sit causa significati, ut: *fragor ciuitatis auditus est*; nam proprie fragor est arborum: quod fit ad ostendendum magnum periculum, et sic fluctuanti actribuitur ciuitati. Set quod fit causa imitationis, sub se continet renomothopeiam et enomothopeyam. Est autem renomothopeya figmentum uerbi ad imitationem naturalis soni, ut ibi: *Arcanum mugire polus*, nam mugire ponit pro tonare. Enomothopeia est fictum uerbum a poyo-pois, quod est fingere, ut hic durum pro impenetrabile intellectui.
+
+Questa selua, cui pessimas adicit qualitates, ut statim dicetur. Et dicendo {questa} utitur uerbo presentis temporis: nam, etsi gratie tempus aduenerit in prestitis, propterea nomen silue non admisit. Agit siquidem de morali inferno transeunti et se continuanti in semine Ade, de quo Maro sentiens, sic ait:
+
+*Non, michi si centum lingue sint omnique centum,
+ferrea uox, omnes scelerum comprendere penas* etc.
+
+Et Ouidius: *Non michi si centum sint ora sonantia linguis*. Et Statius: *Non michi centena si quis mea pectora laxet uoce deus*. De tali inferno paucis Maro concludit, et dicit:
+
+*... ubique
+luctus, ubique pauor et plurima mortis imago*.
+
+Et amplius, propter erumpnas et miserias et labores in quibus humana natura uersatur in uia, determinatum est a plerisque phylosophis non contempnende auctoritatis, melius hominibus fore non nasci et, natis, quam occissime aboleri.
+
+{seluaggia.} Nunc incipit de qualitatibus talis silue admonere: posset esse silua arborum domesticarum, ut amygdalarum et auellanarum. Et intellige moraliter, quia falce uirtutum resecata non est. Adeo enim uitiose arbores excreuerunt, quod ad regulam reduci nequeunt. Nam si uitium fuerit habitum, conuelli ferme impossibile est. Omnis quippe silua naturaliter siluestris est, ut siluestris deriuatur et formatur a silua, et, ut sic, emphasis est, que fit ad maiorem expressionem ueritatis, ut *Dauus et ipsum scelus*.
+
+{aspra.} Asperitas ad sensum tactus et gustus spectat, unde per praticum intellectum, in hoc morali inferno, et gustui et tactui asperum percipimus: in tactu uirtus operatiua, que in manu figuratur; in gustu distinctio saporum. Christus, cum gustasset acetum felle mixtum, dixit: *Consummatum est*, et, cum gustasset, noluit bibere.
+
+{e forte:} hoc recipe in mala parte, tum pro ui potentum, tum pro obstinatione in malo. Si ad tempus ire uerbum referatur, nulla maior asperitas, nulla pertinatior obstinatio ydolatria; de qua dici potest: *Patres comederunt uuas agrestes et dentes filiorum obstupefacti sunt*. Hec fortitudo non uirtus, sed impietas est, que in morali inferno crudeliter damnatur.
+
+{Che}, id est, qui status mundi, seu fatum orribile et tremendum, quo a creatore suo creatura recesserat et homo conuersus erat in belluam; {nel pensiero}. Pensitatio est adequatio ponderis ad rem que ponderatur ad libram uel stateram, et trasfertur ad examen rationis. Et hic homo uiator ad memoriam reuocabat tempus ire et conferebat cum tempore gratie.
+
+{renoua:} ecce, pauor adfuit cum intellexit ydolatre statum suum, et tunc cognouit mortem ueram et mundane sapientie stultitiam; {la paura}, que in prescito idolatra credenti se Deum bene colere nullo modo cedere poterat, sed in catecumino iam agnoscente Ihesum Christum. Ecce, de Dante in trigesimo cantu secunde cantice Beatrix dicit:
+
+{Sì tosto come in su la soglia fui
+di mia seconda età e mutai uita,
+questi si tolse a me e diessi altrui,}
+
+cultui scilicet ydolorum et naturali phylosophie repugnanti reuelate ueritati. Et sic Dantes in gentili populo per etates mundi processit usque ad aduentum Saluatoris, qui, a perfidia ebraici populi crucifixus, a gentili populo in Deum receptus est.
+
+Audi Iosephum, hystoriographum ebreum, sub hoc ferme uerborum conceptu dicentem: *Fuit autem temporibus illis Ihesus qui cognominatus est Christus, mirabilium effector operum et doctor illorum qui libenter audiunt que uera sunt. Hic ob inuidiam a maioribus gentis nostre traditus et crucifixus est, unde hodie Christianorum nomen perseuerat et genus*.
+
+Ecce, Christo dicit centurio, homo romanus: *Non sum dignus ut intres sub tectum meum, sed dic uerbum tuum et sanabitur familia mea*, et promeruit ex ore ueritatis audire: *Non inueni tantam fidem in Israel*. Ecce, cananea dicit: *Domine, et canes comedunt de micis que cadunt de mensa domini*. Ecce, moritur Christus in cruce: fit terremotus in toto orbe, et sol, luna quintadecima, eclipsatur, et Christus clamans emictit spiritum. Que uidentes centurio romanus cum decurionibus et militibus suis, percutientes pectora eorum, reuertebantur dicentes: *Uere filius Dei erat iste*
+
+Et non solum milites, sed et mundi sapientes docentes Athenis, uidentes eclipsim solis contra naturam et terram terribiliter moueri, hanc sententiam protulerunt: *Aut Deus nature patitur, aut mundi machina dissoluetur*. Et cum, cessante eclipsi et terremotu, mundum stare uiderent, aram Athenis costruxerunt cui inscripserunt: *Ara ignoti Dei*. Inde postea transiens Paulus apostolus principem phylosoporum Dionisium Areopagitam baptizauit. Et beatus Petrus apostolus Rome Clementem, magnum phylosophum, etiam baptizauit. Et sic phylosophia, cedens scientie reuelate, Beatrici ancillari cepit.
+
+Amplius inter mirabilia reponi potest quod Longinus, miles romanus, caligans oculis, lancea Christi latus aperuit, unde eucaristie et baptismatis sacramentum pariter effluxerunt, et ipse factus est uidens et christianus. Hec et similia arguunt quod gentilis populus predestinatus ad Regnum est, et adoptatus in filium Dei, legiptimo tamquam indigno exheredato.
+
+Die sexto quo montem conabatur fidei simplicitate ascendere, Dante processit usque ad comitissam Matildam, que eum baptizauit et illustrem phylosophiam, et deinde cum Beatrice astra conscendit; in isto recte poeta loquitur: {Che nel pensero rinuoua la paura}, et alia que secuntur. 
+
+{Tantum est amara, quod paucum est plus mors;
+Tanto è amara, che poco è più morte;
+sed pro tractando de bono quod ibi inueni,
+ma per tractar del ben chio ui trouai,
+dicam de aliis rebus que ibi uidi,
+dirò dellaltre cose che uho scorte.}
+
+{Tanto è.} Alia lictera habet {era} et ad tempus ire refertur, quo mundus in summa amaritudine uersabatur; set lictera *è* est melior: nam etsi gratie tempus aduenerit, hominum tamen malitia non cessauit, immo, dyabolica operante malitia, continuo de malo in deterius declinamus: enim *multi sunt uocati, pauci uero electi*.
+
+{Amara.} Ponit aliam qualitatem huius siluestris silue, id est mundi huius in prescitis, uidelicet amaritudinem. Omnia enim dulcia, secundum physicos, sunt amica nature, amara e contra. In amaritudine summa miseria designatur, que in humana natura etiam tempore gratie reperitur. Ecce, temptatur apostolus Paulus, et dicit: *Et ne me extollat magnitudo uisionis mee, datus est michi stimulus carnis mee, angelus Sathane qui me colafizzet. Propter quod ter rogaui Deum ut discederet a me, et responsum est michi: - Paule, Paule, sufficit tibi gratia mea, nam uirtus in infirmitate perficitur -*. Uide in quanta amaritudine erat homo cui dicitur a Domino: *Tu eris michi uas electionis*.
+
+{che poco è più morte.} De naturali non intelligit - de qua Phylosophus dicit quod est ultimum terribilium; hanc enim sancti martires spreuerunt, securi de resurrectione carnis; de hac dicit Apostolus: *Cupio dissolui et esse cum Christo* - , sed de eterna, que uera et uere mors est. Unde facit comparationem de morali morte prescitorum in morali inferno, de qua Propheta: *Quoniam non est in morte qui memor sit tui*, subiciendo de morte eternali comparatiue: *In inferno autem quis confitebitur tibi?*, quasi dicat *nullus*. Et sane stulti peccatores ex uerbis poete animaduertere debent quod moralis infernus parum distat ab essentiali, unde in malitiis suis gloriari non debent, nec in scelerum potentatu.
+
+{Ma.} Istud set excipit, quasi dixerit quis: - Est ne in hac silua aliquid boni? - Et respondetur quod sic. {Ma per tractar:} tractatus iste super posita materia reuoluitur; {del bene chio ui trouai}. Contrariorum eadem est disciplina: nam, uno eorum cognito, cognoscitur et reliquum. Reperitur in hac silua Cayphas et Christus, et Nero, et Trayanus, et, ut paucis expediam, uitia et uirtutes que in die iuditii in conscientia uentilabuntur. Et sane summum bonum in Christi cruce enituit, dicente Apostolo: *Absit a me gloriari preter quam in cruce Christi*, de quo poeta statim agit dum dicit: {Quando fu al piè dun alto colle giunto}, ubi intelligit de Christo reperto in illa silua perfida Iudeorum.
+
+{Dirò dellaltre cose che uho scorte.} De obscuritate, de asperitate, de fortitudine, de amaritudine siluestris silue, de quibus dixi uobis, iam dixit, et sic duo proponit se dicturum, uidelicet de bonis et malis in silua repertis. Et de malis incipit agere, in uniuersali quando dicit: {Ed ecco, quasi al cominciar dellerta}; in spetie uero, in tertio cantu ubi, incipiens ab uniuersali defectu humane nature, uidelicet a ianua originalis culpe, particulares defectus et culpas hominum subicit, et dicit: {Quiui suspiri, pianti e alti guai}. 
+
+{Ego nescio bene referre quomodo in ipsam ingressus sum,
+Io non so ben ridire comio uentrai.
+tantum eram plenus sonni super illo punto,
+tanto era pien di sonno in su quel punto,
+quod ego ueracem uiam dereliqui.
+che la uerace uia abandonai.}
+
+Secunda particula prime partis, in qua poeta, relicta artificiali narratione, secundum hystoriam ad naturalem reuertitur. Ubi debemus attendere quod uerba hec prolata in persona Dantis uerba sunt Ade prothoplaustri nostri et capitis hominis uiatoris. Ipse primum hanc siluam ingressus est in preuaricatione precepti, et ianuam originalis culpe fundauit omnibus de semine suo futuris.
+
+Dicit ergo: {Io non so ben ridire}, quasi dicat: scio dicere et referre, sed non plene, perfecte et clare. Quo enim pacto ratio, que naturaliter debet in homine tamquam nobilius principari, sensualitati cedat, et ipsi efficiatur obediens, in Adam fuit admirabile, qui paulo ante creatus fuerat cum illa perfectione rationis quam uoluit ille qui in ipsum inspirauit intellectum, ut ipse de se dicit, in trigesimo cantu Purgatorii, per hec uerba: {Questi fu tale nella sua uita noua} - uita, id est anima prebente uitam -{Uirtualmente, chogni abito destro Aurebbe facto in lui mirabil proua}. Amplius raptus usque ad tertius celum, habuit scientiam superinfusam, unde expergefactus, uisa Eua, dixit: *Hec est caro de carne mea* etc.. Quo ergo pacto, ne tristaret uxorem, preuaricatus sit preceptum Domini, consopita in ipso penitus ratione, et ipse nescit dicere, et nos nescimus ymaginari: scimus tamen quod peccauit. Unde ipsum peccatum dictum est quasi pellicatum: nam, relicta marita, id est recta et uera uia, tortuosam et falsam sibi pellicem fecit; quod accidit in plenitudine sonni rationis oblite. comio uentrai: nam, pulsus de ortulo delitiarum in siluam mundi huius, ex ore Altissimi audiuit: *In sudore uultus tui uesceris pane tuo et morte morieris* et reliqua que sunt in sacra Hystoria.
+
+{Tanto era pieno di sonno.} Significatio sonni multiplex est in sacris Licteris, in quibus legitur de sonno uite et de sonno mortis. Et sicut triplex est uita, uidelicet corporalis, spiritualis et eternalis, ita triplex est sonnus. Et primus est uite, qui prouenit ex natura, secundus procedit ex gratia, tertius exurgit ex gloria. De primo ait Dominus in Euangelio: *Dormite iam et requiescite*; de secundo sponsa dicit in Canticis: *Ego dormio et cor meum uigilat*; de tertio dicit Propheta: *In pace in id ipsum dormiam*. Et sicut triplex est sonnus mortis, ita triplex est mors, uidelicet corporalis, spiritualis et eternalis. De sonno mortis corporalis dicit Dominus: *Lazarus amicus noster dormit*; de sonno mortis spiritualis dicit Apostolus: *Surge qui dormis et surge a mortuis et illuminabit te Christus*; de sonno mortis eternalis inquit Psalmista: *Qui dormit non adiciet ut resurgat*. A sonno mortis corporalis resurgunt omnes, a sonno mortis spiritualis resurgunt quidam, a sonno mortis eternalis resurgunt nulli, quoniam *omnes resurgemus, sed non omnes immutabimur*. Beati autem qui habent partem in resurrectione prima, quia in inferno nulla est redemptio, et *ideo non resurgunt inpii in iuditio, neque peccatores in consilio iustorum*. Porro sonnus mortis spiritualis tribus modis contingit: per negligentiam, per ignorantiam et per concupiscentiam. De sonno negligentie Salomon ait: *Usque quo, piger, dormis? Quando resurges? Paululum dormies et paululum dormitabis*; de sonno ignorantie dicit Dauid: *Illumina oculos meos ne unquam obdormiam in morte*; de sonno concupiscentie idem Psalmista testatur: *Dormierunt sonnum suum, et nichil* etc.
+
+De hoc triplici sonno dicit Apostolus: *Hora est iam nos de sonno surgere*, quasi dicat: surgendum est a nobis de sonno negligentie, propter quod addit: *Quia propior est nostra salus, quam cum credimus*. Surgendum nobis est de sonno ignorantie; propter quod subdit: *Quia nox precessit, dies autem appropinquauit*. Surgendum est a nobis de sonno concupiscentie, propter quod dicit: *Non in commessationibus et ebrietatibus* etc., et ideo concludit et interponit ad omnia: *Abiciamus ergo opera tenebrarum* etc.. Homini quippe dictum est: *Sapiens eris, si te ipsum cognoueris*; ignorauit semetipsum Adam quando, ratione in ipso penitus dormiente, quod colligitur per uerbum {pieno}, sensualitati factus est obediens.
+
+Aliqui, locum istum moralizantes, dicunt poetam uti antipophora et intelligere de tacito et imperpendibili ingressu pueri in adolescentiam, de qua Sapiens dicit: *Adolescentia et uoluptas uana sunt*; et rursum: *Tria michi difficilia sunt et quartum est quod penitus ignoro*; et ipsum dicit: *Uiam adolescentis in iuuentute sua*, in qua furtim et quasi imperpendibiliter prolabitur in peccatum. Et licet textus ad hoc inflecti possit, sequentia non respondent; ideo ad generalem preassumpti thematis decurrendum est, relicta etiam naturalis sonni uestigatione que pertinet ad physicum: et Phylosophus librum edidit De sonno et uigilia.
+
+Et aduerte, quia integumentis poeticis sepulcrum obliuionem perpetuam significat, sonnus temporalem; amplius uir rationem, mulier sensualitatem.
+
+{in su quel punto}, quo, gustato cibo uetito, preuaricatus est preceptum, in quo statim aperti sunt oculi eorum qui in statu innocentie, in pulcritudine puritatis, quasi dormiebant: et cognouerunt nuditatem suam, et sibi perizomata de foliis ficuum fecerunt ut tegerent nuditatem suam et pudenda. Et iste tam breuis puntus et instans temporis ianuam originalis culpe fundauit, super qua inscripta sunt illa terribilia uerba: {Per me si ua nella città dolente} etc.; per quam solus Christus non est ingressus et, secundum quorumdam opinionem, Uirgo uirginum gloriosa.
+
+{Chio la uerace uia.} Alia lictera habet: {che la uerace uia}, et erit tunc sensus quod tanta fuit potentia sonni, quod ipse dereliquit uiam ueritatis. Alia lictera habet in sensu quod in derelictione ueracis uie plenitudo sonni interfuerit. Et utraque lictera bona est. Et hanc, supra, rectam uiam nuncupauit, de qua dicit Dominus: *Ego sum uia, ueritas et uita*. Et sane preceptum factum Ade processit ab ordine caritatis, de quo dictum est in precepto: *Dominum Deum tuum adorabis et illi soli seruies*. Uoluit ergo Creator plenus caritate quod homo recognosceret eum in Deum et benefactorem suum, et ipse preuaricando despexit eum, et spernendo factus est rebellis. Uia enim uerax uia intellectus est, cuius obiectum et finis, in quem uertit, ueritas, et ipsa prima et absoluta ueritas, ut alibi dictum est, Deus est. Falsa uia illa est de qua poeta dicit:
+
+{E uolse i passi suoi per uia non uera,
+imagini de ben seguendo false
+che niuna promissione rendono intera.}
+
+Et hoc in cantu XXX secunde ubi, in comento quod edidi super ipsum, uidebis glosam huius primi Inferni.
+
+{abandonai.} Banos Unni barones appellant, et nos Ytali bampnum preceptum superioris quod, sono tube premisso, uoce preconis numptiatur; et eo usque processit, ut exules bannitos nuncupemus, quorum bona fisco banni, id est superioris, applicantur et incorporantur: unde qui spernit preceptum, bona sua bano donare uidetur. 
+
+{Tunc fuit pauescentia unum paucum quieta,
+Allor fu la paura un poco queta,
+que in lacu cordis michi erat perdurata
+che nel laco del cor mera durata
+in nocte quam ego passaui cum tanta pietate.
+la nocte chio passai con tanta pieta.}
+
+Postquam poeta tam gentili quam hebreo populo ostendit Christum Deum et hominem, nunc ponit effectum talis uisionis, scilicet quid inde bone spei utrique populo accesserit.
+
+Et dicit: {Allora,} tempore scilicet quo quotquot receperunt Ihesum pro messia, et quo gentilis populus, qui ambulabat in tenebris et umbra mortis, *uidit lucem magnam*, {fu la paura}, de qua supra satis est dictum, {un poco queta}. Phylosophico utitur temperamento, cum ex toto ab homine redempto pauor non fuerit excussus. Nam species humana per Christi crucem ad statum innocentie in quo creatus est Adam reintegrata non est, set in prelio magno derelicta ut proinde promereretur aureolam, dicente Domino: *Qui me diligit, tollat crucem suam et sequatur me*.
+
+{Che nel laco del core.} Sicut aque hinc inde cadentes in concauum locum lacum faciunt, ita cogitationes multe et diuerse, cadentes in cor hominis, ponunt ipsum, quasi dubitabilium multitudine in corde questionante. Et est pulcer tropus. {mera durata.} Festinabat ad Christum recognoscendo malitiam ydolatrie, et repentine mortis dubitabat aduentum, ne scilicet preoccuparet baptismum.
+
+{La nocte.} Ponit totum pro parte: nam hec nox uere habuit initium, ut asserit poeta in cantu XXX secunde partis, tempore Abrae, quo excepto omnis homo concessit in ydolatriam. Audi Beatricem ibi sic dicentem:
+
+{- Sì tosto come in su la soglia fui
+di mia seconda età e mutai uita,
+questi si tolse ad me, e diessi altrui -.}
+
+De hac nocte Sapientia nobis insinuat per hec uerba: *Dum medium silentium tenerent omnia et nox in suo cursu medium iter perageret, omnipotens sermo tuus, Domine, a regalibus sedibus uenit*.
+
+Quorum uerborum proprietate triplex possumus cogitare silentium: primum in lege nature, secundum in lege Scripture, tertium in lege gratie. Indidit enim Dominus legem naturaliter in mentibus hominum ab ipso creationis exordio, geminum continentem mandatum, alterum affirmatiuum, de quo in Euangelio: *Quecumque uultis ut faciant uobis homines et uos facite illis*; alterum negatiuum, de quo in Tobia: *Quo tibi odis fieri, alii ne facias*. Sed lex ista ab initio siluit quando Cayn interfecit Abel: et sic factum est primum silentium usque ad Moysem, per quem suscitauit Deus testimonia in Iacob et legem posuit in Israel in duabus tabulis, altera continente dilectionem Dei, altera proximi. Sed lex ista siluit ab initio quando populus uitulum conflatilem adorauit: et sic factum est silentium secundum usque ad Christum qui, misertus, legem contulit scribens eam in cordibus hominum digito Dei. Sed lex ista silebit in ultimo cum reuelabitur filius perditionis qui extolletur super omne quod dicitur, aut quod colitur Deus. Et forte iam uero silet, quoniam *superhabundauit iniquitas et refriguit caritas multorum* et uix est qui faciat bonum.
+
+Et sane in prima lege Deus contulit homini posse, in secunda nosse, in tertia uelle: nam in prima contulit potentiam per naturam, in secunda scientiam per Scripturam, in tertia contulit uoluntatem per gratiam. Premisit siquidem Deus naturalem legem, per quam conuinceret trasgressorem nature, qui fortasse excusationem pretendit, dicens: - Cecidi quia stare non potui -. Sed tollitur excusatio, quia per documentum Scripture nouit a malo declinare, sed noluit. Et ideo post utramque legem, tempore scilicet *cum nox culpe medium iter perageret, Omnipotentis sermo uenit*, id est *Uerbum caro factum est*, et contulit legem gratie, ut quod homo poterat per naturam et nouerat per Scripturam, impleret per gratiam.
+
+Igitur, ut uides, Sapientia totum ire tempus suscepit pro nocte una, cuius extremam partem gentilis populus in aduentu Redemptoris tenuit recognoscendo errorem suum. Que nox perdurauit spatio quinque milium ducentorum triginta duorum annorum. Tum *ambulantibus in tenebris* - id est Gentilibus - *et umbra mortis* - id est Ebreis - *ortus est sol iustitie*.
+
+{chio,} species humana in preseruatione seminis Ade, {passai}. *Passaui* scripsi super textum, ut ostenderem uicinitatem lingue florentine ad gramaticam: et sic continuabo, dignitate uocabulorum relegata. Et sane uiatoris peregrinantis more loquitur: transitus siquidem est uia uniuerse carnis redeuntis in cinerem et continuo properantis ad resolutionem. {con tanta pieta,} id est cum tanta difficultate pietanda. Nam hominis miseria, ab antiquo ueteratore delusa, Deum in eterno consilio mouit ad pietatem. Et est pietas in Deo fons clementie et misericordie. Audi orationem Ecclesie: *Deus, cui proprium est misereri semper et parcere, suscipe deprecationes nostras et nos famulos tuos, quos delictorum cathena constringit, miseratio tue pietatis absoluat*. Amplius sancti Ueteris Testamenti compatiebantur gentili populo. 
+
+{Et sicut ille qui cum pulmonis respiratione fatigata
+E come quei che con lena affannata
+egressus extra pelagum ad litus,
+uscito fuor di pelago alla riua,
+se uoluit ad aquam periculosam et respicit.
+si uolge allaqua perigliosa e guata.}
+
+Comparatione aliqua crebro poete utuntur, in quibus inter poetas palma datur Statio. Et est comparatio de natura tropi, quoniam assimilatio est rei ad rem et actus ad actum, pulcritudinis et facilioris intelligentie gratia: nam per scientiam uisibilium, et contingentias, et actus manifestos comparatos ad inuisibilia et spiritualia, ad aliqualem intelligentiam inuisibilium peruenimus, ut hic liquet. Nam, ostenso contingenti actu eius qui procellam exstuantis maris nudus euasit in litore, qui illico ad turbines confragosos se conuertit pauore conterritus, assimilat actui et statui mentis reuerse de naufragio ydolatrie et peccati ad stabilitatem christiane fidei et penitentie uirtutem; que, considerans statum mortis in quo ignorantissime dormiebat, ad considerationem talis status per admirationem sepe conuertitur et in reconsideratione tremit et expauescit.
+
+Potest etiam dici quod hic sit figura que dicitur energia, que est imaginatio que actum rei corporeis oculis subministrat; et dicitur ab en, quod est in, et erge, quod est labor, id est laboriosa ostensio; et ipsa comparatio nota est.
+
+{E come quei,} id est simili modo quo naufragus procellis diu exagitatus, {che con lena}: lenam uulgariter appellamus illam ordinatam cordis refrigerationem que fit uentilatione pulmonis; {affannata}, laborum inculcatione nimium fatigata, ita ut ordinata respiratione uti nequeat; {Uscito fuori di pelago}: pelagum communiter mercatores altum mare uocant; {alla riua}, litus ad quem cum summa conflictatione et labore difficulter applicuit; {Si uolge}, quodam naturali impulsu quo mouemur ad considerationem et inspectionem periculorum magnorum, presertim quos euasimus; {allaqua perigliosa}, in qua ipse difficillima pericula passus est. Et communiter homines in procellis deprehensi et uouent, et iurant nunquam amplius se equori credituros; unde inualuit prouerbium: *Improbe Neptunum accusat qui iterum naufragium facit*. {e guata}, obstupefactus admirans periculum mortis nuper imminentis quod euasit. 
+
+{Sic animus meus, qui aduc fugiebat
+Così lanimo mio, che anchor fuggiua,
+se uoluit retro ad respiciendum passum
+si uolse ad retro ad rimirar lo passo
+qui non reliquit unquam personam uiuentem.
+che non lasciò già mai persona uiua.}
+
+Applicat et coaptat comparationem et similitudinem ad propositum et rem de qua agit proportione mirabili et propria.
+
+{Così lanimo mio.} Alia lictera habet: {la mente mia}. Prima proprius loquitur: nam intellectus humanus, dum consulit, animus uocatur; mens uero suprema uis rationis est et dicitur a mene, quod est defectus, in quos sepe incidit. {Che anchor fuggiua}, licet esset in loco tuto, propter reliquias pauoris: nam qui, persecutoris gladium fugiens, euasit in tuto, pallorem seruat in uultu et tremorem in membris, atque ipsa pauoris impressio etiam dormientem in somnis adoritur.
+
+{Uolsesi ad retro:} conuersio animi ad posteriora, status preteriti consideratio. Naturaliter dici debet retro, sed propositio seu dictio ad apponitur gratia consonantie rithimi, et fit prothesis. {ad rimirare}, oculo consideratiuo quo sepe recogitamus mala que euasimus. Et remiratio est cum admiratione pensitatio. {lo passo:} locum quesiti ubi pondus est questionis que examinatur, amplius huius silue, ubi sunt opera iniquitatis. Et per istum passum omnis qui uenit in lucem oportet quod pertranseat, quia *nemo sine crimine uiuit*; at hic intelligit de statu ydolatrie.
+
+{Che non lasciò} de suo carcere et cathenis euadere originali peccato infectos, {già mai,} subaudi durante tempore ire, uel referas ad morientes in statu ydolatrie: nam iusti Ueteris Testamenti, in Domino morientes, in sinu Habrae descendebant, expectantes Redemptoris aduentum, et ibi nullam nisi damni penam patiebantur, que est carentia uisionis Dei. {persona:} istud nomen de uiatore predicatur qui in statu ydolatrie manens, uiuens secundum extimationem suam, in obseruatione legis sue mortuus est; {uiua:} ille uiuit in uia qui Christo uiuit, quoniam illi beati sunt qui in Domino moriuntur; qui dyabolo uiuit semper mortuus est. 
+
+{Et ecce quasi ad principiare decliuis
+ed ecco quasi al cominciar dellerta
+una parda leuis et prompta multum
+una lonza leggera e presta molto
+que de pilo maculato erat operta.
+che di pelo maculato era coperta.}
+
+Tertia pars principalis in qua, ostenso de reparatione hominis facta per Christum et de statu pugne in quo remansit humana natura ut proinde aureolam promereretur, nunc, post Christi paxionem, sub trium bestiarum figura ostendit que in deordinatione nature, quasi ordinata oppugnacula ex insidiis erumpentia, hominis rectum iter impediunt. Et siquidem libido carnis nimium delicate adolescentiam adoritur, que, sibi indulgens, nimium ardua difficiliaque recusat, hinc in sacris Licteris habemus: *Adolescentia et uoluptas uana sunt*. Unde poeta carnis concupiscentiam in parda figurat: blandum quippe malum est. Succedit huic ambitio, iuuentutis precipuum malum: nam dignitatum culmina per phas et nephas nititur extorquere, et eapropter in sanguinis effusione adeo delectatur, ut etiam a fraterno non abstineat et, quasi leo rugiens, territat omnes. Ceterum, cum senium, depositis uoluptatibus carnis et incalescentibus uitiis iuuentutis calcatis, consueuerit celestia meditari, diabolus, lupino ritu, nocturnis eruptionibus tediosis insultibus debellatur: non quin omni etati astutia diaboli uero officiat, sed presertim nititur contra dies ultimos, in quibus una lacrimola potest ei animam quam possedit longo tempore auferre. Prior igitur libido recentes annos infestat, cui mundi pompa succedit, iuueniles exagitat annos; postremo ueteratoris antiqui astutia, que seniles dies conficit, continuo presto est.
+
+Omnes uero antiqui glosatores dicunt belluas istas tria figurare peccata que communiter uirtutum montem uolentes ascendere impediunt: que uitia sunt radices omnium uitiorum, et emulantur omnibus uirtutibus, omnisque boni inimica sunt. Prima bestia parda uariis operta coloribus est et secundum eos luxuriam figurat, que maxime impedit adolescentes. Secunda leo est, qui superbiam representat et iuuenibus plurimum officit per appetentiam dignitatum; et sicut adolescentis motus ad concupiscentiam carnis inclinant et proni sunt in libidinem, sic iuuenis ad dignitates et status mundanos. Tertia bestia, secundum eos, lupa est, que figurat auaritiam propter eius famem inexaustam; et ipsum uitium maxime senescenti nocet, dicente Ieronimo quod omnia alia uitia cum homine senescunt, sola auaritia iuuenescit. Et ad firmandum hanc eorum sententiam qualitates, mores et naturas dictarum bestiarum similes et conformes dictis tribus uitiis et peccatis inducunt.
+
+Ceterum, cum moralis infernus pro autoris materia proponatur, non minus officere uniuersitati uiatorum uidetur michi inuidia, quam superbia, de qua poeta dicit:
+
+{La meretrice che mai dallospitio
+di Cesare non torse li occhi putti,
+morte comune e delle corti uitio;}
+
+et Oratius satirus:
+
+*Inuidia Siculi non inuenere tirampni
+maius tormentum.*
+
+Et antiquum repetens malum, inuidia Cayn occidit Abel, unde, ut supra dictum est, primum silentium factum est in lege nature; et amplius: *Inuidia dyaboli mors intrauit in mundum*. Multos insuper perdidit accidia, multos ira, multos gula peremit, et singulares et distinctos habent circulos in opere poete, in quibus culpe errantium puniuntur. Unde michi uidetur quod illa oppinio, que uult tales bestias typum carnis, mundi et dyaboli ferre, sit melior et sine contradictione.
+
+{Ed ecco,} quasi dicat: emersis pueritia, in quodam naturali impulsu, qui respicit speciei conseruationem, presto est lasciuia carnis. Similiter et nascenti Ecclesie mollities carnis cepit officere, cum difficile foret ualde assuetis delitiis rigorem penitentie suadere et altissime paupertatis dulcedinem cordibus imprimere. Amplius turpis Nicholaitarum heresis insurrexit, que surgentem Ecclesiam maculauit.
+
+{quasi:} diminutionis est nota, et magis intellectu quam uerbo concipitur. {al cominciare dellerta.} Ertam dicimus procliue et accliue difficile ad scandendum. Hoc possumus moraliter intelligere in incipientibus uirtutum moralium ardua et difficillima conscendere, quibus primum carnis mollities aduersatur. At in preassumpto themate Ecclesie nascentis cunabula intelligemus: hanc in heremo quadraginta dierum ieiunio Christus ostendit superari posse, et magnus Iohannes in deserto, austeritate penitentie, cultum iri et subici posse demostrauit. Post quem Paulus, Antonius, Maccharius, Honorius et alii heremite hanc carnis mollitiem edomari facile posse ostenderunt. Et licet, ut prefatus sum, multi glosatores collem ispidum et accliuem processui moralium uirtutum attribuant, eo quod circa arduum difficileque uersentur, tamen, quia sequentia tali sensui undique undique non respondent, continuatiue de Christo et Ecclesia oportet intelligere, cui conueniunt; cuius uita, in summa paupertate fundata, rigorosi et asperrimi montis huius speciem tenet. Ipse enim Ihesus uolenti uite perfectionem habere persuadet, et dicit: *Uade, et uende omnia que habes, et da pauperibus, et sequere me qui non habeo ubi caput reclinem*.
+
+{Una lonza.} Hanc, ut dixi, pardam ueteres glosatores uitio luxurie tribuunt; quam si petulanti Ueneri solum concedunt, nimium se coartant, at si concupiscentie carnis et oculorum, sane intelligunt. {leggiera.} Qualitatum bestie huius aliquas ponit, primo dicendo quod leuis et facilis est, et adeo quod latino sermone plene explicari non potest. {e presta.} Secunda qualitas pernicitatem et uelociam cum aptitudine seruitii ponit. Que qualitates in oculis Caronis ostenduntur, in quo, secundum paupertatem uisionis mee, figuratur concupiscibilis appetitus; sunt enim carbones igniti, flammam circulariter emictentes: instabilis ignis est, leuis et uelox, et mire tales oculi conueniunt concupiscentie carnis et oculorum, de quibus hic poeta sentire uidetur. {molto:} emphasis est, cum prestantia, et de quibus hic dicit, uelocissima sint.
+
+{Che di pelo.} Ostendit in quo bestie huius uis potentiaque consistat per descriptionem pellis: nam in pilis, uelleribus et capillis, in integumentis poete bona exteriora que dispensationi fortune conceduntur finguntur, et maxime ubi infra agit de uitiis auaritie et prodigalitatis, ubi sic dicit:
+
+{E questi surgeranno del sepolcro
+col pugno chiuso, e questi coi crini mozzi.}
+
+Pili et capilli a nobis preciduntur sine dolore, et sic a sapiente bona fortune, in quibus carnis et oculorum concupiscentia reuoluitur.
+
+{maculato.} Utitur more suo proprietate uerborum: nam, etsi ad licteram pellis parde rotundarum macularum uarietate respersa sit, secundum interiorem intellectum uerba ostendunt quod malus usus exteriorum bonorum maculat animam. Et macule ille circulares sunt propter delectabilium usum in idipsum conuertentium. Igitur pellis maculosa uarietatem delectabilium secundum mollitiem carnis indicat manifeste: quorum pulcritudo et usus hominem allicit et, latenter corripiens eum, domesticus et ciuilis hostis, introrsus inpugnat.
+
+{era coperta.} Caro igitur bellue huius putris sub pelle picta delitescit et, sicut sub insidioso amo esca, occultatur. Hec omnia ad delitiam carnis et concupiscentiam oculorum pertinent: opertum siquidem quod intus latet tegit; bona enim momentanea, caduca et transitoria, propter apparens delectabile in eorum fruitione, exterius malum quod introrsus habent ascondunt. 
+
+{Tempus erat principii matutini
+Tempo era del principio del matino
+et sol ascendebat sursum cum illis stellis,
+e il sol montaua su con quelle stelle,
+que erant secum quando amor diuinus
+cherano con lui, quando lamor diuino
+mouit primo illas res pulcras
+mosse da prima quelle cose belle,
+ita quod ad bene sperandum michi erat causa
+sì che a bene sperare mera cagione
+illius fere ad placidam pellem
+di quella fera alla gaietta pelle
+............................
+lora del tempo e la dolce stagione.}
+
+Ecce, poeta inuenit bestiam importunam que ipsum sepe ad inferiora deuoluebat. Nunc ostendit cuius auxilio ipsam superauerit, uel spem fecerit superandi. Et utitur cronographia, que descriptio temporis est et figura locutionis que per temporis descriptionem que in tempore facta sunt intelligit, et per ipsum tempus bonum quod ei assimilatur. Per ipsum quippe significatur aduentus Christi tempus et initium Ecclesie primitiue.
+
+Et dicit: {Tempo era}. Hinc collige de quo tempore poeta intendit: {del principio del matino}. Ut supra dictum est, poeta sub noctis unius decursu totum ire tempus expressit usque ad incarnationem Uerbi Dei: tunc cepit aurora Dei, et presertim cum cepit predicare et miraculis ostendere deytatem. Nam, facta conuersione aque in uinum, Iohannem euangelistam, uirginem de nuptiis , uocauit in disciplinam, et ei et aliis qui secuti sunt eum artissimam paupertatem docuit obseruare, et carnis tenere munditiam. Tandem humilitatis et obedientie uirtutem, ferendo lignum crucis in humeris et patiendo in ipso clauis affigi, pie uolentibus ipsum sequi mostrauit. Tandem, celebrato misterio paxionis, discipulos suos per totum orbem disseminauit ut ostenderent hominem crucifixum Deum: et factum est ut per eos *populus qui ambulabat in tenebris uideret lucem magnam*. Bene ergo post noctem ignorantie tenebrosam hora matutina erumperet in lucem!
+
+{E l sole.} Ut in preambulis dixi, speculator operis huius ad temporum descriptiones et introductiones solerter aduertere debet, cum sub ipsis multa lateat allegoria. Sol materialis inter uisibiles creaturas multum habet de similitudine Creatoris: fons enim luminis est radius eius; totum implens mundum, ad ipso non recedit, et cum utroque simul calor procedit, ut iam dictum est; unde solem semper pro Christo in figuram recipimus. Et hic expedit considerare quod ante hominis creationem creatus est sol in signo Arietis, et equinoctium cum uere initium habuit. Sole existente in Ariete, Uirgo gloriosa de Spiritu sancto filium Dei concepit, et, ut fertur, in reuolutione annorum eadem die agnus Dei passus est, figuratus in agno pascali per Moysem iusso festiuanter comedi. Consilia Dei in tantis misteriis quis enarrabit? Minor mundus homo est, in cuius creatione et reparatione, et figure et figurata pie et misericorditer precesserunt.
+
+{montaua su:} a monte hoc uerbum deriuatur, quem de inferiori loco ascendimus. Alia lictera habet {saliua}, et utraque bona, sed hec pulcrior. Ponit igitur Arietis signum pro ascendente mundi in creatione sua: nam lux, peragens solis offitium ante solis creationem, cum Arietis signo de orizontis aspectu surgebat in linea equatoris. {con quelle stelle.} Ad licteram intelligi textus potest, sed anagogice per solem Christum intelligimus, per stellas apostolos in Ecclesia primitiua, qui, repleti lumine solis, id est doctrina Christi, et igne sancti Spiritus inflammati, mundum ad credendum Christum crucifixum uerum et summum Deum perduxerunt.
+
+{Cherano con lui.} Quomodo ad licteram intelligi potest quin ante solis creationem creatum sit firmamentum cum syderibus suis? Respondetur quod totum illud tempus sex dierum pro unico accipitur, dicente Scriptura: *Qui creauit omnia simul, manet in eternum*; uel quia sic erant ut producta sunt instante sempiternitatis et predestinationis archano, dicente Euangelista: *Quod factum est, in ipso uita erat*.
+
+{quando lamor diuino,} de quo Genesis primo: *Et Spiritus Domini ferebatur super aquas*; et ipse nexus est inter Patrem et Filium, pariter ab utroque procedens; et, secundum hoc, amor per h scribi debet hamor, cum formetur ab hamo. {Mosse,} sancto cooperante Spiritu, qui stabilis manens cum Patre et Filio dat cuncta moueri. Et hic queri posset cur Deus non fecerit mundum iam sunt centum milia annorum; similiter cur numerosioribus sideribus hemisperium nostrum ornauerit, quam oppositum; similiter cur ab oriente in occidens celum iusserit regirari, non e contrario; similiter cur unum solum mundum fecerit et non plures, et cur ipsum non maioris neque minoris continentie; similiter cur tali numero, et non minori neque ampliori, creauerit angelos similes. Et respondetur quod iste questiones empyrie sunt, id est diuine, soli Deo note, de quibus intellectus creatus, sine Dei reuelatione, rationem reddere non potest. {da prima:} unde Genesis primo scriptum est: *In principio creauit Deus celum et teram*, quod naturales phylosophi negant. {quelle cose belle:} motores, celum, sydera, planetas et elementa.
+
+{Sì che a bene.} Concludit quid eum fecerit bone spei ad uictoriam contra pardam, quod anagogice debet intelligi ut supra dictum est. {sperare:} spes est quedam animi certitudo de futuro bono; {mera cagione:} causam prebebat, et quid statim infra dicit.
+
+{Di quella fera.} Audi quid de amore uenereo dicat Guido de Caualcantibus de Florentia in quadam sua cantilena in qua mirabiliter et physice de amore tractauit, et incipit:
+
+{Donna mi prega, perchio uoglio dire
+duno accidente, chè souente fero
+ed è sì altero, chè chiamato amore}.
+
+De hac fera poeta loquitur infra cantu sedecimo sic:
+
+{Io aueua una corda intorno cincta;
+e con essa pensai alcuna uolta
+prender la lonza alla pelle dipinta}.
+
+Fere omnium animalium pulcritudo in pelle est. Homerus cyprigenam Uenerem, scilicet petulantem, zona parde subcintam figurat, et Paridem huius animalis pelle fingit indutum: quicquid enim ad delectabile secundum carnem trahit, sub pellis huius picturata uarietate uelatur.
+
+{alla gaietta pelle.} Gaium dicimus quid letum et aspectu placidum et amenum mouens in delectabile per concupiscentiam oculorum. Unde hoc nomine pro homine bono romana antiquitas utebatur, ut patuit in Gaio Iulio Cesare et in Gaio Mario.
+
+{Lora del tempo,} in qua precursor Domini, more rugientis leonis, clamauit in deserto penitentie rigorem tempus suum habere, et exemplo docuit penitentiam obseruari. Et Christus et eius discipuli summam paupertatem profexi sunt, et lasciuientis carnis mollitiem posse superari ostenderunt. {e la dolce stagione,} scilicet ueris, propter temperiem aeris: tunc enim germinantia germinant et pullulantia pullulant; tunc arbores, que yemis rigore quasi mortue speciem decoris perdiderant, turgescere incipiunt et frondes emictere, et aues, quarum species algidum frigus obriguerat, solari incalescentes radio, amoris carmina modulare incipiunt. Yems mistice tempus indicat ire, frigus uero fugam caritatis; uer tempus gratie, quo cepit humana natura, suco uitali resumpto, turgescere, frondescere et florere. Similiter alia que supra dicta sunt assimilare potes. 
+
+{Et unius lupe que omnium gulositatum
+E duna lupa che di tutte brame
+uidebatur honusta in sua macredine,
+semblaua carca nella sua magrezza,
+et multas gentes fecit iam uiuere tristes.
+e molte genti fe già uiuere grame,
+ista michi porressit tantum grauedinis
+questa mi porse tanto di grauezza
+cum pauore qui exibat de suo aspectu,
+con la paura che uscia di sua uista,
+quod ego perdidi spem altitudinis.
+che io perdei la speranza dellaltezza.}
+
+Ecce, ut supra dictum, tertium impedimentum uiatori homini occurrens in itinere suo, pro quo mouemur in oratione dominica orare ad Patrem et dicere: *Et ne nos inducas in temptationem, sed libera nos a malo*. Oramus ne nos inducat in bellum cum astutia dyaboli, que talis est, quod ei fragilitas humana sine Dei auxilio resistere non possit, aut, si induxerit, oramus ut nos liberet. Et, cum sit tante potentie, admirabile est quod fortitudo unius muliercule superet eum, dicente Gregorio in Moralibus: *Debilis est hostis qui non potest uincere nisi uolentem*, sed hoc procedit a gratia Dei. Post triumphum Christi, diabolus prostratus, Ecclesiam iam surgentem de gentili populo, ut dictum est, cepit cum carnis mollitia debellare; et, cum parum proficeret, decem crudelissimis persecutionibus imperatorum propemodum confecit. Tandem, cum martirum uirtute infime cresceret, suscitauit Arrium, Sabellium et alios heresiarcas qui in fide Christi errores disseminauerunt; quibus superatis peximum omnium Amahomet scismaticum noue legis introductione contra pietatem legis euangelice forti prelio armauit, cuius dyabolicum opus adhuc maiorem mundi partem in peximo tenet errore.
+
+Siue igitur uelimus unicuique uiatori carnem, mundum et dyabolum officere, siue Ecclesie, pro dyabolo auctor in processu lictere lupam introducit. Inpugnantes hanc sententiam textu autoris utuntur - nam, ubi in Purgatorio agit de uitio auaritie, dicit {Maledetta sie tu, antica lupa} etc. -, non aduertentes quod in cantu UII huius prime autor Plutonem, secundum Gentilium apologos deum Herebi, lupum appellat. Similiter antiquus ueterator in serpente figuratur, et serpens eneus, in heremo exaltatus in ligno, Christi seruat ymaginem, Leo de tribu Iuda Christus est, et sanctus Petrus in sua canonica dyabolum leoni assimilat, dicens: *Quoniam aduersarius uester dyabolus, tamquam leo rugiens, circuit querens quem deuoret*. Naturalis hostis lupus est pecudum, ita ut, si de uisceribus lupi cordule fiant et similiter ouium, et super istrumento musico apponantur, nunquam possunt ad consonantiam temperari; et si nocte caulas lupus fuerit ingressus, si mille ibi pecudes essent, occidit omnes: et scimus oues a Christo pastore bono Petro apostolo, quem suum uicarium relinquebat, tenerrime commendatas. Hinc apte poni in loco isto lupam pro singulari aduersario humane nature michi placet.
+
+{E di una lupa,} quam in sequenti cantu auctor mortem appellat, eamque auctorem nostrum super litore fluminis asserit debellare, hoc est super receptione baptismatis, ratione qua dicat uirginem parere impossibile et hominem crucifixum Deum fore. Unde cathecuminus ascendit usque ad flumen Lethes, ubi a comitissa Mathilda baptizatur. Et notabiliter femineo nomine Sathan appellat, tum quia, ut dictum est, non potest uincere nisi uolentem, tum quia de muliere scribitur: *Non est astutia super astutiam serpentis, neque malitia super malitiam mulieris*.
+
+{di tucte:} emphasis est, id est nimia ueritatis expressio, ut in Terentio: *Dauus et ipsum scelus*. {brame.} Brama est ferinus appetitus ex diuturna fame proueniens et quasi rabidus. Et ista bestia, ieiunium timens, amplius uento pascitur, id est uentosis hominibus insidiatur in nocte itineri, et hominem, si fuerit assurectus, adoritur et, si uicerit, occidit eum et carne humana pascitur. Tales appetitus periculosissimi sunt, et hii figurant demones altissima ingenia superantes. Lupus solo contuitu uocem adimit, ut probatur in gentili religione.
+
+{Semblaua.} Gallicum ydioma est, latine similabat. Nec mirum si Tusci plurimis habundant exteris uocabulis, presertim Florentini qui, per totum mundum discurrentes, sibi in quibusque uiculis colonias faciunt. Ceterum, propter pontificatum et imperium multi aduenientes de longinquis partibus, quedam nomina reliquerunt. Amplius latine lingue exponitores multa uocabula, tum ex greca lingua, tum ex aliis, cum latina commiscentes, nomina noua composuerunt, ut calomagna, nomen inditum optimo pomo, quod sonat calo grece bonum, et magnum latine, id est bonum et magnum, Similiter giorno, geos grece, latine terra, et orno latinum: dictum sic quia dies est ornatus terre. Sufficiant hec pauca diligentioribus studiis tetigisse. carca. Carica sermone caldaico, siue syro, latine salmaria sonat: nam simul ueniunt ex India multi cameli honerati mercaturis. Unde sonat quod ista fera lupa supra uires honerata uidebatur desiderio et rabie nocendi.
+
+{nella sua magrezza.} Macredo aliquando cibi penuria causatur; aliquando ab indigestione, uel mala digestione, ut apparet in habentibus caninum appetitum; aliquando ab anime tristitia et malenconia, ut ibi: *Spiritus uero tristis, ossa*; aliquando a cibi prauitate, ut patet in muscipula comedente lacertas; aliquando ex defectu stomaci; aliquando ex costellatione; aliquando a complexione: quere a phisicis. Nobis sufficiat quod comedit peccatum, quod est ipsum nichil, dicente Euangelista: *Et sine ipso factum est nichil*.
+
+{E molta gente.} Alia lictera habet: {e molti Genti}, et in idem recidit: nam gentiliter uiuentes sunt cibus demonum. fe già uiuere. Large sume, cum uita peccatoris mors sit, dicente Psalmista: *Quoniam non est in morte qui memor sit tui*, id est in statu peccati qui memor sit tui. grame. Tropus est usitatus Ligurum lingua. Gramen siquidem erba est nociua, infructuosa, depauperans pingue solum et sata corrumpens: serpit enim per uentrem terre et occupat totum. Sic tristis et miser similis gramini corrumpenti terram. 
+
+{Questa,} aliis duabus bestiis uirtutum moralium cultu superatis, mi porse tanto di grauezza, scilicet ingenio, natura sua rerum naturalium causas uestiganti, {Con la paura.} Pauor est costernatio mentis et exaltatio istanti et inreparabili malo, etiam secundum opinionem. Unde cor tremit et fortius pulsitat, et sanguis et spirituales uirtutes, ad cordis suffragium properantes, pallorem relinquunt in facie et tremorem in membris. {che uscia di sua uista}: pulcre, si ad intellectualem uisionem referas! Magnus phylosophus est dyabolus, et ipse alibi dicit: {- Tu non pensaui chio loico fossi -}.
+
+Sepe alta et utilia sanctorum doctorum fidei christiane uerba repetere, maxime ubi expedit ut hic, non puto uituperabile. Ecce, uenerat gentilis populus ad flumina baptismatis, ut supra dixi, et quid dyabolus ageret, audi Aurelium Augustinum dicentem: *Quid illud fuit quod Iudeis sensum abstulit et sapientum mundi corda turbauit, nisi crux Filii, que sapientiam euanescere prudentum, et israeliticam fecit caligare doctrinam omnem? Namque sensum humane mentis excessit diuini altitudo consilii, cum *placuit Domino per stultitiam predicationis saluos facere credentes*, ut mirabilior fieret constantia Dei ex difficultate credendi. Impossibile quippe uidebatur omnino recipere quod creatorem omnium creaturarum in substantia ueri hominis intemerata uirgo peperisset, et quod, equalis Patri, Filius Dei, qui impleret omnia et contineret uniuersa, furentium manibus comprendi, in quorum iudicio condempnari, et post dedecora illusionum cruci se permisisset affigi*, et reliqua.
+
+Uisio ergo dyaboli, armata phisicis rationibus, uidebatur inconuincibilis: intellectus siquidem angelicus, natura acutissimus est et humano longe celsior, cum humanus immixtus sit sensibus. Amplius dyabolicus intellectus memorie perpetue est, et in praticis expertissimus et uigilantissimus; et sicut spiritus Dei in rectam piamque scientiam sancta introducit ingenia, ita spiritus nequam praua ingenia in pertinacissimos errores impellit.
+
+{Chio perdei la speranza dellaltezza,} quoniam in fundamento simplicitatis fidei spes mea surgebat, qua Christum Deum putabam et summum bonum quod phylosophorum scole diligentissima uestigatione querebant. 
+
+{Interim dum ego ruinabam in inferiorem locum,
+Mentre chio ruinaua in basso loco,
+ante oculos michi se obtulit
+dinanzi alli occhi mi si fu offerto
+talis qui per longum silentium uidebatur raucus.
+chi per lungo silentio parea fioco.
+Quando uidi istum in grandi deserto,
+Quando uidi costui nel gran deserto,
+- Miserere mei - clamaui ego ipsi,
+- Miserere di me - gridai io lui,
+- quisquis tu sis, uel umbra uel homo certus -.
+- chiunque tu sii, o ombra o homo certo -.}
+
+Hic est secunda pars principalis huius primi cantus, in qua poeta agit de subsidio insperato contra certamina bestiarum, quod illi de foris aduenit; in qua de sex agit, de quibus supra in diuisione capituli dictum est. Et circa locum istum, multis oblicteratis que allegorice dici possent cumularique, quod de me est dicam.
+
+{Mentre:} istud interim, seu donec, ostendit quod nondum uenerat in profundum, de quo dictum est: *Peccator, cum uenerit in profundum peccatorum contempnit*. {chio ruinaua.} Alia lictera habet {ritornaua} et potest sustineri; prima tamen melior est et propinquior atque aptior intentioni auctoris, et comparat ruine statum relabentium in peccatum: astutia temptatoris fundamenta siquidem turis cuniculis subterraneis paulatim frangit usque quo in ruinam compellit. {in basso loco.} Locus uitiorum et ignorantie uere bassus, id est infimus, est, presertim error sui ipsius, quo nullus altius dici potest.
+
+{Dinanzi agli occhi.} Uiatori ingenio duo sunt oculi, quorum dester bonum, sinister uero malum considerat; et rursum, dester uiam moralium uirtutum, sinister uiam uitiorum, que uere sinistra est. Amplius dester moralem considerat phylosophiam, qua docemur bene uiuere, qua dirigimur ad iustificationes; sinister naturalem: que, quia reuelate scientie contradicit, in qua est notio ueritatis, quod maxime querit intellectus humanus, sinister merito dici potest. Genesis, principium scientie reuelate, nedum a phylosopho recipiatur, sed deridetur: sane tempore Auerroys publicata est translatio Yeronimi sacrarum Licterarum de ebreo in latinum; quam cum legisset Auerroys, loquendo de Moyse ait: - Bene locutus est rusticus ille; sed ratione non probauit -. Naturali ratione Dantes, hoc est humanum ingenium, et Uirgilius, hoc est humana ratio et intellectus agens in effectu, idem sunt, ut ostensum est in preambulis: duo scilicet rationalis anime operatiua principia. Operatiue uirtutis actus est causas querere, quod spectat ad ingenium; rationis est elicere ex collatis causis ueritatem. Unde semper ante oculos ingenii ratio est; sed que studio et diligentia phylosophorum et poetarum in scriptis posita est, et ideo sibi surgit, quasi de foris de nouo adueniret.
+
+{mi si fu offerto:} prosopopeia est, seu etopeia, que species est prosopopeie; et est introductio alicuius ad loquendum, et dicitur prosopopeia a prosopo, quod est persona, et poio-pois quod est fingo-fingis. Et est confirmatio, seu conformatio noue persone, etiam si res inanimata introducatur ad loquendum, ut illa: *Nux ego iuncta uie cum sim sine crimine uite*. Ceterum, ubi sermo ad rem inanimatam dirigitur, potius erit apostropha, ut: *O lapis*.
+
+{Chi per lungo silentio,} id est talis qui. Et aduerte: quomodo dici possit Maronem tanto tempore sub silentio latuisse, quandoquidem Seruius et Donatus et multi alii uiri eruditissimi ipsum commentauerint? Respondetur tales sensum allegoricum nequaquam plenarie tetigisse, quod plene noster poeta fecit. {parea fioco:} pulcre et apte! Nam raucus, an aliquid de prope exauditur, a longe minime: de prope et in fronte, hystoria et licteralis sensus adest; in longinquo, allegorica intellectio reperitur in phylosophis. Maronis sensus nobilior ante nostrum poetam siluit; qui ostendit Uirgilium ignoranter, dum ageret de Augusto, quedam fidei christiane secreta uaticinasse misteria. Unde in uigesimo primo Purgatorii Statius dicit:
+
+{- Al mio ardore fur seme le fauille,
+che mi scaldar, della diuina fiamma
+onde sono alluminati più di mille -;}
+
+et rursum:
+
+{Ed egli a lui: - Tu prima minuiasti
+uerso Parnaso a bere nelle sue grotte
+e poscia appresso Dio mi alluminasti -} etc.
+
+Et sane dictum mirabile uidetur, quod altissima Maronis misteria usque ad huius poete tempora, quasi uisui longissima, nondum oculo intellectus apprehensa sint, neque ingenii uiribus excogitata, uel de profundo suo in faciem ducta. 
+
+{Respondit michi: - Non homo, homo iam fui,
+Risposemi: - Non homo, homo già fui,
+et parentes mei, fuere longobardi
+e li parenti miei furon lombardi
+et mantuani per patriam ambo et duo.
+e mantouani per patria ambo e dui.
+Natus sum sub Iulio, quanquam fuissem tarde,
+Nacqui sub Iulio, anchor che fosse tardi,
+et uissi Rome sub bono Augusto,
+e uissi ad Roma socto il buono Augusto,
+tempore deorum falsorum et mendacium.
+al tempo delli dei falsi e bugiardi.
+Poeta fui, et cecini de illo iusto
+Poeta fui, et cantai di quel giusto
+filio Anchisis qui uenit de Troya
+figliuolo dAnchise che uenne di Troya,
+postquam superbus Ylion fuit combustus -.
+poi che l superbo Ylion fu combusto -.}
+
+Alia lictera habet: {Ed egli a me}, et tunc subauditur respondit; et utraque bona. Et aduerte quod, quotiens poeta perifrasi, id est circumlocutione, utitur, semper sub ea aliquid singulare misticum ascondit; quare diligentissime animaduertende sunt. Et sane Uirgilius prius ad interrogata de persone qualitate respondet, deinde per quinque signa se manifestat sine proprii nominis prolatione.
+
+Et dicit: {Resposemi: - Non homo, homo già fui -}. In istis tribus ternariis poeta, ut dictum est, perifrasi utitur; et Boetius in principio: *Pene caput tristis merserat hora meum*; tristis enim hora mors dicitur. Et fit circumlocutio aut causa ornatus, aut causa deuitande turpitudinis, aut causa amplioris significati; et dicitur a peri, quod est circum, et frasis, quod est locutio. Dubitatur tamen cui colori conrespondeat: nam penes Ciceronem tres propemodum similes sunt colores, uidelicet circuitio, translatio et significatio. Circuitio est cum rem aliquam circumscribimus, ut animal rationale, id est homo, et tempus tenebrosum, id est nox. Translatione utimur multis modis, sed inter cetera hec est translatio, ut dicit Cicero: *Mater tua cotidianis nuptiis gaudet*, et talis est circumscriptio meretricis. Significatio est cum loco nominis circumscriptio ponitur, ut: Sophronisci filius me docuit, id est Socrates. Ad hec dicimus quod periphrasis idem est quod circumlocutio, uel circuitio. Si tamen talis circumscriptio fiat causa derisionis, dicitur significatio et non periphrasis. Item potest contineri sub traslatione, si sit ibi transumptio.
+
+Amplius in uersibus istis quam plures figure concurrunt: nam est in ipsis sinatrismos, id est congregatio, et fit quando multa sub una colligimus narratione; est et lepthologia, que fit quando res singule subtiliter inducuntur; est et ausesis, que interpretatur amplificatio; est et epytrocasmos, id est prolixe sententie breuis explicatio; est liptote, que fit cum minus dicimus et plus intelligimus, et conuenit cum colore qui dicitur diminutio, ut: iste non parum legit, et non nullus homo legit, id est aliquis homo legit; eique contradicit yperbole, cum plus dicitur et minus intelligitur. Hec pauca hic pro toto opere dicta sufficiant.
+
+Et ueniamus ad textum, qui in sui principio ad petita respondet, et dicit quod fuit homo, sed non est: relinquitur ergo quod sit umbra hominis. Cuius intellectus interior subtilis est, et fundatur super textu Phylosophi, qui dicit *Qui iubet principari rationem, iubet principari Deum et leges; qui adicit et hominem, adicit et bestiam*, intelligendo pro homine sensualitatem et concupiscentiam carnis et oculorum: unde Caron, licet demon appelletur, tamen in humana effigie figuratur. Fundatur super textu Oratii, qui dicit in Odis:
+
+*Ubi Martius Tullus et Ancus,
+puluis et umbra sumus,*
+
+intelligendo pro umbra rationalem animam. Umbra siquidem in integumentis semper accipitur pro ymagine ueritatis: unde anime a corpore separate, licet corpore careant, tamen ferunt hominis ymaginem in umbra. Unde alibi poeta dicit: {Pur che la terra che perde ombra spiri} etc.: et ista Christus fuit, qui est ipsa ueritas. Phylosophi habuerunt ymaginem ueritatis; unde in trigesimo secunde partis poeta de phylosopho dicit:
+
+*Ymagini di bene seguendo false,
+che niuna promissione rendono intera*.
+
+Et in eodem capitulo uidetur uelle sentire quod homo, relicto cultu ueri Dei, similis factus sit iumento: quod patet in eo quod Semiramis, in qua sensualitas figuratur, legem tulit quod unicuique liceret in uenere quod liberet. Pietas tamen, compatiens ignorantie hominis uiatoris, excitauit ingenia phylosophorum ad inuentionem moralium uirtutum, ut ipse noster poeta intelligere uidetur, dum dicit:
+
+*Coloro che ragionando andaro al fondo,
+saccorser desta innata libertate;
+però moralità lasciaro al mondo;*
+
+ut de Aristotile constat in Ethicis. Ex preassumptis concludere possumus quod ante inuentionem moralium uirtutum homo, sequendo propria paxiones homo fuit sensualiter uiuens, sequendo concupiscentiam carnis et oculorum; post inuentiones uirtutum, uiuendo secundum spiritum et rationem, factus est umbra hominis in sapientibus mundi, id est ymago ueritatis.
+
+Et sic, meo uidere, propter sequentium uerborum consonantiam textum poete intelligi debet; licet etiam, et fortasse non male, dicere possimus quod Adam in statu innocentie fuerit homo certus et perfectus, post peccatum uero remanserit hominis umbra.
+
+{E li parenti miei furon lombardi.} Artificiose procedit, et incipit ante omnia ab habitu et gestu grecorum phylosophorum qui, spernentes exteriora bona, barbam et capillos nutriebant, et in crinibus dispensationem temporalium bonorum, secundum praticum intellectum, recipiebant, non se priuantes ex toto hominis fortuna, quoniam dicit Phylosophus: *Non enim natura hominis per se sufficiens ad speculari, sed oportet corpus sanum esse et habere cibum et ceterum famulatum*. In barbe longitudine, quoniam in ipsa discretio sexus est, subtiles et longe tempore excogitatas rationes, secundum intellectum speculatiuum, sumebant; unde in primo cantu secunde cantice poeta noster, inducendo in Cattone romano ymaginem honesti boni, sic ait:
+
+*La barba lunga e di pel bianco mixta
+auea, e i capelli il simigliante,
+de quali cadeua al petto doppia lista,*
+
+in albo pilo figurando antiquorum opiniones receptas in scolis phylosophie, in nigris modernas. Longobardi antiquitus a quodam diuinatore nomine Godan dicti sunt Longibardi, et ab isto uocabulo poeta sumit gestum phylosophorum. Parentes Poete fuerunt Uirgilius, quidam optimus lutifigulus, et Maya; que nomina, licet ad phylophorum inuenta coaptari possint, proprius tamen ad poesim, quamquam ad bonum et perfectum poetam spectet omnis phylosophie plenam habere notitiam. Maia una de Pliadibus fuit et mater Mercurii, cui datur eloquentie laus, sicut et Baco: nam sydus eius eloquentiam infundit. Fictio ad Apollinem spectare uidetur, et ad ipsum reduci potest opus figuli. Et sane poetarum doctrina debet esse delectabilis et repleta sapientia, dicente Oratio: *Nam prodesse uolunt et delectare poete*.
+
+Uel in Maia mathesis longa figuratur, in Uirgilio lutifigulo inuentio hominis secundum intellectum, ut infra dicetur.
+
+{E manthouani per patria ambo e dui.} Ambo et duo uerborum inculcatio est; tamen ambo, quia conueniunt phylosophi et poete, duo uero, quia sunt scientie separate. Et per quinque signa Uirgilius autori se manifestat: et primo per locum natiuitatis, quia mantuanus, que est ciuitas Lombardie; secundo per tempus quo natus est, quia sub Iulii Cesaris dominio, cui tunc per senatum decreta erat utraque Gallia; tertio per locum ubi studuit et uixit, quia Rome; quarto per offitium quod sibi suo studio et diligentia comparauit, quia poeta. Sed quia Maronis tempore multi insignes claruerunt Rome, inter quos Ouidius, Arpinas et Oratius uenusinus, quintum subnectit signum, uidelicet: ipse fuit qui cecinit de Enea. Resumpto primo signo circumlocutionis, scire debemus quod mathesis breuiter pronumptiata scientiarum complexum notat erga totum quod homo secundum propria naturalia sui ingenii potuit inuenire; si uero pronuntietur longo yatu, omnem scientiam magie comprendit; unde uersus dicit: *Scire facit mathesis, sed diuinare mathesis*.
+
+Et ne repetamus quod dicturi sumus suo loco de Mantho filia Tyresie, que locum elegit ubi ciuitas Manthue condita est, sufficiat hic breuiter dicere quod poeta uult de arte nigromantie multa principia naturalis phylosophie manasse. Fertur autem quod Zoroastres, rex Battrianorum, inuenerit nigromanziam, et ipsum eumdem uigintimilia uersuum in scriptis reliquisse. Unde dictus est Hermes triplex, rex, phylosophus et propheta; et Phylosophus Hermetem *patrem phylosophorum* appellat. Ceterum in nominis prolatione uulgariter facta, poeta tacite contra mundanam inuehit sapientiam, quam uanam appellat: Mantho uana. Et iuxta intellectum talem, Mayam pro scientia nigromantie que femina est, et figulum pro hominis inuento poterimus ponere. 
+
+{Nacqui sub Iulio anchor che fosse tardi.} Secundum Seruium et Donatum et alios commentatores Uirgilii, ipse Maro natus est in comitatu Mantue in uico Andes, cui hodie dicitur Piectola, Marco Crasso et Pompeo Magno consulibus. Sanctus Gregorius in Moralibus dicit quod quoties licteralis intentio substineri non potest, quod tunc ad allegoricum sensum decurrendum est. Hoc uere ad licteram sustineri non potest, ut uides, licet quidam uoluerit quod per idem tempus, quo predicti consulatum tenebant, Iulio Cesari utramque Galliam senatusconsulto fore decretam et, ut sic, natum fore sub Cesare. Uerum, uolendo sensum allegoricum ponere, Cesar ui bellorum sibi orbem terrarum subegit: unde imperium Cesaris uiolentum transfertur ad imperium dyaboli deceptiuum. Et huic sensui bene conuenit quod phylosophie reperitio tarde fuit, cum omnium Grecorum primus Tales Milesius ceperit naturalia uestigare, qui floruit tempore quarte etatis, que cepit a Dauid anno quadringentesimo septuagesimo secundo; tempore etatis quinte, que cepit a trasmigratione septuagesimo secundo, floruit Pictagoras, et centesimo et quinquagesimo primo, floruit Ypocras, Democritus et Socrates, magister Platonis. Tarde igitur a discursu annorum mundi nata est phylosophia.
+
+{E uissi ad Roma.} Inuentio scientiarum diligentie Grecorum datur; earum uero perfectio et expolitio latino acumini, romano presertim, quod inuenta Grecorum meliora fecit. Uiuere scientiarum est ipsarum exercitium.
+
+{socto il bono Augusto,} sub quo armorum tumultus, clauso Iani templo, longo tempore conquieuit, et scientiarum studia plurimum uiguerunt. Multi enim insignes phylosophi, hystoriographi, poete et rectores claruerunt per eos dies: nam in eius initio Cicero et Marcus Uarro, doctissimus romanorum, floruerunt; Mecenas, et Uirgilius, et Oratius, et Ouidius, et Tucca, et Uaro insignes celebrantur. Tunc natus est Christus, qui *stultam fecit sapientiam huius mundi*; unde bene fingitur decessisse Maronem.
+
+{Al tempo delli dei falsi,} et, sicut dixi, principante perditionis auctore, qui pro Deo a gentili stultitia uoluit adorari. Et est falsitas immutatio ueritatis tum facto, tum dicto decipiendi intentione. {e bugiardi,} quoniam, ueritatis ex toto inimici, uerum proferre non possunt. Et inter falsitatem et mendacium hoc distat: quod mendacium est sermo fictitius et contra mentem proferentis, illudendi uel fallendi gratia conceptus, menda macula est; falsitas est colorata immutatio ueritatis in dicto uel facto. 
+
+{Poeta fui.} Circa hoc quidam de tribus agunt: et primo querunt unde tale nomen aduenerit, secundo quale sit poete officium, et quid promeruerit honoris. Circa primum, contra poesim obloquentes dixerunt tale nomen deriuasse ab antiquo uerbo poio-pois, quod tantum apud gramaticos sonat, quantum fingo-fingis. Et fingo plura recipit significata, quia aliquando stat pro componere, aliquando stat pro ornare, aliquando pro mentiri, aliquando pro altero signo. Qui inuidia poesim uilificare nituntur, dicunt a mentiri nomen poete inditum fore, quasi poetare et mentiri sit idem, dicentes poetas Platonis sententia de urbibus fore pellendos. Rursum allegant quod scribit Yeronimus ad Damasium papam, dicens: *Carmina poetarum sunt cibus demonum*. Adiciunt uerba Phylosophie ad Boetium, ubi dicit: *Quis - inquit - has scenicas meretriculas ad hunc egrum permisit accedere, que dolores eius non modo ullis remediis fouerent, uerum dulcibus insuper alerent uenenis?*.
+
+Circa hec scire debemus quod, postquam Grecorum antiqui animaduerterunt, ordinato celorum motu et temporum uicissitudine atque aliis euidentissimis argumentis, unum fore qui ratione perpetua predicta ordinaret, talem Deum et Dominum uocauerunt, eique templa et sacerdotes ordinauerunt, et sacra fieri constituerunt in quibus laudes tali deo conuenientes et deprecationes fieri deberent; et, cum inconueniens esse decernerent uerbis uulgaribus et communibus exorari, elegerunt qui tali Deo digna uerba proferrent, quos sacerdotes appellauerunt. Et quia oportebat in talibus uerbis altissima misteria diuinitatis includere, elegerunt sapientes qui ea componerent uelate, ne eorum notitia uulgo ignaro sordesceret. Qui modus loquendi exquisitus apud antiquos Grecos dictus est poetès, quod latine sonat exquisita locutio: unde poeta dicitur prolocutor exquisitus. Talium uerborum inuentores et compositores apud Grecos primi fuere Museus, Linus et Orpheus. Unde apud Phylosophum dicitur primos omnium theologizasse poetas. Et, quia in eorum metris diuina tractabant, etiam theologi, ut dictum est, appellati sunt. Horum stilus a stilo prophetarum pene non distat, cum prophete sub integumentis locuti fuerint. Uerumtamen prophete, sancto Spiritu dictante, locuti sunt; poete, uiribus ingenii ascondentes sub apologis, palliabant quod uerum extimabant.
+
+Offitium poetarum fuit, sub fabulis et ornatu, elocutione uerborum ascondere ueritatem. Et sane Gentiles, ueram religionem ignorantes, scienter in fictionibus suis secreta eius ascondere minime potuerunt, ut accidit Cayphe, qui dixit: *Expedit unum mori pro populo, ne tota gens pereat*. Idem simili ignoratione uidetur dixisse Uirgilius dum dicit: *Unum pro multis dabitur caput*.
+
+Amplius poete non solum theologi, sed etiam exaltatores heroum, quorum opera factum est ut ciuitates conderentur et legali iustitia seruarentur, fuere, et succensores etiam seuerissimi uitiorum et commendatores uirtutum. Unde pro eorum laboribus actum est ut triumphantium similitudine corona lauri donarentur et perpetua fame uiriditate florerent. Nec extimari debet grauitatem senatoriam hoc sine iusta et perpensa ratione indulsisse poetis, quod et Magno Pompeio, et Iulio Cesari, et Publio Cornelio Scipioni, et aliis illustribus principibus concesserunt.
+
+Superest ut calumpniantium argumenta inania doceamus: et quod Platoni placuit de poetis in suo De republica ostendamus. Et sane per dies Platonis, ante et post, ac etiam Rome, perseuerauit quedam species poetarum comicorum qui, ut diuitias de populi stultitia uenarentur eiusque fauore, comedias de deorum gentilium adulteriis componebant, que recitabant in scena. Et erat scena domuncula in centro teathri, in cuius circuitu mares et femine conueniebant, non solum audiendi gratia que recitator dicebat, sed ut actus mimorum fabulam effigiantes uiderent: nam, dum recitator comedie in pulpito loqueretur, de domuncula extemplo egrediebantur laruati mimi qui recitata actualiter effigiabant, et actus tales enormes et impudici spectantes ad luxuriam excitabant; unde mores boni corrumpebantur, ad inhonestatem discurrentes. Tales ex urbibus, tanquam hostes pudicitie, depellendos Plato iudicauit. Nec putet quisquam ipsum de Homero sensisse, quem *patrem omnis uirtutis* ciuiles leges appellant; neque de Solone, qui in extremis dierum suorum feruentissime poetice studuit. Neque quisquam mentis sane poterit extimare de Marone cogitasse, Oratio et Iuuenali, acerrimis dampnatoribus uitiorum.
+
+Uerba Ieronimi ueritate nituntur; uerumtamen, si que figurat de gentili muliere, que uoluerit iudeo matrimonio copulari, recte intelliguntur, apparebit sensisse Ieronimum quod, turpis et uitiosis poetis de aliorum cetu depulsis, boni tamquam purgati remanerent. Attamen, ut ipse uult ibidem, religiosi non debent, sacris relictis libris, studere poetis, at, cum in illis debitum tempus impenderint, si honestis et utilibus poetis operam dederint, in sanctum Spiritum non peccabunt. Nam et Fulgentius episcopus librum Mithologiarum edidit, et Aurelius Augustinus, hereticorum singulare oppugnaculum, uigilanter poeticis studuit et in suis libris numquam Uirgilium commemorat sine laude speciali. Et ipse Ieronimus poetarum carmina memorie commendauit, et in prologo Hebraicarum questionum totus terrentianus inuenitur, sepe Homerum, Uirgilium, Oratium et Persium assertores suos facit, et in epistola quam scribit ad Augustinum inter illustres uiros poetas commemorat. Apostolo fastidium non fuit, in Ariopago disputando, uti testimonio Menandri comici dicendo: *Corrumpunt bonos mores colloquia praua*. Et in Actibus apostolorum rursum alibi allegat Epymenidis poete uersum, dicens: *Cretenses semper mendaces, male bestie, uentres pigri*. Amplius Dionisius, eius discipulus, in libro Angelice ierarchie sic ait: *Etenim ualde artificialiter theologia poeticis sacris formationibus in non figuratis intellectibus usa est, nostrum, ut dictum est, animum releuans, et ipsi propria et coniecturali reductione prouidens, et ad ipsum reformans anagogicas sacras Scripturas* et reliqua. Ipse etiam Ihesus multa in parabolis locutus est stilo comico conformia. Ipse etiam Paulo terrentiano usus est uerbo, dicens: *Durum est tibi contra stimulum calcitrare*, non ut a Terrentio disceret qui nichil ignorat, sed ut ostenderet poetarum inuenta despicienda non fore.
+
+Uerba Phylosophie in Boetio ratione procedunt quod animaduerterat patientem letargum, communem morbum mentium illusarum, inani suffragio inerere; unde hominem, qui ab se ueri cognitionem depulerat, neque remedia opportuna querebat debite consolationis, sed que compassionem gignerent sua audientibus infortunia - atque in hoc uere phylosophantibus iniuriam faciebat, quorum est officium sanare, non adulari paxionato -, merito corripit et castigat. Eo igitur loco Phylosophia comicorum adulationes detestatur, et tales Musas *meretriculas scenicas* appellat, quoniam questus gratia mentibus infirmis applaudere conantur; ac si dicat: *Culpa mallei non est si faber ipsum potius ducat ad formationem gladii, quam uomeris*. Nam tales comici altissimam et nobilem poesim ad scelerata ludibria traducebant. Hoc uidetur ibi Phylosophia sentire dum dicit: *Abite Sirenes usque in exitium dulces, et hunc Musis meis curandum relinquite*, hoc est Musis canentibus ueritatem, quasi uelit alias esse Musas comici et elegiaci, et alias satiri et tragedi.
+
+Et sic concludi potest poesim esse exquisitam prudentum eloquentiam canoris uersibus traditam. Et, ut sic, maximus poeta Dauid fuit, Isaias et Ieremias, quorum uolumina hebraico metro constat esse composita. De qua, quid sit, Iohannes Boccaccius libro quartodecimo Genealogie deorum sic ait: *Poesis enim, quam negligentes abiciunt et ignari, est feruor quidam exquisite inueniendi atque dicendi, seu scribendi quod inueneris. Que, ex sinu Dei procedens, paucis mentibus, ut arbitror, in creatione conceditur, ex quo, quoniam mirabilia sit, pauci semper fuere poete*.
+
+{e cantai.} Nobiles Grecorum iuuenes nescire canere sibi ad ignominiam deputabant, et fydibus armoniam modulare; et talibus mellicis sonis in conuiuiis utebantur. Sic apud Uirgilium Yopa solis et lune canebat errores, deque prime etatis hominibus, et que talia. Non ut nostris temporibus uidemus puellas inhonesta et turpia decantare, ut torpentem excitent uenerem, uel etiam que uanissima et ab omni ueritate remota lire temperamento concinunt ioculares quidam, persimiles comicis quos pellendos ex urbibus Plato decreuit, in area Sancti Martini, ubi magnus colligitur numerus proditorum. Et aduerte quod uersus poetarum ita ad organum et ad liram decantabantur, sicut psalmodie prophete.
+
+{Di quel giusto figliuol dAnchise.} Per opus suum in lingua latina uulgatissimum ostendit se fuisse Uirgilium. Ad locum istum allegorie mirabilis aperiendus est oculus: nam, licet Maro, ut alluderet Augusto qui materna origine de magno proditore Enea uenerat, poetando semper illi pii adiecerit epyteton, atque etiam alicubi per Ylioneum dicere faciat:
+
+*Rex fuit Eneas nobis, quo nec iustior alter,
+nec pietate fuit nec bello maior et armis,*
+
+constat tamen, referente Darete et approbantibus Seruio, Donato et aliis commentatoribus Uirgilii, Eneam fuisse patrie proditorem. Noster uero poeta, christianus et ueritatis cultor et amator, non sine misterio de tali mendatio fabulatur. Cum igitur, hac ducti necessitate, ad sensum allegoricum compellamur, oportet de artificiosa hystorie narratione aliqua proponere que nobis ostendant quid ea uia agamus.
+
+Et utique, secundum Maronem, genitus fuit Eneas ex alma Uenere et Anchise iuxta Simoentis fluminis undas; et hic multa intermedia per transitum relinquentes, de insula Trinacline a Uirgilio missus in mare, procellarum impetu exagitatus, ad litora Cartaginis impulsus et naufragus a Didone benigne receptus est; ubi, eiusdem delitiis emollitus, tandem in suos uenit amplexus, ibidemque, a Didone rogatus troyanum bellum proferre in medium, Creuse obitum, Ylionis excidium et eius fugam cum patre Anchise et Ascanio filio compendiose narrauit. Tandem, deorum penatum monitu a Didone recedens et rursum mare repetens, ante quam ad hostium Albule applicuisset, Palinurum, sue nauis magistrum, amisit et Cayetam nutricem sepelliuit. Tandem, Albule ingressus fauces, ad Euandrum regem in Auentino applicuit; et deinde ad Latinum, Laurenti regem, cum ramis oliue peruenit.
+
+Latino uxor erat Amata, que soror erat Uenilie, Dauni, Ardee et Ruthulorum regis, uxoris, quibus filius erat Turnus. Et Latino ex Amata unica filia erat nomine Lauina, quam Amata Turno, nepoti suo, promiserat in uxorem, sed ipsam Latinus deorum iussu Enee desponsauit. Hinc bellum atrox et pertinax inter Turnum Eneamque exoritur, et utrique ex Italis auxilia obuenerunt: Enee fauit Pallas, Euandri et Carmentis filius; Turno Camilla, uirgo pernix et sagittis edocta, que filia fuit Metabi, Priuernatum regis. In belli diuturnitate Pallas a Turno occiditur; Nisus et Eurialus, milites Enee, nocturno bello adorientes turnanos, magna tamen prius hostium cede parata per eos, tandem a ducibus Turni in aurore ortu ambo pariter trucidantur. Camilla uirgo extinguitur in prelio, et tandem Turnus, Enee manu percussus, interiit. Eneas Lauina coniugio potitus est: inde irascens, Amata laqueo se suspendit. Moriens Eneas duos reliquit heredes: Ascanium, quem tulerat ex Creusa, et Siluium Postumum, quem sibi post mortem peperit Lauina.
+
+His prelibatis, quid de Marone mistice comicus noster senserit uideamus. Et sane Anchises interpretatur habitator excelsi, et is est de quo Ualerius Soranus, poeta gentilis, sic locutus est:
+
+*Iuppiter omnipotens, rerum regumque repertor,
+progenitor genitrixque deum, deus unus et omnis,*
+
+rerum scilicet omnium pater et conditor.
+
+Alma uero Uenus est que castis preest nuptiis et sacramento matrimonii. Neque fortasse, propter aliqua que statim dicentur, male dicemus almam Uenerem sancti Spiritus sponsam Uirginem gloriosam, dicente Isaia: *Ecce alma concipiet et pariet filium* etc.. Nec sane intelligentibus nomen Ueneris erit orribile, ut uulgus existimat. Due enim sunt Ueneres, etiam secundum Gentiles: una casta scilicet et pudica, que honestis amoribus preest, et hec fertur uxor esse Uulcani; alia turpis et incesta, petulans, id est uoluptuaria, libidinum et lasciuie mater, duos habens filios, Cupidinem scilicet et Hermafroditum, de qua noster poeta dicit:
+
+{Già si credecte il mondo in suo periclo,
+che la folle Ciprigna} etc.
+
+Et sicut due sunt Ueneres, ita et duo sunt Amores, quorum alter bonus et laudabilis et pudicus, quo amantur sapientia et uirtutes, alter lubricus, uituperabilis, impudicus et mollis, et libidinis sceleste inuentor et cultor.
+
+Prosequendo propositum, Eneas quasi enos demas, id est habitator corporis, interpretatur: hic est spiritus et intellectus humanus corpus nostrum informans. Et sane homo secundum corpus filius est Ueneris, secundum intellectum filius est habitatoris excelsi. Homo enim secundum animam rationalem factus est ad ymaginem et similitudem Dei, per carnem uero ex traduce, seruato ordine naturalis processus, et semine Ade procedit. Hic iuxta undas Simois gignitur: nam Simois dicitur a sym, quod est similis, et moys, aqua in discursu, siquidem caducorum similis humana condictio uersatur. Et hunc fluuium, in se circulariter recurrentem, in Acheronte infra poeta figurat.
+
+Iustitia enim constans est et perpetua uoluntas, ius suum unicuique tribuens; iustus uero est iustitie uerus et perpetuus obseruator, ita ut in nichilo ab equilibrio et contrapassu discedat: et hoc nulli, nisi soli Deo contingere potest. Nam quomodo iustus Eneas, si gentilis? Quomodo iustus, si proditor patrie? Quomodo, sine Deo, qui solus iustus? Et Christus Deus et homo est. Nostra enim iustitia iniustitia est apud Deum. Audi Prophetam: *Quia non iustificabitur in processu tuo omnis uiuens*. Qua re, si uolumus saluare poetam, necessario ibimus ad allegoricum intellectum, alioquin testus non uerus inueniretur, nisi uelimus dicere gentilem poetam gentiliter fuisse locutum. Sed non substinetur, cum proponatur umbra, id est anima hominis, missa a Beatrice ad instruendum poetam ueritate.
+
+Insula Sicilie Trinaclina appellatur propter tres alitissimos montes quos in se habet, quasi triangulari aspectu se respicientes: montes ferre Trinitatis ymaginem typice possunt; insula uero materni uteri figuram, in quo, cerebro articulato in fetu, rationalis anima infunditur, que in se habet ymaginem et similitudinem Trinitatis. Et utique maternus uterus insule persimilis est: nam, sicut insula fluctibus et procellis marinis nunc huc, nunc illuc sepius uerberatur, et pro tanto fortitudinis uirtutem habet, sic et partus, ante quam ad maturitatem ueniat, multa patitur in utero matris, et, quando ad perfectionem uenerit, in mare crudelissimum cadit, iuxta uerbum poete in principio primi cantus Purgatorii, et asperrimis procellis exponitur, scilicet caducorum infortuniis et mundi laboribus, conquassandus. Nam, propter erumpnas et miserias in quibus humana natura deuoluitur, determinatum est a plerisque phylosophorum non contempnende auctoritatis melius homini fore non nasci et, nato, quam ocissime aboleri. Bene igitur Maro Eneam et Homerus Ulixem in mare proiciunt.
+
+Marinis deinde tempestatibus pubescens Eneas ad litora Cartaginis impellitur, ubi eum naufragum Dido recipit. Cartago noua ciuitas interpretatur, et adolescenti hec uniuersalis mundi arena ut parue areola pro loco pugne est; Dido carnis lubricum lasciuiamque, in quam primum incurrit adolescentia et cum ipsa colluctatur, ostendit. Et uere mundus adolescenti noua ciuitas est, et Dido incentiuum libidinis, illi etati presertim laqueus: et sic quasi naufragus a Didone recipitur.
+
+Uirgilius quod primum fuerat in naturali hystoria, ea ratione, secundum facit in artificiali: nam Ylionis obsidio et obuersio, atque Creuse perditio ad uitam pertinent actiuam, que iuuentuti tribuitur. Nam Creusa creans usum interpretatur: nature uoluptuose et concupiscibili, in concubinatu Didonis figurate, in Creusa, uxore Enee, actiua succedit; cui filius Ascanius est, qui sic nominatur ab a, quod est sine, et scalenos, gradatio; et sine gradatione modus est medium tenens inter superhabundantiam et defectum, teste Oratio, qui dicit:
+
+*Est modus in rebus, sunt certi denique fines,
+quos ultra citraque nequit consistere rectum*.
+
+Hinc fit quod tendenti ad uitam contemplatiuam temporalium dispensatio quasi occulte aufertur, modo, id est uirtutum habitu, remanente.
+
+A Didonis complexu deorum penatum monitu diuellitur Eneas, quandoquidem stimulis domestice conscientie a tali turpitudine remouetur, et ad frugem melioris uite reuocatur. Tamen iterum mare repetit, quoniam neque actiua, neque contemplatiua uita sine bello strepentis mundi duci possunt, quin, ymmo acrius in etate matura, ab astu et calliditate ueteratoris antiqui homines fortius debellantur.
+
+Ante tamen quam ad fines Albule applicaret, in Sicilia patrem sepellit, quando scilicet a cultu ueri Dei humana natura recedit: sepulcrum in integumentis obliuionem notat, et uere humanum genus ueri Dei oblitum est quando ydola colebat. Amplius Palinurum in mari perdit - Palinurus uisu errabundus interpretatur -: nam, ante quam Lauine, id est Ecclesie, copuletur, errores preterite uite illi oportet derelinquere. Sepelliuit et Cayetam nutricem, cum ad cantum syrenarum aures obturauit et obliuioni tradidit delitias mundi cum pompis suis et uanitatibus.
+
+Ad fauces Albule applicare est ad nitorem uite candidissime se conferre et, exuto ueteri homine, nouum induere. Euander dicitur ab eu, quod est bonum, et andros, homo: unde Euander, uir bonus. Igitur ad boni uiri mentem, de mari exiens, per hosticum Albule accedit Eneas, id est corporis habitator qui spiritus et intellectus humanus est; et ipsum reperit in monte Auentino, id est in altitudinis spiritualis desiderio.
+
+Hec et si ad componendum rectum hominem pro Maronis intentione referantur; tamen, quia precedentia cum sequentibus sotiata sublime misticum, quod ipse Maro omnino non uidit neque intellexit, continent, pro captu ingenioli mei conabor ostendere. Paucis igitur de superioribus repetitis, sequentia pertractemus. Pro quorum intellectu, in fugam calumpniatorum, dicimus Christum leonem, serpentem, uermen typice nuncupari, pro diuersis locis et respectibus. Amplius quis perorrescat adulterium Bersabe et Urie necem Christi Synagoge et Ecclesie tenere figuram? Quis non epytalamium Cantice canticorum, multis refertum illecebris et amatoriis uerbis, Christi et Ecclesie nuptias in occulto ferre putabit? Nos in uerbo Uirgilii modesto aliquid proximum sacramentis nostre fidei negabimus inueniri, cum dicat *alman Uenerem*?
+
+Hinc nemo miretur si auxerim dicere Christum cum membris suis, et Synagogam, et Ecclesiam, figurari in Enea, et in alma Uenere Uirginem gloriosam sancto Spiritui in eterno consilio desponsatam: Ueneris planeta inter sydera fons est amoris, et hunc dicit poeta {che l sole uagheggia or da coppa, or da ciglio}; propinquiora sunt hec intellectui humano. Ipse enim, Dei uerbum et sapientia, filius est Anchisis, id est excelsi, secundum deitatem et animam rationalem, et filius alme Uirginis secundum hominem, sancto cooperante Spiritu. Nec inaniter dixerim sacrilegam Ierusalem et Synagogam in Ylione troiano typari: ylem materia confusa et informis, on dominus dicitur; unde pontifices, scribe et pharisei, qui *thauri pingues* dicti sunt in suilla regione morantes, merito dici possunt domini confuse materie, seu informis confusionis. Tunc Ylion, eorum superbissimus princeps, id est dyabolus, ex quo uenerant, combustus est, quando scilicet in ara crucis Usia, id est deus et homo Christus, pro Adam atque corpore ipsius debitum sublime persoluit. Tunc et Christus uenit Ytaliam, quando, repudiata uxore tamquam impudica meretrice, que uere ab ipso amata est - Amate nomen in Marone -, legiptime sortita, et per Petrum et Paulum romanam fundauit Ecclesiam.
+
+Hoc intellecto, ad hystoriam epithomatam ueniamus. Militia Christi et pars potior hebraice Sinagoge conuersa ad Gentes, fugiens lutosam illam suem ueterem Sinagogam que perditionis succulos alebat et pingues thauros, ad fauces Albule applicuit, hoc est ad simplices ignorantes Gentiles, qui extimabant se bene in fidei cursu nitido alboque manere.
+
+Inde proceditur ad Euandrum, id est ad uiros bonos ex gentilitio monte Christum auentes. Inde procedit Christus adolescens in corpore suo predicationibus apostolorum cum ramis oliue, id est pacis eterne oblatione, ad Latinum, linguam, qui est in Laurento: et hoc est Roma que lauri corona de orbis uniuersi dominio triumphauit.
+
+Ibi Eneas Amatam inuenit Latino uxoratam, in abrenumptiatione scilicet Christi, dum alta uoce clamauit: *Non habemus regem, nisi Cesarem!*. Hec improba mulier carnaliter uiuens de se nascentem Lauiniam - id est Ecclesiam romanam renascentem in baptismatis sacramento per quot quot de suis qui Christum susceperunt - Turno nepoti suo ex Uenilia - id est ex uenali urbe de qua dictum est: *Uenalis ciuitas et mature ruitura, si emptorem inuenerit* - et Dauno rege Ardee - id est ex incendio et ardore bellorum dante unum, hoc est imperium - maritare uolebat et Enee auferre; quia scilicet Sinagoga decrepita, se imperatoribus prostituens, infantulam Christi surgentem Ecclesiam legiptimo sponso auferre conabatur et persecutionibus acerbissimis prouocare.
+
+Latinus uero, id est gentilis populus in adoptionem receptus, Lauinam, id est lotricem Ecclesiam in baptismatis sacramento, Enee desponsauit. Hinc atrox bellum et pertinax oritur inter Eneam, id est nascentem Ecclesiam que Christi corpus erat, et Turnum, hoc est gentile imperium. Et hinc atque illinc auxilia ex Italia prouenerunt.
+
+Nam Enee, id est nascenti Ecclesie de gentili populo, fit auxiliator Pallas, Euandri et Carmentis filius. Pallas sapientie dea penes Gentiles habita est, et prudentiam humanam figurat, que Euandri, id est boni uiri, filia est: a uiro enim bono separari non potest. Et Carmentis, seu Nichostrate Carmentis, uates fuit mentis diuine carmina dicens: nam subrogatus populus gentilis loco Hebrei, ut sic a prophetis uaticinatus est. Pallas in martiribus propter fundamentum Enee regni occiditur a Turno, hoc est ab Imperio, unde poeta dicit: {E Pallante morì per darli regno}.
+
+Turno uero Camilla, pernicissima et leuissima uirgo, sagiptis edocta, filia Methabi, Priuernatum regis, fit auxiliatrix; in qua pulcre romana gentilis religio figuratur, que omnimo sterilis fuit, et pro mundi gloria falsis diis uictimas obtulit, et pro uictoriis preces effudit, et cerimonias adinuenit, cum nichil ininauguratum inciperent. Pernix fuit: nam repente romani principes per orbem totum discurrebant, ut ipsum sibi uiolenter subicerent. Camilla hec Methabi, id est ponentis metum orbi, quod in romano populo accidit, filia fuit; qui populus orbem terrarum uerno priuauit, hoc est letitia et pulcritudine libertatis. Hec ex insidiis Christi milites sagittauit, cum persuasione gentilium pontificum et sacerdotum imperatores et domini temporales ad persecutionem Ecclesie mouerentur. Hec tandem in diuturno bello occiditur, quando scilicet Constantini Magni et beati pape Siluestri temporibus Ecclesie Dei romanum cessit imperium et gentilis religio extincta est.
+
+Nisus et Eurialus, quorum prior insula, sequens latum mare interpretantur, milites et fautores Enee, qui figurare uidentur hereticos et scismaticos, eo modo quo in Iob amici eius, nocturni siquidem bellatores fuere in tenebrosis oppinionibus suis: nam, cum se fingunt heretici pro Ecclesia militare, Ecclesiam persecuntur et destruunt; milites ex hostibus, qui ad fidem uenissent, nocturno bello iugulant; illucescente uero die ueritatis illuminatore, diurnorum hostium spiculis confodiuntur et cadunt.
+
+Postremo Enee manu Turnus extinguitur, quando scilicet Constantini tempore gentile Imperium ad Christi fidem conuertitur. Tunc Eneas in Ecclesie corpore coniugio Lauine tute ponitur, licet, ut supra dictum est, hereticorum et scismaticorum labefactetur inscitia et obstinatione.
+
+Amata, id est uetus Sinagoga, consummatis nuptiis Enee et Lauine, laqueo se suspendit, in suspendo siquidem manet perfidia Iudeorum, de qua scriptum est: *In diebus illis saluabitur Iuda*. Amata, a domino et deo suo deserta scelere, a Uespasiano primo et Tito eius filio, ab Adriano postremo, in omnem uentum dispersa est, et iuge sacrificium suspensum est.
+
+Enee filius ex Creusa, nomine Ascanius, remansit in consilio dispensatricis Ecclesie, hoc est uirtutum moralium habitus, modum in temporalibus rebus ponens. Ex Lauina Enee filius fuit Postumus Siluius, in quo solitarii et contemplatiui post se humum, id est terrena, abicientes merito figurantur.
+
+Amplius consideranti michi uisum est quod Sicilia, que et Trinaclina nuncupatur, insula magna, pulcra et fertilissima, tribus altissimis montibus ornata sese triangulari figura spectantibus, Christum et eius corpus Ecclesie representet: insule, ut uidemus, marinis fluctibus undique uerberantur, et uiros fortes et constantes indicant; ipsa siquidem insula ad Eolo, uentorem rege, qui pulcre romanum figurat imperium, perturbatur, et tamen, stabilis manens, potentiam eius despicit; habent sane montes excelsi similitudinem altissime Trinitatis, et ipsum insule corpus corporis Christi, quod secundum omnem perfectionem qua decebat homini factum est, atque etiam illius Ecclesie primitiue.
+
+Temporibus nostris per gubernatores Ecclesie idem sepellitur Anchises, hoc est in obliuionem ponitur; et de Sycilia Romam trasfertur Ecclesia, quando de Sinagoga sepelliente Anchisem romana fundatur Ecclesia. Hec de ingenioli mei pharetra exeuntia, an sic dirigi possint, altiora ingenia meditentur, quorum correptioni humiliter me subicio.
+
+{che uenne di Troya.} Alia lictera habet {da Troya}, et utraque bona. Et Troyam, hoc est scrofam, recte appellat carnalem illam et sacrilegam Ierusalem que Messiam suum occidit. {Poi che l superbo Ylion.} Superbum Ilemon appellat principem mundi huius. {fu combusto,} igne caritatis Christi flagrantis in ligno crucis. Hystoriam obsidionis Ylionis et eius excidium, ceu mulierculis notissimum, derelinquo. 
+
+{- Modo es tu ille Uirgilius et illa fons
+- Or se tu quel Uirgilio e quella fonte
+qui expandit eloquentie tam latus flumen? -
+che spande di parlar sì largo fiume? -
+respondi ego ipsi cum uerecunda fronte.
+resposi io lui con uergognosa fronte.
+- O altorum poetarum honor et lumen
+- O degli alti poeti honore e lume
+ualeat michi longum studium et magnus amor
+uagliami il lungo studio e l grande amore
+qui michi fecit uestigare tuum uolumen.
+che mha facto cercare lo tuo uolume.
+Tu es meus magister et meus autor:
+Tu se lo mio maestro e l mio autore:
+tu es solus ille a quo ego sumpsi
+tu se solo colui da cui io tolsi
+pulcrum stilum qui michi fecit honorem -.
+lo bello stilo che mha facto honore -.}
+
+Poeta in circumlocutionis inuolucro, quo modo se reuelauit, quis fuisset Maro cognouit; unde cum admiratione in laudem eius repente prorupit. Circa que animaduertendum quod, cum fidei ortodosse sinceritas obliuioni quodammodo gentilium poetarum theologiam tradidisset, et phylosophorum documenta negligeret, pro eo quod Ueritas, ueniens in carne et piscatores eligens in discipulos, stultam mundi prudentiam ostendisset, merito cathecumini ingenium fingit se prima facie non cognouisse Maronem, hoc est gentilem poesim et phylosophiam; at, postquam speculatus est naturalem et moralem phylosophiam, et uatum gentilium integumenta multum luminis afferre ad doctrinam christianam, ad phylosophos et poetas christianum ingenium se conuertit, dicente Aurelio Augustino: *Quicquid phylosophi et poete inuenerint quod doctrine et fidei christiane possit accommodari, ab ipsis, tamquam ab iniustis possessoribus, extorquendum est*. Nostri enim doctores in moralibus et Aristotilem, et Senecam ut plurimum secuntur, et mores respuunt lasciuientium Christianorum.
+
+De Maronis uero doctrina et uaticiniis ignoranter prolatis, quod ex altissima Dei prouidentia factum puto - nam inter latine lingue poetas, quibus fides maxima haberetur, nemo Uirgilio surrexit maior, nemo acceptior: cuius metri attestatione, centone Probe inuento, fides et religio christiana roborate sunt - ut, si prophetis quos ignorabant Gentiles credere nollent, suis saltem crederent poetis quos maxime colerent. Hinc Statius in opere poete dicit: {- Al mio ardore fur seme le fauille -} etc.; et iterum: {- Quando dicesti: *Secol si rinoua*-} etc.; et concludit: {- Per te poeta fui, per te christiano-} etc.; ibi uide plene de hoc. Uult enim quod ultra mille, id est multi, meditantes integumenta Uirgilii, conformare cum predicationibus apostolorum, ad fidem Christi uenerint. Nec mirum: secundum Gregorium in Moralibus, *qui uenerat utrumque populum redempturus, ab utroque populo uoluit prophetari*.
+
+{Hora.} Cui dicitur hor per apocopem. Modus loquendi est communis in admirantibus propter aliquid nouum emergens. {se tu,} quasi eum, oblitum temporis diuturnitate, ad memoriam reuocet; {quel Uirgilio,} illa uirgula uigilans que, recto uertice subtiliter in altum eleuata, ethera penetrasti. Et hoc se refert ad inuentiones subtiles.
+
+{e quella fonte.} Fons est perpetuum scatentis aque de terra principium. {Che spandi di parlare.} Alia lictera habet {del parlare}, et idem sensus est, et ad latitudinem claritatis eloquentie se refert. Parabola siquidem expolita et grauis elocutio, ut apparet in Salomone, pregnans quippe uerbum est, sententiosum et latens sub integumentis. {sì largo fiume,} in quo *natat elephas et peditat agnus*: omnem scientiam et inuentum gentilium poetarum et phylosophorum uero plectitur.
+
+{Resposi io lui,} id est ad lui, et est auferesis. Et uult dicere: ego, dudum gentile et sublime ingenium, ut cathecuminus christiane religioni dedicatus sum, et postergaui ingenia poetarum et phylosophorum.
+
+{con uergognosa fronte:} Ut? Quid ita? Quid peccasti? Cur sic uerecunderis, ingenium, cum in fronte susceperis signaculum crucis? Fortasse respondebit: - Quia de sinu Ecclesie uirtutes morales penitus ceciderint, et sacerdotes figura pascantur inani, unde in Christianorum republica uitia nimium excreuerunt. Confugio igitur ad te cum uerecumdia et erubesco, ut me de tantis malis eripias -. Audi sermonem in sacris Licteris: *- Erubesce, Sidon - ait mare*. Huius tamen uerbi expositio decentius explicabitur in sequenti cantu. 
+
+{O delli alti.} Alia lictera habet {delli altri}, prima meo iudicio est melior: nam plerique poetarum alti sunt, ut ibi: {Di que signori dellaltissimo canto} etc.; plerique sunt medii, plerique sunt infimi et abiecti, quibus meretricule scenice deseruiunt. Altissima enim poesis, que in Uirgilio figuratur - ut docet poeta se glosans dum dicit: {Honorate laltissimo poeta} etc. -, uult tamen in interiore sensu quod, si poete deficiant phylophorum inuenta, totum corpus eius perditum erit. honore: honor enim altissimi poete non est in dulcedine metri uere, iuxta illud ciclici: *Fortunam Priami cantabo et nobile bellum,* sed in allegoriarum latentium sobrietate, latentium sub cortice lictere suauiter resonantis. {e lume,} quoniam rationes subtiles poete opus illuminant et clarissimum faciunt.
+
+{Uagliami:} sit michi ad ualorem et utilitatem - et expetit tamquam emeritus - {il lungo studio}. Studium est uehemens animi applicatio ad aliquid peragendum cum spe obtinendi quod querit. Et tacite succenset pigris et desidiosis qui uolunt multa scire, labore studii postergato. Nemini enim contingit unquam sine diuturnitate studii ad scientiarum apices peruenire. {e l grande amore.} Nisi cum studio quis amore ardentissimo afficiatur ad illud quod intendit, labascit ingenium, et ad ipsum nunquam poterit peruenire. Oportet igitur quod amor discendi cum uehementi studio coalescat.
+
+{Che mha facto cercare lo tuo uolume.} Tacite se collaudat et merito: tanto enim amore ad licteram affectus est ab opera Maronis, ut inde eliceret integumenta altissima de quibus aliquantulum supra locutus fui. Non recircauerunt eum sic Seruius et Donatus, non alii Maronis commentatores antiqui: nam per elicita ex secretis suis illum sibi merito autorem et ducem facit. Non enim qui uersuum melodiam sequitur poete opus intelligit, sed qui longissimo et diuturno studio amore discendi allegorias de profundo effodit. 
+
+{Uide bestiam pro qua ego me uolui:
+Uedi la bestia per cui io mi uolsi:
+adiuua me ab ea, famose sapiens,
+aiutami da lei, famoso saggio,
+quia ipsa michi facit tremere uenas et pulsus.
+chella mi fa tremar le uene e polsi.}
+
+Postquam poeta collaudatione debita captauit beniuolentiam a persona, tacite respondet increpationi sibi facte cur non ascenderet montem: quia scilicet lupa impediebat eum. Et cum tali responsione connectit petitionem auxilii pro imminenti malo et periculo.
+
+Et dicit: {Uedi.} Tu, qui scientiarum omnium plenitudinem notissimam habes et insuper acutissimum ingenium, et me redarguis cur non ascendo montem totius gaudii et letitie, tibi respondeo: uide ibi lupam uisu teterrimam et orribilem, que, contra me paulatim ueniens, me ascendere non permictit, sed astu et malitia quibus callet me repellit ad yma unde ascendere ceperam. Sic loquitur gentilis populus, qui *uidit lucem magnam* et tandem, naturalibus rationibus a dyabolo superatus et poeticis fabulis illusus, oculos aduertebat. Sic loquitur altissimum hominis ingenium petendo consilium rationis.
+
+{la bestia.} *Et uidi bestiam exeuntem de mari* etc. *Uidit hominem nigrum sedentem super equo nigro et nomen illi mors*. Nulla enim bestia tante feritatis neque tante crudelitatis inueniri potest similis dyabolo, de quo scriptum est: *Crudelis est et non miserebitur*. {per cui:} cuius astu, malitia et calliditate sensim compellor ad yma. {io mi uolsi,} de recto itinere meo quo, fidei puritate et simplicitate informata miraculis, prodigiis et portentis, ac uite honestissime sanctitate, ascendebam in collem luminosum, id est credulitatem Redemptoris et mediatoris Dei et hominum Iesu Christi.
+
+{Aiutami da lei.} Ab auaritie impetu absit non magis quam aliorum capitalium peccatorum adorientium poetam in iuuentute sua! Alto enim ingenio, non auaritie misera turpitudo, sed dyaboli sillogizatio, naturalibus inherens argumentis, periculum est. {famoso saggio.} Iterum captat beniuolentiam a persona, et famosam sapientiam appellat scientiam phylosophorum et poetarum.
+
+{Chella mi fa tremare.} Qui tremit ueram et certam stabilitatem non habet, et talis uacillans est: nam dubius in fide infidelis est. Ultima enim pugna terribilis et stupenda dyaboli est, contra quam in fine dominice orationis auxilium postulamus, dicentes: *Et ne nos inducas in tentationem*, cui populus in oratione subnectit: *Sed libera nos a malo*, ut hic poeta petit a Uirgilio.
+
+{le uene.} In uenis uegetatiua uita intelligitur, que sensitiua inferior est, et in ipsa carnis sensualitas figuratur. {e polsi.} In pulsuum moderatione et armonia modus rationalis anime figuratur. Sensualitatem igitur et rationem conturbat et concutit calliditas temptatoris. 
+
+{Multi sunt animales quibus uxoratur,
+Molti son li animali ad cui si amoglia,
+et adhuc erunt plures, usque quo Ueltrux
+e anchor saran più, infin che l Ueltro
+ueniet qui faciet ipsam mori de dolore.
+uerrà che la farà morir con doglia.
+Iste non cibabit terram neque peltrum,
+Questi non ciberà terra nè peltro,
+sed sapientiam, amorem et uirtutem,
+ma sapientia, amore e uirtute,
+et sua natiuitas erit inter feltrum et feltrum.
+e sua nazione sarà tra feltro e feltro.
+Illius humilis Ytalie erit salus
+Di quella humile Ytalia fia salute
+pro qua obiit uirgo Camilla,
+per cui morì la uergine Camilla,
+Euriale, Turnus et Nisus uulneribus.
+Euriale, Turno e Niso di ferute.
+Iste persequetur eam per omnem uillam,
+Questi la caccerà per ogni uilla,
+usque que eam remiserit in inferno,
+fin che laurà rimessa nello inferno,
+unde inuidia prius eam mouit.
+là onde inuidia prima dipartilla.}
+
+Dicto de corrupta natura et pessima talis bestie, dicit in quo actualiter opus suum exerceat, et quomodo, et cum quibus, et in fine per quem et quomodo morietur.
+
+{Molti.} *Multi sunt uocati, pauci uero electi*, quoniam *stultorum infinitus est numerus*. sono li animali. Animal nomen est uniuersale sub se colligens omnes quascumque creaturas inferiores uitam degentes. Uerum quodammodo in prouerbium inualuit quod, cum de homine dicimus ipse est unum animal, intelligimus {una bestia}. Tamen, seposita Circe que homines conuertebat in belluas, luxuriosos sues appellamus, superbos leones, uulpes astutos. Omnes enim uiuentes secundum appetitum animales dicere possumus. Hinc fit quod ista bestia non electis, sed prescitis, quos inter bestias numeramus, uxoratur. ad cui si admoglia: hoc est inseparabiliter copulatur ut uir uxori. Concubinam de iure facile possumus repudiare, uxorem minime, nisi ex certis causis a iure canonico approbatis et certis solempnitatibus obseruatis. Anima christiana, caue ne cum dyabolo nuptias contrahas, cum difficile sit diuortium! Nam, ut uides, spiritus nequam delectabiliter, quasi meretrix, se prostituit.
+
+{E anchor saran più.} Noster textus dicit {e più saranno anchora*}, et idem est sensus. Et non erunt plures quia preteritorum numerum superent, sed quia augebunt. Et tempus istius {anchora}, secundum uariationem temporum in poeta, sic sume.
+
+{infin che l Ueltro:} interpretatur uelox trux; et sic uulgo canem leporarium appellamus, quem alii ueltro, alii leuriere nuncupant. Et ipse etiam uulpes odit et insequitur ut plurimum. Et hoc nomen Christo uenturo ad iudicium conuenit non minus quam leonis in paxione: nam, quando uenit in carne Dei Filius, non uenit iudicaturus mundum, sed iudicari et ut iudicaretur a mundo; et sic non ut persequeretur, sed ut persecutioni seruiret. Ad iudicium cum uenerit, leporem uilissimum et uulpem sagacissimam persequetur, cum separabit oues ab edis. Ueniet enim ut fur in nubibus celi; neque litigii diuturnitate sententiam differet, sed, accusante unumquemque conscientia sua, repente dampnabit. Neque etiam hoc nomen minus et indecentius ei conuenit, quam uermis et serpentis, que nomina, pro qualitate rei de qua intenditur, apponuntur et tollerantur in sermone diuino.
+
+Ceterum, ne aliorum oppiniones et inuentiones super hoc passu negligere uideamur, sunt qui uelint hic prophetasse poetam promictendo futurum imperatorem, qui destruet et de mundo ex toto expellet peccatum auaritie, et apud inferos relegabit, unde inuidia eam euocauit in mundum et disseminauit per totum orbem terrarum. Iuxta Sapientis uerbum, qui dicit: *Inuidia dyaboli mors ingressa est in mundum*, aliqui exponunt: *Id est auaritia, que mundum iugulat*. Et dicunt tales expositores circa hoc tria principaliter considerari debere: et primo cur talis dominus qui uenire debet uocetur Ueltrus; secundo, quid illud significet: {e sua natione sarà tra feltro e feltro}; tertio cur potius esse debeat salus Ytalie, quam aliarum prouinciarum, cum de toto mundo eam expellere debeat.
+
+Circa primum notandum quod talis uenturus dominus ideo canis leporarius nuncupatur, propter aliquot laudabiles condictiones quas canis leporarius habet: nam inter omnes canes nobilior est, et gratiosior, et pulcrior. Unde propter sui nobilitatem duo de ipso maxime notanda sunt: primo quod non latrat; secundo quod captam predam non deuorat, sed suo reseruat domino. Prima condictio nobilitatem designat Imperii, quod inter reliqua regna obtinet principatum; secunda significat Imperatoris personam, quia adeo liberalis est, quod sibi nichil reseruat, sed omnia comunicat militibus suis, sicut fecerunt Alexander Macedo, Publius Cornelius Scipio Africanus, Pompeius Magnus et, super omnes, Gaius Iulius Cesar. Ac etiam canis leporarius alia duo mirabilia in se habet: nam iacentibus in terra parcit, et insultat illos qui se defendunt; et duo hec pertinent Imperio, scilicet *parcere subiectis et debellare superbos*.
+
+Circa secundum principale notare debemus quod noster comicus poetico ritu futura predicit; unde et poete uates appellati sunt. Et dicit quod talis dominus nascetur inter filtrum et filtrum, hoc est quod talis expulsio bellue erit de corde, quod est inter duas ascellas; et ascelle gallica lingua feltra uocantur. Alii dicunt filtrum uilissimum pannorum, unde uili loco nascetur.
+
+Circa tertium notare debemus quod, quamuis iste uenturus dominus de toto orbe terrarum expellere debeat auaritiam, nichilominus noster poeta dicit quod maxime salus erit Ytalie, quoniam Ytalia amplius habundat auaritia propter simoniam romane Ecclesie; ideo, ubi magis habundat infirmitas, ibi magis debet succurrere efficacia medicantis. Ueniet ergo dominus iste qui auaritiam et simoniam, presertim de Ytalia, deinceps de mundo uniuerso, depellet et exterminabit.
+
+Utinam dominus talis non sit Antichristus, cui Iudei omnia iocalia et pretiosa a Christianis expoliata per fenus presentabunt, et omnes thesauri terre defossi ipsi obuenient! Amplius ipsius pater dyabolus eum docebit alchimiam, unde aurum, et argentum et pluto erit; unde auri, et argenti et lapidum pretiosorum multitudine explebit auaritiam Christianorum, et eos trahet auro in abnegationem fidei christiane.
+
+{Uerrà,} iuxta promissionem suam euangelicam, quoniam uerax est et non mentitur. {che la farà morire:} et qua morte statim subicit. Multiplex enim mors est, ut infra dicetur; hoc tamen loco mors sumitur, seu sumi debet, pro priuatione actus temptandi, qui est uita dyaboli; et tunc erit, cum desinet esse quem temptet. {di doglia.} Alia lictera habet {con doglia}, que scilicet cum eo eternaliter erit. Solito enim lucrari auide, summus dolor est, si ei undique lucra cessent et spes lucri: hinc ei erit pena infinita, et dolore continuo recirculabitur in semetipso, et proinde ipse et dolor unum erunt. 
+
+{Questi.} Postquam poeta per Uirgilium ostendit mortem futuram bellue per leporarii persecutionem ultimam, ut, de quo cane allegorice sentiat, ostendat, et suam limitet fictionem, ex opere et effectibus eius ipsum declarat, dicens: {non ciberà}. Actiue et passiue legi potest: nam cibus ipsius Ueltri non erit terrenum, sed spirituale et eternum, neque alios cibabit terra et peltro. Cibo enim materiali mortalem producimus uitam, spirituali uero spiritualem, iuxta uerbum Saluatoris dicentis: *Non de solo pane uiuit homo* etc.. Et, ut ostendat se de temporali domino non sentire, primo materiale cibum excludit, secundo spirituale introducit.
+
+{terra.} Sub nomine terre omnem materialem cibum excludit, et amplius quicquid ad terrenam pertinet actionem. Nam dictum est: *Qui de terra est, de terra loquitur*, et de terra cibatur per os et per aures. Et quia terra facile mollificatur, omnes homines uiuentes secundum concupiscentiam carnis et oculorum uidetur amplectere.
+
+{nè peltro:} sophisticum metallum est et commixtum, et foris ostendit aliud quam sit intus, tamen paruissimi ualoris est, et uiros duplices corde, astutos, malitiosos et ypocritas typare uidetur. Et cum peccatum annichilet hominem, recte ex auro peltrum resultare facit. Tales neque cibus Ueltri, nec Ueltrus cibat eos, quoniam ipse ueritas est, et ueritate cibabit.
+
+{Ma sapientia, amore e uirtute:} hec uerba sic simpliciter et absolute prolata, nisi de sola Trinitate, intelligi non possunt, si uim lictere facere non uelimus. Quis enim simplex homo, non dico diuinam uirtutem, sed neque moralem infundere potest? Soli Deo hoc competit, et indubitate tenemus: agnus Dei electos suos cum corporibus glorificatis tali cibo cibabit. Qui hic intelligit de domino temporali, qui auro, quod terra est, cibabit, a pietate recedit.
+
+{E sua natione:} uerbum istud, pro genitura hominis sumptum, multos sentire fecit aliter quam deceret; et hunc Ueltrum futurum hominem de carnali copula putauerunt, ad continuum ortum solis et occasum oculos non flectentes. Et sane gentiliter apologizantes inberbem puerum solem esse finxerunt, quoniam, etsi sero quasi senex locum quietis uideatur expetere, omni tamen mane repuerescit, quasi quasi ex aluo nocturne pariatur. Nobis enim communi locutione quicquid de nouo apparet nascitur; nichil enim aliud est natiuitas hominis, quam noua ostensio partus cadentis de tenebra materni uteri in lucem hanc: quod enim latebat in uentre, palam fit. Nec traslatio nominis partus ad ortum solis inepte fit, cum poeta noster in quadam sua cantione morali, que incipit
+
+{Io sono uenuto al punto della rota,
+che lorizonte, quando il sol si corca,
+ci partorisce il geminato cielo,}
+
+fieri licere ostendat. Et, ut sic, Christus ueniens ad iudicium ut fur, antro nubium patefacto, omni creature se palam ostendet. Talis igitur erit natiuitas Ueltri. {sarà tra feltro e feltro.} Nichil, inter humana inuenta quod nubes assimilet, aptius poterit inueniri, quam filtrum compositum ex uerticibus lane tenuissimis, ad similitudinem actomorum, forcipe cesis et diuersorum colorum tenui uisco compaginatis, quo ceu per nubes deorsum aquarum guctule distillantur. Et, ut diximus, filius Uirginis ad iudicium uenturus est in nubibus celi. 
+
+{Di quella humile Ytalia:} methonomia est, hoc est denominatio, que a rebus finitimis trahit originem; et ideo dicitur a metha, quod est de uel trans, et nomo, quod est nominatio, respondetque colori qui dicitur denominatio. Et fit methonomia modis quatuor, quorum primus est quando contines ponitur pro contento, ut in textu nostro, uel etiam e conuerso, ut: *Animam que sacrificauerit Deus fecit mundam*, anima enim ab homine continetur. Continentia autem superiora dicuntur, contenta inferiora; unde ubicumque unum pro alio ponitur, uel proprium pro appellatiuo, uel e conuerso, fit methonomia, ut ibi: *Predicate euangelium omni creature*, id est hominibus; et ibi: *Tiphis et Authumedon dicar Amoris ego*.
+
+Secundus casus est quando inuentum ponitur pro inuentore, ut: *Cum Uenere et Bacho lis est*, id est cum luxuria et ebrietate. Tertius est quando instrumento tribuitur illud, quod artificis est, uel e conuerso, ut: *Oculus uidet* et *Crux Christi dyabolum superauit*. Quartus est cum causa ponitur pro effectu, ut: *Rogo dilectionem tuam*, id est te dilectum. Fit etiam methonomia, secundum Tulium, quando representans ponitur pro representato, significans pro significato, possexum pro possexore; uel quando adiectiuum quod est cause attribuitur effectui, uel e conuerso, ut *Iam gelidas Cesar cursu superauerat Alpes*: gelide Alpes non sunt, sed gelu faciunt. Et notare debes quod methaphora est translatio in significatione, sed methonomia fit in officio. Et hec differentia inter hos tropos assignatur, secundum quod dicunt quidam, quod methonomia continetur sub methafora. Humilem igitur Ytaliam, romanam appellat Ecclesiam, in cuius declarationem pontifex eius seruum se dicit seruorum Dei: ipsa quippe, in Christi et discipulorum suorum humilitate fundata, totum christiane Ecclesie representat.
+
+{fia salute.} Liberatio Ecclesie ab auaritia nec uera, nec perfecta salus est, sed resurrectio animarum cum corporibus glorificatis: nam anima, facta ad ymaginem et similitudinem Dei, refectionem suam inueniet in uisione diuinitatis, corpus uero suam in uisione corporis Christi.
+
+{Per cui.} Circumlocutione declarat de qua Ytalia, id est parte Ytalie, sentiat in methonomia; et, ut dixi supra, numquam perifrasi utitur, quod in ipsa aliquod singulare misterium non includat. morì la uergine Camilla, de qua dictum est supra, in glosa super illo uerbo {e cantai di quel giusto}. Uerum, secundum Seruium, *Camilla quasi ministra dicta est, enim et ministros camillos et camillas in sacris uocabant, unde et Mercurius etrusca lingua Camillus dicitur, quasi ministrator deorum*. Uerba sunt Seruii, que ad intentum nostrum satis se dirigunt: nam, ut ibi dictum est, Camilla, Metabi regis Priuernatum filia, fert ymaginem gentilis Ecclesie, que tempore sancti Siluestri penitus extincta est. De Enea poeta dicit:
+
+{Che fa dellalta Roma e del suo imperio
+nello empireo cielo per padre electo.}
+
+Et hoc cum ad licteram Camilla uetaret, extincta est. Euriale, sotius et una anima cum Niso: milites Enee fuerunt, ut in eadem glosa dictum est, et quid figurent, scilicet hereticos et scismaticos, qui totam Christi, Ecclesiam corruperunt, fedauerunt et laniauerunt, dum nocturno bello pugnare pro Enea se fingunt. Turno e Niso. De Niso iam dictum, de Turno etiam in glosa illa satis late dictum est. Ipse quippe terrenum figurat Imperium, quod in Constantino cessit beato Siluestro: qui de latino factus est grecus.
+
+Et aduerte ad artificiosum ordinem poete: nam primo producit Camillam, que mirabiliter fraternizat cum Synagoga, que suum occidit Christum, et in Saulo Christianos persequebatur: sic et gentiles sacerdotes nascentem Ecclesiam Christi persecuti sunt. Ceterum cum in persecutione martirum patientia et miraculis christiana religio mirabiliter multiplicaret, spiritus nequam conuersus est ad hereses cum fauore Imperii. Unde post Camillam Eurialem recte ponit, et istis ambobus adicit Turnum, id est temporalem dominum fauentem gentili sacerdotio et hereticis. Post Turnum ponit Nisum, qui insula interpretatur a terra firma separata, et flagellis tempestatum undique inruentium supposita. Et in hoc loco figurat scismaticos separatos a corpore Ecclesie romane, ut accidit in Maomet; numquam tamen legimus legem Amaomet calore de romano Imperio recepisse.
+
+{di ferute.} *Sagitte tue acute, populi sub te cadent in corda inimicorum regis*. Magnum fuit bellum inter Imperium et Ecclesiam primitiuam, magnum inter hereticos et doctores fidei christiane. Magna intulit uulnera diuus Aurelius Augustinus hereticis, ingentia intulerunt martires infidelibus dum torquebantur. Audi Laurentium ad Decium imperatorem dicentem: - Ex hoc latere iam assatum est: gira et comede -. Maximum intulit uulnus Siluester quando, conuerso Costantino ad fidem Christi, gentilis religio ex toto deleta est. Multis igitur magnisque uulneribus extincti sunt heretici et ydolatre. 
+
+{Questi la caccerà,} more boni et solliciti uenatoris, non solum in capite dyabolo, sed in membris suis, usque ad locum ubi, sicut uulpes, in caueis suis perpetuo detrudentur. {per ogni uilla.} Uillas Galli ciuitates appellant, Ytali regiones comitatus, et, ut sic, totum habitabile includit. Moraliter, de una cum dicet: *Exuriui, et non cibastis me*; ex alia cum dicet: *Sitiui, et non dedistis michi potum*; de alia *Nudus eram in frigore: non operuistis me uestimento*, et sic de reliquis; sicque accusans, omnem excusationem auferet eis, eorum rusticitatem reprehendendo et supinam ignorantiam. Nam dicent stulti: - Quando uidimus te nudum? - Quibus respondebitur: - Quando uidistis pauperem meum -.
+
+{Fin che laurà rimessa nello inferno:} quod tunc erit, cum dicet peccatoribus: *Ite, maledicti, in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius*, et non uerbum remiserit. Quasi actenus inde, ut e carcere, temptator euaserit in pernitiem hominis. Et hec de inferiori et essentiali inferno intellige.
+
+{Là donde inuidia prima dipartilla:} quo pacto uerbum hoc de auaritia possit intelligi non uideo, nisi dicamus quod animo lucrandi hominem et in suum dominium trasferendi uenerit primo in mundum. Sed ego conuenio cum Scriptura, que dicit: *Inuidia dyaboli mors ingressa est in mundum*. Auaritiam fortasse mouit in Cayn, unde factus est paricida? Et rursum inuidia sublimem angelum mouit in superbiam et excitauit in elationem, et non auaritia! Neque potuit animum Ade inuadere auaritia, quandoquidem illi totus orbis terrarum datus est in possexionem, immo filios producere delectabatur ut secum pariter possiderent. 
+
+{Ubi audies desperatos stridores,
+Oue udirai le disperate strida,
+uidebis antiquos spiritus dolentes,
+uedrai li antichi spiriti dolenti,
+qui - Ad secundam mortem! - quilibet clamat.
+che - Alla seconda morte! - ciascun grida.
+Et postea uidebis illos qui sunt contenti
+E poi uedrai color che son contenti
+in igne, quia sperant uenire
+nel foco, perchè speran di uenire
+aliquando ad beatam gentem.
+quando che sia alle beate genti.
+Ad quas postea si tu uoles ascendere,
+Alle qua poi se tu uorrai salire,
+anima erit ad id me dignior:
+anima fia acciò di me più degna:
+cum ipsa te relinquam in meo discessu;
+con lei ti lascerò nel mio partire;
+quia ille imperator qui ibi sursum regnat,
+chè quello imperador che là su regna,
+quia ego fui rebellis sue legi
+perchio fui ribellante alla sua legge,
+non uult quod in sua ciuitate per me ueniatur.
+non uuol che n sua città per me si uegna.
+In omnibus partibus imperat et ibi sursum regit;
+In tutte parti impera e là su regge;
+ibi est sua ciuitas et altum scannum:
+quiui è la sua città e lalto seggio:
+oh felix ille quem ibi eligit!
+oh felice colui cui quiui elegge!}
+
+Dixi in preambulis cantum istum non solum preuiationis, hoc est exordii, uel uerius prologi - iuxta intellectum Phylosophi in secundo Rethorice, ubi dicit: *Prohemium est in oratione rethorica, sicut prologus in poetica et preludium in fistulatione* -, sed potius argumenti seruare naturam, cum in ipso nulla fiat inuocatio. Rethores quidem consueuerunt prelibare dicenda ut animum auditoris sibi comparent; poete non hoc solum agunt, quin ymmo post hoc inuocationes emictant: quod eis conueniens est, quoniam multa inuocatione opus est eis, eo quod aliquid amplius supra communem modum hominum per eos a superioribus substantiis petenda sint, quasi diui quoddam munus.
+
+Recte tamen exordienti, ut uult Cicero, tria requiruntur, ut scilicet beniuolos, dociles et attentos reddamus auditores; et hoc maxime in admirabili genere cause. Cum ergo materia, circa quam opus istud uersatur, circa totius sui totalitatem sit admirabilis et sublimis, et ad admirabile tria hec hoc in loco intendit. Nam Maro nostro comico pollicetur se ducturum eum per locum eternum, in quo gemitus et eiulationes desperatas audiet, et reliqua que post hoc dicit: in dicendorum siquidem utilitate beniuolentiam; in admirabilitate talia apprehendendi attentionem; in possibilitate talia euadendi docilitatem ab auditoribus et studiosis operis sui captare uidetur. Utilitatem innuit, cum se dicturum dicit ea que maxime terribilia sunt et allicentia ad eorum fugam humana desideria, et quo pacto deuitari et purgari queant, queue sunt eiusdem desiderii illectiua, scilicet gaudia paradisi; admirabilitatem tangit, cum promictit se tam ardua, tam sublimia dicere et tractare, ipsamque Beatricem dicturam et tractaturam; possibilitatem ostendit, cum pollicetur se de statu tali primo ingenium uiatoris erepturum.
+
+Sequitur ergo: {Oue udirai}, aure cordis, in inferno isto quo praui homines uersantur, {le disperate strida}. Alia lictera habet {le dispietate}. Prima melior: nam stridores dentium et oris reperiuntur in obstinatis Dei misericordiam desperantibus, iuxta uerba Cayn dicentis: *Maius peccatum meum, quam ut ueniam merear*. Stridor et eiulatus ex ingenti ardentique dolore impetuose solent foris exire, et talis modus prescitorum statum figurat et ostendit. {Uedrai}, oculo interiori hominis, scilicet intellectuali, per collationem temporis ire ad tempus gratie, {li antichi spiriti dolenti}. Differentiam, ut uides, facit inter desperatos stridores, quos damnat in Herebo, et antiquos spiritus dolentes, quos suspendit in limbo: et tales sunt spiritus Gentilium decedentium in statu innocentie cum originali culpa, et actiuorum et speculatiuorum spiritus illustres, sola damni pena cruciati in limbo que nil aliud est quam priuatio uisionis Dei.
+
+{Che - Alla seconda.} Istud uerbum {Alla seconda morte!} est illud quod sepius repetitum clamant. {morte,} que ueniet post resurrexionem corporum in die iudicii. Et uerba ista conueniunt damnatis, aliter tamen, et aliter: nam illi qui sunt in limbo et solam penam damni sustinent, affectant corporum unionem gratia perfectionis indiuidui; praui ex odio, ut corpora, quorum opera deliquerunt, simul cum animabus suis penis eternis crucientur: et nunc inuident corporibus suis uersis in cinerem et quod nichil hoc interim patiantur. Ceterum non est existimandum quod corpus Aristotilis resurgat sub eadem imperfectione qua corpus Neronis, cum teneamus nulla alia pena affici limbaticos quam carentia uisionis Dei. Et sic fortasse corpora eorum resurgent equalia ad pondus, et ex toto obedientia anime rationali et intellectui tamquam nobiliori. Et si terra, celum et sydera inmutabuntur et meliorabuntur, ut tenemus, eruntne ad gratiam beatorum uidentium Deum, a quo pro alio bono auertere faciem impossibile est? Amplius, uidendo Deum, omnia uident. Forte istis ad aliquid opitulabuntur, ne pulcerrimum bonum quod transeundo peregerunt remaneat inremuneratum; et fortasse eis aliquid in die iuditii reseruatur.
+
+Quidam hic sic dicunt: *Alique sunt mortes temporales, alique spirituales. Temporalis illa est que animam separat a corpore; spiritualis uero illa est que animam separat a Deo. Et ista etiam distinguitur: nam aliquando homo peccat, sed potest penitentia resurgere; aliquando in obstinatione decedit, et ab hac resurgere non potest.* Anima, que modo sine corpore cruciatur, post iudicium cum corpore cruciabitur.
+
+{ciascun grida.} Clamor magnam animi affectionem et famosam inducit, cum optet, clamans longe, exaudiri. 
+
+{Alle qua poi,} post consummationem purgatorie penitentie, offitio et opere uirtutum confortantium penitentiam et coadiuuantium in opere eius, {se tu uorrai,} per arbitrii libertatem mouentem uoluntatem, simul cum prima causa disponente, ad opera meritoria, {salire,} per opera meritoria: nam purgatus sine actione bona similis est infanti nuper baptizato, qui nichil preter neutralem iustitiam promeretur decedens.
+
+{Anima:} nam theologia et opera meritoria animam animant et perficiunt. {fia acciò,} ad coadiuuandum studiosum ingenium uolentem spiritualia et inuisibilia de Deo et creatura cognoscere, et per opera caritatis Deum uidere. {di me più degna.} Non excludit se tamquam indignum, sed dicit quod erit anima dignior. Digni siquidem fuere phylosophi morales uirtutes inuenientes, docentes et obseruantes, et meditationibus altissimis studentes uenire ad sublimia cognitionis Dei et creature, ubi uenerunt: in quibus diuina bonitas fauit eis, sed, quia caruerunt gratia scientie reuelate, hominem ad felicitatem ueram, ad summum bonum, perducere non potuerunt. Dignior scientia fuit christiana theologia sanctorum prolata, que recte et uere beare potest hominem.
+
+{Con lei ti lascerò:} nam usque ad uirtutes ueras animi iam purgati per naturales uirtutes proprias anima potest ascendere: ab inde supra non potest sine dono scientie reuelate et gratia Dei, quoniam Ueritas in carne ueniens *stultam fecit sapientiam huius mundi* et prudentiam carnis. Et aduerte quod, ubi deficit phylosophia, ibi incipit et supplet theologia. {nel mio partire,} ac si dicat: in eo quod secum conuenio, secum procedo; ubi dissideo, ab ea quasi euanescens recedo. Ratio quidem naturalis non patitur ex nichilo aliquid fieri, neque mundum essentiale initium habuisse, nequo uirginem parere, neque Deum hominem fieri. 
+
+{In tucte parti impera,} iuxta illud: *Si descendero in infernum, illuc ades*. Bonum igitur quod potest apud inferos inueniri Dei iustitia est: nam si non remuneraret bonum et puniret malum, non esset Dominus neque iustus. {e là su regge,} quoniam lumine suo et caritatis ardore angelos bonos et electorum animas, iuxta eorum promerentias, gradualiter sui fruitione complet, regit et gubernat, ita ut nil supra uelint uel appetant. {Quiui è la sua città}, de qua ipse dicit, ut supra dictum est in glosa, et ceterum ipsa est celestis Ierusalem et gloria paradisi; {e l'alto seggio,} de quo poeta plene agit in ultimo Paradisi.
+
+{Oh felice,} uera, plena et perfecta felicitate, qua nil supra. Et est interpositio sub admiratione, bonum summum indicante. {colui cui quiui elegge.} Ratio predestinationis adeo profundatur in mente diuina, quod ab omni intellectu creato remota est. 
+
+{Et ego ipsi: - Poeta, ego te requiro
+E io a lui: - Poeta, io ti richeggio
+per illum Deum quem tu non cognouisti,
+per quello Dio che tu non conoscesti,
+ad hoc ut ego effugiam istud malum et peius,
+acciò chio fugga questo male e peggio,
+quod tu me ducas ibi ubi modo dixisti,
+che tu mi meni là doue hor dicesti,
+ita quod ego uideam ianuam sancti Petri
+sì chio uegga la porta di san Pietro
+et illos quos tu facis adeo mestos -.
+e coloro cui tu fai cotanto mesti -.
+Sic se mouit, et ego secutus sum retro.
+Così si mosse, e io li tenni retro.}
+
+Ultima particula secunde partis, in qua, auditis per poetam rationibus et persuasionibus eloquentissime phylosophie et altissime poesis, sublime uiatoris ingenium non solum consentit, sed cum admiratione deprecatur, et expetit a ratione ut pollicita exequatur: nam boni ingenii est natura recte rationi illico obedire et eius uestigia statim capere. Quid tamen requisitio hec et tam fortis adiuratio sibi uelint, cum uideantur Maroni fidem adimere uel saltem extenuare, non uideo, nisi unum: quod superabundantia bone uoluntatis et affectionis nimie confidentie atque familiaritatis hoc pie sinant.
+
+{E io a lui,} subaudi: illico humiliter respondi suam confirmando pollicitationem. {poeta:} dictum est supra quid hoc nomen importet. Unde in usu uerborum recto poeta procedit: nam, cum intendat poetico more procedere, reuerenter ipsum poetam dicit, ut eius captet beniuolentiam. {io ti richeggio.} *Ex abundantia cordis os loquitur*, et requirit adiurando {Per quello Dio}: per quid maius uouere et adiurare non possumus, quasi uelit intelligi quod nichil altius desideraret quam pollicita, et ideo ipsa iuramento confirmat. {che tu non conoscesti:} hoc dicit propter humanitatem Christi. Bene cognouerunt phylosophi unum Deum, similiter et poete. Allatum supra Ualerium Soranum hic repeto, dicit enim ad propositum:
+
+*Iuppiter omnipotens, rerum regumque repertor,
+progenitor genitrixque deum, deus unus et omnis.*
+
+An tamen Trinitatis archanum uiderint, non est credibile, licet satis appropinquauerint in Tymeo. Et erit sensus lictere huius: sed modo cognoscis.
+
+{Acciò.} Quare sic deprecetur et adiuret subicit uerbis generalibus. {chio fugga questo male,} quod in uia patimur, urgente carne, mundo et demone: *Suos enim quisque patitur manes*, et *nemo sine crimine uiuit*. Male gignimur, quoniam in peccato originali, peius in uia peccatorum producimur, pexime de uita migramur si in peccato morimur, cum inde mors eterna sequator. {e peggio}, scilicet mortem eternam que omnium rerum pexima et orribilis est.
+
+{Che tu mi meni} intellectu pratico, ita ut oculo etiam corporali uideam et scribam ac depingam in hoc opere meo, quod erit spectaculum uulgi; {là doue ora dicesti,} in oblatione tua tam liberaliter caritatiua, {Sì chio uegga,} oculo pratici intellectus, perceptiuo rationis, per tuas demostrationes naturales et morales, {la porta di san Pietro}. Ex hoc textu colligitur quod autor procedit ut catechuminus: nam allegorice intelligendo portam sancti Petri uia contritionis, confexionis et penitentie est. Nam sancto Petro date sunt claues regni celorum, et uicarius sancti Petri, id est sacerdos, infra sedebit super ianua purgatorii.
+
+{E coloro cui tu fai}, in locutione tua terribili, {cotanto mesti}. Mestitia est mentis tristitia et utique continua: tota enim et perhennis tristitia, totum absorbens hominem, nomine isto absoluitur et continetur.
+
+{Così,} id est sic de mea intentione informatus, {si mosse,} motu et passu intellectuali et ad me docendum disposito; {e io,} ingenium docile et sublime dispositum cum desiderio ad discendum, {li tenni retro,} humiliter et deuote me subiciendo gubernationi, correptioni et iudicio phylosophice rationis.
+
+Resumentes sub epylogo, in cantu isto poeta processum posuit totius humane nature a mundi creatione, et quomodo primus homo peccauit sonnolentus, et quomodo ire tempore a suo creatore recessit, ipsumque tempus noctis appellat et mortis. Passim posuit terminum temporis ire per aduentum temporis gratie in plenitudine temporum, et humanationem Uerbi Dei, figuratam in colle solis radio illustrato.
+
+Posuit etiam quomodo homo libero restitutus arbitrio est, licet non primeuo, in cliuo plage tipato. Et quia Deus et natura odiunt otiosa et pigra, pugnas ponit in quibus crux Christi uiatorem hominem dereliquit, ut posset aureolam promereri: quas figurat ordine successiuo et naturali in bestiis tribus, quarum prior mollitiem carnis blandientis, secunda mundi pompam superbientis, tertia temptatoris astum et calliditatem persuadentis ostendit. Caro cum concupiscentis suis, mundus cum dignitatibus suis, dyabolus cum laqueolis suis hominem fortiter expugnant. Ponit quomodo gentilis populus motus, excitatus et impulsus miraculis, signis et prodigiis, et sanctitate uite seruorum Dei, terreno relicto strepitu mundi, collem puritate et sinceritate fidei ascendebat; et quomodo dyabolus phylosophicis argumentis super flumanam baptismalem hominem acerrime debellabat, ut regenerationis aquam et adoptionis gratiam non haberet; et quomodo humanum ingenium sublime, sensibus admistum corporeis, cedens ueteratoris astutie, ad fabulas gentilium poetarum reuertebatur ydolatriam suadentes; et quamodo rogatu Beatricis, hoc est scientie reuelate, Maro, hoc est humana ratio phylosophorum studiis sublimata, in uerecundiam lasciuientis religionis christiane suum sibi auxilium obtulit, ipsamque moralium uirtutum reparatricem ingenium recognouit; et quomodo moraliter ratio ingenio prauitatem impie bestie enudauit, et eius interitum; et quamodo Ueltrux, talis bestie persecutor, ad iuditium est uenturus, et quid aget; et quomodo humilem romanam Ecclesiam ducet in gloriam paradisi, bestia in Herebo relegata; et quomodo, signis compertis quibus intelligeret phylosophia ingenium altissimum nolle fidei simplicitate, sed demostratiua uia collem ascendere, Maro pollicetur se ipsum ducturum per eum, et qualem ostendit; et quomodo ingenium, consentiens rationi recte et regulate, una secum tale iter arripuit.
+
+Incliti uatis Dantis Allegerii prime Comedie capitulum primum explicit. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt b/testi_2_tutti/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt
new file mode 100644
index 0000000..9efeb47
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Franciscus Petracchi poeta, uir illustris ac uita moribusque et sciencia clarus, sedente Benedicto XII pontifice maximo gloriosissima fama per orbem floruit uniuersum. Hic aput Aritium XII kalendas augusti ex ser Petracco patre, Letta uero matre natus est post ߤtamenߤ christianorum iubileum XIII anno IIII; sed postmodum aput Florentiam, opulentissimam Etrurie ciuitatem, ex qua parentes eiusdem longis fuerant retro temporibus oriundi in copiosa fortuna, a Musarum, ut puto,fuit uberibus educatus. Sed cum causa seditionum multiplicium florentinorum ciuium nobiles aliqui, ser Petracco amicitia atque consanguinitate coniuncto, tamquam hostes rei publice exilio damnarentur, idem ser Petraccus, una cum filio puero et uxore sua ac pariter tota domo, sibi suisque proscriptionem uoluntariam ascribendo, relicta patria Alpes transabiit appeninas Auinionique secessit, quo Franciscus ab ipsa pueritia celebri fultus ingenio in liberalibus artibus studuit didicitque. Demum, cum etate iam esset adultus, Bononiam, Lombardie nobilem studiisque florentem petiit ciuitatem, ibique sub diuersis doctoribus iura ciuilia audiuit. In quibus dum assiduo studio laboraret, Apollo, prescius sui uatis futuri, eiusdem mentis archanum lepido Pyeridum cantu carminibusque cepit demulcire diuinis, ob quam causam, legibus iam neglectis, ad Parnasi culmen cepit dirigere gressus suos. Quod dum pater referentibus pluribus audisset, nati futuram gloriam ex ceptis debite non repensans, cum eciam animo quam eterna temporalia pocius affectaret, nequiquam astris auidus obuiare, indignans quodammodo ipsum ad lares proprios reuocauit, et, cum illum studiorum talium obiurgatione multimoda momordisset, aiendo, eum suo imperio oneratum leges auditurum secundo Montem misit illico Pesulanum. Sed, iubentibus fatis, quibus de facili non obstatur, Pyeridum corus egregius illum indissolubilibus amplexibus circumdauit, egreque ferens ab infantia educarat, et cui per ipsum fama candidior seruabatur, eidem a legum perplexitate uitabili et rabidi fori latrabilibus iurgiis raperetur, Cesarum sanciones ac iurium consultorum tabulas indignanter abstulit ab eodem, suis luminibus e uestigio apponendo quid Smirneus uates impellente Apolline de Ulixe Graysque reliquis plectro mirifico demonstrarit; quid Terentius Culleus placida infestante Talya meretricum lenonum iuuenum et seruorum actus describendo reliquerit; quid Maro diuino dotatus ingenio, pastorum scenicos ludos, aruorum necessarios cultus, Troadum clades et arma uictosque Penates et lacrimas morientis Elysse cantando narrauerit; quid Flaccus lirica suauitate ac acerbitate satyrica decantarit; quid Naso Elycona spirante fingendo peregerit; quid Lucanus urgente Calliope feruida tuba altisona clangendo perflauerit; quid Statius, quid Iuuenalis, quid eciam alii plures mirto edera lauroque conspicui, uirtute pariter ac fama mirabiles, heroyco cantu reliquerint discedendo. Ipse quidem nec abiecta studio reuocauit, nec apposita, studendo efficaciter, uilipendit, sed iam accipiens auctores ac in suos doctores eciam et magistros, sic totus ardore castalio inflammatus, se poesi patre eciam ignorante donauit, ut nichil uel modicum aliud cogitaret; in qua qualis euaserit, uerbis explicare non opus, eo quod ipsa ipsius opera luce clarius manifestant. Que quidem talem tantumque perhibent, nisi fallor, quod, si opinio phylosophi samiensis ueris posset rationibus sustineri, animas hominum scilicet reuerti ad alia corpora, iterato in hoc Uirgilium omni imbutum dogmat rediisse, non dubito dicerent qui cognoscunt. Hinc uero morales est phylosophos diligenti studio imitatus, et maxime M. Tullium Ciceronem et egregium Senecam cordubensem in tantum quod iam locutione et moribus alterum istorum possit merito iudicari. Sed hic uates dolciloquus, suum post hec cupiens ingenium exercitare et operibus eciam experiri, dum adhuc iuueniles anni feruescerent, humana uitans consortia cepit solitudine delectari, petiitque inter montes arduos umbrisque arborum perpetuis occupatos, uallem quandam quam incole nec immerito nominant ab antiquo, que non hominum artificio sed nature magisterio multis est delectabilibus exornata, quod ipsemet heroyco carmine caliopeo modulamine mensurat fratri Dyonisio de Burgo theologie magistro describit pulcerrime politeques; ibique a fonte perpetuo limpidis undis fluens amplissime Sorgia fluuius summit originem emanando. Hoc igitur loco hic poeta egregius, ne de infossi talenti culpa redargueretur a posteris, plura opuscula tam metrica quam prosaica eleganter ac floridissime decantauit, et inter alia memoratu dignissima opus suum illud magnum et mirabile cui Affrica nomen imposuit, eo quod maioris Affricani gesta in eodem heroyco metro monstrentur, ingenio diuino pocius quam humano, creditur compilasse. Attamen ne hominum notitia solitudine nimia priuaretur, determinatis temporibus se ad romanam curiam conferebat, in qua amicitia summorum pontificum, regum atque procerum tam Gallorum quam eciam Ytalorum aliorumque quamplurium usus est, et potissime Benedicti pape XII, Petri de Columna cardinalis et Roberti Ierusalem et Sicilie regis, et Azonis de Corigio militis. Cum quo, patre iam mortuo, Neapolim, Campanie urbem, ueniens, eius opere primo ad predictum Robertum regem aditum habere dignatus est; in conspectu cuius tam eleganter suam et poetarum priorum scienciam commendauit, ut, cum summam incliti regis graciam acquisisset, eidem auido laudabilia cuncta noscendi, omnibus aliis theologie phylosophieque studiis derelictis, poetarum studium quod ante uilipendebat assummeret, sibique in preceptorem ipsum Franciscum dummodo ibidem uellet remanere instantissime postulauit. Sed ipse, cum ad maiora iam animum direxisset, honestissima tanti officii renuntiatione premissa, a predicto rege clam primo, secundario uero coram suis proceribus in facultatibus uariis esset examinatus, in poetica gratissime et cum omnium intelligentium audientiumque assensu approbatus existeret, cum Azone amico suo iam dicto ad inclitam Romam citato uenit itinere, quo a senatu populoque romano iam receptus, non minus sua operante uirtute, quam hoc preces pro eodem rege exponente, in poetam egregium a senatoribus est assumptus. Quorum alter, dominus uidelicet Ursus de Ursinis, miles ac Anguillarie comes clarissimus, U Idus Aprilis, anno uero incarnationis dominice MCCCXLI, inditione autem UIIII et etatis sue anno XXXUII, in urbe romana celsoque Capitolio coram omni clero et populo, florida ab eodem ac prolixa in exaltatione Musarum mirifica, ac a predicto domino Urso in laureandi poete laudes sermocinatione premissa, eum in poetam laurea corona solemniter coronauit, eique tam sue clarissime professionis quam eciam romane ciuilitatis priuilegium multa ac integra dicacitate completum et bulla aurea suis signis, olim toto orbi metuendis pariter et uerendis, insculpta prout decuit roborauit. Quod quidem ibidem fieri non ante contigerat a coronatione dignissima Statii Pampinei Surculi tolosani qui anno ab urbe condita DCCCXXXIIII sub Domitiano Cesare creditur coronatus. Cum quanta hoc romanorum ciuium letitia tam nobilium quam eciam plebeiorum factum contigerit, non opus est uerbis: facile quidem potest ab unoquoque presummi; ipse id nempe omnibus uisum puto, iam multo ante lapsa felicia tempora ac regna saturnia rediisse; ipse tamen, quamuis tenuissime respectu ueritatis, ne sui ipsius laudes rescribere uidererur, Iohanni militi in quadam epistola metrica designauit. Habita igitur laureatione predictus cum Azone de Corrigio Parmam iuit, ibique secum integra amicitia iunctus, per aliquale tempus commoratus est, et moratur usque in hodiernum. Insuper iste Franciscus quantumcunque sciencia sit excellens, non minus morum claritate refulget. Nam, quamquam solitudine, ut iam supra monstrauimus, delectetur, quod ipsemet in quadam egloga sua, cui nomen Argus , testatur amplissime, se pastorem soliuagum ac eciam Siluium uocitando, fuit tamen et est homo moribus ciuilis et, et unucuique iuxta sui conditionem amicabilis, placabilis et communis; habitu uero honestissimus, et ut hoc iuxta sui uolitum plenius et commodius uteretur, ac aptius posset mundanarum rerum sollicitudines euitare, uitam assumpsit et habitum clericalem, usus tamen ilaruis et modicis ac ab animarum cura solutis beneficiis, maxima a summis pontificibus sibi beneuolis ac eadem illi offerentibus renuendo, et potissime presulatus, ne forsan Scillam fugiens assumendo, o amplectens nimia rueret in Caribdim. Statura quidem procerus, forma uenustus, facie rotunda atque decorus, quamuis colore etsi non candidus, non tamen fuit obscurus, sed quadam decenti uiro fuscositate permixtus. Oculorum motus grauis, intuitus letus et acuta perspicacitate subtilis; aspectu mitis, gestibus uerecundus quamplurimum; risu letissimus, sed nunquam cachino inepto concuti uisus; incessu moderatus, prolatione placidus et iocosus, sed rara locutione utitur nisi interrogatus, et tunc uerba debita grauitate pensata sic interrogantibus profert in patulo, ut ad audiendum attrahat eciam ydiotas, et eosdem, per longissima spatia durante sermone, sine tedio ymo cum delectatione multiplici, ut ita loquar, teneat irretitos, in tantum ut sint qui hunc audiendo concedant uerum a cantibus syrenarum sotiorum ducis Naritii naues fuisse summersas, dum se a dulcedine prolationis istius quodammodo comperiant fore captos. Et alii sunt qui firma teneant fide, quod dudum eedem apes que Platoni Ambroxioque dormientibus paruulis melle labra delinirunt, huic tymo cyrrensi sature eciam paruulo delinissent, si hoc potest, ut uidentur homines credere, argumentum esse future dulcedinis in loquendo. Et ultra, quod est mirabile dictu, in tantum aliis sua preualet affabilitas inter cunctos, ut que ceteris solet famosis sue fame presentia derogare, huic auget, ut apparet eo quod de eo contrarium euenisse quampluries iam est uisum. Nam nonnulli probissimi, quod ipsemet propriis auribus audiui, fide interposita iuramenti, firmarunt nichil de hoc homine, respectiue ueritate pensata, famam per orbem gerulonum oribus reportare. Quid de ipsius ingenio referam? Nil ei ambiguum, nil obscurum, sed omnia illi patent clara, lucida et aperta; si uera loquor sui testificentur effectus. Memoria uero illum diuinum potius quam humanum autumo esse reputandum: nam ab ipsa prothoplasti creatione primeua usque ad hodiernum, quicquid et per quoscumque reges, principes, populos seu gentes et ubicumque actum sit, tamquam sibi presentia cognouisse ac memorasse demonstrat. Phylosophorum uero doctrinas morales, naturales atque theologas ut sumpserit teneatque ipsius gesta, uerba, scriptaque iam pandunt. Cibo et potu temperatus, nam uulgaribus semper usus est. Mundiciis corporalibus magis ne uideretur ab aliis deuiare uiuentibus, quam appetitu concupiscibili impulsus, decoratus est. In musicalibus uero, prout in fidicinibus et cantilenis, et nondum hominum tantum sed eciam auium, delectatus ita ut ipsemet se bene gerat et gesserit in utrisque. Patiens tamen extat et, posito raro ac ultra terminos rationis irascatur, cito quidem reuertitur. Ueridicus plurimum et fidelis; religione christianissimus et in tantum, ut uix nisi ab expertis et cognitis crederetur. Libidine sola aliqualiter non uictus in totum, sed multo potius molestatus; sed si quando ipsum contingit succumbere, iuxta mandatum Apostoli, quod caste nequiuit explere, caute peragendo compleuit. Et quamuis in suis quampluribus uulgaribus poematibus in quibus perlucide decantauit, se Laurettam quandam ardentissime demonstrarit amasse, non obstat: nam, prout ipsemet et bene puto, Laurettam illam allegorice pro laurea corona quam postmodum est adeptus accipiendam existimo. Quid opus est uerbis? Nichil enim potest de uirtutibus et sciencia huius poete respectiue ad ueritatem meus calamus explicare. Scripsi quidem magis audax quam discretus, et ideo reliqua, muito magis maiora quam posita, cum hiis que eciam demonstraui, uiro sufficientiori ac stilo pariter altiori scribenda relinquo. Gloriosus iste poeta usque in hodiernum diem plura composuit opera memoratu dignissima. Nam primo et principaliter opus illud egregium compilauit, in quo heroyco carmine ac oratione arte multiplici admiranda Scipionis primi gesta in Cartaginienses potissime et Annibalem eorum ducem Penosque reliquos mira cum uirtute tam animi quam corporis operando tractauit, cui eo nomen imposuit Affrica, quia de et in Affrica rebus gestis loquatur ut plurimum, intitulauitque illud Roberto regi amico suo de quo supra iam diximus; et quamuis predicti libri adhuc ab eo nemini copia concedatur, tamen, a multis uisus, homericus reputatur. Insuper edidit dialogum quendam prosaice tam mira ac artificiosa sermonum pulcritudine decoratum, ut apparest liquido nil eum quod Tullius Arpinas nouerit latuisse. Demum eglogam quandam composuit cui nomen est Argus, in qua morte predicti regis amici sui deflet, illum Argum et se Siluium nominando, tangendo eciam ueras regis laudes sub figmento, ostendendo non solum Uirgilium in Bucolicis ymitasse, sed potius cum eodem stilum syragusani Theocriti assumpsisse. o Ultra eciam scripsit pulcerrimam comediam, cui titulum imposuit Philostratus, et si dicerem illum Terentii uestigia persecutum, timeo ne, dum omnibus palam erit, que, adhuc modicis uisa, latet, ductori ductum legentes extiment et merito preponendum. Si que summo pontifici, que fratri Enee de Senis uiro probissimo, que eciam multis aliis diuersis de causis et ad semet ipsum composuerit opuscula, quibus libri titulum non donauit, conarer exprimere: et idcirco, ne tedeat prolixitas in dicendo, que desunt scrutantibus honestius credidi relinquendum.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/GiovanniBoccaccio_DeGenealogia.txt b/testi_2_tutti/GiovanniBoccaccio_DeGenealogia.txt
new file mode 100644
index 0000000..18cba9f
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/GiovanniBoccaccio_DeGenealogia.txt
@@ -0,0 +1,1534 @@
+Si satis ex relatis Domnini Parmensis egregii militis tui uera percepi, Rex inclite, summopere cupis genealogiam deorum gentilium et heroum ex eis iuxta fictiones ueterum descendentium, atque cum hac, quid sub fabularum tegmine illustres quondam senserint uiri, et me a celsitudine tua quasi expertissimum atque eruditissimum hominem in talibus selectum tanto operi autorem. Sane ut omiserim desiderii tui admirationem (non enim paruum hominem decet, quid regem moueat, perscrutari) et aduersus electionem mei quid sentiam dicere pretermittam, ne dum insufficentiam meam monstrauero per subterfugia arbitreris impositi laboris onus euitem, antequam ad sententiam meam circa impositum opus deueniam, libet serenissime regum apponere, etsi non omnia quedam saltem que inter Domninum insignem militem tuum, dum iussa tue celsitudinis explicaret, et me interuenere uerba ut eis perlectis satis de me iudicium tuum uideas et temeritatem meam, dum in obedientiam tue maiestatis deuenio. Cum igitur ille facundo ore sacra tue sublimitatis studia et opera regalis officii admiranda nec non et insignes atque gloriosos quosdam tui nominis titulos longa dicacitate explicuisset, eo deuenit ut conatu plurimo me in tuam sententiam ducere niteretur, nec unica tantum ratione sed multis ex quibus, fateor, ualide uidebantur quedam. Uerum postquam tacuit et michi respondendi copia facta est, sic dixi: Arbitraris forsan, facunde miles, seu rex tuus de proximo noster futurus, prestante deo, hanc insaniam ueterum scilicet cupientium se haberi diuino procreatos sanguine angulum terre modicum occupasse et tanquam ridiculum quoddam, ut erat, paruo perseuerasse temporis tractu et ueluti etiam recentissimum opus facile colligi posse? Attamen bona semper tua pace dicam: longe aliter est! Nam ut omittam Cicladas et reliquas Egei maris insulas, Achayam et Ylliricum atque Traciam, quas penes fomenta huius stultitie emicuere plurimum et potissime dum Grecorum respublica floruit, Eleuxini maris, Hellespontiaci, Meonii, Ycarei, Pamphylii, Cilicii, Phenicis et Syri atque Egyptiaci litora sua contagione infecit. Nec Cyprus nostri regis insigne decus ab hac labe fuit inmunis. Sic et omnem Lybie atque Syrtium et Numidie oram labefactauit et Athlantiacos occiduique occeani sinus et remotissimos Hesperidum ortos. Nec Mediterranei tantum maris fuit contenta litoribus. Quin imo et ad incognitas mari nationes etiam penetrauit. Decidere enim in perniciem hanc cum litoralibus accole omnes Nyli fonte carentis, et harene Lybice una cum suis pestibus, et antiquissimarum Thebarum solitudines, nec non et superiores Egyptii, atque Garamantes feruidi et calentes nimium irsutique Ethyopes, et odori Arabes Perseque dites atque Gangarides populi et nigredine insignes Yndi, Babilones, et celsa Caucasi cacumina, eiusque tam in feruidum solem quam in gelidas arthos scabrosa decliua, Caspium mare Hyrcanique truces, et omnis Tanais, ac niuosus semper Rhodopes et Scitharum etiam inculta barbaries. Et cum orientalis occeani fluctus et Rubri maris infecisset insulas, postremo ad nos usque Ytalos declinauit, adeo ut Roma rerum domina huius caliginis offuscata nube sit. Et ne passim per regiones omnes, in quibus plurimum hec inscitia potuit, euager, ut satis potes aduertere, portiuncula sola fuit orbis inter triones et cadentem solem, que deitatis huiusmodi non fuit nobilitata progenie, esto nephande credulitatis sicuti et reliqua fuerit infecta. Nec ista euo fuere nostro. Erat forsan adhuc adolescens Abraham dum apud Sycionios cepit ista proserpere et insipientium hominum subintrare animos; heroum tamen tempestate ferbuit et in maximum deuenit decus et nomen, et in dies usque superbi Ylionis ruine perseuerauit. Nam in Troiano bello quosdam deorum filios cecidisse et Hecubam in canem et Polidorum in uirgulta conuersos legisse meminimus. Quod quidem et uetustissimum est et plurium seculorum tempus. Nec dubitandum insuper, quin, quocunque hec uiguerit stultitia, ibidem ingentia sint descripta uolumina, ut maiorum diuina nobilitas monimento licterarum ueniret ad posteros. Et esto nunquam existimauerim talium paruum fuisse numerum, quod permaximus fuerit, Paulus Perusinus, uir grauis et talium solertissimus atque curiosissimus exquisitor non nunquam asseruit, me presente, se a Barlaam, quodam Calabro homine Grecarum licterarum apprime erudito, habuisse, neminem insignem uirum principatu aut preminentia alia tota in Grecia insulis et litoribus premonstratis eo fuisse seculo, quo hec fatuitas uiguit, qui ab aliquo deorum huius modi duxisse originem non monstraret. Quid igitur dicam, quid tu, spectantes tam longe lateque diffusum malum tam uetus, tot perseueratum seculis, tot explicatum uoluminibus et in tam grandi uirorum numero ampliatum? Credisne me regis optata posse perficere? Equidem si prestent montes faciles transitus, et solitudines inuie apertum notumque iter, si flumina uada et maria tranquillas undas, ac transfretanti emittat ab antro Eolus uentos tam ualidos quam secundos, et, quod maius est, sint Argiphontis talaria aurea uolucri cuicumque homini alligata pedibus, et pro uotis, quocumque libuerit, euolet, uix tam longos terrarum marisque tractus, etiam si illi prestetur permaxima seculorum annositas, nedum aliud agat, solum poterit peragrasse. Concedam amplius; dentur cui uelis hec omnia posse contingere in momento loca et, diuina insuper fauente gratia, caractherum ac ydiomatum uariarum nationum notitia, et coram accedenti integra preparentur uolumina, quis, ut me pretermiserim, mortalium erit, cui sint uires tam solide, tam perspicax ingenium tamque tenax memoria, ut omnia uidere queat apposita, et intelligere uisa et intellecta seruare, et demum calamo etiam exarare et in opus collecta deducere? Addebas preterea, ut explicarem, quid sub ridiculo cortice fabularum abscondissent prudentes uiri, quasi rex inclitus arbitretur stolidum credere, homines fere omni dogmate eruditos simpliciter circa describendas fabulas nulli ueritati consonas nec preter licteralem sensum habentes triuisse tempus et impendisse sudores! Non inficiar, delectauit me regalis ista discretio et argumentum certissimum prebuit, quoniam, ut tu ante dicebas, sit illi diuinum ingenium, meque in uotum impulit suum, dummodo uires sufficerent. Sane circa huiusmodi explicationes longe plus quam putes difficultatis et theologi hominis labor est, nam, dato, iuxta Uarronis sententiam, ubi de diuinis et humanis rebus multa descripsit, genus hoc theologie sit, quod mithicon seu, ut aliis placet et forte melius, physicon dicitur, et si plurimum ridende falsitatis habeat, multum tamen ad illam eliciendam artis exquirit. Et ob id, miles elegantissime, pensande sunt hominum uires et examinanda ingenia, et sic illis conuenientia onera imponenda. Potuit Athlas sustinere capite celum, eique fesso sub onere Alcides potuit prestare uicem, diuini homines ambo, et inuictum fere robur fuit ambobus! Ast ego quid? Breuis sum homuntio, nulle michi uires, ingenium tardum, et fluxa memoria; et tu meis humeris, non dicam celum, quod illi tulere, quin imo et terram super addere cupis et maria, ac etiam celicolas ipsos, et cum eis sustentatores egregios! Nil aliud hoc est, nisi uelle, ut pondere premar et peream. Uerum si tantum regi hoc erat animo, erat onus aptum, si inter mortales ullus est tanto labori sufficiens, uiribus preclarissimi uiri Francisci Petrarce, cuius ego iam diu auditor sum. Homo quippe est celesti ingenio preditus et peremni memoria, ac etiam facundia admirabili, cui familiarissime quarumcunque gentium hystorie sunt, sensus fabularum notissimi, et breuiter, quicquid phylosophie sacro iacet in gremio, manifestum est. Tacueram iam, cum sic ille uultu placido et comto sermone secutus est: Credo, longe melius quam nouerim, ea uera esse, que narras, et difficultates uideo, sed queso, mi Iohannes, an putes regem nostrum circumspectione carere? Oculatus quippe dominus est, et mitis ingenii, et regia facilitate laudabilis! Et absit, ut quenquan, nedum te, premere uelit, quin imo uetus est illi mos leuiare quoscunque, et idcirco sane intelligenda atque assumenda iussa ipsius. Edepol facile credi potest inaccessibiles esse eas, quas predixeras, nationes et eorum codices, si qui sunt, omnino Latinis incognitos; uerum, si qua ex Grecis, que ad Latinos usque deuenerint, seu apud Latinos ipsos, quorum licteris non parum honoris et glorie maiorum attulere studia, comperiuntur, etsi non omnia, que saltem tua cura haberi possint, ista desiderat. Eia ergo, liberali animo, bene de deo sperans, laborem subi, et, quod potes, facito, cum ad impossibile requiratur nemo! Non enim michi uirum illum sublimem et, nedum apud Cyprios, sed fama super ethera notum Franciscum Petrarcam dedit fortuna obuium, credo sic uolente deo, ut et illi maximis occupato parcerem, et iuuentuti tue honestum laborem inferrem, ex quo nomen tuum nuper in auras exire incipiens inclita gloria elucescat clarius apud nostros. Tunc ego inquam: Iam satis uideo, strenue miles, quam, pretermissis barbarorum remotissimis libris, existimes ex Grecis Latinisque opus hoc integrum perfici posse. O bone deus! Nonne ipse, Domnine, uides, quia hac ipsa concessione maximam partem operi demas? Sed faciamus uti iam dudum nostri fecere principes, romanum imperium diuidentes in orientale et occiduum; sint monstro huic corpora duo, barbaricum unum et grecum atque latinum reliquum, ad grecum latinumque, quos ipsemet nominas, libri. Nec istud etiam poterit, ut quod postulas consequatur; antiquam enim hanc pestem monstrauimus. Tu nunc tecum uolue, quot labentibus seculis hostes habuere uolumina. Confiteberis equidem, quoniam incendia et aquarum diluuia, ut de particularibus taceam, bibliothecas assumpserint plurimas; et si non alia deperisset quam Alexandrina, quam iam dudum Phyladelphus summa cum diligentia fecerat, esset librorum diminutio maxima, cum in ea testimonio antiquorum poteras reperire, quod uelles! Preterea inualescente gloriosissimo Christi nomine, eiusque doctrina sincere ueritatis perlucida letiferi erroris et potissime gentilitii tenebras amouente, ac etiam iam diu Grecorum declinante fulgore, clamantibus in infaustam religionem Christi nuntiis ac eam in exterminium pellentibus, nulli dubitandum est quin secum multos deleuerint libros huius materiei refertissimos, dum non multos esse deos, nec deorum filios, sed unicum Deum patrem et filium Dei unicum tam uera quam pia predicatione monstrarent. Insuper auaritiam, cui non parue sunt uires, concedes habuisse hostem; facultas enim poetica scientibus nil afferre lucri certissimum est, et apud eam nil preciosum est preter quod afferat aurum. Ex quo consecutum ut aurum non afferentia, non solum neglecta, sed despecta atque deiecta sint; et cum omnes fere in diuitias totis tendant pedibus, uolumina talia in desuetudinem abiere, et sic etiam periere facile. Eque in eorum detrimentum quorundam principum detestabile accessit odium, nec aliter quam in hostes ab eis aduersus ea conspiratum est. Et quot hoc deleuerit odium non solum fabularum, sed quarumcunque facultatum uolumina, non leuiter exprimeretur numerus. Ceterum si cetera pepercissent, non eis, restauratore carentibus, pepercisset labile tempus, cui et taciti et adamantini sunt dentes, nedum libros, sed saxa conterentes durissima et ferrum ipsum, domans cetera. Hoc hercle tam Greca quam Latina multa redegit in puluerem! Et si hec et alia plura passa sint, et ea potissime, que nostro labori oportuna essent, negari tamen non potest, quin multa supersint, sed nullum tamen, quod ego nouerim, in hoc, quod optas, conscriptum. Uaganter igitur tam deorum quam progenitorum nationes et nomina huc illuc dispersa per orbem. Habet enim liber hic ex his aliquid, et aliquid liber alter. Que quis, queso, pro minime seu saltem parum fructuoso labore uelit exquirere et tot uolumina uoluere, legere, et hinc inde excerpere perpauca? Credo satius desistendum. Ast ille in me defixis luminibus inquit: Non me latebat, quin aduersum moderatam petitionem meam haberes, quid diceres; sed non adeo me repelles, quin loculus remaneat aliquis, in quem fugiam. Non equidem negabo, quod asseris uerum. Iam secundo dixisse uelim: quod potes, facito! Hanc portiunculam, quam hinc inde excerpsisse poteris, rex noster exoptat. Poterisne istud etiam denegasse? Sed heu! Timeo non has tibi torpor ignauus rationes preparet, ut laborem effugias. Nil nempe turpius ocioso iuuene! Et si laborandum est, cum ad laborem nascamur omnes, cui melius quam regi optimo potes laborem impendere? Surge igitur, et inertiam hanc pelle, et ad opus ingenti accingere animo, ut regi pariter pareas et tuo nomini ad inclitam famam uiam facias! Uenies profecto, si prudens es, ultro eo, quo ego te conor impellere. Nosti enim, quoniam labor improbus uincat omnia; audentesque iuuat fortuna, et multo magis Deus ipse nunquam deserens sperantes in se. Uade igitur, et bonis auibus uolue et reuolue et exentera libros, calamum arripe, et, dum regi obsequeris, tuum nomen in longissimum deduc euum! Tum ego: uincor, inquam, magis fere lepiditate uerborum quam uiribus rationum; urges et enim me impellis, trahis, et ut paream, si uelim nolim, necesse est. Et sic, clementissime rex, ut ad te aliquando calamum flectam, aliquandiu altercati sumus, Domninus tuus et ego, et, seu ualeam seu non ualeam, ad ultimum uictus in tuam sententiam impulsus uenio; quibus tamen uiribus, tu uides. Iussu igitur tuo, montanis Certaldi cocleis et sterili solo derelictis, tenui licet cimba in uertiginosum mare crebrisque implicitum scopulis nouus descendam nauta, incertus, num quid opere precium facturus sim, si omnia legero litora et montuosa etiam nemora, scrobes et antra, si opus sit, peragrauero pedibus, ad inferos usque descendero, et, Dedalus alter factus, ad ethera transuolauero; undique in tuum desiderium, non aliter quam si per uastum litus ingentis naufragii fragmenta colligerem sparsas, per infinita fere uolumina deorum gentilium reliquias colligam, quas comperiam, et collectas euo diminutas atque semesas et fere attritas in unum genealogie corpus, quo potero ordine, ut tuo fruaris uoto, redigam. Horresco tamen tam grande opus assumere, et uix credam, si resurgat et ueniat Prometheus alter seu is idem, qui poetarum assertione prisco tempore consueuerat homines ex luto componere, nedum ego, huius operis sit artista sufficiens. Sane ne, rex inclite, mireris in posterum, dixisse uelim: Non expectes, post multum temporis dispendium et longis uigiliis elucubratum opus, corpus huiusmodi habere perfectum; mutilum quippe, et utinam non membrorum plurium et fortasse distortum seu contractum gibbosumque habendum est iam rationibus premonstratis. Porro, princeps eximie, uti componendo membra deueniam, sic sensus absconditos sub duro cortice enucleando procedam, non tamen ad unguem iuxta intentionem fingentium fecisse promittam. Quis enim tempestate nostra antiquorum queat terebrare pectora et mentes excutere, in uitam aliam iam diu a mortali segregatas, et, quos habuere, sensus elicere? Esset edepol diuinum potius quam humanum! Ueteres quippe, relictis licteris suis nominibus insignitis, in uiam uniuerse carnis abiere, sensusque ex eis iuxta iudicium post se liquere nascentium, quorum quot sunt capita, fere tot inueniuntur iudicia. Nec mirabile; uidemus enim diuini uoluminis uerba ab ipsa lucida, certa, ac immobili ueritate prolata, etiam si aliquando tecta sint tenui figurationis uelo, in tot interpetrationes distrahi, quot ad illa deuenere lectores. Et ob id in hoc minus pauescens accedam, nam, et si minus bene dixero, saltem ad melius dicendum prudentiorem alterum excitabo. Et hoc faciens, primo, que ab antiquis hausisse potero, scribam, inde, ubi defecerint seu minus iudicio meo plane dixerint, meam apponam sententiam; et hoc libentissimo faciam animo, ut quibusdam ignaris atque fastidiose detestantibus poetas, a se minime intellectos, appareat, eos, etsi non catholicos, tanta fuisse prudentia preditos, ut nil artificiosius humani ingenii fictione uelatum sit, nec uerborum cultu pulchrius exornatum. Ex quibus patet liquido eos plurima mundana sapientia imbutos fuisse, qua sepissime carent stomachosi reprehensores eorum. Ex quibus enucleationibus, preter artificium fingentium poetarum et futilium deorum consanguinitates et affinitates explicitas, naturalia quedam uidebis tanto occultata misterio, ut mireris, sic et procerum gesta moresque non per omne triuium euagantia. Post hec, quoniam in longe maius uolumen quam existimes progredietur opus, oportunum arbitror, ut facilius inuenias, quod exquires, et melius possis retinere, que uelis, illud in partes distinguere plures, easque nuncupare libros. Quorum unius cuiusque principio arborem apponendam censeo, cuius in radice pater assit propaginis, in ramis uero iuxta degradationes seriem apponere omnem dilatatam propaginem, ut per hanc uideas, de quibus et quo ordine in sequenti libro perquiras. Quos libros etiam debitis comperies distinctos rubricis ampliori sermone pandentibus, quod unico tantum nomine per frondes arboris primo perlegeris. Demum duos superaddam libellos, et in primo quibusdam obiectionibus in poesim et poetas factis respondebo; in secundo, qui totius operis erit ultimus, quedam, que in me forsan obicientur, amouere conabor. Sane ne omiserim, nolo mireris aut errore meo contigisse putes (ueterum crimen est!), quod sepissime leges multa scilicet adeo ueritate dissona et in se ipsa non nunquam discrepantia, ut nedum a phylosophis oppinata, sed nec a rusticis cogitata putes, sic et pessime temporibus congruentia. Que quidem, et alia, si qua sunt a debito uariantia, non est mee intentionis redarguere uel aliquo modo corrigere, nisi ad aliquem ordinem sponte sua se sinant redigere; satis enim michi erit comperta rescribere et disputationes phylosophantibus linquere. Postremo, si sane mentis homines tam ex debito quam ex Platonis consulto in quibuscunque etiam minimarum rerum principiis diuinam opem imprecari consueuere ac eius in nomine agendis initium dare, eo quod, illo pretermisso, Torquati sententia nullum rite fundetur exordium, satis aduertere possum, quid michi faciendum sit, qui inter confragosa uetustatis aspreta et aculeos odiorum membratim discerptum, attritum, et in cineres fere redactum ingens olim corpus deorum procerumque gentilium nunc huc illuc collecturus et, quasi Esculapius alter, ad instar Ypoliti consolidaturus sum. Et ideo, cum solum cogitans iam sub pondere titubem nimio, eum piissimum patrem, uerum Deum rerumque omnium opificem et cuncta potentem, cui mortales uiuimus omnes, supplex precor, ut grandi superboque ceptui meo fauens assit. Sit michi splendens et inmobile sydus et nauicule dissuetum mare sulcantis gubernaculum regat, et, ut oportunitas exiget, uentis uela concedat, ut eo deuehar, quo suo nomini sit decus, laus et honor, et gloria sempiterna, detrectantibus autem delusio, ignominia, dedecus, et eterna damnatio!
+Quis primus apud gentiles deus habitus sit. Mare magnum et dissuetum nauigiis intraturus nouumque sumpturus iter, ratus sum prospectandum fore solerter quo ex litore cimbe proresia soluenda sint, ut rectius, secundo spirante uento, eo deuehar quo cupit animus. Quod quidem tunc comperisse reor dum eum comperero quem sibi primum deum finxere priores, ut, ab eo initio propaginis sumpto debito, possim ordine in posteritatem procedere. Conuenerant igitur mecum omnes animi uires et e sublimi mentis speculo omnem fere orbis intuebar ambitum, surgentesque extemplo plurimos uidi nec unius tantum religionis homines cuiuscunque tamen ueritatis fidedignissimos testes, grauitate asserentes sua deum unicum esse quem nemo uidit unquam et hunc uerum esse principio fineque carentem, potentem omnia, rerum patrem atque creatorem tam patentium quam non patentium nobis. Quod cum optime crederem et ab ipsis puerilibus annis crediderim, semper cepi mente reuoluere ueterum quam plurium circa hunc uarias atque diuersas opiniones. Uisumque michi est hoc idem fere ipsos credere gentiles, sed eos decipi dum creature creatoris attribuunt dignitatem nec omnes uni sed diuersi diuersis conantur impendere. Cui errori causam intulisse phylosophantes et diuersimode sentientes existimo, dum ostenderent prisce ruditati et post eos poete, quos primos theologizantes Aristotiles dicit, secundum suas credulitates eos esse deos primos quos ipsi arbitrabantur rerum primas fuisse causas. Et hinc, si plures et diuersimode opinantes fuere, de necessitate secutum est ut plures et diuersos deos diuerse haberent nationes uel secte, quarum unaqueque suum existimauit uerum et primum et unicum esse deum aliorum patrem et dominum. Et sic non solum ad instar Cerberi tricipitem hanc fecere beluam, quin imo in monstrum longe plurium capitum describere conati sunt; quorum dum antiquissimum inuestigarem Taletem Milesium obuium habui, suo euo sapientissimum hominem et celo astrisque familiarissimum et quem ego audieram multa de uero Deo ingenio magis quam fide iam dudum exquisiuisse Hunc ego rogaui ut diceret quem ratus sit deorum fuisse primum. Qui e uestigio inquit: Rerum omnium causam primam aquam fuisse reor, eamque in se diuinam habere mentem, omnia producentem nec aliter quam apud nos plantas humectet, sic ex abisso scaturiginibus emissis in celum usque sydera et ornatum reliquum manu madida fabricasse. Hinc Anaximenem alium doctissimum uirum conueni et, dum hoc idem quod a Talete percontor, respondit: Aerem rerum omnium productorem eo quod animantia aere perdito moriantur illico et absque eo nequeant procreari. Post hos Crisippus affuit inter priscos famosus homo, qui rogatus ait: Ignem se omnium conditorem credere, eo quod absque calore nil appareat posse gigni mortale, uel genitum posse consistere. Alcinoum autem Crotoniensem cum conuenissem, ceteris celsioris animi hominem comperi. Nam elementis transuolatis repente intellectu se miscuit astris, inter que, que nouerit nescio sed retulit se arbitrari solem, lunam et stellas et omne celum rerum omnium fuisse fabros. O liberalis homo, quam uni tantum elemento ceteri dederant, hic omnibus supercelestium corporibus deitatem largitus est. Post hos ego Macrobium iuniorem omnium adorior. Ille autem solo soli attribuit quod dederat Alcinous toti celo. Theodontius uero, ut arbitror, nouus homo sed talium inuestigator precipuus neminem nominando respondit: Uetustissimorum Arcadum fuisse opinionem terram rerum omnium esse causam, eique, ut de aqua dicit Thales, mentem inesse diuinam existimantes, crediderunt eius opere omnia fuisse producta atque creata. Porro ut de reliquis taceamus, poete qui Thaletis opinionem secuti sunt, aque elementum Occeanum uocauere et rerum omnium hominum atque deorum dixere patrem, et ab eodem genealogie deorum dedere principium. Quod et nos fecisse poteramus nisi inuenissemus secundum quosdam Occeanum filium fuissi Celi. Et qui Anaximenem et Crisippum uera dixisse credidere eo quod Iouem pro elemento ignis et non nunquam ignis et aeris sepissime ponant poete, ei principatum deorum omnium tradidere et suis genealogiis deorum primum omnium ascripsere; quos ideo in hoc secuti non sumus, quia Iouem nunc Etheris nunc Celi nunc Saturni fuisse filium legisse meminimus. Qui uero Alcinoo prestitere fidem, Celium seu Celum genealogie sue principem uoluere. Quod cum Ethere genitum legissemus ultro omisimus. Sic et qui Macrobium primoresque suos Soli genealogie concessere primatum. Quem multos habuisse parentes ipsi testantur poete, nunc illi Iouem patrem, nunc Yperionem nunc Uulcanum attribuentes. Qui autem terram rerum omnium productricem uoluere, ut Theodontius dicit, inmixtam illi diuinam mentem Demogorgonem nuncupauere. Quem profecto ego deorum gentilium omnium patrem principiumque existimo, cum neminem illi secundum poeticas fictiones patrem fuisse compererim: et cum Etheris non tantum patrem, sed auum extitisse legerim, et deorum aliorum plurium, ex quibus hi orti sunt, de quibus supra mentio facta est. Sic igitur omnibus circumspectis, aliis abscisis tanquam superfluis capitibus et in membra redactis, adinuenisse itineris principium rati, facientes Demogorgonem non rerum patrem sed deorum gentilium, duce deo scabrosum intrabimus iter per Tenaron aut Ethnam in terre uiscera descendentes et ante alia Stigie paludis uada sulcantes.
+In arbore signata desuper ponitur in culmine Demogorgon uersa in celum radice, nec solum infra descripte progeniei sed deorum omnium gentilium pater, et in ramis et frondibus ab eo descendentibus describuntur eius filii et nepotes de quibus omnibus hoc in primo libro prout signati sunt distincte scribitur. Uerum ex eis Ether solus excipitur, de quo et eius amplissima posteritate in libris sequentibus describetur. Fuerunt ergo Demogorgoni filii filieque UIIII Quorum primus Litigium, secundus Pan, III Cloto, IIII Lachesis, quinta Atropos, sextus Polus seu Pollux, septimus Phyton seu Phaneta, ottaua Terra, nonus autem Herebus.
+Summa cum maiestate tenebrarum arbore descripta, ueternosus ille deorum omnium gentilium proauus, undique stipatus nebulis et caligine, mediis in uisceribus terre perambulanti michi comparuit Demogorgon, nomine ipso horribilis, pallore quodam muscoso et neglecta humiditate amictus; terrestrem tetrum fetidumque euaporans odorem, seque miseri principatus patrem potius alieno sermone quam suo confessus uerbo, me coram noui laboris opifice constitit. Risi, fateor, dum illum i n tuerer, memor stultitie ueterum qui illum a nemine genitum eternum et rerum omnium patrem atque in terre uisceribus delitescentem rati sunt. Sane quoniam minus hoc spectat ad opus, eum sinamus sua in miseria, procedentes eo quo cupimus. Huius igitur insipide credulitatis causam dicit Theodontius non a studiosis hominibus habuisse principium, quin imo a uetustissimis Arcadum rusticis. Qui cum mediterranei essent homines atque montani et semisiluestres et uiderent terram sponte sua, siluasque et arbusta queque producere, flores, fructus et semina emittere, animalia alere cuncta et demum in se morientia queque suscipere, nec non et montes flammas euomere, ex duris silicibus ignes excuti, ex concauis locis et uallibus exalare uentos et illam sentirent moueri nonnunquam et etiam mugitus emittere eiusque ex uisceribus fontes, lacus et flumina fundi, quasi ex ea ethereus ignis et lucidus aer exorti ac egregie potata ingentem illum occeani pelagum eminxerit, et ex collisis incendiis euolantes in altum fauillule solis luneque globos ediderint, summoque implicite celo in stellas sese infixerint sempiternas, stolide credidere. Qui autem post hos secuti sunt paulo altius sentientes, non terram simpliciter rerum harum dixere autorem, sed illi mentem implicitam esse diuinam intellectu et nutu cuius agerentur ista, eamque mentem in subterraneis habere sedem arbitrati sunt. Cui errori auxit fidem apud rusticos antra ac profundissimos terrarum abditus intrasse non nunquam in quibus cum in processu languescente luce silentium augeri uideatur, subintrare mentes cum natiuo locorum horrore religio consueuit et ignaris presentie alicuius diuinitatis suspicio quam a talibus suspicatam diuinitatem, non alterius quam Demogorgonis existimabant, eo quod eius mansio in terre uisceribus crederetur ut dictum est. Hic igitur cum esset apud uetustissimos Arcades in honore precipuo, rati taciturnitate sui nominis diuinitatis eius augeri maiestatem, seu existimantes indecens esse tam sublime nomen in buccas uenire mortalium, uel forte timentes ne nominatus irritaretur in eos, consensu publico uetitum est ne impune nominaretur a quoquam. Quod quidem testari uidetur Lucanus ubi Erictum manes inuocantem describit dicens: *Paretis, an ille Compellandus erit, quo nunquam terra uocato Non concussa tremit qui Gorgona cernit apertam Uerberibusque suis trepidam castigat Erinem* etc. Sic et Statius ubi cecum senem Tyresiam iussu Ethioclis belli Thebanorum exitum perscrutatur dicit: *Scimus enim et quicquid dici noscique timetis Et turbare Hecatem, ni te, Tymbree, timerem Et triplicis mundi summum quem scire nephastum; Illum sed taceo* etc. Hunc, de quo duo poete loquuntur nomine non espresso, Lactantius insignis homo doctusque super Statium scribens liquido dicit esse Demogorgonem summum primumque deorum gentilium. Et nos etiam satis sumere possumus, si uerba carminum ponderare uelimus. Dicit enim apud Lucanum femina malefica et gentilis ad preminentiam atque subterraneam huius mansionem demonstrandam terram tremere eo uocato, quod nunquam alias facit nisi concussa. Subsequenter hoc idem, quia uidet Gorgonem, id est terram apertam, id est ad plenum eo quod in uisceribus habitet terre, nos autem respectiue ad eum superi superficiem tantum uidemus. Uel uidet apertum Gorgonem, monstrum illud uertens aspicientes in saxa, nec propterea in saxum uertitur, ut appareat preeminentie eius signum aliud. Tercio potentiam eius ostendit etiam circa inferna, dum eum dicit castigare uerberibus Erinem pro Erinas, id est Furias, eas scilicet potentia sua et reprimendo et irritando. Hunc autem cognosci a superis ideo dicit Statius, ut illum et subterraneum et cunctorum demonstret principem, et inuocatum posse cogere manes in desideria mortalium, quod ipsi nollent. Eum autem cognosci ideo nephas dicit, quia scire secreta dei non spectat ad omnes; nam si cognita sint, in uilipensionem fere ueniet potentia deitatis. Huic preterea ne tedio solitudinis angeretur, liberalis et circumspecta uetustas, ut ait Theodontius, socios dedit Eternitatem atque Chaos, et inde filiorum agmen egregium; UIIII enim illi inter mares et feminas fuisse uoluere, ut infra apparebit distinctius. Erat hic locus detegendi, si quid fuisset poetica fictione reconditum. Sed cum nudus sit huius deitatis erronee sensus, explicare quid nomen eius horridum sonare uideatur tantummodo superest. Sonat igitur, ut reor, Demogorgon grece, terre deus latine. Nam demon deus, ut ait Leontius, Gorgon autem terra interpretatur. Seu potius sapientia terre, cum sepe demon sciens uel sapientia exponatur. Seu, ut magis placet aliis, deus terribilis, quod de uero Deo qui in celis habitat legitur: Sanctum et terribile nomen eius. Uerum iste aliam ob causam terribilis est, nam ille ob integritatem iustitie male agentibus in iudicio est terribilis, iste uero stolide existimantibus. Postremo, antequam de filiis aliquid, de sociis pauca uidenda sunt.
+
+Sequitur de Eternitate, quam ideo ueteres Demogorgoni sociam dedere, ut is qui nullus erat uideretur eternus. Que quid sit suo se ipsa pandit nomine, nulla enim temporis quantitate mensurari potest, nullo temporis spatio designari, cum omne contineat euum et contineatur a nullo. Quid enim de ea scripserit Claudius Claudianus, ubi heroico carmine Stilliconis laudes extulit, libet inserere. Dicit enim sic: *Est ignota procul nostreque imperuia menti, Uix adeunda diis annorum squalida mater, Immensi spelunca eui, que tempora uasto Suppeditat reuocatque sinu; complectitur antrum Omnia quo placido consumit numine serpens Perpetuum que uiret squamis, caudamque reducto Ore uorat tacito, relegens exordia lapsu. Uestibuli custos uultu longeua decoro, Ante fores natura sedet cunctisque uolantes Dependent membris anime; mansura uerendus Scribit iura senex, numeros qui diuidit astris, Et cursus stabilesque moras quibus omnia uiuunt Ac pereunt fixis cum legibus. Ille recenset* etc. Antro demum sic descripto subsequitur idem: *Hic abitant uario facies distincta metallo Secula certa locis, illic glomerantur aena, Hic ferrata rigent, illic argentea candent; Eximia regione domus* etc. Hec ille; ex quibus reor, serenissime regum, possis aduertere quam suaui stilo quamque accurata atque explicita oratione quid Eternitas et que intra Eternitatem contineantur poeta describat. Qui ut eius ostendat omnium temporum excessum, dicit speluncam ispius, id est gremii profunditatem incognitam atque procul stantem, et nedum mortalibus, sed uix adeundam diis, id est beatis creaturis que in conspectu dei sunt; eamque demum dicit tempora suppeditantem atque reuocantem, ut appareat intra eam omne tempus initium sumpsisse ac sumere et sumpturum esse, et ultimo in finem deuenire suum. Et ut appareat quo ordine describit serpentem perpetuo uiridem, id est quantum ad eam nunquam in senium tendentem, eumque dicit reuoluto in caudam ore eam deuorantem, ut ex hoc actu percipiamus temporis circularem lapsum. Nam semper anni unius finis principium est sequentis, et sic erit durante tempore. Quo exemplo usus est, eo quod per illud fuerit olim Egiptiis, antequam licteras suscepissent, consuetudo describendi annum. Subsequenter autem hoc fieri tacite dicit eo quod non aduertentibus nobis paulatim labatur tempus. Naturam autem animarum circumuolantium plenam eo quod assidue multis animantibus animas infundat, ideo ante fores Eternitatis describit ut intelligamus quod quicquid intrat Eternitatis gremium, seu parum mansurum seu multum, natura rerum agente intrat, et sic quasi ianitrix hic est, et est intelligendum de natura naturata. Nam quod natura naturans immittit nunquam egreditur. Senem autem, qui in antro numeros stellis diuidit, Deum uerum credo, non quia senex sit, non enim in eternum cadit etatis ulla descriptio, sed mortalium loquitur more, qui longeuos etiam immortales senes dicimus. Hic numeros stellis diuidit ut intelligamus quia eo agente et ordinante per certum et constitutum ab eo syderum motum nobis tempora distinguantur, ut puta per solis totius celi circuitum habemus annum, sic per eandem lune circumuolutionem mensem, et per integram octaue spere reuolutionem diem. De seculis autem, que ibidem esse dicit, infra ubi de Eonis satis late scribetur.
+
+Chaos, ut Ouidius in principio maioris sui uoluminis asserit, fuit quedam omnium rerum creandarum inmixta et confusa materia. Dicit enim sic: *Unus erat toto nature uultus in orbe Quem dixere Chaos, rudis indigestaque moles Nec quicquam nisi pondus iners congestaque eodem Non bene iunctarum discordia semina rerum* etc. Hunc seu hanc tam speciosam forma certa carentem effigiem uoluere non nulli, alias insignes phylosophi, sociam atque coeternam fuisse Demogorgoni, ut si quando in mentem illi uenisset creaturas producere, non deesset materia; quasi non posset qui poterat rebus uariis formam dare, materiam ex qua daret producere. Ridiculum est, sed iam neminem redarguere professus sum.
+
+His premissis ad inclitam prolem primi dei gentilium ueniendum est. Cuius primum filium uoluere Litigium, eo quod primum eum ex Chaos pregnantis utero, ex incerto tamen patre eductum uelint. De cuius eductione talis a Theodontio recitatur fabula. Dicit enim a Pronapide poeta in Prothocosmo scribi quod semel residente Demogorgone, ut quiesceret in Eternitatis antro, sensit in utero Chaos tumultuari, quamobrem commotus extensa manu Chaos uentrem aperuit, et euulso Litigio tumultum faciente, eo quod turpem et inhonestam haberet faciem, abiecit in auras. Qui confestim euolauit in altum; non enim poterat ad inferiora descendere, cum omnium rerum inferior is esse uideretur, qui illum ex utero matris exemerat. Ast inde Chaos acri fessa labore, cum non haberet quam inuocaret Lucinam, madens tota in sudorem uidebatur resolui debere, ignita exalans infinita suspiria, insistente forti manu Demogorgone, ex quo factum est ut iam diuulso Litigio, tres Parcas et Panem educeret una cum eis. Inde autem cum illi Pan rebus gerendis uideretur ceteris aptior, eum domui prefecit sue et sorores illi dedit pedissequas. Chaos autem liberata pondere, iussu Panis, Demogorgonis cessit in sedem. Litigium uero, quod nos uulgatiori uocabulo Discordiam dicimus, ab Homero in Yliade Lis uocatur, et Iouis dicitur filia, quam ipse ait, eo quod a Iunone per eam lesus fuerit circa natiuitatem Euristei et Herculis de celo in terras eiectam. Theodontius autem de Litigio plura insuper recitat, que ubi decentius in processu ponenda uidebuntur, apponam, que hic de eo ad presens omittantur. Habes, rex inclite, ridiculam fabulam, uerum eo uentum est, ubi oportunum sit a ueritate amouere fictiones corticem, sed prius respondendum est persepe dicentibus, quid poete dei opera uel nature uel hominum hoc sub fabularum uelamine tradidere? Non erat eis modus alter? Erat equidem, sed uti non equa facies omnibus, sic nec animorum iudicia. Achilles arma preposuit ocio, Egisthus desidiam armis, Plato phylosophiam omissis ceteris secutus est, statuas celte sculpere Phydias, Apelles pinnaculo ymagines pingere. Sic ut reliqua hominum studia sinam, poeta delectatus est tegere fabulis ueritatem, cuius delectionis Macrobius super Somnio Scipionis scribens satis apte causam uidetur ostendere dum dicit: *De diis autem dixi ceteris, et de anima non frustra se, nec ut oblectent ad fabulosa conuertunt, sed quia sciunt inimicam esse nature apertam undique expositionem sui, que sicut uulgaribus hominum sensibus intellectum sui uario rerum tegmine operimento subtraxit, ita a prudentibus arcana sua uoluit per fabulosa tractari*. Sic ipsa misteria fabularum cuniculis operiuntur, ne uel hoc adeptis nudam rerum talium natura se prebeat, sed summatibus tantum uiris sapientia interprete, ueri archani consciis contenti sunt reliqui. Hec Macrobius, quibus etsi multo plura dici possent, satis responsum arbitror exquirentibus. Insuper, rex precipue, sciendum est his fictionibus non esse tantum unicum intellectum, quin imo dici potest potius polisenum, hoc est moltiplicium sensum. Nam sensus primus habetur per corticem, et hic licteralis uocatus est; alii per significata per corticem, et hi allegorici nuncupantur. Et ut quid uelim facilius assummatur, ponemus exemplum. Perseus Iouis filius figmento poetico occidit Gorgonem, et uictor euolauit in ethera. Hoc dum legitur per licteram hystorialis sensus prestatur. Si moralis ex hac lictera queritur intellectus, uictoria ostenditur prudentis in uicium, et ad uirtutem accessio. Allegorice autem si uelimus assummere, pie mentis spretis mundanis deliciis ad celestia eleuatio designatur. Preterea posset et anagogice dici per fabulam Christi ascensum ad patrem mundi principe superato figurari. Qui tamen sensus etsi uariis nuncupentur nominibus, possunt tamen omnes allegorici appellari, quod ut plurimum fit. Nam allegoria dicitur ab allon, quod alienum latine significat, siue diuersum, et ideo quot diuersi ab hystoriali seu licterali sint sensu, allegorici possunt, ut dictum est, merito uocitari. Uerumtamen non est animus michi secundum omnes sensus enucleare fabulas que sequuntur, cum satis arbitrer unum ex pluribus explicasse, esto aliquando apponentur fortasse plures. Nunc autem quid Pronapidem sensisse putem, explicabo paucis. Uidetur etenim michi Pronapidem mundi creationem designare uoluisse, secundum erroneam eorum opinionem, qui rati sunt deum ex materia preparata produxisse que creata sunt. Nam sensisse Demogorgonem tumultum fieri in utero Chaos, nil aliud reor quam diuinam sapientiam, aliqua eam mouente causa, ut puta maturitatem uentris, id est temporis propositi horam aduenisse, et sic cepisse uelle creationem et que immixta erant certo ordine segregare, et hic extendisse manum, id est operam uoluntati dedisse, ut ex informi colluuie formosum atque ordinatum produceret opus, et ante alia euulsis ex utero laborantis, id est laborem confusionis patientis Litigium, quod totiens aufertur a rebus quotiens amotis discordantie causis illis debitus imponitur ordo. Patet igitur hoc ante alia fecisse, disgregasse scilicet que inter se erant elementa confusa, calida enim frigidis, sicca humidis, et leuia grauibus repugnabant. Et cum primus dei uideretur actus a discordantibus ordinando subtraxisse Litigium, Demogorgonis primus filius dictus est. Eum abiectum ob turpem faciem, quia turpe sit ut plurimum litigare; euolasse ad sublimia potius uidetur fabuloso ordini prestare decorem, quam aliud uelle significare. Preterea eiectum quo se efferret ni in altum tenderet non habebat, cum in inferioribus iam producti orbis partibus in lucem constet eum fuisse productum. Quod a superis in terras demum deiectum sit, scribit Homerus ob id factum, quod opere suo ante Herculem Euristeus natus sit, ut suo narrabitur loco. Uerum quantum ad intrinsecum sensum, hoc ego sentio, quod a motu superiorum corporum apud mortales persepe oriantur litigia. Insuper dici potest illud in terras eiectum a superis, cum apud superos omnia certo et perpetuo agantur ordine, ubi apud mortales uix inueniatur aliquid esse concorde. Demum cum dicit sudore madefactam Chaos et ignita emittentem suspiria nil aliud intelligat reor quam elementorum segregationem primam, ut per sudorem sentiamus aquam, per ignita uero suspiria aerem atque ignem, et que desursum sunt corpora, et per grossitiem molis huius terram, que Panis consilio confestim creatoris sui domus et sedes facta est. Eductum autem Pana post Litigium credo ratos ueteres ea in separatione elementorum naturam naturatam habuisse initium et euestigio domui, id est orbi, Demogorgonis prepositam, quasi eius opere sic uolente deo omnia producantur mortalia. Parcas autem eodem partu productas et pedissequas fratri datas ideo fictum existimo, ut intelligatur naturam his cum legibus productam ut procreet seu gignat, nutriat et in finem nata deducat. Que tria sunt Parcarum officia, in quibus continuum nature prestant obsequium, ut latius in sequentibus apparebit.
+
+Pana Demogorgonis fuisse filium iam satis supra monstratum est. De quo talem Theodontius recitat fabulam. Dicit enim eum uerbis irritasse Cupidinem et inito cum eo certamine superatum, et uictoris iussu Syringam nynpham Archadem adamasse, que cum satyros ante lusisset, eius etiam spreuit coniugium. Pan autem cum illam urgente amore fugientem sequeretur, contigit ut ipsa a Ladone fluuio impedita consisteret, et nynpharum auxilium precibus imploraret, quarum opere factum est ut in palustres calamos uerteretur. Quos cum Pan motu uentorum sensisset dum inuicem colliderentur esse canoros, tam affectione puelle a se dilecte quam delectatione soni permotus, calamos libens assumpsit, et ex eis septem disparibus factis fistulam, ut aiunt, composuit, eaque primus cecinit, ut etiam testari uidetur Uirgilius: *Pan primus calamos cera coniungere plures Instituit* etc. Huius preterea poete et alii insignes uiri mirabilem descripsere figuram. Nam ut Rabanus in libro De origine rerum ait: *Is ante alia fronti habet infixa cornua in celum tendentia, barbam prolixam et in pectus pendulam, et loco pallii pellem distinctam maculis, quam nebridem uocauere prisci, sic et manu uirgam atque septem calamorum fistulam*. Preterea inferioribus membris yrsutum atque hyspidum dicit, et pedes habere capreos et, ut addit Uirgilius purpuream faciem. Hunc unum et idem cum Siluano arbitrabatur Rabanus, sed diuersos esse describit Uirgilius dicens: Uenit et agresti capitis Siluanus honore, Florentes ferulas et grandia lilia quassans. Et illico sequitur: *Pan deus Arcadie uenit*. Et alibi: *Panaque Siluanumque senem nynphasque sorores* etc. His igitur premissis, ad intrinseca ueniendum est. Et quoniam supra Pana naturam naturatam esse dictum est, quid sibi uoluerint fingentes eum a Cupidine superatum, facile reor uideri potest. Nam quam cito ab ipso creatore natura producta est, euestigio cepit operari, et suo delectata opere illud cepit amare, et sic a delectatione irritata amori succubuit. Siringa autem quam aiunt a Pane dilectam, ut dicebat Leontius, dicitur a syren grece, quod latine sonat deo cantans, et sic poterimus dicere Siringam esse celorum seu sperarum melodiam, que ut Pictagore placuit ex uariis inter se motibus circulorum sperarum conficiebatur, seu conficitur, et per consequens tanquam deo et nature gratissimum a natura conficiente diligitur. Seu uolumus potius Siringam esse circa nos agentibus supercelestibus corporibus nature opus tanto organizatum ordine, ut dum in certum et determinatum finem continuo deducitur tractu, non aliter quam faciant rite canentes armoniam facere, quod deo gratissimum fore credendum est. Cur autem hanc nynpham Arcadem fuisse dixerint et in calamos uersam, ideo dictum puto quia, ut placet Theodontio, Arcades primi fuere, qui excogitato cantu emittentes per calamos longos et breues spiritum, quatuor uocum inuenere discrimina, et demum addidere tria, et ad postremum quod permultos faciebant calamos, in unam contraxere fistulam, foraminibus ori flantis proximis, et remotioribus excogitatis. Macrobius uero hoc repertum dicit Pictagore, ad ictus malleorum grauium atque leuium. Iosephus uero in libro Antiquitatis Iudaice dicit longe uetustius iubal inuentum fuisse ad tinnitum malleorum Tubalcayn fratris sui, qui ferrarius faber fuit. Uerum quoniam fingentibus uerius uisum est Arcades inuenisse, eo quod illo forsan euo ceteros excederent fistula, Arcadem nynpham fuisse uoluere. Syringam autem lusisse satiros et Pana fugientem, atque a Ladone moratam et ninpharum suffragio in calamum uersam, circa nostros cantus iudicio meo aliquid bone considerationis abscondit. Hec enim spretis satyris, id est ingeniis rudibus, fugit Pana, id est hominem natura aptum natum ad musicalia; nec equidem actu fugit, sed existimatione cupientis, cui in dilatione uidetur cessari quod optat. Hec tunc a Ladone sistitur donec instrumentum ad emittendam meditationem perficitur. Est enim Ladon fluuius in ripa nutriens calamos, in quos uersam Syringam aiunt, ex quibus postmodum confectam fistulam nouimus; ex quo summere debemus uti calamorum radix terre infixa est, sic et meditatio musice artis et compertus exinde cantus tam diu latet in pectore inuentoris, donec emittendi prestetur organum, quod ex calamis suffragio humiditatis a radice emissis conficitur; quo confecto, sonus premeditatus emittitur suffragio humiditatis spiritus emittentis. Nam si siccus esset, nulla sonoritatis dulcedo sed mugitus potius sequeretur, ut uidemus ex igne per fistulas emisso contingere; et sic in calamos uersa uidetur Syringa, eo quod per calamos resonet. Possibile preterea fuit a compertore fistule calamos ad hoc primo fuisse compertos Ladonem secus, et sic a Ladone detento. Restat uidere quid sensisse potuerint circa Panis ymaginem, in qua ego arbitror ueteres uniuersale nature corpus tam scilicet agentium quam patientium rerum uoluisse describere, ut puta sentientes per cornua in celum tendentia supercelestium corporum demonstrationem, quam duplici modo percipimus arte scilicet, qua discursus syderum inuestigantes cognoscimus et sensu quo eorum in nos confusiones sentimus. Per ignitam autem eius faciem ignis elementum, cui annexum aerem uoluere, summendum reor, quos sic iunctos Iouem dixere non nulli. Per barbam autem, per quam uirilitas demonstratur, uirtutem actiuam horum duorum elementorum sic iunctorum intelligi uoluisse existimo, et eorum opus in terram et aquam, dum demissam illam in pectus et ad partes inferiores traxere. Eum autem maculosa pelle tectum descripsere, ut per illam ostenderetur octaue spere mirabilis pulchritudo crebro stellarum fulgore depicta, a qua quidem spera, sicuti pallio tegitur homo sic omnia ad naturam rerum spectantia conteguntur. Per uirgam autem nature regimen intelligendum reor, quo omnia et potissime ratione carentia reguntur, et in determinatum finem in suis operibus etiam deducuntur. Fistulam uero ad armoniam celestem designandam illi apposuere. Quod illi circa inferiora sit hispidum corpus et hyrsutum, terre superficiem montium et scopulorum gibbosam et siluarum uirgultorum et graminum tectam intelligo. Alii uero sensere aliter. Solem scilicet per hanc ymaginem designari, quem rerum patrem dominumque credidere, quos inter fuit Macrobius. Et sic eius cornua uolunt lune renascentis indicium, per purpuream faciem aeris mane seroque rubescentis aspectum, per prolixam barbam ipsius solis in terram usque radios descendentes, per maculosam pellem celi ornatum a solis luce deriuantem, per baculum seu uirgam rerum potentiam atque moderamen, per fistulam celi armoniam a motu solis cognitam etc. prout supra. Credo, rex magnifice, uideas quam summotenus exponendo transeam, quod duplici de causa facio. Primo quidem quia confido, quoniam tibi nobile sit ingenium, quo possis quantumcunque paruis datis iudiciis, in quoscunque profundissimos sensus penetrare. Secundo quia sequentibus cedendum est. Nam si omnia que ad expositionem huius fabule possent induci describere uellem, ipsa sola fere totum excogitatum uolumen occuparet. Et ut redeam ad omissa, hunc Pana, seu quod in processu eundem cum Demogorgone arbitrarentur Arcades, ut Theodontio uisum est, seu quod illo neglecto in istum totos uerterent animos, sacris etiam horrendis, ut puta humano, imo natorum illi litantes sanguine, precipue coluere, eumque dixere Pana a pan, quod totum latine sonat, uolentes ob hoc quod omnia quecunque sint in nature gremio concludantur, et sic ipsa totum sit. Iuniores inde, eo quod innouata placent, Pana Liceum uocauerunt. Alii adempto Panis nomine Liceum tantum dixere. Et non nulli Iouem Liceum existimantes nature seu Iouis opere lupos a gregibus amoueri quibus ipsi fere uacabant omnes, et sic a lupis fugatis cognomen meruisse uidetur; grece enim lupus dicitur lycos. Augustinus uero, ubi De ciuitate dei scribit, dicit non ob hoc contigisse Pana Liceum uocari, quin imo propter crebram mutationem hominum in lupos, que in Arcadia contingebat, quod nisi diuina operante uirtute fieri non posse arbitrabantur. Hinc propterea uidetur Macrobium sumpsisse Pana non Iouem, sed solem esse, eo quod sol omnis mortalis uite sit pater, eoque surgente consueuerint lupi dimissis insidiis aduersus greges in siluas abire, et sic ob istud beneficium eum dixere Liceum.
+
+Cloto, Lachesis et Atropos, ut supra, ubi de Litigio, filie fuere Demogorgonis. Cicero autem has Parcas uocat, ubi De naturis deorum scribit, et filias Herebi Noctisque fuisse dicit. Uerum ego ideo Theodontio potius adhereo, qui illas cum rerum natura creatas dicit, quod longe magis ueritati uidetur conforme, eas scilicet nature rerum esse coeuas. Has easdem ubi supra uocat Tullius in singulari Fatum illudque Herebi Noctisque filium dicit, quod ego longe magis quam Parcas habito respectu ad id quod de Fato scribitur, ut post sequetur Demogorgonis filium dicam. Seneca uero, has in epistulis ad Lucilium Fata uocat, dato Cleantis dictum dicat, dicens: *Ducunt uolentem Fata, nolentem trahunt*. Circa quod non solum eorum describit officium, eas scilicet sorores omnia ducere, sed etiam trahere, non aliter quam si de necessitate contingat omnia. Quod longe apertius sentire uidetur in tragediis Seneca poeta tragicus, et in ea potissime cui titulus est Edipus, ubi dicit: *Fatis agimur, credite Fatis*. Non sollicite possunt cure Mutare rati stamina fusi. Quicquid patimur mortale genus Quicquid facimus uenit ex alto, Seruatque sua decreta colus Lachesis dura reuoluta manu, omnia septo tramite uadunt Primusque dies dedit extremum. Non illa deo uertisse licet, Que nexa suis currunt causis. It cuique ratus prece non nulla Mobilis ordo, multis ipsum Timuisse nocet, multi ad fatum Uenere suum dum Fata timent etc. Hec ille Quod etiam Ouidius sensisse uidetur dum in maiori suo uolumine dicit in persona Iouis Ueneri: *Tu sola insuperabile fatum, Nata, mouere putas? Intres licet ipsa sororum Tecta trium, cernes illic molimine uasto, Ex ere et solido rerum tabularia ferro, Que neque concursum celi neque fulminis iram, Nec metuunt ullas tuta atque eterna ruinas. Inuenies illic incisa adamante perenni Fata tui generis* etc. In quibus preter iam damnatam opinionem summi potest has tres sorores esse Fatum et Fata quantumcunque Tullius in Parcas et Fata distinxerit, uolens potius, ut reor, diuersitate nominum diuersitatem officiorum quam personarum ostendere. Nos autem de his tribus redigendis postremo in unum, quid non nulli senserint uideamus. Has supra diximus seruitio Panis dedicatas a patre, et causas demonstrauimus. Fulgentius uero ubi de Mithologiis, dicit eas attributas obsequio Plutonis inferorum dei, credo ut sentiamus actiones istarum circa terrena tantum uersari, et Pluto terra interpretatur. Et ait idem Fulgentius, Cloto interpretari euocationem, eo quod suum sit, iacto cuiuscunque rei semine, illud adeo in incrementum trahere, ut aptum sit in lucem emergere. Lachesis autem, ut idem dicit interpretatur protractio seu sors, eo quod id quod a Cloto compositum est in lucem euocatum a Lachesi suscipiatur et protrahitur in uitam. Atropos autem, ab a, quod est sine, et tropos, quod est conuersio, absque conuersione interpretatur, eo quod omne natum euestigio, quod in terminum sibi presignatum uenisse cognouerit, demergat in mortem, a qua nulla retro naturali opere conuersio est. Apuleius uero Medaurensis non mediocris autoritate phylosophus, de his in libro quem Cosmographiam cognominat, scribit sic: *Sed tria Fata sunt numero cum ratione temporis facientia, si potestatem earum ad eiusdem similitudinem temporis referas*. Nam quod in fuso perfectum est, preteriti temporis habet speciem, et quod torquetur in digitis, momenti presentis indicat spatia, et quod nondum ex colo tractum est subactumque cure digitorum, id futuri et consequentis seculi posteriora uidetur ostendere. Hec illis conditio et nominum eiusdem proprietatem contingit, ut sit Atropos preteriti temporis fatum, quod non deus quidem faciet infectum, et futuri temporis. Lachesis autem a fine cognominata, quod etiam illis que futura sunt finem suum deus dederit; Cloto presentis temporis habet curam, ut ipsis actionibus suadeat ne causa solers rebus omnibus desit. Hec Apuleius. Sunt insuper qui uolunt Lachesim eam esse, quam fortunam nuncupamus, et ab ea omnia mortalibus contingentia agitari. Nunc autem quid de Fato sentiant ueteres, dato non multum a precedentibus differant, uidentum est. Dicit ergo de Fato sic Tullius in libro quem De diuinatione scripsit: *Fatum id appello quod Greci imarmenidem, id est ordinem seriemque causarum, cum causa causam gignat, ea est ex omni eternitate fluens ueritas sempiterna*. Quod cum ita sit, nichil est futurum, cuius non causas id ipsum efficientes natura contineat. Ex quo intelligitur ut Fatum sit non id quod superstitiose, sed id quod phylosophice dicitur, causa eterna rerum cur et ea que preterierint facta sunt, et que instant fiant et que sequuntur futura sint. Hec Cicero. Boetius autem Torquatus, uir disertissimus atque catholicus, ubi De phylosophica consolatione scripsit, cum diffuse de hac materia cum phylosophia magistra rerum altercetur, dicit inter alia de Fato sic: omnium generatio rerum cunctusque mutabilium naturarum progressus et quicquid aliquo mouetur modo, causas, ordinem, formas ex diuine mentis stabilitate sortitur; hec in sue simplicitatis arce composita, multiplicem rebus gerendis modum statuit. Qui modus cum in ipsa diuine intelligentie puritate conspicitur, prouidentia nominatur. Cum uero ad ea que mouet atque disponit refertur, Fatum a ueteribus appellatum est. Hec ille. Poteram et apponere quid Apuleius de Fato in Cosmographia determinet, et aliorum sententias, sed quoniam satis dictum reor, cur Demogorgonis aut Herebi Noctisque Parce seu Fatum uel Fata dicantur filie, breuiter describam. Cum sepe euenturum sit in sequentibus et iam in precedentibus contigerit, quod causatus causantis dicatur filius, possumus ad presens dicere has tres sorores uariis nuncupatas nominibus dei filias tanquam ab eo causatas, qui prima causarum est, ut satis per uerba supra proxime Ciceronis atque Torquati uideri potest. Hunc deum, ut dictum est, ueteres Demogorgonem dixere. Quod autem ex Herebo et Nocte, ut dicit Tullius, nate sint, talis oratio reddi potest. Est Herebus, ut apperebit latius in sequentibus, terre profundissimus et absconditus locus, quem allegorice possumus accipere pro profunditate diuine mentis, in quam mortalis oculus penetrare non potest, et cum diuina mens uidens tanquam se ipsam, intelligens quid actura esset, et inde has actu cum natura rerum produceret satis ex Herebo, id est ex arcano et profundissimo diuine mentis penetrali, natas dicere possumus. Noctis autem filie dici possunt quantum ad nos, quia omnia in que acies oculorum nostrorum penetrare non potest, obscura dicimus et noctis luce carentis similia, et sic cum ad intrinseca diuine mentis intellectu transire nequeamus, mortali offuscati caligine, cum in se ipsa splendidissima sit, et uiue atque indeficientis lucis corusca, uicium illi nostre hebetudinis nominando attribuimus noctem perennem diem nuncupantes, et sic Noctis erunt filie; seu uolumus dicere, quia nobis incognite sunt dispositiones earum, eas obscuras et Noctis filias uocitamus. De nominibus propriis predictum est, de appellatiuis dicendum. Uocat igitur has Tullius Parcas, ut reor per antiphrasin, quia nemini parcant; nulla enim apud eas est acceptio personarum, solus deus potest peruertere earum uires et ordinem. Fatum autem aut Fata a for faris tractum nomen est, quasi uelint, qui id imposuere nomen, quod ab eis agitur a deo quasi irreuocabile dictum sit seu preuisum, ut per uerba Boetii satis assumitur, et etiam sentire uidetur Augustinus, ubi De ciuitate dei. Sed abhorret ipse uocabulum admonens, ut si quisquam uoluntatem dei seu potestatem nomine Fati appellet, sententiam teneat, linguam coerceat.
+
+Aiunt insuper Polum Demogorgonis fuisse filium, et hoc in Prothocosmo asserere Pronapidem, talem ex hoc fabulam recitantem: quod dum secus undas in sede sua consisteret Demogorgon, et ex exili limo sperulam composuisset, eam nuncupauit Polum. Qui, spretis patris cauernis et inertia, euolauit in altum, et eo quod adhuc mollis esset, in tam grande corpus euolans conflatus est, ut omnia que a patre fuerant ante composita circundaret. Uerum nondum sibi aliquis erat ornatus, cum fabricanti patri lucis globum assistens, uideretque ignitas plurimum ad ictum mallei fabrilis hinc inde fauillulas euolare, omnes sinu facto collegit, et in domum suam detulit, eamque ex illis ornauit omnem. Haberem, rex inclite, quid riderem, uidens compositi orbis tam ineptum ordinem, sed ante testatus sum nil uelle mordere; huius tamen fictionis tenue satis uelum est. Sequitur enim ut in ceteris Pronapides opinionem uolentium ex terra a mente diuina terris inclusa cuncta fuisse producta, dum Polum, quem ego celum intelligo, ex terra extensibile factum ait, et in maximum ac circumplectens omnia corpus eductum. Quod autem ex fauillulis ex luce prodeuntibus domum ornauerit suam, hoc ideo dictum reor, quia solis micantibus radiis stelle in celo composite natura sua luce carentes lucide facte sint. Polus autem dicitur, ut arbitror, a quibusdam potioribus suis partibus. Constat enim, ut uenerabilis Andalo preceptor meus et ueteres astrologie autores asserunt, celum omne super duos polos circumflecti, quorum alterum nobis propinquiorem articum uocant, oppositum autem antarticum; hunc tamen aliqui Pollucem uocant, causam ego non uideo.
+
+Phyton Pronapidis testimonio Demogorgonis filius fuit et terre, ex natiuitate cuius talem ipse recitat fabulam. Dicit enim Demogorgonem continue caliginis affectum tedio Acroceraunos conscendisse montes, et ex eis ingentem nimium et ignitam euulsisse molem, eamque primo rotundasse forcipibus, deinde in Caucaso monte malleo solidasse; post hec ultra Taprobanem detulisse, et globum illum lucidum sexies undis mersisse, totidemque circum rotasse per auras, et hoc ideo ne ulla unquam posset circumitione diminui, aut eui labefactari rubigine, et ut agilis ferretur undique. Qui confestim se tollens in altum, domum intrauit Poli, patrisque sedem omnem compleuit fulgore. Ex immersionibus autem eius, aque ante dulces amaritudinem sumpsere salsedinis, et aer ad percipiendos lucis radios ex rotationibus aptus affectus est. Orpheus uero, qui fere poetarum omnium uetustissimus fuit, ut Lactantius in libro Diuinarum institutionum scribit, opinatus est Phytonem hunc primum maximum et uerum deum esse, et ab ipso cuncta fuisse producta atque creata. Quod forsan hoc in opere locum illi primum quesisset, tanto asserente teste, ni ipsemet Orpheus, minus aduertens reor, seu quia nequiret animo concipere quenquam fuisse ingenitum, scripsisset: Prothogonos Phyton perimetheos neros iyos. Quod in latinum uersum sonat: Principio genitus Phyton longo aere natus. Et sic non primus ut dixerat, si aere genitus est. Hunc preterea Lactantius ubi supra Phaneta uocat. Sed iam sumptus expetit ordo ut uideamus quid contegat fictio, quod explicato sensu nominum fere apparebit liquido. Ugucio in libro uocabulorum dicit, Phytonem solem esse, et hoc illi quesitum nomen a Phytone serpente ab eodem superato. Sic et Paulus, in libro quem Collectionum intitulat, dicit: *Phanos seu Phanet idem esse quod apparitio*. Sic enim Phytonem hunc Lactantius uocat. Quod quidem nomen Soli optime competit, ipse enim est qui surgens apparet, eo autem cessante, nulla erit ceterarum creaturarum apparitio mortalium, seu etiam syderum. Ergo solis creationem uult ostendere Pronapides. Circa quam ut eorum sequatur opinionem qui ex terra omnia uolunt condita, inducit deum seu terre diuinam mentem ex Acroceraunis montibus sumpsisse materiam, ratus ignitam terram ad componendum lucidum corpus aptiorem. Quod autem hanc molem forcipibus rotundasset intelligo diuinam artem, qua a deo solis globus adeo spericus factus est, ut nulla superfluitate eius superficies gibbosa sit. Equo modo et malleus dici potest summi artificis intentum, quo in Caucaso monte, id est in celi summitate adeo corpus illud solidum formauit ut nulla ex parte dissolui aut minui uideatur. Inde dicit eum delatum ultra Taprobanem, ut ostendat ubi creatum opinetur; est enim Taprobanes orientalis insula hostio Gangis fluminis opposita, qua ex parte nobis in equinoctiis sol oritur: et sic in Oriente compositum uidetur uelle. Mersum tamen ibi sexies undis dicit, imitatus fabrilis actus qui ad durandum ferrum illud feruidum aquis immergunt. Et in hoc arbitror Pronapidem uoluisse perfectionem et eternitatem corporis huius designasse, est quidem sex perfectus numerus se ex suis partibus omnibus conficiens, ex quo uult intelligamus et artificis et artificiati perfectionem. Quod autem sexies rotatum sit, puto per numerum perfectum rotationis, uoluerit eius circularem et indeficientem motum describere, a quo nunquam exorbitasse aut destitisse compertum est. Quod ob ingentis et igniti corporis demersionem, aque primo dulces amare facte sint, non ob aliud dictum puto, nisi ut ostendatur quod ob continuam radiorum solis feruentium percussionem aquarum maris aque superficietenus salse facte sint, ut approbant physici.
+
+Terra, ut supra patet, Demogorgonis fuit sedes et filia, de qua Statius in Thebaide scribit sic: o hominum diuumque eterna creatrix, Que fluuios siluasque animarum semina mundi Cuncta Prometheasque manus Pyrreaque saxa Gignis, et impastis que prima elementa dedisti Mutastique uiros, que pontum ambisque uehisque: Te penes et pecudum gens mitis et ira ferarum Et uolucrum requies; firmum atque immobile mundi Robur inoccidui, te uelox machina celi Aere pendente uacuo, te currus uterque Circumit, o rerum media indiuisaque magnis Fratribus! ergo simul tot gentibus alma, tot altis Urbibus ac populis subterque et desuper una Sufficis, astriferumque domos Athlanta supernos Ferre laborantem nullo uehis ipsa labore etc. In quibus profecto carminibus satis terre opus et laudes ostenduntur, de cuius generatione quoniam supra ubi de Litigio dictum est reiterandum non censeo. Eam tamen ueteres Titanis dixere coniugem, eamque ex patris concubitu, ut premonstratum est quosdam suscepisse filios; et ex Occeano nepote atque ex Acheronte infernali fluuio, nec non ex aliis incognitis, ut decenti demonstrabitur loco. Uocauere eam preterea multis nominibus, ut puta Terram, Tellurem, Tellumonem, Humum, Arridam, Bonam deam, Matrem magnam, Faunam et Fatuam. Habet et preterea hec cum quibusdam deabus communia nomina. Dicitur enim Cibeles, Berecinthia, Rhea, Opis, Iuno, Ceres, Proserpina, Uesta, Ysis, Maia et Medea. Sed quid circa predicta theologi uoluerint ueteres, uidendum est. Dicunt eam Titanis, qui sol est, coniugem, eo quod in eam sol agat tanquam in dispositam materiam ad producendum animantia quecunque atque metalla et preciosos lapides et huiusmodi. Non nulli uolunt Titanum hominem ingentis potentie fuisse et terre uirum dictum eo quod multum terre possideret, et filios suscepisset tanta prestantes fortitudine et corporis mole ut non ex muliere sed ex ingentiori corpore, ut puta terra, suscepti uiderentur. Et ut ad nomina ueniamus, dicit Rabanus in libro de Originibus rerum, eam terram nuncupari eo quod teratur, quod ad superficiem solam spectat. Tellus autem, ut idem testatur Rabanus, dicta est quia fructus ex ea tollamus. Seruius autem dicit eam terram esse que teritur, tellurem uero deam. Et alibi dicit: Tellurem deam esse, terram autem elementum; sed quandoque tellurem pro terra poni, sicut pro igni Uulcanum et Cererem pro frumento. Tellumonem uero, ut ego coniectura possum percipere, eam terre partem dixere que nec teritur nec radicibus graminum aut arborum usui est, eo quod longe sit tellure inferior. Humus uero, ut asserit Rabanus ea pars terre dicitur que plurimum habet humiditatis, ut puta palustris et propinqua fluminibus. Aridam autem terram uocauere non quia sic illam a creatione creator nuncupauerit, ut eius ueram complexionem ostenderet, sed eo quod aretur. Bona autem dea, teste Macrobio Saturnaliorum ideo dicta est quod nobis omnium bonorum ad uictum causa sit cum ipsa germinantia nutriat, fructus alat, escas auibus et pabula brutis exhibeat, ex quibus et ipsi nutrimur. Matrem autem magnam, ut ait Paulus, uocari uoluere qui arbitrati sunt eam rerum omnium creatricem. Ego equidem arbitror quia tanquam pia mater et maxima sua ubertate nutriat cuncta mortalia et suo gremio morientia cuncta suscipiat. Cur autem Faunam dixerint Macrobius Saturnaliorum libro describit, dicens: quod omni usui faueat animantium, quod adeo manifestum est ut licteris explicari non egeat. Fatuam uero a fando dictam dicit idem Macrobius ueteres uoluisse, eo quod infantes partu editi non prius uocem habeant uel emittant quam ipsam contigerint. Que uero ex nominibus cum aliis communia sunt, ubi de illis mentio in sequentibus fiet intelligenda dicentur, et ad explicandum de filiis quos ex incerto patre genuisse dixerunt ueteres ueniemus.
+
+Ex incerto patre dicit Paulus Noctem Terre fuisse filiam, de qua talem Pronapides in Prothocosmo fabulam scribit. Eam scilicet a Phanete pastore dilectam cui petenti cum mater uellet copulare connubio, dixit se ignotum habere hominem, nec unquam uidisse, audisse tamen illum suis aduersum moribus et ideo mori malle quam illi nubere. Quam ob rem indignans Phanetes ex amatore hostis factus dum illam occisurus sequeretur, illa se copulauit Herebo, non ausa ubi Phanetes esset apparere. Dicit insuper Theodontius huic a Ioue concessam quadrigam eo quod illi fautrix fuisset, dum ante lucem accederet ad Alcmenam. Hanc insuper quantumcunque fusca sit picta ornauerunt clamide. Et in eius laudem, et ut eius pro parte demonstraret effectus Statius hos in Thebaide cecinit uersus: *Nox que terrarum celique amplexa labores Ignea multiuago transmittis sydera lapsu, Indulgens reparare animum, dum proximus egris Infundat Titan agiles animantibus ortus* etc. Sed nunc quid sibi fabule ueri tegant uideamus. Dicunt igitur ante alia eam absque cognito patre terre filiam; quod ob id arbitror dictum, quia terra densitate sui corporis operatur ut radii solares nequeant in partem oppositam penetrare. Et sic causam dante terra umbra tam grandis efficitur quantum spatii a dimidio corporis terre occupatur. Que quidem umbra nox dicitur et sic tanquam a terra et non ab alia re causata absque cognito patre Noctis tantum filia arbitratur. Quod autem a Phanete pastore dilecta sit, hoc modo intelligendum reor. Phanetem ego solem puto ideo pastorem dictum quia suo opere uiuentia cuncta pascantur. Eum autem adamasse Noctem fictum existimo quia tanquam dilectam sibi uidere cupiens rapido cursu sequitur, et illi uidetur appetere copulari. Illa uero renuit, nec minus uolucri passu fugit quam sequatur, eo quod sibi mores aduersos habeat cum illuminet ille, ipsa autem obscurum faciat, nec frustra se si illi iungatur morituram dicit; cum sol luce sua omnem dissoluat obscuritatem, et sic eius hostis efficitur. Demum Nox Herebo iungitur, id est inferno in quem cum nunquam solares penetrent radii, Nox uiget atque secura consistit. Quod autem Ioui fauerit fabula manifestat, ut patet per Plautum in Amphytrione; nam cum accessisset in diluculo Iuppiter ad Alcmenam, Nox ut illi prestaret obsequium tanquam a crepusculo nocturno inchoasset, perseuerauit in longum ex quo quadrigam meruit, per quam circumitionem terre continuam quam facit intelligo. Per quattuor autem rotas ex quibus quadriga constat, quattuor arbitror significari noctis tempora solum nocturne quieti seruientia. Diuiditur autem nox a Macrobio in libro Saturnaliorum in septem tempora, quorum primum sole intrante incipit, et dicitur crepusculum a crepero, quod est dubium, eo quod dubitari uideatur diei preterite, an uenienti nocti attribuendum sit, et hoc non deseruit quieti. Secundum autem, cum iam obscurum sit, fax prima dicitur, eo quod tunc faces accendantur, nec hoc quieti accommodum. Tercium uero, cum iam nox densior sit, nocte concubia nuncupatur, eo quod quieturi uadamus concubitum. Quartum nox dicitur intempesta, eo quod nulli operi tempus aptum sit. Quintum autem gallicinium uocitatur, eo quod a medio sui nocte in diem tendente, galli cantent. Sextum uero dicitur conticinium iam aurore proximum, et ideo sic dictum, eo quod tunc uideatur ut plurimum grata quies et ob id omnia conticescunt et hec quattuor quieti prestantur. Septimum appellatur diluculum a die iam lucescente, in quo solertes assurgunt operi, quod minime somno aptum est. Et sic totidem rote sunt currui Noctis quot in ea sunt tempora quieti tantummodo seruientia. Seu uolumus more nautarum et castrensium uigilum noctem in partes quattuor diuidere, in primam scilicet et secundam et terciam atque quartam uigiliam, et sic quadrige rotas quattuor ex totidem uigiliis componemus. Quod autem picta palla amicta sit, facile uideri potest illam celi ornatum significare quo tegitur. Nox autem, ut ait Papias, ideo dicitur quia noceat oculis; aufert enim illis uidendi officium, cum nil nocte cernamus. Nocet insuper quia male agentibus apta est, cum legamus: *Qui male agit odit lucem*; exquo sequitur ut tenebras amet tanquam malo operi aptiores. Et dicit etiam Iuuenalis: *Ut iugulent homines surgunt de nocte latrones*. Omerus preterea in Yliade eam domitricem deorum uocitat, ut sentiamus quoniam nocte magnanimes ingentia pectoribus uersant, tamen nox minime talibus apta ebullientes opprimit spiritus, eosque tanquam domitos in lucem usque coercet. Fuerunt insuper huic tam ex uiro quam ex aliis filii plures ut in sequentibus describetur.
+
+Uirgilio celestis ingenii poete placet Famam Terre fuisse filiam, dum dicit in Eneide: *Illam Terra parens, ira irritata deorum Extremam, ut perhibent, Ceo Encheladoque sororem Progenuit* etc. De hac ut appareat originis sui causa talis a Paulo recitatur fabula. Quod cum ob regni cupidinem bellum inter Titanos gigantes, Terre filios, et Iouem esset exortum, eo itum est ut omnes Terre filii qui Ioui aduersabantur occiderentur a Ioue, et diis aliis. Quo dolore Terra irritata et uindicte auida, cum sibi aduersus tam potentes hostes arma deessent, ut illis quibus poterat uiribus aliquid mali ageret, coacto utero, Famam emisit scelerum superum relatricem. Huius autem incrementum et formam describens, Uirgilius ait sic: *Fama malum quo non aliud uelocius ullum Mobilitate uiget uiresque acquirit eundo. Parua metu primo mox sese attollit in auras Ingrediturque solo et caput inter nubila condit. Et paulo post hec ait: Pedibus celerem et pernicibus alis. Monstrum horrendum ingens cui quot sunt corpore plume, Tot uigiles oculi subter mirabile dictu Tot lingue totidem ora sonant tot surrigit aures. Nocte uolat medio celi terreque per umbram Stridens nec dulci declinant lumina somno. Luce sedet custos aut summi culmine tecti Turribus aut altis et magnas territat urbes, Tam ficti prauique tenax quam nuntia ueri*. Sentis, optime rex, quanto uerborum ornatu, quanto lepore, quam succipleno, quanque industriosa fictione Uirgilius quid sit Fama, quid eius augmentum, quid eius opus conetur ostendere et ostendat? Sentis equidem, sed ut qui te preter lecturi sunt ampliuscule uideant, libet explicare paululum, premisso tamen quid uelit fabula Pauli. Dicit ergo primo irritatam terram ira deorum. Circa quod pro iratis diis, syderum opus circa quedam intelligo. Sydera enim seu supercelestia corpora procul dubio in nos agunt potentia eis a creatore concessa secundum dispositiones suscipientium eorum influentias; et hinc fit ut puer uel adolescens augetur eorum opere, cum diminuatur senescens et cum nunquam a ratione gubernatoris optimi separentur, non nunquam aliqua faciunt que mortalium repentino falsoque iudicio tanquam irata fecisse uidentur, ut puta dum iustum regem, dum felicem imperatorem, dum strenuum militem in finem suum deducunt. Et ideo iratos dixit deos Paulus, quia occiderint illustres uiros, quos perpetuandos rebantur homines. Sed quid ex hoc sequitur, irritatur ab hoc opere, quod deorum iram uocant, Terra, id est animosus homo, nam terrei sumus omnes; et ad quid irritatur? Ut pareat Famam ultricem future mortis, id est ut id agat propter quod Fama sui nominis oriatur, ut dum deorum ira ceciderit illius nomen agente meritorum Fama superstes sit, etiam nolentibus his, qui homines occidendo eum omnino auferre conati sunt. Ad quod nos idem hortatur Uirgilius dum dicit: *Stat sua cuique dies breue et irreparabile tempus Omnibus est uite sed Famam ostendere factis Hoc uirtutis opus* etc. Hanc autem Famam ideo malum dixit Uirgilius quia non equo passu ad eam perquirendam tendimus omnes. Nam per fraudes ut plurimum summa occupari sacerdotia cernimus, dolo uictorias obtineri, principatus possideri uiolentia, et ea quecunque per fas et nefas que nomina solent in lumen extollere. Nam si per uirtutem agatur tunc non malum iure dicitur Fama. Uerum in hoc inproprie locutus est autor usus pro infamia uocabulo Fame, cum si fictionem inspiciamus, seu potius fictionis causam satis aduertemus ex ea infamiam non Famam secutam. Hanc insuper dicit metu primo paruam et sic est; nam quantumcunque grandia sint facinora ex quibus oritur a quodam tamen audientium metu uidetur incipere; mouemur quidem auditu primo rei alicuius, et si placet eam falsam esse timemus, si uero displicet equo modo ne uera sit extimescimus. Mox sese tollit in auras, id est in ampliationem locutionis gentium euolat, seu mediocribus miscetur uiris; et inde se solo infert hoc est in uulgus et plebeios, et tunc caput inter nubila condit cum se ad reges atque maiores effert. Pernix etiam est, id est uelox, nil enim ut ipsemet dicit uelocius est. Monstrum autem ingens asserit et horrendum ratione corporis quod illi describit, uolens in hoc quod omnes eius plume, cum auem dicat propter eius celerem motum, habeant hominis effigiem; ad hoc ut per hoc intelligatur unumquenque de aliqua re loquentem pennam unam addere Fame, et sic ex multis cum multe sint auium penne non ex paucis Fama conficitur. Seu potius monstrum horrendum hanc uocant quia fere nunquam superari potest. Nam quanto magis quis illam conatur opprimere tanto magis exinde sit maior quod monstruosum est. Dicit insuper omnes eius oculos uigiles esse, eo quod non nisi a uigilantibus personet fama; nam si in somnium tendet locutio euestigio fama uertitur in nichilum. Nocte eam medio celi uolitantem, ob id dicit quod sepissime contigisse compertum est sero scilicet factum aliquid, et mane etiam in remotissimis partibus cognitum non aliter quam si nocte uolauerit. Seu id dicit ut ostendat uigilantiam gerulonum. In die autem eam sedere dicit custodem, ut ostendat quod ob eius relata custodes portis territarum urbium apponantur, et in turribus ad excitandum uigiles uel ad speculandum a longe. Et cum inter ueritatem et mendacium non distinguat, contenta est pro ueris quecunque audita referre. Huius preterea domum in maiori suo uolumine sic describit Ouidius: *Orbe locus medio est inter terrasque fretumque Celestesque plagas, triplicis confinia mundi, Unde quod est usquam, quamuis regionibus absit, Inspicitur, penetratque cauas uox omnis ad auras. Fama tenet summaque locum sibi legit in arce Innumerosque aditus ac mille foramina tectis Addidit, et nullis iuclusit limina portis: Nocte dieque patet, tota est ex ere sonanti, Tota fremit uocesque refert iteratque quod audit. Nulla quies intus nullaque silentia parte; Non tantum est clamor sed parue murmura uocis, Qualia de pelagi, si quis procul audiat, undis Esse solent, qualemue sonum, cum Iuppiter atras Increpuit nubes, extrema tonitrua reddunt. Atria turba tenet: ueniunt, leue uulgus, euntque Mixtaque cum ueris pariter coniuncta uagantur. Milia rumorum confusaque uerba uolutant. Ex quibus hi uacuas replent sermonibus aures. Hi narrata ferunt aliis mensuraque ficti Crescit, et auditis aliquid nouus adicit autor. Illic credulitas, illic temerarius error, Uanaque letitia est, consternatique timores, Seditioque recens, dubioque autore sussurri. Ipsa quid in celo rerum pelagoque geratur Et tellure uidet, totumque inquirit in orbem* etc. Satis hec etiam minus erudito patentia sunt et ideo quid sibi uelit Paulus dum addidit, fabule famam genitam ut turpia deorum facta narraret uidisse super est quod nil aliud autumo propter quod, cum minores in maiores nil uiribus possint illata uerbis maioribus infamia conantur ulcisci. Terre autem ideo filiam uoluere, quia non aliunde quam ex gestis in terris fama sit. Quod autem patre careat non absurde dictum est, cum ut sepissime rerum a fama gestarum que ut plurimum falsissime sunt ignoretur autor, qui compertus patris loco describi posset.
+
+Tartarum asserit Theodontius absque patre Terre fuisse filium. Hunc Barlaam dicit inertem atque torpentem matris adhuc in utero iacere, eo quod inuocata Lucina fauere partui noluisset ob id quod Famam in deorum ignominiam peperisset. Figmentum hoc ab effectu causam sumpsit; non erat enim Lucina non nascituro seu partui non futuro prestatura fauorem; arbitrati sunt quidam ueteres circa terre centrum locum esse concauum et in eodem sontium anime penis affligi, ut satis in descensu Enee ad inferos ostendit Uirgilius. Hunc Tartarum dici uolunt, et hoc secundum Ysidorum ubi De ethimologiis a tremore frigoris dictum; nam ibi nec solis umquam potuit penetrare radius nec aeris motus est aliquis, confricatione cuius calefieri possit. Quod autem in utero matris torpeat satis apparet, non enim ad superiora potest ascendere, et si ascendat non erit amplius Tartarus. Terre autem filius improprie dicitur; nam quantumcunque conceperit mulier, nisi in lucem conceptus uenerit, iure filius dici non poterit. Dicitur autem absque patre conceptus, eo quod credamus terre corpus concauitates habere, non tamen satis certi sumus an a creatione an a secuto post creationem euentu habuerit. In testimonium autem predictorum dicit Uirgilius: *Tartarus ipse Bis patet in preceps tantum tenditque sub umbras, Quantus ad ethereum celi suspectus Olimpum* etc. Nec multo post ait: *Hic genus antiquum Terre Titania pubes Fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo* etc.
+
+Tages, ut asseruere gentiles et potissime Tusci, absque cognito genitore, Terre filius habitus est. De quo refert Paulus Perusinus: quod cum apud Etruscos in agro Tarquiniensi aliquantulum tellus intumuisset, is uillicus cuius erat agellus nouitate rei permotus auidusque uidere quid esset ostenti monstratura turgiditas aliquandiu expectauit, tandem impatiens more, ligone sumpto, locum cepit sensim effodere, nec multum effodit, et ecce ex glebis prosiliuit infantulus. Quo monstro perterritus rudis homo uocauit affines, nec diu et is qui modo infans erat, etate prouectus uisus est, et inde senex, et cum incolas aruspicinam docuisset repente nusquam comparuit. Auditores autem arbitrati numen et terre credidere filium et nominauere Tagetem, quod idem olim lingua sonabat etrusca, quod latina deus; eumque postea loco summi numinis coluere. Ysidorus uero ab aratore gleba uomere summota infantem compertum dicit, nec amplius una die ab Etruscis uisum, et in illa eos aruspicinam docuisse et ex ea libros etiam reliquisse, quos postea Romani in linguam propriam transtulere. Huius figmenti talem fuisse sensum existimo. Quendam scilicet esse potuisse qui diu studens circa aruspicinam, et ob contemplationis commodum consortio hominum aspernato doctus repente unde minime credebatur comparuit, et quia forsan ex antro aliquo exire uisus est, Terre puerperium fictum est, uel in oculos agrum colentes inopinatus affuit, quasi prodisset ex glebis a rudi uulgo Terre filius dictus est, et ideo absque patre quia incognita eius fuerit origo. Consueuere preterea ueteres exteros ignotos terrestri itinere ad se uenientes Terre filios uocitare, uti Neptuni qui adueherentur nauigio. Infans autem dictus quia nouus et confestim prouectus et senex, eo quod eruditus et prudens, quod senum est, compertus sit. Quod in agro Tarquiniensi contigerit, seu quia aut sic fuit ibidem scilicet Tagetem primo cognitum, seu quia Etrusci aruspicina clarissimi fuere. In breui autem termino more designatur affectio grandis incolarum ad eum. Nam dilecte rei mora etiam si longissima sit, diligenti uidetur breuissima. Eum autem deum habitum ob id contigisse puto, ut doctrinam quam summe colebant deo autore nobilitarent.
+
+Antheum omnes terre dicunt filium, et quia nemo illi patrem designat, inter genitos incerto patre eum apponere necesse fuit; de quo sic scribit Lucanus: *Nondum post genitos tellus effeta gigantes Terribilem Libicis partum concepit in antris. Nec tam iusta fuit terrarum gloria Thyphon, Aut Titios Briareusque ferox celoque pepercit, Quod non Flegreis Antheum sustulit aruis. Hoc quoque tam uastas cumulauit munere uires Terra sui fetus que cum tetigere parentem, Iam defeta uigent renouato robore membra. Hec illi spelunca domus; latuisse sub alta Rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones. Ad somnos non terga fere prebere cubile Asserunt non silua torum uiresque resumpsit, In nuda tellure iacens, periere coloni, Aruorum Libie pereunt quos appulit equor, Auxilioque diu uirtus non ausa cadendi Terre spernit opes. inuictus robore cunctis Quamuis staret erat* etc. Apparet ergo per Lucani carmen quam grandis quamque fortis et ferus fuerit Antheus, ad quem ut idem testatur Lucanus, ut cum eo luctam iniret accessit Hercules laborum uictor, et cum in agone essent eumque sepius prostratum robustiorem resurgentem cerneret, aduertens quod a terra uires recuperaret, iam fessum ulnis in altum extulit, tanque diu tenuit donec spiraret. Fabule huius sensus duplex est, hystoricus et moralis. Uidetur enim Pomponio Mele in libro Cosmographie placere hunc regem in extremis Mauritanie fuisse, asserens apud Ampelusiam promontorium in occeanum Athlanticum tendens esse specum Herculi sacram et ultra eam Tingem oppidum peruetustum ab Antheo, ut ferunt, conditum et in testimonium ostenditur ab incolis parma ingens ex elephante et ob magnitudinem nulli nunc habilis quam ab eo gestatam asserunt et summe colunt. Nec non monstratur ab eisdem collis modicus resupini hominis iacentis habens ymaginem, quem eius tumulum fuisse confirmant. Aduersus hunc dicit Theodontius Dionisium Thebeum qui ob insignem eius uirtutem Hercules appellatus fuit, bellum habuisse, et qui cum aduertisset eum sepius in Mauritania prostratum et euestigio exercitus restaurantem, ficta fuga eum ad se persequendum in Libiam usque traxit, ubi uero eum superauit et occidit. Leontius uero dicebat hunc Herculem fuisse Nyli filium, quem ego unum et idem cum superiori puto. Eusebius autem in libro Temporum dicit hunc Antheum palestrice artis fuisse doctissimum et quorumcunque certaminum que exercentur in terris, et ob id ostendit se arbitrari fictum quod Terre fuerit filius, et quod uiribus restauraretur ab ea. Fulgentius quidem moralem sensum fictioni subesse demonstrat, dicens Antheum de terra natum libidinem esse que sola ex carne nascitur, qua tacta et si fessa sit in uires resurgit, uerum ab homine uirtuoso carnis denegato tactu superatur. Hunc fuisse dicit Augustinus regnante Argis Danao; Eusebius autem regnante Athenis Egeo; Leontius regnante apud Argiuos Argo.
+
+Expeditis Terre filiis ad Herebum stilus reuocandus est, qui, ut Paulus ait a Crisippo traditum, filius fuit Demogorgonis et Terre. Hunc ego arbitror unum et idem cum Tartaro, cum eum ueteres omnes existimare uideantur in remotissimis terre uisceribus esse, et in eodem, uti de Tartaro diximus, suppliciis sontes puniri. De hoc tamen multa scribuntur ab antiquis et potissime a Uirgilio in UI Eneide libro, que sub compendio pertransibo, eo quod fere de omnibus fiet in sequentibus prolixior mentio. Dicit ergo Uirgilius quod in faucibus huius sunt terribiles uisu he forme scilicet Luctus et ultrices Cure, Morbi pallentes, et tristis Senectus atque Metus et Fames Egestasque terribilis et horribiles uisu Letum Laborque, Sopor et mala mentis gaudia, Bellumque letiferum ac Eumenis et Discordia et ulmus somniorum sedes, Centauri, Scille, Briareus, Lerneusque serpens et flammis armata Chimera una cum Gorgonibus, Arpiis et tricorporeo Gerione et trifauce Cerbero limina seruante Ditis. Preterea hunc Herebum quattuor rigari fluminibus, Acheronte scilicet, Flegetonte Stigeque atque Cocito; et Acherontis nautam dicit esse Caronem, morientium animas ad profundiora Herebi transferentem. Insuper Minoem, Radamantum Eacumque uersantes urnis merita intrantium inesse describit, et prostratos fulminibus Tytanas, Gigantes et Salmeonem ac Tityon discerptum a uulture; Ysiona perpetua circumuolutum rota, nec non et Sysiphum in altum ingentia pectore impingentem saxa, ac Tantalum inter undas et poma siti fameque pereuntem, et Theseum perpetuo damnatum ocio, aliosque; et hos omnes intra Ditis ferrea menia sub ultrice Thesiphone cruciari. Similiter et hunc idem preter Herebum multis uocauere nominibus ut puta Tartarum, Orcum, Ditem, Auernum, Baratrum et Infernum. Sic et eundem multorum filiorum patrem faciunt. Ceterum his premissis ad detectionem ascondite ueritatis ueniendum est. Uolunt igitur eum Demogorgonis et Terre filium, eo quod Demogorgonem rerum Omnium creatorem arbitrati sunt; Terre autem quia ut patet eius in utero conditus est. Uerum eum locum esse penarum non solum gentiles sed non nulli illustres christiani existimauere hac forte ducti ratione. Nam cum summa bonitas deus sit, et qui peccatum committit, quod malum est, et sic malus effectus sit, ut a deo tanquam a suo contrario remotissimus sit, necesse est; nos autem deum in celis habitare credimus, et a celo nulla remotior pars est centro terre, et ob id tanquam in loco a deo remotissimo, ibidem penas luant impii, forsan non inepte creditum est. De hoc tamen Tullius ubi de questionibus Tusculanis aperte truffatur, ex quo satis existimari potest aliud eruditos ueteres sensisse; et ideo cum uoluerint duplicem esse mundum, maiorem scilicet et minorem; maiorem eum quem generaliter mundum dicimus, minorem autem hominem, asserentes omnia in minore esse que in maiori describuntur ab eis, credo eos hunc Herebum et hos cruciatus intra minorem mundum, id est hominem esse existimasse, ac uoluisse illas horribiles formas quas in uestibulo Herebi describit Uirgilius esse causas exteriores, per quas introrsum illa suplicia causantur; seu ea que ab intrinsecis causata apparent extrorsum quem longe meliorem sensum existimo. Deinceps quidem ut predictorum seriem exponendo preuertam necesse est. Fictum igitur puto in profundum huius Herebi Ditem esse ferream ciuitatem, ut per eam intelligamus profundam obstinati cordis partem, in qua uere pertinaces non nunquam sumus et ferrei. Tytanes, id est homines terrenis dediti, et Gygantes, id est superbi prostrati, ideo uexari dicuntur, ut cognoscamus circa hoc anxiari terreos et superbos homines animo, qui dum semper extolli cupiunt, ceco suo iudicio deprimi et uilipendi arbitrantur et ex excelso deiciuntur aliquando, quod illis est acre tormentum. Per Tytion autem descerptum a uulture mens cuiuscunque laborantis ut ea que ad eum non spectant agnoscat, accipienda est, seu illius qui in cumulandis thesauris continua cogitatione agitatur. Ysion autem perpetua circumuolutus rota circumagitationes optantis regnum ostendit. Sic et Sysiphus saxa reuoluens in efficacibus ac laboriosis conatibus uitam ducentis declarat. Per Tantalum autem inter undas et poma fame pereuntem, auarorum hominum curas et angores circa infamem parsimoniam intelligere debemus. Theseus autem ociosus temerariorum friuolos conatus ostendit, quibus misere cruciantur. Dicunt autem hos sub infestatione uexari Thesiphonis, quod sic reor accipiendum. Interpretatur enim Thesiphon irarum nox, et sic patet qui a talibus cruciantur in se ipsos irasci, et irarum uoces nonnumquam emittere. Per illos autem tres iudices, hoc intelligo, tres enim personas male agendo ledere possumus, deum, proximum et nos ipsos, et sic a triplici coscientie iudicio redarguimur et damnamur. Per ianitorem autem Tricerberum canem, cuius officium est uolentes intromittere, et exitum intrantibus proibere, tres intelligendas causas puto rodentes acri morsu deceptorum mentes, letales scilicet assentatorum blandicie, falsa felicitatis opinio et inanis glorie fulgor, que quidem continue nouis decipulis detrahentes ignaros, miseras curas augent, et minuere auctas non permittunt. Circuitur seu inundatur Herebus a quattuor fluminibus, ut per hoc sentiamus, quia hi qui se ratione deiecta ab inceptis concupiscientiis trahi permittunt, primo recti iudicii perturbata letitia Acherontem transeunt, qui carens gaudio interpretatur, et sic pulsa letitia ut eius occupet mestitia locum necesse est, ex qua ob bonum letitie perditum persepe uehemens nascitur ira, a qua in furorem impellimur, qui Flegeton est, id est ardens, ex furore etiam in tristitiam labimur, que Stix est, et ex tristitia in luctum et lacrimas, per quas Cocitus accipiendus est quartus Inferni fluuius. Et sic miseri mortales angimur ceca concupiscibilis appetitus opinione seducti, intraque gerimus quod in uisceribus terre a poetis stolidi arbitrantur inclusum. Nunc autem quid sibi uelint nomina uideamus. Herebus enim dicitur, ut ait Ugucio, quia nimis hereat illi quem capit. Dis autem dicitur a Dite rege suo, qui apud poetas diuitiarum dicitur deus, et hoc ideo quia diues sit, id est abundans locus iste, eo quod, in eum descendant ut plurimum hodie morientes, olim omnes. Tartarus autem dicitur a tortura, quia torqueat quos absorbet. Uerum Tartarus est profundissimus infernorum locus ex quo, ut opinari uidetur Ugucio, Christus neminem eduxit, Orcus enim dicitur quia obscurus. Baratrum uero a forma dictus creditur; est autem Baratrum uas ex uiminibus confectum a parte superiori propatulum, ab inferiori autem acutum, quo utuntur agrestes Campani, dum ex uitibus arboribus annexis uindemiantes uuas colligunt, et hoc ideo dictum ut intelligamus infernum amplissimas fauces ad suscipiendum damnatos habere, ad eos uero seruandos artissimum locum atque profundum. Infernus autem dicitur quia omnium terre partium inferior sit. Auernus autem ab a, quod est sine, et uernos quod est gaudium, dicitur, eo quod gaudeo careat et tristitia lugeat sempiterna.
+
+Ex filiis Herebi primus occurrit Amor, quem ab eo exnocte susceptum ubi de Naturis deorum Tullius asserit. Quod forsan, regum serenissime, uideretur tibi monstruosum, ni uerum monstraretur ratione possibili. Antiquorum sententia fuit amorem esse animi passionem, et ideo quicquid optamus id amor est. Uerum quoniam in diuersum nostre affectiones feruntur finem ut amor non idem circa omnia sit, necesse est, et ob id in paruum numerum redactis mortalium desideriis, triplicem illum maiores dixere. Et ante alios Apuleio teste, eo in libro quem De dogmate Platonis scripsit, asserit Plato tres non amplius amores fore. Quorum primum dixit esse diuinum, cum incorrupta mente et uirtutis ratione conuenientem. Alterum degeneris animi corrupteque uoluntatis passionem. Tertium ex utroque permixtum. Post quem auditor eius Aristotiles mutatis potius fere uerbis quam sententia eque triplicem uoluit; primum dicens propter honestum, secundum propter dilectabile, tertium propter utile mouentem captos a se. Sane quoniam nec is de quo sermo diuinus aut propter honestum est, nec ex duobus aliis permixtus, aut propter delectabile, uerum degeneris animi, et propter utile, merito eum iuxta sententiam Ciceronis, filium Herebi noctisque dicemus, id est cece mentis et obstinati pectoris. Ab hoc enim in execrabilem auri famem impellimur. Ab hoc in cupidinem imperii inexplebilem. Ab hoc in stolidum periture glorie desiderium. Ab hoc in funestam amicorum cedem. Ab hoc in periclitationes urbium, furta, fraudes, uiolentias et dolosa consilia miseri trahimur. Hac peste afficiuntur gnatonici, histriones, assentatores et huiusmodi perniciosa manus hominum ridentem insipientium sequentes fortunam, et eo utuntur ad enudandos blanditiis et falsis laudibus milites gloriosos. Eum igitur rite pensatis omnibus non amorem, quin imo odium rectius uocaremus.
+
+Herebi et Noctis Gratiam esse filiam scribit Tullius, ubi de Naturis deorum. Ego tamen alibi legisse memini Gratias seu Iouis et Auctonoi, seu Liberi patris ac Ueneris fuisse filias. Uerum ut habeamus quid in hoc senserint qui finxerunt, est sciendum, gratiam esse quandam liberalem mentis affectionem maiorum potissime in minores, qua nullo precedente merito indulgentie beneficia et obsequia aliquando etiam non poscentibus impenduntur. Harum tamen multiplices esse species reor. Alie quidem dei sunt immortales, quibus amotis nulli sumus. Alie uero hominum inter se, et he in bonum possunt tendere et in malum, quanquam semper in bonum sonare uideatur gratia. Has omnes Herebi et Noctis filias uariatis tamen parentum sensibus possemus ostendere, sed ut ad hanc omissis in suum tempus reliquis ueniamus; reor ego hanc eam gratiam esse que ob aliquod infandum facinus, uel turpes alicuius hominis mores in peruerso aliquo ac detestabili uiro causatur, et sic Herebi, id est obstinati pectoris, et Noctis, id est cece mentis, erit filia Gratia talis.
+
+Labor a Cicerone Noctis et Herebi scribitur filius, cuius quiditas ab eodem huiusmodi designatur. Labor est functio quedam uel animi uel corporis grauioris operis uel muneris. Qua inspecta, merito Noctis et Herebi filius dici potest, is scilicet qui damnosus est et merito reprobandus. Nam uti in Herebo et Nocte perpetua sontium est inquietudo, sic et in secretis cordium penetrabilibus eorum qui ceca tracti cupidine circa superflua et minime oportuna cogitatione agitantur continua, et quoniam cogitationes tales in obscuro causantur pectore, merito Labor talis filius dicitur Noctis et Herebi.
+
+Inuidentiam dicit Tullius Herebi et Noctis fuisse filiam. Qui ubi de questionibus Tusculanis hanc ab Inuidia differentem facit, dicens: *Inuidentiam ad inuidum tantummodo pertinere, cum Inuidia ad eum etiam cui fertur pertinere uideatur*, et de ea concludens dicit: *Inuidentiam esse egritudinem susceptam propter alterius res secundas que nil noceant inuidenti*. Huius enim habitationes et mores sic describit Ouidius: *Protinus Inuidie nigro squalentia tabo Tecta petit: domus est imis in uallibus huius Abdita, sole carens , non ulli peruia uento, Tristis et ignaui plenissima frigoris, et que Igne uacet semper, caligine semper abundet. Et paulo post: concusse patuere fores, uidet intus edentem Uipereas carnes, uiciorum alimenta suorum, Inuidiam, uisamque oculis auertit. At illa Surgit humo pigre, semesarumque relinquit Corpora serpentum, passuque incedit inerti; Utque deam uidit formaque armisque decoram, Ingemuit, uultumque dee ad suspiria duxit Pallor in ore sedens, macies in corpore toto, Nusquam recta acies, liuent rubigine dentes, Pectora felle uirent, lingua est suffusa ueneno; Risus abest, nisi quem uisi fecere dolores, Nec fruitur somno, uigilantibus excita curis, Sed uidet ingratos, intabescitque uidendo, Successus hominum, carpitque et carpitur una, Suppliciumque suum est* etc. Hos uersus si quis plene considerabit, et eam esse Inuidentiam quam nos ampliori licentia Inuidiam dicimus, et Herebi Noctisque filiam absque diffficultate cognoscet.
+
+Metus, ut sepe dictus asserit Tullius, filius Herebi fuit et Noctis. Est enim metus, ut idem ait Tullius, rationi aduersa cautio. Hunc ego horum parentum filium dictum arbitror, quia ex remotis a cognitione nostra nostris in pectoribus oriatur. Eum tamen duplicem reor, et qui indiscretum uirum iure cadere possit, ut metuisse tonitrua, et qui nulla rationabili causa impellente, non aliter quam mulierculas non nullas exanimat. Hic sub uocabulo pauoris unus ex ministris Martis est, ut demonstratur a Statio dicente: *Inde unum dira comitum de plebe pauorem Quadrupedes ante ire iubet non aliter hanelos Insinuare metus animumque auertere ueris Aptior, innumere monstro uocesque manusque, Et facies quecumque libet bonus omnia credi Autor et horrificis linphare incursibus urbes. Si geminos soles ruituraque suadeat astra Aut nutare solum aut ueteres descendere siluas. Ah miseri uidisse putant* etc. Possem, rex optime, multa uerba facere huius carminis explicando partes, ut mores metus aperirem, sed adeo tenuia sunt figmenta, ut plura dicere superflua ratus sim. Huic preterea ascribit Tullius in Tusculanis questionibus non inaduertenter plures subesse ministros, ut puta: pigritiam, pudorem, terrorem, timorem, pauorem, exanimationes, conturbationem et formidinem. De quibus omnibus ibidem seriose legitur.
+
+Est et Dolus, ut Tullio placet, filius Noctis et Herebi. De quo referre consueuerat Barlaam, quoniam ad troyanum bellum cum Grecis iuisset, et cum minus armis iretur in uotum, consultantibus quibusdam ex primatibus de agendis, ab Ulixe, cui familiarissimus erat, eum in consilium fuisse deductum. Qui cum elatos animos et iactationes atque consilia quorundam audisset atque aliquandiu secum risisset, rogatus sententiam dixit, que etsi non honesta eo quod oportuna uidebatur, assumpta est, et eidem cum Epoo fabricandi equi, negocium euestigio commissum est, quo postmodum eo peruentum, ut optato, iam fessi potirentur Greci. Satis tenue fictionis est uelum, et ideo cur Herebi et Noctis dicatur filius uideamus. Quod meo iudicio sacris ostenditur licteris. Quibus docemur ab Herebo forma serpentis assumpta humani generis hostem in terris uenisse, et parentum nostrorum mentes dolosis suggestionibus offuscasse nocte tartarea, et inde tanquam incultum agrum semen iniecisse letiferum, cuius fructus cum in legem egissent, extemplo uenit in lucem; et sic dolus nondum in terris cognitus ab initio manauit ex Herebo, et in utero cece mentis conceptus, nostra morte et exilio regni celestis palam facto, ostendit liquido se filium Noctis et Herebi. Sane quia quod gentiles non nouerant finxisse non poterant, arbitror eos pro Herebo intimum cordis humani recessum intellexisse, ibi enim cogitationum omnium sedes est, et ideo si eger sit animus, uirtute neglecta, ut ad optatum deueniat, si desint uires, illico dirigit ad artes ingenium; et quoniam facilius dolo capiuntur amentes, eo cogitationibus pessimis fabricato, et quos capit, et se ipsum letifero alligat laqueo, et sic ex nocte, id est mentis cecitate, per quam ea uia, qua minime decet, in desiderium suum tendit, et egri pectoris ignominiosa concupiscentia feruentis, dolus creatur et nascitur, et ut plurimum non ante uisus in lucem, quam is in precipitium uenerit in quem struitur.
+
+Fraus et merito Herebi et Noctis a Cicerone ubi de Naturis deorum dicitur filia, letalis quidem et infanda pestis, et inique mentis execrabile uicium. Inter hanc et dolum uix noscitur esse discrimen, quod si quid interest hoc esse uidetur, dolum scilicet quandoque in bonum operari posse, fraudem nunquam preter in malum. Seu potius aduersus hostes dolo agimus, amicos fraude decipimus. Huius autem formam noster Dantes Aligerii Florentinus eo in poemate quod florentino scripsit ydiomate, non parui quidem inter alia poemata momenti sic describit: *Eam scilicet iusti hominis habere faciem, corpus reliquum serpentinum uariis distinctum maculis atque coloribus, et eius caudam terminari in scorpionis aculeum, eamque Cociti innare undis adeo ut illis excepta facie totum contegat horridum corpus, eamque Gerionem cognominat*. In placida igitur et simili iusti hominis huius facie sentit autor extrinsecum fraudolentium habitum; sunt enim uultu et eloquio, mites, habitu modesti, incessu graues, moribus insignes et spectabiles pietate; operibus uero miserabili sub gelu iniquitatis tectis, uersipelles sunt, et astutia callidi, et maculis respersi scelerum, adeo ut omnis eorum operum conclusio pernicioso sit plena ueneno; et inde Gerion dicta, quia regnans apud Baleares insulas Gerion miti uultu, blandisque uerbis et omni comitate consueuerit hospites suscipere, et demum sub hac benignitate sopitos occidere. Cur autem Herebi noctisque filia dicta sit, eadem que de Dolo ratio est.
+
+Pertinacia, insipientum exitiale crimen, secundum Tullium Herebi Noctisque filia est, nec causam uidere difficile est. Nam quotiens indigestus mortalium ignauie rigor, rationibus ualidis, et calori diuini feruoris interposita offuscati intellectus caligine molliri non potest, obstinationem seu pertinaciam oriri necesse est, imo iam exorta est, ignorantie certissimum argumentum. Ergo bene Pertinacia Herebi, quem sepe gelidum diximus, et Noctis quam sepe caliginem mentis esse monstrauimus, filia est.
+
+Egestas Herebi Noctisque filia non ea est quam plurimi arbitrantur, oportunis scilicet carere. Hanc enim uiri fortes tolerantia superauere ut in arenis Libicis Cato. Sed ea est potius cui abundantes falso tracti iudicio succumbunt, ut auri custos Mida Frigum rex, qui dum omnia que tangebat iuxta uotum uerterentur in aurum, fame peribat. Hec est ergo uere Herebi filia, id est gelidi cordis et ignaui, ac etiam Noctis, id est ceci consilii, extimantis optimum diuitias augere, ut usu careamus earum.
+
+Placet insuper Tullio Miseriam Herebi Noctisque fuisse filiam. Hec enim adeo extremum infortunium est, ut possit prospectantes in misericordiam commouere. Quod quidem nos ipsi nobis facimus dum neglecto ueritatis lumine perituras res abeuntes quocunque modo non aliter ingemiscimus quam si perpetuas perderemus, et sic ab offuscato mentis iudicio concussum pectus suspiriis lacrimisque miseriam emittit in publicum, ut inde filia Noctis et Herebi dici possit.
+
+Famem dicit Paulus iuxta Crisippum Herebi Noctisque fuisse filiam. Hec autem aut publica est, ut olim premonstrata Pharaoni, aut priuata ut Erisithonis. Publica ex uniuersali frugum penuria consueuit contingere. Cuius rei aut diuina ira causa est, uel diuturnum bellum, seu aduersa supercelestium corporum dispositio, seu uermes subterranei rodentes semina, seu locuste iam sata nascentia deuorantes. Ex quibus causa prime a nemine mortalium nosci potest, et sic dici poterit Herebi Noctisque filia, sed non Herebi in uisceribus terre latentis, aut in egris hominum pectoribus residentis; quin imo in profundo diuine mentis arcano sanctissime uigilantis, quem intellectus hominum mortalitatis caligine offuscatus intueri non potest, nec etiam noctis diuine mentis in qua nil unquam fuit obscurum, uerum suo semper lumine cuncta clarificat, sed nostre imbecillitatis erroris. Ceteras cause huius species asserunt mathematici suis artibus etiam preuideri posse. Quod utrum uerum sit, tu serenissime princeps, cum in talibus apprime te instructum audiuerim, optime nosti. Si autem sic est, talis fames nec Herebi nec Noctis filia esse posset. Si autem non sic, tunc ut de deo diximus cum in arcano nature antro repositum uideri non possit, linquetur ut talis fames filia sit Noctis et Herebi ratione iam dicta. Priuata autem fames, aut ex penuria ciborum continget ut plurimum, aut aliquando ex fastidio stomacantium. Si ex penuria, aut inertia, atque desidia patientis aut egestatis crimine contingit. Si ex inertia uel desidia, ut quandoque uidemus quosdam lasciuiis potius et ineptiis atque ocio uacare quam rei familiaris curam genere. Hec profecto Herebi Noctisque filia est, eo pacto quo superiores sunt ceteri. Si egestatis crimine dum modo non ob intemperantiam sit egenus qui patitur, nec hanc Herebi Noctisque filiam puto, nisi ob id dixerim quia ab intrinseco stomaci esurientis procedit. Si uero ob ciborum fastidium fames sit, ut non nunquam quibusdam discolis atque praua consuetudine nauseantibus contigisse nouimus, quibus nisi exquisita edulia, et pulmenta accurate composita, seu regum tucceta et preciosa uina atque forensia apponantur, adeo uulgaria spernunt et respuunt, ut prius se inedia torqueri permictantur quam comedant; nulli dubium quin et hec nata sit Herebi atque Noctis. Huius autem mansionem et formam sic describit Ouidius: *Quesitamque Famem lapidoso inuenit in agro Unguibus et raris uellentem dentibus herbas. Hirtus erat crinis, caua lumina, pallor in ore, Labra incana situ, scabre rubigine fauces, Dura cutis per quam spectari uiscera possent, Ossa sub incuruis extabant arida lumbis, Uentris erat pro uentre locus, pendere putares Pectus et a spine tantummodo crate teneri. Auxerat articulos macies genuumque rigebat Orbis, et immodico prodibant tubere tali. Hanc procul ut uidit* etc.
+
+Querelam dicit Tullius fuisse filiam Noctis et Herebi. Quod facile concedetur si quid sit sane mentis oculo prospectetur. Est enim morbus male secum conuenientis animi, ob hoc insanum ueniens pectus, quia aut subtrahi quod sibi debetur autumat inconsultus homo, aut egre fert sibi non dari quod optat, uel non posse quod cupiat. Et sic quod suum crimen est alienum lumine mentis priuatus existimat. Hinc queritur lasciuus amans, hinc auri cupidus, hinc honorum auidus, hinc sanguinis sitibundus et alii plures malum quod introduxerunt ipsi, et prudentes eiecisse poterant flentes.
+
+Est et Morbus Herebi Noctisque filius, ut placet Tullio et Crisippo. Hic autem mentis et corporis potest esse defectus, et uti in corpore ab humorum discordantia, sic in mente a morum inconuenientia causatur, et tunc merito huiusmodi parentum, id est cecitatis intrinsece filius nuncupatur, et quoniam in mortem salutis tendere uideatur, morbus, ut placet pluribus, appellatur.
+
+Senectus etatum ultima et morti contermina solo contingit corpori, cum rationalis anima tendat uiriditate perpetua in eternum. Hec, ut ait Tullius, Herebi fuit Noctisque filia. Quod quidam facile concedi potest, cum illi sit in complexione conformis, frigida scilicet et sicca, et filii similes consueuerunt esse parentibus. Est insuper Herebus iners et tremulus a quibus non degener est senectus, cum, ut cernimus, tremula sit et tarda. Porro quia hebetes offuscatosque sensus habet corporeos, non incongrue illi Noctem dixere matrem. Attamen hoc habet insigne, quia quantum illi subtrahitur uirium tantum menti augetur consilii; ex quo fit ut ueneranda sit, et eius cani iuuenum preponantur lacertis.
+
+Pallor faciei atque totius corporis exsanguis est color, exausti sanguinis seu egri seu repentini timoris certissimus testis. Hic Noctis et Herebi filius est teste Crisippo. Et hoc ideo quia quicquid a luce solis non cernitur aut a minus bona uegetatione nutritur pallore facile occupatur; et supra dictum est quia neque solem uideat neque calorem sentiat Herebus, et ob id ubi, ista contingunt frigescere sanguinem, et aduersa digestione corrumpi et per consequens oriri pallorem necesse est, ut satis uidemus in eis qui diu ceco carcere clausi in lucem ueniunt, aut qui ab egritudine corporea fatigati resurgunt, uel subito correpti pauore pallescunt.
+
+Herebi Noctisque filiam esse Tenebram nullo interueniente teste credetur. Sane ne idem mater et filia uideantur, in hoc differunt. Nocte aliqualis luminosa res cernitur, ut luna et sydera seu ignis aliquando. In tenebra autem nil unquam apparet luminis, et si appareat usquam, desistet esse tenebra.
+
+Somnus secundum quosdam est intimi ignis coertio et per membra mollita et labore relaxata diffusa quies. Secundum uero alios est quies animalium uirtutum cum intensione naturalium. De hoc sic scribit Ouidius: *Somne, quies rerum placidissima, Somne, deorum, Pax animi, quem cura fugit, qui corpora duris Fessa ministeriis mulces reparasque labori* etc. Sane longe plenius somni commoda describit Seneca poeta in tragedia Herculis furentis dum dicit: *Tuque o domitor Somne Malorum, requies animi, Pars humane melior uite, Uolucer matris genus Astree, Frater dure languide mortis Ueris miscens falsa, futuri Certus et idem pessimus autor, Pater o rerum, portus uite, Lucis requies, noctisque comes, Qui par regi famuloque uenis. Placidus fessum lenisque foue Pauidum leti genus humanum Cogis longam discere mortem Preme deuictum* etc. Huic preterea Ouidius describit talamum satis aptum dormiendi cupido, dicens: *Est prope Cimmerios longo spelunca recessu, Mons cauus, ignaui domus et penetralia Somni, Quo nunquam radiis oriens mediusue cadensue, Phebus adire potest, nebule caligine mixte Exalantur humo dubieque crepuscula lucis. Non uigil ales ibi cristati cantibus oris Euocat Auroram nec uoce silentia rumpunt Solliciteue canes canibusue sagacior anser Garrula nec Progne stertentia pectora mulcet, Non fera, non pecudes, non moti flamine rami, Humaneue sonum reddunt conuicia lingue. Muta quies habitat, saxo tamen exit ab imo, Riuus aque Lethes, per quem cum murmure labens Inuitat somnos crepitantibus unda lapillis. Ante fores atrii fecunda papauera florent, Innumereque herbe, quarum de lacte soporem Nox legit, et spargit per opacas humida terras. Ianua ne uerso stridorem cardine reddat, Nulla domo tota est, custos in limine nullus. In medio thorus est ebano sublimis in antro, Plumeus unicolor pullo uelamine tectus, Quo cubat ipse deus membris languore solutis. Hunc circa passim uarias imitantia formas Somnia uana iacent totidem, quot messis aristas, Silua gerit frondes, eiectas litus harenas* etc. Hunc tam spectabili thalamo atque cubiculariis decoratum deum dicit Tullius Herebi et Noctis fuisse filium; cuius rei causa uidenda est, et inde uidere poterimus de ministris, cum satis sensus appareat descripti thalami. Filius ergo Herebi Noctisque dicitur Somnus, quia a uaporibus humidis e stomaco surgentibus et opilantibus arterias, et quieta obscuritate causetur. Si autem de mentali somno uelimus intelligere, non difficilius parentum talium dabitur causa. Nam calore caritatis perdito et omissa rationis uia ut necessarium sit in letiferum ire somnum satis apertum est. Nunc autem de assistentibus uideamus, que somnia sunt multiplicium specierum, ex quibus quinque tantum super Somnio Scipionis ostendit Macrobius. Harum prima uocatur phantasma, que numquam se mortalibus miscet nisi lente, dum se incipit somnus immittere, existimantibus nobis adhuc uigilare, affertque hec horribiles uisu formas, et ut plurimum a natura specie et magnitudine discrepantes, certamen noxium, aut mirabile gaudium, tempestates ualidas, uentosque sonoros et huiusmodi. Huius in genere dicit Macrobius esse etiam emactes seu ephyactes uel ephyaltes, quem communis persuasio existimat quiescentes inuadere et suo pondere pressos sentientesque grauare. Et huius causam opinantur multi stomacum nimio cibo uel potu grauatum, seu longo ieiunio uacuum, et nonnunquam aliquem ex humoribus ceteris predominantem. Sunt qui superaddant hesitationes, dicantque Uirgilium intellexisse Didonem uidisse phantasmata dum sorori conquesta est dicens: *Que me suspensam insomnia terrent*. Et illud insomnia pro phantasmate licentia poetica improprie positum. Secunda insomnium nuncupatur a premeditatione causatum, ut Tullius affirmare uidetur in libro Reipublice dicens: *Fit enim sepe ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno, quale de Omero scribit Emnius, de quo uidelicet sepissime uigilans solebat cogitare et loqui* etc. In hac igitur specie somnii amans dilectam sibi puellam in amplexus eius occurrentem aspiciet, aut fugientem miserrimus exorabit. Nauta tranquillum mare nauemque pansis uelis sulcantem, aut tempestate periclitantem aspiciet. Sic et agricola frustra letabitur letas aruis intuens segetes, depastasque plorabit. Ingurgitator pocula exhauriet; ieiunus cibos aut optabit, aut faucibus uacuis deuorabit appositos. De premeditatis autem a Didone saucia, uisa quidam uolunt, eo quod uideatur a Uirgilio ostensam premeditationem dum dicit: *Multa uiri uirtus animo multusque recursat Gentis honos, herent infixi pectore uultus Uerbaque* etc. Et sic tamquam ex premeditatione perueniens uidetur esse insomnium. Uerum quoniam ex affectione procedunt una cum somno in auras euanescunt, ut ipse idem Uirgilius dicit: *Sed falsa ad celum mittunt insomnia manes*. Somnium species tercia appellatur, per quod placet Macrobio certa somniari, sed sub uelamine, ut teste Moyse in Pentateuco, uidit Ioseph manipulos fratrum suum adorantes, et, ut ait Ualerius, Astiages uitem et urinam ex genitalibus filie prodeuntem. Hoc autem fieri uolunt homine existente sobrio, ut plurimum sumus propinquante die. Quarta uero species uisio nominatur, nullas pre se ferens ambages, quin imo quod futurum est liquida patefactione demonstrat, ut uidit Arterius Rufus romanus eques dormiens Syragusis se scilicet, dum gladiatorum munus inspiceret, retiarii manu transfodi, quod die sequenti cum multis nuntiasset secutum est. Quinta et ultima somniorum species oraculum ueteres uocauere, quod Macrobius esse uult, dum sopiti parentes maioresque nostros, grauem hominem aut pontificem, seu ipsum deum, aliqua dicentem seu premonentem nos cernimus, ut in somnis Ioseph ab Angelo premonitus est, ut acciperet puerum et matrem eius et cum eis secederet in Egyptum. Sane non nulli ex priscis, ut ex uerbis Porphyrii phylosophi satis percipi potest, omnia per quietem uisa uera esse arbitrati sunt, sed ut plurimum minime intellecta, et ob hoc uidetur Porphyrium, longe aliter quam multi alii faciant, sentire, quod per Omerum primo, deinde per Uirgilium dictum est, et quoniam familiare magis Uirgilii quam Omeri carmen est, illud deducamus in medium. Dicit enim Uirgilius: *Sunt gemine somni porte, quarum altera fertur Cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris, Altera candenti perfecta nitens elephanto, Sed falsa ad celum mittunt insomnia manes* etc. Per hos uersus uult Porphyrius somnia omnia uera esse, sentiens quod anima, sopito corpore, tanquam paululum solutior in suam diuinitatem nitatur, et in latens humanitatem, uerum aciem omnem dirigat intellectus, et non nulla uideat et discernat, et plura uideat quam discernat, seu longius abdita sint, seu densiori tegmine Occultata, et hinc fit ut quod discernit, esto non plene, nebula caligantis mortalitatis obsistente, dictum sit per corneam emitti ianuam, cum cornu huius nature sit, ut extenuatum peruium sit intuitu et tanquam dyaphanum corpus in se recondita uidere permittat. Quod autem obsistente carnis caligine uidere non potest, id elephanto contectum dicimus, cuius quidem os a natura adeo condensatum est, ut in quantumcunque tenuitatem redigatur, uidere supposita non permittat, que ideo falsa dicit Uirgilius, quia minime intellecta sunt, ut ait Porphyrius. Nunc autem superest de ministris uidere, qui etsi forte multi sint nomina trium tantum esse cognoscimus. Quorum primum Morphea dictum uolunt, quod interpretatur formatio, seu simulacrum, cuius domini iussu officium est quoscunque hominum uultus fingere, uerba, mores, uoces et ydiomata, ut scribit Ouidius, dicens: *At pater e populo natorum mille suorum Excitat artificem simulatoremque figure Morphea, non illo iussos solertior alter Exprimit incessus uultumque sonumque loquendi, Adicit et uestes et consuetissima cuique Uerba, sed hic solus homines imitatur* etc., Secundum autem Ytathona seu Phabetora quorum ego nominum significatum ignoro; huius tamen officium hoc in carmine dicit Ouidius: *Alter Fit fera, fit uolucris, fit longo corpore serpens. Hunc Ytathon superi, mortale Phabetora uulgus Nominat* etc. Tertium uero dixere Panthum, quasi totum, cuius officium est insensibilia fingere, Ouidio teste, dum ait: *Est etiam diuerse tratius artis Panthasos: ille in humum saxumque undamque trabemque Queque uacant animo fallaciter omnia transit* etc. Quasi ex his uelint que cernimus dormientes ab exteriori potentia nobis allata sint. Uerum utrum sic sit uideant alii.
+
+Mors, ut uoluere Tullius et Crisippus filia fuit Noctis et Herebi, quam ultimum esse terribilium testatur Aristotiles. Ab hac enim omnes ab ea ipsa die, qua miseri mundum intramus, sensim adeo, ut non aduertamus continue carpimur; et cum cotidie moriamur, tunc uulgato sermone mori dicimur, cum mori desinimus. Hanc, et si mille modis miseri rapiamur, aut uiolentam aut naturalem uoluere priores. Uiolenta est que ferro uel igne, uel casu alio fugienti uel etiam postulanti infertur. Naturalis autem secundum Macrobium super Somnium Scipionis ea est, qua non corpus ab anima, sed a corpore anima derelicta est. Uocauere insuper ueteres senum mortem maturam seu meritam, iuuenum immaturam, puerorum autem acerbam dixere. Nec non et aliis multis nominibus appellata est, ut Atropos, Parca, Letum, Nex et Fatum. Huius etiam dirum opus sic breuiter describit Statius: *Stigiis emissa tenebris, Mors fruitur celo bellatoremque uolando Campum operit nigroque uiros inuitat hyatu. Nil uulgare legens, sed que dignissima uita, Funera precipuos annis animisque cruento Angue notat* etc. Sed iam que pauca ficta sunt detegamus. Herebi illam dicunt filiam quia ab Herebo emissa sit, ut in prescripto carmine Statius, Stigiis emissa tenebris, seu quia calore careat, ut caret Herebus; Noctis autem ideo filia dicta est quia horribilis et obscura uideatur. Mors autem dicta est, ut dicit Ugucio, quia mordeat uel a morsu parentis primi, per quem morimur, uel a Marte qui interfector est hominum, uel mors quasi amaror, quia amara sit; nil enim hominibus creditur amarius morte, eis exceptis de quibus dicit Iohannes in Apocalipsi: *Beati qui in Domino moriuntur*. Hec ut placere uidetur Seruio, ab Atropu de qua supra differt, quia per hanc uiolentam debemus intelligere mortem, ut satis etiam colligitur proximo supra ex carmine Statii. Per Atropon autem uult intellegi naturalem rerum dissolutionem. Atropos autem dicta quia non conuertitur. Parcam uero eam per antiphrasim dixere, eo quod nemini parcat. Sic et letum, cum sit mestissima rerum. Necem autem illam proprie arbitror qua aqua, uel laqueo seu modo alio spiritus intercluditur. Fatum autem dicta est, eo quod diuina prouidentia premonstratum sit, qui nascuntur omnes mori debere.
+
+Charon, Acherontis nauta, Herebi et Noctis filius dicitur a Crisippo. De quo sic ait Uirgilius: *Portitor has horrendus aquas et flumina seruat Terribili squalore Charon cui plurima mento Canicies inculta iacet, stant lumina flamma. Sordidus ex humeris nodo dependit amictus. Ipse ratem conto subigit uelisque ministrat Et ferruginea subuectat corpora cimba, Iam senior sed cruda deo uiridisque senectus* etc. Charon , quem Seruius deuoluit in cronon, tempus est. Herebus autem hic pro intrinseco diuine mentis consilio intelligendus est, a quo tempus et cetera omnia creata sunt, et sic Herebus Caronis pater. Nox autem illi ob id mater data est, quia ante creatum tempus nulla fuit sensibilis lux, et ideo in tenebris factum est, et ex tenebris productum uidetur. Apud inferos uero ideo positus est Caron, quia superi tempore non indigent, ut nos mortales, qui ab illis sumus inferi, indigemus. Quod autem Charon corpora deferat ex una in alteram Acherontis ripam, ideo fictum est ut intelligamus, quoniam tempus confestim ut nascimur suo nos sumit in gremio, et in ripam defert oppositam, id est in mortem, que quidem est natiuitati contraria, cum illa deducat in esse, et hec corporibus auferat esse. Uehimur preterea a Charone per Acherontem fluuium, qui absque gaudio interpretatur, ut aduertamus, quoniam a tempore trahimur per uitam labilem et miseriis plenam. Eum preterea dicit Uirgilius senem, sed robusta uiridique fultum senecta, ut cognoscamus tempus annositate uires non perdere, hoc idem hodie potest quod potuit dum creatum est. Sordidus autem illi amictus est, ut appareat quia circa terrena, que sordida sunt, uersetur.
+
+Dies Herebi Noctisque fuit filia, sic, ubi de Naturis deorum, scribente Tullio. Hanc dicit Theodontius Etheri fratri suo coniugio copulatam. Quod Herebi filia sit et Noctis talis ratio redditur a quibusdam. Herebum enim a parte totum summentes pro uniuerso terre corpore sumi uoluere, ex extremo cuius quod orizonta uocant Greci, non est dubium aduentu solis cedente nocte diem consurgere, et eam Herebum ex Nocte produxisse. Eam autem Etheri coniunctam connubio ideo dicunt, quia Etherem intelligunt ignem, qui claritate carere non potest, et ob id cum dies clara sit, nil aliud uolunt quam claritatem igni coniunctam ostendere. Hec autem ab antiquis, postquam adeo dictum est, uespere et mane facta est dies una, huius magnitudinis designata est, ut id tempus, quod labitur a surgente sole et mundum omnem circumeunte atque in eodem loco, unde surrexerat, redeunte, ea cum nocte que includitur, dies dicatur una, et hec naturalis, quam in XXIIII equas partes diuisere, et has oras nuncupauere. Deinde, prout eisdem uisum est, artificialis est superinducta dies, que in diem et noctem diuisa unicuique partium, diei scilicet et nocti XII horas, esto inequales, esse concessere, et artificialem ab artificio excogitantis eam dixere, qua in suis iudiciis ut plurimum utuntur astrologi. Inde medici creticam inuenere diem, eaque circa egritudinum obseruationes utuntur. Dierum uero naturalium initium non eque a naturalibus omnibus summitur. Romani autem, ut ait Marcus Uarro, a nocte media incepisse et in sequentis noctis medium terminasse uoluerunt, quam dimensionem adhuc seruant Ytali, et potissime in iudicialibus causis. Athenienses autem olim a solis occasu incipientes diem in occasum diei sequentis finiebant. Babilonii uero ab ortu faciebant, quod ab occasu Attici. Umbri qui et Etrusci sunt, a meridie illi fecere principium, et in sequentis diei meridiem terminabant. Que consuetudo adhuc ab astrologis obseruatur. Est preterea dies naturalis secundum uarias eius qualitates uariis distincta nominibus. Nam, ut Macrobius Saturnaliorum asserit, ab initio diei Romanorum incipiens, primum tempus diei dicitur medie noctis inclinatio, eo quod nox in diem incipiat declinare. Deinde a galli cantu gallicinium nuncupatum. Tertium conticinium, eo quod sopita omnia conticescere uideantur. Quartum diluculum dicitur, eo quod diei lux apparere uideatur. Subsequenter quintum tempus sole iam surgente, mane uocari uoluere, seu quia a manibus exordium lucis emergi uisum sit, seu ab omine boni nominis, nam Lanubini mane pro bono dicunt. Sextum autem dixere meridium, hoc est diei medium, quod nos meridiem dicimus. Ab hac autem hora tempus in noctem tendens, quod septimum est, uocatur occiduum quia cadere uideatur. Octauum uero suprema tempestas nuncupatum est, eo quod diei sit nouissimum tempus, ut in XII tabulis est espressum: solis occasus suprema tempestas esto. Deinde nonum tempus dicitur uespera, quod a Grecis tractum est. Illi enim speran a stella hespero, que in occasu solis apparet, dicunt. Decimum autem tempus, quod est noctis initium, dicitur prima fax, eo quod tunc stelle incipiant apparere, seu ut aliis placet, quia tunc, luce cessante diei, incipimus faces accendere, ut tenebras noctis uincamus lumine. Tempus uero undecimum nox concubia dictum est, eo quod ea hora post aliqualem uigiliam cubitum consueuerint ire mortales. Duodecimum quidem diei tempus, quod noctis est tertium, intempestum dicitur, eo quod nullis gerendis rebus uideatur accommodum. Cuius finis est circa principium eius, quod diximus, medie noctis inclinatio. Insuper cum humana solertia respectu habito ad septenarium numerum, quem quibusdam ex causis ueteres uoluere perfectum, disposuerit omne tempus per septimanas dierum efflui, et dies illas septimane nominibus uariis nuncupare, consueuere nonnulli nominum talium exquirere causas; quas ego has puto, cum a planetis apud nos quinque denominentur, sexta sabbatum ab Hebreis dicta, a christianis postea immutata non est, eo quod requiem dicant significare latine, ut appareat cum creauisset omnia Deus in sex diebus, eum septima ab omnibus operibus suis quieuisse. Dominica autem dies, que nobis christianis est septima, sic eo dicta est, quia ea die Christus Dei filius, non solum ab omnibus laboribus suis quieuit, uerum uictor surrexit a mortuis et sic illam a domino nostro patres incliti uocauere dominicam. Alii uolunt a sole denominatam, eo quod ipse sit planetarum princeps et inde dicatur dominus, et quia eiusdem diei hore prime principatum habeat ob id illam denominari dominicam. Sed cum longe alius sit ordo planetarum quam in nominibus dierum habeatur, est sciendum secundum planetarum ordinem successiue unicuique diei hore dari dominium, et ab eo cui contingit prime hore diei dominium habere, ab eo dies illa denominata est, ut puta si diei dominice Ueneri secundam horam tribues, que Soli immediate subiacet, et Mercurio terciam, qui subiacet Ueneri, et Lune quartam, que subiacet Mercurio, quintam autem Saturno, ad quem conuertendus est ordo cum in Luna defecerit, sextam Ioui, et sic de singulis XXIIII horis diei dominice , sub nomine uel dominio Mercurii inuenietur hora XXIIII, et XXU que prima est diei sequentis sub nomine uel dominio Lune, et ideo ab ea secundus denominatus ebdomade dies, seu potius primus, ut dies dominica septima sit ebdomade et quietis dies. A qua prima diei Lune hora, si eodem modo computaueris uigesimamquartam eius horam inuenies sub Iouis imperio constitutam, et uigesimam quintam sub Martis dominio, a quo et ipsa secunda dies Martis denominata est, quia prime eius hore Mars imperet. Et sic successiue de singulis donec ad ultimam deueneris sabbati, que Marti subest, et subsequitur prima diei dominice ascripta Soli, a quo dies ut ante diximus dicta est. Dies autem naturalis cum ex die constet et nocte, a die tota tanquam a digniori parte denominata est, et dies a diis uocitata, nam dyos grece, latine dicitur deus; nam uti dii mortalibus opinione ueterum adiutores sunt, sic et adiutrices sunt dies, et a diis ipsis etiam eam ob causam denominate sunt. Postquam e subterraneis latebris in diei lucem prestante Deo deuenimus, supererat nobis, ut eque de omnibus Herebi filiis dixissemus, etiam de Ethere, quem eiusdem filium uolunt, quid senserint ueteres, descripsisse. Sane quoniam omne eius masculinum genus hoc excepto filio sterile est, et huius non est parua posteritas, et in longum satis uolumen protractum est, eum in secundum seruandum honestius ratus sum, et primo finem imponere.
+Genealogie deorum gentilium liber primus explicit.
+
+E cauernis Herebi fere omnem prolem eduximus, gratia Dei nostri omnipotentis et ueri opitulante, et, quo concessum est ingenio, amotis figmentis nudam in precedenti uolumine coram apposuimus lectoribus, equidem non absque ingenti labore inter Stigis fumos et nebulas uacillantis hinc inde nauicule. Sane postquam in patentiorem orbem uentum est, forsan, minus ambigue flexus uarios, reciprocosque superabimus Euripos, quorum superbientes in celum undas, ni fallor, aspicio. Nam inter alios arduus Ether e uisceribus Herebi in sublime delatus, primus impetu occurrit suo, non magna tamen prole fecundus, sed spectabili quidem. Ex qua, si satis recte conspicio, primus Iuppiter unus est, tam conspicui nominis gloria quam longa successione refulgens. Quam si describere uelim omnem in Egyptum usque litus et Syrium, regnumque tuum Cyprum ut euehar impellente fluctu necesse est. Que cum tanto sit celsitudine tue, o rex inclite, notior quanto mihi longinquior nauigatio, queso per tui nominis insigne decus errores meos equo animo feras, et pii more principis emendari potius iubeas quam dentibus inuidorum lacerari permittas. Ipse enim, tenso uelo, ex Orci faucibus iter arripio, orans, ut ille illud dirigat qui, naufragantibus in mare Genezaret discipulis, uentis imperauit et undis.
+
+Ether, ut placet Tullio in libro De naturis deorum, filius fuit Noctis et Herebi. Qui quidem et si quandoque pro Celo summatur proprie, tamen ignis elementum uidetur existimari a multis. Sic enim testatur Ugucio. Sic uelle uidetur Ouidius ubi in principio maioris sui uoluminis dicit: *Hec super imposuit liquidum grauitate carentem Ethera nec quicquam terrene fecis habentem* etc. Hunc rerum omnium causam credidere quidam, ut supra dictum est, et eum similiter Demogorgonis filium fictione sua Pronapides ostendit, dum dixit Chaos ignita exalasse suspiria, sed uisum est Ciceroni cedendum. Quem quantumcunque sterilem multi faciant, ipse tamen eum scribit fuisse secundum, et Iouem genuisse primum et Celium, e quibus emanauit omnis numerosa deorum prosapia.
+
+Iouem primum dicit Theodontius fuisse filium Etheris et Diei. De quo quidem Ioue quantumcunque preclaro sit insignitus nomine, legisse nichil, audisse tamen perpauca esto laudabilia memini. Referebat enim Leontius, grecus homo, et talium abundantissimus, hunc ante quesitum maius nomen Lysaniam nuncupatum, hominem Arcadem, et profecto nobilem, et ex Arcadia Athenas iuisse, et cum esset ingentis ingenii, uidissetque rudi in seculo rudi et fere bestiali ritu uiuentes Atticos, ante omnia compositis legibus illos publico instituto uiuere docuit, et qui feminas fere communes habebant, primus matrimonia celebrare monstrauit, et cum iam ad humanos redegisset mores, monuit eos deos colere, et eis aras et templa atque sacerdotes instituit et multa insuper illis ostendit utilia. Que dum mirarentur siluestres Attici atque commendarent, eum rati deum, Iouem uocauere, regemque suum fecere. Quem et Cicero antiquissimum dicit Atheniensium fuisse regem. Hec michi de isto sunt. Nunc uero uiso cur Etheris et Diei illum finxerint filium, et quoniam celeberrimum fuit apud gentiles Iouis nomen, eius significatum uidebimus et que potuerit esse impositionis causa et deificationis perscrutabimur. Dicunt ergo eum Etheris filium, seu ut eum nobilitatem patre generoso, putabant enim primam rerum causam ignem, et sic illi nobiliorem patrem dare non poterant, seu quod eum celestem putarent hominem, seu deum, et a celo uenisse ratione profunditatis ingenii, seu quia illi igneam naturam uiderent, more ignis semper ad alta tendentem, ut de eo dici possit uirgilianum illud: *Igneus est illis uigor et celestis origo*. Diei uero filium ideo illum dictum puto, quia esto nascatur quis aptus ad maxima, non tamen euestigio quod natus est, ea potest ad que natus est agere, oportet ut in dies augeantur uires, et animus in feruorem agere deorum excrescat, et demum ipse operetur, cuius opera, quoniam in die uisa et cognita sunt, a die nouo uidetur editus partu, ut de talibus dici possit, quod Ualerius dicit de Demostene: *Itaque alterum Demostenem mater, alterum industria enixa est*. Sic et alterum peperit Lysaniam mater, et alterum dies operum testis. Uocatus est insuper Lysanias iste ab Atheniensibus Iuppiter, nomen eo usque nemini concessum mortalium, nec ipsi etiam deo adhuc fuerat a gentilitate impositum, nec unde sumptum sit ab imponentibus satis scitur. Arbitror ego tamen id nominis huius causam dedisse, quod et de aliis etiam planetis multis contigisse comperimus, a similitudine scilicet operationum conformium huius hominis ipsi Ioui. Dicit enim Albumasar in suo maiori introductorio, Iouem planetam natura calidum esse et humidum, aereum, temperatum, modestum atque honestum, laudabilem plurimum et patientie obseruatorem, ac in periculis post patientiam audacem, liberalem misericordem, cautum, amatorem uerum, magistratuum auidum, fidelem, multiloquum, bonorum amicum, malorum uero hostem, amatorem principum et maiorum, et alia plura de eo scribit, quibus annectit eum significare naturalem animam, uitam, pulchritudinem, sapientes uiros, legum doctores, iustos iudices, diuinum cultum, religionem, uictoriam, regnum, diuitias, nobilitatem, gaudium et huiusmodi. Quibus consideratis, et demum huius hominis ponderatis moribus, adeo eum cum Ioue conuenire discernemus, ut non incongrue Iouem nuncupatum dicamus, et hanc conuenientiam tanti nominis illi causam fuisse credamus. Sane nomen hoc, postquam ab antiquis planete et Lysanie concessum est, non nullis aliis a recentioribus etiam attributum legimus, ut puta Ioui secundo Celi filio, qui et Archas homo fuit, et Atheniensium rex. Nec non et Ioui tercio, homini Cretensi et Saturni filio. Sic eque et Pericli Atheniensi principi, quem multi Iouem Olympium uocauere. Preterea poete ignem elementum, et non nunquam ignem et aerem sub Iouis nomine suis fictionibus inseruere. Adeoque in sublime conscendit, ut a prudentioribus etiam summo et uero Deo ascriberetur, nec immerito, ipsi quippe soli tam egregium competit nomen, quod nec abhorreret christianus considerato nominis significato nisi gentilium, fuisset inuentum. Uolunt enim aliqui et graues uiri quod idem Iuppiter sonet quod iuuans pater, quod soli uero Deo conuenit. Ipse enim uere pater est et ab eterno fuit et erit in sempiternum, quod de alio nemine dici potest, similiter et iuuans est omnibus et nulli nocens, et in tantum iuuans est, ut si suum retrahatur iuuamen periclitentur confestim omnia necesse sit. Insuper hoc nomen Iuppiter grece dicitur zephs, quod latine uita sonat. Et quis alter rebus et creaturis omnibus uita est nisi Deus? Ipse enim de se ipso dicens testatur: Ego sum uia, ueritas et uita; et profecto sic est. Illi enim et per eum et in eo uiuunt omnia, extra eum preter mortem et tenebras nichil. Hunc, et si non rite coluerint, ueteres Romani Iouem optimum maximum uocauere, conati per hec pauca uerba ostendere, quoniam magnitudine et potentia ceteros excedat deos, et quod ipse solus summum sit bonum et quod ab eo uita sit et adiutorium uniuersis. Multa preterea poteram hic apponere Ioui a poetis attributa, ut puta armigeram auem, quercum, bella, Iunonem coniugem et alia, sed quoniam ista uidentur recte spectare ad ea que de Ioue Cretico ficta sunt, illi censui reseruanda. Porro, rex inclite, non satis certum est, utrum Athenienses Iouem hunc in deum habuerint, aut fecerint, si autem fecerunt sciendum est antiquis consuetum fuisse ad augendam originis nobilitatem, conditores ciuitatum suarum certis suis infaustis cerimoniis numero deorum inserere, et sacris templisque colere. Sic et parentes suorum principum sic et ipsos principes ob aliquid ab eis susceptum beneficium, ut se gratos ostenderent, et alios ad bene agendum ob cupiditatem tam splendide glorie animarent. Scribunt insuper ueteres multos fuisse Ioui filios, ex quibus arbitror uere non nullos Iouis fuisse filios, sed cuius Iouis primi, secundi uel tertii de aliquibus non satis constat, sic et alios plures ob insignem uirtutis preminentiam et ad gloriam generis extollendam a theologis gentilium Ioui similiter attributos, quos ego illi attribuam Ioui, cui magis uidebuntur contemporanei.
+
+Minerua, uulgato fere poetarum omnium carmine, Iouis fuit filia, de ortu cuius talis fertur fabula. Quod cum uideret Iuppiter Iunonem coniugem suam non ferentem filios, ne omnino absque filiis esset, percusso cerebro suo armatam emisit Mineruam. Quod Lucanus firmare uidetur dicens: *Hanc et Pallas amat patrioque uertice nata est*. Et in natiuitate huius dicit Claudianus: *Auratos radiis imbres nascente Minerua Indulsisse Iouem perhibent* etc. Insuper hanc natam dicit Seruius luna quinta sicuti reliqui qui steriles fuere. Huius preterea compertum uolunt lanificium ante eam incognitum, sic et texturam, et ob id placet Ouidio. Huic cum Aragne Colophonia de textura fuisse certamen et uictoriam. Sic et cum Neptuno de impositione nominis ciuitatis Athenarum. Eam preterea non nulli armatam fingunt et arcis Athenarum presidem. Illi insuper Titus Liuius attribuit numerorum inuentionem et eorumdem figuras, cum ante loco numeri signis uterentur antiqui. Recitatur de hac et alia fabula, quod cum esset huic perpetue uirginitatis seruande propositum et Uulcanus in desiderium sui uenisset, Ioui patri suo petiit loco muneris factorum a se fulminum in gigomantia Minerue matrimonium. Cui Iuppiter uoti nate conscius, si obtinere possit concessit, et Minerue si illum aspernaretur uersa uice concessum est, ut se uiribus tueretur, et sic dum totis conatibus in eam iuisset Uulcanus et ipsa in contrarium niteretur, actum est ut emisso a Uulcano semine in terram nasceretur puer, et ipsa linqueretur in pace. Triplici etiam illam indutam ueste dixerunt, eique peplum pictum consecrauere et eius in tutelam cornice pulsa noctuam posuere, ac pluribus eam nuncupauere nominibus, ut Mineruam, Palladem, Athenam et Tritoniam. His explicitis, exquirebat ordo sumptus ut detegeretur quid sensisse sub figmentis potuissent antiqui. Uerum hic aduertendum est, quoniam non omnia hic apposita figmenta ad hanc spectant Mineruam, illa quippe nominis identitas non curantibus ex hoc poetis implicuit; nam nec arma, ut Leontius asserit, ad hanc spectant, nec Neptuni certamen, quin imo eius sunt Minerue que Iouis secundi fuit filia, et ideo illis omissis detegemus cetera, et quedam historialia apponemus. Uoluerunt igitur Mineruam, id est sapientiam, ex cerebro Iouis, id est dei natam; uolunt enim physici omnem intellectiuam uirtutem in cerebro tanquam in arce corporis consistere. Hinc Mineruam, id est sapientiam, ex cerebro natam fingunt, id est ex cerebro dei, ut intelligamus, quoniam ex profundo diuine sapientie arcano omnem intellectum, omnem sapientiam infusam esse, quam Iuno, id est terra, quantum ad hoc sterilis dare non poterat neque potest; nam, teste sacra pagina, omnis sapientia a domino Deo est. Et ipsamet in eadem dicit: *Ego enim ex ore altissimi prodiui*. Et sic eam profecto industriose, non ut nos gignimur, sed ex Iouis cerebro natam finxere, ut ostenderent eius singularem nobilitatem ab omni terrena spurcitie feceque semotam. Uirginitas inde illi attribuitur perpetua et inde sterilitas, ut per hoc noscatur quia sapientia nunquam labefactatur aliqua contagione mortalium, quin imo semper pura, semper lucida, semper integra et perfecta est. Et quantum ad temporalia sterilis est, cum sapientie eterni sint fructus. Quid per certamen illius senserint et Uulcani infra ubi de Ericthonio, ex certamine hoc nato, scribetur. Triplici autem ueste ideo tegitur, ut intelligatur uerba sapientum et potissime fingentium multiplicem habere sensum. Illique ideo peplum pictum sacrum est, ut intelligamus sermones sapientie ornatos, floridos, lepidos et summa uenustate decoros. Noctua autem ideo illi attributa est pulsa cornice, ut ostendatur sapientem premeditatione in obscuris seposita noscere uti et noctua uidet in tenebris, et loquacitate atque garrulitate repulsa ut opere agat, loca tempusque respicere. Minerua enim dicitur ut ait Albericus, a min quod est non, et erua quod est mortalis, ut resultet esse sapientiam immortalem. Pallas et Athene, ad alias spectant Mineruas, et ideo ubi de illis mentio fiet exponentur. Tritona autem dicta est a loco seu a lacu quem penes primo comparuit, qui triton in Affrica computatus est. Fictionibus igitur sic expositis ad hystoriam ueniendum est et sciendum Mineruam fuisse uirginem quandam, cuius incognita fuit origo, ipsa uero cum ingentis esset ingenii, ut Eusebius ait, regnante Argiuis Phoroneo, primo apud Tritonam paludem seu lacum Affrice comparuit, ignorantibus cunctis quibus uenisset ab oris. Dicit tamen Pomponius Mela in Cosmografia, quod incole arbitrabantur eam ibidem genitam et fabule fidem faciunt, quia quam natalem illi putant diem ludicris uirginum inter se decertantium celebrant. Hec autem cum lanificium et texturam et alia multa artificiosa comperisset, celebris dea habita est, et quoniam omnia eius inuenta ex ui ingenii atque sapientie procedere uidebantur, locus fabule adinuentus est, ut ex cerebro Iouis genita uideretur. De hac enim dicit Augustinus in libro De ciuitate dei, quod, Ogigio in Actica regnante, eam in uirginali etate apparuisse apud lacum Tritonis, ut dictum est, et cum multorum operum esset inuentrix tanto procliuius dea credita est, quanto minus origo eius cognita; nec ab Eusebio differt Augustinus in tempore, nam contemporaneos fuisse Phoroneum et Ogigium idem ostendit Eusebius, et ob hoc ego hanc Ioui primo filiam ascripsi, eo quod illi magis quam cum reliquis uideatur conuenire tempore.
+
+Eusebius in libro Temporum dicit Apim, qui postea rex Argiuorum, filium fuisse Iouis et Niobis, filie Phoronei, cui idem Eusebius scribit Iouem primo quam alteri mortalium immixtum; et sic primus fuit Iuppiter cum tempore longe inferiores sint alii. Leontius autem dicit hunc Phoronei et Niobis sororis et coniugis sue fuisse filium, eique in regnum Sicioniorum heredem successisse; uerum postea ab Egyptiis et deum et Iouis filium factum. De hoc Api multa narrantur, nam ut referunt aliqui cum aliquandiu Argis post Phoronei mortem imperasset, cupiditate glorie et amplioris regni ad Egyptios transfretauit, et obtento regno, cum rudes homines multa docuisset et potissime uini usum, loco dei haberi ceptus est, iam Yside sibi copulata coniugio. Eusebius uero eum Sycionorum scribit fuisse regem, et ut ab eodem traditum est, de tempore eius uarie sensere scriptores annalium. Nam quidam dicunt tempore Abrahe ab eo Greciam Apiam appellatam. Alii autem dicunt nato iam Iacob eum apud Egyptios deum habitum. Beda uero, eo in libro quem De temporibus scripsit, dicit, tempore Iacob ab Api in Egypto Menphim conditam. Eusebius preterea dicit secundum alios eum regem fuisse Argiuorum, et regnasse post centesimum annum Iacob, et ibidem dicit, Apim, cum Egyaleum fratrem regem prefecisset Achaye, in Egyptum transfretasse et Menphim condidisse ciuitatem. Eum autem in Egyptum abisse et Ysidem habuisse coniugem satis ab omnibus creditur, uerum uti de tempore eius ambigitur, sic et de morte eius uaria etiam recitantur. Nam alii uolunt eum apud Egyptios mortuum et sepultum; de quo in libro De ciuitate dei sic ait Augustinus: *Rex argiuorum Apis nauibus transuectus in Egyptum, cum ibi mortuus fuisset, factus est Serapis omnium maximus Egyptiorum deus*. Nominis autem eius, cur non Apis etiam post mortem, sed Serapis appellatus sit, facillimam rationem Uarro reddit. Quia enim arca in qua mortuus ponitur, quam omnes iam sarcophagum uocant, soron dicitur grece, et ibi uenerari sepultum ceperant prius quam templum eius esset extructum, unde Soron et Apis Sorapis primo, deinde, una lictera commutata, ut fieri assolet, Serapis dictus est. Alii autem dixere eum a Typheo fratre occisum atque membratim discerptum diuque ab Yside coniuge quesitum et postremo compertum et in uanno eius membra collecta, quod postmodum in religionem uersum est, in sacris scilicet februis interuenire uannum. Ysis autem ultra paludem Stigiam, que in Affrica est, in semotam insulam collecta detulit, et ibidem recondidit. Uoluntque qui hoc uerum arbitrantur a onga Ysidis exquisitione exortum, quam Egyptii fecere diu, non ante desistentes quam album taurum comperissent, compertoque applaudentes eum uocabant Osirim, et quoniam singulis annis id fiebat, dixit Iuuenalis. Et nunquam satis quesitus Osyris. Ceterum quandocunque in Egyptum iuerit, seu qualitercunque occubuerit, aut quocunque sepultus sit Apis, in tanta fuit apud Egyptios ueneratione, ut eo iretur ab eis ad hoc ut nulla humanitatis infectione posset illius labefactari diuinitas, ut cauerent instituto publico ut, si quis illum fuisse hominem diceret, capite puniretur, et ob id in quibuscunque templis erat eius simulacrum digito labiis impresso admonebat silentium. Huius insuper tauri, quem Serapim arbitrabantur Egyptii, caput dicit Rabanus delirantes Iudeos in heremo, loco Dei coluisse. Hunc preterea Apim dicit Macrobius in libro Saturnaliorum apud Alexandriam Egypti ciuitatem una cum Yside mirabili cultu uenerari, seque Soli uenerationem illam impendere affirmare, et sic Apim Solem esse uidetur arbitrari.
+
+Solem primum, primi Iouis fuisse filium scribit Tullius ubi De naturis deorum, nec tamen dicit ex qua matre susceptum. Sunt qui uelint hunc Apim fuisse, eo quod loco Solis ab Egyptiis, ut paulo supra dictum est, cultus sit. Ego autem quis aliter fuerit comperisse non memini, hominem tamen fuisse certus sum, et si alius fuit ab Api, credendum est eum insignem atque splendidum fuisse hominem et ingentis atque regii animi preditum, et eo modo quo supra de Ioue dictum est tam claro nomine decoratum.
+
+Diana prima filia fuit Iouis primi et Proserpine, ut in libro quo supra Tullius idem asserit. Hanc ego reor ueram huius Iouis fuisse filiam et non ascriptitiam, et cum satis sit nomen illud mulieribus usitatum, possibile etiam est fuisse proprium non appositum. Uerum qualiscunque fuerit, non ea est quam poete insignem uirginitate perpetua uoluere, cum legatur hanc ex Mercurio, Liberi et Proserpine filio, pinnatum concepisse Cupidinem.
+
+Primi Iouis et Cylenis nynphe Arcadis asserit Leontius filium fuisse Mercurium. Hunc deorum nuntium seu interpretem fore poete describunt, eumque uariis ornamentis insigniunt, ut per illa intelligatur eiusdem officiorum uarietas. Scribit enim de eo sic Uirgilius: *Primum pedibus talaria nectit Aurea que sublimen alis siue equora supra Seu terram rapido pariter cum flamine portant. Tum uirgam capit hac animas ille euocat Orco Pallentes alias sub tristia Tartara mittit. Dat somnos adimitque et lumina morte resignat. Illa fretus agit uentos et turbida tranat Nubila* etc. Insuper et Oratius de eo sic scribit in Odis: *Mercuri facunde nepos Atlantis, Qui feros cultus hominum recentum Uoce formasti cantus ed decore Mere palestre* etc. Illi insuper Statius galerum addidit dicens: *Obnubitque comas et temperat astra galero* etc. Sane quanquam legamus plures et homines fuisse Mercurios, his inspectis que supra proximo de eo poete describunt, dato possint et ad hominem referri, de Mercurio planeta scripta potius presumemus, et potissime si inspexerimus qualiter cum his que ab astrologis scripta sunt poetarum dicta conueniant. Albumasar autem maxime inter antiquos autoritatis homo, asserit Mercurium adeo flexibilis esse nature, ut euestio ad naturam eius cui adheret et ipse suam naturam conuertat, et hoc propter temperamentum eius siccitatis et frigoris. Uenerabilis autem Andalo, preceptor meus, eum complexione dicit calidum et siccum eumque significare concubinarum delectactiones, claritatem, et oracula uatum, eloquentiam, et hystoriarum memoriam, credulitatem, pulchritudinem, bonitatem discipline, et acumen ingenii, prescientiam futurorum, arismetricam et geometriam atque astrologiam, et hinc descriptionem tam celestium quam terrestrium rerum omnium; preterea auguria, dulcedinem prolationis, uelocitatem, et principatus desiderium, et ob illum laudem atque famam, et insuper come tonsuram, scriptores et libros, mendacium et testimonium falsum, speculationem semotarum rerum, paucitatem gaudii, et substantie desolationem, negociationes et emporia, furta, contentiones, calliditates et consilii profundidatem, modulationes carminum et fistularum, colorationes multimodas, obedientiam, concordiam, pietatem, paupertatem, amicitie retentionem, artificia manuum, et alia multa, et ut ipse idem asserit Andalo, cum masculis masculus et cum feminis femineus est. Ex quibus facile comprehendere possumus cum tam conuertibilis sit nature, de eo in prescriptis carminibus intellexisse poetas, esto illud idem de hominibus mercurialibus dici possit et dicatur, ut in sequentibus apparebit. Sane libet intentum poetarum explicare latius ut, quantum cum astrologis conueniant, manifestetur apertius. Dicunt igitur, ut a capite summamus exordium, eum tectum galero, ut per hoc sentiamus, quia sicut qui galero tegitur imbres fugit et radios, sic et Mercurius solaribus tectus radiis, quibus fere semper uinctus est, fugit aspici a mortalibus; rarissime quidem uidetur, et paucis notus est, et mercurialis homo calliditate suum tegit consilium. Alata enim habere talaria, uelocitatem eius non solum in motu, qui illi circa epiciclum uelocissimus est, sed ob celerem aliorum corporum supercelestium proprietatum assumptionem atque traditionem, ex qua mercurialium etiam hominum uelox uersipellisque circumflexio denotatur. Uirga autem illi ascripta est propter dimensiones corporum se sibi iungentium, secundum quas et ipse illico suos disponit effectus, et mercurialis homo circa quodcunque opus suum metitur obsequium. Quod ab Orco animas reuocet uirga, id est potentia sua, est hic acutius attendendum. Fuere quidam qui arbitrati sunt omnes hominum animas a principio simul fuisse creatas et demum conceptis hominibus immissas, eas morientibus nobis ad Inferos descendere, ibique cruciari donec in uita commissa purgarentur, et inde transitum facere ad Elisios campos, ac inde post mille annos a Mercurio deduci ad Lethem fluuium, ut eo potato obliuiscerentur presentis uite labores; et sic desiderarent iterum redire ad corpora, ad que Mercurius reuocabat. Quam ridiculam opinionem optime tangit Uirgilius dum dicit: *Quisque suos patimur manes, exinde per amplum Mittimur Elisium et pauci leta arua tenemus*. Donec longa dies perfecto temporis orbe Concretam exemit labem purumque relinquit Ethereum sensum atque aure simplicis ignem. Has omnes, ubi mille rotam uoluere per annos, Letheum ad fluuium deus euocat agmine magno, Scilicet immemores supera ut conuexa reuisant Rursus et incipiant in corpora uelle reuerti. Hoc autem officium reuocandi animas ad corpora ideo Mercurio attributum uolunt, quia dicunt eum preesse fetui in utero matris existenti in mensi sexto, in quo opinantur multi rationalem animam infundi concepto, et hoc Mercurii predominantis opere, et sic ab Orco, id est ab inferiore loco, reuocatur anima in corpus nascituri a Mercurio. Quod autem ad Tartara mittat physicum est, quia deficiente per frigidum et siccum, que est Mercurii complexio uera, calido et humido radicali, anima separatur a corpore et iuxta ueterum opinionem tendit ad Inferos. Somnos adimere et dare idem est cum eo quod dictum est in uitam educere nascentes, quod est somnum adimere, et in mortem soluere, quod est somnum dare. Uentos agere Mercurii est, ipse enim non nunquam frigore suo suscitat illos, quibus suscitatis eis impellentibus feruntur huc illuc nubes. Uolunt eum preterea deum eloquentie, deum mercatorum, deum furum, et alia quedam esse, de quibus omnibus, infra protensius, ubi de mercuriis hominibus dicetur. Eum autem Iouis fuisse filium, ideo fictum est, quia dei creatura est, Cylenis autem ad colorandam fictionem dictum est, seu eo quod apud Cylenem montem Archadie primo cultus est.
+
+Tritopatreum, Ebuleum et Dyonisium dicit Cicero ubi De naturis deorum antiquissimi Iouis, id est primi, Atheniensium regis et Proserpine fuisse filios, et Athenis Ariarches appellatos esse. Quos, et si nil de illis comperiam, arbitror insignes fuisse uiros, cum Ariarches sonet armorum principes; nam Aris grece, Mars latine sonat, et archos princeps, ergo bellorum seu armorum principes fuere. Quod ea tempestate et etiam hodierna permaximum est. Leontius uero dicit quod, cum Ebuleus ad famam tractus Anthei Terre filii ad ineundam cum eo luctam accessisset, eo superato Herculis meruit cognomen, quod ante eum nemo meruerat. Ego autem credo longe antiquiorem Ebuleum Antheo. Similiter et Dyonisium dicit ad Yndos coactis in militiam mulieribus intulisse bellum, et obtenta uictoria Nysam urbem ibidem condidisse, et cum uictoriosus reuerteretur primum pompam excogitasse triunphi ac etiam uini usum Athenienses docuisse, eumque ab eisdem Liberum appellatum, et patrem, eo quod sese liberos eo uiuente arbitrarentur, quasi sub optimi patris tutela seruatos. Que quidem sic esse potuisse non nego, sed tamen longe potest fuisse existimo.
+
+Placet insuper Tullio primi Iouis ex Lysico primum et antiquissimum Herculem fuisse filium. Et huic asserit cum Apolline de tripode fuisse certamen, in quo quoniam obtinuerit dicit Paulus, cum Dyonisius uocaretur, Hercules meruit appellari. Quod quidem et Leontius affirmat, sed causam non ostendit, et ideo quid credam non habeo. Certamen autem tripodis credo de diuinatione fuerit. Nam Phebi tripodas dicit Paulus speciem esse lauri, cui tres tantum sunt radices, et has ob id in Libris pontificum tripodas dictas, et Apollini ob id sacras, quia cum ipse diuinationis deus sit huiusmodi lauri eandem uideantur habere uirtutem, cum legatur si frondes huius specie lauri dormientis capiti supponantur uel alligentur, eum procul dubio uera uisurum somnia.
+
+Ex Proserpina Iouem non nullos suscepisse filios ostendit Tullius, et inde illius etiam fuisse filiam; quod quidem possibile est honestate seruata, et Proserpinam habuisse coniugem, et ex hac eadem uel ex alia muliere Proserpinam habuisse filiam, quam Liberi fratris sui fuisse coniugem idem uidetur testari Tullius. cum de ea nil aliud legisse meminerim.
+
+Liberum primum primi Iouis fuisse filium Cicero ubi De naturis deorum testatur liquido. Hunc unum et idem cum Dyonisio superiori Leontius arbitratur, eumque preceteris fratribus insignem fuisse uirum conatur ostendere, tamen Eusebius seu de hoc seu de alio, quod ego magis arbitror, longe post hec tempora fuisse describit. Huius autem Proserpinam et sororem et coniugem non nulli uolunt, eumque ex ea Mercurium secundum suscepisse filium.
+
+Mercurius alter a superiore Liberi et Proserpine fuit filius, ut Theodontius dicit et Coruilius. De quo talis a Theodontio recitatur fabula. Quod cum, uidente nemine preter Bathum quendam, Apollinis uaccas furatus fuisset, Batho ut hoc nemini reuelaret unam concessit ex uaccis, demum in faciem alteram transformatus experturus Bathi fidem ad eum rediit promisitque ei taurum si sublatas sibi uaccas ostenderet; Bathus autem omnia que uiderat reuelauit, quam ob rem turbatus Mercurius eum mutauit in saxum quod indicem uocauere priores. Nos autem paragonem uulgo dicimus. Tandem cum diuinitate sua fretus hoc cognouisset Apollo, sumpto arcu uoluit Mercurium sagittis occidere, sed Mercurius prestigio inuisibilis factus ledi non potuit. Postremo inter eos inita concordia citharam a se compertam Mercurius concessit Apollini. Apollo autem uirgam concessit eidem. Dicebat insuper Paulus, se alibi legisse quod Mercurius iram precogitans Apollinis, ne ledi posset ab eo, clam illi pharetram euacuauerat, quod cum aduertisset iratus Apollo, miratus eius astutiam risit, et in concordiam secum uenit ut supra. Leontius circa hanc fabulam dicebat hunc Mercurium filium fuisse Dyonisii qui proxime supra Liber uocatur, et eum a natiuitate uocatum Nysum, eo quod apud Nysam Yndie paulo ante a patre conditam natus sit, et cum adoleuisset tanta pedum uelocitate ualuit, ut coeuos suos ceteros cursu superaret, quam ob rem omisso nomine primo Stilbon appellatus est, quod uelox latine sonat; demum cum illusiones magicas didicisset et latrociniis delectaretur summe, armenta rapuit Phoronidis sacerdotis Apollinis Delphici, qui ea tempestate mirande autoritatis habebatur, et ea post lapideum tumulum quendam cui Bathos nomen erat seduxerat. Uerum cum taurus unus, ex improuiso segregatus a reliquis, socios uagus repeteret, forte conscendit tumulum illum mugiens, mugitu cuius respondentibus aliis ab exquirentibus armenta comperta sunt, et tumulus ex Batho dictus est index. Stilbon autem cum suis artibus Phoronidis irati impetum effugisset, amicus eius tandem effectus est. Uerum cum in talibus perseueraret non ob auaritiam sed nature, ut aiebat, impulsu, cum alias esset et formosus homo et eloquentissimus et circa omnia manualia opera celeberrimi ingenii Mercurius nuncupatus est et furum deus. Quod ut idem asserebat Leontius et si a ioco habuerit initium, conualuit tantum apud Atticos et Archades inceptum, ut post eius mortem illi templa dedicarentur et sacra, quibus sibi propitium conabantur facere ii quibus furto aliquid erat subtractum, asserentes numine suo et seruata multa ac etiam recuperata, eumque aiebat sicuti et ceteros insignitum. De quibus insignibus, quoniam infra ubi de III Mercurio late dicturus sum, hic aliquid scribere non curaui.
+
+Cupido primus, ut ait cum Tullio Theodontius, secundi Mercurii et Diane prime fuit filius, quem aiunt fuisse pinnatum. Circa quod duo potuere sensisse fingentes; primum circa nomen, eo quod speciosissimus fuerit puer ad instar Cupidinis filii Ueneris, quem puerum et pulcherrimum semper pinxere pictores, quasi alter Cupido dictus est. Pinnatum autem ob id cognominatum reor, quia uelocissimus cursu fuerit adolescens.
+
+Auctolius, ut Ouidio placet, Mercurii et Lychionis fuit filius. Qui Ouidius de origine eiusdem talem recitat fabulam. Dicit enim Lychionem Dedalionis speciosissimam fuisse filiam, adeo ut Apollini et Mercurio placeret; quibus poscentibus, una et eadem die uno tamen de altero ignorante eius, in sequenti nocte concubitum cum promisisset, a Mercurio non expectata nocte uirga tacta est et in somnum soluta, et sic cum ea concubuit. Apollo autem nocte accessit ad eam. Ex quibus cum geminos concepisset, peperit Mercurio Auctolium, Apollini uero Phylemonem. Uerum Auctolius inter fures euasit clarissimus, adeo ut non uideretur degenerare a patre. Phylemon autem cytharista factus se Apollinis filium demonstrauit. Huic ego fictioni causam dedisse uarium geminorum fratrum exitum, et sic uterque eorum illi deo attributus est filius, cuius imitatus est mores, et forsan Auctolii nascentis fuit significator Mercurius, et sic eius dictus est filius, et Apollo eandem ob causam Phylemonem lucratus est.
+
+Synon Auctolii fuit filius, ut placet Paulo, et hunc idem dicit Seruius insignem fuisse furem; seque ad exercenda latrocinia in diuersas species adeo trasformantem, ut facile quos uellet falleret. Genuit autem Syssimum et Auctoliam matrem Ulixis, et habuit dominium penes Parnasum, ut per Omerum patet in Odyssea, ubi recitat qualiter Ulixes apud Parnasum ab apro in tybia uulneratus sit.
+
+Syssimus, ut dicit Seruius, filius fuit primi Synonis, nec de eo aliud legisse memini, nisi quia pater fuit secundi Synonis, qui fraude sua Troianos in extremam deduxit perniciem.
+
+Auctolia, ut Seruio placet, Synonis primi fuit filia. Hec cum nupsisset Laerti Ytachie regi, ut quibusdam placet, a Sysipho latrone ad uirum uadens intercepta est atque oppressa, et ex eo concubitu sunt qui dicant eam concepisse Ulixem, et sic pregnantem iuisse in nuptias Laertis, et quem ex Sysipho conceperat Laertis filium esse dixit. Quod Aiax Thelamonius apud Ouidium in questione de armis Achiliis illi obicit dicens: *Quid sanguine cretus Sysiphio furtisque et fraude simillimus illi* etc. Hec autem, ut fertur, cum audisset falso nuntio apud Troiam Ulixem occisum, doloris impatiens laqueo uitam abiecit. Quam postea et apud Inferos, ut in Odissea scribit Omerus, Ulixes comperit et agnouit et de multis perquisiuit ab ea et predoctus est.
+
+Secundus Synon, testimonio Seruii, filius fuit Syssimi et a Synone primo auo suo denominatus. Hic cum Grecis, ut per Uirgilium patet, ad excidium Troianum accessit, et iam minus succedentibus rebus, a Grecis fingentibus reditum subornatus, uolens a Troianis captus et ad Priamum regem deductus est, apud quem mira sagacitate primo se extulit, et demum fallacibus uerbis in perniciosam credulitatem de recessu Grecorum regem Troianosque reliquos ad suscipiendum equum intra menia ciuitatis impulit. Quid ex illo deinde secutum sit nescio. Scribit tamen Plinius in libro De hystoria naturali huius inuentam fuisse significationem speculariam, ex quo satis patet eum non minimi momenti fuisse hominem.
+
+Postquam primi Liberi patris Iouis primi filii prolem omnem expediuimus, retro trahendus est sermo ad Epaphum Egyptium eiusque amplissimam progeniem. Qui quidem Epaphus, ut testatur Ouidius, ex Yone filia Ynachi, Iouis fuit filius. Theodontius uero et Leontius eque eum Iouis fuisse filium dicunt, sed ex Yside Promethei filia, ut ubi infra, dum de Yside latius patebit. Eusebius autem in libro Temporum dicit eum filium fuisse Thelegoni, cui post mortem Apis nupsit Ysis. Geruasius quidem Telliberiensis, in libro Ociorum imperialium, scribit Epaphum Heleni et Ysidis fuisse filium, et Babiloniam Egyptiam condidisse, quod opus fuisse Cambisis Persarum regis certiores autores affirmant. Et sic de patre et matre huius inter se discrepant autores; ego autem uulgatiorem secutus famam Iouis et Yonis filium dicam, ex cuius conceptione fabula infra ubi de Yone scribitur integre referetur. Huius dicit Lactantius Cassiopiam fuisse coniugem, non eam que socrus fuit Persei, sed longe antiquiorem, et ex ea quosdam suscepisse filios, ut postea apparebit. De tempore eius non minus quam de patre et matre discordes sunt ueteres, nam, Eusebio ubi De temporibus referente, aliqui dicunt Iouem Yoni Ynachi filie mixtum, regnante Athenis Cecrope, qui regnauit circa annos mundi IIIdcxluii, cum constet Ynacum regnasse usque ad annum mundi IIIcccxcuii, et secundum hos oportuit aliam esse Yonem quam Ynachi filiam. Idem autem Eusebius paulo post predictam dicit Yonem in Egyptum profectam anno xliii regni Cicropis, qui mundi fuit annus IIIdccx, et ibidem Ysidem nuncupatam, et Thelegono cuidam nupsisse, et ex eo Epaphum concepisse. Ego autem, discordantiis omissis, Iouis primi Epaphum filium dixi, eo quod eius tempus uideatur conuenire magis cum Yone Ynaci filie, et Yside Promethei, ex quibus quis potest quam malit illi matrem ascribere.
+
+Lybia Epaphi et Cassiopie coniugis sue, ut Lactantio placet, fuit filia. Que cum in Neptuni uenisset concubitum, id est alieni hominis ab Egypto, ex eo concepit et peperit Busiridem, immanem postea tyrannum. Hec ut dicit Ysidorus, ubi de Ethimologiis, eius partis Affrice regina fuit que ex suo nomine Lybia dicta est.
+
+Belus, quem priscum cognominant ueteres, Epaphi, secundum Paulum, fuit filius, et post eum in superiori Egypto regnauit, ubi, ut aiunt, celestis discipline inuentor doctorque factus, meruit ab Egyptiis, ut idem Paulus asserit, templum quod illi in Babilonia fuit constructum, et Ioui Belo consecratum. Theodontius uero dicit templum hoc longe post Belum factum Cretensis Iouis astutia, qui captatis cum principibus amicitiis, quasi ad eas conseruandas, templa in regnis eorum edificari et suo et amici titulo insigniri plura fecit, qua astutia summe nomen eius et deitas ampliata est. Alii sunt qui dicant templum hoc non Belo prisco edificatum, nec in Babilonia Egyptia, sed Belo patri Nini regis Assyriorum in Babilonia Caldeorum, eumque ibi diu sub nomine Saturni sacris et cultu uario honoratum. Fuere preterea Belo prisco filii quidam, sed ex quibus mulieribus non constat.
+
+Danaus Beli prisci fuit filius, ut asserit Paulus, et illud idem confirmat Lactantius, qui etiam ante Paulum Orosium dicit Danaum Beli filium ex pluribus coniugibus quinquaginta filias habuisse. Quas cum Egystus frater eius, cui totidem erant melioris sexus filii, postulasset in nurus, Danaus, oraculi responso comperto, se manibus generi periturum, uolens euitare periculum, conscensis nauibus in Argos uenit. Asseritque Plinius in libro Naturalis historie eum primum nauibus seu naui trasfretasse, cum ante ratibus inuentis ab Eritra rege in mari Rubro nauigaretur. Esto sint, ut idem scribit Plinius, qui credant Misos et Troianos in Hellesponto priores excogitasse dum aduersus Tracas transirent. Egistus autem quod spretus esset indignans, ut illum sequerentur filiis imperauit, lege data ne unquam domum repeterent, ni prius Danaum occidissent. Qui cum apud Argos oppugnarent patruum, ab eo diffidente fraude capti sunt. Spopondit enim se illis iuxta Egysti uotum filias daturum in coniuges, nec defuit promisso fides; subornate enim a patre uirorum intrauere thalamos singulis cultris clam omnes armate, et cum uino letitiaque calentes iuuenes facile in soporem iuissent, obedientes patri uirgines, captato tempore, iugulauerunt uiros, unaqueque suum; Ypermestra excepta Lyno seu Lynceo uiro suo miserto pepercit. Hunc Danaum dicit Eusebius, cui et Armais nomen fuit, anno mundi IIIdccxui apud Egyptios regnare cepisse. Ast inde Egypto pulsus, Argos ueniens prius Stelenum Argiuorum regem, cum annis regnasset xi, regno ex pulit, et inde Gelanorem successorem eius Argiui ab imperio expulere et Danaum suscepere. Qui aquis eos abundare fecit. Nam, ut ait Plinius in libro De historia naturali, puteos primus ex Egypto in Greciam fodiendos ostendit; et eisdem fere temporibus asserit eius opere a filiabus quinquaginta Danai filios quinquaginta Egysti fratris sui preter Lynum seu Lynceum occisos. Tandem ipse cum quinquaginta annis regnasset a Lynceo occisus est.
+
+Filie Danai fratricide propriis fere nominibus incognite sunt, cum nomina trium tantum ad nos usque peruenerint; et sicuti nomina perdidimus, sic et fortunas post scelestum facinus perpetratum. Finxere tamen poete has apud Inferos esse damnatas, et hoc assidue agitari supplicio ut aurientes aquas urnas absque fundis conentur implere, ut dicit Ouidius: *Molirique suis letum patruelibus ause Assidue repetunt, quas perdant Belides undas* etc. Et Seneca tragicus in Hercule furente: *Urnasque frustra Danaides plenas ferunt*. Hoc ego illis iniunctum supplicium reor ut mulierum singularis cura describatur que dum suam formositatem lautitia nimia augere conantur, laborem perdunt et minuitur quod intendunt inani solertia augere. Uel potius monstratur qualis sit fluxorum atque effeminatorum hominum labor, qui, dum sepe repetito coitu credunt adimplere quod cupiunt, non obtento uoto se ipsos euacuasse comperiunt.
+
+Ypermestra, ut in Epistolis ostendit Ouidius, filia fuit Danai, et sola ex quinquaginta sororibus, neglecto patris imperio, Linceo uiro suo pepercit, et ob id, ut idem dicit Ouidius, carceri tradita est. Hanc, ut dicit Eusebius in libro Temporum, non nulli putarunt Ysidem esse, attamen, Danao patre Argis regnante, sacerdotio functa est.
+
+Amimon, ut ait Lactantius, filia fuit Danai ex quinquaginta sororibus una. Hec, cum studiose in siluis iaculo uenaretur, inaduertenter satyrum percussit, qui cum illi uim uellet inferre, Amimon Neptuni auxilium implorauit. Neptunus autem, fugato satyro, quod ab illo uirgo pati noluerat, a maiori deo passa concepit et peperit ex Neptuno Nauplium. Quid autem de fictione sentiendum sit, infra ubi de ortu Nauplii apponetur.
+
+Bona, dicit Ditis Cretensis, ubi de expeditione Grecorum contra Troianos scribit, filia fuit Danai, que ut ipsemet asserit Atlanti nupsit et ex eo Eletram peperit, que postea ex Ioue Dardanum edidit.
+
+Egystus Beli prisci fuit filius et Danai frater, ut supra satis monstratum est. Huic quinquaginta fuere filii, quibus cum quesisset Danai fratris sui filias in coniuges, ab eisdem, Danai iussu, occisi sunt omnes nuptiarum nocte preter Linceum, ut predictum est.
+
+Linceus, quem Lynum appellat Ouidius, filius fuit Egysti, et solus ex quinquaginta fratribus misericordia Ypermestre coniugis euasit a morte. Hic, ut placet aliquibus, Danao patruo pulso, pro eo regnauit apud Argos. Alii uero dicunt, eo occiso. Sed qualitercunque fuerit, ut Eusebius ostendit in libro Temporum, postquam Danus annis quinquaginta regnasset, Linceus eidem successit in regno, cumque regnasset annis xli, Abante et Iasio et Acrisio filiis derelictis, diem clausit.
+
+Abas, ut asserit Barlaam, filius fuit Lyncei ex Ypermestra coniuge, esto Paulus dicat eum Beli prisci fuisse filium. Hic autem bellicosus homo et acerrimi ingenii fuit, Lynceoque patri successit in regno, annisque xxiii, ut dicit Eusebius, imperauit Argiuis et mortuus est.
+
+Pritus seu Pretus, ut Lactantio placet et Seruio, filius fuit Abantis Argiuorum regis. Huic, ut fere omnes asserunt, coniux fuit Stenoboe, Omerus autem dicit Anthiope, ex qua tres sustulit filias, que iam adulte, eo quod formosissime essent, elate templum Iunonis intrantes, se pretulere Iunoni; quam ob rem turbata Iuno, illis furorem immisit talem, ut se uaccas arbitrarentur, et aratra timentes siluas optarent, ut ait Uirgilius: *Pretides implerunt falsis mugitibus agros*. Ouidius aliam refert insanie causam, dicens has in Cea insula se uaccas creditas, eo quod furto facto ex armentis Herculis prestitissent consensum. Sed quacunque causa factum sit, egre tulit infortunium Pretus, proposuitque regni partem, et quam ex eis mallet in coniugem, ei qui illas in pristinam mentem reuocasset. Cuius premii cupiditate tractus Melampus Amithaonis filius curandas assumpsit, et, ut ait Uitruuius in libro Architectonice, eas apud Clitorim Arcadie ciuitatem duxisse, ibidem enim spelunca est ex qua profluit aqua, ex qua si quis biberit fit abstemius et ob id apud eam in lapide epygrama grecis carminibus scriptum est, testificans aquam non esse ydoneam ad lauandum, et uitibus inimicam. Ibi autem, peractis sacris, eas purgauit et pristine restituit menti, et sic regni partem et coniugium unius consecutus est. Pretus autem, secundum Eusebium, annis xuii regnauit, eique successit Acrisius frater. Huis ego filias, si medelam Melampodis intueor, uino fuisse ultra quam deceat mulieres auidas arbitror et, potate non nunquam, se patri regi preferre ausas; quam ob rem Iunonis iram, id est regnantis patris, meruere, et castigate in partem alteram instigante uino muliebriter in furiam uerse, se uaccas, id est seruas et iugo subditas clamitabant. Quod cum forsan sepius contigisset uexatus infortunio Pretus eas tradidit Melampodi curandas; qui cum eas aqua predicta potasset, hostes uini fecit et furor abiit consuetus.
+
+Mera, dicit Leontius, filia fuit Preti et Anthie filie Anphianaste, que cum uenationibus dedita Dianam per nemora sequeretur, a Ioue uisa atque dilecta est, et ab eo Diane sumpta ymagine uiciata. Que tandem cum ob pudorem patrati sceleris, et timens ne iterum deciperetur, uocanti eam Diane obsequi noluit, et ob id Diana commota illam sagittis occidit. Hanc dicit Paulus Stenoboe fuisse filiam sicut et relique, et post susceptam sanitatem obsecuturam Diane uenisse. Qua fictione dicit idem Leontius monemur, ypocritas sepe credulos dolis in eam, quam dissuadent, deduxisse perniciem, a qua, dum uerax homo aliquando lopsos releuare conatur, decepti semel et omnia timentes, increduli facti, oblatam respuentes salutem, in mortem perpetuam dilabuntur.
+
+Acrisius Abantis fuit filius, ut dicit Lactantius et, ut Eusebius in libro Temporum scribit, Preto fratri successit in regno. Hic, ut idem Lactantius asserit, nec ab hoc discrepat Seruius, unicam habens filiam Danem, ab oraculo in responsis habuit, se manu eius, qui ex filia nasceretur, moriturum. Qui ad effugiendam prenuntiatam mortem, filiam in turri quadam seposuit seruarique iussit, ne quis homo ad eam posset accedere. Contigit igitur ut audita formositatis eius fama, illam concupisceret Iuppiter, qui, cum ad eam accessum alium non uideret, uersus in auri guttam ex tegulis in gremium eius se cadere permisit, et sic pregnans effecta est. Quod egre ferens Acrisius eam capi iussit, et in arcam poni atque in mari proici. Quod cum ministri fecissent, in litus usque Apulum arca delata est, et casu a piscatore capta, in qua cum comperisset Danem et paruulum filium quem enixa fuerat, eam ad Pylumnum regem detulit. Qui cum genus eius cognouisset et patriam, illam libenter sibi coniugio copulauit. Filius autem eius, cui Perseus nomen fuit, cum excreuisset et Gorgoni caput absque tulisset, in Argos ueniens Acrisium transmutauit in saxum. Que quidem permutatio secundum Eusebium sonat: quod cum regnasset Acrisius apud Argos annis xxxi a Perseo nepote suo non sponte tamen occisus est, et in lapidem, id est in frigiditatem perpetuam, uersus. Quod autem fictionis superest infra ubi de Dane declarabitur.
+
+Danes Acrisii filia, ut supra proximo dictum est, in mare pregnans a patre demissa, cum in Apuliam impulsa uenisset, Pylumno regi Apulo nupsit, et inde ad Rutulos abiere, et constructa ibidem Ardea ciuitate, Daunum Pylumno peperit. Sane quod supra omissum est, Iouem aurum fluxisse per tegulas intelligendum est auro pudicitiam uirginis uiciatam, et cum non esset adultero iter permissum per ianuam, clam tectum conscendisse, et exinde se in thalamum uirginis dimisisse. Dicit tamen Theodontius quod cum Danes amaretur a Ioue, et se ob timorem patris sciret perpetuo damnatam carceri, ut posset euadere et fugam arripere, occulte cum Ioue auro concubitum mercata est, et parata naui et cum his quas potuit deferre diuitiis, fugam arripuit pregnans ex Ioue.
+
+Fuit, ut Theodontio placet, Iasius iste Abantis filius. De quo nisi quod sepissime inter Argiuos reges numeratus est, et quod quosdam habuerit filios, nil legi.
+
+Athlanta, ut dicit Lactantius et Theodontius, iunior fuit filiorum Iasii. Que cum speciosa uirgo ex sociis esset Diane, ad aprum calidonium perimendum una cum cetera Achaye nobilitate iuuenum a Meleagro uocata uenit, et in uenatione prima aprum sagitta percussit, et ob suam formositatem a Meleagro dilecta; occisa belua ab ea eiusdem honorari capite meruit, ex quo eius in amicitiam uenit et amplexus ipsius passa, ei Parthenopeum peperit.
+
+Amphion, alter ab illo qui Thebas clausit muro, filius fuit Iasii et regnauit, ut dicit Leontius, in Orcomeno Minio et in Pylo, uocatus alias Argus, cui unica fuit filia nomine Cloris.
+
+Cloris, ut supra dictum est, filia fuit Amphyonis et, ut in Odissea testatur Omerus, Neleo nupsit, eique peperit Nestorem et alios plures filios.
+
+Thalaon, dicit Paulus, filius fuit Iasii, et apud Argos regnauit. Quod quidem, iudicio meo, sane intelligendum est, dum huiusmodi homines reges appellant ueteres. Nam, cum in catalogo regum non reperiantur, existimandum est eos destirpe regia fuisse, et aliquam regni portiunculam tenuisse, et appellatos reges magis ob decus stirpis, quam ob possessum a talibus regnum. Ex quibus Thalaonem hunc et Amphyonem et Iasium puto.
+
+Euridices, ut asserit Theodontius, fuit filia Thalaonis, et Amphyarao uati iuncta coniugio, cui peperit Amphylocum et Almeonem. Cumque Adrastus, Pollinicis generi sui causam aduersus, Ethyoclem et Thebanos sumpsisset, bellumque pararet, uidissetque Amphyaraus oraculi responso se non rediturum si iret in bellum, latibulum petiit, uxorique sue tantum suas patefecit latebras. Qui cum ab Adrasto aliisque quereretur, nec comperiretur usquam, contigit ut uideret Euridices Argie coniugi Pollinicis monile, quondam a Uulcano donatum Hermioni coniugi Cadmi, illudque desideraret diceretque Argie, si monile illud illi concederet, se ostensuram Amphyaraum, et sic factum est. Quam ob rem in bellum uadens Amphyaraus a terra absorptus est. Euridices autem postea ab Almeone filio, cui uadens Amphyaraus uindictam sue mortis iniunxerat, occisa est.
+
+Flegeus, ut dicit Theodontius, filius fuit Thalaonis, et iuuenis moriens, nil memoratu dignum reliquit.
+
+Adrastus Argiuorum rex, ut ait Lactantius, fuit filius Thalaonis et Eurimones, cui cum due essent filie Deyphyles et Argia, audissetque ab oraculo se nuptui daturum alteram apro, alteram leoni, circa futurum infortunium filiarum affligebatur, et ecce casu factum est, ut Pollinices Thebanus ex composito exul intempesta nocte Argos appelleret, imbresque fugiens regiam subintraret porticum. Nec mora et Tydeus, ob homicidium Calydoniam fugiens, ibidem deueniret, et in certamen post iurgium hospitii causa consurgerent, quam ob rem percitus senex Adrastus ad eos descendit et uerbis et autoritate sua iuuenum iras composuit eosque deduxit in regiam. Et cum uidisset alterum pelle leonis tectum, Pollinicem scilicet, qui regius iuuenis insigne illud in testimonium uirtutis Thebani Herculis ferebat, et alterum cute apri, qui ob occisum a Meleagro patruo aprum in decus prolis ea tectus incedebat, responsi ambiguitate intellecta, cognouit hos sibi generos esse transmissos. Quos postquam nouit, affinitate contentus, Tydeo Deyphylem et Pollinici Argiam dedit uxores. Et cum iuxta promissum regnum ab Ethyocle Pollinyci non restitueretur, contractis uiribus, aduersus Thebanos bellum mouit, et cum iam duces omnes sui morte occubuissent cecidissentque mutuis uulneribus Pollinices et Ethyocles, ipse in fugam uersus repetiit Argos, nec quis illi fuerit finis inueni.
+
+Deyphyles, ut dicit Statius, filia fuit Adrasti regis et coniunx Tydei Calidonii, cui peperit Dyomedem.
+
+Argia, secundum Statium, Adrasti regis fuit filia et Pollinicis coniunx, que cum illi peperisset Thessandrum, audissitque eum a fratre occisum, ab Argo Thebas ueniens, ut extremas lacrimas et officium funerale cadaueri uiri impenderet, eo quod id faceret aduersus imperium Creontis, una cum Anthigona Pollinicis sorore capta et, iussu Creontis, occisa est.
+
+Post explicatas successiones Danai et Egysti filii Beli prisci, ad ampliorem prolem Agenoris Phenicum regis, eiusdem Beli filii, ut Theodontius dicit et Paulus, stilus reuocandus est. Et esto a predictis dicatur quod hic Agenor fuerit Beli filius, sunt tamen qui dicant eum Beli fuisse filium, sed non Egyptiis, quin imo Phenicis, auumque huius Agenoris Agenorem etiam nuncupatum, eumque Agenorem primum, Ninia apud Assyrios regnante, cum ingenti multitudine peste coactus patrias sedes, quas circa extremam meridionalem Egyptum habuerat, liquisse, et duce peregrinationis Nylo in litus Syriacum deuenisse nauibus, et illud, pulsis ueteribus incolis, occupasse, ibique regnasse sibique Belum filium successorem liquisse, quem huius Agenoris patrem uolunt; alii uero nepotem ex Phenice filio. Ex quibus comprehendi potest a similitudine nominis et forsan temporis exortum errorem, ut qui Beli Syriaci filius fuerit, creditus Beli Egyptiaci. Sed ex quocumque Belo natus sit, mens michi est hic Theodontii et Pauli opinionem sequi, cum de superiori non satis certus appareat autor. Hunc igitur dicunt ex Egypto in litus Syrium abiisse et Phenicibus imperasse et amplissima atque generosa prole claruisse.
+
+Taygetam dicit Ditis Cretensis Agenoris fuisse filiam, eamque Ioui placuisse et in eius uenisse concubitum, et cum concepisset, Lacedemonem peperisse, dato sint qui eum ex Semele natum dicant.
+
+Polidorus, ut testatur Lactantius, filius fuit Agenoris, de quo preter nudum nomen haberi nil puto, esto Theodontius de isto leuem faciat mentionem, sed longe antiquiorem isto Agenore illum dicit.
+
+Cilix, secundum Lactantium, filius fuit Agenoris. Hunc dicit Theodontius hominem acris ingenii et robusti corporis fuisse, et cum superiores sibi fratres sperneret, et de successione regni etiam desperaret, uilipenso superiorum iugo, parte copiarum sumpta, sedes haud longe a suis sibi occupauit, et regionem a suo nomine Ciliciam nuncupauit, ibique duos sibi filios superstites dereliquit, Lampsacium scilicet et Pigmaleonem. Sunt qui dicant prouinciam hanc a Cadmo occupatam antequam quesiturus Europam mitteretur a patre, eamque postea a Cilice possessam, Cadmo non redeunte.
+
+Lampsacius, ut dicit Theodontius et post eum Paulus, filius fuit Cilicis, eique successit in regno, nec ex eo aliud ulterius inuenitur.
+
+Pigmalion, ut dicit Theodontius. filius fuit Cilicis, de quo refert, quod cum iuuenis esset, et gloria maiorum suorum, quos ad Occiduum usque penetrasse et Affricum litus etiam occupasse audierat, infestaretur, collecta Cilicum manu, et conuocatis ex Phenicibus classeque parata, in Cyprum tuam, serenissime regum, transuexit exercitum, et inde ueteres Syros, qui ibidem, Agenoris uetustissimi uiribus ex antiquis pulsi sedibus, confugerant, expulit et occupauit omnem atque tenuit insulam et regnauit in ea. Sane quod etiam testatur Ouidius in maiori uolumine, cum ibi scelestissimas comperisset mulieres, et omnino libidini obsequentes, uicio offensus, uitam celibem ducere disposuerat. Attamen quia ualebat ingenio, et artificiosas haberet manus, finxere poete eum sibi ex candidissimo ebore femineam sculpsisse ymaginem, eamque iuxta desiderium suum lineamentis atque decore oris contraxisse per omnia. In qua, cum ingeniosus homo et artem miraretur suam, et uenustatem ymaginis commendaret, in dilectionem eius incidit, et feruore maximo cupiebat eam esse feminam orauitque Uenerem ea tempestate celeberrimam insule deam, ut animaret eandem et suorum faceret amorum sensibilem, nec effectu caruere preces, femina uera facta est. Quod aduertens Pigmalion, gaudio plenus, quoniam uoti campos esset, eius usus est concubitu, et euestigio grauida facta est, eique peperit filium quem Paphum ipse postea nominauit, eumque sibi morienti reliquit heredem. Nunc quid sibi eburnea uelit ymago ingenio potius poetico quam uiri artificio fabrefacta uidendum est. Arbitror enim, cum Pigmaleoni suspecta prouectarum etate uirginum pudicitia esset, eum sibi uirgunculam elegisse etate suspicione carentem, candore atque mollitie ebori similem, quam cum suis aptam fecisset moribus, excreuit ante etatem puellule concupiscentia eius, cepitque desiderare atque exposcere precibus ut cito efficeretur matura uiro, qua tandem facta, in uotum deuenit suum.
+
+Paphus, ut dicit Theodontius, filius fuit Pigmaleonis ex eburnea matre. Qui cum Pigmaleoni successisset in regno, Cyprum insulam Paphum ex suo nomine nuncupauit. Paulus autem dicit Paphum oppidum ab eo tantum constructum et de suo nomine nominatum. Quod quidem Ueneri sacrum esse uoluit, constructo in eodem illi templo et ara, cui thure solo diu sacrificatum est.
+
+Cinara filius fuit Paphi, prout ostendit Ouidius dum dicit: *Editus hac ille est, qui, si sine prole fuisset, Inter felices Cynaras potuisset haberi*. Est autem hic alter ab illo Cynara, qui Assyriorum rex dicitur in lapidem uersus, flendo infortunia filiarum. Ex hoc autem Cynara Cyprio preter scelus unum non habemus. Nam ut ipse recitat Ouidius, huic ex coniuge filia fuit nomine Myrra, que cum formosa esset ac etiam matura uiro, preter debitum patrem amauit et nutricis sue opere, dum mater eius sacra Cereris celebraret, in quibus oportebat per nouem dies a contactu uiri abstinere, eius concubitu potita est, in quo pregnans effecta, illi Adon filius natus est.
+
+Myrram, ut supra patet, Cynare regis filiam dicit fuisse Ouidius, et cum eum nephasto adamasset amore, opere nutricis sue, eius incognita nocte habuisse concubitum. Fulgentius tamen dicit eam cum Cynara, postquam illum ebrium effecisset, habuisse concubitum. Que ex nephario concubitu pregnans facta, cum illam uellet noscere Cynara, nouissetque filiam, dolore percitus eam secutus occidere uoluit. Quidam dicunt eam in Sabeos fugisse, ad quos usque secutus Cynara, cum illam gladio percussisset, ex uulnere conceptum filium erupisse. Ouidius tamen dicit eam miseratione deorum apud Sabeos in arborem sui nominis uersam et, calore solis aperto cortice, filium emisisse, quem nynphe liquoribus unxere maternis. Figmento huic arbitror causam dedisse nomen arboris, que apud Sabeos uocatur Myrra, guttas emictens, solis percussa radiis. Ex quibus pigmentum conficitur quod Adon uocant, quod latine suaue sonat, est enim suauissimi odoris, et ut uidetur uelle Petronius Arbiter, plurimum libidini conferens, adeo ut asserat se ad libidinis incrementum mirrinum potasse poculum. Uerum Fulgentius, ut in pluribus longe altius sentiens, circa hoc dicit, myrram arborem in Yndia esse et solis caloribus cremari, et quia solem patrem omnium rerum dicebant, ideo patrem Myrram amasse dictum, et cum sol feruentius illam calefaceret, eam rages ex rimis corticis emittere et sic, a patre uulnerata, Adonem, id est suauitatem odoris, emisisse.
+
+Adon Cynere regis aui sui et Myrre sororis fuit filius, ut longo carmine, in maiori uolumine, testatur Ouidius. De quo talem ipse idem recitat fabulam. Dicit enim quod cum formosissimus euasisset iuuenis, a Uenere casu percussa a filio summe dilectus est; que dum illum maxima delectatione sua per siluas sequeretur et nemora eiusque uteretur amplexibus, sepius eum monuit, ut sibi ab armatis beluis caueret et sequeretur inermes. Uerum die quadam male uerborum Ueneris memor, in aprum irruens ab eo occisus est. Quem Uenus fleuit amare, et in florem conuertit purpureum. Hoc figmentum Macrobius in libro Saturnaliorum conatur enodare mirabili ratione. Dicit enim Adonem solem esse, quo nil pulchrius et eam terre partem quam inhabitamus, superius scilicet hemisperium, Uenerem esse, cum que in inferiori est hemisperio a physicis Proserpina appellata sit. Et sic apud Assyrios et Phenices, quos penes et Ueneris et Adonis ingens fuit religio, tunc Uenus cum Adone a se dilecto delectatur, cum circa superius hemisperium sol ampliori circumflectitur ambitu et inde ornatior, quia flores frondes et fructus eo tempore terra producit. Dum uero breuiores circumducit circulos de necessitate maiores apud inferius hemisperium agit, et sic autumnus et hyemps imbribus assiduis terram decore suo priuatam lutosam faciunt, quo aper, qui hispidum animal est, delectatur, et sic ab apro, id est ab ea temporis qualitate qua delectatur aper, Adon, id est sol, terre, id est Ueneri, sublatus uidetur, et inde Uenus luctuosa efficitur. Quod autem sit Adon transformatus in florem, ob id fictum puto, ut nostri decoris breuitas ostendatur, mane quidem purpureus est, sero languens pallensque marcidus efficitur, sic et nostra humanitas mane, id est iuuentutis tempore, florens et splendida est, sero autem, id est senectutis euo, pallemus et in tenebras mortis ruimus. Sane quicquid Assyrii sentiant uel Macrobius hystoria tamen uidetur sentire, et Tullius testatur ubi De naturis deorum Uenerem fuisse Syria Cyproque conceptam, id est ex Syro homine et Cypria muliere, quam Astarcem uocauere Syri, eamque Adoni nupsisse, et ut dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum, in sacra hystoria continetur, hanc meretriciam instituisse artem et stuprum mulieribus suasisse, et ut uulgato corpore questum facerent, et hoc ideo dicit imperasse, ne sola preter alias mulieres impudica et uirorum appetens uideretur. Ex quo consecutum est, et longis perseueratum temporibus, ut Phenices de prostitutione filiarum donarent antequam eas iungerent uiris, ut in libro De ciuitate dei testatur Augustinus, et Iustinus in Epythoma Pompeii Trogi, ubi Dydonem septuaginta uirgines in litore Cyprio, que in questum uenerant, rapuisse demonstrat. Fuit igitur Adon rex Cypri et Ueneris maritus, quem ego etiam seu ab apro seu alia nece Ueneri subtractum reor, eo quod ad imitationem lacrimarum eius ueteres anniuersario plangore consueuerint Adonis interitum flere. Quos in suis uisionibus increpat Ysaias.
+
+Pyrodes, ut Plinius asserit, in libro Naturalis hystorie, filius fuit Cilicis, ex quo et si nil aliud habeamus, eodem Plinio teste, saltem habemus eundem primo ignem ex silice excussisse.
+
+Phenix, ut dicit Lactantius, filius fuit Agenoris. Hunc dicit Eusebius in libro Temporum, regnante Argiuis Danao, una cum Cadmo fratre a Thebis Egyptiis uenisse in Syriam, et apud Tyrum et Sydonem imperasse, quod quidem fuisse potuit circa annum mundi III dcc xlui; post paululum autem dicit eum anno primo Lyncei regis Bithiniam condidisse, que prius Mariandina uocabatur. Quod fuit anno mundi III dcc lxxuiiii. Huius tamen aduentus in Syriam non conuenit cum dictis supra, ubi de Agenore a Theodontio et etiam ab Ouidio discrepat, qui uidetur uelle Agenorem uenisse non Phenicem, cum Cadmum missum ad perquirendam Europam ab Agenore non a Phenice describat. Sed has ego uarietates ultro concordare uolentibus linquam et de Phenice quid compererim prosequar. Hunc autem arteficiosum fuisse hominem ostendit Eusebius, eo quod primus quasdam licteras seu licterarum caracteres Phenicibus dederit. Deinde ad scribendum eas eis instituisse uermiculum, unde et color ille pheniceus dictus est, credo ab inuentore qui postea, mutata lictera, est puniceus appellatus.
+
+Phylistenem dicit Theodontius filium fuisse Phenicis. Qui cum esset Herculis sacerdos, qui persanctissime a Phenicibus colebatur, uideretque, Phenice patre mortuo, Belum fratrem natu maiorem regnare, relicto Syceo filio sacerdotio et copiarum parte sumpta, naues conscendit et post multos casus cum Herculis columnas cursu superasset, ibidem in litore occeani sedes assumpsit perpetuas, condita ciuitate quam Gades uocauere sui et, ne sacerdotium abdicasse uideretur, omnino templum ibidem constituit Herculi et sacra omnia ritu Tyrio innouauit.
+
+Syceo, secundum Theodontium, fuit filius Phylistenis, cui, abeunte patre, sacerdotium derelictum est, ut supra dicitur, quod a rege proximus erat honor. Hunc dicit Seruius Sycarbam uocatum, esto eum Syceum semper Uirgilius uocet. Et Iustinus insuper illum uocat Acerbam. Hic autem seu relictis seu aliunde quesitis thesauris, ut Theodontio placet, et reliquis copiosus factus plurimum, Belo mortuo, Elyssam filiam eius accepit uxorem, que postea Dydo uocata est, quam precipue dilexit. Uerum cum Pygmalion, Beli filius, patri successisset in regno, auri auidus, eius desideratis diuitiis, clam illi tetendit insidias et incautum interemit.
+
+Belus qui et Mettes secundum Seruium appellatus est, ut ait Theodontius, filius fuit Phenicis, uir bello et armis insignis adeo ut Cyprios litus Phenicum pyrratica infestantes subigeret, quod Uirgilius in persona Dydonis perfunctorie tangit dicens: *Genitor tum Belus opimam Uastabat Cyprum et uictor dicione tenebat* etc.
+
+Pigmalion, ut Thedontio placet, filius fuit Beli regis Tyri et, patre moriente, ut ait Iustinus, una cum sororibus Tyriis derelictus est. Cui, adhuc puero, populus paternum tradidit regnum. Hic uero auarissimus, cum animum ad diuitias Sycei patruelis sui iniecisset, illum dolo interemit. Hoc solum scelus ex rege isto nobis reliquit antiquitas.
+
+Dydo precipuum matronalis pudicitie decus, ut Uirgilio placet, Beli regis fuit filia. Hanc insignis forme uirginem Tyrii, Belo mortuo, Acerbe seu Sycarbe uel Syceo Herculis sacerdoti dedere in coniugem, qui ob auaritiam a Pigmalione occisus est. Hec autem post longa fratris mendacia in somnis a uiro premonita, sumpto uirili animo, pluribus ex his quibus sciebat Pigmalionem exosum clam in suam sententiam tractis, sumptis nauibus fugam cepit, thesauris secum delatis, et cum in litus deuenisset Affricum, ut placet etiam Tito Liuio, mercato ab incolis suadentibus, ut ibidem sedem summeret, tantum litoris quantum posset bouino corio occupare, illudque in cartam redactum et in frusta concisum occupauit plurimum, et ostensis sociis thesauris eisque animatis, ciuitatem composuit, quam postea uocauere Cartaginem; arcem uero eius a bouino corio, quod sic uocitant, Byrsam nuncupauit. Ad hanc accessisse Eneam profugum, ui tempestatis impulsum, et hospitio thoroque susceptum ab ea, Uirgilio placet, eamque, discedente a se Enea, ob amoris impatientiam occisam. Uerum Iustinus et historiographi ueteres aliter sentiunt. Dicit enim Iustinus eam a Musitanorum rege sub belli denuntiatione a principibus Cartaginensibus postulatam in coniugem, quod cum ipsa rescisset et sua se ante sententiam ad omnem casum pro salute patrie damnasset, egre tulit, sed terminum impetrauit infra quem se ad uirum promisit ituram. Qui cum uenisset, constructo ingenti rogo, in eminentiori ciuitatis parte, quasi Sycei placatura manes, illum conscendit, et astantibus ciuibus atque expectantibus quidnam factura esset, ipsa, educto quem clam gesserat cultro, dixit: optimi ciues ut uultis ad uirum uado, seque hoc dicto interemit, mortem potius eligens quam pudicitiam maculare. Quod etiam longe aliud est a descriptione Maronis.
+
+Anna filia fuit Beli, ut uidetur placere Uirgilio, qui illam sepissime sororem Dydonis appellat. Hec Dydonis fuge comes fuit, quam postquam mortuam uidit et Carthaginem a Iarba rege occupatam, ut Ouidius dicit, ubi de Fastis, ad Bathum regem Corise insule aufugit, uetusti hospitii confisa iure. Tandem sentiens quia Pigmalion arma aduersus eam moueret, hanc ob causam a Batho licentiata intrauit mare, et tempestatem passa, ubi Cameren petere intendebat, in Laurentum litus delata est, per quod dum Eneas iam superato Turno cum Achate spatiando deambularet, eo uiso, fugam cepit, tandem prestita ab Enea fide, substitit et ab eo in regiam deducta est. Cuius ob aduentum suspicata Lauinia ei tetendit insidias, uerum Anna, a Dydone per quietem monita, nocte regiam exiuit, et si satis potest ex Ouidii uerbis concipi, in Numicum flumen sese precipitem dedit. Sane fictor Ouidius ad ulteriora procedens dicit: quod cum postea exquireretur et a perquirentibus perueniretur ad Numicum, uisum est illis e fluuio uocem audisse dicentem: placidi sum nynpha Numici. Amne peremne labens Anna peremna uocor. Post ipsum autem Ouidium dicit Macrobius in Saturnaliorum libro, Aprili mense publice et priuatim sacrificatum iri ut annare et perennare comodi liceat.
+
+Europa filia fuit Agenoris, ut per Ouidius patet. Ex qua talis narratur fabula. Quod cum ob formositatem suam summe diligeretur a Ioue, ab eodem Mercurius missus est, eique imperatum ut, que cerneret armenta in montanis Phenicum, in litus pelleret, quo cum puellis ludere consueuerat Europa. Quod cum Mercurius fecisset, Iuppiter, in candidum taurum transformatus, se armentis immiscuit. Hunc cum cerneret uirgo, pulchritudinis et mansuetudinis eius delectata, illum primo tractare manibus cepit, at in eius conscendit dorsum, qui paulatim se in undas deducens, dum illam territam et cornibus atque dorso innitentem sensit, natans in Cretam transtulit, ubi in ueram redactus formam eam oppressit et oppressu pregnantem fecit. Que illi postea peperit, ut nonnullis placet, Minoem, Radamantum et Sarpedonem. Ipse uero in eius sempiternam memoriam terciam orbis partem Europam ex eius nomine nuncupauit. Huius fabule figmentum adeo tenui tegitur cortice, ut facile possit apparere quid uelit. Nam Mercurium armenta depellentem in litus ego eloquentiam et sagacitatem alicuius lenonis, uirginem e ciuitate in litus deducentem, intelligo, seu mercatorem fictum se iocalia ostensurum, si nauem conscenderet, pollicentem. Iouem in taurum transformatum uirginis delatorem, iam apud deliras aniculas uulgatum est, nauem fuisse cui erat insigne albus taurus, qua, quacunque fraude conscensa a uirgine, illico remigantium opere factum est, ut deferretur in Cretam, ubi Ioui coniugio iuncta est; seu, secundum Eusebium in libro Temporum, Asterio regi, ex quo ipse supra dictos filios asserit procreatos. Augustino tamen placet hunc non Asterium sed Xantum appellatum fuisse. Discrepant insuper de tempore huius rapine plurimum autores. Cum sint, ut Eusebius refert, qui dicant Iouem, anno Danai regis Argiuorum XL, Europe mixtum; eamque postea Asterium Cretensium regem in coniugem assumpsisse, qui annus est mundi III dcc lxuiiii. Alii uero dicunt eam a Cretensibus raptam, regnante Argis Acrisio, circa annum mundi III dccc lxxuiiii. Quidam autem uolunt eam raptam, Pandione Athenis regnante, anno scilicet mundi III dcccc xui. Quod quidem tempus magis conuenit eis que de Minoe eiusdem Europe filio leguntur. Huius ymaginem egregiam ex ere a Pictagora Tarenti positam dicit Uarro, ubi De origine lingue latine.
+
+Cadmus, antiquorum omnium uulgata fama, fuit filius Agenoris, quem una cum Phenice fratre a Thebis Egyptiorum uenisse anno Danai Argiuorum regis XUII, et apud Tyrum et Sydonem regnasse scribit Eusebius in libro Temporum, cum, ut supra patet, longe ante ibidem uenerit Agenor peste pulsus, a quo Agenorem patrem horum nunnulli uolunt duxisse originem. Qui Eusebius post hec scribit: anno regni Lyncei XUI Cadmum Armeniam occupasse; quod a Cilyce factum supra memorauimus. Hic tamen, ut scribit Ouidius, cum rapuisset Iuppiter Europam, ad ipsius perquisitionem ab Agenore patre missus est, hac ei indicta lege, ne absque ea reuerteretur in patriam. Qui, sumptis sociis, cum quorsum quereret ignoraret, nouas sibi exquirere sedes statuit. Et cum haud longe a Parnaso applicuisset, oraculum consuluit et habito responso ut bouem sequeretur indomitam et ibidem, ubi consisteret, sedes summeret, qui in destinatum sibi locum ductus acquieuit, et regione a boue uocata Boetia, ciuitatis fundamenta iecit, eamque ab antiquis Thebis Egyptiis, ex quibus predecessores eius aduenerant, Thebas appellauit. Sane, ut dicit Ouidius, dum uellet sacrum conficere et ex sociis quosdam misisset ut aquam afferrent, nec reuerterentur, eos secutus, comperit a serpente ingenti deuoratos. Quem cum spectaret, audiuit quia et ipse serpens inspiceretur. Eo tandem occiso, monito sumpto dentes illi euulsit ac seruit, et repente homines in armis exorti sunt, et prelium inuicem habuere spectante Cadmo, nec ante cessauit prelium, quam quinque tantum superstites remanerent. Qui, inita pace, sese iunxere Cadmo et cepto operi adiutorium prestitere. Palefatus insuper scribit eum Spingam habuisse coniugem, eandemque propter zelum Hermione ab eo discessisse et aduersus Cadmeos bellum inisse. Sunt preterea qui uelint eum secum Yppocrenen fontem sedentem, atque meditantem, XUI licterarum caracteres adinuenisse, quibus postea omnis Grecia usa est; sic et Plinius in libro Naturalis hystorie dicit: *Eum apud Thebas lapicidinas inuenisse et auri metallorumque conflaturam, dato Theophrastus eum dicat hec apud Phenices egisse*. Uerum longe post designatum tempus. Nam quod supra de eo scribitur fuit circa annum mundi III dcc xcu, hec autem circa annos III dcccc xxx uiii. Inde dicit Ouidius fuisse sibi coniugem Hermionem Martis et Ueneris filiam, ex qua constat IIII genuisse filias, eidemque Hermioni a Uulcano uictrico exitiale monile concessum. Post hec autem, cum plurima ex nepotibus et filiabus euenissent infortunia, ipse iam senex ab Amphyone et Zeto pulsus in Yllirios abiit, et ibi miseratione deorum in serpentes ipse et Hermiona uersi sunt. Huius hystoria, fabulosa aliqua habet immixta, quorum uidere sensum superest. Serpentem igitur Marti sacrum ego senem hominem atque prudentem olim armigerum et bellicosum intelligo, uerbis suis et percontationibus Cadmi socios detinentem, cuius consilio, quod ego per dentes assummo, inter incolas seminata discordia est, qui aduersus eum Spinge impulsu surrexerant. Ex qua repente sumptis aduersum se armis in pugnam deuenere, quorum principes, attritis cede popularibus, cum Cadmo in concordiam deuenere et ex incolis atque forensibus unum fecere populum. Quod autem ipse exul cum coniuge serpens effectus sit, eos designat factos esse longeuos, prudentes enim serpentum more sunt senes et rerum experientia cauti, et etate annosi, et si etiam euum impulerit, et subsidia desint, ritu serpentum curuo incedunt pectore. De tempore tamen regni huius etiam discordes fuere ueteres. Dicit enim Eusebius in libro Temporum, anno regni Abantis, regis Argiuorum, UIII, qui fuit mundi annus III dccc xxuii, Cadmum ab Amphyone et Zetho regno pulsum. Nec multum post dicit: Regnante Argis Acrisio, Cadmum regnasse Thebis, cum Acrisius Abanti successerit, quod tamen esse potuit circa annum mundi III dccc lxxu. Cui tempori congruit quod post modum idem scribit Eusebius, scilicet Acrisio Argis regnante ea fuisse que de Spartis memorantur. Quos dicit Palefatus, quod cum proximarum essent regionum, aduersus Cadmum subito constitisse, et propter repentinos contractus quasi de terra natos, et quia ex omni confluxissent parte, Spartos uocatos. Sed tamen male conuenit tempori quo supra raptam diximus Europam. Hi ueritatem comperiant quibus magis est cure; ego autem nil amplius reperire potui.
+
+Semeles Cadmi filia fuit et Hermionis, ut satis per Ouidium patet in maiori uolumine. Hanc ex Ioue pregnantem cum egre ferret Iuno, ei in uetulam Beroem Epidauream transformata suasit ut experiretur nunquid amaretur a Ioue, ut ab eo postularet ut secum prout cum Iunone concuberet. Que cum Iouem per Stigias undas iurare compulisset ut sibi postulata concederet, petiit ut secum prout cum Iunone iaceret. Iuppiter autem dolens quia iurasset, sumpto minore fulmine, eam percussit et mortua est, eique ex utero nondum perfectus infans eductus est, qui Bachus postea fuit. Figmenti huius ego ueritatem puto hanc feminam pregnantem, ut ipsa sonat fabula, fulmine percussam; non enim ignis, id est Iuppiter, aeri, id est Iunoni, miscetur, nisi per fulmen ad inferiora descendens.
+
+Agaues, ut satis notum est, Cadmi et Hermionis fuit filia, quam Cadmus Echioni uni scilicet ex sociis, qui illum iuuere Thebas ponere, matrimonio iunxit, ex quo ipsa concepit et peperit filium quem uocauere Pentheum, elati animi iuuenem. Qui cum sacra Bachi spreueret, celebrantibus matre et sororibus et aliis, ab omnibus in furiam uersis occisus est. Dicebat Leontius Pentheum hunc abstemium fuisse, et ob id a temulenta matre et aliis occisum, quia sepius ebrietatem et temulentiam damnasset earum.
+
+Auctonoe Cadmi et Hermionis fuit filia, ut ait Ouidius. Hec Aristei fuit coniunx et ex eo peperit Atheonem.
+
+Yno eque Cadmi et Hermionis, ut ait Ouidius, filia fuit. Que cum nupsisset Athamanti Eoli filio, eique Learcum et Melicertem peperisset, cum ab insano patre Learcum uidisset occisum, sibi timens et reliquo, ex prerupto saxo se precipitem dedit in mare. Ex quo aiunt eam marinam deam Leucotoem factam, et Melicertem Palemonem miseratione Neptunni. Credo ego loca illa fuisse ad que necata cadauera mare detulerit, et delatis ad solatium superuiuentium imposita deitatis nomina, seu potius ut infra legitur de Learco et Melicerte.
+
+Labdacius, ut dicit Theodontius, iunior fuit filiorum omnium Agenoris. Qui cum audisset fugatum fratrem et Amphyonem propria manu peremptum, et Lycum occisum ab Hercule, ab amicis sollicitatus precibus, ut, Syria relicta, ueniret in Greciam, cum esset ob senium nimis inhabilis ad laborem, Layum ex filiis iuniorem transmisit. Quia confestim, occupato regno, rex dictus est. Paulus autem dicit Labdacium Phenicis fuisse filium, senemque Thebas uenisse uocatum, et ibidem regnasse aliquandiu et Layum filium genuisse.
+
+Layus Thebarum rex fuit et, ut satis premonstratum est, Labdacii filius. Qui seu ex Phenice missus uenerit Thebas, seu ibidem natus sit, regnans Yocastam Creontis Thebani filiam sumpsit uxorem. Quam cum audisset concepisse, consuluit de futura prole oraculum et in responsis habuit se nascituri manu periturum. Qui uolens consilio obstare periculo, iussit Yocaste ut quicquid nasceretur exponeret. Que cum mesta infantem fecisset exponi, alitus puer ab extero, dum adolescens patrem exquireret et ab oraculo se audisset illum apud Phocim inuenturum, cum uenisset ibidem, patrem incognitum seditionem ciuium et exterorum separantem occidit, et sic Layus occubuit.
+
+Edypus rex Thebarum fuit et Laii filius et Yocaste, ut in Thebayde testatur Statius. Hunc iussu patris, ut supra dictum est, a matris utero in siluas abiciendum feris delatum, dicunt. Quem cum deferrent serui, eius etati innocue compatientes, non abiecerunt iuxta mandatum, quin imo, perforatis ei pedibus, arbori uimine alligarunt. Ad uagitum cuius tractus pastor quidam Polibi Corinthiorum regis, eum ab arbore abstulit et ad Polybum detulit. Qui, cum filiis careret, patria affectione suscepit et filii loco educauit. Is tamen cum adoleuisset audissetque se non Polibi filium, perquire patrem disposuit, et cum Apollinem consuluisset, accepit, se Phocis patrem reperturum et matrem sumpturum in coniugem. Qui Phocim ueniens, orta inter ciues forensesque seditione, dum faueret forensibus, Layum conantem sedare tumultum incognitum interemit. Tandem, tanquam ab oraculo lusus, Thebas petens, Spingem inuenit, quam, solutis problematibus, cum occidisset, Thebas intrauit, ubi filius Polibi creditus; illi Yocasta mater coniugio iuncta est, quam libens sumpsit, Meroes olim Polibi coniugis, quam matrem suspicabatur, timens coniugium. Et rex Thebarum factus et IIII filiorum ex Yocasta pater, orta letali peste Thebis, habitum est ab oraculo non defuturam ciuitati pestem, ni regnantis exilio incestuosum Yocaste coniugium purgaretur. Sane dum hesitaret iam infelix, uenit Corinthius unus, eum Polibo mortuo in regnum uocans. Qui, dum se matris nuptias timere diceret, quonam modo Corinthum deuenisset audiuit a sene. Quod cum audisset Yocasta, memor que a seruis audisset qui illum detulerant, inspectis eius pedibus, eum extemplo recognouit in filium. Quod ille audiens et a se Layum patrem occisum cognoscens, dolore percitus sibi manus iniecit in oculos, eisque eiectis se perpetuis damnauit tenebris. Filii uero disadentes, eius spreta humilitate uenientes in bellum et inde in mutuam mortem, Yocasta iam gladio perempta, mestus dolensque, altera filiarum ducente, exul Creontis imperio, in Cytheronem montem abiit. Quo autem inde abierit, michi incognitum est. Sibi tamen ab Atheniensibus, nescio quo merito, templum et sacra tanquam deo, Ualerio referente, constituta sunt.
+
+Anthigona, Statio teste, Edipi et Yocaste fuit filia, hec patri ceco et in exilium a Creonte pulso ducatum miseranda prestitit. Inde cum ad exhibendas ultimas lacrimas fratribus et officium funebre noctu aduersus Creontis imperium uenisset, ibique Argiam Pollinicis coniugem comperisset cremarentque ambe cadauera fratrum, cum Argia capta est, et iussu Creontis occisa.
+
+Ysmen Edipi fuit filia, ut asserit Statius. De qua nil habetur nisi quod cuidam Athy iuueni Cyrreo desponsata fuerit. Qui ante nuptias a Tydeo occisus est.
+
+Ethyocles Edypi filius, spreta patris humilitate, habita cum Pollinice fratre de regimine regni sub hac lege concordia, ut uicissim singulis annis altero interim exule regnarent, repetito a Pollinice exule per Tydeum amicum regno, non solum seruare legem noluit, sed insidias Tydeo legato posuit. Quam ob rem septem regum obsidionem passus est, et demum in duellum cum fratre ueniens, ab eo iam uictus, illum cultro transegit, et sic mutuis cecidere uulneribus, nec eorundem ignes cremantes cadauera fuere concordes.
+
+Pollinicem Edipi fuisse filium et Yocaste notissimum est. Hic cum fratre, ut proximo supra, inita de regimine pactione, primus in exilium tendens, agentibus imbribus et uento, nocte Argos intrauit; et cum sub regia porticu quiesceret adueniente Thideo, qui exul patriam fugiebat, intrante eo sub porticum, aduersus eum surrexit in rixam, et ut supra dictum est ab Adrasto rege pacati et in regiam deducti sunt, et eius etiam generi facti. Tractu autem temporis, cum Tydeus sub legationis nomine pro Pollinice Ethyocli regnum postulasset frustra, eique contra ius gentium in mortem insidias ab Ethyocle sibi positas comperisset, eo itum est, nato iam ex Argia Pollinici paruulo filio, ut Adrastus, congregatis Argiuis principibus, aduersus Ethyoclem et Thebanos iret in bellum, ubi hyatu terre absorpto Anphyarao, et Tydeo saggitta letali uulnere icto reliquisque peremptis uariis mortibus pugnando regibus, actum est, ut in singulare certamen deuenirent fratres, in quo, cum iam uictor uideretur Polinicis, clam a fratre iacente transfixus est, et sic ambo mutuis uulneribus periere. Quorum tam efficax atque inflexibile odium fuit, ut etiam eis mortuis inter cadauera perseueraret. Nam, eis in eodem rogo ab Argia Pollinicis coniuge et Antigona sorore positis, non primo ignis accensus est quam diuise sint flamme, adeo ut liquido appareret cadauera recusare uno eodem igne comburi.
+
+Tessander Pollinicis fuit filius ex Argia, Statio teste. Qui, cum robustus euasisset iuuenis, inter proceres ceteros ad Troianum excidium iuit cum Grecis, et, ut ait Uirgilius, unus fuit ex illis qui cum Ulixe ligneum equum intrauere. Quid tandem ex eo fuerit non comperi.
+
+Scitha, ut Plinio placere uidetur in libro De hystoria naturali, Iouis fuit filius. De quo nil aliud legimus, preter quod ipse asserit Plinius, eum scilicet arci saggittarumque repertorem primum fuisse; quem longe antiquiorem sacre testantur litere, ex quibus summitur Lamech sagittarium extitisse. Supererat de stirpe Etheris Celius quem, ut in sequenti libro daret initium, reseruare satius uisum est.
+Genealogie deorum gentilium liber secundus explicit.
+
+In arbore autem signata desuper, ponitur in radice Celius Etheris et Diei filius et in eius ramis et frondibus pars sue posteritatis ostenditur. Fuerunt enim Celio filii XII Quorum prima fuit Opis, II Thetis magna, III Ceres prima, IIII Uulcanus primus, U Mercurius tertius, UI Uenus magna, UII Uenus secunda, UIII Toxius, UIIII Tytanus, X Iuppiter secundus, XI Occeanus, XII Saturnus. Ex istis XII reseruantur quattuor, de quibus nulla in presenti libro III mentio fiet, scilicet Tytanus, de quo scribetur in quarto, et Iuppiter secundus de quo et eius prole scribetur in quinto et sexto, et Occeanus de quo scribetur in septimo, et Saturnus de quo et eius posteritate fiet mentio in octauo et reliquis huius operis libris.
+
+Sulcanti michi exiguo cortice errorum uetustatis salum et ecce inter aspreta scopulorum et frequentia freta grandeuus senex, Numenius phylosophus, uir quidem suo seculo autoritatis inclite, se obtulit obuium, et placida satis uoce sermoneque composito inquit: Quid labore tuo numina ledis, ubi quiete illis poteras placuisse? Fuit olim michi, que tibi nunc cura est, theologizantium scilicet poetarum claustra uulgo etiam reserare, et dum Eleusiorum sacrorum arcanum totis uiribus in propatulum trahere conarer, ecce sopito michi in quiete profunda uise sunt Eleusine dee, meretricali ornatu uesteque deturpate, ipsis fornicum in faucibus se quibuscunque adeuntibus prostrantes ultro. Quod cum uideretur diuinitati indecens nimium, mirarerque tam pudicas deas in tam prophanum meretricium corruisse, repente quesiui tam inepte ignominie causam. Ast ille, toruis oculis et rugosa fronte in me uerse, irato uultu, uerbisque cepere: Quid, leno scelesti, poscis? Tu tam obsceni facinoris causa es. Ex secessu equidem nostre integritatis atque pudicitie renitentes, ui crinibus captas, abstrahis et in publicum lupanar tu ipse castissimas olim passim subicis. Ego autem, et si somno plurimo marcerem, non aliter quam uigilans intellexi indignantes illico, et cognoui dormiens, quod uigilando non uideram, sacra scilicet misteria paucorum esse debere; et extemplo a ceptis destiti, ne indignationem acriorem incurrerem. Tu autem, longe plus cupiens quam tibi cauens, uertiginosum intrasti gurgitem, et quod omisi, presummis ipse. Sino, nunquid credam tantum tibi luminis prestetur ingenii quantum operi tam sublimi oportunum sit; et hoc tacuisse nolim. Caue, quid feceris, iam premonitus! Erysithones ob lesam Cererem fame periclitatus est; Pentheus Bachi sacra despiciens capite mulctatus a matre, penas dedit; Niobes ob uilipensam Latonam, perditis filiis et uiro, in silicem riguit. Et ne plures enumerem, tu forsan credis deorum aulas impune reserare uulgo? Deciperis, et, ni desistas, eorum iram non ante quam experiaris, agnosces. Tum ego, et si estuantis maris obsisteret impetus, paululum tamen substiti dixique: Quibus te ab oris, queso, Numeni, hos inter scopulos euehis? Ab Inferis arbitror, odore enim sulphureo cuncta reples, et es inferna caligine fuscus. Et hec ueteris et infausti Plutonis mandata sint credo, quasi christiano homini, uti iamdudum gentilibus consueuerat talibus timorem putet incutere. Ille quidem ueteres cecidere cathene, et arma hostis antiqui contrita sunt; uicimus precioso redempti sanguine, et in eo renati lotique, suas decipolas non curamus. Attamen ego dearum tuarum non resero thalamos, nec deorum tuorum secessus aperio, quasi uelim illecebras eorum magis ex propinquo conspicere sed ut appareat poetas, si bene de deo sensissent, homines fuisse preclaros et ob mirabile artificium uenerandos, et ut uideas quanti pendam hos tuos fabulosos deos, similem Stratonico, sibi iram Alabandi imprecanti et Herculis in molestum exoranti, precem faciam: Ipsi ergo omnes, quorum tu me hortaris iram fugere, michi irati sint, queso, tibi autem illisque et tam inepta credentibus Christus Ihesus. His dictis, euestigio euanuit ille; ast ego attentus nauigio in Egeum euehar mare, Celi prolem perquisiturus amplissimam. Ille autem iter prestet placidum qui ex Sabeis magos ad se orandum atque muneribus honorandum, stella duce, deduxit in Syriam.
+
+Celum, non illud quidem pregrande corpus ornatum syderibus, quod dicebat Orpheus a Phanete compositum in domicilium suum atque aliorum deorum, et quod nos semper nos ambire circumitu cernimus, uerum homo quidam sic uocitatus, ut ait Tullius, ubi De naturis deorum, filius fuit Etheris et Diei, id est ignite uirtutis et claritatis eximie, a quibus eius nomen processit in lucem. Et quod homo fuerit satis in libro Diuinarum institutionum per Lactantium patet. Dicit enim sic in sacra hystoria reperiri: *Uranium potentem uirum Uestam habuisse coniugem, et ex ea Saturnum atque Opem et alios suscepisse. Qui Saturnus, cum regno potens efficeretur, patrem Uranium Celum appellauit, et matrem Terram, ut hac mutatione nominum fulgorem sue originis ampliaret* etc. Huic preterea, ut in Sacra hystoria dicit Emnius, Iuppiter nepos eius primo in Paneo monte aram statuit, atque sacrificium adoleuit, et ab eo celum ipsum uerum denominauit. Euemerus uero dicit hunc Celium seu Celum in Occeania mortuum, et in oppido Aulatia sepultum.
+
+Ops seu Opis, ut placet Lactantio libro Diuinarum institutionum, filia fuit Celi et Ueste, et Saturni fratris coniunx, et Iouis aliorumque plurium deorum mater; quam ob rem apud orbos orbis plurimum uenerationis obtinuit. Sane seu antiqui theologizantes ad suos palliandos errores fecerint, seu ad occultandam uulgo fictionibus magnarum rerum ueritatem, ut pretactum est, seu potius ut Ioui adularentur maximo regi, hystoria omissa, hanc miris fictionibus ornauere, atque illam eis extulere adeo ut loco maximi numinis coleretur a multis, eique templa et sacra sacerdotesque uariis constituerentur in locis. De quibus, ut distinctius uideamus, apponenda sunt aliqua. Primo eam deorum dixere matrem, eique constituere quadrigam a leonibus tractam, eiusque capiti turritam descripsere coronam, et sceptrum manibus addidere; ueste preterea ramorum circumitionibus et herbarum conspicua ornauere. Illamque incedentem sacerdotes quos, eo quod eunuchi ex instituto essent, Gallos uocauere, timpana tangentes et era precedere demonstrarunt, eiusque in circuitu sedes uacuas posuere, et Coribantes armatos illam ambire uoluerunt. Quid ex his tot senserint uideamus. Deorum enim mater ideo habita est, quia terrei sint homines qui ab hominibus dii facti sunt. Turrita uero corona, qua insignita est, satis eam pro terra summendam ostendit, cum sit terre circumitus ciuitatum et oppidorum ad instar corone insignitus. Uestis autem ramis herbisque distincta monstrabit siluas et fruteta et herbarum species infinitas, quibus terre superficies tecta est. Sceptrum autem, quod manibus defert, regna, diuitias et potentiam imperantium super terram monstrabit. Quod quadriga uehatur, cum sit immobilis, intellexere ordinem in operibus terre per IIII anni tempora, circulari quodam incessu seruari continue. Cur autem a leonibus trahatur, ratio hec reddi potest, uoluere quidem agricolarum in tradendis terre seminibus consuetudinem demonstrare; consueuere quidem leones, ut Solinus in libro Mirabilium dicit, si per puluereum solum iter faciant, cauda pedum suorum uerrentes turbare uestigia, ne uenatoribus sui itineris prestent indicium. Quod et agricole, seminibus iniectis sulcis, euestigio faciunt retegentes, ne semen surripiatur ab auidus. Preterea cum sint ossa leonibus ossibus ceterorum animalium duriora, intelligi uoluerunt uertentium terram membra esse oportere solidiora quam ceteris. Uel potius ut ostendatur per leones quos quadrupedum reges dicimus iugo Opis subditos, orbis principes terre legibus esse suppositos. Sedes autem uacue illi circumposite existimo nil aliud uelint quam ostendere, quia non solum domus, sed ciuitates que incolentium sunt sedes, uacuentur persepe peste agente uel bello. Seu quia in superficie terre uacue sint sedes plurime, id est loca inhabitata, seu quia ipsa terra semper sedes seruet uacuas nascituris; seu ad demonstrandum quod hi ad quos pertinet terre cultum, non dico de agricultoribus tantum, sed etiam de principibus qui ciuitatibus et regnis presunt, non debent se ocio et inepte quieti concedere, quin imo stare continue et uigilare, cum de nouo semper emergant, que exercitio talium indigeant. Coribantes autem has armatos ambire designare uolunt unumquenque mortalium pro patria se debere bellis exponere, et arma pro salute patrie sumere. Gallos autem sacerdotes habere ob id contigisse dicunt, quod cum deum mater Athym decorum adamasset puerum, eumque cum pellice comperisset, zelo percita, illi abscidisse uirilia, et ob id similes sacerdotes appetere, quos Gallos a contrario sensu dixere. Sane per dilectum Athim uult Macrobius Saturnaliorum libro solem intellegi, qui anno quolibet iuuenescere uidetur, et adeo a terra diligitur, ut in se eius suscepta influentia, quas cernimus herbas flores et fructus pariat. Quod eum castrauerit, hoc ideo fictum credo, quia certo anni tempore solis radii uideantur steriles esse, et potissime circa autumnum et hyemem in quibus temporibus nil gigni uidetur ab eis. Uel ut dicit Porphyrius, Athys flos est a terra dilectus tanquam ornamentum suum, qui tunc a terra castratur cum ueniente fructu flos decidit; uel si cadat ante fructun non sit ulterius ad fructum aptus. Quod hi sacerdotes timpana ferant et era, uolunt per timpanis, que uasa sunt semisperica et semper bina feruntur, duo intellegi hemisperia terre, in quibus ambobus, ut non nulli opinati, sunt terre opus ostenditur. Per era uero intelligi uoluerunt strumenta ad agriculturam accommoda, que quondam antequam ferri usus inueniretur, ex ere confici consueuerant. Hanc preterea multis nuncupauere nominibus, de quibus non nulla significata exposita supra sunt ubi de Terra, et certa huic sunt cum aliquibus deabus communia, de quibus in sequentibus dicetur et ob id que sua sunt propria censui apponenda. Uocant igitur eam Opim, Berecinthiam, Rheam, Cibelem, Almam et magnam Palem. Opim autem ideo uocitatam uolunt, quod ut ait Rabanus opem ferat frugibus, et opere melior fiat. Berecinthiam autem dicit Fulgentius uocatam quasi montium dominam, eo quod deorun sit mater, qui pro montibus intelliguntur, id est elatis hominibus, uel ut placet aliis et michi a Berecinthio monte seu oppido Frigie in quo persancte colebatur ab incolis. Rhea autem eo quod idem grece sonet, quod Ops latine. Cibelem uero uoluere non nulli eam a cibalo quodam denominatam quem primum illi sacerdotio functum aiunt. Alii autem a Cibalo oppido, in quo dicunt sacra eius fuisse comperta. Quidam autem dictam uolunt a cibel, quod capitis motus sonat, qui plurimus in sacris eius fiebat. Almam autem ab alendo non nulli credidere dictam, eo quod suis fructibus omnes alat. Palem autem eam uocauere pastores et pabulorum dixere deam eo quod gregibus et armentis pabula prestet.
+
+Thetim nagnam dicit Paulus, a Crisippo traditum, filiam fuisse Celi atque Ueste et Occeani coniugem. Quod quidem Lactantius asserit, eamque matrem dicit fuisse nynpharum. Uerum Seruius eam uocat Dorim, quod arbitror a Uirgilio sumpserit, ubi dicit: *Sic tibi cum fluctus subterlabere Sicanos Doris amara suam non intermisceat undam* etc. In his igitur cum nil hystoriographum habeatur, allegoricus sensus uidendus est. Thetis procul dubio aqua est, quam dicit Crisippus ui feruoris celestis e uisceribus eductam terre, et sic ex Celo non homine Uestaque, id est terra, natam. Doris autem amaritudo interpretatur, que quidem solis agente feruore aque marine ut physici testantur addita est; quod experientia notum uidetur, nam, ut aiunt naute, salsedo illa superficiei aque maris tantum immixta est, cum infra decem passus dulcis inueniatur. Sed quid quod eam Occeano coniugem iungunt, cum Occeanus aqua sit, et sic idem uideatur uir et uxor? Credo hoc fingentes sensisse: Occeanum accipi debere pro elemento aque simplici, quod quidem agens creditur ubi aque actio requiratur. Thetim uero pro aqua elementata seu mixturam aliorum elementorum habente, cuius mixtionis opera potest concipere et nutrire. Seu cum utrumque sexum diis esse describant, ut Ualerii Serrani carmine patet dicentis: Iuppiter omnipotens rex regum atque repertor, Progenitor genitrixque deum deus unus et idem etc. Uolunt, cum agat aliquid aqua, eam uocari Occenum, cum uero patiatur Thetim. Seneca autem, ubi de questionibus naturalibus scribit, aliter uidetur sentire; dicit enim, aquam uirilem uocant mare, muliebrem omnem aliam. Uocauere autem eam Thetim maiorem, ad differentiam Thetis matris Achillis, quam nynpham uoluere ueteres, non marinam deam, nisi et nynphas ut quandoque fit dixerimus deas. Hec autem magna Thetis multos ex Occeano peperit filios, de quibus postea.
+
+Ceres, ut placet Lactantio in libro Diuinarum istitutionum, filia fuit Celi et Ueste. Hanc dicit Theodontius Sycani, uetustissimi Sycilie regis, fuisse coniugem, Syculosque primam frumenti usum docuisse et Sycano plures peperisse filios, nullum tamen nominat. Hanc preterea, testimonio Pronapidis, dicit Acherontem fluuium peperisse, et ob hoc talem ex ea recitat fabulam: *Eam scilicet concepisse et rubore excrescentis uteri in abditam Crete specum secessisse, et ibidem Acherontem peperisse; qui non ausus lucem aspicere, defluxit ad Inferos, et ibidem infernalis effectus est fluuius*. Cuius fictionis ipsemet Theodontius talem explicat rationem. Dicit enim pro constanti habitum Cererem suasisse Saturno fratri ne Tytano regnum aliquo pacto restituiret, et aduersus condicionem inter Tytanum et Saturnum initam, quos Saturnus filios masculos procreauit, clam nascentes surripuisse una cum Uesta matre atque educasse; quod cum detectum esset et audisset Saturnum Opemque a Tytano detineri captiuos, sibi timens in Cretam abiens latebras petiit, nec ausa est comparere donec certior facta est Iouem uictoria liberasse parentes; ex quo Cererem concepisse uoluit Pronapides Dolorem ex captiuitate fratrum, eumque in specu, id est in latebris, peperisse, id est emisisse seu reliquisse dum uictoria Iouis letata uenit in publicum. Eum autem Acherontem dictum ab a, quod est sine, et cheron, gaudium, nam absque gaudio est qui dolet; et ideo lucem uidere noluisse dicit, quia dolentes ut plurimum, deiectis in terram oculis, recessus appetunt, et obscura loca. Ibi enim infernalis fluuius factus est, quia apud Inferos nulla unquam sit letitia. Nec illi ideo pater ascribitur, quia nostra tantum existimatione procreetur.
+
+Acheron infernalis fluuius, absque patre, Cereris fuit filius, ut premonstratum est. Hunc Paulus Tytanis et Terre filium dicebat et ob id a Ioue deiectum ad Inferos, quia sitientibus Tytanis limpidas prestitisset aquas. Sane noster Dantes in prima sui poematis parte que Infernus dicitur, aliter de origine huius sentire uidetur. Dicit enim in summitate Yde montis Cretensis statuam esse ingentem cuiusdam senis, cuius aureum caput est, pectus uero et brachia argentea, corpus et renes ex ere confectos, tybias atque crura et sinistrum pedem ex electissimo ferro factum; dextrum autem pedem ex terra cocta consistere et in eum fere corporea moles omnis in Romam uersa inniti; et has omnes partes preter aureum caput rimulas habere, ex quibus effluunt gucte aque, seu lacrime, que collecte et per cauernas ad Inferos descendentes, flumen faciunt Acherontis. Sed quid sibi tam uarie uelint fictiones uidendum est. Cur Cereris dictus sit filius premonstratum est. Quod Tytanis et Terre fuerit etiam concedi potest, ubi Tytanum solem uelimus intelligere, ut etiam ueteres uoluere, et sic non nulli opinati sunt agente calore solis, aquas maris trahi in uiscera terre, et ex eis a frigore terre dulcoratas effluere, et sic cum sol causam dederit, eius filius dici potest, ac illius cuius uidetur uterum exire. Quod Inferorum sit fluuius hoc modo potest accipi. Sunt enim fluuii duo quibus Acheron nomen est, unus quidem apud Molossos defluit, ut dicit Titus Liuius, et in stagna que inferna uocantur effluit, et ex eis in Thespontium sinum mergitur. Alter uero apud Lucanos fluens, morte Alexandri Epyrote insignis, in Inferum mare cadit. Et sic horum ad Inferos unusquisque descendit. Nam qui apud Molossos est in regno quondam Plutonis, qui deus Inferni dictus est, eo quod ob oriente sole factum esset, inferior uagatur; et sic, si in regno Plutonis est, in Inferno est. Attamen de secundo sic sensere quidam. Asserunt quippe priscis temporibus Grecis fuisse consuetudinem, damnatos exilio in Ytaliam mittere, seu ipsi exules sua sponte uenire, quam eo quod apud inferum mare dicebant, seu quia inferior Grecia ab ortu sit solis, ideo et flumen et damnatos esse apud Inferos testabantur. Ex quo uolunt locum fabule adinuentum; cum etiam ethymologia nominis fluuii faueat fictioni, cum sonet sine gaudio uel salute, quasi exules, patria perdita, absque gaudio uel salute essent. Qui uero aliter sentiunt, ut Seruius et post eum Albericus, dicunt Acherontem fluuium non esse, sed locum Ytalie; uerum de hoc alias. Dantes autem noster de uero Acheronte infernali intelligit, et dicens quia in Creta insula senis sit statua ex uariis metallis a Damiata Syrie ciuitate in Romam uersa, intendit loci congruentiam origini designare et tempora causasque. Sed primo de loco uideamus; dicit ergo statuam senis seu senem stare erectum, ut per hunc intelligamus humanum genus quod adhuc stat, esto antiquum sit, et stat in monte Yde. Yda enim idem sonat quod formositas, per quam sentire uult formositatem temporalium rerum, quam ut perituram designet, dicit olim montem illum letum, hodie uero tristem atque desertum. In monte autem Cretensi, eo quod Creta insula tripartiti orbis media uideatur; nam illi, ab Arthoo Egeum est mare, et ab occiduo Yonium seu Myrtoum, que Europe sunt maria; a solis ortu est illi Ycareum mare atque Carpatium seu Egyptium, que Asyatica maria sunt. A meridie uero et occiduo Affro alluitur ponto, et sic tribus orbis partibus terminus est, ut intelligamus non solam unam harum partium, sed omnes operam dare ut Acheron concreetur. Ipse autem ex guctis cadentibus, id est ex criminibus et operibus prauis fluxisque antiquarum etatum et presentis confectus est olim, et conficitur hodie, ut sentiamus ex criminibus mortalium amitti gaudium sempiternum. Uerum ut appareat quia non omnis etas in hoc conueniat, aureum caput solidum esse dicit, ut per illud intelligatur innocentie primi parentis tempus, et nostrum, dum renati baptismate in infantia, simplices perseueramus. Demum uenit argentea que et si corporeis uiribus uideatur ualidior uiciis tamen efficitur uilior, et sic argentea, scissa rimis, id est criminibus. Tandem tercia sequitur priorum sonorior et operum longe deterior et hec equo modo scissa est, et in augmentum agit miserie. Inde sequitur ferrea fortior, reliquarum etiam peior et obstinatior. Ultimo sequitur testea, in quam omnis moles corporea inclinatur, et per quam mortalium fragilitas, et senium designatur, et hec scissa est. Ex quibus quidem scissuris fit ut lacrime effluant facientes Acherontem, id est gaudii perditionem, ex qua acquisitio tristitie sequatur necesse est, ut Stigis habeatur origo, et ex tristia doloris incendium, qui Flegeton est, et ex hoc luctus et miserie, frigiditas sempiterna, quam Cocitus significat. Quod autem a Damiata in Romam uersus sit, describit humanum genus, quod in campo Damasceno principium habuit, Romam regnorum mundi ultimum, id est finem suum, prospiciat.
+
+Furias tres esse omnes uidentur uelle poete, de quibus in generali libet pauca prefari ut de particularibus summatur facilius intellectus. Primo igitur eas dicunt Acherontis fuisse filias atque Noctis; quod Acheron illis pater fuerit testatur Theodontius; quod autem ex Nocte matre nate sint carmine patet Uirgilii dicentis: *Dicuntur gemine pestes cognomine Dire Quas et tartaream nox intempesta Megeram, Uno eodemque tulit partu* etc. His insuper plura esse nomina uoluere. Nam apud Inferos eas uocari dixere canes, ut uidetur uelle Lucanus dum dicit: *Iam uos ego nomine uero Eliceam, Stigiasque canes in luce superna Destituam* etc. Apud mortales Furias ut ab effectu patet per Uirgilii carmen: *Ceruleis unum de crinibus anguem Conicit, inque sinum precordia ad intima subdit, Quo furibunda domum monstro permisceat omnem*. Eumenides etiam apud nos appellari dicuntur, ut per Ouidium patet dicentem: *Eumenides tenuere faces de funere raptas* etc. Et hoc apud nos factum in infortunato coniugio satis constat. Dire etiam appellantur, et hoc apud Superos, ut ait Uirgilius: *At procul ut dire stridorem agnouit et alas Infelix crines scindit Iuturna solutos* etc. Nam Iuturna dea in aere stridorem Dire non in terris agnouit. Uocantur et uolucres ut idem dicit Uirgilius: *Iam iam linquo acies, ne me terrete timentem, Obscene uolucres: alarum uerbera nosco*. Dicit preterea Theodontius, apud litorales Arpyas appellari. Post hec illas aiunt Iouis atque Plutonis obsequio deputatas, ut Uirgilius testatur scribens de eis: *He Iouis ad solium seuique in limine regis Apparent, acuuntque metum mortalibus egris, Si quando letum horrificum morbosque deum rex Molitur meritis. aut bello territat urbes* etc. Sed iam quid ista uelint uidendum. Dicunt igitur eas Acherontis et Noctis filia, et ratio uidetur talis. Non succedentibus pro uotis rebus et ratione cedente, ut perturbatio mentis oriatur, de necessitate uidetur que non absque cecitate iudicii perseuerat, et ex perseueratione fit maior, donec erumpat in actum, qui absque ratione factus furiosus appareat necesse est; et sic ex Acheronte Furie nascuntur et Nocte. Dicuntur preterea apud Inferos canes, scilicet apud homines conditionis infime, qui dum in perturbationem ueniunt, non existentibus furori uiribus, clamoribusque omnia complent, canum more latrantes. Apud medios autem Furie uel Eumenides dicte sunt, eo quod maiori ledant incendio furiosum, mediocris enim homo perturbatus, ut in se agat seque intus rodat atque consumat, quedam faciunt; nam ne in minores agat lex publica prohibet, in maiores potentia, et more uulgi inferioris clamores emittere indignatio uetat; secum igitur furit et si eruperit uix desistet, quin in maximum tendat incendium, multis opitulantibus furori. Eumenides dicuntur ab heu, quod est interiectio dolentis et men, quod est defectus, eo quod ipse qui patitur sibi ipsi pena sit, seu per antiphrasim dicuntur ab eu et mane quod utrumque sonat bonum. Et ipse omni bono carent. Apud Superos uero appellantur Dire a seuitia maiorum in minores ad quam confestim euolat maiorum furor. Uolucres autem appellantur a uelocitate furoris, cum repente a mansuetudine in furorem erumpant homines. Arpye autem apud litorales a rapacitate dicuntur, tanto enim feruore litorales efferuntur in predam, ut in nullo discrepet a furore. Plutoni autem idio obsequiosas uocant, quia diuitiarum dicitur deus, ut aduertamus crebro perturbationes irasque et rixas ob immoderatam auri cupidinem suscitari. Quod autem Ioui assistant non est mirandum, esto illum pium mitemque dixerimus; pio enim iudici opportunum est ultores scelerum habere ministros, quibus si careat aut non utatur, legum autoritas facile dissoluetur. Est insuper aliquando ob populorum crimina diuina permissio, ut in elementis misceatur furor et eis discordantibus inficiatur aer, et pestes letifere oriantur, quibus miseri absorbemur. Sic et eorundem superbia, bella nascantur, ex quibus incendia populationes et excidia consequuntur.
+
+Alectho Furiarum prima est Acherontis et Noctis filia, quam sic describit Uirgilius: *Luctificam Alectho dirarum a sede sororum Infernisque ciet tenebris cui tristia bella, Ireque insidieque et crimina noxia cordi. Odit et ipse pater Pluton, odere sorores Tartaree monstrum, tot sese uertit in ora Tam seue facies, tot pullulat atra colubris. Et paulo infra: Tu potes unanimes armare in prelia fratres Atque odiis uersare domos, tu uerbera tectis, Funereasque inferre faces, tibi numina mille, Mille nocendi artes* etc. Satis hoc carmine huius furie apparent officia, satis potentia, satis et truculentia cum etiam Plutoni et sororibus odiosa sit. Sonat enim Alecto iuxta Fulgentium inpausabilis, ut intelligatur omnem furiam ab animi inquietudine initiari. Que quidem inquietudo totiens intrat mentes, quotiens desistimus nos ipsos et deum cognoscere.
+
+Thesiphones Furiarum secunda est Acherontis et Noctis filia, quam sic designat Ouidius: *Nec mora, Thesiphone madefactam sanguine summit Importuna facem, fluuidoque cruore rubentem Induitur pallam, tortoque incingitur angue, Egrediturque domo. Luctus comitatur euntem Et Pauor et Terror trepidoque Insania uultu* etc. Quibus Claudianus addit: *Centum illi stantes uibrabant ora ceraste. Turba minor diri capitis, sedet intus abactis, Ferrea lux oculis qualis per nubila Phebes. Atracia rubet arce color suffusa ueneno. Et his insuper addit Statius, dicens: Suffusa ueneno Tenditur ac sanie gliscit cutis; igneus atro Ore uapor, quo longa satis morbique famesque Et populis mors una uenit* etc. Sic igitur uti per Uirgilium Alectho qualitas, sic per hos tres uates Thesiphonis demonstrata est. Fulgentius preterea dicit, Thesiphones idem quod Tritonphones, id est irarum uox. In quam postquam pectus turgidum fecit inquietudo, facile deuenitur, et ideo progressum talem facem sanguine madentem dicit Ouidius, eo quod ignea ira nunquam egreditur nisi in sanguinem, et ideo fluuido cruore rubentem dicit, ob colorem faciei hominis irati, et ad dispositionem animi demonstrandam. Nec ante consurgit iratus quam illum amicorum comitantur lacrime, illi minus sano timentes, qui ideo a terrore comitatur, quia iratus omnis terribilis uideatur. Serpentes autem eidem appositi habent ire seuitiam denotare. Hinc deueniens iratus in uocem emittit uapores, id est uerba, per que sepe desolationes oriuntur, locorum et populorum mortes atque egestates.
+
+Megera furiarum tercia Acherontis et Noctis filia, sic a Claudiano ubi De laudibus Stiliconis effigiatur: *Improba mox surgit tristi de sede Megera, Quam penes insani fremitus animique prophanus Error et undantes spumis furialibus ire. Non nisi quesitum cognata cede cruorem Illicitumque bibit patrium, quem fuderat ensis, Quem dederint fratres, hec terruit Herculis ora, Hec defensores terrarum polluit arctus, Hec Atamantee direxit spicula dextre, Hec Agamennonios inter bachata penates Alternis lusit iugulis, hac auspice tede Edipodem matri nate et iunxere Thiestem* etc. Et quoniam Megera magna sonat contentio seu lis, satis cognoscere possumus per superiores uersus facta nomini conuenire, et sic fit ut ex inquietudine animi deueniamus in clamorem, et ex clamore in odium et rixam, ex quibus furiosi in exitium sepissime ruimus.
+
+Uictoriam dicit Paulus Acherontis fuisse filiam, ex Styge filia sua susceptam. Cui adeo Iouem fuisse gratum aiunt ut, cum ei fauisset in pugna gigantum, sibi loco muneris exhibuisse, ut dii per Stygem matrem eius iurarent, et si qui aduersus iuramentum agerent, per certum tempus a nectare abstinerent. Hanc Claudianus ubi De laudibus Styliconis sic describit: *Ipsa duci sacras Uictoria panderet alas Et palma uiridi gaudens et amicta tropheis Custos imperii uirgo, que sola mederis, Uulneribus nullumque doces sentire laborem* etc. Theodontius uero, fere concors Claudiano, in descriptione eam insuper ornat triumphalibus ornamentis. Uerum Paulus discrepat, eamque dicit letam, sed rubigine atque puluerulento squalore obsitam, armis indutam, et cruentis manibus, nunc captiuos, nunc spolia recensentem, et ornamenta que Theodontius huic apponebat, filio eius, quem Honorem dicunt, exhibent omnia. Sed quid senserint exquiramus. Uictoriam Acherontis filiam ideo uoluisse ueteres credo, quia non ex incuria et ocio acquiratur, sed ex cogitationibus continuis, que dum ex ingenio exprimunt utiliora consilia, angunt profecto cogitantem et ab eo gaudium omnem amouent et sic iam adest Acheron. Preterea nec in comesationibus atque ioculationibus inuenitur, quin imo ex uigiliis circumitionibus et laboribus assiduis, constanti animo, et forti pectore, dolore uulnerum et tolerantia incursionum excerpitur, que absque tristitia patientis euenire aut tolerari non possunt. Uerum ut differat hec tristitia a tristitia furiarum, illa ab egritudine mentis, hec a corporea ut plurimum oritur. Et sic cui pater Acheron uenerat, Styx accedit euestigio mater. Econtra autem festantes nec aliqua premeditantes facile deueniunt in ruinam; Troia anxia capi non potuit, leta confestim capta est. Alatam uictoriam dicit Claudianus, quia facile etiam una oportuna omissa uigilia non nunquam in partem euolat alteram. Palma ornatur, quia nunquam lignum palme corrumpitur frondesque uiriditatem conseruant, ut uictoris auctum robur et nomen in longum uirere intelligamus. Tropheis autem amicta est, ut secunda honoris species impensi uictori monstretur, minor enim erat triunphus, et quia in eo sacrificaret ouem uictor, ouatio uocabatur, seu uocabant ueteres tropheum truncum ad instar superati hostis factum, et armis eiusdem indutum. Habitus Uictorie a Paulo designatus, aptior uidetur quam is qui a Theodontio scribitur; non enim extemplo uictor ornamentis ornatur, non uictorie sed ob uictoriam ei postea exhibentur.
+
+Honorem Theodontius et Paulus filium dicunt fuisse Uictorie, ex quo patre non dicunt. Hunc tamen arbitror ideo Uictorie dictum filium, quia ex uictoria quesita consequatur honor, qui quidem in presentia suscipientis exhibebatur, cum laudes in absentia prestarentur. Huic a Romanis templum olim constitutum fuit, templo Uirtutis iunctum, ad quod nisi per templum Uirtutis non erat introitus, ut appareret neminem nisi per uirtutem honorem consequi posse. Et si ob aliam causam cuiquam fiat, non honor sed ridicule atque letales blanditie sunt. Huic coniugem fuisse Reuerentiam uolunt, et ex ea illi Maiestatem exortam. Sunt tamen qui idem dicant Reuerentiam et Honorem, cum differant. Est honor publicus et priuatus: publicus cum alicui laurea uel triunphus decernitur; priuatus is est qui a priuatis impenditur, ut dum alicui priuato assurgimus eum premittimus, primum in templo uel in mensa locum prestamus. Reuerentia uero est quam maioribus, non ex decreto sed sponte uel consuetudine exhibemus, cum flexis genibus et adaperto capite uenerabiles uiros alloquimur. Que solius Dei sunt, esto sibi ambitiosi principes occuparint.
+
+Maiestatem Honoris atque Reuerentie filiam dicit Ouidius. De qua ubi De Fastis sic ait: *Donec honor placidoque decens Reuerentia uultu Corpora legitimis imposuere thoris. Hinc sacra maiestas que mundum temperat omnem. Quaque die parta est edita magna fuit. Nec mora consedit medio sublimis Olimpo. Aurea purpureo conspicienda sinu* etc. Hanc Honoris et Reuerentie filiam uoluisse reor, quia ex honore impenso et exhibita reuerentia sit quidam maioritatis status in suscipiente, ex quo maiestas est dicta, Deo soli competens.
+
+Ascalaphus Acherontis et Orne nynphe fuit filius, ut ait Ouidius: *Ascalaphus audit quem quondam dicitur Orne Inter auernales non ignotissima nynphas Ex Acheronte suo fuluis peperisse sub undis* etc. Hunc aiunt, rapta Proserpina a Plutone, cum quereretur nunquid aliquid apud Inferos gustasset, eam accusasse atque dixisse tria grana mali punici ex uiridario Ditis gustasse; ex quo factum est, ut non restueretur ex toto Proserpina, et ipse uerteretur a Cerere in bubonem. Circa quod figmentum nil credo aliud uoluisse poetas, quam ostendere odiosissimum esse accusatoris officium et id circo aiunt in bubonem uersum Ascalaphum, eo quod sicut bubo funesta est auis et sinistri semper augurii reputata; sic et accusator semper laboris et anxietatis prenuntius est accusato. Preterea bubo stridula auis est, ut ostendatur clamosos esse accusatores; sic et uti bubo sub multitudine uariarum pennarum modicum habet corporis et eque accusatoris sub longa uerbositate ut plurimum reperitur modicum ueritatis. Igitur non incongrue filius dicitur Acherontis, a similitudine saltem officii, quia sicut Acheron gaudio priuat quos transuehit, sic et accusator hos replet tristia in quos inuehit. Quod autem Orne mater eius dicatur, a consuetudine bubonis sumptum est, qui sepissime ut aiunt, qui de proprietatibus rerum scripsere, die mortuorum sepulcris inhabitat, que ut ait Papias Orne uocantur et Lucanus ait: *Celo tegitur qui non habet urnam. Spectantia ad Cererem et Proserpinam, ubi de eis in sequentibus apponentur*.
+
+Stix inferna dicitur palus et Acherontis et Terre filia extimatur a cunctis. Et secundum Albericum deum nutrix et hospita; per quam, etiam ut supra dictum est, dii iurant, neque timore pene audent deierare ut ait Uirgilius: *Stigiamque paludem, Dii cuius iurare timent et fallere numen* etc. Priuabatur enim ad tempus qui deierasset nectareo poculo. Et hoc ideo illi concessum uolunt, quia Uictoria eius filia diis aduersus Tytanos pugnantibus fauisset. Stix enim interpretatur tristia, ideo Acherontis, qui sine gaudio est, dicta filia, eo quod, ut ait Albericus, qui gaudio caret in tristitiam labitur facile, imo ut labatur necesse est. Terra autem illi attribuitur mater, quia cum omnis aqua a fonte illo aquarum unico Occeano procedat, trahi per uiscera terre ad illum usque locum, unde prorumpit in publicum, necesse est; et sic Terra Stigi dicitur mater. Seu secundum alium sensum inter humores ab elementis impressos mortalibus, a terra imprimitur melanconia, que procul dubio tristitie mater et altrix est. Deorum autem nutricem et hospitam non absque misterio Stigem uoluere. Circa quod aduertendum est duplicem esse tristitiam, aut tristamur quia detestanda nostra desideria quacunque ex causa sit, consequi nequeamus, aut tristamur cognoscentes, quia aliquid seu multa minus iuste peregimus. Tristitia prima nunquam deorum fuit nutrix aut hospita. Secunda uero fuit et est; nam ex minus bene commissis dolere et tristari, nil aliud est quam alimenta prebere uirtuti, per quam in deitates suas gentiles ruere, et nos christiani in beatitudinem imus eternam, in qua dii, non inanes aut perituri sumus. Has tristitie species optime sensisse in UI Eneydos ostendit Uirgilius, ubi perfidos et obstinatos in malum homines mittit in Tartara, ubi nulla est redemptio, alios uero post exactas ob culpam penas Elysios ducit in campos. Seu uolumus dicere quod forsan magis sensere poete, deos, id est sol et sydera, ad Egyptios aliquando abiisse, quod hyemali tempore contingit, quando sol semotus a nobis tenet solstitium antarticum, quod ultra meridionales Egyptios Cenith capitis habitantium ibidem facit, et tunc a palude Stigia pascuntur sydera secundum opinionem eorum, qui existimabant superiorum corporum ignes ex humiditate uaporum ex aqua surgentium pasci. Et apud eam hospitantur donec uersus articum polum gradum non flexerint. Stigem autem esse sub australi plaga demonstrat Seneca eo in libro quem scripsit De sacris Egyptiorum, dicens, Stigem paludem apud Superos esse, id est apud eos qui in superiori sunt hemisperio, ostendens inde quod circa Syenem extremam Egypti partem uersus austrum locum esse, quem Phyalas, hoc est amicas, incole uocitent, et apud eas paludem esse ingentem, que cum transitu difficillima sit, limosa nimis et papiris implicita, Stix appellata est, quasi tristitiam ob laborem nimium transeuntibus inferens. Iurare autem deos per Stygem potest esse ratio talis, consueuimus enim per eas res quas timemus aut optamus iurare; sane qui summe gaudet non uidetur habere quod cupiat, cum non desit quod timeat, et ex his dii sunt quos felices faciunt, quam ob rem restat ut iurent per tristitiam quam sibi noscunt aduersam. Quod deierantes nectareo priuentur poculo, eo dictum puto, quia qui ex felicitate in miseriam deuenere deierasse, id est minus bene egisse, dicebant, et sic a nectareo poculo ad amaritudinem infortunii deuenisse.
+
+Cocitus infernalis est fluuius, quem ex Stige palude natum dicit Albericus, quod ob id arbitror dictum, quia luctus, quem per Cocitum intelligunt, ex tristitia, que Stix est, oriatur.
+
+Flegeton, et hic Inferni fluuius est, et secundum Theodontium, Cociti filius. Ob id, ut existimo, dictum, quia ex diuturno luctu quis facile ueniat in furorem, quod quidem ut non nullis placet natura contingit. Nam exhausto lacrimis humiditate cerebro, feruentes cordis impetus frenari non possunt, et sic quis in furiam labitur. Flegeton enim ardor interpretatur, ut comprehendatur ex feruore cordis nimio hominum excitari furores.
+
+Lethem Inferni dicunt fluuium et Flegetontis filium. Quod ideo fictum puto, eo quod ex furore nascatur obliuio. Cernimus enim furiosos sue suorumque dignitatis oblitos, et Lethes interpretatur obliuio. Hunc fluuium ponit Uirgilius apud Elysios campos et eo illos potari, quos Mercurius uult reuerti ad corpora, de quibus supra dictum, ubi de Mercurio primo. Dantes uero noster illum describit in summitate montis Purgatorii, et ex illo dicit animas mundas et celo dignas potare, ut obliuiscantur preteritorum malorum, quorum memoria felicitati perpetue prestaret impedimentum.
+
+Uulcanus primus, teste Tullio ubi De naturis deorum, Celo natus est, de quo nil aliud reperitur, nisi quia ex Minerua secundi Iouis filia, ut dicit Theodontius, Apollinem genuerit primum. Credo ego hunc igneum et inexausti uigoris hominem fuisse, et Saturni fratrem.
+
+Apollo, ut Ciceroni placet et Theodontio, filius fuit primi Uulcani atque Minerue et, ut ipsemet Tullius asserit, ubi De naturis deorum, hic omnium Apollinum fuit antiquior. Hunc dicit Theodontius fuisse medicine artis repertorem, et primum uirium herbarum cognitorem, quantumcunque Plinius, in libro Hystorie naturalis, asserat Chironem, Saturni et Phyllare filium, primum fuisse herbarum uirium atque medicamentorum repertorem.
+
+Mercurius qui tercius est, ut ait Tullius De naturis deorum, Celo patre et Die matre natus est, obscenius tamen excitata natura, eo quod aspectu Proserpine motus sit. Huic ornamenta que ceteris apponuntur, dicit tamen Theodontius Egyptios uirge huius circumuoluisse serpentem, quod testatur Ualerius Martialis Epygrammatum libro UII dicens: *Cillenes celique decus, facunde minister, Aurea cui torto uirga dracone uiret*. Aiunt insuper eum ex Uenere sorore sua Hermofroditum filium suscepisse. His premissis, quid sensisse ueteres fictionibus uoluerint exquiramus; et primo quid eum a Celo obscene genitum dicant. Hoc circa multa dicebat Leontius, ut prospectum celi in terram et raram mercurii planete apparitionem, et alia huiusmodi, que quoniam friuola uisa sunt, eis omissis Barlae relatum apponere libuit. Dicebat enim huius Mercurii a natiuitate nomen Hermes fuisse, seu Hermias eumque ex stupro Phylonis Arcadis et Proserpine eiusdem filie, in quam se balneantem impudicos iniecerat oculos, procreatum; et sic satis patet quia obscene excitata natura sit, inspecta Proserpina. Hermetem autem eum nominatum dicit, eo quod eo nato, cum de futuris eius successibus Phylon consuluisset mathematicum, habuit pro responso eum diuinum futurum hominem et maximum diuinarum rerum interpretem. Quam ob rem Phylon, qui illum exponi proposuerat, seruari fecit, atque cum diligentia nutriri, eumque uocauit Hermetem, eo quod hermena grece, latine sonet interpres. Post hec cum adoleuisset, ob ruborem sceleste originis in Egyptum secessit, ubi mirabiliter profecit in multis et potissime in arismetrica, geometria et astrologia, adeo ut Egyptiacis ceteris preferretur, et cum ob excellentiam predictorum iam Mercurii nomen meruisset, medicinalibus operam dedit tamque in his sublimis effectus est, ut non omisso Mercurii nomine, crederetur Apollo, et longe profusius in sacris Egyptiorum instructus cunctis, factus est homo mirabilis; ibique seu ad eius nobilitandam originem, seu potius ad ignominiam originis contegendam, Celi dictus est filius et Diei, quasi a celo missus et in diei luce factus conspicuus. De hoc preterea Hermes Trimegistus, qui se testatur eius fuisse nepotem, mentionem facit eo in libro, quem De ydolo scribit ad Asclepium, dicens, quod esto mortuus, uenientes ad eius sepulcrum adiuuet et conseruet. Sed quid in hec uelint insigna aduertendum, cum aliud in planeta, aliud in medico, aliud in rethore et aliud in mercatori, uel fure Mercurio habeant demonstrare. Dicunt ergo eum, ut premonstratum est, ubi de Mercurio primo, galero tectum, ut per illum Celum intelligamus, a quo et si tegamur omnes a medico potissime cognosci debet, circa planetarum motus uarios et eorum dispositiones et syderum speculando, ut per ea tanquam in humana corpora agentia, et causantia plurima, et egretudinum causas et successus, et oportuna remedia possit agnoscere, atque ea que ad salutem egrotantis necessaria monstrantur disponere. Talaria uero ideo illi apponuntur pennata, ut per ea noscamus oportere medicum promptam ad remedia contingentium habere scientiam, ne ante egritudine laborans deficiat, quam accesserit tardi medici argumentum; preterea ut et ipsi cognoscant cum nature ministri sint, omni alia seposita cura se debere ad necessitates uocantium euolare. Est illi insuper uirga, quam supra diximus, illi ab Apolline fuisse concessam, ut intelligatur primo, quia concessa est ab Apolline medicine autore, id est a medico experto et doctore, autoritas approbantis absque qua nemo hercle deberet tale officium exercere. Insuper dicunt eum hac uirga ab Orco pallentes euocare animas, ut appareat multos iam dudum iudicio et arte multorum medentium in mortem ituros, scientis medici adiutorio in uitam retentos, seu a morte, id est ab Orco potius reuocatos. Sic uersa uice, dum minus morborum noscuntur cause, hac eadem uirga, id est autoritate uel artificio minus congrue operato, anime que stetissent emictuntur ad Tartara, id est in mortem. Somnos etiam hac uirga, id est arte, dat medicus persepe in somnum declinare nequentibus, et aufert in suam perniciem dormientibus nimium. Uentos insuper hac uirga medicus amouet, dum stultas egrotantium opiniones suasionibus et rationibus ueris remouet, auferendo timorem. Seu etiam dum uentositates uiscera in grauissimum patientis dolorem agitantes suis aut potionibus, aut remediis aliis resoluunt in nichilum. Sic et nubila tranant dum humiditates superfluas educunt. quasi tranantes, id est ad se trahentes e corpore languido. Serpens autem ideo circumuoluitur uirge, ut intelligamus medicinale exercitium absque naturali et debita discretione tendere non forte minus in perniciem quam salutem. Pendent enim non minus ex animaduertentia medentis, quam ex arte quandoque remedia. Iubet enim ars reubarbaro e corporibus expelli superflua, quod si debilitato nimium dabitur, facile uita cum superfluis emittetur, et ideo circa talia et alia omnia medentis plurimum oportuna discretio, que per serpentem prudentissimum animal designatur, uirge ideo circumuolutum, ut nunquam absque discretione exerceatur autoritas. Quod Hermofroditum genuerit dicit Paulus uerum non esse, sed ideo fictum atque appositum est, quia primus Egyptiis, qui monstruosum arbitrabantur Hermotroditos nasci atque tanquam rem preter naturam abiciebant, si quando aliquem nasci contigisset, ostendit, quia naturali gigni ratione poterant, et qua in parte matricis susciperentur a femina.
+
+Hermofroditum dicit Theodontius ex Uenere fuisse filium Mercurii, quod etiam testatur Ouidius dicens: *Mercurio puerum et diua Cythareide natum Nayades Ydeis enutriuere sub antris; Cuius erat species in qua materque paterque Cognosci possent: nomen quoque traxit ab illis* etc. Ex quo insuper Ouidius fabulam recitat talem. Quod cum Yda monte Frigie, in quo fuerat altus, derelicto, uagans in Cariam usque deuenisset, fontem limpidum uidit quem Salmacis nynpha incolebat. Que cum eum formosissimum uidisset, euestigio amauit, et blandis uerbis in suam sententiam trahere conata est. Tandem cum uerecundaretur adolescentulus, aspernareturque nynphe uerbaque pariter et amplexus, illa, simulato recessu, post uepretum latuit. Iuuenis autem putans abiisse nynpham nudus fontem intrauit. Quod Salmacis uidens, abiectis uestibus, confestim et ipsa in fontem se nudam dedit renitentemque tenuit. Uerum cum eum inflexibilem cerneret, orauit ut ex ambobus efficeretur unus, et factum est, et sic qui masculus intrauerat fontem, masculus illum exiuit et femina, et deprecatus est ut qui in eo balnearentur in posterum hanc eandem ignominiam reportarent, quod obtentum est fauente precibus utroque parente. Hermofroditum ex Mercurio et Uenere genitum uult Albericus lasciuientem preter oportunitatem esse sermonem, qui, cum uirilis esse debeat, nimia uerborum mollicie uidetur effeminatus. Ego uero Hermofroditum habere utrumque sexum ad naturam Mercurii refero, quem uenerabilis Andalo aiebat, eo quod cum masculinis planetis masculus esset, cum femininis autem femina, inferre inter cetera his quorum natiuitatibus preerat, ni planetarum alius obsisteret uel celi locus ut utriusque sexus concupiscientia teneretur; sed uolunt non nulli altius intellexisse poetam, dicentes in matricibus mulierum septem conceptui aptas cellulas esse, quarum tres in dextera uteri sunt, et totidem in sinistra, et una media, et ex his unaqueque duos posse concipere; quantumcunque dicat Albericus in libro De naturis animalium, se ab ortu cuiusdam mulieris aduertisse eam centum et quinquaginta filios inuicem concepisse. Ex his enim que in dextra sunt cum semen concipiunt masculos pariunt, que autem in sinistra feminas, cum uero in ea que media est concipitur, nascantur utrumque sexum habentes, quos hermofroditas dicimus; et sic in cellula illa tanquam in fonte utriusque sexus lucta est, et dum uincere conatur uterque, ne alter succumbat, efficitur ut utriusque uictorie uestigia uideantur. Et sic rata manet oratio, ut si quis fontem illum intrauerit semiuir exeat illum. Sane longe aliter sensisse poetantes existimo. Est enim Salmacis Carie fons celeberrimus, qui ne hac labe pollutus appareat, et purgare fontem, et quid dederit fictioni causam libet apponere. Est igitur, ut Uitrubio eo in uolumine quod De architectonica scripsit placet, fons cui Salmacis nomen est in Caria, haud longe ab Halicarnaso, claritate precipuus et sapore egregius, circum quem barbari olim, Carii scilicet et Lelege habitabant, qui a Nyda et Areuania Arcadibus, a quibus ibi Troezen communis deducta colonia, pulsi ad montana fugere et latrociniis ac discursionibus omnia infestare cepere. Sed cum de colonis Arcas unus lucri tractus auiditate prope fontem tabernam meritoriam edidisset, quasi aque bonitas ceptis suis esset prestatura fauorem, factum est ut tam aque delectatione quam cibi oportunitate non nunquam barbari immanes descenderent in tabernam et consuetudine paulatim barbariem ponere, et Grecorum mollioribus moribus atque humanioribus adherere inciperent, donec ex ferocissimis mites uiderentur effecti. Et quoniam mansuetudo respectu feritatis uideatur feminea, dictum est, ut qui illo uterentur fonte effeminarentur.
+
+Uenus magna, ut ubi De naturis deorum scribit Cicero, Celi fuit filia et Diei, et cum preter hanc tres alias fuisse demonstret, hanc primam omnium asserit extitisse. Attamen cum figmenta plurima circa Ueneres indistincte comperiantur, his sumptis que ad hanc spectare uidebuntur, reliqua reliquis relinquemus, non quia huic adaptari non possint omnia, sed postquam aliis attributa sunt, illis, dum de eis sermo fiet, apposuisse decentius est. Huius igitur ante alia filium fuisse Amorem geminum uoluere, ut testatur Ouidius, dum dicit: *Alma faue dixi geminorum mater amorum* etc. De patre autem dissentiunt, cum dicant alii ex Ioue genitum, alii ex Libero patre. Sic et Gratias quas huius etiam dicunt filias. Dicunt insuper huic cingulum esse quod ceston nominant, quo cinctam eam asserunt legitimis interuenire nuptiis. Aliis uero coniunctionibus maris et femine dicunt absque cingulo interesse. Eam insuper dicunt summe Solis progeniem habere hodio propter adulterium eius cum Marte, ab eo Uulcano patefactum. Addunt preterea in tutelam eius esse columbas. Et cum eidem currum tribuant, illum a cignis trahi uolunt. Mirtumque arborem illi sacram statuunt et ex floribus rosam. Post hec etiam dicit Theodontius eam in domum Martis Furias hospitio suscepisse, seque eis familiaritate iunxisse. Et ut plurimum de reliquis diis faciunt, eam multis appellant nominibus: ut puta Uenerem, Cythaream, Acidaliam, Hesperum, Luciferum et Uesperuginem. Et ut si qua alia sunt omiserim, ad sensum precedentium ueniamus. Sane quoniam uel omnia uel fere omnia predicta a fingentibus, a proprietatibus Ueneris planete sumpta forte sunt, quid de eisdem astrologi sentiant ante alia apponendum censui, ut facilius summatur ex dictis poetantium intellectus. Et quoniam alias Albumasar secutus sum et uenerabilem Andalo, iuxta eorum sententiam eius fere mores et potentiam seu circa que uersetur, describam. Uolunt igitur Uenerem esse feminam complexione flegmaticam atque nocturnam, apud amicos humilem et benignam, acute meditationis in compositionibus carminum, periuria ridentem, mendacem, credulam, liberalem, patientem et leuitatis plurime, honesti tamen moris et aspectus, hylarem, uoluptuosam, dulciloquam maxime, atque aspernatricem corporee fortitudinis et animi debilitatis. Est huius insuper significare pulchritudinem faciei, et corporis uenustatem, rerumque omnium decorem, sic et usum preciosorum unguentorum, aromatum fragrantium, alearum ludos et calculorum, seu latronum, ebrietates preterea et commesationes, uina, mella et quecunque ad dulcedinem et calefactionem pertinere uidentur, eque omnis generis fornicationes atque lasciuias et coitus multitudinem, magisteria circa statuas et picturas, sertorum compositiones et uestium indumenta, auro argentoque contexta, delectationem plurimam circa cantum et risum, saltationes, fidicinas, et fistulas nuptiasque et alia multa. Sed eis omissis ad auferendam fictionum corticem ueniamus. Filiam eam dicunt Celi et Diei, et cum de planeta intelligant, non incongrue, nam quia celo uidetur infixa et cum eo mouetur, ab eo uidetur producta; Diei uero dicitur filia a claritate sua, qua ceteris astris fulgidior est. Eam geminum amorem peperisse non caret misterio, ad euidentiam cuius existimandum est ut aliquando dicere consueuit uenerabilis Andalo, deum patrem omnipotentem, dum omnis mundi machina ab eo fabrefacta est, nil fecisse superfluum aut commodo carens animalium futurorum. Sic et supercelestia corpora tam grandia, tam lucida, tam ordinate suo se et alieno motu mouentia, non solum adornatum, quem nos fere ob crebram ispectionem flocci facimus, condidisse credendum est, sed circa inferiora illis plurimum potestatis dedisse; ad hoc scilicet ut eorum motu atque influentia anni uoluentis uariarentur tempora, gignerentur mortalia, genita nascerentur, et alerentur nata atque in tempore deducerentur in finem. Nec hanc mixtim atque confuse corporibus iniunctam debemus arbitrari potentiam, quin imo unicuique proprium constituisse officium, et circa que eius uersaretur autoritas distinxisse, uoluisseque omnia se inuicem secundum plus et minus coniunctionum atque reliquarum uirium pro uarietate locorum ad opus in finem deducendum intentum mutuis uicissitudinibus iuuare. Et inter alia concessa pluribus ut testantur effectus, Ueneri planete asserebat idem Andalo fuisse concessum quicquid ad amorem, amicitiam, dilectionem, coniunctionem, societatem et unionem inter animalia spectare uideretur, et potissime ad procreationem prolis spectantia, ut esset qui segnem forte naturam in sui continuationem atque ampliationem urgeret, et idcirco causari ab ista hominum uoluptates concedi potest. Quo concesso egregie finxere poete, qui eius Amorem seu Cupidinem filium fuisse dixere. Sed quid illum geminum dicit Ouidius aduertendum. Credo ego amorem tantum unicum esse, sed hunc totiens et mutare mores et nouum cognomen patremque acquirere, quotiens in diuersos sese trahi permittit affectus. Et hinc Aristotilem reor triplicem designasse, propter honestum, propter delectabile, et propter utile. Et ne discordes Aristoteles et Ouidius uideantur, forsan ex duobus ultimis, unum tantum faciebat Ouidius, cum etiam delectare uideatur utilitas. Uerum quoniam tractatus talis potius spectat ubi de Amore uel Cupidine mentio fiet, ad reliqua ad Uenerem pertinentia ueniendum est. Dicunt igitur eam Gratias peperisse, nec mirabile, quis unquam amor absque gratia fuit? Que quare tres et alia ad eas spectantia, commodius infra ubi de eis ratio apponetur. Cingulum Ueneri quod uocauere ceston insuper esse dixere, quod illi minime a natura datum fuerat, nec a poetis fuisset ni santissima atque ueneranda legum autoritate illi fuisset appositum, ut aliquali coertione uaga nimis lasciuia frenaretur. Quid enim ipsum sit ceston in Yliade describit Omerus, dicens: {E kai apo stethesphin elusato keston ihmanta Poikilon, enta de oi theleteria panta tetukto Enth' eni men philotes, en d' ihmeros, en d' oaristus Pasphasis e t' eklepse noun puka per phroneonton}. Que latine sonant: Et a pectoribus soluit ceston cingulum uarium, ubi sibi uoluntaria omnia ordinata erant, ubi certe amicitia atque cupido atque facundia, blanditie que furate intellectum licet studiose scientium. Circa quod si rite considerentur in eo descripta satis coniugium contingentia esse uidebimus. Dicit enim ibi cupidinem esse, ut intelligatur sponsi sponseque ante nuptias desiderium. Inde amicitiam que quidem ex commixtione et morum conuenientia oritur, atque in longum trahitur; si uero dissonent mores, inimicitie, iurgium, despectio, et huiusmodi nasci uidimus aliquando. Facundia autem quam oportuna sit patet liquido, nam per eam affectiones panduntur cordis, amantum mulcentur aures, sedantur litigia, que sepissime inter coniuges oriuntur, et ad tolerantiam emergentium etiam animantur. Sunt et in eo blanditie, que habent animos attrahere et ligare, iras comprimere, et alienatum amorem etiam reuocare; quarum tam grandes sunt profecto uires, ut non solum ab eis capiantur ignari, sed etiam ut ipsemet dicit Omerus, he furate sunt sepissime sapientibus intellectum. Hoc cingulum dicit Lactantius, uti nos ante diximus, Uenerem non ferre nisi ad honestas nuptias, et ob id omnem alium concubitum, eo quod ad eum ceston delatum non sit, incestum uocari. Quod Furias in domo Martis hospitata sit et eis familiaris effecta, hanc ob causam dictum reor. Sunt enim inter signa celestia, ut dicebat uenerabilis Andalo, duo que Marti ab astrologis domicilii loco attributa sunt, aries scilicet, et scorpio, in quam harum domorum illas Uenus duxerit non habemus. Sed si in arietem duxerit, initium ueris per arietem designari credo, cum tunc uer incipiat quando sol arietem intrat, circa quod tempus animalia cuncta in concupiscientiam inclinantur, et, ut dicit Uirgilius: *In furias ignesque ruunt*. Nec solum bruta, sed et mulieres, quarum complexio ut plurimum frigida et humida est, agente ueris temperie, in calorem et Uenerem acrius excitantur. Que quidem excitatio, nisi frena rubor iniceret, uerti in furiam uideretur. Sino feruores iuuenum, qui nisi legum autoritate sopirentur, seu potius coercerentur, in pestiferos profecto furores excederent. Et sic bene in domum Martis a Uenere ducte sunt Furie, eis familiaris effecta est, in quantum immoderata efficitur et effrenis. Si in scorpionem duxisse uelimus, quoniam uenenificum atque fraudulentum est animal, intelligo non nunquam amantum amaritudines anxias modice mixtas dulcedini, ob quas sepissime miseri adeo uexantur ardentes, ut in se ipsos gladio, laqueo, precipitioque furentes uertantur. Seu ob susceptas iniurias, lusis amoribus, uel mutatis ob iuramenta frustrata, ob fraudes compertas, ob mendacia, ex quibus autem desperatione torquentur, aut in rixas et homicidia furiosi precipitantur. Et sic a Uenere in scorpione suscepte sunt Furie. Uenerem exosam Solis prolem habere ab consequentibus ex amore illecebri suntum puto. Nam, ut inferius legetur ubi de Sole Yperionis filio, producit sol formosissimos homines et mulieres, quorum pulcritudo procul dubio trahit inspicientium mentes in concupiscientiam sui; et qui tracti sunt uariis artibus persepe trahentes trahunt, quod quidem Ueneris opus esse creditur. Hi quippe innumeris subiciuntur periculis; nam dum in libidinem suam paribus deueniunt uotis, alii occiduntur, alii letali persequuntur odio, alii ex ditissimis in extremam efferuntur inopiam. Et nonnulle splendidum pudicitie decus turpi atque perpetua denigrauerunt infamia. Et ut alia plura sinam ignominiose occubuere postremo; et sic patet liquido Uenerem Solis prolem uetusto odio infestare et mellitis uenenis suis opprimere. Columbas insuper eius in custodiam posuere, quod taliter contigisse legitur: Lasciuientibus in campis Uenere et Cupidine in contentionem deuenere, quisnam scilicet ex eis plures sibi colligeret flores, uidebaturque alarum suffragio plures Cupidinem collecturum; quam ob rem uidit Cupido Peristeram nynpham in adiutorium Ueneris surrexisse, qua indignatus causa eam in columbam transformauit illico. Uenus autem transformatam in tutelam confestim assumpsit, et inde subsecutum est columbas semper Ueneri attributas. Huic autem fabule sensus talis prestari uidetur. Dicit enim Theodontius Peristeram apud Corinthios origine insignem fuisse puellam, et longe magis notissimam meretricem, et idio hic Uenus agens dici potest in Peristeram patientem, agentis autem inpressio in patientem amor est. Cuius agitata stimulis uirgo adhesit Ueneri, id est coitui, qui fere finalis est agentis intentio, si forsan ob id uinci posset infestans Cupido. Uerum cum talis appetitus actu potius accendatur, quam extinguatur, eo deuenit ut non esset unius amantis contenta solatio, sed more columbe, cuius moris est sepissime nouos experiri amores, in plurium deuenit amplexus. Quam ob causam ab ipso Cupidine, id est luxurie stimulo, in columbam uersam uoluere poete. Peristera uero grece, latine columba sonat. Que quidem columbe eo Ueneri in tutelam date sunt, quia aues sunt coitus plurimi, et fere fetationis continue, ut per eas crebro coeuntes Ueneri obsequentes intelligantur. Nam hi ueniunt in tutelam alicuius, qui nondum sibi oportuna facere cognouere, et tutore habito, agenda eius mandato conficiunt. Sic et libidinosi sub tutela Ueneris esse dicuntur, quia semper in lasciuias merguntur, Uenere imperante. Currus autem ideo Ueneri designatur, quia sicuti ceteri planete per suos circulos circumagitur motu continuo. Quod a cignis eius trahatur currus, duplex potest esse ratio, aut quia per albedinem significant lautitiam muliebrem, aut quia dulcissime canant, et maxime morti propinqui, ut demonstretur amantum animos cantu trahi, et quod cantu amantes fere desiderio nimio morientes passiones explicent suas. Mirtus autem ideo Ueneri dedicata est, quia, ut ait Rabanus, a mari dicta est, quia nascatur in litoribus, et Uenus in mari dicitur genita; seu quia odorifera sit arbor et Uenus odoribus delectatur; seu quia huius arboris odor credatur a nonnullis uenerea suadere; seu, ut physici dicunt, eo quod ex ea multa mulierum comnnoda fiant; seu quia ex bacis eius aliquod compositum fiat per quod excitatur libido ac etiam roboratur, quod uidetur testari Futurius poeta comedus, dum Dygonem meretricem inducit dicentem: *Mirtinum michi affers quod Ueneri armis occursem fortiuncula* etc. Rosa uero ob id illius flos dicitur, quia suauis sit odoris. Nominum eius plurium he possunt rationes ostendi. Dicitur primo Uenus, quam stoyci uanam rem interpretantur, quasi uoluptatem abominantes, et hoc intelligendum est, eam uanam rem a stoycis dici, in quantum ad illecebrem partem illam libidinum et lasciuiarum declinet. Epycuri uero uenerem bonam rem exponunt, uti uoluptatum professores, nam circa uoluptatem summum existimant bonum consistere. Cicero autem dicit Uenerem dici quod ad omnia ueniat; quod quidem non incongrue dictum est, cum amicitiarum omnium a quibusdam credatur causam prestare. Cytherea autem ab insula Cytherea, seu a Cythereo monte in quibus potissime coli consueuerat, denominata. Acidalia autem dicta est, seu ab Acidalio fonte qui in Orcomeno Boetie ciuitate est Ueneri atque Gratiis sacer, et in quo arbitrabantur olim insipidi Gratias Ueneris pedissequas lauari; seu quia curas iniciat, nouimus enim quot curis amantes repleat, et Greci acidas curas uocant. Hesperus autem proprium planete nomen est apud Grecos, et maxime dum post solem occidit, et inde etiam Uesper dictus, ut per Uirgilium patet: ante diem clauso componet Uesper Olimpo. Uarro autem uult ubi De origine lingue latine, eam ab hora in qua apparet Uesperuginem appellari. Nam et Plautus sic etiam illam uocat dicens: neque Iugula neque Uesperugo neque Uirgilie occidunt etc. Lucifer autem latine dicitur, cum apud Grecos, ut asserit Tullius ubi De naturis deorum, Fosferos appelletur, quasi lucem afferens, et hoc quando ante solem aut auroram in oriente cernitur tanto splendore corusca, ut etiam de se merito Lucifer appelletur. Hanc et naute et ydiote Dianam persepe uocant, quia diei uideatur prenuntia.
+
+Uenerem secundam plures Celi uolunt fuisse filiam, non tamen ritu genitam quo gignimus omnes, ex qua recitatur: Saturnum scilicet in Celum seuisse patrem, et, falce sumpta, ei abscidisse uirilia et in mare abiecisse, quorsum autem ceciderint non habetur. Falcem uero haud longe a promontorio Lilibei Siculi deiectam aiunt nomenque dedisse loco Drepanum, eo quod sic grece falx dicta sit. Testiculi uero deiecti quacunque in parte maris deciderint, sanguinem emisere, ex quo et maris spuma hanc procreatam Uenerem uoluere ac etiam a maris spuma denominatam, que grece aphrodos dicitur, quoniam sic et hec dicta est. Macrobius autem in libro Saturnaliorum Uenerem ex sanguine testiculorum Celi natam dicit, sed maris spuma nutritam. Dicunt insuper, ut Pomponius Mela refert, accole Palepaphos Cyprici oppidi tui, serenissime rex, penes eos Uenerem sic natam in terras primo emersisse, et quod ob id nudam et persepe natantem eam fingant, quod et nostri etiam quandoque testantur poete. Dicit enim eius in persona Ouidius: *Et diis adde tuis! Aliqua est michi gratia ponto, Si tamen in medio quondam concreta profundo Spuma fui, gratumque manet michi nomen ab illa* etc. Et Uirgilius Neptunum ei dicere scribit: *Fas omne est, Cytharea, meis te fidere regnis Unde genus ducis* etc. Huic preterea dicunt rosas esse dicatas, et quod marinam gestet manibus concam. Sic et ex ea et Mercurio Hermofroditum natum uolunt. Et ex ea sola Cupidinem. Multe quidem fictiones sunt, sed ex eis talis potest exprimi sensus. Nam pro Uenere hac ego uoluptuosam uitam intelligo, et in omnibus ad uoluptatem et libidinem pertinentibus cum superiori unam et eandem esse, et sic etiam uidetur uelle Fulgentius. Ex sanguine autem testiculorum a Saturno desectorum ideo natam, quia, ut ex Macrobio sumi potest, cum chaos, esset tempora non erant; nam tempus est certa dimensio que ex celi circumitione colligitur, et sic a celi circumitione natum tempus, et inde ab ipso Caronos natus, qui et Cronos est, quem nos Saturnum dicimus, cumque semina rerum omnium post celum gignendarum de celo fluerent, et elementa uniuersa que mundo plenitudinem facerent ex illis seminibus fundarentur, ubi mundus omnibus suis partibus atque membris perfectus est, certo iam tempore finis est precidendi de celo semina; et sic genitalia a Saturno, id est tempore, decisa uidentur, et in mari deiecta, ut appareret gignendi atque propagandi facultatem que per Uenerem assumenda est, in humorem translatam coitu maris et femine mediante, qui per spumam intelligitur; nam uti spuma ex aquarum motu consurgit, sic et ex confricatione uenitur in coitum, et uti illa facile soluitur, sic et libido breui delectatione finitur. Seu ut placet Fulgentio, quod concitatio ipsa seminis spumosa sit, et ideo marinam dicimus spumam ob salsedinem sudoris emuncti circa coitum. Seu quod ipsum sperma salsum sit. Sic ex humiditate nata Uenus hec et a spuma maris, id est salsedine humiditatis nutrita, id est aucta, donec in finem cepti operis deducta sit. Sane uidendum que hec sit humiditas ut clarius origo huius Ueneris enodetur. Fulgentius igitur uult, ubi ab aliis dicitur, Saturnum Celo, Iouem Saturno genitalia abscidisse et sic suam exponit opinionem. Dicit enim Saturnum grece Cronos nuncupari, quod tempus latine, cui uires abscise falce, id est fructus qui in humoribus uiscerum uelut in mare proiciuntur, ex quibus dicit necesse sit procreari libidinem. Nec dubium ea ex humiditate procedit Uenus, que ex cibo potuque procedit, cum raro ruant in libidinem ieiunantes; et tunc procedit maxime quando cibi potusque calor uires mouet et suscitat naturales, et uere in mari nascitur scilicet in gurgite salso sanguinis calefacti et eiusdem ebullientis. Spuma, id est pruritu nutritur, cum eo tepescente libido deficiat. Falcem autem nonnulli uolunt apud Drepanum fuisse deiectam, ut ostendatur sicuti falx aliquid operata est circa Ueneris originem, sic et habundantia frugum, ex quibus demum cibaria componuntur, plurimum etiam operetur, que quidem habundantia plurima est, et alia incitatoria multa apud insulam Sicilie, in qua et Drepanum ciuitas est. Ego autem reor huius particule et nomen oppidi et litoris formam, que falci similis est, fabule causam tribuisse. Quod autem ciues Paphos apud se e mari emersisse Uenerem uelint bona cum pace maiestatis tue, rex optime, dicturus sum, quod nisi te equum etiam in maximis rebus noscerem non auderem. Est autem Cyprus insula uulgata fama, seu celo agente, seu alio incolarum uicio, adeo in Uenerem prona ut hospitium, officina, fomentumque lasciuiarum atque uoluptatum omnium habeatur. Quam ob causam Paphiis concedendum est primo apud eos ex undis Uenerem emersisse. Uerum hoc potius ad hystoriam quam ad alium sensum pertinere ex Cornelio Tacito sumi potest. Qui uelle uidetur Uenerem auspitio doctam armata manu conscendisse insulam bellumque Cynare regi mouisse; qui tandem, cum inissent concordiam, conuenere ut ipse rex Ueneri templum construeret, in quo eidem Ueneri sacra ministrarent, qui ex familia regia et sua succederent. Confecto autem templo, sola animalia masculini generis in holocaustum parabantur, altaria uero sanguine maculari piaculum cum solis precibus igneque puro illa adolerent. Simulacrum uero dee nullam humanam habere dicit effigiem, quin imo esse ibidem continuum orbem latiorem initio et tenuem in ambitu ad instar methe exurgentem, et quare hoc nullam haberi rationem. Nuda autem ideo pingitur ut ad quid semper parata sit ostendatur. Seu quia nudos qui illam imitantur persepe faciat. Aut quia luxurie crimen et si in longum perseueret occultum, tandem, dum minus arbitrantur obsceni, procedit in .publicum, omni palliatione remota, uel potius quia absque nuditate committi non possit. Natantem autem ideo Uenerem pingunt, ut infelicium amantium amaritudinibus inmixtam uitam procellis agitatam uariisque et eorum naufragia crebra demonstrent, unde et Porphyrius in epygrammate dicit: *Nudus, egens, Ueneris naufragus in pelago*. Sed longe melius in Cistellaria Plautus, dicit enim: *Credo ego amorem primum apud homines carnificinam commentum*. Hanc ego de me coniecturam domi facio ne foras queram. Qui omnes homines supero atque anteeo cruciabilitatibus animi, Iactor, crucior agitor, uexor, ui amoris totus miser. Exanimor, feror, differor, distrahor, diripior, ita nullam mentem Animi habeo, ubi sum, ibi non sum, ubi non sum ibi est animus, Ita michi omnia ingenia sunt, quod lubet non lubet, iam id continuo Iam amor lassum animi ludificat, fugat, agit, appetit, Raptat, retinet, iactat, largitur, quod dat non dat, deludit, Modo quod suasit dissuadet, quod dissuasit id ostentat. Maritimis modis mecum experitur, ita meum fatigat amantem Animum etc. Equidem bene fluctuabat in salo Ueneris homo iste. Sed nos ad reliqua. Illi rosas in tutelam datas aiunt, eo quod rubeant atque pungant, quod quidem libidinis proprium esse uidetur. Nam turpitudine sceleris erubescimus et conscentia peccati uexamur aculeo; et sicut per tempusculum rosa delectat, paruoque lapsu temporis marcet, sic et libido parue breuisque delectationis et longe penitentie causa est, cum in breui decidat quod delectat, et quod officit uexet in longum. Marinam concam manibus gestat, ut per eam Ueneris ostendatur illecebra toto enim adaperto corpore, refert Iuba, conca miscetur in coitum.
+
+Cupido, ut Symonidi poete placet, Seruio teste, ex Uenere sola natus est. De quo, cum alibi plura dicenda ueniant, satis erit mentionem fecisse tantummodo.
+
+Toxius, ut ait Plinius in libro Naturalis hystorie, Gellio affirmante, filius fuit Celi eumque dicit lutei edificii, exemplo ab irundinibus sumpto, inuentorem. Nondum enim construxerant architecti palatia, ex quo patet eum industruosum et antiquum fuisse hominem, et merito Celi, id est claritatis, filium. Supererant ex filiis Celi, Tytanus, Iuppiter secundus, Occeanus et Saturnus. Quorum eo quod amplissima esset posteritas, uisum est ut huic libro III fiat finis, et Tytanum quarto seruare uolumini, Iouem U et UI, Occeanum UII, Saturnum UIII reliquisque.
+Genealogie deorum gentilium liber III explicit feliciter.
+
+Fluctuabar adhuc, splendide princeps, circa Paphum oppidum tuum, Ueneris infauste describens illecebras, cum ecce, quasi Eoli carcere fracto, omnes in pelagus prodeuntes seuire uenti ceperunt, et in celum surgere fluctus impetu impulsi maximo, eoque repellente, in profundum usque demergi Herebum. Qui dum ascenderent et mergerentur iterum, flatusque illos ualido spiritu ex transuerso confringerent, stupidus ego et semiuictus nouitatis horrore, quidnam tam repentine tempestati causam prestitisset excogitans, fere absorptus sum. Tandem eius crebro inuocans suffragium, qui ex nauicula piscatoria ad se uenientem periclitantemque Petrum manu sustulit, nunc dextrorsum, nunc sinistrorsum deiectum lembum, quibus poteram uiribus regens, eo usque fere naufragus deductus sum, ut ex alto cernerem non aliter quam si dirutis ferreis Ditis muris, disiectis uinculis, Tytanis antiqui immanem aduentare prolem, stilo cepti operis exigente, scribendam; nouique, antiqui moris eiusdem memor, eam in tumultum tam grandem hostes suos suscitasse deos. O quas in superbiam suam in medio periculi excitauit iras, o quotiens Iouis fulmina non solum laudaui sed etiam imploraui, o quotiens cathenas atque supplicia augeri deprecatus sum! Sed quid tandem? postquam aliquamdiu, non aliter quam si in Olympum rediuiui insultassent, unde mugitu maximo sonuere, omnesque uehementes, uenti suscitauere procellas, ut arbitror iubente Deo, cui soli omnia parent, aquarum resedere montes, et si equa tranquillitas facta non sit, tamen nauigabile deuenit mare; quamobrem a Cypro separatus in Egeum ueniens, a longe ingentia cepi mirabundus prospectare corpora, adhuc fulminibus exusta, et inferno pallore atque caligine turpia, et longo cathenarum circumitu pressa, adeo ut non absque difficultate nomina ex semesis elicerem descripturus; ea tamen, que nouisse potui, huic apponentur cum successoribus suis uolumini. Attamen, ne deficiam, is faciat, qui populo Israel Iordanem aperuit transeunti.
+
+De Celo Etheris et Diei filio satis in precedenti uolumine dictum est. Uerum cum eius explicetur proles, aiunt Tytanum eius et Ueste fuisse filium theologi ueteres, ut in libro Diuinarum Institutionum testatur Lactantius. Cuius fuisse coniugem Terram, Demogorgonis filiam, Theodontius asserit, ex qua plures suscepisse filios in sequentibus apparebit, quos omnes quinta luna natos uidetur uelle Uirgilius, dum dicit: *Tum (luna scilicet quinta) partu Terra nephando Oetumque Iapetumque creat seuumque Typhea Et coniuratos celum rescindere fratres* etc. De hoc enim Tytano multa referuntur fabulosa, inter que, quod potissimum est, aiunt eum cum filiis aduersus Iouem deosque reliquos bellum habuisse eisque celum conantes eripere, montes montibus superimposuisse sibi sternentes iter ad illud, eosque demum a diis cesos et fulminibus interemptos atque apud Inferos catenis religatos et morti damnatos perpetue, ut in UI Eneydos satis conuenientes ostendit Uirgilius. Latentia sub hac fictione, et hystoriam continent, et moralem sensum naturali mixtum. Quod ad hystoriam pertinet, uerba de ea que in sacra leguntur hystoria, apponentur ad licteram. Dicit enim sic. Exin Saturnus uxorem duxit Opim; Tytan, qui maior natu erat, postulat ut ipse regnaret; ubi Uesta mater eorum et sorores Ceres atque Ops suadent Saturno uti de regno non cedat fratri. Ibi Tytan, qui facie deterior esset quam Saturnus, id circo et quod uidebat matrem atque sorores suas opera dare ut Saturnus regnaret, concessit eis ut is regnaret. Itaque pactus est cum Saturno, uti si quis liberorum uirilis sexus ei natus esset ne quem educaret. Id eius rei causa fecit uti ad suos natos regnum rediret. Tum Saturno filius qui primus natus est, eum necauerunt. Deinde posterius nati sunt gemini: Iuppiter atque Iuno. Tum Iunonem Saturno in conspectum dedere, atque Iouem clam abscondunt, dantque eum Ueste educandum, celantes Saturno. Item Neptunum clam Saturno Opis parit, eumque clanculo abscondit. Ad eundem modum tercio partu Opis parit geminos Plutonem et Glaucam. Pluto latine dictus est Dispiter, alii Orcum uocant. Ibi filiam Glaucam Saturno ostendunt, ac Plutonem celant, atque abscondunt; deinde Glauca parua emoritur. Nec multum post hec, sequitur in eadem hystoria. Deinde Tytan, postquam resciuit Saturno filios procreatos atque educatos esse clam se, seducit secum filios suos qui Tytani uocantur, fratremque suum Saturnum atque Opem comprehendunt, eosque muro circumegit et custodiam his apponit. Post hec autem, paucis interpositis, sequitur. Iouem ad ultimum, cum audisset patrem atque matrem custodiis circumseptos atque in uincula coniectos, uenisse cum magna Cretensium multitudine, Tytanumque atque filios eius expugnasse, parentes uinculis exemisse, patri regnum reddidisse, atque ita in Cretam remeasse. Hec Lactantius ex hystoria sacra; que quam uera sint, quasi eadem referens edocet Sybilla Erithea. Uiso sensu hystoriali, circa reliquos pauca dicenda sunt; et primo quid sibi uelint hunc Celi dicentes filium atque Ueste, quod preter hystorie ueritatem de quocunque mortali arbitror dici posse; nam terrenum corpus et celestem habemus animam, ex quibus constat hominem esse. Sed hic altiori uerborum molimine extollitur ab uniuerso mortalium grege, et nuncupatur Tytan, quod, ut placet Lactantio, idem quod ultio sonat. Supra enim ostensum est Uestam Terram esse, et Terram irritatam ira deorum in ultionem sui peperisse Tytanos; et quoniam ubi de Fama demonstratum est que sit ira deorum, ob quam Terra irritata est, et qualiter Terre filii in ultionem matris consurgant, satis est hic dicere tantum, hunc Tytanum unum ex egregiis illis uiris fuisse, qui operibus conatus est estendere famam et mortem superare suam. Quod autem illi Terra coniunx fuerit, per hoc intelligo huius hominis et cuiuscunque alterius huic similis ingentem animum, quo sibi terram subigit uti uir uxorem, eique dominatur saltem animo, si possessio desit. Ex hac enim uolunt eum multos genuisse filios, quod quidem etiam ostendit hystoria, et si etiam possibile sit, nonnullos ob conuenientiam morum sibi, ut reliquis attributos esse; secundum absconditum sensum nulli dubium esse debet, quin multi fuerint olim et hodie sint insignes uiri, qui eius eo quod primus describitur filii dici possunt. Insuper dicunt hos elatos fuisse homines et aduersum deos habuisse bellum, ut aduertamus quoniam ex magnanimitate ad superbiam facilis sit transitus, et ob id ut plurimum, dum minus considerate magnates agunt, ex gloriosissima uirtute in detestabile uitium cadunt, et tunc steriles efficiuntur, id est absque fructu uirtutis, et, ut intelligamus Tytanis filios fuisse tales, quinta luna natos dicunt. Ueteri enim superstitione creditum est, quicquid quinta nasceretur luna, sterile atque damnosum fore, nec dubium elatos esse damnosos, eo quod bellorum sint semen, per que euacuantur agri colonis et ciuitates, et desolantur regna. Dicunt preterea eos habuisse cum diis bellum quod et magnanimes habent et superbi; magnanimes enim bonis operibus similes diis effici conantur; superbi autem se quod minime sunt existimantes, uerbo et si possent opere ipsum uerum deum calcare satagunt, ex quo fit ut deiciantur et redigantur in nichilum. Est hic tamen aduertendum duplex ab hominibus bellum cum Superis habitum, quorum unum fuit istud, quo Iuppiter liberauit parentes, occisis Tytanis filiis. Aliud uero fuit cum Gigantes, qui et Tytanis dicuntur filii, uoluerunt Ioui celum eripere, et tunc montes montibus imposuere, quod postea ubi de Gigantibus exponetur.
+
+Yperionem Tytanis et Terre fuisse filium Theodontius et Paulus uoluere. De quo nil aliud credo legi, nisi quia Solem genuerit et Lunam; arbitror tamen eum magne preminentie hominem fuisse, et hoc tam a significato nominis quod super omnia sonat, quam a nominibus filiorum tam claris.
+
+Solem Yperionis fuisse filium uulgatissima fama est, ex qua tamen matre non constat. Hunc dicunt non solum patri et fratribus aduersum Iouem non fauisse, sed Iouis partes secutum; quam ob causam post uictoriam currum, coronam et aulam et alia multa insignia a Ioue obtinuisse, que omnia insequentibus plene explicabuntur. Hunc ego credo suis temporibus clarissimum fuisse hominem et uere magnanimem, et ob id dictum non fauisse fratribus sed Ioui, quia non superbus. Quam ob rem adeo illi fuit fama propitia, ut in eum a poetis omne decus delatum sit, quod uero Soli deferendum est, nec aliter de eo quam de uero Sole ut plurimum locuti sunt. Sane quoniam hic fere nulla ad hominem spectantia apponi uidentur, de Sole planeta loquemur. Finxerunt igitur eum ante alia regem, et forte fuit, eique regiam designauere aulam. De qua sic Ouidius: *Regia Solis erat sublimibus alta columnis, Clara micante auro flammasque imitante pyropo, Cuius ebur nitidum fastigia summa tenebat, Argenti bifores radiabant lumine ualue, Materiam superabat opus, nam Mulcifer illic Equora celarat medias cingentia terras Terrarumque orbem celumque quod imminet orbi. Ceruleos habet unda deos, Tritona canorum Proteaque ambiguum balenarumque prementem Egeona suis inmania terga lacertis, Doridaque et natas, quarum pars nare uidetur, Pars in mole sedens uirides siccare capillos, Pisce uehi quedam: facies non omnibus una, Nec diuersa tamen qualem decet esse sororum. Terra uiros urbesque gerit siluasque ferasque Fluminaque et nynphas et cetera numina ruris. Hec insuper imposita est celi fulgentis imago, Signaque sex foribus dextris totidemque sinistris* etc. Descripta igitur aula Ouidius maiestatem regiam proceresque describit, dicens: *Purpurea uelatus ueste sedebat In solio Phebus claris lucente smeragdis. A dextra leuaque dies et mensis et annus Seculaque et posite spatiis equalibus hore Uerque nouum stabat circumflorente corona. Stabat nuda estas et spicea serta gerebat. Stabat et autumnus calcatis sordidus uuis Et glacialis hyemps canos hyrsuta capillos etc. Designata regia maiestate currum eius describit: Aureus axis erat, themo aureus, aurea summe Curuatura rote, radiorum argenteus ordo, Per iuga crisoliti positeque ex ordine gemme Clara repercusso reddebant lumina Phebo* etc. Nec post multum idem describit equos: *Interea uolucres Pyrous Eous et Ethon, Solis equi, quartusque Phegon hymnitibus auras Flammigeris implent, pedibusque repagula pulsant* etc. Huic insuper regi coronam insignem ex duodecim lapidibus preciosis, ut Albericus ostendit, imposuit. Eique dicunt aurora ueniente ab horis currum parari et equis adnecti. Hunc preterea moltorum filiorum patrem uolunt, ex quibus aliquos ueros fuisse possibile est, dum eum hominem fuisse dicamus, et nonnullos etiam ratione conuenientie morum ei attributos, si solem planetam dixerimus. Preterea, ut aiunt phylosophi, in rebus procreandis tante potentie est, ut pater omnis mortalis uite habeatur; et inter alia ex quadam singulari potentia, dum in natiuitate alicuius hominis ceteris supercelestibus corporibus preualet, eum formosissimum, amabilem, facie alacrem atque splendidum, moribus insignem et generositate producit conspicuum. Eum similiter multis uocant nominibus, per que satis apparet de sole planeta, non de homine intellexisse poetas. Nunc quid dicta uelint explicandum est. Dicunt eum primo Yperionis natum, quod concedendum est. Diximus enim supra, Yperionem idem sonare quod super omnia, et sic hic pro uero Deo accipietur, qui, cum omnia ex nichilo creauerit, solus pater Solis dici potest, cum ipse solus sit super omnia. Post hec regia huic tam splendida ideo designata est, ut intelligamus per apposita in eadem opere huius ex potentia attributa cuncta consistere, eumque omnium curam gerere. Cui inter alia propinquiora circumposita sunt tempora et temporum qualitates, ut intelligatur eum motu suo descripsisse omnia, esto aliquos ante eum fuisse dies in principio Pentateuci scribat Moyses, quos arte sua ille fecit, qui cuncta creauit, nondum isto creato nec eidem potestate aliqua attributa. Postquam uero creatus est, uolente creatore suo motu tempora descripsit et describit omnia et horas et diem et mensem et annum et secula, ut in sequentibus latius apparebit. Sic et motu suo qualitates temporum facit esse diuersas, cuidam dans frondes et flores, alteri segetes, tertie maturos prebet fructus, et frondes incipit auferre, ultime rigorem frigoris et niuis caniciem. Currus autem illi tam lucidus apparatus, indefessam eius atque perpetuam cum indeficiente lumine circa orbem terrarum uolubilitatem ostendit, qui rotarum quattuor est, ut descripta iam quattuor tempora sua fieri circumitione designet. Sic et illi quattuor equi ut per eos qualitates diurne circumitionis ostendat. Nam Pyrous, qui primus est, pingitur et interpretatur rubeus, eo quod, primo mane agentibus uaporibus a terra surgentibus, sol oriens rubeat. Eous, qui secundus est, cum albus effigietur, dicitur splendidus, eo quod exaltatus iam sol dissolutis uaporibus splendens sit. Ethon autem tertius rubens sed in croceum tendens, ardens exponitur; nam, sole iam celi medium tenente, lux eius corusca est et cunctis uidetur feruidior. Phegon autem quartus ex croceo colore tendit in nigrum, et interpretatur terram amans, ostendens, aduesperescente die, solem terram petere, id est occasum. Hos tamen equos Fulgentius, esto cum eisdem significationibus, aliter nominat. Uidelicet Eritreum, Actheona, Lampos et Phylegeum. Per coronam autem XII lapidum ostendit Albericus longa dicacitate XII celi signa intelligi debere, per que mortalium ingenia cum anno quolibet discurrere inuenere. His predictis superest de nominibus soluere globum. Ex quibus eo quod non nulla cum quibusdam aliis diis habeat communia, illis reseruatis ubi de diis talibus; de his que ad eum solum spectare uidentur quam breuius fieri poterit exponetur. Uocatur igitur primo Sol, eo quod inquantum planeta solus est, ut testari uidetur Macrobius dicens. Nam et latinus eum, qui tantam claritudinem solus obtinuit, solem uocauit. Et in thimeo dicit Plato ubi de speris: *Ut autem per ipsos octo circuitus celeritatis et tarditatis certa mensura et sit et noscatur, deus in ambitu supra terram syderum lumen accendit, quem nunc solem uocamus*. Insuper hunc Tullius ubi de Republica uocat principem atque ducem, dicens: *Deinde subter mediam fere regionem sol obtinet, dux et princeps et moderatur luminum reliquorum, mens mundi et temperatio, tanta magnitudine, ut cuncta sua luce lustret et compleat*. Super quibus uerbis sic ait Macrobius super Somnio Scipionis: *Dux ergo quia omnes luminis maiestate procedit, princeps quia ita eminet, ut propterea quod talis appareat sol uocetur*. Et post pauca sequitur: *Mens mundi appellatur ita ut physici eum cor celi uocauerunt; inde nimirum quod omnia, que statuta ratione per celum ferri uidemus, diem noctemque et migrantes inter utramque prolixitatis breuitatisque uices et certis temporibus equam utriusque mensuram; deinde ueris clementem temperiem torridum Cancri et Leonis estum, mollitiem autunnalis aure, uim frigoris inter utramque temperiem, omnia hec solis cursus et ratio dispensat*. Iure ergo cor celi dicitur, per quem fiunt omnia, que diuina ratione fieri uidemus. Est et hec causa, propter quam iure cor celi uocetur, quod natura ignis semper in motu perpetuoque agitata est; solem autem ignis etherei fontem esse dictum retulimus. Sol ergo in ethere quod in animali cor, cuius ista natura est, ne unquam cesset a motu, aut breuis eius, quocunque casu ab agitatione cessatio mox animal interimat. Hec Macrobius. Ex quibus satis percipi potest eum existimasse solem rerum omnium causam. Loxias insuper eum appellat, ut ait Macrobius, Oenopides, quod ab occasu ad orientem tendens circulum facit obliquum. Phebus etiam nuncupatur et potissime a poetis, quod a specie atque nitore dictum est. Alii dicunt Phebus quia nouus, eo quod mane quolibet nouus uideatur ab orizonte consurgere. Lycius etiam nuncupatur, et ut aliqui dicunt a Lycio templo Dely. Macrobius ostendit Cleantem aliam rationem reddere dicens: *Cleantes Lycium Apollinem nuncupatum scribit, quod ueluti lupi pecora rapiunt, ita ipse quoque humorem rapiat radiis*. Socomas. ut idem dicit Macrobius, a Syris sol etiam appellatur, a fulgore scilicet radiorum, quos uocant comas aureas solis. Sic et Argitorosus, quod nascens per summum orbis ambitum ueluti arcus quidam figuratur alba et argentea specie, ex quo arcu radii in modum emicant sagittarum. Imbricitor, quod lumen eius exoriens amabile amicissima ueneratione oculorum sol dictus est, quia sic a physicis extimatur. Dicitur et Horus quasi magnus uel gigas, maximus quidam est ut ipsi uidere possumus, et hoc illi nomen est apud Egyptios. Uocatur insuper et aliis nominibus pluribus, ut per Macrobium patet in Saturnaliorum libro.
+
+Horas Solis et Cronis dicit Theodontius fuisse filias et ab eo denominatas, eo quod Horus ipse ab Egyptiis appellatur. Has Omerus dicit equos et currum in tempore parare Soli, et Diei uenire uolenti celi portas aperire. Filias ego ideo Solis dici puto et Cronis, quod est tempus, eo quod solis progressu ex certa temporis dimensione fiant. Equos autem et currum Soli parari ab eis ideo fictum est, quia eis sibi uicissim succedentibus nox labitur et dies accedit, in quem sol tanquam in preparatum sibi uehiculum a successione horarum progreditur, in cuius progressionis initio, hore diei aduenienti celi portas, id est lucis ortum, aperire uidentur.
+
+Eonas dicit Theodontius plures esse sorores, Solis et Cronis filias, corporibus ingentes, et sub Iouis collocatas pedibus, De his ego nunquam alibi legisse memini, nisi forsan has uelit intelligi secula, cum eon grece, latine seculum interpretetur. Si de seculis dixisse uelit, hec profecto certa et longa temporis dimensione a solis motu conficiuntur. Hec supra monstrauimus a Claudiano in antro Eternitatis fuisse descripta. De quantitate uero seculi plurimum inter se discrepauere ueteres. Dicabant enim aliqui, ut Censorius in libro que De natali die scripsit ad Cerellum, ab his potissime, qui rituales Etruscorum sequebantur, hoc modo descripta secula, ut aliquo superum scilicet ostento initiaretur seculum, eo quod usque protenderetur, donec aliud superueniret ostentum, quod finis esset preteriti et sequentis initium, et sic non certo aut determinato annorum numero constare uidebatur seculum, quin imo aliquando longum et nonnunquam breue contingere. Post hec ostendit alios aliter arbitrari, dicentes id temporis spatium esse quod efflueret inter unam celebrationem ludorum secularium et alteram subsequentem, ex quo etiam temporis inequalitas sequeretur permaxima. Postremo. multis recitatis opinionibus, dicit, ciuile Romanorum seculum centum annis solaribus terminari. Quod ego memini sepissime a uenerabili Andalo eodem finiri spatio. Erant insuper qui uellent idem esse seculum et etatem, quod non est uerum, esto aliquando improprie scribant ueteres seculum pro etate. Etas enim, si eo modo sumpserimus quo sanctorum describunt lictere, ac etiam poetarum, multa in se continet secula. Quod uero sub Iouis pedibus secula designentur, puto fieri, ut intelligamus solius ueri Dei imperio tempora labi, eique soli diuturnitatem cognitam eorumdem, et que in eis futura sint. Nec ab hoc discrepat Claudiani descriptio, qui illa dixit in antro Eternitatis manere, cum in ipsa trinitate personarum et unica deitate tantum consistat eternitas, et sic quicquid in eternitate consistit in Deo sit necesse est.
+
+Phaetusa et Salempetii nynphe sicule, filie fuere Solis et Neere, ut in Odissea scribit Omerus dicens, has in Sycilia Solis seruare greges, a quibus Ulixes a Cyrce prohibitus est. Circa quam prohibitionem talis ab Omero fabula recitatur. Quod cum uenisset ab Inferis rediturus in patriam, a Cyrce premonitus est, quod postquam cum sociis ultra Scyllam et Caribdim in Syciliam deuenisset, et comperisset greges Solis seruari a Phaetusa et Salempetii filiabus suis, ab eis omnino cum sociis abstineret, nam si quis ex eis comederet, occideretur; ad quos cum postergatis aliis periculis fessus cum sociis deuenisset Ulixes, factum est ut ibidem Euriloci consilio pernoctarent, sed mane mutatis uentis abire nequiuere et cum ibidem longius credito detinerentur, impellente ciborum penuria, dormiente Ulixe et Euriloco suadente, a sociis Ulixis in greges itum est, et ex eis sedata fames. Uerum eis discedentibus graui agitati tempestate, ad ultimum a Ioue fulminati periere omnes, Ulixe excepto, qui ex gregibus non gustarat. Huic fabule talis potest sensus exhiberi. Calor et humiditas, id est Sol et Neera, que nynpha est, siluas et pascua gignunt, que due sunt nynphe Solis et Neere filie, harum altera prestat umbras, altera uero gregibus uictum, et sic seruantes sunt greges Solis, qui ex omni uiuente conficiuntur anima uegetatiua scilicet et sensitiua, opere enim suo nascuntur, et tegmine atque uictu predictarum custodum seruantur. Esse tamen hos greges in Sycilia dicit Omerus, non quod alibi non sint, sed ibidem ob ingentem rerum habundantiam et celi temperiem plus uigoris uideantur habere delicie, que ob corruptos loci mores etiam magis quam alibi pestifere sunt. Ab his omnis rationalis anima prohibetur, sane tamen ne eis immoderate fruatur, ne in mortem deueniat, aut uitam que sit morte deterior. Quod totiens contingit, quotiens habenis appetitui datis in lasciuias mergimur, quod iam apud Syculos fecere plurimi, qui enerues facti post gustatas delicias non sufficere laboribus. Uerum Eurilocus, id est blanda sensualitatis persuasio, dormiente Ulixe, id est rationis robore, auidos sensus in greges, id est in delicias immittit, ex quo libidinibus soluti maris fluctuantis, id est mundi huius labores ferre nequiuere, et sic Iouis fulmine, id est iusto Dei iudicio, in mare deiecti periere, id est in amaritudines et miserias mortalis uite anxiati et incogniti defecere. Uel quod forsan cantigisse potuit, cum in Syciliam deuenisset Ulixes et ibidem ab aduerso detineretur tempore, eo non curante, adeo socii eius cibo potuque et mulieribus soluti sunt, ut reintrantes mare oportuna negligerent, et sic naufragium facerent. Quod non solo Ulixi contigisse legimus, quin imo et Hannihali Peno strenuissimo bellorum duci, qui cum in hyberna Capuam deduxisset eos, quos nec itinerum longitudo, nec nationum uariarum barbaries, non fluminum uertiginosi gurgites, non uentorum uehementia, nec niuium rigor, nec Alpestrium uiarum asperitas, non fames, non discrimina mille, non arma Romanorum eo usque cuncta uincentia superasse potuerant, a Campana libidine adeo superatos inuenit, ut quos duros acresque sub autumni fine in Capuam deduxisset, enerues effeminatosque ueris initio uix posset in castra compellere, et quos semper uiderat ante uictores, uictos post atque fugatos sepissime deploraret.
+
+Dyrces Solis fuit filia, et Lyci regis Thebarum coniunx. In quam sicuti in ceteras Solis filias Uenerem seuisse dicit Fulgentius. De qua talis fertur hystoria. Stuprata per uim Anthiopa, Nictei regis filia, ab Epapho, ut placet Lactantio, seu a Ioue, ut plures uidentur arbitrari, a Lyco Thebarum rege marito suo abdicata est, et super inducta Dyrces. Que illico suspicata, ne forte Lycus Anthiopam in suam reuocaret gratiam et sic, ea reassumpta, dimitteretur ipsa, impetrauit a uiro ut posset illam in uinculis detinere. Que cum ex Ioue prolem geminam suscepisset, partus adueniente tempore, ab eo uinculis liberata est, et clam in Cytheronem montem aufugit, ibique peperit Anphyonem et Zetum, quos expositos pastor quidam pro suis aluit. Qui cum adoleuissent, a matre cogniti, et sui generis certiores facti, facile in Dyrcem irritati sunt, et in matris ultionem surgentes Lycum occiderunt regem, et Dyrcem tauro indomito alligarunt, qui dum eam traheret, misera deorum auxilium implorauit, quorum subsidio in fontem sui nominis haud longe a Thebis mutata est, et sic Ueneris satiauit iram. Quod autem in hac hystoria fabulosum est, explicabitur facile. Anthiopam a Ioue tempore partus liberatam a carcere dicit Theodontius ideo fictum, quia cum uideretur Dyrci ob tumidum Anthyope uterum satis sui adulterii testimonium apparere, et ob id eam uiro arbitraretur odiosam merito, ultro eam reliquit. Dyrcem autem mutatam in fontem satis comprehendi potest, tam ob perditum regnum quam ob supplicii illati penam, eam in multas solutam lacrimas. Fuisse autem Solis filiam ideo dictum, quia aut sic de facto fuit, eam alicuius insignis uiri sic nominati fuisse filiam, aut ob insignem eius pulchritudinem solis filiam uocitatam.
+
+Miletus, ut testatur Ouidius, Solis fuit filius. Theodontius autem dicit istum Solis Rhodii filium et Pasyphis fuisse fratrem. Hunc tamen in Mynoem senem uolentem insurgere bello, perterruit Iuppiter, quam ob causam in Lesbon abiit, et ibi ciuitatem, quam Militenem ex suo nomine dixit, construxit, uerum postea immutatis licteris ex Militene Mitilena dicta est. Post hec cum Cyane nynpha Meandri fluminis filia se immiscuit, et ex ea suscepit filios duos, Caunum scilicet et Biblidem.
+
+Caunus et Biblis filii fuerunt Mileti ex Cyane nynpha suscepti, ut testatur Ouidius dicens: *Hic tibi, dum sequitur patrie curuamina ripe, Filia Menandri totiens redeuntis eadem Cognita Cyane, prestanti corpore nynpha Biblida cum Cauno prolem est enixa gemellam* etc. Et quia nil preter commune ambobus de eis legi, de ambobus scribere inuicem uisum est. Legitur ergo Caunum speciosissimum fuisse iuuenem, et a Biblide sorore infausto amore dilectum, Uenere in prolem Solis irata agente. Sane cum Biblis fratri flammas execrande libidinis detexisset, ipse aspernatus detestabilem sororis concupiscientiam, fugam sumpsit. Inque peregrina ponit noua menia terra. Infelix autem Biblis confestim secuta est eum, et postquam Caryam Lyciamque et Lelegas peragrauit, labore atque dolore uicta consedit, et spreta sese dedit in lacrimas. Ex quo factum est ut in fontem Nayadum beneficio misera uerteretur, ut dicit Ouidius: *Sic lacrimis consumpta suis Phebeia Biblis Uertitur in fontem, qui nunc quoque uallibus illis Nomen habet domine, nigraque sub ilice manat* etc. Figmentum autem satis patet, quia a fletu continuo fons lacrimis manans uisa est.
+
+Pasiphes Solis fuit filia, ut Senece tragici percipitur carmine aientis in tragedia Ypoliti: *Quid ille rebus lumen infundens suum Matris parens* ecc. Uerba quidem nutricis sunt loquentis ad insanam amore Ypoliti Phedram Pasiphis filiam. Theodontius autem dicit eam non fuisse filiam Solis Yperionis, sed Rodii. Fuit hec Mynois Cretensis regis coniunx, et uacante Mynoe bello aduersus Megarenses et Athenienses ob occisum Androgeum filium, ab irata Uenere in sobolem Solis, infausti amoris flammas suscepit amauitque speciosissimum taurum, in cuius concubitum Dedali artificio uenisse dicitur, et ex eo suscepit quem medium hominem mediumque taurum peperit. Alii uero aliam amoris huius causam describunt, aientes, quod cum orasset Mynos in bellum progressurus patrem, ut dignam se sacrificaturo sibi prepararet hostiam, euestigio illi preparatus est taurus, formositate cuius captus Mynos illum armentis suis ducem prefecit, alio consecrato; ex quo iratus Iuppiter egit ut, illo absente, reseruatus deligeretur a coniuge, et hinc uolunt Mynoem, ob commissum facinus, non ausum in coniugem seuire. Quod autem Pasiphes filia hominis ex tauro conceperit, uult Seruius Taurum hunc scribam Mynois fuisse sic nominatum, eumque in domo Dedali cum Pasyphe coisse et filium ex ea suscepisse, et tandem geminos peperisse, quorum alterum ex Mynoe conceptum notis apparebat, alterum uero ex Tauro eque indicantibus signis, et cum de secundo non esset certa fides, nomine ad utrumque spectante parentem Mynotauro scilicet imposito, enutritus est. Ego autem longe altiorem sensum hac sub fabula tegi reor. Existimo quidem uoluisse ueteres ostendere qualiter uitium bestialitatis causaretur in nobis hac ratione. Pasiphem spetiosissimam feminam et Solis filiam credo animam nostram ueri Solis, id est Dei omnipotentis, a quo creata est, filiam omni pulchritudine innocentie splendidam. Hec coniunx efficitur Minois regis et legum latoris, id est rationi humane iungitur, que suis legibus eam habet regere atque in rectum iter dirigere. Huic inimicatur Uenus, id est appetitus concupiscibilis, qui sensualitati adherens semper rationis est hostis; cui si adheserit anima, a ratione separetur necesse est, a qua semota, facile a blanditiis et suasionibus carnis se trahi permictit et sic precipitem se fert in concupiscientiam tauri a Ioue dati, ut sibi ex eo Minos sacrum conficiat. Quem ego taurum sentio mundi huius delitias prima facie pulchras et delectabiles a Deo rationi concessas, ut ex eius moderamine certo uite nostre oportuna ministret; nam dum his debite utimur, rite ex eis Deo sacrum conficimus; sane dum eis iudicium sensualitatis sequentes abutimur aut abuti desideramus, in bestialem concupiscientiam deuenimus, et tauro tunc obscene anima iungitur in lignea uacca, dum artificio ingenii nostri naturalibus preter nature leges innitimur. Et sic ex appetitu illecebri et adoptione nepharie uoluptatis causatur et nascitur Minotaurus, id est bestialitatis uitium. Huius autem Minotauri, hominis et tauri formam esse finxere, eo quod tali uitio laborantes intuitu primo uidentur homines, si opera autem prospectemus et abscondita introrsum desideria, tales esse bestias cognoscemus. Clauditur hic laberinto carceri circumitionum plurium implicito, et hoc ideo, quia fortissimum atque ferocissimum et furiosum esset animal, in quo ostenditur eum humano pectori, infandis desideriis intricato. Et quod eo impellente fortem atque inmanem prestemus animum, dum infaustum aliquid audemus, quod nisi pro uoto perficiamus, confestim in furiam declinamus. Hic insuper a Theseo ab Adriana predocto occiditur, id est a prudenti uiro cui uirilitas, quam per Adrianam accipio, eo quod andres grece, uir sonet latine, ostendit detestabile tam scelesto uitio subiacere et quibus armis etiam conficiendum sit.
+
+Oeta Colcorum rex, ut Omerus in Odissea testatur, Solis fuit filius et Perse filie Occeani. Tullius autem ubi De naturis deorum, eum ex Asterie sorore Latone susceptum dicit, quam Asteriem uidetur idem Tullius dicere ab eo occisam; dicit enim sic: *Quid Medee respondebis, que duobus auis Sole et Occeano, et patre matricida procreata est?* etc. Hunc clarum ea tempestate fuisse regem testatur antiquitas cum permaximum illi regnum fuisse describat Seneca tragicus in tragedia Medee. Ad hunc nouercales insidias fugiens deuenit Frixus, Athamantis filius, cum aureo uellere, quod sibi fatale ab oraculo sentiens Oeta diligentissime seruabat, ne eo perdito priuaretur regno; qui tamen a Iasone spoliatus est et regno pulsus. Uerum iam senex ab eodem in regnum reductus est. Dicit Theodontius hunc Oetam non fuisse filium Solis Yperionis, sed eius qui apud Colcos maximus fuit, et regnauit ibidem.
+
+Medea Oete regis fuit filia ex Ipsea coniuge, ut satis patet per Ouidii carmen dicentis: *Non erat Oetes ad quem despecta rediret, Non Ipsea parens* etc. Huius Medee grandis recitatur hystoria quandoque fabulis mixta. Aiunt enim ante alia, quod ex Apollonio sumptum est, qui De argonautis librum scripsit, Iasonem a Pelia patruo missum Colcos uenisse, et comiter ab Oeta susceptum Medee uirgini placuisse, in quam Uenus irata uti in ceteram Solis prolem, omnes a filio amatorias inici flammas fecit. Que amans cum pericula nosceret dilecti iuuenis euntis ad uellus aureum assummendum, miserta eius, habita sui coniugii sponsione, eum docuit, quo pacto illud absque periculo posset surripere, eoque surrepto una secum fugam arripuit, traxitque fuge comitem Absyrtium seu Egyaleum paruulum fratrem. Quos cum sequeretur Oeta, ut eis spatium fuge prestaretur, in insula, que in faucibus Phasis a scelere ab ea perpetrato Thomithania, exilio Ouidii Nasonis postea nobilitata, per quam aportebat Oetam sequentem transitum facere puerum Absyrtium obtruncauit, articulatimque diuisum passim per agros disiecit, ut patrem sisteret ad colligenda filii membra. Nec premeditatio fefellit infaustam, nam sic factum est; dumque orbatus pater flens membra colligit nati, et funeralia peragit, abiit illa cum raptore. Et post longas, secundum quosdam, circumitiones in Thesaliam deuenit, ubi precibus Iasonis Ensonem patrem annositate decrepitum in robustiorem retraxit etatem. Et cum Iasoni duos filios peperisset, in Pelye mortem sua fraude natas armauit. Tandem quacunque ex causa factum sit a Iasone abdicata est, et Creusa Creontis regis Corinthiorum filia desponsata. Quod cum egerrime ferret, excogitata malitia, filios suos, quasi ad placandam sibi nouercam, cum donis in scrineolo clausis misit, quod a Creusa non ante apertum est, quam per omnem regiam flamma euolauerit ingens, a qua cum ipsa Creusa regia omnis exusta est; cum iam pueri premoniti euasissent. Uerum cum in eam iratus Iason irruisset, sumpturus ex tam impio facinore penas, eo uidente trux femina filios trucidauit innocuos et maleficiis suis sublata Athenas abiit, ubi Egeo iam senescenti coniugio iuncta, peperit ei filium quem a se Medum uocauit. Sane cum Theseo redeunti ex longinqua atque diutina expeditione, ab Egeo incognito, per eiusdem manus uenenatum parasset poculum, et illud idem ab Egeo filio iam cognito sublatum uidisset, fuga Thesei euitauit iram. Et tandem nescio quo pacto Iasoni reconciliata, una secum in Colcos rediit, patremque senem et exulem Iasonis uiribus in regnum restituit. Esto Gaius Celius, ut ubi De mirabilibus mundi refert Solinus, dicat eam a Iasone Bitrote sepultam, et Medum eius filium imperasse Marsis populis Ytalis. His ergo ornata facinoribus Medea locum apud Grecos primo, qui melius eam cognouisse debuerant, deinde apud Romanos comperit, ut pro dea susciperetur atque sacris honoraretur ab eis, ut liquido testatur Macrobius. Que autem huius in hystoria fictiones intexte sunt, ubi de Ensone et Pelya et Iasone scribetur; quoniam ad eos spectare uidentur, passim, ubi oportunum uidebitur, aperientur.
+
+Absyrthius et Calciopes frater et soror filii fuerunt Oete regis Colcorum. Nam de Absyrthio testatur Tullius in libro De naturis deorum dicens: *Quid huius (scilicet Medee) Absyrthio fratri, qui est apud Pacuuium Egylaus* etc. De Calciope autem dicit Ouidius in Epistulis: *Non erat Oetes ad quem despecta rediret Non Ipsea parens Calciopesque soror* etc. De hac Calciope nil aliud repperi, nisi quod coniunx fuerit Frisi eique peperit Cycorum filium. De Absyrthio autem seu Egylao iam supra dictum qualiter a sorore sit cesus; a quo sunt qui dicant flumen illud Colcorum Absyrthium de pueri nomine nuncupatum.
+
+Cyrce malefica mulier, ut Omerus testatur in Odissea, filia fuit Solis et Perse; quo autem pacto Colcos liquerit et in Ytaliam uenerit nusquam legi. Constat tamen eam habitasse haud longe a Caieta Campanie ciuitate, in quodam monte olim insula, qui Cyrceus ab ea in hodiernum usque diem dictus est. Circa quem adhuc aiunt incole rugire leones ferasque alias, quas ex hominibus cantato carmine fecit. De hac autem sic scribit Uirgilius: *Diues inaccessos ubi Solis filia lucos Assiduo resonat cantu, tectisque superbis Urit odoratam nocturna in lumina cedrum, Arguto tenues percurrens pectine telas. Hinc exaudiri gemitus ireque leonum Uincla recusantum et sera sub nocte rudentum Setigerique sues atque in presepibus ursi Seuire ac forme magnorum ululare luporum. Quos hominum ex facie dea seua potentibus herbis Induerat Cyrce in uultus ac terga ferarum* etc. Omerus autem in Odissea dicit Ulixem errantem cum sociis ad hanc deuenisse et cum socios eius omnes mutasset in feras, eum a Mercurio predoctum mutare non potuisse, quin imo ab eo exterrita socios eius omnes in homines reformasse, eumque per annum ibidem tenuisse ac peperisse ei Thelegonum filium, et nonnulli superaddunt, Latinum Laurentum postea regem, et demum eum predoctum multis dimisisse. Refert preterea de hac Ouidius, quod amauerit Glaucum marinum deum, et quoniam ipse Scillam nynpham amaret, zelo percitam, fontem in quo nynpha lauari consueuerat, infecisse uenenis. Quam ob rem dum illum intrasset nynpha, repente a marinis canibus usque ad inguina absorpta in marinum monstrum uersa est. Insuper dicit quod a Pyco rege spreta eo quod Pomonam amaret, eum in auem sui nominis transformasset. Nunc autem quid sub his fictionibus sentiendum sit, uideamus. Theodontius harum rerum solertissimus indagator dicit hanc Solis Yperionis filiam non fuisse, sed eius qui apud Colcos regnasse creditur, sed ideo huius credita, quia, ut dicit Seruius, formosissima fuit mulier et meretrix famosa, quod contigisse fingunt ob Ueneris odium in prolem Solis, de quo odio infra patebit, ubi de Uenere. Audiri feras mugientes in circumitu montis est, quia dum inter ingentia atque prerupta saxa, rupes et cauernas, quarum mons circumdatus est, maris unde uentorum impetu efferuntur, et demum retrahuntur, et superuenientibus illiduntur, et hinc inde franguntur, fit de necessitate rumor dissonus, et nunc mugitui nunc rugitui similis, et hinc se fingunt audire leones aprosque. Quod autem herbis aut cantato carmine in beluas homines transformaret, hoc uidetur a multis concedi possibile magicis illusionibus, dum Pharaonis magos ea suis artibus fecisse credimus, que faciebat Moyses uirtute diuina, dum homines in Arcadia lupos fieri, dum Apuleium in asinum permutatum. Sed ego potius credo hanc formositate sua multos in dilectionem sui traxisse mortales, qui sese ut eius mererentur gratiam, que meretricum absque pecunia consequi non potest, illecebris uariis ut dona portarent miscuisse, et sic eas induisse formas, que officiis congruebant, quas Ulixes, id est prudens homo, non induit. Hanc post hec amasse Glaucum ideo dictum puto, quia, secundum quod aliquibus placet et potissime Leontio, Glaucus idem sonat quod terror, et quoniam terribile sit audire mugitus aquarum circa Cyrceum, ut supra dictum est, et ipse terror ibidem consistat, assidue uidetur a Cyrce, id est a loco illo Cyrces amari. Quod autem Glaucus amauerit Scyllam ob eadem causam dictum est, eo quod apud Scyllam idem a mugitu maris sit terror assiduus, et sic cum ibi moretur, assidue uidetur Scyllam diligere. Quod Scylla infectis aquis a marinis canibus usque ad inguina rapta sit, ab effectu sumpsit fictio causam. Est enim Scylla scopulus secus fretum Syculum aquis supereminens adeo ut medius aquas exire uideatur, et ab aquis medius occupari, et cum totus sit preruptus et cauernosus et ibi continue maximo cum impetu mare fluat et refluat, dum cauernas illas intrat et demum se retrahit, ad instar canum latrantium sonum emittit, et sic scopulus a marinis canibus rapi dicitur. Que autem ad Pycum spectant, in sequentibus scribentur, ubi de Pyco. Ego autem Cyrcem hanc Oete fuisse sororem non credo, cum diu ante Troianum bellum Colchida fuerit Cyrces; hec autem contemporanea, sed conuenientia nominum et forsan artium ex duabus unam fecisse potuerunt.
+
+Angitiam seu Angeoniam Theodontius dicit Cyrcis fuisse sororem et Solis filiam et haud longe ab ea in agro Campano moratam, sed melioribus artibus operatam. De qua, non in omnibus cum eo concordans, Gaius Celius asserit eam Cyrcis fuisse sororem et uicinia Fucini lacus occupasse, et ibidem salubri scentia aduersus morbos incolis deseruisse; quam ob rem diem claudens dea ab eisdem habita est. Macrobius autem in Saturnaliorum libro hanc Angeroniam deam uocat, dicitque illi apud Romanos XII Kal. ianuarias ferias celebrari, eique a pontificibus in sacello Ualupie sacrum fieri. Uerrius autem Flaccus idio dicit eam Angeroniam apellari, quod angores ac sollicitudines animorum propitiata depellat. Addit insuper Masurius simulacrum huius dee ore obligato atque signato in ara Uolupie collocatum, ob id quod, qui suos dolores anxietatesque dissimulant, beneficio patientie in maximam oblectationem deueniant. Sane Iulius Modestus huic sacrum fieri dicit, eo quod populus Romanus morbi, qui anginia dicitur, uoto promisso liberatus sit. Cur autem Solis sit credita aut dicta filia, medendi ars causam dedisse potuit.
+
+Lunam, ut ad Yperionis prolem redeam, eiusdem Yperionis fuisse filiam et Solis sororem uulgatissimum est. De hac ueteres multa senserunt. Illi quippe ante alia bigam dixere concessam, eo quod aduersus patruos cum Ioue sensisset, eaque curru uti testatur Accius poeta in Baccis, dicens: *Almaque curru Noctiuago Phebe* etc. Et Uirgilius; Iamque dies celo concesserat almaque curru Noctiuago Phebe medium pulsabat Olympum etc. Hanc bigam dicit Ysidoros ubi de Ethymologiis a duobus equis trahi, quorum alter albus, alter uero niger est. Eam preterea a Pane Arcadie deo dilectam dicit Nicander poeta, et lane candide munere in suos deduxisse concubitus. Quod et Uirgilius in Georgicis asserit, dicens: *Munere sic niueo lane, si credere dignum est, Pan deus Arcadie captam te, Luna, fefellit In nemora alta uocans, nec tu aspernata uocantem* etc. Insuper et eam dilectam aiunt ab Endimione pastore, quem dicunt primo ab ea repulsum, demum postquam aliquandiu albos suos pauisset greges, in suam gratiam susceptum. Dicit tamen Tullius eum in Lamio seu Latinio Yonie monte obdormuisse et in somnis a Luna deosculatum. Sunt et qui illi filios tribuant. Nam Alcyna, lyricus poeta, dicit rorem ab ea et Aere genitum. Similiter eam multis uocant nominibus, ut puta: Lunam, Hecatem, Lucinam, Dianam, Proserpinam, Triuiam, Argenteam, Phebem, Cererem, Arthemim, Menam et aliis. Sed quid ex his tot intellexerint aduertendum. Cur Yperionis dicta sit filia, dici potest id quod de Sole dictum est. Puto ego illam claritate insignem fuisse mulierem, et ob eius singularem preminentiam, et quia Solis esset soror, Lunam denominatam fuisse; ad quam sequentia non espectant, quin imo ad ueram lunam. Et ideo quod aduersus Tytanos Ioui fauerit, id est aduersus superbos, ob eius complexionem frigidam et humidam dictum est, qua multum fumositates hominum reprimuntur. Biga autem uti dicitur, ad designandum cursum suum diurnum et nocturnum, quem longe clarius equorum colores ostendunt; preterea et humiditate sua germinantia fouet desuper et desubter adiumentum radicibus infert. Quod autem ab Arcade deo delecta sit, poterit forsan hic talis prestari sensus, ut pro Arcade deo summatur quicunque pastor. Erant enim Arcades ut plurimum pastores omnes, pastores autem Lunam amant, id est eius lumen, eo quod ex illo commodum suscipiant, et ob id eam in siluis uotis uocare consueuerant, ut suos greges per noctem ab insidiis ferarum facilius cauerent, et ob id dum fulgida ueniebat, ei in sacris agnam mactabant candidam, et sic albo uellere captam dicebant. Quod autem ab Endimione dilecta sit, dicit Fulgentius hoc posse contegere, quod Endimion pastor fuerit, qui uti pastores faciunt, noctis humorem amauit, quem uaporia syderum atque ipsius lune in animandis herbarum succis insudant, et inde in pastorum commoda uertitur. Uel aliter. Ait idem Fulgentius, quod is Endimion primus rationem cursus lune inuenerit et obdormisse XXX annis dicitur, quia stultorum iudicio meditationi uacantes dormiunt, id est tempus perdunt. Seu qui meditationibus deditus est, profecto non aliter quam si dormiret, immiscetur actiuis operibus, quod de Endimione dictum est, quia nil aliud eo uiuente, nisi huic meditationi operam dare peregit, uti Minastas, in eo libro quem de Europa scripsit, testatur. Quod ego uerum puto, nec sit qui longum temporis miretur spatium, cum circa lune cursum plurima ueniant consideranda, ut ostendit uenerabilis Andalo in sua Theorica planetarum. Sed quod albos ante greges pauerit, ideo appositum credo, ut loci sue meditationis qualitas ostendatur, qui in culmine montis illius fuit quod sibi elegit, ut posset libere eleuationes assumere tanquam ex expedito loco, et montium culmina et potissime celsa ut plurimum consueuerunt esse niuosa, quas niues quia diu obseruauit, pastor niuei pecoris dictus est. Quod autem a luna deosculatus sit, ideo fictum reor, quia sicut amantes puellam amoris munus osculum arbitrantur, sic et longe huius meditationis munus fuisse lune comperisse cursum, et sic sui amoris uidetur osculum suscepisse. Superest de nominibus uidere. Lunam a lucendo dictam uolunt, et maxime dum lucet in sero, cum dum mane luceat uelint appellari Dianam. Hecates autem ideo dicta est, quia centum interpretatur, in quo numero quasi finitum pro infinito positum sit, uolunt multiplicitatem eius potentie denotari. Triuiam nonnulli, esto Seneca poeta triformem dicat in tragedia Ypoliti, a triplici suo nomine principali dictam uolunt; uocatur enim Luna, Diana et Proserpina. Dicunt eam etiam uocari Lucinam ut in Odis Oratius: *Te Lucinam probas uocari* etc. quam parturientium deam uocant, et cur sic dicta sit, paulo post dicetur. Argenteam autem ob id dicunt, quia suum sit argentum in terris procreare, seu quia solis respectu, qui aureus est, uideatur argentea. Phebeam autem ideo uocauere, quia sepe noua sit. Arthemia seu Arnothemis attica lingua idem est quod luna, ideo sic dicta, ut refert Macrobius, quia arthemis quasi arnothemis, id est aerem secans. Luna a parturientibus inuocatur, quia proprium eius est destendere rimas corporis et meatibus uiam dare, quod est ad accelerandos partus salutare, ut poeta Thymotheus eleganter expressit. Mena uero dicta est quia non nunquam defectus patitur, ut puta in eclipsis et inde Mena, quod latine defectum sonat, seu quia naturaliter luce careat et quos habet radios mutuetur a sole, uti cetera faciunt sydera. Reliqua autem nomina, quoniam ad alias pertinent deas, de quibus singularis in hoc opere mentio fit, ex consulto donec de illis tractetur omisi.
+
+Rorem Alcina lyricus poeta Lune atque Aeris fuisse filium dicit, teste Macrobio. Quod quidem figmentum a natura sumptum est, agente quidem luna uapores terre humidos nequeuntes, absente sole, consurgere altius, frigiditate aeris et lune alterati uertuntur in tenuem aquam, que decidens ros estiuo tempore appellatur, hyeme uero condensati gelu bruma dicitur.
+
+Bryareus ab omnibus creditus est Tytanis et Terre filius, quem omnes fere Latini poete hostem Iouis infestissimum contemptoremque deorum asserunt, et ob id apud Inferos detrusum uolunt, eumque inter monstruosos in uestibulo inferni excubias agere scribit Uirgilius, dicens: *Et centumgeminus Briareus et belua Lerne* etc. Sane Omerus eum amicum fuisse Iouis ostendit in Yliade, dicens: {Okh' ekatogkheiron kaleion soesmakon Olumpon, On Briareon kaleusi theoi andres de te pantes Aigaion o gar aute o patros ameinon}. Que latine sonant , Cito Centimanum uocasti in magnum Olympum, Quem Briareum uocant dii hominesque Terrigenam post eius patrem meliorem. In quibus carminibus Omerus perfunctorie tangit fabulam, quam Theodontius paulo latius refert dicens, quod commoti dii, aduersum Iouem, Iuno scilicet et Neptunnus una cum Pallade et aliquibus aliis, in domo Nerei patris Thetidis deliberauerunt catenam facere, et dormienti Ioui iniicere, et inuicem trahentes omnes eum e celo eicere, quod Thetis Ioui retulit, et ob id ipse in fauorem suum in celum Briareum euocauit. Quem cum uidissent coniurati eo quod fortissimus extimaretur, confertim a ceptis destitere et sic tutatus est Iuppiter; ex quibus patet Briareum amicum fuisse Iouis. Huius autem fabule uolens Leontius aperire sensum, aiebat ante resolutionem Chaos inferiora elementa cum superis discordare et humoris opera inisse concordiam, et alia quedam plura ridenda potius quam scribenda. Theodontius autem dicit sub hac fabula tenui uelo hystoriam tegi. Dicit enim Iouem post uictoriam ex Tytanis atque Gigantibus habitam adeo elatum, ut importabilis efficeretur amicis, quam ob causam Iuno coniunx eius et Neptunus frater clam apud insulam Nerithos conuocatis quibusdam ex amicis iniuere consilium, ut eum nil tale timentem e regno pellerent; quod cum illi reuelatum esset a nauta conscio, Briareum ex Tytanis superstitem unum et potentissimum adhuc hominem, seu potius Briarei Tytanis filium eodem nomine nuncupatum euocauit, et cum eo inito societatis federe coniuratos exterruit adeo, ut in eum nil penitus auderent. Dictus est enim Briareus Centumgeminus, quia multis preesset hominibus, et ponitur finitum pro infinito. Apud Inferos autem non in ciuitate Ditis detrusus est, ut reliqui sunt, quia adhuc in adiutorium seruaretur Superum, ut intelligamus non esse aliquos quantumcunque peruersos, quin ad meliorem uitam seruentur a deo, cum ab eodem eorum futura conuersio cognoscatur.
+
+Ceum inter alios Tytanis filios enumerat Paulus et eius matrem fuisse Terram ostendit Uirgilius ubi dicit: *Extremam, ut perhibent, Ceo Encheladoque sororem* etc. Leontius dicit hunc Cee insule fuisse potentissimum regem, et extreme ferocitatis hominem atque superbie, ob quam cum antiquior fuerit Tytano, inter eius numeratur filios. Fuit enim Latone et Asterie spectabilium pulchritudine uirginum pater; dicebatque Paulus pro eo, quod Iuppiter Latonam uitiasset, Tytanorum bellum aduersus Iouem motum, sed falsum est, ut supra demonstrauimus, ex his que in sacra leguntur hystoria.
+
+Latonam filiam fuisse Cei ex Ouidii carmine sumitur. Dicit enim: *Nescio quo audetis genitam Tytanida Ceo Latonam preferre michi* etc. Hanc autem ueteres a Ioue dilectam pariter et oppressam uolunt, eamque ex eo geminam suscepisse prolem, Apollinem scilicet et Dianam, quod aiunt adeo egre tulisse Iunonem, ut non solum omnem terram ad onus uteri deponendum interdiceret illi, uerum et inmitteret Phytonem ingentis magnitudinis serpentem ad eam fugandam atque impediendam. Que cum pauescens fugeret, neque locum aliquem ret nentem se inueniret, propinquans Ortygie insule ab ea suscepta est, et in eadem peperit primo Dianam, que euestigio obstetricatus officium in nascituro fratre matri prestitit, et Apollinem nascentem suscepit, qui mox sagittis Phytonem interemit et dare cepit responsa petentibus. Preterea ob hunc partum dicunt nomen immutatum insule, nam cum primo diceretur Orthygia, Delos postea dicta est. Dicunt insuper deferentem Latonam paruulos adhuc filios per Lyciam, dum ob estum siti laboraret, accessisse ad lacum quendam, ut biberet, quam cum uidissent circumstantes rustici, confestim lacum pedibus intrasse et omnem turbasse aquam, ex quo commotam Latonam orasse ut exterminarentur; quam ob rem rustici repente in ranas mutati locum semper incoluere. Circa has fictiones dicebat Barlaam cessante diluuio, quod Ogygii regis fuit tempore, ex humiditate terre nimia, cui calor erat immixtus, tam densas exalasse nebulas, ut apud plura loca Egei maris et Achaye nullo modo solares radii die, nec nocte lunares uiderentur ab incolis; tandem eis rarescentibus et potissime apud insulas, apud quas ratione maris minus poterat exalatio terre contigit, ut nocte quadam circa horam diei proximam a circumstantibus in insula Ortigie primo uiderentur lunares radii et subsequenter mane solares, quam ob rem maximo omnium gaudio, quasi reacquisissent quos perditos iam arbitrabantur, dictum est apud Ortygiam Dianam et Apollinem natos, et ob id insule mutatum nomen, et ex Ortygia Delos, quod idem sonat quod manifestatio, appellata est, eo quod ibi primo manifestatio solis et lune facta sit. Latonam autem eam ipsam insulam uoluere fingentes, in qua manifestatio facta, eamque feminam precipue assumpsere ad figmentum conficiendum, quia contigerat eam geminos peperisse, quorum masculum Apollinem, feminam autem Dianam nuncupauerant. Phytonem autem Latonam insequentem ne posset parere, nebulas densas surgentium uaporum uoluere, que quidem obstabant, ne possent solares atque lunares radii a mortalibus intueri, nec incongrue has uocauere serpentem; nam dum leues huc illuc a quocunque spiritu impellerentur, more serpentis serpere uidebantur. Et nunc a Iunone ideo missum dixere, eo quod non nunquam pro terra et mari intelligatur Iuno, a quibus euaporationes ille emittebantur. Dianam autem ideo ante natam dicunt, quia nocte, extenuatis iam uaporibus, primo lunares apparuere radii. Quod autem obstetricatus in natiuitate fratris officio functa sit, ideo dictum est, quia sicut obstetrices consueuere nascentes suscipere, sic et luna dum paulo ante solem surrexisset, solem orientem suscipere pansis cornibus uisa est. Occisum autem Phytonem telis ab Apolline ideo fictum, quia solaribus radiis agentibus omnis illa terre euaporatio dissoluta est. Quod autem ceperit Apollo dare responsa, sumptum est ab eo quod post modum contigit, scilicet ut ea in insula nescio cuius maleficio demon sub Apollinis titulo cepit, et diu dedit de quesitis responsa. Mutatos autem in ranas rustucos ideo dictum est, quia ut scribit Phylocorus, bellum fuit Rhodiis olim aduersus Licios, Rhodiis auxiliares uenere Delones, qui cum aquatum ad lacum quendam Lyciorum iuissent, rustici loci incole aquas prohibuere, in quos Delones irruentes omnes interemere, et in lacum occisorum corpora eiecere. Tractu tandem temporis cum montani Lycii uenissent ad lacum, nec occisorum agrestium corpora comperissent et ranas in circumitu coassantes sensissent, rudes et ignari arbitrati sunt eas ranas animas esse cesorum, et dum sic referunt aliis, fabule causam adinuenere.
+
+Asteries filia fuit Cei Tytanis, ut Theodontio placet. Hec, ut ait Fulgentius, post uiciatam Latonam a Ioue dilecta est, a quo uerso in aquilam et oppressa fuit; eique eo ex concubitu Herculem peperit; que tandem ut quibusdem placet, aduersus Iouem sentiens et eius fugiens iras, miseratione deorum in coturnicem uersa est, que grece uocatur ortygia, nomenque dedit insule in quam aufugerat, ubi a Ioue in lapidem mutata est, undisque demersa et ab eisdem huc illuc agitata, que tandem ob susceptam Latonam firmata est. Huius fabule talis potest esse ratio. Dicit Theodontius superato atque occiso a Ioue Ceo, qui ob uiciatam Latonam aduersus eum arma mouerat, eum in Ceam uenisse insulam et ibidem Asteriem uirginem Cei filiam oppressisse, tandem ea aduersus eum sentiente primo uolucri fuga in Ortigiam abiisse, inde uero in Colcos transfretasse, Solique ibi regnanti nupsisse, eique peperisse Oetam a quo postmodum occisa est; seu, ut Barlaam dicit, in partu Oete deficit. Ex quibus fictum ideo est Iouem aquilam secum concubuisse, quia aquila Iouis erat signum dum esset in armis, et quia bello Ceam cepisset, fictum est eum in aquilam uersum cum Asterie concubuisse. Quod autem in coturnicem Asteries uersa sit, aut ob eius uolucrem fugam cum coturnicum sit uolare perniciter, aut propter longam eius transfretationem, quod etiam est coturnicum certo anni tempore transfretare. Quod autem in lapidem uersa sit, non spectat ad eam, quin imo ad insulam in quam primo aufugit, que Ortygia dicta est, latine uero coturnix, que idio in lapidem uersa dicitur, ut eius noua stabilitas designetur. Ferunt autem Ortygiam insulam solitam una cum undis fluctuare, quod fictum est, quia nimia et crebra terremotuum concussione agitari consueuerit. Quam tandem firmatam uolunt, id est a concussione liberatam, eo quod ab Apolline responsum sit, ne in ea mortuum corpus sepeliretur et quedam illi insuper celebrarentur sacra, quibus rite celebratis cessauit terremotuum infestatio et sic facta lapis, id est stabilis. Puto ego repletis cauernis in quibus aer inclusus terremotus causabat, hoc contigisse, eosque illo dyaboli responso deceptos. Superaddunt quidam eidem Ortygie Mycones atque Gyaros insulas adhesisse atque firmasse, quod non sic simpliciter intelligendum est, quin imo ex insulis illis que illi proxime sunt, Ortygia iam firmata, accessere incole et inuicem quam reliquerant habitauere.
+
+Typhon seu Typheus, Theodontio asserente, Tytani fuit filius ex Terra, esto dicat Lactantius eum ex Tartaro genitum et Terra. Hunc insuper dicit idem Lactantius Iouem in certamen prouocasse de regno, quam ob causam iratus Iuppiter fulmine eum prostrauit et ad eius opprimendam superbiam corpori eius superimposuisse Trinacriam, quod etiam sic testatur Ouidius: *Uasta Giganteis iniecta est insula membris Trinacris, et magnis subiectum montibus urget Ethereas ausum sperare Thyphea sedes. Nititur ille quidem, pugnat quoque surgere sepe, Dextra sed Auxonio manus est subiecta Peloro, Leua, Pachine, tibi: Lylibeo crura premuntur, Degrauat Ethna caput, sub quo resupinus harenas Eiectat flammamque ferox uomit ore Typheus. Sepe remoliri luctatur pondere terre, Oppidaque et magnos deuoluere corpore montes: Inde tremit tellus etc. Uirgilius autem non Ethnam sed Ynarimem illi dicit superiniectum, qui quidem mons est insule uicine Baiis, que hodie Yscla uocatur, haud longe a Prochita insula, et dicit sic: Tum sonitu Prochita alta tremit durumque cubile Ynarime Iouis imperiis imposta Typheo* etc. Quod etiam uidetur tenuisse Lucanus dum dicit: *Undat apex, Campana fremens, cui saxa uaporat Conditus Ynarimes eterna mole Typheus* etc. Huic insuper insigne antrum fuisse in Cilicia, haud longe a Coryco oppido, dicit Pomponius Mela in suo Cosmographie libro, et post eum Solinus De mirabilibus. Nam aiunt in monte profundissimam specum per duo milia quingentos passus nemorum umbra et riuulorum fluentium tinnitu amenam plurimum. Deinde post tam longum descensum panditur specus altera, que in processu iam obscurior habet sacrum Ioui fanum, inde in eius extremo recessu Typhonis cubile positum incole asseruere. Hec de Typheo. Nunc abscondita corticibus euisceranda sunt. Thypheum igitur istum Tytanis, ob elatum eius spiritum, filium dixere, et Terre ob potentiam, cum dicat Theodontius eum antiquissimum Cylicie fuisse regem et Osyrim fratrem superasse bello atque discerpsisse membratim, et bellum aduersus primum Iouem mouisse, sed ab eo superatum atque occisum. Uerum fictionibus quibus hec hystoria dedisse causam satis apparet, erit explicatio ista. Uidentur enim in his naturam et causam terremotuum satis conuenienter, latenter tamen ostendere qui finxere. Dicit enim Papias Typhonem seu Typheum idem sonare quod flammas eicientem, ut per hoc satis uidere possimus eos primo exalantem in uisceribus terre clausum ignem ostendere uoluisse, in quantum illi superimpositos montes a Ioue, id est a natura rerum aiunt; in quantum autem Typheum se erigere conantem dicunt, terremotuum causam ostendunt. Est enim terra ut plurimum cauernosa, in quibus cauernis ut aer interclusus sit aliquando necesse est, et ibidem non nunquam contingit per subterraneos meatus aquam etiam penetrare, cuius qualicunque motu oportet ut aer etiam moueatur, qui motu suo et ob obicibus hinc inde percussus et in uehementiorem motum excitatus calefit; eo autem calefacto tante potentie efficitur motus eius, ut circumadiacentia cuncta concutiat et moueri faciat, et si bithuminosa atqui sulphurea terra loco tali propinqua sit, ut accendatur confestim necesse est, nec extinguitur unquam tali materia perdurante, et cum nequeat ignis teneri clausus, et eo ardente multum augeatur aeris, nec tanti capax sit locus, fit non solum grandis concussio terre adiacentis, sed aperiri cogitur, et exitum prestare accenso igni, qui euaporans Typhonem id est eicentem flammas locum facit. Et cum Sycilia et Ynarimes huiusmodi nature sint, ideo Typhoni superimpositas finxere prudentes.
+
+Aeos Ysidorus ubi de Ethymologiis scribit filium fuisse Typhonis eumque tuam Paphos, rex inclite, Cypri uetustissimam ciuitatem condidisse, quam supra Paphi filii Pigmalionis opus fuisse dixeram, et de suo nomine nuncupatam, quod an uerum sit incertum habeo.
+
+Chymeram Papias dicit filiam fuisse Typhonis et Chedrie, quam ob causam hoc dictum sit non uideo, nisi quia et hec ignes euomat. Hanc tamen quidam monstruosissima describunt dicit enim de ea Ouidius sic: *Quique Chymera iugo mediis in partibus ignem, Pectus et ora lee, caudam serpentis habebat. Uirgilius autem de ea sic ait: Horrendum stridens flammisque armata Chymera* etc. Alii autem dicunt illam igneum habuisse caput, pectus leoninum, caprinum uentrem, et crura serpentis, et plurimum Lyciis infestam, sed tandem a Bellerophonte superatam atque occisam. Cuius dum absconditum sensum querit enucleare Fulgentius, amplissimam et meo iudicio minime opurtunam uerborum effundit copiam, cum potius hystoriale significatum quam aliud sub tenui satis cortice lateat. Est enim Chymera Lycie mons in summitate ardens, sicut et Ethna olim, postmodum ad inferiora declinans leones dudum nutrire consueuerat, subsequenter abundat capreis, et in radicibus feracissimus erat serpentum. Qui a Bellerophonte insigni uiro purgatus noxiis habitabilis effectus est.
+
+Encheladum Tytanis et Terre filium fuisse dicit Paulus, cum ex Terra tantum natum dicat Uirgilius ibi: illam Terra parens, ira irritata deorum, Extremam, ut perhibent, Ceo Encheladoque sororem etc. Fuit hic homo ingentis potentie et immanis, ut Theodontius asserit. Hunc fulmine ictum Ethneque suppositum dicit Uirgilius sic: *Fama est Encheladi semiustum fulmine corpus Urgeri mole hac, ingentemque insuper Ethnam Impositam ruptis flammam expirare caminis; Et fessum quotiens mutat latus, intremere omnem Murmure Trinacriam et celum subtexere fumo* etc. Quem ego idem dicerem cum Typheo, ne illos esse diuersos ostenderet in Odis Oratius, dum dicit: *Sed quid Typheus et ualidus Mimas, Aut quid minaci Porphyrion statu, Quid Rethus euulsisque truncis Encheladus iaculator audax* etc. Quid ergo? Cum diuersi sint, uti physica ratione Typheum subterraneum ignem ab igne elemento periniectum a Ioue fulmen designato, et a motu subterranei aeris causatum atque euaporatum ad exteriora diximus, sic morali demonstratione hunc superbum hominem designare dicemus, cuius mos est, ritu ignis, stolida elatione, semper ad excelsa contendere, uerba ignita emittere, et cuncta furore suo consumere, qui totiens Ethna premitur, quotiens a potentia diuine iustitie impellitur et superatur et humilium calcari pedibus summittitur. Preterea, si non alio pondere incuruentur tales, sua tantum honusti rabie deprimuntur, dum minus, sic uolente deo, ab eis in uotum itur.
+
+Egeon, si antiquitati credimus, Terre fuit filius et Tytanis, ea ratione qua ceteri. Hunc Seruius unum esse cum Briareo uelle uidetur, eo quod et Centumgeminus cognominetur. Sed huic opinioni Paulus aduersatur, dicens: *Egeonem seuissimum et immanem fuisse pyrratam, et Egeona nominatum ab insula deserta que Ege, in Egeo mari, uocatur; in qua insidebat more pyrratarum, quibus fas non est ob latrocinium suum urbes incolere*. Superaddens Theodontius ab hoc, non ab Ege insula, Egeum denominatum mare, eo quod euo suo nemo in eo mari, nisi quantum huic placuisset, aliquid audebat. Dicunt preterea fabule ueteres hunc centum a Ioue religatum cathenis. Ouidius insuper dicit de eo: *Balenarumque prementem Egeona suis immania terga lacertis* etc. Ut possit per hoc comprehendi eum potentissimum fuisse, dum tot catenis eius astringuntur uires, et assiduam eius maris fuisse curam, et nauigiorum quibus insidebat. Is enim ideo Centumgeminus dictus est, eo quod his centum homines remigio deseruientes haberet in nauibus, ut in longis oportunos cernimus.
+
+Auroram dicit Paulus filiam fuisse Tytanis et Terre. Quam si mulierem uoluimus arbitrari, eo quod eam Tytonis fratris Laumedontis dicat Ouidius fuisse coniugem, possumus eam existimare aliquam ingentis potentie et admirandi decoris fuisse feminam; uerum ego reor de ea intellexisse poetas quam omnes dicimus Auroram, eum scilicet matutinum splendorem, quo cernimus ante solem eleuatum celum albescere, quam ideo Tytanis dicunt filiam, non quia ex Tytano natam credant, sed ex Sole, quem sepissime ex nomine aui Tytanum uocant; nam ex sole procedit, ut dictum est, illa claritas celi quam auroram dicimus. Terre autem ideo dicitur filia, quia, orizontem orientalem superans, uidetur intuentibus ex terra exire.
+
+Iapeti parentes Tytanum et Terram fuisse Theodontius asserit. Qui eum dicit suo tempore grandem potentemque fuisse apud Thessalos hominem, sed proterui ingenii, cognitus magis nobis filiorum claritate quam sua uirtute. Huius dicit Uarro De origine lingue latine coniugem fuisse Asyam nynpham, a qua Asya denominata est. Equidem huius non paruum magnitudine argumentum. Ex qua suscepisse nonnulli uolunt Hesperum, Athlantem, Epymetheum et Prometheum.
+
+Hesperum dicit Theodontius filium fuisse Asye et Iapeti, primo Phylotem a parentibus appellatum. Uerum cum iuuenis una cum Athlante fratre in extremos Mauros secessisset, atque Ethyopibus, qui ultra Ampelusiam promontorium litus occeani incolunt, ac insulis eo litori adiacentibus imperasset, a Grecis Hesperus appellatus est, eo quod ex nomine occidentis Hesperi omnem occiduam regionem uocent Hesperiam, et sic ab ea regione, ad quam transmigrauerat, a suis perpetuo denominatus est. De hoc tamen nil habetur ulterius, nisi quod illi tres fuerint filie, rapina Herculis clare.
+
+Hesperides, ut ipsum sonat patronimicum, Hesperi fuerunt filie, esto sint qui Athlantis dicant. Hec tres numero fuere. Egle, scilicet et Herethusa ac etiam Hesperetusa. De quibus fertur quod esset illis uiridarium in quo aurea mala nascebantur, cui custodem prefecerant serpentem peruigilem; cuius uiridarii fama cum ad Euristeum peruenisset, et ipse pomorum desiderio tractus, misit Herculem ut illa mala surriperet. Qui ueniens, soporato seu occiso serpente, uiridarium intrauit et mala sustulit atque Euristeo detulit. Cuius fictionis arcanum aperuisse non erit difficile. Fuere quippe, ut placet Pomponio, insule in occeano occidentali habentes ex opposito desertum litus in continenti inter Hesperos, Ethyopes et Athlantes populos, que quidem insule a puellis Hesperidibus possesse fuerunt, erantque abundantissime ouium, lana quarum preciosissima erat ad instar auri, et sic insule Hesperie, que talium ouium erant pascua, uiridarium fuere Hesperidum, oues autem aurea mala; nam oues a Grecis male seu mala dicuntur, teste Uarrone in libro De agricultura. Peruigil autem serpens Euripi erant, qui inter insulas estuante occeano die noctuque absque intermissione insulas mira cum tempestate circumibant et ad insulas transitum prohibebant; quos Hercules, captato tempore, transiens malis aureis, id est pecudibus, eductis, remeauit in Greciam. Fulgentius autem, more suo, ex abysso conatur in ethera educere intellectum, quem, eo quod non putem fuisse de mente fingentium, omittendum censui. Sunt tamen qui uelint hunc Herculem fuisse Perseum, et Hesperidas fuisse Gorgones; ipsi uideant.
+
+Athlas dicit Lactantius, filius fuit Iapeti et Clymenes. Theodontius uero, Iapeti et Asye filium fuisse dicit. Plinius autem, ubi De hystoria naturali, matrem huius dicit Libyam fuisse. Uerum hi non uidentur unum et idem, cum tres fuisse dicuntur, quorum primus creditur ex Arcadia, alter autem a primo Thessalus, inde Maurus fuit tertius, ille scilicet qui cum Hespero fratre ad Mauros transfretauit. Est preterea et Athlas Ytalus, qui ut uulgo fertur antiquissimus, apud Fesulas imperauit, cuius quoniam parentes non comperi, non apposui. De quo istorum circa ea que de eis scripta comperiuntur, intellexerint autores, non satis certum est, dato quod aliquando possit per coniecturas intelligi. Scribam igitur tanquam unius tantum acta sint omnia. Fuit ergo Athlas, ut dictum est, Iapeti seu ex Climene, seu ex Asya filius, uel ex Lybia, ex quo talis narratur fabula. Quod cum Perseus Iouis filius iussu Polidetis regis, ut dicit Lactantius, ad occidendum iuisset Gorgonem, eamque superasset, et illi caput abscidisset, uictorque rediret, contigit ut hospitium peteret Athlanti. Athlas autem, oraculo premonitus, ut sibi caueret a Iouis filiis, quia ab aliquo eorum regno priuaretur, audito eum Iouis esse filium suscipere noluit; quam ob rem turbatus Perseus, detecto Gorgonis capite, illum in sui nominis montem mutauit, damnauitque eum ut in perpetuum celum sustentaret humeris, quod et factum est. Sub hac autem fictione uoluere priores hystoriam occultari, cum dicat Fulgentius, quod cum superata Medusa ditissima regina, Perseus regnum inuasisset Athlantis, fultus copiis atque substantiis Meduse, eum in montes compulit aufugere, et sic qui ex regia montanus factus est fuga, causam dedit fabule, ut in montem diceretur esse conuersus opere eius, cuius diuitiis in montes fuerat compulsus. Quod celum humeris sustentauerit, alia causa fuit. Affirmat enim Augustinus in libro De ciuitate dei, hunc maximum fuisse astrologum, et Rabanus dicit eum primum astrologie artem excogitasse, quod a Plinio sumptum puto; ipse autem in libro De naturali hystoria dicit hunc astrologiam inuenisse et hinc, ob sudores ex arte susceptos, celum humeris tolerasse dictum est. Uerum ignauum uulgus hoc credidit, eum scilicet celum humeris sustinere, quia cerneret montis uerticem adeo extolli, ut in eum uideatur inclinari celum. Huic preterea multas fuisse filias dixere ueteres, quas ex uariis Athlantibus natas arbitror, et huic soli attributas, ut in particulari earum descriptione clarius apparebit.
+
+Hyas, ut ab unico milioris sexus initium faciamus, filius fuit Athlantis et Ethre, ut placet Ouidio, ubi de Fastis ait: *Nondum stabat Athlas, humeros oneratus Olympo, Cum satus est forma conspiciendus Hyas*. Hunc stirps Occeani maturis nixibus Ethra Edidit, et nynphas, sed prior ortus Hyas etc. Hic iuuenis uenator fuit, et in uenationibus a leena occisus est, ut ipse ubi supra testatur Ouidius dicens: *Dum noua lanugo, pauidos formidine ceruos Terret, et est illi preda benigna lepus*. At postquam uirtus animis adoleuit, in apros Audet, et hyrsutas cominus ire leas, Dumque petit latebras fete catulosque leene, Ipse fuit lybice preda cruenta lee. Mater Hyan, et Hyan meste fleuere sorores, Ceruicemque polo suppositurus Athlas Uictus uterque parens tamen est pietate sororum: illa dedit celum: nomina fecit Hyas.
+
+Hyades septem fuere sorores et filie Athlantis ex Ethra, quarum hec fuerunt nomina: Eudora, Ambroxia, Pyidile, Coroni, Phyto, Polixo et Thyenes. De quibus inuicem scribere necesse fuit, cum de eis in particulari nil legatur. De his autem sic scribit Ouidius: *At simul inducent obscura crepuscula noctem, Pars Hyadum toto de grege nulla latet. Ora micant Tauri septem radiantia flammis, Nauita quas Hyadas Graius ab urbe uocat. Pars Bachum nutrisse putat, pars credidit esse Thetios has neptes, Occeanique senis* etc. Per hos uersus possumus cognoscere eas, ut supra dixerat idem Ouidius, ob pietatem mortui fratris in celum assumptas, et in fronti Tauri locatas. Uidetur tamen Ouidius in fine carminum credere partem harum Hyadis fuisse filias, uerum Theodontius totas Athlantis fuisse confirmat. Has autem succulas appellari dicit Anselmus in libro de Ymagine mundi. Sed quid ista uelint uideamus. Et primo ego harum assumptionem in celum sic contigisse arbitror, quia eo quod numero conuenirent cum stellis in fronte, Tauri positis, ceptum sit ab his qui numerum norant filiarum Athlantis iocose illas stellas a nominibus puellarum uocare, et cum perseuerarent, adeo stellis annexum est, ut in hodiernum usque perduret; seu quod uerisimilius est, filias Athlantis ob conuenientiam numeri nomine stellarum nuncupatas, et hinc fabule prestitisse materiam. Nam stellas illas Hyadas uocatas credo ab effectu earum longa animaduersione percepto; Hyas enim grece, pluuia sonat latine, quod eis nomen impositum est, eo quod incipientibus eis apparere, autumnales incipiunt pluuie. Succule uero dicte, quasi succo plene, id est humiditate et pluuiis. Quod autem Bachum nutriuerint, ideo dictum reor, quod humiditate sua seu signi in quo sunt, sole existente in uirgine, plurimum uinetis nocte conferant diurno feruore exhaustis.
+
+Eletra filia fuit Athlantis et Pleionis, et uti ego arbitror, Athlantis Tusci, eo quod uelint aliqui eam coniugem fuisse Corithi regis, quem Tuscum fuisse existimant plurimi; et si Tusci non fuit, Archadis tamen fuit; non enim ad eius concubitum Iuppiter iuisset in Mauros. Hanc a Ioue oppressam peperisse illi Dardanum Troie autorem uolunt, et uiro Iasium. Hec preterea cum sex sororibus a Pleyone matre Plyades appellate sunt; et quia Iouem seu Liberum patrem nutriuere, celum meruerunt et stelle in genu Tauri locate sunt, et a Latinis Uirgilie appellate. De quibus omnibus sic scribet Ouidius: *Plyades incipiunt humeros reserare paternos: Que septem dici, sex tamen esse solent. Seu quod in amplexum sex hinc uenere deorum. Nam Steropem Marti concubuisse ferunt, Neptuno Alcinoem, et te, formosa Celeno. Mayam et Eletram Taygetamque Ioui; Septima mortali Meropes tibi, Sysife, nupsit; Penitet et facti sola pudore latet. Siue quod Eletra Troie spectare ruinas Non tulit; ante oculos opposuitque manum* etc. Astrologi autem dicunt harum unam esse nebulosam, nec posse uideri. Sane ut figmenta paucis expediamus de his, quantum ad nomen et ad assumptionem in celum, dici potest quod de Hyadibus dictum est, esto uelit Anselmus has Plyades non a matre, sed a pluralitate denominatas, cum dicat plyon grece, pluralitatem sonare latine. Uirgilie autem dicuntur, quoniam oriuntur una cum sole, scilicet eo exeunte in Tauro, quia tunc uirgulta augeantur. Iouem autem nutrisse ideo dicuntur, quia opinati sunt nonnulli ethereum ignem ex humiditate terrestri nutriri, quam humiditatem pluuie causant. De Libero autem ut supra ubi de Hyadibus.
+
+Maya Athlantis fuit filia, ut dicit Uirgilius: *At Mayam, auditis si quicquam credimus, Athlas, Idem Athlas generat, celi qui sydera tollit* etc. Ego credo Athlantis Arcadis fuisse filiam, eamque dicit Cingius Uulcano nupsisse et argumento utitur, ut dicit Macrobius Saturnaliorum, quod flamen Uulcanalis Kalendis Maiis huic dee rem diuinam facit. Sed Piso uxorem uulcani Maiestam non Mayam uocari dicit. Hoc tamen asserunt omnes eam Ioui concubuisse atque ex eo peperisse Mercurium. Hanc insuper aiunt Iunonem ex pellicibus Iouis unam summe dilexisse eiusque filium Mercurium lactasse affirmat Martianus. Et huius amoris causam reddunt, quia ea surgente uer et estas ueniunt, quibus aer pulchrior factus letari uidetur. Sed quid non sic Celenum et Eletram et alias, que equo modo surgunt cum Maya? Ratio potest esse hec, quia per Mayam ueteres terram intellexere, in qua diuitie et regna sunt, quibus preest ipsa Iuno. Hec autem Maya apud Romanos in maxima fuit reuerentia, ei quidem, ut ait Macrobius, mense Mayo eo quod ab ea denominatum putarent, ut ubi de Fastis scribit Ouidius, exibebant mercatores una et Mercurio filio sacrum; et quia, ut Cornelius Labeo assentire uidetur, terram eam putant, et Maye nomen a magnitudine sumpsisse, ei pregnantem suem mactabant, quam hostiam Terre propriam dicebant, et hoc ob fecunditatem arbitror. Preterea dicit idem Labeo huic Maye, id est terre, edem Kalendis Maiis dedicatam sub nomine Bone dee, et eandem esse Bonam deam et Terram, sic et Bonam et Faunam et Opem et Fatuam pontificum libris dicit ostendi. Rationes autem supra, ubi de Terra scripsimus, apposite sunt.
+
+Steropes et hec filia fuit athlantis et Pleyonis, quam dicit Ouidius a Marte dilectam, et ex eo peperisse Parthaonem, qui rex fuit Calydonie, Arcadie fere opposite.
+
+Cyleno eque Athlantis et Pleyonis fuit filia, hec a Ioue uiciata Mercurium peperit, alium a superiori, qui cognominatus est Cylenius a matre, seu a monte Arcadie, in quo forte natus est.
+
+Thaygete patrem fuisse Athlantem uolunt et Pleyonem matrem, eamque dicunt placuisse Ioui, et in eius amplexus uenisse, atque ex eo concepisse Lacedemonem, quem filium Taygete Agenoris filie dixerunt alii, et nonnulli eum ex Semele natum uoluere.
+
+Alcyones ex Athlante et Pleyone nata est, placuitque Neptuno, ex quo peperisse uolunt Alcyonem coniugem Cei regis Trachinne.
+
+Meropes, ut reliqui Plyades, Athlantis et Plyonis filia fuit Sysiphoque Corinthyorum rege nupsit, Ouidio teste, et creditur eam Sysipho peperisse Laertem Ulixis patrem, et Glaucum, et Creontem.
+
+Calipso nynpha, ut dicit Priscianus in maiori uolumine, filia fuit Athlantis, ex qua tamen matre non dicit, quod etiam ante Priscianum testatur Omerus in Odissea dicens: {entha men Atlantos thugater doloessa Kalupso} Que latine sonant : ubi certe Athlantis filia dolosa Calipso, Cuius autem Athlantis ignoratur. Ad hanc, ut Omerus testatur, peruenit Ulixes naufragus, et UII annis apud eam detentus est. Fuit enim hec domina cuiusdam insule Ogigia nuncupate, seu a se Calipso denominate.
+
+Epymetheus filius fuit Iapeti ex Asya coniuge, ut ait Leontius. Hic ingenio ualens hominis, statuam primus ex luto finxit, quam ob rem dicit Theodontius indignatum Iouem et eum uertisse in symiam, atque religasse apud insulas Pytacusas; cuius figmenti reseratio talis est. Sunt symie animalia inter alia hoc a natura infixum habentia, ut quicquid uiderint quenque agentem, et ipse facere uelint, et aliquando faciant; sic uisum est Epymetheum ad instar nature uoluisse hominem facere et sic, symie imitatus naturam, Symia dictus est. Apud Pytagusas insulas ideo symiam religatam dixere, eo quod olim abundauerint symiis insule ille, seu forsan iageniosis hominibus et in suis operibus naturam imitantibus.
+
+Pyrra Epymethei fuit filia, ut dicit Ouidius, et Deucalionis coniunx. De qua idem Ouidius sic: *Deucalion lacrimis ita Pyrram affatur abortis: O soror, o coniunx, o femina sola superstes, Quam commune mihi genus et patruelis origo, Deinde thorus iunxit, nunc ipsa pericula iungunt*. Hec autem cum esset piissima mulierum una eum Deucalione uiro diliuuium passa est, eique IIII peperit filios.
+
+Prometheus Iapeti fuit filius ex Asya nynpha coniuge eius, ut Uarro testatur ubi De origine lingue latine, et alii plures. Hunc ante alios omnes formasse hominem ex terra dicit Ouidius: *Siue recens tellus seductaque nuper ab alto Ethere cognati retinebat semina celi. Quam satus Iapetho mixtam pluuialibus undis Finxit in effigiem moderantum cuncta deorum. Oratius autem aliquid superaddens dicit in Odis: Fertur Prometheus addere principi Limo coactus particulam undique Desectam insani leonis Uim stomaco apposuit nostro* etc. Uerum Claudianus in Panegirico IIII consulatus Archadii fabricam istam longe plenius omnium longa tamen uerborum serie describit dicens: *Disce orbis, quod quisque sibi, cum conderet artus Nostros, ethereis miscens terrena Prometheus, Sinceram patri mentem furatus Olympo, Continuit claustris indignantemque retraxit. Et cum non aliter possent mortalia fingi, Adiunxit geminas: ille cum corpore lapse Intereunt, hec sola manet bustoque superstes Euolat; hanc alta capitis fundauit in arce, Mandatricem operum prospecturamque laborum. Illas inferius collo, preceptaque summe Passuras domine, digna statione locauit. Quippe opifex ueritus confundere sacra prophanis, Distribuit partes anime, sedemque remouit. Iram sanguinei regio sub pectore cordis Protegit imbutam flammis, auidamque nocendi, Precipitemque sui. Rabie succensa tumescit; Contrahitur tepefacta metu, cumque omnia secum Duceret, et requiem membris uesana negaret. Inuenit pulmonis opem madideque furenti Prebuit, ut tumide ruerent in mollia fibre. At sibi multa petens nil collatura Cupido, In iecur et tractus imos compulsa recessit. Que uelut immanes reserans ut belua rictus, Expleri pascique uelit: nunc uerbere curas Torquet auaritie, stimulis nunc frangit amorum, Nunc gaudet, nunc mesta dolet satiataque rursus Exoritur, cesaque redit pullulantius ydra* etc. Sane his a Seruio et Fulgentio superadditur fabula. Dicunt enim cum Prometheus ex luto finxisset inanimatum hominem, miratam eius eximium opus Mineruam eique spopondisse quicquid ex celestibus bonis uellet in perfectionem operis sui. Qui cum respondisset se nescire, nisi uideret que apud Superos sibi essent utilia, ab ea eleuatus in celum est; ubi cum cerneret celestia omnia flammis animata, ut suo etiam operi flammam immitteret, clam ferulam rotis Phebi applicuit, et ea accensa ignem furatus reportauit in terras, et pectusculo ficti hominis applicauit, et sic animatum reddidit eumque Pandora uocauit. Quam ob rem irati dii eum per Mercurium Caucaso alligari fecerunt et uulturi seu aquile iecur eius uel cor dilaniandum perpetuo dederunt; cuius conquestionem in rupe satis longo carmine Eschylus Pictagoreus poeta describit, asserens illi cor ab aquila rostro discerpi, et mox iterum restaurari, ac iterum ab aue laniari, et sic indesinenter uexari. Hominibus autem, ut Saphos et Esyodus dicunt, dii ob hoc morbos et maciem ac mulieres immisere. Oratius autem dicit tantum maciem et febrem, ut in Odis: *Audax Iapeti genus Ignem mala fraude gentibus intulit. Post ignem etherea domo Subductum macies et noua febrium Incubuit cohors* etc. Harum fictionum inuolucrum, serenissime rex, non erit leue corticem aperire; multa enim insunt longa exquirentia uerba, que si non apponantur, erit paucis plurimum ingenii oportunum. Faciam igitur resecans quantum potero, ut prestabit Deus. Et ante omnia uidendum puto quis fuerit Prometheus iste. Qui quidem duplex est, sicut duplex est homo qui producitur. Primus autem Deus uerus et omnipotens est, qui primus hominem ex limo terre composuit, ut Prometheum fecisse fingunt, seu natura rerum, que ad instar primi reliquos etiam ex terra producit, sed alia arte quam Deus. Secundus est ipse Prometheus, de quo ante quam aliam scribamus allegoriam, secundum simplicem sensum, quis fuerit uidendum est. Dicit ergo Theodontius de Prometheo isto legisse, quod cum illi Iapeti patris, eo quod natu maior esset, successio deberetur, iuuenis et dulcedine studiorum tractus ultro illam Epymetheo fratri cum duobus paruis filiis, Deucalione et Yside derelictis, in Assyriam abiit et inde, postquam aliquandiu insignes eo euo audisset Caldeos, in uerticem Caucasi secessit. Ex quo longa meditatione et experientia percepto astrorum cursu, procuratisque naturis fulminum et rerum plurium causis, ad Assyrios rediit eosque astrologiam docuit et procurationes fulminum, et quod omnino ignorabant ciuilium hominum mores, egitque adeo, ut quos rudes et omnino siluestres et ritu ferarum uiuentes inuenerat, quasi de nouo compositos ciuiles relinqueret homines. Quibus sic premissis uidendum est quis sit productus homo, quem supra dixi duplicem esse. Est enim homo naturalis, et est homo ciuilis, ambo tamen anima rationali uiuentes. Naturalis autem homo primus a deo ex limo terre creatus est, de quo et Ouidius et Claudianus intelligunt, esto non adeo religiose, ut christiani faciunt; et cum ex luto illum Prometheus iste primus formasset, insufflauit in eum animam uiuentem, quam ego rationalem intelligo, et cum hac sensitiuam et uegetatiuam potentias, seu secundum quosdam animas; uerum he naturam habuere corpoream, et nisi peccasset homo, fuissent eterne, sicuti et rationalis est, cui diuina natura est. Hunc perfectum fuisse hominem circa quoscunque actus terreos credendum est; nec opinari debet quisquam oportunum illi fuisse ad eruditionem temporalium rerum Prometheum aliquem mortalem; uerum qui a natura producta sunt, rudes et ignari ueniunt, imo ni instruantur, lutei agrestes et belue. Circa quos secundus Prometheus insurgit, id est doctus homo, et eos tanquam lapideos suscipiens quasi de nouo creet, docet et instruit, et demonstrationibus suis ex naturalibus hominibus ciuiles facit, moribus scientia et uirtutibus insignes, adeo ut liquido pateat alios produxisse naturam, et alios reformasse doctrinam. Libet ex multis unum soltem exemplum inducere. Legimus inter scelestissimos quoscunque et perdite luxurie iuuenes Athenienses Polemonem fuisse principem, qui mane a conuiuio surgens temulentus et unguentis fragrans, sertisque spectabilis et uestimentis suorum scelerum letus infamia, scolas Xenocratis prudentum atque modestorum hominum refertas intrasse, risurus, arbitror, potius quam auditurus precepta legentis. Cuius aduentus et si turbationem omnibus iniecisset, solus Xenocrates immoto uultu perseuerans, omissis de quibus erat sermo, de temperantia et modestia cepit, tanteque fuit eius demostratio efficacie, ut Polemon non aliter quam si ueterem eiecisset animam et ab ore disserentis aliam suscepisset, eiectis sertis, et intra pallium reducto brachio, et omni conuiuiali letitia posita, et omni omnino eiecta lasciuia, ex illecebri ganeone splendidus euasit phylosophus. Bene ergo ostenditur homines quacunque ineptia deformes a sapientibus reformare, et qui lutei erant nuditate aut uiciorum ignauia, sacris animari preceptis, et ciuiles homines effici. Sed ad ulteriora progrediendum est, ut omnis fictionis aperiatur particula. Dicunt igitur ante alia Mineruam opus huius miratam eum in celum traxisse, daturam si quid ad opus suum perficiendum cerneret oportunum. Quod ego sic intelligendum reor, pro Minerua, scilicet sapientem uirum, qui nature opus admiratur, hominem, scilicet ex luto productum, et cum eum uideat imperfectum quantum ad doctrinam et mores cupiens eum animare, id est perficere, sapientia duce, per speculationem ascendit in celum, et omnia ibi igne animata uidet, ut intelligamus quod in celo, id est in loco perfectionis, sunt omnia animata igne, id est claritate ueritatis, sic et perfectus homo nulla ignorantie nebula offuscatur, et meditatione continua uersatur in celis. Deinde a rota solis furatur hic ignem, et defert in terris, et pectori infert luteo homini, et uiuus efficitur. Equidem non incongrue dictum est. Non enim in theatris uel plateis et in propatulo ueritatis claritatem adipiscimur, quin imo in solitudinibus semoti, et exquisita taciturnitate speculamur, et crebra meditatione rerum naturas exquirimus; et quia ista talia clam fiunt, quasi furari uidemur, et ut appareat unde sapientia ueniat in mortales, dicit quod a rota solis, id est e gremio dei, a quo omnis sapientia est, ipse enim uerus est sol qui illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, cuius eternitatem per rotam non habentem principium neque finem designare uoluere, et hoc apposuere ut de ipso uero Deo et non de sole creato acciperemus dictum. Hanc demum flammam, id est doctrine claritatem, inmittit pectori lutei hominis, id est ignari. Nam et si omnibus largitor ille munerum deus animam bonam et perfectam infundat, corporea moles caligine infecta terrestri adeo uires retundit anime, ut plurimum nisi doctrina iuuentur, et excitentur adeo obtorpescunt, ut potius bruta quam rationabilia animalia uideantur. Doctrina igitur sapientie a Deo suscepte prudens homo animat, id est sopitam animam excitat lutei, id est ignari hominis, qui tunc uiuere dicitur, dum ex bruto rationalis efficitur, seu effectus est. Explicito autem homine iratos deos dicunt quedam fecisse, ut religasse Prometheum in rupe, immisisse febrem, maciem et feminas hominibus. Circa quod quantum ad primum aduertendum est hic poetas more uulgi et improprie fuisse locutos. Existimat quidem uulgus iners, iratum deum aduersus quemcunque laborantem uident, quantuncumque circa laudabile opus fatigetur, quasi nil preter ocium detur a pacato deo, et ideo iratum putauere deum Prometheo, eo quod assiduo studio noscendarum rerum laboraret. Seu ideo iratos dixere, quia laboriosa hominibus immisere. De ista ira qualis sit, supra ubi de Fama dictum est. Quod autem duci et alligari Caucaso Prometheum a Mercurio fecerint, peruertitur ordo, nam prius in Caucaso fuit Prometheus, quam hominem rapto igne animaret. Ductus est igitur futurus et iam desiderio ipso prudens homo a Mercurio interprete deorum, id est ab eruditione alicuius enucleantis secreta nature impulsus in Caucasum, id est in solitudinem, quantumcunque secundum hystoriam in Caucasum secesserit, et ibi religatus in rupe, id est a propria uoluntate detentus. Ibi illi precordia aiunt ab aquila lacerari, id est a meditationibus sublimibus anxiari, que longo exhausta meditationis lobore tunc restaurantur, quando per ambages uarias exquisita alicuius rei ueritas reperitur. Et hec quantum ad ficta de Prometheo, quem profecto maiores nostri asserunt eximium sapientie doctorem fuisse. Nam Augustinus in libro De ciuitate dei, et post eum Rabanus et Luon Carnothensis equo fatentur consensu, eum scientia insignem fuisse uirum. Eusebius preterea in libro Temporum dicit, Argo regnante Argiuis fuit Prometheus, a quo homines factos esse commemorant, et re uera cum sapiens esset, feritatem eorum et nimiam imperitiam ad humanitatem et scientiam transfigurabat. Post hunc Seruius etiam de eo testatur quia prudentissimus uir fuit et a prouidentia denominatus, et quod primus astrologiam Assyrios docuerit, quam in altissimo residens Caucasi uertice maxima cum cura didicerat. Hunc insuper dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum, primum simulacra ex luto componere inuenisse, quod forsan de compositione hominis ex luto fabule dedit initium. Sic et Plinius ubi De naturali hystoria dicit, eum primo docuisse ignem e silice prouocatum ferula seruari. Uoluere insuper iratos deos immisisse hominibus maciem, febrem, et mulieres. Pro macie ego intelligo labores corporeos, quibus extenuamur et ad quos nascirnur illius crimine, cui dictum est: *Cum sudore uultus tui uesceris pane tuo*. Hic autem maciei uiam dedit intranti. Per febres uero, ardores concupiscientie, quibus angimur et uexamur assidue, uoluisse reor. Mulier autem ad solatium creata est, sed inobedientia sua facta est stimulus, nec equidem paruus, si rite intueri uelimus, quod ut potius alienis uerbis quam meis ostendam, quid preclarissimus preceptor meus, Franciscus Petrarca, eo in libro quem De uita solitaria scripsit, de eis sentiat libet apponere. Dicit enim sic: Nullum uirus adeo pestiferum uitam hanc sectantibus ut muliebre consortium; femineus enim decor eo formidolosior funestiorque, quo blandior, ut sileam mores, quibus omnino nichil instabilius, nichil studio quietis infestius. Quisque requiem queris, feminam caue, perpetuam offisinam litium ac laborum. Raro sub eodem tecto habitant quies et mulier. Satyrici uerbum est: Semper habitet lites, alternaqua iurgia lectus, In quo nupta iacet: minimum dormitur in illo. Nisi forte tranquillior est concubine accubitus, cuius et fides minor, et maior infamia et litigium par. Scitum est et illud clari oratoris dictum: Qui non litigat celebs est. Post hoc paulo infra sequitur idem. Quisquis ergo litem fugis, et feminam fuge. Uix alteram sine altera effugies. Femine, et si quod rarum est, mitissimi mores sint, ipsa presentia, utque ita dixerim, umbra nocens est. Cuius siquid fidei mereor, uultus atque uerba cunctis qui solitariam pacem querunt, non aliter uitandi sunt, non dico quam coluber sed quam basilisci conspectus ac sibila; nam nec aliter oculis, quam basiliscus interficit, et ante contactum inficit. Hec ille. Que et si multa sint et uera, haberem que dicerem longe plura, sed quoniam non exigit intentum presens, hec de stimulo humani generis dixisse sufficiant.
+
+Pandora dicit Fulgentius nominatum eum, quem Prometheus primum ex luto confecit, quod a Fulgentio ob id dictum puto, quia Pandore significatum sit in latino omnium munus, eo quod non ex notitia unius tantum rei componatur sapiens, sed ex multis et uerius ex omnibus, sed talis solus est deus. Posset preterea dici Pandora a pan quod est totum, et doris quod est amaritudo, quasi Pandorus omni amaritudine plenus. Nil enim in presenti uita potest homo absque amaritudine possidere, quod utrum uerum sit, se unusquisque exentiat et uidebit. Iob autem uir sanctus et patientie insigne specimen, uolens hoc humano improperare generi, dixit: homo natus de muliere, breui uiuens tempore, multis repletus miseriis etc.
+
+Ysis, ut ait Theodontius, filia fuit Promethei et paruula a patre Epymetheo patruo derelicta. De qua ipse Theodontius talem recitat hystoriam. Dicit enim quod cum uirgo excreuisset et prestantissimi decoris esset, iam matura uiro Ioui placuisse, et ab eo actum seu potentia seu suasionibus, ut in eius iret concubitum, ex quo Ysidem dicit Ioui Epaphum peperisse. Tandem seu tanto fidens amasio puella, seu quia natura ardentis esset animi, in regni cupidinem incidit, et auxiliariis a Ioue habitis et aliunde contractis uiribus, quasi in effetum uiribus regem, animum iniciens, Argum Argiuorum regem annositate decrepitum, sed alias oculatum hominem traxit in bellum, aduersus quem cum descendisset in aciem, factum est, ut fractis Ysidis uiribus, ipsa caperetur Ysis et ab Argo seruaretur captiua. Uerum iussu Iouis patris sui Stilbon, qui postea Mercurius appellatus est, homo eloquentissimus et audacia atque industria plenus, decipulis suis egit ut occiso a se Argo sene, a captiuitate liberaretur Ysis. Cui cum non bene cederent res in patria, sue confisa solertie, conscensa naue, cui uacca erat insigne, ad Egyptios transfretauit, et cum ea Stilbon ob perpetratum facinus pulsus ex Grecia, et cum ibi iam Apis potentissimus esset, eidem nupsit, et datis Egyptiis caracteribus licterarum atque ostenso terre cultu, in tam grandem deuenit Egyptiorum extimationem, ut non mortalis femina sed dea potius haberetur, diuinique illi adhuc uiuenti impenderentur honores. Leontius uero dicebat se a Barlaam habuisse, hanc Ysidem ante transfretationem Apis in Egyptum, eidem Api nupsisse, et post modum cum Ioue concubuisse, et ob id cum rescisset indignatus Apys, regno Argiuorum relicto, in Egyptum abiisse, et eam post modum ad se accedentem ultro suscepisse. In quibus tot sunt ab utraque parte operum et temporum inconuenientia, ut non solum auferatur hystorie fides, sed nec etiam aliqua possit uerisimilitudo rerum adaptari, et potissime adueniente Iouis obstaculo, cuius cum Api conuenientia tempora huic hystorie plurimum auferunt fidei. Sane solertibus huius ueritatis inquisitio relinquatur.
+
+Deucalion, omnium ueterum testimonio, Promethei filius fuit, cui adulto Epymetheus patruus Pyrram filiam iunxit coniugio. Mitis enim ingenii homo fuit et Pyrra piissima femina, de quibus Ouidius: *Non illo melior quisquam nec amantior equi Uir fuit, aut illa reuerentior ulla deorum* etc. Huius enim tempore apud Thessalos ingens fuit diluuium, de quo fere omnes scriptores ueteres mentionem faciunt; finguntque plurimi, excrescentibus aquis, Deucalionem solum cum Pyrra coniuge in nauicula euasisse, et in Parnasum deuenisse montem, et cum iam aque cessarent Themis adisse oraculum consulturi de humani generis restauratione; eiusque iussu, tecto capite solutisque uestibus postergasse saxa, tanquam magne parentis ossa, et ea in homines feminasque conuersa. Hoc figmentum a Barlaam sic explicatum referebat Paulus. Dicebat enim se legisse in Grecorum antiquissimis annalibus ob hoc diluuium territos homines, et ad suprema usque montium effugisse, atque intrasse cauernas, et antra una cum mulieribus suis expectaturos finem; et ad hos Deucalionem et Pyrram, cessantibus aquis, in mesto atque supplicum habitu accessisse, et Deucalionem hominibus et Pyrram mulieribus, non absque labore maximo, suasisse aquas cessasse nec amplius fore timendum; et sic eos e uerticibus montium atque ex saxeis antris, eis scilicet ambobus precedentibus, in habitationes et tecta reduxisse. Porro Theodontius non sic; dicit enim delatum Deucalionem cum coniuge et aliis pluribus in naui ad Parnasum, et cum cessassent aque, ibi regni sui sedem statuisse, cum primo Thessalis imperaret, et ex communi consilio tanquam pro bono publico factum, ut reuocatis hominibus et mulieribus e cauernis, quarum quantitas maxima longe hominum numerum excedebat, eo quod uenientibus aquis pauidiores longe ante quam homines in montana confugerant, et sic ex eis nulla periit, cum ex hominibus multi absorpti sint, posita uerecundia, quam per tectum caput intelligit, non enim uerecundantur nisi uidentes, indistincte homines quibuscunque mulieribus miscerentur, quod per solutas uestes dicit ostendi; nam ut ubi de Uenere dictum est, Ueneris cingulum est dictum ceston quod ipsa fert ad legiptimos coitus; cum uero in illicitos tendit, cingulum deponit, et sic illi solutis uestibus in illicitos ire coitus ostendebant, et hoc augende prolis causa, cum ex multitudine mulierum uirorum paucitas possit amplissimam prolem suscipere. Quod autem illos uocat ossa parentis, non ob aliud dictum puto, nisi quia sicuti saxa terre molem ne effluat continent, sic et ossa hominum corpora seruant in robore; sic et labores agricultorum agunt, ut ea producuntur ex terra ex quibus nutricamur atque consistimus, quasi uideantur ex agris assumpti qui incoluere postea ciuitates. Ego autem reor illos parentis ossa dictos, quia ex cauernis et antris montium uti lapides facimus, educti sunt, et ob duritiem suam saxei dicti.
+
+Ellanum dicit Theodontius filium fuisse Deucalionis et Pyrre, quem ait Barlaam, patre mortuo, adeo nomen suum et imperium ampliasse, ut fere omnis Grecia, que in Egeum mare uersa est, a nomine suo Ellada nominata sit et Ellades Greci.
+
+Psytacus Deucalionis et Pyrre filius, ut ait Theodontius, Promethei aui sui doctrinis imbutus, ad Ethyopas abiit, ubi in maxima ueneratione habitus cum in longissimum euasisset euum, orauit ut rebus subtraheretur humanis. Cuius precibus dii faciles eum in auem sui nominis mutauere. Huius ego fictionis causam credo sui nominis et uirtutis famam, que, eo cano mortuo, uiriditate durauit perpetua, uti sunt perpetuo uirides aues ille. Fueri qui crederent hunc Psytacum eum fuisse, qui unus ex septem sapientibus dictus est, sed Theodontius dicit eum longe antiquiorem.
+
+Dyonisius, ut testatur Eusebius in libro Temporum, Deucalionis fuit filius, eiusque facta claruisse dicit circa initium ducatus Moysis. Que tamen fuerint nusquam legisse memini, preterquam cum in Atticam uenisset, a Semaco quodam susceptus hospitio, filie eius capree pellem largitus est.
+
+Fentratem Deucalionis fuisse filium Paulus et nonntilli alii arbitrantur, eo quod de eo sic referat Tullius in libro Tusculanarum questionum. Dycearcus autem in illo sermone, quem Corynthi habitum tribus libris exponit, doctorum hominum disputantium, in primo libro multos loquentes facit, duobus Fentratem quendam Phyotam senem, quem ait a Deucalione ortum, disserentem inducit etc. Ex quibus preter originem apparet eum fuisse phylosophum.
+
+Astreus filius fuit Tytanis et Terre, ut asserit Paulus. Hunc dicunt Seruius et Lactantius cum Aurora concubuisse et ex ea genuisse Astream uirginem, nec non et Uentos omnes. Quos dicit Paulus cum senex esset, dum fratres aduersus Iouem bellum mouissent, omnes armauit et emisit in Superos. Esto Lactantius dicat eos ab Athlante armatos. Astreum potentem aliquem atque superbum fuisse hominem existimo, ideo Uentorum patrem dictum, quia alicui uentose regioni prefuerit; quod illos armauerit in Superos, a uentorum discursione sumptum est, qui si a terre concauitatibus ueniant, ut in altum erumpant necesse est.
+
+Astream Astrei Tytanis fuisse filiam satis uulgatum est, que, quoniam diis fauit aduersum patrem et patruos, in celum assumpta est, et in Zodiaco locata, ea in parte, que ab ea Uirgo denominata est. Nunc autem quid sibi uelit fictio uideamus. Astreum Astree patrem ego hic non hominem, sed celum astrigerum intelligo, quod ex se Iustitiam gignit, dum perpetuo ordine sibi diuino munere dato inferioribus corporibus unicuique iuxta sui qualitatem indesinenter oportuna concedit, et huius exemplo legum latores, prout humano ingenio possibile est, nostram ordinauere iustitiam. Ex Aurora autem ideo nata dicitur, quia sicuti aurore claritas solem procedit, sic ex notitia certa rerum gestarum debet oriri seu oritur iustitia seu iudicium. Diis fauisse dicitur, quia bonis semper fauet iustitia et eicit reprobos. Ea enim in celi parte ideo posita est, quia contigua est equinoctio, ut ostendatur ex iustitia rerum equitatem consequi, et sicut sole ibidem existente equa temporis pars nocti atque diei ab eodem sole conceditur, sic a iustitia eque ius redditur depresse conditionis hominibus atque claris.
+
+Uenti, ut perhibent Seruius et Lactantius, Astrei Tytanis et Aurore fuere filii. Hos dicit Lactantius a Iunone ob natum Epaphum incitatos in Iouem, quam ob causam a Ioue cauernis clausi sunt, et sub imperio Eoli religati. Sed aliam causam dicit Theodontius a Pronapide monstrari in Protocosmo, que talis est. Dicit enim Pronapides Litigium egre plurimum tulisse a Ioue de celo fuisse deiectum, et ob id ad Inferos descendisse, et conuentis Furiis orasse, si quid unquam eorum uotis suus labor posset in posterum uoluptatis afferre, irent et sua uenena quiescentibus Uentis inicerent, ut Furiis infestati, Iouis regnum infestarent, atque quietem; que euestigio tendentes, cum eos pacifice sedentes in domo patria inuenissent, non solum furias sed odia immisere, adeo ut in regiones suas abeuntes, confestim unus in alterum discursum facere, et omne celum terramque concutere incepere. Quibus perterritus primo Iuppiter, deinde commotus, eis non absque labore captis et cauernis Eoli inclusis, eos sub eius esse iussit imperio. De quibus sic dicit Uirgilius: *Nymborum in patriam, loca feta furentibus austris, Eolyam uenit. Hic uasto rex Eolus antro Luctantes uentos tempestatesque sonoras, Imperio premit ac uinclis et carcere frenat. Illi indignantes magno cum murmure montis Circum claustra fremunt, celsa sedit Eolus arce Sceptra tenens mollitque animos et temperat iras. Ni faciat, maria ac terras celumque profundum Quippe ferant rapidi secum uerrantque per auras. Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris, Hoc metuens molemque et montes insuper altos Imposuit, regemque dedit, qui federe certo, Et premere et lapsas sciret dare iussus habenas* etc. Si predictarum fictionum uolumus habere sensum, ante alia necesse est ut Astreum horum patrem celum credamus astrigerum, ita tamen ut umum sit celum quicquid inter lune concauum et octaue spere conuexum continetur; nam motum celi et planetarum tanquam a remotiori tantum paululum causa causari arbitror. Si autem Astreum hominem Uentorum patrem uoluerimus, iam supra dictum est eum imperasse locis, ex quibus multi orirentur uenti, et hinc dictus est Uentorum pater. Aurore autem ideo dicuntur filii, quia ut plurimum appropinquante aurora consueuerint uenti oriri; quod nautarum approbat autoritas et consuetudo; illa enim hora eos surgere dicunt, et ob id eadem hora ut plurimum sua nauigationes incipiunt; et hinc Aurore filii nuncupati sunt. Eos autem a Iunone in Iouem armatos fuisse, ideo fictum est, quia a terra emitti creduntur, que Iuno est, et quadam terre respiratione impelli, et cum alibi nequeant preter in aerem inpingi, cum aer Iuppiter sit, in Iouem armatos fictum est, id est impetuosos. Quod autem Litigium opere Furiarum eos et inquietare regnum Iouis et inter se hostes fecerit, hoc a motu eorum et opere sumptum est; nam si ab oriente uentus surrexerit, et itidem ab occidente, ut et per aerem et in se concurrant necesse est, ex quo uidentur hostes et regnum inquietare Iouis. Eos autem sub imperio Eoli religatos in cauernis ideo dictum est, quia Eolydes insule quibus olim prefuit Eolus, et ab eo denominate sunt, plene sunt cauernarum, cauerne autem plene sunt aeris et aque, cuius motu causatur calor, et ob calorem surgunt ex aqua uapores, quos calor ipse resoluit in aerem; qui cum in loco non capaci consistere nequeat, egreditur, et si arctus sit agressus, de necessitate impetuosior et sonorior et diuturnior exit, et sic cum generati uenti ex cauernis Eolidarum insularum exeant, fictum est eos in cauernis Eoli religatos atque suo sub imperio positos. Sed Uirgilius sub hac fictione longe aliud sentit, quod quoniam non spectat ad propositum non appono. Est preter fictiones horum pregrandis potentia; sunt distincte regiones et nomina; sunt insuper secundum quosdam pauciores, secundum uero alios plures, nec eisdem nominibus ab omnibus nuncupati sunt; de quibus antequam ad singulorum sermonem ueniamus, pauca dixisse non erit incongruum. Dicit ergo de eorum potentia et regionibus atque nominibus sic Ouidius: *Et cum flaminibus facientes frigora uentos, His quoque non passim mundi fabricator habendum Aera permisit: uix nunc obsistitur illis, Cum sua quisque regat diuerso flamina tractu, Quin lanient mundum, tanta est discordia fratrum. Eurus ad auroram Nabatheaque regna recessit Persidaque et radiis iuga subdita matutinis, Uesper et occiduo, que litora sole tepescunt, Proxima sunt Zephyro; Scithiam septemque triones Horrifer inuasit Boreas, contraria tellus Nubibus assiduis pluuioque madescit ab Austro* etc. In quibus carminibus, et si multum dictum sit, est tamen eorum tam grandis uiolentia, ut non dicam pregrandes naues pondere honustas multiplici per maria tensis euehat uelis, seu annosas quercus, euulsis e solo radicibus, in regionem alteram deferat, quin imo celsas turres arcesque sublimes perpetuo solidatas saxo impetu euertat suo, et montium altos uertices tanta concutiat rabie, ut mundum omnem, si rerum pateretur natura, extra ueteres terminos uideatur posse transferre. Hos duodecim esse dicit Ysidorus Ethymologiarum libro, eosque sic disponit et nominat: *Qui ab oriente uerno in occiduum tendit ideo dicitur Subsolanus, quia sub ortu solis nascatur*. Huic duos collateralis adnectit, Eurum scilicet a sinistris, quem sic ait uocari, eo quod ab Eoo spiret, id est ab oriente estiuo; a dextris uero dicit esse Uulturnum, sic dictus quod alte tonet. Austrum inde a meridie flantem sic dicit dici, quod aquas hauriat, eumque grece appellari Nothum. A dextris eius dicitur esse Euroastrum, inde dictum quod inter Eurum sit et Austrum. Sic et qui a sinistris est Austroaffrum, quia inter Austrum sit et Affrum. Sic et idem Lybonothus uocatur, eo quod inde Lybs et hinc sit illi Nothus. Zephyrum autem subsequenter ab occiduo flantem dicit, eo sic appellatum quod flores et gramina eius uiuificentur spiritu, atque eundem uocari Fauonium latine, quod his faueat que nascuntur. Cuius a dextra Affricum seu Lybim a regione unde spirat denominatum. A leua uero chorum, eo quod uentorum circulum claudat et quasi chorum faciat. Antea tamen dicit Caurum nominatum, et a nonnullis Argeston. Septentrionem inde dicit dictum, eo quod a circulo septem stellarum consurgat. Cui ponit a dextra Circium, a uicinitate Chori sic denominatum A sinistra uero Aquilonem cuius nominis causam dicit, quia aquas extinguat et dissipet nubes. Eumque dicit et Boream nominari, quod ab Yperboreis montibus egredi uideatur. Scribit preterea Ysidorus, his XII designatis, alios etiam esse uentos, quos ego eosdem puto, sed aliis nominibus appellatos, ut puta Ethesyas, quas ait statuto anni tempore a Borea in Egyptum efflare. Sic et Auram et Altanum. Auram uero ab aere dictam, quod lenis, quasi agitatus leniter aer. Altanum in pelago fieri et ab alto denominatum. Turbonem insuper a terra dictum dicit; est enim uentorum circumuolutio quedam perniciosa persepe. Fragorem a fractarum rerum sonitu denominari uentum ait. Sic et procellam dictam, eo quod cum pluuia flans euellat. Uitruuius autem, ubi de Architectonica scripsit, XXIIII esse uentos ostendit. Dicit enim Austri collaterales Leuconothum et Altanum, Affrici Lybonothum et Subuesperum, Fauonii Ergastes et Ethesias, Cauri Circium et Chorum, Septentrionis Tracias et Gallicum; Aquiloni Supernas et Cecias, Solano Curbas et Orinthias, Euro Circias et Uulturnum. Alibi autem dicit idem Uitruuius eos UIII tantum esse, scribens, Andronicum Cirrestem ad demonstrationem opinionis huius, Athenis turrim octogonam construxisse, et singulis lateribus sculptam eius uenti ymaginem, cui illa facies muri esset aduersa, posuisse, et tandem metha marmorea super turrim imposita, ereum trionem super imposuit illi dextra uirgam porrigentem. Qui cum circumageretur a uentis, uirga designabat, quis esset qui flaret, et sic dicit compertum inter Solanum et Austrum Eurum, inter Austrum et Fauonium Affricum, inter Fauonium et Septemtrionem Caurum seu Chorum, inter Septentrionem et Solanum Aquilonem. Quam descriptionem tanquam optimam atque ueram Mediterranei maris naute omnes seruant, et potissime Ianuenses, qui profecto ceteros nautice artis excedunt ingenio.
+
+Expedito de uentis in generali, de unoquoque secundum Ysidori descriptionem in particulari pauca dicenda sunt; et primo de Subsolano orientali uento. Hic, ut Beda dicit, calidus est et siccus, sed temperate et ideo calidus, quia diu sub sole moretur. Siccus autem, quia cum Occeanus orientalis multum distet a nobis, ex quo humiditatem summere creditur, eam omnem ueniendo dimittit. Sed absit ut credam ridiculum istud, omnem scilicet uentum, qui ad nos ab orientis plaga uenit, oriri in oriente extremo, cum certissimum habeatur multos apud Eolidas oriri, ut predictum est, ex quibus nonnulli in nos efflant quos nos orientales et merito dicimus; quam ob causam, salua semper reuerentia Bede, frustra dictum puto eos ob longinquitatem originis sue ad nos mutata complexione uenire. Huic eiusdem complexionis sunt a destris Uulturnus omnia desiccans, a sinistris uero Eurus nubes aggregans seu generans.
+
+Nothus australis est uentus, naturaliter frigidus et siccus, uerum dum per torridam zonam ad nos ueniens transit, calorem assumit, et ab aquarum multitudine in meridie existente sumit humiditatem. Et sic mutata natura ad nos uenit calidus et humidus, et calore suo poros terre aperit, et humorem ut plurimum multiplicare, et nubes et pluuias inducere consueuit. Huius formam sic describit Ouidius: *Madidis Nothus euolat alis, Terribilem picea tectus caligine uultum: Barba grauis nymbis, canis fluit unda capillis, Fronte sedent nebule, rorant penneque sinusque* etc. Huic eiusdem complexionis a dextris est Euroaster, qui tempestates in mari generat, eo quod, ut Beda dicit, ab imo sufflet. A sinistris autem Austroaffer, quem aliqui dicunt calidum et temperatum.
+
+Septentrio uentus est a plaga in qua oritur nuncupatus. Nascitur enim in locis aquosis et congelatis et excelsis montibus, ex quibus ad nos usque purus flat, eo quod in locis, per que transitum facit, nullus ob intensum frigus resoluitur uapor. Hic aerem serenum facit, et quas exciuerat Auster pestes, repellit et purgat. Complexione autem cum collateralibus frigidus est et siccus. Qui enim a dextris est, Circius appellatur, niuium grandinumque productor. A sinistris autem Aquilo est, seu Boreas, de quo latior sermo sequitur.
+
+Boreas seu Aquilo uentus collateralis est Septentrionis, et natura sua habet nubes dissipare et aquas ligare gelu; de quo sic Ouidius in persona eiusdem dicit ad ostendendas uires eius: *Apta michi uis est, qua tristia nubila pello Et freta concutio nodosaque robora uerto, Induroque niues et terras grandine pulso. Idem ego cum fratres celo sum nactus aperto, Nam michi campus is est, tanto molimine luctor, Ut medius nostris concursibus insonet ether, Exiliantque cauis elisi nubibus ignes. Idem ego, cum subii conuexa foramina terre, Supposuique ferox imis mea terga cauernis, Sollicito manes totumque tremoribus orbem. Hac ope* etc. Ex hoc plures dicuntur fabule. Nam Seruius dicit eum amasse Yacintum puerum, qui etiam ab Apolline amabatur, et quoniam cerneret amorem pueri in amorem Apollinis magis quam in se flecti, iratus disco ludentem interemit. Preterea dicit Ouidius, eum amasse Orythiam Erichthonii regis Athenarum filiam, ac eam in coniugem postulasse; que cum non daretur, indignans se disposuit ad rapinam, nec distulit quin imo: Excussit pennas, quarum iactatibus omnis Afflata est tellus latumque perhorruit equor. Puluereamque trahens per summa cacumina pallam Uerrit humum, pauidamque metu caligine tectus Orythiam amans fuluis amplectitur alis. Et sic illam rapuit, et ex ea Zethum et Calaym filios suscepit. Insuper dicit Omerus in Yliade inducens Eneam Achilli loquentem in pugna: Boream pulcherrimas Dardani adamasse equas et ex eis equos XII uelocissimos suscepisse. A quibus si corticem fabularum amouerimus, aduertemus primo Boream Yacinthum, qui flos est et ideo puer, quia nullus diu uiuit flos, amare; hac in forma, quia forte flabat sepissime per prata plena yacintis, quasi uisurus quos diligebat, uti et nos crebro uisuri uadimus quos amamus. Qui Yacintus et ab Apolline, id est a sole, amabatur, nam et ipse productor talium et spectator, amator etiam dicitur, et quia talium fotor est, et ideo a Yacinto amari dicitur, quia una queque res id amare uidetur, per quod ad esse deducitur et perseuerat in esse; nam flores et alia sole agente nascuntur et uiuunt, quam diu uiuunt. A Borea autem ideo occisus dicitur, quia Boreas horriditate sui flatus cuncta humore priuat atque desiccat. Amasse eum Orythiam hystoria est. Dicit enim Theodontius Boream iuuenem fuisse Tracem nobilem et animosum, qui tractus fama matrimonii contracti a Thereo, qui Pandyonis filiam habuerat in coniugem, cum audisset Orythiam Erichthonii Atheniensium regis formosissimam puellam esse, cupidine captus eius petiit coniugium, quod cum illi negaretur, ob incestum commissum a Thereo in Phylomenam, quasi similis illi Boreas futurus esset, iratus, captato tempore, illam rapuit, anno regni Erichthei UIIII, et filios ex ea suscepit, et sic fabule locum nomen iuuenis et regio adinuenit. Equos autem Dardani a Borea genitos ideo dici arbitror, quia possibile fuit Dardanum fama bonitatis equorum eius regionis tractum, misisse ibidem, et proletarios assumpsisse, quibus iunctis equabus suis optimos atque ueloces suscepit equos, quorum successores eius prolem semper post modum seruauere; et hinc sumptum eos Boree filios extitisse.
+
+Zethus et Calays filii fuerunt Boree et Orythie, ex quibus quoniam que leguntur communia sunt, ut de ambobus inuicem scriberem necesse fuit, de quibus sic Ouidius: *Illic et gelidi coniunx Orythia tyranni Et genitrix facta est, partus enixa gemellos, Cetera qui matris, pennas genitoris haberent. Non tamen has una memorant cum corpore natas, Barbaque dum mtulis aberat subnixa capillis, Implumes Calaysque puer Zethusque fuerunt. Mox pariter penne ritu cepere uolucrum Cingere utrumque latus, pariter flauescere mali* etc. Hos insuper testatur Ouidius cum Iasone et aliis Argonautis ad Colcos iuisse. Uerum ut dicit Seruius, cum a Phyneo rege Archadie, qui eo quod suasione noue coniugis filios cecauerat, a diis cecatus et ipse fuerat, eique ut escas fedarent atque surriperent, arpye obscene aues fuerant apposite; suscepti hospitio remunerationis gratia ad expellendas aues Zethus et Calays, quoniam alati erant, missi sunt. Qui cum illas strictis gladiis persequerentur, ex Archadia pulsas usque ad insulas, que Plote appellantur, persecuti sunt. Ibi uero monitu Yris ut desisterent Iouis canes ulterius persequi, ad socios redierunt. Que iuuenum conuersio nomen immutauit insulis, et ubi Plate dicebantur, Strophades dicte sunt, nam strophe grece, latine conuersio dicitur. Hec ego de istis legisse memini; quid autem habeant sub uelamine fictiones, detegendum est. Dicit ergo Ouidius hos post pueritiam pennas habuisse, pro quibus ego intelligo barbam et uelocitatem, que in adolescentia hominibus ueniunt. Circa autem allegoriam pulsarum ab his arpiarum, dico quod diuino munere omnes boni nascimur, et sic prima mortalium coniunx bonitas, seu innocentia est. Sed tandem grandiores effecti ut plurimum obiecta innocentia deprauamur, et tunc secunda superinducitur uxor, cum quis concupiscibilis appetitus iudicio se trahi permittit, quod in quam perniciosos deducat saltus, Phyneus testis est. Qui auri cupidine occupatus, dum auaritie credit, que secunda illi uxor fuit, filios priuat luminibus. Filii autem nostri laudabiles actus sunt, quos tunc priuamus lumine, cum illos obscenis operibus deturpamus. Quid enim turpius agere possumus, quam bonam mentem abicere, ut diuitias acquiramus? Quod teste Seneca phylosopho, facete Demetrius potenti cuidam libertino dixit, Facilem scilicet sibi esse ad diuitias uiam, quo die penituisset bone mentis. Sic et nos ceci efficimur, quando ob census desiderium nimium in rapinas et turpia lucra delabimur. Apponuntur enim talibus arpye fede uolucres atque rapaces, quas ego mordaces auarorum curas et sollicitudines intelligo, a quibus ideo auaris surripi dicuntur dapes, quia dum talibus detinentur cogitationibus, auari in tam grandem sui obliuionem ueniunt, ut etiam aliquando cibum sumere efficiantur immemores, seu dum auri cumulum augere satagunt, sibi ipsis cibos extenuant et sua miseria fedos faciant. Argonaute qui apud hunc hospitantur, quoniam illustres omnes iuuenes fuere, et uirtute conspicui, loco salubrium consiliorum summendi sunt, que et si egre suscipiantur a talibus, suscipiuntur tamen aliquando, et suscepta, loco muneris retribuunt boni inquisitionem, que secundum Fulgentium pro Zetho et Calay intelligitur. Hec autem boni, id est ueritatis inquisitio agit, ut canes Iouis, id est mordaces cure et alienis bonis continue inhyantes pellantur usque ad Strophades id est usque ad conuersionem animi perquirentis bonum. Que conuersio esse non potest, nisi omissis uiciis et concupiscientiis in uirtutem quis egressus dirigat suos, et tunc remanet a sordibus desideriorum turpium immunis mensa Phynei. Sane Leontius longe breuius huius sensum expedit. Dicit enim hystoriam hanc fuisse talem: Phyneum ditissimum fuisse regem Archadie et auarum, et mortua Steneboe coniuge, ex qua Palemonem et Phyneum susceperat filios, superinduxit Arpalicem Boree filiam et sororem Zethi et Calay, cuius precibus ipse filios excecauit; quod scientes pyrrate, qui Plotas insulas incolebant, quasi in destitutum auxiliis et odiosum suis ob scelus commissum in filios uenere, et obsederunt eum, et machinis erectis usque in regiam putrida sordesque iaciebant; tandem uenientibus Zetho et Calay, uocatis cum longis nauibus, eum liberauerunt obsidione, pyrratasque usque ad Strophades repulere.
+
+Arpalices, ut dicit Leontius, filia fuit Boree, ex qua matre non dicit. Hec Phyneo regi Arcadie nupta fuit, ut supra proximo patet, et infesta priuignis.
+
+Zephyrus uentus est occiduus, qui a latinis uocatur Fauonius, complexione frigidus et humidus, temperate tamen. Hyemem autem resoluit et germina floresque producit, et dicitur Zephyrus a Zephs grece, quod latine uita sonat. Fauonius autem eo quod faueat germinantia uel faueat germinibus; flat enim suauiter et placide a meridie usque in noctem, a principio ueris usque ad estatis finem. A dextris eius Affricus ponitur, qui tempestuosus fulmina et tonitrua generat. A sinistris autem eius Chorus, qui, ut Beda dicit, in oriente nubilosum aerem facit, cum serenum faciat in occiduo. De Zephyro talis recitatur fabula. Nynpham fuisse scilicet nomine Clorim, a Zephyro dilectam, et in coniugem assumptam, eique ab eo in munus amoris atque uiolate pudicitie omne ius in flores concessum, eamque ex Clora Floram uocauit. Preterea refert Omerus in Yliade hunc Tyellam compressisse Arpyam, et ex ea Xanthum et Balium Achillis equos suscepisse. Harum fabularum intensio talis esse potest. Dicit Lactantius in libro Istitutionum diuinarum Floram feminam magnas ex meretricio quesisse opes, quarum moriens Romanum populum scripsit heredem, parte seruata, que sub annuo fenore prestaretur, ex quo scilicet fenore uoluit, ut suus natalis dies singulis annis editione ludorum celebraretur. Qui ludi Florales et sacra Floralia a Flora nuncupata sunt, quod quia senatui tractu temporis flagitiosum uisum est, cum timore plebis retractare non posset, ab ipso meretricis nomine argumentum summi placuit, ut rei pudende dignitas adderetur, et inde finxerunt Floram floribus preesse, eam oportere ludis placare, ut fruges cum arboribus aut uitibus bene prospereque florerent. Quem colorem secutus Ouidius, nynpham non ignobilem Zephyro nuptam et dotalitio munere, ut floribus presseet, accepisse a sponso. Qui ludi, ut dicit Lactantius, memorie meretricis conueniunt; nam omni lasciuia et uerborum licentia, quibus omnis obscenitas effunditur, positis flagitante populo a meretricibus uestimentis, que ludis in illis mymorum fungebantur officio, celebrantur. Ex Tyella autem Arpya equos suscepisse, nescio quid uelit Omerus, nisi id forte, quod apud Olisbonem extremum Hyspanie in Occiduum oppidum equas facere consueuisse apud Plinium Secundum legimus. Quas dicit Plinius in concupiscientiam prolis suscipiende uenientes hyulco gutture consueuisse flantes Zephyros suscipere, et ex eis concipere et parere uelocissimos equos breui tamen euo ualentes. Sic forsan ex equa cui nomen erat Thyella, que impetus seu procella interpretatur, factum est, uel ut supra de equis Dardani ex Borea conceptis diximus.
+
+Alous, ut ait Theodontius, filius fuit Tytanis et Terre, cui coniunx fuit, ut etiam Seruius asserit, Yphymedia. Quam cum uiolasset Neptunus, duos ex eo peperit filios, Othum et Ephyaltem, quos Alous educauit ut suos, et cum nouem digitis, ut dicit Seruius, singulis mensibus crescerent, parantibus Gigantibus bellum aduersus Superos, nec ob senium Alous ad illud posset accedere, hos misit geminos adiutores, de quibus ubi de filiis Neptuni dicemus.
+
+Pallenem seu Pallantem unum fuisse ex filiis Tytanis dicit Paulus, insulamque in Egeo mari tenuisse, et a se denominasse Pallenem, hominem immanem et Superis aduersum plurimum, cuius Lucanus meminit dicens: *Pallenea Ioui mutauit fulmina cyclops*. Hunc dicit idem Paulus a Minerua in bello aduersus Iouem facto occisum, et ob id eam Palladem cognominatam. Et alibi dicit idem Paulus eum ob eius seuitiam ante bellum a Ioue fulminatum. Sane Theodontius ei dicit fuisse filiam, nomine Mineruam, a qua, cum illi conaretut uirginitatem surripere, occisus est.
+
+Minerua, ut supra proximo patet iuxta Theodontium, filia fuit Pallantis, a se ob uirginitatem tutandam occisi. Hec, ut Tullius dicit, ubi de Naturis deorum, inter plures alias Mineruas U fuit, eique ait ab antiquis pinnata apponi talaria, seu quia occiso patre uelox fuerit ad fugam, seu ob aliam causam factum sit.
+
+Runcus et Purpureus, ut asserit Priscianus in maiori uolumine, filii fuere Tytanis et Terre, quorum ait Neuium poetam meminisse aientem: *Inerant signa expressa quomodo Tytani bicorpores Athlantes Runcus atque Purpureus filii terras pro terre* etc. Et Oratius in Odis ait: *Aut qui minaci Porphyrion statu*. De his autem aliud legisse non memini.
+
+Lycaonem Arcadie regem dicit Theodontius, quod nusquam alibi legi, filium fuisse Tytanis et Terre, seu ob splendorem regium, seu ob insigne aliquod facinus, seu quod potius credo, quia nequam fuit homo et deorum spretor atque uilipensor, sicut plurimum legimus fuisse Tytanes. Ex eo autem talem refert Ouidius fabulam. Cum ascendisset in celum mortalium clamor quoniam omnia male agerentur in terris, uoluit Iuppiter experiri presentia, et forma hominis sumpta deuenit in regiam Lycaonis, egitque ut aduerterent populi, quia deus esset in terris, qui cum sacris operam darent, a Lycaone risi sunt omnes. Qui tamen ut experiretur, nunquid ut dicebantur hospes suus Iuppiter esset, conspirassetque in nocturnam eius necem, nec peregisse potuisset, ad aliud facinus repente intendit animum, et occiso ex obsidibus Molossorum uno, undis partim, partimque prunis excoqui iussit, et illum comedendum Ioui apposuit. Qui cum cognouisset scelus spreuissetque cibum, ignem in regiam Lycaonis iniecit et abiit. Lycaon autem territus abiit in siluas, et in lupum uersus morem rapine pristinum seruare cepit, in greges seuiens sanguinis auiditate. Sub hac fabula hystoriam esse talem dicebat Leontius. Fuit olim inter Epyros, ex quibus aliqui postea a Molosso Pyrri filio Molossi dicti sunt, et Pelasgos, qui postea Archades, controuersia, de qua cum in concordiam itum esset, petiit Lycaon, qui tunc preerat Pelasgis, ut sibi in robur inite concordie daretur saltem obses unus ab Epyris, eo quod ab eis fuisset primitus exorta discordia. Cui a Molossis usque ad certum tempus iuuenis unus ex nobilioribus concessus est. Qui cum non remitteretur in termino a Lycaone, per legatos gentis sue requisitus est. Lycaon autem, seu quia superbe requisitus uideretur, seu ob aliam causam turbatus, eo quod pessimus esset homo et inflati animi, respondit legatis se in sequenti die obsidem redditurum, iussitque ut mane sequenti secum in conuiuio essent, et clam obside occiso atque decocto legatis aliisque conuiuantibus iussit apponi. Erat forte inter eos epulans iuuenis adhuc Lysanias, is qui postea Iuppiter dictus est, homo ea tempestate apud Arcades existimationis permaxime, qui cum membra humana nouisset, eiectis mensis turbatus atrocitate facinoris, prosiliuit in publicum et in Lycaonem sibi fauentibus popularibus omnibus euestigio conspirauit, et congregatis uiribus eum traxit in pugnam, superatumque regno fugauit. Lycaon autem deiectus exul et inops cum paucis fugit in siluas, et cepit itineribus insidiari et raptu uiuere, quod fabule locum dedit, quod in lupum uersus sit. Nam si rite uelimus inspicere, nulli dubium esse debet, quin quam cito ad auaritiam et rapinam mentem apponimus, humanitate exuti, lupum e uestigio induamus atque tam diu perseueramus in lupum, quam diu talis appetitus perseuerat in nobis, humana tantum reseruata effigie. Dicebat insuper Leontius alios affirmare Lycaonem in uerum lupum fuisse conuersum, asserentibus talibus in Arcadia lacum fore, quem si quis transnatasset, illico transformabatur in lupum, et si a carnibus abstinuisset humanis, et anno nono transacto lacum eundem iterum transnatasset, ei forma pristina reddebatur. Quod sciens Lycaon et plurimum Iouis iram timens atque suorum, et ob suam perfidiam ignorans quo satis tutam posset habere latebram, ad expectandum absque suspicione uite rei exitum, lacum transnauit et uerus lupus effectus, inter alia eiusdem speciei animalia, abitauit in siluis, relicta filia unica uirgine Calistone. Preterea scribit Plinius in libro Naturalis hystorie, bellorum indutias huius Lycaonis inuentum fuisse, ludorumque gimnicorum in Archadia.
+
+Calysto filia fuit Lycaonis, ut satis per Ouidium patet. Hec, ut scribit Paulus, iam patre fugato inter rerum tumultum adhuc uirgo, clam regiam exiuit et aufugit ad nemora, ubi se uirginibus Diane dicatis sociam iunxit, apud quas a Ioue, in habitu transformato Diane, oppressa est. Et cum turgescente utero appareret crimen, pulsa peperit Arcadem. De quibus ambobus plene infra ubi de Arcade dicetur, et ea potissime, que a Leontio de fictione relata sunt. Sane hec pluribus est appellata nominibus. Nam grece Arthos dicitur, quod latine sonat ursa. Preterea et Elyce dicitur a giri circumitione, nam grece elyaci dicuntur giri. Nuncupatur etiam Cynosura, quod nomen ante duo fuerunt nomina, cynos scilicet quod sonat latine canis; nam ymago celestis, que postea ursa dicta est, canis dicebatur, et forte adhuc apud quosdam dicitur, et uros, quod latine siluestris bos sonat. Nam et eodem nomine dicta est, propter eleuatam caudam ad semicirculi formam, quod magis ad siluestrem bouem spectat, quam ad canem faciat, aut ursam; nam sic ut dicitur, fert siluestris bos caudam eleuatam, ut semicirculum facere uideatur. Appellatur et Phenix, sic uolente Thalete inuentore, qui Phenix et ipse fuit, seu quia Phenices, qui instructissimi fuere naute, ea in nauigatione primi sint usi. Dicitur et Septentrio quod etiam Archadi, seu maiori urse nomen est, eo quod a septem denotetur stellis, nam tryon seu teron stella interpretatur.
+
+Gigantes, ut Paulus et Theodontius testantur, nati sunt ex sanguine Tytanorum et Terra, quod etiam testari uidetur Ouidius, dicens: *Obruta mole sua cum corpora dira iacerent, Perfusam multo natorum sanguine Terram Immaduisse ferunt calidumque animasse cruorem, Et ne nulla sue stirpis monimenta manerent, In faciem uertisse hominum, sed et illa propago Contemptrix superum seueque auidissima cedis Et uiolenta fuit: scires de sanguine natos* etc. Hos Theodontius dicit pedes anguium habuisse et bellum mouisse Ioui, ut patres fecerant; uerum nil ausus, donec Egla speciosissima mulierum et coniunx Panis a Terra matre eorum celaretur in specu. Qua occultata extemplo in deos fecere impetum atque eos adeo terruere, ut in Egyptum usque formis mutatis expellerent. De quibus sic dicit Ouidius: *Emissumque ima de sede Tiphea terre Celitibus fecisse metum, cunctosque dedisse Terga fuge, donec fessos Egyptia tellus Ceperit et septem discretus in hostia Nylus. Huc quoque terrigenam uenisse Typhea narrat, Et se mentitis superos celasse figuris. Duxque gregis, dixit, fit Iuppiter, inde recuruis Nunc quoque formatus Lybie est cum cornibus Amon. Delyus in coruo, proles Semeleia capro, Phele soror Phebi, niuea Saturnia uacca, Pisce Uenus latuit, Cyllenius ibidis ales* etc. Uerum in aliquibus Theodontius et Ouidius dissentire uidentur, cum Theodontius dicat a Gigantibus hoc factum, et Ouidius dicat Typheum ex imo terre uenisse atque fecisse. Preterea et in formis deorum. Nam dicit Theodontius Iouem in aquilam uersum, Cybelem in merulam, Uenerem in anguillam, Pana autem se in fluuium fere totum deiecisse; superiorem uero partem que remansit in ripa in hyrcum mutatam dicit, que intrauit fluuiam in piscem, ex qua figura postea Iouem capricornii signum fecisse dicit. Tandem Iouem asserit oraculo habuisse, si uictoriam uellet, clipeum ex Egla Panis coniuge tegeret, et caput suum Gorgone. Quo facto presente Pallade, fugati sunt atque obruti Gigantes et apud Inferos a Ioui detrusi. Multa his dictis superdicenda ueniunt, si fictionum uelimus ambages resoluere. Sed ante alia non omnino fictum est fuisse Gigantes, idest homines forma, seu statura ultra modum ceteros excedentes, imo constat esse uerissimum et liquido his diebus apud Drepanum Sicilie appidum fortuitus demonstrauit euentus. Nam cum in radicibus montis, qui supereminet Drepano, haud longe ab oppido, nonnulli agrestes ad construendam pastoralem domum fundamenta foderent, apparuit cauerne cuiusdam introitus, quem cum uisuri, quidnam intus esset, faculis incensis fossores intrassent auidi, antrum summe altitudinis atque amplitudinis inuenere. Per quod incedentes in oppositum introitus ingentis magnitudinis sedentem uiderunt hominem, ex quo terrefacti repente fugam arripientes exiuere antrum, nec ante tenuere cursum, quam in oppidum deuenissent occurrentibus quid uiderant nuntiantes. Mirabundi autem ciues uisuri quidnam mali hoc esset, incensis funalibus armisque sumptis, quasi in hostem unanimes exiuere ciuitatem, et ultra trecentos intrauere specum, uideruntque non minus quam primi stupidi quem retulerant uillici. Tandem proximiores facti, postquam non uiuum esse hominem norunt, uiderunt sedentem quendam in sede, et sinistra manu innixum baculo tante altitudinis atque grossitiei, ut excederet quemcunque pregrandis nauigii malum. Sic et hominem inuise atque inaudite amplitudinis, nulla ex parte corrosum aut diminutum. Et cum ex eis unus porrecta manu tetigisset stantem malum, euestigio malus solutus in cinerem corruit, remansit quasi ueste nudatus baculus alter plumbeus ad manum usque tenentis ascendens, et ut satis aduerterunt, plumbum erat ad augendam grauedinem malo infusum, quod postea ponderantes asserunt, qui uiderunt, fuisse ponderis XU chintariorum Drepanensium, quorum unusquisque ponderis est librarum comunium centum . Demum hominis statura tacta eque corruit, et in puluerem fere omnis uersa est. Quem cum non nulli tractarent manibus, tres dentes adhuc solidi comperti sunt monstruose granditie, ponderis autem erant trium rotulorum, id est centum comunium unciarum. Quos Drepanites, in testimonium comperti gigantis et sempiternam posteritate memoriam, filo alligauere ferreo, et suspendere in quadam ciuitatis ecclesia in honorem Adnuntiate Uirginis edita, et eiusdem titulo insignita. Preterea et partem cranei anteriorem inuenere firmissimam adhuc, et plurium frumenti modiorum capacem. Sic et os alterius cruris, cuius et si ob annositatem nimia pars in putredinem deuenisset, perceptum tamen in reliquo est ab his, qui totam hominis altitudinem ad mensuram cuiuscunque minimi ossis nouere, eum fuisse magnitudinis ducentorum cubitorum uel amplius. Suspicatumque est a quibusdam ex prudentioribus hunc fuisse Ericem, loci potentissimum regem, Butis et Ueneris filium, ab Hercule occisum et in eodem monte conditum. Quidam autem arbitrabantur Entellum, qui olim in funeribus ludis ab Enea pro Anchise patre editis pugno taurum occiderat. Alii uero unum ex ciclopibus, et potissime Poliphemum, de quo multa Homerus. Post quem de eodem sic scripsit Uirgilius: *Uix ea fatus erat, summo cum monte uidemus Ipsum inter pecudes uasta se mole mouentem Pastorem Poliphemum et litora nota petentem, Monstrum horrendum informe ingens cui lumen ademptum*. Trunca manu pinus regit et uestigia firmat; Et post pauca sequitur: *Dentibus infrendens gemitu graditurque per equor Iam medium, nec dum fluctus latera ardua tinxit*. Et alia plura que ad magnitudinem Ciclopum designandam tendunt, et potius ad ueritatem rei spectantia quam ad yperbolem, qua multi eo ibidem uti arbitrantur. Fuere igitur ingentes stature Gigantes, quod et sacra testatur pagina, ex quibus et si non huius tam mirande magnitudinis fuerint, duo saltem in eadem nuncupantur, Nembroth scilicet, qui turrim in deum excogitauit, et Golias Phylisteus a Dauit funda et lapidibus superatus. Hos tales Iosephus, uir alias circumspectus et eruditus, existimauit, ut ipse in libro Antiquitatis Iudaice scribit, ab Angelis Dei mulieribus mortalibus coeuntibus procreari; quod edepol ridiculum est, cum ingentium corporum causa sint sydera celique reuolutio certa, qua etiam euo nostro factum est, quod aliqui fere caput omne, uel amplius proceritate excederent etiam magnos corpore uiros. Sane de his ego poetas non puto locutos, si mites fuerunt homines et humane uiuentes. Sed de his de quibus uidetur intelligere in Saturnaliorum libro Macrobius, ubi dicit: *Gigantes autem quid aliud fuisse credendum est quam hominum quandam impiam gentem deos negantem, et ideo extimatam deos pellere de celesti sede uoluisse? horum pedes in draconum uolumina desinebant, quod significat, nil eos rectum, nil superum cogitasse, totius uite eorum gressu atque processu in inferna mergentes* etc. Huiusmodi ergo homines ex sanguine Tytanorum et Terra productos fuisse, non debet extraneum apparere homini erudito, cum persepe similis oriatur ex simili, et ob hoc Tytanorum superborum hominum rite superbos omnes, si non ex sanguine saltem ex moribus seu uitio filios possumus nuncupare. Quorum etiam nulla rectius dici mater potest quam Terra, iam a Macrobio ratione monstrata, tales scilicet nil superum, id est celeste, nil sanctum, nil iustum cogitant, omnis uite eorum progressus ad terrena et inferiora demergitur. Attamen hos tales, seu quos tales appellamus, bellum habuisse cum Ioue homine Cretensium rege non omnino fabulosum est. Constat enim ex hystoriis antiquis, Iouem duo insigna gessisse bella, primum cum Tytanis, ut parentes uinculis detentos liberaret, secundum cum ipso patre suo Saturno, mortem eius, testante Lactantio, moliente et hoc Giganteum bellum dictum est, et secundum quosdam apud Flegram Thesalie agrum conflictum est, et uictus atque fugatus Saturnus. Quod autem oraculo Egle corio clipeum tegere illi imperatum sit, et caput suum Gorgone et Egles a terra in specu abscondita, intelligo quia subsidio gregum et armentorum, in quibus consistebant substantie ueterum, que per Eglam, que idem sonat quod capra, intelliguntur et agrorum fructus, quos occipio pro Gorgone, sumptus bellorum maximi sustentati sint; et sic Iouis clipeum tectum, id est defensionem habitam, et caput coopertum, id est consiliis ad oportuna fulcitum. His autem cessantibus scilicet fructibus substantiarum Egles dicitur abscondita, et tunc audent hostes in hostem insurgere quasi aduersus inermem. Tantum his existentibus et Pallade, que pro militari disciplina intelligenda est hic, in uictoriam itur. Quod autem in Infernum mersi sint, humiliari atque deici superborum proteruiam ostendere uoluere fingentes. Huic tamen bello Gigantum multa superadduntur hic non apposita, eos scilicet montes montibus imposuisse, ut in celum ascenderent, et alia quedam fecisse, que referenda sunt ad actus bellantium. Erigunt quidem arces et inponunt montibus turres, ut celum, id est regnum hostis occupent, que omnia tandem a uictore deiciuntur, ut a Ioue factum est. De hoc Gigantum bello atque Superum uidebatur Uarro aliter opinari; dicebat enim hoc fuisse cum cessasset diluuium, dicens aliquos in diluuio cum utensilibus omnibus confugisse in montes, qui lacessiti postea bello ab aliis, qui de aliis descenderant montibus tanquam superiores uenientes facile repellebant; unde fictum est, superiores deos esse, inferiores uero terrigenas; et quia ex uallibus ad summa scandentes premisso pectore, quasi reptare uiderentur more serpentum, dictum est eos serpentum habuisse pedes. Quod autem metu Typhei in Egyptum mutatis formis aufugerint dii, aliud sentit quam hystoria uel moralitas. Nam pro Thypheo, qui Terre fuit filius, terra ipsa intelligenda est, et potissime ea pars, que a nobis septentrionalibus incolitur, a qua dii, id est sol, per quem, ut Macrobio placet in libro Saturnaliorum, reliqua deorum multitudo intelligenda est, tunc fugiunt quando ab equinoctio autumnali uersus antarticum polum sol incipit declinare, quia tunc elongatur a terra sol, scilicet a regione nostra qui septemtrionales sumus, et tendit in Egyptum, id est in austrum, seu ad regiones australes. Deos autem formas mutasse, forte potius ad ornatum fictionis appositum est, quam ob aliam causam. Nam, ut dicit Augustinus, ubi De ciuitate dei: *Non omnia que gesta narrantur, aliquid etiam significare putanda sunt, sed propter illa que aliquid significant, et ea que nichil significant attexuntur*. Solo enim uomere terra proscinditur, sed ut hoc fieri possit, etiam cetera aratri membra sunt necessaria; et soli nerui in citharis atque huiusmodi uasis musicis aptantur ad cantum, sed ut aptari possint insunt et cetera in compagibus organorum que non percutiuntur a canentibus, sed ea que percussa resonant huic connectuntur. Hec Augustinus. Et ob id esto ad intentum minime spectet, ne uideamur euitasse laborem, quid in illis formis sensisse potuerint, annectamus. Dicit ergo Ouidius, Iouem mutatum in Arietem, ut in hoc Iouis naturam demonstret. Est autem aries mansuetum et benignum animal, nemini si in quiete permictatur sua infestum. Preterea utile plurimum, nam ad procreandam prolem maxime pecudum gregi solus sufficit, et insuper non solum uir gregis est, sed dux etiam; nam si absit pastor ipse, se pastorem pecoris preuium offert, illudque itinere recto reducit in caulas. Que Ioui conuenire uidentur inter alia multa. Est autem planeta benignus et mitis, nisi coniunctione alterius deprauetur; est similiter utilis, quia maturos fetus mulierum mouet ad exitum et emittit in lucem, omnesque iuuat ut ipsum nomen sonat; sic et dux gregis, id est rex, et dominus deorum, ut omnis gentilitius error affirmat. Solem autem ideo in coruum uersum reor, ut eque ex proprietatibus solis demonstretur una; coruum enim habere uim quandam presagiendi credidere ueteres, et ideo quia sol diuinationis dictus est deus, ut ubi de Apolline dicetur, eidem coruum consecrauere, qui, ut dicit Fulgentius, solus inter aues habet LXIIII uocis mutationes, quam ob causam auguribus antiquis erat in auguriis captandis auis gratissima. Bachum in caprum mutatum, hyemali tempore conuenit, nam uinum, id est Bachum, a frigore hyemis coactum, in se uires colligit suas; et cum minoris uirtutis uideatur quam sit, agente frigore facilius potatur a stultis; uerum postquam potatum est, calore auctum stomaci extenditur, et more hyrci ad sublimiora tendit agitque, ut calefacti homines animosiores efficiantur, et ad celsiora contendant. Quod autem luna in Phelem, id est in dammam mutata sit, ut eius designetur uelocitas dictum est, cum sit damma uelocissimum animal, nec illi ad defensionem sui telum aliud quam fuga concessum sit a natura, et sic luna inter planetas uelocissima est. Iunonem autem in candidam mutatam uaccam ideo uoluere, quia uacca fertile sit animal, et sic terra, quam Iunonem aliquando uolunt; et ideo candida, quia hyeme niuibus tegatur. Quod Uenus piscis effecta sit, eius grandis humiditas, seu quod humiditate uigeat Uenus ostenditur. Mercurius autem ybis factus dicitur, eo quod ciconia sociabilis auis sit, ex quo Mercurii conuenientia cum omnibus designatur, et uti serpentum hostis ciconia est, sic astutiarum dissipator Mercurius. Secundum autem Theodontius Iuppiter in aquilam uersus est, ut per aquilam, que altius ceteris auibus uolat, eius sublimes intelligantur effectus. Cybelem uero in merulam ideo uersam puto, quia cum Terra sit, et merula sit auis uolans continue circa terram, ut Terra per merulam designetur. Per anguillam autem in quam Uenerem uersam dicit, eius Ueneris lubricum accipiendum est. Per Pana autem in hyrcum in superiori sui parte uersum, et in piscem in inferiori, intelligo orbem totum cui natura rerum, id est Pan, preest, et qui in superiori parte id est terra, que aqua superior est, et yrcos et animalia cetera pascit in inferiori autem parte, id est aqua, ideo piscis fingitur, quia pisces producat et nutriat. Sed cum iam omnis Tytania proles expedita sit, libello huic finem etiam faciemus.
+Genealogie deorum gentilium liber IIII explicit.
+
+Nondum plene finieram superbam Tytanis prolem in medium trahere, et ecce, qui adeo circa principium impetuose ab imo usque conmouerant equora, quasi in antrum Eoli reuocati imperio abiissent, uenti quieuere omnes, et turgidum hactenus uelum, languidum exahustumque adhesit malo. Quod ego prospectans, aduerti illico, quia esset paululum quiescendum. Nec mirum! Quid, si fulminando Iuppiter fatigatus est, de me scribendo scelesti generis elatos mores poterit arbitrari discretus? Progredior ergo in litus, conscendo tumulum, uisurus, quonam me uehemens liquisset spiritus; dumque in circum oculos uoluo, Atticum sub pedibus habere solum cognoui, auidusque in circumitu cuncta passim uidere, non ordine certo intuebar, quin imo, ut memoria representabat preterita, sic nunc huc nunc illuc oculos impellebam. Et summos primo aliquandiu Arcadum montium consideraui uertices et nemorosa decliuia, mecum dicens: *Hos incoluit Mercurius puer, per illa ducebat Diana choros, discurrebat Athlas, et paruus adhuc Parthenopeus consueuit agitare ceruos, in illis Calysto latuit uirgo*. Inde repente reuolutus in litus, aspexi non dicam Athinas, sed earum dum fere consumptum paruumque uestigium intuerer. Risi nostre mortalitatis insana iudicia, quibus decepta uetustas, dum illas futuras perennes arbitraretur, primo deos in litem nominis imponendi traxit, inde eas uocauit eorum sententia immortales; nunc, paucis elapsis seculis, ruinis suum finem uenisse testantur. In mortem profecto nos et nostra corruunt omnia celeri passu. Attamen, quantumcunque exinanita ciuitas imo potius ciuitatis bustum esset, memorari cepi quanta phylosophorum atque poetarum luce, quanto studiorum omnium decore, quanta regum ducumque gloria, quanta insignis potentia, quanto uictoriarum fulgore splendida iamdudum fuerit, et exhorrui uidens omnia sub turpi ruinarum tam templorum quam edium tumulo deiecta iacere. Ab hac tandem me consideratione retorsit biceps fere in conspectu positus Parnasus, plurimo celebris carmine et uatum redolens laureis, atque uetustissimum et suaue Musarum hospitium; quem dum quadam mentis ueneratione conspicerem et deserto fonti Castalio compaterer, uidi antiqui hostis decipulam ueterem, antrum scilicet Apollinis Delphyci, ex quo prodeuntes ambages et perplexa responsa in se, tanquam in Caribdim cuncta sorbentem, et in baratrum perditionis perpetue dimittentem, tam diu gentilium infelices animas contraxere; tamen mutum et elinguem, non aureis ornatum statuis, non preciosis coruscum lapidibus, sed uaria fere totum serpentium radicum circumplexione contectum, sic sacro uolente lumine, quod non implicitis uocibus, sed sanctorum qui, a seculo sunt, prophetarum eius, futuris sacra misteria expectate salutis eleganti patefecit eloquio. Ab hinc in Thebas Boetias haud longinquas a loco se flexit intentio, quas apud, dum inter ruinarum tumulos, et ingentia ueterum edificia, turpi lapsu squalentia, Bachi et Herculis oculo mentis exquiro cunabula, tetrus odor tabis illisi in saxum Learci, truncati Pentei, discerpti Actheonis et germanorum uulnerum me in partem impulit alteram, et in Lacedemonam usque protendens aciem, nedum Agamenonias arces et execrabilem decorem Helene sacrasque Lygurgi leges cernerem et imperii pregrandis insignia, sed uix locum, ubi consederit oculus alter Grecie, cognoscere potui. Et ob id in excedentem fere sydera Corinthiam arcem oculos dedi, Lacedemonis memor et Sysiphi. Sed quid multa? Dum sic distrahor, clementissime princeps, sensi restaurari uires, quas pridianus labor obtuderat, et me ad ceptum reuocari iter ab aura tenui. Quam ob rem, omisso tumulo, quasi futuri itineris premonitus, paruam reintraui nauiculam, et eius inuocato nomine, qui iam dudum in suaue uinum insipidas uertit aquas in Chana, secundi Iouis insignem scripturus prolem, flatibus uelum dedi.
+
+Supra de Celo libro tercio dictum est, cuius fuisse filium Iouem secundum testatur Tullius in libro de Naturis deorum, eumque dicit in Arcadia natum, ex qua tamen matre non dicit. Huius et si credam grandia fuisse facinora, absque quibus non potuisset tam insigne meruisse cognomen, pauca tamen ad nos usque fama, seu ueterum monimenta duxere, et si qua forsitan peruenere, non satis certum est, an sua, an potius primi uel tercii fuerint Iouis. Uerum que pauca huius fuisse Theodontius asserit, explicabo. Uult igitur Theodontius hunc insignem fuisse hominem, primo apud suos, et ibidem ob opposita a Lycaone Arcadum rege in conuiuio humana membra, Lycaonem uicisse prelio, regnoque priuasse, et tunc primo cepisse uocari Iouem ob iustam de iniquo rege ultionem sumptam. Hunc tamen Leontius Lysaniam supra, ubi de Lycaone, uocat, quem primum fuisse Iouem et Atheniensium regem diximus; et ob id quid dicam non habeo, nisi ut istas adeo inter se discrepantes opiniones prudentior me, si queat, in concordiam redigat. Post hec dicit Theodontius, hunc se Athenas transtulisse et ibidem in culmine fuisse permaximo, et ob stupratam Latonam aduersus Ceum ingens habuisse bellum, eoque superato maxima cum gloria, Athenas rediisse, Iouique primo bouem immolasse, et multa ad laudabilem ciuilitatem spectantia apud Athenienses instituisse; quibus agentibus causis, Iuppiter communi hominum consensu uocatus est. De tempore non constat. Sunt tamen qui credant eum Cycropem Atheniensium regem primum fuisse, sed ab hoc uulgata discordat opinio, cum Cycrops fuerit Egyptius, et Iuppiter Archas. Alii uero antiquiorem dicunt, nec tamen ullus precisum tempus apponit, et ideo omittamus.
+
+Diana, omnium fere testimonio poetarum, Iouis et Latone fuit filia, et eodem partu cum Apolline edita, ut supra ubi de Latona monstratum est. Hanc ueteres insignem uirginitate perpetua uoluere, et quoniam spreto hominum consortio siluas inhabitaret, uenationibusque uacaret, eam arcu pharetraque accintam descripsere, et nemorum montiumque dixere deam, curruque uti uoluere a ceruis tracto, et nynpharum societate atque officiis et obsequio uti. De qua sic Claudianus ubi de laudibus Stylliconis: *Dixit et extemplo frondosa fertur ab Alpe Trans pelagus, cerui currum subiere iugales, Quos, decus esse dee, primi sub lumine celi Roscida fecundis concepit luna cauernis, Par nitor intactis niuibus, frons discolor auro Germinat, et spatio summas equantia fagos, Cornua ramoso surgunt procera metallo. Opis frena tenet* etc. Et paulo infra sequitur: *Sexum nec cruda fatetur Uirginitas, sine lege come, duo cingula uestem Crure tenus pendere uetant; precedet amicas Flaua Leonthademe, sequitur nutrita Lyceo Neuopene telisque domat que Menala thoro, Ignea Cretea properat Bythomartis ab Yda, Et cursu Zephyris nunquam cessura Lycaste. Iungunt se gemine metuenda feris Agapente, Et soror optatum numen uenantibus Opis, Progenies Scythye, diuas nemorumque potentes Fecit Yperboreis Delos delata pruinis. He septem uenere duces, exercitus alter Nynpharum incedunt, acies formosa Diana etc. Ait et hic idem: Opis frena tenet, fert retia rara Lycaste, Auratasque plagas* etc. Hanc insuper uiarum uoluere presidem, et una cum luna multis uocauere nominibus. His igitur premissis, aduertendum est que per ea sentienda sint. Fuit hec profecto femina Iouis hominis et Latone filia, et possibile est eam uiraginem quandam fuisse, ut nonnulle sunt, omnino hominum abhorrentem consortium, et sic uirginitate perpetua claruisse, et uenationibus dedisse operam. Et cum hec lune conuenire uideantur, que suo frigore habet uenereas frenare concupiscentias, et nemora montesque nocte suo lustrare lumine, ei ad lunam spectantia, tanquam si ipsa luna esset, iniunxere, seu ipsam potius insipidi credidere, eo modo quo supra sepius de quibusdam aliis dictum est. Et quoniam de his, ubi de luna nil fere dictum fuit, paululum latius prosequemur. Accingitur ergo Diana arcu et pharetra, ut per hoc intelligatur luna et ipsa radiorum iaculatrix, qui loco sagittarum intelligendi sunt, et ideo sagitte, quia non nunquam nocui atque pestiferi. Nemorum montiumque ideo dea dicta est, quia lune uideatur esse plantas herbasque suis humiditatibus fecundare, et in uirorem seruare, et etiam incrementa prestare. Currus autem ideo illi additur, non solum ut ex hoc celi circumitio assummatur quam etiam uelocius ceteris planetis peragit, quin imo ut et montium atque nemorum circumitiones uenantium designentur. Qui a ceruis idio trahi dicitur, eo quod a siluestribus animalibus uenantium desideriam trahi uideatur. Candidi autem ideo apponuntur, quia albedo inter colores lune a physicis tribuatur. Quod nynphas habet socias, accipi debet pro humiditate continua, qua habundat, cum nil aliud nynpha sit quam aqua, aut complexio humida, ut infra ubi de nynphis clarius apparebit; quod nynphis sint officia attributa, ad decorem fictionis appositum est, seu uelimus dicere humiditates obsequium prestare influentiis lune. Uiarum uero presidem ideo uoluere, quia lumine suo nocturnas uincens tenebras illas reddit uiatoribus expeditas, seu quia uie sint Diane uirgini in sterilitate similes. Dianam uero uocari uoluere, ut dicit Rabanus in libro de Origine rerum, quasi duanam, eo quod nocte et die appareat, et sic deseruire uidetur ambobus. Sed Theodontius aliter, ut alias dictum est; luna enim planeta iste uocatur quando de sero lucet, Diana autem, dum luce sua tendit in diem, et tunc est uenationibus aptior et uiatoribus; et uirgo ille tunc dicitur, quia post excursum medium celi circulum, plantis nec affert nutrimentum ualidum, nec de nouo plantatis prestat utile incrementum, uti facit dum in oppositum fertur discedens a sole. Cinthia autem dicta est a Cinthio monte, in quo precipue colebatur; de reliquis alibi dictum est.
+
+Apollo eque Iouis et Latone fuit filius et eodem enixus cum Diana partu, ut prehabitum est, ubi de Latona. De hoc multa narrantur, que forsan non minus aliena fuere quam sua, cum preter eum tres alios fuisse Apollines scribat Cicero. Uerum quoniam in hunc omnes sese inclinant poete, quasi solus ipse fuerit Apollo, et ob id que aliorum fuerint, non satis apparet, in hunc omnia deferre necesse est. Dixere ergo post natiuitatis sue fabulam, hunc diuinitatis et sapientie deum et medicine artis repertorem. Preterea dicunt eum Cyclopes interemisse, et ob id, aliquandiu priuatum diuinitate, armenta Admeti regis Thesalie pauisse. Uoluere insuper, cum illi cytharam donasset Mercurius, eum Elyconicis preesse Musis, ut eo scilicet lyram tangente Muse canerent. Similiter et imberbem dixere, atque laurum arborem, et Yperboreas gryphes, et coruum, et buccolicum carmen illi sacrum fecere. Multisque illum uocauere nominibus, et plures illi filios ascripsere; longa fictionum series hec est, quarum si uelimus sensum excerpere, ante alia aduertendum est, quoniam aliquando eum hominem, ut fuit, aliquando solem intelligamus necesse est. Fuit igitur hic homo et secundi Iouis filius ex Latona, ut sepius dictum est. Uerum Tullius, ubi de Naturis deorum, dicit eum Iouis Cretensis fuisse filium, et ab Hyperboreis montibus uenisse Delphos. Et si sic esset, multa frustrarentur ex dictis supra. Uerum, salua semper Ciceronis reuerentia, ego istud non credo, cum dicat Eusebius in libro Temporum Apollinem et Dianam ex Latona natos, regnante Argis Steleno, regnique eius anno IIII, qui fuit annus mundi III dcc xi, cum longe post per eiusdem Eusebii scripta comprehendatur Iouem Cretensem fuisse. Theodontius uero dicit istum Iouis secundi fuisse filium, et apud Arcades regnasse, eisque nouas adinuenisse leges, et Nomium fuisse uocatum, et ob seueritatem nimiam legum a subditis regno fuisse pulsum, et ad Admethum regem Thesalie confugisse, atque ex concessione Admeti quibusdam secus Amphrisium flumen populis imperasse, ex quibus nata fabula est, quod ob occisos Cyclopes diuinitate priuatus Admeti pauerit armenta. Sane dicit idem Eusebius Apollinem ex Latona natum, non eum fuisse a quo consueuerunt antiqui responsa suscipere, sed eum qui seruiuit Admeto, et sic ille, ut dicit Tullius, qui Delphos ex Hyperboreis uenit, filius potuit esse Iouis Cretensis. De natiuitate autem huius et contingentibus circa eam, multa in precedentibus, ubi de Latona, dicta sunt, et longe plura legi possent per Macrobium in libro Saturnaliorum scripta, que profecto utilia sunt, nec tamen multum a scriptis desuper discrepantia; et ideo non apposui. Fuit insuper hic, ut Theodontius asserit, primus qui uires herbarum nouerit, et ad oportunitates hominum earum uirtutes adaptauerit, et ob id non solum medicine repertor habitus est, sed deus, cum egrotantes plurimi ex suis remediis sanitatem consequerentur. Et quoniam ipse pulsorum hominum concordantias repperisset, illi a Mercurio numerorum atque mensurarum principe cytharam concessam dicunt, uolentes intelligere, uti per diuersas cythare uoces ex diuerso fidium tactu surgentes una fit melodia, si rite tangatur, sic ex diuersis pulsuum motibus, si rite ordinati sint, quod ad medicum spectat, una fiat sanitatis bene dispositi corporis concordantia. Et quoniam, uisis egritudinum signis, multis mortem, et multis etiam sospitatem prediceret, diuinationis illi deitas attributa est. Et sic illi laurus et coruus dicati sunt, cum ut alias dictum est, si lauri frondes dormientis capiti alligentur, somnia eum uisurum uera predicent, que diuinitatis est species. Sic et coruum, ut etiam dictum est, habere LXIIII uocum mutationes, ex quibus optime augures futura se comprehendere asserebant, quod etiam ad diuinationem designandam apponitur. Albericus insuper dicebat ob id fictum eum occidisse Phitonem, quia Phyton fidem auferens interpretetur, que oblatio fidei tunc de medio tollitur, cum ueritatis claritas referatur, quod per solis lumen efficitur. Sed tunc planeta est, non homo, per quem etiam, ut mathematici asserunt, multa futura mortalibus demonstrantur. Sapientie autem ideo deus est habitus propter consilia, que salubria circa morbos dabat poscentibus, preterea quia ubi de sole intelligatur, lumine suo uitanda demonstrat ac etiam imitanda, quod sapientis est. Imberbem autem solem planetam dicunt, quia semper iuuenis tanquam omni die nouus exoriens. Lyra canere et Musis preesse eum ideo uoluere, quia putauerint eum celestis melodie moderatorem et principem, et inter UIIII sperarum circumitiones uarias, tanquam inter UIIII Musas notitia et demonstratione earundem modulos exhibentem. Nunc de nominibus. Dicitur Apollo, quod, ut ait Fulgentius, perdens interpretantur, et ideo Ethyopum quidam sunt populi, qui eum surgentem totis affectibus execrantur, eo quod feruore suo nimio apud eos cuncta disperdat; et hinc est, ut dicit Seruius, quod Porphyrius, in eo libro quem Solem appellat, dicit, Triplicem esse Apollinis potestatem, eum scilicet apud Superos esse Solem; Liberum patrem in terris, et Apollinem apud Inferos, et inde tria, insigna simulacro eius ab antiquis apposita, lyram scilicet, pro qua celestis armonie ymaginem uoluere, clipeum quo eum terre numen intelligi sensere, et sagittas quibus infernorum deus et noxius iudicatus est; et ob id Omerum dixisse uidetur eundem tam pestilentie quam salutis autorem. Quod etiam sensisse uidetur Oratius in Carmine seculari, dum dicit: *Condito mitis placidusque telo Supplices audi pueros, Apollo* etc. Uocatur et insuper Nomius, quod latine pastor sonat, inde sumptum quod pastor fingatur Admeti; et ideo tanquam pastori buccolicum illi carmen consecratum est, quia pastorale carmen est. Cynthius autem dicitur a Cynthio, in quo diligentissime colebatur.
+
+Lapyta, ut Ysidoro placet in libro Ethymologiarum, filia fuit Apollinis, esto Papias uirum fuisse testatur. Ab hac autem, ut Rabanus asserit, Lapyte populi Thesalie dominati sunt. Indicium quidem est non parui momenti, hanc scilicet insignem fuisse mulierem, postquam ab ea egregii denominati sunt populi. Quod autem Apollinis fuerit filia uerum esse potest, tanquam hominis, si autem tanquam solis, ob formositatem, uel sapientiam, uel augurandi peritiam fictum arbitrari potest.
+
+Eurimonem Paulus Perusinus affirmat Apollinis fuisse filiam, eamque Thalaoni nuptam, ac eidem Adrastum Argiuorum regem, et Euridicem Amphyrai postea coniugem peperisse.
+
+Mopsus, dicit Theodontius, filius fuit Apollinis et Ymantis, Iasoni summa atque fida amicitia iunctus, ut testatur Statius: *Sepius in dubiis auditus Iasone Mopsus*. Hic, ut placet Lactantio, diuinandi peritissimus fuit et Gryneo nemori, ubi Apollinis oraculum erat, prefectus, ut ait Seruius. Fuit enim homo euo suo uenerabilis adeo, ut illi post mortem templa dicata sint, et ex eorum abditis a petentibus accepta responsa. Paulus autem dicit non Ymantis fuisse filium, sed Manthonis, filie Tyresie Thebani. Hunc preterea dicit Pomponius Mela Phaselim ciuitatem in finibus Panphylie condidisse; nec multo post asserit idem Pomponius Manthonem fugientem Thebarum uictores, Clarii fanum apud Lybedos Yonas statuisse, Caystro flumini proximum. Nec longe ab eo Mopsum eiusdem filium Colophonem condidisse. Eusebius autem dicit Mopsum apud Cilices regnasse, regnante Agamennone Mecenis, et ab eo Mopsicrene et Mopsistie dicti. Dicentibus Manthonem huius fuisse matrem, aduersantur dicentes Manthonem post Thebanum bellum in Ytaliam transmigrasse, et in Cisalpinam Galliam deuenisse.
+
+Lynus, ut scribit Lactantius, ex Psamata filius fuit Apollinis, ex quo talem recitat fabulam. Quod cum interfecisset Apollo Phytonem serpentem, et perquireret cedis acte piacula, a Crotopo rege Argiuorum in domum susceptus est, ubi clam cum Psamata uirgine et eiusdem Crotopi filia concubuit. Que cum concepisset et tempore debito secus Nemeum flumen occulte peperisset, filium illum Lynum appellauit, eumque, ut placet aliquibus, exposuit, et sic repertus a canibus deuoratus est. Alii uero dicunt, quia illum pastori cuidam alendum tradidit, tamen dum quadam die incuria pastoris paruulus iaceret in herba, a canibus deuoratus est. Quod Statius testari uidetur dicens: *Irradiant medio Lynus intertextus acanto Letiferique canes* etc. Apollo autem iratus filium fuisse a canibus deuoratum, regioni monstrum immisit, cuncta deuastans, quod postmodum Corebus occidit. Arbitror fictioni huic causam dedisse aliquod pestiferum animal, quod forte eo tempore apparuit, quo puer iste a canibus discerptus est; quod cum impium uisum sit, eo dictum monstrum immissum. Fuit insuper et alter Lynus, qui Apollinis filius fuit, et in musica mirabilis habitus est, de quo Uirgilius: *Non me carminibus uincet nec Treycius Orpheus nec Lynus* etc.
+
+Phylistenes, ut Seruio placet, Apollinis ex Cantilena filius fuit, quem ait Oaxem oppidum in Creta insula condidisse, et ex suo nuncupasse nomine, unde Uarro: *Quos magnos Cantilena partus adducta dolore Et genitus cupiens dolorem Oaxida palmis Scindere* etc. Si ergo Oaxidem suo nomine appellauit binomius de necessitate fuit. Ego existimo eum cantu ualuisse, et inde tam Cantilene quam Apollinis filium a poetis fictum.
+
+Garamas, ut Rabanus ait in libro de Originibus rerum, filius fuit Apollinis, et ab eo, ut idem ait, Garamantes Ethyopie populi nuncupati sunt, et Garama oppidum apud Ethyopas constructum. Hunc ego ideo Apollinis filium fictum reor, quia ibidem imperauit, ubi profecto nimio estu sol omnia fere perimat, quas quia sedes elegit tanquam sterilitate et estu delectatus, filius Apollinis habitus est.
+
+Brancus, ut ait Lactantius, Apollinis fuit filius, ex filia Ioucis et Sucronis coniuge susceptus. Cuius talis est fabula, secundum Uarronem, in libro Rerum diuinarum. Cyus quidam Decimus ab Apolline genus ducens, cum peregrinando pranderet in litore, ac deinde forte minus sobrius proficisceretur, oblitus, Sucronem filium puerum dereliquit. Qui Sucron, patre perdito, errans peruenit in saltum cuiusdam Ioucis, receptusque cepit cum pueris illius capras in pascua ducere; contigit eos cignum capere, quem cum ueste texissent, pueri pugnabant inter se, quisnam illum patrono muneris loco deberet offerre. Tandem fatigati certamine, reiecta ueste, loco cigni compererunt mulierem, quo euentu territi, cepere fugam, uerum reuocati ab ea moniti sunt, Iouci patrono suo dicerent, ut Sucronem puerum coleret. Illi uero et que contigerant, et que audiuerant patrono recitant; tunc Ioucis miratus, Sucronem habere loco filii cepit, eique filiam suam locauit uxorem, que, cum pregnans esset, uidit per quietem solem per fauces suas intrasse et exisse ex uentre. Post hec editus est filius, quem Brancum uocauerunt, qui cum Apollinis malas deosculatus fuisset, ab eo captus coronam accepit et uirgam, cepitque uaticinari, et subito nusquam comparuit. Post hec illi templum ingens constructum est, quod Branchiadon nominatur, et Apollini Phylesio ob hanc rem consecrata sunt templa, que ab osculo Branchidis, siue certamine puerorum Phylesia nuncupantur. Alibi uero scribit Lactantius Brancum fuisse Thessalum adolescentem ab Apolline dilectum, quem interfectum acriter dolens sepulcro sacrauit, et templo et ibidem Branchiades Apollo dicitur. In precedenti fabula pueri, idest ignari, cignum capiunt, id est futuri uatis augurium; nam cignus auis soli dicatus est, eo quod propinquam sibi mortem precognoscat et suauissimo cantu predicet. Ex augurio autem sumpto in loquacitatem itur, et ideo in mulierem, que loquax animal est, cignum uersum fingitur; ex hac loquacitate fit, ut Sucron carior efficiatur patrono, eiusque deueniat gener, uideatque in somnis coniunx pregnans solem per guttur eius intrantem, id est celestem influentiam ad producendum procreatum aptum uaticinio, quod per solem intelligitur, qui demum uentrem egreditur, dum nascitur, qui Apollinis tunc mala deosculatur, dum delectatione absque qua nil perficitur, adheret studio uaticinandi, et tunc coronam et uirgam ab Apolline suscepit, dum eruditus insignia doctoratus assummit. Nam per coronam, que capitis ornamentum est, preminentia designatur, quam quis perquesitam studiis scientiam consequitur. Per uirgam autem potestas intelligitur exercendi, que studio quesita sunt. Eum autem nusquam comparuisse, eo factum est, quia morte de medio sublatus est.
+
+Phylemon Apollinis et Lychionis, ut testatur Ouidius, fuit filius. Nam, ut ipse refert, Dedalion Luciferi filius habuit speciosissimam filiam, quam cum Apollo et Mercurius eodem tempore dilexissent, et in eius iuissent concubitum, ex ambobus concepit et Apollini peperit Phylemonem, qui carmine clarus fuit et cythara. Quod autem hic fictum est, ab euentu sumptum puto; nam Lychion uno partu duos enixa est, quorum alter fuit insignis fur, quem dixerunt genuisse Mercurium, eo quod circa talia uideatur astrologis operari Mercurius; alter uero cytharista fuit egregius, circa quod solem arbitrantur operam dare, et ideo Apollinis filium uocauere.
+
+Orpheus Calyopis muse et Apollinis fuit filius, ut dicit Lactantius. Huic, dicit Rabanus, Mercurius lyram, nuper a se compertam, tradidit, qua tantum ualuit, ut ea mouere siluas et flumina sistere et feras mites facere posset. De hoc Uirgilius talem recitat fabulam. Eum scilicet amasse Euridicem nynpham, quam cum suo cantu in suam traxisset gratiam, eam sibi iunxit uxorem. Hanc cepit amare Aristeus pastor, et die quadam, dum secus ripas Hebri cum Dryadibus spatiaretur, eam capere uoluit, que fugiens pede serpentem inter herbas latitantem pressit, qui reuolutus in eam uenenato morsu interemit. Quam ob causam gemebundus Orpheus descendit ad Inferos et lyra adeo dulciter canere cepit, orans ut sibi restituiretur Euridices, quod non solum ministros inferni in sui pietatem traheret, sed et umbras in obliuionem penarum suarum deduceret; ex quo factum est, ut illi a Proserpina Euridices restitueretur hac lege, ne illam, nisi perdere uellet, respiceret, donec deuenisset ad superos; qui cum iam proximus esset, nimio uidendi Euridicem suam desiderio tractus, oculos in postergantem flexit; ex quo factum est, ut euestigio dilectam iterum perderet. Quam ob causam diu fleuit et celibem deducere uitam disposuit. Et ob id, ut ait Ouidius, cum multas suas nuptias postulantes reiecisset, aliisque hominibus celibem uitam ducere suaderet, mulierum incidit odium, et a celebrantibus matronis orgia Bachi secus Hebrum, rastris atque ligonibus cesus atque discerptus est; et eius caput in Hebrum proiectum cum cythara in Lesbon usque delata sunt; ubi cum serpens quidam caput deuorare uellet, ab Apolline in saxum uersus est. Lyra autem, ut dicit Rabanus, in celum assumpta et inter alias celestes ymagines locata est. Pulchre equidem et artificiose fictiones he sunt, et ut incipiamus a prima, cur Apollinis et Caliopis dicatur filius uideamus. Dicitur autem Orpheus quasi aurea phones, id est bona eloquentie uox, que quidem Apollinis, id est sapientie, et Caliopis, que bonus interpretatur sonus, filia est. Lyra autem illi a Mercurio data est, quia per Iyram diuersa uocum habentem discrimina, debemus intelligere oratoriam facultatem, que non una uoce, id est demonstratione, conficitur, sed ex multis, et confecta non omnibus conuenit, sed sapienti atque eloquenti, et bona uoce ualenti; que cum omnia in Orpheum conuenirent, a Mercurio mensuratore temporum eidem concessa dicuntur. Hac Orpheus mouet siluas radices habentes firmissimas et infixas solo, id est obstinate opinionis homines, qui, nisi per eloquentie uires queunt a sua pertinacia remoueri. Sistit flumina, id est fluxos et lasciuos homines, qui, nisi ualidis eloquentie demonstrationibus in uirile robur firmentur, in mare usque defluunt, id est in perpetuam amaritudinem. Feras mites facit, id est homines sanguinum rapacesque, quos sepissime eloquentia sapientis reuocat in mansuetudinem et humanitatem. Hic insuper Euridicem habet in coniugem, id est naturalem concupiscientiam, qua nemo mortalium caret; hanc per prata uagantem, id est per temporalia desideria, amat Aristeus, id est uirtus, que eam in laudabilia desideria trahere cupit; uerum ipsa fugit, quia naturalis concupiscientia uirtuti contradicit, et dum fugit uirtutem a serpente occiditur, id est a fraude inter temporalia latente; nam apparet minus recte intuentibus temporalia uirere, id est posse beatitudinem prestare, cui apparentie si quis credat, se in perpetuam deduci mortem comperiet. Sed quid tandem? Cum naturalis concupiscientia ad Inferos, id est circa terrena, omnino lapsa est, uir prudens eloquentia, id est demonstrationibus ueris, eam conatur ad superiora, id est ad uirtuosa, reducere. Que tandem aliquando restituitur, et hoc dum appetitus ad laudabiliora dirigitur; sed redditur pacto, ne retro suscipiens respiciat, donec ad superos usque deuenerit, id est ne iterum in concupiscentiam talium relabatur, donec, cognitione ueritatis et Superum bonorum intelligentia roboratus ad damnandam scelestorum operum spurcitiem, oculos possit in concupiscientiam flectere. Quod autem ob id Orpheus ad Inferos descenderit, debemus accipere prudentes uiros non nunquam ratione contemplationis in perituras res et hominum ignauias oculos meditationis deflectere, ut, dum que damnare debeant uiderint, que appetenda sunt feruentiori desiderio concupiscant. Fulgentius autem longe aliter sentit; dicit enim dilecte ac perdite et demum reassumpte Euridicis esse musice designationem, cum Orpheus dicatur quasi orenphone, quod interpretatur uox optima. Euridices autem profunda diiudicatio, et ideo cum in musicis aliud sit armonia ptongorum et aliud effectus tonorum uirtusque uerborum etc. ut ubi de Mitologiis. Sed ut ad ea ueniamus, que ad Orphei uidentur spectare mortem, est sciendum, ut dicit Theodontius, Orpheum primo Bachi sacra comperisse, et ea iussit apud Traces choris Menadum, id est mulierum patientium menstruum, ut illas illo tempore auferret a commixtione uirorum, cum non solum abominabile sit, sed etiam perniciosum uiris. Quod cum mulieres post tempus aduertissent, et existimassent hoc adinuentum ad turpitudinem earum uiris detegendam, in Orpheum coniurauere, illumque nil tale suspicantem interfecere ligonibus, et in Hebrum fluuium deiecere. Lactantius autem, in libro Diuinarum institutionum, dicit de eo sic: *Sacra Liberi patris primus Orpheus induxit in Greciam, primusque celebrauit in monte Boetie Thebis, ubi Liber natus est, proximo; qui cum frequenter cythare cantu personaret, Cytheron appellatus est. Ea sacra etiam nunc Orphyca nominantur, in quibus ipse postea dilaceratus et carptus est* etc. Quod caput eius et cythara Lesbos delata sint, dicebat Leontius fabulam non esse, quia sic fama ferebat, Lesbium quendam ex auditoribus eius ea secum deuotionis causa Lesbos usque portasse. Quod autem serpens, qui caput Orphei deuorare uolebat, in lapidem uersus sit, intelligo pro serpente annorum reuolutiones, que caput, id est nomen Orphei, seu ea que ingenio Orphei composita sunt, cum in capite uigeant uires ingenii, consumere, ut reliqua faciunt, conate sint; sed in saxum ideo uersus dicitur serpens, ut ostendatur nil illi posse tempus obsistere; quod quidem huc usque non potuit egisse, quin adhuc famosus existat cum cythara sua, cum ex poetis fere antiquior reputetur. Preterea sunt qui uelint, et inter hos Plinius in libro Hystorie naturalis, huius inuentum fuisse auguria ex ceteris animalibus sumi, que primo tantum ex auibus summebantur. Equo modo opinati sunt quidam eum primum cytharam excogitasse, quantumcunque Amphioni aut Lyno attribuant alii. Fuit enim ex gente Cycona Tracie natus, que, ut Solinus de Mirabilibus mundi affirmat, in euum usque suum, in maximum sui decus sumebat. De tempore eius non uidetur ambigi. Multi enim testantur quod inter Argonautas Colcos cum Iasone accesserit, ut Statius. De hoc tamen scribit Lactantius in libro Diuinarum institutionum. Et fuit per eodem fere tempora quibus Faunus, sed quis etate processerit potest dubitari. Si quidem per eosdem annos Latinus Priamusque regnarunt, item patres eorum Faunus et Laomedon, quo regnante Orpheus cum Argonautis ad Yliensium litus accessit. Hec Lactantius. Eusebius autem in libro Temporum dicit eum fuisse regnante Athenis Egeo. Que quidem satis conuenire uidentur. Leontius autem dicebat hunc non eum fuisse, qui orgica adinuenit, cum illum assereret longe antiquiorem.
+
+Aristeus filius fuit Apollinis et Cyrenis, filie Peney fluminis, ut testatur Uirgilius in persona Aristei in Georgicis dicens: *Mater, Cyrene mater, que gurgitis huius Ima tenes, quid me preclara stirpe deorum, Si modo, quem perhibes, pater est Tymbreus Apollo, Inuisum fatis genuisti?* etc. Quod etiam Iustinus in Epythomate Pompei Trogi confirmat, talem hystoriam recitans. Quod Cyrus, scilicet rex Coramis insule, filium habuit, cui nomen Bathos propter lingue obligationem. Uerum cum Cyrus ad oraculum Delphos propter dedecus adoloscentis filii deprecaturus uenisset, habuit in responsis Bathos Affricam petere, Cyrenem urbem condere, et ibidem lingue usum accepturum; quod ob solitudinem Coramis insule omissum est, quasi non haberent unde colonos in Affricam deducerent. Tandem tractu temporis peste compulsi adeo paucos misere, ut uix nauis compleretur una. Hi in Affricam uenientes, montem Cyrum, loci amenitate et ubertate fontium capti, occupauere. Ibique Bathos, solutis lingue nodis, dux eorum loqui primum cepit. Quam ob rem oraculi promissis certi urbem condidere Cyrenem. Porro sic a posteris fictum est, Cyrenem eximie pulchritudinis Uirginem a Pelio monte Thesalie ab Apolline raptam, perlatamque in eius montis iuga, cuius collem occupauerant qui filium secuti sunt, et ab eo repletam IIII, peperisse filios: Aristeum, Nomium, Auctoum et Argeum. Fictio autem hec ab hystoria non recedit. Nam ab Apolline ideo rapta dicitur nynpha, quia eius mandato, dum responsum dedit oratus, seu eius opera, dum pestis inuasit insulam, in Cyrum montem delata est, ibidem et si non omnes peperit, quia iam Bathos dux itineris fuerat, sed in etatem, sub feruido sole, id est Apolline, uirilem forte deduxit. Uerum a Speo Thesalie rege, qui apud Peneum fluuium regnum habuit patre Cyrenis, missi sunt qui perquirerent quonam abiisset filia. Qui, ea comperta, a loci amenitate detenti, in iisdem terris aiunt cum Cyrene remansisse. Ex his tantum pueris tres aiunt adultos in Thesalian rediisse et auita regna recepisse. Inter quos dicunt Aristeum in Arcadia late regnasse, eumque primum apis et mellis usum et lactis coagulum tradidisse, atque trapetis oleas premere, oleum educere et eius usum ostendisse, ut refert Plinius de Historia naturali. Preterea sciens factus, syderis solstitialis ortus primum inuenisse. Quibus consideratis, non absurde Uirgilius fabulam Aristei, de recuperatione apium, in fine Georgicorum descripsit. Hunc insuper uolunt Auctonoem Cadmi filiam in coniugem accepisse, et ex ea suscepisse Actheonem. Sane, ut Salustio placet, matris consilio relictis Thebis, in Cheam insulam illo usque ab hominibus inhabitatam abiit, eamque tenuit, esto reliquerit postea, et cum Dedalo in Sardiniam abierit, in qua, ut dicit Solinus de Mirabilibus, urbem Caralim condidit. Quid inde ex eo contigerit legisse non memini.
+
+Actheon filius fuit Aristei ex Auctonoe coniuge, Statio teste: *Nec dum ille habitus aut uerse crimina forme Mutat Aristeo genitus fraus aspera cornu Tela manu reicitque canes in uulnus Hyantes*. Hic etiam, ut ait Ouidius, Yanthius appellatus est; scribit enim: *Cum iuuenis placido compellat Yanthius ore*. Et sunt qui dicant hoc illi nomen a puella sepulta eo in loco in quo natus est. Hic, ut ostendit idem Ouidius, uenator fuit, et cum die quodam uenatione fessus in ualle Gargaphie descendisset, eo quod in ea fons esset, recens et limpidus, et ad eum forte potaturus accederet, uidit in ea Dianam nudam se lauantem. Quod cum egre Diana tulisset, sumpta manibus aqua, in faciem eius proiecit dicens: *Uade et dic si potes*. Is autem repente in ceruum conuersus est, quem cum canes eius uidissent, confestim irruerunt in eum, illumque in mortem coactum atque dentibus laceratum comederunt. Circa quod figmentum sic scribit Fulgentius: Anaximenes, qui de picturis antiquis disseruit, ait libro II uenationem Actheonem dilexisse, qui cum ad maturam peruenisset etatem, consideratis uenationum periculis, id est quasi nudam artis sue rationem uidens, timidus factus est. Et paulo post: *Sed cum uenandi periculum fugeret, affectum tamen canum non dimisit, quos inaniter pascendo, pene omnem substantiam perdidit. Ob hanc rem a canibus suis deuoratus dicitur*. Hec Fulgentius.
+
+Yolaum dicit Solinus de Mirabilibus filium fuisse Aristei, et post eum in Sardinia dominium tenuisse. Supra autem dixit in suo uolumine Yolaum filium fuisse Yphyclei, filii Anphytrionis, et eque in Sardinia imperasse, nescio an idem sit uel alius.
+
+Nomius, ut scribit Iustinus in Epythoma, filius fuit Apollinis et Cyrenis. Hunc dicit Leontius Apollinem nominatum, quicquid supra dixerit Theodontius, eumque Arcadibus imperasse, eisque leges dedisse, que quoniam quosdam ex optimatibus uiderentur offendere, orta seditione inter Arcades, Aristeo fauente, pulsus est, et loco eius regnauit Aristeus. Is autem ad Admethum Thesalie regem confugit, et eius armenta UII annis pauit, tandem uiribus reassumptis, Aristeum fugauit et Archadum uerum obtinuit principatum, cum abiisset Aristeus in Ceam insulam; et quoniam armenta pauisset, Nomius appellatus est, quod apud Arcades pastor sonat. Et hinc dicit fictionem traxisse locum, Apollinem scilicet ob occisos Ciclopes diuinitate spoliatum, Admeti regis armenta pauisse. Ego autem nescio quid credam potius, cum et uetustate et ignauia librariorum adeo periere codices, ut subtractum sit, posse de quam plurimis ueritatem cernere, et hinc amplissimus uagandi locus mendacio relictus est, cum scribat de antiquis unusquisque quid libet.
+
+Aucthous filius fuit Apollinis et Cyrenis, ut supra monstratum est. Hunc sunt qui dicant, discedentibus fratribus ex Affrica, et in Greciam uenientibus, Cyrene remansisse, et his imperasse, qui una secum ibidem remansere.
+
+Argeus, ut supra a lustino monstratum est, Apollinis fuit filius et Cyrenis. Hic de se, quod ego nouerim, nil preter nudum nomen posteritati reliquit.
+
+Esculapius, ut fere prisci testantur omnes, Apollinis et Coronidis nynphe fuit filius. Dicit enim Ouidius hanc ex Laryssa fuisse et Flegie filiam; quam cum summe Apollo diligeret et in eius iuisset concubitum, pregnans effecta est; porro coruus Apollinis auis ad Apollinem detulit, quia comperisset eam iuueni cuidam Hemonio commisceri; quam ob causam turbatus Apollo eam sagittis occidit, et facti tandem penitens, cum remediis suis illam nequiret ab Inferis reuocare, secto eius utero, conceptum ex se eduxit infantem, eumque Esculapium appellauit, et, ut fertur, Chyroni centauro tradidit educandum. Quem cum uidisset Alchyroe Chyronis filia, uaticinii docta, uaticinata est: *Quia mortuum hominem ab Inferis reuocaret in uitam, et ipse fulminatus deiceretur ad Inferos. Quod effectu non caruit. Aiunt enim hunc arte sua cum eximius euasisset medicus, Diane precibus, Ypolitum, membris collectis undique, in uitam reuocasse et pristine restituisse sanitati; quam ob causam turbatus Iuppiter, eum fulmine interemit, ut liquido testatur Uirgilius dicens: Peoniis reuocatum herbis et amore Diane. Tum pater omnipotens, aliquem indignatus ab umbris Mortalem infernis ad limina surgere uite, Ipse repertorem medicine talis et artis Fulmine Phebigenam Stygias detrusit in undas* etc. Que huc usque dicta sunt, ut satis patet, hystoria mixta poeticis est. Ast ut pura consistat hystoria, excutiende sunt fictiones. Et ideo coruum accusasse Coronidem sic accipiendum arbitror, Apollinem scilicet augurandi peritia fornicationem nouisse Coronidis, et iratum interfecisse pregnantem. Quod autem Ypolitum, seu ut placet Plinio, Castorem Tyndari filium, ob raptas Lynceo et Yde sponsas a Lynceo seu Yda occisum, in uitam herbis et arte reuocauerit, taliter contigisse puto. Hos, seu eorum alterum, non mortuos, quia a morte in uitam aliquem reuocare solius Dei est, sed uulnerum immanitate, et ob perditum sanguinem mortuos existimatos, quos cum arte et sollicitudine sua in sanitatem reuocasset pristinam, dictum est eum illos ab Inferis in uitam retraxisse. Quod autem ob id a Ioue fulminatus sit, non est credibile, sed ideo fictum credo, quia possibile est ob eam curam eum laborasse plurimum in exquisitione herbarum et aliarum oportunitatum, et sic propter uires fatigatus in febrem incidisse, que profecto letale fulmen et ignitum est, et ex ea febre defecerit; seu forte casu fulminatus est, et opinatum ab ignaris hoc illi contigisse ob reuocatos ab Inferis mortuos, et hinc fabule datum principium. Sane Theodontius negat Apollinem dilexisse Coronidem, et ex eo Esculapium fuisse conceptum, asseritque eum ex Hemonio iuuene et Coronide natum, sed Apollinis filius dictus est, altera ex duabus causis, seu quia matre mortua ante partum et eius secto utero eductus est, quod non absque opere medici sit, per quem fingitur Apollo, quia medicine repertor; et sic Apollinis filius, quia Apollinis opere natus sit. Seu quia qui sic nascuntur, Apollini sacros fore uoluere ueteres, eo quod, ut dictum est, Apollinis opere lucem sortiti uidentur; et ob id aiunt Cesarum familiam sacra Apollinis obseruasse, quia primus eorum, qui ex familia Iulia Cesar dictus est, ob eam causam cognomen adeptus est, et factus Apollini sacer, quia execto matris utero in lucem uenerit. Preterea potuit Apollinis haberi filius, quia clarissimus euaserit medicus. Theodontii autem opinio aliqualiter dictis roboratur Lactantii, qui de Esculapio in libro Diuinarum institutionum dicit sic: *Hunc Tarquitius, de illustribus uiris disserens, ait incertis parentibus ortum, expositum, et a uenatoribus inuentum, canino lacte nutritum, Chyroni traditum, didicisse medicinam. Fuisse autem Messenium sed Epydauri moratum* etc. Post hec dicit Lactantius, hunc enim fuisse, qui Ypolitum curauit. Ceterum ne ob diuersitates relatorum, ubi minime oportunum est, mendaces credantur scriptores, est aduertendum, ut placet Tullio De naturis deorum, quia tres fuere Esculapii. Quorum primum dicit ipse filium fuisse Apollinis, eumque speculum inuenisse, et primum obligasse uulnus, et hunc ab Arcadibus asserit summe coli. Secundum uero dicit fratrem fuisse secundi Mercurii ex Ualente patre atque Coronide matre natum, eumque percussum fulmine interisse, et Cynosuris humatum. Tercium uero filium fuisse dicit Asyppi et Arsynoe, eumque primum alui purgationem et dentis euulsionem comperisse, eiusque sepulcrum esse in Arcadia, non longe a Lusio flumine, circa quod et lucus ostenditur eius. Et sic erit possibile ex his aliquem ex matris utero cesum, aliquem ex incerto patre natum atque expositum, nec obstat omnium parentes a Tullio nominari. Uidi ego in patria et nonnunquam ex principibus patrie hominem, qui infans fuit expositus, et demum a nutritore tanquam a patre cognominatus. Sed quid multa? Qualiscunque seu quicunque fuerit ex istis, tanta ueneratione apud Epydauros habitus est, ut etiam Romani iam fere omni Ytalia occupata, pestilentia egretudinum agitati, quasi pro singulari et certo subsidio legatos ad Epydauros mitterent, orantes, ut illis de oportuno remedio subuenirent, permitterentque ut Esculapium tanquam salutare subsidium Romam deferrent, concessumque in forma serpentis, dyabolo operante, Romam in naui deueherent, illique templum insigne in insula Tyberis construerent, et loco salutaris dei diu colerent, dato illi impune Dyonisius Syragusanus nouacula auream abstulerit barbam. Esculapius autem dure agens interpretatur, quod forsan nomen labori suo circa curam Ypoliti conforme fuit.
+
+Macaon, ut dicit Papias, filius fuit Esculapii, euo suo insignis medicus, quod ego utrum credam nescio, eum saltem fuisse medicum, cum scribat Ysidorus post fulminatum Esculapium interdictum fuisse medendi exercitium, et ut ait Plinius ubi de Hystoria naturali: cum claruissent opera Esculapii temporibus Troianis sequentia eius in nocte densissima latuere usque ad Peloponnesiacum bellum, et tunc ea reuocauit in lucem Ypocrates etc. Quod tempus, ut dicit Ysidorus, fuit annorum fere quingentorum. Hinc ego sumptum puto quod fictum est, Solem ob fulminatum Esculapium noluisse aliquandiu lucis currum ducere, ut ostenderetur Solis inuentum, scilicet medicinam, eclipsim passum per secula plura, et tandem in lucem reuocatum. Ego hunc Machaonem autoritate Papie non apposuissem, cum eum in multis circa talia minus curiosum sepissime inuenerim scripsisse dissona ueritate, sed ut ponerem me traxit solertia Pauli, qui non solum Macaonem Esculapii filium scribit, sed et Asclepium quendam Macaonis filium fuisse confirmat.
+
+Asclepius, ut dicit Paulus, fuit filius Macaonis, credo, Augustinum secutus, qui hunc Esculapii nepotem uidetur dicere, scribens, ubi de Ciuitate dei, Hermetem Trimegistum Asclepio loquentem sic: auus enim tuus, o Asclepi, medicine primus inuentor, cui templum consecratum est in monte Lybie, circa litus Cocodrillorum, in quo eius iacet mundanus homo, id est corpus; reliquus uero, uel potius totus in sensu uite melior remeauit in celum, omnia etiam nunc hominibus adiumenta prestans, infirmis numine nunc suo, que solet medicine arte prebere. Et paulo infra idem sequitur Augustinus: *Ecce duos deos dicit homines fuisse Esculapium et Mercurium* etc. Uerum ego librum hunc Hermetis Trimegisti, quem de Ydolo intitulat, uidi, nec tamen, qualiter Esculapius fuerit Asclepiadis auus, per uerba Hermetis precedentia atque sequentia dictis ab Augustino percipere queo, certus tamen quoniam potius ingenium deficiat meum, quam accusari possit animaduersio Augustini.
+
+Psyces, ut dicit Martialis Capella in libro, quem De nuptiis Mercurii et phylologie scripsit, filia fuit Apollinis et Endilichie. Ex qua Lucius Apuleius, in libro Methamorphoseon, qui, uulgariori uocabulo, Asinus aureus appellatur, longisculam recitat fabulam talem: *Regem scilicet fuisse et reginam, quibus tres fuere filie, quarum due maiores natu, etsi forma spectabiles essent, iunior, cui Psyces nomen erat, in tantum pulchritudine ceteras excedebat mortales, ut non solum admiratione teneret spectantes, sed infigeret animis ignaris rei miraculo credulitatem, ut Uenus esset que descendisset in terris, et fama longe lateque uulgata inuise formositatis egit, ut non solum ciues sed exteri ad uisendam Uenerem et sacris honorandam accederent, templis uere Ueneris neglectis*. Quod egre Uenus ferens, in Psycen accensa, Cupidini filio iussit, ut eam amore feruentissimo hominis extreme sortis incenderet. Interim pater de nuptiis uirginis Milesium Apollinem consuluit. Qui respondit, ut illam in uertice montis deduceret, ibique diuina stirpe creatum, esto pessimum et uipereum, nancisceretur uirgo maritum. Quo responso parentes affecti, cum lacrimis et merore totius ciuitatis, uirginem in predestinatum deduxere culmen, ibique solam liquere. Que et si solitudine et incerto timore futuri coniugis anxiaretur, non tamen diu perstitit, et uenit Zephyrus mitis, et suaui spiritu eam summens, in floridam detulit uallem; in qua cum aliquali somno lenisset erumnam, surgens uidit gratum oculis nemus et argenteis undis manantem fontem, atque palatium non solum regium sed diuinum, miris ornatum diuitiis; quod cum intrasset et ingentes inuenisset thesauros absque custode, et miraretur plurimum, obsequentium uocibus absque corporibus auditis, intrauit lauacrum, inuisis sibi assistentibus obsequiosis. Inde cena diuinis conferta dapibus sumpta, cubiculum intrans, conscendit genialem thorum, et soporate maritus affuit. Qui cum eam sibi fecisset coniugem, ueniente luce inuisus abiit; et sic sepius magna Psycis consolatione continuans, factum est ut sorores, eiusdem audito Psycis infortunio, e domibus maritorum ad lugubres parentes accederent, et una cum eis sororis infelices nuptias deflerent. At Cupido presentiens quid inuidia sororum pararetur Psyci, eam premonuit, ut earum omnino flocci faceret lacrimas, nec in suam perniciem pia atque credula esset. Quod cum spopondisset Psyces, se cepit deplorare captiuam et quod sorores uidere et alloqui non posset, et uenientem atque redarguentem Cupidinem precibus in eam sententiam traxit, ut cum eis loqui posset, Zephyroque iuberet, ut eas ad se leni deferret flatu. Qui cum fecisset, concessit etiam ut ex thesauris, quos liberet, asportare permitteret, sed earum suasionibus nullo modo crederet, nec suam uidere formam alicuius consilio exoptaret. Tandem complorata domi Psyce a sororibus, scopulum conscendere, et ululatu femineo redintegrato a Psyce audite sunt, atque paucis consolate uerbis, et postremo illas Zephyrus Psycis imperio in uallem detulit amenam. Ibi a Psyce festiua caritate suscepte, diuinum nemus et regiam, thesaurosque mirate, et lauacro atque cibo refecte, percontari scrupulose cepere, quisnam eius uir ac tantarum rerum dominus esset. Illa autem memor precepti coniugis, iuuenem finxit uenationibus intentum; et concessis eis que uellent ex thesauris, a Zephyro illas in summitate montis iussit deferri. Que, post longas infortuniorum suorum querelas, felicitati Psycis inuidentes, celatis thesauris fictisque lacrimis ad parentes rediere, et inde inito de pernicie Psycis consilio abiere ad uiros. Psyces autem iterum premonetur a uiro, ut sororum euitaret insidias, et nullius consilio eum uidere conetur. Reuertuntur interim sorores inuide, et obsequio Zephyri ex uertice montis deferuntur ad Psycem, et letanter suscepte felicitati et pregnationi congratulantur sue; captamque uerbis mellifluis aggrediuntur uenenosis colloquis, inquirentes iterum quisnam uir eius esset. Psyces autem pridiani oblita mendacii, in fictionem alteram deuertit, eumque dixit mediocris etatis hominem et uacantem negociationibus, datisque muneribus iussit illas Zephyro reportaret. Que cum aduertissent eam, non ea forma qua pridie dixisset, uirum designasse, illum ab ea inuisum, et perconsequens arbitrate deum sunt, et sic acrius exarsere. Et inde die redeuntes seguenti, affectu pio uerbis se maximam salutis eius curam gerere monstrauere, asseuerantes post multa se pro comperto habere a circumuicinis incolis, non hominem, sed serpentem tortuosum illas edes incolere, eiusque uirum esse, nec illum aliud expectare quam maturitatem eius quem gerebat in utero, ut ex ea illoque se ampliori sagina saturaret. Quibus terrefacta Psyces et eis ultro aures prebens, eo quod ille adeo se uideri recusaret, eis remissis ad scopulum, consilio earum nouaculam parauit, et lucernam abscondit sub modio, nocte seguenti uisura, quisnam esset is cuius uteretur concubitu, et ut illum perimeret si uerbis, responderet forma, sororum. Intrat igitur more suo lectum Cupido, et in somnum soluitur. Psyces uero, aperto lumine, uidit illum mira formositate conspicuum iuuenem, alis pernicibus insignitum, et ad eius pedes arcum et pharetram sagittis confertam; e quibus cum unam mirabunda eduxisset, expertura aciem, adeo digito impressit suo, ut aliqualis scaturiret e uulnere sanguis. Quo facto, miro dormientis adhuc amore flagrauit. Dumque illum mirabunda conspiceret, fauillula ex lucerna prosiliuit in dexterum dormientis humerum; quam ob rem expergefactus Cupido repente fugam arripuit. Uerum Psyces cum illum cepisset crure atque fortiter teneret, tam diu ab eo per aerem delata est, donec fessa, eo dimisso, caderet. Cupido autem in uicinam cupressum euolans, longa querela eam redarguit, seipsum damnans, quod a matre missus, ut illam extremi hominis amore incenderet, et ipse se ipsum ob eius pulchritudinem uulnerasset; et inde euolauit. Psyces uero postquam illum uidere non potuit, se in propinquum deiecit fluuium mortem cupiens. Fluuius autem aspernatus eam deduxit in ripam, ubi a Pane deo uerbis solata aliquantisper est. A quo tandem discedens in ciuitatem uenit, in qua altera sororum nupta; quam cum conuenisset illi casum suum recitauit omnem, uerum uindicte auida, in perniciem sororis consultricis astutule mentita est circa extremum uerborum Cupidinis, asserens eum dixisse: abi hinc et res tuas affer, postquam imperium meum seruare nequisti, ego autem sororem tuam, teque nominauit, meis nuptiis coniugabo, et me fecit inde confestim a Zephyro deferri in culmen ex quo sustulerat. Quod cum audisset illa, confestim euolauit in montem, et alio flante uento inquit: *Accipe Zephyre dominam tuam meque deducito in uiri cubiculum, et cum uerbis sumpto saltu maximo, se in ingens precipitium dedit, quassatoque corpore toto, alitibus esca effecta est*. Psyces inde equo modo et aliam sororem misit in saltum. Demum cum primo cereris inde Iunonis precibus exquisisset subsidium, et ab utraque repulsam habuisset, audissetque, iubente Uenere, Mercurium uoce preconia mortalibus cunctis iussisse, ut nemo eam occultaret, et dona indicanti preponeret, se ad fores Ueneris presentauit. A qua obiurgata diu et capillis tracta, sollicitudini et tristitie ancillis suis ut excruciaretur tradita est. A quibus cum esset uerberibus lacessita, eidem a Uenere cumulus segetum multiplicium appositus est, iussumque ut in seguenti uespere grana seminum omnium discreta representaret eidem. Quo iussu, abeunte Uenere, obstupefacta Psyces riguerat, sed aduenientibus formicis ab eis confestim iussa Ueneris peracta sunt. Secundo autem Uenus precepit eidem, ut floccum aurei uelleris ostensi pecoris eidem portaret; quod Psyces, secuta monitum palustris arundinis, cum obtinuisset, imperanti reportauit. Tercio Uenus, urnulam tradidit iussitque, ut plenam ex undis Stigiis ei deferret confestim. Que cum locum uideret inaccessibilem, aquile uolantis subsidio mandatum dire socrus impleuit. Quarto Uenus, data ei pixide, iussit illi ad Inferos descenderet Proserpineque, sua ex parte, paululum sue formositatis exposceret. Que cum iret ad turrim se precipitatura, ab eadem monita descendit ad Inferos, et legationi peracta, pixidem plenam atque coopertam assumpsit, et ad superos remeauit, sed immemor mandatorum turris, sumptura aliquantulum diuine formositatis, ut amanti suo pulchrior uideretur, aperuit pixidem ex qua prosiliuit somnus infernus, qui in eam iniectus, eam non aliter quam corpus mortum soporauit. Sed Cupido iam conualescens a uulnere, casum sue Psycis aduertens, per fenestram cubiculi euolauit ad dormientem, detersoque ab ea somno et in pixidem redacto, redarguit eam presuntionis aduersus monitus habite, dixitque ut mittenti deferret, quod et factum est. Cupido autem impatiens infelicitatum et laborum puelle a se dilecte, Iouem orauit, ut pateretur illam sibi coniugem fore. Qui precibus annuens, congregatis diis, eorum in presentia iussit ut Psyces coniunx esset perpetua Cupidinis. Quam Mercurius Iouis iussu deuexit in celum et ibidem, immortalis effecta, nuptie celebrate sunt. Ipsam autem Cupidini peperit uoluptatem filiam. Serenissime rex, si huius tam grandis fabule ad unguem sensum enucleare uoluerimus, in ingens profecto uolumen euaderet, et ideo cur Apollinis, et Endilichie filia dicatur Psyces, que eius sorores, et cur Cupidinis dicatur coniunx, cum paucis ex contingentibus dixisse satis sit. Psyces ergo anima interpretatur. Hec autem Apollinis, id est solis, filia dicitur, eius scilicet qui mundi uera lux est deus, cum nullius alterius potentie sit rationalem creare animam, nisi dei. Endelichia autem, ut dicit Calcidius super Tymeo Platonis, perfecta etas interpretatur; cuius ideo rationalis anima dicitur filia, quia et si in utero matris illam a patre luminum suscipiamus, non tamen eius apparent opera, nisi in etate perfecta; cum potius naturali quodam instinctu usque ad etatem perfectam feramur, quam iudicio rationis; etate uero perfecta agere incipimus ratione; ergo bene Apollinis et Endelichie filia dicitur. Sunt huic due sorores maiores natu, quarum una est anima uegetatiua, altera uero sensitiua, sed Psyces pulchritudine illas excedit, et hoc ideo quia uegetatiua anima communicamus cum plantis, sensitiua autem cum brutis, rationali quidem cum angelis et Deo, quo nil pulchrius. Psyces uero ideo dicitur iunior, quia longe ante eam uegetatiua conceditur fetui, et inde tractu temporis sensitiua, postremo a deo rationalis infunditur. Ille ante nubunt, quod ideo dictum est, quia corporeis sunt annexe uirtutibus. Huius autem coniugium diuine stirpi seruatur, id est amori honesto, seu ipsi Deo, cuius inter delicias a Zephyro, id est a uitali spiritu, qui sanctus est, defertur et matrimonio iungitur. Hic coniugi prohibet, ne eum uidere cupiat, ni perdere uelit, hoc est nolit de eternitate sua, de principiis rerum, de omnipotentia uidere per causas, que soli sibi nota sunt; nam quotiens talia mortales perquirimus, illum, imo nosmet ipsos deuiando perdimus. Sorores autem non nunquam ad methas usque primas deliciarum Psycis deueniunt, et ex thesauris eius reportant, in quantum penes rationem uiuentes melius opus suum uegetatio peragit, et sensitiue uirtutes clariores sunt, et longius perseuerant. Sane inuident sorori, quod minime nouum est sensualitatem cum rationem discordem, et dum illi blandis uerbis suadere non possunt, ut uirum uideat, id est uelit naturali ratione uidere quod amat, et non per fidem cognoscere, eam terroribus conantur inducere, asserentes eum immanem esse serpentem, seque eam diuoraturum; quod quidem totiens sit, quotiens sensualitas conatur rationem sopire, et ostendere anime contemplationes incognitarum rerum per causam, non solum delectationes sensitiuas auferre, sed labores maximos et angores minime oportunos ingerere, et nil demum placide retributionis afferre. Anima autem, dum minus prudens talibus demonstrationibus fidem adhibet, et quod negatur uidere desiderat, occisura, si uoto non conrespondeat forma, uidet effigiem uiri pulcherrimam, id est extrinseca Dei opera, formam, id est diuinitatem, uidere non potest, quia Deum nemo uidit unquam; et cum fauillula ledit et uulnerat, id est superbo desiderio, per quod inobediens facta, et sensualitati credula, bonum contemplationis amittit, et sic a diuino separatur coniugio. Tandem penitens et amans, perniciem sororum curat astutia, easque adeo opprimit, ut aduersus rationem nulle sint illis uires, et erumnis et miseriis purgata presumptuosa superbia atque inobedientia, bonum diuine dilectionis atque contemplationis iterum reassumit, eique se iniungit perpetuo, dum perituris dimissis rebus in eternam defertur gloriam, et ibi ex amore parturit Uoluptatem, id est delectationem et letitiam sempiternam.
+
+Arabs, ut placet Plinio in libro Naturalis hystorie, Apollinis et Babillonie fuit filius, quem medicine artis dicit etiam repertorem. Puto ego hunc seu Babilonem fuisse hominem, et ibidem medicinam ostendisse prius, seu apud Babilonios didicisse, et ad Arabes primum detulisse; et hinc Apollinis filius dictus, quia medicus, et Babillonis, quia in Babillonia natus uel eruditus sit.
+
+Postquam Apollinis longa posteritas expedita est, ut ad Iouis filios reuertamur ordo postulat. Ex quibus sese ante alios Tytius offert. Quem dicit Leontius filium fuisse Iouis ex Hellare Orcomeni filia, quam pregnantem Iuppiter, iram Iunonis timens, occultauit in terram, ex quo factum est, ut nascens puer ex terra natus uideretur, ut Seruius asserebat. Que quidem terra postmodum eum enutriuit, et sic non mater, sed nutrix. Is tamen cum ad integram uenisset etatem, Latonam Apollinis matrem amauit, eamque de stupro interpellauit. Quam ob rem turbatus Apollo eum sagittis occidit, et apud Inferos religauit, atque eius iecur uulturibus laniandum apposuit hac lege, ut consumptum restauraretur illico, et sic nunquam uultures a discerpendo cessarent, nec ipse a patiendo. Restat nunc huic fictioni uelum eripere, ut quod contegat uideamus. Dicit enim primo Iouem pregnantem in terris abscondisse; nil enim occultius tegitur, quam quod infoditur, et ideo debemus intelligere hanc secretissime fuisse seruatam, et hoc timore Iunonis, id est maioris potentie, cum dea regnorum sit Iuno. Terram autem aluisse Tytium non est nouum, cum omnes alamur a terra. Quod Latonam Apollinis matrem amauerit, ingentem eius demonstrat animum, celsitudinem enim appetiit, que claritatis mater est, sed ab Apolline, id est a regio splendore, deiectus est apud Inferos, id est apud plebeios, quos penes semper curarum plenus fuit, qualiter posset in gradum, ex quo deciderat, reascendere. Recitat ex isto Tytio Leontius breuem hystoriam, et dicit hunc apud Boetios magnum fuisse hominem, et uiribus temptasse ex Delpho Apollinem eicere, a quo ipse eiectus est, et fere ad priuatam uitam redactus. De pena autem illi apposita dicit ubi, de Somnio Scipionis Macrobius sic: *Uulturem iecur immortale tondentem, nichil aliud intelligi uolentes, quam tormenta conscientie obnoxia flagitio uiscera interiora rimantis, et ipsa uitalia indefessa admissi sceleris admonitione laniantis, semperque curas, si requiescere forte tentauerint excitantis, tanquam fibris renascentibus inherendo, nec ulla sibi miseratione parcentis, lege hac, qua se iudice nemo nocens absoluitur, nec de se suam potest uitare sententiam*. Hec Macrobius.
+
+Bachus Iouis filius et Semeles ab Ouidio et reliquis omnibus poetis dicitur. Ex cuius origine talis recitatur fabula. Cum amaret Iuppiter Semelem Cadmi filiam, et ipsa concepisset ex eo, accessit ad eam Iuno, formam gerens Beroe Epydaurie anus, et inito cum ea colloquio, perquisiuit, numquid diligeretur a Ioue. Cui dixit Semeles arbitrari se diligi; tunc Iuno: non potes, filia, nisi uno modo cognoscere, scilicet si, Stygis interposito iuramento, promittat tecum eo pacto coniungi, quo Iunoni iungitur. Semeles experientie auida, uenienti iuramentum et inde munus poposcit. Iuppiter autem dolens, eam, ne aduersus iuramentum ageret, fulminauit et mortue filium traxit ex utero, suoque apposuit femori, donec tempus perficeretur, quod eum esse in uentre matris oportunitas exigebat. Hunc primo clam nutriuit Yno matertera eius, postmodum nynphis tradidit, que etiam ei alimenta dederant, ut ait Ouidius: *Furtim illum primis Yno matertera cunis Educat, inde datum nynphe Nyseides antris Occuluere suis lactisque alimenta dedere*. Et alibi. Nysiadas nynphas, puerum querente nouerca, Hanc frondem cunis apposuisse ferunt, scilicet ederam; que, ut idem dicit Ouidius, fuit postea gratissima Bacho. Huic insuper alumnum dicunt fuisse Sylenum, qui captus a rusticis, a Myda Bacho restitutus est, ut ait Ouidius. Rex uenit et Iunoni Sylenum reddit alumno. Hunc preterea curru et sociis honorant; de quibus sic refert Statius: *Promouet, effrene dextra leuaque sequuntur Lynces, et uda mero lambunt retinacula tygres. Post exultantes spolia armentalia portant, Seminecesque lupos, scissasque Mimallones ursas. Nec comitatus iners, sunt illic Ira Furorque Et Metus, et Uirtus et nunquam sobrius Ardor, Succiduique gradus et castra simillima regi* etc. Dicuntur insuper eum primum uitem plantasse, ut ait Accius in Bachis: o Dyonise, pater optime, uite sator, Semela genitus euhia. Et hinc uini deum asserunt. Ederam ei sacram et uannum et Marsyam in tutelam eius ascribunt. Eique Adryanam Mynois filiam coniugem copulant. Baculum ab eo repertum atque denominatum affirmat Rabanus, ut eo homines uino graues uterentur. Multis et illum nominibus uocant, de quibus Ouidius: *Tura dabant, Bachumque uocant Bromiumque Lyeum Ignigenamque, satumque iterum, solumque bimatrem. Additur his Nyseus intonsusque thyones, Et cum Leneo genialis consitor uue, Nictiliusque Eleusque parens et Yacus et Euan, Et que preterea per Graias plurima gentes Nomina, Liber, habes, tibi enim in consumpta iuuenta est, Tu puer eternus et formosissimus alto Conspiceris celo, tunc cum sine cornibus astas* etc. Addit etiam alia nomina Albericus, uocatumque dicit: Euchium, Bryseum et Bassareum. Lactantius etiam eum uocari dicit Dytirambum. Dicit insuper Seruius, Orpheum dicere hunc a Gigantibus membratim discerptum. Quod Albericus affirmat, addens quod ab eis ebrius sit inuentus, eumque dicit sepultum et postea surrexisse integrum. Pingebant etiam eum antiqui in habitu muliebri, et nudum atque puerulum, ei nocturno tempore tibiis, et cymbalis, et clamore sacrum, quod orgia uocabant, celebrantes. Preterea hec alia etiam recitantur, sed quoniam non comperta sunt omnia que queruntur, que uideri possunt de appositis uideamus. Primo igitur, et ante omnia, pro constanti uidentur tenere hystoriographi Dyonisium hominem ex Ioue et Semele natum, adeo, ut de tempore inter antiquos plurima fuerit uarietas. Ex quibus alii Dyonisium, alii Liberum patrem uocant; et quoniam non constat cuius Iouis fuerit filius, ego secundo ascripsi Ioui, eo quod eius euum melius uideatur conuenire cum secundo, quam cum aliquo aliorum. Dicit enim Eusebius in libro Temporum, a quibusdam arbitrari, Danao Argis regnante, Dyonisium in Yndia Nysam condidisse, et suo nomine nuncupasse, et eodem tempore eum in Yndia militasse, et eius in exercitu fuisse mulieres Bachas cognominatas ob furorem potius quam ob uirtutem; quod quidem fuit circa annos mundi IIIdccxxuiiii. Paulo post idem Eusebius dicit, regnante Danao Argis, Cadmus regnauit Thebis, ex cuius filia Semele natus est Dyonisius, id est Liber pater, quod secundum eius annorum descriptionem comprehenderetur fuisse circa annos mundi IIIdcclxui. Nec multo post dicit anno XXXU Lycei regis Argiuorum, Dyonisius, qui latine dicitur Liber pater, nascitur ex Semele, quod contigisse uidetur anno mundi IIIdcccxiiii. Inde subsequitur, Acrisio regnante Argiuis, Dyonisius qui et Liber pater, aduersus Yndos dimicans, Nysam urbem iuxta Yndum flumen condidit, quod factum colligitur anno mundi IIIdccclxx. Quanta hec sit temporis diuersitas, ab Eusebio ex comentariis ueterum collecta, facile comprehendi potest; nostrum autem est per coniecturas arbitrari, quod uerius potuerit ex dictis tempus attribui euo Bachi. Ego autem, omissis causis me mouentibus, arbitror Bachi dies fuisse circa antiquius horum tempus, seu saltem quod de proximo sequitur, eumque ea tempestate natum egisse que ab eo gesta narrantur. Sed his curiosioribus derelictis, ad figmenta tendamus. Fulminatam Semelem a casu sumptum credo, eam scilicet a fulmine, seu ab ignita febre in mortem deductam, quarum utramque a Ioue, id est ab elemento ignis, emissam non mirabitur eruditus. Euulsum ab utero mortue matris fetum, et Iouis femoribus applicitum, notissimum obstetricibus officium designatur; necesse enim est, ut caloribus extrinsecis, qui per Iouem debent intelligi, faueatur qui ante tempus intrinsecis aufertur. Sed cum sit hec expositio physica, hystoricam recitat Pomponius Mela in Cosmographia, dicens: *Urbium quas incolunt Yndi, sunt autem plurime, Nysa est clarissima et maxima, montium Meros Ioui sacer, famam hinc precipuam habent in illa genitum, in huius specu Liberum arbitrantur esse nutritum, unde Grecis autoribus, ut femori Iouis insitum dicerent, aut materia ingessit aut error*. Hec ille. Albericus autem addit, dicens a Remigio affirmari apud Nysam Liberi patris haberi crepundia in testimonium quod ibidem altus sit. Quod si sic est, autumo de altero intelligendum sit, quam de eo, qui ex Semele natus est; ex quo etiam sequi posset temporum diuersitates a diuersis Dyonisiis exortas esse. De hoc enim, si is fuit, dicit Orosius sic: *Subactam Yndiam Liber pater sanguine madefecit, cedibus oppleuit, libidinibus polluit, gentem utique nulli hominum unquam obnoxiam, uernacula tantum quiete contentam*. Ceterum, ut ad sensus physicos tectos sub fabula redeamus, dico, quod nonnulli uolunt pro Bacho uinum intelligi, et sic Semeles pro uite sumetur; que ex Ioue, id est ex calore, in altum humorem terre immixtum per uitis poros trahente se pregnantem, id est turgidam facit, et in palmites botrosque sucos, tanquam in conceptum fetum emittit, tunc autem fulminatur, cum adueniente autumnali calore non in ampliorem maturitatem, sed potius in corruptionem et putredinem fructum conceptum deduceret, ut auferatur necesse est, et femori Iouis, id est calori altero, applicetur. Quod quidem sit, dum pressum ex uuis uinum aut igni ipsismet pressis bulliendum concedimus iterum, donec defecatum tali bullitione reddatur potui aptum. Deinde Yno, id est uas, illud seruat occultum, id est contectum, ne a Iunone inueniatur, id est ne ab aere corrumpatur. Seu pregnantem tunc Semelem dicimus ex Ioue, cum uitem agente calore turgidam cernimus uere primo; uerum tunc fulminatur, dum estiuo calore preter consuetum exuritur; tunc autem apertis poris conceptum emittit in botros, quod femori Iouis, id est diurno calori, applicatur, ut quam ex matre non habuerat, a patre maturitatem accipiat; et tunc Yno illud seruat occulte, dum a pampinis tegitur, ne ab aere nimis calido offendatur; et illud tunc nutriunt nynphe, dum nocturnis humiditatibus restauratur, quod calore diurno fuerat exhaustum. Sylenus senex eius alumnus dicitur, eo quod senes fere potu magis quam cibo sustententur. Qui illi a Myda auarissimo homine ideo restituitur, quia auarus potationibus non delectatur. Curru et sociis uti ideo a poetis dictum est, ut nonnulli ex suis demonstrentur effectus. Nam pro curru ebriorum uolubilitas assumenda est. Lynces autem illi attribuuntur, ut intelligatur uinum moderate sumptum uires, audaciam et perspicaciam augere. Tigres autem ideo currum trahunt, ut ebriorum ostendatur seuitia. Nemini enim parcit onustus uino. Sunt preterea temulenti temerari adeo, ut in quodcunque periculum inconsiderate irruant, quod per semineces lupos, et scissas ursas, que in predam Bachi deportantur intelligo. Quod irascantur facile et inde ueniam in furorem, satis liquido patet, et sic non sobrio comitantur ardore. Meticulosi etiam sunt uinolenti, quia perdito recto rationis iudicio sepissime non timenda pauescunt. Uirtus autem, cur currui Bachi iungatur, pretactum est, ubi de lyncibus diximus. Succidui gradus ideo inter Bachi numerantur comites, ut ebriorum titubantia designetur, qui adeo titubando incedunt, ut cadere credantur continue. Superadditur Bacho castra esse simillima regum, nec immerito; nam si cernamus tabernas meritorias, ibidem tabernacula frondium, cupidinarios, lurcones et edulia, potationes hinc inde, atque tumultuantes rixantesque uidebimus, que castris regum simillima sunt. Bachum autem apud Grecos primum plantasse uitem, seu uineam, et uinum fecisse, possibile est, cum longe ante apud Hebreos id fecisse Noe certissimum habeamus. Dicunt tamen aliqui Bachum uitem non plantasse, sed incognitum Thebanis uini usum introduxisse, atque illud uariis liquoribus immiscuisse, ut amabilius foret; quod quoniam mirabile uisum est, deus uini apud rudes primo creditus est. Ederam preterea Bacho sacram dicunt, credo quia uites, edere tramites luxuriantes plurimum, et botros uuarum imitentur corimbi, nec non quia uireat uiriditate perpetua, per quam ostenditur uini iuuentus continua; nunquam enim quantum ad uires senescit uinum. Hac etiam poete coronari consueuere, eo quod Bacho ob facundiam sacri sint, et ad perpetuitatem carminum demonstrandam. Uannus autem illi sacer est mistica ratione. Ait autem Seruius Liberi patris sacra ad purgationem anime pertinere, et sic homines eius misteriis purgabantur, sicut uanno frumenta purgantur. Fuere tamen qui uoluere hec purgamina uiuentibus hominibus fieri per extremam ebrietatem, que sacrum Bachi est; asserentes, si quis in tantam ebrietatem procederet, ut in uomitum usque ueniret, post preteritum cerebri stuporem, animum, exutis curis tediosis atque eiectis, remanere tranquillum; cui opinioni Seneca phylosophus in libro, quem De tranquillitate animi scripsit, adhesisse uidetur. Marsiam in suam tutelam positum ideo uoluisse reor, quia audax imo temerarius in Apollinem fuit, per quam temerarietatem, uinolentorum loquacitatem in quoscunque tendentem intelligo, qua in conspectu rudium sepe prudentes ab ignaris confundi uidentur, non aduertentium, quia nullo talium oratio incedat ordine, sed more satyri, uti Marsias fuit, huc illuc saltitando procedat, tandem in conspectu eruditorum nudatus Marsia, id est patefacta calefactorum presumptione, in flumen uertitur, id est in lapsum, quasi nil dixerint talium sermo soluatur. Quod ad Adrianam coniugem pertinet, in sequentibus, ubi de ea scribetur. Hunc autem a Gigantibus fuisse discerptum et inde sepultum, ideo dictum reor, quia ab Eusebio in libro Temporum scribitur, quod regnante Athenis Pandione, anno scilicet mundi IIIdcccxcui, Marco Uarrone poeta teste, hic Liber pater aduersus Perseum pugnans in prelio occisus sit, eiusque uideri sepulcrum apud Delphos, iuxta Apollinem aureum; et hoc quantum ad hystoriam dictum sit. Sed fictioni superadditur a quibusdam, eum scilicet quantuncumque discerptum sepelierint, integrum surrexisse; quod ego arbitror debere intellegi, quod ex pluribus ingurgitationibus ab elatis calore uini bibionibus factis, una consurgat ebrietas, per quam Bachum uiuere et aliquid satis patet. Dicebat tamen circa hoc Albericus Bachum animam mundi intelligendum, que quamuis membratim per mundi corpora diuidatur, tamen se reintegrare uidetur de corporibus emergens, et se reformans, et semper una eademque perseuerans, nullam simplicitatis sue patiens sectionem. Hec ille. Ast ego puto hunc Bachum Alberici, Solem intelligendum Macrobii, in quem ipse Macrobius transfert deorum omnium deitates. Pictus autem in habitu muliebri est, quia in expeditione aduersus Yndos secum habuit mulieres, ut predictum est, uel quia continuate potationes, debilesque reddant ad ultimum potatores. Nudus uero ideo fingitur, quia ebrius omnia pandat secreta, uel quia multos iam ad inopiam et nuditatem deduxerit, uel quia calorem potationis ingerant. Puer quidem dicitur, quia non aliter sint lasciui ebrii quam pueri, quibus nondum integer est intellectus. Restat nunc de nominibus uidere. Dicitur igitur primo Bachus, quod idem sonat quod furor, eo quod uinum et potissime nouum tam feruentis furoris est, ut nullo queat claustro continere, et immoderate sumentes, ut predictum est, facit etiam furiosos. Dicitur etiam Bromius a bromin, quod est consumere; modesta quidem boni uini potatio consumit superfluitates ciborum, et digestionem adiuuat, ut physicis placet, sed intemperate sumptum humiditatem bonam desiccat, et neruorum hebetat uires, adeo ut plurimum ingurgitatores tremulos effetosque reddat. Uocatur insuper et Lyeus a lyen, quod est tractus, tractim enim bibitur. Uel dicitur Lyeus a ligo ligas; modeste autem sumptum dispersas uires colligit augetque, immoderate sensus ligat et rationem. Uel secundum Fulgentium Lyeus dicitur, quia lenitatem prestat; sumus enim post aliqualem potationem magis exorabiles. Nuncupatur et Ignigena, seu quia ex igne genitus sit, seu quia ignem, id est calorem generat; uidemus enim capita potantium fumantia, eosque ob calorem uestimenta quandoque deponere. Appellatur etiam Satus iterum, et ob id eum uocari Dytirambum, quod idem sonet, dicit Lactantius; quia autem iterum natus sit, supra monstratum est, et inde merito bimater. Nyseus preterea a Nysa ciuitate, in qua colitur, uel a Nysa, uno ex uerticibus Parnasi eidem consecrato, uocatus est. Thyoneus quod intonsus sonat, ideo dicitur, quia uites ex quibus oritur longas habent palmites; uel quod melius puto, ad suam pueritiam ostendendam, quia intonsi sint pueri. Consitor uue dicitur a uite a se primo plantata. Nictilus uero uocitatur, quia noctem, id est tenebras sensibus ingerat. Eleus ab Ellea ciuitate, in qua potissime colebatur. Yacus autem ea de causa nominatus est, quia homines hyare faciat. Euan interiectio laudantis Bachum est, et sonat bonus puer. Briseus ideo dictus, ut ait Albericus, quia primus uinum ex uua pressit; uel Briseus, quasi hyrsutus, id est superbus. Hinc aiunt eum apud ueterem Greciam duas habuisse statuas, unam hyrsutam Briseim uocatam, alteram uero lenem, Lenei uocitatam. Bassareus autem appellatus est a specie uestium, quibus ministre eius utebantur in sacris, et ab eisdem ministre Bassarides nuncupate. Liber autem pater dicitur, quia hominibus libertatem uideatur inferre; nam potati serui, etiam ebrietate durante, arbitrantur se fregisse uincula seruitutis; liberat preterea a curis, et in agendis securiores facit, pauperes ab oportunitatibus reddit immunes, deiectos extollit etiam in sublime. Et dicit Albericus, quod, cum inter initia condendarum ciuitatum, diis ceteris pro auspicibus ceptorum fierent sacra, Libero patri fiebant, ut libertatem future patrie conseruarent. Preterea ciuitates imperantibus orbi Romanis aut stipendiarie erant, aut federate, aut libere; in liberis autem ciuitatibus in signum libertatis simulacrum Marsie habebatur, quem supra diximus in tutelam esse Liberi patris. Insuper mos fuit Romanis liberam togam adolescentibus in festis Liberalibus exhibere, ad significationem liberioris uite in posterum concesse. Cuius quidem sacra dicit Seruius a Iulio Cesare Romam primum translata, in quibus hyrcus immolabatur, et hoc ideo, quia aliquando capelle palmites uitium crescentes uastassent. Dicit enim M. Terentius Uarro, ubi de Agricultura, eidem tanquam repertori uitis hyrcos immolari, ut penas capite pendant. Ego autem huius sacra non puto a Iulio primum in Romam translata, sed eius Liberi patris, de quo intellexisse uidetur Tullius, dum ubi de Naturis deorum dixit: *Hunc dico Liberum Semele natum, non eum, quem nostri maiores auguste sancteque censent Liberum etc. Quem ego arbitror iuxta sententiam Macrobii Solem, quem arbitrati sunt rerum omnium patrem, et hinc Liberum patrem dictum. Et sic etiam intellexisse Uirgilium puto dum dixit: Uos, o clarissima mundi Lumina, labentem celo que ducitis annum; Liber et alma Ceres* etc. Non enim Bachus labentem annum celo ducit, sed sol; et hec equidem ea duo fuerunt numina, que Etrusci potissime coluerunt. Sed quicunque hic fuerit Liber, ostendit Augustinus in libro de Ciuitate dei, ei a priscis obscena celebrata sacra, et inter alia dicit quod eius in honorem pudenda uirilia colebantur in patulo adeo ut festis diebus Liberi membrum uirilem eleuatum ex compitis defferretur in urbem, uerbis flagitiosissimis omni concessa licentia, inde per forum transuectum, et in locum eidem deputatum depositum, oportebat, ut honestissima omnium mater familias illi coronam imponeret. Insuper et Dyonisius appellatur Bachus, de quo ubi de Dyonisio.
+
+Hymeneum dicit Albericus filium fuisse Bachi et Ueneris, et sequitur autoritate Remigii ob id habitum, quia ex nimia petulantia libido soleat excitari. Hymen autem grece dicitur membrana, que est proprie muliebris sexus, in qua puerperia fieri dicuntur, inde Hymeneus nuptiarum deus dictus est. Sane Lactantius ab hystoria tractum dicit, scribens quia Hymeneus puer fuerit Atheniensis mediocri genere natus, qui cum annos puerilis etatis excederet, nec dum uirum posset implere, ea pulchritudine fuisse preditum dicitur, ut feminam mentiretur. Istum cum una ex ciuibus suis uirgo nobilis adamasset, is quia nuptias desperabat, puellam tamen uersa uice diligebat extreme, et animo saltem aspectu satisfaciebat suo. Cumque nobiles femine cum uirginibus sacra Cereris Eleusine celebrarent, subito aduentu pyrratarum rapte sunt, inter quas etiam Hymeneus, qui illo a se dilectam secutus fuerat. Cum igitur per longinqua maria predam pyrrate uexissent, ad quandam tandem regionem deuoluti, et ibi somno oppressi, ab insequentibus interempti sunt omnes. Hymeneus autem, relictis uirginibus, euolauit Athenas, pactus a consaguineis dilecte sue nuptias, si illis filias nuper raptas restitueret, quas ubi pro uoto restituit, exoptatam accepit uxorem. Quod coniugium quia felix fuerat, placuit Atheniensibus nomen Hymenei misceri nuptiis. Sunt tamen, qui dicant eum die quadam nuptiarum ruina oppressum, et piationis causa id adinuentum, ut nomen eius celebraretur in nuptiis. Quod omnino Seruius damnat. Ego autem eum ob id Bachi et Ueneris filium dictum reor, quia propter duo fiant nuptie, seu duo interueniunt in nuptiis, festum et carnalem copulam. Per festum Bachus intelligendus est, ut per Uirgilium patet, dum dicit: *Assit letitie Bachus dator* etc. Per Uenerem autem carnalem copulam, cum ad eam spectare uideatur ad procreandam prolem marem et feminam copulare, et ex his duobus conficiuntur nuptie, seu Hymeneus, qui pro nuptiis intelligendus est.
+
+Thyoneum Bachi filium dicit Ouidius, et de eo breuem recitat fabulam. Dicit enim, quod cum bouem fuisset furatus, et ob id opprimeretur a rusticis, inuocato forte patris auxilio, factum est, ut a Bacho Thyoneus in uenatorem conuerteretur, et bos permutaretur in ceruum. Arbitror ego hunc fuisse furem, et potatis optime rusticis, bouem suum repetentibus facile ostendisse eis, et se uenatorem et bouem ceruum fuisse.
+
+Thoantem Bachi fuisse filium carmen demonstrat Ouidii dicentis: *Tum primum sese trepidus sub nocte Thyoneus Detexit nato portans extrema Thoanti Subsidia* etc. Paulus autem eum ex Adriana Minois susceptum testatur. Sed miror qualiter hoc fieri potuerit, cum Thoas, ut infra monstrabitur, genuerit Ysiphylem, que tempore Thebani belli nutrix Opheltis Lygurgo Nemeo seruiebat. Et Adriana antequam Bacho nupserit, a Theseo rapta est, post Ypolitum susceptum, qui paulo ante initium suscepti belli Thebani in Ytaliam abiit; et sic longe antiquior fuit Theas quam Adriana. Is quidem, ut testatur Statius, iam senex, cum Lemniades, apud quos rex fuit, a seminis sui communi consilio occisi sunt, a filia Ysiphyle ficto rogo saluatus est, et in Chyum insulam nocte transmissus.
+
+Ysiphyles filia fuit Thoantis, teste Statio, dum dicit: *Cui regnum genitorque Thoas et lucidus Euan Stirpis auus* etc. Hec autem, ut idem refert Statius, cum adhibuisset consensum in publico mulierum Lemniadum consilio de occidendis masculis suis, et suis legibus uiuere, ea nocte, qua scelus a ceteris feminis perpetratum est, Thoantem patrem naui imposuit, eumque Bacho patri commendauit, et in insulam Chyum transmisit, et constructo in regia rogo, se patrem interemisse monstrauit, eiusque loco homicidis mulieribus imperauit. Qua regnante, ut altisono carmine ostendit Statius, factum est, ut tendentibus cum Iasone Argonautis in Colcos ad Lemni litus applicarent, et seu qui non reciperentur, seu quia ultores criminum accessissent, ui insulam cepere, et sic suscepti inter alios Iason ab Ysiphyle receptus est, et eius amicitia usus, sociis orantibus et exigente tempore reditu promisso, nauem conscendens, eam pregnantem reliquit, que postea geminos peperit, Thoantem scilicet et Euneum; et cum minime reuerteretur Iason, et casu cognitum foret a Lemniadibus eam Thoanti pepercisse patri, regno pulsa est, et a pyrratis capta in litore in seruitium regis Nemee deducta est. Qui eidem Opheltem paruum filium suum alendum exhibuit. Que dum operi uacaret, uenientibus Argiuis in Thebanos in Nemea silua siti pereuntibus, ab his qui aque exploratores uenerant, seu ab ipso Adrasto rege comperta et interrogata est. Que euestigio Langiam fluuium ostendit, ubi sitim posuere reges, et qui illos sequebantur populi, et cum quenam esset explorassent, et ea casus recitasset suos, contigit ut medio ex agmine Thoas et Euneus iuuenes filii eius prosilirent, matre cognita, eiusque solarentur dolores; sed dum ipsa fortunas suas recitat, alumni oblita, quem inter herbas floresque ludentem liquerat, infelici euentum contigit, ut is a serpente caude repercussione occideretur; quam ob rem turbatus exercitus est. Uere Lygurgus egre filii necem ferens, dum in eam impetu ageretur, ab Adrasto reliquisque regibus, et a filiis suis seruata est. Quid tandem ex ea contigerit nusquam legisse memini.
+
+Anphyon filius fuit Iouis et Anthiope, ut in Odissea testatur Omerus. Ex cuius creatione, ubi de Anthiopa scribitur, fabula recitatur. Dicit tamen Ouidius quod ibidem non scribitur, a Ioue in taurum uerso oppressam Anthiopam et grauidam factam. Et alibi dicit: *Addidit et satyri celatus imagine pulchram Iuppiter implerit gemino Nicteida fetu* etc. Omerus preterea, ubi supra, dicit Iouem tres ex Anthyopa suscepisse filios, Anphyonem scilicet et Zethum, atque Calathum. Hos preterea uolunt expositos a matre, pulsa a Lynceo rege Thebarum, ob stuprum cum Epapho, seu Ioue commissum, et grandes tandem a pastore quodam nutriti, insurrexisse in Lynceum et eum occidisse, atque Dyrcem coniugem eius, et demum, pulso Cadmo sene, apud Thebas regnasse. Ex istis autem, secundum Seruium, Anphyon musice artis adeo peritus fuit, ut iuxta Lactantium a Mercurio cytharam meruerit, cum qua Thebanos muros construxit, ut Seneca poeta in tragedia Herculis furentis dicit: *Cuiusque muros natus Anphyon Ioue Struxit canoro saxa modulatu trahens* etc. Eumque Lydios modulos inuenisse scribit Plinius. Huic insuper coniunx fuit Nyobes Tantali filia, ex qua, secundum Omerum in Yliade, XII suscepit filios, secundum uero latinos poetas, et Ouidium potissime, suscepit XIIII. Quos cum ob superbiam Nyobis ab Apolline et Diana uidisset occisos, se ipsum gladio interemit. Nunc autem declarande fictiones ueniunt. Dicunt igitur hunc a tauro Ioue, seu satyro conceptum, quod fictum puto ad feruorem libidinis opprimentis demonstrandum, cum scribatur alibi Anthiopam uiolenter oppressam. Theodontius tamen dicit Anphyonem et fratres non Iouis sed Epaphi fuisse filios ex Anthyopa, et ob hoc a Lynceo Thebarum Egyptiorum rege Anthiopam repudiatam, in quem Lynceum iam adulti iuuenes insurgentes, eum interfecere, et aufugerunt in Greciam, et a Cadmo suscepti eum senem regno priuauerunt, et se Iouis dixere filios. Floruit enim, ut dicit Eusebius in libro Temporum, in musicis, Lynceo regnante Argis. Eum autem cythara mouisse saxa in muros Thebanos construendos dicit Albericus, nil aliud fuisse, quam melliflua oratione suasisse ignaris, atque rudibus et duris hominibus, et sparsim degentibus, ut in unum conuenirent, et ciuiliter uiuerent, et in defensionem publicam, ciuitatem menibus circundarent, quod et factum est. Quod autem a Mercurio cytharam susceperit, est quod eloquentiam ab influentia Mercurii habuerit, ut mathematici asserunt.
+
+Anphyoni ex Nyobe UII fuere filii, et filie totidem, quorum hec fuere nomina: Archemorus, Anthegorus et Tantalus, nec non et Phadimos, Sypilos et Semarcus atque Epynithos. Demum filie sic dicte sunt: Asticratia, Pelopia et Cheloris, et post has Cleodoxe ac Ogune et Phythia atque Neera. Horum ludentes masculi, dicit Ouidius, ob superbiam Nyobis in Latonam obloquentem ab Apolline occisi sunt; femine autem a Diana, Niobe matre uidente. Sane Ouidius discrepat in aliquibus nominibus a Lactantio; nam pro Archemoro, Anthegoro, Xemarco atque Epynitho, ponit Ouidius Ismenum, Alphenorem et Damasyconem et Ylioneum. Ex his autem omnibus nescio quem Omerus uocabat Amaleam. Qui hos dicit sic occisos nouem annis sepulcro caruisse; tandem conuersis a Ioue populis in lapides, eos contexisse, esto alibi dicat eos in Sypilo monte conditos extitisse. Quod autem isti tam repente perierint peste factum credo, cum sit exterminator Apollo; et hinc contigisse deficientibus hominibus deficisse qui illos sepelirent, qui mortui homines, et in lapidem, id est puluerem conuersi, eos etiam resolutos texere, aut texisse creditum. Uel, quod melius dictum puto, populos lapideos factos, id est malis duratos, illos adinuentis urnis, ut ait Homerus, apud Sypilum sepelisse; non enim aliquando ob pietatem nimiam possumus, quod debemus.
+
+Zethus filius fuit Iouis et Anthyope, ut ubi de Anphyone satis dictum est. Hunc dicit Lactantius super Achilleide, et Seruius similiter, rusticum fuisse hominem, esto cum fratrem regnauerit.
+
+Ytilus et Thyis, ut testatur Omerus in Odissea, filii fuerunt Zethi regis ex Aydona coniuge. Ythilum autem per errorem nocte Aydona mater interfecit, putans eum Amalea Anphyonis filium; inuidebat quidem uxori Anphyonis, eo quod sibi sex essent filii masculi. Que, ut ait Leontius, crimen suum cognoscens, optauit mori; miseratione tamen deorum in carduelem uersa Ythilum deflet. De Thyi autem nudum superest nomen.
+
+Calathus filius fuit Iouis et Anthiope, ut Omerus in Odissea describit. De quo nil preter nomen legisse memini.
+
+Pasythea, Egyales et Euprosyne, que Gratie seu Carites appellantur, ut placet Lactantio, Iouis et Authonoy fuere filie. Has dicunt Ueneris esse pedissequas, affirmantque quia se lauent in Acydalio fonte, qui in Orcomeno Boetie ciuitate est, et inde nudas incedere, et inuicem iunctas; ac ex eis duas facie ad nos esse conuersas, cum tergum tercia uertat. Quid autem in hoc senserint ueteres, excutiendum est. Cum enim gratia semper in bonum sonet, merito Iouis dicentur filie, cuius effectus semper in bonum tendunt. Et cum coniunctionum omnium ex attributa potentia causatrix Uenus sit, ut supra dictum est, illi merito obsequuntur, cum semper uideatur, aliquali Gratia precedente, quis in unionem seu amicitiam ire alterius, ut puta ratione benefici inpensi, uel complexionis et morum conformitate, seu studiorum similitudine et huiusmodi. Et ideo, ut placet Fulgentio, Pasithea, que Gratiarum prima est, interpretatur attrahens, eo quod ante alia quacunque moueamur causa, ad aliquam rem desiderandam attrahimur. Secunda autem Egyales interpretatur demulcens, et hoc ideo, quia nisi delectaret in processu, quod appetiuimus ante, non iretur in perseuerantiam amicitie, imo dissolueretur illico, et id circo, ut demulceat et delectet necesse est, quod attraxerat ante. Tercia autem Euprosines appellatur, quod retinens sonat, ut per hoc intelligatur in uacuum quis in dilectionem alicuius rei attrahi, atque se attractum delectari, nisi quis opere suo teneat quod attraxerat et delectat; et hinc potes aduertere duas in te Gratias uenientes; terciam uero a te in illas euntem, et sic due in nos faciem, tercia tergum uertit. Uel aliter, si quid enim in hominem gratum miseris, ab eo in te duplum, seu maius redire uidebit, et ob id dicit Ylioneus Didoni: *Nec te certasse priorem peniteat, quasi uelit intelligi, si nobis boni aliquid feceris, et uiuat Eneas, duplicatum ab eo recipies*. In Acidalio autem fonte ideo balneari dicuntur, quia acida grece latine cura est, et hoc ideo fictum, ut sentiamus quia, dum trahimur, dum mulcemur, dum retinere conamur, uariis curis angimur. Nudas autem eas incedere non ob aliud uoluere, nisi ut uideremus, quia in captandis amicitiis, nil fictum, nil fucatum, nil palliatum interuenire debeat, quin imo simplici et pura mente, atque aperta in hoc debemus incedere; nam qui aliter exquirunt, amicitiarum mercatores potius quam factores dici possunt.
+
+Lacedemon, ut scribit Ditis Cretensis eo in libro, quem de Expeditione Grecorum in Troianos composuit, filius fuit Iouis ex Taygeta, filia Agenoris Phenicum regis, esto Eusebius in libro Temporum dicat eum filium fuisse Semeles, patre non nominato, eumque, Crotopo Argiuis regnante, Lacedemonem condidisse ciuitatem.
+
+Amiclas, ut predictus Ditis asserit, filius fuit Lacedemonis, esto sint libri in quibus legatur Lacedemonam feminam fuisse, et ex ea Amiclatem natum. Ego tamen hominem fuisse puto.
+
+Argulus, ut idem Ditis dicit, filius fuit Amiclatis, quem Theodontius dicit primum iunxisse apud Acheos quadrigam, sed timeo ne similitudine fere nominis deceptus sit. Is enim, qui primus quadrigam iunxit in Grecia, Arogilus dictus est, et id adinuenit, regnante Argis Phorbante, qui diu ante Argulum fuit.
+
+Oebalus, ut dicit Ditis et Theodontius, filius fuit Arguli, quem regnasse dicit Paulus apud Laconas, quos a se Oebalos nominauit. Huic duos fuisse filios comperimus, Tyndarum scilicet et Ycarum.
+
+Tyndarus, ut Ditis scribit et Theodontius, filius fuit Oebali, illique successit in regno, ex quo, et si nil aliud habeamus, hoc saltem legimus, eum Ledam habuisse coniugem, que, si non ex eo, ex Ioue tamen eius in regia Castorem et Pollucem et Helenam et Clitemestram peperit, dato sint, qui Castorem et Clitemestram non Iouis, sed Tyndari filios dicant. Ego omnes quattuor Tyndari fuisse arbitror, sed absit ut auferam tam pudicissimo deo filios, quos illi liberalis dicauit antiquitas.
+
+Ycarus, ut dicit Leontius, Oebali fuit filius. Hunc Lactantius dicit comitem fuisse Liberi patris, et ab eo accepisse, uti uinum exhiberet mortalibus. Qui cum pastoribus seu, secundum alios, messoribus suis exhibuisset, et hi, seu quia ultra debitum, seu quia insueti potassent, ebrii facti, et inde existimantes sibi uenenum exhibitum, Ycarum apud Marathonem uenationi uacantem interemerunt. Quem dicit Seruius a cane suo diu seruatum; tandem, ut dicit Theodontius, cum canis fame impulsus domum redisset, eique Erigones uirgo, Ycari filia, panem dedisset, et ipse illico ad cadauer reuerteretur domini, Erigones eum secuta, patrem occisum comperit. Cuius tandem precibus in celum Ycarus assumptus est, et in Boothem conuersus, et cum eo canis, qui Assyrius nuncupatur. Possibile est, cum in UIII spera ab antiquis astrologis multe sint ymagines, quadam stellarum designatione figurate ex his aliquas in consolationem remanentium post Ycarum nomine Ycari et canis sui denominatas. Uerum ego non credo hunc eum Ycarum fuisse, qui Oebali filius fuit aut Penelopis pater.
+
+Erigones filia fuit Ycari, ut Lactantius affirmat et Seruius. Que cum Bacho placuisset, ab eo in specie uue, ut dicit Ouidius, decepta atque oppressa est. Hec tamen, ut dicit Seruius, cum ductu canis in Marathoniam siluam patrem a rusticis occisum comperisset, fleuissetque diu; tandem doloris impatiens in arborem laqueo se suspendit. Sed seu corporis pondere nimio, seu laquei uel rami debilitate factum sit, in terram cecidit. Cuius tamen miserti dii eam inter sydera transtulerunt, feceruntque ex ea in zodiaco signum illud, quod adhuc Uirginem appellamus. Tractu tamen temporis, cum secundum Lactantium umbra eius regionem illam infestaret, ad eius iram mitigandam compertum est ex cera humanam formare speciem, et in eadem arbore appendere, et a pastoribus canibusque diem illam celebrem facere, ex quo Uirgilius: *Tibique Oscilla ex alta suspendunt mollia pinu*. Sane Seruius aliter; dicit enim, quod cum post aliquantum temporis Atheniensibus morbus esset immissus talis, ut etiam uirgines furore quedam compellerentur ad laqueum, essetque ab oraculo responsum, sedari posse pestem illam, si requirerentur Erygonis et Ycari cadauera. Qui illa quesiuere diu, et cum reperiri non possent, ad ostendendam deuotionem suam Athenienses, quasi in elemento etiam alieno querere uiderentur, suspendebant in arboribus funes, ad quas se tenentes homines hac atque illac agitabantur, ut quasi per aerem illorum cadauera petere uiderentur. Sed quia plurimi cadebant, inuenere formas ad sui oris similitudinem, et eas pro se suspensas mouebant; unde oscilla dicta sunt ab eo, quod in his cillarentur, id est mouerentur ora, et eo modo pestis purgata est. A Bacho autem eam in specie uue deceptam, ideo dictum credo, quia possibile fuit insuetam, dum uuas comederet, ebrietatem incidere.
+
+Yphtima filia fuit Ycari, ut in Odissea testatur Omerus dicens: {Iphthime koure megaletoros d' ehikto gunauki Ten Eumelos opuie Pheres}. Que latine sonant : Yphtime puelle magnanimi Ycari que Eumilo nupsit Feris.
+
+Penelopes filia fuit Ycari, ut in Odissea testatur Omerus, dum dicit: {koure Ikarioio periphron Penelopeia} etc. Que latine sonant : Filia Ycari Penelope puella. Hec quidem, ut satis uulgatum est, nupsit Ulixi, et ex eo Thelemacum filium peperit. Postea cum iuisset Troiam Ulixes, et inde diu post Troiam deletam errasset, multa passa est, tam ob pudicitiam suam tutandam, quam procatores plurimi sollicitabant assidue, quam ob timorem insidiarum aduersus Thelemacum a procatoribus positarum, et dolorem non redeuntis Ulixis. Tandem eis seruatis, uirum rehabuit, in quem tandem finem iuerit, non satis certum habeo. Dicit tamen Leontius Lycophronem grecum poetam dicere, Penelopem concubitum omnium procantium passam, et ex uno eorum genuisse quendam filium, cui Pana nomen fuit. Quod cum in reditu cognouisset Ulixes, statim abiit ad insulam Gortinam, et ibidem abitauit. Quod absit, ut credam pudicitiam Penelopis, a tot tamque egregiis celebratam autoribus, ab aliquo fuisse maculatam, quicquid Lycophron loquatur maliloquus.
+
+Lacedemonis expedita prosapia, ad reliquos Iouis secundi filios redeundum est, ex quibus duodecimum Tantalum scilicet dicit Leontius Iouis fuisse filium, non eum tamen qui Pelopis pater fuit, sed alium. Fuit enim hic antiquissimus Corynthiorum rex, et pius homo, atque deorum mensis sepe accubuit. Quod ideo fictum puto, quia celsissima sit arx Corinthiorum, adeo ut, si quis eam ascendat, in celum uideatur conscendere et esse cum Superis.
+
+Hercules hic a Cicerone, in libro de Naturis deorum cognominatur IIII, et ab eodem dicitur Iouis filius ex Asterie sorore Latone susceptus. Hunc preterea summe a Tyriis coli dicit, et ex eo Cartaginem filiam genitam.
+
+Cartago, ut proxime supra monstratum est, Herculis quarti filia fuit; quam ego mulierem fuisse non credo, sed eam ciuitatem quam nos Cartaginem nuncupamus, que ideo Herculis filia dicta est, quia a Phenicibus, qui Herculem summe colebant, posita Herculis dei sui auspicio.
+
+Minerua, non ea cui cognomen Trytonia fuit, Iouis secundi fuit filia, ut scribit Tullius de Naturis deorum; quam idem Tullius inuentricem asserit fuisse bellorum atque principem, et ob id a nonnullis Bellona appellata est; et soror Martis et auriga, ut testari uidetur Statius dicens: *Regit atra iugales Sanguinea Bellona manu, longaque fatigat Cuspide* etc. Nec ea fuit hec, quam ueteres uirginem et sterilem asseruere, quin imo, ut idem dicit Tullius, ex Uulcano, Celi filio antiquissimo, Apollinem primum peperit. Preterea, ut dicit Leontius, hec est, quam armis insignem finxere, oculis toruam, hastamque gerentem longissimam cum cristallino clipeo, et hoc magis ad ostentationem inuenti a se belli, quam ob aliquod aliud significatum. Quod ego non credo, quin imo insignia illa ad aliquod misterium ostendendum apposita omnia puto. Nam cum omnes assiduis infestemur bellis, armatam fingi puto, ut doceamur prouidos uiros semper in armis consistere, id est consiliis, quibus ad emergentia possit obsistere. Quod oculos abeat toruos, ostendit sapientem defacili capi non posse, cum ut plurimum exterioribus actibus longe aliud se ostendat agere, quam gerat animo, uti toruus alibi respicit quam intuentes eius faciem arbitrentur. Hasta autem idio illi dicatur longissima, ut noscamus prudentem uirum etiam longinqua cognoscere, et ex longinquo ictus infigere, atque a se insidiantes repellere. Cristallinum autem ideo illi clipeum attributum esse, ut appareat in transparenti cristallo atque solido corpore sapientem uirum eque simul et hostis uidere opera, et se ipsum remediis oportunis protegere. Huic insuper dicit idem Leontius, cum Neptuno de impositione nominis ciuitati Athenarum fuisse certamen, illudque presentibus diis in Ariopago agitatum, actumque eorum sententia, ut quis eorum terra percussa laudabiliorem produxisset effectum, is ciuitati nomen imponeret; ob quam rem Neptunus, percusso tridente solo, equum produxit. Minerua autem, hasta proiecta, produxit oliuam. Que quoniam utilior uisa sit equo, Minerua deorum iudicio ciuitatem ex suo nomine nuncupauit Athenas; nam Minerua a Grecis Athena uocitata est. Quod hic figmenti est, sic Albericus exponit. Dicit enim Cicropi conditori, qui et huic Minerue contemporaneus fuit, et, iusta Theodontium, pater, fuisse aliquandiu ambiguum, an illa a commoditate maris, qua plurimum ualebat, an a commoditate terre qua etiam pluribus habundabat, denominaretur; quam maris commoditatem per equum designare uoluere, quia et mare uehat ut equus, et equus ut mare uelox sit, et non nunquam impetuosus et furore nimio plenus, ut mare. Terre uero oliuam, seu quia locus oliuarum abundans sit, seu quia pingue sit solum et fertile. Tandem dum cerneret circumspectus homo maris commoda uariis ex causis posse subtrahi, et terrestria qualiacunque esse continua, a terrestribus perpetuis denominanda censuit, eamque uocauit Athenas, quod latine immortales sonat. Ego autem puto, cum maritima ciuitas sit Athene, dissensionem hanc inter nautas et mechanicos fuisse homines, ostendentibus nautis rem plurimum augeri nauigiis, que per equum intelligenda sunt. Mechanici autem contra, artibus et agricultura ciuitates substentari et augmentari, que per oliuam demonstrantur, cum eius sit liquor mitis et ampliatiuus; quam ob rem a diis, id est a iudicibus, in hoc datis pro mechanicis, sententia lata est, et hic pro nautis optime Neptunus inductus est, pro mechanicis autem Minerua, que artium omnium fere repertrix fuit. Posset hic quis obicere Iouem primum regem Athenarum dictum longe antiquiorem Cicrope, et hic Cicropem conditorem dicimus Athenarum; hanc obiectionem paucis absoluit Leontius. Dicit enim non de nouo edificatas Athenas a Cicrope, sed mari propinquiores factas, et hac tempestate sponte sua oliuam in arcem natam.
+
+Arcas Iouis fuit filius et Calistonis nynphe, ut clare testatur Ouidius. Huius enim mater post Lycaonem patrem e regno pulsum a Ioue, ut refert Paulus, se choris Diane sociauit, et in uenationibus uitam agens, eum etate ualeret et forma, a Ioue dilecta est, et, ut dicit Ouidius, ab eodem sub specie Diane inter umbras nemorum decepta et oppressa est. Que cum concepisset, et iam excresceret uterus, a puellis sociis ad lauacrum euocata est, se lauante Diana. Hec autem timens, ne crimen appareret suum, si uestimenta poneret, lauari renuebat; tandem a uirginibus nudata, cum turgidum uentrem Diana uidisset, confestim eam a consortio suo reppulit, que postea Arcadem peperit. Quod facinus cum cognouisset Iuno, irata in eam, illam diu traxit crinibus, et tandem transformauit in ursam. Archas autem cum iam grandis esset, eam sibi incognitam et ad se uenientem uoluit occidere. Ast ipsa pauida, ut ait Theodontius, in Iouis templum, cuius semper erant aperte ianue, nec illud propterea aut fera aut auis intrabat ulla, aufugit, in quod et Arcas secutus est. Quos cum uellent incole occidere, a Ioue prohibiti sunt, et mutato eque in ursum Arcadem, ambos in celum transtulit, et circa polum articum locauit. Calisto autem ursa minor dicta est, ubi maior uocatus est Arcas. Iuno autem ex hoc turbata, quod pelex in celum suscepta esset una cum filio, accessit ad Thetydem magnam nutricem suam, orauitque, ne has ursas more aliorum syderum suis in undis lauari pateretur, quod Thetis ultro se facturam promisit, et seruat usque in hodiernum. Sub hac fictione ut plurimum latet hystoria. Nam, superato a Ioue Lycaone, Calisto filia aufugit ad uirgines Pani Lyceo sacras, et, cum his emisso perpetue uirginitatis uoto, contigit, ut audita a Ioue eius formositate caperetur, et incideret in desiderium potiundi, et cum se in habitum sociorum transformasset, clam noctu accessit ad illam, et, cum uariis suasionibus in suum desiderium traxisset, eam uitiauit atque pregnantem fecit. Postremo cum partu crimen appareret Calistonis, euestigio cum maximo dedecore suo, nil ulterius timore Iouis audentibus uirginibus sacris, una cum filio claustris exclusa est. Que ob ruborem clam secessit in siluas, et in eis latuit diu incognita. Sane cum adoleuisset filius, essetque ingentis animi, nec posset perpeti matris imperium, eam uoluit occidere. Que timore percita siluas linquens confugit ad Iouem. Qui eam in gratiam filii reconciliauit, permisitque ut in patrium possent redire regnum, iuuitque. Quam ob rem cum Arcas ferox iuuenis Pelasgos in dicionem redegisset suam, Arcades illos ex suo nomine appellauit. Arcades autem Calistonem, quam mortuam putabant, ob diuturnam latebram ursam appellauere, cum ursus, ut aiunt physiologi, certam anni partem in cauernis moretur dormiens, et a nomine matris ursum filium etiam uocauere. Quos ambos postea, in gratiam Arcadis, poete in celum translatos dixere, et ex canibus eis in locis, in quibus hos locauerunt, diu ante ab Egyptiis figuratis fecere ursos. Quod autem a Thetide Iunonis alumna lauari occeano non permittantur, sumptum est ab eleuatione poli, qui in regione nostra adeo eleuatus est, et hec sydera adeo illi propinqua, ut circumitione celi, sicuti relique que occidendo mergi uidentur occeano, occeano mergi non possint, imo earum circa polum integram circumitionem uidemus. Hunc Arcadem scribit Eusebius subegisse Pelasgos anno mundi IIIdccuiii.
+
+Yonius fuit, ut ait Theodontius et post eum Paulus, Arcadis filius ex Selene nynpha susceptus. Homo euo suo bellica arte et potissime nauali peritissimus adeo, ut litora fere omnia Peloponensia, et usque ad mare Syculum sue dicioni subigeret, et a suo nomine Yonas et Yonium cognominaret mare. Qui in tam grandem uenere preminentiam, ut sibi totius Grecie quartam partem subesse diceretur, et Yonicis licteris atque grammatica uti cogerent. Sane Leontius negat hoc cognomen genti marique inditum ah Yonio rege, affirmans diu ante illis fuisse et ab Yone Ynaci filia, cui maximum in partibus illis fuit imperium appositum, quod etiam alibi ipsemet testatur Theodontius. Fuit ergo Yonio, ut Theodontius dicit et Leontius, filia unica nomine Nycostrata.
+
+Nycostrata, Theodontio et Leontio asserentibus, filia fuit Yonii Arcadum regis. Que cum, secundum predictos, Pallanti, cuidam Arcadi uiro nobili, nupsisset, seu secundum alios eius nurus existeret, ex Mercurio postea Euandrum Arcadie regem concepit; et cum Grecarum licterarum esset doctissima, adeo uersatilis fuit ingenii, ut ad uaticinium usque penetraret uigilanti studio, et famosissima uates euasit. Et cum querentibus non nunquam expromeret futura carmine, Nycostrate abolito nomine, Carmenta nuncupata est. Que cum Euander putatiuum patrem seu uerum potius occidisset casu, ut quidam uolunt, seu ut aliis uidetur, seditione suorum e regno pulsus auito, magna filio fugienti uaticinio promittens, cum eo ad Ytaliam deuenit, et hostia Tyberis intrans, in Palatino monte consedit. Et cum siluestres comperisset incolas, nouos licterarum caracteres adinuenit, eosque earum coniunctiones sonosque edocuit. Que et si ab initio XUI tantum fuerint, aliis a posteris superadditis, eis in hodiernum usque utimur. Cuius rei admirati rudes, non hominem sed deam potius arbitrati sunt. Et cum eam adhuc uiuentem diuinis celebrassent honoribus, mortue sub infima Capitolini montis parte, ubi uitam duxerat, sacellum suo nomini condidere. Et ad eius perpetuandam memoriam a suo nomine loca adiacentia Carmentalia uocauere. Quod quidem nec Roma iam grandis abolesse passa est, quin imo ianuam ciuitatis, quam ibi exigente necessitate ciues construi fecerant, Carmentalem per multa secula uocauere. Supererat, ut omnis Iouis secundi posteritas esset apposita, Dardanum, qui ex filiis eius unus fuit, et omnem ipsius prosapiam apponere; uerum quoniam uolumen hoc quintum finem poscere uidebatur, et illam esse longiusculam, uisum est hic terminum figere, et Dardanum prolemque suam sequenti uolumini reseruare.
+Genealogie deorum gentilium liber U explicit.
+
+Defecerat in faucibus Tyberis leuis cimbule impetus, ubi, dum ociosus et nouas uires et nouos expectarem pariter flatus, quadam loci ueneratione tractus, cepi adiacentia cuncta conspicere. Erat ibi uidere Laurenti ueteris Lauiniique ruinas et priscorum Latinorum cunabula; inde Longam Albam, a feta sue denominatam, siluis obsitam atque uepretis, nullum fere de se preter nomen prestantem uestigium. Ast ulterius paululum aurea olim Roma fulgebat, ueteri potius splendore quam lumine nouo. Quam dum toto intuerer animo, in mentem prisci uenere reges, uenere et proceres sublimesque duces, insignes uirtute plurima et militari disciplina, atque sanctissima paupertate spectabiles, uenere triunphi conspicui subacteque undique nationes et gloria singularis imperii, qua sola mortales ceteros superauit, et ob quam orbis totius et frena regere et uocari meruit caput. Dumque mecum mirabundus perquirerem, quisnam tante molis genitor, quis dici primus potuerit parens, Terra an Tytanus uel Neptunus potius, educere ingentia corpora consueti, Tuscus Dardanus subintrauit memoriam, eumque uictoriosi populi uetustissimum auum memini. Nec ex longinquo uidebatur litus, ex quo nauem soluerat, iturus in Asyam usque, tam inclite posteritatis semina proiecturus. Quam ob rem, ne omissa uideatur proles tanta claritate conspicua, Tusci fluminis relictis hostiis, ueterem secutus aque sulcum, ut oculata fide maiorum monimenta cognoscerem, Zephiro fauente, in litus usque Meonium contendi, ut ab inde, eo prestante, qui aquas seiunxit ab arida, tam grandis tamque admirabilis imperii per suas successiones auos uetustissimos recenserem, et in ultimum usque inclite posteritatis deducerem successores.
+
+Ostensum est in precedentibus Iouem secundum Celi fuisse filium, cuius posteritas, quoniam series in precedenti uolumine fere omnis designata est, solo reseruato Dardano, in hoc libello eius sobolem describemus, eo preassumpto, quem ueteres Iouis testantur filium ex Eletra Atlantis filia, et Corithi regis coniuge susceptum, ex quo de Fastis ait Ouidius: *Dardanon Eletra quis nescit Athlantide natum; Scilicet Eletram concubuisse Ioui* etc. Hunc aiunt prisci inter ceteros filios Iouem precipue dilexisse. Sed quid uelit fictio paucis aduertamus. Constat autem, sententia Pauli, Dardanum Corithi regis fuisse ex Eletra coniuge filium, sed ad nobilitandam posteritatem Ioui attributum, cui etiam moribus erat conformis; nam natura mitis homo fuit et religiosus, ut idem ait Paulus. Huic Iasius fuit frater, esto sint qui addant Ytalum et Sycanum atque Candauiam sororem; et cum Coritho sola ciuitas Corithus esset de suo nomine dicta, et ea erat que hodie opinione Pauli aliquibus additis licteris uulgo Corneto uocatur, uenerunt eo mortuo de successione in discordiam fratres natu maiores, Dardanus et Iasius, qua commotus Dardanus, qui tempore potior erat, Iasium interemit. Quam ob causam cum turbatos ciues cerneret, cum parte populi nauem conscendit, et longa actus nauigatione, primo in Samotraciam, que tunc Samos erat, sedes habuit, ut testatur Uirgilius dicens: *Arruncos ita ferre senes, his ortus in agris Dardanus Ydeas Frigie penetrauit ad urbes Treyciamque Samum, que nunc Samotracia fertur. Hinc illum Corithi Tyrena a sede profectum* etc. A Samo autem eam in Asye partem abiisse, que Hellesponto contigua est mari, et eam quam occupauit oram de suo nomine Dardaniam nuncupasse, quam apud regnauit, oppido eiusdem nominis constructo. Quod contigisse uisum est Eusebio circa XXXU Moysis annum, regnante Argiuis Steleno; qui mundi fuit annus IIIdccxxxuii. Ibidem autem, cum annis regnasset quinquaginta, ut idem dicit Eusebius in libro Temporum, Erictonio filio relicto superstite diem clausit.
+
+Ericthonius filius fuit Dardani. Hunc Paulus arbitratur ex Candauia Dardani coniuge et sorore natum. Hic autem Dardano patri successit, et cum regnasset annis XLUII, Troio filio derelicto, defunctus est.
+
+Tros seu Troius filius fuit Ericthonii, ut carmine patet Ouidii: *Huius Ericthonius, Tros est generatus ab illo*. Hic patri succedens, cum uir esset armorum, ampliato regno, ex suo nomine regionem, que usque tunc Dardania dicebatur, appellauit Troiam. Huic bellum fuit aduersus Tantalum Frigie regem ob raptum sibi ab eo Ganimedem filium, quem preter Ylionem et Assaracum genuit, quibus superstitibus diem obiit.
+
+Ganimedes Troi regis fuit filius, speciosissimus adolescens, de quo sic Uirgilius: *Intextusque puer frondosa regibus Yda Ueloces iaculo ceruos cursuque fatigat, Acer, anelanti similis; quem prepes ab Yda Sublimen pedibus rapuit Iouis armiger uncis; Longeui palmas nequicquam ad sydera tendunt Custodes seuitque canum latratus ad auras* etc. Ouidius autem post Maronem dicit: *Rex superum Frigii quondam Ganimedis amores Arsit; et inuentum est aliquid, quod Iuppiter esse, Quam quod erat, mallet. Nulla tam alite uerti Dignatur, nisi que poterat sua fulmina ferre. Nec mora, percusso mendacibus acte pennis Accipit Yliadem, qui nunc quoque pocula miscet, Inuitaque Ioui nectar Iunone ministrat* etc. Fabula que de Ganimede narratur, satis bene percipi potest ex carminibus dictis, hoc addito quod Aquarii signum factus sit. Huius intentum Paucis iudicio suo Fulgentius explicat dicens: Iouis pugnantis nauali certamine, existentisque in naui, cuius aquila erat insigne, bellicam predam fuisse Ganimedem. Eusebius autem, in libro Temporum, non a Ioue raptum, sed a Tantalo Frigie rege dicit, quod scriptum asserit a Phandro poeta, et ob hoc ortum bellum inter Troium et Tantalum; et hinc uidetur frustrari superior fabula. Sane secundum Leontium non frustratur. Dicit enim Tantalum ad Iouis Cretensis gratiam promerendam, quem impudicissimum cognoscebat, sub signis aquile uenantem adolescentulum rapuisse, eumque Ioui dono dedisse. Quod autem deorum pincerna factus sit, ideo dictum est, quia inter celi ymagines figuratus forsan ad suorum solatium eam esse dicunt, quam uocamus Aquarium, in quo existente sole, terra maximis ymbribus irrigatur, quarum humidis uaporibus sydera Pasci non nulli uoluere, et sic deorum pincerna factus est. Fuit autem regnante Argiuis Prito.
+
+Ylion, ut Omerus in Yliade, ubi omnis genologia Troianorum usque ad Hectorem et Eneam explicatur, ait, filius fuit Troili regis Troianorum. Hic, ut dicit Eusebius in libro Temporum, regnante Athenis Cicrope, Ylionem ciuitatem, illam inclitam Omeri carmine, condidit et suo nomine nuncupauit. Hec enim est, que decennalem Grecorum obsidionem passa est, et ab eis deleta. Condita autem est circa anni mundi III dccc xcu. Ylioni autem unicum legimus fuisse filium Laumedontem, quem superstitem moriens dereliquit.
+
+Laumedon rex Troie filius fuit Ylionis, ut scribitur in Yliade ab Omero. Hunc dicunt ueteres uoluisse Ylionem muris circundare, et cum Apolline et Neptuno conuenisse, ut ipsi muros facerent, mercede promissa et obseruandi iuramento prestito. Qui cum fecissent, nec sibi promissum seruari cernerent, omnis Troia a Neptuno aquis repleta est, et Apollo insuper misit pestem. Quam ob rem anxius Laumedon de remedio oraculum consuluit, cui responsum oportere quotannis uirginem Troianam ceto marino, scilicet monstro, exponere. Quod forte apud Troianos fiebat. Tandem Hesyoni Laumedontis filie fors contigit. Que cum in scopulo religata monstrum expectaret, aduenit Hercules, qui cum Laumedonte pactionem fecit, uidelicet si liberaret a monstro filiam, ipse sibi equos diuino semine procreatos, quos constabat Laumedontem habere, largiretur. Attamen cum Hercules uirginem liberasset, noluit Laumedon seruare promissum. Quam ob rem, seu ut aliis placet, quia dum Ylam puerum perditum quereret, a Laumedonte portu Troiano prohibitus est, et ideo cum amplioribus copiis ueniens Ylionem expugnauit, et Laumedontem occidit, et omnia eius uertit in predam. His appositis, quid sibi uelit fictio uideamus. Uolunt enim apud Troianos pecuniam fuisse in sacra Neptuni atque Apollinis reseruatam, quam Laumedon iureiurando prestito se non solum eandem restituturum, sed insuper ex propria largiturum in predictis sacris, in edificationem murorum ciuitatis expendit, nec tandem petentibus pecuniam restituere uoluit. Sane adueniente postea aquarum inundatione, et post eam non satis a sole digestam, ut fit, aer infectus aquarum putredine pestem intulit; que duo quoniam ad Neptunum et Apollinem pertinere uiderentur, adinuentum est ea ob periurium a deceptis diis inmissa. Quod uirgines monstro apposite sint responso oraculi, cum sic illos deciperet persepe dyabolus, possibile puto, et hinc hystoriam habere cetera arbitror. Fuere huic filii filieque plures, quanquam solus Priamus esset in regno successor.
+
+Antigonam filiam fuisse Laumedontis testatur Seruius. Quam dicit, eo quod formosissima esset, ausam se pulchritudine preferre Iunoni, ob quam causam irritata Iuno eam uertit in ciconiam. Cuius figmenti talis potest ratio reddi. Dicit Leontius, quod capto ab Hercule Ylione, et occiso Laumedonte, omnes Laumedontis filii, exceptis Hesyona et Priamo, qui capti fuerunt, clam aufugerunt, quo illos fortuna detulit; Antigona autem inter arundineta Camandri latuit pluribus diebus, et hinc ego fabule locum datum puto, quia que superbia sua se, regnante patre, preferebat pulchritudine ceteris, a fortuna regnorum domina uices uertente, eo deducta sit, quo consueuere ciconie uictum querere; et sic ipsa, donec ibidem fuit, quasi in ciconiam uersa uisa est.
+
+Hesyona filia fuit Laumedontis, que cum primo, ut supra dictum est, fuisset a monstro marino ab Hercule liberata, postmodum ab eodem Hercule, deiecto Ylione, et occiso Laumedonte, capta est, uet Thelamoni, quoniam primus muros conscendisset ciuitatis, in partem prede concessa est. Qui eam Salaminam detulit, et cum frustra sepius a Priamo repetita esset, Thelamoni Teucrum filium peperit.
+
+Lampus, Clition et Icetaon filii fuere Laumedontis, ut in Yliade dicit Omerus sic aiens: {Laomedon d' ara Tithonon teketo Priamon te Lampon te Klution th Ihketaona t' oxon Areos} Que latine sonant : Laomedon uere Tytonon genuit Priamumque Lampumque Clitionem Icetaonemque ramum Martis. Ex his tamen tribus nil preter nudum nomen habemus.
+
+Tyton, ut supra proximo Omeri carmine monstratum est, filius fuit Laumedontis. Qui cum esset forma decorus iuuenis, ut dicit Seruius, ab Aurora dilectus et raptus est, ex qua filium aiunt Mennonem suscepisse, et cum longissimam optasset uitam et obtinuisset, postremo in cicadam uersus est. Hunc autem ab Aurora raptum, nil aliud puto, nisi quia desiderio captus, auditis forsan per que sperabat imperium posse nancisci, patria dimissa, ad orientales migrauit populos, a quibus nobis aurora consurgit, et ex eis subegit plurimos, eisque imperauit. Quod autem in cicadam uersus sit, cur fingatur, non nulle possunt rationes ostendi. Prima quarum est, quia uti rore matutino, qui in aurora cadit, cicade aluntur; sic et iste sumptibus orientalium populorum, qui sub aurora sunt, alebatur. Preterea quia cicade nigre sunt, cum uirides nascantur, sic et iste qui albus natus est, agente feruore solis, eius regionis, ad quam transitum fecerat, incolarum ritu niger effectus est. Postremo quia senex audita morte Mennonis filii, et suorum desolatione in querulam senectutem lapsus sit, et inde mortuus, uti cicade faciunt, que potius conqueri quam cantare uidentur, et demum post longam querelam crepantes obeunt.
+
+Mennon, Ouidio teste, filius fuit Tytonis ex Aurora susceptus. Hunc dicunt cum maxima orientalium populorum copia subsidio uenisse Priamo, et in pugna ab Achille occisus est. De quo fabulose dicit Ouidius, quod dum rogo impositus ureretur, oratione Aurore matris, a Ioue in auem mutatus est, et cum eo multe aues ex fauillis pyre prodisse, que cum ter pyram cum ingenti clamore circumissent, sese diuisere, et tam diu inter se decertauere, donec mortue occubuere. Quas aues Mennonias appellatas dicit Ouidius. Hec fictio a consuetudine quadam circa pyram Mennonis seruatam a suis, et a quadam contingentia mirabili sumpsit originem. Uetustissimus mos orientalium fuit, cariores amicos regi mortuo uelle cum cadauere regis comburi, et ad hoc, seu aduersum se concurrentes, ut circa Mennonis corpus factum puto, seu aliter in mortem uadunt et regio imponuntur rogo. Preterea dicit Solinus De mirabilibus mundi sic: *At iuxta Ylium Mennonis stat sepulcrum, ad quod ex sempiterno ex Ethyopia cateruatim congregate aues aduolant, quas Ylienses Mennonias uocant. Cremutius autor est: has easdem anno quinto in Ethyopia cateruatim congregrari, et undique uersum, quousque qua sint, ad regiam Mennonis conuenire*. Hec ille. Sunt preterea qui dicant a Mennone Susim, insigne oppidum Persie, quod Sure fluuio imminet, fuisse constructum.
+
+Bucolion filius fuit Laumedontis, ut in Yliade testatur Omerus, dum dicit: {Boukolion d' en uhios agauou Laomedontos} Que latine sonant : Bucolion autem filius fuit gloriosi Laumedontis. De hoc autem nil habemus ulterius, nisi quod genuerit filios duos, Esypium et Pidasum.
+
+Esypius et Pidasus filii fuere Bucolionis, ut in Yliade scribit Omerus, sic dicens: {Be de met' Aioepon kai Pedason, ouhs pote numphe Neis Abarbaree tek' amumoni Boukolioni} etc. Que latine sonant : Que autem ad Esipium et Pidasum, quos quondam nympha Niis Auaruarea genuit laudabili Bucolioni. Hi quidem strenui iuuenes in pugna aduersus Grecos fuere, sed tandem ab Eurialo quodam Greco pugnante occisi sunt ambo, ut idem testatur Omerus.
+
+Priamus Laumedontis regis fuit filius, adeo notus inter mortales, ut uix usquam notior alter sit. Eo quidem adhuc puero esistente ab Hercule Ylion ciuitas deleta est, et occisus Laumedon, et ipse cum multis aliis captus. Quem Hercules uicinis pretium, pro eo dantibus, illis restituit, et a redentione Priamus appellatus est, ut Seruio placet. Hunc tandem semidirutam patriam restaurasse constat, uoluntque scriptores multis eam aduersus hostiles impetus uallasse. Nam dicit Seruius eum sic egisse, ut pro rato haberetur secundum Plancum, tribus stantibus rebus, eam capi non posse: uita scilicit Troyli, Palladii conseruatione et Laumedontis sepulcro integro, quod in porta Scee fuit. Secundum autem alios longe plura ad eam capiendam oportuna Grecis fuere: ut scilicet de Eaci gente aliquis interesset, unde Pyrrus admodum puer ad bellum uocatus est; ut Rhesi regis equi tollerentur, antequam Xanti aquam gustassent; et ut Herculis interessent sagitte, quas misit Phylothetes, cum ipse non posset afferre morte preuentus. Priamus ergo Laumedonte mortuo regnauit. Cui cum cuncta pro uotis succederent, capta Ecuba filia Cipsei regis Tracie in coniuge, et ex ea multis susceptis filiis, et ex aliis mulieribus etiam quam pluribus, in tam grandem regnum suum ampliauit splendorem, ut non solum Troie rex, sed totius Asye uideretur. Sane dum Paris filius eius, pro rapta Esyona sorore Priami ab Hercule, Helenam Menelai coniugem rapuisset, et deduxisset in Troiam, nullisque posset induci suasionibus, ut illam repetentibus Grecis restitueret, eos cum mille nauibus in litus Troianum descendentes uidit, et Ylionem etiam obsidentes, et circum igne ferroque cuncta uastantes, et persepe filios suos et naturales et legitimos, et auxiliares reges occidentes, et postremo cesum uidit Hectorem et curru Achillis trahi, ad cuius redimendum cadauer dicit Omerus in Yliade circa finem, nocte Mercurio duce iuisse, et flexis genibus Achillem orasse. Esto dicat Seruius longe aliter fuisse; eum scilicet nocte ad tentorium Achillis accessisse, eumque dormientem inuenisse, adeo ut eum occidere potuisset, sed excitasse potius uoluisse, atque orasse et obtinuisse petitum, et ab Achille usque Troiam post modum prosecutum; sed hec ab Omero oppressa, ne qui laudum Achillis erat preco, uideretur dedecorum suorum recitatur. Uidit preterea Priamus Palladium subtractum, equos Rhesi eductos, Troilum cesum et Paridem, et ultimo Ylium capi, et filias captiuas deduci, et igne cuncta cremari, et in regiam usque suam, post Polytem filium fugientem Neoptholemum penetrantem, et in sinu suo infelicem filium occidentem, seque obiurgantem transfodi gladio. Sane dicit Seruius de morte Priami uarie opinari. Cum dicant alii eum a Pyrro in domo regia captum, et ad tumulum usque Achillis tractum, ibique confossum et busto caput abscisum atque pilo impositum et circumlatum. Alii dicunt ad Hercei Iouis aram, ut diximus, quod opinari uidetur Uirgilius. Fuerunt enim huic, ut ipsemet Achilli narrat in ultimo Yliadis libro, filii quinquaginta, inter mares et feminas, ex quibus dicit se XUIIII ex coniuge suscepisse, reliquos uero ex mulieribus aliis in atriis suis commorantibus.
+
+Creusa filia fuit Priami ex Hecuba, ut testatur Seruius, fuit Enee coniunx ut sepius per Uirgilium patet; eique filium peperit Ascanium. Hanc in excidio Ylionis ab Enea cum patre et filio fugiente perditam dicit Uirgilius. Sed non nulli eam ab ipso ex pactione cum Grecis facta occisam uolunt, ne quis in sua libertate ex semine Priami superesset. Quod satis caute tetigisse uidetur Uirgilius, ubi Eneam exquirentem eam describit, et illius umbram loquentem Enee inducit atque dicentem: *Non ego Mirmidonum sedes Dolopumque superbas Aspiciam, aut Grais seruitum matribus ibo, Dardanis et diue Ueneris nurus. Sed me magna deum genitrix his detinet oris* etc. Et sic patet, postquam a nemine captam se dicit, sed detineri a matre deum, que terra est, eam ibidem mortuam derelictam atque infossam.
+
+Cassandra filia fuit Priami et Hecube, formosa uirgo. Quam cum amaret Apollo, eiusque concubitum peteret, petiit Cassandra munus, quod illi Apollo se daturum iuramento fermauit. Petiit ergo ut uates fieret, et facta est. Uolens autem Apollo quod petierat, ipsa negauit. Quam ob rem turbatus Apollo, cum auferre nequiret quod dederat, egit ut nulla prestaretur fides uaticiniis suis, et sic factum est. Nam cum ex raptu Helene quid futurum esset Troianis prediceret, non solum non credita, sed a patre et fratribus sepissime uerberibus castigata est. Hec autem Corebo Migdonio iuueni desponsata fuerat, ut per Uirgilium patet dicentem: *Iuuenisque Corebus Migdonides; illis ad Troiam forte diebus Uenerat insano Cassandre accensus amore Et gener auxilium Priamo Frigiisque ferebat* etc. Tandem cum nondum nuptias celebrasset, capto Ylione, et ipsa infelix a Grecis capta est, ut idem dicit Uirgilius: *Ecce trahebatur passis Priameia uirgo Crinibus a templo Cassandra aditisque Minerue Ad celum tendens ardentia lumina frustra, Lumina, nam teneras arcebant uincula palmas* etc. Uerum Ylione diruto, et preda inter principes diuisa, misella in sortem contigit Agamenoni. Que passa secum tempestates maris, Agamenoni, que illi fata seruarentur a coniuge, predixit, ut Seneca poeta testatur in tragedia Agamenonis. Sed more solito, nil sibi creditum est; ex quo, ut in Odissea testatur Omerus, factum est, ut in conuiuio ab Egysto et Clitemestra Agamenon occideretur, et ipsa, iubente etiam Clitemestra, perimeretur. Quod autem de Apolline fictum est, ab euentu sumptum uidetur. Studuit enim uirgo, ut uaticinio instrueretur, et eo quod optime proficeret, ab Apolline diuinationis deo diligi uisa est, dictumque illi ab eo concessum, quod labore quesiuerat, et quoniam fides dictis eiusdem non prestabatur, quod figmenti superest additum est.
+
+Yliona, ut Seruio placet, filia fuit Priami, et, ut asserit Paulus, ex Hecuba. Hec ratione ueteris ospitii, et insignis amicitie, ut dicit Seruius, Polymestori regi Tracie matrimonio iuncta est.
+
+Laodices Priami fuit filia, et Helycaonio, filio Anthenoris regis Tracie, nupta, quam uocabant Troiani Laodicem Galoo. Hec autem testatur Omerus in Yliade dicens: {Ten Antinorides eikhen keion Elikaon, Laodiken Priamoio thugatron eidos aristen} etc. Que latine sonant : Quam Anthinorides habebat rex Helicaon. Laodicem Priami filiarum specie optima Hanc Hecube ego filiam fuisse puto.
+
+Lycastes, ut asserit Paulus, filia fuit Priami, pulchritudine insignis adeo, ut, captus ex ea Polydamas, Anthenoris et Theano sororis Hecube filius, illam ex concubina susceptam summeret in uxorem.
+
+Medesicastis filia fuit Priami naturalis, nec habetur ex qua matre. Que quidem nupsit Polyippo Mentoris filio, ut in Yliade testatur Omerus, ubi dicit: {Naie de Pedaion prin elthein uias Akhaion, Kouren de Priamoio nothen ekhe, Medesikasten} etc. Que latine sonant : Habitabatque Ipideon antequam uenirent filii Achiuorum, filiam autem Priami, notham habebat Midesicastin. Huius Midesicastis uirum, scilicet Polyippum, in certamine a Theucro, Thelamonis filio, occisum dicit Omerus.
+
+Polysena uirgo filia fuit Priami et Hecube, ut persepe testatur Euripides in tragedia, cui Titulus Polydorus. Hec inter ceteras Troianas formosior fertur; ob quam formositatem infortunio suo ab Achille dilecta est. Quo amore in mortem fortissimi iuuenis Hecuba proditorie usa est, non existimans per Achillis uulnera sanguinem innocue uirginis se fusuram. Hanc quidem post Ylionem euersum, ut Seneca tragicus testatur in Troade, Pyrrus Achillis filius ad placandos patris manes poposcit, eique post longum iurgium, sic suadente Calcante uate, concessa est. Quam ornatam ritu uirginum nuptias celebrantium ad Achillis tumulum truculentus deduxit iuuenis, et quonam ab ymagine Achillis petitam dicebant, ut dicit Euripides in prealligata tragedia, ibidem interemit.
+
+Paris, qui alio nomine Alexander dictus est, filius fuit Priami et Hecube. Ex quo talis ante alia recitatur hystoria. Dicit enim Tullius, ubi De diuinatione scribit, Hecube pregnanti, ea scilicet pregnatione, ex qua postea natus est Paris, per quietem uisum facem parere Troiam omnem comburentem atque dissipantem. Ob quod somnium anxius Priamus Apollinem consuluit. Qui respondit, nascituri filii opera Troiam omniam perituram. Quam ob rem Priamus Hecube nasciturum iussit exponi. Hecuba autem cum speciosissimum filium peperisset, miserta tradidit eum quibusdam, qui illum pastoribus regiis alendum traderent; et sic sub Yda a pastoribus educatus est, et cum adoleuisset Oenonis nymphe Ydee contubernio usus, duos ex ea suscepit filios; preterea cum inter quoscunque litigantes esset equissimus, in maximam iustitie famam euasit, adeo ut litigantibus de formositate Pallade, Iunone et Uenere propter aureum pomum, a Discordia eis in conuiuio proiectum, in quo digniori detur erat inscriptum, a Ioue ad eum pro sententia remisse sint. Que, ut aiunt, illi se sub opacis nemorum umbris, loco, cui Mesaulon dicebatur, remotis uestibus Paridi monstrauere; eique dixit Pallas, si eam ceteris pulchriorem diceret, illi rerum omnium cognitionem daturam. Sic et Iuno regnorum et diuitiarum dominium; Uenus autem pulchriorem orbis mulierem spopondit. Qua tractus concupiscentia, siluanus iudex Ueneri deberi pomum iudicauit. Tandem, ut dicit Seruius, hic Paris, secundum Troica Neronis, fortissimus fuit, adeo ut in agonali certamine, quod agebatur Troie, superaret omnes, et ipsum etiam Hectorem. Qui cum iratus, quia uinceretur, in eum stringeret gladium, pastorem putans, dixit se esse germanum, quod allatis crepundiis probauit, cum adhuc sub habitu lateret pastorali. Et sic uidetur quod cognitus receptus fuerit in domum patriam. Inde compositis XX nauibus, a Priamo, sub specie legationis, ad repetendam Hesyonam in Greciam missus est. Ubi, ut aliqui uolunt, et hos inter Ouidius, ut in Epistolis eius patet, a Menelao hospitio susceptus et honoratus est. Alii uero arbitrantur eum in Greciam uenisse, absente Menelao, et ad famam pulchritudinis Helene tractus Sparten petiisse ciuitatem, et eam expugnasse anno regni Agamenonis primo, non existentibus ibi Castore et Polluce, qui ad Agamenonem perrexerant, et secum Hermionam Helene et Menelai filiam duxerant. Et sic ciuitate capta Helenam renitentem rapuisse, et omnes thesauros regios abstulisse. Quod satis eleganter tangit Uirgilius, dum dicit: *Me duce Dardanius Spartam expugnauit adulter* etc. Et ob hoc uolunt, qui hanc opinionem tenent, Helenam post captum Ylionem meruisse a uiro recipi. Ex qua rapina bellum decennale Grecorum aduersus Troianos suscitatum est. In quod refert Omerus Paridem ab Hectore fratre increpitum descendisse semel, et singulare certamen aduersus Menelaum sumpsisse; in quo cum apertissime uinceretur, a Uenere eum prelio subtractum dicit, adiciens, impulsu Minerue, Pandarum in Menelaum sagictasse, atque eum uulnerasse, et sic quod erat singulare, in uniuersale certamen deuenit. Postremo iam Hectore et Troilo peremptis ab Achille, cum ipse arcu a sagictis, quibus plurimum ualebat, Achillem fraude Hecube ad desponsandam Polyxenam in templum Tymbrei Apollinis nocte et solum euocatum occidisset, et ipse a Pyrro, Achillis filio, occisus est. Paucis quippe fictionibus hec hystoria interlita est. Quas enucleare uolentes, primo iudicium Paridis uideamus, in quo sententia Fulgentii, meo iudicio, sequenda est. Dicit enim tripartitam mortalium uitam esse, quarum prima theoretica dicitur, secunda pratica, tertia phylargica, quas nos uulgatioribus uocabulis contemplatiuam, actiuam et uoluptuosam nuncupamus. De quibus Aristotiles uti de ceteris optime facit, disserit in primo Ethycorum. Has Iuppiter, id est deus, ne uideatur aliquam reprobando arbitrium liberum cuique surripere, ad iudicium Paridis, id est cuiuscunque hominis, remittit, ut ei liceat quam maluerit approbare, et sibi sumere. Quid autem sumenti uoluptuosam sequatur, exitu Paridis demonstratur. Quod autem pugna a Uenere subtractum sit, ad eius declarandam ignominiam dictum est, ut appareat, quod iners tantum uacaret uenereis. Pandarum autem a Minerua impulsum ideo dictum est, ut ostenderetur astutia Troianorum, qui uidentes deficere Paridem, ut eum morti subtraherent, non seruatis pactionibus in Menelaum fecerunt insultum.
+
+Daphnis et Ydeus, ut Paulus affirmat, filii fuere Paridis ex Oenone nynpha Ydea seu Pegasea, cuius amicitia usus, eos, dum pastor esset, suscepit. De quibus nil memoratu dignum comperisse memini.
+
+Hector pre ceteris corporea uirtute insignis, uatum omnium carminibus celebris, iuuenis fama inclita, in nouissimum usque diem forte uicturus, filius fuit Priami regis et Hecube. Hunc in coniugem sumpsisse Andromacam filiam Iectionis Thebarum Cilicie domini testatur Omerus. Ex qua, iam exorto Grecorum bello, filium suscepit nomine Astianactem, esto ipse Camandrum appellaret. Huic igitur, etsi militaris discipline plurimum inesset, tam grandis erat animi audacia et corporis robur, ut post occisum Prothesilaum, primum in litus Troianum ex Grecis e nauibus prosilientem, Troianorum aciem persepe presentia sua non solum aduersus Grecos ad subsistendum patientem faceret, sed ad insiliendum redderet audacem; et quod mirabilis erat, ipse solus sepissime Grecorum turmas aggredi ausus est, et ui disgregare falanges, adeo omne agmen cogere, ut solus esset terror Achiuis omnibus. Hic aduersus Aiacem Thelamonium, ut ait Omerus, singulari pugnauit certamine, nox tamen superueniens, non minus Ayaci grata quam sibi, diremit duellum, a quo more prisco cum discederet, gladium illi dono dedit, quo se Aiax postea interemit, et ab eo suscepit baltheum, quo ornatus ab Achille occisus est, et post currum tractus, ut ait Seruius. Tandem cum multos etiam principes Grecorum morti dedisset, Patroclum Achillis amicum et suis insignem armis occidit, Achillem existimans superasse, et armis nudatum insignibus, pompa inclitus ingenti, Troiam intrauit, sue necis irritamento gloriosus. Nec multo post cum Achille congressus, seu fessus esset Hector, seu multum preualeret Achilles, ab Achille superatus occubuit, et non solum armis ornatuque reliquo a uictore spoliatus est, uerum et curru cum baltheo ab Aiace concesso tractus circa Ylionem, Priamo etiam prospectante, est, et ad naues usque Grecorum deuectus. Quas penes seuerus iuuenis, nondum posito amici occisi dolore, nudum cadauer per dies XII insepultum seruauit, donec noctu redempturus miserabilis pater Priamus ueniret, ut scribit Omerus. Uerum, eodem Omero teste, iussu Iouis ab Apolline cadauer insigne, ne corrumperetur, ante funus sacris liquoribus perlitum est. Priamo autem restitutum Yliadum lacrimis et merore publico, et solemni cerimoniarum ueterum pompa tumulatum est, eiusque cineres aurea in urna seruati. In hac hystoria nil fictum est, preter quod ab Apolline sit cadauer curatum; quod factum esse a medico iussu Achillis dicebat Leontius; et hoc non honorificentie causa, sed expectatione pecunie, qua expectabat cadauer redimi, si integrum seruaretur, uti factum est; multis enim susceptis muneribus poscenti Priamo reddidit. Huic unum tantum legisse filium memini, Astianactem scilicet; uerum iudicio aliorum plures fuere; cum dicant Eusebius et Beda, unusquisque eorum in libro quem Temporum scripsere, Hectoris filios post lapsum temporis Ylium recepisse, Heleno eis subsidium prestante, ac posteros Anthenoris ex Ylione pulsos, regnante Latinis Ascanio, Enee filio. Insuper Uincentius Gallicus hystoriographus uelle uidetur, Francorum reges hodiernos a filiis Hectoris antiquissimam originem habuisse, aiens a Francone quodam, Hectoris filio, cum in extremam Germaniam aufugisset, Sycambriam ciuitatem conditam, et tractu temporis huius Franconis successores ripas obseruantes Danubii in occiduum descendisse, et in partes Turingie consedisse, ac Marcomanno Priami filio et Samione ex posteris Anthenoris ducibus, Gratiani Cesaris Augusti tempore, transuadato Rheno, eas in partes uenisse, quas semper postea tenuere, sibique ex his ducibus reges constituere, et in posteritatem longam atque fulgidam deuenere. Quod etsi multum non credam, absit ut omnino negem, cum omnia sint possibilia apud deum.
+
+Astianactes, ut sepissime in Yliade testatur Omerus, et Seneca poeta in Troade tragedia, unicus fuit Hectoris filio, ex Andromaca natus eidem post inchoatum bellum inter Troianos et Grecos, ut facile comprehenditur ex uerbis Andromace apud Uirgilium, ubi Ascanium cum Enea uidit in Epyro, dum dicit: *Accipe et hec, manuum tibi que monimenta mearum Sint, puer, et longum Andromace testentur amorem Coniugis Hectoree. Cape dona extrema tuorum, O michi sola mei super Astianactis ymago: Sic oculos, sic illi manus, sic ora ferebat Et nunc equali tecum pubesceret euo* etc. Constat enim Ascanium hac etate fuisse adolescentulum, cum iam UIII annis uel amplius errasset cum patre; ergo si equus illi erat etate Astianactes, puer erat dum periit. Quod etiam ex tragedia Senece prealligata colligitur, ubi dum ab Ulixe quereretur in mortem, ut paruulorum mores est confugit ad matrem. Sed tandem ui agente Grecis exposcentibus redditus, antequam naues a Sygeo soluerent, ut quidam uolunt, e turri deiectus est, ut alii saxo illisus, et sic mortus, ne ulla Priami generis libera super esset posteritas. Hunc, Omero teste, Hector ut plurimum uocabat Camandrum.
+
+Helenus Priami fuit filius et Hecube, uaticinio insignis, ut de eo loquens testatur Uirgilius, dicens: *Troiugena, interpres diuum, qui numina Phebi, Qui tripodas, Clarii lauros, qui sydera sentis Et uolucrum linguas et prepetis omina penne, Fare age* etc. Huic sunt qui dicant a Grecis indultum, quia captus eis oportuna ad Troiam capiendam reuelasset. Ipse tamen Ylione deiecto, Pyrro Achillis filio nauigationem prohibuit predixitque futuram pestem nauigantibus; quam ob rem non solum a Pyrro uita reseruatus est, sed ab eo in Epyrum deductus, et ibidem illi regni parte concessa, cum Hermionam rapuisset Horesti, Andromacam olim Hectoris coniugem quam loco uxoris tenuerat, illi iunxit coniugio. Et tandem cum Pyrrus ab Horeste occisus fuisset in templo Apollinis ut dicit Seruius, Molossum, Pyrri filium, quem illi Andromaca pepererat, et eius regnum seruauit. Quod etiam Uirgilius in parte ostendit, dum dicit: *Priamidem Helenum Graias regnare per urbes, Coniugio Eacide Pyrri sceptrisque potitum, Et patrio Andromacam iterum cessisse marito* etc. Qui quidem Helenus cum regnum suum Caoniam de nomine fratris appellasset, ibidem ad instar Troie ciuitatem edificauit, in qua Eneam profugum suscepit et honorauit, et donatis muneribus interceptum dimisit. Quis tamen illi fuerit finis, non legi.
+
+Chaon, ut dicit Seruius, filius fuit Priami, ex qua matre non dicit. Hunc insuper ait ab Heleno in uenatione inaduertenter occisum, et ob id, quasi in perditi fratris solatium, regni portionem, que Heleno fuerat a Pyrro concessam, ab eodem Heleno Caoniam nominatam.
+
+Troilus fuit Priami regis et Hecube filius, ut satis absque testimonio notum est. Hic autem adhuc adolescentulus, ausus aduersus Achillem pugnam arripere, ab eo occisus est, scribente Uirgilio: *Parte alia fugiens amissis Troilus armis, Infelix puer atque impar congressus Achilli, Fertur equis curruque heret resupinus inani, Lora tenens tamen, huic ceruixque comeque trahuntur Per terram, et uersa puluis inscribitur hasta* etc.
+
+Deyphobus filius fuit Priami ex Hecuba. Qui cum multa in hostes egisset, dum se tutum arbitraretur, occubuit. Nam inter tumultum capti Ylionis, dormiens, insidiis Helene, quam post mortem Paridis coniugem duxerat, occisus et turpiter laceratus fuit, ut apud Uirgilium refert Eneas, qui illum insignia uulnerum apud Inferos seruantem describit, dicens: *Atque hic Priamidem laniatum corpore toto Deyphobum uidit, lacerum crudeliter ora, Ora manusque ambas populataque tempora raptis Auribus et truncas inhonesto uulnere nares* etc. Post hoc autem ipsemet Deyphobus, apud eundem Uirgilium, qualiter perierit, ostendit, dicens: Sed me fata mea et scelus exitiale Lacene His mersere malis; illa hec monimenta reliquit. Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem Egerimus, nosti, et nimium meminisse necesse est. Cum fatalis equus saltu super ardua uenit Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo, Illa chorum simulans ouantes orgia circum Ducebat Frigias; flammam media ipsa tenebat Ingentem et summa Danaos ex arce uocabat. Tum me confectum curis somnoque grauatum Infelix habuit talamus pressitque iacentem Dulcis et alta quies placideque simillima morti. Egregia interea coniunx arma omnia tectis Emouet et fidum capiti summouerat ensem. Intra tecta uocat Menelaum et limina pandit, Scilicet id magnum sperans fore munus amanti Et famam extingui ueterum sic posse malorum. Quid moror ? irrumpit thalamo comes additur una Hortator scelerum Eolides. Dii, talia Graiis Instaurate, pio sic penas ore reposco etc.
+
+Polydoros ego duos fuisse Priami filios comperio. Nam unum ex Hecuba suscepisse in tragedia, que Polydorus intitulatur, plenissime asseruit Euripides, eumque dicit a Polynestore Trace occisum, quod et Uirgilius et Ouidius approbant. Alterum uero ex Lathoy filia Altay suscepisse dicit Omerus in Yliade, eumque in pugna ab Achille occisum. Nos autem de primo prosequamur. Fuit ergo iste Priami filius et Hecube, quem, ut dicit Euripides, Priamus filiis ad futuros euentus prouidens, cum maximo auri pondere misit in Traciam ad Polynestorem regem antiquum hospitem et amicum atque generum suum, ut eum aleret, et cum auro seruaret. Sane cum iam in Grecos letiori uultu prospicere uideretur fortuna, cum illa Polynestor animum uertit, et auri cupidus Polydorum in litore spatiantem telis aggreditur, et frustra fidem implorantem occidit. Cadentique tumulum superingessit; sic describit Uirgilius: *Hunc Polydorum quondam cum pondere magno Infelix Priamus furtim mandarat alendum Treicio regi, cum iam diffideret armis Dardanie cingique urbem obsidione uideret. Ille, ut opes fracte Teucrum et fortuna recessit, Res Agamenonias uictriciaque arma secutus Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro Ui potitur* etc. Dicit etiam Uirgilius Eneam profugum in id deuenisse litus, atque in eo ciuitatem fundasse, quam de suo nomine Eneam nuncupauit, et sacrum conficiens, dum frondibus aras tegere uellet, forte ignarus ad tumulum deuenit Polidori, et cum uiribus uirgulta quedam euulsisset, uidissetque sanguinem ex fracturis uirgultarum erumpere obstupuit, et longe magis dum sanguini uoces subsequi audiuit quas huiusmodi fuisse demonstrat Uirgilius: *Quid miserum, Enea, laceras, iam parce sepulto, Parce pias scelerare manus; non me tibi Troia Externum tulit, haud cruor hic de stipite manat. Heu fuge crudeles terras, fuge litus auarum, Nam Polydorus ego; hic confixum ferrea texit, Telorum seges et iaculis impleuit acutis* etc. Quibus Eneas certior factus atque premonitus, celebrato ei officio funebri et litore relicto, ad ulteriora progressus est. Euripides autem et post eum Ouidius dicunt tumulum hunc ab Hecuba matre repertum. Sane et Euripidis dictum, et Uirgilii, diuersis temporibus potuit esse uerum. Sed uidendum superest, quid sub fictione apposita sentiendum sit. Testatur hystoria sepulture Polydori superimpositum tumulum, cui supercreuisse uirgulta mirtea mirum non est. Consueuit quidem ociosa tullus, sponte sua, germina atque uirgulta emittere, et ea potissime, quibus habundat adiacens regio, que, habundasse mirtetis credibile, cum litoralis esset. Mirtus autem longas rectasque uermenas emittere consueuit aliquando; ex quo accidente facile dictum Polydorum et iacula, quibus confossus est, in uirgulta mirtea uersa. Excerpta autem ab Enea, iudicio meo, uolunt ostendere relata ab aliquo conscio perpetrati sceleris, ex quibus sanguis sequutus est, id est occisionis facte representatio, a qua demum occisi uoces, id est consilium sumptum non permanendi, cognita perfidia atque auaritia presidentis.
+
+Polydorus hic, alter a superiori, et Lycaon filii fuerunt Priami et Laothoy, ut satis apud Omerum Lycaon ostendit, Achilli dicens: Te precor, Achille, miserere mei, iturus enim tuus seruus sum quo miseris; te penes in conuiuio fui, dum me in uiridario cepisti, et in Lemnon transmisisti, XII dies abiit postquam ad Ylionem redii, et in tuas manus iterum reduxit me deus, me iuuenem uides quem genuit Laothoy filia Althay senis, qui Beletessi dominabatur. Huius autem filiam Priamus habebat et alias, ex ista autem duo nati sumus, tu autem ambos iugulabis? Certe primum inter pedestres domuisti Polydorum deo similem et percussisti lancea; nunc autem michi infortunium paras, tuas effugere manus non possum, sed hoc in animo ponas, queso, ne me interficias; non enim ex uno uentre cum Hectore sum, qui tibi socium interfecit etc. Uerum Achilles, nil iuuantibus precibus, eum ignominiosis obiurgans uerbis, in Camandrum flumen impulit, et in eodem misere periit. Pater ergo ex uerbis huius, Polydorum hunc alium a primo fuisse, qui, ut testatur Omerus, plurimum diligebatur a Priamo, eo quod iunior filiorum esset, et ob id non permittebat illum in pugnam descendere; uincebat enim pedum celeritate quoscunque coetaneos, et mirabilem de se prebebat indolem. Uerum die quadam, nescio Priamo, armatus descendens in hostes incidit in Achillem, qui lancea eum percussit, et fractis obstaculis armorum, infelicem euiscerauit. Sed ipse uisceribus manu collectis, dum abiret debilitatus occubuit, nec potuit Hector, in eius salutem ueniens, eum e manibus mortis subtrahere.
+
+Esacus filius fuit Priami et Alysiroe Dimantis filie, ut dicit Ouidius: *Quamuis est illum proles enixa Dimantis, Esacon umbrosa furtim peperisse sub Yda Fertur Alyxiroe* etc. Hic ante bellum Troianum diu natus est, et mortuus paulo ante initium, ex quo talem recitatur Ouidius fabulam. Erat huic ciuitas exosa, et libens nemora colebat, et rura, contigit die una ut uideret Hesperiem uirginem capillos pectentem suos atque siccantem, et eius caperetur formositate. Quem cum uidisset Hesperies ad se accedentem, confestim fugam arripuit: hic uero dum illam feruenter sequeretur, et contigisse ut uirgo fugiens ab angue inter herbas latente morderetur, et moreretur ex morsu, acri dolore concussus in desiderium mortis incidit, et ex scopulo proximo se in mare precipitem dedit. Cuius miserta Tethis, eum mutauil in mergum, nondum sic uocitatum; ipse tamen uitam spernens, dum sepe mergeretur moriturus in undas, mergi nomen fortius est. Hunc Priamus et filii, ficto illi tumulo fleuere diu, eo quod si uita mansisset, Hectore non uidebatur futurus inferior uiribus. Eum autem ideo in mergum uersum dicit Theodontius, quia uiuus descendit ad ima, et ab aquis mortuus in altum reductus est. Ego autem puto ideo in mergum uersum creditum, seu dictum, eo quod qui nare non norunt, si in aquas cadunt antequam moriantur, et merguntur, et in altum sepius redeunt more mergi. Seu forte sic contigit ut dum in aquas cecidisset Esacus, et remansisset in fundo, mergus qui ante aquas intrauerat, tunc eas exiens euolauit, et hinc sumptum Esacum in mergum uersum.
+
+Anthiphus et Ysus Priami fuere filii. Uerum Anthyphus ex Hecuba susceptus est, cum naturalis Ysus existeret, ut autoritate constat Omeri, qui in Yliade sic de ambobus ait: {Autar oh Be rh' Ison te kai Antiphon ampho Ein eni diphro eontas oh men nothos ehniokheuen Antiphos ai parebaske} etc. Que latine sonant : Filios duos Priami nothum et legitimum ambobus, in uno curru existentibus, sed nothus frena regebat, Anthyphus autem transibat etc. Restat ergo quod Ysus erat Nothus, qui frena regebat. Hi tamen ambo, ut erant, ab Agamenone in pugna, una hora occisi sunt, et ob id iunctos apposui.
+
+Theucer, ut affirmat Barlaam, filius fuit Priami ex nympha susceptus Anthydona. Nec est hic is a quo Teucri appellantur Troiani; nam ille longe fuit antiquior, et filius Scamandri Cretensis, qui, ob penuriam frugum, relicta Creta, uenit in Frigiam, et cum Dardano et Erichthonio regnauit. Hunc tamen dicit Barlaam bello non interfuisse, cum paulo ante, dum in Bebritiis siluis uenaretur, ab ingenti urso laceratus fuisset.
+
+Dimocoontes filius fuit Priami, ex qua tamen matre non habetur, sed naturalem fuisse satis per Omerum apparet in Yliade dicentem de eo sic: {all' ouhion Priamoio nothon Bale Demokoonta} etc. Que latine sonant : Sed filium Priami nothum percussit Dimocoontem. Hic ab Ulixe occisus est in pugna, ut in testu sequitur Omeri, et hoc in uindictam Leuci socii Ulixis occisi ab Anthyphane filio Priami.
+
+Echemon et Cromenon Priami fuere filii naturales, de quibus in Yliade sic dicit Omerus: {Enth' uias Priamoio duo lobe Dardanidao ein eni diphro eontas, Ekhemona te Khromenon te} etc. Que latine sonant : Postea filios Priami duos cepit Dardanidis in uno curru existentes Echemona et Cromenonem. Hos enim duos, ut satis per sequentia Omeri uerba patet, Dyomedes peremit in pugna.
+
+Gorgition ex Castimira Priami fuit filius, ut in his testatur Omerus: {Kai tou men rh' apharmart', oh d' amumona Gorguthioan Uion thun Priamoio, kata stethos Balen io} etc. Que latine sonant : Et hunc certe fefellit; hic irreprehensibilem Gogothiona filium amplum Priami per pectus percussit telo. Hunc, ut postea sequitur in textu, Priamus ex Castiamira, in esimia ciuitate propinqua Troie, suscepit. Qui postea in certamine apud Troiam a Theucro Thelamonis filio confossus occubuit.
+
+Cebrion filius fuit Priami, ut per Omerum apparet in Yliade dicentem: {Kebrionen, nothon agakleos Priamoio} etc. Que latine sonant : Cebrionem nothum filium gloriosi Priami. Iste Cebrion, ut idem Omerus in Yliade dicit, in pugna penes Troyam a Patroclo saxo ictus interiit.
+
+Phorbas filius fuit Priami et Epythesie filie Stasyppi Migdonii, ut dicit Paulus, quem adeo senem tempore belli fuisse scribit, ut potius frater quam filius Priami uideretur, et ob insitam armorum uirtutem, non obstantibus annis, etiam prohibente Priamo, in certamen sepius descendit, et tandem a Menelao gladio obtruncatus est, esto dicat Seruius, et in testem inducat Omerum, hunc Phorbantem nunquam pugnasse, quin sibi fauisset Mercurius, quod ego miror in Yliade non inuenisse, dato credibile sit non omnes, qui in certaminibus illis pugnauere, ab Omero positos. Quis autem huic fuerit finis legisse non memini.
+
+Ylioneus Phorbantis fuit filius, ut asserit Paulus, quod etiam testatur Seruius. Quantus uel qualis hic in armis fuerit apud Troiam, non legi; uerum, ut per Uirgilium patet, eloquentia plurimum ualuit. Nam ipse fuit qui, secutus Eneam post Ylionis excidium, Didonem pro salute sua atque sociorum orauit et eloquio placauit, et cum iam in Ytaliam uenisset Eneas, ad Latinum regem princeps legationis fuit.
+
+Doriclon, teste Omero, naturalis Priami filius fuit, dicit enim in Yliade sic: {Aias Troessin epalmenos eile Doruklon Priamiden, nothon uhios} etc. Que latine sonant : Aias Troianis insultans accepit, id est occidit, Doriclonem Priami nothum filium.
+
+Pammonem, Anthyphonem, Agathonem, Hyppothoum et Aganonem filios fuisse Priami, his carminibus in Yliade demonstrat Omerus: {Sperkhomenoio gerontos, iot' uhiasin oisin ohmokla, Neikeion Elenon te Parin t' Agatona te dion Pammona t' Antiphonon te kai Boen agathon Politon Deiphobon te kai Ippothoon kai dion Aganon} etc. Que latine sonant : Irato sene, hic autem filios proprios clamabat iniurians Hellenum Parimque Agathonemque gloriosum, Pammonem Antiphonemque et uoce bonum Politon, Deyphobumque et Hyppotoum, et diuum Aganonem. Hos quidem omnes, ut hac in parte dicit Omerus, iturus nocte Priamus ad Achillem redempturus cadauer Hectoris, iratus clamabat ad preparandos sibi currus et alia opportuna. Ex quibus concepti matribus, seu quid ex eis post modum contigerit, nec dicit Omerus, nec alibi memoratos inuenio.
+
+Lacoontem filium Priami fuisse et Apollinis sacerdotem, undecunque habuerit, Papias affirmat. Ex quo quidem mentionem facit Uirgilius dicens: *Primus ibi ante omnes, magna comitante caterua, Laocoon ardens summa decurrit ab arce* etc. Dicitque idem Uirgilius, quod is percussit hasta equum paratum a Grecis, et ob id a duobus draconibus duos filios suos paruulos deuoratos, et ipse demum ab eisdem captus et circumflexus, tamen utrum fuerit occisus non satis apparet, nec aliud inde dicit.
+
+Mistor filius fuit Priami, ut in Yliade ostendit Omerus, ubi conqueritur Priamus, quod omnes filii sui, qui optimi erant in armis, occisi sunt, et inter alios nominat istum Mistorem.
+
+Yphates et Testorius, ut dicit Paulus, filii fuerunt Priami, quos illi uno partu Periuia Ydea nynpha enixa est, quam ipse furtim iuuenis in uenatione compresserat. Cuius quidem rei testimonio utitur Omeri, esto quo libro non scripserit, addit insuper eos ineuntes una acriter pugnam apud Ylionem ab Anthiloco Nestoris filio trucidatos.
+
+Thimoetem dicit Seruius Priami et Arisbe fuisse filium, ubi aduertendum Thimoetem, ut testatur Ephorion, uatem fuisse. Qui cum dixisset die quadam nasci puerum per quem Troia posset euerti, contigit ut, ea die que a Thimoete predicta fuerat, parerent eque Thimoetis coniunx et Hecuba; quam ob rem ad euitandum presagium Priamus Thimoetis natum filium uxoremque iussit occidi. Et hinc tractu temporis factum est, ut Thimoetes iniurie memor aduersus patrem sentiret in proditione ciuitatis. Quod satis uidetur ex uerbis Uirgilii concipi dicentis: *Pars stupet innupte donum exitiale Minerue Et molem mirantur equi; primusque Thimoetes Duci intra muros hortatur et arce locari, Siue dolo seu iam Troie sic fata ferebant* etc. Alii uero uolunt Thimoetem filium non fuisse Priami, sed Arisbe uirum, ex qua Priamus filium suscepit, quem mox cum matre fecit occidi, ut supra dictum est, et Thimoetes postea tam ob mortem coniugis quam ob perpetratum in ea a Priamo adulterium, aduersus Priamum cum Grecis sensisse.
+
+Polites filius fuit Priami, ut carmine Uirgilii summitur, ubi dicit: *Ecce autem elapsus Pyrri de cede Polytes, Unus natorum Priami* etc. Nec multo post, si quis leget, aduertet facile Hecube etiam fuisse filium. Hic autem Polytes cum multa egisset in bello pro patrie defensione, tandem ciuitate capta, a Pyrro Achillis filio in sinu Priami patris, spectante Hecuba, infelix occisus est.
+
+Priamus filius fuit Polytis, secundum Uirgilium, in Eneida dicentem: *Una acies iuuenum, ducit quam paruus ouantem Nomen aui referens Priamus, tua clara, Polyte, Progenies, actura Ytalos* etc. Hunc Eneas paruulum ex excidio secum deduxerat Ascanii filii socium.
+
+Infelici Laumedontis, Troili regis filii, prole in finem usque deducta, ut ad Assaracum eiusdem Troili regis filium retro trahamus calamum necesse est, ut uetustissimos Romani nominis proauos, et Dardani prolem integram designemus. Fuit igitur Assaracus Troili regis Troie filius, ut ubi de Fastis testatur Ouidius dicens: *Huius Erichthonius, Tros est generatus ab illo; Assaracum creat hic* etc. Gestorum huius Assaraci nulla extant monimenta, sic omnia uetustas absorpsit, sed propagate sobolis claritas non minus illum reddit illustrem, quam infortunium ingens deiecti Ylionis reddiderit. Nam uti ex audacia nimia Ylioniadum generis desolatio subsecuta est; sic ex humanitate prolis Assaraci Roma rerum domina constructa, et Cesarum familia propagata, fulgentis apud mortales glorie testimonio sempiterna.
+
+Capim Assaraci fuisse filium etiam ubi supra testatur Ouidius: *Tros est generatus ab illo. Assaracum creat hic, Assaracusque Capim* etc. Et huius Capis sicut et Assaraci facinora eque aboleuit antiquitas, in lucem tantummodo reseruato, quod Anchisem genuerit, generose successionis gentis Iulie parentem inclitum et inclite pietatis filii testimonium sempiternum.
+
+Anchises filius fuit Capis, ut idem Ouidius, ubi supra, genealogiam Enee continuans dicit sic: *Assaracum creat hic, Assaracusque Capim; Proximus Anchises*. Hunc, sunt qui dicant, ante Troianum bellum, ciuitate relicta, nemora et solitudines coluisse armentis intentum et gregibus, circa que ut plurimum fuere diuitiae antiquorum. Quibus cum apud Symoentem fluuium uacaret, a Uenere dilectus est, et eius est amicitia atque concubitu usus, adeo ut ex illa susciperet Eneam filium. Constat tamen et coniugem habuisse, cum ex ea dicat Omerus filias suscepisse. Eum preterea cecum fuisse dicit Seruius, et ob id Troianorum consiliis non interfuisse. Cecitatis causam nonnulli dicunt fuisse, quia se cum Uenere concubuisse iactasset, et inde ab eadem luminibus fuisse priuatum. Que iuuentutis sue, preter que dicta sunt, acta fuerint, non habentur. Capto autem Ylione et incenso, uolente eum secum trahere Enea, ut testatur Uirgilius, potius quam obire uellet, constat mori dispositum. Uerum dum flammulam absque lesione capiti Ascanii insidentem uidisset, capto omine fausto, filio obtemperasse legitur. Male tamen conueniunt opiniones Uirgilii et Seruii, quorum alter cecum dicit, alter flammulam uidisse asserit. Abiit autem cum fugiente filio, ab Enea ipso humeris per ignes et mille uolantia tela subtractus, et nauibus usque Drepanum Sycilie oppidum deuectus est, et ibidem senio mortuus, et in monte Ericis sepultus, et hoc secundum Uirgilium. Alii tamen aliter sentiunt. Nam Cato in Ytaliam usque uenisse confirmat. Sed Seruius dicit Uarronem dicere, ossa Anchisis, iubente oraculo, a Dyomede diruta et asportata, demum cum multa mala perferret ab eodem Dyomede cum Palladio restituta. Quod quidem Uirgilius ipse tangit, dum iratam Didonem aduersus Eneam loquentem describit atque dicentem: *Anchise cineres manesue reuelli* etc. quasi uelit dicere, non ego hoc feci, sicut Dyomedes. Preterea uidetur uelle Seruius hanc ob causam a Uirgilio in persona Enee dictum: *Iterum saluete recepti Nequicquam cineres animeque umbreque parentis* etc. Quasi semel ex Troia suscepti sint, et a Dyomede iterum. Ubi tamen per hec mortuus sit, comprehendi non potest, sed uidentur uerba Seruii eo pendere, ut apud Troiam ante captam urbem obierit. Suscepisse autem Anchisem ex Uenere filium, qualiter intelligam, infra ubi de Enea seruandum duxi. Quod autem ob iactationem ab ea cecatus sit, sic intelligendum existimo. Consueuere non nulli iuuenes inter precipuas felicitates suas frequentes enumerare coitus, et plurium mulierum amicitias, quasi ex hoc uelint quod eorum formositas ueniat commendanda, eo quod a multis aut desiderentur, aut suscipiantur feminis, sic et robur extollatur, quod in coitum ualentes perseuerantesque appareant; ex quo quidem crebro coitu persepe egritudines oriuntur, et plurimum uirtutes debilitantur corporee, et uisiua potissime. Nam certissimum est non nullos non solum in breuem uisum, sed in cecitatem integram ob coitum deuenisse, et precognito ob iactactiones defectu dicuntur et merito a Uenere obcecati. Sic et Anchisi contigisse potuit, quia ueniens in defectum uisus ob iactatos coitus euenisse dictum sit. Sane ne uideatur Seruium a Uirgilio discrepare, potuit in Anchise esse uisiuam uirtutem debilitatam adeo, ut aut non discerneret que in cospectu essent, aut non nisi ex proximo uidere posset, quos tales ueteri quadam consuetudine loquendi cecos dicimus; esto et solis radios et ignis uideant flammas; et sic potuit Anchises cecus esse, ut dicit Seruius, et flammulam uidere nepotis, ut dicit Uirgilius. Huic preter Eneam fuere ex coniuge filie, ex quibus sola Yppodamia nominatur.
+
+Yppodamia, ut in Yliade placet Omero, filia fuit Anchisis, et antiquior filiarum, ut appareat eum alias habuisse filias. Hec formosa plurimum fuit parentibus dilectissima, que tamen fuerit mater, non habetur. Eam tamen in coniugem tradidere Alchataoni Troiano, qui postea ab Ydomeneo Cretensi in pugna apud Troiam occisus est. De reliquis autem filiabus nec Omerus ipse, nec alter, quam ego legerim, aliquid refert.
+
+Eneam filium fuisse Anchisis et Ueneris et poete ueteres predicant et moderni. Hic autem et si plurimum extollatur Homeri carmine, tanta tamen carminis Uirgilii ueneratione armis et pietate cantatur insignis, ut non solum barbaris, sed Latinis ceteris preponatur et Grecis. Sic fert fortuna rerum; habuit Achilles Omerum, et Eneas Uirgilium, tanta potentes eloquentia, ut respectiue illaudati ceteri uideantur mortales, esto euo nostro tertius exurgat Scipio Africanus non minori gloria, maiori tamen iustitia delatus in ethera uersu uiri celeberrimi Francisci Petrarce, nuper Rome laurea insigniti; tanta enim facundia et lepiditate sermonis in medium trahitur, ut fere ex tenebris longi silentii in amplissimam lucem deductus uideatur. Eneas igitur, ut paulo ante scriptum est, ex Anchise et Uenere apud Symeontem fluuium natus est, et iam etate prouectus Creusam Priami et Hecube filiam uxorem habuit, ex qua filium suscepit Ascanium. Et, ut quidam scribunt, Paridi eunti in Greciam et in raptu Helene socius fuit. Tandem cum iam Greci obsidione Ylionem cinxissent et illum crebris certaminibus expugnare conarentur, sepe in pugnam descendit. Sed inter alias uices semel aduersus Achillem congressus, cum esset in discrimine maximo, ut in Yliade dicit Omerus, allocutus est Neptunus deos, et deprecatus ut Eneam morti subtraherent, ne omnis Dardania proles occumberet. Quod a Iunone, que plurimum erat Troianis aduersa, ut ipse faceret concessum est. Et sic Neptuno tunc agente, Eneas e manibus Achillis subtractus est, et ut ibidem tangit Omerus, Ytalie reseruatus. Qui, et si multa clara facinora apud Troiam egerit, secundum tamen quosdam proditionis patrie macula notatus est, et inter alia trahitur in argumentum, quod incolumis cum filio et nauigiis et parte copiarum abire permissus sit, cum fere in ceteros sit seuitum. Alii tamen dicunt hoc illi permissum loco muneris, quia legatorum Grecorum ad Priamum uenientium hospes fuerit assiduus, et quia semper in consiliis Troianorum damnosum dixerit Helenam detineri, suaseritque restitui. Sed qualitercunque factum sit, Uirgilius dicit, quod capta Troia, cum ipse frustra in defensionem patrie aliquandiu laborasset, sumptis diis penatibus, sibi ab Hectore per quietem commendatis, et patre sene, et filio paruulo, matre dea monstrante uiam, deuenit ad litus, et ibi XX nauibus sumptis, cum quibus iamdudum Paris in Greciam iuerat, intrauit mare, et in Traciam traiecit, ubi a Polydoro, cuius in litore tumulum inuenit, monitus ut auarum litus fugeret, condidit ciuitatem quam de suo nomine nuncupauit Eneam. De qua Titus Liuius, libro XL Ab urbe condita dicit, Eneam ciuitatem propinquam Thessalonice ab Enea Troiano olim conditam. De qua ipse idem Titus sic: *Proficiscuntur a Thessalonica Eneam ad statutum sacrificium, quod Enee conditori cum magna cerimonia quotannis faciunt* etc. Et inde cum naues iterum reintrasset, oraculo uetustissimas auorum sedes petiturus, in Cretam abiit, et ibidem pulso iam Ydumeneo rege a Cretensibus, quasi ad sedes uenisset auorum, eo quod inde Theucer Scamandri filius fuerit, qui una cum Dardano imperauerat Dardaniis, constitit. Uerum et inde peste pulsus, factus certior, quia Dardanus fuisset Ytalus, Ytaliam petere disposuit, et inde in Caoniam uenit, et ab Heleno uate de futuris edoctus Syciliam petiit, et apud Drepanum, ut Uirgilio placet, Anchisem perdidit. Et reascensis nauibus, tempestate in Affricam delatus est, ut ait Uirgilius, cum alii negent, ubi a Didone regina susceptus cum septem iam errasset annis, cum qua aliquandiu fuit, eius amicitia usus et lecto, si in hoc Uirgilio credendum est. Inde autem Superum monitu discedens iterum, uenit in Syciliam ad Acestem, et ludis Anchisi anniuersarium celebrauit magnifico sumptu, et Acesta ciuitate condita et parte suorum ibidem derelicta, dum Ytaliam peteret, Palinurum magistrum classis perdidit. Inde uenit in Bayanum sinum, et ductu Sybille descendit ad Inferos, et ad Elysios usque campos penetrauit, et comperto patre Anchise, omnem suam posteritatem eo monstrante cognouit. Inde ad superos rediens, persolutis Meseno tubicini funeralibus, Caietam nauigauit, ubi Caieta nutrice defuncta ciuitatem posuit, eamque nutricis nomine appellauit. Porro in Ytaliam, id est ad hostia Tyberis, appulit, usque quo dicit Seruius illi non defuisse Ueneris uisionem. Quam cum amplius non uidisset, arbitratus est se ad predestinatum locum uenisse, et debere consistere. Ubi primo Euandri regis amicitiam habuit, et inde Latini regis Laurentum, qui illi Lauiniam filiam, Turno Rutulorum regi promissam, iuxta responsum oraculi dedit in coniugem. Quam ob causam a Turno grandi bello lacessitus est, fultus tamen auxiliis Euandri Arcadis et Tuscorum, in odium Mezentii regis Agellie, regnum obtinuit coniugis. De morte autem eius diuersimode opinati sunt antiqui, cum dicat Seruius Catonem dicere iuxta Laurolauinium, cum Enee socii predas agerent, prelium commissum, in quo Latinus occisus est ab Enea, qui tamen Eneas in ipso prelio non comparuit, Ascanius postea Mexentium interemit. Alii dicunt, quod uictor Eneas, cum sacrificaret super Numicum fluuium, lapsus est, et eius nec cadauer inuentum est. Quod Uirgilius eleganter tangit, ubi Didonem morituram eum execrantem inducit atque dicentem: *At bello audacis populi uexatus et armis, Finibus extorris, complexu auulsus Iuli Auxilium imploret uideatque indigna suorum Funera, nec, cum se sub leges pacis inique Tradiderit, regno aut optata luce fruatur, Sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena. Hec precor* etc. Preterea sunt qui dicant eum occisum a Turno, uoluntque a Uirgilio sub artificiosa fictione describi, ubi medio in ardore certaminis ostendit Iunonem mortem Turni timere, et inde ut illum e pugna subtrahat, effigiem dicit Enee sumpsisse, in quem confestim dicit Turnum conuersum, et Eneam fugientem dicit in naues, que in Numico erant flumine, et in eas usque secutum a Turno. Quod uolunt secundum hystorie ueritatem non Iunonem fuisse in Eneam mutatam, sed ipsum Eneam, qui arma Turni fugiens ab eodem apud Numicum occisus est. Quod et in superioribus carminibus pro parte patet, nec alibi potuit tacuisse Uirgilius, dum in eodem libro Uenerem inducit orantem Iouem atque dicentem: *Incolumem Ascanium, liceat super esse nepotem. Eneas sane ignotis iactetur in undis Et, quamcunque uiam dederit fortuna, sequatur* etc. Ubi si inspiciamus, cum iam non sit amplius Eneas, Uenus que huc usque de eo fuerat sollicita, orat nunc pro nepote Ascanio. Et Ouidius in maiori uolumine istud idem tenere uidetur, dum dicit: *Litus adit Laurens, ubi tectus arundine serpit In freta flumineis uicina Numicius undis. Hunc iubet Enee quecunque obnoxia morti Abluere et tacito deferre sub equora cursu: Corniger exsequitur Ueneris mandata, suisque Quicquid in Enea fuerat mortale, repurgat* etc. Et hoc idem arbitrari uidetur Iuuenalis dum dicit: *Alter aquis alter flammis ad sydera missus* etc. Intelligit enim de Enea et Romulo, quia Eneas in aquis periit, ut predictum est; Romulus autem apud Capream paludem fulminibus et turbine subtractus est. Qui ambo apud Romanos precipua deitate honorati sunt. Nam et ipse Eneas, quocunque modo subtractus sit, ab indigenis deus habitus et Iuppiter indigetes appellatus est. Huius quidem hystoria aliquibus figmentis immixta est, quorum uidere rationem ordo exigit. Eneam igitur Ueneris fuisse filium non equo modo ab omnibus acceptum est. Quidam enim uolunt in natiuitate Enee Uenerem celi dominam fuisse, et ad eam demonstrationes futurorum successuum pertinuisse, et huius dominii opere multa Enee contigisse, que ex industria aUirgilio sub figmentis abscondita sunt, que ad presens elucidare non est incepti huius intentio. Alii uero uolunt eum natum ea hora, qua Uenus in oriente matutino tempore surgit, et ideo eius dictum filium uolunt, quasi uideatur eum in lucem, dum surgeret, eduxisse. Alii uero adeo formosam fuisse matrem eius existimant, ut perdito proprio nomine Ueneris nomen adepta sit. Ex quo dixisse Uirgilium putant: *Coniugio, Anchise, Ueneris dignate superbo*. Alii autem in turpiorem declinantes opinionem, arbitrantur ideo eum Ueneris dictum filium, quia non ex coniugio, sed ex concupiscibili coniunctione natus sit, summentes incongruum uideri tanti hominis incognitam matrem fore, si Anchisis extitisset coniunx, sed ad illecebrem celebris uiri notam contegendam, deam illi ueteres finxisse matrem. Ego quidem uerum puto matrem eius ob aliquid meritum Uenerem cognominatam, ut quosdam arbitrari predixi, nec obstat eius uerum nomen fore incognitum; nam nec Priami, qui tantus fuit rex, nec etiam Agamenonis, nec multorum aliorum insignium regum atque uirorum. Et absit ut credam, quod spurio pastoris Priamus tam grandis rex filiam Creusam dedisset in coniugem. Quod autem Neptuni precibus ex Achillis pugna subtractus sit, non, quod aiebat Leontius, uerum credo, scilicet quod agente constellatione contigerit, quin imo potius puto, quia circa naualia, que ad Neptunum spectare uidentur, in quantum deus dicitur maris, potuerit aliquid contigisse, propter quod exigente oportunitate reuocatus Achilles Enee certamen omisit. Quod autem a Iunone Neptuno hoc permissum sit, arbitror ad futura prospexisse fingentem, eo quod Ytalico regno reseruaretur Eneas, et ob id regnorum dea salutem futuri regis curari permisit. A Polydoro autem in litore sepulto ideo monitus dicitur, quia eius infortunio inspecto cognouit, si consisteret Traces illi futuros hostes, et ideo inde fugiendum fore. Quod autem Uenus usque in agrum Laurentum se lumine suo ducem illi exhibuerit, et eo ibidem existente non comparuisse ulterius constelationi agenti in concupiscibilem appetitum attribui potest; nam tamdiu nauigando processit, quamdiu distulit inuenire quod placuit, quo inuento cessauit impellentis ducatus. Quod ad Inferos iuerit, intelligendum puto eum egisse quod olim fere familiare fuit maxime gentilium regibus, uelle scilicet ab immundis spiritibus per scelestum illud nigromantie sacrum de futuris certificari. Quod quidem in sinu Baiarum apud lacum Auernum, qui talibus erat aptissimus locus, facturus accessit, et occiso Meseno, suo sanguine litasse Inferis et cerimoniis aliis detestandis egisse, ut aliquis ex infandis spiritibus ui cantaminum prouocatus ad superos ueniens, et sumpto fantastico corpore coram comparuerit, et ad interogata responderit, et forte illi non nulla de futurorum successu predixerit. Deificatio autem sua nil aliud est quam insipientum ridenda fatuitas. Credo enim eum in Numico flumine nectum, et in mare deuolutum, et Tuscis piscibus escam fuisse seu Laurentibus.
+
+Ascanius, ut Uirgilio placet, non solum Enee filius ex Creusa susceptus fuit, sed et fuge et laborum in regno querendo socius, ut ipse per omnem Eneidam diffuse testatur. Sane Titus Liuius, cui ad ueritatem hystorie cura fuit impensior, non plene affirmat Creuse an Lauinie fuerit filius, cum dicat: *Nondum maturus imperio Ascanius Enee filius erat, tamen id imperium ei ad puberem etatem incolume mansit, tantisper tutela muliebri, tanta indoles in Lauinia erat, res Latina et regnum auitum paternumque puero stetit. Haud ambigam, quis enim rem tam ueterem pro certo affirmet? Hiccine fuerit Ascanius, an maior quam hic, Creusa matre Ylio incolumi natus comesque inde paterne fuge, quem Iulum eundem Iulia gens autorem nominis sui nuncupat? Is Ascanius ubicunque et quacunque matre genitus, certe natum Enee constat* etc. Hec Titus. Eusebius uero, in libro Temporum, Ascanium Creuse filium arbitratur, et alium, ex Lauinia natum, Siluium Postumum appellat. Ascanius autem apud Troiam matrem perdidit, et cum patre aduersus hostes, ut per Uirgilium late patet, strenue se gessit; eique plura fuere nomina, ut Seruius asserit. Nam preter Iulum et Ylum, quibus uocatus est, ut dicit Uirgilius: *At puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo Additur, Ylus erat, dum res stetit Ylia regno* etc. hic etiam Dardanus et Leondamas appellatus est ad extintorum fratrum solatium. Et sic patet Eneam alios ex Creusa preter Ascanium suscepisse filios. De nominibus tamen huius dicit Seruius sciendum hoc primum Ascanium ab Ascanio Frigie flumine dictum, ut transque sonantem Ascanium; deinde Ylum dictum a rege Illo, unde et Ylium; postea Iulum, occiso Mezentio, a prima barbe lanugine, que in tempore uictorie nascebatur. Hic tamen Ascanius, ut paululum Uirgilium sequamur, adhuc paruulus futuri imperii portentum suscepit. Nam disceptantibus patre et auo de futura fuga, flammula quedam nullam inferens lesionem eidem in uertice capitis constitit, etiam parentibus illam extinguere conantibus. Demum, ut dictum est, fuge comes multos cum patre labores tulit. Et cum Eneas rebus esset absolutus mortalibus, et ipse successor regnum sumpsisset, bellum a patre inchoatum uictoria terminauit. Nam alii illum occidisse Turnum, alii Mezentium dicunt. Uerum dicit Seruius secundum Catonem hystorie hoc habet fides: Eneam cum patre ad Ytaliam uenisse, et propter inuasos agros contra Latinum Turnumque pugnasse, in quo prelio periit Latinus. Turnum postea ad Mezentium confugisse, eiusque fretum auxilio bella renouasse quibus Eneas Turnusque pariter rapti sunt. Migrasse postea in Ascanium et Mezentium bella, sed eos singulari certamine dimicasse, et occiso Mezentio Ascanium Iulium ceptum uocari, ut paulo ante dictum est. Hic autem, ut ait Eusebius, cum XXX regnasset annis apud Lauinium, Albam condidit et Siluium Postumum fratrem suum summa pietate educauit. Alii amplius hoc recitant, asserentes eum ab amicis redargutum quod Lauiniam nouercam, que ob timorem eius, mortuo Enea confugerat in siluas, in exilium detinere uideretur, quam ipse reuocauit, eique paternum restituit regnum, cum ipse iam ad Albam transitum facere disposuisset. Ipse tamen procreauit filium, quem, eo quod casu in siluis natus sit, Iulium Siluium appellauit, a quo familiam Iuliam ortam non nulli uolunt. Tandem cum inter Lauinium et Albam, quam condidit, XXXUIII regnasset annis, in mortem ueniens, quia filium propter etatem paruulam regendis ciuibus non cerneret aptum, Siluium Postumum fratrem suum regni reliquit heredem.
+
+Iulius Siluius, secundum Titum Liuium, filius fuit Ascanii, et quia in siluis casu natus sit, Siluius cognominatus est, et ab eo Iulia gens processit, cum patre Ascanio in regno successerit. Eusebius tamen in libro Temporum eum Ascanii fuisse filium dicit, sed quoniam eo moriente paruus esset, nec regno uideretur ydoneus, Siluio Postumo, fratri suo, regni successionem reliquit.
+
+Rhoma filia fuit Ascanii, ut scribit Solinus De mirabilibus mundi, dicens: *Agathodem scribere nomen urbis Rome ab hac Roma Ascanii filia et Enee nepte initium habuisse, cum scriberet Heraclides, quod cum, capta Troia, quidam Achiui, ubi nunc Roma est, deuenissent, et ibidem captiue, cui Rhoma nomen erat, consilio sedes sumpsisse, et ab eadem locum denominasse*.
+
+Siluius Postumus, secundum Uirgilium Enee ex Lauinia fuit filius, de quo sic scribit idem Uirgilius: *Ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta, Proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras Ethereas Ytalo commixtus sanguine surget, Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles, Quem tibi longeuo serum Lauinia coniunx Educet siluis regem regumque parentem, Unde genus Longa nostrum dominabitur Alba* etc. Hic, ut satis Uirgilii carmen ostendit, post mortem Enee natus est, et ideo Postumus, quod est generale nomen nascentium post humatum patrem. Siluius autem, ut placet multis, dictus est, eo quod Lauinia, mortuo patre Latino atque Enea uiro, et occupato ab Ascanio regno, eius metuens imperium in siluas pregnans secessit, et ibidem latuit atque peperit, et ideo natum in siluis Siluium appellauit. Sane ut supra dictum est, Ascanius reuocata nouerca in patrium regnum, fratrem Siluium fraterna educauit affectione, et cum moreretur, existente Iulio Siluio paruulo adhuc, eundem Siluium fratrem suum regni reliquit heredem. Qui Eneam Siluium genuit. Porro Britones eorum puto barbariem nobilitare cupientes, huic filium unum addunt, dicentes eum Brutum quendam etiam genuisse ex nepte Lauinie matris sue, cuius in natiuitate aiunt mathematicum predixisse, quia occideret utrumque parentem; ex quo factum est, ut partu suo moreretur mater, et ipse tandem cum adoleuisset, in uenatione patrem inaduertenter occidit. Quam ob causam pulsus Ytalia aiunt eum in Leogreciam insulam Grecie abiisse, et responso accepit sibi deberi extremi occidui insulam. Qui Pandrasii regis Greci filia in coniugem sumpta, cum sociis per triennium nauigans una cum Corniueo Troiano, superato Gopherio Aquitanorum rege, Albionam insulam, quam incolebant Gigantes, superasse, eamque ex suo nomine Britaniam nuncupasse et a Corniueo Cornubiam, et inde aiunt eum Brutum alium genuisse cognomento Uiridescutum, et hinc alium insule regem genitum, et inde alium, et in innumerabilem procedunt prolem. Que quoniam michi nec uera nec uerisimilia uisa sunt, omittenda censui. Postumus autem, cum annis XXXUIII regnasset, Enea Siluio superstite filio derelicto, diem obiit.
+
+Eneas Siluius, Siluii Postumi, tercii Latinorum regis filius, patri successit. De quo quidem Uirgilius meminit dicens: *Et qui te nomine reddet Siluius Eneas, pariter pietate uel armis Egregius, si unquam regnandam acceperit Albam*. Hic Latinum Siluium genuit, et cum annis XXXI regnasset expirauit.
+
+Latinus Siluius, ut dicit Titus Liuius, Enee Siluii fuit filius, et mortuo patre Albanis imperauit, et ab eo colonie deducte sunt eorum, qui Prisci Latini nuncupati sunt. Cumque annis quinquaginta regnasset, genuissetque Albam Siluium, quem liquit superstitem, diem obiit. Eusebius uero in libro Temporum dicit se apud aliam hystoriam inuenire Latinum Siluium quintum apud Albam regnasse, eumque filium fuisse Lauinie et Melampodis, et uterinum fratrem Siluii Postumi. Qui Latinus in ordine regum hic ponitur quartus.
+
+Alba Siluius Latini Siluii fuit filius, et patri successit in regno. Cumque regnasset annis XXXUIIII, Athi relicto filio, rebus humanis subtractus est.
+
+Athis Siluius Albe fuit filius, quem Eusebius aliquando Egiptium Siluium uocat. Hic cum annis XXIIII regnasset, Capi filio derelicto, diem clausit.
+
+Capis Siluius Athis fuit filius. Sunt qui uelint ab hoc Capuam olim insignem Campanie ciuitatem conditam; qui cum annis XXUIII regnasset, Carpento filio moriens regnum liquit.
+
+Carpentus Siluius filius fuit Capis, et cum annis XIII regnasset, Tyberino filio derelicto, decessit.
+
+Tyberinus Siluius Carpenti fuit filius, et Agrippam Siluium genuit. Cumque annis UIII imperasset Albanis, amnem quem ante Albulam uocitabant incole, terminum inter Latinos et Etruscos traiciens, in eum cecidit et mortus est. Quam ob rem in hodiernum usque, ueteri abolito nomine, a demerso rege Tyberis nuncupatus est fluuius.
+
+Agrippa Siluius a Tyberino genitus, summerso patri successit in regno, et cum XL regnasset annis, moriens Romulum filium regni reliquit heredem.
+
+Romulus seu Aremulus Siluius Agrippe fuit filius. Hic autem presidia Albanorum inter montes posuit, ubi postea Roma condita est, quod ea tempestate impie factum existimatum est, et ob id existimauere illius eui homines eum iuste fulmine ictum atque exanimatum, cum iam XUIIII regnasset annis, et ex eo Iulius et Auentinus filii fuere superstites.
+
+Iulius Siluius, ut scribit Eusebius, minor natu fuit Romuli filius, et proauus Iulii Proculi, qui cum Romulo Romam transmigrauit, et ibidem fundauit familiam Iuliam, ex qua Cesares effluxere.
+
+Auentinus Siluius Romuli Siluii filius fuit, eique fulminato successit in regno; et cum XXXUII regnasset annis, Proca relicto filio, mortuus est; et eo in monte Rome, qui postea de suo nomine semper Auentinus uocitatus est, sepultus.
+
+Procas, secundum Titum Liuium, Auentini filius fuit, et loco patris regnauit annis XXIII, Numitorique filio moriens regnum liquit.
+
+Amulius, teste Tito Liuio, minor natu fuit ex filiis Proce. Hic per uim et nephas Numitori, qui tempore potior erat, regnum surripuit. Dicit Plinius De uiris illustribus, Procam patrem eorum liquisse, ut ambo annuis uicibus regnarent, et cum ad Amulium peruenisset regnum, fratri, transacto anno, restituere noluit, quin imo cum Numitori pepercisset, Lausum filium eius interemit, et Rheam eiusdem filiam ad subtrahendam spem prolis, sub specie honoris, Ueste perpetuam eius uirginitatem dicauit. Sed cum iam septem regnasset annis, Rhea geminos peperit, quos ipse in Tyberim deici iussit, et Rheam uiuam infodi. Uerum nequeuntibus ministris ad alueum fluminis, eo quod pridianis ymbribus tumuisset, deuenire, illos in ripa posuere, qui a Faustolo pastore comperti et nutriti, cum adoleuissent Amulium interfecere, et Numitori auo regnum reddidere.
+
+Numitor filius fuit Proce, et, ut iam dictum est, a fratre proiectus e regno, qui dum rure priuatus senesceret a nepotibus Romulo et Remulo, occiso Amulio, in regnum restitutus est. Quid inde ex eo successerit, non habemus.
+
+Lausus, ut predictum est, Numitoris fuit filius, et ab Amulio patruo impie trucidatus occubuit.
+
+Ylia, que et Rhea Numitoris fuit filia, et ab Amulio inter uestales uirgines trusa. Que, ut ait Ouidius, dum aquam pro sacris quereret obdormiuit, et in somnis illi uisum est a Marte opprimi, et sic geminos concepisse, quos cum peperisset, uiua infossa est legis imperio. Fictio quod secum Mars concubuerit, ubi de Romulo et Remulo declarabitur. Et quoniam qui ex Iulio Siluio nati sunt ordine non habemus, genealogie posterorum Dardani finem facere necesse est. Hoc uno apposito, quod ab his natus sit orbis et urbis fulgor, Gaius Iulius Cesar dictator.
+Genealogie deorum gentilium liber UI explicit feliciter.
+
+Qui ab Elsa, Certaldensi fluuio, et Arno Tusco, eminentissime rex, paulo ante in altum uela concesseram, et per ceca impulsus Syrthium uada, Aquilone stridense seuo, et inde per late patentia scabraque Asye promontoria et crebros Euripos Egei maris, impellente Lybico, nec non et uertiginosum Sycilidum fretum, atque inter sonantia tam Yllirici quam Tyreni maris litora, spirante Notho, non minori persepe timore quam admiratione circum actus sum, tegentibus poetarum atris nubibus, hinc Phebi splendidum iubar, inde Arthoi sydus inmobile, dum minus crederem, a Uulturno raptus, postergatis Ligurum Gallorumque et Hyspanorum litoribus, et Calpe Abylaque promontoriis omissis, ad limen usque Occeani delatus sum. Et, dum circa eius ingressum constitisset cortex, quasi deliberandi prestaretur spatium, in conterminum polis pelagum oculos dedi. Dumque intuerer pregrande corpus, et incomprehensibile monstrum, preruptos aquarum in celum montes, earumque atra opacitate speluncas horrendas metirer animo, et indomitas uires, quibus terras concutit, ac incognitos scopulos, et immanes eiusdem beluas, cogitaremque eum fluuiorum omnium hospitem, horrui fateor, et stetere crines, et timore quodam insolito occupatus , uix labantia membra continui; nec multum, quin memet ultro in litus, potius quam ad ulteriora progrederer, naufragum dederim, ludum iocumque existimans per respectum iras fore Mediterranei maris. Sed is, qui profecto certa spes et infallibile suffragium rite in se credentium atque sperantium est, uocatus affuit illico, et, igne sue caritatis, noxio frigore pulso, prostratum suscitauit animum, et in uires ampliores solitis reuocauit adeo, ut paruo cortice ingenti tamen pectore auderem immensum intrare gurgitem, et insueta sulcare maria. Et expedita in precedentibus fere omni Celii prole, calamum ad longam Occeani posteritatem scribendam arripui, gubernaculo tenuissime cymbe illi commisso, qui arcam Noe ab aquis uniuersalis diluuii seruauit incolumem.
+
+Occeanum Celi et Ueste fuisse filium uoluerunt theologi, qui arbitrati sunt ex Celo, seu ex Terra, seu ex ambobus omnia a primeuo producta. Quod nec credidit, nec tacuit Yonicorum phylosophorum princeps Milesius Tales, apud priscos autoritatis non minime, quin imo eidem Occeano, non minus insipide quam reliqui fecerint, diuinam mentem esse insitam, et ab eo cuncta producta, seu eo causam dante, existimauit, eo forte motus, quia in omnibus, cessante humiditate, cerneret et uitam de necessitate cessare, et equo modo absque humore nil penitus gigni uel nasci posse. Et sic non genitum Occeanum, sed patrem deorum rerumque omnium asserebat. Cui aliquando adhesisse uidetur Omerus, et potissime, ubi in Yliade introducit Iunonem dicentem: {Okeanon te theon genesin kai metera Tethun} etc. Que latine sonant : Occeanum deorum nationem et matrem Thetim. Et sic etiam non nunquam hos secutus Uirgilius ait: *Occeanumque patrem rerum*. Plinius autem ubi De hystoria naturali, elementum istud aquarum extollens dicit: *Quippe hoc elementum ceteris omnibus imperat, terras deuorant aque, flammas necant, scandunt in sublime et celum sibi quoque uendicant, ac nubium obtentu uitalem spiritum strangulant, que causa fulmina elidit ipso secum discordante mundo*. Quid esse mirabilius potest aquis in celo stantibus, at ille ceu parum sit in tantam peruenire altitudinem rapiunt fluuios cum piscium examine. Sepe etiam lapides subuehunt portantes aliena pondera. Eadem cadentes omni terra nascentium causa fiunt, prorsus mirabili natura si quis uelit reputare, ut fruges gignantur, arbores fruticesque uiuant, in celum migrare aquas, animamque etiam uitalem inferre inita confessione, omnes quoque terre uires aquarum esse beneficii etc. Hec Plinius. A quo Uitruuius ubi De architectura non discrepat, aiens: *Ex eo etiam qui sacerdotia gerunt moribus Egyptiorum, ostendunt omnes res e liquoris potestate consistere etc. Ridiculum quippe est aquas rerum credidisse principium*. Sed quid ego succenseam talibus, si circa inuisa rerum initia errauerint, cum aduersus ea, que in oculis sunt stolide credant? Uiderunt Egyptii Ysidem morientem, et conati sunt animis suis infigere eam, et si non omnipotentem, potentissimam fuisse et esse deam, non mortalem feminam. Cretenses ipsum quem, sepeliuerant ipsi, libidinosissimum hominem Iouem non erubuere celi et terre predicare deum. Sic igitur cecitate mentis obducti credidere hos esse maiores, qui aliquando facti fuerant, quam qui illos fecerat aliquando. Sed de hoc alias. Qui autem Occeanum rerum putauere patrem ab eo genealogiam cepere deorum; quem cum constet secundum alios habuisse patrem iuxta cepti operis ordinem locauimus eum. Cui ne inter pregrandes deos inhonoratus incederet, currum, ut dicit Theodontius, statuere, eumque a balenis trahi per ingentia maria finxere. Sic et illi Tritones tribuere tibicines atque precursores. Et maximos etiam illi phocarum fecere greges sub custode Protheo. Eique maximas nynpharum cohortes socias obsequiosasque fecere, et designauere prolem amplissimam filiorum, et eum nominibus pluribus uocauere. Sed exenterande fictiones sunt. Curru quidem trahi Occeanum, eius circa terre rotunditatem describit ambitum, qui ideo a balenis duci dicitur, quia a balenis undique discurratur. Tritones autem eius ob causam tibicines precursoresque dicuntur, quia sui nominis significatum incessabiliter operetur; nam triton, secundum quosdam, idem sonat quod terram terens, quod assidue peragit mare, dum sese continuo impellens in litora motu terras terit; et quoniam istud absque sono non fiat, tanquam sonans tibicina nuncupatus est. Et ideo dictus precursor, quia uehementiori impulsus motu sonus in litus prenuntius est future tempestatis certissimus. Eum habere phocarum greges ideo dictum est, quia phoce ex anteriori parte speciem habeant uitulorum, et armentorum more pascuntur in terris turmatim. Pastorem autem Protheum dixere, eo quod harum phocarum habundantissimum sit mare Carpatium, quod olim fuit sub dicione Prothei. Nynpharum autem illi iuncta et obsequens cohors nil aliud est, ut arbitror, quam multiplices aquarum proprietates seu accidentia continue aquis iuncta, eisque agentibus, seu in eas impressio alia, una sese cum eis quasi obsequiosa mutantia. Uocatur insuper preter Occeanum Nereus, Neptunus, et Mare. Que nomina, quoniam cum nominibus aliorum numinum conueniunt, ubi de illis sermo fiet, conuenientius exponemus. Occeanus autem quod illi proprium est, ut dicit Rabanus a Grecis et Latinis ideo dicitur, eo quod in modum circuli orbem ambiat. Item quia ut celum purpureo colore nitet. Ego autem a Cyanes, quod latine nigrum sonat, denominatum puto, tante enim profunditatis est, ut nulla possit in eo aquarum transparentia apparere.
+
+Eurinomi Occeani fuit filia, ut asserit Omerus in Yliade dicens: {Eurunome thegater apsorro Okeanoio} etc. Que latine sonant : Eurinomi filia retro fluentis Occeani. Interpretatur autem fluctuationis seu uentorum pastor. Nam aqua maris semper fluctuat, ut uidemus, et ideo ab exercitio aquarum denominata est, et Occeani dicta filia. Seu secundum alios, qui ex aquis oriri uentos uolunt, aqua uentos pascit, id est materiam prebet, ex qua et creantur et uigent, et sic hec rite dicitur filia Occeani. Preterea ubi de hac Omerus loquitur, inducit Uulcanum loquentem Thetidi pro Achille arma poscenti, et ut se paratum ostendat, dicit quod cum a matre de celo proiceretur, quia claudus, ab ipsa Eurinomi et Thetide susceptus atque nutritus est. Ubi uult intelligamus ignem per humidum et spiritum ali, qui si deficiant, ut exstinguatur necesse est.
+
+Persa filia fuit Occeani, ut in Odissea placet Omero, ubi dicit eam a Sole dilectam, eumque ex eius concubitu Oetam Colcorum regem atque Circem suscepisse, sic aiens: {Autokasignete ohloophronos Aietao Ampho d' ektegaten phaesimbrotoi Eelioio Metros t' er Perses, ten Okeanos teke paida} etc. Que latine sonant : Soror sagacis Oete. Ambo autem orti fuerunt a lucente mortalibus Sole, matreque a Persa quam Occeanus genuit filiam. Hanc autem Persam dicit Leontius ab Esyodo Hecathen appellatam; que cum apud nos luna sonet, satis possumus arbitrari Oetam, apud suos clarissimum regem, illud idem fecisse, quod Saturnus egerat, qui Uranium patrem Celum nuncupari iussit, et Uestam matrem Terram, ut nominibus egregiis originem ampliaret suam, sic et Oeta patrem Solem et matrem Lunam. Que ideo Occeani filia dicta est, quod a litoralibus ex Occeani fluctibus oriri uideatur. Seu forsan ipsa Persa ab Occeano patri Oete uenerat, et ideo Occeani filia dicta, uel imperium habuit penes Occeanum.
+
+Ethra filia fuit Occeani, ut carmine corfirmatur Ouidii, asserentis, eam ex Athlante Hyadem atque sorores peperisse, dum ubi De fastis legitur: *Hunc stirps Occeani maturis nixibus Ethra Edidit et nynphas* etc.
+
+Pleyon filia fuit Occeani et coniunx Athlantis secundum Paulum, quod etiam confirmat Ouidius in libro Fastorum, dum dicit: *Hinc sata est Plyone cum stellifero Athlante Iungitur ut fama est Plyiadesque parit* etc. Pleyas enim idem est quod pluuia, que eo quod ex uaporibus humidis ex Occeano in altum consurgentibus causetur, ideo filia Occeani dicta est, uxor autem Athlantis, eo quod huiusmodi uapores humidi ex aquis consurgentibus ut plurimum circa culmen Athlantis et aliorum montium uoluantur, et insidant incolis pluuias prenotantes.
+
+Climenes, ut Theodontio placet, filia fuit Occeani et Thetidis. Que cum forma ualeret, Soli placuisse uolunt, in cuius ipse concubitum ueniens ex ea Phetontem suscepit et sorores. Paulus autem dicit eam fuisse Meropis Egyptii coniugem, et apud extremos Egyptios Ethyopibus imperasse cum uiro, et ex eo Eridanum, qui et Pheton dictus est, et sorores concepisse. Leontius autem eam dicit filiam fuisse Minyi et Eurianassis, et ex Merope uiro peperisse Yphiclum et Phylacem, et Phetontem cum sororibus. Circa quas uarietates aduertendum est, quod in quantum Occeani dicitur filia, et a Sole dilecta, potest intelligi humiditas; nam Climenes interpretatur humiditas, et sic Occeani tanquam omnium humiditatum fontis merito dicetur filia. Que a sole diligitur, eo quod, ut Tullius recitat, ubi De naturis deorum, sol et astra reliqua de humiditate pascuntur. Seu et melius eo quod solis calor in humiditate agens suscitat nebulas, que Phytonem conficiunt, ut ubi de Latona dictum est, et arbores etiam quasdam ex locis palustribus elicit, de quibus infra ubi de Phetonte et sororibus latius. Eam autem fuisse feminam et Meropis coniugem si uelimus, tunc eam nobilem aliquam in littore Occeani dominam fuisse dicemus, et exinde filiationem huiusmodi consecutam, nec aufertur ob hoc quin Minii et Eurianassis in partibus forsan illis imperantibus fuerit filia, sed a loco tanquam a nobiliori parte denominata.
+
+Tritonem Occeani et Thetidis filium dicit Theodontius. Seruius autem eum Neptuni filium dicit et Salatie coniugis eiusdem. Paulus autem eum Tritonam uocat, et feminam asserit. Tandem seu masculus, seu femina sit, omnes in hoc conueniunt, eum scilicet esse seu Occeani, seu Neptuni Tibicinem, sed cum magis in Neptunum uideantur inclinari, credo Neptunum et Occeanum unum et idem existimantes, in testimonium Ouidium trahunt dicentem: *Nec maris ira manet, positoque in cuspide telo Mulcet aquas rector pelagi, supraque profundum Extantem atque humeros innato murice tinctum Ceruleum Tritona uocat, concaque sonanti Inspirare iubet, fluctusque et flumina signo Iam reuocare dato. Caua bucina sumitur illi Tortilis, in latum que turbine crescit ab imo, Buccina, que medio concepit ubi aera ponto, Litora uoce replet sub utroque iacentia Sole. Tunc quoque ut ora dei madida rorantia barba Contigit, et cecinit iussos inflata recessus, Omnibus audita est telluris et equoris undis, Et quibus est undas audita, coercuit omnes* etc. In his autem apparet Tritonis officium et quod masculus sit, ut dicebat Theodontius. Quod autem Occeani seu Neptuni sit filius, satis in hoc ostenditur, quod ab eorum sonoro motu causetur; intellexerunt autem theologi pro Tritone ipsum estuantis maris et in litora ferientis clamorem, cum Triton sonus secundum quosdam interpretetur. Alii uero bene uoluerunt Tritonem maris sonum, sed non eum quem dum se ipsum in se frangit, sed illum tamen quem facit litora percutiens, et ideo dixere Tritonem quasi terras terens, et inde tam secundum primos quam etiam secundum sequentes, uoluere ex illo sono comprehendi futurum maris maiorem solito estum, ut sono illo aduentantem maiori cum impetu dominum suum ostendat Triton, uti et tibicines imperatorem de proximo aduenire designant tibiarum cantu. Sane Plinius ubi De naturali hystoria uidetur arbitrari Tritones, non solum ficto nomine poetis deseruire, sed etiam ueros Occeani pisces existere, dicens de eis sic: *Tyberio principi nuntiauit Olisipolentium legatio ob id missa, uisum auditumque in quodam specu conca canentem Tritonem, qua nascitur forma. De hoc etiam Lucanus ait: Torrentem Tritones adit inlesa paludem. Hanc ut fama deus quem toto litore pontus Audit uentosa perflantem murmura conca* etc.
+
+Doris secundum Paulum et Theodontium, filia fuit Occeani, Thetidis, et Nerei fratris sui coniunx, atque nynpharum mater, ut dicit Seruius. Huius Uirgilius in Buccolico carmine meminit, dicens: *Sic tibi, cum fluctus subterlabere Sycanos, Doris amara suam non inter misceat undam*. Hanc aliqui uolunt munus interpretari, eo quod aqua oportunissima mortalibus loco muneris a deo illis exhibita sit. Alii uero dicunt amaritudinem intelligi, et id circo Nereo marino deo nuptam, quia amarum sit mare, ut appareat uti uiro perpetuo iuncta coniunx est, sic et aque marine amaritudo coniugio stabili iuncta sit. Occeani autem ideo filia dicta, quia ex aqua Occeani, sole agente, amaritudo nascatur, que postea mari miscetur Mediterraneo, in quo Nereus deus est.
+
+Protheus marinus deus, et insignis, ut aiunt, uates, ut Theodontio placet, filius fuit Occeani et Thetidis. Quod autem uates fuerit, post Omerum in Odissea, testatur Uirgilius in Georgicis, dicens: *Est in Carpatio Neptuni gurgite uates Ceruleus Protheus, magnum qui piscibus equor Et iuncto bipedum curru metitur equorum. Et paulo infra: Nouit namque omnia uates, Que sint, que fuerint, que mox uentura trahantur; Quippe ita Neptuno uisum est, immania cuius Armenta et turpes pascit sub gurgite focas* etc. Hunc ait Omerus a Menelao ab excidio Troie redeunte et percontante quidnam de sociis perditis contigisset, ui coactum ad uaticinium reddendum. Sic et Uirgilius dicit ab Aristeo de restauratione apium exquirente. Uerum Menelaum docuit Ydothea filia Prothei, ubi a Cyrene matre instructus fuit de agendis Aristeus. Et, ut Omerus dicit, eum ante responsum uarias dum cogitur sumere formas, ut dimictatur, sic et Uirgilius: *Fit enim subito sus horridus atraque tygris Squamosusque draco et fulua ceruice leena Aut acrem flamme sonitum dabit atque ita uinclis Excidet, aut in aquas tenues dilapsus abibit*. Hunc Theodontius origine ex Pallene insula seu monte fuisse dicit, et apud Egyptios regnasse, eique Helenam adhuc uirginem a Theseo raptam et commendatam, atque ad eum tempestate impulsum, post excidium Troianorum Menelaum cum eadem Helena diuertisse. Senem atque circumspectum uirum, et rerum experientia doctissimum, et eo quod animaduersione sua nedum presentia nosceret, et integram preteritorum haberet memoriam, sed per coniecturas etiam preteritorum non nunquam, ut sepe faciunt sapientes, de futuris predicebat euentum. Et hinc fabule locum datum, quod uates fuerit Protheus, arbitrabatur. Formas uero, quas eum sumere consuetum aiunt, et abicere, eas existimo passiones, quibus anguntur homines, eius rei similitudinem gerentes, cui possunt merito similari. Que passiones, ut amoueantur ab eo, cui consilium poscimus, si recte uelit prestare consilium, necesse est, ut tranquillus remaneat animus ad interrogata. Potest insuper hec fictio aliter aperiri, Protheum scilicet accipi loco diuinationis ydromantice, et tunc quod Occeani Thetidisque sit filius, poterit non inconuenienter exponi, cum talis diuinatio fiat in aqua, ut ipsum sonat nomen ydromantia, ab ydros quod est aqua, et mantia diuinatio, et omnis aqua ex Occeano et Thetide est. Quod autem uarias sumat formas, eo potest dici, quia fit sacrilegium istud circa flumina, que sui cursus murmure plurimas imitantur formas. Seu forsan in hac operatione ad habendum quod queritur, est de necessitate aquas moueri, quo in motu et murmur aliquod auditur, et uarie uidentur forme, quibus in quietem positis uaticinium sumitur. Quod autem eum pastorem Neptuni seu Occeani dicunt, causa supra ostensa est, ubi de Occeano. Currum illi attribuunt ad designandas aquarum illius maris circumuolutiones. Quod autem ab equis bipedibus trahatur, ideo dictum est, quia mare illud habundat phocis, quibus et pedes et caput et totum fere corpus ab umbilico supra est ad instar uituli, deorsum uero pisces sunt, et sic cum tantum duo sint illis pedes, bipedes equos uocant.
+
+Melantho, ut Theodontius asserit, filia fuit Prothei senis. Cui consuetudo fuit, positis uestibus, delphynes inequitans uagari per maria patris. Que cum formosa esset, in gratiam uenit Neptuni, qui in delphynem mutatus, illi applaudens, eam in conscensum sui traxit, et transportatam etiam uiolauit. Asserit Barlaam rei huius ueritatem fuisse, puellam hanc in gratiam suam allexisse delphynem, et eam solitam non nunquam dorso eius insidere, atque ab eo per mare deferri, et demum ad locum ubi conscenderat ad ultimum referri, tamen quacunque ex causa factum sit, eam in mari necatam. Miraberis forsan, serenissime rex, feminam a delphyne illesam ferri, atque referri, quod ne fabulosum putes, de quibusdam libet apponere. Legimus enim, Plinio grauissimo uiro scribente, in Affrico litore apud Ypponem Diarutim delphynem fuisse ex hominum manu cibum sumentem, seque tractandum manibus prebentem, et nautibus alludentem, atque conscendentes portantem, et a Flauiano proconsole Affrice unctum unguentis, odore quorum nouitate sopitum aliquandiu more exanimis fluctuatum, ac deinde expergefactum, quasi iniuriam passum per menses aliquos secessisse. Qui cum demum rediisset, et fere omnis prouincia ad hoc miraculum spectura concurreret, ab Ypponensibus uenientium amicorum sumptibus grauatis, occisus est. Preterea et Alexandri Macedonis euo fuit in Asye litore puer adeo a delphyne uno dilectus, ut eo discedente eum sequeretur in litus, et in harenam usque inuectus expirauit. Similiter, ut scribit Iaso Egesidemus, puerum Hermem nomine delphynem super maria equitantem, quem cum repentina procella fluctibus exanimasset, a delphyne mortuus in litus reductus est, qui cum liquido se mortis pueri causam fuisse fateretur, non in maria retrocessit, sed in litore expirauit. Quid multa dicam? non est nouum neque inusitatum delphynes cum hominibus amicitias habuisse. Sed redeuntes unde diuertimus, sunt qui dicant, quod Melantho albedo interpretetur, que ex assidua maris fluctuatione oritur, et supra delphynes piscesque alios fertur, et a Neptuno, id est a mari uiolatur, quia ingurgitatur, et denuo restauratur. Ego autem unde hoc ab his sumptum sit nescio, cum sciam melan grece nigrum sonare latine.
+
+Ydothea Prothei senis fuit filia, ut in Odissea testatur Omerus, dicens: {Proteos iphthime thugater ahlioio genontos, Eidothee} etc. Que latine sonant : Prothei fortis filia marini senis Ydothea. Et paulo infra ubi eam de Protheo patre suo loquentem Menelao regi introducit atque dicentem: {Athanatos Proteus Aiguptios os te thalases Pases Benthea oide, Poseidaonos uhpodmos Ton de t' emon phasin pater emmenai ede tekesthai} etc. Que latine sonant : Immortalis Protheus Egyptius, qui maris totius profunditates scit, Neptuni famulus, hunc autem meum fantur patrem esse, atque genuisse me. Hanc dicit Omerus obuiasse Menelao in insula Pharos, que in conspectu Egyptie Alexandrie est, in qua uentorum contrarietate inuitus detinebatur, et ei consilium primo dedisse, ut ad Protheum accederet, et quid ageret deberet ostendisse; demum eum sub coriis phocarum, antro Prothei cum tribus sociis abscondisse. Ydothea, ut quidam uolunt, formosa interpretatur dea, per quam maris tranquillitatem intellegi uolunt, ea enim tranquillitate factum est, ut posset Menelaus accedere ad Protheum.
+
+Corufices, ut Ciceroni placet, fuit filia Occeani, quam ipse asserit ab Arcadibus Corion nominari, affirmans preterea eam placuisse Ioui, et Iouem ex ipsa suscepisse Mineruam, eam scilicet que quadrigarum fuit inuentrix. Cur autem Occeani dicatur filia, quod nonnunquam de aliis dictum est, responderi potest, nobilem scilicet fuisse mulierem natam circa litora Occeani. Seu uelimus, quod etiam possibile est, Occeanum hominem insignem fuisse, ob aliquam Occeani similitudinem sic nuncupatum.
+
+Nereum marinum deum Occeani et maioris Thetidis filium prisci gentilium uoluere theologi; eique Dorim sororem suam iunxere coniugio, ex qua uolunt nynpharum agmen suscepisse. Is enim aqua est, uulgo enim grece neros aqua dicitur. Occeani et Thetidis filius, eo quod omnis aqua progrediatur ex illo. Quod autem alio nomine uocetur, ab illo potest esse causa, quia sinus sit maris, et sic est, non eo euo factus, quo Occeanus factus est. Refert enim Pomponius Mela, Herculis opus fuisse Abylam Mauritanie promontorium a Calpe Hyspanie monte olim separatum, cum perpetuo essent iugo coniuncti, et tunc medias in terras Occeanum intrasse, et sic Occeanus Mediterraneus factus noua potuit quesisse nomina. Introductus autem Nereus cum Doride coniuge, id est aquarum amaritudine, multas apud nos genuit nynphas, id est humiditates, que forsan ante non erant.
+
+Nynphe generale nomen est quarumcunque humiditatum, quod ideo dico, quia humiditates secundum diuersitatem rerum, quibus deseruiunt nomina diuersa accipiunt, ut in sequentibus apparebit. He, ut dictum est, Nerei et Doridis filie dicte sunt. eo quod a mare omnis deriuetur humiditas. Harum quidem alie sunt marine, et appellantur Nereides a Nereo patre. Ex his Omerus in Yliade nominat XXXIII, quas ad concussam Tethidem ob mortem Achillis filii sui conuenisse dicit. Quarum hec sunt nomina: Glaucis, Thalia, Cimodoci, Nisea, Spio, Thoi, Cimothoi, Actei, Liminoria, Meliti, Iera, Amphytoi, Agaui, Doto, Proto, Pherusa, Dinameni, Dexa, Meni, Amphynomi, Callianira, Doris, Panopi, Galathia, Nimertis, Apsedis, Callianassa, Climeni, Ianira, Dyanassa, Mera, Orithia et Amathia. Preterea et alias superesse dicit. Harum si quis haberet significata nominum, credo aduerteret facile eas proprietates aquarum maris, et accidentia circa eas demonstrari. Sunt et alie que dicuntur fluminum, et he uocantur Nayades, eo quod nays interpretetur fluctus uel commotio, et ideo Nayades dicte, quia fluant flumina et in motu continuo sint. Ex his Uirgilius in Georgicis XUIII nominat, uidelicet Climenes, Drimo, Xancto, Logea, Phyllodoce, Nisea, Espio, Talia, Cimodoce, Cidippe, Lycoras, Clio, Beroe, Ephyre, Opis, Deyopea, et Arethusa et Achao. Quas ego existimo fluuiorum uarias designare proprietates. Nec obstat his immixtas esse, uel aliis aliquas ex nominatis inter Nereidas. Cum debeamus credere in nonnullis proprietatibus mare et flumina conuenire. Sunt et alie que dicuntur fontium, et he appellantur Napee, quasi Naptee, id est aquarum fomites; nam napta apud Persas fomes est, et si non sit aquarum transumptiue aliquando uocabula apponuntur. Sunt enim fontes fluuiorum continuum nutrimentum. Ex his enim numerantur UIIII, quibus Castalius fons dicatus est; quarum nomina non apponam, quoniam Muse uocantur, et de eis alibi fit sermo prolixior. Sunt et alie quas nemorum dicunt, et he Dryades uocitantur, eo quod dryas arbor seu quercus sit. Ex his Claudianus, ubi De laude Stilliconis UII nominat, has scilicet: Leontadome, Nenopene, Thero, Bithomartis, Lycaste, Agaperte et Opis. Quas ego non dubitem, quin arborum proprietates in generali interpretate describant. Sunt et alie, quas arborum dixere, easque Amadriades uocauere, quasi in speciali arbores, non in generali nemora amantes. Alie uero sunt montium, quas dixere Orcades, quasi Oroncades; nam Oron grece latine mons dicitur. Sic etiam et alie Hymnides appellantur, ut placet Theodontio, quas dixit pratorum atque florum nynphas existere. Has autem omnes aliquando mori et deficere dicit Aristotiles, sicuti Panes faciunt Faunique. Sane Plinius in libro Naturalis hystorie, Nereidas non simpliciter aquas, seu aquarum proprietates esse consentit, quin imo eos habere uera corpora et animalia esse asserit, dicens: *Et Nereydum falsa opinio non est, squamis modo hyspido corpore, etiam in quo humanam effigiem habent*. Namque hec in eodem litore, scilicet Olisipolentium, spectata est, cuius morientis etiam cantum tristem accole audiuere longe; et diuo Augusto legatus Gallie complures in litore apparere exanimes Nereidas scripsit. Hec Plinius. Ad quam opinionem fortius roborandam subdit et ipse Plinius: *Autores habeo in equestri ordine splendentes; uisum ab his in Gaditano Occeano marinum hominem toto corpore, absoluta ascendere similitudine nauigia nocturnis temporibus, statimque degrauari quas insiderit partes, et, si diutus permaneat, etiam mergi*. Tyberio principe, contra litus insularum Lugdunensis prouincie trecentas amplius beluas reciprocans destitutas Occeanus mire uarietatis et magnitudinis, nec pauciores in Sanctonum litore, interque reliquas elephantos et arietes candore tantum et cornibus assimilatis, Nereydas uero multas. Hec Plinius. Quod et si claro homini atque erudito plurimum credi possit, non sic propterea deliris mulierculis et agrestibus ignaris asserentibus absque rubore uultus se ex fontibus formosissimas mulieres, quas ipse Lammias uocant, prodeuntes uidisse. Sunt preterea, ne nos nimis artemur a significato uocabuli, et alie nynphe, ut sepissime uocauere poete, ut puta Cyrces, Calisto, Climenes, et alie huiusmodi multe, que uere fuere mulieres, pro quibus nulla superior fictio intelligenda est. Quin imo tales seu pro talibus accipiende et intelligende sunt puelle uirgines atque nobiles, et thalamorum colentes umbras, ideo nynphe dicte, quia ex flegmatica complexione, qua uigent, tanquam humentes, molles et delicate sunt et tenelle, et in eas tanquam in res aqueas facile omnis potest impressio. Agrestes autem femine ut plurimum exhauste laboribus atque feruore solis humide, hispide sunt et dure cutis, et ideo Nynpharum nomen merito perdidere. Et in hoc in generali de Nynphis dictum sit.
+
+Cymodoce nynpha ex filiabus Nerei una est, quam dicit Seruius cursus fluctuum interpretari.
+
+Tethis minor, nynpharum una fuit, de qua dicit Ouidius, quod cum consuluisset Protheum de sucessibus suis, sic illi fuisse responsum. Protheus: dea, dixerit, unde, Concipe: mater eris iuuenis, qui fortibus armis Acta patris uincet maiorque uocabitur illo. Tandem, cum esset speciosissima uirgo, a Ioue dilecta est, qui tamen a responso territus, ne forsan ex eo ipsa conciperet filium, qui eum regno pelleret, abstinuit. Ipsa autem Pelleo filio Eaci regis nupsit, et ex eo concepit et peperit Achillem filium, quem Chyroni centauro nutriendum tradidit, eique existenti in Troiano bello cum arma perdidisset in morte Patrocli amici sui, a Uulcano noua impetrauit. Cuius fabule et potissime responsi Prothei euidens fortitudo Achillis causam dedit, cum post factum uaticinium adinuentum sit. Hanc dicit Leontius Chyronis fuisse filiam et Thetyos insule cultricem, nec tantum ob habitatam insulam maris filiam habitam, et Thetidem appellatam, quantum a moribus filii, eo quod furiosus et impius more maris fuerit, et ideo Thetidis, id est furentis dictus est filius, et inde nomen ipsa sortita est post filii furiam, cum aliud haberet ante.
+
+Galathea ex nynphis una Nerei filia fuit, ut paucis ostendit Ouidius in persona eius, dicens: *At michi cui pater est Nereus, quam cerula Doris Enixa est* etc. Ex qua talis extat fabula: Acis pulcherrimus adolescens Syculus a Galathea dilectus est, cum illam summe diligeret Poliphemus Ciclops. Qui cum non diligeretur, Acimque die una Galathee uinctum cerneret, iratus illum saxo illixit, atque occidit, quem Galathea in fluuium Syculum sui nominis transformauit. Cuius fabule allegoria potest esse talis. Galathea albedinis dea est, per quam albedinem undarum sese frangentium intelligo. Acim autem amat, id est fluuium suscipit, quia flumina omnia in mare uoluuntur. Theodontius autem dicit sub hac fictione hystoriam latitare, asserens Polyphemum immane fuisse Sycilie tyrannum, et cum Galatheam singularis pulchritudinis puellam amaret, eamque per uim constuprasset, contigit ut aduerteret hanc cum Aci Syculo adolescente misceri, quam ob causam indignatus, iuuenem iussit occidi, et in fluuium deici, cuius nomen fluuio postea datum ab incolis est. Galathee autem amore non permittente nil egit.
+
+Arethusas fuisse duas comperi, quarum altera Nerei et Doris fuit filia. De qua talis fertur fabula. Dicunt enim hanc Elydis fuisse nynpham et Diane comitem, quam cum fessam et uestimentis nudam, ac se in Alphei undis lauantem Alpheus Elydis fluuius uidisset, confestim desiderio sui captus, illam tenere uoluit, uerum ipsa territa cepit fugam, et cum sequeretur illam fluuius, nec iam sibi uideretur posse euadere, orauit Dianam dominam suam, ut illi opem ferret; que illam nube texit, quam cum circumiret fluuius, Arethusa timore sudans, in fontem uersa est; cuius undis cum suas miscere conaretur Alpheus, ipsa a terra absorpta est, et in Ortigiam usque insulam delata, et inde in Syciliam, usque quo etiam Alpheum eam secutum dicunt. In qua fabula monstrum designatur apparens. Nam certum est Alpheum Elydis fluuium esse, et apud Syragusas Sycilie habere exitum. Quod probare uidetur Seneca phylosophus, ubi De questionibus naturalibus sic dicens: *Quidam fontes certo tempore purgamenta eiectant, ut Arethusa in Sycilia, quinta quaque estate per Olympia, inde opinio est Alpheon ex Achaya eo usque penetrare, et agere sub mare cursum, nec antequam in Syragusano litore emergere, ideoque his diebus quibus Olympia sunt, uictimarum stercus secundo traditum flumini, illic redundare*. Hec Seneca. Ab hoc igitur euentu fabule locus adinuentus est. Ouidius tamen agit carmine suo, ut maius uideatur miraculum, dum dicit in eodem Arethusa: *Pars ego nynpharum, que sunt in Achaide, dixit, Una sui* etc. Uerum hanc, etsi absorptam a terra ostendat, non in Syciliam uenisse dicit, sed in Orthygiam insulam erupisse; qualiter autem postea in Syciliam uenerit non habetur, sed qualitercunque fuerit, uel uenerit hanc eandem uidetur esse, que se fatetur in Elyde ab Alpheo dilectam; et sic per subterraneos meatus in Syciliam deuenisse, ut etiam testari uidetur Uirgilius illi dicens: *Sic tibi, cum fluctus subterlabere Sycanos, Doris amara suam non intermisceat undam*. Et sic fons et inde fluuius ex Elyde in Syciliam uenit, et ob insecutionem fluminis amor fluminis in fontem presumptus est. Altera uero Arethusa in Ytachia insula fons est, de qua sic dicit Omerus: {Par Koracos petre epi te krene Arethouse} etc. Que latine sonant : Penes Corachi petram ac fontem Arethusam. Leontius uero ex hac Arethusa refert: *Quendam fuisse in Ytachia uenatorem, cui Corax nomen, qui furore impulsus ex petra quadam precipitem sese dedit in mare, et ob id petra illa ab eo Corax denominata est*. Mater autem eius, cui Arethusa nomen, hoc uidens dolore percita in uicinum petre fontem se proiciens enecta est, et sic de se nomen fonti dedit, et sic duo sunt fontes Arethusa uocati. Solinus autem ubi De mirabilibus mundi tertium addit, asserens apud Thebas fontem esse, cui etiam Arethusa nomen, sed apud quas Thebas non dicit.
+
+Achelous fluuius, ut dicit Paulus, filius fuit Occeani et Terre; Seruius uero dicit eius matrem fuisse Tethidem; Theodontius eum Solis et Terre filium uocat. Omerus autem in Yliade non tantum Acheloum, sed omnes fluuios dicit Occeani filios, sic aiens: {Ouhde Badurreitao mega sthenos Okeanoio, Ex ou per pantes potamoi, kai pasa naousin} etc. Que latine sonant : Neque profundissimi magna potentia Occeani, aquo omnes fluuii et totum mare et omnes fontes et putei longi fluunt. Terram autem fluuiorum matrem esse per Uirgilii carmen in Georgicis comprehendi potest, dum dicit: *Iamque domum mirans genitricis et humida regna Speluncisque lacus clausos lucosque sonantes Ibat et ingenti motu stupefactus aquarum, Omnia sub magna labentia flumina terra, Spectabat diuersa locis, Phasimque Lycumque Et caput, unde altus primum se erumpit Enipheus, Unde pater Tyberinus et unde Aniena fluenta Soxosusque sonans Ypanis Misusque Caycus Et gemina auratus taurino cornua uultu Eridanus* etc. Cum ergo in uentre terre ante ortum consistant flumina, et eius ex uentre affluant, bene Terra mater dicitur fluuiorum. Quod autem dicebat Theodontius ratione non caret. Uolunt enim physici a tractu solis non nullas aquas in terre cauernas deduci per humiditatem uaporum solis calorem sequentium, qui in frigidis terre uisceribus euaporantes in aquam uertuntur, que per occultos meatus in superficiem ueniens, erumpit in fontem, et quandoque fluuium conficit. Quod autem de origine huius dictum est, de reliquis etiam intelligatur necesse est, ne oporteat replicare quotiens de aliquo flumine sermo fieret. Is autem fluuius, ut ait Ouidius, gemino cornu olim erat insignis tandem ob petitam Deyaniram Oenei regis Calidonie filiam, in coniugium Herculi desponsatam, cum eo in certamen deuenit, et cum sese in uarias transformasset figuras, ad ultimum uictus et spe coniugii et uno cornu priuatus est. Primumque preterea Lactantius et Seruius dicunt hunc fuisse qui uinum poculis miscuerit. Quod etiam testatur Uirgilius: *Poculaque inuentis Acheloia miscuit uuis*. Eumque Syrenarum patrem esse uoluerunt. Quid per hoc sentiendum sit exquirentes, sciendum Acheloum fluuium e Pindo monte fluere, ut scribit Plinius, et ut Uibius Sequester de fluminibus asserit, primus fuit qui terram erupit, et, ut idem Plinius ait, Acarnaniam ab Etholia diuidit et per fines Perebiorum affluens in Maliacum sinum effunditur, hostio obiectas habens insulas Thynnidas, ex quibus assiduo terre inuectu continenti quasdam iunxit. Certamen autem eius et Herculis, quoniam in gloriam Herculis cessit, ubi eiusdem labores in sequentibus scribemus, ut dabitur, exponemus. Uinum autem poculis miscuisse, nil aliud intellexisse ueteres puto, nisi quia primo penes eum in Grecia uinee plantate sunt, que in usu ante non erant, et sic ex eo loco primo uinum propinatum est. De Syrenis autem dicetur in proximo.
+
+Syrenas tres fuisse Seruius et Fulgentius asserunt, et Acheloi atque Caliopis muse filias, cantantesque dicunt alteram uoce, alteram cythara, et tibiis tertiam. Leontius uero illas dicit fuisse quattuor sic nuncupatas: Aglaosi, Telciepi, Pisinoi et Iligi; easque filias Acheloi et Thersicoris muse, quartam timpano canere superaddens. Has dicit Ouidius socias fuisse Proserpine, eamque raptam diu quesisse, quam cum non reperissent, in marina monstra fuisse conuersas, ora uirginum habentia, et corpus ad umbilicum usque femineum, abinde infra pisces existentia, quos elatos Albericus dicit, et eis gallinacios pedes addit, et retenta modulationis doctrina, qua ante mutationes utebantur, dulcissimam canunt melodiam. Eas preterea dicit Seruius iuxta Pelorum Sycilie promontorium primo, deinde ad Capream insulam secessisse. Plinius uero dicit, Neapolim Calchidiensium, et ipsam Parthenopem a tumulo Syrenis appellatam. Et sic iam quinque Syrenas habemus. Deinde paulo post dicit idem Plinius: Nuceria, Surrentum cum promontorio Minerue, Syrenum quondam etc. Aristotiles autem, ubi De mirabilium auditu, dicit: *In extremo Ytalie ubi Pelorus scissus ab Appennino iter Tyreno mari in Adriacum prebet, Syrenicas autem insulas residere, eisque ibidem sacrum consistere templum, in quo plurimum ab indiginis sacrificiis honorantur. Que cum tres sint, non absurdum est nominum meminisse. Una ex his igitur Parthenopia appellatur, secunda Laucosia, tercia Ligia nuncupatur*. Hec ille. Has autem insuper aiunt sui cantus dulcedine nautas in somnum trahere, sopitos mergere, mersos ultimo deuorare, quam ob rem in pratis inter occisorum ossa illas pingebant ueteres. Eas nonnulli mortuas dicunt dolore, quod ad se Ulixem pretereuntem trahere nequiuerint, ut in Odissea describit Omerus. Hec de his legisse memini, in quibus quid fingentes senserint aduertendum est. Palefatus ante alios in libro Incredibilium scribit has meretrices fuisse, solitas decipere nauigantes. Et Leontius asserit uetustissima haberi fama apud Etholos prima Grecorum fuisse meretricia, et tantum lenocinio facundie ualuisse, ut fere omnem Achayam in suam uertissent predam; et ex hoc arbitrari fabule originis Syrenarum locum fuisse concessum. Et sic illis Etholie fluuius pater est dictus, eo quod eum penes primo sua scelesta cepere seruitia; et ut intelligamus per labentem fluuium patrem, lasciuam et efffluentem concupiscentiam meretricum. Quibus ob blandam fere omnium facundiam Caliopes, id est bona sonoritas, mater ascribitur. Demum prima uocatur Parthenopia a parthenos, quod est uirgo. Consueuere quidem meretrices docte uolentes exteros irretire, uirginum seu pudicarum matronarum mores fingere, oculos scilicet in terram deicere, uerba pauca facere, erubescere, tactum fugere, petulcis etiam gesticulationibus ludere, et huiusmodi, ut ex his arbitrentur insipidi hostem honestatis hospitem esse, et incognitum appetant, quod erat cognitum fugiendum. Secunda dicitur Leucosia a leucos, quod est album; ex quo sumendum reor oris formositatem, et corporis decentiam, atque uestium et ornamentorum splendidam apparentiam, quibus compte incedunt illecebres; nam si desint ista cum ab ignaris per exteriora iudicentur intrinseca, non facile deuenient ad intentum, cum de sui natura turpes uilipendantur et pauperes. Tercia dicitur Ligia ab iligi, quod est circulus, seu girum, ex quo insipientis captiuitas assumenda, que adeo irretitos tenet astrictos, ut etiam si nouerint scelestissimas esse quas amant, nequeant uolentes uincla dissoluere. Harum autem cantus uoce, fidibus et tibiis, quid aliud putandi sunt, nisi melliflua uerba, blanditie, gannitus, risusque lasciui et petulantie, quibus carcerati naute, id est exteri, trahuntur in somnum a talibus, id est in sui obliuionem se ipsos, spe stolida decipientes, donec his ligurrientibus mercimonia omnia, facultates et nauigia dederint; et sic demersi non in mare, sed in sterquilinio obscene libidinis, deuorentur ab his marinis imo infernalibus monstris, que, eis nudatis atque repulsis in pratis, id est in deliciis, ossibus miserorum, id est exinanitis memoriis nudatorum insident, seu eosdem infami seruitute premunt. Ab umbilico autem infra ideo pisces esse dixere, ut cognoscamus ad decorem eo usque uirgineum corpus, id est pulchrum atque decens mulieribus esse concessum, ut appareat homo; in umbilico autem omnem libidinosam mulierum concupiscientiam esse credunt, cui soli, quod corporis deorsum restat, deseruit, ex quo non absurde piscibus similantur, qui animalia sunt lubrica et facile in aquis huc illuc discurrentia; sic et meretrices cernimus in coitum discurrere uariorum, quod per alas etiam designatur. Eas autem habere gallinacios pedes ideo uoluere, quia prodige et inconsiderate credentium eis dispergunt substantias. Socias autem has fuisse Proserpine ideo fictum puto, quia pro Proserpina Sycula habundantia rerum summenda sit, ex qua ut plurimum libidinis pruritus subsequitur, et ciborum ociorumque delicie ministrantur. Hec autem dum subtrahitur, ut fit, remanente ob consuetudinem appetitu, dum perquiritur, nec inuenitur, et ob penuriam appetitus acuitur, fit ut a multis in lupanar usque queratur. Dicunt insuper has incolere insulas et litoralia loca, quod ideo dictum est, quia sic sit; nequeunt enim huiusmodi femine ubi cognite aucupium facere, et ideo he ex proposito incolunt loca, ad que crebro forenses adueniant, ut illos possint incognite laqueare. De his quidem Syrenis deo plenus Ysaias dixit: Syrene et demonia saltabunt in Babilone; quod forsan euo nostro in noua Babilone contigisse uidimus. Sunt autem Syrene dicte a seiron, quod est tractus; trahunt enim ut premonstratum est.
+
+Ynacus Achaye grandis est fluuius, irrigans, ut ait Pomponius, Argolicos campos. Hic, ut ceteri, Occeani et Terre dicitur filius. Pro quo sentiatur, uolunt ueteres, de Ynaco rege Sycionorum, a quo denominatus est. Qui, ut ait Eusebius, regnauit, regnante apud Assyrios Balameo seu Xerxe, eirca annos mundi III ccc xluii, qua tempestate Iacob natus est.
+
+Yo, ut dicit Ouidius, filia fuit Ynachi, ex qua talem recitat fabulam. Quod cum esset formosissima uirgo, a Ioue dilecta est, qui illam a paternis undis redeuntem atque iam fugientem, orantemque tenebris superinductis detinuit, et oppressit; et cum Iuno ex alto uidisset tenebras, suspicata descendit in terras, et tenebras soluit. Quod Iuppiter uidens ne pateret crimen, puellam transformauit in uaccam, eamque laudanti atque deposcenti Iunoni egre dono concessit, que illico Argo filio Aristidis, cui centum erant oculi bini et bini dormientes uicissim, seruandam tradidit. Cui compatiens Iuppiter misit Mercurium, ut illam custodia liberaret. Qui, pastoris sumpta forma, Argo iunctus est. Cui dum redderet fistule rationem, eum tetigit caduceo, et in profundissimum somnum omnes una oculos eius astrinxit, et inde dormientem gladio interemit. Quod uidens Iuno, Argi oculos summens, illos caude pauonis auis sue apposuit, et uacce immisit oestrum, quo infestata cursum rapuit, et peragratis locis plurimis, non ante destitit quam ad Egyptios perueniret, ubi quieuit, et prece Iouis a Iunone eidem forma pristina restituta est; et, ut uolunt plurimi, Ioui peperit Epaphum, nupsitque Api nepoti suo, et ex Yone ab Egyptiis Ysis dicta est. Huius fabule duplicem esse sensum puto, naturalem scilicet et hystoriographum; quorum talem naturalem existimo, ut hic iuxta Macrobii sententiam pro sole Iuppiter accipiendus est; qui Sol Ynaci fluuii filiam amat, id est humani seminis uitalem humiditatem, ut in eam agat fiatque, quod ait Aristotiles: *Homo hominem generat et sol*; quam quidem humiditatem Ynaci, iuxta fictionem, filiam tunc tenebris circundat, cum in utero matris suo opere conceptum fetum auget et conseruat; quas quidem tenebras tunc Iuno, id est luna, ad quam spectat meatus ampliare corporum, resoluit, cum inuocata more ueteri, eo quod dea parturientium haberetur, illum iam maturum deducit in lucem, quem iam sol in uaccam transformauerat, id est ex humiditate humani seminis concreta animal fecerat. Et ideo in uaccam transformatus dicitur homo, quia uti uacca laboriosum et fructuosum sit animal, sic et homo; qui quidem, uti ad uolatum auis, sic et ipse nascitur ad laborem; quorum autem fructuosus sit labor, deus ipse cognouit. Demum hic iam natus Argo seruandus committitur, id est rationi, cui profecto multa sunt lumina semper, et in salutem nostram uigilantia. Sane Mercurius, id est blande carnis astutia, caduceo, id est suasuonibus pessimis, in somnum rationem deducit atque interimit, eaque superata atque deiecta, Iuno, id est regnorum preminentiorum atque diuitiarum concupiscentia, uacce, id est humano appetitui, summittit oestrum, id est sollicitudinis acquirendi stimulum; hinc miseri cursum rapimus, uagamur, et circum agimur fluctuantes, quietem eis in rebus querentes, in quibus ne dum sit quies, sed continuus labor inest talis, ut anxios nos ad ultimum deducat in Egyptum, id est in tenebras exteriores, ubi fletus et stridor dentium; et ni nobis diuino munere suffragium prestetur, Ysis effici efficimur, id est terra, sic enim Ysis interpretatur, et a cunctis, tanquam res uilis atque deiecta calcamur. Et hec quantum ad naturalem et misticum sensum dicta sint. Ad hystorialem autem uidentur sufficere que supra de Yside Promethei filia dicta sunt, si hanc potius quam illam Egyptiam Ysidem esse uelimus. Theodontius uero et Leontius apertissime negant hanc Yonem in Egyptum transfretasse, aut unquam Ysidis habuisse nomen, quin imo dicit alter eorum eam apud Yonas regnasse, eosque de suo nomine nuncupasse. Quibus et si multum Ouidii ostet autoritas, multum tamen fidei affert inconuenientia temporum. Eusebio enim teste in libro Temporum, Ynacus apud Argos regnauit circa annos mundi III ccc xluii, eumque annis quinquaginta regnasse dicit Eusebius idem, infra quod tempus Yonem natam necesse est. Potuit hac tempestate Iouem Etheris filium esse, ex quo et Nyobe Phoronei filia, natum Apym non Epaphum; reliqui uero Ioues diu fuere post istum, ex quibus secundus Ysidi Promethei filie contemporaneus est; nam regnante Argiuis Phorbante, Ysis ipsa Promethei filia floruit etate, et eadem tempestate constat Argum fuisse cuncta cernentem. Inde idem Eusebius et in eodem libro, anno mundi III dc xluii, regnante Cecrope Athenis, dicit Yonem Ynachi fuisse filiam, eidemque Iouem immixtum, et eam anno regni Cecropis xluiii in Egyptum transfretasse. Subsequenter adhuc Eusebius, et in eodem libro, dicit anno mundi III dcc xxuiiii Danaum regem Argiuorum fuisse, et eius filiam Ypermestram et eandem Ysidem seu Yonem esse. Postremo in eodem uolumine asserit, anno mundi III dcclxxiii, regnante Lynceo Argis et Athenis Pandione, Ypermestram, quam Ysidem uocauere, fuisse. Quod quidem tempus satis competit Ioui Cretensi, qui Iuppiter III fuit. Quibus tam diuersis hystoriograforum opinionibus fere stupefactus, quid teneam de hac Yside nescio. Hoc tamen scio, quia temporis conformitas Ysidis Promethei cum Ione et hystoria, que si non uera est, uero tamen similis est, me magis quam ad aliquam aliarum trahit. Sane, ut ad aliqua circa allegoriam huius Yonis per alios dicta reuertar, aliis omissis, dicunt hanc ideo in uaccam fingi mutatam, quia in naui, cuius erat insigne uacca, in Egyptum transfretasset. Que postmodum diu, ut dicit Fulgentius, ab Egyptiis in summa reuerentia habita est, et ibi licteras Egyptiis tradidisse, qui primo signis loco licterarum utebantur, eosque terre docuisse culturam, et, ut placet Martiano, lini usum sementemque primam ibidem adinuenisse, atque seri fecisse, et multa eis etiam commoda demonstrasse. Esto Augustinus, in libro De ciuitate dei, dicat quosdam scribere eam ex Ethyopia in Egyptum uenisse reginam, Preterea eam Api nepoti suo, qui post eam, et aliqui ante eam dicunt, in Egyptum etiam transfretauit, nupsisse. Eusebius uero eam cuidam nupsisse Telegono scribit, et ex quocunque habuerit seu ex Ioue, seu ex Api uel Telegono, Epaphum filium peperisse uolunt. Hec insuper propter concessa commoda doctrinis suis Egyptiis ab omnibus dea habita est, et dum uiueret omni diuino cultu honorata, et post mortem, ut ait Augustinus, ubi supra, adeo fuit illis grata, ut capitali crimine reus fieret, si quis eam fuisse hominem diceret.
+
+Phoroneus, ut Eusebius in libro Temporum scribit, filius fuit Ynachi et secundus apud Argos tenuit regnum, Beloco regnante Assyriis, et Sycioniis Leucippo. Fuit quippe homo insignis industria et sapientia conspicuus, cuius tempore primo legum et iudiciorum Argos clarior facta est. Nam ab hoc iuris ciuilis periti dicunt eum locum, quem forum dicimus, in quo scilicet petentibus iura redduntur, denominari. Cuius preterea filios Egyaleum atque Nyobem fuisse dicit Eusebius. Asserit insuper Lactantius hunc primo Iunoni sacrificasse.
+
+Egyaleus, ut testatur Eusebius, Phoronei fuit filius. Huic Apis, quem Phoronei filium quidam dicunt, quod etiam uelle idem uidetur Eusebius, dato dicat eum ex Nyobe filia Phoronei Iouis filium primum, ex mortali femina susceptum fore, postquam Argis regnasset, in Egyptum transiturus Achaye regnum liquit, sed cui imperauerit regioni non dicit. Eusebium autem in se discordantem de Api, quem et Iouis et Phoronei dicit filium, ut uerum scripsisse uideatur, est possibile duos fuisse quibus nomen idem, quorum alter Iouis, alter Phoronei fuit filius, et sic identitas nominis ueritatem hystorie intricauit. Quod autem duo fuerint per Eusebium apparet, quorum unus, ut ipse ait, Sycioniorum rex fuit, circa annos mundi III cc xxuiiii. Alter uero apud Egyptios deificatus est anno mundi III ccc lxuii, et hunc idem dicit Eusebius regem Argiuorum fuisse anno mundi III cccc luii et cum Egyaleum fratrem suum regem fecisset Achaye, ad Egyptum nauigasse. Preterea, idem Eusebius scribit, anno mundi III cccc xiii Iouem Nyobi filie Phoronei immixtum, et ex eo concubitu natum Apim, quem postea Serapim Egyptii uocauere. Deus rei huius uideat ueritatem, ego quidem has intricationes non intelligo, nedum explicare queam.
+
+Nyobes, ut Eusebio placet, fuit filia Phoronei, esto Geruasius Tileboriensis in libro Ociorum imperialium asserat hanc matrem Phoronei, non filiam, quod quidem non est impossibile idem nomen auie et nepti fuisse. Cum hac autem dicit Eusebius, et post eum Lactantius, immixtum Iouem, cum ante mortalium nulli fuisset immistus, et ex ea suscepisse Apim, qui post Phoroneum regnauit Argiuis, et ab Egyptiis postmodum Serapis dictus est.
+
+Phegeus, si Augustino credimus, Ynaci fuit filius. Qui cum adhuc iuuenculus moreretur, ad eius tumulum templum constructum est, et sacra ordinata, ut tanquam deus etiam coleretur. Primus quidam sacella diis instituerat, et honores diuinos impenderat, docueratque regni sui rudes homines tempora per menses et annos distinguere. Quibus meritis a suis deus habitus est.
+
+Peneus Thesalie fluuius est, eque Occeani sicuti et reliqui filius, celebris quidem poetarum carminibus et hystoriographorum licteris. Cui due fuere filie Cyrenes et Danes.
+
+Cyrenes, teste Uirgilio, filia fuit Penei fluminis; dicit enim: Cyrene soror ipse tibi, tua maxima cura, Tristis Aristeus Penei genitoris ad undam etc. Hanc dicit Iustinus ab Apolline raptam, et ei Aristeum et fratres peperisse. Huius autem, que secundum rei ueritatem spei regis apud Peneum regnantis fuit filia, et fabula et hystoria plene habetur in precedentibus, ubi de Aristeo dictum est.
+
+Danem Penei fluminis fuisse filiam uulgatissima fama est, et fere delire iam anicule, eam et speciosissimam uirginem, et a Phebo dilectam nouere, eumque dum fugeret, miseratione deorum in laurum fuisse conuersam, et inde ab Apolline ad suas cytharas et pharetras ornandas assumptam. Qua fabula, ni fallor, ratio tegitur naturalis. Pro Dane quidem humiditas, que circa Penei ripam ex ipso Peneo procedit, summenda est, quam ideo Apollinem dixere diligere, eo quod illam feruore radiorum suorum in sublime trahat, eamque non nunquam resoluit in aerem, et ob id humiditas, ut natura fit, quia una queque res fugit et renuit id, per quod de esse ad non esse trahatur, sese ad intrinseca terre trahit; ibi autem cum eam in altum trahere nequeat Apollo, agit in eam, et cum habundet regio illa semine laurorum, et licit lauros, et sic Danes, id est humiditas, Penei filia in laurum uersa uidetur. Sed ratio uidenda est, cur huius frondes suis citharis et pharetris dicarit Apollo, que potest esse talis. Mos Grecorum uetustissimus fuit, secundum qualitates agonum, quos uarios in suis solemnitatibus peragebant, inter alia munera sertis frondium honorare uictores, et cum inter ceteros tanquam dignior Phitius celebraretur agon, qui in memoria superati Phitonis ab Apolline, cura solertioris fieret, uictori eiusdem laureum decernebatur sertum. Equo modo et poetis, his potissime, qui heroyco carmine gesta maiorum perpetue commendabant memorie; uidebantur enim hos non posse absque Apollinis facundia tam sublimes uersus componere, et sicuti per pharetram Apollinis pugiles et athletas designare uolebant, sic per cytharam demonstrari poetas, et hinc tractum Apollinis cytharas et pharetras ornari lauro. Qui mos postmodum cum uniuersali rerum gloria ad Romanos delatus est, tanteque apud eos fuit existimationis, ut nisi quibus decerneretur triunphus, decerneretur et laurea, poetis exceptis, qui, superato laudabili labore, meriti uiderentur. Quod uir inclitus Franciscus Petrarca, cui iam quidem fuit honor iste delatus, in Epistulis testatur dicens: *Florea uirginibus sunt laurea serta poetis Cesaribusque simul, parque est ea gloria utrisque*. Nec erat decernere cuiquam lauream uulgate autoritatis. Solius senatus fuit ista potestas, quam sibi postea ut reliqua surripuere principes. Que autem ratio tam exquisiti moris inuentores mouerit, non latet. Dicunt enim Ysidorus et Rabanus, quod laurus a uerbo laudis dicta sit, cum prisco tempore laudus uocaretur, et inde quia uictores, per quos et seruabatur et augebatur respublica, et poete per quos hominum merita miris extollebantur laudibus, frondium laudem significantium ornabantur. Uiret preterea arbor hec perpetuo, ut ostendatur per eius uiriditatem bene meritorum perpetuo uirere famam, et quoniam sola non fulminetur, sic talium glorie uiriditatem ab inuidie fulmine ledi non posse. Sacra insuper hec arbor Apollini ideo est, eo quod occultam quandam diuinationis uideatur habere uirtutem. Nam aiunt, si guis huius frondes capiti dormientis supponat, eum uera uisurum somnia, et ideo Apollini diuinationis deo dicata est.
+
+Nylus fluuius est meridionalis, Egyptum ab Ethyopia separans, Occeani et Terre filius. Huic secundum quosdam latine nomen est Melo, eumque nostri theologi in sacris libris appellari Geon dicunt. De hoc multa et mirabilia referuntur. Composuit enim ex eo libellum Aristotiles, et Seneca phylosophus ubi De questionibus naturalibus multa dixit, et post eum Lucanus, sic et ego ubi De montibus et fluminibus; de quo quoniam hic preter simplex nomen ponitur, si quis amplius uidere desiderat prealligata uolumina querat. Nos autem de filiis eidem attributis prosequamur.
+
+Minerua alia a superioribus, ut dicit Tullius De naturis deorum, filia fuit Nyli, eamque, ut ipse idem testatur, Egyptii Salete colunt. Credo ego hanc prudentia et artificio insignem fuisse mulierem, ideo Nyli filiam dictam, quia penes eum forte gessit imperium.
+
+Hercules a superioribus alius, ut placet Tullio, Nyli fuit filius. Hunc aiunt licteras Frigiis conscripsisse. Eumque dicit Theodontius, qui cum Antheo luctam egit. Quem arbitror illustrem aliquem fuisse uirum, Nyli accolam, et inde ille in filium attributum.
+
+Dyonisius, ut dicit Cicero, Nyli filius fuit, non tamen idem cum reliquis, cum dicat eum Nysam interemisse; que autem hec fuerit Nysa, ego non repperi. Sunt tamen qui uelint hunc eum esse Dyonisium, qui aduersus Yndos habuit bellum et a Perseo superatus et occisus est. Hunc preterea non nulli putant eum esse, qui cum Antheo pugnauit, et ob uictoriam habitam Herculis meruisse cognomen.
+
+Mercurius a superioribus quartus Nyli fuit filius, ut legitur apud Tullium De naturis deorum. Hunc dicit Theodontius Hermetem Trimegistum fuisse, pium quidem hominem, et plurimis imbutum doctrinis, et, tanquam gentilis homo, de uero Deo mirabiliter bene sentit eo in libro, quem De ydolo ad Asclepium scripsit. Hic apud Egyptios in maxima ueneratione fuit, adeo ut apud eos nephas fuerit ipsum proprio nomine nuncupare. Credo ob reuerentiam numinis, ne forte internominando de eius humanitate et mortalitate sermo contigeret, et sic uideretur deitati eiusdem in aliquo derogari. Nyli autem filius dictus est ad extollendam fluminis et eius gloriam. Uolentes eum insuper quosdam seu genitos, seu attributos habuisse filios.
+
+Daphnis, ut Seruius asserit, filius fuit Mercurii, utrum huius an potius alterius ignoro; ego autem quoniam sub hoc appositum comperi, sic apposui. Fuit quidem iuuenis forma speciosissimus et, ut aiunt, primus in siluis pastor.
+
+Mercurius qui a primo quintus est, ut dicit Theodontius, Mercurii filii Nyli fuit filius, et cum a patre Cath fuerit nominatus, ob insignem eius et artificiosam scientiam meruit cognominari Mercurius atque coli. Huic enim ceterorum Mercuriorum ascribuntur insignia, ac insuper a Theodontio gallus illius apponitur cingulo. Qui dicit eum, cum illi uideretur a fama proaui atque patris locum preripi, in extremum occiduum abiisse, et ibi in maxima occidentalium extimatione fuisse; et cum illos multa docuisset ad mercimonia spectantia, et mensuras, et pondera mercatorum, deum ab eis nuncupatum fuisse. Cuius nominis interpretatio a preclaro uiro Francisco Petrarca facta optime conuenit cum titulo deitatis; dicit enim in libro Inuectiuarum in medicum sic: *Unde et Mercurium, quem sermonis deum uocant, inde dictum uolunt, quod mercatorum Kyrius hoc est, dominus esse uideatur*. Hec ille. Gallum autem illi addidisse, ut omittamus reliqua, ut nocturnam mercatorum solertiam designaret, qua eo tempore potissime utuntur in componendis mercimoniis, in reuidendis rationibus, in itineribus peragendis, et huiusmodi. Hunc eundem Trophonum, id est conuersibilem, appellant, quod aptissime mercatorum est, se scilicet ad mores quarumcunque nationum, ad quas uadunt uertere, et negocia sua omnia quadam astuta sermonis circumuolutione peragere, et ingenio et sagacitate tractare. Et quoniam ad occiduos abierit, ab Egyptiis et Grecis eum abiisse sub terras fictum est. De hoc Iulius Celsus in libro Belli gallici a Cesare confecti, dicit sic: *Hunc Galli maxime colunt, et multarum inuentorem artium uolunt, et uiarum atque itinerum ducem dicunt, et ad questum pecunie et mercaturas habere uim maximam arbitrantur*. Cicero autem ubi De naturis deorum, hunc Mercurium, qui Trophon appellatus est, filium dicit fuisse Ualentis et Coronidis. Leontius autem addit, dicens eum uterinum fratrem fuisse Esculapii medici fulminati, et ob dolorem fraterne mortis ad occiduos secessisse. Eusebius uero in libro Temporum cum Theodontio concordat, dicens eum fuisse filium Trimegesti, et, regnante Argis Steleno, floruisse.
+
+Norax, ut dicit Theodontius, filius fuit Mercurii quinti ex Oschyra nynpha Pyrenei filia. Quod etiam testari uidetur Solinus ubi De mirabilibus mundi, qui, eque cum Theodontio, dicit hunc Noracem a Tharsaso Hyspanie oppido uenisse Sardiniam, ubi cum Sardus Herculis filius uniuersam insulam ex suo nomine dixisset Sardiniam, ipse oppido constructo Nore de suo nomine nuncupauit.
+
+Uulcanus, non is qui prefuit Lemno, sed alter, ut Cicero De naturis deorum scribit, filius fuit Nyli. Hunc Opim Egyptii appellant, eumque esse custodem Egypti uolunt. Et cum nil aliud de eo legerim, credo eum aliquem insignem fuisse uirum circa fabrefactiones et architectonicam, et secus Nylum imperium habuisse, et ob id Nylo in filium attributum.
+
+Ethyops, ut Plinio placet in libro De hystoria naturali, filius fuit Uulcani, et ut ipse idem ait, cum omnis gens eius regionis, que postea Ethyopia dicta est, appellaretur Etheria, et deinde Athlantia, postremo, ab isto Ethyope, Ethyopia nuncupata est, non paruum equidem argumentum, eum potentissimum fuisse hominem.
+
+Sol, ut scribit Tullius, Uulcani Egyptii fuit filius, et ut idem dicit Cicero, Egyptii uolunt eius urbem fuisse Elyopolim, nam grece elyos, sol dicitur. Theodontius autem dicit eum in ea ciuitate regnasse, et splendidissimum fuisse regem, et Meropem uero nomine nuncupatum et in coniugem Clymenem habuisse, et ex ea Eridanum, quem Phetontem uocauere, et alios filios suscepisse. Leontius uero putabat eum idem cum Ethyope fuisse, et, ob splendorem occupate Ethyopie, Solem ab amicis et subditis nuncupatum.
+
+Pheton filius fuit Solis Egyptii et Clymenis, ut carmine patet Ouidii in persona Clymenis dicentis: *Per iubar hoc, inquit, radiis insigne coruscis, Nate, tibi iuro, quod nos auditque uidetque, Hoc te, quem spectas, hoc te, qui temperat orbem, Sole satum* etc. De hoc talem recitat Ouidius fabulam. Contigisse scilicet, quod non cedente Phetonte Epapho Iouis et Ysidis filio, ab illo illi dictum sit, eum Solis non esse filium, quam ob causam Pheton matri conquestus, ab ea in regiam usque Solis deductus est, ubi a patre benigne susceptus, petiit quod iam se daturum iurauerat donum, scilicet ut lucis currum illi ducere permitteret; quod cum illi Sol diu frustra dissuasisset, instanti concessit; ipse uero, non sufficientibus uiribus ad regendum equos, territus uisione Scorpionis dimisit habenas, quam ob causam equi, omisso consueto itinere, nunc in celum ascendentes, nunc uersus terram etiam declinantes, omnem illam celi regionem exuxerunt et fere terram omnem multis desiccatis fontibus et fluminibus incenderunt, quo incendio Terra commota orauit Iouem ut auxiliaretur ei, quibus precibus motus Iuppiter fulminauit Phetontem, qui in Padum cecidit, ibique a sororibus defletus atque sepultus est, et sepulcro appositum epythaphium tale: *Hic situs est Pheton currus auriga paterni, Quem si non tenuit, magnis tamen excidit ausis*. Fictio hec iudicio meo subspisso cortice hystoriam et naturalem rationem tegit. Creditum enim ab antiquis est, ut in libro Temporum asserit Eusebius et post eum Orosius presbyter in Cronicis suis, incendium quoddam permaximum in partibus Grece et orientis fuisse, regnante Cecrope primo Atheniensium rege, nec hoc humano opere factum, sed corporum supercelestium infusione emissum, et id omnes incendium uocauere Phetontis. Huius enim longe lateque uagantis opere factum est, ut desiccarentur fontes et flumina multa, sata omnia redigerentur in cineres, arescerent silue, et arbusta quecunque, relinquerentur ab incolis urbes et a populis regiones, et mare fere feruescere uideretur omne; et cum mensibus perseuerasset pluribus, contigit ut circa medium autumni, cadentibus immensis imbribus, extingueretur. Que sub figmento tali ratione ponuntur. Pheton ante alia, ut ait Leontius Thessalus, latine sonat incendium; hic ideo Solis dicitur filius, quia sol caloris fons et origo sit, et sic cum a Sole causare uideatur calor omnis, non incongrue incendii pater fictus est. Climenes autem grece, latine sonat humiditas, que ideo Phetontis mater dicta est, quia non possit perseuerare calor, nisi congrua subsistat humiditas, et sic ab humiditate tanquam a matre filius ali uidetur, et in esse perseuerare. Quod autem Pheton petat a patre, ut lucis currum ducat, nil aliud sentire debemus quam innatum quoddam etiam insensibilibus creaturis permanendi et augendi desiderium, ut de insensibilibus tanquam de rationalibus loquar; quod etiam de Terra orante dicere possumus. Quod autem inseritur, eum uiso Scorpione timuisse atque habenas equorum liquisse, et in eos ultra solitum ascendisse, et celi partem, illam exussisse, et terram equo modo descendentes incendisse, ad ordine nature continuo suntum est. Est in Zodiaco spatium XX graduum, a XX scilicet gradu libre usque ad X scorpionis, quod phylosophi uiam uocauere combustam, eo quod singulis annis, gradiente sole per spatium illud, omnia in terris uideantur exuri; nam arescunt herbe, frondes albescunt et decidunt, aque ad interiora terre retrahuntur, nec aliquid penitus ea tempestate gignitur, et sic ab effectu celi pars illa denominatur. Preterea Phetontem circa medium autumni fulminatum fingunt, quia eo tempore ex opposito Scorpioni occidente sole surgunt in oriente cum signo Tauri Pliades, Orion et Eridanus astra, habentia prouocare pluuias et exundationes aquarum, a quibus extinguuntur incendia; quas pluuias uidemus ut plurimum cadentes circa medium autumni, uel ante, et diu perseuerare, et sic eorum opere omnis terre superficialis calor extinguitur. Eum autem in Eridanum cecidisse sic sentiendum puto. Dicit enim Iginus in libro De astrologia poetarum, Eridanum a non nullis nuncupari Nilum, et ab aliis Occeanum, pro quibus ingentem aquarum copiam debemus accipere, et sic intelligere incendia in ingenti aquarum copia cadere, id est estingui, et sic non in Padum simpliciter, ut non nulli minus aduertenter arbitrantur. Quod autem a Ioue fulminatus sit, sic intelligendum reor. Intelligunt enim poete non nunquam pro Ioue ignem et aliquando aerem, qui hic pro aere accipiendus est, in quo ascendentes uapores humidi conglomerantur in nubes; que, si impulsu alicuius uenti extollantur usque ad frigidam aeris regionem, confestim uertuntur in aquas, quas cadentes pluuias dicimus; et sic fulminatus est, id est extinctus a Ioue, id est ab aere causante pluuias. Possemus insuper dicere, omissa historia ueteri, estiuum calorem a temperie superuenientis autumni extingui, et in imbres deici. Asserit tamen Paulus Perusinus secundum nescio quem Eustachium, quod, regnante Spareto apud Assirios, Eridanus qui et Pheton Solis Egyptii filius, cum copia suorum, duce Nylo nauigiis deuenit in mare, et uentis adiutus in sinum, quem Lygustinum dicimus, uenit; ibi, cum suis longa fatigatus nauigatione, descendit in litus, et cum suasionibus suorum in Mediterranea pergeret, Genuinum ex sociis suis unum, nausea maris debilitatum, cum parte suorum nauium custodem liquit in litore; qui iunctus accolis loci, siluestribus hominibus oppidum condit, et Genuam de suo nomine nuncupauit; Eridanus autem, superatis montibus, cum in amplissimam atque fertilem deuenisset planiciem, hominesque rudes et agrestes feroces tamen comperisset, ratus se ingenio superaturum ferociam, secus Padum consedit, et, ut idem refert Paulus, uidetur Eustachium uelle Taurinum oppidum suum fuisse opus, sed Eridanum nuncupatum. Ibidem autem cum aliquandiu regnasset, relicto Lygure filio, in Pado periit, a quo Padus Eridanus appellatus est. Quem ueteres Egyptii in memoriam compatriote sui inter celi ymagines locauere. Et sic aliquid uidentur arbitrari hoc fabule dedisse causam, et potissime, quod fulminatus sit Pheton et in Padum deiectus. Addebat huic Leontius fratres duos, Yphyclum scilicet et Phylacem, eosque natu maiores Phetonte, de quibus quoniam nil aliud, illos apponere non curaui.
+
+Lygus, ut ex dictis patet, filius fuit Phetontis, eique mortuo successit; qui, quos habuit in dicione populos, Ligures de suo nomine nuncupauit.
+
+Phethusa, Lampethusa et Iapetia, ut ait Ouidius, filie fuere Solis, et secus Padum mortem Phetontis flentes, in arbores uerse electrum lacrimantes sunt. Cuius figmenti si causam exquiramus, non arbitror has fuisse feminas, quin imo diuersas arborum species circa Padi palustria agente sole sua sponte nascentium, et circa estatis extremum, dum incipit solis feruor, decrescere, sudantium humorem croceum in modum lacrimarum, qui si colligantur, arte solidatur in electrum, et quia, ut dictum est, agente sole nascuntur in locis humidis, Solis et Climenes, id est humiditatis, filie dicte sunt, et a Sole Elyades nuncupate.
+
+Alpheus Occeani et Terre fuit filius, quem Seruius fluuium Elydis esse dicit, eo quod apud Pisam Elydis ciuitatem effluat. Hunc autem amasse Arethusam nynpham, que in fontem uersa est, eamque in Sicyliam usque secutum dicit Uirgilius: *Sicanio pretenta sinu iacet insula contra Plenurium undosum, nomen dixere priores Ortigiam. Alpheum fama est huc Elydis amnem Occultas egisse uias subter mare, qui nunc Ore, Arethusa, tuo Syculis confundit undis* etc. De hoc supra ubi de Arethusa satis dictum est; uerum Seruius amoris huius flammas, his aperit uerbis: *Elis et Pisa ciuitates sunt Archadie, in qua est fons ingens, qui ex se duos alueos creat, Alpheum et Arethusam, unde fit ut fingatur coniungi in exitu quos origo non iunxit*. Huius autem filium dicunt fuisse Orsilocum.
+
+Orsiloco filius fuit Alphei fluminis, ut liquido testatur Omerus in Yliade, dicens: {genos d en ehk potamoio Alpheiou, os t' eurru rheei Pulion dia gaies, Ohs teket' Orsilokhon poless' andressin anakta Orsilokhos d' ar etikte Dioklea megathumon, Ehk de Diokleos dudumaone paide genethen, Krethon Orsilokhos te, makhes ei eidote pases} etc. Que latine sonant : Generatio autem erat a fluuio Alpheo, qui ample fluit per terram Pylon. Qui genuit Orsilocum multorum uirorum regem. Orsilocus autem genuit Dyoclea magnanimum. A Dyocleo gemelli filii nati sunt Crito Orsilocusque, omnis pugne bene scientes. Hunc Orsilocum dicit Omerus in Phiri ciuitate, que secus Alpheum est, habitasse, ex quo satis patet que sit huius filiationis causa.
+
+Dyocleus, ut satis per Omerum ostensum est, filius fuit Orsiloci, ex quo preter nomen et genus, et quod Crithonem et Orsilocum filios genuerit, nil habeo.
+
+Critho et Orsilocus, ut ostensum est, fuerunt filii Dyoclei. Hii quidem insurgentibus Grecis aduersus Troianos, una cum reliquis Grecorum principibus coniurantes, uenere ex Phyri ciuitate ad exterminium Ylionis. Ibi autem cum ingentis essent animi, et plurimum in corporeis uiribus confiderent, die quadam, inito certamine, ausi sunt aduersus Eneam armis insurgere, aquo ambo occisi sunt, et maximo Menelai et Anthiloci Nestoris filii labore, e manibus hostium eorum cadauera subtracta sunt, et concessa sepulcro.
+
+Crinisus fluuius Occeani et Terre fuit filius. Is quidem per Syciliam fluit, et ex eo talem refert Seruius fabulam. Nam cum Laumedon promissam Neptuno et Apollini mercedem pro edificatione murorum Ylionis non persolueret, et Neptunus iratus Troie cetos immisisset, ut eam uastarent, consultus Apollo etiam, indignatus, dicunt contraria respondisse, scilicet obiciendas esse puellas nobiles belue; quod cum fieret, Yppotes Troianus quidam nobilis, cum cerneret Hesyonam, Laumedontis filiam, non absque seditione religatam, timens ne sic Egeste filie sue contingeret, clam illam naui imposuit, fortuneque commisit, uolens potius ut, se non uidente, a fluctibus sorberetur, quam se coram deuoraretur a belua. Hec autem uentorum ui in Syciliam delata est, ubi Crinisus fluuius, eius forte formositate captus, in canem seu in ursum uersus eam cepit atque oppressit, et ex ea Acestem filium suscepit. Huius fabule medium hystoria est. Quod autem circa principium fictum legitur, ubi de Laumedonte exponitur. Quod autem in fine est, dicit Theodontius per coniecturas oportere summi, cum nil traditum inueniat ab antiquis. Et idcirco dicit possibile fuisse hanc uirginem minis alicuius potentis circa Crinisum, ubi deuenerat, pauefactam eius in amplexus uenisse; nam minantium boatus latratibus canum simillimi sunt, seu audaci alicuius complexu, quod ad ursum spectare uidetur, uirginem captam atque oppressam fuisse.
+
+Acestes filius fuit Crinisi fluminis ex Egesta Troiana, ut in Eneida testatur Uirgilius dicens: occurrit Acestes, Horridus in iaculis et pelle Libistridis urse, Troia Criniso conceptum flumine mater Quem genuit Ueterum non immemor ille parentum etc. Hic iam senex primo Anchisem et Eneam Ytaliam petentes suscepit hospitio, et mortuum Anchisem una cum Enea in Erice monte Sycilie sepeliuit. Demum iterum a Cartagine discedentem Eneam, quo illum uenti impulerant suscepit. Ubi Eneas condita inualidis sociis ciuitate, eam a matre Acestis uocauit Egestam, que postea Segesta uocata est, et sub dominio reliquit Acestis; quem tam ab Enea relicti, quam indigene regem suum uocauere.
+
+Tyberis seu Tybris Occeani et Terre filius. Hic ex Appennini latere dextero effluens, Tuscos ab Umbris atque Campanis, urbem etiam Romam diuidens, separat. Cui eo quod contigerit rerum dominium intueri erga se, tanto orbi et carminibus poetarum celeberrimus factus est, adeo ut Xantum atque Symoim, Grecorum memoria illustres, superauerit. Cui multa fuere nomina que, si quis appetit, uideat ubi De montibus et fluminibus scripsi. Placuit preterea priscis hunc Citheonum filium genuisse.
+
+Citheonus filius fuit Tyberis fluuii et Mantonis, filie olim Tyresie Thebani uatis, ut in Eneida testatur Uirgilius, dicens: *Ille etiam patriis agmen Citheonus ab oris, Fatidice Manthos et Tusci filius amnis, Qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen* etc. Hunc Seruius dicit in Buccolicis Bianorem uocari a Uirgilio. Sane Pomponius in Cosmographia de hac Mantho seu Manthone aliter sentire uidetur, sic dicens, Asyaticum litus describens: *Ibi Lybedos, Clariique Apollinis fanum, quod Mantho Thyresie filia, fugiens uictores Thebanorum Ephygenos, et Colophon, quam Mopsus eiusdem Mantos filius fuit* etc. Ex quibus patet non in occiduum, sed in orientem solem hanc fugientem sumpsisse iter. Est tamen possibile eam tractu temporis in Ytaliam uenisse, quod et si minime probetur, quis tam claro uati fidem deneget circa sue ciuitatis originem?
+
+Axius fluuius Occeani et Terre fuit filius, de quo Omerus in Yliade: {Telothen ex Amudonos, ap' Axiou euru reontos, Axiou, ou kalliston uhdor epikidnatai aian. Paphlagonon} etc. Que latine sonant : Procul ab Amidona, ab Axio amplifluctus, Axio, cuius pulcherrima aqua spargitur per terram Paphlagonum. Hunc dicit Omerus amasse Perhibiam antiquiorem ex filiabus Achessomenii, et eam oppressisse, et ex ea Pelagonium suscepisse.
+
+Pelagonius filius fuit Axii fluminis et Perhibie, ut Omerus in Yliade testatur, ex quo nil aliad legisse memini, nisi quod Asteropium filium genuit.
+
+Asteropius, ut testatur Omerus, filius fuit Pelagonii. Qui audax iuuenis atque robustus cum Peonibus auxilio uenit Troianis , et dum nimis ex uiribus suis confideret in XI die postquam ad Troiam uenerat, Achilli irato ob occisum Patroclum occurrere ausus est, et primo uerbis eum lacessire, et inde armis contendere, a quo misere cesus interiit.
+
+Asopus fluuius, ut aiunt, Occeani et Terre fuit filius. Hic per Boetiam fluit, ut ait Lactantius, et in Epydagmon effluit, ut ubi de fluminibus asserit Uibius. Hunc preterea patrem asserunt fuisse Ypsei et Egyne, et cum rescisset Egynam a Ioue uiciatam, adeo egre tulisse, ut furore commotus undis in astra bellum moueret, ut ait Statius: *Namque ferunt raptam patriis Egynam ab undis Amplexu latuisse Iouis, furit amnis, et astris Infensus bellare parat, nondum ista licebant Nec superis, stetit audaces effusus in iras, Conseruitque manum, nec quem imploraret habebat* etc. Iouem autem commotum eum fulminasse aiunt. Quod idem testatur Statius dum dicit: *Donec ui tonitru summotus et igne trisulco Cessit, adhuc ripis animosus gurges hanelis Fulmineum cinerem, magneque insignia pene Gaudet, et Ethneos in celum efflare uapores* etc. Fictio fabule huius talem contegit ueritatem. Dicit Leontius Asopum regem fuisse Boetie, et ab eo flumen denominatum, cui cum Iuppiter Archas Egynam surripuisset filiam, conuocatis uiribus, bellum aduersus eum mouit, et ab eo uictus atque fugatus est. Quod autem fulminatus fuerit non pertinet ad regem, sed ad flumen; quod cum per sulphureos campos transitum faciat, et undis suis ex illis fumum suscitat, apud ueteres iram fulminis causauit.
+
+Ypseus filius fuit Asopi fluminis, ut carmine probatur Statii, dum dicit: *Sed potius celsos uibrantem hunc aspice late Ypsea quadriiugos, clipei septemplice tauro Leua, ter insuto seruant ingentia ferro Pectora; nam tergo nunquam metus, hasta uetustum Siluarum decus, emisse cui peruia semper Armaque pectoraque et nunquam manus irrita uoti. Asopos genuisse datur dignusque uidetur Tunc pater, arreptis cum torrentissimus exit Pontibus, aut nate tumidus cum uirginis ultor Flumina concussit, generum indignata tonantem* etc. Hic autem, ut idem ostendit Statius, auxilium tulit Ethiocli aduersus Polinicem.
+
+Egyna filia fuit Asopi fluminis, ut supra dictum est. Quam Iuppiter amauit, ut dicit Ouidius: *Aureus ut Danen Asopida luserit ignis* etc. Nam in ignem uersus eam decepit et oppressit, et ex ea suscepisse Eacum uolunt, qui postea, ut idem ait Ouidius, insulam Enopiam, in qua regnauit, de nomine matris uocauit Egynam, que in hodiernum usque nomen seruat. Quod in ignem uersus sit Iuppiter, dum cum Egyna concubuit, arbitror potius a uirtute subsecute posteritatis, quam aliunde sumptum; enim ignei uigoris homines fuerunt Eacides, ut in Achille, Pyrro et aliis descendentibus satis uidere possumus.
+
+Cephysus filius Occeani fuit et Terre, et per Boetiam labitur, ut ostendit Lucanus: Boetii coiere duces, quos impiger ambit Fatidica Cephysos aqua, Cadmeiaque Dyrce etc. Huius dicunt filium fuisse Narcissum, et quod cum cede Zephyri prostratus esset, Apollinis miseratione sanatus sit, ut dicit Lactantius. Circa que primo aquas Cephysi ideo uocari fatidicas credo, quia penes eum fuerit olim templum Themis, ad quod, cum nondum essent oracula Phebi, Deucalion et Pyrra consulturi deam iuerunt, et quia ibi darentur responsa, et quid fato futurum esset demonstraretur, sumpsit aqua cognomen, et quod dee templi erat, aque etiam appropriatum est. Et forsan precedentia sacra responsa instituto ueteri absque aqua fluminis fieri non poterant; et sic aliquid uidebatur aqua illius false diuinitatis habere. Quod nece Zephyri prostratus sit, posset esse intentio hec. Dicit Augustinus in libro De ciuitate dei, Mesappum regem Sycioniorum nonum fuisse, qui et Cephysus appellatus est. Cuius forte regia in parte erat, in qua estiuo tempore, flante Zephyro, sanitas erat incolis, eo uero cessante, ut sit, et aliis superuenientibus uentis corrumpebatur aer, et sic factum est, ut nece Zephyri Cephysus infirmitatem inciderit, a qua beneficio Apollinis, id est medicine, quia medicine deus appellatus est Apollo, releuatus sit Cephysus, et sanitati restitutus. Et si hec regi attribuere uolumus, attribuere possimus regioni, per quam labitur Cephysus.
+
+Narcissus filius fuit Cephysi et Lyriopis nynphe, ut satis ostendit Ouidius, dum dicit: *Prima fidem uotisque dare tentamina sumpsit Cerula Lyriope, quam quondam flumine curuo Impleuit clauseque suis Cephysus in undis Uim tulit. Enixa est utero pulcherrima pleno Infantem nynphe qui tunc quoque posset amari, Narcissumque uocat* etc. Ex hoc eodem Narcisso satis notam fabulam Ouidius ipse refert. Dicit enim quod, nato Narcisso, ad Tyresiam uatem delatus est, ut de successu uite ipsius haberet responsum. Qui respondit percontantibus puerum uicturum quam diu se uidere differret. Quod quidem uaticinium primum ab audientibus risum est, sed tandem effectum non caruit. Nam cum in formosissimam adolescentiam excreuisset, uenator factus a Nynphis pluribus amatus est. Sed ab Echo Parnasi nynpha potissime. Sed cum esset inexorabilis, et flocci faceret omnes diligentes se, orationibus nynpharum impetratum est, quod infra modicum temporis contigit. Nam die quadam, cum tam labore uenationis quam estu temporis fessus in recentem uallem secessisset, sitiens se in limpidum reclinauit fontem, et uiso ydolo suo, quod ante non uiderat, existimans fontis nynpham, repente pulchritudinem probauit et captus est, et cum non posset quod arbitrabatur posse contingere, cum se ipsum stulta concupiscentia ligasset, post longam querelam sui oblitus ibidem inedia periit, et in florem sui nominis miseratione Nynpharum uersus est. Hac ex fictione moralis excerpitur sensus. Nam per Echo, que nil dicit nisi post dictum, famam ego intelligo, que unumquenque mortalium diligit, tanquam rem, per quam consistit. Hanc multi fugiunt et parui pendunt, et in aquis, id est in mundanis deliciis, non aliter quam aqua labilibus se ipsos, id est suam gloriam, intuentur et adeo a suis uoluptatibus capiuntur, ut spreta fama post paululum tamquam non fuissent, moriuntur; et si forsan aliquid nominis superest, in florem uertitur, qui mane purpureus et splendens est, sero autem languidus factus marcescit, et in nichilum soluitur. Sic et huius modi ad sepulcrum usque aliquid uidentur habere fulgoris, sepulcro autem clauso euanescit, et in obliuionem perditur una cum nomine.
+
+Meander fluuius Occeani et Terre fuit filius et genuit Cyanem nynpham. Hunc dicit Titus Liuius in summa Cylenarum arce nasci, et mediam per urbem effluere, inde per Carias et Yonas in sinum maris deferri, qui inter Priennem et Miletum est, de quo sic Ouidius: *Non secus ac liquidis Frigiis Menandrus in undis Ludit, et ambiguo lapsu refluitque fluitque, Occurrensque sibi uenturas aspicit undas, Et nunc ad fontes, nunc ad mare uersus apertum Incertas exercet aquas* etc.
+
+Cyane Meandri filia, a Mileto Solis filio et dilecta et oppressa, ei peperit Caunum et Biblidem, ut Ouidius ait: *Biblida cum Cauno prolem est enixa gemellam* etc.
+
+Phylliram Occeani fuisse filiam dicit Paulus, et a Saturno dilectam, ei Chyronem centaurum peperisse.
+
+Sperchius fluuius Occeani et Terre fuit filius. Hic, ut ait Omerus, ex Polidori filia Pellei et Borionis coniuge genuit Mnesteum. Et, ut ait Pomponius, in sinu Pegaso effluit, eique deuouerat Achilles comas, ut ait Lactantius, si sospes ab expeditione Troiana remeasset in patriam.
+
+Mnesteus, ut ait in Yliade Omerus, filius fuit Sperchii fluminis et Polidoris filie Pellei. Qui, cum egregius esset iuuenis, Achillem ad obsidionem Troianam comitatus est.
+
+Solem alium a superis in libro Naturalis hystorie dicit Plinius, autoritate Gellii, Occeani fuisse filium, matre non expressa. Et hunc dicit medicine et mellis fuisse inuentorem; quod pluribus hactenus attributum est, nec propterea admirandum; possibile enim est talium multos uariis in locis repertores fuisse, cum ubique ingenia meditationesque ualeant; et sic quod apud Grecos credimus Apollinis opus aut Aristei, non aufertur quin possibile fuerit apud Occeanios nasci aut aduenisse, qui tantundem ualuerit ingenio, et eadem experientia comperisset, quem loci incole ad extollendum nomen eius et genus Solem uocauere, et Occeani, per quem forte nauigio uenerat, dixere filium. Nos autem, quoniam omnis Occeani proles explicata est, finem faciamus uolumini septimo.
+Genealogie gentilium deorum liber UII explicit.
+
+Offuscari nebulis celum, et solis preclarum deficere iubar, turbari uentis aera, crebras coruscationes aperiri, audiri sibila, mugire solum et quodam modo in cauernis tumultuari, in summum cete maris et monstra reliqua efferri, terrisque misceri undas, querulis uolucribus taciturnitatem imponi, et in umbras impelli nemorum, et in latebras siluestres abire feras, ac omnia repente tristari ceptum est. Ego autem mirari primo, demum, tam grandi rerum permutatione exterritus, in mediis Sperchii faucibus Solis adhuc inuenta prospiciens, quod in Occeano minime timueram, timere cepi, ne in antiquum chaos omnia uerterentur, nec, quid agerem, stabat consilium. Tandem, dum sic in pendulo essem, et ecce ex orientali Occeano quasi sese ab Inferis in altum efferens, tardum atque nubilum sydus uisum est, Stygia uelatum caligine. Quod dum nebulis immixtum intuerer, memor preceptorum uenerabilis Andalo, odiosum atque nocuum Saturni astrum fore cognoui. Cuius dum perniciosos mores in mentem reducerem, cessit illico repentine mutationis pauor et admiratio, et quasi eo apparente suarum miseriarum a noua rerum immutatione premonitus, cum ex Celi filiis secundum cepti operis ordinem esset extremus, ad explicandam eius splendidam prolem, non uno quidem uolumine, pregrandis quidem est, sed sex istis sequentibus proximo euocatum me noui. Sane cum Laberintos quatuor fuisse hystorie testentur ueterum, Etruscum scilicet, et Egyptiacum, Cretensem, atque Lemniacum, ex his qui errorum et circumuolutionum plenior fuit, non dubitem quin facilius intranti atque progredienti prestiterit exitum, quam prestature sint infelices grandeui senis, cuius sermonem intraturi sumus, ambages. Nam, cum in eum fere omnis uetusti erroris inclinetur et gentilitatis insania, non erit leue ad exitum deduxisse diuersitates opinantium, ac dissonantias errantium, et antiquorum relationes ambiguas, et in propositum pulsum, ac deuium exulem, atque agricolam reuocasse regem. Non ergo absque horrore quodam Occeani litora prolemque relinquo, inter asperos scopulos et profundos ad inferos usque hyatus aquarumque uertigines plurimas directurus fragilis nauigii proram, et potissime cum nondum satis, etiam si per fuscum aerem oculos inpingam, quorsum euasurus sim, aduertere possim. Spero tamen is, qui luridas Ditis domos et terribiles eterna fuligine peruias factas uictor euacuauit, in optatum exitum aperiet equor immensum.
+
+Saturnus Celi et Ueste fuit filius, ut in libro Diuinarum institutionum scribit Lactantius. Cui ante alia ueteres Opim sororem suam sacro uinxere connubio, eique ex ea susceptos plures ascripsere filios. Quos aliqui ferunt deuorasse omnes, et euestigio euomisse. Nonnulli seruatum Iouem Opis fraude, et illi, loco eius, addit lapidem presentatum, quasi illum peperisset Opis. Uolunt preterea illum Celo patri uirilia abscidisse falce. Quod illi a Ioue factum dicunt alii. Inde quidam eum regno pulsum scribunt a Ioue. Alii uero apud Inferos religatum. Sunt insuper qui illum senem, mestum, sordidum, capite obuolutum, inertem, segnemque et armatum falce describant. Cur Celi Terreque dictus sit filius, rationem ostendit Lactantius, ubi in libro Diuinarum institutionum, in testem Minutium Felicem inducens, ait: Saturnum, cum fugatus esset a filio in Ytaliamque uenisset, Celi filium dictum, quod soleamus hos, quorum uirtutem miremur, aut eos, qui repentine aduenerint, de Celo cecidisse dicere; Terre autem, quod ignotis parentibus natos Terre filios nominemus. Sunt hec quidem similia ueri, non tamen uera, quia constat etiam tum cum regnaret ita esse habitum. Potuit sic argumentari Saturnum, cum potentissimus rex esset, ad retinendam parentum suorum memoriam, nomina eorum celi terreque indidisse, cum hi aliis uocabulis appellentur, qua ratione et montibus et fluminibus nomina scimus imposita. Hec Lactantius. Qui alibi dicit: *Emnius quidem in Euemero non primum dicit regnasse Saturnum, sed Uranium patrem. Et alibi idem: Apparet ergo non ex Celo natum esse, quod fieri non potest, sed ex eo homine, cui Urano nomen fuit; quod esse uerum Trimegistus autor est, qui cum diceret admodum pauco extitisse, in quibus esset perfecta doctrina, in his Uranum, Saturnum, et Mercurium nominauit cognatos suos* etc. Quem Uranum Celum a Saturno uocitatum idem testatur Lactantius dicens: legi in sacra hystoria Uranum potentem uirum Uestam habuisse coniugem, et ex ea Saturnum atque Opem et alios suscepisse. Qui Saturnus cum regno potens efficeretur, patrem Uranum Celum appellauit et matrem Terram, ut hac mutatione nominum fulgorem sue originis ampliaret etc. De Opi autem coniuge multa supra dicta sunt. Eum deuorasse filios et euomisse demum, duplicem tegit sensum, hystorialem scilicet, et naturalem. Nam in Sacra legitur hystoria, ut alias dictum est, quia Saturnus ut retineret regnum, cum Tytano fratre pactionem habuit occidendi omnem masculinam prolem, que a se gigneretur; uerum qui nascebantur masculi clam ab eo a coniuge seruabantur, eique presentabantur femine, et sic absumpti uidentur filii quantum ad Saturnum, et tunc emisse cum in ultionem suam aduersus Tytanum comparuere. Circa autem naturalem rationem dicit sic Cicero: *Saturnus autem est appellatus, quod saturetur annis; edere enim natos fingitur, quia consumit etas temporis spatia, annisque preteritis insatiabiliter expletur* etc. Et hoc quantum ad deuorationem filiorum dictum; de emissione autem dicetur, de fructibus annuis e terra susceptis; nam producte in tempore fruges ex terra, esto deuorentur, omnes in tempore, ab eodem tempore, agente deo, anno sequenti redduntur. Ob hanc fictionem ab ignaris minime intellectam, a nonnullis creditum est detestabilem illum sacrorum ritum apud quosdem barbaros nationes exortum, quo scilicet Saturno quidam, nedum alios, sed natos immolabant proprios, quasi ad instar illius acturi. Macrobius autem dicit in libro Saturnaliorum, quod Hercules, Gerione superato, sacrum hoc apud Ytalos immutauit, iussitque loco humanorum capitum, quibus conficiebatur, oscilla, ad humanam effigiem ex cera composita, Saturni aris accensis luminibus imponerent; quod postea diu obseruatum est. Dicunt insuper, nato Ioue, loco eius Saturno a coniuge lapidem ostensum; de quo dicit Theodontius, eum ipsum lapidem fuisse Iouem, sed monstratum Saturno Iouem non suum, sed alterius hominis fuisse filium et Lapidem nuncupatum, quod forsan sic est. Dicit enim Eusebius, Danao Argis regnante, Lapidem quendam Cretensibus imperasse, quo tempore iam Cretensis Iuppiter secundum quosdam poterat regnare cepisse. De abscisione genitalium, quam quidam a Ioue Saturno factam uolunt, satis supra, ubi de secunda Uenere dictum est. Saturnum a Ioue regno pulsum certissimum hystoriographi arbitrantur, facinoris causam Sacra declarat hystoria, in qua legitur, quod cum Iuppiter Saturnum et Opim a Tytanibus captos liberasset, comperit forte Saturnus quod regno pelleretur a Ioue, et ideo ad euitandam sortem Ioui insidias tetendisse, ut illum occideret; quod cum Iuppiter comperisset, contractis copiis, arma in eum sumpsit. Qui cum nequiret resistere, et ut uolunt quidam in Flegra uictus, aufugit. Quod autem apud Inferos religatos fuerit a Ioue falsum esse Sacra demonstrat hystoria, in qua sic scriptum est: *Deinde Tytan, postquam resciuit Saturno filios procreatos atque educatos esse clam se, seducit secum filios suos, qui Tytani uocantur, fratremque suum Saturnum atque Opem comprehendit, eosque muro circumegit, et custodiam his apposuit*. Et post hec paululum subditur: Iouem ad ultimum, cum audisset patrem atque matrem custodiis circumseptos atque in uincula coniectos, uenisse cum magna Cretensium multitudine, Tytanumque atque filios eius expugnasse, parentes uinculis exemisse, patri regnum reddidisse, atqua ita in Cretam rediisse. Hec ibi. Pro quibus, dicit Lactantius, liberatur Iuppiter summi sceleris crimine, quod, patrem iunxisse compedibus, perhibetur. Si uero eiusdem Lactantii uelimus opinionem sequi, qui super Thebaide Statii dicit, Saturnum religatum a filio apud Inferos, tunc dicemus, quod cum Saturnus a Ioue pulsus, ut dicetur, in Ytaliam abierit, que a Grecia inferior est, id est occasui propinquior, apud Inferos descendisse uidetur, et ibidem ideo religatus, quia in regnum redire nequibat, sic et exules etiam non nunquam dicimus religatos. Quod autem mestus senex obuolutus capite, tardusque et sordidus sit, atque ornatus falce, et planete et homini conueniunt omnia. Albumasar autem, in suo maiori introductorio, dicit Saturnum complexione frigidum esse et siccum, melanconicum et fetidi oris, que ad mestum hominem spectare uidentur. Dicit preterea eum comestorem pregrandem, auarum, pauperem ad inopiam usque, malitiosum, inuidum, ingenio ualentem, seductorem et in periculis audacem, et conuersationis pauce, superbum, simulatorem, iactatorem, et cogitationis quam plurime, atque profundi consilii, tardum ad iram, sed irreuocabilem fere, bonum, nemini cupientem, populatoremque locorum. Est preterea significator operis ad agriculturam spectantis, mensurationum terrarum atque diuisionum, peregrinationum longarum ac laboriosarum, carcerum, tristiarum atque merorum, et inuolutionum animorum, fraudum, et afflictionum, destructionum, amissionum mortuorum et eorum reliquiarum, uituperationum ac latrociniorum, effossorum etiam sepulcrorum, et uispilionum, magorum, et uilium hominum et spadonum. Que omnia quam conformia sint Saturno homini attributis, quoniam facile uidebit oculatus homo, et pro parte insequentibus etiam tangentur, non appono. Sed uidere superest quantum Saturno, de quo sermo, conformia sint. Mestus autem fingitur, ut melanconica complexio et exilii tristitia ostendatur. Senex, et quia tunc erat dum pulsus est, et quia turpis faciei sint senes, et ut plurimum fetidioris, et quia consilio et astutia, qua summe ualent annosi, ualuit ipse. Obuolutum autem capite ideo uoluere, ut fuscum syderis Saturni aspectum et fugientis habitum, et occultam Saturninorum sagaciam, cogitationes, atque simulationes designarent. Tardum autem dixere, quia ob grauitatem membrorum tardi sunt senes ad incessum, tardi ad iram, tardum et ipsum planete corpus motu; nam fere in XXX annis cursu suo orbem zodiaci perficit, quod in longe minori spatio temporis ceteri faciunt. Sordidum uero ideo fictum puto, quia impuros habeat Saturnus prestare mores. Seu quia more ueteri regno pulsus, et in miseria constitutus ad Ianum susceptorem suum sordidatus accessit, id est uestibus miseriam pretendentibus indutus. Seu ut ostendatur agriculturam exercentes laute uiuere non posse. Falce autem ideo insignitus est, ut intelligamus, quia per ipsum omnis agrorum cultus primo Ytalis traditus sit; erat enim apud nos ante aduentum eius incognitus. His igitur explicatis libet apponere, quid illi pulso contigerit, quid uiuens egerit, quid etiam mortuo a superstitibus inpensum sit. Cum ergo superatus atque fugatus, ubique persequeretur a filio, ad ultimum in Ytaliam fugit, ut testatur Uirgilius dicens: *Primus ab ethereo uenit Saturnus Olympo, Arma Iouis fugiens et regnis exul ademptis* etc. In Ytalia autem, ut dicit Macrobius, a Iano susceptus est. Et: genus indocile ac dispersum montibus altis Composuit legesque dedit Latiumque uocari Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. Aurea que perhibent illo sub rege fuere Secula: sic placida populos in pace regebat etc. Apud Ytalos enim receptus multa ostendit ante non cognita, et inter alia cum eo usque ex pellibus pecudum duratis igne pecunia conficeretur, ipse primus era signauit, et nomen signatis apposuit, numo infigens ex parte una Iani susceptoris sui caput bifrons, ex altera uero nauim, eo quod uenisset in naui fugiens, et hoc fecit, ut eius aduentus memoria perseueraret in posteros. Hec in libro Fastorum testatur Ouidius, esto non ab eo, ut Macrobius ait, sed a posteris era signata dicat, sic: *Causa ratis superest, Tuscum rate uenit in amnem Ante pererrato falcifer orbe deus. Hac ego Saturnum memini tellure receptum, Celitibus regnis a Ioue pulsus erat. Inde diu genti mansit Saturnia nomen. Dicta quoque est Latio terra, latente deo, At bona posteritas puppim formauit in ere; Hospitis aduentum testificante dei etc. Aiunt insuper cum concors una cum Iano regnaret, et uicina communi opere constructa haberent oppida, Saturniam scilicet et Ianiculum, aurea fuisse secula, eo quod libera tunc esset omnibus uita, nemo seruus, nemo alteri obnoxius, nullum etiam fertur in eius finibus furtum factum, nec sub illo fuit aliquid alicuius priuatum. Nec signare solum aut partiri limite campum fas erat, in medium querebant. Quam ob rem respectu secutorum seculorum illa aurea dicta sunt. Et Romani apud edem Saturni erarium publicum esse uoluerunt, ut apud eum locaretur pecunia communis, sub quo fuissent cunctis uniuersa communia. Insuper ignaros docuit arua colere, semina terris dare, matura colligere, et suo tempore stercoribus agros fecundare, ex quo cum ex reliquis officiis nullum esset consecutus cognomen, Sterculius appellatus est. Deo tanto atque tali profecto splendidum et insigne nomen. Demum cum in multis hominum uitam in melius redegisset, contigit ut repente nusquam compareret. Quam ob causam excogitauit Ianus, ut Macrobius asserit, honorum eius augmentum, ac primum terram omnem dicioni sue parentem Saturniam nominauit. Aram deinde cum sacris tanquam deo condidit, que Saturnalia appellauit, iussitque eum obseruari maiestate religionis, quasi uite melioris autorem. Cuius rei simulacrum eius indicio est, cui falcem, insigne messis, adiecit. Huic deo insertiones surculorum pomorumque educationes et omnium huiuscemodi fertilium tribuunt disciplinas. Et, ut idem dicit Macrobius, hunc una cum coniuge nonnullis persuasum celum et terram esse, Saturnumque a satu dictum, cuius causa de celo est, et terram Opem cuius ope humane uite alimenta queruntur, uel ab opere, per quod fructus frugesque nascuntur. Huic dee sedentes uota concipiunt, terramque de industria tangunt, demonstrantes ipsam matrem terram esse mortalibus appetendam. Et sic non deum solum esse Saturnum, sed etiam Celum una cum coniuge agentem uolunt. Phylocorus insuper, ut appareat non solum Ytalorum hanc fuisse insaniam, dicit Saturno et Opi primo in Attica statuisse aram Cecropem, eosque deos pro Ioue terramque coluisse, statuissetque ut patres familiarum et frugibus et fructibus inchoatis passim cum seruis uescerentur. Sic et Apollophanes comicus dicit in epyco carmine, Saturnum quasi sacrum num, nus enim grece sensus dicitur, aut satorem num, quasi diuinum sensum creantem omnia* etc. Romani autem quibus plurimum cure fuit nil absque significato componere, cum huic deo templum construxissent eius in fastigio Tritonas sculpsere cum bucinis et terris earum caudas immersere, uolentes per hoc intelligi, quod ab eius commemoratione in nostrum usque euum hystoria clara sit atque uocalis, que ante eum muta et obscura atque incognita est, quod per infixionem caudarum intelligunt. Et hec de Saturno dicta sint.
+
+Cronis, secundum Barlaam, filia fuit Saturni. Lactantius uero non feminam sed marem dicit et latine Serpentarium appellari, et ab Egyptiis inter sydera collocatum. Sed cum sonet latine tempus, ne uideatur quod tempus nascatur ex tempore, pro certa temporis dimensione accipiendam puto. Et quoniam Greci a Croni cronicas uocant libros gestorum, quos nos uocamus annales, hanc dimensionem Cronim ueteres annum intellexisse puto, quod etiam anni uetus Egyptiorum descriptio, Serpentarius scilicet, satis uidetur ostendere. Est enim Serpentarius homo serpentem manibus tenens in se in modum circuli adeo reuolutum, ut deuorare ore caudam uideatur. Hoc enim signo pro anno utebantur Egyptii, ante quam eius licterarum caractheres traderentur ab Yside uel Mercurio; et sic Cronis erit illa temporis dimensio, quam annum uocitamus. Ad hunc annum designandum Censorinus, in libro quem De natali die scripsit ad Cerellum, longam describit hystoriam intercalationes annorum atque mensium et dierum diminutiones additionesque plurimas apponens et diuersorum insuper phylosophorum opiniones, quas ego curiosis exquirendas omittam, ut breuitati obsequar, oportuna summens tantummodo. Est igitur annus duplex, uertens scilicet atque magnus; uertentem olim Egyptii habuere bimenstrem, trimestrem Archadas, decem mensium inequalium ueteres habuere Romani sub Romulo rege primo, cui Numa Pompilius duos addidit, ut XII esset mensium, dierum uero CCCLIIII, qui antiquissimus Hebreorum fuit annus, et ab Ysraaelitis in hodiernum usque seruatur. Sane cum multas intercalationes annus talis exquireret, ne ferie messium hiemales esse contingeret, aut sacra hiemalia efficerentur estiua, Gaius Iulius Cesar, consulatu suo III, annum ad solis cursum equauit, eumque dierum CCCLXU cum quadrante esse constituit, eo quod comperisset hoc in spatio solem fere zodiacum omnem circumisse. Et quoniam quadrantem illum singulis apponere annis uidebatur difficile, instituit ut quarto anno annus esset semper dierum CCCLXUI, diem illam Februario mensi addens, hac in forma, ne auctus uideretur, ut UI Kal. Martii bis diceretur, scilicet duobus continuis diebus in quibus uenire contingeret, et hic bisextus est. Hunc autem annum Romani a mense Martio incepere ob Martis reuerentiam, a quo mensis ille denominatus est, alii uero aliter. Magnus autem annus is est secundum Aristotilem, quem sol et luna ceterique planete in eundem punctum, unde iuncti omnes discesserint, inuicem redeuntes conficiunt, ut si omnes sint in principio Arietis, et inde cursum ceperint, quandocunque contingat eosdem omnes in principio Arietis inuicem repperiri, annus tunc magnus erit perfectus. Hoc fieri diuersimode putauerunt antiqui, ut idem Censorinus ostendit. Dicit enim Aristarcum putasse hunc annum confici ex annis uertentibus II cccclxxxiiii, Arethem uero Dyracinum ex udlii, Heraclitum et Lynum ex xdccc, Clionem ex xdcccclxxxiiii, Orpheum ex cxx, Cassandrum ex tricies sexies centum milibus. Hec ille. Tullius quidem arbitrari uidetur ex XU annis confici. Sed Seruius ex duodecim milibus nongentis quinquaginta quattuor. Senex autem uenerabilis Andalo et Paulus geometra Florentinus, astrologi ambo insignes, ex XXXUI expleri dicebant. Ex his quippe, apud quosdam exortus est error, asserentibus eis si contingat supercelestia corpora in eundem locum, unde alias cursum cepere, reuerti et reassummere cursum, eosdem de necessitate productura effectus, quos alias produxere, et sic nos iterum et iterum et infinitum usque, hanc in uitam redituros, quod quidem credere ridiculum est.
+
+Uestam Saturni et Opis Ouidius fuisse filiam dicit: *Ex Ope Iunonem memorant Cereremque creatam Semine Saturni tercia Uesta fuit* etc. Et sic due fuere Ueste, Saturni mater et filia. De his confuse loquuntur autores, non nunquam unam ponentes pro altera. Et ideo dicentes Uestam terram esse, quia floribus et herbis uestita est, de matre Saturni dictum sumendum est. Quando autem eam dicunt uirginem, Saturni filia designatur, quam ignem esse uoluere, ut ait Ouidius: *Nec aliud Uestam, quam uiuam intellige flammam, Nataque de flamma corpora nulla uides. Iure igitur uirgo est, que semina nulla remittit, Nec rapit* etc. Hanc dicit Albericus nutricem fuisse Iouis, exponens quod ex igne inferiori celestis alatur ignis. Ego autem contrarium credo, elementatum scilicet ab elemento, quod sublimius est nutriri. Iouem autem a Uesta nutritum ad hystoriam pertinere reor, cum ut supra dictum est, Iouem natum Saturni aspectui subtractum et Ueste auie sue commendatum et ab ea clam nutritum*. Dicunt et hanc a Priapo, ortorum deo, fuisse dilectam, quod credibile est, cum dicat Ouidius: *Nitimur in uetitum cupimus semperque negatum. Uestam enim uirginem uolunt, et uirgines obsequio suo deputauere Romani, quas semper eo quod cautiori seruarentur custodia, libidinosi appetiuere. Seu quia absque igne, id est calore, iaceat Priapus. Huius preterea nunquam uisam dicunt effigiem, quod dicunt, eo quod incognita sit; nam si flammam uideamus, quam illi dicemus esse effigiem? Dicit insuper Augustinus ueteres non nunquam et Uestam dixisse Uenerem, quod et si inhonestum uideatur uirginem deturpare meretricis nomine, potuit hec fictio rationis aliquid habuisse. Dicimus enim in Uenerem, seu libidinem uenientes, in ignem incurrere, ut Uirgilius. In furias ignesque ruunt, id est luxuriam; ergo et hic calor a similitudine Uesta uocari poterit, nec omnino erit a toto sensu fictionis huius extraneum, cum Uestam dicamus Saturni filiam, id est saturitatis, ex qua saturitate non minus oritur uenereus ignis, quam uirgineus pudor. Hanc Romani summe coluerunt, et eius in templo obsequentibus uirginibus perpetuum seruabant ignem, quem semper summa celebritate die prima Martii innouabant, et sacrum istud inter alia a Troianis habuerunt.
+
+Ceres altera a superiori, et notissima dea frugum est, et Saturni filia atque Opis, ut ab Ouidio supra monstratum est. Hanc aiunt Ioui fratri suo placuisse, et ex eo concepisse Proserpinam. Quam cum rapuisset Pluto, nec reperiretur a Cerere, dicunt eam accensis facibus et maximo cum ululatu per uniuersum orbem exquisitam; demum apud paludem Cyanis irata, cum rastros et aratra et cetera ruralia instrumenta, que ad culturam terre inuenerat, fregisset, filie cingulum comperit, et ab Arethusa nynpha certior facta est, quoniam illam apud Inferos uidisset. Que cum Ioui Plutonis accusasset audaciam, ab eo eidem primo suasum est, ut papauera comederet. Que cum fessa fecisset, in soporem soluta est, et cum expergefacta astitisset Ioui, ab eo habuit se filiam rehabere posse, si nil apud Inferos comedisset, sed, accusante Ascalapho, compertum est eam tria grana mali punici ex uiridario Plutonis gustasse. Qua propter Iuppiter ad Cereris mitigandam tristitiam sanciuit, ut sex mensibus anni Proserpina cum uiro esset, et totidem apud Superos cum matre. Narrant insuper, et inter alios Lactantius, quod cum perquirens Ceres filiam ad Eleusium regem peruenisset, cuius erat uxor Hyonia, et ea peperisset paruulum nomine Tryptolemum, quereretque illi nutricem, ultro se Cererem altricem infantulo obtulisse, et cum suscepta esset uolens alumnum facere immortalem, interdiu lacte diuino nutriebat, noctu clam igne obruebat, itaque preter quam soliti erant mortales crescebat puer. Quod cum miraretur pater, clam nocturno tempore obseruauit, quid in puerum nutrix ageret, et cum uidisset eum igni obrui, exclamauit, ex quo irata Ceres Eleusium exanimauit, ac Triptolemo eternum contulit benificium; nam fruges ei propagandas et currum draconibus iunctum dedit. Quibus ille uictor orbem terrarum frugibus obseuit. Postquam autem domum rediit, Cepheus rex eum tanquam emulum occidere conatus est, sed, re cognita, iussu Cereris Triptolemo regnum tradidit, qui ibidem oppidum constituit, quod ex patris sui nomine appellauit Elusium, et Cerere sacra primus instituit, que thesmophoria Greci nuncupauere. Ouidius uero dicit Triptholemum infirmum fuisse puerum, et cuiusdam pauperis mulieris filium, quem Ceres in retribuitionem benificii illum curauit, et demum illi currum tradidit, et cum frumento misit. Postremo in Scithia a Lynceo rege fere occisus est. Quem Ceres in animal sui nominis transformauit. Sunt insuper qui dicant, et Omerus potissime in Odissea, Cererem Iasionem quendam amasse, et sese illi amicitia et lecto iunxisse. Et Leontius addebat Cererem ex Iasione Plutonem filium peperisse, et tandem Iasionem a Ioue inuidia fulminatum. Recitantur preterea et alia, nos autem sensum eliciamus ex dictis. Est igitur Ceres aliquando Luna, aliquando Terra, et nonnunquam terre fructus, et persepe femina, et ideo quando Saturni et Opis dicitur filia femina est, et Sycani Sycilie regis coniunx, ut Theodontius asserit, quando autem ex Ioue Proserpinam parit, tunc Terra est, ex qua primo Proserpina, id est luna nascitur, secundum opinionem eorum, qui ex terra omnia creata arbitrati sunt, seu potius ideo credita est Luna Terre filia, quia, dum ab inferiori hemisperio ad superius ascendit, uisum est priscis eam ex terra exire, et sic illam Terre dixere filiam. Hanc rapit Pluto, qui et terra est, sed inferioris hemisperii, quando post diem XU incipit sole cadente non apparere, et hinc fit ut appareat eam tantundem esse apud hemisperium inferius quantum apud superius, ex quo sumptum est fabulosum illud, Iouem sanxisse ut anni medium apud Inferos cum uiro esset, et tantundem apud Superos cum matre. Seu aliter. Est quidem Proserpina loco frugis habenda, que ex iacto sulcis semine, nisi celi temperies agat, incrementum habere non potest, et nisi eiusdem iuuetur calore, in maturitatem uenire non posset. Iuppiter autem et celi temperies est, et calor, cuius opere suis temporibus et crescunt segetes, et maturitatem suscipiunt; et sic ex Ioue et Cerere Proserpina nascitur. Que tunc a Plutone, id est terra rapitur, quando semen sulcis iniectum non redditur, quod aliquando contingit ob nimium frequentatam sationem, ex qua adeo terra bono humore emungitur, ut exhausta nequeat dare iniectis seminibus nutrimentum. Hinc turbata Ceres, id est agricultores, qui terrei dici possunt homines, strumenta frangit ruralia, id est frustra operata cognoscit et negligit, et ululatu femineo, id est agricultorum querela, incensis facibus, id est exustione agrorum, per quam humores aduersi, qui sunt circa terre superficiem, exalant, et utiles ab inferiori terra euocantur in altum; et suadetur a Ioue Cereri ut papauera comedat, id est ut in quietem uadat, habent enim papauera somni quietem prestare, per quam quietem intermissio culture intelligenda est, ut possit terra ob intermissionem emunctos humores reassummere. Redire autem ad Superos rapta Proserpina, id est habundantia frugum, non potest incontinenti, quia grana mali punici gustauerat, per que intelligenda sunt uegetatiue uite principia, que tunc initiantur, quando ex humore terre humectatur et calefit semen iniectum, et inde putrefactum prosilit in radices, quarum opere segetes uegetantur. Que principia ideo per grana mali punici designantur, ut intelligatur, quia sanguini similia sint, sicut sanguis nutrimentum est animalis sensitiui, sic et illa principia uegetatiui, et uti, ut placet Empedocli, in sanguine uita consistit animalium sensitiuorum, sic et segetum in humore terrestri. Sed Iouis sententia, id est celi dispositione, agitur, ut post sextum mensem, qui anni dimidium signat, ad Superos redeat Proserpina, id est segetum habundantia, eo quod a die sationis seu a mense in mense septimo incipiant spice segetum apparere et grana suscipere, et in maturitatem etiam deuenire, que grana usque ad sationis noue tempus apud superos commorantur. Theodontius ex Cerere ista uetustissimam refert hystoriam, ex qua uidetur multum cause fictionis superioris assumptum, et dicit: Cererem Saturni filiam Sycani regis fuisse coniugem, et Sycilie reginam, ingenio clarissimo preditam. Que cum per insulam cerneret homines uagos glandes et mala siluestria comedentes, nec ullis obnoxios legibus, prima in Sycilia terre culturam excogitauit, et adinuentis instrumentis ruralibus boues iunxit, et terris semina dedit, ex quo homines cepere inter se campos diuidere, et in unum conuenire, et humano ritu uiuere; ex quo ab Ouidio dictum est: *Prima Ceres unco terram dimouit aratro, Prima dedit fruges alimentaque mitia terris, Prima dedit leges: Cereris sunt omnia munus* etc. Proserpinam uero dicit speciosissimam fuisse uirginem Cereris regine filiam, et ob insignem eius pulchritudinis famam, ab Orco Molossorum rege raptam et in coniugem sumptam. Quod etiam testatur in libro Temporum Eusebius. Uerum de hoc infra prolixior fiet sermo. De Triptholemo autem scribit Phylocorus uetustissimum fuisse regem apud Atticam regionem. Qui cum tempore ingentis penurie occiso a concursu populi patre Eleusio, quia, pereunte fame plebe, filium aluisset habunde, aufugit, et longa naui, cuius serpens erat insigne, abiit ad exteras regiones, et quesita frumenti copia in patriam rediit, ex qua pulso Celeo, qui terram occupauerat, seu secundum alios, Lynceo Trace, in regnum paternum restitutus est, et non solum restitutus alimenta tribuit subditis, sed illos docuit, facto aratro, terram colere, ex quo Cereris alumnus est habitus. Sunt tamen qui uelint non Triptholemum, sed Buzigem quendam Atheniensem Atticis bouem et aratrum comperisse. Dicit tamen Philocorus Triptholemum multis seculis ante fuisse quam fuerit Ceres regina Syculorum. Quod autem Ceres Iasonium amauerit, dicit Leontius etiam hystoriam fuisse talem, cum tempore diluuii Ogigii, Iasonius quidam Cretensis multum frumenti congregasset, illud patientibus peniuriam ob diluuium pro libito uendidit, et sic ex frumento maximam conflauit pecuniam, et hinc locus fabule datus, quod ex Cerere, id est ex frumento, Plutonem diuitiarum deum, id est diuitias susceperit. Iasonius autem a Ioue inuidia fulminatus dicitur, quia ab amicis, quibus oportunus erat, uisum est, quod ante tempus subtractus sit.
+
+Glauca Saturni et Opis fuit filia, et, ut Sacra narrat hystoria, uno partu cum Plutone edita, et Saturno sola presentata, clam Plutone seruato atque nutrito, que adhuc paruula diem clausit.
+
+Pluto, qui latine Dispater dicitur, Saturni filius et Opis uno eodemque partu, ut supra dicitur, cum Glauca editus est, et clam a Saturno seruatus. Hunc ueteres Infernorum finxere regem, eique ciuitatem dedere Ditem, de qua sic Uirgilius: *Respicit Eneas: subito et sub rupe sinistra Menia lata uidet, triplici circundata muro, Que rapidus flammis ambit torrentibus amnis, Tartareus Flegeton, torquetque sonantia stagna. Porta aduersa ingens solidoque adamante columne. Uis ut nulla uirum, non ipsi excindere ferro Celicole ualeant; stat ferrea turris ad auras, Thesiphoneque sedens, palla succincta cruenta, Uestibulum exomnis seruat noctesque diesque* etc. Eius inde aulam atque maiestatem sic describit Statius: *Forte sedens media regni infelicis in arce, Dux Herebi, populos poscebat crimina uite, Nil hominum miserans, iratus omnibus umbris, Stant Furie circum, uarieque ex ordine Mortes, Seuaque multisonans exercet Pena catenas. Fata ferunt animas, et eorum pollice damnant: Uincit opus. Iuxta Minos cum fratre uerendo Iura bonus meliora monet, regemque cruentum Temperat, assistunt lacrimis atque igne timentes Cociton Flegetonque et Stix periuria diuum Arguit* etc. Currum illi insuper trium rotarum statuere, qui triga dicitur, trahique illum a tribus equis uoluere, a Metheo scilicet, et Abastro, et Nouio. Qui ne celebs uiueret, sic uxorem sibi quesisse dicit Ouidius. Nam cum die quadam ingentibus uiribus tentasset Typheus superimpositam sibi Trinacriam abicere, uisum est Plutoni si hoc contingeret, possibile ad eum usque lucem diei penetrare; quam ob rem conscenso curru exploraturus qualia essent Trinacrie fundamenta, exiuit Infernum et dum insulam circumiret, haud longe a Syragusis uidit Proserpinam cum uirginibus sociis legentem flores. Que cum Ueneris sperneret ignes, factum ut repente Pluto sua pulchritudine caperetur, et ob id flexo curru uirginem nil tale timentem rapuit, et ad Inferos detulit, et sibi coniugio copulauit. Huic insuper Uenerationem seu Reuerentiam filiam fuisse dicunt, et Tricerberum canem regni custodem attribuunt. Quem aiunt tricipitem fuisse et inaudite ferocitatis, et cuncta uorantem. De quo sic tragedus Seneca, in tragedia Herculis furentis: *Post hec auari Ditis apparet domus: Hic seuus umbras territat Stigius canis, Qui terna uasto capita concutiens sono Regnum tuetur. Sordidum tabo caput Lambunt colubre, uiperis horrent iube Longusque torta sibilat cauda draco. Par ira forme* etc. Hec ego sic intelligenda existimo, cum iuxta Fulgentium Pluto latine sonet diuitias, et ideo Dispiter, quasi diuitiarum pater a latinis appelletur, et diuitias perituras in terris consistere, aut ex terris effodi clarum sit, et terra uocetur Opis, ut supra sepius dictum est, merito Pluto Opis dicitur filius. Uerum quoniam diuitie prime pro parte ex cultura terre patuere, nondum auro comperto, et Saturnus terram colere docuerit, Plutonis dictus est pater. Diuitiis ferrea ciuitas et custos Thesiphon ideo datur, ut ferreas auarorum mentes et truculentias eorundem circa custodiam et tenacitatem earum cognoscamus. Hanc ciuitatem intrare neminem iustum dicit Uirgilius: *Nulli fas casto sceleratum insistere limen* etc., ut appareat aut querere aut seruare diuitias absque iniustitia non posse. In hac ciuitate scribit Dantes noster obstinatis inferri supplicia, quibus nulla proximi caritas, nullusque fuit amor in Deum. Per aulam autem atque circumstantes multiplicium curarum anxietates, et augende rei labores execrabiles, atque perdendi formidines, quibus anguntur in diuitias hyulco tendentes gutture, intelligendi sunt. Currus autem circumitiones optantium ditari designat triplici uectus rota, ut labor circumeuntium periculum et futurorum incertitudo monstretur. Sic et equi trahentes tres esse dicuntur. Quorum primus Metheus dicitur, qui interpretatur obscurus, ut per eum intelligatur insana deliberatio acquirendi, quod minime oportunum est, qua trahitur seu impellitur cupidus. Secundus Abaster dictus est, qui idem quod niger sonat, ut appareat discurrentis meror et tristitia circa incumbentia fere semper pericula et pauores. Tertius Nouius nuncupatur, quem intellexere sonare tepentem, ut per eum aduertamus, quoniam ob timorem periculorum ardor feruentissimus acquirendi tepescat aliquando. Coniugium uero Proserpine quam supra habundantiam diximus, nulli dubium est cum diuitibus fieri, et potissime iudicio prospectantis uulgi, cuius sepe falsa est extimatio; arbitratur quidem sepe dum diuitis intuentur horrea plena, ibi habundantiam fore, ubi fames est, et peniuria, auaritia procurante. Ex hoc quippe coniugio nil gignitur, laudabile scilicet aut memoratu dignum. Cerberus, ut nonnulli arbitrantur, uerus fuit canis, triceps dictus, eo quod esset latratu sonorus, mordax nimium, et in tenendo fortissimus. Senserunt tamen ueteres, ut reor, sensus alios hac sub ueritate repostos, eo quod custos fingatur Ditis, et ideo cum pro Dite diuitie intelligende sint, ut premonstratum est, nullum earum rite dicemus custodem preter auarum; et sic pro Cerbero auarus intelligendus est, cui ideo tria descripsere capita, ut triplicem auarorum denotarent speciem. Sunt enim qui aurum cupiunt, et in omne lucrum etiam inhonestum uolentes irruunt, ut quesitum dissipent et expendant, qui si diuitiarum custodes dici non possint, pernitiosi tamen et damnosi sunt homines. Sunt qui maximo labore atque periculo suo congregent undique et quomodocunque, ut teneant, seruent atque custodiant, nec ex quesitis sibi prosint uel aliis, et hi hominum genus inutile. Sunt qui nullo suo opere, sed maiorum quesita sudoribus tam studiosa uigilantia seruent, ut non aliter quam alienum depositum contingere audeant; et hi segnes atque tristissimi sunt et Ditis custodis certissimi. Serpentes uero Cerbero additi, tacite atque mordaces auaritie cure sunt. Plutonem hunc insuper uocauere Orcum, ut in Uerrinis Cicero, dum dicit: *Ut alter Orcus uenisse Ethnam, et non Proserpinam, sed ipsam Cererem rapuisse uidebatur* etc. Quem ideo sic uocari dicit Rabanus, quasi receptorem mortium, quia recipiat quacunque morte morientes. Februum preterea dictum uolunt, non a febre, ut multi stolide arbitrantur, sed a lustro quodam sacro a ueteribus ei constituto, per quod Manes purgari credebantur, et hoc in mense Februarii fiebat, et inde mensis ille nomen sortitus est, quod a Macrobio in libro Saturnaliorum dicitur sic: *Secundum dicauit Februo deo, qui lustrationum potens creditur; lustrare autem eo mense ciuitatem necesse erat, quo statuit ut iuxta diis Manibus soluerentur* etc. His prelibatis, quid hec fictio hystorie tegat apponendum est. Refert ergo Lactantius de Plutone in libro Diuinarum institutionum sic: *Ergo illud in uero est, quod regnum orbis ita partiti sortitique sunt, ut orientis imperium Ioui cederet, Plutoni, cui cognomen fuit Agesilao, pars occidentis obtingeret, eo quod plaga orientis, ex qua lux mortalibus datur superior, occidentis autem inferior uideatur* etc. Theodontius autem paululum plenius de hoc inquit: Saturno scilicet Iouem, Neptunnum et Plutonem fuisse filios, qui eo mortuo cum eius partirentur imperium, contigit Plutoni iuniori in occiduam regni partem regnare, apud ea loca, in quibus postea mansere Molossi, secus inferum mare, et is a circumadiacentibus regno suo populis Orcus appellatus est, eo quod seuus et receptator scelestorum esset hominum, et quod ingenti cani suo, quem Cerberum appellabat, consuetus esset uiuos homines trucidandos apponere. Hinc Proserpinam uirginem Syculam, cum intercepisset, rapuit et in regnum deportauit suum, eamque sibi coniugem copulauit. Hec ille. Eusebius autem in libro Temporum hunc appellatum Aydoneum ait et, tempore Lyncei regis Argiuorum atque Ericthei Atheniensium, regnasse.
+
+Uenerationem filiam fuisse Plutonis Seruius affirmat. Theodontius autem hanc Reuerentiam uocat, dicens uenerari deos oportere, maiores autem homines reuereri; et quoniam ea, que hominibus exhibetur et non diis, Plutonis fuit filia, ideo Reuerentia non Ueneratio appellari. Ex qua autem concepta sit matre non habetur, cum Proserpinam sterilem fuisse omnes affirment. Hanc Honori nuptam Paulus et Theodontius dicunt, et ex eo peperisse Maiestatem, ut supra monstratum est. Ego ex hoc figmento id sentio quod intuor; diximus supra Plutonem diuitiarum deum, e quibus diuitiis oriri reuerentiam satis cernimus, cum reuerentia solis exhibeatur diuitibus, etiam si inertes, degeneres, inscii, priuatique sint homines, tante sunt apud mortales existimationis diuitie.
+
+Chyronem centaurum Saturni et Phyllare filium uoluere. Lactantius tamen dicit eum ex Pelopea conceptum; cuius originis talis extat fabula. Saturnum scilicet uenustate Phyllare captum eam intercepisse, et dum eius, ut ait Seruius, uteretur concubitu, interueniente Opi coniuge, confestim se uertit in equum, ne cognosceretur in culpa. Phyllara autem ex eo concubitu Chyronem concepit, peperitque animal, ab umbilico supra hominem, ab inde uero infra equum. Qui cum excreuisset, in siluas abiit, easque coluit. Huic aiunt a Thetide Achillem puerum commendatum, quem ipse nutriuit et docuit, et similiter Esculapium. Postremo cum eum uisitasset Hercules, casu factum est, ut una sagittarum eius Lerneo ueneno perlita super pedem eius caderet; attamen cum a parentibus fuisset genitus immortalis, ut Ochyroes filie uaticinium impleretur, quo predixerat eum optaturum esse mortalem, graui uexatus morbo mori cupiens, orauit Superos ut illi mori concederent. Quo concesso, ab eisdem in celum translatus est, et in zodiaco locatus et Sagittarius appellatus; et quoniam ualuerit auspicio, eo coram celestis ara apposita est. Ex his fictionibus Theodontius et Barlaam sensum exprimebant huiusmodi. Chyronem ideo Saturni filium dictum, quia circa agriculturam plurimum ualuerit, et quia ortorum adaquationem inuenerit, Phyllare dictus est filius, quasi Phyllidros, id est aque custos uel amator, eo quod ad irrigationem ortorum plurima uteretur. Quod autem in conceptione eius Saturnus a coniuge repertus uerteretur in equum dictum est, eo quod causam suam apud turbatam coniugem iustificauerit, dicens, quod ob id aliarum mulierum concubitum quereret, si forte filios masculos suscipere posset, cum sibi prolem melioris sexus ex ea conceptam ob promissum Tytano factum seruare non posset, et sic ob hoc eque agere uisum est, et inde equus, id est iustus. Alii uero uolunt fabulam a precedentibus causam habuisse. Nam cum uidissent illum mortales, ut dicit Ysidorus, hominum pariter et iumentorum medicinam inuenisse, hominis et equi filius dictus est, et Chyron denominatus, ut intelligeretur quia cyrugiam non physicam reperisset, que leui doctaque manu operatur; nam chyros grece manus est. Quod a sagitta Herculis uulneratus sit, hystoriographum dicunt, et cum letalem morbum arte sua aliquandiu curasset, uisum est amicis eum immortalem creatum, quem ueneni uis non occideret. Tandem cum uenisset in mortem, ob meritum uirtutis sue, quia iustissimus fuerit homo, ut in Yliade dicit Homerus, ad perpetuam sui nominis memoriam ab antiquis inter astra locatus est.
+
+Ochyroe filia fuit Chyronis ex quadam nynpha Cayci fluminis suscepta, ut ait Ouidius: *Ecce uenit rutilis humeros protecta capillis Filia Centauri, quam quondam nynpha Cayci Fluminis in rapidis ripis enixa uocauit Ochyroem , non hec artes contenta paternas Edidicisse fuit: fatorum arcana canebat* etc. Hec Esculapium orbi toto profuturum predixit, et patrem optaturum mortem, et se equam futuram. Que omnia euenere. Rei huius significatum potest esse, cum dicat Theodontius eam Thetim Achillis matrem fuisse, ideo in equam uersam dici, quia genuerit equum, id est hominem bellicosum, uti achilles fuit, a furore cuius et ipsta Thetis, ut dicit Leontius, aquarum dea nuncupata est. Equi autem ubique apud antiquos bellorum erant presagium, ut Uirgilius dicit: *Quattuor hic, primum omen, equos in gramine uidi Tondentes late campum, candore niuali. Et pater Anchises: bellum, o terra hospita, portas: Bello armantur equi, bellum hec armenta minantur* etc.
+
+Pycus, Auxonie rex, Saturni fuit filius, ut asserere uidetur Ouidius, dum dicit: Pycus in Auxoniis, proles Saturnia, terris Rex fuit, utilium bello studiosus equorum etc. Et Uirgilius: *Accepimus; Fauno Pycus pater isque parentem Te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus autor* etc. Hunc dicit Seruius a Pomona, pomorum dea, dilectum ac eius sortitum coniugium. Demum, ut ait Ouidius, cum die quadam uenaretur, a Circe, Solis filia, uisus et adamatus est, quam cum ipse paruipenderet, ab ea irata in auem sui nominis uersus est. Sane Ouidius a Seruio discrepat, Pycum uirum fuisse Cyrcis dicens, eumque dilexisse Pomonam, et ob id Cyrces, zelo commota, aurea illum tetigit uirga et in pycum auem mutauit. Huius autem fictionis effectus talis a Seruio arbitrari uidetur, Pycum scilicet regem eo in pycum auem mutatum dici, quia augur fuerit, et domi pycum habuerit per quem futura prenosceret, et sic in pontificalibus libris haberi. Nonnulli dicunt hunc Pycum Cyrcis fuisse uirum et, cum ob singulare studium domandorum equorum alias rudis esset homo, ab ea doctus eloquentissimus factus est. Qua eloquentia in commodum suum multos traxit agrestes, eosque sibi fecit obsequiosos, et ob id fictum eum in auem sui nominis fuisse conuersum. Est enim pyco aui inter alias proprietates hec, ut cum habeat longissimam linguam, estiuo tempore exquirit loca formicarum plena, et emissa inter eas lingua, patitur eas illam conscendere, et morsu prehendere; tandem cum illam formicarum plenam sentit, retrahit et adherentes una secum formicas, ex quibus sic pastus euolat. Sic Pycus rex, lingua, id est eloquentia, trahebat agrestes, qui formicis similes sunt, et in suum, ut dictum est, uertebat commodum. Augustinus autem, ubi De ciuitate dei, dato que ad hystoriam spectant, quasi poeticam fictionem floccifaciat incipit: *Exortum est Laurentum regnum, ubi Saturni filius Pycus regnum primus accepit. Et paulo post sequitur: Sed hec poetica opinentur esse figmenta, et Pyci patrem Stercen potius fuisse asseuerent, a quo peritissimo agricola inuentum ferunt, ut fimo animalium agri fecundarentur, quod ab eius nomine stercus dictum est. Hunc quidam Stercutium uocatum ferunt, qua autem ex causa eum Saturnum appellare uoluerunt. Certe tamen hunc Stercen seu Stercutium, merito agriculture fecerunt deum, Pycum quoque similiter eius filium* etc. Et sic uidetur per Augustinum ostendi Pycum filium non fuisse Saturni. Sane cum Pyci plures esse potuerint, et Augustino credimus Pycum quendam Stercen fuisse filium, et alium Pycum filium fuisse Saturni. Huius insuper inuentum lusoriam pilam in libro Naturalis hystorie Plinius asserit fuisse.
+
+Faunus Pyci fuit filius, ut Uirgilii testimonio patet, dicentis: *Accepimus; Fauno Pycus pater* etc. Hic etiam patri successit in regno. De quo dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum primo: *Quod ut Pompilius apud Romanus institutor ineptarum religionum fuit, sic ante Pompilium Faunus in Latio, qui et Saturno auo nepharia sacra Constituit, et sororem suam Sentam Faunam eandemque coniugem consecrauit. Quam ut Crispus Clodius in eo libro, quem grecescripsit, dicit, eo quod contra mores decusque regium clam uini ollam ebiberat, et ebria facta erat, uirgis mirteis ad mortem usque cecidit, postea facti penitens, cum desiderium eius ferre non posset, illi sacros detulisse honores. De Fauno uero hoc, et Fauna quod dii facti sunt uidetur testari Seruius sic: Quidam deus est Fatuclus, huius uxor est Fatua; idem Faunus, et eadem Fauna dicti autem sunt Faunus et Fauna a uaticinando, id est fando, unde et fatuos dicimus inconsiderate loquentes; ergo faune et fatue nomen quasi asperum* etc. Hec ille.
+
+Senta Fauna, ut proximo supra dictum est, filia fuit Pyci regis et coniunx Fauni, fratris sui, Lactantio teste. Et quicquid Crispus Clodius minus honestum de ea scribat, Gabius Bassus dicit eam Fatuam nominatam, quod mulieribus fata canere consuesset, ut Faunus uiris. Eandem Uarro scribit tante pudicitie fuisse, ut nemo illam, dum uixerit, preter suum uirum, mas uiderit, nec nomen eius audierit; et ideo mulieres illi in operto sacrificare consueuerant, et Bonam appellare Deam. Sed de hac Macrobius Saturnaliorum libro, autoritate Cornelii Labeonis, hanc Maiam dici dicit; eique sub nomine Bone Dee edem Kal. Maias dedicatam, eandem terram esse, et id occultiore sacrorum ritu doceri. Demum eam Opem, Bonam, Faunam et Fatuam pontificum libris appellari. Bonam quod bonorum omnium ad uictum causa sit, Faunam quod omnibus animantibus faueat, Opem quod eius auxilio uita constet, Fatuam a fando, eo quod non ante infantes partu editi, uocem edant, quam terram attigerint. Et quia, cum regali sceptro figuretur, sunt qui dicant eam Iunonis habere potentiam. Et alii eam arbitrari Proserpinam, eo quod illi porca ob depastas segetes sacrum fiat. Preterea eam non sororem et coniugem Fauni, ut quidam dicunt, sed filiam, eumque in amorem eius lapsum, et ob id, quod etiam oppressa uino, noluisset eius parere desiderio, ab eo uirgis mirteis cesam; tandem eo in serpentem uerso, cum ea concubisse creditum; et ob id in templo eius haberi uirgam mirteam nephas esset, et extentam supra caput eius uitem uideri, eo quod pater uino illam decipere tentasset. Quod in templo eius, suo nomine, non consueuit inferri, sed uas in quo uinum esset inditum mellarium nominari, et uinum nuncupari lac. Et serpentes in templo eius innocuos et impauidos apparere, et alia plura, quasi uelit hanc Faunam terram esse. Quas quidem ego ambages et circumitiones detestor et omitto libens.
+
+Faunos, Satiros, et Panes, atque Siluanos dicit Theodontius Fauni fuisse filios. Leontius uero dicebat Saturni. De quibus eo quod nullius nomen sciatur proprium, seu opus, inuicem tractare de omnibus necesse est. Faunos ergo et Satyros nemorum dicebant deos, et, ut ait Rabanus, uoce non signo ostendebant futura paganis exigentibus. Panes uero agrorum deos, et Siluanos siluarum, sed inproprie a poetis persepe unus pro altero assumpti sunt, ut Uirgilius facit: *Et uos, agrestum presentia numina, Fauni* etc. Hos etiam semones, seu semideos uocari ueteres uoluere, ut scribit Ouidius: *Sunt michi semidei, sunt rustica numina, Nynphe, Et Fauni, Satyrique et monticole Siluani: Quos, quoniam celo nondum dignamur honore, Quas dedimus certe terras habitare sinamus* etc. Hos ego nec Fauni, nec Saturni filios credam, cum homines isti, illi uero quodam modo animalia bruta sint, sed possibile forsan est circa Saturni tempora uel Fauni, ex eis ortus est error, et de eis primo recitationes inter mulierculas haberi cepte. De quibus tamen ab insignibus autoribus quedam miranda narrantur. Nam Pomponius Mela ultra Athlantem, Mauritanum montem, dicit noctu lumina uisa, et strepitus cimbalorum atque fistularum auditus persepe, nec die repertus quisquam, atque pro constanti habitum, hos Faunos esse atque Satyros, et huiusce generis animalia. Preterea dicit Rabanus Satyros homuntiones esse, et habere uncas nares, et cornua in frontibus, pedesque caprarum similes, et ex his unum a beato Antonio per solitudines Thebaidis, Paulum sanctissimum uirum heremiticam agentem uitam exquirente, uisum, atque ab eodem interrogatum respondisse, se mortalem et ex accolis heremi, unum ex his, quos stolido errore lusa gentilitas Faunos Satyrosque colit. Alii siluestres homines putant appellantque Incubones seu Ficarios. Ex quibus sic scribit Martianus, ubi De nuptiis Mercurii et phylologie: *Ipsam quoque terram, que hominibus inuia est, referuntur longeuorum chori, qui habitant siluas, nemora, lucos, lacus, fontes atque fluuios, appellanturque Panes, Fauni, Fones, Satyri, Siluani, Nynphe, Fatui, Fatueque uel Fantue, uel etiam Fane, a quibus fana dicta, eo quod soleant diuinare*. Hi omnes post prolixum euum moriuntur, ut homines, sed tamen et presciendi, et incursandi, et nocendi habent promptissimam potestatem. Hec Martianus. Hos autem dicit Aristotiles post annorum milia et Nynphas et Satyros perire. Nonnulli autem gentilium inter alias stultias suas in hanc deuenere, ut se horum mallent filios quam hominum dici, arbitrantes, dum matrum meretricia accusarent, sue nobilitati plurimum splendoris iniungere, ex quibus pauci apponuntur.
+
+Acis filius fuit Fauni et nynphe Symetridis, ut clare scribit Ouidius: *Acis erat Fauno nynphaque Semetryde cretus* etc. Ex hoc talis ab Ouidio fertur fabula. Quod scilicet Galatheam nynpham Syculam amauerit, et ab ea amatus sit, quam cum etiam diligeret Polyphemus ciclops, nec se diligi cerneret, eosque die quadam misceri inuicem uiderit, iratus in eos cursum rapuit; sed Galathea se mersit in undas impune, quia nynpha, Acis autem minus uelox a Ciclope captus atque dilaceratus est. Uerum precibus Galathee in flumen sui nominis miseratione deorum uersus est. Cui fabule Theodontius talem tribuit sensum. Dicit enim Ciclopem tyramnum apud Syculos fuisse, cui maximum erat pecus, lacte cuius plurimum eius augebantur substantie, et ideo Galatheam, id est lactis deam, amasse dicitur. Uerum Galatheam ideo amasse Acim dicit, quia ex humiditate lac procreetur. Sed cum aque Acis fluminis hanc habeant proprietatem, ut desiccent ubera potantium pecudum, non solum Ciclops ob id a flumine illo certo anni tempore amoueri greges iubebat, sed non nunquam per riuulos illud exinanire atque desiccare conatus sit, frustra tamen. Leontius uero dicebat Acim nobilem fuisse iuuenem diligentem Galatheam amasiam tyramni, et a tyramno captus in flumine necatus est, et sic dedit flumini nomen; Galathea autem, cum intrasset nauim, aufugit. Ego autem non credo hunc Fauni regis fuisse filium, sed forsan alicuius alterius nobilis uiri sic uocati, seu unum ex his fuisse, qui Faunorum filios dici maluere quam hominum.
+
+Eurimedon filius fuit Fauni, ut placet Statio in Thebaide, ubi dicit: *Proximus Eurimedon, cui pastoralia Fauni Arma patris, pinusque iubas imitatur equinas, Terribilis siluis: reor et Mauorte cruento Talis erit* etc. Hunc ego, ut de Aci dixi, non arbitror Fauni Laurentum regis fuisse filium, sed quoniam in siluis conuersaretur, ad extollendam progeniem suam, se Fauni finxit filium. Fuit enim hic, ut idem Statius ostendit, in bello thebano partibus fauens Ethioclis.
+
+Periuia filia fuit Eurimedontis, ut in Odissea scribit Omerus, dicens: {Nausithoon men prota Poeidamon enosikhthon Geinato kai Periboia, gunaikon eidos ariste, Ohplotate thugater megaletoros Eurumedontos} Que latine sonant : Nausitheum quidem prius Neptunnus terram mouens genuit. Et Periuia feminarum specie optima, iunior filia magnanimi Eurimedontis. Dicit autem Leontius Eurimedontem Gigantum fuisse dominum, et cum eis perisse; et sic esto in tempore cum eo, de quo dictum est, conuenire possit, non tamen eum credere cum patre Periuie idem esse, que Neptunno peperit Nausitheum, ut per Omerum monstratum est.
+
+Latinus Laurentum rex, Fauni regis et Marice nynphe Laurentis fuit filius, ut carmine patit Uirgilii dicentis: *Rex arua Latinus et urbes Iam senior longa placidas in pace regebat. Hunc Fauno et nynpha genitum Laurente Marica Accepimus* etc. Iustinus autem non Fauni filium, sed nepotem dicit ex filia. Scribit enim, redeunte Hercule ex Hispania, Gerione superato, Fauni filiam uitiasse, et ex eo concubitu suscepisse Latinum. Seruius autem refert secundum Esyodum eo in libro, quem Aspidopiam uocat, Latinum Ulixis et Cyrcis fuisse filium, quam nonnulli Maricam uocant; et inde de eo dicit dixisse Uirgilium: *Solis aui specimen* etc., eo quod Solis Cyrces fuerit filia; uerum dicit Seruius, quia temporum ratio non procedit; et ideo illud accipiendum esse Hyginii, qui ait Latinos plures fuisse, ut intelligamus poetam abuti, ut solet, nominum similitudine. Sed quicquid dicant alii, cum uniuersalis fama Uirgilio faueat, Latinum scilicet Fauni fuisse filium carmini eius obtemperandum est, credendumque Latinum Fauni fuisse filium. Est insuper et de matre Marica opinio uaria. Seruius autem de ea dicit: Est autem Marica dea litoris Miturnensium iuxta Lirim fluuium. Oratius: et innantem Marice Litoribus tenuisse Lirim. Quod si uoluerimus accipere uxorem Fauni Maricam, non procedit; dii enim topici, id est locales, ad alias regiones non transeunt; sed potest dictum esse per poeticam licentiam Laurente Marica, cum sit Miturnensium. Dicunt alii per Maricam Uenerem intelligi debere, cuius fuit sacellum iuxta Maricam, in quo erat scriptum PONTIE APHRAITE; hec Seruius. Hoc tamen dubium paucis potest absolui. Plures enim potuerunt esse Marice, ut supra de Latino etiam dictum est. Hic autem Latinus Laurentibus rex fuit, eo tempore quo Troia deleta est, habuitque Amatam Dauni regis Ardee sororem in coniugem, ut per Uirgilium patet. Uarro autem eo in libro, que De origine lingue latine scripsit, dicit Palantiam Euandri filiam eius fuisse uxorem, eumque uolunt profugum suscepisse Eneam, et, uti ex responso susceperat, Lauiniam filiam iam Turno filio Dauni promissam, dedisse uxorem. Quam ob rem bellum ingens inter Eneam et Turnum exortum est, in quo Latinum cecidisse dicit Seruius.
+
+Lauinia filia fuit Latini regis et Amate secundum Uirgilium, quam cum, Turno regi promissam, Latinus pater daret in coniugium Enee Troiano, ingens exortum est bellum, et, ut ait Seruius, in primo fere concursu Latinus occisus est; et sic patris dotata sanguine aduene coniugio iuncta est. Et cum uirum in eodem conflictu apud Numicum fluuium perdidisset, timens uictoris priuigni insolentiam, ex Enea pregnans aufugit in siluas, et, ut dicit Seruius, apud Tyrum pastorem diuertit, ibique peperit filium, quem Iulium Siluium Postumum appellauit, eo quod post patris funus in siluis natus esset. Hanc Ascanius postea reuocauit in regnum patrium, cum ipse secessisset in Albam a se conditam. Quod quidem cum regia indoles generoso mulieris in pectore ob aduersas res in nullo fracta esset, adeo integre conseruauit, ut, adulto Siluio, auctum quam diminutum potius resignaret. Eusebius autem in libro Temporum dicit hanc post Enee mortem Melampodi cuidam nupsisse, et ex eo concepisse filium, quem Latinum Siluium nominauit, qui etiam Latinus, Iulio Siluio mortuo, imperauit.
+
+Preneste Latini regis fuit filius, ut Solinus, ubi de Mirabilibus mundi scribit, uidetur asserere, et hunc ait Preneste etiam ciuitatem fecisse, et a suo nomine nuncupasse. Dicit enim sic: *Preneste, ut Zenodotus, a Preneste Ulixis nepote Latini filio* etc. De eo autem nil amplius legi. De Iunone, Neptunno et Ioue, Saturni filiis et eorum prosapiis insequentibus scribitur, ut huic octauo libello finis imponatur.
+Genealogie deorum gentilium liber UIII explicit feliciter.
+
+Mitiori iam celo partem posteritatis Saturni, quam cepissem, in Laurentum litus peregeram, et ecce, seu maris estu factum sit, seu occiduo impellente flatu, repente in Egeum usque mare delatus sum, et in conspectu Samos, iamdudum splendide insule, quasi iniectis ancoris, serenissime rex, firmatum me comperi. Ibi dum partim in celum usque delata uetustissimi templi semesa fastigia cernerem, et partim disiectas in frusta columnas mirabiles, euulsas e sedibus bases, dirutas testudines, equatas fere solo parietum longissimas alas, humo infixos tholos, et omnem ingentis, imo monstruosi edificii solutam compaginem atque ruinarum demersam cumulis, uepribus atque siluestribus arboribus, sua sponte nascentibus, muscoque occupatis turpi, mirabundus intuerer, mecumque perquirerem, cuius ob obsequium tam grandis potuerit euo suo moles extolli, sumptusque ueterum magnificos laudarem, uenit in mentem Samiam fuisse Iunonem, et a Samiis pre ceteris deitatibus honoratam, et euestigio comprehendi templum illud, olim inter cetera orbis mirabile et uetustissima fama celebre, eidem Iunoni ab incolis fuisse constructum. O quam grandes diuturnique labores exhausti, quot architectorum emuncta ingenia, quot pontificum instituta sacra, quot ingentium uirorum matronarumque ornatus appositi, ut dyabulo prestaretur obsequium, periere? Et hinc in cogitationem longiusculam perseuerans, emisso e profundissimo pectoris arcano suspirio, mecum inqui: *Erubescant miseri Christiani, quibus hac tempestate facillimum est, ut rem domesticam augeant, montium terebrare uiscera, maris et fluminum alueos uncis piscatoriis radere, Arthoas transire niues, Ethyopum experiri soles, Yperboreas fallere gryphes, Hyrcanas cursu superare tygres, Lybicos sopire serpentes, Marmaricos leones excludere, Occeanum sulcare ratibus, elephantos Yndos prostrare, et, si daretur iter, in celum usque transcendere! Heu, miser, quid defleo? Aliqua forte cum honestate possunt hi labores assummi; sed quid dicam, cernens pyrratica infestare maria, itinera obsidere, ianuas infringere, falsas signare tabellas, uenena porrigere, bella iniusta mouere, iustum sanguinem fundere, fidem frangere, insidias tendere, et in cunctos, dum modo suppetant uires, tyrannidem et uiolentiam exercere, ut ampliusculam possimus facere substantiam perituram. Ingemiscendum equidem est, et compatiendum cecitati nostre! Quid, queso, si detur cumulasse, quod cupimus, refert palatia erigere, thalamos ornare, equos ministrosque parare, conuiuia festosque dies ducere, auro, gemmis et purpura illustres apparere, alea ludere, posessiones amplissimas facere, uiridaria lacusque componere, in lasciuiam ire et inepte Ueneri maximos sumptus impendere, si noster honor, nostrum decus, nostra gloria ab indignoribus occupatur? Potuere gentiles in suam famam Iunoni tam ineffabile templum construere, Christiani Deo uero et Redemptori suo debitum persoluere negligunt*. Si classem in mare trahere, arma summere, naues conscendere, bellum hostibus catholice fidei mouere, imo inferre, uitam uulneribus mortique supponere, et saluatoris nostri Christi Ihesu paruulum terre spatium, in qua passus mortuusque breui iacuit tempore, effeminati recuperare, colere, uenerari ingrati inertisque nolumus, saltem templum, quod excederet cetera, ad quandam singularem honorificentiam impendendam, si christo pusillanimes nolumus, extolleremus Uirgini genitrici. Heu christiani nominis inexpiabile dedecus! Potuerunt insule unius et parue incole e montibus columnas excidere, ingentia euellere saxa, et in amplissimum opus deducere, architectos undique euocare precipuos, thesauros erogare suos, sudores impendere, ut in suam perniciem sempiternam Iunoni, scelestissimi hominis coniugi, plurimis inmixte lasciuiis mulieri, iracunde impatientique femine, inhonestorum hominum matri, templum insigne construerent, Christiani autem et miseri et tristi, auaritia perditi, sacre uirgini, Ihesu matri, cui nulla fuit libido, nulla peccati labes, uicium nullum, cui semper integra et illibata uirginitas, humilitas uera, incomparabilis sanctitas, et honestas laudanda pre ceteris, cui soli contigit diuina dispositione auribus celeste uerbum, angelo nuntiante, concipere, inmaculato utero illud idem, carnem factum, in partum usque seruare, mammis intactis et suis in ulnis, quem absque dolore peperat, uirgo educare, ignauia et auaritia obsistente, nequeunt utiles fructuososque labores impendere, quibus gentilium superemus opera. Non inficiar grande satis atque splendidum templum esse cor contritum et humiliatum; quod si sufficeret, frustra tot paruas fecissemus ecclesias. Nec equidem hoc suadeo tanquam gloriose Uirgini oportunum ipsa enim a dextris filii, agminibus angelicis circumdata, celi regina perenne solium habet in celis, sed ut nostra solum mostraretur affectio erga tam bene meritam matrem, erga mortalium spem certam et unicam, erga humani generis patronam, erga gratiarum pietatisque inexhaustum fontem, cuius profecto precibus adiuuamur, a periculis eripimur et in bona dispositione seruamur; et postremo confidentes in eam in eternam usque gloriam euocamur et ducimur, si meremur. Sed quid uerbis forte superfluis auras uerbero? Segnes puniet Deus, et auaros diuites dimittet inanes! Nos autem in propositum reuertamur. Dum igitur ruinas inspicio, nequeuntes auferre adhuc loci ueterem maiestatem, quin imo sua inextimabile magnitudine seruantes, satis aduerti a delatrice fortuna moneri, quoniam Iouis atque Neptunni, quos ex prole Saturni ex proposito in finem seruaueram, sermonem paululum differendum, ut Iunonis fabulosam progeniem in medium traherem, in qua et belligeri Martis omnis profusa continetur prosapia. Cuius inter strepitus atque furores queso, me mitis deus, qui Dauit docuit manus ad bellum, sua pietate deducat in pacem.
+
+Iuno, errore gentilium regina deorum, Saturni et Opis fuit filia, ante Iouem nata, eodem tamen partu. Fuit preterea et Iouis coniunx, ut dicit Ouidius: *Si genus aspicitur Saturnum prima parentem Feci Saturni sors ego prima fui* etc. Inde dicit Uirgilius: *Iunonem interea compellat Iuppiter ultro: O germana michi atque eadem gratissima coniunx* etc. Et alibi: *Ast ego, que diuum incedo regina, Iouisque Et soror et coniunx* etc. Educatam autem illam a Thetide dicit Seruius. Eamque Neptunnum educasse asserit Albericus. Sic Martianus illam dicit nutrisse Mercurium, Maie filium. Eam preterea regnorum atque diuitiarum faciunt deam. Sic et coniugii, ut scribit Uirgilius: *Iunoni ante omnes, cui uincla iugalia cure*. Et alibi: *Deuenient; adero et, tua si michi certa uoluntas, Coniugio iungam stabili propriamque dicabo* etc. Preterea et parturientibus preesse uolunt, ut per Plautum patet in Aulularia dicentem: *Perii mea nutrix obsecro te uterum dolet Iuno Lucina tuam fidem* etc. Sic et in Adelphis Terrentius parturientem ait dicere: *Miseram me differor doloribus, Iuno Lucina fer opem, serua me obsecro* etc. Illi insuper insignem currum et arma attribuunt, ut in Yliade demonstrat Omerus. Et ne deorum regina sola procedat, pedissequas illi XIIII nynphas ascribunt, ut in persona eius ait Uirgilius: *Sunt michi bis septem prestanti corpore nynphe* etc. Inter quas illi Yris precipue famulatur. Auem etiam pauonem in tutelam eius dixere, caude cuius, eam, Argi pastoris sui, occisi a Mercurio, oculos apposuisse dicit Ouidius. Uocant etiam illam preter Iunonem et reginam nominibus multis, ut puta Lucinam, Matronam, Curitim, Deum matrem, Fluoniam, Februam, Interducam, Domiducam, Unxiam, Cinthiam, Soticenam, Populoniam, et Proserpinam. Eamque dicunt comestis lactucis siluestribus Hebem filiam concepisse. Sic et percusso flore Martem. Ex Ioue uero uiro suo peperisse Uulcanum. Et alia de ea referunt plurima. Circa predicta, sicuti multa sunt, sic et multa dixere diuersi. Dicit autem Barlam Iunonem Saturni et Opis filiam arbitratos, qui Saturnum rerum opificem esse, et Opim materiam, et Iunonem terram credidere, uel aquam. Sic et Macrobius, ubi De somnio Scipionis, illam Iouis dicit esse sororem, quia ex eisdem seminibus, quibus Iuppiter, producta sit, cum Iouem celum asserat, et aerem dicat esse Iunonem. Quam ideo ante Iouem natam dicunt, quia cum Iuppiter ignis sit, et hec aer, non uidetur apud nos quod absque spiritu, qui aer est, ignis deduci possit in flammam, nec sublato aere usquam uiuere, et ideo oportunum aerem esse si ignem uelis, uel quod ignis motu aeris accendatur, ut in siluis locisque palustribus sepe uidimus contigisse; et sic aer natus ante quam ignis. Eam autem educatam a Thetide ideo fictum est, quia humiditate aque restauratur quicquid aeris extenuati in ignem uertitur. Eam autem educasse Neptunnum et Mercurium, ubi de eis fiet mentio exprimetur. Iouis autem coniunx ideo dicta est, quia sic aer celo seu igni supponitur. Seruius autem dicit Iouem aliquando pro igne et aere, et non nunquam, pro igne tamen summi. Sic et Iunonem pro terra et aqua, et aliquando pro aere solo, et ideo quando pro igne et aere accipitur Iuppiter, et Iuno pro terra et aqua, merito coniuges dicuntur, cum ignis et aer habeant agere, et terra et aqua pati; et sic superioribus in inferioribus agentibus suffragantibus supercelestibus corporibus apud nos cuncta gignuntur. Quando uero, ut idem Seruius ait, Iuppiter pro igne tantum et Iuno pro aere ponitur, tam ratione contiguitatis, quam etiam tenuitatis et leuitatis, similitudine fratres esse dicuntur. Theopompus uero in Cipriaco carmine, et Ellanicus in Dyospoltichia, dicunt Iunonem a Ioue uinctam cathenis aureis, et deprauatam incudibus ferreis. Quos nil aliud sentire uoluisse arbitror, nisi aerem a frigiditate et duricie terre deprauatum, cathenis aureis, id est, per continuatas lucis successiones igni iunctum esse. Tullius uero dicit circa hanc materiam sic: *Aer autem, Stoyci disputant, interiectus inter mare et celum Iunonis nomine consecratus, que est soror et coniunx Iouis, quod et similitudo est etheris, et cum eo summa coniunctio. Effeminarunt autem eum Iunonique tribuerunt, quidem nichil est mollius* etc. Reginam et deam regnorum atque diuitiarum insuper dixere Iunonem, quam Fulgentius uelato et capite et sceptrum manu tenentem designat, nil aliud, ut ipse, credo, uolentes ostendere quam, qua in parte regna consistant et diuitie. Diximus enim Iunonem terram esse, in qua regna mundi consistere satis patet. Ergo si ipsa in se regna tenet, regnorum regina est; quod quidem per sceptrum demonstratur. Et hac eadem ratione diuitiarum est dea; nam autem in uisceribus metalla omnia et preciosas lapides tenet, quod per uelatum caput ostenditur, aut in superficie segetes fructusque omnes et pecora, in quibus profecto consistunt diuitie terrenorum, ostendit et prebet. Coniugiorum autem deam uolunt, eo quod ut plurimum dote media eatur in coniugium, que dos iuris Iunonis est. Preterea Iunonem in aliquibus lunam esse credidere, eamque circa humanos actus multa posse, et potissime circa motus de loco ad locum, et hinc arbitrati sunt Iunonem puellas nubentes et de domibus parentum ad sponsos euntes per iter ducere, et inde Interduca uocitata est. Seu alia ratione, quia ueteri more nocte uirgines ad sponsos mittere consueuere, eis erubescentibus ire palam uirginitatem deponere; et quoniam luna dum luceret, ducatum prestare uideretur itineris, Interduca dicta est. Et quoniam hoc ducatu illas primo in domos uirorum uidetur deducere, etiam Domiduca dicta est. Et quoniam uirgines sub ducatu Iunonis uenientes ad limina sponsorum, ritu ueteri uariis unctionibus postes ungebant, Iuno ab unctionibus illis Unxia appellata est, et sponse deinde uocitate unxores; et deinde, ut dicit Albericus, eo uentum est, ut dicantur uxores. Parturientium autem deam ideo illam dixere dicit Fulgentius, quia diuitie, quibus ipsa preest, semper de se alias pariant, quod quidem non est simpliciter uerum de omnibus et semper; quin imo parturientibus dea dicta est, quia luna, quam idem cum Iunone uoluere a parturientibus sub Lucine et Iunonis nomine inuocari consueuit, et eius muneris esse dicebant, ut ait Macrobius, distendere et laxare rimas corporum, et meatibus uiam dare, quod est ad accelerandos partus salutare, et tunc uocitatur Artemia Grece, quasi aerem secans Latine. Currus illi ideo attributus est, ut per eum designetur circumitio aeris continua circa terram. Arma uero ideo illi data sunt, quod bellantibus et maxime diuitiarum et regnorum causa ea suadere aut prestare et preparare uideatur. Nynphas illi obsequiosas dicunt esse XIIII, ut noscamus totidem in aere accidentia uariis ex causis generari, ut puta Serenitas, Uentorum impetus, Nubes, Pluuia, Grando, Nix, Pruina, Ros, Coruscatio, Tonitruum, Yris, Cometes, Uapores incensi, et Nebula. Non nulli tamen alias describunt esse, dementes ex dictis aliquas et alias superaddentes, que terre uidentur contingentia, ut terremotus, exalantia ex terris incendia, et huiusmodi. Porro ex his que Iunoni famulantur familiarior describitur a poetis Yris, quam Taumantis fuisse filiam uoluere, id est admirationis, eo quod sit coloribus et apparitione mirabilis. Hanc enim Iunoni diuitiarum dea ideo attribuunt, ut per eius picturatam uariis coloribus curuaturam opum ornamenta designent, que quidem fulgore suo admiranda sunt, sic descendentia ut ascendunt, et uti hec tam pulchra repente dissoluitur, sic et diuitum splendores in momento resoluuuntur in nichilum. Uoluntque eam Yrim dici, quasi erim, quod certamen est, eo quod propter diuitias multa oriantur certamina. Et hinc aiunt quidam Yrim semper missam ad discordiam excitandam. Pauonem uero illi in tutelam tribuunt, ut qualitates ostendantur diuitum. Est enim clamosa auis pauo, in quo clamores, elatas uoces, iactantiam, boatusque intelligunt diuitum. Incolit et pauo tecta et edificiorum semper celsiora conscendit, ut appareat diuites preminentias omnes appetere, atque si non dentur arripere. Picta insuper penna nitet undique, et laudibus delectatur, et ad ostentationem sui adeo trahitur, ut erecta in girum oculata cauda, nuda atque turpia posteriora relinquat. Per que purpura diuitum, et uestis aurea, et inanis gloria, et futilis pompa, aures adulationibus patule designantur, in quas quotiens minus aduertentes incurrunt, euenit ut, quod forsan sordidum latere poterat, detegatur, et appareat splendore sub illo cor miserum, curis anxiis lacessitum, ignauia, stultia, morum ineptia, uiciorum spurcities, et non nunquam cadauera turpi marcentia tabo. Superest de nominibus et potissime de his, de quibus nil dictum est, ponere rationem. Uult igitur Tullius eam uocari Iunonem, quasi iuuans omnibus, quod proprium Iouis est. Rabanus autem dicit Iunonem, quasi ianonem, id est ianuam pro purgationibus feminarum, eo quod quasi portas matris natis pandat et nubentium maritis. Leontius autem dicit quod Iuno Grece dicitur Ere, quod quidem uenit ab era, quod est terra et fit mutatio E in E, et fit Era, cui mutata alpha in E fit Ere. Unde proprie Iuno terra est. Sotigena uero appellatur, eo quod mares societ iungatque connubio feminis. Sic et Populonia ob id quod ex coniunxionibus hominum atque mulierum a se factis populi procreentur. Et inde Cinthia, quod lune nomen est, Cynthia dicebatur, quod ipsa a uirginibus cingulum castitatis, dum uiris iungerentur, exolueret, quod, quicquid dicant isti, Ueneris hoc officium puto, quam, Alberico teste, dicebant Iunonem Domiducam in nuptiis sequi, eo quod Iunonis esset officium primo ad matrimonium spectantia agere. Ueneris uero uirum et uirginem in coitum iungere, et cingulum uirginitatis soluere, quod ipsi Ueneri tribuunt, et ceston uocant. Matrona uero dicitur, quia his tantum presit mulieribus, que uiris mature sint, aptisque conceptui, que et ipse etiam si non nubant matrone sunt, aut dici possunt, eo quod secundum etatem matres esse possint. Curitim uero dicit Albericus eam uocari, quasi regalem, uel fortem, uel potentem, uel, iuxta Seruium, a curru, eo quod bellantes curribus uterentur, quibus illam ratione cause bellorum preesse uolunt. Deum etiam matrem uocant, eo quod illam terram intelligant omnium matrem. Fluoniam autem dictam dicit Albericus a fluoribus seminum, seu quod feminas in partu liberet. Ego autem a menstruali mulierum fluxu, qui a luna causari a nonnullis creditur, dictam puto Fluoniam. Sic et a purgationibus Februam, quod feminas post partum secundis exeuntibus purget, et idem in menstruis; nam februo idem est quod purgo. Dicta sunt ea que sub aliquo figmento poetico quantum ad naturalem sensum abscondi posse uisum est. Restat dicere quid sub parte fictionum secundum hystoriam tectum sit. In hystoria quidem sacra legitur Iunonem ex Saturno rege et hominum genitam, et ab Ope Saturni coniuge uno et eodem partu cum Ioue, prius tamen, editam, eamque, ut scribit Uarro, apud insulam Samum prius Partheniam appellatam atque educatam. Et cum ibi adoleuisset, Ioui nuptam, et ob id Sami nobilissimum et antiquissimum fuisse templum, et in eo simulacrum Iunonis in habitu nubentis puelle figuratum, eiusque sacra anniuersaria nuptiarum ritu celebrari consueta.
+
+Hebes, ut ait Theodontius, filia fuit Iunonis, cuius rei talem idem Theodontius recitat fabulam. Apollinem scilicet Iunoni nouerce in domo Iouis patris sui parasse conuiuium, eique inter alia apposuisse lactucas agrestes, quas cum comedisset cum desiderio Iuno, illo usque tunc sterilis euestigio pregnans effecta est, et ex eo conceptu peperit Hebem. Que, quia formosa esset, a Ioue ad officium pincernatus assumpta est, et dea iuuentutis effecta. Tandem cum ipse una cum ceteris diis apud Ethyopes commensaturus iuisset, contigit quod, ministrante eis, Hebes, pocula, perque lubricum minus caute incedente, caderet, et casu, uestimentis amotis omnibus, in casu obscena Superis monstraret, quam ob causam factum est, ut illam ab officio pincernatus Iuppiter remoueret, et loco eius Ganimedem Laomedontis regis Troie fratrem sustitueret. Postremo Herculi Oeteo iam in numerum deorum assumpto illam iunxere coniugem. Omerus autem in Odissea eam ex Ioue conceptam dicit. Sane quoniam a Latinis poetis eam tantum Iunonis absque patre filiam habitam inuenio, Ioui non ascripsi. Quid autem ex fictione hac summendum sit, hoc arbitror. Dicebat uenerabilis Andalo Ioui, quem patrem Apollinis aiunt, inter signa Zodiaci duo attributa, que eius astrologi dixere domicilia, Sagittarium scilicet atque Pisces. Uerum Sole, id est Apolline, in Sagittario existente, Iouis domo, instante iam hyeme, Iunoni, id est terre, lactuce apponuntur siluestres, id est frigus intensum; nam lactuce siluestres, ut aiunt physici, frigidissime sunt; frigus autem circa terre superficiem agit, ut condensatis terre poris calor terre immixtus agat circa intrinsica terre, et terre humiditate calefacta, radices graminum atque plantarum aperire faciat, et humore repleat, ex quo turgescunt et pregnantes efficiuntur. Et sic Sole intrante Sagittarium ob frigus intensum terra efficitur pregnans, que in autumno sterilis uidebatur. Tandem adueniente tempore partus, id est uere nouo, Hebem parit, id est iuuentutem et rerum omnium renouationem, frondes, flores, et germina omnia ea emittuntur tempestate. Sic primo adueniente uere, quod calidum est et humidum, diis, id est supercelestibus corporibus, que, ut alias dictum est, secundum quorundam opinionem ex humiditate uaporum a terra surgentium pascuntur, pocula, id est humectationes, porrigere dicitur. Tandem adueniente autumno, in quo Sol incipit uersus solstitium hyemale tendere, id est ad Ethyopes, qui uersus antarticum sunt, uirentia omnia cessare, et frondes arborum cadere incipiunt, et sic Hebes, dum deteguntur que occultauerant frondes nudari dicitur, et obscena monstrare, et a pincernatu etiam remouetur, et Ganimedes substituitur, qui Aquarii signum dicitur, eo quod eo tempore pluuiosa sit hyemps et habundanter humidos propinet uapores syderibus. Quod autem Herculi iungatur coniugio ideo fictum credo, quia iuuentus, id est uiriditas perpetua, semper iuncta sit clarorum uirorum operibus, nec illa nedum in mortem, sed nec in senium cadere permittat.
+
+Martem sunt qui uelint Iouis et Iunonis filium, sed Ouidius, ubi De Fastis, eum Iunonis absque patre filium tantum esse demonstrat. Dicens, quod Iuno turbata, eo quod Iuppiter ex se ipso tanto, nullo mulieris adhibito obsequio, Mineruam procreasset, Occeanum querebat, sumptura consilium, qualiter et ipsa absque uiri commixtione posset filium concipere atque parere, et cum fessa secus fores Flore dee coniugis Zephyri quieuisset, a Flora quorsum pergeret interrogata, narrauit. Cui Flora, si Ioui esset occultum, promisit auxilium salutare, eamque, cum iurasset per undas Stygias se nemini dicturam, docuit in campis Oleneis florem esse, quo tacto, confestim absque uiro conciperet. Quod experta Iuno, illico absque uiro concepit et peperit filium, quem Martem appellauit. Alii uero dicunt quod Iuno, percussa uulua, Martem concepit. Hunc omnes ferocissimum deum et armigerum dicunt, et ob id bellis armisque preesse asserunt. Describit illi Statius in Thebaide regionem, domum atque ministros, sic dicens: *At Tracum Cylenius arua subibat; Atque illum hyberne labentem cardine porte Tempestas eterna plage pretentaque celo Agmina nymborum primique aquilonis hyatus In diuersa ferunt: crepat aurea grandinem ulta Palla, nec Arcadii bene protegit umbra galeri. Hic steriles delubra notat Mauortia siluas. Horrescitque tuens* etc. Et designata non absque misterio regione, domum describit atque familiam, dicens: *Ubi mille furoribus illi Cingitur aduerso domus immansueta sub Hemo*. Ferrea compago laterum, ferro arta teruntur Limina, ferratis incumbunt tecta columnis. Leditur aduersum Phebi iubar, ipsaque sedem Lux timet, et durus contristat sydera fulgor. Digna loco statio: primis salit Impetus amens E foribus cecumque Nephas Ireque rubentes, Exanguesque Metus, occultisque ensibus instant Insidie, geminumque tenens Discordia ferrum. Innumeris strepit aula Minis, tristissima Uirtus Stat medio, letusque Furor, uultuque cruento Mors armata sedet, Bellorum solus in aris Sanguis, et incensis qui captus ab urbibus ignis. Terrarum exuuie circum et fastigia templi Capte insignibant gentes, celataque ferro Fragmina portarum bellatricesque carine, Et uacui currus protritaque curribus ora, Pone etiam gemitus: adeo uis omnis et omne Uulnus; ubique ipsum, sed non usquam ore remisso Cernere erat, talem diuina Mulciber arte Ediderat; nondum radiis monstratus adulter Feda catenato luerat conubia lecto etc. Preteria eius dicunt Bellonam fuisse sororem, quam currui eius attribuunt aurigam, ut idem Statius testatur, dicens: *Ipse subit curru, diraque aspergine latos Mutat agros, spolia a tergo, flentesque caterue: Dant silue nixque alta locum, regit atra iugales Sanguinea Bellona manu longaque fatigat Cuspide* etc. Et ut incessus eius ferocitas ostendatur omnis, dicit et alibi Statius idem: *Comunt Furor Iraque cristas, Frena ministrat equis Pauor armiger; at uigil omni Fama sono, uarios rerum succincta tumultus Ante uolat currum, flatuque impulsa gementum Alipedum trepidas denso cum murmure plumas Excutit: urget enim stimulis auriga cruentis Facta, infecta loqui, curruque infestus ab alto Terga comasque dee Scithica pater increpat hasta* etc. Hunc insuper tam dirum tamque cruentum deum amantem fuisse uolunt, et inter alias ab eo dilectam Uenerem Uulcani precipue dicunt, et eius usum concubitu. Ex quo talem fabulam Omerus UIII recitat Odissee. Dicit enim Martem supreme Uenerem dilexisse, et cum ei aliquando misceretur, a Sole uisus, Uulcano Ueneris coniugi accusatus est, qui clam catenas inuisibiles circa lectum suum apposuit, finxitque se Lemnum ire, quod arbitratus Mars accessit ad Uenerem, et cum nudi lectum intrassent, et se fallaciis Uulcani iam captos aduerterent, rediit Uulcanus ex composito. Qui cum ob illatam iniuriam clamaret, aduenere dii, et inter alios Neptunnus, Mercurius et Apollo, dee uero ob uerecundiam non uenerunt, et cum omnes riderent, captos nudosque uidentes, solus Neptunnus pro captiuis interpellauit, ac tam diu orauit, donec Uulcanum in suas preces flecteret, et captos liberari faceret. Huic insuper tam acri deo lupum attribuunt in tutelam, et ex auibus picum. Sic etiam ex herbis gramen. Multa etiam de hoc recitantur, que suis seruata locis nunc omittere censui, ut quid contegant que dicta sunt deducamus in medium. Ueteres Iouem Martis patrem ideo uoluere, ne adeo filius degener uideretur a patre, mitem quippe atque benignum Iouem sepe diximus, ubi Mars crudelis atque immitis est. Iunonem autem Occeanum petere, et Flore consilium summere, ad colorandam originis rationem quam ob aliud positam reor, et ideo florem Olenium seu in campis Oleneis natum menstruum existimo, quod solum femine patiuntur, eiusque feditatem ipse uocabuli pulchritudine conantur tegere, florem uocantes suum, quem ex Oleneis aruis ideo dicit Ouidius, seu quia olidus sit, seu quod ex olido manet loco. De quo sic scribit Ysidorus: *Mulier solum animal menstruale est, cuius cruoris tactu fruges non germinant, acescunt musta, moriuntur herbe, amittunt arbores fetus, ferrum corrumpit rubigine, nigrescunt era, si qui canes ederint, in rabiem efferantur, glutinum aspalti, quod nec ferro, nec aqua dissoluitur, cruore ipso pollutum dissoluitur* etc. Cuius igitur si sane considerentur effectus, ex alia nulla materia tam seuum animal tam immane creari poterat, ut cum genitore genitum conueniret. Marte, id est bello furente, nedum non germinent fruges, sed nec seruntur; ubi bellicus personet furor, uineta negliguntur, et sic in acetum uersa uidentur, moriuntur herbe presse discursibus, fructus aruorum pereunt omnes, agentibus uiolentiis atque rapinis, ferrum iniquo attritum usu consumitur, era decolorantur et arua sanguine occisorum, castra sequentes in nimiam occupandi rabiem efferantur, dissoluuntur, aut seua pugna aut longis obsidionibus menia ciuitatum, oppida et arces excelses, et quicquid hominum seu etiam nature arte munitum est; bene ergo conuenit cum semine fructus. Seu alia ratione Iunonis dicetur filius, quam sepe terram diximus et regnorum atque diuitiarum dominam, cum ambitione hominum insatiabili circa talia litigia, iurgia, dissensiones oriantur et bella. Si autem ad percussionem genitalium Iunonis intueri uoluerimus, dicemus tunc illa percuti, quando appetitus ad superflua excitatur, ex quo questio sepissime oritur, per quam et in bellum non nunquam itur, et sic Mars nascitur. Is igitur sic genitus quod apud Bystonas Tracesque habitet, ut describit Statius, euidenti ratione cognoscitur. Sub Arthoo quidem cardine, eo quod frigidissima sit regio, qui ibidem nascuntur sunt homines sanguine pleni, nec hoc a natura discretissima frustra factum; exangues enim frigori non possent obsistere; sunt hi sanguine abundantes obtruncatores ciborum, uini ingurgitatores immoderati, consilio segnes, fraudibus copiosi, in precipitia faciles, clamosi, furiosi, nil nisi per certamen optantes, sanguinis prodigi, et ridentes uulnera, que omnia Marti competunt; quam ob rem apte apud tales eius regia descripta est; tempestatum agminumque nymborum, et stridentium aquilonum et grandinum circumdata, ut sentiamus impetus, furores, rabiem, atque rumores et tumultus uacantium bellis. Preterea ferrea describitur domus, ut locorum munitiones, circa que bellum geritur, sentiamus, que ferree sunt, id est armatorum hominum plene, et gladiorum atque telorum; que quidem, eo quod in malum ut plurimum agantur, solis contristant iubar, quia in bonum lux creata sit. Insuper radiorum solis ab armis reflexorum aliquantulum liuescit splendor, ex qua liuedine aurea solis lux tristari et offuscari paululum uidetur. Demum ex ministris Martis primus ex regia prosiliens Impetus est, quo impatientes miseri postquam uerbis semina belli uidentur iniecta, ad arma discurrimus, et hunc cecum sequitur Nephas, eo quod dum furioso agimur impetu, aufertur omnis rationis animaduersio, qua sublata inconsiderate itur in homicidium, in incendium, in dispersionem bonorum et ruinas urbium; et sicuti rotatus ignis in ampliorem deducitur flammam, sic et inchoatum facinus, iras acuit et accendit male agentium animos; quos ideo rubentes describit, quia facies irati hominis ignea uideatur, seu quia ex incenso sanguine oriantur. Sunt preterea hac in domo Martis, que ubicunque bellum geritur intelligenda est, exanguis Metus, quos ideo exangues dixit, quia consueuerunt pallere metuentes, eo quod sanguis totus reuocatus ad cor metuentis, liquerit partes exteriores exangues. Qui quidem metus, cum dubius sit euentus belli, non solum segnes occupat, sed aliquando strenuos pugiles atque duces uariis agentibus causis. Sunt et ibidem Insidie, ideo tectos gerentes gladios, ut intelligatur insidiatis fraus; circa has plurimum artis oportet habere duces, cum nil palam nisi maximo suo commodo insidiantes faciant. Dicit et inter Martis ministros esse Discordiam duplici gladio accinctam, ut sentiamus cum in hoc ueniunt homines, ut non eque sentiant, sed in diuersas tendant sententias, ab hac animorum diuersitate unicuique parti arma suaderi et bellum in reliquam. Sunt et ibi innumerabiles Mine, que inflatorum hominum tela sunt, adeo ut non nunquam his tantum conficiantur bella, cum sepe minus faciunt homines qui magna minantur. Sic et ibidem tristissima Uirtus est, quod ideo dicit, quia esto homo bellorum sit oculatus plurimum, sit robustus, et ualens, sit audax et aduersus incumbentia fortis, et constans, quoniam he uirtutes in effusionem sanguinis, in dirutiones urbium, in predam tendunt, tristes esse uidentur, eo quod in aliorum tristitiam operantur. Est cum aliis et letus Furor, et hoc ideo, quia sepissime bellis interueniat, quem letum dicit, eo quod inter plenos cibo et potu et hinc letos, oriri consueuerit. Raro enim ieiuno stomaco furentes cernimus. Mors etiam inter hos armata est, et cruento uultu, uolens per hoc intendere crebras occisiones que in bellis fiunt, et sanguinis amplam effusionem, dum illam armatam et cruento uultu describit. Superest et ornatus templi, qui omnis tendit ad ostendendam uictorum miseriam et triunphantium gloriam, qui quoniam satis patet omittendus est. Sic et Bellona de qua satis supra dictum est, ubi de Minerua armigera. Superest de incessu Martis pauca dicere, cuius initium a furore et ira, qui eius comunt cristas, esse uidetur, quod his urgentibus absque impetu esse non potest, et hoc supra descriptum est, sed hos ideo Martis comere, id est ornatas reddere cristas, id est arma, dicit, ut intelligamus quod cum arma ad inferendam et peragendam pugnam facta sint, tunc splendida uidentur cum impetuose operantur. Nam in segni et miti milite flere dicuntur. Pauorem autem dicit equos Marti parare, et eius esse armigerum, eo quod seu aduenientium hostium, seu circa strepentium timore equos summamus et arma. Fama autem equos Martis, id est aduenientis belli, precedit, fere semper facta et infecta referens, que omnia a timidis expectantibus creduntur facile et augentur. Hunc tam immanem trucemque uirum amore Ueneris fuisse implicitum uolunt, seu uelint armigerorum morem, seu naturalem huius passionis uim, seu hystoriam sub fictionis huius fabule tegere, de quibus omnibus tangentes expediemur paucis. Bellicosos homines hac urgeri peste multos legimus. Centauri uolentes Perithoi coniugem rapere, bellum cum Lapithis habuere. Nessus ob dilectam nimium Deyaniram ab Hercule occisus est. Et Hercules ipse monstrorum domitor amori Yolis succubuit. Sino Iouis ineptias potius quam amores. Initium discordie Agamenonis et Achillis subtracta ab Agamenone Achilli Briseida causa fuit. Pyrrus ob nimium dilectam Hermionem Horestis gladio periit. Sanson uictus amore Dalile orbatus est et in seruitutem redactus. Dauit ob amorem Bersabee Dei oblitus adulterium commisit et homicidium. Salomon ob Egyptiam, cultu ueri Dei omisso, ydolis immolauit. Cleopatra Antonium funditus deprauauit. Quid multa ex antiquis referam ? Uidi ego duces bellorum plures, dummodo suaderet etas adeo mulierum quarundam amore deperditos, ut fere uideretur monstrum, tam grandem muliebris amoris mollitiem inter tam continuas et asperas bellorum curas in eodem pectore simul posse consistere, quod uolentes ueteres sub fictione uelare hunc fabulam bellorum patris et lasciuiarum matris condidere. Si autem acutius uelimus sensum huius fictionis excutere, arbitror intelligi posse pro Uenere concupiscibilis appetitus, Uulcano ignis deo, id est, calori naturali, matrimonio, id est indissolubili uinculo alligatus; hic more ignis dum in maius incendium nititur, Martem tanquam feruentissimum amare dicitur, et ab eo tanquam sibi simile amatur, et in idem desiderium iunguntur lasciuientes, quod a Sole, id est a sapiente uiro dum cernitur redarguitur, et excedens iusto calori accusatur. Uerum dum incontrarium, feruor inordinate concupiscientie fertur, fit ut occultis uinculis, id est cogitationibus atque delectationibus lasciuis artius alligetur insipiens, a quibus effeminatus solui non possit, et iam palam factis obscenis commixtionibus a sapientibus rideatur. Neptunnus autem qui solus pro captiuis interponitur, lasciuio feruori contrarius effectus est. Quo uti ab aqua ignis, sic ignominiosus amor extinguitur, et dum uelit qui patitur catenata ratio relaxatur. Leontius dicebat Omerum non solum hos intellectos habuisse, quin imo cum illis hystoriam etiam recitasse. Uulcanum scilicet Iouis et Iunonis filium et Lemni dominum Uenerem Dyonis filiam speciosissimam mulierem habuisse coniugem; qui cum esset forma turpis homo et speciosissimum iuuenem haberet armigerum, quem dicit opinione quorundam Neptunni fuisse filium, contigit ut a Uenere coniuge diligeretur, et in eius iret concubitum. Quod cum clam ad aures peruenisset Uulcani, uoluit ante uidere quam credere, et dum se longe iturum finxisset, incautos inuicem cepit amantes. Sed armiger claudi manus fugiens euasit facile. Ipse autem cum perdite amaret coniugem, in eam seui aliquid agere ausus non est, a querelis tamen nequiuit desistere Quas Neptunnus patruus intuitu filii longa persuasione sopiuit. Huic his explicitis ideo attribuitur currus, quia more ueteri pugnantes curribus uterentur. Lupus uero ob id illi dicatus est, quia rapax et ingluuiosum sit animal, ad insatiabilem uoracitatem sequentium castra monstrandam. Cui ideo picus attribuitur auis, quia ut plurimum bellorum homines auguriis et auspiciis intenti sint, et quia ex quibuscunque contingentiis confestim omina summant. Seu quia, uti rostro picus assidua percussione etiam robora penetret, sic et armigeri continua demolitione aut certaminum continuatione, menia penetrent ciuitatum. Gramen autem illi ideo sacrum dicit Albericus, quia hec herba, secundum Plinium, ex humano sanguine procreetur, et inde ut idem dicit, Romani rem bellicam agentes, Marti sacrum facturi aram construebant gramineam; quod ego ridiculum reor, ut gramen ex sanguine tantum humano oriatur, sed aliunde illud Marti dicatum habuisse originem puto; nam cum consueuerint belligeri homines in expeditis locis libentius castra locare, et ob id ut plurimum in locis gramineis, que ex consulto ab agricultoribus non coluntur, eo quod in se gramen omnem terre humorem attrahat, et satis nullum uel modicum linquat, a Romanis et forsan a priscis inuentum est, ad ostentationem uirtutis benemeriti pugnatoris, eos herba graminea coronare, qui armorum ui castra primi intrassent hostium. Martem preterea et aliis uocauere nominibus, ut Mauortem, et Gradiuum ob id, ut ait Rabanus in libro De origine rerum, quia per uiros bellatur, ut sit mas martis; et paulo post dicit: item Martem quia effectorem mortium; nam a Marte mors nuncupatur. Gradiuum ideo quod gradatim bello inferantur qui pugnant aut quod impigre gradiuntur etc. Mauortem autem sunt qui dicant eum dictum, quasi magna uertentem, quia ob bellum maxima conterantur. Sane ut appareat poetas suis in fictionibus phylosophos imitari, libet apponere quid de Marte senserint olim astrologi, et is potissime qui maximi apud eos nominis fuit Albumasar. Est autem Mars iuxta huius sententiam natura igneus, calidus et siccus repentinus, laudis et glorie cupidus, iracundus, iniqui iudicii, depredator, callidus, scelestus, impius, incostans, improuidus, preceps, incompositus in loquendo atque obscenus, in respondendo festinus, ferox, incontinens, proteruus, ornamentorum dilector, religionum spretor, infidus, mendax, periurus, malorum operator assiduus, dissipator bonorum, instabilis, et obstinate pertinacie, inuerecundus, laboriosus, impiger, derisor, fornicator, et fedi coitus appetitor. Significat iuuentutem, fortitudinem, ignem, combustiones, militiam et societates regum, instrumenta bellica, latrocinia, ruinas, abscisiones uiarum, torturas, captiuitates, timores, iurgia, iniurias, curatores uulnerum, magisteria ferri, effosores sepulcrorum, nudatores cadauerum, et similia. Ex quibus facile comprehenditur, quantum poesis cum phylosophia conueniat. Que quidem, rex inclite, nolo propter te putes apposita; iam diu auditu cognoui, quoniam astris familiarissimus esses et eorum optime nosceris proprietates, sed ut his obsequerer, qui, te preter, hec forsan lecturi sunt.
+
+Cupido, ut ait Tullius in libro De naturis deorum, Martis et Ueneris fuit filius. Quem insipide ueteres modernique ingentis potentie deum uolunt. Quod satis patet carmine Senece tragedi, qui de eo in tragedia Ypoliti sic dicit: *Et iubet celo Superos relicto Uultibus falsis habitare terras: Thessali Phebus pecoris magister Egit armentum, positoque plectro Impari tauros calamo uocauit. Induit formas quotiens minores Ipse qui celum nebulasque ducit: Candidas ales modo mouit alas* etc. In quibus satis, quam grandis sit Cupidinis potentia, designatur. Nec minus ostenditur ea in fabula, quam de eo refert Ouidius; dum illum dicit ob Danis pulchritudinem Apollinem Phytonis uictorem aurea uulnerasse sagitta et Danem plumbea, ut amaret ille hanc, illa autem hunc haberet odio. Eius autem formam sic describit Seruius: *Etate puerum, nudum, et alatum, et accinctum pharetra, arcum sagittasque gestantem*. Rabanus addit et facem. Franciscus autem de Barbarino non postponendus homo, in quibusdam suis poematibus uulgaribus, huic oculos fascea uelat, et gryphis pedes attribuit, atque cingulo cordium pleno circundat. Apuleius autem, ubi De asino aureo, eum describit formosissimum dormientem sic: *Cum uidelicet capitis aurei genialem cesariem, ambrosiam temulentiam, ceruices lacteas, genasque purpureas, pererrantes crinium globos decoriter impeditos, alios ante pendulos, alios retropendulos, quorum splendore nimio fulgurante et ipsum lumen lucerne uacillabat per humeros uolatilis dei, penne roscide micanti flore candicant, et quamuis alis quiescentibus eximie plumule tenelle ac delicate tremule resultantes inquiete lasciuiunt, ceterum corpus glabellum atque luculentum, et quale peperisse Uenerem non peniteret* etc. Refert preterea Auxonius ex hoc fabulam satis longo carmine scriptam, quam pictam ait Treuiris in triclinio Zoyli; Cupidinem scilicet inter myrteta Herebi casu euolasse, quem cum cognouissent Heroides mulieres, eius ob causam dira supplicia, et inhonesta desideria atque mortes passe, facto agmine confestim in eum surrexere, et frustra conantem exercere uires, eum cepere, atque in excelsam ibidem myrtum cruci affixere, suas inde pendenti ignominias inicientes, quas inter dicit et aduenisse Uenerem increpantem eum eique Uulcani catenas improperantem, et supplicia seua minantem; quibus commotis aliis, remissis suis iniuriis, a Uenere ueniam illi impetrauere, eumque sustulere de cruce, et ipse euolauit ad Superos. Referuntur et insuper plura, quibus omissis, dictorum perscrutandus est sensus. Fuisse enim Cupidinem Martis et Ueneris filium et insignem pulchritudine lasciuique moris satis possibile reor. Uerum de hoc minime sensere fingentes, et id circo quis talis ex his oriri potuerit inter opiniones maiorum inuestigandum est. Est igitur hic, quem Cupidinem dicimus, mentis quedam passio ab exterioribus illata, et per sensus corporeos introducta et intrinsicarum uirtutum approbata, prestantibus ad hoc supercelestibus corporibus aptitudinem. Uolunt namque astrologi, ut meus asserebat uenerabilis Andalo, quod, quando contingat Martem in natiuitate alicuius in domo Ueneris, in Tauro scilicet uel in Libra reperiri, et significatorem natiuitatis esse, pretendere hunc, qui tunc nascitur, futurum luxuriosum, fornicatorem, et uenereorum omnium abusiuum, et scelestum circa talia hominem. Et ob id a phylosopho quodam, cui nomen fuit Aly, in Commento quadripartiti, dictum est, quod quandocunque in natiuitate alicuius Uenus una cum Marte participat, habet nascenti concedere dispositionem phylocaptionibus, fornicationibus atque luxuriis aptam. Que quidem aptitudo agit, ut quam cito talis uidet mulierem aliquam, que a sensibus exterioribus commendatur, confestim ad uirtutes sensitiuas interiores defertur, quod placuit; et id primo deuenit ad fantasiam, ab hac autem ad cogitatiuam transmittitur, et inde ad memoratiuam; ab istis autem sensitiuis ad eam uirtutis speciem transportatur, que inter uirtutes apprehensiuas nobilior est, id est ad intellectum possibilem. Hic autem receptaculum est specierum, ut in libro De anima testatur Aristotiles. Ibi autem cognita et intellecta, si per uoluntatem patientis fit, in qua libertas eiciendi et retinendi est, ut tanquam approbata retineatur, tunc firmata in memoria hec rei approbate passio, que iam amor seu cupido dicitur, in appetitu sensitiuo ponit sedem, et ibidem uariis agentibus causis, aliquando adeo grandis et potens efficitur, ut Iouem Olympum relinquere, et tauri formam summere cogat; aliquando autem minus probata seu firmata labitur et adnichilatur; et sic ex Marte et Uenere non generatur passio, sed, secundum quod supra dictum est, homines apti ad passionem suscipiendam secundum corpoream dispositionem producuntur; quibus non existentibus, passio non generaretur, et sic large summendo a Marte et Uenere tanquam a remotiori paululum causa Cupido generatur. Sane in excusationem sue imbecillitatis hanc pestem mortales miseri pressi passione hac potentissimum finxere deum, quos in Ypolito Seneca poeta tragicus detestatur, dicens: *Deum esse amorem turpi seruitio fauens Finxit libido, quoque liberior foret Titulum furori numinis falsi addidit, Natum per omnes et celerem terras uagum Ericina mittit; ille uolans per celum Proterua tenera tela molitur manu Regnumque tantum minimus in superis habet. Uana ista demens animus asciuit sibi Uenerisque numen finxit atque arcus dei. Quisquis secundis rebus exultat nimis Fluitque luxu* etc. Hunc insuper puerum fingunt, ut etatem suscipientium passionem hanc et mores designent; iuuenes enim ut plurimum sunt, et more puerorum lasciuiunt, nec satis sui compotes, quo passionis impellit impetus, potius quam quo ratio iusserit, efferuntur. Alatus preterea dicitur, ut passionati instabilitas demonstretur; facile enim credentes cupientesque de passione in passionem euolant. Arcum atque sagittas ideo ferre fingitur, ut insipientium repentina captiuitas ostendatur; nam in ictu fere oculi capiuntur. Has aureas esse dicunt et plumbeas, et aureis amorem, plumbeis autem odium inferri, ut amantium ostendatur opinio. Uolunt enim nonnulli ob passionem hanc iuuenes alias torpentes et exotici, in uirtutem moresque claros conari, facetiis et urbanitatibus uacare, lautos comptosque incedere, cantu et choreis delectari, liberales effici, et huiusmodi que ad splendorem uite uidentur spectare, et ideo auream hanc, quia splendidum aurum sit, et uice uersa plumbum, eo quod graue et quodam modo iners metallum uideatur et obscurum, habet odium procreare, ex quo tristitia et animorum afflictio nascitur, et iuuenum torpor, eo quod intra limen teneantur, metu seu cogitationibus grauentur noxiis, et huiusmodi. De gestis autem reliquis in Phebum et Danem, ubi de Dane supra dictum est. Facem autem id illi superaddunt, ut ostendatur quia hec passio non nunquam tanto feruore incendat patientium animos, ut illos non solum ad suspiria cogat, sed etiam in anxietatem exustioni similem impellat. Oculos uero illi fascia tegunt, ut aduertamus amantes ignorare quo tendant, nulla eorum esse iudicia, nulle rerum distinctiones, sed sola passione duci. Pedes autem gryphis illi ideo apponuntur ut declaretur quoniam tenacissima sit passio, nec facile inerti impressa ocio soluitur. Eum cruci affixum, si sapimus documentum est, quod quidem sequimur, quotiens animo in uires reuocato, laudabili exercitio molliciem superamus nostram et, apertis oculis, prospectamus quo trahebamur ignauia. Quod si ceperimus nec perficiemus, erit error nouissimus peior priore.
+
+Uoluptas, ut ait Apuleius, Cupidinis atque Psycis filia fuit, cuius generationis fabula supra, ubi de Psyce, latissime dicta est. Cuius figmenti ratio aperietur facile. Cum enim contingit nos aliquid optare, et optato potimur, procul dubio obtinuisse delectamur; hanc delectationem prisci uoluptatem uocauere.
+
+Enomaus rex fuit Elydis atque Pise, et, ut Seruio placet atque Lactantio, Martis fuit filius. Sane ego bellicosum fuisse hominem arbitror, et ob id fictum Martis filium. Constat enim eum aduersus Pelopem bellum habuisse, et a Pelope superatum, et cum secum uenisset in pacem, eidem Hyppodamiam filiam suam concessit in coniugem.
+
+Hyppodamiam dicit Seruius filiam fuisse Enomai regis, et cum formosissima peteretur a multis, essentque Enomao uelocissimi equi, ut qui ex uentorum flatu creati fuerant, ab Enomao petentibus talis apposita condicio est, ut scilicet curule deberent inire certamen, et superati necarentur, uictor autem potiretur optato. Et cum iam multos in mortem dedisset, aduenit Pelops Tantali regis filius, clara floridus iuuentute, petiitque coniugium uirginis, dispositus subire certamen. Hyppodamia autem cum uidisset Pelopem, formositate eius capta, Myrtilum aurigam patris pactione primi coitus corrupit. Alii uero dicunt clam a Pelope fuisse hac eadem pactione corruptum. Myrtilus autem axem currus fecit ex cera, et sic, dum essent in stadio, fracto axe currus Enomai Pelops uictor euasit; et sic coniugio Hyppodamie potitus est. Dicit Barlaam in annalibus Grecorum legisse Pelopem ob negatam sibi Hyppodamiam, aduersum Enomaum inisse bellum, et Enomaum fraude Myrtili prefecti sui superatum. Qui Myrtilus cum precium fraudis postularet a Pelope, ab eodem in mare deiectus periit. Hec Pelopi uiro suo peperit Atridem, Thyestem, Phystenem et alios.
+
+Thereus rex Tracum fuit, et, ut ait Theodontius, filius fuit Martis ex nynpha Bystonide per uim ab eo oppressa, quod in parte scribit Ouidius dicens: *Quem sibi Pandion opibusque uirisque potentem Et genus a magno ducentem forte Gradiuo Connubio Progne iunxit* etc. Ex hoc talis hystoria cum fabuloso fine narratur. Cum fatigasset Thereus bello Pandionem Athenarum regem, et in pacem tandem uenisset, ut firmior esset, Prognem eius filiam, natu maiorem, sumpsit in coniugem. Que cum iam illi Ythim filium peperisset, uenissetque in desiderium uidendi Phylomenam sororem suam, orauit ut mitteretur Athenas, aut ab Athenis accersiretur Phylomena. Thereus autem Athenas uadens a Pandione impetrauit, ut Phylomenam ad Prognem duceret. Quam speciosissimam uirginem cum adamasset Thereus, eam in pastorali domo uiolenter oppressit; et minitanti se eum accusaturam Progni linguam abscidit, et in domo illa clausa seruauit, et ueniens sordidatus ad Prognem Phylomenam maris nausea mortuam dixit. Phylomena uero, carceris affecta tedio, in tela que sibi contigissent omnia acu scripsit et per ancillulam sorori misit. Que cum ficta letitia dolorem occultasset suum, instantibus orgiis Bachi, noctu, nam eo tempore a Bystoniis mulieribus celebrabantur, tyrsis et pellibus ornata intrauit siluas, et Phylomenam eque ornatam eduxit in regiam, et accensa furore, cum multa excogitasset in uirum, in Ythim paruulum filium illi applaudentem euomit iras, eumque secto iugulo interemit, et coctum uiro mane de more epulanti apposuit. Qui cum sepius rei inscius illum uocasset, eique respondisset continue Prognes: adest; nec intelligeret ille, antequam a mensa consurgeret, Phylomena ex conclaui exiens illi in hoc seruatum filii caput apposuit. Qui repente hinc inde commotus, dum illas insequeretur gladio, factum est miseratione deorum, ut Prognes in irundinem uerteretur, et pullo in habitu propria tecta seruaret. Altera uero, in auem sui nominis mutata, siluas petiit quas nocte reliquerat. Thereus autem upupa factus est; et sic omnis regia transformata. Sensus autem fictionum, secundum Barlaam sententiam, talis est. Fuit Thereus homo impius et ferox, nil nisi per bellum cupiens aut summens, et ob id Martem meruit in patrem, cum filius fuit Astogiri Bystonidum principis. Qui quidem cum ob suum facinus nil auderet in coniugem, et ipsa ob ruborem perpetrate seuitie nunquam in regiam descendisset, sed nigra tecta ueste in sublimiori domus parte suum defleret scelus, et sororis infortunium. Huius mutationis causam dedit, sicuti et Phylomena tam nomine quam reditu in siluas. Thereum autem ideo in upupam uersum dixere, quia et cristata sit auis, et ululare cantus eius sit, et stercora cibus, ut per cristam insigne regii capitis designetur, et per ululatum filii perditi lamentationes, et per fetidum cibum aspernanda atque fastidiosa memoria comesti nati.
+
+Ythis Therei et Prognes fuit filius, cuius etas et infortunium satis supra scriptum est. Aiunt enim eum in auiculam quam carduelem uocant mutatum, et hoc potius ab habitu infantie sue sumptum credo, quam aliunde; picta quidem auis est carduelis, uti et picturatas acu uestes ferre uidemus infantes nobilium.
+
+Ascalaphus et Ialmenus fratres, filii fuerunt Martis ex Astochia, ut in Yliade placet Omero dicenti sic: {Ton erkh' Askalaphos kai Ialmenos, uies Areos, Ouhs teken Astuose domo Aktoros Axeidao, Parthe aidoie, uhperoon eisanabasa, Arei kratero oh de parelexato lathre} etc. Que latine sonant : Illis dominabatur Ascalaphus et Ialmenus, filii Martis, quos genuit Astiochi in domo Actoris Azidao uirgo uenerabilis: Palatium cum ascendit Mars fortis, hic autem cum ipsa iacuit clam. Hos autem dicit Omerus, ubi supra, dominos fuisse Asplidonis et Orcomeni, ac Mimionis ciuitatibus, et cum Grecis Troiam uenisse cum XXX nauibus. Ego autem, ut de reliquis dictum est, pugnaces fuisse iuuenes arbitror, et ideo Martis filios habitos ab antiquis.
+
+Parthaon, ut ait Theodontius, filius fuit Martis ex Meroe, patremque eius alio nomine Meleagrum appellatum, et Calidonie regem. Paulus autem dicit hunc Martis fuisse filium ex Sterope filia Athlantis. Lactantius autem dicit hunc non Martis fuisse filium, sed Meleagri Martis filii. Tandem Theodontius dicit uerum esse Parthaonem filium fuisse Meleagri ex Merope Ethola uirgine, sed quoniam Meleager primus armis sibi occupauerit Calidoniam atque tenuerit, cum Iouis Archadis filius fuerit, Mars a rudibus incolis et creditus et appellatus est, et inde Parthaon Martis filius dictus. Huius quidem genologiam Omerus in Yliade, introducens Dyomedem loquentem, designat, ostenditque Parthaonem tres filios habuisse, Agrium, Melam, et Oeneum, sed Theodontius his superaddit quartum, Testium scilicet, ab Omero minime nominatum.
+
+Agrius et Melas, ut supra dictum est, Omero teste, fuerunt filii Parthaonis. De quibus nil preter nudum nomen ad nos usque peruenit.
+
+Testius, ut dicit Theodontius, filius fuit Parthaonis ex Calidone nynpha. Paulus uero dicit ex Altea, et Alteam filiam sic dictam, quia dum nasceretur ipsa, labore partus mortua mater sit, nec de eo preter hoc habetur ulterius, nisi quod Alteam genuerit et Thoseum et Plexippum.
+
+Thoseus et Plexippus Testii fuerunt filii, ut predictum est. Qui quidem cum iuuenes essent robusti, etate ualentes et animo, una cum reliquis nobilibus iuuenibus Grecie in uenationem apri Calidonii cuncta, ut refert Ouidius, uastantis uenere; ibique, cum post longum laborem beluam interemissent, cernentes quod Meleager Oenei regis filius eorum nepos et uenationis princeps caput apri Athlanti uirgini, quia prima uulnerasset illum, dedisset, ut tanquam prima feriens ritu uenantium precipuo uenationis decoraretur honore, illud illi indignantes, quod tanti laboris inter tot nobiles iuuenes femina primo insigniretur honore, eripuere. Quam ob causam turbatus Meleager in illos irruens, subtracto capite, eos interemit renitentes, et uirgini sublatum honorem restituit.
+
+Altea Testii fuit filia, et de matris nomine pereuntis, dum eam pareret, nuncupata est, ut satis predictum est. Hec Oeneo regi Calidonie nupsit, cui cum inter alios filios Meleagrum peperisset, eo nato uidit audiuitque Fata circa ignem dicentia: tam diu natum uicturum quam diu stipes unus, qui tunc ardebat in igne, permaneret inconsuptus ab igne; quo dicto discedentibus Fatis, Altea, e lecto surgens, confestim subtraxit ab igne atque seruauit. Porro cum sacrificans ob onorem Meleagro ex uenatione consecutum, et interim audisset ab eodem fratres occisos, furore percita, in uindictam se dedit precipitem, et arrepto fatali stipite, quem caute illo usque seruauerat, igni comburendum exhibuit, quo consumpto, filius Meleager occubuit. Quod cum audisset infelix, facti penitens, in gladium irruit, et uitam miserrime terminauit. Stipitem hunc ego radicalem humidum arbitror, nature lege factum, ut eo durante uita nascentium perseueret, qui a matre, id est a rerum natura, igni, id est siccitati impositus, ut pereat natus necesse est.
+
+Oeneus Calidonie rex, ut supra dictum est, Parthaonis filius fuit, longe magis apud nos filiorum opere quam suo cognitus. Huic coniunx fuit Altea, et plures illi fuere nati, sed utrum ex Altea omnes non satis michi notum est, cum de alio quam de Meleagro legisse non recolam.
+
+Deyanira Oenei regis fuit filia, ut in morte Meleagri testatur Ouidius, dicens: *Quas postquam Oenie tandem Latoida clade Exatiata domus preter Gorgemque nurumque Nobilis Alcmene* etc. Hec uirgo prestantissime forme fuit, adeo ut multi illam in coniugem exoptarent atque peterent; tandem cum Acheloo flumini promissa fuisset, et postremo Herculi poscenti desponsata, ortum ob ipsius nuptias certamen est, et superato Acheloo, Herculi cessit. Hec preterea a Nesso centauro summe adamata, et in transitu fluminis rapta, ut clarius ubi de Nesso. Qui cum sagitta ab insequente Hercule letaliter uulneratum se sciret, in amoris premium uestem Deyanire uenenato sanguine respersam dilecte dedit, asserens uestimento uim esse reuocandi Herculem a quibuscunque amoribus. Que cum credula clam seruasset, capto amore Yolis Herculi transmisit induendum, ut illum ad se reuocaret; attamen cum illud Hercules induisset et sudore siccum cruorem resoluisset, porisque hausisset apertis, ui urgente ueneni, in rabiem uersus, sese dimisit in ignem, et mortuus est. Et sic Deyanire uxoris munere interiit. Theodontius dicit bellum habitum cum Acheloo huiusmodi fuisse, quod cum desideraret Hercules Deyaniram, et Achelous fluuius Calidoniam duobus alueis fere omnem aliquando irrigaret, et sata omnia secum traheret, ab Oeneo Herculi petenti hac sub condicione concessam, si Acheloum in unum cogeret alueum, et illum sepiret aggeribus; quod cum non absque maximo labore fecisset Hercules, Acheloo superato, Deyaniram obtinuit.
+
+Gorgem Oenei fuisse filiam testimonio Ouidii premonstratum est. Theodontius uero dicit Gorgem non feminam, sed hominem fuisse, et in bello Thebano occubuisse.
+
+Meleager filius fuit Oenei regis Calidonie et Altee, in natiuitate cuius refert Ouidius Parcas tres ab Altea iam labore partus soluta uisas, circa ignem stamina nentes, et cum flammis ligni stipitem posuissent, dixere: *O nunc nate, erit equa tibi cum hoc stipite uita*. Quod cum audisset Altea, eis discedentibus, surgens stipitem igni subtraxit, illumque ne combureretur cum diligentia seruauit. Fuit hic Meleager iuuenis insignis, et euo suo fama clarissimus; et eodem Ouidio referente contigit, quod Oeneus pater ex susceptis frugibus cunctis Superis sacro instituto honores impenderet, Diana tantum, seu indignatione seu obliuione omissa. Que aduersus eum turbata, aprum immanem agris Calidoniis immisit cuncta uastantem. Ad quem conficiendum, cum uocatu Meleagri conuenissent omnes adiacentium ciuitatum insignes iuuenes contigit ut et Athlas uirgo Cenei filia, seu secundum alios Iasii regis, forma et etate conspicua, et uenationum experta etiam aduocata ueniret. Quam cum extemplo Meleager adamasset, factum est, ut inita uenatione, cum omnes in aprum irruerent, hec ante alios omnes illum iaculo uulneraret. Qui postquam captus et occisus est, Meleager uenationis princeps seu amore ductus, seu quia sic expetebat usus, Athlanti, que illum prima uulnerauerat, apri caput transmisit; Lactantius addit et pellem, qui precipuus apud uenatores habebatur honor. Quod egre ferentes Plexippus et Thoseus, seu ut dicit Lactantius, Agenor, fratres Altee, eidem Athlanti caput oblatum abstulerunt, seu auferre conati sunt. Quam ob rem iratus Meleager in eos irruit et illos occidit. Ceterum cum Calidones ob mortem apri festum ingens celebrarent, et dona portarent templis, et inter eos Altea tam ob mortem hostis quam ob gloriam filii letabunda incederet, audita fratrum cede, repente turbata est, et in uindictam potius quam in lacrimas irruens, fatali sumpto stipite, eum in flammas iniecit. Quo consumpto et Meleager consumptus occubuit. Omerus in Yliade, ea in oratione, in qua Phenix conatur persuadere Achilli, ut arma capiat aduersus Troianos, longum de Meleagro Oenei filio sermonem facit, et dicit, quod, cum ob homicidium auunculorum suorum plurimum ab Altea matre obsecraretur, indignatus, cum uenirent hostes usque in uallum Calidonie ciuitatis nollet arma summere, sed cum Cleopatra Marsippe Ydei Eiunei filia, quam etiam Alcionem uocant, eo quod Alcionem auiam suam persepe ploraret, delectabatur inclusus thalamo, que post mortem fieri non poterant. Attamen ex his, qui eum ob cedem auunculorum mortuum putant, sunt qui credant eum non stipite consumpto, sed matris conspiratione occisum. Barlaam ab ea fuste dum dormiret occisum dicit. Paulus uero casu eum post gloriam interempti apri mortuum putat, et inde fabule locum adinuentum fatati stipitis, quem dicit radicalem humidum arbitrari, quo deficiente, deficit et uita. Quacunque tamen morte, uel quandocunque absumptus sit ab omnibus, arbitrari uidetur eum Athlantis amicitia usum, et ex ea Parthenopeum filium suscepisse. Fuit enim Meleager et uenatio hec famosa, ut testatur Eusebius in libro Temporum, Atreo et Thieste regnantibus Micenis anno mundi IIIIi.
+
+Parthenopeus filius fuit Meleagri et Athlantis. Quam dicit Theodontius filiam fuisse Iasii regis Archadie, et cum esset acris propositi uirgo, coniugiumque renueret, Dianam in uenationibus secuta est, tandem probitate uicta Meleagri eius usa contubernio, illi Parthenopeum peperit, quem eo quod diu celauerit sic appellatus a matris putata uirginitate; nam Grece parthenias uirgo seu uirginitas sonat. De pulchritudine huius et matris euentu, re cognita, sic scribit Statius: *Pulchrior haud illi triste ad discrimen ituro Uultus et egregie tanta indulgentia forme; Nec desunt animi, ueniat nunc fortior etas, Quas non ille duces nemorum fluuiisque dicata Numina, quas magno non impulit igne Napeas? Ipsam, Menalia puerum cum uidit in umbra, Dianam, tenero signantem gramina passu, Ignouisse ferunt comiti, Dicteaque tela Ipsam et Amicleas humeris aptasse pharetras* etc. Huic autem cum plus esset animi quam uirium, adolescentulus nondum pubes, plurimo belli succensus amore, audiens Argiuos duces in Thebas ituros, ignara matre, conuocatis populis cum Adrasto rege reliquisque in obsidionem Thebarum uenit, et ibidem in pugna uulneratus occubuit. Ceterum de isto longe aliter sentit Seruius. Dicit enim eum Melanippe et Martis, siue Melamonis fuisse filium et Arcadie regem, et puerum admodum Thebana bella secutum, ut dictum est.
+
+Tydeum Oenei regis fuisse filium Statius clare confirmat, dicens: *Sanguis hebet luctu, magni de stirpe creatum Oeneos et Marti non degenerare paterno Accipies* etc. Hoc etiam ceteri uidentur asserere, sed de matre quidam dissentiunt. Nam Lactantius eum filium fuisse dicit Altee. Seruius autem Euriboee. De hoc insuper clara recitatur hystoria. Dicit ante alia Lactantius eum e Calidonia discessisse, quia Menalippum fratrem suum in uenatione minus aduertenter occiderat; et hinc sequitur Statius, quod multa iam nocte ymbribus atque procellis fatigatus in Argos ciuitatem uenerit, ubi cum neminem nosceret, et refugium perquireret, quo pernoctare posset, ad regiam porticum uenit, in quam paulo ante Polynices Thebanus, pactione cum Ethyocle fratre facta de annuo imperio successiue, etiam madens deuenerat, et equum suum locauerat, et cum non satis capax duorum uideretur locus ob mansionem, non cedente Pollynice, in iurgium deuenere, et inde in certamen. Quod cum audisset Adrastus, descendens eos pacificatos deduxit in regiam; et cum aduertisset Pollynicem leonis pelle tectum, et Tydeum apri, confestim ambiguum oraculi responsum quod consuluerat de nuptiis filiarum intellexit. Acceperat autem se illas daturum alteram leoni, alteram uero apro, et ideo cum iam eos cognouisset, quasi sibi missos generos, Thydeo Deyphilem iunxit, Pollynici autem Argyam. Ipsi quidem, paulo ante hostes, non solum affinitate sed amicitia integra euestigio iuncti sunt, adeo ut, ueniente tempore, quo secundum pactiones Pollynices regnum a fratre debebat assummere, neminem ire legatum preter se ad repetendum pro Pollynice regnum Tydeus passus est; cui cum denegatum fuisset preter ius et fas redeunti, ut ait Omerus, et post eum fere ad literam Statius, insidie Ethyoclis apposite sunt. Et cum nocte in incautum quinquaginta milites irruissent, nulla ex parte territus, expedito gladio in eos conuersus est, et post longam atque cruentam pugnam multis saucius uulneribus, uno excepto, omnes occidit. Tandem cum Adrasto et Pollynice iam uno ex Deyphile suscepto filio Dyomede ad obsidionem uenit Thebarum conuocatis amicis. Ibi autem, tanquam rem suam ageret, acriter sepe pugnans, die una a quodam Menalippo sagitta in mortem uulneratus est. Quod cum impatienter ferret seque acerbitate uulneris in mortem trahi nosceret, fere in rabiem uersus sociis eius, qui eum uulnerauerat, postulauit caput. Qui postquam illud multo sanguine fuso obtinuerunt, eique detulerunt, ipse non aliter quam canis iam deficiens ceruici dentes infixit, et illam dum bestiali ritu deuoraret, occubuit. Hunc preterea, ut Lactantius refert, fuerunt qui ex Marte genitum dicerent, sumpta facie Oenei, nil aliud sentientes, quam Martem in natiuitate Tydei adeo potentissimum significatorem fuisse, ut ei in gestibus suis simillimus appareret.
+
+Dyomedes, ut satis uulgatum est, filius fuit Tydei ex Deyphile. Hic Etolorum dux cum ceteris Grecis ad obsidionem Troianam accessit. Apud quam adeo se strenue gessit, ut post Achillem et Ayacem Grecorum omnium fortior haberetur et audacior. Nam preter occisos reges a se, et singulares pugnas aduersus Hectorem et Eneam, aliosque insignes Troianorum principes, et captos Rhesi equos, atque Palladium Troianis subtractum, eo in bello Martem uulnerauit, ut testatur Omerus in Yliade, sic et Uenerem Eneam protegentem, ut Omerus primo, deinde dicit Uirgilius. Tandem cum, obtenta uictoria, in patriam remearet, dicit Leontius, quod ab Egyale coniuge, que suasione Nauplii patris Palamedis alteri adheserat homini, minime receptus est. Seruius quidem dicit, quod cum ipse cognouisset Egyalem cum Cyllabaro Steleni filio concubuisse, uerecundia ductus domum noluisse reuerti. Dicit insuper Leontius hoc illi imprecatum a Dyone fuisse, cum filiam uulnerauit. Is tamen, indicto sibi exilio, ad partes Apulie sese contulit, et occupato Gargano monte, ut uolunt aliqui, eius in radicibus Sypontum condidit ciuitatem; alii Arpum dicunt, et ibi cum multa passus fuisset, ut dicit Uirgilius, socios in aues mutatos perdidit, et eo quod ossa Anchisis oraculo secum tulerit, dicit Seruius eum ista perpessum, et ob hanc causam illa restituit. Aristotiles autem, ubi scribit De mirabilium auditu, dicit, Dyomedem ab Enea per dolum occisum, et loca quibus imperauerat occupata. Eo tamen mortuo, ut asserit Augustinus, ab incolis deificatus est, eique templum constructum in insula cui Dyomedia ab eo nomen est, et post eius mortem socios ob dolorem necis eius in uolucres uersos, eosque templum incolere atque circumuolare; quod etiam affirmat Seruius, dicens hos aues a Latinis uocari Dyomedias, a Grecis uero Erodios, dicens insuper eas Grecis ad Ytaliam uenientibus applaudere atque letas occurrere, cum Latinos fugiant uehementer, eo quod sue originis memores sint, et quod a Latinis dux eorum sit occisus. Theodontius uero dicit, eas Grecis applaudere et ceteris nationibus esse infestas, et singulis annis aquam rostris portantes templum Dyomedis perfundere. Sed quid sub fictionibus lateat uidendum est. Dyomedem Martem uulnerasse ideo dictum puto, quia forsan cum Hectore pugnans, qui ob insignem militarem eius uirtutem merito Mars dici poterat, illum uulnerauit. Sic et Uenerem, quia Eneam Ueneris filium uulnerasset. Socios autem in aues mutatos dicit Theodontius ideo fictum, quia pyrrate effecti sint adeo ueloci cursu remorum suffragio discurrentes maria, ut uolare uideantur, eosque Grecis seruatis reliquis nationibus fuisse infestos.
+
+Menalippus, ut Lactantio placet, Oenei regis fuit filius. Hic in siluis, dum una cum Tydeo fratre uenaretur, ab eodem inaduertenter occisus est.
+
+Zesius, ut dicit Theodontius, Martis fuit filius ex Hebe iuuentutis dea susceptus, michi tamen omnino incognitus.
+
+Flegias, ut dicit Lactantius, filius fuit Martis, homo nequam elatus et in Superos fastidiosus. Hic autem, ut ait Seruius, filios habuit Ysionem et Coronidem nynpham. Quam cum sensisset ab Apolline uiciatam, confestim ira percitus templum eius Delphys incendit. Quam ob rem iratus Apollo eum sagittis interemit, eiusque animam apud Inferos religauit, hac sub pena, ut sub ingenti sedeat saxo ruinam minante, et semper illud casurum suspicetur et timeat. De quo sic ait Uirgilius: *Flegiasque miserrimus omnes Admonet et magna testatur uoce per umbras: Discite iustitiam moniti et non temnere diuos* etc. Flegiam combussisse templum Apollinis, ut dicit Eusebius in libro Temporum, contigit Danai regis Argiuorum anno XXIII, anno uero mundi III dcclii. Nunc quid ueteres de impensa Flegie pena senserint uideamus. Flegias autem dictus est a flegon, quod est flamma, et ideo Martis recte dicitur filius, quia calidus sit et siccus, et cui ardores et incendia competant. Quod autem apud Inferos damnatus sit, ea que dicta est pena, putat Lucretius, quod arbitrati sint ueteres antequam ad corpora ueniant apud Superos esse animas, et uenientes in corpora, quoniam inferi sumus respectiue ad supercelestia corpora, eas descendere ad Inferos et ibidem uarias habere penas secundum uarias affectiones uel exercitia; et sic Flegias in hac uita inter mortales uiuens ad hanc penam damnatus est. Quam talem intelligit Macrobius, ubi De somnio Scipionis, sic dicens: *Atram silicem lapsuram, et cadenti similem, illorum capitibus iminere, qui arduas potestates et infaustam ambiunt tyrannidem nunquam sine timore uicturi et cogentes subiectum uulgus odisse, dum metuant, semper sibi uidentur exitium excipere quod merentur*.
+
+Coronis nympha, ut ait Seruius, filia fuit Flegie, que cum forma preclara esset placuit Apollini et ab eo uiciata est, atque ex eius concubitu filium concepit, qui post modum Esculapius appellatus est. Hunc uidetur arbitrari Tullius, ubi De naturis deorum, Ualentis fuisse filium et secundi Mercurii fratrem. Quem ego existimo, quoniam in medicina clarus euasit, ideo Apollinis dictum filium, eo quod medicine deus Apollo dictus sit.
+
+Ysion Flegie filius perhibetur a cunctis. Hunc aliqui uolunt Iouis miseratione in celum assumptum et eius secretarium atque Iunonis effectum; ubi elatus officio ausus est Iunonem de stupro interpellare. Que Ioui conquesta, eius iussu nubem in sui similitudinem exornauit, Ysionique loco sui apposuit. Qui cum ea iacens, ex illa Centauros genuit. Et cum a Ioue de celo fuisset deiectus in terras, ausus est apud mortales gloriari se Iunonis potitum concubitu; quam ob rem ictus fulmine apud Inferos rote uolubili et plene serpentum alligatus, continue reuolutioni damnatus est; unde dicit Ouidius: *Uoluitur Ysion et se sequiturque fugitque* etc. Huius autem figmenti ratio potest esse talis. Ysion Thessalus fuit et Lapitarum dominus, regni preter modum auidus, adeo ut per tyrannidem occupare conatus sit. Iunonem nunc aerem nunc terram diximus, et reginam regnorum atque diuitiarum. Que in quantum terra et regnum in terris et aliquid stabilitatis uidetur protendere; et in quantum aer, qui lucidus est, splendoris aliquid uidetur addere regnis, qui tamen fugitiuus est, et in tenebras uertitur facile. Nubes autem solis opere ex uaporibus aqueis seu humentis terre surgentibus et in aere condensatis conficitur, natura sua caliginosa, uisui sensibilis, manu autem incomprensibilis, et nullis firmata radicibus, a uentis huc illuc leuiter impellitur; et demum aut in aerem a calore resoluitur, aut in pluuiam a frigore uertitur. Quid ergo ex dictis? Pro nube non regnum intellegimus, sed quoniam in Iunonis effigiem apponitur id dicemus, quod in terris uiolentia possidetur, cui regni similitudo non nulla est, in quantum uti rex suis subditis dominatur, sic et is, qui uiolenter possidet, dum uires suppetunt, suis imperare uidetur. Sed uti inter limpidum aerem et condensatam nubem grandis est differentia, sic inter regem atque tyrannum. Aer fulgidus est, sic et regium nomen, nubes obscura est, sic et caliginosa tyrannides. Regis amabile nomen, tyranni tetrum et odibile. Rex thronum conscendit suum regiis insignitus notis, tyrannus occupat dominium, armis horridis circumseptus. Rex per quietem et letitiam subditorum, tyrannus per sanguinem et miseriam subiacentium. Rex pacem augmentumque fidelium totis exquirit uiribus, tyrannus rem suam curat per exterminium aliorum. Rex in sinu amicorum quiescit, tyrannus, amicis fratribusque semotis, in satellitum scelestorumque hominum animam suam ponit. Quam ob rem cum in se, ut patet, diuersissima ista sint, rex splendidus aer merito fingi potest, et ei est aliquid stabilitatis annexum, si quid dici potest stabile in caducis; ubi tyrannus respectiue turbulenta nubes est, nulle stabilitati annexa, et que facile resoluatur, seu a furore subiacentium, seu ob desidiam amicorum. His premissis arbitror quid sibi uelit fictio absque difficultate uidebimus. Assummitur ergo tunc in celum Ysion, cum celsa animo contemplamur, ut puta regum purpuras, splendores egregios, eximiam gloriam, potentiam inexhaustam et que stultorum iudicio regum infinita sunt commoda. Nec immerito Iouis atque Iunonis uidemur secretarii facti, dum quod ad eos attinet, quasi ex specula deitatis, presumptuoso speculamur animo, et tunc in Iunonis desiderium trahimur, dum hos regios fastus, aliud quam sint, stolido iudicio arbitramur. Tunc autem Iunonem de stupro interpellat Ysion, quando nulla preuia ratione, nullo iusto suadente titulo in id priuatus homo conatus exponit, ut regno uiolenter presit. Sed quid sit, si forsan aliquid perinde queritur? Illi nubes Iunonis effigiem habens apponitur, ex quorum concubitu, occupantis scilicet, et occupati imperii illico nascuntur Centauri. Fuere quidem Centauri homines armigeri, elati animi, et immoderati, ac in omne nephas proni, uti satellites cernimus, et stipendiarios, et ministros scelerum, ad quorum uires fidemque confestim recurrit tyrannus. Qui ideo ex nube nasci dicuntur, quia ex substantiis umbratilis regni, id est subditorum eorum emunguntur stipendia, ex quibus in eorum exterminium impii nutriuntur. Demum Ysion a Ioue in terras e celo pellitur, id est a natura rerum; postquam enim cupidus intrauit dominium, omissis cogitationibus splendorum, quibus spe blanda et fallaci existimatione oblectabatur, in anxias certasque trahitur curas, dum scilicet noscere incipit quibus laboribus, quantumcunque continuis et amaris plenum sit imperium. Hic insuper quoniam se cum Iunone concubuisse iactasset, id est se regem dicere ausus est, fulminatur a Ioue, eo scilicet fulmine quo exuruntur insipidi, qui, dum se somniantes alis in celum euehi arbitrantur, somno excussi repente se comperiunt precipitatos in terris. Nam dum turgido spiritu elati quantumcunque uiolentia populorum imperium teneant, in se redeuntes stolide ambitionis somnum ab oculis pellunt, aduertunt quos angores intrauerint, quas ambages, quos timores, quasque incognitas ante perplexiones, qua animaduertentia non aliter quam ab ignito fulmine cruciantur. Qui cruciatus, si pacto aliquo eo tenente tyrannidem finirentur, non apud Inferos supplicio rote uolubilis damnaretur, sed quoniam in pectore talis absque quiete aliqua circulari motu assidue circumuoluuntur, et ueteres innouantur, et noue superadduntur, dum hinc huius insidias, inde uires illius, illinc dei iudicium timidus expauescit, rote infixus uolubili dicitur, que ideo plena serpentum fingitur, quia curis non solum assiduis, sed etiam mordacibus agitatur. Seu aliter et breuius. Nubem regni dicemus fore spem sumptam, quam nonnulli sibi male suis uiribus mensuratis certissimam faciunt. Que ideo similis Iunoni fingitur, quia speranti iam speratum possidere uidetur, nec aliter secum quam si possideret de re sperata disponit, et hinc fit ut ex hac tam certa spe, ut effectum consequatur, sperans sibi uires preparat, et sic agente spe, id est nube, Centauri oriuntur, id est preparantur, et cum ad consequendum opere, quod iam spe tenet insipidus, intrat labores adeo ut omittat cogitationes splendidas et in turbulentas deueniat necesse sit; et sic a Ioue, id est a luce et splendore cogitationum, cadit seu deicitur in terras, et fulminatus uexetur in rota, ut dictum est. De hac autem rota aliter sensisse uidetur Macrobius: *Illos scilicet radiis rotarum pendere destrictos, qui nichil consilio preuidentes, nichil ratione moderantes, nichil uirtutibus explicantes, seque et omnes actus suos fortune committentes, casibus fortuitis semper rotantur*. Alii uero, ubi Ysion Iouis et Iunonis secretarius dicebatur, senserunt Ysionem augurem fuisse, eo quod in aere caperentur auguria, per que secreta, id est ea que futura sunt, solum a talibus cognosci credebantur. Quod autem ex nube genuerit Centauros, uolunt nil aliud intelligi, quam quod precio satellitum fidem aucupent, que sic facile dissoluitur alio superueniente munere, ut nubes fit. Dicit preterea Fulgentius Dromocridem in Teogonia scribere, Ysionem in Grecia primum regni gloriam affectasse, et sibi centum equites primum omnium conquisisse, ex quo Centauri, id est centum armati. Sed ego miror Ysionem primum apud Grecos regnum optasse, cum constet ante tempora Ysionis multos fuisse Sycioniis et Argiuis reges, qui et Greci sunt. Fuit enim Ysion, Danao imperante Argiuis. Posset tamen hic responderi alios reges, qui eum precesserant sponte populorum quibus imperauerant, extitisse; Ysion autem primus fuit, qui per uim et tyrannidem regnum occupare conatus est.
+
+Centauri Ysionis et Nubis filii fuere, ut premonstratum est. Hos uolunt quidam apud Thesaliam equos ante alios domuisse, et insignes euasisse equites; et quoniam centum conuenere inuicem, Centauri dicti, quasi centum armati, uel centum Martes, nam Grece arios Mars est, seu potius centum aure; nam sicut uentus uelociter euolat, sic et hi centum uelociter currere uidebantur. Uerumtamen hec Latina ethymologia est, quam Grece dictiones minime patiuntur. Ex eis talem refert Seruius fabulam: *Quod cum quidam Thessalus rex, bobus oestro exagitatis, satellites suos ad eos reuocandos ire iussisset, et illi cum cursu pedestri non sufficerent, ascenderunt equos, et eorum uelocitate boues consecuti, eos stimulis ad tecta reuocarunt*. Sic hi uisi, aut cum irent uelociter, aut cum eorum equi circa flumen Peneon potarent capitibus inclinatis, locum fabule stulta credulitas adinuenit, qua arbitratum est unum esse animal ex equo et homine compositum, et sic semper postea pictum est. Hi tandem elati homines in nuptiis Perythoi cibo pleni uinoque madentes sponsam Perythoo auferre ui conati sunt, sed resistente Theseo superati. Uirgilius autem eos dicit fuisse Lapytas. Eos autem superari atque deleri Mars passus est, eo quod illi sacrum non exhibuissent, cum diis ceteris adolessent. Quasi ex hoc uelint, quia omissa Martis seueritate, epulis et potationibus uacantes effeminati sint, et sic superati. Si quid preter hoc ex eis hic fictionis haberetur, satis supra ubi de Ysione declaratum est.
+
+Euritus ex Centauris unus, ut refert Lactantius, in domum Oenei regis Calidonie ueniens, Deyaniram, quam paulo ante Hercules petierat et fidem prestauerat se illam in uxorem ducturum, postulauit in coniugem. Oeneus uim timens spopondit, et constituto die, dum nuptias Euritius celebraret, superuenit Hercules, et inito cum Centauris ibidem existentibus certamine, eos occidit, et Deyaniram sibi matrimonio copulauit. Ouidius uero non sic, quin imo dicit quod cum Perithous duxisset Yppodamiam coniugem, et posuisset in antro mensas Centauris, et ipsi epulantes uino plurimo caluissent, in lasciuiam uenere et audaciam nimiam, et capiente Euritio Yppodamiam atque trahente eam, insurrexit Perythous atque Theseus, et turbati casu aduersus eum et socios iniuere pugnam, et cum abstulisset Theseus Yppodamiam Euritio, eum conantem manibus cratere sumpto interfecit.
+
+Astilus ex Centauris fuit unus; et quoniam augurio ualebat futura prenoscens, fratres monuerat ne bellum aduersus Lapitas assummerent. Tandem cum se una cum eis in nuptiis reperiret, uideretque Dryantem acriter insistentem cedentemque misere quos contingere poterat, et ex suis plures etiam fugientes, timens illius uirtutem et ipse fugam cepit, Nessoque Centauro fugienti dixit, ut dicit Ouidius: *Astylus: ille etiam metuenti uulnera Nesso: Ne fuge, ad Herculeos, inquit, seruaberis arcus* etc.
+
+Nessus ex Centauris famosissimus fuit. Hic cum uersutus homo plurimum esset, et fuga manus euasisset Lapytarum, in Calidoniam abiit, et secus Ebenum eiusdem regionis fluuium moram trahens, Deyaniram filiam Oenei regis amauit. Tractu uero temporis contigit, quod eunte Hercule a Calidonia uersus patriam una cum Deyanira coniuge, ab Ebeno fluuio pluuiis turgidus detentus est. Cui Nessus, quasi obsequio prestaturus, obtulit se, si natans uellet, transuadere fluuium Deyaniram in ripam alteram delaturum. Quod Hercules annuit; uerum cum transuadasset uelociter Nessus, Hercule adhuc natante, ratus suo ardori concessum tempus, aura ocior cum Deyanira fugam arripuit. Hercules autem sumpto arcu, sagitta eum consecutus est. Qui dum se saucium cerneret et periturum agnosceret, ne inultus occumberet, nouam commentus fraudem, confestim uestimentum sanguine suum perlitum exuit, et quasi munus amoris Deyanire dono dedit, hanc illi asserens esse uirtutem, ut, si illotum seruaretur, posset ab omni amore forensi in suum reuocare Herculem, dummodo id ageret, ut illo indueretur Hercules. Quod credula Deyanira seruauit, et post tempus, dum Herculem amore Yolis captum in suum reuocare uellet, illum, ut latius in sequentibus exprimetur, occidit. Nessus autem uestimento dato expirauit, ut uaticinium impleretur Astyli. Statius hunc Ebenum fluuium ob mortem Nessi Centaurum cognominat. Et Lucanus de eo dicit: *Et Meleagream maculatus sanguine Nessi Ebenos Calidona secat* etc.
+
+Phyonides, Grineus, Rethus, Orneus, Lycidas, Medon, Pysenor, Taumas, Mermeros, Pholus, Menelas, Abas, Eurinomus, Yreos, Ymbrus, Ceneus, Aphydas, Elops, Patreus, Lycus, Cromis, Dictis, Phareus, Byanor, Nedyanus, Lyceus, Ypason, Thereus, Rypheus, Demolcon, Plageon, Ylon, Ephynous, Damus, Dorylas, Cyllarus, Yllonome femina, Pheo, Thomus, Theleboas, Pyrethus, Ethodus, Ephydupus, Nesseus, Odites, Styphelus, Bromus, Anthimacus, Elymus, Pyramus, Latreus, et Monicus, omnes fuere Centauri Ysionis et Nubis filii, et in nuptiis Perythoi aut cesi aut fugati a Lapithis, ut late in suo maiori uolumine testatur Ouidius.
+
+Perithous non ex Nube apposita, sed ex coniuge fuit Ysionis filius, ut dicit Ouidius: *Duxerat Hyppodamen audaci Ysione natus* etc. Hic, ut fertur, amicitia integra Theseo Atheniensi iunctus fuit, et cum Yppocatiam secundum Lactantium, secundum autem Ouidium Yppodamiam duxisset uxorem, ut ait Seruius circumuicinos populos conuocauit ad festum; ex quo secutum est, cum in nuptialibus sacris ceteri onorarentur dii, solus Mars omissus est; quam ob causam indignatus Centauris indignantibus furorem inmisit, qui insurgentes aduersus Lapithas in pugnam, ut supra dictum est, plures ex Centauris cesi occubuere. Lactantius uero dicit hoc in certamine Lapithas fuisse deletos, quod intelligendum est de his Lapithis qui Centauri erant. Perythoum insuper uolunt seu Yppodamia morta, seu ea uiuente et forte repudiata, cum Theseo amico suo conuenisse, qui tunc forte celebs erat, se nisi ex Iouis genitis uxores sumpturos, et cum iam Theseus Helenam rapuisset, que Iouis et Lede filia habebatur, nec altera nosceretur in terris ea tempestate a Ioue genita preter Proserpinam Plutonis coniugem, cum in celum nequirent ascendere, ad Inferos eam rapturi declinauerunt; uerum Cerberus aduersus Perithoum insurgens, illum primo interfecit impetu, quem dum iuuare conaretur Theseus, in magno uite fuit discrimine et ultimo a Plutone detentus est. Tandem redeunte Hercule ab Hispania Gerione superato, et preda ingenti diuite, audito Perithoi infortunio, et captiuitate Thesei, a Trenaro specu descendit ad Inferos, ut tragedus testatur Seneca in tragedia Herculis Furentis; cui obuius Cerberus factus, ut in eadem tragedia plenius dicitur, ab Hercule uictus, atque triplici ligatus catena, Theseo concessus est. Aliqui uolunt Cerbero ab Hercule barbam decerptam; quem, liberato Theseo, per Trenaron ad superos triplici traxit catena etiam renitentem. Pomponius autem in Cosmographia scribit circa Euxisini sinus introitum haud longe ab Heraclea urbe Acherusiam specum esse, ad Manes usque, ut fama fert, peruium et ex eo ad superos aiunt incole Cerberum tractum. Sunt preterea nonnulli, qui ad augendam fabule fidem, cum uenenosis herbis locus hahundet, dicant eas primo ex spuma tracti Cerberi natas, nec in processu a quoquam euelli potuisse; quod hac in historia fictum est, eque ad historiam pertinet. Nam cum clam latronum more non tanquam strenui iuuenes rapturi Proserpinam iuissent Perithous et Theseus nocte, a Cerbero cane Perithous, ut legitur, occisus est, et ab incursantibus detentus Theseus, pro cuius liberatione Hercules ad Inferos discendens, id est in regnum Molossorum, primo claua occurrentem et omnia audentem canem domuit atque ligauit, et Theseum sub interminatione belli Plutoni repetiit, qui illi concessus est, et sic cum cane in Atticam seu Beotiam rediere. Per barbam Cerbero euulsam audaciam atque robur debemus intelligere, quibus canis priuatus est; nam expertus Herculis clauam, et uisa uiri constantia, timidus atque mutus effectus se uictum confessus est. Est enim hominibus barba a natura concessa in testimonium uirilitatis, ut in Moralibus placet Gregorio; hanc enim quotiens tangimus aut uidemus, nos esse uiros meminisse debemus, et nobis ab his, que minime uirum deceant, cauere monemur. De reliquis alibi dictum est.
+
+Polypites Perythoi fuit filius et Yppodamie, ut Omerus in Yliade, dum dicit: {Ton auth' ehgemo noi eue meneptolemos Polupoites, Uhios Peirithooio, ton athanatos teketo Zeus, Ton r' uhpo Peirithoo teketo klete Ihppodameia} etc. Que latine sonant : Illos autem ducebat fortis bello Polypithes filius Perithoi, quem immortalis genuit Iuppiter. Hunc Polypithem Perithoo genuit gloriosa Yppodamia. Hic, ut per eundem Omerum patet in catalogo Grecorum, cum eis in Troianam expeditionem iuit.
+
+Brictona seu Bricton nynpha fuit Cretensis, ut Lactantius asserit, Martis filia. Que cum uirgo adhesisset Diane et, perpetue facto uirginitatis uoto, uenationibus uacaret, eo quod formosa esset, Minoi regi Cretensium placuit. Qui cum ei renuenti uiolentiam uellet inferre, nec aliunde uirgini appareret effugium, se in mare dedit precipitem, et sic ab undis absorta est. Contigit postea, ut piscatorum retibus traheretur eius cadauer in litus. Porro seu Diane, seu Martis turbatione factum sit, pestis ingens insulis immissa est, quam, uidebatur, cessare non possent incole, nisi Diane instituissent templum, et eam Dictimam appellarent, eo quod piscatorum retia, quibus in terram deductum est Brictone cadauer, dicthia nominentur.
+
+Euannes, ut Theodontio placet, Martis fuit filia ex Thebe Asopi fluminis coniuge suscepta. Que quidem Euannes coniunx fuit Capanei insolentissimi hominis, et ex eo filium peperit, quem Stelenum uocauere. Credo ego hanc ferocissimam fuisse feminam, et ideo Martis dictam filiam. Quam ferunt adeo Capaneum uirum suum dilexisse, ut dum fulminatus apud Thebas eius funeralia exercerentur, ponereturque Capanei cadauer semiustum in rogum, ferre non potens tam ingentem animi dolorem, sese iniecisse flammis illud urentibus, et sic una cum uiro exustam, et immixtis cineribus in urnam depositam.
+
+Hermionam poete dicunt Martis et Ueneris fuisse filiam, eamque, relicta Spynge, a Cadmo Thebarum rege in coniugem ductam. Huic Uulcanum aiunt monile fecisse pulchritudinis insigne, sed infausti ominis portanti, et hoc ob odium in eam susceptum, quod ex adulterio coniugis nata sit. Ex hac insuper Cadmus IIII suscepit filias; et postremo, ut aiunt, in serpentes uersi in mortem usque mansere. Cuius fictionis absconditum hoc esse potest. Primo Ueneris filia fuit Hermiona quantum ad Cadmum, quia pulchritudine seu facetia sua potens fuit in Cadmum uenereas immittere flammas, id est libidinosam flagrantiam, quod Ueneris est; et hoc in quantum ob ipsius desiderium Spyngem pristinam coniugem abdicauit. Martis uero ideo filia dici potest, quia eidem Cadmo causa fuit belli; nam, ut dicit Eusebius, Palefatum inducens in testem, Spyngos propter zelum Hermione a Cadmo, cuius erat uxor, discessit, et confestim in eum bella commouit. Et sic Martis filiam, id est belli causam, Cadmus assumpsit uxorem. Monile autem infaustum a Uulcano conditum accipi potest propter infaustum huiusce matrimonii exitum, eo quod ab Amphyone et Zetho regno priuati et in exilium pulsi sunt. Quod autem in serpentem uersa sit, potest intelligi, seu quia exul circa infima uti serpentes incedunt, se cum uiro exercuit, ubi, dum regnaret, uacabat excelsis; seu quia per diuersa post exilium nunc huc, nunc illuc errauere ut serpentes; seu quia affecti senio pectus in terram uersum, uti serpentes faciunt, qui pectore gradiuntur, incessere.
+
+Hiperuium Martis fuisse filium asserit in libro Naturalis hystorie Plinius fuisse. De quo nil aliud reperisse memini, nisi quod idem Plinius dicit, eum scilicet primum fuisse, qui occidit animal, et ob id puto, cum opus seuum uisum sit, Martis filium dictum.
+
+Etholus Martis fuit filius, ut Plinius in libro Naturalis hystorie testatur, eiusque fuisse compertum iaculum dicit. Credo ego hunc Etholum regem fuisse Etholie, et ab eo forsan denominatam fore regionem illam, in qua cum bellicosi plurimum populi sint, et ipse Etholus, ut inuentum eius ostendit, cum bellicosus esset homo, ab ipsis Etholis Martis filius dictus est.
+
+Remus et Romulus, seu Romus, ut ueteres asseruere Romani, Martis fuere filii ex Ylia uestali uirgine suscepti. Ex quibus, ubi De fastis, refert Ouidius. Quod cum Ylia urna sumpta iret aquam latura pro sacris, sub salice fessa consedit, et canentibus auibus in somnum soluta, a Marte uisa et oppressa est; ei uero dormienti uisum est se in conspectu ignium uestalium stare, et in focos uictas laneas, quibus obumbratum caput habebat, cecidisse, et ex eis duas consurgere palmas, quarum altera maior ramis totum occupauerat orbem. Quas cum moliretur patruus excidere, a pyco Martia aue et lupo tutate sunt. Que cum ex eo compressu, quem dormiens passa fuerat, geminos peperisset, iussu Amulii regis Albanorum patrui sui, ut proicerentur in Tyberim delati; cum intumuisset pridiani ymbris causa flumen, nequeuntes delatores deuenire ad alueum, illos in ripam deposuere, ibi aliquandiu a pyco nutriti, aduenit lupa, que catulos perdiderat, et admotis labellis eorum uberibus eos educauit. Figmenti huius ratio satis summitur ex Romanorum annalibus. Habetur enim pro comperto Yliam ex incognito patre uno partu Remum et Romulum peperisse, et sic uitte uirginitatis testimonium ferentes in ignem decidere. Duo nati, duo fuerunt palme, quia uictoriosi fuere iuuenes, sed alter magis, scilicet Romulus, qui Romanum fundauit imperium, per quod omnis orbis suis et suorum scilicet uictoriis subactus est. In has seuire uoluit patruus dum abici iussit. A pyco autem educatos ideo dixere, quia pycus formicis alatur, per quas agricole intelliguntur; sic et ipsi a Faustulo pastore regio, qui et agricultor erat, collecti et seruati sunt, et a lupo nutriti etiam sunt, quoniam ab Acca Laurentia Faustuli coniuge lactati et maternali solertia gubernati fuere; quam lupam uocauere, eo quod nobile scortum fuit, et talis nuncupantur lupe ob auaritiam, causa cuius pudicitiam prostrauere, et inde in odiernum usque cellule talium lupanaria appellantur. Quod autem ex Marte geniti sint ad contegendam conditorum tam inclite gentis infamem originem adinuentum est, conuenientibus etiam moribus iuuenum figmento; nam rapaces et predones et elati animi atque bellicosi fuere. De quibus dicit Titus Liuius, quod cum Amulius Numitorem fratrem regno expoliasset, Lausum eius occidit filium, et Yliam, ad auferendam spem prolis, uestalem dicauit uirginem, ex qua cum nati gemini, et iussu Amulii essent expositi, a Faustulo rerum conscio educati, et ad etatem usque puberem deducti, cum rapinis et latrociniis uacarent, stirpis eorum facti consci et fraudis Amulii, ex composito cum captiuus a sociis duceretur alter et alter, quasi accusator, cum consciis ad Amulium uenissent. Quo consurgentibus, hinc accusatore, inde accusato in regem, eum occiderunt, et genus professi suum, auo eorum Numitori seni regnum restituere. Ipsi uero, ubi nunc Roma est, sibi condidere urbem. Et dum de se uterque noue urbi nomen uellet imponere, in hanc concordiam ex composito deuenere, ut siquis faustius sumpsisset augurium ex diuersis montibus, is nomen imponeret ciuitati. Ex quo secutum est, ut sex uultures uideret Remus, XII Romulus; quam ob rem, quoniam plures uidisset, Romam a se nuncupauit urbem. Remus autem postea, quia sulcum loco muri signatum contra edictum Romuli superasset, seu aliam ob causam a Romulo iussum sit, a Fabio Romuli duce Remus cultro pastorali occisus est. Et sunt qui arbitrentur eum ibidem sepultum, ubi futuri muri uestigium transgressus est. Ostenduntque hodierni pyramidem in muro, saxis in altum egestam, cadaueri eius superedificatam.
+
+Romulus Ylie et Martis fuit filius, ut supra proximo monstratum est. Esto dicat Seruius hunc Romum appellatum fuisse, uerum pro Romo Romulus blandimenti causa dictum, nam gaudent diminutione blanditie. Hic quidem primus fuit Romanorum rex, bellicosissimus homo adeo, ut merito Martis filius crederetur, nulla enim illi quies unquam fuit. Hic multos ex adiacentibus urbi populos armorum ui sui dicioni subegit. Et quoniam uir bellorum fuit, pauca sacra apud nouum populum, quem ex fugitiuis et latronibus asylo facto congregauerat, et Sabinas mulieres fraude captas congregatis concesserat, instituerat; sed inter alia Laurentalia intulit, hanc ob causam, ut dicit Macrobius, quia, ut Macer in Hystoriarum libro refert, Faustuli coniugem Accam Laurentiam Romuli et Remi nutricem, regnante Romulo Carutio cuidam Tusco diuiti nuptam auctamque premortui Carutii hereditate, Romulum, quem nutriuerat, heredem liquisset, et sic ob id pietatis causa festum Laurentalium institutum. Non nulli aliter opinantur, dicentes non a Romulo, sed ab ipsa Acca Laurentia hoc introductum sacrum, et a Romulo continuatum. Que opinio roborari uidetur autoritate Fulgentii, qui in libro Antiquorum sermonum dicit sic: *Acca Laurentia Romuli nutrix consueuit pro agris semel in anno sacrificare cum XII filiis suis sacrificium precedentibus; unde dum unus mortuus esset, propter nutricis gratiam Romulus inuicem defuncti succedere pollicetur; unde et ritus processit cum XII, et hi XII qui sacrificarent deinceps Aruales dicti sunt fratres, sicut Rutilius Geminus in libris pontificalibus memorat*. Hic insuper annum primus Romanis ex decem mensibus ordinauit, quorum primum a Marte patre Martium appellauit. Preterea centum fore patres instituit, quos senatores nuncupauit, et qui ex his nascebantur, patricii uocabantur. Inde sedato Sabinorum ob raptum mulierum bello, populum diuisit in curias, et equitum tres centurias descripsit, et alia multa fecit bellica potius quam pacis tempora prospectantia. Inde multarum insignis uictoriarum, dum apud Capreas paludes ad recensendum exercitum concionem haberet, cohorta subito tempestate maximo cum fragore celi et tonitruorum strepitu, ingenti atque denso nymbo contectus est, adeo ut eius conspectus auferretur a plebe, nec ulterius postea in terris uisus sit; creditumque est a patribus, eo quod plebi uideretur fauere nimis, trucidatum, et in paludem cadauer eius deiectum. Sed postquam plebs orbitatis metu aliquandiu tacuit, a nonnullis initio facto, deum deo natum regem parentemque urbis Romane salutare cepere, et uota exhihere. Quam stolidam opinionem unius nobilis uiri consilio roboratam aiunt. Nam Iulius Proculus, qui ex stirpe Enee creditus cum Remo Romuloque, Alba relicta, Romam deuenerat, et in ciuitate sollicita desiderio perditi regis in concionem prodiit: Romulus, Quirites, parens urbis huius, prima hodierna luce celo repente delapsus, se michi obuium dedit, cum perfusus horrore uenerabundus astitissem, petens contra, ut intueri fas esset: Abi, nuntia, inquit, Romanis celestis ita uelle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit; proinde rem militarem colant sciantque, et ita posteris tradant nullas opes humanas armis Romanis resistere posse; hoc, inquit, locutus sublimis abiit. Ex quo factum ut, sub nomine Quirini, sic enim quia hastatus incederet, et hasta quiris Sabina lingua diceretur, appellatus et deus habitus sit. Plinius tamen, ubi De uiris illustribus, dicit Romulum a Curibus, Sabinorum oppido, Romanos appellasse Quirites. Decessit quidem postquam annis UII et XXX regnasset, et regnare cepit anno mundi IIIIccccxlu, natus annorum XU, ut scribit in libro Temporum Eusebius. Et quoniam ultimus ex compertis ex prole Martis est, libello nono secum libet finem imponere.
+Genealogie deorum gentilium liber UIIII explicit.
+
+Mediterraneum mare, Affrico et Asyatico atque Europo litore terminatum, mille conspicuum insulis, opere Herculis, regum inclite, inter Abilam et Calpem, occidentalia promontoria, que Pomponius columnas Herculis uocat, ad terras demissum nostras ex Occeano uetustissimi credidere homines. Ex quo, sic deo sua liberalitate nostris oportunitatibus prouidente, ingens mortalibus commodum consecutum est. Quid enim spectare, diuino prestante lumine, rates, humano escogitatas ingenio, et artificio fabrefactas, nunc remigio sulcantes undas, nunc uelo tenso uentorum impulsas spiritu, quibus omne grande defertur onus? Quid eorum excogitare audaciam, qui se primo undis incognitis et inexpertis flatibus credidere? horror equidem est. Horum tamen, et si non semper, ut plurimum tanta fuit fides aut audentium fortuna, ut transfretantes peregrinatione longinqua non dicam cursu solum, sed uolatu celeri delati, aurum metallaque cetera Eois, uestes purpureas et aromata, lapides preciosos et ebora occiduis, peregrinas aues et balsama, ligna nostris siluis incognita, gummas et sudores arborum reliquos, radicesque non omni solo familiares, ex quibus tam sanis, quam egris corporibus medicamina atque oblictationes sequuntur innumere; et, quod non minimum humani generis reipublice bonum est, his agentibus nauigationibus maris huius, factum est, ut Cymber et Celta altero orbis ex angulo non nunquam sentiant, qui sint Arabes, quid mare Rubrum, quid et Sabea nemora sudent. Hyrcanus et Tanays incola Athlanticos noscant Hesperidas, et eorum etiam gustent aurea mala. Feruentes Ethyopas et Nylum ac Lybicas pestes gelidus Yperboreus lustret et Sarmata. Sic et Hispanus Maurusque uisitatus uisitet Persas et Yndos et Caucasum. Et Tyles ultima calcet Taprobanis litora, et dum sua inuicem permutant bona, mores non solum legesque et habitus mirentur, fit, quin imo qui se, dum alterum intuetur, ex altero quam sit mundo, nec uno eodemque se cum illo ambiri occeano arbitratur, ritus miscet, fidem mercimoniis comunicet, amicitias iungat, et, dum sua docent ydiomata, discunt etiam aliena, et sic fit, ut; quos fecerat distantia locorum extraneos, nauigatio iungat faciatque concordes. Sunt preterea et alia multa, que, si tanta non sint admiratione conspicua, sunt forsan utilitate continua cariora. Prebet hoc mare lembis infinita piscationum commoda, quibus fit, ut opipares diuitum mense magnis atque sapidis piscibus onerentur et pauperes minoribus nutriantur. Hoc insuper prestante tranquillo, ex insulis fertilibus pecora, iumenta atque frumenta et oportuna quecunque uictui in continentem et alterutrum deferantur; dat ualidis infirmisque lauacra, et sale suo ualere facit insipida, humectat ad iacentes undique terras, eiusque meatu subterraneo fistulas implet, ex quibus fontes habemus et flumina, quorum nisi susceptor adesset, in conuallibus maxima hominum peste marcerent. Quid multa referam? Hoc tam singulare bonum cunctis, ut prisci finxere poete, in diuisione regni trium filiorurm Saturni Neptunno contigit, et eius dictus est deus. Cuius quoniam prolem explicaturus sum, libuit me ipsum per eius beneficia circumagere paululum ut, si, dum aliorum nauigans posteritates exquirens se absque periculo cimbule mee sulcare permisit, nunc exquirenti suam tranquillum se prebeat. Quod oro, ut ille faciat, qui illud in cataclismo infra litora reuocauit.
+
+Neptumnus Saturni et Opis fuit filius, et dum natus est a matre fuit absconditus, ne a Saturno occideretur, ut in sacra hystoria legitur. Hunc ueteres maris dixere deum, quod ex carmine Maronis patet, dum dicit: *Maturate fugam regique hec dicite uestro: Non illi imperium pelagi seuumque tridentem, Sed michi forte datum* etc. Neptumno scilicet. Quod forsan ab Omero sumptum est, dum in persona Neptumni sic in Yliade dicit: {Treis gar t' ek Kronou eimen eidelpheoi, ohus teketo Rhea, Zeus kai ego, tritatos d' Aides eneroisi anasson Trikhtha de panta dedastai, ekastos d' emmore times E toi egon elakhon polien ala naiemen aiei} etc. Que latine sonant : Tres enim a Saturno sumus fratres, quos genuit Rhea, Iuppiter et ego; tertius autem Dites mortuis dominans. Tripliciter autem omnia diuisa sunt, cuilibet autem contigit honor, certe michi contigit antiquum fretum habitare semper etc. Huic preterea dicit Albericus uxorem fuisse nomine Anphitritem, et amplissimam, sed ex pluribus mulieribus, prolem. Et cum illi currum comitesque dederint, qualiter per regnum incedat suum, pulchre describit Uirgilius, dicens: *Iungit equos curru genitor spumantiaque addit Frena feris manibusque omnes effundit habenas. Ceruleo per summa leuis uolat equora curru; Subsidunt unde tumidumque sub axe sonanti Sternitur equor aquis, fugiunt uasto ethere nymbi. Tum uarie comitum facies, immania cethe, Et senior Glauci chorus Ynousque Palemon Tritonesque citi, Phorcique exercitus omnis. Leua tenet Thetis et Melite Panopeaque uirgo, Niseeque Eploque Talya Cymodoceque* etc. Sed Statius aliter eius describit excursum, dum dicit: *Qualis ubi Eolio demissos carcere uentos Dux pre se Naptunus agit magnoque uolantes Inicit Egeo, tristis comitatus eunti Circum loca fremunt Nymbique Hyemesque profunde Nubilaque euulso terrarum sordida fundo Tempestas* etc. Huic insuper de impositione nominis Athenis cum Minerua litigium fuit, quod, quoniam ubi supra de eadem dictum est, satis plene describitur, reiterasse superuacaneum duxi. Sic et de muris Troie ab eo et Apolline constructis, ubi de Laomedonte legitur, inuenitur. Uolunt eum insuper Iunonis fuisse alumnum, et loco sceptri gestare tridentem, et rerum illi fundamenta sacrata. Ex quibus quid senserit decepta uetustas, uidendum est. Neptunus maris deus a fingentibus dictus est, eo quod sic in sacra legatur hystoria: *Iuppiter Neptuno imperium dat maris, ut insulis omnibus et que secus mare loca essent omnibus regnaret* etc. Hinc poete postmodum ubi regem dixisset hystoriographus, deum fingendo dixere; que fictio adeo adoleuit, ut etiam qui se prudentes arbitrabantur, infanda credulitate caperentur. Amphytritem autem illius ideo dixere coniugem, quia semper mari iunctus sit sonus, qui ubique in litus sit in circuita orbis proicientibus sese undis in terram; dicitur enim Amphytrites ab amphi, quod est circum, et tryton maris sonus, et sic circumsonans. Currus autem habet designare motum eius in superficie, qui cum reuolutione et rumore fit ut currus faciunt rote. De eius incessu et comitiua, per quod a Uirgilio scribitur redeuntis in tranquillitatem maris mos, seu natura ponitur. A Statio uero contrarium designatur, qualiter scilicet ex tranquillitate mare efficitur procellosum. Mare autem Iunonis fuisse alumnum ideo dictum est, quia aer ex aquis suscipit incrementum, ut ubi de Iunone dictum est. Tridens autem sceptrum illi concessum triplicem aque proprietatem ostendit; est enim labilis, nabilis et potabilis. Fundamenta uero illi ideo consecrata sunt, quia eius opere terra moueatur, et ob id ab Omero uocatur sepissime Ennosigeos, quod idem est quod terram mouens; et propter hoc uoluerunt insipidi, id quod sibi sacrum esset, ab eo deberi seruari. O quam male legerant isti Dauiticum illud: *Nisi dominus edificauerit domum, in uanum laborant qui edificant eam; et hi potissime qui Neptunno fundamenta commodant, cum nil stabile sit, nisi fundetur in petra; petra autem Christus est*. Uocant eum Neptunum, ut ait Rabanus et Ysidorus, quod nubat, id est mare terram tegat, uel, ut dicit Albericus, eum a nando dictum, quasi ob id moueatur quod in eo res innatent. Ridiculum est ab inopinato regis nomine uelle regni qualitates expromere.
+
+Dorus, ut dicit Seruius, Neptuni fuit filius. Quem alii in parte Grecie regnasse uolunt, ibique tante fuisse autoritatis, ut omnes, apud quos gessit imperium, ab eius nomine Dori nuncupati sint. Ysidorus uero ubi De ethymologiis, et Rabanus in libro De origine rerum dicunt: Dorus Neptuni et Elepis filius fuit, unde Dori nomen et originem ducunt. Sunt autem Grecie pars, ex quibus etiam cognominata tercia lingua Grecorum, que Dorica appellatur. Cur autem hic Neptuni dicatur filius, talis uidetur ratio. Primo enim possibile est eum Neptuni regis fuisse filium, et tam uirtute sua, quam autoritate patris in magnum deuenisse nomen, ut fit, et de hoc satis dictum sit. Consueuere preterea ueteres, et potissime qui generosi erant animi, a propriis sedibus ad alias transmeare, non nunquam motu proprio ob cupidinem glorie, et aliquando seditionibus pulsi, uel alia necessitate coacti. Qui eo quod nondum ubique peruii essent montes, et tenebrosa uetustate nemora complerent omnia, quia litora colerentur tantum, Mediterraneis fere neglectis locis, nauigio ferebantur, et ubi applicabant, seu ui litore occupato, seu sponte incolarum suscepti essent, si uidentium opinione erant uel efficiebantur insignes, dum nationes eorum alia non haberetur ab incolis rudibus notitia, quod per mare uenissent, et ut etiam eius originis gloriam ampliarent, confestim Neptuno attribuebant, eumque Neptuni filium nuncupabant. Si forsan huiusmodi homo terrestri aduenisset itinere, Terre illum filium esse dicebant. Quod multis contigisse indocta testatur antiquitas. Et ne sepius reiterandus sit sermo, sic de reliquis Neptuni filiis, ni alia ratio demonstretur, intelligendum sit.
+
+Amicis uel Amicus filius fuit Neptumni et Melites nynphe, secundum Seruium, qui eum dicit a Polluce certamine superatum. Quod Lactantius apertius explicans dicit, quod, cum Pollux cum Argonautis ad Bebritium nemus appulisset, et eum Amicus Bebritiorum rex ad cestuum prouocasset certamen, haberetque semper hanc consuetudinem, ut insidiaretur intrantibus Bebritium nemus, et sub titulo euocationis in certamen, in illud aduenas deduceret et occideret, contigit quod cum in eundem perduxisset Pollucem, et superatus ille uellet uim inferre, conuocatis a Polluce sociis, ibidem occisus est ubi alios occidere consueuerat. Theodontius uero hunc dicit ex Melanthone Prothei senis filia Neptuni fuisse filium. Uerum ego magis Seruio credam, cum dicat Leontius, eum ex Melita insula haud longe a Sicilia ibidem deuenisset, et Bebritie regnum uiribus occupasse. Est enim Bebritia regio, que postea Bithinia nuncupata est, proxima Troadi.
+
+Buthes, ut asserit Theodontius, filius fuit Amici regis Bebritiorum. Quem dicit Leontius ob patris seuitiam, eo ab Argonautis ceso, regno pulsum, et cum Melitam auitum regnum repeteret, post aliquales errores, paruo nauigio Drepanum in Sycilia deuenisset, ibidem a Lycaste, nobili atque pulcherrima ea tempestate meretrice, hospitio susceptus est. Qui cum forma ualeret et moribus et etate, a Lycaste facile adamatus est; cuius cum esset usus contubernio, ex ea filium suscepit, quem Ericem nuncupauit. Et quia Lycastes ob eximiam pulchritudinem et meretricium ab incolis Uenus uocaretur, fabule datus est locus, Buthem, scilicet Ericem, ex Uenere suscepisse.
+
+Eryx, ut Theodontius dicit, filius fuit Buthis et Ueneris. Seruius autem dicit Neptuni et Ueneris filium, et ex numero Argonautarum fuisse, et ait quod, cum Uenus spatiaretur in litore Syculo, a Neptuno oppressa, Erycem concepit. Quod predictis male consonum est. Esto dici possit Buthem hominem exterum et a mari uectum Neptunum dici. Hic Erix regnans in Sycilia, et uiribus fidens, hospitibus legem posuerat, ut secum cestibus decertarent. Qui tandem ab Hercule ex Hyspania redeunte uictus occubuit. Sane Theodontius, hystoriam continuans generationis eiusdem dicit, quod cum tam iure parentum, quam maximarum diuitiarum meretricio quesitarum Lycastes amplissimum in eo Sycilie angulo dominium possideret, et uiribus Buthis etiam ampliatum, ea moriente, Eryx tam thesauro quam egregio matris titulo, licet falso, elatus, se loci regem dixit, et in culmine propinqui Drepano montis templum ingens construi fecit, quod matri dicauit, et uocari iussit templum Ueneris Erycine. Tandem insolens nimium ab Hercule occisus est, et in monte sepultus, ubi matri condiderat templum.
+
+Phorcus, ut dicit Seruius, Neptuni et Thoose nynphe filius fuit. Hunc dicit Uarro regem fuisse Corsice et Sardinee, et ab Athlante rege nauali certamine superatum, et cum magna exercitus sui parte obrutum. Quam ob rem socii, qui fuere superstites, in suam consolationem eum in marinum deum fuisse conuersum dixere; et sic maris dictus est deus fauentibus poeticis fictionibus desiderio attestantium. Et sic uidetur ea demersione Phorcum sibi deum patrem et deitatem quesisse.
+
+Bathillus, ut dicit Theodontius, filius fuit Phorci et marini monstri. De quo, et si quedam alia referat, licteris fere a lituris deletis legisse non potui, nec aliud usquam alibi uidisse memini.
+
+Thoosam dicit Seruius Phorci fuisse matrem. Uerum Omerus in Odissea eiusdem Phorci dicit fuisse filiam sic: {Antitheon Poluphemon, ohou kratos esti megiston Pasin en Kulopeon Thoosa de min teke nuophe, Phorkunos thugater ahlos atrugetoio medontos} etc. Que latine sonant : Anthiteum Polyphemum, cuius potentia est magna omnibus in Ciclopibus. Thoosa autem ipsum genuit nympha Phorcinos filia mari sine fece predominantis. Et sic apparet hanc Phorci filiam fuisse, et ex Neptumno peperisse Polyphemum Ciclopem. Nec aduersatur quod dicit Seruius eam Phorci matrem, cum due potuerint esse eodem nuncupate nomine, quarum altera fuit mater, altera uero filia.
+
+Scylla, ut ait Seruius, Phorci et Creteidos nynphe filia fuit. Quam, ut ait Ouidius, Glaucus ex Antidone ciuitate marinus deus amauit, et quoniam illam Cyrci filie Solis, que illum diligebat, preponeret, irata Cyrces fontem, in quo consueuerat Scylla lauari, uenenis infecit, adeo ut, dum descendisset Scylla in eum more solito, pube tenus repente in uarias est mutata formas; attamen cum suam deformitatem horreret, sese in propinquum precipitauit mare, et Glauci amantis sui opere dea marina facta est. Alii marinum monstrum effectam dicunt. Cuius formam sic describit Maro: *At Scyllam cecis cohibet spelunca latebris Ora exertantem et naues in saxa trahentem. Prima hominis facies et pulchro pectore uirgo Pube tenus postrema immani corpore pystrix Delphinum caudas utero commissa luporum. Prestat Trinacrii metas lustrare Pachini* etc. Omerus autem longa carminum serie aliter in Odissea describit fere in hac sententia. Dicit enim eam latrantem et catuli uocem habere nuper geniti, aspectu horribilem, et pedes habere XII, cum sex capitibus, et in omne caput os ingens cum trinis ordinibus dentium, plenis nigra morte, eamque in spelunce medio morantem capita extra mittere in profundissimum mare, piscarique ut delphynes capiat uel balenas. Leontius autem aliam a superiori de Scylla recitat fabulam. Dicit enim quod, cum Scylla misceretur Neptumno, Amphytrites eius coniunx commota zelo, sparsis in aquis farmacis, in quibus lauari consueuerat, eam uertit in caninam feram, quam Hercules cum preda Gerione Hyspano superato rediens, eo quod sibi boues abstulisset, occidit; uerum illam pater eius reuocauit in uitam. His premissis, quid contegant enucleandum est. Sunt ergo qui extiment olim in litore Calabro freto tenui a Syculo separato, aduenam fuisse mulierem, summa pulchritudine et astu plurimo ualentem, et cum feruenti ureretur pruritu, modestia morum et honestate oris, quibus uirginem seu pudicissimam fingebat matronam, illectos hospites in concupiscentiam suam nudabat substantiis, et hinc datum fabule locum. Fulgentius autem de ea aliter sentit in moralem sensum eque fictionem trahens, et dicens sic: Scylla enim Grece quasi exquina dicta est, quod nos Latine confusionem dicimus; et quid confusio nisi libido est? Quam libidinem Glaucus amat; Glaucus enim Grece luscitius dicitur, unde et glaphcomata dicimus cecitatem. Ergo omnis qui luxuriam amat cecus est. Nam et Antedonis filius dictus est; Antedon enim Grece quasi antiidon, quod nos Latine contrarium uidens dicimus; ergo lippitudo ex contraria uisione nascitur, id est ex re contraria uisui. Scylla uero in modum ponitur meretricis, quia omnis libidinosa canibus lupisque, id est immundis atque spurcidis et hiulcis hominibus inguina sua necesse est misceat. Iuste ergo lupis et canibus mixta. Quam Cyrces odisse dicitur. Cyrces manus diudicatio uel operatio nuncupatur, quasi Cyronere. Laborem enim manuum et operationem libidinosa mulier non diligit. Hec ille. Glaucus autem, supra ubi de Cyrce, pro maris spuma sumptus est, qua habundat Cyrces mons in radicibus suis ratione scopulorum, circa quos mare impulsum frangitur, et sic Scylle scopulus; tamen de hoc satis ubi de Cyrce. Salustius autem dicit: saxum esse simile celebrate forme procul uidentibus; canes uero et lupi ob hoc ex ea nati finguntur, quia ipsa loca plena sunt monstris marinis, et saxorum asperitas illuc imitatur latratus canum. Sed nos paululum figmentis explicatius adaptemus. Certissimum est ex parte Ytalie in conspectu litoris Tauromentani saxa esse ingentia, atque cauernosa et acuta, et cultrorum ritu secantia, et se in fretum Syculum protendentia; in quo eo motu, quo occeanus assidue agitatur, fluxu scilicet et refluxu, adeo cursu uelox et impetuosum fertur mare, ut nil celerius uideatur aut potentius. Preterea flantibus ab Arthoo in Austrum uentis, et ab Austro in Arthoum tanto impetu eo in freto in se undas impellunt, ut percussionibus suis in celum usque uideantur efferri; ex quo tam impetuoso motu fit, ut intrantibus undis cauernas Scylle rumor causetur ingens, qui hinc inde fractus, latratus canum ululatumque luporum imitatur; et quoniam in uacuum semper declinant aque, fit ut, eis descendentibus in cauernas Scylle, secum potentius impetus, si sint nauigia, trahat; et sic ex ueritate contingentium constat Uirgilii fictio. Quod illi multa sint capita, ut dicit Omerus, nichil aliud est quam pluralitas scopulorum ibidem dum se retrahunt unde, caput in altum extollentium, quibus iuxta numerum ut pedes sint, id est fundamentum eorum oportunum est. Ora autem plura et dentium ordines, nil aliud quam crebros euripos inter secantia saxa discurrentes ostendunt, qui quidem nigra morte, id est mortis periculo, illos intrantibus pleni sunt. Quod delphinis piscetur, aut balenis, ideo dictum est, quia locus ille semper magnorum ac monstruosorum piscium habundans sit. Quod autem dicebat Leontius Scyllam misceri Neptumno euidens est; nam, ut patet, in mare protenditur saxum, et quoniam ibi sit tempestas et sonoritas assidua, ideo fictum ab Amphytrite est pharmaca fuisse iniecta. Quod autem illam occideret Hercules, dicit Theodontius ob id fictum, quia unius Cyclopis filius inter saxa Scylle perierit, quam ob rem in ultionem suam Cyclops maximis molibus loco iniectis ora Scylle clausit, et inuium fretum fecit, et ob id mortua Scylla dicta est; tractu tamen temporis omnia iniecta in se retrahens mare locum redegit in formam pristinam, et sic a Phorco suscitata est filia. Scyllam autem Phorci fuisse filiam dicit Theodontius a Phylocoro testari, eamque cum ex Sardinia Steleno Corinthio nobilissimo iuueni mitteretur in coniugem, ibidem perisse, et loco reliquisse nomen.
+
+Medusa, Stennio, et Euriale Phorci filie et ex monstro marino suscepte fuere, ut Theodontius dicit. He quidem Gorgones appellate fuere, et, uetere testante fama, inter omnes tres unum tantum oculum habuere, quo utebantur uicissim; et, ut scribit Pomponius Mela in Cosmographya, insulas Dorcadas tenuere, quas esse constat in occeano Ethyopico ex opposito Ethyopum Hesperidum. Quod etiam a Lucano testari uidetur ubi dicit: *Finibus extremis Lybies, ubi feruida tellus Accipit occeanum demisso sole calentem, Squalebant late Phorcinidos arua Meduse etc. His insuper hanc fuisse proprietatem aiunt, ut quoscunque eas intuentes in saxa conuerterent. Has duas tantum fuisse dicit Ouidius: Cuius in introitu geminas habitasse sorores Phorcidas, unius sortitas luminis usum* etc. Et hec quantum ad omnes tres dicta sint. Nunc autem fictionum sensum libet inserere. Et ante alia has ego Phorci regis Sardinie, de quo supra, filias fuisse non puto, sed alicuius alterius Phorci apud insulas Dorcadas ea tempestate regnantis. Monstri autem marini ideo filias dictas puto a similitudine. Monstrum enim marinum balena est, cuius inter proprietates dicunt hi, qui animalium exquisiuere naturas, hanc esse, ut dum os aperit, tanto odore cuncta circum compleri, ut omnes ad eam propinqui conueniant pisces, ipsa autem quos uult capit, donec eius expleatur fames; et quia equo modo Phorcinides mirabili pulchritudine sua ad se uidendas omnes attrahebant homines, monstri filie dicte sunt. Eis unum tantum fuisse oculum ob id fictum uidentur credere Serenus et Theognidus antiquitatum hystoriographus, eo quod unius et eque pulchritudinis essent. Ego autem reor eo quod ex eis intuentium omnium unum et idem esset iudicium. Quod autem prospectantes in saxa conuerterent, ob id fictum existimo, quia tam grandis esset earum pulchritudo, quod eis uisis obstupescerent intuentes, et muti atque immobiles non aliter quam essent saxei deuenirent. Gorgones uero dicte sunt, quia, ut dicit Theodontius, cum moriente patre ditissime remansissent, adeo rem curauere suam, ut auctis diuitiis plurimum a suis hoc uocarentur cognomine, quod sonat terre cultrices; nam Grece georgi agricultores dicuntur. Fulgentius quidem longe aliter sentit. Dicit enim tria esse terroris genera, que per nomina harum demonstrantur. Stennio namque debilitas interpretatur, id est timoris initium, quod tantum mentem debilitat. Euriale uero idem est quod lata profunditas, id est stupor uel amentia, que profundo quodam terrore mentem debilitatam spargit. Medusa autem obliuionem significat, que non tantum mentis turbat intuitum, uerum etiam caliginem ingerit uisus. Hec terror in omnibus operatur. Sed, salua semper Fulgentii reuerentia, ista non uidentur de mente fingentium, cum hec non terrorem, sed admirationem inferrent.
+
+Medusa filia Phorci, ut dictum est, cum spetiosissima mulierum esset, habuit inter alia sui decoris spectabilia, ut Theodontius asserit, crines non solum flauos, sed aureos, quorum splendore captus Neptumnus cum ea concubuit in templo Minerue, ex quo concubitu Pegasus equus natus est; quam ob rem turbata Minerua, ne ignominia templo iniecta remaneret inulta, crines Meduse mutauit in angues, et sic ex pulchra monstruosa facta est. Cuius monstri cum fama uolitaret undique, factum est, ut ad illud superandum ueniret Perseus scuto Palladis armatus, qui ei caput abscidit, et cum uolans remearet in patriam, caputque secum deferret Gorgonis, contigit quod cadentibus guttis sanguinis per solitudines Lybicas ex eis crearentur serpentes, quorum plenissima est Lybia. Medusam crines habuisse aureos ideo fictum reor, ut intelligamus eam fuisse ditissimam, cum per crines summantur substantie temporales, propter has autem substantias Neptunnus, id est exterus homo, ut fuit Perseus, in concupiscentiam eius trahitur, et eam in templo Minerue opprimit, id est intra terminos prudentis consilii illam superat; quod etiam per scutum Palladis demonstratur, qui cristallinus erat, ut per eum summatur prudentis circumspectio; habet enim hoc cristallum, ut reddat oculis intuentis quicquid extra se geritur; sic et dux discretus consilio, quid possint hostes agere, intuetur, et sic se tutum facit, dum illorum a se preuisa frustratur consilia. Ex compressu autem prudentis et exteri ducis oritur Pegasus equus, id est fama, ut in sequentibus, ubi de eo, patebit latius. Crines autem in serpentes uertuntur, quotiens quis ratione substantiarum suarum opprimitur; nam que consueuerant splendoris esse causam, possidenti in mordentes sollicitudines curasque uertuntur. Caput enim tunc Meduse absciditur, cum substantiis spoliatur, per quas uiuere et multa posse uidebatur. Quod serpentes in Lybia ex sanguine capitis Meduse nati sint, ad roborandam figmenti speciem potius, quam ad aliquid significati tegendum dictum est. Testatur autem Eusebius in libro Temporum, hanc Medusam a Perseo preda diuitiarum tracto superatam, atque regno diuitiisque priuatam, Cecrope Athenis regnante, dicitque a Dydimo scriptum in hystoria peregrina.
+
+Albion et Borgion, ut Pomponius Mela in libro Cosmographye testatur, filii fuere Neptuni. Ex quibus ipse idem talem recitat fabulam. Transeunte Hercule inter hostia Rodani et loca, que postea Mariana fossa dicta sunt, ei Albion et Borgion obuii facti sunt, eius impedientes transitum. Quam ob rem cum Hercules aduersus eos inisset certamen, deficerentque ei tela, ab inuocato patre eius Ioue illi subsidium datum est, ymber scilicet lapidum, quorum adeo locus ille habundans est, ut facile pluisse existimes. Arbitror ego hos probos fuisse uiros et aduenas, cumque sibi ibidem sedes sumpsissent, timentes ne forte pellerentur, obuiasse Herculi uel alteri uenienti, a quo superati sunt, et iacentes passim lapides locum fabulose pluuie inuenisse.
+
+Tharam filium fuisse Neptuni Seruius asserit, dicitque eum circa Sallentinorum confinia Tarentum olim inclitam ciuitatem condidisse, et a suo nomine nuncupasse. Esto Iustinus uelle uideatur a spuriis Spartanorum conditam. Uerum idem Seruius ab eiusdem duce Phalanto non conditam, sed restauratam confirmat.
+
+Polyphemus Cyclops, uti et reliqui Cyclopes omnes, filius fuit Neptuni ex Thoosa Phorci filia conceptus, ut in Odissea dicit Omerus: {Antitheon Poluphemon, ohou kratos esti megiston Pasin en Kuklopeos Thoosa de min teke nuophe, Phorkunos thugater alos atrugetoio medontos} etc. Que latine sonant : Antitheum Polyphemum, cuius potentia est magna omnibus in Ciclopibus; Thoosa autem ipsum genuit nympha Phorcinidos filia mari sine fece predominantis. Constat enim hunc inter Cyclopes notissimum et potentissimum fuisse, quem Ouidius Galatheam Syculam nynpham amasse describit, atque Acim eius amasium occidisse. Preterea eum unicum habuisse oculum uolunt et ingentis stature fuisse hominem, atque amplissimos in siluis Syculis seruasse greges , et postremo ab Ulixe priuatum oculo. De quo Omerus in Odissea talem refert fabulam. Dicit enim, quod cum Ulixes uagus post Ylionis excidium, Lothophagis relictis, uenisset in Syciliam, uidit ibi hominem uillosum et hispidum greges mungentem, et ab antro suo solum amouentem lapidem, quem mouere nequissent iuga boum XX; tandem cum antrum intrasset eius cum XII ex naualibus sociis, Polyphemoque percontanti narrasset, qui essent et unde uenirent, orassetque eius in suis oportunitatibus fauorem, a Cyclope superbe responsum est, cum diceret se Iouem non timere, eoque se meliorem; et cum rogasset quonam nauim liquissent, Ulixes perfidiam Cyclopis sentiens, respondit se cum sociis naufragium fecisse. Post que Cyclops, uidentibus ceteris, captis duobus ex eis, illos ritu belue discerpsit atque deuorauit. Qua re commotus Ulixes cogitauerat eum occidere, sed aduertens, quia tam ingentem molem ab hostio antri amouere nequisset, destitit. Cyclops autem, mane facto, duos alios comedit, et Ulixe cum reliquis in specu relicto, cum gregibus abiit. Ulixes autem clausus, ingentem baculum acuit, texitque fimo, et cum sero Cyclops rediens duos insuper ex sociis occidisset Ulixis, obtulit ei Ulixes optimi uini cadum, misericordiam orans. Ciclops potato uino promisit misereri, si uinum iterum propinaret; quod postquam factum est, cum tercio potasset, nomen petiit Ulixis. Qui illi se Utim uocari respondit, quod Latine sonat nullus. Cui Cyclops, loco muneris exhibiti poculi, te ultimum comedam. Tandem cum ob bibitum uinum Cyclops insuetus facile se soluisset in somnum, Ulixes sumpto stipite quem sepeliuerat in fimum, eoque igne perusto, animatis in facinus sociis, incensum in oculum Cyclopis acri nisu impegere. Cyclops autem experrectus, ingenti clamori socios antro propinquos inuocauit adiutores. Qui circum antrum querentes, quisnam illum infestaret, cum Cyclopem Utim respondentem audissent, arbitrati quia naturali egritudine grauaretur, abeuntes dixere, ut Neptumnum patrem pro sospitate precaretur. Cyclops autem tristis cum amouisset ab hostio antri molem, pretendissetque brachia nequis hostium exiret antrum cum gregibus, prescrutatis singulis pecudibus, emittebat. Ulixes autem cum sociis cum se occisorum arietum pellibus contegissent, exiuere antrum quadrupedes et a Cyclope incogniti, qui deductis ex pecoribus Cyclopis, festini ad naues abiere. Quos cum sensisset Cyclops, eiecta mole ingenti fere nauim attigit. Ulixes autem ex tuto illi nomen aperuit suum. Quod cum audisset Cyclops: *Heu, dixit, in uaticinium Tylemi Eurimedis Cyclopis tandem deueni*. Ulixes autem abiit. Uirgilius uero eius tam formam quam domum, narrante Achymenide uno ex sociis Ulixis, longe breuiori carmine designat, dicens: *Immemores socii uasti Cyclopis in antro Deseruere; domus sanie dapibusque cruentis Intus opaca ingens, ipse arduus altaque pulsat Sydera, dii talem terris abuertite pestem, Nec uisu facilis, nec dictu affabilis ulli. Uisceribus miserorum et sanguine uescitur atro* etc. His ex Polyphemo premissis, ad intellectum intrinsecum ueniendum est, et primo uidendum, quid Neptuni et Thoose filius dictus sit. Circa quod ego arbitror prestante causam matre, regis Sardinie filia, eum incognitum Syciliam aduenisse; cuius cum occupasset partem seu forte totam incognitus, Neptuni dictus sit filius, et tyrannus insule factus, aliam ob causam patrem meruisse Neptunum; nam uti inexorabilis est Neptunus tempestate commotus, sic et inexorabiles sunt tyranni, ira aut cupiditate commoti. Et quod hic ingentis forme, id est magne potentie, dux gregum, id est populorum tyrannus fuerit, quod oculus unus illi tantum fuerit ostendit; solam enim suam rem tyranni curant, nil in deum, nil in proximum, nil in subactam plebem respiciunt; homines uiuos euiscerant atque corrodunt, dum substantiis euacuant subditos, dum exiliis damnant, dum innocuos cruciant. Hi tamen uino, id est blanditiis astutorum hominum sopiuntur, et oculo obcecantur, dum nudantur substantiis et dominio. De Aci autem et Galathea satis supra habitum est. Albericus autem de Polyphemo isto aliter sentire uidetur, dicens hunc Polyphemum uocari quasi multe lucis hominem, ut cum Seruio conueniat, qui dicit: multos dixisse Polyphemum unum habuisse oculum, alios duos, alios tres, sed totum fabulosum esse; quasi ipse uelit unum tantum habuisse. Et ideo asserit hunc prudentissimum fuisse uirum, et hunc in fronte oculum habuisse, id est iuxta cerebrum, sed ab Ulixe prudentia superatum; quod in Ulixis particularem laudem concedi potest, ut, superato donis sensu tyrannico, per polysenum eloquium et dolosas demonstrationes, oculati hominis atque uiolentiam parantis manus effugerit.
+
+Thylemus Eurimedes ex Cyclopibus unus, ut in Odissea ostendit Omerus, et ut ceteri dicuntur, sic et hic Neptuni filius, ex qua tamen matre nisi ea fuerit ex qua Eurimedes denominatur, non habetur. Hunc dicit Homerus senem fuisse et inter Cyclopes uaticinio ualuisse, atque predixisse Polyphemo, quia ab Ulixe oculo priuaretur.
+
+Brontes, Steropes et Pyragmon Cyclopes insignes fuere, et, ut dicit Theodontius, ex Anphytrite coniuge Neptuni fuere filii. Hos artificiosos fuisse homines constat, et acri labore duratos, quos Uulcano ignis deo attributos, ut sub eo apud Lyparam insulam Iouis conficiant fulmina uolunt, ut Uirgilius in Eneida plurimo describit carmine. Quorum si rite uolumus causam originis eorum et officiis demonstrare, pauca de necessitate premittenda ueniunt; cum igitur Cyclopum due saltem uideantur esse species, ne de una, quod de altera expositum est, intelligatur, ueniunt distinguende. Prima est de qua supra ubi de Polyphemo, et illa, ut satis apparet, pessima. Secunda uero artificiosorum hominum est, ut apparebit in sequentibus. Et quoniam inter se discordes sunt, ut discordet interpretatio nominis gentilitii, quod commune habent, necesse est. Dicuntur igitur hi Cyclopes, qui artificiosi sunt homines, a ciclos, quod est circulus, et copis, quod est oculus, id est oculus circulatus. Seu ut breuius sententiam sequentes uocabulorum, circumspectus. Quod quidem artificem hominem esse oportet; nam si non sit, nequeunt congrue primis ultima respondere; et ideo consueuere circumspecti artifices antequam manum operi apponerent, mente et principium et medium et ultimum intueri, ut fini debita possent prestari initia, et sic opus inchoare. Papias autem dicit ciclides artes a Grecis nuncupari, eo quod origo illorum sicuti circuli initium latens sit. Ex quo uocabulo dici Cyclopes, tanquam ab arte artifex congrue dicere possumus. His premissis, cur Neptuni dicti sint filii uideamus. Existimo quidem, eo quod ex mari seu aquis fere exemplaria rerum omnium artificiaturum sumpta uideantur. A piscibus quippe sumptum uolunt, quo ordine in pugnam acies deducantur. Ab eisdem, quo pacto homines equique ferro tegantur, squamis eorum inspectis. A spina excarnificati piscis in litore ad construendas longas naues doctrina sumpta est. A biuaro construende domus et solaria artificium demonstratum. A testudine consumptis carnibus cythare compositio ostensa est, et tectorum etiam documentum. A concis et spondilibus hostiorum atque ualuarum flexuositates tradite, nec non et qualiter per circumflexos gradus in excelsas possimus turres ascendere. Sic ex quo pacto bucinas edere. In aquis preterea herbarum contextiones et productiones filorum exorte et interserere fila, telasque texere demonstratum. Aque ad uarietates telarum colore faciendas piscium sanguine prebuere prime. Motus earum primus musicam et tempora eius atque concentum meditantibus dedisse compertum est. Quid multa dicam? Innumerabilia sunt, que mare producit instruentia artificum ingenia, ex quibus fit, ut merito artificiosos homines Neptuni filios nuncupemus, Cyclopesque uocemus. Et quantumcunque Hesiodo placeat, Plinio teste in libro Naturalis hystorie, hos, qui Dactili uocati sunt, in Creta fabricam ferrarim inuenisse; dicit idem Plinius a Cyclopibus atque Calibis ferrum fuisse compertum. Cur autem ex Anphytrite dicantur suscepti, puto a circumitione sonorum, cum undique perstrepant artificum sonus. Uulcani enim ideo traduntur obsequio, quia igne molliuntur dura ad usum artificis, et mollia solidantur, ut latius ostendetur, ubi de Uulcano tractabitur. Quod autem apud Lyparam fabrilia operentur, dictum est ad ostendendum, quoniam ab artificibus loca artificio conuenientia summenda sint. Quid queso faciet faber ferrarius in palude? Quid piscator in monte? Quid agricultor in saxo? Quid in solitudine medicus? Nil equidem, et ideo in Lypara officinam fabrorum descripsit Uirgilius, quia igneus locus sit, quo fabri molliunt era. Sed superest de nominibus rationem exquirere. Brontes enim, ut dicit Albericus, dictus est tonitru, quod fit tam sufflantibus follibus, quam etiam incudem uerberantibus malleis. Sic et Steropes dicitur a fulgore, qui ex incendio nascitur. Piragmonem autem dicit ab incude calenti nomen sumpsisse, eo quod pyr ignis, agmon autem incus interpretetur. Et hec ideo his attributa sunt nomina, quia circa armorum artificium exerceantur; non enim talia darentur nauim uel templum, seu palatium construenti. Uolunt postremo, eo quod telum Ioui fecissent, quo Esculapius ictus est, hos ab Apolline interfectos. Quod ego intelligo cum Apollo interpretetur exterminans, et humoris expulsor sit. Quod ignis etiam facit opifices tales, si tale opus continuent, cito deficere, eo quod tam labore assiduo, quam igne continuo ante tempus desiccetur humor, et deficiant.
+
+Nausithous Pheycum rex, ut in Odissea placet Omero, Neptuni fuit filius et Periuie nynphe, dequo et eius prole sic ipse idem scribit: {Nausithoon men prota Poseidaaon enosikhthon Geinato kai Periboia, gunaikon eidos ariste, Ohplotate thugater megaletoros Euumedontos} etc. Que latine sonant ; Nausithoum quidem primo Neptunnus terram mouens genuit, et Periuia feminarum specie optima iunior filia magnanimi Eurimedontis. De hoc autem nil aliud reperitur, nisi quod Rixinorem et Alcinoum filios habuerit.
+
+Rixinor filius fuit Nausithoi, ut in Odissea sic ait Omerus: {Nausithoos d' eteke Rhexenora} etc. Que latine sonant : Nausithous autem genuit Rixinorem. Hic Rixinor, ut idem dicit Omerus, coniugem sumpsit, et suscepta ex ea filia unica, quam Arythim nominauit, ab Apolline percussus occubuit, puto febre exterminatus fuerit.
+
+Arythis, ut in Odissea scribit Omerus, filia unica fuit Rixinoris, quam Alcynous Rixinoris frater et Pheycum rex sumpsit in coniugem, et ex ea Nausytheam filiam et tres filios suscepit. Ad hanc Ulixes ductu et consilio Palladis, transformate in effigiem Calpis uirginis, a Calystone nynpha ueniens naufragus accessit, et multa illi interrogatus exposuit, et tandem honorifice ab ea susceptus est.
+
+Alcynous rex Pheycum, ut in Odissea dicit Omerus, filius fuit Nausithoi regis et uir Arythis. Ad hunc autem in conuiuio sedentem uenit Ulixes, naufragium passus, et ab eo honorifice susceptus est, eique coniugium Nausithee oblatum, demum data ingentia munera, et nauis que illum in patriam reportaret parata, sociique nauales prestiti.
+
+Nausithaa filia fuit Alcynoi et Arytis, ut testatur Omerus. Que cum exisset ciuitatem cum pedissequis suis, iuissitque ad flumen lotura uestes, factum est, ut uideret Ulixem naufragum nudum in litore et frondibus arborum circumtectum, et ab eo suppliciter exorata, ut illi cibum daret, et uestes postulata concessit, et inde illi suasit, ut ad patriam suam et ad regiam domum post se accederet, uti postea factum est; prout plene in Odissea narrat Omerus.
+
+Laodamas, Alyos et Clitomus filii fuere Alcynoi regis et Arithis, Omero teste in Odissea. De quibus nil preter generales laudes inclite iuuentutis eorum reperitur, et quod Ulixem una cum patre Alcynoo et matre eorum honorauerint, eique munera dederint.
+
+Melion et Actorion Neptuni fuerunt filii, ut in Yliade scribit Omerus. Inducit enim Nestorem senem Patroclo dicentem se adhuc iuuene bellum habuisse aduersus Arcades, et multos interemisse, et ni Neptunus Melionem et Actorionem filios suos caligine occultasset, eos eque cum aliis occidisset.
+
+Aon, ut dicit Lactantius, filius fuit Neptuni, et ab eo dictam affirmat Aoniam, que quidem pars est Beotie. Theodontius uero hoc idem asserit, Aonemque dicit ex Apulia factione suorum pulsum nauigio uenisse Euboeam et inde se in Boetiam detulisse, ibique rudibus adhuc populis in montanis imperasse, et illos Aonas una cum montibus ex suo nomine nuncupasse. A quibus Neptuni filius habitus est, cum Onchesti cuiusdam ditissimi hominis Apuli fuisset filius ex Parichia coniuge.
+
+Mesappus filius fuit Neptuni, ut dicit Uirgilius: *At Mesappus, equum domitor, Neptunnia proles, Quem nec fas igni cuiquam nec sternere ferro* etc. Hic enim, ut idem testatur Uirgilius, Turno aduersus Eneam auxilia duxit. Quem secuti sunt Fescennini, Equi, Falisci, et qui Soractis habitabant montem et Cimini siluas et lacus, et insuper Capeni. Hunc tamen dicit Seruius per mare ad Ytaliam uenisse, et inde Neptuni filium dictum. Eum autem inuulnerabilem ferro, eo quod nunquam in bello perierit, ab igne uero immunem, eo quod Neptuni filius, quem deum constat esse aquarum. Ab isto dicunt Emnium poetam dicere se originem ducere, eumque equorunn domitorem dictum, quia animalia sint a Neptuno producta.
+
+Busiris Neptuni fuit filius ex Lybia Epaphi filia susceptus, ut in libro Temporum ait Eusebius. Hic autem, ut dicit Augustinus in libro De ciuitate dei, regnante Danao Argiuis, uel rex, uel potius tyrannus suis diis hospites immolabat. Quem Seruius ab Hercule occisum dicit, eo quod cum apud illum diuertisset, ut alios sic et eum uoluisset occidere. Et idem Seruius asserit huius Busiris laudes ab Ysocrate descriptas.
+
+Pegasus equus alatus, ut testantur Seruius et Lactantius, filius fuit Neptuni et Meduse, in templo Palladis conceptus, ut supra ubi de Medusa. Ouidius autem eum natum dicit ex sanguine cadente ab exciso Meduse capite, ut ubi De fastis dicit: *Creditur hic cese grauido ceruice Meduse Sanguine respersis prosiluisse comis. Quam Ouidii opinionem Fulgentius sequitur et Albericus. Hunc preterea non solum uelocissimum sed uolucrem aiunt fuisse eodem Ouidio teste: Huic supra nubes et subter sydera lapso Celum pro terra, pro pede penna fuit* etc. Eumque dicunt pede Castalium Musis effondisse fontem, ut idem fert Ouidius: *Fama noui fontis nostras peruenit ad auras Dum Medusei quem prepetis ungula rupit. Et paulo infra: Uera tamen fama est, et Pegasus huius origo Fontis, et ad latices deduxit Pallada sacros* etc. Hunc insuper dicunt Bellorophontem aduersus Chimeram monstrum euntem tulisse. Sic et Perseum dum ad Gorgones iuit. Anselmus uero, ubi De ymagine mundi, huic equo quedam addit, que ab alio nomine dicta comperi. Dicit enim illi cornua esse, eumque igneum habere anelitum et ferreos pedes, ut totus monstro sit similis. Illum postremo inter sydera locauere. Ouidio teste: *Iamque indignanti noua frena receperat ore, Cum leuis Aonias ungula fecit aquas. Nunc fruitur celo quod pennis ante petebat; Et nitidis stellis quinque decemque micat* etc. Nunc his appositis, quid sensisse potuerint ueteres, exquirendum est. Ego hunc equum famam rerum gestarum arbitror, cuius uelocitas per cursum et uolatum equi huius designatur. Qui ideo Neptuni et Gorgonis dicitur filius, quia ex gestis in mari et terra fama oriatur. Quod in templo Palladis conceptus sit, ideo fictum puto, quia ex discrete et consulte gestis recte fama oritur; ex fortuitis autem nemini iure fama debetur, ex temerarie factis potius debetur infamia. Quod huic equo pedes sint ferrei dictum puto, ut demonstretur quoniam in circumendo nunquam fame deficiant uires. Cornua uero apponuntur ei, ut famosorum comprehendatur elatio. Sic et anelitus igneus, ut gerulonum feruens dicendi desiderium cognoscatur. Eum Castalium effondisse fontem satis manifeste declarat, quia cupidine fame atque glorie temporalis a non nullis affectio ponitur omnis, ex qua quotiens optatum consequitur, totiens fons Castalius, id est, habundans dicendi materia oritur, que quoniam poetarum est, Musis ideo dicitur consecratus hic fons. Eum autem Bellorophontem et Perseum gessisse ad assumptas expeditiones, eo dictum dici potest, quia cupidine glorie in id delati sunt, quod egerunt. Seu, ut quidam uolunt, ad id delati sunt nauibus, quibus alatus equus erat insigne. Albericus peregrinam de hoc equo scribit opinionem ex Fulgentii fonte sumptam. Dicit enim eum dictum Pegasum a pege Grecum, quod Latine fontem sonat, eumque esse fluuiorum omnium commune nomen, et hinc uult flumen, id est pege, equum esse Neptuni, id est ex Neptuno genitum, cum ex mari omnia nascantur flumina, et per alas uelocitatem fluminum designari, et a pege uult pagos dici, quos ueteres iuxta flumina semper ponere consueuerant; et inde pagani quasi ex uno pege, id est fonte uel flumine potantes; et sic fontem quem dicimus a Pegaso pede factum, a Neptuno procedere sentiemus. Sed quid circa hunc equum et fontem sentiat Fulgentius, qui latissime scripsit, paucis apponendum est. Dicit ergo Pegasum ex Meduse sanguine nasci, eo quod in figura fame constitutus sit; nam cum uirtus terrorem decidit famam generat, quem ideo uolucrem dicit, quia, ut dictum est, et fama uolucris sit. Fontem autem Musis ungula aperuisse ideo fingitur, quia Muse ad describendam heroum famam, aut antiquorum gesta, aut priorum dicta sequantur. Preterea dicit idem Fulgentius Pegasum interpretari eternum fontem, quod arbitror, quia fama egregiorum hominum indeficiens sit.
+
+Nictheus, ut ait Lactantius, filius fuit Neptuni, et, ut Theodontius asserit, ex Cyleno filia Athlantis susceptus. Hunc dicit Lactantius Ethyopie fuisse regem, et Anthyopiam et Nictiminem filias habuisse, eumque secundum quosdam a Nictimine illecebri amore dilectum, cum qua cum opere nutricis concubuisset ignarus, scelere cognito, eam uoluit, ni aufugisset, occidere. Alii uero contrarium dicunt, eum scilicet infauste Nictinimem dilexisse, eamque, cum illi uim uellet inferre, aufugisse. Quod is Neptuni filius fuerit possibile est, cum fere contemporaneus euo Neptuni hominis uideatur. Si autem non sit, ea ratione Neptuni filius dici potest, qua dicuntur et ceteri.
+
+Anthyopam dicit Lactantius Nicthei regis fuisse filiam, cui Theodontius addit ex Amalthea Cretensi nynpha. Hanc, ut dicit Theodontius, Nictheus Lyceo Thebarum Egyptiarum regi dedit uxorem. Lactantius autem dicit eam ui ab Epapho Iouis filio stupratam. Alii dicunt a Ioue. Quod cum sensisset Lyceus, ea abdicata, superinduxit Dyrcem. Que ab eo impetrauit ut illam in carcerem poneret. Uerum cum tempus partus aduenisset, miseratione deorum fractis uinculis aufugit in Cytheronem, et Anphyonem Zethumque peperit, et exposuit. Quos cum pastores educassent et iam eis pubescentibus cognoscerentur a matre, ab eadem sui generis certiores facti Lycum occidere et Dyrcem indomito alligauere tauro, et matrem in suam dignitatem restituere. Hanc historiam abusio nominum implicuit, et quoniam in precedentibus ubi de Anphione latius dictum est, reiterare non curo.
+
+Nyctimen Nicthei regis et Almathee fuit filia. Hanc aiunt seu patrem amauerit, seu ab eo amata sit, dum illius arma fugeret, miseratione Minerue in auem sui nominis uersam et in eius tutelam susceptam; cuius figmenti talis potest esse ratio: *Nictiminem prudenti usam consilio, seu sui criminis, seu paterni uerecundia, nunquam post scelus in lucem comparuit, et inde noctua dicta est*. Quod in tutelam Minerue uenerit ubi de Minerua explicata ratio est.
+
+Yrceus, ut Theodontius dicit et Paulus, filius fuit Neptuni ex Alcione filia Athlantis susceptus, ex quo nil aliud memini me legisse.
+
+Pelyas filius fuit Neptuni et Tyro nynphe filie Salmonei regis Salamine, ut in Odissea satis extense describit Omerus. Dicit enim hanc consueuisse circa ripas Enyphei fluminis delectari; quam ob rem Neptunus, Enyphei sumpta forma, uirginem cepit, et cum ea concubuit, et ex eo concubitu geminos genuit Pelyam scilicet, et Neleum. Tyro autem postea nupsit Crythio. Pelye autem apud Thesaliam regnanti, ut dicit Lactantius, ab oraculo responsum est: tunc illi propinquam mortem fore, cum eidem Neptuno patri sacrificanti aliquis pede nudo superueniret in sacris. Cui annua sacra peragenti superuenit Iason nepos altero pede nudus; celeranti enim ad sacrum in limo fluminis calciamentum retentum est. Quod cum uidisset Pelyas, oraculi memor, confestim non tantum sibi, sed filiis timens propter egregiam Iasonis uirtutem, eidem Iasoni suasit, ut expeditionem in Colcos ad gloriam sui nominis consequendam assummeret, existimans, ut fama ferebatur, arduum nimis et difficile aureum uellus posse surripere, et sic eum facile periturum. Qui cum assumpsisset, et preter spem Pelye cum aureo uellere et Medea coniuge rediisset, eo itum est, ut opere Medee Pelyas a filiabus occideretur, filio Acasto superstite. Circa id quod fictum est, dicebat Leontius Pelyam Neptuni hominis fuisse filium, eumque secus Enypheum in specie iuuenis incole a Tyro dilecti, eam non resistentem atque similitudine forme deceptam oppressisse, et ex ea filios suscepisse duos.
+
+Filias Pelye regi fuisse satis constat, Ouidio inter alios recitante, que tamen illis fuerint nomina a nemine dictum comperio. He quidem, ut moris est filiarum, senectuti Pelye patris eorum compatientes ei astabant continue. Quas aiunt Medeam fraude decepisse, adeo ut earum pietas in patrem in scelestum uerteretur facinus. Nam cum cerneret Medea senectutem Pelye, ut dicebat Leontius, Iasonis obstare imperio, ficto cum Iasone iurgio secessit ad illas, et diu de iniquitate Iasonis questa, in detrimentum eius dixit se iuuentutem Pelye herbis restituere uelle, ut paulo ante Ensoni restituerat, et sic credulis filiabus Pelye suasit, ut omnem sanguinem frigidum atque ueterem ex tremulo Pelye senis corpore cultris exhaurirent, ut nouum atque floridum uenis posset immittere. Quod cum fecissent puelle, expirassetque Pelya, ad Iasonem rediit Medea. Dicit Theodontius inter Pelyam et filias a Medea seminatam zizaniam, et ob eam puellas ferro in senem patrem insurrexisse, et illum occidisse.
+
+Acastus, teste Seneca poeta in tragedia Medee, Pelye fuit filius; dicit enim sic: *Terrore pauidum, quippe te pene expetit Letoque Acastus regna Tessalica obtinens. Senio trementem debili atque euo grauem Patrem peremptum queritur et cesi senis Discissa membra, cum dolo capte tuo Pie sorores impium auderent nephas* etc. Uerba sunt Creontis ad Medeam.
+
+Neleus Neptuni filius ex Tyro, ut supra ubi de Pelya monstratum est. Qui, ut scribit Omerus, a Pelya fratre pulsus ex Thesalia Pylon condidit, et ibidem habitauit deorum cultor. Huic fuit coniunx Cloris Anphyonis Orcomeni regis filia, ex qua, ut idem dicit Omerus, suscepit Nestorem, Periclimenonem, Cromium, et Pyro feminam, et alios usque in XII, sed eorum nomina non habemus.
+
+Nestor filius fuit Nelei ex Clori coniuge, ut dictum est. Cui XII fuere fratres, ut testatur Ouidius dicens: *Bis sex Neleides fuimus, conspecta iuuentus* etc. Fuit enim homo hic etate longeuus, ut ipsemet tempore Troiani belli fatetur apud Ouidium dicens: *Spectatorem operum multorum reddere, uixi Annos bis centum, nunc tercia uiuitur etas* etc. Bellicosus preterea fuit; nam inter alia, uiuente adhuc patre, eo existente iuuenculo, bellum aduersus Epyos gessit, et multos in pugna peremit, Omero teste in Yliade. Postea uero cum Theseo in nuptiis Perythoi fuit in certamine aduersus Centauros. Et, ut de reliquis taceam, cum Grecis apud Troiam arma senex gessit, et sepe Troianis obuius fuit in pugna. Fuit insuper facundia celebris adeo, ut sepe principum mitigaret iras et in concordiam discordes reduceret. Huic Euridices filia Clymenii, ut dicit Omerus, coniunx fuit, ex qua septem filios et filiam unam suscepisse idem testatur Omerus. Quo tamen fine subtractus sit, legisse non memini.
+
+Anthilocus filius fuit Nestoris et Euridicis, ut apparet per Omerum in Odissea, qui scribit Pysistratum Nestoris filium in domo Menelai apud Lacedemoniam mortem eius flentem. Nam secutus patrem ad Troianum bellum, ibidem in pugna, dum uiriliter ageret, a Mennone Aurore filio occisus est.
+
+Pysistratus filius fuit Nestoris et Euridicis. Hunc autem Nestor dedit in socium Thelemaco Ulixis filio, uolenti ire Lacedemoniam, interrogaturus Menelaum, nunquid aliquid de Ulixe patre sciret.
+
+Trasymedes Nestoris fuit filius et Euridicis, quem secum Nestor, ut testatur Omerus, duxit in Troianum bellum.
+
+Echephron, Stratios, Perseus et Arithos filii fuere Nestoris et Euridicis. Quos ideo in unum iunxi, quia nil particulare de aliquo eorum legerim.
+
+Polycastis filia fuit Nestoris et Euridicis, iunior ex filiabus Nestoris, Omero teste, et sic apparet eum alias habuisse, quarum ego nomina non cognoui, nec de ista aliud audiui.
+
+Periclimenon Nelei filius fuit et Cloris, ut Ouidius testatur, affirmans huic a Neptuno auo concessum, ut posset se in quas uellet transformare figuras. Ex quo factum est, quod cum Hercules in ultionem Epyorum aduersus Messanos atque Pylios et Elypios acri dimicaret pugna, hic forte occisorum fratrum dolore commotus, in auem uersus, Herculem uncis pedibus infestaret plurimum, et ut Hercules illum uolitantem sagicta interemeret. Hunc uertibilem in quam uellet formam, nil aliud intelligo quam eius membrorum agilitatem, qua tanquam ceruus saltabat, currebatque uti uolasset auis et huiusmodi faciebat. Eum autem uolitantem occisum credo uolucri cursu fugientem.
+
+Cromius Nelei fuit filius et Cloris, ut etiam affirmat Omerus. Qui quidem ea in pugna, quam Pylii et Messeni aduersum Herculem gesserunt, cum decem fratribus suis occisus est, ut satis etiam demonstrat Ouidius in maiori uolumine.
+
+Pyro uirgo Nelei et Cloris filia fuit, ut in Odissea scribit Omerus. Hec, ut idem asserit, adeo formosa fuit, ut illius fere omnes Grecorum nobiles optarent coniugium, eamque Neleo postularent. Qui nulli illam iungere uoluit, ni sponderet ab Yphiclo matris Nelei patruo boues auferre, quos detinebat et dare negabat. Et cum nemo sponsionem hanc facere auderet, Melampus, uates ea tempestate clarus, Bye fratri suo ostendit post tempus fieri posse, ut ab Yphiclo deducerentur boues quos pascebat Neleus, suasitque illi sponsionem, ut tam spectabilis uirginis coniugium consequeretur. Byas autem, fratri credens, spopondit Neleo quod petebat; et dum circa recuperationem boum conaretur, Yphicli iussu captus et carceratus est. Post tempus autem dimissus boues reduxit, et Pyro habuit in uxorem. Hec fere in textu Omeri continentur. Ultra quem dicebat Leontius, quod cum Byas per annum in carcere seruaretur, sensit trabes domus uermes fecisse, quos uulgo dicimus tarmos, concepitque ob uiciatas trabes secuturam ruinam; quam cum prenuntiasset Yphiclo, meruit libertatem. Tandem cum interrogasset Yphiclus, filios non procreans, quid ad procreandos esset agendum, suasit illi, ut serpentis potaret uenenum. Quo facto concepit uxor Yphicli et filium in tempore peperit. Quo beneficio ab Yphiclo illi restituti sunt boues. Quibus deductis, ut dictum est, Pyro deduxit uxorem, que illi peperit Anthyphatim et Manthyonem.
+
+Cignus filius fuit Neptuni, ut affirmat Ouidius: *Iam leto proles Neptunia Cignus Mille uiros dederat* etc. Hic, ut idem dicit Ouidius, habuerat a patre ut ferro inuulnerabilis esset, qua commoditate audax factus Troianis auxiliator, multis ex Grecis cesis, aduersus Achillem iniuit certamen. Qui cum illum gloriantem se cerneret, quod ferro uulnerari non posset, sumpto ingenti lapide in eum fessum atque iam crebris ictibus attonitum iecit. Cignus autem graui impulsus ictu cecidit, quem confestim Achilles occupauit, et genu pectus eius premens, et manibus guttur in mortem ire coegit. Qui euestigio a patre in auem sui nominis mutatus, arma reliquit Achilli. Horum figmentorum talis expositio esse potest. Neptuni filius dictus est Cignus forsan ob candorem cutis et membrorum agilitatem, cum hi qui humidi sunt complexione, que a Neptuno humiditatis patre procedit, colore sint candidi, et ut pluma molles cute, cui humiditati si proportione debita immixtus sit calor, hi tales optima membrorum agilitate fruuntur; ex quo fit, ut docti in euitandis ictibus, ut quosdam uidimus, ferro feriri nequeant, et ut lassitudine uincantur necesse est, si sit qui tales superare uelit. Quod autem auis factus sit sui nominis, intelligendum, quod eo mortuo nil de eo apud mortales superfuerit preter uolatile nomen.
+
+Grisaor, ut in libro De originibus rerum affirmat Rabanus, Neptuni fuit filius, nec de eo amplius.
+
+Othus et Ephyaltes, ut asserit Seruius, filii fuerunt Neptuni ex Yphimedia Aloy Tytanis coniuge, quam idem Neptunus oppressit, ut in Odissea testatur Omerus. Hanc tamen Yphimediam Paulus uocat Electrionem, Theodontius autem Epymeidam. Hi autem quoniam ex uxore Aloy nati sunt, ut plurimum Aloyde appellantur, sicut et sepe Herculem a uictrico Anphytrioniadem appellamus. Hi quidem UIIII digitis singulis mensibus crescere uidebantur; quam ob rem paruo in tempore mole ingentis corporis mirabiles facti sunt. Dicit enim Omerus his ideo tam grande incrementum fuisse, eo quod a terra nutrirentur, eosque non amplius UIIII annis uixisse, et, eorum designans magnitudinem, dicit nouem brachiorum amplitudinem habuisse, longitudinem uero UIIII passuum. His insuper dicit Omerus in Yliade bellum fuisse aduersus Martem, eumque ab eis captum atque catenis uincitum et in carceribus XIII mensibus detentum, et ni Iuno Mercurio iniunxisset, ut pro liberationem eius ageret, in carceribus defecisset. Qui Mercurius clam eum rapuit, et sic liberatus est. Quod Claudianus tangit ubi De laudibus Stilliconis, dum dicit: *Cum gemini fratres genuit quos asper Alous Martem subdiderint uinclis* etc. Hi preter ea ab Aloo uictrico in gigomantiam, cum ipse grauatus senio ire non posset, missi sunt. Qui ibidem, ut quibusdam placet, cum reliquis a Ioue fulminati periere, et Ephyalti Ethna mons superimpositus, Otho autem mons quidam Cretensis. Alii uero dicunt, inter quos Omerus, eos ob magnitudinem corporis ausos montes montibus imponere celumque affectare; sed, ut in Odissea dicit Omerus, imberbes adhuc ab Apolline sagictis occisos. Quos Uirgilius dicit apud Inferos detrusos, aiens: *Hic et Aloydas geminos immania uidi Corpora, qui manibus magnum rescindere celum Aggressi superisque Iouem detrudere regnis* etc. His predictis, fictionum sensus aperiendus est. Dicebat autem Barlaam hos duos fuisse fratres ingentis potentie Aloy filios, sed ideo Neptuni dictos, quia preter mensuram omnem humanorum corporum excreuerant, quod ad Neptunum spectare uolunt ingentia producere corpora, eosque tantum UIIII annis regnasse; et ideo a Terra nutritos dicunt, quia maximos prouentus ex his que possidebant assumerent, et aduersus Iouem, in Olympo monte habitantem, bellum secundum hystorias habuisse, et in eo bello iuuenes defecisse egritudine pestifera ambo, et hinc sumptum eos ab Apolline sagictis occisos. Alii uero dicunt hos cum Saturno aduersus Iouem fuisse, et non nullas arces extullisse, et ultimo uiribus Iouis quando in Flegra pugnatum est, cum aliis multis cesos. De captiuo Marte nil repperi. Arbitror ego sic explicari posse. Martem insignem aliquem fuisse uirum militari disciplina instructum, et bellicosum atque robustum, horum hostem, qui et si potens esset, tamen ut sepe contingit maiores succumbere, et obtinere minores, ab eis captus et carceratus est; et cum liberationi eius nullus adinueniretur modus, Mercurius, id est fraus, quia furum deus, qui clam et fraude furantur, Iunone iniungente, id est pecunia, qua forte corrupti custodes, astutia Mercurii Mars liberatus est.
+
+Egeus Athenarum rex, filius fuit Neptuni, Theodontio affirmante, et marinus deus. Huic, dicit Paulus, due fuere coniuges, quarum prima dicta est Ethra filia Pycthei regis Trohezenis , ex qua Theseum suscepit. Secunda, ut testatur Ouidius, fuit Medea profuga, quam a Iasone repudiatam atque fugientem, non solum suscepit hospitio, sed illam etiam sibi matrimonio copulauit, et ex ea, ut placet Iustino, Medum filium suscepit. Successit quidem in regno Pandioni regi, quem Theodontius secundum ueritatem dicit eius fuisse patrem, et, eo regnante, multa incommoda Atheniensibus euenere. Nam inter alia bellum Mynois regis Cretensium, quod in uindictam Androgei filii sui indigne occisi mouerat, diu tulere; ultimo cum succubuissent, in has a Mynoe deducti sunt leges, ut, scilicet annis singulis, UII nobiles iuuenes ad Mynotaurum Cretam mitterentur. Qui tribus annis forte missi sunt, quarto autem sors cecidit in Theseum, qui maximo Egei patris dolore nauem conscendit iturus, et cum omnia nauigii ornamenta nigra essent, et nauis uelum, habuit in mandatis a patre, ut si contingeret in agendis eum felicem obtinere exitum, rediens naui album imponeret uelum, amoto nigro, ut a longe fortunium suum nosceret. Theseus autem Adryane consilio uictor, mandatorum immemor, non amoto nigro uelo, redibat. Egeus excelsa turri prospectans, nigrum uidens uelum, Theseum mortuum arbitratus, ex turri se deiecit in mare, et mortuus ab Atheniensibus liberatis et Neptuni filius et maris deus in solatium Thesei consecratus est.
+
+Theseus inclitus Athenarum rex fuit Egei regis filius et Ethre. Ingentis atque generosi animi iuuenis plura memoratu digna peregit, adeo ut inter Hercules plurimos nominetur unus. Hic quidem ante alia cum Hercule ab Euristeo misso aduersus Amazones expeditionem suscepit, ut dicit Iustinus, et cum multas occidissent atque cepissent, cepere inter alias Menalippem atque Ypolitem Anthyope regine sorores. Sed Hercules pro armis regine Menalippem sorori restituit. Theseus uero Ypolitem, que sibi in sortem prede contigerat, sumpsit uxorem, ex qua Ypolitum filium suscepit. Preterea ingenti uirtute, ut refert Statius, Creontis Thebani regis superbum retudit imperium, egitque que prohibebat officia funeralia, possent occisis in bello regibus exhiberi. Et taurum, ab Euristeo Attice terre immissum cuncta uastantem, apud Marathonem interfecit. Sic Scyronem latronem hospites suos, dum resideret in scopulo, aut lauare sibi pedes, aut se adorare cogentem, eosque incautos precipitantem in mare. Et Procustem eque latronem super Cephyso flumine habitantem, et nocte suos hospites trucidantem, superauit atque occidit. Helenam insuper Castoris atque Pollucis sororem uirginem, celestis pulchritudinis insignem, in palestra ludentem rapuit. Minotaurum interemit et Athenas a turpi seruitio liberauit. Adrianam atque Phedram Mynois filias patri surripuit, et Adriana relicta, Phedram sibi coniugio copulauit, ex qua quosdam filios suscepit. Athenienses per diuersa passim uagantes in patriam reuocauit, et in formam ciuium sparsos agresteque reduxit. Et, ut placet Plinio ubi De hystoria naturali, primus federa adinuenit. Aduersus Centauros, in nuptiis Perythoi amici sui, egregie pugnauit, eosque superauit, illique comes ad Inferos usque ad rapiendam Proserpinam iuit, sed minus feliciter ex hoc illi successit; nam Perythoo a Tricerbero Orci cane trucidato, mortis ipse in periculo fuit, ni forte superuenisset Hercules, qui illum a discrimine liberauit et reduxit ad superos. Et Athenas rediens coniugem querulam accusantemque falso de stupri interpellatione Ypolitum comperit, quem fugauit, et quantum in eo fuit occidit. Postremo iam senex a ciuibus suis pulsus, exul apud Schyrum minorem insulam diem clausit, cum annis XXUIIII Atheniensibus imperasset. Has eius laudes fere omnes Ouidius paucis testatur carminibus, ubi dicit: *Ingenium faciente canunt: te, maxime Theseu, et infra per undecim uersus*.
+
+Ypolitus Thesei et Ypolites Amazonis fuit filius. Hic cum uenationibus, celibem uitam ducens, uacaret, et omnino constanti animo mulieres sperneret, a Phedra nouerca, absente Theseo, amatus est, desiderio cuius, cum obtemperare noluisset, Theseo redeunti ab ea accusatus est. Qui, in furorem uersus, filii necem optauit. Uerum Ypolitus timens, conscenso curru, fugam cepit. Quo fugiente, fortuitu phoce, que in litus exiuerant, audientes equorum strepitum, dum sese in mare fugientes precipitant, equos exterruere Ypoliti. Qui per scopulos aduersus eius imperium uiresque currum trahentes, atque ui eius conpagem dissoluentes omnem, infelicem iuuenem loris implicitum adeo per abrupta traxere, ut pro mortuo a circumuicinis collectus sit. Esto poete omnes, et signanter Seneca in tragedia eiusdem Ypoliti, laceratum atque discerptum omnem asserant et occisum. Qui tandem opere atque subsidio Esculapii, quasi ab Inferis in sanitatem pristinam non absque longo labore reuocatus est. Que quidem testatur Uirgilius dicens: *Namque ferunt fama Ypolitum, postquam arte nouerce Occiderit patriasque explerit sanguine penas Turbatis distractus equis, ad sydera rursus Etherea et superas celi uenisse sub auras, Peoniis reuocatum herbis et amore Diane* etc. Constat igitur ex euentu fabule locum datum, Theseum scilicet a patre habuisse, ut ter posset optare quod uellet, et quia nunc filium optasset occidi, phocas a patre emissas in litus. Ypolitus autem ne terciam patris experiretur iram, qui ante Ypolitem matrem eius occiderat, et nunc eo inaudito eum querebat in penam, Atticam terram liquit et in Ytaliam uenit, haud longe a loco, ubi postea condita Roma, et, mutato nomine, se Uirbium appellari iussit, quia bis uir fuisset, semel ante euentum, et iterum postquam beneficio Esculapii in uitam uidebatur reuocatus; et ideo dicit Uirgilius: *At Triuia Ypolitum secretis alma recondit Sedibus, et nynphe Egerie nemorique relegat, Solus ubi in siluis Ytalis ignobilis euum Exigeret , uersoque ubi , nomine Uirbius esset* etc. Ibi autem dicit Theodontius oppidum construxit, quod ex nomine sumpte coniugis Ariciam appellauit. Dicit preterea idem Theodontius falsum esse Ypolitum celibem uitam egisse, quin imo secreto amore Ariciam nobilem Attice regionis feminam adamauit, quam Dianam, eo quod uenationibus uacaret, uocabat et se Dianam colere asserebat, et opere huius Aricie factum dicit, ut ab Esculapio sanaretur, cum mortuum illum arbitraretur Theseus.
+
+Uirbius filius fuit Ypoliti et Aricie, post Ypoliti fugam ex Actica susceptus. Qui cum adoleuisset, Enea Ylione deleto in Ytaliam ueniente, a patre missus est in subsidium Turni, prout describit Uirgilius: *Ibat et Ypoliti proles pulcherrima bello Uirbius, insignem quem mater Aricia misit, Eductum, Egerie lucis* etc. De eo autem nil aliud habemus.
+
+Demophon, ut Theodontius asserit, filius fuit Thesei ex Phedra. Hic quidem cum ceteris Grecis in bellum Troianum iuit. Ylione autem deiecto, dum rediret in patriam, tempestate in Traciam delatus, a Phillide Ligurgi regis filia hospitio et lecto susceptus est. Et cum aliquandiu secum fuisset, audito quod Mnesteus Athenarum rex, agitatus procellis, et nausea uexatus maris, appulisset ad insulam Melos, et ibidem clausisset diem, regni cupidine tractus, impetrata per tempusculum licentia a Phyllide, resarcitis nauibus, Athenas rediit, et post XXIIII annum paterni exilii, ut dicit Iustinus, Athenarum regnum assumpsit, neque de reditu curauit ad Phyllidem; et cum annis XXXIII regnasset, mortuus est. Cui successit Osyntes; utrum hic eius fuerit filius incertum habeo.
+
+Anthygonus, ut dicit Theodontius, filius fuit Thesei et Phedre, et, ut dicit Barlaam, natu maior Demophonte, et post fugatum ab Atheniensibus patrem fere adhuc pubes ab Atheniensibus assumptus, et rex factus Mnesteusque uocatus. Qui Troiam uadens, non satis de ingenio Demophontis fidens, eum secum traxit. Hic rediens tempestate actus nimia apud insulam Melos expirauit.
+
+Medus, ut Iustinus tradit, Egei regis Athenarum et Medee fuit filius. Quam, idem Iustinus dicit, cum priuignum uidisset adultum, ab Egeo per diuortium discessisse, et Colcos cum Medo filio abiisse. Ouidius autem dicit, ob paratum Theseo uenenum, ut ubi supra de ea, eam aufugisse. Aiunt insuper aliqui eam Iasonis in gratiam rediisse, et cum eo e Thesalia pulso in Colcos rediisse, et hunc Medum inde iuisse in Asyam atque uiribus plura sibi subegisse regna, sed eam tenuisse partem, quam Mediam appellamus, et de suo seu matris nomine nuncupasse.
+
+Onchestus, secundum Lactantium, filius fuit Neptuni. Quem Seruius et Lactantius dicunt Onchestam ciuitatem propinquam promontorio Micalesso constituisse, et suo nomine appellasse. Nec de eo aliud, preter quod Megareum filium genuerit, legi.
+
+Megareo filius fuit Onchesti, ut liquido testatur Ouidius, loquente sic Yppomene: *Namque michi genitor Megareus Onchestis illi Est Neptunus auus, pronepos ego regis aquarum* etc.
+
+Yppomenem Megarei fuisse filium satis ostensum est. De hoc Ouidius talem refert fabulam: *Erat in Sciro ciuitate Athalas Cenei filia seu Iasii, uirgo insignis pulchritudinis et pernicissime uelocitatis*. Que ut plurimum deorum monitu habitabat in siluis. Hec cum a multis in coniugem peteretur, legem apposuit, ut scilicet cursus certamine peteretur, et, si qui superarentur ab ea, morte multarentur, uictor autem eius potiretur connubio. Et cum iam plures magis audaces quam felices superati tam seuera lege damnati essent, Yppomenes, ea nondum uisa, talium ridebat stultitiam. Tandem cum casu contingeret, ut illam uideret, miratus roseam faciem, sydereos oculos, os cinnameum, auream cesariem, pectus protensum, corpusque glabellum, et gestus placidos, confestim eius in ardorem incidit, qui ante damnauerat alios, nec dubitauit eius postulare coniugium, et seuere legis subire discrimen. Uirgo, autem, eius etati et formositati compassa, primo renuit, deinde sollecitata annuit. Yppomanes Ueneris implorauit auxilium, que illi tulit ex uiridario Hesperidum tria aurea mala, eumque docuit malorum usum. Porro cum cursum expediti intrassent, anteiretque uirgo, iuuenis predoctus euestigio, uidente uirgine, unum ex malis proiecit, fulgore cuius capta puella gradum collectura preuertit; et cum euolasset interim iuuenis, illa prestantior facile anteiuit. Ille secundum eiecit, quod, dum illa collectura moratur, ille stadium arripit uolucer. Sane illa pernici uelocitate malo collecto parua mora currentem preterit. Ast ille, cum iam meta cursus esset propinqua, tercium proiecit, quo detenta uirgo, antequam uolucris euolasse potuerit, tenebat Yppomenes terminum. Quam ob causam superata uirgo, eius in coniugium uenit. Cum qua dum letus in patriam abiret Yppomenes, feruoris impatiens, et suscepti a Uenere muneris immemor, in lucum Cybeles illam deduxit, et ibi cum ea concubuit. Ex quo seu Ueneris, seu matris deum indignatione, factum sit, amantes in leones uersi sunt, et currui Cybelis additi. Qua sub fictione talis potest sensus abscondi. Primo mulierum si qua est obstinata duricies, auro et muneribus frangi posse, cum natura auri omnes et cupide et tenacissime sint mulieres. In leones autem ideo conuersi dicuntur, quia in nemus Cybeles coiuerunt, id est in deliciis mundanis habundauerunt, et ob id elati sunt, et sic in leones uersi, quoniam leones superba sint animalia, et ideo uersa uice currui Cybelis applicati sunt, id est in processu a rerum natura edocti, quoniam terrenis legibus omnes simus obnoxii, quia terrei uiuimus, et quantumcunque superbientes, postremo in terram reducimur.
+
+Pelasgus, ut dicit Theodontius, filius fuit Neptuni. Ysidorus uero, ubi De ethymologiis, eum Iouis et Larisse filium dicit. Sane quoniam ex compertis apparet Theodontium talium solertissimum indagatorem fuisse, plus illi in talibus prestandum fidei ratus sum, et ideo Neptuni, non Iouis posui filium. Hic autem ea in parte Grecie regnauit, que postea ab Arcade Calistonis filio Arcadia dicta est, et ab eo denominata Pelasgia. Dicebat Leontius et in Asya esse Pelasgos, eosque aduersus Grecos fauisse Troianis, ut in Yliade testatur Omerus. Uerum hi Pelasgi a Pelasga muliere Greca nomen sortiti sunt, quam aiunt ex Pelasgiis cum copiis in Asyam transmeasse et ciuitatem condidisse, et de suo nomine Pelasgiam nuncupasse, et inde Pelasgii, qui secus Lyciam sunt, appellati. Alii contrarium tenent Pelasgum regem fuisse in Asya, et ab eo Pelasgos et inde mulierem Pelasgam, ubi postea fuere Pelasgi, in Greciam ex Asya transfretasse, et ibidem occupata regione nomen imposuisse Pelasgis.
+
+Nauplius Neptuni et Amimonis filie Danai regis filius fuit, ut testatur Lactantius, qui de eius origine fabulam recitat talem: Amimone Danai filia, dum studiose in siluis iaculo exercitaretur, minus aduertens percussit Satyrum; quam cum uellet Satyrus uiolare, illa Neptuni implorauit auxilium. Neptunus autem, fugato Satyro, ipse eam compressit, ex quo compressu Nauplium suscepit. Hunc Nauplium apud Euboeam regnasse constat, et eius aiunt fuisse filium Palamedem, Grecorum factione occisum apud Troiam. Quod cum egerrime ferret Nauplius, nec ad ultionem suppeterent uires, ad ingenium uersus, stantibus apud Troiam Grecis, ut erat senex cepit omnem Greciam circumire, et regias intrare Grecorum principum, et ibi quibus poterat suasionibus, coniuges eorum in adulterium cum quibuscunque poterat trahere, arbitratus ex hoc in reditu Grecorum seditiones exorturas plures, eisque agentibus Grecos in suum sanguinem ruituros, et sic dum se inuicem trucidarentur, immerito trucidati Palamedis mortem suis occisionibus expiarent. Creditumque est, ut Leontius asserebat, opere suo Clitemestram in amplexus Egysti uenisse, ex quo Agamenon postea interemptus, et inde Egystus et Clitemestra. Sic et Egyaleam Dyomedis coniugem in Cyllibari Steleni filii concubitus, et ut de reliquis taceam, conatur Lycophron inclitam Penelopis famam Nauplii consiliis maculare, uolens eam cum uno e procatoribus suis non nullas insomnes noctes egisse. Preterea inplacabilem senem aiunt tam feruenti animo uindictam optasse, ut redeuntibus Grecis, Ylione consumpto, in patriam, et acri atque turpi tempestate agitatis, Caphareum conscendisse montem, et nocte accensa face, quasi in portum salubrem periclitantes acciret, in letiferos scopulos salutis auidos euocasse, et multis hoc facinore exitii extitisse causa; unde Uirgilius: *Sidus et Euboice cautes ultorque Caphareus* etc. Amoti autem Satyri et oppresse Amimonis a Neptuno assignat Barlaam paucis uerbis rationem, dicens: Satyrum uirginis fuisse pedagogum, Neptunum autem Lerneum quendam Egyptium insignem, cuius primo Amimone pellex fuit quam coniunx, et ab eo Lerneum fontem denominatum atque prouinciam.
+
+Palamedes Nauplii fuit filius. Qui, cum esset una cum Grecis circa Troiam, et hi aduersus Agamenonis imperium insurrexissent, seditione dolosa Agamenoni potestate subtracta, loco eius dux belli factus est. Huic enim cum Ulixe simultates erant, ut dicit Seruius, eo quod Ulixes, insania ficta, conatus esset in bellum Troianum non ire, et ad eam simulandam, uinctis aratro dissimilibus animalibus, salem serebat. Cui ante aratrum ad experientiam summendam insanie, Palamedes apposuit Thelemacum puerum; quem cum uidisset Ulixes, illico suspendit aratrum. Preterea cum in Traciam frumentatum iuisset, et nil portasset, seque non comperisse diceret, Palamedes uadens reportauit affatim. Quibus indignatus Ulixes egre patiebatur illius gloriam. Quam ob rem dolo eius factum est, ut a seruis Palamedis satis grande pondus auri infoderetur sub tabernoculo eius, et inde, nuntiis subornatis habitis cum fictitiis licteris, in consilio Grecorum Palamedem accusauit, quia cum Priamo de deditione Grecorum haberet tractatum, eumque auro esse corruptum, et ad euidentiam proditionis incepte iussit eius in tabernaculo fodi, quasi, si ibidem comperiretur aurum, licteris esset exhibenda fides et nuntiis. Quam ob rem auro comperto, quod ipsemet infodi fecerat, Ulixis accusatio uera credita est, et Palamedes tanquam noxius lapidibus est obrutus.
+
+Celeno, Aello et Occipite arpye tres fuere, secundum Seruium, Neptuni et Terre filie. Alii uero dicunt Taumantis et Eletre. Harum formam describit Uirgilius, dicens: *Tristius haud illis monstrum nec seuior ulla Pestis et ira deum, Stigiis sese extulit undis. Uirginei uolucrum uultus, fedissima uentris Proluuies, unceque manus et pallida semper Ora fame* etc. Hic etiam describit in quibus habitent locis et unde uenerint, dum dicit: *Accipiunt Strophades Graio stant nomine dicte Insule Yonio in magno, quas dira Celeno Arpyeque colunt alie, Phyneia postquam Clausa domus mensasque metu liquere priores* etc. Ex his a Seruio fabula recitatur, que supra ubi de Zetho et Calay plene scripta est, et quid per illam etiam sentiendum sit, et similiter de his dicta sunt quedam, ubi de Alecto et aliis Furiis supra scripsimus, et ob id pauca hic dicenda supersunt. Uult igitur Seruius eas ideo Neptuni et Terre filias dictas, quia in insulis habitent, que terree sunt, et tamen mari circumdate. Ego uero eas Neptuni filias puto, quia monstruose sint ut per Uirgilii carmen patet. Arpye autem secundum Fulgentium ideo uocantur, quia arpe Grece, Latine rapere est; et ideo earum prima dicta est Aello, quasi aellonalon, quod est alienum concupiscere. Secunda uero Occipite, quod significat celeriter auferre. Tercia que Celeno nigrum sonat, per quod rapine occultatio summenda est. Et sic primo concupiscitur, secundo aufertur, tercio occultatur. Uirgineos autem uultos ideo habere dicuntur, seu quia, ut dicit Fulgentius, sterilis sit rapina; cui ego addam quantum ad eum cui rapitur. Esto aliter putem. Fures quippe more suo placidos mitesque se in conspectu hominum exhibent, ut hac possint arte ignaros fallere. Uncas autem raptores habere manus expositione non indiget. Quod ora illis sint pallida, nil aliud uult pretendere, quam fames assidua, insatiabilis appetitus habendi, qua miseri et in rapinam proni auguntur continue. Fedissima uentris proluuies raptorum est, in quantum ut plurimum rapinarum turpis est exitus. Itur enim ex rapinis in ludum substantiarum consumptorem omnium et miseriarum patrem. Itur in luxuriam lasciuiarum et ociorum marcentium matrem. Itur in gula crapularum et egritudinum cloacam turpissimam et damnosam. Arbitror quidem has ad pyrratas auarissimos atque immanes homines spectare, eo quod litora inhabitent. Addebat insuper dictis Arpyis Omerus Arpyam unam, quam Thyellam uocitat, et ex ea Zephyrum dicebat equos Achillis genuisse. Hanc dicebat Leontius uenti impetum seu procellam interpretari, per quam etiam pyrratarum demonstratur uelocitas ad rapinam.
+
+Sycanus, ut dicit Theodontius, antiquissimus rex fuit Sycilie et Neptuni filius, et ab eo insula, que antiquiori nomine dicebatur Trinacria, Sycania nuncupata est. De quo Solinus, ubi de Mirabilibus mundi, dicit: *Sycanie diu ante Troiana bella Sycanus rex nomen dedit, aduectus cum amplissima liberorum manu* etc. Ex his nec nomen alicuius ad me peruenit. Dicit tamen Theodontius, huius Cererem fuisse coniugem et Proserpinam filiam, quam Iouis dixere poete.
+
+Syculus rex fuit Sycilie et Neptuni filius, ut Solinus de Mirabilibus mundi testatur. Regnauit autem, ut dicit Theodontius, post Sycanum, et ab eo Sycilia denominata est. Paulus hunc dicit filium fuisse Corithi et Eletre, et Dardani fratrem. Neptuni filium dictum, eo quod ex Tuscia in Syciliam transfretasset, et multa rudes homines docuisset.
+Genealogie deorum gentilium liber X explicit.
+
+Ex Achaya inter Pachinum, Trinacrie promontorium, et ueteres Syragusas leni satis spiritu me Subsolanus detulerat. Ibi dum, iam in finem fere deducta omni Neptuni prole, uetustissimorum regum potius aduentum in insulam quam gesta narrassem, et mecum omnia circumspectans excogitarem, ad quam celi plagam uertenda esset nauicule prora, uenit in mentem tantum nunc uelo, nunc remis, nunc pedibus itum fore, ut ex filiis Saturni, senis infausti, nullus superesset, cuius non esset descripta soboles, preter Iouem, quem patrem dominumque regemque deorum et hominum uoluere. Obstupui, fateor, serenissime rex, et animi cecidere uires, et, quasi itinere meo obstaculum insuperabile esset obiectum, desperans aiebam: Heu miser, potui amplissimum Occeani gurgitem intrare et fluctus in sydera usque surgentes modico conscendere lembo; potui uastum litus omne Mediterranei maris inter mille scopulos et sonantia saxa ambire, montes scabrosos abscendere, lubricas calcare ualles, tenebrosa antra subire, perscrutari lustra ferarum et siluarum atque nemorum sepositas umbras, lustrare urbes et oppida, et, quod longe terribilius, ad Manes usque descendere, et Ditis opacas intrare domos, et terre uiscera oculis terebrare, et sic aliorum deorum prolem etiam renitentem calamo tanquam cognitam in medium trahere. Nunc autem, si Iouem non uidero, quo pacto eius, que amplissima est, posteritatem scripsisse potero? Si autem Iouem uidisse uelim, in celum ire necesse est. Quo, infelix, ex sublimi saltu, quo ex monte celso in illud meme deiciam? Quis me eo uentorum extollet impetus? Que deferet condensa nubes aut ipsius Iouis armiger ales? O utinam ab Inferis remearet Dedalus, qui solus homini pennas induere nouit, et mortalibus insuetas celi uias ostendere; ipse forsan oportunitati huic posset prestare suffragium, quod nisi, undecunque uenerit, detur, post tot exanclatos labores, tot uictos timores, tot etiam obices superatos, infecto itinere incohato, non absque ignominia temeritatis mee subsistendum est. Optabam preterea celestium uidere patriam, et quo ordine sanctissimi illi gentilium theologi templa, palatia, atria, domosque disposuissent celitum. Preterea et cum ipso Ioue ipsius sublime uidere solium, quo iure sacrum illud deorum consistorium conueniret in unum, quod in illos ipsius imperium, quis ordo sedendi, que presidentis maiestas, que leges darentur, que et quo ritu largirentur imperia, ut in finem debitum mundi gubernaretur mortalitas, et alia etiam tam pregrandis dei magnalia. Ceterum, dum hinc uidendi desiderio celum ac perficiendi itineris angerer, inde desperatione premerer, et ecce ex litore Syculo, me etiam gubernaculum non regente, repentino impetu in Cretam usque delatus sum, quam cum circumspicerem, non ante Ydeum montem aspexi, quam, resoluta mentis caligine, et ueri Dei illustratus lumine, proletarii Iouis cognoui cunabula atque fornices in circumitu, et, qua in parte eius cineres et ossa iacerent, memini, et sic eum non deum, celi thronum tenentem, fore perpendi, sed hominem, cuius acta, mores ut reliqua non maiori labore quam aliorum deorum gentilium poterant ex terrenis speculis intueri. Reuocatis igitur uiribus, ut eum eiusque numerosissimam prolem describam, iter, quod prepeditum rebar, intrabo, orans in optatum me terminum dirigat, qui futurum sibi dilectissimum populum per Rubrum mare eduxit sicco uestigio ex Egypto.
+
+Iouem Cretensem, qui tercius in hoc opere est, Saturni et Opis fuisse filium omnis testatur antiquitas. Hic eodem partu cum Iunone editus, ne a Saturno occideretur ob pactionem cum Tytano fratre factam, quam cito natus est, clam in Ydam Cretensem montem alendus ab Opi transmissus est, et, ut quidam uolunt, Curetis populis commendatus, seu, ut alii dicunt, Ydeis Dactilis. Eusebius uero in libro Temporum dicit Creti regi Cretensium, et hunc illum in Hoson ciuitate, in qua matris eius est templum seruasse atque nutrisse. Qui a Curetis dixere, addunt eum ab eisdem in antrum montis Yde delatum, ibique dum, ut paruuli faciunt, fleret, ne audiretur, cimbala et timpana et clipeos et arma pulsabant. Ad sonitum quorum, more suo conuenientes apes, mella in os eius inferebant. Ob quod beneficium, postea deus factus, dedit eis, ut absque coitu generarent. Aliis uero placet eum Nynphis alendum datum, inter quas, ut Dydimus in libris Narrationis Pyndarice asserit, Mellisseo Cretensium regi duas fuisse filias Amaltheam et Melissam, que caprino lacte atque melle Iouem nutrierunt. Unde, dicit Lactantius in libro Diuinarum institutionum, capellam Amalthee nynphe Iouem infantem uberibus suis aluisse; et ob id dicit Germanicus Cesar in Aratheo carmine: illa putatur Nutrix esse Iouis, si uere Iuppiter infans Ubera Cretee mulsit fidissima capre, Sydere que claro gratum testatur alumnum etc. Quod etiam testari uidetur poeta celebris Franciscus Petrarca in Buccolicis, ea in egloga, cui titulus Argus est, sic dicens: teneris signata labellis Ubera te moueant, nisi forte obliuia lactis, Illius astrigere nectar tibi suggerit aule. De grege nempe fuit nutrix tua etc. Seruius autem dicit non in Ydam, sed in Dicteum montem a matre transmissum, et ob idem nutritum. Iunius autem Colummella De agricultura scribens, libro IX, sic de educatione Iouis infantis ait: *Nec sane rustico dignum est sciscitari, fueritne mulier pulcherrima specie Melissa, quam Iuppiter in apem conuertit, an, ut Euhemerus poeta dicit, crabronibus et sole generatas apes, quas nynphe Frixonides educauerunt. Mox dicit eo specu Iouis extitisse nutrices, eaque pabula munere dei sortitas, quibus ipse paruum educauerant alumnum*. Hec ille. Ex quibus sumitur Iouem melle tantum educatum. Hic tandem cum adoleuisset, ob captos parentes bellum habuit cum Tytanis, liberauitque illos. Inde patrem regno expulit, eo quod comperisset eum uite sue insidiari, que supra ubi de Saturno latius dicta sunt; et hinc illi dicunt bellum cum Gigantibus consecutum, quos superatos supposuit montibus, ut premonstratum est. Deinde orbe subacto cum fratribus imperium partitus est, dato Plutoni Infernorum dominio, Neptuno autem maris, sibi Olympo seruato. Et cum iam diu ante Iunonem sororem suam sumpsisset in coniugem, et rex potens factus, glorie auidus, cepit ambire, et non minus astutia quam uiribus non solum humanas laudes, sed diuinos etiam sibi quesiuit honores, templa quidem, ut in Sacra legitur hystoria, in multis locis construxit et suo dicauit nomini, et in quamcunque regionem uenerat, reges principesque populorum hospitio sibi comitate sua et amicitia copulabat, et cum ab eis digrederetur, imperabat sibi edificari fanum et suo hospitisque sui nomine insigniri, quasi ut ex hoc posset amicitie ac federis memoria conseruari. Et hac astutia factum est, ut constituta sint templa Ioui Ataburio, Ioui Labriando, cum Ataburius et Labriandus auxiliares eius fuerint in bello. Sic et Ioui Laprio, et Ioui Molioni, et Ioui Casio et que huiusmodi sunt, quod ille astutissime excogitauit, ut sibi diuinum honorem et hospitibus suis perpetuum nomen acquireret cum religione connexum. Gaudebant autem illi, et eius libenter obsequebantur imperio, et nominis sui gratia ritus annuos et festa celebrabant. Et hoc modo religionem cultus sui per orbem terre Iuppiter seminauit, et exemplum ceteris ad imitandum dedit. Is insuper in Olympo monte habitauit, ut eadem Sacra testatur hystoria, ubi legitur: *Ea tempestate Iuppiter in monte Olympo maximam partem uite colebat, et eo ad eum in ius ueniebant, si que res in controuersia erant. Item si quis quid noui inuenerat, quod ad uitam humanam utile esset, eo ueniebat atque Ioui ostendebat* etc. Preterea quantumcunque homo hic circa honores occupandos ambitiosus esset et libidini deseruiret, multa tamen bona et utilia humane uite adinuenit et introduxit et non nulla mala sustulit, et inter alia amouit a moribus hominum consuetudinem comedendi carnes humanas, quibus Saturni tempore uescebantur. Qui tandem dispositis rebus suis diem clausit, de exitu cuius testis est Ennius. Ipse quidem in Sacra hystoria, descriptis omnibus, que in uita sua gesserat Iuppiter, ad ultimum sic ait: *Deinde Iuppiter postquam quinquies terram circumiuit, omnibusque amicis atque cognatis suis imperia diuisit, liquitque omnibus leges, mores, frumentaque parauit, multaque alia bona fecit, immortalem gloriam memoriamque adeptus, sempiterna monumenta suis reliquit, etatem pessime actam in Creta uitam commutauit, et ad deos abiit, eumque Curetes filii sui curauerunt, docoraueruntque eum et sepulcrum ei in Creta in oppido Aulatia, et dicitur Uesta hanc urbem creauisse, inque sepulcro eius scriptum antiquis licteris Grecis Zeus Kronou*. Euemerus autem dicit eum in Occeania mortuum, sed bene in Aulatia oppido sepultum. Forsan et hoc nomen Occeanie Crete fuit antequam a Creta nynpha Experidis filia, ut Plinius ait ubi de Hystoria naturali, dicta fuerit. Uidesne, celeberrime rex, quanto ingenio, quanto fortune fauore, quot antiqui hostis fallaciis longeuum nomen, inanem gloriam et diuinos honores sibi quesiuerit homo iste? Miror equidem illius quantumcunque rudis eui insaniam, ut quem ex homine natum possibilem atque mortalem uiderant deum et summum dominum tam inconsulte crederent. Scio possint esse qui dicant multo recentiores in hanc eandem inscitiam non minus fuisse procliues, cum legerimus a Luca medico scriptum apud Lystros Licaonie Barnabam et Paulum uiros sanctissimos et diuini dogmatis predicatores, eo quod contortum a natiuitate hominem in nomine Iesu Christi rectum ambulantemque fecissent, a Lystris deos euestigio creditos, Barnabam Iouem, et Mercurium Paulum, eisque renuentibus serta et holocausta tanquam diis a pontificibus et populo preparata, de quibus ego minus miror, diuinum enim opus fecerant ignorantibus Lystris, quoniam non suo, ut ipsi testabantur, sed Christi opere. Iuppiter autem quid unquam supra hominem facere uisus est? Nil equidem. Uictoriosus fuit homo, est non satis hoc, cum fortune opus sit, ut ob id deus et celi rex debeat a quoquam credi? Profecto uertibiles nimium in credulitatem erant illius eui mortales. Nos autem ueteres in sua fatuitate sinamus, et ad omissa uertamus calamum. Postquam que ad hystoriam spectant de Ioue dicta sunt, quid de eo fingentes dixerunt prosequamur. Primo quidem eum patrem dominumque deorum et celi regem dicunt, eique loco sceptri trisulcum fulmen tribuunt. Eius preterea arborem dixere quercum. Sic et eius in tutelam aquilam posuere. Nunc quid per hec sensisse potuerint uideamus. Deorum autem pater et dominus ideo hic dictus est, quia, eo regnante, heroum tempora seu cepere seu floruere, in quibus et poetarum seu theologorum gentilium cepit et floruit studium apud Grecos. Qui cum istum tanquam ea tempestate mortalibus ceteris preualentem cernerent, eumque iam sibi ne dum apud suos, sed et apud exteras nationes adhuc uiuenti diuinos honores quesisse et eorum patrem esse aut maiorem, qui iam eius intuitu fictionibus ad diuinitatem extollebantur, et quod ei nomen etiam faueret Iuppiter, quod iam diu erat celebre, et uero deo attributum, faueretque illi locus habitationis Olympus, quo nomine celum etiam appellamus, eum deorum finxere patrem et celi regem. Nec suffecit attribuisse ille quod fecerit, quin imo multa ex his que ante eum per plura secula facta fuerant, et potissime eorum duorum temporibus, quos supra Ioues nuncupatos diximus, per nominum abusionem in hunc reuocata sunt, nec aliter quam suo euo facta eidem attributa. Et quod longe perniciosius fuit, multa ad uerum Deum, uere deorum dominum spectantia, sub huiusmodi fictionis uelo recondita, et demum enucleata ad potentiam et deitatem fictam huius hominis spectare ab ignaris credita sunt, tantumque inoleuit hec inscitia, ut non solum Iouis esse que dei, sed Dei ueri esse que Iouis erant crederentur, ut puta adulteria, proditiones et bella et huiusmodi. Sane quotiens pro isto Ioue illustres uiri Deum sensere uerum, quod minus honestum de Ioue scribitur, pro aliquo naturali actu opere nature naturate producto, que dei opus est, intelligi uoluere; quod ego non laudo per illecebres fictiones diuinam designari potentiam. Deorum insuper numerositatem non adinuenere, ut tot crediderint deos esse, quin imo prudentes uoluere deitates illas multis ascriptas diis, potentie unius ueri Dei officia esse, existimantes sic per ministros deum agere uti mortales agimus, quod clarissime in libro De dogmate Platonis ostendit Apuleius. Nos autem et bene secundum psalmistam credimus de Deo, quia dixit, et facta sunt. Nec tamen negamus Deo ministros esse, alios iustitie ut Demones, alios gratie ut Angelos, alios opportunitatum et uictus, ut supercelestia corpora; sed de his alias. Per fulmen uero trisulcum loco sceptri Ioui additum, eo quod igneum sit, ostendere uoluere fingentes, non nunquam eum pro elemento ignis et aeris assummendum, ut asserit Seruius, et tunc Iunonem eius coniugem terram et aquam esse uolunt, eo quod ex eis omnia quorundam iudicio procreantur, et sic, secundum Uarronem ubi De agricultura, duo dicuntur parentes magni, Iuppiter pater et Iuno mater. Puto ego hanc fictionem originem habuisse ab his, qui arbitrati sunt ignem rerum omnium causam, ac eo agente cuncta generari atqua nutriri. Et sic dum ignis et aer est Iuppiter, eius opus est corruscationes et tonitrua, nubes congregare atque dissoluere, uentos excitare atque comprimere, fulmina emittere et huiusmodi, eo quod hec in regione aeris, igne agente conficiantur. Trisulcum autem ideo dixere fulmen, ut triplex fulminis designetur proprietas, est enim coruscum, et scindit, et urit, de quibus, si quis plene uidere cupit, Senecam phylosophum uideat, ubi De questionibus naturalibus. Quercum arborem ideo attributam uolunt, quia eius fructu primeui homines pascerentur, et ideo uisum est eam arborem rite dici illius, ad quem spectat educare homines, quos ipse produxit, seu quorum gerit imperium. Hanc Ysidorus, ubi De ethymologiis, nucem uidetur arbitrari, eamque dicit a Latinis iuglandem uocari, quasi Iouis glandem, eo quod Ioui olim consecrata fuerit, et sequitur eius fructus tantum habere uirium, ut, si mittatur inter suspectos herbarum uel fungorum cibos, quicquid in eos uirulentum sit exudent, rapiant et extinguant. Aquilam eius in tutelam esse asserunt, eiusque rei causam Lactantius ex alieno describet, dicens: Cesar quoque in Arato refert Aglaosten dicere Iouem, cum ex insula Naxo aduersus Tytanos proficisceretur, et sacrificium faceret in litore, aquilam ei in auspicium aduolasse, quam uictor bono omine acceptam tutele sue subiugarit. Sacra uero hystoria etiam ante consedisse illi aquilam in capite, atque ei regnum portendisse, testatur. Cur infans a Saturno absconditus sit, cur cum Tytanis bellum, cur Saturnum fugauerit, satis plene, ubi de Saturno, monstratum est. De coniugio uero Iunonis, etiam ubi de Iunone est explicitum. Sic et de nomine satis plene ubi de Ioue primo. Et ex his que ibidem et hic scribuntur, si quis uellet, satis posset aduertere, quantum homo iste cum proprietatibus Iouis planete conuenerit, et quoniam ob id merito sit Iuppiter nuncupatus.
+
+Muse uero nouem sunt, Iouis et Memorie filie, ut ubi De ethymologiis placet Ysidoro, et Paulo Perusino. Theodontius autem Memnonis dicebat et Thespie, eo forsan quod Thespiades illas appellet Ouidius. Harum nomina sunt hec: Clio, Euterpe, Melpomene, Thalya, Polimnia, Eratho, Thersycore, Urania, et ultima Calyope. His dicunt cum filiabus Pyerii, numero totidem, bellum in cantu fuisse. Et quoniam uicte sint a Musis, Pyerides in pycas mutate sunt et ob uictoriam, Muse earum sunt consecute cognomen. Has preterea dicunt a quodam Pyreneo claustris clausas, easque ex claustris in detentoris perniciem euolasse. Insuper aiunt eis fontem Castalium et nemus Helycone consecratum, easque ad lyram Apolline pulsante canentes. Nos autem, his premissis, ad auferendum uelum fictionibus ueniamus. Placet Ysidoro christiano atque santissimo homini, has Musas appellatas a querendo, eo quod per eas, sicut antiqui uoluerunt, ius carminum et uocis modulatio quereretur, et ob id per deriuationem ab eis musica, que est moderationis peritia, denominata est. Et, ut idem dicit Ysidorus, quoniam ipsarum Musarum sonus sensibilis res est, et que in preteritum fluit, imprimiturque memorie, ideo eas a poetis Iouis et Memorie filias nuncupatas. Ego autem puto, cum a deo omnis sit scientia, nec solum ad eam concipiendam intellexisse sufficiat, nisi quis intellecta memorie commendauerit, et sic memorie seruata expresserit, ut te quis scire nouerit, ut ait Persius: *Scire tuum nil est, nisi scire hoc te sciat alter* etc. Quod Musarum officium est, et hinc illos Ioue genitas et Memoria fictum sit. Nec non arbitror Musas a moys, quod est aqua, dictas, causa in sequentibus ostendetur. Cur autem nouem sint in commentario secundo super Somnio Scipionis plurimum Macrobius conatur ostendere, eas equiparans octo sperarum celi cantibus, nonam uolens omnium celorum modulationum esse concentum. Superaddens post longam uerborum seriem, Musas esse mundi cantum a rusticis etiam sciri, qui eas Camenas, quasi canenas, a canendo dixerunt. Attamen ex his reddit Fulgentius aliam rationem, dicens uocem fieri quattuor ex dentibus, quos lingua dum loquitur percutit, ex quibus si defecerit unus, potius quam uox sybilus emittatur necesse est. Insuper et ex duobus labiis uelut uerborum cymbalis commoda modulantibus. Sic et lingua que curuamine ac circumflexione quadam tanquam plectrum uocalem format spiritum. Inde et palato, concauitate cuius sonus profertur. Ultimo, ut nouem sint, additur gucturis fistula, que tereti meatu spiritualem prebet excursum. Et insuper quoniam his a multis concinnens Apollo additur, non aliter quam seruator concentus predictis ab eodem Fulgentio iungitur pulmo, qui uelut erarius follis concepta reddit ac reuocat. Et ne sibi in tam sepositum nature opus, tantummodo fidem uelle prestari uideatur, tam exquisite rationis testes inducit Anaximandrum Lampsacenum, et Zenophanen Heracleopolitem, quos suis in Commentariis, que dicta sunt, scripsisse confirmat. Asseritque hec et ab aliis eque illustribus phylosophis affirmari, ut a Pysandro physico, et Euximene, eo in libro quem Thelegumenon nuncupauit. Porro idem Fulgentius quasi minus plene dilucidauerit, quod de Musis intendit, ut nominum et operationum singularum rationem deducat in medium, dicit sic: *Nos uero nouem Musas doctrine atque scientie dicimus modos, hoc est, prima Clio quasi prima cogitatio discendi; Clios enim Grece fama dicitur, et quoniam nullus scientiam querit, nisi in qua fame sue protelet dignitatem, ob hanc rem prima Clio appellata est, id est cogitatio querende scientie. Secunda Euterpe Grece, quod nos bene delectans dicimus, quod primum sit scientiam querere, secundum sit delectari quod queras. Tercia Melpomene, quasi melempio eomene, id est meditationem faciens permanere. Ut sit primum uelle, secundum delectare quod uelis, tercium instare meditando ad id quod desideras. Quarta Thalya, id est capacitas, quasi si dicatur tythonlia, id est ponens germina. Quinta Polymina, quasi polium neemen, id est multam memoriam faciens, dicimus, quia post capacitatem est memoria necessaria. Sexta Eratho, id est euruncomenon, quod nos Latine inueniens similem dicimus, quia, post scientiam et memoriam, iustum est, ut aliquid simile et de suo inueniat. Septima Therpsicore, id est delectans instructionem. Ergo post inuentionem oportet te iam discernere ac iudicare quod inuenias. Urania octaua est, id est celestis. Post enim diiudicationem eligis quid dicas, quid despuas; eligere enim utile, et caducum despuere celeste ingenium est. Nona Caliope, id est optime uocis*. Ergo hic erit ordo. Primum est uelle doctrinam, secundum est delectare quod uelis, tertium instare ad id quod delectat, quartum est capere ad quod instas, quintum est memorari quod capis, Sextum est inuenire de tuo simile ad quod memineris, septimum iudicare quod inuenias, octauum eligere de quo iudices, nonum bene proferre quod elegeris. Hec Fulgentius. Uellem ego hos conuenire, si possem, qui, erectis signis aciebusque compositis, in Musas impetum facere et eas, ab eis sumptis armis, exterminare, si possint, conantur insipidi, et dum male intellectis uerbis Boetii se armatos existimant, in certamen inermes descendunt et, que succincte de Musis dicta sunt intuentes, dicant, nunquid has tam sublimes mulieres in lupanari uiderint, nunquid eis abusi sint, nunquid credant Psalmistam, Ysaiam, Iob, aliosque sanctissimos Dei uiros illas e meretricio manu duxisse, ut inter sacra uolumina collocarent? Scio negarent hos unquam his, quas indifferenter scenicas meretriculas dicunt, usos, ni testis michi facer diuinarum licterarum interpres Ieronimus esset, cuius ne ab eorum inscitia refringi possim, libet ut iacent in prohemio Eusebii Cesariensis uerba describere. Dicit enim post multa Ieronimus sic: Quid psalterio canorius? Quod in morem nostri Flacci et Greci Pyndari, nunc yambo currit, nun achayco personat, nunc saphyco tumet, nunc semipede ingreditur? Quid Deuteronomii et Ysaie cantico pulchrius? Quid Salomone grauius? Quid perfectius Iob? Que omnia exametris et pentametris uersibus, ut Iosephus et Origenes scribunt, apud suos composita decurrunt etc. Nesciebant puto tales Musarum officium esse uocum tempora ordinare, nesciebant circa scientiam Musas agenda disponere, nesciebant diuinis uiris ad maiestatem licterarum suarum augendam sua officia prestitisse. Taceant igitur et se ipsos rabidi mordeant, qui dum non intelligunt, alios mordere conantur, et nos omissum reintremus iter. Musis cum Pieriis fuisse de cantu certamen, hoc arbitror sensu summendum. Sunt non nulli tam inepte audacie, ut, cum nullam nouerint disciplinam, suo tamen innitentes ingenio, audeant se disciplinatis preferre, nec dubitent disputationis inire certamen, quod dum in conspectu doctorum faciunt, non scientifici doctis apparent, sed potius stolida quadam presumptione loquaces; et cum multa dicere ignaris uideantur, nec aliquid tamen dicant rationi consonum, nec sese loquentes intelligant, lusi a prudentibus pice existimantur. Que quidem uoces potius humanas, quam intellectum garriendo imitantur, et ob hoc tales a scientificis transformari in picas rite a poetis confictum est. Has autem uoluisse Pyreneum includere, nil aliud puto, quam quosdam ad ostentationem sui impetuosos et auidos, qui, neglectis studiorum laboribus, postquam scrinea libris compleuerint, et eorum fere tegmina uiderint, tanquam omnia que in eis continentur cognouerint, sese audent extimare poetas, aut a circumspicientibus arbitrari. Uerum cum euolauerint Muse, quas putauerant claustris clausisse, si in publicum sequi uelint, id est ostendere se scire quod nesciunt, in precipitium confestim ruunt. Ex quibus non nullos ego cognoui, qui librorum congerie cumulata se credidere magistros, et in conspectu scientium corruere. Est et Musis consecratus fons Castalius et alii insuper plures, et hoc quia habeat limpidus fons, non solum delectare intuentis oculos, sed eius etiam ingenium quadam uirtute abscondita in meditationem trahere, et componendi desiderio urgere. Nemus autem ideo illis sacrum est, ut per hoc intelligamus solitudinem, qua uti debent poete, quorum est poemata meditari, quod quidem nunquam bene fit inter strepitus ciuitatum, aut compita etiam ruralia. Quin imo, ut Quintiliano placet ubi De oratoria institutione, in loco obscuro et quieto, ut puta nocturno tempore, quod per nemora demonstratur satis congrue, sunt enim opaca densitate ramorum, et quieta eo quod semota ut plurimum sint ab habitationibus hominum.
+
+Acheus, ut placet Ysidoro ubi De ethymologiis, Iouis fuit filius, et ab eo uult appellatos Acheos seu Achiuos. His paucis uerbis egregii hominis negocium pertransisse contentus. Attamen Theodontius, postquam eum Iouis filium dixit, addit eum antiquissimum Messeniorum fuisse principem, eique filiorum amplissimam fuisse manum, quorum opere, et quia pie apud Messenos uixerit, factum est ut totius prouincie, quam hodie usque Achayam nuncupamus, aut societate aut imperio potiretur, et ab eis nomine diceretur Achaya. Asseritque ab hoc omnem Grecie nobilitatem habuisse principium, sed ex filiorum numerositate nullum nec nomine exprimit.
+
+Uenus, Omero teste, Iouis fuit filia et Dyonis, et est hec, quam Tullius, ubi De naturis deorum, terciam uocat. Et coniugem dicit fuisse Uulcani. Hanc aiunt Martem amasse, de quorum adulterio et captiuitate supra ubi de Marte dictum est. Sic et Enee matrem dicunt, de qua etiam ubi de Enea scriptum est. Sic et ubi de Dyomede de uulnere ab eodem suscepto. Et eque ubi de Adone narratum est, qualiter a filio casu uulnerata Adonem dilexerit. Nec desunt qui credant de hac dici, quod legitur in Hystoria sacra Uenerem scilicet instituisse meretricium questum. Quod Augustinus ubi De ciuitate dei uidetur asserere, dum dicit: *Huic oblata a Phenicibus esse dona de prostitutionibus filiarum antequam uiris illas coniungerent. Huic preterea Claudianus ubi De laudibus Stylliconis apud tuam Cyprum, rex optime, deliciosissimum describit uiridarium, in quo omnia facile possint enumerari spectantia ad suadendam lasciuiam. Incipit enim sic: Mons latus Yonium Cypree rupis obmnbrat* etc. et perseuerat infra per quadraginta sex uersus, quos, quia prolixum nimis erat, non scripsi. Et hic idem uiridario descripto quam grandis sit Ueneri cura circa cultum et ornatum opponit dicens: *Cesariem tum forte Uenus subnixa corusco Fingebat solio, dextra leuaque sorores Stabant Ydalie, largos hec nectaris ymbres Irrigat, hec morsu numerosi dentis eburno Multimodum discrimen arat, sed tercia retro Dat uarios nexus, et iusto diuidit orbes Ordine, neglectam partem studiosa relinquens. Plus error decuit, speculi nec uultus egebat Iudicio, similis tecto monstratur in omni, Et rapitur quocumque uidet dum singula cernit, Seque probat* etc. Quoniam supra ubi de Ueneribus multa circa fictiones de Uenere dicta sunt, esset hic replicare superfluum. Superest quod ambigitur ponere. Hanc enim Uenerem quidam putant eandem esse cum Cypria. Ego duas fuisse arbitror, et hanc uere Iouis filiam fuisse et Uulcani coniugem. Aliam Syri et Cyprie seu Dyonis filiam et Adonis coniugem. Qui unam et eandem putant, dicunt eam Iouis et Dyonis filiam primo Uulcano nuptam, et inde Adoni, et ob eximiam formositatem celestem Uenerem a Cypriis arbitratam, dea dicta est, et tanquam dea sacris honorata, eique apud Paphos templum et ara fuit, eamque aram solo thure et floribus redolentem faciebant, eo quod Uenus ex uariis causis odoribus delectetur. Aiuntque cum hec uiro fuisset superstes, tanto ferbuisse pruritu, ut fere in publicum declinaret lupanar, et ad suum palliandum scelus, dicunt eam Cypriis mulieribus suasisse meretricium, et instituisse ut facerent uulgato corpore questum, ex quo subsecutum ut uirgines etiam ad litora mitterentur,Ueneri uirginitatis et future pudicitie libamenta dature, atque ex coitu aduenarum sibi exquisitare dotes. Theodontius autem superaddit, dicens, tam scelestum facinus non solum in Cypro diu seruatum, sed in Ytaliam usque deductum. Quod autoritati Iustini firmatur, qui dicit apud Locros ex uoto aliquando contigisse.
+
+Amorem Iouis et Ueneris fuisse filium omnes uolunt, quod ego non hominum credam sed planetarum. Sunt enim ambo complexione similes, calidi et humidi, sunt preterea beniuoli ambo et equa luce splendidi, et ideo ex his amorem gigni, et eum potissime quo conuiuimus, quo amicitias iungimus, fictum est, ut intelligamus quoniam ex conuenientia complexionum et morum inter mortales amor et amicitia generetur. Que quidem, uera preter inter uirtuosos esse non potest, ut clare demonstratur Tullius ubi De amicitia. Et hinc arbitror potius ex his, quia ambo beniuoli, natus dicitur, eo quod beniuolus esse non possit quis, nisi sit uirtuosus. De concupiscibili autem amore satis supra dictum est.
+
+Proserpina Iouis et Cereris fuit filia. Que quoniam Ueneris despiceret ignes, a Plutone amata est, atque rapta et ad Inferos delata, et ibidem eius coniunx facta. Quam cum diu quesisset Ceres, et indicio Arethuse apud Inferos comperisset, eo quod tria grana mali punici comedisset, eam rehabere non potuit. Sententia tamen Iouis factum est, ut sex mensibus cum uiro, sex autem cum matre apud Superos moraretur. De hac Proserpina in precedentibus ubi de Cerere, quicquid sub figmento tegitur, explicasse memini, et idcirco preter quod ad hystoriam attinet, replicare non curabo. Arbitror igitur hanc Sycani regis Sycilie et Cereris fuisse filiam, eamque ab Orco Molossorum rege seu Aydoneo, uel Agesilao, secundum Phylocorum, anno XXUIII Erythei regis Athenarum raptam, eique coniugio copulatam. Hec tamen hystoria prolixius habetur ubi de Plutone.
+
+Castor et Pollux et Helena, secundum Fulgentium, filii fuerunt Iouis et Lede. Ex quorum conceptione talis fertur fabula. Cum Leda Tyndarei regis coniunx Ioui placuisset, ipse in cignum uersus cepit canere, quo cantu illam ad se non solum audiendum, sed capiendum traxit. Qui, dum caperetur ab ea, eam ipse cepit atque oppressit, et ex eo coitu Ledam concepisse ferunt, et ouum peperisse unum, ex quo Castor, et Pollux, et Helena nati sunt. Alii uero uolunt Pollucem et Helenam tantum, et Castorem fuisse mortalem Tyndari filium. Non nulli dicunt, inter quos Paulus, ex compressu illo duo esse nata oua, ex uno quorum Castor et Pollux nati sunt, ex altero uero Helena et Clytemestra. Sed de Helena et Clytemestra postea. Castorem ergo et Pollucem iuuenes fuisse insignes omnis testatur antiquitas, et ante alia legitur eos ex Argonautis fuisse, eisque redeuntibus a Colco Pollucem, Amicum Bebritiorum regem, ei uolentem uim inferre, interemisse. Demum cum recuperassent Helenam sororem a Theseo raptam, cum eandem a Paride asportatam cum ceteris Grecis nauibus irent illam repetituri, sunt qui dicant eos nec ad Troiam deuenisse, nec in Lacedemonam rediisse, sed in celum raptos signum Geminorum fecisse. Tullius tamen scribit ab Omero dici eos Lacedemone fuisse sepultos. Et Ouidius ubi De Fastis dicit, quod cum ipsi Phebem et sororem eius Leucippi filias rapuissent, Lynceo et Yde fratribus desponsatas, a sponsis bello repetitas, et in eo Castorem a Lynceo occisum, in quem cum curreret Pollux, eum interemit, occidissetque Ydas Pollucem, ni a Ioue actum esset, ut eum nequiret ledere. Lactantius etiam in libro Diuinarum institutionum dicit: *Castor et Pollux, dum alienos sponsas rapiunt, esse gemini desierunt; nam liuore iniurie concitatus Ydas, alterum gladio transuerberauit* etc. Aiunt insuper Castorem equo ualuisse plurimum, Pollucem pugna. Et cum esset Pollux eternus, cerneretque fratrem mortuum, Ioui patri petiit, ut sibi cum fratre eternitatem partiri fas esset. Quod cum concessisset Iuppiter, ambo in celum assumpti sunt; et Geminorum fecere signum. Horum in tutelam equos esse uoluere gentiles. Nunc quid ex fictionibus interpositis sentiendum sit, uideamus. Placet quidem Tullio ubi supra, Castorem et Pollucem filios fuisse Iouis tercii et Lede, hominis quidem non cigni, neque dei, eosque esse ex his quos Dyoscortes appellauere Graii. Iouem autem in cignum uersum ideo forsan finxit antiquitas, quia dulce canat cignus, quod possibile est et Iouem fecisse, et sui cantus dulcedine, ut sepe contigisse uidimus, in sui dilectionem atque concupiscientiam Ledam traxisse. Est enim cantus ex uncis Ueneris unus. Seu forsan erat iam senex Iuppiter, et ob senium canus, quando Ledam amauit; et quia ob feruens desiderium querulus factus sit, fictum fore eum in cignum uersum, qui canus est, et morti propinquans canorus. Quod autem ex eius concubitu oua peperit, non ob aliud dictum credo, nisi ne in fictione fetus uideretur a genitore dissimilis. Aues autem oua gignere consueuerunt. Seu quia pellicula quadam carnea circumuoluti ambo eodem partu nati sint, ut uidemus non nunquam oua nasci panniculo nondum in nucleum solidato. Ydam prohibitum a Ioue, ne Pollucem lederet, uim constellationis arbitrabatur Leontius. Quod alterna morte Pollux redimeret fratrem, uidetur Alberico cum assumpti in celo Geminorum signum fecissent, et in eo ita se habeant stelle, ut dum oritur una, altera adhuc latitet, eademque que latuerat post prioris occasum, adhuc aliquantisper apparet, et sic dum descendit ad Inferos unus, occidens scilicet primo tanquam mortalis, alter tanquam diuinus apud Superos adhuc consistit; et econuerso, dum ascendit unus ad Superos, diuinus esse uidetur, stante adhuc altero aliquantisper apud Inferos tanquam mortali. Pollucem solum immortalem fuisse a fulgore syderis existentis in capite Pollucis sumptum creditur, qui longe maior est, quam is qui ex sydere Castoris cernitur, qui aliquando ob uaporum grossiciem non uidetur, cum Pollucis uideatur continue. Paulus uero dicit, Castorem Pollucis opere a Lacedemonibus numero deorum additum, et sic immortalem factum; Pollux autem postea ob pietatem erga fratrem habitam, et quia insignis esset homo, etiam deificatus est et fratri coniunctus. Et sic alterna morte se inuicem redemerunt. Nam primo Castor, ne Pollux occideretur, occisus est. Secundo Pollux, ut frater esset eternus, eum deum fieri fecit, et ipse remansit mortalis, data fratri deitate sua. Posuissem Fulgentii expositionem, sed quoniam per sublimia uadit, omisi. Equos, quos eorum in tutelam posuere ad ostendendam iuuenum delectationem et curam, dum uixerunt, potius quam ob rem aliam, quicquid Seruius dicat, existimo.
+
+Helenam Iouis et Lede fuisse filiam uulgatissimum est, et proximo supra monstratum. Hanc aiunt inter ceteros mortales formosissimam fuisse, ut Tullius testatur in Arte ueteri. Cuius quidem formositas Grecis atque Asyaticis populis eo euo plurimum damnosa fuit, et potissimum exitiosa Troianis. Uolunt igitur hanc adhuc uirgunculam et inter coeuas in palestra ludentem a Theseo Atheniensium rege raptam; demum eo peregre profecto, ab eiusdem matre Castori et Polluci repetentibus restitutam. Inde uero Menelao regi Lacedemonum coniugio iunctam. Tandem a Paride, ut placet aliquibus, sub specie legationis Hesyonam reposcente, et Menelai hospite, eo etiam absente, pulchritudine et facetiis suis capto, hospitalitatis iure neglecto, cum omni supellectili regia, raptam, ea uolente. Lactantius uero dicit eum classe Spartam quesisse, et cum postulata Hesyona non redderetur, ut habuerat a Priamo regionem bello infestasse, et ui Spartam cepisse et inde Helenam deduxisse Troiam. Quam postea Grecorum principes omnes, coniuratione facta, cum illam frustra sepius repetissent, sub ducatu Agamenonis cum ingenti exercitu secuti sunt, et pluribus peractis certaminibus post decennium, Ylione capto, illam Menelao restitutam, non absque labe proditionis, cum sint qui dicant, occiso Paride a Pyrro, eam Deyphobo nupsisse, et querentibus Grecis proditione perficere, quod armis non uidebatur posse contingere, cum discessum ex composito simulassent, eam ex arce, dormiente Deyphobo, signum accensa face ad occupandam sopitam ciuitatem Grecos reuocasse. Ob quod meritum asserunt eam in Menelai gratiam rediisse. Alii tamen dicunt a Menelao ultro susceptam, eo quod ui non sponte sua rapta fuerit. Sane per Omeri carmen patet eam apud Troianos fuisse annis uiginti, cum longe minus arbitrentur plurimi, quod quidem in Yliade circa finem ostendit Omerus, dum eam cum Hecuba et reliquis matronis Troianis Hectorem occisum flentem introducit atque dicentem: {Ehde gar nun moi tod eeikoston etos estin, Ex uu keithen eben kai emes apelelutha patres} etc. Que latine sonant : Iam certe nunc michi hic uigesimus annus, ex quo ab illinc ueni, et a mea recessi patria. Eusebius autem dicit in libro Temporum eam anno primo regni Agamenonis ab Alexandro raptam, et eiusdem Agamenonis anno XU Ilionem captum atque deletum; et sic discordes sunt. Seruius acrem facit questionem de etate Helene. Nam cum Argonaute fuerint fratres, illamque a Theseo raptam susceperint qui contemporaneus eorum fuerat, et inde a filiis Argonautarum bellum Thebanum confectum fuisse, quorum filii in Troianam demum uenere expeditionem ob Helene raptum, uidetur ei ualde mirabile, quasi existimet eam iam senem. Michi autem non sic. Nam, ut ex dictis Eusebii patet, Helena a Theseo rapta est anno regni eius XUI, qui mundi erat annus tria milia noningentesimus octogesimus quartus, et tunc erat Helena paruula puella. Postmodum a Paride rapta est anno primo regni Agamenonis, qui mundi fuit annus IIII uii, et sic inter primam capturam et secundam non amplius XXIII annorum spatium fuit. Et sic Helena esse potuit XXX annorum, uel circa, quando a Paride rapta est, qua etate mulieres nobiles et ingenio ualentes speciosiorem formositatem suam faciunt, arte addentes, si quid forsan prouectior etas subtraxerit. Experientia quippe rerum doctiores facte sciunt mores componere, quibus non solum augetur pulchritudo, sed etiam non nunquam ad capiendum uires deformitati prestantur. Hec tamen, Ylione capto, Menelao suo restituta, tempestate maris circumacta primo in Egyptum delata est, Tuori rege ibidem regnante, quem Omerus in Odissea Polibum uocat. Inde in Lacedemoniam cum Menelao reuersa est.
+
+Clitemestra secundum quosdam, ut supra dictum est, Iouis et Lede fuit filia, ex uno ouo cum Elena nata. Hec autem Agamenoni nupsit et ex eo plures filios peperit. Tandem cum ad Troianum bellum imperator iuisset, occiso iam Palamede a Grecis, ut Leontio placet, Nauplii senis suasione in amplexus Egisti sacerdotis olim Thiestis filii uenit, et cum iam Ylione deiecto uictor Agamenon repeteret patriam, et secum, ut Seneca poeta in tragediis ait, traheret Cassandram Priami filiam, que illi ex preda contigerat, seu suasione adulteri, seu conscentia patrati sceleris, seu ira superinducte pelicis mota, eo suscepto, ut quibusdam placet, illum in conuiuio sacrorum trucidari fecit. Seneca autem dicit ibidem, quod cum suasisset illi uestes bellicas ponere, eique indumentum parasset, cui nullus erat capiti exitus, eum exquirentem et implicitum adultero tradidit occidendum, et Cassandram eque trucidare fecit. Quo ceso, regiam occupauit et cum septem annis una cum Egysto regnasset, ab Horeste filio cum sacerdote scelesto occisa est.
+
+Palisci fratres fuere duo, et, ut Macrobius in Saturnaliorum libro asserit, Iouis filii et Thalie nynphe, de quibus talem recitat fabulam: *In Sycilia Symetus fluuius est; iuxta hunc nynpha Thalia compressu Iouis grauida, metu Iunonis, optauit, ut sibi terra dehisceret, quod factum est. Sed ubi uenit tempus maturitatis infantum, quos aluo illa gestauerat, reclusa terra est, et duo infantes de aluo Thalye progressi emerserunt, appellatique sunt Palisci, quoniam primo in terram mersi, denuo inde reuersi sunt, neque longe inde lacus sunt, sed in immensum profundi, aquarum scaturigine semper ebullientes, quos incole crateras uocant et nomine Dellos appellant, fratresque eos Paliscorum existimant, et habentur in cultu maximo, precipueque circa exigendum* etc. Hec Macrobius. His quidem, ut satis per Macrobium potest intellegi, ara fuit atque sacerdos, eo quod miranda ibidem cernerentur. Nam Aristoteles, in libro quem scripsit De mirabilium auditu, dicit: *In Palisco Sycilie X cubitorum aqua est, que sese duabus ulnis in altum efferens, a uidentibus campus adiacens summergi putatur, uerum decidens in statum pristinum conquiescit, et apparet ibidem sacrum quoddam*. Nam si quis in tabella quot rerum uoluerit iuramenta describat, et descriptum super aquam deponat, si iusta sint omnia, tabella natat, si iniusta demergitur. Periurus autem inflatur, adeo ut sacerdos loci nullam ab eo pro purgatione satisfactionem accipiat. Macrobius autem asserit, quod si furti uel alicuius alterius rei controuersia esset inter aliquos, et accusatus diceret se apud crateras iuramento uelle purgare, sumptis uadibus accedebant, si is qui iurabat rite iurasset, essetque innocens, illesus abibat. Falsus autem iurator mox uita priuabatur in lacu. Miranda quidam sunt, et grandis erat in tales hostis antiqui potestas. Cur autem Iouis dicti sunt filii et absorta sit mater, reddit talem Theodontius rationem. Dicit enim haud longe a Panormo ignobilem fuisse scrobem loco ubi dicebatur Thalya, in quam omnis aqua, que a plaga illa montis Ethne ob imbrem cadebat, mergebatur. Et quicquid tunc fuisset in cauernam deiectum, non multo post in lacus, seu fontes Paliscorum ebullientes, uidebatur emergi, per quod apparebat imbrem, quam Iouis, id est aeris, opere natam uolunt, eo in loco sub terras condi, et demum apud lacus Paliscorum iterum nasci. Et sic ex Ioue nati Palisci.
+
+Iarbas Getulorum rex filius fuit Iouis et Garamantidis nynphe, teste Uirgilio, qui dicit: *Hic Amone satus rapta Garamantide nynpha* etc. Paulus uero dicit eum Iouis fuisse filium ex filia Bisalpis regis, quam dicit Iouem in formam arietis oppressisse. Sed huius rei fabulam sic narrabat uenerabilis Andalo: Iuppiter a conuiuio Ethyopum rediens, cum uidisset in ripa Bragade fluminis Garamantidem nynpham speciosissimam lauantem pedes suos, ut erat in libidinem pronus, euestigio concubitum eius optauit, quem in se euntem cum uirgo uidisset, territa uoluit capessere fugam. Uerum cancer quidam pedi nynphe propinquus, minimo pedis digito ore capto nynpham dolore tardauit, que dum remouere eum conaretur, a superueniente Ioue capta et oppressa est, et ex eo concubitu concepit et peperit Iarbam. Iuppiter autem ob impensum seruitium cancrum in celo locauit, signumque Zodiaci fecit. Leontius dicit credi Iarbam Iouis uere fuisse filium, cum ipse mundum circumens loca omnia libidine sua fedauerit, et Garamantidem filiam fuisse Garamantis regis Garamantum, eamque ab eo in ripa Nyli captam atque uiolatam. Quod ego arbitror factum tempore solstitii estiualis, et ob id fictum uirginem penes fluuium calore detentam, a cancro moratam. Theodontius dicit Iarbam Garamantis regis fuisse filium, et Iouis ideo dictum quia Getulos ab extremis Ethyopie solitudinibus et harenis arentibus in Affricum litus eduxit, et eos in multis ad humanitatem pertinentibus instruxit. Preterea iam dictus Paulus longe aliter de hoc Iarba alibi scribit. Dicit enim se legisse Garamantidem speciosissimam atque nobilem regionis illius fuisse uirginem, et cum ab estu estiuo penes fluuium quendam detineretur, a Mezsetulio rege raptam atque oppressam, et ei peperisse Iarbam, ideo uetusto more ab incolis, quibus post patris mortem imperauit, Iouis filium dictum seu creditum, eo quod optimis institutis efferatos mores eorum in mitiores redegerit. Hic, ut Uirgilio placet, Dydonem optauit in coniugem.
+
+Menam Iouis fuisse filiam, sed ignobilem testatur Augustinus ubi De ciuitate dei, dicens: *Sed ibi est dea Mena, que menstruis fluoribus preest, quamuis Iouis filia, tamen ignobilis est* etc. Hanc Papias dicit lunam esse. Esto Uarro hoc officium Iunoni attribuat, ut ibidem Augustinus affirmat. Hanc Ioui in filiam attributam ideo reor, quia a Ioue causatur. Men enim Grece, Latine defectus sonat, qui hac in parte mulierum est, quarum in utero natura prouida in nutrimentum fetus purissimum seruat sanguinem, qui infra mensem, non concipiente muliere, a calore naturali, per quem sumitur Iuppiter, corrumpitur et corruptus emittitur.
+
+Mirmidon, ut asserit Ysidorus ubi De ethymologiis, et post eum Rabanus, fuit Iouis filius et Corymose nynphe, et ab eo uolunt Mirmidones nominatos, eo quod eorum dux fuerit. Quem etiam Rabanus dicit post Cicropem regem atheniensium fuisse. Sane Seruius aliud sentit de nomine Mirmidonum. Dicit autem in Attica regione fuisse puellam, cui nomen Mirmix erat. Que cum ob castimoniam et solertiam gratissima esset Minerue, contigit ut aratrum in odium Cereris a Minerua conditum hominibus ostenderet; quam ob rem turbata Minerua eam uertit in formicam, damnauitque ut nunquam a congregandis granis desisteret; que cum multitudinem procreasset, euenit quod, morientibus Thessalis, Eaco Iouis filio subdit ex formicis istis in homines transformatis restaurarentur, ex quo Mirmidones dicti, eo quod formice mirmices dicerentur a Mirmice puella in formicam uersa. Mirmidonem autem puto aliquem insignem fuisse uirum, cuius agentibus meritis sui eum Iouis dixere filium.
+
+Xantus fluuius filius fuit Iouis, ut in Yliade testatur Omerus, dicens: {Xanthou dineentos, ohn athanatos teketo Zeus} etc. Que latine sonant : Xanti reuoluentis, quem immortalis genuit Iuppiter. Hic quidem fluuius sub Ylione effluit et Symoi prope mare miscetur, et cum eo effluit. Est autem longe maior fama quam undis. Eumque magna fecisse fingit Omerus aduersus Grecos. Sed mirandum est Omerum alibi dixisse omnes fluuios Occeani filios esse, et hic dicit Xantum Iouis esse filium. Quod profecto non inaduertenter factum est. Ferunt autem non nulli Xantum potius torrentem esse quam fluuium, inter quos Lucanus, dicens: *Inscius in sicco serpentem puluere riuum Transierat, qui Xantus erat* etc. Et ideo cum ex ymbribus potius quam ex fonte tumesceret, non Occeani, sed Iouis est filius, cum in aere, qui Iuppiter est, causentur pluuie, ex quibus torrentes effluunt.
+
+Luciferum dicit Barlaam Iouis et Aurore fuisse filium, et Trachinnam adamasse nynpham, et ex ea uiolata prolem geminam suscepisse, Ceym scilicet, et Dedalionem. Hunc ego speciosissimum et mitem fuisse hominem arbitror, et ob id Iouis dictum filium. Quod autem eius mater Aurora dicta sit, ob id puto, quia Uenus, que dum mane solem procedens et auroram, Lucifer dicitur, ex sinu Aurore oriri uideatur, et ideo a conuenientia nominum tractum reor; et sicuti celestis Lucifer sic et iste Aurore dictus est filius. Et quia Trachinne prouincie imperauerit, fictum est eum eam oppressisse et ex ea geminam suscepisse prolem.
+
+Dedalion Luciferi fuit filius, ut testatur Ouidius, dicens: *Acer erat belloque ferox ad uimque paratus, Nomine Dedalion, illo genitore creatus, Qui uocat auroram celoque nouissimus exit* etc. De hoc idem Ouidius talem recitat fabulam. Quod cum huic filia esset nomine Lychione, et hec ob eius formositatem Phebo et Mercurio placuisset, elata in Dianam ausa esset obloqui, secutum est, ut ab ea saggittis confossa occumberet. Cui dum funeralia agerentur, uoluit sepius se ob dolorem in ignem, in quo corpus filie comburebatur, inicere; quod cum ter detentus nequisset, quarta uice dum obstinatus ad ignem curreret, ante quam eo deueniret, in accipitrem uersus euolauit, et quos mores habuerat homo, et auis etiam obseruauit. Theodontius huic fictioni uelum amouens, hystoriam refert, dicens, Lychionem Peonio Epydaurensi nupsisse, et Dedalionem patrem eius rapacissimum hominem, et ob id a fratre Ceyo pulsum, a Peonio susceptum et summo honore habitum. Uerum cum mortua esset filia, de affinitate desperans, in ueterem rediens morem, in accipitrem uersum dixere.
+
+Lychione filia fuit Dedalionis. Que cum decimum quartum attigisset annum, formosissima a multis in coniugem postulata, ut ait Theodontius, Peonio Epydaurensi nupsit. Inde redeunte Mercurio a Cylleno monte et Phebo a Delphis, et ea uisa, eius pulchritudine capti, separatim petiissent concubitum; Apollo spem optati coitus traxit in noctem, Mercurius feruentius optans, non expectata nocte, uirginem caduceo tetigit, et in soporem altissimum alligauit, dormientemque uitiauit atque discessit. Phebus autem, ueniente nocte, anus formam assumpsit et intrauit ad illam, atque oppressit. Et sic factum est, ut ex utroque conciperet, pareretque Mercurio Anthilocum, qui tractu temporis a patre non degenerans artificiosissimus fur effectus est; Phebo uero peperit Phylemonem, qui grandis carmine et cythara ualuit. Sane cum hec ob tam generosam prolem, et quod tam splendidis diis placuisset, in superbiam extolleretur, ausa est pulchritudinem suam pulchritudini Diane preferre. Quam ob causam commota Diana sagittis tumidam interemit. Sub cuius fabule cortice quid absconditum sit, ubi de uno quoque eorum scribitur, supra adapertum est. Lychionem autem a Diana occisam, nil aliud arbitror, nisi agentibus humoribus frigidis eam diem clausisse.
+
+Ceys Trachinne telluris rex, filius fuit Luciferi, unde sic Ouidius: *Hic regnum sine ui, sine cede regebat Lucifero genitore satus, patriumque nitorem Ore ferens Ceys* etc. Erat igitur, ut idem scribit Ouidius, formoso atque pio homini uxor Alciones, quam ipse diligebat summe, et plurimum diligebatur ab ea. Que, cum is uellet ire consulturus Apollinem Clarium, nec posset terrestre iter agere, impediente Phorbantis bello, in quantum poterat obsistebat, ne mare ingrederetur. Uerum Ceys suo desiderio magis quam consilio aut beneplacito coniugis credens, conscensa naui iter arripuit. Nec diu et tempestas ingens exorta est, qua nimium fatigatum nauigium periclitatum est, et ipse infelix ab undis absortus interiit. Alciones autem domi die nocteque pro salute uiri precibus atque sacris Iunonem honorabat. Que cum friuolas deuote mulieris preces diu pati non posset, domum adiuit Somni, egitque ut Morphea, ex ministris suis unus, cui erant uires diuersas hominum induere formas, mitteret, qui quod contigerat in somnis Alcioni nuntiaret. Quod cum mesta uidisset per quietem, abeunte somno cucurrit ad litus, ad quod fortuitu maris estus Ceys cadauer impulerat. Quo uiso, dum doloris, impatiens se undis dare precipitem conaretur, deorum et Luciferi miseratione, ambo tam mortuum corpus quam preceps Alcione in aues uersi sunt, nomenque amantis mulieris tenent, et adhuc litora ac maria seruant. De quibus dicit Ambrosius in Exameron: *Id temporis habent deputatum et partubus, quando maxime insurget mare, litoribusque uehementior fluctus illiditur; et quod mirabile est, dicit quod, positis ouis in litore, confestim mitescit mare, et omnes cadunt uentorum procelle, donec septem diebus oua foueat Alciones sua, et nascuntur pulli, et post hec aliis septem diebus natos educat, et sic quattuordecim diebus mare quiescit auibus his, obsequiosum iubente deo, quos quidem naute Alcioneos dies appellant*. Sic Ambrosius; si dixisset poeta, fabulosum putassem. Hanc Theodontius hystoriam affirmat, et quod circa finem figmenti est, asserit a casu et mulieris nomine fictum. Nam ea forte tempestate dum undis impulsum exanime corpus Ceys deuenisset in litus, et Alcione dolore urgente mergeretur in mortem, aues ille, quibus nomen erat alcionis, astantibus apparuere, ex quo ab omnibus dictum est, mortuos in Alcionas aues fuisse mutatos.
+
+Orion Iouis, Neptuni et Mercurii fuit, secundum Ouidium, filius. Sane quia communia a dignori denominari consueuere, placet Theodontio, ut Iouis tantum filius appelletur. Attamen etsi de origine concordes sint ueteres, de processu uite et exitu discrepant. Nam ex eo ante alios Ouidius talem recitat fabulam. Scilicet quod terram peragrantibus Ioue, Neptuno, atque Mercurio, factum est ut nocte superueniente nec aliud esset illis diuersorium, Hyrei senis, parui cultoris agelli, gurgustiolum intrarent. Qui cum illos incognitos comiter suscepisset, quam cito aduertit deos esse, occiso boue eis sacrificium obtulit. Qua deuotione motus Iuppiter, dixit ei ut peteret quod optaret. Qui dixit se non habere coniugem, et premortue promisisse se aliam non sumpturum, optare tamen filium. Iuppiter autem cum reliquis duobus diis, bouis occisi sumpsere corium, et cum in eo minxissent, iusserunt seni ut decem mensibus terra superiniecta esse permitteret. Qui cum fecisset, mense decimo prosiluit puer, qui Orion appellatus est. Qui grandis factus et in uenatione Diane socius, sui fidens, dicere ausus est, nullam esse feram quam non superaret. Ex quo commotis diis factus est, ut terra breue emitteret animal ei obuium, scorpionem scilicet, a quo superatus occubuit. Latona autem satelliti filie miserta, eum in celum transtulit, et celeste signum secus Taurum constituit, et cum eo canem suum, quem Syrum uocabat, apposuit. Hec Ouidius. Seruius autem hec Enopioni regi contigisse dicit, eumque grandem Diane concubitum exoptasse, a qua, Oratio teste, sagittis confossus est. Cui et Omerus assentit in Odissea, dum dicit quod deorum inuidia a Diana apud Ortigiam sagittis occisus est. Lucanus autem dicit a Diana scorpione immisso eum occisum, et deorum miseratione in celum assumptum atque insigne tempestatum signum effectum. Sane Seruius autem alibi longe aliter de eo sentit, dicens, quod Enopionis habitus filius cum ingentis esset stature, et uenator permaximus factus, Enopionis filiam uitiare uoluit, quam ob causam ab Enopione oculis priuatus est. Qui cum ab oraculo habuisset, si per pelagus ita aduersus Orientem pergeret, ut oculorum concauitates solaribus radiis semper haberet oppositas, recuperare lumina posset. Quod ille facere conatus est, et audito strepitu Cyclopum fabricantium, sono duce ad eos deuenit, et ex eis unum humeris suis imposuit, et eius ductu in solem uadens lumina reassumpsit. Hec autem tam uane recitata fabula, et physicam rationem contegit, et hystoriam. Credo igitur poetas circa uenerationem Orionis initium nostre generationis ostendere, per Iouem et Neptunum intelligentes calidum et humidum humano semini annexum. Per bouis corium mulieris uterum, in quem postquam descendit hominis semen, nisi quedam naturalis frigiditas superueniat que et os uteri stringat et claudat, et semen in unum cogat, non stabit in matrice semen, quam frigiditatem per Mercurium intelligi uoluere, qui complexione frigidus est. Ex corio autem terra tecto, id est corporea circumdato mole, post decimum mensem puer exit. Quod autem Dianam de stupro interpellauerit, potest intelligi, quia cum Orion celeste signum sit, et eo incipiente apparere, quod circa mensem Octobris fit, oriuntur pluuie et uentorum impetus, et tempestates, ex quibus inundationes fiunt, et maris motus, et sic uidetur uelle in hoc Lunam, id est Dianam, que causa motuum aquarum est, superare.Uerum eius deficiente potentia et Lune perseuerante, ab ea superatus apparet. Seu agente Lune motu fit persepe, ut Orionis frenentur impetus et coerceatur tempestas, et sic telis feriatur Diane. Quod a Scorpione emisso a terra uictus sit, ratio talis est. Ymago Orionis ab antiquis astrologis secus signum Tauri locata est, et de mense Octobris surgit in oriente et tunc incipiunt tempestates, ut dictum est, quasi ipse secum afferat. Ymago autem Scorpionis ex opposita celi parte situata est, nec ante incipit in orientem ascendere, quam Orion occidat in occidentem; et quoniam circa eius ortum cessant ymbres et procelle, et serenum tempus et uer primum apparet, dictum est Orionem a Scorpione superatum, qui ideo a terra emissus dicitur, quia ex terra oriatur, seu quia surgens ab oriente terram exire uideatur. Quod luminibus ab Enopione priuatus sit, et reliqua fabulosa, ad hystoriam pertinent, quam talem recitat Theodontius. Dicit enim Enopionem regem fuisse Sycilie, et Orionem eius fuisse filium robustissimum iuuanem, et uenationibus deditum, eumque die quadam uenatione fessum antrum subisse atque obdormuisse, eique per quietem uisum sibi suaderi a Uenere, ut primo sibi surgenti occursantis uirginis uteretur concubitu. Qui experrectus, cum exisset antrum, obuiam habuit Candiopem sororem suam eque uenationibus uacantem, quam cum renitentem traxisset in antrum, oppressit, et ex ea filium suscepit, quem uocauit Yppologum. Quod cum rescisset Enopion, indignans eum in exilium abire iussit. Orion autem regni spe priuatus, consuluit oraculum, a quo illi responsum est, si in orientem tenderet, decus regium recuperaturum. Qui sumptis nauibus et Candiope cum paruo filio docti naute opere in Traciam delatus est, que a Sycilia orientalis est prouincia. Ibi autem cum uirtute sua, fauente celo, incolas subegisset, in magno fuit habitus precio, et Neptuni filius appellatus. Hac uisa credo satis appareat fictionum intentio.
+
+Yppologus, ut supra patet, Orionis fuit filius ex Candiope. Ex quo nil penitus legisse memini, nisi quod Driantem genuerit.
+
+Drias filius fuit Yppologi, ut testatur Statius, dicens: *Horrendumque Drianta mouet, cui sanguinis autor Turbidus Orion* etc. Dicit Theodontius, mediante Yppologo, cuius fuit filius, hic in bello Thebano fuit, et partibus fauit Ethyoclis. Qui cum in pugna Parthenopeum letali ictu uulnerasset, ut Lactantio placet, a Diana sagittis occisus est. Fuit illi Clustimena Colchida coniunx, ex qua Lygurgum filium suscepit.
+
+Lygurgus, ut placet Omero, in Ylyade, filius fuit Dryantis; ait enim sic: {Oude gar oude Druantos uhios krateros Lugourgos} etc. Que latine sonant : Neque enim nec Dryantis filius fortis Ligurgus. De hoc autem multa narrantur. Dicit enim Omerus ubi supra, quod cum hic persequeretur Bachi nutrices in Nysa latentes, et ipse Bachus timens fugisset in mare, Lygurgus odiosus factus Superis, oculis priuatus est. Seruius autem dicit, quod cum is Bachum contemneret, et uites eius se amputare crederet, sua sibi succidit crura. Lactantius autem eum Tracum dicit regem, et in mare precipitatum, eo quod primus aquam uino miscuisset, et rem haustu sinceram plurimis infecisset uenenis. Que tam diuersa sic in unum reuocari possunt. Dicit enim Seruius hunc abstemium fuisse, et hinc uini contemptorem, et ob id a diis orbatum, quod tam incliti liquoris moderate sumpti commoda ignorasset. Quem dum aspernaretur, et uites incideret, sibi ideo crura incidisse finxerunt, eo quod uini haustus ad omnia faciat homines prontiores. Quod autem in mare deiectus sit, nil aliud est, nisi eum sua simplicitate ad perpetuum aque potum fuisse damnatum a natura rerum, cum uinum omnino respueret. Seu aliter. Hunc ideo Bachi contemptorem uolunt, quia ingurgitator maximus Bachi uidebatur contemnere uires, et ob nimiam uini ingurgitationem oculos perdidisse, quod pluribus contigit. Quod autem illius se arbitraretur uites incidere, non uult aliud, nisi quia, potando multum, credebat se uini penuriam immittere, uerum sibi crura concidebat, id est crurium uires auferebat, ut contingere ebriis sepe uidemus, dum onusti uino titubantes incedunt. Quod autem in mare proiectus sit dictum est, quia cum mare salsum sit, et salsedo habeat sitim afferre, et potatores huiusmodi quanto magis potant, magis sitiunt, in mare proiecti, id est in perpetuam sitim esse uidentur.
+
+Angeus, secundum Lactantium, Lygurgi fuit filius et, ut dicit Statius: *Cernimus Eacidas murisque immane minante Angeum* etc. Uidetur ex Argonautis fuisse, quam ob rem non huius fuisse filium arbitror, cum legamus Dryantem Lygurgi patrem in Thebano bello occubuisse, quod diu post fuit. Hunc preterea dicit Ysidorus ubi de Ethymologiis Samum condidisse. Ex quo constat eum longe antiquiorem Lygurgo.
+
+Arpalicem dicit Papias Tracem fuisse et Lygurgi filiam ac uenationibus deditam. De qua Uirgilius: *Uel qualis equo Treissa fatigat Harpalice, uolucremque fuga preuertitur Hebrum* etc. Theodontius dicit hanc patriam reliquisse, et ad Amazones abiisse, et ibidem imperasset. Seruius autem scribit de hac, quod cum patrem senem a Gethis captum sensisset, collecta confestim multitudine, et celerius quam de femina existimari potuerit, illum armis et robore liberauit.
+
+Phyllis, ut ait Ouidius in Epistulis, filia fuit Lygurgi regis Tracie, ad quam cum deiecto Ylione tempestate actus uenisset Demophon, ab ea et hospitio et lecto susceptus est, et cum ob mortem Mnestei regis Athenarum uellet in patriam redire, resarcitis nauibus et obtenta ad tempus licentia, illam dimisit. Que cum angeretur, eo in terminum non redeunte, ut non nulli uolunt, laqueo uitam finiuit. Alii dicunt, dum in mare se precipitem dare uellet, miseratione deorum in amigdalum uersa est, et redeunte tandem Demophonte eius in aduentu floruisse. Cuius figmenti talis potest esse ratio; amigdalus Grece phylla uocatur, in qua morientis Phyllidis remansit nomen. Hec, flante Zephyro, qui occidentalis est uentus, et in Tracas uadens, per Atticam regionem transitum facit, floret, cum uentus hic habeat plantis et graminibus adeo fauere, ut floreant, et hinc fabule locus datus est, Phyllidam scilicet letari a florere redeunte ab Athenis amasio.
+
+Minos Iouis et Europe dictus est filius, hac, ut aiunt, ratione genitus. Uolunt Europam Agenoris filiam Ioui placuisse Cretensi, et opere Mercurii factum, ut uirgo ex montanis pascuis ueniret in litus, ubi transformatus in candidum taurum Iuppiter et regio immixtus armento, adeo se mitem uirgini prebuit, ut sua mansuetudine delectatam puellam primo eum tractare manibus ausam, inde eius etiam conscendere dorsum. Iouem autem sensim se in litus trahere, et inde se in altum dare, uirgine pauida se cornibus et dorso pro uiribus innitente, et sic natantem taurum in Cretam usque detulisse, ibi reassumpta forma Iouis, illam oppressisse, et ex ea Mynoem, Radamantem, atque Serpedonem suscepisse. Minos autem etate prouectus Pasyphem Solis filiam sumpsit uxorem, et ex ea filios filiasque progenuit. Inter quos Androgeus preclare indolis fuit. Hic ab Atheniensibus et Megarensibus inuidia occisus est, eo quod ceteros in palestra superaret. In cuius ultionem iturus Mynos, petiit patri hostiam suis aris dignam; Iuppiter autem taurum pulchro candore nitentem apposuit illi. Quo delectatus Mynos, religionis oblitus, eum maluit suis armentis preponere quam in hostiam cedere, et, ex alio confecto sacro, processit in bellum. In quo cum scelere Scille Nysi regis filie Megarenses subegisset, Athenienses inde bello superauit. Quos turpi seruitio sibi fecit obnoxios, ut scilicet quotannis septem ingenuos pueros Cretam mitterent cessuros in premium uictoribus in agone, quem in Androgei anniuersario constituerat. Interim autem Iouis ira factum est et odio Ueneris in sobolem Solis adimpletum, ut amaret Pasiphes seruatum a Mynoe taurum, et opere Dedali cum eo concuberet, et filium ex eo semiuirum pareret. Qua ignominia plurimum uictoris Mynois gloria labefactata est. Qui cum Dedalum in laberinto a se facto clausisset una cum filio Icaro, aduenit Theseus Egei regis filius sorte ab Atheniensibus missus. Qui, superato Mynotauro et liberatis Atheniensibus a turpi seruitio, clam a Creta discedens, secum Adrianam et Phedram Mynois filias asportauit. Et Dedalus alia ex parte, alis sibi filioque compositis, in Syciliam e carceribus euolauit. Quem cum abiisse sensisset Mynos, armis aduersum eum sumptis, illum secutus est. Uerum apud Camarinum Sycilie oppidum, ut in Politicis Aristoteli placet, a filiabus Crocali occisus est. Cuius post mortem eum apud Inferos iudicem dixere poete, ut Uirgilii patet carmine: *Quesitor Mynos urnam mouet, ille silentum Concilium que uocat, uitasque et crimina discit* etc. Que tam multa cum hystoriis et fictionibus mixta sint, de eis seriosius aduertendum est. Quod autem Iouis filius Mynos habitus sit, sunt qui uelint uerum et tunc Iouem hominem fuisse, et Cretensium regem, et Europam internuntio precaptam atque monitam, et ex Phenicum litore raptam, et non tauri dorso, sed naui, cuius esset uel nomen uel insigne taurus, in Cretam delatam, et ibidem Ioui iunctam regi, et Mynoem aliosque peperisse filios. Sunt qui uelint eam raptam et uitiatam a Ioue, et demum Asterio regi Cretensium nuptam, et ex eo quos diximus filios peperisse, ut in libro Temporum describit Eusebius. Et si sic sit, tunc fictum est eum Iouis fuisse filium, seu ad eius gloriam ampliandam, seu quia ex suis operibus se Ioui planete similem exhibuerit. Fuit enim inter alia homo omnibus subditis equus et seuerus iustitia, legesque Cretensibus dedit, quas nondum habuerant, et ut a rudi populo acceptiores haberentur, solus secedebat in antrum, et cum quid uidebatur oportunum composuisset, exiens, illud se a Ioue patre reportare monstrabat; qua astutia et id forsan consecutum est, eum arbitrari Iouis filium, et leges a se condite in maximo precio habite sunt. Eum autem Asterii filium fuisse nullo modo concedi uidetur a tempore, cum constet Asterium in Creta regnasse, Danao regnante Argis, circa annos mundi III dccliii, cum bellum ab eo habitum aduersus Athenienses fuerit, Egeo regnante, qui regnauit circa annos mundi III dcccc lx. Dedalum autem euolasse ideo dictum est, quia longis habitis nauibus, que remigio maxime ualent, clam tanquam euolaret abiit. Iudex ideo apud Inferos dictus est, eo quod apud mortales, qui, respectu habito ad supercelestia corpora, inferi sumus, componendo leges et ius exhibendo poscentibus, iudicis officium egit. Porro omittendum non est, quam uarie de tempore huius scriptores senserint. Legitur igitur apud Eusebium Mynoem anno XXII Lyncei regis Argiuorum apud Cretam regnasse, qui annus mundi fuit III dcc xcui. Nec multum postea, regnante Acrisio Argis, a Cretensibus Europam raptam, anno mundi III dccclxxuiiii, qui quantum a superiore distet, apparet. Subsequenter scribitur ibidem, Pandione Athenis regnante, Europam raptam, quod fuisse potuit circa annos mundi fere III dccccxui, et id conuenit longe melius, quam superiora tempora cum his, que de Mynoe leguntur. Nam, ut idem Eusebius dicit a Paradio memoratum, regnante Egeo Athenis, Mynos mare obtinuit, et leges Cretensibus dedit. Quod fuisse percipitur anno mundi III dcccc liii. Et esto ibidem legatur Platonem hoc esse falsum conuincere. Conueniunt tamen cum his que de Theseo leguntur, et cum his que a Phylocoro in Attidis libro de Minotauro recitantur, dato aliquantulum discrepent ab his, que postmodum ab Eusebio dicuntur. Qui asserit anno regni Atrei et Thiestis sexagesimo primo Mynoem in Sycilia aduersum Dedalum arma corripuisse, quod, secundum supputationem annorum mundi, fuit anno IIII ii, qui annus plurimum distat a ceteris, dato possibile sit eum tam diu uixisse, nisi obstarent tempora successorum, ut in sequentibus patebit. Que autem ad taurum et ad Pasiphem spectant, supra ubi de Pasiphe explicata sunt.
+
+Androgeus filius fuit Mynois et Pasiphis, iuuenis quidem egregie uirtutis. Qui, cum Athenis in palestra superaret omnes, ab Atheniensibus et Megarensibus inuidia occisus est. In cuius ultionem pater insurgens, occiso Nyso Megarensium rege, Athenienses acri bello superauit, sibique uectigales fecit.
+
+Glaucus, ut ait Seruius, filius fuit Mynois, ex qua matre non ponit. Hic, ut idem Seruius dicit, ad Ytaliam ueniens sibi poscebat imperium. Quod ideo ille minime concessum est, eo quod nil prestaret incolis, sicut pater fecerat, qui zonam eis incinctis euntibus transmiserat. Quam ob rem is eis ostendit scutum, a quo et ipse Labicus dictus est, et populi Labici. Et sic uidetur Mynoem apud Ytalos aliquando regnasse. Quod ego miror, et suspicor, ne corrupta uocabula hystoriam etiam faciant esse corruptam.
+
+Adriana filia fuit Mynois ex Pasiphe, ut sepe testatur Ouidius. Hec Theseum ab Atheniensibus Cretam missum amauit, et eius clam usa contubernio sumpta fide, quod eam in coniugem et Phedram sororem suam pro Ypolito asportaret, eum docuit, quo pacto laberintum posset intrare, et Mynotaurum superare, et filo duce laberintum exire. Qui cum perfecisset omnia, noctu Adriana et Phedra naui impositis, clam discessit, et in Chium insulam, ut dicit Ouidius, seu Naxum, ut ait Lactantius, nocte discedens dimisit Adrianam ibidem dormientem. Que expergefacta, cum se derelictam cerneret, clamoribus et ululatu femineo cepit omnia complere litora. Uerum Bachus forte secus nauigans, cum eam uidisset amassetque, in coniugem sibi iunxit, et ex ea, ut placet aliquibus, Thoantem Lemni regem suscepit. Sane cum superasset Bachus Yndorum regem, et eius amasset filiam, et Adriana diu ob hoc questa esset, a Bacho amplexibus et blanditiis lenita, coronam eius, quam ante Uulcanus fecerat et Ueneri dederat, et Uenus Adriane concesserat, in celum sustulit, et nouem stellis ornauit et inde a suo nomine Adrianam uocatam, Liberam eque secum in celum traxit, et celestem fecit ymaginem. Naxo seu Chios insule sunt optimo habundantes uino, quo captam Adrianam puto, et ob id a Theseo temulentam relictam; et quoniam potationibus uacasset, postea Bachi dicta est coniunx. Inde quoniam a uino mulieris honestas omnis dissoluitur, ei a Uenere corona, scilicet libidinis insigne, donatur, quod in celum usque, id est in notitiam omnium fertur, et non solum detestabile infamie dedecus per ora uirum fertur, uerum, agente uino, mulier sese in amplexus quorumcunque dilabitur.
+
+Phedra filia fuit Mynois et Pasiphis, ut satis ueteri fama uulgatum est. Hec cum Adriana sorore, superato Mynotauro, cum Theseo abiit, et Adriana, ut supra dictum est, relicta, eius facta est coniunx. Et ex eo peperit Demophontem et Anthilocum. Tandem cum Theseus cum Perithoo rapturus Proserpinam descendisset ad Inferos, Ypolitum priuignum amauit. Cuius libidini eum consentire nollet Ypolitus, furore incensa, illum redeunti Theseo accusauit, quod illi uim uoluisset inferre. Quam ob rem Ypolitus iram patris effugiens, fere ut supra dictum est ubi de Ypolito, ab equis distractus, occisus est; tamen cum eum occisum fama ferret, penituit eam false accusationis, et Theseo scelus confessa suum cum ense Ypoliti se ipsam transfodit. Seruius autem eam dicit laqueo finisse uitam.
+
+Deucalion, ut in Yliade placet Omero, Mynois filius fuit, ex qua matre non habetur, eius tamen successor presummi potest, cum Ydumeneus eius filius rex Cretensium fuerit.
+
+Ydumeneus Deucalionis fuit filius, Omero teste. Hic cum Grecis aduersus Troianos bellum gessit. Sane, ut dicit Seruius, dum Ylione deleto patriam nauibus repeteret, tempestatem passus pro salute sua Superis uouit, si eum in regnum suum sospitem redire concederent, se illis sacrificium exhibiturum ex ea re, que illi prima occurreret. Qui, cum Cretense litus teneret, contigit, ut ante alios filius desiderio uidendi patrem illi fieret obuius. Quem cum, ut aliqui dicunt, immolasset seu, ut aliis placet, immolare uoluisset, ob eius immanitatem a ciuibus pulsus est. Quam ob causam cum naues reascendisset, Salentinum usque promontorium Calabrie uectus, statuissetque ibidem exilium agere, haud longe a litore sibi suisque Pitiliam condidit ciuitatem.
+
+Orsilocus Ydumenei fuit filius, ut in Odissea scribit Omerus, ubi genologiam eius a Ioue in eum usque describit. Hic patrem Ydumeneum in Troianam expeditionem secutus, cum per omne bellum sibi successisset ad uotum, in exitum rei ob eius insolentiam, dum obstaret totis uiribus, ne ex preda capti Ylionis sors debita daretur Ulixi, ab eo occisus est.
+
+Sarpedonem Omerus dicit filium fuisse Iouis et Laodomie filie Bellorophontis. Cuius etiam Seruius uestigia sequitur. Augustinus autem aliter sentire uidetur, dicens: *Per eos annos, scilicet regnante Danao Argiuis, a rege Xanto Cretensium, cuius apud alios aliud nomen inuenimus, rapta perhibetur Europa, et inde geniti Radamantus, Sarpedon, et Mynos, quod magis ex eadem muliere filios Iouis esse uulgatum* etc. Alii dicunt hos Asterii fuisse filios. Et ob id ego istum non illum reor Sarpedonem esse, cum ille longe superior fuerit tempore. Sed quoniam de illo nil legitur, satis sit apposuisse nomen, et de isto que legimus prosequamur. Hic igitur rex Lycie fuit, et aduersus Agamenonem et Grecos partes Troianorum secutus, insignis armorum uir fuit, et multa memoratu digna pugnans fecit, ut per Omerum scribitur in Yliade. Tandem a Patroclo occisus est, et iussu Iouis ab Apolline de medio pugnantium sublatum est corpus eius, et flumine lotum atque ambrosio respersum liquore, et regia indutum ueste, suisque ad exequendum funus restitutum. Quod autem hic figmenti modicum est, nil aliud uult, nisi quod medici opere cadauer curatum sit, et unguentis ad conseruationem eius unctum atque respersum.
+
+Anthyphates filius fuit Sarpedonis, Uirgilio teste, dum dicit: *Et primum Anthyphatem, is enim se primus agebat, Thebana de matre nothum Sarpedonis alti* etc. Hic Ylione subuerso in Ytaliam Eneam secutus est, et ibi aduersus Turnum bellum gerens, ab eodem occisus est.
+
+Radamantus Iouis fuit filius, et ut omnes uolunt, ex Europa, et regnante Danao Argis, secundum Eusebium, rex fuit Lycie. Hic cum seuerus iustitie executor esset, eum apud Inferos finxere poete culpas explorare nocentum. De quo Uirgilius: *Gnosius hec Radamantus habet durissima regna Castigatque auditque dolos subigitque fateri* etc. De huius origine et fictione sentiendum est, quod de Mynoe dictum est.
+
+Archisius, ut testatur Ouidius, Iouis fuit filius. De eo enim Ouidius Ulixem loquentem atque suam nobilitatem explicantem aduersus Ayacem paucis his uerbis scribit: *Nam mihi Laertes pater est, Archisius illi, Iuppiter huic* etc. scilicet Archisio.
+
+Laerthes, ut ostensum est, filius fuit Archisii. Hic Anthicliam Autolici filiam sumpsit uxorem, et ex ea suscepit Ulixem et sorores eius. Uiditque Ulixem non sua sponte aduersus Troianos euntem, tanque diu uitam fessam laboribus traxit, donec post longos errores redeuntem cerneret, et iniurias ulciscentem.
+
+Cthimenis filia fuit Laerthis, ut in Odissea scribit Omerus, dicens: {ama Ktimeni tanupeplo Thugater iphthime, ten ohplotaten teke paidon} etc. Que latine sonant: Simul cum Cthimeni longi pepli filia uenerabili, quam iuniorem genuit filiorum etc. scilicet Laerthes. Hanc, ut in eodem patet libro, parentes tradidere in coniugem cuidam, qui Samindis dictus est.
+
+Ulixis incliti hominis apud ueteres dubium genus est. Nam alii eum Sysiphi latronis filium fuisse dicunt. Seruius enim dicit, Anthicliam eius matrem, ante nuptias, cum Sysipho Eoli filio concubuisse, et Ulixem concepisse. Quod illi apud Ouidium Ayax Thelamonius concionans obicit, dicens: *Et sanguine cretus Sysiphio* etc. Quod etiam Theodontius asserit, dicens: Anthicliam primo nupsisse Sysipho, et iam pregnans eo relicto ad Laerthem uenisse, et ex conceptu Sysiphi Ulixem peperisse. Leontius uero dicit, quod cum nupsisset Anthiclia Laerthi, et ad oraculum consultura iret, a Sysipho latrone, qui postea a Theseo occisus est, capta et oppressa est, et pregnans effecta ex eo concubitu Ulixem peperisse. Alii autem eum Laerthis filium dicunt, inter quos Omerus et Uirgilius, et inueterata seculorum plurium fama testatur. Quorum ego autoritatem secutus, Ulixem Laerthis fuisse filium dico. Hic fuit homo sublimis consilii et pregrandis ingenii, fraude an uirtute plus ualens incertum. Hunc multimodum persepe uocat Omerus, quasi ad omnia habentem modum. Multa quidem perpessus, omnia mira fortitudine superauit. Hic Penelopem Ycari filiam iuuenis sumpsit in coniugem, uirtute et corpore speciosissimam uirginem. Et ex ea illico Thelemacum suscepit filium. Tandem rapta Helena a Paride, dum delectum Grecorum faceret Palamedes, ut dicit Seruius, ire ad Troiam fugere conatus est, se insanum simulans, et ueniente ad Ytachiam Palamede, animalia diuersi generis iugo iunxit ad aratrum, et salem seminare compertus est. Uerum Palamedes astutiam uiri suspicatus, capto paruulo Thelemaco, ad explorandam ingenii sui fraudem, eum aratro opposuit. Ulixes autem, uiso Thelemaco, confestim dimouit aratrum, et sic cognitus in expeditionem ire coactus est. In qua Diomedis Etholi amicitiam summe perseuerante obsidione seruauit. Et cum Ephygeniam pro captandis uentis sub spem nuptiarum duxisset in sacris, cum reliquis uenit Troiam. Ubi maxima cum solertia ad obtinendam cepti uictoriam oportuna plurima operatus est. Nam, ut dicit Theodontius, suo opere factum est, ut Achilles, a matre apud filias Lycomedis in habitu uirginali absconditus, inueniretur, et in obsidionem etiam duceretur. Suo opere sagicte Herculis, absque quibus Troiam capi non posse dicebant oracula, comperte sunt et a Phylothete etiam obtente, et ad Troiam etiam delate. Suo opere Laomedonteus cinis, qui super Scea porta Ylionis seruabatur, caute sublatus est. Post hec ipse una cum Dyomede fatali Palladium ex Troia rapuit. Sic et Dolone perempto, eque cum Dyomede explorator factus, Rhesum Tracie regem obtruncauit nocte, et albos eius equos, ante quam Xantum gustassent, eduxit in castra Grecorum. Et non nunquam, ut dicit Seruius, habitu tectus mendici hominis uerbera uolens passus est, ut Troiam explorator intraret, et comperta cum fide retulit, semel cognitus ab Helena. Preterea cum florida plurimum ualeret eloquentia, inter Grecos et Priamum regem pro concordia legationis officium gessit aliquando. Nec non in mediis aciebus quantum ualeret in armis ostendit sepissime. Sic et in concionibus consilio Grecos persepe iuuit. Simultates habuit cum Palamede, eo quod inuitum traxisset in bellum, et frumentum portasset ex Tracia quod ipse missus facere noluerat, quam ob rem mortem eius machinatus est fraude, ut supra ubi de Palamede dictum est. Ad ultimum creditur hunc proditionem composuisse, qua, arte Synonis, seu alia uia Ylion captus atque dirutus est. Capta deinde Troia pro armis Achillis in iurgium cum Ayace Thelamonio uenit, et tandem illa aduersus eum eloquentia sua obtinuit. Et Orsiloco regis Cretensium filio ceso, eo quod obstaret, ne sibi prede Troiane pars daretur ut reliquis dabatur principibus, et Polysena occisa atque Astianacte saxo illiso, naues in patriam rediturus ascendit. Sed longe illi a uoto contigit, multis quippe agitatus procellis, in longissimos errores atque peregrinationem decennem euectus est. Primo autem procellarum impulsu, ut ipsemet in Odissea Alcioni Pheycum regi refert, ad Cycones delatus est. Quos cum expugnasset et Ysmarum ciuitatem omnem uertisset in predam, paucis ex sociis perditis, ad Lothophagos tempestate impulsus est, exploratoresque quos miserat, cum lotho gustato reditum non curarent, retraxit. In Syciliam inde delatus. Ubi antrum Polyphemi Cyclopis cum duodecim ex sociis intrauit. Ex quibus cum sex deuorasset Cyclops, obruto ei oculo, preusto fuste, arietum pellibus inuolutus cum superstitibus sociis antrum exiuit Cyclopis. Inde delatus Eoliam, ab Eolo uentos in utrem coactos obtinuit. Et cum iam Ytachie proximus esset, soluto utre a sociis thesaurum credentibus, flante aduerso uento in Eoliam repulsus est. Ex qua ab Eolo pulsus nauigans die septimo deuenit ad Lystrigonas. Quos cum haberet aduersos, perditis nauibus sociisque, cum sola naue sua fugiens deuenit ad Cyrcem. Que cum exploratores eius mutasset in beluas, ipse a Mercurio suscepto pharmaco, ad illam accessit impauidus, et expedito gladio mortem illi minatus est, ni euestigio sociis primas redderet formas; quod cum fecisset, eius amicitia usus, anno iam transacto, et Thelegono ex ea suscepto filio, cum renuisset immortalitatem, ab ea eruditus de agendis, Alpenore ob uinolentiam casu mortuo derelicto, nauem conscendit, et secundo uento impulsus nocte una ad occeanum usque deuenit. Quo peractis sacris a Cyrce monstratis, ad Inferos habuit aditum, ubi et Anthicliam matrem, et Alpenorem nuper precipitatum inter alios inuenit, et de multis futuris a Thyresia uate certificatus est. Inde reuersus ad nauem ad Cyrcem rediit, et sepulto Alpenore, et predoctus de futuris a Cyrce discedens, deuenit ad insulam Syrenarum. Ad quas ne posset diuertere, sociorum aures cera obstruxit, et se malo nauis alligare iussit, et sic eis canentibus loca earum preteriit. Inde Scyllam transiuit atque Carybdim non absque ingenti periculo et pari omnium labore. Et cum ad ea loca uenisset in quibus a Nynphis Solis greges seruabantur, iussit ne quis eos uiolaret. Quod cum eo dormiente famescentibus sociis suasisset Eurilocus, et ex gregibus animalia plura sumpsissent, ei tempestatem intolerabilem impetrauere. In qua cum fracta naue omnes deperissent socii, ipse solus et nudus, capto nauis malo, nouem diebus ab undis et uento agitatus est. Et tandem ad Ogigiam depulsus insulam a Calypsone nynpha susceptus est, et ab ea septem annis detentus. Tandem cum ab ea egre discessum impetrasset, et nauem cum sociis obtinuisset, Neptunus infensus, eo quod Cignum eius filium occidisset in pugna, et Troiam quam ipse construxerat demoliri fecisset, et Cyclopem filium suum orbasset, ab impetu maris fatigatus plurimo, naui demersa nudum se iecit in undas. Cuius natantis miserta Leucotae uelum illi prestitit suum, cuius subsidio cum die tercia deuenisset ad litus, et hostia fluminis Pheycum intrasset, reiecto uelo in mare inter frondes nemorum se nudum composuit. Ubi a Nausithea filia Alcinoi compertus uestes accepit, et inde Palladis opere usque ad Aritim Alcynoi regis coniugem deductus est, ubi meruit et dona suscipere, et nauim et socios, qui eum usque Ytachiam reduxere, in qua dormientem cum donis deposuere. Excitatus autem, a Pallade premonitus de agendis, in mendicum seniculum transformatus, ad subulcos deuenit suos, apud quos Thelemacum uidit, et allocutus est. Tandem a Sybotoe porcario in patriam deducitur incognitus, ubi in propria domo a procatoribus Penelopis ignominiosa quedam perpessus est. Et tandem ab Euriclia nutrice recognitus. Inde ex composito arma cum filio et duobus subulcis, confessus Ulixem, aduersus procatores assumpsit, eosque graui pugna omnes peremit. Esto Theodontius dicat eum illos oculis priuasse, et in tantam deduxisse miseriam, ut in triuiis starent stipem querentes ob uictum. Hinc uisa Penelope, Laertem senem uisurus accessit in uillam. Postremo dicit Theodontius eum uariis exterritum somniis, quorum cum interpetrationem quesisset, habuit in responsis, ut sibi caueret a filio. Qui recedens in loca abdita, quantum potuit somniorum portenta uitauit. Tandem Thelegonus, qui ei natus fuerat ex Cyrce, cum eum querens uenisset Ytachiam, a domo eius fuit prohibitus. Qui, ut erat robusti uigoris iuuenis, multos ex prohibentibus occidit, in finem Ulixes in eum letiferum immisit telum. Quod cum euitasset Thelegonus, eo reassumpto transmisit in patrem. Ex quo ictu cum se moriturum nosceret Ulixes, quisnam esset interrogauit; et cum eius nomen audisset, et patriam et filium cognouisset, cum premonstrata nequisset effugere, diem clausit. Leontius uero dicit, eum casu a Thelegono eum querente, spina piscis uenenosa tactum et inde mortuum. Longa equidem huius hystoria est, etiam succincte narrata, et non nullis immixta fictionibus, ex quibus pars maxima in precedentibus ostensa est. Et ideo uideamus paucis que supersunt. Et primo uideamus, quid uelint per uentos in utre argentea cathena ligatos et solutos a sociis. Uult quidem Omerus in Odissea componere bonum uirum, et inter alia uolens ostendere, quid nobis nascentibus a diuina bonitate dono datum sit, dicit ab Eolo, id est a deo uentos, id est concupiscibiles appetitus datos bouino in corio, id est in arbitrio uirilis etatis, que fortis et constans esse debet, uti corium bouis est, et hi sunt argentea cathena ligati, id est famosa clare uirtutis sonoritate, qua profecto non nulli longe magis firmatum corium seruant, quam diuini amoris intuitu. Hanc tamen cathenam socii Ulixis, id est sensus humani corporis ignauia nostra rationi imperantes, soluunt, predam existimantes, id est arbitrantes longe meliorem et dulciorem uitam in uoluptatibus nulla coactis regula, quam eis ligatis in ratione solida. His tamen solutis, dum in hanc et in illam labimur lasciuiam, insurgunt tempestates animo, id est rubores, reprehensiones, conscientie redargutiones, fluctuationes animi, merores, inopia, egritudines, et mille malorum species, que nos a patria, id est a quiete amouent. Iuisse autem in occeanum, et ibidem illi ad Inferos iter apertum sit sacris, arbitror Ulixem ad lacum Auernum in sinu Bayanu nocte una nauigasse, et ibidem occiso Alpenore obscenum illud peregisse sacrum, quo Manes euocantur ad superos, et de quesitis habuisse ab immundis spiritibus responsum. Uelum autem Ulixi naufrago a Leucotoe prestitum, nil aliud fuisse arbitror, quam spem immotam, quam euadendi forti seruabat pectore; hec egit, ne desperando periclitaretur. Quam quidem spem, dum speratum obtinuisset, retro reiecit. Eum autem sepissime adiutum a Pallade est, quia ab animaduertentia sua instructus multa euitauit pericula, et multa egit sibi etiam oportuna.
+
+Telemacus Ulixis fuit filius paruulus Penelopi matri a patre relictus. Qui multa a procatoribus matris perpessus, tandem una cum patre sumpsit ex omnibus ultionem.
+
+Telegonus Ulixis et Cyrcis fuit filius. Qui, dum grandis uidere patrem quereret, eum incognitum occidit, et in Ytaliam rediens Tyburim condidit, ut ait Ouidius: *Et iam Thelegoni, iam menia Tyburis udi Stabant, Argolice que posuere manus* etc., Papias autem dicit eum edificasse Tusculum.
+
+Auxonius filius fuit Ulixis, ut scribit Paulus Longobardus, ea in hystoria, quam De gestis Longobardorum scripsit, dicens, ab eo omnem Ytaliam Auxoniam nuncupari. Titus Liuius autem aliter uidetur in libro UIIII Ab urbe condita, dicens, Miturnas et Uestinam ciuitates Auxonidum, M. Pellio, et C. Sulpitio consulibus ab eisdem proditione captas, et fere deletam Auxonidam gentem. Et sic illa Ytalie particula fuit Auxonia. Ego hunc Auxonium puto eum Latinum fuisse, quem Cyrcis et Ulixis uolunt quidam fuisse filium, ex Marica nynpha susceptum dicentes, cum, teste Seruio, Marica dea sit litoris Miturnensium iuxta Lyris fluuium. Nos autem etsi multi ex prole Iouis supersint, finem huic facientes libello, paululum quiescamus.
+Genealogie deorum gentilium liber XI explicit.
+
+Si post longum predestinati agri discursum, rex illustris, et si iter in finem non uenerit, conceditur aurige discreto anelos equos curru dimouere, et illos aliquantisper uagos exonerare uesicam permittere, et recenti fluuio atque florido recreari prato, dum ipse apud mercennarium hospitem potu sibimet parcit et somno. Et aratori instructo, quanquam omnis ager uomere scissus non sit, parte adhuc diei superstite iugo boues soluere, et in quietem et pascua ire permittere, dum ipse, leni blandiente aura, fusca sub nemorum umbra iam satur cantu rudi duros conatur obliuisci labores. Nec non et egregio bellorum duci, posito in finem certaminis itum non sit, fessos et sanguine graues, dato signo, reuocare milites, ut et a periculo cladis retrahat, et, restauratis ocio uiribus, eos alias in hostes acriores inmittat. Quis michi non esse fas dicet, esto in finem numerose prolis Cretensis Iouis non uenerim, parte tamen maxima recitata, subsistere paululum, et, quasi ad certam uenerim metham, resipiscere? Nemo arbitror iuste! Morem igitur aliorum secutus, non aliter quam si in certum et insignem terminum deuenissem labore attritus in Auxonicum litus, quamuis inportuosum, substiti, arbitratus insuper, quod breuioribus distinguitur signis, facilius intellectu capitur, et tenacius memorie commendatur. Ibidem dum non fessos oculos in circumitu ducerem, cepi ueterum prospectare uestigia rerum. Hinc enim ueteres Cume, Calchidiensium opus, Dedali templum, et Meseni tumulus, atque Iulie aque admirationem tenebant animum, et ex opposito Inarime, uetus symiarum hospitium, et ex Inarime excussa Prochita distrahebant. Sic sonantes reuolutionibus extuantium fluminum Uulturni fauces atque Lyris, Fucini nebule, et Linterni paludes, exilio et morte uenerandissimi primi Scipionis Africani nobilitate; et in conspectu fere M. Scauri uillula suo adhuc insignis nomine, atque Formarum fere deleta uestigia, et longiuscule in radicibus montium Calenus, Stelenates, atque Campanus agri mira fertilitate conspicui, et super eminentia agris oppida Suessa, Theanum, Sidicinum, Casilinum, Thelesie, et alia plura tam Romanorum operum quam Cartaginensium monimenta; nec non et multa, quarum longa magis quam utilis huic operi esset hystoria. Sed cum iam, breui quiete recreatus, animus uires in laborem promitteret, reintraui uolens mare ueliuolum, et in Frigiam usque deuectus, sumpsi animum Tantali aliorumque quorundam ex filiis Iouis prolem exquirere atque describere. Quod ut peragam, ille faciat, precor, qui ad ictum uirge seruitoris sui Moysi sitienti populo aquas affluenter emisit ex rupe.
+
+Tantalus, ut dicit Lactantius, filius fuit Iouis ex Plote nympha susceptus. Hunc dicit Eusebius Frigum fuisse regem, regnante Eritreo Athenis. Et huic ob raptum Ganimedem bellum fuit aduersus Troium Dardanie regem, et Ganimedis patrem. Uolunt preterea hunc deos in conuiuio habuisse, eisque ut experientiam deitatis eorum assumeret, occiso filio, illum membratim discerptum coctumque apposuisse comedendum. Qui, cum abhorruissent cibum, non solum abstinuere, sed, collectis in unum membris, puerum in formam pristinam reduxere, et reuocata per Mercurium ab Inferis anima, eam illi restituere. Sane cum aduerterent humerum deesse puero, quem deuorauerat Ceres, loco consumpti eburneum refecere. Tantalum autem deiecere ad Inferos talique damnauere supplicio, ut fluuio ad os usque demersus siti uexaretur assidua, et dum os forte declinaret in potum, aque fluminis etiam declinarent in tantum, ne illas posset contingere. Desuper autem arbores pomis honustas addidere, que ad os eius usque descenderent, ipse tamen ingenti et continua percitus fame, dum illa carpere conaretur, se tam diu extollerent, quam ipse diu ut contingeret laboraret. Et sic factum est, ut inter poma et aquas positus fame sitique uiuens depereat infelix homo. Nunc quid ex his sentiendum sit aduertendum. Et concesso eum Iouis fuisse filium, seu uerum, seu ob aliquam similitudinem attributum. Et que ad Ganimedem spectant, ubi de Ganimede posita sint. Dico eum ob id diis filium apposuisse dictum, quia cum auarissimus homo fuerit, et rem domesticam plurimum augere curauerit, frumenta, ex quibus popularem exhauriebat pecuniam, non aliter quam filium diligebat, que tunc diis apposuit dum cultis agris iniecit, iniecta quidem sulcis in conspectu superiorum corporum sunt, que eiusdem agentibus superis in frugem uenientia pristinam reassumunt formam. Uerum humerus, id est semen deuoratus a Cerere, id est a terra consumptus, heburneus restauratur, dum in crescente segete nutrimenti robur immittitur. Supplicium autem huius ostendit liquido auari hominis detestabilem uitam. Dicit enim Fulgentius Tantalum interpretari uisionem uolentem; quod optime unicuique competit auaro, non enim aurum et amplam supellectilem congregat, ut eis utatur, quin imo ut illam intueatur, et cum pati non possit sibi, quid boni ex congestis diuitiis facere eis immixtus fame periclitatur et siti.
+
+Nyobes filia fuit Tantali et Taygete, ut apud Ouidium ipsa testatur, dicens: *Michi Tantalus autor, Cui licuit soli Superum contingere mensas. Pleiadum soror est genitrix mea* etc. Sed salua reuerentia Ouidii, pater eius non fuit ille Tantalus, qui amicus deorum fuit. Nam ille fuit homo pius et Corinthiorum rex et tempore prior. Lactantius autem dicit hanc filiam fuisse Tantali et Penelopis. Hec, ut placet Theodontio, nupta fuit Amphioni regi Theberum, ut faueret Amphyon partibus Pelopis bellum gerentis aduersus Enomaum regem Elydis et Pise. Ex quo Amphyone ipsa peperit septem filios, totidemque filias; esto Omerus in Yliade tantum duodecim fuisse filios dicat. Hec elati spiritus mulier, sacrificantibus Thebanis iussu Manthonis filie Thyresie Latone, cepit eos acriter increpare uerbis et se Latone preferre. Quam ob causam indignata Latona et filiis questa, factum est ut, ludentibus filiis atque filiabus in campis, Appollo filios et Diana filias sagictis occiderent, qui apud Syphilonem montem fuere sepulti. Niobes autem orbata uiro et filiis apud urnas eorum in lapidem uersa obriguit. De filiis et Amphione supra dictum est. Eam autem in lapidem uersam Tullius, ubi de questionibus Tusculanis, fictum arbitratur, propter eius eternum in luctu silentium. Uerum huic fictioni Theodontius addit, dicens, eius adhuc statuam in Sypilo apparere lapideam, et adeo tristem, ut lacrimis existimetur deficere, quod preter naturam non est. Potuere quippe ueteres ad memoriam ingentis infortunii superbe mulieris in Sypilo lapideam apposuisse flentis mulieris statuam, et cum frigide complexionis sit lapis, surgentibus in eum uaporibus ex terra humidis, lapidis frigiditate soluuntur in guttas aqueas ad instar lacrimarum, et hinc forsan arbitrantur ignari Nyobem adhuc flendo deficere.
+
+Pelops filius fuit Tantali et Taygete et, ut ait Barlaam, homo bellorum fuit, et insignis plurimum. Qui cum apud Frigas regnaret, bellum habuit aduersum Oenomaum regem Elydis atque Pise, quod quidem memorabile fuit et permaximum, ut scribit Tucchitides. Belli causam dicit Paulus fuisse Hyppodamiam Enomai filiam a Pelope dilectam, atque in coniugium postulatam et denegatam. Dicit enim Seruius huius Hyppodamie multos fuisse petitores ob insignem eius pulchritudinem, quibus ab Enomao ea lex indicta est, et id inde secutum quod supra scribitur, ubi de Yppodamia. Sed Barlaam dicit non sic se negotium habuisse, quin imo cum Pelopi uideretur inhumana condicio, aduersus Enomaum arma mouit, et magnis hinc inde conuocatis subsidiis, fraude Myrtili prefecti armorum Enomai, astutia Pelopis corrupti eum superauit. Et sic Yppodamia et regno potitus, Myrtilum postulantem proditionis premium deiecit in mare. Hunc dicit Eusebius in libro Temporum Hyppodamiam uxorem duxisse, regni Priti Argiuorum regis anno decimoquarto, qui mundi fuit annus III dccc luii et paulo ante dicit, regnante Lynceo Argis, Pelopem apud Argos regnasse annis quinquaginta tribus, et eos a suo nomine Peloponnenses denominasse. Dicit etiam, Acrisio regnante Argiuis, Pelopem Olympiis interfuisse, et postea aduersum Ylium arma mouisse, eumque a Dardano expugnatum, anno mundi III dccc lxxxi, cum legatur diu ante fuisse Dardanum. Ego autem tam discordantium opinionum ueritatem ignoro. Huic ex Yppodamia plures fuere filii.
+
+Lysidicem dicit Lactantius ex Yppodamia filiam fuisse Pelopis et Electrioni nuptam, ac ex eo Alcmenam peperisse Herculis matrem.
+
+Atreus Pelopis et Yppodamie filius fuit. Qui, ut ex uerbis Senece poete in tragedia Thiestis percipi potest, una cum Thieste fratre apud Peloponnesum regnauit, alternis tamen uicibus. Sed tandem inter eos nata discordia est. Cuius talem dicit Lactantius fuisse causam. Constat enim, ut supra dictum est, a Pelope Myrtilum Mercurii filium in mare deiectum atque necatum, quod egre ferens Mercurius, inter Atreum et Thiestem tantum iniecit zizanie, ut hostes efficerentur. Insuper erat apud Atreum aries, de quo sic Seneca tragicus: *Est Pelopis altis nobile in stabulis pecus Arcanus aries, ductor opulenti gregis. Huius per omne corpus infuso coma Dependit auro, cuius e tergo noui Aurata reges sceptra Tantalici gerunt; Possessor huius regnat; hunc tante domus Fortuna sequitur; tuta seposita sacer In parte carpit prata, que claudit lapis Fatale sacro pascuum muro tegens* etc. Hunc habere cupiens Thyestes arbitratus est posse per concubitum Meropis Atrei coniugis obtinere, nec defuit sceleri locus; nam ex ea et filios concepit, et illam eripuit uiro, ex quo in bellum uenere fratres, et pulsus regno Thyestes est. Sed Atreus non contentus fratris exilio, illum ficta gratia reuocauit, et credulo tres filios decoctos in conuiuio apposuit, et eorum sanguinem poculis mixtum illi dedit in potum, repletoque tam scelesto cibo capita manusque natorum infelici patri iussit apponi, atque quid comedisset detegi. Quod cum fieret, aiunt solem surgentem in ortum retrocessisse, scelus uidere fugientem. Hunc tamen Atreum, ut dicit Lactantius, Egistus, Thyestis filius, interemit. Aureum uellus in hac hystoria fictum sic intelligendum arbitror, ut intellexisse uidetur Uarro ubi De agricultura, dum dicit: *Pecudes propter caritatem aureas habuisse pelles, ut Argis Atreus, quam sibi Thyestem subtraxisse queritur* etc. Uel potius pro ariete isto aurei uelleris thesaurus intelligendus est, quo reges plurimum ualent, et absque quo oportuni sumptus ad bella et ad splendorem regium sustentandum fieri non possunt. Sol autem in ortus suos reuolutus eclipsim ea tempestate fuisse demonstrat, que cum esset hominibus incognita monstruosa uisa est. Dicit tamen Lactantius hanc ab Atreo Mecenis predictam et primitus adinuentam. Cuius cum cerneret approbari dicta, Thyestes inuidens ex urbe discessit.
+
+Alceon, Melampus et Euiolus fuere fratres, et, ut asserit Cicero ubi De naturis deorum, Atrei fuere filii. Quos dicit apud Graios inter Dyoscortes numeratos; quam ob rem celebres fuisse uiros credendum est, cum ex his fuerint Castor et Pollux. De eis autem nil amplius reperitur.
+
+Thyestes Pelopis et Hyppodamie fuit filius, cui aduersus fratrem Atreum, que dicta sunt supra, fuerunt odia. Qui cum iam dicta passus esset a fratre, uindicte auidus oraculum consuluit. A quo responsus habuit ex se et Pelopeia filia sua nasci posse, qui filiorum ulcisceretur mortem. Quod cum audisset, ut qui erat in scelera et potissime in libidinem pronus, confestim in amplexus filie uenit, et ex ea filium suscepit Egystum, qui postea interfecit Atreum, stuprauit Clytemestram, et Agamenonem etiam interemit.
+
+Tantalus, Phystenes et Arpagiges filii fuerunt Thyestis ex coniuge Atrei suscepti, ut per uerba Senece poete in tragedia Thyestis comprehenditur, esto duos tantum nominet, Tantalum scilicet, dum dicit: *Primus locus ne, deesse pietatem putes, Auo dicatur: Tantalus prima hostia est* etc. Deinde nominat Phystenem, dicens: Tunc illi ad aras Phystenem seuus trahit, Adicitque fratri etc. Tertium puerum uocat, dum dicit: *Ferrumque gemina cede perfusum tenens, Oblitus in quem rueret, infesta manu Exegit ultra corpus, ac puer statim Pectore receptus ensis a tergo extitit; Cadit ille* etc. Tercium hunc puerum Theodontius dicit Arpagigem nuncupatum. Et sic ex eis preter patrui crimen, et patris escam nil legitur.
+
+Pelopia, ut dicit Lactantius, filia fuit Thiestis, ex qua matre non dicit. Hanc, ut ipsemet Lactantius dicit, Thyestes, responso desuper dicto habito, oppressit, et ex ea filius natus est, quem ipsa rubore sceleris confestim feris exposuit. Et sic apparet ob luxuriam Thiestis non ob responsum oraculi a Thyeste in concubitum filie itum; responsum autem oraculi ad palliandam Thyestis ignominiam post cedem suorum ab Egysto factam compertum est.
+
+Egystus filius fuit Thyestis ex Pelopia eiusdem Thyestis filia, ut ipsemet testatur in tragedia Senece dicens: *Coacta fatis nata fert uterum grauem, Me patre dignum; uersa natura est retro* etc. Hic quam cito natus fuit a matre ob pudorem ignominiosi criminis in siluas deiectus est, ut dilaceratus a beluis turpitudinis aui parentisque, atque matris pariter et sororis uiuens, testimonium non prestaret. Sed aliter factum est. Nam seu benefitio pastorum, seu sic permittente deo, caprarum sponte, contigerit a capris ubera prestantibus in siluis nutritus est et inde dictus Egystus, ab ege, scilicet capra nutrice. Is tandem a suis cognitus et in regiam deductus, dum creuisset essetque in paruo precio, rerum preteritarum iam conscius, seu patre inpellente, quod magis creditur, ut Lactantio placet, Atreum occidit, cui Thiestes occupata regia successit. Tandem iam Thyeste mortuo cum regnarent Agamenon et Menelaus, et ob raptam Helenam in Troianum iuissent excidium, Egystus, ut Leontio placet, suasionibus Nauplii in amplexus optantis Clytemestre deuenit, et postremo redeuntem Agamenonem a desolatione Ylionis, immane ausus facinus, illum fauente Clytemestra trucidauit et regiam Pelopis septem tenuit annis. Ad ultimum, ab Horeste Agamenonis filio, una cum adultera Clytemestra, nullo remanente ex eo superstite, obtruncatus est.
+
+Phystenes, ut ait Theodontius, filius fuit Pelopis et Yppodamie. Qui cum iuuenis moreretur, Agamenonem et Menelaum filios suos paruulos commendauit Atreo fratri suo; qui illos suscepit et in filios educauit, et ob id, abolita tractu temporis Phystenis memoria, Atrei filii habiti sunt, et Atrides ab omnibus appellati.
+
+Menelaus Lacedemonum rex, ut Theodontio placet, filius fuit Phystenis, et frater Agamenonis. Hos Seneca in tragedia Thyestis uidetur omnino tenere filios fuisse Atrei, in cuius persona sic ait: *Consilii Agamenon mei Sciens minister fiat, et patris cliens Menelaus assit. Prolis incerte fides Ex hoc petatur scelere, si bella abnuunt Et gerere nolunt odia, si patruum uocant Pater est* etc. Et sic Atrei ex Merope uidentur filii; teneat quod mauult lector. Menelaus autem, ut Eusebius ostendit in libro Temporum, Atreo et Thyeste uiuentibus rex Lacedemonum dictus est, anno mundi III dcccc xcuii, cum Agamenon, qui Thyesti successit, secundum Omerum regnare ceperit Mecenis anno mundi IIII uii. Fuit huic Helena Iouis filia coniunx, quam anno primo regni Agamenonis, et secundum Eusebium, decimo Menelai, ut ait Dares Frigius, absente Menelao, qui ad Nestorem Pylon iuerat, Paris legatus missus ad Castorem et Pollucem, rapuit ex insula Cytherea sub oppido Heleno, ea etiam consentiente, existentibus fratribus et Hermiona apud Agamenonem. Dites uero dicit illo tunc Menelaum cum Agamenone Cretam iuisse diuisuros thesauros, quos ibi deposuerat Atreus. Hinc factum est, ut fratris consilio Menelaus conquereretur Grecis principibus. Uerum cum frustra legationibus obsidione demum repetita est Helena, et post decennium fraude magis quam uiribus capta Troia reassumpta est, et Menelao restituta. Qui cum, ut ceteri, nauem intrasset patriam petiturus, tempestate actus, ut scribit Eusebius, ad Tuorim regem Egipti, quem Polybum appellat Omerus, cum ea deuectus est, et a Protheo uate, ut per Omerum patet in Odissea, consilio sumpto, postquam octo annis errasset, in Lacedemoniam rediit, Agamenone diu ante ceso, et illis forte diebus Egysto. Quid tandem illi successerit, quo uel qua morte diem clauserit, non inueni.
+
+Hermiona, ut Ouidius testatur in Epistolis, Menelai fuit filia ex Helena. Hec autem Horesti filio Agamenonis desponsata fuit; porro Pyrrus, cum, occiso Agamenone, regiam occupasset Egystus, et fugisset Horestes, Andromaca Olim Hectoris coniugem, quam a Troia captiuam duxerat, Heleno concessa; hanc Horesti surripuit, et sibi coniugio copulauit. Attamen, eo postea ab Horeste occiso, in eiusdem Horestis coniugium rediit, eique peperit Horestem filium.
+
+Megapentis dicit Theodontius filius fuit Menelai ex Lydia captiua susceptus post raptam Helenam. Quod Omerus in Odissea testari uidetur, dum dicit: {uhiei de Spartethen Alektoros egeto kouren, Os oi telugetos geneto krateros Megapenthei Ek doules Elene de theoi gonon ouket' ephainon, Epei le proton egeinato paid' erasteinen, Ermionen, eh eidos ekhe khruses Aphrodites} etc. Que latine sonant : Filio autem a Sparte Alectoris accepit filiam. Qui ipsi unigenitus fuit fortis Megapentis a serua. Helene autem dii filium non dederant, postquam primo genuit Hermionam filiam desideratiuam. Et sic per hos patet etiam Menelaum Megapenti coniugem dedisse filiam Alectoris Spartani. Cuius nuptias celebrantem Thelemacus Ulixis filius ueniens ex Ytachia comperit.
+
+Agamenon Phystenis fuit filius, ut supra, et Atreo a patre paruulus derelictus. Fuit hic Micenarum rex et Thyestis successor, ut in Yliade etiam sentire uidetur Omerus, ubi de sceptro Agamenonis multos describit uersus, fere hoc dicentes: *Apud Troiam in contione Grecorum presidens Agamenon sceptrum tenebat, quod Uulcanus artifex fecerat, illudque dedit Ioui Saturnio. Postea Iuppiter concessit Dyactoro Argyphonti. Ermias autem rex dedit Pelopi Plisippo, postea Pelops dedit Atreo, qui moriens Thyesti bellicoso reliquit. Qui Thyestes reliquit Agamenoni multis insulis et Argo omni imperanti* etc. In quibus uerbis non seruatur genealogie descriptus ordo, quem Latinorum autoritatem describens secutus sum. Cepit autem regnare Agamenon, secundum Eusebium, anno mundi IIII uii, quo anno Helena rapta est, et Grecia omnis in Troianos incitata pari omnium consensu, congregatis in Aulide nauibus et exercitu, imperator factus in bellum perrexit, Clythemestra coniuge relicta, ex qua iam plures susceperat filios. Et apud Troiam labores multos passus, quorundam etiam principum simultates pertulit, quibus agentibus imperio depositus est; et illi Palamedes suffectus, qui crimine Ulixis occisus, Agamenon maiori sua gloria in imperium reassumptus est, quam ignominia depositus. Sustinuit preterea indignationes Achillis ob Briseydam illi a se sublatam. Tandem capto Ylione atque diruto, cum illi cessiset in sortem cum preda plurima Cassandra Priami filia, naues in patriam rediturus ascendit. Uerum tempestate actus fere per annum errauit, ut scribit Omerus antequam deueniret in patriam. Interim autem, ut idem testatur Omerus, Egystus, Thyestis filius, cum tacite omnia occupasset, positis per litus speculatoribus, et audito ab eis Agamenonis reditu, uiginti ex amicis suis in insidiis posuit, et ipse cum comitatu reliquo ficta letitia illi obuius factus est, et ingens ei parauit conuiuium. In quo, Clytemestre consensu, illum cum sotiis epulantem occidit. Seneca autem poeta aliter de morte eius sentire uidetur, ea in tragedia cui titulus est Agamenon. Dicit enim Clytemestram acri dolore agitatam, quod Cassandram Agamenon secum traheret. Ego autem credo commissi sceleris timore, et cum Egysto adultero, esto primo discorde, sed in concordiam ut percipitur reuocato, ea die qua patriam intrauit domum, parato a Clytemestra conuiuio, et ipse Agamenon dum picta ueste sublimis iaceret, Priami superbas corpore exuuias gerens, ei detrahere cultus hostiles uxor iubet, et induere potius coniugis fide manu textos amictus; uerum induta uestis exitum manibus negat, caputque laxi et inuii claudunt sinus, et tunc haurit trementi semiuir dextra latus Agamenonis, eumque interficit ueste inuia inuolutum.
+
+Ephygenia Agamenonis filia fuit, ut in Agamenonis tragedia testatur idem Seneca. Hanc tamen alii Yphianassam uocant, ut Lucretius dicens: *Aulide quo pacto Triuai uirginis aram Ypianassai turparent sanguine fedi* etc. Hec insignis pulchritudinis uirgo fuit. De qua Seruius talem refert hystoriam. Greci Troiam ituri cum ad Aulidem deuenissent, Agamenon Diane ceruum occidit ignarus, quam ob rem irata dea flatus uentorum remouit, et ideo cum nauigare non possent, et pestem insuper sustinerent, oracula consulta dixerunt Agamenonio sanguine Dianam esse placandam. Ergo cum ab Ulixe per nuptiarum simulationem adducta Ephygenia, et iam ut immolaretur esset altaribus admota, numinis miseratione sublata est, et cerua subposita. Unde Ouidius: *Uicta dea est, nubemque oculisque obiecit, et inter Officiumque turbamque sacri uocesque precantum Supposita fertur mutasse Micenida cerua* etc. Uirgo autem, ut Seruius asserit, ad Tauricam regionem translata est, et Thoanti regi tradita, et inde Dictine Diane sacerdos effecta, et cum secundum statutam consuetudinem humano sanguine numen placaret, agnouit fratrem Horestem, quem diu non uiderat, qui accepto oraculo carendi furoris causa cum amico Pylade Colcos petierat, et cum his occiso Thoante simulacrum sustulit absconditum falce lignorum, et sic ad Laconas Diana translata est, Ephygenia reportante. Quid deinde de Ephygenia secutum sit, nusquam comperisse memini. Quod supra fictum est Dianam loco Ephygenie posuisse ceruam, humanum fuisse artificium credendum est, quod ut populus omnis Agamenoni esset obediens adinuentum est, eum scilicet filiam immolasse, que medio in tumultu sublata, ne fraus aperiri posset, in longinquam regionem transmissa, et sub umbra sacerdotis seruata est.
+
+Crisotemis, Laodyces, et Yphianassa Agamenonis fuere filie et Clytemestre, ut arbitror, cum ex eis unam, quam mallet, Agamenon apud Omerum Achilli offert, dicens: {Gambros ken moi eoi tiso de min ison Oreste, Ohs moi telugetos trephetai thalin eni polle. Treis de moi eisi thugateres en megaro eipekto, khrusothemis kai Laodike kai Iphianassa} etc. Que latine sonant : Gener michi erit, honorabo eum similem Horesti, qui michi unigenitus nutritur habundantia in multa, tres michi sunt filie in atrio bene facto Crisothemis et Laodices et Yphianassa. Leontius tamen dicit hanc Yphianassam Ephygeniam esse, quod ego non credo. Quomodo enim dixisset Agamenon Ephygeniam domi esse, quam sciebat in sacro pro uentis querendis, aut occisam, aut alibi clam delatam?
+
+Eletra Agamenonis et Clytemestre fuit filia, ut liquido patet per Senecam in tragedia Agamenonis, in qua percipitur, quia ab Agamenone Troiam eunte parua relicta sit domi. Hec, cum patrem occisum cerneret, Strophylo Phocensi Agamenonis amico clam commendauit Horestem, et inde matrem ob perpetratum scelus increpauit aspere; quam ob causam, Clytemestra iubente, in carcerem deducta est. Quid tandem ex ea secutum sit, legisse non memini.
+
+Alesus filius fuit Agamenonis, ut satis clare dicit Uirgilius: *Hie Agamenonius, Troiani nominis hostis, Curru iungit Alesus equos* etc. Ex qua tamen matre susceptus sit, in dubium uertitur. Nam alii dicunt eum ex Briseida natum, alii ex Cassandra, quod ego non credo; non enim ex Cassandra natus potuisset aduersus Eneam fauisse Turno, etate non patiente. Hunc Theodontius arbitrari uidetur cum Clytemestra sensisse aduersus patrem, et ob id et Clytemestre filium et patria pulsum. Qui quacunque ex causa patriam liquerit, in Ytaliam uenisse Uirgilius asserit, et apud Massicum Campanie montem consedit, ac inde tanquam Troiani nominis hostis uenit fauitque aduersus Eneam partibus Turni. Ouidius uero ubi de Fastis uidetur existimare eum Faliscos condidisse, et ob id dicit: *Uenerat Atride fatis agitatus Alesus, A quo se dictam terra Falisca putat* etc. Posteritatis autem eius nulla extat memoria.
+
+Horestis Agamenonis et Clytemestre fuit filius, ut satis in precedentibus ostensum est. Huic dicit Theodontius Hermiona Menelai et Helene filia paruula adhuc desponsata est, cum et ipse paruulus esset. Hic tandem, occiso ab Egysto Agamenone, studio Eletre sororis sue a Strophylo Phocensi clam Mecenis subtractus et asportatus atque seruatus est, querentibus eum in mortem matre atque Egysto. Qui cum tractu temporis excreuisset, captato commodo, Hermiona sibi iam a Pyrro subtracta, in ultionem paterne cedis surrexit, et Egystum adulterum, cum septem iam regnasset annis, una cum Clytemestra matre occidit. Quo facto aiunt confestim in furiam deuenisse, cum sibi uideretur imminere occise matris ymaginem, facibus et serpentibus armatam, et ei continuum minitantem exitium, ut dicit Statius: *Armatam facibus matrem et serpentibus atris, Cum fugit, ultricesque sedent in limine dire* etc. Cui Pylades Strophili filius, qui tempore paterne cedis eum transfugauerat, iunctus, promissa illi salute, cum eo ad aram Dictine Diane in Colcos confugit; et ibi resipiuit Horestes, summouitque ab infestatione tali matrem. Et sorore cognita Ephygenia, que ibidem dee sacerdos erat, occiso Thoante rege, et simulacro dee rapto atque in fasce lignorum delato, secundum quosdam in regnum rediit, et fraude Macharei sacerdotis Pyrrum Achillis filium in templo Apollinis interemit, et sibi Hermionem coniugem reassumpsit. Alii uero uolunt eum antequam in regnum redisset in Ytaliam deuenisse, et haud longe a Roma apud Ariciam Diane simulacrum collocasse, et impia statuisse sacra. Sed quandocunque hoc factum sit, eum post occisum Egystum regnasse annis XU affirmat Eusebius in libro Temporum, et anno XX regni Demophontis regis Athenarum occidisse Pyrrum. Solinus uero, in libro quem De mirabilibus scripsit, dicit eum post occisam matrem profugum Hermionam in omnes casus habuisse sociam. Quo autem diem clauserit, etiam in dubium uertitur. Cum dicat Seruius ossa eius iam Roma condita ab Aricia Romam translata et sepulta ante templum Saturni, quod est ante cliuum Capitolinum iuxta Concordie templum. Solinus autem ubi supra dicit, quod Olympiade l uiii, ossa eius a Spartanis oraculo monitis Tegee inuenta, et tante magnitudinis fuisse ut implerent longitudinem cubitorum septem.
+Thysamenis, ut scribit Eusebius, filius fuit Horestis et ei successit in regno.
+
+Corinthus filius fuit Horestis, ut dicit Anselmus eo in libro quem scripsit De ymagine mundi. In quo asserit eum Corinthum Achaye ciuitatem fecisse et de suo nomine nuncupasse. Et hoc idem affirmat Geruasius Thilliberiensis. Qui, esto noui sinti autores, non tamen parue sunt grauitatis. Preterea et Ysidorus in libro Ethymologiarum dicit, Corynthum in Achaya condidit Corynthus, Horestis filius. Ego autem conditam non credo, sed forte restauratam, cum scribat Eusebius in libro Temporum, eam diu ante a Sysipho conditam et Ephyram appellatam.
+
+Horestes, ut Solinus De mirabilibus mundi testatur, filius fuit Horestis ex Hermione, et ab eo affirmat populos, qui Horestides appellantur, denominatos, dicens sic: Micenis profugus matricida cum abscessus longius destinasset, natum sibi in Emathia paruulum de Hermiona, quam in omnes casus sociam adsciuerat, hic mandauerat occulendum. Adoleuit puer, in spiritum regii sanguinis, nomen patris sui referens, occupatoque quicquid est, quod procedit in Macedonicum sinum, et Adriaticum salum, terram cui imperitauerat Horestiam dixit etc. De hoc ego nil ulterius legi, in longam tamen posteritatem deuenisse suos creditum est, adeo ut affirmet Trogus Pompeius Pausaniam, Phylippi regis Macedonum occisorem, ab Horeste duxisse originem. Sed quibus mediis uetustate agente non reperitur.
+
+Dyonisius, ut in libro De naturis deorum scribit Cicero, Iouis et Lune fuit filius. Quem ego idem cum Bacho dicerem, si non essent in matre dissimiles, cum ipse idem Tullius ei fieri Orgia arbitretur. Possibile tamen est, ut sic sit, fictione mutata, dummodo utrumque pro uino non pro homine assumamus. Nam Iuppiter, id est calor die, et luna rore et humectatione nocte uites fouent, et ad incrementum atque maturitatem uuas deducunt. Et sic hic erit qui in culmine colitur Nyse, altero ex Parnasi montis uerticibus Bacho, eo quod uinetis habundet consecrato, et dicetur Dyonisius quasi Nyse deus, nam dyos Grece, Latine deus sonat.
+
+Perseus, quem ueteres totius nobilitatis Grecie patrem opinati sunt, Iouis et Danis Acrisii fuit filius, unde Ouidius: *Non putet esse deum, nec enim Iouis esse putabat Persea, quem Danes pluuio conceperat auro* etc. Qualiter autem ex Ioue et Dane natus sit, ubi de Dane in precedentibus uideri potest. Is autem iam grandis, ut dicit Lactantius, Polydecti regis imperio in Gorgonem expeditionem assumpsit, habuitque Pegasum alatum equum, et Palladis egydem, et talaria ensemque Mercurii, uolatumque cepit ex Aphesanta monte, ut in his uersibus a Statio designatur: *Mons erat audaci seductus in ethera dorso, Nomine Lernei memorant Aphesanta coloni Gentibus Argolicis olim sacer; inde ferebant Nubila suspenso celerem temerasse uolatu Persea, cum raptos pueri perterrita mater Prospexit de rupe gradus ac pene secuta est* etc. Quam quidem Gorgonem pretenso egide pallanteo uidit impune atque considerauit, et uicit. eique caput abstulit, et Athlantem regem sibi denegantem hospitium, ostenso Gorgonis capite, mutauit in saxum. Inde remeans in patriam, cum ex excelso uidisset in Syrio litore circa regna Cephei Andromedem uirginem alligatam matris crimine et Amonis sententia scopulo, et sic monstro marino expositam flentesque parentes in litore, euolauit illuc, et cognita causa cum parentibus pactus est coniugium uirginis, si illam a belua liberaret. Quod factum est. Nam uenientem interemit. Inde, celebrante eo nuptias, cum Phyneus Cephei fratrer, cui ante sententiam puella desponsata fuerat, eam repeteret, et ui conaretur tanquam suam auferre, bellum aduersus eum iniuit, et cum multos ex hostibus occidisset, reliquos capite Gorgonis ostenso conuertit in lapides. Post hec, Pritum aui sui fratrem, qui Acrisium regno pulerat, transformauit in saxum, et regnum auo restituit. In Persas preterea bellum intulisse ferunt, et in eodem Liberum patrem aduersum se consistentem in prelio occidisse, subactamque nationem a se denominasse, ibique Persopolim regiam ciuitatem edificasse, quam postea, ut scribit Quintius Curius, ubi De gestis Alexandri, Alexander Macedo, uino calens et epulis, demoliri fecit. Attamen Acrisium auum, ut dicit Lactantius, in lapidem commutauit. Et inde dicunt eum una cum Cepheo et Cassyopia atque Andromeda coniuge in celum fuisse assumptum, et inter celi sydera collocatum, ut De ymagine mundi testatur Anselmus, dicens: *Huic coniungitur Cepheus rex, et Cassiopia uxor eius, cui associatur Perseus filius Iouis et Danes, habens iuxta se sydus Andromede*c. His appositis ad sensum fictionum ueniendum est. Perseum equo Pegaso uectum fame cupidine tractum demonstrat. Alii tamen uolunt eum ad transfretandum habuisse nauim, cuius insigne uel nomen fuerit Pegasus. Scutum Palladis accipiendum reor pro prudentia, qua et hostium acta consideramus, et nos ipsos ab eorundem insidiis telisque protegimus. Mercurii Talaria uelocitatem et uigilantiam in agendis significare reor. Sic et ensis recuruus et a parte exteriori acutus ostendit, quoniam bellorum tempore et predas hostium ad nos trahere debere, eosque a nostris amouere cedibus. De Gorgone autem et Athlante satis in precedentibus, ubi de eis dictum est. Liberasse autem Andromedem a bellua hystoriam reor, cum in Cosmographia dicat Pomponius: *Est Ioppen ante diluuium, ut ferunt, condita, ubi Cephea regnasse eo signo accole affirmant, quod titulum eius fratrisque Phynei ueteres clamare cum religione plurima retinent; quin etiam rei celebrate carminibus ac fabulis seruateque a Perseo Andromede clarum uestigium marine belue ossa immania ostentant*. Hec ille. Preterea et Ieronimus presbiter in libro, quem De distantiis locorum composuit, dicit: *Ioppe Oppidum Palestine maritimum in tribu Dan, ubi hodieque saxa monstrantur in litore, in quibus Andromeda religata Persei quondam uiri sui fertur liberata fuisse subsidio*. Hec Ieronimus. Plinius uero, inter scriptores celeberrimus homo, scribit: *Belue, cui dicebatur expositam fuisse Andromedam, ossa Rome apportata ex oppido Iudee Ioppe, ostendit inter reliqua miracula in edilitate M. Scaurus, longitudine pedum quadraginta, altitudine costarum Yndicos elephantos excedente, spine grossitudine sexquipedali* etc. Perseum autem hostes et Pritum in saxa uertisse capite Gorgonis ostenso, nil aliud puto, nisi quia uictos diuitiis Gorgonis tacitos illos reddidit et imbelles. Acrisium autem auum constat per Eusebium in libro Temporum aliter saxeum effecisse; nam ab eo non sponte occisus est, et sic frigiditate perpetua lapidi similis factus est. Quod in celis a septentrionali plaga stellificatus luceat, sententiam Tullii, ubi De questionibus Tusculanis, sequendam puto, qui de eo et reliquis ait: Nec stellatus Cepheus cum uxore, genero, filia traderetur, nisi celestium diuina cognitio nomen eorum ad errorem fabule traduxisset. Hec Tullius. Ceterum de tempore huius ambigitur, cum scribat Eusebius eum occidisse Gorgonem anno mundi III dcc xxuiiii. Inde hoc eodem anno, secundum alios, dicit eum cum coniuge in celum raptum. Paulo post dicit anno secundo regis Cycropis, qui mundi fuit III dccc luii, eum Gorgone occiso aduersus Persas dimicasse. Nec multo post scribit anno XXXU regni Cycropis Acrisium ab eo mortuum, et Argiuorum regnum in Micenas translatum; quod ego uerum puto, cum magis tempus conueniat rebus gestis.
+
+Gorgophones, teste Lactantio, filius fuit Persei ex Andromede coniuge, ex quo nil aliud habemus, nisi quia genuit Electrionem et Alceum.
+
+Electrion, ut Lactantio placet, Gorgophonis fuit filius, ex quo nisi Alcmenam filiam haberemus, nudum nomen nobis liquisset antiquitas.
+
+Alcmena, ut dicit Lactantius, filia fuit Electrionis. Quod et Plautus in Amphytrione testatur dicens: *Qui cum Alcumena est nupta, Electri filia*, etc. Hec quidem, ut ibidem dicit Plautus, nupsit Amphytrioni Thebano, et a Ioue dilecta est, et in specie Amphytrionis uiri sui ab eo oppressa, Herculem peperit, ut in sequentibus, ubi de Hercule dicetur latius.
+
+Alceus, ut ait Paulus, filius fuit Gorgophonis, magis filii fama cognitus apud nos, quam splendore suo; nam, ut aiunt, pater fuit Amphytrionis.
+
+Amphytrion, ut Paulus ait, filius fuit Alcei, homo armorum insignis, ut Plautus in comedia eiusdem Amphytrionis ostendit. Huic coniunx fuit Alcmena, cum qua Thebis morabatur, ubi, dum ipse pro Thebanis aduersus Theloboeos bellum gereret, Iuppiter eius in specie Alcmenam oppressit, et ex ea suscepit Herculem. Amphytrion autem eodem partu ex ea suscepit Yphycleum. Placet preterea Plinio, in libro Naturalis hystorie, huius fuisse inuentum ostentorum atque somniorum interpretationes.
+
+Yphicleo, ut scribit Plautus in Amphytrione, filius fuit Amphytrionis et Alcmene, eumque cum Hercule uno partu editum dicit. Uerum Yphicleus post nonum conceptionis mensem natus est, Hercules autem una secum natus, septimo non perfecto. Quod Augustinus ubi De ciuitate dei concedere non uidetur, quod mulier possit in diuersis temporibus diuersos conci pere.
+
+Yolaus, ut Solinus De mirabilibus mundi asserit, filius fuit Yphiclei. Hic, ut idem ait Solinus. Sardiniam ingressus palantes incolarum animos ad concordiam eblanditus, Olbiam atque alia Greca oppida extruxit. Yolenses ab eo dicti, sepulcro eius templum addiderunt, quod imitatus uirtutes patris malis plurimis Sardiniam liberasset. Hec ille. Fuere tamen et alii Yphiclei.
+
+Stelenus, ut placet Omero, Persei fuit filius et Andromede. Nam in Yliade Omerus describit Agamenonem concionantem, et Euristei genealogiam designantem, asserentemque Stelenum fuisse Persei filium et Euristei patrem. Is quidem, ut dicit Eusebius in libro Temporum, translato Argiuorum regno a Perseo Micenis, post Perseum regnauit, quando non reperitur. Nam mortuo Acrisio, qui XXXI annis regnauit immediate sequitur initium regni Euristei, quinque tamen interpositis annis, eoque scilicet Euristeo regnante, scriptum comperio Stelenum quadraginta annis Micenis regnasse, ubi hi perditi sint, inuenire non possum.
+
+Euristeus Steleni fuit filius, ut premonstratum est, de natiuitate cuius talem refert Omerus fabulam. Cum die quadam Iuppiter apud Superos dixisset die illa nasciturum hominem, qui omnibus circumuicinis dominaretur; Iuno id fecit iuramento firmari, confestim descendit in terras et retinuit Lythiam, quam nos Lucinam dicimus, deam parturientium, apud uxorem Steleni pregnantem iam septem mensium, et ex utero eius eduxit filium UII mensium, qui uocatus est Euristeus. Erat quidem ea die nasciturus Hercules, sed Alcmena ob retentam parturientium deam peperisse non potuit. Et sic factum est, quod de Hercule Iuppiter intelligebat uerteretur in Euristeum, qui postmodum aliis et Herculi etiam imperauit, regnauitque Micenis annis xlu, et successorem moriens reliquit Atreum. Fabula autem hec ab euentu sibi locum uindicauit, cum uiderent homines Euristeum Herculi fortissimo uirorum imperantem.
+
+Bachemon, Lactantio teste, Persei fuit filius et Andromede, et ut ipse idem dicit apud quosdam Orientales populos imperauit, qui ab Achimenide eiusdem Bachemonis filio, ut dicit Theodontius, Achamenides postea nuncupati sunt. Qui Apollini sacrorum ritus inuenisse se asserunt. Est enim apud eos Sol in speleo Persico in habitu cum thyara et utrisque manibus comprimens cornua bouis; puto ad immensam eius potentiam demonstrandam.
+
+Achimenides, ut dicit Theodontius, filius fuit Bachemonis, esto sint qui uelint eum filium fuisse Persei. Hic autem Achimeniis populis imperauit, eosque a suo nomine nuncupauit, et moriens successorem Orcamum filium dereliquit.
+
+Orcamus, ut supra a Theodontio dictum est, filius fuit Achimenidis, cui coniux fuit Eurimone speciosissima mulier, ex qua filiam unicam Leucothoem suscepit, quam quia Soli se diligenti paruerat, uiuam infodit.
+
+Leucothoem filiam fuisse Orcami et Eurimonis his carminibus testatur Ouidius: *Tempore, Leucothoe multarum obliuia fecit, Gentis odorifere quam formosissima partu Edidit Eurimone, sed postquam filia creuit, Quam mater cunctas, tam matrem filia uicit. Rexit Acamenias urbes pater Orcamus* etc. Hanc Leucothoem, ut Ouidius in progressu demonstrat, summe dilexit Phebus, et in formam uersus Eurimonis matris eius noctu accessit ad eam, et licentiatis mulieribus suis, tanquam secreta secum locutura, in formam propriam rediit et patientem compressit. Quod cum Clytie, que ante diligebatur a Phebo, ad aures deuenisset, zelo percita confestim Orcamo accusauit. Qui iratus atque seuerus nimium uiuam sepeliri iussit. Phebus autem cum illi uitam restituire nequiret, eam in uirgam thuream uertit. Huius fictionis ratio talis a quibusdam redditur, puellam ob adulterium cum splendido iuuene perpetratum iure Sabeo uiuam defossam, et cum eo in loco forte uirga thurea nasceretur, quarum habundantissima regio est, solis uirtute e sinu terre in altum deducta locum fabule adinuenit. Ego autem apud Achimenidas locum puto, cui sit nomen uel fuerit Leucothoe, qui, quoniam thure habundet, ab incolis a Sole diligi dicitur, qui, in matris formam transformatus, id est in complexionem ad enutriendas thureas uirgas oportunam, ibi descendit, et humiditati terre iungitur adeo, ut qui uiuas plantas ibidem apponat, confestim in altum educat.
+
+Eritreus seu Eritra, ut placet Solino De mirabilibus mundi, filius fuit Persei et Andromede, et in confinio Rubri maris regnum habuit, esto sint qui dicant eum Egypti fuisse regem. De quo idem Solinus scribit sic: *Ultra Pelusiacum enim hostium Arabia est ad Rubrum pertinens mare, quod Eritreum ab Eritra rege, Persei et Andromede filio, non solum a colore appellatum Uaro dicit*. Hec ille. Hic Eritreus apud Arabes maxime fuit autoritatis, adeo ut morienti in quadam Rubri maris insula ceteris famosiore insigne plurimum sepulcrum construerent, eumque loco dei colerent, et ab eo Rubrum mare denominarent Eritreum, quo nomine adhuc Greci uocant, scilicet Eritratalasson; nam talasson, Latine sonat mare. De posteritate eius nil habemus.
+
+Persen filium fuisse Persei in libro Naturalis hystorie testatur Plinius, de quo nil aliud comperi, preter quod idem Plinius asserit, eum scilicet primum sagittarum repertorem fuisse, quod forsan apud suos uerum est, cum apud alias nationes illas longe antiquiores legerimus.
+
+Aon, ut Paulus ait, Iouis fuit filius ex nynpha Mnosyde, a quo dicit Boetiam Aoniam nuncupatam, quia ibi regnasset. Nos autem supra, Lactantii autoritatem secuti, Neptuni filium scripsimus. Quem Theodontius factione suorum ex Apulia pulsum, et Onchesti fuisse filium, et in Boetiam uenisse dicebat, et ibidem Neptunum in patrem quesisse, et prouinciam de suo nomine nuncupasse, nullum tamen illi filium designabant, ubi Paulus filium suum fuisse Dymantem asserit.
+
+Dymas, ut dicit Paulus, filius fuit Aonis, et Asyi atque Alyxiroe pater, nec aliud de eo legi.
+
+Asyus filius fuit Dymantis, ut in Yliade scribit Omerus, dicens: {Asio, ohs metros en Ehktoros ippodamoio, Autokasignetos Ehkabes, uhios de Dumantos} etc. Que latine sonant : Asio qui auunculus erat Hectoris bellicosi frater Hecube, filius Dymantis. Hunc quantumcunque Omerus dicat fratrem fuisse Hecube et auunculum Hectoris, dicebat Leontius ex parte matris fuisse, quia ex eadem matre Asyus et Hecuba nati fuerunt, sed ex diuersis patribus. Hic autem aduersus Grecos Priamo fauit.
+
+Alixiroe filia fuit Dymantis, ut testari uidetur Ouidius, dum dicit: *Quamuis est illum proles enixa Dimantis Exacon umbrosa furtim peperisse sub Yda Fertur Alixiroe* etc. Hec igitur ex Priamo peperit Exacum, qui postea in mergum uersus est.
+
+Eacus Iouis filius fuit et Egine, ut in Yliade dicit Omerus: {Peleus Aikides ohd' ar Aikos ek Dios een} etc. Que latine sonant : Peleus Eacides, illi autem Eacus erat a Ioue pater. Qualiter autem Iuppiter Egynam oppresserit, supra dictum est ubi de Egyna. Hunc insuper dicit Ouidius regnasse apud Enopiam, quam ipse ex nomine matris uocauit Eginam. In qua cum peste defecissent homines, et ipse in somnis uidisset quercum plena formicis, nunc sursum, nunc deorsum deambulantibus, sibi dormienti uisum est orasse Iouem, ut omnes formice, quas uidebat, homines efficerentur, quod et factum est, et sic eius est restaurata ciuitas, et ciues Myrmidones appellati; nam myrmex Grece, Latine formica est. Hunc preterea dixere ueteres apud Inferos cum Mynoe et Radamanto culpas hominum excutere et pro meritis penas inferre. Sub his autem figmentis latet hoc. Primo ciuitas eius euacuata ciuibus peste, ex agricultoribus restaurata est, qui more formicarum estate messes ex agris et alia oportuna colligunt, ut hyeme fame non pereant. Hos autem ipse legibus instruxit, et uiuere coegit, et hinc Iouis dictus est filius, et apud Inferos iudex. Nam per respectum ad supercelestia corpora mortales inferi sunt.
+
+Phocus Eaci filius fuit, ut per Ouidium scribitur, dum legitur: *Expetit, occurrunt illi Thelamonque minorque Quam Thelamon Peleus et proles tercia Phocus* etc. Hic a Peleo occisus est.
+
+Thelamon Eaci fuit filius, fratrum maior natu. Quem Seruius ex Argonautis fuisse dicit et Herculis socium; et cum a Colco reuerteretur, quereretque Hercules Ylam puerum perditum apud Mysios, et ad Troianum deuenisset litus, prohibitus a Laumedonte, indicto illi bello, cum congregatis uiribus aduersus eum rediret, tanquam suscepte iniurie particeps Thelamon una secum uenit, et Ylione expugnato atque Laumedonte occiso, eo quod primus ciuitatis muros ascendisset, illi ex preda capta Hysiona Laumedontis filia data est, ex qua cum iam ex alia suscepisset Aiacem, Theucrum suscepit. Hic enim seu pulsus, seu non susceptus in patria, in Cyprum abiit, et Salaminam ibi condidit ciuitatem.
+
+Aiax, bellicosissimus homo, Thelamonis fuit filius. Hic cum aliis Grecis ad delendam Troiam arma sumpsit, et ut reliqua, que in certaminibus miranda fecit, omittam, singulare certamen aduersus Hectorem arripere ausus est, et si Omero fides ulla prestanda est, ni illud nimis festina nox diremisset, uictor Aiax, rediisset ad suos. Ea tamen superueniente cum illi uetusto more Hector donasset gladium, et ab eo baltheum suscepisset, recens Aiax et animosus discedens fessum Hectorem Troiam ire permisit. Hec dona secundum Seruium nephasta fuere, cum eo se gladio postea interemit Aiax, et cum baltheo ab Achille occisus sit Hector. Aiax autem, Ylione capto atque diruto, de armis Achillis premortui aduersus Ulixem ingens litigium habuit; tandem cum cerneret uirtutem bellicam eloquentie cedere, in furorem uersus, eo se, quem ab Hectore susceperat, gladio interemit, et, ut ait Ouidius, in florem sui nominis uersus est. In quo nos docet antiquitas nostras uires caduci floris more in nichilum facile solui.
+
+Theucer filius fuit Thelamonis ex Hesiona Laumedontis filia. Que non uidetur Thelamonis fuisse coniunx, cum Omerus aliquando in Yliade dicat Theucrum fuisse Nothum. Hic tamen insignis homo fuit, et armorum ualens, et una cum fratre Aiace iuit in Troianum bellum. Eo tandem peracto cum absque fratre redisset in patriam non susceptus, secessit in Cyprum, et ibidem Salaminam ciuitatem construxit, et uite residuum habitauit. Quod ego uerius puto quam quod de Thelamone supra dictum est.
+
+Peleus Eaci fuit filius, et magnis uiuens interfuit rebus; nam cum Meleagro in uenationem apri Calidonii accessit. Sic et cum Perithoo aduersus Centauros pugnauit. Huic, ut refert Ouidius, coniunx fuit Thetis aquarum dea, quam Iuppiter amauit, sed ideo concubitum eius neglexit, quia oraculo nouerat ex ea filium nasciturum, qui maior esset patre. Ad hanc tamen obtinendam audacia uiresque fuere oportune. Nam cum Peleus consilio Prothei senis eam die quadam cepisset, ipsa in uarias mutata formas adeo eum exterruit, ut dimitteretur ab eo. Qui ad Protheum rediens, ab eodem sibi suasum est, ne mutationes illas timeret, quin imo in tenendo eam perseueraret, quia si fecisset, ipsa desiderio suo cederet. Peleus die sequenti cum dormientem eam in antro comperisset, cepit illam. Ipsa uero more suo in uarias uersa formas, cum eum tenentem sentiret, in propriam rediens, in coniugium eius consensit. Porro Iuppiter ad eorum nuptias omnes conuocauit deos preter Discordiam. Que indignans, cum cerneret Iunonem, Palladem et Uenerem inuicem ex parte una sedentes, sumpto aureo malo, illud inter eas proiecit; dixitque digniori detur. Ex quo confestim inter eas seditio orta est, cum unaqueque se digniorem diceret. Et cum de hoc Iuppiter inter eas nollet ferre sententiam, ad Paridem, qui in silua Yda morabatur, misit eas. Is uero ob promissam sibi a Uenere speciosissimam mulierem, spretis aliarum oblationibus, Ueneri tanquam digniori tradidit. Que illi raptum Helene concessit, ex quo subsecutum est Troianum bellum, et occisus Achilles, qui ex nuptiis illis, ad quas uocata non fuerat Discordia, natus est; et sic expiata iniuria. Peleus igitur ex Thetide suscepit Achillem et Polydorim puellam. Demum cum Phocum fratrem occidisset, in exilium abiit, seuera patris iubente iustitia. Et primo ad Ceym regem Trachinne aufugit, a quo amicabiliter susceptus est. Inde postea discedens, ad Magnetas abiit, ubi ab Acasto fraterna cede purgatus est. Quid inde subsecutum sit, nescio. Nunc quid sentiendum sit ex fictionibus, aduertendum est. Thetis nobilis fuit mulier, cuius in natiuitate uisum est ex ea nasciturum hominem, qui patrem uirtute superaret, et ob id Chyron pater eius uaria secum et plurima uoluit consilia, cui nam illam concederet, et his agentibus, petens eam Peleus, primo repulsus est, et sic consiliorum uariationes mutationes formarum Thetidis fuere. Tandem cum iterum Peleus peteret, post multa patris consilia, illi concessa est. Eius in nuptiis, id est in procreatione Achillis, omnes conuocantur dii, id est omnia supercelestia corpora, ad que spectat secundum diuersas potentias suas in corpus iam creatum diuersos effectus infundere, ut perfectum sit; Discordia autem non uocatur, ne disgreget ceptum opus et pereat. Ipsa autem postea sese miscet, dum homo incipit cogitare, que trium sit splendidior uita, aut contemplatiua, que per Palladem designatur, aut actiua, que per Iunonem intelligitur, aut uoluptuosa, que per Uenerem demonstratur, ex quibus noluit Iuppiter, id est deus, dare iudicium, ne uiderentur relique sua damnate sententia, et homini iniecta necessitas. De his tamen tribus supra latius ubi de Paride.
+
+Polydoris, ut in Yliade dicit Omerus, filia fuit Pelei et a Sperchio flumine dilecta atque oppressa, et sic Mnesteum peperit, qui Achillem in Troianum bellum secutus est. Hec autem cuidam Borioni Periirei nupsit.
+
+Achilles Grecorum fortissimus, ut premonstratum est, Pelei et Thetidis fuit filius. Quem cum peperisset mater, continuo ad Inferos detulit, et, ut laborum patienter redderet, totum Stigiis undis immersit, excepto calcaneo, quo illum tenebat; demum Chyroni Centauro alendum tradidit. Qui illum educauit non eo ritu quo ceteri educantur, sed ex medullis tantum bestiarum ab eo captarum cibum confici faciebat, et hoc ut assiduo duraretur exercitio. Et hinc dicit Leontius eum Achillem nuncupatum, ab a, quod est sine, et chilos cibus, quasi sine cibo nutritus. Hunc Chyron astrologiam docuit et medicinam, ac etiam lyram tangere. Tandem cum Thetis, rapta a Paride Helena, presagio cerneret bellum futurum, et in eo Achillem filium periturum, ad eius si posset euitandam mortem consilio, clam illum adhuc impubem ex antro Chyronis dormientem rapuit, et in Schyron insulam in domum Lycomedis regis detulit, et uestimentis puellaribus tectum atque predoctum, ne se masculum cuipiam demonstraret, quasi uirginem inter filias seruandum tradidit Lycomedi. Uerum Deydamie uirgini, Lycomedis filie, diu eum masculum fore, occultum esse non potuit, cum qua, tempore captato, concubuit, et propter amoris commodum ipsa etiam iuuenis sexum occuluit; ex eo tamen concepit et peperit filium, quem Pyrrum postea uocauere. Ceterum cum coniurassent in Troianos Greci, et responso accepissent absque Achille capi Troiam non posse, ad eum exquirendum Ulixes missus est. Quem cum audisset in muliebri habitu apud filias Lycomedis clam teneri, ne loco iuuenis uirginem auferret, nouam commentus est fraudem, dumque se mercatorem finxisset, et iocalia, quibus delectari se uirgines consueuere, filiabus Lycomedis apposuisset, inter ea arcum posuit et pharetram, arbitratus Achillem, si illis immixtus esset, arcum sumpturum. Nec defuit cogitationi successus. Quem postquam arcum trahentem cognouit, facile suasionibus induxit, ut se sequeretur in bellum. In quod dum iret, habitu femineo posito, plures ciuitates hostium cepit, egitque predam ingentem, et inter alia uirginem, sacerdotis Apollinis filiam, quam Agamenoni concessit, et Briseidam, quam eque ceperat, sibi reseruauit. Sane cum iussu deorum oportuisset Agamenonem sacerdoti natam restituere, Briseidam illi surripuit. Quam ob rem indignatus Achilles diu stetit, nec arma aduersus Troianos capere uoluit ullius suasione uel precibus. Tandem cum die una acriter a Troianis urgerentur Greci, a Nestore Patroclus deductus ad eum est, ut oraret, si nollet arma summere, saltem permitteret, ut ipse loco sui sua indueret, et currum suum ascenderet, et Myrmidones ociosos in pugnam deduceret. Quod etsi egre pateretur Achilles, Patroclo tamen nil negaturus concessit. Qui cum processisset in prelium, Achilles ab omnibus creditus, multa mala Troianis intulit. Postremo Hector, qui pugnam aduersus Achillem diu optauerat, eum putans aduenit, et Patroclum labore modico superauit, armisque superatum nudauit, et quasi Achillem superasset, armis eius indutus, ingenti cum pompa patriam reintrauit. Hoc casu summe turbatus Achilles amicum aliquamdiu fleuit, eique officium funebre magnis sumptibus et mirabili honorificentia peregit. Inde a Thetide matre, que ad eius leniendas lacrimas uenerat, nouis reassumptis armis, que ipsa a Uulcano susceperat, armatus in ultionem amici perempti processit in bellum, et cum multos ex Troianis occidisset, Hectorem etiam interemit. Nec ad satiandas iras eum occidisse satis uisum est, quin imo cum eius corpus currui alligasset suo, dedecorose Ylionem circumiuit, Priamo etiam prospectante, ac inde apud tumulum Patrocli duodecim diebus nudum tenuit cadauer. Illudque tandem Priamo seni, ad eum uenienti nocte orantique et maxima munera exhibenti, concessit. Post hec alia in pugna Troilum interfecit. Quo dolore commota Hecuba, superstitibus timens et patrie, si longum uiuat Achilles, astu femineo insidias in uitam eius tetendit. Nouerat autem eum Polysenam diligere, eo quod illi induciarum tempore uisa placuisset, et id circo per intermedium spopondit illi nuptias suas, si a prelio abstineret. Cui cum assensisset Achilles, in talem compositionem itum est, ut clam solus nocte ueniret in templum Tymbrei Apollinis, quod fere secus muros Ylionis erat, et ibidem eam cum filia inueniret, eamque desponsaret. Quod amans et cupiens Achilles, credens iuxta compositum inermis et solus nocte templum intrauit. In quem euestigio Paris ex insidiis prosiliens, cum esset arcu doctissimus, sagicta eius calcaneum petiit atque uulnerauit, eumque frustra gladio in hostes discursantem interemit, et tandem in Sygeo Troiano promontorio a suis sepultus est. In tam longa hystoria, paucis tamen recitata uerbis, nil fictum est, preter Achillem Stigiis mersum undis excepto calcaneo, et quod eo uulnerato mortuus sit. Circa quod placet Fulgentio, hominem Stigiis undis immissum esse unumquenque laboribus duratum, cum Styges interpretetur tristitia, ut intelligatur neminem in letis durari sed laxari potius, si alias duratus esset. Quod autem talus immersus non sit, physicum tegit misterium; uolunt enim physici quod uene, que in talo sunt, ad renum et femorum atque uirilium rationem pertineant, et ideo per talum non mersum in Stigem, inuictam in Achillem libidinem uoluerunt, que per durationes alias sublata non est, ut satis apparet, cum libidine in manus iuerit hostium, et ab eis occisus est.
+
+Pyrrus, ut premonstratum est, Achillis et Deydamie fuit filius, sic uocatus, ut dicit Seruius, a capillorum qualitate, cum Neoptholemus alio nomine uocaretur. Hic, Achille mortuo, uix pubes in Troianum bellum deductus est, animosus ad instar patris et acris ingenii iuuenis. Qui, et si circa finem belli uenisset, non tamen ociosus fuit. Inter alios quidem iuuenes strenuos et audaces equum ligneum, quem Greci dolose construi fecerant, intrauit, et in Ylionem tractus, dum nocte exisset, aliis uenientibus a Tenedo stragem maximam Troianorum peregit, et usque in abditissimum penetral regie domus, Polytem filium Priami secutus, intrauit, eumque patris in gremio interemit; et inde Priamum obiurgantem et in seuitiam eius obloquentem, ut sanguine suo fedaret, quas ipse sacrauerat, aras irruit. Inde, Ylione deleto, Polysenam eximie formositatis uirginem ad Manes placandos patrios apud Achillis sepulcrum occidit. Et cum ex Troiana preda illi Andromaca, olim coniunx Hectoris, contigisset, eam sibi iunxit uxorem. Que illi secundum quosdam duos peperit filios, Peripeleum, et Molossum. Inde captus pulchritudine Hermionis filie Menelai, tradita Andromaca Heleno filio Priami cum parte regni, eo quod uates illum premonuisset, ne intraret mare sicut ceteri fecerant, Hermionam Horesti rapuit, et sibi coniugem fecit. Deinde seu paupertate coactus, seu ad predam, animi feruore impulsus, ut nonnullis placet, mare nauibus infestauit. Que quidem nauigatio infesta aliis ab eo pyrratica denominata est, et exercentes pyrrate, eo quod ipse primus exercuerit, ut dicit Paulus. Postremo cum Horestes ex Taurica regione, posita furia, rediisset in regnum, corrupto Macareo sacerdote templi Apollinis Delphyci, Pyrrum trucidauit in templo. Et hic finis fuit illius.
+
+Peripeleus, ut dicit Paulus, filius fuit Pyrri ex Andromaca. Theodontius autem dicit ex Hermiona, nec ex eo aliud ad nos usque deuenit.
+
+Molossus filius fuit Pyrri et Andromace. Hic, patri mortuo succedens, partem Epyri tenuit, populosque ex suo nomine nuncupauit Molossos. Uerum donec ad puberem deueniret etatem, apud matrem et uitricum fuit, et moriens Polidettam filium dereliquit.
+
+Polydetta seu masculus fuerit seu femina, non satis michi notum est, eum tamen filium uel filiam fuisse Molossi Paulus affirmat. Post quem successiue ex Eacidibus neminem, nisi post plura secula, comperio, cum apud Grecos diu nulla sit habita progenies Eacidarum nobilior. Ex Eacidibus fuit Pyrrus rex Epyrotarum, qui aduersus Romanos bellum gessit Tarentinorum opere. Sic et Alexander Epyrota a Lucano satellite occisus, et Olympias clarissima Macedonum regina et Magni Alexandri mater, et alii plures uirtutibus et titulis insignes.
+
+Pylumnus, ut dicit Paulus, filius fuit Iouis. Cui Seruius fratrem fuisse Pytumnum dicit, et eos ambos fuisse deos. Horumque Pytumnum dicit usum stercorandorum agrorum inuenisse, et inde Sterculinium dictum, esto Macrobius in libro Saturnaliorum Saturnum fuisse dicat; Pylumnum uero pinsendi frumenti, et ob id a pistoribus coli, et pilum ab eo denominatum. Ad hunc Theodontius dicit Danem, Acrisii filiam, patris iram fugientem delatam a pastore una cum paruulo Perseo, quam ipse genere cognito sumpsit uxorem, et unam cum ea, Apulia, in qua grandis erat, derelicta, eo quod opposita uideretur Acrisio, ad Rutulos uenit et ibidem cum Dane construxit Ardeam, ac ex ea suscepit Daunum.
+
+Daunus filius fuit Pylumni, et ut Theodontius asserit, ex Dane Acrisii filia susceptus. Huic regnum in Apulia fuit, et ab eo Daunia nuncupata. Et hunc dicit idem Theodontius auum fuisse patris Turni, qui et Daunus dictus est. De filio huius et patre secundi Dauni nil me legisse memini.
+
+Daunus precedentis Dauni, secundum Theodontium, ex filio nepos fuit. Huius coniunx fuit Uenilia, soror Amate coniugis Latini regis, ex qua constat plures suscepisse filios, inter quos ea fuit, quam Dyomedi profugo ferunt iunxisse coniugio. Paulus tamen dicebat, Daunum patrem Turni, filium fuisse Pylumni, eo quod dicat Uirgilius: *Cui Pylumnus auus, cui diua Uenilia mater* etc., de Turno loquens. Uerum ego magis credo Theodontio, cum dicat idem Uirgilius alibi in persona Iunonis: *Ille tamen nostra deducit origine nomen, Pylumnusque illi quartus pater* etc. Quod esse non posset secundum Paulum, ubi secundum Theodontium eque respondet numero.
+
+Turnus rex Rutulorum filius fuit Dauni ex Uenilia coniuge, et cum armorum disciplina insignis fuerit euo suo iuuenis, tante fuit corporee fortitudinis, ut nulla in hoc fides antiquis prestanda uideretur, ni recentiori testimonio firmaretur. Et inter alia eius roboris stantia argumenta de eo aduersus Eneam in singulari certamine pugnante sic scribit Uirgilius: *Saxum circumspicit ingens, Saxum antiquum ingens, campo quod forte iacebat Limes agro positus, litem ut discerneret aruis. Uix illud lecti bis sex ceruice subirent. Qualia nunc hominum producit corpora tellus. Ille manu raptum trepida torquebat in hostem* etc. Quod Augustinus in libro Ciuitatis eterne XU ratum habere uidetur. Preterea et Pallantes seu Pallas, Euandri filius, ab eo in pugna occisus multum fidei affert. Legimus enim, Henrico Cesare tercio imperante, eius corpus haud longe Romam a fodiente uillico compertum integrum uti nuper sepultum, eductumque sepulcro altitudine seu proceritate Romana menia superasse, et in eo adhuc impressi uulneris a lancea Turni apparere hyatum, longitudinem quattuor pedum excedentem. Ex quibus quantus debuerit esse Turnus, quam fortis qui iuuenem tam grandem superauerit, qui telum pugnans tam pregrande tulerit, quod adeo grande uulnus impresserit, satis arbitrari possumus. Huic, carmine celebri ostendit in Eneida Uirgilius, bellum ingens fuisse aduersus Eneam, eo quod Latinus Lauiniam filiam suam, quam Turno promiserat, Enee dedisset in coniugem. Et, ut idem ostendit Uirgilius, post multa, cum hic Pallantem Euandri filium occidisset, nudassetque baltheo, illudque ob insignem gloriam superati iuuenis ipse gestaret, cum ea die, que illi ultima fuit in terris, aduersus Eneam ex composito singulari certamine pugnaret, et ab Enea superatus uitam oraret, impetratus erat, ni uisus balteus Eneam in pietatem reuocasset amici, et sic ab eo occisus est. Hoc secundum Uirgilium in laudes Enee totis tendentem uiribus dictum est, secundum autem alios aliter. Dicunt quidam non parue autoritatis homines Eneam a Turno superatum, et penes Numicum fluuium fugientem occisum, nec ulterius etiam corpus eius uisum; et Turnum post hec ab Ascanio interemtum. De quibus latius supra ubi de Enea scriptum est.
+
+Iuturna Dauni fuit filia. Cui, ut dicit Uirgilius, Iuppiter uirginitatem abstulit, et in munus ablati decoris illi immortalitatem exibuit; et Numici fluminis nympha facta est. Hec multa in subsidium fratris egit, que et si fictionibus uarientur, in hoc unum egisse arbitror, ut interpositione Numici fluminis actum sit, ut ab hostibus Turni in agros Ardee et ipsum Turnum libere et expedite iri non potuerit. Uerum dum Turnum deficere uidisset, mesta sese condidit undis. Sunt qui dicant hanc clam cum Latino rege amicitiam habuisse; quod cum palam fieret, erubescens in Numicum se sponte sua necauit, et sic a Ioue, id est a rege opressa, et nympha facta Numici.
+
+Mercurius Iouis fuit filius et Maie Athlantis filie, ut satis uulgatum est. Fuere enim, ut in precedentibus patet, Mercurii plures, et esto fere omnes ab antiquis eisdem ornamentis insigniti sint, non tamen omnibus eadem est deitas attributa. Nam alius medicine deus, alius mercatorum, alius uero furum, et eloquentie alius, quem Theodontius hunc Maie filium esse uoluit; quid tamen illum moueat non describit, nec ego, postquam compertum non habeo, intendo inuestigare subtilius. Credo tantum quemcunque Mercurium eloquentie deum ueteres uoluisse, eo quod ad Mercurium planetam mathematici asserant spectare omne sonans organum, seu fistulam in corporibus nostris disponere, et hinc credant nonnulli eum deorum dictum nuntium et interpretem, quia per organa ab eo disposita cordis nostris pandantur intrinseca, que deorum secreta dici possunt, in quantum nisi exprimantur nutu uel uerbis, nemo preter deum cognoscit, et in hoc interpres secretorum talium est, quia uerba, que organizata sunt per organa, ab eodem disposita interpretantur et aperiunt, que ex nutu solo satis percipi non poterant. Deorum ergo nuntius et interpres est, et hinc eloquentie deus. Quod clarius et per officia attributa et per insignia illi apposita demonstratur. Galerio quippe tegitur Mercurius, ut ostendatur quod aduersus inuidie fulmina eloquentia ualido tegumento seruetur; quod nil aliud est quam gratia, quam eloquens a beniuolis meretur auditoribus. Hoc in longum scripta ueterum seruat aduersus mordaces et inuidos, quod preuidisse sibi uidetur Ouidius, dum dicit: *Iamque opus exegi, quod nec Iouis ira Nec ignis nec poterit ferrum, nec edax abolere uetustas* etc. Alata autem fert Mercurius talaria, ut sermonis describatur uelocitas, qui eodem in momento ex ore loquentis egreditur et in aures suscipitur audientis. Designant preterea oportunam nuntiis persepe uelocitatem. Uirgam defert, ut nuntiis officium denotet. Consueuere quidem nuntii quasi insigne quodam uirgas ferre. Qua uirga dicunt Mercurium animas ab Orco euocare, et non nullas in illum dimittere; et sic per illam eloquentis uires intelligere possumus, quibus iam plurimi e mortis faucibus subtracti sunt, et non nulli in easdem impulsi. Quis autem Orco Milonem surripuit? Quis Popilium Lenatem, ut de reliquis taceam, nisi eloquentia Ciceronis? Quis in illum impegit Lentulum, Cethegum, Statilium aliosque eiusdem factionis homines, nisi Catonis eloquii uis acerrima? Hac preterea uirga dicunt Mercurium incitare uentos, ut aduertamus eloquentem posse furores immittere, ut in Cesarem apud Ariminum Curionis oratio. Sic et tranare nubila, id est turbationes auferre, ut pro Deyotaro Tullius, dum Iulii Cesaris in eum turgidum pectus placida oratione sedauit. Quod autem somnos hec eadem uirga adimat et immittat, satis clarum est, eloquentia inertes sopitosque ad exercitium excitari, et in suum decus animosos nimium retrahere, componere et sopire. Serpente autem uirga cingitur, ut a serpentis prudentia assumatur oportere eloquentem esse discretum circa electiones dicendorum, temporum, locorum, ac etiam personarum, ut eo quo cupit, auditores deducat orator.
+
+Eudorus, ut ait Homerus in Yliade, filius fuit Mercurii et Polymile filie Phylantis, de quo sic: {Tes d'eteres Eudoros areios egemoneue Parthenios, ton etikte khoro kale Polumele, Phulantos thugater de gratus argeiphotes} etc. Que latine sonant : Atque secunde Eudorus martialis principabatur Parthenius, quem genuit in corea bona Polymili Phylantis filia, hanc fortis Argifontis, id est Mercurius etc. Huius Homerus prosequitur prolixiorem fabulam, dicens quod Mercurius uidens Polymilem eleganter in chorea saltantem cum cantantibus in choro Diane, dilexit eam, et clam eius ascendens palatium cum ea concubuit, et genuit Eudorum uelocissimum hominem atque bellicosum, qui cum Achille in Troianam expeditionem accessit.
+
+Myrtilus, ut ait Lactantius, filius fuit Mercurii et auriga Enomai regis, cuius filiam Yppodamiam cum postularet Pelops in coniugem, dispositus cursus subire certamen, corrupit sponsione primi coitus Myrtilum, qui facto currui cereo axe, eoque in medio cursus fracto, optinuit Pelops uictoriam et uirginem; Myrtilum autem promissa poscentem deiecit in mare, in quo necatus mari nomen dedit, ut ab eo Myrtilum uocaretur. Huius autem Myrtili fraude, qui prepositus erat armorum Enomai, superatus bello Enomaus est, ut supra latius ubi de Pelope scribitur.
+
+Lares fuere duo, Mercurii et Laris nynphe filii, ut dicit Ouidius. Lactantius autem in libro Diuinarum institutionum eam dicit uocari Larundam, seu Laram. De origine tamen horum talem recitat Ouidius fabulam. Quod cum Iuppiter diligeret Iuturnam Tyberinam nynpham, et Turni regis sororem, reliquis loci Nynphis imposuit, ut eam fugientem retardarent, ne eo sequente ipsa mergeretur in undas. Lara uero filia Almonis, ut dicit Paulus, una Nayadum iussa Iouis Iuturne retulit et Iunoni. Quam ob rem Iuppiter indignatus Laram lingua priuauit, iussitque Mercurio ut illam ad Inferos traheret, et ibi esset Stygia nynpha. Qui cum illam ducens aspiceret, in eius concupiscentiam incidit et in itinere oppressit. Que cum concepisset, peperit illi geminos, quos ipse de nomine matris Lares appellauit. Huius fabule fictio satis absconditum tenet sensum; Iuppiter enim calor est, Iuturnam nynpham, id est humiditatem in quam agat, appetens. Uerum Lara, que hic mulieris nimius est calor, opus agentis ignis disgregat, sed Mercurius, id est frigiditas nature opere excitata, superfluo calore muliebri exinanito semen cogit in unum, et sic Lara lingua priuata est, id est nocendi potentia. De hac tantum calcata caliditate, Mercurius, id est nature moderata prudentia secundum gentiles, elicit Lares, non quidem recte ex ea, sed ea amata fit ut, secundum opinionem quorundam, Lares cum creato fetu nascantur, seu creantur, qui ea stante creari non poterant. De quibus Laribus non omnes eque sensere ueteres. Extimauere autem antiqui, cum anima rationalis a Mercurio in corpus nouum deducta esset, ut alias dixi, ideo a Mercurio deduci opinari, quia in sexto mense, qui Mercurio attribuitur, fetus animam credatur suscipere, deum seu deos noue anime uenire custodes, quos aliqui Genium uel Genios uocauere, nonnulli dixere Lares, ut paulo ante dictum est. Et, ut Censorinus asserit in libro De natali die, ubi uult eum dici Genium, seu quia ut gignamur curat, seu quia una nobiscum gignatur, seu quia genitos semper tueatur, et eundem esse Genium et Larem dicit a multis ueteribus affirmatum, et potissime a Gaio Flacco eo in libro, quem Cesari De indigitamentis scriptum reliquit. Et esto quod unum tantum dicat Genium seu Larem in subsequentibus adicit, opinione Euclidis Socratici, duplicem omnibus appositum genium, et sic duo sunt unicuique Lares opinione ueterum. Quod satis firmare uidetur autoritate Annei Flori scribentis in quarto Epythomatis sui sic: *Ipsique Bruto per noctem, cum illato lumine ex more aliquo secum agitaret, atra quedam ymago se optulit, et que esset interrogata, tuus, inquit, malus Genius. Hoc et sub oculis mirantis euanuit* etc. Qui quidem non adiecisset malus, nisi et bonus alter esset; et sic duo. Cristiana ueritas Angelos uocat, non cum nascente genitos, sed nato sociatos, quorum alter bonus in bonum semper urget quem seruat, alter autem malus in contrarium nititur, et quasi bonorum malorumque nostrorum obseruatores et testes in mortem usque assistunt continui. Hos preterea Lares etiam priuatorum domibus inesse credidere, ut in principio Aulularie ostendit Plautus; eosque familiares seu domesticos uocauere deos, et uti custodie corporis apposito diximus, sic et hos custodie domus, eisque in domibus locum communem domesticis omnibus, ubi scilicet ignis area quam in medio aule ueteres faciebant dedere. Ibique eos uenerabantur sacris, ritu ueteri. Quod quidem nondum apud nos abolitum est. Nam etsi error ille insipidus abierit, stant adhuc nomina, et quedam ueterum sacrorum uestigium sapientia. Habemus autem Florentini et sic forsan nonnulle alie nationes, ut plurimum, in aulis domesticis, ubi fit communis ignis toti familie domus, ferrea quedam instrumenta ad lignorum igni appositorum sustentationem apposita, que Lares uocamus, et in sero precedente Kalendarum Ianuariarum die a patre familias omnis conuocatur familia, et repleto lignis igne stipes magnus apponitur, cuius caput unum igne crematur, in reliquo insidet ipse pater familias ceteris circumstantibus, et uino sumpto bibit ipse pater primo, et inde capiti stipitis incensi superinfundit, quod uini superfuerat in calice, et deinde cum in circumitu potauerint ceteri, quasi perfecta solennitate ad officia consurgunt sua. Hec sepe puer in domo patria celebrari uidi a patre meo catholico profecto homine. Nec dubitem, quin adhuc celebrentur a multis, ratione potius consuetudinis a maioribus sumpte, quam aliqua ydolatria superstitione deceptis.
+
+Euandar Arcadum rex, ut ait Paulus, filius fuit Mercurii ex Nicostrata. Homo fortitudine et ingenio insignis. Dicit enim Seruius eum Ycerillum quendam immane hominem occidisse, uti Hercules Gerionem, eumque, ob eius singularem probitatem, unum inter multos Hercules numeratum. Et idem Seruius dicit hunc Pallantis regis Arcadie fuisse nepotem, et cum patrem suum occidisset uirum scilicet Nicostrate, suadente ipsa Nicostrata, que uates erat, dimissa Arcadia in Ytaliam uenit, et pulsis Aboriginibus tenuit ea loca, in quibus postea Roma condita est, et oppidum modicum in monte Palatino fundauit, ibique Herculem ex Hyspania redeuntem cum pompa superati Gerionis suscepit. Qui illum ab insultibus Cachi latronis liberauit. Inde post euersionem Troie Eneam nouas sedes querentem recepit, et aduersus Turnum iuuit, misso in bellum cum eo Pallante filio, quem senex a Turno occisum misere fleuit. Mercurii autem ideo filius dictus est, quia esset inter ceteros eloquentissimus homo, ut asserit Theodontius.
+
+Pallantes Euandri regis fuit filius, ut sepissime in Eneida testatur Uirgilius. Hic iuuenis celebri uirtute, spectabilis Enee amicitia iunctus, congregatis auxiliis illum aduersus Turnum secutus est, a quo in acie uulneratus occubuit, et ab infelici patre sepultus est. Huius autem corpus, ut refert Martinus, eo in libro qui Martiniana uocatur, imperante Romanis Henrico tercio imperatore, haud longe ab Urbe a quodam agricola altius solito fodiente agellum, compertum est adhuc adeo integrum, ut nuperrime uideretur infossum, et statura adeo ingens, ut murorum ciuitatis altitudinem longitudine superaret; et quod longe magis mirandum refert, sic in illo hyatus illati a Turno uulneris apparebat permaximus, ut longitudinem quatuor pedum excederet, addens supra caput eius lucernam perpetuo igne ardentem compertam, nec ullo poterat exstingui spiritu uel liquore, tandem facto in fundo foramine extincta est. Insuper dicit sepulcro tale fuisse epythaphium scriptum: *Filius Euandri Pallas, quem lancea Turni militis occidit more suo, iacet hic*.
+
+Pallantia, ut dicit Seruius, filia fuit Euandri, qui asserit hoc a Uarrone narrari; quam, ait, Herculem uiciasse, et ex ea genuisse Latinum regem Laurentum. Hanc tandem, cum moreretur, dicit sepultam in monte, qui de suo nomine Palatinus appellatus est.
+
+Pan, non is qui Arcadie dictus est deus, sed alius, Mercurii fuit filius et Penelopis, ut in libro De naturis deorum scribit Cicero. Et dato dicat Lycophron Penelopem Ulixis coniugem cum procatoribus omnibus concubuisse, Ulixe non redeunte, et ex uno Pana filium suscepisse, sunt qui uelint hinc fictioni locum datum, et intelligere contigisse alicuius eloquentia Penelopem in concubitum eius uenisse, et ex eo filium peperisse. Qui, eo quod eloquentia quesitus uideatur, Mercurii filius dictus est. Ego autem alias dixi, arbitrari non possum pudicitiam tam celebrem, uti Penelopis fuit, alicuius eloquio uel opere alio fedari aut flecti potuisse. Fuere quidem et alie mulieres nomine secum, sed forte non pudicitia coequales, et sic ex aliarum una nasci potuit Mercurio Pan filius.
+
+Uulcanus Iouis et Iunonis fuit filius, ut omnes fere poete testantur. Hic, eo quod claudus et deformis esset, quamcito natus est, a parentibus in Lemnum insulam est deiectus, et, ut ait Theodontius, a symiis educatus est. De hoc in Buccolico carmine dicit Uirgilius: *Cui non risere parentes, Nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubile est* etc. Huic uxorem fuisse affirmant omnes, sed que ea fuerit non eque demonstratur a cunctis. Cingius enim, ut Macrobius in libro Saturnaliorum refert, dicit Maiam uxorem fuisse Uulcani; Pyso autem dicit fuisse Maiestam. Omerus primo et inde Uirgilius et poete Latini reliqui Uenerem fuisse scribunt. Sane cum certum sit plures fuisse Uulcanos, possibile est hos omnes uerum dicere, cum cuius Uulcani fuerint coniuges Maia seu Maiesta non dicant. Quod autem Uulcani Lemnensis Uenus fuerit coniunx, satis pro comperto teneri uidetur. Hunc insuper Iouis fabrum dicunt, et apud Lyparas et Uulcanum insulas ad facienda fulmina et deorum arma Cyclopes obsequiosos et officinas habere testantur. Et ab eo quicquid artificiose compositum est factum uolunt, ut Achillis et Enee arma, monile Hermionis, et corona Adriane, et huiusmodi. Hunc preterea dicunt, ostenso illi a sole adulterio Ueneris coniugis sue et Martis, ambos inuisibilibus catenis coeuntes alligasse. Uocant illum etiam Mulciberum, et filiorum plurium faciunt patrem. Uolentes ergo ex dictis sensum elicere, sciendum est primo Uulcanum hunc Iouis et Iunonis fuisse filium, et apud Lemnum regnasse, et Uenerem habuisse coniugem, eamque cum armigero comperisse iacentem, ut supra dictum est, ubi de Marte, et hoc quantum ad hystoriam. Quantum autem ad alium sensum, est ante alia aduertendum apud nos duplicem ignem esse. Primus est elementum ipsum ignis, quod non uidemus, et hoc persepe poete Iouem uocant. Secundus autem elementatus est ignis causatus a primo, et hic duplex est. Primus enim est qui in aere ob uelocissimum circularem motum in nubibus accenditur, et hic, dum illas exeundo frangit, coruscationes et tonitrua facit, et maximo cum impetu in terras impellitur. Secundus autem is ignis est quo utimur, ex lignis aliisque combustibilibus a nobis ex silicibus duris eductus et fomentis educatus atque seruatus. De his tribus hac in fictione sit mentio. Nam primus Iuppiter est, ex quo et rebus aereis et terreis, que pro Iunone intelligende sunt, duo reliqui oriuntur. Ex his uterque claudus est; nam si fractionem nubis inspexerimus, non recte gradientem ignem, sed nunc in partem istam, nunc in illam declinantem uidebimus, et sic claudicantem dicemus. Equo modo et nostri ignis flammas nunquam equali sese in altum extollentes gradu uidebimus, sed more claudi nunc altius nunc depressius appetunt altiora. Ex his primus de celo in terram, ut premonstratum est deicitur, nec illi parentes arrident, quia, quam cito creatus est, eicitur. Et sic nec in mensa dignatus est. In Lemnum autem ideo deiectum uolunt, quia persepe in insulam illam cadant fulmina. Quod autem dea non illum cubili dignata sit, paulo post ubi de Eritheo dicetur causa. A symiis autem nutritus est is, qui penes nos est. Est enim symia animal, hoc habens a natura, ut, quicquid uideat hominem facientem, et ipsa conetur facere, et quoniam homines arte et ingenio suo in multis naturam imitari conantur, et circa actus tales plurimum oportunus est ignis, fictum est symias, id est, homines nutrisse Uulcanum, id est ignem fouisse. De quo, ut eius oportunitas cognoscatur, sic in libro Ethymologiarum scribit Ysidorus: *Absque igne nullum metalli genus fundi estendique potest. Nichil enim pene quod non igne efficiatur, alibi enim uitrum, alibi aurum, alibi argentum, alibi plumbum, alibi mineum, alibi pigmenta, alibi medicamenta efficit; igne lapides in ere soluuntur, igne ferrum gignitur et domatur, igne aurum perficitur, igne cremato lapide cementa et parietes ligantur; ignis lapides nigros coquendo candificat, ligna candida urendo effuscat, carbones ex pruina fulgida nigros facit, de lignis duris fragilia, de putribilibus imputribilia reddit, stricta soluit, soluta restringit, dura mollit, mollia dura reddit*. Hec Ysidorus. Uolunt insuper hunc Iouis esse fabrum et aliarum rerum omnium artificiosarum compositorem, ut intelligatur quicquid artificiosum fit ignis suffragio fieri, qui, in quantum artificiosus, dicitur Uulcanus ab aliquo insigni artifice sic dicto denominatus. Officine autem eius cur apud Lyparam et Uulcanum insulas esse dicantur, liquido patet; insule enim ignem euomentes sunt, et earum nomen fictioni fauet, Uulcanie quippe nuncupantur, sed non a Uulcano Iouis filio dicte sunt, quin imo a Uulcano quodam, qui in Emalio natus illas tenuit. Nec solum eum fabrum armorum aut iocalium ignem seu Uulcanum esse uoluere, sed et hominum conuentionibus et sermonis initio causam prestitisse uolunt, ut in libro De architectura Uitruuius uidetur asserere, dicens: *Homines ueteri more in siluis et speluncis et nemoribus nascebantur, ciboque agresti uescendo uitam agebant*. Interea quodam in loco a tempestatibus et uentis dense crepitantibus arbores agitate, et inter se terentes ramos ignem excitauerunt, et eo flamma uehementi perterriti, qui circa eum locum fuerunt, sunt fugati. Postea requie data propius accedentes, cum animaduertissent commoditatem esse magnam corporihus, ad ignis teporem ligna adicientes et id conseruantes, alios adducebant, et nutu monstrantes ostendebant quas ex eo haberent utilitates. In eo hominum gressu cum profundebantur, aliter e spiritu uoces cotidiana consuetudine uocabula ut obtigerant constiterunt. Deinde segregando res sepius in usu ex euentu fari fortuitu ceperunt, et ita sermones intra se procreauerunt. Ergo cum propter ignis inuentionem conuentus initio apud homines et consilium et conuictus esset natus, et in unum locum plures conuenirent, habentes a natura primum preter reliqua animalia, ut non proni, sed erecti ambularent, mundique et astrorum magnificentiam aspicerent, in manibus et articulis quam uellent rem faciliter tractarent, ceperunt in eo cetu alii de frondibus facere tecta, alii speluncas fodere sub montibus, nonnulli yrundinum nidos et edificationes earum imitantes, de luto et uirgultis facere loca que subirent. Hec Uitruuius. Non autem insignis homo iste Pentatheucum legerat, circa cuius initium longe alium sermonis autorem Adam omnia nominantem legisset. Et alibi Caym non domos tantum, sed ciuitatem etiam construentem nouisset. Sed de hoc alias. Cur autem Uulcano Cyclopes obsequiosi dati sint, supra ubi de Cyclopibus explicatum est. Uulcanus autem faber iste ideo dictus est, ut ait Seruius, quasi uolicanus, quod per aerem uolet. Rabanus autem dicit: Uulcanus uolans candor. Mulciber autem dicitur, ut ait Albericus, quasi mulcens ymbrem, eo quod, cum nubes altiora petierint calore, in pluuias resoluuntur. Ego autem Mulciberum dici puto quia molliat era.
+
+Erichthonius, quem Eritheum appellat Omerus, filius fuit Uulcani et Minerue; ex creatione cuius talis fertur fabula ab antiquis. Quod cum Uulcanus fulmina Ioui aduersus Gigantes pugnanti fecisset, petiit eidem loco premii, ut liceret sibi cum Minerua concubere. Quod ipse concessit, data Minerue licentia ut suam uerginitatem, si posset, uiribus tueretur. Dum ergo Minerue cubiculum intrasset Uulcanus, et Minerue acriter se defendenti uim inferre conaretur, actum est, ut uoluntate nimia percitus Uulcanus in pauimentum semen effunderet, ex quo aiunt Erichthonium natum; eique serpentinos dicunt fuisse pedes, ad quos contegendos etate prouectus currum primus excogitauit, ut dicit Uirgilius: *Primus Erichthonius currus et quattuor ausus Iungere equos* etc. Huius autem fictionis intentum Augustinus in libro De ciuitate dei sic detegit. Dicit enim apud Athenienses templum fuisse Uulcano et Minerue commune. In quo compertus est infans dracone circumuolutus, qui cum eum magnum uirum futurum iudicio Atheniensium portenderet eum seruauerunt, et eo quod parentes essent incogniti, his quibus dicatum erat templum , in quo compertus erat, Uulcano scilicet et Minerue dederant in filium. Hic preterea, ut dicit Anselmus, in libro De ymagine mundi, in celum inter alias celestes ymagines assumptus, Serpentarius dictus est.
+
+Pocris filia fuit Erychthonii seu Erithei et coniunx Cephali, Ouidio teste dicente: *Quatuor ille quidem iuuenes totidemque crearat Feminee sortis, sed erat par forma duarum, E quibus Eolides Cephalus te coniuge felix, Procri, fuit* etc. Que huius fuerit fortuna , que mors, post hec ubi de Caphalo scribitur.
+
+Orythia Ericthei seu Erichthonii fuit filia, ut Eusebius in libro Temporum testatur . Hanc trax Boreas Astreli filius rapuit et sibi matrimonio copulauit. Que ille Zethum et Calaym filios peperit.
+
+Pandion, ut Lactantio placet, filius fuit Erychthonii Athenarum regis, sibique successit in regno, ex quo preter regni tempus quod iuxta Eusebium annis quadraginta fuit, nil est, nisi quia duos habuerint filios et totidem filias. Ex quibus, bello fessus, quod diu aduersus Tracas gesserat, cum in pacem uenisset, unam, Prognem scilicet, Thero Tracum regi dedit in coniugem; alterius autem, Phylomene scilicet, infortunium fleuisse potuit, de quibus supra latius.
+
+Prognes et Phylomena, ut satis late dicit Ouidius, filie fuerunt Pandionis Athenarum regis. Harum Prognem Thereo regi Tracie dedit in coniugem, et ipsa ex eo peperit Ythim filium. Phylomenam autem secundam Pandionis filiam, dum ad Prognem Thereus deduceret, stuprauit, eique linguam abstulit; ex quo secutum est, ut Ythis a matre occideretur. Et patre daretur in cibum, et inde Prognes mutaretur in irundinem, Phylomena in auem sui nominis, Thereus in upupam, ut de omnibus plenius supra ubi de Thereo.
+
+Cachus filius fuit Uulcani, ut dicit Uirgilius: *Hic spelunca fuit, uasto summota recessu Semihominis Cachi facies quam dira tegebat Solis in accessum radiis, semperque recenti Cede tepebat humus, foribus affixa superbis Ora uirum tristi pendebant pallida tabo. Huic monstro Uulcanus erat pater: illius atros Ore uomens ignes, magna se mole ferebat* etc. Ex hoc fertur, quod Herculis ex Hyspania redeuntis, et cum Euandro hospitantis boues noctu cauda traxit in antrum suum; quos cum diminutos mane cerneret Hercules, nec quorsum errassent posset aduertere; uidebat enim uestigia pedum ab antro ad armenta uenientia, cum reliquis recedebat, sed cum mugirent ob relictos socios abeuntes, respondentes mugitui qui clausi tenebantur, cognita est Cachi fraus. In quem dum uerteret Hercules, ui ex antro illum eduxit, et claua interemit, et boues reassumpsit. Alii uero uolunt a Cacha sorore Cachi, fratris furtum Herculi reuelatum, et ob id meruisse ibidem diu ara sacrisque uenerari. Hunc ideo Uulcani filium dictum dicit Seruius, quia adiacentia omnia crebra combustione consumeret. Quem Albericus dicebat nequissimum Euandri fuisse famulum seu seruum, quod nomen ipsum sonat; nam cacos Grece, Latine malum sonat. Sub fictione autem fabule uidetur Solino ubi De mirabilibus hystoriam esse. Dicit enim habitasse Cacum eo in loco cui Saline nomen est, ubi postea trigemina porta urbis facta. Deinde dicit, Celium dicere, quod cum a Marsia rege Tharconi Tyreno legatus iuisset, et ab eo Megali Frigio seruandus esset traditus, ab eodem cum amplioribus subsidiis, unde uenerat, reductus, regnum circa Uulturnum et Campaniam occupauerunt , et dum tentarent aduersum Euandrum et Arcades, duce Hercule, qui tunc forte aderat, Cacus oppressus est. Megalis autem ad Sabinos secessit, quos augurandi disciplinam docuerat.
+
+Ceculus, si Maroni fides prestanda est, filius fuit Uulcani. Dicit enim de eo sic: *Nec Prenestine fundator defuit urbis, Uulcano genitum pecora inter agrestia regem Inuentumque focis omnis quem credidit etas, Ceculus* etc. Ex hoc talis fertur fabula. Duo fuere fratres, quibus unica fuit soror, que dum secus ignem sederet, fauilla casu eius in gremium ex torrente feruido euolauit, ex qua mulierem concepisse aiunt, et peperisse puerum, quem Uulcani dixere filium, eumque ob lippitudinem oculorum dixere Ceculum. Qui die quadam forsan infestatus improperatione, quia non Uulcani filius esset, orauit Uulcanum, ut si eius esset filius demonstraret; nec mora Uulcano agente aiunt missum fulmen, a quo omnes qui non credebant exusti atque perempti sunt; ex quo uere Uulcani filius a superstitibus habitus est. Ego existimo fictionis huius rationem esse talem: Ceculum scilicet Prenestem proprio nomine nuncupatum, et ab egritudine oculorum Ceculum, et idem esse cum Preneste Latini regis filio, de quo supra; et ob euolatam fauillulam in gremium pregnantis matris adoptatum Uulcano, eumque hostes suos igne et incendio castigasse, et Prenestem fundasse ciuitatem, et uiribus Turnum aduersus Eneam iuuisse.
+
+Tullius Seruilius Uulcani fuit filius ex Cresa Corniculana, ut in libro Fastorum testatur Ouidius, dicens: *Namque pater Tulli Uulcanus, Cresia mater, Persignis facie, Corniculana fuit. Et paulo post: Iussa foco captiua sedet; conceptus ab illa Seruius, a celo semina gentis habet* etc. Hunc preterea dicit Ouidius a fortuna dilectum, eamque solita ad eum ire per fenestram palatii et secum esse, ubi postea facta est porta que a fenestra illa Fenestrale nomen accepit. Huius fabule intentum ex hystoria per Titum Liuium stilo egregio enarrata summetur. Quam ut paucis complectar uerbis, dico, quod capto Corniculano a Tarquinio Prisco Romanorum rege inter alias captiuas iuuencula quedam, eo quod nobilis uideretur, a Tarquinio in domum regiam deducta est. Que pregnans peperit Tullium Seruilium. Quo adhuc infantulo et in cunis dormiente descendit ab alto igniculus et capiti suo insedit, nullam inferens lesionem. Quem cum uidisset Tanaquil regina auguriorum perita, suasit uiro puerum cum diligentia seruandum, magnum enim futurum familie sue commodum. Hinc seruatus cum strenuus euasisset, Tarquinii filiam sumpsit in coniugem, et uulnerato Tarquinio a filiis Anci Marci, et a regina ex uulnere mortuo clam seruato, ea iubente paruulis adhuc existentibus filiis Tarquinii, Seruius occupauit regiam. Qua occupata et morte patefacta Tarquinii, Seruius illi suffectus est rex. Cui cum due essent ex coniuge filie, illas filiis Tarquinii Prisci dedit uxores. Ipse autem cum multa bona fecisset Romanis, a Tarquinio Superbo genero suo, filie impulsu, occisus est, cum regnasset annis x liiii. Illa igitur flammula de qua supra locum dedit fabule, ut filius fingeretur Uulcani, quod ostendit Ouidius dicens: *Signa dedit genitor, tunc cum caput igne corusco Contigit, hincque omnis flammeus egit apex* etc. Quod autem a fortuna dilectus fuerit monstrauere successus. Hunc Plinius, in libro Uirorum illustrium, filium dicit fuisse Publii Cornicularii et Ocreatie captiue.
+
+Tullie due, Tito Liuio autore, filie fuere Tullii Seruilii, et coniuges Arruntis et Lucii, Prisci Tarquinii <filiorum>. Maior quippe Tullia seueri atque impatientis animi, et ad quecunque facinora procliui, Arrunti mitissimo iuueni contigit. Iunior uero, que piissima mulier erat, Lucio acris et ambitiosi cordis iuueni data est. Ardebat Tullia maior desiderio regni, segnemque uirum contumeliis infestabat, et suam damnabat fortunam, quod non Lucio data esset. Tandem actum est, ut morerentur Arruns et iunior Tullia , quam ob rem euestigio maior conuenit cum Lucio, et patiente potius quam approbante Seruio, matrimonio iuncti sunt; cepitque illico improba mulier uiri animum irritare uerbis, et ad regnum stimulis impellere; ex quo factum, ut die quadam curiam intraret Lucius, et pro rege sederet, et uenientem Tullium pelli faceret, et indi sequi atque trucidari. Quod cum audisset Tullia, conscenso uehiculo, letabunda ad salutandum uirum regem cucurrit. Rediens autem domum, cum seruii cadauer media in uia prostratum uideret auriga, atque subsisteret, ne illud transiens uehiculo premeret, obiurgatus a Tullia, eo presso, transiuit. Hec peperit Lucio filios, inter quos Sextum Tarquinium, ob cuius illatum in Lucretiam Collatini coniugem per uiolentiam stuprum, Lucius filiique secum in exilium acti sunt et ipsa cum eis. Que apud Gabios trucidatum Sextum audisse potuit, et uidisse uirum apud Cumas Campanie tabida in senectute marcentem. Quis autem mulieri finis fuerit, non legi.
+Genealogie deorum gentilium liber XIIus explicit.
+
+Gurgitis uasti atque nimium estuosi portio longe maior cursuque difficilior, uero prestante deo, post puppim relicta, cum iam cani montium uertices oppositi litoris se tenui quadam ostentatione in remotis ostenderent, ceperat uideri michi mare placidum et nullis fere impeditum obicibus, et undas solito laxiores prestare, et spe atque auiditate contingendi litoris, in quo quies promittebatur futura, et ob superatos labores uectrici mee laurea, ultro remis ferebar et uelo. Sed ecce, dum a Tyberis hostio lenis aura me detulisset in Euboicum salum, stetissentque coram Cadmeie Thebe, et, quas preterieram non aduertens, Eolie insule in mentem uenissent, sensi mecum, quid superesset agendum, eum scilicet describendum monstruosarum rerum domitorem egregium, ceteros mortales uiribus excedentem; nec non et furentis populi regem, cuius persepe opere fere naufragus factus sum, et eorum inde numerosas satis posteritates annectere, ex quo paululum tepuit feruor ille, qui me auidum deferebat in litus, et substiti, et dum mecum uoluerem, facile non esse eos labores describere, quibus preter Herculem nemo suffecisset mortalium, eumque regem, cuius famuli orbem uidebantur posse concutere, existimaui quiescendum fore et aliquali ocio languidas iam uires in neruum reuocare, ne inter egregios Alcidis sudores deficerem, aut, ubi minime uellem, debilis deferrer ab Eolo. Et sic, nondum Iouis tercii enumerata integre prole, iterum, o rex inclite, steti tanquam incertum deuenissem terminum. A quo iam factus robustior, surgens in residuum itineris, nauicule uela concedo, orans more solito, ut is faueat meque laboris deducat in finem, cui facillimum fuit ex nichilo cuncta componere.
+
+Hercules, ut scribit in Anphytrione Plautus, filius fuit Iouis et Alcmene. Que, ut quidam uolunt, hac lege nupsit Amphytrioni, ut mortem fratris sui a Theloboeis occisi ulcisceretur; in qua expeditione, ut ubi supra ait Plautus, cum uersaretur Anphytrion, Iuppiter in Alcmenam ardens, Anphytrionis militantis forma sumpta ante lucem, quasi ab expeditione rediens accessit ad eam, que cum eum uirum suum crederet, cum eo concubuit, ex quo concubitu, esto ex Anphytrione pregnans esset, concepit, ad quam conceptionem nolunt noctem unam suffecisse, quin imo aiunt tribus in unam iunctis lasciuiendi spatium adultero Ioui concessum, quod a Lucano scribitur: *Thebas Alcumene, qua dum frueretur, Olympi Rector Luciferum ter iusserat Hesperon esse* etc. Et sic in tempore geminos peperit, ex Amphytrione uiro Yphicleum, ex Ioue autem Herculem. Preterea et aliam fabulam ad huius natiuitatem spectantem recitat Omerus, quam, quia supra ubi de Euristeo filio Steleni scripsimus, hic reiterare superfluum esset. Hunc ueteres maximis extollunt laudibus, et eum quantum ad corporis staturam maximum ferunt, adeo ut nolint eius altitudinem superasse quenquam, et eam septem fuisse pedum, quod Solinus probare uidetur ubi dicit: *Licet ergo plerique diffiniant nullum posse excedere longitudinem pedum septem, quod intra hunc modum Hercules fuit* etc. Et cum Iunonis nouerce inimicitias eum passum uelint, et Euristeo regi famulatum prestitisset robore corporeo, et ingenio ceteros anteisse confirmant. Cuius labores precipuos fere omnes duodecim tantum fuisse confirmant, cum XXXI, esto non omnes equos, fuisse comperiam. Primo quidem, dum adhuc esset infantulus et in cunis cum fratre iaceret, a Iunone odiis insecutus, dormientibus parentibus, ad eum deuorandum serpentes duo missi sunt. Quibus uisis, terrefactus Yphicleus ex cunis decidit et eiulatu suo parentes excitauit. Qui surgentes Herculem inuenere cepisse manibus serpentes et eos occidisse. De quibus in tragedia Herculis Furentis sic ait Seneca poeta: *Infantis etas? monstra superauit prius Quam nosse posset. Gemina cristati caput Angues ferebant ora, quos contra obuius Reptauit infans igneos serpentum Oculos remisso pectore ac placido intuens; Artos serenis uultibus nodos tulit Et tumida tenera guttura elidens manu* etc. Secundo apud Lernam paludem cum ydra immani monstro certamen habuit, cui cum essent capita septem, et uno exciso, septem illi renascerentur illico, exquisita uitalium origine illam consumpsit. De qua sic Seneca tragedus ubi supra: *Quid? Seua Lerne monstra, numerosum malum, Non igne demum uicit et docuit mori?* etc. Tertio cum Nemeus leo esset toti regioni terribilis susceptus a Molorco pastore, qui loco proximus erat ubi leo, aduersus eum animosus accessit, et captum atque enectum excoriauit et, ob uirtutis insigne, loco pallii corio eius postea semper usus est, unde Ouidius: *His elisa iacet moles Nemea lacertis* etc. Quarto aduersus Theumesium leonem, nulla ex parte minus horribilem Nemeo, audaci processit pectore, prostratumque iugulauit. Cuius facti in Thebaide meminit Statius, dicens: *Illius in speciem, quem per Theumesia Tempe Anphytrionides fractum iuuenilibus armis Ante Cleonei uestitur prelia monstri* etc. Quinto autem aprum Menalium cuncta uastantem cepit. Ex quo Seneca ubi supra: *Solitumque densis hispidum Erimanti iugis Arcadia quatere nemora Menalium suem* etc. Et, ut dicit Lactantius, hunc aprum uiuum detulit Euristeo. Sexto ceruam eneos habentem pedes et aurea cornua, Menali nemoris hospitam, quam nemo poterat cursu contingere, ipse cursu superauit atque cepit. De qua sic Seneca ubi supra: *Menali pernix fera, Multo decoro preferens auro caput Deprensa cursu est* etc. Septimo arcu Stynphalidas occidit aues, Arpyas scilicet, de quibus sic idem Seneca: *Solitasque pennis condere obductis diem Petiit ab ipsis nubibus Stinphalidas* etc. Octauo taurum deprehendit, Atticam regionem uastantem. Aiunt enim Mynoem bellum aduersus Athenienses initurum orasse Iouem, ut sibi uictimam se dignam sacrificaturo concederet. Qui illi candidum preparauit taurum. Mynos autem tauri pulchritudine delectatus, alio sumpto, illum armentis suis prefecit, quare turbatus Iuppiter egit, ut illum Pasyphes coniunx amaret, et ex eo prolem susciperet. Hunc uictor Theseus in Atticam detulit, ubi insolens factus prouinciam omnem uexauit. Postremo ab Hercule captus occubuit. Cuius mentionem ubi supra Seneca faciens, dicit: *Taurumque centum non leuem populis metum etc. Nono Acheloum superauit, cuius facti fabula ubi supra de Acheloo. De quo Ouidius: Uosne, manus, ualidi pressistis cornua tauri?* etc. Decimo Dyomedem regem Tracie, cui mos erat hospites suos occidere et iumentis suis in cibum apponere, ipse superauit et occidit, et eisdem iumentis manducandum apposuit; unde idem Seneca: *Quid stabula memorem diri Bistonii regis etc. Undecimo cum Busiris rex, Neptuni et Lybie filius, oras omnes Nylo adiacentes predator ingens infestaret, et forenses hospites suis mactaret diis, accedens Hercules, eo superato, illam regionem pacatam reddidit, unde Ouidius: Ergo ego fedantem peregrino templa cruore Busirim domui* etc. Duodecimo Lybiam petiit et Antheum terre filium lucta superauit apud Summittum Affrice ciuitatem, ut dicit Lactantius. De quo Ouidius idem dicit: *Seuoque alimenta parentis Antheo eripui* etc. Huius fabulam scripsisse memini ubi de Antheo ipso. Tertio decimo columnas in occidente posuit, de quibus Pomponius Mela in Cosmographia ait: *Deinde est mons peraltus, quem ex aduerso Hyspania attollit obiectus, hunc Abilam, illum Calpim uocant, Columnas Herculis utrumque. Addit fama nominis fabulam, Herculem ipsum iunctos olim perpetuo iugo diremisse colles, atque ita exclusum antea mole montium Occeanum, ad que nunc inundat admissum* etc. Nec hoc etiam Seneca tacuit ubi supra, dicens: Utrimque montes soluit abrupto obice Et iam ruenti fecit Occeano uiam etc. Quartodecimo aurea mala sustulit puellis Hesperiis, dracone peruigili interempto. Ex quo sic ait Seneca: *Post hec adortus nemoris opulenti domos Aurifera uigilis spolia serpentis tulit* etc. Quintodecimo aduersus Gerionem trianimem bellum habuit, eoque superato atque interempto. Hyspanum atque egregium pecus in Greciam usque maxima cum pompa deduxit, unde Seneca: *Inter remotos gentis Hesperie greges Pastor triformis litoris Carchesii Peremptus, acta est preda ab occasu ultimo, Nothum Cytheron pauit Occeano pecus etc*. Sextodecimo baltheum regine Amazonum Euristeo regi reportauit, ea superata. De quo idem Seneca: *Non uicit illum celibis semper tori Regina gentis uidua Thermodonthie* etc. Septimodecimo Cacum Auentini furem etiam interemit; unde Boetius ubi de Consolatione: Cacus Euandri satiauit iras. Octauodecimo Centauros insolentes uolentesque Hyppodamiam nuptiarum die surripere Perithoo, Hercules acri bello superauit. Ex quo Ouidius: *Nec michi Centauri potuere resistere* etc. Nonodecimo Nessum Centaurum sibi sub specie obsequi Deyaniram coniugem surripere conantem occidit, ut patet latius supra ubi de Nesso. Uigesimo Albionem et Bergionem iter impedientes suum, haud longe ab hostio Rodani a Ioue lapideo adiutus ymbre, superauit, ut in Cosmographya testatur Pomponius. Uigesimoprimo Hesyonam Laumedontis filiam, pactis eius nuptiis, a cetho marino monstro liberauit. Dicit enim Theodontius quod, turbatis Apolline et Neptunno, eo quod Laumedon ex constructis muris Troianis non impendisset promissum, Troianis pestis immissa est; ad quam effugiendam oraculum responsum est, ut singulis diebus uirginem scopulo marino monstro uenienti apponerent. Quod cum sorte fieret, Hesyoni tetigit, que, ut dictum est, ab Hercule liberata fuit. Uigesimo secundo Troiam deleuit et Laumedontem occidit, seu quia e litore Troiano, Ylam perquirens, prohibitus sit, seu quia non daretur Hesyona promissa, seu quia equos diuino semine procreatos negasset poscenti, ut Seruio placet. Uigesimo tertio Lacinium latronem, extremam Ytalie oram latrociniis infestantem, occidit Iunonique templum constituit, quod Iunonis Lacinie appellauit. Uigesimo quarto, ut Omerus testatur in Yliade, Iunonem in papilla telo trisulco uulnerauit. Quod fecisse dicit Leontius, eo quod ab Euristeo rege audisset eam sibi laborum omnium causam fore. Uigesimo quinto celum humeris tolerauit. Cuius causam fuisse dicit Anselmus, ubi De ymagine mundi, quod cum Gigantes deos impugnarent, diique omnes in unam celi partem conuenissent, tantum ponderis ingesserunt, ut celum uideretur minari ruinam; quod ne caderet Hercules una cum Athlante supposuit humeros. Uulgatior tamen fabula est, fesso Athlanti atque optanti humerum mutare, Herculem interim humerum supposuisse suum; unde Ouidius eum queritantem describens, dicit: *Hac celum ceruice tuli* etc. Uigesimo sexto Hercules descendit ad Inferos, et ibi, ut in Yliade dicit Omerus, Ditem uulnerauit. Uigesimo septimo Theseum pauitantem, Perithoo mortuo, liberauit ab Inferis et eduxit ad superos. Uigesimo octauo Alchistam Admeti regis Thesalie coniugem retraxit ad uirum. Dicunt enim quod cum infirmaret Admetus, implorassetque Apollinis auxilium, sibi ab Apolline dictum est eum mortem euadere non posse, nisi illam aliquis ex affinibus atque necessariis suis subiret. Quod cum audisset Alchista coniunx non dubitauit uitam suam pro salute uiri concedere. Et sic, ea mortua, Admetus liberatus est, qui plurimum uxori compatiens Herculem orauit, ut ad Inferos uadens illius animam reuocaret ad superos, quod et factum est. Uigesimo nono Cerberum tricipitem, introitum illi negantem, barba cepit atque deiecit, eumque triplici cathena ligauit et in lucem traxit, ut patet, ubi de eo supra scriptum est. Trigesimo ab Inferis rediens Lycum Thebarum regem, eo quod Megere coniugi uim uoluisset inferre, interemit, ut in tragedia Herculis Furentis dicit Seneca. Sic et in furiam uersus filios occidit et coniugem, Olympiaca insuper certamina ipse constituit in honorem Pelopis. Postremo, ut in finem eius aliquando ueniamus, trigesimum primum laborem superasse non potuit; nam cum cetera superasset monstra, amori muliebri succubuit. Dicit enim Seruius, quod cum Euritus rex Etholye ei spopondisset in coniugem Yolem filiam, dissuasione filii, eo quod Megeram occidisset, petenti denegauit. Quam ob rem, capta ciuitate et Eurito occiso, Yolem obtinuit. Huius enim amore ardens, ea iubente, leonis spolium et clauam deposuit, sertis et unguentis et purpura anulisque usus est. Et quod turpius, inter pedissequas amate iuuenis sedens, penso suscepto, neuit. Unde in Thebaide dicit Statius: *Sic Lydia coniunx Anphytrioniadern exutum horrentia terga Pendere Sydonios humeris ridebat amictus Et turbare colos et timpana rumpere dextra* etc. Uerum tamen Ouidius in maiori uolumine et hic Statius non Yolem Etholam, sed Omphalem Lydiam fuisse, que illum colo nere iusserit. Sane possibile est utrumque uerum, cum multa fuerint Hercules, et sic uariis apud uarias mulieres uarie potuit contigisse. Dum autem tam illecebri teneretur amore, memor Deianira muneris sibi a Nesso Centauro olim concessi, uerum credens quod ille firmauerat moriens, Herculem in sui concupiscentiam reuocare uolens, misit illi clam Centauri uestem, quam cum non aduertens induisset, et circa uenationem laboraret, sudore resolutus sanguis uenenatus per poros ampliatos calore in precordia lapsus est, eumque in dolorem adeo intolerabilem accendit, ut mori deliberaret, et constructo in Oeta monte rogo, sagictis et pharetra concessis Phyloteti Phyantis filio, in eum conscendit, incendique iussit, et sic fessam animam exalauit. Hunc Seneca in tragedia Herculis Oethei in celum a Ioue susceptum dicit, eique Iunoni nouerce conciliato desponsatam Hebem iuuentutis deam et Iunonis filiam asserit. Omerus uero in Odissea dicit eum ab Ulixe apud Inferos conuentum et locutum. Dicit tamen non eum quem uidebat Ulixes Herculem uerum esse, sed eius ydolum. Hic insuper quantum uiuens mortales fortitudine sua fecit attonitos, tantum uel amplius mortuus decepit insanos. Nam tanta ueneratione sui mentes inuasit, ut pro excellentissimo numine haberetur. Nec sola hoc errore Grecia decepta est, sed et Rome et orbi toto uenerabilis factus, templis, statuis et sacris illi constitutis, sanctissime, imo stultissime, diuino cultu honoratus est. Sed iam quid sibi fictiones uelint aduertendum est, et ante alia quid sonet Herculis nomen. Dicebat autem Leontius Herculem dici ab era, quod est terra, et cleos, quod est gloria, et sic Hercules idem quod gloriosus in terra; uel Heracles ab heros et cleos, et sic gloriosus heros. Paulus autem dicebat Herculem dici ab erix, quod lis, et cleo gloria, et sic gloriosus litium. Rabanus autem in libro De origine rerum dicit, quod cum crederent Herculem deum uirtutis, eum dici quasi heruncleos, quod Latine uirorum fortium famam dicimus. Et scribit idem Rabanus a Sexto Pompeo scribi Herculem fuisse agricolam. Hunc tamen Greci Hiraclim uocant, propter quod nos Heracles non Hercules dicere deberemus, sed cum sic dicatur antiquata consuetudine a Latinis uidetur uicium excusari. Hoc tamen nomen Hercules unius tantum hominis proprium fuisse reor, eius scilicet qui Thebis ex Alcmena natus est, cum multorum appellatiuum fuisse credatur. Nam Uarro cum xliii homines Hercules cognominatos numerasset, dicit omnes qui fecerunt fortiter Hercules uocabantur; hinc igitur est quod legimus Herculem Thyrintium, Argiuum, Thebanum, Lybim et huiusmodi. Ex quo summetur non omnes prescriptos labores unius tantum fuisse homines, sed plurium, quos quoniam abusio nominum miscuit, cui appropriari debeant de omnibus non habetur, nec etiam que prius seu que postea facta fuerint, et hinc uni tantum et mixtim dantur Herculi; nec ex tot impossibile secundum Pompeium unum fuisse agricolam, non enim solis nobilibus liberalibus natura est, quanquam nobilium opera fortuna faciat clariora. Fuisse autem primo Yphicleum genitum, et inde alio coitu Herculem, morum et operum diuersitas adinuenit; nam cum remissus homo esset Yphicleus, Anphytrioni datus est, et ideo primogenitus dictus, quia uideretur astrologis constellatio illa, que tunc erat, dum arbitrati sunt eum gigni potuisse, conueniens moribus suis, et subsequens Herculi, et hinc Hercules secundogenitus, et quia esset iniuriarum ultor et religionum atque legum introductor Ioui datus est filius. Ego autem credo filium fuisse Anphytrionis, et eodem concubitu cum Yphicleo genitum, esto matematicorum perspicacitas nequeat rationem aliam cernere, cur gemini fuerint moribus dispares preter constellationum diuersitates. Sic Esau et Iacob, sic et alii plures etiam euo nostro fuere gemini, non diuersis temporibus, sed uno et eodem coitu concepti, ut arbitratur Augustinus ubi De ciuitate dei, et ipsam diuersorum operum rationem, nondum satis nota est, nisi deo, dato multa possint dici, que forsan uiderentur conuenientia ueritati. Triplicem autem noctem conceptioni huius attributam puto ab operibus humanis sumptum; non enim adeo in breui tempore edificia magna perficimus, sicuti pauperum domunculas faceremus, et ideo quasi sic natura circa productionem magnorum hominum, et plurimum ponat temporis et laboris, ubi in productione aliorum hominum nox una suffecisse uidetur, Herculi, qui ceteros debebat excedere, tres date sunt. Eum autem Iunonem habuisse aduersam ideo fictum credo, quia Euristeus rex, qui illi dominabatur, quem pro Iunone regnorum dea possumus hic summere, eum forsan, ob eius inclitam uirtutem, suspectum habens, ne aliquid noui moliretur in regno, continuis in expeditionibus semper amotum tenuit, et sic illi potestas regia aduersata est. Labores Herculi ascriptos iam plurium fuisse diximus, et sic fictiones quorundam supra enucleate sunt, ubi his contigere, qui ex numero talium crediti sunt. Et nonnulli etiam simplicem hystoriam referunt, et ob id ex multis pauci supersunt poetico uelamine tecti, ad quod auferendum uenientes; dicit Theodontius in quibusdam Grecorum codicibus legisse Herculem Anphytrionis fuisse filium et non Iouis, et noctu ad cunas eius atque fratris geminos accessisse serpentes, ut existimatum est domesticos et lactis odore tractos, cuius auidi sunt, et cumYphiclei timentis plangore exiti parentes accessissent ad cunas, inuenere Herculem uigilantem et impauidum illos, ut poterat, manibus amouentem, quod permaximum fuit existimatum, et tanta ex hoc infantis indoles assumpta est, ut non solum crederetur eum futurum mirabilem hominem, sed etiam illum dei filium arbitrari insipidi ceperint. Ex quo sibi locum fecit fabula, eum scilicet ex Ioue conceptum, quem ex uiro mulier honesta conceperat. Secunda Herculis gloria est ydram septicipitem occidisse, cuius figmenti rationem talem recitat Albericus. Dicit enim ydram locum fuisse aquam e diuersis locis euomentem, a qua ciuitas et circumuicinia omnia uastabantur, cuius uno clauso meatu erumpebant multi. Quod cum uideret Hercules loca multa in circuitu exussit. et sic aque clausit meatus. Ego autem arbitror aliquem strenuum fuisse uirum, qui auerterit aquas ex diuersis scaturiginibus loca palustria atque fetida facientes, hoc pacto, ut exquisito earum principio, illud in partem aliam uersum, paludem Lerneam siccam liquerit, quam uocauere ydram, quia more ydre circumflecteretur et serperet, ac etiam ydros Grece aqua est; et quia locus ubi ante palus siccus relictus est, ideo ydram finxere exustam. Eusebius autem in libro Temporum de hac ydra aliter dicit sentire Platonem, quem ait asserere Ydram callidissimam fuisse sophystam. Nam Sophystarum mos est, nisi quis aduertat, adeo prepositiones suas tradere, ut uno soluto dubio multa consurgant. Sed astutus phylosophus, dimissis accessoriis, ad internitionem principalis conatur, quo remoto, cetera remouentur. Eum Acheloum superasse, supra ubi de Acheloo scriptum est, et declaratio fictionis apposita. Similiter et Anthei fabula ubi de Antheo; et de malis Hesperidum ubi de eisdem. Circa Gerionis figmentum dicit Seruius, Gerionem regem fuisse Hyspanie tricipitem, seu trimembrem, sic ideo extimatum, quia tribus insulis prefuerit Hyspanie adiacentibus, Balearibus, scilicet maiori et minori, et Ebuso. Bicipitem etiam canem habuisse dicit, uolens ob hoc intelligi, quia et terrestri et nauali certamine plurimum potuerit. Ad quem ait Herculem olla ferrea delatum eumque superasse. Per ferream ollam intelligens fortem nauem et ere munitam, qua uectus Hercules accessit ad eum. Alii autem eum dixere trianimem, quod Rabanus intelligit eum duos habuisse fratres adeo secum concordes, ut in unoque eorum sua et reliquorum anime inesse uiderentur. Iustinus autem de eo sic ait: *In alia parte Hyspanie, que et insulis constat regnum penes Gerionem fuit. In hac tanta pabuli letitia est, ut, nisi abstinentia interpellata sagina fuerit, pecora corrumpantur. Inde dicta armenta Gerionis, que illis temporibus sole opes habebantur, tante fame fuere, ut Herculem ex Asya prede magnitudine allexerit. Porro Gerionem ipsum non triplicis nature, ut fabulis fuisse ferunt, sed tres tante concordie extitisse, ut uno animo omnes regi uiderentur, nec bellum Herculi sua sponte intulisse, sed cum armenta sua rapi uidisset, amissa bello repetisse*. Hec Iustinus. De Caco Auentini fure supra ubi de eodem dictum est. De leonibus duobus, et Menalio apro, quoniam hystoriographa creduntur, nil dicendum superest. Et de Stinphalidis auibus, ubi de Arpyis habetur. Sic et de tauro, ubi de Mynoe rege. Et de Dyomede et Busyride et columnis hystorie sunt. Nec minus de baltheo regine Amazonidum. Et de superatis Centauris, etiam ubi de eis dictum est. Et de Nesso Centauro, et superatis Albione et Bergione, et de Hesyona, de quibus omnibus ubi supra de eis singularis est sermo. Delesse eum Troiam notissima hystoria est. Nec occidisse Lacinium sonat aliud, quam latronis interitum. Celum tolerasse humeris improprie dictum est. Ab Athlante quidem ea tempestate insigni astrologo doctus, eo seu uolente quiescere, seu moriente, ipse locum eius tenuit et laborem in docendo supercelestium corporum cursus subintrauit. Uulnerasse trisulco telo Iunonem, sapientis describit opus. Nam diuitias et sublimes potestates prudens despicit et uilipendit triplici ratione. Sunt enim temporalia in regendo anxia, in seruando suspicionibus et curis plena, et statu dubia et caduca, et sic trisulco telo uulneratur ab Hercule Iuno. Ad Inferos autem descendisse et Ditem etiam uulnerasse, illud idem sonat, quod de Iunone dictum, cum diuitiarum deus sit Dites, qui totiens uulneratur, quotiens despiciuntur diuitie, ut non nullos fecisse phylosophos legimus, eo quod illas studiorum arbitrarentur hostes. Theseum uero liberasse hystoria potius est quam fictio. De Alchista ad Admetum ab Inferis reuocata dicit Fulgentius, quod cum Alchiste pater uolenti eam in coniugem, hanc legem apposuisset, ut duas dispares bestias apponeret currui, Admetus Apollinis et Herculis munere leonem iunxit et aprum, et sic accepit Alchistam. Dicit ergo Admetum in modum mentis positum, et eum Admetum dictum, quasi quem adire poterit metus; hic Alchistam in coniugem desiderat. Alce autem lingua Attica presumptio dicitur; ergo mens presuntionem sperans sibi coniungi, duas feras suo currui iungit, id est sue uite duas uirtutes adsciscit, animi et corporis, leonem ut uirtutem animi, aprum ut uirtutem corporis. Denique et Apollinem et Herculem sibi propitiat, id est uirtutem et uirtutem. Ergo presumptio semetipsam ad mortem pro anima obicit, ut Alchista. Quam presumptionem, quamuis in periculo mortis deficientem, uirtus ab Inferis reuocat, ut Hercules fecit. Ego autem aliter sentio; Admetus anima rationalis est, cui tunc Alchista, id est uirtus, nam alce Grece, Latine uirtus, iungitur, dum a leone et apro, id est ab appetitu irascibili et concupiscibili currus eius, id est uita qui circumitionibus consumatur, trahitur, id est agitatur. Uirtus enim non ob aliud iungitur, nisi ut ab ea passiones frenentur, et sic pro salute anime aduersus passiones uirtus se ipsam opponit, que, si aliquando fragilitate nostra succumbit, a reuocata fortitudine releuatur. De Cerbero ad superos tracto, supra ubi de Perithoo satis dictum est. Lycum regem ab eo occisum cum reliquis ad hystoriam tendunt. Herculem autem mortuum constat, ut scribit Eusebius, anno regni Atrei et Thyestis sexagesimo tertio, eo quod in morbum pestilentem incidisset, et ob remedium dolorum se iecisset in flammas. Et hic Thebanus fuit Hercules Anphytrionis filius. Morte autem functus est anno etatis sue lii, anno uero mundi IIII IIII. Eum in celum transportatum dicunt, eo quod inter alias celestes ymagines descriptus sit ab astrologis, quia et ipse fuit astrologus. Iuuentutem autem sumpsisse in coniugem, ideo fictum est, quia quantumcunque pereat corpus uiri egregii fama nomenque eius iungitur perpetue iuuentuti. Iunone autem conciliatus, ideo dicitur, quia qui hominem exuit, nec a concupiscentia regnorum, nec ab imperante aliquo mortali amplius uexari potest.
+
+Oxeas, Creonthiades, Tyriomacus et Diicohontes filii fuerunt Herculis ex Megera filia Creontis Thebani. Ex quibus tres, Creonthiadem, Tyriomacum et Diicohonta Omerus in Odissea filios Herculis ex Megera fuisse dicit, et occisos ab eo in reditu ab Inferis post occisum Lycum. Seneca autem poeta in tragedia Herculis Furentis duos nominat, Oxeam et Creonthiadem, et eos ab Hercule redeunte interemptos dicit, et ideo ego quattuor posui, de quibus nil aliud comperisse memini.
+
+Ythoneus, ut placet Lactantio, filius fuit Herculis ex Paphia. Ex quo Statius, qui illum in bello Thebano fauisse dicit Ethyocli, sic ait: *Ducit Ythoneos et alalcomenea Minerue Agmina* etc. Et alibi, Ythoneos: ut ipse supra: Aonia diuertis Ythone. Ythone autem ciuitas est Boecie in qua hic regnauit. Alibi autem dicit Lactantius quod Statius hic; Ythone Mineruam cognominat ab oppido, quod in Macedonia est, ubi antiqua eius sedes est.
+
+Cromis Herculis filius fuit, ut Lactantius testatur, dicens: *Constat Cromim Herculis fuisse filium, et equos habuisse Traces, quos Hercules occiso Dyomede abduxerat, humanis carnibus uesci consuetos. Uerum Statius huius rei assertor antiquior dicit: It Cromis Yppodamusque, alter satus Hercule magno*, etc. scilicet Cromis. Et paulo infra: *Mox Cromis Yppodamum mete interioris ad orbem Uiribus Herculeis et toto robore patris* etc. Hic cum Adrasto rege accessit in bellum Thebanum.
+
+Agilis, ut placere uidetur Lactantio, filius fuit Herculis, cum dicat Tyrintiam pubem intelligi deberi eos, qui cum Agile Herculis filio in bello fuere thebano.
+
+Ylus Herculis et Deianire fuit filius, ut testari uidetur Seneca poeta, in tragedia Herculis Oethei, eidem loquente Deianira: *Si uera pietas, Yle, querenda est tibi, Iam perime matrem* etc. Et paulo post: *Herculem eripui tibi* etc. Et post hec infra: *Natus Alcide times* etc. Hic cum reliquis, qui ex Alcide mortuo superstites fuere pulsi ab Euristeo rege. Athenas confugit et ibidem una cum eis templum Misericordie seu Clementie construxit, in testimonium auxilii sibi impensi ab Atheniensibus et refugium in posterum deiectorum.
+
+Sardus Herculis fuit filius, ut dicunt Rabanus et Anselmus, quem uolunt cum multitudine a Lybia discessisse et insulam Sardinie occupasse, et que Ycus uocabatur a Grecis, de suo nomine Sardinia nuncupasse. Solinus uero, ubi De mirabilibus, dicit eam a Thimeo Sandaliotem dictam, et a Crysippo Uuniuam, et quod Sardus Hercule procreatus, nomine mutato, eam uocauit Sardiniam.
+
+Cyrnus Herculis fuit filius, ut placet Rabano. Qui asserit ab eo insulam, quam hodie Corsicam dicimus, habitatam primo, et Cyrnum a suo nomine nuncupatam.
+
+Dyodorus, ut in libro Antiquitatum Iudeorum scribit Iosephus, Herculis fuit filius, asserens Aferam et Iafratem filios Abraham ex Cethura ab Hercule in Affricam subsidium suscepisse, eique Echeam filiam Iafram dedisse in coniugem, et ipsum ex ea suscepisse Dyodorum, cuius Sophon fuit filius. Et sic apparet hunc antiquissimum fuisse Herculem, qui Dyodorum genuit.
+
+Sophon, ut asserit Iosephus in libro Antiquitatis Iudaice, filius fuit Dyodori et regnauit in Affrica, atque ut idem scribit losephus, barbari Lybice regionis ab isto Sophone Sophaci nominati sunt.
+
+Tlypolemus, ut in Yliade placet Omero, filius fuit Herculis ex Astyochia, quam rapuit ex Ephyri ciuitate Laconie. Qui grandis factus, ut idem dicit Omerus, occidit auunculum suum senem nomine Lycemmonem a Marte progeniem ducentem, et fabricatis nauibus cum multitudine gentium, fratres fugiens et affines, intrauit mare, et Rhodon abiit, ibique habitauit, et Rhodiis etiam imperauit. Inde euntibus Grecis in Troianam expeditionem, et ipse etiam uenit, ut satis patet per Omerum in libro desuper dicto.
+
+Thessalus, ut in Yliade dicit Omerus, filius fuit Herculis, genuitque filios duos cum quibus in Troianam expeditionem cum Grecis ceteris fuit in armis.
+
+Phydippus et Anthyphus Thessali fuere filii, de quibus in Yliade sic ait Omerus: {ton au Pheidippos te kai Antiphos hegeseusthen huighe duo hErakeidao anaktos} etc. Que latine sonant : Hos autem Phidippusque et Anthiphus duxerunt Thessali filii duo Herculei regis. Dicit Leontius, quod Herculei, in carmine Omeri appositum patronimicum est Thessali, et ideo Thessalum Herculis dicit fuisse filium. Hi quidem Phydippus et Anthyphus patrem secuti cum Grecis apud Troiam fuere.
+
+Auentinus filius fuit Herculis et Rhee, ut ostendit Uirgilius, dicens: *Uictorque ostentat equos satus Hercule pulchro, Pulcher Auentinus clipeoque insigne paternum Centum angues, centumque gerit serpentibus ydram Collis Auentini silua quem Rhea sacerdos Furtiuum partu sub luminis edidit auras, Mixta deo mulier* etc. Hic Turno fauit aduersus Eneam. Et hunc dicit Theodontius eum esse quem Latinum uolunt ex Fauni filia susceptum.
+
+Thelephus, ut dicit Lactantius, filius fuit Herculis ex Auge procreatus, et ab ea cum fuisset in siluis expositus a cerua lactatus est. Hic, ut Leontius asserit, in Lycia Chitensibus imperauit, moriensque duos filios dereliquit.
+
+Euripilus filius fuit Thelephi, ut in Odissea testatur Omerus, dicens: {All oion tou Telephiden katenerato khalko hEro Eurupulon, polloi diamph'autou egairoi Keteioi kteinonto gunaion eineka doron} etc. Que latine sonant : Sed solum Thylephidem interfecit ferro heroem Euripilum, multique circum ipsum socii Chithii interfecti fuerunt muliebrium causa donorum. Dicit Leontius uineam auream a Ioue Troio datam ob precium Ganimedis rapti, que per successionem deuenit ad Priamum. Qui cum audisset uirtutem Euripili circa bellica, misit eam matri eius, ut ipsa eum sibi auxiliarem mitteret. Que, dono suscepto, statim misit. Ipse uero a Mneoptholemo cum multis ex Chitiis, quibus post patrem imperauerat, occisus est apud Troiam.
+
+Cyparissus, ut ait Lactantius, filius fuit Thelephi. Hunc, dicit Seruius, Siluanus siluarum deus amauit. Qui cum haberet mansuetissimam ceruam eamque summe diligeret, illam Siluanus inaduertenter occidit, quam ob rem Cyparissus summe dolens mortuus est. Siluanus autem illum in arborem sui nominis uertit. Huic fictioni conuenientia nominis, et quia continue gemat, dedere causam.
+
+Lydus et Lamirus, ut Paulus asserit, filii fuere Herculis ex Yole Euriti regis filia suscepti. Ex quibus nil aliud quam nuda nomina reliquisse uidetur antiquitas, preter quod ex Lido Lanium genitum idem Paulus affirmat.
+
+Lanius, prout predictus asserit Paulus, Lydi fuit filius, ex qua matre uel quid egerit, nil omnino retulit.
+
+Herculis magnifici descripta prole, superest ut de Eolo rege uentorum sermo fiat. Quem Theodontius, et post ipsum Paulus aiunt Iouis fuisse filium et Sergeste, filie Yppotis Troiani, et sic uterinum Acestis fratrem. Plinius autem in libro Naturalis historie dicit eum cuiusdam Heleni filium fuisse et uentorum inuenisse rationem. Hic tamen, ut eisdem placet, regnauit apud insulas, que sunt propinque Sicilie, Ytaliam uersus. Quas quidem Eolias ab hoc Eolo, non nulli Uulcanias a Uulcano olim eorundem rege nuncupant. Quarum potior Liparis est. Hunc poete regem uentorum seu deum dicunt, ex quo eius describens regiam et officium Uirgilius dicit: *Eoliam uenit; hic uasto rex Eolus antro Luctantes uentos tempestatesque sonoras Imperio premit ac uinclis et carcere frenat. Illi indignantes magno cum murmure montis Circum claustra fremunt, Celsa sedet Eolus arce Sceptra tenens mollitque animos et temperat iras. Ni faciat maria ac terras celumque profundum Quippe ferant rapidi secum uerrantque per auras: Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris Hoc metuens molemque et montes insuper altos Imposuit regemque dedit, qui federe certo Et premere et laxas sciret dare iussus habenas* etc. Attamen ipse Eolus, Uirgilio teste, regnum et uentorum imperium a Iunone tenere fatetur, dicens: *Tu michi quodcunque hoc regni, tu sceptra Iouemque Concilias, tu das epulis accumbere diuum Nymborumque facis tempestatumque potentem* etc. Preterea dicit Omerus in Odissea, cum huic essent filii sex et totidem filie, easque masculis dedisset in coniuges, ad eum Ulixem uagum deuenisse, eique Eolum uentos omnes in corio bouis argentea cathena alligatos preter Zephyrum dedisse. Harum fictionum causas tales non nulli assignant. Dicit enim Solinus ubi De mirabilibus, Strogilem unam ex insulis Eoliis esse, et eam a solis exortu minime angulosam, et a ceteris liquidioribus differentem flammis, cum fere omnes flammas euomant. Qua ex causa fit, quod ex eius fumo potissime incole presentiscunt, qui nam flatus in triduo sint futuri. Quo factum est, ut Eolus uentorum crederetur deus, cum asserat Paulus eum nondum aduertentibus aliis primum fuisse, qui murmurationibus atque motibus flammarum aliquandiu adeo consideratis, ut, dum eas audiret aut uideret, confestim quis uentus esset in partibus illis futurus, prediceret, non aliter quam si ipsi emittendi esset imperium. Et ideo huius erronee credulitatis conualescens fama, sibi ab ignaris impetrauit, ut uentorum extimaretur deus. Sunt tamen qui uelint hac in fictioni Uirgilii, Eulum sublimi in arce residentem rationem esse, sedem habentem in cerebro; uentos uero illecebres appetitus in antro humani pectoris tumultuantes, qui, ni ratione frenentur, in exitiale precipitium deferant emittentem necesse est, quin imo non nunquam mundum omnem lanient et discerpant. Nouisse enim potuimus, quid secutum sit ex male laxata libidine Paridis; quid ex stolida presumptione Xerxis Persarum regis, quid ex ambitione Marii, quid ex auaritia Crassi, et aliorum plurium. Hi quidem appetitus ab Eolo, id est a deo dantur Ulixi, id est unicuique homini, bouino in corio, id est in corpore nostro mortali atque laborioso, argentea alligati catena, id est sonanti atque lucida coerciti doctrina. Zefirus solus emittitur seu non religatur, et hoc ideo quia temperatus est uentus, ut per hoc sentiamus, quam temperate emittenda sint desideria, ut nec nobis nec aliis noceamus; socii autem Ulixis, id est sensus corporei, existimantes thesaurum, id est lucrosum secundum concupiscientiam uiuere, corium soluunt, id est rationis frenum, et impetuose in lasciuias suas ruunt, a quibus, qui sic faciunt, a uicinitate portus, id est salutis in mare retrahuntur, id est in amaritudinem et tribulationes, que ex concupiscentiis innumere consecuntur. Tangit preterea Uirgilius artificiose naturalem uentorum causam. Oriuntur quippe in cauernis agente aeris motu, et exeuntes per aerem efferuntur, et sic a Iunone regnum tenere fatetur, id est ab aere, absque quo uentus creari non potest. Et cum se extollunt in altum, Ioui conciliantur, in quantum proximiores regioni ignis efficiuntur, et mensis deorum, id est superiorum corporum, accumbunt, et perseuerante aeris dispositione congrua ad eos producendos, ipsi etiam perseuerant. Sunt insuper qui uolunt duodecim filios Eoli duodecim uentos esse, prout eos fore dicit Aristotiles in Metheoris, et ex his uolunt sex esse, qui suo spiritu habeant agere, ut terra ad producendum fructum uires emittat seu disponat. Sex uero qui illam ad suscipiendum preparatam faciant. Et sic agentes masculi et quos patientes faciunt femine. Eolo fuisse filios fertur, sed cum plures sint Eoli, ut in sequentibus apparebit, nec satis liquido appareat, quis horum pater fuerit, huic omnes attribuam.
+
+Macareus et Canaces, ut in Epistolis ostendit Ouidius, Eoli fuere filii; et cum se minus honeste amarent uterenturque consanguinitatis commoditate, concepit ex Macareo Canace, et peperit filium. Quem dum clam e regia per nutricem emitteret ut aleretur, infelix infans se suo uagitu patofecit auo. Qui filiorum incensus scelere, iussit innocuum exponi canibus, et per satellitem Canaci gladium misit, ut eo pro meritis uteretur. Quid ex ea secutum sit, nescio. Macareus autem aufugit. Et sunt qui uelint, hunc Macareum eum fuisse, qui postea Apollinis Delphici sacerdos factus in mortem Pyrri Achillis filii Horesti concessit assensum.
+
+Alciones filia fuit Eoli, ut per Ouidium patet, dum dicit: *Neue tuum fallax animum fiducia tangat, Quod socer Yppotades tibi sit, qui carcere fortes Contineat uentos* etc. Huic enim coniunx fuit Ceys rex Trachinne, Luciferi filius. De quibus ambobus et infelici eorum casu supra ubi de Ceyce dictum est.
+
+Misenus Eoli fuit filius, ut ait Uirgilius: *Misenum Eolidem, quo non prestantior alter Ere ciere uiros Martemque accendere cantu. Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum Et lituo pugnans insignis obibat et hasta. Postquam illum uita uictor spoliauit Achilles, Dardanio Enee sese fortissimus heros Addiderat socium, non inferiora secutus. Sed cum forte caua dum personat equora conca, Demens, et cantu uocat in certamina diuos, Emulus exceptum Tryton, si credere dignum est, Inter saxa uirum spumosa immerserat unda* etc. Qui ergo fuerit, quid illi officium, et que mors in precedentibus demonstratur. Eum autem mortuum, ab Enea tumulatum idem scribit Uirgilius, dicens: *Et ingenti mole sepulcrum Imponit, suaque arma uiro, remumque tubamque Monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo Dicitur eternumque tenet per secula nomen* etc. Nunc quoniam sempliciter a Uirgilio dicta uera non sunt, quid sit sub cortice fictionis conditum aduertendum. Fingit ergo Misenum Eoli filium, eo quod fuit tubicina, nam tube sonus nil aliud est, quam spiritus per fistulam ab ore emissus, sicuti et uentus est aer impulsus, et per terre fistulas e cauernis emissus; et quia uentorum Eolus deus dicitur, quasi eorum autor, sic a similitudine operis Misenus eius dicitur filius. Eum autem a Tritone Neptuni tubicina tractum atque demersum in undas sunt qui credant a Uirgilio inuentum ad tegendam Enee iniquitatem, quem sepe pium uocat, eo quod putent ipsum apud lacum Auerni ab ipso Enea, sacrum illud infaustum Inferis faciente, occisum, sicuti Alpenor in eodem loco occisus est, cum nequeat illud perfici absque humano sanguine. Quod autem illi sepulcrum fecerit, facile credi potest in premium sublate uite. Nec dubium quin apud Baias sit mons paruus, cui adhuc Misenus nomen est, an illi a sepulto homini datum sit, an potius a monte homini, ut fictioni melius conueniret, nescio.
+
+Crytheus filius fuit Eoli, ut in Odissea scribit Omerus. Huic fuit coniunx Tyro filia Salmonei regis fratris sui, ex qua ipse suscepit Ensonem, Pherytam, Alcymedontem atque Amythaonem.
+
+Enson Crythei fuit filius ex Tyro, ut supra dictum est. Qui cum genuisset Iasonem insignem eo euo toti Grecie iuuenem, et is missus a Pelia in Colcos, et inde uictor aureum reportasset uellus, et Medeam Oethe regis filiam sibi coniugem in Thesaliam deduxisset, ut Ouidius asserit, ab eadem uirtute herbarum, cum senex esset iuuenis factus est. Cuius fictionis talis potest esse sensus. Ensoni scilicet ex insperato reditu filii tam difficilis expeditionis gloriosi, tam grandis letitia addita est, ut etas, que tendebat in mortem, in etatem retrocessisse floridam uideretur
+
+Iason Ensonis fuit filius, Ouidio teste, ex quo talis recitatur hystoria. Fuit Iasoni patruus Pelyas rex Thesalie, cui oraculo iussum erat, ut singulis annis Neptuno patri sacrifitium exhiberet, ut ait Lactantius, dumque cerneret eo celebrante quenquam nudo pede ad sacrum uenientem, de proximo se moriturum sciret. Contigit inde, ut, eo sacrum faciente, Iasonem festinantem ad sacrum in limo Anauri fluminis calciamentum alterius pedis liquisse. Quod uidens Pelyas, filiis tirnens, suasit Iasoni, ut Colcos iret aureum uellus quesiturus, eum non rediturum existimans, cum audisset opus esse humanis uiribus insuperabile. Qui expeditione assumpta, fabricata est illi nauis longa ab Argo in sinu Pegaso, et Argos ab autore denominata, nobiles Grecie iuuenes fere omnes conuocauit, inter quos Hercules fuit. Fuere preterea Orpheus, Castor, Pollux Zethus, Calays, aliique plures splendidissimi genere et uirtute iuuenes, quos ob nobilitatem semideos appellat Statius in Thebaide dicens: *Iam tum prima cum pube uirentem Semideos inter pinus me Thessala reges Duceret* etc. Qui a nomine nauis Argonaute appellati sunt. Quibus congregatis, ex sinu Pegaso nauem soluit, et inde secundo urgente uento in Lemnum delatus est. Ibi autem cum mulieres uiros omnes interfecissent suos, uirorum imperium aspernate, regnaretque Ysiphiles Thoantis olim regis filia, eis, ut testatur Statius, superatis, Iason ab Ysiphile hospitio susceptus est et thalamo. Tandem cum redargutus ab Hercule Ysiphilem pregnantem liquisset, deuenit in Colcos. Ibi, cum florida iuuentute et formositate ualeret, a Medea Colcorum regis filia amatus est. Cui cum clam se maritum futurum spopondisset, ab ea doctus est, quo pacto ?eripedes? tauros et domare et iugo subigere posset, occidere draconem peruigilem, et eius dentes sulcis immittere, et ex dentibus surgentes armatos in pernicem suam concurrere sineret, et hoc peracto qualiter illi ad aureum uellus iter peruium esset. Qui cum iuxta monitus peregisset omnia, in predam deuenit optatam, et ea sublata clam cum sociis et Medea fugam arripuit. Sane unum omnes non tenuisse iter in reditu satis constat, cum Hercules et reliqui fere omnes ad Propontidem et Hellespontum uenisse legatur, cum Iasonem scribant ueteres Hystri hostium intrasset, et inde ad eam usque partem deuenisse, in qua diuisus Hyster in Adriaticum fertur, et eam intrasse, et in Adriaticum deuenisse. Quod Aristotiles ubi De mirabilium auditu asserit, dicens, quod, esto ibi loca innauigabilia sint, Iasonem nauigabilia fecisse per Cyaneas tendentem; et ad probationem huius itineris dicens, quia loca illa, per que Iasonem iter fecisse traditur, admirandorum plena et crebra per eadem a Iasone altaria inueniri composita, et in una Adriatici maris insula Diane templum a Medea dedicatum. Preterea et oppidum Pola, quod in nostrum usque euum perseuerat, a Colcis colonis primo habitatum. Hec meo iudicio nauigationem non probant, imo potius possent firmare, que alii fuisse arbitrantur, Iasonem scilicet, quamdiu potuerit, naui peregisse iter; inde, obstantibus nauigationi montibus portantibus sociis nauem humeris. superasse montes, et in Hystrum Cisalpinum deuenisse flumen, et aras et altaria que narrantur peragrando fecisse. Sed quodcunque tenuerit iter, constat aureo cum uellere in patriam remeasse, et illud, ut Lactantius dicit, Creonti Corinthiorum regi detulisse. Is autem cum ex Medea duos suscepisset filios, eiusque opera iunior factus fuisset Enson, et a filiabus trucidatus Pelyas, seu criminum enormitate, seu alia ex causa fecerit, eam repudiauit, et, ut dicit Lactantius, Glaucem assumpsit uxorem. Seneca poeta uero, in tragedia Medee, eum assumpsisse Creusam Creontis regis Corinthiorum filiam ostendit. Ob quam indignationem cum maleficiis Medee regiam et nouam coniugem, ut asserit Seneca, uidisset exustam, ab eadem oculis suis uidit quos ex ea susceperat filios gladio laniari. Et hinc subsequi potest quod Lactantius asserit, eum Glaucem accepisse. Tandem cum ob suum crimen Medea, que ab Egeo in coniugem suscepta fuerat, aufugisset ab eo, iterum a Iasone Thesalia pulso, ut aiunt, suscepta est. Et cum ea Colcos iterum transfretauit, Oethamque senem Medee patrem, regno pulsum, reduxit in regnum, et multa insuper per Asyam egit magnifica in tantum, ut ibidem dei ritu coleretur, et suo nomini templa construerentur plurima. Que postea Alexandri Macedonis iussu, forsan eius glorie inuidentis, demolita sunt. Qualis tamen illi fuerit finis, aut ubi, legisse non memini. Huius hystorie tam succincte recitate quedam sunt poetica fictione uelata, que, si possumus, aperienda sunt. Legitur enim primo eum tauros eneos habentes pedes, efflantes naribus ignes domuisse, quos ego reor regni Colcorum proceres insuperabiles uiribus, elatique spiritus fuisse, quos non bello, sed oratione atque circumuentionibus superatos puto, et in suam Medeeque sententiam tractos populares ad seditionem disposuisse, et ceso per fraudem dracone peruigili, id est prefecto custodie regni, et ob eius mortem, quasi seminatis dentibus, id est dissensionum causis, aduersum se ipsos armarentur Colci, et in bellum perseuerantes adeo fatigarentur, ut demum a Iasone subigerentur facile atque diuitiis nudarentur, et aureo uellere, id est grege habente preciosissimum uellus. Hunc arbitratur Plinius primum fuisse qui longa naui nauigauerit.
+
+Thoas et Euneus filii fuere Iasonis ex Ysiphile, ut satis per Statium patet in Thebaide. Creditum quippe est eam pregnantem ex Iasone ad Colcos eunte remansisse, et, ut comprehendi potest, cum gemellos peperisset, neque fas esset apud Lemniades masculos alere. eam illos alendos alibi transmisisse, et cum ob detectum seruati patris facinus regno pulsa fuisset et a pyrratis capta atque Lygurgo regi Nemeo uendita, aut tanquam serua tradita, nunquam postea illos uidit. Qui cum adoleuissent, et cum Adrasto rege in Thebanum bellum irent, audirentque eam in silua Nemea casus recitantem suos Adrasto, illam e uestigio matrem cognouerunt, et ire Lygurgi regis ob male seruatum Opheltem filium eam surripuerunt. Quid autem ex eis postea actum sit michi incertum est.
+
+Phylomelus, ut scribit Rabanus in libro De originibus rerum, filius fuit Iasonis, nec de eo habetur aliud, nisi quia Plutum genuit.
+
+Plutus, ut scribit Ysidorus ubi De ethymologiis, filius fuit Phylomeli. De quo nil aliud, nisi quia genuit Pareantem.
+
+Pareantes filius fuit Pluti, ut scribit Ysidorus ubi supra. Qui ibidem ait eum Paron insulam tenuisse, eamque et eius oppidum Paron de suo nomine nuncupasse, cum primo Mynoia uocaretur.
+
+Polymilas, ut Leontius asserit, filius fuit Ensonis. Qui Leontius dicit Ensoni preter hunc nullum fuisse filium. Uerum ego plus fidei antiquate fame exhibeo, qua habemus Iasonem Ensonis fuisse filium, quam autori nouo; est tamen possibile Iasonem fuisse binomium.
+
+Alcimedontem filium fuisse Crytei, Leontius dicit, asserens a Pherecide recitari ab Alcymedonte moriente Epytropum paruum filium suum Pelye fratri suo derelictum. Quem cum mater Chyroni nutriendum dedisset, grandis a Pelia Colcos missus est.
+
+Epytropus secundum Leontium filius fuit Alcymedontis. Qui, ut refert Pherecides, a matre Chyroni Centauro alendus traditus est, et cum adoleuisset in patriam rediens Pelye patruo paternam petiit hereditatem, a quo Colcos missus est uellus aureum quesiturus.
+
+Pheryta filius fuit Crythei ex Tyro susceptus, ut in Odissea testatur Omerus.
+
+Amythaon, ut in Odissea Omeri legitur, Crythei fuit filius ex Tyro susceptus. Hunc Omerus dicit bellicosissimum fuisse hominem, neque de eo amplius, nisi quod Melampum genuerit et Byam.
+
+Melampus, olim augur ingens, filius fuit Amythaonis, ut in Thebaide testatur Statius, dicens: *Sacra mouere deum. Solers tibi cura futuri, Anphyarae, datur, iustaque Amythaone cretus, Iam senior, sed mente uirens, Pheboque Melampus Associat passus, dubium cui dexter Apollo Oraque Cyrrea satiarit largius unda* etc. De hoc autem Melampo sic scribit Lactantius: *Qui Pritus Abantis filius, Argiuorum rex, inimicam felicitatis sue habuit fecunditatem coniugis*. Tres enim ex ea sustulit filias, et ad tempus nuptiarum usque perduxit, sed incontinens uirginum lingua infelicitatis edidit causas. He enim feruntur solemniter templum Iunonis intrasse et se pretulisse dee, quibus offensa Iuno illas mutauit in uaccas et cupiditatem querendi siluas immisit. Quod eo usque passe sunt, donec a Melampo curate sunt, ut supra ubi de eis legitur. Et sic unam ex eis in coniugem et regni partem lucratus est. Fuit quidem Melampus iste herbarie artis peritissimus, ut ueteres tradidere, et Theodamantem filium superstitem liquit. Placet Eusebio in libro Temporum eum Abantis euo, qui pater Priti fuit claruisse. Quod non multum differt ab eo, quod a Lactantio recitatur.
+
+Theodamas filius fuit Melampi, Statio teste, qui dicit: *Insignem fama sanctoque Melampode cretum, Theodamanta uolunt* etc. Fuit hic Theodamas augur egregius, adeo ut, absorto terre hyatu Amphyarao apud Thebas, Adrastus et reliqui principes, qui secum Thebas obsidebant, eum absorpti loco substituerent.
+
+Byas Amythaonis fuit filius, ut Theodontius dicit. Ex quo Omerus hystoriam refert, qualiter Pyro Nelei filia illi nupta sit. Que quidem supra ubi de Pyro scribitur plene, nec aliud de eo legitur, nisi quod cum coniuge habitauerit apud Pylum Nelei ciuitatem, et quod ex ea susceperit filios duos, Manthyonem et Anthyphatem.
+
+Manthyon, ut in Odissea scribit Omerus, filius fuit Byantis ex Pyro, nec ex eo aliud refert, nisi quod genuerit Clythonem et Polyphidem.
+
+Clython Manthyonis fuit filius, ut in Odissea testatur Omerus, ubi dicit, quod cum esset forma et decore conspicuus, eum ab Aurora raptum, nec ultra usquam comparuisse. Dicit tamen Barlaam hunc ad Orientales partes abiisse, et ibidem de reditu in patriam non curans, quibusdam populis imperasse, et ob id fictum eum ab Aurora raptum.
+
+Polyphides filius fuit Manthyonis, ut Omerus dicit in Odissea, ubi eum egregium fuisse uatem asserit, et Anphyarao in bello Thebano ab hyatu terre absorpso substitutum ab Argiuis, ubi Statius Anphyarao suffectum dicit Theodamantem Melampi filium. Hic Theoclymenem genuit.
+
+Theoclymenes, ut in Odissea placet Omero, filius fuit Polyphidis, et cum moraretur in Argo ciuitate et haberetur augur insignis, ibi hominem interfecit. Ob quam causam cum inde discessisset, et in Pylon ciuitatem uenisset, exinde cum Thelemaco filio Ulixis abiit in Ytachiam.
+
+Antyphates, ut asserit Omerus in Odissea, filius fuit Bye ex Pyro coniuge susceptus. Nec ex eo aliud habetur, nisi quia genuit Oycleum
+
+Oycleus, eodem Omero teste, filius fuit Antyphatis et Anphyaraum uatem genuit. Quem non nulli Lyncei regis Argiuorum ex Ypermestra filium fuisse arbitrantur.
+
+Amphyaraus, quicquid alii dicant, Oyclei fuit filius, ut in Odissea testatur Omerus et Statius in Thebaide, dicens: *Tandem prorumpere ad actus Oyclides* etc. Hic autem inter ceteros augures ueteres clarior habetur. Qui cum Adrastus Argiuus rex bellum aduersus Thebanos initurus esset, montem una cum Melampo uisurus, quid futurum esset Argiuis, si bellum aduersus Thebanos assumerent, ascendit, et cum inter alia uidisset se, si in bellum iret, non rediturum in patriam, latebras petiit, et Euridici coniugi sue, ex qua iam quosdam susceperat filios, tantum tanquam fidissime latebras suas patefecit. Sane cum instarent Argiui principes, ut in Thebanos irent, eumque solum perquirerent, nec inuenire possent, contigit ut Euridices Argie filie Adrasti et coniugis Polinicis uideret monile, quod olim Uulcanus Hermioni priuigne sue et coniugi Cadmi dono dederat, et illud desideraret, et inde cum Argia in compositionem ueniens, monili suscepto, Anphyaraum patefecit, ut in Thebaide plenius describit Statius. Sic igitur Amphyaraus coniugis fraude detectus, cum aliis Argiuorum principibus non rediturus iuit in bellum. In quo, dum die quadam armis et curru insignis prelium intrasset atque acriter in Thebanos pugnaret, repente terre motu facto ingenti, et ea in parte, in qua consistebat, uoragine telluris patefacta absorptus est, maxima superstitum turbatione. Hunc Statius armatum uiuumque in conspectu Ditis descendisse describit, et poetico more multa perorasse dicit, que ad propositum nil afferunt. Fuit tamen ea tempestate tanta ueteribus cecitas, ut quem dei iudicio a terra absorptum cernerent, amicum dei, imo deum etiam existimarent, eique ea in parte, in qua absorptum nouerant, tanquam deo templum construerent, et aras dicarent, et sacra conficerent, et ritu dei illum colerent. Huius autem inuentum in libro Naturalis historie dicit Plinius fuisse ignispicam, quod utrum credam, nescio. Memini enim legisse apud Caldeos Nembroth opus fuisse, qui per multa secula precessit Anphyaraum.
+
+Almeon Anphyarai uatis et Euridicis fuit filius. Huic Anphyaraus in bellum ire coactus nequitiam in se Euridicis aperuit, eique future mortis sue uindictam reliquit. Qui, defuncto patre, memor precepti, tempore sumpto, ut patriam pietatem seruaret in matrem impius factus est; eamque peremit.
+
+Amphylocus, ut in Odissea dicit Omerus, filius fuit Anphyarai ex Euridice susceptus, nec de eo legitur amplius.
+
+Catillus, ut ait Solinus in libro Mirabilium, filius fuit Anphyarai, de quo sic scribit: Catillus enim Anphyarai filius post prodigialem patris apud Thebas interitum, Oyclei aui iussu cum omni fetu uer sacrum missus, tres liberos in Ytalia procreauit, Tyburtum, Coram, et Catillum. Qui, depulsis ex oppido Sycilie ueteribus Sycanis, a nomine Tyburti fratris natu maximi urbem uocauerunt. Hec ille.
+
+Tyburtinus, seu Tyburtus, filius fuit Catylli secundum Solinum, et ab eo, quia natu maior esset, Tybur ciuitas a fratribus denominata est. Plinius autem, ubi De hystoria naturali, dicit Tyburtes multo ante Romam originem habuisse, et apud eos dicit extare tres ylices, Tyburtino eorum conditore uetustiores, apud quas inauguratus traditur. Tradunt autem eum, scilicet Tyburtinum, filium fuisse Anphyarai, qui apud Thebas obiit una etate ante Yliacum bellum.
+
+Catyllus filius fuit Catylli filii Anphyarai, ut Solinus asserit ubi supra. Qui, sicut Cato fecit testimonium, Archas fuit, et classis Euandri prefectus et Tyburis conditor.
+
+Corax, ut Solinus De mirabilibus mundi dicit, filius fuit Catylli, eius scilicet qui filius fuit Anphyarai, et una cum Tyburtino et Catyllo fratribus urbem cepere Syculorum, haud longe a Roma, quam, ut supra dictum est, a Tyburtino fratre maiore Tyburim uocauerunt.
+
+Salmoneus, ut dicit Lactantius, filius fuit Eoli, et apud Elydem regnauit, homo insolens et importabilis. Qui cum non esset regia sublimitati contentus, conatus est se deum esse suis ostendere et, fabricato eneo ponte in sublimi, adeo ut Elydis partem desuper tegeret, super eo currus agitari faciebat, qui, tam suo strepitu, quam pontis erei sonoritate, in tam grandem sonum ueniebat, ut tonitruum uideretur. Quod cum ex improuiso faceret ad instar tonitrui, subditos exterrebat. Preterea ex excelso ignitis facibus in similitudinem fulminum iaculabatur, stantibus satellitibus eius intentis ut fulminatus quilibet, si face iniecta non perisset, gladiis iussu suo occideretur. Et hac fatuitate se Iouem fulminantem arbitrari uolebat. Uerum deus non diu uesaniam hanc passus est, quin imo eum uero fulmine percussum deiecit ad Inferos, ut ait Uirgilius dicens: *Uidi et crudeles dantem ?Salmonea? penas, Dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi* etc. Huic unica tantum filia Tyro superstes fuit.
+
+Tyro, ut in Odissea placet Omero, filia fuit Salmonei regis Elydis, et ex ea iuxta Enypheum fluuium Neptunus, transformatus in speciem eiusdem fluminis, cum illam oppressisset, duos suscepit filios, Neleum et Pelyam, ut supra de eis dictum est. Que postea nupsit Crytheo filio Eoli, et ei peperit, Ensonem, Pheritam et Amythaonem.
+
+Yphyclus, ut ait Leontius, Eoli fuit filius, et cum potens esset, boues Tyro filie Salmonei et matris Nelei, qui Neleo debebantur, surripuit atque detinuit, donec Byantis generi Nelei, aut Melampi auguris fratris sui opere restituerit. Nam hic est, qui cum non posset filios procreare, habuit a Melampo seu a Bia, ut serpentis uenenum potaret, quo potato, confestim Podarcem genuit. Dicit Leontius uenenum serpentis herbam esse, ex qua si gustauerit serpens illico morietur, sterilibus autem confert.
+
+Podarces, ut Leontius asserit, Yphiclei fuit filius, nec de eo aliquid plus habemus.
+
+Sysiphus Eoli fuit filius, ut satis per Ouidium patet dicentem: *Reddit, ubi Eolidem saxum graue Sysiphon urget* etc. Et Oratius in Odis dicit: *Sysiphus Eolides laboris* etc. Ubi aduertendum Sysiphos fuisse duos, et sic Eolos de necessitate fuisse plures, quanquam duos tantum fuisse dicat Lactantius. Sed primo de Sysiphis uideamus. Sysiphus primus contemporaneus fuit Danao Argiuorum regi, seu saltem Lynceo Egysti filio, qui Danao successit in regno. Nam utrumque testatur Eusebius in libro Temporum. Dicit enim eum Ephyram ciuitatem, quam postea Corynthus Horestis filius a se Corinthum appellauit, Danao regnante condidisse, anno scilicet mundi III dcc xx uiiii. Nec multo post dicit secundum alios, eum scilicet Sysiphum, condidisse eam Ephyram, anno decimoquinto regni Lyncei, qui fuit annus mundi III dcc xc iiii, et hic Corynthiorum rex dictus est, id est Ephyre. Nam qui Corynthiorum reges dicti sunt, longe postea inceperunt, scilicet circa annum mundi IIII c, regnante Latinis Enea Siluio et Atheniensibus Melenthone patre Codri, et fuit rex eorum primus Aletius. Et sic iste eius Eoli fuit filius, cuius et Crytheus et Salmoneus et Yphicleus, et alii horum contemporanei. Et huius fuit coniunx Meropes filia Athlantis, de qua Ouidius: *Septima mortali Merope tibi, Sysiphe, nupsit* etc. Et huius fuere filii qui sequuntur, Glaucus et Creon. Fuit et alter Sysiphus, et hic Eoli pariter filius, ed de hoc superiores autoritates testantur potius quam de quo dictum est. Et hic Egeo Athenis regnante fuit. Nam ut, dicit Lactantius, cum inter duo maria, scilicet Yonium et Egeum, montem positum, qui Ithsmos dictus est, Sysiphus crudeli latrocinio occupasset, hac pena mortalium pascebatur, ut homines pregrauans ingenti saxo necaret. Seruius uero dicit, quod dum transeuntes cepisset residens in scopulo ad lauandos sibi pedes aduocabat, intentosque officio calce illos ex prerupto precipitabat in mare. Hunc autem dicit Omerus moram traxisse in Ephyra, ciuitate Argiuorum, que postea Corynthus dicta. Alii insuper dicunt, quod hic secretarius fuerit deorum, et quia secreta mortalibus reuelasset apud Inferos damnatus est hac pena, ut semper saxum ingentis ponderis euoluat, ut ait Ouidius: *Aut petis aut urgis ruiturum, Sysiphe, saxum* etc. Hunc Theseus ut supra, ubi de eo scripsimus, occidit. Qui si filius Eoli fuit, esse non potuit eius Eoli, cuius superior Sysiphus, qui longe fuit antiquior. Nec potuit esse Eoli regnantis apud Lyparam, cum hic iam mortuus esset antequam ille nasceretur. Et sic uidetur tres fuisse Eolos, quos indifferenter poete uentorum deos, seu omnes unum uentorum deum nominant. Huius Sysiphi sunt qui credant Ulixem fuisse filium, ut ubi de eo dictum est. Saxum autem sursum ducere et demum ad inferiora dimittere, dicit Macrobius super Somnium Scipionis intellegi debere eum inefficacibus laboriosisque conatibus uitam terere, quod profecto predonum est.
+
+Glaucus, ut in Yliade ait Omerus, filius fuit Sysiphi regis Ephyre. Nam in persona Glauci, huius Glauci nepotis, aduer sus Dyomedem pugnantis apud Troiam omnem genologiam eiusdem Glauci describit ut sequitur.
+
+Bellorophon, ut in predicta Glauci oratione ad Dyomedem, filius fuit Glauci predicti. Fuit equidem Bellorophon iste iuuenis inclito decore conspicuus, et insignis uirtutis eximie. Hunc regem Ephyre fuisse dicit Omerus, qui a Pryto rege Argiuorum regno priuatus, apud eum, eo iubente, diuertit. Cuius uxor Anthya, seu secundum Lactantium Stenoboes, formositate eius capta, in suam compellauit libidinem, renuentemque, quod ei uim uoluisset inferre, Pryto accusauit. Qui indignatus cum noluisset occidere eum, licteras, in quibus iubebatur occidi, Aryobati socero suo deferendas tradidit illi. Bellorophon autem in Lyciam ueniens, ab Ariobate, ut moreretur, ad occidendam Chymeram missus est. Erat enim Chymera monstrum, ut ubi supra de ea dictum est. Bellorophon autem, equo Pegaso sumpto, euolauit ad illam, atque occidit. Inde cum esset Ariobati aduersus Solimisos bellum, de uirtute Bellorophontis confidens, illum misit in pugnam; qui eque Solimisos expugnauit atque fugauit. Tercio aduersus Amazonas insultantes in eum, arma arripi iussit. Bellorophon autem superatas in terminos redire coegit. Que cum uidisset rex, eius misertus est, et Achymenem filiam suam Anthye sororem, illi, ut dicit Lactantius, dedit in coniugem cum parte regni, ex qua ipse suscepit Ysandrum, Yppologum, et Laodamiam. Stenoboes autem, seu Anthya, cum rescisset eum a patre honoratum se ipsam interemit. Et, ut placet Seruio, ob hoc crimen Pryti filie in insaniam deuenere. Ex eo uero quod hic fictum est, sic sentit Fulgentius. Dicit enim Bellorophontem, quasi bulephorunta , quod nos Latine sapientie consultatorem dicimus, qui libidinem spernit, id est Anthyam; anthyon enim Grece, contrarium Latine dicitur. Que Anthya Pryti coniunx est, qui prytos Panphyla lingua sordidus dicitur. Et cuius uxor libido, nisi sordidi est? Et bona consultatio, id est Bellorophon qualem equum sedet, nisi Pegasum? quasi pegasion, id est fontem eternum. Sapientia enim bone consultationis eternus fons est. Ideo pennatus, quia mundi naturam uniuersam celeri cogitationum theoria collustrat. Preterea Bellorophon Chymeram occidit. Chymera enim quasi chymeron, id est fluctuatio amoris, quam tricipitem dicit Fulgentius, et ideo tricipitem, quia tres amoris sint actus, hoc est, incipere, perficere et finire. Dum enim amor nouiter uenit, ut leo feraliter inuadit, quod capra in medio sit uel fingatur, perfectio libidinis est, ea uidelicet causa, quod hoc animal sit in libidinem ualde pronum. At uero quod postremo draco dicitur, quia post perfectionem uulnus det penitentie uenenumque peccati etc. Sed quicquid dicat Fulgentius, hoc habet hystoria, Chymeram montem esse Lycie in summitate flammas euomentem , demum leones paululum inferius nutrientem inde capreas alentem et postremo in radicibus serpentum abundantem . Que cum illum redderent inabitabilem, et circum adiacentibus noxium, Bellorophon, ut alibi dictum est, his nocuis sublatis, habitabilem fecit. Preterea uidetur placere Plinio in libro Naturalis historie ab hoc primo equo uehi compertum.
+
+Laodomia filia fuit Bellorophontis et Achimenis coniugis eius. Hec autem, cum uirgo formosa esset, Ioui placuit, qui cum ea concubuit, et, ut dicit Omerus, ex eo Sarpedonem peperit, qui postea rex Lycie fuit.
+
+Ysander, ut Omerus scribit in Yliade, filius fuit Bellorophontis et Achymenis. Et cum esset bellum inter Lycios et Solimisos, aduersus Solimisos acriter pugnans occisus est.
+
+Yppolocus, ubi supra dicit Omerus, Bellorophontis fuit filius. Ex quo nil aliud recitat, nisi quod Glaucum genuerit.
+
+Glaucus Yppoloci fuit filius, ut ipsemet in Yliade interroganti Dyomedi dicit. Nam cum iste Troianis uenisset adiutor, et die una aliquamdiu aduersus Dyomedem pugnasset, cum eo tandem in colloquium uenit, et inter alia qualiter a Sysipho per Glaucum et per Bellorophontem et Yppolocum natus sit, recitauit. Ob quam recitationem memor factus Dyomedes ueteris amicitie predecessorum suorum, secum conuenit, ne amplius inuicem pugnam inirent. Et hinc inde datis sumptisque muneribus discesserunt. Iste tamen Glaucus in prelio postea occisus est.
+
+Creon rex fuit Corynthiorum et Sysiphi filius, ut Medee uerbis, in tragedia eiusdem, Seneca poeta demonstrat, dicens: *Non ueniat unquam tam malus miseris dies, Qui prole feda misceat prolem inclitam, Phebi nepotes Sysiphi nepotibus* etc. Credo hic intelligi Creontem hunc Sysiphi latronis fuisse filium, et ob id Medea tanquam ex turpi genere procreatos Sysiphi nepotes hic respuit suis filiis consanguineos futuros.
+
+Creusa, ut satis proximo supra patet, filia fuit Creonthis Corynthiorum regis et desponsata Iasoni. Quam ob rem indignata Medea, cantaminibus suis ignem inestinguibilem scrineolo inclusit, illudque firmatum tanquam iocale aliquod ad eius gratiam filiis promerendam eidem Creuse per filios paruulos misit. Que cum uisura quid muneris mitteretur, scrineolum aperuisset, euolauit ex illo ignis confestim, qui Creusam regiamque Creontis exussit omnem, cum iam Medee filii premoniti discessissent.
+
+Cephalus Eoli fuit filius, ut de eo loquens carmen sonat Ouidii, ubi dicit: *Aspicit Eolidem ignota ex arbore factum* etc. Huic fuit uxor Pocris Erichthei regis filia. Eam tamen dicit Seruius Yphili fuisse filiam. Fuit et hic ab Aurora dilectus, que, ut dicit Seruius, illi dedit canem uocatum Lelepam et hastilia duo, omnia que uellet contingentia, eo quod uenationibus delectaretur. Cui cum eius postularet amplexus, respondit Cephalus, se ius iurandum habere cum coniuge mutue castitatis. Cui Aurora: castimoniam Pocris queso transformatus experiaris. Qui cum se mercatorem finxisset, et munera ingentia promisisset, eam in suum desiderium flexit, et turbatus, se maritum concessus est. Ouidius uero dicit quod, cum Aurora Cephali uteretur amplexu, et hic nil preter Pocrim amaret, ab Aurora indignante dictum: Siste tuas, ingrate, querellas, Pocrin habe, dixit, quodsi mea prouida mens est, Non habuisse uoles etc. Quibus auditis cepit Cephalus de pudicitia coniugis suspicari, et experturus in mercatorem se transtulit, et domum ueniens suam, cum omnia castitati congruentia cerneret, a ceptis desistere uoluit. Tandem perseuerans in proposito, muneribus pactus est eius concubitum. Quo facto se esse Cephalum demonstrauit. Pocris autem criminis conscia, erubescens, in siluas abiit, et adhesit Diane, cepitque una cum ea uenari. Cui Diana canem dedit et iaculum. Porro cum precibus illam ad se reuocasset Cephalus, ab ea canem et iaculum habuit. Ipse autem uenationibus uacans, more solito feruescente sole secedebat in umbras, auram refrigerii causa cantu uocans. Rusticus autem quidam nynpha uocari putans Pocri retulit. Que zelo percita, ut uideret quenam esset, que uocata accederet, inter uirgulta uallis se abscondit, et cum audisset Cephalum blanda uoce Auram uocantem, mouet se paululum, ut uideret, quod uidisse noluisset. Cephalus uiso uirgultorum motu, feram ratus, iniecit iaculum, et inaduertens uulnerauit uxorem. Que in ulnis eius suscepta, orans ne Aura loco sui duceretur uxor a Cephalo, expirauit. Anselmus autem uidetur credere hanc Auram fuisse feminam, et scribit Cephalum ex ea suscepisse Hesperum filium. Quod et Theodontius arbitratur, et sic erit hystoria et non fictio, quod narratur.
+
+Hesperus, alter a superiori, filius fuit Cephali et Aure seu Aurore, ut dicit Anselmus ubi De Ymagine mundi. De quo, nomine excepto, nil aliud reperitur.
+
+Athamas rex filius fuit Eoli, ut satis per Ouidium patet. Ex quo talem Seruius hystoriam refert. Dic enim quod Athamas habuit Neyphilem uxorem, ex qua suscepit Phrysum et Hellem, uerum cum insania Liberi patris concitata in siluas abiisset, Athamas filiis eius Ynoem Cadmi filiam superinduxit nouercam. Que, uti nouercarum mos est, priuignis exitium machinata, cum matronis egit, ut frumenta ferenda corrumperent; quo peracto, fames ualida subsecuta est. Tandem cum ad consulendum Apollinem misisset Athamas, Yno eum, qui missus fuerat, dolose corrupit, egitque, ut referret ab oraculo dictum, Neyphilis filios ad famem auferendam immolandos, quos et ipsa accusauerat, quod frumentum incendissent. Athamas autem inuidiam plebis timens, Phrysum et Hellem publice arbitrio commisit nouerce; clam autem illis salutare concessit remedium, egitque ut Phrixus aureum abduceret arietem. Qui Iunonis nutu monitus, una cum Helle sorore sua illum conscendens mortem euitauit et abiit. Inde superaddit Ouidius lunonem excitasse ab Inferis Furias in Athamantem, que uenientes in aulam, in qua forte tunc erat Athamas, eum colubribus iniectis in tantam deduxerunt insaniam, ut dum uideret Ynoem ad se cum duobus filiis uenientem, leenam illam crederet, et filios suos leene catulos; quam ob rem emisso clamore ingenti in eos irruit, et Learcum ex filiis alterum ex ulnis matris excerptum totis uiribus illideret saxo. Quod Yno uidens territa, cum Melicerte filio altero fugiens, se ex rupe, que Leucotoea dicitur, precipitem dedit in mare. Quid tandem de Athamante factum sit, nullum extat uestigium. Iunonem, regnorum et diuitiarum deam, Thebanis infestam sepissime poete dicunt propter crebram regum apud eos mutationem; ex qua profecto populis mala consequuntur plurima. Uerum quod ad Athamantem spectat, dicit Barlaam Ynonis odium in priuignos egisse, ut opere cuiusdam arietis nutritoris Phrisii, Phrysius ipse cum sorore Helle cum omni ornatu regio et thesauro aufugerent, quod Yno dolens non tantum Athamantem infestabat iurgiis, quod regnum spoliasset diuitiis et splendore regio, sed omnes regni proceres in eum tanquam in regni desolatorem incenderat, quibus impulsus Athamas et in Ynoem accensus, non in eam solum, sed in filios, quos ex ea susceperat, die quadam, more furentis irrupit, et secutum exinde est, quod supra dictum est.
+
+Phrysus et Helles filii fuere Athamantis regis et Neyphilis, in quos dum Yno nouerca machinaretur mortem, ipsique, ut dicit Lactantius, per insulam ferrentur incerti, eis a matre aries aurei uelleris apparatus est. Seruius autem, supra, dixit a patre, eaque iubente illum conscenderunt ambo Colcos usque petituri salutem. Quos cum per mare deferret aries, contigit, ut Helles perterrita caderet in pontum, et confestim a uertigine raperetur aquarum; ex quo secutum est, ut eternum illi ponto cognomen imponeret. Nam ab ea demersa de cetero semper Hellespontus illa maris particula, in qua periit, appellata est. Phrysus autem incolumis deuenit ad Oetham Colcorum regem, et cum ab eo comiter fuisset susceptus, iuxta matris imperium arietem sacrauit Superis. Alii Marti tantum consecratum uolunt. Et, ut scribit Pomponius Mela, iuxta Phasis fluminis hostia oppidum a Themistagora Milesio conditum est, et Phasim denominatum, penes quod Phrysi templum, et lucus fuit nobilis aurei uelleris ariete. Phryso tandem Oetha filiam dedit in coniugem, puto ego Calciopem. Uerum cum, oraculo dicente, audisset, ut sibi caueret ab Eoli prole, sciretque Phrysum Eoli nepotem, esto illi filiam in coniugem dedisset, et iam Phrysus ex ea filios suscepisset, sibi magis timens, quam genero parceret, ad euitandum periculum illi prenuntiatum, Phrisum interficit incautum. Quod autem hic fabulosum uidetur et, si supra secundum opinionem Barlae expositum sit, libet aliorum sensum apponere. Sunt ergo qui dicant Phryso et Helli nauem ad fugam fuisse paratam, cui aries aureus esset insigne. Eusebius autem dicit a Palefato affirmari arietem uocatum fuisse Nutritorem, per quem a nouercalibus insidiis liberati sunt. Sed quid ergo diis seu Marti consecratum fuit a Phryso, si nauis tantum aut nutritor aries fuit? Ego autem quod dicit Barlaam, aut uerum aut ueritati proximum reor. Et quod a matre illi sit aries apparatus, sic potest intelligi. Diximus enim supra eam non mortuam, sed in siluas aufugisse, que uiuens potuit tanquam conscia filio reuelasse thesauri locum, et sic arietem aureum preparasse. Marti autem ideo consecratus est aries, ut intelligamus reges congregare thesauros et seruare, ut eis opitulantibus uolentes bellum possint inferre, aut a se instante oportunitate repellere. Scribit insuper Eusebius hoc, secundum quosdam, fuisse regnante Athenis Erichtheo, Argis uero Abante anno mundi III dccc xx; secundum autem alios, regnante Argis Pryto, anno uero mundi III dccc xl iii
+
+Cythoros filius fuit Phrysi, ut in Cosmographya testatur Pomponius Mela. Dicit enim circa Parthemium amnem inter alias esse Cythosorum ciuitatem, a Cythoro Phrysi filio positam. Hic cum aliis Phrysi filiis, ut dicit Lactantius, Phryso occiso, intrauit mare, ut ad Athamantem auum aufugeret, sed naufragio uexatus, ab Ensone Iasonis patre una cum fratribus susceptus est, nomina tamen fratruum non uidimus.
+
+Learcus et Melicertes filii fuerunt Athamantis ex Ynone Cadmi filia, ut supra dictum est. Hi, ut premonstrauimus, paruuli periere; nam Eearcus saxo illisus a patre obiit; Melicertes autem, cum se una cum eo Yno mater dedisset in undas, absorptus est. Aiunt tamen Uenerem, misertam eorum, orasse Neptunum, ut numero deorum maris illos iungeret, quod factum est. Et ob id Yno Leucotoe uocata est a rupe, ex qua se deiecit in mare, Latine tamen Amatuta dicitur. Melicertes uero Palemon dictus est, qui Latine sonat Portunnus, et ueneratione precipua templis et sacris ritu deorum culti fuere iamdudum. Seruius autem dicit Melicertem a Boetia nauigio Ithsmos adisse, eumque demum ab Ethyope rege susceptum et Ithsmia sacra, que in honorem Neptuni celebrabantur, facta Melicerthia. Et hinc est quod a Neptuno numero marinorum deorum ascripti sunt. Theodontius addit causam dicens, quod cum Yno forma ualeret et etate, et Melicertes speciosissimus esset puer, et fugientes nauigio deuenissent ad Sysiphum, qui et Ethyops a non nullis uocatus est, ipsum Ethyopem in libidinem pronum eorum abusum fuisse concubitu, et in premium eius eos maris fecisse deos, et sic apparet Uenerem pro eis interpellasse. Et alibi dicit idem Theodontius Ethyopem illos profugos portui prefecisse, eisque in cotidianos sumptus prouentus omnes ex portu dedisse, et hinc illis nomina immutata.
+
+Poteram, si placuisset, tam amplissimi tercii Iouis proli duos illustres addere uiros, Alexandrum scilicet Macedonem Asie domitorem, et Publium Cornelium Scipionem, cui concessum est et Hyspanias ab Affris occupatas recuperare, et ipsos Affros Romanis subigere. Uerum quoniam iam horum euo in dissuetudinem abisse uidetur stultitia uetus illa, qua gloriabantur insignes fictionibus generi deorum ascribi, et illa aduenerant secula, in quibus per uirtutem claritas quereretur, hac extulisse illos fictione potius quam splendor, uideretur ridiculum, omittendos censui. Preterea quod ambitione queritur atque fraude, aut taciturnitate respuitur, non satis iuste conceditur. Passus enim primo Alexander est fabulari Iouem anguis in specie cum Olympiade matre mixtum, et se genitum ex concubitu illo. Inde iam non contentus titulorum multiplicium, quos fortuna audacie sue fauens splendori addiderat suo, quod satis uulgi fabula non uidebatur quesitum, fraude Iouem in patrem sibi querere conatus est, sacerdotibus ad hoc Amonis Lybici subornatis. O insipidum incliti iuuenis desiderium! malle potius se ex adulterio quam ex connubio genitum, malle matrem habere incestuosam potius quam pudicam, malle draconis se filium credi, quam Phylippi clarissimi regis, et potius spurium quam legitimum arbitrari. O mortalium mentium, non solum inanis, sed detestanda gloria; is qui continue in oculis amicorum patiebatur mortalia, per mendaciorum fascinationes ab eisdem se immortalem existimari cupiebat insipide. Sed quid tandem ? Hanc ob causam reicitur merito, ne fraude gaudeat, qui uirtute poterat laudari. Scipio autem, etsi murmure uulgi diceretur a Ioue in specie serpentis in cubiculo matris uersato genitus, et ob id, et quoniam noctu eunti in Capitolium nunquam latrarent canes occurrentes, et eius etiam operantibus meritis uideretur augeri fabule fides, et si non negauerit, cum sapientissimus esset, confiteri nunquam uoluit. Quam ob rem cum friuolo honori tacite renuntiasse uideatur, non est meum illum eidem expresse concedere. Et sic cum nusquam alios Iouis compererim filios uel nepotes, et sibi fecerit prosapia finem, ego eque libello conficiam.
+
+Orci domos opacas et celo remotissimas, animarum sontium sedes, esto titubanti gradu, diuina tamen luce preuia perambulauimus, et maris amplissimi non solum scabrosa litora, quin imo et insulas, uario sub sole iacentes, indefessa nauigatione per circumitum quesiuimus omnes, ac insuper eius profundissimos gurgites adeo perspicaci quadam indagatione sulcauimus, ut Neptunni ceruleas edes atque Prothei senis, et nynpharum choros et thalamos, ac etiam eiusdem pelagi beluas et agmina piscium, et fluminum uiderimus capita. Post hec et urbes pleclaras, et umbrosa nemora, siluas inuias, celsos montes et lubricas ualles, atque abscondita rupibus antra, nec non et equora tractu longissima, ac solitudines ipso horrendas nomine peragrauimus. Et quasi sumptis Dedali pennis, audaci quodam uolatu in celum usque meditatione delati, Iouis aureum thronum, Solis auream domum, deorum atria, templa ingentia gemmis et auro conspicua, et consistorum Superum mira luce splendidum atque uenerabile, et siderum claritates perpetuas et eorum flexus atque reflexus et admirabili compositos ordine motus prospeximus; et undique, o clementissime rex, iuxta promissum ueteris naufragii, prout concessum est, desuper fragmenta collegimus, et in unum corpus, qualecunque sit, pro uiribus ingenii nostri redegimus; adeo ut a Demogorgone, quem primum deorum omnium errantes prisci dixere, initio sumpto, per eiusdem successiones ordinate ad extremum usque Iouis tercii filium Eolum, eiusque Eoli Athamantem, et Athamantis Learcum et Melicertem filios deduximus, omni diligentia adhibita, ut tuum desiderium impleretur. At inde, ne in aliquo tuis uotis uideretur omissum, aut quos comperimus ex antiquis, aut quos mea sententia approbaui fictionibus cunctis sensus apposuimus, ut ipse, prestante deo, uisurus es. Quibus sic peractis, quasi in quesitam a principio stationem seu sinum uenerimus, suadebat quietis desiderium, ut in litus ex nauigio prosilirem, et, sacro gratiarum deo exibitori rite peracto, laborum uictrici cimbe lauros apponere, et inde in exoptatum ocium ire. Attamen consilium longe probabilius menti desuper infudit deus. Monemur enim autoritate prudentum, ut ex preteritis, quid futurum sit, coniectura prenoscamus. Agitare quippe procellis infestis non nunquam in perniciem usque, nisi premunita sint, permaxima etiam consueuere nauigia: quid ergo nauicule futurum arbitrandum est, si medio in salo soluta et absque gubernatore linquatur ? Non ergo paruus adhuc superest labor, proresiis quippe alliganda est continenti et ancoris fundanda ualidis, ac etiam, quibus possumus, tegenda tutamentis est, ne ab ignitis strepentis etheris fulminibus exuratur, seu ab imbribus mixtis grandine diluatur, aut a stridulo Aquilone, turbido Austro, furenti Euro, Lybico aliisque nullo perflantibus ordine scopulis aut litori illidatur, uel forsan ab undis fluctuantibus absorbatur et pereat, quam sudore plurimo per Euripos et sonantia saxa, per maris estus et mille pericula incolumem itineris in finem usque deduximus. Que quidem tunc peregisse reor, dum obiecta iam dudum aut obicienda in poesim et poemata ab hostibus poetici nominis rationibus ueris retudero. Noui equidem et memini, quot et que ignari iam dixerint, non habentes in contrarium responsorem; et hinc, dum hoc perlegent opus, inuidia infestante, quid in poetas et quid in me dicturi sunt, satis percipio. Labori igitur huic extremo, qui duobus uoluminibus terminabitur, auxilium desuper fundat ipse pater optimus, qui rerum omnium alpha et o, principium est et finis.
+
+Ueniet, opitulante Christo Ihesu, quoniam sic michi propositum est, o rex illustris, opus hoc, antequam alibi gradum flectat, in sacras celsitudinis tue manus, ut, cuius iussu factum est, se primo illius exponat iudicio et eidem pro uiribus prestet obsequium. Quod postquam benigne susceptum conspexeris omne, et sublimi ingenio tuo partes eius quascunque discusseris, existimo miraberis, quod in tam protensum uolumen postulatum tue claritatis euaserit, quantumcunque ob librorum penuriam multis in locis non satis integrum putem. Et forsan legens latentes nuper sub rudi cortice sensus nunc productos in lucem, non aliter, quam si ex igneo globo recentes scaturire latices uideas, mirabundus aspicies, teque ipsum modesta quadam delectatione laudabis, quod iam dudum de poetis uera arbitratus sis, eos scilicet non fabulosos simpliciter fuisse homines, ut inuidi quidam uolunt, sed eruditissimos quidem atque diuino quodam animo et artificio preditos. Uerum, collectis omnibus, qualis de opere toto tua existimatio futura sit, non satis certum habeo; hoc tamen mecum cogito te de corpore et membris, sola agente iustitia, sanam et integram laturum sententiam, ac etiam opinor, quia minus apta regia caritate tua redargues, et commendabis, que laudanda comperies. Magnum quippe, imo maximum hoc michi erit, et iam spe ipsa letor et gaudeo! Ceterum, cum iam uisum illud in amicorum manus uisendum tradideris, et tua licentia prodibit in medium, reor, non equa sic ab omnibus ponderabitur lance; nec nouum hoc erit sub sole, trahit sua quemque uoluptas. Preterea liuor edax, letalis uiuentium pestis, adeo occupauit a primeuo hominum pectora, ut rarissima, eo exurente, equa in quem mauis prestentur iudicia. Quam ob causam in eum surgent rabido latratu plurimi, et quas comperient partes minus acri soliditate firmatas, morsu impio auferent et discerpent. Aduersus quos, quorum ex ueteri more iam uerba et obiectiones ariolor, ut iam dixi, ne longus labor resoluatur facile et, ignitis agentibus spiculis, euolet in cinerem et fauillam, oportunis responsionibus occurram necesse est. Oro tamen, ut et ipse, o rex optime, cui laboraui diu, una mecum generosum pectus opponas, securus, si feceris, hostes laboris nostri tanquam fumus in auras euanescent.
+
+Concurrent, ut fit, ad spectaculum noui operis non solum uulgus ineptum, sed et eruditi conuenient homines; et postquam undique prospectauerint, non dubitem, quin aliqui uiri Sint probitate uenerabiles et integre mentis atque scientie, qui, tua sequentes uestigia, commendanda laudabunt, et affectione quadam sacra minus probanda redarguent. Quibus ego benedicere, gratias agere, obsequium prestare, et eorum tenebor conlaudare iustitiam. Sed longe numerosior multitudo, corona in circumitu facta, in rimas minus bene compacti operis et quascunque mendas, si que erunt, impinget oculos, auidior uidisse, quid mordeat quam inuenisse, quid probet. Aduersus hos michi superest bellum, michi arma sumenda sunt, et melioribus rationibus ut conculcem, necesse est. Sane non in totum simul agmen, nam circumuentus forsan opprimerer facile, sed distinctis aciebus, ut assuescant certamini manus et paulatim conterantur hostes, in debilius primo corripienda sunt iacula. Sunt hi, ut reliquum sinamus uulgus, homines quidam insani, quibus tanta loquacitas est et detestabilis arrogantia, ut aduersus omnia quorumcunque probatissimorum hominum presummant clamoribus ferre sententiam, eos flocci facere, uilipendere et, si queant, turpi damnare sermone. Qui postquam boatu sonoro, quasi maximum suum predicent decus, se ydiotas confessi sunt, ueluti nil amplius in suam ignauiam inici possint, summum bonum comesationibus, libidinibus, et inerti ocio uacare existimantes in ganeis atque lupanaribus spumantia uino pre se tenentes pocula et externa eructantes crapula, eruditorum hominum uigilias, meditationes et studia, honestosque labores et modestiam spurcido ore damnare et suis obscenitatibus fedare conantur; ex quo fiet, ut, hoc uiso opere, ridentes dicant: *O insipidus homo, quantum dulcissime quietis, quantum temporis optimi perdidit, quantum friuoli laboris impendit, quot membranas amisit et incassum uersiculos exarauit! Nonne satius fuerat amasse, potasse, dormisse, et tam grande tempus uoluptatibus triuisse, quam has scripsisse nugas? Profecto, qui se prudentes haberi uolunt, stultissimum genus hominum est, nam, perdito lucubrationibus tempore, antequam diem unam letam sentiant, damnando probanda, in mortem concidunt equam cunctis. O sanum, o uenerabile iudicium ex lenonum bachanalibus, ex senatu gnatonicorum, ex ganeis mandurcorum atque bibionum, ex meretricantium emissum fornicibus!* Sed quid multa? Horum ego uituperationes illustrium uirorum splendidas laudes arbitror, cum turpitudinis participem a turpibus laudatum existimem. Uadant igitur tales et cauponibus, lanistis, cetariis atque meretriculis gannientes applaudant, et somno uinoque marcentes, suas illis laudes ingerant et sapientes uiros, eorumque labores in sua luce permittant, cum nil ignaro indecentius homine, nil indocto fastidiosius, ante quidem diem miserum atque caducum mortalitatis sue corpus, infelicis anime fecere sepulcrum. Hi quippe tam fetida olent infamia, ut rudientes asinos, grunnientes sues, mugientesque boues, sapientes possint cum patientia audire, eos audire non possunt. Eant iterum tales, et uentri deseruiant, et, nedum alios reprehendere, sed apparere, si quando sobrii sunt, in conuentu hominum erubescant!
+
+Prospectabit et hoc opus species hominum altera, moribus forte minus redarguenda priore, sed prudentia profecto non maior. Et hi sunt, qui, ante uisum scolarum limen, se, quia quandoque phylosophorum quorundam audiuere nomina, putant esse phylosophos, seu si non putent, ut ab aliis credatur, exoptant, et quadam ficta grauitate uerborum et morum ponderositate, uisis aliquando non nullis libellis uulgarium, non nisi de apicibus rerum uerba faciunt; et, ut existimentur, quod cupiunt, apud eruditissimos uiros uersantur, mouentes persepe de sublimibus dubia, ut puta, qualiter tribus personis una tantum sit deitas, uel nunquid possit deus sibi similem facere, aut cur non ante per mille milia seculorum creauerit deus orbem, quam fecerit, et huiusmodi. Et dum responsa prudentum percipiunt, factis ratiunculis quibusdam friuolis in contrarium et auditis doctorum replicationibus atque conclusionibus, quasi non satis illis satisfactum sit, quatientes, si uideantur, paululum caput, et torquentes cum cachinno faciem, et circumstantes etiam intuentes, non aliter quam si indulgeant reuerentie respondentis, pretereunt. Et tandem, quod ex ore probatissimorum hominum intellectus eorum tenuis et remissus excepit, seruauitque memoria, apud muliercularum textrinas, seu potius, si prestetur, in triuiis, ignaro ascultante popello, uti ipsum deum consuluerint, post longum suspirium blaterantes emittunt, uolentes ex hoc percipi, quod non absque labore plurimo, quod dixerint, ingenio et speculatione sua ex penetralibus diuine mentis euulsum sit. Et ut omnino insipidis sapientes appareant, ampliatis sermonibus, non tamen eodem uerborum contextu, quin imo nunc huc nunc illuc per uarias materias saltitantes, nec de aliqua concludentes, sed se auditoresque implicantes suos, ceu plenissime liberales artes nouerint, quarum persepe nomina non nouerunt, Priscianum, Aristotilem, Ciceronem, Aristarcum, Euclidem, atque Ptholomeum, aliosque circa has insignes uiros stomacosa quadam dicacitate neglexisse demonstrant, se tractos aientes ad sublimiora theologie dulcedine. Sic et de moribus hominum et gestis heroum, ac de sacris legibus et institutis legumque latoribus. Et, si quando contingat poesis aut poetarum intrare colloquium, tanto cum fastidio illos et poemata, uti integre uiderint omnia et despicienda cognouerint, damnant, uituperant, flocci faciunt, et a se eicere ostendunt, ut uix tolerare possint etiam imprudentes; et balbutientes aiunt Musas, Helyconam, Castalium fontem, et Phebi nemus, et huiusmodi delirantium hominum nugas esse et puerorum ad grammaticam esse preludia. Ex quibus fatuitatibus satis iam scio, quid, monstrum istud spectantes, in me, quid in opus meum, quid in poetas dicturi sint. Uerum reor horum uecordie compatiendum potius quam rationibus obsistendum, nam, cum se ipsos non intelligant, longe minus alios intellecturi sunt; ignari sunt, et luce ueritatis carentes, sensualitate duce se trahi permittunt. Quibus caritate mea, non eorum merito dixisse uelim, ut, alienis omissis officiis, exerceant sua, et si hac glorie cupiditate agitantur, ut sapientes existimentur, scolas intrent, audiant preceptores, libros euoluant, uigilent atque discant, et palestras disputantium solertes uisitent, memores, ne festini in doctoratum euolent, pictagorici instituti, quo cauebatur, ne quis scolas eius intrans locuturus de phylosophicis os aperiret, antequam per quinquennium audisset. Quod cum laudabiliter fecerint, et in bene meritum titulum uenerint, si libet, in medium prodeant, predicent, disputent, redarguant et castigent, atque acri spiritu suis redargutoribus instent; aliter autem fecisse, non ostentatio sapientie, sed dementie est.
+
+Sunt et insuper homines quidam toga, aureis bullis et ornatu fere regio insignes, nec minus incessu et morum grauitate atque oris facundia spectabiles, magnis postergati clientum cateruis, et ingenti autoritate conspicui. Hi quidem sunt clarissimi legum preceptores et tribunalium presides, a quibus si rite exerceantur iura, frenantur hominum illecebres mores, extollitur innocentia, et, quod suum est, unicuique poscenti conceditur, quibus reipublice neruus non solum suis in uiribus seruatur, sed perenni iustitia augetur in melius; uenerabilis ergo et precipuo honore dignissimi sunt! Sane quantumcunque aliorum purgent sua prudentia notas, una tamen labe fere polluti sunt omnes; auri cupiditate laborant, nec aliquid seu aliquem laude dignum putant, ni fulgeat auro. Hos ego uenturos existimo cum reliquis, ut prospectent, nunquid aliquid criminis operi nostro possint suis inferre legibus; nec me fallit, si morem sequentur ueterem, quid obiecturi sint. Consueuere quidem, relictis rostris et pretoria exeuntes, et potissime, dum curis paululum soluti in conuentum amicorum ueniunt, si contingant inter loquendum fieri mentio poetarum, illos extollere laudibus, quoniam eruditissimi atque eloquentissimi fuere uiri; tandem post multa absconditum sub melle uenenum, non letale tamen, emittunt dicuntque eos parum fuisse prudentes, in quantum, tempus omne terentes, facultatem secuti sunt, ex qua post longos labores nulle consequuntur opes, super addentes ob hoc pauperrimos homines fuisse poetas, nullo splendore spectabiles, nullis opibus, nullo famulatu insignes, uolentes ex his intellegi, quia non diuites fuere, nullius pretii eorum extimanda facultas sit. Que quidem uerba una cum abscondita conclusione facile audientium animos intrant , cum omnes in auaritiam proni simus, et stulta credulitate arbitremur summum bonum possidere diuitias. Hac ergo impulsi peste, autumo, si laborem inspexerint nostrum, eos post multa dicturos opus scilicet pulchrum, sed superuacaneum, et inutilem sudorem meum, eo quod minime tendat, quo ceterorum mortalium labores intendunt; et sic non solum aduersum me apparebit eos dixisse sententiam, sed ex consequentia quadam tanquam summum et detestabile malum una cum opere poetas cum paupertate damnasse uidebuntur. Pia quippe, et humanitati conformis atque opinioni uulgari, hec uidetur obiectio, et gratiarum actione dignissima, dummodo ex fonte caritatis exundaret in medium; uerum, quoniam ex offuscato appetitus inepti iudicio sumit originem, ridenda est atque abicienda, et eorum prurigini compatiendum. Et quoniam dignitati talium insuper deferendum est, ne se postergatos existiment, obiectionem eorum uerbis amplioribus in suos ortus uertendam puto. Confitebor igitur sponte, quod dictum est, poesim nullas afferre substantias, et poetas pauperes fuisse, si pauperes dici debent, qui ultro spreuere diuitias; stolidos autem fuisse non confitebor, eo quod poesis studium secuti sint, cum prudentissimos arbitrarer, si uerum deum catholice cognouissent. Nunc reassumendo, ne confessione mea tam ultronea uidear absolute obiectoribus tanquam uictoribus aream liquisse certaminis, et obiectionem primam deducamus in medium. Dicunt igitur splendidi legum interpretes poesim nullas afferre diuitias, uolentes ob id, ut satis percipi potest, eam ab imitandis excludere, quasi nullius inter scientias reliquas sit momenti. Equidem, ut iterato dixerim, certum est poesim nullas afferre diuitias; non tamen assentio, ut isti uolunt, hoc sua ignobilitate contingere, uerum quia speculatiuarum disciplinarum non sit officium tale aut intentum, sed mechanicorum artificum seu feneratorum, quorum in hunc finem omnis tendit intentio, qui, ut cito ueniat, nil gratis penitus operantur. Sic, et causidici, qui hinc ex delictis hominum, inde ex legum peritia sibi officinas construunt, in quibus uenalis lingue malleo numismata cudunt, et aurum ex miserorum lacrimis uerbositate conficiunt, quod poesis, generose memor originis, omnino abhorret et renuit. Ex quo si damnanda aut parui pendenda est, nullius una secum pretii erit phylosophia, rerum magistra, et cuius opere entium causas discimus; nullius eque theologia, cuius demonstrationibus rite deum cognoscimus, quibus nullum unquam querendi thesauros fuisse studium audiui. Si nesciunt isti, poesis maioribus uacat, nam, cum celos inhabitet diuinis inmixta consiliis, paucorum hominum mentes ex alto in desiderium eterni nominis mouet, et sua pulchritudine in sublimes cogitationes impellit, tractisque inuentiones peregrinas ostendit, atque ex ingeniis egregiis sermones exquisitos emittit. Et, siquando, placidis uocata precibus et sublimi sede descendit in terras, sacris comitata Musis, non celsa regum palatia, non molles deliciosorum domos exquirit habitatura, uerum antra atque prerupta montium, umbras nemorum, fontes argenteos, secessusque studentium, quantumcunque pauperrimos et luce peritura uacuos, intrat et incolit; quod alibi forsan plenius ostendetur, exigente materia. Et sic, cum etherea sit atque perennis, nullum sibi cum perituris commertium est, splendoresque manu factos, tanquam futiles et inanes, parui facit et renuit, ac suis contenta bonis non curat aggregare diuitias. Post hec ex iam dicta positione subnectunt, minus prudentes fuisse poetas, qui tale secuti sunt dogma, ex quo nulle sequacibus consequantur opes. Quibus ut responsum sit, reor plurimum prudentis opus circa eligenda consistere, et ideo hos conuenire uelim, quis in eligendo prudentior merito habendus sit, iuridicus an poeta. Edepol prudentius actum puto elegisse trahentem ad sublimia mentem, quam ad terrestria deprimentem, stabilem quam casuram, que longeuum bonum prestat, quam que breuissimum exibet. Elegere poete scientiam, inter sydera, inter deorum sedes ornatusque celestes suos continua meditatione trahentem; nunquid hoc uerum sit, testimonium reddant ipsa uatum poemata, impulsu trahentis eleganti stilo poetarum descripta calamo. Causidici uero, legum facultatem secuti, sola scriptorum ualent memoria non ex ingenio, sed ex literis legum latorum iura reddentes; nec putandum est, ut satis uideri potest, eos insistere circa excelsa aut semota nature, ut puta, nunquid recta aut transuersa uia sol ab Yndis petat Hispanos, qui imo, nunquid hereditario iure seu enphiteotico potius uel precario Titus uel Sempronius occupet agellum, nunquid certum debitum aut usurarium dicendum sit, nunquid ardens femina solui posset a frigido uiro. Magna sunt et egregia hec et ex gremio nature sublata! Preterea poesis, quam pauperes preelegere poete, stabilis est et fixa scientia, eternis fundata atque solidata principiis, ubique et omni tempore eadem, nec ullis unquam concussa motibus. Leges autem non sic; non equo iure uiuit cum Ethyope Sauromata, non eadem legum autoritas bello laborantibus atque leta pace quietis. Nec non augent, sepe minuuntque plurimum potestatis instituta municipalia legibus constitutionesque regnorum; facit illas indictum iustitium mutas. Senescunt etiam et moriuntur aliquando, nam non nulle iam dudum in pretio fuere permaximo, que euo nostro aut neglecte sunt, aut omnino abolite; et sic non idem semper sunt, ut comperta poesis. Ex quibus, ne plura dicam, satis patet facultatem legum non scientiam esse dicendam; et quantum presit scientia facultati, prudentes nouerunt tam ueteres, quam moderni. Insuper longeuum bonum prestat imitatoribus poesis, si bonum dicendum est, quod omnes optare uidemur, uitam scilicet fama saltem, si non detur aliter, in longum euum deducere; nam, ut liquido constat, fere inmortalia sunt cum nomine componentis carmina poetarum. Iuriste uero, etsi paululum splendeant uestibus, sepissime moritur cum corpore nomen. Breue est ualuisse per seculum, si secula numerentur Homeri! Et, ut in optatum ueniam, nulli uidebitur dubium erudito prudenter elegisse poetas, ubi minus iurisperiti in electione fuere prudentes, insipientes effecti, dum, quod suum est uitium, conantur in inmeritos retorquere. Pauperrimos fuisse poetas, ex eodem, quo supra, fonte aurientes, pleno effundunt ore, et potissime, cum ipsi ditissimi sint legiste, quasi infamis sit et detestabilis paupertas. Manifestissimum equidem est iurisperitos ex alienis lacrimis, ex alienis erumnis, ex alienis periculis et persepe miseriis, ut iam dictum est, auri multum conflasse, et inde palliatos, fimbriatos, uaria tectos pelle, aureis coruscos clauis, longa post tergum clientum comitante caterua, cum sic mortalium uelit dementia, incedentes. Sic poetas non ignauia sua, sed innocentia et quia uolunt, pauperes fuisse negari non potest, sed, quod isti minime uolunt, spectabiles insigni atque perenni claritate fuere; quod exemplis ostendisse non erit difficile. Certum habemus Homerum adeo inopem extitisse, ut non esset illi, luminibus capto, unde sumptus puero duci posset impendere. Sed expecta paxillum et uidebis, nunquid hec fuerit ornata paupertas. Superato Dario, potentissimo atque ditissimo Persarum rege, ab Alexandro Macedone, eius in medium uenere iocalia, inter que capsula aurea comperta est, artificio et ornatu pretiosissima Hec tam regis quam procerum consensu unanimi non Alexandri iocalibus, sed Homeri uoluminibus seruata est. Quis unquam tam splendidus faleratis iuristis honor impensus est? Sarsinate Plauto bonorum fortune pauperior nemo fuit. Egestate quippe, ut honeste uentrem pascere, ad molas manuarias pretio fatigabatur die; noctes in componendis comediis ducebat insomnes, quarum numerositas et artificium egit, ut laurea, uictorum atque triunphantium imperatorum insigne precipuum, non parui penderet eius, quantumcunque pauperis, ambire comas. Cuius odor et uiriditas in eius nominis decus perseuerat usque in hodiernum, ubi legum interpetrum birreta, auro non prohibente, mures et tinee consumpsere. Emnio insuper, Brundusino homini, clarissimo tamen uati, adeo tenues fuere substantie, ut in Auentino unius tantum ancillule contentaretur obsequio; cuius seruitorum penuria honorum habundantia restaurata est. Ex quibus, cum de se famosissimus homo sit, unum tantum apposuisse michi sufficiet. Huius enim, cum diem clausisset, corpus Scipiones, quorum fuerat amicitia usus, suo sepelire sepulcro uoluere, non abspernantes Brundusini hominis cineres Corneliorum misceri cineribus. Preterea quis Maronem Uirgilium pauperem et lutifiguli filium non audiuit? Fuit ille non amplius in bonis quam patrius agellus unus apud uicum Anden, cui dicunt Piectola hodierni, haud longe Mantuam, non absque litigio possessus. Cuius agentibus studiorum meritis, Octauiani Cesaris, orbi toto presidentis, amicitia usus est; a quo, cum iussisset moriens Eneidam igne cremari, ut seruaretur poema egregium, omnis legum autoritas pedibus calcata est, et eleganti carmine iussum seruari colique. Quis, precor, legistarum, quantumcunque splendentium yndicis lapillis et auro, honor tam magnificus a tam glorioso principe impensus est? Ueniebant insuper plurimi leta paupertate et honoribus equis conspicui, sed exemplis finis imponendus est, cum tam his quam premonstratis rationibus satis ostendisse arbitrer poetas prudentes et, quantumcunque pauperes, splendidos etiam fuisse, eosque perenni uiuere fama, ubi causidicorum opes et nomina tanquam fumus in auras abiere, nec non eisdem rationibus demonstrasse opus hoc, si ualent poemata, minime superuacaneum esse, nec sudores meos friuolos componendo. Nunc autem post hec libet paululum exire limen, si forte queam obloquentium in paupertatem frenare impetum. Est igitur paupertas, quam multi fugiunt tanquam importabile malum, ut uulgo placet, caducorum bonorum paucitas, esto ego existimem eam animi egritudinem fore, qua etiam habundantes persepe laborant. Prima quippe, si desiderio careat augendi, placida atque optabilis est, et eius infinita sunt comoda; secunda uero pacis et quietis hostis est, misere crucians mentes, quibus inhabitat. Prima poetarum fuit, quos isti pauperes uolunt, eis quippe, dum modo esset, quod uite sufficeret, satis erat. Hac enim duce libertatem uolentes consequimur, animi tranquillitatem et cum his laudabile ocium, quibus mediis uiuentes in terris gustamus celestia. Hec in solido sita est, nec fortune, mundana uersantis, minas aut iacula timet: fulminet ether desuper, concutiat uentorum impetuosa rabies orbem, inundent campos himbres assidui diluant flumina, sonet classicum, tumultuosa oriantur bella, discurrant predones undique; hec, ruinas ridens et incendia, dulci securitate letatur! Hec oraculo Apollonis in persona Aglai Sofidii, parui possessoris agelli, thesauris Gigis regis prelata est. Hac delectati, poete ornare uirtutibus animum, meditationibus uacare celestium, altisonis carminibus poemata texere, et nomen sibi perpetuum querere potuere. Hac delectatus, Dyogenes, sui eui splendidissimus Cynicorum princeps, diuitias, quarum habundantissimus erat, omnes potuit largiri uolentibus atque largitus est, doliumque, quasi uersatilem domum, quam palatia habitare maluit et lactucas siluestres, suis lotas manibus, manducare, quam Dyonisio adulari, ut tuccetis uteretur regiis; hec uoluntaria rerum abiectio et claritas studiorum ad se uisendum euocasse potuere superbum iuuenem atque iam animo orbis tenentem imperium, Alexandrum Macedonem, eius amicitiam exquirentem et frustra munera ingentia offerentem. Hac delectatus, Xenocrates ortulo contentus modico, eiusdem iuuenis animum mouisse potuit in desiderium beneuolentie sue, quam insigni legatione atque donis regiis postulauit. Hac delectatus, Democritus patrios agros et innumerabiles opes rei publice Atheniensium ultro concessit, satius ducens cum paupertate studiorum libertati letari, quam opum seruili cura uexari. Hac delectatus, Anaxagoras, dulcedine tractus phylosophie, potuit ingentia predia neglexisse, asserens, quoniam se ipsum perdidisset, si illa colere uoluisset. Huius opere Amiclas, pauper nauta, nocte in litore solus clamantem Cesarem, cuius uocem superbi timebant reges, ad hostium gurgustioli atque pulsantem audiuit intrepidus. Sic et pauper Arruns, flagrante Ytalia omni ciuilis belli incendio, inter marmoreos Lune montes, celi, solis luneque prospectans motus, stetit impauidus. Hec non intuentur, qui paupertatem lacerant fugiuntque. Dicant, oro, si oportuisset Homerum de re agraria cum uillico litigare, aut de domestica a curatore domus rationem exigere, quando Yliacum excogitasse carmen et nomen suum claritate syderea floridum in hodiernum usque protendere potuisset? Quando Uirgilius, quando reliqui poeticam cum paupertate sectantes? Non ergo illam spreuerint amicti purpura, eo quod palliastro tenui tecta procedat, nam rite studentium prima gloria est, nec solam dicant incedere, aut sordidam squalentemque uocitent. Nescio ego, imo scio, quid referat corpus ornasse uestibus aureis, si mens uitiorum labe sordescit. Est, si non aduertitis, paupertas hec celestibus ornata delitiis, quas uidere non possunt oculi nebulis auaritie offuscati. Nec, ut arbitrantur anxia comitati turba, sola procedit; hanc uates semper, laureis insigniti, prosequuntur, hanc imperatores, palmatis induti tunicis; eam quippe sepe nominatus Homerus, Esyodus, Euripides, Emnius, Terrentius, Uirgilius, Flaccus aliique plures diuinis ornauere carminibus. Sic Camilli, Quintii, Curtii, Fabritii, Scipiones, Catonesque, inuidia olim et gloria facinorum quam auro ditiores, hanc miris ornauere triunphis, eam excelsis preposuere regibus, Orbisque prefecere imperio. Sic ergo sociatam, sic ornatam solam squalentemque dicent periti iuris incedere? Supererant multa, que dicerem huius in laudem, ni in eam, qua laborant plurimi, qui se diuites arbitrantur, me desiderium traheret. Secunda igitur paupertas eorum profecto est, qui eam tanquam hostem conantur effugere, non aduertentes, dum maiori conatu sequuntur diuitias, proruant huius paupertatis in gremium. Precor, quid aliud paupertas est quam summa in habundantia angi desiderio congregandi ? Tantalum ne diuitem dicam, si cibis circumdatus et poculis fame sitique pereat? Absit, pauperrimus habendus est! Sed concedamus legistis nostris opulentiam Darii, et, quid exinde uoluptatis possint assumere, uideamus. Si experientie credimus, assidua ardentique semper premuntur sollecitudine, qui diuites nuncupantur. Si appareat in aere nubecula, confestim pluuiam suspicatur, et timet anxius, ne nimia corrumpantur sata; si uentus excitetur, ne euellat arbusta aut edificia impellantur, pauescit; si suscitetur in terris incendium, ne in suas euolet edes, timore labascit; si bellum nascatur, armentis gregibusque superiminere rapinam miser ariolatur: si concordia ex litigiis oriatur, tanquam suum infortunium ingemiscit. Amicorum inuidiam, latronum astutiam, raptorum uiolentiam, affinium insidias, tumultus ciuicos, secordia uexatus assidua, expauescit. Possem superaddere multa, que non solum diuites hos uere pauperes faciunt, sed egenos. In lubrico posita fortune sunt bona, nullo certo firmata subsidio! Desistant ergo in bene meritos insultum facere miseri, et in memoriam reuocent, quoniam nec diuites nec sapientes faciant, que humeris baiulantur, sed quod sacro seruatur in pectore; credantque stolidissimum arbitrari, si oportune essent diuitie, tam seuam rerum naturam fuisse aut inmitem deum, ut nudos nos in euolantem uitam transmittere uoluissent. Paucis natura hominum contenta est, et hec affatim apposita sunt, nobisque nullo nostro labore concessa, et sic, si uelimus, non esse pauperes possumus. Preterea homines uirtutibus ornari non palliis. Queso igitur hos morum humanorum frenatores egregios, poetas in pace sinant; nil enim eis cum poetis comune est, quo eorum possit occupari ius. Poete in secessu carmina sua canunt, iuriste turbelis inmixti et frequentia fori apud rostra litigia clamant; illi gloriam et inclitam famam, aurum isti desiderant; illos taciturnitas atque ruris solitudo delectat, hos pretorium, tribunalia, et litigantium strepitus; illorum pax amica est, horum questiones et litigium. Et si precibus meis acquiescere nolint, acquiescant saltem autoritati Solonis, amplissimi legum latoris, qui, decem perfectis tabulis, secessit, omissis legibus, in poesim, alter profecto futurus, si longior uita fuisset, Omerus.
+
+Est preterea, o serenissime regum, ut tu longe melius nosti, diuino munere domus in terris, composita ad instar celestis concilii, sacris tantum studiis dedicata. In hac sublimi in solio ex dei missa gremio phylosophia, rerum magistra, presidet augusta facie et diuino splendore conspicua, regiis induta uestibus et aurea insignita corona, nec aliter quam mortalium imperatrix, cum premat sinistra libellos, dextra regale baiulat sceptrum, et diserto sermone audire uolentes, qui sint laudabiles hominum, mores, que nature parentis uires quid uerum bonum et celestia docet arcana. Quam si intres, non est dubium, quin sacrarium omni reuerentia dignissimum uideas, et, si circumspexeris, quicquid humana possunt agere studia, quicquid ingenia speculari, quicquid comprehendere intellectus, uidebis liquido, et adeo miraberis, ut tecum dicas unum totum continens domum esse, imo ipsam fere diuine mentis effigiem. Et inter alia, summa ueneratione dignissima, sunt ibi post dominam celsiore in sede locati homines, non multi tamen, mites aspectu atque eloquio et morum etiam grauitate, tanta honestate atque uera humilitate spectabiles, ut credas deos potius quam mortales. Hi iam presidentis dogmatibus pleni, abunde aliis ingerunt, que nouerunt. Est et alia multitudo perstrepens uariarum quidem hominum spetierum, ex qua non nulli, omni abiecta superbia, uigiles mandatis insistunt, si forte studio queant in altiorem deuenire gradum. Alii uero sunt, qui, fere rerum principiis auditis, elato animo in uestes imperatricis uncas iniciunt manus, et, acri uiolentia quibusdam surreptis particulis, et uariis insigniti titulis, quos non nunquam uenales comperiunt, non aliter quam si mentem omnem diuinitatis perceperint, fastu quodam inflati, ex sacra se proripiunt ede, quanto tamen cum detrimento insipientum, prudentes aduertunt. Hi autem, aduersus quascunque bonas artes coniuratione unanimi facta, ante alia conantur fingere bonum uirum, exterminant autem facies suas, ut appareant uigilantes, incedunt insuper deiectis in terram oculis, ut nunquam a meditationibus separari uideantur; tardo tamen feruntur gradu, ut sub pondere sublimium speculationum nimio ab insipidis titubare credantur; honesto uestimentorum utuntur habitu, non quia mens honesta sit, sed ut ficta sanctitate decipiant; perrarus est illis sermo grauisque, rogati, non absque premisso suspirio et tempusculo interposito ac eleuatis in celum oculis paululum responsa concedunt, uolentes ex his a circumstantibus arbitrari, quia ex longinquo supercelestium sanctorum arcano non absque difficultate uerba deducant in labia, que dicturi sunt. Pietatem, sanctitatem et iustitiam profitentur, prophetico persepe utentes uerbo, scilicet zelus domus dei comedit me. Hinc ad ostentationem sue admirande scientie procedentes, que non nouerunt, omnia damnant, nec frustra; faciunt enim, seu ut non interrogentur, de quibus respondere nescirent, seu ut tanquam uilia et minora et a se cognita despexisse atque neglexisse uideantur, et uacasse maioribus. His autem, decipulis captiuatis insipientum iudiciis, ciuitates ambire, secularibus se miscere negociis, consilia prestare, connubia tractare, comesationibus interesse, testantium dictare tabulas, testamentorum executiones assummere, et multa minus phylosophos decentia agere presumptuose incipiunt atque prosequuntur. Ex quibus fit, ut in fumosam uulgi famam quandoque deueniant, ex qua tanta tumiditate turgescunt, ut incedentes cupiant a uulgo digito monstrari, et longe magis audire, quia pregrandes magistri sint, uidere, quod eis assurgant presidentes in triuiis, eos Rabi uocitent, salutent, inuitent, preponant, atque preficiant. Ex his, omni consideratione seposita, audent omnia, nec uerentur in alienas messes falces inmittere suas; ex quo fit, dum cetera preter sua ignominiose deturpare conantur, interueniat aliquando de poesi et poetis colloquium, quorum audito nomine, tanto repente accenduntur furore, ut igneos oculos illos habere diceres, nec possunt consistere, fremunt agunturque impetu; demum, quasi aduersus eos, non aliter quam in letales hostes coniuratum sit, nunc in scolis, nunc in plateis, nunc in pulpitis, auscultante non nunquam uulgo inerti, in eos insano clamore prorumpunt, ut non de innocuis tantum, sed et de se timeant circumstantes, et aiunt, poesim omnino nullam aut futilem facultatem atque ridiculam, poetas homines esse fabulosos, imo illos, ut despectiori utantur uocabulo, non nunquam fabulones appellant, rura, siluas et montana colentes, eo quod moribus nec urbanitate ualeant. Preterea eorum poemata esse dicunt obscura nimis atque mendacia lasciuiis plena et deorum gentilium nugis atque ineptiis referta, asserentia Iouem, quendam adulterum et spurcidum hominem, nunc deorum patrem, nunc celorum regem, nunc ignem, nunc aerem, nunc hominem, nunc taurum, nunc aquilam, et huiusmodi inconuenientia: sic et Iunonem et alios infinitos, eos multorum nominum celebres facientia. Mentium insuper seductores clamitant esse poetas ac suasores criminum, et, ut turpiori, si possint, conmaculent nota, predicant eos phylosophorum symias esse; firmantes inde, poetarum libros legisse aut tenere, pregrande piaculum, ac, nulla facta distinctione, autoritate, ut aiunt, fulciti Platonis, eos nedum e domibus, sed ex urbibus esse pellendos, et eorum scenicas meretriculas, Boetio approbante in exitium usque dulces, detestabiles fore atque eiciendas et renuendas omnino! Quid multa? Longum nimis esset omnia in medium deducere, que illis exitiale odium, infestante inuidia, dicenda furentibus parat. Ad hos tam celebres iudices, tam equos, tam mites, tam fauorabiles satis credendum est, o princeps inclite, deueniet opus nostrum, quod, scio, circumdabunt more leonis famelici, ut inueniant, quid deuorent, et, quoniam omne poeticum est, non expecto mitiorem sententiam, quam irati fulminent in poetas, nec scio, quibus spiculis pectus opponam nisi eis, que uetus odium demonstrauit; illa conabor repellere. O bone deus, sis tam indiscretis, tam inconsideratis clamoribus obuius, et horum dementium obsiste furori! Et tu etiam, rex optime, quoniam ad triarios uentum est, generosi pectoris tui uiribus assis, fer opem militanti tibi, nunc animis opus est, nunc pectore firmo! Acuta et uenenata, nec modici roboris tela istorum sunt, nam, si inepte sint iudices, alias tamen ualent; et ideo horreo et tremesco, nisi deus primo, qui non deserit sperantes in se, et tu inde faueris. Tenues michi uires sunt, et ingenium debile, sed spes ingens subsidii, qua fretus, in eos irruam, comitante iustitia.
+
+Gimnasium pusillus intraturus homo has aduersus giganteas moles, firmantes autoritate, qua possunt, aut nullam aut futilem facultatem fore poesim, si perconter ante alia, quidnam sit poesis, seu circa quod eius uersetur officium, nil aliud fecisse reor, quam, in scirpo quesisse nodum. Sed quoniam faciendum est, queso, ut id aperiant hi facultatum omnium preceptores egregii, ut appareat, circa quod nostrum uelit uersari certamen. Scio, obstinata fronte, nullo unquam perfusa rubore, ridentes inquient, quod paulo ante male dictum est. O bone deus assis, et has ridiculas obiectiones aduerte, et in melius eorum dirige gressus! Dicunt igitur, damnantes poesim, eam omnino nullam esse. Quod si sic est, scire uelim, unde iam dudum tot illustres uiri sibi poete quesiuere nomen? Unde poematum multa uolumina? Unde nomen hoc poesis exortum est, si poesis nichil est ? Certe, si responsuri aliquid sint, per ambages ituros reor, cum nil queant iure respondere, quam quod aduersum inanem positionem suam sit. Certissimum enim est, ut post hec suo loco monstrabitur, hanc, ut cetere discipline, a deo, a quo sapientia omnis, initium habuisse; et, uti relique, ab effectu nomen sortita est, a quo demum celebre poetarum nomen deriuatum, et inde poematum a poetis. Quibus stantibus, non omnino nichil, ut aiebant, uidebitur esse poesis. Que si scientia est, quid inquient sophyste clamosi ? Credo, paululum retrahent pedem, uel potius, in secundam obiectionis partem ob disgregatiuam copulam transuolantes, inquient: *Si facultas est, futilis facultas est. O ridiculum rancidulum, satius tacuisse fuerat, quam uerbis friuolis in errorem sese precipitasse maiorem! Nonne uident ignari ipsum nominis huius, facultatis scilicet, significatum semper aliqualem plenitudinem demonstrare? Sed de hoc alias. Et queso exprimant elegantes hi uiri, quo iure poesis facultas dicenda sit futilis, cum eius instigatione, opitulante diuina gratia, tot extant clara uolumina, tot memoranda poemata, tot inuenta perlucida atque peregrina ? Omutescent, equidem, si patietur inanis ostentationis uredo. Sed quid ? Omutescent, dico? Mori mallent quam ueritatem nedum extremis labiis, sed taciturnitate fateri!* In diuerticulum aliud irruent, et suo interpretantes iudicio dicent hunc adiectiuum futilem intelligendum fore damnosam atque detestabilem, eo quod poemata, a poesi uenientia, deorum suorum cantent illecebra et infanda suadeant. Esto possit hec interpretatio reprobari, cum futile non sit, quod est illecebris plenum, poterat tamen equo animo tolerari, si, quod ob eam uolunt, posset ratione fateri, cum confitear ultro non nulla fore poemata id, quod asserunt, exprimentia; quam ob rem uicissent, si mala species posset bono derogare generi. Sed deprecor, si Praxitiles aut Phydias, sculptura doctissimi, impudicum sculpserint Pryapum in Yolem nocte tendentem potius quam spectabilem honestate Dianam, aut si pingat Apelles, seu noster Ioctus, quo suo euo non fuit Apelles superior, Martem seu Ueneri inmiscentem potius quam Iouem diis ex throno iura prebentem, has artes damnandas fore dicemus? Stolidissimum esset fateri! Lasciuientium quippe ingeniorum culpa hec est. Equo modo iam dudum non nulli fuere poete, si tales poete dicendi sunt, qui seu ratione questus, seu ad gratiam populi promerendam, sic eo exquirente seculo et illecebri suadente lasciuia, qui, honestate omissa, in has ineptias corruere. Que quidem damnande, detestande et abiciende sunt, ut latius post dicetur. Ob hoc tamen quorundam fingentium scelus non est uniuersalis damnanda poesis, a qua tot in uirtutes suasiones et poetarum monita atque documenta legimus, ab his, quibus cure fuit celestes meditationes sublimi ingenio, ac summa cum honestate, et stili atque uerborum ornatu describere. Sed quid multa? Est non solum aliquid, sed scientia ueneranda poesis, et, ut sepius in precedentibus uisum est et in sequentibus apparebit, non futilis, sed succiplena facultas est, sensus uolentibus ex fictionibus ingenio premere. Et sic patet, ne longius protrahamus sermones, primo certaminis ingressu, duces hos terga dedisse, eosque modico labore nostro aream liquisse duelli. Sed, quid poesis sit, explicandum est, ut ipsi uideant, quam stolide opinentur illam futilem facultatem.
+
+Poesis enim, quam negligentes abiciunt et ignari, est feruor quidam exquisite inueniendi atque dicendi, seu scribendi, quod inueneris. Qui, ex sinu dei procedens, paucis mentibus, ut arbitror, in creatione conceditur, ex quo, quoniam mirabilis sit, rarissimi semper fuere poete. Huius enim feruoris sunt sublimes effectus, ut puta mentem in desiderium dicendi compellere, peregrinas et inauditas inuentiones excogitare, meditatas ordine certo componere, ornare compositum inusitato quodam uerborum atque sententiarum contextu, uelamento fabuloso atque decenti ueritatem contegere. Preterea, si exquirat inuentio, reges armare, in bella deducere, e naualibus classes emittere, celum, terras et equora describere, uirgines sertis et floribus insignire, actus hominum pro qualitatibus designare, irritare torpentes, desides animare, temerarios retrahere, sontes uincire, et egregios meritis extollere laudibus, et huiusmodi plura; si quis autem ex his, quibus hic infunditur feruor, hec minus plene fecerit, iudicio meo laudabilis poeta non erit. Insuper, quantumcunque urgeat animos, quibus infusus est, perraro impulsus conmendabile perficit aliquid, si instrumenta, quibus meditata perfici consueuere, defecerint, ut puta grammatice precepta atque rethorice, quorum plena notitia oportuna est, esto non nulli mirabiliter materno sermone iam scripserint et per singula poesis officia peregerint. Hinc et liberalium aliarum artium et moralium atque naturalium saltem nouisse principia necesse est; nec non et uocabulorum ualere copia, uidisse monimenta maiorum, ac etiam meminisse et hystorias nationum, et regionum orbis, marium, fluuiorum et montium dispositiones. Preterea delectabiles nature artificio solitudines oportune sunt, sic et tranquillitas animi et secularis glorie appetitus, et persepe plurimum profuit etatis ardor, nam si deficiant hec, non nunquam circa excogitata torpescit ingenium. Et, quoniam ex feruore hoc, ingeniorum uires acuente atque illustrante, nil nisi artificiatum procedit ars ut plurimum uocitata poesis est. Cuius quidem poesis nomen non inde exortum est, unde plurimi minus aduertenter existimant, scilicet a poio pois, quod idem sonat, quod fingo fingis, quin imo a poetes; uetustissimum Grecorum uocabulum Latine sonans exquisita locutio. Nam primi, qui, hoc inflati spiritu, exquisite rudi adhuc seculo cepere loqui, ut puta carmine, tunc omnino loquendi genus incognitum, ut sonorum auribus audientium etiam uideretur, illud pensatis moderauere temporibus, et, ne delectationem nimia breuitate subtraheret, aut longitudine plurima luxurians tedium uideretur inferre, certis mensuratum regulis atque infra diffinitum pedum et sillabarum numerum coercuere. Sane quod ex hoc tam accurato dicendi ordine prosilibat, non dicebatur poesis amplius, sed poema. Et sic, ut iam diximus, tam arti quam artificiato ab effectu nomen consecutum est. Inquient forsan isti obiurgatores perlucidi, et si dixerim scientiam hanc ex dei sinu recentibus adhuc animabus infundi, se nolle uerbis meis satis prestare fidei, quibus satis roboris equis animis, que uidemus assidue, poterant prestitisse, sed adhuc egemus testibus. Si ergo legerint, quid Tullius Cicero, homo phylosophus non poeta, dixerit ea in oratione, quam apud senatum habuit pro Aulo Licinio Archya, in fidem forsan faciliores deuenient. Dicit enim sic: *Atque sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus. Ceterarum rerum studia et doctrina et preceptis et arte constare, poetam natura ipsa ualere, et mentis uiribus excitari, et quasi diuino quodam spiritu inflari* etc. Ergo, ne orationem longius protraham, satis apparere potest piis hominibus poesim facultatem esse, et ex dei gremio originem ducere, et ab effectu nomen assumere, et ad eam insignia atque fausta multa spectare, quibus ipsimet negantes utuntur assidue. Si querant, ubi uel quando, in promptu est; fateantur ipsi quo duce, cuius opere fictiones suas ipsi componant, dum scalas gradibus distinctas in celum erigunt, dum proceras arbores ramorum fecundas eque ad astra producunt, dum montes in excelsum usque circumitionibus ambiunt ? Dicent forsan ut huic a se incognite detrahant, quo utuntur rethorice opus esse, quod ego pro parte non inficiar. Habet enim suas inuentiones rethorica, uerum apud integumenta fictionum nulle sunt rethorice partes; mera poesis est, quicquid sub uelamento componitur et exponitur exquisite.
+
+Si, mi rex, qua sub celi plaga, quibus seculis, cuius opere hec primo comparuerit in terris, exquiras, uix credo satis certum posse dari responsum. Quidam autem extimantes sunt, hanc cum sacris et ceremoniis ueterum originem habuisse et sic apud Hebreos exortam, eo quod ab eis primo deo sacrificium oblatum sacre testentur lictere; in quibus legitur Caym et Abel, fratres et primos orbe natos homines, deo sacrificasse; sic et a Noe, undis cataclismi cessantibus, eo arcam exeunte, deo sacrum fuisse confectum; preterea et ab Abraham, superatis hostibus, dum Melcisedech sacerdoti uinum obtulit atque panem. Sane cum ex his quod queritur non summatur, dato uaticinantes potius quam probantes asserant minime arbitrandum sacra hec absque ulla uerborum prolatione confecta, subiungunt a Moyse, cum sicco pede una cum populo Israel Rubrum superasset mare integre peractum, cum legamus eum sacra et sacerdotes et tabernaculum, ad instar futuri templi erectum, et orationes, quibus placaretur diuinitas, inuenisse. Quibus inspectis uidebitur non ante Moysis, ducis Israelitarum, tempus poesim apud Hebreos habuisse principium. Qui quidem circa finem uite Marathii, regis Sycionorum, qui diem obiit anno mundi III dc lxxx, populum eduxit et sacra confecit. Sunt et alii gloriam hanc Babiloniis largiri uolentes. Quos inter Uenetus, Puteolanus episcopus, hystoriarum inuestigator permaximus, erat asserere consuetus dicacitate prolixa, poesim Moyse longe antiquiorem, ut puta Nembroth temporibus ortam; dicebat enim eum primum ydolatrie inuentorem, eo quod cum ignem mortalibus accommodum uidisset, ac ex motibus eius atque murmurationibus uariis futura quedam cognosceret, eum deum fore firmabat, et ob id loco dei non solum coluit Caldeisque suasit, uerum illi templa construxit, sacerdotes ordinauit, et precationes etiam adinuenit. Quibus in precationibus ostendebat eum exquisito usum eloquio, quod possibile est, esto, unde sumpserit, non explicaret liquido. Ego autem, et si sepissime legerim apud Assyrios religionis cultum, phylosophie studium, et armorum gloriam primo fuisse, non tamen absque alio fide digniori testimonio facile credam apud barbaras et adeo inmanes nationes originem habuisse artificium tam sublime. Greci insuper apud se exortam poeticam autumant, ut totis uiribus affirmat Leontius. In quam credulitatem et ego paululum trahor, memor aliquando ab inclito preceptore meo audisse penes priscos Grecos tale huic fuisse principium. Nam cum primo inter rudes adhuc homines non nulli celsioris ingenii cepissent nature parentis opera admirari et inde per meditationes sensim intrare credulitatem, aliquem unum esse, cuius opere et imperio gubernarentur et ordinarentur cunctaque cernerent, et eum unum uocauere deum; deinde extimantes eum non nunquam terras incolere, arbitrati sanctum fore, ut diuerticula suo nomini dicata ueniens inueniret, ei sacras edes erexere et sumptu permaximo construxere, quas nos templa dicimus hodie. Inde, ut eum erga se propitium facerent, quosdam honores precipuos excogitauerunt, illi statutis temporibus fiendos, quos dixere sacra. Demum, quoniam quantum ceteris preualere diuinitate rati sunt, tantum pre ceteris honorandam constituendum eius in sacris argenteas mensas et aureas fialas, candelabra et aurea quecunque uasa; et ex prudentioribus atque nobilioribus populi homines, quos dixere postea sacerdotes, eosque in sacris conficiendis non uulgaribus, quin imo preciosissimis uestibus et thyaris atque lituis insignes esse uoluere. Tandem, quoniam uideretur absurdum mutos tacitosque pontifices deitate exhibere sacra, uoluerunt uerba componi, per que ipsius deitatis laudes et magnalia monstrarentur, et populi uota exprimerentur, et preces secundum oportunitates hominum porrigerentur eidem. Et quoniam appareret incongruum, non aliter quam si cum uillico, aut seruulo, seu contubernali amico loquereris, diuinitatem alloqui, uoluere prudentiores, ut exquisitus loquendi modus inueniretur, quem excogitandum sacerdotibus conmisere. Ex quibus aliqui, pauci tamen, quos interfuisse creduntur Museus, Lynus, et Orpheus, quadam diuine mentis instigatione conmoti, carmina peregrina mensuris et temporibus regulata finxere et in dei laudem inuenere. In quibus, ut amplioris essent autoritatis, sub uerborum cortice excelsa diuinorum misteria posuere, uolentes ob hoc, ne talium ueneranda maiestas ob nimiam uulgi notitiam in contemptus precipitium efferretur. Quod artificium, quoniam mirabile uisum est et eo usque inauditum, ut prediximus, ab effectu uocauere poesim seu poetes, quod Latine sonat exquisita locutio, et, qui composuerant, poete uocati sunt; et, quoniam nomen etiam fauet effectui, creditur, ut omittamus additum carminibus cantum et reliqua, apud Grecos originem habuisse poesim. De tempore uero ambigitur plurimum. Dicebat enim Leontius a Barlaam, Calabro preceptore suo, et ab aliis eruditis uiris in talibus audisse sepius, temporibus Phoronei, Argiuorum regis, qui anno mundi III ccc lxxxu regnare cepit, Museum, quem ex inuentoribus carminum unum diximus, insignem apud Grecos fuisse uirum, et eodem fere tempore floruisse Lynum, de quibus adhuc fama satis celebris est, que eos apud nos etiam testatur sacris prefuisse ueterum; et his etiam Orpheus additur Trax, et ob id primi creduntur theologi. Paulus autem Perusinus longe iuniorem poesim esse dicebat, non mutatis autoribus, asserens, Orpheum, qui ex antiquis inuentoribus scribitur unus, temporibus Laumedontis, Troianorum regis, claruisse, qui euo Euristei, regis Mecenarum, apud Troianos imperium gessit, circa annos mundi III dccccx, eumque Orpheum ex Argonautis fuisse, et non solum successorem Museo, sed eiusdem Musei Eiumolphi filii fuisse magistrum; quod etiam in libro Temporum testatur Eusebius. Ex quo patet, ut dictum est, longe iuniorem quam diceretur apud Grecos esse poesim. Attamen ad hoc respondebat Leontius arbitrari a doctis Grecis plures fuisse Orpheos atque Museos, uerum illum ueterem Museo ueteri atque Lyno contemporaneum Grecum fuisse, ubi Trax iunior predicatur. Sane quoniam iunior hic Bachi orgia adinuenit et Menadum nocturnos cetus, et multa circa ueterum sacra innouauit, et plurimum oratione ualuit, ex quibus apud coeuos ingentis extimationis fuit, a posteris primus creditus est Orpheus. Cui opinioni forsan adherendum est, cum quorundam ueterum testimonio constet, etiam ante natum Iouem Cretensem non nullos fuisse poetas, cum post raptam a Ioue Europam per Eusebium constet claruisse Orpheum Tracem. Cum igitur inter se sic discordantes sint, nec ullum satis ualidum testimonium ex antiquis autoribus ad roborandas opiniones suas inducant, non satis certum habeo, cui fides prestanda sit. Apparet tamen ex temporibus descriptis, si Leontio credendum sit, apud Grecos prius quam apud Hebreos, et si Ueneto, apud Caldeos prius quam apud Grecos comparuisse poesim. Si uero Paolo fidem prestare uelimus, sequetur Moysem primo quam Babilonios aut Grecos eiusdem fuisse magistrum. Ego autem quantumcunque Aristotiles dicat, ratione forsan superiori tractus, poetas primos fuisse theologos, existimans eos Grecos intellexisse, quod aliquale adminiculum opinioni Leontii uidetur afferre, non credam huius poesis sublimes effectus, sinamus in belua illa Nembroth, sed nec in Museo, seu Lyno, uel Orpheo quantumcunque uetustissimis poetis (nisi, ut arbitrantur aliqui, Museus et Moyses unus et idem sint) primo infusos, quin imo in sacratissimis et deodicatis prophetis, cum legamus Moysem, hoc percitum, ut reor, desiderio, Pentatheuci partem maximam non soluto stilo, sed heroyco scripsisse carmine, Spiritu Sancto dictante. Et sic alios non nullos equo modo magnalia dei sub metrico uelamine licterali, quod poetico nuncupamus, finxisse. Quorum ego, nec forsan insipide, reor poetas gentiles in componendis poematibus secutos uestigia; uerum ubi diuini homines Sancto pleni Spiritu, eo impellente, scripsere, sic et alii ui mentis, unde uates dicti, hoc urgente feruore, sua poemata condidere. Tu autem, rex inclite, cum nil aliud circa huius originem, quid dicam, habeam, tue serenitatis iudicio sume, quod libet.
+
+Asserunt insuper hi boatores magnifici, poetas fabulosos homines esse, et, ut deiectiori seu detestando magis utantur uocabulo, stomacantes illos aliquando uocitant fabulones. Nec dubitem, quin ignaris execranda plurimum talis uideatur obiectio, ast ego flocci facio. Non habet aliquorum lingue spurcities illustrium uirorum gloriosum nomen inficere! Doleo, quod uidens hos liuore percitos in innocuos sese infrenes efferre. Sed quid tandem? Concedo fabulosos, id est fabularum compositores, esse poetas. Nec hoc ignominiosum existimo, nisi uti formasse phylosopho silogismum; nam si ostendatur, quid sit fabula, et que fabularum sint species, et quibus hi fabulonis usi sint, reor non adeo pregrande piaculum uidebitur, ut hi uolunt fabulas condidisse. Fabula igitur ante alia a for faris honestam summit originem, et ab ea confabulatio, que nil aliud quam collocutio sonat; quod satis per Lucam in Euangelio demonstratur, dum scribit de duobus discipulis post Christi passionem euntibus in castellum cui nomen Emaus, sic aiens: *Et ipsi loquebantur ad inuicem de his omnibus, que acciderant, et factum est, cum fabularentur et secum quererent, et ipse Christus appropinquans ibat cum illis* etc. Ex quo, si componere fabulas malum est, et colloqui malum erit; quod concessisse stultissimum est! Non enim a natura rerum hominibus tantum loqui concessum est, nisi ut inuicem conloquamur, et per uerba mentium comunicemus conceptus. Possent tamen obicere hoc ad oportuna, non ad superuacanea fore concessum, fabulas autem superuacaneas esse. Quod negari non posset, si poeta simplicem composuisse fabellam intellexisset. Sed iam diu premonstratum est longe aliud, quam sonet cortex, a fabulis palliatum. Et hinc sic non nulli consueuere fabulam diffinire: *Fabula est exemplaris seu demonstratiua sub figmento locutio, cuius amoto cortice, patet intentio fabulantis*. Et sic, si sub uelamento fabuloso sapidum comperiatur aliquid, non erit superuacaneum fabulas edidisse. Quarum quatruplicem fore speciem credo; et harum prima omnino ueritate caret in cortice, ut puta, quando animalia bruta aut etiam insensata inter se loquentia inducimus. Et autor harum permaximus fuit Esopus, uir Grecus antiquitate ac etiam grauitate uenerabilis. Et dato his non solum ciuile uulgus, sed etiam agrestes utantur, ut plurimum, non fastidiuit aliquando suis libris inserere Aristotiles, celestis ingenii uir et Perypatheticorum princeps phylosophorum. Secunda autem species in superficie non nunquam ueritati fabulosa conmiscet, ut si dicamus Minei filias nentes spernentesque orgia Bachi in uespertiliones uersas, et Acestis naute socios, rapinam machinantes in Bachum, pisces effectos. Has autem a primeuo uetustissimi inuenere poete, quibus cure fuit diuina et humana pariter palliare figmentis; et qui poetarum sublimiores secuti sunt, in melius euexere, posito non nulli comici deprauauerint eas, magis de assensu lasciuientis uulgi quam de honestate curantes. Species. uero tercia potius hystorie quam fabule similis est. Hac aliter et aliter usi poete celebres sunt. Nam heroyci, quantumcunque uideantur hystoriam scribere, ut Uirgilius, dum Eneam tempestate maris agitatum scribit, et Omerus alligatum malo nauis Ulixem, ne a syrenarum cantu traheretur, longe tamen aliud sub uelamine sentiunt quam monstretur. Comici insuper honestiores, ut Plautus atque Terrentius, hac confabulandi specie etiam usi sunt, nil aliud preter quod lictera sonat intelligentes, uolentes tamen arte sua diuersorum hominum mores et uerba describere, et interim lectores docere et cautos facere. Et hec si de facto non fuerint, cum comunia sint esse potuere uel possent. Nec fastidiant obiectores, hac specie sepissime Christus deus in parabolis usus est. Quarta quidem species nil penitus in superficie nec in abscondito ueritatis habet, cum sit delirantium uetularum inuentio. Ex quibus si hi redargutores eximii primam speciem damnent, quod in sacris licteris legimus, ligna scilicet siluarum de constituendo sibi rege habuisse colloquium, damnandum etiam ueniet. Si uero reprobetur secunda, omne fere sacrum Ueteris Testamenti uolumen ueniet reprobandum (quod absit), cum eodem passu in eodem scripta cum editionibus poetarum uideantur incedere; et hoc quantum ad componendi modum. Nam, ubi absit hystoria, neuter de possibilitate superficiali curat, et quod poeta fabulam aut fictionem nuncupat, figuram nostri theologi uocauere. Quod nunquid ita sit, uideant iudices equiores, equo ponderantes libramine superficiem licterarum uisionum Ysaie, Ezechielis, Danielis, et aliorum sacrorum hominum et poetarum postea fictionum, et, si in ritu contegendi aut detegendi uideant discrepantes, damnationi consentiam. Si terciam, quod nequeunt, dixerunt esse damnandam, nil aliud erit quam eam sermonis speciem damnasse, qua sepissime usus est Christus Ihesus, dei filius, saluator noster, dum esset in carne, quamquam non eo, quo poete, uocabulo sacre uocitent lictere, quin imo uocauere parabulam; non nulli exemplum dicunt, eo quod ratione dicatur exempli. Quod autem quarta damnetur, cum a nullo satis congruo uideatur principio moueri, neque alicuius artis uallari suffragio, aut in finem ordine deduci debitum, non magni facio, non enim in aliquo cum fabulis poetarum conueniunt, esto credam redargutores hos arbitrari poeticas ab illis in nullo differre. Nunc queso, nunquid Sanctum Spiritum fabulonem, nunquid Christum deum dicturi sunt, qui ambo sub eadem diuinitate fabulas edidere. Non credam, si sapiunt. Ego autem, si liberet in sermonem longum excedere optime nominum diuersitatem non obesse, si stili qualitates conueniant, demonstrarem; sed ipsi uideant. Fabulis quippe, quas isti ob uocabulum ita despiciunt, non nunquam legimus incitatos insano feruore animos fuisse sedatos et in mansuetudinem redactos pristinam; ut puta, dum a Memnio Agrippa, grauissimo uiro, romana plebs a patribus dissidens a Sacro monte in patriam per fabulam reuocata est. Fabulis fessis illustrium uirorum circa maxima animis uires persepe restitute sunt, quod non tantum exemplo ueteri, sed assiduis demonstratur. Cernimus enim principes, et maximis occupatos rebus, quasi rerum natura docente, post regnorum suorum sublimes dispositiones in melius, ut fessas in neruum reuocent uires, conuocare, qui iocosis confabulationibus recreent animos fatigatos. Fabulis laborantibus sub pondere aduersantis fortune non nunquam solamen impensum est, quod apud Lucium Apuleium cernitur. Quem penes Carithes, generosa uirgo infortunio suo apud predones captiua, captiuitatem suam deplorans, ab anicula fabule Psycis lepiditate paululum refocillata est. Fabulis labantium in desidiam mentium in meliorem frugem impetus reuocatos iam uidimus. Et, ut de minoribus et me ipso sinam, audiui iam dudum illustrem uirum Iacobum de Sancto Seuerino, Tricarici et Clarimontis comitem, dicentem se a patre habuisse suo, Robertum, Karoli regis filium, postea inclitum Ierusalem et Sycilie regem, tam torpentis ingenii puerum fuisse, ut non absque maxima demonstrantis difficultate prima licterarum elementa perciperet, et, cum fere de eo hac in parte amici desperarent omnes, pedagogi ingenium eius, solerti astutia rimantis fabellis Esopi in tam grande studendi sciendique desiderium tractus est, ut breui non tantum domesticas has nobis liberales artes didicerit, uerum ad ipsa usque sacre phylosophie penetralia mira perspicacitate transiret; talemque de se fecisse regem, ut a Salomone citra regum neminem doctiorem mortales agnouerint. Quid multa? tanti quidem sunt fabule, ut earum primo contextu oblectentur indocti, et circa abscondita doctorum exerceantur ingenia, et sic una et eadem lectione proficiunt et delectant. Non ergo tam erecta ceruice, tam fastidiosa sententia nauseantes hi liuorem et ignorantiam suam euomant in poetas; suas, si satis sani sunt, primo curent illecebras, quam alienos splendores maledictorum nebulis offuscare conentur. Uideant, uideant censores hi, quibus et quam perniciosis ad excitandum muliercularum risum non nunquam utantur scomatibus, et, dum se ipsos purgauerint, aliorum purgare conentur fabellas, memores Christum mandasse, ex accusatoribus is primus, qui innocens esset, primum summeret lapidem in adulteram mulierem.
+
+Sunt ex his non nulli tante temeritatis, ut, nulla autoritate suffulti, non uereantur dicere, stolidissimum arbitrari clarissimos poetas sensum aliquem suis supposuisse fabellis, quin imo illas fecisse ostensuri, quam magna possent eloquentie sue uires, et potissime, dum, eis agentibus, crederentur ab insipidis falsa pro ueris. O iniquitas hominum! O ridenda stoliditas! O ineptum facinus! Dum alios deprimunt, se putant ignorantes extollere. Quis preter ignaros dicat, fecerunt fabulas poete uacuas et inanes, solo ualentes cortice, ut eloquentiam demonstrarent, quasi circa uera uis eloquentie non possit ostendi? Male profecto nouerunt Quintiliani sententiam, cuius maximi oratoris opinio est, circa falsa nullum eloquentie neruum posse consistere. Sed de hoc alias. Quis enim, ut ad hos ueniam, tam demens tamque uecors erit, qui, legens in Buccolicis Uirgilii: *Namque canebat uti magnum per inane coacta*. Una cum non nullis in hanc sententiam sequentibus carminibus; et in Georgicis: *Esse apibus partem diuine mentis et haustus cum applicitis ad hoc*; et in Eneida: *Principio celum et terras camposque liquentes*, cum annexis, ex quibus merus phylosophie succus exprimitur, non uideat liquido Uirgilium fuisse phylosophum, et arbitretur eruditissimum hominem ob ostentandam eloquentiam suam, qua profecto plurimum ualuit, Aristeum pastorem in penetralia terre ad Cyrenem matrem deduxisse, aut Eneam, ut patrem uideret, ad Inferos, absque abscondito sub fabuloso uelamine intellectu scripsisse? Quis tam sui inscius, qui, aduertens nostrum Dantem sacre theologie implicitos persepe nexus mira demonstratione soluentem, non sentiat eum non solum phylosophum, sed theologum insignem fuisse? Et si hoc existimet, qua fultus ratione arbitrabitur eum bimembrem gryphem, currum in culmine seueri montis trahentem, septem candelabris et totidem sociatum nynphis, cum reliqua triunphali pompa, ut ostenderet, quia rithimos fabulasque sciret componere ? Quis insuper adeo insanus erit, ut putet preclarissimum uirum atque christianissimum, Franciscum Petrarcam, cuius uitam et mores omni sanctitate laudabiles uidimus ipsi, atque, prestante deo, diu uidebimus, et quo neminem magis redimentem non dicam tempus, sed quoscunque temporis labentis athomos noscimus, expendisse tot uigilias, tot sacras meditationes, tot horas, dies et annos, quot iure possimus existimare impensos, si Buccolici sui carminis grauitatem, si ornatum, si uerborum exquisitum decus pensemus, ut Gallum fingeret Tyrheno calamos exposcentem, aut iurgantes inuicem Pamphylum et Mitionem et alios delirantes eque pastores? Nemo edepol sui satis compos assentiet; et longe minus, qui uiderunt, que scripserit soluto stilo in libro Solitarie uite et in eo, quem titulauit De remediis ad utramque fortunam, ut alios plures omittam! In quibus, quicquid in moralis philosophie sinu potest sanctitatis aut perspicacitatis assumi, tanta uerborum maiestate percipitur, ut nil plenius, nil ornatius, nil maturius, nil denique sanctius ad instructionem mortalium dici queat. Possem preterea et meum Buccolicum carmen inducere, cuius sensus ego sum conscius, sed omittendum censui, quia nec adhuc tanti sum, ut inter prestantes uiros misceri debeam, et quia propria sunt alienis linquenda sermonibus. Taceant ergo blateratores inscii, et omutescant superbi, si possunt, cum ne dum insignes uiros, lacte Musarum educatos et in laribus phylosophie uersatos, atque sacris duratos studiis, profundissimos in suis poematibus sensus apposuisse semper credendum sit, sed etiam nullam esse usquam tam delirantem aniculam, circa foculum domestici laris una cum uigilantibus ybernis noctibus fabellas Orci, seu Fatarum, uel Lammiarum, et huiusmodi, ex quibus sepissime inuenta conficiunt, fingentem atque recitantem, que sub pretextu relatorum non sentiat aliquem iuxta uires sui modici intellectus sensum minime quandoque ridendum, per quem uelit aut terrorem incutere paruulis, aut oblectare puellulas, aut senes ludere, aut saltem fortune uires ostendere.
+
+Dixi hos obstrepentes insuper dicere poetas rura, montes, et siluas incolere, eo quod urbanitate et moribus non ualerent. O ignauum hominum genus, non aduertunt furore perciti, quia, dum uolunt ueritatem falso approbare suffragio, se mendaces faciant! Ego autem poetas rura, siluas, et montes colere non solum confiteor, quin imo, nisi ipsi dixissent, ego dicturus eram (et forte iam dixi!), sane non ob eam causam quam inflati asserunt, quod scilicet urbanitate non ualeant, cum eos ualere satis testentur poemata. Quibus si fidem prestare negligant, uoluant ueterum scripta, phylosophorum annales perlegant, nec dubitem quin crebro comperiant poetas regum et nobilium amicitiis atque conuictu usos, dum libuit, que sordidis aut ineptis hominibus non prestantur. Nec in testimonium ueritatis huius desunt occurrentia quedam. Possem nempe, si uellem, ostendere Euripidem poetam Archelai, Macedonum regis, contubernalem, Emnium brundusinum Scipionum domesticum, Uirgilium Octauiani Cesaris, amicissimum. Et, si sordent uetera, non desunt presentia. Dantes noster Frederico Aragonensi, Sycilidum regi et Cani della Scala, magnifico Ueronensium domino, grandi fuit amicitia iunctus. Scimus insuper, et fere orbi toto notissimum est, Franciscum Petrarcam Karoli imperatoris, Iohannis, Francorum regis, et Roberti eque, Ierusalem et Sycilie regis, ac summorum pontificum plurium dilectissimum atque familiarissimum fuisse et uiuorum esse, dum uelit. Ast si nesciunt sussurrones hi, ob id solitudines incolunt et coluere poete, quia non in foro cupidinario, non in pretoriis, non in theatris, non in capitoliis aut plateis, publicisue locis uersantibus, seu turbelis ciuicis inmixtis, uel mulierculis circumdatis sublimium rerum meditatio prestatur, absque qua fere assidua nec percipi possunt, nec perfici percepta poemata. Quid insuper? Uix credam ista dixissent, si sana mente legissent, que scribit Oratius Floro. Qui, postquam eleganter more suo enumerauit quedam urbium impedimenta, dicit interrogans: Rome ne poemata censes Scribere posse inter curas atque labores? Uolens ob hoc, ut intelligatur, minime posse. Nec his contentus, superadditis aliis inconuenientiis, quibus ciuitates agitantur continue, quasi commotus ait: I nunc, et uersus tecum meditare canoros! Quasi dicat, non poteris; et demum subnectit exquirens: *Tume inter strepitus nocturnos atque diurnos Uis canere, et contacta sequi uestigia uatum?* Nec multum post superaddit indignans: *Hic ego rerum Fluctibus in mediis et tempestatibus urbis uerba lyre motura sonum conmictere digner?* Ex quibus, ne plura super imponam, satis apparet, cur petant et incolant siluestria loca poete. Quod etiam Paulum heremitam, Antonium, Maccarium, Arsenium aliosque plures uenerabiles atque sanctissimos homines non ob urbanitatis defectum, sed ut liberiori animo deo seruirent fecisse legimus. Esto non adeo detestabile sit, ut hi arbitrari uidentur, habitare siluas, cum in eis nil fictum, nil fucatum, nil menti noxium uideatur; simplicia quidem omnia sunt nature opera. Ibi in celum erecte fagi et arbores cetere, opacitate sua recentes porrigentes umbras; ibi solum uiridantibus herbis contectum atque mille colorum distinctum floribus, limpidi fontes et argentei riuuli, lepido cum murmure ex ubertate montium declinantes; ibi picte aues cantu frondesque lenis aure motu resonantes bestiole ludentes; ibi greges et armenta, ibi pastoria domus, aut gurgustiolum, nulla domestica re sollicitum, et omnia tranquillitate et silentio plena. Que non solum, satiatis oculis auribusque deliciis suis, animum mulcent, uerum mentem in se colligere et ingenium, si forte fessum sit, in uires reuocare, atque illud uidentur impingere in desiderium meditationis sublimium et auiditatem etiam componendi; que mira exhortatione suadent placida libellorum societas et canori circum choreas agentes Musarum chori. Que omnia si rite consideremus, quis studiosus homo ciuitatibus solitudines non preponat? Sane non poetarum crimen solitudinis, etiam si crimen merito dici possit, hos monet insolentes uiros in redargutionem, quin imo eorum infecta mens embitione damnabili, a qua discrepantes poetas execrabiles aiunt esse uiros. Mos enim hominum damnatorum morum est summe cupere sibi ceteros esse conformes, ut sua alieno crimine aut pallient, aut defendant. Erubescant igitur et omutescant, si prout ipsi poete non factitant! Horrent quippe et detestabile ducunt uiri spectabiles ficto pallore deformare faciem, et incessu tardo uerrere assiduis circumitionibus ciuitates. Horrent atque recusant turpi atque deformi ypocrisi inertis uulgi mercari gratiam laudesque, et ab ignaris monstrari digito. Horrent fasces nedum exposcere, sed optare, aulas ambire regum, aut procerum quorumcunque assentatores fieri, auro pontificum infulas aucupari, ut uentri et inerti ocio latius indulgere queant, blandiri mulierculis, ut deposita subtrahant, pecunia quesituri, quod meritis quesisse non poterant. Horrent preterea et totis detestantur affectibus caturcenses ob pecuniam in celos euehere, et iuxta muneris: quantitatem eis exhibere sedes. Quin imo quos isti blasfemant, tenui contenti uictu breuique somno, speculatione continua et exercitio laudabili componendo scribendoque sibi famosam gloriam et per secula duraturam exquirunt. O species hec hominum conuitiis deturpanda, o detestanda solitudo talium!.. Sed quid uerbis insto ? Haberem equidem multa, que dicerem, ni spectabilis candor, ni uirtus egregia, ni laudabilis uita poetarum illustrium aduersus tales se ipsam longe ualidiori robore tueretur.
+
+Obscura aiunt cauillatores hi esse persepe poemata, et hoc poetarum uicio, id agentium, ut, quod inextricabile est, artificiosius uideatur esse compositum, idque egisse uolunt, inmemores ueteris oratorum iussus, quo cauetur, planam atque lucidam orationem esse debere. O peruerse mentis iudicium! Quis enim preter dolosam animam in cogitationem tam nephariam declinasset, ut, quod ei inaccessibile est, non solum odio habeat, sed falsa, si possit, criminatione deturpet? Fateor non nunquam obscuros esse poetas; sed prebeant, si uolunt, ipsi responsum, nunquid phylosophorum, quorum numero ipsi impudico ore se miscent, contexta comperiant adeo plana, adeo perlucida, ut debere dicunt orationem incedere. Si asserant, mentientur, cum inter scripta Platonis et Aristotilis, ut de ceteris sileam, perplexiones adeo innodate sint, ut non dum, a multis perspicacibus uiris ab eorum seculo in diem usque hunc examinate, potuerint satis lucide concordi sententia explicari! Sed quid de phylosophycis dico? Nonne diuinum eloquium, cuius ipsi professores haberi cupiunt, a Spiritu Sancto prolatum, obscuritatum atque ambiguitatum plenissimum est? Est equidem, et, si negent, ipsa manifesta ueritas approbabit, testesque plurimi sunt! Quos inter, si libet, interrogent Augustinum, sanctissimum atque eruditissimum hominem, et cuius ingenii tam grandes fuere uires, ut artes multas, et quicquid de decem cathegoriis tradidere phylosophi, absque, ut ipse fatetur, preceptore perceperit, nec tamen erubuit confiteri, se Ysaye principium intelligere nequiuisse. Non ergo obscuritates solis poematibus insunt. Quid ergo non incusant phylosophos ut poetas? Quid non dicut Spiritum Sanctum operibus suis, ut artificiosiora apparerent, obscuras implicuisse sententias? Quasi non rerum omnium sublimis ipse sit artifex! Non dubitem, quin illis tanta temeritas insit, ut facerent, ni scirent esse phylosophis defensores et in Spiritum Sanctum loquentibus apparata supplicia; et id circo in poetas prosiliunt, quia eos cernunt defensore carentes, existimantes preterea nullam ibi culpam fore, ubi confestim pena non sequitur. Debuerant hi uidisse, non nulla obscura uideri, cum clarissima sint, intuentis uicio (lusco quidem illucescente sole, qui limpidus est, nebulosus uidetur aer!); quedam alia de natura sui adeo profunda esse, ut non absque difficultate acies etiam egregii intellectus possit in earum abditum penetrare, uti in solis globo, antequam eum possint contingere, non nunquam perspicacissimi retunduntur oculi. Quedam uero, et si natura sui forsan sint lucida, tanto sunt fingentium artificio palliata, ut egre etiam quis possit ingenio uerum ex illis excerpere sensum, ut persepe inter nubila conditum solis pregrande corpus etiam doctissimi queant astrologi, qua celi uagetur in parte, comprehendere punctaliter oculorum intuitu. Et ex his esse non nunquam uatum poemata non inficior. Uerum non ob id, ut isti uolunt, iure damnanda, cum inter alia poete officia sit non euiscerare fictionibus palliata, quin imo, si in propatulo posita sint memoratu et ueneratione digna, ne uilescant familiaritate nimia, quanta possunt industria, tegere et ab oculis torpentium auferre. Et si, quod ad eos spectat, fecere solertes, non execrandi, sed conmendandi potius poete uenient. Et ideo, ut iam dictum est, fateor illos non nunquam obscuros esse, sed extricabiles semper, si sanus ad eos accesserit intellectus; uerum reor his querulis noctue oculos esse potius quam humanos. Nec sit quis existimet a poetis ueritates fictionibus inuidia conditas, aut ut uelint omnino absconditorum sensum negare lectoribus, aut ut artificiosiores appareant, sed ut, que apposita uiluissent, labore ingeniorum quesita et diuersimode intellecta comperta tandem faciant cariora. Quod longe magis Sanctum fecisse Spiritum unusquisque, cui sana mens est, debet pro certissimo arbitrari. Quod per Augustinum in libro Celestis Ierusalem XI firmare uidetur, dum dicit: *Diuini sermonis obscuritas etiam ad hoc est utilis, quod plures sententias ueritatis parit et in lucem notitie producit, dum alius eum sic, alius sic intelligit. Et alibi Augustinus idem super Psalmo CXXUI dicit: Ideo forte obscurius positum est, ut multos intellectus generet, et ditiores discedant homines, qui clausum inuenerunt, quod multis modis aperiretur, quam si uno modo apertum inuenirent. Et ut eiusdem Augustini testimonio adhuc aduersus recalcitratores amplius utar, ut sentiant, quoniam, quod ipse pro obscuritatibus sacrarum licterarum tuendis, ego pro obscuritatibus poematum intelligi uelim, dico eum scribere super Psalmo CxlUI sic: Peruersum nichil hic est, obscurum autem aliquid est, non ut tibi negetur, sed ut exerceat accepturum* etc. Et, ne ampliori utar sacrorum hominum circa hoc attestatione, nolo fastidium ducant hi audire, quoniam idem uelim de obscuritatibus poetarum sentiri, quod de diuinis ab Augustino sentitur; quin imo ut, exfricata paululum fronte, uolo considerent obsistentes, quanto magis de his sentiendum sit, que respectiue paucis apponuntur, si de sacris licteris, que omnibus sunt apposite nationibus, sentiuntur. Si forsan uelint duriciem textus, figuras dictionum, aut orationum colores, et peregrinorum uocabulorum incognitam a se pulchritudinem damnasse, et hinc poetas obscuros dixisse, quid aliud dicam, non habeo, nisi ut gramaticales iterum scolas repetant, pedagogi ferulam subeant, studeant discantque, quid ueterum autoritate circa talia poetis licentie datum, scrupulosiusque scrutentur, preter uulgaria atque domestica que sint etiam peregrina! Sed quid talibus insto? Paucioribus dixisse poteram: agant, ut, exuto ueteri, nouum atque generosum ingenium induant, et quod eis nunc uidetur obscurum, tunc familiare uidebitur et apertum. Nec indigestam intellectus sui grossiciem palliare se credant priscorum oratorum precepto, cuius non dubitem semper memores fuisse poetas, sed aduertant, quoniam perorando aliter quam fingendo uerborum ordo procedat, et fictiones in fingentis arbitrio relictas fore tanquam opus alterius speciei. In quibus summopere a poetis seruatur stili maiestas, et eiusdem dignitas retinetur, ut ait Contra medicum libro inuectiuarum III Franciscus Petrarca. Nec, ut ipsi arbitrari uidentur, carpere nequentibus inuidetur, sed, dulci labore preposito, delectationi simul memorieque consulitur; cariora sunt enim, que cum difficultate quesiuimus, accuratiusque seruantur, ut idem, ubi supra, Franciscus testatur. Quid multa? Si his obtusum ingenium est, inertiam suam, non poetas redarguant, nec aduersus eos friuolis insistant latratibus, a quibus secum optime actum est. Primo enim in limine, ne frustra fatigent ignari, ab ipsa rerum facie terror iniectus est; retrahant ergo gradum in tempore, potius quam, torpore ingenii fatigato incedentes, patiantur cum rubore repulsam. Et ut iterum dixerim, uolentibus intelligere et nexus ambiguos enodare legendum est, insistendum uigilandumque, atque interrogandum, et omni modo premende cerebri uires! Et si non una uia potest quis peruenire, quo cupit, intret alteram, et, si obstent obices, arripiat aliam, donec, si ualiture sint uires, lucidum illi appareat, quod primo uidebatur obscurum. Sanctum enim canibus dare diuino prohibemur monitu, et hoc eodem ante porcos proicere margaritas.
+
+Mendaces preterea insultantes hi dicunt esse poetas, et hunc locum conantur ualidis, si possint, firmare rationibus, aientes, quod sepe dictum est, eos in suis fabulis mendacia scribere, ut puta hominem in lapidem uersum, quod omnino apparet ueritati contrarium. Preterea asserunt poetas mendaciter dicere multos esse deos, cum constet ueritate certissima unum tantum esse et illum uerum atque omnipotentem, addentes Uirgilium, Latinorum poetarum principem, recitasse Dydonis hystoriam minus ueram, et huius modi alia quedam etiam inserentes. Credo uicisse putent, uicissentque, ni esset, qui eorum uociferationes insipidas ueritate retunderet. Quid ergo? Rebar in precedentibus loco huic respondisse satis, dum, quid sit fabula, quot fabularum species, et quibus usi poete sint, et propter quid, satis late descripsi. Sed si in hanc materiam iterum redeundum est, dico poetas, uti isti uolunt, non esse mendaces. Est enim mendacium iudicio meo fallacia quedam simillima ueritati, per quam a non nullis uerum opprimitur, et exprimitur, quod est falsum. Huius UIII fore species asserit Augustinus, ex quibus, et si grauiores reliquis non nulle sint, nulla tamen scientes uti possumus absque peccato atque infamie nota, qua dicimur esse mendaces. Cuius diffinitionis intentum si equo animo prospectent poetici nominis hostes, redargutionem hanc, qua mendaces asserunt esse poetas, uiribus carere cognoscent, cum poetarum fictiones nulli adhereant specierum mendacii, eo quod non sit mentis eorum quenquam fingendo fallere; nec, uti mendacium est, fictiones poetice, ut plurimum, non sunt nedum simillime, sed nec similes ueritati, imo ualde dissone et aduerse. Et dato species fabularum una, quam uideri potius hystoriam quam fabulam diximus, sit ueritati simillima, antiquissimo omnium nationum consensu a labe mendacii inmunis est, cum sit consuetudine ueteri concessum ea quis uti posse ratione exempli, in quo simplex non exquiritur ueritas, nec prohibetur mendacium. Et si spectetur poetarum officium, non nunquam in superioribus demonstratum, uinculo huic astricti non sunt, ut ueritate utantur in superficie fictionum, et, si auferatur eis uagandi per omne fictionis genus licentia, eorum officium omnino resoluetur in nichilum. Quid plura? Si omnia, que dicta sunt in reprobationem meritam deiciantur, quod fieri posse non arbitror, hoc inreprobabile superest: *Nemo suum iure exercens officium in notam potest ob hoc infamie deuenire!* Pretor, esto in legem male meritos capitali multet supplicio, non iure tamen dicitur homicida; sic nec miles, agrorum hostium populator, dicitur predo; nec iuris consultus, etiam si minus equum clientulo prestet consilium, dum modo a iuris limite non separetur, falsidici notam merebitur; sic et poeta, quantumcunque fingendo mentiatur, mendacis ignominiam non incurrit, cum suum officium, non ut fallat, sed ut fingat, iustissime exequatur. Si tamen uelint in hoc instantiam facere: quod uerum non est, mendacium, qualitercunque dictum sit, est, si factum non sit, non tamen ulterius uires ad internitionem huius obiectionis apponam, sed queram, ut uideam, quid responsuri sint, quo nomine uocanda sint ea, que per Iohannem Euangelistam in Apocalipsi mira cum maiestate sensuum, sed omnino persepe prima facie dissona ueritati? quo ipse Iohannes? quo alia aliique, qui eodem stilo dei magnalia uelauere? Ego quidem mendacia aut mendaces, etiam si liceret, dicere non auderem. Scio tamen, dicent, quod egomet in parte dicturus sum, si roger, Iohannem scilicet aliosque prophetas ueracissimos fuisse uiros, quod iam concessum est. Preterea superaddent ab eis scripta fictiones non esse, sed potius esse figuras, et sic nuncupari debere, et per consequens figuratores eorundem scriptores. O ridendum diffugium, quasi credituri simus, quod simillimum est in cortice, mutatione seu diuersitate nominis effectus habeat diuersos efficere! Sed in hoc minus questionis sit, figure sunt; nunquid habeant in licterali cortice ueritatem, exprimant, queso. Si me hoc uelint credere, nil aliud erit quam mendacio uelare michi oculos intellectus, uti illa uelant suppositam ueritatem. Sane cum mendaces hi dicendi nec habendi sint, quia non sunt, sic nec poete, qui pro uiribus eorum inniituntur uestigiis in fingendo! Multos autem deos scripsisse poetas, cum unus tantum sit deus, negari non potest, sed minime illis in mendacium imputandum, quia non credentes neque firmantes, sed more suo fingentes scripsere. Quis enim sui tam inscius sit, ut existimet quemque in laribus phylosophie uersatum tam dementis esse sententie, ut credat deos esse quam plurimos? Si satis sani sumus, facile debemus credere eruditos uiros studiosissimos fuisse ueritatis inuestigatores, eosque eo usque, quo humanum potest penetrare ingenium, attigisse et absque ambiguitate nouisse unum tantum deum esse, ad quam notitiam deuenisse poetas eorum in operibus percipitur liquido. Lege Uirgilium, et orantem inuenies: *Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis* etc. quod epythetum nemini deorum alteri datum comperies. Reliquam autem deorum multitudinem non deos, sed dei membra aut diuinitatis officia putauere, quod Plato, quem theologum nuncupamus, etiam opinatur. Talibus autem ob diuinitatis uenerationem officio conforme deitatis dedere nomen. Sed infestos hos his non acquieturos existimo; clamabunt nempe dicentes, poetas de uero deo et unico, quem nouisse dicimus, multa scripsisse mendacia, et ob id merito nuncupari mendaces. Ego autem non dubito poetas gentiles de uero deo minus recte sensisse, et sic de eo non nunquam, quod minus uerum fuerat, scripsisse, et sic, ut isti uolunt, mendacium; sed ob id mendaces esse dicendos non puto. Sunt enim mendacium hominum saltem species duo, ex quibus primi scientes et aduertentes mentiuntur, ut ledant, aut ut non ledant, seu ut prosint. Et hi non mendaces tantum dicendi sunt, sed propriori uocabulo mentientes; secundi sunt, qui, ignorantes se mendacium dicere, mendacium dixere tamen. Et inter hos oportuna cadit distinctio. Sunt enim ex his aliqui, quorum ignorantia intolerabilis est, nec excusationem recipit aliquam, ut puta: *Cauetur lege publica, nequis ciuis ciuem priuato seruet in carcere; Gaius Sempronium debitorem suum detinuit, et a multa tutari uult ignorantia legis; que, quoniam supina uidetur et crassa, ciuem scilicet leges publicas ignorare, nocuum defensare non potest*. Sic et Christianus homo etate integer ab articolorum fidei ignorantia tutari non debet, Sunt et alii, quorum uidetur ignorantia excusanda, ut pueri, si phylosophiam non nouerint, montanus homo, si non nouerit nauticam, et cecus natus, si licterarum non noscat caracteres, et huiusmodi. Quos inter numerari possunt poete gentiles, qui, et si liberales artes, si poeticam, si phylosophiam nouerint, Christiane religionis ueritatem nouisse non poterant. Nondum enim lux illa ueritatis eterne in terris effulserat, que illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, nondum ad agni cenam inuitantes peragrauerant orbem, quoscumque uocantes! Israelitis solis hoc donum erat desuper datum, ut deum uerum et iuste cognoscerent et rite colerent. Hi, nedum quenquam ad communicandum secum conuiuium tam celebre inuitabant, sed nec accedentes, si qui fuissent exteri, admittebant. Et sic, si minus uera sentientes scripserunt de uero deo, se uera scribere arbitrantes, hac acceptabili ignorantia excusati, non sunt dicendi mendaces. Dicent, scio, quacunque ignorantia mendacium dictum sit, mendax est dicens, quod negari non potest, esto non eadem nota labefactandi sinit, qui ignorantia excusabili peccauere, quam qui crassa et supina, ut dictum est, cum illos non solum equitas, sed etiam legum austeritas habeat excusatos; et, si sic est, notam mendacii non incurrunt. Et si uelint eos omnino quomodocunque mendaces, ego illis socios addam phylosophos Aristotelem, Platonem, Socratem, aliosque, quos ipsi summe colunt, eodem sontes crimine. Extollent, reor, hi censores optimi iterum uoces in celum, in psalterio psallantes et cithara, quoniam non satis plene particula unica huius obiectionis reiecta uideatur. O insipidi, si militi uno parma confracta sit, non dum loco mota est acies integra; non ergo exultent, sed meminerint, quoniam sepissime contusi nolentes cesserint! Quod autem Uirgilio obiciunt, falsum est. Noluit quippe uir prudens recitare Dydonis hystoriam; sciebat enim, ut talium doctissimus, Dydonem honestate precipuam fuisse mulierem, eamque manu propria mori maluisse, quam infixum pio pectori castimonie propositum secundis inficere nuptiis. Sed, ut artificio et uelamento poetico consequeretur, quod erat suo operi oportunum, composuit fabulam in multis similem Dydonis hystorie; quod, ut paulo ante dictum est, ueteri instituto poetis conceditur. Posset tamen quis dignus responsione et forsan tu ipse, princeps, perquirere: ad quid hoc necessarium erat Uirgilio? Cui ut digne responsum sit, dico eum in hoc a quadruplici causa tractum. Primo, ut in eo stilo, quem in Eneida sumpserat, poeticum sequeretur morem, et potissime Homeri, cuius fuit in eo poemate imitator. Nam poete non, ut hystoriographi, faciunt, qui a quodam certo principio opus exordiuntur suum, et continua atque ordinata rerum gestarum descriptione in finem usque deducunt (quod cernimus fecisse Lucanum, quam ob caussam multi eum potius metricum hystoriographum quam poetam existimant), uerum artificio quodam longe maiori aut circa medium hystorie, aut aliquando fere circa finem inchoant, quod intendunt, et sibi adinueniunt causam recitandi, quod ex precedentibus omisisse uidebantur; ut in Odissea Homerus, qui quasi circa finem errorum Ulixis eum naufragum in litus Pheycum delatum scribit, et ibidem Alcinoi regi recitantem, quicquid illi ante diem illam post discessum a Troia contigerat, inducit. Quod uolens Uirgilius facere, cum Eneam a litore Troiano fugientem scripsisset post erutam ciuitatem, non adinuenit aptiorem locum, ad quem eum deduceret, ante quam Ytaliam intraret, Africano litore; eo enim usque semper inter Grecos hostes nauigauerat. Et cum litus Affrum in tempus usque illud a rusticis et agrestibus atque barbaris hominibus incoleretur, ut eum ad personam ueneratione dignam deduceret, et aqua reciperetur, et cuius hortatu Troianorum casus suosque recitaret, nec aliam preter Dydonem, que, et si non tunc, multa tamen post secula loca illa incoluisse creditum est, comperiens, Dydonem, tanquam si iam uenisset, eius hospitam fecit, et, ut legimus, eius iussu sua suorumque infortunia recitauit. Secundo, quod sub uelamento latet poetico, intendit Uirgilius per totum opus ostendere quibus passionibus humana fragilitas infestetur, et quibus uiribus a constanti uiro superentur. Et cum iam non nullas ostendisset, uolens demonstrare, quibus ex causis ab appetitu concupiscibili in lasciuiam rapiamur, introducit Dydonem generositate sanguinis claram, etate iuuenem, forma spectabilem, moribus insignem, diuitiis habundantem, castitate famosam, prudentia atque eloquentia circumspectam, ciuitati sue et populo imperantem, et uiduam, quasi ab experientia Ueneris concupiscientie aptiorem. Que omnia generosi cuiuscunque hominis habent animum irritare, nedum exulis atque naufragi, et in incognitam regionem deiecti atque subsidio indigentis. Et sic intendit pro Dydone concupiscibilem et attractiuam potentiam, oportunitatibus omnibus armatam. Eneam autem pro quocunque ad lubricum apto et demum capto. Tandem ostenso, quo trahamur in scelus ludibrio, qua uia in uirtutem reuehamur, ostendit, inducens Mercurium, deorum interpretem, Eneam ab illecebra increpantem atque ad gloriosa exhortantem. Per quem Uirgilius sentit seu conscientie proprie morsum, seu amici et eloquentis hominis redargutionem a quibus, dormientes in luto turpitudinum, excitamur, et in rectum pulchrumque reuocamur iter, id est ad gloriam. Et tunc nexum oblectationis infauste soluimus, quando, armati fortitudine, blanditias, lacrimas, preces, et huius modi in contrarium trahentes, constanti animo spernimus, ac uilipendentes omittimus. Tercio curat Uirgilius in laudibus Enee ad honorem Octauiani Cesaris Iuliorum genus extollere; quod peragit, dum illum lasciuias et inmunditias carnis et muliebres delicias robore mentis spernentem atque calcantem ostendit. Quarto intendit sublimare Romani nominis gloriam, quod satis facit, dum execrationes moriture Dydonis describit. Nam per eas bella Cartaginensium cum Romanis et triunphi, quos ex eis Romani consecuti sunt, intelliguntur, in quibus Romanum nomen satis extollitur. Et sic non mendax fuit Uirgilius, ut minime intelligentes existimant, nec alii etiam, si qui sint, eo modo fingentes.
+
+Uolunt insuper atque clamitant, execrantes poeticum nomen, omnino abolenda esse poetarum carmina, eo quod lasci uiis et nugis deorum gentilium referta sint; nec modo aliquo tolerabile, quod uni eidemque deo plures attribuantur forme atque nomina, ut poete faciunt suo Ioui uel aliis. Stulti militis more certamen intrant aduersarii nostri, qui tanto nocendi hostibus fertur impetu, ut sibi ipsi non uideat; ex quo sepe fit, ut, quos in alterum parat ictus, inermis ipse suscipiat. Ego autem his obiectionibus, in unum coaceruatis inuolucrum, satis esse responsum in precedentibus arbitrabar, in quibus scriptum sepissime memini sub formis uariis, lasciuiis, et nugis, atque nominibus honestos ac sapidos claudi sensus. Quos etiam pro uiribus ingenii mei, amoto fabuloso cortice, aperuisse recordor. Actus uero deorum gentilium illecebres, quocunque modo a poetis, a comicis potissime, descriptos, nec laudo nec commendo, quin imo detestatus sum, et tam scriptores in hoc quam ipsos actus uituperandos existimo. Amplissima quidem fingendi est area, et pleno semper fictionum cornu poesis incedit; non ergo deficiebant quibuscunque sensibus honestissima tegumenta. Sane querela hec iam diu sublata est atque sopita. Nam que in scenis atque theatris a mimis et histrionibus, atque parasitis, et huius modi hominibus enormia canebantur olim, omnino abstulere atque reprobauere Romani ueteres, Cicerone teste, et ipsam scenam et artem ludricam damnauere, agentesque nota multauere censoria, et eos amouere tribubus. Sic etiam pretorum edicto cautum est, qui artis ludrice pronuntiandiue causa in scenam prodirent, ipso facto haberentur infames. Porro post Constantinum Cesarem et Siluestrum pontificem pullulante undique et in dies excrescente fide catholica, talium comicorum seu scenicorum carmina obsoluerunt a seculo, et remanserunt illustrium et laudabilium libri et opuscula poetarum, qui res gestas et naturales augustiore stilo, artificioso scemate, facundiore locutu sub congruo fictionum et ymaginum tegmine protulerunt. Et sic, quos semideus Plato urbe pellendos iusserat, et aduersus quos hi nostri ueritatis ignari clamitant, iam exterminati sunt et abiecti. Uerum ut aliquid his responsoribus nostris particule obiectionis altere responsum sit, dico, si ante initam pugnam prudentes, quibus in locis feriri possent, acutius inspexissent, uidissent profecto, quod ipsi poetis gentilibus obiciunt, in se retorqueri telum, nec Iouem nunc celi deum, nunc etheris ignem, nunc aquilam, nunc hominem, seu quibus mauis formis a poetis descriptum mirarentur, si meminissent ipsum uerum et unicum deum nunc solem, nunc ignem, nunc leonem, nunc serpentem, nunc agnum, nunc uermem, nunc etiam lapidem a sacris describi licteris. Et eodem modo uenerandissimam matrem nostram ecclesiam, quam aliquando mulierem amictam sole, aliquando mulierem indutam uarietate, aliquando currum, ali quando nauim, aliquando arcam, domum, templum et huius modi uocari sacra demonstrant uolumina, quod et de Uirgine genitrice et de humani generis hoste memini legisse sepissime. De nominum multiplicitate, quod dicam, habeo istud idem! Innumerabilia fere apud nostros deo attribuuntur, et totidem Marie uirgini atque ecclesie, et hec non absque misterio facta sunt, sicuti nec poete fecerunt. Quid ergo inaduertentes hi rugiunt? Liuore quidem impellente, stare nollent, quod ipsi non noscunt.
+
+Porro zelantes hi suasores criminum poetas affirmant. Qua in accusatione si distinguerent, forsan pro parte concederem eos esse uictores. Constat enim satis non nullos iam dudum inhonestos fuisse comicos, seu eorum scelesto sic suadente ingenio, seu sic euo tunc exquirente corrupto; nec non et Nasonem Pelignum clari, sed lasciuientis ingenii poetam, Artis amatorie composuisse librum, in quo, et si multa suadeantur nepharia, nil tamen minus oportunum, cum nemo sit tempestate hac adeo demens iuuenculus aut simplex puellula, que, mouente illecebri appetitu ingenium, longe, ut in id ueniat, quod exoptat, acutiora non nouerit quam is, qui se talium preceptorem fore precipuum arbitratus est, doceat. Si igitur minus hi, quos non nunquam abiciendos diximus, honestatem facultatis poetice seruauere, quid alii, splendida honestate conspicui, hanc incurrere meruere notam, et una cum turpibus accusari ? Equidem patiendum non est ! Et ob id, ut pateat, cur ab his accusentur illustres, queso dicant, nunquid Homeri carmen unquam legerint, nunquid Exiodi, Uirgilii, Oratii, Iuuenalis, et aliorum huius modi plurium; et, si se legisse fateantur, exprimant, quorsum has criminum suasiones inuenerint, ut ipsi uidentes, quod nondum uidimus, cum eis male meritos condemnemus. Attamen rogare superfluum est! Quis autem, accusatione audita, non percipiat, quia nunquam legerint, cum liquido debeamus credere, si uidissent, in tam stolidam sententiam non uenissent ? Arbitror tamen ex questione tali hos scelus sceleri addituros; nequeunt enim tacere, tanto pauore tenentur, ne ob taciturnitatem minus omnia nouisse credantur, dicentque elata facie, totis loquentes buccis, et omni frontis amoto rubore, quasi ex hoc summe laudandi ueniant: *Quid has nugas uiderimus? Uaph! nec uidimus, nec uidisse uolumus, maioribus operam damus! O bone deus, ab eterno opere tuo si uelis pausam summere, potes, et, si diuinitatis tue appeterent oculi, posses in somnum ire, si uelles, rem tuam isti curant! Tibi noctes insomnes hi ducunt, tibi suos sudores impendunt! Primum quippe mobile moueant reor, dum maioribus operam prestant*. Magnum est, multum est, et talium, si pateris, dignus labor! O ignaue hominum mentes, non aduertunt, dum alios tam prudenter flocci faciunt, quam misere suam ignorantiam detegant! Possumus etenim nos, si stultiores eis non simus, uidere satis, quam iusta sit eorum accusatio, quam sancta atque toleranda sententia. Sane ne sit, qui arbitretur, me responsum hoc futurum ex meditatione friuola uaticinari, confiteor, quoniam in hoc a certissima coniectura deducor. Audiui iam dudum interrogationi simili non nullos etiam fastidiosius respondentes, et, quod michi grauius fuit, uirum quendam, etate uenerabilem et sanctitate, alias ac doctrina precipuum, non respondentem, sed motu proprio longe exacrabilius obloquentem. Non mentior, deus nouit, rex inclite! Erat, ut tunc uisum est, uir iste adeo poetici nominis hostis infestus, ut illud non nisi stomachans proferre uideretur, quod, ubi minus honestati sue oportunum erat, ostendit. Nam mane quodam in generali studio nostro, legens in cathedra sacrum Iohannis Euangelium auditoribus multis, cum fortuito in hoc incidisset nomen, accensa facie, flammeis oculis, et altiori solito uoce, totus frendens multa in poetas enormia dixit; et postremo, ut eius appareret iustitia, inquit et fere iuramento firmauit, se neque uidisse, nec unquam aliquem ex poetarum libris uidere uoluisse. O sancte deus! Quid ignari dicturi sunt, si sic alias eruditus homo, annis grauis et autoritate, locutus est? Poterat ne loqui stultius ab insano? Uellem ego scire, si non uiderunt, si non cognouerunt, si maioribus uacant hi censores egregii, unde poetas criminum suasores agnoscunt? Quid circa eis incognita latrant? Quid non ydonei iudices, de incognitis laturi sententiam rostra conscendunt? Quid nedum inaudita, sed nec requisita parte sententias fulminant! Forte inquient Sacro inspirante Spiritu tam seuerum se in poetas ferre decretum. Possibile dicerem, si crederem Sanctum Spiritum tam spurcidas nedum inhabitare, sed intrare animas. O scelus impium, o exacrabile malum, o detestanda temeritas, audere cecum natum in propatulo de coloribus ferre sententiam! Sic olim, ut isti presides uenerandi faciunt, audiui Phoroneum apud Argiuos, Lygurgum apud Lacedemones, Mynoem apud Cretenses, et apud Mirmidones Eacum factitare solitos. Sed, ut eo ueniam, quo fert animus, quicquid isti reuerendi iudices blaterent, non sunt, ut ipsi uolunt, poete criminum suasores; quin imo, si sana mente et non liuore insano perciti eorum legantur uolumina, impulsores inuenientur nunc suauissimi nunc acerrimi, pro exigentia temporis, in uirtutes! Quod ne tam paucis uerbis uidear probasse contentus, libet ante obstrepentium oculos apponere saltem pauca, ex quibus possint ueritatem hanc, si uelint, agnoscere. Et, omissis Homeri monitis, qui ob Grecas licteras Latinis minus familiaris est, si uelint, legant et perlegant, que sint in Eneida ad patientiam laborum emergentium exhortationes Enee ad socios, quis ardor illi pulchre per uulnera mortis pro salute patrie fuerit, que erga patrem pietas, quem humeris per ardentes undique domos et ruentia templa, perque medios hostes et mille uolantia tela deuexit in tutum, que in Achemenidem hostem clementia, quod robur animi ad illudendas frangendasque amoris petulci catenas, que iustitia atque munificentia circa amicos et exteros in exhibendis muneribus bene meritis, ludis in anniuersario Anchisis patris apud Acestem peractis, que prudentia, quanta circumspectio in descensu ad Inferos, que genitoris ad eum suasiones ad gloriam, que eius in iungendis amicitiis solertia, quam grandis comitas fidesque in conseruandis susceptis, quam pie in Pallantis amici morte lacrime, que eius ad filium persepe monita? Quid multa referam? Assint oro, assint hi in poeticum rugientes nomen, librent huius poete uerba, sententias ponderent, et, si patitur animus, fructum ex his, qui potest, exprimant; et, si deo gratum erit, uidebunt, nunquid poeta hic in malam frugem suasor sit. Profecto si rite deum nouisset et coluisset Uirgilius, nil fere preter sanctum eius in uolumine legeretur! Et si dicant leges non pati quicquam approbari testimonio unius, Uenusinum insuper Flaccum suscipiant, Persium Uulterranum, Iuuenalem Aquinatem, quorum satyricum carmen tanto uirtutis impetu in uicia uiciososque inuehitur, ut eos exterminare uideatur. Si hi ergo alii plures satis sunt taceant isti, qui suasores criminum poetas accusant, et rabiem suam mansuetudine doment, nec dedignentur discere, prius quam uelint aliorum labores ridendo iudicare iudicio, ne, dum in alios sue stolide iniquitatis tela coniciunt, in se ultionis diuine fulmina prouocent.
+
+Aiunt post hec insidiantes acerrimi poetas esse mentium seductores, eo quod dulcisono carmine, lepido sermone, accurata atque ornata oratione, ineptias suas legentibus ingerunt, et sic, quo minime oportunum, lectores seducunt insipidos. Quis ignarus et qui poetas non uiderit, ut ipsi obiectores ignari sunt, nec poetas uiderunt illustres, et, si uiderunt, ingeniorum suorum ignauia non intellexerunt, non credet facile hos optime, iuste, sancteque in poeticum carmen inuehere? Hoc uideat deus, et hi uideant, quibus ab eo lumen intellectus concessum est! Tu autem, cytharista celestis, Dauit, solitus dulcedine carminis furores sedare Saulis, si suaue aliquid, si mellifluum cecinisti, lyricum tuum carmen absconde! Et tu, Iob, qui labores tuos atque patientiam heroico metro scripsisti, si lepidum, si ornatum sit, idem facito, una cum aliis sacris uiris, qui ethereo uersu diuina cecinere misteria; et, quod his dico, dictum sit Orpheo, Homero, Maroni, Flacco et aliis, postquam eo uentum est, ut inueniantur, qui dicant impune, quoniam seducere mentes hominum sit dulcisone, lepide, accurate metricas orationes effundere. O Baui et tu, Meui, letamini, postquam damnantur isti, tempus, quod minime rebar, uobis concessum est, et locus preparatus amplissimus! Scio, dicent se dixisse perniciosum ineptias sonoro scripsisse carmine et legisse. Erat, fateor, additio hec non parui momenti, ni in precedentibus sepius esset ostensum, quales sint, quas isti accusant, ineptie illustrium poetarum, et ob id, quod maximum existimabant, in nichilum resolutum est. Attamen, ut in hoc directius ueniam, quia seductores mentium dicunt esse poetas, primo scire uelim, cum multi sint, qui ex his poete sint, qui seductores sint mentium? Et quis dubitet? nullos dicere possunt preter quos student. Quos autem studeant, accusatio ipsa demonstrat. Si deo placet, zelantes hi amant, procantur, et mulierculis ridentibus applaudent oculis, amatorias licterulas dictant, componunt rithimos, et cantiunculas excudunt, quibus affectiones suas et suspiria expromant, et, deficientibus ingenioli uiribus, pro oportuno subsidio ad instructores amatorie artis euolant. Hinc Catuli, Propertii et Nasonis uolumina euoluunt, et ab ineptis talium suasionibus, lepidis descriptis carminibus, et uerborum facili exornatis contextu, tanquam in hoc toto inclinati pectore, uolentes trahuntur, seducuntur, atque tenentur; hinc poetarum illecebras cognouere; hinc ingrati preceptores accusant suos, eosque seductores mentium dicunt, quos ipsi, non rogati, sponte sua secuti sunt. Magnis igitur, imo permaximis uacant redargutores nostri, non enim paruum est amori obsequi, cuius uiribus primo Phebus, inde Alcides, monstrorum domitores, cessere! O quam satius tacuisse fuisset ignaris, quam in suum dedecus emisisse uoces! Nam, si prospectent, dum poetas acusasse rentur, se ipsos aduertent monstrasse culpabiles; ex hac enim accusatione, que sint eorum studia, que desideria, que iustitia manifeste cognoscimus. Quid enim de his arbitrari possumus, si puella lasciuis gestibus, petulcis oculis, blandis uerbis spem polliceatur infaustam, postquam a mutis, seu tacitis carminibus seducuntur? Erubescant igitur miseri, et in melius insanum suum reforment consilium, prospectentque Ulixem, gentilem hominem, non mutorum carminum, sed mellifluos syrenarum cantus spreuisse tanquam nocuos atque transisse. Et, ut aliquid circa uim uocabuli dictum sit, quod tanquam detestabile poetis obiciunt, uidisse debuerant, quoniam, et si Christo, saluatori nostro, a Iudeis obiectum sit, qui illum ignominiose seductorem dixere, non tamen semper in malam partem sumendum fore. Nequiuere enim illi abutentes infandi homines uim ueterem surripuisse; potest enim quandoque in bonam partem sumi seducere, nam rem curantes pastoriam ab infectis armentis non dum infectos egritudine boues seduxisse, solertis pastores est; et sic non nunquam eruditi homines generosos animos ab his, qui morbo uiciorum laborant, suis seducunt monitis. Quorsum poetas illustres sepissime seducere credulos reor, et eos facere meliores, ubi hi, seducti tractique suo, non poetarum minus etiam honestorum crimine, in malam frugem, si possint, conantur ostendere. O bone Iesu, auerte pestem hanc ab ignaris credulis, et hos loquaces corripe, ac adeo instrue, ut exemplo tuo uelint prius facere quam docere!
+
+Symias preterea phylosophorum ex his non nulli, qui se ceteris preferunt, dicunt esse poetas! Uerum non satis certum habeo, an ut hominibus risum incutiant, uti non nunquam suis scomatibus mulierculis faciunt, an potius ex animi sententia, quia sic credant, seu mentis nequitia, ut irrideant, istud euomant. Primum quippe deberet indignanti animo a prudentibus tolerari, dum cernerent ab ignaris ex uiris conspicuis ridicula confici uulgo, cum passim per triuia asini infulati, et falerati sues, ac, ex quo mauis genere, belue, fimbriatis nec non et uariatis pellibus incedentes amicti, comperiantur facile, ex quibus decentius quis uolens posset confingere talia. Si uero credentes asserunt, aut irrident, utrumque tam stolide quam nequiter agunt! Est enim symiis, ut alias dixisse meminimus, hoc de more a natura infixum, ut uelint, dum possint, uidentes quoscunque hominum actus imitari; et sic uidetur hos uelle poetas imitatores, et inde symias esse phylosophorum. Quod minime ridiculum esset; honesti quidem, ut plurimum, homines fuere phylosophi et bonarum artium repertores. Sed falluntur indocti, nam, si satis intelligerent poetarum carmina, aduerterent eos non symias, sed ex ipso phylosophorum numero computandos, cum ab eis nil preter phylosophie consonum iuxta ueterum opiniones fabuloso tegatur uelamine. Preterea imitator simplex in nullo exorbitat a uestigiis imitati. Quod quidem in poetis minime cernitur, nam, esto a phylosophicis non deuient conclusionibus, non tamen in eas eodem tramite tendunt. Phylosophus, ut satis patet, silogizando reprobat, quod minus uerum existimat, et eodem modo approbat, quod intendit, et hoc apertissime, prout potest; poeta, quod meditando concepit, sub uelamento fictionis, silogismis omnino amotis, quanto artificiosius potest, abscondit. Phylosophus stilo prosaico ut sepius, et eius fere paruipendens ornatum, scribere consueuit; poeta metrico, summa cum cura exquisito decore conspicuo. Phylosophorum insuper est in ginnasiis disputare; poetarum in solitudinibus canere. Et, cum ista inter se non conueniant, non erit, ut aiunt, symia phylosophorum poeta. Si symias dicerent eos esse nature, posset forte equiore animo tolerari, cum pro uiribus, quicquid ipsa, quicquid eius opera ratione operantur perpetua, poeta celebri conatur describere carmine. Quod si intueri uelint isti, uidebunt formas, mores, sermones et actus quorumcunque animantium, celi syderumque meatus, uentorum fragores et impetus, flammarum crepitus, sonoros undarum rumores, montium celsitudines, et nemorum umbras, atque discursus fluminum adeo apte descriptos, ut ea ipsa paruis in licterulis carminum inesse arbitrentur. In hoc ego poetas esse symias confitebor, quod ego honorabilissimum reor opus, in id scilicet arte conari, quod agit natura potentia. Sed quid plura? Esset satius talibus, agere si possent, ut nos una secum efficeremur symie Ihesu Christi, quam sibi incognitos poetarum irridere labores, cum contingat sepissime tentantes alienum pruritum scalpere, in suum aliorum cruentas ungues cum anxietate sentire.
+
+Hi equitatis, imo iniquitatis arbitri, feruida rabie cupientes poetici nominis exterminium, quasi pauca in illud dixerint, altisono insuper clamitant hinc inde boatu: o insignes uiri, o diuino redempti sanguine, o gratus deo populus, si qua pietas, si qua deuotio, si quis Christiane religionis amor, si quis dei timor uobis est, hos infaustos poetarum libros abicite, flammis exurite, et uentis seruandos exhibete cineres! Eos enim habere domi, eos legere, eos etiam ullo modo uelle uidere, exitiale crimen est! Animas letali ueneno inficiunt, uos in Tartara trahunt, et celestis regni exules in eternum faciunt. Post hec, aucto clamore, Ieronimum in testem inuocant, eumque dicentem aiunt in epistula ad Damasum de filio prodigo: Demonum cibus sunt carmina poetarum! Et his ac similibus multis toto gucture ignaros auditores intonant. O pietas, o prisca fides, o dei patientia grandis, quid pateris ? Quid, rerum conditor, in erectas turres, quid in celsos uertice montes fulmina torques? Hi, sanctissime pater, hi feriendi sunt, qui dolosa lingua atque mendaci aliorum et persepe innocuorum exitio sibi inanem aucupantur gloriam! Medici errores suos terra tegunt, hi prohibitionibus atque flammis suas conantur ignorantias occultare. Quis simplex homo hos audiat, quin arbitretur poetas perniciosissimos esse homines, diuini nominis hostes, contubernales demonum, inmites, maleficos, scelestis semper uacantes operibus, quibus nulla bonarum artium cura, nulla pietas, nulla fides aut sanctitas sit? Et sic horum ignorantium opere et iniquitate consequuntur celebres uiri ignominiam, quam minime meruere. Sed spero, uidebit deus aliquando. Nos autem uideamus, si possumus, quale sit hoc tam inexpiabile malum, quod hi conmitti clamitant, si teneantur, si uideantur, aut legantur carmina poetarum. Que horum contineant libri, que suadeant, que damnent, que doceant, iam satis supra declamatum est. Sed eis omissis, uolo, aduersus ueritatem hos scelesta omnia scribere atque suadere lectoribus. Quid tandem? gentiles fuere homines, non Christum nouere, suam extulere, quam sacram arbitrabantur, religionem, fictiones edidere, gratissimos et conmendabiles utero persepe gerentes fructus. Sed quid inde? Queso ego hos elegantissimos clamatores, dicant, nunquid illis prohibitum sit ab aliqua ueteri seu noua doctrina, deorum suorum scelera, quo uellent, in stilo describere? Non equidem reor, nec etiam christiano fingenti, dum modo sane intellecta fictio aduersus catholicam ueritatem exenterata nil pariat. Si non prohibitum est, si hos legere non leges prohibent neque prophete, non sacre pontificum sanctiones, quid tenere, quid legere mali est ? Inquient, quoniam seductores sint mentium dulcedine sua. Huic obiectioni paulo ante responsum est; uerum si hi imbecilles sunt atque tractabiles, sibi caueant, memores prouerbii ueteris, quo prohibetur, hos certamen lapidum non intrare, quibus sit galea uitrea. Fateor tamen ultro longe melius fore sacros studere libros quam istos, etiam si optimi sint, studentesque acceptiores esse reor deo, pontifici summo, et ecclesie; uerum non omnes, nec semper eadem trahimur affectione, et sic non nunquam ad poeticos trahuntur quidam. Et, si trahimur, uel sponte nostra in eos imus, quod hoc crimen, quod malum est? Possumus impune mores barbaros audire, ipsos, si uelimus, suscipere barbaros, eis hospitalitatem exhibere, eis, si petant, ius dicere, cum eis amicitias iungere, conuiuia celebrare; poetarum libros legere, si deo placet ab his uiris doctissimis prohibemur! Manichei, Arrii, Pelasgiique, et aliorum heresiarcarum execrabiles errores ut noscamus, nemo prohibct, quin scrutemur; uersus autem legisse poeticos, horrendum, ut hi clamitant, imo letale crimen est! Ioculatores in quadruuiis ut plurimum inhonestos ludos agentes inspicere possumus, hystriones in conuiuiis turpia canentes audire, nebulones in popinis, lenones in lupanaribus blasfemantesque pati, nec ob id in Tartara trahimur; poetica legisse poemata nos eterni regni facit extorres! Pictori etiam in sacris edibus fas est pingere Tricerberum canem, Ditis obseruantem limina, Charonem nautam, Acherontis uada sulcantem, Erinas ydris accinctas accensisque armatas facibus, ipsum Plutonem, infelicis regni principum, damnatis supplicia inferentem; poetis sonoro carmine hec eadem scripsisse nephas, et irremissibile lectori crimen est. Pictori eidem concessum, in aulis regum et nobilium uirorum amores ueterum, deorum scelera hominumque, et quecunque cuiuscunque commenta pingere, nullo patrum prohibente decreto, et hec a quibuscunque pro libito intueri permissum est; poetarum inuenta, ornatis linita licteris, plus a sapientibus lecta uolunt mentes inficiant, quam picta ab ignaris inspecta. Quid multa ? Deficio, fateor, uolens, si possem, aduertere, quibus uiribus, qua potentia, liuor edax et ignorantia hos boatores in tam grandem dementiam potuerit impellere. Scire saltem debuerant, quia uas electionis testatus est, scire malum, malum non esse, sed operari; et ipsi nouissimi preceptores, credo, ut a suis mulierculis prudentiores habeantur, et inde pinguiores consequantur offas, non uerentur dicere, nedum dicam scire, sed poetas legere perniciosissimum esse! O fastidium audire, etiam si omnino despiciendi sint poete, nepharium fore, si uideris, margaritam ex luto colligere, quasi astergibile lutum illam minus fecerit preciosam. Nec erubescunt interpretes hi hac presumptuosa atque generali prohibitione sua uelle ex ueritate fieri mendacium, si dixerit aliquando poeta, imo eos dixisse toto denegant ore! Ridiculum est audire humani generis hostem dyabolum potuisse uerbum bonum aliquando dixisse, poetas autem, esto aduersus conscientiam paulo ante malos esse concesserim, cum forte non nullis preter gentilitiam maculam nil inhonestum iure posset obici, uerbum bonum dicere nequiuisse. Uocatur etiam non nunquam a sacris hominibus in testimonium dyabolus, inuocasse poetam horum accusantium autoritate irremissibile crimen est! Sed nunc hos prohibitores et in exilium poetarum precones oro, dicant, quid magis quam phylosophia potuit peccasse poesis? Ueritatis quippe optima indagatrix phylosophia est, comperte uero sub uelamine seruatrix fidissima est poesis; si minus recte sentiat illa, non potuit rectum ista seruasse. Pedissequa est, domine uestigia imitetur necesse est; si deuiet illa, et hec, ut exorbitet, a necessitate cogitur. Quid ergo, cum gentiles phylosophos allegemus ore pleno eorumque seruemus sententias, et nil fere nisi eorum uallatum autoritate firmemus dicta poetarum poetasque horrescimus, atque detestando damnamus ? Extollitur Socrates, honoratur Plato, colitur Aristotiles, ut de reliquis sinam, qui omnes fuere gentiles et persepe damnatis opinionibus erronei homines; Homerus ab obiurgatoribus nostris pellitur, damnatur Exiodus, Maro despicitur atque Flaccus, quorum figmenta nil aliud sentiunt quam disputationes illorum. Quorum quoniam dogma student et ex his, esto cum difficultate, non patiente ingenio, quedam principiola sumpserunt, quasi intellectum conmendant! Poetarum uero quoniam scripta negligunt, et sic non intelligunt, despiciunt, et condemnant. Attamen quicquid clamitent, quicquid latrent, quicquid iubeant uel suadeant, si phylosophorum scripta, si barbarorum gesta, si hereticorum perfidia legi possunt, et poetarum uolumina absque piaculo legi, teneri, audirique possunt, mente tamen integra atque constanti, ne, si quando aliquid in orto doxam dicerent fidem, tanquam ab illa exteri se lectores labefactari permittant. Nunc autem superest in extremum horum clamorem paxillum acrius instandum atque prolixius, quoniam ea celeberrimi atque sanctissimi hominis autoritate precedentia omnia firmasse se credunt. Dicunt igitur clamitantes Ieronimi uerbum ad Damasum papam: Demonum cibus sunt carmina poetarum! Quod, si satis iam dicta percepissent, a nobis etiam firmatum aduertissent, et potissime ubi damnatam comicorum spurcitiem atque abiectam semel et iterum ante iam diximus. Sed quoniam, nulla poetarum facta distinctione, inuidentie offuscati caligine, in quoscunque ceci irruunt, propulsanda eorum ignauia est, et ipsi in perpetuum cogendi silentium. Si igitur epistulas, si uolumina Ieronimi, si hanc eandem, quam producunt in testem, seu cuius autoritate damnatos poetas uolunt, studiose legissent, inuenissent profecto uerbum hoc a Ieronimo declaratum, et eius sensum appositum, atque obiectionem, quam faciunt, esse solutam, et potissime ex figura mulieris captiue, raso capite, deposita ueste, resectis unguibus et pilis ablatis, Israelite matrimonio copulande. Et si religiosiores atque delicatiores sanctis doctoribus esse non uelint, comperient, hunc demonum cibum, non solum non reiectum flammis, ut iubent, inmissum, sed cum diligentia seruatum, tractatum, atque gustatum a Fulgentio doctore atque pontifice catholico, ut apparet eo in libro, quem Mithologiarum nuncupat ipse, in quo elegantissimo stilo descripsit poetarum fabulas, exponendo. Equo modo Augustinum, doctorem egregium, comperient non horruisse poesim, nec poetica carmina, quin imo solerti uigilantia studuisse, et intellexisse; quod, uolentes negare, non possent, cum sepissime in suis uoluminibus sanctus homo Uirgilium aliosque poetas inducat; nec fere unquam Uirgilium absque alicuius laudis titulo nominat, Sic, ut iterum dixerim, Ieronimum, doctorem eximium atque sanctissimum et trium linguarum mirabiliter eruditum, quem ignorantie eorum hi in testem trahere satagunt, tanta poetarum carmina diligentia studuisse percipient, atque seruasse memorie, ut nil fere absque eorum testimonio firmasse uideatur. Uideant, si non credunt, inter alia libri eius Hebraicarum questionum prologum, et aduertant, nunquid eum totum Terrentianum fuisse sentiant, uideant, nunquid sepissime Horatium atque Uirgilium sibi quodammodo assertores inducat, et non solum hos, sed et Persium aliosque. Legant insuper eiusdem facundissimam ad Agustinum epistulam rimenturque, nunquid in ea inter illustres uiros uir doctus poetas, quos ipsi tanto clamore confundere, si possint conantur, enumeret. Porro, si nesciunt, perlegant Actus apostolorum, et sentient, nunquid Paulus, uas electionis, uersus poeticos studuerit et nouerit. Inuenient quippe eum non fastidisse, in Ariopago aduersus Atheniensium obstinationem disputantem, uti testimonio poetarum, eumque alibi Menandri comici carmine usum, dum dixit: *Corrumpunt mores bonos coloquia mala!* Et Epimenidis poete, si memini, allegat uersiculum, qui aduersus hos aptissime dici posset, dicens: *Cretenses semper mendaces, male bestie, uentres pigri!* Et sic non, qui ad celum usque tertium raptus est, quod isti sanctiores uolunt, peccatum uel turpe arbitratus est legisse atque didicisse poetarum carmina. Insuper perscrutentur, quid scripserit Dyonisius Ariopagita Pauli discipulus et Christi martir egregius, in suo Ierarchie celestis libro. Ex intentione quippe dicit, prosequitur atque probat diuinam theologiam poeticis fictionibus uti, inter alia ita dicens: *Et enim ualde artificialiter theologia poeticis sacris formationibus in non figuratis intellectibus usa est, nostrum, ut dictum est, animum reuelans, et ipsi propria et coniecturali reductione prouidens, et ad ipsum reformans anagogicas sanctas scripturas; et alia multa, que ad hanc sententiam subsequuntur*. Et, ut reliquos postremo sinam, quos aduersus bestialitatem horum possem inducere, nonne ipse etiam dominus et saluator noster multa in parabolis locutus est, comico conuenientibus stilo? Nonne et ipse aduersus Paulum prostratum Terrentii uerbo usus est, scilicet durum est tibi contra stimulum calcitrare ? Uerum absit, ut putem Christum dominum a Terrentio, quantumcunque diu ante fuisset, quam hec dicta sint, uerba assumpsisse! Sufficit michi satis esse adfirmandum prepositum et Saluatorem nostrum uoluisse quandocunque uerbum suum atque sententiam ore Terrentii fuisse prolatum, ut appareat non omnino esse cibum demonum carmina poetarum. Quid nunc inquient boatores illustres? Clamitabuntne? insultabunt aduersus carmina poetarum a suomet teste reprobati et aliorum plurium sanctorum uirorum testimonio uicti atque repulsi? Clamitabunt equidem, insuperabilis eorum rabies est! Sed quam iuste, tu uideas, rex optime, uideantque, quibus ratio magis amica est, quam obstinata horum proteruia. His autem tam absolute damnantibus iustissimus iudex, deus, aliquando retribuet inuidentie meritum, et eadem eis metietur mensura, qua ipsi aliis metiuntur.
+
+Perminimum uisum est latratoribus nostris conatus exposuisse omnes, ut e domibus ac e manibus hominum, si potuissent poetas excluderent! Et ideo ecce, iterum agmine facto, irruunt, et, armati Platonis autoritate, infando guttare sonoras uoces eructant, aientes, Platonis iam dicti iussu poetas urbibus esse pellendos; inde, ut Platoni deficienti subueniant, superaddunt; ne suis lasciuiis ciuium mores inficiant! Cui obiectioni, et si satis in superiori responsum uideatur, non pigebit iterum latius respondisse. Maximam igitur fateor phylosophi huius autoritatem esse, nec spernendam, si sane intellecta sit; de sensu cuius profecto hi, aut nichil, aut peruerse sentiunt, ut apparebit. Ostensum tamen illis est, poetas sponte sua solitudines habitare, quam ob rem illos montanos et ineptos homines nuncupabant. Si autem uiolenter urbes incolerent, quid dicerent morsores hi ? Dicerent eos esse tyrannos! Si uero nunc uelint sententiam uertere et eos cultores urbium dicere, falsum est. Constat Homerum inter aspreta scopulorum et montana nemorum, post peragratum orbem, extrema cum paupertate litus Arcadum habitasse, et ibidem mente uidens, luminibus tamen egritudine captus, ingentia illa atque admiranda uolumina non Ybleo, sed Castalio melle perlita Yliadis et Odissee dictasse. Uirgilius autem, ingenio non minor Homero, urbe Roma, tunc rerum domina, neglecta, atque Octauiano Cesare, totius orbis principe, cuius singulari letabatur amicitia, omisso, quesiuit sibi haud longe a Neapoli, Campanie inclita ciuitate tunc etiam deliciis abundante et ocio, semotum locum quieto atque solitario litori proximum, ut magni spiritus homo, Iohannes Barrilis, aiebat, inter promontorium Posilipi et Puteolos, uetustissimam Grecorum coloniam, ad quem nemo fere, nisi eum quereret accedebat; in quo post Georgicum carmen celestem decantauit Eneydam. Cuius selecte solitudinis Octauianus prestare testimonium uolens, cum fecisset eiusdem Uirgilii a Brundisio ossa referri, haud procul ab electa solitudine tumulari iussit, secus eam uiam, que adhuc Puteolana dicitur, ut eo iacerent mortua, cuius elegissent in uicinio uiuere. Et, ne semper per antiqua uagemur, que oppugnatores, quantumcunque fausto testimonio roborata sint, negant facile, Franciscus Petrarca, celestis homo profecto et nostro euo poeta clarissimus, nonne, spreta Babilone occidentali atque pontificis maximi beniuolentia, quam omnes fere Christiani summopere cupiunt et procurant, et pilleatorum orbis cardinum aliorumque principum, in uallem clausam abiit, insignem Gallie solitudine locum, ubi Sorgia, fontium rex, oritur, et ibidem omnem fere floridam iuuentutem suam, uillici unius contentus obsequio, meditando atque componendo consumpsit ? Fecit equidem, stant uestigia stabuntque diu, parua domus et ortulus, et, dum deo placet, testes uiuunt plurimi! Si ergo, ne plures recitem, sic est, minime edepol oportunum est, ut in hoc quis labores impendat, ut abeuntes ultro poetas urbibus pellat. Uellem ego tamen ab istis audire, nunquid existiment Platonem, dum librum sue Reipublice scripsit, in quo hoc mandatur, quod isti aiunt, intellexisse de Homero, scilicet, si urbs illi placuisset, eum urbe fuisse pellendum ? Nescio, quid responsuri sint, ego autem non credo, cum de eo multa laudanda iam legerim. Hunc enim sacratissime Cesarum leges omnium uirtutum patrem uocitant, et sepissime eorum latores, ut illas maiori ueneratione dignas facerent, et quodam sacro sancto testimonio roborarent, inter eas non nunquam Omeri carmina miscuere, ut in fine prohemii codicis Iustiniani Yliadis legitur carmen, et in eodem sub titulo de iustitia et iure, sic et de contrahenda emptione, et de legatis et fidei conmissis, et aliis locis, ut minus credentes possunt in pandecta Pisana cognoscere. Hunc insuper in suum ciuem plures Grecorum egregie ciuitates, eo etiam mortuo et paupere, uoluere, et de hoc inter se mouere litigium, ut comprendi potest liquido per uerba Ciceronis in oratione pro Archia, dum dicit: *Omerum Colophonii ciuem dicunt esse suum, Chii suum uindicant, Salaminii repetunt, Smirnii uero suum esse confirmant, itaque etiam delubrum eius in oppido dedicauerunt; permulti alii preterea pugnant inter se atque contendunt. Hec Tullius. Quod ego etiam testari a uetustissimo Greco carmine, satis inter eruditos uulgato, legisse memini, sic aiente: hepta dierizousin poleis dia rizes hOmerou; Samos, Smurne, Khios Kolophon, Pilos, Argos, Athenai quod latine sonat : Septem litigant ciuitates de radice Omeri: Samos, Smirne, Chios, Colophon, Pilos, Argos, Athine*. Hunc preterea ipse Plato in eodem libro Rei publice aliisque persepe conclusionum suarum inducit in testem. Si igitur uirtutum pater a legibus habitus est, si legum decus, si tot ciuitatum ciuis etiam repetitus, si a preceptore ipso Platone testis assumptus, stultissimum est arbitrari Platonem idem prudentissimum uirum, talem poetam urbe pellendum iussisse! Insuper hoc Platonis iussu existimabimus Emnium urbe pellendum, qui honesta paupertate contentus adeo ob uirtutem suam carus Scipionibus fuit, hominibus quidem non solum armis et bello atque sanguinis generositate conspicuis, sed phylosophie domesticis et sanctitate morum illustribus, ut post mortem etiam eius uellent suis maiorumque suorum suos misceri cineres, et suo tumulari sepulcro! Si credant hi, ego non credam, quin potius arbitror Platonem suam ciuitatem optasse talium fuisse repletam. Quid preterea de Solone dicemus, qui, datis Atheniensibus legibus, esto iam senex esset, sese concessit poeticis? Urbe ne pellendum dicemus, qui urbem dissolutam in ciuilem uitam moresque reuocauit? Quid insuper de Uirgilio nostro, cuius, ut reliqua sinam, tanto frontis rubore et mentis uerecundia inter coeuos et quoscunque minus decentia queque audiebat, ut ob hoc iuuenis adhuc uocaretur parthenias, quod Latine uirgo seu uirginitas sonat. Cuius tot sunt ad uirtutem suadentia monita, ut sepe iam dictum est, quod sunt eius carminum uerba. Cuius ne combureretur diuinum opus, ut ipse Uirgilius moriendo preceperat, Octauianus Cesar Augustus, postpositis maximi imperii curis, prohibitorios uersus composuit, qui in tempus usque nostrum leguntur. Cuius adhuc nomen apud Mantuanos tanto honore celebratur, ut, cum cineres ab Augusto sublatos pro uotis colere nequeant, eius agellum ueterem, ad instar uiuentis hominis ab eo denominatum, colunt, filiis iuuenibus tanquam quoddam uenerabile sacrum senes parentes ostendunt, exteris aduenientibus, quasi suam gloriam augentes, sollicite indicant. Non absque uirtutis precipue testimonio ista proueniunt, et nos uirtuosos urbe pellendos Platonem iussisse credemus? O stolidum capitulum! Possem de Oratio Flacco, de Persio Uulterrano, de Iuuenale Aquinate multa dicere, per que pateret liquido mentis Platonis non fuisse tales urbe pellendos; sed trahit animus, ut uisa ingeram, et, que nulla tergiuersatione ab istis negari possint, apponam. Credamne igitur ego tante dementie fuisse Platonem, ut Franciscum Petrarcam urbe pellendum censuerit? Qui, a iuuentute sua celibem uitam ducens, adeo inepte Ueneris spurcitias horret, ut noscentibus illum sanctissimum sit exemplar honesti, cuius mendacium letalis est hostis, qui uiciorum omnium execrator est, et uenerabile ueritatis sacrarium, uirtutum decus et letitia, et catholice sanctitatis norma; pius, mitis, atque deuotus, et adeo uerecundus, ut iudicetur parthenias alter. Est et insuper poetice gloria facultatis, orator suauis atque facundus, cui cum omnis pateat phylosophie sinus, est illi ingenium preter humanum perspicax, memoria tenax, et rerum omnium, prout homini potest esse, notitia plena. Ex quo opera eius tam prosaica quam metrica, que plura extant, tanto splendore refulgent, tanta suauitate redolent, tanto florido ornatu spectabilia sunt, et lepore sonantium uerborum melliflua, et sententiarum succo mirabili sapida, ut celestis ingenii artificio potius quam humano fabrefacta credantur! Quid multa dixerim? Profecto hominem superat, et in longum mortalium uires excedit. Neque ego has laudes predico, quasi antiquum hominem et longis ante seculis defunctum conmendem, quin imo, dum deo placet, uiuentis atque ualentis merita refero; quem, o morsores egregii, si non licterulis meis creditis, oculata fide uidere potestis Nec dubito, ut ex eo contingat, quod ut plurimum famosis uiris contingere consueuit, ut ait Claudianus, minuit presentia famam; imo audacter assero, quia huius superet presentia famam! Tanta enim morum maiestate, tanta suauis eloquentie facundia, tanta etiam urbanitate et composita senectute conspicuus est, ut de eo, quod apud Senecam moralem philosophum de Socrate legitur, dici possit, auditores scilicet eius plus ex moribus quam ex uerbis traxisse doctrine. Et, ut aliquando de celeberrimo uiro isto taceam, queso hos dicant, nunquid tales poete a Platone pellantur ex urbe. Et, si pelluntur huius modi, reserent, quos introducturus ipse sit ciues; lenones an uispillones, atque gnatonicos, epulones, cetariosque, seu forte furciferos aut similes illis assumet? O felix, o mansura diu Platonis Respublica, si poetas pellat, et hos ciues habeat et morum uiteque hominum presides! Sed absit, ut arbitrer doctissimum uirum id intellexisse, quod sentiunt interpretes hi, quin imo reor, et poetas insignes, et quoscunque alios similes eisdem non tantum ciuitatum seu sue Reipublice ciues esse, sed principes atque magistros. Sed inquient stomacantes hi: *Si hos non, quos pelli iubet Plato poetas? Esset respondendum talibus: Uos ipsi perquiratis, censores inepti! Sed quoniam ignorantie quorumcunque compatiendum est, et si male sint meriti, compatiendum tamen*. Est uti liquoribus omnibus sic et facultatibus sua fex, que esto abominabilis et abicienda, non tamen defecatus liquor efficitur uilior; et equo modo facultas. Quid enim phylosophia, rerum omnium magistra, ueracius? Hec amurce loco, ut de ceteris taceam Cynicos habuit et Epycuros, qui infandis erroribus inuoluti, fere eam dehonestare in non nullis conati sunt, adeo ut hostes uiderentur potius quam ministri. Sed queso, propter hos Socratem, Xenocratem Anaxagoram, Panetium, aliosque hoc eodem insignitos titulo abiciendos fore dicemus? Stolidum et ignaui defecatoris esset officium! Quid Christiana usquam religione sanctius? Et hec Donatistas, Macedones, Fotinos, et alios habuit heresiarcas longe fetidiori fece execrabiles. Nec propter hos iuste Basilium Cesariensem, Iohannem Crisostomum, Ambrosium Mediolanensem, Leonem Papam, et alios sacros ac uenerabiles uiros dicemus esse prophanos. Sic et poesis, ut de reliquis taceam, habuit suam fecem, ut fuere quidam, qui comici poete dicti sunt; quos inter et si non nulli honesti fuerint homines ut Plautus et Terrentius, ut plurimum turpissimis fictionibus suis splendidam poesis gloriam inficere uisi sunt. Et his iungi potest aliquando Pelignensis Ouidius. Hi quidem seu mentis innata lasciuia, seu lucri cupidine, et desiderio uulgaris applausus, scelestis compositis fabulis, eas, mimis introductis, recitabant in scenis, ex quibus lasciuientium pectora prouocabantur in scelera et constantium agitabatur uirtus, et omnis fere morum disciplina reddebatur eneruis. Et quod perniciosissimum erat, quantumcunque et in ceteris religio gentilium detestanda sit, populos in tam turpia sacra deduxerant, ut erubescenda a suis etiam uideretur. Huius modi quidem poetas, ut in precedentibus sepe dictum est, non sola abhorret Christiana religio, sed ipsa etiam abiecit gentilitas. Hi quippe sunt, quos urbe pellendos reor Plato iusserit; ego autem non urbe, sed orbe tales exterminandos fore existimo. Sed hos propter est ne Exiodus, Euripides, Statius, Claudianus, aut similes ciuitate pellendus? Ego non arbitror. Distinguant igitur hi, et, si non odio laborant indigno, male meritos carpant, sua linquentes in pace conspicuos.
+
+Postremo, rex inclite, hi nomen poeticum blasfemantes, infanda temeritate perciti, silentia sacra, semotos antri Gorgonei aditus, honesta penetralia uenerande poesis, et puellarum choros cantusque diuinos intrare ausi sunt, atque dissonis turbare clamoribus, et Boetii, sanctissimi atque eruditissimi uiri, uerbis armati (eis scilicet, que circa principium libri eius De consolatione leguntur, phylosophia loquente atque dicente: *Quis has scenicas meretriculas ad hunc egrum permisit accedere, que dolores eius non modo ullis remediis fouerent, uerum dulcibus insuper alerent uenenis* etc.) omnia non aliter quam uictores complere clamoribus et innocuas ludentium mentes ignominiosis opprobriis commouere, si possint, et cum non sentiant, quid per illa uerba uelit Boetius, solum inspicientes corticem, pudicissimas Musas, non aliter quam si essent carnee mulieres, eo quod femini generis sint earum nomina, inhonestas, obscenas, ueneficas atque meretrices esse proclamant, et, eo quod diminutiuo utatur Boetius, illas extreme sortis et extremo etiam in lupanari a fece uulgi prostratas existimant. Nec hoc satis est, quin imo hinc uolunt poetas etiam esse homines inhonestos, sic argumentum deducentes suum: *Si Muse Boetii assertione meretricule sunt, inhoneste mulieres sunt, et sic hi, quibus familiares sunt, ut inhonesti sint homines, necesse est, cum amicitia seu familiaritas, nisi ex conuenientia morum, iungi aut stare non possit; eas autem esse familiarissimas poetis constat liquido, etiam carminibus eorum testantibus, et sic, ut iam dictum est, inhonesti sunt homines*. Aduertisne, prudentissime rex, in quem exitum tendat illecebris horum astutia? Sed, qualiscunque sit, ueritate lucida confundenda est. Quot igitur et que Muse sint, et quibus insignite nominibus, et quid per eas senserint illustres uiri, si bene memini, supra libro decimo primo operis huius monstraui, sed adhuc, horum impietate non quiescente, paululum laborandum est. Satis ergo arbitror ex premonstratis assummi possit, duplicem esse poetarum speciem, quarum altera uenerabilis et laudabilis est, et piis hominibus semper grata, altera uero obscena atque detestabilis, et ea est poetarum, quos dixi non urbe tantum, sed orbe pellendos. Equo modo de Musis dici potest, quarum et si genus unum sit, species due dici possunt; nam dato eisdem uiribus eisdemque legibus actualiter una queque utatur, cum uarius exactitatis uideatur exprimi succus, hic scilicet dulcis, amarus ille, non incongrue honestam unam arbitrari possumus et reliquam inhonestam. Harum igitur altera, totis conmendanda preconiis laurea incolit nemora, Castalium fontem, et quecunque religione uenerabilia loca cognoscimus, Phebi socia, floribus et sertis ornata, et dulcedine cantus atque uocum sonoritate spectabilis; altera autem ea est, que, ab inhonestis comicis tracta, scenas atque theatra et quadruuia tenet, et scelestibus fictionibus ob mercedem se inerti uulgo placidam exibet nullo conmendabili ornatu conspicua. Hec non consolatione uirtutum, non salubribus anthidotis, non sacris etiam remediis egritudines languentium mitigat aut sanat, sed querelis gemitibusque in mortem usque amplificat ea delectatione, qua passionibus impliciti delectantur. Ex quibus satis possunt, quod ignorabant, uidere poetis infesti, Boetium scilicet, dum Musas meretriculas scenicas uocitabat, de theatrali Musarum specie intellexisse. Quod apertissime obiectores hi uidisse potuissent, si, quod post pauca a phylosophia dictum legitur, intellexissent; dicit enim: *Sed meis eum Musis curandum sanandumque relinquite*. Et, ut euidentius appareret, quoniam de secunda Musarum specie loqueretur, persepe in sequentibus phylosophia ad curam et consolationem Boetii in eodem libro oblectamenta carminum et fictiones poeticas introducit. Ergo, postquam illas phylosophia suo inmiscet artificio, eas honestas esse existimandum est; et si honeste sint, et hi, quibus familiares sunt, ut horum uidetur uelle deductio, honesti sint homines necesse est. Et sic honeste sunt muse, et poete honesti sunt homines, quas et quos inuicem turpi nota in uacuum o labefactare conati sunt!
+
+Quibus potui rationibus, clementissime rex, horum zelantium maledicta retudi, et, ni honestati pepercissem mee, in temerariam eorum presunptionem et uitam moresque suos longe acrioribus uerbis et aculeis acutioribus inuexissem. Reor tamen eos preter dicta multa dicturos, quibus omnibus respondere uoluisse, in longum nimis protenderetur oratio, et multitudo uerborum nimia persepe consueuit nedum animos magnis occupatos, ut regii sunt, sed etiam uacuos et ociosos offendere. Et id circo, ne celsitudine tue tediosus sim, et ne uidear hos extra terre terminos fugare uelle, cum ignorantie eorum potius compatiendum sit, quam in meritum exterminium procedendum, his finem prestare mens est; et, quod ipsi non facerent, ego ante huius libelli finem tua cum gratia fecisse uolo, posuisse scilicet meritam iram omnem, et eorum ignouisse nequitie, et eos amicis alloqui uerbis, si forsan in consilium melius possim impellere.
+
+Uos igitur, o prudentes uiri, iam si sapitis, iras ponite et turgida sedate pectora, satis enim, imo nimium inter nos odiis decertatum est. Uos primi in insontes intulistis arma, ut eos exterminaretis orbe, ego ex aduerso pectus opposui, egique pro uiribus, prestante deo et meritis cause iuuantibus, ne bene meriti ab infestis pellerentur hostibus, esto, si aduersum uos ipsi in equum descenderent campum, quantum preualeant uestris meisque uiribus, sera penitentia nosceretis. Belligeratum tamen est, et eo uentum, ut cum aliquali offensorum gloria, quanquam sudore plurimo, paululum sit omnino uincendi repressa libido, et, ut equis legibus iri possit in pacem. Uadamus ergo, eamque capessamus ultro, et quietem laboribus demus; librata enim sunt belli premia, nam uos doctrinam, ego refero aliquantulum consolationis in predam, et sic satis loci paci relictum est. Credo sic uelitis, quoniam cepisse uos penitet, et ideo eius fruamur bonis. Quod ut me ex animo dicere noscatis, qui primus lacessitus sum, primus seruare amicitie leges incipiam, et, ut uos etiam faciatis, que amicus caritatiue pauca dicturus sum, equo animo atque tranquillo percipite. Ecce, honorabiles uiri, quibus potui demonstrationibus, elucidaui, quid sit poesis, quam uos ipsi nullam faciebatis, qui poete sint, quod poetarum officium, qui mores, quos uos etiam fabulones, scelestos homines, suasores criminum, et mille malis infectos clamabatis. Quid inde Muse sint, designaui, quas meretriculas dicebatis, et forte arbitramini lupanares. Quos si tanti sunt, si adeo uenerabiles, non solum non damnare debetis, sed eos colere, laudibus extollere, amare, et eorum, ut meliores efficiamini, studere uolumina. A quo ne uos retrahat aut etas annosior, aut famosiores audisse facultates, conemini ex uobis ipsis id posse, quod de se non erubuit annosus princeps et uirtutum omnium singulare decus, Robertus, Ierusalem et Sycilie rex inclitus. Qui clarus olim phylosophus et medicine preceptor egregius, atque inter ceteros eius temporis insignis theologus, cum in sexagesimum sextum usque etatis sue annum parui pendisset Uirgilium, illumque cum reliquis more uestro fabulosum diceret hominem et nullius fore precii, ornatu subtracto carminum, quam cito Franciscum Petrarcam arcanos poematum referentem sensus audiuit, obstupefactus se ipsum redarguit, et, ut ego, eo dicente, meis auribus audiui, asseruit, se nunquam ante arbitratum adeo egregios atque sublimes sensus sub tam ridiculo cortice, uti poetarum sunt fictiones, latere potuisse, ut aduertebat post demonstrationem solertis uiri absconditos esse, suumque mira compunctione damnabat ingenium et infortunium, quod tam sero poeticum artificium cognouisset, nec erubuit, aut senio et spe breuis in futurum uite detineri potuit, quin, sepositis studiis splendentium facultatum, ut plenum e Uirgilio sensum summeret, ceperit operam dare. Sane festina mors nouum interrupit studium, quod si perseuerare potuisset, quis dubitet, quin in maximum poetarum decus et Ytalorum commodum studio tali uacantium euasisset? Quid ergo? quod regi sapientissimo sanctum uisum est, uosne arripere indignum ducetis? Uix credam, non enim uos tygres aut inmanes beluas reor, quorum ingenium uti illarum seuitia, in melius flecti non possit. Attamen si preter hanc piam credulitatem meam in pectoribus uestris impetuosus adhuc in immeritos perseuerat hostilis ardor, in uestrum saltem decus, quotiens uos lingue pruritus in uerba irritat, queso per sacrum phylosophie pectus, cuius forsan aliquando mammillas suxistis, ne in totum poeticum nomen adeo uos dedatis precipites, quin imo, si satis sani estis, distinctione semper, ubi oportuna sit, utamini. Ipsa quidem in concordiam discordantia reducit, et, abstersis ignorantie nebulis, intellectum clarificat, et recta, quo uult, ducit ingenium. Et hoc facitote, ne inhonestis uenerabiles implicetis poetas, ex quibus multos fuisse gentilium ostensum est. Sit uobis satis in illecebres comicos irruere, in hos iras euomere, in hos exclamare; in hos, bona ceterorum pace, omne uestrum uersetur incendium! Preterea et Hebraicis parcite, non enim absque diuine maiestatis indignatione lacessire possunt, et premonstratum est, Ieronimo attestante, quosdam ex eius sub poetico stilo, Sancto dictante Spiritu, sua cecinisse uaticinia. Equo insuper modo et Christiani ab iniuriis inmunes seruandi sunt; plures enim ex nostris poete fuere et adhuc sunt, qui sub tegminibus fictionum suarum Christiane religionis deuotos sacrosque sensus conmendauere. Et, ut ex multis aliquid ostensum sit, noster Dantes, dato materno sermone, sed artificioso scriberet, in libro, quem ipse Comediam nuncupauit, defunctorum triplicem statum iuxta sacre theologie doctrinam designauit egregie. Et illustris atque nouissimus poeta Franciscus Petrarca in suis Buccolicis sub uelamine pastoralis eloquii ueri Dei et inclite Trinitatis laudes irasque eius in calcantes ignauia Petri nauiculam mira descriptione notauit. Stant uolumina et intelligere uolentibus sensus apparent. Hos ultra uigent Prudentii atque Sedulii carmina sacram sub tegumento expromentia ueritatem. Et Arator, non solum Christianus homo, sed romane ecclesie sacerdos et cardo, heroyco carmine apostolorum gesta more cantando poetico designauit. Iuuencus insuper, Hyspanus homo, sed eque Christianus, sub uelamento hominis, bouis, aquile et leonis Christi, filii Dei uiui, Redemptoris nostri, actus omnes etiam fingendo composuit. Et, ne plures in medium deducam, si, ut nostris saltem parcatis, nulla uos humanitas trahit, nolite seueriores esse matre nostra, Ecclesia, que, laudabili consideratione prospectans, non dedignatur cum multis, et potissime cum Origene, se habere benigne. Fuere enim huic homini tam grandes in componendo uires, ut nunquam circa id exhaustum uideatur fuisse ingenium, nec in scribendo fatigata manus, ex quo in milia uoluminum uariarum materierum excessisse credatur. Ex quibus omnibus more solertis uirginis, que inter spineta flores illesis colligit digitis, et spinarum aculeos sinit separatim uilescere, omissis minus bene creditis, laudanda sumpsit, et inter suos thesauros seruari uoluit, uidete igitur et examinate, et equa lance poetarum dicta librate, et, que minus sancte scripta sunt, sinite! Que autem benedicta sunt, non damnate, quasi existimetis, euestigio clamore in poetas sublato, Augustinos aut Ieronimos ab ignaro populo arbitrari. Hi enim, quibus equa fuit cum sanctitate prudentia, nunquam in poeticam seu poetice artificium fecere rumores, uerum in errores gentilitatis recitatos ab eis, quos semper, etiam circumstantibus catholice ueritatis hostibus atque recalcitrantibus, uoce intrepida damnauere, alias eos coluere semper, aduertentes eorum scripta tanta uerborum arte composita, tanto lepore suauia, tanto sententiarum sale condita, tanto ornatu etiam delinita, ut ab eis expeti fere necesse uideatur, quicquid quis uelit Latino eloquio apposuisse decoris. Et, ne longiori sermone uos traham, ut ait Cicero pro Archia: *Hec studia adolescentiam agunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, aduersis perfugium ac solatium prebent, delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur, que si ipsi neque attingere, neque sensu nostro gustare possemus, tum ea mirari deberemus etiam, cum in aliis uideremus* etc. Cum igitur non spernenda, nec abicienda, sed colenda poesis sit, et inde poete, si sapitis, satis dictum est; si autem obstinati perseueretis in rabiem, esto uobis compatiar, cum aspernandi sitis, nichil ad sufficientiam scribi posset.
+Genealogie deorum gentilium liber quartus decimus explicit.
+
+Fundaui, serinissime rex, quibus potui armamentis hinc inde nauiculam, ne estu procellosi maris aut uentorum aduerso impetu pelleretur in litus, et illisa ruptis compagibus solueretur. Et, ne, crepitantibus desuper nubibus in imbrem solutis infestum aut coruscum fulminantibus ignem, dilueretur aut uerteretur in cinerem, tegumenta superaddidi, que oportuna ratus sum. Nec non et proresiis atque rudentibus illam illigaui scopulis, ne ab undis se retrahentibus una cum illis traheretur in pelagus. Aduersus uero Dei iram nil mortalium obstacula iuuant, et ob id suis in manibus linquendam censui. Ipse, absque cuius suffragio nil profecto stare potest, illam seruet misericordia sua! Nunc autem superest, ut iniecta in fatigatum nautam tela excutiam, ac, si possim, qualitercunque amoueam. Quis enim dubitet, quin petatur a multis? Sane uti forte minus equo animo uisus sum quandoque tulisse, que in poesim et poetas inmissa fuere, sic summa cum patientia, que in nautam euolauerint, quocunque nisu missa, perferam. Nec huius patientie ratio longe abest. Indigne quippe meo iudicio pulchra poesis et elegantes hac in facultate uiri lacessiti fuere, nescio, utrum superborum an ignorantium potius maledictis dixerim. Nauta autem non sic. Nam si pro uiribus conatus sit arte nautica per maris uertiginosos anfractus et confragosa scopulis freta cimbam in tutum deducere, ne iuste redargui possit, scio tamen, quia multarum rerum ignarus sit, et ideo ex multis eo minus aduertente conmissis forsan merito redargui potest. Agam igitur, quod potero, iuuante Deo, ne omnino temerarie uideatur egisse, quod fecerit. Ipse me eripiat de faucibus malignantum, qui ex camino ignis ardentis eripuit illesos Israelitas pueros sperantes in se, et in finem laboris extremi me deducat in sui sanctissimi nominis gloriam et honorem!
+
+Circumspicient, scio, Coloseum hunc undique iam dicti seu alii intentis oculis carptores egregii, eoque conspecto, ariolor dicturi sint pia forsan intentione (durum enim homini est hominum mentes cognoscere) tam grande opus minime oportunum esse, et ideo in precio non futurum. Hi quidem paucis his uerbis fere opus omne concutiunt, cum a quadam non satis expressa ueritate uideatur obiectio non solum colorari, sed etiam approbari. Quis enim non dicat intuitu primo, non dicam non oportunas, sed etiam superfluas fore poetarum fabulas, ex quibus hoc apus omne consistet? Uerum ego aliter sentiendum reor. Fateor enim fabulis opus hoc omne consistere; sic si concessero illud minime oportunum, multa etiam non oportuna (et hec inter opus hoc) preciosissima fore monstrabo, et inde hoc opus, quoniam utile tam rei publice quam priuate sit, ostendam inter oportuna etiam numerandum. In precio igitur et maximo esse multa minime oportuna et artificio hominum adinuenta, et nature opere facta monstrantur. Exquirimus enim lapicidas, cementarios, dolatores, et architectos insignes, uolentes domos construere, quas rudis uillicus ex luto et palustribus calamis oportunas erigeret. Templa, capitolia, palatia regum, populorum atque principum, maximis sumptibus constructa, pictura superflua decoramus. Aureis celatisque uasis utimur, cum oportunitati possint deseruire samia . Sic coronis, purpureis uestibus, et armillis aureis delectamur, cum lanitium simplex cuiuscunque pecoris oportunitati sufficiat; et sic artes et ornamenta, que minime oportuna sunt, in precium deuenere. Sed, quia hec hominum ambitione quis posset preciosa dicere, uideamus, nunquid et naturam rerum discretissimam etiam circa superflua ambitiosam uelimus dicere. Et queso, ad quid capitis capillicium oportunum sit? nemo dicet! Illud tamen multi firmabunt adeo preciosum fore, ut, si absque eo Uenus incedat, suis etiam comitata Gratiis, Marti placere non possit, eumque tanti extimatum a Cesare dictatore, ut ad contegendum caluicium perpetuam lauream a senatoribus impetrarit. Ad quid hominum barba, qua si quis etate prouectus careat, non absque rubore hominibus, inmiscetur aliis? Ad quid cornua ceruo? Ad quid picte uolucribus penne concesse sunt? Ob ornamentmn, non ob aliud responderi potest. Et sic, ne per plura discurram, quod alias non erat in precio, ornamenti causa efficitur preciosum. Et si ornamenti causa quid efficitur preciosum, hoc profecto opus erit in precio. Quid enim pulchrius in collocutionibus hominum quam non nunquam inmiscuisse fabellas sententiis? Quid decentius quam fructuosos fabularum sensus eisdem applicasse colloquiis? Et hoc opus unumquodque prestabit abunde. Hec insuper ponderosis et accuratis orationibus plurimum afferre decoris satis apparet, cum passim mixta scriptis Ciceronis, Ieronimi, et aliorum prudentum uirorum illa legamus. Poterat igitur sufficere ostendisse hoc opus preciosum ornamenti causa, sed huic superadditur utilitas, que ex hoc consequitur, tam publica quam priuata, ex qua precium maius efficitur. Existimabant enim non nulli poetas, peritos homines, simplices tantum composuisse fabulas, et per consequens non solum non utiles, sed illos arbitrabantur damnosos, et, discurrentes legendo, nullum ex fabuIis emolumentum summebant. Hoc autem opus, dum fictionibus uelamentum amouet, et eruditos fuisse uiros poetas ostendit, et legentibus facit fabulas cum delectatione fructuosas. Et sic, qui falsa opinione perisse uidebantur poete, reipublice insignes et quasi rediuiui redduntur, et priuatim que incognita abiciebatur utilitas, per hoc patefacta colligitur, et ad altiores sensus etiam ingenia legentium excitantur. Preterea spero, sic uolente Deo, uti hactenus fuere, consurgent, qui ad poeticam mentes erigent, quibus non modicum, dum ueterum monimenta perlegent, commodi per hoc opus prestabitur, ex quo fiet saltem talibus preciosum. Sed quid multa dicam? Si cessent, que dicta sunt, omnia, dum modo, princeps optime, cuius iussu laborem sumpsi, tuo per hoc opus desiderio satisfactum sit, illud preciosissimum duco, esto laudabile sit placuisse pluribus; sic, si tue celsitudini minime gratum sit, etiam si placiturum atque acceptabile ceteris ueniat, parui apud me momenti fiet. Tuum igitur est istud preciosum facere, aut, si libet, abicere.
+
+Eadem forte pietate loquentur et alii, dicentque, postquam rimosum opus uiderint, nec bene compactum, nec diu mansurum, ruinam premonstrantibus fatiscentibus rimis. Ego his premonitoribus libens gratias ago! Excutiunt enim ab oculis meis somnum, meque solertem faciunt, ut prestem oportunitati subsidium. Uerum, quoniam ante ceptum opus sic euasurum illud ratus sum, si satis memor es, rex inclite, istud idem circa principium testatus, his, quibus potui, rationibus ostendens, cur strambum, mutilum, cicatricibus plenum existimarem illud futurum, et ut satis apparet et isti aiunt, mea me non fefellit premeditatio, et ideo circa defectum hunc iure excusandus uenio! Sane quibus adminiculis potui, illud in robur deduxi, nec postquam deductum est, inexcogitatas aut nouas contraxit rimas, ueteres autem et preuise, quod ariolantur isti, arbitror, adeo repente non facient, nam, si more mortalium per coniecturas de futuris preuidere uelimus, in longum perseuerabit hoc opus. Uidimus enim persepe in saxo firmatas arces, in ruinam ire citius quam in palustri luto piscatoria situata domus. Hi autem, qui sibi non satis firma edificia norunt, uigilantes inspiciunt sepe, et sic, si exigat oportunitas, restaurant fundamenta, resarciunt parietes, tecta tignis et solaria uariis adiumentis suffarciunt, et sic, que illico casura uidebantur, non nunquam recta deducuntur in seculum. Secus, qui fortia se possidere existimant; nam, dum secura quiete tenentur, et ecce lapis unus, grandi pondere pressus, attritus crepitat, et omne secum trahit edificium in ruinam. Sunt et alii casus; palatia ambit inuidia, et odia excidium parant. Parua domus, paucis et possessori cognita, quam diu Deo gratum est, perseuerat. Quis enim arbitrari potuisset Ylionem, recentem adhuc Priami ciuitatem, tot refertam uiribus, tot diuitiis splendidam, regni totius Asye arcem, toti minantem Grecie, lapsuram citius pauperis Aglai Sophydii gurgustiolo? Sic et robustos uidimus iuuenes, uiuaci atque preclara ualitudine decoros, parua interueniente febricula seu accidente alio, in repentinam fere precipitari mortem, ubi non nunquam inualidi senes in longiorem etiam, quam uelint, euasere uitam. Sed quid refert per exempla discurrere, quorum abundantissima uita mortalis est? Dicant isti, quod uolunt, et ego, quod cupio, arbitror. Hoc tamen scio certissimum, nisi dominus custodiuerit ciuitatem, frustra uigilant, qui custodiunt illam; ipsius est seruare atque conterere; ipsius solius est, quantum mundana omnia in longum duratura sint, seu quam cito casura, scire. Prudentum in eo spes omnis est; ipse uideat! Ego quidem, quia rimosum opus meum cognoui, eidem humilitatem imperaui, sciens, quia Deus humilibus det gratiam. Sed quid ego de longitudine eui huius uerba facio, cum michi permaximum sit, si adeo rimosum, adeo mutilum, adeo cauernosum, uti illud composuisse potui, ad tuas usque manus, O mi rex, peruenire queat, ut non dicam uigilantiam, sed obedientiam meam cognoscas. Satis hoc michi temporis erit; si tandem ulterius perseueret, diuine bonitati et fortune regie imputandum existimo.
+
+Superuenient quidam, ariolor, et, inspectis, que alii inspexere, dicent: optabilius fore prudenti hanc concidere molem, quam consistere diu, cum casus defectus eius sublaturus sit, quos perseueratio demonstrabit, et hunc potissime, quod latum pectus ex craneo, ex pectore tibie formate sint, et pedes in uerticem reuoluti. O sententia Socratis felices medici, quorum terra teguntur errores, cum scriptorum sepissime etiam bene dicta, quoniam in propatulo sint, caninis lacerentur dentibus, aut saltem infestentur latratibus! Quod summo exquisitum atque compositum labore est, et illustrium uirorum autoritate, ubi possibile fuit, firmatum, pretereuntium uerbis fere deiectum est. Sed quid? patienda sunt omnia, ut conculcetur humilitate proteruia. His tamen sic aientibus, quid responsurus sim, nil habeo, preter quod nouerim de principio Genealogie huius multos multimode opinatos, quod nec circa primi huius uoluminis libri initium omissum est, atque ostensum, quoniam uetustissimum sumpserim, ut de ceteris aliqualis haberetur mentio; et huic uetustissimo capiti, prout comperisse potui, successiue pectus et reliqua membra applicui. Si alie ueriores sint, aut potiorem ostendentes ordinem, quod non nego fore possibile, et si multum uigilauerim, plurima et uaria reuoluendo uolumina non uidisse fateor, nec noui, quo ordine membra tam ingentis corporis possent aptius collocari. Producant ipsi in medium, quod nouerunt, ut, eis uisis, si iure, que scripsi damnanda sunt, suis fides adhibeatur integra; nam dixisse tantum me ex craneo confecisse pectus, et nil aliud ostendisse, est potius inique detrahere, quam laudabiliter redarguere aut utiliter emendare.
+
+Preter compositionis indecentiam, paulo ante redargutam, multa esse omissa, que apponi debuissent, hi forsan superaddent uel alii. Hoc ego si uelim negare, non possum, cum meminerim saltem despectantibus ad superficiem fabulosam ob librormn defectum circa huius operis principium scripsisse, multos ex prole deorum defuturos homines. Et si tamen libri reperiri dicantur, quis mortalium tam audax erit, ut prorumpens dicat uidisse se omnes atque legisse? Ego autem, cum non uiderim etiam, quos alii uidisse potuere, absque frontis rubore confiteor multos omissos fore, et non nullos forsan ob labilis memorie culpam, non enim sufficit uisis. Et idcirco indulgeant, queso, memores, et, quod ignorantia seu obliuione factum est, nolint equiperare malitie. Adest et res alia, in quam forsan possunt obloqui uiri sublimes, scilicet circa explicationes sensuum fabularum exhibitas. Absit, ut his ego uelim obsistere; possibile quidem reor, cum nunquam de me ausus sim tam magna proprio motu presumere, quoniam me minus ad hec ualere ratus sim. Et quis ex imperfecto homine perfectum exquiret opus ? Solius Dei est, opus perfectum componere, quoniam et ipse perfectus est! Si quid tamen temerarius egi circa hoc, tuo iussu, o rex optime, impulsus egi, et ob id si circa hanc partem minus bene egerim, imponatur onus celsitudini tue. Ast ego hos prudentiores deprecor per uenerabile ac sanctum phylosophie nomen, quod colant existimo, uti quadam sapientiorum autoritate dentes in minus bene conmissum infigunt, ita pia humanitate etiam medeantur. Non enim insuetum est, ut nedum eruditos homines uidere quod indoctus non uiderat, sed aliquando in doctos uidisse quod minime uiderant eruditi. Homo enim sum ego, et hominem peccasse nec nouum est, nec mirabile; ait enim Flaccus: quandoque bonus dormitat Omerus. Centum preterea Argo fuere oculi, bini et bini uicissim dormientes, uigilantibus reliquis, et tamen, quin in somnum aliquando ire permitteret omnes, cauisse non potuit; si ergo, cum michi duo tantum sint, et hi quandoque a sopore tacito uinciantur, mirabile non est. Exprimant igitur queso, quod a me pretermissum est, et fabularum enucleationes suppleant, aut, si minus debite quid expositum sit, inmutent, et in melius, quod minus decenti opinioni firmatum est, reformantes emendent. Ego quidem, et si non plene, uere tamen atque sancte scribere ratus sum; quod si minime, factum est, non adeo obstinate pertinax sum, quin meum humiliter fatear crimen, et grato animo emendationem suscipiam, tanquam homo, qui, et si iam totis pedibus in senium tendam, doceri non uereor, imo cupio et perscrutor. Hoc enim si fecerint, perfectius incedet opus, et ego, doctior factus, magis eorum liberalitate laudandus efficiar.
+
+Insurgent hos preter et alii, et quasi queruli clamabunt, quoniam inauditas fabulas et hystorias, ut textus grauiores et implicatiores facerem, miscuerim. Fateor non nouas fabulas aut hystorias inmiscuisse ueteribus, sed forsan a multis ex Latinis his inauditas seculis; ex quibus nullas nisi ex commentariis ueterum sumptas apposui, nec, ut grauiores aut implicatiores textus excuderem, sed, sic oportunitate exigente, factum est. Discolorum quippe et male secum conuenientium conquestio talis est; nil enim equo animo pati possunt! Si faciles textus scripseris et laxa quadam claritate patentes, pedestrem dicunt stilum, et puerile pedagogium redolentem, et fastidientes abiciunt. Si paululum acriorem dictaueris, primo ingressu fatigati, cum non obuius sensus euestigio tendit ingenio, scribentem accusant, scabrosumque dicunt, etiam si facili sit artificio delinitus, et indignantes negligunt. Ego quippe nulla perplexione circumuolutum scripsisse me reor, nec uideo, etiam si ex composito fecissem, quid inter texte fabule, quantumcunque ab eis inaudite, possint difficultatis aut obscuritatis afferre. Reor tamen hos astu quodam tacito uelle fabulas et hystorias sibi incognitas damnare, tanquam non ueras, sub pretextu textus impliciti. Iam dictum est, ex commentariis ueterum sumpte sunt omnes, ut referentium autorum nomina testantur apposita, quas, si forsan alias non uiderint, quasi nil uerum esse possit, nisi quod legerint, reprobandas existimare non debent. Certissimum ego habeo eos multa uidisse, que michi penitus incognita sunt, sic et ego legisse potui, que nondum ad eorum deuenere notitiam. Nemo solus preter Deum cognitionem rerum omnium habere potuit usquam Eo igitur animo a me comperta legant, quo uolent alios legisse sua, et, si forsan aliquantum acer uideatur contextus, cogant in uires ingenium, et sentientes aduertent perlucidum esse, quod arbitrabantur obscurum.
+
+Horum puto quia hec etiam erit querela, quod in testes scriptarum inauditos ueteres et nouos incognitos autores quibus utrum prestanda fides sit, eis incertum est. Habet equidem querimonia hec aliquid grauitatis, nam quantumcunque noui fuerint, qui nunc ex autoribus ueteres sunt, uidetur, quod per multa secula perseueratum est, a longitudine temporis approbatum sit, et inde plurimum autoritatis sumpsisse. Quod utrum de omnibus nouis, quantumcunque bene sint meriti, arbitrari debeat, apud multos uidetur in pendulo. Ego autem huius sententie sum, nunquam in euum duraturos hos, quorum nouitas approbata non sit, cum ab eorum nouitate necesse sit exordium approbationis sumendum, et sic eos, quos ego nouos inuoco, cum uiuos nouerim aut noscam, meritis eorum agentibus, egregios esse uiros atque probandos, ausus sum in testimonium euocare. Hoc enim michi constat ex omnibus, eos fere per omne uite tempus studiis uacasse sacris, eos inter insignes scientia et moribus semper uersatos homines, eos uita laudabiles, nec ulla turpi nota signatos, eorum scripta aut dicta a prudentioribus etiam approbata. Credo, his agentibus, equiperanda sit eorum nouitas uetustati. Uerum ne quis arbitretur me minus graues produxisse uiros, eosque uelim mea autoritate probabiles facere, libet de nouissimis aliqua singillatim scribere, ut et aliorum iudicio, si satis bene dixerim, appositum sit. Induxi igitur sepe generosum atque uenerabilem senem, Andalo de Nigro Ianuensem, olim in motibus astrorum doctorem meum, cuius quanta fuerit circumspectio, quanta morum grauitas, quanta syderum notitia, tu nosti, rex optime; tibi enim, ut aiebat ipse, cum adhuc iuuenis esses, ratione conformitatis studiorum familiarissimus fuit, et, ut ipse uidisse potuisti, non solum regulis ueterum, ut plurimum facimus, astrorum motus agnouit, sed, cum uniuersum fere peragrasset orbem, sub quocunque climate, sub quocunque etiam orizonte, experientia discursuum certior factus, uisu didicit, quod nos discimus auditu. Et ob id, et si in omnibus illi fidem prestandam crediderim, circa ea tamen, que ad astra spectare uidentur, non aliter quam Ciceroni circa oratoriam aut Maroni circa poeticam exhibendam censeo. Huius insuper plura stant opuscula, astrorum celique motus ostendentia, que quantum sibi circa talia preminentie fuerit, ostendunt. Uti senem hunc sic et Dantem Aligerii, Florentinum poetam, conspicuum, tanquam precipuum aliquando inuoco uirum. Meretur quidem, fuit enim inter ciues suos egregia nobilitate uerendus, et quantumcunque tenues essent illi substantie, et a cura familiari et postremo a longo exilio angeretur semper, tamen, phylosophicis atque theologicis doctrinis imbutus, uacauit studiis. Et, ut adhuc Iulia fatetur Parisius, in eadem sepissime aduersus quoscunque circa quamcunque facultatem uolentes responsionibus aut positionibus suis obicere, disputans intrauit gymnasium. Fuit et hic circa poeticam eruditissimus, nec quicquam illi lauream abstulit preter exilium; sic enim firmauerat animo, nunquam nisi in patria illam sumere, quod minime illi permissum est. Sed quid plura? Qualis fuerit, inclitum eius testatur opus, quod sub titulo Comedie rithimis, Florentino ydiomate, mirabili artificio scripsit. In quo profecto se non mythicum, quin imo catholicum atque diuinum potius ostendit esse theologum; et, cum fere iam toto notus sit orbi, nescio utrum ad celsitudinem tuam sui nominis fama peruenerit. Memini insuper, esto raro, Franciscum de Barbarino traxisse testem, hominem quidem honestate morum et spectabili uita laudabilem. Qui, et si sacros canones longe magis quam poeticam nouerit, non nulla tamen opuscula rithimis uulgari ydiomate splendidis, ingenii sui nobilitatem testantia, edidit, que stant, et apud Ytalos in precio sunt. Hic integerrime fidei homo fuit et reuerentia dignus, quem cum inter uenerabiles non dedignetur Florentia ciues, optimum semper et in omnibus fidedignum habui testem et inter quoscunque uiros egregios numerandum. Traho preterea aliquando Barlaam, Basilii Cesariensis monachum, Calabrum hominem, olim corpore pusillum, pregrandem tamen scientia, et Grecis licteris adeo eruditum, ut imperatorum et principum Grecorum atque doctorum hominum priuilegia haberet, testantia nedum his temporibus apud Grecos esse, sed nec a multis seculis citra fuisse uirum tam insigni tanque grandi scientia preditum. Nonne ergo huic et potissime in rebus ad Grecos spectantibus ego credam? Non enim opus suum aliquod uidi, esto composuerit non nulla audiuerim; habui tamen ex suis scripta quedam in nullum reducta librum, nec aliquo insignita titulo, que, et si illum non satis in Latinis licteris instructum ostenderent, eum tamen multa uidisse atque perspicacissime sensisse monstrabant. Equo modo et Paulum Perusinum grauissimum uirum, ceteris inmisceo. Qui et etate prouectus, et multarum rerum notitia doctus, fuit diu magister et custos bibliothece Roberti, Ierusalem et Sycilie regis incliti. Et, si usquam curiosissimus fuit homo in perquirendis, iussu etiam sui principis, peregrinis undecunque libris, hystoriis et poeticis operibus, iste fuit; et ob id singulari amicitia Barlae iunctus, que a Latinis habere non poterat, eo medio, innumera exhausit a Grecis. Hic ingentem scripsit librum, quem Collectionum titulauerat, in quo inter cetera, que multa erant et ad uaria spectantia, quicquid de diis gentilium non solum apud Latinos, sed etiam apud Grecos inueniri potest, adiutorio Barlae arbitror collegisse. Nec dixisse uerebor, ego iuuenculus adhuc, longe antequam tu in hoc opus animum meum traheres, ex illo multa auidus potius quam intelligens sumpsi, et potissime ea omnia, que sub nomine Theodontii apposita sunt. Quem librum maximo huius operis incomodo, Bielle, umpudice coniugis, crimine, eo defuncto, cum pluribus aliis ex libris eiusdem deperditum comperi. Puto igitur eo tempore, quo michi primo cognitus est, neminem illi in talibus equiperandum fuisse. Post hos et Leontium Pylatum, Thessalonicensem uirum et, ut ipse asserit, predicti Barlae auditorem, persepe deduco. Qui quidem aspectu horridus homo est, turpi facie, barba prolixa et capillicio nigro, et meditatione occupatus assidua, moribus incultus, nec satis urbanus homo, uerum, uti experientia notum fecit licterarum Grecarum doctissimus, et quodam modo Grecarum hystoriarum atque fabularum arciuum inexhaustum, esto Latinarum non satis adhuc instructus sit. Huius ego nullum uidi opus, sane quicquid ex eo recito, ab eo uiua uoce referente percepi; nam eum legentem Homerum et mecum singulari amicitia conuersantem fere tribus annis audiui, nec infinitis ab eo recitatis, urgente etiam alia cura animum acrior, suffecisset memoria, ni cedulis conmendassem. Similiter et Paulum Geometram, conciuem meum, quem tibi, rex inclite, fama notissimum scio, ad hec assumendum aliquando ratus sum, eo quod nouerim, nulli usquam alteri tempestate hac adeo sinum arismetricam, geometriam et astrologiam aperuisse omnem, uti huic aperuere, in tantum, ut nil arbitrer apud illas illi fuisse incognitum; et, quod mirabile dictu est et uisu longe magis, quicquid de sideribus aut celo loquitur, confestim propriis manibus instrumentis in hoc confectis, oculata fide demonstrat spectare uolentibus. Nec est hic tantum patrie aut Ytalis notus, longe quidem studiorum suorum Parisius fama clarior est, quam apud suos sit, sic et apud Britannos Hyspanosque et Affros, quos penes hec in precio studia sunt. Equidem felix erat homo iste, si animo fuisset ardentior, aut liberaliori seculo natus. Quid tandem? Et Franciscum Petrarcam, Florentinum, uenerandissimum preceptorem, patrem et dominum meum, nuper Rome, ex senatus consulto, approbante Roberto, Ierusalem et Sycilie rege inclito, ab ipsis senatoribus laurea insignitum, inter ueteres illustres uiros numerandum potius quam inter modernos, induco. Quem non dicam Ytali omnes, quorum singulare et perenne decus est, sed et Gallia omnis atque Germania, et remotissimus orbis angulus, Anglia, Grecique plures poetam nouere precipuum; nec dubito, quin usque Cyprum et ad aures usque tue sublimitatis nomen eius inclita fama detulerit. Huius enim iam multa patent opera et metrica et prosaica, memoratu dignissima, certum de celesti eius ingenio testimonium hinc inde ferentia. Stat enim, exitum cupiens, adhuc sub conclaui clausa, diuina Affrica, heroyco carmine scripta, primi Affricani narrans magnalia; stat Buccolicum carmen, iam ubique sua celebritate cognitum; stat et liber Epistularum ad amicos metrico scriptarum stilo; stant preterea ingentia duo Epistularum prosaicarum uolumina, tanta sententiarum, tanta rerum gestarum copia, tanto ornato artificio splendentium, ut in nullo Ciceronianis postponendas eas censeat lector equus; stant in medicum Inuectiue; stat Solitarie uite liber, et, qui paucis post diebus in lucem nouissimus uenturus est, De remediis ad utramque fortunam. Sunt preterea et in officina plures, quos cito, eo uiuente, fabrefactos emictet in publicum. Quis ergo hunc in testem renuat? Quis dictis eius fidem prestare deneget? O nisi paulo ante tenui calamo scripsissem, quot et quas eius possem superaddere laudes, quibus dictorum ab eo fides amplior deueniret, sed ad presens dicta sufficiant. Hec igitur, que de nouis dicerem, habui, uerum, ne de incognitis antiquis ab his uideatur omissum, pauca dicenda supersunt. Dicunt igitur hi me inauditos a se inducere autores, quasi, quia eorum nomina non audiuerint, non illis integra prestanda sit fides. Insipientis equidem est credere nil preter quod uiderit fidedignum, quasi lectis fidem legendo iniunxerit ipse! Fateor me autorum plurium, quorum forsan nomina non nullis modernorum preregrina sunt, dicta et fabulas recitasse, eo quod, ut iam dictum est, antiquitate uideantur probata; et hos omnes aut uidi et legi, aut a recentioribus alligatos comperi, quos si hi queruli non uiderunt aut eorum non audiuere nomina, non autorum, sed desidie horum crimen est, et ideo sibi imputare, non de me conqueri debent. Non enim possunt uolumina e bibliothecis in manus euolare torpentium, nec, qui uiderunt, debent uisorum nomina hostiatim deferre! Legant, perscrutentur, et inuenient, quod non norunt, et peregrinis efficientur domestici, et comperient eos sic autoritate ualere, uti arbitrantur ualeant, quos legerunt. Hec igitur habeo, que de autoribus tam nouis quam ueteribus a me productis dicenda reor, quorum si me ad inducendum non prouocarent merita, ad id oportunitas cogeret. Habent enim ciuiles et canonice leges preter textus multiplices, hominum nequitia semper auctos, apparatus suos a multis hactenus doctoribus editos. Habent phylosophorum uolumina diligentissime commenta composita. Habent et medicinales libri plurimorum scripta, omne dubium enodantia. Sic et sacre lictere multos habent interpretes; nec non et facultates et artes relique glosatores proprios habuere, ad quos, si oportunum sit, uolens habet, ubi recurrat, et, quos uelit, ex multis eligat. Sola poesis, quoniam perpaucorum semper domestica fuit, nec aliquid afferre lucri auaris uisa sit, non solum per secula multa neglecta atque deiecta, sed etiam uariis lacerata persecutionibus a se narrata non habet! Quam ob causam saltim huc illuc, ad quemcunque potes, absque tam celebri selectione recurras necesse est, et, si non multum, a quocunque saltem, quod modicum potes, excerpas. Quod me persepe fecisse intelligenti satis apparet, cum non nunquam non tantum ad nouos autores diuerterim, sed ad glosulas etiam autore carentes recursum habuerim. Et id circo queruli, sic oportunitate uolente, non solum inauditis ueteribus, sed et nouis etiam autoribus acquiescant.
+
+Seu hos, seu alios dicturos non dubito, quoniam ostentationis gratia Greca carmina operi meo inseruerim. Quod satis aduerto non ex caritatis fomite emissum, quin imo, uredine liuoris impii impellente, ex adusti cordis intrinsico hec emittatur obiectio. Impie factum est, ast ego profecto non commouebor, opitulante Deo, sed more solito humili gradu in responsum ibo. Dico igitur, si nesciunt carpentes inmeritum: *Insipidum est ex riuulis querere, quod possis ex fonte percipere!* Erant Omeri libri michi et adhuc sunt, a quibus multa operi nostro accommoda sumpta sunt. Et ex his satis percipi potest plurima a priscis assumpta, a quibus tanquam a riuulis, non est dubium sumere potuissem, et sumpsi sepissime; uerum uisum est aliquando, satius ex fonte sumere quam ex riuo. Nec semel tantum contigit, non in riuo reperiri, quod abundantissimum erat in fonte, et sic aliquando in hoc hinc delectatio, inde necessitas impulere. Delectat insuper scriptores non nunquam aliqua scriptis inserere, que abeant aliquo modo lectorem sistere, ac in oblectationem seu quietem deducere, ne perseueratione nimia uniformitate lectionis tractus in tedium a lectura desistat; quod in mixta carmina forsan poterunt aliquando fecisse. Insuper quod, in propria forma positum est, habet uires testimonii pleniores, si forsan obiurgator insistat. Si sit ergo, qui scripto a me carmini fidem non prebeat, adinuenta Yliade uel Odissea, facile poterit uidisse, nunquid uera aut falsa descripserim, et si uera, erit plenior testimonii certitudo. Nec insuper ego solus sum, qui miscuerim Greca Latinis; uetus consuetudo est. Uoluant, si libet, uolumina Ciceronis, uideant scripta Macrobii, intueantur Apuleii libros, et, ne plures afferam, Maximi Auxonii opuscula legant; hos sepissime uersus Grecos Latinis licteris inserentes inuenient. Horum ego uestigia in hoc secutus sum. Reor dicent illico, si dudum laudabile fuit, hodie friuolum esse laborem, nam, cum nemo sit, qui Grecas licteras norit est consuetudo uetus abolita. Ast ego in hoc Latinitati compatior, que sic omnino Greca abiecit studia, ut etiam non noscamus caracteres licterarum. Nam, et si sibi suis sufficiat licteris, et in eas omnis occiduus uersus sit orbis, sociate Grecis lucidiores procul dubio apparerent. Nec preterea omnia secum a Grecia ueteres traxere Latini, multa supersunt, et profecto nobis incognita, quibus possemus scientes effici meliores. Sed de hoc alias. Hi demum non prospectant, ad quem hoc opus ego dirigam, cui laborem impendam, uidissent quippe, quoniam eruditissimo regi, et cui tam Grecarum quam Latinarum licterarum, si uera fert fama, notitia est, et quem penes continue docti homines Greci sint, quibus Greca carmina, ut his ignaris, non uidebuntur superflua. Sed quid multa? Geramus paululum obiurgatoribus morem. Ostentationis causa Greca carmina scripsi? Quid inde, queso, mordendus sum? Cui enim iniuriam facio, si iure utar meo? Si nesciunt, meum est hoc decus mea gloria est, scilicet inter Etruscos Grecis uti carminibus. Nonne ego fui, qui Leontium Pylatum a Uenetiis occiduam Babilonem querentem a longa peregrinatione meis flexi consiliis, et in patria tenui, qui illum in propriam domum suscepi et diu hospitem habui, et maximo labore meo curaui, ut inter doctores Florentini studii susciperetur, ei ex publico mercede apposita? Fui equidem! Ipse insuper fui, qui primus meis sumptibus Homeri libros et alios quosdam Grecos in Etruriam reuocaui, ex qua multis ante seculis abierant non redituri? Nec in Etruriam tantum, sed in patriam deduxi. Ipse ego fui, qui primus ex Latinis a Leontio in priuato Yliadem audiui. Ipse insuper fui, qui, ut legerentur publici Homeri libri, operatus sum. Et, esto non satis plene perceperim, percepi tamen quantum potui, nec dubium, si permansisset homo ille uagus diutius penes nos, quin plenius percepissem. Sed quantulum cunque ex multis didicerim, non nullos tamen preceptoris demonstratione crebra integre intellexi, eosque prout oportunum uisum est, huic operi miscui. Quid hoc mali est? Fabulas Grecorum scripsisse, quarum hic liber plenissimus est, a nemine ostentationis causa factum dicitur, paucos inseruisse uersiculos Grecis licteris scriptos lacessitur. Potuit Marius Arpinas, superatis Affris, Cymbris et Theotonicis, more liberi patris cantaro in poculum uti; sic et C. Duellius, qui Penos primus nauali certamine superauit, a cena domum repetens, semper lumine funalis cerei usus. Et hec, quantumcunque preter morem Romane urbis essent, equo animo tulere Romani. Michi autem irascuntur non nulli, si preter nostro euo solitum Latinis Greca carmina misceo, et ex labore meo pauculum glorie sumo. Rebar equidem aliquid Latinitati decoris afferre, ubi in me liuoris nebulam excitasse uideo. Doleo quippe. Sed quid? Arbitror doctos non ista dicturos, de reliquis et si curandum sit tolerari tamen patientia potest. Postremo tamen precor omnes, ut placido ferant animo, memores Ualerio teste, quia nulla est tam humilis uita, que dulcedine glorie non tangatur.
+
+Quidam forte religiosi homines, santo mouente zelo, legentes precedentia dicent iniuriam sacrosancte Christiane religioni illatam, dum poetas gentiles dicimus esse theologos, quos solos diuinis instructos licteris hoc insigne faciamus Christiani decoros. Equidem hos ego uenerandos homines puto, eisque, si quando hec aliqui dicentes erunt, ex nunc gratias ago, salutis enim mee sollicitos sentio. Uerum, dum minus circumspiciunt, que loquantur, ostendunt liquido se per paucos uidisse libros; nam, si multos studuissent, liber Celestis Ierusalem, inter ceteros famosissimus, pertransisse non debuisset inuisus. In eo enim legisse potuissent Augustinum libro sexto referentem Uarronis, doctissimi hominis, opinionem, qua ipse Uarro arbitrabatur triplicem esse theologiam, mithicam scilicet, et physicam, atque ciuilem. Mithica autem dicitur fabulosa a mithicon Grece, quod Latine fabula sonat, et hec comedis, de quibus supra, et theatris accommoda est, que ob turpia in scenis actitata ab illustribus poetis etiam improbatur. Physica autem, que, ut interpretatione uocabuli percipitur, naturalis est, nec non et moralis. quoniam mundo utilis uideatur, laudabilis est. Ciuilis uero seu politica, que et sacrificola dici potest, ad urbem spectare dicitur, que ob sacrorum ueterum abominabilem turpitudinem a ueri Dei cultu atque rectitudine fidei reprobanda est. Ex his enim physica poetis egregiis actribuitur, eo quod sub fictionibus suis naturalia contegunt atque moralia et uirorum illustrium gesta et non nunquam, que ad suos Deos spectare uidentur, et potissime dum sacra carmina primo in Deorum laudes composuere, atque eorum magnalia sub cortice texere poetico, ut in superioribus dictum est, ex quo a prisca gentilitate theologi nuncupati sunt; eosque primos fuisse theologizantes testatur Aristotiles; et, quanquam a non uero Deo, seu a dictis de non uero Deo nomen tale sortiti sint, uenientibus ueris theologis, perdidisse nequiuere, uim suam seruante uocabulo, quod a quocunque Deo exortum est. Quod reor aduertentes hodierni, theologi scilicet nomen ex causa inditum auferri non posse, ne de mithica uel alia possit intellegi theologia, se non theologos tantum, sed sacre theologie asserunt professores. Nec hoc est aliqua instantia improbandum, quasi christiano nomini iniuriosum. Nonne nos omnes homines dicimus, quoscunque mortales scimus constare ex anima rationali et corpore, dato alii gentiles sint, et Israelite alii, et alii Agareni, ac alii Christiani, et non nulli adeo peruersorum morum, ut potius inmanes belue quam homines habendi sint? Et tamen nullam, sic omnes uocantes, Christo, Redemptori nostro, iniuriam facimus, quem ultra Deum uerum hominem fuisse cognoscimus. Equo modo, si quis poetas dicat theologos, nulli facit iniuriam, Si sacros quis illos diceret, quis adeo amens est, quin uideat, quoniam mentiretur, esto non nunquam, ut in precedentibus patet, circa honesta eorum theologia uersetur, que sepissime potius physiologia aut theologia quam theologia dicenda est, dum eorum fabule naturalia contegunt aut mores. Et hec etiam circa catholicam ueritatem uersari potest, dum modo uelit fabularum conditor. Quod fecisse nouimus non nullos poetas orthodoxos, a fictionibus quorum sacra documenta teguntur. Nec sit his audisse difficile, uti et poete quandoque sacri possunt appellari theologi, sic et qui sacri sunt, oportunitate exigente, deueniunt phisici. Quod si alias non contingat, saltem dum sensum exprimunt ex fabula lignorum sibi regem constituentium, efficiuntur phisici ex diuinis.
+
+Dicent alii equo superioribus forsan animo, indecens esse Christiano homini gentilium superstitiones, et nepharia sacra, seu genealogias describere aut perquirere, cum habeant non nunquam talia mentes legentium in erroneas opiniones deducere, et persepe opinantis periculo detinere. Non inficiar, hoc quidem sanctissime dictum est, et arbitror non nullos a studio talium amouendos, et sic etiam aliquibus absque aliqua suspicione sinistra, permitti posse. Nam, si omnes a talibus abstinere necessarium uisum fuisset, non dubito, quin sacrosancta mater Ecclesia decreto perpetuo uetuisset. Fuit enim utilissimum olim, uix dum apud gentiles nouis germinibus pullulante Ecclesia, eo quod adhuc saperent tam ab origine quam etiam ab ipsius gentilitatis perseuerantia sacra hominum mentes, gentilicios ritus et mores insistere acriter, ne legentes talia, tanquam unco uetustatis tracti, more canis uerterentur in uomitum. Hodie gratia Ihesu Christi in robur firmissimum uentum est, et execrabile cunctis gentilicium nomen una cum erroribus suis in exterminium tenebrasque perpetuas compulsum est, et uictrix Ecclesia castra possidet hostium. Quam ob causam fere absque periculo talia exquiruntur atque tractantur. Non tamen nego, quin bene factum sit, si puer abstineat, cui memoria tenax et tenellum adhuc ingenium, nec dum satis plene Christiana religio cognita. Sic neofidus homo, quem non dum bene firmata credulitas laxatis habenis facile in lubricum exorbitare permitteret. Et si forsan aliqui duriores in tam obscenum crimen se labi permiserint, etiam si nil aliud studuero, uix possum credere hoc in me contingere posse. Nam ab utero matris mee ad fontem nostre regenerationis delatus lotusque, quod pro me cathecummino, promisere, qui me sustulerunt ab illo, ut potest humana fragilitas, in hodiernum usque seruaui, certissimum semper habens, quod inter iustorum hominum congregationem psallitur, unum scilicet in triplici personarum distinctione Deum esse, et hunc uerum et eternum atque omnium eque opificem rerum, earumque perpetua ratione gubernatorem, seruatorem atque rectorem, omnia intra se continentem et a nulla contentum. Et, quod mirabili et alias inaudito eiusdem diuinitatis artificio factum est, uerbum scilicet eius eternum obumbratione sacri spiritus ad abolendam humani generis labem, ob inobedientiam primorum parentum contractam, ingenue Uirginis utero, prenuntiante celesti nuntio, carnem factum, et Uirginis illibata uirginitate in tempore natum, et sic hominem mortalem factum. Qui adhuc infans in gremio matris a Sabeis regibus, oblatis muneribus, adoratus est, et, etate crescente, inter sacre legis doctores, dum solueret nexus ambiguos, non Deus, sed admirande indolis puer ab eis creditus est. Non dum enim ueritatis splendor eternus caliginem absterserat a mentibus eorundem, ut eum scilicet Deum illis repromissum cognoscerent, quem mortali septum carne uiderent. Insuper certum habeo eum, qui, etherea arce relicta et ex Deo serui assumpta forma, et qui inter homines uti homo uersatus est, iam trigesimum agentem etatis annum, ab hyspido atque siluicola uate, et ab utero matris sacro pleno spiritu ad aperiendam eterne salutis ianuam, lotum Iordanis in alueo, dum celum intonuit desuper, et acre murmur superincumbentis nubis in uocem solutum deitatis aientis: hic est filius meus dilectus, in quo michi bene complacui, audite eum! Preterea credo et ratum habeo eum aquis apud Chana Galilee in uinum uersis, ut sacro pectori absconditam diuinitatem ostenderet sumpto iam sacro consortio. Iudeam, urbesque Phenicum, Samariam, et Galileam ambisse, et celesti dogmate in templo et synagogis docuisse populos, lepras mundasse, elingues uocales fecisse, lumen cecis seu natura, seu casu perditum restaurasse, animas ab Orco in cadauera reuocasse, febribus, uentis, et undis imperasse, et in multis aliis signa sue diuinitatis monstrasse. Post hec, hora eius adueniente, eum, sacerdotum Hebreorum inuidia procurante, lotis a se amicorum pedibus, et ingenti illo celebrato conuiuio, in quo suis manibus uerbisque confectum est communionis nostre sacrum illud ineffabile, quo corpus eius in cibum et sanguinem eius in potum tam presentibus quam futuris exhibuit, uno sociorum nequam uendente, oratione in solitudine peracta, a nepharia turba exquirente cum fustibus et lanternis captum, et in presentiam deductum principum, et ibidem nepharie accusatum, et, sua patiente humilitate, false testantibus qui bus dam insimulatum, et hinc in pretorio, presidis lusum, uirgis cesum, corona spinea insignitum, sputis et colaphis deturpatum, et postremo latronum more damnatum, crucique affixum sublimi, et in eadem aceto et felle potatum. Cuius cum iam humanitate uicta suppliciis in finem suum iuisset (seu, et melius reor, ut Thome de Aquino placet, cum uoluntarie, collectis uiribus, spiritum emisisset), tremuit orbis omnis, et meridianum fere solis iubar per tres horas iuit in tenebras, luna ex opposito offuscata (esto aliter ad Policarpum scribat Dyonisius Ariopagita, quod ego miror). Inde eius a ceco milite perforatum lancea pectus sanguinem aqua mixtum emisit, ex quo sacra omnia nostre salutis credo sumpsisse exordium. Nec minus certum habeo, eum a cruce depositum atque sepultum anima domos inferas uisitasse, et, confractis uectibus ferreis reuulsisque postibus antiqui carceris, subacto Plutone, in libertatem predam omnem ueterem eduxisse, ac inde uirtute sue deitatis, uti prisci cecinerant uates, post diem terciam, ceu Ionas ex utero ceti, sic ex uentre terre surrexisse, superata morte, et rediuiuum suis apparuisse sepius, et e medio eorum, eis cernentibus, nulla corporea impeditum mole, cum uero corpore, olim mortali iamque immortali, propriis uiribus in celos ad eum, qui miserat, euolasse; et inde celestem illum ignem, ex se patreque optimo pariter prodeuntem, uiuificantem omnia et uera cuncta docentem, in commilitones egregios inmisisse. Quo illustrati, bellum aduersus orbis principem iniuere illico, per que suum sanguinem et uulnera multa sato ubique ueritatis semine et obtenta uictoria, ducem suum triunphantes in patriam secuti sunt. Sic et institutam ab eodem Dei unigenito piam iustorum congregationem, et sacrum illud regenerationis lauacrum, quo mala facinora abolentur mortalibus cum ceteris eiusdem conuentionis faustis probandisque sacris, quibus Deo obsequentes efficimur, atque, lapsi nostra imbecillitate, resurgimus, eique uolentes conciliamur, nec ob id humanum sanguinem effundentes, ut efferati plures iam fecere gentilium, aut hyrcos uel tauros more ueteri inmolantes. Nec a me fuit unquam ueritas hec amota, quin crederem testimonio patrum diem uenturam extremam, in qua resoluentur omnia peritura, magnoque Dei opere ex cineribus propriis omnes, qui ante fueramus mortales cum nostris corporibus resurgemus eterni, et in prefinitum uenientes locum, in quo Christus ipse, iudex pretorii, in maiestate propria residebit, et apparentibus cunctis sue passionis insignibus, audiemus finalem meritorum nostrorum sententiam; sic et futuram similiter uitam, in qua non meo merito, sed miseratione diuina spero uidere Deum, redemptorem meum, in carne mea, et cum beatis letari in terra uiuentium. Hec igitur, ne plura dixerim, sincera fides, hec eterna ueritas adeo pectori meo infixa est, ut nedum euelli ab aliquo gentilitatis impulsu, sed nec concuti modo aliquo aut labefactari queat. Nam, et si peccator homo sim, non tamen gratia Ihesu Christi Cherea, Terrentianus adulescens, sum, qui, dum a tegulis in gremium Danis cadentem Iouem, in tabula pictum, intueretur, in optatum a se facinus animatus est. Abiit cum annis iunioribus leuitas illa, si fuisset aliquando circa iam dicta, quod, minime memor sum! preterea aduertens, quia continuis decipulis et explicatis ubique retibus antiquus hostis, tanquam leo rugiens, ut inueniat, quem deuoret, ambiat inmortalium semitas, eosque in precipitium conetur impellere, uti Mytridates, senex ille rex Ponti, qui magnanimo ausu sumptuque magnifico quadraginta annis continuis aduersus Romanum populum bellum ingens et memorabile traxit, a iuuentute sua aduersus letale uenenum pharmacis pectus armauit, sic et ego meum euangelica ueritate, sacro Pauli dogmate, et Augustini aliorumque plurium uenerandissimorum patrum iussionibus, consiliis, atque suasionibus armaui; ex quo arma gentilitia parui pendo! Si enim Christianus homo gentilium tractaui stultitias iussu tuo, rex inclite, et in detestationem erronee credulitatis eorum hoc feci, et, si parua quandoque equare maioribus fas est, feci, quod etiam summa cum laude non nulli sanctissimi fecere uiri, ut Augustinus, Ieronimus, et cum non nullis aliis etiam Lactantius, neofidus homo. Michi quidem a teneris annis notissimum est, Psalmista monstrante, quia omnes dii gentium demones, et hinc eorum semper inepta displicuere facinora. Fateor tamen, religione eorum seposita, quorundam poetarum mores et scripta placuisse, et ob id non solum eos laudasse, sed pro uiribus ab obiectionibus accusantium defendisse, ut apparet in precedentibus liquido; et hoc ideo feci, ut ab ignaris non ueniant lacerandi, qui, si Christum nouissent coluissentque, inter sublimiores christiani nominis haberentur. Sed, ad superiora prospectans, inquiet aliquis: *Bene operatus es, premunisse enim se aduersus hostes semper laudabile fuit, sane picem tractantes coinquinantur a pice; iam plurimi, dum se fortissimos extimarent, impulsi ab hoste etiam debili, cecidere*. Et, si desint ceteri, quorum grandis est numerus, Salomon tamen adest, testis certissimus imbecillitatis humane. Huic a deo scientia omnis concessa est, diuitie omnes et imperium grande, summa cum iustitia populos subditos tenuit, Deo templum edificauit mirabile, multa bona composuit, et tandem, iam etate maturus, tot honorum largitore postposito, conscenso offensionis monte, Maloch, Egyptiorum ydolum, flexis genibus adorauit. Quid ergo? Tune eris fortior Salomone aut circumspectione plenior? Fallimur de nobis nimium confidentes! Hec quidem negari non possunt, uera sunt! Attamen aliud belli genus michi cum erroribus gentilitiis est, quam Salomoni fuerit cum Egyptiaca coniuge, que, astu femineo aduertens, quoniam infelicis uiri animam formositate sua laqueasset, et suos deos extollere auida, nunc amplexu uenereo, nunc mellitis sauiis, nunc blanditiis muliebribus, nunc petulca lasciuiis, nunc precibus, nunc lacrimis, quas obsequiosissimas habent femine, nunc indignatione composita absque intermissione non diebus omnibus tantum, sed noctibus amantis uiri animum impugnabat! O quam grauia et intolerabilia sunt dilectarum mulierum, et potissime nocturna, certamina! Hic tandem, dum timeret mulieris gratiam, quam summe diligebat, amittere, terga dedit, et uiribus armate femine inermis succubuit. Michi autem non tale aduersus deorum gentilium nugas bellum est, mille iam ueris rationibus a me cognitis improbatas, et ideo cum eis, exhaustis uiribus acieque pulsis, leuis est pugna. Scio tamen nimium de se confidisse quandoque sit uicium, uerum ego de me non confido, sed de gratia Christi Ihesu, cuius precioso sanguine redemptus sum. Spero quidem eum non passurum, ut, qui tam diu recto tramite eius uestigia iuuenis secutus sum, senex exorbitem, et, si in lapsum ueniam, manum pietate sua debili porriget, et fessum placida quiete fouebit. Sed, ut in finem ueniam, satis ex premissis colligi potest, uti non omnes decet tractare gentilia, sic nec omnibus indecens esse.
+
+Si fateantur non nulli uera esse, que dicta sunt, non tamen quieturos reor, quin imo arbitror dicent longe melius fuisse studiis sanctioribus triuisse tempus, quam talia didicisse. Quod si quis neget, non erit equidem satis sanus! Nosco, quoniam in promptu erant leges Cesarum, et Pontificum canones, et medicina, quorum plurimi sanctissima arbitrantur studia, eo quod ex eis persepe auro auidi mortales ditentur. Erat et phylosophia, cuius optima demonstratione rerum cause et a falsis disgregari uera noscuntur, generosis quibuscunque ingeniis appetenda. Erant et sacra uolumina, a quibus et paruipendere peritura docemur, et Dei magnalia declarantur, atque, quo tramite celeste regnum petamus, ostenditur. Quod studium profecto ceteris preponendum est. Ex his quodcunque sumpsissem, forte sanctius egisse me dicerent obiectores. Sane si, quod debemus, ageremus omnes, legum minister rostra frustra conscenderet! Attamen non adeo facile est, ut existimant aliqui, uelle omnia, que debemus, et longe acrius consequi, si uelimus. Nam, ut cytharista uariis ex fidibus, aliis lentius, aliis uero protensius tractis, his grauem, acutum illis tinnitum reddentibus, docta manu plectroque ex tam discordantibus tonis reddit suauissimam armoniam, sic et natura parens, cui inexhauste uires et perfectum ingenium est, producit hec peritura diuersis officiis apta, ut ex hac officiorum inconuenientia resultet humani generis, circa quod plurimum intenta est, conseruatio; atque ubi in longam conseruationem iri non possit noua productio, aduertens, quoniam, si uniformes producerentur omnes, ut de reliquis sinam, homines nulla possent producti, nec etiam per tempusculum, ratione consistere. Ergo hinc fit, ut discreto nature ordine hic ex mortalibus nascatur faber lignarius, ille nauta, mercator alius, et quidam sacerdotio apti aut regimini, et non nulli legum latores, presides, poete, phylosophi, seu sublimes theologi. Ex quorum studiis uariis tam ingentis multitudinis hominum conseruatio resultet necesse est! Nam si omnes, quoniam ad unumquemque spectat, si possit, ad studia sublimiora conscendere, in theologiam uigilantes iremus, et agricultor absit, ex quibus, queso, fructibus, tam nobile sequentes studium, nutriremur? Si cementarius, si lignarius desit, quibus in tabernaculis ab ymbribus, a uentis, a frigoribus ac solis estu, et aliis incommodis assidue superimminentibus, tutabimur? Si non sit lanifex, non cerdo, unde uestes et calciamenta sumemus? Quid enumerem multa ? Uti incommodum humani corporis inter se differentia qualitate et officio membra a natura rerum apposita sunt, ut ex hac diuersitate consistat, uti melodia ex diuersitate tonorum, sic et, ut humanum genus perseueret, necesse fuit ad studia inter se differentia gigneremur. Et si ab ipsa natura, que sic celos, sic astrorum orbes et cursus uaria etiam agitatione disposuit, agente Deo, ut nullo labore suo ad officia productos uaria nos uidemus, quis, queso, feliciter audebit ab eo, ad quod natus est, in aliud transitum attentare? Non quidem adeo ignarus sum, quin nouerim liberi arbitrii, quo omnes ualemus, potentia possimus nature superare uires; quod egisse non nullos legimus. Opus profecto inter raro contingentia numerandum, tam grandi et fere inuincibili necessitate trahimur, in quod nascimur! Et si ad diuersa gignimur, nascimur alimurque, si ea plene peragamus in que trahimur, equidem satis est, nedum in aliud transitum fecisse uelimus; quod dum iam dudum frustra temptarent aliqui, id perdidere, quod erant, nec id potuerunt effici, quod querebant. Uerum ad quoscunque actus natura produxerit alios, me quidem experientia teste ad poeticas meditationes dispositum ex utero matris eduxit et meo iudicio in hoc natus sum. Satis enim memini apposuisse patrem meum a pueritia mea conatus omnes, ut negociator efficerer, meque, adolescentiam non dum intrantem, arismetrica instructum maximo mercatori dedit discipulum, quem penes sex annis nil aliud egi, quam non recuperabile tempus in uacuum terere. Hinc quoniam uisum est, aliquibus ostendentibus indiciis, me aptiorem fore licterarum studiis, iussit genitor idem, ut pontificum sanctiones, diues exinde futurus, auditurus intrarem, et sub preceptore clarissimo fere tantundem temporis in cassum etiam laboraui. Fastidiebat hec animus adeo, ut in neutrum horum officiorum, aut preceptoris doctrina, aut genitoris autoritate, qua nouis mandatis angebar continue, aut amicorum precibus seu obiurgationibus inclinari posset, in tantum illum ad poeticam singularis traebat affectio! Nec ex nouo sumpto consilio in poesim animus totis tendebat pedibus, quin imo a uetustissima dispositione ibat impulsus. Nam satis memor sum, non dum ad septimum etatis annum deueneram, nec dum fictiones uideram, non dum doctores aliquos audiueram, uix prima licterarum elementa cognoueram, et ecce, ipsa impellente natura, fingendi desiderium affuit, et si nullius essent momenti, tamen aliquas fictiunculas edidi, non enim suppetebant tenelle etati officio tanto uiris ingenii. Attamen iam fere maturus etate et mei iuris factus, nemine impellente, nemine docente, imo obsistente patre et studium tale damnante, quod modicum noui poetice, sua sponte sumpsit ingenium, eamque summa auiditate secutus sum, et precipua cum delectatione autorum eiusdem libros uidi legique, et, uti potui, intelligere conatus sum. Et mirabile dictu, cum nondum nouissem, quibus seu quot pedibus carmen incederet, me etiam pro uiribus renitente, quod non dum sum, poeta fere a notis omnibus uocatus fui. Nec dubito, dum etas in hoc aptior erat, si equo genitor tulisset animo, quin inter celebres poetas unus auasissem, uerum dum in lucrosas artes primo, inde in lucrosam facultatem ingenium flectere conatur meum, factum est, ut nec negociator sim, nec euaderem canonista, et perderem poetam esse conspicuum. Cetera preterea facultatem studia, et si placerent, quoniam non sic impellerent, minime secutus sum. Uidi tamen sacra uolumina, a quibus, quoniam annosa etas et tenuitas ingenii dissuasere, destiti, turpissimum ratus senem, ut ita loquar, elementarium noua inchoare studia, et cunctis indecentissimum esse, id attentasse, quod minime arbitreris posse perficere. Et ideo, cum existimem Dei beneplacito me in hac uocatione uocatum, in eadem consistere mens est, et, quod egerim hactenus, his monstrantibus studiis, laudare. Querant alii, quod uidetur! Qui ergo patiuntur cerdonen subule setisque uacare, lanistam pecori, sculptorem statuis, me etiam queso, uacasse poetis equo animo patiantur.
+
+Erunt qui a durato iam calcibus tramite exorbitent, et ex transuerso prosiliant clamitentque, quoniam temerarius homo sim, eo quod presumam ueterum regum terebrare busta, et quietos iam longa pace cineres in nouum odium suscitare, aut eorum recentioribus nebulis ueteres offuscare splendores, nec non et deorum semisopita scelera, audientibus cunctis, in minus oportunam uigiliam excitare, et sub titulo honorabili, scilicet Genealogie deorum, eorundem recitare latrocinia et incestus. Longa est querela hec et plurium membrorum implicita, et ea monstrante, aduerto, quoniam senserint isti, quid scripserim, et potissime dum queruntur, quod deorum gentilium facinora recitarim. Uerum gentilium animum redolet ista conquestio, et, si sic sapiunt mente, ut uerba sonant querula uiget adhuc in non nullis error ille infamis, quem queso auferat Deus et resoluat in nichilum. Obiectis autem respondisse facillimum est. Agit enim temerarie, qui in nimium terminos excedit audacie; sic memini in libro Ethycorum Aristotilem arbitrari. Hos ego excessisse non reor; audere quidem, quod ab omni necessitate concessum est, non est temerarie agere. Nemini prohibitum legi, seu honesta sint, seu etiam minus honesta, regum gesta describere; erat tamen regibus satius sic egisse, ut nil de eis referri posset preter honestum. Ego autem de his non ordinato, nec in hoc disposito stilo scripsi, sed summo tenus et perfunctorie, uti non nunquam ordo assumpti operis exigebat, recitaui, si qua inserui. Sed, esto fecerim, non nouum aut inusitatum facinus feci; stant tam antiqua quam magna illustrium scriptorum uolumina, in quibus et stilo celebri, et ordine integro regum recitantur acta, a quibus, si quid huic operi appositum est, nouissimus sumpsi. Si ergo hec querela facienda est, de illis amplioribus et antiquis querantur hystoriographis, quorum scripta celeberrima cum fama iam diu uniuerso patuere orbi; ex his, si quod odium generari potest in cineres iam quietos, exordium sumptum est. Sed queso, que pietas hec? Ex quo caritatis fomite oritur ? Que huius pietatis causa? Credo generosi animi uideri cupiant tales in hoc quod honores regios curent, ostendantque, quia turbentur audientes dedecora. O quam paruo tales existimant nobilitatem mercari, que egregiis moribus, iustitia, sanctitate, atque scientia adipiscitur! Scirent isti, si nobiles essent, quia non solum superuacaneum sit, sed damnosum non solum gentilibus, sed malemeritis quibuscunque compati; et ideo, si sapiunt, seruent hunc pietatem in melius. Turpia autem deorum gentilium dedecora nec dormiunt, nec sopita sunt, quin imo a sacra Christi doctrina in perpetuum non surrectura sepulta, et ingenti damnationis mole contecta et oppressa sunt. Huius ego molis honus, et si non satis, pro uiribus tamen tanquam Christianus homo augere conatus sum, laudes indi et dignas consequi, non redargutiones expectans. Uerum hos ego paruifacio morsus, cum nullo possint dentis acumine quenquam ledere. Hi ergo, si Christiani sunt, taceant, et peniteat eos, si deorum gentilium abiectioni eis ulla fuit compassio, cum inter alia crimen hoc minime deceat Christianum.
+
+Breuiloquum forte me dicent alii, eo quod aliquando magis perfunctorie quam longa serie recitando fabulas atque hystorias, aut illas enucleando, pertranseam. Et sic non dubito, quin sint, qui dicant me, quam oportunum sit, sepissime longiorem. Primis ut sic esse fatear necesse est. Fuere enim huius facinoris rationes plurime. Quedam autem ideo paucis sub uerbis relata sunt, quia non erat, unde possem ampliora describere, ni ex meo uoluissem fabulas aut hystorias protelare uel fingere, quod omnino fugiendum est sano homini. Quedam uero etiam ad plenum scripsisse paucis indigebat licterulis, ex quibus si satis intentio sumitur, uiciosum fuisset in longius protendisse. Sunt tamen et multa, que procul dubio longiorem uerborum copiam tolerassent! Sed queso, si cuncta sinamus, que dici potuissent, aut forsan exquisisset materia, sed ea tantum, que michi scribenti occurrebant, circa longissimas hystorias aut fabulas, circa omnes singulares tam deorum quam hominum actus, circa multiplices fictionum sensus, circa testimonium fabularum aut hystoriarum ueterum autoritates, circa opiniones plurium relationes, et huius modi scripsisse uoluissem, quando me finem operi huic fecisse existimant tales? Equidem uix unum suffecisset seculum! Et in tam grande etiam euasisset uolumen, ut solo intuitu primo terruisset quoscunque lectores, et ob id satis ratus sum ea, que dicta sunt, sic summo tenus tetigisse; non enim puero aut inerti uulgo scribimus, quin imo, ut alias dictum est, doctissimo regi et prouectis hominibus, si aliquando ex manibus tuis, serenissime princeps, ad alios uenturum hoc opus est. Preterea, ut exerceantur ingenia, non adeo plene scribenda sunt omnia, nam, que labore aliquo quesita sunt, placere magis consueuerunt, et cum maiori diligentia conseruari, quam que sponte sua in intellectum legentis accedunt. Est et posteris linquendus dicendi seu scribendi locus, ne inuidisse futurorum uideamur ingeniis, et arrogantia quadam ad quam omnes aspiramus uideamur preoccupasse sequentium gloriam. Miti igitur animo ferendum est, quod, honestis agentibus causis, aut breuiter dictum est, aut causa breuitatis omissum. His autem, qui me, si qui erunt, dicent longiorem debito quandoque fore, non aliud dicam, nisi quia sic oportunum esse ratus sum, aut quia me, ut fit, aliquando intellectus delectatio impellebat, que prudentioribus non nunquam liberalissimum prestitit calamum. Sed quid? Uti breuia habent intelligentium exercere ingenia, sic et ampliora minus intelligentium prouocare; et id circo, qui plura nouerunt, sint memores, quoniam et ipsi aliquando fuere rudes, et ob id absque indignatione patiantur, si ampliuscule iunioribus laboratum sit.
+
+Aderunt forte, qui dicant, quod non nunquam de aliis quibusdam etiam claris uiris dictum est, me scilicet in gloriam mei nominis fingere, quod tuo iussu, rex inclite, hoc opus elaborauerim, cum minime uerum sit. Tarda his fides est, seu uerius animus nequam! Quod de se nouerunt, urentes inuidia in alios coniecturam faciunt. Certissimum est, ut Tullii uerbis utar: *Trahimur omnes studio laudis, et optimus quisque maxime gloria ducitur*. Et ob id, cum gloriosum sit paruo homini maximo atque optimo regi obsequium prestare posse, non fidem cum difficultate comperiet dixisse non nullos ad extollendam humilitatem suam mendacium finxisse huius modi, sed scriptores nunquam credam; sed de hoc alias. Ego autem, ut ad me ueniam, non inficiar me glorie auidum, sed quantumcunque cupiam, profecto non adeo effrenis sum, non adeo hoc accensus desiderio, non adeo hostis honesti, ut in tam turpe mendacium, rubore non dicam frontis, sed mentis abiecto, me ipsum proripuissem. In hoc me superbum confiteor, si superbia dicenda hec est; in talibus nisi Deo celi honorem seu titulum irrequisitus inferrem, et hoc etiam non omnibus requirentibus exhiberem. Tu nosti, rex optime, quoniam, me renitente atque tergiuersante, Domnini, militis tui, suasionibus precibusque in uotum tuum deductus sum, ut scilicet laborem hunc subirem. Nec non labentibus annis factum est, ut Becchinus Bellincionus, familiaris tuus et conciuis meus, e Cypro ueniens, apud Rauennam urbem me conueniret, et postquam placidis uerbis clementiam atque gratiam celsitudinis tue erga me inmeritum monstrauit, miris exhortationibus, ut aiebat, te sic imperante, semisopitum circa hoc opus ingenium meum irritauit. Equo modo dilectissimus tibi Paulus Geometra non nunquam, ostensis licteris sigillo maiestatis tue signatis, in quibus ad me iussa inserebantur tua, sollicitum reddidit. Nouit Deus, et tu scis, quia nec unquam preminentiam tuam uidi, nec tu me uidisse potuisti. His mandatis credidi, et honus meis humeris pregrande subiui. Si te ignaro hec acta sunt, per iam dictos deceptus sum, et sic hos fateor esse ueridicos, qui asserunt non tuo iussu compositum; uerum non crimine meo, nisi me in hoc peccasse quis diceret, quia non dixerim me facturum, si tuis licteris ad me directis susciperem. Sed hoc michi superbum uisum est, quasi Domninum, insignem militem, minus ueridicum arbitrarer. Domninus autem, ut audiui, eo fere anno, in quo me primo conuenerat, diem clausit, et ob id non eius fidem inuocare possum. Uiuit Becchinus, et Paulus Geometra uiuit, hos ego et regiam fidem tuam ueritatis huius testes in terris habeo. Te igitur cum illis inuoco, tuum hunc, si necessitas exigat, laborem esse oportunum est, oppugnationi scilicet huic obsistere, et nomen meum a tam illecebri nota ueritatis affirmatione purgare. Sed ut, te, rex inclite, paululum omisso, ad obiectores deueniam, eorumque obiectioni aliquid pro iure meo respondeam, assero, si pro rostris, sedente preside, agendum litigium esset, me uiuos habere testes, nec ex fece plebeia, sed illustres homines, quia minime oportunum michi erat, ut usque Cyprum pro tam inepto mendacio euolarem, si opus meum insignire regio nomine cupiebam; prope erat imo coram nec uerebor dicere rex, qui, si credidisset Obtinuisse, postquam ceperam, quod minime in animo erat, dum me conuenit Domninus, uiua uoce rogasset, ut sue hoc opus ascriberem maiestati, esto minus intelligens princeps esset, existimans non michi suo nomine gloriam inferre, quin imo meis licteris eternum suis titulis decus addere. Nec mirum; suffragiis enim scriptorum stant insignia et nomina regum. Hinc Alexander ille Macedo, qui parua militum manu ingenti animo orbem totum aggredi ausus est, in Persas uadens multos huius modi scriptores, qui sua gesta describerent, secum traxit, et in Sigeum ueniens, quo bustum uidit Achillis, tacuisse non potuit, quin ostenderet uerbis, quam grandis uideretur sibi gloria, quam consequebantur a scriptoribus reges, eum fortunatum dicens, quod illi Homerum contigisset habere preconem. Hinc Pompeius Magnus, qui equam fecit cum uirtute fortunam, Theophanem Mitilenum, quasi nomen suum perenne facturum, in contione militum ciuitati donauit. Hinc Scipiones, Titus Fuluius, Cato Censorinus, Q. Metellus Pius, G. Marius, Cicero, et alii plures illustres uiri se scriptoribus faciles atque liberales exhibuere, ut eos in hoc traherent, ut de se scriberent. Quid ergo meis licterulis regem inclitum mendacio inseram, quasi inuito gloriam largiturus sim, et meam offuscaturus ignominiosa labe. Si adeo auidus essem mendaciis meam extollere gloriam, stant et alia opuscula, ex quibus nullum est ullo huius modi titulo insignitum preter Buccolicum carmen, quod, ut sibi intitularem, petiit Donatus Appenninigena, pauper, sed honestus homo et precipuus amicus meus. Quid non omnibus nomina prepono regum? Preterea, est ne hoc sub sole nouum, reges desiderare scripta quedam, et amicis iniungere? Non equidem. Diebus nostris memini Robertum, Ierusalem et Sycilie splendidum regem et multis ornatum titulis, postulasse ab insigni uiro. Francisco Petrarca, ni alteri tribuisset, ut sibi ascriberet Affrice, a se nouiter edite, titulum! Quam, queso, aucturus gloriam, Francisci an suam? Suam profecto! Quid multa? Non equidem magnorum ducum nomina claros scriptores faciunt, imo potius ipsi reges scriptorum opere cognoscuntur a posteris. Insuper si approbandum sit opus, quid illi adiectum regis nomen potest autoritatis afferre, aut bene merito autori glorie superaddere? Et, si improbandum sit, quo iure poterit prescriptio illa fecisse probabile, aut notam autori iniectam abstergere ? Decus igitur et gloriam agenti approbatio uirorum illustrium affert, non regii nominis ascriptio! Ego autem, ut iterum dixerim, adeo superbe obstinatus sum, ut nisi Deo glorie, cuius ascribenda sunt omnia, unius carminis tantum decus, etiam Cesari dictatori resurgenti aut Scipioni Affricano, nisi rogatus, aut si amicus esset ascriberem. Dicta sint hec, mi rex, bona cum tua uenia, queso, et postremo precor, si contingat te unquam aliquos talia obicientes audire, tanquam ueritatis conscius, impera regia cum indignatione silentium, et quod tuo nomini, te petente, dicatum est, imo compositum te mandante, regia uirtute defende. Supererant multa, sed quoniam michi satis dictum esse uidetur, omittenda reliqua censui, et Deo, munerum largitori, tibique operis fortunam conmittere, quod, postquam in tuas deuenerit manus, dum libuerit, tuo fultum presidio et te iubente, tendat in publicum.
+
+Ecce tandem, O clementissime rex, diuina pietate prebente, in finem longi operis uentum est. In quo ea, qua potui solertia iuxta ueterum traditiones deorum gentilium genus et eorum posteritates, multis undique exquisitas uigiliis, quo datum est ordine, descripsi, et iuxta mandatum tue serenitatis pro uiribus ingenii mei post fabulas fictionum sensus, seu ab antiquis sumptos, seu a tenui intellectum meo emunctos, apposui. Ostendi insuper, quod officiosissimum ratus sum non nullis, poetas aduersus opiniones talium non dicam iustos omnes, sed nec ridiculos aut simpliciter fabulosos esse, quin imo seculari scientia, ingenio, et moribus, ac etiam insigni claritate conspicuos. Lignum preterea in litore ancoris et proresiis ingeniose firmaui, magis semper de bonitate diuina confidens quam de robore uinculorum. Sic et a nauta, quas magis nocuas credidi, sagittas amoui, esto arbitrer superesse quam plurimas, aduersus quas uix credam satis armasse, potuerim; non equidem se, quantumcunque bellicosissimus miles sit, adeo caute armare potuit quisquam, quin locus hostili gladio linqueretur. Ipse igitur Deus protegat, qui solus nouit diuerticula malignantium, et uolens contriuisse potuit! Uerum quoniam homo sum, nouique nullum adeo oculatum, quin, nisi diuina protegatur manu, sepissime cadat in lubricum, arbitror satis possibile, me non nunquam aut omisisse dicenda, aut non dicenda scripsisse, aut dicta non satis rationibus roborasse, aut minus plene in uotum tuum iuisse, seu aliis modis peccasse plurimis, de quibus doleo. Et quoniam nosco, quod ignauie mee mea imputanda sunt crimina, supplex ueniam posco, teque humilis per tui capitis insigne decus exoro, ut tui ingenii celsitudine defectus suppleas, superfluitates excidas, dicta minus accurate exornes, et omnia pro iudicio tue sincere mentis pariter corrigas et emendes. Si forsan, maioribus occupatus, ut sepissime reges estis, huic labori tempus non posses impendere, tunc omnes honestos, sacros, pios, atque catholicos uiros, et potissime celebrem uirum, Franciscum Petrarcam, insignem preceptorem meum, ad manus quorum opus hoc aliquando deueniet, per Christi preciosissimum sanguinem deprecor, ut errores quoscunque, si quos forsan minus uidens dictis inmiscui, sua pietate ac benignitate surripiant, aut illos in sacram ueritatem conuertant; eorum enim existimationi et emendationi opus hoc esse suppositum uolo. Preterea, o rex inclite, si quid boni inest, si quid bene dictum, si quid uotis tuis consonum, gaudeo et exulto, et exinde labori meo congratulor, uerum scientie mee imputes nolo, nec lauros aut honores alios ob id postulo; Deo quippe, a quo omne datum optimum et omne donum perfectum est, attribuas queso, eique honores impendito et gratias agito, cum ipse more meo semper post exactos quoscunque labores honestos consueuerim, qua possum mentis deuotione Dauiticum illud dicere: *Non nobis Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam*.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt b/testi_2_tutti/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt
new file mode 100644
index 0000000..b1c4150
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt
@@ -0,0 +1,600 @@
+Pridie, mulierum egregia, paululum ab inerti uulgo semotus et a ceteris fere solutus curis, in eximiam muliebris sexus laudem ac amicorum solatium, potius quam in magnum rei publice commodum, libellum scripsi.
+
+Uerum, dum mecum animo uersarem cui nam illum primum transmicterem, ne penes me marceret ocio et ut, alieno fultus fauore, securior iret in publicum, aduerteremque satis non principi uiro, sed potius, cum de mulieribus loqueretur, alicui insigni femine destinandum fore, exquirenti digniorem, ante alias uenit in mentem ytalicum iubar illud prefulgidum ac singularis, non tantum feminarum, sed regum gloria, Iohanna, serenissima Ierusalem et Sicilie regina. Cuius pensatis, tam inclite prosapie et auorum fulgoribus, quam nouis a se forti pectore quesitis laudibus, in desiderium mictendi illum humilem deuotumque ante solium sue celsitudinis incidi.
+
+Tandem, quia adeo ingens regius fulgor est et opusculi tenuis et fere semisopita fauillula, timens ne a potiori lumine minor omnino fugaretur in tenebras, sensim retraxi consilium; et, noua indagine multis aliis perquisitis, ad extremum ab illustri regina in te uotum deflexi meum; nec iamerito. Nam, dum mites ac celebres mores tuos, dum honestatem eximiam, summum matronarum decus, dumque uerborum elegantiam mente reuoluerem, et cum his animi tui generositatem et ingenii uires, quibus longe femineas excedis, aduerterem uideremque quod sexui natura detraxerit, id tuo pectori Deus sua liberalitate miris uirtutibus superinfuserit atque suppleuerit, et eo, quo insignita es nomine, designari uoluerit - cum andres Greci quod latine dicimus homines nuncupent - te equiparandam probissimis quibuscunque, etiam uetustissimis, arbitratus sum. Et ideo, cum tempestate nostra multis atque splendidis facinoribus agentibus clarissimum uetustatis specimen sis, tanquam benemerito tuo fulgori huius libelli tituli munus adiecisse uelim, existimans non minus apud posteros tuo nomini addidisse decoris quam fecerit, olim Montisodorisii et nunc Alteuille comitatus, quibus te Fortuna fecit illustrem.
+
+Ad te igitur micto et tuo nomini dedico quod hactenus a me de mulieribus claris scriptum est; precorque, inclita mulier, per sanctum pudicitie nomen, quo inter mortales plurimum emines, grato animo munusculum scolastici hominis suscipias; et, si michi aliquid creditura es, aliquando legas suadeo; suis quippe suffragiis tuis blandietur ociis, dum feminea uirtute et historiarum lepiditate letaberis. Nec incassum, arbitror, agitabitur lectio si, facinorum preteritarum mulierum emula, egregium animum tuum concitabis in melius. Et esto non nunquam lasciua comperias immixta sacris - quod ut facerem recitandorum coegit oportunitas - ne omiseris uel horrescas; quin imo perseuerans, uti uiridarium intrans, eburneas manus, semotis spinarum aculeis, extendis in florem, sic, obscenis sepositis, collige laudanda; et quotiens in gentili muliere quid dignum, christianam religionem professa legeris, quod in te fore non senseris, ruborem mentis excita et te ipsam redargue quod, Christi delinita crismate, honestate aut pudicitia uel uirtute supereris ab extera; et, prouocato in uires ingenio, quo plurimum uales, non solum ne supereris patiare, sed ut superes quascunque egregia uirtute coneris; ut, uti corpore leta iuuentute ac florida uenustate conspicua es, sic pre ceteris, non tantum coeuis tuis, sed priscis etiam, animi integritate prestantior fias: memor non pigmentis ut plereque facitis mulieres - decoranda formositas est, sed exornanda honestate sanctitate et primis operibus; ut, dum eidem qui tribuit gratam feceris, non solum hac in peritura mortalitate inter fulgidas una sis, sed ab eodem gratiarum Largitore, hominem exuens, in claritatem suscipiaris perpetuam.
+
+Preterea si dignum duxeris, mulierum prestantissima, eidem procedendi in medium audaciam prebeas. Ibit quidem, ut reor, tuo emissus auspicio, ab insultibus malignantium tutus; nomenque tuum, cum ceteris illustrium mulierum, per ora uirum splendidum deferet, teque tuis cum meritis - cum minime possis ubique efferri presentia - presentibus cognitam faciet, et posteritati seruabit eternam. Uale.
+
+Scripsere iam dudum non nulli ueterum sub compendio de uiris illustribus libros; et nostro euo, latiori tamen uolumine et accuratiori stilo, uir insignis et poeta egregius Franciscus Petrarca, preceptor noster, scribit; et digne. Nam qui, ut ceteros anteirent claris facinoribus, studium omne, substantias, sanguinem et animam, exigente oportunitate, posuere, profecto ut eorum nomen in posteros perpetua deducatur memoria meruere. Sane miratus sum plurimum adeo modicum apud huiusce uiros potuisse mulieres, ut nullam memorie gratiam in speciali aliqua descriptione consecute sint, cum liquido ex amplioribus historiis constet quasdam tam strenue quam fortiter egisse non nulla. Et si extollendi sunt homines dum, concesso sibi robore, magna perfecerint, quanto amplius mulieres, quibus fere omnibus a natura rerum mollities insita et corpus debile ac tardum ingenium datum est, si in uirilem euaserint animum et ingenio celebri atque uirtute conspicua audeant atque perficiant etiam difficillima uiris, extollende sunt? Et ideo, ne merito fraudentur suo, uenit in animum ex his quas memoria re; feret in glorie sue decus in unum deducere; eisque addere ex multis quasdam, quas aut audacia seu uires ingenii et industria, aut nature munus, uel fortune gratia, seu iniuria, notabiles fecit; hisque paucas adnectere que, etsi non memoratu dignum aliquid fecere, causas tamen maximis facinoribus prebuere. Nec uolo legenti uideatur incongruum si Penelopi, Lucretie Sulpitieue, pudicissimis matronis, immixtas Medeam, Floram Semproniamque compererint, uel conformes eisdem, quibus pregrande sed pernitiosum forte fuit ingenium. Non enim est animus michi hoc claritatis nomen adeo strictim summere, ut semper in uirtutem uideatur exire; quin imo in ampliorem sensum - bona cum pace legentium trahere et illas intelligere claras quas quocunque ex facinore orbi uulgato sermone notissimas nouero; cum et inter Leonidas Scipiones Catonesque atque Fabritios, uiros illustres, seditiosissimos Graccos, uersipellem Hanibalem, proditorem Iugurtam, cruentos ciuilis Syllam Mariumque et eque diuitem et auarum Crassum aliosque tales sepe legisse meminerim. Uerum, quoniam extulisse laudibus memoratu digna et depressisse increpationibus infanda non nunquam, non solum erit hinc egisse generosos in gloriam et inde ignauos habenis ab infaustis paululum retraxisse, sed id restaurasse quod quarundam turpitudinibus uenustatis opusculo demptum uidetur, ratus sum quandoque historiis inserere non nulla lepida blandimenta uirtutis et in fugam atque detestationem scelerum, aculeos addere; et sic fiet ut, inmixta hystoriarum delectationi, sacra mentes subintrabit utilitas. Et ne more prisco apices tantum rerum tetigisse uidear, ex quibus a fide dignis potuero cognouisse amplius in longiusculam hystoriam protraxisse non solum utile, sed oportunum arbitror; existimans harum facinora non minus mulieribus quam uiris etiam placitura; que cum, ut plurimum, hystoriarum ignare sint, sermone prolixiori indigent et letantur.
+
+Attamen uisum est, ne omiserim, excepta matre prima, his omnibus fere gentilibus nullas ex sacris mulieribus hebreis christianisque miscuisse; non enim satis bene conueniunt, nec equo incedere uidentur gradu. He quippe ob eternam et ueram gloriam sese fere in aduersam persepe humanitati tolerantiam coegere, sacrosancti Preceptoris tam iussa quam uestigia imitantes; ubi ille, seu quodam nature munere uel instinctu, seu potius huius momentanei fulgoris cupiditate percite, non absque tamen acri mentis robore, deuenere; uel, fortune urgentis inpulso, non nunquam grauissima pertulere. Preterea he, uera et indeficienti luce corusce, in meritam eternitatem non solum clarissime uiuunt, sed earum uirginitatem, castimoniam, sanctitatem, uirtutem et, in superandis tam concupiscentiis carnis quam suppliciis tiramnorum inuictam constantiam, ipsarum meritis exigentibus, singulis uoluminibus a piis hominibus, sacris literis et ueneranda maiestate conspicuis, descriptas esse cognoscimus; ubi illarum merita, nullo in hoc edito uolumine speciali - uti iam dictum est - et a nemine demonstrata, describere, quasi aliquale reddituri premium, inchoamus. Cui quidem pio operi ipse rerum omnium pater Deus assit; et, laboris assumpti fautor, quod scripsero in suam ueram laudem scripsisse concedat.
+
+Scripturus igitur quibus fulgoribus mulieres claruerint insignes, a matre omnium sumpsisse exordium non apparebit indignum: ea quippe uetustissima parens, uti prima, sic magnificis fuit insignis splendoribus. Nam, non in hac erumnosa miseriarum ualle, in qua ad laborem ceteri mortales nascimur, producta est, nec eodem malleo aut incude etiam fabrefacta, seu eiulans nascendi crimen deflens, aut inualida, ceterorum ritu, uenit in uitam; quin imo - quod nemini unquam alteri contigisse auditum est - cum iam ex limo terre rerum omnium Faber optimus Adam manu compegisset propria, et ex agro, cui postea Damascenus nomen inditum est, in orto delitiarum transtulisset eumque in soporem soluisset placidum, artificio sibi tantum cognito ex dormientis latere eduxit eandem, sui compotem et maturam uiro et loci amenitate atque sui Factoris letabundam intuitu, immortalem et rerum dominam atque uigilantis iam uiri sociam, et ab eodem Euam etiam nominatam.
+
+Quid maius, quid splendidius potuit unquam contigisse nascenti? Preterea hanc arbitrari possumus corporea formositate mirabilem. Quid enim Dei digito factum est quod cetera non excedat pulchritudine? Et quamuis formositas hec annositate peritura sit aut, medio in etatis flore, paruo egritudinis inpulso, lapsura, tamen, quia inter precipuas dotes suas mulieres numerant, et plurimum ex ea glorie, mortalium indiscreto iudicio, iam consecute sunt, non superflue inter claritates earum, tanquam fulgor precipuus, et apposita est et in sequent tibus apponenda ueniet.
+
+Hec insuper, tam iure originis quam incolatus, paradisi ciuis facta et amicta splendore nobis incognito, dum una cum uiro loci delitiis frueretur auide, inuidus sue felicitatis hostis nepharia illi suasione ingessit animo, si aduersus unicam sibi legem a Deo impositam iret, in ampliorem gloriam iri posse. Cui dum leuitate feminea, magis quam illi nobisque oportuerit, crederet seque stolide ad altiora conscensuram arbitraretur, ante alia, blanda quadam suggestione, uirum flexibilem in sententiam suam traxit; et in legem agentes, arboris boni et mali poma dum gustassent, temerario ausu seque geausque suum omne futurum ex quiete et eternitate in labores anxios et miseram mortem et ex delectabili patria inter Uepres glebas et scopulos deduxere. Nam, cum lux corusca, qua incedebant amicti, abiisset, a turbato Creatore suo obiurgati, perizomatibus cincti, ex delitiarum loco in agros Hebron pulsi exulesque uenere. Ibi egregia mulier, his facinoribus clara, cum prima ut a non nullis creditum est - uertente terram ligonibus uiro, colo nere adinuenisset, sepius dolores partus experta est; et, quibus ob mortem filiorum atque nepotum angustiis angeretur animus, eque misere passa; et, ut algores estusque sinam et incomoda cetera, fessa laboribus moritura deuenit in senium.
+
+Semiramis insignis atque uetustissima Assyriorum regina fuit; a quibus tamen parentibus genus duxerit, annositas abstulit, preter quod fabulosum placet antiquis, aientibus eam filiam fuisse Neptuni, quem Saturni filium et maris deum erronea credulitate firmabant. Quod, etsi credi non oporteat, argumentum tamen est eam a nobilibus parentibus genitam. Hec quidem Nino Assyriorum regi egregio nupsit et ex eo Niniam filium peperit unicum. Sane Nino, omni Asya et postremo Bacthris Subactis, sagitte ictu mortuo, cum adhuc hec iuuencula esset et filius puer, minime tutum existimans tam grandis et orientis imperii etati tam tenelle habenas commictere, adeo ingentis fuit animi ut, quas ferus homo armis subegerat nationes coercueratque uiribus, arte et ingenio regendas femina auderet assummere. Nam astu quodam muliebri, excogitata fallacia pregrandi, mortui uiri ante alia decepit exercitus. Erat, nec mirabile, Semiramis lineamentis oris persimilis filio: nude utrique gene, nec erat per etatem dissona a puerili feminea uox; et in statura corporis nil, uel modicum, grandiuscula differebat a nato. Quibus iuuantibus, ne in processu quod fraudem detegere potuisset obesset, caput texit thyara, brachiis cruribusque uelamentis absconditis; et quoniam insuetum eo usque esset Assyriis, egit, ne afferret nouitas habitus admirationem accolis, ut ornatu simili omnis uteretur popolus. Et sic Nini olim coniunx filium, et femina puerum simulans, mira cum diligentia maiestatem regiam adepta, eam militaremque disciplinam seruauit et, mentita sexum, grandia multa et robustissimis uiris egregia operata est. Et dum, nullo labori parcens aut periculo territa, inauditis facinoribus quorumcunque superasset inuidiam, non est uerita cuntis aperire que foret quodue etiam fraude simulasset feminea, quasi uellet ostendere, non sexum, sed animum imperio oportunum. Quod quantum aduertentibus ingessit admirationis, tantum mulieris maiestatem inclitam ampliauit. Hec, ut eius facinora paululum protensius deducamus in medium, sumptis post insigne figmentum uirili animo armis, non solum quod uir suus quesiuerat tutauit imperium, sed Ethyopiam, a se acri lacessitam bello atque superatam, iunxit eidem; et inde in Yndos uehementia arma conuertit, ad quos nondum, preter uirum, quisquam accesserat; Babiloniam insuper, uetustissimum Nembroth opus et ingentem ea etate in campis Senaar ciuitatem, restaurauit murisque ex cocto latere harena pice ac bitumine compactis, altitudine atque grossitie et circuitu longissimo admirandis, ambiuit. Et ut ex multitudine suorum gestorum unum memoratu dignis; simum extolÏentes dicamus, certissimum asserunt, ea pacatis rebus et ocio quiescente ac die quadam feminea solertia cum pedissequis crines discriminante ac ritu patrio in tricas reducente, actum est, cum nondum preter medios deduxisset, ut illi nuntiaretur Babiloniam in dictionem defecisse priuigni. Quod adeo egre tulit ut, proiecto pectine, confestim ab offitio muliebri irata consurgens, corriperet arma ac eductis copiis obsideret urbem preualidam; nec ante quod inordinatorum crinium superfuerat composuit, quam potentissimam ciuitatem longa obsidione affectam in deditionem cogeret et suo sub dominio infestis reuocaret armis. Cuius tam animosi facinoris diu exhibuit testimonium statua ingens ex ere conflata et in Babilonia erecta, feminam solutis ex altero latere crinibus, ex altero in tricam compositis, pretendens. Multas preterea ex nouo ciuitates condidit et ingentia facta peregit, que adeo uetustas absorbsit ut nil fere, preter quod dictum est, quod ad suam pertineat laudem, ad nos usque deductum est.
+
+Ceterum hec omnia, nedum in femina, sed in quocunque uiro strenuo, mirabilia atque laudabilia et perpetua memoria celebranda, una obscena mulier fedauit iller cebra. Nam cum, inter ceteras, quasi assidua libidinis prurigine, ureretur infelix, plurium miscuisse se concubitui creditum est; et inter mechos, bestiale quid potius quam ilumanum, filius Ninias numeratur, unus prestam tissime forme iuuenis, qui, uti mutasset cum matre sexum, in thalamis marcebat ocio, ubi hec aduersus hostes sudabat in armis.
+
+O scelestum facinus! Ut quieta sinam, inter anxias regum curas, inter cruenta certamina et, quod monstro simile est, inter lacrimas et exilia, nulla temporis facta distinctione, hec euolat pestis et sensim incautas mentes occupans et in precipitium trahens, omne decus turpi nota commaculat. Qua fedata Semiramis, dum putat astutia abolere quod lasciuia deturparat, legem illam insignem condidisse aiunt, qua prestabatur subditis ut circa uenerea agerent quod liberet; timensque ne a domesticis feminis concubitu fraudaretur filii - ut quidam uolunt - prima usum femoralium excogitauit, eis omnes aulicas cinxit sub conclaui: quod, ut fertur, apud Egyptios obseruatur et Affros. Alii tamen scribunt quod, cum in desiderium incidisset filii eumque iam etate prouectum in suos prouocasset amplexus, ab eodem, cum annis iam duobus et triginta regnasset, occisam. A quibus dissentiunt alii asserentes eam libidini miscuisse seuitiam solitamque, quos ad explendum sue uredinis uotum aduocasset, ut occultaretur facinus, continuo post coitum iubere necari; uerum, cum aliquando concepisset, adulteria prodidisse partu; ad que excusanda, legem illam egregiam, cuius paulo ante mentio facta est, proditam aiunt. Tamen etsi uisum sit pausillum contegisse ineptum crimen, filii indignationem abstulisse minime potuit; quin, seu quod suum tantum arbitrabatur cum aliis comunicatum incestum cerneret minusque equo anit mo ferret, seu quod in ruborem suum matris luxuriam duceret aut forsan prolem in successionem imperii nascituram expauesceret, reginam illecebrem, ira inpulsus, absumpsit.
+
+Opis seu Ops, uel Rhea, si priscis credimus, inter prospera et aduersa plurima claritate emicuit. Nam Uranii, apud rudes adhuc Grecos potentissimi hominis, et Ueste coniugis filia fuit. Que, Saturni regis soror pariter et coniunx, nullo, quod ad nos uenerit, facinore, se egregiam fecerat, ni muliebri astutia Iouem Neptunum atque Plutonem filios a morte, cum Saturno a Tytone fratre pacta, liberasset. Qui cum inscitia, imo insania hominum eui illius, in claritatem precipue deitatis euasissent homines, hec non solum regine decus adepta est, quin imo errore mortalium dea insignis et deorum mater est habita eique templa, sacerdotes et sacra, instituto publico, constituta sunt; adeoque enorme malum conualuit ut, laborantibus secondo bello punico Romanis, quasi pro salutari auxilio missis consularibus uiris, ab Attalo, Pergami rege, simulacrum eius expetitum precibus est ritusque sacrorum et e Pesimunte Asye oppido, quasi quoddam deforme saxum, sumptum cum diligentia Romam delatum atque summa cum reuerentia susceptum et postremo, insigni locatum templo, tanquam sublime numen atque rei publice salutare, per multa secula cerimoniis plurimis apud Romanos et Ytalos cultum est. Mirabile profecto fortune ludibrium, seu potius cecitas hominum, an, uelimus dicere, fraus et decipula demonum, quorum opere actum est ut femina, longis agitata laboribus, demum anus mortua et in cinerem uersa et apud inferos alligata, et dea crederetur et in tam grande euum fere ab uniuerso orbe diuinis honoraretur obsequiis.
+
+Iuno, Saturni et Opis filia, poetarum carmine et errore gentilium toto orbi pre ceteris mulieribus, gentilitatis infectis labe, celeberrima facta est, in tantum ut nequiuerint taciti temporum dentes, cum cuncta corrodant, adeo infame exesisse opus, quin ad etatem usque nostram notissimum eius non euaserit nomen. Uerum ex hac potius fortunam egregiam recitare possumus, quam opus aliquod memorabile dictum referre. Fuit enim cum Ioue illo cretensi, quem decepti ueteres celi finxere deum, eodem edita partu et ab infantia transmissa Samum ibique ad pubertatem usque cum diligentia educata, Ioui demum fratri nupta est; quod per multa secula eiusdem est statua in templo Sami testata. Nam existimantes Samii non modicum sibi posterisque suis afferre glorie quod se penes alta atque desponsata Iuno sit, quam celi reginam arbitrabantur et deam, ne memoria hec dilueretur facile, templum ingens et pre ceteris orbis mirabile construxere numinique dicauere suo et ex marmore pario, in habitu nubentis uirginis, eiusdem ymaginem sculpi fecere temploque preposuere suo. Hec tandem regi magno nupta, excrescente eius in dies imperio atque fama longe lateque nomen ipsius efferente, non modicum et ipsa splendoris consecuta est. Sane, postquam poeticis fictionibus et insana antiquorum liberalitate celi regina facta est, que mortalis regina fuerat, Olympi regnis eam diuitiisque prefecere nec non et illi coniugalia iura atque parientium auxilia commisere; et alia longe plura, ridenda potius quam credenda. Ex quibus, sic humani generis hoste suadente, multa illi undique constructa sunt templa, altaria plurima, sacerdotes, ludi et sacra, more ueteri instituta; et, ut de reliquis taceam, post Samos, celebri ueneratione ab Argiuis Achaye populis et a Cartaginensibus diu honorata est; et postremo a Ueiis Romam delata in Capitolio et in cella Iouis optimi maximi, non aliter quam uiro iuncta suo, locata, sub uocabulo Iunonis regine, a Romanis, rerum dominis, cerimoniis multis et diu culta est, etiam postquam in terris comparuit Deus homo.
+
+Ceres - ut non nullis placet - uetustissima Syculorum regina fuit; tantoque ingenio ualuit ut, cum agrorum excogitasset culturam, prima, apud suos, boues domuit et iugo assuefecit et, adinuento aratro atque uomere, eorum opere terram proscidit sulcisque semina tradidit; que cum in amplissimam segetem excreuissent, eam spicis eruere, lapidibus terere, fermenta conficere et in cibum deducere homines, glandibus et pomis siluestribus as. suetos, edocuit. Quod ob meritum, cum mortalis esset femina, eam deam frugum arbitrati sunt et diuinis honoribus extulere eamque Saturni et Cybeles credidere filiam. Huic preterea unicam ex Ioue fratre fuisse filiam Proserpinam dicunt eamque maxima matris turbatione ab Orco Molossorum rege raptam et diu quesitam uolunt, multis hinc fabulis occasionem prebentes.
+
+Fuit preterea et Ceres altera apud Eleusim, attice regionis ciuitatem, eisdem meritis penes suos clara, cui Triptholemum obsequiosum fuisse uolunt. Quas, eo quod uetustas deitate et honoribus eque extulit, sub uno tantum nomine ambarum ingenia retulisse satis uisum est.
+
+Harum edepol ingenium utrum laudem an execrer nescio. Quis enim damnet uagos siluestresque eductos in urbes e nemoribus homines? Quis, ritu ferarum uiuentes in meliorem euocatos frugem? Quis, glandes mutatas in segetem, quibus corpus lucidius, uegetiora membra et alimenta humano usui conformiora prestantur? Quis, musco uepribus arbustisque incompositis obsitum orbem, in cultum pulchritudinem et utilitatem publicam uersum? Quis, rude seculum in ciuile? Quis, a desidia in contemplationem excitata ingenia? Quis, uires, torpentes in speleis, in urbicum seu rusticanum exercitium tractas, quibus tot ampliate urbes, tot de nouo condite, tot aucta imperia, tot mores spectabiles inuenti cultique sunt, frumentarie artis adinuenta notitia? Que, cum de se bona sit, et que dicta sunt omnia, reor, iudicio plurium, si quis faciat, dicetur insipidus.
+
+Demum uersa uice, quis laudet multitudinem spara sam siluas incolentem, glandibus pomisque siluestribus ferino lacte herbisque atque fluento assuetam, soluta curis habentem pectora, sola nature lege contentam sobriam pudicam et doli nesciam, inimicam feris tantum et auibus, in molliores atque incognitos euocatam cibos? E quibus, nisi nos ipsos decipimus, secutum cernimus ut in abditis adhuc latentibus uitiis exitumque timentibus aperiretur iter et procedendi prestaretur securitas. Hinc arua, eousque comunia, terminis et fossa distingui cepta sunt, agriculationis subiere cura et partiri inter mortales cepere labores; hine meum et tuum uenit in medium, nomina quidem inimica pacis publice et priuate; hinc pauperies seruitusque nec non et litigia odia cruentaque bella et urens in circuitu euolauit inuidia; que egere ut uixdum curuate falces in messem, in acutos rectosque in sanguinem gladios uerterentur. Hinc sulcata maria et occiduis eoa cognita et eois occidua; hinc mollicies corporum, sagina uentris, ornatus uestium, accuratiores mense, conuiuia splendida, torpor et otium aduenere; et, que in dies usque illos friguerat, Uenus calefieri cepit, maximo orbis incommodo; et - quod deterius forsan est - si minus, eque labentibus annis, ut fit, celi seu bellorum ira, culta respondeant, subintrat illico annone penuria et duriora priscis consurgunt ieiunia, seua fames, nunquam siluis cognita, gurgustiolos intrat inopum, non absque diuitum persepe periculo. Hinc turpis et effeta macies, infernus pallor et titubanti incedens gradu debilitas morborumque et festinate mortis multiplices exoriuntur cause.
+
+Quibus inspectis, una cum innumeris aliis, uix scio, imo scio, quia longe aurea illa, licet rudia et agrestia fuerint, his nostris ferreis comptisque seculis preponenda sint.
+
+Minerua, que et Pallas, uirgo tanta claritate conspicua fuit ut non illi fuisse mortalem originem stolidi arbitrati sint homines. Aiunt quidem hanc Ogigii regis tempore apud lacum Tritonium, haud longe a sinu Syrtium minori, primo uisam in terris et cognitam; et quoniam tractu temporis multa facientem uidissent, ante non uisa, non solum apud rudes Affros, uerum apud Grecos, qui ea tempestate prudentia anteibant ceteros, absque matre ex Iouis cerebro genitam et e celo lapsam creditum est. Cui ridiculo errori tanto plus fidei auctum est quanto occultior eius fuit origo. Hanc ante alia uoluere perpetua floruisse uirginitate; quod ut pleniori credatur fide, finxere Uulcanum, ignis deum, id est concupiscentie carnis feruorem, diu cum ea luctatum superatumque. Huius insuper, incognitum omnino omnibus ante, lanificium inuentum fuisse uolunt; nam, ostenso quo ordine purgata superfluitatibus lana eaque dentibus mollita ferreis apponeretur colo atque demum digitis deduceretur in filum, textrine excogitauit offitium eoque docuit quo pacto internecterentur inuicem fila et tractu pectinis iungerentur et calce solidaretur intextum. In cuius opificii laudem pugna illa insignis eiusdem et Aragnis colophonie recitatur. Usum insuper olei, eo usque mortalibus inauditum, hec inuenit docuitque Acticos bachas mola terere trapetisque premere. Quod, quia multum utilitatis afferre uisum sit, ei aduersus Neptunum in nominandis a se Athenis attributa uictoria creditur. Uolunt etiam huius fuisse opus, cum iam quadrigarum prima repperisset usum, ferrum in arma arte conuertere, armis corpus tegere, aciem bellantium ordinare et leges omnes, quibus eatur in pugnam, edocere.
+
+Dicunt preterea eam numeros inuenisse et in ordinem deduxisse, quem inhodiernum usque seruamus. Ceterum ex osse cruris alicuius auis, seu ex palustri potius calamo, eam tibias seu pastorales fistulas primam composuisse credidere easque in terras ex celo deiecisse, eo quod flantis redderent turgidum guctur et ora deformia.
+
+Quid multa? Ob tot comperta, prodiga deitatum largitrix, antiquitas eidem sapientie numen attribuit. Quo intuitu tracti, Athenienses ab ea nuncupati; et eo quod ciuitas studiis apta uideretur, per que quisque fit prudens et sapiens, eam in suam sumpsere tutelam eique arcem dicauere et, ingenti templo constructo suoque numini consecrato, in eodem illam effigiauere oculis toruam, eo quod raro noscatur in quem finis sapientis tendat intem tum; galeatam, uolentes ob id sapientum tecta et armata significari consilia; indutam lorica, eo quod ad quoscum que fortune ictus semper armatus sit sapiens; longissima munitam hasta, ut comprehendatur sapientem in longinquo spicula figere; preterea cristallino egide, et in eo Gorgonis caput infixum, protectam, pretendentes ob hoc lucida sapienti omnia esse tegumenta, eosque serpentina semper astutia adeo premunitos, ut saxei eorum intuitu uideantur ignari; eiusque in tutelam noctuam posuere, firmantes, prout in luce, sic et in tenebris uidere prudem tes. Tandem huius mulieris fama atque numinis reuerem tia se adeo longe lateque diffudit tantumque fauit illi ueterum error, ut fere per uniuersum eius in honorem templa construerentur et celebrarentur sacra; eoque usque conscenderet, ut in Capitolio penes Iouem optimum maximum cella dedicaretur eidem et inter potissimos Romanorum deos, cum Iunone regina et ipsa dea pariter haberetur.
+
+Sunt tamen non nulli grauissimi uiri asserentes non unius Minerue, sed plurium que dicta sunt fuisse comperta. Quod ego libenter assentiam, ut clare mulieres ampliores sint numero.
+
+Uenerem cyprianam fuisse feminam quorundam arbitratur opinio; de parentibus autem a non nullis ambigitur. Nam alii eam Cyri cuiusdam et Syrie uolunt filiam; quidam uero Cyri et Dyonis cyprie mulieris. Non nulli, reor ad eius extollendam pulchritudinis claritatem, Iouis et Dyonis predicte genitam asserunt. Sane, ex quocunque sit patre genita, eam inter claras mulieres potius ob illustrem eius pulchritudinem quam ob dedecorosum inuentum describendam censui. Tanto igitur oris decore et totius corporis uenustate emicuit, ut sepe intuentium falleretur credulitas. Nam quidam illam ipsum celi sydus, quod Uenerem nuncupamus, dicebant: alii eam celestem feminam in terris ex Iouis gremio lapsam. Et breuiter omnes, tetra obfuscati caligine, quam sciebant a mortali femina editam, immortalem asserebant deam eamque infausti amoris, quem Cupidinem uocitabant, genitricem totis nisibus affirmabant; nec illi intercio piendi stultorum intuentium mentes uariis gesticulationibus deerant artes. Quibus agentibus meritis eo usque itum est ut, nequeuntibus obsistere obscenitatibus mulieris, quas euestigio, non tamen omnes, scripturus sum, et Iouis filia et ex deabus una etiam uenerandissima habita sit. Nec solum apud Paphos, uetustissimum Cypriorum oppidum, thure solo placata est - nam mortuam et incestuosam feminam eo delectari existimabant odore que uiuens in prostibulorum uolutabatur spurcitie -; uerum et apud nationes reliquas et Romanos, qui templum ei sub titulo Ueneris genetricis et Uerticordie aliisque insignibus olim struxere.
+
+Sed quid multa? Hanc duobus nupsisse uiris creditum est: cui primo, non satis certum. Nupsit ergo - ut placet aliquibus - ante Uulcano Lemniorum regi et Iouis cretensis filio; quo sublato, nupsit Adoni, filio Cynare atque Myrre, regi Cypriorum. Quod uerisimilius michi uidetur quam si primum uirum Adonem dixerimus, eo quod, seu complexionis sue uitio, seu regionis infectione, in qua plurimum uidetur posse lasciuia, seu mentis corrupte malitia factum sit, Adone mortuo, in tam grandem luxurie pruritum lapsa est, ut omnem decoris sui claritatem crebris fornicationibus non obfuscatis oculis maculasse uideretur, cum iam adiacentibus regionibus notum foret eam a Uulcano, uiro primo, cum armigero compertam; ex quo creditum fabulam adulterii Martis et eiusdem sibi comperisse locum. Postremo autem, ut ab impudica fronte paululum ruboris abstersisse uideretur et lasciuiendi sibi ampliorem concessisse licentiam, infanda turpitudine excogitata, prima - ut aiunt - meretricia publica adinuenit et fornices instituit et matronas inire compulit; quod satis execranda Cypriorum consuetudo in multa protracta secula testata est. Seruauere quidem diu mictere uirgines suas ad litora, ut forensium uterentur concubitu et sic future castitatis sue libamenta persoluisse uiderentur Ueneri et suas in nuptias quesisse dotes. Que quidem abominanda stultitia postea penetrauit ad Ytalos usque, cum legatur hoc idem aliquando fecisse Locrenses.
+
+Ysis, cui antea nomen Yo, clarissima non solum Egyptiorum regina, sed eorum postremo sanctissimum et uenerabile numen fuit. Quibus tamen fuerit temporibus, aut ex quibus nata parentibus, apud illustres hystoriarum scriptores ambigitur. Sunt autem qui dicant illam Ynaci primi regis Argiuorum filiam et Phoronei sororem, quos constat Iacob, filii Ysaac, tempore imperasse; alii Promethei genitam asserunt, regnante apud Argos Phorbante, quod longe post primum tempus effluxit; non nulli eam fuisse temporibus Cycropis, Athenarum regis, affirmant; et quidam insuper aiunt Lyncei regis Argiuorum eam floruisse temporibus. Que quidem inter celebres uiros uarietates argumento non carent, hanc inter feminas suo euo egregiam fuisse et memoratu dignissimam.
+
+Uerum - omissis scriptorum discordantiis - quod plurimi arbitrantur imitari mens est, eam scilicet Ynaci regis fuisse filiam; quam etsi poete ueteres fingant ob uenustatem forme placuisse Ioui et ab eo oppressam et, ad occultandum crimen, in uaccam transformatam petentique Iunoni concessam et Argum custodem a Mercurio cesum uacceque a Iunone oestrum subpositum et eam deuectam cursu rapido in Egyptum ibidemque pristinam a se recuperatam formam et ex Yo Ysidem appellatam, ab hystorie ueritate non discrepant; cum sint qui asserant a Ioue adultero oppressam uirginem eamque, ob perpetratum scelus metu patris inpulsam, cum quibusdam ex suis conscendisse nauim, cui uacca esset insigne; et ingenio plurimo ac ingenti preditam animo, regnorum cupidine agitatam, secundo uento ad Egyptios transfretasse et ibidem, apta desiderio regione comperta, constitisse. Tandem, cum non habeatur quo pacto obtinuisset Egyptum, sat certum creditur ibi comperisse rudes inertesque populos et humanarum rerum omnium fere ignaros ac ritu potius brutorum uiuentes quam hominum; non absque labore et industria celebri illos docuit terras colere, cultis commictere semina et tandem collectas in tempore fruges in cibum deducere; preterea, uagos et fere siluestres in unum se redigere et datis legibus ciuili more uiuere; et, quod longe spectabilius in muliere est, coacto in uires ingenio, literarum ydiomati incolarum conuenientium caracteribus adinuentis aptioribus ad doctrinam, qua lege iungerentur ostendit. Que - ut de reliquis taceam - adeo mirabilia insuetis hominibus uisa sunt, ut arbitrarentur facile non ex Grecia uenisse Ysidem, sed e celo lapsam et ob id spiranti adhuc diuinos honores instituere omnes. Cuius quidem numen, fallente ignaros dyabolo, in tam grandem, ea mortua, atque famosam uenerationem euasit, ut Rome, iam rerum domine, illi templum constitueretur pregrande, et egyptiaco ritu quotannis solemne sacrum institueretur; nec dubium quin ad occiduas usque barbaras nationes hic penetraret error.
+
+Porro huius tam clare femine uir fuit Apis, quem uetustas erronea Iouis et Nyobis, Phoronei filie, filium arbitrata est; quem aiunt Egyaleo fratri, Acaye regno concesso, cum Argis triginta quinque regnasset annis, secessisse in Egyptum et una cum Yside imperasse, eque deum habitum, et Osyrim seu Serapim nuncupatum; esto sint qui dicant Ysidi Thelegonum quendam fuisse uirum et ex ea suscepisse Epaphum; qui Egyptiis postea prefuit et Iouis ex ea filius extimatus est.
+
+Europam arbitrantur quidam filiam fuisse Phenicis; uerum longe plures eam Agenoris, Phenicum regis, genitam dicunt; et tam mirabili formositate ualuisse, ut amore inuise cretensis caperetur Iuppiter. Ad cuius rapinam cum moliretur insidias potens homo, actum uolunt, lenocinio uerborum cuiusdam, ut ex montibus in litus Phenicum lasciuiens uirgo armenta patris sequeretur et, exinde rapta confestim atque naui, cuius albus taurus erat insigne, inposita, deferretur in Cretam.
+
+Uagari licentia nimia uirginibus et aures facile cuiuscunque uerbis prebere, minime laudandum reor, cum contigisse sepe legerim his agentibus honestati non num quam notas turpes imprimi, quas etiam perpetue demum castitatis decus abstersisse non potuit.
+
+Ex his fabulam, qua legitur Mercurium inpulisse ad litus armenta Phenicum et Iouem in taurum uersum natantemque in Cretam Europam uirginem asportasse, causam sumpsisse liquido patet. Uerum in tempore rapine huius prisci discrepant: nam, qui antiquiorem ponunt, regnante Argis Danao factam uolunt; alii, regnante Acrisio; et qui postremi sunt, Pandione rege Atheniensibus imperante: quod magis Minois, filii Europe, temporibus conuenire uidetur. Hanc aliqui a Ioue oppressam simpliciter uolunt, et inde Astero Cretensium nupsisse regi, et ex eo Minoem, Radamantum et Sarpedonem filios peperisse, quos plurimi Iouis dicunt fuisse filios, asserentibus non nullis Asterum Iouemque idem. Que disceptatio cum spectet ad alios, claram tanti dei connubio plures Europam uolunt affirmantes insuper aliqui, seu quia nobilitatis fuerit egregie - nam Phenices, multis agentibus meritis, suo euo pre ceteris stematibus claruere maiorum - seu diuini coniugis ueneratione, seu filiorum regum gratia, uel ipsiusmet Europe uirtute precipua, ab eius nomine Europam partem orbis tertiam in perpetuum nuncupatam. Quam profecto ego insignem uirtutibus mulierem, non solum ex concesso orbi nomine, sed ex spectabili ex ere statua a Pictagora, illustri philosopho, Tarenti Europe dicata nomini.
+
+Lybia - ut uetustissimi uolunt autores - Epaphi Egyptiorum regis fuit filia ex Cassiopia coniuge; eaque nupsit Neptuno, id est extero atque potenti uiro, cuius proprium nomen ad nos usque non uenit; et ex eo peperit Busyridem, immanem postea superioris Egypti tiramnum. Huius magnifica opera ab annis creduntur cone sumpta, sed ea fuisse permaxima satis argumenti prestat, eam tante apud suos fuisse autoritatis ut eius Affrice pars, cui imperauit, Lybia omnis de suo nomine appellata sit.
+
+Marpesia - seu Marthesia - et Lampedo sorores fuere, Amazonum inuicem regine et ob illustrem bellorum gloriam sese Martis uocauere filias. Quarum, quoniam peregrina sit, hystoria paulo altius assummenda est.
+
+E Scithia igitur, ea tempestate siluestri et fere inaccessa exteris regione et sub Arthoo se in Occeanum usque ab Euxino sinu protendente, Sylisios et Scolopicus - ut aiunt - regii iuuenes factione maiorum pulsi, cum parte populorum iuxta Thermodohontem, Cappadocie amnem, deuenere et, Cyriis occupatis aruis, raptu uiuere et incolas latrociniis infestare cepere. A quibus tractu temporis per insidias fere omnes trucidati sunt homines. Quod cum egre ferrent uiduate coniuges et in ardorem uindicte deuenissent feruide, cum paucis qui superuixerant uiris, in arma prorupere et primo, impetu facto, hostes a suis amouere finibus; inde ultro circumstantibus intulere bellum. Demum arbitrantes seruitutem potius quam coniugium, si exteris adhererent hominibus, et feminas solas posse sufficere bellis et armis, ne mitiores uiderentur habuisse deos ceteris, he, quibus uiros a cede finitimorum fortuna seruasset, comuni consilio irruentes in eos, omnes interemere; inde in hostes furore conuerso, quasi uirorum neces ulture, illos adeo contriuere ut ab eis facile pacem impetrarent. Qua suscepta, ad successionem consequendam, uicissim finitimis adherebant; et, cum concepissent, euestigio reuertebantur in sedes. Tandem qui nascebantur mares occidebantur illico, uirgines ad militiam cum diligentia seruabantur, tenellis igne, seu medicamine alio, sublato incremento mamille dextere, ne sagittandi exercitium impediretur adultis; sinixtra linquebatur intacta ut ex illa nutrimenta porrigerent nascituris; ex quo Amazonum uocabulum sortite sunt. Nec eis in alendis uirginibus fuit ea cura que nostris; nam colo calatis ue aliisque muliebribus abiectis offitiis, uenationibus discursionibus domationibus equorum laboribus armorum assiduis sagittationibus et huiusmodi exercitiis, maturiores puellulas durabant in aptitudinem et uirile robur. Quibus artibus non solum Cyrios tenuere campos, a suis olim maioribus occupatos, quin imo Europe ingenti parte bellorum iure quesita, plurimum Asye occupauere formidabilesque deuenere omnibus. Sane, ne uiribus deesset regimen, ante alias Marpesiam et Lampedonem sibi post cesos uiros instituere reginas, sub quarum auspitiis - ut premonstratum est - suum plurimum imperium ausere. He quidem, cum militari disciplina insignes essent, partitis intra se prouinciis, ut puta, cum una in regni tutelam subsisteret, reliqua, parte copiarum sumpta, ad subiciendos finitimos earum imperio incedebat; et sic uicissim, maximis partis predis, auserunt aliquandiu rem publicam. Uerum cum Lampedo ad ultimum in hostes duxisset exercitum, repentino barbarorum circumadiacentium incursu, Marpesia nimium sui fidens, relictis aliquibus filiabus, cum parte copiarum cesa est. Quid autem ex Lampedone secutum sit, legisse non memini.
+
+Tisbes, babilonia uirgo, infelicis amoris exitu magis quam opere alio inter mortales celebris facta est. Huius etsi non a maioribus nostris qui parentes fuerint habuerimus, intra tamen Babiloniam habuisse cum Pyramo, etatis sue puero, contiguas domos satis creditum est. Quorum cum esset iure conuicinii quasi conuictus assiduus et inde eis adhuc pueris puerilis affectio, egit iniqua sors ut, crescentibus annis, cum ambo formosissimi essent, puerilis amor in maximum augeretur incendium illudque inter se, nutibus saltem, aperirent aliquando, iam in puberem propinquantes etatem. Sane, cum iam grandiuscula fieret Tisbes, a parentibus in futuros hymeneos domi detineri cepta est. Quod cum egerrime ferrent ambo quererentque solliciti qua uia possent saltem aliquando colloqui, nulli adhuc uisam comunis parietis inuenere in seposito rimulam; ad quam dum clam conuenissent sepius et, consuetudine paululum colloquendo, pariete etiam obice, quo minus erubescebant, ampliassent exprimendi affectiones suas licentiam, sepe suspiria lacrimas feruores desideria et passiones omnes aperiebant uias, non nunquam etiam orare inuicem pacem animorum amplexus et oscula, pietatem fidem dilectionemque perpetuam. Tandem, excrescente incendio, de fuga iniuere consilium, statuentes ut nocte sequenti, quam primum quis posset suos fallere, domos exiret; et seinuicem, si quis primus euaderet, in nemus ciuitati proximum abiens, penes fontem Nini regis bustui proximum, tardiorem operiretur. Ardentior forte Tisbes prima suos fefellit et amicta pallio, intempesta nocte, sola patriam domum exiuit et, luna monstrante uiam, in nemus intrepida abiit; et dum secus fontem expectaret et ad quemcunque rei motum sollicita caput extolleret, leenam uenientem aduertens, relicto inaduertenter pallio, aufugit in bustum. Leena autem pasta, siti posita, comperto pallio, aliquandiu ad illud cruento ore de more exfricato atque exterso, unguibus laceratum liquit et abiit. Interim tardior Pyramus, eque relicta domo, deuenit in siluam; dumque per silentia noctis intentus comperisset laceratum cruentumque pallium Tisbis, ratus eam a belua deuoratam, plangore plurimo locum compleuit, se miserum incusans quoniam dilectissime uirgini seue mortis causam ipse dedisset; et aspernans de cetero uitam, exerto, quem gesserat, gladio, moribundus secus fontem pectori impegit suo. Nec mora; Tisbes potatam leenam abiisse rata, ne decepisse uideretur amantem aut diu expectatione suspensum teneret, pedetentim ad fontem regredi cepit. Cui iam propinqua, palpitantem adhuc Pyramum sentiens, pauefacta fere iterum abiit; tandem lune lumine percepit quoniam iacens suus esset Pyramus; et, dum eius in amplexus festina iret, eum sanguini per uule nus effuso incubantem atque iam omnem effundentem animam comperit. Que cum aspectu obstupuisset primo, mesta tandem ingenti cum fletu frustra prestare subsidia et animam retinere osculis et amplexu aliquandiu conata est. Uerum cum nec uerbum aurire posset sensissetque nil pendi tam feruenti pridie desiderio optata basia, et amantem in mortem festinare uideret; rata, quoniam eam non comperisset, occisum, in acerbum fatum cum dilecto a se puero, amore pariter et dolore suadentibus, ire disposuit; et arrepto capulotenus ex uulnere gladio, cum gemitu ploratuque maximo nomen inuocauit Pyrami orauitque ut Tisbem suam saltem morientem aspiceret et exeuntem expectaret animam, ut inuicem in quascunque sedes incederent. Mirum dictu! Sensit morientis deficiens intellectus amate uirginis nomen, nec extremum negare postulatum passus, oculos in morte grauatos aperuit et inuocantem aspexit. Que confestim pectori adolescentis cultroque superincubuit et effuso sanguine secuta est animam iam defuncti. Et sic, quos amplexui placido inuida fortuna iungi minime passa est, infelicem amborum sanguinem misceri prohibuisse non potuit.
+
+Quis non compatietur iuuenibus? Quis tam infelici exitui lacrimulam saltem unam non concedet? Saxeus erit. Amarunt pueri: non enim ob hoc infortunium meruere cruentum. Florentis etatis amor crimen est, nec horrendum solutis crimen; in coniugium ire poterat. Peccauit fors pessima et forsan miseri peccauere parentes. Sensim quippe frenandi sunt iuuenum impetus, ne, dum repentino obice illis obsistere uolumus, desperantes in precipitium inpellamus. Immoderati uigoris est cupidinis passio et adolescentium fere pestis et comune flagitium, in quibus edepol patienti animo tolleranda est, quoniam sic rerum uolente natura fit, ut scilicet dum etate ualemus, ultro inclinemur in prolem, ne humanum genus in defectum corruat, si coitus differantur in senium.
+
+Ypermestra, genere et dignitate clara, Danai, Argiuorum regis, filia et Lyncei coniunx fuit. Colligitur autem ex hystoriis antiquorum duos quondam in Egypto fuisse fratres, Beli prisci filios, spectabili preminentes imperio, quorum Danaus unus, alter autem Egystus nuncupatus est. Nec prolis ambobus fuit equa fortuna, esto numerus esset equus: nam Danao quinquaginta fuere filie filiique totidem Egysto. Sane, cum habuisset oraculo Danaus quoniam manu nepotis ex fratre occideretur, et clam angeretur timore plurimo, cum ex tam ingenti multitudine nesciret cuius suspectas deberet habere manus, contigit ut, iam pubescentibus utriusque filiis, peteret Egystus ut Danai filie omnes filiis suis iungerentur coniugio. Quod Danaus, seuo excogitato facinore, ultro concessit; desponsatisque filiabus nepotibus, cum nuptiale sacrum pararetur, eas omnes summopere premonuit ut, si salutem suam uellent, unaqueque uirum suum nocte prima, dum uino epulisque madentem somnoque illigatum graui cognosceret, ferro perimeret. Quod omnes cultris clam cubiculis suis illatis, marcentes externa crapula iuuenes iussu interfecere parentis; ast Ypermestra sola abstinuit. Apposuerat quippe uirgo iam animum suum in Lynum seu Lynceum uirum suum, ut moris est puellarum; euestigio, uiso sponso, illum diligere et ob id ei compassa, ingenti cum laude sua a nephasta cede abstinuit suasitque iuueni fugam; qua tutatus est. Uerum cum ceteris mane ob patratum scelus trux pater applausisset, Ypermestra sola obiurgata et carcere clausa, pium aliquandiu fleuit opus.
+
+Heu miseri mortales, quam cupido animo, quam feruenti peritura concupiscimus et occasum intueri aspernantes, quam execrandis uiis, si prestetur, celsa conscendimus! quasi obscenis operibus arbitremur uolubilem firmari posse fortunam! Et, quod ridiculum est, quibus criminibus, quam scelestis facinoribus, uolatilem fragilemque uite huius dieculam, non dicam longare, sed perpetuare conamur, cum in mortem ire ceteros cursu uolucri uideamus! Quibus detestandis consiliis, quibus infandis operibus Dei irritamus iudicium! Ut alios sinam, testis infandus sit Danaus. Qui dum plurimo nepotum sanguine suos iam tremulos annos ampliare nititur, robusta se ac splendida nepotum nudauit acie et perenni labefactauit infamia. Arbitratus est homo nequam paucos frigidosque annos senectutis sue floridis adolescentie nepotum suorum preponendos fore. Quod forsan, tanquam utiliores, existimasset alius, dummodo seruasset honeste; uerum per uulnera iuuenum filiorum quesisse suum prolongasse ser nium, immane facinus iure uideri potest. Et, quod plurimum ignominie superaddit, non satellitum manus, sed filias armauit in scelus, ut non tantum nepotes auferret, sed ut scelere filias funestas haberet, quas habere pietate potuisset honestas; et dum uitam seruare hoc crimine cupit, non aduertit quantum audacie, quantum fraudis, quantum detestande enormitatis, futuris pernitiosis mulieribus infausti relicturus esset exempli. Fidem coniugii calcari fecit perfidia. Ubi sacras inferri faces thalamis pius iussisse pater debuerat, nephastus gladios imperauit; ubi in coniugalem dilectionem natas hortari consueuimus, is in odium animauit et cedem; et, quod in omnes homo ausus non fuisset, in singulos natas immisit; quod die non attentasset, nocte perfici uoluit; quod non presumpsisset in castris, thalamis mandauit impleri; non aduertens quia, quot annos uiridi iuuentuti nepotum auferebat per scelus et fraudem, tot sibi fedata ignominiosi sui facinoris secula reseruabat; et qui quinquaginta iure poterat habere generos hostis male merito letalis seruatus est tinus. Cuius tandem manus, Dei iusto uolente iudicio, truculentus senex euasisse non potuit quin ille nocuus effunderetur sanguis, quem tam multo nepotum sanguine redemisset. Qui tandem, seu pulsus, seu profugus, seu uocatus, transfretauit in Greciam et Argiuorum regnum ingenio et uiribus occupatum tenuit. Quo sunt qui uelint predictum facinus a Danao perpetratum; sed quocunque factum sit, a Lyno truculentie memore occisus occubuit et pro eo Lynus ipse regnauit Argiuis eductaque e carcere Ypermestra, eaque meliori omine sibi iuncta coniugio, regni participem fecit. Que non solum regina refulsit, sed, Iunonis argiue sacerdos effecta, candore splendoris duplicis ornata comparuit; et, cum sorores in turpem abiissent infamiam, ipsa ob commendabilem pietatem nomen suum laude dignum ad nos usque dimisit insigne.
+
+Nyobes fere uulgo inter egregias notissima mulier, cum uetustissimi atque famosissimi Frigiorum regis Tantali nata fuisset et Pelopis soror, nupsit Anphioni, Tebarum regi ea tempestate clarissimo, tam quia Iouis proles quam quia precipua ualeret facundia; et ex eo, perseuerante regni gloria, septem peperit filios et filias totidem. Sane quod sapienti profuisse debuerat, superbienti fuit exitium; nam tam splendore conspicue prolis quam maiorum suorum fulgore elata, etiam in numina obloqui ausa est. Erant equidem iussu Manthonis, Thyresie uatis filie, solliciti dierum una Thebani circa sacrum Latone, matris Apollinis et Dyane, ueteri superstitione uenerandis numinibus; cum quasi agitata furiis, circumsepta natorum acie et regiis insignita notis, prosiluit in medium Nyobes, clamitans quenam illa esset Thebanorum dementia Latone sacra disponere et exteram feminam, Cey Tytanis genitam, duos tantum adulterio conceptos enixam filios, sibi, eorum regine, preponere, rege Tantalo nate, et que quattuordecim, eis uidentibus, illis ex coniuge peperisset genitos; sibique, tanquam digniori, cerimonias illas deberi. Tandem paruo temporis tractu factum est ut, ea uidente, letali peste nati omnes, pulchra iuuentute florentes, infra breue spatium assummerentur usque ad unum; et Anphion, quod ex patre quattuordecim filiorum repente orbus effectus esset, dolore inpellente, manu propria gladio transfoderetur, existimantibus Thebanis hec ira superum, ulciscentium numinis iniuriam, Contigisse. Nyobes autem, tot funeribus superstes, uidua mestaque in tam grandem atque obstinatam taciturnitatem deuenit, ut potius immobile saxum uideretur quam femina. Quam ob causam a poetis postmodum fictum est eam apud Sypilum, ubi sepulti fuerant filii, in lapideam statuam fuisse conuersam.
+
+Durum est et odiosum plurimum superbos, non dicam tolerare, sed spectare homines; mulieres autem fastidiosum et importabile; cum illos feruentis animi, ut plurimum, natura produxerit; has uero mitis ingenii et remisse uirtutis, lautitiis potius quam imperiis aptas, produxit. Quam ob rem mirabile minus si in elatas dei procliuior ira sit et iudicium seuius, quotiens eas sue debilitatis contingat excedere terminos, ut insipiens Nyobes fecit, fortune lusa fallacia, et ignara quoniam ample prolis parentem fore, non uirtutis parientis, sed nature opus esse, in se celi benignitatem flectentis. Satis igitur illi, imo debitum, erat Deo ex concessis egisse gratias, quam sibi diuinos qualescunque honores quesisse, tanquam sui fuisset operis tam numerosam prolem atque conspicuam peperisse. Que, dum superbe potius quam prudenter operata est, egit ut infortunium uiua fleret et post multa secula suum nomen posteritati foret exosum.
+
+Ysiphiles insignis fuit femina, tam pietate in patrem quam infelici exilio et Archemori alumni morte atque subsidio natorum, oportuno in tempore repertorum. Fuit etenim hec Thoantis, Lemniadum regis, filia, eo euo regnantis quo rabies illa subiuit mulierum insule mentes, subtrahendi omnino indomita colla uirorum iugo. Nam paruipenso senis regis, adhibita secumYsiphile, unanimes in eum deuenere consilium ut sequenti nocte gladiis seuiretur in quoscunque masculos; nec defuit opus proposito. Sane, seuientibus reliquis, consilium mitius menti Ysiphilis occurrit; nam rata fedari paterno sanguine inhumanum fore, genitori detecto reliquarum facinore eoque in nauim demisso ut Chium effugeret publicam iram, euestigio; ingenti constructo rogo, se patri postremum exhibere finxit officium. Quod cum crederetur a cunctis, patrio imposita throno, loco regis, impiis mulieribus regina suffecta est.
+
+Sanctissima quippe filiorum pietas in parentes est; quid enim decentius, quid iustius, quid laudabilius quam his humanitate atque honore uices reddere, quorum labore inualidi alimenta sumpsimus, solertia tutati sumus et amore incessabili in prouectiorem etatem deducti et instructi moribus et doctrina nec non honoribus atque facultatibus aucti, et ingenio ualemus et moribus? Nil equidem!
+
+Que cum ab Ysiphile inpensa sint cum cura parenti, non immerito illustribus addita mulieribus est. Ea igitur regnante, seu ui uentorum inpulsus, seu ex proposito deuectus, cum Argonautis in Colcos tendentibus, Iason, frustra prohibentibus feminis, occupato litore, a regina hospicio atque lecto susceptus est. Ex quo abeunte, cum geminos in tempore peperisset filios eosque Lemniadum lege cogeretur emictere, ut placet aliquibus, in Chium ad auum nutriendos iussit efferri. Ex quo cognito quod, seruato patre, decepisset reliquas, in eam concursum est; et uix, conscensa naui, a furore seruata publico, dum patrem natosque quereret, a pyrratis capta et in seruitutem deducta est; uariisque exanclatis laboribus, Lygurgo nemeo regi dono data, curam Opheltis paruuli et unici Ligurgi filii suscepit. Cui dum uacaret obsequio, transeunti atque propter estum siti periclitanti, Adrasti Argiuorum regis exercitui in Thebas eunti, rogata, Langiam ostendit, relicto in pratis inter flores alumno. Uerum dum percontanti Adrasto preteritos exponeret casus, ab Eunoe et Thoante, adultis filiis et sub rege militantibus, cognita atque in spem fortune melioris erepta, ludentem inter herbas alumnum cum uerbere caude serpentis comperisset occisum, fere plangoribus totum turbauit exercitum, a quo natisque furenti ob dolorem Lygurgo subtracta, incognito michi euentui mortique seruata est.
+
+Medea, seuissimum ueteris perfidie documentum, Oete, clarissimi regis Colcorum, et Perse coniugis filia fuit: formosa satis et malefitiorum longe doctissima. Nam, a quocunque magistro instructa sit, adeo herbarum uires familiares habuit, ut nemo melius; nouitque plene cantato carmine turbare celum, uentos ex antro ciere, tempestates mouere, flumina sistere, uenena conficere, elaboratos ignes ad quodcunque incendium componere et huiusmodi perficere omnia. Nec illi - quod longe peius ab artibus fuit dissonus animus; nam, deficientibus eis, ferro uti arbitrabatur leuissimum.
+
+Hec Iasonem thessalum, eo seculo conspicuum uirtute iuuenem, a Pelia patruo, sue probitati insidiante, sub pretextu gloriosissime expeditionis missum in Colcos ad aureum surripiendum uellus, eiusdem capta prestantia, dilexit ardenter egitque, ad eius promerendam gratiam, ut, orta inter incolas seditione, patri suscitaretur bellum et consequendi uotum Iasoni spatium prestaretur. Quis hoc etiam sensatus arbitraretur homo quod ex uno oculorum intuitu opulentissimi regis exterminium sequeretur? Eo igitur patrato scelere, cum dilecti iuuenis meruisset amplexus, cum eodem secum patriam substantiam omnem trahens, clam fugam arripuit; nec, tam grandi facinore contenta, in peius trucem diuertit animum. Arbitrata quidem Oetam secuturum profugos, ad eum sistendum in Thomitania Phasidis insula, per quam secuturo transitus futurus erat, Absyrtium seu Egyaleum puerum fratrem suum, quem in hoc secum fuge comitem traxerat, obtruncari et eius membra passim per arua dispergi iussit, ut, dum spersa miserabilis colligeret genitor et eis lacrimas tumulumque daret, fugientibus etiam fuge spatium commodaret. Nec eam fefellit opinio: sic enim factum est. Tandem cum post errores plurimos in Thessaliam cum lasone deuenisset suo Esonemque socerum, tam ex reditu nati quam ex parta uictoria predaque et illustri coniugio tanta replesset letitia, ut reuocatus in floridam uideretur etatem, lasoni paratura regnum, arte sua zizaniam inter natas et Peliam seuit easque misere armauit in patrem. Ceterum, labentibus annis, exosa lasoni facta et ab eodem loco eius Creusa, filia Creontis, Corinthiorum regis, assumpta, inpatiens Eremensque cum multa in lasonem excogis tasset, eo prorupit ut ingenio suo Creusam Creontisque regiam omnem assummeret igne uolatili; et, spectante lasone, quos ex eo susceperat filios trucidaret et effugeret in Athenas, ubi, Egeo nupta regi, cum Medum, a se denominatum, iam filium suscepisset ex eo, et frustra Theseum redeuntem ueneno temptasset occidere, tertio fugam arripuit et, cum lasonis in gratiam redisset, una cum eo omni Thesalia ab Agialeo, Pelie filio, pulsi repatriauit in Colcos senemque atque exulem patrem regno restituit. Quid tandem egerit quoue sub celo seu mortis genere diem clauserit, nec legisse memini nec audisse.
+
+Sed, ne omiserim, non omais oculis prestanda licentia est. Eis enim spectantibus, splendores cognoscimus, inuidiam introducimus, concupiscentias attrahimus omnes; eis agentibus, excitatur auaritia, laudatur formositas, damnatur squalor et paupertas indigne; et cum indocti sint iudices et superficiebus rerum tantummodo credant, sacris ignominiosa, ficta ueris et anxia letis persepe preficiunt; et dum abicienda commendant et breui blandientia tractu, inficiunt non nunquam animos turpissima labe. Hi nescii a formositate, etiam inhonesta, a lasciuis gesticulationibus, a petulantia iuuenili mordacibus uncis capiuntur trahuntur rapiuntur tenenturque; et, cum pectoris ianua sint, per eos menti nuntios mictit libido, per eos cupido inflat suspiria et cecos incendit ignes, per eos emictit cor gemitus et affectus suos ostendit illeces bres. Quos, si quis recte saperet, aut clauderet, aut in celum erigeret, aut in terram demergeret. Nullum illis inter utrumque tutum iter est; quod si omnino peragendum sit, acri sont cobibendi, ne lasciuiant, freno. Apposuit illis natura fores, non ut in somnum clauderentur solum, sed ut obsisterent noxiis. Eos quippe si potens clausisset Medea, aut aliorsum flexisset, dum erexit auida in lasonem, stetisset diutius potentia patris, uita fratris et sue uirginitatis decus infractum: que omnia horum impudicitia periere.
+
+Aragnes, asyatica atque plebeia femina, Ydmonii, colophonii lanarum tinctoris, fuit filia. Que, quanquam origine minus clara fuerit, non nullis tamen meritis extollenda est. Asserunt quidem ueteres lini usum eius fuisse inuentum eamque primam retia excogitasse, aucupatoria seu piscatoria fuerine. incertum. Et cum eius filius, cui Closter nomen fuit, fusos lanificio aptos reperisset, arbitrantur quidam hanc texture artis principatum euo suo tenuisse, tanque circa hanc grandis ingenii, ut digitis filisque et spatula et aliis tali offitio oportunis id egisse quod pictor peregisset pinniculo: non equidem in muliere spernendum offitium. Sane dum non solum Ypheis, quo habitans textrinam habebat, sed ubique se fama celebrem audiret, adeo elata est ut ausa sit aduersus Palladem, huius artis repertricem, certamen inire; et cum superari equo animo ferre non posset, induto laqueo uis tam finiuit. Ex quo locus fingentibus datus est; nam cum nomine et exercitio aranea uermis cum Aragne conueniat et filo pendeat, ut ipsa pependit laqueo, Aragnem miseratione deorum in araneam uersam dixere et assidua cura pristino uacare seruitio. Alii uero dicunt quod, esto laqueum induerit moritura, non tamen mortuam, adiutorio interueniente suorum; sed, artificio posito, dolore uacasse.
+
+Nunc autem si quis est, obsecro, qui se credat in aliquo anteire ceteros, dicat - dicat, si libet, Aragnes ipsa - an celum uertere et in se dignitates omnes trahere potuisse arbitretur, aut potius ipsum Deum, rerum satorem omnium, precibus et meritis sic in se benignum fecisse potuerit ut, adaperto munificentie sue sinu, in illam gratias effundere cunctas coegerit, omissis ceteris. Sed quid quero? Sic hec arbitrata uidetur: stultissimum hercle. Uertit eterna lege natura celum et apta rebus uariis ingenia cunctis prebet. Hec pront ocio atque desidia torpentia fiunt, sic studiis et exercitio luculenta et maximarum rerum capacia; et, eadem inpellente natura, in rerum omnium notitiam desiderio uehimur, esto non eadem solertia uel fortuna. Et, si sic est, quid obstat quin multi possint eadem in re pares effici? Et ob id quenquam se solum existimare, inter tam innumerabilem mortalium multitudinem, cursu preualere ceteris ad gloriam, stolide mentis est. Optarem quippe ut Aragnes unica in hoc nobis esset ridiculum, cum sint innumeri tanta laqueati dementia qui, dum se in precipitium stolide presumptionis efferunt, Aragnem minus ridendam faciunt.
+
+Orythia Marpesie fuit filia et una cum Anthiopa, quam quidam sororem existimant suam, post Marpesiam Amazonum regina fuit et ante alia uirginitate perpetua insignis et commendanda plurimum; tantum cum consorte regni Anthiope bellis ualuit, ut multis Amazonum imperium honoribus ampliarit; et adeo militaris discipline suas laudes extulit, ut arbitraretur Euristeus, Micenarum rex, durum posse bello eius obtineri baltheum; et ob id aiunt debitori Herculi, tanquam maximum, iniunctum ut illud afferret eidem. Eximia quippe mulieri gloria est sibi ob splendidam armorum uirtutem obiectum Herculem cuncta superantem. Qui cum expeditionem intrasset et nouem longis nauibus Amazonum occupasset litus, absente Orythia, in tumultuantes Amazones ob paucitatem et incuriam de se facile uictoriam prebuere; capteque Menalippe et Ypolite, sorores Anthiope; dato regine baltheo, Menalippe restituta est. Uerum cum asportasse Ypolitem Theseum, expeditionis socium, audisset Orythia, in Greciam omnem, conuocatis auxiliis, bellum mouere ausa est; sed ob dissensionem ab auxiliis derelicta, ab Atheniensibus superata in regnum rediit, nec quid egerit ulterius inuenisse recordor.
+
+Erythrea seu Eriphile mulier ex sybillis una et insignis plurimum fuit. Quas quidem sybillas decem fuisse numero quidam putant easque propriis distinguunt nominibus; et quoniam plurimum uaticinio ualuere omnes, sic illas cognominant. Nam syos eolico sermone, deus latine sonat; biles autem mentem dici dixere; et ideo sybille, quasi mente diuine, seu mente deum gerentes. Ex quibus uenerabilibus omnibus hanc fuisse celeberrimam referunts et eius apud Babilonios, aliquandiu ante troianum bellum, fuisse originem, esto non nulli eam Romuli, Romanorum regis, tempore uaticinatam putent. Huius - ut quidam dicunt - nomen fuit Eriphyla, sed Erythrea ideo nominata, quia apud Erythream insulam diu morata sit et ibidem plurima eius carmina sint comperta. Fuit igitur huius tanta uis ingenii aut orationis atque deuotionis meritum in conspectu Dei, ut uigili studio, non absque diuino munere, meruerit - si uerum sit ab ea dictum quod legitur - futura tanta claritate describere, ut euangelium potius quam uaticinium uideatur. Hec quidem percontantibus Grecis tam perlucide suos labores et Ylionis excidium descripsit carmine, ut nil post factum quam ante nosceretur clarius. Sic et Romanorum imperium casusque uarios paucis uerisque complexa est longe ante eius initium, ut nostro seculo breue potius epythoma scripsisse uideatur quam predixisse futurum; et, quod longe maius meo iudicio est, archanum diuine mentis, non nisi per figuras ueterum et implicita prophetarum, imo Sancti Spiritus per prophetas uerba, predictum, aperuit: incarnandiUerbi misterium, iam nati uitam et opera, proditionem, capturam, illusiones et inhonestam mortem resurrectionisque triunphum et ascensionem et ad extremum iudicium reditum; ut hystoriam dictasse, non uenturos predixisse actus appareat. Quibus meritis et dilectissimam Deo fuisse arbitror et pre ceteris gentilium mulieribus uenerandam. Sunt qui asserant insuper eam uirginitate perpetua floraisse, quod ego facile credam: non enim in contagioso pectore tanta futurorum lux effulsisse potuisset. Quo tempore, seu qua in parte decesserit, abolitum est.
+
+Medusa Phorci ditissimi regis heres fuit et filia eique opulentissimum regnum extitit in athlantiaco mari, quod Hesperidas fuisse insulas non nulli credidere. Hec, si uetustati fidem prestare possumus, tam admirande fuit pulchritudinis, ut non solum excederet ceteras, sed, quasi quoddam preter naturam mirabile, quam plurimos ad se uidendam exciret homines. Fuit quidem illi capillitium aureum et numerosum, faciei decus precipuum et digna proceritate corpus elatum; sed inter cetera tam grandis ac placidus oculorum illi fuit uigor ut, quos benigne respiceret, fere immobiles et sui nescios redderet. Preterea non nulli eam agricolationis fuisse peritissimam asserunt eamque inde Gorgonis consecutam cognomen: cuius opera mira cum sagacitate non solum patrias seruauit diuitias, sed in immensum ausit, adeo ut qui nouere crederent eam occiduos quoscunque reges anteire thesauris. Et sic tam pulchritudine eximia quam etiam opulentia et sagacitate in amplissimam famam apud remotas etiam nationes euasit. Uerum inter alios celebri rumore ad Argiuos delata est, quos inter Perseus iuuentutis achyue florentissimus, audito talium relatu, in desiderium incidit et uidendi spetiosissimam feminam et occupandi thesauros; et sic, naui conscensa, cui Pegasus equus erat insigne, in occasum celeritate mirabili deuectus est; ibique prudentia usus et armis reginam occupauit et aurum; et opima honustus preda remeauit ad suos. Ex his locum sibi poetica adinuenit fictio qua legimus Medusam gorgonem assuetam saxeos facere quos inspiceret eiusque crines uersos in angues ira Minerue, eo quod templum eius Neptuni concubitu uitiasset peperissetque Pegasum; et Perseum, equo insidentem alato, eius in regnum euolasse et Pallantei egydis usu superasse.
+
+Infelix auri possessio est; quod, si lateat, possessori nullius est comodi; si fulgeat, mille concupiscentium nascuntur insidie; et si stent uiolentorum manus, non cessant possidentis anxie cure; fugatur enim quies animi, subtrahitur somnus, timor ingeritur, fides minuitur, augetur suspicio et omnis breuiter uite usus impeditur misero; si uero casu quocunque pereat, anxietatibus excarnificatur, pauper factus, auarus, laudat liberalis, ridet inuidus, consolatur inops et omne uulgus dolentis canit in fabulam.
+
+Yolem Euriti, regis Etholie, filiam, speciosissimam inter ceteras regionis illius uirginem, sunt qui asserant amatam ab Hercule orbis domitore. Cuius nuptias cum illi Euritus spopondisset, aiunt poscenti, suasione filii, postea denegasse. Quam ob rem iratus Hercules acre bellum mouit eidem eumque interemit, prouincia capta, et dilectissimam sibi Yolem surripuit. Que quidem, magis paterne cedis affecta quam sponsi dilectione, uindicte auida, mirabili atque constanti astutia, quem gereret animum ficto amore contexit; et blanditiis atque artificiosa quadam petulantia in tam feruentem sui dilectionem Herculem traxit, ut satis aduerteret nil eum negaturum quod posceret. At inde, quasi horreret tam hispidum habitu amantem, acri uiro ante alia ponere clauam, qua monstra domuerat, imperauit; ponere leonis nemei spolium, sue fortitudinis insigne; ponere populeum sertum, pharetras sagittasque fecit. Que cum non satis animo sufficerent suo, audacius in hostem inhermem precogitatis telis insiluit; et primo digitos anulis ornari precepit, caput asperum unguentis cypricis deliniri et hyrsutos pectine discriminari crines ac hyspidam ungi nardo barbam et puellaribus corollis et meonia etiam insigniri mitra; inde purpureos amictus mollesque uestes precepit indueret, existimans iuuencula, fraudibus erenata, longe plus des coris tam robustum hominem effeminasse lasciuiis quam gladio uel aconithis occidisse. Porro cum nec his satis sue indignationi satisfactum arbitraretur, in id egit mollitiei deditum, ut etiam inter mulierculas, femineo ritu sedens, fabellas laborum suorum narraret et, pensis a se susceptis, lanam colo neret digitosque, quos ad extinguendos in cunis, adhuc infans, angues durauerat, in ualida iam, imo prouecta etate, ad extenuanda fila molliret; equidem humane imbecillitatis et muliebrium astutiarum non minimum, intueri uolentibus, argumentum est. Hac igitur animaduersione artificiosa iuuenis, cum perpetua in Herculem ignominie nota, patris mortem, non armis, sed dolis et lasciuia ulta est; et se eterno dignam nomine fecit. Nam quotquot ex quibuscunque monstris Euristeo triunphos uictoriosus egit Alcides, ex tot uictrix ipsius Yoles gloriosius triunphauit.
+
+Consueuit pestifera hec passio delitiosas subire puellulas et lasciuos ociososque persepe occupare iuuenes, cum grauitatis Cupido sit spretor et mollitiei cultor eximius; et ob id intrasse predurum Herculis pectus, longe magis monstrum est, quam que sepe domuerat ipse fuerint. Quod non modicum salutis sue sollicitis debet iniecisse timoris et torporis etiam excussisse, cum pateat quam ualidus, quam potens hostis immineat. Uigilandum igitur est et robore plurimo nobis armanda sunt corda; non enim inuitis incumbet. Obstandum ergo principiis, frenandi sont oculi ne uideant uanitates, obturande sunt, more aspidis, aures, laboribus assiduis est premenda lasciuia. Blandus quippe incautis sese offert et placidus intuitu primo; et si recipiatur spe leta, primo delectat ingressu, suadet ornatus corporum, mores compositos, facetias urbicas choreas cantus et carmina, ludos et commessationes atque similia. Postquam uero approbatione stolida totum occupauerit hominem et, libertate subacta, mentibus catenis iniectis et uinculis, differentibus preter spem uotis, suspiria excitat, premit in artes ingenia, nullum discrimen faciens inter uirtutes et uitia, dum modo consequatur optatum, in numero ponens hostium quecunque obstantia. Hinc exurentibus flammis infelicium pectora, itur rediturque et ambitu indefesso res amata perquiritur; et ex iterato sepius uisu semper noua contrahuntur incendia; et cum non sit prudentie locus, itur in lacrimas, dictantur preces mellitis delinite blanditiis, instruuntur lene, promictuntur munera, donatur, proicitur, et non nunquam falluntur custodes et septa uigiliis capiuntur corda et in concupitos quandoque deuenitur amplexus. Tunc pudoris hostis et scelerum suasor, rubore et honestate fugatis, parato uolutabro porcis, gannientes effundit in illecebres coitus; tunc sobrietate reiecta, Cerere et Bacho feruens aduocatur Uenus noctesque tote spurcido consumuntur in luxu. Nec ob id furor semper extinguitur iste, quin imo persepe in ampliorem insaniam augetur. Ex quo fit ut in obedientiam illam detestabilem Alcides corruat, obliuiscantur honores, effundantur substantie, armentur odia et uite sepissime subeantur pericula. Nec carent ista doloribus, interueniunt rixe et paces tenues, rursum suspitiones et zelus, animarum consumptor et corporum. Ast si minus deuenitur in uotum, tum amor rationis inops, additis uirge calcaribus, exaggerat curas, desideria cumulat, dolores fere intollerabiles infert, nullo nisi lacrimis et querelis et morte non nunquam curandos remedio; adhibentur anicule, consuluntur Caldei, herbarum atque carminum et malefitiorum experiuntur uires, blanditie uertuntur in minas, paratur uiolentia, damnatur frustrata dilectio; nec deest quin aliquando tantum furoris ingerat malorum artifex iste ut miseros in laqueos impingat et gladios.
+
+O quam dulcis, quam suauis hic amor! Quem cum horrere ac fugere debeamus, in Deum extollimus, illum colimus, illum supplices oramus et sacrum ex suspiriis lacrimisque conficimus, stupra adulteria incestusque offerimus et obscenitatum nostrarum coronas immictimus!
+
+Deyanira Oenei Etholorum regis - ut quidam asserunt - fuit filia et Meleagri soror: tanta insignis formositate uirgo, ut ob eius nuptias consequendas certamen inter Acheloum et Herculem oriretur. Que cum uictori cessisset Herculi, a Nesso centauro adamata est; et cum illam Hercules e Calidonia transferret in patriam, ab Ebeno Calidonie fluuio, imbrium pridianarum turgido, moratus, obuium habuit amantem Nessum, se, quia eques esset, ad transportandam Deyaniram ultro Herculi obsequiosum prebentem. Cui cum concessisset Hercules, nataturus post coniugem ipse, quasi uoto potitus, cum transuadasset fluuium, cum dilecta fugam arripuit. Quem cum non posset Hercules pedibus consequi, sagitta lerneo infecta tabo, fugientem actigit. Quod sentiens Nessus seque mortuum arbitratus, uestem sanguine suo infectam confestim Deyanire tradidit, asserens, sic cruentam si induat, posse Herculem ab omni extero in suum amorem retrahere. Quam Deyanira credula, loco pregrandis muneris, summens, clam aliquandiu seruatam, Herculi Omphalem, seu Yolem, amanti, per Lycam seruulum caute transmisit. Ipse autem cum sudore cruorem, ueneno infectum, resoluisset porisque bibisset, uersus in rabiem se igni comburendum ultro concessit. Et sic Deyanira, tanto uiduata uiro, dum retrahere speraret, perdidit et Nessi cedem etiam expiauit.
+
+Yocasta Thebarum regina fuit, magis infortunio suo clara quam meritis aut regno. Hec quidem, cum a primis Thebarum conditoribus originem duceret splendidam, uirgo nupsit Layo, Thebarum regi, ex quo cum concepisset filium, ob aduersum Layo responsum, ex oraculo sumptum, natum iussa feris obiciendum egra tradidit. Quem cum euestigio deuoratum existimasset, apud Corinthiorum regem pro filio educatum, atque iam etate prouectum, occiso ab eodem apud Phocenses Layo, uidua incognitum sumpsit in coniugem et ex eo Ethyoclem et Polinicem filios et totidem feminas, Ysmenam scilicet et Anthigonam, peperit filias. Et cum iam tam regno quam prole uideretur felix, deorum responso, quem legitimum arbitrabatur uirum, eum esse filium nouit. Quod etsi ipsa ferret egerrime, egrius tamen ille, adeo ut ob ruborem patrati sceleris eternam cuperet noctem, oculos abiecit et regnum. Quod discordes assummentes filii, in bellum, fractis federibus, uenere; etsi grandi Yocaste tristitia sepe aduersum in certamen descenderent, maximo eos decertantes duello mutuis uulneribus occisos accepit. Cuius doloris inpatiens misera mater et auia, esto Creontem fratrem iam regem cerneret et orbum filium uirumque captiuum et Ysmenam Anthigonamque filias labanti fortune implicitas, reluctantem fessamque malis animam ferro, iam anus, expulit et anxietates cum uita finiuit. Sunt tamen qui uelint eam tam diu noxios errores suos ferre non potuisse, quin imo cum uidisset Edypum oculos eicientem, illico in se seuisse.
+
+Almathea uirgo, quam quidam Deyphebem Glauci filiam uocant, ex Cumis Calchidiensium, Campanie ueteri oppido, originem duxisse creditur; et, cum ex sybillis extiterit una, troiane desolationis tempore floruisse atque in tam longum deuenisse euum, ut ad Prisci Tarquinii, Romanorum regis, usque tempus deuenerit, arbitrantur aliqui. Fuit huic, antiquorum testimonio, tanti uirginitas ut tot seculorum spatio nulla uiri contagione fedari passa sit. Et quanquam poetarum litere testentur hanc a Phebo dilectam et eius munere et longeuos annos et diuinitatem obtinuisse, ego quidem reor uirginitatis merito illam ab illo uero Sole, qui illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, uaticinii suscepisse lumen, quo multa predixit scripsitque futuris. Huic insuper in baiano litore secus Auerni lacum dicunt insigne fuisse oraculum, quod quidem et ego uidi audiuique quod seruet ab ea cognomen usque in hodiernum; quod etsi corrosum sit uetustate plurima et incuria semirutum etiam sit, in ruinis maiestatem seruat ueterem et admirationem prestat, adhuc intuenti, magnitudinis sue. Sunt preterea qui dicant hanc Enee profugo ducatum ad inferos prestitisse, quod ego non credo; sed de hoc alias. Qui autem illam plura uidisse secula uolunt, asserunt eam uenisse Romam et Tarquinio Prisco nouem attulisse libros, ex quibus, cum negaretur a Tarquinio precium postulatum, tres, eo uidente, combussit; et cum die sequenti ex sex reliquis illud idem pretium, quod ante ex nouem petiuerat, postulasset asseruissetque, ni daretur, tres euestigio exusturam, et die sequenti reliquos, a Tarquinio petitum suscepit. Quos cum seruasset, a posteris compertum est eos Romanorum fata omnia continere. Quam ob causam maxima cum diligentia post hec Romani seruauere et iuxta oportunitatum exigentiam de futuris consulturi ad eosdem, quasi ad oraculum, recurrebant. Michi quidem durum est credere hanc eandem extitisse cum Deyphebe; eam tamen apud Syculos clausisse diem legimus et ibidem diu eius tumulum ab incolis demonstratum est.
+
+Studiis igitur et diuina gratia illustres efficimur; que nemini se dignum facienti denegata sunt. Quod si spectaremus, desidia torpentes, sentiremus plane quod, tempore perdito, ab utero, etiam annosi morientes, deferamur ad tumulum. Demum si ingenio et diuinitate peruigiles ualent femine, quid hominibus miseris arbitrandum est, quibus ad omnia aptitudo promptior? Si pellatur ignauia, in ipsam quippe euaderent deitatem. Fleant igitur et tabescant quibus tam grande donum inertia sublatum est; et se, inter homines animatos, fateantur lapides! Quod fiet dum suum crimen confitebuntur elingues.
+
+Nycostrata, cui postea Carmenta apud Ytalos nomen, fuit Yonii regis Arcadum filia; secundum quosdam Pallanti arcado nupsit, secundum alios nurus fuit eiusdem. Nec regni solum fulgore fuit insignis, quin imo grecarum literarum doctissima adeo uersatilis fuit ingenii, ut ad uaticinium usque uigilanti penetraret studio et uaste efficeretur notissima. Que cum querentibus et a se ipsa non nunquam expromeret futura carmine, a Latinis, quasi primo Nycostrate aboleto nomine, Carmenta nuncupata est. Hec autem mater fuit Euandri, Arcadum regis, quem fabule ueterum, seu quia eloquens atque facundus homo, seu quia astutus fuerit, ex Mercurio uolunt fuisse conceptum. Qui - ut quidam dicunt - cum casu eum, qui uerus erat pater, occidisset, seu - ut aliis placet seditione ciuium suorum alia ex causa orta, e regno pulsus auito, suadente Carmenta matre, et magna uaticinio promictente, si has peteret quas ostenderet sedes, facta peregrinationis socia, conscensis nauibus, cum parte por pulorum secundo uento ad hostia Tiberis ex Peloponeso deueniens, eadem matre duce, in Palatino monte, quem a Pallante patre, seu a Pallante filio, nominauit, ubi pos stea Roma ingens condita est, cum suis et matre consedit construxitque oppidum Pallanteum. Sane Carmenta, cum indigenas fere siluestres comperisset homines, esto iamdus dum, Saturni profugi munere, segetes didicissent serere, eosque nullo literarum usui, seu modico et hoc greco, assuetos, a longe diuina mente prospiciens quanta loco regionique celebritas seruaretur in posterum, indignum rata ut adminiculo exterarum literarum futuris seculis sua monstrarentur magnalia, in eum studium iuit totis ingenii uiribus, ut proprias et omnino a ceteris nationibus diuersas literas exhiberet populis; cui ceptui nec defuit Deus. Sua enim gratia factum est ut, nouis ab ea adinuentis caracteribus secundum ytalicum ydioma, earum coniunctiones edoceret, contenta sexdecim tantum excudisse figuras, et uti diu ante Cadmus, Thebarum conditor, adinuenerat Grecis. Quas nos in hodiernum usque latinas dicimus eiusque tenemus munere; dato aliquas, et oportune, quidam sapientes addiderint, nulla ex ueteribus amota. Cuius mulieris uaticinium, etsi plurimum mirati sint Latii, hoc tamen inuentum adeo mirabile uisum est, ut profecto crediderint rudes, non hominem sed potius deam esse Carmentam; quam ob rem cum uiuentem diuinis celebrassent honoribus, mortue sub infima Capitolini montis parte, ubi uitam duxerat, sacellum suo condidere nomini et ad eius perpetuam memoriam a suo nomine loca adiacentia Carmentalia uocauere. Quod quidem nec Roma iam grandis abolesse passa est; quin imo ianuam ciuitatis, quam ibi, exigente necessitate, ciues construxerunt, Carmentalem per multa secula de Carmente nomine uocauere.
+
+Multis olim dotibus Ytalia pre ceteris orbis regionibus florida fuit et fere celesti luce corusca; nec tantum suo sub celo tam splendidus quesitus est fulgor. Nam ab Asya opulentia uenit et supellectilis regia; sanguinis claritas, etsi multa addiderint Greci, a Troianis habita primo. Arismetricamet geometricam artes dedere Egyptii; phylosophia et eloquentia ac mechanicum fere opus omne ab eisdem Grecis sumptum est. Agriculturam, paucis adhuc cognitam, Saturnus intulit exul; deorum infaustus cultus ab Etruscis et Numa Pompilio habitus; leges publicas Athene primo, inde senatusconsultus et Cesares prebuere; sacerdotium summum religionemque sinceram a lerosolimis attulit Simon Petrus; disciplinam autem militarem ueteres excogitauere Romani, qua et armorum atque corporum robore et in rem publicam caritate integra orbis totius sibi quesiuere imperium. Literarum caracteres satis ex dictis patet quoniam maioribus nostris Carmenta concesserit, cum iam ex arcada deuenisset ytalica. Sic et gramatice facultatis prima dedisse semina creditum, que in ampliorem segetem successu temporum prisci traxere; quibus adeo fuit propitius Deus ut, hebraicis grecisque literis parte maxima glorie dempta, omnis quasi Europa amplo terrarum tractu nostris utatur. Quibus delinita, facultatum omnium im finita splendent uolumina, hominum gesta Deique magnalia perpetua seruantur memoria ut, que uidisse nequiuimus ipsi, eis opitulantibus, cognoscamus. His uota nostra transmictimus et aliena cum fide suscipimus, his amicitias in longinquo iungimus et mutuis responsionibus conseruamus. He Deum - prout fieri potest - nobis describunt; he celum terrasque et maria et animantia cuncta designant; nec est quod queras possibile quod ab his uigilans non possis percipere; harum breuiter opere quicquid amplitudine mentis complecti atque teneri non potest, fidissime commendatur custodie. Que tamen, etsi aliis ex his non nulla contingant, nil tamen nostris commendabile aufertur. Ceterum ex tam egregiis dotibus quedam perdidimus, quedam dedimus et non nulla adhuc fere nomine potius quam effectu tenemus. Uerum, quomodocunque de ceteris nostro crimine a fortuna actum sit, nec germana rapacitas, nec gallicus furor, nec astutia anglica, nec hispana ferocitas, nec alicuius alterius nationis inculta barbaries uel insultus, hanc tam grandem, tam spectabilem, tam oportunam latino nomini gloriam surripuisse potuit unquam, ut sui scilicet iuris prima literarum possent aut auderent dicere elementa et longe minus suum compertum fuisse grammaticam; quas, uti comperimus ipsi, sic etiam dedimus ultro, nostro tamen semper insignita uocabulo. Unde fit ut, quanto longius feruntur, tanto magis latini nominis amplientur laudes et honores, clariusque uetustissimi decoris nobilitatis et ingenii testimonium deferunt et incorruptum nostre perspicacitatis seruant, etiam indignante barbarie, argumentum. Cuius tam eximii fulgoris, etsi Deo datori gratias agere debeamus, multum tamen laudis caritatis et fidei Carmente debemus. Quam ob rem ne a quoquam, tanquam ingrati, iure redargui possimus, ut illud pro uiribus in eternam memoriam efferamus piissimum est.
+
+Pocris Pandionis Athenarum regis nata et Cephalo, Eoli regis filio, nupta, uti auaritia sua pudicis matronis exosa est, sic et uiris accepta, quoniam per eam ceterarum mulierum uitium adapertum sit. Nam cum leto pioque amore uir et uxor iuuenes gauderent, eorum infortunio factum est ut desiderio Cephali caperetur Aura, seu potius Aurora quedam, ut placet aliquibus, spectande pulchritudinis mulier, quem cupidine Pocris sue detentum aliquandiu frustra in suam sententiam precibus trahere conata est. Ex quo inquit indignans: - Penitebit te, Cephale, adeo feruide dilexisse Pocrim: comperies, faxo, sisit qui temptet, eam aurum amori preposuisse tuo -. Quod audiens iuuenis, experiri auidus, peregrinationem longinquam fingens abiit flexoque in patriam gradu, per intermedium muneribus constantiam temptauit uxoris. Que, quantumcunque grandia sponderentur, impetu primo mouisse nequiuere; eo tandem perseuerante et iocalia augente, ad ultimum hesitantem flexit animum, illique nox optatique amplexus, si detur sponsum aurum, promissi sunt. Tum Cephalus, merore consternatus, aperuit quoniam dolo friuolum Pocris amorem intercepisset; que, rubore conspersa et conscientia inpulsa facinoris, confestim in siluas abiit et se solitudini dedit. Iuuenis autem amoris inpatiens, ultro uenia data, precibus aspernantem reuocauit in gratiam. Sed quid refert? Nulle sunt indulgentie uires aduersus conscientie morsus. Agebatur Pocris in uarios animi motus; et zelo percita, ne forte id in se blanditiis Aurore uir ageret quod ipsa in illum auro mercata fuerat, clam per scopulos et abrupta montium iuga ualliumque secreta uenatorem consequi cepit. Quod peragens contigit, dum inter uallium herbida calamosque palustres latitans moueretur Pocris, credita a uiro belua, sagitta confossa periit.
+
+Ignoro quid dixerim potius: an nil esse potentius auro in terris, aut stolidius querere quod comperisse non uelis. Quorum dum utrunque insipiens mulier approbat, sibi indelebilem notam et mortem inuenit quam minime inquirebat. Sed, ut auri immoderatum desiderium sinam, quo stolidi fere trahimur omnes, queso, tam obstinato zelo correpti dicant quid inde sibi emolumenti sentiant, quid decoris, quid laudis aut glorie consequantur. Meo quippe iudicio hec ridicula mentis est egritudo a pusillanimitate patientis originem ducens, cum non alibi uiderimus quam hos penes, qui se adeo deiecte uirtutis existimant ut facile sibi quoscunque preponendos fore concedant.
+
+Argia greca mulier, ab antiquis Argiuorum regibus generosam ducens originem, Adrasti regis filia fuit et spectabili pulchritudine sua, uti de se contemporaneis letum spectaculum prebuit, sic et posteris integerrimum atque preclarum coniugalis amoris testimonium perenne reliquit; ob quod in nostros usque dies nomen eius fulgidum precipua coruscatione deuenit. Hec igitur, nupta Polinici filio Edipi, Thebarum regis, et exuli, cum iam ex illo Thessandrum peperisset filium, aduertens eum ob fratris fraudem mordacibus agitari curis, facta anxietatum particeps, patrem iam senem non solum exorauit lacrimis precibusque, uerum et armauit in Ethioclem, preter pactionum leges cum fratre thebanum regnum occupantem tyramaice; et ne fatale responsum detrimentum susciperet, Euridici, Anphiorai uatis coniugi, preter naturam femineam liberalis effecta, pretiosum illud monile, matronis olim thebanis infaustum, ultro contulit; ex quo latitans patefactus Anphyoraus, in Thebas itum est, sed infelici omine. Nam post plurimam certaminum stragem, ceteris interfectis ducibus et Adrasto auxiliis nudato atque semifugato, cum inter cetera sordidi uulgi cesique cadauera Polinicis corpus insepultum iacere anxia coniunx audisset, extemplo regio abiecto splendore et mollicie thalami atque debilitate feminei sexus seposita, paucis comitantibus, arripuit iter in castra. Nec eam terruere insidentium itinera manus impie, non fere, non aues occisorum hominum sequentes corpora, non circumuolantes, ut arbitrantur stolidi, cesorum manes, nec - quod terribilius uidebatur - Creontis imperantis edictum, quo cauebatur pena capitalis suplicii, ne quis cuiquam occisorum funebre prestaret officium; quin ardenti mestoque animo, nocte media, certaminis aream intrans, cesorum atque tetro odore redolentia corpora nunc hec nunc illa deuolueret, ut parue facis auxilio ora tabentia dilectissimi uiri cognosceret; nec ante destitit quam quod querebat inuenerit. O mirum! Semesa iam facies armorum rubigine et squalore oppleta puluereo et marcido iam cruore respersa, nulli iam edepol cognoscenda, amantissime coniugi occultari non potuit; nec infecti uultus sordes uxoris amouere potuerunt oscula, non uoces, non lacrimas, non ignes Creontis imperium; nam cum sepe uitalem spiritum per oris oscula exquisisset lauissetque lacrimis fetidos artus et sepe uocibus in suos amplexus reuocasset exanimem, flammis iam flagrantibus, ne quid pii offitii omissum linqueret, tradidit consumptumque urna condidit nec, igne patefacto pio facinore, seueri regis subire gladium et catenas expauit.
+
+Fleuere persepe plurime uirorum egritudines carceres paupertatem et infortunia multa, stante tamen spe mitioris fortune et amoto seuerioris pauore. Quod etsi laudabile uideatur, extremum tamen dilectionis inditium dici non potest, ut Argie dici obsequia potuere. Hec hostiles petiit agros, dum flere posset in patria; fetidum tractauit cadauer, quod iniunxisse poterat aliis; flammis regium inpendit honorem, dum clam infodisse, qualitate temporis inspecta, satis erat; ululatus emisit femineos, ubi poterat pertransire tacita; nec quid speraret habebat ex occiso exule, cum quid timeret adesset ab hoste. Sic uerus amor, sic fides integra, sic coniugii sanctitas et illibata castitas suasisse potuere. Quo merito laudanda, colenda et splendido extollenda preconio uenit Argia.
+
+Mantho, Thyresie, maximi Thebanorum uatis, filia, tempore Edipi regis filiorumque fuit insignis. Hec quidem sub patre magistro tam pronpti atque capacis fuit ingenii, ut pyromantiam, uetustissimum Caldeorum, seu - ut uolunt alii - Nembroth inuentum, adeo egregie disceret, ut euo suo nemo melius flammarum motus colores et murmura, quibus, nescio quo dyabolico opere, futurorum dicunt demonstrationes inesse, cognosceret. Preterea fibras pecudum et taurorum iecinora et quorumcunque animalium exta perspicaci cognouit intuitu; traxitque sepissime - ut creditum est - suis artibus spiritus immundos et inferorum manes coegit in uoces et responsa dare querentibus. Sane cum iam bello cecidissent argiui reges qui Thebas obsederant, occupassetque Creon ciuitatis imperium, hec - ut placet aliquibus - regem nouum fugiens, secessit in Asyam ibique Clarii Apollinis fanum, postea celeberrimum diuinatione, instituit et Mopsum, inclitum sui seculi uatem, esto ex quo conceptum non prodat antiquitas, peperit. Alii uero aliter sentiunt dicuntque eam cum complicibus quibusdam suis, post thebanum bellum, errasse diu et tandem in Ytaliam deuenisse ibique Tyberino iuncta cuidam, concepisse ex eo et peperisse filium, quem Cithconum dixere, a quibusdam Byanorem etiam uocitatum; et inde cum prole in Cisalpinam Galliam transiecisse, ubi cum palustria loca, Benaco contermina lacui, comperisset sua natura munita, seu ut suis cantationibus posset uacare liberius, seu uite residuum securius ducere, media in palude, in supereminente aquis solo, posuisse sedem et ibidem post tempus mortuam atque sepultam. Circa cuius tumulum aiunt Cithconum ciuitatem suis constituisse eamque de matris nomine Manthuam uocitasse. Quidam uero arbitrati sunt eam in mortem usque constanti proposito uirginitatem seruasse: floridum quippe atque sanctissimum opus et laudabile plurimum, ni illud nephastis suis labefactasset artibus Deoque uero, cui dicanda est, uirginitatem seruasset.
+
+Meniarum uxorum numerus ac nomina, seu coeuorum scribentium desidia, seu annositatis uitio, nobis subtracta sunt; equidem indigne, cum non uulgari facinore meruerint in precipuam efferri gloriam. Sed postquam inuidenti fortune sic uisum est, qua poterimus arte, ornabimus innominatas digno preconio easque pro uiribus in memoriam posteritatis educere, tanquam meritas bene, conabimur.
+
+Menie igitur fuere ex lasonis atque Argonautarum sociis non minime nobilitatis splendidissimi iuuenes; qui cum, peracta expeditione colchida, redissent in Greciam, ueteri relicto solo, apud Lacedemonios sibi delegere sedes. Quibus non solum a Lacedemoniis amicabiliter concessa ciuitas est, uerum inter patres et reipublice presidentes assumpti sunt. Cuius tam splendide munificentie successores minus memores, libertatem publicam ignominiose seruituti uelle subigere ausi sunt. Erant enim ea tempestate opulenti iuuenes, nec solum suo fulgore perlucidi, uerum et generosorum Lacedemonum affinitatibus septigemina fulgebant luce. Nam inter alia erant ei spetiosissime coniuges a nobilissimis ciuibus ducentes originem, non edepol pars ultima mundani decoris; cui et clientele addebantur ingentes, ex quibus non gratiam publice patrie felicitati sensere, sed suis ascribentes meritis, eo se fatuitati permisere euelii, ut ceteris se preferendos fore existimarent; ex quo in cupidinem corruere imperii; et hinc ad occupandam rem publicam temere conatus exposuere suos. Quam ob causam, detecto crimine, capti carcerique traditi et capitali supplicio, tanquam hostes, damnati sunt autoritate publica. Et dum nocte sequenti, Lacedemonum ueteri more, deberet illis a carnificibus mors inferri, meste flentesque coniuges pro liberatione damnatorum inauditum iniuere consilium; nec cogitato distulere operam dare. Squalidis igitur uestimentis uelatoque ore, opplete lacrimis, cum iam in noctem occumberet dies, quoniam nobiles essent femine, intrandi carcerem perituros uisure uiros, facile a custodibus obtinuere licentiam. Ad quos cum aduenissent, non tempus consumpsere lacrimis et ploratu, sed repente explicato consilio, cum uiris mutatis uestibus, uelatisque illis femineo ritu Eaciebus, flentes, deiectis in terram oculis fingentesque mestitiam, noctis etiam suffragantibus tenebris, et reuerentia, nobilibus feminis debita, deceptis custodibus, morituros emisere, ipsis damnatorum loco remanentibus; nec ante fraus comperta est quam, uenientibus suppliciorum ministris, ut damnatos in mortem educerent, pro uiris femine comperte sint.
+
+Grandis profecto mulierum fides et egregius amor; sed sinamus fraudis in custodes ludibrium, salutem damnatis exhibitam, quid patribus uisum sit et quid inde secutum; sacri coniugalis amoris uires et audaciam mulierum paululum contemplemur. Instituto nature, ueteri et indissolubili nexu firmato, non nulli uolunt dissidentium coniugum nullum fore pernitiosius odium; sic et conuenientium amorem excedere ceteros. Nam rationis igne succensus non urit ad insaniam, sed in complacentiam calefacit et tanta caritate corda copulat, ut eque semper cuncta nolint uelintque; et tam placide assuetus unitati, ad continuationem sui nil omietit, nil agit tepide uel remisse; et si hostis fortuna sit, ultro labores et pericula subit et uigilantissimus in salutem meditatur consilia, remedia comperit et excudit fallacias, si exigat indigentia. Hic suauissimus, etiam placido conuictu firmatus, coniugum Meniarum tanto feruore inpulit animos, ut, quas nequissent ante uidisse, periclitantibus uiris, ingenii pressis uiribus, decipulas inuenirent, instrumenta pararent, rerum ordinem, tempus rationemque agendorum ut oculatos seuerosque custodes deciperent; et, sublata sensualitatis nebula, aduertentes quoniam nil honestum pro salute amici omictendum sit, ex intimis cordis latebris excitata pietate, ut uiros periculo eximerent, temerario ausu in id irent ut, quos publica damnauerat autoritas, pudicus coniugalis amor absolueret, quos carceri manciparat, emicteret, quos iam tenere dirum uidebatur et capitale supplicium, e carnificum manu subtractos securitati uiteque donaret; et, quod permaximum uisum est, lusa legum potestate, decreto publico ac patrum autoritate et totius ciuitatis uoto frustrato, ut quod optabant impleretur non expauere loco damnatorum sub deceptorum custodum imperio sese claudere. Non edepol tam sinceram fidem, amorem tam integrum admirari sufficio et ob id ratum habeo, si remisse amassent, si tenui fuissent astricte uinculo, cum illis per ocium domi torpere fas esset, hec tam grandia non fecissent. Attamen, ut multa paucis claudam, has asserere audeo ueros certosque fuisse uiros. Meniasque iuuenes, quas simulabant, feminas extitisse.
+
+Penthesilea uirgo Amazonum regina fuit, et successit Orythie et Anthyopi reginis: quibus tamen procreata parentibus, non legi. Hanc aiunt, oris incliti spreto decore et superata mollicie feminei corporis, arma induere maiorum suarum aggressam; et auream cesariem tegere galea ac latus munire faretra; et militari, non muliebri, ritu currus et equos ascendere; seque pre ceteris preteritis reginis mirabilem exhibere, uiribus et disciplina, ausa est. Cui nec ingenium ualidum defuisse constat, cum legatur securis usum, in seculum usque suum incognitum, fuisse compertum. Hec - ut placet aliquibus - audita troiani Hectoris uirtute, inuisum ardenter amauit, et cupidine, in successionem regni, inclite prolis ex eo suscipiendi, in tam grandem oportunitatem cum maxima suarum copia eius in auxilium aduersus Graios facile prouocata descendit. Nec eam clara grecorum principum perterruit fama, quin Hectori armis et uirtute cupiens quam formositate placere, sepissime certamina frequentium armatorum intraret; et non nunquam hasta prosternere, quandoque obsistentes gladio aperire et persepe arcu uersas in fugam turmas pellere et tot tanque grandia uiriliter agere, ut ipsum spectantem aliquando Herculem in admirationem sui deduceret, Tandem dum in confertissimos hostes uirago hec die preliaretur una, seque ultra solitum tanto amasio dignam ostenderet, multis ex suis iam cesis, letali suscepto uulnere, miseranda medios inter Grecos a se stratos occubuit. Alii uero uolunt eam, Hectore iam mortuo, applicuisse Troiam et ibidem - ut scribitur - acri in pugna cesam.
+
+Essent qui possent mirari mulieres, quantumcunque armatas, in uiros unquam incurrere ausas, ni admirationem subtraheret quoniam usus in naturam uertatur alteram, quo hec et huiusmodi longe magis in armis homines facte sunt, quam sint quos sexu masculos natura fecit, et ociositas et uoluptas uertit in feminas seu lepores galeatos.
+
+Polysena uirgo Priami, regis Troianorum, ex Hecuba fuit filia, tam floride pulchritudinis adulescentula, ut seuero pectori Achillis Peliadis flammas immictere potuerit cupidinis eumque, matris Hecube fraude, in suam necem nocte solum in templum usque Apollinis Tymbrei deducere. Ob quam minus debito lapsis troianis uiribus et Ylione deiecto, a Neoptholemo in piaculum manium patris et ad eius tumulum deducta est; ibique - si maiorum literis fides ulla prestari potest - uidens acrem iuuenem expedisse gladium, flentibus ceteris circumstantibus, innocens adeo constanti pectore et intrepido uultu iugulum prebuit, ut non minus admiratio fortitudinis eius quam pietas pereuntis moueret animos.
+
+Magnum quippe et memoratu dignum nequiuisse tenella etas, sexus femineus, mollicies regia, mutata fortuna, grandem pressisse uirginis animum et potissime sub uictoris et hostis gladio, sub quo non nunquam egregiorum uirorum nutant et persepe deficiunt animosa pectora. Crediderim facile hoc generose nature opus, ut ostenderet hac mortis paruipensione quam feminam produxisset, ni tam cito hostis surripuisset fortuna.
+XXXIU. De Hecuba regina Troianorum.
+
+Hecuba Troianorum preclarissima regina fuit, eque perituri splendoris fulgor et miseriarum certissimum documentum. Hec secundum quosdam Dymantis Aonis filia extitit. Alii uero Cipsei regis Tracie uolunt, quod quidem et ipse arbitror, cum sic opinetur a pluribus. Nupsit hec uirgo Priamo Troianorum regi illustri, et ex eo mixtim utriusque sexus concepit peperitque filios decem et nouem, inter quos iubar illud eximium Frigie probitatis Hector; cuius tantus fuit militie fulgor, ut non se tantum eterna fama splendidum faceret, quin imo et parentes patriamque perenni nobilitaret gloria. Uerum non tantum felicis regni decore ac multiplicis prolis serenitate fulgida facta est, quin, urgente aduersa fortuna, orbi toto longe deueniret cognita. Hectorem nempe dilectissimum sibi et Troilum adolescentem et iam maiora uiribus audentem, manu Achillis cesos et ea cede regni solidam basem fere euersam mestissime fleuit. Sic et a Pyrro Paridem trucidatum, inde auribus naribusque truncatum Deyphebum atque fede exanimatum, Ylyonem igne cremari danao, Polytem patris in gremio confodi, Priamum ipsum senem secus domesticas aras exenterari, Cassandram filiam, Andromacam nurum seque captiuam ab hostibus trahi, Polysenam ante Achillis tumulum obtruncari, Astianactem nepotem ex latebris surreptum saxo illidi miseranda conspexit. Et postremo tracio in litore tumulatum adolescentulum Polydorum, Polymestoris fraude occisum, comperit atque fleuit. Quibus tot tanque immanibus oppressa doloribus in rabiem uersam uolunt aliqui traciosque per agros ritu ululasse canum; et sic mortuam et in tumulo hellespontiaci litoris, cui nomen a se Cynosema, sepultam. Non nulli dicunt in seruitutem ab hostibus cum reliquis tractam et, ne miseriarum illi particula deesset ulla, uidisse ultimo Cassandram, occiso iam Agamenone, Clitemestre iugulari iussu.
+
+Cassandra Priami fuit, Troianorum regis, filia. Huic quidem - ut uetustas asserit - uaticinii mens fuit, seu quesita studiis, seu Dei dono, seu potius dyabolica fraude, non satis certum est. Hoc tamen affirmatur a multis, eam longe ante rapinam Helene, audaciam Paridis et aduentum Tyndaridis et longam ciuitatis obsidionem et postremam Priami atque Ylionis desolationem persepe et clara cecinisse uoce; et ob hoc, cum nulla dictis suis prestaretur fides, a patre et Eratribus uerberibus castigatam uolunt; ac etiam fabulam inde confictam, eam scilicet ab Apolline dilectam et in eius concubitum requisitam; quem se prestaturam promississe dicunt, si ab eodem ante eidem futurorum notitia prestaretur. Quod cum suscepisset negassetque promissum, nec Apollo posset auferre concessum, aiunt illum muneri adiecisse neminem quod diceret crediturum; et sic factum est ut quod diceret tanquam fatue dictum crederetur a cunctis. Hec nobili cuidam Corebo desponsata iuueni, prius illum in bello perdidit quam ab eo susciperetur in thalamum; et demum, pereuntibus rebus, captiua Agamenoni cessit in sortem. A quo cum Micenas traheretur, eidem cecinit sibi a Clitemestra preparatas insidias atque mortem. Cuius uerbis cum fides daretur nulla, post mille maris pericula, Micenas cum Agamenone deuenit, ubi, eo Clitemestre fraude ceso, et ipsa eiusdem Clitemestre iussu iugulata est.
+
+Clitemestra Tyndari, regis Oebalie, filia fuit ex Leda et Castoris atque Pollucis et Helene soror, uirgoque nupsit Agamenoni, Micenarum regi. Clue etsi genere satis et coniugio clara esset, nephario tamen ausu clarior facta est. Nam imperante Agamenone uiro Grecorum copiis apud Troiam, cum ex eo iam plures filios peperisset, ociosi atque desidis iuuenis Egysti, olim Thiestis ex Pelopia filii, qui ob sacerdotium abstinebat ab armis, in concupiscentiam incidit; et - ut placet aliquibus - Nauplii senis, Palamedis olim patris, suasionibus, eius in amplexus et concubitum uenit. Ex quo scelere secutum est ut, seu timore ob patratum facinus redeuntis Agamenonis, seu amasii suasione et regni cupidine, seu indignationis concepte ob Cassandram, que ab Agamenone deducebatur Micenas, animosa mulier armato animo et fraudibus temerario ausu surrexit in uirum eumque uictorem Ylii redeuntem et maris tempestatibus fessum, ficta oris letitia, suscepit in regiam; et - ut quibusdam placet - cenantem et uino iam forte madentem percuti iussit ab adultero ex insidiis prodeunte. Alii autem dicunt, cum recubaret, uestimentis uictoria quesitis implicitus, quasi grecanicis festum clarius esset futurum, placide adultera coniunx illi suasit ut patrias indueret uestes et quas ipsa in hoc ante confecerat; easque exitu carentes audax porrexit eidem; et cum iam brachia manicis iniecisset uir quereretque circumuolutus unde posset emictere caput, semiligatus adultero percussori, ab eadem suadente, concessus est et sic, eo neminem uidente, percussus est. Quo facto regnum occupauit omne et cum adultero Egysto per septennium imperauit.
+
+Sane cum excreuisset interim Horestes, Agamenonis ex ea filius, quem clam seruauerant a furore matris amici, animumque in necem patris ulciscendam sumpsisset, tempore sumpto eam cum adultero interemit.
+
+Quid incusem magis nescio: scelus an audaciam? Primum, pregrande malum non meruerat uir inclitus; secundum, quanto minus decebat perfidam mulierem, tanto abominabile magis. Habeo tamen quid laudem, Horestis scilicet uirtutem, que diu substinere passa non est a pietate inceste matris retrahi quin in inmeriti patris necem animosus ultor irrueret et in male meritam matrem filius ageret quod minus meritus genitor ab adultero sacerdote, incesta imperante femina, passus fuerat; et eorum, quorum imperio et opere paternus sanguis eiusus fuerat, ut in autores uerteretur scelus, effuso sanguine piaretur.
+
+Helena tam ob suam lasciuiam - ut multis uisum est - quam ob diuturnum bellum ex ea consecutum, toto orbi notissima femina, filia fuit Tyndari, Oebalie regis, et Lede, formosissime mulieris, et Menelai Lacedemonum regis coniunx. Huius - ut omnes aiunt ueteres greci latinique post eos - tam celebris pulchritudo fuit ut preponatur facile ceteris. Fatigauit enim - ut reliquos sinamdiuini ingenii uirum Homerum, ante quam illam posset secundum precepta satis conuenienter describere carmine. Preterea pictores et sculptores multiplices egregii omnes eundem sumpsere laborem ut tam eximii decoris saltem effigiem, si possent, posteritati relinquerent. Quos inter, summa conductus a Crotoniensibus pecunia, Zeusis heracleotes, illius seculi famosissimus pictor et prepositus ceteris, ad illam pinniculo formandam, ingenium omne artisque uires exposuit; et cum, preter Homeri carmen et magnam undique famam, nullum aliud haberet exemplum, ut per hec duo de facie et cetero persone statu potuerat mente concipere, excogitauit se ex aliis plurium pulcherrimis formis diuinam illam Helene effigiem posse percipere et aliis poscentibus designatam ostendere; et ostensis postulanti a Crotoniatibus, primo formosissimis pueris et inde sororibus, ex formosioribus quinque precipuo decore spectabiles selegit; et collecta secum ex pulchritudine omnium forma una, totis ex ingenio celebri emunctis uiribus, uix creditum est satis plene quod optabat arte potuisse percipere. Nec ego miror: quis enim picture uel statue pinniculo aut celo potuerit inscribere letitiam oculorum, totius oris placidam affabilitatem, celestem risum motusque faciei uarios et decoros secundum uerborum et actuum qualitates? Cum solius hoc nature officium sit. Fecit ergo quod potuit; et quod pinxerat, tanquam celeste simulacri decus, posteritati reliquit. Hinc acutiores finxere fabulam eamque ob sydereum oculorum fulgorem, ob inuisam mortalibus lucem, ob insignem faciei candorem aureamque come uolatilis copiam, hinc inde per humeros petulantibus recidentem cincinnulis, et lepidam sonoramque uocis suauitatem nec non et gestus quosdam, tam cinnamei roseique oris quam splendide frontis et eburnei gucturis ac ex inuisis delitiis pectoris assurgentis, non nisi ex aspirantis concipiendis aspectu, Iouis in cignum uersi descripsere filiam, ut, preter quam a matre suscepisse poterat formositatem, intelligeretur ex infuso numine quod pinniculis coloribusque ingenio suo imprimere nequibant artifices. Ab hac tam spectanda pulcritudine in Laconas Theseus ab Athenis euocatus ante alios, uirginem et etate tenellam, in palestra patrio ludentem more, audax rapuit; et etsi preter oscula pauca eidem auferre nequiuerit, aliqualem tamen labefactate uirginitatis iniecit notam. Que fratribus ab Eletra Thesei matre, seu - ut uolunt alii - a Protheo rege egyptio, absente Theseo, repetentibus restituta; et tandem matura uiro Menelao, Lacedemonum regi, coniugio iuncta est, cui Hermionam filiam peperit unicam. Post hec, fluentibus annis, cum redisset Ylionem Paris, qui ob somnium pregnantis matris in Yda fuerat expositus, et in lucta Hectorem fratrem superasset non cognitus, mortem, crepundiis ostensis et a matre cognitis, euitasset, memor sponsionis spetiosissime coniugis sibi a Uenere, ob latam a se apud Ydam sententiam, seu - ut alii uolunt - postulaturus Hesyonam, fabrefactis ex Yda nauibus, regio comitatu sotiatus, transfretauit in Greciam et a Menelao fuit susceptus hospitio. Ibi cum uidisset Helenam celesti decore conspicuam atque regio in cultu lasciuientem seque intueri cupientem, captus illico et ex moribus spe sumpta, captatis temporibus, scintillantibus feruore oculis, furtim impudico pectori ignem sue dilectionis ingessit. Ceptisque fortuna fauit: nam, exigente oportunitate, eo relicto, Cretam Menelaus perrexerat. Quam ob rem placet aliquibus, eis equis flammis urentibus, ex composito factum esse ut Paris ignem, per quietem uisum ab Hecuba, portaret in patriam et uaticinia adimpleret; maxima cum parte thesaurorum Menelai, noctu, ex laconico litore, seu - ut aliis placet - ex Citharea, ibidem uicina insula, dum in templo quodam, patrio ritu, ob sacrum conficiendum, Helenam uigilantem raperet parateque classi imponeret; et cum ea post multa pericula deueniret in Troiam: ubi cum precipuo honore a Priamo suscepta est, eo extimante potius notam iniurie abstersisse ob detentam a Thelamone Hesionam, quam postremam regni sui desolationem suscepisse in patria. Hac huius illecebra mulieris uniuersa Grecia commota est; et cum gray principes omnes Paridis potius iniuriam ponderarent quam Helene lasciuiam, ea frustra repetita sepius, in Troie excidium coniurarunt unanimes; collectisque uiribus, cum mille uel amplius nauibus, armatorum honustis, litus inter Sygeum et Retheum, promontoria Frigie, occupauere et Ylionem obsederunt, frustra obsistentibus Frigiis. Helena quidem quanti foret sua formositas ex muris obsesse ciuitatis uidisse potuit, cernens litus omne completum hostibus et igne ferroque circumdesolari omnia, populos inire certamina ac per mutua uulnera in mortem iri et tam troiano quam greco sanguine Cuncta fedari. Que quidem tam pertinaci proposito repetita est atque detenta, ut, dum non redderetur, per decennium cede multorum nobilium cruenta perseueraret obsidio. Qua stante, Hectore iam mortuo et Achille, atque a Pyrro, acerrimo iuuene, trucidato Paride, quasi paruum sibi uisum sit peccasse semel, Helena secundas iniuit nuptias nupsitque Deyphebo iuniori. Tandem cum proditione tentaretur quod armis obtineri non posse uidebatur, hec, que obsidioni causam dederat, ut opus daret excidio et ad uiri primi gratiam promerendam, in eandem uolens sciensque deuenit; et cum dolo simulassent Greci discessum, Troianis preteritis fessis laboribus et noua letitia festisque epulis uictis somnoque sepultis, Helena choream simulans accensa face in tempore ex arce reuocauit intentos. Qui redeuntes, cum tacite semisopitam urbem reseratis ianuis intrassent, ea incensa et Deyphebo fede ceso, Helenam post uigesimum a raptu annum Menelao restituere coniugi.
+
+Alii uero asserunt Helenam non sponte sua a Paride raptam et ob id a uiro meruisse suscipi. Qui cum ea Greciam repetens, a tempestate et aduerso uento agitatus plurimum, in Egyptum cursum uertere coactus, a Polibo rege susceptus est. Post hoc sedatis procellis in Lacedemona cum reacquisita coniuge fere post octauum annum a desolato Ylione susceptus est. Ipsa autem quam diu post hec uixerit, aut quid egerit, seu quo sub celo mortua sit, nusquam legisse recordor.
+
+Circes, cantationibus suis in hodiernum usque famosissima mulier, ut poetarum testantur carmina, filia fuit Solis et Perse nynphe, Occeani filie, sororque Oethe Colcorum regis: Solis, ut arbitror, ideo filia dicta, quia singulari floruerit pulchritudine, seu quia circa notitiam herbarum fuerit eruditissima, uel potius quia prudentissima in agendis: que omnia solem, uariis habitis respectibus, dare nascentibus mathematici arbitrantur. Quo autem pacto, relictis Colcis, Italiam petierit, minime legisse memini. Eam Etheum Uolscorum montem, quem de suo nomine dicimus in hodiernum usque Circeum, incoluisse omnes testantur historie; et cum nil preter poeticum legatur ex hac tam celebri mulieres recitatis succincte poeticis, quo prestabitur ingenio mentem excutiemus credentium. Uolunt igitur ante alia quoscunque nautas, seu ex proposito, seu tempestatis inpulsu, ad dicti montis, olim insule, litora applicantes, huius artibus cantatis carminibus, seu infectis ueneno poculis, in feras diuersarum specierum fuisse conuersos; et hos inter uagi Ulixis fuisse sotios, eo, Mercurii mediante consilio, seruato. Qui cum euaginato gladio mortem minaretur uenefice, socios reassumpsisse in formam redactos pristinam et per annum conturbernio usus eiusdem, ex ea Thelegonum suscepisse filium dicunt; et ab ea plenum consilii discessisse. Quo sub cortice hos existimo latere sensus. Sunt qui dicant hanc feminam haud longe a Caieta, Campanie oppido, potentissimam fuisse uiribus et sermone, nec magni facientem, dum modo aliquid consequeretur optatum, a nota illesam seruasse pudicitiam; et sic multos ex applicantibus litori suo blanditiis et ornatu sermonis non solum in suas illecebras traxisse, uerum alios in rapinam et pyrraticam inpulisse, non nullos, omni honestate postposita, ad exercenda negotia et mercimonia dolis incitasse, et plures ob sui singularem dilectionem in superbiam extulisse. Et sic hi, quibus infauste mulieris opera humana subtracta uidebatur ratio, eos ab eadem in sui facinoris feras merito crederetur fuisse conuersos. Ex quibus satis comprehendere possumus, hominum mulierumque conspectis moribus, multas ubique Cyrces esse et longe plures homines lasciuia et crimine suo uersos in beluas. Ulixes autem, Mercurii consilio predoctus, prudentem uirum satis euidenter ostendit, quem adulantium nequeunt laqueare decipule, quin imo et documentis suis laqueatos persepe soluit a uinculo. Reliquum satis patet ad hystoriam pertinere: qua constat Ulixem aliquandiu permansisse cum Circe. Fertur preterea hanc eandem feminam Pici, Saturni filii, Latinorum regis, fuisse coniugem eumque augurandi docuisse scientiam, et ob zelum, quia Pomonam nynpham adamaret, eum in auem sui transformasse nominis. Erat enim illi domesticus picus auis, ex cantu cuius et motibus summebat de futuris augurium; et, quia secundum actus pici uitam duceret, in picum uersus dictus est. Quando, seu quo mortis genere aut ubi hec defuncta sit Circes, compertum non habeo.
+
+Camilla insignis et memoratu dignissima uirgo fuit et Uolscorum regina. Hec ex Methabo Uolscorum rege antiquissimo et Casmilla coniuge genita, nascens matri mortis causa fuit; nam cum enixa paruulam moreretur, a Methabo patre, una tantum ex materno nomine dempta litera, Camillam filiam nuncupauit in sui solatium. Huius quidem uirginis a natali suo die seuera fortuna fuit; nam paululum post matris funus, Methabus, Priuernatum ciuium suorum repentina seditione regno pulsus, nil, fugam arripiens, preter paruulam hanc filiam suam, sibi pre ceteris rebus dilectam, asportasse in exilium potuit. In quod cum solus pedesque miser effugeret et in ulnis sociam deportaret Camillam, ad Amasenum fluuium, pridiano imbre tumentem, deuenit; nec cum, onere infantule prepeditus, posset enare, in oportunum deuenit consilium, porrigente Deo qui celebrem futuram uirginem ignobili assummi fato nolebat. Illam igitur suberis cortice inuolutam iaculo, quod forte ferebat, alligauit atque Dyane deuouit, si seruasset incolumem; et uibratum totis uiribus brachio iaculum, cum filia, in ripam transiecit aduersam, quam euestigio nando secutus est; et cum illam Dei munere comperisset illesam, in miseria letus, siluarum petiit latebras nec absque labore plurimo paruulam educauit lacte ferino. Que cum in ualidiorem euasisset etatem, tegere ferarum corpus cepit exuuiis et tela uibrare lacertis fundasque circumagere, arcus tendere, gestare pharetras, cursu ceruos capreasque siluestres insequi atque superare, labores femineos omnes despicere, uirginitatem pre ceteris inuiolatam seruare, iuuenum amores ludere et connubia potentum procerum omnino respuere ac sese totam Dyane obsequio, cui pater deuouerat, exhibere. Quibus exercitiis durata uirgo, in patrium reuocata regnum, seruauit robore inflexo propositum. Tandem cum a Troia ueniens Eneas Lauinam sumpsisset in coniugem, et ob id bellum inter eum Turnumque rutulum esset exortum, congregantibus eis undique copias, Camilla, Turni para tibus fauens, cum grandi Uolscorum agmine uenit auxiliatrix eidem; et cum sepius armata irruisset in Teucros et die una acriter pugnans multos occidisset ex eis, et nouissime Corebum quendam, Cybelis sacerdotem, armorum eius auida, sequeretur, ab Arrunte quodam ex hostibus, sagitta sub papilla letaliter percussa, maximo Rutulorum damno moribunda collapsa est; et sic inter amata exercitia expirauit.
+
+Hanc intueantur uelim puellule hodierne; et dum sui iuris uirginem adultam et pro libito nunc latos agros, nunc siluas et lustra ferarum accintam faretra discurrentem, labore assiduo lasciuias illecebris appetitus prementem, delitias atque molliciem accuratas offas et elaborata pocula fugientem et constantissimo animo coeuorum iuuenum, non dicam amplexus, sed uerba etiam respuentem uiderint, monite discant quid eas in domo patria, quid in templis, quid in theatris, in quibus spectantium multitudo et seuerissimi morum censores conueniunt, deceat; minus quidem honestis negare aures, os taciturnitate frenare, oculos grauitate compescere, mores componere et gestus omnes suos honestatis mole comprimere, ocia, commesationes, lautitias nimias, choreas et iuuenum uitare consortia; sentiantque quoniam nec optare quod libet, nec quod licet agere sanctum sit aut castitati cono forme; ut prudentiores facte et laudabili uirginitate florentes in sacras nuptias mature, maioribus obtemperantes suis, deueniant.
+
+Penelopes Ycari regis filia fuit et Ulixis strenuissimi uiri coniunx: illibati decoris atque intemerate pudicitie matronis exemplum sanctissimum et eternum. Huius quidem pudoris uires a fortuna acriter agitate, sed frustra, sunt; nam cum iuuencula uirgo, et ob uenustatem forme plurimum diligenda, a patre iuncta fuisset Ulixi peperissetque ex eo Thelemacum; et ecce in expeditionem troiani belli uocatus, imo ui fere tractus, Ulixes, ab eo cum Laerte patre iam sene et Anthyclia matre et paruo filio relicta est. Sane, perseuerante bello, nullam preter decennalem uiduitatis iniuriam passa est. Attamen, Ylione deiecto, cum repetentes domum proceres aut in scopulos tempestate maris illisos, aut in peregrinum litus inpulsos aut undis absortos, seu paucos in patriam receptos, fama monstraret, solius Ulixis erat incertum quo cursum tenuissent naues. Quam ob rem cum expectatus diu non reuerteretur in patriam, nec appareret ab ullo usquam uisum, mortuus existimatus est; qua credulitate Anthyclia genitrix miseranda, ad leniendum dolorem, uitam terminauit laqueo. Penelopes autem, etsi egre plurimum ferret uiri absentiam, longe tulit egrius sinistram mortis eius suspitionem. Sed post multas lacrimas et Ulixem frustra uocatum sepissime, inter senem Laertem et Thelemacum puerum in castissimam et perpetuam uiduitatem senescere firmato animo disposuit. Uerum cum et forma decens moresque probabiles et egregium genus ad se diligendam atque concupiscendam quorundam nobilium ex Ythachia atque Cephalania et Etholia prouocasset animos, plurimum instigationibus eorum uexata est. Nam cum in dies spes uite Ulixis aut reditus eiusdem continuo uideretur minui, eo uentum est ut, abeunte rus ob fastidium procatorum Laerte, procatores ipsi Ulixis occuparent regiam et Penelopem precibus atque suasionibus pro uiribus, et sepissime, in suum prouocarent coniugium. Ast mulier, metuens ne forte sacri pectoris uiolaretur propositum, cum iam cerneret uiam negationibus auferri, diuino profecto illustrata lumine, terminis et astutia infestos, saltem ad tempus, fallendos esse arbitrata est; petiit instantibus sibi tam diu liceret expectare uirum donec telam, quam more regalium mulierum ceperat, perfecisse posset. Quod cum facile concessissent competitores egregii, ipsa femineo astu quicquid in die solerti studio texens uidebatur operi iungere, clam reuocatis filis, subtrahebat in nocte. Qua arte cum eos in regia Ulixis bona assiduis conuiuiis consumentes aliquandiu lusisset, nec iam amplius uideretur locum fraudi posse prestari, Dei pietate factum est ut ex Pheycum regno nauigans, post uigesimum sui discessus annum, solus et incognitus Ulixes Ythachiam ueniret pastoresque suos scitaturus rerum suarum statum adiret; et cum ex astutia pauper incessisset habitu, a Sybote iam sene porcario suo comiter susceptus, ab eodem referente fere omnem rerum suarum comprehendit seriem et Thelemacum a Menelao redeuntem uidit seque clam illi cognitum fecit et consilium suum aperuit omne; factumque est ut a Sybote incognitus deduceretur in patriam. Quo cum uidisset quo pacto rem suam traherent procatores atque pudicam Penelopem eorum renuentem coniugium, irritatus, cum Sybote subulco et Phylitia opilione suo atque Thelemaco Elio, clausis regie ianuis, in procatores conuiuantes insurgens, Eurimacum, Polibi filium, et Anthinoum, Anphinonem atque Clisippum samium, Agelaum aliosque, frustra ueniam exorantes, una cum Melantheo caprario suo, hostibus arma ministrante, atque mulieribus domesticis, quas nouerat cum procatoribus contubernium habuisse, occidit; suamque Penelopem ab insidiis procantium liberauit. Que tandem, cum uix eum recognoscere potuisset, summo perfusa gaudio, diu desideratum suscepit. Uult tamen Lycophron quidam, nouissimus poetarum ex Grecis, hanc suasionibus Nauplii senis, ob uindictam occisi Palamedis filii sui, fere omnes Grecorum coniuges lenocinio in meretricium deducentis, Penelopem cum aliquo ex procatoribus in amplexus et concubitum uenisse. Quod absit ut credam, celebrem castimonia multorum autorum literis mulierem, unius in contrarium asserentis, Penelopem preter castissimam extitisse. Cuius quidem uirtus tanto clarior atque commendabilior quanto rarior inuenitur et, maiori inpulsa certamine, perseuerauit constantior inconcussa.
+
+Lauinia Laurentum regina, genus a Saturno cretensi ducens, Latini regis et Amate coniugis eius filia fuit unica; et tandem Enee, strenuissimi Troianorum ducis, coniunx, magis belli Enee Turnique rutuli causa clara quam alio facinore suo. Hec equidem ob insigne formositatis sue decus et patrium regnum, cui successura uidebatur, a Turno Rutulorum rege ardentissimo iuuene in coniugium instantissime petebatur eique ex eo spem fecerat Amata mater, que, auia, desiderio nepotis fauebat inpense. Sane Latinus augurandi peritus, cum ab oraculo suscepisset filiam extero duci tradendam coniugio, tardius ibat in uotum; quin imo cum a Troia profugus aduenisset Eneas, Latinus, tam ob generis claritatem quam ob oraculi monitus, eidem poscenti amicitiam spopondit et filiam. Quam ob rem inter Eneam Turnumque bellum suscitatum est; et post multa certamina obtinentibus Troianis per uulnera et sanguinem mortemque plurium nobilium, ab Enea in Lauinie nuptias itum est, mortua iam ob indignationem Amata laqueo.
+
+Sunt tamen qui uelint bellum post nuptias exortum, sed, qualitercunque gestum sit, constat Lauiniam ex Enea clarissimo principe concepisse filium et, eo ante diem partus apud Numicum fluuium rebus humanis subtracto, cum Ascanium priuignum regnantem timeret, secessisse in siluas et ibi postumum peperisse atque - ut uolunt aliqui - Iulium nominasse Siluium. Sane cum mitior credito esset in nouercam Ascanius et sibi Albam ciuitatem condidisset, ultro secedens Lauinie regnum patrium liquit, quod Lauinia, ueterem pectori generositatem gerens, honeste atque pudice uiuens summa cum diligentia tenuit illudque tam diu seruauit donec Siluio pubescenti resignaret in nichilo diminutum. Uolunt tamen aliqui eam a siluis reuocatam Melampodi cuidam nupsisse et Siluium ab Ascanio fraterna beniuolentia educatum.
+
+Dido, cui prius Elyssa nomen, Cartaginis eque conditrix et regina fuit. Huius quidem in ueras laudes, paululum ampliatis fimbriis, ire libet, si forte paucis literulis meis saltem pro parte notam, indigne obiectam decori sue uiduitatis, abstergere queam. Et ut altius in suam gloriam aliquantisper assummam, Phenices, ut satis uulgatum est, populi industria preclarissimi, ab extrema fere Egypti plaga in syrium uenientes litus, plurimas et preclaras ibidem condidere urbes. Quibus inter alios rex fuit Agenor, nostro, nedum suo, euo prefulgidus fama, a quo genus Didonis inclitum manasse creditum est. Cuius pater Belus Phenicum rex cum, Cypro insula subacta, clausisset diem, eam uirgunculam cum Pygmaleone fratre grandiusculo Phenicum reliquit fidei. Qui Pygmaleonem constituentes genitoris in solium, Elyssam, puellulam et forma eximiam, Acerbe seu Syceo uel Sycarbe - ut dicunt alii - Herculis sacerdoti, qui primus erat post regem apud Tyrios honor, coniugio iunxere. Hi autem inuicem sanctissime se amarunt. Erat pre ceteris mortalibus cupidissimus et inexplebilis Pygmalion auri, sic et Acerba ditissimus; esto, regis auaritia cognita, illud occultasset latebris. Uerum cum famam occultasse nequiuerit, in auiditatem tractus, Pygmalion, spe potiundi, per fraudem occidit incautum. Quod cum cognouisset Elyssa, adeo inpatienter tulit ut uix abstineret a morte. Sane cum multum temporis consumpsisset in lacrimis et frustra sepius dilectissimum sibi uocasset Acerbam atque in fratrem diras omnes execrationes expetisset, seu in somniis monita - ut placet aliquibus - Seu ex proprio mentis sue consilio, fugam capessere deliberauit, ne forsan et ipsa auaritia fratris traheretur in necem; et posita feminea mollicie et firmato in uirile robur animo, ex quo postea Didonis nomen meruit, Phenicum lingua sonans quod uirago latina, ante alia non nullos ex principibus ciuitatum, quibus uariis ex causis Pygmalionem sciebat exosum, in suam deduxit sententiam; et sumpta fratris classe, ad eam transferendam, seu in aliud, preparata, confestim naualibus compleri sotiis iussit et nocte, sumptis thesauris omnibusquosuiri nouerat et quos fratri subtraxisse potuit, clam nauibus imponi fecit et excogitata astutia, pluribus inuolucris harena repletis, sub figmento thesaurorum Sycei, uidentibus omnibus, easdem honerauit; et cum iam altum teneret pelagi, mirantibus ignaris, in mari proici inuolucra iussit; et lacrimis se mortem, quam diu desiderauerat, thesaurorum Acerbe summersione adinuenisse testata est, sed sotiis compati, quos non dubitabat, si ad Pygmalionem irent, diris suppliciis una secum ab auarissimo atque truci rege scarnificari; sane si secum fugam arripere uellent, non se illis et eorum oportunitatibus defuturam asseruit. Quod miseri audientes naute, etsi egre natale solum patriosque penates linquerent, timore tamen seue mortis exterriti, in consensum exilii uenere faciles; et, flexis proris, ea duce, in Cyprum uentum est, ubi uirgines Ueneri in litore libamenta, suorum more, soluentes, ad solatium iuuentutis et prolem procreandam rapuit; et Jouis antistitem cum omni familia premonitum, et magna huic fuge subsecutura uaticinantem, socium peregrinationis suscepit. Et iam Creta post tergum et Sycilia a dextris relicta, litus flexit in affrum et, Massuliorum oram radens, sinum intrauit, postea satis notum, quo tutam nauibus stationem arbitrata, dare pausillum quietis fatigatis remigio statuit; ubi aduenientibus uicinis desiderio uisendi forenses et aliis comeatus et mercimonia portantibus, ut moris est, collocutiones et amicitie iniri cepte; et cum gratum appareret incolis eos ibidem mansuros esse et ab Uticensibus, olim a Tyro eque profectis, legatio suasisset sedes; confestim, esto audisset fratrem bella minantem, nullo territa metu, ne iniuriam inferre cuiquam uideretur, et ne quis eam magnum aliquid suspicaretur facturam, non amplius quam quantum quis posset bouis occupare corio, ad sedem sibi constituendam, ab accolis telluris in litore mercata est.
+
+O mulieris astutia! In frusta iussu suo concisum bouis corium fracturisque iunctis, longe amplius quam arbitrari potuerint uenditores amplexa est et auspicio equini capitis bellicosam ciuitatem condidit, quam Cartaginem nuncupauit; et arcem a corio bouis Byrsam; et cum, quos fraude texerat, ostendisset thesauros, et ingenti spe fuge animasset socios, surrexere illico menia, templa, forum et edificia publica et priuata. Ipsa autem, datis populo legibus et norma uiuendi, cum repente ciuitas euasisset egregia et ipsa inclita fama pulchritudinis inuise et inaudite uirtutis atque castimonie per omnem Affricam delata est. Quam ob rem, cum in libidinem pronissimi homines Affri sint, factum est ut Musitanorum rex in concupiscentiam ueniret eiusdem eamque quibusdam ex principibus ciuitatis sub belli atque desolationis surgentis ciuitatis denunciatione, ni daretur, in coniugium postulauit. Qui cum nouissent uidue regine sacrum atque inflexibile castitatis propositum et sibi timerent plurimum ne, petitoris frustrato desiderio, bello absorberentur, non ausi Didoni interroganti quod poscebatur exponere uerbis, reginam fallere et in optatum deducere sua sententia cogitarunt, eique dixere regem cupere eorum doctrina efferatam barbariem suam in mores humaniores redigere; et ob id, sub belli interminatione, preceptores ex eis poscere; uerum eos ambigere quisnam ex eis tam grande uellet onus assummere ut, relicta patria, apud tam immanem regem moraturus iret. Non sensit regina dolos, quin imo in eos uersa: - Egregii ciues - inquit - que segnities hec, que socordia? An ignoratis quia patri nascamur et patrie? nec eum rite ciuem dici posse qui pro salute publica mortem, si casus expostulet, nedum incomodum aliud renuat? Ite igitur alacres et paruo periculo uestro a patria ingens belli incendium remouete -. His regine redargutionibus uisum est principibus obtinuisse quod uellent et uera regis detexere iussa. Quibus auditis, satis regine uisum est se sua sententia petitum approbasse coniugium ingemuitque secum, non ausa suorum aduersari dolo. Staate tamen proposito, repente in consilium iuit quod sue pudicitie oportunum uisum est dixitque se, si terminus adeundi uirum detur, ituram. Quo concesso atque adueniente Enea troiano nunquam uiso, mori potius quam infringendam fore castimoniam rata, in sublimiori patrie parte, opinione ciuium manes placatura Sicei, rogum construxit ingentem et pulla tecta ueste et cerimoniis seruatis uariis, ac hostiis cesis plurimis, illum conscendit, ciuibus frequenti multitudine spectantibus quidnam factura esset. Que cum omnia pro uotis egisset, cultro, quem sub uestibus gesserat, exerto ac castissimo apposito pectori uocatoque Syceo inquit: - Prout uultis ciues optimi, ad uirum uado -. Et uix uerbis tam paucis finitis, summa omnium intuentium mestitia, in cultrum sese precipitem dedit et auxiliis frustra admotis, cum perfodisset uitalia, pudicissimum effundens sanguinem, iuit in mortem.
+
+O pudicitie inuiolatum decus! O uiduitatis infracte uenerandum eternumque specimen, Dido! In te uelim ingerant oculos uidue mulieres et potissime christiane tuum robar inspiciant; te, si possunt, castissimum effundentem sanguinem, tota mente considerent, et he potissime quibus fuit, ne ad secunda solum dicam, sed ad tertia et ulteriora etiam uota transuolasse leuissimum! Quid inquient, queso, spectantes, Christi insignite caractere, exteram mulierem gentilem, infidelem, cui omnino Christus incognitus, ad consequendam perituram laudem tam perseueranti animo, tam forti pectore in mortem usque pergere, non aliena sed sua illatam manu, antequam in secundas nuptias iret? antequam uenerandissimum obseruantie propositum uiolari permicteret? Dicet arbitror aliqua, cum perspicacissime ad excusationes nostre sint femine: - Sic faciendum fuit; destituta eram, in mortem parentes et fratres abierant, instabant blanditiis procatores, nequibam obsistere, carnea, non ferrea sum -.
+
+O ridiculum! Dido quorum subsidio confidebat, cui exuli frater unicus erat hostis? Nonne et Didoni procatores fuere plurimi? Imo, et ipsa Dido eratne saxea aut lignea magis quam bodierne sint? Non equidem. Ergo mente saltem ualens, cuius non arbitrabatur posse uiribus euitare illecebras, moriens, ea uia qua potuit euitauit. Sed nobis, qui nos tam desertos dicimus, nonne Christus refugium est? Ipse quidem Redemptor pius in se sperantibus semper adest. An putas, qui pueros de camino ignis eripuit, qui Susannam de falso crimine liberauit, te de manibus aduersantium non possit auferre, si uelis? Flecte in terram oculos et aures obsera atque ad instar scopuli undas uenientes expelle et immota uentos efflare sine: saluaberis.
+
+Insurget forsan et altera dicens: - Erant michi longe lateque protensus ager, domus splendida, supellectilis regia et diuitiarum ampla possessio; cupiebam effici materne tam grandis substantia ad exteros deferretur -. O insanum desiderium! Nonne et Didoni absque filiis regnum erat? nonne diuitie regie? Erant equidem. Quid et ipsa mater effici recusauit? Quia sapientissime arbitrata est nil stolidius fore quam tibi destruere ut edifices alteri. Ergo castimoniam maculabo ut agris, ut splendide domui, ut supellectili pariam possessorem? Sino, quod contigit sepissime, destructorem. Nonne, etsi tibi diuitie ingentes, que profecto expendende, non abiciende sunt, et Christi pauperes multi sunt? Quibus dum exhibes, tibi eterna palatia construis, quibus dum exhibes, castimoniam alio fulgore illustras. Preterea et amici sunt, quorum nulli aptiores heredes, cum tales habeas quales ipsa quesitos probaueris; filios autem, non quales uolueris, sed quales natura concedet, habebis.
+
+Ueniet et tertia asserens quia sic illi fuerit agendum, cum parentes iusserint, consanguinei coegerint et affines suaserint; quasi ignoremus, ni sua concupiscentia suasisset, imo effrenata iussisset, predicta omnia frustrasset negatione unica. Potuit mori Dido ne uiueret impudica; hec, ut pudica uiueret, connubium negare non potuit.
+
+Aderit, suo iudicio, astutior ceteris una que dicat: - Iuuenis eram; feruet, ut nosti, iuuentus; continere non poteram; doctoris gentium aientis sum secuta consilium -. O quam bene dictum! Quasi ego aniculis imperem castitatem, uel non fuerit, dum firmauit animo castimoniam, iuuencula Dido! O scelestum facinus! Non a Paulo tam sancte consilium illud datur quin in defensionem facinoris persepe turpius alligetur. Exhaustas uires sensim cibis restaurare possumus: superfluas abstinentia minorare non possumus! Gentilis femina ob inanem gloriam feruori suo imperare potuit et leges imponere; christiana, ut consequatur eternam, imperare non potest! Hei michi! Dum fallere Deum talibus arbitramur, nos ipsos et honori caduco - ut eternum sinam - subtrahimus et in precipitium eterne damnationis inpellimus. Erubescant igitur intuentes Didonis cadauer exanime; et dum causam mortis eius excogitant, uultus deiciant, dolentes quod a membro dyaboli christicole pudicitia superentur; nec putent, dum lacrimas dederint et pullas assumpserint uestes, defuncto peregisse omnia. In finem usque seruandus est amor, si adimplere uelint uiduitatis officium. Nec existiment ad ulteriora uota transire; quod non nulle persepe faciunt, potius ut sue prurigini, sub ficto coniugii nomine, satisfaciant, quam ut sacro obsequantur connubio, impudicitie labe. Quid enim aliud est tot hominum amplexus exposcere, tot inire, quam, post Ualeriam Messalinam, caueas et fornices intrare? Sed de hoc alias. Fateor enim laboris incepti nimium excessisse terminos; sed quis adeo sui compos est quin aliquando ultra propositum efferatur ab impetu? Ignoscant queso qui legerint et nos unde diuertimus reuertamur.
+
+Didonem igitur exanguem cum lacrimis publicis et merore ciues, non solum humanis, sed diuinis etiam honoribus funus exercentes magnificum, extulere pro uiribus; nec tantum publice matris et regine loco, sed deitatis inclite eisque fauentis assidue, dum stetit Cartago, aris templisque excogitatis sacrificiis coluere.
+
+Nicaulam extrema - ut percipi potest - Ethyopum produxit barbaries; que quidem tanto memoratu dignior est quanto, inter incultiores exorta, moribus effulsit splendidior. Constat enim - si fides datur antiquis - hanc, deficientibus Pharaonibus, seu eorum prolem seu alteram, Ethyopum atque Egyptiorum et - ut non nulli asserunt - Arabum clarissimam fuisse reginam et in Meroe, insula Nyli permaxima, habuisse regiam ibique tam grandi diuitiarum habundasse copia ut credatur in hac fere mortales excessisse ceteros. Quas inter diuitiarum delitias, non ocio et molliciei feminee deditam legimus, quin imo, etsi preceptorem ignoremus, tanta eam rerum periturarum scientia preditam sensimus, ut mirabile uisum sit; quod etiam sacre testari uidentur litere, quarum autoritate monstratur. Hanc, quam Sabam uocant, audita scientie Salomonis, suo euo florentis, fama, que celebris totum iam compleuerat orbem, dicunt fuisse miratam, cum consueuerint stolidi seu ignari floccifacere talia, non mirari. Et, quod longe magis, non solum mirata est, quin imo a Meroe, fere altero orbis ex angulo, insigni relicto regno, per Ethyopes Egyptiosque et Rubri maris litora atque Arabum solitudines, tam splendido comitatu tanque magnifico sumptu regioque permaximo famulatu uenit illum auditura Ierusalem, ut ipse Salomon, regum omnium ditissimus, mulieris magnificentiam miratus sit. Que summo cum honore ab eo suscepta, cum enigmata exposuisset quedam, et eorum solutiones cum diligentia audiuisset, ultro confessa est Salomonis sapientiam longe famam atque humanorum ingeniorum capacitatem excedere; nec dubium Dei dono, non studio quesitam fuisse. Inde dona exhibuit illi magnifica, inter que fuisse creduntur balsama sudantes arbuscule, quas postmodum Salomon haud longe ab Asfaltidis lacu plantari iussit et coli. Demum uersa uice susceptis muneribus, summa cum laude in patriam abiit. Sunt qui credant hanc eandem illam celsam Meroe reginam fuisse Candacem, a qua in posterum, ut Pharaones ante, sic Egyptii reges diu cognominati Candaces sunt.
+
+Panphylem quandam grecam fuisse feminam comperio; et, cum ex qua patria uetustas abstulerit, patris tamen nomen benigna reliquit; nam cuiusdam Platee fuisse filiam reperitur. Que, etsi amplissimis titulis decorari non possit, quoniam aliquid reipublice addidit boni, sua laudis portione taciturnitate fraudari non debet. Nil enim noui, quantumcunque post factum uideatur facile, ab aliquo compertum est, quod non sit ingentis ingenii argumentum et pro rei qualitate aliquali gloria munerandum.
+
+Hanc igitur uolunt autores, quibus fides prestatur aliqua, primam ex arbusculis uolitantem bombicem collegisse et illam a superfluis purgasse pectine et purgatam apposuisse colo ac etiam ex ea filum trahere et inde texere docuisse et sic eius usum, eousque incognitum, induxisse. Cuius rei excogitata ratio ostendet facile quantum in reliquis agendis debuerit Panphiles ualuisse.
+
+Rhea Ylia generosi sanguinis precipua claritate inter Ytalos emicuit olim; nam per Siluios, Albanorum reges, successiue regnantes atque descendentes ab Enea, inclito Troianorum duce, traxit originem, Numitore ex dictis Albanorum rege prestante. Ea quippe adhuc existente uirguncula, factum est ut Amulius, Numitoris frater iunior, inpulsus regni cupidine, iure gentium paruipenso, Numitorem ui regno priuaret; in quem ne seuiret, fraterna intercessit pietas: contentus ut ruri relegatus priuato uacaret ocio. In Lausum uero adolescentulum, Numitoris filium, ut regni amoueret emulum, animo truci deseuit eoque ceso Yliam, Lausi sororem, adhuc puellulam seruauit. Uerum ut illi auferretur connubii spes omnis et prolis, uestalibus uirginibus addidit eamque perpetuam uirginitatem profiteri coegit. Que cum in pleniorem deuenisset etatem, stimulis acta uenereis, quo pacto nescitur, eam tamen in amplexus deuenisse uiri turgidus patefecit uterus; nam pregnans effecta Romulum Remumque, romane urbis parentes uno et eodem partu enixa est. Quod ob crimen, quantumcunque regia fuerit femina, instituto ueteri regioque iussu expositi sunt filii et ipsa uiua infossa est. Sane etsi eius corpus terra obrutum sit, natorum opus egregium in sublime culmen ipsius nomen euexit egitque ut id posteritati uenerabile foret quod tyramnus lege sacra abolesse conatus est.
+
+Hanc dum mente intueor uideoque sacras uestes et sanctimonialium uelamentaUeneris aliquandiu tegere furta, quin quorundam insaniam rideam continere nequeo. Sunt quidam qui, ut auari portiunculam dotis natis subtrahant, sub pretextu deuotionis paruulas filias aut quandoque puberes sed coactas monasticis claustris, nescio utrum dicam, claudunt aut perdunt: aientes se Deo dicasse uirginem que intenta precibus rem suam deducet in melius morientique piorum lucrabitur sedes. O ridiculum stolidum! Ignorant ociosam feminam Ueneri militare et summe publicis inuidere meretriculis earumque cellas suis preponere claustris; et dum secularia coniugia spectant, uestes ornatusque uarios, choreas et festos dies, se, nulla coniugii habita experientia, uere et ab ipso uite huius ingressu uiduas deflent, fortunam suam, parentum animas, uictas et claustra tota execrantur mente, nec alibi solature mesta precordia recurrunt quam in meditationem quo pacto in fugam carcerem erumpere possint aut saltem intromictere mechos, incestum querentes agere furtim quod palam illis sublatum est fecisse coniugio. He sunt, non dicam omnium, sed plurimarum, contemplationes in Deum precesque trascendentes ethera, quibus aucti saluique fient qui illas intrusere carceri. Heu miseri parentes et necessarii quicunque alii, dum alias posse perpeti quod ipsi nequirent et fugiunt miseri! Persepe flentur stupra turpissima, infames partus, nepotes expositi aut infanda morte necati, exclusiones ignominiose fugeque; et postremo dehonestatas oportet alere quas honestas potuisset auarus coniugibus iungere. Sentiant ergo dementes, si alienas uires suis metiri non uolunt, quoniam non inscie, non paruule, non coacte, Deo dicande sint uirgines, quin imo persancte ab infantia patria in domo nutrite, honestate et probandis moribus imbute, etate prouecte; et quid agant integra mente noscentes, sponte sua, non coacte, iugum subeuntes uirginitatis perpetue. Quas rarissimas inueniri arbitror; sed longe melius est talium paruum esse numerum quam multitudine illecebri Dei sanctuarium prophanare.
+
+Gaia Cirilla, etsi eius originis nullam stare memoriam compererim, romanam tamen aut etruscam fuisse mulierem reor, et ueterum constat autoritate quoniam Tarquinii Prisci Romanorum regis fuerit gratissima coniunx. Hec cum esset prestantissimi ingenii femina, quantumcunque regia coniunx et in regia esset domo, ocio torpere passa non est, quin imo cum se lanificio dedisset (quod credam eo tempore apud Latinos honorabile) adeo erga illud egregiam opificem atque solertem fecit ut in hodiernum usque nominis sui fama protensa sit; nec euo suo publico caruit munere. Nam cum apud Romanos mirabilis et amantissima femina haberetur, nondum eis marcentibus deliciis asyaticis, instituto publico cautum est ut ab intrantibus nouis nuptiis primitus sponsorum suorum domos unaqueque rogaretur quo uocaretur nomine, rogataque se euestigio Gaiam uocari profiteretur, quasi ex hoc sumpture essent future frugalitatis omen. Quod quantumcunque apud insolentes modernorum animos uideatur perminimum, non dubitem quin apud prudentiores, illius seculi simplicitate pensata, optime et plurimum laudande mulieris uideatur inditium.
+
+Saphos lesbia ex Mitilena urbe puella fuit, nec amplius sue originis posteritati relictum est. Sane, si studium inspexerimus, quod annositas abstulit pro parte restitutum uidebimus, eam scilicet ex honestis atque claris parentibus genitam; non enim illud unquam degener animus potuit desiderasse uel actigisse plebeius. Hec etenim, etsi quibus temporibus claruerit ignoremus, adeo generose fuit mentis ut, etate florens et forma, non contenta solum literas iungere nouisse, ampliori feruore animi et ingenii suasa uiuacitate, conscenso studio uigili per abruta Parnasi uertice celso, se felici ausu, Musis non renuentibus, immiscuit; et laureo peruagato nemore in antrum usque Apollinis euasit et, Castalio proluta latice, Phebi sumpto plectro, sacris nynphis choream traentibus, sonore eithare fides tangere et expromere modulos puella non dubitauit; que quidem etiam studiosissimis uiris difficilia plurimum uisa sunt.
+
+Quid multa? Eo studio deuenit suo ut usque in hodiernum clarissimum suum carmen testimonio ueterum lucens sit, et erecta illi fuerit statua enea et suo dicata nomini, et ipsa inter poetas celebres numerata; quo splendore profecto, non clariora sunt regum dyademata, non pontificum infule, nec etiam triunghantium lauree. Uerum - si danda fides est - uti feliciter studuit, sic infelici amore capta est. Nam, seu facetia seu decore seu alia gratia, cuiusdam iuuenis dilectione, imo intolerabili occupata peste, cum ille desiderio suo non esset accomodus, ingemiseens in eius obstinatam duritiem, dicunt uersus flebiles cecinisse; quos ego elegos fuisse putassem, cum tali sint elegi attributi materie, ni legissem ab ea, quasi preteritorum carminum formis spretis, nouum adinuentum genus, diuersis a ceteris incedens pedibus, quod adhuc ex eius nomine saphycum appellatur. Sed quid? Accusande uidentur Pyerides que, tangente Anphyone lyram, ogygia saxa mouisse potuerunt et adolescentis cor. Sapho canente, mollisse noluerunt.
+
+Lucretia romane pudicitie dux egregia atque sanctissimum uetuste parsimonie decus, filia fuit Lucretii Spurii Tricipitini, clarissimi inter Romanos uiri, et coniunx Tarquinii Collatini, olim Egerii fratris Tarquinii Prisci filii; incertum utrum oris formositate an honestate morum inter romanas matronas speciosior uisa sit. Que, cum, obsidente Tarquinio Superbo Ardeam ciuitatem, apud Collatii oppidum haud longe ab Urbe, in uiri edes secessisset, actum est ut in castris, cum obsidio traheretur in longum, cenantibus regiis iuuenibus, inter quos et Collatinus erat, et forte nimio calentibus uino, caderet sermo de coniugum honestate. Et cum suam ceteris - ut moris est - unusquisque preferret, in consilium itum est ut, conscensis citatis equis uisisque quibus noctu, eis bella gerentibus, ignare coniuges exercerentur offitiis, probabiliorem oculata fide perciperent. Sane cum iuuenes regias Romam inter coequales ludentes inuenissent, uersis equis deuenere Collatium; ubi cum mulieribus suis lanificio uacantem et nullo exornatam cultu inuenere Lucretiam; quam ob rem iudicio omnium laudabilior uisa est. Collatinus autem reliquos iuuenes benigne suscepit in domum, in qua, dum honorantur, Sextus, Superbi filius, impudicos oculos in honestatem atque formositatem caste mulieris iniecit; et nephasto succensus igne, per uim potiundam, si aliter non detur, eiusdern uenustatem tacito secum consilio disponit. Nec multis interpositis diebus, urgente insania, clam castris relictis, nocte uenit Collatium. Ubi, eo quod uiri consanguineus esset, a Lucretia comiter susceptus et honoratus, postquam domum omnem tacitam sensit et sic omnes sopitos arbitratus, exerto gladio, cubiculum intrauit Lucretie, quis esset aperuit minatusque illi mortem si uocem emicteret aut sue non acquiesceret uoluntati. Quam cum reluctantem desiderio suo et mortis impauidam cerneret, ad damnandam recurrens astutiam, inquit se illam secus seruum ex suis occisurum; et cunctis eam a se ob adulterium cum adultero cesam dicere. Substitit his auditis tremebunda mulier et a tam obscena infamia terrefacta, timens, si eo occideretur pacto, purgatorem sue innocentie defuturum; et ob id aspernanti animo corpus permisit adultero. Qui cum illecebri uoluptati sue satisfecisset et abiisset, iudicio suo, uictor, egra tam scelesti facinoris, Lucretia, elocescente die, Tricipitinum patrem et Brutum, Collatini affinem, amentem usque in diem illam existimatum, aliosque necessarios confestim accersiri iussit, et uirum. Quibus aduenientibus, que a Sexto nocte intempesta in eam gesta sint, cum lacrimis et ordine retulit; et cum eam flentem misere solarentur affines, cultrum, quem sub ueste texerat, educens inquit: - Ego me, si peccato absoluo, supplicio non libero; nec ulla deinceps impudica, Lucretie uiuet exemplo -. Hisque dictis illum in pectus impegit innocuum et uulneri incumbens, uidente uiro ac patre, moribunda collapsa est; nec diu et animam cum sanguine fudit.
+
+Infelix equidem pulcritudo eius et tanto clarius, nunquam satis laudata, pudicitia sua dignis preconiis extollenda est, quanto acrius ingesta ui ignominia expiata; cum ex eadem non solum reintegratum sit decus, quod feditate facinoris iuuenis labefactarat ineptus, sed consecuta sit romana libertas.
+
+Tamiris Scitharum regina fuit. Qui quidem Scythe, cum in sterili solo et sub gelida celi plaga Ripheis Yperboreisque annexi montibus sint et inde sibi tantum fere cogniti, ex quibus Thamiris sit orta parentibus, seu cui iuncta connubio, incognitum est; et ideo hac tantum, quantum ad insigne nobilitatis, nota conspicua est, quod feris et indomitis populis imperarit, Cyro iam Asye regna tenente. Qui cum - forsan ut clarius nosceretur Thamiris - in cupidinem regni scythici deueniret, magis ad suam gloriam extollendam quam imperium augendum (audierat quippe pauperes et siluestres homines Scythas fore, sed a maximis regibus eousque fuisse inuictos); hac ergo tractus auiditate, in Thamirim reginam uiduam egit exercitum. Cuius cum prenouisset aduentum Thamiris, esto toti Asye et fere orbi, gestorum amplitudine, formidabilis foret, non tamen, ut femina, territa, latebras petiit, seu leges pacis caduceatore postulauit medio; quin imo congregatis copiis et belli dux facta, cum posset nauato opere obsistere, eum cum omni exercitu Araxem transire passa est et suos intrare fines, arbitrata sagax femina longe melius expugnari Cyri rabiem infra terminos suos posse quam extra. Et certior facta eum ad interiora penetrasse regni, adolescentulo filio unico tercia copiarum parte concessa, iussit ut Cyro obuiam pugnaturus procederet. Cyrus uero, tam qualitate locorum et gentium moribus pensatis quam auditis, sentiens uenientem cum exercitu iuuenem, fraude quam armis uincere statuit; castrisque uino, quod nondum nouerant Scythe, epulisque et deliciis ceteris confertis relictis, fugam finxit. Que uacua cum intrasset iuuenis, quasi uictor hosteque fugato letus cum Scythis, non ad bellum, sed ad epulas inuitatus, ample cibos et pocula incognita ingurgitare cepere. Ex quo, soluta disciplina militari, somnus affuit; quo sepulti, superueniens Cyrus, illum cum reliquis dedit in mortem; et quasi certus uictorie ad ulteriora processit. Tamiris autem cum audisset suorum cedem, etsi plurimum ob unici filii necem uidua moueretur, non tamen femineo more se dedit in lacrimas, quin imo, illis ira et uindicte cupiditate sedatis, cum residuo copiarum, ea arte qua captum filium audierat, etiamsi non omicterentur referta poculis castra, hostem, etsi astutissimus esset, capi posse existimauit; et locorum gnara, fugam simulans, auidum secutorem inter steriles geluque horridos montes, non longo uiarum tractu, deduxit atque conclusit et inopem oportunitatum fere omnium, inter aspreta saltusque montium conuersa, cum omni exercitu, fere deleuit; nec ipse Cyrus euasit quin cruenta morte uidue satiaret iram. Thamiris autem efferato animo iussit inter cadauera Cyri corpus exquiri; cui comperto auferri caput et in utrem, sanguine suorum plenum, immicti mandauit; et quasi superbo regi dignum exhibuisset tumulum, dixit: - Satiare sanguine quem sitisti -. Sed quid tandem? Nil preter hoc facinus Thamiris habemus, tanto clarius quanto Cyri maius fuerat imperium.
+
+Leenam grecam arbitror fuisse feminam; quam, etsi minus fuerit pudica, bona tamen honestarum matronarum atque reginarum illustrium pace, inter claras feminas descripsisse uelim. Nam - ut in superioribus dictum est - claras ob quodcunque facinus mulieres, non pudicas tantum apponere pollicitus sum. Insuper, adeo uirtuti obnoxii sumus ut, non solum quam insigni loco consitam cernimus, eleuemus, sed et obrutam tegmine turpi in lucem meritam conari debemus educere; est enim ubique preciosa, nec aliter fedatur, scelerum contagione, quam solaris radius ceno inficiatur immixtus. Si ergo aliquando pectori, detestabili offitio dedito, eam infixam uiderimus, ita detestari debemus offitium, ut sue laudes non minuantur uirtuti, cum tanto mirabilior die gniorque in tali sit, quanto ab eadem putabatur remotior. Quam ob rem non semper meretricum aspernanda memoria est, quin imo, dum ob aliquod uirtutis meritum se fecerint memoratu dignas, latiori letiorique sunt preconio extollende, cum in eis hoc agat comperta uirtus, ut lasciuientibus reginis ruborem incutiat, cum earum lubricos luxus excuset reginarum ignauia; preterea, ut appareat non semper ingentes animos solum titulis illustribus connexos esse et uirtutem neminem dedignari uolentem se, tam celebri mulierum cetui adnectenda est Leena, ut etiam in ea parte in qua strenue egit, tanquam bene merita laudetur.
+
+Leena igitur turpi meretricio dedita, detestabili obsequio fecit ut eius origo ignoretur et patria. Hec tamen, regnante apud Macedones Aminta, cum Armonius et Ariston egregii iuuenes, seu ob liberandam patriam turpi subiectam tyramnidi, seu ob aliam inpulsi causam, Hyparcum immanem tyramnum occidissent, inter alios, a successore, tanquam gestorum conscia, eo quod corum conturbenio uteretur, capta est; et cum ad prodendos coniurationis conscios diris cogeretur suppliciis, secum lubrica mulier, quantum esset sanctum atque uenerabile nomen amicitie, pia uoluens consideratione, ne illi, ut sibi parceret, in aliquo uiolentiam inferret, primo diu, ne diceret quod querebatur, mira constantia animo imperauit suo; tandem, conualescentibus cruciatibus et corporeis deficientibus uiribus, timens, uirilis femina, ne, debilitata uirtute corporea, etiam eneruaretur propositum, in robur maius excessit egitque ut eque cum uiribus et dicendi potestas auferretur; et acri morsu linguam precidit suam et expuit; et sic actu unico, sed clarissimo, spem omnem a se noscendi quod exquirebatur tortoribus abstulit.
+
+Quis dicet Leenam, nisi fortune crimine, fornices inhabitasse? Profecto non eam norat qui feminas dixit id tacere quod nesciunt. Hei michi! Non nunquam lasciuiens opulentia domus et parentum indulgentia nimia uirgines deduxit in lubricum; quarum petulca facilitas, ni austerulis coherceatur frenis et a matribus potissime obseruantia retrahatur uigili, aliquando, etiam non inpulsa, labitur; et si lapsus a desperatione decoris honestatis pristine calcetur, a nullis demum uiribus reuocatur. Hac ego puto Leenam desidia corruisse, non nature malitia; et potissime dum uirile eius robur circa cruciatus intueor. Quo equidem non minus, et muta prius et inde precisa eius lingua, splendoris consecuta est, quam florida persepe oratione apud suos ualens meruerit forsitan Demosthenes.
+
+Atalie efferata mens notiorem illam fecit Syris Egyptiisque quam oportunum fuerit dauitico generi; esto domus eius, undique cruore suorum ac multiplici cede feda, non minus nomini suo infauste claritatis addiderit quam fulgoris dyademata regum. Hec igitur Achab, regis Israelitarum, et Iezabelis regine, nequissime mulieris, filia fuit et nupta Ioram, filio Iosaphat regis Ierusalem. Et tandem Iosaphat atque Ozia filio natu maiore, in quem morte patris deuenerat regni successio, de medio sublatis, Ioram uir eius preter opinionem rex Ierusalem coronatus est; qui et hanc coniugem suam uoluit esse reginam. Cui splendori, Achab genitore defuncto, foram frater eius patri suffectus suo solio non modicum lucis iniunxit. Temporis uero successu, multis ante infortuniis agitata, uiro diem functo, Ocoziam filium suum uidit patris in throno sedentem, ut undique mulier regiis coruscaret honoribus. Sane cum et Ocozias sagitta ictus iuisset in mortem, trux mulier, in desiderium regni accensa, cum memorabile excogitasset facinus et animi satis ad perpetrandum collegisset, pulsa feminea pietate, non solum dare lacrimas exanimi filio omisit, quin imo in ampliores fletus, si femineum illi cor fuisset, progressa, madente adhuc nati terra cruore, in omnem dauitice prolis posteritatem expediuit gladios; ettamdiu in illam debachata est, donec ex masculis nullum omicteret quin per uulnera in necem compelleret. Solus quidem immanitati sue Ioas, Ocozie regis paruulus filius, subtractus est, ea minime aduertente. Nam Iosabe eiusdem filia et Ocozie olim soror, furtiue subtractum paruulum in domum Ioadam pontificis uiri sui, seruandum nutriendumque tulerat. Et sic per tot impie occisorum sanguinem mulier audax, tanquam in uacuam, suo opere, possessionem, regium conscendere solium ausa est et regalia disponere cuncta.
+
+Quid Atreum, quid Dyonisium, quid Iugurtam mirabimur, homines acris ingenii, si, regni cupidine tractos, per uulnera quorundam suorum imperii conscendisse apicem audiamus, postquam, ut eo perueniret, sobolem omnem regiam confodisse nec suis propriis pepercisse mulierem cernimus? Fulsit igitur dyademate regio Athalia, equidem magis purpureo respersa cruore spectabilis, quam regia nota. Sane sicuti ultro in innocuas dauitice stirpis animas gladio truculenta seuierat, sic in suos exasperatos alienos sensisse potuit. Ioram quidem Israel regem fratrem suum in agro Nabaoth iacentem et sanguinem per mille uulnera canibus exhibentem uidisse cupiens potuisset facile; sic et Iezabelem matrem regiis ornatam e turri celsa deiectam et discurrentium calcatam pedibus atque adeo calcibus et rotarum orbitis attritam, ut in cenum uersa nullum infausti corporis remaneret uestigium; sic et septuaginta fratres suos, una hora apud Samariam uictoris iussu percussos et circa Iezraelam ciuitatem, eorum palis infixa capita, egregii facinoris argumenta prestantia; sic et ceteros quoscunque cognatos ne unus euaderet quin eiusdem percussoris ferro confoderetur. Et postremo ne sanguinum scelesta mulier pertransiret impune, se, cum septem regnasset annis, opera Ioadam pontificis eleuato Ioas nepote suo in regem, quem ipsa cum reliquis arbitrabatur occisum, e regia sede ui detrahi uidit et, clamante in eam populo, seruorum atque lurconum manibus dedecorose ad portam usque mulorum frustra clamitantem atque minantem deduci ibique pro meritis trucidari, ut non alio tramite ad inferos pergeret nocua quam ire coegisset innocuos.
+
+Sic agit diuina iustitia, que, etsi differat, non obliuiscitur; agitque supplicio seueriori in quos diu expectatos mores mutari non uidet. Quod dum cogitare negligimus, credere nolumus nec emendari curamus et nos ipsos amplioribus flagitiis illigamus, dum minime arbitramur, absorti procella, dum non prodest, miseri commissa deflemus. Dira quippe preter ius regni concupiscentia est et, ut plurimum, occupatio truculenta. In quam raro itur ex casu, per fraudem aut per uiolentiam conscendas necesse est; si per fraudem, dolis insidiis periuriis proditionibus similibusque agiteris meditatione conueniet; si uiolentia, iactationibus tumultu rumoribus seuitia rabieque uexeris incumbit; et per quam mauis iturus uiam es, preparasse uires oportet. Que omnes scelestorum hominum habentur opere, quibus, nisi seruus efficiaris, regni dominus esse non possis. Quid tandem? Itur in thronum: obtures necesse est querelis aures, lacrimis sceleribus cedibusque auertas oculos, in saxum dures precordia, armetur crudelitas, pietas excludatur, negligatur ratio, colatur iniuria, potestas sacris legibus auferatur, prestetur libidini, accersatur malitia, simplicitas ludatur, rapacitas luxuria ingluuies commendentur, incliti regis prenuntie, diuinis nec humanis parcatur, sacra atque profana misceantur, et, misericordia pressa, per summum nephas eatur in sanguinem, sternantur pii homines, impii sublimentur, stuprentur uirgines, in abusum pueri trahantur ingenui, damnetur uirtus et ignoscatur uitio; et ubique pulsa pace triunphos agat discordia. O spectabilis regis accessus! Sed quid? In thronum per sanguinem et indigna facinora itum est: utinam, in quocunque modo quesitum, innocue uiueretur! Illico, urgente suspicione, primores pelluntur exilio, in pauperiem rediguntur diuites, relegantur amici ueteres, fratres filii nepotes parentesque, tanquam emuli, carcerantur, occiduntur; nulla fides, nulla sanctitas, iustitia nulla seruatur, anxie uigilatur, cum difficultate dormitur, nec cibus absque timore gustatur; pulsisque fidelibus, scelestis omnis uita commictitur. O pulchra, o appetenda, o laudanda, quesita curis possessio! Erat equidem satius gurgustiolum intrasse pauperis, pace plenum, securitate ualidum et sollicitudine uacuum. Hec ardua, quanto cum cruore queruntur, tanto cum timore tenentur; et qui fidos suspicantes emisimus, dum infidis, procurante crimine, nos ipsos commictimus, fit persepe ut, eorum opere, quales habuimus introitus, tales aut detestabiliores exitus habeamua et una, nostro cum interitu, subtrahatur hora, quod per multos infaustos dies nequiter fuerat congestum. Quod sero cognouisse potuit Athalia..
+
+Cloelia insignis uirgo romana, a quibus parentibus originem traxerit, aut posteris non reliquere priores, aut uetustate abolitum est; sed eam ex claris natam satis arbitrari potest, cum generositas testetur animi et quia pacis obses inter alios nobiles Romanorum, Porsenne Etruscorum regi, tempore belli Tarquinii Superbi, data sit. Cuius ut laudandam audaciam uerbis amplioribus explicem, aduertendum est quoniam, pulso Tarquinio Superbo ob scelus enorme in Lucretiam patratum, nec succederent temptanti reditum fraudes, in bellum patens uentum est. In quod cum uenisset Porsenna rex clusinus, precibus Tarquinii accitus et, probitate Oratii Coclitis pontem Sublicium defendentis, Etrusci amouerentur a transitu et, Mutii Sceuole audacia atque commento territus, uenisset in concordiam Romanorum et ad seruandam suscepisset obsides plures, factum est ut cum aliis uirginibus pluribus micteretur Cloelia. Cui cum forsan uideretur minus de republica apud exterum regem tot detineri uirgines, in audaciam uirilem uirgineum pectus armauit et, deceptis custodibus, equum, quem forte non ante conscenderat, pascentem secus Tiberim, nocte, cum multas eduxisset in ripam, conscendit, nec exterrita profunditate fluminis aut aquarum uertiginibus sospites in aduersam partem omnes eduxit suisque restituit. Quod a Porsenna mane compertum conquestus est; frequentique senatu iussum est ut transfugarum dux regi restitueretur poscenti, adiecto ut inuiolata suis in tempore redderetur a rege. Rex autem uirginis miratus uirtutem et delectatus audacia, non solum ad suos illi concessit reditum, sed potestatem fecit ut quos uellet ex obsidibus reliquis posset educere. Que ex omnibus solos sumpsit impuberes; quod et honestati uirginee commendabile uisum est et urbi fuit acceptissimum; eo quod eam potissime etatem liberasset que aptior uideretur iniurie. Quam ob causam a gratis ciuibus inusitati honoris genere decorata est eique concessa equestris statua fuit que, in summo uie Sacre apposita, diu permansit intacta.
+
+Hyppo greca fuit mulier, ut ex codicibus ueterum satis percipitur; quam uix credam unico tantum optimo ualuisse opere, cum ad altiora conscendamus gradibus, eo quod nemo summus repente fiat. Sed postquam uetustatis malignitate et genus et patria ac cetera eius facinora sublata sunt, quod ad nos usque uenit ne pereat, aut illi meritum subtrahatur decus, in medium deducere mens est.
+
+Accepimus igitur Hypponem hanc casu a nautis hostibus captam. Que cum forte forma ualeret sentiretque predonum in se pudicitiamque suam teneri consilium, tanti castitatis decus existimauit, ut cum, nisi per mortem seruari posse cerneret, non expectata uiolentia, in undas se dedit precipitem; a quibus sublata uita et pudicitia seruata est.
+
+Quis tam seuerum mulieris consilium non laudet? Paucis quidem annis, quibus forsan uita protendi poterat, castitatem redemit et immatura morte sibi perenne decus quesiuit. Quod uirtutis opus procellosum nequiuit mare contegere nec desertum auferre litus quin literarum perpetuis monimentis suo cum honore seruaretur in luce. Corpus autem postquam ab undis aliquandiu ludibrii more uolutatum est, ab eisdem in eritreum litus inpulsum, a litoranis naufragi ritu sepultum est. Tandem cum ferret ab hostibus exorta fama quenam foret et mortis causam, ab Eritreis summa cum ueneratione sepulcri locus in litore ingenti tumulo atque diu mansuro, in seruati decoris testimonium, exornatus est, ut noscamus quoniam nullis aduerse fortune tenebris lux possit obfuscari uirtutis.
+
+Meguliam, quam Romani ueteres cognominauere Dotatam, romanam fuisse feminam atque nobilem reor: rudi illo atque - ut ita dixerim - sancto euo, quo nondum ex ulnis paupertatis, altricis optime, Quirites in splendores asyaticos et magnorum regum gazas, ea neglecta, proruperant, illustrem habitam. Que quidem hoc Dotate consecuta cognomen est - ut arbitror - magis maiorum suorum prodigalitate quam aliquo sui operis merito. Nam, datis in dotem uiro quingentis milibus eris, adeo monstruosum illo seculo uisum est, ut danti sit Dotate cognomen inditum et per multa perseueratum tempora in tantum ut, si quid preter consuetum ciuium morem doti superadderetur cuiquam uirgini, confestim et ipsa Dotata Megulia diceretur.
+
+O bona simplicitas, o laudanda paupertas! Quod tu monstruosum, et merito, arbitrari faciebas, ridiculum uideretur lasciuie hodierne. In tantum enim mensuram undique rerum excessimus, ut uix cerdo, uix lignarius faber, uix mercennarius lixa uel uillicus ob tam paruam stipem comperies qui domum uelit uxorem inducere. Nec mirum; etiam plebeie muliercule reginarum coronas, aureas fibulas et armillas et insignia reliqua ascripsere sibi: eis non dicam inuerecunde, sed superbe utuntur. Hei michi! Nescio utrum dixerim: - Sic ampliati sunt animi dum nobis inuicem nimium cedimus -; an potius (quod uerissimum arbitror): - Nostro crimine sic exculta uitia sunt, ambitiones et inexplebilia mortalium uota -.
+
+Ueturia nobilis et romana mulier iam senex laudabili opere annos suos in uiriditatem traxit perpetuam. Erat huic adolescens Gneus Martius, strenue uirtutis filius, consilio et manu promptus; et cum, oppugnantibus Romanis, Coriolos, oppidum Uolscorum, eius inclita probitate captum uideretur, Coriolani cognomen adeptus est; et tam grandem nobilitatis fauorem ut omnia uerbis et opere auderet. Quam ob rem, laborante Urbe annone penuria et opere patrum plurima ex Sycilia delata foret, seuera oratione prohibuit ne plebi partiretur prius quam, quos paulo ante in Sacro monte secedens, honores propter reditum nobilitati abstulerat, dimisisset. In quem infesta plebs, ut erat famelica, manus profecto iniecisset, ni illi a tribuno peroportune dies ad dicendam causam indicta fuisset. Qui cum non paruisset indignans, exilio damnatus est; et in Uolscos, paulo ante Romanorum hostes, secessit. A quibus benigne et honorifice susceptus, ubique enim uirtus in pretio est, hos iste tam sua quam Accii Tullii uolsci fraude in bellum aduersus Romanos redegit et belli dux ab eisdem factus, ad fossas Cluillas, ad quartum a Roma lapidem, deduxit exercitum; eoque rem romanam redegit, ut a senatu qui pacem equis legibus impetrarent ad eum exulem micterentur. Quos Martius atroci cum responso dimisit in patriam. Ob quod iterum missi, sed minime recepti sunt. Iuere tertio cum infulis uelati pontifices et suis cum insignibus supplices, sed frustrati rediere; et ideo undique desperatio Romanorum intrauerat animos, cum ad Ueturiam Coriolani matrem et Uolumniam coniugem frequentes et querule uenientes matrone obtinuere ut magno iam natu mulier in castra hostium precibus lacrimisque placatura filium, postquam armis ab hominibus non posse respublica totari uideretur, iret cum coniuge; neque ex eis ingens prosequentium caterua defuit. Cuius aduentum cum cognouisset Coriolanus, etsi animo turgidos esset, consternatus tamen matris aduentu, e sella consurgens exiuit tabernaculum et suscepturus illam obuius factus est. Sane Ueturia, hine coniugem, inde liberos Coriolani tenens, non ante filium uidit quam, pietate patria posita, se succendit in iram; et ubi supplex exiuerat urbem, in hostium castra ueniens obiurgatrix effecta est; et suscitatis in effeto pectore uiribus inquit: - Siste gradum, infeste iuuenis; scire uelim, antequam in amplexus ueniam tuos, an matrem an captiuam hostem suscepturus aduenias; hostem puto. Me miseram! In hoc exoptata mortalibus eui longitudo deduxisse me debuit ut te damnatum exilio et inde reipublice hostem cernerem? Cognoscis queso quo armatus hostis consistas in solo? Cognoscis quam habeas in conspectu patriam? Cognoscis equidem, et si nescis, hec est in quo genitus, in quo natus, in quo labore meo educatus es. Quo igitur animo, qua mente, quo inpulsu hostilia potuisti inferre arma? Non intranti tibi parenti debitus honos, dulcis uxoris amor, filiorum pietas et natiue patrie reuerentia obuii facti sunt? Non acre pectus mouerunt, non iras, quantumcunque iuste susceptas, obruisse potuerunt? Non, dum primo illa spectares menia, in memoriam uenit? Uenere patres, uenere pontifices, nec saxeum pectus mouisse potuere tuum ut id rogatus ageres quod sponte fecisse tua debueras. Satis, me miseram, aduerto fecunditatem meam patrie michique fuisse aduersam; ubi filium et ciuem peperisse arbitrabar, hostem et infestissimum atque inflexibilem peperisse me uideo. Satius quippe non concepisse fuerat: potuerat sterilitate mea Roma absque oppugnatione consistere et ego misella anus in libera mori patria. Sed ego nil iam pati michi miserius quam tibi turpius possum, nec ut sim miserrima diu futura sum; de his natis tuis uideris, quos, si pergis, aut immatura mors aut longa seruitus manet - Uerba lacrime secute sunt; et inde coniugis preces atque natorum et amplexus mutui clamoresque flentium et orantium matronarum. Quibus uerbis et gemitibus precibusque actum est ut, quod legatorum maiestas et sacerdotum reuerentia nequiuerant, matris ueneratione ducis acerrimi frangeretur ira et propositum uerteretur et, suis complexis atque dimissis, retro ab urbe castra hostium mouerentur. Ex quo secutum est, ne glorie mulieris ingratitudine detraheretur, ut ex consulto eo in loco in quo Ueturia filii iram molliuerat, templum ad eius rei perpetuam memoriam et ara Fortune muliebri ex cocto construeretur lapide (quod quidem, etsi uetustissimum sit, in nullo fere deminutum, in nostrum usque perdurat euum) sanxitque ut, pretereuntibus mulieribus, quibus nullus uel minimus usque ad illam etatem a uiris prestabatur honor, et assurgerent homines et uia cederent; quod nostra in patria ritu ueteri seruatur bue usque; et quod eis liceret uti aurium uetusto orientalium mulierum insigni et purpurea ueste aureisque fibulis et armillis. Nec desunt qui asserant eodem senatus consulto adiectum ut, quod ante non licebat, possent hereditates consequi quorumcunque.
+
+Huius igitur meritum, uirisne exosum esse magis debeat an mulieribus gratum, putant quidam pendere sententiam; quam ego certissimam reor. Nam, ornamentis agentibus, uirorum exhauriuntur substantie et mulieres incedunt cultu insignite regio, depauperantur uiri, maiorum hereditatibus demptis, ditantur femine consequentes, honorantur insignes, honorantur etiam non illustres; multa his incommoda et illis commoda inde secuta sunt. Maledictis in Ueturiam irem ob ex his consecutam superbiam feminis, ni suis precibus stetisset romana libertas. Sed liberalitatem illam senatus nimiam et perseueratum per tot secula damnosum morem laudare non possum. Minori fuissent contente munere; permaximum uidebatur muliebri Fortune dicatum templum. Sed quid? Muliebris est mundus, sic et homines muliebres. Quod autem aduersum fuit hominibus, etas, que multa consumpsit utilia, consumpsisse non potuit nec minorasse mulieribus ius suum tenaci perseueratione seruantibus. Ueturie igitur applaudant, eius colant nomen et meritum quotiens caris lapillis purpura et aureis ornantur fibulis et incedentibus a uiris assurgitur ociosisque morientium substancie numerantur.
+
+Thamaris mulier euo suo pictrix egregia fuit; cuius uirtus, etsi forsan ueternositas plurimum abstulerit, nomen tamen egregium nec artificium adhuc abstulisse potuit. Uolunt igitur hanc nonagesima olympiade filiam fuisse Myconis pictoris; uerum cuius, cum duos fuisse Mycones et ambo pictores et eodem tempore Athenis floruisse legamus, non distinguunt, nisi his paucis uerbis eam filiam fuisse Myconis cui minoris cognomen additum ferunt. Sane cuiuscunque fuerit, tam miro ingenio, despectis muliebribus officiis, paternam artem imitata est ut, regnante apud Macedonas Archelao, singularem picture gloriam adepta sit, in tantum ut Ephesi, apud quos honore precipuo Dyana colebatur, eiusdem Dyane effigiem, in tabula quadam mano eius pictam, tanquam celebrem seruauerint diu. Que cum in longissimam etatem perseuerasset, artificii huius testimonium tam grande prebuit, ut in hodiernum usque memorabile uideatur: equidem laudabile plurimum, si prospectemus fusos et calathos aliarum.
+
+Arthemisia Carie regina fuit ingentis animi femina et sanctissimi amoris atque perrarissimi et integre uiduitatis exemplum posteris sempiternum. Hec, esto a quibus progressa parentibus nec ex qua fuerit patria in dies nostros uenerit, satis ad eius nobilitatis laudem est nouisse eam Mausoli, tum potentissimi regis Carie, fuisse coniugem. Quem adeo dilexit in uita, ut superstes mortuum obliuisci non posset. Cuius rei stetere diu insignia monumenta. Nam, si fides claris scriptoribus prestanda est, cum primum uir amantissimus clausisset diem, exquisitis eius cadauer honoribus extulit; nec passa est, post funebres ignes, collectos diligenter cineres aurea in urna seruandos condi, existimans tam amati coniugis omne aliud uas incongruum esse preter id pectus in quo ueteris amoris flamme longe plus solito, eo defuncto, flagrabant. Quam ob rem ut ibi quod terreum supererat consisteret, quo perpetua preterite uite memoria consistebat, collectos, donec explerentur, immixtos paulatim poculis exhauxit omnes, uita residua perpetuis dicata lacrimis, Et sic humore consumpto, se ad uirum ituram credens, leta deuenit in mortem; uerum uidua ingentia peregit facinora. Uetus fuit consuetudo uiris egregiis insignia sepulcra erigi; quod ut amori conforme appareret, opus Arthemisia mirabile nimis et sumptuosum, auaritia omni seposita, excogitauit; nec uno nec populari contenta artifice, Scopam Briaxem Thimotheum atque Leocarem, quos eo seculo totius orbis conspectiores predicabat Grecia, accersiri iussit fecitque iuxta eorum iudicium Mausolo magnificum designari mausoleum et paratis marmoribus construi, ut ob mirabile opus illud, si aliter non daretur, dilecti uiri nomen efficeretur eternum. Cuius quidem, eo quod tam arte quam inpensa omnia fere orbis edificia excesserit, et inter septem mundi miracula unum diu memoratum sit, singularem fecisse mentionem non erit absurdum; nam uirebit artificum fama et mulieris inclite flet magnificentia clarior. Architecti igitur apud Alicarnasum, precipuam Carie ciuitatem, regine iussu quadrata in forma firmauere bustum; et que austrum et arthos prospectant facies, sexaginta trium pedum in longitudinem deduxere; breuiores relique fuere; et illud in altitudinem centum quadraginta pedum extulere et ut omne cingeretur triginta sex columnis marmoreis uoluere. Ceterum eam partem que spectat Eoum Scopam sculpsisse dicunt; eam uero que in Boream uergitur Briaxem, cum eam que in occiduum uersa est celandam sumpsisset Leocares; quarta Thimoteo relicta; qui in sculpendis statuis et hystoriis aliisque operi contingentibus, tanta solertia uires ingenii expressere, cupientes singuli anteire magisterio reliquos, ut uiuos e marmore uultus eduxisse non nunquam a prospectantibus creditum; ac nedum tunc, sed multa post secula uisum sit pro gloria manus ibidem decertasse artificum. Nec contigit Arthemisiam opus tam celebre perfectum uidisse, morte subtractam. Tamen ob regine obitum non reliquere opus artifices, quin imo arbitrantes illud futurum suorum ingeniorum posteritati documentum certissimum, in finem usque quod ceperant deduxerunt. Sed et accessit et Yteron quintus artifex, qui altitudinem superioris pyramidis per uiginti quatuor gradus equauit; et his superadditus sculptor sextus Pithis, cuius opus fuit quadriga marmorea fastigio totius edificii superaddita. Huic tam eximio operi perfecto, a Mausolo rege pro quo factum fuit, Mausoleum nomen impositum est, a quo tanquam a digniori, sequentium regum sepulera mausolea denominata sunt.
+
+Clarus ergo Arthemisie coniugii amor, clariores perseueratio uiduitatis et lacrime, nec minus sepulcrum spectabile, seu sculptum uelis, seu Arthemisie pectus in quo poti uiri mortui cineres quieuere. Ceterum non his tantum extollendis laudibus Arthemisie uirtus inclusa permansit; nam et uirili robore et audacia ac militari disciplina plurimum ualuit femina et triunphis maiestatem sui nominis exornauit. Hanc quidem, etsi forte sepius, saltem post uiri mortem, positis ad tempus lacrimis, his arma sumpsisse legimus; primo ut salutem patrie tutaretur, secundo ut socialem fidem requisita seruaret. Nam mortuo Mausolo, cum indignarentur haud longe ab Alicarnaso Rhodii mulierem regno Carie preesse, armata classe, quasi certa spe potiundi, frequentes ad occupandum illud uenere. Sane Alicarnasus ciuitas, mari iminens ycaro, in loco natura munito sita est, geminos habens portus: quorum unus, qui minor dicitur, intra urbem arto introitu quasi absconditus sic iacet ut in illum, ex regia illi iminente, oportuna omnia parari atque deferri, nemine ciuium, nedum exterorum, uidente, possint qui regiam seruant; alter, qui maior est, secus urbis menia, aperte mari continuus est. In quem cum Arthemisia nouisset hostes accessuros rhodios, suos iussit esse in armis et assumptis nauticis sociis et epypatis, quos oportunos ad peragendum iam conceptum animo facinus in regiam, imperauit ciuibus, dum signum ipsa daret, applauderent Rhodiis eosque e muris uocarent eisque spem deditionis facerent et, si possent, in forum usque contraherent. Demum euestigio, quomodocunque factum sit, minime aduertentibus hostibus, a minori portu in amplum mare erupit et, cum uideret signo dato iam Rhodios, a ciuibus euocatos, relicta classe, tanquam uictores cursim in forum tendere, infestis nauibus et maximo nautarum conatu Rhodiorum occupata uacua classe et clamore sublato, in Rhodios undique ciues suos iussit irruere; quam ob causam actum est, cum non esset fuge locus Rhodiis, ut ab Alicharnasiis cederentur omnes. Hoc peracto Arthemisia, laureata Rhodiorum classe, proras direxit in Rhodum. Rhodii autem e speculis uidentes laureas classi, suos obtinuisse credentes, patefacto portu portisque ciuitatis, non aduertentes uictricem hostem loco ciuium suscepere; et sic eorum repente ab Arthemisia ciuitas occupata est; iussique a uictrice Rhodiorum principes cedi. Ast hinc tropheum parte uictorie signum in foro Rhodiorum mandauit erigi; actumque est ut due enee statue leuarentur in publico, quarum altera uictricis Arthemisie representabat effigiem, reliqua uicte rhodie ciuitatis. In qua stematibus positis, quod ab ea actum erat significantibus, uectigalem sibi, domum rediens, insulam liquit. Preterea cum aduersus Lacedemonas Xerxes, Persarum rex potentissimus, terras pedestribus exercitibus complesset, et litus omne occupasset classibus, omnem suo iudicio non capturus sed absorturus Greciam, requisita Arthemisia, cum armatis nauibus uenit in bellum; fractisque iam terrestribus Xerxis copiis, cum in conspectu Salamine in nauale prelium Xerxis classis et Atheniensium sub Themistode duce conuenissent, spectante ex tuto Xerxe, Arthemisia inter primos principes suos exhortans atque acriter pugnans, quasi cum Xerxe sexum mutasset, uisa est adeo ut, si tam audax robustusque Xerxi fuisset animus, non de facili classis eius proras uertisset in fugam. Sunt tamen qui uelint non Arthemisiam hanc fuisse, sed Arthemidoram, eque Alicharnasi reginam, asserentes, in testimonium sue credulitatis, nauale bellum Xerxis apud Salaminam olympiade septuagesima quarta fuisse commissum, cum centesima constet mausoleum ab Arthemisia fuisse constructum. Ego quidem his adhereo qui unam eandem fuisse Arthemisiam et Arthemidoram putant, cum que de Arthemisia certa narrantur plurimum fidei incertis de se exhibeant et auferant alienis. Quicunque tamen legerit, quod maluerit id credat: seu una seu due fuerint, opus quippe fuit femineum unumquodque. Sed quid, Arthemisie acta spectantes, arbitrari possumus, nisi nature laborantis errore factum ut corpori, cui Deus uirilem et magnificam infuderat animam, sexus femineus datus sit?
+
+Uirginea nomine et facto romana uirgo pia est recolenda memoria: fuit enim insignis decoris conspicua et Auli Uirginii, plebei hominis sed honesti, filia. Que esto optime esset indolis, non tantum tamen sua constantia clara quantum scelere amantis infausti et seueri nimium patris facinore, ac ex illo Romanorum libertate secuta, facta est. Hec equidem, imperantibus iam anno secundo romane urbi decemuiris, a genitore Lucilio Icilio tribunitio et acri iuueni desponsata est; eiusque forte distulerat nuptias expeditio a Romanis in Algidum aduersus Equos sumpta, eo quod in eadem Uirginius militaret. Quibus sic se habentibus, infortunio Uirginie factum est ut Appio Claudio decemuiro, qui ad urbem tutandam cum Spurio Appio ex sociis militantibus solus remanserat, eius adeo formositas placeret ut ab eo amaretur perdite. Cuius adliuc tenella uirgo cum frustrasset blanditias, nec illis nec donis ingentibus neque precibus aut minis flecteretur imbutum sanctitate pectus, tanto insano furore succensus est Appius ut, cum in uaria labantem uoluisset animum, nec satis tutum uim publice inferre arbitraretur, in fraudem ingenium uerteret egitque ex composito ut Marcus Claudius eiusdem libertus, homo audacie prime, transeuntem aliquando uirginem secus for rum, quam primo daretur occasio, tanquam suum mancipium fugitiuum arriperet et in suam deduceret domum; et si quid forsan obstaret incepto, confestim se coram in causam traheret. Quam cum paucos post dies ausu temerario transeuntem cepisset libertus et suam diceret, proclamante uirgine atque pro uiribus impuro homini obsistente, iuuantibus matronis, cum quibus una incedebat, factus est repente hominum concursus. Inter quos et aduenit Icilius; et multis hinc inde dictis, eo uentum est ut in pretorium coram amante iudice ducta, uix ab ardente Appio ut usque in diem futuram differretur iudicium obtentum est. In qua, nil proficiente Claudii fraude, qua itum erat in castra ne uenire Romam, si uocaretur, Uirginius permicteretur a ducibus, euocatus affuit presto pater et cum filia et reliquis amicis et Icilio sordidatus uenit in curiam, ubi econtrario Marco Claudio mancipium petenti, non audito Uirginio a libidinoso preside, Uirginia tanquam fugitiua serua adiudicata est. Quam cum capere uoluisset Marcus et multa in Appium dixisset Uirginius, ab eo tandem ira frendente obtentum est ut sibi saltem paululum et nutrici loqui fas esset, ut forte, erroris ueteris comperta ueritate, mancipium minori cum noxa sui concederet. Cumque cum eis apud Cloatinas tabernas in conspectu tamen curie euasisset, sumpto lanii cultro, inquit: - Qua possum uia, dilecta filia, libertatem tuam uendico -; et omnemuirgineo infixit pectori, maximo dolore spectantium. Ex quo infelix uirgo concidens, cernentibus cunctis astantibus, sanguinem cum anima fudit; et sic libidinosi Appii per innocentis cedem spes turpissima exinanita est et opere Uirginii ac Icilii facta secunda plebis secessione, actum est ut decemuiri coacti abdicarent imperium et romano populo quam occupauerant libertatem linquerent. Nec multo post, Uirginio plebis tribuno procurante, Appio Claudio dies dicta est. Qui cum causam dicturus accederet, in carcerem iussu Uirginii tractus et cathenis implicitus, ut meritum ellugeret dedecus, nocuus manes innocue piauit Uirginie, laqueo seu gladio uel ueneno ibidem uitam eiecit. Temerarius autem cliens Marcus Claudius crimen, non qua debuit uia, nam fuga tutatus, defleuit exilio, bonis tam patroni quam suis redactis in publicum.
+
+Nil pernitiosius iniquo iudice. Hic quotiens sceleste mentis imperium sequitur, omnis iuris ordo peruertatur necesse est, legum potestas soluatur, uirtutis eneruetur opus, sceleri laxentur habene et breuiter omne bonum publicum in ruinam trahatur. Quod si non satis alias apparet, nepharium Appii ceptum et que inde secuta sunt in lucem deducunt. Nam dum male libidini sue potens homo frenum poneret, ex libera seruam, ex uirgine adulteram, ex desponsata pelicem, per imbutum fraude libertum fere peregit suoque detestabili decreto factum est ut armaretur pater in filiam, uerteretur pietas in seuitiam et, ne uoto fraude quesito gauderet incestus homo, occideretur innocua, clamaretur in urbe, tumultuaretur in castris, separatio plebis a patribus oriretur et fere in discrimine res omnis poneretur romana.
+
+O preses inclitus et legum lator egregius! Quod in alios diro supplicio punisse debuerat, ipse perpetrare ueritus non est. Hei michi! Quotiens hac periclitamur peste mortales, quotiens in exitium immeriti trahimur et turpi premimur iugo, agimur spoliamur et occidimur, urgente nequitia! Quid hoc mali est? Non uerentur prefecti, quod in temperamentum libidinum adinuentum est, id nullo Dei timore territi, in licentiam uertere scelerum; et cum oporteat presidem oculos et animum eque pudicos habere, eloquium mite, graues sanctosque mores et manus a muneribus omnino immunes, non oculis tantum, sed insana mente lasciuiunt, nec legum sed lenonum secuntur iudicia; superbiunt nec mitescunt nisi meretricula imperet, aut iras leniat aurum; nec solum dona suscipiunt, sed exposcunt mercantur et subtrahunt et in uiolentiam usque, si aliter nequit fieri quod cupiunt, furore succensi prorumpunt. Et sic optime legum interpretes facte, hinc luxuria inde pecunia, incassum pro rostris ius poscitur, nisi ab his uel ab earum altera suffragia inpendantur.
+
+Yrenes utrum fuerit greca mulier, aut qua floruerit etate, non satis certum est; greca tamen creditur constatque eam Cratini cuiusdam pictoris fuisse filiam atque discipulam. Quam tantum laudabiliorem existimo quantum arte et fama uidetur superasse magistrum, cum eius adhuc in pluribus nomen uigeat, existente patre nisi per eam fere innominato, excepto si is fuit de quo legitur qui frondes atque radices herbarum omnium, ad earum prestandam notitiam, in forma descripsit propria, esto hic Cratinax non Cratinus ab aliquibus nuncupetur. Huius autem Yrene celebre fuit ingenium et artificium memorabile; cuius quidem magisterii in longum argumenta fuere: puella quedam apud Eleusinam ciuitatem diu tabula uisa est; sic et senex Calipso, preterea et gladiator Theodorus neenon et Abstitenes, suo tempore saltator egregius. Que, ideo quod officium est a femina, ut plurimum, alienum nec absque ui maxima ingenii consecutum, quod in eis tardissimum esse consueuit, dignum aliqua celebrari laude ratus sum.
+
+Leuntium, si satis bene arbitror, greca fuit mulier et forsan Alexandri magni, macedonici regis, euo conspicua. Cuius, si matronalem pudicitiam seruasset, cum ingenii eius permaxime fuerint uires, longe fulgidior nominis fuisset gloria. Ueterum enim testimonio tantum in studiis literarum ualuit, ut aut inuidia percita, aut muliebri temeritate inpulsa, in Theophrastum, celeberrimum ea tempestate phylosophum, scribere inuehendo ausa sit: quid, ego non uidi. Sane postquam per tot secula in etatem usque nostram fama deuenit, non minimum fuisse nec etiam parue facultatis inditium existimare possumus, esto inuidi animi sit certissimum argumentum. Et si adeo studiis tam splendidis ualuit, non facile credam eam ex plebeia fece duxisse originem; raro quippe ex ea sorde ingenium surgit; nam etsi quandoque e celo infundatur, caligine extreme sortis claritas eius opprimitur. Sed quid progenitorum generosus sanguis, si morum indecentia sit, ueri possunt fulgoris inpendere? Si amplissimis fidem prestemus uiris, hec seposito pudore femineo meretrix, imo meretricula, fuit. Heu facinus indignum! Inter lenones impurosque mechos et scorta atque fornices uersata, potuit magistram rerum phylosophiam inhonestis in cellulis et ignominiosis deturpare notis atque impudicis calcare uestigiis et cloacis immergere fetidis, si phylosophie splendor obfuscari potest impudici pectoris labe. Dolendum equidem est ingenium tam celebre, sacro superumque munere datum, adeo spurcide exercitio subigi potuisse. Edepol nescio utrum illam fortiorem dixerim, in tam scelestum locum phylosophiam trahendo, an phylosophiam ipsam remissiorem, doctum pectus subigi lasciuiis permictendo.
+
+Olympias Macedonum regina titulorum multiplicium fuit illustris. Primo quidem, si possunt stemata aliquid claritatis afferre mortalibus, ex Eacidarum sanguine, qui tunc pre ceteris totius Grecie seu orbis terrarum habebatur splendidior, Neoptholemi, regis Molossorum, filia traxit originem; et cum illi ab infantia Mistilis nomen esset, nupta Phylippo, serenissimo ea tempestate Macedonum regi, Olympias - ut placet aliquibus - primo uocata est. Preterea et Alexandrum Epyri regem fratrem habuit et Macedonie, Phylippo mortuo, filium Alexandrum; cuius tam ingentia fuere facinora, ut qui superaret illum gloria, inani tamen, nec audiretur natus, nec nasceretur in posterum. Quod Olympiadi non modicum fulgoris adiunxit, si matribus fulgor est prestantes peperisse filios. Sed non omnino iubar hoc euasisse potuit quin notis aliquando iniectis fuscaretur, esto ex illis Olympias euasisset notior. Nam adulterii illecebra, eius etate florente, Olympias labefactata est, qua nil fere dedecorosius regine contigisse potuit; et, quod turpius fuit, suspicatum est Alexandrum adulterio genitum. Que quidem suspicio adeo commouit Phylippum ut, non solum aliquando palam diceret, ex se scilicet non genitum Alexandrum, uerum et Olympiadem ignominia notaret repudii et Cleopatram, Alexandri epyrote filiam, in uxorem duceret. Quod quantum Olyrnpias egre tulerit, dissimulare non potuit. Nam que usque in diem illam, hac excepta labe, regiis tantum fulgoribus clara erat, enormitatibus uariis sese fecit insignem. Creditum quidem est a se agitatum atque inpulsum Pausaniam iuuenem, ex splendido Horestis sanguine natum, in Phylippi uiri sui necem, conscio etiam Alexandro. Nam Pausanie, ob occisum Phylippum, in cruce pendentis, caput, opere Olympie, mane sequenti a die qua cruci affixus fuerat, aurea insignitum corona compertum est; et, paucis interpositis diebus, Olympiade iubente, eius cadauer depositum super reliquiis Phylippi honorifice macedonico ritu exustum est et funebri cum pompa sepultum. Gladium preterea, quo Phylippum Pausanias occiderat, regina sub nomine Mistilis in templo Apollinis iussit apponi et Cleopatram sibi superinductam, post illisam saxo filiam, in tantum exasperauit uerbis et ignominia ut miseram ad laqueum induendum compelleret. Aucto tandem maximis uictoriis filio Alexandro, eoque apud Babiloniam ueneno assumpto, et Alexandro fratre apud Lucanos ceso, ac Arideo Macedonie rege et Euridice coniuge, eam Macedoniam ab Epyro uenientem intrare prohibentibus, fauore ueterum Macedonum datis in mortem, Macedonum regnum sola obtinuit uidua et regina; uerum cum passim in cruorem tam nobilium quam plebeiorum Macedonum quasi belua bacharetur, a Cassandro in Epydua ciuitate obsessa est adeoque coacta ut una cum oppidanis, rerum omnium inopia, deueniret in famem; qua cogente actum est ut, conditionibus appositis, se in fidem Cassandri commicteret. Qui fraude exornatis occisorum amicis, post deditionem in mortem postulata est. Ad quam occidendam cum Cassander ubi detinebatur scelerum ministros intromisisset, ea iam aduertente se manu uenientium morituram, duabus innixa ancillis imperterrita surrexit et uestimentis crinibusque compositis, ne quid cadens uideratur inhonestum, nec orare passa est nec audita uoces aut ululatus femineos emictere, quin imo percussoribus obuia facta paratum in uulnera corpus obtulit ultro, quasi pauci penderet quod robustissimi etiam homines consueuere, ut plurimum, expauescere: actu illo confessa se uere extitisse imperatoris tam egregii genitricem.
+
+Claudiam uestalem uirginem, digne ex Romanorum generoso sanguine procreatam crediderim, dum intueor insignem pietatem eius in patrem. Pompa quippe spectabili pre se ex senatus consulto triunphum pater agebat, frequenti Romanorum spectante plebe, cum se tribunorum plebis unus, ob priuatam simultatem in eum non aliter quam in male meritum prorumpens, dedit in medium; et insolenti, more tribunitio, audacia uiolentas manus in triunphantem iniciens, eum de curru euoluere conatus est. Quod cum inter spectantes Claudia uirgo conspiceret, illico urgente pietate commota, tristis et oblita sexus honestatisque uictarum, quibus obtecta erat, pati non potuit, quin imo, repente medias inter cateruas impetuosa prorumpens, et sibi audaci niso cedere turbam cogens, inter tribuni arrogantiam et patris gloriam se indefesso robore immiscuit et, quibuscunque ausis factum sit, amoto tribuno, liberum in Capitolium patri concessit ascensum.
+
+O dulcis amor! o infracta pietas! Quid credemus uires imbecilli corpori prestitisse uirginis, quid religionis obliuionem iniecisse, preter eum cernere iniuria opprimi quem meminerat infantie sue educatorem et piis delenitorem blanditiis, uotorum in suam salutem exhibitorem, noxiorum amotorem omnium et prouectioris etatis instructorem? Sed, ut de hoc satis dictum sit, queso: quis hoc tumultuantibus hominibus sanctimonialem immixtam uirginem de inhonestate redarguet? Quis temerariam dicet? Quis tanquam in tribunitiam potestatem ausam iure damnabit, cum adeo pulchrum atque memorabile pietatis opus in tutandum patrium decus egerit, ut etiam robustissimus iuuenis acriori animo fecisse nequiuerit? Equidem non immerito dubitem quis spectabiliorem triunphum: an pater in Capitolium traxerit, an nata in edem reportauerit Ueste.
+
+Uirginea apud Romanos equidem clara matrona fuit, altera tamen a superiori, esto eque Auli cuiusdam, sed patritii uiri, fuerit genita. Hec enim, preter nobilitatis insignia, suo euo castimonie meritis ceteris fuit preferenda Romanis. Cuius actum unicum sed laudandissimum retulisse, ad eius omnem uitam cognoscendam, eique ad claritatem meritam inpendendam, sat erit. Ut satis igitur constat, fuit olim in urbe Roma in foro boario ad rotundam Herculis edem sacellum celebre patritie Pudicitie dudum a nobilibus mulieribus persancte dicatum. In quo, Q. Fabio, quinto, et P. Decio Mure, quarto, consulibus, cum senatus iussu, uti et in ceteris templis, supplicationes ad expianda prodigia fierent, et ibidem patritie tantum femine sacra ritu ueteri castissime peragerent, contigit ut Uirginea cum ceteris peractura sacrum accederet; a quo cum, matronis patritiis imperantibus, superbe semota esset, eo quod Lucio Uolumnio, plebeio homini, anno tamen preterito consuli, nupta foret, breuis apud sacram edem feminea altercatio orta est; que tandem muliebri indignatione in maius animorum incendium sese extulit. Ceterum cum se dixisset Uirginea et pudicam esse et patritiam, et ex templo patritie Pudicitie arceri minime deberi eo quod plebeio homini uirgo nupsisset, et gesta uiri miris extulisset laudibus, relictis patritiis, domum indignans repetiit uerbisque opus superadiecit egregium. Nam cum sibi multum edium esset in uico longo, in quibus tunc una cum uiro habitabat, quantum ex eis ex parte una sufficere sacello modico arbitrata est, seclusit a ceteris et ibidem aram instituit accersitisque matronis plebeis arrogantiam patritiarum exposuit et questa ex suscepta ab illis iniuria subdidit: - Uos ergo deprecor hortorque ut, uti cernitis huius urbis uiros habere continuum de uirtute certamen, sic et inter uos solius decoris pudicitie matronalis certamen summatis, operam dantes ut hec ara, quam ego plebeie Pudicitie presentibus uobis dico, si in aliquo potest, sanctius illa et a castioribus coli credatur appareatque, agentibus uobis, non solum celestes animas pectoribus patritiarum infundi -.
+
+O digna atque sanctissima matrone uerba! O indignatio laudanda et inuentum in astra leto plausu extollendum! Non in uirorum substantias, non ad ornamenta lasciuie capessenda a Uirginea coniuratum est, quin imo in lasciuos petulantesque iuuenum oculos atque concupiscentias et ad suam promerendam castimonie gloriam optimo instituto sanctisque uiribus itum est, adeo ut tunc inceptum et diu post hec actum sit ut, cum nulla, nisi spectate pudicitie et que uni tantum uiro nupsisset, sacrificandi ius eo prestaretur in templo, et, spectantium incestuosis oculis fracta libidinosa spe, sanctitate patritie equaretur are. Nec dubitem multis ob glorie cupidinem et effugiendam ignominiam, si a sacrificio arcerentur, seruande castimonie causam atque studium iniecisse.
+
+Floram romanam fuisse mulierem testari uidetur antiquitas: cui quantum decoris ignominiosus questus subtraxit, tantum fame fortuna fautrix ausit.
+
+Hec autem, ut omnes asserunt, ditissima fuit mulier. sed de questu diuitiarum discrepant. Nam alii dicunt hanc omnem iuuentutis sue ac formositatis corporee florem, inter fornices et lenones scelestosque iuuenes, meretricio publico consumpsisse; et nunc hos, nunc illos stolidos lasciuiis blanditiisque - ut talium moris est - substantiarum denudans et undique corradens et excerpens, in eas tam amplissimas deuenisse diuitias.
+
+Alii uero, honestius arbitrati, lepidam et ridiculam ex ea referunt hystoriam, asserentes Rome edituum Herculis ociosum tesseris ludum inchoasse manibus alternis, quarum cum Herculi dextram statuisset, et sinistram sibi, dicunt fecisse periculum ut, si uinceretur Hercules, ipse sibi de stipe templi cenam et amicam pararet; si uero Hercules uictor euaderet, tune illi de pecunia propria illud idem facturum se dixit. Uerum cum uicisset Hercules, monstra etiam solitus superare, ei cenam et nobilem meretricem Floram preparasse confirmant. Cui dormienti in templo uisum aiunt cum Hercule concubuisse eique ab eodem dictum se suscepturam mercedem concubitus ab eo quem, primo mane, templum exiens, inueniret. Que cum Fanitio, ditissimo iuueni, templum exiens occurrisset, ab eo amata atque deducta est; et, cum secum fuisset diu, ab eodem moriente heres relicta; et sic ditata.
+
+Uerum sunt qui dicant hanc non Floram, sed Accam Laurentiam fuisse, que Romulum Remumque seu nutriuerat, seu nutriuit postea. Sane huius discordantie ego non coro, dum modo constet Floram meretricem et diuitem extitisse.
+
+Hec autem, ut eo tendam quo cupio, adueniente mortalis uite termino, cum nullus illi filius esset et nominis perpetuandi cupido, ut reor, femineo astu, in futuram sui nominis gloriam, romanum populum substantiarum suarum sibi dixit heredem; in hoc tamen parte diuitiarum seruata, ut, quod ex ea annuum susciperetur fenus, in anniuersarium natalis sui, ludis publice factis, erogaretur omne. Nec eam fefellit opinio. Nam cum gratiam romane plebis ex hereditate suscepta captasset, annuos in memoriam sui nominis fieri ludos obtinuit facile: in quibus, spectante uulgo, ad eius puto questum posteris ostendendum, inter alia turpia, nude meretrices mimorum officium, summa cum inspicientium uoluptate, gesticulationibus impudicis et uariis exercebant. Qua illecebri ostentatione actum est ut, seu ex fenore suscepto, seu ex ere publico, annis singulis cum instantia ludi huiusmodi, tanquam sanctissimi, a plebe, in libidinem prona, peterentur; et florales ab institutrice etiam dicerentur.
+
+Sane tractu temporis cum senatus, originis eorum conscius, erubesceret, urbem, iam rerum dominam, tam obscena maculari nota, ut in meretricis laudes concurreret omnis, aduerteretque illam facile deleri non posse, ad ignominiam subtrahendam, turpitudini detestabilem atque ridiculum superiniunxit errorem.
+
+Finxit quippe in splendorem Flore, inclite testatricis, fabulam, et ignaro iam populo recitauit: illam asserens iam dudum mire pulchritudinis indigenam fuisse nynpham, nomine Cloram, et a zephyro uento, quem latine fauonium dicimus, ardentissime amatam et postremo in coniugem sumptam; eique, ab eodem quem, stultitia sua, inter deos nominabant, dotalitio quodam munere, seu propter nuptias, ut fit, deitatem fuisse concessam: hoc cum officio, ut uere primo arbores colles et prata floribus exornaret eisque preesset; et inde ex Clora, Flora etiam diceretur; et quoniam fructus ex floribus sequerentur, ut, deitate eius placata ludis, illos ampla quadam liberalitate concederet et in fructum deduceret, eidem dee sacrum aras ludosque a uetustate fuisse concessos.
+
+Qua seducti fallacia, eam, que uiuens fornices coluerat, a quibuscunque etiam pro minima stipe prostrata, quasi suis alis zephyrus illam in celum detulerit, cum Iunone regina deabusque aliis sedere arbitrati sunt. Et sic ingenio suo Flora et fortune munere ex male quesita pecunia, ex meretrice nynpha facta est zephyrique lucrata coniugium et deitatis numen, apud mortales, in templis residens, diuinis honoribus celebrata, adeo ut, non solum ex Clora Flora, sed clara ubique locorum, ex insigni sui temporis scorto, facta sit.
+
+Romana fuit iuuencula, nec ex fece plebeia, ni fallor, traxit originem; cuius deperditum malignitate fortune nomen et parentum coniugisque notitia forsan aliquantulum meriti decoris surripuisse uidebitur. Sed, ne per me subtractum uideatur, si illi inter claras locum non dedero, apponere mens est et innominate mulieris pietatem inclitam referre.
+
+Fuit ergo iuuencule huic honesti generis mater, sed infelix; nam Rome apud pretoris tribunal, ob quod demeritum nescio, capitali supplicio damnata; et a pretore triumuiro, ut illi iam indictam sententia penam inferret, tradita; a triumuiro autem, in hoc idem, publici carceris custodi exhibita. Uerum, quoniam nobilis esset, ut nocte necaretur iniunctum est. Custos autem, humanitate quadam inpulsus, dum ingenuitati mulieris compateretur, in eam seuire manibus noluit, sed uiuam clausamque, ut inedia consumeretur, omisit.
+
+Ad quam uisendam filia uenit et excussa prius egregie, ne quid cibi deferret introrsum, intrare carcerem a custode obtinuit esurientique iam matri lacte, quo recenti habundabat partu, opitulata est; demum, continuatis diebus plusculis, cepit mirari custos quod tam diu damnata mulier absque cibo traxisset spiritum; et clam quid cum matre ageret nata prospectans, aduertit quoniam, eductis mammis, illas sugiendas ori matris admoueret; miratusque pietatem et inusitatum nutriendi matrem nate compertum, triumuiro retulit; triumuir autem pretori; pretor publico nuntiauit consilio. Ex quo comuni consensu factum est ut pietati filie dono daretur meritum matri supplicium.
+
+Si seruanti in pugna uiribus ciuem, querneam coronam largiebatur antiquitas, qua, lacte seruantem in carcere matrem, genitam decorabimus? Non equidem tam pio facinori satis dignum sertum comperies inter frondes. Hec pietas non solum sancta, sed admirabilis fuit; nec tantum equanda, quinimo preferenda nature muneri, quo docemur paruulos natos lacte in firmiorem etatem deducere ac parentes morti subtrahere.
+
+Mirabiles ergo pietatis sunt uires; nam nedum feminea corda, que facile in compassionem trahuntur et lacrimas, sed non nunquam in efferata et adamantina, obstinatione durata, penetrat pectora; et, posita circa precordia sede, primo humanitate flexibili durum emollit omne, et oportunitatum indagatrix atque compertrix optima, agit ut lacrimas cum infelicibus misceant, egritudines atque pericula saltem desiderio subeant et non nunquam, si desint remedia, uicarias subeant mortes. Qui tam grandes effectus agunt ut minus miremur si quid pium filii in parentes agamus, cum eo potius uideamur uices reddere et quod alias sumpsimus debita restitutione persoluere.
+
+Martia Uarronis perpetua uirgo Rome iam dudum reperta est; cuius tamen Uarronis inuenisse non memini, nec etiam qua etate. Hanc ego, ob seruatam uirginitatem, tanto egregiori laude extollendam puto, quanto sui iuris femina, sua sponte, non superioris coactione, integriorem seruauerit. Non enim aut Ueste sacerdotio alligatam aut Dyane uoto obnoxiam seu alterius professionis implicitam, quibus plurime aut cohercentur aut retinentur, inuenio; sed sola mentis integritate, superato carnis aculeo, cui etiam prestantissimi non nunquam succubuere uiri, illibatum a contagione hominis corpus in mortem usque seruasse. Uerum etsi hac tam commendabili constantia plurimum hec laudanda sit Martia, non minus tamen ingenii uiribus et artificio manuum commendanda est.
+
+Hec equidem, seu sub magistro didicerit, seu monstrante natura habuerit, nobis incertum est, cum hoc uideatur esse certissimum, quod, aspernatis muliebribus ministeriis, ne ocio tabesceret, in studium se picture atque sculpture dederit omnem; et tandem tam artificiose tanque polite pinniculo pinxisse atque ex ebore sculpsisse ymagines, ut Sopolim et Dyonisium, sue etatis pictores famosissimos, superarit; eiusque rei fuit notissimum argumentum, tabulas a se pictas ceteris preciosiores fuisse. Et, quod longe mirabilius, asserunt eam non tantum eximie pinxisse, quod et non nullis contigit aliquando, uerum adeo ueloces ad pingendum habuisse manus, ut nemo usquam similes habuerit. Fuerunt insuper diu eius artis insignia, sed, inter alia, eius effigies, quam adeo integre, lineaturis coloribusque seruatis et oris habitu, in tabula, speculo consulente, protraxit, ut nemini coetaneo quenam foret, ea uisa, uerteretur in dubium.
+
+Et inter ceteras, ut ad singulares eius mores deueniamus, ei fuisse mos precipue asserunt, seu pinniculo pingeret seu sculperet celte, mulierum ymagines sepissime facere, cum raro uel nunquam, homines designaret. Arbitror huic mori pudicus robur causam dederit; nam, cum antiquitas, ut plurimum, nudas aut seminudas effigiaretur ymagines, uisum illi sit oportunum aut imperfectos uiros facere, aut, si perfectos fecerit, uirginei uideatur oblita pudoris. Que, ne in alterum incideret, ab utroque abstinuisse satius arbitrata est.
+
+Sulpitia, olim uenerandissima mulier, non minus, matronarum romanarum testimonio, laudis ob seruatam castimoniam quam cultro se perimens Lucretia consecuta est.
+
+Hec enim Seruii Patriculi filia et Fuluii Flacci coniunx fuit, nobiles ambo uiri. Et cum senatus, uisis a decemuiris more ueteri sybillinis libris, decreuisset ut Ueneris Uerticordie simulacrum consacraretur in urbe, ut uirgines cetereque mulieres non solum a libidine abstinerent, sed etiam facilius in laudabilem pudicitiam uerterentur, petiuissetque, iuxta decemuirorum mandatum, quo cauebatur ut castior ex romanis matronis dedicaret illud, ex ingenti multitudine qua tunc habundabat Roma, castiorem, feminarum iudicio, actum est ut, primo, eis agentibus, centum ex omni cetu que pudicitia clariores existimate essent selecte traderentur; inter quas una Sulpitia sumpta est. Demum, senatus iussu, earundem mulierum iudicio, ex centum decem etiam lucidiores subtracte; quas inter et Sulpitia numerata. Postremo, cum ex decem peteretur una, summo omnium consensu Sulpitia data est. Cui etsi pulchrum fuit ea tempestate Ueneris Uerticordie dicasse simulacrum, longe tamen pulchrius, tam ingentis multitudinis existimatione fuit quod castimonia prelata sit ceteris, eo quod non tantum assistentium oculis, tanquam quoddam celeste pudicitie numen, omnium admiratione conspecta sit, sed futurorum omni euo etiam ueneratione fere in inmarcescibilem gloriam nomen eius uideatur esse delatum.
+
+Sed queso, inquiet aliqua, si centum pudice electe sunt, quid huic uni aliarum magis pudicitie superaddi potuit ut ceteris merito preferatur? Palam est: hi uel he uideant que arbitrantur solum ab alieno quam uiri concubitu abstinuisse pudicitiam. Que quidem, si intueri saniori uelimus oculo, non solum consistit ab amplexibus exterorum uirorum abstinere, quod multe, etiam inuite, faciunt. Equidem oportet matronam, ut pudica integre dici possit, ante alia cupidos uagosque frenare oculos eosque intra uestimentorum suorum fimbrias coercere, uerba non solum honesta, sed pauca et pro tempore effundere, ocium, tanquam certissimum et perniciosissimum pudicitie hostem, effugere, a comesationibus abstinere, cum absque Libero et Cerere frigeat Uenus, cantus atque saltationes, tanquam luxurie spicula, euitare, parsimonie ac sobrietati uacare, domesticam rem curare, aures obscenis confabulationibus obturatas habere, a circuitionibus abstinere, pigmenta et superuacaneos odores abicere, ornatos superfluos respuere, cogitationes appetitusque noxios totis calcare uiribus, meditationibus sacris insistere atque uigilare; et, ne per cuncta discurram pudoris integri testimonia, uirum solum summa dilectione colere, ceteros, nisi fraterna diligas caritate, negligere et uiri etiam, non absque frontis animique rubore, in amplexus ad prolem suscipiendam accedere.
+
+Que cum forsan omnia in ceteris non inuenirentur explicita, et in sola Sulpitia comperta, merito eam ceteris pretulere.
+
+Armonia sycula iuuenis, Gelonis, fratris Yeronis, regis Syragusarum, fuit filia. Que, quanquam regio genere fuerit insignis, longe tamen magis pietate sua digna memoratu facta est. Hanc quidam, uirginem occubuisse uolunt; alii uero Themistii cuiusdam coniugem. Utrum horum magis placet summatur, cum nil ob diuersitatem opinionum ex eius pia fortitudine subtrahatur.
+
+Cum igitur, Syragusanorum ceca atque repentina seditione, in omnem regiam prolem seuiretur a populo, et iam, trucidato leronimo rege adolescentulo, atque Andronodoro et Themistio regiis generibus, et in Damaratam et Heracliam, Yeronis filias, et Armoniam Gelonis, multitudinis, expeditis gladiis, fieret incursus, actum est sagacitate nutricis Armonie ut, regio exornata cultu, uirgo quedam Armonie coeua pro Armonia interfectoribus pararetur. Que quidem uoto preparantis in nullo fuit aduersa, quin imo, cum in se infestis mucronum cuspidibus irruere multitudinem cerneret, nec illam exterrita aufugit, nec conditionem suam ferientibus professa est, nec latitantem etiam Armoniam, loco cuius occidebatur, accusauit, uerum tacita et immota, suscipiens letiferos ictus, occubuit.
+
+Felix pariter et infelix Armonia: felix fide, infelix perditione fidelis. Attamen cum ex oculto innocue puelle perseuerantiam et fortem in mortem animum ac manantem ex uulneribus uirgineum sanguinem cerneret Armonia stupens, cum, uirgine cesa iamque abeuntibus percussoribus, posset euadere, toto pectore admirari fidem cepit et, inclita pietate capta, effusis lacrimis, passa non est impune cruorem innocuum prospectare et uitam, tantopere ac aliena fide seruatam, in euum protelare longius, satius ducens ad inferos cum tam fida iuuene immatura morte descendere, quam canos cum infidis ciuibus expectare.
+
+O pietas, o prisca fides! Que euaserat, in medium prodiens, reuocatis in se cruentis gladiis, fraudem nutricis et occise fidem suamque conditionem confessa, sanguinem suum ultro inferias occise concessit et crebris lacessita uulneribus, in quantum potuit, secus cadauer premortue corruit. Cui quod pietas eui abstulit, dignissimum literis restituisse fuit; uerum difficile cernere cuius maior, an premortue fides an superuiuentis pietas fuerit: illa uirtutem prime, hec secunde nomen facit eternum.
+
+Busa quam, quasi Busa cognationis sit nomen, quidam Paulinam uocant, mulier fuit apula, origine canusina, quam ut ex generoso sanguine natam credam et aliis meritis pluribus splendidam, facit magnificum illud facinus quod unicum de ea posteritati reliquit antiquitas.
+
+Aiunt enim, Hanibale peno infesto bello aduersus Romanos agente, atque igne ferroque omnem Ytaliam populante et sanguine plurimo fedante, cum apud Cannas, apulum uicum, magno certamine non solum hostes superasset, sed fere ytalicas omnes confregisset uires, actum est ut ex eo conflictu cedeque ingenti noctu per deuia ex multis dispersis uagisque circa decem milia Canusium deuenirent, que tunc ciuitas fidem romane societatis seruabat. Quos omnes exangues fessos inopes inermes nudos affectosque uulneribus, non exterrita casu nec uictoris potentia, comiter propriis in edibus Busa suscepit hospitio, eosque ante alia bono esse animo iussit et, adhibitis medicis, uulneratos materna affectione curari fecit, nudis uestimenta, imo cunctis, mira liberalitate concessit et inde inermibus arma, cotidianos omnibus sumptus ex bonis exhibuit suis refocillatisque comi pietate miseris et in spem reuocatis abire uolentibus, ultro uiaticum cunctis concessit, nec ulla ex parte circa oportunitates continue affluentium manum retraxit: equidem mirabile dictu et in muliere longe laudabilius quam si homini contigisset.
+
+Alexandrum enim Macedonum regem et uniuersi orbis inuasorem, inter alia eius decora precipua, magnificentia extollere prisci consueuere, asserentes eum, nedum iocalia pretiosa, pecunias ingentes et munera huiusmodi permaxima munificentiis aliorum principum fere largiri consuetum, uerum principatus eximios regna splendida et amplissima imperia amicis et non nunquam uictis regibus exhibere. Pulchrum quidem et magnificum et totis extollendum preconiis est, sed minime - ut reor Buse magnificentie adequandum. Nam Alexander uir fuit, femina Busa, quibus familiaris, imo innata tenacitas est et animositatis perminimum; rex ille, et maximus, hec priuata mulier; ille, quod uiolentia sorripuerat sua, hec, quod iure hereditario, possidebat; ille, quod sibi forsan commode seruare nequibat, hec quod diu seruauerat et seruasse uolens adhuc poterat; ille bene meritis et amicis, hec extraneis et incognitis; ille rebus florentibus suis, hec suis autantibus, et periclitantibus amicorum; ille apud exteras nationes, hec sub patrio celo in presentia inter suos; ille ut gloriam manificentie lucraretur, hec ut indigentibus auxilium inpenderet. Quid multum? Si mentem, si sexum, si qualitatem prospectemus amborum, non dubitem quin sub equo iudice longe plus Busa ex liberalitate sua quam Alexander ex sua munificentia glorie consequatur.
+
+Sed cui uult candidior cedat laus; mea sententia, Busa suis substantiis optime usa est. Non enim natura parens e penetralibus terre in publicum eduxit aurum, ut ex matris utero deferretur in tumulum, quod auari faciunt dum archiuo sepeliunt et custodia nimia incubant, quasi iterum nascituro; uerum, ante omnia ut communi exhiberetur comodo, inde honesto fulgori nostro et amicorum conuictui, et, si supersit, prostratis fortune iniuria, ira celi fatigatis, paupertate minus digne pressis, carceri alieno crimine clausis et quibuscunque attritis egestate anxia, ministremus suffragia liberali animo; non equidem ut appareamus, uerum ut proficiamus; non ut lucremur, sed ut largiamur, huiusmodi inpendenda sunt comoda, eo adhibito rationis moderamine, ne, dum aliis opitulamur, nobis procuremus inopiam, qua cogamur alienis, nedum dicam manus uiolentas inicere, sed nec etiam oculis inhiare.
+
+Sophonisba quidem, posito splendens Numidarum regina incesserit, austeritate mortis intrepide a se sumpte longe luculentior facta est.
+
+Hec enim filia fuit Hasdrubalis, Gisgonis filii maximique Cartaginensium principis, Hanibale uexante Ytaliam. Que cum esset etate florens et forma satis egregia, a patre, Syphaci, potentissimo Numidie regi, in coniugium uirgo copulata est; nec equidem desiderio regie affinitatis tantum; sed optabat uir sagax, instante Romanorum bello, non solum barbarum regem Romanis subtrahere, sed opere filie blandientis in partes Cartaginensium aduersus Romanos conuertere; nec a precogitata fallacia deceptus est. Nam cum nuptias Syfax celebrasset, a premonita adolescentula, formositate fauente, in tantum sue dilectionis ardorem tractus est, ut nil preter illam sibi carum aut delectabile arbitraretur Syphax; et sic, dum ureretur infelix et appareret Cornelium Scipionem ex Sycilia in Affricam cum exercitibus traiecturum, Hasdrubalis monitu, Sophonisba blanditiis precibusque adeo Syphacis animum in desiderium suum traxit, ut, non solum Romanos relinqueret, quibus amicitie fidem prestiterat, et Cartaginensibus iungeretur, uerum ultro alieni belli principatum assummeret; quam ob rem perfidia calcata fide, quam pridie Scipioni hospiti suo promiserat, ei per literas, nondum transfretanti, in Affricam interdixit ingressum. Ceterum Scipio, ingentis animi iuuenis, damnata barbari regis nequitia, depositis haud longe a Cartagine copiis, illum ante alia expugnauit per Massinissam regem sotium et Lelium legatum suum; per quos, exercitu fuso, captus uinctusque deductus est Cyrtam, regiam Numidie ciuitatem, nec ante catenis onustus ciuibus ostensus est quam Massinisse ciuitatis deditio facta. Qui, cum nondum Lelius appulisset, eam intrans, motu rerum repentino tumultuantibus omnibus, regiam, ut erat armatus, intrans, obuiam habuit Sophonisbam; que fortunarum suarum conscia, cum eum intrantem uestibulum ultra alios armis insignem cerneret, ut erat, regem auspicata, ad eius procliuis genua, pristine fortune animum retinens, inquit: - Sic, rex inclite, deo uisum est et felicitati tue ut in nos, qui paulo ante reges eramus, que uelis possis omnia. Uerum si permissum est captiue ut coram uictore et uite mortisque sue domino supplices uoces emictere possit eiusque genua atque dexteram uictricem contingere, deiecta precor per maiestatem tuam, in qua et ego paulo ante eram, perque genus regium et comune numidicum nomen, etsi meliori suscipiaris omine, quam hine abierit Syphax, in me, quam tui iuris nouiter aduersa fecit fortuna, agas quod in oculis tuis pium bonumque uisum sit, dum modo insolenti et fastidioso, potissime Penis, Romanorum arbitrio uiua non tradar. Facile enim potes aduertere quid romana hostis, cartaginensis et Hasdrubalis filia - sino quod Syphacis coniunx - timere possim; et, si omnis in hoc alius tollitur modus, ut tua manu potius moriar facito, quam hostium in potestatem uiua deueniam, precor et obsecro -.
+
+Massinissa qui et ipse numida erat et, uti omnes sunt, in libidinem pronus, uenustatem oris orantis inspiciens - addiderat quippe infortunium, pium quoddam et insolitum decus suplici - motus et humanitate et libidine tractus, cum nondum aduentasset Lelius, uti erat in armis, dextera data, inter feminarum querulos ululatus et tumultum discurrentium undique militum, leuauit orantem eamque sibi extemplo iunxit in coniugem, medio in strepitu armorum nuptiis celebratis; puto hac uia arbitratus et libidinis sue et precibus Sophonisbe inuenisse modum. Die demum sequenti Lelium uenientem suscepit et, eo sic iubente, cum omni ornatu regio et preda cetera ac noua coniuge redeuntes in castra, primo a Scipione ob rem bene gestam comiter suscepti sunt; deinde cum ab eo, ob celebratas cum captiua romani populi nuptias, amicabiliter redargutus esset et in tabernaculum secessisset arbitrisque remotis suspiriis lacrimisque oppletus diu ingemuisset, adeo ut a circumstantibus audiretur, urgente Sophonisbe fato, accersiri ad se iussit quem ex seruis fidelissimum habebat, cui commiserat seruandum uenenum ad incertos fortune casus, eique precepit ut illud, poculo dilutum, Sophonisbe deferret diceretque libenter se illi, quam sponte dederat fidem. seruaturum si posset; uerum, quoniam a quibus poterat arbitrium subtrahebatur suum, quam ipsa petierat, non absque merore suo, prestabat fidem, si uti uelit, scilicet ne in potestatem uiua ueniat Romanorum; ipsa tamen patris patrieque et duorum regum, quibus paulo ante nupserit, memor, sibi quod uideretur consilium summeret. Que quidem audito, constanti uultu, nuntio dixit: - Accipio nuptiale munus et, si nil aliud a uiro coniugi dari poterat, gratum habeo; sed refer satius me morituram fuisse si non in funere meo nupsissem -. Nec acrius dicta dedit quam poculum sumpserit et, nullo signo trepidationis ostenso, confestim hauxit omne; nec diu tumescens in mortem, quam petierat, miserabunda collapsa est.
+
+Edepol annoso homini, cui iam uita tedium, nec spes alia preter mortem, nedum puellule regie, tune, habito ad notitiam rerum respectu, uitam intranti et quid in ea dulcedinis sit percipere incipienti, magnum et admirabile fuisset, et nota dignum, morti certe adeo impauide occurrisse.
+
+Theosena thessala ac nobilis origine mulier, hinc dulci pietate inde atrocitate seuera inclitum de se futuris testimonium liquit.
+
+Hec enim Herodici Thessalorum principis, Phylippo, Demetrii filio, Macedonibus imperante, filia fuit eique soror ex eisdem parentibus extitit, Archo nomine; quibus cum primo eiusdem Phylippi nequitia pater occisus esset, temporis tractu, eadem suadente perfidia, ab eodem nepharia morte uiris priuate sunt, unicuique ex uiro filio unico relicto superstite. Eis igitur uiduis, Archo primo Poridi cuidam, gentis eorum principi, nupsit multosque ex eo filios peperit. Theosena autem constantiori animo a multis proceribus frustra in coniugium expetita, longius uiduitatem seruauit. Uerum cum morte subtracta fuisset Archo, compassa nepotibus ne ad manus nouerce alterius uenirent, seu alias minus accurate alerentur a patre, ut eos tanquam proprios educaret, eidem Poridi sese connubio ionxit, nulla lege illis temporibus prohibente, cepitque, non aliter quam si ipsa foret enixa, pia cum diligentia illos alere, ut satis appareret eorum magis obsequio quam suum ob comodum nupsisse Poridi. Quibus sic se habentibus, contigit ut Phylippus Macedonum rex, eo quod inquieti esset ingenii, iterum aduersus Romanos, tune orbe clara felicitate florentes, bellum moliretur animo; et ob id cum euacuasset, maximo regni sui motu, ueteribus colonis fere omnes Thessalie maritimas ciuitates eosque in Peoniam, que postea Emathia dicta est, mediterraneam regionem turmatim transmigrare iussisset Tracibusque eius ore, tanquam futuro bello aptioribus atque fidelibus, oppida concessisset uacua audissetque abeuntium execrationes in se, ratus est nil sibi tutum fore ni filios eorum, quos dudum truculentos occiderat, eque perimeret omnes; quos cum capi iussisset et in custodiam seruari, ut non uno cunctos ictu occideret, sed uicissim successo temporum aboleret, actum est ut Theosena scelesti regis edictum audiret et, memor sui sororisque uirorum necis, filium nepotesque peti arbitrata est; et existimans, si in regis deuenirent manus, non solum seuitie eius eos ludibrio futuros, sed etiam custodum, necessitate cogente, libidinem et fastidia subituros; ad quod euitandum, confestim in atrox fitcinus iniecit animum ausaque dicere uiro patrique eorum est se potius, si aliter non daretur, occisuram omnes propria manu quam pateretur in Phylippi potestatem deduci. Poris autem execratus tam scelestum crimen, in solatium uxoris natorumque salutem deportaturum se eos et apud fidos hospites positurum fugeque futurum comitem spopondit. Nec mora; nam cum finxisset se a Thessalonica Eneam ad statutum quotannis Enee conditori sacrificium profecturum ibique inter solemnes cerimonias epulasque diem consumpsisset, una cum natis et coniuge, clam, soporatis omnibus, noctis uigilia tertia, tanquam in patriam rediturus, preparatam nauem conscendit, eo proposito ut Euboeam, non Thessalonicam peteret. Ceterum longe illi aliter contigit. Uixdum litus Enee reliquerat, et ecce per noctis tenebras uentus ex aduerso surrexit, eum non quo cupiebat, sed unde discesserat inuitum retrahens. Cui cum frustra remis in contrarium niterentur nauales sotii, dies eluxit litorique propinquos ostendit; regii uero custodes ex portu laborantem nauem cernentes eamque fugam moliri existimantes, ad eam retrahendam confestim armatum misere lembum, graui imperantes edicto ne qui mictebantur absque naui reuerterentur in portum. Poris quidem, instantis periculi conscius, dum lembum cernit uenientem, nunc remiges nautasque, ut totis insisterent uiribus, nunc deos, ut periclitantibus prestarent suffragium, intentus orabat. Quod Theosena conspiciens, nec ignara periculi, quasi sibi a superis tempus prestitum foret, dum Poridem orantem cernit, ad precogitatum reuoluta facinus, euestigio uenenum poculo diluit et expediuit gladios et filio atque nepotibus in conspectu ponit et ait: - Mors sola uindictam salutemque nobis omnibus prestare potest. Ad mortem poculum gladiusque sont uie; qua quenque delectat, regia superbia fugienda est. Mei ergo iuuenes generosos excitate animos et qui maiores estis uiriliter agite: capite ferrum, aut poculum haurite, si mors seuior fortasse delectat, et in eam liberam confugite, postquam in uitam tendere estuosi maris impetus prohibet -.
+
+Aderant iam hostes et atrox femina mortis autor instabat urgebatque iuuenes hesitantes. Quam ob rem alii alio leto absumpti semianimes et palpitantes adhuc, Theosena iubente, precipitantur e naui. Que cum, quos pie educauerat ob libertatem egisset in mortem, ne sibi, quam dissuaserat aliis, seruitutem seruasse uideretur, egregio animo uirum adhuc orantem in mortis comitem complexa est secumque in procellosum mare precipitem traxit, satius libere mori rata quam uiuens feda seruitute tabescere, et sic, hostibus naue relicta uacua, solatium seuitie sue Phylippo abstulit et sibi dignum memoria mulier austera monimentum peperit.
+
+Beronices pontica, cui et Laodices nomen fuit, etsi sanguinis fulgore locum inter claras mulieres quesisse forsitan uideatur, longe magis non ob feruidum amorem in filium - quo, ut plurimum, matres uruntur - sed ob meritum insignis eius audacie in uindictam eius summendam, occupasse censetur. Quod, ne uideatur a calamo surreptum, paucis explicandum est. Hec Mitridatis, regis Ponti, eius, qui aduersus Aristonicum cum Romanis paulo ante bellum gesserat et repentina demumsubtractus morte fuerat, filia fuit et Mitridatis, superioris Mitridatis filii, et hostis diuturno bello Romanorum, soror, Ariaracti Capadocie regi nupsit. Cui, per insidias agente Mitridate, Beronicis fratre, a Gordio quodam occiso, filii duo fuere superstites. Uerum cum Nicomedes, ea tempestate Bithinie rex, Capadociam occupasset, quasi cede regis uacuam, regni auidus Mitridates pietatem finxit seque recuperaturum nepotibus regnum aiens arma sumpsit in Nicomedem. Sane cum comperisset Laodicem uiduam, Nicomedi nuptam, ficta pietas in ueram conuersa: pulso armorum uiribus ex Capadocia Nicomede, Ariaracti, nato ex fratribus grandiori, patrium restituit regnum. Quem cum postea, facti penitens, per fraudem occidisset, et iunior alter, cui et Ariaractes nomen erat, ex Asya ab amicis reuocatus regnare uideretur, ut placet aliquibus, opere Mitridatis eiusdem per insidias etiam trucidatus est. Quod adeo egre tulit infelix genitrix, gemina orbata prole, ut dolore coercita, sexus oblita, furens arma corriperet et, iunctis iugalibus equis, currum conscenderet, nec fugientem cursu precipiti Ceneum satellitem regium, scelesti facinoris executorem, sequi primo desisteret quam eum, cum hasta nequisset, saxo ictum prostrasset superque iacentis cadauer indignabunda corrum ageret et inter hostilia tela, nullo fratris, tune hostis, pauore perculsa, domum usque, in qua cesi pueri corpus seruari existimabat, perueniret eique maternas lacrimas miseranda concederet et officium persolueret funerale.
+
+O bone deus, o inexpugnabiles nature uires et amoris inuicti fortitudo, quid maius, quid mirabilius egisse potuistis? Quos omnis Asya et forsan iam Ytalia tremebat exercitus, egistis ut impauida mulier et armis induta, inpulsu penetraret uestro et, formidabilis regis despectis uiribus odioque, ad eum perimendum, cui uictoris munus et gratia seruabatur, audaciam ingenium prestitistis et robur.
+
+Attamen hunc alii egritudine fatigatum puerum nature soluisse debitum uolunt et eum, quem a Mitridate cesum diximus, fuisse quem mater, eo quo potuit conatu, ulta est.
+
+Orgiagontis Gallogrecorum reguli coniugis meritum decus et claritatis precipue premium uidebatur posse subtrahere ignoratum nomen quod barbaries, ydiomatis incogniti inuidia, nostris laudibus, reor, inter mediterraneos Asye saltus et speleas obruit Latinisque clausum subtraxit. Sed absit ut hoc infortunii crimen egisse potuerit quin illi, sub mariti titulo, quod nostre possunt literule splendoris meriti inpendatur.
+
+Superato igitur a Romanis, sub duce Scipione Asyatico, Anthioco magno, Syrie Asyeque rege, Gneus Manlius Torquatus consul, Asyam sortitus prouinciam, ne frustra transtulisse uideretur copias, seu ociosum haberet militem, purgatis hostium reliquiis circa maritimas oras, suo ex arbitrio in montanas abditasque regiones euectus Asye, aduersus Gallogrecos, efferatos barbarie populos, quoniam Anthiocum aduersus romana arma subsidiis iuuissent et non nunquam omnem turbarent discursionibus Asyam, acre bellum intulit. Uerum cum iam diffiderent Gallogreci, oppidis relictis, in uertices montium, natura loci munitos, cum coniugibus filiisque et reliquis fortunis suis abiere et se armis a circumsidentibus hostibus, quibus poterant, tutabantur et uiribus. Attamen, duro militum romanorum robore superati ac per decliua montium deiecti cesique, qui superfuerant, deditione facta, uictoriam Manlii confessi sunt.
+
+Erat captiuorum utriusque sexus et etatis multitudo ingens; custodie quorum prepositus centurio, cum Orgiagontis reguli coniugem uidisset, etate ualentem et corporis formositate conspicuam, in eius lapsus concupiscentiam, romane honestatis immemor, aspernanti quibus poterat uiribus stuprum intulit.
+
+Quod mulier adeo grandi pertulit indignatione, ut non magis libertatem cuperet quam uindictam; sed cauta in tempus uotum silentio texit. Cum autem uenisset pro redimendis captiuis, pecunia pacta, excanduit innouata ira caste sub pectore mulieris; que, premeditata quid sibi faciendum instaret, soluta uinculis, cum suis se traxit in partem iussitque centurioni poscenti ponderari aurum. Cui operi dum centurio intentos animum tenebat et oculos, hec, ydiomate suo, Romanis incognito, seruis imperauit ut centurionem percuterent et caput euestigio preciderent mortuo; quod sinu seruatum illesa remeauit ad suos. Et cum in conspectu peruenisset uiri recitassetque quid captiue illatum sit, quod detulerat ad pedes eius deiecit, quasi pretium illati dedecoris et ruboris feminei, quod potuerat, purgamentum tulisset.
+
+Quis hanc, non dicam solum romanam, sed ex acie Lucretie unam, potius quam barbaram mulierem, non dicat? Stabant adhuc in conspectu carcer cathene et circumstrepebant uictricia arma et seui uindicis superimminebant secures, necdum satis erat mulieris libertas reddita, cum labefactati corporis indignatio in tam grandes uires honestum pectus inpelleret ut nec iterum, si oportuerit, subire cathenas, tetrum intrare carcerem et ceruicem prebere securibus expauerit animosa femina, inclita scelesti facinoris ultrix, quin seruorum gladios constanti iussu in caput infausti stupratoris adigeret.
+
+Quonam acriorem hominem, animosiorem ducem, seueriorem in male meritos imperatorem comperies? Quonam sagaciorem audacioremque mulierem adeas, aut matronalis honestatis magis peruigilem seruatricem? Uidebat mirabili mentis perspicacia femina hec quoniam satius foret in mortem ire certam quam cum incerto dedecore domum uiri repetere nec, nisi per maximos ausus et discrimen, posse testari in corpore uiolato illibatam fuisse mentem. Sic ergo decus seruatur femineum, sic sublatum recuperatur, sic pudici cordis testimonium redditur. Et ideo prospectent, quibus inclite pudicitie cura insidet animo, quoniam non satis sit, ad cordis sinceritatem testandam, lacrimis et querelis se uiolentiam passam dicere nisi, dum possit, quis in uindictam egregio processerit opere.
+
+Tertia Emilia, etsi tam ex claritate familie Emiliorum, ex qua splendidam originem duxerat, quam ex coniugio strenuissimi uiri Scipionis primi Affricani perlucida sit, longe tamen ampliori lumine facinore emicuit suo. Nam cum is qui iunior quondam Luteio principi sponsam uirginem, primo iuuentutis flore ac spetiosissimi decoris spectabilem, cum thesauris a parentibus pro eiusdem uirginis redemptione oblatis, intactam restituit, senior factus se ipsum a damnate concupiscentie illecebris nequisset surripere, sed in dilectionem ancillule sue et concubitum incidisset; quod cum difficillimum sit honesti amoris animaduertentiam fallere, Tertiam latere non potuit; quinimo temporis tractu cuncta cognouit. Et quis dubitet quin egerrime tulerit? Asserunt enim non nulle, omni oris rubore seposito, nil iniuriosius, nil intolerabilius nupte mulieri fieri posse quam quod iure thori suum dicunt a uiro extere concedi femine; et ego edepol facile credam. Nam seu fragilitate sexus eueniat, seu minus bona de se opinione faciente, suspitiosissimum animal est femina. Arbitrantur enim euestigio, si quid in alteram uiro agitur, in detrimentum amoris sibi debiti operetur. Sed quantumeunque difficile uisum sit, constanti tamen pectore mulier inclita tulit tantoque cognitum uiri crimen oppressit silentio ut, nedum alter, sed nec uir ipse perpenderit eam sensisse quid ageret. Existimabat autem discreta uxor indecens nimium in propatulo sciri quod is qui uirtute inclita reges nationesque ualidas subegerat, ipse amori ancillule subiaceret. Nec sanctissime mulieri satis uisum hoc, Scipione uiuente, archanum seruasse; quin imo, eo iam defuncto, ad auferendam a uiri memoria illecebrem notam, si, quomodo crimen, alicunde expirasse potuisset et causa, ne ea que tam celebris uiri fuerat usa concubitu, aut a quoquam seruitutis improperio deturpari posset, aut minus decenti lasciuia cuiquam misceretur de cetero, qua labefactari uideretur amplissimi uiri concupiscentia, primo illam manumisit liberali animo, deinde liberto suo in coniugem dedit.
+
+O sacris in celum extollenda laudibus mulier, hinc equo atque tacito patiens iniurias animo, inde liberali in riualem sibi ancillulam defuncti uiri persoluens debita! Quod quanto rarius contigisse uidimus, tanto debemus arbitrari splendidius. Conclamasset altera et in concilium uocasset affines uicinas et quascunque cognitas mulieres easque longa dicacitate complesset onerassetque querelis innumeris se omissam, se relictam, se uilipensam, se in nullo pretio a uiro habitam eoque uiuente uiduam et ancillule seruule et deiecte sortis meretricule postpositam; abiecisset extemplo, imo sub corona uendidisset ancillam, uirum etiam publice infestasset lacrimis et questibus, nec curasset, dum ius suum garrulitate defenderet, numquid, honestissimi alias uiri, famam inclitam macularet.
+
+Dripetruam Laodocie fuisse reginam et magni Mitridatis filiam legimus. Quam etsi commendabilem fecerit ea fides qua parentibus sumus obnoxii, plus satis, me iudice, illam inaudito goodam opere memorabilem fecit natura parens. Nam, si codicibus ueterum adhibenda fides est, hec, cum gemino dentium ordine nata, monstruosum de se spectaculum Asyaticis omnibus tribuit euo suo. Que etsi nullum in mandendo a tam inusitata dentium quantitate susceperit impedimentum, insigni tamen deformitate non caruit quam, ut iam pertactum est, laudabili fide compescuit. Nam superatum a Pompeo magno Mitridatem genitorem suum, nullis periculis aut laboribus indulgendo, semper secuta est et obsequio tam fideli testata nature crimina imputari parentibus non deberi.
+
+Sempronia filia fuit Titi Sempronii Gracci, suo tempore clarissimi uiri, suscepta ex Cornelia, olim maioris Scipionis Africani filia. Fuit et insuper coniunx splendidi uiri Scipionis Emiliani qui et aui cognomen ob deletam Cartaginem postea consecutus est, et soror insuper Tyberii et Gaii Graccorum, amplitudine et constantia animi a maioribus non degenerans suis. Huic enim post cesos fratres ob seditiones suas aiunt contigisse ut a tribuno plebis coram populo in iudicium traheretur, non quidem absque maxima consternatione mentis. Ibi autem, far uente multitudine et potestate tribunitia omni instante, ut deoscularetur Equitium, ex Firmo piceno hominem, tanquam nepotem suum et Tyberii Gracci fratris sui filium, eumque ex Sempronia familia susciperet cogebatur. Que quidem, etsi eo in loco consisteret in quo etiam principes tremere consueuerant, et hine inde dissonis clamoribus imperite multitudinis ageretur minareturue, ex aduerso torua facie sublimis tribunorum autoritas, in nichilo muliebris constantia fracta est; quinimo memor Tyberio fratri preter tres filios non fuisse, quorum alter iuuenis, dum in Sardinia stipendia mereretur, obierat et alter adolescentulus paulo ante patris ruinam Rome diem clauserat, et tertius infantulus, post genitoris cedem postumus natus, apud nutricem aleretur adhuc, constantissimo pectore et acri uultu nulla ex parte territa, extraneum temerariumque Equitium, clarum genus Graccorum mendaci demonstratione fedare conantem, a se ignominiose reiecit, nec ad id agendum quod iubebatur ullis imperiis aut minis induci potuit aut flecti. Qua tam animose Equitio data repulsa, et insani hominis proteruia frustrata, et a tribunis, accuratius exquisito negocio, cognita et generosi animi mulieris perseuerantia laudata est.
+
+Erunt forte qui dicant, esto iure maiorum suorum Sempronia meruerit, non tamen hanc ob constantiam inter claras fuisse ponendam, eo quod, quodam innato sibi more, mulieres in quocunque proposito obstinate opinionis atque inflexibilis pertinacie sint. Ego autem, dato non inficiar, eas tamen, si ueritati innitantur, arbitror laudandas; cui profecto Sempronia insistebat.
+
+Sunt preterea qui uelint hanc tam indomite fuisse ceruicis ut nil aduersus iudicium suum factum quod reliquerit, si daretur facultas, inultum; et ob id arbitrantur eam in mortem Scipionis uiri sui prestitisse consensum eo quod, diruta Numantia, rogatus sententiam dicere numquid iuste cesum existimaret Tyberium, nullo habito ad affinitatem respectu, seditiosi hominis truculentam laudauerit mortem.
+
+Claudia Quinta romana fuit mulier; quibus tamen orta parentibus, non satis patet; uerum insigni quadam audacia perpetuam sibi claritatem peperit.
+
+Hec cum assiduo ac uario et accurate plurimum uteretur ornatu ac oris cultu nimio incederet splendida, a grauioribus matronis non tantum minus honesta, uerum et minus pudica arbitrata est.
+
+Sane, Marco Cornelio et Publio Sempronio consulibus, anno scilicet quintodecimo belli punici secundi, factum est ut e Pesimunte deum mater Romam in faucibus Tyberis applicaret. Ad quam suscipiendam e naui, cum iuxta responsum oraculi Nausica, ab uniuerso senatu totius urbis uir optimus iudicatus, cum matronis omnibus eo usque concederet ubi propinqua nauis, contigit ut, uolentibus nautis litori propinquare, hereret uado fluminis ratis qua uehebatur simulacrum. Et cum nec trahente iuuenum multitudine posse moueri uideretur, Claudia aliis matronis immixta sue uirtutis conscia palam summissis genibus deam supplex deprecata est ut, si se castam arbitraretur, cingulum sequeretur suum. Et illico fidenter consurgens, id futurum sperans quod prece quesiuerat, nauim alligari cingulo iussit et ab ea iuuenes amoueri omnes; nec ante factum est quam, trahente Claudia, facillime nauem a uado euelleret et, mirantibus cunctis, eam in partem quam cupiebat traheret; ex quo tam mirabili successu secutum est euestigio ut omnium de minus seruata pudicitia, maxima Claudie laude, in contrarium uerteretor opinio. Et sic que ad litus turpi lasciuie nota maculata processerat, decorata insigni pudicitie splendore, patriam reintrauit.
+
+Uerum etsi pro uoto Claudie cesserit, absit ut existimem sane mentis esse, quantumcunque innocue, similia audere. Uelle enim, ut se quis ostendat insontem, id agere quod preter naturam sit, Deum potius temptare est quam obiecti criminis purgare labem. Sancte nobis agendum est, sancte uiuendum; et si minus boni existimemur, non absque bono nostro patitur Deus; uult quippe nostra firmetur patientia, auferatur elatio, exerceatur uirtus et ut nobiscum ipsi letemur, dum alios noscit indignos. Satis nobis est, multum est, imo permaximum, si Deo teste bene uiuimus; et idcirco, si minus bene de nobis sentiunt homines, dum bene fecerimus, non curemus, dum male, ut emendemur totis uiribus instandum est, ut eos potius male opinantes sinamus quam male agentes simus.
+
+Hypsicrathea, quamuis eius originem ignoremus, magni tamen Mitridatis coniunx et Ponti grandis regina fuit, forma spectabilis et inuicti amoris in uirum adeo commendanda ut ex eo suo nomini fulgorem perpetuum meruerit. Mitridati quippe, diuturno atque sumptuoso et discriminibus uariis pendulo aduersus Romanos bello laboranti, esto illi barbarico more coniuges alie et concubine plurime forent, amoris eximii facibus incensa, seu regiones amplissimas peragranti, seu certamina ineunti, seu transfretationes paranti, semper fuit fidissima et inseparata comes. Hec equidem, egre ipsius absentiam patiens atque existimans neminem posse preter se rite obsequia inpendere uiro et, ut plurimum, infida ministeria fore seruorum, ut ipsa dilectissimo sibi posset oportuna prestare, etsi difficillimum uideretur, sumpsit tamen prosequendi consilium; et quoniam tanto operi muliebris habitus uidebatur incongruus et indecens lateri bellicosissimi regis incedere feminam, ut marem fingeret, ante alia aureos crines, quibus plurimum gloriantur mulieres, forcipibus secuit et syderei uultus sui precipuum decus, non solum una cum crinibus galea tegere passa est, uerum puluere et sudoribus ac armorum deturpare rubigine, armillas aureas et iocalia uestesque purpureas et in pedes fluxas ponere aut genutenus resecare et eburneum pectus lorica tegere atque tibias ocreis deuincire, abicere anulos et digitorum preciosissima ornamenta et eorum uice parmam hastasque gestare fraxineas et parthicos arcus et pharetras, loco monilium, cingere et adeo apte omnia, ut ex petulanti regina ueteranum factum militem credas. Sed forsan facilia hec. Assueta quidem regiis in thalamis ocio et molliciei et celum spectare perraro cum, eis omissis, animo uirili predita, equis insidere didicisset inuicta et armorum onusta, post uirum per aspreta montium et lubrica uallium die nocteque algores estusque superans, citato discurrere cursu persepe comperta est regalisque thori loco nudum quandoque solum et lustra ferarum, corpore durato, cogente somno, premebat impauida, uictori uiro seu profugo semper comes adiutrixque laborum et consiliorum particeps incedens ubique. Quid multa? Pios oculos uulnera cedes sanguinem, quem et ipsa pugnans spiculis fundebat, aliquando posse absque horrore conspicere docuit, et aures, cantibus assuetas, equorum fremitum militares tumultus et classica audire absque mentis obstupefactione coegit. Tandem cum multa pertulisset, etiam robusto militi grauia, Mitridatem, a Gneo Pompeio superatum atque fatigatum, per Armenos saltus Pontique latebras et efferatas quascunque nationes cum paucis ex amicis secuta est, nunc afflictum spe meliori recreans, nunc solatiis, quorum cupidum nouerat, demulcens adeo ut illi tantum consolationis attulerit ut, in quascunque solitudines ageretur, coniugali sibi uideretur in thalamo refoueri.
+
+O pectus coniugalis dulcedinis sacrarium, o inexhausta amicitie uirtus, quibus quamque sanctis uiribus muliebrem animum roborastis! Nulla profecto usquam uxor pro uiro similia, nedum grauiora, pertulit. Quo merito, si in eius perpetuam laudem antiquitas uersata est, minimum admirari iure posteritas poterit.
+
+Ceterum ex tot laboribus tantaque tanque inclita fide benemerita mulier a uiro non satis dignum retulit premium. Nam cum is senex iam filium ex ea susceptum iratus occidisset et, urgentibus Romanorum uiribus, non solum in regnum sed in regiam se recepisset, esto animo moliretur ingentia et legationibus uarias atque longinquas nationes in bellum aduersus Romanos suscitare conaretur, a Pharnace filio, ob eius seuitiam in filios amicosque rebellante, obsessus est. Quod cum cerneret et eum inexorabilem inuenisset, postremam rerum suarum arbitratus ruinam, cum reliquis tam coniugibus quam pellicibus ac filiabus, Hypsicratheam, que tot uite sue subsidia laborando prestiterat, ne illi superuiueret, ueneno assumpsit.
+
+Sane ingratum Mitridatis opus Hypsicrathee meritam gloriam minuisse non potuit; corpus mortale ueneno immatura morte sublatum est, nomen eius monimentis uenerandarum literarum ad nos usque et in perpetuum fama celebri uiuet et longa quidem posteritate fraudari non poterit.
+
+Semproniam, alteram a superiori, fuisse celebris ingenii feminam sepius legisse meminimus, sed, ut plurimum, ad nephanda procliuem. Hec, maiorum testimonio, genere inter romanas et formositate splendida fuit et tam uiro quam liberis fortunata satis. Quorum cum nomina minime teneam, in id ueniamos ut que in femina, laudari forte possunt seu ex quibus nomen eius effulsit. locum primum occupent.
+
+Fuit igitur hec ingenii tam prompti atque uersatilis ut et intelligeret illico et exequeretur etiam imitando quicquid aliquem dicentem aut facientem uidisset aliquando. Hinc cum non solum latinas sed et grecas literas didicisset, ausa est, nec muliebriter, quinimo adeo perspicaciter, uersus, dum uellet, componere, ut in admirationem etiam traheret qui legissent: egregium quippe et laudabile docto uiro. Fuit insuper tante tanque elegantis facundie ut modestiam suadere, iocos mouere, risum elicere, molliciem atque procacitatem excitare uolens posset et, quod maius est, tam lepidi moris in loquendo fuit, ut in quocunque sermonis genere uerteretur, illud facetie atque leporis plenum audientium auribus inferret. Preterea psallere eleganter et eque etiam saltare nouit: que quidem, si sane utantur, forsan commendande plurimum in femina dotes sunt. Ceterum pessimis imbuta facinoribus longe aliter usa est. Nam audacia nimia percita, non nunquam in uiriles damnandos nimium ausus euasit; et dum psallere et saltare, instrumenta profecto luxurie, in lasciuiam uteretur, urens libidine, ad eam exaturandam, fama pudoris matronalis omnino neglecta, homines sepius requisiuit quam requireretur ab eis.
+
+Cuius huius mali, quod in non nullis tam ualidum cernimus, existimes fuisse radices? Ego naturam absit ut damnem cuius, quantumcunque magne sint uires, circa rerum principia flexibiles adeo sont, ut eo fere quo uelis paruo labore ducas quod natum est; et sic, neglectum, semper uergit in peius. Nimia enim, ut arbitror, in adolescentulas maiorum indulgentia, uirginum sepe deprauata sont ingenia; quibus licentiose, ut sepius fit, declinantibus in lasciuiam, paulatim feminea cedit tepiditas et insurgit illico audacia, aucta a stolida quadam opinione qua asserunt id decere quod libet; et postquam semel eo itum est ut infectum sit uirginale decus et frontis rubor abiectus, ut retrahamus labantes in uacuum labores inpendimus. Hinc non solum libidini hominum mulieres occurrunt, sed prouocant.
+
+Post hec Sempronie fuit auri cupido permaxima et, uti ad adipiscendum turpi questui se auida ingerebat, sic in quibuscunque sceleribus erat in expendendo profusa, in tantum ut nullus illi esset in auaritia et prodigalitate modus.
+
+Exitiale malum est auri desiderium in femina et manifestissimum uitiati pectoris testimonium. sic et detestanda prodigalitas que, quotiens mentem sibi natura aduersam intrat, uti muliebris est, cui infixa tenacitas, nulla preter inopiam salutis spes haberi de cetero potest; de honestate eius deque suis substantiis actum est.
+
+Non enim ante subsistunt quam in extremum dedecus et in miseriam uenerint. Mulierum, parsimonia est: ad eas spectat intra limen cum fide seruare quod quesitum defertur a uiris. Hec, quantum auri damnanda cupido et immoderata profusio, tantum laudanda est, cum ipsa sit sensim substantiarum auctrix egregia, domestice rei salus, integre mentis testis, laborum solatium et inconcussa splendide posteritatis basis.
+
+Porro, ut in unum eius et extremum, ut arbitror, facinus omnia eius concludamus scelera, flagrante illa per stifera face seditiosissimi hominis Lucii Catiline et se iniquis consiliis et coniuratorum numero ad desolationem perpetuam romane reipublice in ampliores uires assidue extollente, facinorosa mulier ad pleniorem suarum libidinum captandam licentiam, id appetens quod etiam perditis hominibus fuisset horrori, coniuratis se immiscuit ultro, domus etiam sue penetralia seuis colloquiis patuere semper. Uerum nequitiis obsistente Deo, et Ciceronis studio coniuratorum detectis insidiis, cum iam Catilina Fesulas secessisset, in aliorum excidium frustratam arbitror corruisse.
+
+Ex quo, esto eius ingenium laudare possimus et ob id illam extollere, turpe exercitium ut damnemus necesse est. Nam matronalis stola labefactata lasciuiis pluribus egit ut in suum dedecus euaderet nota Sempronia, ubi, si conseruasset, euasisse poterat gloriosa.
+
+Cymbrorum a Gaio Mario acri certamine superatorum pregrandis coniugum fuit numerus, pudicitie sacro et constanti proposito laudandus quin imo extollendus precipue. Nam quanto fuit quantitas amplior, tanto uidetur honoribus sublimanda maioribus; et hoc ideo, quia in castitatis obseruantiam deuenisse paucas persepe legimus, multas conuenisse nunquam audiuimus, aut rarissime.
+
+Romanis ergo rebus florentibus, Theotones Cymbrique et quedam alie barbare nationes ab Arthoo in romanum coniurauerunt nomen et in unum primo conuenientes, ut eos in fugam uerti posse nemo speraret, coniuges natos et supellectilem omnem secum magno agmine traxere uehiculis. Inde, ut omnem Ytaliam uno et eodem concuterent impetu, tripartito illam intrare agmine triplici itinere statuere. Quibus a consternatis tumultu Romanis, Gaius Marius consul, in quem inniti omnis reipublice spes ea tempestate uidebatur, obuius missus, primos obiectos habuit Theutonum insolentes duces; aduersus quos in nichilo declinantes, certamen cum conseruisset et longa pugna partium aliquandiu nutasset fortuna, postremo multo sanguine fuso terga dedere Theutones. Deinde in Cymbros itum est et, ut Theutones apud Aquas Sextias, sic illos in campo Raudio duplici fudit certamine, facta hominum strage permaxima. Quod aduertentes cum ceteris impedimentis seposite coniuges, non uirorum secute sont fugam, sed plaustris, quorum pregrandis erat illis copia, in formam ualli redactis, stulto sed animoso consilio, preustis fustibus lapidibus gladiisque libertatem suam castimoniamque tutare quam longius possent disposuere. Sed acie facta, aduenientibus marianis militibus, cum non diu obstitissent, sensere quoniam in uacuum conatus disponerent et ob id, si possent, inire cum imperatore concordiam petiere. Erat enim illis infixum animo si uires, si sedes auitas, si substantias omnes pugna perdidissent, una saltem, qua possent uia, libertatem et pudicitiam seruare suam. Et idcirco postulauere unanimes non fugientium uirorum pacem, non in patriam redire suam, non ut sua resarcirentur auro damna, sed ut omnes Romam uirginibus Uestalibus iungerentur. Quod cum honestissimum uisum foret et sincere mentis testimonium, nec impetrassent, succense furore in obstinatam uoti sui perseuerantiam per seuum iuere facinus. Nam ante omnia, collisis in terram paruis filiis atque peremptis, ut illos, qua poterant uia, turpi seruitati subtraherent, nocte eadem intra uallum a se confectum, ne et ipse in dedecus sue castitatis et uictorum ludibrium traherentur, laqueis omnes lorisque mortem consciuere sibi nec prede aliud ex se preter pendentia cadauera, auidis liquere militibus.
+
+Iuissent fractis hominum uiribus alie, non nulle supplices uictoribus obuiam soluto crine, tensis manibus precibus et ululato complentes omnia, et - quod fuisset obscenius - non nulle blanditiis et amplexibus impetrassent, si potuissent, supellectilis conseruationem, reditum in patriam, nulla honestatis femmee habita mentione, aut se permisissent a quocunque, more pecadum, trahi. Ast Cymbre constanti pectore meliori fortune seruauere animos nec ulla passe sunt ignominia maiestatis gentis sue gloriam fedare; dumque seruitutem et turpitudinem laqueo obstinate fugerent, non uiribus, sed fortune crimine suos homines superatos ostendunt et castimonie sue, paucis abiectis annis, quibus suspendio superuiuere potuissent, uitam longissimam quesiuerunt, et unde miraretur posteritati liquerunt, tam grandem scilicet mulierum multitudinem, non ex conuentione, non ex consulto publico, infra noctis unice spatium, non aliter quam si spiritus idem omnibus fuisset, in eandem mortis sententiam deuenisse.
+
+Iulia et genere et coniugio forsan totius orbis fuit clarissima mulierum; sed longe clarior amore sanctissimo et fato repentino.
+
+Nam a Gaio Iulio Cesare ex Cornelia coniuge, Cynne quater consulis filia, unica progenita est. Qui Iulius ab Enea, inclito Troianorum duce, per multos reges et alios medios paternam duxit originem, maternam uero ab Anco, quondam Romanorum rege; gloria bellorum atque triunphorum et dictatura perpetua insignis plurimum homo fuit. Nupsit preterea Pompeio magno, ea tempestate Romanorum clarissimo uiro, qui in uincendis regibus, deponendis eisque de nouo faciendis, nationibus subigendis, pyrratis extinguendis, fauorem romane plebis obtinendo, et regum orbis totius clientelas acquirendo, non terras tantum, sed celum omne fatigauit diu. Quem adeo illustris mulier, esto iuuencula et ille prouectus etate, ardenter amauit, ut ob id immaturam mortem quesierit. Nam cum Pompeius in comitiis edilitiis sacrificaturus ab hostia, quam tenebat, ex suscepto uulnere se in uaria agitante, plurimo respergeretur sanguine, et ob id, uestibus illis exutus, domum alias induturus remicteret, contigit ut deferens ante alios Iuliam pregnantem haberet obuiam. Que cum uidisset uiri cruentas uestes, ante quam causam exquireret, suspicata non forsan Pompeio fuisset uiolenta manus iniecta, quasi non illi dilectissimo sibi uiro occiso superuiuendum foret, in sinistrum repente delapsa timorem, oculis in tenebras reuolutis, manibus clausis, concidit et euestigio expirauit: non solum uiri atque ciuium romanorum, sed maximo totius orbis ea etate incomodo.
+
+Portia eius Marci Catonis fuit filia qui, post eductas ex Egypto per ardentes solitudines Lybie in Affricam pompeiani exercitus reliquias, uictorie Cesaris inpatiens, apud Uticam se occidit. Nec equidem insignis mulier a patria fortitudine atque perseuerantia degenerasse in aliquo uisa est.
+
+Hec autem - ut alia eius uirtutis preclare postponamus - cum, etiam uiuente patre, Decio Bruto nupsisset, adeo eum dilexit integre atque caste ut, inter ceteras muliebres curas, is esset longe prima atque precipua; nec oportuno tempore potuit honestas amoris flammas casto occuluisse pectore.
+
+Que, quoniam eius in perpetuam euasere laudem, ad eius ampliandam claritatem se offerunt ultro.
+
+Quieuerat iam pestifer tumultus bellorum ciuilium, oppressis a Cesare ubique pompeianis, cum in eum dictatorem perpetuum - ut satis animaduersum est - regnum affectantem senatus pars sanior coniurauit; quos inter fuit et ipse Brutus. Qui integritatis Portie conscius, cum eidem scelesti facinoris aperuisset archanum, factum est ut, ea nocte cui dies illuxit qua Cesar humanis rebus coniuratorum opere subtractus est, exeunte Bruto cubiculum, Portia tonsoris nouaculam summeret, quasi um guium superflua resectura; fingensque illam sibi caso cecidisse, se ex animo uulnerauit. Sane astantes ancillule cum manare uidissent sanguinem, suspicate aliquid grauius, clamore sublato, abiens Brutus in cubiculum reuocatus est et ab eo obiurgata Portia quoniam tonsoris precipuisset officium. Portia autem, semotis ancillulis, inquit: - Minime temerarie factum quod putas est; tentatura autem quo animo me ipsam gladio perimere et mortem perpeti possem, si minus tibi pro uotis cepta succederent, feci -.
+
+O inexhausti uigoris amor et uir tali coniuge felix! Sed quid ultra? In scelus a coniuratis itum est et occisores, occiso Cesare, euasere. Non tamen impone; sed cum preter extimatum omnia responderent, a senatu reliquo damnati patricide in diuersa abierunt. Brutus autem et Cassius in orientem tendentes non paruas copias aduersus Octauianum Cesarem et Antonium, Cesaris heredes, collegere. Aduersus quos cum Octauianus et Antonius exercitum, apud Phylippos pugnatum est; et cum uicte fugateque Cassii Brutique partes essent, et ipse Brutus etiam occisus est. Quod cum audisset Portia nil sibi, subtracto uiro, letum futurum existimans, arbitrata non alio animo mortem passuram quam olim cultri tonsorii uulnus, confestim in uetus propositum uenit; et cum ad uoluntariam necem nullum sibi adeo cito, ut impetus exposcebat, prestari uidebatur instrumentum, ignitos carbones, quos forte propinquos habebat, indubitanter manibus gucturi iniectos exhauxit; a quibus precordia exurentibus spiritus uitalis abire in mortem coactus est. Nec dubium quin, quanto magis inusitatum mortis genus intulere, tanto occumbenti plus fulgoris coniugalis diligentie ingessere. Cuius etiam fortitudini patris reseratum manibus uulnus nil merite laudis potuit auferre.
+
+Curia romana fuit mulier et, si nomini fidem dabimus, ex prosapia Curionum, si operibus, mire constantie atque integerrime fidei uetustatis splendidum specimen. Nam eo in turbine rerum, quo triumuirorum iussu noue proscriptorum in urbe apposite tabule sunt, Quintus Lucretius eiusdem coniunx inueniretur proscriptus una cum pluribus, ceteris fuga celeri patrium solum linquentibus, et uix tutam, inter ferarum speleas et solitudines montium, seu apud hostes romani nominis, latebram inuenientibus, solus ipse, amantissime uxoris usus consilio, intra romana menia, intra domestici laris parietes, intra coniugalis cubiculi secretum, in sino coniugis intrepidus latuit; et tanta uxoris solertia, tanta sagaci industria, tanta fidei integritate seruatus est ut, preter ancillam unam consciam, nemo etiam ex necessariis arbitrari, nedum scire, potuerit.
+
+Quotiens ad contegendum facinus arte credere possumus mulierem hanc, exoleta ueste, habitu sordido, mesta facie, flentibus oculis, neglecto crine, nullis comptam de more uelamentis, anxio suspiriis pectore, ficto quodam amentis stupore, in medium prodiisse et, quasi sui inscia, discurrisse patriam, intrasse templa, plateas ambisse et tremula ac fracta uoce, dum uideretur deos precibus uotisque onerasse, percontasse obuios amicosque numquid Lucretium uidissent suum, an scirent numquid uiueret, quorsum fugam ceperit, quibus sociis, qua spe; preterea se summopere desiderare fuge exiliique et incommodorum comitem fieri; et huiusmodi plura factitasse que infelices consueuere facere, latebris quidem uiri integumenta preualida; quibus insuper blanditiis, quibus delinimentis, quibus suggestionibus ancillule secreti conscie firmasse animum saxeumque fecisse? quibus demum consolationibus spem erexisse uiri trepidantis, pectus anxium animasse et mestum in aliqualem traxisse letitiam? Et sic, reliquis eadem peste laborantibus, et inter aspreta montium, maris estus, celi procellas, barbarorum perfidias, odia hostium infesta et manus quandoque persequentium misere periclitantibus, solus Lucretius, in gremio piissime coniugis tutus, seruatus est. Quo sanctissimo opere Curia non immeritam sibi claritatem quesiuit eternam.
+
+Hortensia Quinti Hortensii egregii oratoris filia dignis extollenda laudibus est, cum non solum Hortensii patris facundiam uiuaci pectore amplexa sit, sed eum etiam pronuntiandi uigorem seruauerit quem oportunitas exquisiuit, et qui sepissime in uiris doctissimis deficere consueuit. Hec autem triumuirorum tempore, cum matronarum multitudo, exigente reipublice necessitate, intolerabili fere onere pecunie exsoluende grauata uideretur, nec hominum inueniretur aliquis qui in rem tam incongruam prestare patrocinium auderet, sola ausa est constanti animo coram triumuiris rem feminarum assummere eamque perorando tam efficaciter inexhausta facundia agere, ut maxima audientium admiratione mutato sexu rediuiuus Hortensius crederetur.
+
+Nec infeliciter opus tam egregium a femina sumptum aut executum est; nam, uti nulla in parte fracta oratione aut laudabili sui iuris demonstratione defecerat, sic nec exoptato aliquid a triumuiris diminutum est, quin imo concessum libere ut longe amplior pars iniuncte pecunie demeretur, arbitrati quantum sub matronali stola in publicum taciturnitas laudanda uideatur, tantum, oportunitate exigente, ornato suo decora sit extollenda loquacitas. Quo tandem facto, non absque maximo Hortensie fulgore, reliquum, quod minimum erat, a matronis facile exactum est.
+
+Quid dicam uidisse tantum ueteris prosapie spiritus in Hortensia afflauisse femina, nisi eam merito nomen Hortensie consecutam?
+
+Sulpitia Lentuli Truscellionis coniunx equa fere beniuolentia sibi adinuenit indelebilem famam. Fuit enim hac eadem, qua supra, procella proscriptus a triumuiris Lentulus. Qui cum esset uolucri fuga tutatus in Syciliam et ibidem exul moraretur et inops, facta eius rei Sulpitia certior, in sententiam iuit labores una uelle cum coniuge pati, rata indecens esse letos honores et fortunam candidam ferre cum uiris has que eorundem erumnas, si oportunum ferre sit, fuga renuerent. Uerum nec ad uirum pergere facile Sulpitia consecuta est: summa quippe diligentia, ne exilium sequeretur uiri, seruabatur a matre Iulia. Sed quas non ludit uerus amor custodias? Captato igitur tempore, seruili sumpta ueste, matre custodiisque deceptis reliquis, duabus tantum ancillulis et seruulis totidem sociata splendida mulier, natale solum patriosque penates linquens, exulem uirum secuta est: cum posset, lege non prohibente, infelici abdicato marito, nouas celebrare nuptias. Nec expauit, mulier inclita, per subterfugia et maris estus atque montana ytala incerta uiri sequi uestigia eumque per incognitas regiones exquirere, donec comperto seiunxerit: honestius rata per mille discrimina uite uirum sequi a fortuna deiectum, quam, eo exule laborante, in patria uacare delitiis et quiete.
+
+Inclite profecto mentis et prudentem uirum potius quam feminam redolentis, tale iudicium est. Non enim semper auro et gemmis splendendum, non semper indulgendum cultui, non semper estiuus fugiendus est sol, aut hyemis pluuie, non semper colendi sont thalami, non semper sibi parcendum; sed cum uiris, exigente fatorum serie, subeundi labores, exilia perpeti, pauperiem tolerare, pericula forti ferre animo: que hec renuit, coniugem esse non nouit. Hec uxorum spectanda militia, hec sunt bella, he uictorie et uictoriarum triunphi conspicui. Molliciem luxumque et angustias domesticas honestate et constantia ac pudica mente superasse, hinc illis est fama perennis et gloria.
+
+Erubescant igitur, non que solum felicitatis umbreculam totis sequuntur pedibus, sed et he magis que pro comuni coniugii commodo, nauseam timent, leui soluuntur labore, nationes exteras horrent et expauent bouis forsan audito mugitu, cum in sectandis mechis fugam laudent, maria placeant fortemque animum quibuscunque oportunitatibus scelestissime prestent.
+
+Cornificia, utrum romana fuerit mulier, an potius extera, comperisse non memini; uerum, testimonio ueterum, memoratu fuit dignissima. Imperante autem Octauiano Cesare, tanto poetico effulsit dogmate, ut non ytalico lacte nutrita, sed Castalio uideretur latice et Cornificio germano fratri, eiusdem eui poete insigni, eque esset illustris in gloria. Nec contenta tantum tam fulgida facultate ualuisse uerbis, reor sacris inpellentibus musis, ad describendum heliconicum carmen sepissime calamo doctas apposuit manus, colo reiecto, et plurima ac insignia descripsit epygramata que Ieronimi presbiteri, uiri sanctissimi, temporibus - ut ipse testatur - stabant in pretio. Numquid autem in posteriora deuenerint secula, non satis certum habeo.
+
+O femineum decus neglexisse muliebria et studiis maximorum uatum applicuisse ingenium! Uerecundentur segnes et de se ipsis misere diffidentes; que, quasi in ocium et thalamis nate sint, sibi ipsis suadent se, nisi ad amplexus hominum et filios concipiendos alendosque utiles esse, cum omnia que gloriosos homines faciunt, si studiis insudare uelint, habeant cum eis comunia. Potuit hec nature non abiectis uiribus, ingenio et uigiliis femineum superasse sexum, et sibi honesto labore perpetuum quesisse nomen: nec quippe gregarium, sed quod estat paucis etiam uiris rarissimum et excellens.
+
+Mariannes hebrea femina, genere quam uiro felicior, Aristoboli Iudeorum regis, ex Alexandra regina, Hyrcani regis filia, genita fuit, tante tanque inuise pulchritudinis clara ut, non solum eo tempore ceteras formositate feminas anteire crederetur, sed celestis arbitraretur ymago potius quam mortalis. Nec credulitati huic Marci Antonii triumuiri testimonium defuit. Erat autem Marianni frater ex eisdem parentibus, nomine Aristobolus, eque secum pulchritudinis et etatis. Cui cum Alexandra mater, defuncto Aristobolo genitore, principatum dari sacerdotii ab Herode, Mariannis uiro atque rege, summopere cuperet atque procuraret, Gellii amici suasione, amborum effigies optimi pictoris artificio in tabula delinitas, ad Antonium triumuirum, extreme luxurie hominem, ad eius in se excitandam libidinem et per consequens in desiderium suum trahendum, in Egyptom usque transmissas aiunt. Quam cum uidisset Antonius, primo in admirationem longiusculam constitit, deinde dixisse asserunt hos, quantum ad formositatem, profecto dei filios esse et subsequenter iuramento firmasse, se nunquam aut usquam, nedom pulchriores, sed nec similes aspexisse.
+
+Sed ad Mariannem solam redeandum. Hec quidem, etsi inaudita pulchritudine fuerit insignis, animi tamen ingenti fortitudine longe magis emicuit. Que cum ad nubilem deuenisset etatem, infausto omine Herodi Antipatris Iudeorum regi nupta est; et maximo infortunio suo, summe ob eius uenustatem ab eodem dilecta. Qui cum gloriaretur plurimum se solum orbe toto possessorem pulchritudinis diuine, in tam grandem animi curam lapsus est, ne quis alter in hoc sibi posset equari, ut timere ceperit ne sibi superstes euaderet Mariannes. Ad quod euitandum, primo dum uocatus in Egyptum ad Antonium esset iturus, causam dicturus super morte Aristoboli, fratris Mariannis a se occisi, et demum, Antonio mortuo, accessurus ad Octauianum Cesarem et purgaturus, si posset, quod amicus Antonii aduersus eum auxilia prestitisset, Cyprinne matri amicisque liquit ut, si quid in eum quod in mortem tenderet ab Antonio uel Cesare seu casu alie ageretur, Mariannem confestim occiderent.
+
+O ridenda, alias sagacissimi, regis insania ob alienum incertumque commodum ante uexari et inuidere post fatum! Quod occultissime factum fuerat resciuit tractu temporis Mariannes et cum iam ob Aristoboli indignam cedem in Herodem concepisset execrabile odium, arbitrata se ab Herode non, nisi propter pulchritudinis usum, diligi, comulauit iras, uitam suam his immerito ab eo damnatam egerrime ferens; et quamuis Alexandrum et Aristobolum, conspicuos pulchritudine pueros, ex eo enixa foret, in nullo potuit moderasse conceptom eoque, ferente impetu, delapsa est ut amanti uiro suum negaret concubitum et dum sperneret, quasi ueteris regie prosapie omnis in se resurgeret indoles, gesto quodam elato illius calcare conabatur potentiam, non uerita persepe dicere palam Herodem alienigenam non iudeum, nec regie prolis hominem; quin imo ignobilem et ydumeum, nec regia coniuge dignum, trucem insolentem infidum scelestumque et immanem beluam. Que etsi Herodes cum difficultate pateretur, tamen, amore prohibente, nil seuum audebat in illam. Tandem in peius procedentibus rebus, ut placet aliquibus, a Cyprinna Herodis matre et Salomine sorore, quibus summe grauis erat Mariannes, actum est ut a subornato ab eisdem pincerna Herodi accusaretur, quod eum conata sit exorare ut illi amatorium poculum, quod ipsa parauerat, propinaret, seu - ut uolunt alii - quod effigiem suam speciosissimam, non eo tempore quo premonstratum est, nec matris opere, sed motu suo, post conceptum in Herodem odium, ad Antonium, ut illum in sui desiderium prouocaret, et in Herodis odium transmisisset. Que cum crederet Herodes et Mariannis in se maliuolentia fidem faceret, irritatus et anxio furore succensus, cum amicis longa oratione conquestus est; eoque, eis suadentibus et Alexandra, Mariannis matre, ad eius gratiam promerendam, deductus est ut eam, tanquam in regiam maiestatem excidium molientem, capitali damnatam supplicio iuberet occidi. Que quidem tantum in se excitauit generosi animi ut, uilipensa morte, integro uultus sui seruato decore, nec ulla ex parte femineo ritu flexa et obiurgantem matrem tacita audiret et flentes ceteros, genis siccis, aspiceret et uti in triunphum letissimum non solum intrepida sed aspectu alacri, nullis pro salute sua porrectis precibus, iret in mortem eamque a carnifice, ut optatam, susciperet. Qua quidem tam immota securitate non solum efferati regis tristauit inuidiam, sed et plura suo nomini secula ausit quam mortalitati sue menses concessisse, lacrimis precibusque suis flexus, potuisset Herodes.
+
+Cleopatra egyptia femina, totius orbis fabula, etsi per multos medios reges a Ptholomeo macedone rege et Lagi filio, originem traheret et Ptholomei Dyonisii seu - ut aliis placet - Minei regis filia, ad imperandum, per nephas tamen, ipsi regno peruenerit, nulla fere, nisi hac et oris formositate uere claritatis nota, refulsit, cum e contrario auaritia crudelitate atque luxuria omni mundo conspicua facta sit. Nam, ut placet aliquibus, ut ab eiusdem dominii initio summamus exordium, Dyonisius seu Mineus, romani populi amicissimus, Iulii Cesaris consulato primo in mortem ueniens, signatis tabulis liquit ut filiorum natu maior, quem aliqui Lysaniam nominatum arbitrantur, sumpta in coniuge Cleopatra, ex filiabus etiam natu maiore, una, se mortuo, regnarent. Quod, eo quod familiarissima esset apud Egyptios turpitudo matres filiasque tantum a coniugiis exclusisse, executum est. Porro exurente Cleopatra regni libidine, ut non nullis uisum est, innocuum adolescentulum eundemque fratrem et uirum suum, quindecimum etatis annum agentem, ueneno assumpsit et sola regno potita est. Hinc asserunt, cum iam Pompeius magnus Asyam fere omnem occupasset armis, in Egyptum tendens, superstitem puerum mortuo subrogasse fratri eumque regem fecisse Egypti. Ex quo indignata Cleopatra aduersus eum arma corripuit et, sic se rebus habentibus, fuso apud Thesaliam Pompeio et a puero, rege a se facto, litore in egyptiaco ceso, adueniente post eum Cesare, ibidem bellum inter se gerentes inuenit. Quos dum ad causam dicendam se coram accersiri iussisset - ut de Ptholomeo iuuene sileamus - ultro erenata malitiis mulier Cleopatra, de se plurimum fidens, regiis insignita notis, accessit et auspicata sibi regnum si in suam lasciuiam domitorem orbis contraheret, cum formosissima esset et oculorum scintillantium arte atque oris facundia fere quos uellet caperet, paruo labore suo libidinosum principem in suum contubernium traxit pluresque noctes, medio Alexandrinorum in tumultu, cum eo comunes habuit, concepitque - ut fere omnibus placet - filium quem postmodum ex patris nomine Cesareonem nuncupauit.
+
+Tandem cum et Ptholomeus puer a Cesare dimissus in liberatorem suum inpulso suorum bella uertisset et ad Deltam Mitridati pergameno, in auxilium Cesaris uenienti, cum exercitu occurrisset ibique a Cesare, qui itinere alio illum preuenerat, superatus, fugam scapha temptaret et plurium irruentium pressa pondere mergeretur; et sic pacatis rebus, facta Alexandrinorum deditione, cum Cesar esset iturus in Pharnacem Ponti regem, qui Pompeio fauerat, quasi noctium exhibiturus Cleopatre premium ac eo etiam quod in fide mansisset, eidem nil aliud optanti regnum concessit Egypti, Arsinoe sorore deducta, ne forsan, ea duce, noui aliquid moliretur in eum. Sic iam scelere gemino adepta regnum Cleopatra, in uoluptates effusa suas, quasi scortum orientalium regum facta, auri et iocalium auida, non solum contubernales suos talium nudos arte sua liquit, uerum et templa sacrasque Egyptiorum edes uasis statuis thesaurisque to ceteris uacuas liquisse traditum est. Hinc occiso iam Cesare, et Bruto et Cassio superatis, eunti in Syriam Antonio obuia facta, impurum hominem pulchritudine sua et lasciuientibus oculis facile cepit et in amorem suum detinuit misere eoque deduxit ut, que fratrem ueneno necauerat, Antonii manu Arsinoem sororem, ad suspitionem regiminis amouendam omnem, in templo Dyane ephesie, quo salutem queritans infelix aufugerat, trucidari faceret, id adulteriorum suorum a nouo amasio loco primi muneris assumptura. Et cum iam scelesta mulier Antonii mores nouisset, uerita non est eidem postulare Syrie regnum et Arabie. Sane cum permaximum uideretur illi et incongruum nimis, ad satisfaciendum tamen desiderio amate mulieris, sortionculas ei ex utroque dedit, superadditis etiam ciuitatibus omnibus que intra Eleuterum flumen et Egyptum syriaco litori apposite sunt, Sydone et Tyro retentis. Que cum obtinuisset, Antonium in Armenos seu, ut uolunt alii, in Parthos euntem, ad Eufratem usque prosecuta, dum Egyptum per Syriam repeteret, ab Herode Antipatris, tunc Iudeorum rege, magnifice suscepta, non erubuit eidem per intermedios suum suadere concubitum, sibi, si annuisset, muneris loco, ludee subtractura regnum, quod ipse, Antonii opere, non diu ante susceperat. Uerum Herodes aduertens non solum ob Antonii reuerentiam abstinuit, quin imo ut illum a nota tam incestuose femine liberaret, ni dissuasissent amici, eam gladio occidere disposuerat. Cleopatra autem frustrata, quasi ob hoc moram traxisset, eidem locauit redditus Iericuntis, quo balsamum nascebatur, quod et ipsa postmodum in Babiloniam egyptiam transtulit, quo uiget usque in hodiernum, et inde, amplis ab Herode susceptis muneribus, in Egyptum rediit. Inde uero in fugam ex Parthis redeonti Antonio accersita occurrit. Qui quidem Antonius cum fraude Arthabazanem Armenie regem olim Tygranis filium cum filiis et satrapibus cepisset et thesauris permaximis spoliasset atque argentea catena uinctum traheret, ut auidam in suos amplexus prouocaret, effeminatus uenienti captiuum regem cum omni regio ornatu atque preda deiecit in gremium. Quo leta munere cupidissima mulier adeo blande flagrantem complexa est, ut, repudiata Octauia, Octauiani Cesaris sorore, illam totis affectibus sibi uxorem iungeret. Et ut arabicas unctiones et odoratos Sabee fumos et crapulas sinam, cum magnificis assidue saginaretur ingluuiosus homo epulis, in uerba uenit, quasi Cleopatre conuiuia extollere uellet, quid magnificentie cotidianis cenis posset apponi. Cui respondit lasciua mulier se cena una centies, si uelit, sextertium absumpturam. Quod cum minime fieri posse arbitraretur Antonius, tamen uidendi auidus atque ligurriendi, fecere periculum, sumpto Lucio Planco iudicis loco. Que postero die dum non excessisset eduliorum consuetudinem et iam sponsionem irrideret Antonius, iussit Cleopatra ministris ut secundam mensam afferrent illico. Qui premoniti nil aliud quam uas unum aceti acerrimi attulere. Ipsa autem confestim ex altera aurium unionem inexcogitati pretii, quem, ornamenti loco, orientalium more, gestabat, summens, aceto dissoluit et liquefactum absorbuit; et cum ad alium, quem altera in auricula eque carum gerebat, iam manus apponeret, illud idem factura, extemplo Lucius Plancus uictum esse Antonium protulit; et sic secundus seruatus est, uictrice regina. Qui quidem postea diuisus Romam in Pantheonem delatus, auribus Ueneris appositus est, diu postmodum dimidie Cleopatre cene perhibens testimonium prospectantibus.
+
+Ceterum cum insatiabilis mulieris in dies regnorum auiditas augeretur, ut omnia complecterentur in unum, temulento Antonio, et forsan a tam egregia cena surgenti, romanum postulauit imperium, quasi in manibus posse concedere fuisset Antonii; quod ipse, minime sui compos, minus oportune, suis romanisque pensatis uiribus, se daturum spopondit.
+
+O bone Deus, quam grandis poscentis audacia nec minor spondentis stultitia! O liberalis homo! Tot seculis, tanta cum difficultate, sanguine fuso et in morte tot insignium uirorum, tot etiam populorum, tot egregiis operibus, tot bellis uixdum quesitum imperium, postulanti mulieri, non aliter quam domuncule unius dominium, inconsulte, quasi euestigio daturus, concessit.
+
+Sed quid? Iam ob repudium Octauie belli seminarium inter Octauianum et Antonium uidebatur iniectum et ob id actum est ut, congregatis ex utraque parte copus, iretur in illud. Uerum Antonius cum Cleopatra, ornata purpureis uelis et auro classe, processere in Epyrum, ubi, cum obuiis hostibus inita pugna terrestri, cessere uicti et in classem se recipientes Antoniani in Actium rediere, experturi naualis belli fortunam. Aduersus quos Octauianus, cum Agrippa genero factus obuius, ingenti cum classe mira audacia eos aggressus est et susceptus acriter tenuit aliquandiu mars dubius pugnam in pendulo. Tandem cum subcumbere uiderentur Antoniani, prima omnium insolens Cleopatra, cum aurea qua uehebatur naui et sexaginta aliis fugam cepit. Quam extemplo Antonius, deiectis e pretoriana insignibus, secutus est; et in Egyptum redeuntes incassum uires suas ad defensionem regni, transmissis comunibus filiis ad Rubrum mare, disposuerunt. Nam uictor Octauianus secutus eos pluribus secundis preliis uires exinaniuit eorum. A quibus cum sere pacis conditiones peterentur nec obtinerentur, desperans Antonius, ut non nulli uolunt, mausoleum regum intrans, sese gladio interemit. Capta uero Alexandria, cum Cleopatra ingenio ueteri in uanum tentasset, uti iam dudum Cesarem et Antonium illexerat in concupiscentiam suam, sic et iuuenem Octauianum illicere, indignans cum audisset se seruari triunpho atque de salute desperans, regiis ornata, Antonium suum secuta est; et secus eum posita, adapertis brachiorum uenis ypnales serpentes uulneribus moritura apposuit. Aiunt quidem hos somno mortem inferre. In quo resoluta, auaritie lasciuie atque uite finem sumpsit infelix, Octauiano conante, Psillis uulneribus uenenatis admotis, illam in uitam reseruare si posset.
+
+Sunt tamen alii eam ante premortuam et alio mortis genere dicentes. Aiunt enim Antonium timuisse apparatu attici belli gratificationem Cleopatre et ob id nec pocula nec cibos, nisi pregustatos, assummere assueuisse. Quod cum aduertisset Cleopatra, ad fidem suam erga eum purgandam pridianis floribus, quibus coronas ornauerat, ueneno perlitis capitique suo impositis, in ludum traxit Antonium et procedente hilaritate inuitauit eundem ut coronas biberent; et in sciphum dimissis floribus cum haurire uoluisset Antooius, manu a Cleopatra prohibitus est, ea dicente: - Antoni dilectissime, ego illa sum Cleopatra quam nouis et insuetis pregustationibus tibi suspectam ostendis; et ob id, si pati possem, ut biberes et occasio data et ratio est -. Tandem cum fraudem, ea monstrante, nouisset Antonius, eam in custodiam deductam, poculum, quod ne biberet prohibuerat, exhaurire coegit et sic illam exanimatam uolunt.
+
+Prior uulgatior est opinio, cui additur ab Octauiano compleri iussum monumentum quod Antonius incipi fecerat et Cleopatra, eosque simul in eodem tumulari.
+
+Antonia minor clarissime uiduitatis exemplum indelebile posteritati reliquit. Hec etenim Marci Antonii triumuiri ex Octauia - ut creditur - filia fuit et ideo minor cognominata quia illi soror esset natu maior et eodem nomine nuncupata. Nupsit quidem Druso (Tyberii Neronis fratri et Octauiani Augusti priuigno, et ex eo peperit Germanicum atque Claudium, postea Augustum, et Liuillam), qui dum germanice expeditioni uacaret - ut quidam arbitrantur - Tyberii fratris sui opere ueneno periit. Cuius post mortem cum etate florida atque conspicua formositate uireret, rata satis honeste mulieri nupsisse semel, a nemine potuit ad secundas nuptias prouocari, quin imo reliquum uite spatium sub Liuia socru intra limites cubiculi uiri sui adeo caste, adeo sancte transegit, ut preteritarum omnium matronarum laudes uiduitate celebri superaret.
+
+Equidem inter Cincinnatos Fabritios Curiosque et Lucretias atque Sulpitias sanctissimum splendidumque est, etiam prouectis etate mulieribus et Catonum filiabus, absque lasciuie nota duxisse uitam et laude plurima extollendam. Quod si sic est, quibus prosequemur preconiis iuuenem pulcritudine insignem et Marci Antonii, spurcissimi hominis filiam, non in siluis et solitudinibus, sed inter imperialia ocia atque delicias, inter Iuliam Octauiani filiam et Iuliam Marci Agrippe, libidinis et lasciuie feruentissimos ignes, inter Marci Antonii genitoris sui atque Tyberii, postea principis, obscenitates et dedecora in patria, olim frugi, nunc turpitudinibus omnibus dedita, inter mille concupiscientiarum exempla, constanti animo et forti pectore castimoniam, non per tempusculum et in spem futuri coniugii, sed uirtuti obsequentem, in senectutem et mortem usque, seruantem? Edepol nil dignum satis relictum est uerbis, considerationi forsan aliquid superextat; quod quidem, quia uires excedit scribentium, considerandum et merita consideratione extollendum satis sit sacris ingeniis reliquisse.
+
+Agrippina Marci Agrippe ex Iulia, Octauiani Cesaris filia, genita fuit, esto Gaius Caligula, eiusdem Agrippine filius, iam orbis princeps, abhorrens Agrippe aui materni rusticitatem, diceret eam non ex Agrippa, sed ex stupro Octauiani, in Iuliam filiam perpetrato, fuisse progenitam; stolide credi cupiens se nobiliorem ex tam incestuose concepta matre natum, quam ex ignobili patre, sacrata lege suscepta. Sed cuiuscunque fuerit filia, Germanico sue etati insigni iuueni et plurimum rei publice oportuno ac Tyberii Cesaris Augusti filio adoptiuo, nupta est; satis ob hoc fulgida, sed fulgidior quod insolentissimi principis obstinato proposito retudisset perfidiam. Hec cum ex Germanico uiro suo tres iam enixa fuisset mares, ex quibus unus Gaius Caligula, qui postmodum rebus prefuit, et totidem eque femellas, ex quibus Agrippina Neronis Cesaris mater, cum opere Tyberii patris - ut pro comperto habitum est - ueneno sublatum egre ferret et femineo ritu plangore plurimo celeberrimi iuuenis uiri sui necem defleret, in Tyberii odium incidit adeo ut ab eodem, eam brachio tenente et obiurgationibus in fletum usque infestante, quod nimium ferret inpatienter se rebus principari non posse, et pluribus deinde in processu lacessitam apud senatum criminationibus custodiri iussit insontem. Porro egregia mulier indignum rata quod in se agebatur a Cesare, morte fastidia stomachosi principis effugere aut finire disposuit. Que cum aliter satis commode non daretur, fame generoso animo accersire statuit et confestim a quocunque cibo abstinere cepit. Quod cum esset relatum Tyberio et aduertisset ignauus homo quo ieiunium tenderet mulieris, ne tam certa uia tanque breui spatio sese suis subtraheret iniuriis, nil proficientibus minis aut uerberibus ut cibum caperet, eousque, ne sibi auferretur seuiendi in eam materia, deductus est ut cibum gucturi eius uiolenter impingi faceret, ut quocunque modo stomacho fuisset iniectus, alimenta nolenti prestaret. Agrippina uero, quanto magis exacerbabatur iniuriis, tanto acrioris efficiebatur propositi; et incepto perseuerans scelesti principis insolentiam moriens superauit, ostendens, cum multos posset facile, dum uellet, occidere, unum solum mori uolentem totis sui dominii uiribus uiuum seruare non posse. Qua quidem morte, etsi plurimum glorie sibi apud suos quesiuerit Agrippina, Tyberio tamen longe amplius ignominie liquit.
+
+Paulina romana mulier quadam ridicula simplicitate sua fere indelebile nomen consecuta est. Hec, Tyberio Cesare Augusto imperante, uti pre ceteris matronis formositate oris et corporis uenustate habebatur insignis, sic nupta inclite pudicitie specimen reputabatur a cunctis nec aliud, preter uirum, studio curabat precipuo, quam ut Anubi Egyptiorum deo, quem tota ueneratione colebat, obsequi posset et eius promereri gratiam. Sane cum ubique a iuuenibus speciose amentur et he potissime quibus est solers castimonie cura, pulchritudinis huius iuuenis unus romanus, cui Mundus nomen erat, eam inpense, nune oculis gestibus facetiis, nunc promissionibus atque muneribus, nunc precibus et blanditiis sollicitare ceperat, si forte posset obtinere quod ardenter optabat. Sed omnia frustra: castissima mulier soli uiro dicata, amantis cuncta sinebat in auras. Qui dum ceptis insisteret aduerteretque aperto calle sibi mulieris constantia uiam prerigi, in fraudes uertit ingenium. Consueuerat autem Paulina Ysidis templum singulis diebus uisitare sacrisque continuis placare Anubem. Quod cum nouisset iuuenis, amore ostendente, dolum inauditum excogitauit; et ratus Anubis sacerdotes uotis suis plurimum posse conferre, eos adiuit illosque amplissimis donis in suam deduxit sententiam; actumque est, eo premonstrante, ut ex eis senectute uenerabilior, uenienti more solito Pauline placida uoce diceret noctu ad se uenisse Anubem eique iussisse ut eidem diceret se deuotione sua delectatum plurimum seque eo in templo per quietem eius desiderare colloquium. Que cum audisset Paulina ob sanctitatem suam hoc contingere arbitrata, in immensum ex dictis gloriata secum est; adeoque uera credidit uti a deo Anube auribus suis percepisset ipsa mandata uiroque suo retulit omnia. Qui stolidior coniuge, annuit petenti ut pernoctaret in templo. Stratur ergo ede in sacra, ignaris omnibus, preter eam et sacerdotes, lectus deo dignus; et tenebris in terram obumbrantibus, intrat Paulina locum arbitrisque remotis, post orationem et sacra, deum expectatura lectum adit. Cui iam soporate Mundus, a sacerdotibus intromissus et ex composito ornato Anubis tectus, affuit; et cupidus amate a se mulieris ruit in oscula iubetque excusse somno atque obstupescenti bono animo esse; se Anubem a se tam diu ueneratum fore, e celo suis precibus atque deuotione lapsum et in eius uenisse concubitum ut ex se eaque similis gigneretur deus. Que ante alia petiit ab amasio deo numquid superi aut possent aut consueuissent misceri mortalibus. Cuieuestigio Mundus respondit posse, Iouemque per tegulas in gremium Danis lapsum, dedit exemplum, et ex eo accubitu genuisse Perseum, qui postmodum in celum assumptus est. Quibus auditis Paulina letabunda petito annuit: intrat Mundus nudus pro Anube lectum et amplexu coituque fruitur optato. Sed cum iam nox iret in diem, abiens luse dixit eam filium concepisse. Mane autem facto, sublato e templo a sacerdotibus lecto, Paulina uiro que acta sunt retulit. Credidit insulsus homo et applausit coniugi enixure deum; nec dubium quin ab ambobus fuisset expectatum pariendi tempus, ni iuuenis ardens nimium minus caute dolum aperuisset. Is quidem forte conscius eam auide in amplexus et coitum uenisse, arbitratus, si prostratam a se ingenio suo eius ostendisset pudicitiam, flexibilem magis et auidam eque noctis futuram; et sic faciliori uia iterum et sepius in concupitos posse redire amplexus, eunti ad templum Pauline factus est obuius dixitque uoce submissa: - Beata, inquam, es Paulina, cum ex me Anube deo conceperis -. Uerum longe aliter quam arbitraretur successit ex uerbo. Nam cum obstupuisset Paulina et in mentem ex gestis auditisque reuocasset plurima, confestim fraudem sensit et turbata se ad uirum retulit eique Mundi atque sacerdotum dolum, ut ipsa percipiebat, aperuit. Ex quo subsecutum est ut uir conquereretur Tyberio; a quo, comperta fraude, actum est ut sacerdotes afficerentur supplicio et Mundus multaretur exilio et lusa Paulina in romani uulgi uerteretur fabulam: clarior simplicitate sua et Mundi fraude facta, quam ex Anubis deuotione et seruata castimonia tam solerter.
+
+Agrippina Neronis Cesaris mater genere, consanguinitate, imperio et monstruositate filii ac sua non minus quam claris facinoribus emicuit.
+
+Hec etenim Germanici Cesaris, optimi atque laudande indolis iuuenis, ex Agrippina superiori filia fuit, uocata Iulia Agrippina et Gaii Caligule principis soror nupsitque Gneo Domitio, homini ex Enobardorum familia fastidiosissimo atque graui, ex quo Neronem, insignem toto orbi beluam, premissis ex utero pedibus, peperit. Uerum Domitio intercutis morbo assumpto, Nerone adhuc paruulo, cum formossima esset, Gaius frater eius, homo spurcissimus, turpi stupro ea abusus est; et sublimatus in principem, seu minus eius mores approbans, eo quod se Lepido dominii spe miscuerit, seu emuli alicuius inpulsu, eam fere bonis omnibus priuatam, relegauit in insulam. Quo tandem a militibus suis trucidato eique Claudio substituto, ab eodem reuocata est. Que tractu temporis, cum audisset Ualeriam Messalinam, uariis agentibus meritis, confossam, spem euestigio intrauit sibi natoque potiundi orbis imperii; et celibem principem, esto Germanici patris sui fuisset frater, decora pulchritudine sua, aduersus Lolliam Paulinam, opitulante Calixto liberto, et Eliam Petinam, Narcisso fauente, opere Pallantis, Claudium in pregrande nuptiarum suarum desiderium traxit. Sed obstare uoto uidebatur honestas eo quod illi neptis esset ex fratre. Uerum oratione Uitellii subornati, actum est ut in desiderium suum cogeretur precibus senatorum, eoque orante fieret a senatu decretum quo prestaretur patruos posse neptes inducere. Et sic Agrippina, uolente Claudio et orante senatu, eius uenit in nuptias. Que tandem Augusta dicta est et carpento in Capitolium ferebatur, solis sacerdotibus ante concessum, et in aduersos sibi seuire cepit suppliciis. Demum cum astutissima esset mulier, tempore captato, quanquam utriusque sexus filii essent Claudio, eum induxit, suadente illi Memmio Pollione, tune consule, et urgente plurimum Pallante liberto, qui ob stuprum Agrippine summe fautor erat, ut Neronem priuignum in filium adoptaret, quod ante in familia Claudiorum factum nemo meminerat; eique Octauiam, quam ex Messalina susceperat, et que Lucio Sylano nobili iuueni desponsata fuerat, sponderet in coniugem. Quibus obtentis, rata in casses beluam incidisse, non tantum Claudii assiduarum ingurgitationum affecta tedio, quantum ne ante patris mortem Britannicus Claudii filius in etatem solidam deueniret exterrita, Narcisso etiam pro Britannico multa perorante, quasi proposito suo futurum obicem arbitrata, in mortem Claudii facinus exitiale commenta est.
+
+Delectabatur quidem Claudius boletis plurimum illosque cibum dicebat deorum et ideo absque semine sua nasci sponte. Quod cum aduertisset Agrippina, studiose coctos infecit ueneno eosque, secundum quosdam, ipsa apposuit temulento. Alii uero dicunt epulanti in arce cum sacerdotibus per Alotum spadonem pregustatorem suum ab Agrippina corruptum appositos. Uerum cum uomitu et alui solutione uideretur salus Claudii secutura, opere Xenophontis medici illitis ueneno pennis ad uomitum continuandum porrectis, eo itum est quo cupiebat uxor. Ipse tandem in cubiculum reductus, ignaris omnibus preter Agrippinam, mortuus est. Cuius quidem mors non ante ab Agrippina palam nuntiata est quam, amicorum suffragio, omisso Britannico tanquam iuniore, Nero iam pubescens sublimaretur in principem. Quod adeo gratum fuit Neroni ut matrem illico, tanquam bene meritam, in cunctis, tam publicis quam priuatis, preponeret uidereturque sibi titulum, matri uero principatum sumpsisse. Et sic especula romani principatus Agrippina toto effulsit orbi. Ceterum splendor iste tam grandis turpi macula labefactatus est; nam cede plurium atque exiliis aliquandiu debachata est. Preterea creditum fuit, ea patiente, preter naturalem et debitam dilectionem in matrem, amore illecebri a filio fuisse dilectam, cum is meretricem ei persimilem inter pellices assumpsisset et concubitum testarentur persepe macule uestibus iniecte, quotiens cum eo lectica delata est; dato uelint alii eam in facinus hoc filium attraxisse, desiderio recuperandi dominii a quo deiecta uidebatur, eo quod in Neronem quibusdam ex causis multum oblocuta fuerat; quod firmari uolunt ob id quod de cetero Nero sit assuetus fugere eius contubernium et solitudines collocutionum.
+
+Attamen que patruum in coniugium suum allexerat, boleto peremerat, ineptum iuuenem fraudibus et uiolentia sublimarat imperio, in detestabilem, quanquam meritam, mortem deducta est. Nam cum in multis filio grauis esset, eius meruit odium ex quo omni honore et augustali maiestate ab eo priuata est. Que indignans et femineo irritata furore, eidem, uti procurauerat, sic se subrepturam imperium minata est. Quibus exterritus Nero, cum eam et oculatam nimium nosceret et ob memoriam Germanici patris amicorum subsidiis plenam, ueneno ter illam surripere conatus est. Sed discreta mulier antidotis offensam uitauit. Demum cum et laqueos ceteros, quos in necem eius tetenderat, uitasset, intellexit Nero cautiori fraude agendum fore eique exposcenti ab Aniceto prefecto classis apud Misenum olim a pueritia nutritore suo, ostensum est nauim posse componi fragilem in qua suscepta Agrippina doli ignara periclitari posset.
+
+Quod cum Neroni placuisset, eam ab Antio uenientem, quasi preteritorum odiorum penitens, ficta filiali affectione, suscepit in ulnis et usque domum prosecutus est. Inde apparata naui in suam pernitiem, ad cenam itura illam conscendit, comitantibus Creperio Gallo et Acerronia libertis; eisque per noctem nauigantibus dato signo a consciis, cecidit tectum nauis plurimo plumbo graue et oppressit Creperium. Deinde nautis agentibus ut tranquillo mari nauis uerteretur in latus, auxilia Acerronia inuocante, contis remisque occisa est et Agrippina, humero saucia et in mare tandem deiecta, a litoralibus suffragantibus in Lucrinum lacum uillamque suam deducta est. Inde, ea iubente, ab Agerino liberto Neroni quoniam euasisset nuntiatum est; qui detineri illum iussit, quasi saluti sue insidiaturus uenisset, missique sont Anicetus et Herculius tetrarcus et Obarius centurio classiarius ut illam perimerent. Et cum esset ab Aniceto circundata domus et ancillula, qua sola sotiata erat, Agrippina fugisset, introgressi ministri ad eam, primus Herculeus caput eius fuste percussit; inde cum ipsa cerneret centurionem ferrum in mortem eius expedientem, protenso utero clamauit ut uentrem ferirent. Et sic occisa nocte eadem cremata est et uilibus obsequiis terra contecta, leuem demum tumulum in uia prope Misenum et Cesaris Iulii uillam eidem apponentibus.
+
+Alii uolunt a Nerone conspectam post cedem et ex membris aliqua ab eodem damnata, aliqua laudata, et demum sepultam.
+
+Epycaris extera potius quam romana creditur femina, nec tantum ullo generis fulgore conspicua, sed a liberto genita patre libertina mulier fuit; et, quod longe turpius est, nullis delectata bonis artibus; circa tamen uite exitum, sibi generosum fuisse animum patefecit uirili robore. Crescentibus quidem apud Romanos et Ytalos omnes Neronis, Romanorum principis, insolentiis lasciuiisque, eo itum est ut, Lucio Pisone principe, in eum non nulli senatorum aliorumque ciuium conspirarent, dumque rem in finem trahere uariis temptarent colloquiis, quo pacto nescio, sed in notitiam Epycaris predicte deuenere omnia et coniuratorum nomina.
+
+Uerum cum iudicio suo nimium protraheretur opus, quasi tedio affecta, in Campaniam secessit; et dum apud Puteolos forte resideret, ne tempus sineret abire uacuum, Uolusium Proculum chynolarcem classisque romane prefectum et olim Agrippine interfectorem conuenit, rata multum emolumenti addere coniurationi si eum trahere posset in partes; et ostensis longo ordine Neronis flagitiis fastidiis ineptisque moribus et insolentiis et inde eius in eum ingratitudine, quod ob tam grande facinus, Agrippine scilicet cedis, in re nulla, tanquam bene de se meritum promouisset, coniurationem aperuit totisque uiribus conata est eum coniuratis addere sotium. Sed longe aliter quam arbitraretur Epycaris secutum est. Nam Uolusius experturus numquid obsequiis in se principis gratiam Rectere posset, quam cito illi Cesaris copia concessa est, Epycaris dicta reserauit omnia, esto non egerit quod rebatur; nam ambiguo adhuc homini astuta mulier nullum cospirantium nomen ediderat. Ea autem accita, fieri non potuit ut ex rogatis quicquam aperiret rogantibus. Tandem cum seruaretur sub custode, coniuratione per coniuratos ipsos casu patefacta, iterum in examen reuocata, quasi suppliciorum hominibus inpatientior, facilius ab ea quod optabatur extorqueri posset, post longos cruciatus, carnificibus etiam inferentibus ultro, ne superari uiderentur a femina, nullum constantissimi pectoris reserauit archanum. Tandem in diem reseruata posterum, cum pedibus ire non posset, timens si tertio uocaretur non posse subsistere, solutam pectori fasciam arcui selle, qua uehebatur, implicuit et facto laqueo gucturi iniecit suo et, cum omnem illi corporis dimisisset molem, ne conspiratis obesset, uiolentam sibi mortem consciuit, ueteri frustrato prouerbio, quo docemur tacere quod nesciunt mulieres; et sic Neronem uacuum trepidumque reliquit.
+
+Quod quidem, etsi maximum uideatur in femina, longe tamen spectabilius est, si spectetur eiusdem coniurationis egregiorum hominum inconstantia, quorum, aliunde quam ab Epycari cognitorum, nemo tam robuste iuuentutis fuit qui, nedum pati pro salute propria, quod pro aliena femina passa est, sed nec audire tormentorum nomina pateretur, quin imo percontanti confestim que nouerat de conspiratione narraret. Et sic nemo sibi amicisque pepercit, cum cunctis, nisi sibi, femina pepercisset inclita.
+
+Oberrare crederem naturam rerum aliquando, dum mentem mortalium corporibus nectit, illam scilicet pectori infundendo femineo quam uirili immisisse crediderat. Sed cum Deus ipse dator talium sit, eum circa opus suum dormitari nephas est credere. Summamus ergo perfectas omnes arbitrandum est; numquid tamen seruemus, ipsum indicat opus. Erubescendum nempe hominibus reor dum, nedum a lasciua femina, sed etiam a constantissima quacunque laborum tolerantia uincuntur. Nam si preualemus sexu, cur non ut et fortitudine preualeamus decens est? Quod si non sit, cum ipsis effeminati, iure de moribus transegisse uidemur.
+
+Pompeia Paulina Lucii Annei Senece, preceptoris Neronis, inclita fuit coniunx; utrum autem romana an alienigena fuerit, legisse non recolo. Attamen, dum spiritus eius generositatem intueor, credidisse malim romanam fuisse potius quam forensem. Cuius etsi certa careamus origine, certissimo tamen piissimi eius amoris in uirum exemplo illustrium uirorum testimonio non caremus. Credidere quidem ex honestissimis illius eui hominibus quam plurimi seuitia Neronis potius quam crimine Senece eum Senecam, senem atque celeberrimum uirum, pisoniane coniurationis labe notatum, si labes iure dici potest in tyramnum agere quid aduersum. Qua sub umbra, ob uetus, imo ob innatum in uirtutes odium, ab ipso Nerone seuiendi in Senecam uia comperta est; esto arbitrati quidam sint, inpulso Poppee atque Tigillini, unicum imperatori crudelitatis consilium, eo itum sit ut indiceretur per centurionem Senece ut sibi mortem deligeret. Quem, cum se ad executionem accingentem uidisset Paulina, sepositis consolatoriis uiri ad uitam blanditiis, quibus hortabatur, castissimi amoris inpulsu mortem, et illud idem mortis genus, forti animo capessere una cum coniuge disposuit, ut quos iunctos honesta uita tenuerat, iunctos mors una dissolueret. Et cum impauida tepentem intrasset aquam, et eadem hora cum uiro, ad effundendum spiritum, uenas aperuisset, iussu principis, cuius in eam nullum erat particulare odium, ad opprimendam paululum infamiam innate crudelitatis, renitens a seruis morti subtracta est. Uerum non adeo cito sanguis consistere coactus est, quin pallore perpetuo testaretur mulier optima plurimum uitalis spiritus emisisse cum uiro. Tandem, cum paucis annis uiri memoriam laudabili uiduitate seruasset, cum aliter non posset, nomine saltem Senece coniunx clausit diem.
+
+Quid, preter amoris dulcedinem et conspicuum pietatis insigne ac uenerabile sacrum coniugii, suasisse potuisset mulieri optime malle honeste, si potuisset, cum sene coniuge mori, quam uitam, ut plurimum faciunt femine, secundis nuptiis non absque erubescentia ineundis, seruare?
+
+Etenim, in maximum matronalis pudicitie dedecus, non nullis his diebus, non dicam secundum aut tertium quod omnibus fere comune est - sed sextum, septimum et octauum, si casus emerserit, inire connubium adeo familiare est et nouorum uirorum thalamis inferre faces, ut uideantur morem meretriculis abstulisse, quibus consuetudo est nouos sepissime mutare concubitus, nec alio subeunt uultu iugalia sepius iterata iura, quam si persanctissimum honestati prestarent obsequium.
+
+Equidem non satis certum est an ex lupanari cellula an ex premortui uiri thalamo tales exire dicende sint; nec dubitem suspicandum quis agat aut inhonestius intrans, aut stultius introducens. Heu miseri, quo nostri corruere mores? Consueuere ueteres, quibus erat pronus in sanctitatem animus, ignominiosum arbitrari, nedum septimas, sed secundas inisse nuptias; nec posse de cetero tales honestis iure misceri matronis. Hodierne longe aliter; nam libidinosam pruriginem reticentes suam, formosiores carioresque se existimantes quoniam crebris sponsalitiis, uiduitatis superata fortuna, totiens placuerint maritis uariis.
+
+Sabina Poppea romana et illustris fuit femina, T.Ollii, non equidem extreme nobilitatis uiri, filia, quanquam non ex eo nomen sumpserit, sed a materno auo Poppeo Sabino uiro inclito, atque triunphalis decoris et consolatu insigni; nec ille cetere muliebres defuissent dotes si honestos affuisset animus.
+
+Fuit enim formositatis inuise et matri, suis annis ceteras Romanas pulchritudine excedenti, persimilis. Preterea erat illi sermo blandus et laudabili sonorus dulcedine, ingenium egregium atque uersatile, si eo honestis artibus fuisset usa; mosque illi fuit assiduus palam modestiam preferre, clam autem uti lasciuia, comune mulierum crimen; et cum illi rarus esset in publicum egressus, arte tamen non caruit. Nam, cum intellexisset callida mulier intuitu oris sui multitudinem et primores potissime delectari, semper eius parte uelata egressa est, non quidem ut absconderet quod concupisci desiderabat, uerum ne intuentium oculos liberali nimium demonstratione satiaret, sed potius quod occultauerat uelo uidendi desiderium linqueret. Et ne per mores omnes suos discurram, cum nunquam fame parceret, eo libidinem flectebat suam quo paratior ostendebatur utilitas, nullum faciens inter maritos mechosque discrimen. His insignita notis femina obsequentem satis fortunam habuit. Nam, cum sibi abunde facultates ad gloriam generis sustinendam suppeterent, primo Rufo Crispo romano equiti nupsit. Et cum iam ex eo peperisset filium, suggestu Othonis, iuuentute luxuque ualentis, potentisque Neronis contubernio, eidem adhesit adultera, nec diu et coniunx effecta est. Sane is, seu amoris feruore minus cautus, seu iam nequiens petulce mulieris tolerare mores et ob id eam in Neronis concupiscentiam trahere conaretur, seu, sic exigente fortuna Poppee, ex conuiuio Cesaris surgens auditus dictitare consueuerat se ad illam rediturum cui a superis omnis penitus fuisset concessa nobilitas elegantia morum et diuina formositas, in qua consisterent omnium uota mortalium atque gaudia uoluptatesque felicium. Quibus facile irritata Neronis libido, adinuenta non longa cunctatione per intermedios adeundi uia, in amplexus principis uolens cupiensque deuenit. Nec multum distulit, et artificiosis femine delinimentis adeo irretitus est Nero, ut arbitraretur ea esse uerissima que dictitare consueuerat Otho. Quod cum nosceret sagacissima mulier, dissimulans quod optabat, captato tempore, fictis perfusa lacrimis, aiebat aliquando se amorem suum omnino quo cupiebat inferre non posse, cum et ipsa Othoni coniugali iure obnoxia esset et principem teneri gratia Attis ancillule pelicis aduertebat. Ex quibus secutum est ut Otho, sub specie honoris amotus, prefectus Lusitanie prouincie micteretur et Attis excluderetur omnino. Inde in Agrippinam principis matrem inuehi cepit Poppea, dicens aliquando principem, nedum imperio, sed nec libertate gaudere, eum esse pupillum, et tutricis arbitrio trahi. Quibus obstante nemine, ob odium fere omnium in superbiam Agrippine, actum est ut Neronis iussu misera mater uiolenta morte subtraheretur et paulatim subtraherentur emuli plures, Tigillino opitulante castrorum prefecto. Tandem cum principem in sui dilectionem ardentissimum cerneret, et obstacula desiderii sui cuncta fore sublata, in coniugium Neronis explicare retia cepit; et cum illi iam peperisset filiam unicam, Memmio Regulo et Uirginio Rufo consulibus, quam summo cum gaudio Nero susceperat, eamque Augustam Poppeam nuncuparat, iam audaci oratione instare cepit, dicens nemini geminam concessisse noctem quin euestigio sequeretur connubium, neque se fore degenerem, et fecunditate uteri atque formositate corporis imperatoris mereri nuptias; et cum iam flagrantem principem in desiderium traxisset connubii, primo Octauia coniunx, olim Claudii Cesaris filia, in Pandateriam insulam innocua relegata est; et demum, uigesimo etatis sue anno, inpulsu Poppee, Nerone mandante, occisa, et Poppea Cesari iuncta coniugio. Sed non diu longis artibus quesito atque potito culmine gauisa est. Nam, pregnans iterum facta, fortuita Neronis ira calce percussa, diem obiit. Cuius aboleri corpus igne romano more Nero prohibuit, sed exterorum regum ritu magnifica exequiarum pompa deferri publice iussit, illudque refertum odoribus Iuliorum tumulo condi. Ipse autem pro rostris illam, et potissime formositatis precipue, longa et accurata oratione laudauit, non nulla fortune seu nature dona, quibus insignita erat, loco clarissimarum uirtutum illi attribuens.
+
+Erat michi inter has Poppee fortunas quid dicerem in molliciem nimiam, in blanditias petulantiam lacrimasque mulierum, certissimum atque perniciosissimum uirus credentium animorum. Sed ne uiderer satyram potius quam hystoriam recitasse, omictendum censui.
+
+Triaria, mulier nullo alio sui generis splendore cognita, nisi quia Lucii Uitellii, fratris Auli Uitellii, Romanorum principis, coniunx fuit: Cuius seu ob feruidum in uirum amorem, seu ob insitam animo natura atrocitatem, tanta fuit ferocitas, quod ob aduersum muliebribus morem memoratu digna uisa sit.
+
+Discordantibus igitur ob principatum Uitellio Cesare atque Uespasiano, actum est ut, cum intrassent Tarracinam, Uolscorum oppidum, non nulli gladiatores sub Iuliano quodam duce, et remiges etiam plures romane classis, haud longe a Circeo monte sub Apollenario prefecto morantis, et ab his, cum Uespasiano sentientibus, per negligentiam et socordiam teneretur, serui cuiusdam indicio factum est ut nocte illam Lucius intraret. Qui dum in semisopitos arma arripientes hostes atque oppidanos infestos ferro seuiret, Triaria, que per noctem secuta uirum ciuitatem intrauerat, in coniugis uictoriam auida, accinta gladio et uitellianis immixta militibus, nunc huc nunc illuc, per medias noctis tenebras, inter clamores dissonos et discurrentia tela sanguinem morientiumque singultus extremos, nil militaris seueritatis omictendo, irruebat in miseros adeo ut, recuperato oppido, crudeliter nimium atque superbe in hostes egisse relatum sit.
+
+Ingentes in sano pectore coniugalis amoris sunt uires: nulla illis, dum modo uiri gloria extollatur, formido, nulla pietatis memoria, nulla feminei sexus erubescem tia, nulla temporum qualitatis existimatio. Potuit Triaria in decus uiri, omnia facili labore subire, que, nedum feminas, quibus, ut plurimum, mos est etiam diurno muris murmure in sinu coniugis exanimari, sed robustos iuuenes atque bellicosos horrore quandoque corripere. Et si tanto cum impetu se tulit hec in arma nocturna mulier, quis credet eam hoc tantum facinore fuisse conspicuam, cum non consueuerint, seu exitiose sint seu celebres, sole mortalium pectora subire uirtutes?
+
+Ego quidem reor, quanquam a memoria sublata sint, longe aliis meritis spectabilem fuisse Triariam.
+
+Proba, facto et nomine, literarum notitia, memoratu dignissima fuit femina; et, cum eius ignoretur nobilitas et origo, placet non nullis - et ex coniectura, credo - eam fuisse romanam (alii uero clarissimi uiri asserunt eam ex oppido Orti oriundam) et cuiusdam Adelphi coniugem et christianam religione.
+
+Hec igitur - sub quocunque preceptore factum sit - liberalibus artibus ualuisse liquido potest percipi. Uerum, inter alia eius studia, adeo peruigili cura uirgiliani carminis docta atque familiaris effecta est, ut, fere omne opere a se confecto teste, in conspectu et memoria semper habuisse uideatur. Que dum forsan aliquando perspicaciori animaduertentia legeret, in existimationem incidit ex illis omnem Testamenti Ueteris hystoriam et Noui seriem placido atque expedito et succipleno uersu posse describi. Non equidem admiratione caret tam sublimem considerationem muliebre subintrasse cerebrum, sed longe mirabile fuit executioni mandasse. Operam igitur pio conceptui prestans, nunc huc nunc illuc per buccolicum georgicumque atque eneidum saltim discurrendo carmen, nunc hac ex parte uersus integros, nunc ex illa metrorum particulas carpens, miro artificio in suum redegit propositum, adeo apte integros collocans et fragmenta connectens, seruata lege pedum et carminis dignitate, ut, nisi expertissimus, compages possit aduertere; et his ab orbis exordio principium faciens, quicquid hystorie in ueteribus atque nouis legitur literis, usque ad immissionem Sacri Spiritus tam compte composuit, ut huius compositi ignarus homo prophetam pariter et euangelistam facile credat fuisse Uirgilium. Ex quibus non minus commendabile summitur, huic scilicet mulieri sacrorum uoluminum integram, seu satis plenam fuisse notitiam; quod quam raris etiam hominibus nostro contingat euo dolentes nouimus.
+
+Uoluit insuper egregia femina labore suo compositum opus uocari Centonam; quod ipsi persepe uidimus. Et quanto magis illud memoratu perpetuo dignum putamus, tanto minus credimus tam celebre mulieris huius huic tantum acquieuisse labori; quin imo reor, si in annos ampliores uite protracta est, eam alia insuper condidisse laudabilia, que librariorum desidia, nostro tamen incommodo, ad nos usque deuenisse nequiuere.
+
+Que inter - ut non nullis placet - fuit Omeri centona, eadem arte et ex eadem materia quam ex Uirgilio sumpserat, ex Omero sumptis carminibus edita. Ex quo, si sic est, summitur, eius cum ampliori laude, eam doctissime grecas nouisse literas ut latinas.
+
+Sed queso nunc: quid optabilius audisse feminam Maronis et Homeri scandentem carmina, et apta suo operi seponentem? Selecta artificioso contextu nectentem eruditissimi prospectent uiri, quibus, cum sit sacrarum literarum insignis professio, arduum tamen est et difficile ex amplissimo sacri uoluminis gremio, nunc hinc nunc inde, partes elicere et ad seriem uite Christi passis uerbis prosaque cogere, ut hec fecit ex gentilitio carmine.
+
+Erat huic satis - si femineos consideremus mores - colus et acus atque textrina, si, more plurium, torpere uoluisset; sed quoniam sedula studiis sacris ab ingenio segniciei rubiginem absterxit omnem, in lumen euasit eternum. Quod utinam bono intuerentur animo uoluptatibus obsequentes et ocio, quibus pregrande est cubiculo insidere, fabellis friuolis irreparabile tempus terere et a summo diei mane in noctem usque totam persepe sermones aut nocuos aut inanes blaterando deducere, seu sibi tantum lasciuiendo uacare! Aduerterent edepol quantum differentie sit inter famam laudandis operibus querere, et nomen una cum cadauere sepelire, et, tanquam non uixerint, e uita discedere.
+
+Faustina Augusta, que et inter diuos postea relata est, glorie plurimum uiuens moriensque, uiri sui magis benignitate quam opere suo, consecuta est. Fuit quippe Antonini Pii Cesaris Augusti, ex Faustina coniuge, filia et Marco Antonino, iam ab Antonino Pio adoptato in filium, connubio iuncta; eoque, patre mortuo, imperauit una cum uiro et consulto senatus Augusta appellata est, non parua eo tempore gloria mulieri. Nam etsi precedentibus ab Augustis uiris Augustarum cognomen esset, nulli ante hanc senatus consulto fuisse concessum inuenio. Fuit preterea tam exquisiti decoris ut aliquid diuinum mortalitati eius crederetur admixtum quod, ne consumeretur senio aut morte, actum est ut iuuencula et etate prouectior aureis argenteisque ac ereis numis eius effigies sculperetur; et in hodiernum usque perdurat. In quibus etsi oris habitus, oculorum motus, color uiuidus et hilaritas faciei desint, illud tamen lineamenta testantur permaximum. Sane quantum totius orbis fama celebratum est tantum turpi impudicitie nota pollutum.
+
+Creditum quidem est hanc non uno, preter uirum, contentam fuisse amasio, quin imo in amplexus plurium deuenisse ex quibus quorundam nomina detexit infamia. Nam Uetilus quidam inter eius adulteros habitus est; sic et Orphitus et post hunc Moderatius; sed qui ceteros anteiuit, Tertullus nominatus est, quem etiam aiunt ab secum in cena compertum. Et his superadditus Marcus Uerus, non obstante quod eius esset ex Lucilla filia gener. Et, quod omnium horum turpius est, aiunt eam gladiatorem quendam adeo amasse ut ob desiderium eius incurreret egritudinem fere letalem et sanitatis desiderio Antonino concupiscentiam detexisse suam eumque, medici consilio usum, ad feruorem sedandum languentis gladiatorem occidi fecisse et eius adhuc tepenti sanguine omne delinisse corpus egrote et sic ab impetuoso amoris esto ac etiam morbo liberasse coniugem. Quod quidem remedium fictum credidere prudentes, cum temporis in processu Commodus Antoninus ea tempestate conceptus, non definiti sanguinis, sed habiti potius cum gladiatore concubitus, scelestis operibus suis, quibus potius gladiatoris quam Antonini credebatur filius, testimonium ueritati prestaret. Quibus in Faustine ignominiam personantibus, Antonino ab amicis suasum est ut illam occideret seu saltem, quod humanius uidebatur, abdicaret. Uerum Antoninus cum esset mitis ingenii homo, esto egre ferret adulteria coniugis, recusauit in consilium ire et ne in maius euaderet dedecus perpeti maluit. Nec aliud suadentibus respondit amicis quam oportere repudiatis dotes restitui, uolens et ob id intelligi quod ob Faustinam teneret imperium. Sed ista sinenda sunt (sepissime quidem etiam intuito minimo, minus etiam aduertenter facto, labefactari honestiores consueuere) et e nebulis redeamus in lucem.
+
+Antonino autem apud orientales reges magnifice rem publicam curante, actum est ut Faustina in uico Alalee, in radicibus Tauri montis, egritudine diem clauderet extremum. Quam Antonini precibus senatus inter diuos extulit et de cetero diua Faustina appellata est: quod apud Romanos mulieri nulle ante contigerat. Et cum eam iam castrorum matrem appellasset Antoninus, ei templum eo in loco in quo decesserat construi fecit insigne et eidem statuas iussit apponi sui nominis conspicuas instituitque puellas sacerdotes templo quas faustinianas uocitari precepit; et sic loco dee per tempus ibidem celebris habita est Faustina ut quod subtraxisse claritatis uidebatur luxuria, deitas resarciret.
+
+Semiamira greca fuit mulier, ex ciuitate Messana; quo tamen patre genita, non constat, cum clarum sit Uariam quandam messanam, Iulie stiline, coniugis olim Seueri Pertinacis imperatoris, feminam, eius fuisse matrem. Inhonesta quidem aliquandiu fuit mulier, sed post hec, filii claritate et senatus etiam principatu, conspicua facta est. Hec, ut prisca sinamus probra, mater fuit Uarii Helyogabali primo Phebi sacerdotis, inde romani principis. Quem ex Antonino Caracalla imperatore, cuius aliquando contubernio usa fuerat, affirmabat genitum, tantaque uulgati corporis laborauit infamia, ut Helyogabalus adhuc puer, non ab auia Uaria, ut putauerunt aliqui, sed eo a condiscipulis uocaretur Uarius, quia ex uariorum hominum concubitu, quibus continue miscebatur mater, uideretur genitus. Ceterum cum is esset spectabilis forma et ob sacerdotium plurimum cognitus et creditus assertione matris a militibus prouincialibus Caracalle filius, factum est, auie pecunia, quam plurimam penes Iuliam imperatricem sagacitate cumulauerat sua, ut, conquerentibus de Macrino imperatore militibus, eorum in eum, si quid in Macrinum attentaretur, deueniret consensus. Nec difficulter: erat enim eo tempore tante autoritatis apud romanos exercitus Antoninorum nomen atque familia, ut nil magis quam ut ex eis aliquis principatum teneret optaretur a cunctis. Nec diu, cum in Macrinum coniurassent, Helyogabalus haud longe Antiochiam imperator salutatus est et Antoninus nominatus. Quod cum in Antiochia audisset Macrinus, miratus Uarie mulieris audaciam, cuius opus hoc, ut erat, ratus est, dum Helyogabalum obsideri curat, Iulianus, in hoc missus, occiditur et eius milites in fidem Helyogabali transitum fecere et cum ipse Macrinus aduersus Helyogabalum descendisset in pugnam, uictus atque fugatus est; et post paululum in Bithinie uico, una cum Dyadumeno filio, occisus. Ex quo Helyogabalus, quasi Caracalle patris mortem ultus, opere Uarie auie sue indubitanter principatum adeptus est; et Romam ueniens a cuncto senatu, maximo cum desiderio expectatus atque susceptus est. Ex qua repentina prouectione Semiamira usque ad astra fere delata est et, Augusta nuncupata, ex fornicibus, romani principis aule dominium consecuta refulsit, hac una fulgidior causa. Nam dato scelestus esset Helyogabalus, cognoscens se auie facto principem et per consequens filie genitricis sue, in tantum illam, quasi loco retributionis, honoribus pretulit, ut nil fere, nisi ea disponente, perageret; et cum eadem die, qua Romam intrauerat, senatum habuisset, iussit matrem rogari ut in senatum accederet. Que a console rogata concessit; eique, ibidem ubi reliquis senatoribus, apparato subsellio, more ceterorum, de agendis sententiam dixit; quod mulieri alteri contigisse, memoria nulla est.
+
+O ignominiosum spectaculum, inter grauissimos uiros uidisse, e lupanari pridie euulsam, meretriculam sedisse; et ubi de regibus agebatur, inter lenones assuetam, dicentem audisse sententiam! O libertas uetus, o prisca sanctitas, o marorum indignatio ueneranda, qua minus graues homines ex tam celebri collegio pellebantur, nota deturpati censoria, ubi es? Spectasne infamem mulierculam Curionum Fabritiorum Scipionum Catonumque loca fedantem?
+
+Sed quid mulierem senatoriam queror, cum hostes reipublice et illecebres iuuenes exteri atque incogniti urbis et orbis teneant principatum? Quid tandem? Nunquam postea senatum Helyogabalus intrauit quin una secum intraret sanctissima mater. Cui hoc insuper fecit ceca felicitas ut tam grandis existimationis haberetur uulgo et Sybillis etiam preponeretur omnibus. Preterea, cum fastidienda sint dicta, quod sequitur ridiculum est. Tante enim fuit hec mulier apud ignauum filium dignationis, ut in Quirinali colle, facto ab eo loco quem senaculum appellauit, ubi iam dudum solemnibus diebus matronarum quandoque consueuerat esse conuentus, ordinatis mulieribus que eum conuenirent statutis diebus in locum, iussit eas senatorio more de moribus et agendis circa statum matronarum consulta facerent legesque instituerent; et huic tam discreto senatui Semiamiram principissam constituit, a qua senatus consulta plurima, quanquam ridenda, manasse compertum est. Sancitum quippe eo in collegio fuit quo uestitu uti et quibus ornamentis fas esset unicuique; cui etiam cedere, cui assurgere, cuius etiam ad osculum uenire unaqueque matrona deberet; insuper et que pilento et que equo aut carpento mulari seu sella uehi deberet; et huiusmodi. Que etsi potius, uti erant, uiderentur inania et ludo quam ueritati similia, et potissime muliebri uanitate pensata, et inepto uulgi iudicio, eo tamen tempore permaxima uisa sunt.
+
+Sane cum nil uiolentum durabile, hec facile dissoluta periere in auras. Nam cum potius meretricio quam matronali ritu in principis aula sese haberet Semiamira, uacante etiam filio, obscenis atque profusis libidinibus eo usque itum est ut Helyogabalus pro meritis occideretur a suis et cum eo Semiamira, umbratili splendore relicto, cesa in cloaca iaceretur et inde una cum cadauere filii traheretur in Tyberim, ne cursus iuuentutis eius differre uideretur ab exitu, quod et nos, uiuentes misere. minime cogitamus.
+
+Zenobia Palmirenorum fuit regina, tam eximie uirtutis femina, priscis testantibus literis, ut ceteris gentilibus inclita fama preponenda sit. Hec ante alia genere fuit insignis. Nam a Ptholomeis Egyptiorum regibus claram uolunt originem habuisse, parentibus tamen memorie non concessis. Dicunt autem hanc a pueritia sua, spretis omnino muliebribus offitiis, cum iam corpusculum eduxisset in robur, siluas et nemora coluisse plurimum et accinctam pharetra, ceruis capriisque cursu atque sagittis fuisse infestam. Inde cum in acriores deuenisset uires, ursos amplecti ausam, pardos leonesque insequi, obuios expectare, capere et occidere ac in predam trahere; et impauidam, none hos nunc illos saltus et prerupta montium discurrere, lustra perscrutari ferarum et sub diuo somnos etiam per noctem capere, imbres, estus et frigora mira tolerantia superare, assuetam et uirginitatem summopere colere. Quibus fugata muliebri mollicie adeo eam in uirile robur duratam aiunt ut coetaneos iuuenes luctis palestricisque ludis omnibus uiribus superaret.
+
+Tandem, instante etate nubili, amicorum consilio, Odenato, iuueni equis studiis durato et longe Palmirenorum nobiliori prmcipi, nuptam uolunt. Erat hec speciosa corpore, esto paululum fusca colore; sic enim, urente sole, regionis illius omnes sunt incole; preterea nigris oculis niueisque dentibus decora. Que cum cerneret Odenatum, capto a Sapore rege Persarum Ualeriano Augusto turpique seruitio damnato et Galieno filio effeminate torpescente, ad orientale occupandum imperium intentum, non immemor duriciei pristine armis formositatem tegere et sub uiro militare disposuit; et cum eo, sumpto regio nomine et ornatu, atque cum Herode priuigno, collectis copiis, in Saporem, late iam Mesopotamiam occupantem, animose progressa est; et, nullis parcens laboribus, nunc ducis, nunc militis officia peragens, non solum acerrimum uirum et bellorum expertum uirtute armorum superauit, sed creditum eius opere Mesopotamiam in iurisdictionem uenisse et Saporem, castris eius cum concubinis et ingenti preda captis, usque Thesiphontem pulsum atque secutum. Nec molto post Quietum, Macriani filium, qui patrio sub nomine orientis imperium intrauerat, ut opprimeretur curauit uigilanti studio. Et cum iam omnem orientem ad Romanos spectantem una cum uiro pacatum obtineret, et ecce a Meonio consobrino suo Odenatus una cum Herode filio occisus est; et, ut quidam asserunt, ob inuidiam, existimantibus aliis, Zenobiam in mortem Herodis prestitisse consensum, eo quod sepius eius damnasset molliciem et ut filiis Herenniano et Thimolao, quos ex Odenato susceperat, successio cederet regni. Et imperante Meonio aliquandiu quieuit. Uerum Meonio breui a militibus suis trucidato, quasi possessione uacua derelicta, generosi animi mulier in predesideratum imperium intrauit continuo et, filiis eius adhuc paruulis, imperiali sagulo humeris perfusa et regiis ornata comparuit, filiorumque nomine, longe magis quam sexui conueniret, gubernauit iraperium. Nec segniter; nam in eam nec Galienus, nec post illum Claudius imperator aliquid attemptare ausi sunt. Similiter nec orientales Egyptii neque Arabes aut Saraceni, uel etiam Armeni populi, quin imo eius timentes potentiam suos posse seruare terminos fuere contenti.
+
+Fuit enim illi tanta bellorum industria et adeo acris militie disciplina, ut eque illam magni penderent sui exercitus et timerent. Apud quos nunquam concionata est nisi galeata; et in expeditionibus uehiculo carpentario perrarissime utebatur, equo sepius incedebat et non nunquam tribus uel quattuor milibus passuum cum militibus pedes signa precedebat: nec fastidiuit cum ducibus suis quandoque bibisse, cum esset alias sobria; sic cum persis et armenis principibus ut illos urbanitate et facetia superaret. Fuit tamen adeo pudicitie seuera seruatrix ut nedum ab aliis abstineret omnino, sed etiam Odenato uiro suo, dum uiueret, se nunquam exhibere, preter ad filios procreandos, uoluisse legimus; hac in hoc semper habita diligentia, ut post concubitum unum, tam diu abstineret ab altero, donec aduerteret utrum concepisset ex illo; quod si contigerat, nunquam preter post partus purgationes a uiro tangi patiebatur ulterius; si autem non concepisse perceperat, se ultro poscenti uiro consentiebat.
+
+O laudabile iudicium mulieris! Satis quidem apparet arbitratam nil ob aliud a natura mortalibus immissam libidinem quam ut prolis innouatione continua conseruetur posteritas et reliquum, tanquam superuacaneum, uiciosum.
+
+Perrarissimas quidem buiuscemodi moris comperies mulieres. Hec tarnen ne a mente differrent ministeria, ad oportuna domestica preter eunuchos, etate atque moribus graues, neminem unquam, uel perraro, admicti uoluit. Uixit preterea ritu regio et magnifico sumptu usa, ea qua reges utuntur pompa; persicoque more uoluit adorari et ad instar romanorum imperatorum conuiuia celebrauit, in eis uasis usa aureis gemmatisque quibus olim usam Cleopatram acceperat; et quanquam seruatrix thesaurorum permaxima esset, nemo, ubi oportunum uisum est, ea magnificentior aut profusior uisus est. Et si plurimum uenationibus armisque uacasset, non obstitere hec quin literas egyptias nosceret et sub Longino philosopho preceptore grecas etiam disceret. Quarum suffragio hystorias omnes latinas grecas et barbaras summo cum studio uidit et memorie commendauit. Nec hoc tantum; quin imo creditum est illas etiam sub epythomatis breuitate traxisse et preter suum ydioma nouit egyptium eoque, cum syriacum sciret, usa est.
+
+Quid multa? Tanti profecto fuit hec ut, Gallieno atque Aureolo et Claudio Augusto sublatis, et Aureliano, integre uirtutis homine, in principatu suffecto, ad ignominiam romani nominis expiandam et ad ingentem gloriam consequendam, in se traxerit. Nam, marcomannico bello peracto, et Rome rebus compositis, Aurelianus cum omni cura zenobianam expeditionem assumpsit, et multis egregie, aduersus barbaras nationes eundo, confectis, cum legionibus tandem haud longe Emessam ciuitatem deuenit, quam penes Zenobia, in nullo perterrita, una cum Zaba quodam, quem belli susceperat sotium, cum exercitu suo consederat. Ibi inter et Zenobiam de summa rerum acriter et diu pugnatum est. Ad ultimum, cum romana uirtus uideretur superior, Zenobia cum suis in fugam uersa Palmira sese recepit. In qua euestigio a uictore obsessa est. Quam cum aliquandiu, nullas uolens conditiones deditionis audire, mira solertia defendisset, in penuriam oportunarum rerum deducta est. Hinc nequeuntibus Palmirenis Aurelianorum obsistere uiribus, interceptis etiam ab eodem Persis Armenisque et Saracenis auxilio Zenobie uenientibus, armorum ui ciuitas a Romanis capta est. Ex qua cum Zenobia uecta dromonibus cum filiis in Persas aufugeret, ab aurelianis militibus secuta et capta cum filiis, Aureliano uiua presentata est. Ex quo non aliter quam si maximum superasset ducem et acerrimum reipublice hostem, Aurelianus gloriatus est eamque triunpho seruauit et adduxit cum filiis Romam. Inde ab Aureliano celebratus, spectaculo Zenobie admirandus, in quo, inter alia egregia et memoratu dignissima, currum duxit, quem sibi ex auro gemmisque preciosissimum Zenobia fabricari fecerat, sperans se Romam uenturam, non quidem captiuam, sed rerum dominam atque triunphaturam et romanum possessuram imperium; quem et ipsa cum filiis precessit. Uerum ipsa catenis aureis collo manibus pedibusque iniectis corona et uestimentis regiis ac margaritis et lapidibus pretiosis honusta, adeo ut, cum roboris inexhausti esset, pondere fessa persepe subsisteret. Sane consumato triunpho thesauro et uirtute spectabili, aiunt illam priuato in habitu inter romanas matronas cum filiis senuisse, concessa sibi a senatu possessione apud Tiburtum, que zenobiana diu postmodum ab ea denominata est, haud longe a diui Adriani palatio, quodeo in loco est cui Conche ab incolis dicebatur.
+
+Iohannes, esto uir nomine uideatur, sexu tamen femina fuit. Cuius inaudita temeritas ut orbi toto notissima fieret et in posterum nosceretur effecit. Huius etsi patriam Maguntium quidam fuisse dicant, quod proprium fuerit nomen uix cognitum est, esto sint qui dicant, ante pontificatus assumptionem, fuisse Gilibertum. Hoc constat, assertione quorundam, eam uirginem a scolastico iuuene dilectam, quem adeo dilexisse ferunt ut, posita uerecundia uirginali atque pauore femineo, clam e domo patris effugeret, et amasium adolescentis in habitu et mutato sequeretur nomine; apud quem, in Anglia studentem, clericus existimatus ab omnibus et Ueneri et literarum militauit studiis. Inde iuuene morte subtracto, cum se cognosceret ingenio ualere et dulcedine traheretur scienties, retento habitu nec adherere uoluit alteri, nec se feminam profiteri, quin imo studiis uigilanter insistens, adeo in liberalibus et sacris literis profecit ut pre Ceteris excellens haberetur. Et sic, scientia mirabili predita, iam etate prouecta, ex Anglia se Romam contulit; et ibidem aliquibus annis in triuio legens insignes habuit auditores; et cum, preter scientiam, singulari honestate ac sanctitate polleret, homo ab omnibus creditus. Et ideo notus a multis, soluente Leone quinto pontifice summo carnis debitum, a uenerandissimis patribus comuni consensu premortuo in papatu suffectus est nominatusque Iohannes; cui, si uir fuisset, ut octauus esset in numero contigisset. Que tamen non uerita ascendere Piscatoris cathedram et sacra ministeria omnia, nulli mulierum a christiana religione concessum, tractare agere et aliis exhibere apostolatus culmen aliquibus annis obtinuit Christique uicariatum femina gessit in terris.
+
+Sane ex alto Deus, plebi sue misertus, tam insignem locum teneri, tanto presideri populo tanque infausto ercore decipi a femina passus non est et illam indebita audentem nec sinentem suis in manibus liquit. Quam ob rem suadente dyabolo qui eam in tam scelestam deduxerat atque detinebat audaciam, ut, que priuata precipuam honestatem seruauerat, in tam sublimi euecta pontificatu in ardorem deueniret libidinis. Nec ei, que sexum diu fingere nouerat, artes ad explendam defuere lasciuiam. Nam adinuento qui clam Petri successorem conscenderet et exurentem pruriginem defricaret, actum est ut papa conciperet.
+
+O scelus indignum, o inuicta patientia Dei! Quid tandem? Ei que fascinare diu oculos potuerat hominum, ad incestuosum partum occultandum defecit ingenium. Nam cum is preter spem propinquior esset termino, dum ex laniculo, amburbale sacrum celebrans, Lateranum peteret inter Coloseum et Clementis pontificis edem, obstetrice non uocata, enixa publice patuit qua fraude tam diu, preter amasium, ceteros decepisset homines. Et hinc a patribus in tenebras exteriores abiecta, cum fetu misella abiit. Ad cuius detestandam spurcitiem et nominis continuandam memoriam, in hodiernum usque summi pontifices rogationum cum clero et populo sacrum agentes, cum locum partus, medio eius in itinere positum, abominentur, eo omisso, declinant per diuerticula uicosque et sic, loco detestabili postergato, reintrantes iter perficiunt quod cepere.
+CII. De Yrene costantinopolitana imperatrice.
+
+Yrenes atheniensis nobilissima mulier fuit et insignis decoris conspicua; quam cum a patria Constantinopolim Constantinus imperator uocasset, eam Leoni, seu Leocazario, filio dedit in coniugem et, post dicti Constantini mortem, Romanorum imperatrix effecta, ex uiro filium peperit Constantinum nomine. Demum, rebus romanis Leone subtracto, cum Constantino paruulo admodum adolescentulo per decennium egregie imperio presedit. Sed eo iam grandiusculo asserenteque sibi dominium soli deberi, eam octo annis - ut placet aliquibust - a societate remouit. Tandem ingentis animi mulier et imperandi auida, cum in discordiam deuenisset cum filio, femineo quodam astu iuuenem, uiribus fidentem suis, cepit et depositum ab imperio seruari iussit in carcere; soliumque a quo uniuersus orbis olim iura susceperat sola cone scendit et pre ceteris mortalibus clara imperatrix annis quinque ingenti cum gloria imperauit.
+
+Porro amicorum Constantini opere actum est ut, Armeniorum auxiliis, e culmine deponeretur Yrenes et Constantinus, solutus a uinculis, patrio reassumeretur in throno; qui in matrem mitior, quam eam in se comperisset, et plurimum in amicorum uiribus spei habens, non illam carceri tradidit, sed in palatio Eleutherii, quod ipsamet construi fecerat, cum omni rerum copia fuit seposuisse contentus, amicis eius omnibus inde relegatis exilio. Attamen cum is infeliciter aduersus Bulgaros bellum inisset temptassentque ob id primates eum ab imperio mouere eiusque loco Nycephorum quendam patruum suum substituere, exasperatus ira in turpem prorupit seuitiam: nam Nycephoro et Christophoro fratribus linguas euulsit. Hinc Alexium Armenie patritium orbauit luminibus et Mariam coniugem suam monasticum habitum summere coegit, superinducta Theodote cubicularia quam euestigio coronauit. Quibus enormitatibus oculata mulier Yrenes que, esto coacta fortunam deposuisset imperii, egregium tamen seruauerat animum, spe sumpta reassummendi principatus, si aurum largiretur optimatibus, profuse reseratis thesauris quos, dum imperaret, eo in palatio, in quo seposita habitabat, absconderat, clam animos principum imperii sibi fecit accommodos; cumque eos amplis muneribus in suam deduxisset sententiam, egit ut qui illam deposuerant filium caperent luminibusque priuarent; et sic animosa mulier sublatum olim sibi reassumpsit imperium; Constantinus autem morbo correptus interiit. Tandem cum quinque iterum imperasset annis, a Nycephoro rebellante in palatio Eleuterii obsessa est. Qui cum ab Acharisio patriarcha constantinopolitano dyadema suscepisset imperii, fauentibus Leone et Triphylo patritiis atque Synopeo sacellario, nuper ab Yrene ditatis, actum est ad Yrenem cum humilitate intraret blanditiisque ageret, ea tamen aduertente nec aliud preter id palatium in quo erat ex imperio postulante, ut, obtenta petitorum promissione, aperiret omnes illi thesauros. Quibus obtentis nepharius homo, fide fraudata, illam Lesbos relegauit in exilium, in qua iam senex uitam clara terminauit mulier.
+
+Alii tamen de fine huius aliter sentire uidentur. Dicunt quidem, matre et filio discordantibus, et uicissim sese imperio priuantibus, Romanos ab eis desciuisse et in Karolum magnum, Francorum tunc regem, suum imperium transtulisse eumque temptasse ut in unum, quod diuidi uidebatur, imperium redigeret Yrenis nuptiis eique Yrenes hesisse. Quod cum aduertisset Eutitius patritius, confestim sublimauit Nycephorum et obsidione Yrenem ad intrandum monasterium, dimisso imperio. coegisse et in eodem demum eam consenuisse.
+CIII. De Enguldrada florentina uirgme.
+
+Enguldrada ex Rauennatum olim clarissima ciuitatis nostre familia duxit originem. Quam ego, nec immerito, ob insignem eius coram principe Romanorum, ad defendendam animi sui sinceritatem, audaciam, inter claras ponendam censui.
+
+Hec enim cum in templo, olim Marti, postea uero Deo sub Iohannis Baptiste uocabulo dicato, cum pluribus ex florentinis matronis diem celebrem ageret, contigit ut Octo quartus Romanorum imperator, qui tunc forte Florentiam uenerat, ad exhilarandum festum et sua presentia augendum, maxima cum procerum comitiua templum intraret et cum e sublimiore loci sede et ornatum templi et ciuium concursum et circumsedentes matronas inspiceret, ut in Enguldradam oculos forte defigeret factum est. Cuius cum aliquandio formositatem et habitum nulla uarietate distinctum honestatemque eius et grauitatem puellarem admiratus laudasset, in Bilicionem quendam, unum ex ciuibus etate atque nobilitate uenerabilem uirum et militia eo tunc forsan insignem, ei assistentem uerba conuertit inquiens: - Quenam queso uirgo hec econtra sedens, nostro iudicio honestate et oris decore Ceteras antecedens? -. Cui Bilicio subridens, faceta quadam urbanitate respondit: - Serenissime princeps, qualiscunque sit, talis est ut, dum uelis, te deosculetur, si iussero -. Que uerba dum percepisset auribus uirgo, confestim indignata est, egre ferens patrem tam facile de constantia sua et uirginei pudoris custodia opinionem ostendisse, nec diu tulisse noxam potuit, quin imo nil adhuc respondente principe, surgens purpureo respersa colore, eleuatis paululum in patrem oculis et inde deiectis in terram, uoce infracta, humili tamen dixit: - Siste queso, mi pater, ne dixeris; nam si uiolentia absit, nemo ecastor, eum preter quem tu michi legitimo sanctoque coniugio iuncturus es, quod offers tam profuse habiturus est -.
+
+O Deus bone! Nusquam quod ex animo bene eleganterque dictum est ab ingentis animi uiro cecidisse permissum est. Stetit Cesar aliquantulum mirabundus; demum, germanica non obsistente barbarie, ea iam cognita, collegit ex uerbis animo uirginei pectoris sanctum castumque propositum; et cum longa dicacitate uirginis indignationem laudasset et uerba, Guidonem quendam nobilem iuuenem accersiri iussit et, ne diu careret uirgo cui posset honestum, si uellet, exhibere osculum, presente atque gratias agente patre, Enguldradam, uiro maturam, a se dotatam egregie, antequam moueretur, Guidoni dedit in coniugem; arbitratus quod dixerat iusti bonique non solum uirginis in archano consistere, sed ab ampliori uirtutis fomite ui merite indignationis emissum et ob id eam cesareo munere fuisse dignissimam.
+
+Sic igitur que uirgo templum intrauerat, ob integritatem pudice mentis in domum patriam, maxima genitoris et suorum alacritate, desponsata rediit; et in processu, fecundos enixa partus, ornatam generosa et in hodiernum usque amplo uirorum numero perseuerante prosapia, diem claudens, uiri splendidam domum liquit.
+
+Hec dixisse placuit in dedecus modernarum, quarum tanta animi leuitas est et effrenati sunt mores, ut oculis gestibusque irruere in quorumcunque intuentium uideantur amplexus.
+CIU. De Constantia Romanorum imperatrice et regina Sycilie.
+
+Constantia e summo orbis cardine terris Romanorum imperatrix effulsit. Uerum, quoniam iam multis comune decus admirationem intuentium minuisse uidetur, alia claritatis causa nostro euo apparere uolentibus querenda est; que huic non defuit. Nam si ullo alio non detur merito, unico saltem partu undique conspicua facta est.
+
+Fuit hec Guilielmi, optimi quondam Syculorum regis, filia. Cuius in ortu cum adesset, ut aiunt plurimi, Ioachin quidam calaber abbas, prophetico dotatus spiritu, Guilielmo dixit natam regni Sycilie desolationem futuram. Qua prefatione stupefactus rex atque perterritus, cum prestitisset uaticinio fidem, secum cepit anxia meditatione reuoluere quo pacto posset contingere istud a femina; nec aliter uidens quam a coniuge uel a filio, regno compatiens suo, auertere, si posset, istud consilio statuit; eamque, ut connubii atque prolis auferretur spes, uirgunculam monasticis clausam claustris egit ut Deo perpetuam uirginitatem uoto promicteret. Nec aspernandum, si profuisset consilium. Sed quid aduersus Deum, iuste mortalium scelesta facinora expiantem, stolidi imbecillesque conatus exponimus? Minimo equidem et unico frustramur inpulsu. Hec autem cum, sanctissimo patre Eratreque extinctis, nemine, se preter, legitimo regni herede superstite, iuuentutem omnem peregisset iamque facta uideretur anus, sumpsissetque post obitum Guilielmi regni dyadema Tancredus regulus, et post eum Guilielmus filius, iuuenculus adhuc, eoque itum esset, seu crebra seu minus digna regum innouatione, ut, factionibus procerum undique bellis scaturientibus, ferro igneque regnum omne in exterminium trahi uideretur; quam ob rem quibusdam compatientibus infortunio menti incidit quod postmodum subsecutum est, Constantiam scilicet alicui insigni principi in coniugem dari, ut eius opere et potentia pestiferi sedarentur tumultus. Nec absque dolo atque labore ingenti obtentum est, summo consentiente pontifice, ut in eam Constantia deueniret sententiam, scilicet ut nuberet, cum immobilis staret in professionis sue proposito, et annosa etiam uideretur etas obsistere. Sed cum, ea etiam renuente, res adeo processissent ut commode nequirent retrahi, Henrico Romanorum imperatori, olim Frederici primi filio, desponsata est. Et sic rugosa anus, sacris omissis claustris positisque sanctimonialium uictis, cultu ornata regio, nuptaque et imperatrix deuenit in medium; et que Deo uirginitatem dicarat perpetuam, thalamum principis intrans nuptialemque conscendens thorum, eam inuita deposuit. Ex quo factum est, non absque audientium admiratione, ut quinquagesimum et quintum etatis sue annum agens, annosa conciperet. Et cum tarda penes omnes conceptionis huiusmodi fides esset dolusque crederetur a pluribus, ad auferendam suspitionem prouide actum est ut, propinquante partus tempore, edicto Cesaris matrone regni Sycilie uocarentur omnes uolentes futuro partui interesse. Quibus conuenientibus etiam ex longinquo, positis in pratis extra ciuitatem Panormi tentoriis et, secundum alios, intra urbem, percipientibus cunctis, imperatrix decrepita infantem enixa est, Fredericum scilicet, qui postea in monstruosum euasit hominem et Ytalie totius, nedum regni Sycilie, pestem, ut non euacuaret calabri abbatis uaticinium.
+
+Quis ergo non conceptum partumque Constantie arbitrabitur monstruosum? Cum, preter hunc, nullus sit nostris auditus temporibus. Quid nostris dico temporibus? Non ab aduento Enee ad Ytalos, unum preter, tam annose mulieris compertus, Helisabeth scilicet coniugis Zacharie, ex qua, Dei singulari opere, Iohannes natus est cui, inter natos mulierum, secundus non erat in posterum surrecturus.
+
+Cammiola uidua mulier decore corporeo, moribus magnificentia ac honestate et laudabili pudicitia splendida, senensis origine fuit, Laurentii de Toringo, hominis equestris ordinis, filia; uitam autem apud Messanam, Sycilie uetustissimam ciuitatem, non minus commendabilem quam egregiam, cum parentibus et uiro unico, dum uixere, deduxit, Frederico III rege insule imperante. Quibus diem claudentibus, heres fere regias diuitias consecuta est; eaque honestatis seruante, Frederico iam dicto rebus humanis subtracto, eique Petro filio suffecto, factum est ut Messane, regis iussu, pregrandis pararetur classis sub ducatu Iohannis Clarimontis comitis, ea tempestate bellicosissimi hominis, Liparitanis obsessis et extrema fere inedia laborantibus, latura subsidium. Quam non solum mercede conductus miles, sed et auxiliarii plures, et tam litorani quam mediterranei uoluntarii, ad armorum gloriam consequendam, proceres. Obsederat enim oppidum strenuus uir Goffredus de Squilacio, Roberti Ierusalem et Sycilie regis, tunc naualis prefectus, qui oppidanos oppugnationibus et bellicis machinis atque frequenti circundatione adeo debilitauerat ut proxima speraretur deditio. Sane cum nouisset, exploratoriis referentibus lembis, classem hostium longe sua ampliorem propinquari, reuocatis in unum nauibus, ex tuto cepit rei expectare fortunam. Hostes autem, occupatis euestigio locis omissis, impediente nemine, que Eerebant oppidanis intulere sussidia. Quo rerum successu Iohannes elatus, Goffredum in dimicationem euocauit; quod cum ardentissimi uir ingenii non detrectasset et nocte tabulatis ac turribus roborasset classem, ordinassetque naues et cetera et, apparente aurora, oratione feruenti suos animasset in pugnam, sublatis ancoris et signo dato proras uertit in Syculos. Iohannes uero, cui non erat animus Goffredum sumpturum, sed nec expectaturum Syculorum nauigiorum molem, non in certamen, sed ad insequendas fugientium suas composuerat naues; ardorem et apparatum uenientium hostium uidens, fere destitutus animo timuit penituitque eum petiisse quod minime se obtenturum putarat. Et secum iam rebus diffidens, animo satis tepenti ne omnino uideretur exanguis, reuoluto rerum repente in prelium ordine, quantum scilicet pro tempore concessum est, signum et ipse dedit certaminis. Aderant iam hostes qui, sublato clamore ingenti, lente uenienti Syculorum classi miscuere proras et iniecere ferreas manus, tormentis telisque primo impetu inchoantes certamen; et hesitantibus atque fere torpentibus ob repentinam consilii mutationem Syculis, premoniti atque irruentes ultro goffrediani milites sese hostium intulere nauigiis et gladiis manibusque rem agere cepere et sanguine cuncta fedare. Syculi uero iam diffidentes, qui potuere, reuolutis proris terga dedere. Attamen cum appareret uictoriam Goffredianis cedere, plurime sunt Syeulorum demerse naues, plurime capte, pauce tantum et remigio faciles remigantium uirtute incolumes abiere. Eo uero in conflictu cecidere pauci, uulnerati plures: Iohannes classis prefectus captus est et cum eo fere proceres omnes, qui uoluntarii classem conscenderant, capti et milites atque remiges plurimi militaria atque naualia signa et regium pregrande uexillum, quod in pretoria uehebatur naui; et cum in deditionem uenisset oppidum post longos errores, maris tempestatibus circumacti, Neapolim catenis honusti tracti sunt et seruati carceribus.
+
+Erat hos inter Rolandus quidam, Frederigi regis ex concubina filius, iuuenis forma ualens et probitate corporea; qui, cum captiuorum ceterorum redemptio pararetur, solus inrepetitus, abeuntibus aliis redemptione soluta, tristis seruabatur captiuos. Nam Petrus rex, ad quem fratris spectabat opus, ob rem male gestam et preter preceptum, tam eum quam ceteros omnes qui in acie nauali fuerant habebat exosos. Eo igitur sic captiuo et ab omni libertatis spe fere destituto ac in compedibus marcescente, contigit ut Cammiole ueniret in mentem. Que cum illum a fratribus uideret neglectum, infortunio eius compassa est secumque disposuit, si cum honestate posset, uelle eum in libertatem educere; et cum, decore honestatis sue seruato, nulla alia monstraretur uia, ni in maritum summeret, missis qui clam percontarentur numquid hoc pacto uellet catenas exuere, facile obtinuere. Et sic, omni seruata iuris celebritate, eam in personam procuratoris consensu et anuli sub arratione desponsauit in coniugem. Nec mora: mictente Cammiola duobus milibus unciarum argenti solutisque carcere liber Messanam rediit. Nec aliter apud sponsam diuertit quam si nullum ex connubio factum uerbum. Mirata primum Cammiola, demum cum sensisset hominis ingratitudinem, indignata est. Uerum ne uideretur ira inpulsa potius quam iure agere, ante alia illum placide requiri fecit ut nuptiale sacrum perficeret; quem, cum omnino nil tale secum esse negasset, apud ecclesiasticum iudicem conuenit; atque signatis tabulis et testimonio probatorum uirorum conuicit in coniugem. Quod postquam erubescens confessus est et benefitium mulieris in eum cognitum, obiurgatus a fratribus et amicorum inpulso, eo deductus est ut petitioni annueret mulieris et nuptias postularet. Ast ingentis animi femina petentem, astantibus multis, fere his uerbis allocuta est: - Habeo, Rolande, unde Deo gratias agam; nam antequam, sub pretestu coniugii, integritatem castitatis delibares mee, tue iniquitatis ostendisti perfidiam; et, eodem fauente, cuius sanctissimum nomen nephasto periurio ludere conatus es, iure mendacium retudi tuum, quod miehi de te deque tuo coniugio permaximum est. Putasti, reor, adhuc clausus, me mee conditionis oblitam, temerarie regium optasse sponsum et tuam formositatem muliebri ardere concupiscem tia easque, meo ere suscepta libertate, negatione unica purgare ridere atque comprimere et te, pristinis restitutum honoribus, splendidiori seruare coniugio; et, quantum in te fuit, obnixe fecisti. Uerum qui ex alto humilia respicit nec sperantes in se deserit, mentis mee sinceritate cognita, egit ut paruo labore meo tuas infringerem fraudes, ingratitudinem tuam detegerem et perfidiam demonstrarem. Nec hoc tantum in detestationem impietatis tue meo feci facinore. Possunt enim de cetero uidere fratres, possunt et reliqui quid tue commictendum sit fidei, quid de te amici sperare, quid hostes timere. Ego aux rum perdidi, tu famam; ego spem, tu regis et amicorum gratiam. Sycule matrone magnificentiam mirantur meam et laudibus efferunt, tu ignominiosum ridiculum notis omnibus et incognitis factus est. In hoc tamen aliquandiu decepta sum: rebar stolide, pro terre fece, regium atque illustrem uinculis eripuisse iuuenem, ubi mendacem lixam, infidum ganeonem, immanem beluam liberasse me uideo. Nec uelim tanti te arbitreris ut credas me scelus in hoc traxisse; mouit memoria benefitiorum ueterum genitoris tui in patrem meum, si genitor tibi fuit sacre recordationis Fredericus rex; quod ego uix credere queo ex tam celebri principe adeo inhonestum filium fuisse progenitum. Indignum existimasti non regii sanguinis uiduam regium habere uirum, robustum iuuenem atque oris decore prefulgidum; quod ego confitebor ultro. Uerum uelim, si iure potes, respondeas. Seque his dictis e conspectu subtraxit suo, nec de cetero potuit precibus aut monitis a laudabili amoueri proposito.
+
+Rolandus autem confusus et sero ignauie sue penitens, ab omnibus paruipensus, deiecto uultu non solum fratrum, sed etiam plebeiorum hominum faciem fugiens, in miseram fortunam abiit, non ausus quam fraude renuerat iure repetere.
+
+Generosum autem mulieris animum miratus est rex et proceres ceteri illumque miris extulere laudibus, incerti quid commendabile magis: an quod aduersus tenacitatem femineam Cammiola tam grandi pecunia redemerit iuuenem, an quod redemptum atque conuictum. tanquam immeritum animosa spreuerit atque deiecerit.
+
+Iohanna Ierusalem et Sycilie regina preter ceteras mulieres origine potentia et moribus euo nostro illustris est femina. De qua, ni uideretur omisisse odium, satius erat tacuisse quam scripsisse pauca.
+
+Fuit ergo hec serenissimi principis Karoli Calabrie ducis incliti et primogeniti celebris memorie Roberti, Ierusalem et Sycilie regis, ac Marie, Phylippi regis Francorum sororis, filia prima. Cuius parentum, si uelimus auos proauosque in finem usque exquirere, non subsistemus antequam per innumeros ascendentes reges in Dardanum, primum Ylionis auctorem, uenerimus, cuius patrem Iouem dixere ueteres. Ex qua tam antiqua tanque generosa prosapia tot hinc inde preclari manauere principes ut nullus christianorum regum sit qui huic non ueniat consanguineus uel affinis; et sic nulla diebus patrum nostrorum nec nostris orbe effulsit nobilior. Hec etiam, Karolo patre, ea adhuc infantula, immatura morte subtracto, cum nulla esset Roberto auo melioris sexus proles altera, iure factum est, eo etiam sic mandante, ut eidem morienti superstes regnorum efficeretur heres. Nec equidem ultra torridam zonam aut inter Sauromatas sub glaciali polo illi pregrandis cessit hereditas, quin imo inter Adriaticum et Tyrrenum mare ab Umbria et Piceno ac ueteri Uolscorum patria in syculum usque fretum sub miti celo; quos inter fines eius parent imperio Campani ueteres, Lucani Bruttii Sallentini Calabri Daunique et Uestales ac Samnii Peligni Marsique et alii plures, ut maiora sinam, ut puta ierosolimitanum regnum, Sycilie insulam et in Cisalpina Gallia Pedimontis territorium, que illi ab usurpantium quorundam occupantur iniuria; sic et qui septimanam prouinciam inter narbonensem Galliam Rhodanum Alpesque incolunt et Focalcherii comitatum, suis eque iussis parent eamque sibi fatentur dominam et reginam.
+
+O quot his in regionibus ciuitates inclite, quot insignia oppida, quot maris sinus et refugia nautarum, quot naualia, quot lacus, quot medici fontes, quot silue nemora saltus amenique recessus et pinguia arua! Necnon quot numerosi populi, quot ingentes sunt proceres! Quam grandis insuper opulentia et rerum omnium, ad uictum spectantium, copia, equidem non esset explicare facile.
+
+Quod cum permaximum sit dominium nec id sit a mulieribus possideri consuetum, non minus miraculi quam claritatis affert, si satis inspicimus. Et, quod longe mirabilius est, sufficit illi ad imperium animus: tam perlucidam adhuc auorum indolem seruat. Ea enim, posto quam regio dyademate insignita est, uirtute insurgens ualida, adeo purgauit, nedum ciuitates et domestica loca, uerum Alpes, saltus deuios, nemora et ferarum lustra scelesta hominum manu, ut aufugeret omnis terrefacta aut se celsis clauderet arcibus; quos, agmine armatorum emisso sub egregio duce, non ante locorum talium obsidionem solueret, quam, captis munitionibus, infandos homines affecisset supplicio, quod precedentium regum aliquis aut noluit aut fecisse nequiuit; eoque redegit terras quas possidet, ut non solum inops, sed et opulentus cantando nocte dieque possit quo uelit tutus iter arripere; et - quod non minus salubre - insignes uiros Regnique proceres tanta frenauit modestia et eorum mores solutos retraxit in melius, ut, posita superbia ueteri, qui reges olim paruipendebant, bodie faciem irate mulieris horrescant. Est insuper oculata femina tantum, ut fraude potius quam ingenio illam decipere queas. Est et magnifica, regio potius quam femineo more; sic et grata memorque obsequiorum; longanimis est et constans, ut sacrum propositum eius non leuiter flectas in uacuum: quod satis monstrauere iam dudumin eam fortune seuientis insultus, quibus persepe acri concussa motu et agitata est atque turbine circunducta uario. Nam perpessa est intestina regulorum fratrum discordia et extera bella, non nunquam intra regni gremium debachata, sic et alieno crimine fugam exilium et coniugum austeros mores, liuores nobilium, sinistram nec meritam famam, pontificum minas et alia, que omnia forte pertulit pectore; et tandem erecto inuictoque omnia superauit animo: edepol grandia, nedum mulieri, sed robusto ac preualido regi! Est illi preterea spectabile ac letum decus oris, eloquium mite et cunctis grata facundia. Et ut illi regalis et inflexa maiestas est, ubi oportunitas exigit, sic et familiaris humanitas, pietas, mansuetudo atque benignitas, ut non reginam suis dicas esse, sed sotiam. Que maiora petas in prudentissimo rege? Esset necnon, si quis de integritate mentis sue omnia expÎicare uelit, sermo longissimus. Quibus agentibus, ego non solum illam reor egregiam et splendida claritate conspicuam, sed singulare decus ytalicum, nullis hactenus nationibus simile uisum.
+Conclusio.
+
+In nostras usque feminas, ut satis apparet, deuenimus, quas inter adeo perrarus rutilantium numerus est, ut dare ceptis finem honestius credam quam, his ducentibus hodiernis, ad ulteriora progredi; et potissime dum tam preclara regina concluserit quod Eua, prima omnium parens, inchoauit.
+
+Scio tamen non defuturos qui dicant multas obmissas fore; et hos super, alios qui alia obiciant, que forsan merito redargui possint. Ego autem - ut primis cum humilitate respondeam - omisisse multas fateor ultro; non enim ante alia omnes attigisse poteram, quia plurimas fame triunphator tempus assumpsit. Nec michi, ex superstitibus, omnes uidere potuisse datum est; et ex cognitis, non semper omnes uolenti ministrat memoria. Sane, ne me omnino immemorem putent, credant uolo quia non me inaduertenter plurime, tam barbare quam grece atque latine et Augustorum coniuges atque regum, preterierint. Uidi equidem innumeras et earum facinora noui, sed non michi, arripienti in hoc calamum, animus fuit omnes uelle describere; quin imo - ut ab initio opusculi huius testatus sum - ex multitudine quasdam elicere et apponere. Quod cum satis congrue factum rear, superuacanea restat obiectio.
+
+Reliquis uero sic dictum sit: possibile esse et contigisse facile credam non nulla minus recte consistere. Decipit enim persepe non solum ignorantia rerum, sed circa opus suum nimia laborantis affectio. Quod si factum sit, doleo quesoque, per uenerabile honestorum studiorum decus, equo animo quod minus bene factum est prudentiores ferant; et si quis illis pie caritatis spiritus est, minus debite scripta augentes minuentesque corrigant et emendent, ut potius alicuius in bonum uigeat opus, quam in nullius commodum laceratum dentibus inuidorum depereat.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt b/testi_2_tutti/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt
new file mode 100644
index 0000000..b23c596
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt
@@ -0,0 +1,1304 @@
+Quoniam uniuscuiusque poete finis sit mentes hominum moribus informare, unde in principio huius libri alibi est dictum quod ethice idest morali philosophie supponitur, ideoque unaqueque transmutatio in hoc libro descripta merito ad mores est penitus reducenda.
+
+Prima igitur transmutatio est de chaos in quatuor elementa, que sic uersibus est descripta: 
+*Nature dominus cupiens adesse misertus
+quatuor in species traxit inane chaos
+cunctaque formauit summe pietatis amore
+ut sibi complaudant participentque bonum.*
+Reducitur ergo hec transmutatio ad hoc morale, scilicet quod homines debent complaudere deo, qui sic totam naturam reformauit.
+
+Secunda transmutatio est terre in hominem, qui uel creatus fuit diuino semine uel creatus fuit ex terra a Prometheo. Prima sic est descripta:
+*Quod dicatur homo diuino semine creatus
+comunis ratio uult hominique deo.*
+Sed per Prometheum intelligo unum philosophum, qui philosophatus est, hominem factum fuisse ex terra et inspiratum esse anima de celis orta. Unde sic dictum est:
+*Prometheus hominem limo plasmasse refertur
+nam primum dixit est homo factus humo
+de rota solis animam traxisse putatur
+de celis ortam philosophatus eam.*
+Et nota quod Prometheus sic interpretatur: pro idest prouisio, me idest mentis theos, idest diuine. Unde Prometheus idest prouisio diuine mentis. Unde dictum est:
+*Est quoque diuine mentis prouisio dictus
+qua fuit in uerbo uiuificatus homo.*
+
+Tertia transmutatio est mundi in quatuor etates. Nam prima etas fuit aurea, per quam debemus intelligere quod homines tunc temporis fuerunt iusti. Secunda fuit argentea, in qua homines fuerunt minus iusti tanto quanto preualet aurum argento. Tertia fuit enea, in qua homines fuerunt litigiosi, per es quod facit magnum stridorem in percutiendo. Quarta fuit ferrea, in qua homines fuerunt sanguinolenti. Unde dictum est:
+*Aurea prima fuit, quia iustos rettulit etas
+cepit in argentum degenerare sequens
+tertia litigiis iam declinauit in era
+ultima par ferro sanguinolenta fuit.*
+
+Quarta transmutatio fuit temporis in quatuor partes, scilicet in uer, estatem, autumnum et yemen. Unde dictum est:
+*Quod deus in partes uariauit quatuor annum
+hoc uegetabilium temperat omne genus.*
+
+Quinta transmutatio est Gigantum in simias. Nam per Gigantes uolentes Iouem aggredi intelligo homines superbos per diuitias non credentes deum esse fere. Ita sunt superbi. Per ipsos fulminatos et conseruos in simias intelligo quod mali homines conuertuntur in bestias, qui suum creatorem non cognoscunt, et solum faciem retinent. Unde dictum est: 
+*Non deus est aiunt tumidi telluris alumni.
+Pellere sic celo uelle uidentur eum. 
+Ac temere elatos subito confulminat illos
+precipites discant sceptra tenere deum.
+Hinc sata progenies scelerati sanguinis heres
+fert hominis faciem, nil rationis habens.*
+
+Sexta transmutatio est Licaonis in lupum, cuius allegoria est quod Licaon fuit quidam rex Arcadie, qui dum regnaret homines interficiebat et depredabatur. Clam tamen. Sed dum deus satis sustulisset, uoluit eum punire, et fecit totum populum concurrere ad domum suam et eum expulerunt de ciuitate, et tunc palam cepit predari et interficere homines. Et exinde habita fabula quod mutatus est in lupum, qui est animal rapax. Unde dictum est:
+*Hospitis insidians domino clam cede Licaon
+teste deo pulsus fit lupus inde palam.*
+
+Septima transmutatio est de lapidibus in homines. Allegoria talis est. Nam legitur quod quodam tempore totus mundus periit aqua tempore, sed postmodum adhuc deus misit diluuium propter peccata hominum. Non tamen fuit generale, sed in quadam parte mundi, et non euaserunt in quam pluribus ciuitatibus nisi duo, scilicet Deucalion et Pirra. Isti ergo iuerunt ad montes, ubi erant montanarii qui erant sicut lapides, et eos traxerunt ad ciuitatem et instruxerunt eos. Et sic conuersi sunt in homines. Unde dictum est:
+*Deucalion homines montanos traxit in urbes 
+hosque monens lapides post dedit esse uiros.
+Pirra modo simili duris mulieribus egit
+sicque reformatum constat utrumque genus.*
+Alii sunt qui dicunt quod per Deucalion transmutantem lapides in uiros debemus intelligere hominem qui generat si plus emittat de semine et a simili de Pirra. Unde dictum est:
+*Uir generare uiros mulieres femina fertur
+si plus in coitu seminis alter habet.
+Diluuio uasto purgans deus atra nocentum
+sustulit insontes pro reparando genus.*
+
+Octaua transmutatio est terre in Phytonem. Nam per Phytonem intelligo quamcumque fallaciam et quodcumque scelus mundanum. Per Phebum intelligo hominem sapientem, qui scit omnes fallacias mundanas interimere. Sed per hoc quod amor transfixit Phebum intelligo quodlibet homo sapiens possit fallacias huius mundi interimere. Non tamen debet nimis spernere alios, quia alii punguntur stimulo luxurie et uulnerantur. Unde dictum est: 
+*Horrida de terris serpit fallacia Phyton
+celesti sapiens quam ratione domat. 
+Cum tamen elatas uires contemnit amoris
+magna reluctanti uulnera figit amor.*
+
+Nona transmutatio est de Daphne conuersa in laurum. Allegoria est hec. Per Phebum intelligo pudicam personam et castam. Per Daphnem ipsam pudicitiam, quam insequitur casta persona. Per Daphnem conuerti in arborem intelligo quod pudicitia radicatur in corpore illius qui eam insequitur. Laurus designat uirginitatem, eo quod semper est uirens et redolens. Unde dictum est:
+*Ille pudicitiam sequitur pro posse fugacem.
+Qua tandem pressa rara corona datur.
+Laurus odora uirens designat uirginitatem
+nam uiret et redolet uirginitatis odor,
+lubrica uirginitas fertur de flumine nata
+nam dilapsa semel non reuocanda fuit.
+At si continuis seruet quis passibus illam
+tandem radicata se uiridente corona.*
+
+Decima transmutatio est de Io conuersa in uacam. Per Io intelligimus feminam et hominem aliquem, quia dum est castus deus iungitur sibi, quando uero non est castus mutatur in uacam. Fuit tamen uerum de ista Io quod iuit multum per mundum meretricando. Tandem deus misertus eius. Abstinuit se ab illo peccato, sed facta est uaga quod ibat querendo totum mundum, sed tandem iuit in Egiptum et ingressa est religionem. Et facta est bona et per consequens habita fuit dea et uocata est dea et data est deo Osiri in uxorem. Unde dictum est:
+*Uirgo pudens umbrante deo coniungitur illi
+brutescit mundo quando soluta datur.
+Ille uoluptati uariis affectibus use
+seruandam tradidit. Condolet inde pater.
+Sed cantu domini sibi cetera uana secante
+mundo cantandam se dedit esse uagam.
+Mox uite stabilis, mox religionis honeste,
+de boue fit mulier, de muliere dea.
+Forma pedis faciunt scissuraque policis *io*
+a pede dicta suo sunt elementa duo.*
+
+Undecima transmutatio est de Siringa in canellas. Nam per Pan intelligo illum qui primo adinuenit musicam, scientiam de consonantiis dictam a moys quod est aqua. Sed per Siringam filiam fluminis intelligo ipsam musicam que est filia fluminis, quia inuenta est iuxta aquas. Unde dictum est:
+*Pan tenus exagitans inuentam flumine musam
+primus arundineum iunxit ab amne melos.*
+
+Duodecima transmutatio est de oculis Argi in pauonem. Nam per Argum intelligo uanitatem huius mundi uel hominem uanum, qui solum curat de mundanis. Similiter per pauonem intelligo hominem uanum qui non curat de anima, sed solum de corpore, sicut facit pauo, qui cum cauda sua adornat totum corpus suum et caput. Sed posteriora remanent detecta, quia tenet culum detectum. Unde dictum est:
+*Illecebras mundi gemmatus pauo figurat
+cui preponuntur deteriora bonis.*
+
+
+Prima transmutatio est Phetontis fulminati a Ioue. In ista fabula multa interponuntur. Primo per Meropem maritum Climene intelligo purum praticum siue praticam scientiam. Sed per Phebum intelligo scientiam speculatiuam. Per Phetontem, qui filius putabatur Meropis, intelligo magistrum praticum sine speculatione. Nam Pheton idem est quod apparens. Sed per Epaphum intelligo magistrum speculatiuum. Nam dicitur ab epi quod est supra et paphos quod est apparentia, inde Epaphus idest super apparens. Per Epaphum ergo iniurari Phetonti intelligo magistrum speculatiuum, qui despicit praticum et non dimittit appellari filium Phebi, immo dicit ipsum filium Meropis. Per Climenem intelligo uanagloriam. Dicitur enim a cleos quod est gloria et mene defectus, inde uanagloria. Cuius filius fuit Pheton, qui fuit uanagloriosus. Per hoc ergo quod Pheton petebat currum solis intelligo magistrum praticum, qui uult speculari et ascendere magisterium nec potest. Per Phebum sibi dissuadente intelligo scientiam speculatiuam, que dissuadet homini pratico ne intromittat se in speculationibus. Non tamen negat eam sibi, quia scientia numquam se negat aliqui. Sed per ipsum Phetontem ascendisse currum et incendisse totum mundum intelligo quod praticus, qui uult speculari, seminat errores in mundo. Potest tamen ad speciale adaptari, quia bene fuit uerum quod Pheton fuit quidam praticus, qui uoluit determinare de cursu solis, et inde dixit quod faciebat ipsum ascendere et descendere. Per incendia intelligo errores quos seminauit et uerum est quod fulminatus est. Sed per sorores esse mutatas in arbores intelligo quod Pheton de arboribus bene determinauit et uera, scilicet qualiter electra habentur ex gummis, et ideo dicuntur plorasse de autore suo. Et bene uerum fuit quod Cignus fuit rex ligurum, idest lombardorum, scilicet ultra Placentiam. Appellatur enim ligures legumina legentes. Sed citra Placentiam usque in Ymolam uocatur Emilia. Iste Cignus doluit de morte Phetontis et uoluit describere uitam et gesta eius. Sed uox est attenuata in cignum, quia non debuit ipsum laudare in hiis que laudauit, sed in multis sic. Unde dictum est:
+*Preceptor nouus est Pheton. Sapientia Phebus.
+Reddat magistrum gloria uana Climen.
+Est Epaphus super apparens operatio pura
+cui Pheton metuit filius esse Merops.
+Natus humo Pheton et Phebo uiuificante
+stultius humanis deserit alta poli.
+Seminat errores qui sunt incendia mundo
+quem super Eridanum fulminat ira dei.
+Uertitur in plantas lacrimantum turba sororum
+quas fore gummiferas ille locutus erat.
+Rex ligurum Cignus casum Phetontis amici
+descripsit querulo carmine factus olor.*
+
+Quarta transmutatio est de Calistone in ursam. Nam per Iouem intelligo, quia ita fuit, regem cretensem, qui philocaptus erat in quadam nomine Calisto, que erat uirgo. Sed Iupiter transformauit se in uirginem et ita iuit in locum eius et uiolauit eam. Et sic facta est ursa quia uirgo, dum amisit uirginitatem, est sicut ursa. Genuit ergo filium, qui cum esset XU annorum fuit sibi dictum quod erat filius meretricis, quapropter uoluit matrem interficere. Sed deus admouit illud peccatum et ad signum, scilicet quod nullus umquam deberet offendere patrem nec matrem, dato quod mali essent, deus transtulit eos in signa celestia. Ideo dictum est:
+*Uirginis in specie quam Crete rex uiolauit
+uirgo fuit pugnans uirginitate frui.
+Infamis partu mox deformatur in ursam,
+natus ob hoc ferro perdere temptat eam.
+Sed manus alma dei uetuit miserantis utrumque
+signa polo fulgent ad monimenta rei.*
+
+Quinta transmutatio est de coruo albo in nigrum. Nam per coruum intelligo garrulum, qui delectatur solum in alios accusando, qui prius non erat garrulus. Unde dictum est:
+*Gratus erat domino lingue tam docte minister
+displicuit factus garulitate niger.*
+
+Sexta transmutatio est de Uulcano. Nam per Uulcanum intelligo hominem sapientem. Per Palladem intelligo sapientiam. Per Uulcanum uelle concubere cum ea intelligo hominem sapientem aliquando affligi luxuria, ubi multa est pugna et rara uictoria. Sed per Eritonium genitum intelligo peccatum quod Pallas idest sapientia abscondit. Nam homo sapiens, dato quod non possit se aliquando abstinere a luxuria, tamen debet se celare. Pandrasos idest totum damnans, eo quod sapiens homo damnat se. Erse idest afflictio. Sed Aglauros est memoria preteriti quia, dato quod sapiens damnet se et affligat, tamen post tempus adhuc pungitur stimulo et sic reminiscitur. Per cornicem garulam intelligo uirginitatem que accusat memoriam peccati. Unde dictum est:
+*Flamma uoluptatis sapienti certat. At inde
+exoritur terre noxa biforme genus.
+Hanc sapiens cordi cum solicitudine claudit
+celandamque tribus commodat inde modis.
+Damnat et affligit: tandem obliuiscitur eius
+Pandrasos atque Erse; seruat Aglauros eam.
+Quando recordatur secretum spectat Aglauros.
+Publicat inspectam garulitatis aues.*
+
+Septima transmutatio est de Cornice. Nam per Cornicem intelligo uirginem, que mutata fuit et data comes castitati. Et expellitur ab ea quando homo sapiens pungitur stimulo carnis et assumit uocamina, hoc est incestuositatem taciturnam, quia tenet se celatum. Unde dictum est:
+*Facta procum nautam uirgo fugiendo uolucris,
+sumpta dee caste uirginitate comes.
+Qua dea mox est pro garrulitate repulsa,
+incestam tacite noctis amicat auem.*
+
+Octaua transmutatio est de noctua. Nam in Lesbo insula uerum fuit quod una puella, que tenebatur casta, tamen fecit quod iacuit cum patre, ipso ignaro. Sed postmodum scitum fuit, quapropter dicitur quod non audebat apparere coram aliis propter uerecundiam. Et ideo in noctuam est conuersa. Unde dictum est:
+*Nictimene ignaro noctu commixta parenti
+obsequio noctis, noctua nomen habet.*
+
+Nona transmutatio est de Esculapio. Nam uerum fuit quod Apollo fuit quidam homo, et habuit filium Esculapium et dedit Chironi, qui fuit magnus magister et factus est summus in medicina. Uerum etiam fuit quod fuit mortuus fulmine celesti. Unde post mortem eius latuit medicina quingentis annis. Unde dictum est:
+*Fulmine celesti et terrena carne creatus,
+est Esculapius quo medicina nitet.
+Matris adulterium patria uirtute feritur,
+non sinit hunc genitor cum genitrice mori.*
+
+Decima transmutatio est de Chirone, unde dicitur quod Chiron fuit medius homo et medius equus, quod sic debet intelligi. Nam Chiron fuit quidam bonus medicus, quo ad medicinam humanam et quo ad medicinam equinam. Unde dictum est:
+*Humane medicus nature ac doctus equine
+Chiron parte uirum parte figurat equum.*
+Sed dicitur quod erat immortalis, idest quod sapiens immortalis est, quo ad sapientiam suam. Per hoc quod transmutatus est in signum celeste intelligo quod quilibet sapiens transmutatur in signum celeste, quod immortale est, quia fama sapientis immortalis est. Unde dictum est:
+*Qui uirtute nitet claris inscribitur astris
+sic homo fit fama non moriente deus.*
+
+Undecima transmutatio est de filia Chironis. Et fuit uerum quod filia Chironis fuit quodam tempore optima, in tantum quod sciebat que futura erant enarrare. Sed tamen incepit deuiare per luxuriam sicut equa. Unde propter hoc habet fabula quod conuersa est in equam et hoc possumus applicare ad quemcumque huiusmodi. Unde dictum est:
+*Cum promissa deo Chironis nata fuisset
+trans hominem nouit que deitatis erant.
+Eius abusa fuit mores induta ferinos
+luxuria nimia dum similatur eque.*
+
+Duodecima transmutatio est de Phebo. Nam per Phebum intelligitur homo sapiens, qui aliquando delirat a sapientia et dat se uitiis terrestribus. Sed per hoc quod ipse percussit Ciclopides Iouis intelligo predicatores qui magis infestantur a talibus quam ab aliis. Nam Ciclopides dicuntur habere unum oculum, eo quod predicatores debent solum habere unam cogitationem, scilicet ad deum solum. Per hoc quod factus est pastor uaccarum intelligo quod sapiens ita deuians fit sicut pastor, quia sequitur uitia. Sed per Mercurium qui aufert sibi uaccas intelligo uerbum dei, qui aufert tandem uitia de cordibus eorum, et reducit ad bonum statum. Sed per Batum qui accusat Mercurium sibi ipsi intelligo hominem simplicem et fatuum, qui non cognoscit talia furta, sed pro tanto dicitur mutari in saxum. Unde dictum est:
+*Delirans sapiens cedit diuina loquentes,
+fit ductor uitiis ex deitate cadens.
+His argumento sibi mos rationis abactis,
+saxeus hoc furtum non putat esse dei.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Mercurio qui transmutauit Aglauros. Per Mercurium intelligo hominem bone fame docentem alios. Per dominam Ersem intelligo personam aptam ad doctrinam recipiendam. Sed per Aglauron intelligo inuidos, qui semper derogant bonis. Unde dictum est:
+*Dogma dat ingratis fame facundus amore
+quam tamen inuidia perstimulante negat.*
+Sed per dominam Palladem intelligo sapientiam et uirtutem boni hominis, qui uadit ad domum inuidie et imponit in cordibus inuidorum, ut magis fiant inuidi. Unde dictum est:
+*Inuidiam ingratis addit non inuida uirtus
+ut pene capiant hinc alimenta sue.*
+Sed per dominam Aglauron uolentem excludere Mercurium intelligo inuidos, qui uolunt disputare cum sapientibus, ut accipiant sibi famam. Sed tandem succumbunt eis et sic mutantur in saxa. Unde dictum est:
+*Inuidus a fama nitens abolere disertum
+non ualet. In niueam uertitur inde petram.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Ioue in taurum. Nam uerum fuit quod Iupiter erat rex Crete et incalescebat in filiam regis Agenoris et misit illuc lenonem. Et fecit pactum cum Europa, quod ueniret ad mare et illic esset Iupiter in naui et exportaret eam. Et ita fuit. Sed forte nauis habebat signum taurinum et ideo dicitur conuerti in taurum. Unde dictum est:
+*Iupiter Europam blando lenone rogatam
+in rate qua tauri stabat imago tulit.*
+Sed quantum ad mores notum est, sicut ipse Ouidius tangit cum dicit *Non bene conueniunt* etc., quod per Iouem regem intelligo quemcumque rectorem qui, dum debet esse in maiestate, aliquando pro una meretrice induitur uestes serui et ibit de nocte, ut possit eam habere. Et tunc dicitur conuerti in taurum, quia subicit se mulieri. Unde dictum est:
+*Maiestatis honor, lasciuo uictus amore,
+uilet, taurino subiciturque modo.*
+
+Prima transmutatio tertii libri est de Cadmo. Nam Cadmus fuit quidam maximus philosophus in Thebis, hoc fuit uerum, qui suos discipulos misit Athenas, ut disputarent cum quodam alio doctore qui derogabat ei, quem intelligo per serpentem. Sed per hoc quod mortui sunt intelligo quod succubuerunt illi in disputatione. Quod sciens Cadmus iuit illuc et primo percussit eum saxo, quia fecit sibi grossam questionem, et ideo nichil fecit illi. Deinde percussit eum iaculo, idest quod fecit fortiorem questionem, que ualde illum implicauit. Sed quodammodo se defendebat. Deinde percussit eum lancea et interfecit eum, idest quod fecit sibi fortissimam questionem, in qua eum uicit. Sed per homines armatos natos ex dentibus illius intelligo errores, quos ille seminauit per mundum propter ignorantiam suam, et per hoc quod ipsi interfecerunt se precepto Palladis intelligo quod per sapientiam ipsius Cadmi omnes errores remoti sunt. Sed per hoc quod quinque remanserunt pro sociis Cadmi intelligo quinque uocales, quas retinuit Cadmus ad edificandum Thebas, idest ad principium scientiarum. Et hoc dictum est:
+*Discipuli Cadmi gimnasii greca petentes
+altius edocto succubuere uiro.
+Arte sua Cadmus fidens ut pelle leonis 
+pulsat eum saxo. Questio cassa fuit.
+Impetit hunc ferro, uiua ratione subegit.
+Dissipat et dictis dicta perempta suis.
+Non tamen extincte uocales quinque fuerunt
+a quibus incipiens condidit artis opus.*
+
+Secunda transmutatio est de Actheone. Et dicitur quod fuit uerum quod Actheon fuit quidam dominus qui erat deditus uenationi. Dum autem ipsum cederet uenari, quia uidebat quod erat inane opus, reliquit officium illud. Tamen multitudinem canum quos habebat retinuit, qui consumpserunt eum, eo quod nichil lucrabatur. Unde dictum est quod uidit Dianam nudam, eo quod Diana est dea uenationis et nullius utilitatis, quapropter conuersus est in ceruum, idest quod propter paupertatem uel propter uenationem, quam timebat eo quod multa pericula insunt, factus est ita timidus sicut ceruus. Unde dictum est:
+*Dicitur Actheon nudam uidisse Dianam
+uenandi studium dum quid inane uocat.
+Abstinuit timidus effectus imagine cerui
+sed consumpsit eum cura retenta canum.*
+Sed hoc morale potest haberi, quod per Actheon, qui consumpsit opes retentione canum, possumus intelligere hominem miserum, qui consumpsit sua inaniter et fit seruus de domino. Unde dictum est:
+*Actheon ceruus dominus prius et modo seruus.
+Diues erat primum, descendit pauper ad imum.
+Iste notat miserum: cui dum substantia rerum
+sumitur in uanum, fit fera preda canum.*
+
+Tertia transmutatio est de Semele. Nam per Semelem intelligo uitem. Per Iouem concubuisse cum ea et impregnasse eam Baccho intelligo influentiam supercelestem, que impregnat uites uino. Sed per Iunonem persuadentem ei quod petat Iouem in propria forma intelligo influentiam aeream, que nutrit ipsas uites usque ad augustum. Sed per Iouem fulminare Semelem intelligo ardorem ethereum, qui consumit totum humorem qui est in terra. Per hoc quod Iupiter assumpsit Bacchum femori suo intelligo quod, consumpto humido terrestri in uite, uue nutriuntur ab influentia superiori. Sed per hoc quod dedit nutriendum ninphis aquarum intelligo quod uinum debet nutriri per aquam, ita quod apposita aqua temperet uinum. Unde dictum est:
+*Impletam Baccho Semelem exterminat ardor
+que uetule credens ebria facta fuit.
+At calor aquarum ninphis commisit alendum
+nam furias Bacchi temperat haustus aque.*
+
+Quarta transmutatio est de Tiresia. Nam per Tiresiam, qui fuit quodam tempore homo postea mulier, possumus intelligere motum nature generatiue agendo et patiendo. Per ipsum percutere angues connexos intelligo influentiam lune, qui commouet generantia ad inuicem. Sed dum post UII annos adhuc percussit eos intelligo cursum lune, qui finitur in octo annis, et tunc adhuc percurrit. Sed per Tiresiam dedisse sententiam quod Iuno habet in duplo de luxuria quam Iupiter intelligo quod aer habeat tria operari in terra, quia producit, uegetat et luxuriat. Sed ether solum unam, quia habet maturare fetus productos. Unde dictum est:
+*Tiresias motus nature dicitur yme.
+Est uir dum generat femina quando parit.
+Octenni spatio dum nexos uerberat angues
+luna suum cursum dum generamus agit.
+Influit in terra tribus aer. Nempe maritat
+producit, uegetat, luxuriante sinu.
+Ether maturat solum, sed fetibus aer
+orbat humum clausus prouidet ignis ei.*
+Sed moraliter potest haberi hoc, quod per Tiresiam possumus intelligere hominem peccato sodomie subditum, qui est nunc uir nunc femina et multa alia. Unde dictum est moraliter:
+*Pro re feminea dum sexum pensat utrumque
+Tiresias mutat cum muliere uirum.
+Post lune cursum dum sexos querit eosdem
+factus homo lites inter utrumque secat.
+Cuius iudicio uero uaga femina fertur
+luxurie triplo compar habenda uiro.
+Iurgia iudicium dicunt muliebria cecum,
+quod fore diuinum turba uirilis habet.*
+
+Quinta transmutatio est de Echo. Nam per dominam Echo intelligo sonum, qui causatur ex repercussione aeris in aliquem locum. Per ipsam ire per siluas intelligo quod in siluis et montibus precipue generatur talis uox. Unde dictum est:
+*Montibus et siluis Echo respondet opacis
+aere nam clauso uerba remissa sonant.*
+
+Sexta transmutatio est de Narciso. Nam per Narcisum intelligo quemcumque hominem famosum. Per ipsum capi amore umbre sue intelligo illum qui nimis confidit in fama sua, que est sicut quedam umbra. Per ipsum esse conuersum in florem intelligo quod fama huius mundi est sicut flos, quia sicut flos cito uanescit, ita fama huius mundi. Unde dictum est:
+*Uanuit in flore fame candore repulso
+que nimis illexit corporis umbra fugax.*
+
+Septima transmutatio est de illis que se necuerunt cum Aceste. Nam per Bacchum, quem ceperunt in Chia insula, intelligo uinum quod emerunt, ut traducerent ultra mare ad uendendum. Per Naxon ad quam uolebat ire Bacchus intelligo insulam in qua est optimum uinum. Per Delon intelligo insulam que etiam abundabat uino. Per puppem non moueri et per uela transmutari in herbas intelligo quod illi biberunt totum uinum quod debebant uendere, quapropter ipsi ebrii erant. Unde uidebatur eis quod totus mundus esset herba. Per ipsos mutatos in pisces intelligo quod ipsi ita ebrii erant quod ceciderunt in mare et se necuerunt. Unde dictum est:
+*Egregio Baccho iuuenes quem puppe ferebant
+in furias acti se necuere freto.*
+
+Octaua transmutatio est de Aceste, qui ductus fuit ad Pentheum. Nam per Pentheum intelligo hominem bonum et discretum, qui nolebat quod Bacchus ueniret Thebas, idest quod uolebat corrigere eos de potu. Sed per Acestem intelligo quemlibet dissolutum. Nam Acestes idest dissolutus. Per ipsum carcerari et catenari est intelligendum quod ipse est ebrius. Per ipsum dissolui a cathenis intelligo quando furia uini recessit. Unde dictum est:
+*Est homo morosus Pentheus seu religiosus
+qui docet et redocet Bacchus ut ipse nocet.*
+
+Nona transmutatio est de Pentheo interfecto. Nam per Pentheum intelligo hominem morosum qui, dum castigaret illos ab ebrietate, mortuus est et interfectus. Nam sua mater et matertera, dum essent bene ebrie, furia uini mote, interfecerunt Pentheum, eo quod ipsas corrigebat. Unde dictum est:
+*Penthea morosum damnantem uina peremit
+rapta parens furiis ebria turba domus.*
+
+Prima transmutatio quarti libri est de domina Dirce que conuersa est in piscem. Per Dircem intelligo personam superbam in hoc mundo. Per ipsam conuerti in piscem intelligo quod superba persona huius mundi non potest durare, immo submergitur ut piscis in aqua.
+
+Secunda trasmutatio est de domina Semiramis conuersa in columbam. Per Semiramin intelligo personam humilem in hoc mundo. Per ipsam conuerti in columbam dolore matris conuerse in piscem intelligo humilem dolentem de superbia alterius proximi sui. Et sic talis eleuatur super alios quemadmodum columba, nam *Qui se exaltat humiliabitur et qui se humiliat exaltabitur*. Unde dictum est simul de hiis duabus sic:
+*Mergitur ut piscis confusa superbia mundi
+ast humiles nati desuper alta uolant.*
+
+Tertia transmutatio est de Almone conuertente alios in pisces, donec ipsa conuersa fuit. Nam ista fuit quedam meretrix, que stabat in uno portu et homines alliciebat ad se et denudabat eos bonis suis. Quemadmodum pisces nudi sunt. Sed uenit unus qui mutauit eam in piscem, quia denudauit eam. Unde et cetera:
+*Allicit ut pisces meretrix et nudat amantes
+dum tamen ex ipsis unus inhamat eam.*
+
+Quarta transmutatio est de moris que transmutata sunt in colore. Nam uerum est quod morus prius producit mora alba, deinde cum sunt matura efficiuntur nigra. Tamen potest haberi hoc morale, quia per hoc possumus notare quod in amore qui est dulcis in principio et albus aliquando latet mors, quia ad ipsum sepe consequitur mors sicut consecutum fuit in istis duobus. Unde dictum est:
+*Alba prius morus nigredine mora colorans
+signat quod dulci mors in amore latet.
+Tincta suos fetus de sanguine mortis amantum,
+principio candet fine nigrescit arbor.*
+
+Quinta transmutatio est de Marte et Uenere, qui ad inuicem coibant clam. Nam per Martem et Uenerem intelligo homines uirtuosos, qui tamen aliquando decipiuntur per luxuriam, quia in hac pugna rara est uictoria. Tamen clam faciebant sicut sapientes. Per solem intelligo mentem et rationem hominis, que manifestauit eos Uulcano. Nam per Uulcanum intelligo deum uel personam loco dei, cui fit confessio peccatorum. Nam Uulcanus idest uolens candorem. Unde dictum est:
+*Iudicio ueri corrupta libidine uirtus
+dum patet, illicito prensa furore rubet.*
+
+Sexta transmutatio est de Leuchotoe. Nam per Leucothoem intelligo personam castitati deditam. Per solem intelligo spiritum diuinum, qui illuminat mentes hominum bonorum. Per ipsam esse sepultam et mortuam a patre intelligo quod aliquando caste persone detrahuntur a proposito. Sed per solem mutantem ipsam in thus intelligo odorem castitatis et uirginitatis magnum, quemadmodum in thure. Unde dictum est:
+*Thurea uirga bonum mundo spirauit odorem
+candida Leucotoe lucis amata deo.*
+
+Septima transmutatio est de Clicie. Nam per Cliciem inuidentem sorori intelligo hominem libidinosum et stultum, qui inuidet sapientiori se. Si quam sapientiam habet in se statim amittit illam et hoc intelligo per hoc quod sol, qui est ipsa sapientia, de cetero noluit plus ire ad eam. Sed per ipsam inspicere solem intelligo talem uelle, postmodum imbui sapientia, quam prius habebat, sed non potest. Ideo amissa ea euanescit sicut flos et hoc est quod dicit ipsam mutatam in florem. Unde dictum est:
+*Perturbans Clicie plus se sapientis honorem
+perspicit amissum flore nigrante iubar.*
+
+Octaua transmutatio est de Daphnide pastore. Nam fuit uerum quod ille pastor habebat quandam pelicem, qua spreta, cepit aliam. Quapropter illa timens, ne etiam eam sperneret, mactauit eum saxo et ideo dicitur fabula quod conuertit eum in saxum. Unde hoc morale potest haberi, quia nemo debet confidere in meretricibus. Unde dictum est:
+*Contulit in saxum que saxis obruit illum
+cui placuit primum, pelice spreta dolens.*
+
+Nona transmutatio est de Sythone, qui aliter erat masculini sexus aliter feminini. Per quem debet intelligi quilibet deturpatus illo pessimo peccato sodomie, quia tales dicuntur nunc esse generis masculini, cum supponunt, aliter dicuntur generis feminini, cum faciunt se supponi. Unde dictum est:
+*Qui modo femineos mores quandoque uiriles
+egerit, ambiguum fertur habere genus.*
+
+Decima transmutatio est de Celmo conuerso in adamantem. Per Celmum intelligo hominem qui in iuuentute est bonus et catholicus, sed in senectute efficitur malus uel deuiat a fide, quia non credit deum sicut prius. Et talis dicitur mutari in adamantem propter duritiam suam. Unde dictum est:
+*Durior est adamante senex incredulus illi
+quem pubescentem credidit esse deum.*
+
+Undecima transmutatio est de Curetibus natis ex imbre, quod debet sic intelligi. Nam Curetes sunt quidam populi in longiquis partibus, qui semel fuerunt ita obsessi fame propter tempestates quod oportuit eos uti fungis, qui nascuntur in instanti ex aliquo imbre humectante terram. Et ideo dicuntur nati ex imbre quia pasti sunt ex fungis qui nascuntur ex imbre.
+
+Duodecima transmutatio est de Croco et Milace conuersis in flores, quod debet sic intelligi. Nam per Croconem et Milacem intelligo quemlibet iuuenem sicut ipsi erant. Per ipsos conuerti in flores intelligo quod iuuentus in homine est sicut flos, quia sicut flos parum durat et cito euanescit, ita a simili iuuentus hominis parum durat et cito preteriit. Unde dictum est sic de hiis duabus similiter:
+*Sunt ex imbre sati fungis pro pane cibati.
+Florentes pueri cras hodie uelut heri.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Hermafrodito, quod naturaliter potest sic intelligi. Nam Salmacis est quedam cellula in matrice in qua, si mulier recipiat sperma hominis, nascitur hermafroditus, idest homo habens utrumque sexum. Unde dictum est:
+*Cellula matricis que concipit hermafroditum
+Salmacis est medio cum sit usa Uenus.*
+Uel potest aliter intelligi ad mores retrahendo, ita quod per Salmacem intelligamus uoluptatem que, dum unitur sermoni idest dum homo habet hoc in cogitatione et uerbis, fit libidinosus, quod importatur per Hermafroditum. Et dum ita est uellet quod omnes alii ita facerent. Unde dictum est:
+*Sermo uoluptati coniungitur Hermafroditus
+nascitur excurrens plurima sermo uagus.
+Luxuria tandem capitur concretus, at illi
+pareat ut eneruet Salmacis illa uaga.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Mineidibus in uespertiliones, quod debet sic intelligi. Nam ipse erant bone potatrices. Unde per telam et stamina et fila mutata in uites intelligo quod uendebant illud quod filabant, ut possent bibere. Sic quod, tandem ebriate, uidebatur sibi quod domus esset plena timpanis et feris, sicut sepe contingit ebriis. Unde tandem, consumptis omnibus bonis, recesserunt de nocte propter uerecundiam et hoc habet fabula, quia mutate sunt in uespertiliones. Unde dictum est:
+*Dum consumpsissent Mineides omnia uino
+stamina, de patria nocte uolasse ferunt.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Ticio. Per Ticium uolentem concubere cum Latona intelligo hominem deditum ad uaticinandum futura, qui semper desiderio sciendi futura in hoc exardet. Quapropter uultur, que est auis uaticinio dedicata, dicitur corrodere precordia sua, quia tota dicit super hoc cogitat. Unde dictum est:
+*Qui trahit in pastus Ticii precordia uultur
+cura futurorum semper inhausta fuit.*
+
+Sexta decima transmutatio est de Tantalo, quod debet sic intelligi. Nam Tantalus representat quemlibet auarum et fuit bene uerum quod interfecit filium suum propter auaritiam. Quapropter dicitur permanere in inferno, sic quod poma et aqua fugiant ipsum et sic est intelligendum debet quod fiet de quocumque auaro. Unde dictum est:
+*Tantale, quod linphas et quod tibi poma releges?
+Inter diuitias diues auarus eget.*
+
+Decima septima transmutatio est de Sisipho. Nam uerum est quod Sisiphus fuit quidam hospes qui omnes suos hospites mactabat uel irruebat saxa in eos. Quapropter dicitur habere illam penam, scilicet quod uoluit saxa per montem et ita intelligendum est quod fiet de quocumque simili. Unde dictum est:
+*Sisiphus ille latro qui multos fraude necabat
+obrutus in baratro saxa ferendo labat.*
+
+Decima octaua transmutatio est de Yxione. Nam Yxion fuit quidam rex qui, dum uellet facere exercitum supra regnum alterius, accepit centum armatos ad equum et iuit illuc in modum nubis idest uelociter. Quemadmodum et pro tanto dicitur quod iacuit cum nube, et genuit centauros idest centum armatos, uel genitos ex aura. Sed per Iunonem, que est regina celi, cum qua Yxion uoluit concubere, intelligo alium regem a quo Yxion petebat auxilium. Dedit ergo Iuno ei nubem idest centum armatos, et noluit dare se ipsam sicut apparet in fabula quod Iuno noluit consentire. Unde dictum est quod est super rota per quam intelligo fortunam, in qua este confidebat, que ducit homines ad modum rote. Ideo dictum est:
+*Qui regale forum per nubem cepit equorum
+Yxion mota uergit ad ima rota.*
+
+Decima nona transmutatio est de Belidibus. Nam per illas Belides intelligo quemcumque luxuriosum. Per hoc quod posite sunt in inferno, ut auriant aquam et numquam deueniant ad finem, intelligo quod luxuria numquam habet finem, quia quanto plus homo operatur in luxuria, tanto plus uellet adhuc operari. Unde dictum est:
+*Non explentur aquis rimosis Belide uasis.
+Sic dum se reparet fine libido caret.*
+
+Uigesima transmutatio est de Athamante et Inone. Nam uerum fuit quod Athamas et Ino reges Thebarum, dum colerent Bacchum, inebriati sunt. Quapropter Iuno idest uoluntas dei et actio uoluit eos punire, unde Athamas existens ebrius occidit unum ex filiis, Ino dum esset ebria necuit se cum alio. Sed quod sint mutati in deos intelligi quod fama fuit et est et erit de eis, eo quod existentes in tam magno honore se necuerunt. Et quia fama immortalis est sicut deus ideo dicuntur conuersi in deos. Unde dictum est:
+*Spernebant superos Athamas Inoque. Furores
+misit eis stigios actio digna dei.
+Ebrius occidit genitum; perterrita mater
+ebria cum reliquo est precipitata mari.
+Sed regale decus uulgi mirata libido
+in mare demersos fert maris esse deos.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de comitibus ipsius Ino, quarum quedam mutate sunt in saxa, quedam in uolucres. Quod debet sic intelligi, quod alique illarum dum essent bene ebrie precipitabant se de saxis alique dum consumpsissent omnia recedebant, et sic conuertebantur in aues. Unde dictum est: 
+*Saxa fuisse ferunt que monstro diriguerunt,
+fugerunt comites que referuntur aues.*
+
+Uigesima secunda transmutatio est de Cadmo et uxore, qui conuersi sunt in serpentes, quod debet sic intelligi. Nam Cadmus et uxor fuerunt quodam tempore in magno statu in Thebis, unde intendebant magnis operibus. Sed tandem deuenerunt ad hoc, dum essent senes, quod non curabant de regimine, sed solum de terrestribus. Quapropter dicitur quod conuersi in serpentes, qui sunt animalia terrestria ualde, eo quod serpunt per terram. Unde dictum est:
+*Cadmus et Hermione dum non sublimia querunt
+serpentes in humum pectora prona ferunt.*
+
+Uigesima tertia transmutatio est de Ioue conuerso in aurum pluuium, quod debet sic intelligi. Nam Iupiter fuit rex Crete, qui audiuit quod rex Acrisius habebat Danem filiam pulcerrimam et clauserat eam in turri. Quapropter Iupiter tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum et etiam puelle quod habuit eam. Quapropter dicitur in aurum conuersus. Ex quo potest haberi quod nulla femina est que non decipiatur per aurum. Nam dicitur moraliter: *Si dederis dona femina nulla bona*. Quapropter ita dictum est metrice:
+*Iupiter ut Danem, sic tu quamcumque requires.
+Aurea si plueris munera, uictor eris.*
+
+Uigesima quarta est de guttis Gorgonis. Nam gorgon quasi georgon a geos quod est terra. Interpretatur opus terre Per guttas cadentes intelligo prouentus qui habentur ex terra. Sed per serpentes natos ex guttis intelligo auiditates que inferuntur homini ex prouentibus terre, quia plura cupit habere. Unde dictum est:
+*Gorgon opus terre. Gutte prouentus habentur.
+Serpentes auidi qui generantur eis.*
+
+Uigesima quinta transmutatio de Athlante conuerso in montem. Nam quidam dicunt esse istoriam talem, quia Athlas fuit quidam rex magnus ad quem iuit Perseus ut obsideret eum. Et obsedit eum in monte et eum depulit siue intefecit. Quapropter dicitur conuertisse eum in montem. Sed moraliter sic debet intelligi. Nam Athlas fuit quidam magnus astrologus, quapropter dicitur substinuisse celum, eo quod per scientiam suam considerabat motum siderum. Unde dicitur quod Hercules semel substinuit pro eo, quod potest intelligi quia forte substinuit unam questionem sub eo. Et iterum aptabat sidera, quia forte mouebat errores qui erant in se de illa scientia per reprehensionem Herculis. Et dicitur quod habebat ortum idest studium, quia regebat scolas. Et habebat poma aurea in ipso idest pretiosissima dogmata, et erat serpens in custodia, per quem serpentem intelligo suum ingenium, quod erat custos dogmatum. Et habebat mille greges per hoc intelligo discipulos. Et habebat septem filias que Pleiades appellantur, que conuerse sunt in signum celeste, per hoc intelligo septem artes liberales, que immortales sunt sicut sidera. Sed uenit adhuc Perseus idest homo uirtuosus per se et simpliciter cum capite Gorgonis. Nam Gorgon idest terror a terra, quia dictum quod est opus terre. Et disputauit cum eo et subcubuit ei, quapropter cessit de illis partibus ipsi Perseo. Sed quod sit mutatus in montem debet intelligi quod ille mons semper denominatus fuit ab eo. Unde dictum est:
+*Gessit Athlas celum, nam de celestibus egit.
+Ortum gimnasium, dogmata poma putes.
+Peruigil est serpens animus speculator operti.
+Discipulos gregibus equiparare potes.
+Illius genitas septenas arbitror artes.
+In qua regnabat parte magister erat.
+Perseo uirtus signatur Gorgone terror
+territus huic cessit montificatus Athlas.
+Athlas astrologus Perseo philosophanti
+subcubuit. Uicti nomina collis habet.*
+
+Uigesima sexta transmutatio est de gramine mutato in lapidem, quod debet sic intelligi. Nam Gorgon idest opus terre. Sed quia ea que proueniunt ex terra, ut puta diuitie, aggrauant animam, ita gramina terre super que posita est Gorgon fiunt lapides, non ergo aliud dicere est nisi quod per gramina mutata in lapides intelligimus grauedinem prouentuum terre in anima. Unde dictum est:
+*Ut telluris opes animas onerare putamus,
+gramina sic lapides Gorgone tacta damus.*
+
+Uigesima septima transmutatio est de multiplicatione illorum corallium, quod debet intelligi. Nam per multiplicationem corallium intelligo multiplicationem uitiorum, que si tegantur, multiplicantur sicut multiplicati sunt corallii tecti in mari. Sed si manifestantur, euanescunt et non ulterius procedunt, sicut nec corallia extra mare. Unde dictum est:
+*Graminis in motum, passim radicibus actis,
+uimina corallii multiplicantur aquis.
+Sic nisi depromas que serpunt cordibus imis
+crimina criminibus multiplicare sinis.*
+Potest insuper haberi alia allegoria. Nam per corallium intelligo quodcumque uitium, unde sicut corallium si sit in aere fit lapis, si sit in aqua fit uimen, ita uitium si sit coram sapiente fit lapis. Sed absconditum fit uimen. Unde dictum est:
+*Aere corallium lapidescit, uimen in undis,
+sic uitium coram fit sapiente lapis.*
+
+Uigesima octaua transmutatio est de illis sororibus. Nam per sorores illas intelligimus tres terrores qui inferuntur animis nostris. Una est Stenio idest debilitas, alia est Euriale idest fluctuans. Inter has est unus oculus discurrens, quia, posita fluctuatione, causatur debilitatio. Sed hunc oculum capit Perseus idest homo uirtuosus. Sed tertia est Medusa que saxificat. Homo igitur uirtuosus uult hanc occidere et accipit scutum sapientie et gladium uirtutis scilicet eloquium et eam superat. Qua superata, nascitur equus alatus idest fama que uolitat per mundum, qui edificat fontem dedicatum poetis, eo quod poete semper sunt in acquirendo famam. Unde dictum est:
+*Sunt Forco genite Steno Eurialeque Medusa
+terrores animis parturit orchus yans.
+Terror inest animis conspecta Gorgone triplex
+Steno debilitat fluctuat Euriale
+has inter geminas unus discurrit ocellus
+quem sibi uirtutis inuolat apta manus.
+Tertia saxificat mentes horrenda Medusa
+nam se spectantes et memorare facit.
+Hec uoluit condam coram sapiente uagari
+horruit anguicomum saxificumque caput.
+Ista duas superat magno terrore sorores
+hanc animi uirtus exuperare petit.
+Reddit eum tutum cui dat sapientia scutum
+porrigit eloquium quo feriat gladium. 
+Nascitur ex monstris deuictis fama uolucris
+que uehit ad celos more uolantis equi.
+Cuius ab incursu Parnasius emicat amnis
+nam uates fame scribere pulsat amor.*
+Sed de interfectione bellue intelligo quod Perseus habetur pro uirtuoso in quo sunt penne angelice. Per belluam intellige diabolum, et quodlibet uicium progrediens ex eo. Unde dictum est:
+*Angelicis pennis uirtus humana leuata
+et maris et terre monstra maligna domat.*
+
+Prima allegoria quinti libri est de Perseo iterum. Nam per Casiopem intelligo superbiam. Per Andromaden religatam intelligo mentem rationalem, que propter superbiam remouetur a deo et datur deuoranda diabolo. Sed per Perseum intelligo uirtutem, que accipit mentem rationalem in suam uxorem et liberat eam a diabolo cum pulcris uerbis. Sed per Phineum intelligo superbiam, que est caput aliorum uitiorum, que insurrexit contra uirtutem cum omnibus aliis uitiis. Sed Perseus omnia interemit et saxificauit. Unde dictum est:
+*Mens rationalis elate crimine carnis
+rapta deo monstris dilaceranda datur.
+Ac sibi nubentem euigilat illam
+demone confecto faminis ense sacri
+tempore sed leto uirtutem frangere mentis
+crimina consurgunt principe ducta suo.
+Hec secat eloquio uirtus protecta sophya
+sed domat omne malum cognita causa mali.*
+
+Secunda transmutatio est de Protheo saxificato. Nam Protheus dicitur a procul et theos quod est deus, per quem intelligo quemlibet tyrannum. Per Perseum cum capite Gorgonis intelligo hominem uirtuosum, qui cum suo eloquio et uirtute saxificat malos idest quod confundit eos in tantum quod assimilantur saxis. Unde dictum est:
+*Quemlibet exterret uirtus inspecta tyrannum,
+Protheus namque procul dicitur esse theos.*
+
+Tertia transmutatio est de Polidecte saxificato, per quem intelligo hominem plenum peccatis uariis et diuersis. Sed per Perseum intelligo uirtuosum, qui confundit omnia talia crimina ex suo eloquio et sapientia. Unde dictum est:
+*Crimina designat Polidectus plura tenentem
+que uirtute probi saxificata silent.*
+
+Quarta transmutatio est de Pireneo, per quem intelligimus doctorem uilem, tamen conantem se exaltare uocando Musas ad se. Et cum ipse uocauit eas, ipse Muse non possunt manere cum eo, quia ignorat eas, ergo recedunt. Sed ille uult eas sequi et tunc precipitatur, quia tandem cognoscitur rudis. Unde dictum est:
+*Doctor sepe nouus Musas arcere laborans,
+dogmate peruerso decidit arte rudis.*
+
+Quinta transmutatio est de Tipheo, qui depulit deos in Egyptum. Per Tipheum intelligo homines huius mundi, qui ita dediti sunt terrenis quod dicunt deum non esse, sicut dicit psalmus: *Dixit insipiens in corde suo non est deus*. Sed quod depulerit in Egyptum intelligo quod Egyptii fuerunt primi qui coluerunt deos in ydolis suis, ideo dicuntur dei ibi latuisse lagis quam alibi. Unde dictum est:
+*Exclusere deos populi terrena sequentes
+prima sed Egyptus ydola fecit eis.*
+
+Sexta transmutatio est de Ioue conuerso in arietem. Nam dicitur latuisse in ariete eo quod aries est dux gregis et quia apparuit filio scilicet Dionisio in forma arietis. Nam uerum est de illo Dionisio quod apparuit sibi aries et quod fecit ideo fieri templum, quia cogitauit esse deum qui appareret sibi. Unde dictum est:
+*Uisa Dionisio linphas monstrantis ymago
+est data ueruecis assimilare Iouem.*
+
+Septima transmutatio est de Apolline, qui latuit in coruo, hoc pro tanto quia Apollo deus est uaticinii et quia coruus est quedam auis apta ad uaticinium. Ideo dicitur quod Apollo latuit in coruo. Unde dictum est:
+*Pingitur in specie corui diuinus Apollo
+ista quod auguriis aptior extat auis.*
+
+Octaua transmutatio est de Baccho qui dicitur latuisse in yrco, hoc pro tanto quia Bacchus elegit sibi yrcum ut ex ipso sibi fieret sacrificium, eo quod yrcus est multum animal nociuum uitibus. Nam semper uadit corrodendo uites. Et ideo uoluit quod de suo inimico fieret sibi sacrificium. Ideo in capro dicitur latuisse. Unde dictum est:
+*Pingitur ore capri Bacchus nam uitibus hostis
+mactatur Baccho uictima grata caper.*
+
+Nona transmutatio est de luna que latuit in cerua. Hoc dicitur pro tanto quia luna est uelocior planeta omni alio. Et quia cerca est animal uelocius ceteris ideo depingitur ut cerua.
+
+Decima transmutatio est de Iunone que dicitur latuisse in iuuenca, hoc pro tanto per Iunonem aerem intelligo qui est fecundus, eo quod productiuus est omnium rerum. Et quia iuuenca dicitur fecundum animal inter cetera, ideo dicitur latuisse in iuuenca. Et non, ut dicunt quidam, propter Io que, dum conuersa est in uacam, data est Iunoni, eo quod illam uacam habebat odio sibi. Unde dictum est de his duobus:
+*Et Lunam celerem pre cunctis cerua figurat.
+Aera fecumdum Iuno iuuenca notat.*
+
+Undecima transmutatio est de Uenere que latuit in pisce, hoc pro tanto quia piscis multum abundat fetibus. Nam unus piscis facit mille oua, simul postea dicitur quod masculus spermatizat supra ea et generantur infiniti pisces. Et quia Uenere est illud per quod generantur fetus ideo dicitur latere in pisce, uel quia dicitur nata mari ideo dicitur latere in pisce. Sed in mari dicitur nata pro tanto quia Uenus nullum aliud est quam quidam humor salsus. Et quia mare salsum est, ideo in mari dicitur esse nata, uel quia Uenus est quedam spuma, que nichil aliud est quam sanguis exagitatus. Et quia etiam in mari exagitatione aquarum causatur spuma ideo in mari dicitur esse nata. Unde dictum est:
+*Pisce Uenus gaudet, nam fetibus omnia replet
+corpora dum luxu cuncta natare facit.*
+
+Duodecima transmutatio est de Mercurio, qui latuit in ciconia, pro tanto quia Mercurius dicitur uerbum dei uel eloquium, ex quo eloquio fiunt concordie et paces ubi erat guerra. Et quia ciconia est auis humilis et paci dedicata, quod patet quia semper alludit pacem nido suo, ideo pingitur Mercurius in ciconia et non in alia aue. Unde dictum est:
+*Ibide signatur concordia Mercurialis
+que plaudit nido pacis amica suo.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Tipheo fulminato. Nam fuit uerum quod Tipheus fuit quidam magnus usurarius ditissimus et terrenis deditus, in tantum quod amicos dei et deum spernebat. Quapropter fulminatus fuit. Sed quod sit sub Ethna, hoc est solum similitudinarie, quia Ethna est quidam locus emittens ignem et ideo dicunt ibi esse Tipheum. Eodem modo intelligo de similibus. Unde dictum est:
+*Religionis opem nitens lacerare Tipheus
+mollibus oppressus euomit ore focum.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Plutone rapiente Proserpinam. Et allegoria istius naturalis est nec hoc est inconueniens in hoc loco, eo quod hic Ouidius introducit has Musas loqui, quarum interest inquirere entitatem. Unde per Plutonem hoc intelligo solum terre quod est infra corticem. Nam Pluto idest polutorum receptor. Sed per dominam Cererem intelligo corticem terre que habet producere omnia. Nam Ceres idest creans res. Sed per Proserpinam intelligo humores ipsius terre, uel per ipsam potest intelligi luna secundum aliam proprietatem. Nam Proserpina idest prope terra serpens. Modo luna serpit propius terram omnibus planetis. Modo in estate humor ipsius terre capitur a solo terre, quia terra tunc remanet arida. Et hoc est quod Pluto rapit Proserpinam. Sed de Ciane dico quod bene est uerum quod est quidam fons in longinquis partibus, qui habet hanc proprietatem quod in estate, quando humor terre descendit, ad solum tunc decrescit aqua. Sed quia ununquodque appetit perfectionem suam et perfectio fontis est esse plenum aqua, ideo tunc uidetur flere raptum Proserpine. Unde dictum est:
+*Pluto solum terre. Proserpina luna uel humor.
+Cortex exterior dicitur esse Ceres.
+Proxima telluri pre cunctis luna planetis
+filia dicatur quam prope serpit humi.
+Tempus in estiuum flammas ructante Tipheo
+humor ad externis pergit ad antra soli
+Cinthia dum rapitur, Ciane fons excidit undis
+inde dolet casum deficientis aque.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Cerere, Messie et filio conuerso in stellionem. Et est naturalis alegoria. Nam Ceres idest cortex terre, que amisit Proserpinam idest humorem propter calorem. Sed Messie importat autumnum. Nam Messie idest medium, sicut autumnus medius est inter yemen et estatem. Modo Ceres uadit ad Messiem ut bibat, idest quod terra uadit ad autumnus ut bibat. Messie dat sibi polentam idest potum turbidum idest quod in autumno humectatur terra aquis, tamen tunc sunt turbide aque. Per filium Messies intelligo tales fructus acerbos qui tunc nascuntur in autumno, qui arrident ipsi terre bibenti. Quapropter terra conuertit eos in uermes, quia superuenit yems cum frigore et nimbis, et tunc illi fructus conuertuntur in uermes usque ad uer. Unde dictum est:
+*Queritat humorem tellus, sitiensque subintrat
+Messies tectum turbida mulsa bibens.
+Irrigat autumni tellurem turbidus aer
+frigoris atque estus inter utrumque tepens.
+Autumni fetus terram deridet, et inde
+fit uermis latitans frigore uere parens.*
+
+Sexta decima transmutatio est de Ciane ostendente zonam. Nam uerum est quod Cianes est quidam fons in Sicilia qui habet hanc proprietatem, quod in estate, quando terra desiccatur, scilicet quando Proserpina rapitur, ipse decrescit. Unde tunc decreuerat, sed sicut parem ad sensum quando aqua decrescit apparet signum circa fontem quousque aqua fuerat. Et istud signum est zona quam Ciane ostendit Cereri idest terre, de Proserpina rapta idest de humore sibi rapto. Unde dictum est:
+*Dum Ciane rapti demonstrat signa liquoris
+cernitur in ripe mergine lapsus aque.*
+
+Decima septima transmutatio est de Ascalapho qui mutatus est in bubonem. Ascalaphus fuit quidam magnus astrologus, hoc est uerum, et dicitur accusasse lunam comedisse septem grana. Hoc est quod in determinando tota sua scientia erat contra lunam et quia ordinem habet ad alios planetas dixit ipsam esse in septimo gradu. Ideo septem grana dicitur comedisse. Quapropter luna conuertit eum in bubonem. Hoc est quod maxime intendebat contra lunam et luna est luminare noctis, ideo dicitur conuersum in bubonem que est auis nocturna, et non etiam quamcumque auem nocturnam, sed in bubonem, qui est magnus inter alias aues nocturnas, ad denotandum quod ipse erat magnus in scientia lune. Et dicitur filius Acherontis qui est fluuius terrestris, ut denotetur quod ipse solus contrariabat de luna ut habet influentiam suam in terra. Et ideo dictum est sicut:
+*Dixerat Ascalaphus terrestria pabula lunam
+mandere, septeno cum petat ima gradu.
+Hic fuit astrologus lune ratione laborans
+ex hoc nocturne consimilatur aui.*
+
+Decima octaua transmutatio est de filiabus Acheloi. Per tres filias intelligimus tres modos quibus omnis melodia perficitur, qui sunt uox, flatus et tactus. Uox quoad cantum, flatus quoad fistulas, tactus quoad citharam. Et hoc per ipsas esse filias Acheloi fluuii intelligo quod omnis modus melodie fit in humido. Nam si non esset de humido in gutture, male exiret uox, et si flatus non esset humidus non caneret melodiam, similiter tactus non causaret melodiam nisi fieret in humido, puta in aere. Sed per ipsas esse partim aues partim uirgines intelligo quod omnis melodia que fit ex cantu est in his duobus et non in aliis. Sed per caput esse uirgineum et aliam partem auem intelligo quod tanta differentia est inter melodiam que fit ex uoce hominis et illam que fit ex uoce auis quanta est inter caput et membra. Unde dictum est:
+*Uoce tuba cithara decantat musa triformis.
+Hec tres sirenes corda canore trahunt.
+Mater Calliope pater est Achelous amnis.
+Ex humore bonum prodit et arte melos.
+Hec mare peruolitant dum cantu queritur humor.
+Uox hominis cantat prima, secundat auis.*
+
+Decima nona transmutatio est de Proserpina, que manet sex mensibus cum marito et sex cum matre. Per ipsam manere medio tempore cum marito intelligo quando fugit ab aspectu nostro, quia tunc uidetur ire ad infernum. Sed per ipsam manere totidem cum matre idest cum terra intelligo quando apparet nobis. Unde dictum est:
+*Luna planetarum terra demissior ambit
+hinc regit imperiis inferiora suis.
+Plenior adlucens mediato tempore nobis
+et per tantumdem deficiendo latens.*
+
+Uigesima transmutatio est de Arethusa. Nam uerum est quod Arethusa est quidam fons in Elide regione in ciuitate Pise, a qua denominata est ciuitas Pisarum que constructa fuit ab illis. Iste fons est prope uoraginem unam, et ibi est Alpheus fluuius et ambo subintrant uoraginem, et ponunt caput in Siciliam, prope Cianem. Unde dictum est metrice:
+*Alpheum fugiens terras Arethusa subintrat,
+mixtaque Siccaniam flumina grata rigant.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Linco conuerso in lincem. Nam uerum fuit quod Tritolemus fuit primus qui adinuenit in partibus istis usum terre et frugum. Sicut Osiris maritus Ysidis fuit primus qui inuenit in Egypto. Quapropter dicitur esse legatus Cereris idest terre. Similiter fuit uerum quod Lincus fuit quidam tyrannus in partibus septentrionis. Et delectabatur in occisione hominum, unde omnes agricolas interficiebat. Ideo dicitur uoluisse interficere Tritolemum, sed mutatus est in lincem. Hoc est quod sicut linx est animal bibulum et ferum contra sanguinem humanum, ita ille Lincus, et ideo in lincem dicitur conuersus. Et dicit quod illa regio est postea habitata a predonibus et feris, hoc est uerum quia illi non nascuntur fruges, eo quod est prope niues perpetuas et ideo terra non potest producere quapropter omnes habitantes ibi sunt latrones. Unde dato quod sunt cristiani illi, Ungari, adhuc depredantur latinos. Unde dictum est:
+*Dum petit agricolas sitiens mactare tyrannus
+sanguineus, bibuli nomina lincis habet.
+Hi fugiunt ea terra feris inculta relicta est.
+Quot sunt predones barbara terra tenet.*
+
+Ultima transmutatio huius libri est de Pieridibus conuersis in picas, propter quod sciendum est quod de Musis diuersa est opinio. Nam dicunt musici, sub quibus poete comprenduntur, quod Muse dicuntur a moyson quod est querere. Unde nouem Muse dicuntur nouem modi uel nouem uie, quibus mediantibus octo principales toni dicuntur reperiri. Quomodo ergo erit de nona musa? Dicunt quod per ipsam habetur tonus qui generaliter se habet ad illos octo. Et ideo Calliope dicitur regina illarum aliarum. Sed naturales aliter dicunt. Nam dicit Robertus quod per nouem Musas intelligimus nouem instrumenta necessaria ad uocem formandam. Nam cum per uocem fiat cantus et melodia, ideo Muse cantatrices dicuntur nouem instrumenta formandi uocem scilicet quatuor dentes, duo labia, summitas lingue, concauatio palati superioris et canna pulmonis. Ita dicit Robertus super summulis. Sed Macrobius dicit aliter. Dicit enim quod in ordine planetarum est quedam corea pulcerrimam melodiam conferens, nec sentimus eam propter longam consuetudinem que fuit in anima priusque ad corpus deueniret. Unde per nouem Musas cantatrices intelligimus septem planetas in ordine melodiam facientes et circulum celestem et circulum terrestrem inter quos planete situati sunt. Similiter Grecismus de his Musis uult gracitare quod omicto ad presens quia omnibus potest patere. Sed Fulgentius aliter dicit et sic dicit enim quod per nouem Musas intelligimus nouem proprietates administratiuas, cuiuslibet ad perfectionem alicuius scientie cupientis deuenire, quos apparet per eorum nomina et interpretationem. Prima enim uocatur Clio, quod idem est quod gloria, eo quod primum quod nos inducit ad scientiam est ex inde famam acquirere. Secunda uocatur Euterpe, quod interpretatur grande iuuamen, eo quod illud quod nos secundo inducit ad scientiam est, quod ea mediante grande iuuamen habemus. Tertia est Melpomene, que interpretatur super oblectatrix, eo quod nisi ipsa scientia oblectet hominem numquam deueniet ad culmem. Quarta uocatur Talia, que interpretatur capacitas, eo quod necesse est homini scientiam cupienti multorum capacitatem habere. Quinta uocatur Polimia, que interpretatur multa memoria, eo quod quinto est homini necessarium, eorum que apprendit longam memoriam habere. Sexta uocatur Erato, que interpretatur similium inuentio, eo quod sexto necessarium est homini, qui multa apprendit et in longa memoria tenuit aliquid simile inuenire his que didicit, aliter enim numquam diceretur perfectus. Septima uocatur Tersicore, que interpretatur diiudicans, eo quod homini est necessarium scire diiudicare inter ea que adinuenit et didicit. Aliter enim non diceretur inuenisse. Octaua est Urania, que interpretatur celestis, eo quod homini est necessarium octauo quod inter diiudicata eligat quod probabilius est. Ille autem qui hoc scit facere dicitur habere Uraniam, idest esse celestis ingenii. Nona uocatur Calliope, que interpretatur optimus sonus, a calon quod est bonum et phonos sonus. Et ista est regina aliarum. Sed in ista corea Musarum introducitur Apollo, unde Apollo est decacordo idest decima corda, et hoc pro tanto quia nouem Muse moraliter accipiendo ad eloquentiam ordinantur. Apollo autem deus est sapientie. Sed quia eloquentia sine sapientia parum prodest imo nocet ideo introducitur Apollo. Unde dictum est:
+*Primum scire petit fame dulcedine Clio
+Euterpe uocis grande iuuamen habet.
+Instat Melpomene super oblectans meditando
+Ipsa Talia sinu premeditata capit.
+Ne concepta fluant memorat Polimia multum
+inuenit hinc Erato que similantur eis.
+Tersicore super inuentis diiudicat ipsa
+eligit Uranie que meliora probat.
+Calliope regina sonat decreta sorori.
+His est uirginibus facta corea nouembre
+Castalios circum latices, ubi pulcer Apollo
+spirat ouans medio plectra mouere choro.*
+Sed quod nichil dictum est de transmutatione ideo dicamus. Dico ergo quod per nouem musas superius nominatas intelligo nouem consonantias, sed quia unicuique est suum oppositum ideo per nouem Pierides intelligo nouem dissonantias. Et dicuntur Pierides filie Pieri idest filie Pierantis a peiero peieras, as idest iuro contra uerum, eo quod iste iurabant contra uerum. Et ideo Calliope uertit eas in picas, hoc est quod illas dissonantias assimilat picis. Posset etiam bene dici quod per Musas intelligimus sapientes et discretos uerum loquentes. Sed per rides intelligimus garulos. Et dicuntur mutari in picas, quia comuniter tales a uulgaribus appellantur pice. Unde illud: garula pica tace. Unde dictum est:
+*Musa nouem flectit concordia semina uocum
+et totidem uitiis peierat artis opus.
+Ergo Calliope docti uox optima cantus
+picas discordes arguit esse sonos.*
+
+Prima transmutatio sexti libri est de Neptuno et Pallade debentibus nomen imponere ciuitati. Nam uerum fuit quod Cicrops edificauit Athenas et dum edificasset dubitauit utrum deberet nomen imponere ciuitati a portu ciuitatis uel a studio quod ibi fuit in principio. Sed considerauit quod portus ciuitatis afferebat sibi diuitias, quibus mediantibus ipsi superbibant et stipendiabant equites ut alios subiugarent, quod non erat bonum signum hominibus. Sed studium afferebat sibi pacem et tranquillitatem. Quapropter nomen imposuit a studio, unde dicta est Athene ab athanatos, quod est immortale, eo quod scientia immortalis est. Per Neptunum intelligo portum ciuitatis, per ipsum emittere equum intelligo illud quod sequebatur ex diuitiis. Per Palladem deam sapientie intelligo studium, per ipsam emittere oliuam, que est signum pacis, intelligo quod ex studio progreditur pax et concordia. Unde dictum est:
+*Immortale dedit sapientia nomen Athenis
+postponens paci bellica signa maris.*
+
+Secunda transmutatio est de Hemo et Rodope conuersis in montes. Nam uerum fuit quod Hemus et Rodopes fuerunt domini cuiusdam ciuitatis uel regionis et propter diuitias suas uolebant quod populus adoraret eos sicut deos. Quapropter diuino miraculo accidit quod ipsi, facti tumidi sicut montes, deuenerunt ad miseriam maximam. Unde dicuntur mutati in montes propter superbiam. Unde dictum est:
+*Qui se a subiectis diuos iussere uocari
+in montes gelidos intumuisse dantur.*
+
+Tertia transmutatio est de Pigmea matre Indorum, que conuersa est in gruem. Nam uerum est quod Indi sunt quidam populi cubitales, qui in quinque anni pariunt et in octo senescunt. Sed per ipsos, eo quod parui sunt, intelligimus superbos. Nam ut dicit Salomon: *Si uideris paruum humilem da laudem deo*. Sed per Pigmeam matrem suam intelligo superbiam que est mater superborum. Et per ipsam conuersam in gruem et persequentem suos populos intelligo superbiam, que persequitur homines superbos quorum est mater, quemadmodum grues persecuntur illos paruulos, qui satis habent contendere cum gruibus quia aliquando rapiuntur ab eis in ethera. Unde dictum est:
+*Ne mage presumant minuit natura superbos
+et iubet infestet ut sua mater eos.*
+
+Quarta transmutatio est de Antigone mutata in ciconiam. Nam uerum fuit quod Antigone fuit pulcerrima, in tantum quod omnes despiciebat in tantum confidebat in pulcritudine sua et per hanc ergo debemus intelligere quamlibet ei similem. Quapropter domina Iuno idest dispositio diuina dicitur eam mutasse in ciconiam, quia ciconia est fetidissimum animal. Nam omnia fetida comedit. Et est auis que multum applaudit sibi cum suo rostro. Et quia illa Antigone delectabatur in pulcritudine corporis, quod est fetidissimum, et quia etiam applaudebat sibi propter pulcritudinem, ideo dicitur conuersa in ciconiam quia est sicut ciconia. Unde dictum est:
+*Que se corporea iactabat in ethera forma
+est auis immunda concrepitatque sibi.*
+
+Quinta transmutatio est de filiabus Cinare regis conuersis in gradus templorum. Nam uerum fuit quod Cinara habuit septem filias que, dum essent in prosperitate, contemnebant deum et ecclesias, ideo contemnabent et irridebant euntes ad ecclesias. Quapropter uoluntate diuina deuenerunt ad tantam miseriam et paupertatem quod oportuit eas stare super ianuis ecclesiarum ut peterent elimosina, ideo dicuntur conuerse in gradus templorum, quia quasi homines ibant super ipsas tamquam super gradus templi. Unde dictum est:
+*Templa recusantes Cynare per prospera nate
+templorum misere procubuere gradus.*
+
+Sexta transmutatio est de Ioue in taurum. Nam fuit uerum, ut dictum est alibi, quod Iupiter, qui fuit filius Saturni regis cretensis – quia de eo semper hic loquimur – rapuit Europam in ymaginem tauri et ipsam exportauit in naui, in qua erat signum tauri. Sed moraliter possumus intelligere per Iouem quemcumque potentem, qui cum subicit se mulieri dicitur conuerti in taurum, quia dimittit se equitari a muliere sicut taurus.
+
+Septima transmutatio est de Ioue conuerso in aquilam. Nam uerum fuit quod Iupiter habebat aquilam in uexillis suis. Ideo quia, dum expulisset Saturnum de regno, et Titanus eius frater uenit contra Iouem ut introduceret Saturnum, tunc Iupiter dicitur exiuisse ciuitatem et apparuit sibi aquila et debellauit inimicos suos. Quapropter accepit aquilam in uexillis suis et ideo romani etiam portant aquilam, ut profiteantur se descendisse a Ioue. Quapropter, dum esset captus amore cuiusdam scilicet Asteries, dicitur iuisse armata manu et cum uexillis apertis et eam rapuisse et pro tanto dicitur esse conuersus in aquilam. Unde de his duabus dictum est:
+*Maiestas uilet dum se subicit mulieri.
+Fit quoque nobilitas pro muliere rapax.*
+
+Octaua transmutatio est de Ioue conuerso in cignum. Per Iouem intelligo potentem. Per cignum, qui est auis obiurgiosa, in tantum quod dum ipsa canit alie non audent canere, intelligo iurgia que, si insint domino potenti, tunc potens dicitur coniungi Lede idest lesioni, quasi dicat quod homo potens, si sit obiurgator, tunc de facili ledit alios. Unde dictum est:
+*Iurgia dat cignus in quem conuersa potestas
+miscetur Lede. Lesio damna parit.*
+
+Nona transmutatio est de Ioue conuerso in satirum idest pastorem quendam, hoc debet intelligi quia Iupiter mediante quodam rustico sibi lenone habuit Antiopem, cuius amore captus erat et ideo dicitur conuersus in satirum pastorem.
+
+Decima transmutatio est de Ioue conuerso in Amphitrionem, hoc debet intelligi quod Iupiter captus erat amore uxoris Amphitrionis. Quapropter tantam pecuniam dedit Amphitrioni quod permisit eum concubere cum uxore, unde fuit leno sue uxoris. Ideo dicitur conuersus in Amphitrionem. Unde dictum est de hiis simul:
+*Expletur regalis amor per ruris alumnum
+perque uirum nuptam diues adulter habet.*
+
+Undecima transmutatio est de Ioue mutato in aurum. Hoc intelligo quod, dum audiret Danem clausam in turri, tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum quod habuit eam.
+
+Duodecima transmutatio est de Ioue mutato in ignem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam mulieris, tantum sciuit operari cum coquo quod habuit eam et ideo dicitur conuersus in ignem, eo quod coquus operatur ignem.
+
+Tertia decima est de Ioue conuerso in pastorem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nomine Menosies, fecit tantum cum pastore quodam illius quod habuit eam et ideo dicitur conuersus in pastorem.
+
+Quarta decima est de Ioue mutato in serpentem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nec posset eam habere, accepit quamdam uetulam pro lenone et tantum fecit quod habuit eam. Et ideo dicitur conuersus in serpentem, eo quod uetule sunt magis sagaces quam serpentes. Et iste quatuor mutationes comprehenduntur in duobus uersibus, unde dictum est:
+*Hanc et custodes auro sibi placat amator
+hanc coquus, hanc pastor, hans sibi lenit anus.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Neptuno conuerso in iuuencum. Nam debemus intelligere quod Neptunus rapuit quamdam cuius amore captus erat in puppe, que habebat signum iuuenci in ipsa.
+
+Sexta decima transmutatio est de Neptuno conuerso in Enipheum. Nam uerum fuit quod Neptunus erat captus amore cuiusdam que habebat maritum et amicum. Quapropter Neptunus accepto habitu amici, qui uocabatur Enipheus, iuit ad illam et iacuit cum ea. Ideo dicitur mutatus in ipsum. Unde dictum est:
+*Dux maris hanc rapuit signata puppe iuuenco,
+hanc adit ut solitus alter adulter erat.*
+
+Decima septima transmutatio est de Neptuno conuerso in arietem. Hoc debet intelligi quod dum Neptunus esset captus amore Bisalpide iuit ad eam cum puppe in qua erat uerues idest aries in signum. Et ideo dicitur conuersus in arietem.
+
+Decima octaua transmutatio est de Neptuno conuerso in equum. Hoc debet intelligi quod Neptunus captus fuit amore cuiusdam mulieris de rure, quod interpretatur per Cererem. Quapropter iuit cum puppe que habebat signum unius equi.
+
+Decima nona transmutatio est de Neptuno similiter conuerso in equum, quod debet intelligi sic. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam Meduse que fuit filia Forci, iuit ad eam cum puppe in qua erat signum equi et ideo dicitur conuersus in equum.
+
+Uigesima transmutatio est de Neptuno conuerso in delphynum. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam que uocabatur Melanthus, iuit ad eam in puppe que habebat signum delphynis et rapuit eam. Et huc usque semper locutus est de Neptuno et Ioue ut homines fuerunt. Unde de hiis quatuor simul dictum est sic:
+*Hanc rate qua ueruex fulgebat cepit. Et idem
+hanc rate ruricolam qua retinebat equus.
+Et rate consimili petiit te flaua Medusa.
+Qua nituit delphyn puppe Melanton adit.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Apolline conuerso in hominem robustum, hoc est quod aliquando fingebat se robustum ut posset uacare amatis suis.
+
+Uigesima secunda est de Apoline conuerso in accipitrem. Hoc est quod Apollo, per quem quemlibet sapientem intelligimus, aliquando conuertit se in accipitrem idest in raptorem, quia aliquando uiolenter rapit aliquam cuius amore sit captus.
+
+Uigesima tertia transmutatio est de Apolline conuerso in leonem. Nam per Apollinem intelligimus sapientem qui aliquando, amore captus, sit seuus. Ideo dicitur conuerti in leonem.
+
+Uigesima quarta transmutatio est de Apolline conuerso in pastorem. Nam per Apollinem intelligimus quendam sapientem, qui captus erat amore cuiusdam Yses filia Macharei et, ut posset eam habere, fecit se simplicem et ideo dicitur conuersus in pastorem. Unde de hiis quatuor dictum est simul per antiteton, que est quedam figura quando redduntur singula singulis:
+*Fit sapiens durus raptor seuus quoque simplex
+rusticus accipiter ut leo pastor amans.*
+
+Uigesima quinta trasmutatio est de Baccho conuerso in uuam. Nam Bacchus fuit quidam filius Iouis regis qui alio nomine dictus fuit Dionisius qui, captus amore Erigones, fecit ergo eam inebriari uino et sic cum ea concubuit et ideo conuersus in uuam.
+
+Uigesima sexta transmutatio est de Saturno conuerso in equum. Nam Saturnus fuit quidam miles antiquus et senex, qui captus erat amore cuiusdam que uocatur Phylara. Iuit ergo iste super optimo equo et eam superposuit et exportauit et ideo dicitur conuersus in equum. Unde de hiis duabus dictum est simul:
+*Hanc corrupit amans madefacta pectora uino
+hanc tulit antiquus miles amator equo.*
+
+Uigesima septima transmutatio est de Arachne conuersa in araneam que, quamuis sit ultima in ordine, est tamen prima in intentione. Per Palladem intelligo sapientem. Per ipsam texere telam de laudibus et uictoriis deorum intelligo quod homo sapiens continue studet in laudando et predicando deum. Sed per Arachnem intelligo iuuenem nolentem deum laudare et contendem cum sapiente. Per ipsam texere telam in qua posuit crimina deorum intelligo illos iuuenes qui, quando audiunt laudes dei a sapientibus, despiciunt eos et irrident de ipsis et hoc est quia nimis confidunt in uoluptatibus terrenis. Quapropter dicuntur mutari in araneam, que est animal terrestre ualde fragile que facit telam ualde mutabilem et corruptibilem. Ita dicuntur homines qui confidunt in terrestribus esse fragiles et sua opera cito deficiunt sicut tela aranea. Unde dictum est:
+*De superis ualidam texit sapientia laudem
+matura iuuenem cum grauitate mouens.
+Mens tamen insipiens contra iuueniliter ausa
+contemnit superos cum monitrice sua.
+Uanaque de sanctis ludens deludia texit.
+Fit tamen hec uermis et sua tela cadit.*
+
+Uigesima octaua transmutatio est de Niobe conuersa in saxum. Nam per Niobem intelligo superbiam carnis. Sed per ipsam habere septem filios in quibus delectatur precipue intelligo septem organa corporis, scilicet pedes, manus, pectus, linguam, nasum, oculos et supercilia, in quibus delectatur caro. Sed per septem suas filias intelligo septem operationes ex istis organis procedentes, scilicet successum pedum, gestum manuum, resupinationem pectoris superbi, obiurgationem lingue, contorsionem nasi, crudelitatem oculorum et indignationem superciliorum. In istis enim organis et in istis operationibus delectatur superbia carnis uel caro superba. Sed per Amphionem eius maritum intelligo delectationem carnis progredientem ex ipsis organis uel causam passionum ex organis illis. Sed per Latonam intelligo religionem, in qua latent religiosi, unde Latona quasi latitona. Per Phebum suum filium intelligo sapientiam, per Dianam castitatem, nam sapientia et castitas sunt filie religionis. Per Niobem obiurgantem Latonam intelligo superbiam carnis, que despicit religionem et hominem retrahit a cultu eius. Unde Latona idest religio conuocat filios suos, scilicet sapientiam et castitatem in adiutorium suum. Contra superbiam uenit ergo sapientia et impugnat organa illa et deprimit. Deinde uenit castitas et interemit omnes operationes eorum. Sed statim depressis organis Amphion idest delectatio carnis occidit. Postmodum Niobe mutatur in saxum, quia caro ipsa tunc desistit ab illis. Sed tunc Niobe deflet, quia reducitur ad contritionem suorum peccatorum. Sed uentus idest spiritus diuinus, qui omnia eleuat et portat ad cacumen montis in patria sua idest ad cacumen patrie paradisi. Unde dictum est:
+*Pes, manus, os, pectus, oculi, cilium, quoque nasus
+organa sunt septem carne tumente sata.
+Concreat his operas totidem uanissima mater
+cum quibus intexit religionis opem.
+At sua progenies sapientia castaque uirtus
+organa cum uitiis comminuere suis
+occidit Amphion mulcens testudine carnem
+quam flentem celsa spiritus arce locat.*
+
+Uigesima nona transmutatio est de rusticis conuersis in ranas. Nam per Latonam intelligimus religionem. Per ipsam peperisse Phebum et Dianam intelligimus quod religio bona parit castitatem et sapientiam. Sed per ipsam concipere sitim intelligo quod religiosi aliquando egent istis mundanis ad sustentationem sui. Sed per ipsam uelle bibere aquam fontis mediocris intelligo quod religiosi aliquando uolunt uti mundanis sustentationibus que sunt communia omnibus, quia deus dedit. Sed per rusticos despicientes eam et uetantes intelligo malos qui nolunt subuenire fratribus de suis bonis. Immo obiurgant et contemnunt eos. Quapropter religio conuertit eos in ranas, quia sicut rane sunt animalia que non possunt trahi de lucto, ita tales qui religionem despiciunt numquam trahuntur de lucto. Et aliter potest intelligi. Nam per Latonam sitientem intelligo religionem sitientem salutem hominum. Unde per ipsam uelle bibere de aqua comuni ut substentaretur intelligo quod uult homines ad se attrahere, quia dimittit eos in lucto huius mundi. Sed per rusticos contemnentes intelligo homines contemnentes religionem. Unde tales ipsa mutat in ranas, quia eos in huius mundi lucto demittit. Unde dictum est:
+*Religio sitiens laicis humere latinis
+ut ualeat cultus in reparando suos.
+De comune datis prohibetur sumere supplex
+lite profanatum turbinibusque suis.
+Religio sanctas tollens ad sidera palmas
+hos anathematos luctea monstra facit.*
+
+Trigesima transmutatio est de Marsia excoriato. Nam per Palladem intelligo artem rationis que aliquando inducit sophistam. Per ipsam sonare tibiam coram diis intelligo ipsam uti sophismatibus coram sapientibus. Nam sicut tibia solum consistit in uoce, ita etiam sophista est solum uocalis. Et per ipsam dilatare genas intelligo boatus quos faciunt sophiste. Sed superi risere idest sapientes despiciunt tales. Sed ipsa descendit super Tritonem idest quod ars rationis ita spreta a sapientibus reuertitur ad trinam cognitionem philosophye naturalis scilicet phisice, et philosophye moralis scilicet ethice, et philosophye rationalis scilicet logice. Et ibi uidet deformitatem sophismatum, tunc deicit ea. Sed Marsia accipiens tibiam et utens ea est homo sophista qui solum utitur in fallaciis. Uult ergo disputare cum Apolline idest cum sapientie. Sed Apollo deuicit eum cum cithara idest ueris argumentis a corde procedentibus et non cum uocibus, quod denotatur per citharam, que non consistit in uoce, sed tenetur a latere sinistro super cor. Et excoriauit eum idest detexit fallacias suas per distintiones, unde sibi apparuerunt uiscera, quia tales dum sunt ita excoriati apparent quales sunt. Et tunc conuertitur in fluuium, quia uerba illorum fluunt in modum aque. Possumus etiam intelligere per Marsiam contemnentem Apollinem illos qui utuntur alienis uerbis et questionibus, et quando accipiuntur illa uerba ab eo tunc remanent excoriati. Quapropter dictum est sic metrice:
+*Uentosos calamos ars se speculata refutat
+dum rubet elusas intumuisse genas.
+Excipit hos fatuus contra doctumque tumescit
+cui cithara cordis consonat apta manus.
+Disputat ore sonans non est ratione sophista,
+at sapiens imo pectore uera canit.
+Doctor indocti clamantis uiscera nudat
+fit fluuius cuius uerba repulsa fluunt.*
+
+Trigesima prima transmutatio est de Pelope habente humerum eburneum. Nam per Tantalum, qui erat pincerna Iouis, intelligo hominem auarum. Unde per ipsum occidere filium debes intelligere quod auarus, dum expendit aliquos denarios, occidit filium, quia denarii sunt sui filii, uel dicitur filius occidi quia expendit substantiam filiis scilicet denarios qui sunt substantia sui filii. Sed per superos nolle comestione de illo intelligo sapientes, qui cauent sibi a comedendo cum auaris, sed Ceres bene comedit. Per Cererem intelligo terram que recipit omnia. Nam tales auari semper remanent in terra aliquando sine sepultura remanent ossa super terram. Et hoc intelligo per hoc quod Pelops detexit sibi humerum, quia ossa auarorum deteguntur in terra. Unde dictum est:
+*Dat mandi genitum quotiens expendit auarus
+terra uorat carnes, ossa detecta nitent.*
+
+Trigesima secunda transmutatio est de Tereo, Progne, Philomena qui mutati fuerunt in aues. Nam Ouidius hanc istoriam describit, que uera fuit tamen, modo poetico idest fictitio. Pro ut potest ad mores adaptari. Unde per hoc quod Prognes conuersa fuit in auem et Philomena etiam intelligo uelocitatem quem habuerunt in fugiendo a manibus Terei. Sed in speciali Prognes conuersa dicitur in irundinem propter duo primo, quia irundo habet rubicundum pectus ad modum sanguinis et quia Prognes etiam rubiconda erat cede fili sui. Ideo in talem auem dicitur conuersa propter aliud etiam, quia Prognes non fuit extra tecta ciuitatis, sed intus latuit et quia irundo etiam manet in tectis. Ideo dicitur conuersa in irundinem. Sed quia Philomena fugit extra ciuitatem in nemora et quia non habebat linguam ideo dicitur conuersa in Philomenam auem, que non habet linguam et que tantum manet in nemoribus, etiam propter aliud, quia ipsa toto tempore conquesta fuit de uirginitate amissa, quemadmodum Philomena auis nititur conquerelari. Sed Thereus ita fetidissimum peccatum commisit. Ideo dicitur conuersus in upupam, que est auis fetidissima, eo quod uiuit dentino stercore et quia etiam terreus tyrannus superbus erat. Ideo dicitur conuersus in upupam, que habet crestam de pennis in capite, que denotat superbiam. Unde dictum est:
+*Naso per istoriam incestum condemnat amorem
+et notat obscenus quam male finit amor.
+Pectore rubra trucem matrem designat yrundo
+ampia uelut quondam nunc quoque tecta colens.
+Et ueterem renouat cantu Philomena querelam
+quodque latens coluit pergemit illa nemus.
+Tereus incesto turpi fit spurca uolucris
+upupa, quod signat crista tyrannis erat.*
+
+Trigesima tertia transmutatio est de Borea qui rapuit filiam Erictei. Nam uerum fuit quod Erictheus habuit filiam nomine Orithiam, quam dicitur rapuisse Boreas idest quidam rex in septentrionalibus partibus, qui ita nominabatur ab illo uento ibi dominante, qui uenit per mare in naui armata manu in adiutorio Boree, et rapuit Orithiam. Et genuit ex ipsa duos filios, qui tempore pueritie fuerunt similes matri, idest quod usque a duodecim annos fuerunt pigri propter humidum in capite existens. Sed adueniente adolescentia exposuerunt alas ad similitudinem patris, idest quod post tempus pueritie effecti sunt agiles ualde. Et hoc est naturale. Nam tunc humidum consumitur et superuenit humor colericus qui est calidus. Et quia illud quod est de natura calidi est leue, ideo tunc homines dicuntur agiliores quam in aliis etatibus. Unde dictum est:
+*Quam rapuit Boreas rapuit rex tracius illam
+nauigiis uento per mare uectus eo.
+Crure fuit celeris tamquam pennata propago
+cum pubertatis cepit inesse calor.*
+
+Prima transmutatio septimi libri est de Arpiis stercorantibus mensas Phynei. Nam per Phyneum intelligo hominem auarissimum et per tres Arpias intelligo tres species auaritie. Prima species est cupiditas alieni, et ista uocatur Aelo, dicta ab aueo, es. Secunda species est occupatio alieni, et ad hoc nititur auarus uel per furtum uel per usuram uel per uiolentiam, et ista uocatur Occipite, dicta ab occupo, as. Tertia species est cellatio acquisiti, quia auari celant ut possunt diuitias suas, et ista uocatur Celeno, dicta a celo, as. Et dicuntur hee Arpie esse uirgines, eo quod auaritia uirgo est, in hoc quod sterilis est, et nil boni pariens. Sed dicitur quod fedabant epulas Finei, eo quod auarus nichil comedit quod non sit fedatum auaritia. Sed Iason et socii superuenerunt et fugauerunt illas Arpias, quia auarus homo, dum aliqui nobiles superueniunt, certe tunc depellunt auaritiam propter uerecundiam. Sed per Zethum et Calaym alatos intelligo dilectionem dei et proximi, unde dicit Prosper. Unde istis geminis uirtutum qui caret alis celorum ad regnum non habet unde uolet. Isti ergo duo fugant auaritiam a cordibus hominum. Sed dum Zethus et Calays recedunt Arpie adhuc redeunt idest ille species auaritie. Unde dictum est:
+*In tribus Arpiis rapidi signantur auari
+primus auens Aelo uult aliena furor,
+occupat Occipite furto, uel fenore, uel ui,
+celat anelanti rapta Celeno sinu.
+Uirginis ora gerunt quando nil gignitur illis
+quas miseras condit raptor auarus opes.
+Hee rapiunt ceco mensas et fercula fedant
+quas dum suscipitur, turba superna fugat.*
+
+Secunda transmutatio est de uellere aureo. Nam Ouidius sub quadam fictione ueritatem istorie exprimit in hunc modum. Nam uerum fuit quod Frixus et Heles fictione nouerce exulauerunt a patre et dum exularent apparuit sibi mater, que dedit sibi arietem cum uellere aureo. Idest quod, accepta dote matris que mortua erat, recesserunt in naui, que uocabatur aries propter signum arietis quod habebat, et forte Heles propter aliquod accidens cecidit in mari de naui et submersa est. Sed Frixus transiuit mare et uellus dedicauit Marti, idest aurum quod habebat imposuit turri in regno Oetes, ut custodiretur in prelio. Sed ibi erat draco peruigil idest quidam custos ad hoc deputatus ut custodiret serpens. Ibi duo tauri indomiti idest duo comites illius custodis, qui emitebant flamas de ore idest qui erant deputati ad consulendum illi principali. Per dentes intelligo stipendiarios quod habebant. Sed uenit Iason armata manu ut raperet. Sed quia non poterat, domuit tauros idest quod illos duos remunerauit cum denariis et postea seminauit dentes, idest cum denariis etiam decepit stipendiarios. Sed ipsi irruerunt in eum, quia non habuerant quantum uolebant. Ideo proiecit lapidem idest aceruum auri inter eos, in cuius diuisionem se ipsos interfecerunt. Sed postea sopiuit idest cum ueneno aspidis uenenauit principalem custodem, et hoc cum auxilio Medea. Et postea rapuit quod erat in turri et recessit cum Medea filia regis Oetes. Unde dictum est:
+*Martia turris erat pretiosi uelleris arbor
+quas posuit uectas per mare Frixus opes.
+Nauis erat ueruex ueruecis imagine picta
+diuitie nauis aurea lana fuit.
+Est draco prefectus cui stat custodia turris
+dentes armigeri qui comitantur eum.
+Indomiti tauro college sunt duo fortes
+armati ferro corpora, corda foco.
+Prefectum magico sommo deuicit Iason
+collegas donis conciliando sibi.
+Is quoque prefecti famulos placauit ad horam
+sed subitis armis mox petiere uirum.
+Ille sed inter eos graue pondus contulit auri
+pro quo gesserunt bella cruenta simul.
+Turris Iason opes, et te, Medea, reportat
+officio cuius uincit amantis amans.*
+
+Tertia transmutatio est de Esone iuuene facto, quod debet sic intelligi. Nam, dum Eson uideret filium uenisse cum tam magnis diuitiis et cum pulcra uxore, ita gauisus est quod uidebatur iuuenis factus esse, uel potest esse quod Medea, quia magica erat, sciebat facere aliquas medicinas cum quibus. Ipse Eson manebat in bona etate. Nam hoc sciunt facere medici. Unde dictum est:
+*Arte nurus magice uixit iocundior Eson,
+et redit in iuuenem prosperitate senex.*
+
+Quarta transmutatio est de Pelia. Nam credo quod uerum fuit quod Medea, dum uideret Peliam odire Iasonem, cogitauit eum interficere. Sed non est credendum quod fecerit quod filie ita percussissent eum, sed forte cum quibusdam uenenis loco potationum uenenauit eum et hoc mediantibus filiis, quia dicebat quod teneret eum in bona etate. Unde dictum est:
+*Medee fertur Pelias obiisse uenenis
+grandia sacrilega monstra gerentis ope.*
+
+Quinta transmutatio est de Cerambo mutato in auem. Nam Cerambus fuit quidam maximus lecator, qui omnia cum diluuio uentris consumebat, in tantum quod factus est pauper et recessit de terra. Ideo dicitur conuersus in auem. Unde dictum est:
+*Diluuio uentris consumens cuncta Cerambus
+deseruit patriam luxibus ille uagis.*
+
+Sexta transmutatio est draconis in saxum. Per draconem iuisse super arborem et comedisse aues, sed tandem mutatus est in saxum, intelligo Troia que consumpsit multos grecos, sed tandem capta fuit ab eis. Sed quo ad aliam expositionem littere dico quod per Orpheum ego intelligo hominem eloquentem, sed per draconem intelligo inuidum, qui aliquando uult mordere caput sapientis idest uult reprehendere. Sed tunc sapiens saxificat eum, quia fit eum mutum. Unde dictum est:
+*Saxeus hic serpens est immutabile fatum,
+liuidus aut docto non nocuisse rigens.*
+
+Septima transmutatio est iuuenci in ceruum. Nam per filium Bacchi intelligo quemdam bene ebriosum qui, dum semel esset ebrius, furatus fuit unum iuuencum. Sed illi cuius erat insecuti sunt eum. Ipse autem iens inuenit quosdam cum uno ceruo et dixit eis si uolebant cambire et libenter fecerunt. Et quia hoc fecit propter ebrietatem ideo Bacchus dicitur mutasse. Unde dictum est:
+*Bacchatus potuit ceruo mutare iuuencum
+sic furtum Bacchus occuluisse datur.*
+
+Octaua transmutatio fuit de Coritho. Nam Corithus fuit quidam magicus uel sacrilegus, qui dum mortuus esset non dimittebatur sepeliri. Sed filius uolens eum sepelire fulminatus fuit a Deo uel a casu uel diuino iudicio. Unde dictum est:
+*Sacrilegus fuerat priuatus honore sepulcri,
+quod dantem genitum perculit ipse Deus.*
+
+Nona transmutatio est de Mera conuersa in canem, per quam intelligo quamcumque mulierem que, dum delectatur in male dicendo et latrando, dicitur conuerti in canem.
+
+Decima est de filiabus Euripili mutatis in ceruas. Nam per Herculem furari sibi uacas intelligo sapientem reprehendente insipientes. Sed per illas obiurgare Iunonem intelligo stolidas feminas, que ignorant quid fiant. Unde dictum est:
+*Facta canis fertur mulier per iurgia lingue,
+ac stolide matres cornua fronte ferunt.*
+
+Undecima transmutatio est de Telchinis. Nam per ipsos intelligimus inuidos, qui aspectu suo dicuntur deturpare omnia prospera. Et ideo dicuntur habere proprietatem Meduse.
+
+Duodecima transmutatio est de filia Alchidame. Nam uerum fuit quod habuit unam filiam que grauida est facta ex uno. Sed uicine uolentes eam occultare patri dixerunt quando peperit quod peperit unam columbam, quia loco filii posuerunt columbam. Unde dictum est:
+*Mergitur inuidie corrumpens prospera uisus.
+Se peperisse patri filia finxit auem.*
+
+Tertia decima transmutatio est de puero in cignum. Nam uerum fuit quod Yries habuit unum filium, qui optime sciebat canere, unde multum diligebatur a Philo, in tantum quod faciebat sibi quecumque uolebat. Sed semel cum peteret unum seruitium et ille noluit sibi facere, ipse proiecit se de monte et mortuus est. Et dicitur autem conuersus in cignum, quia semper mansit fama de cantu suo. Nam cignus est auis optime canens.
+
+Quarta decima transmutatio est de matre eius. Nam cum mater audiret quod filius mortuus erat, tantum plorauit quod mortua est, et propter maximum fletum dicitur conuersa in fluuium. Unde dictum est:
+*Factus olor puer est cantu delapsus amanti.
+que sunt mersa dedit nomina mater aquis.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Combe filia Olphie, que dicitur conuersa in auem. Hoc non uult aliud dicere nisi quod, dum reperta esset in adulterio, fugit a priuignis uelut auis.
+
+Sexta decima transmutatio est de Progne et Tereo et aliis, qui dicuntur conuersi in aues, hoc est dicere quod propter peccata sua depulsi fuerunt a populo et fugerunt ut aues. Unde dictum est:
+*Edita fertur auis que fugit uulnera uelox.
+Exilio regum multiplicantur aues.*
+
+Decima septima transmutatio est de Lampo conuerso in feram, hoc est quod unusquisque qui concubuit cum matre sicut ille est sicut fera, que non cognoscit in coytu matrem. Quod nichil aliud est dicere nisi quod similia attemptantes fiunt sicut fere, que non discernunt in coytu matrem ab aliis.
+
+Decima octaua transmutatio est de Foco. Per Focum intelligo fatuum qui uult contendere cum Apolline idest cum sapiente. Sed conuertitur in piscem, quia tacet sicut piscis, qui est animal taciturnum, et precipue in focam que est piscis tumidus. Hoc notat superbiam talium. Unde dictum est:
+*Est fera qui uenerem maternos uertit in ortus
+confusus fatuus a sapiente silet.*
+
+Decima nona est de Eumeli. Nam fuit quidam qui uoluit cum filia concubere, quapropter rapta fuit sibi. Ideo dicitur conuersa fuisse in auem.
+
+Uigesima transmutatio est de Phineo et de Peripha et de nepte, qui dicuntur conuersi in aues, hoc est quod fuerunt fugitiui in modum auium et sic omnes similes dicuntur aues. Unde dictum est:
+*Ingemit ablatam cupidus corrumpere natam.
+Sic omnes profugos fabula fingit aues.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Aconitis. Nam per Cerberum debemus intelligere curam terrenorum. Nam Cerberus est idem quod terra. Sed per spumam eius generari Aconita intelligo quod per anxietatem terrenorum generantur peccata, mortalia odia, inimicitie, guerre et omnes pestes. Sed per Herculem trahentem intelligo hominem uirtuosum, qui pessundat et dissipat curas terrenorum. Unde dictum est:
+*Uirtus terrenam rabiem manifestat et angit
+illa sed in cautis dira uenena creat.*
+
+Uigesima secunda transmutatio est de Medea, que uoluit toxicare Theseum. Nam per Theseum intelligo hominem uirtuosum. Per Medeam nouercam intelligo malas personas, que odiunt uirtuosos et decipere conantur, sed quando uirtuosus homo cauet sibi ab illis dolis et permanet in uirtutibus, tunc populus decantat eius laudes, quia habetur in magna fama. Unde dictum est:
+*Cantatur probitas multo spectata labore
+quando nouercales non bibit illa dolos.*
+
+Uigesima tertia transmutatio est de illa Sithoni muliere conuersa in auem. Nam uerum fuit quod Sithonis prodidit ciuitatem Minoi. Nam Minos promisit sibi aurum maximum et dedit sibi unam ianuam. Sed dum intrasset depulit eam tamquam proditricem et ideo dicitur conuersa in auem, quia obfuit uelut auis. Sed dicitur conuersa in monedula, quia monedula est auis nigerrima que designat proditionem, nam proditores nigri sunt interni. Secus etiam propter aliud quia monedula habet hanc proprietatem, quod si inuenit aurum furatur ipsum, et quia ista poposcerat aurum, ideo et cetera. Unde dictum est:
+*Nigra moneda notat speciem mulieris auare
+que fit ab infami proditione fugax.*
+
+Uigesima quarta transmutatio est de formicis conuersis in homines. Hoc debet sic intelligi. Nam in insula Etiopie sunt homines habentes proprietates formice. Nam formice in maxima quantitate pullulant, ita illi etiam sunt multum pullulantes forte propter ragionem, quia infiniti nascutur. Et sicut formice sunt paruule respectu aliorum animalium et nigre, ita illi sunt parui et nigri. Similiter formice sunt ualde laboriose, ita et illi. Nam probant philosophi quod formica sit fortius animal de toto mundo habitu respectu ad quantitatem, quia ipsa portat tantum plumbi quantum ipsa est, quod nullum animal de mondo facit. Et habet hanc proprietatem, quod si elongetur a spelunca sua ipsa statim sentit tramitem aliarum nec umquam deuiat. Quod est mirum, cum ipsa sit ita depressa ita quod quodlibet granum deberet sibi uideri mons. Et nota quod Mirmidon idest formica. Unde dictum est:
+*Mirmidon in greco fertur formica latine
+unde et Mirmidonum nomina uulgus habet.
+Corpore namque breues nigri sunt et macilenti
+parca laboratrix prolificansque cohors.*
+
+Uigesima quinta transmutatio est de bellua Themis et de cane Cephali conuersis in saxa. Nam uerum fuit quod bellua apparuit in illis partibus et quod multi canes uenabantur eam. Sed inter alios, canis Cephali mirifice insequebatur eam. Tandem quod deuenerunt super unum montem et de illo monte precipitati unus post alteram et confracti saxis. Ideo dicuntur conuersi in saxa. Unde dictum est:
+*In saxum canis est uelox et bellua uersus
+quo nimio cursu lapsus uterque fuit.*
+
+Prima transmutatio octaui libri est de rege Niso et Silla filia sua. Nam uerum fuit quod Minos obsedit ciuitatem Nisi et quod filia sua prodidit patrem propter amorem. Sed per Sillam abstulisse capillum purpureum intelligo quod abscidit caput patris, in quo erat fiducia totius regni. Et quia hoc fuit magnum monstruum, ideo poete describunt ipsam conuersam in alaudam et regem conuersum in nisum. Et hoc pro tanto quia fugerunt extra ciuitatem. Sed in nisum precipue propter conuenientiam nominis et propter superbiam et uelocitatem illius auis, nam ipse superbus et astutus erat. Sed illa conuersa est in alaudam pro tanto quia solum de nocte uadit, quemadmodum Silla post proditionem patris non audebat apparere, etiam quia Nisus nimis persequitur illam. Ideo ad denotandum quod pater debet persequi filias proditrices, ideo et cetera. Etiam quia habet cirrum in capite unde cirris dicitur, et pro tanto in ipsam dicitur conuersa. Unde dictum est metrice:
+*Purpureus crinis caput est quod filia Nisso
+Silla suo secuit sanguinolenta patri.
+Ne tamen huic monstro desint monimenta poete
+aptant ad metrice proprietatis aues.*
+
+Secunda transmutatio est de Minotauro. Nam Pasiphe uxor fuit Minois, qui habebat unum notarium nomine Taurum, cuius amore ipsa capta erat. Unde Dedalus construxit sibi uacam, hoc est quod in domo Dedali magistri lignaminis ipsa coiuit cum eo, et grauida fuit. Sed Minos etiam illa die coiuit cum ea et concepit ex utroque, unde peperit simul unum qui assimilabatur illi notario et alium qui assimilabatur Minoi. Unde dictum fuit quod peperit Minotaurum. Unde Minos uolens hoc latere misit illum qui assimilabatur notario ad quamdam arcem ubi erat carcer, in quo reponebantur capti, et precipue illi de Athenis. Et pro tanto dicitur quod pascebat corpora hominum. Unde dictum est:
+*Riualis Minois eratque tabellio Taurus
+Pasiphe peperit de quibus una duos.
+Unus erat regi, Tauro simillimus alter.
+Hinc Minotaurum progenuisse datur.
+Taurigenam Minos atre prefecerat arci
+in qua pascebant corpora capta ferum.
+In lare dedaleo Pasiphe subdita Tauro
+tegimen quo latuit lignea uaca fuit.*
+
+Tertia transmutatio est de Adriana rapta a Baccho. Nam hoc uerum fuit quod Dionisius Bacchus adinuenit eam et desponsauit. Sed quod mutauerit eam in signum celeste debes scire quod est quoddam signum stellarum in modum corone, unde appellatur corona. Quod signum Bacchus uoluit appropriare uxori sue. Unde dictum conuersa in ipsam. Unde dictum est:
+*Suscipiens Bacchus stellas de more corone
+serta mee dixit coniugis esse uolo.*
+
+Quarta transmutatio est de Dedalo et Ycaro qui, dum essent capti a rege Minoe, iuerunt et recesserunt per mare. Et hoc est quod dicitur quod iuerunt cum aliis, quia cum remis et forte filius manebat super puppim et cecidit in mare. Unde dictum est:
+*Dedalus et natus uelorum fugerat alis
+sed mersus puer est dum petit alta ratis.
+Ycarei nati memores estote parati
+iussa paterna pati, medium tenuere beati.
+Credite dicenti, nati, tam sepe parenti
+ut medium pariter contineatis iter.*
+
+Quinta transmutatio est de Perdice. Nam Perdix fuit quidam homo qui erat optimi ingenii. Unde per Dedalum intelligo ingenium cuiuscumque. Iste ergo Perdix ex ingenio suo multa adinuenit. Unde factus est ita superbus ex ingenio quod cepit deuiare, et factus est quidam ebriator et lecator in tantum, quod amisit ingenium suum et artes suas quas habebat. Et tandem precipitauit se de quadam arce, confidens ingenio suo. Et ideo dicitur conuersus in perdicem tum propter conuenientiam nominis, tum proprietate talis uocis. Nam homo cum deuiat efficitur perdix, tum etiam propter proprietatem talis auis que uolat semper iuxta terram. Unde dictum est:
+*Dedalus ingenium est quo Perdix precipitatur
+uanior effectus artis ab arce cadens.*
+
+Sexta transmutatio fuit de morte Meleagri. Nam dum interfecisset aprum et patruos suos propter unam meretricem, mater interfecit eum arte magica. Nam cum quodam torre accenso fecit artes magicas, ut possibile est, et consumpsit eum. Et pro tanto dicitur quod sic fatatum erat. Unde dictum est:
+*Torre puerperii quo sacrum accenderat ignem
+heu natum magica perdidit arte parens.*
+
+Septima transmutatio est de sororibus Meleagri que conuerse fuerunt in uolucres, hoc est quod propter dolorem fratris fugerunt extra ciuitatem. Unde dictum est:
+*Quas fecit profugas Meleagri pena soreres
+in uolucres uersas Naso poeta canit.*
+
+Octaua transmutatio est de ninphis conuersis in insulas. Nam ille ninphe, que mulieres erant, habitabant iuxta Acheloum fluuium et dum essent in littore fluuius creuit in tantum quod eas absorbuit et necuerunt. Sed deuenerunt ad quasdam insulas et ibi sepulte fuerunt. Unde ille insule nominate sunt ab illis Echinades, quia forte ibi regnant Echinii idest Aricii, uel quia filie fuerant Echinii secundum fabulam. Unde dictum est:
+*Amnicole spreto germane flumine rapte
+nomina dant terris quas subiere maris.*
+
+Nona transmutatio est de Perimele. Nam per fluuium corrupisse eam intelligo quod aliquis corrupit eam in fluuio in aliqua naui. Unde pater eam submersit in aqua et deuenit ad quamdam insulam, ubi sepulta fuit, et insula nomen accepit ab ea. Unde dictum est:
+*Corruptam tenus amne pater natam equore mersit
+unde sepulcralis insula nomen habet.*
+
+Decima transmutatio est de Philemone et Baucide. Nam Philemon et Baucis fuerunt iustissimi et caritatiui homines, unde omnes pauperes suscipiebant in domo sua. Unde per Iouem et Mercurium intelligo pauperes dei. Nam qui recipit unum pauperem in nomine dei recipit deum. Unde casa sua conuersa est in templum, eo quod in fama fuit quemadmodum templa, uel quia edificatum fuit ab eis. Et ipsi conuersi sunt in arbores propter duo: primo quia post mortem fama sua uiruit quemadmodum uirent arbores, etiam quia in illo templo erant due arbores scilicet quercus et tilia, a quibus ipsi denominati fuerunt post mortem. Unde dictum est:
+*Tollitur in templum casa numina suscipientum
+sed contemnentum tecta ruina grauat.
+Cultores superum pro sanctis rite coluntur
+arboris in morem dum sua fama uiret.*
+
+Undecima transmutatio est de Proteo. Nam per Proteum manentem in mari egiptiaco intelligo animum nostrum, qui manet in mari egiptiaco, quia in isto mundo qui plenus est amaritudine sicut mare. Sed per Proteum mutari in uarias formas intelligo nostrum animum clausum in corpore et oppressum ab ipso mutari in diuersas formas, eo quod omnes formas in se apprendit. Unde dictum est:
+*Protheus est animus tenebroso in carcere clausus
+cuncta uidens formas concipiensque nouas.*
+
+Duodecima transmutatio est de Mestre filia Erisictonis. Nam uerum fuit quod Erisicton fuit homo ditissimus, sed propter superbiam suam cepit dissipare bona et ideo dicitur contempsisse Cererem. Similiter propter gulam suam consumpsit omnia, in tantum quod nichil habebat nisi filiam, sed illam postea uendidit pretio. Sed quod ipsa transmutata fuit in pastorem potest intelligi quod ipsa fugit in habitu pastorali et postmodum adhuc uendita fuit et forte cum equo iterum ad patrem rediit, et ideo dicitur conuersa in equam. Aliquando fugiit currendo et ideo dicitur conuersa in auem et sic de aliis. Unde dictum est:
+*Ut pia nata patrem frustra nutriret edacem
+uendendam uariis se dedit illa modis.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Acheloo. Nam uerum fuit quod Achelous est quidam fluuius in partibus Calidonie, qui tempore Herculis suffocabat omnes illas terras. Unde missum fuit per Herculem, qui omnia monstra domabat. Uenit ergo Hercules et ipsum reduxit in alueum. Sed adhuc ipse cepit ire nunc istorsum nunc illorsum oblique in modum serpentis. Unde dicitur quod conuersus est in serpentem, quapropter Hercules eum rectificauit. Cum autem Achelous diuisisset se in duos ramos, iterum Hercules deuicit eum, quia rectificauit. Sed postmodum conuersus est in taurum, quia dum rectificasset eum cepit ire per duo loca. Unde duo cornua fecit in modum tauri, quapropter Hercules abstulit sibi unum cornu et reduxit in unum alueum per quem intrat mare et dicitur quod illud cornu datum est domine Copie, hoc est quod reducto ita illo fluuio illa terra fuit postmodum copiosa. Unde dictum est:
+*Dictus ab obliquo est Achelous flumine serpens
+sed tamen Alcides rectificauit eum.
+Quem duo fecerunt fluuialia cornua taurum
+alterius raptu est terra relicta ferax.*
+
+Prima allegoria est de Hercule et Iunone. Nam per Herculem intelligimus hominem uirtuosum. Sed per Iunonem nouercam intelligimus uitam actiuam. Nam tres sunt uite scilicet uita actiua, que designatur nobis per Iunonem, que est dea regnorum; contemplatiua, que designatur nobis per Dianam uel Palladem; et uita uoluptuosa, que designatur nobis per Uenerem. Modo uita actiua dicitur esse nouerca hominis uirtuosi et parat sibi infinitos labores. Nam qui ponit delectationes suas in uita actiua multos labores sustinet, sed homo uirtuosus omnes illos superat. Unde dictum est:
+*Uirtutis ualide uita est actiua nouerca
+Herculis ut Iuno quem superare nequit.*
+
+Secunda transmutatio est de Antheo et Hercule, quia de Busiride istoria fuit. Nam per Antheum possumus intelligere philosophum in istis terrenis. Sed per Herculem intelligimus philosophum in altioribus. Unde Hercules, disputans cum Antheo penes terram, in infimis non poterat Antheum uincere, sed postea cum eleuauit de terra uicit eum. Uel aliter per Antheum natum terre intelligimus libidinem, que nascitur ex terra, quia ex carne nostra que terra est. Nam libido soluis carnis est uitium. Sed per Herculem intelligimus uirtutem contra quam surgit libido. Sed uirtuosus homo tunc separat se a terra et illam libidinem elleuat in altum et statim eam deuicit. Unde dictum est:
+*Contra uirtutem pugnans terrea libido
+deperit a tactu si separetur humi.*
+
+Tertia transmutatio est de Gerione. Nam Gerion fuit quidam tyrannus hiberus, qui habebat tria capita idest tria regna. Et quia multa armenta habebat, dicitur quod erat pastor. Unde et cetera:
+*Gerion est dictus triplex tria regna gubernans
+pastor ab armentis dictus et ipse suis.*
+
+Quarta transmutatio est de Cerbero. Nam consueuit dici quod per Cerberum intelligimus terram, que est os inferni. Sed per tria capita intelligimus tres partes mundi scilicet Asiam, Africam et Europam et cetera. Sed aliter nunc dico quod per Cerberum qui habet tria capita intelligo ortum triplicis ire, de qua dicit Seneca quod est peius uitium aliis quod sic probat. Nam illud est peius uitium aliis quod corrumpit illud quo homo est homo. Sed ira est huius quia per iram corrumpitur ratio in homine per quam homo est homo. Sed per alia uitia non sic, quare ira est peior. Sed triplex est ira, nam quedam est in nobis a natura. Nam sunt aliqui qui semper irascuntur propter aliquod accidens existens in eis. Quedam est ira que in nobis causatur per aliquod nobis illatum, ut si aliquis offendat alium ex hoc irascitur contra illum. Quedam est ira que est in nobis a casu et a fortuna, sicut si unus amicus aliquando cum aliquo loquatur a casu propter aliqua uerba irascuntur simul et ideo per Cerberum intelligimus hanc iram triplicem. Unde dictum est:
+*Cerberus in nobis uim signat triplicis ire
+nate, causate, casibus atque date.*
+
+Quinta transmutatio est de Tauro. Nam iste Taurus fuit ille qui concubuit cum Pasiphe et genuit Minotaurum, qui ita superbiuit eo quod concubuerat cum regina, quod cepit ire per mare et factus est magnus predo. Et depredabatur omnes quos reperiebat. Unde Hercules iuit et interfecit eum. Unde dictum est:
+*Per mare delatus post uictus ab Hercule Taurus
+uir ferus et Crete depopulator erat.*
+
+Sexta transmutatio est de cerua quam deuicit Hercules. Nam per ceruam illam intelligo quandam ciuitatem in Elide regione que uocabatur Cerua, que edificata erat in figuram cerue, quia habebat duos colles in modum cornuum cerue et quia forte quando edificata fuit fuit edificata sub augurio cerue. Unde dictum est:
+*Elidis urbs fuerat fundata sub omine cerue
+Cerua per Herculeas spicula passa manus.*
+
+Septima transmutatio est de Arpiis, que Stimphalides dicuntur a fluuio, que stercorabant mensas Phinei, per quas intelligimus tres species auaritie, ut dictum fuit. Sed Hercules, dum iuisset illuc cum Iasone, deuicit eas cum suis sagittis.
+
+Octaua transmutatio est de leone, quem interfecit Hercules. Nam per Leonem intelligimus superbiam, sicut per Arpias auaritiam et per Cerberum iram. Unde sicut Hercules iram deuicit et auaritiam, ita deuicit superbiam. Unde dictum est de hiis duabus simul:
+*Arpias uirtus furias transfigit auaras
+dat leo uirtuti terga superba lues.
+Nescio si nostis quod triplex nos grauat hostis
+mundus et immundus spiritus atque caro.*
+Unde notabiliter dictum fuit hic deuitiis quom ortum habent:
+*A se producit caro luxuriamque gulam.
+Mundus auaritiam tristitiamque parit.
+A Sathana tria sunt elatio liuor et ira
+ex hiis nascuntur singula queque mala.*
+
+Nona transmutatio est de Amazonibus que non conuersantur cum hominibus, que erant ita superbe quod omnes homines deuincebant. Sed Hercules eas deuicit. Unde dictum est:
+*Hec eadem uirtus muliebrem uincere fastum
+nouit qui reges expoliare solet.*
+
+Decima transmutatio fuit de pomis aureis. Nam Athlas fuit quidam maximus philosophus et astrologus, qui uiguit magno tempore. Per poma aurea intelligo dogmata sua que ipse dabat. Sed Hercules fuit adhuc solemnior, unde cepit sibi poma aurea idest quod pretulit eum in ingenio et cepit destruere et contradicere dogmatibus suis. Unde et cetera:
+*Dogmata sollicitus cepit Alcides Athlanti
+cum dormitaret ingeniosus homo.*
+
+Undecima transmutatio est de Centauris, quod uicit Hercules. Nam per Centauros intelligo homines armatos ad equum. Nam ille qui primo uidit homines equites cogitauit ipsos esse unum corpus. Unde Centauros uocauit, qui secundum fabulam nati sunt ex Ysione et nube specie Iunonis, quia Ysion fuit primus qui adinuenit eos, eo quod erat captus amore Iunonis idest regnorum. Unde cum centum equitibus ibat superando omnia regna. Sed tandem superati sunt a Laphytis cum Hercule. Unde dictum est:
+*Centauros equites superauit plebs Laphytharum
+Herculis auxilio conficientis eos.*
+
+Duodecima transmutatio est de apro. Nam per Herculem intelligo ueritatem. Per per aprum intelligo iram que multum pugnat contra ueritatem. Sed homo uirtuosus eam deuicit.
+
+Tertia decima transmutatio est de Ydra. Quidam dicunt quod per Ydram intelligimus unam questionem, quam sustinuit Hercules sub Athlante, que habebat septem capita idest septem dubia, quorum uno succiso nascebantur duo per replicationem. Uel aliter per Ydram intelligimus quoddam stagnum aquarum, nam Ydros enim grece, aqua latine dicitur. Sed istud stagnum occupabat multa arua unde multum nocebat. Iuit ergo Hercules ut consumaret illud, unde circumcirca posuit infinita ligna et imposuit ignem et desiccauit aquas.
+*Uincit aprum uirtus horrendam cum domat iram
+et desiccat aquas ingeminantis Ydre.*
+
+Quarta decima transmutatio est de Diomede traco, qui interficiebat homines et dabat equis. Et hoc potuit esse quia forte expoliabat homines et ex substantia eorum pascebat equos. Unde uersus:
+*Qui pascebat equos humana carne tyrannus
+Hercule mactatur cum feritate sua.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Caco. Per Cacum intelligo demonem qui subuertit homines quos uirtus acquisiuit. Unde Hercules idest uirtus strangulat illum ejecentem fumum de cauerna idest de inferno ad quem ducit homines. Unde dictum est:
+*Uirtus alma suos subtractos demone uersim
+ut redimat tetrum strangulat ante malum.*
+
+Sexta decima transmutatio est de leone nemeo, de quo dic sicut dicitur de alio leone, sed alia est de hoc quod substulit celum. Nam Hercules fuit quidam maximus philosophus qui multum instabat superioribus, unde dicebatur substinere celum, hoc est quod per scientiam suam ipse substinebat scentiam astrorum, que in celo sunt. Unde dictum est:
+*Et celum gessisse datur celestibus instans
+terrarum uirtus omnia monstra domans.*
+
+Decima septima transmutatio est de camisia uenenata que Herculem interfecit. Nam per Herculem intelligo uirtuosum. Per Nessum intelligo sensum carnalem, qui dedit camisiam uenenatam idest libidinem carnalem Deianire. Per Licam qui est nuntius carnis, scilicet per diabolum ipsi herculi idest uirtuoso et ipsam induit, quia homines libidinosi sunt. Sed Hercules tendit ad superiora eleuans spiritum ad alta et dimittit carnem consumi. Unde dictum est:
+*Consumit tandemque uirtum muliebre uenenum
+sed tamen hoc superat spiritus astra petens.*
+Et nota quod per Licam tu potes intelligere gulam, que est latrix ueneni, que mittitur a Deianira idest a carne et hoc dico decipiente Nesso idest sensu carnali. Unde dictum est:
+*Si gula durescat latrix ignaua ueneni
+quod tulit a sensu decipiente caro.*
+
+Decima octaua transmutatio est de Galantide conuersa in mustellam. Nam Galantis fuit quedam femina que sciebat optime ministrare parientibus, unde omnes eam uolebant. Et si non poterant parere, ipsa sciebat dicere incantationes tales quod statim pariebant. Unde eam uocauit Alcmena cum parere non posset. 
+Et quia ipsa cum ore suo faciebat alias parere ideo etc. Et propter conuenientiam uocabuli, quia in greco Galantis tantum ualet quam mustella in latino. Similiter propter flauedinem mustelle et agilitatem. Unde et cetera:
+*Que satis in partu leuiabat carmine matres
+mustelle speciem que parit ore tulit.*
+
+Decima nona transmutatio est de Lotho conuersa in arborem. Nam fuit quedam mulier nomine Lothos que cepit fugere ueretrum Priapi. Hoc est quia cepit respuere omnes homines et castitatem obseruare. Et ideo dicitur conuersa in arborem, quia fama eius uiruit quemadmodum arbor uiret. Sed in talem arborem, quia communicabat nomine illius arboris. Unde et cetera:
+*Uirgo uiret fama fugiens obscena Priapi
+nominis hic eius planta liquore rubet.*
+
+Uigesima transmutatio est de Driope, que etiam fuit conuersa in eandem arborem. Nam illa Driope habebat unum filium. Et dum iret sub illa arbore cepit unum ramum et statim stillauit liquor in modum sanguinis. Unde cogitauit quod esset sanguis et quod illa Lothos, de qua dictum est, esset in illa arbore. Ideo ad similitudinem illius Driope petiuit omnes amicos et respuit maritum et deuouit castitatem. Et ideo dicitur conuersa in arborem, quia eius fama uiruit, et in eandem quia ad similitudinem et exemplum illius Lothos hoc fecit. Unde dictum est:
+*Quod ramis admirans simplex et credula mater
+in simili fama continuisse datur.*
+
+Uigesima prima transmutatio est de Iolao filio Herculis, qui mutatus fuit de sene in iuuenem et debet intelligi quod aliquis mutatus de sene in iuuenem uel de iuuene in senem. Quo ad mores, sicut uidemus sepe fieri quod isti barones dum sunt senes uidentur lasciuire ac si essent iuuenes ut obliuiscantur senectutis. Ut puta in uestibus et in aliis huiusmodi. Similiter sicut uidemus quod aliqui iuuenes dum promouentur ad aliquam dignitatem, ipsi demostrant se maturos in moribus ac si essent senes, sicut fuit de Octauiano. Unde per Heben que iuuenem fecit Iolaum intelligo moralem habitum, qui habetur ex uita actiua. Et ideo dicitur quod fuit filia Iunonis, per quam intelligimus uitam actiuam. Et ideo de Iolao et filiis Phebea regi, qui etiam mutati fuerunt, dictum est sic:
+*Ad iuuenile senem reuocat lasciuia uite
+de pueris iuuenes fortia facta leuant.*
+Uel aliter per Eben intelligo filiam Iunonis idest ethicam, que est moralis philosophya, in qua student isti regentes, sed ipsa est desponsata Herculi idest uirtuti. Ista autem Hebes, desponsata uirtuti que erat in Iolao, facit eum apparere iuuenem de sene. Unde uersus:
+*Nata potestatis uirtuti nupta regentes
+ethica defectos non sinit esse probos.
+Pro quibus exorat contemplatoria uirtus
+aut quibus est summi gratia parta dei.*
+
+Uigesima secunda transmutatio est de Cimera. Nam per Cimeram, qui est mons quidam, intelligo meretricem que in principio est superba et fastigians quemadmodum lea. Sed in medio dum tu cois cum ea est sicut ircus idest quod fetet quemadmodum ircus. Sed in fine est sicut ydra que te uenenat, quia spoliat te denariis. Sed dicitur fabulose quod Bellorofon uoluit superare hoc monstrum, per hunc debemus intelligere sapientem. Sed Pallas idest sapientia sua prestitit sibi Pegaseum equum uolantem idest mentem ad celestia uolantem, cum qua superauit hoc monstrum. Unde dictum est:
+*Omnis reuera meretrix est dicta Cimera
+que prius est forma fastigiante lea,
+ad medium sapit hircino fetore capellam
+fine uenenatis mordet ut ydra dolis.*
+Uel sic:
+*Est lea per fastus, capra sordibus, ydra per haustus
+Thais imaginibus dicta Cimera tribus.
+Sed tamen hoc monstrum sapientis Bellorofontis
+mens domat auxilio celiuolantis equi.*
+
+Uigesima tertia transmutatio est de Biblide conuersa in fontem. Nam uerum fuit quod Biblis dilexit fratrem Caunum et insecuta est eum per totum mundum. Sed tandem deuenit ad quandam arborem que pendebat super uno fonte, et propter dolorem suspendit se ad illam arborem et per putredinem paulatine stillauit in illum fontem. Quapropter fons ille denominatus est Biblis a nomine illius et ideo dicitur fabulose quod conuersa est in fontem. Unde dictum est:
+*Biblidis ardentis fratrem fons nomina gessit.
+Qua se suspendit quem super arbor erat.*
+
+Uigesima quarta et ultima transmutatio est de Yphide conuersa de femina in masculum. Nam Yphis fuit quidam iuuenis qui, dum esset XIIII annorum uel pauciorum, patiebatur se supponi ab aliis, unde sicut mulier erat. Sed post XIIII annos sensit uenerem in se ipso et noluit amplius supponi, sed supponere, et accepit uxorem. Unde dictum est:
+*Ante fuit mulier Yphis muliebria passus
+conubio sumpto se dedit esse uirum.*
+
+Prima transmutatio est de Orpheo. Orpheus sapientissimus homo fuit et eloquentissimus. Et ideo dicitur filium Apollinis dei sapientie et Caliopes muse eloquentie. Iste accepit Euridicem uxorem. Euridices idest profunda diiudicatio, quam desponsauit Orpheus, quia profunde diiudicabat. Sed dum ista profunda diiudicatio iret uagando per prata idest dum delectaretur in mundanis et Aristeus idest mens diuina ab aristos et theos, quod est deus, insequeretur eum, tunc serpens idest diabolus momordit eam et occidit idest quod diabolus traxit eum de bona uia. Sed Orpheus, uidens se amisisse profundam mentem, cepit rogare deum humiliter et reddita est sibi sub hac lege ne retrospiceret idest ne dimitteret se temptari. Sed fregit legem et ideo adhuc rapta est, quapropter Orpheus dimittens inferos idest temptatores reuersus est ad Deum et cepit spernere mulieres, dans animam suam Deo. Et cepit amare uiros idest uiriliter agere unde mortuus est mundo. Nam tales moriuntur mundo et sic rehabuit Euridicem. Unde dictum est:
+*Orpheus est sapiens cuius mouet omnia cantus
+iudicium penetrans deuorat Euridicem.
+Hec inferna petit morsu serpentis iniqui
+dum fugit hec inter orbis amena deum.
+At sapiens reuocat sanctis rationibus illam
+que respecta sibi mersus ad ima ruit.
+Manibus exclusus sese ad celestia tollens
+per Mercurii opus se probat esse uirum.
+Et mundo moritur mundi muliebria damnans
+Euridicemque suam post modum tutus habet.*
+
+Secunda transmutatio est de quodam conuerso in saxum. Nam dicitur quod Hercules attraxit Cerberum de inferno. Hercules fuit quidam maximus philosophus, qui traxit Cerberum idest determinauit de triplici manerie ire scilicet nate, causate et fortuite, ut homines sibi cauerent. Quod cum uideret unus philosophus in tantum obstupuit quod nunquam uoluit de illa materia tangere tantum subtiliter, determinauerat Hercules. Et ideo dicitur conuersus in saxum. Unde et cetera:
+*Dum Stige monstraret Alcide nascier iram
+philosophus quidam perstupuisse datur.*
+
+Tertia transmutatio est de Oleno et Lethea conuersis in saxa. Nam isti fuerunt coniuges et collaudabant se. Ideo reputabant se meliores et iustiores omnibus aliis uicinis. Unde unus fauebat alii in presumptione sua. Unde dicuntur conuersi in saxa propter talem presumptionem. Unde dictum est:
+*Uxoremque uirum durans presumptio fecit
+saxa. Suos uultus hec probat ille fauet.*
+
+Quarta transmutatio est de Athi conuerso in pinum. Nam per dominam Cererem hic intelligo gloriam, que est frequens fama cum laude. Per Athim intelligo iuuenem in florem iuuentutis. Quando ergo iuuenis cauet sibi a luxuria, tunc dicitur amari a gloria, quia gloriosus est. Sed per Sagarim ninpham cuius amore captus est intelligo molitiem carnis que aliquando facit iuuenem deuiare. Sed tunc uenit gloria et detruncat illam molitiem, que truncata conuertitur Athis in pinum quia ascendit in altum gloria sua sicut pinus et uiret sicut pinus, unde detruncauit sibi testiculos et genitalia. Unde dictum est:
+*Gloria mollitiem truncat cum mollibus actis
+qua iuuenis rapta surgit in alta uirens.*
+
+Quinta transmutatio est de Ciparisso in cipressum conuerso. Nam Ciparissus fuit iuuenis bone indolis, unde diligebatur ab Apolline idest a sapientibus, quia sperabant de ipso bonum. Sed accidit casus quod habebat unum ceruum quem diligebat et interfecit eum ignare. Quo interfecto statuit mori. Unde suspendit se ad unam cipressum et sic arbor accepit nomen ab eo. Nam cipressus in greco idem quod cipressus. Et si tu diceres quare poeta describit mortem istius et non multorum aliorum, ratio est quia ex morte huius resultabat nomen eternum illius arboris. Unde poete solum describunt actiones que sunt notabilia et miranda. Unde dictum est:
+*Extinctum deflens ignaro nomine ceruum
+dat nomen ligno quo Ciparissus obit.
+Indolis ante bone dilectus Apolline dictus
+mox de se lacrimas per sua fata dedit.*
+
+Sexta transmutatio est de Ganimede conuerso in signum quod est Aquarius. Ista mutatio posset ad bonum reduci. Sed quia Augustinus dicit ad litteram de hoc in libro De Ciuitate Dei, ideo ne uidear dicere contra eum, dico sicut ipse. Dicit enim quod Iupiter fuit rex crentensis, qui captus erat amore Ganimedis filii Trois. Iuit ergo circa ciuitatem in qua erat cum exercitu et cum aquilis depictis. Ideo dicitur conuersus in aquilam et rapuit eum ui et conuertit eum ad malos usus. Unde Augustinus appellat eum stupratorem puerorum, ut increpet adorantes tales deos et fecit ipsum seruitorem sciphi ut delectaretur in eo. Unde dictum est:
+*Iupiter in bellis aquilarum signa ferendo
+arripuit puerum cuius amator erat.*
+
+Septima transmutatio est de Iacinto in florem conuerso. Nam Iacintus fuit quidam iuuenis bone indolis et ideo diligebatur ab Apolline idest a sapientibus. Sed accidit quod ludendo mortuus est. Sed dicitur conuersus in florem Iacintum, quia assimilabatur ei in colore purpureo, etiam propter litteras insculptas in illo flore scilicet i. a. Ia. quod est prima sillaba sui nominis. Unde dictum est:
+*Iacinti pueri splendente sub indole rapti
+flos similis simili gramate nomen habet.*
+
+Octaua transmutatio est de Cerastis qui mutati fuerunt in tauros. Nam ceros grece est cornu latine. Isti autem fuerunt pessimi in tantum quod sacrificabant de sanguine humano suis ydolis. Sed domina Uenus que hic accipitur pro iure nature mutauit eos in tauros, quia facti sunt feri ut tauri. Unde dictum est:
+*Qui male libabant humano sanguine templis
+dat ius nature cornibus esse feros.*
+
+Nona transmutatio est de filiabus Propeti que conuerse fuerunt in uacas deinde in silices. Nam ille in principio ceperunt spernere Uenerem et despicere utentes ea. Sed tandem dum gustassent dulcedinem libidinis facte sunt publice meretrices et pro tanto dicuntur conuerse in uacas. Sed tandem expulso pudore ostendebant genitalia. Ideo dicuntur conuerse in silices, quia erant immobiles et dure quemadmodum silices, quia sanguis faciei induruerat. Unde dictum est:
+*Que mage damnabant Uenerem mox fronte bouina
+saxifica demum concubuere palam.*
+
+Decima transmutatio est de statua eburnea Pigmalionis conuersa in unam feminam. Dicunt quidam quod ille despiciebat omnes feminas propter turpitudinem. Unde fecit unam statuam eburneam femineam, cum qua cepit dormire et ita spermatizabat in ea ac si esset femina. Unde dicitur conuersa in feminam.
+*Pigmalion statue se commiscebat eburne
+quam dedit huic uiuam pro muliere Uenus.*
+Sed quia littera Ouidii reclamat, eo quod dicit expresse quod genuit ex illa Epaphum, ideo dicamus aliter, quod Pigmalion habebat quandam uxorem pulcerrimam ut ebur. Sed erat immobilis et sine blanditiis et nesciebat operari sicut alie in coytu et ideo dicebatur statua esse. Sed Pigmalion rogauit deam Uenerem ut conuerteret eam. Hoc est quod per consuetudinem coeundi ipsa didicit se plicare et blandiri sicut alie. Et ideo dicitur conuersa de statua in feminam. Unde et cetera:
+*Absque iocis mulier statue similatur eburne
+edoctam fertur uiuificare Uenus.*
+
+Undecima transmutatio est de Mirra conuersa in arborem sui nominis. Nam uerum fuit quod Mirra iacuit cum patre per modum contentum in fabula. Quod dum pater sciuisset, uoluit eam interficere, sed illa recessit. Et cum iam esset in tempore partus, se suspendit ad quandam arborem que uocata est mirra propter istam. Sed dum esset suspensa, quedam mulier uidit quod erat pregnans, eam scindit per medium et filium attraxit, qui uocatus fuit Adonis. Unde dictum est:
+*Mirra suum nomen plante suspensa reliquit
+conscia decepto concubuisse patri.
+Cuius ab execta tractus puer extitit aluo
+quem scit amorosum fertur amasse Uenus.*
+Sed Fulgentius allegorizat eam naturaliter, dicens quod Mirra est quedam arbor in Arabia, cuius pater est sol. Nam sol generat omnia. Dicit enim philosophus: *Homo hominem generat et sol*. Multo ergo fortius generat plantas. Et dicitur precipue Mirra filia solis, quia ex beneficio solis magis nascitur in una parte quam in alia. Et dicitur iacere cum patre, quia sol in uere ingrauidat eam quodam succo, deinde in estate desiccat ita eam quod scinditur cortex et stilat quoddam gummi, quod uocatur adonis. Adon enim grece idest suauitas latine. Sed domina Uenus capitur amore eius, quia ex isto adone quod latine dicitur mirra fit quedam confectio que concitat hominem ad uenerem. Et introducit Fulgentius Petronium expertum fuisse hoc, qui etiam scripsit super hoc libro. Unde dictum est:
+*Plantarum pater est sol cuius texta calore
+exudat succi mirra suaue genus
+nomen adonis habens. Ueneri quod fertur amatum
+Pigmentum uenerem concitat illud enim.*
+
+Duodecima transmutatio est de Ypomane et Athalanta conuersis in leones. Nam Athalanta fuit pulcerrima et uerum est quod spernebat coniugem propter castitatem suam. Sed quod illi qui uincebantur amputarentur caput, hoc debet intelligi quod multi petebant eam, sed quia spernebat omnes uidebatur sibi quod perderent caput. Tandem uenit Ypomanes, qui uicit eam cum tribus pomis aureis, que dederat sibi Uenus, hoc est cum tribus gratiis quas habebat que uenerem inducunt scilicet eloquentia, pulchritudo et nobilitas. Sed quod coyrent in templo Cibeles hoc fuit uerum et pro tanto dicuntur conuersi in leones, quod feri fuerunt reputati sicut leones. Unde dictum est:
+*Casta petitorum fugiens connubia uirgo
+fertur ut abiectis execuisse caput.
+Hanc iuuenis uicit Ueneris cui gratia triplex
+eloquium, forma, nobilitatis honor.
+Sed dum concubitu Cibeleia templa profanant
+rebus abhorrendis extat uterque leo.*
+
+Tertia decima transmutatio est de Adoni conuerso in florem. Nam Adonis erat quidam luxuriosus et ideo dicitur quod diligebatur a dea Uenere. Sed uolens Uenerem euitare fatigabat se immensis laboribus. Et tandem dicitur quod Uenus conuertit eum in florem caducum, hoc est quod dulcedo Ueneris est sicut quidam flos caducus, quia parum durat illa dulcedo. Et fecit dolorem mortis eius haberi in memoria omni anno, hoc est quod peccatum Ueneris et contritio eius deberet haberi omni anno. Unde dictum est:
+*Fortibus officiis Ueneris dulcedo perempta
+flos breuis ac longi causa doloris adest.*
+
+Quarta decima transmutatio est de sociabus Proserpine conuersis in mentas, nam per Proserpinam intelligo humorem lune qui magis deposcitur a quibusdam herbis quam ab aliis. Et ille que magis appetunt eum dicuntur magis redolere. Per socias ergo Proserpine intelligo herbas que multum appetunt humorem lune et tales dicuntur conuerti in mentas, quia sunt herbe olentes. Unde dictum est:
+*Lunaris socius herbis deplangitur humor
+que mage gliscentes plus redolere putem.*
+
+Prima allegoria undecimi libri est de serpente conuerso in saxum. Nam per serpentem intelligo inuidiosum sapientibus. Per caput Orphei intelligo hominem bone fame. Uult ergo serpens deuorare caput Orphei idest uult reuocare bonam famam. Sed tandem obmutescit, quia bona fama preualet inuidie, et ideo dicitur conuerti in saxum. Unde dictum est:
+*Serpens inuidie famam corrumpere docti
+nititur, at nequiens saxificatus obit.*
+
+Secunda transmutatio est de mulieribus que Orpheum interfecerunt conuersis in arbores. Nam per Orpheum intelligo uirtuosum. Sed per Euridicem uxorem intelligo profundam mentem, quam amisit aliquantulum per aliquam punitionem peccati. Sed ut possit eam inuenire despicit mulieres idest muliebriter uiuentes et sequitur uiros idest uirtuosos, et ideo dicitur mortuus ab eis idest mortuus eis, sicut homo dicitur mortuus mundo quando non agit mundana. Tunc inuenit Euridicem idest mentem profundam. Et ille dicuntur conuerti in siluas idest in uarios errores. Unde uersus:
+*Luxuriosa cohors perimens uirtutis amicum
+fertur in errorum se uariasse nemus.*
+
+Tertia transmutatio est de Mida, qui omnia conuertebat in aurum. Nam per Midam intelligo auarum, qui conuertit omnia in aurum, idest quod per usuras et rapinas omnia conuertit in aurum. Et ideo dicitur non posse comedere, quia isti auari comedunt parum comedunt. Sed per ipsum lauare se in Patolum et spernere omnes diuitias intelligo quod si auarus lauerit se in fonte pietatis efficitur largus et distribuit sua pauperibus. Unde dictum est:
+*Exemplo Mide nobis signatur auarus
+qui cum plus habeat plus eget ipse miser.
+Si tamen hec labes pietatis fonte lauetur
+sanior efficitur cum sua gaza fluit.*
+
+Quarta transmutatio est de auribus Mide conuersis in auricolas asininas. Nam per Apollinem intelligo sapientem. Per Pan intelligo aliquem sophistam qui uult contendere cum Apolline. Sed deuincitur iudicio sapientum. Sed per Midam qui iudicabat Pan melius cantasse quam Apollo intelligo hominem qui solum considerat uoces et non medullam intrinsecam. Et talis dicitur ob audire, quemadmodum asinus. Et ideo habet fabula quod aures sue conuerse sunt in auriculas asininas. Unde dictum est:
+*Qui magis ore probat factos quam pectore cantus
+auricolas asini rite tenere datur.*
+
+Quinta transmutatio est de edificatione Troie. Nam Laumedon dicitur inuocasse Neptunum et Apollinem, hoc est proprietatem marinam et proprietatem menium. Sed propter suam auaritiam noluit dare aurum quod spoponderat Neptuno, hoc est quod noluit expendere denarios in custodia maris. Neptunus idest mare indignatus est et immisit aquas, hoc est quod per mare multi aggressi fuerunt eum et perdidit dominium maris. Et quod plus data est ad deuorandum belluis marinis idest quod per mare accipiebant terram siue ciuitatem. Sed tunc petiuit Herculem in subsidium idest fortes milites. Sed Hercules petiuit equos. Ille tunc propter auaritiam denegauit et ideo ciuitatem amisit. Unde dictum est:
+*Menibus et ponto mansissent Pergama tuta
+si rex tutele non uetuisset opes.
+Nec sua nata foret belluis decreta marinis
+si daret Alcide rector auarus opes.*
+
+Sexta transmutatio est de Peleo et Tetide uariante se in uarias formas. Nam Peleus fuit filius Eaci regis. Iste uoluit uiolare Tetim deam maris idest uoluit dominium maris habere. Sed Tetis uariabat se nunc in arborem, nunc in auem, nunc in tigridem, idest quod mare se uariabat, quia nunc erat procelosum propter uentos, nunc montuosum, nunc asperum ut tigris. Et sic ab ea Peleus est deuictus. Sed alias ipse cum nauibus ualde bene ordinatis intrauit mare et tandem dominus fuit. Tamen in mari dicitur filium genuisse scilicet Achillem, qui patri preualuit. Unde dictum est:
+*Tamquam coniugio Peleus sibi subdere pontum
+dum cuperet, uario turbine uictus erat.
+Tandem propositum ratibus tulit ordine uinctis
+fertur in hoc natus preualuisse patri.*
+
+Septima transmutatio est de Dedalione fratre Ceicis conuerso in accipitrem, cuius allegoria istorialis est talis. Nam uerum fuit quod iste habuit unam filiam pulcerrimam, que mortua est. Pro cuius morte fuit passus tantum dolorem quod recessit de terra et factus est predo. Et quia accipitres uiuunt ex rapina, ideo datus est locus fabule quod sit conuersus in accipitrem. Unde dictum est:
+*Dedalion patriam nate pro morte reliquit
+uersus in accipitrem, nam populator erat.*
+Sed allegoria moralis hec est. Nam iste Dedalion fuit maximus philosophus, qui dicitur conuersus in accipitrem propter ingenium suum intensum. Nam accipiter est animal ualde solers et prouidum. Qui philosophus ex ingenio suo parit sibi filiam, quia gloriam maximam et honorem. Sed ista filia dicit se sapientiorem Diana uel pulcriorem, quapropter Diana abscidit linguam. Hoc est quod aliquando homo propter sapientiam et eloquentiam iactat se et quia hoc est contra mores et ideo dicitur abscindi linguam. Sed quod cum ipsa coiuerit Mercurius et Apollo idest quod in ipso erat eloquentia et sapientia. Per filios natos ex ea intelligo proprietates sapientie et eloquentie, que ex ipsis consequuntur. Unde uersus:
+*Ingenium accipitri rapido simulatur acutum
+de quo sepe solet gloria magna sequi.
+Que parit eloquio furentem corda disertum.
+philosophum clara post ratione parit.
+Sed contra morale decus dum gloria surgit
+fingitur et lingua commoriente silet.*
+
+Octaua transmutatio est de Ceice et Alcione conuersis in aues, que alciones nominantur. Nam uerum fuit quod Ceix fuit rex qui submersus fuit in mari eundo per mare quapropter uxor sua dolore mortua est. Sed quod sint conuersi in aues tales est propter conuenientiam nominis et propter proprietatem auium illarum, que semper manent in littore maris et faciunt uocem multum querulam, quemadmodum isti faciebant dum moriebantur. Et pro tanto datus est locus fabule quod conuersi sunt in aues tales. Unde dictum est: 
+*Quam breuis est requies mundi longumque periclum
+designant querule proprietatis aues.*
+
+Nona transmutatio est de Esaco filio regis Priami in mergum conuerso, cuius allegoria est. Nam Esacus raptus amore designat nobis hominem luxuriosum luxuria gule uel coitus. Iste talis dicitur se submersisse in mari hoc est in Uenere, que est sicut quoddam mare periculosum. Et quia Uenus dicitur nata in mari pro tanto dicitur conuerti in mergum propter proprietates eius, quia mergus est macer, ita homines capti amore sunt macri, etiam quia tota die se submergit in mari quemadmodum homo libidinosus se submergit in libidine. Unde et cetera:
+*Esacus in specie mergi fert luxuriosum
+quem gula consumit, quem male uexat amor.*
+
+Prima transmutatio duodecimi libri est de serpente conuerso in saxum. Nam dicitur quod apparuit serpens comedens nouem aues idest consumens nouem annos circa Troiam. Per hunc serpentem intelligo fatalem dispositionem. Nam fatatum erat a deo quod in X° anno Troia caperetur. Et quia fatum immutabile est quemadmodum saxum, ideo dicitur serpens conuerti in saxum. Unde dictum est:
+*Saxeus hic serpens est immutabile fatum
+depopulans annis Pergama capta nouem.*
+
+Secunda transmutatio est de Cigno conuerso in auem sui nominis. Nam iste Cignus erat quidam rex qui dominabatur mari, ideo dicebatur filius Neptuni qui est deus maris. Et uenit in adiutorium troianorum, ut habent istorie. Et magnam stragem dabat grecis, quapropter Achilles aggressus est eum. Sed de eo non poterat incidere hoc est quod fortissimus erat. Sed tandem Achilles insequens eum et ipso fugiente submersit eum in quodam lacu. Et quia ipse nominabatur Cignus et etiam quia cignus est auis aquatica, ideo habet fabula quod conuersus est in cignum. Unde dictum est:
+*Rex fuit equoreus Cignus quem uicit Achilles
+ex quo Neptuni filius esse datur.
+Submersumque lacu cigni sumpsisse figuram
+consona uox facto rite uocauit eum.*
+
+Tertia transmutatio est de Ceneo conuerso de femina in masculum, postea in auem fenicem. Nam Ceneus fuit pulcerrimus puer qui, dum iret per littus maris, unus nauta marinus supposuit eum et quia hoc est proprium mulierum, ideo dicebatur femina, quam deflorauerat Neptunus. Sed postmodum dum fuit magnus numquam dimisit se occurrere in illo peccato et ideo dicitur conuersus in masculum. Sed quod haberet hanc proprietatem scilicet quod esset inuincibilis, hoc est dicere quod fuit probissimum in bello, sicut apparuit in bello centaurorum. Sed quod sic conuersus in fenicem post mortem, hoc est quod post mortem habita fuit fama specialis quemadmodum unica est fenix, uel propter proprietatem fenicis que uolat in altum, sicut fama sua uolauit in altum. Unde dictum est:
+*Cenis quem puerum corrumpit nauta marinus
+dicitur equoreo uirgo subacta deo.
+Inde uiri speciem sumpsisse uirilibus actis
+fertur at hic fenix unicus alta petens.*
+
+Quarta transmutatio est de Periclimeno in auem conuerso. Nam Periclimenus fuit quidam rex, quem aggressus est Hercules, qui habebat a Neptuno quod trasmutabat se in uarias formas, hoc est quod habebat proprietatem multorum animalium. Sed tandem conuersus est in aquilam, hoc est quod propter insecutionem Herculis ipse fugit in altum sicut aquila super unam turrim, et ibi Hercules sagittauit eum. Unde dictum est:
+*Alitis altiuole bellum de morte gerenti
+abstulit altiuagam tecta sagitta fugam.*
+
+Quinta transmutatio est de Achille conuerso in cinerem. Nam Achilles occisus fuit a Paride, ut dictum est in summa textus, qui talis et tantus combustus fuit. Et conuersus in cinerem paucum ad ostendendum quod uita huius mundi nichil est et nostrum corpus est sicut cinis. Unde dictum est: *Memento quod cinis es et in cinerem reuerteris*. Sed fama eius semper erit, propter quod apparet quod quam bona opera et bona fama numquam pereunt, quemadmodum perit corpus. Unde dictum est:
+*Soluitur in tenuem corpus terrestre fauillam
+effugiunt auidos inclita facta rogos.*
+
+Prima transmutatio tertii decimi est de Aiace conuerso in iacinctum. Nam uerum fuit quod Aiax interfecit se propter nequitiam et iram quam habuit de armis Achillis. Sed dicitur conuersus in florem ad ostendendum quod gloria militie huius mundi uanescit quemadmodum flos. Sed magis in Iacinctum, quia in illo flore est descripta littera querele scilicet ia uel ai, que etiam conuenit nomini ipsius Aiacis. Unde dictum est:
+*Gloria militie uanescit imagine floris
+cui sua pro fructu scripta querela manet.*
+
+Secunda transmutatio est de Ecuba conuersa in canem. Nam Ecuba fuit uxor regis Priami et dum Troia esset destructa et filii Priami omnes essent mortui deuenit ad regem Polimestorem, qui Polidorum eius filium interfecerat. Et effodit sibi lumina, quapropter ipsa fuit lapidata et dilacerata in modum canis. Unde dictum est:
+*Facta canis fertur Ecuba nam strage suorum
+concipiens rabiem dilacerata fuit.*
+
+Tertia transmutatio est de fauillis corporis Menonis filii Aurore in menonides. Nam dicitur quod Menon fuit filius Aurore, pro tanto quia regnabat in Ethiopia orientali, ubi prius apparet Aurora. Et uerum est quod iuit in exercitum ut iuuaret troianos et mortuus fuit ab Achille et combustus. Sed quod fauille sint conuerse in uolucres, dicit Plinius De naturalibus quod sunt quedam uolucres que habent hanc proprietatem, quod si uident ignem in tantum eum affectant quod preliantur donec proiiciunt se in ignem et comburuntur et postmodum ex fauillis suis adhuc renascuntur sicut facit fenix. Et forte quando Menon comburebatur, ille uolucres proiecerunt se in rogum et postmodum ex fauillis renate sunt, et ideo dictum fuit quod nate erant ex Menone. Sed quod omni anno uadant ad sepulcrum Menonis dicit Augustinus quod hoc est paganum, sed quod Aurora defleat non est propter aliud nisi quod de mane terra balneatur propter rorem. Ideo datur locus fabule quod ipsa plorat filium. Unde dictum est:
+*Partibus aurore Menon regnauit. Et inde
+fertur ab Aurora proximitate satus.
+Plinius est auctor uolucres in partibus illis
+circiter accensos bella mouere rogos.
+In quos delapse pereunt. Mox uda fauilla
+rore leui similes edere fertur aues.
+Quod quia Menonio prius est in funere uisum
+menonides dici constituere senes.
+Dicitur Aurora nato lacrimare perempto
+nam similes lacrimis luctea rorat aquas.*
+
+Quarta transmutatio est de filiabus Anii regis in columbas. Nam uerum fuit quod Anius habuit quatuor filias. Sed quod haberent hanc proprietatem, scilicet quod omnia que ipse tangebant conuerterentur in fruges, uinum et oleum, debet intelligi quod ipse erant cupide habendi ista. Unde omnes denarii quod habebant impendebant in agris, unde facte sunt ditissime agrorum, quod cum sciuisset Agamenon coegit eas ut pascerent exercitum. Unde facte sunt pauperes, quapropter fugerunt. Et ideo dicit fabula quod conuerse sunt in uolucres. Sed quod in columbas magis quam in alias ratio est quia columbe sunt aues nimis luxuriose, et ideo iste per meretricium ceperunt prostituere pauperiem suam. Ideo dicuntur conuerse in columbas. Unde dictum est:
+*Ex quarum tactu fiebant omnia fruges
+agrorum dites crede fuisse bonis
+que nutrire diu grecorum castra coacte
+pauperiem profuge prostituere suam.*
+
+Quinta transmutatio est de fauillis filiarum Orionis in iuuenes duos, qui Coroni sunt dicti, quod sic debet intelligi. Nam uerum fuit quod filie Oronis uoluerunt immolari pro populo. Et dum immolate essent, ordinatum fuit quod ibi fierent ludi funebres apud rogum scilicet quod pugiles astiluderent, sicut factum fuit Hectori, Anchise et aliis probissimis. Dum ergo ita fierent ludi, duo iuuenes inter alios obtinuerunt, et ideo secundum consuetudinem coronati sunt et pro tanto Coroni uocati sunt. Et quia denominationem habuerunt ab istis mulieribus, ideo datus est locus fabule quod sint nati ex fauillis corporum suorum et pro tanto dictum est:
+*Ad quarum tumulos pugiles cepere coronas
+uirgineus fertur hos genuisse cinis.*
+
+Sexta transmutatio est de Galathea, Poliphemo et Achide. Nam Galathea idem est quod candida deitas. Nam Galathos grece idest album uel candidum latine. Inde Galli dicti sunt quia albi. Inde Galassia idest uia alba lactea que est in celo. Sed theos idest deus, inde Galathea candida deitas. Sed Poliphemus idest plurima corruptio a poli quod est pluralitas et phemos quod est corruptio, inde femina quia plurimum corrupta. Sed Achis idem est quod cura, inde Achates idest curiosi. Et inde monachus a monos quod est unum et Achis cura idest cura unius. Igitur Poliphemus amat Galatheam idest quod plurima corruptio impugnat pudicitiam, que dicitur candida deitas. Sed illa candida deitas spernit corruptionem et amat Achim idest curas, ut euitet libidinem. Sed Poliphemus obruit Achim et conuertit in fluuium, idest quod corruptio aliquando aufert curas a pudicitia et possit inferre libidinem. Et tunc fugiunt cure in modum fluuii. Unde dictum est:
+*Forma pudicitie uitat contagia carnis
+sic Galathea fugit quod Poliphemus agit
+Hec tamen Achim amat, nam curas denotat Achis
+sed curas fugere multa libido facit.*
+
+Septima transmutatio est de Glauco conuerso in deum marinum. Uolunt quidam dicere quod uerum fuit quod dum piscaretur ipse, comedit de quadam herba que habuit illam proprietatem, quod fecit illum submergere in mare. Et quia illud mare denominatum est ab ipso, ideo dictum est quod conuersus sit in deum maris. Sed moraliter intelligendum est aliter. Nam Glaucus designat nobis hominem luxuriosum, ut patebit in sequenti allegoria, qui dicitur submergi in mare et conuerti in piscem, quia per luxuriam homo fluit et natat quemadmodum piscis. Ideo dicitur quod Uenus nata fuit in mari et equitat pisces. Unde dictum est:
+*Ille sed equorei signatur imagine monstri
+cui uaga pro luxu posteriora natant.*
+
+Prima allegoria quarti decimi libri est de Glauco, Silla et Circe. Nam Glaucus idem est quod luscus uel cecus, et dicitur filius Antedonis, nam Antedon idest spectans in obliquum. Silla uero idest confusio, unde dicitur in poetria *confusio Sille*. Sed Circes idest manuum operatio. Glaucus igitur amat Sillam idest cecus amator amat confusionem libidinis, sed despicit Circem idest operationem manuum. Circes igitur conuertit inguina Sille in ora canina, quia sicut canes sunt uoraces, in tantum quod numquam satiantur, immo reuertuntur super id quod uomunt, ita femina libidinosa dicitur uorare cuncta. Sed tandem conuertitur in saxum nauifragum, quia amor meretricis est sicut quoddam naufragium. Unde dictum est:
+*Glaucus in obliquum spectans, confusio Silla
+dicitur, ast illam cecus amator amat.
+Spreta canum huic Circe manuum labor inguina replet
+nam data delitiis femina cuncta uorat.
+Mox in naufragum conuertitur horrida saxum.
+naufragium quoniam fert meretricis amor.*
+
+Secunda transmutatio est de hominibus in simias. Nam in quibusdam partibus Grece sunt quedam generationes hominum fallacium et periurorum, qui dicuntur esse conuersi a summo Ioue in simias. Hoc est quod nec ipsi nec sui pares sunt appellandi homines sed simie. Unde dictum est:
+*Non homo sed potius dicatur simia quisquis
+ridiculus mendax et simulator erit.*
+
+Tertia transmutatio est de Sibilla. Nam Sibilla non est nomen proprium, sed est nomen officiale sicut poeta. Nam Sibilla idest diuinator uel diuinatrix, unde quecumque erat diuinatrix dicebatur Sibilla. Sed quod uixerit mille annis debet intelligi quod in mille annis fuerunt reperte X Sibille idest diuinatrices. Sed quod fuerit dilecta ab Apolline debet intelligi sic, quod Apollo est deus diuinationis et claritatis, ideo quicumque dicebatur a poetis dilecta ab Apolline. Unde dictum est:
+*Intra mille annos bis quinque Sibillas
+que diuinarunt una Sibilla notat.
+Que quia cuncta uidet Phebo dilecta refertur
+hoc quia prophetizans femina nomen habet.*
+
+Quarta transmutatio est de Poliphemo quem excecauit Ulixes. Nam hic Poliphemus idem est quod prudens solum quoad mundum, sicut sunt superbi ex luxuria magna, et ideo dicitur habere unum solum oculum, quia solum respicit mundana ille qui superbit per luxuriam. Sed Ulixes idem est quod sapiens omnium. Nam dicitur ab olon quod est totum, unde olor idest cignus, quia totus albus et xenos quod est sensus, inde omnium sapiens scilicet mundanorum et celestium. Uel dicitur ab olon quod est totum et xenos quod est peregrinus, quasi omnium peregrinus. Iste igitur cecat Poliphemum quia reprehendit uitia et commendat uirtutes. Et sic ulciscitur illos quos Poliphemus detrahit, quia retrahit eos a uitiis illius Poliphemi commendando sibi uirtutes. Unde dictum est:
+*Monoculus Poliphemus hic est elatio carnis
+lumineque grandi deteriora capit.
+Hanc sapiens cecat mundo peregrinus in isto
+ulciscens praua quos trahit ille uia.*
+
+Quinta transmutatio est de uentis inclusis in corio datis Ulixi ab Eolo. Nam Eolus pro tanto dicitur rex uentorum, quia ipse fuit quidam rex in partibus Sicilie ubi plurimum regnant uenti. Sed quod coerceret ipsos potest esse hoc modo, quia ipse didicit ueneficia magica, per que ipse inducebat uentos et eos coercebat. Unde cum quibusdam incantationibus ipse constrinxit uentos in corio, quod ipse dedit Ulixi. Unde dictum est:
+*Rex fuit equoreus compescens flamina sacris
+Eolus, hinc uentis imperitasse datur.
+Cuius ab officio patriam remeabat Ulixes.
+Sacra tamen comitum soluit auara manus.*
+
+Sexta transmutatio est de Antiphate. Nam dicitur quod Ulixes misit ambaxiatores ad Antiphatem, quos Antiphates comedit. Nam Antiphates fuit quidam tyrannus, qui omnes forenses depredabatur et sic uorabat omnia sua. Et ideo dicebatur comedere homines, quia omnia eorum bona comedebat. Sic fecit de sociis Ulixis. Unde dictum est:
+*Dicitur Antiphates faciens obliqua tyrannus
+dum uorat insontes immeritosque fugit.*
+
+Septima transmutatio est de sociis Ulixis conuersis a Circe. Hanc conuersionem poete diuersimode allegorizant. Nam uidetur dicere Horatius quod Circes fuit quedam meretrix pulcerrima, amore cuius omnes desensabantur. Et ideo dicebatur filia Solis, cuius radii desensant uisum nostrum. Ista autem alliciebat homines et exspoliabat bonis suis, dans eis concubitum, et ideo dicebatur conuertere eos in sues. Nam secundum quod dicit Boetium, qui uiuit more alicuius bestie conuertitur in illam. Unde qui nimis iracundus est dicitur conuerti in leonem, qui nimis timidus uertitur in ceruum, qui nimis uoluptuosus est uertitur in suem, sicut conuersi fuerunt socii Ulixis. Sed Ulixes qui habetur pro sapiente, uidens socios conuersos, accepit florem Mercurialem idest eloquentiam, qui dicitur caduceus idest faciens lites cadere, et bene flos dicitur ipsa eloquentia, quia floret et quia per se accepta idest sine sapientia corruit sicut flos. Sed accepto ense idest acumine rationis et sapientie, cum ipsa eloquentia deterruit Circem et liberauit suos socios. Sed Boetius uidetur intelligere hanc mutationem corporalem esse quod apparet in quarto, cum ipse probat quod mutatio animalis plus noceat quam mutatio corporalis solum, sicut fuit mutatio sociorum Ulixis et hoc ipse prosequitur in carminibus. Et bene est possibilis talis mutatio corporum et quo ad obiectum et etiam quo ad radios uisuales. Quo ad obiectum est possibile per uirtutem herbarum. Nam ex succo quarundam herbarum cum incantationibus superponitis transmutantur membra hominum, sicut faciunt isti pulcrones, quia ostendunt se infirmos ut lucrentur. Et ita faciebat Circe. Est etiam possibile quo ad uisum, quia magici cum diabolicis illusionibus faciunt apparere hominem capram. Licet non sit sicut fecit quidam cuidam Cardinali, qui fecit apparere in yeme uuas pulcerrimas et dixit circumstantibus ut inciderent cum gladiis. Sed ablatis illusionibus inuenerunt se habere cultellos super genitalibus. Et ita faciebat Circes, quia cum suis incantationibus faciebat homines apparere sues et etiam cum herbis suis aliquo modo eos transmutabat. Unde dictum est:
+*Filia solis erat meretrix pulcerrima Circe
+desensabantur cuius amore uiri.
+Qui pauet est ceruus, leo qui non temperat iram
+sorde uoluptatum uir capit esse suem
+cuiuscumque fere uiuit de moribus ullus
+illa potest dici bestia factus homo.
+Floret qui eloquii et rationis acumine tutus.
+Subicit hanc sapiens liberat atque suos.
+Arte tamen magica fiunt miracula quedam
+que fallunt sensus effigiemque mouent.*
+
+Octaua transmutatio est de Pico a Circe in auem conuerso. Uolunt quidam dicere quod conuersus est in auem picum propter superbiam sue forme, eo quod habet mores pici. Tamen aliter potest intelligi. Nam uerum fuit quod Picus rex dilectus fuit a Circe, que erat magistra magice artis et auguriorum. Unde Picus uoluit adiscere ab ea scire facere auguria. Sed quia maximus uenator erat, uoluit adiscere facere auguria per aues et per auem picum precipue, et didicit. Unde semper cum iret uenatum faciebat auguria per auem picum, ut sciret quid futurum esset sibi in uenatione. Et ideo dicitur quod conuersus est in picum per Circem. Unde dictum est:
+*Dogmate Circeo picus mutatus in illam
+fertur in auguriis qua fuit usus auem.*
+
+Nona transmutatio est de comitibus Pici qui conuersi fuerunt a Circe in uaria monstra ferarum. Nam, dum ipsi uidissent regem scire ita bene augurari, uoluerunt etiam adiscere a Circe augurari. Unde aliqui didicerunt auguriari per unum modum, alii per alium modum, et ideo dicuntur conuersi in uaria monstra ferarum, secundum quod auguriabantur per uaria monstra. Unde et cetera:
+*Sunt comites Pici conuersi in monstra ferarum
+augurium uariis quod didicere modis.*
+
+Decima transmutatio est de canente uxore Pici conuersa in auras. Nam quidam uolunt dicere quod ipsa submersit se in Tiberi et ideo uocatus fuit ille locus canens. Sed hoc ego non affirmo. Primo quia auctor non facit mentionem de Tiberi, sed solum de ripa, etiam quia sic non haberet ordinem ad supradicta. Dico ergo quod ista optime canebat et ideo uocabatur Canens et manebat in ripa Tiberis et pro tanto ille locus uocabatur Canens ab ea. Sed quod sit conuersa in auras intelligo quia uox cantantis non potest teneri nec habere ex uoce tali preter delectationem nisi aura. Ideo dicitur conuersa in auram. Unde dictum est:
+*Femina dicta Canens uocales cessit in auras
+nam locus ex illa nil nisi nomen habet.*
+
+Undecima transmutatio est de sociis Diomedis conuersis in aues a Uenere. Nam quod Uenus esset inimica Diomedis et persequeretur eum hoc non est nisi quod ipse caste uiuebat. Sed socii uidentes ipsum odiosum Ueneri eum reliquerunt in mari et dati libidini facti sunt profugi. Unde ceperunt ire de portu in portum cum meretricibus. Unde datur locus fabule quod sint conuersi in aues a Uenere. Unde dictum est:
+*Quod Uenus indigenas in aues conuertit aquosas
+portibus hos uariis uana libido tulit.*
+
+Duodecima transmutatio est de Apulo pastore reprehendente uel obiurgante ninphas, qui conuersus est in oleastrum. Nam per ipsum intelligimus garrulum et sussurratorem qui tota die obiurgat ninphas idest bonas personas blasfemando eas, et sic uerba amara proferebat. Talis autem assimilatur oleastro idest oliue siluestri, que nullum fructum producit, et si producat producit baccas amarissimas et habet folia amarissima. Et ideo datus est locus fabule quod sit conuersus in oleastrum. Unde dictum est:
+*Rusticus est tamquam foliis oleaster amaris
+Iurgia uerborum quisquis amara mouet.*
+
+Tertia decima transmutatio est de nauibus Enee conuersis in ninphas. Istoriale fuit quod, dum Eneas inciperet bellum contra Turnum, ipse iuit ad Euandrum pro auxilio. Interim Turnus Troiam nouam quam Eneas condiderat in Ytalia obsedit. Sed cum non posset habere ciuitatem, uoluit incendere nauilium Enee super quo uenerat Eneas. Sed intrinseci habito consilio a domina Cibele, que dabat consilia, submerserunt in aquas sic quod ignis non potuit nocere. Unde datur locus fabule quod conuerse sunt in ninphas. Unde dictum est:
+*Responso Cibeles classis submersa timore
+ignis in equoreas fertur adapta deas.*
+
+Quarta decima transmutatio est de naui Alcionis conuersa in saxum. Nam dum Alcion iret per mare, qui fuit quidam grecus, incidit in quoddam saxum, quod fecit nauem submergi, ita quod nauis abscondita est sub saxo. Et quia solum saxum repertum est, ideo dicitur conuersa in saxum. Unde dictum est:
+*Dicitur in saxum nauis mutata sub undis
+que fuit in saxum dilacerata latens.*
+
+Quinta decima transmutatio est de Ardea ciuitate Turni conuersa in auem sui nominis. Nam uerum fuit quod Eneas dum debellasset Turnum et interfecisset, iuit ad ciuitatem Ardeam et eam combussit. Sed quia prius edificata fuerat sub auspicio uolucris Ardee, ideo in combustione ciuitatis illa uolucris ibi apparuit. Et postmodum in illo loco ceperunt habitare ille uolucres et pro tanto datur locus fabule, tum propter hoc quod dictum est, tum propter conuenientiam nominis, tum propter querulam uocem quam faciunt, quod conuersa sit in uolucrem. Unde dictum est:
+*Ardea fit uolucris urbs quam absumpserat ardor
+maxime cui luctus nomen idemque manet.*
+
+Sexta decima transmutatio est de Enea deificato. Nam istoriale est quod, cum Eneas transiret per Numicum fluuium, submersus est ibi et nunquam fuit repertus. Et quia sui comites nunquam repperierunt eum, dixerunt quod erat deificatus. Et ideo gentes que ex ipso descenderunt sicut romani ipsum adorabant pro deo et uocabant eum indiges. Nam indiges idest ex inde geniti, nam romani geniti erant ex eo, uel indiges idest in deis agens uel indiges idest nullo egens. Et ideo datur locus fabule quod Numicus exuit ipsum mortalitate et deificauit eum, quid homo qui moritur exuitur mortalitate et remanet sola anima que est similis deo, eo quod rationalis et immortalis est, unde pro meliori cuiuscumque hominis mortalis est mori, quia deificatur. Unde legitur quod quidam iuit ad Iouem et petiuit ab eo quod sibi tribueret aliquod munus quod esset pro meliori mortalitatis sue, quod cum petiuisset statim cecidit mortuus ad pedes eius. Ideo patet quod pro meliori est mori. Unde dictum est:
+*Nusquam repertus quem merserat unda Numici
+creditur Eneas indiges esse deus.*
+
+Decima septima transmutatio est de Uertumno qui se conuertebat in uarias formas animalium et arborum. Nam Uertumnus dicitur a uertotis et annus, et inde Uertumnus accipitur pro anno qui scilicet annus habet se uariare in uarias formas, secundum quod sunt uarie conditiones temporis. Sed Pomona idest influentia celestis, que influitur tempore ueris in arboribus ex qua producuntur fructus arborei. Annus igitur prediligit Pomonam pre aliis, hoc est tempus ueris et estatis quando producuntur fetus arborei, ex eo quod arbores adornant magis mundum quam omnia alia. Unde Uertumnus conuertit se in annum. Per annum intelligo yemen, que figurata est in forma annus quia frigida est et cana propter niues. Sed ut sic non potest habere Pomonam, quia in illo tempore non producit fructus, et ideo postea conuertit se in iuuenem pulcerrimum idest in tempus ueris, quod figuratur in modum iuuenis propter pulcritudinem rerum et temporis. Et tunc habuit Pomonam idest influentiam illam, ex qua producuntur fructus et postea maturantur in estate et colliguntur in autumno. Unde dictum est:
+*Sit tibi Uertumnus uarie qui uertitur annus
+cui magis pomorum natio pulcra placet
+hanc sibi lenit yems ut annus pre fuga sed illam
+solibus estiuis annua forma capit.*
+
+Decima octaua transmutatio est de Anaxarete conuersa in saxum. Nam uerum fuit quod illa diligebatur ab Yphi qui, dum non posset potiri ea, se suspendit. Et dum portaretur ad ecclesiam illa uidit eum et dicitur conuersa in saxum, quia forte ex terrore deperdita est sicut de multis accidit qui dum obuiant alicui spiritu deperduntur. Uel dicitur conuersa in saxum sicut allegorizat ipse Ouidius, quia ipsa fuit dura sicut saxum, eo quod non mota est precibus illius. Immo permisit prius eum mori. Unde dictum est:
+*Mansit Anaxaretes stupefacto corpore cernens
+funus amatoris conscia facta sui.*
+
+Decima nona transmutatio est de Romulo et Hersilia uxore sua deificatis. Quod Romulus fuerit filius Martis debet intelligi quod ipse natus fuit sub constellatione Martis. Et quia semper martialis fuit et in preliis delectatus, ideo dicitur filius Martis, quemadmodum Eneas filius Ueneris dicebatur quia sub tali constellatione natus fuit et in uenere delectabatur. Sed quod ipse sit deificatus debet intelligi per hunc modum. Nam semel ipse exiuerat ciuitatem cum omnibus iuuenibus et iuerunt iuxta paludem capree et ibi faciebant certamina. Sed tandem orto dissidio inter eos, Romulus fuit ibi mortuus in prelio, et cum esset mortuus superuenit maxima tempestas, uel hoc esset quia multa mala fecerat et ita raptus est a diabolis, uel hoc esset propter aliud. Corpus suum numquam fuit repertum, et quia illi qui eum interfecerunt non ausi fuerunt dicere quod interfecissent, quia rex erat, ideo romani adulantes origini sue cogitauerunt et dixerunt quod raptus erat in celum. Et ei statuerunt templum quod uocabatur templum Quirini et ideo, quia mortuus erat in Marte, datus est locus fabule quod Mars rapuit eum in celum. Sed quod Hersilia uxor sua sit deificata sic debet intelligi quod, dum sciret maritum suum mortuum in colle Palatino, iuit illuc et ascendit super collem et se precipitauit. Romani autem adulantes origine sue dixerunt quod Romulus rapuerat eam in celum, unde mutato nomine statuerunt sibi templum quod dicebatur templum Hore. Et ideo datus est locus fabule quod deificata fuit. Sed de fonte ex quo excaturiuit aqua calida hoc fuerit ut describunt istoriales. Nam multa talia miracula apparuerunt Rome, uel hoc esset diuina potentia que hoc facere uolebat, quia uolebat ibi esset principium mundi, uel nescio qua uirtute nature que presaga est. Sicut dicitur quod tempore Augusti regis scaturiuit ex uno fonte oleum in tanta quantitate quod tota Roma abundabat. Et ideo de hiis nulla allegoria est. Sed de Romulo et uxore sic dictum est:
+*Fertur Marte satus quoniam per bella leuatus
+Romulus, et cesus fertus in astra datus.
+Hersiliamque deam statuit sibi Roma quod esset
+colle Quirinali lapsa dolore uiri.*
+
+Prima allegoria quinti decimi est de lapillis nigris conuersis in albos per Herculem. Nam dicunt quidam quod fuit uerum quod Micillus iussus fuit diuino spiritu quod ipse iret edificatum ciuitatem in Ytalia. Sed dum uellet ire condemnatus est ad mortem, quia discedebat a patria, per lapides albos et nigros, quod cum uideret Hercules idest deus qui non permittit bonos perire sine causa, conuertit lapillos nigros in albos. Unde hoc est exemplum omnibus ut bene faciant et ueridice loquantur sicut fecit ille, quia si sic fecerint, deus ostendet miracula per eum sicut fecit per istum. Unde uersus:
+*Liberat insontes uirtus altissima mire
+cui facile est lapides albificasse nigros.*
+
+Secunda transmutatio est de Euforbo qui dicitur conuersus in Pictagoran. Nam dum esset in exercitu troiano ipse interfectus fuit a Menelao. Ho fuit uerum. Sed quod anima eius transiuerit in corpus alterum et factus sit Pictagoras non uult aliud dicere nisi quod ille Euforbus, qui uates erat in Troia, habebat eandem opinionem cum Pictagora et ideo, cum mortuus esset, dictum fuit quod anima eius transiuerit in corpus Pictagore. Unde dictum est:
+*Factus Pictagoras Euforbus dicitur esse
+nam fuit ambobus unica secta uiris.*
+
+Tertia transmutatio est de secta Pictagore. Nam Pictagoras adducit ad probandum quod anima transmutaretur de corpore in corpus, quod est falsum et erroneum. Dicebat omnia entia de mundo transmutabilia scilicet que sunt sub celo, quod quamuis sit uerum possumus tamen sensum allegoricum habere scilicet quod cum ita sit quod omnia sub celo existentia sint transmutabilia et caduca, solus deus est immutabilis. Et quia immutabilibus non est habenda fides, ideo nos debemus spernere omnia que sub celo sunt cum mutabilia et adherere ipsi deo qui immutabilis est, ut nostra mutabilitas possit perfici ex immutabilitate dei. Ideo dictum est:
+*Omnia mutantur deus immutabilis extat
+sic proprie solus dicitur esse deus.
+Nam cum mobilibus non sit perfectio rebus
+perfectus stabili culmine cuncta mouet
+ut tamen huic firmo connexi perficiamur
+rebus in occiduis non sit habenda fides.*
+Quarta transmutatio est de Egeria uxore Nume in fontem. Nam dicunt quidam quod Numa imperator in silua Aricie extra Romam habebat quemdam spiritum qui sibi responsa dabat, et hoc potest esse uerum. Nam secundum quod legitur in cronicis multi spiritus apparebant Rome et habebant tantam familiaritatem cum eo quantam cum sua uxore, unde nominabat eum Egeriam nomine uxoris sue. Et ideo quando Numa fuit mortuus uxor sua inconsolabiter deflens eum, iuit ad locum ubi erat spiritus, eo quod ibi solebat ut plurimum conuersari Numa, unde imaginabatur quod adhuc ibi esset anima eius. Sed cum non cessaret ibi petere animam Nume, forte spiritus ille submersit eam in fontem qui ibi erat. Et ideo dicitur conuersa in fontem, qui nomine illius uocatus est fons Egeria. Unde dictum est:
+*Fons erat unde Nume quondam responsa dabantur
+demone qui regi consocialis erat.
+Egeria at coniunx dum luget funera regis
+fonte tenus fonti nomina mersa dedit.*
+
+Quinta transmutatio est de Yppolito conuerso de mortuo in uiuum, de iuuene in senem, de Yppolito in Uirbium. Iste Yppolitus fuit filius Thesei et fuit castissimus homo, in tantum quod omnes feminas odiebat. Unde cum mortua esset sua mater, dixit quod ex morte sue matris tantum solamen habebat quod ex illa hora poterat omnes mulieres despicere. Et pro tanto dicitur conuersus de iuuene in senem, quia licet iuuenis in tempore, senex tamen moribus et uirtute erat. Similiter dicitur conuersus de mortuo in uiuum, quia dum ipse esset mortuus fama sua fecit eum diutius uiuere. Similiter mutatum est nomen de Yppolito in Uirbium, quia dum esset mortuus dixerunt homines quod non erat dignum quod uocaretur Yppolitus, quasi equorum rector, ab ypos quod est equus. Sed Uirbius quasi bis uir idest bis uirtuosus scilicet in uita et post mortem. Unde dictum est:
+*Yppolitus iuuenis casta uirtute senescit
+mortuus et mundo uiuit in arce dei.
+Dignior in melius nomen mutasse ferinum
+qui bis discretus nomen habebat eques.*
+
+Sexta transmutatio est de Tage qui natus est ex gleba terre. Nam dicitur iste natus ex terra, quia fuit primus qui adinuenit artem uaticinii per terram. Nam quinque sunt artes uaticinandi sicut quatuor sunt elementa et umbre infernales pro quinto. Nam quedam est que fit in terra et ista uocatur geomantia a geos quod est terra et mantos diuinatio. Quedam est que fit per aquam et ista uocatur ydromantia. Quedam uocatur aeromantia et ista fit per aerem. Quedam est que fit per ignem et ista uocatur piromantia. Quedam est que fit per umbras infernales et ista uocatur nigromantia, quia igitur Tages primo adinuenerat geomantiam, que fit in terra. Sicut dicit Lucanus: *conditor artis finxerit ista Tages*. Et ideo dicitur natus ex terra. Unde dictum est:
+*Ex tellure Tages primus geomanticus exit
+qui per aruspicium nosse futura dedit.*
+
+Septima allegoria est de mutatione haste Romuli in arborem. Nam dicunt quidam quod dum exiret extra ciuitatem cum hasta sua quam semper portabat deiecit eam, et cum deiecisset numquam reperta, est ideo comites uolentes applaudere dixerunt ipsam conuersam in arborem. Uel quia forte cum deiceret eam abscondita est in trunco arboreo ideo dicitur conuersa in arborem. Uel aliter est melius quod hasta sua dicitur conuersa in arborem, quia sibi apparuit in somno quod hasta sua uirebat, quod indicabat quod ex probitatibus suis Roma dominaretur. Unde dictum est:
+*Hastam romuleam iactam nec ab inde repertam
+in frutecta sibi delituisse ferunt.
+Aut hinc frondescens apparuit hasta Quirino
+quod uiruit bellis inclita Roma suis.*
+
+Octaua transmutatio est de Cippo, cui nata fuerunt cornua in capite, hoc debet intelligi sic. Nam iste fuit maximus romanus, qui exulauerat et somniauerat quod sibi nascebantur cornua. Quapropter misit pro Tage, qui indiuinauit quod debebat esse rex romanus si ipse intrabat ciuitatem, quod cum audiuisset nolens quod Roma efficeretur de libera serua per eum. Conuocauit senatores et populum et dixit: *Ego habui in uaticiniis quod debeo esse rex romanus et quia hoc ego nolo, interficiatis uel faciatis de me quicquid placet uobis*. Sed romani uidentes tantam humilitatem et fidelitatem constituerunt ipsum dominum multorum extra ciuitatem. Unde dictum est:
+*Cornua per somnum Cippus sibi nata reuelans
+que pretendebant regna latina sibi
+si Romam intraret. Populo mirandus habetur.
+Sponte quoque exclusus premia digna tulit.*
+
+Nona transmutatio est de Esculapio conuerso in serpentem, quem duxerunt romani Romam propter epidemiam qua urgebantur sedanda. Nam sciendum est quod fuerunt tres autores medicine. Primus auctor fuit quidam uocatus Apollo et iste solum medebatur cum uerbis, unde tota sua medicina erat in prolatione quorundam uerborum. Sed post istum uenit alter qui uocabatur Esculapius filius Apollinis, cuius medicina erat melior quia medebatur cum uerbis et cum experimentis. Nam cognoscebat quasdam herbas cum quibus ipse liberabat homines et ne dum liberaret immo suscitabat mortuos. Dicitur enim quod semel obuiauit duobus serpentibus ad inuicem preliantibus et tandem unus alterum interfecit et dum interfecisset statim iuit et accepit quandam herbam et imposuit ori illius et suscitatus est. Unde Esculapius notauit illam herbam et cepit et cum ea suscitauit tres mortuos scilicet filium Minois regis et Yppolitum filium Thesei et alium, sed tandem mortuus est fulmine. Unde fabulose dictum est quod Iupiter fulminauit eum. Unde latuit medicina per multos annos quousque uenit Yppocras, cuius medicina fuit melior, quia ille adinuenit medicinam respiciendo humores, qualitates et naturas hominum, et adinueniendo remedia uniuscuiusque morbi. Sed Esculapius dum uiuus esset in Grecia et teneretur pro deo, romani miserunt pro eo propter epidimiam qua habebant. Ille autem uenit cum eis in forma serpentis, hoc est dicere quod ipse erat callidus ut serpens uel quia didicerat medicinam a serpente. Unde dictum est:
+*Est Esculapius medicine callidus auctor
+serpens et mira pene salute deus.*
+
+Decima et ultima transmutatio totius Ouidii est de Cesare Iulio conuerso in sidus uel deificato. Nam quod Cesar Iulius deificatus esset debet intelligi quod ipse Cesar fuit ualentissimus et probissimus et uirtuosissimus in istis mundanis. Unde opera et acta sua reluxerunt quemadmodum sidus per totum mundum, eo quod totum mundum subiugauit Rome. Ideo habet fabula quod conuersus sit in sidus. Sed quod apparuerit sidus Augusto sacrificanti hoc bene fuit uerum. Unde ipse cogitauit quod esset sidus patris sui et ita fecit dici per totum mundum. Sed catholici tenent quod fuerit sidus annunciationis Christi quod apparuit Magis et duxit eos usque in orientem. Nam Christus uera conuersione et sancta conuertit se in hominem ut lauaret et purgaret nostra crimina. Quibus purgatis nos a simili conuertemur in Deum, hoc est participaremus diuinitatem. Nam participatione omnes beati sunt dei. Unde dictum est:
+*Iulius est sidus quoniam pre signibus actis
+preditus est mundo solus in orbe nitens.
+Stella diuina fuit ortus prenuntia Christi
+Quam putat Augusti Cesaris esse iubar.
+Illa prophetat regem per secula regum,
+qui splendore suo preterit omne iubar.
+sordibus obscuro laturum lumina mundo
+atque lauaturum crimen edacis Ade.
+Rex igitur uite forme mortalis amictu
+subiectis dominus sustulit esse parem.
+Ut nos a simili quod sit conuersio facta
+nitamur formam participare Dei.*
+Et quod hoc fuerit uerum apparet. Nam dum Augustus esset in tanta prosperitate, totus populus uolebat eum adorare pro deo. Ipse autem noluit, sed inuit ad Sibillam profetissam ut consuleret eam. Dixit illa: *Non permittas te adorari quia uenturus est ille qui uerus est deus et rex totius mundi*. Dixit Augustus: *Ostende michi eum*. Dixit illa: *Ascende super pedes meos ne contingas terram et respice speram solis*. Tunc ille respexit: *Et uidit beatam Uirginem cum Filio suo*. Et tunc dixit ei: *Uide ille uerus deus et uerus rex est*. Tunc Augustus reuersus est Romam et prohibuit ne populus adoraret ipsum pro deo.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/GiovanniDelVirgilio_ArsDictaminis.txt b/testi_2_tutti/GiovanniDelVirgilio_ArsDictaminis.txt
new file mode 100644
index 0000000..4049028
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/GiovanniDelVirgilio_ArsDictaminis.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Adolescentibus placidis animi claritate doctoris ad eloquentie collustrata fastigia per dictaminum gradus peruenire nitentibus Johannes de Uirgilio Dei gratia satis notus salubris desiderii complementum. Cum tanta sit rhethorice dignitas, ut totius eloquentie cuius ipsa est species per antonomasiam Cicerone testante absoluto nomine sepius nuncupetur et inter ceteras liberales artes tamquam Salamonis amica mirabilis altius enitescat, adeo ut nedum complexa totaliter uerum quadam solum eius particula que uocatur epistola rusticanos ad regum consilia prouocet, diuitiis locupletet egenos et indecores honoribus condecoret, idcirco charitatis nostre specimina ego idem presentibus antefatus apicibus, aurei fluminis ad undas alacriter quam. ut puto fructuose committo, ut exinde cuiuscumque dictaminis scilicet epistolaris prosaici primitus inhaletis aureum licorem et sitim uestram dulcis aque saliente riuulo ad uotuin anime restringatis. Ad dictamen epistolare prosaicum uia recta et facili comprehendendum hoc ordine procedatur: primo siquidem est uidendum quid sit dictamen in generali et quot eius partes ut exinde posita eius species nocior habeatur; secundo de cursibus et puntis agatur, sine quibus nullum dictamen prosaicum et epistolare precipue mulcet aures auditoris; tertio de uitiis est agendum dictionum contextione uitandis; quarto ad quosdam colores qui ad compositionem cursuum atque uocum maxime faciunt inferemus; quinto ad doctrinam compositionis epistole adcedemus, et erit finis. Rethorice est scientia proferendi condicta cum ornatu uerborum et pondere sententiarum. Dictamen est de una quaque materia et congrua et decora locutio. Congrua dicitur presuppositione gracie, sine qua uituperabilis est ornatus. Decora dicitur presuppositione rhethorice, sine cuius ministerio nullum rite dictamen excolitur. Et dicitur dictamen a dicto, as, quod est frequentatiuum huius uerbi dico, is. Nam qui dicit frequenter dictat. Dictaminis species sunt quatuor: metricum, ritimicum, prosaicum, permistum. Metricum est quod constat ex metris, et dicitur a metron, mensura, quoniam metra quantitate sillabarum et pedum numero mensurantur. Ritimicum a ritimos, quod est numerus, quia in ritimicis sillabarum tantum numerus et consonantia finalis actenditur. Prosaicum dicitur a proson, quod est longum, quia in prosa licet latius et liberius euagari, accentu solo sensibili circa finales dictiones in cursibus obseruato. Permistum, ut dictamen Boetii, Marciani et talium, dicitur quod ex illis uel illarum manerierum aliquibus constat. De prosaico uero tantummodo circa presens intendimus. Prosaici dictaminis aliud epistolare, aliud non epistolare. Epistolare dictamen est quod per epistolas ordinatur, sed hoc duobus modis: aut antiquo modo, sub confectione partium epistolarium et cursuum ornatu neglecto, sed solum congruitate in sententia custodita, sicut epistole Senece, Pauli et consimilium; moderno modo, secundum distintionem partium et cursuum uenustatem, sicut epistole Petri de Uineis et aliorum. Non epistolare dictamen est quod non per epistolas ordinatur, sicut istorialium et artificum scripta, quales Tituliuii Salustii et Ciceronis libri leguntur. De epistolari autem dictamine iuxta consuetudinem modernorum ad presens contendimus, hoc ante admonito quod quicumque huius dictaminis habuerit cognitionem, prosaici totius habebat. Nam istud strictius et policius ex hoc gradu percipitur. Quia igitur epistolare dictamen prosaicum sine cursibus hodie reputatur incultum, qualiter cursuum melodia conficitur uideatur hoc ordine: primo quidem uidendum est quid sit cursus et a qua proprietate nomen assumpserit; secundo, quot et qui sint cursus quibus moderni utuntur; tertio, in quibus locis clausule uel epistole unus quisque cursus actius collocetur; quarto de puntis dicetur. Cursus est finalium dictionum, in distintionibus et clausulis maxime, prolatio regularis, ex longitudine uel breuitate proueniens et condelectationem faciens in animo auditoris; et dicitur a currendo, quia per cursus discurritur clausula, sicut metra pedibus scandi solent. Cursuum maneries quibus moderni utuntur sunt quatuor: scilicet uelox, contrarius, scaber et planus; uel alio nomine: uelox quatrisillabus, contrarius siue planus quatrisillabus, uelox trisillabus, contrarius siue planus trisillabus. Uelox quatrisillabus, qui antonomasia uelox simpliciter dici solet, constat ex duabus dictionibus tetrasillabis, idest quatrisillabis siue quatuor sillabarum, ita quod antecedentis dictionis penultima breuietur, sequentis uero dictionis penultima producatur; ut in hoc exemplo: * diuine clementie pietatem. * Potest tamen precedens dictio uel esse maior ad libitum. Ad minus uero debet esse trisillaba; nam accentus breuis infra dictionem trisillabam non sentitur. Exemplum tale: * magnitudinis inuenitur *; et hoc exemplum: * habeas prauitatis *. Dictio uero ultima unius cursus proprie debet esse quatuor sillabarum, ut in supradictis patet exemplis. Si autem talis dictio interdum, ut accidit, uocabulorum inopia non occurrat, tribus modis supplendum conceditur: primo, per duas dictiones bisillabas, ut in hoc exemplo: * diuina clementia produxerit omne bonum *; secundo, per unam monosillabam precedentem et trisillabam sequentem, ut in hoc exemplo: * diuina pietas nos erigit ad superna *; tertio modo, per duas monosillabas precedentes et unam bisillabam sequentem, ut in hoc exemplo: * diuina pietas dignetur erigere nos ad celum. * Aliis modis proprie tale supplementum non constat. Nam uitiosus est cursus qui in monosillabam desinit. Si tamen reperitur interdum, duabus monosillabis uel una monosillaba ultima monosillaba societur. Nam finalis monosillaba uicem duarum adimplet per finalem. adcentum, ut in hoc exemplo: * diuina clementia dignetur erigere nos ad se *; et in hoc alio: * dic, amice, dirigis aliquem preter te? * Et hoc modo in interrogatibus actius collocatur propter suspensionem interrogationis in fine. Et nota quod quando bisillaba dictio finit cursum, licet penultima eius naturaliter fuerit breuis, semper tamen optinet uicem longe. Nam, ut superius dictum est, accentus breuis infra trisillabam dictionem non percipitur, nec etiam solis metris. Cursus contrarius siue planus quatrisillabus, qui etiam a quibusdam dicitur semiuelox, cum quia est superiori contrarius, tum quia non cum celeritate profertur, immo cum quadam considentia moderata deducitur , constat ex duabus dictionibus quatrisillabis, quarum precedentis penultima producatur, sequentis uero penultima breuietur, ut in hoc exemplo: * diuine maiestatis imperium. * Potest tamen precedens dictio, ut de superiori cursu dictum est et de ceteris est dicendum, esse maior ad libitum; minor uero esse potest usque ad bisillabam dictionem. Nam, ut superius dictum est, monosillaba in cursibus finalibus indecenter admictitur. Exemplum hoc: * maioritate accipias, minoritas uero istud habebitur. * Si uero finalis dictio quatrisillaba non occurrat, uno modo, non pluribus supplementum. admictitur, uidelicet per monosillabam precedentem et trisillabam sequentem, ut in hoc exemplo: * sapientis animus eleuatur ad ethera. * Scaber, qui et uelox trisillabus dicitur, constat ex duabus dictionibus trisillabis quarum utriusque penultima breuietur, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria sapientum suscipit animas. * Potest tamen precedens dictio esse maior ad libitum, minor uero trium sillabarum esse non potest propter antedictam causam, nec etiam ualet recipere supplementum. Ultima uero trium tantum sillabarum integraliter debet esse, cuius cause colliguntur ex dictis, ut in hoc exemplo: * cum tanta sit rhethorice dignitas. * Dicitur autem iste cursus scaber, quia minus leuigat aures quam alii cursus, propter cadentiam duplicis breuitatis. Planus trisillabus, scabro contrarius, constat ex duabus dictionibus trisillabis quarum utriusque penultima producatur, hoc modo: *sapientis animus occulta rimatur et in spiritu futura cognoscit. * Precedens tamen dictio potest esse maior, ut sepe dictum est; ad minus uero debet esse bisillaba. Exemplum tale: * maioritatis habebis, minoritate uero istud adsumas. * Nec refert utrum bisillabe dictioni que in cursu tali ponitur ex duabus cursiuis monosillaba uel bisillaba ponatur aut maior, dummodo illius maioris penultima non sit breuis, quia ut plurimum curreret sono metri; quod, quamuis ibidem non seruaretur pedum numerus et quantitas sillabarum iuxta legem, nilominus in dictamine prosaico est uitandum, uerbi gratia: * fabulas iste dicebat et superflua multa ponebat. * Si autem talis dictionis penultima non sit breuis, bene potest assumi, et de hoc exemplum tale concedo. Finalis uero dictio in hoc cursu per monosillabam precedentem et bisillabam sequentem solummodo uariari conceditur, hoc modo: *sapientis animus leuatus ad astra omnia manifestat in lucem. * De situatione autem cursuum hec doctrina prestatur. Cursus maioris pause, cuiusmodi sunt planus trisillabus et uelox quatrisillabus, actius collocatur in finibus distintionum et clausularum, ubi puntus planus uel periodalis ponatur, de quibus mox sub frequenter dicetur. Cursus uero maioris cadentie, cuiusmodi sunt scaber siue uelox trisillabus et quatrisillabus contrarius siue planus, in distintionibus et subdistintionibus suspensiuis, ubi uirgula siue coma ponatur, actius collocatur. Et huius causa est quod per morosiores cursus finales clausularum cadentiam cursuum morositas temperet, per cursus uero celeres suspensiua partium morositas temperetur, et e conuerso. Sic igitur collige quod ubicumque est maior locutionis suspensio, sicut in subdistintionibus que interdum solum supplementum uel appositum capiunt cum uirgula sursum ducta, cursus scaber aptissime collocatur, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria. * Ubi autem utrumque scilicet supplementum et appositum, tamen oratione precedente cum comate, quatrisillabus planus siue contrarius ponitur condecenter, ut in hoc exemplo: *celestis curie gloria que beatis est illustrata spiritibus. * Ubi autem finita magis fit locutionis puntatio sicut in periodis, uelox quatrisillabus conuenientissime collocatur. In quibus locis planus trisillabus interdum decenter ammictitur. Ubi autem non est totaliter finita puntatio sicut in puntis planis, cursus planus trisillabus sedet actissime, quamuis in omni parte satis acte locetur. Exemplum de omnibus: * celestis curie gloria, que beatis est illustrata spiritibus, animas sapientum libenter admictit et eas cetibus interserit angelorum *. Decentior tamen erit ornatus, si uno cursu celeri interposito ex cadentiis aliis consequatur et e conuerso ex uarietate distintionis et dictionis pulchrior melodia resultet, hoc modo: * celestis curie gloria, que beatis est illustrata spiritibus, sapientum animas libenter ammictit et eas cetibus interserit angelorum. * Qui ordo quamuis non inspiciatur a multis, tamen eis contendendum qui modulationem sentire non uidentur. Supradicta uero compositio et ordinatio cursuum ut facilius commendetur memorie, infrascriptis carminibus precedentia comprehendenda. Cauendum est quoque ne multe dictiones longe, nec multe breues in medietate ponantur. Circa puntorum notitiam est notandum quod omnis rhethorica siue epistola est quoddam totum plurium clausularum tam integraliter quani materialiter comprensiuum. Clausula est distintionum comprensio perfectam conclusionem et sententiam continens, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria, que beatis est illustrata spiritibus, animas sapientum libenter ammictit et eas cetibus interserit angelorum. * Et ita concludenda est punto finali, qui uocatur periodus. Dicitur autem periodus a per, quod est circum, et oda, quod est cantus: quasi circularis et clusiuus cantus. Et iste puntus habet fieri in fine clausule ubi sit perfecta sententia, licet modernorum usus non pertineat, ut in hoc exemplo epistole uel orationis: * tantummodo opponatur. * Et pronuntiari debet cum depressione uocis et labiis clausis, quod significat formam punti: que talis est. Distintio est subdistintionum comprensio, quasi conclusio sit perfecta, necdum tamen sententia sit completa. Ubi quamuis quiescere possit auditor, dictatio tamen aliud subrogare intendit, ut in hoc exemplo: * celestis curie gloria etc. * Et ista est puntanda eo punto qui uocatur colum, quod interpretatur membrum. Est autem puntus planus hoc modo figuratus. Et pronuntiari debet cum puntatione quasi finali. Subdistintio est pars distintionis nec conclusionem perfectam nec sententiam continens, que interdum solum suppositum, interdum solum appositum, interdum utrumque, conclusione tamen pendente, comprehendit. Exemplum de supposito solo: * celestis curie gloria. * Exemplum de utroque: * que beatis est illustrata spiritibus. * Quando autem utrumque comprehendit, puntanda est punto qui uocatur coma, quod latine interpretatur incisio. Nam orationem in partes intersecat et habet fieri per puntum planum et uirgulam sursum ductam ad dextram hoc modo: nisi oratio fuerit interrogatiua, ubi ponitur puntus planus cum uirgula circumlata sursum ducta hoc modo? Quando uero subdistintio suppositum solum uel appositum continet, contenta est solum uirgula sursum ducta ad destram hoc modo. Est autem quedam alia uirgula que deorsum tendit ad leuam. Hec consueuit apponi quibusdam coniuntionibus abprobatiuis aut aduerbiis affirmandi, ubi pausatio quedam cum depressione uocis exprimitur: cuiusmodi sunt sane, uerum, cum, equidem, quatenus et profecto et similia; presertim cum clausula uel distintione incipiunt, exempla quorum ultro se offerunt perquirenti. Sicut igitur subdistintio est pars distintionis, ita distintio est pars clausule, et clausula est pars orationis siue epistole, et quicquid est pars partis est pars totius. Sed partium integralium alie principales, alie secundarie; principales clausule, secundarie sunt distintio et subdistintio. Quot autem clausulas continere uelit oratio aut quot distintiones clausula aut quot subdistintiones distintio comprehendat, determinatus numerus non habetur, etsi quidam in aliquibus id audacter assignare conentur. Hoc tantum exprimere possumus quod omne quod diuiditur, siue totum, saltem ex duobus conficitur. Orario uerum infinitas fere potest includere clausula, pari modo clausula distintiones, distintio uero non multas debet habere subdistintiones, ne irmos, idest suspensiue nimium seriei actum, incurramus, quod accideret, imperfectas orationes quod subdistintiones conficiunt. Paucas igitur subdistintiones in distintiones ponamus, quot scilicet committi memorie posse respondere credamus. Et nota quod non agitur de partibus formalibus epistole siue orationis, sed de naturalibus solum in presenti partium mentione. Summaria uero doctrina in sequentibus carminibus continetur. Nunc de uitiis locutionis agendum est. Ut autem uitia in dictionum contextione uitemus, sciendum est quid elocutio sit. Sicut Tulius ipse dicit rhethorice noue quarto, tria in se debet habere ad hoc ut sit comoda et pertecta: elegantiam et compositionem, contra quas elocutionis particularia uitia peccant, et hoc etiam tertio huius libelli capitulo desideramus; de reliquo uero, idest dignitate, circa quam elocutionis ornatus per colores ostenditur, quantum supra promisimus in quarto capitulo exequemur. Elegantia est que facit ut unum quodque pure et aperte dicatur. Hoc autem diuiditur in duo, scilicet in latinitatem et explanationem. Latinitas est que sermonem purum conseruat ab omni uitio remotum. Uitia uero latinitatis sunt duo, scilicet barbarisimus et solocisimus. Barbarisimus est uitium in unica dictione, uel quantum ad pronuntiationem, ut si producam longius cum debeam breuiare, uel quantum ad scripturam, ut si in dictione addam uel minuam uel transferam literam uel sillabas non concessa licentia ex necessaria causa, que licentia in dictamine prosaico ualde raro concessa est. Exempla de facili colliguntur, hoc tamen in libro Donati qui uocatur Barbarisimus plenissime monstratur. Solocisimus est uitium contextu partium orationis ex disproportione modorum significandi proueniens, utpote * alba currunt *, de quo in predicto Donati libro in grammaticalibus legitur. Explanatio est que reddit dilucidam et apertam orationem et constat et ex usitatis uerbis et propriis. Usitata uocabula sunt que uersantur in sermone et consuetudine cotidiana. Propria uero sunt que sunt uel esse possunt eius rei de qua loquitur. Uitanda sunt itaque peregrina et abolita et noua uocabula ut * iste facundus est: per Lucanu Neptumas oblucanda non fuit. * Sunt dure translationes, ut * montes belli et campos pacis colit, * idest superbia armatorum et pacificorum suauitate. Compositio est dictionum contextio equaliter perpolita. Hec autem seruabitur si uitemus crebras uocalium contextiones uastam et hiantem reddentes orationem, quod uitium appellatur hiatus. Est autem duplex hiatus, unus qui fit ex iisdem uocalibus, quando scilicet mia dictio desinit in uocali et sequens incipit ab cadem; ut in hoc exemplo: * amo omnia *, * amabilia habundant *; et iste magis cauendus est. Alter qui fit ex uocalibus dissimilibus, scilicet quando una dictio desinit in uocalem et sequens incipit a uocali dissimili, ut * seruiui amico *, * ancille illius *, et iste tollerandus est tantum, potius est uitandus quam sepe faciendus. Item si fugiemus eiusdem consonantis nimiam assiduitatem, ut * sol et luna luce lucent *, * loca leui lactra. * Item si eiusdem dictionis nimiam. assiduitatem fugiemus, ut * qui puer est et iuuenis puer et puer ultra de puero num*. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt b/testi_2_tutti/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt
new file mode 100644
index 0000000..d4adcb5
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt
@@ -0,0 +1,1352 @@
+Etsi celestis et increati principis inuestigabilis prouidentia mortales quam plurimos prudencia et uirtute beauerit, profunde tamen et inclite sapientie uirum, philosophye uerum alumpnum et poetam excelsum, Dantem Alagherii, Florentinum ciuem et huius mirandi singularis et sapientissimi operis autorem, interiorum bonorum ac scientiarum quasi omnium felicitate preclarum in populis et urbibus orbis terre, tam utili quam probabili ratione perfecit, ut omnis superiorum et inferiorum sciencia in hoc notorio athleta prudentie difusius aggregata per eum, tanquam per sublimis sapientie testem, humanis desideriis mostraretur, et sic, huius uniuersalis et abtrahentis materie noua dulcedine ad sui cognitionem audientium animos demulcente, cum habena mortalium linqueretur, nedum ad tanti auctoris uirtutes et gratias cognoscendas, uerum etiam ad maiores et altiores gradus sciencie peruenirent. De illo igitur dici potest quod ex libro Sapientie legitur *Si uoluerit, magnus Dominus spiritu suo replebit illum et ipse tanquam ymbres emittet eloquia*. De ipso etiam potest exponi quod scribit Eçeçiel: *Aquila grandis magnarum alarum, longo membrorum ductu, plena plumis et uarietate, uenit ad Libanum et tulit medullam cedri, et summitatem eius euulxit et transportauit eam in terram Canaan*; quoniam sicut inter uolatilia uniuersa solius est aquile ad altiora trascendere, sic iste uenerabilis auctor accessit ad Libanum, hoc est ad diuine intelligentie montem, et ad omnium scientiarum fontem ex intellectus sui profunditate peruenit; et non stricte, non breuiter, sed per magnalium autoritatum et eloquiorum suorum ministeria non aliqua scienciarum accepit principia, non particulas, set uniuersalis sapientie et uirtutis ueram intelligentiam et subiectum. Et ex huiusmodi sapientie tante medulla et profunditate sublimi huius mirande inuentionis flores et fructus elegit, quos ad delectationem et doctrinam uiuentium de prudentissimis et occultis materiis scientiarum translatos in publicum uoluit demostrare; quod siquidem per istius triplicis Comedie sue probabile testimonium euidenter aparet. Ex quibus lucido documento mostratur auctorem prefatum non una dumtaxat sciencia uel uirtute, sed sacre theologie, astrologie, moralis et naturalis philosophye, rectorice ac poetice cognitionis fuisse peritum. Et quia gloriosi nominis omne preconium ad laudem et excellentiam tanti uiri nec ydoneum nec sufficiens censeretur, idcirco, concludendo premissis, ad expositionem principalis materie per me Graciolum de Bambaiolis, comunis Bononie cancellarium, in illius nomine ac uirtute potentis qui abscondit magnalia sapientibus et prudentibus et illa paruulis et sinplicibus, qualis ego sum, sua pietate reuellat, humiliter procedetur. Et quoniam ad perfectiorem cognitionem totius per diuisionem partium facilius peruenitur, ea propter presentis libri materia in duas partes diuiditur. Nam in prima parte demostrat auctor qualiter ex grauium uiciorum pondere prepeditus in hac uita et ualle miserie, et a uia lucis et ueritate remotus, declinauerat a uirtute. In parte secunda describit et tractat quod ex rationis succedente remedio et ex uirtutis uere presidio ipse auctor errores et ignorantiam huius uite et uitia eundem inpedientia profugauit, et potissime hec tria, uidelicet luxuriam, superbiam et auaritiam. Nam cum ista uolumptuosa et uiciosa inpediant adscensum intellectualis anime ad superiora perfecta, sicut scribit Phylosophus in libro de pomo, sic ista tria luxuria, superbia et auaritia ipsum auctorem potissimum occupabant ne ascenderet ad uirtutes. Secunda pars incipit ibi {Mentre ch'i' rouinaua in basso loco}; probat enim hoc demostratiue: nam ostendit in ista secunda prout summus ille poeta Uirgilius, tanquam ipsa uera ratio, apparuit et occurrit erranti auctori et deuio, ut eum ad uiam uirtutis et semitas uere cognitionis adduceret. Sed hec secunda pars in alias duas diuiditur: nam in prima parte demostrat, prout supra proxime dictum est, qualiter ipse Uirgilius, tamquam ipsa rationis cognitio, eidem auctori occurrit ut eum de uiciorum carcere traheret ad uirtutes. In secunda uero parte describit qualiter ipse Uirgilius auctorem prefatum deduxit ad inferos ad uidendum penas et miserias dampnatorum; hoc est dicere quod ipse Dantes ex rationis uirtute ipsum athraentis prius est motus ad cognitionem, purgationem et penitentiam uiciorum, et ad ipsorum uiciorum fines et matherias cognoscendum, ut postmodum, purgatis uiciis, purus tenderet ad uirtutes, sicut agere debet quilibet fidelis et uerus Christianus, quia, primo uiciis extirpatis, debet intendere postmodum ad uirtutes. Secunda pars incipit ibi in principio tercii cantus {Per me si ua ne la città dolente}. Hec uero secunda in tot partes diuiditur quot sunt penarum et cruciatuum genera que per huius libri capitula siue cantus propter diuersas causas delictorum danpnatis et miseris spiritibus inferuntur. Huius igitur operis diuisione premissa, restat ad expositionem litere peruenire.
+
+
+{Nel mezzo del cammin di nostra uita} Ad ueram expositionem huius principii sciendum est quod ipse Dantes, quando hunc tractatum incepit, erat in medio cursu humane uite, silicet in etate XXXII uel trium annorum, quod siquidem tempus secundum opinionem comunem habetur pro medio cursu uite. Aliud etiam potest dici, uidelicet quod, cum usque ad tempus XXXIII annorum et uirtutes et potentie corporales augmententur et crescant, et ultra illam etatem ipse corporales potentie minuantur et naturalis calor ad sui diminutionem procedat, idcirco dici potest quod ipse auctor hunc librum conposuit in eo medio tempore quo augentur et minuuntur ipse uirtutes et potentie corporales.
+
+{Mi ritrouai per una selua oscura,
+chè la diritta uia era smarrita}
+
+Quamuis hec satis per se pateant, nichilominus et uult dicere ipse auctor quod eo tempore quo hunc trattatum incepit erat peccator et uiciosus et quasi in quadam silua uitiorum et ignorantie, ita quod a uia ueritatis et uirtutis errauerat.
+
+{Tant' è amara che poco è più morte} Super isto uerbo ipse auctor, quamuis tacite, graui tamen reprehensione redarguit et uituperat eius uitam et cuiuslibet hominis uoluptuose et uitiose uiuentis: nam dicit quod hec silua et eius uita maculata delictis in tantum est grauis quod ipsa mors estat paulo ponderosior.
+
+{Ma per trattar del ben ch' i' ui trouai} Auctor ofert hic se mostraturum et dicturum de hiis que inuenit et uidit in ipsa silua, hoc est de uitiis et erroribus que per uitam humani generis perpetrantur; quod siquidem satis patet per capitula huius libri.
+
+{Io non so ben ridir com' i' u'intrai
+... che la uerace uia abbandonai}
+
+Ex uerbis istis notandum est quod sonnus accipitur pro peccato et uitam facinorosam significat. Nam cum ipse sonnus sit filius obliuionis, quia dormientes obliuiscuntur omnia, sic per peccatum, tamquam per uiam obliuisciendi et relinquendi uirtutem et ueritatem, scilicet ipsum Deum, quo siquidem peccato ipse Dantes erat maculatus et plenus antequam summeret hunc tractatum, nescit ipse auctor referre nec uidere qualiter fuit sibi gratia data celitus ut intraret in hanc siluam, hoc est ut intraret ad ueram cognoscendam uirtutem et uitia relinquenda; quod satis euidenter apparet per ea que proxime subsecuntur.
+
+{Ma poi ch'i' fui al piè d'un colle giunto
+... che mena dritto altrui per ogne calle}
+
+Hic ostendit auctor quod postquam peruenit ad montem, hoc est ad ueram cognitionem et intellectum, reliquid illam uallem et uitam miserie; postmodum, sursum aspiciens, uidit montem percussum a radiis planete; hoc est quod uidit quod in uera cognitione ipsius iam splendebat et superueniebat ipsa uirtus, per quam, tamquam per uerum medium, omnes homines perfecte gradiuntur et uiuunt.
+
+{Allor fu la paura un poco queta
+... che non lasciò già mai persona uiua}
+
+In ista parte uult dicere quod quando peruenit ad montem et ad cognitionem uirtutis, tunc ipsa tribulatio, cure et uarie passiones cessauerunt et sedate fuerunt, quas sustinuerat tempore noctis, hoc est tempore tenebrose uite, cum fuerat peccator et deuius a uirtute. Postea exemplificat et dicit quod quemadmodum ille qui euasus est de aliquo magno aquarum pelago, cum ad riuam et terram peruenerit, se reuertens ad aquas, pelagum et periculum quod exiuit, fortiter admiratur, sic dicit ipse auctor quod, cum ad montem uere cognitionis uenisset, terga reuertens, profunde amirabatur de illa silua et uita scelerum quam transiuerat. Qui siquidem transitus nunquam dimisit aliquem uiuum, hoc est dicere quod ille transitus, scilicet usus continuus uiciorum et uoluptuose uite, numquam reliquid hominem uiuere. Et hoc est quod scribitur per Apostolum: *Uidua in deliciis uiuens mortua est*, et propterea rogabat Dauit Dominum: *Inlumina, Domine, oculos meos ne unquam obdormiam in morte*, hoc est in peccato.
+
+{Poi ch'èi posato un poco il corpo lasso,
+ripresi uia per la piaggia diserta}
+
+Hic dicit auctor quod, postquam aliquantisper in illa uera cognitione et affectione uirtutis remansit, illam affectionem et cognitionem deduxit in actum, quoniam ipse auctor incepit ascensum suum per uiam montuosam et altam, hoc est per uiam uirtutum, ad quas difficillime peruenitur.
+
+{Sì che 'l piè fermo sempre era 'l più basso} etc. Ex uerbis istis aduertendum est quod sicut adscendentis ad alta et super eo fundatur et seruatur essentia gradientis, sic per ipsam humilitatem, que se infimam, decliuam et humilem semper reddit, seruatur et stabilitur status incolumis ipsam possidentis. Quod satis probat Bernardus cum dicit: *Qui ceteras uirtutes sine humilitate congregat quasi puluerem in uentum portat*; per hanc siquidem uenerandam uirtutem uentosi et detestabiles inpetus superbie profugantur.
+
+{Ed ecco, quasi al cominciar de l'erta
+... che di pel macolato era couerta}
+
+Ex istis uerbis notandum est quod hec lonça uariis colorata coloribus, et que per naturam est agilis, significat luxuriam, que inter cetera peccata mortalia hominem curis uariis afficit, magisque facilius et persepe agreditur quam cetera alia uiçia. Imo, quod est singularius et grauius, in dicto uitio, sicut ex lictera demostratur, ipsa luxuria hominem purgatum uiçiis et ad uirtuosa tendentem reagreditur et repercutit et ad luxuriam reaccendit. Et hoc est quod scribitur per Ieronimum ad Iouinianum libro IIº: *Amor mulieris insaciabilis: extintus reaccenditur et post copiam quidem rursus inops est*. Hoc est etiam quod idem scribit ad Amadeum presbiterum: *Omnia uitia post factum penitudinem habent et, licet inuitet lucrum, ipsa tamen conscientia mordet. Uoluptas sola ac libido etiam in ipso tempore penitendi preterittos stimulos patitur, incentiua peccati, ut per hec que corigere cupimus rursum sit materia delinquendi*.
+
+{Temp'era dal principio del mattino,
+e 'l sol montaua 'n sù con quelle stelle}
+
+Ista uerba ad duplicem significationem trahi possunt. Primo in quantum mostratur hora temporis in qua occurrit auctori ipsa bestia; et per hoc ostenditur in hora principii matutini ultra partem dimidie noctis uersus auroram diei, quia tunc sol existens in alio emisperio redibat et reascendebat uersus emisperium nostrum cum stellis, cum radiis et uirtutibus suis eidem diuinitus atributis: et hec est expositio quantum ad licteram. Item ad aliam significationem trahi potest, et hanc reputo ueriorem, uidelicet quod quando ipsa bestia occurrit auctori tunc sol in principio matutini sursum adscendebat cum stellis, hoc est dicere quod sol cognitionis, scilicet ipse Deus, tunc ipsum auctorem inceperat inspirare ut adscensum peteret ad uirtutes, propterea sic sequitur:
+
+{Sì ch'a bene sperar m'era cagione
+... l'ora del tempo e la dolce stagione}
+
+Dicit ipse auctor quod ipsa hora temporis erat eidem causa magne consolationis et spei; hoc est dicere quod hoc salubri principio, uidelicet cognitionis et apetitus uirtutum et penitentie uitiorum, auctor ipse sperabat de diuina misericordia seruari ex uitiis luxurie et aliis, que per tempora in hac silua miserie iam comiserat. Et hoc aperte scribitur per Augustinum cum dicit: *Cum homo agnoscit et Deus ignoscit*; hoc est etiam quod scribitur per Bernardum: *Non desperet humanitas, sed in pretio sue redemptionis aspiciat, que tanti est quanti empta fuit*.
+
+{Ma non sì che paura non mi desse
+... con la test'alta e con rabbiosa fame}
+
+Dictum fuit supra quod ipse auctor fuerat luxuria, superbia et auaritia in hac ualle miserie potissimum maculatus; de qua siquidem luxuria superius est ostensum; modo ex istis uerbis ostendit qualiter ipsa superbia, que significatur et ponitur pro leone, eundem auctorem in hanc siluam prepediuit. Et hoc satis euidenter apparet cum dicit {con la test'alta}, quoniam ipsa detestanda superbia semper apetit aparere sublimis, semper procurat omnibus et ab omnibus anteferri. Et hoc est quod scribitur per Ieronimum de illo superbie et perdictionis filio, angelo tenebrarum, quod contra suum creatorem elatus sic in uerba precipitationis erupit: *Ponam sedem meam ab aquilone et ero secundus Altissimo*. Hoc est quod scribit Gregorius: *Superbia natione celestis est et ideo celestes apetit mentes, ut quos inuenit nature sue conformes constituat ruine participes*.
+
+{Ed una lupa, che di tutte brame
+... ch'io perdei la speranza de l'altezza}
+
+Auctor ex uerbis istis inmediate demonstrat quod post uicia luxurie et superbie fuit in hac uita uoluptuosa per auariçia maculatus. Nec mirum est siquidem, quoniam peccatum in generali est tante grauedinis quod, si per uirtutem uel rationis remedium non urgetur, ad alia suadet hominem uicia peruenire. Et hoc est quod dicit Augustinus: *Peccatum quod per penitentiam non diluitur, mox suo pondere ad alia adtrahit*. Que siquidem auaritia figuratur per lupam: nam sicut ipsa lupa secundum sui naturam est quodamodo insaçiabilis apetitus, sic ipsa auaritia semper est uacua, semper mendicat, et quanto copiosius pascitur tanto magis apetendo famescit. Et propterea per huiusmodi uitium, sicut iacet lictera, multe gentes dolentes et lacrimabiles ducunt uitam, quoniam propter bonorum usurarum et pecunie apetitum multe uidue pluresque familie sunt opprese. Insuper dicit ipse auctor quod ex hoc miserimo uitio tantis fuerit curis et anxietatibus oneratus in monte, quod de ascensu ad uiam ueritatis et uite quodamodo desperauit.
+
+{E qual è quei che uolontieri acquista
+... mi ripigneua là doue 'l sol tace}
+
+In ista parte auctor exemplificat trattando de eodem uitio auaritie, et dicit quod quemadmodum aliquis afettuose deditus et diffusus ad acquirenda et apetenda ista bona temporalia miserabiliter tristatur et deflet, quotienscumque ex casu aliquo uel aduersa temporis qualitate in diuiciis uel mercationibus suis patitur naufragium uel dispendium, sic per locum a simili ipsa bestia, auaritia, ipsum auctorem flentem tristemque disposuit. Huius est ratio quia, cum ipse auctor uere cognitionis radiis illustratus ad uias uirtutum intenderet, ex casu et opposito ipsius bestie, idest auaritie, occurrentis eius impediebatur ascensus, ac ipsa lupa eundem auctorem remitebat et retrudebat ad loca infima, idest uilia et uitiosa, in quibus sol tacet; hoc est quod in eis infimis locis et uiciis nullam est reperire uirtutem. Et hoc est quod per Tulium scribitur in libro de senetute: *Nec enim, libidine dominante, temperantie locum esse, nec in uoluptatis regno uirtutem posse consistere*.
+
+{Mentre ch'i' rouinaua in basso loco,
+dinanzi a li occhi mi si fu offerto
+chi per lungo silenzio parea fioco}
+
+Postquam auctor in parte superiori, que est prima pars huius libri, aperte mostrauit qualiter longo tempore in hac uita miserie a uia ueritatis errauerat, et maxime ex inpetu uitiorum luxurie, superbie et auaritie uel cupiditatis, modo subsequenter in ista parte, que est secunda pars huius operis, ponit qualiter eidem auctori, quamuis dudum maculato sceleribus, nichilominus ad cognitionem et ueram conscientiam redeunti, aparuit et subuenit Uirgilius, hoc est ipsa ratio. Ex cuius rationis remedio ipse auctor sublatus fuit a uiçiis et dispositus ad uirtutes, quod patet per ea que inferius continentur. Illa uero uerba Chi per lungo silenzio parea fioco intelligenda sunt de Uirgilio, quem dicit sibi apparuisse fioccum, idest quasi deletum ex longa taciturnitate, et tenuis ac modice sonoritatis, quia dudum fuerat ex uita sublatus.
+
+{Quando uidi costui nel gran diserto
+... qual che tu sii, od ombra od omo certo!}
+
+Quamuis hec uerba exponi et trahi possint ad ostendendum de penitentia et contritione eorum uitiorum et scelerum que auctor commiserat in hac ualle miserie, pro quibus uitiis ad ueram cognitionem reductus ipsi rationi, quam inquirens inuenerat, uel diuine uirtuti misericordiam et ueniam postulabat, exorans ipsam inaccessibilem sapientiam ut eius sibi funderet gratiam, propter quam peruentura tempora per uias uirtuosas accederet, – quia sola anima intellectualis, Deum uolens, Deum querens, illum inuenit, illum uidet; et hoc est quod in Canticis Canticorum de ipsa anima legitur: *Surgam et circuibo ciuitatem per uicos et plateas et queram quem diligit anima mea* –, nichilominus uerba predicta ad perfectiorem prosecutionem eorum que auctori predicto per libri presentis capitula per Uirgilium demostrantur ad licteram de ipso Uirgilio exponuntur, qualiter ipse auctor ab eo petit misericordiam et succursum ad reuelationem eorum que sibi in itinere acciderunt.
+
+{Rispuosemi: Non omo, omo già fui, usque ad locum illum Ma tu perchè ritorni a tanta noia?} Hec uerba satis per se patent, quia per ea respondet Uirgilius auctori interoganti et dicit: *Ego non sum homo*, quia mortuus, *sed iam fui homo, et parentes et maiores mei fuerunt de ciuitate Mantue*, que est de prouincia Lombardie. *Et ortus fui tempore Iulii imperatoris, quamuis tarde*, idest modicum ille Iulius uixerit post aduentum meum, et propterea sequitur:
+
+{E uissi a Roma sotto 'l buono Augusto} Quia statim mortuo eodem Iulio imperatore sucessit Augustus imperator, cuius Augusti tempore fuit ipse Uirgilius scientia uita et honore preclarus; et eo maxime tempore quo isti superiores planete et alia falsa ydolatra tanquam diuina numina per homines collebantur. Dicit etiam ipse Uirgilius: Ego fui poeta et altos eloquentie sonos feci de illo probo Enea, filio Anchisis, qui de Troya discexit postquam ille magnus et supremus Ylion, idest Troya et gloria Troyanorum, declinauit ad yma. Qualiter autem ipse Uirgilius de ipso cantauerit Eneida celebris atestatur. Potest etiam exponi alio modo uerbum istud {Ancor che fosse tardi}. Nam ipse Uirgilius, quantum pro salute anime sue et pro fide Christiana tenenda, tarde natus fuit et hec tarditas fuit modici temporis, quia cum dominus noster Iesus Christus natus fuerit secundum carnem XLII anno imperii Ottauiani Augusti et ipse Uirgilius decesserit ante Incarnationem Domini per modicum tempus, idcirco dicit testus {Ancor che fosse tardi,} quia si fuisset tempore Incarnationis Dominice, forte credidisset per fidem, et sic non fuisset tarde natus pro salute sua.
+
+{Ma tu perchè ritorni a tanta noia?
+perchè non sali il dilettoso monte}
+
+Notes ex huiusmodi uerbis, lector, quod iam ipse Uirgilius, hoc est ipsa contemplatio rationis, operabatur in eo et eundem auctorem et animam intellectualem ipsius solutam ex uiciorum errore ad occupanda celestia disponebat. Nam, sicut scribit Aristotiles in libro de pomo, dilectationes anime sunt intelligere creatorem suum, et ue anime peccatrici que non habet potentiam redeundi in locum suum et ascendendi in patriam suam.
+
+{Or se' tu quel Uirgilio e quella fonte
+che spandi di parlar sì largo fiume?,
+rispuos'io lui con uergognosa fronte}
+
+Ex uerbis istis adhuc plenius notari potest qualiter inueniebat ipse auctor in se ipso uiam uere cognitionis et spiritum, quoniam auctor uerecunde recolens preteritorum ignorantiam uitiorum respondit eidem Uirgilio, idest arguendo se ipsum, et amirando dicebat: Hec est illa diuine ispirationis sintilla ex qua omnes gratiarum salutes, peccatorum contritio et dona scientie prodierunt, et propterea sequitur:
+
+{O de li altri poeti onore e lume,
+... lo bello stilo che m'ha fatto onore}
+
+Modo inuocat sic dicens: O Uirgilii, idest o influentia uere cognitionis et gratie, tu es ille splendor eternus, qui, secundum quod dicit astrolagus magnus Alchindus in libro nouem iudicum, solus es sol et dux et moderator luminum reliquorum, qui cuncta tuo splendore lustras et comples. Et dicit auctor: Hoc deprecor, hoc exoro ut longeui labores mei, quos posui in sacrarum scripturarum profundo et in naturalis ac moralis philosophye documentis et rationibus cognoscendis, mihi ualeant ad perfectionem cognitionis uirtutum efettualiter capessendam, quoniam hec est illa uera cognitio per quam, tanquam per uiam magistram, anima intellectualis crescit gratia et uirtute. Tu es illud sublime bonum a quo ego suscepi illum stilum scientie ac moralis et uirtuose uite decorem, propter quam hucusque fui habitus in honore. Possumus etiam ad licteram exponere uerba premissa propter prosecutionem eorum que inferius subsecuntur.
+
+{Uedi la bestia per cu' io mi uolsi;
+... ch'ella mi fa tremar le uene e i polsi}
+
+Notes, lector, ex uerbis istis quod ipse auctor, purgatus uiziis et ad uirtuosa deductus, detestatur et timet predictis ulterius uitiis maculari, quoniam subdit: O superne gratie influentia, custodias me ab hoc carcere uitiorum; ex quibus omnis spiritualis mea et corporalis potentia contremescit. Nec mirum est, siquidem talis est natura peccati ut hominem delapsum ad uicia de uirtute, de domino in seruum et de rationabili homine in animal inrationale uariet et conuertat. Et hoc est quod probat Boetius in libro IIIIº de consolatione: *Euenit igitur ut quem transformatum uitiis uideas hominem existimare non possis. Auaritia feruet alienarum opum uiolentus ereptor: lupi similem esse diseris. Ferox atque inquietus linguam litigiis exercens: cani comparabis. Ire intemperatus fremit: leonis animum gestare credatur. Leuis atque inconstans nichil auibus differt. Ita fit ut qui, probitate deserta, probus esse desierit, cum in diuinam condittionem transire non possit, in beluam conuertatur*.
+
+{A te conuien tenere altro uiaggio,
+... se uuo' campar d'esto loco seluaggio}
+
+Colligitur ex istis uerbis qualiter ipsa uirtus et ratio, imperans motibus autoris, persuadebat eidem ut sanioris electione consilii prosequendo uirtutes huiusmodi uitiosa relinqueret, et maxime hanc infelicem lupam, idest detestandam cupiditatis ingluuiem; quia quemadmodum os eius qui mentitur occidit animam, sic hec inexplebilis auaritia, peccatum ex sua grauitate mortale, eos mortificat et occidit in spiritu quos per cupiditatis corporalem catenam detinet alligatos; et sic hominem ad imagynem diuinam formatum non sinit ad gradus uirtuosos ascendere, ad quos principaliter est creatus. Et propterea de hoc infelici uitio sic loquitur Augustinus in libro de agone Christiano: *Radix omnium malorum est cupiditas, quam quidam apetentes a fide errauerunt et inseruerunt se doloribus multis*.
+
+{E ha natura sì maluagia e ria,
+... e dopo 'l pasto ha più fame che pria}
+
+Dicit etiam quod hec detestanda cupiditas tante uoracitatis est capax ut numquam eius insatiabilem satiet apetitum, sed quanto magis impletur et uorat, tanto profundius fame et uoluptate accenditur ad habendum, sicut scribit Boetius libro III de consolatione: *Quamuis fluente diues auri gurgite / nec expleturas cogat auarus opes* etc. Hoc est quod scribit Gregorius in Morallibus: *Auaritia desideratis rebus non extinguitur, sed augetur: nam more ygnis ex multiplicatis lignis consummatis excrescit*.
+
+{Molti son li animali a cui s'ammoglia} Adhuc auctor de materia huius uitii prosequendo, dicit quod hec aborrenda cupiditas inter reliqua uitia, multis sociata et uxorata corporibus, eorundem animas trahit ad perdictionem et mortem et propterea beatus Giouannes in Apocalipsi de hiis tribus uitiis testatur et dicit: *Et tertia pars hominum occisa est ex igne et fumo et sulpure que pendebant ex ore ipsorum*; ex igne, intellige, idest ex ardore intemperato luxurie; et fummo, idest ex uentosa sublimitate superbie; et sulfure, idest ex coinquinatione tenaci terrene cupiditatis et auaritie. Tertia pars humani generis ad perdictionem et interitum est delapsa; de hoc etiam Ysayas: *A maiore usque ad minorem, a propheta usque ad sacerdotem, omnes auaritie student*.
+
+{E più saranno ancora infin che 'l ueltro
+uerrà che la farà morir con doglia.
+Questi non ciberà terra nè peltro}
+
+Quamuis uarii uaria sentiant de presenti materia, nichilominus ad ueriorem declarationem et expositionem eiusdem agrediar aliqua, prout iuuenili et proprie cognitioni infunditur. Dicit auctor quod multi ex humano genere sunt poluti ex terrene chupiditatis miseria, et quam plures adhuc per successiua tempora ex hoc uitio fedabuntur, donec adueniet ueltrus siue leporarius ille qui hanc lupam in mortem consummet. Cuius siquidem expositio leporarii potest dari altero duorum modorum et probabili ratione loquendo: uno scilicet modo diuinitus et de diuina loquendo et intelligendo potentia; alio modo humanitus et de humana mostrando et predestinando prudentia. Primo dico modo iste ueltrus dici et exponi potest de illa diuina et inephabili sapientia de qua scriptum est: *Ecce agnus Dei qui tollit peccata mundi*, de quo etiam scriptum est: *Et iterum uenturus est cum gloria iudicare uiuos et mortuos*. Nam cum ex procuratione et subgestione continua uniuersalis hostis fragilitatis humane hec mortalia uitia, sed auaritia maxime, inundauerint super terram et se mortalium mentibus alligauerint, cumque tantorum facinorum ponderosa calamitas ex humane imbecillitate nature perfecte non possit per hominem profugari et debite pene suplicio coerceri, necessaria ratione probatur quod ipse uerus Deus, qui est lapis ascisus de monte sine manibus, per infinite potentie sue recta iudicia est ille ueltrus et ille ueritatis et iustitie princeps qui hanc lupam siue auariciam et alia peccata mortalia, animis et corporibus inclusa mortalium, dissipabit. Et hoc est quod probatur per Çachariam prophetam: *Qui uenturus est ueniet et non tardabit; iam non erit timor in finibus nostris, quia ipse est saluator noster, et deponet omnes iniquitates nostras et proiciet in profundum maris*.
+
+{Questi non ciberà terra nè peltro,
+ma sapienza, amore e uirtute}
+
+Per hec siquidem uerba potissime roboratur ratio et oppinio precedentium. Nam cum nemo sine crimine uiuat, et sic uniuersaliter non sit dare aliquam creaturam absque uitiose coinquinationis nota, non culpabilem, et maxime ex terrena cupiditate sinceram, sicut probat Ysayas cum dicit: *In capite omnium auaritia*; cunque non hominem nec corporalem aliquam creaturam sit reperire perfectam in perfectione uirtutum, preter illam inuestigabilem sapientiam, uidelicet unigenitum Dei filium, a quo, tanquam ab ipsa primeua et felicissima causa, amor uirtutis, hoc est genus uirtutum et forma, omniumque beatitudo donorum infunditur, – prout habetur ex Iob: *Numquid homo Dei comparatione iustificabitur aut factore suo superior erit uir? numquid Deum quispiam docebit scientiam, qui excelsos iudicat?* ; de hoc etiam ex Sapientie libro probatur: *Tu autem, dominator uirtutis, cum tranquillitate nos iudicas et magna reuerentia nos disponis*; de ipsa et diuina sapientia et uirtute philosophus in libro de mundo sic probat: *Est enim reuera saluator et genitor omnium Deus quecumque quocumque modo fiunt in hoc mundo, non equidem substinens animalis per se operantis et laboriosi laborem, sed utens infatigabili uirtute qua et longe uisa fore agreditur* –, preterea sequitur quod ipse Deus plenus sapientia et uirtute, auro et argento ac terrena cupiditate contemptis, est ille ueltrus et dominus qui est huiusmodi facinorosa terena tempore magni iudicii dispersurus.
+
+Subsequenter procedit auctor ad laudem huius uirtuosi uenturi dicens: Iste uenturus, plenus sapientia et uirtute, in suo felici recimine non queret nec sitiet ista terrena nec aurum nec argentum, in quibus hodie uniuersi reges et principes delectantur, sed per ueram prudentiam et dilectionem uirtutis uniuersaliter imperabit. Nam, sicut legitur ex Tullio 2º Officiorum, male enim se res habet cum quod uirtute effici debet, id temptatur pecunia.
+
+{E sua nazion sarà tra feltro e feltro} Ex uerbis istis mostrat auctor quod, cum ipsa diuina iustitia ad iudicium carnis uniuerse peruenerit et ad dictam lupam et alia scellera profuganda, quod natio ipsius ueltri erit inter feltrum et feltrum, hoc est quod motus siue principium et processus diuine condepnationis et pene dabitur et procedet inter scelleratos inpios et peccatores captiuos, quoniam ipsi captiui et scellerati figurantur per feltrum. Quod siquidem feltrum pannus est uilissimus, factus ex superfluitate lanarum et aliorum pannorum uilium et debilium. Sed secundum quod probat Magister in IIIIº Sententiarum non est perspicuum explichare qualiter dabitur sententia iudicii: non enim Scriptura aperte difinit an sententia proferatur per uocem illam: *Uenite benedicti et ite maledicti*, an uirtute supremi iudicis ita fiat atestantibus conscientiis singulorum. Secundo etiam modo, prout premissum est, de humana loquendo et significando prudentia ipsius ueltri expositio dari potest: nam per hunc ueltrum intelligit et significat auctor quendam uniuersalem pontificem aut mundi inperatorem uel aliquem alium uirum excelsum prudentia et uirtute sublimem uenturum in posterum, sub cuius sapientia et habena iustitie genus humanum per uias uirtutum et semitas ueritatis incedet, et facinorum malitiosa peruersio confundetur. Et hoc est quod ipse auctor in illa sua inuentione uulgari que incipit {Tre donne intorno al cor mi son uenute} aperte demostrat, cum dolet et conqueritur ibi in persona iustitie et aliarum uirtutum de contemptu et obliuione ipsarum, cum dicit: {Largheçça, temperanza e l'altre nate / del nostro sangue mendicando uanno. / Però, se questo è danno,/ piangano gli occhi et dogliasi la bocca / de li omini a chi 'l tocca,/ non nu, che semo de l'eterna roccha:/ ch'e' sono ai raggi de cotai ciel giunti;/ chè, se nu semo or punti,/ el pur uerrà, e pur tornerà gente / ke questo dardo farà star lucente}. Preterea scribitur per Phylosophum in primo Methaurorum: *Cum mundus iste inferior contiguus sit isti superiori, ut omnis uirtus eius gubernetur exinde*. Idcirco possibile est quod ex celestis corporis influentia quidam presul, dux siue princeps magnificus in futurum preferratur in orbe, ex cuius salubris uirtute regiminis discipabitur scelus, et uniuersalis pacis et boni tranquillitas mortalibus tribuetur, sicut olim contigit temporibus salutis et gratie Cesaris Octauiani Aghusti imperatoris, qui annis LUI et sex mensibus feliciter imperauit in orbe. Cuius imperii quadragesimo secundo anno ex inclita Uirgine et Dei genitrice Maria natus est secundum carnem Dominus noster Iesus Christus, prout in ueris et antiquis cronicis demostratur.
+
+Ex uerbis istis significat auctor quod iste talis uenturus uir uirtuosus et sapiens ex debili genere et de uilium parentum affinitate procedet. Nam, cum feltrum sit uilissimus pannus inter alios, sic per ipsum feltrum intelliguntur et figurantur parentes et genus ex quibus habet iste dux ueritatis et princeps iustitie prosilire. Alie etiam expositiones et uarie dari possent secundum significationes diuersas huius nominis feltro et secundum uarios intellectus, que presentialiter obmictuntur ex prolisitate materie resecanda.
+
+{Di quella umile Italia fia salute} Mostrat auctor quod iste talis princeps iustitie successurus in spetiali regione Ytalie – que Ytalia est humilis per peccatum, hoc est ad ista uitiosa delapsa – purgabit a uitiis illam et illam per ueritatis et iustitie semitam in tranquillitate disponet et constituet in salute.
+
+{Per cui morì la uergine Cammilla} Camilla fuit quedam magna potensque domina que uenit, tempore quo aduentus Enee fuit in Ytaliam post destructionem Troye, in subsidium Turni maximi et potentis ducis in istis Ytalie partibus, qui tunc temporis cum Enea pugnauit. Cuius pugne causa fuit Lauina filia regis Latini Ytalie, a quo postmodum omnes Latini denominati fuerunt; que Lauina promissa fuerat in uxorem dicto Turno; tamen Eneas tunc temporis superueniens in Italiam pro dicta Lauina pugnauit cum Turno, ita quod ipse Turnus et etiam magna Chamilla, que uenerat in Ytaliam pro succursu dicti Turni, per dictum Eneam et gentes suas mortui et deuitti fuerunt, sicut scribit Uirgilius ultimo Eneydos de ipso Turno deuicto cum dicit: *Uicisti et uictum tendere palmas / Auxonii uidere tui; tua est Lauina coniux*. Et propterea dicit textus {per cui morì}, hoc est mortua fuit in Ytalia pro regno Ytalie quod uolebat acquirere ipse Turnus. Eurialus et Nisus fuerunt duo probi uiri se mutuo et intime diligentes, qui cum essent de gente Enee et gens Turni hostis Enee eis per infortunium obuiasset, ipsos hostilliter interemit, secundum quod latius scribitur per Uirgilium.
+
+{Questi la caccerà per ogne uilla
+... là onde 'nuidia prima dipartilla}
+
+Dicit auctor quod iste princeps huiusmodi sic uenturus ex uniuersis locis et urbibus hanc infelicem auaritiam profugabit, donec ipsa in inferno, hoc est ad infima, declinabit, ex quo inferno per inuidiam prosiliuit. Et istud est uerum quod ille Lucifer angelus tenebrosus uidens primum hominem fore creatum ad possidendas illas inclitas sedes a quibus precipitatus fuerat per superbiam, propterea motus inuidia primos parentes nostros prouocauit ad ea ex quibus hodie omnes sub culpis uiuimus, et luxurie et auaritie et perditionis uitiis aderemus; et hoc est quod legitur ex libro Sapientie: *Inuidia eius mors introiuit in orbem terrarum* etc.
+
+{Ond'io per lo tuo me' penso e discerno
+... e trarrotti di qui per loco etterno}
+
+Modo concludit auctor ad precedentia et dicit loquens in persona ipsius Uirgilii: Ego Uirgilius delibero ex sanioris elettione consilii quod me sequaris, et ego ducam te per locum eternum, idest per infernum, in quo audies suspiria et clamores animarum et spirituum affettancium et clamancium quod anima moriatur quemadmodum corpus est mortuum.
+
+{E uederai color che son contenti} Post hoc dicit auctor: Tu uidebis, et ego ostendam tibi, animas eorum qui contentantur penis igneis consummari, et istud contingit ratione spei quam habent ad ascendendum in patriam superiorem cum gloria beatorum, et iste sunt anime que purgantur et puniuntur in purgatorio.
+
+{A le quai poi se tu uorrai salire} Ad quam siquidem gloriam beate gentis si uolueris peruenire, dicit ipse poeta Danti, te oportebit esse uirtuosioris operationis et uite quam ego fuerim, quia, cum ego Uirgilius fuerim paganus et sic fuerim legi diuine contrarius, hoc est quia ex aqua et Spiritu sancto non fui per baptismum renouatus, non possum ad illam sumam et inaccessibilem gloriam peruenire.
+
+{Con lei ti lascerò nel mio partire} Dicit poeta: Cum ad illa superiora beata mihi contrarietur accessus cum te, usque ad locum habilem et concessum tuam presentiam sotiauero, tunc te relinquam cum illo coro gentium et felicium animarum.
+
+{Chè quello imperador che là sù regna
+... non uuol che 'n sua città per me si uegna}
+
+Hec et alia que secuntur usque in finem huius capituli per se ipsa sunt notorie manifesta.
+
+{Lo giorno se n'andaua, e l'aere bruno
+toglieua li animai che sono in terra}
+
+Continuando capitulum ad precedentia, auctor in precedenti capitulo monstrauit qualiter, ex saniori deliberatione Uirgilii, idem Uirgilius iter asumpsit, quem ipse auctor sequebatur, in presenti uero capitulo, materiam prosequendo, demostrat et dicit quod dies declinabat et adueniens umbra noctis ad quietem uocabat animancia super terram, ipse tamen solus auctor parabatur ad substinendas et deferendas uarias passiones tam itineris quam stridorum et tormentorum infelicium animarum; que omnia mens auctoris prefati non errantis uniuersaliter recitabit.
+
+{O muse, o alto ingegno, or m'aiutate
+... qui si parrà la tua nobilitate}
+
+In parte ista auctor uocat et rogat poetam ut, antequam iter incipiat, sapienter exstimet si est tante uirtutis qua possit eundem auctorem conducere per tantos itinerum dubios et dispendiosos meatus. Et arghuit contra eum dicens: Tu, Uirgilii, dicis quod parens Silui, siue pater, qui siquidem fuit Eneas, dum esset in humana et corruptibili carne, descendit ad inferos quo ducere me proponis; set si uniuersorum malorum hostis, qui est ille Deus eternus, fuit propicius et benignus Enee prefato concedendo ipsi Enee quod posset ad inferos peruenire, hoc satis conuenire uidetur homini intelligenti et prouido, quia dignissimum censebatur ipsam diuinam potentiam Enee predicto fauere, sublimi fine pensato qui ex eo debebat in posterum prosilire, quoniam ex ipso Enea exoriri debebant Remus et Romolus Romane urbis fundatores primeui. Consideratis etiam imperialis sublimitate fastigii et inperio pertinentibus, qui ex eodem Enea habebant in posterum causari, non indignum sed congruum uideri debet cuicumque intelligenti et sapienti quod ipse Eneas per diuinam gratiam in enpireo celo fuerit in imperatorem et patrem Romane glorie preelectus; et hoc est quod scribit Uirgilius in Eneida. Hoc etiam Titus Liuius scriba Romanorum gestorum in prima parte sui uoluminis. In primo autem Eneyde ipse poeta de ipsius Enee uirtute sic canit: *Rex erat Eneas nobis quo iustior alter / nec pietate fuit, non bello maior in armis*.
+
+{La quale e 'l quale, a uoler dir lo uero} Hoc est dicere: que ciuitas et quod Romanum inperium fuerunt deputata et ordinata ad usum conseruationem et gloriam apostolice dignitatis.
+
+{Per quest'andata onde li dai tu uanto
+... di sua uittoria e del papale ammanto}
+
+Dicit auctor ex uerbis istis quod Eneas, quia descendit ad inferos, intellexit cognouit et didicit quedam causatiua uictorie – quam uictoriam habuit de persona Turni –, qui uenerat in Ytaliam pro regno Italico acquirendo, et ista didicit et cognouit ex accessu quem habuit ad inferos ab Anchise patre ipsius Enee. Cumque ex acessu prefato et doctrina sibi data per patrem uictoriosus fuerit, post uitoriam uero ex eo per posteras generationes suas descenderunt Remus et Romolus, qui fuerunt principium edificationis Rome; cumque Roma sit papali fastigio deputata, sequitur quod ipse Eneas talia in inferno didicit que fuerunt causa appostolice dignitatis.
+
+{Andouui poi lo Uas d'elezione
+... Se' sauio; intendi me' ch'i' non ragiono}
+
+Dicit etiam auctor: Paulus apostolus, qui fuit uas ellettionis, iuit ad inferos, sed ego non uideo, dicit auctor, rationem neque potentiam propter quam mihi concedatur uel possim inferorum occulta scruptari, quia ego Dantes non sum Paulus, ego non sum Eneas etc. usque ad locum illum:
+
+{S'i'ho ben la parola tua intesa} Huic respondet poeta arguens ipsum Dantem timentem et dubium de itinere et ipsum auctorem ortatur ad prosecutionem itineris, eidem motiuam causam hostendendo propter quam ipse Uirgilius se trastulit ad ipsius subsidium et succursum, usque ad locum illum:
+
+{O donna di uirtù sola per cui
+l'umana spezie eccede ogne contento}
+
+Et redarguendo auctorem prefatum de pusilaminitate ipsius ad agressum itineris, refert ei causam propter quam ipse Uirgilius occurrit in subsidium auctoris, ut eum disponat celerius ad acessum. Et dicit: Me Uirgilio existente inter illas animas existentes in limbo que uiuunt in desiderio absque spe aliqua possidendi delicias salutis eterne, quedam felix et prudens et pulcerrima domina descendit ad me, meque uocauit et requisiuit ut ad te, amicum ipsius in hoc formidando itinere sub periculo constitutum, pro succursu et protectione tua absque dilatione peruenire deberem, declarando mihi qualiter ipsa domina erat anima olim generose domine Beatrice, filie condam domini. Quo siquidem intellecto, respondi: O domina uirtutis, hoc est o summa uirtus, per quam scilicet solam uirtutem humana species extollitur magnificatur et transcendit omnia contenta in minori circulo, hoc est in mundo qui est minor circulus inter alios. Et hoc est uerum, quia per solas uirtutes et operationes bonas homo Deo coniungitur, et anima intellectualis terrena trascendens in celestibus delectatur, prout supra primo capitulo latius est expressum. Ego sum paratus, dicit ipse Uirgilius, ad hoc affectione precipua, interrogando ipsam qua re non uerebatur descendere ad partes infernales. Illa uero respondens causam demostrauit propter quam timere de talibus non debet, addendo quod beata Lucia, in qua ipse Dantes in tempore uite sue habuit maximam deuotionem, uenit ad locum felicem in quo residebat ipsa domina Beatrisia cum antiqua Rachaele, hoc est cum contemplatione beata, quia per Rachaelem significatur uita contemplatiua, quamuis hec Rachaele fuerit filia Labam et uxor Iacob patriarche. Pro qua Rachaele uxore habenda seruiuit Iacob et pauit oues et gregem dicti Laban; et hoc est quod scribitur in Genesi: *Seruiuit igitur Iacob pro Rachaele UII annis, et uidebantur illi pauci dies pro amoris magnitudine*. Alia uero que secuntur per se ipsa sunt notoria.
+
+{Per me si ua ne la città dolente} Auctor in parte precedenti mostrauit qualiter tam ex fragillitate uirtutis ipsius quam ex uariis et infinitis passionibus inferorum dubitabat et formidabit agressum itineris aprehendere, tamen ex confortatione et suadela Uirgilii melioris electione propositi disponebatur ad iter. In principio uero presentis capituli manifeste demostrat qualiter uiam actualiter agreditur et dicit quod in principio ingressus inferni legit et uidit scripta hec uerba fighurata in summitate porte inferni: {Per me si ua} etc. usque ad locum illum: {Queste parole} etc. Ex quibus uerbis ostenduntur duo. Primo uidelicet quod ante creatum infernum alique non precesserant que creata fuissent nisi eterna tantum, et hoc est uerum quia non fuit dare infernum nec inferni principium nisi post ruinam Luciferi et aliorum spirituum inmundorum, qui inmediate quodammodo ceciderunt post creationem eorum. Cum autem ante omnia primo et principaliter ista IIIIor creata fuerint, scilicet angelus, tempus, celum imperium et materia prima, et ante creationem istorum IIIIor aliud chreatum non processisset, sed ipsa essentia et inuestigabilis uirtus Dei, que eterna est, presistebat solummodo, idcirco, dicit testus, infernus et materia sua habent eternum esse et humquam desinere non debent; et istud est uerum, quia tanta est et fuit grauitas facinorosa Luciferri et aliorum spirituum qui aduersus creatorem suum per superbiam deliquerunt. In tantum sunt etiam delicta mortalium de se grauia et diuine iustitie odiosa quod post dannationem eorum merentur infernali et eterno suplicio cohereceri: nam peccatum quod quis committit et de quo numquam quem penitet perpetuo durat in anima, et per peccatum separatur a Deo, qui est uita perpetua; et sic quia pecatur in Deum, qui est infinitus, pena est rationabiliter infinita. Et propterea scribit Crisostumus: *Nos peccamus in nostro eterno et Deus nos punit in suo eterno*. Hoc est quod scribit Augustinus de penis dampnatorum cum dicit: *Ad perpetuam iustitiam pertinet ut numquam careant tormento qui numquam uoluerunt carere peccato*. Hoc est etiam quod idem Dantes probat et dicit in capitulo Paradisi: {Ben è ke sança termine si doglia / che, per amor di cosa che non duri, / eternalmente di tal amor si spoglia}. Secundo ex dictis uerbis ostenditur quod prima pena animarum descendentium in inferno est hoc, quod nulla spes in eis relinquitur ex qua nunquam sibi sperent alicuius boni uel consolationis materiam peruenire; et hoc est quod scribitur per Prophetam in psalmo: *Sicut oues in inferno positi sunt, et mors depaset eos*. Augustinus autem exponens uerbum istud dicit quod quemadmodum ex animali erbam pascente radix erbe non deficit, quamuis folia consumantur, immo post corosa folia alia successiue nascuntur ex radice manente, sic mors eterna peccatores depascit et ipsos rodendo et cruciando numquam consummit. Ex quo sequitur quod absque spe aliqua eternis aflictionibus puniantur.
+
+{Ed elli a me, come persona accorta:
+... Noi siam uenuti}
+
+etc. usque ad locum illum {Mischiate sono}, quia per se patent.
+
+{Mischiate sono a quel cattiuo coro
+... ch'alcuna gloria i rei aurebber d'elli}
+
+Ostendit auctor ex uerbis istis quod anime eorum qui erant in dicto circulo simul posite sunt cum illis angelis qui ex celo ceciderant. Qui siquidem angeli nec fuerunt rebelles expresse creatori suo nec expresse contradixerunt motibus angeli tenebrosi, sed ipsi per se steterunt et tacuerunt; et propterea dicit quod celi expellunt dictos angellos, quia nolunt eos recipere in gloria sua et etiam profundus inferni ipsos non cruciat. Huius est ratio quia alii angelli tenebrosi, quia fuerunt expresse uoluntarieque rebelles maiestatis diuine, aliqualiter gauderent si uiderent eos simul tormentari cum eis in profundo inferni, cum ipsi maiori pena sint digni, quia grauius deliquerunt.
+
+{E io: Maestro} etc. usque ad locum illum {Poscia ch'io u'ebbi alcun riconosciuto} Iste fuit frater Petrus de Morono qui tante pusillaminitatis fuit quod ex chautela et sagacitate domini pape Bonifatii renuntiauit pontificatui. Qui frater Petrus tanquam captiuus cruciatur in isto circulo cum aliis quorum uita fuit tante captiuitatis et negligentie quod de eis nulla quasi memoria relinquitur super terram, prout ostenditur in processu capituli {Incontanente intesi e certo fui} etc. usque ad finem capituli.
+
+{Ruppemi l'alto sonno ne la testa} Auctor in fine capituli precedentis ostendit qualiter ex hiis que uidit in sonnum quodamodo fuit lapsus; in principio uero presentis capituli ponit qualiter excitatus fuit a sonno ex quodam magno terribilique tronituo in ipsius auribus resonante et ipso excitato aperuit oculos etc. usque ad locum illum {Lo buon maestro a me: Tu non dimandi}, usque ad locum illum {Uscicci mai} etc.
+
+{Uscicci mai alcuno, o per suo merto} In parte ista querit auctor ab ipso poeta utrum aliqua anima infernalis umquam infernum exiuerit, ita quod postmodum in celestibus bearetur. Ad quam siquidem interogationem uelatam sapiens poeta respondit et dicit quod olim, sub preterito tempore post passionem Domini nostri Iesu Christi, ipse Deus et Dominus noster tanquam omnipotens resurrexit et descendit ad inferos cum sanctissime sue crucis uictoriosis insignis, et ex tenebris et umbra mortis abduxit et eripuit animam primi hominis et aliorum sanctorum et antiquorum patrum Ueteris Testamenti. Et hoc est quod probat et dicit Zacherias propheta: *Tu quoque in sanguine testamenti tui deduxisti uictos de lacu in quo non erat aqua*. In quo siquidem tempore ipse Uirgilius cum aliis spiritibus residebat in limbo, ante quod quidem tempus Dominice passionis omnes mortalium anime ex priorum transgressione parentum uniuersaliter dampnabantur.
+
+{Uenimmo al piè d'un nobile castello,
+sette uolte cerchiato d'alte mura}
+
+Quia, sicut apparet ex testu, auctor peruenerat ad locum in quo philosophi, sapientes et poete quam plurimum permanebant, idcirco pro castro illo intelligit ipsam scientiam et genus scientie, per istos UII muros intelligit UII artes siue scientias liberales, quibus scientiis ipsi sapientes et philosophi prepollebant.
+
+{Colà diritto, sopra 'l uerde smalto} Auctor declarat locum in quo erant spiritus quidam dictorum philosophorum. Qui siquidem locus erat uiridis, quia in quodam prato herboso et uiridi morabantur; et per hoc notandum est, cum ipsi philosophi et sapientes fuerint sapientia et uirtute prelustres, quod ipsa uirtus quamuis finita in corpore mortali, nichilominus de se ipsa secundum sui naturam perseuerat uiridis et eterna. Et hoc est quod probat Ysidorus cum dicit: *Uirtus boni operis fructus est etternitatis*.
+
+{I' uidi Eletra con molti compagni} Auctor in parte ista et aliis sequentibus ostendit et particulariter nominat eos quos inuenit in isto circulo inferni, prout inferius continetur. Eletra fuit mater Dardani, qui Dardanus fuit primus ex conditoribus Troye et propterea Troyani uno nomine appellantur Dardani.
+
+{Tra' quai conobbi Ettor ed Enea} Ector fuit filius regis Priami Troyanorum, per cuius mirabiles probitates multum honoris et glorie fuit Troyano nomini atributa.
+
+{Cesare armato con li occhi grifagni} Iulius Cesar, primus Romanorum imperator, fuit aspectu terribilis.
+
+{Uidi Cammilla e la Pantasilea} Cammilla fuit quedam maxima et prepotens domina in Ytalia, que uenit in succursum Turni in partibus Albe eo tempore quo dictus Turnus pugnauit cum Enea pro habenda Lauina in uxorem, filia regis Latini. Pantasilea fuit domina et regina Amazonum, cuius siquidem regnum femineum appellatur, que uenit in subsidium Ettoris et Troyanorum ex amore prenimio quem gerebat ad Ectorem supradictum; ex quo dicta Pantasilea egressa ad pugnam contra Achilem fuit ab eodem Achille hostiliter interempta.
+
+{Da l'altra parte uidi 'l re Latino} Iste Latinus, ut dictum est, fuit rex Ytalie a quo postea nos omnes Italici Latini uocamur; qui siquidem habuit quandam formosam filiam nomine Lauinam. Pro qua Lauina Eneas et Turnus personaliter pugnauerunt, ex eo maxime quia Amata, uxor dicti regis Latini et mater dicte Lauine, uolebat dictum Turnum eam accipere in uxorem etc., cum de ista materia latius dictum fuerit superius in fine primi capituli.
+
+{Uidi quel Bruto che cacciò Tarquino} Bructus fuit quidam nobilis et potens miles in ciuitate Romana predilectus a populo, cuius siquidem uxor fuit quedam nobilis et honesta domina Lucretia nomine. Ex cuius formoso decore Sestus, filius Tarquini regis Romanorum, accensus et captus eam uiolenter cognouit. Qua siquidem uiolentia per dictam dominam reuelata marito, Brutus cum aliis de genere suo parentibus et beniuolis cum furioso tumultu ad arma currentibus prouocauit rem publicam et Romanum populum contra regem ex scellerato facinore filii; et sic dictum Tarquinium regem et filium et omne genus ipsius expulerunt ex urbe.
+
+{Lucrezia, Iulia, Marzia e Corniglia} Iulia fuit filia Iulii Cesaris et uxor Pompei. Cornelia fuit etiam uxor Pompei post Iuliam. Martia fuit uxor Catonis moralis, qui siquidem Cato in ciuitate Utice mortuus est.
+
+{E solo, in parte, uidi 'l Saladino} Saladinus fuit quidam soldanus et dominus Banbillonie cuius gesta fuere magnalia. Consequenter dicit auctor se uidisse illum admirandum et uenerabilem Aristotilem omnium philosophorum magistrum, et propterea dicit testus {Tutti lo miran, tutti onor li fanno}: omnes idcirco ipsum uniuersaliter reuerentur etc. de subsequentibus usque in fine capituli patent, qui omnes fuerunt antiqui philosophi morales.
+
+{Così discesi del cerchio primaio} Auctor in principio huius capituli demostrat se ex primo inferni circulo ad secundum circulum descendisse; qui siquidem secundus circulus, quamuis primo quantitate sit minor, est tamen tanto maior primo in cruciatibus et tristitia, quod est adeo grandis et tantus in pena quantus est primus in quantitate locali. Et propterea ambo circuli uelut pares equipolere uidentur, quia si primus est grandis in loco, secundus est magnus in tormento ex detestando peccato luxurie quod ibi cum acerbitate punitur.
+
+{Stauui Minòs orribilmente} etc. quia per se patent usque ad locum illum:
+{Ell'è Semiramìs, di cui si legge
+che succedette a Nino e fu sua sposa}
+
+Hec Semiramis fuit uxor Nini regis Babillonie et ex dicto Nino habuit filium unum nomine Ninum, formosum specie, quamuis nullius magnanimitatis sed potius operationis efeminate. Hec Semiramis post mortem Nini mariti sui succexit in regno Babillonie; demum, accensa libidine, cum Nino eius filio uituperose concubuit et ne in posterum ex hac scelerata libidine notabilis et infamis sed inreprehensibilis potius permaneret, tamquam imperatrix in regno ex auctoritate sua statuit hanc legem, quod unicuique liceret impune peragere quicquid uniuersaliter appetebat, et propterea dicit testus
+{che libito fè licito in sua legge,
+per tòrre il biasmo in che era condotta}.
+
+{L'altra è colei che s'ancise amorosa} Hec siquidem domina, de qua testificatur auctor ipsam semet occidisse, fuit domina Dido que siquidem construxit et hedificauit Cartaginem et fuit uxor Sichey. Que uiduata ex dicto Sicheo mortuo, iuxta consuetudinem et legem Ueteris Testamenti, combuxit corpus dicti Sichei mariti sui et cinerem dicti corporis a capite lecti sui seruabat illesum et ipsi cineri, tanquam marito suo, uouerat et promiserat castitatem et alium nunquam in maritum adsumere. Demum cum processu temporis uir ille magnificus Eneas Troyanus ex Troya depulsus Cartaginem apulisset, domina Dido uidens probitatem et nobilitatem Enee capta est et accensa ex ipsius Enee dilectione prenimia; cum idem Eneas a dicta domina Didone et Cartagine discessisset, promissa sibi fiducia redeundi sub certo termino et ipse Eneas ad dictum terminum non rediret, ipsa domina Dido, quodam ense suscepto, super ipsum precipitem se deiecit; et sic, rupta promissione et federe contra amorem et cinerem dicti Sicchey mariti sui, defecit et mortua est ex amore prenimio.
+
+{Poi è Cleopatràs} Fuit soror regis Tolomei Egypciorum cum qua primus Iulius Cesar rex Romanorum concubuit; qui Iulius Cesar, cum deuicisset et expulisset a regno dictum Tolomeum regem Egypciorum, ipsam Cleopatram dominam in regno Egypciorum reliquit.
+
+{Elena uedi per cui tanto reo} Hec Elena fuit uxor regis Menelai Grecorum, quam per uiolentiam rapuit Paris filius regis Priami Troianorum; ex quo dictus rex Menelaus cum multitudine magna Grecorum iuerunt in obsedionem ciuitatis Troyane et ipsam obsederunt per X annos UI menses et XU dies, et ipsam diruerunt et quam plura milia hominum occiderunt, et ideo bene dixit testus per cui tanto reo tempo si uolse.
+
+{E uedi 'l grande Achille} Achilles fuit Grecus filius Pelei et Thetis dee marine, probissimus inter Grecos, qui inter ceteros operatus fuit in destructione Troyana; sed cum mater eius Thetis dea marina preuidisset ex sapientia sua quod ipse Achilles filius eius deberet interimi si ipsum accideret peruenire in exercitum Troyanorum, timens de morte filii, ipsum Achillem transmixit in habitu mulieris ad regnum et insulam regis Licomedis, et in dicta ynsula aliquo tempore latuit cum Dyadema, filia dicti regis Licomedis, et aliis domicellis uirginibus habitantibus ibi. Sed quia Greci per augures suos acceperant Troyam occupari non posse absque Achilis presentia et uirtute, idcircho elegerunt dischretos et industres uiros Ulixem et Diomedem et ipsos pro inquisitione et inuentione Achillis personaliter transmiserunt. Sed cum Ulixes et Dyomedes audiuissent ipsum Achillem latere et permanere in ynsula Licomedis, idcircho multas mercationes multaque iocalia tam muliebria quam uirilia et militaria susceperunt et ipsa detulerunt ad insulam Licomedis, quoniam ipsi Ulixes et Diomedes cognoscebant ipsum Achillem fore tante uirilitatis et probitatis quod non in mercationibus et iocalibus muliebribus, sed in rebus belicis et uirilibus letabatur; et propterea ipsi Ulixes et Diomedes cogitauerunt et disserunt inter se ipsos: *Illa domicella que eliget et libenter accipiet mercationes uiriles, ipsa erit Achilles*. Et cum in habitu mercatorum uenissent in presentia dictarum uirginum, cum alie domicelle acciperent monilia mulierum, solus Achiles accipiebat ensem et gladios et in tactu et uisu armorum delettabatur et sic ipsum esse cognouerunt Achilem. Et propterea incontinenti ipsi Ulixes et Diomedes preceperunt dicto regi Licomedi ex parte regis Grecorum quod dictum Achilem sibi darent ut ipsum ad prelium ducerent; et sic datus et conductus ad prelium, postmodum cum duraret exercitus Grecorum, ipse Achilles amabat Polixenam filiam regis Priami et sororem Paridis; qui siquidem Paris fraudulenter duxit dictum Achilem ad templum et promixit ei tradere in uxorem Polixenam sororem suam et sic decepit eum: et ipsum cum quadam sagitta percussit et occidit et hoc quia ipse Achiles prius occiderat Hectorem fortissimum Troianorum in prelio, fratrem dicti Paridis.
+
+{Uedi Parìs, Tristano e più di mille} etc. usque ad locum illum {Siede la terra} etc. quia omnia per se patent.
+
+{Siede la terra doue nata fui
+su la marina doue 'l Po discende
+per auer pace co' seguaci sui}
+
+Debes scire, lector, quod hec II anime fuerunt Paulus filius domini Malateste de Malatestis de Arimino et domina Francisca domini Guidonis de Polenta, uxor Canis coti de Malatestis, qui siquidem mutuo in tantum se dilexerunt quod dictus Çannes zotus occidit dictam dominam Franciscam uxorem suam et dictum Paulum fratrem suum, cum ipsos inuenerit diligentes se ad inuicem. Et propterea ipsa domina Francisca respondet Danti interroganti de natiuitate ipsius: Ciuitas ex qua orta sum est ciuitas Rauenne, que residet super mare, iuxta quam Padus ibi intrat mare, ex quo, idest postquam Padus intrauerit ibi mare, desinit ulterius uocari Padus; uel dicas quod Padus ibi descendit ut tranquiletur cum sequacibus suis, idest cum aliis fluminibus in eum currentibus, quia ipse Padus in tantum excresceret, nisi laberetur in mari, quod recipere non posset alia flumina.
+
+{Amor, ch'al cor gentil} etc. Uerba patent.
+
+{Cayn attende chi a uita ci spense} Hoc uult dicere quod quemadmodum Cayn primus fratricida occidit fratrem, sic et ille Çançottus qui ademit nobis uitam occisit Paulum fratrem suum; uel dicas quod Cayn, cruciatus in inferis ex homicidio fratris propter simile peccatum, expettat ut crucietur simili pena qui manum posuit in sanguine predictorum.
+
+{Quand'io intesi quelle} etc. quia per se patent usque in fine presentis capituli in quo carnalis dilectionis scelera puniuntur.
+
+{Al tornar de la mente che si chiuse} Auctor continuando capitulum presens ad precedentia dicit et memorat qualiter ex compassione quam habuit de statu illorum duorum cognatorum quasi semimortuus perdidit intellectum; tamen in eum intelligentia respirante uidit in parte ista nouas animas et noua genera tormentorum sub quibus cruciabantur anime supradicte.
+
+{Cerbero, fiera crudele e diuersa} Hic Cerberus est quidam demon prepositus in hoc tertio circulo ad animas cruciandas, qui siquidem habet tria capita. Et cum in presenti capitulo puniatur uitium gule, idcirco per hunc Cerberum habentem tria capita proprie figuratur apetitus gule; qui apetitus diuiditur in tres partes: in qualitate, quantitate et quanto continuo. Apetitus qualitatis est bonos cibos desiderare de quantitate non curans; apetitus quantitatis est multum apetere multumque comedere et non curare de qualitate ipsorum; apetitus quanti continui diuiditur in quantum continuum, quod est apetere continue, et in quantum discretum, quod est apetere per interualla temporis.
+
+{Uoi cittadini mi chiamaste Ciacco} Hic inuenit auctor quendam Florentinum nomine Ciacchum qui fuit tempore suo uituperose uite et infamis gule, a quo petit auctor certificari de futuris euentibus inter ciues Florentinos diuisos et discordes ad inuicem tunc temporis. Cui respondet et dicit quod post multas et longeuas ciuiles discordias ipsi Florentini ad effusionem proprii sanguinis deducentur et pars Guelfa partem Ghibellinam expellet; quam scilicet partem Guelfam siluestrem idcirco appellat, quia imperii mandata non sequitur, immo aduersatur et obuiat.
+
+{Poi appresso conuien che questa caggia} Adhuc dicit iste Ciacchus quod postmodum hec pars Guelfa fugabitur per aliam partem Ghibellinam.
+
+{Con la forza di tal che testè piaggia} Hoc est cum uirtute et auxilio Dei qui nunc dormire uidetur et neutri parti adherere; et hoc accidet infra tres soles, hoc est post perfectum tempus, quia tempus significatur per solem; per hoc autem quod dicit tres significat perfectionem, quia omnis perfectio consistit in tribus et ternarius numerus est perfectus. De quo autem et quali perfecto tempore intellexerit auctor, auctoris conscientie relinquatur, cuius intentionem est difficile iudicare; uel dicas quod pars guelfa fugabitur eo tempore quo Deo omnipotenti, qui est trinus et unus ac summa perfectio, uidebitur profuganda.
+
+{Alte terrà lungo tempo le fronti} etc. usque ad locum illum:
+
+{E 'l duca disse a me: Più non si desta} Hic uult dicere auctor quod anima illa Ciacchi numquam resurget neque excitabitur nisi in die stricti iudicii, quando intonabit illa terribilis et angelica tuba: *Surgite mortui* etc., quia tunc illa anima et alie omnes resurgent cum corporibus suis et uidebunt maiestatem Dei ad iudicium uenientem, que siquidem est omnium dannatorum et malorum spirituum inimica.
+
+{Per ch'io dissi: Maestro esti tormenti} In parte ista interogat auctor ipsum Uirgilium et querit utrum ipsa infernalia tormenta post iudicium uniuerse carnis sint minora uel maiora aut talia qualia nunc sunt. Ad quod sapientissime respondetur quod pene infernales per animas dannatorum tanto sentientur et inferentur asperiores post diuinam sententiam, quanto anime ille per resurrectionem corporum humanorum erunt perfectiores, non uera perfectione sed unione corporea; per quam siquidem unionem corporis et anime sentientur maiores quam si anima absque corpore permaneret. Et propterea sequitur quod iste anime infelices et maledicte expettant maiora et orribiliora tormenta post terribilem ultimamque sententiam quam ante ultimum diem stricti iudicii etc., quia satis per se manifesta sunt que secuntur.
+
+{Pape Satàn, pape Satàn Aleppe} In fine capituli precedentis auctor demostrauit qualiter inuenit Plutonem aduersarium grandem et demonem infernalem; nunc uero in principio huius capituli ostendit et scribit quod idem Pluton turbatiue et admiratiue comotus ex aduentu et uisione Uirgilii et Dantis clamauit et ait aduersus Uirgilium et Dantem Pape Satan Aleppe, hoc est dicere {O Satan demon, o Aleppe demon}, quale mirum et nouum est istud, quod isti noui hospites huc accedunt. Cui respondet Uirgilius:
+{Non è sanza cagion} etc.
+{uuolsi ne l'alto, là doue Michele
+fè la uendetta del superbo strupo}
+
+Hoc est dicere quod de uoluntate illius qui in celis habitat procedit aduentus eorum in quibus siquidem celestibus partibus angelus Michael expugnauit et uicit superbiam demonis infernalis.
+
+{Ahi giustizia di Dio! tante chi stipa
+noue trauaglie}
+
+Nunc admiratiue loquitur ex diuersis penis quas uidet et dicit: O quot et quanta genera tormentorum sunt sub potentia diuine iustitie! Nam, sicut sequitur, quemadmodum accidit in quodam loco profundo maris qui uocatur Cariddis et est in partibus Sicilie, quia ibi continue magne unde aquarum ex oposito insurgunt et una aduersus aliam percutit et simul conquaciuntur, sic, dicit auctor, ego uidi in presenti circulo infernali auaros et cupidos ex parte una, et prodigos ex parte alia ex opposito auarorum. Qui continue insurgebant utrinque et auarus contra prodigum occurrebat et quando erat in medio puncto circuli prodigus percutiebat in cupidum redarguendo et dicendo in eum Qua re tenes?, hoc est qua re tu auarus fuisti tenax et cupidus, et e conuerso auarus percutiebat in prodigum et dicebat Qua re deicis et dispergis?, hoc est qua re fuisti dispersor et disipator bonorum tuorum? Et hoc tormento et pena genus istorum continue cruciatur.
+
+{In etterno uerranno a li due cozzi:
+questi resurgeranno del sepulcro
+col pugno chiuso, e questi coi crin mozzi}
+
+Dicit auctor quod isti prodigi et auari sic eternaliter percutientur alterutrum et auari resurgent a sepulcris eorum cum manu clausa et prodigi cum tonsis capillis.
+
+{Or puoi, figliuol, ueder la corta buffa} Ex premissis igitur amonens ipse Uirgilius auctorem dicit eidem: Ex hiis que uidisti de prodigis et auaris potes cognoscere quam est transitoria quam est breuis horum temporalium bonorum illusio, que siquidem bona sunt commissa fortune.
+
+{Maestro mio, diss'io, or mi dì anche:
+questa fortuna}
+
+In parte presenti auctor interrogat poetam et dicit: Dicas et declares michi que est ista fortuna que ista temporalia concedit et regit, et qua re sic ea tenet et tribuit et retrait et infundit. Ad quod respondens poeta dicit: Illa sapientia infinita, Deus omnipotens, fecit celos et ad motum ipsorum celorum disposuit et ordinauit intelligentias siue angelos, ex quorum uirtute ipsi celi mouentur, uariis etiam luminibus ipsi celi clarescunt et lucent, et sic per ipsam inaccessibilem sapientiam in ipsis celestibus orbibus lux fuit equaliter distributa. Similiter autem, dicit auctor, ipsa prouidentia Dei prefecit et ordinauit fortunam tamquam magistram et ducem ad permutationem istorum bonorum temporalium; ex quo hec temporalia bona, honores diuitie potentie principatus et alia temporalia transitoria, de uno in alium hominem et de uno in alium sanguinem transferuntur. Et aduersus hanc transmutationem fortune non potest alicuius mortalis prudentia se tueri, et sic ex istorum translatione bonorm aliqui regunt et florent alii mendicant et dolent, huius fortune iudicium occultum et inuestigabile prosequentes.
+
+{Uostro sauer non ha contasto a lei:
+questa prouede, giudica, e persegue
+suo regno come il loro li altri dèi.
+Le sue permutazion non hanno triegue:
+necessità la fa esser ueloce;
+sì spesso uien chi uicenda consegue}
+
+Adhuc auctor dicit quod hec fortuna de natura sui prouidet iudicat et exequitur in regno suo sicut dii alii regunt in regnis eorum, hoc est operatur et influit ex motu corporis celestis sicut alie intelligentie operantur et agunt in hiis que premissa et ordinata sunt eis a primi motoris infinita uirtute. Dicit etiam testus quod hec fortuna numquam desistit, numquam quiescit in permutando et transferendo hec temporalia bona, et quod de necessitate est uelox influentiis et permutationibus suis, et hoc breuiter dicit testus ad licteram. Sed quamuis uerba ista sonent quod fortuna sic duret et influat in istis temporalibus et quod humana prudentia aduersus permutationes et attus huius fortune prouidere nec operari non possit, nichilominus pro defensione et conseruatione honoris et nominis huius uenerabilis auctoris, ne per obloquentium uel detrahentium aliquorum notam eius uere scientie et uirtuti derogare contingat, iuuentutis mee iudicio aliqua super ista materia declarabo. Aduertendum siquidem et sciendum est quod ipse Deus, qui est causa prima, a quo omnia causantur, per istas sperarum et celestium orbium influentias, tanquam per causas secundarias, in inferioribus istis operatur et influit aliquando per necessitatem, aliquando per dispositionem uel qualitatem. Influit siquidem natura celestis necessario in generatione ac productione quorumcunque nascentium: nam necessarium est, secundum naturalem necessitatem materie, celesti causante uirtute, quod homo generet hominem, bos bouem, asinus asinum et erba erbam, et sic de similibus suis; necessarium est etiam quod post diem nox succedat et post noctis tenebras lucis radius effundatur in terris iuxta naturalem cursum et ordinem magni luminis, nisi infinita potentia Dei miracolose ac supernaliter contrarium ageret. Influit etiam hec natura celestis per dispositionem et qualitatem, qualificando et disponendo et prouocando mortales quoslibet ratione uigentes ad habituationem, operationem et prosecutionem talis cogitationis rei uel desiderii, qualem eis influxerit et infundat natura celestis. Ad cuius euidentiam clariorem aduertendum est quod, si fetus uel puer nascatur dominante Ioue, cum sub Ioue sint diuitie et honores, et unusquisque planeta habeat influere que sunt de natura eius, idcirco talis puer uel fetus ex influentia sui planete non necessitatur sed disponetur et animabitur uoluntarie ad suscipiendas et diligendas diuitias et honores. Exemplo simili, si puer sub Marte nascatur, cum sub Marte, qui est calidus et siccus, sint bellum rixa discensio et furtum, et propterea ipse planeta habeat fetus sub eo nascentes disponere et qualificare secundum naturalem proprietatem ipsius, idcirco sub eo nascentes non necessitantur sed uoluntarie disponuntur et eligunt, animantur et accenduntur ad bella rumores et scandala, diuisiones et guerras. Et quod ex influentia celi non causetur necessitas in mortalibus, hec est ratio. Nam omnipotentis creatoris nostri inacessibilis sapientia bonorum omnium est summa perfectio et in creaturis et operationibus suis perfectissime operatur, et cum perfecte creauerit hominem, tria dedit et inspirauit in eo: rationem uidelicet, apetitum et arbitrium liberum, ut ex arbitrii libertate ad dilectionem et operationem boni per rationem, ad dilectionem et operationem mali per appetitum possit sua electione moueri. Et hoc est uerum secundum quod probatur: *Deus fecit hominem simplicem et rectum et reliquid eum in manu consilii sui*; et hoc est quod probat Augustinus dum dicit: *Qui fecit te sine te, non iustificabit te sine te*: nam Deus, qui fecit nos absque ullo subsidio nostro, non iustificabit nos nec dabit nobis premia lucis eterne absque meritis et uirtutibus, nec etiam inferis cruciabimur nisi ex demeritorum et malitiarum nostrarum pondere digni erimus cruciatu. Et propterea, quamuis illa celestis influentia Saturni uel Martis uel alterius planete maliuoli de natura sui ad furtum, paupertatem et bellum aut ad defectus alios mortales disponat et uocet, quamuis etiam celestis influentia cuiuscumque planete beniuoli ad uirtutes diuitias et honores mortales disponat, nichilominus nec planeta maliuolus et infelix ad malum nec planeta beniuolus et felix ad bonum suscipiendum uel faciendum de necessitate aducit, qualificat, tamen habituat et disponit; ex quibus non necessitas sed qualitas, habitus et dispositio inferuntur, que a necessitate ut plurimum differunt. Nam, posito quod Petrus, sub Mercurio natus, ex Mercurii influentia ad eloquentiam et diuitias disponatur, nunquam erit eloquens si per rationem et intellectum cum eloquentibus et prudentibus noluerit conuersari, numquam erit diues si destiterit a diuitiis et mercationibus procurandis, nunquam habebit honores si honores duxerit contempnendos, numquam erit eloquens, honoratus uel diues si uoluerit male et inhordinate loqui, si uoluerit discipare substantiam suam et si uoluerit in inhonestis et turpibus dilettari. Esto etiam quod Martinus, natus sub Marte, ad bella, rumores, furtum et scandala disponatur ex influentia sui planete, nichilominus si uoluerit ille Martinus regi per rationem et intellectum, non prosequetur apetitum et habitum suum ad bella ac mala dispositum, set regulabit qualitatem et dispositionem sano iudicio rationis, concessa sibi liberi arbitrii potestate. Et sic aliquibus siderum motibus nec celestis corporis influentia nec dispositione, qualitate uel habitu sceleratis aliqualiter non obstantibus, ad que uocantur et disponuntur mortales ex necessario motu celi unusquisque mortalis per prouidentiam rationem et intellectum suas prauas concupiscentias uoluntates et subgestiones malas ex celestis corporis influentia quantumlibet procedentes, melioris electione consilii ex humani arbitrii libertate poterit refrenare, confundere ac totaliter submouere, ne ad actus nepharios deducatur. Quod si fecerit, dignus est laude et dicendus est uerus et rationabilis homo, quia tunc regitur imperio rationis; set si has cogitationes, qualitates et dispositiones peruersas ex sue passionis defectu uel ex aliqua momentanea attraente illecebra confundere ac refrenare noluerit, tunc non est homo uocandus sed belua, quia bestiali more regitur per passionem et apetitum; et hoc debet sue inexcusabili negligentie ac malitie uoluntarie inputari, quia iniquitates, peruersiones et scelera que potuit noluit per sapientiam euitare. Et hoc satis probat et uerificat illa uox magni astrologi Tolomei dicentis: *Sapiens dominabitur astris*; hoc etiam probat Boetius in IIIIº cum dicit *In uestra enim situm est manu qualem uobis fortunam fundare uelitis*. Ex quo sequitur quod ex celestis corporis influentia non necessitas, sed dispositio habitus et uoluntas causentur. Preterea si hoc esset, quod ex motu celorum homines ad bonum uel malum necessario mouerentur, tunc illud abusiuum et nepharium sequeretur, quod periret humanum arbitrium. Quod est falsum, quoniam sic frustra bonis malisque premia inferuntur et pene que ipsis inferri non debent, cum non ex libero et uoluntario animorum motu sed ex necessitate operatio boni uel mali proueniat; et sic delinquendi ac uagandi temporis occasio relinqueretur mortalibus, ex quo uirtus et bone operationis simplicitas sibi profutura non erit, cum iam de ipsis mortalibus ineuitabilis et futura necessitas terminauerit. Illud etiam falax et iniquissimum sequeretur, quod homines frustratorie contemplarent et specularentur de bonitate et sapientia Dei, frustra illum ex caritate diligerent, sub perdictione preces efunderentur in eo ac mandata legis diuine sub quadam essent perdictione descripta; et quod caritas, fides, spes, iustitia, fortitudo cetereque uirtutes seruarentur et diligerentur ad finem perdictionis, ex quo bonis et malis contingentia omnia de necessitate succederent. Quod est contra fidem et in omnibus et per omnia detestandum, summi et increati principis perfettissima considerata iustitia, que bonis merentibus premia, malis suplicia iudicio sue perfectissime rationis impendit. Et propterea super materia premissorum concluditur ex necessaria ratione quod ex celestis corporis influentia, quam fortunam comuniter apellamus, non necessitas boni uel mali sed qualitas, dispositio uel habitus ad bonum uel malum ueridice infunduntur. Quod plene probat Boetius in fine sui quinti libri de consolatione cum dicit *Manet mortalibus arbitrii intemerata libertas, manet etiam spettator desuper cunctarum mentium Deus, bonis premia, malis supliciaque dispensans*. Ad ueram autem expositionem et defensionem testus dicentis
+{Le sue permutazion non hanno triegue:
+necessità la fa esser ueloce;
+sì spesso uien chi uicenda consegue}
+
+dicendum est, et est uerum, quod ipsa fortuna, hoc est ipse motus, numquam quiescit sed semper influit et mouetur et de necessitate est quod celum continue moueatur et influat, non autem quod necesitet, ut supra probatum est. Ad ea uero que supra dicuntur in testu {Uostro sauer non ha contasto a lei} et {Oltre la difension d'i senni umani} potest dupliciter responderi. Primo responderi potest quod est uerum quod humana prudentia non potest facere et contrariari quod celum non moueatur et influat secundum naturam suam. Secundo responderi potest quod, posito quod testus dicat {Uostro sauer non ha contasto a lei}, hoc est prudentia nostra non contrariatur influentie celesti, propter hoc non tollitur nec sequitur quod prudentia uniuscuiusque hominis non possit refrenare inlicitas dispositiones et cogitationes peruersas causatas ex influentia celi. Nam, posito quod Petrus, qui est potens ad currendum, non currat, propterea non tollitur quod currere non possit; et sic, posito quod sensus humanus non contradicat nec opponatur male dispositioni planete, propterea non tollitur nec dicit testus quod contradicere non possit. Ex quo sequitur quod humana ratio posset ex sui arbitrii libertate refrenare motus, dispositiones et qualitates malas ex celesti influentia descendentes. Ad id uero
+{Questa prouede, giudica e persegue
+suo regno come il loro gli altri dèi}
+
+dicendum est quod auctor hic exemplificatiue et similitudinarie loquitur et dicit quod quemadmodum alii dei regunt et mouentur in regnis eorum, sic et fortuna iudicat et mouetur in regno suo. Nam sicut annus faciem terre quandoque frugibus quandoque floribus ornat, et sicut mare quandoque quiescit absque turbine tempestatis quandoque tumescit tempestuosis procellis, sic fortuna quandoque malis influentiis et dispositionibus quandoque bonis et gratis mortales disponit et allicit. Hoc est quod scribit Boetius in IIº de consolatione super fortune regimine ubi dicit: *An ego sola meum ius exercere prohibebor? Licet celo proferre lucidos dies eosdemque tenebrosis noctibus condere. Licet anno terre uultum nunc floribus frugibusque redimire nunc imbribus frigoribusque confundere. Ius est mari nunc strato equore blandiri nunc procellis ac fluctibus inorescere*. Sed quamuis celum, annus, fortuna et mare non sint dii, quia tamen sunt creature Dei et sunt et manent sub perpetua obedientia Creatoris, idcirco sic ipsos deos appellat ex constantia et participatione diuini ordinis quem custodiunt et seruant immobilem.
+
+{Quest'è colei ch'è tanto posta in croce
+pur da color che le dourien dar lode}
+
+Adhuc dicit auctor: Ista fortuna est illa que tantum blasfematur, uituperatur et maledicitur ab hominibus, quia non succedit et influit secundum peruersa et inordinata uota ipsorum, a quibus digne laudari et uenerari deberet. Huius est ratio quia, cum uigeant ratione et intellectu, deberent cognoscere et iudicare quod motus et influentia fortune sunt necessaria in se ipsis, quia de necessitate est quod celum moueatur et influat, non autem necessitant mortales ad quicquam, sed ipsi spontanee deducuntur et inclinantur, quemadmodum ratio uel apetitus predominatur in eis secundum libertatem arbitrii eorundem. Sed ipsa fortuna de hac maledictione et inhonoratione non curat, quia, tamquam intelligentia beata, cum aliis intelligentiis spiritualibus creaturis primis felicitatur et gaudet in orbe suo, secundum prouidentiam et dispositionem Excelsi. Ad cognoscendum autem rationem et causam propter quas tantus eror mundum inuasit – quo pars aliqua cecitatis humane credit uel asserit uel pertinaciter affirmat quod omnia de necessitate eueniunt, sed maxime isti maledicti ribaldi, discipatores bonorum suorum ac predones itinerum et alii ostinati ad malum, hoc asserere non uerentur dicentes:*Ita predestinatum est mihi* –, sciendum est quod, sicut dictum est supra, duo sunt principia actuum humanorum: apetitus et ratio. Per rationem mortalis quilibet uirtuose agit et inclinatur ad bonum, per appetitum autem uitiose se habet et inclinatur ad malum. Cum autem honores, diuitie, potentie, uoluntates et alia temporalia transitoria et caduca et imperfecta de se, tamquam bona corporis, sint contraria bono et perfectioni anime, cuius bonum et perfectio Deus est, cumque apetitus humanus anime perfectioni ac rationi contrarius tam de natura sui quam ex dispositiua uel qualificatiua celestis corporis influentia inordinetur et delectetur in istis illecebris diuitiis, uoluptatibus et temporalibus transitoriis, que bona sunt corporis, et sic apparet manifeste quod quilibet uiuens per apetitum, quamuis misere delectationi sue et ceco appetitui satisfaciat, peruerse ac detestabiliter operetur et uiuat. Omnes autem per apetitum et passionem operantur et uiuunt qui in huiusmodi temporalibus momentaneis uanitatibus, fraudibus, dolis, cupiditatibus, malis artibus et aliis uniuersis uitiis et malitiis delectantur. Sed cum omnes isti peruersi ambulantes in tenebris, a uirtute et ueritate remoti, uere rationis lucem uidere non possunt, quia in contrarium et destructionem ipsius totis uiribus et affectibus opponuntur, idcirco uirtute et ratione calcatis, destructis et neglectis per eos ex habituata corruptione malitie et ex dispositione peruersa, in cuius operatione habituantur, tam ex influentia celi quam ex longeua consuetudine ac inordinato et bestiali apetitu ipsos actraente, delectabilius, affectuosius et celerius prontuantur, operantur et deducuntur ad mala et per istas inlecebras et temporalia rapiuntur, quam per uirtutem, rationem et bonum, que hodiunt, que contenunt, que fugiunt, et aduersus illa suis studiis et peruersis actibus moliuntur et agunt. Nam durum et difficile noscitur unicuique operari et uiuere in contrarium habitus et dispositionis sue, et hoc clare probatur et patet per quandam inuentionem uulgarem sic loquentem super ista materia, que sic incipit {L'astrolago soprano, / che fu componitore / e sommo creatore / della natura, pò più ch'esa fare, / ancho pensare di uano / e uiuere in errore: / chrede che d'uman core / sia per necessità adoperare; / perchè d'arbitrio libero è dotato / e de ragion, co' la qual si corregge / e suo miglore eleggie, / onde pianeto a forza nol costringe. / Uer è che nel core qualità pinge, / secondo qual talora suo stato regge; / che fort'è seruar legge / contra la cosa ond'è habituato} etc. Bindus Bonichi.
+
+{Or discendiamo omai a maggior pieta} etc. quia per se patent.
+
+{Lo buon maestro disse: Figlio, or uedi
+l'anime di color cui uinse l'ira}
+
+Hic describit auctor quod in circulo isto nedum inuenit animas cruciatas eorum quos ira deuicit, sed illorum etiam qui per accidiam, hoc est per negligentem tristiciam et pigritiam inexcusabilem, sunt damnati. Et dicit quod isti tales accidiosi et tristes sunt ibi sub aqua in quadam palude et foris loqui nec apparere non possunt, et propterea existentes in fundo conqueruntur et dicunt hec uerba: Ue nobis! quia in uita nostra continue per interiorem et exteriorem accidiam tristitia nos deduxit, et in hac uita miserie et tenebrarum profundo perpetuam tristitiam patiemur. Ex prolatione quorum uerborum inferius aqua in summo ebullire et pullulare uidetur, prout aperte mostratur cum dicit
+{Fitti nel limo dicon: Tristi fummo
+ne l'aere dolce che dal sol s'allegra,
+portando dentro accidioso fummo} etc.
+
+{Uenimmo al piè d'una torre al da sezzo} quia per se patent.
+
+{Io dico, seguitando, ch'assai prima
+che noi fossimo al piè de l'alta torre}
+
+Auctor in fine capituli precedentis descripsit qualiter peruenerant descendendo prope quandam turrim, modo dicit quod, antequam aplicuissent ad turrim, prius per magnam horam inspexit summitatem turris, quia uidit in summitate prefata duo flamigera insegna demostrari, quibus ostensis inditiis, demon quidam, Flegias nomine, solus in quadam nauicula per aerem sub maxima celeritate peruenit, in quam Uirgilius et auctor descenderunt et transiuerunt ad ea que postmodum subsecuntur.
+
+{E sol quand'io fui dentro parue carca} Dicit auctor quod quando descendit in barcham, propter solum descensum ipsius onerata fuit nauis, et proprie uerum loquitur. Huius ratio est quia, cum Uirgilius et demon ille essent spiritus solumodo absque substantia corporis, idcirco ex eis nauis non poterat honerari; cum autem ipse Dantes tam in corpore quam in spiritu ibi adesset, ex ipso dumtaxat nauis honerata transibat.
+
+{Tutti gridauano: A Filippo Argenti!} Ipse spiritus, qui sic fedatus et plorans auctori occurrit, uocatus est Phylippus Argenti, qui fuit unus ex prepotentibus popularibus ciuitatis Florentie, ex cuius detestanda superbia in isto circulo cruciatur.
+
+{Lo buon maestro disse: Omai, figliuolo,
+s'appressa la città c'ha nome Dite}
+
+Hec ciuitas que uocatur Dite est profundior locus qui sit in inferno quia est in medio centro inferni.
+
+{Così sen ua, e quiui m'abbandona
+lo dolce padre, e io rimagno in forse,
+che sì e no nel capo mi tenciona}
+
+In ista parte ista mostrat auctor qualiter ex opposito quorundam aduersariorum et demonum Uirgilius reliquit eum in loco illo, ex quo ipse Dantes permanxit in forse, hoc est in maximo dubio et timore, ita quod de uita et morte ipsius et de ipso Uirgilio redituro et non redituro de impossibili accessu ipsorum opinabatur in mente sua, maxime quia, sicut sequitur, illi maiestatis diuine rebelles in facie ipsius Uirgilii et in despectu ipsius clauserunt portas dicte ciuitatis et eidem prohibuere ingressum. Ex quo, sicut sequitur, ipse Uirgilius redeundo dicebat: Quis inhibuit mihi ne tristia uiderem ospicia, omni iocunditate priuatus, nichilominus tamen huius pugne me opportebit esse uictorem, quamuis horum demonum contrarietas et diuersitas non sit noua, quia quod ipsi demones fecerunt in portis istis sic secretis et positis in profundiori loco inferni, alias iam fecerunt in aliis portis que ita secrete non erant. Et hoc est uerum: nam, sicut legitur in libro Sententiarum, cum pura anima Domini nostri Iesu Christi post uenerabilem passionem et expirationem ipsius statim descendisset ad inferos, ut animas sanctorum patrum de tenebris liberaret, ipsius gloriosum presentientes aduentum demones infernales clauserunt primas portas inferni et manentes interius portas reserrare nolebant; tunc, sicut testificatur in psalmo, ipsa diuina anima dixit illis principibus tenebrosis: *Tollite portas principes uestras et eleuamini porte etternales*, et sicut ex alio psalmo legitur: *Quia contriuit portas ereas et uectes ferreos confregit*; a quo sane tempore citra ipse porte semper steterunt et manserunt aperte. Super qua, dicit Uirgilius, quando fuisti ingressus infernum tu uidisti scripta uerba illa {Per me si ua ne la città dolente} etc., ut supra III capitulo continetur.
+
+{E già di qua da lei discende l'erta,
+passando per li cerchi sanza scorta}
+
+Dicit concludendo premissis quod circa portam istam, per quam prohibitus est accessus, descendit quidam angelus de quodam monte, qui absque alia tutela faciet illas fores celeriter aperiri.
+
+{Quel color che uiltà di fuor mi pinse} Auctor in precedenti capitulo dixerat qualiter ex uerbis illorum demonum fortiter formidauit, nunc uero demostrat quod Uirgilius studuit confortari et sue dedignationis indicia remouere quam sumpserat ex proibitione ingressus, et hoc fecerat ex eo quod uidebat ipsum Dantem grauiter espauescere quia ipse Uirgilius rediebat; postmodum, prout sequitur, idem Uirgilius cepit dicere: Necessario oportebit ut simus huius pugne uictores. Subsequenter autem dixit: {Se non, tal ne s'oferse,} que siquidem uerba a primis diuersa sunt, ex quibus siquidem uerbis ultimis diuersis a primis ipse auctor multis dubiis curisque et uariis uexabatur; nam aliud erat dicere {pur a noi conuerrà uincer la punga} et aliud erat dicere {Se non, tal ne s'offerse}, ita quod aliud uerborum principium precedebat et finis alius sequebatur. Ad quorum euidentiam iudicio meo teneo quod uerba ista truncata sunt, quia plus in auctoris intentione permansit interius quam exterius per uerba expresserit. Quod satis est clarum quia dictorum uerborum talis potest esse sententia; nam dicit Uirgilius Oportebit nos necessario huius pugne esse uictores et intrare per portam istam, postmodum addit et sequitur Se non, tal ne s'offerse, hoc est Si non erimus uictores, tale presidium se ottulit nobis quod esset inpossibilem nos non esse uictores et quod non intraremus per portam istam, quia, sicut in superioribus capitulis est mostratum, anima illa beata domine Beatrice causauit aduenctum, motum et succursum Uirgilii pro conseruatione et salute auctoris, sicut etiam in pluribus locis superioribus scriptum est quod ex uoluntate celesti concessum est quod ipse Uirgilius ducat ipsum Dantem per itinera ista, idcirco ista est causa, iste est respectus fauoris qui rimanet in intentione Uirgilii, quamuis per uerba exterius non expresserit. Et sic uerisimiliter sequitur quod illa uerba non complete sed truncate prolata sunt, ut sint senxus et intellectus ipsorum: Nos opportebit huius pugne esse uictores, et si non erimus uictores, talis uirtus et gratia est nobis oblata celitus quod inpossibile est nos non esse uictores. Et hoc probatur et uerificatur satis per ea que secuntur, quia, sicut ottulit anima dicte domine Beatricis supra II capitulo, angelus Dei descendit et aperuit portas per quas intrauerunt ad uidendum secreta inferni.
+
+{In questo fondo de la trista conca
+discende mai alcun del primo grado,
+che sol per pena ha la speranza cionca?}
+
+Auctor in hac parte mouet hanc questionem Uirgilio et querit utrum descendat ad hanc ciuitatem Dite, qui est locus profundior in inferno, aliqua anima existens in primo gradu siue circulo inferni; in quo gradu exsistentibus spiritibus omnis spes per penam amictitur, sicut mostratum est superius III capitulo, ubi habetur et scribitur {Lasciate ogne speranza, uoi ch'intrate}. Ad que respondit Uirgilius quod raro accidit aliquem spiritum in primo gradu manentem ad hunc locum infimum peruenire, tamen contigit quod ipse Uirgilius, decurso modico tempore post mortem ipsius, descendit ad hunc profundum et tenebrosum locum per potentiam et uirtutem coniurationis et incantationis cuiusdam incantatricis et sagacissime mulieris que uocabatur Herico, que spiritus et demones inuocabat. Et ipse Uirgilius sic coniuratus peruenit ad hunc locum qui est profundior abysus inferni et ex hoc profundo deduxit quendam spiritum, in quo cruciatur anima Iude scelleratissimi proditoris. Hec siquidem Herico fuit nigromantica et extratta ab usibus muliebribus et humanis, et uita eius erat in incantationibus et inuocationibus demonum; in siluis, nemoribus et locis siluestribus morabatur; in sepulcris mortuorum persepe manebat quia ad usum suum commedebat ceruices et ossa hominum mortuorum. Hec fuit temporibus Pompei, de qua scribit Lucanus in capitulo sexto quod filius Pompei, inquirendo de ipsa, illam inuenit, et cum illam inuenisset, cepit ipsam extollere per celebris laudis et fame preconia ut ipsa consuleret et prediceret ei quid deberet accidere de quodam bello futuro inter eum et hostes: ex quibus laudibus letificata non modicum, ut dicitur ibi in UI, *inpia letatur audito nomine fame*.
+
+{Quest'è Megera dal sinistro canto;/quella che piange dal destro è Aletto;/Tesifòn è nel mezzo; e tacque a tanto} Dicit auctor consequenter quod aspiciens summitatem turris uidit in ea Megeram, Alectonem et Tesifonem, que fuerunt tres sorores et sunt tres furie infernales habentes loco capillorum uenenosos serpentes; et cum uidissent Dantem uenientem, clamauerunt Meduxam ut ipse Dantes in lapidem mutaretur. Quod siquidem per hanc rationem poterat accidisse: nam, prout scribit Ouidius et Lucanus, quidam rex nomine Forcus habuit tres filias que uocate sunt Gorgone, ita quod tres Gorgone uocabantur; in speciali tamen prima uocata est Steno, secunda uocata est Euriale, tertia dicta est Meduxa, que fuit maior natu et aliis sororibus locuplettior, unde dicta est Gorgo, quasi gergo, quia ad ampliandum et conseruandum regnum patris pre ceteris sororibus intendebat: nam georgii greche, latine agricultores, ampliatores et conseruatores terrarum dicuntur. Quia hec Meduxa concubuit cum Neptuno deo maris in templo Palladis uel Minerue, que dea sapientie nuncupatur, ex cuius fornicationis scelere irata et turbata Minerua per ipsius potentiam et uirtutem fecit ipsius Meduxe capillos in serpentes conuerti, et sic illam obduxit quod quicumque inspiciebat hanc Meduxam, ex corrupta dispositione ipsius talis inspiciens in lapidem conuertebatur. Perseus autem, Iouis et Dyane filius, aduertens tam grande periculum, clipeo uitreo seu speculato suscepto accessit ad eam et caput ipsius ferro uiolenter incidit, sed nichilominus ipsius abscisse ceruici ipsa proprietas periculosa permansit. Et propterea si ipse Dantes inspexisset Gorgonem, hoc est caput Meduxe que fuit de Gorgona, ex proprietate ipsius Dantes fuisset in smaltum, hoc est in lapidem, transmutatus, et sic redisset in mundum; et propterea dicit testus
+{Chè se 'l Gorgon si mostra e tu 'l uedessi,
+nulla sarebbe di tornar mai suso}.
+
+{Mal non uengiammo in Tesèo l'assalto} Cum Teseus filius ducis Atheniensium simul cum Proserpina filia Cereris ad inferos accessisent, contra demones fecerunt insultum et propterea conqueruntur iste furie infernales et dicunt: Si uindictam fecissemus in Theseum de insulto facto per eum, iste Dantes modo non presummeret huc accedere.
+
+{O uoi ch'auete li 'ntelletti sani,
+mirate la dottrina che s'asconde/sotto 'l uelame de li uersi strani}
+
+Auctor in parte ista, non contentus tetigisse quantum ad corticem fabulam Meduxe et aliarum Gorgonarum, breuiter et uelato modo uocat et trahit audientium et legentium intellectum ad inueniendam et cognoscendam sententiam et doctrinam que in presenti fabula Gorgonarum includitur et latet occulta, dicens {O uoi ch'auete} etc.. Et propterea hoc totum quod dictum est de istis tribus Gorgonis, auctores et sapientes hoc senciunt et intendunt: nam per has tres Gorgonas dicunt et significant tria genera teroris. Et primus teror est qui, mentem inuadens, mentem debilitat, utputa cum aliquis subito uidens uel ymaginans aliquid uerendum et nouum ex quo inspicientis uel ymaginantis animus debilitatur et quatitur; et per hunc primum terrorem significatur prima Gorgona, scilicet Steno; nam Stena grece, latine infirmitas siue debilitas apellatur. Secunda Gorgona est Euriale, idest lata profunditas, et per hanc significatur secundus teror qui mentem spargit quodam profundo terrore in tantum quod sensitiue et intelletiue potentie uagantur errantes. Per tertiam uero Gorgonam, que dicitur Meduxa, significatur tertium terroris genus, qui tante terribilitatis genus est quod nedum debilitat mentem, nedum ipsam errantem et uagantem eficit, uerum etiam, uisum obturrans, caliginem cecitatis inducit nisi uirtus sapientissima huius terroris euentui se opponat. Et propterea, sicut fabula narrat, Perseus filius Iouis abscidit caput dicte Meduxe; hic autem Perseus significatur ipsa uirtus et sapientia que insurgentes timores et terrores orribiles sapienter discipat et comptemnit. Ad propositum igitur redeundo, uult dicere auctor quod quemadmodum, sicut proxime dictum est, ipsa uirtus omnes euentus terribiles sapientissima ratione prescindit et dirimit, ita contingit auctori prefato, quia, dum uidisset per demones infernales precludi et negari transitum tam poete quam sibi, uidisset etiam dictas furias infernales et alia terrorum genera, ex quo siquidem transitu sibi precluso uelut ex principali proposito et intentione ipsorum decepta quodamodo, ipse Dantes habebat terrorem maximum et profundum assumere et ipse Uirgilius clausit oculos Dantis ne uideret Gorgonem; hoc est uirtus et ratio, omnem terrorem auferrens, circumspectionem induxit. Et hec sunt que latent sub uelamine carminum predictorum.
+
+{Passaua Stige con le piante asciutte} Dicit auctor quod iste angelus Dei transibat hanc Stigem, idest padulem infernalem, in uno passu et uenit ad portam ciuitatis Dite et ipsam aperuit et dixit contra demones qui negauerant transitum Uirgilio: {O cacciati del ciel, gente dispetta} etc.
+
+{Sì come ad Arli, oue Rodano stagna,
+sì com' a Pola, presso del Carnaro
+ch'Italia chiude e suoi termini bagna}
+
+In hac parte dicit auctor se uidisse multa sepulcra mortuorum et inducit similitudinem dicens quod quemadmodum in quadam ciuitate que uocatur Arli, posita iuxta flumine Rodani, sunt multa sepulcra mortuorum, et etiam in quadam alia ciuitate que dicitur Pola in partibus Ystrie posita penes Carnarium, qui est locus profundus et abissus aquarum in mari periculosus nimium transeuntibus, qui iacet ex directa parte uersus ciuitatem Ancone, multa sunt munimenta et sepulcra defunctorum, quia, secundum quod dicitur, antiquis temporibus inter Christianos et Saracenos fuit magnum prelium in dicto loco, ex quo multi ceciderunt utrinque; et quemadmodum locus ille est uarus siue uarius propter inequalitatem sepulcrorum, ita, dicit auctor, in dicta ciuitate Dite sunt diuersa sepulcra in quibus cruciabantur heretici, non tamen equali pena, quia aliqui durius et grauius prout heresium suarum inpietas exigebat. Premissa igitur pro nostra instructione notantes quemadmodum ipse Uirgilius, hoc est ipsa ratio, obturauit oculos Dantis ne aspectus terroris ipsum offenderet, exemplo simili et nos aduersus terrores quoslibet et fortes euentus sic debemus uirtute et sapientia obturari et claudi, ne pulsilanimitatis et inconstantie leuitas nos periculose ofendat, quia, sicut scribit Seneca XUI ad Lucillum, *sic etenim tam hominum quam urbium facta uoluuntur et inter placidissima teror existit. Cogitanda ergo sunt omnia et animus aduersus que possunt euenire firmandus*.
+
+{Ora sen ua per un secreto calle} etc. quia per se patent usque ad locum illum:
+
+{Con Epicuro tutti suoi seguaci} Notandum est in parte ista quod, inter alias setthas, phylosophorum tres fuerunt sette, scilicet Ephycuri, Stoici et Peripatetici. Epicuri denominati fuerunt a quodam phylosopho qui uocatus fuit Epicurus, qui etiam dictus fuit porcus, et dicti sunt Epycuri ab epi, quod est supra, et curo, curas, quia de alio non curabant quam de cute corporea, extimantes et tenentes summum bonum uoluptates corporeas; et mortuo corpore mortuam animam asserebant, dicentes: *Non ero postquam mortuus fuero*. Et propterea, dicit auctor, anime illorum omnium qui secuti sunt hanc uitam uoluptuosam in sepulcris specificatis superius includuntur.
+
+{O Tosco che per la città del foco} Iste nouiter uocans Dantem, quem Tuschum nominat, fuit dominus Farinata de Ubertis de Florentia, olim caput partis Ghibelline in partibus Tuscie.
+
+{Poi disse: Fieramente furo auuersi} Per uerba ista mostratur quod maiores et predecessores Dantis fuerunt decursis temporibus non Gibellini sed Guelfi, prout per sequencia patet.
+
+{Allor surse etc. / un'ombra lungo} Hec umbra fuit pater Guidonis Caualcantis, nobillissimi et prudentissimi uiri, amici specialis et sotii Dantis, qui, cum uidisset Dantem carissimum amicum et sotium Guidonis filii sui, amirabatur quam plurimum quod filium non uidebat cum Dante, et propterea interogauit eum de filio, ut sequitur. Cui respondet auctor per ea que proxime subsecuntur; ex qua responsione pater credens filium esse mortuum cecidit ex angustia.
+
+{Ma quell' altro magnanimo, a cui posta} Redit auctor ad materiam domini Farinate et dicit quod ipse dominus Farinata replicando dixit ipsi auctori: Quamuis pars mea Blancorum et Ghibellinorum expulsa per Nigros de ciuitate Florentie nequaquam rediuerit ad ciuitatem Florentie, nichilominus non decurrent L menses quod tu Dantes expelleris a patria. Nam per dominam ibi regentem significatur luna, que ut plurimum dicitur regere et operationem suam influere in situ ciuitatis et partibus circumstantibus; cum igitur luna perficiat cursum quolibet mense, idcirco uult dicere quod luna quinquaginta uicibus non perficiet cursum suum quod ipse Dantes sue ciuitatis exulem se uidebit.
+
+{Che fece l'Arbia colorata in rosso} Hic auctor reddit causam domino Farinate quare populus Florentinus tam crudeliter odit dominum Farinatam et partem suam, et dicit quod occasione conflictus quem receperunt Florentini a domino Farinata ad castrum Montis Aperti, ex quo conflictu quoddam flumen in districtu Senarum quod uocatur l'Arbia coloratum fuit sanguine Florentinorum, ita est Florentino populo odiosus dominus Farinata predictus.
+
+{El par che uoi ueggiate, se ben odo} In parte ista auctor interogat animam hanc et dicit Nam uidetur quod futura sciatis et presentia ignoretis, tam ex ignorantia patris Guidonis Caualcantis nescientis filium presentialiter uiuere quam ex hiis que dominus Farinata predixit debere accidere auctori, et propterea querit auctor unde hoc procedat. Ad que respondet anima domini Farinate et dicit quod Quemadmodum patientes defectum male lucis a remotis non perfecte discernunt, sic et nos ex permissione lucis etterne, quamuis non perfecte, nichilominus aliqualiter futura discernimus; ea uera que sunt nobis proxima uel presentia uniuersaliter ignoramus. Et idcirco, prout sequitur, dicit anima illa: Post ultimi diei sententiam, cum nil ulterius erit futurum, aliquit nesciemus.
+
+{Quando sarai dinanzi al dolce raggio} etc. usque in fine capituli, quia per se patent. Cum dicit al dolce raggio intendit auctor de domina Beatrixia.
+
+{In su l'estremità d'un'alta ripa
+che faceuan gran pietre}
+
+Auctor in parte precedenti descrisit de penis eorum qui uiuunt epycurio more; in principio autem presentis capituli dicit se peruenisse ad locum illum asperiorem et orribiliorem per ea que proxime subsecuntur cum dicit: {E quiui per l'orribile} etc.
+
+{Lo qual trasse Fotin de la uia dritta} Futinus fuit quidam ex antiquis philosophys et prudentibus maximis, sed uelut infidelis multa scripsit et tenuit contra fidem, cuius opynionem secutus fuit in tantum Anastaxius quidam, qui fuit papa, quod a uia ueritatis errauit et sic dampnatus cruciatur in loco isto, et hoc est quod dicit testus iste lo qual trasse Fotin de la uia dritta.
+
+{D'ogni malizia ch'odio in cielo acquista
+ingiuria è 'l fine}
+
+Ad habendam notitiam predictorum sciendum est quod in parte ista puniuntur omnes qui aliquam iniuriam commiserunt, tamen sub distintis gradibus tormentorum. Et ad maiorem euidentiam sciendum est quod omnis iniuria aut per fraudem aut per uiolentiam infertur patienti; et siue sit uiolenta siue fraudulenta iniuria potest fieri et commicti in tres personas, in proximum, se ipsum et Deum, et in unoquoque istorum potest commicti dupliciter, scilicet realiter et personaliter. Nam proximo infertur personalis iniuria cum occiditur uel percutitur, realis cum dampnificatur in bonis et rebus eius; sibi ipsi personaliter iniuriatur qui se ipsum occidit, realiter uero qui ludit et discipat bona sua. Deum autem personaliter offendit qui Deum negat, despicit et blasphemat; realiter uero offenditur Deus cum quis despicit naturam et contra naturam operatur, ut sunt sodomite et feneratores quos uocat caursinos. Et propterea cum tribus personis inferatur iniuria – proximo, sibi ipsi et Deo –, tres sunt circuli: primus qui est maior, secundus qui est minor, tertius qui est minimus magis terribilis et penalis, quia quanto minor tanto proximior centro inferni. In primo siquidem circulo puniuntur omnes uiolenti offensores prossimi et bonorum suorum, prout inferius monstrat auctor cum dicit {Onde omicidie} etc. In secundo circulo puniuntur omnes uiolenti offensores et homicide sue proprie uite et dispersores bonorum suorum. Causa uero propter quam hii grauius puniuntur hec est, quia grauius peccant; nam cum de ratione caritatis existat quod quis magis diligat se ipsum et bona sua quam proximum et bona proximi, sequitur quod homicida sui ipsius et dispersor bonorum suorum grauius peccet cum fortius a caritate recedat, et propterea grauius tormentatur; et hoc est quod dicit auctor in his uerbis {Puote omo auere in sè man uiolenta}. In tertio uero et orribiliori circulo puniuntur blasphemi et offensores maiestatis eterne et destructores et contemptores nature et contra ipsam operantes, ut sunt usurarii qui caursini dicuntur, qui naturam despiciunt et in ipsius contrarium operantur. Et isti pre ceteris adhuc acriori pena pletuntur, quia, cum ipse Deus creator omnipotens sit omnibus excellentior et perfectior, sit etiam ipse finis ultimus ad quem bona omnia ordinantur, considerata igitur qualitate obiecti in quod peccatur, quod est ipse Deus, sequitur quod, quia offendens Deum grauius a caritate et ratione recedit, quod in hoc minori et acerbiori circulo iusto iudicio pletantur acerbius; et hoc est quod dicunt uerba illa {Puossi far forza} etc.
+
+{La frode, ond'ogne coscienza è morsa} Hucusque auctor trattauit de penis que inferuntur ex ofensione uiolencta, nunc autem dicit de his qui cruciantur ex ofensione fraudolenta, uidelicet ex fraudibus, dolis et decetionibus prodictoriis. Circa quod siquidem est sciendum quod omnis fraus aut commictitur et infertur ei qui de fraudante confidit aut illi qui de ipso non confidit; omnes enim decipientes et fraudantes aliquem qui de fraudantibus non confidit puniuntur in secundo circulo; omnes uero decipientes confidentes de ipsis puniuntur in minori circulo tamquam acerbiori et grauiori. Hec est ratio quia grauius peccat decipiens confidentem quam decipiens non confidentem: nam in deceptione non confidentis uitiatur solummodo naturale et uniuersale uinculum humane dilectionis, que est ipsa caritas per quam unusquique habet diligere proximum suum; in deceptione uero et fraude proximi confidentis non solum corrumpitur nexus caritatis humane, uerum etiam tollitur et corrumpitur ipsa spes que nata erat et procedebat ex fide quam deceptus in decipiente tenebat. Et sic cum ex tali fraude hec tres theologice et suppreme uirtutes quodamodo offendantur, iusto Dei iudicio crudeliori penalitate punitur et hoc est quod dicit pars illa: {Ipocresia, lusinghe} etc.
+
+{E io: Maestro, assai chiara procede etc. / Ma dimmi: quei de la palude} Dicit auctor Uirgilio: Satis contentor et clare intelligo rationes premissas, sed dicas mihi, magister, quare in istis circulis positis in ciuitate Dite non puniuntur illi qui propter luxuriam fuerunt incontinentes, de quibus tractatum est superiori capitulo {Così discesi del cerchio primaio,} et etiam illi qui propter gulam discipauerunt bona sua, de quibus dictum est capitulo {Al tornar de la mente} etc. Ad que respondet Uirgilius redarguendo auctorem et dicit: Nonne recordaris, secundum quod in UI Ethicorum est scriptum, quod bona actio hominis non fit sine ratione pratica uera et apetito recto? Sed quia aliquando contingit peruerti in homine apetitum uel praticam rationem, idcirco in humanis moribus sunt aliqua fugienda, et maxime, sicut habetur in Eticis, eorum que sunt circa mores fugienda tres sunt speties: incontinentia, malitia et bestialitas. Et propterea cum accidit hominem esse peruersum et corruptum ex parte apetitus, ratione tamen pratica recta manente, talis corruptio et peruersio erit incontinentia; et hoc est proprie cum quis habet rectam extimationem de eo quod faciendum est uel fugiendum, tamen propter passionem et corruptionem apetitus, relicta uirtute, sequitur uoluptatem et uitium, non tamen continue sed ad tempus. Cum autem peruersitas uoluptatis et apetitus intantum peruertunt rationem et intellectum, ut homo per consuetudinem et certam scientiam inclinetur ad ea que corruptus appetitus desiderat, tunc proprie malus dicitur, quia operatur ex electione peruersa quod agit illud extimans finem optimum; et talis operatio proprie malitia nominatur. Et de talibus malitiosis et malis in libro Sapientie scribitur: *Dixerunt inpii apud se cogitantes non recte: Uenite, coronemus nos rosis. Nullum pratum sit quod non pertranseat luxuria nostra. Ubique relinquamus signa letitie nostre, quoniam est pars nostra et hec sors*. Si uero in tantum corrunpitur apetitus humanus quod per corruptam uitam excedat et operetur ultra fines et husus humanos, agendo per similitudinem bestialem que sunt contra naturam et humanam consuetudinem, ut operantur et uiuunt quidam in partibus Cumanis, qui more ferarum et animalium brutorum commedunt carnes crudas et numquam sub tettis uel domibus sed semper in campis locisque siluestribus et areis quiescunt et uiuunt absque cuiusque legis ministerio, talis uita bestialis dicitur et hec siquidem peruersitas bestialitas nominatur. Cum igitur, ut ex premissis manifestum est, incontinentia sit solum aliquando corruptio ex parte apetitus, remanente recta pratica ratione, malitia uero sit peruersitas apetitus et pratice rationis, et in bestialitate nedum apetitus et ratio recta et pratica peruertantur, uerum etiam contra naturam per bestiales operationes agatur, et sic ipse Deus minus offendatur ex incontinentia quam ex malitia et bestialitate, idcirco sequitur et concluditur quod illi incontinentes luxuriosi et gulosi, de quibus trattatum est supra capitulis nominatis, quia incontinentes in tantum non offenderunt diuinam iustitiam quantum offenderunt fraudolenti et uiolenti et alii, de quibus tractatur presenti capitulo, qui ex eletione et delectabili malitia deliquerunt, idcirco puniuntur extra ciuitatem Dite minori suplicio; et hoc est quod dicit testus in uerbis illis: {Non ti rimembra di quelle parole} etc. Adhuc auctor in parte ista instat Uirgilio quod, cum supra in presenti capitulo tractetur quod blapsfemi maiestatis diuine et despectores nature et naturalis uirtutis, ut sunt caursini siue usurarii, puniantur sub crudeliori circulo, idcirco respondeat et soluat Uirgilius nexum et dubium predictorum, uidelicet qualiter hoc sit et quomodo quod usurarii propter fenus sint despectores bonitatis diuine, que est natura. Ad hec respondet Uirgilius dicens: {Filosofia, mi disse, a chi la 'ntende} etc. Debes cognoscere, Dantes, secundum quod omnes quasi philosophy tenent quod Deus omnipotens, omnium creator et causa rerum omnium, naturam uniuersalem creauit mirabili arte sua. Si etiam aduertas, Dantes, et notes, inuenies libro Phisicorum quod ars imitatur naturam in quantum potest, et sic uirtus et ars humana, tamquam procedens a natura et nature filia, est neptis Dei, qualitate gradus inspecta, cum ipsa natura sit a Deo creata. Cum igitur unusquisque humane prosecutione nature a Deo create debeat procurare quod per uirtutem et artem bonam honoretur et uiuat, sicut scribitur in primo Genesi, oportuit ab initio seculi humanum genus summere uitam et excedere unum alium per naturam et artem; cum autem caursini siue usurarii contrarium agant et, cupiditate uelati, non per uirtutem et artem bonam sed per usurarum subsidia operentur, idcirco manifeste sequitur et concluditur quod ipsi usurarii despicientes uirtutem et artem, que imitatur naturam, et naturam despiciant et offendant. Et sic ex offensione nature, que est filia, creatura et bonum Dei, in illo terribiliori circulo bene merite usurarii puniuntur; nam in pecunia confidentes, que est caduca et temporalis, naturam et artem et uirtutem despiciunt et offendunt, que eterne sunt quadam participatione diuina propter exercitium boni operis.
+
+{Ma seguimi oramai che 'l gir mi piace;
+chè i Pesci guizzan su per l'orizzonta}
+
+Sciendum est ex uerbis istis quod hic finitur prima dies qua stetit auctor in inferno, et omnia precedentia a principio libri usque ad sequens capitulum auctor in una die naturali scruptatus fuit et uidit. Nam cum in medio mensis martii, tanquam perfectiori tempore ut calido et umido, auctor hunc trattatum inceperit, et hoc tempore sol intret in Arietem, Piscis autem precedat Arietem, cumque prima hora diei sol oriatur et leuetur semper cum signo suo et cum eo occidat, cum etiam signum Pissis precedat immediate signum Arietis ita quod redeunte sole existente in signo et sub signo Arietis ad emisperium nostrum, oportet de necessitate signum Piscis precedentis ante leuari et ante orriri quam signum Arietis subsequentis. Idcirco, proud dicit testus, auctor uidebat Pisces in oriçonta, hoc est uidebat oriri diem et quod dies adueniebat quia post Pisses sequitur Aries, in quo et cum quo surgebat et oriebatur sol. Oriçonta est media pars spere celestis quam uidere possumus usque ad circumferencias et confines uniuerse terre, sursum ac circumquaque uidendo.
+
+{E 'l Carro tutto soura 'l polo giace} Adhuc subiungit auctor et dicit, ad ostendendum quod dies adueniebat, quod currus totus residet supra polum; hoc est quod ipsa hora adueniente noua die ille stelle, que uocantur currus, manent proxime supra polum nostrum, quem uidemus continue. Polus autem est illa pars celi quam continue uidemus et que numquam occidit nobis, ubi posita est stella illa que uocatur tramontana, penes quam posite sunt dicte stelle que dicuntur lo Carro.
+
+{Era lo loco ou'a scender la riua} Quamuis auctor proxime precedenti capitulo tractauerit generaliter de uiolentiis et fraudibus in proximum se ipsum et Deum et bonis eorum illatis, nichilominus presenti capitulo et aliis subsequentibus tractare intendit in specie de quibuslibet fraudibus et uiolentiis secundum gradus et distintiones eorum et propterea in capitulo isto mostratur de uiolentiis illatis in proximum. Hoc principium Era lo loco etc. uult dicere quod locus ille ad quem peruenerat auctor erat ualde diruptus et decliuus, alpestris et montuosus, quemadmodum est ripa dirupta cuiusdam montanee Tridentine quam tangit et percutit aqua cuiusdam fluminis Ueronensis qui uocatur l'Adese, qui producit pisces qui lasche uocantur.
+
+{E 'n su la punta della rotta lacca
+l'infamia di Creti era distesa}
+
+Dicit auctor quod super caccumine istius montuosi loci inuenit quandam bestiam crudelissimam que Minotaurus nominatur; per quam bestiam figuratur et demostratur infamia et despectio omnium et singulorum qui fuerunt de insula Creti. Quomodo autem hoc sit, sciendum est, sicut legitur in, quod, cum Minos rex totius Creti esset cum magno exercitu in obsidione Atheniensium, domina Pasiphe uxor dicti regis, dum quadam diem insipiceret quendam pulcrum thaurum, ardenti passione deducta, uoluit penitus cohire cum tauro et, habito consilio Dedali subtilissimi et ingeniosi magistri, fecit excoriari quandam uaccham et ipsius pelle dicta Pasife se uestiuit sub aptitudine tali quod ipsa Pasiphe uidebatur esse quedam uaccha; et deductus dictus thaurus ante ipsam et ipsam uaccham credens illam ascendit et impregnauit; que Pasiphe tempore suo peperit creaturam semi hominem et semi bouem qui uocatus est Minotaurus, qui secundum naturam suam erat ferus et uorans carnes humanas. Cum autem hoc ad notitiam peruenisset regis Minos in exercitu Atheniensium permanentis, conuenit et pepigit cum Ateniensibus quod ab ipsorum obsidione discenderet et ipsi darent sibi tributum aliquam quantitatem hominum annuatim per Minutaurum alimentum. Quo facto, cum Minos rex peruenisset ad regnum suum et inspexisset in hac bestia tale monstrum et ipsius bestie crudelitate pensata, ne quisquam offenderetur ex ea, fecit construi quoddam palatium summa dificultate ingeniosum et laboriosum ad ingressum et egressum ipsius ex multiplici et diuerso giro murorum, in quo carcerari et recludi fecit dictum Minothaurum. Qui siquidem locus habitationis dicti Minothauri uocabantur labarintum, quia nemo intrans labarintum predictum ex artificioso ministerio suo numquam exibat; cuius laberinti forma hec est. Cumque secundum obseruationem pactorum factorum inter Minos regem et Athenienses processu temporis sors ceciderit supra Theseum, filium ducis Athenensium, ut micteretur in escam Minothauri, accessit Theseus ad locum labarinti; cum autem Federa, soror Minothauri, inspecto Teseo, exarsit in eum et cum ipso conuenit si Theseus uellet eam ducere in uxorem eius Athenas, doceret ipsum interficere Minothaurum. Hoc uero promisso per Theseum, ipsa Federa dedit ei massam picis et globum fili, et cum filo Theseus labarintum intrauit et cum ad bestiam peruenisset, Minotaurus hyante gula ipsum Theseum uolens deuorare, Teseus autem massam picis deiecit in os bestie seuientis, ex quo ipsius dentibus prepeditis per picem ipsum Minotaurum gladio interemit. Quo facto, aufugit cum Federa uersus Athenas et propterea dicit testus {l'infamia di Creti che fu concetta ne la falsa uacca}, quia bestia illa concetta fuit in femina illa Pasife que uestita pelle uacche uidebatur uaccha, non tamen erat.
+
+{Lo sauio mio inuer' lui gridò: Forse
+tu credi che qui sia 'l duca d'Atene,
+che sù nel mondo la morte ti porse?}
+
+Hec uerba reprensiue dixit auctor uersus bestiam illam, eidem inproperando de morte eidem illata per dictum Theseum ducem Athenarum.
+
+{Pàrtiti, bestia, chè questi non uene
+ammaestrato da la tua sorella}
+
+Hec uerba manifesta sunt ex istoria proxime precedenti.
+
+{Or uo' che sappi che l'altra fiata
+ch'i' discesi qua giù nel basso inferno}
+
+Uirgilius in parte ista, cum uidisset Dantem cogitantem et amirantem tunc ex illo profundo dirupto predicte montuose ruine, dicit ipsi auctori quod eo tempore quo ipse Uirgilius alias descendit ad profundum inferni occasione coniurationis illius crudellissime Erito incantatricis, sicut habetur supra nono capitulo, quamuis hanc causam hic non exprimat, talis ruina non erat in loco isto, sed in morte Christi omnipotentis Dei qui abstulit magnam predam Dite, hoc est sanctos patres et animas bonas extra inferno deduxit, hec infernalis et putrida uallis sub tam terribili teremotu contremuit, ex quo hec ruina facta est. Ex quo etiam dicit ipse Uirgilius: Ego credidi totum uniuersum mundum debere deficere per ruinam.
+
+{Oh cieca cupidigia e ira folle} Uerbum istud est notabile de se et per se patet.
+
+{Corrian centauri armati di saette} Auctor prosequendo materiam dicit quod in loco isto puniebantur gigantes et centauri, et dicti sunt centauri ex magnitudine et fortitudine sua, inter quos erat quidam ex dictis gigantibus uocatus Nessus. Qui siquidem Nessus stabat super ripam cuiusdam fluminis cum quadam barcha tempore uite sue pro oportuno transitu personarum, cunque Ercules quadam uice cum Ianira pulcerima uxore eius peruenisset ad locum predictum ut flumen transiret, dictus Nessus Ianiram recepit in barcam, Herculem autem eleuare non potuit propter paruitatem ligni; et cum ipse Nessus cum Ianira descendit ad ripam, dictus Nessus uoluit uiolare Ianiram. Inspiciens Ercules, acepta uenenata sagipta ipsum Nessum uulnerauit ad mortem. Nessus autem sentiens mortem, in ultionem faciendam aduersus Herculem, Ianire dixit quod si acciperet camisiam suam et daret ipsam Herculi ut ipsam indueretur, numquam aliam mulierem diligeret nisi ipsam. Hoc autem credens ipsa Ianira ipsam camisiam tulit, cunque processu temporis Hercules residens a remotis ad uxorem redire differret ex dilectione prenimia quam ad mulierem aliam deferebat, Ianira ei transmisit camisiam quam a Nesso susceperat; quam cum Hercules induisset, quia uenenata erat ardore efusi sanguinis dicti Nessi, incontinenti mortuus est; et propterea dicit testus quod ipse Nessus fecit ultionem de propria morte.
+
+{È il gran Chiròn, il qual nodrì Achille} Iste Chyron fuit quidam centaurus magnus et fortis, et fuit de insula que dicitur Anschiro, qui nutriuit Achillem filium Pellei et Thetis dee marine: nam non poterat ipse Achilles nutriri per matrem quia dea erat.
+
+{Quell'altro è Folo} Follus iste fuit etiam quidam centaurus ualde uitiosus in ira; et isti tales centauri et gigantes continue uadunt in circuitu fosse in qua anime dannatorum ibi recluse cruciantur sub sanguine continue bulliente, et cum uident aliquam animam exeuntem uel non stantem sub sanguine bulliente, secundum quod meruerunt per culpam, ipsam animam cum ipsorum sagyptis percutiunt et sagiptant.
+
+{Tal si partì da cantare alleluia} Uult dicere quod anima domine Beatrixie, que in summo celo laudibus diuinis instabat, de summo descendens uenit ad Uirgilium cui commisit ut conduceret Dantem etc.
+
+{E 'l gran centauro disse: E' son tiranni
+che dier nel sangue e ne l'auer di piglio}
+
+Sicut dictum est supra in principio huius capituli, hic agitur et scribitur de tyrannis et offensoribus proximi tam in persona quam bonis ipsius, ut exemplificatur per subsequentia proxime.
+
+{Quiui è Alessandro, e Dionisio fero} Iste fuit Alexander rex Ierusalem et tirannus crudelissimus de quo dicitur quod UIIIc uiros cum uxoribus et fillis una uice necari fecit. Dyonisius autem fuit rex Sicilie et ipsam et Siculos oppresit sub magna tirannide.
+
+{E quella fronte c'ha 'l pel così nero,
+è Azzolino; e quell'altro ch'è biondo,
+è Opizzo da Esti, il qual per uero}
+
+Iste Açolinus est Celinus de Romano quidam crudelissimus et impius tirannus natus in partibus Padue. Dictus Opiço fuit marchio Estensis.
+
+{Questi ti sia or primo, e io secondo} Dicit Uirgilius: Iste centaurus precedet te et ego sequar te.
+
+{Mostrocci un'ombra da l'un canto sola,
+dicendo: Colui fesse in grembo a Dio
+lo cor che 'n su Tamisi ancor si cola}
+
+Cum quidam dominus Arnaldus de Bruniforte de Anglia exulasset ad instanciam et procurationem cuiusdam potentis baronis affinis regis Odoardis de Anglia, cumque quidam miles filius dicti baronis et consanguineus dicti regis quodam tempore Neapolim peruenisset, ubi manebat dictus dominus Arnaldus et prefatus miles et consanguineus regis, ad ecclesiam accessisset pro audienda missa, dum adesset celebrationi misse et sacramenti altaris, dictus dominus Arnaldus dictum militem gladio interemit ex ofensione sui exilii procurata per patrem, et propterea dicit testus in grembo a Dio, quia in presentia corporis domini nostri Iesu Christi ipsum occidit. Ex hoc peractum est: nam acceptum cor ipsius fuit consanguinei regis mortui et repositum in quadam busola conseruatione et oblatum fuit regi Odoardo ut ad uindictam sui efusi sanguinis prouideret; quod postmodum de mandato regis fuit positum in manum cuiusdam statue lapidee posite et firmate supra ripam fluminis Tamisii, et in qua statua insignite sunt lictere infrascripte ad perpetuam rei memoriam: *Cor gladio scissum do cui consanguineus sum*, et propterea dicit auctor {che 'n su Tamisi ancor si cola}.
+
+
+{Quell'Attilla che fu flagello in terra} Iste Atilla fuit ungarus et tante impietatis auctor quod ex suis sceleribus et flagiciis uocatus est Atilla flagellum Dei. Iste tyrannus suis temporibus aflixit Ytaliam, sed maxime ciuitatem Florentie tempore quo tenebatur et constructa fuerat per Romanos. Nam cum intrasset sub beniuola et spontanea receptione Florentinorum et Romanorum in ea manentium, sua oculta malitia in paucis diebus XXm uirorum habitatorum ciuitatis Florentie in quodam palatio dicte ciuitatis quod Capitolium uocabatur, preter notitiam aliorum de ciuitate, non simul set singulariter requisitos fecit singulariter decollari per quosdam milites suos et interfectos fecit deici in quodam alueo aque de flumine Arni sub dicto Capitolio artificiose labentis. De quo siquidem orrendo facinore oculte patrato alii exteriores habitatores et ciues non potuerunt perpendere nisi ex aqua fluminis Arni que propter effuxionem sanguinis in colorem sanguinis est conuersa; et post tantum scelus nephande commissum ipse Atilla exiuit Capitolium et cum maxima militum quantitate quos in dicto Capitolio clam incluserat totam ciuitatem sub incendio cede et ruina destruxit in despectum et iniuriam Romanorum. Postmodum dictus Atilla cum gentibus suis se reduxit ad ciuitatem siue locum qui Fexule uocabatur, positum prope ciuitatem Florentie, et ad hoc, ut dicta ciuitas que per Romanos fuerat destructa popularetur et habitaretur et habitatoribus impleretur, fecit preconiçari quod quilibet uolens accedere posset impune et libere habitare et esse in ciuitate Fexulana. Tamen postmodum superuenientes Romani ciuitatem Florentie sub melioribus auguriis construxerunt et conuenerunt cum dictis Fexulanis quod dicta ciuitas Fexulana non habitaretur ulterius, sed in ciuitate Florentie hedificanda de nouo ipsi Fexulani cum ipsis Romanis et Florentinis primis habitatoribus ciuitatis Florentie iam distructe uiuere et habitare deberent; et huic conuenctioni conuenerunt et concordauerunt ipsi Fexulani cum hac condictione, quod semper episcopus ciuitatis predicte apellari deberet ad perpetuam rei memoriam episcopus Fexulanus; et sic inter eos fuit effectualiter terminatum, quamuis postmodum constructa et rehedificata fuerit per Romanos. Depopulauit et destruxit idem Atilla multas ciuitates et loca bona Ytalie, et propterea dicit textus {che fu flagello in terra}, et hoc est uerum secundum quod scribitur in cronicis antiquorum.
+
+{E Pirro e Sesto; e in etterno munge} Pirrus filius magni Achillis Greci fuit crudelis et impie uite. Sextus filius magni Pompei Romani, qui post mortem patris fuit magnus tyrannus, pirrata et depredator hominum.
+
+{A Rinier da Corneto, a Rinier Pazzo} Isti fuerunt duo maximi predones super strata.
+
+{Non era ancor di là Nesso arriuato} Cum auctor in precedenti capitulo tractauerit de penis eorum qui manus uiolentas exercent in proximum et bonis proximi, prosequendo materiam suam scribit in presenti capitulo de hiis qui desperantes in totum se ipsos priuauerunt uita et bona sua discipauerunt, ut inferius demostrabitur; et incipiendo dicit quod ille Nessus, sub cuius comitiua securitate transiuerant, nondum redierat ad ripam aque quando poeta et auctor iam intrauerat quoddam nemus orribile plenumque stirpibus.
+
+{Tra Cecina e Corneto} Cornetum est quoddam castro in patrimonio Ecclesie Romane situm in ripa maris, a quo castro usque ad locum qui dicitur Cecina est uia remota et longa per multa miliaria, inter quod Cornetum et Cecinam sunt multa nemora siluestria et periculosa et diuersis ramis et stirpibus inuoluta.
+
+{Quiui le brutte Arpie lor nidi fanno} Arpie sunt quedam maxime aues habentes alas ualde latas et collum et uisum humanum. Que siquidem aues expulerunt per uiolentiam de insulis Strophadis, que sunt in Romania, Herculem et Iasonem; postmodum etiam dicte aues expulerunt de dictis insulis Troianos qui se recluserant in eis ante quam Troia destrueretur; que siquidem expulsio Troianorum, ut dicit testus, fuit inditium et augurium destructionis Troyane.
+
+{Io sentia d' ogne parte trarre guai} quia per se patent usque ad locum illum:
+
+{Io son colui che tenni ambo le chiaui
+del cor di Federigo}
+
+Iste siquidem fuit magister Petrus de Uineis ex cuius uirtute et probitate multiplici et maxime ex sue formose inuentionis et rectorici stili ornata dulcedine fuit in tantum excellens et prepotens consiliarius penes inperatorem Federigum, quod ex sua ordinatione et consultatione solumodo queque agenda inperii gerebantur.
+
+{La meretrice che mai da l'ospizio
+di Cesare}
+
+Dicit ipse Petrus quod cum semper ex dignitatibus et honoribus et bono alterius oriatur inuidia, idcirco reliqui curiales inperialis curie, excelse condictioni mee inuidentes, et emuli me iniuriose accusauerunt quod quedam secreta debueram propallasse; ex quo de mandato inperatoris cecatus et sic turbatus et dedignatus ex gustu indigne pene, nolens sub ceca et uituperosa uita manere, ego ipse qui eram iustus, fidelis et purus in me ipso feci et disposui me iniustum contra me ipsum, mihi propriam uitam adimendo. Sed nichilominus, dicit ipse Petrus, nunquam fui proditor nec infidus in agendis uel secretis aliquibus domino meo imperatori. Ex quo aperte probatur et mostratur quod, prout dicit testus, ista inuidia est illa meretrix magna que semper sequitur ospitium curias et regna regum prelatorum et principum; hec est illa miserima passio per quam status regnantium persepe uertitur.
+
+{Spirito incarcerato, ancor ti piaccia
+di dirne come l'anima si lega}
+
+In hac parte querit Uirgilius ab anima dicti Petri quod ei declaret qualiter hoc est quod spiritus uel anima ligetur et includatur in illis stirpibus siue trunchis. Ad quod respondet ipsa anima dicens: Quando anima crudelis alicuius desperati et se necantis peruenerit ad infernum, Minos demon ipsam transmittit ad septimam focem; que postmodum in eo loco cadit ad quem infortunio suo conducitur, et ipsa anima delapsa in eo loco silue germinat quemadmodum granum spelte et crescit et producitur in stirpem tamquam planta siluestris, sed in die iudiciis, sicut alie anime uenient ut uniantur cum corporibus suis, sicut nos pro nostris spoliis, hoc est pro corporibus, ueniemus, sed dictis nostris corporibus nullatenus uniemur, quia iustitia Dei non pateretur ut aliquis id haberet quod abstulit sibi ipsi. Et quia nos ipsi abstulimus nobis uitam et corpus, anime nostre suis corporibus non iungentur sed unaqueque anima habebit apensum ad truncum umbre sue corpus suum; et hoc est quod dicit testus:
+
+{Come l'altre uerrem per nostre spoglie
+ma non però ch'alcuna sen riuesta}
+
+Sed quamuis hec uerba sic sint ab auctore descripta, nichilominus teneo quod aliud scriptum fuerit et alia fuerit auctoris intenctio: Scriptura siquidem sic rigide sic singulariter et uituperose punit et ponit de hiis qui, uelud desperate cecitatis filii, perdiderunt sponte se ipsos ad terrorem et instructionem mortalium, ut sibi precaueant ab huiusmodi perdictione inposterum, per quam inremediabiliter et preter spem alicuius misericordie Deus grauiori offensione offenditur: nam nullum est grauedinis tante delictum cuius diuina misericordia misereri non possit, excepto desperationis delicto que sola mederi nequit. Hoc est quod probat et dicit; credo autem auctorem prefatum, tamquam fidelem captolicum et omni prudentia et scientia clarum, suo tenuisse iudicio quod Ecclesia santa tenet uidelicet.
+
+{Gridaua: Lano, sì non furo accorte} Iste Lanus fuit quidam domicellus et iuuenis de ciuitate Senarum qui inter ciues alios dittissimus erat, tamen fuit consumptor et discipator omnium bonorum suorum; sed antequam morte naturali deficeret, ipso iuuene existente, mortuus fuit in quodam conflictu ad locum Plebis de Toppo, et propterea, sicut dicit testus, mors eidem Lano fauendo succurrit, quia ipsum rapuit in tempore iuuentutis: quoniam si uixisset in seculo, opportebat quod famescentes et macerimi canes, sicut in testu sequitur, ipsum deuorassent, hoc est dicere quod miseria et egestas ipsum aflixissent.
+
+{E poi che forse li fallia la lena,
+di sè e d'un cespuglio fece un groppo}
+
+Iste cui deficiebat uirtus in fuga fuit dominus Iacobus de Sancto Andrea de ciuitate Padue sub maximis diuitiis constitutus qui discipauit omnia bona sua, et inter alias prodigalitates eius de ipso fertur quod, uidere desiderans quendam pulcrum et magnum ignem, dictus dominus Iacobus comburi fecit quandam uillam eius in totum. Modo dicit testus quod dum ipse uellet afugere, quia deficiebat ei fuigiendi potentia, inuenit unum ex dictis stirpibus siue quodam cespullium et in dictum cespullium ut lateret intrauit. Tamen superna permissione crudelissime fere aperierunt cespullium et lacerauerunt omnia membra eius; hoc est dicere quod ante mortem ipsius fuit incommodis et miseria inuolutus, et nedum ipse canes lacerauerunt membra dicti domini Iacobi sed etiam dictum cespullium siue stirpem, qui stirpes etiam erat unbra et quedam anima, totaliter destruxerunt. Ex quo dictum cespulium conqueri et plorare incepit dicens contra animam dicti domini Iacobi:
+
+{O Iacopo, dicea, da Santo Andrea} Ex quo siquidem Uirgilius interogauit a dicto stirpe de nomine et origine eius. Ad quem respondit umbra ipsius stirpis dicens: Ego fui de ciuitate Batiste, hoc dicere est de ciuitate Florentie, que siquidem ciuitas habuit in primum patronum Martem, idest deum belli, et hoc fuit ante tempus incarnationis dominice; cum autem refloruit Christianitas, dicta ciuitas, sublato titulo patronatus ipsius Martis, Florentini in pastorem et patronum acceperunt sanctum Iohannem Baptistam. Et propterea dicit hec anima quod Mars semper cum arte et influentia sua pestem et tristitiam semper infundet in ciuitate Florentie, quia, dicto Marte deleto, patronum alium elegerunt; et nisi quedam statua ipsius Martis que adhuc residet super pontem Arni in dicta ciuitate maneret, frustra fuisset rehedificata Florentia per eos qui ipsa fecerunt post destructionem Attille qui ipsam ciuitatem destruxit, ut tractatum est supra proxime in fine capituli precedentis.
+
+{Io fei gibetto a me de le mie case} Iste Florentinus fuit dominus Loctus iudex de Aglis de Florentia, qui, secundum quod fertur, ex dolore prenimio cuiusdam false sententie quam protulerat in domo sua, cum quadam argentea corrigia eius se ipsum suspendit, et propterea dicit fei gibetto etc., quia locus in quo suspenduntur homines in partibus Francie uocatur giubet; et ipse idem de domo propria constituit sibi furcas.
+
+{Poi che la carità del natio loco} Cum auctor supra proxime in fine capituli precedentis uiderit cruciari animam eius qui erat de una ciuitate cum eo, idcirco dicit quod ex caritate quam habebat ad miserum ardentem ratione loci, frondes stirpis eius diuisas et separatas collegit in unum et, ipsis frondibus dicto Florentino exibitis, ipse auctor cum Uirgilio ad prosecutionem itineris est conuersus.
+
+{Non d'altra foggia fatta che colei
+che fu da' piè di Caton già soppressa}
+
+Exemplificatiue loquitur Dantes et dicit quod, cum arena illa per quam gradiebatur esset pestifera et angustiis plurimis copiosa, talis erat qualis erat arena Libie per quam Cato Romanus, deuicto Pompeio, cum Pompeianis fugiens a facie Cesaris pertransiuit. Que siquidem arena Libie, uelud desertum siluestre et inabitabile, est periculosa et miseriis ac incommodis multis plena; et hoc scribens, Lucanus in nono de ipso Catone loquente et suadente Pompeianis ut per dictam arenam iter acciperent sic dicit:
+*Atque ingressurus steriles sic fatur arenas:
+O quibus una salus placuit mea signa secutis
+indomita ceruice mori, componite mentes
+ad magnum uirtutis opes summosque labores.
+Uadimus in campos steriles exaustaque mundi,
+que nimius Titan et rare in fontibus unde
+sicaque letiferis squalent serpentibus arua.
+Temperies uitalis abest et nulla sub illa
+cura Iouis terra est*
+et propterea dicit testus {Non d'altra foggia}.
+
+{Quali Alessandro in quelle parti calde} Exemplificat auctor quod quemadmodum accidit Alexandro regi militanti in partibus orientis quod ex summa caliditate solis et aeris uapores igniti descendebant super eum et militibus suis, tamen ipse Alexander sua uirtute prouidit ad conseruationem ipsius et militarium acierum suarum, ita, dicit auctor, facti erant uapores ignei cadentes super miseros pecatores; ex quo arena illa sicca et arida, in qua anime misere permanebant, tamquam esca accendebatur et urebantur.
+
+{Chi è quel grande che non par che curi} Iste siquidem qui tante superbie et ferocitatis indicia demostrabat fuit unus ex septem regibus qui obsederunt ciuitatem Tebarum uocatus Capaneus. Qui cum excelsa superbia sua contemptor esset deorum, Iupiter turbatus et dedignatus ex arogantia Capanei predicti et accepto fulmine ygneo ipsum Capaneum in dicto exercitu fulminauit et interremit; et quemadmodum ipse Capaneus fuit superbus in uita, sic et anima eius est superbissima in inferno. Nam loquitur ipsa anima et dicit ipsi Uirgilio: Si ipse Iupiter, qui me percussit cum fulmine ultimo die uite mee, faceret fabricari per omnes fabros et ministros eius fulmina et sagyptas et haberet subsidium Uulcani et aliorum quorumlibet ministrorum eius, de me non posset facere ultionem.
+
+{Sì com' el fece a la pugna di Flegra} Capaneus iste aducit hanc similitudinem quia in ciuitate uel monte illo qui Fregra uocatur gigantes pugnauerunt cum diis, et in dicto loco a dicto Ioue et ab aliis diis dicti gigantes fulminati et interrempti fuerunt.
+
+{Quale del Bulicame esce ruscello} Bulicame est fluuius siue fons aque bulientis nascentis prope ciuitatem Uiterbi ex quo descendit quidam riuulus; qui riuulus diuiditur in multa balnea, ad que balnea peccatrices morantur; et propterea exemplificatiue loquendo dicit auctor talem se riuulum inuenisse descendentem et currentem per arenam illam de qua superius dictum est.
+
+{In mezzo mar siede un paese guasto,
+diss'elli allora, che s'appella Creta}
+
+Respondet Uirgilius auctori interoganti et admiranti super condictione illius riuuli et dicit quod in medio mari est quidam locus destructus qui uocatur insula Creti; cuius insule Saturnus fuit rex primus et dominus, cuius Saturni regis temporibus homines casti erant absque cupiditate et uitio; et in dicta insula erat quidam mons siue locus qui uocabatur Yda, qui siquidem locus fructibus et arboribus et bonis omnibus affluebat, modo, dicit auctor, locus ille destructus est et sterilis tamquam res antiqua. In quo siquidem monte uxor Saturni, que uocabatur Rea, fecit latere Iouem filium suum et dicti Saturni et ibi nutriri ut Saturnus nesciret quid esset de eo: nam Saturnus preceperat dictum filium suum interimi cum nasceretur, sed prius sibi presentaretur; et hoc quia ei dictum fuerat a responsis ydolorum suorum quod filius nasciturus ex eo ipsum Saturnum debebat de regno expellere. Rea autem, uxor Saturni predicti et mater pueri, Saturno querenti filium presentari fecit quandam ymaginem lapideam pueri paruam et inuoluptam pannis, quam credens Saturnus fore puerum, ipsum iussit occidi.
+
+{Quando piangea, ui facea far le grida} Hoc est dicere: quando puer plorabat in monte predicto, sicut soliti sunt plorare, dicta Rea mater eius facebat fieri quosdam clamores in dicto loco, ne ploratus pueri audiretur extrinsecus.
+
+{Dentro dal monte sta dritto un gran ueglio} Aduertendum est in parte ista: per hunc senem significatur et figuratur tota etas et decursus mundi ac etiam totum imperium et inperatorum et principum uitam ab initio regni Saturni predicti usque ad hec tempora; ponitur autem iste senex erectus in monte predicto quia ipsius montis et insule Saturnus fuit primus rector et dominus.
+
+{Che tien uolte le spalle inuer' Dammiata} Per uerba ista et hanc descriptionem senis predicti uult auctor demostrare qualiter inperium residens in paganis et in partibus orientis translatum fuit in Grecos, scilicet eo tempore quo a Nino rege Babillonie in Saturnum regem insule Creti, que insula tunc temporis erat de principalibus partibus Grecie. Postmodum uero translatum fuit imperium de Grecis in Romanos, et ideo dicit testus quod iste senex uertit tergum uersus Damiatam que est in oriente, ex quibus partibus orientis ablatum fuit imperium, et prospicit Romam idest uersus occidens; ad quos Romanos et partes occidentales postmodum imperium est delatum.
+
+{La sua testa è di fin oro formata} Auctor redarguendo uitam et mores regum inperatorum et principum qui per tempora fuerunt diuidit tempora et etates: nam cum dicit La sua testa etc. per caput huius senis primam etatem significat et regnum ipsius Saturni, sub cuius tempore illa etas hominum caste et moderate uiuebat ex hiis que percipiebant ex fructibus et redditibus terre absque alia cupiditate et uitio; quam siquidem etatem tamquam uirtuosam et bonam auctor ipse commendat.
+
+{E puro argento son le braccia e 'l petto} Per hec membra, uidelicet pettus et bracchia, figuratur secunda etas que fuit tempore Iouis filii Saturni predicti; et hanc appellant argenteam respectu prime quia homines huius etatis inceperunt peccare et uitiari et sic non fuerunt uirtuosi quemadmodum primi: nam hoc tempore coli agra, iuga bobus inponi et in quibusdam maliciosis cogitationibus inceperunt homines delectari.
+
+{Poi è di rame infino a la forcata} Per corpus eneum figuratur tertia etas que fuit deterioris operationis secunda, quia quemadmodum argentum est melius et nobilius ere sic, dicit auctor, fuit hec secunda etas melior ista tertia.
+
+{Da indi in giuso è tutto ferro eletto} Nam sicut ferrum est peius ere sic ista quarta etas, que figuratur per ferrum, adhuc fuit deterior et magis abundans in uitiis quam tertia etas: nam huius homines etatis in armis et dispendiis belicis quam plurimum institerunt.
+
+{Saluo che 'l destro piede è terra cotta} Per hunc pedem destrum huius senis et istarum etatum significatur mater Ecclesia que, cum terra esset, idest parua et depressa, ipsam dicit esse coctam, idest dotatam et ampliatam, quia dotata et magnificata fuit per Costantinum imperatorem.
+
+{E sta 'n su quel, più che 'n su l'altro, eretto} Dicit auctor quod iste senex magis firmatur super hoc pede quam super alio; hoc est dicere quod ipse pes dester, qui est Ecclesia, hiis temporibus magis regit et regnat quam imperium.
+
+{Ciascuna parte, fuor che l'oro, è rotta} Adhuc prosequens auctor de ista materia dicit quod omnes premisse etates quorumlibet regum et principum qui per tempora precesserunt, excepta solumodo prima etate que per aurum intelligitur, uitiose fuerunt: nam a secunda etate hucusque omnes reges et principes omniumque mortalium studia ad cupiditatem, luxuriam, uanagloriam et alia uitia intenderunt; ex quorum membrorum parciumque diruttis scisuris egreditur quidam riuulus lacrimarum et aque, descendens in hac ualle miserrima; et ex ista aqua generantur postmodum ista tria, scilicet Achirunte Flegetunte et Stige, et etiam generatur ex dicta aqua quidam lacus qui uocatur Cocitus. Et hoc totum uult dicere quod ex cupiditate humana et ex aliis uitiis hominem maculantibus anime peccatrices descendunt ad has inferas partes, in quibus, secundum ipsarum demerita uaria, in hiis Achironte, Stige et Flegetunde et Cocito uarie cruciantur. Nam per cupiditatem humanam significatur hec aqua uel riuulus ex qua generantur premissa quatuor. Nam primus fluuius in inferno dicitur Achiruncte qui interpetratur sine gaudio, per quem fluuium primo transeunt anime in inferno ad penam; Stige interpetratur tristitia et est quidam palus que secundario inuenitur in inferno, in qua puniuntur superbi et arogantes; Flegetunte interpetratur incendium et est quoddam fossatum aque rubee siue sanguinis bulientis; Cocitus interpetratur luctus et est lacus concelatus in centro terre, idest in profundo inferni in quo est Lucifer, et ibi puniuntur proditores. Et sic sequitur quod anime dampnatorum ex ipsorum sceleribus transeant per fluuium Achirunctis, hoc est quod absque gaudio maneant et crucientur in palude Stige, hoc est quod semper sint tristes; subiugantur in Flegetonte, hoc est quod semper incendio concrementur, et firmentur in Cocito, hoc est quod in lacu luctus orribilis perpetuo recludantur, hoc est quod dicit testus {fanno Acheronte, Stige e Flegetonta}.
+
+{E io a lui: Se 'l presente rigagno
+si diriua così dal nostro mondo}
+
+Querit auctor a Uirgilio: Si riuulus iste aque descendit a mundo nostro, que est causa quod riuulum non inuenimus, maxime cum uenerimus per ytinera tam longeua? Ad quod respondet Uirgilius: Nam cum rotundus sit locus per quem transiuisti et continue ascendas et descendas per circulum a sinistris et nondum ad sufficientiam ambulaueris, non mireris si aliquid noui uides.
+
+{E io ancor: Maestro, oue si troua
+Flegetonta}
+
+Adhuc querit auctor a Uirgilio ubi est locus Flegetuntis et flumen Lete; ad quod respondet Uirgilius: Quando tu Dantes uidisti fossatum aque bulientis, debebas scire quod ille est locus Flegetuntis. Flumen autem Lete positum est extra hanc fossam inferni, et est positum in purgatorio, quo lauantur anime dum purgate sunt, que ascendere debent ad gloriam paradisi; et iste dicitur fluuius obliuionis quia, dum in eo lauate sunt, anime obliuiscuntur malorum omnium que commiserunt in uita.
+
+{Letè uedrai, ma fuor di questa fossa}
+
+{Ora cen porta l'un de' duri margini} Cum auctor in fine capituli precedentis elegisset consilio saniori relinquere nemus et sequi argelem, hoc est ripam fluminis, et propterea dicit ora cen porta etc.
+
+{Quali Fiamminghi tra Guizzante e Bruggia} Exemplificat auctor dicens se inuenisse et ambulasse per tales uias difficiles ripas et argines, quales ripas et argiles faciunt fieri illi de Flandria qui uicini sunt mari in locis quorum unus dicitur Guiççante, alter dicitur Brugia, quia ibi mare secundum solitum cursum suum bis crescit et decrescit in die; et propterea homines de partibus illis ne offendantur per multiplicationem maris ad resistentiam aque faciunt fieri magnas ripas siue argines.
+
+{E quali Padoan lungo la Brenta,
+per difender lor uille e lor castelli,
+anzi che Carentana il caldo senta}
+
+Adhuc exemplificat auctor dicens se tales inuenisse et ambulasse ripas quales faciunt fieri Paduani ripas et argines super fluuio Brente antequam liquefiat nix de alpibus Carientie, ne offendatur Paduanus districtus propter difusionem aquarum.
+
+{E quelli: O figliuol mio, non ti dispiaccia
+se Brunetto Latino}
+
+In parte ista inuenit auctor animam domini Burnetti Latini de Florentia qui fuit optimus astrolagus, phylosophia et moralitate preclarus, et inter alia composuit quemdam librum qui uocatur Thesaurus, in quo multa pulcra et utilia pertractantur; qui interogat ipsum Dantem de causa sui itineris. Respondet autem sibi auctor prout testus declarat inferius, maxime cum dicit {El cominciò: Qual fortuna}.
+
+{Ma quello ingrato popolo maligno
+che discese di Fiesole ab antico}
+
+Dicit dominus Burnettus Danti quod populus Florentinus, qui ab antiquo descendit de Fexule, hoc est ex gente illius ciuitatis que Fexule dicebatur, de qua tractatum est superius capitulo XII, odiet ipsum Dantem et inimicabitur ei ex ipsius operibus uirtuosis. Dicit etiam ipse dominus Burnettus in honorem et laudem auctoris et in uituperium et infamiam ipsius populi Florentie, quem cecum appellat ex uitiis superbie, auaritie et inuidie in quibus maxime inter alia uitia perpeditur. Dicit etiam alia plura prout inferius latius continetur.
+
+{In somma sappi che tutti fur cherci
+...Priscian sen ua con quella turba grama,
+e Francesco d'Accorso}
+
+In ista parte declarat et dicit dictus dominus Burnettus ipsi auctori qualiter Priscianus cum comitiua sua puniuntur in isto circulo ex peccato sodomie. Dicit etiam quod hic punitur quidam episcopus Florentinus qui transmutatus fuit a seruo seruorum, hoc est a summo pontifice, scilicet de episcopo Florentie in episcopum Uicentinum; et hoc est quod dicit testus {fu trasmutato d'Arno in Bacchiglione}, quia Arnus est flumen transiens per medium ciuitatem Florentie, Bachilione est flumen Uincentie, per que flumina auctor significat ciuitates istas. Alia per se patent.
+
+{Già era in loco onde s'udia 'l rimbombo
+de l'acqua che cadea nell'altro giro}
+
+Dicit auctor in principio huius capituli quod ad locum peruenerat in quo audiebatur rumor et sonitus aque cadentis in altum gironem.
+
+{Simile a quel che l' arnie fanno rombo} Exemplificatiue dicit auctor quod talis rumor et sonitus erat illius aque qualem sonitum faciunt arne siue apes quando simul coadunantur; in quo loco auctor ipse uidit tres animas uersus ipsum accedentes sub nouis et ueteribus uulneribus cruciatas.
+
+{Qual sogliono i campion far nudi e unti,
+auuisando lor presa e lor uantaggio}
+
+Auctor exemplificatione loquitur dicens quod quemadmodum pugiles bellantes, antequam in actu pugne progrediantur, sibi preuident qualiter per ipsorum astutiam et uirtutem possint aduersus aduersarios pugilles preualere, sic, dicit ipse, ille tres anime Florentine uenientes et congregantes se ipsas in forma cuiusdam circuli siue rote uerterunt facies earum uersus Dantem, ut cognoscerent eum, ita quod collum et faciem uoluebant in una parte et pedes eorum in alia; finaliter tamen aliqua dixerunt ipsi Danti prout per seriem testus inferius demostratur.
+
+{Nepote fu de la buona Gualdrada
+... la fiera moglie più ch'altro mi nuoce}
+
+Omnes tres isti Florentini fuerunt et ciues maximi de ciuitate Florentie, quos orribile sodomie peccatum sub hoc miserimo carcere includit et punit: nam per hoc quod dicit {la fiera moglie più ch'altro mi nuoce} declarat de illa facinorosa libidine sodomie qua tamquam uxore precipua fruebatur; quibus compatitur et respondet ipse auctor dicens {di uostra terra sono} etc.
+
+{Chè Guiglielmo Borsiere, il qual si duole} Iste Guillielmus Burserius fuit etiam Florentinus hoc uitio maculatus qui cum premissis tormento simili cruciatur.
+
+{Come quel fiume c'ha proprio cammino
+... che si chiama Acquacheta suso, auante
+che si diualli giù nel basso letto}
+
+Adhuc exemplificando loquitur auctor quod quemadmodum auditur rumor et sonitus ex resonante et descendente aqua fluuii, qui antequam descendat penes ciuitatem Furliuii abinde supra uocatur Aqua queta (cum uero attigerit ciuitatem Furliuii uocatur) in loco quodam montanee, qui uocatur Sanctus Benedictus de Alpe quia ibi descendit de alpibus, ita dicit auctor se inuenisse in dicto loco fremitum et sonitum aque descendentis et cadentis ex alto.
+
+{Io auea una corda intorno cinta,
+e con essa pensai alcuna uolta}
+
+Dicit in hac parte quod, ipso cum aliis mortalibus in seculo permanente, habebat quandam cordam cintam, cun qua corda aliquando proposuit et pensauit ad prosequendum et capiendum liunçam que habet pellem depicta. Hoc est dicere quod ipse Dantes aliquando uoluit cum fraudulentiam inherere luxurie et in eodem uitio cum fraudolentia delectari – nam per cordam significatur fraudulentia, quia quemadmodum corda est nodosa et tortuosa sic fraudolentia –, quia cum per peccatum et cogitationem malam sit a Deo et a ueritate remota, in se ipsa non est directa sed potius tortuosa, quia ab illa summa et diuina regula omnia dirigente procul dubio est diuisa. Per liunçam uero, que est uariis colorata coloribus, luxuria figuratur, quia quemadmodum ipsa liunça est pluribus depicta coloribus sic ipsa luxuria affigit et molestat hominem curis quam plurimis, ut plenius tractatum est supra primo capitulo.
+
+{Poscia ch'io l'ebbi tutta da me sciolta,
+sì come 'l duca m'auea comandato}
+
+Sed postquam, dicit auctor, hac zona siue corda me excussi, scilicet hanc fraudulentiam mihi abstuli ex mandato ducis mei Uirgilii, hoc est ex imperio rationis – quem Uirgilium pro ratione figurat, sicut primo capitulo superius est descriptum –, ipsam cordam dedi Uirgilio, hoc est ipsam fraudolentiam et uoluntarium apetitum supposui rationi etc.; et sic ipse auctor usus non fuit ipsa fraudulenta luxuria per modum fraudulentie.
+
+{E' pur conuien che nouità risponda,
+dicea fra me medesmo, al nouo cenno}
+
+Dicit auctor quod, cum Uirgilius deiecisset dictam cordam in loco infimo et obscuro, ymaginabatur ipse Dantes in se ipso et dicebat: Oportebit de necessitate quod ex tali actu Uirgilii, scilicet ex iactu ipsius corde in tali infimo et tenebroso loco, aliqua nouitas oriatur et surgat, quia maxime ipse Uirgilius admirabatur locum predictum post iactum ipsius corde.
+
+{Ahi quanto cauti li uomini esser dienno
+presso a color che non ueggion pur l'oura}
+
+Istud est uerbum notabile. Nam inter ceteros homines habet homo studere ut prudens apareat et cum prudentia operetur, sed maxime inter eos qui sunt tanta uirtute et perspicacitate preclari quod nedum opus humanum intuentur et noscunt sed etiam subtiliçantes inquirunt, discuciunt et speculantur sub qua intentione et quo proposito siue motu mouentur homines ad aliquid faciendum.
+
+{El disse a me: Tosto uerrà di soura
+... Sempre a quel uer c'ha faccia di menzogna}
+
+Hoc est etiam uerbum notabile. Nam quamuis omne quod uerum est sit sub ueritate fundatum, quia tamen potest esse tale quod ex qualitate et inaptitudine rei persone loci uel temporis auditoribus incredibile uideretur, idcirco non debet esse lingua preceps ad descriptionem uel narrationem eius ueri dicti uel facti quod non est uerisimile uel quod habeat aliquam speciem uel euidentiam falsitatis. Et hoc dicit auctor ad excusationem sui, quia ipsum oportet describere et tractare de quadam bestiali figura quam uidit in loco siue circulo isto natantem per aerem, tamquam natat ille qui, cum se deorsum in aquis demerserit propter reparationem ancore nauis aut propter quidquam aliud necessarium, redit uersus celum. Alia subsequentia per se patent.
+
+{Ecco la fiera con la coda aguzza} Cum auctor supra proxime XI capitulo de uiolentiis et fraudulentis in generali tractauerit, XII capitulo de uiolentiis inlatis in proximum, XIIIº de uiolentiis in se ipsum inlatis, XIIIIº de offensionibus commissis aduersus maiestatem diuinam, XUº et XUIº de illatis iniuriis in naturam et rebus diuinis ex parte peccati sodomie, presenti capitulo tractare intendit de uiolentiis nature illatis ex uitio usurarum et propterea incipit:
+
+{E quella sozza imagine di froda
+sen uenne, e arriuò la testa e 'l busto,
+ma 'n su la riua non trasse la coda}
+
+Aduertendum est in parte ista quod fraudulentia figuratur et intelligitur per hanc bestiam. Nam quemadmodum hec fera, sicut describit auctor, super ripam caudam non ostendit, ita homo fraudulentus fraudem ipsius detinet in absconso, ut fraudulenter possit exterius operari; et quemadmodum hec bestia faciem iusti hominis et humilis demostrabat, sic homo fraudulentus uiuens iustus et humilis aparere molitur, ut sub colore iustitie, sub humilitatis et liciti specie possit decipere confidentes; et hoc est quod dicit testus {La faccia sua era faccia d'uom giusto} etc. Per id uero quod dicitur {Con più color, sommesse e souraposte} sciendum est quod quemadmodum bestia illa est uariis colorata coloribus, sic fraudulentis animus est uariis malitiis et falsis adinuentionibus maculatus.
+
+{Non ne conobbi alcun; ma io m'accorsi
+che dal collo a ciascun pendea una tasca}
+
+Infrascripti fuerunt omnes feneratores.
+
+{In una borsa gialla uidi azzurro
+che d'un leone auea faccia e contegno}
+
+Iste qui habebat hanc bursam ad collum fuit quidam de Ianfigliacçis de Florentia, cuius insigna sunt leo acçurrus in campo giallo.
+
+{Mostrando un' oca bianca più che burro} Iste fuit quidam de Ubriacis maximus fenerator cuius insigna sunt picta.
+
+{E un che d'una scrofa azzurra e grossa} Iste fuit quidam de Scrouignis de Padua fenerator, cuius insigna sunt premissa.
+
+{Sappi che 'l mio uicin ytaliano
+sederà qui dal mio sinistro fianco
+... gridando: Uegna 'l caualier sourano}
+
+Iste Ytalianus, quem militem summum appellat, est dominus Buiamonte de Florentia, cuius insigna sunt tria capita; de quo dicit anima illa Paduana quod ex peccato fenoris sedebit ibi prope eum in tormentis illis.
+
+{Troua' il duca mio ch'era salito
+...monta dinanzi, ch'i' uoglio esser mezzo,
+sì che la coda non possa far male}
+
+Per hec uerba duo notanda sunt. Primo siquidem quod, quemadmodum ipse auctor ascendit et equitauit ipsam bestiam, ita mortalis quilibet debet conculcare et sibi subicere fraudulentiam et peccatum per intelligentiam rationis; secundo quod, quemadmodum ipse Uirgilius fuit medius inter auctorem et caudam, ita debet homo inter uoluntarios apetitus et fraudulentos motus ex una parte et se ipsum ex alia tamquam medium interponere rationem.
+
+{E disse: Gerion, mouiti omai} Nam auctor uocat hanc bestiam Girion, quia quidam demon est in alio girone qui uocatur Girion et habitat ibi cum fraudulentis suis.
+
+{Maggior paura non credo che fosse
+quando Fetonte abbandonò li freni}
+
+Similitudinarie loquitur auctor dicens se fuisse tanto terrore tantoque timore deductum cum ascendisset bestiam illam per aerem et natantem, quod non credit maiorem tremorem fuisse in terris eo tempore quo currus solis de celis occidit super terram. Nam, sicut legitur ex , dicitur quod Fetunte fuit filius Febi et Climene, et cum inproperatum et uituperose dictum fuisset dicto Fetunti ab Epafo sotio eius et filio eius quod ipse Fetunte non esset ligiptimus filius Febi, iratus Fetunte acessisset ad matrem, et ipsam interogauit et coniurauit ut sibi diceret ueritatem, si esset filius Febi; que aseruit quod filius Febi erat. Cunque dictus Febus, qui sol esse dicitur, fuisset rogatus a dicto Fetunte filio suo quod ipsi dimictiretur una die regere currum solis, et hoc pro speciali dono petebat, Febus, quamuis inuitus, uidens filii uoluntatem, currum solis ei regendum et ducendum concessit. Feton uero, ascendens equos, incepit ducere currum solis, cunque peruenisset cum dicto curru sub quodam signo celi qui Scorpio nominatur, uidens insolitam et mirabilem nouitatem signi, tremens et timidus equis libere relaxauit habenas; ex quo ipsi equi se liberi et agiles sentientes, currentes et salientes currum solis totaliter subuerterunt et sic ipse Feton cum equis et curru solari de celo in terris cecidit. Propter quod incendia uaria et diuersa in celestibus facta sunt, sicut apparet in celo quando sic uariatum apparet per uaria signa tam rubea quam coloris alterius in ipso apparentia; propter quod etiam ex incendio currus cadentis terra combusta et arrida facta est, sicut apparet in magna quantitate terre in partibus Ethiopie, in quibus partibus terra arrida est et sterilis; ex quo siquidem magnus tremor et timor homines occcupauit. Hec siquidem ita se habent secundum poeticas fictiones.
+
+{Nè quando Icaro misero le reni
+sentì spennar per la scaldata cera}
+
+Sciendum est quod Ycarus fuit quidam iuuenis qui cum quibusdam fratribus suis et cum patre eius, qui Dedalus uocabatur, reclusi fuerunt in quadam turri posita in medio mari de mandato Minos regis Grecorum, quia ipse Dedalus docuerat et informauerat Pasife uxorem dicti regis indui pelle uace et choire cum thauro; que turris distabat a terra per plura miliaria. Uidens autem Dedalus se non posse exire turrim nisi per alarum et uolatus remedium, summo ingenio et arte ipsius fecit sibi et filiis suis pennas ligneas unitas renibus eorum cum cera et pice. Quo facto, pater docuit filium iuniorem per turrim et de fenestra in fenestram uolare et ipsum exire uersus mare, postea redire. Postmodum uero pater uolens exhire cum filiis dictam turrim, monuit ipsum filium iuniorem quod in uolatu ipsius non in tantum ascenderet quod ex calore solis destruerentur sibi ale propter liquefactionem picis et cere, nec in tantum descenderet in uolatu ne deficeret in itinere. Quo audito per dictum Icharum, ipse pater uolare incepit cum dicto Ycaro et aliis filiis suis; sed antequam egredirentur turrim pater dixit filiis suis omnibus: *Filii, sequimini uestigia mea, ut possitis mare salubriter pertransire*. Postmodum incipientes uolare cum per spacium magnum aeris et itineris uolassent, dictus Ycarus agilem se presentiens cepit ascendere et ut falco uolare per aerem, paterna uestigia relinquendo, ex quo pix et cera resolute. Ypse Ycarus cadens, mortuus in aquis submergitur. Quod pater inspiciens, hec uerba protulit uersus filium morientem et alios filios ipsum prosequentes: *Ycare nate, bibis; tu sine patre peribis/ quod tibi dixi bis medio tutissimus ibis. / O cari nati, memores estote parati/ iussa paterna pati, medium tenuere beati*. Idcirco dicit auctor non credo dictum Ycarum et patrem ypsius in casu ipsius Icari habuisse tantum tremorem quantum tunc temporis ego habui; et hoc est quod dicit testus {che fu la mia, quando uidi ch' i' era} etc. usque ad finem capituli, que per se patent.
+
+{Luogo è in inferno detto Malebolge} Auctor in precedenti capitulo trattauit de fraudulentiis et feneratorum delictis, modo in parte ista describit de aliis deceptionibus et malitiis, de hiis maxime que mulieribus sunt illate.
+
+{Tutto di pietra di color ferrigno} Auctor describit locum esse lapideum, prout testus sequens manifeste declarat:
+{Come i Roman per l'essercito molto,
+l'anno del giubileo, su per lo ponte}.
+
+{Se le fazion che porti non son false,
+Uenedico se' tu Caccianemico}
+
+Quia lictera per se mostrat de persona et nomine cruciati presentis et de causa cruciatus, idcirco glosa ad declarationem aliam non procedit.
+
+A dicer sipa tra Sàuena e Reno Hoc uult dicere quod tot ad presens non uiuunt in ciuitate Bononie quot sunt anime illorum qui fuerunt de ciuitate predicta et puniuntur in loco illo: nam dicit lictera a dicer sipa tra Sàuena e Reno tum quia ciuitas Bononie posita est inter flumen Reni et flumen Sapine, tum etiam quia hec uocabula sipa, stipa et similia sunt uocabula lingue Bononie.
+
+{Quelli è Iasòn, che per cuore e per senno} Nam, sicut legitur ex principio UII libro Ouidii maioris, Iason filius Esone et nepos Pelias regis Grecie; qui Pelias filios masculos non habebat, tamen quasdam pulcerimas filias quas fortiter deligebat. Et propterea ipse rex, timens ne Iason nepos eius post mortem dicti regis acciperet regnum filiabus et hereditatem paternam, ac sciens quod in quadam insula que uocatur insula de Colcos erat aureum uellus, hoc est quidam aries aurei uelleris fatatus et sacrificatus, de quo dicitur quod qui ipsum arietem acquirere poterat, idcirco dictus rex Pelliax cognoscens dictum Iansonem iuuenem et affectatem laudari et honorari, cognoscens etiam quod dictus aureus aries ex impotentia loci et multis obstaculis per simplicem potentiam hominis acquiri non poterat, ut ipse Iason numquam rediret ne filie ipsius Pelias molestarentur in regno, tantis suasionibus et blanditiis ipsum Iasonem circumuenit quod ipse Iason sociatus cum Ercule et aliis pluribus sotiis iuit ad insulam de Colcos; in cuius siquidem insule monte summo erat quoddam palatium in quo reclusus erat aries aureus. Sed antequam peruenire posset ad hunc arietem acquirendum, oportebat primitus cum duobus serpentibus in introitu montis manentibus preliari; quibus deuictis, oportebat accipi et domari duos thauros siluestres et feros habentes cornua quasi ferea, et illis thauris inponere iugum, arare terram ibi positam, et ex dentibus deuictorum serpentium seminare in terra: ex quo semine postmodum oriebatur maxima armatorum hominum multitudo quos oportebat uincere, et, istis deuictis, adhuc inueniebatur quidam draco uenenosus et ferus qui quemlibet uolentem montem ascendere deuorabat; postea uero in summitate montis aries aureus erat inclusus et dedicatus erat domino Marti, et sic aquiri non poterat nisi per tantos passus orribiles transeundo. Sed nichilominus Medea, filia Oete regis Colche insule, uidens et diligens Iasonem ex pulcritudine sua, sic fecit cum artibus suis quod ipse Iason superauit serpentes et, acceptis dentibus eorundem, thauros incantauit et domuit, et cum eis arauit terram et in ea seminauit dentes predictos ex quibus orta est armatorum hominum multitudo, quos homines ipsa Medea conuerti fecit in formicas, et postmodum incantationibus suis alius draco sopitus est, et sic ascendit Iason montem et, accepto aureo uelere, cum ipso ariete et Medea aufugit in Greciam. Et prece Iasonis reduxit in iuuentutem Esonam patrem; et ut ipse Iason ulcisceretur ex eo quod Pellias eius patruus sibi fecerat, finxit ipsa Medea se esse discordem cum Iasone et aufugit ad domum dicti Pelias qui iam erat senex, et manens cum filiabus dicti Pellias dixit eis: *Si facitis tale balneum cum herbis talibus patri uestro, incontinenti efficietur iuuenis*; et hoc filie credentes sic fecerunt, ex quo ipse Pelias interemtus est.
+
+{Ello passò per l'isola di Lenno
+poi che l'ardite femmine spietate
+tutti li maschi loro a morte dienno}
+
+Dicit auctor quod, cum ipse Iason iret pro acquirendo aureum uelus, transiuit per insulam Lenni, in qua siquidem insula omnes mulieres habitantes per aliquod temporis antequam ipse Iason inde transiret occiderant omnes masculos, tam maritos quam etiam patres fratres et filios. Et hoc fecerunt ex dolore maximo quem habebant quia mariti ipsarum ipsas dereliquerant propter putridum fetorem yrcinum qui ex istis mulieribus procedebat; et hunc putridum fetorem aduxerat dictis mulieribus domina Uenus ex eo quod ipsam dominam Uenerem contempnebant: omnibus aliis diis preter ei sacrificia ymolabant. Et ex casu acciderat quod, ea die omnes mariti de partibus Tracie ad insulam redeuntes, nocte sequenti ipse mulieres ordinauerunt omnem masculum interficere et sic maritos omnes reuersos ad insulam; et dictis mulieribus de ipsorum reditu letitiam simulantibus, ipsos dormientes cum omnibus aliis masculis necauerunt et ad tantum scelus domina Uenus in soniis prouocauerat ipsas mulieres, quarum prima Poliso que alias conuocauit et monuit ad dictum malefitium perpetrandum.
+
+{Isifele ingannò, la giouinetta} Hec Ysifele fuit filia regis Toantix, qui rex erat illius insule. Que Ysifele ex pietate paterni sanguinis decipit omnes alias mulieres ex eo quod, sicut promixerat et iurauerat aliis mulieribus, patrem suum non interfecit sicut interfecerunt alie, quia, cumpatiens seni patri, nocte qua reliqui fuerunt mortui, ipsum posuit in quadam naui ita quod euasit et peruenit ad quandam insulam que dicitur Chio. Sed hanc Ysifile cognouit Iason ex pulcritudine et eloquentia sua et ipsam Ysifele pregnantem reliquid; et multi ex sociis dicti Iasonis cognouerunt multas ex dictis mulieribus et ipsas pregnantes reliquerunt. Que Ysifele ex Iasone peperit duos filios uno partu, unum quorum uocauit Toantem, alterum Eueneum. Et quamuis Ianson et sotii promississent Ysifele et aliis mulieribus redire per dictam insulam cum aureo uelere acquisito, et ideo quia non redierunt per locum, deceperunt eas et nauicantes a remotis per mare in Greciam redierunt. Decurso autem multo tempore, audientes et inuenientes mulieres predicte regem Toantem patrem Insifele regnare in insula Chio et mortuum non fuisse a filia, ut debuerat et sicut alie fecerunt, cum magno furore currentes ad eam ipsam occidere uoluerunt, tamen Ynsifele sola in quadam naui mare intrans effugit et euasit ab eis. Et propterea cruciatur iste Iason in hoc loco ex deceptione Ysifele et etiam Medee, quia ipsam Medeam, sicut ei promiserat quando docuit dictum Iasonem acquirere et accipere uelus aureum, secum non tenuit cum reuersus fuit in patria, sed ipsam dereliquid; ex cuius deceptionis anxietate ipsa Medea occisit duos filios quos habuerat ex Iasone predicto; et propterea dicit testus {E anche di Medea si fa uendetta}.
+
+{E se' Alessio Interminei da Lucca} Iste Alexus de Interminellis de ciuitate Lucana in hoc deliquit potissime quia ex multis blanditiis et coloratis uerbis ipsius multas mulieres decepit, et propterea, cum in profluuium luxuriose deceptionis se ipsum demiserit, in profundum penalis putredinis est demersus. Nam de illis est de quibus in psalmo legitur: *Computruerunt iumenta in stercore suo*; isti sunt illi de quibus in libro Sapientie scribitur: *Uenite et fruamur bonis, corronemus nos rosis antequam relinquamus signa letitie*.
+
+{Di quella sozza e scapigliata fante} Hec fuit illa proditoria meretrix amica Sansonis que Tayda uocabatur. Qui credens diligi per eam de ipsa confidit, que ipsum postmodum tonsorauit et tradidit in manibus Filisteorum et inimicorum suorum.
+
+{O Simon mago, o miseri seguaci} Cum trattauerit auctor supra XI capitulo generaliter de uiolentia et fraude, XII capitulo spetialiter de uiolentia proximi et bonorum suorum, XIII de uiolentia et iniuria eorum qui se ipsos et bona consumunt, XIIIIº de uiolentia et iniuria maiestatis diuine, XU et XUI de uiolantibus naturam et peccato contra naturam commisso, XUII de fenore et feneratoribus contra naturam agentibus, XUIIIº de ipsorum fraudibus qui propter finem luxurie decipiunt mulieres, hoc presenti capitulo XUIIIIº tractare intendit de fraudulentia simonie, per quam infertur fraus et uiolentia rebus et bonis diuinis et honoribus et uirtuosis usibus deputandis; et propterea dicit auctor: O uos simoniaci, nunc oportet quod tractem de simonia et materia uestra. Nam sciendum est quod simonie nomen sumpssit originem ab illo fraudulente Symone mago qui fuit temporibus primi patris beati Petri apostoli. Qui Simon tante dolositatis et fraudulentie fuit ut ab apostolis Dei sibi peteret per pecuniam dari et uendi gratiam Spiritus sancti; tunc beatus Petrus maledicens ei dixit: *Uade! quod pecunia tua tecum sit in perdictione*.
+
+{O somma sapienza} Hic auctor extollit et laudat sapientiam Dei ex mira diuersitate locorum et tormentorum que uidit.
+
+{Non mi parean men ampi nè maggiori
+che que' che son nel mio bel San Giouanni}
+
+Dicit auctor quod uidit in loco isto quosdam lapides concauos et rotundos magnos et latos quemadmodum sunt hii qui in ecclesia Sancti Iohannis in ciuitate Florentie sunt deputati ad pueros bapticçandos. In quo siquidem lapideo ministerio, facto ad modum catini, dicit Dantes quod, eo tempore quo Florentie permanebat, inuenit quendam qui in eo ceciderat cum capite deorsum, ita quod nisi pedes et tibie exterius apparebant; ad cuius euasionem ipse Dantes fregit lapidem ne sufocaretur in aqua in ipso catino lapideo existente. Et propterea dicit auctor quemadmodum a parte superiori dicti lapidis non uidebantur nisi pedes et tibie supradicti, ita dicit auctor se uidisse in hac parte inferni quosdam peccatores inclusos in quibusdam lapideis ministeriis, ex quibus pedes et tibie usque ad partem grossam solumodo uidebantur; et hoc est quod dicit testus exemplificatiue loquendo dum dicit {E questo sia suggel ch'ogn'omo sganni}.
+
+{Le piante erano a tutti accese intrambe} etc. quia per se patent.
+
+{Ed el gridò: Se' tu già costì ritto,
+... Bonifazio?} etc.
+
+Iste qui loquitur uerba ista fuit papa Nicchola de Ursinis qui propter immensam cupiditatem ipsius, prout testus declarat inferius, symoniace uixit, et credens quod Dantes esset anima pape Bonifatii, qui post eum descenderet ad locum ubi sic precipitatus iacebat idem papa Nicchola, dixit hec uerba ipsi Danti: Non credebam te Bonifatium tam celeriter hoc tempore huc accedere nec credebam adhuc te fore contenctum regimine et pecunia, propter quam fraudulenter accepisti pulcram dominam, hoc est Ecclesiam decepisti. Nam ipse papa Bonifatius per fraudem et artem suam procurauit intantum quod frater Petrus de Morono, qui tunc temporis erat pontifex et dicebatur papa Cilestrinus, renuntiauit pontificatui; post renuntiationem cardinales reliqui ex solicitudine et arte ipsius pape Bonifatii eum in pontificem elegerunt.
+
+{E ueramente fui figliuol de l'orsa} Hoc est dicere quod erat papa Niccola de Ursinis.
+
+{Chè dopo lui uerrà di più laida opra
+... Nuouo Iasòn sarà, di cui si legge}
+
+Per hec uerba uult predicere papa Nichola de Ursinis quod post mortem pape Bonifatii alius pastor in pontificatu succedet, qui tam symoniace et scelerate uiuet in orbe quod eodem papa Niccola et etiam Bonifatio deterior et magis symoniacus reputabitur; dicit etiam quod ipse futurus pastor sic tractabitur a rege France et eidem regi Francie annua tributa persoluet, quemadmodum de quodam Iasone legitur in libro Machabeorum. Cui Iasoni rex Anthiocus concesit summum sacerdotium, ex quo ipse Iason sacerdos eidem Antioccio regi dabat censum in aliqua quantitate pecunie; qua siquidem recepta pecunia ipse Antiochus rex dictum Iasonem de pontificatu deposuit. Nam sicut legitur in libro Machabeorum dicitur ibi, et hoc est quod dicit testus
+{Ne' Maccabei; e come a quel fu molle
+suo re, così fia lui chi Francia regge}.
+
+{Nè Pier nè li altri tolsero a Matia
+oro od argento}
+
+Auctor redarguit ipsum papam Niccolam dicendo qualiter beatus Petrus nec alii apostoli acceperunt aurum nec argentum beato Mathie quando ipsum susceperunt in ordinem et dignitate apostulorum in locum Iude prodictoris, et sic ipse papa debuisset uisisse et non accepisse symoniace aurum nec argentum.
+
+{Di uoi pastor s'accorse il Uangelista,
+quando colei che siede sopra l'acque
+puttaneggiar coi regi a lui fu uista}
+
+Ad habendam ueram notitiam huius testus opportet necessario aduci et declarari uerbum illud beati Iohannis euangeliste Apocalipsis XUIIIIº: *Ueni et ostendam tibi dannaptionem meretricis magne que sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terre et inebriati sunt qui abitant terram de uino prostitucionis. Et abstulit me in desertum in spiritu et uidi mulierem sedentem super bestiam cocineam plenam nominibus blasfemie, habentem capita UII et cornua X*. Ad quorum siquidem uerborum expositionem lucidam est notandum quod hec mulier meretrix magna significat et figurat uanitatem mundanam, que in apetendis et prosequendis ydolis et terestibus et in contemnendis et fugiendis celestibus tota submergitur. Hec siquidem mulier est illa uentosa et inanis inlecebra et dilectio temporalis, que per se falax et ceca ubique terrarum omnes fallit et cecat; de qua scriptum est Eçeciel XUI: *Et hedificasti tibi lupanar et fecisti postribulum in cuntis plateis*. Hec mulier est illa miserima auaritia que uoluntates omnium ad implendum insatiabiles apetitus accendit, de qua per Ysayam legitur: *In capite omnium auaritia*. Et ut breuius concludatur, rationabiliter dici potest: hec est illa uanitas uanitatum, secundum sententiam Salomonis, generis humani perdicio, que sedet super aquas multas, hoc est super gentes multas et populos; uel dicas quemadmodum dicit glosa: *Super aquas multas, hoc est super delitias et diuitias huius mundi que ad modum aquarum efluunt instabiles et caduce; cum qua meretrice, uanitate et cupiditate mundana, fornicati sunt reges terre, quia reges et principes orbis terre et alii spirituales et temporales prelati, salua semper reuerentia et honore bonorum, cum hac meretrice fornicati sunt, cum cupiditate superbia luxuria et omnium temporalium et terrestrum uanitate corrupti ab ipso summo bono et a prima ueritate declinant*.
+
+{Quella che colle sette teste nacque,
+e da le diece corna ebbe argomento}
+
+Hec est illa meretrix magna uanitas mundi, in qua firmata et radicata sunt UII uitia capitalia – superbia, auaritia, luxuria, inuidia, uanagloria, accidia et gula –, ex quibus maxima pars mortalium dannatur et perit. Et nedum per UII uitia capitalia dampnatur genus humanum, uerum etiam per cornua X, hoc est per X preuaricationes contra X precepta legis. Que X preuaricationes sunt: nam prima est ueneratio ydolorum, secunda est blasfematio Dei, tertia sabati transgressio, et hec tria sunt contra precepta ad Deum pertinentia; quarta preuaricatio est odium proximi, Ua inhonoratio parentum, UIa adulterium, UIIa furtum, UIII testificatio falsa, UIIII concupiscientia aliene rei est, decima preuaricatio concupiscientia aliene mulieris. Et sic colligitur ex premissis quod hec est illa uanitas mundi sedens super gentes multas, per quam reges, principes et prelati quam plurimi sunt corrupti et que causat quod per UII delicta mortalia et X preuaricationes contra X precepta legis mortales moriuntur et pereunt.
+
+Fin che uirtute al suo marito piacque Hoc est dicere quod hec uanitas uiciosa cum UII uitiis capitalibus et preuaricationibus X tam diu stetit et optata fuit mentibus et actibus hominum, et unusquisque peccator per ipsam uanitatem deliquid, donec placuit humano et rationabili intellectui uirtutem et ueritatem agnoscere et ipsam uirtutem tamquam sponsam coniungere, ipsam uanitatem, preuaricationes et uitia relinquendo; uel dicas hec uanitas humanam naturam corupit, donec omnipotenti Deo, qui est auctor uirtutis et gratie, placuit infundere gratiam peccatori ut, relictis uitiis, uirtutibus iungeretur.
+
+{Ahi, Costantin, di quanto mal fu matre,
+non la tua conuersion, ma quella dote
+che da te prese il primo ricco patre!}
+
+Nunc auctor reprendit liberalitatem Constantini inperatoris, quia, cum olim Constantinus imperator mirabilibus meritis beati Siluestri tunc pape ex infideli fidelis est factus, et ad reuerentiam et deuotionem maiorem diuini cultus ampla liberalitate et magnificentia dotauit Ecclesiam; ex quo, dicit auctor, ipse Constantinus est causa tanti sceleris tanteque simonie, quia si non dottasset Ecclesiam priuilegiis, beneficiis et honoribus, pastores et prelati Ecclesie non crassarentur nec delinquerent in bonis Ecclesie.
+
+{Di noua pena mi conuen far uersi} Auctor proxime precedenti capitulo tractauit de quadam fraudulentie specie, in presenti uero capitulo tractare intendit de quadam alia specie fraudulenta, uidelicet de auguriis, faturis, diuinationibus et similibus.
+
+{Drizza la testa, drizza, e uedi a cui
+s'aperse a li occhi d'i Teban la terra}
+
+Iste de quo loquitur Uirgilius fuit quidam nomine Amphyraus maximus augur et fuit unus ex UII regibus qui iuerunt ad obsidendam ciuitatem Tebarum. Et cum iste Amphiraus inuenisset per augurii sui artem quod si accederet ad obsidionem ciuitatis Tebarum deficeret in exercitu, et propterea timens latuit occulte in domo sua antequam uellet accedere ad exercitum; uxor uero eius Erifile manifestauit ipsum latere in domo et sic inuentus Amphyraus cohactus est ad exercitum peruenire Tebarum. Cum autem ad exercitum peruenisset, incontinenti ipsum Amphiraum cum equo et armis omnibus terra obsorbuit; et cum digluctiretur a terra Tebana, obsessi, existentes super muris ciuitatis, uidentes ipsum ruentem, clamabant contra eum et dicebant despectiue loquendo: *Ubi ruis, Amphirae?* Et idcirco, ut premictit thestus, ipse Amphyraus et alii augures pena debita puniuntur: nam sicut indignum erat ipsos augures uelle uidere longius et ea sapere que sapere non debebant, et bene meritum est ut ipsorum facies ad posteriora transuersa retro et per contrarium uideant, quia per directam anteriorem et ueriorem uiam uiuere et uidere contempserunt.
+
+{Uedi Tiresia, che mutò sembiante} Iste Thiresia fuit quidam augur et filius Peieri de ciuitate Thebarum, qui, dum quadam uice per quoddam nemus accederet, inuenit duos serpentes ad inuicem coeuntes et accepta quadam uirga serpentes percuxit, ex quo factum est quod ipse Tyresia in mulierem conuersus est. Et dum per spacium UII annorum ipse Tyresia mulier permansisset, accidit quod, ipso redeunte per dictum nemus, iterum inuenit serpentes predictos coeuntes simul, et adhuc acepta quadam uirga percussit serpentes, ex quo rediit in uirum, ita quod ex dictis casibus expertus est naturam utriusque sexus. Interrogatus autem ipse Tiresia quadam uice a Ioue et a domina Iunone eius uxore, contendentibus et querentibus utrum maior ignis libidinis et luxurie esset in muliere uel in uiro, respondit Tyresia quod, cum probauisset statum utriusque, inuenit et dixit quod in muliere erat maior ardor luxurie; ex quo irata domina Iuno eum priuauit oculis, Iupiter autem in restaurationem ipsius ipsum fecit augurem.
+
+{Aronta è quel ch'al uentre} Iste Aronta fuit quidam agur in partibus Tuscie qui latebat et habitabat in montibus et partibus Lunisane, et iste fuit qui predixit Pompeio suis temporibus omnia que ipsi Pompeio poterant euenire.
+
+{Manto fu, che cercò per terre molte} Ista Manto fuit quedam mulier filia predicti Tiresie de ciuitate Tebarum. Que Manto, secundum quod scribit Uirgilius, per mundum peregrinauit et, postquam per multas ciuitates et loca uaria perquisiuit, tandem ad Ytalie partes peruenit, mortuo Tiresia patre suo, postquam ciuitas Baci, hoc est ciuitas Tebarum, peruenit in seruitutem tempore Thesei, filii regis Atheniensium, qui ipsam ciuitatem sue iurisdictioni et seruituti submisit.
+
+{Suso in Italia bella giace un laco} Auctor, uolens effectualiter demostrare de uita et fine huius auguris mulieris, declarat et scribit per inditia et confines de loco Ytalie ad quem finaliter ipsa Manto reducta est, et dicit quod Benaccus, hoc est aqua illa que dicitur lago de Garda, qui lacus funditur inter Gardam et Ualcamunegam et in medio loco istius lacus de Garda sunt confines diocesis ciuitatis Trenti, ciuitatis Brixie et Uerone; usque ad quem locum confinium predictorum unusquisque episcoporum dictarum trium ciuitatum signare posset, si per illud iter accederet, hoc est quod usque ad locum dictorum confinium extenditur auctoritas et iurisdictio uniuscuiusque dictorum episcoporum et ciuitatem suarum. In cuius siquidem lacus ripa positum est quoddam pulcerimum castrum uocatum Peschera et est in tam depressa et infima parte lacus predicti, ex qua parte depressa egreditur aqua de lacu predicto que facit fluuium qui uocatur lo Menchio; et iste fluuius sic appellatur usque ad locum qui dicitur Gouernolo Mantuanorum, qui in dicto loco intrat Padum.
+
+{Non molto ha corso, ch'el troua una lama} Dicit testus quod iste Mencius non dilattatur multum quod inuenit quandam paludem et fit ibi quidam lacus proximus ciuitati Mantue, qui siquidem lacus uel palus tempore extiuo modicam habet aquam et propterea dicit {E suol di state talor esser grama}.
+
+{Quindi passando la uergine cruda} Modo dicit auctor quod ista Manto, uidens dictum locum solitarium et aptum sue contemplationi et arti, ipsum locum elegit et suo tempore habitauit ibidem, et finaliter moriens ibi corpus suum et ossa reliquid. Homines uero ceteri per loca proxima et circumstantia habitantes, uidentes dictum locum esse fortem, ibi fundauerunt et construxerunt ciuitatem Mantue, et quia illa Manto locum illum prius in suam habitationem elegerat ipsam ciuitatem a nomine suo Mantuam uocauerunt.
+
+{Già fuor le genti sue dentro più spesse} Dicit quod ciuitas Mantue fuit pluribus gentibus et habitatoribus copiosa quam nunc, et maxime antequam dominus Pinamonte de Bonacolsis expelleret comites de Casaloldi.
+
+{Allor mi disse: Quel che da la gota} Iste de quo dicit auctor fuit quidam uocatus Eripilo augur maximus tempore quo Greci omnes exiuerunt Greciam ita quod nullus masculus remansit in Grecia; et postmodum Greci dicti in Aulide insula conuenerunt ut postmodum ad obsedionem Troie procederent. Iste Eripilus dedit Grecis, secundum augurii sui artem, horam et puntum quibus ipsi Greci debebant incipere iter suum pro obsedione Troyana.
+
+{Michele Scotto fu, che ueramente} Iste Michael Scottus fuit ualde peritus in magicis artibus et scientia augurii, qui temporibus suis potissime stetit in curia Fiderigi inperatoris.
+
+{Uedi Guido Bonatti} Iste Guidus fuit quidam qui in istis auguriis et supersticiosis inuocationibus insistebat.
+
+{Uedi le triste che lasciaron l'ago} Per hoc quod dicitur {Uedi le triste che lasciaron l'ago} significantur anime omnium infelicium mulierum que, relitis debitis usibus et institucionibus mulierum, auguriis, incantationibus et faturationibus se dederunt.
+
+{Ma uienne omai, che già tiene 'l confine
+d'amendue li emisperi e tocca l'onda
+sotto Sobilia Caino e le spine}
+
+Hoc est dicere quod dies declinabat et nox succedebat ipsis Uirgilio et auctori. Nam cum sol semper sit confinis uni ex emisperiis quando alteri emisperio presit, quia sole existente in nostro emisperio nox residet in alio emisperio, et sole declinato ab emisperio nostro et ad aliud emisperium deuoluto, habemus noctem et ibi est dies; et propterea cum sol sit ille qui proprie sit confinis istorum emisperiorum, idcirco, sicut dicit testus, Uirgilius solicitat Dantem de celeriori progressu, quia sol, hoc est dies, declinabat circa eos exsistentes in alio emisperio et ascendebat uersus emisperium nostrum; et hoc est quod dicit {Caino e le spine significatur luna}, quia fabulose dictum est apud antiquos quod illud nigrum existens in luna est Cayn deferens spinas. Sibilia uero est quedam magna ciuitas in confinibus occidentis in Ispania posita prope mare. Cum autem in medio mensis martii incepisset auctor hoc trattatum, et in ipso tempore martii prope auroram diei luna declinet et occidat ibi in partibus Inspanie ubi est occidens orbis, idcirco hoc aliud non est dicere quam quod dies auferebatur ab eis existentibus in alio emisperio et succedebat existentibus in nostro emisperio; et per hoc notatur secunda dies qua stetit et uidit hec omnia auctor in inferno.
+
+{Così di ponte in ponte, altro parlando} Auctor, proseguens de materia fraudulentie, in capitulo isto tractare intendit de illa fraudulentie specie per quam aliquis truffatur, baratat et decipit rem publicam et patriam in comuni uel amicos uel proximos in speciali. Et exemplificatiue loquendo dicit se inuenisse in parte ista talem locum talesque tortores prout est locus in ciuitate Uenetiarum qui uocatur l'arsenà, in quo siquidem loco diuersa ministeria fabricationes et operationes uarie per artifices et magistros ibidem manentes ad constructionem et refectionem nauium peraguntur; et hoc est quod dicit testus
+{Quale ne l'arzanà de' Uiniziani
+bolle l'inuerno la tenace pece}.
+
+{Ecco un de li anzian di Santa Zita!} Dicit auctor quod iste peccator qui ferebatur per hunc demonem ad tormentum erat unus ex antianis de ciuitate Lucana; que ciuitas significatur ex eo quod dicit de Sancta Zita, quia ecclesia Sancte Çite est ecclesia maior ciuitatis predicte.
+
+{Ogn'uom u'è barattier, fuor che Bonturo} Dicit testus quod omnes de ciuitate predicta sunt baraterii et predones rei publice excepto quodam qui uocatur Bonturus filius Dati; qui Bonturus temporibus suis fuit magnus popularis et potens in ciuitate predicta.
+
+{Gridar: Qui non ha loco il Santo Uolto!} Ecclesia Sancti Uultus est magna et deuota ecclesia in ciuitate Lucana. Et cum iste peccator fuerit de ciuitate predicta, propterea dicunt demones aduersus peccatorem predictum quod liberari non potest a manibus eorum per potentiam et orationes Sancti Uultus.
+
+{Qui si nuota altrimenti che nel Serchio!} Serchius est fluuius quidam decurrens per ciuitatem Lucanam et propterea dicunt demones aduersus peccatorem predictum quod in ista pice et loco tormentorum alio modo natatur quam in flumine Serchii.
+
+{Non altrimenti i cuoci a' lor uassalli} Exemplificatiue loquitur auctor in parte ista et quia hec et proxime subsequentia per se patent ad alia procedetur.
+
+{Così uid' io già temer li fanti
+ch'usciuan patteggiati di Caprona}
+
+Adhuc exemplificatiue loquitur auctor dicens quod quemadmodum iuuenes pedites existentes obsexi in castro Caprone comitatus Pisarum timuerunt, cum egressi fuerunt castrum Caprone, ipsum tradentes aduersariis obsidentibus, ita dicit auctor se fuisse perterritum et timere ne demones in eum irruerent contra fedus et pactum in quibus conuenerunt cum Uirgilio.
+
+{Ier, più oltre cinqu'ore che quest'otta
+mille dugento con sessanta sei
+anni compiè che qui la uia fu rotta}
+
+Hec uerba loquebatur demon ille Uirgilio et Danti, ipsos struens de futuro itinere eisque demostrans qualiter per tramitem in quo erant per directum ipsius itineris ulterius procedere non ualebant, ex eo quia locus ille montuosus et infernalis in suo itinere diructus et deuastatus fuit tempore quo tremuerunt infernus abissus et montes propter uenerabilem et inclitam passionem Domini nostri Yesu Christi. Et cum eo tempore quo auctor ista uidit et erat in exercitio huius operis currerent anni Domini MCCLXUI a uenerabili passione ipsius, idcirco dicit quod tantum est tempus quo uia illa dirupta permansit; ex quibus siquidem uerbis etiam aliud sequitur, quia clare uideri potest quantum sit tempus quo auctor agressus fuerit materiam istam. Cumque tunc temporis currerent anni Domini a passione ipsius MCCLXUI et Dominus noster uixerit in carne mortali XXXIIIº uel circa a Passione ipsius, et sic currebant anni Domini a Natiuitate ipsius MCCLXXXXUIIIIº, et currant hodie MCCCXXIIIIº, idcirco dici potest XXIIIIº annos fore completos quibus incepit hoc opus.
+
+{Ma prima auea ciascun la lingua stretta
+...ed elli auea del cul fatto trombetta}
+
+Hoc est dicere quod omnes alii demones preter Malacoda habebant paratas linguas eorum ut post Uirgilium et auctorem turpiter resonarent, tamen iste Malacoda turpior et crudelior ceteris ex parte posteriori turpius resonauit.
+
+{Io uidi già caualier muouer campo,
+e cominciare stormo}
+
+Auctor in presenti capitulo, quemadmodum in proximo precedenti, tractat et de quibusdam barattatoribus et fraudulentibus deceptoribus patrie sue et dominorum suorum, tamen in isto principio exemplificatiue loquens dicit quod, quamuis per tempora iam decursa uiderit multos milites multosque preliorum et armorum et campestrium pugnarum euentus sub trunbetis et tubis et aliis sonoris instrumentis moueri, tamen numquam uidit aliquos pedites uel milites moueri sub tam uaria tuba uel çelamella quemadmodum uidit demones predictos. Sed auctor se excusans dicit quod ita fieri oportet ut in ecclesia conuersetur cum sanctis, in taberna cum lasciuis, gulosis et cum demonibus in inferno.
+
+{Come i dalfini, quando fanno segno} Dicit auctor quod peccatores bullientes sub pice aliquando propter aleuationem et refrigerium pene sue in tantum subleuantur extra bulientem picem quod apparebant renes eorum exterius, quemadmodum faciunt dalfini pisces in mari, qui, sentientes fluctus et turbationes maris ex inferioribus et profundis partibus sursum ascendere, in tantum ad sumum aque perueniunt quod ostendunt nauicantibus totum dorsum et schenam; ex quorum iudicio prouident nauicantes ad ipsorum salutem.
+
+{Poi fui famiglia del buon re Tebaldo} Iste infelix peccator sic deductus et laceratus, ut inferius continetur, fuit familiaris Tebaldi regis Nauarre, in cuius curia maximas fraudulentias et baratarias commisit.
+
+{Ed ei rispuose: Fu frate Gomita} Iste frater Gomita fuit de partibus Sardinie et fuit siniscalcus et quasi dominus totius curie iudicis de Calura, et per fraudulentias et pecuniam quam accepit inimicos iudicis quos carceratos habebat in partibus Sardinie relasauit.
+
+{Usa con esso donno Michel Zanche} Iste dominus Michael Çanche fuit de partibus Sardinie et cum eodem fratre Gomita baractarias et fraudulentias maximas perpetrauit; quorum lingue numquam sacie uel fesse fuerunt male dicere uel trattare propter pecuniam.
+
+{Omè, uedete l'altro che digringna} etc. subsequentia usque in fine capituli quia per se patent.
+
+{Taciti, soli, sanza compagnia} Cum in capitulis precedentibus tractauerit auctor de quibusdam speciebus fraudulentie, idcirco materiam prosequens in isto tractare intendit de fraudolentia ypocrite et ypocresie adherentibus. Dicit tamen in principio huius capituli quod ex furore et rixa illorum duorum demonum precedentium se ipsos ad inuicem impugnantium per quoddam accidens recordatus fuit de fabula quam dicit Ysopus de rana et mure, maxime quando rana, uolens transire aquam simul cum mure, et, ligato quodam filo pro securitate utriusque ad pedem rane et muris, mus autem timens intrare aquam, rana uero uolens intrare aquam terramque relinquere, se ipsos ex opposito utrinque trahebant et unus alium uincere conabatur. Sic dicit auctor quod illi duo demones, de quibus tractatur in fine capituli precedentis, se ipsos ad inuicem impugnabant.
+
+{Se l'ira soura 'l mal uoler} Per uerba ista ostendit auctor se timere ne demones ipsi offendentes se ipsos insequantur ipsum ad iniuriam et offensionem ipsius, et propterea dicit testus {Ei ne uerranno dietro più crudeli}.
+
+{E quei: S'i' fossi di piombato uetro} Respondit Uirgilius Danti dicens: Si ego essem blombatum uitrum, hoc est quoddam speculum, et speculareris in me, celerius non uiderem ymaginem tuam exteriorem sicut celeriter uideo et cognosco ymaginationem tuam; et hoc est quod dicit testus {Pur mo uenieno i tuo' pensier tra' miei}.
+
+{Che in Colonia per li monaci fassi} Exemplificatiue loquitur auctor dicens quod quidam peccatores cruciati in isto loco habent capas maximas coperientes usque ad pedes eorum, que similes erant capis et uestibus monacorum de partibus Colonie.
+
+{Di fuor dorate son, sì ch' elli abbaglia
+... che Federigo le mettea di paglia}
+
+{Frati godenti fummo, e bolognesi;
+io Catalano e questi Loderingo} etc.
+
+Isti duo fuerunt fratres gaudentes de magnis domibus ciuitatis Bononie, uiri utique magne scientie et industrie, quibus atributa fuit potestas pacificari populum et ciuitatem Florentie. Cum autem Florentiam peruenissent, ibidem recepti cum honore maximo ut per eos, tamquam per forenses et mediatores remotos, discordie ciuium sedarentur, dicit auctor quod fuerunt tales pacificatores quod adhuc ostenditur et apparet circa Guardingnum. Hoc est dicere quod in ciuitate Florentie non concordiam sed discordiam tractauerunt, cum omnes domus illorum de Ubertis ex ipsorum tractatu destructe fuerunt; quorum casamenta posita sunt in quadam contrata ciuitatis Florentie dicta Guardingo.
+
+{Un, crucifisso in terra con tre pali} Iste qui defixus erat in terra cum tribus palis fuit ille Cayfax desperatus, qui inter alios pontifices et Phariseos consuluit dixitque Iudeis quod oportebat quod unus homo, idest Dominus Iesus Christus, pro populo moriretur.
+
+{E a tal modo il socero si stenta} Dicit testus quod etiam in profundiori loco huius infernalis loci simili modo cruciatur socer ipsius Cayfe, qui uocatus fuit Anna ex numero dictorum pontificum et Phariseorum, ex quorum consilio crucifixus fuit Dominus noster Iesus Christus.
+
+{Lo duca stette un poco a testa china} Notandum est quod supra XXIº capitulo Uirgilius petiit a demonibus informari de prosecutione sui ytineris, cui demones responderunt sicut continetur ibi
+{E se l'andare auante pur ui piace,
+andateuene su per questa grotta;
+presso è un altro scoglio che uia face};
+
+ex quo timens Uirgilius ne demones ipsum per contrarium informassent, adhuc petit ab isto fratre gaudente de itinere informari. Cui respondet frater, Uirgilium ipsum informans, et dicit {montar potrete su per la ruina}, et ex hoc perpendit Uirgilius quod per ipsos demones de prosecutione itineris uere non fuerat informatus, et propterea subsequenter dixit Uirgilius reprehendendo falsitatem dictorum demonum, sicut dicit testus {Lo duca stette un poco a testa china}.
+
+{Poi disse: Mal contaua la bisogna
+colui che 'l peccator di qua uicina}
+
+Hoc est dicere: Ille male consulebat nobis de necessitate itineris, qui est uicinus hic peccatori, scilicet demon, quia in inferno solum duo sunt uicini, peccator et demon. Ad quod respondet dictus frater et dicit: Non mireris, Uirgilii, quia iam audiui dici Bononie quod diabolus, inter alia sua uitia, est falsus et mendax; et hoc est quod dicit testus in fine.
+
+{In quella parte del giouanetto anno
+che 'l sole i crin sotto l'Aquario tempra}
+
+Auctor materiam fraudulentie prosequens, tractat in presenti capitulo de illa fraudulentia uiolenta que commictitur per predones; et cum supra in fine capituli precedentis Uirgilius iratus et turbatus discesserit a peccatoribus illis quos ibi relinquid, auctor exemplificatiue loquens dicit quod timuit et perterritus fuit uidens turbationem Uirgilii, tamen postmodum ex suasu et facie bona Uirgilii gaudium et confortationem asumpsit, quemadmodum accidit rustico qui in medio mensis ianuarii, quo siquidem mense sol intrat signum aquarii, uidet terram copertam et habundantem niue, quam niuem appellat sororem bruine, et sic contristatur et dolet, quia gregem suam ad pascua non potest emictere ex temporis grauitate, postmodum uero boni temporis adueniente temperie pecora sua trasmictit ad pascua, et sic exillaratur et gaudet; et hoc est quod dicit testus {quando la brina in su la terra assempra}. Alia subsequentia per se patent.
+
+{Omai conuien che tu così ti spoltre} Uerba ista et proxime subsequentia sunt notabilia. Ex quibus notandum est quod absque duris laboribus et studio operoso nec uirtus acquiritur nec eterna beatitudo meretur: nam non per uias planas et faciles, non per dulces sonnos nec per quietis et uoluptatis inlecebras habetur congnitio sapientie et ad celestes delitias peruenitur.
+
+{Non so chi disse ancor: Che soura 'l dosso
+fosse da l'arco}
+
+Dicit auctor quod in hac parte audiuit quandam uocem inaptam cuiusdam proferentis uerba premissa. Alia per se patent.
+
+{Altra risposta, disse, non ti rendo
+se non lo far}
+
+Hoc est dicere: Aliud non respondeo tibi nisi quod fiat et faciam quod queris.
+
+{Che la memoria il sangue ancor mi scipa} Hoc est dicere quod adhuc recordatur de hiis que uidit ibi.
+
+{Più non si uanti Libia con sua rena} Dicit auctor tot et tantos uidisse serpentes in hac parte inferni quod Libia arene non sunt tot et tales: nam Libia arene est quoddam desertum sub meridie in partibus Ethiopie, que inter ceteras partes mundi habundat serpentibus et rectilibus uenenosis. Causam uero propter quam hec Libia in tantum abundat serpentibus ponit Ouidius libro: quod, cum Teseus abscindisset capud Gorgone et illud deferret per partes Libie et ex abscissione capitis infinite gutte sanguinis emanarent, dicitur quod ex unaquaque gutta cadente in puluere propter humiditatem sanguinis et caliditatem solis extiui procreatus est unus serpens, et propterea ex procreatione dictorum serpentium in tantum partes predicte serpentibus dicuntur affluere.
+
+{Chè se chelidri, iaculi e faree} Hec omnia sunt nomina serpentium quos producit illa pars terre.
+
+{Sanza sperar pertugio o elitropia} Elitropia est lapis pretiosus tante uirtutis, ut dicit liber de proprietatibus rerum, quod deferentem ipsum aspicientibus inuisibilem reddat; et propterea dicit auctor quod anime iste hac pena dampnate cruciantur, non sperantes penam effugere per uirtutem talis lapidis nec per remedium alicuius foraminis in quod afugere uel intrare ualerent.
+
+{Così per li gran saui si confessa
+che la fenice}
+
+Dicit auctor quod quemadmodum accidit huius miseri cruciati cinerem conueniri in unum et in corpus pristinum iterari, sic per sapientes scribitur quod accidit in finice. Nam, sicut habetur ex libro de proprietatibus, fenix est nobilissima auis in spetie sua sola uiuens in orbe, que uiuit per tempora Uc annorum; cuius alimenta sunt nardus, mirra, tus et alia aromata odorifera. Cum autem finem atigerit Uc annorum, ipsa per se in excellentissimo monte, eo maxime tempore quo solares radii calidius agunt et influunt, adducit et congregat nobiliora lignicula siue cortices cynnamomi cipressi et aliarum pretiosarum arborum; et ex hiis corticibus et ligniculis per ipsam fenicem cuiusdam domuncule forma constructa, ascendit domumculam et intantum agit et mouetur et uerberat ipsa ligna, quod ex uirtute caliditatis solaris et motu et uerberatione alarum et ex dictorum caliditate lignorum egreditur ignis uiuus. Quo siquidem igne ex dictis ligniculis exterius perrumpente, ipsa fenix statin domunculam ipsam ingreditur, et in ea usque ad ultimum concrematur. Ex cuius cinere per naturam quidam uermiculus creatur et exit, crescens postmodum in finicem, et sic per tempora in ipsius finicis natura successiue contingit. Et hoc est quod dicit testus ille {Quando al cinquecentesimo anno appressa}.
+
+
+{Sì come a mul ch'i' fui; son Uanni Fucci} Iste Uannes Fucci fuit Pistoriensis et tamquam latro facinorosus per furtum spoliauit sacristiam maioris ecclesie Sancti Iacopi de Pistorio.
+
+{Ma perchè di tal uista etc.
+Pistoia in pria d'i Neri si dimagra;
+poi Fiorenza}
+
+Dicit auctor in uerbis istis quod iste Uannes Fucci, turbatus quod uisus erat per Dantem in pena premissa, ne ipse Dantes gauderet de ipsius digna tristitia et pena, quin etiam in aliquo turbaretur, prenuntiando dixit: Uolo te scire, Dantes, quod de ciuitate Pistorii prius expellentur Nigri siue Guelfi, postmodum de ciuitate Florentie exibunt et expellentur Blanchi. Et hoc uerum fuit tempore aduentus domini Karoli Pocatere, quamuis Nigri prius ciuitatem Pistorii exiuissent.
+
+
+{Tragge Marte uapor di Ual di Magra/ch'è di torbidi nuuoli inuoluto} Per hec uerba iste spiritus predicit ipsi auctori exercitum et obsexum poni debere circa ciuitatem Pistorii. Nam per hunc uaporem de Ualdemagra uult significare personam domini Maroelli marchionis de Malaspinis, qui in eodem exercitu et obsidione ciuitatis Pistorii fuit postmodum capitaneus generalis; et propterea dicit de Ualdimagra, quia dictus dominus Maroellus in dictis partibus manet.
+
+{Soura Campo Pisan fia combattuto} Pisan est quedam porta ciuitatis Pistorii penes quam est campus ubi fuit exercitus et conflictus et expugnatio ciuitatis predicte, ex quo pars Blanca siue Ghibellina fuit ab eadem ciuitate depulsa; et hoc retulit spiritus iste ipsi auctori, ut ex eis materiam turbationis assumeret, et propterea dicit finis capituli {E detto l'ho perchè doler ti debbia!}
+
+{Al fine de le sue parole il ladro} Quamuis supra proximo precedenti capitulo tractatum fuerit de fraudulentia qua puniuntur latrones, nichilominus adhuc auctor prosequitur de ista materia et dicit adhuc se non inuenisse in aliquo loco uel circulo inferni spiritum tante ostinationis in Deum quante est Pistoriensis iste.
+
+{Non quel che cadde a Tebe giù da' muri} Dicit auctor quod spiritus ille de quo tractatum est supra XX capitulo non fuit tante superbie in Deum quante est hic Pistoriensis, qui fuit Amphiraus, unus ex UII regibus qui iuerunt in obsidionem ciuitatis Tebarum.
+
+{Lo mio maestro disse: Questi è Caco,
+che, sotto 'l sasso}
+
+Iste Cacchus fuit quidam maximus depredator et latro, qui sub monte Auentino urbis Romane manebat et omnes transseuntes per passum illum seueris angustiis, rapinis et homicidiis discipabat.
+
+{Non ua co' suoi fratei per un cammino} Dicit auctor quod iste Cacchus non sequitur uiam fratrum suorum. Nam cum ipse Cachus furatus fuisset Erculi quasdam uacchas, ipse Ercules hoc sciens ipsum persecutus fuit usque ad speluncam suam et ipsum Cacchum cum claua sua ultra quam C ictibus percussit. Ex quibus C ictibus, prout dicit testus, ipse Caccus X non sentiuit, quia antequam X ictibus fuisset percussus exstintus fuit. Fratres autem dicti Cachi fuerunt
+
+{E tre spiriti uenner sotto noi} etc. usque ad locum illum {li altri due}. Im parte ista dicit auctor se uidisse tres spiritus, quorum unus a quodam serpente transfixus et cum eodem serpente coniunctus et nexus. Postea uero ex tali coniuctione et morsu serpentis uidit ex ipso serpente et spiritu unum corpus et unam ymaginem effici et iste fuit quidam Florentinus, qui Angelus uocabatur, maximus fur.
+
+{Li altri due l' riguardauano, e ciascuno etc.
+Già eran li due capi un diuenuti,
+quando n'apparuer due figure miste}
+
+Dicit auctor se uidisse in parte ista duas animas simul coniunctas et mixtas habentes unam et eandem faciem et monstruosa membra: et isti fuerunt etiam duo Florentini maximi latrones.
+
+{Come 'l ramarro sotto la gran fersa
+dei dì canicular, cangiando sepe}
+
+Auctor exemplificatiue loquitur dicens quod ramarrus, qui alio uocabulo ligoro appellatur, de mense augusti in diebus canicularibus, cum regnat stella illa que dicitur Canis, cum transit de una sepe ad aliam, tanta uelocitate et agilitate incedit ut transeat tamquam fulgur ex uenenosa caliditate et intemperie aeris; sic dicit auctor se uidisse unum paruum serpentellum nigrum et liuidum admodum coloris piperis subito accessisse aduersus alios duos spiritus, de quibus superius dictum est; et unum eorum aprehendit in umbilico et, cum eum sic in umbilico percussit, ab eo postmodum cecidit, prout per inferiora testus manifeste declarat.
+
+{Taccia Lucano omai là dou' e' tocca
+del misero Sabello}
+
+Dicit auctor quod Lucanus non sic perfecte descripsit ystoriam Sabelli et Nasidii, qui duo sotii existentes cum Catone in Libia, accedentes in arena Libie, percussi fuerunt a morsibus serpentinis, ex quo subito ipsorum corpora in figuras uarias mutata fuerunt et ibi finaliter defecerunt. Dicit etiam auctor quod Ouidius non sic perfecte descripsit transmutationem Cadmi, filii Azenoris regis Tebani, qui, dum inspiceret serpentem, in serpentem mutatus est, et propterea dicit Ouidius: *In serpentem spettas? et tu spectabere serpens*. Adhuc dicit auctor quod ipse Ouidius non sic perfecte descripsit de transmutatione Arethuse mulieris, que conuersa fuit in fontem dum Alfeus fluuius ipsam diligens sequeretur, quemadmodum transmutari uidit dictas animas in serpentes et uarias figuras que supra proxime scripte sunt.
+
+{Insieme si rispuosero a tai norme} Adhuc auctor de materia prosequens dicit quod si spiritus iste Florentinus, qui uocabatur Bosius, ab hoc serpentello percussus, ipsum serpentellum in terram manentem inspiciens, in eundem serpentem et serpentina membra conuersus est, et ipse serpens inspiciens dictum Bosium, serpentina sublata figura, in hominem et humanam efigiem est conuersus.
+
+{L'anima ch'era fiera diuenuta} Dicit auctor quod anima ista Bosii que erat in serpentem translata fugiebat per uallem subillando tamquam serpens, et serpens alius qui transmutatus erat in hominem ipsum Bosium sequebatur.
+
+{Poscia li uolse le nouelle spalle} Dicit auctor quod iste qui mutatus erat in hominem et qui sequebatur ipsum Bosium uertit faciem uersus Puccium Sanchatum de Florentia, qui erat unus ex tribus illis, et dixit dicto Puccio: Ego intendo quod de cetero iste Bosius, qui factus est serpens, pergat per uallem istam cum pedibus et facie uersus terram quemadmodum ego carponus hucusque perexi; nam carponus in Florentina lingua tantum inportat quantum est dicere ire brancolone, idest cum manibus et pedibus per terram, sicut pergunt bestie. Et hoc totum uult dicere quod iste qui mutatus fuerat in hominem uolebat ipsum spiritum qui transmutatus fuerat in serpentem ipsum sentire et deferre penam illam quam hucusque detullerat.
+
+{L'altr'era quel che tu, Gauille, piagni} Cum auctor superius specificauerit de duobus, nunc significat tertium spiritum et dicit quod iste erat quidam de Gauillis de ciuitate Florentie.
+
+{Godi, Fiorenza, poi che se' sì grande} Cum auctor in precedenti capitulo scripserit de illis U fraudolentis latronibus Florentinis, idcirco in principio presentis capituli, ipsorum latronum memoriam resummens, ipsam ciuitatem Florentie yronice et abusiue magnificat et hoc est quod dicit testus {Trouai cinque cotali}.
+
+{Ma se presso al mattin} Demostrat auctor in parte ista qualiter tempore noctis prope horam matutini uidit per uisionem et sonnum ea propter que idem auctor opinatur et dicit ciuitati Florentie infelicia et aduersa debere succedere; cuius ciuitatis inquietem et malum dicit auctor terram Prati sibi querere et affettare. Huius est ratio: terra Prati Florentinis subdita est non uolumptarie nec naturali dominio sed per accidens uiolentum.
+
+{Nel tempo che colui} Iste est sol clarificans mundum tempore extiuo, quo tempore magis residet supra emisperium nostrum.
+
+{E qual colui che si uengiò con li orsi} Exemplificatiue loquitur auctor et dicit quod quemadmodum Eliseus, discipulus Elye, sequens Elyam, et iam transatto quodam flumine super togam Elye prophete, rapto Elya ex diuina uirtute in quodam curru igneo ad superiora delato per equos flameos et ardentes currum igneum deducentes, et in celum aspiciens nisi flamam ygnis uidere non poterat aeremque fulgureum et ygnitum, tandem rogauit Elyam ut spiritum prophetiçandi haberet, quod concessum est sibi. Dum autem rediret, inuenit multitudinem puerorum deridentium ipsum Eliseum; ursi autem multi superuenientes deuorauerunt et occiderunt pueros ipsum deridentes in ultionem derisionis predicte, prout hec et alia habentur in libro Regum ex Ueteri Testamento; et propterea, dicit auctor, sicut ille Eliseus sursum aspiciens aliud preter currum et locum lucentem et flameum non uidebat, sic ipse Dantes intuens circumquaque non uidebat nisi flammas ignitas.
+
+{E ogne fiamma un peccatore inuola} Hoc est quod in unaquaque flamma manebat et erat unus peccator et uitiosus, tamen non apparebat aliud nisi flama.
+
+{Dou' Eteòcle col fratel fu miso?} Iste Ethiocles et frater eius Policines fuerunt filii Edipilai regis Tebarum, qui pro regno Tebarum preliati fuerunt simul et se alterutrum occiderunt. Et cum secundum legem paganorum ipsorum corpora cremarentur uno et eodem igne, ad mostrandum diuisionem et odium infinitum quo se ipsos persequebantur, utrinque flame corporum suorum se separauerunt et distinxerunt utique.
+
+{Ulisse e Diomede, e così insieme} Ulixes et Diomedes Troyani fuerunt sotii et multa fecerunt per guerram Troyanorum; et de ipso Diomede dicitur quod tamquam crudellissimus inter ceteros, hospicium tenens, occidebat hospites suos et ipsorum corpora faciebat dari equis ad comedendum.
+
+{E dentro da la lor fiamma si geme
+l'agguato del caual che fè la porta
+onde uscì de' Romani il gentil seme}
+
+Nam tempore quo Troya obsidebatur per Grecos, Ulixes et Diomedes ex cautela ipsorum ad occupandam Troiam ordinauerunt quod factus fuit quidam maximus equus eneus, in quo ex maxima capacitate ipsius intrari fecerunt quingentos armatos milites. Quo facto ex tractatu secreto prehabito, tractauerunt Greci cum Troianis de pace futura, et promictentes ac mostrantes Greci se ab exercitu separare discesserunt a Troya, equum ipsum relinquentes extra portas Troye. Troyani, tante proditionis improuidi, inuenientes et uidentes magnitudinem dicti equi extra ciuitatem relicti, diruptis prius muris ciuitatis Troye in quantitate non modica ut equus intraret, ipsum equum deduxerunt in ciuitate; Greci uero sentientes ipsum equum cum multis in eo inclusis introductum in ciuitatem, nocte adueniente proxima redierunt. Milites autem latentes in equo de ipso exeuntes et simul cum Grecis exterioribus ciuitate intrantibus aduersus Troyam impetum facientes secundum ordinem prodicionis tractate, ipsam ciuitatem finaliter et hostiliter occuparunt; et hoc est quod legitur ex Uirgilio. Demum Eneas, uir utique nobilissimus de sanguine Troyanorum, de Troya discedens in Ytaliam aplicuit, et accepta Lauina, filia Latini regis Ytalie, in uxorem accepit regnum Ytalie; ex quo Enea et ex aliis regibus, qui propter eum et ex eo fuerunt, descenderunt postmodum Romulus et Remulus qui urbem edificauere Romanam, et propterea dicit testus
+{che fè la porta
+onde uscì de' Romani il gentil seme,}
+
+quia ex porta et causa illius equi et ex dispersione Troyane gentis sunt postea subsecuti Romani. Et hoc dicit Salustius in principio: *Urbem siquidem Romam intio condidere Troyani, qui Enea duce profugi incertis sedibus uagabantur*.
+
+{Piangeuisi entro l'arte per che, morta,
+Deidamìa ancor si duol d'Achille}
+
+Dicit auctor quod etiam in illis flammis cruciatur Ulixes et Diomedes propter aliud, uidelicet quod cum Diadema, filia regis insule Licomedis  quam carnaliter cognouit Achilles, dum in specie mulieris lateret in insula Licomedis, sicut dictum est supra Uº capitulo. Ulixes et Diomedes inquirentes per mundum Achillem ipsum in dicta insula inuenerunt et artificiose fecerunt quod dictum Achillem deduxerunt ad exercitum supra Troyam, ex cuius Achillis absentia et recessu dicta Diadema se ipsam interfecit.
+
+{E del Palladio pena ui si porta} Paladium fuit quedam ymago domine Palladis existens in templo Palladis in ciuitate Troye; quod Paladium acceperunt fortiue Ulixes et Diomedes, quia fatatum erat Troiam destrui et capi non posse illa ibidem ymagine permanente.
+
+{Lo maggior corno de la fiamma antica} Iste erat Ulixes, prout apparet per ea que secuntur.
+
+{Mi diparti' da Circe, che sottrasse} Dicit Ulixes: Quando in loco qui dicitur Gaeta, qui locus sic nominatus fuit per Eneam, ego discesi a Circe, que fuit mulier incantatrix, in quo loco ipsa Circes tenuit me Ulixem uno anno et ultra ex fortitudine et malitia cuiusdam poculi per me Ulixem et sotios meos a dicta Circe suscepti, non amor paternus, non filiorum nec Penelope, uxoris eiusdem Ulixis, me Ulixem mouere aliquantenus potuerunt quod redirem in patriam; sed de die in diem amabatur et faticabatur fortius ad circuendum mundum et ad nauigandum et scruptandum profunditatem et pericula maris cum sotiis supradictis usque ad terminos illos maris quos signauit Hercules, quia ultra illos erat impossibile homini pertransire. Tunc dicit Ulixes: Quando uenimus ad terminos illos, ego persuasi sotiis meis quod adhuc naues et uela direximus uersus alias partes maris donec perueniremus ad quamdam montaneam nigram uersus orientem; ex qua montanea quidam uentus maximus est egressus, ex cuius auersitate omnes submersi fuerunt. Et hoc est quod dicit testus usque in fine capituli.
+
+{Già era dritta in sù la fiamma e queta} Cum auctor capitulo proxime precedenti tractauerit de illorum dolis odiis et fraudulentiis qui ad diuisiones et guerras uires et animas posuerunt, in capitulo isto de materia fraudulentie prosequens, in eo tractat de hiis qui fraudulenter sua consilia tribuerunt et dicit quod illa flamma, hoc est illa anima Ulixis cum eo loquentis, iam erat in actu sue separationis a Dante quando quedam alia flamma cepit conqueri et dolere, et de hac flamma siue anima exemplificatiue loquitur. Nam, sicut refert Orosius, quidam nomine Perillus artifex metallorum, qui uolens complacere Falandi regi Siculorum, qui in tormentis nouis et asperis hominum letabatur, sua ymaginatione sutili quendam uitulum eneum fabricauit cum quodam ostiolo in corpore uituli, per quod debebat intrare reus mortis, et cum uno solo foramine quod ab intimis uituli procedendo per guttur ad exteriora tendebat. Hoc facto, ipsum factum Falandi regi uitulum presentauit et ei narrauit de modo et uia hominis in uitulo cruciandi per ignem inferius uitulo supponendum; dixit etiam regi qualiter homo ibi reclusus ex cruciatu caloris clamaret, et quod talis clamor aliter non sonaret nisi quemadmodum clamor bouis uel uituli mugientis et dolentis ex pena. Hoc autem crudelitatis artificio subscepto per regem, rex statim ipsum Perillum teneri mandauit et dixit Perillo: *In te primum incipies et probabis quod tu mihi crudeli crudelior presentasti*, et sic ipse Perillus ibidem inclusus et ex ardore et dolore uociferans quidam bos mugiens uidebatur, et ipse idem periit arte sua. Et propterea dicit auctor quemadmodum sonabat uox existentis in uitulo sic uerba anime existentis et ardentis in flamma ista sonabant, et hoc est quod dicit testus {Come 'l bue cicilian che mugghiò prima}.
+
+{Ch'io fui d'i monti là intra Orbino} Per hoc mostratur quod anima ista loquens in flamma fuit Guido comes de Monte Feltro et per ea que proxime subsecuntur.
+
+{La terra che fè già la lunga proua} Hec est ciuitas Forliuii, in qua, tempore Martini pape, multi nobiles milites Francie interfecti fuerunt per rebelles Ecclesie; quam ciuitatem dicit auctor teneri et regi per nobiles de Ordelaffis, quorum insigna sunt leo uiridis.
+
+{E 'l mastin uecchio} Dicit adhuc auctor quod antiquus, scilicet dominus Malatesta, et mastinus nouus, scilicet Malatestinus de Malatestis, qui antiquitus fuerunt orrigine de quadam terra comictatus Arimini uocata Uerucchio, utuntur exercitio ubi consueuerunt uti, hoc est quod comedunt et bibunt et uiuunt ubi consueuerunt uiuere et esse, uidelicet in ciuitate Arimini. Ipsos siquidem appellat mastinos et canes propter crudelitatem ipsorum quam aduersus ipsorum hostes ut plurimum habuerunt; nam quendam ipsorum inimicum in ipsorum carceribus constitutum nomine Montagna mori fecerunt.
+
+{Le città di Lamone e di Santerno
+conduce il lioncel dal nido bianco,
+che muta parte da la state al uerno}
+
+Adhuc narrat et respondet auctor quod ciuitas Fauentie, penes quam descendit flumen Lamonis, et ciuitas Imole, penes quam descendit flumen Santerni, reguntur et tenentur per Maghinardum de Susinana, qui suis insignis deferebat leonem album; et ex sue subtilitate malitie in partibus Tuscie Guelfus erat, in Romandiola Ghibellinus, propterea dicit testus {Che muta parte da la state al uerno}.
+
+{E quella cu' il Sauio bagna il fianco} Hec est ciuitas Cesene quam attingit fluuius quidam qui uocatur lo Sauio, quam dicit auctor in statu libero permanere.
+
+{S'i' credesse che mia} Modo incipit respondere comes de Monte Feltro.
+
+{Se non fosse il gran prete, a cui mal prenda!} Dicit comes Guido: Si non fuisset papa Bonifatius, qui me coegit ad dandum sibi fraudulentie male consilium aduersus illos de Colupna, non fuissem dampnatus.
+
+{Nè sommo officio etc. / Guardò in sè etc. / Che solea fare i suoi cinti più macri} Hoc est dicere quod papa Bonifatius non habuit reuerentiam aliquam uel respectum ad summum oficium pontificatus nec ad ipsum comitem Guidonem, quin auctoritas pontificalis eraret. Cuius siquidem auctoritatis pontificalis possessores fuerunt magis macri, hoc est magis deliberati et prouidi ad habenda et querenda consilia quam iste Bonifatius papa.
+
+{D'entro Siratti a guerir de la lebbre} Sirapti quedam est terra in qua erat Constantinus quando curatus fuit a lebra per beatum Siluestrum. Alia autem subsequentia usque in fine capituli per se patent.
+
+{Chi poria mai pur con parole sciolte} Auctor adhuc prosequens de materia fraudulentie, cum in proximo superiori capitulo scripserit de pena illorum qui per falsa consilia fraudulentiam operantur, in presenti capitulo tractatur de dolosis et fraudulentis prodicionibus et persuasionibus aliquorum, prout per infrascripta mostrabitur. Et exemplificatiue siue comparatiue intrat capitulum istud dicens quod si omnes uulnerati et interfecti in bellis et preliis inferius declaratis congregarentur in unum, non reperiretur in eis tanta pestis et orribilitas uulnerum, mortis et ictuum quanta erat in dampnatis illis quos in presenti capitulo retulit se uidisse.
+
+{Di Puglia fu etc. / per li Troiani etc. / che de l' anella fè sì alte spoglie} Per hec uerba exemplificat auctor de bellis maximis Troianorum. Exemplificat etiam de bello Canensi in quo omnes fere Romani ab Anibale fuerunt deuicti; nam, sicut Titus Liuius et alii istoriagrafi nostri scribunt, anno ab Urbe condita UCXI apud Cannas uicum Apulie XMLIIIIor Romanorum corpora ab Anibale et exercitu suo interfecti fuerunt, Lucio Emilio Paulo et Publio Terrentio consulibus Urbis. Insuper Anibal in testimonium tante uictorie tres modios anulorum ablatorum de manibus mortuorum militum Romanorum misit Cartaginem, et propterea dicit testus {che de l'anella fè sì alte spoglie}.
+
+{Con quella che sentio di colpi doglie
+per contastare a Ruberto Guiscardo}
+
+Per hoc notatur bellum et pestis maxima uulnerum et dampnorum que intulit Robertus Guiscardus Siculis terrisque Sicilie.
+
+{E l'altra il cui ossame ancor s' accoglie
+a Ceperan, là doue fu bugiardo
+ciascun Pugliese}
+
+Ceperanum est locus Apulie qui derelictus fuit per Apuleos tempore conflictus regis Manfredi; et propterea dicit testus quod ibi quilibet Apulus fuit mendax, quia ipsum locum dereliquerunt, quod per regem Manfredum non separabatur. In quo loco Apulie tanta fuerunt cesa hominum corpora quod adhuc ossa eorum colliguntur ibidem.
+
+{E là da Tagliacozzo,
+doue sanz'arme uinse il uecchio Alardo}
+
+Tagliacozum est locus in Apulia in quo conflictus fuit Corradinus a rege Karolo ex cautela consilii domini Alardii de Ualariis arnis.
+
+{Già ueggia, per mezzul perdere o lulla} Mecçul est ostiolum uegetis uel alia pars assidis que est clausa ab ostiolo supra. Lulla est quidam pars fundi uegetis, qua sublata ipsa ueges sic destructa et perforata non redditur quemadmodum uidit destructum et perforatum unum ex dapnatis in dicto loco manentibus.
+
+{Uedi come storpiato è Mäometto!/Dinanzi a me sen ua piangendo Alì} Macommettus et Ali fuerunt duo dolosi prophete paganorum qui suis temporibus multas hereses produxerunt; et quia fuerunt in ipsorum operibus homines diuisionis et sismatis, idcirco digne pene iudicio sic sunt lacerati et sic diuisi in ipsorum corporibus cum ceteris subsequentibus.
+
+{Sì di uiuanda, che stretta di neue} In hac parte adhuc loquitur iste spiritus superior qui sic laceratus et tormentatus est et dicit Danti, quasi predicendo, quod debeat ipse Dantes, quando in mundum redierit, sic monere fratrem Dulcinum heresis et sismatis auctorem, manentem in alpibus et montaneis spelunchis in partibus Nauare, quod ipse frater Dulcinus sic sibi prouideat et sic se premuniat de rebus necessariis ad defensionem et uitam eius quod Nauarensis fideles Christiani, speciales persecutores eiusdem fratris Dulcini, non habeant de ipso uictoriam per obsidionem uel ex asperitate niuis uel alicuius aduersi temporis. Et hoc est quod dicit testus usque ad locum illum {Poi che l'un} etc.
+
+{Rimembriti di Pier da Medicina} Iste Petrus
+
+{E fa saper a' due miglior da Fano,
+a messer Guido e anco ad Angiolello}
+
+Hic uidetur auctor predixisse quod futurum erat. Dicit siquidem spiritus ille: Nuncies dominis Guidoni et Angiolello quod Malatestinus de Malatestis faciet eos occidi, et ita accidit eis, quia, cum uenissent dicti domini Guido et Angiolellus causa parlamentandi cum dicto Malatestino, ipsos postmodum, ut dicitur, fecit occidi penes locum qui Catelica nuncupatur.
+
+{E tien la terra che tale qui meco
+uorrebbe di uedere esser digiuno}
+
+Dicit testus quod ille, scilicet Malatestinus, tenet illam terram, scilicet Ariminum, quam ciuitatem Arimini quidam alius spiritus qui cum dicto Petro de Medicina cruciabatur ibidem noluisset umquam uidisse. Huius est ratio quia iste qui noluisset uidisse unquam ciuitatem Arimini fuit Curio ex nobilibus ciuibus Rome, qui exulabat ab urbe Romana tempore quo Iulius Cesar erat in ciuitate Arimini. Et dum Iulius Cesar peteret consilium an esset eundum uersus Romam et quomodo deberet procedi ad expulsionem et distructionem Pompei manentis in Urbe, ipse Curio inter ceteros milites Iulii Cesaris consuluit et persuasit in totum ipsi Iulio quod sine dilatione aliqua ad mortem et fugam Pompei et pompeianorum Romam celeriter se transferet; et sic omne dubium omnemque moram subripuit Iulio Cesari ex sui suadela consilii. Ex quo ipse Iulius Cesar aduersus Pompeum et pompeianos Romanos prelia dura promouit, et sic dictus Pompeius conflictus afugit, omnibus participibus suis in confusione et destructione relictis. Et propterea dicit et cantat de ipso Curione Lucanus in primo: *Tolle moras semper nocuit differre paratis*, et hoc est quod dicit testus prout hic inferius continetur.
+
+{Poi farà sì, ch' al uento di Focara
+non sarà lor mestier uoto nè preco}
+
+Focara est quidam locus maxime periclitationis in mari ex uento maximo et contrario ibidem spirante, et iste locus positus est inter Pensaurum et Catholicam. Propter cuius solitum maximumque periculum homines nauicantes illinc timore naufragii faciunt magnas promissiones et preces, et propterea dicit testus quod, quia mortui erant isti duo nobiles, ipsos ulterius oportunum non erit preces nec uota promictere in loco illo dicto Focara.
+
+{Chi è colui da la ueduta amara} Iste est Curio de quo dictum est supra quod uellet ipse Curio adhuc esse uisurus Ariminum ex consilio quod dedit Cesari in Arimino, ex quo punitur in loco isto.
+
+{Affermando che 'l fornito
+sempre con danno l'attender sofferse}
+
+Hoc est consilium Curionis: *Tolle moras* etc.
+
+{Gridò: Ricordera'ti anche del Mosca,
+che disse, lasso!, Capo ha cosa fatta}
+
+Iste fuit Mosca de Lambertis de Florentia. Nam cum esset quedam parentela trattata et ordinata inter dominos de Ubertis et dominos de Bondelmontibus de Florentia, et dicti domini Bondelmontes accederent, ut tractatum erat per partes, ad desponsandam quandam dominam de Ubertis, accidit ipsos de Bondelmontibus in itinere constitutos desponsasse quandam aliam dominam de Donatis de Florentia, et noluerunt, secundum quod ordinatum erat accipere, illam de Ubertis. Qua re Uberti, uidentes se fore derisos, congregauerunt beniuolos et parentes et consuluerunt inter se quid agendum esset super tali uituperoso euentu; et ad uindictam tante derisionis, inter alios amicos eorum, dictus dominus Mosca consuluit quod ubicumque reperiretur sponsus ille de Bondelmontibus deberet per Ubertos occidi, allegans uerbum siue prouerbium illud {Cosa facta capo à}. Ex quo consilio capto per Ubertos et ex consilio ipsius ciuitas Florentie tota uniuersalem diuisionem accepit, et ad guerras, confusiones et dispersiones peruenit; nam Uberti omnes et sequaces eorum fuerunt de ciuitate expulsi.
+
+{E io li aggiunsi: E morte di tua schiatta} Dicit auctor: Ego addidi uerbis Mosche et dixi quod nedum tale consilium tuum fuit causa destructionis illorum de Ubertis, sed etiam fuit mors generis tui.
+
+{Sappi ch'i' son Bertram dal Bornio} Iste fuit dominus Beltramus de Albornio, quidam nobilis industris et potens miles de Anglia, consiliarius et familiaris domini Riccardi regis Anglie. Ex cuius militis dolosis consiliis et malitiosis subgestionibus discordia et discensio maxima seminata est inter dominum Riccardum regem et patrem et dominum Iohannem eius filium, ita quod filius cum guerra et iactura maxima aduersabatur et resistebat patri.
+
+{Achitofèl non fè più d'Absalone} Exemplificatiue loquitur auctor et dicit quod quidam uocatus Achitofel, homo mali consilii, qui discordiam maximam posuit inter Dauit regem et eius filium Ansalonem, non in tantum seminauit odium et discordiam inter eos quantum seminauit et procurauit ille dominus Beltramus inter regem Anglie et filium, et propterea concludit capitulum quod iste seminator malitie diuisit patrem et filium, qui sunt una et eadem caro et sanguis, idcirco digne pene iudicio iste seductor defert caput.
+
+{La molta gente e le diuerse piaghe
+auean le luci mie sì inebriate}
+
+Ad precedentia continuando capitulum, auctor trattauit capitulo precedenti de hiis qui propter falsa ipsorum consilia, persuasiones malas damnati sunt. In isto autem presenti capitulo ad hanc materiam fraudulentie prosequens dicit de pena illorum qui puniuntur et cruciantur ex dolis et deceptionibus operationis alchimie.
+
+{Soura colui che già tenne Altaforte} Dicit Uirgilius auctori: Tu eras in tantum deditus mente ad uisum et ymaginem illius domini Beltrami de Albornio, de quo dictum est supra in fine capituli precedentis, qui dominus Beltrame tenebat quoddam castrum uocatum Altaforte, quod non perpendebas de isto tuo consorte quem uidere desideras.
+
+{Di Ualdichiana} Ualdichiane locus est ubi sunt hospitales in quibus infirmi et miseri infinita corporea corruptione grauati manentes clamoribus, suspiriis et querelis clamare non desinunt. Capitulum istud usque ad locum illum {Non credo} etc. per se patet.
+
+{Non credo ch'a ueder maggior tristizia
+fosse in Egina}
+
+Egina fuit quedam ciuitas Grecie et hanc ciuitatem tenebat rex quidam Eachus nomine. Quia uero domina Iuno uxor Iouis agnouit quod ipse Iupiter quandam nomine Eginam de dicta ciuitate sub carnis delectatione cognouerat, idcirco domina Iuno, irata aduersus dictam ciuitatem, pestiferam pestem adduxit; ex quo omnes tam mulieres quam uiri, exceptis solummodo Eracho rege et eius filio Talamone, per mortis euentum uniuersaliter defecerunt. Rex autem tristis ad mortem, transactis diebus aliquibus, ciuitatem Egynam exiuit et uidit quandam quercum oneratam formicis, et tunc Ioui cum reuerentia suplicauit quod ei tribueret tantam multitudinem uirorum et populi ad abitationem ciuitatis sue quot erant formice ille. Cum uero nocte proxime subsecuta ipse rex Eachus uidisset per somnium que petierat in die, excitatus a sonno audiuit uocem dicentem ei: *Uade ad quercum et lectaberis*; et cum accessisset ad arborem, inuenit ibi multitudinem uirorum qui omnes inclinauerunt dicto Eaco et ipsum acceperunt in regem; et ex hoc letus aduxit eos in ciuitatem uacuam propter pestem et malitiam aeris sibi a Iunone tributam, ut dictum est. Et propterea dicit testus {che li animali, infino al picciol uermo} etc., quia nedum homines sed animalia omnia usque ad formicam, que est uermis paruus, mortui sunt ex dicta corruptione aeris.
+
+{E qual carpone} Hoc est in braccioni dicere.
+
+{Io fui d'Arezzo e Alberto da Siena} Iste Aretinus uocabatur Bal, magnus et subtilissimus alchimista. Quia uero dum esset domesticus cuiusdam, filii episcopi Senensis, qui uocabatur Albertus, dixit dicto Alberto: Ego scirem uolare, si uellem; ille autem Albertus ex facilitate sua hoc credens rogauit dictum de Aretio ut doceret ipsum uolare, et cum non potuisset hoc facere, ipse Albertus accusauit eum episcopo Senensi patri suo; ex quo dictus Bal conbustus fuit. Et hoc est quod dicit testus {Perch'io nol feci Dedalo}, quia ipsum non fecit uolatorem sicut fuit Dedalus quidam subtilissimus magister, qui uolauit per se et etiam dochuit filios in uolatu, ut plenius scriptum est supra capitulo XUII in fine.
+
+{Rispuose al detto mio: Tra'mene Stricca
+... Niccolò...
+Caccia d'Ascian}
+
+Isti Striccha, Niccolaus et Caccia fuerunt Senenses et fuerunt de brigata spendereccia qui prodigaliter et fatue uixerunt; et dictus Niccholaus fuit primus qui docuit ponere garofanos in saporibus, et dictus Caccia consumpsit omnes possessiones et alia bona sua in dicta brigata.
+
+{Sì uedrai ch'io son l'ombra di Capocchio} Iste Capocchius fuit magnus alchimista et subtilissimus inuenctionis et ymaginationis artifex.
+
+{Com'io fui di natura buona scimia} Hoc est subtilis et uniuersalis magister sicut est scimmia, que facit que facere uidit.
+
+{Nel tempo che Iunone era crucciata
+per Semelè contra 'l sangue tebano
+...Atamante diuenne tanto insano}
+
+Auctor, materiam fraudulentie prosequens, in presenti capitulo tractat de falsificatoribus monetarum et aliis quibusdam fraudulentiis, ut inferius continetur; et ad principii huius notitiam laciorem sciendum est, sicut scribit Ouidius, quod, cum Iupiter cognouisset Semelem filiam Cadmi regis Tebarum et matrem Baci, et sic Iuno uxor Iouis irata contra dictam Semelem et omne genus ipsius ac contra totam ciuitatem Tebarum, uolensque ulcisci de dicta Semele que iacuerat cum Ioue marito suo, ipsa Iuno se in quandam decrepitam uetulam transmutauit et Semelem inueniens dixit ei: *Ego uere scio, et hoc mihi celare non potes, quod Iupiter tecum iungitur; tamen scio quod eo modo tecum non iungitur quo iungitur Iunoni uxori sue, quia non te diligit; et si te deligeret, eo modo tecum iungeretur et sentires tales dulcedines et delectationes quales mulier aliqua numquam probauit. Facias igitur quod, quando tecum erit Iupiter, quod eo modo te carnaliter cognoscat*. Cum autem Iupiter posmodum ad Semelem uenisset, Semele statim ab eo petiit sibi fieri gratiam specialem quam promisit: hec uero pro gratia postulauit quod ipse Iupiter iungeretur cum ea per eum modum quo iungebatur Iunoni. Hoc uero audiens Iupiter, quia diligebat eam, uoluit claudere os Semeli ne dictam gratiam postularet, sed quia ipse Iupiter firmauerat iuramento quod dictam quam peteret gratiam sibi faceret, idcirco sibi non fuit licitum reuocare promissa et propterea suscepit Iupiter fulmen igneum cum quo iungebatur Iunoni. Cum apropinquasset Semeli, ex igne fulminis et ardore maximo ipsa Semele mortua est et arefacta in totum; quia tamen ipsa Semele pregnans erat et uicina partui, Iupiter fecit ipsam scindi et extrahi fecit puerum qui uocatus est Bacchus, deus uini, et ipse Bacchus postmodum datus fuit ut nutriretur per ninphas ciuitatis Nisse. Ex hoc etiam Attamonte, filius Eoli regis uentorum, et quia maritus Yno filie dicti Cadmi regis Tebarum et sororis Semele, ex odio dicte Iunonis factus est stultus; nam predicta Yno nutriuerat Bachum spurium Iouis et filium Semele. Ipsa Iuno accessit ad inferos et, postulato ac suscepto subsidio et consilio Tesifone, unius ex tribus furiis infernalibus, de quibus dictum est supra capitulo nono, fecit dictum Attamante insanum et furiosum intantum quod, dum Attamante semel esset extra ciuitatem in agris et uidisset uxorem eius transeuntem cum ambobus filiis coram eo, uocatis Learco et Melicrata, ipse Attamante ex ipsius furiosa dementia credens ipsa eius uxor esse leonam quandam et filios eius esse leoncinos paruos, firmauit retia ad capiendam eam et filios, et cepit Learcum eius filium et caput filii percussit fortiter ad quoddam sassum ibi existens et ipsum occidit. Uxor uero hanc pestem inspiciens fugit ad mare et cum reliquo filio se in mare precipitans est necata, tamen ad preces Ueneris facta est dea maris cum Melicrata filio suo per deum Neuptonum, et uocata est postmodum Leucotoe et filius dictus est Pelomona.
+
+{Ecuba trista} Ecuba fuit uxor Priami regis Troie et mater Polisene et Polidori; et cum dicta Polisena mortua fuisset per Pirrum filium Achilis et sacrificata etiam supra tumulum Achilis, secundum quod mandauerat fieri ipse Achiles in morte sua, quia ipse Achiles mortuus fuerat a Paride fratre dicte Polisene, cum etiam Polidori filius dicte Eccube mortuus fuisset per dictum Pirrum eo tempore quo capta fuit Troya, et dicta Ecuba mater ipsorum exiens ciuitatem uidisset filium et filiam interfectos, pernimio dolore facta est furiosa et demens et more canino latrabat ex furia, et hoc scribit Uirgilius in libro. Et propterea exemplificando et per comparationem adhuc dicit auctor quod neque in ciuitate uel partibus Tebarum, ubi factus fuit furiosus Attamonte, ut dictum est supra, neque in ciuitate Troie, ubi furiosa efecta est Ecuba, non fuerunt tantum graues furie, tormenta et pene quantum erant in loco isto; et hoc est quod dicit testus ille {Ma nè di Tebe furie nè troiane} etc.
+
+{Quant'io uidi in due ombre etc. / L'una giunse a Capocchio} Modo auctor narrat de furiis illis et dicit quod quemadmodum porcus qui diu reclusus stetit exiens porcile suum furiose decurrit, sic quidam dampnatus nomine Iannes Schichi, Florentinus ut inferius continetur, furiose occurens uersus Capochium, de quo dictum est supra in fine capituli precedentis, et ipsum furiose aprehendit cum sannis siue dentibus.
+
+{E l'Aretin che rimase, tremando} Hic est ille Bal de Aretio de quo dictum est supra capitulo precedenti.
+
+{Di Mirra scellerata, che diuenne} Ista Mirra fuit quedam filia Cinari de insula Cipri. Tanta libidine ad patrem accensa fuit ut, se in cuiusdam alterius mulieris specie falsis coloribus transmutata quam diligebat Cinarus, pater eius, preter scientiam patris quod filia eius esset, cum filia carnaliter iacuit. Cum autem pater post patrationem sceleris hoc de filia cognouisset, ipsam prosequens uolebat occidere; pro timore filia fugiens conuersa est in arborem que dicitur mirra.
+
+{Come l'altro che là sen ua, sostenne,
+per guadagnar la donna de la torma}
+
+Iste fuit quidam ioculator qui hic punitur eo quod, mortuo domino Bosio de Donatis, ad petitionem cuiusdam affinis dicti domini Bosii testatus fuit secundum uoluntatem dicti sui affinis, et ex dolo et falsitate ista iste ioculator lucratus fuit unam ex melioribus et pulcrioribus equabus que esset in tota Tuscia, et hec est illa quam dicit dominam turme.
+
+{A la miseria del maestro Adamo} Iste magister Adamus fuit de Casentino et stabat ibi in loco qui dicitur Romena et ibi falsificabat florenos et aliam monetam, et propter hanc falsitatem monete hic punitur, sed magis conqueritur et punitur de memoria quorumdam riuulorum aque discurrentium per Casentinum, quia sitiebat siti inextinguibili, aquam ipsam affectabat ex ardore insaciabilis sitis; et hoc dignissimum erat, quia sicut peccauerat in loco illo per illius loci memoriam bene merite torquebatur.
+
+{Di Guido o d'Alessandro} Isti fuerunt quidam qui induxerunt istum Adamum ad hoc malum. Dicit iste magister Adamus quod si posset uidere animas istorum, posito quod sitim insatiabilem patiatur, ante staret ad uidendum dictas animas in tormentis quam biberet in Fonte Branda, qui est fons pulcerimus in ciuitate Senarum.
+
+{L'una è la falsa ch'accusò Gioseppo} Hec fuit uxor Futifaris, qui fuit rex satraparum pro pharaone, que accusauit Iosep filium Iacob patriarche et dixit quod ipse Iosep uoluerat ipsam uiolare, et hoc fecit quia ipse recusauerat iacere cum ea.
+
+{L'altr' è 'l falso Simon} Iste fuit Symon Grecus et proditor qui de exercitu Grecorum suorum afugit, Troiam intrauit et, fingens se turbatum cum Grecis et ab eis fore depulsum, fuit a Troyanis receptus; ipse uero falso consulebat et subgerebat eis ut in Troiam reciperent et conducerent equum eneum qui fuit postmodum destructio Troianorum.
+
+{Ma sì e più l'auei quando coniaui} Hoc est dicere: Tu habes modo, et etiam habebas, manus uelociores ad percutiendum quando decipiebas homines cum falsa fabricatione monete quam non habebas tempore quo fuisti combustus pro falsitate predicta.
+
+{Che 'l uentre innanzi a li occhi sì t'assiepa!} Hoc est: Tu es intantum ydropicus quod uenter intantum tumet et incrosatur quod facit tibi sepem ante oculos.
+
+{Tu hai l'arsura e 'l capo che ti duole,
+e per leccar lo specchio di Narcisso}
+
+Dicit iterum ipse falsator monete uituperando dictum Symonem: Tu Symon ardes continue, et non expectares nec faceres multa uerba si posses sufocari uel submergi in fonte aque uel in alia aqua; et hoc est quod uult dicere {lo specchio di Narcisso}, quia quidam nomine Narcissus iuuenis pulcer, filius Cephisi et Lyriope, dum supra quemdam fontem clarissimum inspiceret, et uidens ymaginem suam in aquam, intantum dilexit speciem suam quam uidebat inferius presentatam per aquam, quod quanto magis ipsam intuebatur tanto fortius delectabatur in ipsius intuitum, credens ipsam proprium corpus fore. Et sic fexus et uictus in dilectione et uisu sui ipsius, consumptus et desicatus est in se ipso, postmodum conuersus in erbam appellatam Narcisso; et propterea dicit testus {e per leccar lo specchio di Narcisso}, quia lingere speculum Narcissi nichil aliud est in ista significatione quam bibere uel submergi aqua uel fonte, quia fons supradictus fuerat speculum ipsius Narcissi.
+
+{Una medesma lingua pria mi morse} Auctor in presenti capitulo intendit trattare de gigantibus et penis eorum; et incipiendo dicit quod una eademque lingua, scilicet idem Uirgilius, ipsum redarguit, ut patet in fine capituli precedentis, ipsumque auctorem consolauit, ut patet in principio presentis capituli.
+
+{Così od'io che solea far la lancia} Exemplificatiue loquens auctor dicit quod, sicut legitur de Achille et Pelleo patre suo, quod quando percutiebant aliquem, primo ictu percussus ledebatur, ut plurimum ex percussione secunda liberabatur in totum.
+
+{Dopo la dolorosa rotta, quando} Per se patet.
+
+{Montereggion di torri si corona} Auctor loquitur per exemplum et dicit quod quemadmodum quoddam castrum districtus Senarum uocatum Montem Regioni est turribus pluribus circundatum, sic locus iste inferni est gigantibus maximis circundatus, qui turres quodammodo demostrantur.
+
+{Gioue del cielo ancora quando tuona} Circa istud sciendum est quod antiquis temporibus gigantes ex magnitudine et superbia ipsorum preliauerunt cum diis; dii autem et Iupiter maxime ipsos gigantes disperserunt cum fulminibus tonituorum celestium, et propterea dicit testus quod ipsi gigantes adhuc timent quando audiunt tonitua ne iterum fulminentur, sicut a diis fuerunt alias fulminati.
+
+{Natura certo, quando lasciò l'arte} Auctor in parte ista laudat naturam et dicit naturam bene fecisse quando dimisit et destitit a producione talium creaturarum, gigantum uidelicet. Huius est ratio quia per eos, tamquam per uiros sanguinum et bellorum et executores Martis, hoc est homines ad pericula et furiosa bella dispositos, uniuersus orbis declinasset ad guerras et ad dextructionem ipsius.
+
+{E s'ella d'elefanti e di balene} Auctor hic respondet tacite questioni et dicit, quia posset aliquis dicere sic: Debuisset natura priuare ne balene et elefantes, qui sunt maximi corpore, nascerentur. Ad hoc respondet auctor et optime, dicens quod ex produtione balenarum et elephantum , quamuis magni sint corpore, tamen deficiunt intellectu, sunt sinplices apetitu et ad usum et utilitatem umanam per plures assummuntur, et ab eis iniuria non habetur. Gigantes uero corpore sunt potentes et maximi, et quia se ipsos grandes et potentes inspiciunt, aduersus ceteros nequam et crudeli uoluntate feruntur; et propterea sequitur quod natura se optime habuit quando destitit a produtione talium corporum, ex quorum potentia et uoluntate pessima sequebantur et ad reparationem huius nulum remedium poterat exiberi.
+
+{Come la pina di San Pietro a Roma} Dicit auctor per exemplum quod facies huius gigantis longa et grossa uidebatur ipsi autori sicut est longa et grossa pina Sancti Petri de Roma.
+
+{Sì che la ripa, ch'era perizoma} Periçoma est genus uestis tegentis hominem solum a genitalibus, idest usque ad pedes, ut est uidere in illis qui se uerberant cum catenis; et propterea dicit quod ripa in qua erant defixi isti gigantes erat dictis gigantibus periçoma, hoc est quod ipsa ripa tamquam uestis a genitalibus infra ipsum coperiebat.
+
+{Tre Frison} Dicit testus quod iste gigans erat ita longus quod tres Frixones, positi unusquisque supra caput alterius, non attigissent a genitalibus ad caput gigantis. Frixones sunt qui in Frixia uersus semptentrionem posita oriuntur; homines sunt maximi corpore.
+
+{Raphèl maì amècche zabì almi} Ad euidentiam huius sciendum est quod iste gigans de quo loquitur testus fuit Nembrot de sanguine Noe, quia pronepos eius; et quia superbia sua fuit primus hedificator turris Babel, credens per altitudinem turris Babel contra diuina iudicia se tueri, idcirco dominus confuxit linguam suam per talem modum quod non intelligebatur ab aliquo nec ipse aliquem intelligebat; et propterea illa uerba Raphèl etc. fuerunt uerba prolata per ipsum, que nichil intellectu significant.
+
+{Si rauuolgèa infino al giro quinto} Uult dicere quod uidit unum alium gigantem ligatum una catena que quinquies circundabat ipsum.
+
+{Fialte ha nome} Nomen est alterius gigantis.
+
+{S'io non auessi uiste le ritorte} Dicit Dantes quod ei non erat aliud necessarium ad subeundum mortem quam ipse timor nisi uidisset ritortas, hoc est catenas, quibus ipse gigans erat ligatus.
+
+{Ad Anteo, che ben cinque alle} Anteus maximus et potens gigans fuit. Ala est quedam mensura in partibus Francie sicut dicitur bracchium in partibus nostris.
+
+{O tu che ne la fortunata ualle
+che fece Scipion di gloria reda,
+quand' Anibàl co' suoi diede le spalle}
+
+Ista sunt uerba Uirgilii que dirigit ad Antheum gigantem predictum pro captanda beniuolentia eius, ut ipsum Uirgilium et Dantem deducat ad inferiora, et dicit: O tu Anthee, qui iam cepisti fortitudine et uirtute tua mille leones in ualle Libie, que uallis fuit nominata heres glorie a Scipione quia ipse Scipion Africanus deuicerat in ualle illa Libie Anibalem Cartaginensem et suos.
+
+{Ch'aurebber uinto i figli de la terra} Adhuc dicit Uirgilius in laudem ipsius Anthey quod, si ipse Antheus fuisset in prelio quo alii gigantes fratres sui preliauerunt cum diis, quod ipsi gigantes optinuissent prelium ex fortitudine Anthei; et uocat dictos gigantes filios terre, quia ipsi gigantes dicuntur nati fuisse ex terra ex magnitudine ipsorum, quamuis hoc sit fabulosum et metaforicum.
+
+{Mettine giù etc. / doue Cocito la freddura serra} Idest deducas nos ad profundiora inferni ubi est quidam locus qui uocatur Cocitus, qui ex frigiditate prenimia congellatur.
+
+{Non ci fare ire a Tizio nè a Tifo} Tiffone et Tiffe fuerunt duo alii magni gigantes in inferno manentes.
+
+{Ond' Ercule sentì già grande stretta} Circa istud sciendum est quod Hercules iam pugnauit cum isto Anteo, sed cum iste Antheus esset filius terre, idcirco quanto magis proximabatur et proximior erat terre, tanto magis uires summebat a matre; et propterea dicit testus quod Hercules in dicta pugna multum fuit oppressus ab ipso Antheo dicta de causa, quamuis ipse Hercules postmodum elongauerit et subleuauerit ipsum a therra supra pectus suum dicens: *Hic stabis Anthee*, et ipsum ibi interemit.
+
+{Qual pare a riguardar la Garisenda} Exemplificatiue loquens auctor dicit quod quemadmodum turris quedam de ciuitate Bononie uocata turris de Garisendis, que curua est, uidetur alicui existenti ad pedem turris aspicienti sursum, quando nubes transeunt super eam, quod cadat super respicientem, sic uidebatur ipsi Danti quod ipse Antheus magnus caderet supra eum.
+
+{S'io auessi le rime aspre e chiocce} Auctor prosequens fraudulentie materiam, de illa fraudulentia tractat presenti capitulo qua prodictiones aguntur et dicit {S'io auessi le rime aspre} etc.; hoc principium per se patet.
+
+{Ma quelle donne} Humiliat se auctor in parte ista et dicit se non sufficientem nec uirtuosum ad describendum et demostrandum fundum, hoc est inferni profunditatem ultimam, que est pars ultima remotissima et profundissima totius uniuersi, et propterea inuocat gratiam et presidium dominarum que dederunt auxilium Amphioni propter hedificationem et constructionem murorum ciuitatis Tebarum. Nam legitur de ipso Amphyone quod tante dulcedinis melodie et delectationis paratus et plenus erat in cantu et instrumentis cordarum, quod ex prenimia delectatione et suauitate cantus lapides per se ipsos eleuabantur et prosiliebant in muris ciuitatis Tebarum, et sic hedificati et constructi sunt muri Thebei, quamuis sit alegoricum, quia ipsi muri non ordinabantur ex cantu uel sonitu instrumenti. Sed cum ipse Anphion prudentissimus et eloquentissimus esset, idcirco ex ipsius prudenti et inexplicabili eloquentia status et salus ciuitatis Tebarum feliciter crescebat et seruabatur. Et propterea inuocat auctor illas scientias in subsidium, ut possit perfecte describere intentum suum super fundo et ultima profunditate inferni et animas quas dicit diuersis locis penisque puniri. Nam locus primus uocatur Cayna et dicitur Cayna ab illo filio infelici Caym, qui prodictorie Abel fratrem suum occidit, et in hoc loco Cayne plectuntur omnes qui patres, fratres, filios uel affines suos interimunt proditorie; et hoc est quod dicit testus usque ad locum illum: {E mentre ch'andauamo inuer' lo mezzo}. Post hec incipit locus Anthenore, et dicitur Anthenora ab illo proditore Anthenore Troiano, qui fuit conscius prodicionis Troyane; post quam prodicionem et destructionem ciuitatis predicte recessit de Troya, et fundauit et hedificauit Paduam. Et in hac Anthenora per diuinam iustitiam puniuntur omnes proditores ciuitatis et partis sue. {Noi passammo oltre, là ue la gelata.} Post hec uero usque in fine XXXIII capituli durat locus qui dicitur Tolomea ab illo Tolomeo, de quo legitur in libro Machabeorum qui in canpis Ierico fecit fieri grande conuiuium Symeoni principi sacerdotum in Iuda et filiis eius Mathatie et Iude, et cum simul commederent in mensa, eos fecit occidi; et propterea in isto loco puniuntur simul pacificati se proditorie alterutrum occidentes.
+
+{Di uerno la Danoia} Exemplificatiue loquitur auctor et dicit quod uidit inferius sub pedibus eius locum illum Cocitum magis congelatum quam sit congelatum flumen Danoye, quod est in Alamania in partibus Exterlich.
+
+{Nè Tanai là sotto 'l freddo cielo} Adhuc auctor exemplificans dicit quod nec flumen Tanay, quod est in Tartaria, est tante congelationis; quod quidem flumen positum est sub stella tramontana que influit naturaliter gelum maximum in istis inferioribus, sed maxime in partibus illis in quibus directe radii dicte stelle influunt; et hoc est quod dicit ipse Dantes in illa inuenctione uulgari que incipit {Amor, tu uedi ben che questa donna} etc. {Segnor tu sai che per algente freddo / l'acqua diuenta cristallina pietra / là sotto tramontana ou'è 'l gran freddo}. Est quidem sub illa parte celi, et in illis partibus maxime, tan grande frigus ut nedum fluuii et flumina congelentur, sed mare etiam bene per CCC miliaria ibi tam dura glacie condempsatur quod homines parcium circumstantium cum ipsorum bobus, curribus et mercationibus super solidam ipsius maris glaciem transferuntur securi.
+
+{Se Tambernicchi
+... o Pietra Piana}
+
+Cambernich est quidam magnus mons in Sclauonia, Pietra Piana etiam est quidam mons maximus in Tuscia; et quamuis ipsi montes sic grandes cecidissent super dictam glaciem, non fregissent ipsam prope ripas.
+
+{Da bocca il freddo, e da li occhi il cor tristo} Hoc est dicere quod ille anime mostrabant per oculos tristitiam cordis et per ora frigus quod patiebantur in eis.
+
+{La ualle onde Bisenzo si dichina} Isti erant duo fratres de comitibus Albertis de Mangone qui se alterutrum occiderunt. Nam Bisentium est quidam fluuius in districtu Florentie qui descendit de Ualle Feltronis, quam tenent comites Alberti de Mangone de Florentino distrctu.
+
+{Non quelli a cui fu rotto il petto e l'ombra} Iste fuit filius regis Artuxii de Bretagna mortuus et percussus per patrem tam largo et profundo uulnere quod lancea perforauit utrumque latus, ita quod ab alio latere per foramen umbra et radius uidebatur; qui postmodum patrem occidit.
+
+{Non Focaccia} Iste Focaccia fuit Pistoriensis plenus scelere et cuiusdam sui patrui interfector.
+
+{Camiscion} Iste occidit quendam dominum Ubertinum de Paçis de Florentia suum consortem.
+
+{E aspetto Carlin} Iste Carlinus etiam fuit de Pacçis, qui, prout fertur, proditorie tradidit quoddam castrum ciuitatis Florentie illudque dedit rebellibus dicti comunis; et in occupatione ipsius castri mortui fuerunt unus frater patris dicti Karlini et unus consanguineus eius. Et sic cum deterius operatus fuerit ipse Carlinus quam consanguineus, dicit ipse Camisonus quod infamia sua delebitur per maiorem infamiam dicti Karlini.
+
+{Se tu non uieni a crescer la uendetta
+di Montaperti}
+
+Iste loquens erat dominus Bocca de Abatibus de Florentia, qui, prout fertur, tradidit exercitum Florentinorum; ex quo conflicti fuerunt ad Montem Aperti per Blancos et Ghibellinos.
+
+{Io uidi, potrai dir, quel da Duera} Hic fuit dominus Bosius de Doeria de Cremonensi.
+
+{Tu hai dallato quel di Beccheria} Hic fuit dominus abas de Ualembrosa, de ciuitate Papie, qui uoluit per prodictionem subuertere statum ciuitatis Florentie, ut ipsam traderet Ghibellinis; ex quo ipse abbas decapitatus fuit in Florentia.
+
+{Gianni de' Soldanier credo che sia} Iste Iohannes de Soldaneriis Florentinus fuit primus fundator, ordinator et amator populi in Florentia, ex cuius populi firmamento Ghibellini postmodum de Florentia fuerunt depulsi.
+
+{Ganellone e Tebaldello} Hii fuerunt ciues et nobiles de Fauentia qui tempore noctis dederunt ciuitatem Fauentie Bononiensibus.
+
+{Non altrimenti Tidèo si rose
+le tempie a Menalippo per disdegno}
+
+Exemplificatiue loquens auctor dicit quod isti duo, quos nouiter hic uidit sic corporaliter coniuntos, alterutrum sibi capita deuorabant, sicut corosit Tideus caput Menalupi. Ad cuius euidentiam est sciendum quod, sicut tactum est supra capitulo XXUI, quod, quando Ethiocles et frater eius Polinices, filii Edipilai regis Tebarum, pro habendo regnum simul preliati fuerunt, tunc Tideus iuit in succursum Polinicis, et Menalupus inimicus Tidei acessit in subsidium Ethioclis. Menalupus autem occulte cum quadam sagitta uulnerauit Tideum predictum; ipse uero Tideus, furore accensus, dictum Menalupum decapitauit et, caput ipsius tenens in manibus, ipsum sub multo furore uorabat et timpora capitis destruebat; et hoc est quod dicit testus {non altrimenti} etc. Patet igitur ex premixis quod predicti Bocca, Bossius abbas, Iohannes, Ganelone, Tebaldellus, et etiam scripti usque ad locum illum {noi passammo oltre, là ue la gelata} capituli subsequentis, puniuntur et includuntur in gradu qui dicitur Anthenora.
+
+{La bocca solleuò dal fiero pasto} Cum auctor in fine proximi precedentis capituli interogasset animam illam que sic deuorabat caput alterius de causa deuorationis, dicit auctor quod ipse deuorans subleuauit se ab actu deuorandi et respondit ipsi auctori dicens
+{Tu uuo' ch'io rinouelli
+disperato dolor} etc.
+
+Et ad horum euidentiam latiorem sciendum est quod iste rodens et manducans alium erat commes Ugolinus de Pisis, qui, olim quasi dominus ciuitatis, fuit culpatus et infamatus dolose de prodicione ciuitatis Pisarum per dominum Rugerium archiepiscopum ciuitatis Pisarum, ex quo postmodum ipse cum IIIIor filiis Anselmuccio, Gado, Uguiccione et Brigata, fame periit in carceribus, ut inferius continetur; alius uero cuius caput deuorabatur erat ipse archiepiscopus. Et hoc est quod dicit principium huius capituli.
+
+{Poi cominciò: Tu uuo' ch'io rinouelli
+disperato dolor}
+
+Uere siquidem ipse auctor habet ipsum Uirgilium appellare magistrum et inuocat poetam, quoniam ipsius stilum est ipse Dantes proprie secutus: nam hec responsio siue uerba {Poi cominciò: Tu uuo'} etc. sunt proprie uerba et illa responsio quam fecit regina Dido Enee, cum Cartaginem peruenisset. Nam illa petente Eneam, tunc de Troia profugum, qualiter fuerat capta Troya et depulsus ab ea, respondit Eneas ad licteram ut sequitur in infrascripto uersu quem scribit Uirgilius in Eneida hoc modo: *Infandum regina iubes renouare dolorem*.
+
+{Ma se le mie parole esser dien seme
+che frutti infamia al traditor ch'i' rodo}
+
+Dicit comes Ugolinus: Postquam uis, Dantes, quod dicam de me et causa quare hic sum ego, dicam, dum tamen uerba mea sint semen, ex cuius seminis fructu proditori quem rodo infamia subsequatur.
+
+{Breue pertugio dentro da la Muda} Dicit comes Ugolinus quod, dum esset in turri que, antequam esset reclusus in ea cum filiis uocabatur la Muda, postquam uero in ea cum filiis meis fame perii uocata est turris famis, et in ipsa turri erat quoddam breue foramen per quod diebus plurimis lumen uiderat, antequam soniaret ea que fuerunt inditia et testimonia sue calamitatis future.
+
+{Che del futuro mi squarciò 'l uelame} Hoc est sonnium detesit et aperuit mihi ea que mihi uentura erant et que ante sonnium non uidebam.
+
+{Questi pareua a me maestro e donno} Hoc est sonnium de quo dicit. Nam ipse comes sonniauerat quod uidebat dictum archiepscopum tamquam dominum et magistrum extra ciuitatem Pisarum, penes quendam montem positum inter Pisas et Lucam; et ipse archiepiscopus ante constituerat Gualandos, Sismondos et Lanfrancos, qui sunt tres ex maioribus et potentioribus domibus ciuitatis Pisarum. Et dum ipse archiepiscopus inter ipsos magister et dominus uideretur, fugabat uersus dictum montem unum lupum cum lupicinis paruis, filiis dicti lupi, cum quibusdam famelicis et macerimis canibus; et cum iste lupus et filii fatigarentur et debilitarentur in breui cursu, idcirco dicti canes ipsum lupum et filios capiebant et ipsos uniuersaliter deuorabant. Per lupum et lupicinos significatur comes Ugolinus et filii, per canes macilentos significatur fames qua perierunt, per id uero quod ante se posuit dictos Pisanos significatur qualiter predicti Gualandi, Sismundi et Lanfranchi ad ipsius archiepiscopi instantiam accusauerunt et infamauerunt dictum comitem Ugolinum; ex quo ipse et filii finaliter perierunt in turri.
+
+{Per quattro uisi il mio aspetto stesso} Hoc est quod uidit IIIIor eius filios patris speciem presentantes.
+
+{Poscia, più che 'l dolor, potè 'l digiuno}
+
+{Muouasi la Capraia e la Gorgona,
+e faccian siepe ad Arno in su la foce}
+
+Capriaia et Gorgogna sunt duo maxima bracchia maris posita in mari, distantes a portu Pisarum uersus Sardineam per. Hec brachia rogat Dantes ut moueantur et ueniant et firmentur in loco in quo intrat Arnus in mari, ita quod ibi crescant in modum sepis, ex quo flumen Arni non possit ingredi mare, sed crescat Arnus, et ibi multiplicans et tumescens omnes ciues et habitatores Pisarum necet, quia sic crudeliter deliquerunt cruciando et necando filios, ex eo quod ferebatur patrem peccasse.
+
+{Nouella Tebe} Derisiue et notatiue appellat ciuitatem Pisarum significare et esse nouam ciuitatem Tebarum; cum olim detulisset magnas tribulationes et clades, sic, dicit ipse, ciuitas Pisarum adhuc maximis tribulationibus peruertetur.
+
+{E auuegna che, sì come d'un callo} Uult dicere quod propter continuatos impetus frigoris percutientes faciem eius non sentiebat frigus feriens faciem eius nisi quemadmodum sentiretur passio per callum; qui ex duritie cutis carnisque arefacte concursu non sunt sentiti impetus passionis.
+
+{I' son frate Alberigo;
+i' son quel da le frutta del mal orto}
+
+Iste fuit frater Alberigus de Fauentia, qui ex proditione trattata dum simulans fecisset pacem cum inimicis eius, eos conuitauit et habuit secum in cenis; et cum cenassent, dixit famulis: *Afferrantur fructus*, et sicut preordinauerat, famuli uenientes armati omnes inimicos eius interfecerunt; et propterea dicit testus {I' son quel da le frutta del mal orto}.
+
+{Cotal uantaggio ha questa Tolomea} Iste gradus uocatur Tolomea a Tolomeo proditore, ut dictum est supra.
+
+{Che spesse uolte l'anima ci cade
+innanzi ch'Atropòs mossa le dea}
+
+Ex uerbis istis uidetur auctor demostrare quod in gradu istius Tolomee persepe anime dannatorum ex proditionis scelere feruntur antequam moriatur ipsum corpus; et hoc est quod dicit testus {innanzi ch'Atropòs mossa le dea}. Hoc est, antequam Atropos, hoc est mors, moueat et piditur corpus, anima, proditione peratta, descendit in hunc locum et quidam demon deputatus ad hoc statim intrat corpus suum proditoris, et illud possidet et gubernat usque ad tempus debite et statute mortis ipsius; et hoc est quod dicit testus ille {Sappie che, tosto che l'anima trade} etc. Sed quamuis hec ita scripta sint, tamen simpliciter non sunt uera, quia falsum est, et contra naturam et fidem, quod anima separata a corpore corpus aliqualiter gubernetur et uiuat: hec est ratio quia, cum anima sit regulatrix et motrix et uiuificatiua ac perfectio totius corporis, sequitur quod, ipsa descedente et recedente de corpore, corpus moueri et uiuificari non possit; et hoc est quod dicit testus. Hec siquidem sunt figuratiue ab auctore descripta; nam hoc nichil aliud significat uel figurat nisi quod tanta est grauitas prodicionis et proditoris, quod statim ex peccati pondere pena sequitur et sequi deberet auctorem suum.
+
+{Non era ancora giunto Michel Zanche} Modo probat auctor quod premissit. Nam cum Michael Çanche de Sardinia, de quo trattatum est supra XXII capitulo, fuisset mortuus per tractatum proditionis domini Branche de Oria de Ianua, dicit auctor quod adhuc dictus Michael mortuus non erat quando dictus dominus Branca, hoc est anima eius, iam ceciderat in locum et gradum istum, ipso domino Brancha existente uiuo et gubernato corpore eius per demonem deputatum ad hoc. Dicit etiam auctor quod simile accidit in quodam uicino dicti domini Branche qui dicte proditioni consenserat.
+
+{In anima in Cocito già si bagna} Cocitus, ut dictum est supra capitulo precedenti, est locus ille congelatus in centro terre et profundiori parte inferni in quo puniuntur proditores.
+
+{Uexilla regis prodeunt inferni} etc. quia istud principium per se patet.
+
+{La creatura ch'ebbe il bel sembiante} Iste fuit angelus ille pulcerimus Lucifer qui pre ceteris angelicis creaturis lucem ferebat, qui postmodum ex superbia sua delapsus ad inferos diabolus factus est.
+
+{Lo 'mperador del doloroso regno
+da mezzo 'l petto uscia fuor de la ghiaccia}
+
+Auctor in parte ista describit qualiter ipse Lucifer, aliorum immundorum spirituum pater et princeps, manebat in ipso profundo, et dicit quod in glacie ipsius Cociti fluminis infernalis defixus erat. Cuius statura a medietate pectoris usque ad uerticem extra glaciem erat; alia pars pectoris usque ad ancham uersus emisperium nostrum in centro terre demersa erat; pars reliqua, scilicet ab anca usque ad pedes, uersus aliud emisperium precipitata manebat, sicut per subsequentia apparebit.
+
+{La sinistra a uedere era tal, quali
+uegnon di là onde 'l Nilo s'auualla}
+
+Hoc est dicere quod sinistra facies Luciferi nigra erat, et hoc dicit per circuitionem. Nam, dicit ipse, sinistra facies erat talis quales sunt illi qui ueniunt siue nascuntur ubi est Nilus flumen maximum inter flumina; qui siquidem sunt Ethiopes, qui sunt nigri.
+
+{Quindi Cocito tutto s'aggelaua} Dicit quod ex frigiditate uentorum procedentium ex motu alarum ipsius angeli tenebrosi congelabatur ipse Cocitus, in quo defixus erat ipse Lucifer.
+
+{Un peccatore, a guisa di maciulla} Dicit quod uorabat et destruebat ipse Lucifer peccatorem quendam per modum macçullie. Macçullia est quoddam instrumentum ad frangendum linum, quod dicitur la spadola siue cramola.
+
+{Disse 'l maestro, è Giuda Scariotto} Per hoc mostrat auctor quod Iuda Scarioch, proditor iusti sanguinis Domini nostri Iesu Christi, inter ceteras animas cruciatur maiori suplicio quia non per debilis potentie demonem, sed per demoniorum principem tormentatur.
+
+{Quel che pende dal nero ceffo è Bruto
+... è Cassio}
+
+Isti duo, scilicet Bructus et Cassius, fuerunt de magno et nobili sanguine Romanorum, de quibus Iulius Cesar, primus Romanorum imperator, ut plurimum confidebat; quem inperatorem dicti Bructus et Cassius proditorie occiderunt, ex cuius proditionis facinore sic uorantur per angelum principem tenebrarum.
+
+{Ma la notte risurge, e oramai
+è da partir, chè tutto auem ueduto}
+
+Aduertendum est in parte ista quod hic finitur tertia dies qua ipse auctor stetit in inferno uersus emisperium nostrum. Quid autem sit centrum, et qualiter in eo Lucifer resideat, et qualiter ipse auctor cum Uirgilio descenderit ad ipsum profundum inferni siue centrum – quod positum est inter duo emisperia, scilicet emisperium nostrum quod habitamus, et habitabilis est terra, et emisperium aliud positum ex parte que uidetur nobis inferiori –, qualiter etiam ipse auctor cum magistro se transtulerit ad aliud emisperium uersus celum per subsequentia patet. Nam, sicut dicit magnus astrolagus Tolomeus in principio sui de almagestis, celestis circuli forma sperica idem cum terra centrum obtinet; ex quo mostratur quod centrum nichil aliud est quam ipse locus remotissimus a qualibet parte celi, et punctus in profundissimo loco terre a celo et terra equaliter distans secundum proportionatam distantiam utriusque. Et quia, sicut tenent astrologi et geometre, et sicut inuenitur rationabili speculatione nature, si possibile esset reperiri uel fieri unum foramen in terra ista emisperii nostri qua habitamus, et foramen istud esset tante profunditatis quod aliud ultimum terre pertingeret, ita quod aliud emisperium aliaque pars celi uideretur ex parte alia, et per hoc foramen ex parte emisperii nostri deiceretur quidam lapis inferius uersus aliud emisperium, cum lapis sit corpus graue et de natura grauis sit descendere, idcirco lapis iste descenderet usque ad puntum istum, quem centrum dicimus, pre ceteris remotissimum et equaliter distantem a celo. Et cum esset lapis iste in ipso puncto, in eo maneret immobilis necessaria ratione nature, nec uersus nostrum nec aliud emisperium moueretur. Hec est ratio quia, cum ex superiorum et celestium corporum influentia motuque continuo ista omnia elementa et corpora inferiora regulentur et uiuant, sicut probat Phylosophus in primo Metaurorum cum dicit: *Mundus iste inferior contiguus est superiori, ut omnis eius uirtus gubernetur exinde*, cum autem ipsum celum continue moueatur et influat super nostrum et aliud emisperium, ex cuius celi uirtute leuis corporis est ascendere, grauis est descendere, idcirco nec partes illas aquaticas, aereas uel terrestres alterius emisperii nobis oppositi, nec etiam partes emisperii nostri aereas, aquaticas uel terrestres est dare superiores uel inferiores inter eas, quia ab unius eiusdem celi uirtute reguntur, idemque celum mouetur equaliter super eas. Et utrum ascendatur uel descendatur in eis uel per eas partes, si ascendatur, ascensus est uersus celum, et si descendatur, descensus est uersus celum. Nam falsum est quod, celesti corpore supra unum et eundem puntum equaliter et continue se mouente, quod in ipso puncto sit dare superius uel inferius, quia ipse punctus se habet per modum medii ad partes quaslibet ipsius corporis circa idem medium se mouentis; et sic cum terra se habeat per modum puncti siue centri ad celum, falsum est dare emisperium nostrum superius usque ad punctum medium, falsum est etiam dare inferius aliud emisperium, cum, sicut dictum est, super ambo emisperia feratur equaliter motus celi. Preterea cum utriusque emisperii partes aeree, terrestres et elementares alie attiuas et passiuas habeant qualitates, propter quas patiuntur et agunt, et sic ex uirtutibus ipsarum partium agant et hatraant et operhentur in istis corporibus inferioribus, expedit idcirco necessaria ratione nature quod cum corpus graue, cuius est deorsum tendere, cum peruenerit ad puntum medians et diuidens emisperia, quod est centrum, in ipso centro de necessitate permaneat. Huius est ratio quia ipsum graue corpus ad eum punctum peruenit ad quem ex influentia celi et per actiones et actractiuas uirtutes elementorum utriusque emisperii atrahitur et adducitur; quod si idem corpus graue centrum excederet uersus emisperium nobis oppositum, illud abusiuum et inconueniens sequeretur quod in ipso celo, in quo est perfectissimus ordo et qualitas ordinata, esset inordinata equalitas, quia influentia uirtusque celestis ex parte emisperii nobis obiecti magis athraerent, magisque agerent et mouerent ipsum graue corpus quam ista media pars celi, quam in isto emisperio nostro uidemus. Uideretur etiam quodamodo elementorum erare natura per actractionem istius grauis corporis ultra centrum, quia elementa illa emisperii inferioris essent maioris potentie et uirtutis, attrahendo ipsum corpus graue, quam sint ordinata elementa emisperii nostri. Cum autem in ipso celo et elementis emisperii utriusque sit ordinata equalitas influentie, uirtutis et actionis, idcirco lapis emissus, tanquam proprium et necessarium locum, naturaliter centrum petit, et in eo necessaria ratione quiescit. Ex quibus sequitur manifeste quod ipse puntus siue centrum sit illud medium ad quod tendunt grauia queque, et in eo lapis deiectus et unumquodque graue quiescit. Quod si lapis uel aliud graue deiectum centrum descenderet, ad aliud uersus celum de necessitate ascenderet, quod per naturam est inpossibile graui corpori; si a puncto illo retrocederet uersus emisperium nostrum, ascenderet etiam, quod est impossibile. Et sic manifeste concluditur quod centrum istud est inter ceteras partes inferni pars terribilior et profundior, quia a celo et ab ipso Deo, principio primo, est remotior; et propterea in hoc profundo, uelud conuenienti sede, et sic acerbo iusto iudicio Dei cruciatur et manet ipse angelus tenebrosus Lucifer, quoniam aduersus creatorem suum elatus temeritate superbie uoluit sibi similis apparere. De quo scribit Ysaias dicens: *Quomodo cecidisti de celo, Lucifer, qui mane oriebaris?*.
+
+{Appigliò sè a le uellute coste;
+di uello in uello giù discese poscia
+tra 'l folto pelo e le gelate croste}
+
+Dicit testus quod Uirgilius cum ipso Dante, cum ipse Lucifer esset congelatus in glacie et pilosus, aprehendit pilos ipsius Luciferi, et ipsos apprehendens et tenens descendit usque ad ancham ipsius Luciferi, et, cum ibi descendisset, ibi inuenit centrum, cum ipse Lucifer sit medius uersus emisperium nostrum a capite usque ad ancam, et medius uersus emisperium aliud ab anca usque ad pedes, et sic medius remansit ultra centrum et medius excessit centrum; idcirco capud inuenerunt prius, quia, sicut ponit auctor, ex parte alterius emisperii ruit precipitatus ex celo. Sed cum ipse Uirgilius peruenisset et descendisset ad centrum, et sic ulterius descendere non ualebat, uolens ad aliud emisperium peruenire, oportuit ipsum ascendere hoc modo, quia ipse Uirgilius uoluit faciem uersus ancas et tibias Luciferi, et pilos ipsius capiens, per eos ascendit cum Dante uersus aliud emisperium. Et ad id postea emisperium peruenerunt et exiuerunt per foramen cuiusdam montis, et ibi ipse Dantes se posuit ut sederet aduersus quod ipsius Luciferi tibie stant erecte; uidens autem ipse Dantes diem et solem in hoc emisperio, et cogitans quod quando descendit de nostro emisperio erat hora uersus sero, admirabatur profunde quod in modico cursu temporis, scilicet huius descensus et ascensus ipsius, nox sic celeriter transiuisset, quia uidebat solem in eo emisperio in quo erat. Et propterea ad tollendam admirationem ipsius Uirgilius dixit Danti: Duo sunt emisperia, nostrum et id quod est nobis oppositum ab alia parte celi; et quotienscumque dies est nobis, nox est in alio emisperio et e contra. Et quia nox erat nunc in alio emisperio, antequam centrum et ancam Luciferi pertransires, idcirco solem et diem inuenis in isto emisperio ad quod ascendisti cum per ancam et tibias ipsius Luciferi ad partes istas superius peruenisti. Et hoc est quod dicit testus ille: {Ed elli a me: Tu imagini ancora} etc.
+
+{Ch'è contraposto a quel che la gran secca
+... fu l'uom che nacque e uisse sanza pecca}
+
+Per hec declarantur premissa. Nam dicit Uirgilius auctori: Tu es in alio emisperio quod oppositum nostro, quod siquidem nostrum uelat et coperit magnam terram nostram habitabilem, que propter excellentiam dici potest ipsa terra magna sicitas; et sub isto nostro emisperio fuit ille dominus et uerus homo in carne Dominus noster Iesus Christus, qui sine labe uixit et natus est ex Maria Uirgine in ciuitate sancta Ierusalem.
+
+{Tu hai i piedi in su picciola spera} Erat ipse Dantes super ipso monte istius emisperii, de quo supra proxime dictum est. Appellat ipsum montem paruam speram respectu terre emisperii nostri, que est maior; qui siquidem mons, ut dicit testus, recte oppositus est regioni Ierusalem que est Iudea, et propterea dicit testus: {Che l'altra faccia fa de la Giudecca,} hoc est facies regionis opposite huic spere siue monti est terra Iudaica. Nam ipsa Ierusalem est posita sub celsitudine altiori terre nostre habitabilis sub emisperio nostro, prout fide digna multorum oppinione tenetur.
+
+{Da questa parte cadde giù dal cielo} Sicut dictum est supra, iste angelus tenebrosus cum capite precipitato deorsum ex celo delapsus est a parte istius emisperii nobis oppositi, et propterea inuenerunt eum Uirgilius et auctor cum capite erecto in emisperio nostro prius; et cum postmodum ad aliud emisperium ascendissent, ipsum inuenerunt cum tibiis uersus celum. Et dicit auctor quod terra illius emisperii pro timore ipsius spiritus immundi ascendit ad emisperium nostrum, in quo manemus, et circumdata ac uelata fuit a mari cum aquis suis; et hoc satis uerificare uidetur uerbum illud Ysaie: *Infernus sub te conturbatus est*. Dicit etiam auctor quod forsan pro timore ipsius Luciferi et terra istius montis positi in alio emisperio nobis opposito, ad quem ipsi peruenerunt a nostro emisperio descendendo, uolens fugere ipsius Luciferi faciem et presentiam, in altiori loco se transtulit; et sic tam ex eleuatione terre nostre uersus emisperium nostrum, quam ex fuga et ascensu istius montis uersus aliud emisperium fugientis, dimissus est ibi locus uacuus. Ex quibus omnibus manifeste concluditur quod ipse infernus, tamquam digna sedes spirituum immundorum, sit in ipso centro terre. Nam cum ipsum centrum sit locus a celo et a summo principio remotissimus, dignum et iustum est quod in parte alia uel loco alio non sit pena nec residentia infernalis, quibus ipse demoniorum principes cum participibus et complicibus suis miserisque dannatis mortalibus puniantur et habitent, quia si in loco alio permanerent, proximiores essent ipsi hostes pacis Domino Deo nostro. Quod autem debeant esse proximiores ipsi summo bono falsum est, cum ipsa misericordia et essentia Dei infinita distet et remoueatur ab eis qui aduersus Eum infinitis malitiis et inniquitatibus deliquerunt.
+
+Quamuis inestimabilis prouidentia celestialis principis multos homines beatificauerit prudentia et uirtute, attamen Dantes Allegherii, homo nobilis et in scientia profundus, uerus nutrix phylosophie et altus poeta, fuit antepositus auctor huius mirabilis opere, et ipsum fecit Deus splendidum felicitate bonorum animi et quasi omnium scientiarum in populis et ciuitatibus mundi cum utilibus et probabilibus rationibus ad hoc, ut omnis scientia supernorum et infernorum recollecta in mente huius Dantis, publici campionis scientie, amplifice per eundem, tamquam uerum testem alte sapientie, mostraretur et hominum desideria eius Dantis profundam sapientiam degustarent, et ad hoc tali modo noua dulcedo huius uniuersalis scientie et uirtutis aures audientium demulceret, et regine (sic) mortalium nundum relinquerent toto posse et ad cognitionem dictorum per Dantem pro bono anime peruenirent. Unde in ipso merito dici potest quod legitur Sapientie 2 c.o *Magnus dominus ipsum repleuit spiritu suo et ille de ore suo infusam scientiam tamquam aquam pluuiam gentibus emanauit*. De ipso enim scribi potest quod per Exechiellem profetam c.o 17 dicitur hoc modo *Aquila grandis cum magnis alis et pennis uenit ad Libanum et ex inde portauit medullam cedri et ramos transtulit in terra Canam*. Quia sicut proprium est aquile ad superna migrare, ita iste uenerabilis auctor iuit ad Libanum, idest ad montem diuine sapientie et intelligentie, et peruenit ad fontem omnium scientiarum per misteria magnarum auctoritatum et suorum sermonum et eloquentie magistralis, non enim apprehendit alia principia nisi scientie et intellectus et non corticem sed medullam colligens flores et fructus huius medulle et profunditatis scientie prelibate quales ad delectandum homines hic uiuentes uoluit demostrare quos de tenebris reduxit ad lucem, quod mirabiliter apparet per probabile testimonium huius tripartite Commedie, per quam ostenditur quod predictus auctor non solum sapiens fuit unius scientie, sed scientificus et profundus in uera cognitione theologie, astronomie, moralium, naturalis phylosophie, retorice, poesie. Et ideo omnis publicatio famosi nominis parua esset ad laudem tanti hominis, unde in premissis concludendo hic proceditur ad dispositionem et intelligentiam huius presentis Commedie sicut in talibus expositores utuntur. Et est notandum de quatuor. Primum que est materia siue subiectum huius presentis opere. Secundum qualis est forma ex qua ortum est nomen siue titulus huius libri. Tertium que est causa efficiens. Quartum que est causa finalis seu ad quam utilitatem hec opera dirigitur et sub qua filosofia composita est. Et quamuis ego sim insufficiens ad tantam operam, tamen gratia collationis et auxilio illius qui dator est omnium gratiarum presens opus aggrediar exponendo, accipiendo pro auctoritate mea illud quod dixit presens auctor in primo c.o Paradisi: {Pocha fauilla gran fiamma seconda}, sperans opus presens debere corrigi a me sequentibus, quorum correctioni et scientie me submitto.
+
+Etsi celestis et increati principis inuestigabilis prouidentia mortales quam plurimos prudentia et uirtute beauerit, profunde tamen et inclite sapientie ueritati, philosophye alunum poetamque excelsum, Dantem Allegherii Florentinum, huius mirandi et incliti operis autorem, intimorum bonorum fecit scientiarum omnium sanctacitate preclarum et populis ac urbibus innumeris orbis terre, tam utili quam probabili stilo perfecit, ut omnis superiorum et inferiorum sciencia in hoc notorio athleta prudentie difusius congregata per eum, tanquam per sublimis sapientie fontem, humanis desideriis mostraretur, et sic, huius uniuersalis operis attrahentis noua dulcedine ad sui cognitionem operis animos audientium demulcente nullus adeo perspicuus intellectus humanus ad ipisius eximias narrandas uirtutes. Potest itaque de hoc uenerabili auctori dici quod in libro Sapientie legitur *Si uoluerit, magnus Dominus spiritus Sanctus sapientia replebit illum et ipse tanquam dies emittet eloquia*. De ipso etiam potest attestari quod scribit Eçechiel profeta: *Aquila grandis magnarum alarum, suo membrorum ductu, plena plumis et uarietate, uenit ad Libanum et tulit medullam cedri, et summitatem eius euulsit et transportauit eam in terram*. Et sicut inter aues poetes uolatilia uniuersa solius est aquile ad altiora trascendere, sic iste uenerabilis auctor accessit ad Libanum, hoc est ad diuine intelligentie montem, et ad omnium scientiarum fontem ex intellectus sui profunditate deuenit; et non fonte modico, non leuiter, sed per magnalium autoritatis et eloquiorum suorum misteria non aliqua scienciarum accepit principia, non particularis, set uniuersalis sciencie et uirtutis ueram intelligentiam et subiectum. Ex huiusmodi sapientia medulla et profunditate huius mirande inuentionis flores et fructus elegit, quos ad delectationem et doctrinam uiuentium de eximiis et occultis materiis scientiarum translatos in publicum uoluit demostrare; quod siquidem per istius triplicis Comedie testimonium euidenter apparet. Ex quibus liquido documento mostratur auctorem prefatum non una dumtaxat sciencia et uirtute, sed sacre theologie, astrologie, moralis et naturalis philosophye, rhetorice et poetice cognitionis fuisse peritum. Et quia preclari gloriosissimi uiri omne preconium ad laudem et excellentiam tanti uiri nemo satis sufficiens censeret, idcirco, concludendo premissis, ego de Camereno, fisus spe ac uirtute Tonantis qui excelsa misteria abscondit sapientibus ac prudentibus et illa paruulis et simplicibus, sicut ego sum, sua pietate demostrat, propterea supplex precor ut gratiam ceptus fauens sit mihi resplendens et immobile sydus et nauicule dissuetum mare sulcans gubernaculum regat, et sicut oportunitas exiget uentis uela concedat, ut eo deuehar quo suo nomini sit decus, honor et gloria sempiterna detestatibus aut delusio, igominia et dedecus ac eterna damnatio, modo ad expositionem presentis materie breuiter ueniamus. Et quoniam ad perfectiorem cognitionem totius operis per diuisionem partium facilius deuenitur, ea propter presentis libri materia in duas partes diuiditur. Nam in prima parte demostrat auctor qualiter ex uitiorum grauorum pondere perpenditur quod in hac uita et ualle miserie, et a uia lucis et ueritatis ipse remotus, declinauerat a uirtute. In secunda parte tractat quod ex uere rationis succedente remedio et ex ueritatis uere presidio ipse auctor errores et ignorantiam huius uite et uitia ipsum inpedientia a se fugauit, et potissime auaritiam ipsam ut plurimum impedientem ne ascenderet ad uirtutes. Secunda incipit ibi {Mentre io ruinaua} nam dicit ibi auctor quod summus ille poeta Uirgilius, tanquam ipsa uera ratio, apparuerit et occurrerit ipsi auctori erranti in deuiis, ut ipsum auctorem ad uiam uere ueritatis et semitas clare cognitionis adduceret. Item hec secunda pars in duas partes subdiuiditur: nam in prima parte auctor demostrat qualiter Uirgilius, tamquam ipsa rationis cognitio, ipsi auctori occurrit ut eum de uitiorum carcere traheret ad uirtutes. In secunda parte describit auctor qualiter ipse Uirgilius deduxit eum ad infernum ad uidendum penas et miserias danatorum; hoc est dicere quod ipse Dantes ex rationis uirtute ipsum atthraentis prius est motus ad cognitionem, purgationem et penitentiam uitiorum, et ad ipsorum uitiorum fines et materias cognoscendum, et demum, purgatus ex uitiis, ad uirtutis apiam conscendit, sicut debet quilibet fidelis et bonus Christianus et uerus. Secunda pars incipit {Per me si ua ne la città dolente}.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt b/testi_2_tutti/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt
new file mode 100644
index 0000000..fa9a01a
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt
@@ -0,0 +1,1590 @@
+Scribitur Danielis, quinto capitulo, quod cum Baltassar rex Babillonie sederet ad mensam, apparuit contra eum manus scribens in pariete: Mane, Thechel, Phares. Ista manus est noster nouus poeta Dantes, qui scripsit, idest composuit, istam altissimam et subtilissimam Comediam, que diuiditur in tres partes: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. His tribus partibus correspondent illa tria que scripta sunt in pariete. Nam Mane correspondet Inferno; interpretatur enim Mane numerus; et iste poeta in prima parte sue Comedie numerat loca, penas et scelera damnatorum. Thechel correspondet Purgatorio; interpretatur enim Thechel appensio siue ponderatio; et in secunda parte sue Comedie appendit et ponderat penitentias purgandorum. Phares autem correspondet Paradiso; interpretatur enim Phares diuisio; et iste poeta in tertia parte sue Comedie diuidit, idest distinguit, ordines beatorum et angelicas ierarchias. Igitur manus, idest Dantes; nam per manum accipimus Dantem. Manus enim dicitur a mano, manas, et Dantes dicitur a do, das; quia sicut a manu manat donum, ita a Dante datur nobis istud altissimum opus.
+
+Scripsit dico in pariete, idest in aperto et publico, ad utilitatem omnium: Mane, idest Infernum, cuius penas et loca numerauit; Thechel, idest Purgatorium, cuius penitentias appendit et ponderauit; Phares, idest Paradisum, cuius situm ab infimis eleuatum esse monstrauit, et cuius beatitudines ordinate distinxit. Omnia enim ista, secundum quod scribitur in Libro Sapientie UIIIIo, posuit iste egregius poetarum in numero, pondere et mensura. Posuit namque iste poeta Infernum in numero, quia peccata et penas numerat; Purgatorium in pondere, quia penitentias ponderat et appendit; Paradisum in mensura, quia mensurat celos et distinguit ordines beatorum. Ad istum certe poetam et ad suam Comediam potest referri illa uisio, quam uidit Exechiel propheta; de qua uisione sic scribit idem propheta: *Ecce manus missa ad me in qua erat liber scriptus intus et foris: et scripta erant in eo Lamentationes, Carmen et Ue*. Ista manus est iste poeta. Liber istius manus est sua altissima Comedia, que ideo scripta dicitur intus et foris, quia continet non solum licteram, sed etiam allegoriam. Scripta sunt autem in isto libro tria, scilicet Lamentationes, Carmen, et Ue. Ue, quod est interiectio dolentis et desperantis, refertur ad Infernum. Ue enim in Sacra Scriptura eternam damnationem notat, ut dicunt sancti super illo uerbo: *Ue homini illi per quem filius hominis tradetur*; et est sensus: peribit eternaliter. Lamentationes, que sunt note uoluntarii et assumpti doloris, ad Purgatorium referuntur. Carmen uero, quod idem est quod laus et iubilatio ad Paradisum refertur.
+
+Ista re uera Comedia figurari potest etiam in archa Noe, que fuit tricamerata. In inferiori enim camera erant animalia siluestria et serpentes; in media erant animalia domestica atque mitia; in superiori uero erant homines et aues. Per primam cameram possumus accipere Infernum, in quo sunt animalia siluestria et inmitia, idest homines damnati et serpentes, idest demones. Per secundam cameram possumus accipere Purgatorium, in quo sunt animalia mitia, idest anime mites, que patienter sustinent passiones. Per tertiam uero cameram possumus accipere Paradisum, in quo sunt homines et aues, idest sancti et angeli in gloria sublimati. His uisis, sex in ista Comedia breuiter indagemus: primo subiectum, idest causam materialem; secundo formam, idest causam formalem; tertio auctorem, idest causam agentem; quarto finem, idest causam finalem; quinto genus philosophie, idest sub quo genere philosophie ista Comedia comprehendatur siue decurrat; sexto et ultimo libri titulum, idest quo titulo liber iste debeat intitulari. Circa primum nota quod subiectum huius operis est duplex, scilicet licterale et allegoricum. Si enim accipiatur licteraliter, dico quod subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus; qui quidem status diuiditur in tres partes, prout conditio animarum est triplex. Primus status siue conditio est illarum animarum que eternaliter sunt damnate, et que in penis habitant sine spe aliqua euadendi ex illis; et ista pars appellatur Infernus. Secundus status siue conditio est illarum animarum que uoluntarie stant in penis, ut Deo satisfaciant de commissis, et sunt in ipsis penis cum spe ad gloriam ascendendi; et ista pars Purgatorium appellatur. Tertius status siue conditio est illarum animarum que sunt in beata gloria, ipsi summo et eterno bono eternaliter, hoc est sine fine, coniuncte; et ista pars appellatur Paradisus. Et sic patet quomodo subiectum huius operis est status animarum post mortem, simpliciter sumptus. Nam de illo et circa illum totius huius operis uersatur processus. Si uero subiectum accipiatur allegorice, dico quod subiectum siue materia est ipse homo prout merendo uel demerendo per arbitrii libertatem, iustitie premiandi et puniendi obnoxius est, propter quod meritum siue culpam tribuitur ipsi homini gloria siue pena. Nam de pena siue gloria ipsi homini attributa nobis narranda siue manifestanda intentio uersatur autoris. Et sic patet quod est subiectum in hoc opere, siue causa materialis. Circa secundum uero, idest circa causam formalem, nota quod causa formalis in hoc opere est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est triplex, secundum triplicem diuisionem quam recepit siue continet liber iste. Prima diuisio est qua totum opus diuiditur in canticas, et iste sunt tres. Secunda, qua quelibet cantica diuiditur in cantus: nam prima cantica diuiditur in cantus XXXIIIIor; secunda in cantus XXXIII; et tertia in totidem. Et sic totum opus continet centum cantus.
+
+Tertia autem diuisio est qua quilibet cantus diuiditur in rithimos. Est autem rithimus quoddam genus uersuum, quorum fines ad inuicem ternatim copulantur, et concordibus sillabis concorditer colligantur. Et iste est unus ex tribus dulcissimis sonis qui magis delectant et mulcent animum auditoris; et oritur ex musica, cuius partes sunt tres, scilicet armonica, rithimica et metrica, sicut dicit beatus Ysidorus tertio Ethimologiarum libro. Tria sunt uero quantum ad presentem Comediam genera rithimorum. Primum est illud cuius rithimus continet tantummodo decem sillabas; et iste est ille cuius ultima sillaba est longa et accentuata, ut ibi: {d'Abel su' fillio et quella di Noe}; item ibi: {Abraham patriarca et Dauid re}; item ibi: {Et con Rachele, per cui tanto fé}; item in tertia cantica: {Osanna sanctus Deus Sabaoth}. Isti enim rithimi non recipiunt nisi decem sillabas. Secundum genus est cuius rithimus habet XII sillabas, et iste est ille cuius penultima sillaba est breuis, ut ibi: {ch'era ronchioso, stretto et malageuole}; item ibi: {Parlando andaua per non parer fieuole}; item ibi: {a parole formar disconueneuole}. Tertium uero genus est cuius rithimus habet XI sillabas; et iste est ille cuius penultima sillaba est longa, ut communis usus demonstrat, sicut ibi: {Nel mezzo del cammin di nostra uita}.
+
+Adhuc nota, Lucane de Spinolis, cui istam expositionem ascribo, quod rithimi primi generis in una tantum debent sillaba siue lictera concordare, hoc est in ultima; secundi uero debent concordare in tribus sillabis, idest in penultimis et ultimis; et tertii in duobus, hoc est in duobus ultimis, ut in lictera manifestissime demonstratur. Et sic patet que est forma tractatus. Forma uero siue modus tractandi est poeticus, fictiuus, descriptiuus, disgressiuus et transumptiuus; et cum hoc diffinitiuus, diuisiuus, probatiuus, improbatiuus et exemplorum positiuus. Et sic patet que est forma siue modus tractandi.
+
+Circa tertium uero, idest circa causam agentem, nota quod agens siue autor huius operis est Dantes. Fuit autem Dantes natione florentinus, nobili et antiquo sanguine natus, descendens de illis gloriosis Romanis qui ciuitatem Florentie, destructis Fesulis, fundauerunt; moribus insignitus et multis scientiis clare fultus, et maxime scientiis poetarum. Ipse enim mortuam poesiam de tenebris reduxit ad lucem. Et in hoc fuit imitatus Boetium, qui philosophiam mortuam suo tempore suscitauit. Circa quartum, idest circa causam finalem, nota quod autor istud opus composuit ad hunc finem principaliter, licet et multi alii possint assignari fines. Est autem principalis eius intentio remouere uiuentes a statu miserie, relinquendo peccata, et sic composuit Infernum; reducere ad uirtutes, et sic composuit Purgatorium; ut sic eos perducat ad gloriam, et sic composuit Paradisum. Fines uero alii qui possunt assignari in hoc opere sunt tres: Primus, ut discant homines polite et ordinate loqui; nullus enim mortalis potest sibi in lingue gloria comparari. Re uera, potest ipse dicere uerbum prophete dicentis: *Deus dedit michi linguam eruditam*; et illud: *Lingua mea calamus scribe uelociter scribentis*. Ipse enim fuit calamus Spiritus Sancti, cum quo calamo ipse Spiritus Sanctus uelociter scripsit nobis et penas damnatorum et gloriam beatorum. Ipse etiam Spiritus Sanctus per istum aperte redarguit scelera prelatorum et regum et principum orbis terre. Secundus finis est ut libros poetarum, qui erant totaliter derelicti et quasi obliuioni traditi, in quibus sunt multa utilia et ad bene uiuendum necessaria, renouaret, quia sine ipsis ad cognitionem sue Comedie accedere non ualemus. Tertius finis est ut uitam pessimam malorum hominum, et maxime prelatorum et principum, exemplariter condemnaret, bonorum autem et uirtuosorum, per exempla que ponit, multipliciter commendaret. Et sic patet que est causa finalis in hoc opere.
+
+Circa quintum, sub quo scilicet genere philosophie ista Comedia decurrat, nota quod istud genus est morale negotium, siue ethyca, quia non ad speculandum, sed ad opus inuentum et fictum est totum et pars. Nam etsi in aliquo loco uel passu pertractatur ad modum speculatiui negotii, hoc non est gratia speculatiui negotii principaliter, sed operis, quia, ut ait Philosophus, secundo Methaphysice: *Ad aliquid et nunc speculantur pratici aliquando*. Et sic patet sub qua philosophia comprehendatur ista altissima Comedia. Circa sexto uero et ultimum, hoc est circa titulum, nota quod libri titulus est iste: Incipit profundissima et altissima Comedia Dantis, excellentissimi poete. Que quidem Comedia in tres canticas est diuisa: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Profundissima dicitur quia tractat de inferis; altissima uero quia tractat de superis. Comedia autem ideo dicitur quia in principio est horribilis, sed in fine delectabilis. Ad cuius maiorem et clariorem euidentiam te uolo scire, Lucane, quod IIIIor sunt genera poetarum, quorum quodlibet genus propriam habet scientiam. Quidam enim dicuntur poete lirici, qui in operibus suis omnes carminum uarietates includunt; et dicuntur lirici apotulirin greco, idest a uarietate carminum; unde et lira dicta que habet uarias cordas. Hoc genere carminum usus est Dauid in componendo Psalterium. Unde Arator, Sancte Romane Ecclesie Cardinalis, super Actus Apostolorum ait: *Psalterium lirici composuere pedes*. Quidam dicuntur satirici eo quod pleni sunt omni facundia, siue a saturitate uel copia. De pluribus enim rebus simul loquuntur, et dicuntur satirici siue satiri a quadam scientia poetica que dicitur satyra, sicut dicit quedam glosa super Persium: *Satyra est lauta mensa multis generibus frugum repleta, que consueuit offerri Ueneri in sacrificio*. Et ista de causa istud secundum genus poetice narrationis dicitur satira, quia abundat reprehensione uitii et commendatione uirtutis; uel satyra dicitur a Satyro, deo siluarum. Satyri enim sunt quedam animalia ab umbilico supra formam hominis habentia, sed ab umbilico deorsum habent formam caprinam; in capite habent duo cornua, et nasum uncinatum. Sunt autem isti satyres leues et saltatores, nudi et dicaces, et omnium subsannatores. Sic ista scientia poetarum est leuis, quia cito saltat de uitio in uirtutem et de uirtute in uitium; nuda et dicax dicitur, quia aperte uitia reprehendit; subsannatrix est quia deridet uitiosos.
+
+Quidam dicuntur tragedi, et eorum scientia dicitur tragedia. Est autem tragedia quedam poetica narratio, que in principio est admirabilis et grata, in fine uero, siue exitu, est fetida et horribilis; et propter hoc dicitur a tragos, quod est hircus et oda, quod est cantus inde tragedia quasi cantus hircinus idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Uel, ut dicit beatus Ysidorus octauo libro Ethymologiarum: *Tragedi dicuntur eo quod initia canentibus premium erat hircus, quem Greci tragos uocant*. Unde et Oratius: *Carmine qui tragico uilem certauit ob hircum*. Quidam uero dicuntur comici, et eorum scientia comedia. Est autem comedia quedam narratio scientia poetica que in principio habet asperitatem alicuius miserie; sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terrentium in suis comediis. Dicitur autem iste liber Comedia quia in principio sue narrationis siue descriptionis habet asperitatem et horribilitatem, quia tractat de penis Inferni, in fine uero continet iocunditatem et delectationem, quia tractat de gaudiis Paradisi. Inter poetas liricos, Boetius et Symonides obtinent principatum; inter satyros, Oratius et Persius; inter tragedos, Homerus et Uirgilius; inter comicos autem, Plautus et Terrentius. Dantes autem potest dici non solum comicus propter suam Comediam, sed etiam poeta liricus, propter diuersitatem rithimorum et propter dulcissimum et mellifluum quem reddunt sonum; et satyricus, propter reprehensionem uitiorum et commendationem uirtutum quas facit; et tragedus, propter magnalia gesta que narrat sublimium personarum. Et hoc demonstrant duo uersus sui epytafii, quos ad suam memoriam fabricaui:
+
+*Hic iacet excelsus poeta comicus Dantes,
+Necnon et satirus et liricus atque tragedus.*
+
+Et sic patet libri titulus.
+
+Postquam manifestata sunt illa sex que in quolibet doctrinali opere sunt querenda, est sciendum quod ista Comedia continet quatuor sensus, quemadmodum et scientia sacre theologie. Currit enim in hoc poesia cum theologia, quia utraque scientia quadrupliciter potest exponi; imo ab antiquis doctoribus ponitur poesia in numero theologie. Scribit enim beatus Augustinus UIIo libro De Ciuitate Dei quod Marcus Uarro tria genera theologie esse posuit: unum scilicet fabulosum, quo utuntur poete; alterum naturale, quo utuntur philosophi; tertium uero ciuile, quo utuntur populi. Primus namque intellectus siue sensus quem continet Comedia dicitur hystoricus, secundus allegoricus, tertius tropologicus, quartus uero et ultimus dicitur anagogicus. Primus dico intellectus est hystoricus. Iste intellectus non se extendit nisi ad licteram, sicut quando accipimus Minoem iudicem et assessorem Inferni, qui diiudicat animas descendentes. Secundus intellectus est allegoricus, per quem intelligo quod lictera siue hystoria unum significat in cortice et aliud in medulla; et secundum istum intellectum allegoricum, Minoes tenet figuram diuine iustitie. Tertius intellectus est tropologicus siue moralis, per quem intelligo quomodo me ipsum debeo iudicare. Et secundum istum intellectum, Minos tenet figuram rationis humane, que debet regere totum hominem, siue remorsus conscientie, qui debet malefacta corrigere. Quartus uero et ultimus intellectus est anagogicus, per quem sperare debeo digna recipere pro commissis; et secundum istum intellectum Minos tenet figuram spei, qua mediante penam pro peccatis et gloriam pro uirtutibus sperare debemus. De illis autem personis quas ibi ponit hoc accipe, quod non debemus credere eos ibi esse, sed exemplariter intelligere quod, cum ipse tractat de aliquo uitio, ut melius illud uitium intelligamus, aliquem hominem qui multum illo uitio plenus fuit, in exemplum adducit. His omnibus uisis, ad aliqualem expositionem lictere accedamus. Ista Comedia, ut dictum est, diuiditur in tres canticas: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Sed primo de prima, cuius titulus talis est: Incipit prima cantica Comedie Dantis. 
+
+Incipit prima cantica Comedie Dantis. In ista prima cantica autor tractat de peccatoribus et peccatis, et in ea secundum rationem humanam penas peccatis adaptat. Continet autem ista prima cantica XXXIIIIor cantus; cuius primi cantus titulus talis est:
+
+Incipit primus cantus prime cantice Comedie.
+
+In isto primo cantu autor prohemizat ad totam uniuersaliter et generaliter Comediam, et ponit in hoc cantu principaliter duo: Primo, quomodo ipse uolens ad montem uirtutum ascendere, fuit a tribus uitiis impeditus, scilicet a luxuria, superbia et auaritia; que quidem uitia figurantur et designantur per tres feras que sibi apparuerunt, scilicet per lonzam, leonem et lupam. Secundo, ponit quomodo Uirgilius, maximus poetarum, in auxilium suum uenit, qui tenet typum et figuram rationis humane, qua mediante promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad diuina et celestia contemplanda humana ratio non potest attingere, ideo promittit ei non per se, sed per celestem ductorem siue ducem, ostendere Paradisum. Uiso titulo, licteram indagemus. Sed nota quod non est mea intentio procedere in hoc opere in omni passu uel loco more sermocinalis, seu naturalis, seu moralis scientie, singulariter et multipliciter diuidendo, sed insistere circa licteram cuiuslibet scilicet cantus, summam summarie declarando, et demonstrando per quemlibet cantum qualem uiam autor descendendo uel ascendendo facit, quot historias, quot questiones ac etiam prophetias, cum occurrerint, et quot comparationes siue similitudines ac etiam notabilia ponit. 
+
+Anno enim Domini MCCCo quo scilicet anno fuit Rome generalis remissio omnium peccatorum, sedente in Sacrosancta Sede Romana Bonifatio papa UIIIo, sacro autem Romano uacante Imperio, de mense Martii, die ueneris sancti, hoc est illa die qua mortuus fuit Christus, in aurora iste poeta more poetico fingit se istam Comediam, hoc est uniuersa que continentur in ea, in uisione uidisse. Unde ait in textu:
+
+{Nel mezzo del cammin di nostra uita}
+
+Medium namque uite humane, secundum Aristotilem, somnus est. Quod autem in aurora suas ceperit uisiones uidere, patet per textum ibi: {Temp'era dal principio del matino}. Quod uero de mense Martii fuerit istud quod dicit, patet per illud quod immediate subsequitur:
+
+{e 'l sol montaua su con quelle stelle
+ch'eran con lui quando l'amor diuino
+mosse da prima quelle cose belle.}
+
+Amor enim diuinus, quando in creatione mundi primum fecit celum et astra moueri, tunc sol erat in signo Arietis. Et in istud signum semper intrat quartodecimo Kalendis Aprilis, idest decimonono die mensis Martii, quo die creauit Deus celum et terram, secundum quod Romana tenet Ecclesia. Sed quod die ueneris sancti, idest tali die qua Christus passus est, hanc habuerit uisionem, demonstrat infra, cantu XXIo, dicens:
+
+{Ier, più oltre cinque ore che quest'octa.
+mille dugento con sesanta sei,
+anni compiè che qui la uia fu rotta.}
+
+Nam die ueneris sancti, hora scilicet nona, qua Christus in cruce moriens expirauit, petre scisse sunt, ut sacra euangeliorum testatur ystoria. Incipiens autem uniuersa que uidit per ordinem enarrare, dicit quod in medio itineris nostre uite, hoc est in somno, inuenit se in una silua obscura, que mundi errores et uitia prefigurat. Et assignat causam quia a recto itinere deuiarat, quod quidem rectum iter uiam significat uirtuosam. Que autem et qualis fuerit ista silua, subiungendo declarat dicens:
+
+{Et quant'a dir qual era è cosa dura,
+esta selua seluagia et aspra et forte
+che nel penser rinnuoua la paura.}
+
+Hoc est, dicere de ista silua quanta et qualis sit, est arduum et difficile. Sed tantum dico de ipsa quod adeo est aspra, siluestris et dura, quod quando recordor, etiam in illo cogitamine rennouat michi timorem pariter et pauorem. Concludit autem omnia que in ista silua conspexit et sensit, que quidem enarrare non potest uno solo uerbo, dicens:
+
+{Tant'è amara che poco è più morte;
+ma per tractar del ben ch'i' ui trouai
+dirò dell'altre cose ch'i' u'ò scorte.}
+
+Hoc est: tantum est amara ista silua, quod ipsa mors, que est amarior omni amaritudine, modicum amarior esse censetur. Sed ut enarraret nobis bona que elicere inde potuit, promittit se dicturum de aliis rebus quas ibidem esse conspexit. Causam autem quare uniuersa que uidit in ista silua narrare non potest assignat, dicens:
+
+{I' non so ben ridir com'i' u'entrai,
+tant'era pien di sonno in su quel punto
+che la uerace uia abandonai.}
+
+Hoc est in illo punto in quo ego deserui uiam rectam, in tantum eram graui sopore grauatus, quod ego nescio dicere mee principia uisionis. Ambulans uero autor, siue potius deuians atque errans per confusionem istius silue, tandem ad radicem unius collis deuenit, ad quem habet terminum ista uallis, que timore horribili uulnerauerat cor ipsius. Et tunc oculos eleuauit ad montem quem illius planete, qui omnem hominem per omnem callem uia recta deducit, uidit radiis coopertum. Unde ait in textu:
+
+{Ma po' ch'i' fu' al più d'un colle giunto,
+là doue terminau'a quella ualle
+che m'auea di paura il cor compunto,
+guardai in alto et uidi le sue spalle,
+uestite già de' raggi del pianeta
+che mena dricto altrui per ogni calle.}
+
+Et tunc ille timor, qui in lacu durauerat sui cordis, propter obscurum transitum quem de nocte fecit, que quidem nox nil aliud sonat quam horribiles tenebras que obscurant et horrificant illam siluam, quia ibi nullus dies sed perpetua nox est, uiso monte clarissimis radiis illustrato, fuit aliquantulum qietatus. Et nota quod dicit aliquantulum et non totaliter quia accidit sibi sicut solet accidere nauiganti, qui postquam euasit pericula maris et ad ripam descendit, pre timore nondum digesto adhuc habet anelitum fatigatum, et cum tali anelitu, statim quod de naui descendit, se uertit ad marina pericula que euasit. Unde ait in textu:
+
+{Allor fu la paura un poco queta
+che nel lago del cor m'era durata
+la nocte ch'i' passai con tanta pieta.
+Et com'è quei che con lena affannata,
+uscito fuor del pelago a la riua,
+si uolue a l'aqua perigliosa et guata,}
+
+Posito exemplo nautarum, dicit quod animus suus, qui adhuc illa pericula siluestria fugiebat, se retro conuertit ad reuidendum passum quem nunquam euasit persona aliqua certe uiuens. Quasi dicat: Ego me uerti ad considerandum et ymaginandum peccata et scelera que reliqui, que quidem nullus uiuens euadere potest, quia non est qui uiuat et non peccet. Ideo ait in textu:
+
+{Così l'animo mi' c'ancor fuggiua,
+si uols'a dietro a rimirar lo passo
+che non lasciò giammai persona uiua.}
+
+Posita autor euasione siluana, ponit quod postquam ad radicem montis applicuit duo fecit: primum est quod aliquantulum fesso corpori pausam dedit; secundum est quod, corpore recreato, reincipit aggredi operibus illam uiam deserte ripe, quam prius incipere animo cogitabat. Quem uero modum in ascendendo tenuerit, demonstrat dicens quod pes inferior firmior semper erat. Et hoc est quod ait in textu:
+
+{Poi ch'èi posta'un poco 'l corpo lasso,
+ripresi uia per la piaggia diserta,
+sì che 'l piè fermo sempr'era il più basso.}
+
+Et ecce, dum sic gradiens uersus illius montis se altitudinem autor sulleuaret, in principio quasi ripe una lonza leuis et compta multum, que tota diuersis erat maculata coloribus, sibi apparuit a sua facie non recedens, imo tantum suum iter quod inceperat impediuit, quod ipse fuit pro retrogradiendo pluribus uicibus fere uersus. Sed quia iam noctis tenebre recedebant et aurora surgebat, uidens illas prefulgidas stellas que in societatem Arietis ascendebant, cepit ex tali uisione aliquantulum confortari, et contra illam bestiam uigore spiritus roborari. Et hoc est quod intendit in textu ibi:
+
+{Et ecco, quasi al cominciar dell'erta,
+una lonza legera et presta molto,
+che di pel maculato era couerta;
+et non mi si partia dinanzi al uolto,
+anz'impediua tanto il mio cammino,
+ch'i' fui per ritornar più uolte uolto.
+Temp'era dal principio del mattino,
+e 'l sol montaua in su con quelle stelle
+ch'eran con lui quando l'amor diuino
+mosse da prima quelle cose belle;
+sì c'a bene sperar m'era cagione
+di quella fiera la gaietta pelle,
+l'ora del tempo, et la dolce stagione;}
+
+Quasi dicat: Sol qui iam ab inferiori emisperio ad nostrum superius emisperium ascendebat, et aurora, que ipsum preibat, michi contra illam feram deceptibilem et fraudulentam fiduciam ministrabant, sed non tantam quod timorem michi non daret etiam unus leo qui contra me cum capite eleuato et fame rabiosa tam uelociter ueniebat, quod aer inde contremiscere uidebatur. Ideo in textu inmediate subsequitur:
+
+{ma non sì che paura non mi desse
+la uista che m'apparue d'un leone.
+Questi parea che contra me uenesse,
+con la test'alta et con rabiosa fame,
+sì che parea che l'aer ne temesse.} 
+
+Positis autor impedimentis que a lonza sustinuit et leone, ad enarrandum tertium manum mittit, dicens quod una lupa, que onerata omni auiditate et fame in sua macilentia uidebatur, et que multas gentes fecit iam uiuere luctuosas, tantum sibi grauaminis irrogauit, quod ipse autor spem perdidit quam habebat ad illam altitudinem saliendi. Unde ait in textu:
+
+{Et una lupa, che di tutte brame
+semblaua carca ne la sua magrezza,
+et molte genti fe già uiuer grame,
+questa mi porse tanto di grauezza
+con la paura c'uscia di sua uista,
+ch'i' perde' la speranza dell'altezza.}
+
+Qualiter autem ex uisione illius lupe autor fuerit contristatus, exemplificando subiungit dicens quod, quemadmodum ille qui libenter lucratur, uel aliquid aliud uoluntario et ardenti animo operatur, cum tempus sue intentioni contrarium appropinquat in suo corde medullitus contristatur, sic eodem modo fuit ipse ad uisionem illius bestie contristatus; et hoc totum quia illa bestia sine pace, sibi obuiam ueniendo, paulatim paulatim impellebat ipsum ad illam obscuram siluam, ubi splendor et presentia solis tacet. Et hoc est quod resonant uerba textus:
+
+{Et qual è quei che uolontieri acquista,
+et giugne il tempo che perder lo face,
+che 'n tutti i suo' pensier piange et s'attrista;
+tal mi fece la bestia senza pace,
+che, uenendomi 'ncontro, a poco a poco
+mi ripingeua la'doue 'l sol tace.}
+
+Dum autem sic ruendo reuerteretur ad yma, ante suos oculos quidam se obtulit, qui uidebatur quod propter longum silentium esset raucus. Quem cum uidisset autor, suspirando clamauit: Miserere mei, quicumque tu es, uel umbra uel homo certus. Unde ait in textu:
+
+{Mentre ch'i' ruinaua in basso loco,
+dinanzi alli occhi mi si fu offerto
+chi per lungo silentio parea fioco.
+Quand'i' uidi costui nel gran diserto,
+Miserere di me, gridai a lui,
+qual che tu sii, od ombra od omo certo.} 
+
+Rogatus iste qui apparuit ab autore, manifestat se esse Uirgilium per quinque signa; sed primo respondet dubitationi autoris. Dubitabat enim autor utrum iste qui sibi apparuit esset uerus homo in corpore uiuens, an esset anima a corpore separata. Cui dubitationi respondens ait: Non homo – subaudi sum, quia homo componitur ex anima et corpore – sed sum anima a meo olim corpore separata. Ideo sequitur: Homo iam fui. Cuius autem anima fuerit, per quinque signa breuiter manifestat: Primo, per locum ubi fuit genitus atque natus, quia in ciuitate Mantue, que est antiquissima et famosissima ciuitas in prouincia Lombardie. Unde ait in textu: Ambo mei parentes fuerunt lombardi, patria mantuani. Secundo, per tempus quando natus fuit, quia tempore Iulii Cesaris, dicens: Natus fui sub Iulio, quamuis tarde; tarde ideo dicit, quia prope mortem ipsius Iulii. Tertio, per locum ubi uixit, studuit et conuersatus est, quia Rome, sub secundo imperatore Romano, Octauiano scilicet Augusto. Unde ait: Et uixi Rome sub bono Augusto, tempore scilicet deorum mendacium atque falsorum. Quarto, per officium quo in mundo refulxit, quia poeta. Ideo ait: Poeta fui. Sed quia multi poete fuerunt tempore illo, ideo quinto et ultimo, se manifestat per librum Eneydorum, quem de gestis Enee, Anchisis filii, composuit et descripsit. Ideo ait in textu: Cecini de illo iusto filio Anchisis, qui uenit a Troya postquam superbum Ylion extitit concrematum. Unde ait in textu:
+
+{Risposemi: Non homo, homo già fui,
+et li parenti miei furon lombardi,
+mantuani per patria amendui.
+Nacqui sub Iulio, ancor che fosse tardi,
+et uissi a Roma sotto 'l buono Augusto,
+nel tempo delli dèi falsi et bugiardi.
+Poeta fui, et cantai di quel giusto
+filliuol d'Anchise che uenne da Troya,
+poi che 'l superbo Ylion fu combusto.}
+
+Postquam uero se manifestauit autori, Uirgilius uidens ipsum ex pugna ferarum ad ea que euaserat pericula remeare, ipsum autorem dulci locutione inducit ad duo: Nam primo incutit ei timorem, qui retrahit hominem a peccatis, dicens: Sed tu quare reuerteris ad tot et talia nocumenta de quibus – supple Dei adiutorio – euasisti? Secundo, ipsum allicit ad amorem, qui facit hominem scandere ad uirtutes, dicens: Quare non ascendis delectabilem montem, qui est causa et principium omnis boni? Et hoc est quod habetur in textu:
+
+{Ma tu perchè ritorni a tanta noia?
+perchè non sali il dilettoso monte,
+ch'è principio et cagion di tutta gioia?.}
+
+Delectatus autor benigna uisione Uirgilii, et eius dulci colloquio confortatus, cum quadam admiratione et reuerentia filiali incipit sibi loqui. In qua quidem locutione breuiter tria facit: Nam primo, captat suam beniuolentiam; secundo, exprimit suam miseriam; tertio, implorat suum adiutorium siue gratiam. Primum ibi: Es tu nunc ille Uirgilius et ille fons qui tam largum fluuium scientiarum expandis? Et ibi: 0 aliorum poetarum honor et lumen, tu es meus magister et meus autor; tu es solus ille a quo ego accepi illum pulcrum stilum qui michi fecit honorem. Secundum ibi: Uide bestiam pro qua ego ad ea que reliqueram me conuerti. Tertium ibi: Adiuua me ab illa, famose sapiens, que uenas et pulsus contremiscere michi facit. Et hec tria patent in lictera.
+
+{Or se' tu quel Uirgilio et quella fonte
+che spandi di parlar si largo fiume?
+rispuos'i' lui con uergognosa fronte.
+O delli altri poeti honore et lume,
+ualliami il lungo studio e 'l grand'amore
+che m'à fatto cercar lo tuo uolume.
+Tu se' lo mi' maestro e 'l mio autore,
+tu se' solo colui da cu' io tolsi
+lo bello stile che m'à fatto onore.
+Uedi la bestia per cu' io mi uolsi;
+aiutami da lei, famoso saggio,
+ch'ella mi fa tremar le uene e' polsi.}
+
+Postquam uero Dantes beniuolentiam magistri captauit, suam miseriam explanauit, et dicti magistri gratiam implorauit, Uirgilius ipsum ad sui sequelam inducit. Et ut eum magis alliciat ad sequendum, duo breuiter facit: Nam primo incutit ei timorem, exarando sibi maliuolas proprietates illius tertie fere, scilicet lupe, dicens: Tibi conuenit tenere aliam uiam, si uis euadere de isto loco siluestri, quia illa bestia pro qua uociferando tu clamas non permittit aliquem transire per suam uiam, imo tantum eum impedit quod ipsum occidit; et habet naturam ita maliuolam atque ream, quod nunquam implet suam auidam uoluptatem, et post pastum habet maiorem famem quam prius. Multa sunt enim animalia quibus exhibet se uxorem, et plura erunt adhuc quousque ueniat ille uelter qui eam mori faciet cum dolore. Iste uero uelter non cibabit – subaudi neque alios neque se – terra uel peltro, sed amore, sapientia et uirtute – subaudi cibabit – et hoc quia sua natio erit inter feltrum et feltrum. Illius etiam humilis Ytalie erit salus, pro qua mortua fuit uirgo speciosa Camilla, necnon et Curialus et Turnus et Nisus. Iste enim uelter ipsam lupam expellet de uilla in uillam, quousque ipsam in Infernum remittet, unde primo inuidia ipsam traxit. Secundo, postquam Uirgilius autori timorem incussit, nunc eum allicit ad amorem, promittendo sibi ostendere secreta omnia que sunt in Inferno, Purgatorio, ac etiam Paradiso, dicens: Unde ego pro tuo meliori cogito et discerno quod tu me sequaris et ego ero tuus dux, et traham te hinc per locum eternum, ubi stridores audies desperatos, uidebisque spiritus antiquos dolentes atque gementes, qui ad secundam mortem, hoc est ad corporum coniunctionem, exclamant. Et post hec uidebis eos qui in igne – subaudi Purgatorii – sunt contenti. Et causam quare contentantur in igne assignat dicens, quia sperant ascendere, purgatis offiensis, ad gaudia Paradisi, ad que si ascendere postea uolueris, anima – subaudi alia – dignior ad hoc erit, et cum ipsa te in meo recessu dimittam. Causam uero quare ad ostendenda celestia se dicit indignus assignat immediate cum dicit: Quia ille imperator, qui superius ibi regnat, quia ego fui sue legi rebellis non uult quod in suam ueniam ciuitatem. Et quia Dantes poterat dicere, secundum opinionem quorundam hereticorum, dicentium Deum in Inferno potentiam non habere: Tu qui es damnatus quid habes facere cum Deo? respondet Uirgilius: In omnibus, inquit, partibus imperat et ibi regit. Ibi est sua ciuitas et alta sedes. O felicem illum quem eligit ipse ibi. Istarum autem duarum partium, prima incipit ibi: {A te conuien tener altro uiaggio}; et finit ibi: {là onde inuidia prima dipartilla}. Secunda uero pars incipit ibi: {Ond'io per lo tu' me' penso et discerno}; et finit ibi: {o felice colui cu' iui elegge}.
+
+Allectus autor ex promissionibus sibi factis, statim se offert liberaliter ad eundum, et quod maius est, Uirgilium deprecatur ut statim adimpleat que promisit, et, ut citius eum moueat, per Deum quem ipse Uirgilius non agnouit adiurat. Unde ait in textu: O poeta, ego te requiro per illum Deum quem tu minime cognouisti, ad hoc ut ego fugiam istud malum et peius, quod tu me ducas quo modo dixisti, ita ut ego uideam ianuam Sancti Petri, et illos quos tu facis taliter esse mestos. Tunc Uirgilius, omni curialitate et solicitudine plenus, statim se mouit ad iter, et Dantes, non minori solicitudine, secutus est eum. Unde ait in textu:
+
+{Allor si mosse, et io li tenni retro.}
+
+{Nel mezzo del cammin di nostra uita.} Per istud dimidium nostre uite accipe somnum, in quo, secundum Macrobium super Somnio Scipionis , quinque uisionum speties siue genera contemplantur; hoc est: oraculum, uisio, somnium, insomnium et fantasma. Cuiusmodi autem spetiei uel generis fuerit ista uisio quam habuit ipse Dantes, transcurrendo ista quinque genera uisionum uidebimus manifeste. Oraculum enim, secundum eundem Macrobium, est cum in somnio parens, idest pater aut mater, uel alia sancta persona grauisque, seu sacerdos, seu angelus, seu etiam ipse Deus, aperte aliquid demonstrat euenturum uel non euenturum, faciendum siue uitandum. Uisio est cum id quod quis uidet in somnio eodem modo illud respicit uigilando; ut cum in somnio uidi me in cathedra sublimatum, facto die sum electus uel factus episcopus siue abbas. Somnium proprie uocatur illa uisio que figuris tegitur et ambagibus nubilatur, et que non nisi per interpretationem potest intelligi uel cognosci. Huius autem somnii U. sunt speties: aut enim est proprium, aut alienum, aut commune, aut publicum, aut generale. Tunc enim somnium dicitur proprium quando quis aliquid somniat tantum modo de se ipso. Alienum somnium est quando quis non circa se nec de se, sed circa alium et de alio, uidet aliquid in quiete. Commune tunc somnium est quando quis aliquid uidet quod et alium et se tangat. Publicum somnium est quando quis sue ciuitati uel foro uel teatro seu quibuslibet publicis ianuis menibus actibusue triste uel letum aliquid uiderit euenire. Generale uero somnium est cum circa solis orbem lunaremque globum seu sydera, siue celum, siue aerem, siue maria, siue terras, quis somniat innouatum.
+
+Hec autem uisio quam uidit in somnio iste autor potest dici: Primo oraculum, quia grauis persona, ut puta Uirgilius, in prima cantica, sanctaque, ut puta Cato et Statius, in secunda, parensque, ut puta Cacciaguida, et sacerdos, ut puta sanctus Bernardus, angeli, et ipse Deus in tertia, clara sunt sibi uisione monstrati. Secundo potest dici uisio, quia ipsa loca, ad que anime post mortem corporum uadunt, ymaginaria uisione conspexit. Tertio potest dici somnium: et primo proprium, quia multa in Inferno, Purgatorio ac etiam Paradiso de se audiuit, uidit et sensit; secundo potest dici alienum, quia multa circa alienos et de alienis sibi reuelata fuerunt, uel quia quem statum aliorum sortite sunt anime deprehendit; tertio potest dici commune, quia multa que sibi mixtim et aliis contingere debebant aspexit, uel quia eadem loca tam sibi quam ceteris eiusdem meriti didicit preparari; quarto potest dici publicum, quia uarietates et mutabilitates non solum sue ciuitatis, sed aliarum quam plurium, audiuit et uidit; quinto potest dici etiam generale, quia Infernum, Purgatorium, celum, celique ciues, ipsamue beatissimam Trinitatem, sibi adhuc in carne uiuenti sunt uidere concessa. Alia autem duo genera uisionum, insomnium scilicet et fantasma, a sua uisione penitus excluduntur. Sed nichilominus quid de ipsis idem Macrobius sentiat uideamus. Insomnium enim est quotiens homo, cum cura oppressi animi, siue corporis, siue fortune, uadit cubitum siue dormitum. Cum cura enim animi uadit ille dormitum, qui uulneratus amore, cogitaminibus uenereis totus plenus, que minime habet, somniat se habere. Unde Hero in epystola ad Leandrum ait:
+
+*Me miseram breuis est hec et non uera uoluptas,
+Nam tu cum somno semper abire soles.*
+
+Et regina Dido ait ad Annam, ut scribit Uirgilius in quarto libro Eneydorum: *Anna soror, que me suspensam insomnia terrent* . Amorem quoque describens, cuius curam semper sequuntur insomnia, ait quarto libro:
+
+*Herent infixi pectore uultus
+Uerbaque, nec placidam membris dat anima quietem.*
+
+Fantasma autem est cum inter uigiliam et quietem in quadam, ut aiunt, prima somni nebula, adhuc se uigilare extimans qui dormire uix cepit, ex quibusdam fumositatibus cerebrum obnubilantibus, aspicere uidetur in se irruentes uagantesque formas, a natura seu magnitudine seu spetie discrepantes. Ista duo ultima genera uisionum cura interpretationis indigna sunt. Reliqua uero tria aliquid ueri significant et important.
+
+In dimidio igitur nostre uite, idest in somno, secundum quem nichil differt stultus a sapiente, prout Philosophus uult in fine primi libri Ethicorum, fingit autor suas uisiones uidisse. Quidam autem opinantur dimidium nostre uite etatem in qua erat autor, quando istam incepit condere Comediam. Dicunt enim ipsum XXXU annos habuisse, uel circa; et secundum istum modum ponunt etatem hominis usque ad annum septuagesimum protelari. Sed iste numerus siue limes humane uite a Diuina uidetur discrepare Pagina etiam et pagana. Diuina enim Pagina narrante didicimus quod Deus, iratus peccatis hominum, humane uite cursum post diluuium breuiauit; sed non posuit septuagesimum annum fuisse postea limitem nostre uite, cum post inueniatur homo uixisse centum quinquaginta annis et ultra. Nostris etiam temporibus uidemus quod, in multis partibus, multi centesimum uigesimum annum non solum attingant, sed etiam excedant. Statius etiam, primo libro Thebaidos, humane uite terminum ponit centesimum et uigesimum annum esse, ubi loquitur de etate regis Adrasti, dicens:
+
+*Rex ibi tranquille, medio de limite uite
+In senium uergens, populos Adrastus habebat.*
+
+Ubi dicit glosa quod medius limes uite nostre est annus sexagesimus. Cum hoc etiam concordat Iosephus dicens: Hunc terminum uite a Deo post diluuium fuisse homini constitutum. Sed, re uera, cursus humane uite nullo potest termino terminari, quia, licet etates hominis limitentur, ultima tamen nequaquam a sapientibus limitatur; ut habetur infra, cantu XXUII, super illo uerbo:
+
+{Quando mi uidi giunto in quella parte
+di mia età doue ciascun dourebbe
+calar le uele et raccollier le sarte,} 
+
+Autor autem cursum humane uite annorum numerum esse non ponit, sicut patet ex textu primi cantus et penultimi ac etiam ultimi Comedie. Nam in isto primo cantu dicit:
+
+{I' non so ben ridir com'i' u'entrai,
+tant'era pien del sonno in su quel punto
+che la uerace uia abandonai.} 
+
+Et in penultimo cantu, in quo introducit beatum Bernardum sibi in illa uisione dicentem:
+
+{Ma perchè 'l tempo fugge che t'assonna
+qui farem punto,} etc. 
+
+Deinde etiam in ultimo cantu, premissa comparatione: {Qual è colui che sognando uede}, rem comparatam, idest se ipsum, cum dicit: {cotal son io, che quasi tutta cessa / mia uisione,} etc.. Unde per hoc patet quod autor dimidium uite nostre somnum esse prefingat. 
+
+{Mi ritrouai per una selua 'scura.} Ista silua in qua autor errasse se dicit, est iste mundus plenus arboribus peccatorum: qui dicitur silua obscura per ueri ignorantiam, siluestris per boni carentiam, aspera per mali adherentiam, et fortis per detinentiam, quia fortiter et tenaciter hominem detinet irretitum. Uel per istam siluam asperam et confusam possumus huius autoris accipere ciuitatem, que suo tempore plena fuit erroribus, diuisionibus atque guerris; nam multo tempore bellis fuit ciuilibus conquassata; in qua quidem diuisione et errore iste autor propriis laribus fuit pulsus.
+
+{Ché la diritta uia era smarrita.} Hoc dicit quia in confusione et errore uitiorum homo a recto uirtutum tramite deuiando discedit. Nam uirtus inter duo extrema, hoc est inter plus et minus, consistere comprobatur. Unde Philosophus dicit quod uirtus est medium superfluitatis et indigentie. Per hanc itaque uiam homo debet incedere uirtuosus, ut non declinet neque ad dexteram superfluitatis neque ad sinistram indigentie. Unde ait Moyses ad regem Edon, ut habetur in libro Numerorum: Uia regia gradiemur, non declinabimus ad dexteram neque ad sinistram. Dicitur autem uirtus uia regia quia per uirtutem deuenitur ad ciuitatem regiam summi regis, quam uiam ideo Christus dicit in Euangelio esse strictam, licet sit regia, quia, secundum Tullium, uirtus est circa arduum et difficile.
+
+{Ma per tractar del ben ch'i' ui trouai.} Queri potest hic, cum in mundi confusionibus et erroribus nichil boni ualeat reperiri, que bona autor conspexerit in hac silua? Et dicendum quod homo sapiens, dum mala mundi considerat et ipsum instabilem esse cernit, dumque in peccatis satietatem et requiem inuenire non potest, mundus et ea que in mundo sunt sibi incipiunt displicere. Et tunc, quia cor hominis sine desiderio esse non potest, ad uirtutes incipit anelare, et sicut ait beatus Gregorius: Gustato spiritu, desipit omnis caro.
+
+Iste planeta, qui suis radiis montem uestit, est prefulgida stella Uenus, que tenet typum et similitudinem caritatis, que est omnium uirtutum fulgidum ornamentum, sicut humilitas stabile fundamentum. Ad euidentiam autem predictorum clarius et perspicacius enodandam, est allegorice attendendum quod ista silua adeo tenebrosa statum peccati, mons uero luminosus uirtutis statum, figuratiue tipiceque designant. Inter que duo, siluam uidelicet atque montem, autor, qui humane nature liberum arbitrium representat, se inuenisse confingit. Nam Deus, quando humanam naturam libero dotauit arbitrio, apposuit sibi bonum et malum, iuxta illud: Ignem et aquam apposui tibi ad quoduis extende manum tuam. Dantes uero, uolens instruere hominem inter premissa contraria constitutum, exemplo sui poetice hic inducit, ut relicta silua malorum ad montem bonorum accedat. Qui quidem mons prefulgide stelle radiis illustratus dicitur et uestitus, quia caritas in stella Ueneris, inquantum ad amorem disponit, hic allegorice figuratur. 
+
+Utraque comparatio est moralis et summiter: prima a nautis siue marinariis, qui dum euadunt pericula maris, statim quod ad terram peruenerint, ad ea que euaserunt pericula se reuoluunt. Sic autor, postquam euasit pericula silue, statim quod ad montem peruenit, ad illa pericula que euaserat se conuertit. Alia comparatio a mercatoribus summi potest, qui dum libenter et solicite acquirunt, statim quod tempus lucrationi contrarium appropinquat, medullitus contristantur. Sic fecit autor, qui dum montem ascenderet, postquam fuit ab illa fera tertia prepeditus, cepit mirabiliter contristari. 
+
+{sì che il piè fermo sempr'era 'l più basso.} Facit hic autor sicut faciunt ascendentes, qui quando aliquam uiam arduam saliunt uel ascendunt, semper habent pedem inferiorem firmiorem. Qui quidem pes, moraliter exponendo, accipitur pro timore; habet enim timor talem proprietatem, quod hominem firmat ne in peccata labatur. Ubi nota quod duo sunt necessaria homini uolenti ascendere ad uirtutes: Primum est timor, qui firmat hominem ne peccet. Unde Salomon: Per timorem Domini declinat omnis homo a malo. Et prouerbium uulgare: Paura guarda uigna, ma non mala famillia. Secundum est amor, qui mouet et incitat ad agendum; operatur enim magna si est. Unde beatus Gregorius, loquens de illo amore quem homo debet habere ad Deum et ad quem omnes alii amores debent regulariter regulari, ait: Amor Dei non est otiosus; operatur enim magna si est; si autem operari negligit, amor non est. Per timorem itaque et amorem efficitur homo bonus. Pes igitur inferior, qui stat firmus, timorem; pes uero superior, qui mouetur, amorem significat et importat.
+
+Hic tangit autor, figuratiue loquendo, tria uitia que impediunt omnem hominem uolentem scandere ad uirtutes; que quidem tria uitia radices sunt omnium uitiorum et omnibus bonis operibus aduersantur. Prima namque fera dicitur lonza, diuersis depicta coloribus, et signat luxuriam, que adolescentes maxime ad se trahit. Secunda fera dicitur leo, qui propter suam audaciam et propter coleram quam habet adustam, propter quam dicitur pati quartanam, superbiam prefigurat, que quidem maxime habet iuuenes impedire; quia talis etas auida est honoris, sicut adolescentia est auida uoluptatis. Tertia uero fera dicitur esse lupa, que propter sui ingluuiem et insatiabilem famem habet auaritiam figurare. Que quidem senescentes habet spetialiter impedire, et semper ipsa cum ipsis senescentibus iuuenescit, nunquamque senescit. Et hoc est quod resonant uerba textus, ubi loquitur de lupa predicta:
+
+{et à natura sì maluagia et ria,
+che mai non empie la bramosa uollia,
+et dopo 'l pasto à più fame che pria.}
+
+Et ideo beatus Ieronimus bene ait: *Cum cetera uitia in homine senescant, sola auaritia iuuenescit*. Legitur enim de naturis luporum quod quanto magis etate senescunt, tanto magis se uitia iuuenescunt. Et, ut ista tria clariori luce mistice uideamus, est notandum quod Dantes tenet in hoc loco typum et figuram hominis uniuersales etates humane nature currentis. Que quidem etates, licet sint septem, ad ternarium tamen numerum reducuntur, uidelicet ad adolescentiam, iuuentutem et senectutem. Quas tres etates ponit a tribus principalibus uitiis, que omnia alia uitia intra se continent, impediri: Primo a luxuria, que sui delectabili uenustate maxime, prout supra dicitur, allicit hominem in adolescentia constitutum. Ideoque dicitur eius pellis uariis coloribus esse picta, que pellis allegorice intellecta illa signa uenerea prefigurat, que carnali amore hominem detinent irretitum, prout sunt lasciui: uisus, colloquia, risus et tactus.
+
+Et hoc est quod resonat textus: Quasi dicat; Licet uellem ad montem uirtutum ascendere, illius fere uariata depictio me a bono proposito reuocabat. 
+
+Sic allegorice est summendum. Licet enim autor ad aspectum lonze que, ut dictum est, luxuriam prefigurat, plurimum titubaret, tamen, ut prudens somniorum interpres, concepit in sue tempore uisionis per illam uariatam pellem, que delectationem et pulcritudinem in se gestat, ad meliora, hoc est ad summam pulcritudinem delectationemque posse transire. Iuxta quod ad Romanos scribit Apostolus: *Inuisibilia Dei per ea que facta sunt intellecta conspiciuntur*. Nam si tanta pulcritudo in creaturis ac etiam tanta delectatio reperitur, quorum primum est uanum reliquum uero insatiabile, quanta debet esse pulcritudo firma celestis et delectatio duratura? Idcirco sic construe textum: {Temp'era dal principio del mattino}; idest matutinali tempore quo ab oriente aurora incipit emicare, michi apparuit illa fera. Et ad istud tempus clarius declarandum, quo scilicet anni tempore istam habuit uisionem, ait:
+
+{e 'l sol montaua in sù con quelle stelle
+ch'eran con lui quando l'amor diuino
+mosse da prima quelle cose belle;}
+
+Hoc est, illo enim tempore atque hora sol ad nostrum emisperium ascendebat cum illis, scilicet stellis, que erant cum ipso quando amor diuinus, qui, secundum Boetium, stabilis manens dat cuncta moueri, ipsum cum ipsis a primordio primum mouit. Et hoc fuit quarta die creationis mundi, iuxta beatum Ambroxium in himno dicentem: Quarto die qui flameam solis rotam constituens, lune ministrans ordinem uagosque cursus syderum, fuit autem sol creatus in signo Arietis; quod quidem signum intrat circa decimum nonum Martii. Dicit igitur autor concludendo quod illa dulcis hora, quia tempore matutino, quo uera somnia et non falsa, utilia et non damnosa, solent plurimum apparere, sibi melioris spei causam intulit, ut, considerata pulcritudine pellis fere, posset ad meliora procedere. Ideo sequitur in textu:
+
+{sì c'a ben sperar m'era cagione
+di quella fiera la gaetta pelle,
+l'ora del tempo et la dolce stagione;} 
+
+Quasi dicat: Illud dulce tempus et hora michi spem ac fiduciam ministrarunt, ut illius fere pellis gaetta, idest delectabilis et iocunda, optimum esset signum a carnalibus ad spiritualia et a terrenis ad celestia respirare. 
+
+Sic est intelligendum: Quamuis enim in bonam partem sumpserim illius fere uisionem, ratione temporis matutini michi bonam fiduciam ministrantis, non tamen tantam quantam michi expediebat, quia michi apparuit unus leo, quo uiso perdidi fiduciam iam conceptam. Circa quem leonem, secundum licteram quatuor considerare debemus: Primum est quia non dicit eum absolute fuisse leonem, sed habuisse effigiem leoninam, ibi: {la uista che m'apparue d'un leone}. Secundum, quia dicit ipsum contra se erecta ceruice uenisse, ibi: {Questi parea che contra me uenisse}. Tertium est quod ponit in ipso rabiosum ac famelicum appetitum, ibi: {et con rabiosa fame}. Quartum est quod ex suo aspectu aeri timorem ingerere uidebatur, ibi: {sì che parea che l'aer ne temesse}. Ista quatuor allegorice exponendo, peccatum superbie prefigurant; nam peccatum superbie dicitur habere effigiem leoninam, non tamen ipsum esse leonem. Uidetur enim leo, sed non est. Nam superbia, cuius appetitus est propria excellentia, uidetur in se habere maxime tria: Primo altam excellentiam et maiestatem, sed deducit ad infimum precipitium et immanitatem, et hoc est ualde cecum appetere. Seneca, octauo Tragediarum: *Ceca est temeritas que petit casum ducem*. Secundo uidetur habere securitatem et firmitatem, et habet in se periculum et uarietatem. Rami enim arboris, secundum Crisostomum, qui sunt in ymo sunt in quiete et securitate; qui autem sunt in uertice, facile a uentis agitantur atque franguntur. Unde monet Seneca dicens: Redige te ad yma a quibus cadere non potes. Refert Ualerius quod dum quidam rex coronari deberet, coronam manu tenens, ad principes suos ait: O nobilem magis quam felicem coronam, quam si quis cognosceret quam multis periculis et solicitudinibus plena sit nec humi iacentem tollere uellet. Seneca, secundo Tragediarum: *Dum excelsus steti nunquam pauere destiti*. Tertio uidetur habere durabilitatem et habet status et uite breuitatem; Ecclesiastici X: Omnis potentatus breuis uita. Seneca, nono Tragediarum, loquens de Neronis imperatoris superbia ait: Licet extruat marmoribus atque auro tegat superbus aulam limen, ducis seruent armate coortes, mittat immensas opes exhaustus orbis, supplices cruentam dexteram parthi petant. Regna diuitias ferant, ueniet dies tempusque quo reddat animam nocentem sceleribus suis, iugulum hostibus desertus et destructus ac cunctis egens. Et sic patet primum. Ideo bene ait autor in textu: {la uista che m'apparue d'un leone}.
+
+Circa secundum, nota quod superbia erecta ceruice contra omnem hominem semper uadit; et non solum contra hominem, sed etiam contra Deum. De primo Plautus, poeta comicus, in persona superbie loquens ait: Minores despicimus, maioribus inuidemus, ab equalibus dissentimus. De secundo, Propheta inuehens in superbos: Ambulant, inquit, contra Deum extento collo. Ideo bene ait in textu: {Questi parea che contra me uenesse / con la test'alta}. Nam semper superbus se erigit contra Deum. Psalmista: *Superbia eorum qui te oderunt ascendit semper*. Exemplum regis Capanei gigantis, de quo habetur infra, circulo UII, cantu XIIII. Circa tertium, nota quod superbia nunquam honoribus et dignitatibus satiatur. Exemplum habemus in primo angelo, qui positus a Deo in tanto culmine dignitatis, superueniente superbia contentari non potuit; et ideo rabiosam dicitur pati famem. Exemplum Alexandri, de quo narrat Ualerius, libro octauo, capitulo de cupiditate glorie, quod habebat tam insatiabile pectus, quod nullis honoribus nullisque uictoriis repleri ualebat. Nam cum quidam suus comes, nomine Anaxarcus, sibi semel dixisset quod suus preceptor Democritus dicebat innumerabiles mundos esse, ait: *Heu me miserum, quod nec uno quidem adhuc sum potitus*. Et addit Ualerius: Angusta uni homini possessio fuit que deorum omnium domicilio suffecit. Ideo ait in textu: {et con rabbiosa fame}. Circa quartum uero et ultimum est notandum quod ipsa superbia molestat et infestat maxime cum in tirannidem conuertitur. Etiam sanctos Dei, qui per aerem figurantur quia a terrenis eleuati, solum celestia concupiscunt. Et licet ipsam infestationem diligant pro se ipsis, quia est eis, secundum Gregorium, sicut lima ferro et fornax auro, tamen pro timidis et tepidis ipsam timent. Unde Christus in sua passione, Iudeis et militibus Pilati querentibus ipsum capere et tenere, ait: Si me uultis, ego sum; sinite hos abire. Sciebat enim quod apostoli nondum fortes erant ad tolerantiam passionis. Ideo ait in textu: {sì che parea che l'aere ne temesse}. 
+
+Sic primo construe: Non solum illa leonina effigies, que superbiam prefigurat, me a bono proposito reuocabat, sed etiam una lupa, que propter sui ingluuiem auaritiam preostendit, tantum michi grauedinis irrogauit, quod ego perdidi spem ad celestia ascendendi. 
+
+Circa uero istam auaritiam, que naturam dicitur habere lupinam, quatuor secundum licteram considerare ualemus, duo in se et duo extra se. In se enim habet: primo, insatiabilem uoluptatem; secundo, insanabilem infirmitatem. Extra se autem: primo, nullam in animo securitatem; secundo, nullam de suis diuitiis felicitatem. Circa duo prima, est notandum quod auaritia habet in se ista duo periculosa: primum est insatiabilis uoluptas; nunquam enim mens auari hominis satiatur. Unde Salomon: Auarus non implebitur pecunia. Et Seneca: Auaro tam deest quod habet quam quod non habet. Ideo ait in textu: {che di tutte brame}. Secundum est insanabilis infirmitas, quia auarus a sua infirmitate diuitiis uel paupertate, ut ait philosophus, curari nequit. Nam si efficitur pauper, in auaritiam uergit; si uero diues, nunquam satiatur. Et in hoc auarus ydropico similatur, qui quanto plus bibit, plus bibere concupiscit. De quo poeta: *Quo plus sunt pote, plus sitiuntur aque*. Ideo ait in textu: {sembiaua carca nella sua magrezza}. Quasi dicat: licet auaritia sit onerata diuitiis, nunquam efficitur inde pinguis. Et ista duo intra se concludit auarus.
+
+Extra se uero duo alia considerare debemus. Primum est quod auarus nullam habet in animo securitatem; nam auarus in congregando habet laborem, in custodiendo habet timorem, in perdendo uero dolorem. Et beatus Augustinus dicit quod auarus dum dormit latrones somniat. Et hoc est quod resonant uerba textus: {et molte genti fé già uiuer grame}. Secundum est quod auarus nullam habet de suis diuitiis felicitatem; nam, ut manifeste uidemus, de bonis congregatis auarus gaudere uel letari non potest; et hoc quia diuitie sunt onera animum hominis aggrauantia. Et in hoc felicior est pauper quam diues, qui nullo in animo onere pregrauatur. De quo Iuuenalis: *Cantabit uacuus coram latrone uiator*. De diuite autem per respectum ad pauperem ait Seneca, X libro Tragediarum:
+
+*Cispes tyrio mollior ostro
+Solet impauidos ducere somnos.
+Aurea rumpunt tecta quietem
+Uigilesque trahit purpura noctes.
+O si pateant pectora ditum!
+Quantos intus sublimis agit / fortuna metus!...
+Pectora pauper secura regit.*
+
+Ideo ait autor in textu:
+
+{questa mi porse tanto di grauezza
+con la paura c'uscia di sua uista,
+ch'i' perde' la speranza de l'altezza.}
+
+Timor enim qui exit de auaritia, quia semper timet homo deficere si terrena relinquat, solicitudinem suggerit homini de eternis. Et ideo Christus in Euangelio: Non potestis Deo seruire et Mammone. Est autem Mammona, ut dicit glosa, nomen demonis, qui de diuitiis temptat hominem in hac uita. His allegorice de auaritia, que prefiguratur in lupa, conspectis, aliqua de natura lupina secundum tres solummodo autores, Ysydorum uidelicet, Aristotilem et Homerum, breuiter sub compendio uideamus. Natura enim lupi, secundum Ysidorum, est rapacitas, crudelitas, et tolerantia famis; sic auaritia facit hominem in alios rapacem, in suos crudelem, et in se inhumaniter esse parcum. Nam, ut in libro De Proprietatibus Rerum scribitur: Lupus famem diutius tolerat ut possit melius et auidius laniare. Sic auarus etiam non expendit, ut possit melius pecuniam aggregare. Scribit etiam beatus Ambrosius quod quidam diues auarus dum sibi semel sua uxor ouum coctum portasset ad mensam, suspirans ait: Heu mulier, quid fecisti? Ex isto ouo poterat oriri gallina. Aristotiles autem dicit quod lupus quanto senior tanto peior. Sic auarus, ut superius dictum est, quanto plus etate senescit, tanto plus auaritia iuuenescit. Et hoc est ualde stultum, in itinere unius diei portare cibaria ad uictum suficientia toti anno. Unde Seneca: Auarus quid sibi uelit non intelligo. Dicit etiam Aristotiles quod in India est lupus qui habet faciem hominis, pedes leonis, caudam scorpionis, uelocitatem cerui, uocem tube, et duos ordines dentium in ore, superius et inferius ordinatos. Istud monstrum indicum uere auarum hominem prefigurat. Habet enim auarus faciem hominis, quia blanditur at adulatur illis a quibus intendit aliquid extorquere; pedes leoninos, quia semper suus affectus ad rapiendum intendit; caudam scorpionis, quia semper in fine deceptionum uenena perfundit; uocem tube, quia a remotis partibus mercatores et mercantias faucibus hyantibus ad se uocat; duos ordines dentium, quia dum bona temporalia rapaciter coaccruat, crudeliter sepelit et occultat. Ipsaque sic coaccruata et occultata aliquando a tiniis et erugine demoliuntur, et aliquando a furibus effodiuntur pariter et furantur, ut ait Christus in Euangelio, Mathei UIam. Homerus autem dicit quod lupus est animal ualde uigil et parum dormit; sic auarus, dum uigilat inquerendo quietem, perdit internam pariter et externam. Fugit enim somnus ab oculis eius. Exemplum igitur de quodam paupere, qui quotidianum uictum labore manuum acquirebat, et semper letus et iocundus apparebat, et totam contratam cantu nimio fastidiebat. Cuius letitiam suus conuicinus admirans, et sciens diuitias libertati fore contrarias, quandam tascam plenam pecunia in domum illius pauperis clam proiecit. Qui cum illam inuenisset, statim letitiam perdidit, tristitiam et melancoliam incurrit, et nec cantare nec dormire, neque requiem inuenire ualuit quamdiu apud se tenuit illam tascam. Reddita uero domino suo tasca, sibi rediit leta quies. Ideo bene ait quidam doctor: Thesauros inuenisti, requiem perdidisti. Ideo, his omnibus attente consideratis, bene in consequentibus ait Uirgilius ad autorem ibi:
+
+{ché questa bestia, per la qual tu gride,
+non lasci'altrui passar per la sua uia,
+ma tanto lo 'mpedisce che l'uccide;
+et à natura sì maluagia et ria
+che mai non empie la bramosa uollia,
+et dopo 'l pasto à più fame che pria.}
+
+Utraque comparatio est moralis et summiter: prima a nautis siue marinariis, qui dum euadunt pericula maris, statim quod ad terram peruenerint, ad ea que euaserunt pericula se reuoluunt. Sic autor, postquam euasit pericula silue, statim quod ad montem peruenit, ad illa pericula que euaserat se conuertit. Alia comparatio a mercatoribus summi potest, qui dum libenter et solicite acquirunt, statim quod tempus lucrationi contrarium appropinquat, medullitus contristantur. Sic fecit autor, qui dum montem ascenderet, postquam fuit ab illa fera tertia prepeditus, cepit mirabiliter contristari.
+
+Raucus uidebatur autori Uirgilius, quia multa per secula ipse Uirgilius et alii poete, per longum silentium, hominibus ignoti erant. Sed autor ipsum et alios qui per negligentiam et ignauiam in eis non studentium mortui uidebantur, suo tempore suscitauit. 
+
+{Ad te conuien tenere altro uiaggio.} Nota quod autor, postquam uitia que hominem ad bene agendum impediunt designauit, ponit quomodo Uirgilius, maximus poetarum, sibi apparuit, et quomodo eum ab illis tribus uitiis liberauit. Ubi est notandum quod Uirgilius in hoc loco tenet figuram et similitudinem rationis humane, qua mediante autor penas peccatis adaptat. Unde si in aliquo loco uel passu uideatur contra catholicam fidem loqui, non miretur aliquis, quia secundum rationem humanam poetice pertractando dirigit uias suas. Et ego, simili modo exponens et glosans, non nisi itinera sua sequar. Quia ubi loquitur poetice, exponam poetice; ubi uero theologice, exponam theologice, et sic de singulis. Non autem intendo uel contra fidem uel contra Sanctam Ecclesiam aliquid dicere siue loqui. Si autem aliquid inepte dicerem, uolens textum autoris exponere, ne aliquid remaneat inexcussum, ex nunc reuoco et annullo, et Sancte Romane Ecclesie et eius officialium correctioni et ferule me submitto. Quia si in ista Comedia esset aliquod hereticum, quod per poesiam seu aliam uiam sustineri non posset, non intendo illud tale defendere uel fouere, immo potius, uiso uero, totis conatibus impugnare. Rogo te autem, o lector, ut autorem non iudices siue culpes, si tibi uideatur quod ipse autor in aliquo loco uel passu contra catholicam fidem agat, quia poetice loquitur et fictiue. Et ideo iste liber dicitur Comedia, que est quoddam genus poesie ad quam spectat uera integumentis poeticis et propheticis ambagibus nubilare. Unde iste autor, quamuis theologus et fidelis, tamen ad cognoscendum Deum et adscendendum ad ipsum poeticas scalas facit. Et in hoc imitatus est non solum Platonem et Martialem, sed etiam Salomonem, qui more poetico condidit Cantica Canticorum, ex quibus gentiles sibi epythalamia uendicarunt. Et tanto maior poeta omnibus aliis est censendus, quanto magis sublime opus ipse composuit, non solum de Inferis, ut simplex poeta loquendo, sed ut theologus de Purgatorio ac etiam de Paradiso, quantum homo aliquis subtilius ymaginari potest, ad utilitatem omnium uiuentium uenustissime pertractando. 
+
+Istud notabile, licet contra appetitum et desiderium auarorum principaliter se extendat, nichilominus potest extendi et dirigi contra omnem cuiuscumque rei insatiabilem appetitum. Habet enim quilibet appetitus insatiabilis istam naturam, quod quanto plus habet, tanto appetit et desiderat plus habere. Unde poeta:
+
+*Quo plus sunt pote, plus sitiuntur aque.*
+
+Postquam Uirgilius contra auaritiam locutus est Danti, ponit quoddam uaticinium, dicens quod uenturus est quidam dominus qui auaritiam exterminabit e mundo, ipsamque in Infernum reducet, de quo loco inuidia dyabolica concitauit, ac per totam mundi machinam seminauit. Iuxta quod in Libro Sapientie dicitur secundo capitulo: Inuidia dyaboli mors introiuit in orbem terrarum. Hoc est, per inuidiam dyaboli mors, hoc est auaritia, que totum mundum occidit, introiuit in orbem terrarum. Sed circa istud uaticinium tria principaliter sunt uidenda: primo, quare iste uenturus dominus canis leporarius nominetur; secundo, quid uult dicere quod sua natio erit inter feltrum et feltrum; tertio, quare potius debet esse salus Ytalie quam aliarum prouinciarum, cum de mundo ipsam debeat extirpare. Circa primum nota quod iste uenturus dominus dicitur canis leporarius propter quasdam laudabiles conditiones quas habet canis leporarius. Nam canes leporarii, inter omnes canes, sunt magis nobiles et generosi, ut uult Philosophus in libro De Animalibus. Unde, propter eorum generositatem, duo maxime laudabilia habent: Primum est quod non latrant. Unde Philosophus dicit quod canes generosi non latrant. Secundum est quod captam predam non comedunt, sed uenatoribus seruant. Per primum accipere possumus nobilitatem Romani Imperii, quod quidem inter omnia regna obtinet principatum. Per secundum uero, personam possumus accipere imperantis, qui quidem ita largus erit quod nichil sibi preter honorem et gloriam reseruabit, sed omnia rei publice et suis militibus assignabit. Sicut Scipio Africanus qui, subiugata Affrica, que est tertia pars mundi, senatoribus et uniuerso consilio Romanorum inquit: Cum totam Affricam uestre dominationi subiecerim, nichil ex ea preter nomen et gloriam reportaui. Habent etiam canes alia duo mirabilia, propter que merito iste uenturus dominus sub figura canis figuraliter figuratur: primum est quod parcunt prostratis; secundum est quod insiliunt in rebelles. Et de his duabus proprietatibus dicitur in libro De Proprietatibus Rerum: Canum mitigatur seuitia homine humi consedente, inflamatur autem et accenditur homine impugnante. Et ista duo pertinent ad sacrum imperium, sicut prophetatum fuit longo ante tempore, prout scribit Uirgilius libro UI Eneydorum. Et beatus Augustinus etiam ponit in primo libro De Ciuitate Dei: Parcere subiectis et debellare superbos. Circa secundum est notandum quod iste poeta, more poetarum, futura uaticinatur; unde poeta idem est quod propheta. Nam quos Sacra Scriptura prophetas appellat, hos pagani denominabant poetas, et aliquando uates. Uates autem a ui mentis dicuntur, ut ait Uarro. Uaticinando igitur dicit autor istum uenturum dominum nasciturum inter feltrum et feltrum. Hoc est quia ista exterminatio quam faciet de auaritia erit uirtualis et essentialis, non uitiosa et apparens; ideo dicit ipsam oriundam a corde. Cor autem medium est inter duas subascellas. Abscella autem lingua hyspana feltrum uocatur. Dicit itaque: {la sua nation sarà tra feltro et feltro}; hoc est, sua operatio, propter quam uirtus renouabitur in hoc mundo, exiet de corde puro, conscientia bona, et fide non ficta, ut ait beatus Paulus Apostolus. Circa tertium uero nota quod, licet ipsam auaritiam iste uenturus dominus de toto mundo debeat effugare, nichilominus iste uates ponit uaticinando quod erit salus totius Ytalice regionis, quia in Ytalia magis auaritia uiget, et in laycis et clericis et maxime propter symoniam prelatorum et presidum sacrosancte Romane Ecclesie cupidorum. Ea propter, ubi magis abundat infirmitas, ibidem succurrere magis debet efficacia medicantis. Ueniet itaque uenturus dominus qui auaritiam et symoniam de Ytalia ac orbe etiam uniuerso repellet. Uel aliter anagogice exponendo: Per istum leporarium accipere possumus Christum, qui uenturus est ad iudicium, cuius natio, idest apparitio, erit inter feltrum et feltrum, hoc est inter bonos et reprobos, ibique auaritia, que secundum Apostolum ydolorum est seruitus, cum omnibus aliis uitiis in Inferno recludet cum dicet: *Ite, maledicti, in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius*, ut habetur in Euangelio beati Mathei, XXU capitulo.
+
+Hic tangit autor tria prelia que fuerunt inter montes ubi nunc est Roma et regnum Rutilorum, quod quidem hodie Campania nominatur. Ista autem prelia fuerunt inter Eneam, uenientem de Troya, et Turnum regem Rutilorum per annos CCCC et ultra, antequam Romulus et Remus, qui de ipsius Enee stirpe regia descenderunt, alme urbis fundamenta iecissent. Pugnauit autem utraque pars pro Ytalia possidenda ac etiam sublimiter sublimanda. Nam Eneas, ut sacrum Romanum fundaret Imperium, quia per artem astrorum et oracula deorum preuiderat illud solummodo in Ytalia duraturum ac etiam regnaturum, licet esset totus pius et dulcis, et quia cum Turno pacem habere non poterat, se ad bella conuertit. Turnus etiam, ut liberaret Ytaliam de manibus Troyanorum, et quia ab oraculis receperat in responsum quod quicumque Lauiniam, uirginem filiam regis Latini, duceret in uxorem, filii eius et descendentes ex ipso totius mundi imperium possiderent, et Eneas ad illud matrimonium totis uiribus aspiraret, et maxime, quia dicta Lauinia sibi fuerat desponsata, tantum Ytaliam ferro defendit, quod ipse et Camilla, regina Uulscorum ex una parte et ex alia parte Eurialus et Nisus in diuersis preliis ceciderunt. Fuerunt autem inter ipsos plura et diuersa prelia, et maxime tria: Primum scribit Uirgilius, UIIII libro Eneydorum, in quo bello ceciderunt Eurialus ac Nisus; secundum scribit libro XIIo, in quo cecidit ipsa uirgo Camilla; tertium uero scribit libro XIIo, in quo mortuus fuit Turnus. At ego, uolens sequi ordinem Uirgilii, licet autor primo ponat Camillam, primo ponam Eurialum et Nisum. Eurialus enim fuit quidam nobilis adolescens, unus de numero principum Troyanorum; nam ex parte matris de stirpe regia descendit, sicut ipse ait ad Iulum, Enee filium, ut nono Eneydorum uolumine continetur: Est michi genitrix Priami de gente uetusta . Fuit autem tante pulcritudinis ac etiam uenustatis quod nullus in toto exercitu Enee pulcrior poterat reperiri. Unde, eodem libro, ait Uirgilius:
+
+*Comes erat Nisi Eurialus, quo pulcrior alter
+Non fuit. Eneadum Troyana nec induit arma,
+Ora puer prima signans intonsa inuicta.*
+
+Huic erat comes, ut dictum est, quidam nobilis princeps Troyanus, nomine Nisus. Quorum exitus describit Uirgilius in hunc modum: Eneas enim posuit filium suum Iulum et Nisum et Eurialum ad unius portae custodiam ciuitatis illius, scilicet quam in honore Troye fundauerat in ripa Tybris quando applicuit ibi primo, mandans eis quod, pro nulla re que accidere posset, se a dicte ciuitatis custodia absentarent. Et ipse, nauem ascendens, ciuitates et loca Tuscie adiit contra Turnum ipsarum auxilia petiturus. Turnus uero, sentiens Eneam de illis partibus recessisse, totum nauigium ipsius Enee, quod erat in litore Ardee, combussit, et ad expugnandam ciuitatem in qua erant Iulus, Eurialus et Nisus, uiriliter se conuertit. Sed postquam uidit quod nec Troyanos ad pugnam poterat prouocare nec menia expugnare, in circuitu castra locat. Isti autem duo principes, scilicet Eurialus et Nisus, electi sunt a Troyanis ut irent ad querendum Eneam, et sibi significare qualiter Rutuli suam nouam obsederant ciuitatem. Sed ante composuerunt ad inuicem aggredi castra Turni. Erat enim ipsis cor unum et anima una; nam unus sine alio esse uel uiuere non ualebat. Unde Uirgilius: His amor unus erat, pariterque in bella ruebant . Et sicut ordinauerant intra se, ita quadam nocte, aperientes ianuas ciuitatis in castra ipsius Turni, somno et uino sepulta, tanquam duo leones audacissimi irruerunt, et hic inde reges et principes trucidantes et sine nomine plebem, dum uellent prosequi suum iter trecentos milites sub Uulscente magistro ex urbe latina reuertentes, ad Turnum obuiam habuerunt. Quos ut uiderunt Eurialus et Nisus de itinere exeuntes per quandam siluam dempsissimam et obscuram, fuge presidium petierunt. Qui, propter siluestrium arborum dempsitatem, unus ab alio deuiauit. Tunc Nisus, uidens se dilecti amici societate nudatum, cepit conqueri et clamare, dicens: *Euriale infelix, qua te regione reliqui? Quare sequar?* Et talibus querimoniis se reuoluens, totum iter fallacis silue simul ac uestigia retro obseruata legit, dumisque siluestribus errat. Et dum sic errando socium quereret predilectum, audit equos, audit strepitus, et uidet milites insequi uestigia fugientum. Et non post multum sibi clamor peruenit ad aures quomodo Rutili inuenerant Eurialum. Et tunc, quasi amens effectus, nescit uere
+
+*Quid faciat, qua ui iuuenem, quibus audeat armis
+eripere? an sese medios moriturus in hostes
+inferat, et pulcram properet per uulnera mortem?*
+
+Et sic, talia in pectore uoluens, lanceam iecit, que in unius militis confixa lateribus fuit fracta, ferro in uulnere remanente. Et ecce, dum milites starent attoniti, quia non uiderant unde hasta uenisset, subito Nisus aliam hastam iecit, que alium militem in capite uulnerauit. Tunc Uulscens, accensus ira, Eurialum protinus trucidauit. Unde Uirgilius:
+
+*Transadigit costas et candida pectora rumpit.
+Uoluitur Eurialus leto pulcrosque per artus
+It cruor inque humeros ceruix collapsa recumbit.
+Purpureus ueluti cum flos succisus aratro
+Languescit moriens, lapsoue papauera collo
+Demisere caput pluuia cum forte grauantur.*
+
+Nisus autem, cum uidisset super dilectum amicum Uulscum et milites deuolutos, prorupit in medium, et illum qui interfecerat Eurialum sui furoris impetu interfecit. Tunc Uulsci milites ipsum uallant, et hinc inde gladiis eum necant. Ipse uero, uicinam mortem sentiens, super exanimem se proiecit amicum; et ibi demum placida sic morte quieuit. In secundo bello, sicut in XI libro Eneydorum scribit ipse Uirgilius, mortua est Camilla, uirgo nobilissima, Uulscorum regina, que in duobus maxime commendatur: Primo in uirginitate, quam quidem dilexit intantum quod licet esset et pulcra et iuuenis et regina, nunquam tamen uoluit habere maritum. Et propter suam laudabilem uirginitatem, decus et pulcritudo totius Ytalie dicebatur. Unde beatus Ieronimus, primo libro Contra Iouinianum, de hac regina sic ait: Reginam Uulscorum Camillam Uirgilius insignis poeta describit. Quam Turnus, cui auxilium dare uenerat, laudare uolens, non habuit quod amplius diceret nisi uirginem nominaret. O decus, inquit, Ytalie uirgo Camilla. Secundo commendatur in arte pugnandi. Fuit enim adeo bellicosa et in armis instructa, quod contra potentiam Troyanorum cum multitudine uirorum et mulierum in auxilium uenit Turno. Que postquam multas strages de Troyanis et Tuscis fecisset, et ipsos in multis et diuersis preliis debellasset, tandem ab uno tusco qui uocabatur Aruns, ut XIo libro ponit ipse Uirgilius, fuit lancea in pectore perforata. Tunc concurrunt trepide comites sue, scilicet socie bellatrices, dominamque de equo ruentem suscipiunt manibus tremebundis. Illa uero moriens, manu sua hastam de pectore traxit; sed inter costas remansit ferrea cuspis fixa. Et sic inter brachia sociarum ultimum clausit diem. Uirgilius:
+
+*Labitur exsanguis, labuntur frigida leto
+Lumina purpureus quondam color ora reliquit;
+Uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.* 
+
+In tertio uero bello, sicut habetur in XIIo Eneydorum, mortuus fuit Turnus. Iste Turnus fuit rex Rutilorum, et Lauiniam, regis Latini filiam, desponsauerat, sed nondum duxerat eam. Eneas uero, ueniens in Ytaliam et pacem habere desiderans cum Latinis, ipsam habere Lauiniam affectabat. Unde isti duo reges, Eneas et Turnus, ab inuicem dissenserunt, et unus alium multis preliis laniauit. Tandem, sicut scribit Uirgilius XIIo Eneydorum, Eneas post multa bella Laurentum, ciuitatem Latini regis, obsedit. Et dum ipsam instrumentis conaretur bellicis conquassare, regina, mater ipsius Lauinie, ne filiam suam Enee uideret uxorem, laqueo se suspendit, sicut dicetur infra, secunda cantica cantu XUII. Tunc Turnus, audiens Eneam ciuitatem Latini ferro et igne uastare, et sentiens reginam propriis manibus sui amore necatam, dolore cordis accensus, uolat cece per hostes, et uelut saxum de montis uertice cadens, sic urbis ruit ad muros, et eleuata manu ait tam obsidentibus quam obsessis: *Parcite iam, Rutuli, et uos tela inhibete, Latini; quecumque est fortuna, mea est*. Quasi dicat: Pro Lauinia atque regno ista bella consurgunt. Sed pugnemus nos ipsi duo, scilicet Eneas et ego, et cui fortuna uictoriam dederit, Lauiniam largiatur et regnum. Ad has uoces pars utraque deposuit arma, et ipsi solummodo duo duello pugnare ceperunt. Uirgilius XIIo libro Eneydorum:
+
+*Procursu rapido, coniectis eminus hastis,
+Inuadunt Martem clipeis atque ere sonoro.
+Dat gemitum tellus; tamen crebros ensibus ictus
+Congeminant. Sors et uirtus miscetur in unum.* 
+
+*Concurrunt clipeis; ingens fragor ethera complet.* 
+
+Postquam uero lanceis et gladiis fuerunt ad inuicem preliati, Eneas ad ultimum lanceam in ipsius Turni femora figens ipsum regno simul et sponsa uitaque priuauit. 
+
+{C'a la seconda morte ciascun grida.} Nota quod duplex est mors, temporalis uidelicet et spiritualis. Temporalis mors est illa que separat animam a corpore. Spiritualis uero mors est illa que separat animam ab ipso Deo, que quidem mors nil aliud est quam mortale peccatum. Et hec etiam est duplex: Prima in presenti, quando scilicet homo mortaliter peccat; sed ab ista morte potest homo per penitentiam surgere; de qua resurrectione dicit beatus Apostolus: Surge qui dormis et exurge a mortuis et illuminabit te Christus. Secunda est in futuro, quando scilicet homo, cum peccato mortali decedens, eternis suppliciis mancipatur. Et ista etiam duplex est: Prima est illa qua in Inferno sola anima cruciatur. Et de hac habetur in Euangelio beati Luce XUI: Mortuus est diues, et sepultus est in inferno. Secunda est illa qua simul cum corpore anima post generalem omnium resurrectionem cruciabitur in Inferno. Et de hac ait beatus Iohannes in Apocalipsi XXo: Beatus qui habet partem in resurrectione prima; in hiis secunda mors non habet potestatem. Ad hanc igitur mortem clamant damnati quia optant ut compleatur numerus damnatorum, quia, ex inuidia quam habent, uellent quod omnes homines damnarentur. 
+
+{Anima fia a ciò di me più degna.} Uolens Uirgilius autorem ad sui sequelam inducere, promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad secreta celi et diuina humana ratio, quam prefigurat Uirgilius, non attingit, ideo non promittit sibi ostendere Paradisum, sed dicit quod ad hoc demonstrandum una alia anima erit dignior eo, et ista est Beatrix. Que quidem Beatrix tenet typum et figuram uite spiritualis; ubi nota quod Beatrix in ista Comedia accipitur quatuor modis: interdum enim accipitur licteraliter pro quadam uidelicet nobili domina florentina, que sua pulcritudine et morum honestate mirabiliter emicuit in hac uita; aliquando accipitur allegorice pro sacra scilicet scientia theologie; aliquando accipitur moraliter, siue typice, pro uita scilicet spirituali; aliquando uero accipitur anagogice pro gratia scilicet diuina, homini infusa, et uita beata homini attributa. Que quatuor in lictera perspicaciter intuenti clarius apparebunt.
+
+Postquam in superiori cantu ad iter suum persequendum preparatum autor se ostendit iamque inibi iter arripiens, in isto secundo horam sue progressionis per hec uerba describit: {Lo giorno se n'andaua, et l'aer bruno}. Hoc est: In mei processus initio lux diurna uergebat, et per consequens aer nocturnis nebulis caligatus animalia ab eorum laboribus remouebat. Ueruntamen ego solus ad tolerandum guerram pietatis et gressus me siquidem exponebam, quam mens nequaquam a ueritate exorbitans figurabit. Et quia nunc habet ardua et difficilia enarrare, diuinum implorans auxilium ait ita: O musa, o sublime ingenium michi suffragium ministrate. O mens etiam que scripsisti omnia per me uisa, hic tua nobilitas patefiet. Facta itaque inuocatione, ut poetarum moris est, ad Uirgilium se conuertit. O poeta, inquiens, qui me ducis, meam uirtutem intuere si est ualens, antequam ad iter arduum me secures. Dicis enim quod Siluii parens, dum adhuc corruptibilis foret, ad immortale seculum sensibiliter penetrauit. Ideoque si aduersarius omnis mali sibi extitit curialis, altum effectum premeditans ex eodem prosilire debentem, nequaquam homini intelligenti uidetur indignum. Quia ipse Siluii genitor, alme urbis suique imperii in celo fuit empyreo preelectus. Que et quod ad ueritatem uolendam exprimere, pro loco sancto stabilita fuere ubi Petri maioris successor assistit in trono. De isto itinere unde ipsum laudibus dignum facis, ni mirum quidam intellectui demandauit, que sue causam uictorie contulerunt, ac etiam ammanti papalis. Iterum illuc uas electionis descendit, ut illi fidei robur adiceret et referret, que principium ad uiam salutis existit. Sed ego cur uel ad quid illuc descenderem et uenirem, aut quis hoc concedendo permittit? Ego certe nec sum Eneas, nec Paulus, ac dignus ad hoc nec ego nec alius certe credit. Propter quam causam, si ad ueniendum me imprudenter expono, incautum, trepido, meum fore processum. Itaque, quia prudens, quam eloquar longe melius intus legis.
+
+Ueruntamen quare autor et qualiter a primo proposito sit mutatus, sic exemplificando declarat cum subdit: Et qualis est ille cui displicet quicquid uelle proposuit, et pro nouo arbitratu resiliens a primo proposito totaliter se euellit, talem in illa obscura costa me reddidi, quia nouo superueniente cogitatu consumaui, idest expleui, et ad finem deduxi id quod in principio tam uelociter apprehendi. Audiens autem magnanimus Maro autoris propositum immutatum, ait illi: Si bene percipio uerba tua, anima tua pusillanimitate grauatur, que quidem pusillanimitas multotiens taliter inuadit hominem, quod ipsum ab honorata inceptione reuoluit, sicut falsus aspectus reuoluit bestiam umbre causa trepidantem. Et ut ab isto timore te soluas, tibi mei aduentus causam reserabo, et etiam illud quod intellexi in puncto primo quo tibi fui certe compassus. Eram enim inter illos qui suspensi consistunt, et una domina me uocauit, taliter curialis et pulcra quod ipsam ut michi preciperet requisiui. Lucebant enim sui oculi plus quam faciat una stella, et incepit michi dicere suauiter atque plane, cum angelica uoce, iuxta sue locutionis ritum: O curialis anima mantuana, de qua in mundo adhuc fama peruiget, et tam diu certe durabit quam diu motus, hoc est celorum reuolutio, creditur permansurus, amicus meus siquidem et non fortune adeo in deserto est litore prepeditus quod, timore perterritus, ab itinere resiliuit. Et quod ita non sit deuius, reformido quod tarde ad eius non surrexerim nunc succursum, per ea que de ipso in celo auditu percepi. Itaque iter arripias et, tuo ex polito sermone, ac cum omni eo quod ad sue uite euasionem necessarium esse cernis, ipsum iuua taliter quod ex inde ualeam consolari. Ego enim sum Beatrix, que tibi ut uadas suadeo. Uenio de loco ad quem gestio remeare. Pietas me mouit, que quidem pietas me ad loquendum compellit. Quando in Domini mei conspectum rediero, me sibi de te laudabo frequenter. His autem prelibatis Beatrix uerbis, silentium posuit et poeta respondit: O domina, inquit, uirtutis per quam solummodo humana species omne quod continetur, ab illo celo uidelicet qui minoris ambitus circulos habere perhibetur, excedit, tantum michi tuum gratificatur mandatum, quod mea, etiam si tarda, obedientia foret. Ulterius nichil dicere opus est nisi ut michi tuam aperias uoluntatem. Sed michi causam manifesta, cur tibi non caues in hunc centrum descendere ab illo loco, uidelicet, ad quem redire festinas. Cui illa respondit: Postquam ad tam profunda penetrare desideras, breui tibi sum affamine responsurus cur huc declinare non titubo. Timenda sunt enim illa solummodo que possunt inferre alicui nocumenta; e contra de aliis, nam formidabilia non existunt. Ego enim a Deo, sua benignitate, facta sum talis quod nec uestra miseria me contingit, nec huius flamma incendii me inuadit. Domina siquidem nobilis est in celo, que ex impedimento ad quem remouendum te micto sic compatitur, adeo quod durum iudicium frangit illam. Istam Luciam sua petitione petiuit et dixit eidem: Modo tuus fidelis eget tui, et ego tibi eum fideliter recommendo. Itaque Lucia, cuiuscumque inimica crudelis, se mouit et ad locum ubi eram peruenit, que cum antiqua Racchele sedebam, et ait: O Beatrix, uera diuina laus, cur non illi succurris, qui te adeo predilexit quod a uulgari se comitiua subtraxit? Nonne tu audis sui gemitus pietatem? Nonne etiam uides mortem in ipsum insultantem super flumina fluctuantia, adeo quod ipsorum comparatione mare nichil esse uidetur? Quibus auditis, dico tibi Uirgili quod nunquam in mundo persone adeo fuere ad eorum utilitatem et profectum uelociter operandum, nec ad eorum damnum celeres euitandum, sicuti me ipsum celerem post hec reddidi que fuere narrata. Hucque de meo trono beato delapsa perueni, de tua confidens morali honestaque facundia, que te non modo, uerum illos etiam qui eandem intellectui demandarunt. Postquam uero Beatrix suis sermonibus finem fecit, Uirgilius referendo prosequitur dicens: Cumque Beatrix predicta narrasset, oculos auertit lacrimando lucentes. Cuius siquidem lacrimatu solertius in tuum presidium anelaui. Et sicut illi placuit, ad te ueni et ab illius bestie te conspectu seposui, que pulcri cachuminis tibi surripuit iter breue. Ergo quid habes? Cur, cur immobilis permanes atque fixus? Cur tantam in corde congeris uilitatem? Cur audaciam securitatemque non habes? Postquam tales tres domine benedicte in aula celesti tui uigilem curam habent, et tantum tibi boni mea spondet oratio?
+
+Ad hec autem fuit autor a secundo proposito totaliter immutatus ad primum, dicens quod quemadmodum flosculi siue flores a nocturno gelu declinati et clausi, postquam a sole fuerint calefacti, erigunt in eorum stipitibus se apertos, talem utique se reddidit in sua fessa uirtute et tantum bone audacie suo in corde resumpsit, quod sicut audax et proba persona fuit ipsum Uirgilium taliter allocutus: O piam – supple dico – illam que meo succursui properauit et te curialem – supple dico, – qui uerbis ueracibus tibi ab eadem directis rapido cursu obtemperare maluisti. Tu quidem adeo tuis orationibus cor meum cum desiderio ad iter concitasti neglectum, quod primum propositum iam resumpsi. Procede nunc igitur, nam amborum una solummodo est uoluntas. Tu dux, tuque dominus, tu magister. Quasi dicat: Tu dux ad ducendum et ego sequar, tu dominus ad precipiendum et ego obediam, tu magister ad docendum et ego adiscam. Quod audiens, Uirgilius statim iter arripuit, et Dantes secutus est eum. Ideo ait in textu:
+
+*intrai per lo cammino alto et siluestro.*
+
+{Et io sol uno,} idest ego solus inter homines otio et negligentia uacantes, me preparabam ad tot et tales labores diuersimode tolerandos. Ideo dicit: {m'apparecchiaua a sostener la guerra / sì del cammino et sì de la pietate, / che ritrarrà la mente che non erra}. Hoc est, ego me preparabam, idest paratum exhibebam, ad labores non solummodo corporales uerum etiam animales: in corpore, dico, quantum ad itineris asperitatem, eo quod asperum et pericolosum iter erat; in mente uero, siue in anima, quantum ad penarum diuersitatem, eo quod diuersa ac uaria penarum tormenta conspexi, que quidem ad pietatem et misericordiam me mouebant. Nam semper pietas ad misericordiam commouetur. Quod autem dicit: {che ritrarrà la mente}, etc., sic intellige: Mens mea, que uisiones prefatas tenaciter adnotauit, easdem forma poetica explicabit, et quia multa ardua inspidaque conspexit, immediate Musarum implorat suffragium, ut ipsarum adiutorio melius suam queat retexere uisionem.
+
+{O musa, o alto 'ngegno, or m'aiutate.} More poetarum, in sue narrationis principio inuocat iste Musas. Ubi nota quod, sicut legitur in quadam glosa super libro Eneydorum, ad poetam spectant tria, scilicet inuocare, narrare, et inuenire. Inuocant enim diuinum adiutorium, sine quo *nullum rite fundatur exordium*, ut ait Boetius, libro De Consolatione. Narrant enim res gestas, sicut narrauit Uirgilius gesta Enee, Lucanus gesta Cesaris et Pompei, et Statius gesta septem regum qui Thebas obsiderunt. Inueniunt, idest fabulas ex ueris gestis et fictis componunt. Unde beatus Ysidorus, UIII libro Ethymologiarum ait: Officium poete in eo est ut ea, que uere gesta sunt, in alias speties obliquis figurationibus cum decore aliquo conuersa transducant. Iste itaque autor et inuocat Musas et narrat res gestas, et multa fabulosa pulcra et uenusta compositione componit et fingit. 
+
+Quia, secundum Aristotilem, actus actiuorum sunt in patiente disposito, ideo Dantes scire uoluit a Uirgilio utrum ipse esset ita dispositus ad sequendum, ut erat ipse Uirgilius ad ducendum et precedendum. 
+
+Licteram sic construe: O Uirgili, tu dicis quod pater Siluii, dum adhuc esset corruptibilis, idest dum adhuc uiueret in mortali corpore, iuit ad seculum immortale, hoc est ad Infernum, in quo uiuunt anime immortales; et hoc iter sensibile fuit, non per uisionem uel ymaginationem. Iste pater Siluii fuit Eneas, qui ex Lauinia uxore sua, filia Latini regis, habuit filium, qui dictus est Siluius Postumus. Dictus est enim Siluius quia in siluis natus fuit; postumus uero, quia post mortem patris natus. Unde omnes qui nascuntur post mortem patrum postumi uocantur. Et fuit iste Siluius Postumus tertius rex Latinorum, et ab isto omnes reges latini Siluii denominati sunt. Ubi nota quod de stirpe Troyanorum regnauerunt in Ytalia XU reges antequam Roma esset. Quorum nomina sunt ista: primus Eneas, qui edificauit Lauinium; secundus Ascanius, ipsius Enee filius ex uxore sua Creusa, qui Albam condidit; tertius Siluius Postumus, filius Enee ex Lauinia; quartus Siluius Latinus, frater Siluii Postumi; quintus Siluius Eneas, filius Siluii Postumi; sextus Siluius Alba, filius Siluii Enee; septimus Siluius Achis; octauus Siluius Capis; nonus Siluius Carpentus; decimus Siluius Tiberinus, a quo fluuius qui transit per Romam dictus est Tyberis, quia in eo mortuus est; qui quidem fluuius prius dicebatur Albula; undecimus Siluius Agrippa; duodecimus Siluius Aremulus; tertius decimus Siluius Auentinus, a quo unus ex septem montibus qui sunt intra muros urbis dicitur Auentinus, quia iste Siluius Auentinus ibi est mortuus et sepultus; quartus decimus Siluius Procas; quintus decimus Siluius Amulius. Huius Siluii Amulii fuerunt nepotes Romulus et Remus, qui Romam edificauerunt. Isti enim sunt XU reges de stirpe Troyanorum, qui regnauerunt in Ytalia per CCCCLII annos, antequam Roma edificaretur. Ante quos regnauerant in ipsa Ytalia quinque reges, per annos circiter CL. Primus fuit Ianus, qui edificauit Ianuam. Huic Iano gentiles omnem introitum et exitum sacrauerunt; unde Lucanus: *Ferrea belligeri compescat limina iani*. Huic etiam Iano primus mensis a Romanis consecratus est, scilicet Ianuarius. Secundus fuit Saturnus, pater Iouis, qui iuxta Ianiculum saturninum fecit. Tertius fuit Picus; quartus fuit Faunus; quintus uero Latinus, pater Lauinie, que fuit uxor Enee.
+
+Quasi dicat: O poeta, duo homines leguntur ad inferos cum corporibus descendisse, Eneas scilicet, duce Sibilla, et apostolus Paulus, duce angelo. Sed istis duobus ideo concessum fuit, quia primus fundator esse debebat Romani Imperii, secundus uero summus doctor Ecclesie. Primus, idest Eneas, uidit in Inferno qualiter et quomodo fundare debebat imperium; secundus uero, scilicet Paulus, uidit penas quas peccatoribus predicabat. Sed ego neque Eneas sum, neque apostolus Paulus; et ideo uellem scire unde michi conceditur, et a quo. Respondit ei Uirgilius, et dicit unde ueniat quod ad inferos possit secure descendere, ibi: {S'i' ò ben la parola tua intesa}.
+
+Sic construe licteram: O domina, propter cuius uirtutes solummodo humana natura excedit omnia que continentur ab illo celo quod habet sub se minores circulos. Celum enim stellatum continet intra se omnes circulos, qui quidem dicuntur minores respectu circulorum superiorum. Omnes autem istos circulos minores, et omnia que continentur ab eis, humana natura excedit solum propter beatitudinem ad quam participandam et percipiendam fuit a Deo creata. Et Beatrix huius beatitudinis typum gerit.
+
+{Ma dimmi la cagion che non ti guardi / de lo scender qua giuso in questo centro}, etc. Hic mouet Uirgilius unam questionem Beatrici. Questio autem talis est: Ponatur quod unus beatus descendat in Infernum, nunquid sentiet ibi penam? Respondit Beatrix Uirgilio et dicit quod homo debet timere solummodo illa que habent nocendi potentiam. Penam autem Inferni nullus beatus timere potest, quia est a Deo in beatitudine confirmatus. Et similiter ubicunque est damnatus, est in damnatione. Et sic tenendum est quod, si sanctus Petrus descenderet in Infernum, quod nullam penam ibi sentiret; et si unus damnatus, permissione diuina, in celum ascenderet, quod non sentiret ibi aliquid de gloria, sed solummodo penam suam. Unde in libro Iob legitur quod dum quadam die assisterent filii Dei, idest angeli, ante Deum, affuit inter eos et Sathan; qui quidem, licet esset ante Deum, non de minus damnatus erat, ut est. Et ideo bene beatus ait Anselmus: Quilibet debet magis eligere in Inferno esse sine culpa quam in Paradiso cum culpa; quia in Inferno innocens non sentiret penam, et peccator in Paradiso de gloria non gauderet.
+
+In isto notabili nos autor admonet quod illa timere solummodo nos debemus que possunt inferre aliquid nocumentum. Illa uero que nocere non possunt nullatenus timere debemus. Nam fortitudo, que est una ex quatuor uirtutibus cardinalibus, hoc habet proprium, quod nec ad nimiam audaciam nec ad pusillanimitatem aliquatenus se extendit. Stat enim ista uirtus fortitudinis inter ista duo extrema, scilicet inter audaciam nimiam et pusillanimitatem uecordem. Ipsa uero ad ista extrema non tendit, sed audenda audet, et non audenda non audet. Similiter, et timenda timet et non timenda non timet. Et sic patet secundus cantus prime cantice Comedie. 
+
+{Donna è gentil nel ciel che si compiagne.} Hic ponitur a Beatrice quod in Paradiso sunt tres domine, que de Dante pereunte solicitam curam habent, quarum ultima, que fuit ipsa, descendit in Limbum rogans ipsum Uirgilium ut in succursum properet pereunti. Prima domina non habet nomen, quod patet ibi per textum: {Donna è gentil nel ciel che si compiange}, etc. Secunda uocatur Lucia, quod patet ibi: {Questa chiese Lucia in suo domando}, etc.; et ibi:
+
+{Lucia, nimica di ciascun crudele,
+si mosse, et uenne al loco dou'io era,} etc.
+
+Tertia uero dicitur Beatrix, quod patet ibi: {I' son Beatrice che ti faccio andare}. Prima, que est sine nomine, mouit sua oratione Luciam; Lucia, mota ab ista prima, mouit Beatricem; Beatrix uero, a Lucia sic mota, descendit in Limbum et mouit Uirgilium; et sic Uirgilius motus in auxilium uenit ei. Ad quorum omnium euidentiam est sciendum quod nos non possumus beatitudinem celestem acquirere nisi habeamus in nobis tria, ut simus scilicet spirituales, quia, teste Apostolo, animalis homo non percipit que Dei sunt. Et Christus ait Petro: Spiritus quidem promptus est, caro autem infirma. Sed quia sine uirtutibus spirituales esse non possumus, ideo oportet nos uirtutibus adornari. Est enim uirtus, teste Ysidoro, cultus diuinitatis et eterne beatitudinis meritum. Cuius sunt quatuor partes principales, que designantur per quatuor Paradisi flumina: prudentia, fortitudo, iustitia, et temperantia. Quarum uirtutum diffinitio, secundum Ysidorum . In secundo tempore dedit legem, que consistit in duobus, scilicet in declinare a malo et facere bonum, que duo uirtutes superius posite plenissime nos edocent. In tertio uero tempore dedit legem euangelicam, que docet nos temporalia et carnalia relinquere, et spiritualibus inherere. Prima igitur lex ducit nos ad rationem, secunda ad uirtutes, tertia uero ad spiritum. Et ideo oportet quod primo simus rationales, secundo uirtuosi, et tertio spirituales.
+
+Et secundum istum modum iste poeta summus suam Comediam in tres canticas diuidit et distinguit. In prima enim ducit eum Uirgilius, qui ponitur pro ratione. In secunda, licet Uirgilius eum associet, tamen Cato, qui ponitur pro uirtute, qua mediante seruus de seruitute ad libertatem progreditur, sibi uiam ostendit, et sine sua licentia ratio ulterius non procedit. In tertia uero cantica ducit eum Beatrix, que ponitur pro uita spirituali et scientia sacre theologie, que docet quod qui facit peccatum seruus est peccati, qua seruitute per uirtutes liberamur, et sic liberati in Dei filios adoptamur. Et est Beatrix una ex illis tribus dominabus que de eo solicitam curam habere dicuntur in celo. Ubi nota, tu deuote Lucane, qui informari uirtutibus concupiscis et gratiis protegi celestibus optas, quod Dantes in se ipso assummit personam hominis penitentis, hominis dico de peccato exire uolentis, ad uirtutes hanelantis, et ex hoc beatitudinem celestem habere sperantis. Sed ad hoc ut peccator recte exeat de peccato et ad Deum totaliter se conuertat, indiget tribus gratiis, scilicet gratia preueniente, gratia illuminante, gratia cooperante. Primo dico quod indiget gratia preueniente, sine qua bene et recte non possumus penitere. Sed quia nescimus unde ueniat ista gratia, ideo prima domina, que signat istam gratiam, non habet nomen. Non enim scire possumus unde ueniat quod homo, existens in actu uel uoluntate peccandi, a diuina gratia preueniatur, quia tunc gratia diuina non uenit ad hominem propter merita sua; et hoc apparet in beato Paulo apostolo, qui dum iret, summa autoritate Iudeorum munitus, ad persequendum et capiendum illos qui inuocabant nomen Christi, dum appropinquaret Damascum subito circumfulsit eum lux de celo, que eum totaliter ab actu et uoluntate persequendi retraxit, et huius nominis quod prius persequebatur, predicatorem effecit. Unde Ananie ait Dominus: Uas electionis est michi iste, ut portet nomen meum coram regibus et principibus et filiis Israel. Et quia ista gratia primo uenit ad hominem quam homo illam suis meritis mereatur, ideo gratia preueniens appellatur. Secundo indiget gratia illuminante, sine qua nescimus quid agere debeamus; et ista secunda gratia signatur per secundam dominam, que uocatur Lucia, que ipso nomine demonstrat gratiam illuminantem siue proficientem. Et ista gratia etiam in Apostolo apparuit, qui postquam fuit a Deo in terram prostratus et lumine oculorum priuatus, in quo apparuit gratia preueniens, tribus diebus et tribus noctibus non manducauit neque bibit; et tunc a Deo plenissime illuminatus fuit in euangelica lege. Unde ipse ait: Neque ab homine accepi illud, neque didici, sed per reuelationem Iesu Christi. Et quia ista gratia in uiam mandatorum Dei nos dirigit, ideo gratia illuminans nominatur; et quia illuminat, ideo sub nomine Lucie ponitur ab autore. Tertio indiget gratia cooperante siue consumante, quia quantumcunque simus illuminati et bene sciamus quid agere debeamus, tamen ad bene operandum debiles et pigri atque tardi, ut plurimum, sumus. Unde Dominus ait discipulis suis: Seruus sciens uoluntatem domini sui et non faciens, plagis uapulabit multis . Sine gratia enim cooperante siue consumante, nullum opus perfectum possumus operari. Ideo in Euangelio ait Iesus discipulis suis: Sine me nichil potestis facere. Et ista tertia gratia signatur per tertiam dominam, que uocatur Beatrix, que suo nomine gratiam cooperantem demonstrat; quia non gratia preueniens nec gratia illuminans, sed gratia cooperans efficit nos beatos. Multi enim fuerunt et preuenti et illuminati, et tamen dannati. Istam etiam tertiam gratiam se habuisse Apostolus manifestat cum ait: Omnia possum in eo qui me confortat. Igitur, cum ista sit illa gratia sine qua homo beatificari non potest, ideo ab autore hic ponitur sub nomine Beatricis.
+
+Adhuc nota, Lucane, quod prima gratia facit hominem exire de uitiis et ad uirtutes accedere; secunda facit proficere de uirtute in uirtutem; tertia facit transire de miseria ad gloriam. De prima ait Exechiel propheta: Exite de medio Babilonis. De secunda ait psalmista: Ibunt de uirtute in uirtutem. De tertia idem immediate: Uidebitur Deus deorum in Syon. Sub figura istarum trium gratiarum dixit Moyses ad Pharaonem: Ibimus uiam trium dierum ut sacrificemus Domino Deo nostro. Primus dies est peccata relinquere; secundus, uirtutes adipisci et in eis proficere; et tertius, de hac miseria ad gloriam transfretare. Et tunc offertur uerum sacrificium Deo, cum anima suo sponso perpetuo in illa uera requie copulatur.
+
+Hec etiam tres gratie figuraliter continentur sub triplici phase idest pascate, quod celebrauerunt filii Israel ab exitu de Egypto usque ad introitum terre promissionis. Nam illud festum quod ebrei uocant phase, nos christiani uocamus pasca. Mandauerat enim Dominus Moysi, ut habetur in libro Numeri, quod omni anno filii Israel celebrarent phase in memoriam quod egressi erant de Egipto, et ipsi ab exitu de Egipto usque ad terre promissionis ingressum per annos quadraginta non celebrauerunt nisi tria phase. Quod ideo, permissione illius qui mandauerat, non fuit nisi ter celebrandum, ut esset figura istius triplicis transitus spiritualis. Egyptus enim significat mundum et peccata; desertum significat penitentiam et bonam operationem; terra uero promissionis significat Paradisum. Et sicut filii Israel non poterant terram promissionis intrare nisi transirent per desertum, et desertum intrare non poterant nisi de Egypto exirent, sic et nos non possumus uitam beatam habere nisi per bonam et uirtuosam operationem. Operationes autem bonas operari non possumus nisi exiuerimus de Egypto. Oportet, ergo, ut tres transitus siue saltus, unum post alium, faciamus: primus transitus est exire de Egypto, idest de uitiis, et in desertum ire, idest uirtuosas operationes operari; secundus, per desertum ire, idest de uirtute in uirtutem proficere; tertius, terram promissionis intrare, idest per bona opera que facimus uitam eternam sperare. Horum autem transituum et harum gratiarum figuram continent illa tria phase que celebrata sunt a filiis Israel ab exitu de Egypto usque ad terre promissionis introitum, ut dictum est. Primum nanque phase celebrauerunt in finibus Egypti, circa Ramasse, ut habetur Exodi, XIIo capitulo. Et ex tunc intermissum fuit usque ad ingressum terre promissionis, ut habetur Iosue, quinto capitulo Et tunc in introitu terre sancte celebrauerunt tertium phase. Iste itaque tres solemnitates phase significant istos tres transitus, quos facere nequimus sine tribus gratiis superius nominatis, quibus indigemus ab exitu de Egipto usque ad introitum terre sancte. Primo nanque ut exeamus de Egypto, idest de uitiis, indigemus gratia preueniente. Secundo, ut possimus per desertum ire et ibi non deficere, idest de uirtute in uirtutem proficere, indigemus gratia illuminante, siue proficiente, que est uelut manna a Domino pluens; quo manna in deserto penitentie anima ne deficiat sustentatur. Tertio, in introitu terre sante, que beatam patriam prefigurat, indigemus gratia cooperante siue consumante.
+
+Et secundum istam triplicem diuisionem gratie, sua Comedia diuiditur in tres partes: In prima nanque parte, dum autor tractat de Inferno, prima gratia excludit eum a uitiis et exire facit. In secunda, dum tractat de Purgatorio, secunda gratia facit eum proficere de uirtute in uirtutem. Et ideo in introitu Purgatorii apparuit sibi in uisione Lucia, in figura unius aquile auree, que secundam gratiam prefigurat. In tertia uero parte, dum tractat de Paradiso, tertia gratia facit eum transire de miseria ad gloriam, et ideo, lustrato paradiso terresti sic, Beatrix cum septem nimphis ad eum descendit et per se solam ad celestia ipsum uehit. Sed postquam uidimus istas tres gratias in utroque sacre pagine testamento figuraliter contineri, uideamus quid Sancta Mater Ecclesia sentiat de eisdem. Sancta enim Ecclesia primam et tertiam gratiam omni die implorat in hora prime, dicens: Actiones nostras quaesumus quas Domine aspirando preueni et adiuuando prosequere, ut cuncta nostra oratio et operatio a te semper incipiat, et per te cepta finiatur, per Christum Dominum nostrum. Et in dominica XUII post Trinitatem: Tua nos, Domine, gratia semper et preueniat et sequatur, ac bonis operibus iugiter prestet esse intentos. Et de hiis duabus gratiis ait beatus Augustinus: Gratia preuenit ut uelimus, subsequitur ne frustra uelimus. Sed quia, positis principio atque fine, intelligitur medium, ideo secundam gratiam quotidie implorat in psalmo dicens: Illumina oculos meos ne unquam obdormiam in morte.
+
+{Che mi sedea con l'antica Racchele.} Cum Racchele uxore Iacob Beatrix sedere se dicit, quia beatitudo nil aliud est quam contemplari Deum, et per Racchelem uita contemplatiua, sicut per Liam sororem suam actiua uita signatur. Habuit enim patriarca Iacob duas uxores que erant ambe germane, ut legitur Genesis, XXUIIIIo capitulo. Una dicebatur Lya, que erat lippis oculis; altera dicebatur Racchel, que erat pulcra facie et uenusto aspectu. Iste due uxores Iacob, secundum expositiones doctorum, duas uitas in ecclesia significant: actiuam scilicet et contemplatiuam. Lia significat primam, scilicet uitam actiuam; Rachel uero secundam, scilicet uitam contemplatiuam. Iste enim sunt due sponse ueri nostri Iacob, idest Christi, ex quibus duabus uxoribus generat in Ecclesia suos filios. Nam omnes filii Dei aut nascuntur ex uita actiua aut ex contemplatiua. Uita actiua est seruire alteri in operibus misericordie, que opera sunt X: primum est cibare famelicum, secundum potare sitibundum, tertium uestire nudum, quartum hospitari peregrinum, quintum redimere captiuum, sextum uisitare infirmum, septimum sepelire mortuum, octauum ieiunare pro mortuis, nonum elemosinam dare pro eis, decimum orare pro ipsis. Et de his decem operibus accipe duos uersus:
+
+*Colligo poto, cibo, redimo, tego, uisito, condo,
+et uice defuncti ieiuno largior oro.*
+
+Spectant etiam ad uitam actiuam predicare, euangelizare, confessiones audire, et omnia alia tam spiritualia quam temporalia, in quibus inuenitur utilitas proximorum. Uita uero contemplatiua est omnia relinquere et soli Deo uacare. Sed nota quod in hoc mundo utraque uita uiuit; in celo uero uita actiua moritur, et efficitur contemplatiua. Non enim in celo datur indumentum, quia nullus est ibi nudus; non cibus, quia nullus ibi famelicus; et sic de aliis. Et ideo cum sola Rachele sedet Beatrix, quia in contemplando Deum beatus quilibet requiescit. 
+
+{C'uscì per te de la uolgare schiera.} Amore adipiscende beatitudinis homo sapiens de scientiis secularibus exit et studio sacre theologie intendit. Unde dicit: qui exiit propter te de uulgari acie, idest propter amorem tuum scientias liberales omisit, et philosophiam et alias scientias uniuersas, que ideo uulgares dicuntur, quia uulgi famam et gloriam consequuntur. Non enim reputantur in uulgo nisi qui uel philosophi uel medici fuerint, aut iudices. Et ideo tales, quia uulgi famam habent, mundi gloriam, idest pecuniam, apprehendunt. Scientia uero sacre theologie nec mundi gloriam querit, nec marsupia proximorum uacuare intendit. Solum enim querit illum in quo sunt omnia que possunt satiare hominis appetitum; cetera uero, preter ipsam famem, potius quam satietatem inducunt. Et hoc considerans, Augustinus aiebat: Si Deus uniuersa que habet michi daret, non me satiaret nisi se ipsum dare promitteret. Et idem: Inquietum est cor nostrum donec in te requiescat. Et ideo bene dicit Ieronimus: Uana est omnis scientia in qua non queritur Christus.
+
+In hac comparatione notatur quam sit liberalis et curialis animus diligentis. Ille enim qui uere diligit alium, statim quod audit uel cernit necessitatem amici, sine tarditate aliqua currit uelociter ad succursum. Unde beatus Augustinus: Sufficit, inquit, amanti solummodo nuntiare.
+
+Nos uidemus quod omnes flores, preter florem cucurbite, in nocte propter gelu clauduntur, et in die propter calorem aperiuntur. Dicit ergo autor quemadmodum flores a gelu nocturno inclinati et clausi, ad calorem solis aperiuntur et eriguntur, ita ego, qui prius timore et desperatione in animo cecideram, ad uerba Uirgilii exurrexi. Et ideo ait: {Io cominciai come persona franca: O pietosa colei chemmi soccorse}, etc. 
+
+Dum in superiori cantu, ex cura beniuola Beatricis, autor, omni timore deposito, ad eundum se pronto animo Uirgilio obtulisset, dicens: {Or ua, c'un sol uolere è d'amendue}; et post oblationem iter arripuisset, ut patet per id quod ait in fine cantus: {intrai per lo cammin alto et siluestro}; nunc in isto sequenti cantu ponit quod ad portam per quam intratur ad inferos deuenerunt. Supra quam portam dicit se uidisse et legisse quandam scripturam obscuram, quam cum legisset, et expositionem ipsius scripture a Uirgilio recepisset, dicit quod ipse Uirgilius cum leta facie ipsum cepit per manum, et per portam descendendo ad inferos introduxit. Eisdem autem ingressis inuenit autor quendam fluuium, qui fluuius totam uallem circuit infernalem. Et in prima ripa istius fluminis per circuitum ponit se inuenisse multitudinem maximam animarum, cum illis angelis mixtam qui in illa pugna que fuit in celo, neque cum Deo neque cum Lucifero tenuerunt. Pena autem istorum est ista, quod cum suspiriis et gemitibus aliisque clamoribus nudi currunt in circuitu per hanc ripam. Cum uero istam multitudinem attente respiceret, uidit ibi unam animam, uidelicet animam Celestini pape, qua uisa et cognita statim cognouit quod illa multitudo erat secta hominum miserorum qui in hoc mundo nec Deo nec dyabolo placuerunt, et ideo nec in inferno positi sunt nec in celo. Post hec, dum uersus fluuium respiceret, uidit in ripa ipsius fluuii quandam gentem que ad transeundum ualde auida et desiderans uidebatur. Et dum ad fluuium appropinquasset, ecce quidam senex cum una nauicula ueniendo, alta uoce clamabat: Ue uobis, o anime praue. Non speretis unquam celum aspicere. Ego uenio ad ripam alteram uos portare, in tenebras eternas ubi est calor et gelu. Et postquam sic illis animabus miseris exprobauit, dixit ad Dantem: O tu qui es istic anima uiua, recede ab istis qui sunt mortui. Sed postquam uidit quod non recedebat, ait ad eum: Per alias uias et per alios portus ibis ad ripam. Quasi dicat: Cum saluandus sis, quare cum dannatis uis descendere in Infernum? Tunc ait ad eum Uirgilius: O Caron, noli turbari istum, licet uiuum, in naui portare, quia istud est placitum ibi ubi est possibile omne uelle. Tunc Caron ipsum cum omnibus illis animabus recepit in nauim et ad ripam alteram transportauit; et cum descendissent ad terram, inuenit ibi tria, scilicet pluere, uentum, et fulgura; propter que, totus attonitus, in terram cecidit, sicut homo solet cadere somnolentus. Unde ait in textu: {et caddi come l'om cui sonno pillia}. 
+
+{Per me si ua ne la città dolente.} Sicut dicunt philosophi, uoces sunt note earum que sunt in animo passionum. Que autem et quales passiones sint in Inferno, uoces, idest scripture huius ianue, manifestant. Inuenit enim Dantes in fastigio dicte porte UIIII rithimos, in quibus rithimis porta ipsa loquitur omnibus per eam intrantibus. Et nota quod isti rithimi continent quinque: Primum est quod per ipsam portam est iter ad inferos, ibi: {Per me si ua ne la città dolente}. Secundum est causa quare factus fuit iste carcer infernalis, que causa fuit diuina iustitia, ibi: {Iustitia mosse 'l mi' alto factore}; – supple ad me creandum. Tertium est autor siue factor huius carceris, et dicit quod fuit ipsa beata Trinitas, que omnia ex nichilo produxit in esse. Et distinguit hic Trinitatem personarum: Nam primo ponit personam Patris, cui attribuitur potentia, ad quam pertinet creare, ibi: {fecemi la diuina potestate}. Secundo, personam Filii, cui attribuitur sapientia, ad quam pertinet creata disponere et ordinare, ibi: {la somma sapientia}. Tertio, personam Spiritus Sancti, cui attribuitur clementia, ad quam pertinet creata et disposita gubernare, ibi: {e 'l prim'amore}. Quartum est tempus quando iste carcer factus fuit; et dicit quod fuit creatus in prima creatione, ibi: {Dinanz'a me non fur cose create / se non eterne}, idest ante me nichil fuit, nisi Deus qui est eternus, et ego etiam post meam creationem duro in eternum. Ubi nota quod eternum accipitur pro sempiterno, quia eternum est illud quod caret principio et fine; et secundum hoc nichil eternum nisi Deus. Sempiternum uero est illud quod habet principium sed non finem, sicut sunt angeli, et anime hominum, et celum, et mundus, et Infernus. Que quidem omnia, licet habeant principium, quia creata sunt, tamen nunquam deficient; et tunc sempiternum tantum ualet quantum *semper eternum*. Quintum et ultimum est quod illi qui intrant limina huius porte nunquam inde exibunt, ibi: {Lasciate ogni speranza, uoi ch'entrate}. Ubi est aduertendum quod poete multa cum fide catholica persenserunt, quia inferos esse crediderunt, sceleratos ibi posuerunt, eorumque penam eternam esse predicauerunt. Non enim solummodo hec ponit iste, sed etiam omnes alii summi poete gentilium, a quibus ipsa porta Inferni greco uocabulo trenaris appellatur, quod latine sonat *lamentatio*. Unde Uirgilius UI Eneydorum ait: *Trenareas etiam fauces, alta hostia Ditis, / et caligantem nigra caligine lucam / ingressus, maneque adiit*. Et Statius, primo Theybaidos: *Trenaree limen petit irremeabile porte*. Ouidius etiam, ubi loquitur de descensu Orphei ad inferos, sic ait in Xo libro Metamorphoseos: Ad Stigia Trenarea ausus est descendere porta. Quod autem isti antiqui poete greco uocabulo trenarem posuerunt, hoc iste nouus latina lingua posuit lamentationem, dum ait: {Per me si ua ne la città dolente}. Nam ex doloribus lamentationes insurgunt. Et nota quod lamentationes Ieremie in greco treni uocantur. Et sunt treni quedam carmina lamentabilia que primo aput hebreos composuit Ieremias; apud grecos autem Symonides, poeta lyricus, ut scribit beatus Ysidorus, libro primo Ethimologiarum. Dicens igitur autor: {Per me si ua ne la città dolente}, trenareas insinuat, idest lamentationes eternas. 
+
+Istud notabile est morale, et potest cuilibet arduo et difficili negotio adaptari. Quandocunque enim homo habet aliquod arduum uel difficile incipere uel facere, tunc debet omnem suspitionem et cordis timiditatem a se penitus remouere. 
+
+Hic Dantes, duce Uirgilio, ingreditur portam.
+
+Iste fuit Celestinus papa, qui de heremo fuit abstractus, et in Summum Pontificem ordinatus post mortem Nicholai quarti. Sed propter ignauiam cordis, quia nesciebat nauem Ecclesie in fluctibus gubernare, ad petitionem et instantiam cardinalium, ac etiam Karoli secundi, in Neapoli se ipsum deposuit, et papatui renuntiauit. Unde dicit autor: {ke fece per uiltate il gran rifiuto}. Sed re uera, non cordis ignauia ductus, sed humilitate deiectus, dum multorum utilitati intendere non ualebat, suam animam humilitate studuit conseruare. Unde post mortem per papam Clementem fuit canonizatus et sanctorum numero aggregatus, ac sanctus Petrus Confessor appellatus. Sed quia Dantes istam Comediam tempore Bonifatii composuit, ante scilicet quam ipse sanctus Petrus canonizatus fuisset, ideo ipsum hic posuit, habens respectum solummodo ad suam ignauiam et miseriam cordis, qua fuit taliter obumbratus, quod in romana sede sedere nesciuit.
+
+{Questi sciagurati, che mai non fur uiui.} Uere omnes homines qui de hac uita sine fama decedunt miseri et mortui merito appellantur. Unde infra, cantu XXIIIIo, ait autor:
+
+{Omai conuien che tu così ti spoltre,
+disse 'l maestro; ke segendo in piuma,
+in fama non si uien, né sotto coltre;
+sanza la qual chi sua uita consuma,
+cotal uestigio in terra di sé lascia
+qual fummo in aere et in aqua la schiuma}.
+
+Omnes enim sapientes ita se in hac uita exercitare conantur, ut per gloriosa facta que fecerunt in uita, post mortem in mentibus hominum semper uiuant. Et ad hoc bene Salustius in Catellinario nos inducit, dicens: Omnes homines qui sese student prestare ceteris animalibus summa ope niti decet, ne uitam silentio transeant ueluti pecora, que natura prona atque uentri obedientia finxit. Sed nostra uis in animo et corpore sita animi imperio, corporis seruitio magis utimur; alterum nobis cum diis, alterum cum beluis commune est; quo michi rectius esse uidetur ingenio quam uiribus gloriam querere, et quoniam uita ipsa qua fruimur breuis est, memoriam nostri quam maxime longam decet efficere; nam diuitiarum et forme gloria fluxa atque fragilis est, uirtus uero clara eternaque habetur. Huc usque Salustius. Quid enim sapientes facere debent, cum stulti semper famam petant et appetant operibus sceleratis, narrat beatus Ieronimus Contra Heluidium; narrat et Maximus Ualerius, libro octauo, capitulo de cupiditate glorie: Quod quidam ignotus, accensus glorie cupiditate, sacrilega ephesiane templum Diane succendit. Et nullo prodente prorupit in medium, clamans se incendium subiecisse. Sciscitantibus uero Ephesi principibus quam ob causam tam sacrilegum opus facere uoluisset, respondit: *Ut opere pulcherrimo consumpto, nomen eius per totum terrarum orbem diffunderetur*. Tunc decreto principes mandauerunt ut nomen tam teterrimi hominis, licet facti memoria remaneret, perpetuo damnaretur.
+
+Ista uilia animalia, musce scilicet atque uespe, que ad istorum miserorum cruciatum perpetuum deputantur, tenent similitudinem et figuram uilissimarum cogitationum ac etiam operationum, quas cogitant et operantur in hoc mundo isti tales miseri et uecordes.
+
+Autor in isto notabili tria ponit. Et primo ponit quod miseri et uecordes nunquam sunt uiui, licet comedant atque bibant. Nam uera uita, qua anima uere uiuit, est in uirtutibus occupari; de qua occupatione ait Tullius in libro Tusculanorum: Nichil dulcius otio licterato. Secundo ponit quod isti tales, qui se in bono occupare non uolunt, sunt omni bono et omni gratia denudati. Ideo ait in textu: {erano ignudi}. Tertio, respondet uni tacite questioni: Posset enim aliquis querere et dicere: Nunquid isti miseri et uecordes, qui nunquam per bonam operationem uiuunt, malum aliquod macinantur? Respondit quod quotidie molestantur et stimulantur a uilibus et inutilibus cogitationibus, que per muscas et uespes typice designantur. 
+
+{Ne le tenebre eterne.} Nota quod inuenimus in Sacra Scriptura duas tenebras, scilicet interiores et exteriores. Tenebre interiores sunt peccata et errores hominum; de quibus in Euangelio Iohannis primo: Et tenebre eam non comprehenderunt; idest peccatores diuinam lucem non ceperunt. Et Genesis primo: Tenebre erant super faciem abyssi; idest errores super cor hominis. Tenebre uero exteriores sunt pene infernales; de quibus Dominus in Euangelio: Ligatis manibus et pedibus mittite eum in tenebras exteriores. Et iste tenebre, quia sunt infernales, ideo sunt eterne.
+
+Hic notatur summa felicitas beatorum, que consistit in hoc quod quecumque anima uult, breuiter potest. Sed nota quod non uult nisi ea que diuine consonant uoluntati. Et ista est causa quare anima in celo potest omne quod uult. 
+
+{Quinci fur quete le lanose gote.} Idest, propter uerba que dixerat Uirgilius Caroni, quietata fuit ipsius Caronis turbatio, que quidem turbatio apparebat in uultu.  
+
+Postquam in superiori cantu autor Acherontis fluuium transuadauit, et postquam posuit quomodo percussus fuit a quadam luce, ex qua percussione cecidit sicut solet cadere somnolentus, nunc in isto ponit quomodo unum graue tonitruum excussit eum a somno. Et sic, duce Uirgilio, abyssi uallem ingreditur; quam quidem uallem in nouem circulos poetando distinguit. Istud idem sentit Statius secundo Thebaidos. Stix, inquit, in nouem circunflua campos. Et uocat hic Statius infernum Stigem, quia ponitur pars pro toto. Uirgilius etiam: Nouies, inquit, Stix interfusa coercet. Ponit autem in isto circulo Limbum puerorum et habitationem tam uirorum quam mulierum, qui uirtutibus moralibus inherentes et in eis se totaliter exercentes, sine fide unius Dei de hac luce migrarunt. Pena quorum, secundum fidem catholicam, est solummodo carentia uisionis diuine; cui carentie alta suspiria adhibet autor iste. Uocatur autem iste circulus a poetis Elisium, a nobis autem christianis uocatur Limbus, quem locum Sacra Scriptura uocat *sinum Abrahe*. Est autem Elysium, secundum poetas, quidam locus semotus a penis, ubi quiescunt anime piorum, et dicitur Elysium ab e quod est extra et lision quod est miseria, inde Elysium, *locus extra miseriam positus*. Dum uero sic ab uno graui tonitruo esset excitatus a somno surrexit, et dum attente respiceret, inuenit se super ripam unius uallis que erat ita obscura, profunda, et nebulosa, quod licet oculum infigeret in profundum, nichil breuiter discernebat. Tunc Uirgilius dulcibus uerbis et exhortationibus ipsum ad descendendum induxit. Dum autem sic ambo per istum primum circulum ambularent, inuenit autor turbas grandes puerorum uirorum et mulierum. Tunc Uirgilius ait ad Dantem: Tu non requiris a me que anime sunt iste quas tu uides. Uolo enim quod scias quod iste anime non peccarunt, et si bene fecerunt, non sufficit, quia non habuerunt baptismum; qui quidem baptismus est pars illius fidei quam tu credis. Et si fuerunt antequam Christus ueniret in carnem, non adorauerunt debito modo Deum. Ubi est aduertendum quod antiqui iusti de populo paganorum credebant unum Deum esse, tamen distinctionem personarum ignorauerunt, et ideo non debite adorauerunt. Audiens autem Dantes quod ille locus ubi modo erant esset Limbus, et considerans atque ymaginans quod tempore quo Christus resurrexit a mortuis ille locus a Christo fuerat spoliatus, interrogauit ducem suum dicens: Dic michi, magister, dic domine mi: Exiuit hinc aliquis homo unquam? Et ille: Ego eram nouus in hoc statu, quando uidi huc uenire unum potentem, cum signo uictorie coronatum; qui quidem extraxit hinc umbram, idest animam, primi hominis et aliorum multorum qui continentur in textu. Et dum sic uidendo et loquendo ambularent per illam siluam spirituum antiquorum, uidit autor non multum a longe unum ignem, qui tenebrarum emisperium uinciebat, idest ligabat. In quo loco uidit honorabiles gentes ualde; de quibus honorabilibus gentibus quatuor umbras uidit obuiam sibi uenire. Que quidem umbre, postquam cum Uirgilio locute sunt in secreto, ipsum autorem honorabiliter salutarunt; et sic ipsum in quoddam castrum septem muris et uno fluuio circumdatum introduxerunt. In quo castro inuenit antiquissimos spiritus philosophorum, medicorum, poetarum, et uirorum iustorum, qui in hoc mundo, licet iuste uixerint, tamen, quia non debite Deum adorauerunt, ad inferos descenderunt. Quibus uisis et cognitis de isto castro luminoso, quod continetur in primo circulo, in secundum descendit.
+
+{La sexta compagnia in due si scema:
+per altra uia mi mena il sauio duca,
+fuor de la queta, nell'aura che trema.
+Et uegno in parte oue non è chi luca.}
+
+{Che sanza speme uiuemo in disio;} hoc est, sine spe de istis tenebris euadendi uiuimus in desiderio, quia licet nunquam habeamus spem hinc exeundi, nichilominus tamen hoc naturaliter affectamus. Dico naturaliter quia sicut sunt due leges, una naturalis altera diuina, ita sunt due spes que oriuntur ab ipsis. Lex enim nature non uult ut non peccans condemnetur; lex autem diuina non uult ut qui non credit in Christum saluetur. Contra spem, igitur, que a lege diuina procedit, sperant isti in spem que oritur a natura.
+
+{Di Moise legista et ubidente.} Moyses mitissimus hominum in Egypto est natus et a filia Pharaonis in filium adoptatus. Huic enim, dum oues pasceret in deserto, apparuit Deus in rubo. Qui dum esset annorum octaginta, ex precepto Dei stetit coram Pharaone decem, plagis Egyptum percussit, Mare Rubrum diuisit, in montem Synai legem a Deo accepit, XL annis in heremo populum manna parauit. Et sic CXXo anno uitam finiens, diuinis manibus est sepultus.
+
+{Et con Rachele, per cui tanto fé.} Rachel, filia Laban et pulcherrima mulierum, fuit una ex uxoribus ipsius Iacob, quam tantum dilexit Iacob quod, amore ipsius, XIIII annis pauit pecora soceri sui, sustinens frigus et gelu. Ideo dicitur in textu: {per cui tanto fé}, ipse scilicet Iacob.
+
+{Et altri molti.} Hoc est omnes superius nominatos extraxit Christo de Limbo quando spoliauit infernum, et multos alios, idest omnes iustos utriusque sexus qui ante aduentum Christi ad inferos descenderunt. 
+
+Hoc est, uolo quod scias quod antequam isti educti fuissent de Limbo, humani spiritus saluati non erant. Hoc dicit ad angelorum differentiam, qui quidem semper salui fuerunt postquam fuerunt in gratia confirmati. Confirmati uero fuerunt in gratia statim quod de celo mali angeli ceciderunt. Spiritus autem humani, ante Christi aduentum, quia ianua celi omnibus erat clausa, omnes ad inferos descendebant, mali in profundum Inferni et boni in Limbum; qui quidem Limbus in isto primo superiori circulo continetur. Christus autem per suam passionem et ianuam celi aperuit, et sanctos patres de Limbo extraxit, et eos in celestem patriam introduxit. 
+
+{Non lasciauam l'andar perch'e' dicessi.} Hoc est, non dimittebamus iter nostrum propter ea que Uirgilius loquebatur, sed simul et loquebamur et siluam spissam illorum spirituum transibamus. 
+
+{Non era lung'ancor la nostra uia / di qua dal sonno.} Hoc est, non multum per istum circulum descenderam postquam fueram a somno per tonitruum excitatus, quando uidi a longe unum ignem, quem quidem ignem tenebrarum emisperium uinciebat, idest ligabat. Est autem emisperium illa pars celi quam uidemus supra nos. Et nota quod emisperium est duplex, scilicet superius et inferius; pars enim celi que supra nos est dicitur superius emisperium; pars autem illa celi que sub terra est dicitur emisperium inferius, quam quidem uidere non possumus quamdiu sub terra latet, ut dicit Ysidorus tertio libro Ethymologiarum. Simili modo ponit hic autor quod supra illum ignem qui est in isto primo circulo est unum emisperium tenebrarum, quod quidem emisperium ligat et circumdat illum ignem; et similiter est aliud emisperium tenebrarum inferius positum.
+
+{Intanto uoce fu per me udita.} Idest, interim quod loquebamur, audiui quandam uocem loquentem et dicentem: Honorate altissimum poetam, nam ecce sua umbra, idest anima, que a nobis recesserat, ad nos redit. 
+
+Et statim, finita uoce, dicit autor se uidisse quatuor magnas umbras, idest animas, uenire eis obuiam, quod autem dicit: {sembianza aueano né trista né lieta}. Hoc est, quod in Limbo anima neque bonum patitur neque malum, sed solum carentiam uisionis diuine. Sed, re uera, ista carentia, licet non sit pena in paruulis, est pena maxima in adultis. Et exemplum habemus de duobus hominibus, quorum unus nunquam fuit diues, alter de summis diuitiis descendit in paupertatem. Primo, paupertas ipsa non est pena; sed secundo, est pena et summa miseria. Et hoc est quod Boetius allegat tertio libro De Consolatione, dicens: *Hoc est quod recolentem uehementius quoquit; nam in omni aduersitate fortune infelicissimum genus infortunii est fuisse felicem*. Et ideo carentia tanti boni, de quo aliquam notitiam antiqui philosophi habuerunt in mundo, est eis pena maxima iudicanda, hoc dico si in Limbo sunt. Sed nostra fides non tenet quod ibi sint nisi paruuli innocentes. Iste autem poeta in hac parte, et in quibusdam aliis, loquitur non theologice sed poetice. Et ideo per Infernum non Beatrix, que typum tenet teologie, sed Uirgilius eum ducit, qui tenet figuram rationis humane. Sed si uere et lucide autoris uerba pensamus, istum primum circulum bipartitur. In prima namque parte ponit Limbum, ubi collocat paruulos innocentes, quem locum dicit expoliatum a Christo, tempore scilicet sue uictorie, quando resurrexit a mortuis. In secunda uero parte, hoc est in loco magis infimo, quia in suo descensu semper tendit ad centrum, ponit quandam partem luminosam in qua ordinat quoddam castrum, septem muris et una aqua munitum, ubi collocat antiquos iustos et sapientes de populo paganorum, qui tres uirtutes theologicas ignorantes, in quatuor uirtutibus cardinalibus siue moralibus studuerunt. 
+
+In ista comparatione demonstrat autor quante excellentie fuit Uirgilius in hac uita, inquantum comparat eum aquile uolanti, dicens quod quemadmodum aquila uolat super omnes aues, ita Uirgilius uolauit, idest locutus est, super omnes poetas.
+
+{Uenimo a piè d'un nobile castello,} etc. Per istud castrum, septem muris et uno fluuio sic uallatum, in quo stant antiqui principes, uirtuosi philosophi et poete et multi alii, accipere possumus gloriosas uirtutes, quibus ipsi in mundo fulserunt; que quidem uirtutes armant hominem contra uitia et errores. Unde per castrum accipe uirtutes; per UII muros UII scientias liberales; per fluuium uero solidum diuitias intellige conculcatas: quia nisi diuitias, que sunt labiles et hominem labilem faciunt, homo conculcauerit, ad uirtutes et scientias peruenire non poterit. Unde beatus Ieronimus in epistola ad Paulinum refert quod Crates, philosophus thebanus, homo quondam ditissimus, cum ad phylosofandum Athenas pergeret, magnum auri pondus in mari proiecit; nec putauit se posse et uirtutes simul et diuitias possidere. Refert Ualerius, libro UIII, capitulo de studio et industria, quod cum Anaxagoras rediret a studio et suas possessiones desertas uidisset, ait: Non essem ego saluus nisi iste perissent. Et subdit Ualerius: Nam si prediorum potius quam ingenii culture uacasset, dominus rei familiaris intra penates suos mansisset, non tantus Anaxagoras ad eos redisset. 
+
+In isto notabili ponit autor tria que reddunt homines, et maxime principes et barones, maiestate mirabili reuerendos. Primum est tarditas et grauitas oculorum, nam principes et barones debent in oculis tarditatem et grauitatem habere. Secundum est autoritas et maiestas in nutibus atque signis. Debent enim principes habere gestus et motus corporis ponderosos. Tertium est raritas et suauitas in loquendo. Non enim decet magnos uiros nisi raro loqui, quia eorum uerba melius ab auditoribus retinentur. Hec autem in Scipione fuisse, dum loquebatur ad populum, in libro De Amicitia Tullius asseuerat. Quanta, inquit, o dii immortales, fuit illi grauitas, quanta in oratione maiestas.
+
+{Tra' quai conobi Hectore.} Hector fuit primogenitus filius Priami regis Troyanorum, qui fuit in armis fortissimus et in moribus gloriosus, et fuit intantum pulcher et gratiosus quod ab omnibus qui eum uidebant mirabiliter amabatur. Nam, ut scribit Homerus, non filius hominum sed deorum in ipsa sua pueritia credebatur.
+
+{Et Enea.} Eneas fuit filius Anchisis, de stirpe regia Troyanorum, qui ad Ytaliam ueniens post destructionem Troye, Lauiniam filiam regis Latini in uxorem accepit; Lauinium in honorem uxoris condidit; duos filios, Iulum Ascanium et Siluium Postumum, dereliquit. Ascanius Albam condidit, ex qua ciuitate alma urbs originem duxit. 
+
+{Cesare armato,} etc. Cesar Iulius, secundum Uirgilium et Ouidium, a Iulo Enee filio originem traxit et nomen. Hic primus Romanorum imperatorum mundi monarchiam gubernauit. Quante autem uirtutis et nobilitatis atque magnificentie fuerit, Salustius in Catellinario faciens mentionem de ipso Iulio et Catone sic ait: Hiis duobus genus etas et eloquentia prope equalia fuere, magnitudo animi par, item gloria, sed alia alii. Cesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur; integritate uite, Cato. Cesar mansuetudine et misericordia clarus factus est; Catoni seueritas dignitatem addiderat. Cesar dando, subleuando, ignoscendo; Cato nichil largiendo gloriam adeptus est. In Cesare profugium miseris erat; in Catone malis pernities. Cesaris facilitas, Catonis constantia laudabatur. Postremo, Cesar in animo induxerat laborare et uigilare negotiis amicorum intentus, sua negligere. Nichil denegare quod dono dignum esset; sibi magnum imperium exercitum bellum nouum exoptabat ubi sua uirtus enitescere posset. At Catoni studium modestie, decoris, et maxime seueritatis erat. Non diuitiis cum diuite, nec factione cum factioso, sed cum strenuo uirtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia certabat. Et malebat esse quam uideri bonus. Ita quo minus petebat gloriam, eo magis illam assequebatur. Hucusque Salustius de laudibus Cesaris et Catonis. Tante enim nobilis uirtutis extitit iste Cesar quod etiam in hora mortis, in qua solet homo omnia obliuisci dum uita priuaretur, uirtutibus priuari non potuit, sicut demonstrat Ualerius libro quarto, capitulo de uerecundia, in hec uerba: Quam precipuam in Gaio Cesare uerecundiam quoque fuisse et sepe numero apparuit et ultimus eius dies significauit. Cum pluribus enim parricidariis uiolatus mucronibus, inter illud ipsum tempus, quo diuinus spiritus mortali discernebatur a corpore, ne tribus quidem et uiginti uulneribus quin uerecundie obsequeretur absterreri potuit, siquidem utranque manum toga dimisit, ut inferior pars corporis tecta conlaberetur. In hunc modum non homines expirant, sed dii immortales sedes suas repetunt. Hucusque Ualerius. Obiit autem Cesar anno etatis sue LUI, cum per triennium et menses UII tenuisset principatum. Fuerat quidem Rome imperatum a Romulo sub regibus septem, annis CCLX. Post sub consulibus imperatum est Rome annis CCCCLXIIII, et sic ab urbe condita usque ad mortem Cesaris fluxerunt anni DCCXXIIIIor. Mortuo Cesare, corpus eius in foro ubi fiebant consilia combustum est. Statuit autem populus romanus in foro solidam columnam lapidis numidici, idest marmoris de Numidia, super quam tumulatus est, que et Iulia dicta est. Magister autem in historiis scolasticis ponit tria mirabilia signa que in morte eius apparuerunt. Centesimo enim die ante mortem eius fulmen cecidit iuxta statuam eius in foro, et de nomine eius superscripto C licteram capitalem abrupit. Nocte precedenti diem obitus, fenestre thalami eius cum tanto strepitu sunt aperte, ut exiliens de lecto ruituram domum extimaret. Eadem die cum iret in capitolium date sunt ei lictere, in quibus continebatur quod a suis carioribus consiliariis debebat occidi, que lictere dum referretur occisus, in manu eius nondum aperte inuente sunt. Die sequenti apparuerunt tres soles in oriente, qui paulatim in unum corpus solare redacti sunt, significantes quod dominium Lucii Antonii et Marchi Antonii et Octauiani Augusti in unam monarchiam rediret; uel potius quia notitia trini Dei et unius toti orbi futura imminebat. Hucusque magister in ystoriis scolasticis.
+
+{Armato.} Armatum ideo dicit se Cesarem inuenisse, quia nullus unquam homo romanus ita fuit fortis aut ita fortunatus in bello. Nam quinquageties sic uexillis explicitis dimicauit in campo; cuius opera bellicosa autor breuiter comprehendit infra, tertia cantica, cantu qui incipitur: {Poscia che Costantin l'aquila uolse}. 
+
+{Da l'altra parte uidi 'l re Latino.} Latinus fuit rex Ytalie, a quo Ytalici Latini dicti sunt. Ante quem regnauerunt in ipsa Ytalia Ianus, Saturnus, Picus et Faunus; post quos regnauit iste Latinus. Post Latinum uero regnauit Eneas, post Eneam regnauerunt reges Albanenses, quorum nomina superius sunt expressa. Post Albanenses autem regnauerunt Romani. 
+
+{Ke con Lauinia sua fillia sedea.} Lauinia fuit filia regis Latini et uxor Enee; in honorem istius Lauinie Eneas condidit ciuitatem et a suo nomine Lauinium appellauit. 
+
+{Uidi quel Bruto che cacciò Tarquino.} Quia duo fuerunt Bruti famosissimi in Roma, unus summe bonus, alter summe bonus et malus, ideo autor, uolens de primo facere mentionem, ait: Uidi illum Brutum qui expulit Tarquinium. Iste Brutus primo uocatus est Iunius, in cuius honorem mensem qui sequitur madium Romani iunium uocauerunt. Brutus autem ideo dictus est quia, ut tyrannidem superbi Tarquini auunculi sui euaderet, qui omnes potentes Romanos occiderat, se brutum foris moribus ostendebat, cum esset interius omnium uirtutum genere decoratus. Quod maxime patet per illud quod refert de illo Titus Liuius Ab Urbe Condita, libro I, et Ualerius, libro UII, capitulo de uafre factis aut dictis, sic dicens: Quo in genere acuminis in primis Iunius Brutus referendus est? Nam cum a rege Tarquinio auunculo suo omnem nobilitatis indolem excerpi interque ceteros etiam fratrem suum, eo quod uegetioris ingenii erat, interfectum animaduerteret, obtunsi se cordis esse simulauit, eaque fallacia maximas uirtutes suas texit. Profectus etiam Delphos cum Tarquinii filiis quos is ad Apollinem Phytium muneribus et sacrificiis miserat honorandum, aurum Deo nomine doni clam cauato baculo inclusum tulit, quia timebat ne sibi celeste numen aperta liberalitate uenerari tutum non esset. Peractis deinde mandatis patris Apollinem iuuenes consuluerunt quisnam ex ipsis Rome regnaturus uideretur. At is penes cum summam urbis nostre potestatem futuram respondit, qui ante omnes matri osculum dedisset. Tum Brutus perinde atque casu prolapsus de industria se abiecit terramque, comunem omnium matrem existimans osculatus est. Quod tam uafre telluri impressum osculum urbi libertatem, Bruto primum in fastis locum tribuit.
+
+Iste enim Brutus fuit primus consul Romanorum, qui tante iustitie fuit, quod duos suos filios, Titum scilicet et Tyberium, quia contra patriam coniurauerant, in oculis suis uirgis cedi et securi feriri mandauit, sicut scribit Titus Liuius, Ab Urbe Condita libro secundo. Et Ualerius, libro quinto, capitulo de seueritate parentum in liberos, per hec uerba: Brutus, gloria par Romulo, quia ille urbem, hic libertatem romanam condidit, filios suos dominationem Tarquinii a se expulsam reducentes summum imperium obtinens, comprehensos proque tribunali uirgis cesos et ad palum religatos, securi percuti iussit. Exuit seueritas patrem ut consulem ageret, orbusque uiuere quam publice uindicte deesse maluit. De istius consulatu et de punitione filiorum loquens, Uirgilius UI libro Eneydorum inducit Anchisem patrem Enee ueluti futuram laudem Bruti pronuntiantem his uersibus:
+
+*Consulis imperium primus hic seuasque secures
+Accipiet, natosque pater noua bella mouentes,
+Ad penam pulcra pro libertate uocabit.
+Infelix! utrunque ferent ea facta minores:
+Uincet amor patrie laudumque immensa cupido.*
+
+Tarquinius, cognominato Superbus, fuit septimus et ultimus rex Romanorum; nam primus fuit Romulus, secundus Numa Pompilius, tertius Tullius Hostilius, quartus Ancus Martius, quintus Tarquinus Priscus, sextus Seruius Tullius, septimus uero Tarquinius Superbus. Hunc Tarquinium propter uiolationem Lucretie, Brutus cum tota sua progenie de Roma fugauit. Iste Tarquinius primus genera tormentorum excogitauit, primusque fuit qui exilia adinuenit, et ipse prior ex regibus exilium meruit, ut scribit Titus Liuius Ab Urbe Condita, libro primo. 
+
+{Lucretia.} Dux romane pudicitie Lucretia, ut scribit Ualerius libro UI, capitulo de pudicitia, uirilem animum habuit, sed maligno errore fortune muliebre corpus sortita est. Tam siquidem uirilem animum habuit, quod postquam fuit a filio Tarquinii corrupta, sicut dicit beatus Ieronimus libro primo contra Iouinianum, nolens uiuere uiolata, maculam corporis proprio cruore deleuit. Hanc ystoriam plene tractat Titus Liuius Ab Urbe Condita, libro primo, sic dicens: Dum Tarquinius Ardeam ciuitatem Rutilorum obsideret, regii iuuenes interdum otio, conuiuiis, et commessationibus se occupabant, forte potantibus his aput Sextum Tarquinium filium Tarquinii Superbi, ubi et Collatinus, Lucretie coniunx, cenabat, Tarquini egregii filius incidit de uxoribus mentio, suam quisque laudare miris modis cepit. Inde certamine accenso, Collatinus negat uerbis opus esse, paucis his quidem horis posse sciri quantum ceteris prestet Lucretia sua. Quin, si uigor iuuente est, conscendamus equos uxores uisuri tendamus, et quod inopinato uiri aduentu occurrerit oculis uideamus. Incaluerant uino omnes, citatis equis euolant Romam. Quo cum intendentibus tenebris peruenissent, pergunt inde Collatinam, ubi Lucretiam non quanquam ut regie nurus quas in conuiuio luxuque cum equalibus uiderant tempus terentes, sed deditam, lane inter lugubrantes ancillas in medio edium sedentem inueniunt. Muliebris certaminis laus penes Lucretiam fuit. Maritus inuitat comiter regios iuuenes, ipsum Sextum Tarquinum mala libido per uim strupende Lucretie capit. Tum forma, tum spectata castitas incitat. Et quidem cum a nocturno iuuenili ludo in castra redeunt, paucis interiectis diebus, Sextus Tarquinus, inscio Collatino, cum comite uno Collatinam uenit. Ubi exceptus benigne, cum post cenam in hospitale cubiculum ductus esset, amore ardens, postquam satis tuta omnia, sopitique omnes uidebantur, stricto gladio ad dormientem Lucretiam iuit, sinistraque manu mulieris pectore oppresso: Tace, Lucretia, inquit, Sextus Tarquinus sum; ferrum in manu est; moriere si emiseris uocem. Cum pauida e somno mulier surrexisset et nullam opem preter mortem imminentem uideret, mortem potius quam uitam impudicam elegit. Tum Tarquinus fateri, amorem orare, miscere precibus minas cepit. At ubi muliebrem animum obstinatum uidit et ne mortis quidem metu inclinari, addit ad metum dedecus, cum mortua iugulatum seruum positurus ait, ut in sordido adulterio necata dicatur. Quo terrore cum uicisset obstinatam pudicitiam, uictrix libido, profectus inde Tarquinus ferox expugnato muliebri decore recessit. Lucretia mesta tanto malo nuntium Romam ad patrem, eundemque Ardeam ad uirum mittit, ut cum singulis fidelibus amicis ueniant, scientes ipsam rem atrocem incidisse, unde omnes oportere ita mature uenire. Brutus cum Ualerio, Collatinus cum Lucretio uenerunt. Lucretiam mestam sedentem in cubiculo inuenerunt, aduentu suorum lacrime oborte. Querentique uiro: Salua es, Lucretia? Minime, inquit. Quid enim salui est mulieri, amissa pudicitia? Uestigia uiri alieni, Collatine, in lecto tuo sunt. Ceterum corpus est tantummodo uiolatum, animus insons, mors testis erit; sed date dextras fidemque non impune adultero fore. Quod cum illi dextras fidemque dedissent ait Lucretia: Sextus Tarquinus qui hostis pro hospite hac transacta nocte ui armatus michi sibique, si uos uiri estis, pestiferum hinc abstulit gaudium. Dant ordini omnes fidem. Consolantur egram animaduertendo noxam mentem peccare, non corpus. Tunc Lucretia: Uos, inquit, uideritis quid illi debeatur. Ego uero, si peccato me absoluo, supplicio non libero. Nec ulla deinde impudica exemplo Lucretie uiuet. Cultrum statim quem sub ueste absconsum habebat in corde defixit, prolapsaque in uulnus moribunda cecidit. Conclamat uir paterque Brutus. Illis luctu occupatis, cultrum ex uulnere Lucretie extractum, manantem cruore Brutus tenens: Per hunc inquit castissimum sanguinem iuro, uosque dii testes facio, me Tarquinium superbum cum scelerata coniuge et omni liberorum stirpe, ferro, igne, et quacumque ui potero, destructurum. Cultrum deinde Collatino tradit. Inde Lucretio atque Ualerio stupentibus miraculo rei, iurant omnes totique a luctu uersi in iram, Brutum ad expugnandum regem sequuntur ducem. Elatum de domo corpus Lucretie, in forum deferunt. Omnes concurrunt atque arma capiunt, Romam tendunt, et Brutus contra regem Romanos mouet. Clauduntur porte regi, et ei et filiis perpetuum exilium indicitur. Brutus et Collatinus consules procreantur. Sextus Tarquinus Gabios fugiens a Gabinis occiditur. Tarquinius uero Superbus, pulsus a regno, cum filiis in Etruscos iuit, cum regnasset XLU annis. Fluxerant autem a condita urbe usque ad liberatam anni CCXLIIII. Hucusque Titus Liuius.
+
+Iulia fuit filia Iulii Cesaris et uxor Magni Pompei. De qua Ualerius, libro quarto, capitulo de amore coniugali, sic ait: Iulia, Cesaris filia, cum Pompei Magni coniugis sui uestem cruore respersam e campo domum relatam uidisset, territa metu ne qua ei uis esset allata, exanimis concidit partumque, quem in utero conceptum habebat subita animi consternatione et graui dolore corporis eicere coacta est, magno quidem cum totius orbis detrimento terrarum, cuius tranquillitas tot ciuilium bellorum truculentissimo furore perturbata non esset, si Cesaris et Pompei concordia comunis sanguinis uinculo constricta mansisset. Et Lucanus in primo:
+
+*Nam pignora iuncti
+Sanguinis et diro ferales omine tedas
+Abstulit ad manes Parcarum Iulia seua
+Intercepta manu. Quod si tibi fata dedissent
+Maiores in luce moras, tu sola furentem
+Inde uirum poteras atque hinc retinere parentem,
+Armatasque manus excusso iungere ferro,
+Ut generos soceris medie iunxere Sabine.
+Morte tua discussa fides, bellumque mouere
+Permissum est ducibus – Cesari scilicet et Pompeo. –*
+
+Tantum namque ista Iulia Pompeum amauit, quod istum amorem ad inferos secum tulit. Unde sibi in uisione apparens, ait, ut scribit Lucanus in tertio:
+
+*Me non Lethee, coniunx, obliuia ripe
+Immemorem fecere tui.*
+
+{Martia.} Ista Martia fuit uxor posterioris Catonis, que ex Catone tres filios generauit. Quam Cato cum ad senectutem uenisset, quia in tali etate luxurie uacare nolebat, ipsam Ortensio uiro sanctissimo tradidit in uxorem, ut ex ipsa filios urbi et orbi utiles procrearet. Ipsa uero, post mortem Ortensii, rediit ad Catonem, petens ab ipso ut ipsam reciperet, ad hoc solum ut ipsa mortua posset scribi in suo sepulcro: Hic iacet Martia sancti marita Catonis. Unde Lucanus in secundo ponit quod Martia uenit ad Catonem miseranda concita uultu.
+
+*Effusas laniata comas contusaque pectus
+Uerberibus crebris cineresque ingesta sepulcri,
+Non aliter placitura uiro, sic mesta profatur:
+Dum sanguis inerat, dum uis materna, peregi
+Iussa, Cato, et geminos excepi feta maritos;
+Uisceribus lapsis partuque exhausta reuertor
+Iam nulli tradenda uiro. Da federa prisci
+Illibata thori, da tantum nomen inane
+Connubii; liceat tumulo scripsisse: Catonis
+Martia; ne dubium longo queratur in euo,
+Mutarim primas expulsa, an tradita, tedas.*
+
+Quasi dicat: Recipe me ne queratur in posterum, sicut de dubiis queri solet, utrum ego mutauerim primas tedas expulsa a te pro mea culpa, an tua tradita uoluntate. Quia si me recipies, et in meo sepulcro scriptum fuerit id quod dixi, uidebor tibi placuisse Catoni.
+
+{Et Corniglia.} Due fuerunt Cornelie famosissime in urbe: Prima fuit filia superioris Affricani et uxor Gracchi, que dicta est mater Gracchorum. Alia fuit filia alterius Scipionis et uxor Gnei Pompei. Prima miris laudibus extollitur quod nulla uanitas umquam in ea uisa fuit. Nam uniuersas quas mulieres solent appetere uanitates, ista mirabilis femina respuebat. De qua Ualerius, libro quarto, capitulo de paupertate sic ait: Maxima ornamenta esse matronis liberos. Apud Pomponium Rufum collectorem librorum sic inuenimus. Corneliam Gracchorum matrem cum Campana matrona apud illam hospitata ornamenta sua ei pulcerrima illius seculi ostenderet, traxit ea sermonem dum e scola redirent liberi. Et hec, inquit, ornamenta sunt mea. Omnia nimirum habet qui nichil concupiscit, eo quidem certius quo cuncta possidet, quia dominium rerum collabi solet, bone mentis usurpatio nullum tristioris fortune recipit incursum.
+
+Secunda uero Cornelia fuit filia alterius Scipionis, de qua Lucanus in UIIIo.
+
+Femina tantorum titulis insignis auorum quam Pompeius, mortua Iulia, in uxorem accepit. Ista Cornelia primo fuit nupta Crasso, deinde Pompeio, et utrique attulit malum omen. Nam Crassus, infuso auro in os eius, mortuus est apud Carras. Pompeius uero, capite truncatus, mortuus est in Egypto. Et hoc est quod de ipsa Iulia dixit in uisione Pompeio, ut scribit Lucanus in tertio:
+
+*Coniuge me letos duxisti, o Magne, triumphos:
+Fortuna est mutata thoris, semperque potentes
+Detrahere in cladem fato damnata maritos
+Et nupsit tepido pellex Cornelia busto.*
+
+Tepido busto dicit, quasi nondum extincto rogo quo more antiquo corpora cremabantur; inde sepulcrum dicitur bustum, quasi ustum. Corneliam autem pellicem ideo uocat, quia ante decem menses post mortem Crassi nupsit Pompeio. Ipsa etiam Cornelia, postquam Pompeius fuit acie pharsalica deuictus a Cesare, hoc testatur, ut ait in octauo Lucanus.
+
+*Infelix coniunx et nulli leta marito.
+Bis nocui mundo.*
+
+{Et solo in parte uidi il Saladino.} Saladinus fuit soldanus Babilonie, et fuit, ut dicitur suo tempore, sapientior homo mundi.
+
+Iste est Aristotiles, inter philosophos summus princeps; omnes enim mortales in scientiis naturalibus subtilitate ingenii et mentis acumine antecessit. Fuit autem Platonis auditor, et secte peripatetice adinuentor. De quo beatus Augustinus octauo libro De Ciuitate Dei. Aristotiles, inquit, discipulus Platonis, uir excellentis ingenii, eloquii uero Platoni impar, sectam peripateticam condidit, plerosque discipulos preclara fama excellentes, uiuo adhuc preceptore, in suam heresim congregauit. Huius autem tam summi philosophi tria precepta moralia collige que Ualerius tradit. Primum preceptum est istud: Callisteno enim discipulo suo, quem ad Alexandrum misit, mandauit ut aut cum Alexandro raro loqueretur, aut cum loqui uellet, ea que Alexandro sciret iocunda uel beneplacita loqueretur; causam assignans quod apud regias aures uel silentio esset tutior, uel beneplacito sermone acceptior. Secundum preceptum est quod se laudare est uanum, uituperare uero stultum. Tertium uero preceptum est istud: Ut uoluptates abeuntes consideremus quas considerando inutiles et uacuas esse cernemus. 
+
+{Quiui uid'io et Socrate.} Socrates, magister Platonis, non solum sapiens, sed ipsa sapientia reputabatur in mundo. Nam, ut scribit Ualerius, libro tertio, capitulo qui intitulatur *Qui humili loco nati, clari euaserunt*, ipse Socrates non solum hominum consensu, uerum etiam Apollinis oraculo, sapientissimus iudicatus est. Iste primus ethicam ad corrigendos componendosque mores instituit, diuidens eam in quatuor uirtutibus anime, scilicet in prudentiam, iustitiam, fortitudinem, et temperantiam, ut ait beatus Ysidorus, secundo libro Ethimologiarum. Huius philosophi quatuor precepta moralia ponit Ualerius libro UIIo, capitulo de sapienter factis aut dictis. Primum est istud quod recitat idem Ualerius his uerbis: Socrates humane sapientie quasi quoddam terrestre oraculum, nichil ultra petendum a diis immortalibus arbitrabatur quam ut bona tribuerent, quia hii demum scirent quid unicuique esset utile. Et subdit Ualerius: Nos autem plerumque id uotis expetere, quod non impetrasse melius foret. Etenim dempsissimis tenebris inuoluta mortalium mens inque leta sic patentem errorem cecas precationes tuas spargis! diuitias appetis que multis exitio fuerunt. Honores concupiscis, qui quam plures pessundederunt. Regna tecum ipsa uoluis, quorum exitus sepe numero miserabiles cernuntur. Splendidis coniugiis inicis manus; at hec ut aliquando illustrant, ita non nunquam domos euertunt. Desine igitur stulta futuris malorum tuorum causis quasi felicissimis rebus inhiare, et totam te celestium arbitrio permitte, quia qui tribuere bona ex facili solent etiam eligere aptissime possunt. Secundum: Idem Socrates expedita et compendiaria uia eos ad gloriam peruenire dicebat qui id agerent ut quales uideri uellent, tales etiam essent. Qua quidem predicatione aperte monebat ut homines ipsam potius uirtutem haurirent quam umbram eius consectarentur. Tertium: Idem Socrates ab adulescentulo quodam consultus utrum uxorem duceret, an se omnium matrimonio abstineret, respondit quod si aliquid istarum duarum rerum quas petebat faceret, peniteret. Hinc te, inquit, solitudo, hinc orbitas; hinc generis intentus, hinc heres alienus excipiet. Illinc perpetua solicitudo querelarum contextus, dotis exprobatio affinium grauem supercilium, garrula socrus lingua, subsessor alieni matrimonii, incertus liberorum euentus. Quartum: Idem Socrates cum uenisset ad mortem, fortique animo et constanti uultu potionem ueneni e manu carnificis accepisset, admoto iam labris poculo, uxori Xantippe inter fletum et lamentationem uociferanti innocentem eum periturum, ait: Quid ergo? nocenti michi mori satius esse duxisti? Et subdit Ualerius: O immensam sapientiam, que ne in ipso quidem uite excessu obliuisci sui potuit. Galienus etiam refert quod Socrates potionem uenenatam accepit et diu de immortalitate anime disputans, potionem illam letus hausit. Causam autem quare Atheniensium scelerata dementia tantum philosophum interfecit, assignat beatus Augustinus in libro De Uera Religione, dicens quod quia Socrates hominibus prohibebat iurare per deos, et etiam quia deos adorare nolebat, dicens: *Ego adorarem potius canes, qui sunt opera nature, quam ydola, que sunt opera manuum hominum*, ab Anetio duce Atheniensium positus est in carcerem, et ut scribit Seneca, sumpta ibi cicuta, interiit. Hoc idem asserit Macer in libro De Uiribus Herbarum, capitulo de cicuta, dicens: Publica pena reis hec esse solebat Athenis; hac sumpta, Socrates magnus fuit exanimatus. Uixit autem Socrates nonaginta nouem annis, sicut scribit beatus Ieronimus in epistula ad Nepotianum, sic dicens: Socrates nonaginta nouem annos in docendi scribendique dolore laboreque compleuit. Et quia iste philosophus inter omnes antiquos philosophos sapientior habebatur, ideo quosdam flores dictorum suorum tibi, Lucane, disposui describendos, quos quidem utiles in uiuendo reperies, si eos in memoria retinebis, et opere adimplebis.
+
+*Age sic alienum ut tuum non obliuiscaris negotium.
+Amico ita prodesto ne tibi noceas.
+Quod habes ita utere ut alieno non egeas.
+In tuo quam in alieno labore sarcinam suscipe.
+Pecunie querende et tuende modum habere oportet.
+Uelox consilium sequitur penitentia.
+Duo maxime sunt contraria consilio, ira et festinatio.
+Cum amicis breues orationes amicitiasque
+longas habere oportet, quia inter ueros carosque
+amicos multa effundere non est opus, nam est
+signum diffidentie; cum amanti solum sufficiat intimare.
+Negat sibi ipsi qui quod difficile est petit.
+Malum alienum tuum ne feceris gaudium.
+Principium amicitie est bene loqui; exordium
+uero inimicitiarum est male dicere.
+Amicus raro acquiritur, cito amittitur.
+Nulli imponas quod ipse pati non possis.
+Hoc exhibe quod tibi optaueris exhiberi.
+Presentem laudare minime decet.
+Sepultus apud te sit sermo quem solus audieris.*
+
+{Et Platone.} Plato, discipulus Socratis, magister uero Aristotilis, inter omnes philosophos magis cum catholica fide nostra concordat. Asserit enim beatus Augustinus libro UIIo Confessionum, se in libris platonicis inuenisse non quidem hiis uerbis, sed similibus: In principio erat uerbum, et uerbum erat apud Deum, et Deus erat uerbum; et huiusmodi que ibi sequuntur. Hucusque Augustinus. Non est ergo mirum si de eo signa et prodigia magna legantur.
+
+Refert enim Ualerius, libro primo, capitulo de prodigiis, quod dum Plato dormiret in cunis, apes in ore eius mellificauerunt. Qua re audita, prodigiorum interpretes singularem eloquii suauitatem ore eius emanaturam esse dixerunt. Et subdit Ualerius: At michi ille apes quidem non montem Hymettum timi flore redolentem, sed Musarum Elyconios colles omni genere doctrine uirentis dearum instinctu depaste maximo ingenio dulcissima summe eloquentie instillasse uidentur alimenta. In libris quoque Apulei quos de uita et moribus Platonis composuit legitur quod, cum Ariston, pater Platonis, ipsum Platonem deferret ad Socratem instruendum, nocte precedenti somnium uiderat Socrates quod pullus eximii candoris et uocis canore in sinum suum de ara cupidinis aduolabat, et de sinu suo postea uolabat ad celum. Cum igitur uidisset puerum Platonem ad se a patre deferri, sui somnii interpretationem statim dixit esse completam.
+
+De hoc summo philosopho tria moralia narrat Ualerius. Primum, libro quarto, capitulo de moderatione. Audiuit enim a quodam de se Xenocratem discipulum suum impie multa locutum; sine ulla cunctatione criminationem respuit. Instabat certo uultu iudex causam querens cur sibi fides non haberetur. Adiecit Plato non esse credibile ut quem tantopere amaret ab eo inuicem non diligeretur. Postremo cum ad iusiurandum inimicitias asserentis malignitas confugisset, ne Plato de eius periurio disputaret, affirmauit nunquam Xenocratem illa dicturum fuisse, nisi ea dici expedire sibi iudicasset. Et subdit Ualerius: Non in corpore mortali, sed in arce celesti certe armatum animum eius uite stationem putes peregisse, humanorum uitiorum incursus a se inuicta pugna repellentem, cunctosque uirtutis sue numeros altitudinis sue sinu clausos custodientem. Secundum, libro UII, capitulo de sapienter dictis aut factis: Iam, inquit, Platonis uerbis astricta sed sensu preualens sententia; qui tum demum beatum orbem terrarum futurum esse predixit cum aut sapientes regnare, aut reges sapere cepissent. Tertium, libro UIII, capitulo de studio et industria: Plato ingenii diuini instructus abundantia, cum omnium iam mortalium sapientissimus haberetur, eo quidem usque, ut, si ipse Iupiter de celo descendisset, nec elegantiore nec beatiore facundia usurus uideretur, Egyptum peragrauit ibique a sacerdotibus eius gentis geometrie multiplices numeros celestium obseruatione numerorum percepit; eo scilicet tempore quo a studiosis iuuenibus certatim Athene Platone doctorem querentibus petebantur. 
+
+{Diogene.} Diogenes, philosophus naturalis, nichil in mundo breuiter possidebat. Dicit enim Seneca de eo: Potentior erat Dyogenes Alexandro omnia possidente. Plus enim erat quod Dyogenes nollet accipere quam quod posset tribuere Alexander. Et hoc est quod refert Ualerius, libro quarto, capitulo de abstinentia et continentia, dicens quod Alexander, qui omnia uicit, Diogenis continentiam uincere non potuit. Ad quem cum in sole sedentem accessisset, hortareturque ut si qua uellet beneplacita indicare(t), ait: Rogo ut michi a sole non obstes. Dicitur de Dyogene quod pallio usus sit propter frigus, peram pro cellario, et clauam ob corpusculi fragilitatem habuerit. Beatus quoque Ieronimus de eius continentia sic scribit, libro primo contra Iouinianum: Dyogenis uirtutem et continentiam mors quoque indicat. Nam cum ad Agonem olimpiacum, qui magna frequentia Grecie celebratur, iam senex pergeret, febre in itinere dicitur apprehensus. Uolentibus autem eum amicis aut in iumentum aut in uehiculum tollere, non acquieuit; sed transiens ad arboris umbra, locutus est eis dicens: Abite, queso, spectatum pergite. Hec me nox aut uictorem probabit, aut uictum. Si febrem uincero, ueniam ad Agonem; si uero me uicerit, ad inferos properabo. Fulgentius autem dicit quod Diogenes cum dolore animi torqueretur, et uideret homines ad amphiteatrum concurrentes aiebat: Qualis hominum stultitia currunt spectare feris homines repugnantes, et me pretereunt naturali dolore certantem.
+
+{Anaxagora.} De isto Anaxagora tria mirabilia exempla in memoria retinenda narrat Ualerius. Primum exemplum libro U, capitulo de parentibus qui obitum filiorum forti animo tulerunt. Ait sic Anaxagoras audita morte filii: Nichil michi, inquit, inexpectatum aut nouum nuntias. Ego enim illum ex me natum sciebam esse mortalem. Et subdit Ualerius: Has uoces utilissimis preceptis imbuta uirtus mittit. Quas si quis efficaciter auribus receperit, non ignorabit ita liberos esse procreandos ut meminerit his a rerum natura et accipiendi spiritus et reddendi eodemque momento temporis legem dari; atque ut mori neminem solere qui non uixerit, ita ne uiuere aliquem quidem posse qui non sit moriturus. Secundum exemplum, libro UII, capitulo de sapienter dictis aut factis. Interroganti namque cuidam Anaxagoram quisnam esset beatus: Nemo, inquit, ex his quos tu felices extimas, sed eum in illo numero reperies qui a te ex miseriis constare creditur. Tertium exemplum libro UIIII, capitulo de studio et industria: Quali porro studio Anaxagoram flagrasse credimus? Qui cum e diutina peregrinatione patriam repetisset, possessionesque suas desertas uidisset, *Non essem, inquit, ego saluus nisi iste perissent*. Et subdit Ualerius: O uocem perite sapientie compotem. Nam si prediorum potius quam ingenii culture uacasset, dominus rei familiaris intra penates mansisset, non tantus Anaxagoras ad eos redisset.
+
+{Et Tale.} Tales Milesius fuit unus ex septem sapientibus Grecorum qui in omni sapientia ceteros philosophos excedebant. Hic primus apud Grecos philosophiam adinuenit. Hic enim ante alios celi causas atque uim rerum naturalium contemplata ratione suspexit; quam scientiam postmodum Plato in quatuor diffinitiones distribuit, in arismetricam, scilicet, geometriam, musicam et astronomiam, sicut scribit beatus Ysidorus, secundo libro Ethimologiarum. Huius philosophi habetur illa sancta sententia quam recitat Ualerius libro UII, capitulo de sapienter dictis aut factis in hec uerba: Interrogatus Tales an facta hominum deos fallerent, ait: Nec etiam cogitata. Inducens nos ut non solum manus, sed etiam mentes puras habere uellemus; cum secretis cogitationibus nostris celeste numen adesse credidissemus. Septem uero sapientes sunt isti: Tales Milesius, Pittagoras Miletes, Bias Piareus, Piander Corinthius, Pilon Periandrus, Solon Atheniensis, et Ligurgus. Quorum accipe septem uersus in quibus summe sententie continentur.
+
+*Que casta? De qua mentiri fama ueretur. TALES
+Que dos matrone pulcherrima? Uita pudica. PITTAGORAS
+Quid stulti proprium? Nec posse et uelle nocere. BIAS
+Quid sapientis opus? Cum possit, nolle nocere. PIANDER
+Quis diues? Qui nichil cupiat. Quis pauper? Auarus. PILON
+Quenam summi boni est? Que mens sibi conscia ueri. SOLON
+Pernities hominum quam maxima? Solus altus homo. LIGURGUS*
+
+{Empedocles.} Iste Empedocles fuit antiquissimus philosophus, cuius tres egregias sententias scribit Aristotiles in libro de uegetalibus, dicens: Tria sunt, ut ait Empedocles, in tota rerum uarietate precipua: nobilis affluentie contemptus; future felicitatis appetitus; mentis illustratio. Quorum primo, nil honestius; secundo, nil facilius; tertio, nil ad amborum ademptionem efficacius. Dum fuisset a quodam interrogatus Empedocles cur uiueret, respondit, ut ait Bernardus Siluestris: Uiuo ut astra respiciam. Celum subtrahe, nichil ero.
+
+{Eraclito.} Eraclitus fuit philosophus bene uiuens, qui quotiens prodibat in publicum, considerans circa se multitudinem male uiuentium imo male pereuntium flebat. Sed e contra Tales Democritus deridebat.
+
+{Et Zenone.} Zenon fuit philosophus ystoicus, cuius est illa famosa sententia: Sapientis est non posse turbari. Iste Zenon sibi ipsi manus iniecit ut post mortem felicissimus uiueret, ut ait Lactantius. Beatus enim Augustinus dicit Zenonem et Chrisippum principes ystoicorum fuisse. Cuius Chrisippi, ut ait Seneca, est illa sententia: Sapiens nulla re eget; stulto nulla re opus est; nulla enim re scit uti, sed omnibus eget. De isto Zenone scribit Ualerius, libro tertio, capitulo de patientia, quod cum ipse Zenon esset in contemplanda rerum natura maxime prudentie atque in exercitandis ad uigorem iuuenum animis prontissimus, preceptorum fidem sue uirtutis exemplo mirabili publicauit. Patriam enim egressus, in qua frui secura poterat libertate, Agrigentum miserabili seruitute Falaris obrutum petiit. Tanta fiducia ingenii ac morum suorum fretus, ut sperauerit et tyranno et Falari uesane mentis feritatem a se deripi posse. Postquam deinde apud illum plus consuetudinem dominationis quam consilii salubritatem ualere animaduertit, nobilissimos eius ciuitatis adolescentes cupiditate liberande patrie inflammauit. Cuius rei indicium cum ad tyrannum manasset, conuocato in forum populo, torquere eum uario cruciatus genere cepit, subinde querens quosnam consilii participes haberet. At ille neque eorum quemquam nominauit et proximum quemque ac fidissimum tyranno suspectum reddidit, increpitansque Agrigentinis ignauiam ac timiditatem, effecit ut subito mentis impulsu concitati Phalarim lapidibus prosternerent. Senis ergo unius eculeo impositi non supplex uox nec miserabilis eiulatus, sed fortis cohortatio totius urbis animum fortunamque mutauit. Fuit et alius Zenon qui, ut scribit idem Ualerius, libro et capitulo ut supra: Cum ab Archo tyranno de cuius nece consilium inierat torqueretur supplicii pariter atque indicandorum gratia sociorum doloris uictor sed ultionis cupidus, esse dixit quod secreto audire eum ualde expediret; laxatoque eculeo, postquam insidiis oportunum tempus animaduertit, aurem eius morsu corripuit, nec ante dimisit quam et ipse philosophus uita et ille tirannus parte corporis priuaretur. 
+
+Hic enim Diascorides librum quendam de rerum qualitatibus compilauit. Ideo autor dicit: {accoglitor del quale}.
+
+{Et uidi Orpheo.} Orpheus, sicut scribit Ouidius, X libro Methamorphoseos, et Boetius, tertio De Consolatione, fuit quidam cytharista de Tracia. Est autem Tracia quedam prouincia Grecie. In hac itaque prouincia natus est Orpheus, qui a poetis fingitur fuisse Phebi filius et Caliope; et ideo uates appellatus est. Uates autem aliquando a ui mentis dicitur, ut ait Uarro, et tunc uates tantum ualet quantum sacerdos. Aliquando uates dicitur a uieo, -es, et tunc tantum ualet quantum propheta. Aliquando dicitur a uieo, -es, quod est ligare, et tunc uates tantum ualet quantum poeta. Dicitur itaque Orpheus uates a uiendo, idest ligando, quia carmina sua metris et pedibus ligabat. De quo fabulose dicitur quod cantu uocis et sono cithare non solum homines, sed etiam animalia ad se trahebat, siluas euocabat, et flumina stare faciebat. Hic habuit uxorem Euridicem quam, cum Aristeus quidam pastor amaret, et cum ipsa iacere uellet, fugiens per prata, calcato serpente, interiit et ad inferos properauit. Quam uolens reducere ab inferis, Orpheus modulationibus suis deos celestes placare uoluit, sed nequiuit. Unde ad infernum descendit, et tanta dulcedine infernales deos liniuit, quod concessa est ei uxor, ista conditione, ut non uerteret se retro. Cum uero prope exitum esset, amore allectus flexit oculos retro, sicque uxorem perdidit. Ideo ait Boetius: *Quis legem det amantibus, maior lex amor est sibi*. Quasi dicat: Amor est ita fortis quod nulla lege alia frangi potest. Allegorice uero, sicut exponit Fulgentius in mitologia, Orpheus uir sapiens et eloquens suauitate citare, idest eloquentie, homines brutales et siluestres reduxit ad normam et regulam rationis. Cetera require in Fulgentio. 
+
+{Tullio.} Tullius fuit flos et decus romane eloquentie, qui de Arpino traxit originem, que fuit rethorum ciuitas prope Romam, de qua fuit etiam Maximus Ualerius et Titus Liuius, licet quidam dicant ipsum Titum fuisse de Padua. Sed, re uera, ut ait Tullius, non de Padua sed de Arpino fuit, de quo etiam fuit ipse Tullius. Unde in suo epythafio sic habetur:
+
+*Hic iacet Arpinas, manibus tumulatus amici,
+Qui fuit orator summus et eximius,
+Quem nece crudeli mactauit ciuis et hostis.
+Nil agis Antoni scripta deserta manent,
+Uulnere perpetuo Ciceronem conficis, at te
+Tullius eternis uulneribus lacerat.*
+
+Item alii uersus:
+
+*Corpus in hoc tumulo magni Ciceronis humatum
+Contegitur, claro qui fuit ingenio.
+Quique malis grauis hostis erat tutorque bonorum
+Quo pene indigere consule Roma fuit.
+Sed uigili cura detectis hostibus urbem
+Supplicioque datis prestitit incolumen.*
+
+Item alii:
+
+*Unicus orator lumenque decusque senatus,
+Aspice quo iaceat conditus ille loco,
+Ille uel orator uel ciuis maximus idem.
+Clarus erat facie, clarior eloquio,
+Ac ne quid fortuna uiro nocuisse putetur,
+Uiuus in eternum docta per ora uolat.*
+
+Fuit itaque, ut patet, de Arpino, sed Rome educatus et instructus, ad tantam perfectionem deuenit quod fuit consul et summus orator; in qua quidem arte illo tempore studebatur. Fecit autem multos libros, et spetialiter istos: De Officiis, libros tres; De Amicitia, librum unum; De Senectute, librum unum; De Oratore, libros nouem; De Paradoxis, librum unum; De Phylippicis, librum unum; Rethoricorum, libros duos; De Tusculanis, librum unum; Orationum, libros duodecim; Inuectiuarum, libros sex; De Legibus, libros tres; De Fine Boni et Mali, libros quinque; De Natura Deorum, libros tres; De Diuinatione, libros duos; De Fato, libros nouem; De Creatione Mundi, libros nouem; Dialogorum ad Ortensium, librum unum; De Partitione Oronis, libros nouem; De Achademicis, librum unum. Tempore uero sui consolatus, a coniuratione Catelline urbem mirabili sagacitate defendit, sicut narrat Salustius in Catellinario. Unde Lucanus in UIIo:
+
+*Cunctorum uoces Romani maximus autor
+Tullius eloquii, cuius sub iure togaque
+Pacificas seuus tremuit Catellina secures,
+Pertulit,* etc.
+
+Et licet fuerit flos eloquentie romane et urbem in suo consulatu magnifice rexerit, tamen fuit de Roma expulsus et in Gaeta occisus. Unde Ualerius, libro U, capitulo de ingratis, dicit quod quidam qui uocabatur Popilius Lenas, de regione pycena, dum esset accusatus in urbe in causa ualde dubia, fuit adiutus a Tullio ac etiam liberatus. Hic Popilius postea nec re nec uerbo a Cicerone lesus audacter, Marcum Antonium rogauit ut ad Tullium Ciceronem, qui erat proscriptus in Gaeta, mitteretur ad persequendum ac etiam iugulandum. Impetratisque detestabilis ministerii licteris, gaudio exultans Gaetam cucurrit, et uirum tam amplissime dignitatis iugulum prebere iussit. Ac protinus caput romane eloquentie et pacis clarissimam dextram per summum et securum otium amputauit, eaque sarcina, tanquam opimis spoliis, oneratus, alacer in urbem reuersus est. Neque enim portanti onus scelestum occurrit illud se caput ferre quod pro capite suo quondam perorauerat. Sed inualide ad hoc monstrum sigillandum lictere, quoniam qui talem Ciceronis casum satis digne deplorare possit, alius Cicero non extat. Et quia Cicero fuit ita bonus et eloquens, ideo quosdam flores suorum librorum hic proposui inserendos. In Philippicis: Te miror Antoni, quorum exempla imitaris, eorum exitus non pertimescere. Male parata male dilabuntur. Omne malum nascens facile opprimitur; inueteratum uero plerumque fit robustius. In libro De Officiis: Fundamentum primum iustitie est ne alicui noceatur, deinde ut comuni utilitati seruiatur. Fortes et magnanimi sunt illi habendi, non qui faciunt, sed qui propulsant iniuriam. Fortis et constantis animi est non turbari in rebus asperis. Cauendum est ne assentatoribus siue adulatoribus aures patefaciamus, in quo falli facile est. Luxuria, cum in omni etate sit turpis, in senibus maxime est turpissima. Male se res habet cura quod uirtute effici debet; id pecunia tentatur. Omnia ficta tanquam flosculi celeriter decident, nec simulatum quicquam potest esse diuturnum. Qui ueram iustitie gloriam adipisci uoluerit, iustitie fungatur officiis. In libro De Amicitia: Amicitia omnibus rebus humanis preponenda est; nichil est enim tam nature aptum tamque conueniens ad res prosperas uel aduersas. Scipio nichil difficilius esse dicebat quam amicitiam usque ad extremum uite diem permanere. Interdum enim dirimitur amicitia contentione, luxuria, uel aliquo commodo, quod idem adipisci uterque non potest. Nulla est excusatio peccati si amici causa peccaueris. Hec lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes, neque rogati faciamus. Non minoris cure est michi qualis res publica post mortem meam futura sit, quam qualis hodie sit. Monendi et obiurgandi sepe amici sunt, tali tamen conditione, ut monitio acerbitate et obiurgatio careat contumelia. Caueamus ne nimis cito diligere incipiamus, neque indignos. Digni sunt amicitia in quibus est causa cur diligantur. In libro De Senectute: Nemo tam senex est qui se per annum posse uiuere non putet. Ut contra morbum, sic contra senectutem est obpugnandum; utendum est ergo exercitationibus modicis et tamen cibi et potus adhibendi sunt ut uires reficiantur, non opprimantur. Auaritia senilis quid sibi uelit non intelligo. Quid enim absurdius esse potest, quam quo minus restat uie, eo amplius uiatici querere? Frustra sperat adolescens uiuere uel promictit se diu uicturum; facilius enim in morbos incidit, grauius egrotat, tristius curatur. In his enim melioris conditionis est senex, quia quod sperat adolescens ipse iam consecutus est. Ille uult diu uiuere; iste diu uixit. Mors etiam contingit adolescentibus auersante et repugnante natura; et ideo grauis. Sicut enim poma ex arboribus, si cruda sunt, ui auelluntur, si uero matura et cocta, decidunt; sic uis adolescentibus uitam aufert, senibus maturitas. Non est lugenda mors quam immortalitas sequitur. Sapientissimus quisque equissimo animo moritur, nec eum uixisse penitet, quia ita uixit ut non frustra se natum existimet. In libro De Paradoxis: Sicut in improbo stulto et inerti bene esse non potest, sic uir bonus et sapiens miser esse non potest. Omnis sapiens est liber, omnis stultus seruus. Nunquid ille est liber cui mulier imperat, cui lex imponit, iubet, uel uetatur; ego istum non tantummodo seruum, sed nequissimum seruum appellandum puto, licet ex amplissima familia natus sit. In libro Rethoricorum: Sapientia sine eloquentia parum prodest; eloquentia uero sine sapientia nunquam prodest, sed plerunque nimium obest. In libro Tusculanorum: Stultitie proprium est aliorum uitia cernere, suaque obliuisci. Quemadmodum misericordia est egritudo ex alterius rebus aduersis, sic inuidentia est egritudo ex alterius rebus secundis. Quid dulcius otio licterato? In libro De Natura Deorum: Stulti nec uitare uenientia nec ferre presentia mala possunt. Amicitiam si ad fructum nostrum referimus et non ad illius commodum quem diligimus, non est amicitia, sed mercatura quedam utilitatum suarum: prata, et arua et pecudes. Hoc modo diliguntur eo quod ex eis fructum capiunt. Hominum autem caritas gratuita est. In oratione sua Pro Marcello: Nulla corporis tanta uis est que non ferro et uiribus debilitari frangique possit. Animum uero uincere, iracundiam cohibere, uictoriam temperare, aduersarium non tantum modo iacentem extollere, sed etiam ampliare eius pristinam dignitatem; hec qui fecerit, non ego eum summis uiris comparo, sed simillimum Deo iudico.
+
+{Et Alino.}
+
+{Et Seneca morale.} Seneca fuit philosophus moralis natione yspanus, de quadam ciuitate que dicitur Corduba, cuius nepos fuit Lucanus poeta. Fuit autem adeo moralis et uirtute preclarus quod a Nerone imperatore, discipulo suo, quia sua uitia arguebat, ad eligende necis fuit compulsus arbitrium. Fuit etiam a deo moralis et uirtute preclarus quod a Nerone imperatore, discipulo suo, quia sua uitia arguebat, ad eligende necis fuit compulsus arbitrium. Fuit etiam beati Pauli apostoli uinculo dilectionis adstrictus, ut per epystolas constat, quas sibi mutuo destinarunt, quibus epistolis beatus Ieronimus prouocatus ipsum Senecam in sanctorum cathalogo adnotauit. Et quia fuit ita moralis et bonitate conspicuus, ideo quedam sua dicta notabilia exarabo: Si scirem deos ignoscituros et homines ignoraturos, adhuc dedignarer peccare. Leta afflictio non est afflictio; leta paupertas non est paupertas. Unum exemplum mali multa mala facit. Remisse imperanti melius obeditur. Indiscrete precipit qui nimia uel nimis ardua precipit. Gloriosum genus uindicte est ignoscere, et magni animi est iniurias in summa potestate pati. Magnanimus non est ille qui de alieno liberalis est. Concordet sermo cum uita. Ad summam totius sapientie uolo te esse breuiloquum et rariloquum, et summissa uoce loquentem. Nulla res carius emitur quam que precibus empta est. Prouidi cultoris est colligere poma antequam marcescant. Optimum est mori cum iuuat uiuere. Lex prima sapientie est uelle mori, secunda uero scire mori. Omitte excusationem, nemo peccat inuitus. Lauda parce, uitupera parcius; nam sicut reprehensibilis est nimia laudatio, sic immoderata uituperatio. Quid enim stultius quam in homine aliena laudare? Nemo gloriari nisi de suo debet. Non faciunt meliorem equum aurea frena. In homine laudandum est quod ipsius est: generosus est, laudet parentes; diues est, laudet fortunam; pulcer et fortis est, expectet paulisper et non erit; bene morigeratus est, nunc demum laudasti hominem. Copia ciborum subtilitas impeditur. Si uis amari, ama. Noli decipere, ne decipiaris. Quietissime uiuerent homines si hec duo pronomina tollerentur, meum et tuum. Si ad naturam uiuas, nunquam pauper eris; si ad opinionem, nunquam diues; exiguum enim natura desiderat, opinio uere immensum. Palatum tuum fames excitet, non sapores. Si prudens fuerit animus tuus, tribus temporibus dispensetur: presentia ordina, futura preuide, preterita premeditare. Amicum meum non amo si cum offenderit non corrigo. 
+
+{Ypocrate.} Iste Ypocras fuit Grecus, inter medicos summus princeps, qui secundum Galienum in libro De Regimine Acutorum commento libri primi, fuit primus omnium medicorum qui scientiam medicine amphoristice atque ordinarie adinuenit. Nam, licet plures medici ante ipsum fuerint, nullus fuit ante eum qui scientiam medicine ita ordinate et utiliter compilauit. Fecit autem in dicta scientia plures libros, et spetialiter istos: Librum Amphororum, Librum De Regimine Acutorum, Librum Pronosticorum, Librum de Natura Fetus, Librum de Humana Natura, Librum de Lege, Librum de Aere et Aqua. In quibus libris amphoristice uniuersam tradidit scientiam medicine. Est autem amphoris locutio breuis.
+
+{Auicenna.} Hic fuit saracenus yspanicus et, ut dicitur, rex Saracenorum. Fuit autem tempore Auerrois, qui omnes libros Aristotilis commentatus est. Fuit enim iste Auicenna in scientia naturali peritissimus, nec non et in medicinali probatissimus, nam omnes Galieni libros elucidauit; unde se Galieni interpretem attestatur. Fecit enim in medicina librorum plura uolumina, et maxime Librum Canonum, qui continet quinque libros; Librum Canticorum; Librum de Uiribus Cordialibus. In quibus libris homines optime ordinauit.
+
+{Et Galieno.} Galienus fuit de Grecia, et intantum etiam dum uiueret notus in mundo, quod Rome insonuit fama eius. Unde ipse refert in Libro de Interioribus: Fama, inquit, mea diuulgata est Rome, et ab imperatoribus cognitus extiti, non sophisticis rationibus, sed quia ueritatem dilexi. Huic Galieno hoc nomen medicus, quod est omnibus medicis generale, attribuit Auicenna. Nam, sicut cum dicimus prophetam intelligimus Dauid per anthonomasiam, idest per excellentiam, et cum dicimus apostolum intelligimus Paulum, et cum dicimus euangelistam intelligimus Iohannem; et cum dicimus philosophum intelligimus Aristotilem; et cum dicimus poetam intelligimus Uirgilium; ita, cum Auicenna dicit medicum, intelligit Galienum. Fecit autem, ut fertur, a medicis in ipsa scientia medicine plus quam C uolumina, de quibus habentur fere uolumina sexaginta, quorum nomina omitto propter tedia euitanda.
+
+Postquam in superiori cantu autor de primo circulo pertractauit, nunc in isto cantu intendit de secundo tractare. In quo quidem circulo ponit homines luxuriosos qui a quodam uento impetuoso continue, sine requie aliqua, mouentur et agitantur. In introitu autem ipsius circuli dicit se inuenisse Minoem tanquam iudicem et assessorem Inferni; qui quidem Minos culpas examinat, et examinatas executionibus mandat, quia cuilibet peccatori, secundum culpas, locum assignat. Cum autem Dantes in istum circulum descendisset, ait ad eum Minos: O tu qui uenis ad istud hospitium dolorosum, respice qualiter intras, et cuius auxilio tu confidis. Caueas bene ne te ingressus amplitudo decipiat. Tunc Uirgilius: Quare tantum clamitas, inquit, Ne impedias suum fatale iter. Quasi dicat: A fato est sibi concessum, idest a uoluntate diuina (quia quod pagani uocant fatum, christiani diuinam asserunt uoluntatem) ut ante mortem secreta uideat inferorum. Ideo ait in textu: {uuolsi così colà doue si puote / ciò ke si uuole, et più non dimandare}. Assignata autem causa propter quam possunt secure descendere, per istum circulum iter arripiunt, semper ad infima descendendo. Et cum sic ambo descenderent, dicit autor uenisse ad locum omni luce priuatum et omni tempestate repletum. In tali uero loco sic obscuro, sic tempestuoso, dicit carnales homines habitare, qui continue pre doloribus strident, plorant, lamentantur, et diuinam uirtutem blasphemant. Dicit etiam quod cateruatim per illum aerem caliginosum, quemadmodum sturni a uento uoluuntur et agitantur; et sicut grues in isto mundo de se faciunt longas rigas per aerem eiulando, sic ille anime uadunt per illum infernalem aerem semper flendo. Quarum uolatum et conditionem dum Dantes attente consideraret, ait ad Uirgilium: O magister, que sunt ille gentes que in isto nigro aere castigantur? Et Uirgilius ait ad eum: Prima illorum de quibus noua uis scire fuit imperatrix multarum linguarum, que sic ad uitium luxurie fuit fracta, quod fecit in suis legibus licitum quicquid libet. Que autem sit ista, habetur in textu ibi: {Ell'è Semiramis, di cui si legge}. Cuius conditionem et aliorum sequentium ponam cum ad lictere expositionem accedam. Cum uero sic illas animas uolantes respiceret, uidit ibi duas singulari societate coniunctas; quarum fortunam scire uolens, ait magistro suo: O poeta, libenter loquerer illis duobus qui sic insimul uadunt. Et poeta ait ad eum: Respice quod quando erunt magis prope nos, tunc eos exora ut, propter amorem qui eos exagitat atque ducit, ad nos ueniant locuturi. Dantes autem, statim quod uidit locum et tempus secundum preceptum sui magistri, illos benigne rogauit, ut secum loqui aliquantulum dignarentur. Tunc ille anime uolatu celerrimo ad eum descendunt, cum eo dulciter fabulantur, et eorum conditionem atque fortunam suspiriis explicant atque uerbis. Ad quorum uerba tanta compassione motus est Dantes, quod defecit tanquam si moreretur; et tandem cecidit sicut mortuum corpus cadit. Ideo ait ipse in textu: {Et caddi come corpo morto cade}.
+
+{Cingesi con la coda tante uolte.} Per caudam cum qua se cingit in iudicando Minos, accipere debemus intentionem cuiuslibet peccatoris, quia per solam intentionem, et non per operationem, punit diuina iustitia peccatorem. Nam, secundum Aristotilem, si duo homines carnaliter peccant, unus propter concupiscentiam, alter uero propter auaritiam, primus censendus est luxuriosus, sed secundus auarus. Unde beatus Ambrosius: Intentio tua operi tuo nomen inponit. 
+
+Istam similitudinem sic expone tu Lucane, qui multotiens parambulas semitas maris. Iste enim locus, in quo carnales homines cruciantur, caret omni luce, ibique homines mugiunt pre dolore, quemadmodum mugit mare tempore tenebroso, quando scilicet uentis contrariis agitatur. 
+
+Secundo ponit quod a uento tempestuoso continue agitantur et commouentur. 
+
+{Intesi c'a così fatto tormento,} etc. Hic autor de peccatis mortalibus incipit pertractare, quia propter peccata solum mortalia, homo eternaliter condemnatur. Et primo incipit a luxuria, que est primum peccatum descendendo, sed ultimum ascendendo. Sed antequam ad ipsam luxuriam ueniamus, duo breuiter sunt uidenda: Et primo, quid sit peccatum; secundo, quare sunt septem peccata capitalia et non plura uel pauciora. Circa primum nota quod peccatum habet tres diffinitiones: Prima est beati Augustini in libro De Natura Boni et in libro Unde Malum; et est talis: *Peccatum est auersio a bono incommutabili, et conuersio ad bonum commutabile*. Et hec diffinitio data est secundum quod peccatum est in uoluntate. Secunda diffinitio est beati Ambrosii, sic dicentis: *Peccatum est preuaricatio legis diuine et celestium inobedientia mandatorum*. Hec diffinitio tangit peccatum prout est in uoluntate et opere. Tertia diffinitio est beati Augustini, Contra Faustum; ait enim sic: *Peccatum est omne dictum, uel factum, uel concupitum, contra legem Dei*. Et hec diffinitio tangit omnem illam materiam in qua, uel contra quam, peccamus. Et dicitur peccatum quasi ad penam aptum, ut dicit Haymo super Ysaiam. Circa secundum nota quod peccata criminalia siue capitalia, a quibus omnia alia deriuantur, sunt UII, iuxta septenarium quod in homine reperitur. Homo enim componitur ex anima et corpore; sed nos uidemus quod in anima sunt tres potentie, et in corpore quatuor elementa. Iuxta igitur istud septenarium sunt UII peccata capitalia, que ab isto hominis septenario deriuantur. Tria pertinent ad animam, et quatuor ad corpus; quorum primum est superbia, incipiendo a grauioribus. Et est superbia deformitas siue corruptio potentie rationalis, siue obcecatio intellectus. Unde Apostolus, Ad Romanos Io: Obscuratum est insipiens cor eorum. Et Ad Ephesios IIIIo: Tenebris obscuratum habentes intellectum. Quod autem superbia sit excecatio rationis, patet per beatum Gregorium: Tumor, inquit, mentis est obstaculum ueritatis. Et beatus Augustinus, UII libro Confessionum: Tumore mentis mee Domine, separabar a te et nimis inflata facies mea claudebat oculos meos. Hec potentia data est anime ad Deum cognoscendum, sed cum obcecata fuerit, Deum uidere non potest. Secundum peccatum est inuidia, que est deformitas siue corruptio potentie concupiscibilis, que potentia data est anime propter bonum appetendum, secundum Augustinum, et Boetium in libro De Consolatione: Insita est, inquit, mentibus nostris naturaliter ueri boni cupiditas, sed ad deuia falsus error adducit. Cum ergo amor boni sit in potentia concupiscibili, odium boni, quod est inuidia, erit in ipsa eadem potentia, quia opposita sunt in eadem, ut dicit Phylosophus. Et est inuidia prima ex superbie filiabus, quia ex eo quod aliquis appetit aliquid sibi singulariter, hoc idem inuidet alii, ut dicit beatus Gregorius. Tertium peccatum est ira, que est deformitas siue corruptio potentie irascibilis, que potentia data est anime ad uitia detestanda, non uirtutes. Ex ira nascitur turbatio mentis, que triplex est: Prima, cum quis irascitur uel turbatur contra uitia, et hec perturbatio est meritoria; Psalmista: Zelaui super iniquos, pacem peccatorum uidens. Hec perturbatio non solum conceditur, sed precipitur. Psalmista: Irascimini et nolite peccare; idest, cum sic irascibimini, non peccabitis. Secunda est cum quis irascitur subito, sed in ira non perseuerat; de qua Apostolus: Sol non occidat super iracundiam uestram. Ista subita animi perturbatio est permissa, quia sine subitis motibus animi presens hec uita non ducitur; quia, ut ait beatus Ieronimus: Qui nulla animi perturbatione mouetur, ut simpliciter dicam, uel Deus uel lapis est. Et Tullius, in libro De Amicitia: Si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo extirpatam humanitatem arbitremur, etc. Et sequitur: Quid enim interest, motu animi sublato, non dico inter hominem et pecudem, sed inter hominem et truncum aut saxum? Tertia uero mentis perturbatio est cum quis irascitur contra bonum, de qua prima canonica Iohannis primo: Qui odit fratrem suum homicida est, uel cum subitus ire motus diu in homine perseuerat, et tunc talis uertitur in odium. Unde beatus Bernardus: Odium est ira inueterata. Hec tria uitia, scilicet superbia, que deformat in anima uim rationalem, inuidia, que deformat uim concupiscibilem, et ira, que deformat uim irascibilem, dicuntur uitia spiritualia, que, ut dicit beatus Gregorius, sunt minoris infamie et maioris culpe.
+
+Sequuntur peccata carnalia, que sunt quatuor: quorum primum est accidia, que oritur ab elemento terre; nam melon Grece, terra uel nigrum Latine, inde melancolici, qui magis sunt accidiosi. Et licet accidia peccatum carnale dicatur quia procedit a corpore, tamen, quia medium est inter tria et tria, et medium sapit naturam extremorum, ut dicit Philosophus, dicendum est uitium anime et corporis; quia ut ait beatus Augustinus: Licet accidiosus nichil operis exterius faciat, tamen sub cordis sui pondere uehementer desudat. Unde accidia est molestia anime et corporis; corrumpit enim utrumque. Unde Salomon: Ad tristitiam festinat mors; et iterum: Spiritus tristis exiccat ossa. Secundum peccatum est auaritia, que oritur ab elemento terre, que frigida est et sicca. Unde senes in quibus calor et humor naturalis deficit maxime sunt auari. Unde beatus Ieronimus: Cum cetera uitia in homine senescant, sola auaritia iuuenescit. Tertium peccatum est gula, que oritur ab elemento ignis et aque. Ignis enim calidus est et siccus, et fames est appetitus calidi et sicci, ut dicit Philosophus. Aqua autem est frigida et humida, et sitis est appetitus frigidi et humidi, ut dicit Philosophus. Quartum peccatum est luxuria, que oritur ab elemento aeris et aque. Hec enim duo elementa cum sint media, magis sunt temperata, et magis sunt de substantia sanguinis de quo est genitura corporis humanis. Quod autem luxuria ortum habeat ab aqua et aere, patet per Diuinam Scripturam. De primo, Genesis XLIIII: Ruben effusus est sicut aqua. De ii Ecclesiastici 9: Caue ne sanguine tuo labaris in peccatum. Et sic patet quare sunt tantum UII peccata criminalia siue capitalia.
+
+Cum igitur autor uelit de istis UII tractare, incipit a minori, scilicet a luxuria. De qua tria breuiter sunt uidenda: Primo, quid sit; secundo, que et quot mala ex inde proueniant; tertio, de spetiebus eius. Quantum ad primum: Luxuria est, ut ait beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei, libido que est in genitalibus. Uel aliter: Luxuria est de immundis cogitationibus et desideriis descendens lubrica et effrenata mentis prostitutio. Quantum ad secundum, nota tria mala que principaliter facit, que in isto uersiculo continentur: Tollit opes, famam, sensum, uiresque libido. Primo, tollit opes: Prouerbiorum XXUIIII: Qui nutrit scortum perdit substantiam suam. Exemplum de filio prodigo qui luxuriose uiuendo consumpsit suam substantiam, ut habetur Luce 19: Secundo, tollit famam; nam, ut ait beatus Gregorius: Luxuria est minoris culpe sed maioris infamie. Et quia maioris est infamie, ideo magis fit in occulto; nullum enim peccatum ita querit latebras sicut istud. Unde ait Iob: Oculus adulteri obseruat caliginem. Tertio, tollit sensum et uires; luxuria enim, ut dicit beatus Ysidorus, carnem frangit, et fractam ducit celerius ad senectam. Dicunt enim medici quod id in quo maxima est delectatio est maxima nature consumptio. Et ratio huius est: In genitura enim, secundum Philosophum, fit decisio ex omnibus iuncturis et uenis et musculis. Unde dicit quidam philosophus quod plus debilitat corpus unus coitus quam due minutiones; et ratio huius est quia cerebrum perturbat et minuit. Nam secundum naturales, semen est sanguis purissimus descendens a cerebro, qui per colationem uenarum albescit. Unde illi qui immoderate luxurie deseruiunt fatui fiunt, ut patet in Salomone, qui cum esset senex, stultus factus est, et deprauatum est cor eius per mulieres ut sequeretur deos alienos. Quantum ad tertium nota quod U peccata a luxuria oriuntur: Primum est fornicatio, secundum est adulterium, tertium est defloratio siue stuprum, quartum est incestus, quintum est peccatum contra naturam. Que autem sint ista peccata et unde dicantur, breuiter uideamus. Fornicatio est duplex: alia est enim spiritualis, alia corporalis. Spiritualis fornicatio, large sumpta, comprehendit omne peccatum mortale, ut in Psalmista: Perdidisti omnes qui fornicantur abs te. Stricte uero sumpta est ydolatria, ut ibi: Fornicati sunt cum diis alienis. Corporalis uero fornicatio, large sumpta, est omnis illicitus actus carnis; stricte uero sumpta, est peccatum quod committit cum soluta solutus. Et dicitur fornicatio, quasi forme necatio. Necat enim animam, que est forma corporis, secundum Philosophum, uel necat formam, idest pulcritudinem corporis: formos enim Grece, Latine pulcrum; inde formosus, idest ualde pulcer. Unde sponsa in Canticis: Nigra sum, sed formosa. Uel dicitur fornicatio a fornice, qui est arcus triumphalis, et solet erigi in uictoriis. Unde Salomon in Prouerbiorum 28: Rex sapiens incuruat super impio fornicem. Ad cuius similitudinem solent fornicatores sibi erigere tentoria, ut delectabilius peccent. Secunda speties luxurie est adulterium. Et est adulterium peccatum quod committitur in alienam uxorem uel in alienum maritum; et dicitur adulterium quasi ad alterum ire, eo quod uir uel uxor diuidant se et uadant ad alios, qui prius erant una caro, ut dicitur Genesis 2o: Erunt duo in carne una. Uel dicitur adulterium quasi uiolatio thori, quia in isto peccato uiolatur thorus et copula maritalis. Tertia speties dicitur defloratio; et est defloratio peccatum quod committitur in uirginem, et dicitur defloratio quasi floris ablatio, uel floris corruptio. Tollitur enim uel corrumpitur in isto peccato flos pudicitie uirginalis. Uel secundum canonones sic dicitur stuprum, idest stupor; magnus enim stupor est uirginem deflorare, que quidem reparari non potest. Unde beatus Ieronimus: Cum cetera possit Deus, non potest de corrupta facere incorruptam. Licet enim Magdalenam glorificauerit, non tamen ei abstulit quin peccatrix fuerit. Quarta speties dicitur incestus, et est incestus peccatum quod committitur in consanguineum uel consanguineam. Et dicitur incestus quasi incista, ab in quod est contra et cista, idest in cistam, prohibitam introire. Quinta speties est peccatum contra naturam, quod committitur quatuor modis: primo inter masculum et masculum; secundo inter feminam et feminam; tertio inter masculum et feminam; quarto inter hominem et bestiam. Et dicitur contra naturam, quia in qualibet spetie huius peccati natura impeditur ne multiplicetur, secundum preceptum Dei: Crescite et multiplicamini, et replete terram.
+
+{Che la ragion sommetton al talento.} Homo enim carnalis rationem subicit uoluntati: qua ratione subiugata, homo, qui prius erat rationalis, efficitur totus carnalis, idest bestialis, admodum bestie que carnaliter uiuit. 
+
+{L'altr'è colei che s'ancise amorosa.} Ista fuit Dido, filia Beli, non illius Beli qui fuit pater Nini regis, sed alterius Beli, illius scilicet qui fuit filius Agenoris. Hec Dido habuit fratrem regem, nomine Pigmalionem, qui dedit eam in uxorem Sicheo regi Tyri. Sed postquam Pigmalion interfecit cognatum suum, cupiditate potiundi regni, ad admonitionem uiri sui qui sibi in somnis apparuit, accepit Cyneres sui uiri et thesaurum incomparabilem et cum multitudine puerorum suorum in Affricam transmeauit, ibique urbem Cartaginem condidit. Applicantem autem Eneam ad litora sua benigne recepit, ipsumque in uirum accepit, et eius amore uulnerata, quia Eneas contradicente Didone recessit, se propriis manibus interfecit, ut libro quarto Eneydorum scribit Uirgilius. Sed beatus Ieronimus in primo libro Contra Iouinianum dicit quod Dido se interfecit amore casto et non amore polluto. Ait enim sic: Dido soror Pigmalionis multo auri et argenti pondere congregato, Affricam nauigauit, ibique urbem Cartaginem condidit. Et cum a Iarba rege Libie, in coniugium peteretur, paulisper distulit nuptias donec conderet ciuitatem. Que non multo post extracta in memoriam mariti quondam Sichei, pira maluit ardere quam nubere. Casta mulier Cartaginem condidit, et rursum eadem urbs in castitatis laude finita est. Nam Astrubalis uxor capta et incensa urbe cum se cerneret a Romanis esset capiendam, apprehensis ex utroque latere paruulis filiis, in subiectum domus sue deuolauit incendium. Hucusque Ieronimus. 
+
+{L'altra è Cleopatra luxuriosa.} Cleopatra, ut in Sacra Pagina inuenitur, fuit regina Egypti, quam Ptholomeus frater eius in uxorem accepit, ut scribit Ualerius libro 9, capitulo de luxuria, dicens: Quid huius Ptholomei nequitia nequius? Sororem enim suam natu maiorem comuni fratri nuptam sibi nubere coegit. Postea deinde filia eius per uim strupata filiam ipsam dimisit, ut uacuum locum nuptiis puelle faceret. Huic enim Cleopatre Ptholomeus frater eius atque maritus communem filium nomine Menephiten membratim dilaceratum obtulit tanquam munus, ut scribit idem Ualerius eodem libro, capitulo de crudelitate, dicens: Iterum Ptholomeus emergit paulo ante libidinose amentie teterrimum exemplum. Idem est inter precipua crudelitas indicia referendus. Quid enim hoc facto truculentius? filium suum nomine Menephiten quem ex Cleopatra, eadem sorore et uxore, sustulerat, liberalis forme, optime spei puerum, in conspectu suo occidi iussit; protinusque caput eius et pedes precisos et manus in cistam clamide opertos pro munere natalitio matri misit, perinde quasi ipse cladis, quam illi inferebat, expers, ac non infelicior, quod in omni orbitate Cleopatram miserabilem cunctis, se inuisum reddiderat. Adeo ceco furore summa quoque efferuescit crudelitas, cui monumentum ex se ipsa reperit: nam cum animaduertit quanto suo odio patria teneretur, timori remedium scelere petiuit quoque tutius plebe trucidata regnaret, frequens iuuentute gymnasium armis et igni circundedit, omnesque, qui in eo erant, partim ferro et partim flamma necauit. Hucusque Ualerius. Re uera ista fuit crudelissima et luxuriosissima omnium feminarum. Omnes enim Romanos principes Egyptum intrantes, ad sui luxuriam prouocabat, et hoc non solum propter suam concupiscentiam explendam, sed etiam quia mortem orientalium moliebatur regum ut ipsis mortuis ipsa sola cum Romanorum fauore regnaret. Diuum siquidem Iulium Cesarem, dum Egyptum intraret, ad sui concupiscentiam intantum Cleopatra inflammauit, quod illud prouerbium ore diuino promebat, sicut legitur in Policrate: In bello corpora gladiis, in pace uoluptatibus uulnerantur. Et subitur ibidem: Senserat gentium triumphator uoluptatem nullo alio modo tam facile superari posse quam fuga, eo quod ipsum qui gentes domuerat, uenereis nexibus innodauit Cleopatra mulier impudica. Tandem Cesar Augustus intrans Egyptum, dum ipsa ornatu impudico ei obuiam ueniens ipsum sua pulcritudine inflammare ad luxuriam conaretur, ipsam despexit. Qua propter, uidens se ipsam ab Augusto contemptam, mortem uoluntariam ipsa subiuit, ut dicetur infra in tertia cantica, cantu UI.
+
+{Uidi Pari.} Iste Paris fuit binomius, nam uocatus est Paris et Alexander. Iste enim fuit Priami regis filius et Hecube regine troyane, de quo Paride unam mirabilem fabulam composuerunt antiqui poete. Sed re uera, si ipsa fabula allegorice exponatur, non fabula a poetis ficta siue composita, sed uera prophetia siue parabula a sanctis prophetis conscripta et a Sancto Spiritu inspirata reputabitur a lectore. Dicunt enim, immo fingunt poete, quod dum ipse Paris esset in Yda troyana et solus esset in camera sua, fuit sibi proiectum unum pomum aureum incomparabiliter pretiosum. Quo proiecto, tres dee mirabiliter pulcre ad ipsum Paridem de celo uenerunt: Iuno scilicet, et Uenus, atque Minerua; unaqueque ipsum rogando ut ipsum pomum sibi liberaliter condonaret, et si hoc liberaliter faceret, quelibet eidem Paridi in munere ualde munifico responderet. Iuno enim ait sibi: Ego, ut nosci, sum dea diuitiarum. Si istud igitur pomum michi dederis, thesauros innumerabiles et diuitias tibi dabo. Post Iunonem Uenus alloquitur Paridem in hoc modum: Cum amoris dea et colar et dicar, et a meis sagittis atque uulneribus nullus se possit abscondere, si michi pomum dederis, dabo tibi in uxorem Helenam, Grecorum pulcerrimam omnium mulierum. Dehinc ait Minerua: Cum sim dea sapientie et de capite Iouis nata, si pomum michi elargiri uolueris, dabo tibi sapientiam, qua mediante non solum terrena sed et celestia, ipsumque etiam Iouem, de cuius capite nata sum, sine difficultate cognosces. Tunc Paris, allectus pulcritudine Elene et abiecta sapientia atque diuitiis, Ueneri pomum dedit.
+
+Allegoria uero istius fabule talis est: Paris enim tenet figuram cuiuslibet hominis; quilibet enim homo, quia ad ymaginem et similitudinem Dei factus est, Paris dicitur, idest par Deo. Pomum autem aureum est liberum arbitrium, incomparabiliter pretiosum. De quo thesauro ait poeta:
+
+*Non bene pro toto libertas uenditur auro;
+Non sit alterius qui suus esse potest.*
+
+Per istas uero tres deas accipimus tres uitas in quibus se occupat uniuersa gentium multitudo. Nam per Iunonem uitam actiuam accipimus, per Mineruam uitam contemplatiuam, per Uenerem autem uitam uoluptuosam atque delitiosam. Per Iunonem dico accipimus uitam actiuam, nam Iuno pro dea diuitiarum accipitur a poetis. Habet enim ipsa bona temporalia congregare, et hoc secundum paganos. Secundum uero christianos, uita actiua habet ipsa bona temporalia dispensare. Per Mineruam autem, que est dea sapientie, et de capite Iouis a Grecis fingitur esse nata, accipimus uitam contemplatiuam, qua mediante cognoscimus Deum et substancias separatas. Per Uenerem uero, matrem cupidinis atque ioci, uitam uoluptuosam accipimus, siue carnalem. Igitur Paridi tres iste dee apparent, quelibet suum pomum aureum appetendo, dum quelibet istarum trium uitarum ad se conatur liberum hominis arbitrium inclinare. Et hoc est quod dicitur a Deo ipsi homini in suo proprio arbitrio constituto: Ecce ignem et aquam apposui tibi ad quod uolueris extende manum tuam. In arbitrio hominis est flectere suum arbitrium siue ad actum uite actiue, siue ad actum uite contemplatiue, siue ad actum uite uoluptuose. Paris autem, tenens figuram hominis in libero arbitrio constituti, dat pomum aureum Ueneri, dum liberum flectit arbitrium non ad bene agendum, non ad Deum contemplandum, sed ad carnalia exercendum. Et ideo mare transnatat, in Greciam applicat, et Helenam amat; amatam autem per uiolentiam rapit, cum rapta in patriam redit; unde bellum decennale consurgit.
+
+{Tristano,} etc. Iste Tristanus fuit mirabiliter filocaptus: unde cum ista multitudine hic ab autore ponitur. Cuius Tristani gesta non explico, quia sunt omnibus quasi nota; nam note sunt hystorie que in illo libro leguntur qui uulgo Rotunda Tabula nuncupatur. 
+
+Utitur hic autor similitudine columbarum, que quando audiunt desideria filiorum piulantium et cibum unde pascantur expectantium, statim uolatu celerrimo descendunt ad eos; tali itaque similitudine et forma predicti ad uocem Dantis exiuerunt de acie ubi est Dido et uenerunt ad eos, cum eis affectuosissime locuturi.
+
+{Quanti dolci penseri, quanto disio / menò costoro al doloroso passo!} Uere omnis dulcedo et omnis delectatio que in actu uenereo prelibatur, in amaritudinem conuertitur et dolorem. Unde Salomon in Prouerbiis: Fauus distillans labia meretricis, nouissima autem illius amara quasi absinthium. Et beatus Ieronimus: Uoluptas presens non satiat, futura cruciat, preterita non delectat. 
+
+Postquam in superiori cantu autor de secundo circulo pertractauit, in quo carnales homines puniuntur, nunc in isto cantu intendit de tertio circulo pertractare; in quo ponit homines gulosos, et penam describit que magis competit eis. Ingrediens autem istum tertium circulum, dicit quod in introitu ipsius inuenit quendam canem qui habebat tria capita, qui cum omnibus tribus super illas animas canine latrabat. Et antequam per circulum uadat, duo ponit: primum est qualitas pene istius circuli; secundum est conditio istius canis. Quantum ad primum, describit penam per istum modum: quod ibi est pluuia eterna, frigida, atque adeo grauis quod nec regula nec qualitas ibi modo aliquo innouatur. Et ad maiorem declarationem istius pluuie, dicit quod ibi sunt tria que maximam generant tempestatem, scilicet grando grossa, aqua turbulenta, ac etiam nix. Quantum ad secundum, dicit quod ille canis habet tria capita, oculos rubeos, os unctum atque crudele, uentrem largum, et manus ungulatas, cum quibus laniat spiritus, deglutit, et lacerat. Propter istam uero tempestatem illi spiritus qui ibi puniuntur ululant uelut canes, et ut unum latus a tempestate defendant, aliud latus obiciunt tempestati et per istum modum sepe sepius se uoluunt in miseras tempestates. Sed quando Cerberus de descensu eorum aduertit, iracunda totus plenus, contra eos aperuit ora et dentibus subsannauit. Tunc Uirgilius manus suas terra compleuit, ipsamque in eius fauces iniecit. Et dum ille dyabolicus canis circa deuorationem intenderet, ambo ad infima descenderunt. Cum uero illum circulum peragrarent, dicit autor quod omnes anime per terram sub tali tempestate iacebant, et nulla se breuiter erigebat preter unam; que quando uidit iuxta se Dantem, statim ad sedendum celeriter se erexit, et ait ad eum: O tu qui transis per istum infernum, recognosce me, si scis; tu prius fuisti factus quam ego consumptus. Et Dantes ad eum: Angustia quam tu habes forsitan te abstrait de mente mea, adeo quod nunquam recolo te uidisse. Sed dic michi quis es tu qui in tam dolenti loco es positus, et ad talem penam subiectus, quod si alia maior est, nulla tamen est magis displicibilis seu grauis. Tunc illa anima se manifestauit autori per tria signa: Primo per ciuitatem unde fuit oriunda, ibi: {La tua città, ch'è piena / d'inuidia}, etc. Secundo, per nomen suum, ibi: {Uoi cittadini mi chiamaste Ciacco}. Tertio, per culpam quam commisit in mundo, et propter quam damnatus est in Inferno, ibi: {per la dannosa colpa de la gola, / come tu uedi, a la piogia mi fiacco}. Postquam uero cum isto Ciacco de quibusdam que in lictera exponentur locutus est autor, ab eo recessit et in septimum circulum de isto UIo descendit. Ideo ait autor in textu: {Noi agiramo a tondo quella strada, / parlando più assai ch'i' non ridico: / uenimmo al punto doue si digrada: / quiui trouamo Pluto, il gran nimico}. 
+
+{Al tornar de la mente, che si chiuse,} etc. In superiori cantu dicit autor quod, audiens infortunatum amorem illorum duorum qui erant singulari societate coniuncti, tanta fuit pietate commotus quod defecit uelut adeo moreretur, et cedidit in mente sua propter dolorem quem sensit, sicut mortuum cadit corpus. Nunc autem in isto cantu dicit quod mens sua, que ita propter pietatem defecerat, ad sui status rectitudinem est reuersa, dicens: {Al tornar de la mente, che si chiuse}. Et est continuatio ad precedentia. Et dum sic in se ipsum reuersus est, uidit in isto tertio circulo noua tormenta et nouos ibidem pariter tormentatos. Que quidem tormenta enumerando declarat, dicens: {I' son al terzo cerchio, de la pioua / eterna}, etc. Ubi est notandum quod, quemadmodum in hac uita gulosi loca amena et omnia que possint gulam delectare desiderant, ut sunt cibi delicatissime preparati, prata, fontes et uiridaria, et odio atque fastidio habent tam cibos non bene paratos quam loca non bene apta, ac etiam pluuiam, fumum, uentum, et malum tempus, ita e contrario in Inferno habent penuriam omnis cibi et omnis potus, et habent loca tristia plena continua pluuia, continuo uentu, et continua aque turbide tempestate, grandinis etiam atque niuis.
+
+Uolens autor demonstrare quomodo et qualiter quieuerunt latratus illi terribiles quos Cerberus super animas damnatas emittit et tum magis super eum emisit, dicit quod quemadmodum canis, dum latrat, si proiciatur in os eius aliquod frustrum panis, statim quietatur, intendens solummodo ad cibum quem dentibus conterit deuorandum, sic Cerberus, postquam Uirgilius terram in eius ora proiecit, statim siluit a latratu. Per hoc innuens quod gulosus nisi proiectum fuerit aliquid in os eius, ut ait Propheta, sanctificat super eos bellum. 
+
+In hoc notabili euidenter apparet quomodo angustie deformant hominem a statu pristino consueto in tantum quod dum uidetur a notis recognosci non potest.
+
+Uult hic dicere autor quod, licet alia peccata sint maiora quam gula, tamen nullum est ita displicibile et ita uituperabile. Nam gula de homine rationali facit totaliter bestialem. Et hoc manifeste apparet in ira Dei qua exarsit contra primos parentes, quando propter peccatum gule fecit eis tunicas pelliceas, dicens yronice: Ecce Adam factus est quasi unus ex nobis. Quasi diceret: Ecce Adam, qui Deo uoluit similari, factus est uelut animal brutum; et hoc demonstrat indumentum quod consui super cutem suam.
+
+In hoc notabili demonstratur quantum sit uile et displicibile gule peccatum, quia licet alia uitia sint maiora, nullum tamen reddit hominem ita uilem. Et ideo Seneca: Quosdam uentri obedientes loco animalium numeremus, non hominum. 
+
+Circa peccatum gule quatuor utiliter inuestigare ualemus: Primo, quid sit peccatum gule; secundo, quot sunt speties eius; tertio, quot modis in gula peccatur; quarto, quid facere debemus dum comedimus ne in peccatum gule cadamus. Circa primum sciendum est quod gula est immoderatus edendi et bibendi appetitus. Uel aliter: gula est immoderata qualiumcunque ciborum hyantis concupiscentie satisfactio. Et ideo, quia modum et mensuram non habet, merito ab autore damnosa culpa uocatur. Tauri enim, secundum beatum Ieronimum, paucorum iugerum pascuis aluntur; una silua pluribus elefantis sufficit. Homo uero mari et terra satiari non potest. Nam, ut manifeste uidemus, omnes pisces maris, fluuiorum, lacuum, et stagnorum, omnes uolucres aeris, omnes bestias agri, omnes feras siluarum, omnes herbas et fructus terre et quicquit terra alimentorum gignit, gula hominis uorat pariter et consumit. Circa secundum nota quod sex sunt gule speties: Prima speties est ebrietas; et est ebrietas, ut dicit beatus Ambrosius, uile sepulcrum rationis, et subdit: Quid enim aliud est quam spontaneus furor? Cum quo concordat Seneca dicens: Ebrietas est uoluntaria insania. Patet ergo per istas diffinitiones quod ebrietas tollit de anima ymaginem Dei, que rationali potentie est impressa, aufert usum rationis et infatuat eam, et ideo hominem assimilat bestiis, ut nec discretionem habeat nec uerecundiam. Ecclesiastes 3o. Ostendit Dominus de filiis hominum quod similes sunt bestiis. Secunda speties gule est mentis ebetudo, quia gula tollit acumen ingenii, quia ex multa fumositate cerebrum perturbat. Ieronimus, in libro de uita et honestate clericorum: Uenter pinguis non gignit tenuem sensum. Tertia speties est uoracitas, que transit mensuram edendi, et modum quem in se ipso reprehendit; Ecclesiastes UIIo: Quis ita uorabit et delitiis affluet ut ego, sed qui deuorant deuorabuntur, secundum Ieremiam XXXo; quoniam illorum finis est infernalis uorago. Quarta speties est languor, idest humorum distemperantia ex superfluitate proueniens, quia in multis escis non deerit infirmitas, ut habetur Ecclesiastici XXXUIII. Et poeta: Languorem peperit cibus imperfectus ab herculis ardentis stomaco. Quinta speties est obliuio, que est preteritorum immemoratio. Gulosus enim et ebriosus multotiens nescit uespere quid fecit in mane. Genesis XLo: Pincerna pharaonis oblitus est interpretis sui. Sexta speties est crapula, que est ciborum indigestio uel eorundem deiectio. Secundum enim Ysidorum XXo libro Ethymologiarum: Crapula est immoderata uoracitas, quasi cruda epula, cuius cruditate grauatur cor, et stomacus indigestus efficitur. Unde ex ipsa crapula multi infirmantur et moriuntur. Ecclesiastici XXXUII: Propter crapulam multi perierunt, et qui abstinens est adiciet uitam. Plures enim occidit cibus et potus quam gladius, secundum Almansorem. In huius figura dicit autor in textu de gulosis:
+
+{Urlar li fa la piogia come cani;
+de l'un de' lati fanno a l'altro schermo;
+uolgonsi spesso i miseri profani.}
+
+Nam ex istis spetiebus gule consequuntur homines uiscerum tortiones et membrorum dolores, unde sequuntur dolorosi clamores. Circa tertium nota quod in peccatum gule U modis incurrimus, quos ponit beatus Gregorius in Moralibus, quique in hoc uersu comprehenduntur: *Prepropere, laute, nimis, ardenter, studiose*. Primus modus est horam prandendi preuenire; ideo dicit prepropere. Unde Ionatas, filius regis Saulis, sententiam mortis meruit, quia gustauit mel ante tempus constitutum edendi. Ideo Ecclesiastes X: Ue terre cuius rex puer est, et cuius principes mane comedunt. Terra est ipse homo, cuius rex est ipsa ratio. Principes uero eius sunt U sensus, qui uoluptatem suggerunt, et necessitati intendunt, ut dicit Gregorius. Secundus modus est cum quis delicate cibaria querit. Ideo dicit laute: Hoc modo peccauit diues epulo, qui epulabatur quotidie splendide, ut habetur Luce XUIo. E contra dicit Seneca: Palatum tuum fames excitet, non sapores. Tertius modus est cibi nimietas. Ideo dicit nimis. Hoc uitio Sodoma maculata fuit, de qua dicitur Ezechielis XUIo: Hec fuit iniquitas Sodome, saturitas panis et otium. Ubi dicit Gregorius: Sodoma salutem perdidit, quia cum superbie uitio mensuram moderate refectionis excessit. Ieronimus: Pluuia illa oportuna est, que sensim descendit. Subitus autem et nimis preceps hymber terram subuertit, et similiter nimius potus nocet. Quartus modus est auiditas comedendi; ideo dicit ardenter. Hoc redarguitur in Exau, qui pre fame se iam morientem reputauit dicens, ut habetur Genesis 69: En morior. Gregorius: Exau primogenitorum gloriam perdidit quia magno estu lenticulam concupiuit. Contra quod dicitur Ecclesiastici XXXUI: Noli esse auidus in omni epulone. Quintus modus est studiositas, que pertinet ad solicitudinem et curiositatem cibos preparandi. Ideo dicit studiose. Pro quo peccato redarguunt filii Heli, qui ut habetur primo Regum UIIo: Carnem crudam rapiebant a populo ut eam sibi delicatius prepararent. De tali studio dicit beatus Ysidorus: Tota die epulas ruminant, qui ad explendam gulam uespere delitias parant. Et sic patet tertium. Circa uero quartum et ultimum est sciendum quod XU nos habere oportet in mensa si in gula peccare nolumus. Que in his uersibus continentur:
+
+*Sit timor in dapibus, benedictio, lectio, tempus,
+Sermo breuis, uultus hillaris, pars detur egenis;
+Absint delitie, detractio, crapula, murmur,
+Ebrietas, nimius affectus, et hystrionatus;
+Finitoque cibo reddatur gratia Christo.*
+
+Ista XU autoritate sunt Sacre Pagine fulcienda. De primo Ecclesiastici 9: In timore Dei sint tibi et conuiuia. De secundo habetur in Euangelio: Benedixit et fregit. De tertio, Gregorius super Iob, primo, ubi Iob orauit pro filiis suis conuiuantibus, ait: Semper solet epulas comitari loquacitas et uoluptas. Ideo contra loquacitatem est silentium, contra uoluptatem uero lectio, que docet abstinentiam. De quarto admonemur in Actibus Apostolorum: Oram prandii non preuenire; intellige absque necessitate. De Uo ait Cato: Pauca in conuiuio loquere. De UIo ait Paulus ad Corinthios 9o: Hyllarem datorem diligit Deus. Et Ouidius: Super omnia uultus accessere boni. De UII, Esdre UIII: Comedite pinguia et bibite uinum et mittite partes eis qui non habent. De UIIIo, Ecclesiastes X: Uescendum est ad reficiendum non ad luxuriandum. De UIIIIo ait Augustinus:
+
+*Si quis amat dictis absentum rodere famam,
+Hanc mensam indignam nouerit esse sibi.*
+
+De Xo, Luce XXI: Attendite ne grauentur corda uestra crapula et ebrietate. De XIo, Ecclesiastici tertio: In nequissimo pane murmurabit ciuitas. De XIIo, Paulus ad Effeser, U: Nolite inebriari uino in quo est luxuria. De XIIIo, Ecclesiastici XXXUIII: Non te effundas super omnem escam . De XIIIIM, Esodi XXXUII: Sedit populus manducare et bibere, et surrexerunt ludere, idest ydolum adorare. Nam hystriones pascere uel ystrioniter uiuere est demonibus immolare. Ieronimus: Paria sunt demonibus sacrificare et hystrionibus dare. De XUM uero et ultimo, habetur in Psalmo: Edent pauperes et saturabuntur, et laudabunt Dominum qui requirunt eum, etc.. Et sic patent quatuor superius requisita. Sed quia dubitabile est an liceat conuiuare propter peccatum gule, sciendum quod quatuor de causis conuiuia fiunt. Prima est causa misericordie; secunda causa beniuolentie; tertia causa mercimonii; quarta causa lasciuie. Circa primum nota quod conuiuia fiunt aliquando causa misericordie, et de hoc habetur Luce quarto: Cum facis prandium uoca pauperes, claudos, et debiles, et tale conuiuium tunc est meritorium uite eterne. Unde sequitur in autoritate premissa et habebis mercedem in celo. Circa secundum nota quod conuiuia aliquando fiunt causa beniuolentie amicorum, scilicet cum quando inuitat quis amicos et parentes, et tunc tale conuiuium, si fiat causa amicitie uel parentele, est indifferens. Si autem fiat propter pacem et concordiam, tunc est meritorium, ut dicit Augustinus super epistulam ad Corinthos. Circa tertium nota quod conuiuia aliquando fiunt causa mercimonii, ut homo sic remuneretur, et tunc est indifferens, sicut Balthassar, rex Babillonie, fecit conuiuium optimatibus suis, ut habetur Danielis Uo. Circa quartum uero et ultimum nota quod conuiuia aliquando fiunt causa lasciuie, ut mali uitia sua et loquantur et expleant; tale conuiuium meritorium est pene eterne. Ideo monet Salomon in Prouerbiis: Noli esse in conuiuiis potatorum nec in commessationibus eorum qui carnes conferunt ad uescendum. Glosa: Illi carnes conferunt ad uescendum qui in conuiuiis conferunt uitia proximorum. 
+
+Hoc est dicere, ista pars Nigrorum per longum tempus regnabit, tenendo frontes erectas more regnantium, et aliam partem, scilicet Alborum, tenebit pondere graui depressam tanquam omnino deuictam, dato sic quod exinde dedigneris et plores; et hoc dicit quia ipse erat de parte Alborum, que fuit postea una cum ipso pariter expugnata. 
+
+Ad secundam uero interrogationem dicit quod in ciuitate Florentie non sunt nisi duo iusti, ibi: {Iusti son due, ma non ui sono intesi}; quorum nomina non declarat. Sed nos istos duos iustos intelligere possumus primum Dantem, autorem istius altissime et profundissime Comedie, secundum uero Guidonem de Caualcantibus: qui duo soli illo tempore, quo ciuitas Florentie fuit intus et extra bellis conquassata ciuilibus, iusti et amatores patrie sunt reperti, et rei publice defensores. Quorum primus, propter ingratitudinem et alia peccata que in ciuitate Florentina uigebant, fuit, prout superius annotatur, expulsus, et alter immatura morte preuentus. Ad tertiam autem interrogationem dicit quod tria peccata, que uigent et regnant in Florentia, sunt causa et materia sue diuisionis: Primum peccatum est superbia, secundum inuidia, tertium uero auaritia. Ista enim tria peccata corda Florentinorum, uelut tres facule ardentissime, succenderunt. Unde ait autor in textu: {superbia, inuidia et auaritia sono / le tre fauille c'ànno i cuori accesi}. 
+
+Hoc est dicere, sic uidendo et sic loquendo transiuimus per turpem animarum mixturam et pluuie. Nam iste tertius circulus est mixtus et compositus ex duobus, scilicet ex animabus gulosorum et terribili tempestate, ibi ab alto continue descendente. 
+
+{Con la uoce chiocia.} Nota hic duo pulcra moralia: Primum est quod, non ualens Pluto in suo episcupatu impedire autorem, autoritatem sui maioris implorat; quemadmodum episcopi nostri ea que ipsi non possunt ad Dominum Papam significant, quia ipsi de minoribus et ipse habet de maioribus iudicare. Secundum est quod Pluto, dum clamare uoluit, non alta uoce sed fracta clamauit. Et hoc est ad derisionem prelatorum nostrorum qui, statim quod sunt facti episcopi, dum cantant missas habent uoces debiles atque fractas admodum campane, que dum est fracta non clare sonat. Ideo ait in textu: {con la uoce chioccia}.
+
+{Non è sanza cagion l'andare al cupo.} In hoc notabili in fide catholica confirmamur, que credit et predicat quod nichil in mundo accidit sine causa. Nichil enim fit sensibiliter et uisibiliter quod non de inuisibili atque intelligibili summi imperatoris aula aut iubeatur aut permittatur, ut ait Augustinus.
+
+{Piloso al capo papi et cardinali.} Cum omnes clerici habeant capita rasa, quare ponit autor quod pape et cardinales capita pilosa habeant? Respondeo: Capilli enim, qui sunt superfluitates corporis, diuitias et bona temporalia prefigurant. Et quia clerici debent a se auaritiam et amorem pecunie remouere, ideo capita rasa gerunt; et quia clericis secularibus sunt possessiones concesse, ideo concessum est eis longiores portare capillos quam religiosis, quibus nichil conceditur possidere. Habent igitur omnes clerici capita pilosa, quia omnes bona temporalia auare desiderant, auare procurant, auare tenent, auare dispergunt, et auare dimittunt. 
+
+{Et questi con i crini mozzi.} Hic tangit clericos prodigos et auaros qui capitibus rasis in derisionem eorum de sepulcro in resurrectione generali resurgent: et sic implebitur illa cominatio quam facit eis Dominus per Prophetam dicens: In die illa decaluabit Dominus uerticem filiarum Syon, idest animas clericorum qui debent super populum cura solicita uigilare. Nam Syon specula interpretatur, et signat ecclesiam, in qua tanquam in specula ponuntur clerici ut super populum uigilent et ipsum custodiant et defendant.
+
+Mal dare et mal tener lo mondo pulcro. Hic autor tractat de duobus uitiis sibi inuicem oppositis, de auaritia uidelicet et prodigalitate: circa que tria breuiter uideamus. Et primo, utrum ista uitia sint opposita; secundo, de ipsis uitiis; tertio, quid istorum grauius iudicatur. Circa primum sequamur sanctum Thomam doctorem. Queritur enim, secundum eundem, utrum prodigalitas et auaritia opponantur, et uidetur quod non; triplici argumento. Primum enim tale est: Opposita enim non possunt esse simul in eodem, sed aliqui sunt simul prodigi et liberales; ergo prodigalitas non opponitur auaritie. Preterea, opposita sunt circa idem; sed auaritia, secundum quod opponitur liberalitati, est circa passiones quasdam quibus homo afficitur ad pecuniam; prodigalitas autem non uidetur esse circa aliquas anime passiones; non enim afficitur circa pecunias nec circa aliquid aliud huius modi; non ergo prodigalitas opponitur auaritie. Preterea, peccatum principaliter recipit spetiem a fine; sed prodigalitas semper uidetur ordinari ad aliquem finem illicitum, propter quem bona sua expendit, et precipue propter uoluptates. Unde et Luce XU dicitur de filio prodigo quod dissipauit substantiam suam luxuriose uiuendo. Ergo uidetur quod prodigalitas opponatur magis temperantie et insensibilitati quam auaritie et illiberalitati. Sed contra est quod Philosophus in secundo et quarto Ethycorum ponit, prodigalitatem oppositam liberalitati et illiberalitati, quam nunc auaritiam dicimus. Respondeo dicendum quod in moralibus attenditur oppositio uitiorum ad inuicem et ad uirtutem secundum superabundantiam et defectum diuersimode. Nam in affectione diuitiarum auarus superabundat plus debito eas diligens; prodigus autem deficit minus debito earum solicitudinem gerens. Circa exteriora uero, ad prodigalitatem pertinet excedere quidem in dando, deficere autem in retinendo et acquirendo; ad auaritiam autem pertinet, e contrario, deficere quidem in dando, superabundare autem in accipiendo et retinendo. Unde patet quod prodigalitas auaritie opponitur. Ad primum ergo dicendum quod prodigalitas attenditur circa passiones pecunie, non sicut abundans in eis, sed sicut deficiens. Ad secundum dicendum quod nichil prohibet eidem inesse opposita secundum diuersa; ab illo tamen aliquid magis denominatur quod est principalius. Sicut autem in liberalitate, que medium tenet, precipua est datio, ad quam acceptio et retentio ordinantur, ita etiam auaritia et prodigalitas precipue attenduntur secundum dationem. Unde ille qui superabundat in dando uocatur prodigus, qui autem deficit in dando, qui tamen non excedit in accipiendo, ut Philosophus dicit in quarto Ethicorum. Similiter etiam contingit quod aliquis excedat in dando, et ex hoc est prodigus, et simul cum hoc excedat in accipiendo; uel ex quadam necessitate, quia dum superabundant in dando, deficiunt eis propria bona, unde coguntur indebite acquirere, quod pertinet ad auaritiam; uel etiam propter animi inordinationem, dum enim non dant propter bonum, quia, contempta uirtute, non curant undecumque et qualitercumque accipiant. Et sic enim secundum istud sunt prodigi et auari. Ad tertium dicendum quod prodigus non semper abundat in dando propter uoluptates, circa quas est intemperantia; sed quandoque quidem ex eo quod taliter est dispositus ut diuitias non curet, quandoque autem propter aliquid aliud, ut frequentius tamen temperantias declinant. Tamen, quia ex quo superflue expendunt in aliis, etiam in rebus uoluptuosis expendere non uerentur, ad quas magis inclinat concupiscentia carnis; tunc etiam, quia non delectantur in bono uirtutis, querunt sibi delectationes corporales, et inde est quod Philosophus dicit in quarto Ethycorum, quod multi prodigorum fiunt intemperati.
+
+Circa secundum, primo uideamus de auaritia, secundo de prodigalitate. Circa uero auaritiam tria summarie uideamus: primo, ipsius diffinitionem; secundo, ipsius dannificationem; tertio, ipsius parturitionem. Quantum ad primum, taliter auaritia diffinitur: Est enim auaritia, secundum Augustinum De Ciuitate Dei, immoderata libido habendi. Secundum uero theologos, auaritia est multa perquirere et superflua pauperibus non erogare. Secundum autem Philosophum, auaritia est glorie siue quarumlibet rerum insatiabilis et inhonesta cupido. Et dicitur auarus quasi eris, uel auri cupidus. Non est enim auaritia auri uitium, sed hominis peruerse amantis illud, ut XIII De Ciuitate Dei dicit Augustinus. Uel auaritia dicitur ab a quod est sine, et uarex, quod est neruus in poplite, qui succisus facit claudicare; et auaritia facit hominem claudum ad celestia et curuum ad terrena: Abacuch tertio. Incuruati sunt colles mundi, idest diuites, superbi ab itineribus eternitatis eius, quia non procedunt ad ullas diuitias future beatitudinis. Quantum uero ad secundum, nota quod auaritia iniuriatur Deo, ledit suum subiectum, et defraudat proximum. Iniuriatur enim Deo, quia aufert ei summum amorem, debitum honorem, et diuinam ordinationem. Primo, aufert sibi summum amorem, qui sibi debetur a creatura rationali, quia cum Deus sit summe bonus, summe est ab homine diligendus; bonitas quidem est causa amoris summi, et summa bonitas est causa summi amoris. Ideo Deus summe diligendus est. Unde Mathei XXII precipitur: Diliges Dominum Deum tuum ex tota anima tua et ex tota mente tua. Quam autoritatem sic exponit Augustinus: Ex tota anima, idest ex tota uoluntate, sine contradictione; ex tota mente, idest ex tota memoria sine obliuione. Hec omnia aufert auarus Deo et conuertit in terram: ideo in celo nullum habet premium. Ieronimus: Rogo quo pudore mercedem laboris uel obsequii speret in celo cui in terra orta fuit solicitudo. Secundo, aufert Deo summum honorem, scilicet latriam que est seruitus Deo debita a sua creatura, et facit eos aureos et argenteos contra legem; Exodi XX. Unde merito ipsa auaritia ydolatria appellatur, Ad Effeser U: Auaritia que est ydolorum seruitus. Et poeta: Quod quis colit et ueneratur, hoc illi deus est. Tertio, auaritia nititur peruertere diuinam ordinationem. Deus enim ordinauit sursum celum et terram deorsum, sed auaritia preponit terram celo et lutum stellis. Materia nempe auri et argenti lutum est, ut dicit Philosophus. Cum ipsa terra sit sex elementorum lutum, eius est aurum et argentum. Fit etiam aurum per artificium ex stercoribus quorundam animalium; unde anime recte disposite procul abiciendum est aurum, et non amore aliqualiter complectendum. Modici enim flores herbarum multo sunt nobiliores auro et argento, que humana facit cupiditas pretiosa. Item auaritia ledit suum subiectum, idest hominem in quo regnat. Homo enim auarus in acquirendo diuitias sustinet multos labores; in custodiendo ipsas metum patitur et timorem; in perdendo uero eas uel in morte relinquendo affligitur dolore. Unde uersus:
+
+*Diues diuitias non congregat absque labore,
+Non tenet absque metu, non perdit absque dolore.*
+
+Sed nota quod U modis peccat auarus in diuitiis: primo, nimis ardenter appetendo; secundo, iniuste uel illicite acquirendo; tertio, auare retinendo; quarto, prodigaliter dispergendo; quinto et ultimo, in morte non debite relinquendo. Omnia ista sunt autoritatibus fulcienda. De primo Psalmista: Filii hominum usquequo graui corde? ut quid diligitis uanitatem, et queritis mendacium? De secundo, Abacuch secundo: Ue qui congregat auaritiam domui sue; usquequo aggrauat contra se dempsum lutum. De tertio, Ecclesiastici Uo: Est et alia infirmitas quam uidi sub sole: diuitie congregate in malum Domini sui. De quarto, Luce XU: Reprobatur filius prodigus qui consumpsit substantiam lasciuiose uiuendo. De Uo et ultimo, habetur in Psalmo: Relinquent alienis diuitias suas. Item auaritia dannificat proximum. Nullus enim auarus multum diues effici potest sine multorum depauperatione. Unde Seneca, in epistula LXXUII ad Lucilium contra diuitias sic arguit: Ex malis bonum non fit; diuitie ex multis paupertatibus fiunt; ergo diuitie bone non sunt. Circa tertium uero nota quod auaritia parturit multos filios, uidelicet fraudem, dolum, inimicitiam, lites, mendacia, periuria, usuras, symonias, inquietudinem, et proditionem. De quibus cum occurrerit suis locis dicetur. Circa prodigalitatem uero est notandum quod prodigalitas ita est opposita auaritie, ut ex superioribus patet, quod quemadmodum auaritia omnia tenaciter tenet, ita prodigalitas omnia uane dispergit. Sed circa hoc queritur quod istorum duorum sit grauius peccatum. Et sic deueniemus ad ultimum.
+
+Uidetur enim quod prodigalitas sit grauius peccatum quam auaritia, quod sic probatur: per auaritiam enim homo nocet proximo, quia bona sua ei non comunicat; per prodigalitatem uero homo nocet sibi ipsi. Dicit enim Philosophus in quarto Ethycorum quod corruptio diuitiarum per quas homo uiuit est quedam ipsius esse perditio. Grauius autem peccat qui sibi ipsi nocet quam alii, secundum illud Ecclesiastes XIIII: Qui sibi nequam est, cui bonus erit? Ergo prodigalitas erit grauius peccatum quam auaritia. Sed contra est quod Philosophus dicit 2M Ethycorum, quod prodigus multum uidetur melior illiberali, idest auaro. Respondeo dicendum quod prodigalitas secundum se considerata minus peccatum est quam auaritia. Et hoc triplici ratione: Primo quidem, quia auaritia magis differt a uirtute opposita quam prodigalitas. Magis enim ad liberalitatem pertinet dare, in quo superabundat prodigus, quam retinere, in quo superabundat auarus. Secundo, quia prodigus est multum utilis quibus dat; auarus autem nulli, sed nec sibi ipsi, ut in quarto Ethycorum habetur. Tertio, quia ut ait Seneca, illud peccatum est grauius cuius est insanabilior egritudo. Sed prodigalitas curatur uel curari potest duobus modis: primo, paupertate, quia si prodigus efficitur pauper, erogare non potest; secundo modo, senectute, quia naturaliter auaritia sequitur senectutem. Sed auaritia nullo istorum modorum curatur; nam si auarus efficitur pauper, magis in auaritia induratur. Si autem efficitur senex, magis in ipso senio uitium iuuenescit. Ad argumentum uero in contrarium positum, dicendum quod differentia prodigi et auari non attenditur secundum hoc quod est peccare in se ipsum et in alium. Nam prodigus peccat in se ipsum dum bona sua consumit, unde uiuere debet. Peccat etiam in alterum consumendo bona ex quibus aliis prouidere deberet; et precipue hoc apparet in clericis, qui sunt dispensatores bonorum Ecclesie, que sunt pauperum, quos defraudant prodige expendendo. Similiter etiam auarus peccat in alios inquantum deficit in dationibus; peccat et in se ipsum inquantum deficit in sumptibus. Unde dicitur Ecclesiastes U: Uir cui Deus dedit diuitias nec tribuat ei potestatem ut comedat ex eis. Sed tamen in hoc superabundat prodigus, quia sicut et sibi quibusdam aliis nocet, quod tamen aliquibus prodest. Auarus autem nec aliis nec sibi prodest, quia non audet uti etiam ad suam utilitatem bonis suis. Propter ista itaque duo peccata ait autor in textu:
+
+{Mal dare et mal tener lo mondo pulcro
+à tolto loro, et posti a questa zuffa:}
+
+Ista enim duo peccata auaris et prodigis auferunt Paradisum, et ponunt eos ad illam rixam que superius est taxata. Ideo ait in textu: {à tolto loro lo mondo pulcro}. Et qualis sit illa rixa adiungit dicens: {qual ella sia, parole non ci apulcro}, idest uerba ad hoc exprimendum non pulcrifico. 
+
+Hic tangit autor quomodo bona fortunalia non sunt stabilia, immo fluxa. Ad cuius rei clariorem euidentiam est sciendum quod, sicut dicunt philosophi, quelibet spera siue celum mouetur, gubernatur, et regitur per unam substantiam separatam, idest per unum angelum. Motus uero primi mobilis causatur a mente diuina, unde Philosophus: Oportet, inquit, uirtutem mouentem celum habere potentiam infinitam, et sicut Deus omnia celestia per se aut per angelos gubernat et regit, ita rebus temporalibus rectorem et gubernatorem instituit. Iste autem rector et gubernator non est aliud nisi uelle suum; et ista sua uoluntas bona temporalia dat, diuidit et commutat secundum beneplacitum suum. Unde beatus Augustinus ait: Uoluntas Dei est prima et summa causa omnium corporalium atque spiritualium motionum. Nichil enim fit sensibiliter et uisibiliter quod non de inuisibili atque intelligibili summi imperatoris aula aut iubeatur aut permittatur, secundum ineffabilem iustitiam premiorum atque penarum gratiarum et retributionum in ista totius creature amplissima quadam immensaque re publica. Hucusque Augustinus. Et Daniel ait ad regem Nabuchodonosor: Est excelsus in regno hominum et cui uoluerit dabit illud. Ista autem dispensatio et diuisio siue prouisio temporalium bonorum a paganis antiquitus, et etiam a mundanis hodie, fortuna uocatur. Quam, re uera, catholicus uerus, licet credat mutabilitatem in rebus esse fortunam, confiteri non debet. Unde Augustinus: Linguam corrige, sententiam tene. Quasi dicat: Licet in sententia teneas omnia temporalia esse mutabilia atque fluxa, hoc dicas a uelle diuino non a fortuna uel fato procedere. Fortuna enim nichil aliud est nisi temporalis dispositio prouisorum, uel ipsarum rerum temporalium mutabilitas secundum quod a uoluntate diuina procedit; et hoc non solum sentiunt catholici sed etiam prudentissimi paganorum. Nam Seneca, licet fortunam nominet, tamen Deum mutare omnia dicit. Ait enim secundo libro Tragediarum:
+
+*Quicquid a nobis minor extimescit
+Maior hoc uobis dominus minatur;
+Omne sub regno grauiore regnum.
+Nemo confidat nimium secundis.
+Nemo desperet meliora lapsis,
+Miscet hoc illis, prohibetque Cloto
+Stare fortunam; rotat omne fatum.
+Nemo tam diuos habuit fauentes;
+Crastinum ut posset sibi polliceri:
+Res deus nostras celeri citatas
+Turbine uersat.*
+
+Hucusque Seneca. Pingebatur autem ab antiquis ipsa fortuna in rota, in forma mulieris oculos cecos habentis. In forma mulieris ideo pingebatur, quia bona temporalia fragilia sunt et fluxa. Ideo ceca, quia bona temporalia hominem excecant, dum se extollit in prosperis et deprimit in aduersis. Uel ceca ideo pingebatur, quia ad modum hominis ceci bona sua inordinate dispergit. Unde quarto Tragediarum ait Seneca:
+
+*Res humanas ordine nullo
+Fortuna regit, spargitque manu
+Munera ceca, peiora fouens;
+Uincit sanctos dira libido,
+Fraus sublimi regnat in aula.
+Tristis uirtus peruersa tulit
+Premia recti; castos sequitur
+Mala paupertas uitioque potens
+Regnat adulter.*
+
+Pingebatur et gemino uultu. Nam anterior facies erat alba propter prosperitatem, sed posterior nigra propter aduersitatem. In rota autem ideo pingebatur, quia in rota sunt quatuor diuersitates. Est enim una pars recte summa; est alia infima; est tertia que descendit de summo deorsum; est et quarta que scandit ab ymo sursum. Similiter in temporalibus quidam sunt in summa prosperitate, quidam in infima aduersitate, quidam descendunt a prosperitate in aduersitatem, quidam uero de aduersitate eriguntur in prosperitatem. Autor autem, cum antiquis cupiens concordare fortunam, idest mutabilitatem rerum temporalium, sub nomine cuiusdam dee designat. Et est hic quedam figura que dicitur prosopopeia. Est autem prosopopeia formatio noue persone. Ista uero fortuna omnia bona temporalia mutat. Et ideo qui bonis temporalibus inmituntur oportet, secundum sententiam beati Gregorii, ut cum ipsis corruentibus corruant. Unde Philosophia ait ad Boetium, secundo De Consolatione: *Si uentis uela committeres, non quo uoluntas peteret, sed quo flatus impelleret promouereris. Si aruis semina crederes, feraces inter se annos sterilesque pensares. Fortune te regendum dedisti; domine moribus oportet obtemperes. Tu uero uoluentis rote impetum retinere conaris?*. Et infra, eodem libro, ait ipsa fortuna ad Boetium: *Rotam uolubili orbe uersamus, infima summis, summa infimis mutare gaudemus*. Et poeta:
+
+*Ex humili ad summa paruum fastigia rerum
+Extollit quotiens uoluit fortuna iocari.*
+
+Uere omnes thesauri qui sunt sub luna mentem auari hominis satiare non possent; et hoc quia, ut ait Seneca: Auaro tam deest id quod habet quam quod non habet. Ea uero que sunt supra lunam, sicut sunt celestia, possunt mentem hominis quietare. Unde beatus Augustinus ait: Quicquid Deus potest michi dare non me satiaret nisi se ipsum dare promitteret. Et alibi: Inquietum est cor nostrum donec requiescat in te. Et Psalmista: Satiabor cum apparuerit gloria tua.
+
+{Che d'è occulto come in erba l'angue.} Uult hic dicere autor quod iudicium fortune est nobis occultum sicut occultatur aliquando anguis, idest serpens, in herba, quam dum homo uult carpere, pungitur a serpente. Uel sicut uenenum est occultum in herba, que licet appareat pulcra, odorifera, et suauis, si est uenenosa interficit comedentem. Et sic bona temporalia, licet uideantur pulcra, delectabilia et utilia, multotiens tamen anime quam corpori sunt nociua. Quod noceant anime patet quia bona temporalia Dei obliuionem inducunt. Unde Psalmista: Incrassatus est dilectus et recalcitrauit: incrassatus, inpinguatus, dilatatus. Dereliquit Deum factorem suum et recessit a Deo salutari suo. Quod uero noceant corpori patet quia quanto homo ascendit in altum, tanto magis cum cadit descendit ad ymum. Unde poeta Claudianus: Tolluntur in altum ut lapsu grauiore ruant. Idcirco beatus Gregorius dicit quod cum omnis fortuna sit timenda, magis est timenda prospera quam aduersa. Aduersa enim multotiens hominem corrigit et ad Deum deducit. Unde idem Gregorius: Mala, inquit, que nos hic premunt ad Deum nos ire compellunt; sed prospera, ut iam dictum est, totum contrarium operatur. 
+
+Dicit hic autor quod nulla humana sapientia potest obuiare uel resistere uoluntati diuine. Unde Apostolus: Non est sapientia contra Dominum. Et Salomon ait ad Deum: Non est qui tue possit resistere uoluntati. Quod autem dicit: {Questa prouede / suo regno come il loro li altri dèi}, sic est exponendum: Quemadmodum enim Dei, idest Angeli, mouent sua regna, idest celos, ita Fortuna mouet regnum sibi commissum. Angeli enim dicuntur Dii, ut ibi: Deus stetit in synagoga Deorum, idest Angelorum. 
+
+More mundanorum loquitur hic autor, contra clericos uerba dirigens; qui quidem, ut manifeste uidemus, pro maiori parte indigni, de infima paupertate ad ditissimas prelaturas, et de infimo statu ad statum excellentissimum extolluntur, et semper istam fortunam condemnant, a qua tota die bonus et sapiens eicitur, et malus et inscius subleuatur. Unde poeta: Tolluntur ad astra nefandi. 
+
+{Or discendiamo omai a magior pieta.} Hic finit quartus circulus. Et finito hoc circulo, dicit Uirgilius ad autorem: Descendamus admodo ad uidendum maiora tormenta. Maiora enim dicit, quia quanto magis descendit, tanto magis maiora inuenit et grauiora peccata. Et assignat causam quare debent descendere, nec hic debeant ulterius immorari, dicens: {Già ogni stella cade che saliua / quando mi mossi}. Ad cuius euidentiam est sciendum quod autor, quando intrauit Infernum, dies recedebat et nox ueniebat. Unde supra, secundo cantu: {Lo giorno se n'andaua et l'aer bruno}, idest nox – supple ueniebat; et non erat ei concessum stare in Inferno nisi quantum Christus stetit in Limbo. Unde illa hora qua tenebre facte sunt super uniuersam terram, quando scilicet Christus in Limbum descendit, autor ingressus est Infernum; et illa hora qua Christus resurrexit a mortuis, autor de Inferno exiuit. Et nota quod totum illud tempus quod autor in Inferno consumpsit, ab illa scilicet hora qua intrauit, usque ad illam qua inde exiuit, computat unam noctem. Et hoc quia ibi nulla est dies sed perpetua nox; in celo autem est dies sine nocte; in mundo autem sunt dies et noctes. Et quia istud tempus breue erat ad tot et tanta uidenda, ideo ait Uirgilius autori: Quando nos incepimus nostrum iter, nox surgebat, et ille stelle que ascendebant a parte orientali iam incipiunt cadere uersus occidentem; idcirco oportet nos iter nostrum accelerare. Ideo sequitur in textu: {e 'l troppo star si uieta}.
+
+Ut in superiori cantu patet, postquam autor de quarto circulo, in quo puniuntur auari et prodigi, pertractauit, dicit se per unum fossatum de quarto in quintum circulum descendisse. Qui quidem Uo circulus non est aliud nisi una palus obscura, liuida, fetida, et lymosa, iuxta quam dum animas contemplando transirent, deuenit ad quandam turrim que in ripa istius paludis erat. In cuius cachumine antequam ad ipsam turrim appropinquaret uidit duas faculas accensas, sicut in processu istius cantus declarat, et etiam unam aliam tertiam, que respondit istis, uidit tam a longe demonstrari quod uix poterat eam oculus contemplari. Tunc ait autor ad Uirgilium: Iste ignis quid dicit, et qui sunt illi qui eos fecerunt? Et Uirgilius ad eum: Iam, inquit, super sucidas undas discernere potes id quod ab istis faculis expectatur, si fumus paludis illud non tibi celat. Et statim facta responsione Uirgilii, dicit autor se uidisse uersus eos unam nauiculam uenientem sub gubernaculo unius solummodo galeoti, qui ueniendo clamabat: {Or se' giunta, anima fella}. Cui Uirgilius ait: O Fregias, o Fregias, tu clamas in uacuum ista uice, quia nil aliud habebis nisi quod lutum transibis. Et his dictis, descendit in barcam, et post ipsum secutus est Dantes; et statim fuit propter grauidinem corporis onerata. Ideo dicit: {et sol quando fui dentro parue carca}. Et quia tunc magis onerata erat, ideo magis de aqua secabat. Hoc uidetur de UIo libro Eneydorum extractum, ubi de descensu Enee in barcam loquitur Mantuanus dicens: *Gemuit sub pondere cimba / subtilis et multam accepit rimosa paludem*. Natura enim nauium est quod quando non sunt onerate modicum secant aquas, quando uero sunt onerate tunc magis, propter honera, demerguntur et aquas secant; et sic cum nauicula Fregias portat solummodo animas, tunc leuiter transit aquas; sed cum portauit Dantem, quia in anima et corpore erat, ideo nauicula aquas dicitur secuisse. Unde in textu dicitur: {Tosto che 'l duca et io nel legno fui, / secando se ne ua l'antica prora / dell'acqua più che non fa con altrui}. Et dum sic per illam aquam mortuam nauigarent, unus qui erat in illa palude submersus surrexit et ait ad Dantem: Quis es qui ante horam – supple mortis – uenis? Et Dantes ad eum: Si ego uenio, non remaneo. Sed tu quis es, qui factus es ita turpis Cui ille respondit: Sicut tu uides, sum unus qui plango. Et cum Dantes sibi respondisset dicens: Cum planctu et luctu, spiritus maledicte, remaneas, ille ut nauiculam submergeret ambas manus ad ipsam extendit. Quod ut Uirgilius perpendit, statim illum in aquam reiecit dicens: Uade istac cum aliis canibus. Et postea cum brachiis amplexatus est sibi collum, et dans sibi osculum ait: O anima que abhorres et dedignaris superbos, benedicta sit illa que te concepit. Iste enim, sicut fuit in mundo persona arrogans et superba, et nullum bonum memoriam suam ornat, sic sua umbra est hic furiosa. Et dico tibi quod multi superius, hoc est in mundo, se reputant magnos reges, qui in ista palude stabunt sicut porci in uolutabro suo. Tunc Dantes ait ad Uirgilium: Magister, multum delectarer uidere istum in ista aqua lymosa submergi. Et Uirgilius ad eum: Antequam aliam ripam uideas, erit de hoc tuus animus satiatus. Et ecce non multo post ab aliis damnatis iste damnatus capitur, deridetur, et in aqua submergitur, clamantis omnibus: Ad Phylippum Argenti de Florentia, spiritum bizarrum, idest inconuersabilem ac iracundum. Et ille, iracundia ductus, semetipsum dentibus attrettabat.
+
+His omnibus uisis, dicit autor quod illum spiritum in tali pugna derisoria dereliquit, et ad quamdam ciuitatem ferro ignito muratam, que dicitur Ditis, sic nauigando peruenit. Ad quam cum appropinquassent, Fregias ad eos alta uoce clamauit dicens: Exite de naui. Hic est introitus ciuitatis. Et tunc illi ambo, scilicet Uirgilius et Dantes de nauicula descenderunt. Et hic finitur quintus circulus.
+
+Quo finito, facit autor preambulum ad sextum, dicens quod ad clamorem Fregias uidit super portas ciuitatis plus quam mille demones, qui superstitiose dicebant: Quis est iste qui sine morte, hoc est antequam moriatur, uel sine morte, idest sine peccato, uel sine morte, idest sine pena Inferni, uadit per regnum mortue gentis Uirgilius autem fecit signum quod secrete alloqui uellet eos. Tunc illi dixerunt ei: Ueni tu solus et ille recedat, qui tam audaciter per istum regnum intrauit. Solus reuertatur per fatuam stratam. Probet si per eam scit reuerti, quia tu hic remanebis, qui eum per tam obscuram duxisti contratam. Quod audiens, autor tanto fuit timore ac pauore simul arreptus, quod nunquam inde credidit ad propria remeare, et totus pauidus ad Uirgilium ait: O mi care dux, qui plus quam septem uicibus me in periculis securasti, et de eisdem me protinus extraxisti, noli me hic dimittere, queso, taliter desolatum; et si transire nobis ulterius est negatum, reinueniamus statim uestigia nostra simul. Cui Uirgilius ait: Noli timere, quod nostrum iter non potest nobis quisquam auferre, a tali nobis domino est concessum. Sed hic me expecta, et spiritum tuum fessum conforta et ciba spe bona, quod ego te in mundo infimo non relinquam. Et his dictis, a Dante recedit et uersus ianuam ciuitatis, demonibus locuturus, accedit. Qui cum eis modicum loquendo stetisset, et nichil cum eis profecisset, quia in faciem eius portas clauserunt, melancolia plenus reuersus est ad autorem, dicens: Licet ego irascar, tu fili, noli timere, quia ego uincam pugnam, malis gratibus quorumcumque qui intus ad defensionem se uoluant. Non enim est noua michi ista eorum superbia, quia iam usi sunt ea michi in illa porta sacrata que adhuc sine clauibus aperitur. Super quam portam tu uidisti mortuam scripturam, et iam citra eam per descensum descendit transeundo per circulos sine duce unus talis, quod per eum aperietur nobis ciuitas, iuxta uotum. Unde ait autor in textu: {tal che per lui ne fi' la terra aperta}. 
+
+Continuatio est ad precedentem cantum. Superius nanque dixit: {Uenimo al piè d'una torre al da sezzo}. Nunc uero continuando dicit quod antequam ad pedem turris uenissent, uidit in cacumine ipsius turris duas accensas faculas eleuari. Quem quidem ignem ideo demones qui ibi habitant ostenderunt, ut signum darent demonibus ciuitatis que in medio paludis est sita, ut barcam mitterent, que eos ad ripam aliam transportaret. Duas autem ideo faculas ostenderunt, ad ostendendum quod due anime ueniebant, quia quot anime ueniunt, tot facule accenduntur. Illi uero demones qui super portas habitant ciuitatis, uisis faculis, unam faculam eleuarunt ad respondendum quod nauicula ueniebat. 
+
+{Meschite} proprie lingua sarracenica sunt phana et templa ipsorum. Hic autem ponuntur pro turribus et meniis ciuitatis.
+
+{Et già di qua da lei discende l'erta.} Quando demones in faciem Uirgilii clauserunt ianuas ciuitatis, statim missus fuit de celo unus Angelus ut, malis gratibus illorum spirituum malignorum, ciuitatem aperiret, et eis liberum introitum exhiberet.
+
+Sicut in superiori cantu habetur, quando demones clauserunt portas ciuitatis Uirgilio, reuersus est ipse Uirgilius ad autorem totus melancolicus et quasi totus in mente prostratus; quod attendens et considerans ipse autor totus pusillanimus est effectus, et ista talis pusillanimitas colorem pallidum in faciem eius pinxit; qui quidem pallor similem colorem quem habebat Uirgilius tunc restrinxit. Ideo continuando, sic incipit istum cantum:
+
+{Quel color che uiltà di fuor mi pinse
+uegendo 'l duca mio tornare in uolta,
+più tosto dentro il suo nouo ristrinse.}
+
+Hoc est, ille color quem pusillanimitas exterius in me depinxit, uidendo ducem meum reuerti sconfictum, citius suum nouum colorem restrinxit interius. Et bene dicit nouum, quia sapiens non ita de leui a passionibus conmouetur. Et statim illo colore pallido interius ad se tracto, attente se firmauit ipse dux, sicut solet facere auscultans et expectans aliquid quod uidere non potest. Et sic auscultans si ueniret, scilicet id quod expectabat, quia a longe uidere non poterat, propter aerem caliginosum et nebulam spissam, ait ut confortaret autorem: Omnino sine dubio nos uincemus, sin autem talis fuit punitus. O quantum uidetur michi tardum quod id quod expecto huc ueniat. Audiens autem Dantes ista uerba Uirgilii, quorum principium cum fine minime concordabat, ne momentum aliquod pertransiret quod ipse cum magistro non proficeret, ex quo non ibant quia aliquid expectabant, ait ad eum: In istum fundum Inferni descendit unquam aliquis de primo gradu? hoc est de primo circulo? in quo quidem circulo non est alia pena nisi spes protinus detruncata? Et Uirgilius ad eum ait: Raro de nobis qui habitamus in primo circulo in castro, scilicet illo aliquantulum luminoso, aliquis uadit per istud iter per quod nos uadimus modo. Uerum est quod una alia uice huc inferius fui adiuratus ab illa auida Eritone que antiquitus, dum uiuebat, animas ad sua corpora reuocabat. Et fecit me intrare, modicum post mortem meam, in illum circulum ubi habitat Iudas Scarioth, ut extraherem inde unum spiritum quem uolebat. Ille enim locus in quem descendi est obscurior et magis elongatus a celo quam locus aliquis infernalis. Unde, quia alias inferius huc descendi, bene scio istud iter, et idcirco facio te securum.
+
+Et dum sic autorem huiusmodi locutionibus et demonstrationibus confortaret, dicit ipse autor se uidisse in chacumine unius turris excelse tres Furias infernales, sanguine tinctas, ydris uiridissimis cinctas, et cerastibus coronatas; quarum una uocatur Alecto, altera Thesiphon, et tertia Megera. Que quidem Furie, quia succursum de celo missum uenire sciebant, cum unguibus pectora sua scindebant, manibus se percutiebant, et alta uoce Gorgonem clamabant dicentes: Ueniat Medusa, ut ipsum conuertat in lapidem. Male enim fecimus non uindicando nos de Theseo. Tunc Uirgilius ait ad Dantem: Uolue te retro et tene uisum clausum, quia si Gorgon se ostenderet et tu eum uideres, nunquam posses reuerti superius. Et hoc dicto, statim Dantem conuertit ad se ipsum et propriis manibus cooperuit sibi uisum. Et quamuis Dantes aliquid oculis discernere non ualeret, tamen auditu persensit super aquas Stigias unum sonum terribilem, tanto pauore repletum quod ambe ripe illius paludis ex tali conmotione tremebant. Et ille rumor tam terribilis et tam pauidus nichil aliud erat nisi aduentus Meduse, que ad clamorem Furiarum ueniebat, ut Dantem in lapidem conmutaret. Sed postquam pertransiit talis tremor, Uirgilius soluit oculos ipsi Danti. Et tunc uidit quendam benignum nuntium super aquas Stigias siccis pedibus ambulantem, ante cuius faciem omnes anime que sunt in illa palude submerse, contuse, timore terribili fugiebant. Quem cum uidisset Uirgilius innuit Danti ut ei inclinato capite reuerentiam exhiberet. Et ille nuntius sic super aquas Stygias ambulando deuenit ad ianuas ciuitatis, quas cum una uirgula reserans, ait ad illos demones qui clauserant eas: O expulsi de celo, gens despecta, unde ista superba arrogantia in uobis allicitur? Cur recalcitratis illi uoluntati, cui nunquam potest finis esse truncatus? Quid iuuat cum fronte percutere petram? Cerberus enim uester, si bene recolitis, propter hinc simile gestat adhuc mentum depilatum et guttur. Et hiis dictis, per uiam qua uenerat est reuersus. Et tunc, uidentes portas ciuitatis apertas, intus sine impedimento aliquo intrauerunt. Quibus ingressis, dicit autor quod tota illa ciuitas erat plena sepulcris, et sepulcra interius adeo plena flammis, quod nulla ars reperitur in mundo que ferrum magis requirat ignitum. Et de istis sepulcris terribiliter tam ignitis, quia erant omnia opertoria subleuata, exibant ita dure lamentationes, quod bene uidebantur lamentationes protinus miserorum. Quas uoces miseras audiens, autor ait ad Uirgilium: Que sunt iste gentes que sepulte in istis archis se faciunt sentiri cum suspiriis dolentibus? Cui ait ipse Uirgilius: Hic sunt heresiarche, cum eorum sequacibus cuiuscunque secte, et multo plus quam tu credas ex eis sunt iste tumbe replete. Similis hic cum simili est sepultus, et monumenta sunt calida secundum magis et minus, idest secundum quod magis et minus in hoc mundo heretici errauerunt. Et postquam Uirgilius assignauit Danti miseram conditionem istius misere ciuitatis, dicit ipse autor quod inter muros et sepulcra iter a dextris arripuerunt. Unde ait in textu: {Poscia c'a la man dextra si fu uòlto, / passamo tra' martiri}, idest sepulcra, {et li alti spaldi}, idest altos muros. 
+
+{Quel color che uiltà di fuor mi pinse.} Iste color, quem pusillanimitas in faciem Dantis pinxit, est color pallidus, qui quidem accidere solet duabus de causis: prima est quando homo interius concipit timorem; secunda est quando concipit amorem. Corpus enim, secundum philosophos, ad conceptionem anime commouetur; nam ad conceptionem rei terribilis totus homo pallescit. Et ratio huius est quia quando homo timet, totus calor naturalis fugit ad interiora, et sic exterius remanet pallidus ac etiam congelatus. Unde poeta: Calor exteriora reliquit. Et per istum modum uidens autor suum ducem a demonibus sic derisum, et quodammodo debellatum, quia erat ei suum iter ita rustice impedimentum ad conceptionem rei tam terribilis, totus pauidus est effectus. Sicut solent fieri milites pauidi dum uident suum ducem fugere uel timere in prelio, similiter quando concipit amorem, interius totus pallescit et frigescit exterius: et hoc etiam propter causam iam superius assignatam. Unde Ouidius: *Palleat omnis amans, hic est color aptus amanti*. Similiter, ad conceptionem rei uerecunde, homo exterius erubescit. Et ratio huius est: Quando enim homo facit uel recipit aliquod turpe quod sit uerecundia dignum, calor interior ad exteriora procedit, ut illum uerecundum a se proiciat et expellat. Unde, de primo, Ouidius in libro Methamorphoseos: *Heu quam difficile est crimen non prodere uultu*. De secundo idem Ouidius, eodem libro: *Nays ab his tacuit; pueri rubor ora notauit; / nescit quid sit amor, sed erubuisse decebat*. Quia nanque puer ille de turpi requirebatur a Nay, ideo totus in facie apparuit rubicundus.
+
+In isto notabili duo moralia continentur: Primum est quod cum aliquis dux, siue capitaneus alicuius exercitus siue gentis, timorem ostendit in facie, facit suos milites timidos atque uiles. Quod totum contrarium faciunt boni duces. Nam si in corde timent, audaciam ostendunt in facie, sicut ponit exemplum Uirgilius de Enea, primo Eneydorum, dicens: Spem simulat uultu, premit altum corde dolorem. Secundum est quod bonus dux siue capitaneus, quando uidet suos milites perturbari siue timere, statim suum timorem palliat et occultat, sicut fecit Uirgilius, qui uidens Dantem pallidum in facie, statim colorem similem quem habebat interius ad se traxit. Ideo ait: Ille color qui michi timiditatem depinxit exterius, uidendo meum ducem reuerti sconfictum, suum colorem nouum restrinxit interius. Et bene dicit nouum, quia magna nouitas est quando unus sapiens dux, maxime in multis expertus, timet in corde uel in facie perturbatur.
+
+Uirgilius sic turpiter a demonibus debellatus, de celo auxilium expectabat, et ideo dicebat: {Pur a noi conuerrà uincer la punga}, sin autem talis fuit punitus. Uult hic dicere Uirgilius: Si nos non uincemus, isti qui clauserunt portas terribiliter punientur, quia Cerberus non tantum peccauit in impediendo Theseum, quando momordit Caronem, quantum peccauerunt isti quando clauserunt ianuas ciuitatis. Et nichilominus erit nobis tandem ciuitas patefacta. Sed quia spes que differtur affligit animam, secundum sententiam Salomonis, ideo adiungit ipse Uirgilius: {O quanto tard'a me c'altri qui giunga}.
+
+{Ke sol per pen'à la speranza cionca.} Illi qui habitant in primo circulo nullam aliam penam habent nisi solummodo spem truncatam: Ubi est notandum quod due sunt spes: una secundum naturam; altera secundum gratiam. Spes enim secundum naturam est illa, qua mediante, ex uno iuuene et una iuuene, uel altero iuuene et altero sene, nasciturus filius expectatur. Spes uero secundum gratiam est illa, qua mediante, de ambobus senibus filius generatur; sicut ex Abraham nonagenario et Sarra octagenaria natus est filius, scilicet Ysaach. Et de his duabus speciebus ait Apostolus, loquens de Abraham, qui contra spem in spem credidit ut esset pater multarum gentium, idest contra spem nature in spem gratie credidit Abraham ut esset pater multarum gentium, idest ut haberet filium multarum gentium genitorem. Sic eodem modo philosophi, et poete, et alii qui habitant in primo circulo, contra spem gratie, qua priuatos omnino se sentiunt, sperant in spem nature uel rationis. Non enim dictat lex uel ratio naturalis ut homo non peccans temporaliter nedum eternaliter puniatur. Cum itaque illi iusti qui sunt in primo circulo iuste et uirtuose uixerint in mundo, non debent secundum legem uel rationem humanam eternaliter condemnari. Sed lex diuina mandat quod quicumque in Christum non crediderit et baptizatus non fuerit, condemnetur. Et sic contra spem que procedit a gratia habent spem siue desiderium quod oritur a natura. Et ideo ait Uirgilius supra, quarto cantu, circulo primo: {Per tai difecti, non per altro rio / semo perduti, et sol di tanto offesi / che senza speme uiuemo in disio}. Et hic ait autor in textu: {che sol per pen'à la speranza cionca}.
+
+Hic interrogat autor Uirgilium utrum aliquis de primo circulo, ubi pro pena est solummodo spes truncata, unquam descendit in alios circulos subsequentes. Quam responsionem require superius. Sed quia illa est licteralis, accipe nunc moralem. Raro enim accidit quod homo sapiens et uirtuosus de statu suo sublimi et luminoso descendat in statum infimum et tenebrosum. Unde aiebat Seneca: Si scirem deos ignoscituros et homines ignoraturos, adhuc dedignarer peccare. 
+
+Ista Ericto fuit quedam mulier de Thesalia, maga et uenefica ualde magna, que, ut scribit Lucanus in UIM, suis incantationibus animas mortuorum ad propria corpora reuocabat. Ad hanc enim Erictonem accessit Sextus filius Pompei, uolens ab ea scire quem finem habitura erant bella plus quam ciuilia, que in breui tractanda erant, siue potius finienda, inter Cesarem et Pompeum. Et ait ei:
+
+*O decus Emenidum, populis que pandere fata
+Queque suo uentura potes deuertere cursu,
+Te precor, ut certum liceat michi noscere finem
+Quem belli fortuna parat. Non ultima turbe
+Pars ego Romane, Magni clarissima proles,
+Uel dominus rerum uel tanti funeris heres.*
+
+Ad cuius preces Ericto unam animam in corpus proprium reuocauit, ipsum admirans, ut sibi dicat quid de bello futuro senserit in Inferno. Tunc ille: Uidi Decios Curiosque tristes flentemque Camillum, pro destructione – intelligas Romanorum. Uidi Scipionem, qui plorabat pro nepote suo qui erat interficiendus in Libia cum Catone. Solum autem Brutum qui Tarquinum fugauit, uidi gaudentem, quia Brutus, qui erat de domo sua, erat Cesarem occisurus. Tibi autem Sexte dico quod ducibus busta parantur, uni in Nilo, alteri uero in Tiberi. Et hoc dicit quia Pompeius erat interficiendus in Egypto, et Cesar in Roma. 
+
+Potest hic merito queri, cum sint tres Furie, scilicet Alecto, Thesiphone, et Megera, quare Megera eterni luctus regina uocatur. Respondeo: Peccatum enim quanto hic est maius, tanto maiorem penam et luctum in Inferno meretur; iuxta illud: Quantum se glorificauit et in delitiis fuit, tantum date ei tormentum et luctum. Et iuxta illud: Secundum mensuram delicti erit et plagarum modus. Cum itaque Megera peccatum inique operationis importet, merito eterni luctus regina uocatur. Interpretatur enim, ut dictum est, *magna in malo constantia*. Non enim praua cogitatio nec praua locutio, sed praua operatio hominem hereticum facit. Unde beatus Augustinus: Error non facit hereticum, sed erroris defensio. Et ideo bene Claudianus ipsam Megeram, tanquam reginam, dicit in Inferno sedere. Ait enim de ipsa, libro primo: Improba mox surgit tristi de sede Megera. 
+
+{Uegna Medusa, sì 'l farem di smalto.} Furie infernales, uidentes descendere ad considerationem Inferni hominem sapientem, Medusam inuocant alta uoce, ut suo aspectu homo carneus in lapidem commutetur, ne secreta que sunt in illa ciuitate sepulta uideat, et nec aliis reuelare queat. Ubi notandum est quod quidam rex nomine Phorcus habuit quandam filiam que dicta est Medusa, siue Gorgon. Huic Meduse pater regnum reliquit, que sua pulcritudine intuentes totaliter dementabat. Unde fabulose ponit Ouidius ipsam Medusam homines in lapides conuertisse. Sed re uera quedam lasciua mulier fuit, que tanta pulcritudine pollebat quod quicunque eam aspiciebat extra mentem statim fiebat. Hanc autem Medusam, ut ponit magister in ystoriis scolasticis, Perseus filius regis Athenarum interfecit. Ait enim sic super librum Iudicum: Perseus Gorgonam occidit meretricem, que ob nimiam pulcritudinem speculatores suos mentis impotentes reddebat. Huius autem Meduse dico fabulas consectando incredibilis pulcritudo et fama diuitiarum excitauerunt Perseum, qui in manu potenti regnum ipsius Meduse intrauit, regnum cepit, caput illi amputauit, uentrem eius ense aperuit, ex cuius sanguine, ut poetarum fabule ponunt, ortus est quidam equus alatus qui uocatus est Pegasus; qui equus ad montem Elycon currens ungula fodit terram, et fontem Musarum et poetarum produxit. Allegorice per Medusam, siue Gorgonem, accipimus terrorem et obliuionem quibus Perseus, idest homo sapiens, caput amputat, dum tenaci memorie terrorem fugiens semper intendit. Mortua autem obliuione pariter et terrore, Pegasus oritur qui, secundum Fulgentium, fama eterna interpretatur: qui ideo alatus dicitur, quia fama omnia uisibilia et inuisibilia cursu ueloci perlustrat; ad montem autem Elycon dicitur cucurrisse quia semper fama sapientiam querit; nam ex sapientia fama oritur, et orta sapientiam querit. Et postquam quesiuerit ipsam sapientiam, aliis propinare procurat. Unde bene Pegasus ex sanguine, idest ex morte terroris et obliuionis oritur, et ad montem sapientie currit, et fontem sapientie ungula, idest sua inuestigatione, producit; qui quidem fons etiam Pegasus, idest eterna memoria, nuncupatur. Unde non absurde Furie Medusam clamant, ut suo aspectu Dantes in lapidem conuertatur, ut Inferni secreta non uideat, et que iam uidit obliuioni tradere non omittat. Et sic uidemus quod non solum in principio sue uisionis ferarum aggredientium, sed etiam in medio impedimenta sustinuit perstrepentium Furiarum; inueniens per hoc quod homo in principio et in processu sui operis a bono opere impeditur, sed tamen propter impedimenta a bono incepto resilire non debet. 
+
+Iste sonus pauore plenus et omnia frangens, non erat aliud nisi illa maledicta Medusa, que ad clamorem Furiarum cum tanto impetu ueniebat, ut autorem in lapidem commutaret. 
+
+{Li occhi mi sciolse.} Postquam ille sonus terribilis et horribilis pertransiuit, Uirgilius soluit autori oculos et ait ad eum: Dirige neruum oculi super illam spumam antiquam et uide. Et tunc dicit autor se uidisse unum nuntium benignum missum de celo, super aquas Stigias siccis pedibus ambulantem, ante cuius faciem omnes illi maligni spiritus fugiebant. Qui cum ad portas ciuitatis uenisset, cum una uirgula quam gestabat in manu ipsam portam aperuit, demones qui ipsam clauserant increpauit, et eis liberum introeundi aditum demonstrauit. Iste enim Angelus tenet figuram et similitudinem ueritatis, que omnia secreta et abscondita producit in lucem. Et de hoc ait ueritas in Euangelio: Nichil secretum quod non reueletur, et absconditum quod non sciatur. Nullum enim secretum fuit in Inferno quod iste poeta nesciuerit, et nullum absconditum quod sibi non fuerit reuelatum.
+
+Uolens autor designare nobis multitudinem sepulcrorum quibus est plena ciuitas infernalis, comparat ipsa sepulcra eterna ad sepulcra que sunt in duabus mundi partibus constituta. Prima sunt extra ciuitatem arelatensem in quadam planitie, in illa scilicet parte ubi Rodanus descendit in mare. Et dicitur quod illa sepulcra pluit Deus de celo ad orationem Karoli Magni. Karolus enim Magnus debellauit in illa planitie maximam multitudinem paganorum. Sed quia multi christiani in illo prelio ceciderunt, rogauit Karolus Deum ut fideles ab infidelibus discernere posset, ad hoc ut eos ualeret tradere sepulture. Et tunc ad preces suas tot sepulcra ceciderunt de celo quot erant fideles ab infidelibus trucidati. Et Angelorum ministerio omnia illa christianorum funera inuenit ipse Karolus suis posita sepulturis. Alia uero sepulcra sunt propre quandam ciuitatem que est in finibus Ytalie, que dicitur Pola, in quadam scilicet planitie, iuxta Quarnarum, in qua est etiam multitudo maxima sepulcrorum. Quorum sepulcrorum causa uel notitia non habetur. Exemplificat igitur autor et dicit quod quemadmodum illa duo loca sunt plena sepulcris, ita illa ciuitas infernalis est plena undique sepulturis.
+
+{Qui son li heresiarche.} Heresiarcha est princeps hereticorum, sicut Arrius princeps Arrianorum, sicut Sabellius Sabellianorum, sicut Manicheus Manicheorum, et sic de aliis.
+
+{Uedi là Farinata che s'è dricto.} Exemplificando ponit hic autor quendam nobilem militem florentinum, qui fuit uocatus dominus Farinata de Ubertis, qui, ut communiter creditur, fuit hereticus Epycurus. Hic est enim unus ex illis quinque de quibus autor interrogauit Ciaccum, ut habetur superius in tertio circulo, cantu UIo.
+
+{Com'auesse l'inferno in gran dispicto.} Uere omnis homo peccator, et maxime hereticus, qui mortuo corpore animam mortuam confitetur, aliam uitam ubi anime perpetuo uiuant esse non credit. Idcirco huiusmodi homines nec Paradisum diligunt, nec illud, propter aliqua bona que faciant, habere se credunt. Similiter nec penas Inferni timent, nec propter aliqua scelera que committant ad illas penas ire formidant. Ideo figuratiue loquitur autor de isto heretico Farinata, quod fronte se in sepulcro et pectore erigebat, tanquam si pro nichilo haberet Infernum. Et hoc est quod dicit propheta: Ambulant contra Deum extento collo.
+
+Hanc fortitudinem atque constantiam exhibet magnanimitas homini magnanimo atque forti, quod propter aliquos labores uel noua accidentia que occurrant, uir magnanimus a sui status rectitudine non mutatur. 
+
+Arbia est quidam fluuius paruus in Tuscia, qui transit per comitatum Senensem ad radicem Montis Aperti, ubi Florentini cum tota parte Guelforum fuerunt a comite Iordano, uicario regis Manfredi, uictoriose et triumphaliter debellati. Et quia dominus Farinata de Ubertis cum Senensibus et aliis Gebellinis de Tuscia fuit cum ipso comite in dicto conflictu, ideo autor ipsi domino Farinate, dicenti quare Florentini sunt ita impii contra meos consortes, dicit: {Lo stratio e 'l grande scempio, / che fece l'Arbia colorata in rosso, / tal oration fa far nel nostro tempio}. Quasi dicat: Propter sanguinem florentinum qui aquas Arbie colorauit, qui quidem sanguis uestro consilio et opere fusus fuit, talis in nostro templo oratio celebratur, ut, scilicet, nunquam uestri consortes possint aliqualiter rebanniri.
+
+Audiens dominus Farinata ab autore quod propter conflictum quem habuerunt Florentini apud Montem Apertum nunquam sua prosapia dicitur reuersura, suspirando allegat atque inducit quandam maximam utilitatem quam operatus est ipse erga ciuitatem Florentinam. Que talis fuit: Dum quadam uice omnes extrinseci Florentini essent in Florentia ad inuicem adunati, ordinauerunt inter se, quia ciuitatem non bene coram illo populo poterant gubernare, ipsam ciuitatem incendere, mulieres capere, domos expoliare et homines trucidare, et alibi ex se ipsis solummodo ciuitatem edificare. Surrexit in consilio dominus Farinata, et aperta facie et libera uoce omnibus contradixit: et sic illo tempore ciuitatem suam a tanto periculo liberauit. Arguit itaque ciues suos quod memores sunt unius mali quem passi sunt, operatione non solum sua, quia in illo conflictu magis peccauerunt Abbates quam Uberti, sicut dicetur infra ultimo circulo, secunda parte Cociti, cantu XXXII; et non sunt memores tanti beneficii quod ipse solus operatus est erga eos. Memoria enim beneficiorum, ut ait Seneca, est labilis, iniuriarum uero tenax.
+
+Ista enim, cuius pulcer oculus cuncta uidet, est Beatrix, cui tanquam summe scientie theologie reseruat autor cuncta dubia reseranda. Dixerat enim sibi dominus Farinata, quod non transirent quinquaginta menses quod ipse sciret quantum exulatio, siue a terra propria exitus, ponderaret; sed quia istud per uerba occulta predixit, ideo istud et alia reseruat exaranda et explicanda illi scientie que uidet Deum, qui cuncta uidet. Dicit enim beatus Gregorius, loquens de sanctis qui sunt in patria, scientia diuina repleti: Quid est quod non uideant qui uidentem omnia uident? 
+
+Hic facit autor mentionem de quodam Papa heretico qui uocatus est Anastasius, quem quidam hereticus, nomine Fotinus, de recta uia extraxit et ad suum errorem adduxit. Tempore nanque Anastasii imperatoris fuit quidam dyachonus thesalonicensis qui uocabatur Fotinus; et hic erat hereticus. Iste Fotinus ueniens Romam Anastasium Papam secundum, natione romanum, de uia catholica extraxit et hereticum fecit. Unde clerici Romane Ecclesie contra ipsum insurrexerunt, et maxime quia ad petitionem ipsius Fotini quendam hereticum nomine Achasium restituere uoluit, postquam damnatus fuerat per Ecclesiam Romanam. Hic autem papa Anastasius diuino iudicio est percussus; nam cum ad secreta nature iuisset, egerendo intestina miserabiliter expirauit, ut legitur in cronicis Pontificum Romanorum.
+
+In hoc notabili admonemur quod quando in aliquo nostro opere uirtuoso uel arduo ab inconuenienti aliquo impedimur, quod illud tale opus dimittere non debemus, sed ad illud inconueniens paulatim assuescere nos oportet, quia tunc illud tale inconueniens propter usus frequentiam minuetur. Tanta est enim potentia usus quod conuertitur in naturam; et quod in naturam conuertitur, etiam si sit malum, ledendi potentia uacuatur. 
+
+Sic construe licteram: Omnis malitia, que odium in celo acquirit, ad iniuriam alicuius persone procedit, et sic iniuria est finis cuiuslibet malitie. Et omnis talis finis illum quem offendit cogit penitus contristari, aut cum uiolentia aut cum fraude; sed quia fraus est grauius peccatum quam uiolentia, ideo artiori loco retruditur. Stant itaque sub uiolentibus fraudulenti, ut ait in textu. 
+
+{Sodoma et Caorsa.} Iste sunt due ciuitates: Prima non est, sed fuit antiquitus in Penthapoli ante diluuium, que cum aliis quatuor submersa est propter peccatum contra naturam. Et ab ista omnes hoc uitio laborantes sodomite dicuntur. Secunda uero est in prouincia Prouincie, in qua multum abundant usurarii. Et ab ista omnes usurarii Caorsini uocantur. 
+
+{La froda, ond'ogni conscientia è morsa.} Fraus est duplex, secundum quod duplex est amor, scilicet naturalis et accidentalis. Amor naturalis facit hominem omnes homines equaliter diligere; accidentalis uero facit hominem uni uel pluribus singulariter adherere. Qui igitur facit contra primum amorem dicitur fraudulentus; qui uero contra secundum dicitur proditor. Ideo grauius puniuntur proditores quam fraudulenti. Et nota quod quanuis omne peccatum generet remorsum conscientie, in anima spetialiter tamen fraus et proditio. Unde ait autor in textu: {ond'ogni conscientia è morsa}.
+
+In hoc sententioso notabili due sententie continentur: Prima est quod a fraude omnis conscientia remordetur. Nullus enim homo committens fraudem a remorsu conscientie est immunis. Secunda est ista, quod fraude potest quis uti aut in hominem qui confidit in eum aut in hominem qui confidentiam non requirit. Quorum uero sit peius in precedentibus est ostensum. 
+
+{Ma dimmi: quei de la palude pingue,} etc. Postquam Uirgilius infernale baratrum tripartitus est, autor eum interrogat cur illi qui mouentur a uento, idest luxuriosi, et illi qui percutiuntur a pluuia et grandine, idest gulosi, et illi qui sibi obuiant cum tam asperis linguis, idest auari et prodigi, et illi de palude pingui, idest accidiosi, iracundi, inuidi et superbi, non sunt puniti intra muros ignee ciuitatis. 
+
+Ad quod respondet Uirgilius et dicit quod incontinentia, sub cuius nomine septem radices peccatorum mortalium continentur, quia minus Deum offendit, extra ciuitatem punitur. Malitia uero et bestialitas, sub quibus uiolentia, fraus et proditio continentur, quia plus Deum offendunt, ideo intra ciuitatem durius puniuntur: uiolenti sub dominio Minotauri, fraudulenti sub dominio Gerionis, proditores uero sub dominio Luciferi. 
+
+Hoc est, phylosophia, illi qui illam intelligit, notat, idest dicit uel demonstrat, non in una solummodo parte tantum, sed in pluribus, quomodo natura accipit suum cursum ab intellectu diuino, idest operatur imitando ipsum diuinum intellectum; quia ipsa natura, quantum potest, omnia que facit et producit conatur facere et producere ordinate et perfecte, sicut Deus omnia fecit. Unde ipsa natura taliter diffinitur: Natura est uis quedam rebus insita, similia de similibus generans uel producens. Nam nichil generat uel producit nisi quod diuina bonitas primitus in prima creatione produxit, et sua opera facit diuinius operibus similia quantum potest. 
+
+Descendens autor in septimum circulum, duo principaliter facit: Nam primo designat descensum, qualiter scilicet factus est, dicens quod ille descensus est ita factus sicut est illa ruina que in partibus Lombardie, inter Triuisium scilicet et Tridentum, fluuium Attacis percussit. Et in isto tali ruinoso descensu Minotaurum inuenit, qui positus est ibi ut custodiat illam uiam. Qui Minotaurus, statim quod uidit autorem, iracundia totus accensus, se ipsum pre nimia ira momordit. Contra quem Uirgilius clamans ait: Tu forsitan credis quod iste qui mecum est sit dux Atheniensis, qui tibi mortem superius in mundo porrexit? Recede hinc, bestia, quia iste non uenit doctus a tua sorore, sed uadit uestra uidendo tormenta. Tunc Minotaurus, ad similitudinem tauri cum fuerit letaliter uulneratus, qui ire uel currere nescit, sed huc et illuc saltando discurrit, de illa quam custodiebat ruina recessit. Et tunc Uirgilius mandauit autori ut, interim quod ille erat in furia, uiam arriperet uersus yma. Dum autem sic ambo descenderent, et Dantes de illa ruina in sua mente aliquantulum cogitaret, ait ad eum ipse Uirgilius: Tu forsitan cogitas de ista ruina, que custodita est ab illa ira bestiali quam modo ego extinxi. Uolo enim quod scias quod alia uice quando ad yma descendi, quod ista roccia, idest ista petrosa ruina, adhuc ruinata non erat. Sed certe, si bene discerno uel recolo, modicum antequam uenisset ille qui magnam predam abstulit Diti de circulo primo, ex omni parte ista fetida uallis ita tremuit, quod ego cogitaui in corde meo quod uniuersum sentiret amorem, per quem est qui credat quod mundus in chaos pluribus uicibus sit conuersus. Et in illo puncto petre in Inferno hic et alibi scisse sunt. Secundo, postquam autor descensum descripsit, ad designandum septimum circulum manum extendit, dicens quod uidit unam amplam foueam in cuius circuitu centauri armati currebant, qui centauri uidentes istos descendere, se firmauerunt, et tres ex ipsis de acie exiuerunt. Et unus istorum trium clamauit ad eos a longe dicens: Ad quod martirium uenitis uos qui de coste descenditis? Dicatis istinc, alioquin arcum extendo. Ad quem Uirgilius ait: Responsionem faciemus istic de prope nos Chyroni. Semper enim fuit ad tuum damnum tuum desiderium ita uelox. Postea tetigit Dantem dicens: Ille enim est Nessus, qui mortuus est pro Deianira et fecit ipsemet de se ipso uindictam. Et ille qui est in medio, qui respicit sibi pectus, est magnus Chyron, qui nutriuit Achillem. Ille uero alius Folus est, qui fuit iracundia ita plenus. In circuitu nanque istius fouee uadunt ad mille ad mille sagittando qualemcunque animam que plus de sanguine se euellit quam culpa sua minime sortiatur. Et hec dicens appropinquauit ad illos. Chiron autem, uidens Dantem pedibus lapides conmouentem, ait ad socios: Perpenditis uos quod ille qui uenit retro mouet omne quod tangit? Non sunt ita soliti pedes facere mortuorum. Cui Uirgilius: Uere uiuus est et non mortuus, cui me oportet ostendere uallem nigram, uirtute et autoritate illius que ueniens de illo loco ubi alleluia cantatur, conmisit istud officium michi nouum. Sed per illam uirtutem per quam moueo pedes meos per tam siluestrem stratam, te adiuro ut de tuis des nobis unum in ducem, qui et uiam nobis demonstret, et hunc, quia non est spiritus qui uadat per aerem, portet. Tunc Chiron mandauit Nesso ut eos incolumes secum ducat. Qui cum Chironi per omnia paruisset, et eos portauit, et istum primum gironem curialiter confabulando monstrauit, et eos usque ad ripam aliam transuadauit. Dum autem sic iuxta fluuium sanguinis peregrarent, Centaurus monstrauit autori quasdam animas que erant usque ad cilium in illo sanguine bullienti submerse, quas dixit esse animas tyrannorum qui in hoc mundo contra bona subditorum ac etiam sanguinem tyrannide usi sunt. Et inter alios demonstrauit ei quatuor summos tyrannos, uidelicet Alexandrum imperatorem Grecorum, Dyonisium regem Syracusarum, Azolinum de Romano, et Opizum Marchionem Extensem; quorum primus tyrannizauit in toto orbe terrarum; secundus in regno Sicilie; tertius in Marchia Triuisana ac etiam in pluribus partibus Lombardie; quartus uero in ciuitate Ferrariensi et alibi. His autem uisis, autor una cum Uirgilio super Centaurum ascendit et fluuium transuadauit. Cum uero sic fluuium transuadarent, dicit autor se uidisse quasdam animas usque ad gulam ibi submersas. Quas cum attente respiceret, demonstrauit sibi Centaurus unam animam solam, dicens: Iste scidit in gremio Dei illud cor quod adhuc super Tamigium deploratur. Postea uidit quandam gentem que caput et totum corpus tenebant, exceptis tibiis et cruribus, extra riuum. Et sic quanto plus ibant, tanto plus ille sanguis in illo fluuio bassus erat, ubi animas solummodo in pedibus cruciabat, et ibi ad ripam aliam transuadarunt. Et antequam Centaurus eos deponeret, ait ad Dantem: Sicut ex ista parte tu uides fluuium ualde bassum, ita uolo quod pro certo tu credas quod ab ista alia parte fluuius profundatur, ubi peccatum tyrannidis condemnatur. In quo loco quinque alios summos uiolentos tyrannos atque predones similiter nominauit. Quorum primus fuit Totila, flagellum Dei; secundus Pirrus, rex Epyrotarum; tertius, Sextus, filius Magni Pompei; quartus, Raynerius de Corneto; quintus uero et ultimus, Raynerius Pazzo; qui duo ultimi fuerunt stratarum publici predatores. Postquam uero Centaurus autori omnia que sunt in isto primo girone monstrauit, ipsum ad terram deposuit, et per uiam quam transuadauerat transuadauit. Unde ait in textu: {Poi si riuolse et ripassossi 'l guazzo}. 
+
+Licteram sic construe: Ille locus ubi ripam descendere uenimus erat alpestris, idest ualde durus et arduus, sicut sunt loca in Alpibus, ubi nulla uia uel semita reperitur. Quasi dicat: Non solum propter asperitatem ille locus per quem descendimus erat horridus pedibus ad ambulandum, sed erat omni uisui terribilis et abominabilis etiam ad uidendum; et hoc propter illud quod erat ibi, scilicet precipitium quod erat adeo magnum, quod fundus ibi nullatenus uidebatur.
+
+Exemplificat hic autor et dicit quod illa ruina, per quam descendit, est similis ille ruine que est in montibus citra Tridentum, que quidem ruina Attacis fluuium percussit, aut propter terremotum, aut propter debilem fundamentum. Istoria talis est: Inter Tridentum enim et Triuisium est quidam mons qui uocatur Marchus, et iuxta istum montem, ex latere Triuisii, transit quidam fluuius qui appellatur Attax; iste itaque mons in quadam sui parte, aut propter terremotum aut propter debile fundamentum, cum magna ualde ruina descendit in planum; et sic ad yma ruendo, ab una ripa fluuium Attacis percussit. Fluuius uero taliter a monte percussus, fere per miliare recessit; tanta enim fuit materia quam secum illa ruina contraxit, quando sic de monte ruendo descendit in planum. Et in capite istius ruine inuenit Minotaurum, qui tenet typum atque figuram malitie et bestialitatis. Et sub nomine malitie et bestialitatis ponit autor uiolentiam atque fraudem. Uiolentiam diuidit in tres partes, secundum quod homo potest ea tripliciter uti: uidelicet contra proximum, contra se ipsum, et contra Deum. Prima punitur in primo girone, in quodam scilicet fluuio sanguinis bullientis. Secunda ponitur in secundo girone, in quodam scilicet nemore prunis siluestribus et canibus nigris pleno. Tertia uero punitur in tertio girone, in quodam loco scilicet arenoso, ubi continue pluuit ignis. Fraus autem diuiditur in duas partes, scilicet in deceptionem et proditionem. Sed quia decem modis committitur fraus, ideo decem locis punitur; que loca malebulgie nuncupantur. Proditio uero, quia quadripartita est, idcirco in quatuor partibus collocatur siue includitur.
+
+Lictera plana est et aperta, et nichilominus superius exarata. 
+
+Ista Cretensis infamia fuit quidam uir inhumanus, filius regis Minoys, qui dictus est Minotaurus. Cuius ystoria hec est: Dum Pasiphe, uxor Minois regis Cretensis, pulcritudine unius tauri, ut poete dicunt, plurimum capta esset, rogauit Dedalum, qui erat ualde ingeniosus, ut uiam inueniret et modum quomodo ipsa cum illo tauro, quem tantum amabat, concumbere posset. Dedalus autem, uir summi ingenii, uaccam ligneam uacuam intus fecit, quam corio unius pulcerrime uacce, quam ille taurus ardenter amabat, cooperuit, et ibi intus reginam Pasiphem abscondit. Taurus uero, uisa uacca, ad eam cucurrit, et ypsam ymaginans esse uaccam, cum regina concubuit. Unde Uirgilius in Bucholicis:
+
+*Pasiphen niuei solatur amore iuuenci.
+Ha, uirgo infelix, que te dementia cepit?*
+
+Uirginem uocat eam Uirgilius, non quod uirgo esset, quia iam mater fuerat Fedre, Adriagnes, et Androgei, sed a uiridi et pulcra etate uirginem eam uocat. Ex quo concubitu fuit genitus Minotaurus, homo quidam, scilicet inhumanus, ut dicit magister in ystoriis scolasticis. Uidens autem Minos talem filium sibi natum, ipsum in laberinto reclusit. Unde Ouidius, 8 libro Methamorphoseos, in UII uersibus quatuor breuiter comprehendit, scilicet adulterium regine, partum ipsius adulterii monstruosum, laberintum a Dedalo fabricatum, et in ipso Minotaurum inclusum, dicens:
+
+*Creuerat opprobrium generis, fedumque patebat
+Matris adulterium monstri nouitate biformis;
+Destinat hunc Minos thalami remouere pudorem
+Multiplicique domo cecisque includere tectis.
+Dedalus ingenio fabre celeberrimus artis
+Ponit opus, turbaque notans, et lumina flexu
+Ducit in errorem uariarum ambage uiarum.*
+
+Et cum ipse Minos Athenienses tam atroci prelio subiugasset, quod tenebantur annuatim ipsi Athenienses suos pueros mittere deuorandos, post nonum annum tributi cecidit sors super Egei, regis filium, qui uocabatur Theseus, clamanti uniuerso populo Athenarum quod per illos nouem transactos annos filii eorum Minotauro deuorandi fuerant destinati. Theseus autem, ueniens in Cretam, ab Adriagne, filia regis Cretensis, diligitur, et ob hoc ab ipsa sagaciter edocetur quomodo ab ipso Minotauro non solum euadat, sed insuper, quomodo ipsum occidat et de ipso postea exeat laberinto. Dedit enim sibi unum globum fili cum quo, sicut intraret, exitum inuenire ualeret; ac etiam quasdam pallas, pice, lana et farina confectas, mandans ei ut cum Minotaurus os pre fame et bestiali iracundia aperiret, quod illas pallas proiceret in os eius. 
+
+Construe sic licteram: Quando Christus mortuus est, ex omni parte ista uallis tremuit infernalis, et intantum tremuit quod ego Uirgilius credidi quod uniuersum, idest celum et terra et omnia que in eis sunt, sentirent amorem; per quem amorem est qui credat, Empedocles scilicet philosophus, quod mundus sit pluribus uicibus uersus in chaos, idest in confusionem et sui destructionem. Ad cuius sententie euidentiam clariorem est sciendum quod quidam philosophus, qui uocatus est Empedocles, de quo fit mentio supra in primo circulo, cantu quinto, posuit quod omnia facta sunt ex duobus principiis, scilicet amore et odio. Et posuit quod quando odium est inter ipsa creata, tunc bene reguntur et gubernantur omnia, quia unum elementum alterius inuidia optime operatur. Sed quando inter ipsa creata esset amor, posuit quod tunc mundus dissolueretur, quia propter concordiam elementa ab inuicem dissentirent. Et sic per istum modum posuit quod pluribus uicibus mundus erat destructus et iterum erat factus. Conuenientia enim siue concordia, ut ipse ponit, est dissolutio uniuersi, sicut e contra, discordia est coadunatio et conseruatio omnium creaturarum. Unde ait in textu: {Io pensaua che l'uniuerso / sentisse amore per lo quale è chi creda / che il mondo più uolte sia conuerso in chaos}, idest in confusionem, siue in illam primam et primordialem materiam ex qua creatus est mundus. De qua primordiali materia ait Ouidius, primo libro Methamorphoseos:
+
+*Ante mare et terras et quod tegit omnia celum
+Unus erat toto nature uultus in orbe.
+Quem dixere chaos: rudis indigestaque moles.*
+
+Et nota quod chaos accipitur duobus modis: Primo enim accipitur pro distantia locorum, ut in Euangelio beati Luce dicitur: Inter nos et uos chaos magnum firmatum est. Secundo modo accipitur pro primaria rerum confusione, ut hic. Uult itaque dicere hic Uirgilius quod quando in passione Christi terra tremuit, quod ipse credidit, secundum opinionem Empedoclis, quod mundus sentiret dominium amoris, ex quo dominio deperiret. 
+
+Hic incipit primus giro, in quo tractat autor de uiolentia que exercetur in proximum. Cuius pena est quod punitur in quadam fouea plena sanguine bullienti; in circuitu cuius fouee ponit Centauros, arcubus et sagittis armatos, qui quidem tenent typum et figuram uiolentie, quia ipsi primo humanam libertatem cum equis per uiolentiam conturbarunt.
+
+Centauri fuerunt primi homines qui equos primitus domuerunt: et quia centum homines fuerunt, ideo Centauri, idest centum armati, dicti sunt, uel quia ut aura uelociter discurrebant. Fuerunt autem de prouincia Thesalie, ubi mons Parnasus est olim Apolini consecratus. Ista Thesalia fuit origo Achillis et Laphytarum, idest centaurorum, ut ait beatus Ysidorus, XIIII Ethymologiarum. Ponuntur autem hic ab autore in circuitu sanguinis tanquam ministri et executores tyrannidis et uiolentie; nam hii primitus humanam libertatem cum equis per uiolentiam conturbarunt, ut dictum est. Et ideo merito hic ponuntur.
+
+Centaurus ex duabus naturis componitur, equina scilicet et humana. Nam ab umbilico supra habet naturam hominis, ab umbilico uero deorsum in quatuor pedibus extat equus. Et ideo quilibet centaurus habet duo pectora, scilicet pectus humanum et pectus equinum. Ideo ponit autor quod quando Uirgilius applicuit ad centauros, cum capite pertingebat ad pectus equinum, ubi due nature coniunguntur in unum. Ideo ait in textu: {doue le due nature son consorti}.
+
+{Chiron si uolse in su la dextra poppa.} Assignatis rationibus a Uirgilio quare in Infernum descenderunt, et facta adiuratione ut eis securum prestet ducatum, statim mandauit Nesso ut eos ducat et a uenientibus cuneis centaurorum eripiat et defendat.
+
+Iste fuit Enzolinus de Romano, gener Frederici imperatoris, qui tyrannidem exercuit in Marcia Triuisana et in prouincia Lombardie. Nam inaudita supplicia et importabilia onera irrogauit, non solum laycis, sed etiam clericis et prelatis.
+
+{Mostromm'un'ombra de l'un canto sola.} Iste est ille maledictus comes Montis Fortis, qui in ecclesia Sancti Siluestri de Uiterbio, dum eleuaretur corpus Domini nostri Iesu Christi, Henricum de domo regis Anglorum dente tyrannico trucidauit. Ad cuius pleniorem notitiam est sciendum quod, mortuo Corradino, electores Alamanie conuenerunt in unum, et regem Yspanie et imperatorem unanimiter elegerunt. Qui electus, Henricum de domo regis Anglie, qui erat nepos suus, pro approbanda sua electione ac etiam confirmanda ad Romanam Ecclesiam destinauit. Sed dum iste Henricus in romana curia, que tunc erat Uiterbii, moraretur, quodam mane dum per Uiterbium equitaret et per plateam Sancti Siluestri transitum faceret, audiuit pulsari ad Corpus Christi; qui statim de equo descendit, ecclesiam intrauit, et humiliter genu flexu iuxta altare manus oraturus extendit. At comes Montis Fortis, qui ex mandato regis Karoli olim comitis Andegauensis uite istius insidiabatur, occulte post ipsum in ecclesiam est ingressus; et cum Corpus immolabatur Dominicum, ipsum Henricum Deum adorantem nephario gladio immolauit. Qua propter clamant contra sacrilegum homicidam ianue ecclesie memorate, que nunquam aperiuntur nisi ad sportellum uiduitatem de tam crudeli homicidio ostendentes.
+
+Iste Totila fuit quidam rex Gothorum qui totam fere Ytaliam deuastauit, Romam obsedit et cepit, et Siciliam transfretauit et ibi uitam et regnum amisit. Et propter multa mala que fecit, ideo Dei flagellum cognominatus est. 
+
+Postquam autor in superiori cantu de primo girone tractauit, in quo posuit illos qui exercent uiolentiam contra proximum, nunc in isto cantu intendit de secundo girone tractare, in quo ponit illos qui exercent uiolentiam in se ipsos. Et quia homo utitur uiolentia contra se ipsum duobus modis, scilicet uel se occidendo, uel sua bona dispergendo, ideo istos in duas partes diuidit et distinguit. Et continuat sic presentem cantum ad precedentem dicens: Nondum peruenerat Nessus ad aliam ripam quando nos intrauimus per unum nemus quod a nulla uia uel semita est signatum. Quales autem arbores sint in isto nemore, sic poetizando declarat: Non frondes uirides erant in arboribus illis, sed nigro colore perfuse. Ideo ait in textu:
+
+{Non fronda uerde, ma di color fosco;} non rami obducti et recti, sed nodosi et curui. Ideo ait in textu: {non rami schietti, ma nodosi e 'nuolti}; non poma producebant arbores ille, sed cum ueneno festucas. Ideo ait in textu: {non pomi u'eran, ma stecchi con tòsco}. Intrans uero autor istud nemus, dicit se primo uidisse super illas arbores arpias, que sunt aues fedissime, que habent alas latas et plumosas, facies humanas, et pedes ungulatos; que quidem aues super illas arbores nidificant, frondibus ipsarum uescuntur, et ibi continue lamentabiles uoces emittunt. Et dum sic autor attente respiciendo illud iam nemus intrasset, dicit quod Uirgilius dixit sibi: Scias, antequam plus intres, quod tu es modo in secundo girone, et eris quousque horribile sabulum introibis. Et ideo bene respice, et sic uidebis quasdam res que tollerent fidem credulam sermonibus meis. Ipse autem autor sentiebat ex omni parte maximos ululatus, et non uidebat aliquam personam que istos ululatus emitteret; propter quod totus obstupefactus orriguit. Unde Uirgilius ait ad eum: Si tu trunces aliquam ramusculum ex una istarum plantarum, mutilabuntur cogitamina que tu habes. Tunc autor, ad persuasionem Uirgilii, collegit unum ramusculum ex una magna pruno; et statim uox exiuit de pruno dicens: Cur me dilaceras? Non habes tu spiritum aliquem pietatis? Homines enim fuimus, et modo sumus arbores siluestres effecti. Bene debuisset fuisse sic tua manus magis pia, etiam si serpentum anime fuissemus. Tunc Uirgilius, audiens uoces ex illa pruno tam querulosas exisse, et uidens Dantem totaliter obstupuisse, et propter hoc respondere non posse, ait ad eum qui loquebatur: O anima lesa, si iste qui te lesit potuisset credidisse sic solummodo uerbis meis ea que modo uidit et sensit, non ostendisset in te manum suam; sed res incredibilis me induxit ad opus de quo ipsemet doleo. Sed dicas illi quis fuisti, ad hoc ut uice alicuius emende, in mundo superiori renouet famam tuam.
+
+Ad quem ait illa anima lesa: {Sì col dolce dir m'aeschi}; quasi dicat: quemadmodum piscis uel auis capitur esca, ita ego capior uerbis tuis, que tantum sunt dulcia quod ego non possum tacere et uos non grauere. Unde aliquantulum ad raciocinandum uobiscum me ipsum inuisco. Ego certe sum ille – supple Petrus de Uineis – qui cordis Frederici imperatoris tenui ambas claues, quas quidem claues ita uolui, claudendo et aperiendo, suauiter, quod a suis secretis omnem quasi uiuentem remoui, et tantam fidem officio glorioso quo in curia sua fungebar portaui, quod ego omnem sensum et motum inde perdebam. Sed meretrix illa, que nunquam ab hospitio Cesaris oculos meretriceos remouit, que quidem meretrix comune uitium atque mors omnium curiarum existit, inflammauit contra me animos omnes – supple omnium principum et baronum – et isti sic inflammati taliter inflammauerunt Augustum, quod leti honores conuersi sunt in tristes luctus. Unde animus meus, quia ex hoc indigna gustauit, credendo cum morte dedignationem uitare gustatam, me fecit iniustum contra me iustum. Quasi dicat: In omnibus aliis rebus fui iustus, sed in hoc solum, quia me occidi, fui iniustus. Sed per radices nouas istius ligni in quo sic crucior, tibi iuro quod nunquam fregi fidem domino meo, qui fuit honore tam dignus. Et si aliquis uestrum in mundum redit, rogo ut confortet memoriam meam, que iacet adhuc despecta et uulnerata, uulnere quod inuidia principum sibi dedit – supple quia me infamauerunt quod fuissem proditor domino meo. Et cum finem fecisset uerbis suis, dixit Uirgilius ad Dantem: Ex quo iste tacet, ne perdas horam, sed loquere et pete ab eo si aliquid aliud scire uel discere concupiscis. Et Dantes ad eum: Pete tu, inquit, ab eo de omni eo quod credis quod michi debeat satisfieri, quia ego non possem – supple loqui – tanta sum cordis pietate constrictus. Tunc Uirgilius interrogauit illam animam de duobus: Primum est quomodo anima ligatur in illis plantis; secundum uero, si aliqua ipsarum a talibus unquam soluitur membris. Cui respondet spiritus ille incarceratus. Et primo de primo dicens: Quando anima ferox egreditur de corpore unde ipsamet se euulsit, Minos mittit eam ad septimum circulum, in quo est iste secundus giro. Et ista anima sic fulminata cadit in siluam, et non est sibi pars aliqua assignata, sed ubicunque ipsam fortuna balistat, ibi germinat sicut granum spelte. Surgit in uirgam et in plantam siluestrem, arpie pascendo postea de suis foliis faciunt tali plante dolorem, et dolori fenestram; quia per talem uiam exeunt suspiria atque plantus. Secundo respondet de secundo dicens: Sicut alie anime, ita nos in die – supple iudicii – pro nostris corporibus ueniemus, sed nulla suo corpore uestietur, quia non est iustum quod anima habeat corpus quod ipsa abstulit sibi ipsi. Per istam enim siluam corpora nostra trahemus et unumquodque corpus erit suspensum ad prunum umbre sue, idest proprie anime.
+
+Et dum sic ille spiritus in illa planta inclusus ad illa duo de quibus interrogatus fuerat responderet, et ecce duo a sinistro latere silue ueniebant nudi et lacerati, ita fortiter unus post alium fugiendo, quod de silua quicquid tangebant protinus lacerabant. Et ille qui ibat ante, magnis uocibus atque clamoribus mortem in sui adiutorium inuocabat, dicens: {Or accorri, accorri morte}. Et alius qui ueniebat post eum clamabat dicens: O Lane, non sic fuerunt uelocia crura tua in conflictu plebis al Toppo. Et quia plus post eum currere non ualebat, et etiam quia post eos canes nigre et famelice ueniebant, iste spiritus in quodam cespite se abscondit. Canes autem istum insequentes ipsum membratim dilacerauerunt, non sine multo danno cespitis siue plante, quam totam ramis et foliis priuauerunt. Plorando enim ille cespes dicere cepit: {O Iacobe de Sancto Andrea, quid tibi profuit de me facere tibi schermum? Quam culpam ego habeo de tua uita praua?} Tunc Uirgilius cepit Dantem per manus et duxit illum ad illum cespitem qui plorabat et ait ad eum: Quis fuisti tu, qui per tantas puncturas effundis sermonem cum sanguine dolorosum? Et ille ad eos: O anime, inquit, que uenistis ad uidendum stratium inhonestum quod disiunxit a me taliter frondes meas, rogo ut ipsas ad pedem tristis cespitis adunetis. Ego enim fui de illa ciuitate que in Baptistam mutauit primum patronum. Unde ipse primus patronus, propter istam mutationem, semper cum arte sua facit ipsam tristem. Et nisi esset quod super passum Arni adhuc de eo remanet aliquod uestigium, illi ciues qui postea ipsam refundauerunt super cineres qui de Attila remanserunt, frustra laborari fecissent. Ego enim feci de propriis domibus michi furcas. Unde ait in textu:
+
+{I' fe' giubbetto a me de le mie case.}
+
+{Non er'ancor di là Nesso arriuato.} Nondum Nessus Centaurus in suum gironem redierat, quando autor secundum gironem intrauit. Qui quidem giro nil aliud est quam quoddam nemus siluestre, in quo quidem nemore ponit eos qui uiolentiam exercent contra se ipsos, corpus proprium occidendo et bona propria dissipando. Primos poetice conuertit in prunos; secundos uero ponit a canibus laceratos.
+
+Exemplificando declarat hic autor quale nemus est istud, dicens quod bestie, siue fere, que habitant inter Cecinam et Cornetum, que odio habent loca culta atque domestica, non habitant in locis ita asperis et siluestribus sicut est istud nemus. Cecina autem et Cornetum sunt in maritima Tuscie. Et est Cecina quidam fluuius qui transit per comitatum pisanum et ibi descendit in mare. Cornetum uero est quoddam nobile castrum iuxta mare situm in patrimonio beati Petri. Inter Cecinam itaque et Cornetum sunt nemora ita siluestria quod uix in mundo reperiuntur equalia. In hiis itaque locis bestie siluestres que odiunt loca culta habitant atque recubant. Et tamen nichil sunt respectu istius nemoris, de quo hic autor poetando pertractat.
+
+Lictera plana est, et superius explanata.
+
+{Ale ànno late, colli et uisi humani.} Allegorice, rapina habet alas latas, quia est ad rapiendum solicita atque uelox, uisus humanos quia curialiter decipit atque fallit, pedes acutos unguibus, quia rapit, et magnum uentrem atque pennatum, quia multa recipit, et que rapit abscondit.
+
+{quiui germoglia come gran di spelta.} Hic queritur quare autor potius ponit quod ad similitudinem spelte germinant desperati quam ad similitudinem seminum aliorum. Respondeo: Spelta, secundum naturales, dum seminatur multotiens conuertitur in frumentum, et sic a sua propria et pristina qualitate degenerat. Similiter homines desperati, dum uita sibi metipsis auferunt, a propria eorum natura siue qualitate degenerare uidentur. Ideo in Inferno seminati, non homines sed siluestres arbores oriuntur. Sed tunc queritur, cum spelta seminatur siue transformatur in melius, quare homo, cum sit animal rationale secundum Philosophum, et secundum Augustinum dignissima creaturarum, quare potius transformatur in peius. Uidetur enim, secundum istam comparationem, quod deberet in melius transformari. Respondeo: In damnatis enim non est beata sed damnata perfectio: ideo dum transformantur, non in melius sed in peius transformari dicuntur. In Inferno enim, secundum Iob, nullus est ordo, sed sempiternus horror inhabitat. 
+
+Quod autem ad secundam questionem respondet dicens: {Come l'altre uerrem per nostre spollie,} etc., resurrectionem non negat, nec etiam corporum coniunctionem, quia manifeste dicit quod ad iudicium ibunt pro suis corporibus rehabendis. Et manifestum est quod corpora rehabere non possent nisi prius de terre puluere surrexissent, et sic resuscitata corpora readsument. Quod autem dicit: {Qui le strascineremo}, hoc ponit ad maiorem penam quam in suis corporibus sustinebunt. Quia sicut illa corpora cum quibus anime melius meruerunt melius debent in celesti gloria munerari, sic, eodem modo, illa corpora cum quibus anime peius fecerunt, peius debent in infernali pena puniri. Quod autem dicit quod corpora talium debent ad suas umbras suspendi, hoc ponit ad ostendendum quod homines desperati, sicut sensu et ratione carere uidentur dum sibi manus iniciunt, ita post resurrectionem, in qua augmentabitur et duplicabitur penam, tantam penam habebunt quod corpora ex quibus se ipsos eiecerunt quasi non sentient; sicut freneticus qui, dum dolorem insoportabilem in capite patitur, sibi ipsi caput non habere uidetur. 
+
+Ciuitas ista est ciuitas florentina, que tempore paganorum habuit patronum Martem, qui a paganis dicitur deus belli, tempore uero christianorum habuit patronum Iohannem Baptistam. Ad quorum euidentiam clariorem est sciendum quod, quando Romani una cum Phesulanis ciuitatem Florentie hedificauerunt, uolentes diis templa erigere, sapientes consulerunt cuinam deo et in quo loco ciuitatis templum tali deo edificare deberent. Qui a Marte uictoriam de Phesulanis se habuisse credentes, et per astrorum scientiam contemplantes quod in quadam parte ipsius patrie ipse deus belli, siue potius ipse planeta, suam influentiam influebat, dederunt consilium quod ipsi Marti templum uenerabile consecrarent, in illa scilicet parte ubi, secundum astrologiam, suam influentiam cognouerunt, ut dictum est. Unde ciues pulcerrimum templum forma rotundum, ad honorem ipsius Martis, secundum habita oracula, construxerunt. Postquam uero Florentini ex paganis effecti sunt christiani, ab illo templo Martis spurcitiam eliminauerunt, et illud templum in nomen et honorem gloriosi Baptiste conmutauerunt. Unde, tempore paganorum, patronus illius ciuitatis fuit Mars; tempore uero christianorum est modo beatus Iohannes Baptista.
+
+Quia Florentini claudicant in duas partes, secundum Elye sententiam, quia et beatum Iohannem in patronum assumunt et eum ut debent fideliter non honorant, et Martem totaliter non expellunt, ideo iusto Dei iudicio in manu primi patroni adhuc esse uidentur. Quod enim secundum patronum non bene et plene honorent patet, quia illo die in quo uenit festum sue decollationis nec ad bella procedunt, nec iter arripiunt, nec uxores ducunt, nec pannos incidunt, nec aliquod audent notabile exercere. Unde tali die per totum annum paganizare uidentur. Quapropter ipse beatus Iohannes suis maxime diebus ipsos Florentinos relinquit, nec ipsos a Marte defendit. Quod exemplariter summe patet. Nam in die sue decollationis a Pisanis debellati fuerunt apud Montem Catinum; in quo bello fuit debellatus dominus Phylippus, princeps Tarentinorum, filius scilicet Karoli Secundi, et dominus Petrus, germanus dicti principis fuit in Guisciana submersus, et filius suus, nomine Karolus, occisus. In die uere sue conceptionis fuerunt dicti Florentini a Lucanis apud Altum Passium debellati. Unde Mars cum uidet eos beati Iohannis auxilio et patrocinio spoliatos, ipsos in sua arte detinet occupatos. Ars autem Martis est effusio sanguinis. Nam ut ait beatus Ysidorus, XUIII libro Ethymologiarum: Romanorum uexillum ideo coceo, idest colore rubeo, decoratur, quia Mars gaudet in sanguine. 
+
+In capite nanque Pontis Ueteris, qui est in medio ciuitatis Florentie, adhuc est aliquod fragmentum siue uestigium unius statue siue ymaginis ipsius Martis, cui adhuc aliqualis reuerentia exhibetur; quia ponunt ibi in exitu mensis Martii florum serta cum ramis, propter quod ipse Mars non ita forsan contra eos aspere commouetur; aliter autem ipsam funditus destrueret ciuitatem. 
+
+In superiori nanque cantu autor tractauit de uiolentia quam homo exercet contra se ipsum in persona uel ere; nunc autem in isto cantu et in consequentibus tractat de uiolentia que exercetur uel contra Deum, sicut est blasphemia; uel contra naturam, que est filia Dei, sicut est sodomia; uel contra artem, que est neptis Dei, sicut est usura. Et incipit primo a blasphemis, quorum pena est quod in quadam planitie arenosa, ubi continue pluuit ignis, supini iacent. Et continuatur sic iste cantus cum precedenti. In fine nempe superioris cantus ponit autor quod ille Ruccho de Mozzis a canibus laceratus, rogauit Uirgilium atque Dantem ut folia sua sparsa ad pedem tristi cespitis adunarent. Unde Dantes, pietate motus, dictas frondes et folia adunauit in unum, et iuxta illius precamina ad pedem cespitis recollegit. Unde sic incipit cantus iste: Postquam caritas, idest amor natiui loci, quia uterque Florentinus, me strinxit, idest constrinxit, adunaui folia sparsa et reddidi illi qui, propter suspiria atque planctus, iam raucus erat effectus. Et sic inde recessimus et uenimus ad finem ubi diuiditur giro secundus a tertio. Qualiter uero sit factus iste tertius giro declarat dicens quod solum, siue lectus, istius gironis a se remouet omnem plantam. Et hoc propter duo: primum est quia ille locus totus est breuiter harenosus; secundum est quia super illam arenam continue pluuit ignis. Unde dicitur in textu:
+
+{A ben manifestar le cose noue,
+dico c'arriuamo ad una landa
+che dal su' lecto ogni pianta rimuoue.}
+
+Et quemadmodum primus giro circundat secundum, ita secundus circundat et tertium. In quo quidem tertio girone dicit autor se uidisse tria genera personarum: Quidam enim proni iacebant in terra, et isti sunt illi qui blasphemant Deum et sanctos suos. Quidam currebant continue per arenam, et isti sunt illi qui sodomitico uitio se exercent. Quidam uero sub illo igne sedebant, et isti sunt illi qui commodant ad usuram. Sed quia, ut predictum est, iste giro diuiditur in tres partes, primo tractat de blasphemis, secundo de sodomitis, tertio de usurariis. Uolens autem tractare de blasphemis qui in illa arena iacent sub igne supini, dicit se uidisse inter istos quendam, statura magnum et arrogantia ualde plenum; quem cum uidisset, ait ad Uirgilium: Magister, tu qui uincis omnia, exceptis demonibus duris qui in introitu porte contra nos exiuerunt, quis est ille magnus qui de incendio minime curare uidetur, et iacet ita despectuosus et tortuus quod ipsum ignea pluuia non maturat? Et illemet, statim quod perpendit quod autor interrogabat de ipso Uirgilium, sic clamando respondit: Qualis ego fui uiuus, talis sum mortuus. Ac si diceret: Licet Deus sua sagitta me interfecerit, sibi subesse non possum. Et plus: Si enim ipse Iupiter suum fabrum fatiget, a quo iratus accepit fulmen acutum cum quo ultimo die percussus fui, uel alios in monte Ethne fatiget similiter alternatim, Uulcanum in adiutorium inuocando, sicut fecit in pugna Flegre, et me cum toto suo posse sagittet, alacrem uindictam habere nullatenus inde posset. Tunc Uirgilius, contra istum sic superbe loquentem, magna uoce clamauit, dicens: O Capanee, in eo quod tua superbia non uincatur es tu magis inde punitus; nullum re uera martirium, excepta tua rabie, esset dolor tuo furori completus. Et his dictis, Uirgilius se uoluit ad Dantem et cum meliori facie sibi dixit: Ille fuit unus ex septem regibus qui obsiderunt Thebas, et habuit, et adhuc habere uidetur, Deum in dedignationem et modicum ipsum uidetur appretiari. Sed sicut ego dixi sibi, sui despectus sunt suo pectori satis debita frigia, idest debita ornamenta. Sed admodo ueni post me et caue ne mittas adhuc pedes in arenam combustam, sed semper ad nemus teneas pedes strictos.
+
+Sic autem in confinio nemoris iuxta arenam cum silentio transeuntes, deuenerunt ad quendam paruum fluuium, qui de silua egrediens diffunditur per arenam. Qualiter uero sit factus iste fluuius declarat: Fundus, inquit, suus atque ripe erant de petra, et per ripas erat transitus in arenam. Sed antequam iter arriperent super ripam, ait Uirgilius ad Dantem: Inter omne aliud quod ego tibi demonstraui postquam nos intrauimus per illam portam cuius limen nemini est negatum, res non est ab oculis tuis uisa ita notabilis sicut presens fluuius, siue riuus, qui supra se omnes flammas extinguit. Ad quem Dantes: Rogo te, inquit, ut de illo de quo michi desiderium es largitus largiaris et pabulum. Tunc Uirgilius sibi poetando describit quatuor secula, siue tempora, a principio mundi usque ad finem currentia, sub similitudine unius statue quadriformis, dicens: In medio mari sedet unum paese destructum, quod appellatur Creta, sub cuius rege mundus antiquitus fuit castus. In ista itaque Creta est quidam mons, qui iam fuit amenus frondibus atque aquis, qui uocabatur Yda; sed modo ut res uetus, totaliter est desertus. Reha uero – supple regina Cretensis – elegit ipsam Ydam pro cuna fida sui filii, et ut celaret eum melius quando puer uagiebat in cuna, faciebat ibi fieri strepitus et clamores. In isto itaque monte, in interiori scilicet parte, unus magnus senior stat erectus, qui tenet spatulas uersus Dammiatam et faciem uersus Romam; cuius caput est aurum optimum, pectus et brachia de argento, uenter ex ere, tibie et crura ex ferro, pedum uero quedam pars ferrea, quedam lutea, quia pes dexter est terra cocta; et stat ista statua, siue iste senior, magis erectus super istum pedem terreum quam sinistrum. Quelibet autem pars istius statue, excepta aurea, dicitur esse fracta, et ex tali fractura lacrime pluunt, siue fluunt; que quidem lacrime insimul adunate perforant istam criptam. Quarum cursus in istam uallem dirigitur infernalem, et hic faciunt quatuor flumina siue aquas, scilicet Acherontem, Stygem, Flegetontem, atque Cocitum.
+
+Tunc ait Dantes ad Uirgilium: Si presens aqua, de qua tu loqueris, deriuatur a nostro mundo, quare solummodo hic apparet? Et Uirgilius ad eum: Tu scis quod iste locus est rotundus; quam rotunditatem, licet multum descenderis, adhuc circuire minime ualuisti. Et ideo si tibi nouum aliquod appareret, de hoc admirari non debes. Tunc iterum ait Dantes: Magister, ubi inuenitur Flegeton et Lethe, de qua taces? Cui Uirgilius: Certe in omnibus tuis questionibus michi places; sed ebullitio aque rubee debebat certe unam soluere quam tu facis, quam quidem pre oculis tunc habebant sic. Lethe autem uidebis, sed extra istam foueam, quo uadunt anime ad sua scelera abluendum quando culpa, mediante penitentia, est remota. Et his dictis subiunxit: Admodo tempus est a nemore separandi; fac ut post me tu uenias. Margines enim non sunt arsi, quia omnis uapor igneus qui de alto descendit extinguitur super eos; idcirco uiam nobis poterunt ministrare. Unde ait in textu:
+
+{Li margini fan uia, che non son arsi,
+et sopra lor ogni uapor si spegne.}
+
+Hic incipit autor de tertio girone tractare; quem quidem diuidit in tres partes: in prima namque parte ponit blasphemos, quorum pena est supinos iacere; in secunda ponit sodomitas, quorum pena est, continue currendo, illam arenam sine requie circuire; in tertia uero parte ponit usurarios, quorum pena est cum bursis ad collum sedere, ut superius est expressum. 
+
+Designat hic autor situm et qualitatem istius tertii gironis, et dicit quod adeo est aridus – et propter arenam, quia locus arenosus est, et propter siccitatem, quia ibi continue ignis pluit – quod a suo lecto remouet omnem plantam, quia nullam plantam potest producere. Uel aliter: remouet omnem plantam, idest prohibet, siue uetat, omnem pedem, quia nullus pes uiuus posset per illum locum aliqualiter ambulare. Landa uero est proprie planities, aliquando arenosa, omnino sicca et arida, in qua nulla planta oritur siue herba, ut hic; aliquando uero landa est locus amenus, herbis et floribus atque arboribus adornatus, ut infra in secunda cantica, ibi:
+
+{Giouane et bella in sogno mi parea
+donna ueder andar per una landa
+colliendo fiori,} etc.
+
+{Sopra tutto 'l sabbion, d'un cader lento;} usque ibi: {Quali Alexandro in quelle parti calde,} etc. Exemplificat hic autor et dicit quod in isto girone tales uapores ignei descendebant, quales descendunt niues in Alpibus sine uento. Et quales flammas Alexander uidit in India super suum exercitum cadere de celo, tales uidit hic autor in isto girone descendere; et quemadmodum sub calibe siue focile accenditur esca, ita sub istis flammis accenditur et arena. Ystoria uero Alexandri est ista: Legitur enim in gestis suis quod dum ipse Alexander castrametatus esset in India, in quadam scilicet parte calidissima, quod uapores calidissimi descenderunt de celo; unde ipse sagacissimus dux mandauit militibus suis ut cum equis uapores contererent, ne tantam potentiam haberent accendere solum terre. 
+
+Dum Dantes animas iacentes consideraret attente, uidit quendam statura magnum superbe et arroganter in igne iacentem; et admirans et stature magnitudinem et pectoris arrogantiam, interrogauit Uirgilium quisnam esset. Sed ille, dum audiuit Dantem Uirgilium interrogantem, superba uoce et actu se manifestauit eidem, dicens per quedam signa se esse Capaneum gigantem, qui in bello thebano ictu fulminis conflagrauit. 
+
+{Se Gioue stanchi il su' fabro.} Uult hic dicere Capaneus quod si Iupiter omnes fabros suos, qui sibi tela fabricant, fatigaret ut ipsum totiens sagittaret quotiens illi fulmina prepararent, non posset inde habere alacrem ultionem. Sed circa hoc duo breuiter sunt uidenda: primo quis fuit Iupiter, et si uere fuit homo, uel aliquod fictum, uel compositum a poetis; secundo, quis fuerit Capaneus. Circa primum, nota quod Iupiter fuit homo, et uere fuit homo; fuit enim rex Cretensis, sub quo a poetis argentea secula predicantur. A poetis autem fingitur summus deus. Unde propter ethimologiam nominis, ipsum patrem iuuantem appellant. Interpretatur enim Iupiter iuuans pater. Hunc et priuato et singulari titulo pagani post mortem suam Iouem optimum uocauerunt, et ei quandam stellam suo nomine appellatam in honorem sui nominis consecrarunt. Sed re uera, non deus nec bonus homo fuit, sed pessimus et sceleratus; cuius scelera Uirgilius in libro Georgicorum, partim hystorialiter et partim figuratiue, breui sententia comprehendit, dicens:
+
+*Ante Iouem nulli subigebant arua coloni;
+Nec signare quidem aut partiri limite campum
+fas erat:
+Ille malum uirus serpentibus addidit atris,
+Predarique lupos iussit pontumque moueri,*
+
+Et beatus Ysidorus, UIII libro Ethimologiarum: Iupiter, inquit, rex Cretensis expulit patrem Saturnum de regno. Incestor existens in suis, impudicus in extraneis; nam in forma tauri rapuit Europam; non quod mutatus fuerit in taurum, sed in naui ubi erat depictus taurus in uelis ad rapiendum dictam dominam nauigauit. Similiter per hymbrem auream descendit in thalamum Danays et ipsam uirginitate priuauit; non quod in hymbrem auream sit conuersus, sed debemus intelligere pudicitiam mulieris per aurum a Ioue fuisse corruptam. Similiter in forma aquile quendam puerum de stirpe regia Troyanorum nomine Ganimedem rapuit propter strupum. Et hoc intellige quod in quodam bello cum uexillo aquile puerum ipsum cepit. Iupiter enim fuit primus homo qui aquilam primo portauit in bello, sicut dicetur infra, tertia cantica, cantu UI. Et sic de Creta aquilarum insigna descenderunt in Troyam, quia fundatores Troye, Teucri scilicet, et Dardanus de Creta in Troyam secum aquilas portauerunt. Post cuius destructionem Eneas ipsas aquilas secum duxit in Ytaliam, que post mortem Enee in regno albano fulserunt. Romulus autem et Remus ipsas de Alba portantes in urbe Romana perpetuo firmauerunt.
+
+Circa secundum uero nota quod Capaneus fuit quidam gygas et contemptor deorum, unus uidelicet ex UII regibus qui obsederunt Thebas; de cuius superba arrogantia scribit Statius, tertio libro Thebaydos, quod cum illi UII reges essent in obsidione thebana et quidam sacerdos Apolinis, qui uocabatur Euneus, uellet dictos reges ab obsidione retrahere, et sic eos ad pacem componere, dicens ut scribit idem Statius:
+
+*Prohibete manus hec menia omine dextro
+Thebana cyrrea monstrauit Apollo iuuenca;
+Parcite in hoc ultro scopuli Uenere uolentes.
+Gens sacrata sumus; gener huic est Iupiter urbi
+Gradiuusque socer; Bacchum non mentitur alumnum
+Et magnum Alcidem. Iactanti talia frustra
+Turbidus aerea Capaneus occurrit in hasta.
+Et ait, ut quidem femineis ullulatibus
+Terrificas moriture uiuos? utinam ipse ueniret.
+Cui furis!*
+
+
+idest utinam Apollo ad cuius honorem loqueris ipse ueniret, quia ipsum libentius trucidarem; et hoc dicto ipsum Euneum sacerdotem in contemptum Apolinis interfecit. Cum uero quadam die Greci muros ciuitatis inuaderent et dictus Capaneus ipsos muros ascenderet et omnes deos superba arrogantia blasphemaret, soli fortune se committendo, dicens ut habetur 9. libro Thebaydos:
+
+*Tu presens bellis et ineuitabile numen
+Te uoco, te solam superum contemptor adoro.*
+
+Fulmen cecidit de celo et ipsum de muro eiciens momento combusit; quam quidem superbiam ad inferos secum tulit. Idcirco ait autori: {Se Gioue stanchi lo suo fabro, da cui / crucciato prese la folgore acuta / onde l'ultimo dì percosso fui;} usque ibi: {non ne potrebb'auer uendetta allegra}. Faber principalis Iouis a poetis fingitur esse Uulcanus; fabri uero generales dicuntur esse Ciclopes. Fuit autem Uulcanus quidam homo dominus scilicet siue rex quarundam insularum que sunt prope Siciliam, que a suo nomine Uulcanie appellantur; quia ipsi Uulcano sunt dicte insule consecrate. De quibus insulis et ipso Uulcano sic ait beatus Ysidorus, UIII libro Eth.: Uulcanum pagani dicunt ignem, et dicitur uulcanus quasi uolans candor, uel quasi uolicanus, eo quod per etherem ignis uolet. Ignis enim ex nubibus nascitur. Unde etiam Omerus dicit ipsum Uulcanum precipitatum de aere in terram, eo quod omne fulmen de aere cadit. Idcirco Uulcanus de femore Iunonis dicitur natus, eo quod fulmina de ymo aere nascuntur. Claudus autem pingebatur ipse Uulcanus, quia nunquam per naturam rectus est ignis, sed quasi claudus. Ideo autem in fabrorum fornace eundem Uulcanum autorem dicunt, quia sine igne nullum metalli genus fundi extendique potest. Hucusque Ysidorus. Ciclopes uero, ut fabule tradunt, fuerunt quidam fabri qui iuxta montem Ethne habitantes in armis ipsi Ioui fauebant. Unde fabulose dicuntur Iouis fulmina fabricasse. Mons autem Ethne, qui uulgo dicitur Mongibello, est quidam altissimus mons in Sicilia qui continue ardet et fumat, licet propter nebulas incendium uideri non possit; de quo fabulose dicitur quod sit fabrica in qua ipsi Ciclopes fabri Iouis fulmina fabricant. Dicitur etiam quod ibi sit descensus ad inferos; sed re uera, sicut scribit beatus Ysidorus, XIIIIo libro Eth.: Iste mons Ethne ab ea parte qua Eurus flat, habet speluncas plenas sulphuris et usque ad mare deductas; que spelunce recipientes in se fluctus uentum creant, qui agitatus ignem gignit ex sulphure; unde fit quod uidetur incendium. Uult itaque dicere Capaneus: Si cum omnibus sagittis que a Uulcano in suis insulis, et cum illis que a Ciclopibus in Ethna similiter fabricantur, me Iupiter sagittaret, non propter hoc haberet inde alacrem ultionem.
+
+Sì come fece a la pugna di Flegra. Flegra est locus ubi Iupiter cum gygantibus dimicauit; in qua pugna, dum ipsi gygantes contra Iouem aliquantulum preualerent, ipse Iupiter ad sagittas et balistas utiliter se conuertit; inde fingitur a poetis Uulcanum atque Ciclopes in suum adiutorium inuocasse. Unde istorum auxilio de gygantibus poetice finaliter triumphauit. Uult ergo dicere Capaneus: Si Iupiter totam suam potentiam contra me adunaret in unum, sicut fecit in pugna gygantum, meam superbiam non domaret. 
+
+{Rea la scelse già per cuna fida.} Rea fuit regina cretensis que alio nomine dicitur Opis, uel Cybele; que a paganis olim mater deorum appellata est; in cuius honorem et filiorum suorum Romani illud maximum templum fecerunt quod Pantheon antiquitus dicebatur. Huic itaque regine, dum grauida esset, Saturnus uir eius mandauit quod quicquid pareret mox sibi representaret. Habuerat enim ab oraculo in responsum quod ipse erat filium habiturus qui ipsum de regno fugaret; unde uolebat filium, si sibi nasceretur, occidere. Propter ea mandauit uxori ut sibi quicquid pareret presentaret. Sed regina, cum puerum peperisset, eius pulcritudine delectata, nimphis eum alendum in Yda cretensi studuit commendare. Ipsa uero a Saturno interrogata ubi erat et quid erat quod peperat, lapillum candidum panno inuolutum eidem regi monstrauit, dicens se illum lapillum candidum peperisse; quem lapillum statim Saturnus, ut fabule referunt, deuorauit. Puer autem natus a matre absconditur, Iupiter nominatur, et nimpharum studio in Yda cretensi celatur atque nutritur. Et lacte unius capre, que Amaltea dicebatur, lactatus est: cuius pelle scuto superextensa in bello contra tytanas, idest gygantes, ipse Iupiter dicitur postea esse usus. Propter quam uictoriam ipsa capra postea in celum translata est; et est quoddam signum inter alia signa celestia ualde notum. Sed ne uagitus infantis a longe audiretur, adhibiti sunt ei curites, qui dicuntur alio nomine coribantes, qui planctum pueri sonum eris prohiberent audiri. Unde coribantes sunt daimones magister sic matris deorum, quasi demones qui totum sciunt. Tunc etiam apes, eris sonum secute, Iouem dicuntur sua dulcedine aluisse. Et propter quam rem eis prestitit postea Iupiter atque concessit ut sine ullo concubitu filios procrearent. Iupiter uero adultus in armis se exercitans, patrem de regno expulit, sicut oracula predixerunt. Et sic, iuxta sententiam Senece, Uo libro Tragediarum: Multi ad fatum uenere suum dum fata timent. Et Ouidius, in libro Epistolarum:
+
+*Certa prius eram, sed me mea fata trahebant.*
+
+Dammiata est quedam ciuitas in partibus orientis, a qua statua superius designata faciem auertit, et Romam tanquam suum speculum intuetur. Circa quod tria utiliter sunt uidenda: Et primum est quare ista statua, que mundi dominia prefigurat, uersus Dammiatam dorsum, sed uersus Romam faciem tenere dicatur. Secundum est quare potius ipsam statuam ponit in Creta quam in aliqua alia parte mundi. Tertium est quare de ista statua dicit exire flumina infernalia. Quantum ad primum taliter respondetur: Manifestum est enim, tam per Diuinam Paginam quam etiam per poetas, prima tria regna, scilicet aurea, argentea et erea, in partibus ultramarinis dominia habuisse, sed regnum ferreum suum imperium in Ytalia possedisse. Cum itaque illa tria imperia, scilicet Babiloniorum, Persarum, et Grecorum, totaliter defecerint et regnum ferreum semper uigeat, quia imperium nunquam uacat, ut iura dicunt, merito auertit faciem a Dammiata, et Romam tanquam suum speculum contemplatur. Circa secundum uero, quare scilicet istam statuam potius ponit in Creta quam in aliqua alia parte mundi, est sciendum quod in Creta regnauerunt Saturnus, Iupiter, et Mars, et successiue successores eorum; quibus temporibus, secundum poetas et ystorias, tres prime cucurrerunt etates, ut in superiori glosa manifestissime est expressum. Circa tertium autem et ultimum, quare scilicet de ista statua aquas producit Inferni, est sciendum quod pene infernales ex peccatis oriuntur, quia si peccata non fuissent neque ab angelo neque ab homine perpetrata, Deus prescius futurorum infernalem carcerem non fecisset. Cum itaque tres etates ultime diuersis peccatis esse corrupte manifestissime conuincantur, merito ab ista statua ponit aquas descendere infernales. 
+
+{Maestro, oue si troua / Flegeton et Lethe.} Audiens Dantes designare Uirgilium quatuor fluuios infernales, et eius designationem non plene intelligens, ait ad eum: Magister, ubi inuenitur Flegeton, quem inter alios nominasti, et Lethe, de qua taces? Cui Uirgilius: In omnibus, inquit, tuis questionibus michi places: sed ebullitio aque rubee bene debebat istam tuam soluere questionem. Quasi dicat: Nonne superius Acherontem et Stygem uidisti? et quod uisurus es Cocytum audiuisti? Quare ergo ista aqua rubea quam ante oculos habes, non intelligis Flegetontem? maxime cum tibi dixerim quod de lacrimis que de statua cadunt non fiant nisi quatuor flumina, siue aque? Lethe autem uidebis, sed non in Inferno, sed extra – supple in Purgatorio – in quo fluuio anime a peccatis per penitentiam in unde lauantur, sicut dicetur infra in secunda cantica, cantu. His autem omnibus demonstrationibus et rationibus assignatis a luco recedunt et super unum duorum aggerum Flegetontis iter arripiunt uersus yma, ut sequens cantus clarius demonstrabit. Sed quia in isto cantu actum est de peccato blasphemie in Deum, idcirco de ipso peccato aliqua uideamus. Istud enim peccatum est grauissimum inter omnia scelera et peccata, et hoc potest patere triplici ratione. Et primo propter excellentiam dignitatis offense; secundo propter excedentiam feritatis canine; et tertio propter sententiam punitionis statute. Dico quod istud peccatum est grauissimum inter omnia alia peccata, primo propter excellentiam dignitatis offense, quia quanto persona que offenditur maioris dignitatis existit, tanto eius offensa maior et grauior iudicatur. Offensa enim que infertur uni militi uel baroni maior est quam illa que infertur uni laboratori. Unde uidemus, secundum iura, quod si unus det alapam uni regi et alius det etiam alapam uni plebeio, quod licet una et eadem sit offensa ex parte actus, non tamen una et eadem ex parte recipientium iudicatur. Ideo maiorem penam primus recipiet quam secundus. Isto itaque modo peccatum quod in Deum committitur, sicut est blasphemia, est peccatum maximum iudicandum. Unde in Exodo XXIII dicitur: Principem populi tui non maledices. Preterea, cum peccatum dicatur mortale eo quod tollit uitam spiritualem, et uita habeatur per caritatem et amorem, illud peccatum quod destruit maiorem amorem maius et grauius iudicatur. Sed talis ordo seruandus est in amore, quod primo et super omnia debet homo diligere Deum; secundo se ispum; tertio proximum. Et ideo grauius peccat qui occidit se ipsum quam qui occidit proximum, inquantum contra maiorem amorem facit. Simili modo, iniuria illata in Deum est maxima iudicanda. Preterea, iniuria que fit alicui famose persone uidetur esse grauior ex hoc quod in turbationem et scandalum multorum redundare uidetur. Sed Deus est persona ualde famosa, quia Deus et Dominus noster est; et ideo iniuria in ipsum commissa grauissima est censenda. Preterea, peccatum quod committitur in personam coniunctam iudicatur grauius illo quod committitur in personam solutam, uel minus coniunctam; sicut grauius est peccare cum matre uel filia, quam cum sorore, uel extranea. Sed Deus est nobis magis coniunctus quam sint alii quicumque parentes, quod sic patet: Nam pater, mater, fratres et sorores sunt nobis coniuncti secundum carnem; Deus uero secundum animam, quia ipse creauit eam ad suam ymaginem et similitudinem, et nichilominus dedit etiam nobis corpus. Unde magis est nobis coniunctus quam sint alii nostri parentes. Et ideo, cum Deus a nobis offenditur, sicut offenditur a blasphemo, grande peccatum committitur. Et idcirco Constantinus imperator, considerans diuinam maiestatem et quam sit detestabile illam blasphemare, in sua conuersione sanctissima lege sanciuit quod quicunque Christum blasphemaret, capite puniretur. Qualiter autem ista lex a christianis hodie obseruetur, manifeste uidemus. Nam citius puniretur qui blasphemaret simplici uerbo unum canem tyrannum, quam qui Christum Deum opprobriosis iniuriis laniaret. Item in aliis peccatis offendit homo Deum in seruis suis uel in rebus eorum; sed in blasphemia, immediate offenditur Deus. Sicut raptor offendit Deum in rebus serui sui, ita omicida offendit ipsum in seruo suo. Sed blasphemus offendit Deum in rebus serui sui. Homicida offendit ipsum in seruo suo; sed blasphemus offendit Deum.
+
+Secundo patet grauitas huius peccati propter excedentiam feritatis canine. Excedit enim istud peccatum canis rabidam feritatem, quia canis nunquam latrat contra dominum suum; et si contra alios latrat, domino suo tamen applaudit, ipsum sequitur et defendit. Legitur de quodam cane quod, cum dominum suum quidam occulte maliuolus occidisset, et tota conuicinia ad uidendum mortuum confluxisset, ille homicida, ne suspectus de homicidio haberetur, illuc iuit. Canis autem, qui iuxta corpus astabat, uiso homicida mox irruit in eum, et dentibus, unguibus, et latratu ipsum adeo lacerauit, mortem sui domini uindicando, quod ille fuit ad tantam fidem canis tentus et capite detruncatus. Istud exemplum ualde uituperat christianos et illos qui Deum blasphemant et illos qui audiunt blasphemare, qui licet non blasphement, tamen audiunt et iniuriam Dei sui non uindicant; quod de Macumet facit contrarium Sarracenus.
+
+Tertio potest considerari grauitas huius peccati propter sententiam punitionis statute. Legitur enim in libro Leuitici XXIIII quod egressus est filius mulieris Israel quem pepererat de uiro egyptio, et iurgatus est cum uiro israelita. Cumque nomen Domini blasphemasset, adductus est ad Moysen, quem Moyses misit in carcerem donec nasceret quid iuberet Dominus. Qui locutus est ad Moysen dicens: Educ blasphemum extra castra, et ponant omnes qui audierunt manus suas super caput eius, et lapidet eum populus uniuersus. Et hoc post modum confirmauit pro lege dicens: Qui blasphemauerit nomen Domini morte moriatur, lapidibus opprimet eum omnis multitudo populi. Ad grauitatem etiam huius peccati facit quod refert beatus Gregorius in libro Dyalogorum. Dicit enim quod quidam fuit Rome, qui quendam puerum U annorum suum filium tenerrime diligebat; qui puer consuetus erat nomen Domini blasphemare quotiens aliquid contra suum animum accidebat. Accidit autem quadam die quod pater ipsum tenebat in brachiis, puerque clamauit: Mali homines ad me ueniunt qui me tollere uolunt. Et cum hoc dixisset, nomen Domini blasphemauit, et statim puer subito expirauit. Si igitur Deus sic fecit puero U annorum, qualiter timere debent adulti lusores? Mirum est quod ipsos terra non deglutit, uel fulmina non discindunt. Sed misericordia Dei magna non currit uelociter ad uindictam. Sed hoc magis est timendum quia, quanto magis misericorditer sustinet, tanto magis terribiliter punit. Audi quid dicit Maximus Ualerius, qui fuit paganus, de longanimitate Dei, libro primo, capitulo de neglecta religione: Lento quidem gradu ad uindictam sui diuina procedit ira, tarditatemque supplicii grauitate pensat. Audisti sententiam, audi miraculum. Quidam lusor fuit in Sardinia qui in ludo solitus erat nomen Domini blasphemare. Hic cum esset sagyttarius, portabat arcum et sagittas, et cum una die ludendo omnes denarios perdidisset, sagittam in arcu ponens et uersus celum se erigens, illam contra Deum uerbis contumelie sagittauit. Sagitta uero emissa illa die non rediit, sed alia die cunctis uidentibus super alearium rediit cruentata. 
+
+Postquam in precedenti cantu Uirgilius statuam quadriformem et quatuor aquas Inferni Danti poetice designasset, dixit ad eum quod admodo erat tempus ab illo nemore recedendi, et per arenam ad alia contemplanda iter arripiendi. Ideo dixit ei ut habetur in textu:
+
+{fa che dietr'a me tu uegnie:
+li margini fan uia, che non son arsi,
+et sopra lor ogni uapor si spegne.}
+
+Nunc autem in isto cantu iter arripiunt per arenam dicens: {Ora cen porta l'un de' duri margini}; ac si diceret, modo super unum duorum marginum siue aggerum cepimus ambulare, et fumus qui ex aqua consurgit aquam et argines ab igne defendit, quia sua humiditate illos calidos uapores extinguit. Qualiter autem illi aggeres sint effecti, exemplificando designat dicens quod quales fiunt in Flandria contra fiottum et in comitatu Padue contra Brentam, tales sunt illi aggeres infernales; licet non sint nec ita alti nec ita grossi. Dum autem sic super illum aggerem ambularent, dicit autor quod iam tantum erant a silua remoti quod si retro se uoluisset ubi tunc esset nullatenus cognouisset quando obuiauerunt uni cuneo animarum que iuxta arginem ueniebant; et quelibet ipsarum in ipsos attentis et acutis oculis intendebat, sicut solet de sero unus alium respicere luna prima. Et dum sic ab omnibus ipse autor inspiceretur, per oram uestimenti fuit captus ab uno qui clamauit dicens: Quid mirum est istud? Tunc autor fixit ita oculos in faciem illius hominis sic cremati quod facies adusta non se defendit quin fuerit cognitus ab autore. Unde autor, manus uersus illius faciem inclinando, respondit: Estis uos hic, Ser Brunettus? Et ille: O fili mi, non tibi displiceat si Brunettus Latinus modicum reuertitur retro tecum. Cui Dantes: Quantum possum uos precor, et si uultis quod hic sedeam uobiscum, faciam, si est isti placitum cum quo uado. O fili mi, inquit ille; quicunque de isto grege uno puncto se firmat, iacet postea centum annis sine flabellare se ipsum quin ignea pluuia ipsum ferit. Idcirco procede et ego ueniam tibi ad pannos, et postea reiungam meam masnadam, que uadit plorando suos eternos dannos. Dantes autem de strata causa ignis descendere non audebat; uolebat enim, ut ipsum sua curialitas perurgebat, ire pariter iuxta eum; sed quia super arenam ignis pluebat, ideo non descendebat, sed capite inclinato cum omni reuerentia cum ipso pergebat. Cum uero ambo sic irent, incepit dicere Ser Brunettus: Qual fortuna ante ultimum diem huic inferius te deducit? et quis est iste qui tibi iter ostendit? Et Dantes ad eum: Superius in uita serena deuiaui in quadam ualle antequam etas mea totaliter esset plena. Heri nanque in mane solummodo spatulas sibi uolui. Iste apparuit michi in illo tunc et reducit me domum per istum callem. Et ille: Si tu sequeris tuam stellam, idest gratiam que tibi ab alto descendit et que te irradiat sicut stella, non potes fallere quin tu ad portum deuenias gloriosum, si ego bene perpendi in pulcra uita in qua – supple iam – fui tecum. Et si ego non fuissem ita mortuus tempestiue, uidendo celum tam tibi benignum, te in hoc opere confortassem. Sed ille ingratus populus et malignus qui descendit de Fesulis ab antiquo, et qui adhuc mores retinet montuosos, efficietur tibi pro tuis bonis operibus inimicus. Et est istud congruum rationi, quia inter sorbos ficus dulcedo esse non decet. Uetus enim fama in mundo uocitat eos orbos. Quasi dicat: Non mireris si te pro bono opere persequentur, quia sunt, iuxta ueterem famam, orbi. Et sicut oculis egris odiosa est lux, que puris est amabilis, ita tu lucidus odio eris eis. Unde autem ista cecitas sit in ipsis ostendit dicens: Ipsi enim sunt auari, inuidi, et superbi. Ista enim tria uitia habent hominem excecare. Et ideo ab eorum moribus te absterge. Et licet fortuna tibi taliter aduersetur, tamen tantum honorem ipsa tibi reseruat, quod utraque pars habebit famem de te, ut te scilicet uideant in suis iniquitatibus inuolutum; sed a rostro a longe fiet herba. Faciant autem de se ipsis stramen bestie phesulane et non tangant plantam, si aliqua in eorum stercoribus adhuc surgit; in qua quidem planta Romanorum sancta semina reuiuiscant, illorum dico Romanorum qui ibi remanserunt quando fuit tante malitie factus nidus. Postquam uero Ser Brunettus finem posuit dictis suis, Dantes sibi ad uniuersa respondit. Et primo captat suam beniuolentiam, dicens: Si meum petere totaliter esset plenum, uos non essetis de humana natura per mortem adhuc totaliter exbannitus. Quasi dicat: Si uos essetis uiuus, ego uos extraherem de isto uitio impudico, propter quod uos uideo sic combustum. Unde habeo mentem dolore confictam, et modo reducitur michi ad cor cara et bona ymago uestra paterna, quando ad horam ad horam me instruebatis quomodo homo – supple uirtuose uiuendo – per felicem memoriam eternatur; et quantum ego habeam istud gratum, conuenit ut quousque uixero in mea lingua cernatur. Quicquid uero de meo cursu narratis scribo, idest in mente repono, et reseruo ad glosandum cum alio textu uni domine – supple scilicet Beatrici – que glosare sciet, si ad eam potero applicare. Tantum uero uolo quod uobis sit manifestum, dum modo mea conscientia non michi garriat, quod fortune ictibus presto sum. Non enim est noua meis auribus talis arra; idcirco uoluat fortuna, sicut est sibi beniplacitum, suam rotam, et etiam rusticus suam marram. Quasi dicat: Non curo quid cogitent uel faciant contra me homines uel fortuna. Tunc Uirgilius, audito hoc uerbo tam libero tanque multipliciter uirtuoso, respexit Dantem et ait: Bene auscultat qui illud uerbum notat. Ac si dicat: Ego qui bene audiui, optime annotaui. Nec propter hoc minus autor cum Ser Brunetto raciocinando procedit et interrogat qui sunt sui socii magis noti et magis summi. Et ille ad eum: Scire de aliquibus erit bonum; de aliis uero laudabile est tacere, quia tempus esset curtum tanto sono. In summa autem scias quod omnes fuerunt clerici et licterati magni, et in mundo eodem peccato magna infamia maculati. Priscianus enim cum illa turba graditur lacrimosa, et Franciscus de Accursio, ac etiam ille episcopus florentinus qui a seruo seruorum Dei, idest romano pontifice, fuit translatus de Arno in Battillionem, idest de episcopio florentino in epyscopium Uicentinum, ubi dimisit – supple per mortem – male protensos neruos. Et his dictis adiunxit: De pluribus aliis dicerem, sed non possum, quia uideo ante me de sabulo surgere nouum fumum, qui fumus surgit ex adustionibus animarum, que ab igneis uaporibus sic cremantur. Gens enim uenit cum qua esse non debeo. Sit tibi meus Thesaurus, rogito, commendatus, in quo per famam et memoriam adhuc uiuo. Et nil aliud petens ab eo discessit, et uersus suos, more illorum qui Uerone in stadio currunt, uelocissimo cursu cucurrit. Unde dicit in textu:
+
+{Poi si riuolse, et parue di coloro
+che corron a Ueron'al drappo uerde
+per la campagna; et parue di costoro
+quelli che uince, non colui che perde.}
+
+{Hora cen porta l'un de' duri margini.} Hic incipit secunda pars tertii gironis, in qua tractat autor de abominabili scelere sodomorum. Sed quia istud peccatum totum quasi genus humanum corrumpit, quia tam clericos quam laycos, primo tractat de clericis et licteratis, sicut patet in isto cantu; secundo tractat de laycis, sicut patebit clarius in sequenti. 
+
+Ponit etiam aliam similitudinem dicens quod ita erant facti illi aggeres sicut sunt illi quos faciunt Paduani iuxta fluuium Brente, qui descendit de Alpibus Carinthie. Cum enim Alpes Alamanie sint per totam hyemem niuibus cooperte, cum uenit extiuum tempus, quando sol dictas niues resoluit in aquas, tunc dictus fluuius Brente redundat intantum, quod nisi essent aggeres preparati, omnes uillas et castra Padue dissiparet. Carinthia est quidam magnus et nobilis ducatus in Alamania, iuxta Ytaliam situs.
+
+Ista comparatio est plane et intelligibilis, et ideo expositione non indiget. 
+
+Ista acies continet clericos et licteratos qui in hoc mundo sodomie uitio laborarunt; in qua quidem acie inuenit autor quendam suum magistrum florentinum, qui uocatus fuit Ser Brunectus Latinus. Fuit autem iste Brunettus maximus licteratus, sed tamen isto uitio maculatus. 
+
+Iste populus, quem appellat ingratum et malignum ipse Ser Brunettus, est re uera populus florentinus, qui descendit de Fesulis ab antiquo, quando scilicet ciuitas fesulana fuit per Romanos bello consumpta. Ad cuius euidentiam est sciendum quod ciuitas florentina facta fuit ex duabus gentibus, Phesulanis scilicet et Romanis. Nam postquam destructa fuit ciuitas phesulana, Romani ciuitatem Florentie construxerunt ex Fesulanis scilicet et quibusdam nobilibus Romanorum; et sic ciuitas florentina facta est ex duabus gentibus multum extremis, uidelicet ex Phesulanis qui fuerunt homines ualde duri, ingrati, maliuoli, et maligni. Nam sicut legitur in ystoria beati Romuli, primi phesulani episcopi, quem beatus Petrus Apostolus misit de Roma ad predicandum Phesulas uerbum Dei, ipsi Phesulani erant homines malignissimi et crudeles. Unde populus florentinus, qui descendit de illis montibus ab antiquo, adhuc tenet mores et uestigia fesulana. Unde ait Ser Brunettus in textu: {et tien'ancor del monte et del macigno}; et Romanis, qui fuerunt homines amabiles, morigerati, et uirtutum omnium generibus adornati. Et sequitur: {ti si farà, per tu' ben far, nimico}.
+
+Uult hic dicere ser Brunettus autori quod utraque pars, scilicet illa que descendit de Fesulis et illa que uenit de Roma, que iam degenerauerat a Romanis, ex quibus duabus partibus est constructa ciuitas florentina, ut superius est expressum, habebunt famem de te, idest optabunt te uidere in suis moribus et sceleribus inuolutum. Sed ab eorum ore a longe fiet herba, quia in eorum nequitiis nullatenus inuolueris. In nullo enim Dantes florentinorum uitia est secutus, licet esset de Florentia natus. Et hoc semper in suis licteris ostendebat dicens, Dantes Florentinus natione, non moribus.
+
+Iste bestie phesulane sunt populares florentini, planta uero Romanorum sunt quedam antiquissime domus, de quarum numero est domus istius autoris, que fuit in edificatione primaria ciuitatis.
+
+Proprium est enim hominis uirtuosi ictus fortune equo animo fortiter tolerare. Nam, ut ait Philosophus, fortitudo est uirtus retundens impetus aduersitatis. Exemplum beati Iob, qui ad ipsius fortune ictus nullatenus frangebatur, sed patienti animo respondebat: Dominus, inquit, dedit, Dominus abstulit; sit nomen Domini benedictum.  
+
+{In somma sappi che tutti fur cherci.} Omnes isti qui sunt in ista acie ubi est Ser Brunettus Latinus clerici dicuntur, quia omnes fuerunt in mundo multum licterati. Nam Gallici omnes licteratos clericos uocant. Et facit hic mentionem spetialiter de tribus, quorum primus est Priscianus. Fuit autem Priscianus quidam sacerdos qui de greco totam gramaticam transtulit in latinum. Secundus est dominus Franciscus de Accurso de Bononia, qui fuit in legibus summus doctor. Tertius est quidam episcopus florentinus qui uocabatur Andreas de Mozzis, qui a domino Papa fuit translatus de episcopatu Florentie in episcopatum Uicentie. 
+
+{Fu trasmutato d'Arno in Battilione,} idest de Florentia in Uicentiam. Nam Arnus transit per Florentiam, et Batillione per Uicentiam. Isti omnes in hac uita sodomitico fuerunt uitio maculati. 
+
+Postquam Ser Brunettus Latinus a Dante recessit, ipse Dantes iter suum prosequens dicit se in illa parte istius gironis tertii deuenisse unde auditur sonus aque, scilicet Flegetontis, in octauum circulum descendentis. Et dicit autor quod sonus illius aque est similis sonitui quem faciunt apes in alueariis laborantes. Ideo sic incipit iste cantus:
+
+{Già era in loco onde s'udia il rimbombo
+de l'aqua che cadea nell'altro giro,
+simil a quel che l'arnie fanno rombo.}
+
+Et in isto tali loco uiderunt a longe quandam aciem animarum que sub asperi martirii pluuia pertransibant; de qua quidem acie tres anime exeuntes uersus eos uelocissime cucurrerunt. Et quelibet earum clamando dicebat: Siste tu gradum, qui ad habitum uideris esse aliquis de nostra terra praua – supple scilicet oriundus. Ad quorum clamores prestitit doctor Dantis et ad eum faciem uertens ait: Expecta, nam istis tibi esse conuenit curialis; et nisi esset ignis quem loci natura sagittat, ego dicerem quod citius tibi quam ipsis ista uelocitas conueniret. Illi uero, statim quod applicuerunt ad istos, duo fecerunt: primum est quod, quia licitum non est eis capere pausam aliquam uel quietem, ex se ipsis tribus pre consuetis doloribus eiulando fecerunt in circuitu unam rotam, qualem pugiles nudi et uncti antiquitus faciebant. Secundum est quod quilibet rotando, ut predicitur, tenebat faciem uersus Dantem; unde oportebat eos facere iter continuum collo contrarium. Et unus illorum cepit dicere ad autorem: Etsi istius locii miseria reddit in despectum nos et nostra precamina, fama tamen nostra animum tuum inclinet ad dicendum nobis quis tu es, qui uiuos pedes ita securus per infernum fricas. Et ut magis eum moueat ad petita, de suis sociis atque se notitiam prebet ei dicens: Ista enim uestigia istius, scilicet, qui ante me uadit, que quidem pedibus tritare me uides, quamuis nudus et depilatus incedat, fuerunt maioris excellentie quam tu credas. Nepos enim fuit bone Gualdrade; Guido Guerra fuit nominatus in uita; fecit multa cum prudentia atque spata. Alius autem qui post me tritat arenam, Aldobrandi Teghiaius existit, cuius uox, idest fama, deberet in mundo superius esse cara. Et ego, qui cum eis positus sum in cruce, fui Iacobus Rusticuccii; et certe uxor quam habui mala plus quam aliquid aliud michi nocet. Audiens uero Dantes et uidens tales famosos homines in Inferno, tanta fuit pietate simul et dolore commotus, quod nisi esset ignis qui super illos pluebat, se proiecisset inferius inter eos, ut ipsis et debitam reuerentiam exhiberet, et necessaria obsequia cumularet. Sed timor ignis uicit suam bonam et laudabilem uoluntatem, que ipsum ad amplexandum ipsos auidum faciebat. Sed quia ea que uolebat facere non ualebat, ait ad eos: Non despectum, sed dolorem, uestra conditio interius michi fixit, idest durum uel abominabilem in principio demonstrauit. Sed statim quod iste meus dominus michi dixit aliqua uerba, ego interius cogitaui quod uos essetis tales homines quales estis. De uestra terra sum, et semper opera uestra et honorata nomina cum affectione ad me traxi ac etiam auscultaui. Linquo fel et pro dulcibus pomis eo michi promissis per uerum ducem, sed usque ad centrum michi conuenit prius ire. Tunc Iacobus Rusticuccii adiuratorie rogauit autorem: Si longo tempore, inquit, conducat anima membra tua, et post te luceat tua fama, curialitas et probitas in nostra, ut solent, ciuitate morantur? aut inde totaliter se in simul abiere? Et hoc pro tanto dico quia Guilielmus Bursarius, qui dolet nobiscum pro modico, et cum sociis illuc uadit, satis suis relationibus nos conturbat. Dantes autem tunc, facie eleuata in altum, ei uoce libera sic respondit: Gens noua ac subita lucra genuerunt in te, o Florentia, audaciam absque mensura. Et tunc illi tres, audita tali responsione, cum tali affectione cum qua ueritas contemplatur, unus alium respexerunt. Unde ait autor in textu:
+
+{guatar l'un l'altro com'al uer si guata.}
+
+Et collaudantes istam liberam responsionem, adiungunt: Si aliis uicibus satisfacere aliis ita modicum tibi constat, o te felicem si ita ad tuam loqueris uoluntatem. Et ideo si de istis locis nigerrimis ad reuidendum stellas lucidas tu euadis, quando delectaberis dicere ego fui – supple ad uidendum opera mortuorum – fac ut de nobis gentibus tu loquaris. Et his dictis, rotam rapidam dissoluerunt, et adeo ueloci fuga fugerunt, quod eorum crura gracilia alis similia uisa sunt. Et ita cito ab eius oculis uanuerunt quod dici non posset ueridice unum Amen. Illis autem sic ad sua tormenta reuersis, Dantes sequitur suum ducem; et non multum eundo, sonum aque ita e uicino senserunt, quod loquendo uix se ad inuicem audiuissent. Qualiter autem et quali modo illa aqua ad yma descendat, exemplificando declarat dicens, quod sicut ille fluuius qui proprio itinere de monte Uerso descendit, uersus orientem a sinistro latere Apennini; qui quidem fluuius antequam descendat in planum Aqua Queta uocatur, postea uero Montonus iuxta Forliuium appellatur, super monasterium Sancti Benedicti de alpibus resonat descendendo, ita ista aqua fluuii Flegetontis de isto UIIo circulo in octauum cadendo descendit. Designato autem istarum aquarum sonitu et descensu, dicit autor quod cum uenisset ad locum descensus aquarum, quod Uirgilius sibi mandauit quod unam cordam qua ipse Dantes erat precinctus et cum qua ipsemet Dantes aliquando credidit capere lonzam coloribus maculatam, sibi inuolutam porrigeret et plicatam. Quam cum sibi ut imperauerat porrexisset, proiecit illam Uirgilius in illud baratrum infernale. Autor uero intra se metipsum considerando dicebat: Omnino oportet quod nouitas respondeat nouo signo quod magister cum oculo sequitur sic attente. Cui magister ait: Cito erit superius quicquid ego expecto; et quod tuum somniat cogitamen, cito conuenit quod tuo uisui sit apertum. Et his dictis, dicit autor quod uidit per illum grossum aerem et obscurum unam figuram uenire natando, miraculosam omni securo cordi. Et modum natandi exemplificando, declarat dicens quod ita de profundo superius ueniebat, sicut aliquando nauta, qui postquam soluerit anchoram que ab impedimento aliquo detinetur, ab inferioribus se eripit, et ad superiora uelociter se extendit. Unde ait in textu:
+
+{sì come torna colu' che ua giuso
+talor a soluer l'ancora c'agroppa
+a scollio o altro che nel mare è chiuso,
+che 'n sù si stende et da piè si ratrappa.}
+
+Dicit hic autor quod illa aqua, que descendit siue cadit de UIIo circulo in octauum, talem sonum facit qualem faciunt apes in arniis siue in alueariis. Aluearia autem sunt domuncule et habitationes apum, in quibus ipse apes mellificant; que quidem aluearia a Florentinis arnie appellantur. Cum uero apes in ipsis arniis operantur, faciunt quendam sonitum confusum qui proprie susurrium appellatur. Exemplificat igitur autor et dicit quod sonitus illius aque similis est sonitui apum cum ad operandum in arniis congregantur. 
+
+Iste Guillielmus fuit quidam florentinus optimus ioculator siue hystrio, qui multum fuit isto uitio maculatus. Ideo Iacobus Rusticuccii, loquens de eo, yronice dicit autori: {lo qual si duol con noi per poco}, idest pro multo.
+
+Quia de peccato contra naturam hic et in superioribus actum est, ideo de ipsius abominatione aliqua uideamus. Istud enim peccatum, quod in utroque sexu inuenitur, est abominabile et detestabile principaliter propter duo: Primo propter ipsius fetorem. Dicitur enim Genesis XIXo quod sodomite, idest homines de Sodoma, erant homines pessimi, et quod clamor eorum, idest fetor, ascendit coram Domino. Ubi nota quod duo sunt peccata que de terra usque ad celum clamant ad Deum: homicidium scilicet et sodomia; quia laborantes his duobus uitiis sunt Dei et humani generis inimici. Nam homicida occidendo hominem qui est factura Dei, destruit opus eius. Sodomita uero impedit ne Dei factura multiplicetur. Et idcirco ista duo peccata, que diuino operi contradicunt, suo fetore abominabili ad Deum clamare dicuntur. De homicidio enim ait Deus ad Caym: Uox sanguinis fratris tui clamat ad me de terra. Et de sodomitis ait ad Abraam: Clamor sodomorum uenit coram me. Preterea, dicunt sancti quod etiam demonibus uitium istud fetet. Erubescunt enim, ut ait beatus Ieronimus, in numerorum magnitudine peccatorum; et hoc quia humana adinuentio uincit malitiam et immunditiam demonum. Istud enim uitium, secundum Gregorium, non a dyabolo sed ab homine est inuentum; et ideo de ipso demones erubescunt. Unde, secundum sententiam magnorum doctorum, quidam demones, memores antique nobilitatis, non tentant hominem de luxuria. Cuius signum est quod Lucifer in deserto de solis tribus uitiis tentauit Christum: de gula, scilicet, auaritia, et superbia; de luxuria uero non. Secundo, est abominabile et detestabile istud uitium ipsius multiplici considerata uindicta. Multipliciter enim istud uitium legimus esse punitum. Et primo per diluuium, quia secundum quod ait Methodius, mulieres in tantam uesaniam erant uerse quod supergresse uiris abutebantur; homines etiam exarserunt in alterutrum coeuntes. Secundo per subuersionem pentapolis, idest U ciuitatum, ubi nunc est mare mortuum, aqua fetens et sulphurea. Preterea paruuli ibi puniti sunt, etiam unius diei in detestationem huius peccati. Et in hoc misericorditer prouisum est eis ne diutius uiuentes maiori pene obligarentur paternorum scelerorum facti imitatores. Et nota quatuor penas in ista pena qua Deus regnum sodomorum submersit: prima pena fuit sulphur, contra fetorem istius peccati; secunda pena fuit ignis, contra ardorem. De primo Iob XUIII: Aspergatur in tabernaculo eius sulphur. De secundo, Ecclesiastici septimo: Uindicta carnis impii ignis. Tertia pena fuit patrie destructio contra prauum exemplum. Unde beatus Tadeus apostolus in canonica sua: Facti sunt exemplum ignis eterni. Quarta pena fuit et est sterilitas terre, que cum prius esset ualde fertilis, postea facta est multum sterilis, quia in mare salsum conuersa. Poma etiam que nascuntur in arboribus circumpositis, antequam sint matura, sunt coloris uiridis; maturata uero si aperias, fauillas intus inuenies. Et ista pena sterilitatis inflicta fuit contra ubertatem terre qua abusi sunt sodomite. Exechielis XUIo: Hec fuit iniquitas sodome: saturitas panis et otium. Nam nimia abundantia rerum temporalium qua utebantur, et otium in quo uiuebant, ipsos ad tam ignominiosum deduxerunt peccatum. Et de ista pena dantur uersus:
+
+*Quam male peccauit sodomita ruina probauit
+Comprobat esse reum sulphur et ignis eum.*
+
+Tertio patet grauitas huius peccati ex lege tam diuina quam humana, quia utraque lex ipsos condemnat ad mortem. Lex enim diuina per Moysen ait, Leuitici XXo: Qui coierit cum masculo, morte moriatur. Lex uero humana, spiritu sancto inspirata et per ora principum promulgata, huic uitio exardescentes iubet igne cremari. De illis etiam bestialibus hominibus qui conmiscentur bestiis, siue masculus fuerit siue femina, pena statuta est a Deo eodem libro et eodem capitulo: Qui cum iumento et pecore coierint, morte moriantur; pecus quoque occidite. Mulier que subcubuerit iumento, similiter interficiatur. Et nota quod condigna penitentia debet talibus imponi in foro penitentiali, ut ab usu et esu talium animalium abstineant toto tempore uite sue cum quibus peccauerunt, si animalia comestibilia sunt. Si uero non sunt comestibilia, sed equitabilia, debet eis imponi ne unquam super ipsa ascendant. Si autem sunt animalia delectabilia ad tenendum in gremio uel brachiis, debet eis iniungi ut nunquam talia animalia tangant, quia semper debent tale facinus detestari. 
+
+Superius in primo cantu autor allegorice demonstrauit quod iam fuit tribus uitiis maculatus, scilicet luxuria, superbia, et auaritia; que quidem tria uitia figurantur per illas tres bestias que sibi in ascensu montis impedimenta dederunt. Uirgilius autem, qui ponitur pro ratione humana, eum ab illis uitiis liberauit. Sed accidit homini a peccatis abluto queadmodum illi qui de graui est egritudine liberatus; qui licet sit liberatus, tamen remanent quedam reliquie, sicut est memoria peccati, in qua homo etiam post peccata aliquando delectatur, et sicut est nimius affectus ad carnalia et mundana. Et de hoc ait Dominus Petro: Qui lotus est et non indiget nisi ut pedes lauet et est mundus totus, tunc autem pedes sunt loti quando affectus nostri per omnia sunt purgati. Dantes igitur, licet a lonza recesserit maculata, que propter suas maculas tenet typum luxurie, tamen adhuc quedam reliquie remanserunt in eo; scilicet intentio fraudulenta, que per cordam, qua erat ipse precinctus, methaforice figuratur. Ista enim corda ab Homero zona Ueneris appellatur, quia cum ista zona, idest cum deceptione, ligat Uenus etiam hominem sapientem. Nam non est adeo sapiens qui possit sibi a luxurie deceptione cauere, si conuersationem primo ipsius Ueneris non cauebit. Unde Omerus: Deceptio, inquit, Ueneris furata est intellectum sapientis. Et ista tali corda utuntur luxuriosi ad suas lasciuias exercendas, ut infra, XUIII cantu, in Iasone patebit. Cum itaque Dantes ista corda se dicat esse precinctum, demonstrat quod, sicut Uenus contra luxuriosos deceptione utatur, sic e conuerso ipsi luxuriosi contra ipsam deceptione utantur et fraude. Et ideo dicit ipse in textu:
+
+{et con essa pensai alcuna uolta
+prender la lonza a la pelle dipinta.}
+
+quia nullo meliori modo quam deceptione uel fraude ipsa fraus uel deceptio capi potest; quia isto modo, secundum poetam, sic ars deluditur arte. Uirgilius autem, cum ad octauum circulum propinquauit, in quo ipsa deceptio damnatur et fraus, illam cordam que est signum deceptionis et fraudis, ut dictum est, a Dante remouit et in illud baratrum infernale proiecit. Et statim quoddam terribile monstrum quod tenet typum et similitudinem ipsius deceptionis et fraudis, ac etiam proditionis, ut in sequenti cantu dicetur, uiso suo signo statim sursum uenit, credens portare ad infima aliquem, uel aliquos fraudulentos siue aliquos proditores. 
+
+Ad euidentiam istius notabilis est auertendum quod sunt quedam que sunt uera et habent faciem ueri; quedam sunt falsa et habent faciem falsi. Sunt itaque quedam que sunt uera et habent faciem ueri, ut cum dico: *Uidi leonem comedere agnum*. Ista propositio potest esse uera, quia naturale est ac etiam consuetum quod leo deuoret agnum. Et sic est uera et habet faciem ueri. Quedam sunt que sunt falsa et habent faciem falsi, ut cum dico: *Uidi asinum uolantem*. Ista propositio est falsa, quia asinus nunquam uolat, et sic est falsa et habet faciem falsi. Quedam sunt falsa et habent faciem ueri, ut cum dico: *Uidi Petrum comedere carnes die Ueneris*, et non comedit. Sed quia iste Petrus diebus ieiuniorum est solitus comedere carnes, ideo ista propositio, licet sit falsa, habet tamen faciem et similitudinem ueri. Quedam uero sunt que sunt uera et habent faciem falsi, ut cum dico: *Uidi unum asellum qui occidit leonem*. Ista propositio, licet sit uera, quia uerissimum est quod unus asellus necauit Florentie calce leonem, tamen quia non est consuetum, habet faciem falsi. Autor igitur, licet uerum fuerit quod retulit, tamen quia habet faciem falsi illud uerum quod protulit, protulit cum timore ne sibi scilicet crederetur. Unde ait nos admonens quod illi uero, quod habet faciem mendacii, debemus claudere labia quousque possumus, idest tantum tacere debemus quousque necessitas postulabit. Et ideo beatus Paulus Apostolus, licet raptus fuerit usque ad tertium celum, tamen quia illud uerum faciem falsi poterat in auribus audientium generare, ideo illud annis XIIII occultauit. Et Christus mandauit illis tribus apostolis qui suam transfigurationem uiderant, quod nemini dicerent uisionem quousque ipse fuisset a mortuis suscitatus. Nam si ante suam resurrectionem illam uisionem dixissent, audientes nullatenus credidissent. Sed probata et manifestata resurrectione, illud tale uerum iam non habuerit faciem falsi, sed ueri. 
+
+In superiori nanque cantu dicit autor quod statim quod Uirgilius illam cordam, qua ipse Dantes erat precinctus, in illud baratrum proiecisset, quod uidit ad superiora uenire natando per illum aerem tenebrosum unam figuram, idest feram, omni securo cordi miraculosam, idest timorosam. Nunc autem in isto cantu dicit quod Uirgilius figuram et formam illius fere poetando designat dicens: Ecce feram cum cauda acuta, que penetrat montes et rumpit muros et arma. Ecce illam que totum mundum putredine sua replet. Et fecit eidem fere signum ut applicaret ad ripam iuxta aggerem in quo erant. Ideo dicitur in textu:
+
+{uicin'al fin de' passegiati marmi.}
+
+Et tunc illa putrida fraudis ymago, ad petitionem ipsius Uirgilii, uenit ad ripam et posuit caput et corpus in terra, sed caudam per aerem baiulabat. Pretendebat autem ista fera pessima benignitatem in facie, sed malignitatem gestabat in cauda; nam facies sua erat uelut facies uiri iusti, tantum benignam habebat exterius suam pellem, sed totum corpus aliud serpentinum. Habebat etiam duas brancas pilosas usque ad subascellas; dorsum uero, pectus, et latera depicta erant nodis atque rotellis, quos nodos et rotellas comparando declarat, dicens quod nunquam Tartari siue Turchi cum pluribus coloribus pannos sericos contexerunt, nec unquam tales tele per Aragnem imposite extiterunt. Qualiter autem corpus tenebat in terra et caudam in aere, exemplificando declarat dicens quod quemadmodum burchi aliquando stant in ripis, quod partim stant in terra et partim in aqua, et sicut biuerus inter teutonicos lurcos, dum uult piscari, tenet totum corpus in terra et caudam in aquis, sic eodem modo illa fera pessima ibi stabat, tenens corpus in ripa, et in uano, hoc est in aere, caudam ducens, quam admodum scorpionis eleuabat in altum. Tunc ait Uirgilius ad Dantem: Modo conuenit ut nostra uia usque ad illam bestiam deuoluatur. Unde a dextero latere descendentes decem passus fecerunt super illam extremitatem, ut arenam et flammam bene cessarent. Et quando ad illam bestiam deuenerunt, dicit autor quod modicum plus ultra uidit quandam gentem super illam arenam igneam residere. Et ibi ait sibi magister: Ad hoc ut totam plenam experientiam de isto girone tu portes, uade et eorum conditionem attende. Tue autem raciocinationes sint breues, et ego interim quod ibis et reuerteris loquar cum ista bestia, ut nobis concedat humeros suos fortes. Tunc Dantes per extremitatem illius septimi circuli totus solus iuit ad uidendum illas animas que sedebant. Ille uero anime oculis plorabant et manibus a se uapores excutiebant; non aliter, ut ait, diebus extiuis faciunt canes, modo cum ore modo cum pede, quando sunt morsi a pulicibus, uel muscis, siue tafanis. Dantes uero, postquam istas animas dolorosas attente respexit, super quas ignis dolorosus descendit, non recognouit ibi aliquem, sed auertit quod quelibet ipsarum unam peram depictam habebat ad collum, et inde eorum oculi pascebantur. Et inter istos uidit tres, unum qui habebat ad collum unam bursam croceam, in qua erat unus leo de azurro; alium qui in bursa sua, que erat rubea sicut sanguis, unum album anserem demonstrabat; reliquus uero istorum trium qui in bursa sua alba habebat unam suem de azurro, dixit ad eum: Quid facis tu in ista fouea?
+
+Or te ne ua. Quasi dicat: Tu hinc recedes, et quia adhuc uiuus es, scias quod meus uicinus Uitalianus sedebit a sinistro latere modo hic. Cum istis enim Florentinis sum paduanus. Sepe sepius in auribus michi tonant alta uoce clamando: Ueniat summus miles qui apportabit peram suam cum tribus hyrcis. Et his dictis, faciem distorsit et linguam pre doloribus foras traxit, sicut bos multotiens nasum lambit. Hic autem sic uisis et cognitis, timens autor ne si plus staret Uirgilium conturbaret, reuersus est ad eum; quem inuenit super illam bestiam ascendisse, sibique dicentem: Modo sis fortis et audax; admodo enim per sic descenditur factas scalas. Ascende anterius, quia ego uolo esse medius, ad hoc ut cauda tibi nocere non possit. Autor autem ad hec uerba deuenit sicut ille qui, quando est prope rigores febris quartane, habet ungues pallidos et totus tremens querit latebras thori. Sed uerecundia quam concepit genuit sic sibi minas que ante bonum dominum faciunt seruum fortem. Et idcirco super illam feram ascendit, et uolens dicere Uirgilio ut se amplecteretur, uox non uenit, quia a suis organis formari non potuit. Sed ipse Uirgilius, qui alias ei subuenit, statim quod ascendit brachiis ipsum uinxit ac etiam substentauit. Et ait ad feram: O Gerio, admodo mouere; rote sint large et modicus sit descensus. Cogita nempe nouum onus quod habes. Tunc illa fera, secundum precepta Uirgilii, arripuit iter suum. Cum uero Dantes se uidit et sensit in illo aere tenebroso, et de subter uidit ignes et audiuit gemitus, magis timuit quam timuerit Ycarus siue Feton, quorum uterque de aere ad terram ruendo descendit. Et postquam ipse Gerio cum largis rotis et suaui descensu ad infima descendisset, ipsos ambos deposuit et abscessit. Unde dicitur in textu:
+
+{così ne puos'al fondo Gerïone
+a piede a piè de la stalliata rocca,
+et, discarcate le nostre persone,
+si dileguò come da corda cocca.}
+
+Istoria biueri talis est: In Alamania est quoddam animal quadrupedum quod ipsi teutonici biuerum appellant. Habet autem caudam longam et latam et semper habitat iuxta riuos, quia piscibus pascitur et nutritur. Cum autem ad guerram se preparat contra pisces, stat totus in ripis et caudam percutit inter aquas; de qua cauda, quia pinguissima est, exit quedam pinguedo ad similitudinem olei siue lactis; ad quam pinguedinem se trahunt pisces, et dum talem pinguedinem lambunt, ab illo tali animali quod biuerus dicitur capiuntur. 
+
+Iste qui habebat ad collum marsupium rubeum et anserem album fuit quidam etiam florentinus de domo Ebriacorum, qui fuit etiam maximus usurarius, cuius arma sunt campus rubeus et anser albus. 
+
+Iste qui dixit autori quid facis tu in ista fouea? fuit quidam paduanus de Scrouegnis, maximus usurarius, cuius arma sunt campus albus et sus de azurro. Et iste predixit autori de duobus maximis usurariis qui adhuc uiuebant, quorum quilibet debebat cum ipsis similiter concremari; unus quorum uocabatur Uitalianus del Dente, natione etiam paduanus. 
+
+Alius autem uocabatur dominus Iohannes Buiamonte de Florentia, cuius arma sunt campus de auro et tres hyrci nigri. 
+
+Miles autem summus dicitur hic per anthifresim, que est una figura que interpretatur contraria locutio. Et hoc facit ad ostendendum quod est multum contrarium rationi et omni ciuili moralitati usurarios sacramentis militaribus decorari. Iste autem Iohannes Buiamonte fuit non solum maximus usurarius, sed fuit maior lusor ad zardum qui suo tempore reperiretur in mundo. Sed hic est sagaciter aduertendum quod licet in Inferno sint usurarii omnium linguarum ac etiam nationum, autor non nisi paduanos et florentinos ibi agnoscit. Hoc autem ideo fecit ut ostenderet quod Florentini et Paduani communiter sunt omnes maiores feneratores de mundo. 
+
+Exemplificat itaque autor et dicit quod, quando Ycarus miser perdidit alas, non tantum timuit quantum ipse, cum super Gerionem in aere tenebroso se uidit. 
+
+Postquam autor in superiori circulo, hoc est in UIIo, de peccato uiolentie quam malitiosus homo tripliciter operatur, in Deum, scilicet, proximum, et se ipsum, egregie pertractauit, nunc in isto UIIIo de peccato malitie et bestialitatis, prout per fraudem committitur, pertractare intendit. Sed quia fraus siue deceptio committitur X modis, ideo iste octauus circulus in quo punitur ipsa deceptio siue fraus, in X malas bulgias distinguitur ab autore. In prima nanque malabulgia ponit lenones et seductores; in secunda adulatores; in tertia symoniacos; in quarta ydolatras atque magos; in quinta barattatores; in sexta ypocritas; in septima latrones; in octaua fraudulentos consiliarios; in nona scismaticos; in decima uero et ultima falsatores. Incipiens autem a prima, facit quoddam prohemium, designans situm octaui circuli, dicens: Locus est in Inferno qui dicitur Malebolge, totus petrosus in materia et ferreus in colore, sicut murus qui in circuitu uallat eum. Et in medio istius campi maligni, idest octaui circuli, est unus puteus satis largus et profundus, de quo qualiter sit ordinatus suo loco infra dicetur. Et in medio, hoc est inter altitudinem illam de qua de UII circulo cum Gerione ad infima descenderunt et puteum illum, est octauus circulus in X malasbulgias distinctus atque diuisus. Et super unamquanque bulgiam, ut de una in aliam possit iri, est unus pons ferreus et petrosus. Facto prohemio, in quo situm istius octaui circuli designauit, ad primam bulgiam manum ponit, dicens, cum superiori cantu continuando, quod statim quod illa putrida fraudis ymago ipsos ad terram deposuit, Uirgilius tenuit a sinistris, et autor secutus est eum. Dum autem ambo sic iuxta ripam prime bulgie pertransirent, dicit autor quod a manu dextera uidit in ista prima bulgia noua tormenta et nouos tortores. Erant enim ibi in fundo nudi peccatores qui sine aliqua requie in illa fouea per circuitum decurrebant; et erant distincti isti currentes in duos ordines siue partes. Nam una pars, et isti erant lenones, ueniebant iuxta ripam per quam ipse autor una cum Uirgilio ambulabat. Ideo dicit in textu:
+
+{dal mezzo in qua ci uenian uerso 'l uolto.}
+
+Alia uero pars iuxta aliam ripam ibat. Et isti erant seductores, qui quia magis quam lenones peccauerunt, ideo magis ad tormenta decurrunt. Ideo ait in textu: di là con noi – supple ueniebant – ma con passi magiori. Et ponit hic autor quandam similitudinem Romanorum, ut melius ymaginari possimus quomodo illi ambulabant contra se; quam similitudinem ego ponam quando comparationes finaliter exarabo. In utrisque autem ripis dicit autor cornutos demones se uidisse, qui cum magnis ferulis illas animas crudeliter uerberabant. Et tam magnos ictus cum illis ferulis illis dabant, quod illi, recepto primo ictu, iam nullus ipsorum nec secundos nec tertios expectabat. Et interim quod autor sic ibat inter illas animas sic a demonibus uerberatas, unum militem de Bononia recognouit, qui propter peccatum lenocinii quod de sorore carnali commisit, cum aliis lenonibus est damnatus. Et ad aliqualem excusationem sui dixit ille miles autori quod omnes sui conciues sunt isto uitio lenocinii maculati. Et dum sic loqueretur cum Dante, unus demon qui erat in ripa ipsum percussit cum ferula sua, dicens: Uade leno, hic non sunt femine meretrices. Autor autem illum dimittens Uirgilium est secutus, et ad quendam pontem qui operit istam primam bulgiam deuenerunt. Et illum pontem leuiter ascendentes, in pontis medio aliquantulum pausauerunt. Dum autem sic pausarent, dixit Uirgilius ad autorem: Facias quod istos ex ista parte alia uenientes attente respicias, quorum facies, quia nobiscum uenerunt, uidere minime potuisti. Et dum inde respicerent illam gentem, que propter peccatum deceptionis et fraudis quod in mulieres quas deceperunt perpetrarunt, ait Uirgilius ad autorem: Respice illum magnum qui uenit; et licet dolore sit plenus, tamen propter suam magnanimitatem lacrimas non expandit. Respice quantum aspectum regalem in penis etiam ipse tenet. Ille enim est Iason, qui audacia et prudentia sua magna regnum Colcorum aureo uellere spoliauit. Et ut Dantes sciret causam quare tantus homo in ista bulgia sic punitur, narrat sibi Uirgilius quomodo ipse Iason decepit duas maximas mulieres, Ysiphilem uidelicet et Medeam; quarum prima fuit filia regis Lempni et altera filia regis Colcorum. Unde ait: Ipse transiuit per insulam Lempni postquam audaces femine omnes suos masculos morti sine pietate aliqua tradiderunt. Et ibi cum signis et uerbis ornatis Ysiphilem iuuenculam tunc decepit, que omnes alias primitus deceperat mulieres. Dimisit enim eam ibi grauidam et desertam, et ideo talis culpa ad tale martirium ipsum damnat, et de Medea ibi etiam fit uindicta. Cum ipso etiam uadit qui cum tali uitio decipit mulieres. Et istud de prima ualle et de istis qui ibi sunt scire siue uidere sufficiat nunc ad presens.
+
+Determinato autem peccato lenocinii et peccato deceptionis et fraudis, que duo peccata quodammodo unum sunt, et que in ista prima malabulgia condemnantur, ad secundam bulgiam, in qua punitur adulatio, dirigit autor gressus. Et dicit quod ista bulgia est multum profunda, intantum quod nisi homo pontem ascendat, nichil uidere breuiter potest ibi. Et ideo de primo ponte ueniens ad secundum, dicit quod in fundo secunde bulgie uidit quandam gentem in uituperosa et opprobriosa pena submersam. Erat enim illa fouea stercoribus putridissimis tota plena. Et cum autor ibi inferius cum oculo scrutaretur, uidit ibi quendam cum capite sic stercoribus coopertum, quod si erat laycus siue clericus minime uidebatur. Ille autem, dum se sic uidit conspici ab autore contra ipsum exclamauit dicens: Cur es tu ita auidus respicere me magis quam alios stercorosos? Et Dantes ad eum: Quia si bene recordor, iam te uidi cum capillis non madidis, immo siccis. Et es Alexius de Anterminellis de Luca; ideo te respicio plus quam omnes. Et ille tunc, percutiens sibi caput dixit: Adulationes mee hic inferius me merserunt, ex quibus linguam nunquam habui satiatam. Post hoc autem Uirgilius ostendit autori antiquam Taydam meretricem, que adulando amasio suo dicenti: Habeo aput te gratias magnas? Ingentes, inquit. Ideo ait in textu:
+
+{Tayda è, la puttana che rispose
+al drudo suo quando disse: Ò io gratie
+grandi apo te? Anzi marauilliose!
+Et quinci sian le nostre uiste satie.}
+
+Dicit hic autor quod in medio illius campi maligni est unus puteus satis largus et profundus; sed quia in eo nichil a longe uidetur, ideo uocat ipsum uanum.
+
+Adhuc declarat hic autor situm octaui circuli, dicens quod sicut puteus qui est in medio est rotundus, ita illud totum quod est inter puteum et illam altam ripam, de qua descenderunt, est rotundum; et istud tale rotundum in decem foueas, que una circuit aliam, est distinctum. 
+
+Hic incipit prima malabulgia, in qua tractat de prima deceptione et fraude quam quis in luxuria operatur. Sed quia in luxuria committitur duplex fraus, ideo isti qui in ista bulgia puniuntur in duas partes et ordines sunt distincti. Prima enim fraus, que committitur in luxuria, est illa que committitur per aliquod medium, sicut per ambaxiatam, ut puta lenones qui semper ad deceptionem ambarum partium tendunt. Quia, ut uidemus, lenones pulcritudinem, uenustatem, et iuuentutem mulieris homini magnificant, et mulieri hominis curialitatem, liberalitatem, et nobilitatem extollunt. Secunda uero fraus, que in luxuria committitur, est illa quam quis non per medium, sed per se ipsum immediate committit, ut puta quando homo suadet mulieri ut sue consentiat uoluntati, promittens ei dolose ipsam accipere in uxorem, uel ipsam nunquam derelinquere, uel sibi in omnibus prouidere; sed postquam suam perfecerit uoluntatem, ipsam deserit uel expellit. Qui primam fraudem committunt uocantur lenones; qui uero secundam, dicuntur deceptores. Et isti ambo in ista prima malabulgia puniuntur. Sed quia secundi magis peccare dicuntur quam primi, ideo maioribus ictibus uerberantur, ut patet in textu. 
+
+Comparatio talis est: Omni enim anno centesimo est Rome, ut tradit antiquorum uera relatio, non solum plena sed plenissima omnium peccatorum remissio, omnibus scilicet accedentibus ad limina beatorum apostolorum Petri et Pauli. Romani autem, propter infinitam multitudinem que illo anno Rome concurrit, talem modum super pontem Sancti Angeli gentibus transeuntibus inuenerunt. Nam in utroque capite pontis positi sunt custodes, qui taliter ordinant transeuntes ex una enim banda siue latere pontis: quidam habent faciem uersus castrum Sancti Angeli, quod quidem castrum est in capite pontis, et uadunt ad Sanctum Petrum; ex alia uero parte a Sancti Petri basilica uenientes uadunt uersus montem, qui quidem mons est ab alio capite pontis. Exemplificat itaque autor et dicit quod quemadmodum anno iubilei, dum Rome est generalis remissio omnium peccatorum, una gens uadit ad Sanctum Petrum et alia redit, sic in ista malabulgia ab una parte ibant lenones et ab alia deceptores.
+
+Iubileus autem annus quid sit et unde dicatur breuiter est uidendum. Iubileus enim erat in ueteri testamento quilibet annus quinquagesimus, in quo anno, secundum quod legitur in Leuitico, omnis seruus efficiebatur liber, omnis possessio que uendita erat ad uenditorem redibat. In isto eodem anno quiescebat terra Iudeorum, quia non arabatur nec serebatur. Debita etiam isto anno dimittebantur. Habuit autem ortum siue initium a quadam uictoria quam habuit Abraam contra quattuor reges, scilicet regem Elamitarum, regem Babilonis, regem Ponti, et regem gentium; propter quam quidem uictoriam omnes captiuos quos ceperant illi reges, Abraam liberos abire permisit. Iobel enim lingua ebraica dicitur remissio; inde iubileus, idest remissiuus. Ob hoc autem institutus est quinquagesimus annus, quia tunc erat Loth quinquaginta annorum quando ipsum de manibus regum eripuit Abraam; uel tunc erat quinquagesimus annus ex quo locutus fuerat Deus Abrahe; uel Abraam peritus astrorum in quibus etiam, secundum quosdam, Zoroastem, magice artis inuentorem, instruxit, nouerat quod intemperies aeris que fit ex eleuatis uaporibus uel depressis planetis semper uersus ad L annos ad temperiem redeat. Et quod uidit fieri in astris uoluit imitare in terris. Christiani autem omni anno centesimo, quia centesimus numerus est perfectior quinquagesimo, faciunt Iubileum, in quo remittuntur omnia debita peccatorum et in quo omnes qui sunt serui peccato efficiuntur liberi Deo. 
+
+Iste leno, qui in ista bulgia cognoscitur ab autore, fuit quidam nobilis miles de Bononia, qui uocatus fuit dominus Ueneticus de Caccianimicis. 
+
+Hic Uenedicus ideo in ista bulgia reperitur, quia sororem suam germanam, nomine Ghisolam, Opizoni marchioni Estensi non erubuit mediante pecunia procurare. 
+
+{et non pur io qui piango bolognese.} Ad aliqualem sui excusationem et suorum ciuium abominabilem damnationem, dicit hic dominus Ueneticus Danti quod non ipse solus Bononiensis propter peccatum lenocinii plangit ibi, quia in illa malabulgia sunt plures Bononienses mortui quam sint in Bononia modo uiui. 
+
+Hic reddit dominus Ueneticus ueram causam propter quam Bononienses communiter sunt lenones, quia communiter sunt auari. Et ex hoc soluitur questio que fit, ex quo scilicet peccato ex septem principalibus istud peccatum lenocinii oriatur. Et patet quia ex peccato auaritie. 
+
+Postquam autor in ista prima malabulgia de lenonibus pertractauit, nunc in ista eadem tractat de deceptoribus, qui dolose decipiunt mulieres. Quorum peccatum ex quo ex UII principaliter oriatur, non bene clare apparet. Sed quantum ad presens, dico quod istud peccatum, scilicet decipere mulieres, aut oritur a luxuria aut ab auaritia. Nam quidam ipsas decipiunt, ut cum ipsis suas uuluptuosas expleant uoluntates; quidam uero, ut ab ipsis extorqueant quicquid possunt. Et tales, ut ait Aristoteles, non luxuriosi, sed auari potius sunt censendi. Et causa est ista, quia nullum peccatum denominatur nisi a fine uel intentione. Unde beatus Ambrosius: Intentio tua operi tuo nomen imponit. Et poeta: Quicquid agant homines, intentio indicat omnes. 
+
+Tractans autor de adulatoribus, duos maximos adulatores in exemplum adducit: Et primo quendam militem de Luca, qui uocabatur Alexius de Anterminellis. Iste enim isto uitio fuit mirabiliter maculatus. Unde percutiendo sibi caput, quod quidem zuccam, idest cucurbitam, nominat ipse autor, quia sicut cucurbita est leuis et uacua, ita adulatores, et maxime Lucani, habent capita leuia et uacua; ait ut habetur in textu
+
+Uolens autor de symoniacis pertractare, more exclamatorio intonat contra ipsos, dicens: O Symon mage, o miseri sequaces, qui res diuinas, idest ecclesias et prebendas, que bonitate gratuita debent esse sponse Dei, uos lupi rapaces pro auro adulteramini et argento. Et ideo conuenit quod pro uobis, idest contra uos, modo intonet tuba mea; quia in tertia bulgia statis. Facta uero exclamatione more poetico, dicit ipse autor, quod iam deuenerat ad sequentem tumbam, idest ad tertiam bulgiam, in qua symoniaci stant sepulti; et uidens eorum penam, ad Deum admiratorie se conuertit, dicens: O summa sapientia, quam admirabilis est ars tua, quam ostendis in celo, in terra, et in inferno, et quantum iuste compartitur uirtus tua. Et postquam apostrophauit ad Deum, ad nos apostrophat in hunc modum, dicens: Ego uidi illam bulgiam per costas et fundum quibusdam foraminibus totam plenam. Et quodlibet foramen erat largum uniformiter et rotundum. Et cuiusmodi forme essent, exemplificando declarat, dicens: Non uidebantur michi illa foramina ampliora neque maiora quam illa que sunt in pulcro templo mei sancti Iohannis, facta pro locis baptizantium sacerdotum; unum quorum foraminum non sunt adhuc multi anni quod ego fregi propter unum puerum qui suffocabatur in illo. Et istud sit sigillum quod omnem hominem qui esset deceptus clarificet et declaret. Postquam autem illa foramina exemplariter declarauit, ostendit quomodo et qualiter in uno quolibet foramine stat una anima cum accensis pedibus transplantata, dicens quod extra os cuiuslibet foraminis superabant, idest exibant, unius peccatoris pedes et crura usque ad nates, et totum aliud a natibus usque ad caput interius ibi stabat. Plante autem cuiuslibet peccatoris erant ita accense, quod sic fortiter palpitabant quod fregissent strambas atque ritortas. Qualiter uero illorum plante arderent, exemplificando declarat dicens, quod quemadmodum lignum uel aliud aliquod unctuosum, dum inflammatur non statim comburitur, sed flammiger ignis lambit solummodo illam superficiem unctuosam, sic ille ignis diuinus pariter et eternus lambebat pedes illorum a calcaneis usque ad punctas pedum. Exemplificatis igitur tam locis penarum quam ipsis penis, dum ipse autor uniuersos attentissime respexisset, uidens unum qui plus aliis in suo foramine torquebatur, ait ad Uirgilium: Quis est ille, o magister, qui plus quam alii sui consortes palpitando turbatur, et quem rubicundior flamma lambit? Ad quem Uirgilius: Si tu uis quod ego te portem illuc inferius, per illam ripam que plus iacet, ab ipso scies de se et de suis tortis, idest ab ipso scies quis et que peccata commisit. Cui Dantes: Tantum est michi pulcrum quantum tibi placet. Tu es enim dominus meus et scis etiam desideria que tacentur.
+
+Tunc Uirgilius ipsum suis brachiis dulciter apprehendit, et per illam ripam que minus est ardua ipsum portauit, usque ad illum qui sic dolorose pedum commotionibus condolebat. Cum autem Dantes applicuisset ad illum, ait: O quicunque es qui caput tenes inuersum, anima tristis sicut palus fixa, michi loquere, si tu potes. Stabat autem ipse autor iuxta illam animam sic defixam, sicut stat aliquando frater qui confessionem audit perfidi sicarii, et illa anima subito exclamauit: Es tu istic, Bonifatius? De duobus enim annis michi est scriptura mentita. Es tu sic tam cito illo ere satiatus atque repletus, pro quo non timuisti pulcram dominam fraudulenter auferre, et ipsam postea uituperabiliter pertractare? Tunc autor audiens ista uerba, talis est effectus quales efficiuntur illi qui non intelligunt id quod respondetur eisdem, quasi elusi, et nesciunt respondere. Quod aduertens Uirgilius, mox sibi ait: Dic sibi cito non sum ille, non sum ille quem tu credis. Et ille respondit sicut sibi a magistro fuerat imperatum. Unde ille spiritus transplantatus fortiter pedes torsit, et postea suspirando uoce lugubri ait ei: Si tu qui michi loqueris non es Bonifatius, quid ergo a me queris? Si enim tantum est tibi cure scire quis ego sum quod tu propter hoc ripam descenderis, scias quod ego fui iam magna clamide coopertus, et uere filius urse fui, sic cupidus et auarus quod ut possem ursiculos sublimare, superius in mundo es in bursa reposui, et istud es me in isto foramine imbursauit. Subter uero caput meum sunt alii mei predecessores qui symonizando me in uita alia precesserunt per istius petre fissuras absconsi. Illuc inferius etiam ego cadam, quando ueniet ille quem credebam te esse quando interrogationem subitam tibi feci. Sed plus est tempus quo pedes habeo sic combustos, et quo steti capite sic inuerso, quod ipse non stabit pedibus rubeis hic plantatus. Quia post ipsum ueniet operis turpioris ex parte occidentali unus pastor sine lege, cui conuenit quod me et ipsum cooperiat et excuset. Nouus enim Iason erit de quo legitur in Machabeis quod sicut sibi fuit mollis Anthyocus suus rex, ita erit ei mollis ille qui Franciam modo regit.
+
+Postquam uero ille spiritus suis dictis finem imposuisset, autor ipsum mirabiliter increpauit; sed primo facit quandam sui excusationem dicens: Ego nescio si hic fui nimis presumptuosus et audax, quod ego respondi tantum huic metro, dicens: Dic michi: quantum thesaurum uoluit noster dominus Ihesus Christus a Sancto Petro antequam claues ecclesiasticas in sua poneret potestate? Certe non quesiuit ab eo nisi ueni post me; nec Petrus nec etiam alii apostoli acceperunt a Mathia aurum siue argentum quando sorte fuit electus ad locum quem perdidit anima praua, idest Iudas Scarioth. Et ideo hic remane; tu es enim, sicut decet, bene punitus; et custodias bene pecuniam male captam, que te fecit contra Karolum sic audacem. Et si non esset quod adhuc michi uetat reuerentia summarum clauium quas tu in uita alacri tenuisti, ego uterer uerbis adhuc grauioribus, quia auaritia uestra mundum contristat, deprimendo bonos et sulleuando prauos. De uobis enim pastoribus animaduertit Euangelista, quando illa que sedet super aquas meretricari cum regibus sibi fuit methaphorice in uisione monstrata; illa nempe que cum UII capitibus orta est, et circa X cornua habuit argumentum quousque uirtus placuit uiro suo. Fecistis enim, re uera, uobis deos aureos et argenteos. Et que differentia est inter uos et ydolatras? nisi quod ipsi ydolatre adorant unum, et uos adoratis centum? Finita uero curiosissima exprobatione quam contra symoniacos fecit autor, ad Constantinum imperatorem cum quadam admiratione pariter et dolore sua uerba conuertit, dicens: Hai Constantine, quanti mali fuit mater, non tua, dico, conuersio, sed illa dos quam a te recepit primus diues pater. Et interim quod autor tales notas illi spiritui decantabat, ille spiritus, siue ira siue conscientia morsus, fortiter cum ambobus pedibus se urgebat. Ideo ait in textu: {forte spingaua con ambo le piote}. His autem omnibus sic completis, Uirgilius cum ambobus brachiis cepit Dantem, et per illam uiam per quam descenderat reascendit; et ipsum non deposuit quousque super quartum pontem qui operit quartam bulgiam baiulauit. Ibique suauiter ipsum deposuit, suauiter dico propter arcum qui est adeo erectus quod esset capris uerissime durus passus. Et de illo ponte unum aliud uallum uidit. Ideo ait in textu: {Indi un altro uallon mi fu scouerto}. 
+
+Quia secundum Diuinam Scripturam, omnia in sapientia facta sunt, et secundum Philosophum, ad sapientem pertinet ordinare. Et ideo autor, uidens omnia que a Deo sunt sapientissime ordinata, cum quadam admiratione apostrophat, dicens quod omnia que sunt in celo, in terra, et in Inferno sunt optime ordinata. 
+
+Hic designat autor materiam et formam istius tertie bulge. Materiam ponit, dicens istam bulgiam de petra liuida esse factam; formam uero, cum ait quod ista petra liuida et obscura est, plena per costas et fundum quibusdam foraminibus uniformiter et rotundis. 
+
+Et ut ista foramina qualiter facta sint melius intelligere ualeamus, facit de ipsis quandam comparationem ad illa que sunt in ecclesia beati Iohannis Baptiste de Florentia. Ad cuius comparationis intelligentiam clariorem, est sciendum quod in ciuitate Florentie est unum admirabile templum, beato Iohanni Baptiste hodie consecratum; sed antiquitus fuit Marti paganorum tempore dedicatum, sicut dictum est supra, circulo UII, girone secundo, cantu XIII. In isto autem templo sunt fontes in quibus pascali tempore pueri baptizantur; in quorum fontium circuitu sunt quatuor puteoli, in quibus stant sacerdotes et leuite ad baptismatis officium deputati. Exemplificat itaque autor et dicit quod illa foramina que in ista bulgia uidit, in quibus sunt symoniaci transplantati, non sunt ampla minus nec maiora quam sint illi puteoli qui sunt in Sancto Iohanne Baptista.
+
+Lictera plana est. 
+
+Comparatio talis est: Sicut quando aliquod unctuosum accenditur uel crematur, non statim comburitur, sed flammiger ignis lambit primo illam superficiem unctuosam, sic ille anime transplantate in pedibus, hoc est per planitiem pedis a pollice usque ad calcaneum, habent illam talem superficiem inflammatam. 
+
+In hoc notabili commendatur discipulus pariter et magister; discipulus, in eo quod que beneplacita sunt magistro, beneplacita sunt et sibi; magister, in eo quod non solum intelligit ea que sibi a discipulo proponuntur, sed etiam ea que, uel propter timorem uel propter ignorantiam occultantur. Multa enim in corde absconsa tenemus, que propter timorem siue uerecundiam propalare ueremur, uel propter ignorantiam manifestare nescimus. Ille igitur prudentissimus est auditor qui non solum intelligit id quod audit, sed considerat etiam id quod occultatur in corde. 
+
+Uult hic dicere autor quod ipse stabat iuxta illam animam sic euersa, sicut est solitus stare frater qui audit confessionem perfidi assessini. Et illa anima que stabat euersa, ita loquebatur et respondebat autori quemadmodum assessinus suo loquitur confessori, qui postquam est infixus in terra clamat ad eum, et hoc quia mortem refugit quantum potest. 
+
+Hic satis aperte Nicholaus ostendit quod nullus suorum successorum descendit ad inferos; et hoc quia nullus symoniacus fuit; sed Bonifatium expectabat tanquam symoniacum summum. Nam inter Nicholaum et Bonifatium omnes summi pontifices sine symonia fuerunt.
+
+Uaticinatur hic Nicholaus et dicit quod quando Bonifatius ueniet in Infernum, non stabit tanto tempore cum accensis pedibus transplantatus quanto tempore stetit ipse. Et assignat causam, dicens quod post ipsum Bonifatium fuit papa Benedictus, post Benedictum uero papa Clemens, qui Clemens ei in hoc loco succedere debebat, sicut in papatu post illos duos in hoc mundo successit. 
+
+Iste pastor uenturus, de quo uaticinatur hic Nicholaus tertius, fuit dominus Bertrandus archiepiscopus Burdegalensis, qui post mortem Benedicti fuit factus summus Pontifex in hunc modum: Dum enim Romana Ecclesia post mortem dicti Benedicti uacaret, dictus archiepiscopus Burdegalensis composuit cum Phylippo rege Francorum, quod si sibi Romanum Pontificium cum cardinalibus procuraret, quod ipse faceret dicto regi omnia que sibi essent placita atque grata. Inter alia uero que sibi promisit fuerunt UII: Primum fuit quod promisit sibi Romanam Curiam de Ytalia extrahere et in partibus ultramontanis sub tyrannide dicti regis facere residere. Secundum, ad petitionem dicti regis creare duodecim cardinales. Tertium, ordinem Templariorum deponere. Quartum, magistrum Templi et Templarios igni tanquam hereticos et ydolatras condemnare. Quintum, omnes possessiones et bona Templariorum ipsi regi tribuere et regno Francie perpetuo confiscare. Sextum, decimam omnium ecclesiarum et bonorum ecclesiasticorum et regnorum et prouinciarum Alamanie, Anglie, Ispanie, et Francie dicto regi per X annorum spatium condonare. Septimum, corpus pape Bonifatii tanquam hereticum concremare. Tunc ipse rex Phylippus suos ambaxiatores Perusium, ubi erat Romana Curia, cardinalibus destinauit, cum quibus taliter fecit quod dominus Bertrandus archiepiscopus Burdegalensis summus pontifex efficitur et Clemens uocatur. Factus autem Papa, omnia que regi promisit et multa alia, preter septimum, quia illud implere non potuit, adimpleuit. Optime ergo dicit Nicholaus uocans ipsum pastorem sine lege: Nam sine lege intrauit, sine lege uixit, et sic, secundum Apostulum, sine lege damnatus de hac uita migrauit. Quod enim sine lege intrauerit, patet quia symoniace papatum emit a rege Francie. Quod sine lege uixerit, uniuerso mundo patet quomodo et qualiter Ecclesiam tyrannice rexit, luxoriose uixit, et guerram maxime per Ytaliam seminauit; finis autem suus ueridice scitur quomodo cum esset graui infirmitate grauatus, beatis apostolis Petro et Paulo uouit quod si sibi sanitatem restituerent, quod Romanam Curiam Romam reduceret sine mora. Recepta uero a Deo misericorditer sanitate, ipsa abutens in sui damnationem uotum taliter adimpleuit, quod sicut debebat ire uersus Romam, uersus Galliam se direxit. In quo itinere, dum esset serenitas summa, facta est tempestas uenti, pluuie, grandinis, tonitruorum et fulminum ita grandis, quod omnes milites et pedites illum in itinere reliquerunt. Sed post modicum, tranquillitate reuersa, reuersi sunt milites qui ad ipsius erant custodiam deputati. Et inuenerunt dictum papam de suo curru in terram a fulmine sic deiectum, quod nec uere uiuus nec uere mortuus apparebat. Quem cum ad proximam uillam duxissent, in nocte spiritum exalauit. Quod autem in textu dicitur: {lo qual conuen che me et lui ricopra,} duobus modis intelligi potest. Primus est iste: Tanta et talia mala faciet pastor iste, quod mala que nos duo, scilicet ego Nicholaus et Bonifatius fecimus, quasi pro nichilo uidebuntur. Secundus uero modus est iste: Iste enim Clemens me Nicholaum et Bonifatium cooperiet in Inferno.
+
+Mala moneta, que Nicholaum papam contra regem Karolum effecit audacem, tripliciter accipitur in hoc loco. Primo modo accipitur sic: Maxime diuitie quas in papatu habuit Nicholaus, ipsum ad tantam superbiam et audaciam induxerunt quod non erubuit filiam regis pro nepote suo petere in uxorem, cuius petitioni rex nullo modo uoluit assentire. Secundo modo accipitur sic: Cum rex Karolus regnum Sicilie inuasisset et omnibus Siculis grauis esset, papa Nicholaus, propter pecuniam quam habuit ab imperatore Constantinopolitano, regnum Sicilie Petro regi Aragonum inuadere et capere occulte permisit. Tertio modo accipitur sic: Cum quadam uice Karolus esset Rome, Nicholaus ab inimicis regis accepta pecunia ipsi regi mandauit quod antequam sol occumberet, de Roma exiret et pontem Ciperanum transiret. Iste Karolus fuit primo comes Prouincie et postea rex Sicilie, qui Corradinum imperatorem electum una cum duce Austrie et comite Gerardo de Pisis decapitauit.
+
+Uerba sunt Dantis contra prelatos symoniacos et auaros; in quibus uerbis condemnat prelatos qui tenent in mundo locum Christi et Apostolorum, sed eorum uitam minime imitantur. Et adducit hic contra eos duo gloriosa exempla. Primum est exemplum Christi, qui, quando dedit beato Petro apostolo claues regni celorum, non petiuit ab eo nisi solummodo Ueni post me, idest imitare uitam meam. Secundum exemplum est Apostolorum, qui quando beatum Mathiam loco Iude in apostolum elegerunt, nec aurum nec argentum ab eo protinus acceperunt, nec etiam petiuerunt.
+
+In hoc notabili admonet nos hic autor, quod licet symoniacam perfidiam detestari et tanquam detestandam fugere debeamus, nichilominus, propter reuerentiam summarum clauium que nobis celum aperiunt atque claudunt, ipsos prelatos sustinere debemus; non propter ipsos, quia digni sunt morte, sed propter claues, quibus etiam in malis prelatis reuereri debemus. Unde habetur in iure, de excomunicatione que uirtute clauium fulminatur, quod siue sit iusta siue iniusta, timenda est.
+
+Pia exclamatione autor inuehit in Constantinum, dicens: Non tua conuersio fuit mater tanti mali, sed illa dos quam a te recepit primus diues pater, idest beatus Siluester, cui primo bona temporalia ab ipso imperio sunt concessa; propter quam dotem Romana Ecclesia, quia male utitur ipsa, in Apocalypsi, ut dictum est, meretrix nominatur. Dotes autem quibus Constantinus Sanctam Romanam Ecclesiam tanquam magnificus et munificus sponsus dotauit sunt iste: primo nanque die quo in urbe romana a beato Siluestro baptisma suscepit, in quo quidem baptismo splendor quidam mirabilis super eum emicuit, ibique Ihesum suam lepram mundantem se uidisse asseruit, hanc legem per uniuersum romanum Imperium obseruandam instituit ut Christus, qui eum a lepra mundauerat, ab uniuersa urbe et uniuerso orbe tanquam uerus Deus creator et redemptor omnium coleretur. Secunda die hanc legem sacratissimam dedit, ut si quis Christum blasphemasset capite puniretur. Tertia, ut quicunque paganus alicui christiano iniuriam facere attemptaret, dimidia parte suorum bonorum omnium priuaretur. Quarta, ut sicut imperator romanus est caput et princeps omnium regum et principum orbis terre, sic romanus pontifex caput ab uniuersis episcopis et ecclesiis habeatur. Quinta, ut quicunque malefactor ad ecclesias christianas confugerit, ab omnibus curiis seruetur immunis. Sexta, ut nullus nisi de licentia sui antistitis ecclesiam edificet uel altare intra muros breuiter ciuitatis cuiuscunque. Septima, ut ad edificationem ecclesiarum decime possessionum regalium tribuantur. Octaua, ipse christianissimus imperator ad locum ubi iacebat corpus beati Petri apostoli accessit, ibique de suis culpis se lamentabiliter accusauit. Postmodum, accepto bidente, ad fundamentum basilice construende terram primus aperuit, et in suis scapulis in honorem XII apostolorum XII cophinos foras iecit. Priuilegia etiam tributa et uectigalia et possessiones magnificas ipsi Ecclesie Romane concessit. Fabricauit etiam multas ecclesias in urbe et spetialiter istas: ecclesiam lateranensem, que est episcopium urbis et orbis, in honorem Christi Domini Saluatoris, iuxta quam edificauit baptismum in quo fuit a lepra mundatus; et ab ipso baptismo ecclesia lateranensis Sanctus Iohannes ad Lateranum uulgariter nominatur; ecclesiam Sancti Petri extra urbem, que est de episcopatu portuensi; ecclesiam Sancti Pauli, similiter extra urbem, que est de episcopatu hostiensi; ecclesiam Sancti Laurentii, que dicitur foris muros; ecclesiam Sanctorum Marcellini et Petri, ubi mater sua, Sancta scilicet Elena, est sepulta; ecclesiam Sancte Agnetis, etiam extra muros, ubi sua filia beata Constantia sibi mausoleum fabricauit, in quo ipsa una cum beata Artemia et Athica requiescit. Infra muros uero fecit unam basilicam in honorem Sancte Crucis et aliam in honorem XII. Apostolorum, et iste sunt maiores et digniores ecclesie urbis.
+
+In hoc notabili demonstratur quod multa bona possunt fieri bona intentione, que propter malum finem bona non sunt. Dotes autem quas Constantinus Augustus Ecclesie Romane concessit fuerunt bone, quia Deo et Ecclesie date et bona intentione donate, ut scilicet Deus laudaretur et Ecclesia honoraretur, et clerici et pauperes inde sustentarentur. Sed mali prelati finem alium inuenerunt, quia de ipsis bonis nec Deus laudatur, immo potius blasphematur, nec Ecclesia honoratur, immo potius uituperatur, quia ut habetur infra, in secunda cantica cantu: {cade nel fango, et sé brutta et la soma}. Nec etiam clerici et pauperes inde sustentantur, immo ribaldi, histriones, ioculatores, aues et canes, consanguinei et nepotes fouentur, nutriuntur atque ditantur. Et de patrimonio Ihesu Christi ipse Christus in suo clerico siue paupere nichil habet. 
+
+Dicit hic autor quod ille fluuius qui dicitur Mincius non multum elongatur a lacu, quando inuenit quandam planitiem decliuem in quam dilabitur, et facit paludem in cuius medio est sita ciuitas mantuana. Que quidem palus aliquando estiuo tempore habet egritudines generare. 
+
+Uult hic dicere autor quod Mantua fuit iam populo copiosa, magis quam illo tempore quo suam composuit Comediam. Et assignat causam quare sit gentibus diminuta, dicens discordiam que fuit in ciuibus esse causam. Ad cuius euidentiam est sciendum quod in Mantua erant due nobilissime tribus, uidelicet comites de Casalodi, et illi qui uocantur de Bonacosis. Cum autem non iste domus, sed quedam alie dominarentur in terra, dominus Pinamonte de Bonacosis, qui fuit auus domini Passerini, comitibus de Casalodi adhesit, promittens eis quod si sibi uellent dare fauorem, quod de dominio eiceret dominantes, et cum eis dominium partiretur. Quod cum comites dicto domino Pinamonti per omnia adhesissent, ille de aduersariis potitus uictoria et prelatione habita ciuitatis, comites dolo cepit et eos in exilium destinauit. Et sic iste dolus fuit causa diminutionis Mantue ciuitatis. Nam multi ciues, uidentes comites sic expulsos, et timentes tyrannidem domini Pinamontis, lares proprios relinquentes, se ad partes alias transtulerunt.
+
+Hic docet nos autor quod in omni nostro exercitio semper utilia et honorabilia perscrutemur, et ipsa nostre memorie commendemus, sicut ipse, qui non nisi ea que digna sunt nota, idest laude et fama, scrutando querebat. 
+
+Uult hic dicere autor quod dum sic pontes transcenderent bulgiarum, quod multa alia ipse et Uirgilius loquebantur, que sua Comedia, idest iste liber, cantare non curat. Iste autem liber ideo dicitur comedia quia, ut dictum est supra in prologo, est quoddam genus poetice descriptionis. Et dicitur comedia a comos, quod est uilla, et oda, quod est cantus, inde comedia, quasi uillanus cantus; quia incipit a miseria et finit in felicitatem, sicut uillani qui in uilla uel comitatu habitantes, dum efficiuntur ciues, de rustico opere ad ciuile negotium transeunt. Ita poete comici sua opera incipiunt a uili materia et terminant ipsam in nobilem, idest incipiunt a miseria et aduersitate et finiunt in prosperitatem et felicitatem.
+
+In ista itaque bulgia sic calida, sic obscura pariter et uiscosa, barattatores poetice puniuntur. Que quidem tria, scilicet caliditas, obscuritas, et uiscositas, peccato barattarie optime correspondent. Peccatum barattarie primo calefacit hominem ad rapinam. Est autem barattaria proprie dolosa et fraudulenta in occulto rapina, que contra rem publicam uel statum rei publice siue yconomice committitur fraudulenter. Et hec rapina committitur duobus modis: uel cum quando publica persona, ut puta potestas, capitaneus, iudex, uel alius quiuis officialis, per pecuniam peruertit rectum iudicium; uel cum quando persona priuata, ut puta ciuis in consilio, amore pecunie, bonum comune postponit, et reddit dolosa et fraudulenta consilia. Ista autem lucra, et quia sunt magna et quia cum modico labore quesita, calefaciunt hominem ad lucrandum. Ideo in pice que cum calefit multum est feruida collocantur. Secundo, peccatum barattarie semper secrete committitur et occulte, et hoc quia peccatum ualde uituperosum. Ideo in pice punitur, quia in pice, quantumcunque sit calida seu feruens, nichil uidetur in ea, sicut in aqua que omnia manifestat. 
+
+Est etiam aliud in pice: quia inquinat quicquid tangit, et talis inquinatio non de facili aboletur. Simili modo peccatum barattarie habet officiales et ciues turpiter inquinare, siue etiam infamare; et talis infamia est ualde difficilis, immo impossibilis ad lauandum. Ideo ait Salus: Qui tangit picem coinquinabitur ab ea. Tertio, peccatum barattarie est adeo uiscosum quod quicumque huic peccato se dederit, raro uel nunquam ab ipso poterit resilire. Pix cum calefit magis feruenter et aliter ebullit quam aqua. Quia enim pix est multum pinguis, et omne pingue est fomentum ignis, ideo cum calefit, magis quam aqua calefit. Ebullit etiam alio modo quam aqua. Nam aqua cum calefit, cum sono et inflatione magna calefit. Sed pix, propter suam tenacitatem, in altum eleuari non potest; et quia pinguis est, ideo non cum sono sicut aqua, sed in silentio bullit. Inflatur autem uirtute ignis; et illa talis inflatio in altum non eleuatur, sed statim deprimitur et descendit. 
+
+Iuxta ciuitatem Pisanam, ad U miliaria, est quoddam castrum quod uocatur Caprona, a quo castro illi nobilissimi inter omnes ciues Pisanos Capronenses denominantur. Propter guerram uero que olim, tempore istius autoris, fuit inter Pisanos et Tuscos, dicta Caprona a Tuscis fuit obsessa. In qua quidem obsidione fuit iste autor et uidit, oculis propriis, id quod in textu ad comparationem inducit. Nam ita acriter a Tuscis fuit obsessa dicta Caprona, quod pedites qui in castro erant inclusi coacti sunt compositionem facere cum illis de exercitu, et saluis personis, arcem reddere quam tenebant. Cum autem per media castra transirent, uidentes undique arma et malos uultus hostium, terribiliter timuerunt ne pacta uiolarentur ab ipsis. Exemplificat itaque autor et dicit: Ita timui ego cum uidi illos demones, sicut timuerunt pedites de Caprona quando in medio hostium se uiderunt.
+
+{et elli auea del cul fatta trombetta.} Hic ostendit autor quomodo peccatum barattarie et ipsi barattatores sunt ab omnibus deridendi; nam uituperosus ille sonus derisionem significat. 
+
+Continuando materiam, autor continuat cantum similiter subsequentem. Precedentem enim cantum sic finiuit:
+
+{et elli auea del cul fatta trombetta.}
+
+Sequentem uero sic continuando incoat: Ego uidi iam milites sua castra mouere, rumorem incipere, acies ostentare, et aliquando pro eorum euasione de bello recedere. Uidi etiam in ciuitate aretina milites seditiose ad arma discurrere, insidiose alibi contra hostes procedere, in torneamentis unum alium uulnerare, et in giostris usque ad mortem appetere. Et omnes isti actus militares uidi moueri uel fieri cum signis quandoque tubarum, quandoque etiam campanarum, quandoque uero cum tympanis et quandoque cum signis que faciunt homines in castellis. Sed nunquam cum ita diuersa tibia seu etiam instrumento moueri milites, equites, uel pedestres, nec etiam nauem signo celesti uel terrestri exire de portu conspexi. Et hic facit autor quandam excusationem de societate, scilicet quam habebat, dicens quod aliam habere non poterat, quia societates inueniuntur secundum conditionem gentium uel locorum. Quod sic patet: In ecclesiis enim, ut ipse ait, inueniuntur sancti, et in tabernis gulosi. Et sic in Inferno aliam societatem quam demonum habere non poterat. Facta uero excusatione de societate pessima quam uitare non poterat, ad narrandum ea que uidit in ista malabulgia se conuertit. Et dicit quod in ista bulgia, licet ipsa propter nigredinem piceam sit obscura, uidit aliquos peccatores qui ad ipsorum penam aliqualiter subleuandam, se super pegolam erigebant, dorsum solummodo ostendendo; et statim more deficientis fulguris abscondebant. Et adducit hic quandam comparationem naturalem quorumdam piscium maris, qui delphynes uocantur. Qui quidem pisces, quadam naturali cognitione tempestates fluctuum preuidentes, crebris saltibus quos faciunt super aquam admonent nauigantes ut a uentura caueant tempestate. Isto itaque modo quo saltant delphines aliquando supra mare, saltabant supra picem isti etiam peccatores. Et quemadmodum runuculi iuxta ripas fluuiorum uel fouearum stant cum capite solummodo extra aquas, totum corpus aliud abscondendo, ita stabant, dicit autor, ex omni parte in illa fouea peccatores. Sed cum appropinquabat cum suis sociis Barbariccia, qui erat ipsorum decurio, statim inferius se trahebant. Hec autem attente considerans, uidit in illa ripa qua ibant duas animas simul iunctas, quarum una more ranarum inferius se trahente, alia in ripa suspensa remansit. Sed unus istorum decem spirituum, nomine Graffiacane, qui magis de prope illi erat, illam miseram animam per capillos cum unco quem gestabat in manu superius ad se traxit. Tunc unus alius ex decem, nomine Rubicante, ad clamorem omnium sociorum clamantium et dicentium: O Rubicante, facias quod tu in eum taliter tuos ungues inmittas, quod eum excories sua pelle. Quod uidens Dante ait ad Uirgilium: Magister, facias si tu potes, quod tu scias quis est iste infortunatus, qui ad manus suorum aduersariorum deuenit. Tunc Uirgilius, appropinquans ad ipsum, quisnam fuisset eum interrogauit. Et ille: Ego fui de regno Nauarre natus. Mater enim mea, que me de uno ribaldo genuerat, cum uno domino – subaudi de regno Nauarre – me posuit. Postea fui familiaris boni regis Thebaldi, in cuius curia ad faciendum barattariam me dedi, quo peccato in isto calore rationem – subaudi uillicationis mee – nunc reddo. Cyriattus autem, hoc audiens, de cuius ore ex omni parte una sanna ad similitudinem apri prodibat, illum infortunatum dente aprico lacerauit; et sic iste miser in medio istorum demonum ita stabat sicut stat mus aliquando inter captos. Unde ait autor in textu:
+
+{Tra male gatte era uenuto il sorco;}
+
+Quod animaduertens ipsorum decurio Barbariccia, illum miserum brachiis suis uinxit, dicens ad suos: State a longe et ego ipsum interim infurcabo. Et ad Uirgilium faciem uoluens ait: Interroga eum, si ab ipso aliquid discere concupiscis. Et Uirgilius ad eum: Cognoscis tu sub ista pice aliquem latinorum? Cui ille: Ego recessi modicum est ab uno, cum quo utinam adhuc essem sub pice coopertus, quia non timerem ibi ungulas neque uncos. Ad hec Libicoccus: Nimium sustinuimus, ait. Et percutiens illum in brachio suo unco, dilacerando abstulit unum lacertum. Draghignazus etiam illum uoluit in cruribus lacerare, sed illorum decurio contra illos se uoluit in circuitu malo uultu. Postquam autem illi maligni spiritus aliquantulum sunt pacati, ait ad illum miserum sine mora Uirgilius: Quis fuit ille a quo, tuo danno, ut dixisti, superius recessisti? Et ille: Fuit, inquit, frater Gomita de Galluri, uas omnis deceptionis et fraudis, qui habuit in manibus sui domini inimicos, et per barattariam – subaudi quam fecit – omnes ipsum commendant. Denarios enim ab ipsis recepit et sine scitu – subaudi domini sui – omnes in pace dimisit. In aliis etiam officiis quibus in curia sui domini fungebatur, barattator fuit non minimus sed suppremus. Conuersatur autem cum ipso Dominus Michael Zanche de Lugodorio, qui ambo ad loquendum de Sardinia suas linguas nunquam sentiunt esse fessas. Et hec dicens, sicut erat totus fraude et dolo plenus, ut falleret circumstantes ea que incepit dimisit et ait: Heu me, uidete alium qui subsannat. Ego dicerem adhuc, sed timeo manus eius. Contra quem decurio se uoluens, ipsum qui uocabatur Farfarellus minaci uultu et uerbis terribilibus increpauit. Tunc Nauarrensis, ut illos teneret in uerbis et sic falleret, consequenter adiunxit: Si uos uultis uel uidere uel audire Lombardos scilicet seu Tuscos, ego faciam ipsos uenire. Sed stent aliquantulum a longe Malebranche, ita quod ipsi non timeant – subaudi superius apparere – et ego stando solummodo in hoc loco, pro me qui sum unus, quando sibilabo secundum morem nostrum, septem superius apparebunt. Cagnazus autem ad hec uerba musum erexit, et caput mouendo: Audi, inquit, malitiam quam cogitauit iste ut inferius se immergat. Unde ipse, qui habebat laqueos – subaudi dolosos – in habundantia ualde magna, respondit: Malitiosus sum ego nimis, quando maioribus meis procuro inferre tristitiam. Ad hec Alichinus se continere non potuit, et uersus alios ait illi: Si tu hinc descendere attentabis, non consequar te ad passus, sed apertis alis te insequar supra picem. Idcirco nobis collis arginis relinquatur, et ripa sit scutum inter nos – subintellige et uocandos – ad uidendum si tu solus plus omnibus nobis uales. Finito uero Alichini colloquio, Dantes apostrophat ad legentem: O tu, inquit, qui legis – subaudi istam rixam – audies nouum ludum. Quilibet enim illorum decem oculos ad alteram costam uoluit, et primo ille qui ad hoc concedendum crudelior inter alios uidebatur. Dum autem sic omnes ab eo oculos remouissent, barattator Nauarrensis bene suum tempus elegit; firmauit enim pedes in terra et subito saltans, ab illorum preposito se absoluit. Unde quilibet illorum subito fuit dolore compuntus; sed ille magis qui fuit causa defecto – subintellige Alichinus –. Et ideo se mouit et Tu es captus, subito exclamauit. Sed modicum sibi ualuit, quia Nauarrensis in pegolam se immersit, et Alichinus uolando erexit superius suum pectus. Non enim aliter anas, quando falco sibi seu herodius appropinquat, in aquam subito se immergit, et falco reuertitur superius iratus et fractus. Calcabrina uero, quia Nauarrensis euaserat, conturbatus uolando insecutus est Alichinum. Et uidens illum barattatorem immersum, suum socium, scilicet Alichinum, manibus et pedibus ungulatis inuasit. Sed Alichinus fuit bene accipiter tunc grifagnus ad inuadendum ipsum; et sic ambo in feruentis stagni medium insimul ceciderunt. Tunc, propter calorem maximum quem senserunt, se ad inuicem dimiserunt. Ideo dicitur in textu: {Lo caldo schermitor subito fue}. Sed propter hoc de illa fouea, quia alas inuiscatas habebant, surgere nequiuerunt. Qua propter Barbariccia cum aliis suis condolens de duobus, quatuor demones ad aliam costam fecit celeriter conuolare; ita quod ipse cum tribus ex una ripa, et alii quatuor ex alia, suos uncos uersus illos duos, ut inde ipsos extraherent, conuerterunt. His autem sic uisis et actis, Uirgilius atque Dantes illos inibi dimittentes inde celeriter discesserunt. Unde ait in textu:
+
+{Et noi lasciamo lor così 'mpacciati.}
+
+Hic excusat se autor, dicens aliam societatem in Inferno habere non potuisse, quia non sunt ibi nisi demones uel dannati. Sed in illa bulgia homines pro ducatu uie habere non poterat, quia omnes erant in pice submersi. Non enim potest homo societatem habere nisi secundum conditionem loci, quia secundum Aristotilem locus et locatum sunt unigenia. Ideo declarando subiungit autor quod in ecclesiis stant sancte persone, et in tabernis gulose.
+
+Delphini sunt pisces marini, qui ut aiunt philosophi naturales, futuram presentiunt tempestatem, quam ostendunt nauigantibus in hunc modum: Relinquunt enim, cum uenturam appropinquare sentiunt tempestatem, profundum maris et se superius super aquas attollunt; super quam saltando et ludendo, naturali quadam industria pariter et amore, nauigantibus signa dant ut uelocius terram petant. Dicitur etiam quod isti pisces hominem, naturali quodam instinctu, diligunt; et ideo quando futuram sentiunt tempestatem, homines signo docent ut a morte caueant et uitam in loco tuto reponant. Dicitur etiam de delphinis quod, si hominem in mari periclitantem inueniunt, quod ipsum ne submergatur eripiunt, et si mortuum inuenerint, eius carnem non tangunt; et ne ab aliis piscibus deuoretur, ad terram deducunt. Item dicit Plinius quod delphini per odorem sentiunt et cognoscunt si homo mortuus in mari unquam comederit de delphino; quod si comederit, comedunt ipsum; si uero non, ipsum ad terram deducunt. 
+
+Consuetudo est ranunculis, ut uidemus, quod quando stant in fluuiis uel fossatis, quod in ripa tenent capita extra aquam, et cetera membra celant. Simili modo dicit autor quod isti barattatores tenebant capita extra picem, et totum corpus reliquum occultabant. Sed cum decurio ipsorum appropinquabat, omnes inferius se trahebant. 
+
+Hic tacite demonstrat que differentia sit inter barattatorem et ribaldum. Barattator enim proprie est qui dolo uel fraude contra rem publicam uel yconomicam per pecuniam aliquid operatur. Ribaldus uero est ille qui ludendo, dispergendo, uel commessando, res et bona sua consumit. Et de istis fit mentio supra, circulo UII, girone secundo, cantu XIIIo. Demonstratur itaque quis et qualis iste fuerit Nauarrensis, quia uita barattator, natione uero ribaldus. 
+
+{Irato Calcabrina de la buffa,} etc. Uidens Calcabrina quod propter uerba Alichini ipsos deceperat Nauarrensis, ideo ira plenus alis expansis insecutus est Alichinum; sed ut uidit euasisse protinus Nauarrensem, contra socium unguibus arma mouit. Alichinus autem intrepidus inuasit inuasione simili Calcabrinam; unde autor ipsum Alichinum assimilat accipitri non domestico sed grifagno. Est autem accipiter grifagnus ille qui de nouo domesticus est effectus. Nam primo anno est maioris et audacioris uolatus quam sit secundo, et secundo magis quam tertio. De cuius natura in libro De Proprietatibus Rerum sic legitur: Accipiter est auis regia, animo plus armata quam ungulis; uirtutem maximam in corpore paruo gestat; hinc ab accipiendo uel rapiendo nomen sumpsit. Est enim auis in capiendis aliis auibus auida; ideoque uocatur accipiter, idest raptor, ut dicit Ysidorus. Dicit autem Ambrosius in Exameron, quod accipitres erga suos pullos sunt impii et crudeles. Nam uidentes eos posse uolare, nullas eis prebent escas, sed uerberant eos et a nido precipitant. Ad predam quoque ipsos exercitant, ne facti adulti pigrescant et marcescant, cibum magis expectare quam querere, ne nature sue deponant uigorem. Aristotiles autem in libro UI duas accipitrum speties esse ponit. Quidam enim accipitres aues tantum inuadunt quando super terram quiescunt; sed quando uolant, eis nullatenus appropinquant. Quidam uero aues per aerem uolantes inuadunt; cum autem in terra sedent uel quiescunt, ad eas non accedunt. Unde legitur de naturis columbarum quod columbe cognoscunt unumquodque istorum generum. Nam si columba quiescit in terra et uiderit in aere accipitrem qui aucupatur in terra, statim se sulleuat ad supprema. Si uero fuerit in aere et uiderit accipitrem qui in aere aucupatur, infima statim petit. Fertur autem quod accipiter hoc habet proprium, quod quando senescit et pennarum grauedinem sentit, flante austro, contra radios solis alas suas expandit, ut sic ex aura repente et calore resoluente aperiantur pori, quibus apertis excutit alas et ueteres penne exiliunt, noueque subcrescunt. Et sic nouitate pennarum efficitur leuior ad uolandum et aptior ad predandum. 
+
+Uult hic autor dicere quod, sicut de una cogitatione aliquando oritur alia, ita de illa sua cogitatione quam habuit de fabula Esopi orta est alia cogitatio, que sibi dupplicatum timorem incussit.
+
+Ista comparatio est clara et aperta, et superius nichilominus lucidata. 
+
+Quapropter, si per aliquam uiam in aliam bulgiam poterimus declinare, ymaginata – subaudi per me et te – pericula fugiemus.
+
+Et ecce nondum Uirgilius uerba finiuerat, quod ipsorum oculis se obtulit periculum cogitatum. Nam uiderunt illos demones uenire post se cum alis expansis, ad uindictam ira succensos.
+
+In Colonia, que est quedam ciuitas supra Renum, est quoddam maximum monasterium monacorum, cuius monasterii monaci portant capas colore nigras et forma turpissima. Nam habent caputium tante amplitudinis, quod non caputii sed sacci formam representare uidentur. Et causa huius, ut uulgo dicitur, ista est: Antiquitus enim abbas illius monasterii, de uoluntate et consensu monacorum suorum, in tantam prorupit audaciam et superbiam, quod petiuit a Romana Ecclesia quod monaci dicti ordinis possent portare capas de scarleto et stapedes argenteas inauratas. Papa uero, ipsorum attendens uesaniam, mandauit quod capas portarent colore nigras et forma turpissimas, ut uidemus. Loco autem stapedarum argentearum quas petierant, portarent stapedes ligneas. Exemplificat itaque autor et dicit quod talem formam habebant cape illorum ypocritarum qui in ista sexta malabulgia puniuntur, qualem habent cape monacorum superius expressorum.
+
+Ista comparatio est clara et aperta, et superius nichilominus lucidata. 
+
+Arnus est fluuius regni Tuscie qui transit per medium duarum ciuitatum, Florentie scilicet et Pisarum. Primam autem ciuitatem more gallico uocat uillam; nam Galli omnes ciuitates uillas appellant. Et uocat ipsam magnam uillam, quia magna ciuitas est, domorum, uirorum, artium mercimoniarum, ac etiam diuitiarum. De hac itaque uilla oriundus fuit iste poeta egregius, qui hanc Comediam, quam pre manibus nunc habemus, multo labore et sudore, ad utilitatem omnium uiuentium, sublimi stilo composuit. 
+
+{Frati Godenti fumo, et bolognesti.} Fratres Gaudentes sunt quidam homines penitentie, qui gestant habitum correspondentem habitui fratrum predicatorum, sicut bizoci habitum fratrum minorum. Et uocantur in eorum regula milites Uirginis Marie. In isto itaque ordine siue collegio fuerunt olim duo Bononienses, quorum unus uocabatur Catalanus de Catalanis et alter Loderingus de Carbonensibus; qui duo milites uiri esse sanctissimi per totam Ytaliam putabantur. Unde Florentini dum essent in summa discordia et de legalitate et sanctitate istorum duorum fratrum Gaudentium plurimum confidentes, pro ipsis miserunt ut ciuiles seditiones sedarent et ciuitatem in statum pacificum reformarent. Qui fratres Florentiam uenientes et autoritatem pacificandi discordias a ciuibus assummentes, lupinum animum qui sub ouina ipsorum pelle latebat manifestissime demonstrarunt. Nam sub specie sanctitatis opus diabolicum perpetrarunt. Ubertos enim et Lambertos et multos alios nobiles, bonos et antiquos ciues, de ipsa ciuitate Florentie partialiter expulerunt, et ipsorum domus et habitationes funditus destruxerunt. Que quidem destructio iuxta Guardingum specialiter nunc apparet. Est autem Guardingus quedam magna antiquitas in Florentia, iuxta ecclesiam scilicet sancti Petri Scaradii; in qua parte erant habitationes Ubertorum, qui illo tempore una cum aliis expulsi fuerunt. 
+
+Licteram sic construe: Nos duo fuimus a tua ciuitate electi pro conseruanda pace sua – subintellige florentina – sicut est solitum eligi unum hominem heremitam. Multotiens enim accidit quod unus sanctus solitarius de heremo uocabatur, uel ad ecclesiam gubernandam, uel ad quandam discordiam sopiendam; sicut beatus Martinus, qui a ciuibus Turonice ciuitatis fuit de monasterio extractus et in ipsorum episcopum consecratus; et sicut frater Petrus de Morrona, qui a cardinalibus Sancte Romane Ecclesie de cellula in qua in heremo habitabat fuit uocatus, et in Romanum Pontificem sublimatus. Exemplificant itaque isti duo ypocrite atque dicunt quod, sicut sancti solitarii pro bono et pacifico statu rei publice aliquando a ciuitatibus eliguntur, ita nos duo, propter sanctitatem quam exterius monstrabamus, a Florentinis fuimus conuocati, pro ipsorum pace ciuiliter conseruanda. Sed tales in opere nostro fuimus, quod adhuc apparet in circuitu Gardinghi, quia ibi domus bonorum ciuium sunt destructe.
+
+{Et già le notti al mezzo dì sen uanno,} idest, circa medium martii, quo scilicet tempore noctes et dies pariter adequantur, quia tunc temporis est equinoctium uernale. Duo enim sunt in anno equinoctia, scilicet, uernale et autunnale. Equinoctium uernale est in principio Arietis, circa medium martii; equinoctium uero autunnale est in principio Libre, circa medium septembris. Istis enim duobus temporibus dies cum noctibus pares sunt. Et appellatur illud tempus equinoctium eo quod tunc dies et nox horarum spatio equali consistunt, ut ait beatus Ysidorus, U libro Eth.. In libro etiam spere appellatur equator diei et noctis, quia adequat diem artificialem nocti. Uult itaque dicere autor quod ab illo tempore quo sol intrat signum Aquarii usque ad martium sol iuuenculus appellatur, et illo tempore bruma siue pruina breuis et dissolubilis generatur. 
+
+Est autem bruma siue pruina uapor humidus congelatus, ut dicit Aristotiles, siue impressio generata ex uapore frigido et humido congregato in corpus nubis in medio interstitio aeris congelato, quidem per frigiditatem loci et temporis, in quibus non est aliqua pars caliditatis, ut dicit idem Aristotiles. Unde pruine accidit durities ex frigore loci et temporis; in quo scilicet loco et tempore generatur, quia frigus partes uaporis aggregat et contrahit, et sic pruine substantiam duram reddit. Ex nimia uero frigiditate albescit, et herbas et flores super quas cadit marcidos efficit et exurit. Admodicum autem solis radium euanescit et in rorem redit, quia pruina nil aliud est quam ros congelatus, ut ait Beda. Nam ros descendens ad terram frigiditate noctis spetiem albam, duram et frigidam recipit, et sic in pruine substantiam superficialiter se conuertit, ut asserit idem Beda.
+
+Hic adducit autor unam pulcherrimam similitudinem uel figuram, que talis est: Illo nanque tempore quo magne pruine fiunt, inter signum Aquarii scilicet et Arietem, hoc est inter medium ianuarii et medium martii, pauper rusticus seu pastor, uidens terram albescere propter brumam, et suas ouiculas ducere ad pascua iam non ualens, dolore plenus hac et illac per domum discurrens percutit sibi ancam. Sed post modicum, rediens et uidens uirtute solis brumam liquefactam siue destructam, spe sibi reddita confortatur. Simili modo timuit ipse autor quando uidit sui magistri frontem, ut habetur superius, conturbari, ymaginans atque credens ipsum in mente propter signa frontis esse turbatum. Nam facies hominis seu frons habet representare animi passiones. Quod autem turbationem in fronte monstrauerit, habetur in precedenti cantu, ibi:
+
+{Appresso 'l duca a gran passi sen gì,
+turbat'un poco d'ira nel sembiante;}
+
+His autem dicit quod cum quelibet bulgia sit in medio duarum riparum, semper secunda ripa ymior siue bassior est quam prima; et hoc quia omnes bulgie tendunt ad yma. 
+
+Narrato et designato suo laborioso ascensu quem per ruinam sexti pontis de sexta bulgia exiuerunt, dicit autor quod ad summum illorum scopulorum non sine magna anxietate finaliter deuenerunt. 
+
+Hic ponit Uirgilius talem comparationem siue similitudinem talem: Equus enim, cum primo est indomitus et lasciuus, uocatur pullus siue pultro. Cum autem est domitus et laboribus assuetus, pullus seu pultro ulterius non uocatur. Et istud uulgo dicitur spoltrato, quod in latino sonat de pullo siue pultrone exire et equus effici. Simili modo homo primum est puer siue adolescens; postea iuuenis seu uir. Hoc est quod primo operatur opera scilicet puerilia, postea uero uirilia. Moraliter autem hucusque Dantes in sua poesia quodammodo fuit pullus, quia leuia et agilia respectu illorum que sequuntur superius pertractauit, admodo uero ardua et difficilia prosequitur in processu. Nam in ista septima bulgia pertractare intendit de transformationibus, quomodo scilicet latrones in serpentes et serpentes in latrones poesia subtilissima et admirabili transformantur. Uult itaque sibi Uirgilius dicere: Admodo te oportet leuia relinquere et uersus ardua, sicut sunt ea de quibus tractaturus es, dirigere gressus tuos. Ut sic in eo illud uerbum beati Pauli uideatur impletum: Cum essem paruulus loquebar ut paruulus sapiebam ut paruulus. Cum autem factus sum uir, euacuaui que erant paruuli. Ideo sequitur: {che seggendo in piuma,} idest in otio, {in fama non si uiene}. Re uera enim, quia multi sunt qui ad Epycureorum sectam sectantur, et non nisi delectabilia et carni suauia adipisci conantur, idcirco uirtutes que hominem mortuum uiuere faciunt derelinquunt in otio marcescentes; quibus mortuis, talia post mortem uestigia de se linquunt, qualia spuma in aqua et fumus in aere derelinquunt. 
+
+{Più lunga scala conuen che si saglia.} Uere longam scalam dixit autorem Uirgilius ascensurum, quia tractaturus erat de monte Purgatorii, ubi sunt altissime scale usque ad lune globum pertingentes. Quibus omnibus superatis, ascensurus erat per omnes speras et celos usque ad illum qui ex nichilo omnia produxit in esse. 
+
+Hic incipit autor de septima bulgia pertractare, et dicit quod uidit in ea tantam multitudinem serpentum quod tres partes mundi que serpentibus plene esse dicuntur, scilicet Libia, Ethyopia, et desertum quod supra mare Rubrum est, tantam multitudinem noxiorum animalium non producunt. Sed antequam ad ipsa animalia ueniamus, de istis tribus partibus mundi, scilicet Libia, Ethyopia, et deserto maris Rubri, quia a remotis sunt, aliqua uideamus. Libia est una ex tribus partibus orbis que alio nomine Affrica nuncupatur. Nam mundus in tres partes diuiditur ab antiquis, scilicet in Asiam, Libiam, et Europam. Que quidem nomina a tribus mulieribus processerunt: Asia enim, ut XIIIIM libro Eth. scribit Ysidorus, ex nomine cuiusdam mulieris est appellata, que apud antiquos imperium tenuit orientis. Europa uero ab una alia muliere, que fuit filia Agenoris et soror Cadmi, uocabulum est sortita, de qua Ysidorus, libro ut supra: Europa fuit filia Agenoris regis, quam Iupiter ab Affrica raptam Cretam aduexit, et partem tertiam orbis ex eius nomine appellauit. Iste autem Agenor fuit filius Libie, ex qua et Libia, idest Affrica, fertur cognominata. Unde apparet quod prius Libia accepit nomen, postea uero Europa; Libia etiam a quadam muliere, ut iam dictum est, nomen accepit. Nam Epauus, filius Iouis, qui Memphym in Egypto condidit, ex Cassiota uxore sua quandam filiam nomine Libiam procreauit. Que Libia in Affrica regnum possedit, ex cuius nomine illa terra fuit postea Libia appellata, ut ait Ysidorus libro ut supra. Affricam autem, secundum eundem Ysidorum, ideo ipsam Libiam dicunt, quasi apricam, eo quod sit aperta celo et soli, et sine orrore frigoris. Alii uero dicunt istam terram Affricam appellari ab uno ex posteris Abrahe de Cethura, qui uocatus est Affer. Ista itaque Libia in quadam sui parte serpentibus dicitur esse plena, ut patet per Lucanum et alios scriptores qui de mundi conditionibus conscripserunt. Est etiam in ista Libia quedam prouincia siue regnum sub torrida zona situm, ubi propter nimium solis incendium nascuntur homines nigri, que quidem terra Ethyopia nuncupatur. De qua Iohannes Os Aureum: Ethyopum terras iam feruida torruit estas.
+
+In hac prouincia regnauit illa sapientissima femina que, ut habetur in tertio libro Regum, uenit in Ierusalem audire sapientiam Salomonis. In ista itaque Ethyopia sunt animalia mirabiliter uenenosa ac etiam monstruosa.
+
+Supra mare uero Rubrum est desertum Sur, per quod transierunt filii Israel sub ducatu Moysi. In isto autem deserto abundant animalia serpentina. Exemplificat igitur autor et dicit quod nec Libia, nec Ethyopia, nec desertum maris Rubri tantam multitudinem uenenatorum animalium non producunt, quantam in ista bulgia modo uidit. Facta qualicunque mentione de illis tribus partibus orbis que serpentibus et noxiis animalibus plene sunt, ad illa saltim animalia que hic gratia exemplorum autor adducit nostrum calamum conuertamus. Ponit enim hic autor quinque speties siue genera serpentina, scilicet chelydros, iaculos, phirias, centros, et amphysibenas. Chelidris est quidam serpens aquaticus et terrestris, unde dicitur a ceros, quod est terra, et ydor, quod est aqua; inde chelydris, serpens aquaticus et terrestris, cuius natura est quod ambulat a medietate corporis totus sursum erectus, aliam autem partem trahit per terram similiter totam rectam. Si autem aliquo modo se torserit, statim crepat. Cuius ueneni talis est operatio: tactu enim sui corporis terram per quam incedit taliter calefacit quod ipsam fumare facit. Unde Lucanus in UIIII: *Tactus uia fumante chelidris*. Et ille fumus est adeo uenenosus quod quicunque homo seu animal per illam uiam incederet, statim spiritum exalaret. Fugatur autem odore citrino. Idcirco Uirgilius in Buccholicis admonet pastores ut in stabulis faciant ignem de citro et galbano, dicens:
+
+*Disce et odoratam stabulis accendere citrum
+galbaneoque nidore graues agitare chelidros.*
+
+Iaculi sunt serpentes parui et breues, qui admodum iaculorum de arboribus se emittunt, et quicquid uiuum, siue hominem siue animal, tangunt mox interimunt, ut dicit Ysidorus, XII libro Eth.. Ideoque iaculi appellantur. Unde Lucanus in nono: *Iaculique uolucres*. Pharias est quidam serpens qui, secundum Ysidorum, totus incedit erectus; nam sicut homo ambulat pede, ita pharias incedit et cauda. Inde dicitur pharias a phares, quod est transitus siue diuisio, quia eius natura incedit diuisa ab aliorum serpentum naturis. Unde Lucanus in nono: *Et contentus iter cauda sulcare pharias*. Et forte hoc genus serpentis, secundum quosdam, diabolus tunc elegit, quando primos parentes decepit. Quod cum Sacra Pagina minime concordare uidetur, que dicit serpentem qui decepit eos in maledictione fuisse prostratum. Potest autem dici quod omnis serpens ante peccatum incedebat erectus, ut facit modo pharias, sed in maledictione quam a Deo recepit fuit uel in totum uel in partem aliquam prostratus, excepto pharia, quem erectum ideo Deus forte dimisit, ut citius credere ualeamus omnem serpentem ante peccatum fuisse erectum. Centris est quedam serpens inflexuosa, que ambulat semper recta, non tamen erecta, sed per terram toto corpore serpit recta, contra naturam aliorum serpentum; nam si usquam se torserit, statim crepat. Unde centris dicitur quasi in centro, idest in medio crepans. De hac serpente ait Lucanus in nono: *Et semper recto lapsurus limite centris*. Amphysibena, secundum Ysidorum, XII libro Eth., habet duo capita sine aliqua cauda currens, utroque capite tractu corporis circulato, cuius oculi ueluti due lucerne lucent. De quo Lucanus in nono:
+
+*Et grauis in geminum uergens caput amphysibena.*
+
+Ideo ait autor in textu quod tot pestilentias nec sic prauas ostendit unquam Libia cum tota Ethiopia, nec desertum quod supra mare Rubrum est. Uel istum desertum uocat autor illam solitudinem inuiam et inaquosam per quam Moyses duxit exercitum Pharaonis contra Ethyopes qui uastauerant regnum Egypti, cuius hystoriam narrat magister in hystoriis in hunc modum: Cum adultus esset Moyses, Ethyopes uastauerunt Egyptum usque ad Memphin et mare. Quo circa conuersi ad diuinationes Egyptii responsum ceperunt ut auxiliatore uterentur hebreo. Et uix obtinuerunt a Thermuth filia Pharaonis, que ipsum educauerat et in filium adoptauerat, ut exercitui quem preparauerant Moysen preficerent ducem, prius tamen prestitis sacramentis ne ei nocerent. Erat enim Moyses uir bellicosus et peritissimus, qui fluminis iter tanquam longius pretermittens, per terram duxit exercitum itinere breuiori, ut improuisos Etyopes preueniret. Sed per loca plena serpentibus iter faciens, tulit in archis papiriis super plaustra ibices ciconias, scilicet egyptias naturaliter infestas serpentibus que rostro per posteriora immisso aluum purgant. Castraque metatus proferebat eas ut serpentes fugarent et deuorarent, et ita tutus per noctem transibat exercitus. Tandem preuentos Ethiopes expugnans inclusit eos fugientes in ciuitatem regiam Saba, quam post Cambises a nomine sororis sue Meroen denominauit. Quam cum quia inexpugnabilis erat diutius obsedisset, oculos suos iniecit in eum Tharmis filia regis Ethiopum et ex condicto tradidit ei ciuitatem si eam duceret in uxorem. Et factum est ita. Inde est quod Maria et Aaron iurgati sunt postea aduersus Moysen pro uxore eius Ethyopissa. Dum autem Moyses redire uellet in Egyptum, non acquieuit uxor. Proinde Moyses tanquam uir peritus astrorum, ymaginem sculpsit in duabus gemmis huius efficacie ut altera memoriam altera obliuionem conferret; cumque paribus anulis eas inseruisset, alterum scilicet obliuionis anulum uxori prebuit, alterum ipse tulit ut sicut pari amore, sic paribus anulis insignirentur. Cepit ergo mulier amoris uiri obliuisci, et tandem libere in Egyptum regressus est. Tante autem pulcritudinis fuit Moyses, ut ait Iosephus, ut nullus adeo seuerus esset qui eius aspectui non hereret. Multique dum cernerent eum per plateas et uias ambulantem opera in quibus erant occupati, ut ipsum respicerent, dimittebant. 
+
+{con serpi le man dietro auea legate.} Quia hic incipit autor de latronum conditionibus pertractare, ideo in principio sue poetice descriptionis siue narrationis ponit quod, sicut latrones in mundo dum uadunt ad furcas uadunt cum manibus retro uinctis, ita in inferno ponit ipsos habere manus a tergo serpentibus alligatas. Et quia pena inferni eterna censetur, ideo ad ostendendum quod pena latronum similiter sit eterna, dicit quod illi serpentes cum quibus ipsorum latronum brachia sunt ligata, renes ipsorum latronum, capitibus et caudis perforabant, et ipse caude sunt ante illorum pectora cum capitibus annodate.
+
+Posita comparatione quomodo leuiter arserit latro iste, ponit autor quomodo iste latro sic incineratus subito in statum pristinum est reuersus, ponens quoddam exemplum de fenice.
+
+Adducit hic autor exemplum de fenice, dicens quod quemadmodum fenix moritur et renascitur, ita ille latro a serpente percussus, postquam fuit incineratus in statum pristinum est reuersus. De natura autem et conditionibus fenicis sic habetur in libro De Proprietatibus Rerum: Fenix unica dicitur auis et in toto orbe terrarum singularis; apud Arabes autem, ubi fenix nascitur, singularis nominatur, ut dicit Ysidorus. De hac autem aue dicit quidam philosophus quod fenix est auis sine pari, uiuens quadringentis uel quingentis annis. Quibus completis, cum suum sentit defectum, nidum facit ex lignis aromaticis ualde siccis, que in estate et feruore solis, flante fauonio, accenduntur; quibus accensis fenix sponte nidum ingreditur et ibidem inter ligna ardentia incineratur; ex quo cinere infra triduum quidam uermiculus nascitur, qui paulatim plumescens in uolucrem reformatur. Istud idem dicit beatus Ambrosius in hec uerba: De fenicis humore siue cinere uermis surgit, paulatimque adolescit, et processu temporis induit alarum remigia, atque in auis spetiem reparatur. Est autem fenix auis pulcherrima, pauoni in plumis simillima, solitudinem diligens, granis et fructibus mundis uescens. De hac aue narrat Alanus quod cum Onias summus pontifex Elyopoleos in Egypto templum ad similitudinem templi Salomonis edificasset, primo die azimorum cum ligna multa aromatica super altare congessisset, et ad ignem ad offerendum sacrificium subiecisset; subito omnibus uidentibus descendit in medium rogi talis auis, que in igne sacrificii statim in cinerem est redacta. Remanente autem cinere et de precepto sacerdotis cum diligentia reseruato, infra triduum quidam uermiculus de predicto cinere est creatus, qui tandem recipiens formam auis ad solitudinem euolauit.
+
+Ista comparatio est superius declarata.
+
+Comparatio talis est: Due sunt passiones que ligant mirabiliter quemlibet patientem adeo quod dum passio incipit torquere, non aduertit patiens quomodo cadit. Similiter quando de terra, finita passione, se leuat, surgit totus attonitus propter magnam quam sustinuit passionem siue anxietatem, tali modo iste latro de sua anxietate surrexit.
+
+Ista comparatio est superius declarata.  
+
+idest magno ictu percutit. Et est {croscia} uocabulum florentinum et tantum ualet quantum percutere magno ictu. Hic apostrophat autor ad diuinam potentiam, que in inferno adeo est seuera, idest iusta, sine aliqua misericordia, quia flecti non potest. Ubi est notandum quod diuina potentia est ubique, quia ubicunque est Deus est sua potentia. Sed Deus est ubique, iuxta illud Psalmiste: Si ascendero in celum tu illic es; si descendero in infernum ades, etc.. Ergo ubique est diuina potentia. Et ideo nulla creatura sue potest resistere uoluntati. Quantum autem in inferno sua potentia sit seuera, apostrophando ad ipsam nobis autor innuit. 
+
+Et ille peccator, intelligens uerba Dantis, non se finxit, sed erexit uersus eum animum atque uultum. Sed ut eum cognouit, statim tristi uerecundia se depinxit. 
+
+Quasi dicat: Quanto maiora peccata anima secum portat, tanto inferius collocatur. Cetera uero que sunt in lictera sunt plana, sed quod sequitur indiget clara luce. Reddita enim iusta et debita ratione quare non superius cum iracundis, sed hic inferius est iste cum latronibus sic dannatus, declarat qua furti specie siue quo genere in hac uita fuerit maculatus, dicens {Fui ladro a la sagrestia de' belli arredi}, idest fui latro quia furatus fui de sacristia – supple maioris Pistoriensis ecclesie – aliqua de pulcro thesauro qui continetur in ea. Ad cuius euidentiam clariorem est sciendum, quod in ciuitate Pistoriensi unde iste latro traxit originem est quidam nobilissimus thesaurus beato Iacobo apostolo dedicatus: cuius thesauri quandam partem iste Uannes Fuccii cum quibusdam suis complicibus fuit una nocte occulte furatus; quod quidem furtum non sibi nec sociis, sed quibusdam aliis hominibus impositum falso fuit. Propter istud itaque furtum ait autori sacrilegus iste latro.
+
+Sed quia de furto hic mentio facta est, idcirco quot sunt genera furti et quot modis committitur uideamus. Furtorum enim aliud dicitur corporale, aliud spirituale. Corporale subdiuiditur, quia aliud dicitur generale, aliud dicitur peculatum, aliud dicitur plagium. Generale furtum est quod comuniter est de rebus quibuscunque; et est furtum attrettatio rei aliene, inuito domino. In qua diffinitione tria sunt notanda: primum est quod furtum dicitur attrettatio; secundum quod dicitur attrettatio rei aliene; tertium est quod ista attrettatio rei aliene fit inuito domino; domino dico illius rei que attrettatur. Est itaque furtum attrettatio, idest occulta ablatio uel captio, rei aliene, non proprie. Nam si quis attrettat quod suum est, uel credens suum esse, non committit furtum. Illicite tamen usurpatur sine iudicis arbitrio, ut dicit lex. Item inuito domino dicit, quia si credat dominum uelle uel permittere et subest iusta causa, non committitur furtum, ut dicit lex. Peculatum autem dicitur illud furtum quod committitur in rebus publicis, sicut est furari bona rei publice, idest communis uel communitatis, ut dicunt decretales. Plagium uero est illud furtum quod committitur in persona, puta quando quis furatur hominem, siue puerum uel puellam. Pena primi furti est multiplex, secundum iura; secundum scilicet quod uarie agitur de ipso; quia aut intendit iudex ad penam corporis iudicialiter infligendam, aut ad penam pecuniariam ciuiliter inponendam. Si ad penam corporis intendit, hoc facit dupliciter: aut per supplicium, ut sunt carceres et eculeum, aut per cruciatum, ut membri mutilatio et gule suspensio. Si uero intendit ad penam pecuniariam, tunc distingue: aut furtum est manifestum, aut non manifestum. Si est manifestum, reddi debet in quadruplum, ut habetur in Exodo LXX, ubi dicitur quod quinque boues pro uno ablato reddantur, idest quatuor cum illo qui fuit ablatus. Et sic intellexit Çacheus cum dixit ad Christum, ut habetur Luce XUIIII: Et si quid aliquem defraudaui reddo quadruplum. Si uero furtum non est manifestum pena imponitur in duplo, ut habetur in Decretalibus. Pena secundi furti est aliquando pecuniaria aliquando capitalis, secundum quod furtum fuerit graue uel leue, ut de prima pena dictum est. Pena uero tertii furti semper est capitalis, secundum iura. Et sic patet de furto corporali et eius pena. Si quis uero in ultima necessitate uictui necessaria furatus fuerit, nec alio modo uitam seruare potest, laborando uel mendicando, non peccat mortaliter, quia non summit alienum, sed proprium quod ei debetur de iure naturali. Unde Salomon in Prouerbiis, UIo capitulo: Non grandis est culpa cum quis furatus fuerit ut animam esurientem impleat. Et nota quod dicit: Non grandis est culpa, quia etiam in illa ultima necessitate, si furatur, aliqualiter peccat. Et hoc propter negligentiam prouidentie.
+
+Est et aliud genus furti quod dicitur furtum spirituale, quod sacrilegium appellatur. Est autem sacrilegium sacre rei uiolatio uel usurpatio. Et dicitur sacrilegium quasi sacri ledium, quia ledit res sacras; uel a legendo, idest furando. Committitur autem tribus modis: primo ratione persone; secundo ratione loci; tertio ratione rei. Ratione persone tunc committitur sacrilegium quando quis uerberat clericum uel personam religiosam, ut dicunt Decretales. Ratione loci cum quis ecclesie uel cimiterii emunitatem uiolat. Et est ecclesie emunitas priuilegium libertatum, eius siue rerum ad ipsam pertinentium. Unde qui ecclesie uel rebus eius uiolentiam infert, sacrilegus est et demeretur tuitionem illius, si in ea uel in rebus eius committat crimen flagitiosum; quia ut dicunt iura, frustra legis auxilium inuocat qui in legem committit. Et indignum est eis ab ecclesia subueniri, per quos constat in ecclesia scandalum generari, ut habetur in Decretalibus. Qui autem incendit ecclesiam uel deicit siue frangit, ad sedem apostolicam mittitur absoluendus. Ratione uero rei committitur sacrilegium cum res sacras uel sacro usui deputatas quisquam attentauerit usurpare. Et circa hoc membrum est tripliciter distinguendum. Aut enim furatur quis sacrum de sacro, ut calicem de altari; aut sacrum de non sacro, ut calicem de domo sacerdotis; aut non sacrum de sacro, ut alia ornamenta ecclesie que sacrata non sunt. Et sic patet primum, quot sunt speties siue genera furti. Secundum uero, quot scilicet modis committitur, habebimus in sequenti cantu.
+
+Moraliter plus dolet homo, et maxime nobilis homo, sicut fuit iste qui loquitur ad autorem, quando comprehenditur in uili peccato, quam si protinus moreretur. Unde uidemus quod multi fures, quando sunt in carceribus timentes suspendi, accipiunt uenenum si possunt, ut illam infamiam siue uerecundiam euadere queant. 
+
+In his duobus cantibus, precedenti uidelicet et presenti, autor de latronum transformationibus et ipsorum nequitiis poetizat. Sed quia in precedenti cantu de transformationibus et peccato latrocinii uisum est, nunc in presenti de modis ipsius latrocinii uideamus. Peccatum nanque latrocinii tribus modis committi uidetur, sicut ex tribus specificatis transformationibus uidetur innuere nobis autor. Primo enim modo committitur latrocinium siue furtum per habitum: sunt enim quidam ita ad latrocinium habituati, quod a cogitatione furandi et opere nunquam uel raro recedunt; immo semper ad furtum corde et cogitatione intendunt, et quicquid oculis uiderint, furto rapere concupiscunt; et si possibilitas adsit, sua desideria statim implent. Audiui enim ego de quodam magno uiro qui dupliciter erat magnus, quia natione nobilis et dignitate prelatus; quod cum a quodam clerico familiari amico suo redargueretur quod tantus homo suam nationem et prelationem latrocinio macularet, respondit: Ego re uera sub tali constellatione fui genitus siue natus, quod per unum diem stare non possum quin aliquid furer. Et illa die qua aliquid furari nequeo, non quiesco, manus meas tanta prurigine corrodente. Isti nanque tales omnibus sensibus interioribus et exterioribus ad furta labuntur. In cuius figuram composuit iste autor tertiam transformationem illius, scilicet cuius uniuersa membra humana in serpentina transformata fuerunt. Secundo modo committitur furtum per impulsum, cum quando scilicet aliquis, necessitate cogente uel aliquo placibile impellente, labitur ad furandum. Et isto itaque modo secunda transformatio siue mutatio facta est, in qua ille Agnellus a serpente totus ligatus et uinculatus in illa tali mixtura, qua se ad inuicem miscuerunt, nec serpens uidebatur nec homo. Et iste secundus modus furandi, qui scilicet perpetratur uel necessitate cogente uel aliquo placibile impellente, postquam in hominem uenerit, uidetur ei tenaciter adherere; sicut exemplum ponitur hic de hedera que tam tenaciter adheret arboribus et uirgultis. Tertio modo committitur furtum a casu, cum quando aliquis inuenit aliquid et tunc allectus inuento, cogitat utrum rapiat uel dimittat; et si mala concupiscentia conculcauerit rationem, ad rapiendum manus extendit. Sed statim eos sequitur penitudo, et maxime si aliqua sacra rapiunt uel furantur, conscientia remordente; et isto modo figuraliter ostendendo componit autor primam transformationem, ponens exemplum de illo sacrilego Pistoriensi qui ad tactum serpentis fuit in cinerem sic redactus et ad statum pristinum mox reuersus. Et quantum et qualiter inter speties furti sacrilegium Deum offendat, patet per ficas quas iste sacrilegus Deo fecit. Nam sacra uiolare uel rapere est proprie Deo iniuriam irrogare. 
+
+Nichil certe in tota rerum natura est tam placibile et delectabile sicut uirtus, quia non solum in se ipsa delectabilis et placibilis reperitur, unde allicit ad amandum, sed, quod maius est, ipsa facit nos diligere quos nunquam uidimus; et, quod mirabilius est, in illis quos odimus ipsa etiam nobis placet, et propter ipsam aliquando diligimus etiam inimicos. Et hoc manifeste in hoc notabili innuit nobis autor, dicens quod serpentes, quos naturaliter homo odit, quia naturaliter odium est inter hominem et serpentem, iuxta sententiam Dei qua dicitur ad serpentem, ut habetur in libro Genesis: Inimicitiam ponam inter te et mulierem, et inter semen tuum et semen illius, a more illius serpentis qui se iactauit ad gulam illius qui diuinam excellentiam blasphemabat. Ab illo tempore citra sibi amici fuerunt.
+
+Iste qui de muris cecidit Thebanorum fuit unus gygas nomine Capaneus, contemptor deorum, unus scilicet ex septem regibus qui obsederunt Thebas, de cuius superba arrogantia et celesti uindicta habetur supra cantu XIIIIo, circulo UII, girone tertio.
+
+Iste centaurus rabie plenus fuit quidam latro nomine Cachus, qui ideo centaurus dicitur quia humanam libertatem, more centaurorum, cum equo in illis ubi nunc Roma est partibus infestabat: sed quia non aperte, sicut faciebant centauri, sed occulte, ut faciunt fures, aliena uastabat, ideo ponitur inter fures. Qui a longe sentiens illum sacrilegum diuinam excellentiam blasphemare, cum uno dracone et serpentum multitudine infinita ad illum puniendum celeriter festinabat dicens: Ubi est ille acerbus? Uocabat autem ipsum acerbum quia sua pena ipsum non poterat maturare, more illorum fructuum, qui nunquam in arbore maturantur. 
+
+Dicit hic autor quod non credit quod in tota Maritima, que est una contrata marina plena serpentibus et reptilibus uenenosis, inter Pisas posita atque Romam, sit tanta multitudo reptilium uel serpentum quantam ille centaurus habebat super groppam – subaudi equinam – usque ad renes humanos. 
+
+{Intoppa,} idest obuiat. Lictera plana est. Draco est reptile serpentinum, tamen maior cunctorum animantium super terram atque serpentum. Hunc Greci Dracontam uocant; unde deriuatum est in latinum ut draco dicatur; qui sepe a speluncis extractus fertur in aerem, et concitatur aer propter eum. Uim autem non in dentibus sed in cauda dicitur possidere, et uerbere potius quam ictu nocet; quia si quem ligauerit occidit, a quo nec elephas tutus est sui corporis magnitudine. Nam circa semitas dilatescens per quas elephantes soliti sunt transire, crura ipsorum nodis ligat ac perimit suffocatos. Gignitur autem in Ethiopia et India, et in ipso incendio uiget estas. 
+
+Iste Cianfa fuit quidam miles florentinus de Donatis, qui in hac uita fuit latrocinio maculatus. 
+
+Dicit hic autor quod iste serpens qui contra uentrem istorum duorum latronum sic uelociter ueniebat, sicut granum piperis erat niger. Sed nota quod granum piperis nusquam de sui natura inuenitur esse nigrum. Est autem piper arbor in India nascens in latere montis Caucasi, cuius siluas serpentes custodiunt. Sed incole regionis, cum piper maturum fuerit, eas incendunt et serpentes igne fugantur: et sic ex flamma efficitur piper nigrum, nam natura piperis alba est. Cuius quidem diuersus est fructus: nam quod immaturum est, piper longum uocatur; quod incorruptum ab igne seruatur, est album; quod uero cute rugosa et horrida est, ex calore ignis procedit. Sarraceni etiam, postquam piper collectum est, ponunt illud in clibano calido et hoc faciunt duabus de causis: primo, ut diutius seruetur; secundo, ne in aliis locis possit seminari et fructificare. 
+
+Ille locus unde primo homo accipit alimentum est umbilicus, secundum Constantinum, ex neruis, uenis, et arteriis compositus; quo mediante puer in utero matris sanguinem subtilem ad sui attrahit nutrimentum, et per ipsius arterias spiritum recipit. 
+
+Hic incipit istorum transformatio. Et incipit ab inferioribus, dicens quod serpens caudam in duo diuisit; et iste due partes conuerse sunt in duos pedes, et in duo crura, et in duas tybias humanas. Et ille latro tybias, crura, et pedes ad inuicem iunxit, et ex tali coniunctione in caudam serpentinam fuerunt ista membra conuersa. 
+
+Hic dicit quod cauda serpentis in duo diuisa tollebat, idest accipiebat, figuram. Quam figuram? Illam certe que in homine perdebatur, quia ille homo iam amiserat figuram pedum, crurium, ac etiam tybiarum, et istam talem figuram serpens in sua cauda tollebat. {E la sua pelle si facea molle}, idest pellis istorum humanorum membrorum efficiebatur mollis; {et quella di là dura,} hoc est pellis caude efficiebatur dura, quia durior est pellis serpentis quam pellis humana. Immo, quod plus est, nullum animal habet ita duram pellem sicut habent serpentes: exemplum serpentis quem inuenerunt Romani in Affrica, de quo narrat Titus Liuius De Primo Bello Punico; et Ualerius libro primo, capitulo de miraculis, quod tempore Marchi Reguli quidam serpens tante magnitudinis in Affrica est repertus, quod totum romanum exercitum in dicta Affrica commorantem a fluminis accessu arceret. Et quod mirabile est, plus dictus serpens romana castra infestabat quam tota potentia Cartaginensium militum robustorum. Cum quo serpente cum pluries Romani pugnarent, ipsum nec lanceis nec sagittis perforare aliquatenus ualuerunt. Tandem cum saxis et magnis lapidibus ipsius dorsum frangentes, de tanta peste uictoriam habuerunt. Cruor autem ipsius ita fluuium infecit quod coacti sunt Romani inde sua castra mouere. Corium autem eius sale conditum Romam ob miraculi magnitudinem transmiserunt. Fuit uero longitudo dicti corii centum uiginti cubitorum. 
+
+Hic ponit quod sicut ille homo brachia retraxit, ita serpens de duobus pedibus anterioribus duo brachia humana produxit.
+
+Hic ponit quod pedes posteriores serpentis insimul torti effecti sunt membrum uirile, et ille miser de suo membro uirili protulit duos pedes – subintellige serpentinos. 
+
+Uult hic dicere autor quod intantum quod fumus qui exibat de ore serpentis et de plaga umbilici latronis unum et reliquum uelat, idest induit nouo colore, quia homo efficitur serpens et serpens homo, et super colorem unius, idest hominis, generat pilos, et super colorem alterius, idest serpentis, depilat, unus, idest serpens, surrexit, quia excepto capite iam factus erat homo; et alius, idest homo, cecidit, quia et ipse excepto capite factus erat serpens. Et dum sic unus se erexisset et alius cecidisset, unus in alium impiis oculis intendebat, et sub tali uisione ille qui surrexerat os ad se traxit, et de tali materia intus tracta, aures humane, nasus et labia sunt formata. 
+
+Facta mentione serpentini capitis in humanum, sequitur humani capitis in anguinum. Nam ille qui iacebat in antea os producit, et aures retrahit infra caput, sicut cornua facit limax. 
+
+Hic ponitur ultima istorum duorum transformatio; nam lingua hominis, que prius erat una et ad loquendum apta, scinditur et efficitur bifurcuta, et lingua serpentis, que prius erat bifurcuta, recluditur, unitur, et ad loquendum apta efficitur. Sed quia istorum amborum transformatio mediante fumo facta est, ideo, transformatione finita, desinit ille fumus. 
+
+Uult hic dicere autor, quod uidens tales et tantos uiros de sua ciuitate oriundos inter latrones, quod oculi sui fuerunt ex tali uisione confusi et animus doloratus. Sed licet esset intus et extra taliter alteratus, non potuerunt illi fugere ita clausi, quod ipse non cognouerit Puccium Sciancati. Fuit autem Puccius etiam Florentinus, et iste solus de tribus sociis non fuerat immutatus.
+
+Postquam autor in duobus precedentibus cantibus de fraude et dolo furium, ac etiam de eorum transformationibus prosecutus est, nunc in isto cantu et in sequenti de fraudulentis consiliariis et dolosis loquacibus ac etiam oratoribus uersipellibus prosequitur in hunc modum, presentia cum precedentibus concordando: Letare, inquit, Florentia, postquam es ita grandis quod per terras et maria pandis alas, et per infernum tui nominis titulus dilatatur. Inter latrones enim inueni quinque tales tuos ciues quod inde in mente confundor et in facie uerecundor, et tu in honorem maximum non ascendis. Sed si prope auroram uera somnia somniantur, tu senties citra modicum tempus id quod Pratum, nedum alii, tibi optant. Et si iam esset ipsorum optatum desiderium adimpletum, non esset nimium tempestiuum; quod utinam iam adesset, ex quo omnino sine dubio esse debet, quia quanto magis senuero, tanto magis inde grauabor. Facta ista exclamatione contra suam ciuitatem, yronice iste autor ad nos dirigit uerba sua, sic dicens: Nos inde recessimus – subaudi a septima malabulgia – et per illas scalas quas nobis fecerant uestigia nostra prius reascendit magister meus, me – subaudi debilem – post se trahens. Et sic uiam solitariam prosequendo inter acutas silices et frusta scopoli pes sine manu non poterat expediri. Tunc dolui, et nunc similiter dolore constringor, quando dirigo mentem ad id quod uidi, et magis ingenium nunc refreno quam sim solitus refrenare, ad hoc ut non currat sine ducatu uirtutis; ita quod si aliqua bona stella seu res melior tribuit michi bonum quod ego more inuidi illud datum bonum non auferam michi ipsi. Quare autem ista premiserit, subiungendo declarat dicens quod quemadmodum rusticus, quando diebus estiuis in quibus sol, qui mundum clarificat sua luce, minus absconsam suam faciem nobis tenet, in aliquo podio requiescens, uidet in uallibus, ubi forte areas et torcularia sua habet noctilucas infinitas; illo dum taxat, tempore quo culici musca cedit, ita tot flammis octaua bulgia resplendebat, sicut perpendi statim quod fui in illa parte unde fundus – subaudi istius bulgie – uidebatur. Et sicut ille qui se uindicauit cum ursis, uidens currum Elye, quando equi se ipsos ad celum fortiter erexerunt, ipsum non poterat oculis tantum sequi quod uideret aliud quam solam flammam, tanquam nubeculam ascendentem; tali re uera modo quelibet anima mouet per istam bulgiam se metipsam, quia nulla monstrat furtum, et quelibet flamma unum in se continet peccatorem. Ego autem stabam supra pontem ad uidendum totus inferius reclinatus, intantum quod si ego unum cespitem uel scopulum non cepissem, cecidissem inferius, sine spe aliqua inde protinus exeundi. Tunc dux meus qui me uidit in tanta mentis solicitudine sic intentum, ait: Infra ignes quos cernis spiritus sunt absconsi; quilibet enim illo se igne circumdat, quo ut conspicis est incensus. Ad quem ego: Magister, audita tua responsione, sum ego magis certificatus; sed iam michi uidebatur quod ita esset, et tibi dicere iam uolebam. Quis est in illo igne qui uenit in suo cacumine sic diuisus, quod uidetur surgere de pira in qua Ethyocles cum suo germano – subaudi Polinice – fuit missus? Et ille michi: Interius, inquit, ibi Ulixes et Dyomedes puniuntur, et ita uadunt insimul ad uindictam, idest ad penam, sicut ad culpam soliti erant ire. Et intra ipsorum flammam planguntur insidie illius, scilicet equi, qui fecit portam unde exiuit semen nobile Romanorum. Ploratur etiam ibi intus causa propter quam Deydamia adhuc condolet de Acchille, et de Palladio pena ibi etiam irrogatur. Ad quem ego: Magister, si infra illas scintillas isti spiritus ualent loqui, te rogo et iterum rogo ut istud unum meum rogamen a te pro mille rogaminibus acceptetur, ut non facias isto desiderio me priuatum, quousque flamma ueniat huc cornuta; uides enim quod uersus eam ex magno desiderio me inclino. Et ille michi: Tua precamina multa laude sunt digna. Idcirco ipsa accepto, sed facias quod lingua tua aliquantulum requiescat. Permitte nanque me loqui, quia iam habeo in mente conceptum quicquid tu uis, quia forte de tua loquela dedignarentur, eo quod Greci fuerunt.
+
+Postquam autem flamma illa cornuta ad ipsos applicuit, dicit autor quod Uirgilius, captato loco et tempore, in ista forma ad illos sua uerba direxit: O uos qui estis in uno igne: si ego de uobis merui quando uixi, si de uobis dico merui modicum siue satis, quando in mundo alta carmina fabricaui, non uos moueatis, sed unus ex uobis dicat quo ad moriendum per ipsum perditum itum fuit. Tunc maius cornu illius antique flamme cepit se ipsam murmurando mouere; illo namque dico murmure, quo flamma ignis fatigatur a uento. Indeque hac et illac ducendo cachumen, sicut esset lingua que loqueretur, iecit uocem foras et ait: Quando ego recessi a Circe, que me uno anno et plus detinuit uiolenter, ibi prope Caetam, prius quam sic Eneas nominasset eandem, nec dulcedo filii, nec pietas senis patris, nec debitus amor qui Penolopen letificare debebat, uincere potuerunt ardorem quem habui maxime circa tria, uidelicet circa mundum, circa uitia, circaque uirtutes, ut ex hiis tribus certam experientiam reportarem; sed alto maris pelago me committens, solum cum uno nauigio et cum illa societate modica a qua nunquam extiti derelictus, utrumque litus usque in Ispaniam et usque in Morrocco et insulam Sardorum ac etiam usque alias insulas quas illud mare in circuitu circundat aspexi. Ego autem et socii mei eramus ueteres atque tardi quando uenimus ad illas fauces strictas ubi Hercules posuit sua signa, ad hoc ne aliquis ulterius se immittat. Et ibi a manu dextera dimisi Sobiliam, a sinistra uero iam dimiseram Sectam. Et tunc sociis loquens dixi: O fratres, qui per centum milia pericula applicuistis ad occidentem, nolite uestrorum sensuum isti tam modice uigilie que est de remanentibus experientiam denegare, post solem mundi sine gente. Considerate id quod in uobis extitit seminatum. Non enim facti estis ueluti bruta animalia ad uiuendum, sed ut sequamini intelligentiam et uirtutes. Cum ista itaque modica oratione sic meos comites acui ad eundum, quod non sine difficultate ipsos postea tenuissem. Et uoluentes matutino tempore nostram proram, de remis fecimus alas uolatui temerario, semper sinistro lateri applicando, et tantum tenuimus a sinistris litora relinquentes et nos alto pelago committentes, quod de nocte uidebamus illas stellas que alterum polum undique circumcingunt. Tantumque illud mare meridianum sulcauimus quod lunam uidimus extinctam suo lumine quinquies et accensam. Et tunc apparuit nobis una montana, que nigra propter sui distantiam uidebatur, et uisa est michi altitudinis tante fore quante meis temporibus aliquam aliam unquam uidi. Quam uidentes, fuimus de nostra uisione letati. Sed tam cito ipsa letitia fuit in merorem et tristitiam commutata, quia de noua terra unus turbo exiuit, qui in parte anteriori percutiens nostrum lignum, ipsum tribus uicibus cum uertigine girauit aquarum, et quarta uice ipsum in circuitu sic girando, puppim sulleuando et proram inclinando, aquarum fuit uoragine deglutitum. Ideo ait in textu:
+
+{Tre uolte 'l fè girar con tutte l'acque;
+a la quarta leuar la poppa in suso,
+et la prora ire in giù, com'altrui piaque,
+infin che 'l mar fu soura noi richiuso.}
+
+{Et se già fosse, non saria per tempo.} Quasi dicat: Tantum inualescit Florentinorum nequitia, quod si iam puniretur, non esset nimium tempestiue. Quod utinam iam istud tempestiuum adesset, ex quo quin omnino eueniat cessare non potest. Et hoc quare uellem? Non utique ex odio uel uindicta, sed quia quanto plus ista sententia differetur, tanto plus efficiar senex; et quanto plus senuero tanto plus cognoscam; et quanto plus cognouero tanto plus ex inde contristabor.
+
+Tractaturus autor de dolosis actibus qui ab ingeniis subtilibus oriuntur, propter que ipsorum autores tam atroci tormento in ista octaua bulgia puniuntur, sibi et ipsis condolet admirando: ipsis quia considerauit et uidit quod tam magni principes et famosi, sicut fuerunt Ulixes et Dyomedes et Guido comes de Montefeltro, propter subtilia ipsorum ingenia in dolosos actus et dolosa consilia inciderunt: sibi uero, quia formidauit ne suum ingenium, quod erat inter mortales tam splendidum et subtile, ad omnia humana et diuina opera inuestiganda, ac etiam exercenda, in similia laberetur. 
+
+Dicit hic autor quod quelibet flamma infra se unum continet peccatorem, et nulla ostendit furtum, idest nulla flamma demonstrat id quod continet intra se. Sed hic oritur questio, quomodo scilicet anima possit in flammis comburi et non consumi. Huic autem questioni respondit beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei, ostendens per quinque exempla quod anima potest in igne comburi et non consumi. Et primo exemplo uermium, dicens: nonnullum genus uermium in aquarum calidarum scaturigine reperitur, quarum feruorem nemo impune contractat. Illi autem non solum ibi sunt sine ulla lesione, sed extra non possunt uiuere. Secundo exemplo montium Sicilie dicens: Notissimi montes Sicilie qui tanta temporis uetustate usque nunc flammis estuant et integri perseuerant, satis ydonei testes sunt non omne quod ardet consumi. Tertio exemplo carbonum, qui ignis operatione sic fiunt incorruptibiles, ut in terra humida suffossi, dum essent ligna putrescerent, modo facti carbones corrumpi non possunt. Quarto exemplo pauonum; quis, inquit, nisi Deus dedit carni pauonis mortui non putrescere? Et narrat ibi, quod dum semel hec auis cocta sibi fuisset oblata, de pectore eius usque ad annum seruari mandauit, et nullam lesionem incurrit, nisi quod aliquantulum corpulentie siccioris et contractioris fuit. Quinto exemplo salamandre dicens, sicut dixerunt qui de naturis animalium curiosius indagarunt: salamandra in ignibus uiuit, de cuius etiam pellibus fiunt corrigie pretiose que, dum sunt uetustate consumte, si proiciantur in ignem ex ueteribus fiunt noue. Patet ergo per ista exempla que posuit Augustinus quod non omne quod ardet consumitur in ardore.
+
+{Catun si fascia di quel ch'elli è inceso.} In isto notabili, moraliter exponendo, continetur quod quilibet homo exterius operatur bonum siue malum, secundum quod interius concupiscit. Nam si calore uirtutum interius inflammatur, oportet quod ipsarum uirtutum luce atque fulgore exterius adornetur. Quia uidemus, iuxta sententiam Salominis et beati Gregorii pape, quod si ignis ponatur in palea, statim exardescit. Si uero quis malo ardore concupiscentie, cupiditatis, inuidie, siue ire comburitur, oportet etiam quod secundum illum exterius operetur opera, scilicet carnis et mortis. Qualis enim est unusquisque, talis et finis uidetur ei, ut ait Philosophus.
+
+Uerba sunt Dantis ad Uirgilium in quibus ipsum rogat ut si illi duo principes, Dyomedes uidelicet et Ulixes, possunt in illis flammis loqui, quod sibi concedat ut illos audiat colloquentes. 
+
+Hic ostenditur in uerbis Uirgilii quod homo sapiens suo subtili ingenio corda penetrat aliorum, dum ex signis que foris apparent considerat ea que interius sunt sepulta. Nam sicut ex fumo manifestatur ignis, licet non uideatur, ita ex quibusdam signis manifestatur cor, quod quidem uideri non potest. Ideo Philosophus dicit quod uoces sunt note earum que sunt in anima passionum. Et quia Dantes ostendit per signa extrinseca magnum desiderium loquendi cum illis, ideo Uirgilius statim fuit ymaginatus quid petere uellet illis. Ideo ait:
+
+{Lascia parlar a me, ch'i' ò concetto
+ciò che tu uuoi;}
+
+Et causam propter quam non uult ut ipse Dantes loquatur cum illis assignat, dicens: {ch'ei sarebbero schiui,} idest quia forte dedignarentur loqui tecum quia fuerunt Greci, et tu ignoras protinus linguam grecam. Tante enim autoritatis fuit antiquitus lingua greca, et spetialiter ante Romam, quod Greci nolebant respondere nisi loquentibus ipsam linguam. Quam maiestatem secuti postea sunt Romani. Nam subiugato uniuerso, orbe terrarum statuerunt ipsi Romani ut nullus ambaxiator seu alia que uis persona in ipsorum consilio siue cetu nisi ytalice loqueretur. Et nichilominus semper fuit lingua greca aput Italicos in honorem. Nam omnes quasi libros latinos ipsi autores latini grecis titulis titularunt, ut patet per Uirgilium, qui omnibus suis operibus grecos titulos assignauit, sicut librum de pastorali regimine intitulauit Bucholicam, librum de agricultura Georgicam, et librum de preliis Eneiden nominauit. Similiter Ouidius librum de transformationibus Methamorphoseos appellauit, et librum de regibus et consulibus Fastos nominauit. Diuine etiam Pagine libri grecis nominibus adornantur, ut Bibliotheca, Penthasis, Euangelium, et Apocalipsis. 
+
+Hic ponit Ulixes confinia illarum faucium sic strictarum, dicens quod ex parte Europe est quedam ciuitas que uocatur Sibilia, et ista est in terra firma; et ex alia parte, scilicet ex parte Libie, est quedam terra que uocatur Septa; et fuit ista Septa antiquitus insula, mari undique circumcincta, que alio nomine dicitur Gadis. Et ista Gadis, ut ait beatus Ysidorus XIIIIM libro Ethimologiarum, dirimit Affricam ab Europa. In ista itaque insula posuit Hercules columnas mirabiles et insignes, ut nauigantes ab oriente in occidentem ulterius non transirent. Erat autem antiquitus proxima terra CXX passibus separata, nunc uero cum terra firma coniuncta, quam Tyrii, de mari Rubro profecti, occupantes in lingua sua Gadis, idest Septam, nominauerunt pro eo quod mari esset undique circunsepta. Fuit autem insula fructibus et spetiebus ditans multas partes mundi, et precipue occidentis.
+
+{Tutte le stelle già dell'alto polo.} Nota quod duo sunt poli in celo super quos uoluitur totum celum: unus dicitur articus, qui semper apparet; alter uero dicitur antarticus, qui a nobis uideri non potest, quia est ex opposito artici, qui articus uulgo dicitur tramontana. Tramontana autem semper est super caput nostrum, et idcirco cum alius polus sit australis et semper sit ex opposito tramontane, nullo modo potest uideri, quia sub pedibus nostris est. Potest autem uideri in duabus partibus orbis, uidelicet ex ipsa parte australi, uel ex paradiso terrestri. Nam pars australis est subiecta ipsi polo antartico, sicut septentrionalis pars in qua habitamus subiecta est artico, et ideo ex ipsa parte australi potest uideri. Sed sicut dicunt philosophi, illa pars australis est ita calida quia propinqua et uicina soli, quod illuc pergi non potest nisi fabulose. Ideo de illa parte mundi nulla noua habemus per ueras ystorias, sed solum per fabulosa figmenta. Et isto modo autor in parte ista fabulatur tam de illa patria quam de morte ipsius Ulixis. Potest etiam uideri ille polus antarticus de monte paradisi. Et ratio est ista: Ille enim mons supereminet omnibus montibus mundi, usque ad globum lunarem attingens. Et ideo est tante altitudinis, quod gibbositas ipsa mundi que nos impedit ne illum polum uidere possimus, est subiecta pedibus dicti montis. Nec etiam ad hunc montem, propter peccatum primi hominis, est accessus. Et quia de isto monte potest polus antarticus uideri, ideo autor fingit in secunda cantica, cantu primo, illum polum antarticum se uidisse.
+
+Modo dicit Ulixes quanto tempore nauigauit per illud mare per quod nullus unquam fuerat ausus nauigare. Et dicit quod stetit ibi quinque mensibus. Ideo dicit: Quinquies accensum et totidem extinctum erat lumen lune de subter. De subter dicit quia tantum per illud occeanum nauigauit quod ad polum antarticum, quod est oppositum nostro artico, appropinquauit. Et ideo illud mare est subter nos. 
+
+Et nunc apparuit illi quidam mons tante altitudinis, quante nunquam in nostro mundo habitabili circunspexit. Ideo ait Ulixes in textu:
+
+{quando ci apparue una montagna, bruna
+per la distantia, et paruem'alta tanto
+quanto ueduta non aue' alcuna.}
+
+Que autem terra sit ista quam a longe in plaga meridiana uidit Ulixes non bene sciri potest, quia de illa terra nulla uera ystoria reperitur; tum quia nullus unquam de illis partibus ad nos uenit, nec de nobis unquam illuc iuit qui ad nos postea sit reuersus. Tamen beatus Ysidorus dicit, XIIIIo libro Eth., quod extra tres partes orbis, Asiam scilicet, Affricam et Europam, quarta pars transocceanum interior est in meridie, que propter solis ardorem incognita nobis est, in cuius finibus anthipodas fabulose inhabitare produntur. Anthipode autem dicuntur homines qui subter nos habitare fabulose finguntur, qui tenent plantas contrarias nostris plantis. 
+
+Postquam Ulixes finem imposuit uerbis suis, cachumen siue summitas sue flamme que dum loquebatur se ipsam uibrauerat more lingue, iam rectus et quietus in apice sue flamme, a Uirgilio de ipsius licentia recedebat. Et hoc est quod taliter incipit cantus iste. Iam erat flamma – subaudi Ulixis – erecta superius et quieta ut plus non diceret, et iam a nobis recedebat cum licentia dulcis uatis, quando una alia – subaudi flamma – que post ipsam ueniebat, nos fecit uoluere nostros oculos ad sui apicem uel cachumen propter unum confusum sonitum qui egrediebatur ex illa. Qualiter autem esset confusus ille sonus, exemplificando declarat dicens: Sicut bos siculus qui mugit primo cum planctu illius – et hoc fuit iustum, quia ipsum temperauerat lima sua– mugiebat cum uoce afflicti, ita, licet cum toto quod esset ex ere, ipse – subaudi bos ereus – omnino uidebatur a dolore trafixus; simili modo, quia non habebat uiam nec foramen – subaudi illa flamma – per quam uiam uel foramen possent exire uerba a principio, idest ab apice ignis, uerba dolorosa exibant et in suum conuertebantur taliter ydioma. O tu, ad quem dirigo meam uocem, et qui loquebaris modo lombarde dicendo: {Istra ten ua,} idest modo recede, {più non t'aizzo,} idest plus fatigationem tibi ingerere nolo, quamuis ego uenerim aliquantulum tarde, non te tedeat aliquantulum stare mecum; uides quod non tedet me et ardeo. Si tu modo solum in istum cecum mundum de illa dulci terra latina, de qua totam meam culpam porto, nouiter cecidisti, dic michi si Romandioli habent pacem uel guerram, quia ego fui de illis montibus interioribus qui sunt inter Urbinum et iugum de quo fluuius egreditur Tiberinus. Tunc Uirgilius, quia sibi loquebatur ille spiritus inflammatus, tetigit Dantem dicens: Loquere tu, quia iste est latinus. Dantes autem, quia iam habebat responsionem in promptu, sine mora ei illico sic respondit: O anima que inferius es absconsa, Romandiola tua non est, nec unquam fuit, sine guerra in suorum cordibus tyrannorum. Sed nullam manifestam modo ibidem dereliqui. Qui autem fuerint illi tyranni qui illo tempore in ipsa Romandiola tyrannidem exercebant, per ordinem autor in sua responsione subiungit dicens: Rauenna stat sicut stetit multis annis; Aquila enim de Polenta taliter ipsam fouet quod Ceruiam cooperit suis pennis. Terra autem illa que iam sustinuit longam obsidionem et de Gallis fecit cruentatum coadunamen, sub bracchiis uiridibus inuenitur. Et Mastinus uetus et nouus de Uerrucchio, qui fecerunt de Montagna malum gubernamen, ubi fit de dentibus suchium, idest sucum. Ciuitas autem Lamonii et Santerni conducunt leoninum de nido albo, qui mutat partem ab estate ad hyemen. Et illa – subaudi ciuitas – cui Sauium undat latus, sicut ipsa sedet inter planum et montem, inter tyrannidem uiuit in statu libero nunc ad presens. Nunc autem, quis tu sis edissere nobis rogo; non sis durus magis michi quam fuerim ego tibi, ut nomen tuum in mundo teneat altam frontem.
+
+Postquam uero ille ignis aliquantulum mugiit more suo, acutam cuspidem hac illacque commouit, et talem postea dedit flatum: Si ego crederem quod mea responsio dirigeretur ad personam que unquam reuerteretur ad mundum, ista flamma immobilis permaneret; sed quia de isto fundo nunquam reuersus est aliquis uiuus, si audio uerum, responsionem sine timore infamie tibi do. Ego enim fui homo armorum et postea cordellerius, credendo sic cinctus omnia –subaudi que male feceram – emendare. Et certe meum credere integrum ueniebat, nisi fuisset magnus sacerdos, cui male eueniat, qui me in primas culpas recidiuare coegit, et quomodo et quare uolo quod intelligas. Quando osseus et pulpeus ego eram, que duo, scilicet ossa et pulpas, michi dederat mater mea, opera mea non fuerunt leonina breuiter sed uulpina. Perpendimenta autem et coopertas uias protinus sciui omnes, et ita duxi artes ipsarum, quod ad fines terre exiuit sonus eorum. Sed quando me uidi in illa parte mee etatis in qua quilibet deberet deponere uela et recolligere sartas, quicquid michi prius placuerat tunc displicuit, et penitentem me reddidi et confessum; ha me, miserum lapsum, et ueraciter ualuisset. Princeps autem nouorum Phariseorum, habendo guerram prope Lateranum et non cum Sarracenis nec etiam cum Iudeis, quia quilibet suus inimicus erat protinus christianus, et nullus ex ipsis fuerat ad uincendum Achon, nec mercator in terra soldani; nec summum officium, nec ordines sacros considerauit in se, nec in me illum chamum qui solitus erat suos cinctos facere macriores; sed sicut Constantinus intra Siraptim Siluestrum consuluit pro sua lepra curanda, ita iste me, tanquam magistrum, consuluit ut curari posset a sua febre superba. Petiuit enim a me consilium et ego tacui, quia sua uerba michi ebria uidebantur. Sed ille, hoc uidens, statim intulit: Cor tuum nullatenus suspicetur. Ex nunc te absoluo, et tu me doce quomodo Penestre ad terram deiciam et prosternam. Celum enim possum ego claudere et reserare, sicut tu scis. Ideo sunt due claues quas caras meus non habuit antecessor. Tunc me argumenta grauia impulerunt, unde tacere fuit michi uisum peius, et dixi: Pater, ex quo tu me lauas ab illo peccato in quo dicadere nunc debeo, longa promissio cum breui obseruatione in alta sede te faciet triumphare. Franciscus uenit postea pro me, statim quod fui mortuus, sed unus nigrorum cherubin illice sibi dixit: Noli portare – subaudi istum – nec iniuriam facere michi uelis. Uenire debet inferius inter meos afflictos, quia dedit consilium fraudulentum, a quo citra semper sibi steti ad crines; quia absolui non potest qui non penitet de commisso, nec penitere et uelle insimul homo potest propter contradictoriam, que non consentit. Heu me dolentem, quomodo me concussi quando me rapuit dicens: Forsitan tu non cogitabas quod ego logicus essem. Ad Minoem me portauit, et ille dorsum durum cum cauda octies circumdedit, et postquam ipsam cum magna rabie momordisset, ait: Iste est de reis furis ignis. Unde, sicut uides, perditus hic existo et ita uestitus, eundo, deploro.
+
+Quando uero iste spiritus suum dicere sic compleuit, flamma dolorando et se uibrando recessit. Nos autem transiuimus ultra, ego scilicet et dux meus, super scopulum, idest pontem, usque super alium arcum qui operit fossam, in qua soluitur feudum illis qui scismata seminando grauamen acquirunt. Ideo dicitur in textu:
+
+{a quei che scommettendo acquistan carco.}
+
+Uerba sunt autoris in quibus tria breuiter dicit: Primum est quod illa flamma in qua loquebatur Ulixes, finito suo sermone, se sursum erexit et quietauit, et hoc ne amplius loqueretur. Secundum est quod sic erecta et quietata, ab ipsis de licentia Uirgilii recedebat. Tertium est quod, post ipsam flammam in qua erat Ulixes et Dyomedes, una alia flamma cum quodam confuso sonitu ueniebat; ad quem sonitum Uirgilius et Dantes se illico cum oculis conuerterunt. Qualis autem fuerit ille confusus sonitus exemplificando declarat. 
+
+Superius dixit autor in principio istius cantus quod Ulixes de Uirgilii licentia recedebat; hic autem ponit quid sibi dixit cum ipsum abire permisit. 
+
+Dic itaque michi, queso, si tu modo nouiter de illa dulci terra latina descendis, si Romandioli habent pacem uel guerram. 
+
+Quasi dicat: Ut tibi pandam citius nomen meum, me non solum per facta beneficia sed etiam per fienda sagaciter adiurasti, dicendo: {se 'l nome mio nel mondo tegna fronte}. Sed ego dico tibi quod, si ego crederem respondere alicui qui reuerteretur ad mundum, nichil tibi de meo statu manifestarem. Sed quia nunquam, si uerum audio, aliquis de isto fundo ad superos est reuersus, ideo tibi sine timore infamie respondebo. 
+
+Sed postquam toto tempore quo uixit in armis gloriosus et uictoriosus fuit in mundo, tandem cum deuenit ad senectutem se ipsum totum Deo et suo seruitio dedicauit. Nam cuncta que prius sibi placuerant tunc despexit et, mundo ualefaciens, habitum minorum assumpsit. 
+
+Hac itaque peruersa conscientia deprauatus et arroganti superbia eleuatus, cupiens tyrannica rabie ipsos Columnenses funditus extirpare, consuluit comitem memoratum qualiter posset ciuitatem quandam ipsorum Columnensium quam hostili Marte obsederat, que Penestre uocatur, terre planitiei equare. Et in hoc actu non habuit respectum ad se, qui erat uicarius illius regis pacifici qui pacem in mundum portauit, pacem nascendo adnuntiauit, uiuendo predicauit, moriendo in testamento sue familie dereliquit, et resurgendo eisdem pacem obtulit atque dedit. Nec etiam habuit respectum ad ipsum comitem qui mundi guerras reliquerat, et religionis pacem quesierat, nec ad habitum suum, qui corda non ense precinctus, pacem amare et imitari uidetur.
+
+Per cingulum in Sacra Scriptura continentiam accipimus, que religiosos maxime carnali et terreno desiderio cohibet et constringit. Unde ipsos admonet Christus dicens: Sint lumbi uestri precinti. Ubi dicit beatus Gregorius: Lumbos nostros precingimus cum carnis luxuriam per continentiam coartamus. Uult itaque hic dicere comes Guido quod fratres minores non sunt hodie ita a terrenis desideriis et actibus uacui siue macri, sicut in sue religionis exordio iam fuerunt. 
+
+Sed quia prius fuit absolutus quam peccasset, ideo in morte dannatus ponitur exemplariter uel figuraliter ab autore. Licet mortem istius comitis poetice fingat autor, tamen creditur, et sic in multis libris sanctorum autenticis reperitur, quod ad mortes hominum et boni angeli atque mali conueniunt. Nam beatus Nicholaus in hora mortis uidit ad se sanctos angelos uenientes. Beatus autem Martinus in hora sue mortis uidit sibi dyabolum assistentem. Cui Martinus: Quid hic astas, cruenta bestia? Nichil in me funestum reperies, Abrahe sinus me recipiet. Ad mortem autem beati Forosci episcopi, sicut scribit uenerabilis doctor Beda, et boni et mali angeli aduenerunt et multa prelia inter se pro habenda illa anima commiserunt. 
+
+Quis posset unquam, inquit autor, cum uerbis solummodo absolutis, dicere de sanguine atque plagis ad plenum quas nunc pluries ego uidi? Omnis lingua certe ad istud deficeret enarrandum, quia noster sermo ac etiam mens ad tantum comprehendendum modicum sinum habent. Quales autem plagas ibi conspexerit, exemplificando declarat. Si adunaretur adhuc, inquit, tota illa gens que in infortunata terra Apulie de suo sanguine fuit dolens per Romanos et per longam guerram que de anulis tam alta spolia reportauit, sicut scribit Liuius, qui non errat, cum illa – subaudi gente – que sensit penas ictuum bellicorum quando Roberto Guiscardo se opponere fuit ausa; et altera – subaudi, si adunaretur – cum istis cuius ossa adhuc colliguntur apud Ciperanum, ubi quilibet Apulus fuit mendax, cum illa – subaudi etiam – que fuit ad Tagliacozzo, ubi sine armis uicit senex Alardus; et istarum gentium unus suum membrum perforatum et alius ostenderet mutilatum, ad adequandum modum none bulgie esset nichil.
+
+Postquam uero autor exempla induxit plagarum et uulnerum in bellis Apulis inflictorum, ad enarrandas plagas et uulnera istius none bulgie manum tendit. Iam, inquit, ueges non sic perforatur uel aperitur quando perdit tympanum uel assidem lateralem, sicut ego uidi unum fractum et apertum a mento usque ad illam partem unde homo trullat. Inter tibias enim intestina pendebant, et tristis uenter, qui saccus efficitur stercoris, uidebatur. Et in tantum quod ego in eum totus intendo me respexit, et cum manibus aperiens sibi pectus ait: Uide quomodo me dilanio. Uide quomodo diuisus est Macumet; ante me uadit plangendo Ali, scissus a mento usque ad sinciput. Et omnes alii quos tu uides hic seminatores fuerunt scandali et scismatis dum uiuebant; et ideo taliter scissi sunt. Unus diabolus est retro post nos qui ita crudeliter nos trucidat acie sui ensis, cuilibet istius cunei uulnera iterando. Et hoc quia quando completam habemus dolentem stratam, nostra uulnera sunt prius reclusa quam ante ipsum aliquis nostrum uadat. Postquam uero Machumet ista enarrasset autori, ipsum interrogat dicens: Sed tu quis es, qui super scopulum quasi otiosando moraris, forte quia differs ire ad penam que super tuas accusationes noscitur iudicata? Ad que uerba Uirgilius sic respondit: Nec mors eum adhuc inuasit, nec ad tormentandum culpa aliqua ipsum ducit. Sed ut dem illi plenam experientiam, michi qui sum mortuus conuenit ipsum ducere per infernum huc inferius de giro in girum, et hoc est uerum sicut est uerum quod tibi loquor. Tunc plus quam centum anime que ista uerba Uirgilii audiuerunt in illo fossato se firmarunt ad contemplandum autorem, pro quodam quasi mirabili sua martiria obliuioni tradendo. Audiens autem Macumeth responsionem a Uirgilio sibi factam, ait ad Dantem: Dicas ergo fratri Dulcino, o tu qui forte uidebis solem in breui, quod si non uult hic cito me sequi, quod uictualibus sic se armet, quod coartatio niuis Noarensibus uictoriam non reportet, quia aliter nequaquam acquirere leue esset. Et hoc dicto, Macumeth ab autore recessit.
+
+Post recessum uero Machumeth, unus alius qui habebat gulam perforatam et nasum usque sub ciliis detruncatum, et qui non habebat nisi unam auriculam solam, firmatus cum aliis ad uidendum admiratiue autorem, ante alios aperuit guttur quod erat ex omni parte exterius rubicundum, et ait: Tu quem culpa non condemnat, et quem ego in terra latina conspexi, si similitudo nimia me non fallit, recordare Petri de Medicina, si unquam reuerteris ad uidendum dulce planum qui a Uercellis ad Marchabo declinat. Et facias notum duobus melioribus de Fano, domino scilicet Guidoni et Angelello, quia si preuidere hic non est uanum, eiecti erunt de ipsorum uase et submersi prope Catholicam, proditione unius iniqui tyranni nequiter operante. Inter insulam certe Cypri et Maiorice nunquam uidit tam grande scelus Neptunus – subaudi perpetratum – non a pyratis, non a gente Argolica, idest Greca. Ille enim proditor, qui cum uno – subaudi oculo – uidet solum, et tenet terram quam, talis est hic mecum ieiunus uidendi protinus esse uellet, faciet ipsos ad colloquendum secum uenire, postea faciet sic quod aduentum Focarie non erit opus uota facere siue preces. Auditis autor uerbis et uaticinio Petri de Medicina ait ad eum: Demonstra michi, et me, queso, declara, si uis ut tua uerba superius ego portem, quis est ille uisionis amare. Tunc ille posuit manum ad mandibulam unius sui socii, et os illius aperiens exclamauit: Iste, inquit, est ille de quo – supple tibi dixeram – et non fatur. Iste expulsus – subaudi de Roma – dubitare submersit, idest fugauit, in Cesare, affirmando quod munitus cum danno semper sustinuit expectare. Et hic exclamat autor contra illum qui sibi fuerat demonstratus. O quantum, inquit, michi uidebatur attonitus cum lingua in faucibus amputata Curio, qui ad dicendum adeo fuit audax.
+
+Et unus alius qui ambas manus habebat incisas, eleuando per fuscum aerem brachia mutilata, ita quod sanguis faciem deturpabat, exclamauit ad Dantem: Reminiscaris etiam de Musca, heu qui dixi Res facta caput habet; quod quidem dictum pro gente tusca fuit – subaudi exemplariter – malum semen. Et Dantes illico sic subiunxit: Et mors etiam tue tribus. Unde ille Musca, accumulando dolorem cum dolore, recessit ab eo sicut persona tristis et uicta. Sed ego – subaudi Dantes – remansi ad uidendum exercitum – subaudi qui per illam bulgiam pertransibat – et uidi unam rem quam ego timerem solus sine pluri probatione – idest autentico testimonio – decantare, nisi quod meam conscientiam bona societas – subaudi Uirgilii – assecurat, que quidem bona societas hominem facit francum sub lorica sentiendi se puram. Quid autem uiderit, subiungendo declarat dicens: Ego uidi certe, et adhuc michi uidetur ut uideam, unum corpus humanum sine capite ita ire sicut ibant alii mesti gregis. Et caput truncum tenebat per crines suspensum cum manu ad modum laterne, et illud respiciebat nos et dicebat: Heu michi. De se faciebat sibi ipsi lucernam, et erant duo in uno et unus in duobus. Quomodo istud potest esse, ille scit qui se gubernat. Quando autem ad pedem pontis fuit, brachium in altum cum toto capite eleuauit, ut appropinquaret ad nos uerba sua, que fuerunt: Uide, queso, penam molestem, tu qui spirando uadis uidendo defunctos. Uide si est grandis aliqua sicut ista. Et ad hoc ut tu de me noua reportes, scias quod ego sum Beltramus de Bornio, ille scilicet qui dedi regi Iohanni malas confortationes. Ego feci patrem et filium in se ipsos rebelles. Achitophel certe de Absalone et Dauid cum iniquis persuasionibus non plus fecit. Et quia ego diuisi ita coniunctas personas, ideo porto, heu me miserum, cerebrum meum a suo principio separatum; quod quidem principium in isto trunco consistit. Et sic in me obseruatur contrapassus. Ideo ait in textu:
+
+{così s'osserua in me lo contrapasso.}
+
+Uere tota illa gens superius nominata de suo sanguine per Romanos fuso atque deleto fuit dolens. Postquam uero autor generalia prelia que fuerunt inter Apulos et Romanos sub quadam generalitate tetigit, sicco pede subsequenter ad specialia sic descendit. 
+
+Quartum bellum fuit etiam in Apulia, in loco qui dicitur Talliacozzo, inter regem Corradum et Karolum antedictum. In quo bello dictus Karolus non armis, sed astutia unius sui militis, qui uocabatur Alardus, uictoriam reportauit. Sed ut istius belli notitia habeatur, ipsam hic breuiter et succinte ponemus. Corradinus enim dum esset in imperatorem electus, cum multitudine militum copiosa Ytaliam intrauit, et uolens prius cum inimicis certare quam coronam acciperet, in Apuliam contra Karolum pugnaturus accessit. Karolus autem obuiam sibi uenit, et uidens potentiam Corradini, ad bellum procedere dubitabat. Cui Alardus ait: Noli timere, sed fac id quod tibi dixero et bene tibi erit. Elige quidem unum militem tui habitus et stature et indue eum armis tuis, et ipsum tanquam regem cum tota gente tua mitte contra Theotonicos pugnaturum. Nos autem duo post talem montem cum quingentis militibus stabimus latitantes. Corradinus autem, dum uidebit se esse potentiorem tua gente, contra tuos indisciplinate procedet; et dum tua gens aduersariis terga dabit et Theotonici erunt ad spolia colligenda dispersi, nos uniti contra ipsos dispersos audacter et uiriliter insurgemus. Quod cum omnia que ipse Alardus prouiderat euenissent, Corradinus a Karolo debellatus fugam iniit et ad quoddam castrum quod uocatur Asturi deuenit. Intrans autem dictum oppidum, Corradinus ad quendam qui tenebat hospitium introiuit et ait ad eum: Quis est in hoc oppido maior homo? Cui ille: Ista terra est sub potestate et dominio duorum fratrum nobilium Romanorum, uidelicet Iohannis et Iacobi de Frangepanis. Ad quem Corradinus: Duc me, rogo, ad unum istorum. Ille autem continuo duxit illum ad Iacobum. Quem cum uidisset, Corradinus ait ad eum: Domine, ego uenio de exercitu Corradini et habeo in secreto aliqua uobis loqui. Quem ille apprehendens, in cameram suam duxit. Cui Corradinus; Iacobe, ego scio te nobilem inter omnes esse Romanos, ideo tibi tanquam fideli principi Romani imperii manifestare me uolo. Ego enim sum Corradinus, qui sicut Deus uoluit de bello, licet debellatus, euasi. In tuis itaque manibus me committo. Ille autem illum recipiens dolose et callide sic respondit: Domine mi, uenisti ad seruum tuum et ego te recipio tanquam dominum meum. Noli igitur timere et nec in aliquo contristeris, quia licet sis a Karolo debellatus, ex quo tua maiestas diuina protegente gratia uiuit illesa, adhuc poterimus exercitum instaurare et contra inimicos feliciter triumphare. Et his dictis, ipsum in quandam camaram introduxit, et ibi fecit eum occulte manere. Accipiensque unum nuntium ipsum cum suis licteris ad Karolum destinauit, significans sibi quomodo ad suum beneplacitum Corradinum habebat atque tenebat. Quod Karolus audiens, cum magna letitia cordis quingentos Gallos milites pro Corradino transmisit. Quem cum habuisset, statim una cum duce Austrie, comite Gerardo de Pisis et uno de Spinolis de Ianua uinculauit. Quos omnes post annum decapitari mandauit; quorum corpora iacent Neapolim apud locum nostrum ordinis de Carmelo. Et sic patet quomodo Carolus uicit Corradinum, non armis sed astutia senis Alardi, ut dictum est.
+
+Sed quia mentionem fecimus de isto proditore romano, ideo remunerationes quas exinde habuit hic breuiter explicemus. Mortuo itaque Corradino, immo potius immolato, ille proditor de Frangepanis, qui totum suum sanguinem maculauit, ad Karolum remunerationem sui sceleris expectans accessit. Quem Karolus in signum derisionis comitem sine comitatu effecit. Ille autem uerecundia ductus in castro de Asturi, quia nemo ipsum uidere uolebat, uiliter se inclusit. Germanus autem suus per medium castri unum murum fecit, ne uiderent sui oculi proditorem. Mortuo autem illo proditore, fuit sepultus apud ecclesiam Sancte Marie Noue de Urbe, ubi omnes Frangepani ex consuetudine tumulantur. Uxor uero sua supra illud sepulcrum fecit pingi Uirginem gloriosam suum filium in gremio baiulantem, et ad pedem ipsius Uirginis fecit etiam pingi istum proditorem, genibus flexis et manibus iunctis ad Uirginem eleuatis; in qua pictura statim apparuit unum signum mirabiliter tremebundum. Nam ille manus scelerate que talem iuuenem in manus Karoli posuerunt statim in sua pictura effecte sunt nigerrime sicut carbo. Quod uxor illius proditoris audiens, statim pro pictore misit ut illas manus iterum dealbaret. Quas cum pictor colore superposito dealbasset, statim in pristinam nigredinem sunt reuerse. Uxor autem dolens ac etiam uerecundans, iterum et iterum ipsas manus dealbari mandauit; que semper in eandem nigredinem uertebantur. Ad ultimum autem pictor illas manus amputauit, colores et calcem usque ad muri parietem extrahendo, et de nouo calcem candidam ibi ponens, illas manus sacrilegas colore quantum potuit niueo resarciuit. Que ut prius in nigredinem sunt mutate. Frater autem eius, quando uenit ad mortem, in testamento suis heredibus sic precepit: Relinquo uos bonorum meorum heredes, hoc uidelicet pacto, ut me in sepulcro proditoris me ponere nullatenus debeatis. Si uero ibi sepultus fuero, ex nunc mea hereditate uos priuo. Et istud testamentum omnes alii de dicta domo postea sunt secuti. 
+
+Hic incipit de scismaticis exemplariter pertractare. Et primo facit mentionem de Machumeth, qui magnam diuisionem seminauit in mundo. Scisma enim tantum ualet quantum diuisio. Ipse enim Macumeth magnam diuisionem fecit in mundo quando tantam gentem que sarracenice uiuit ab utero Ecclesie separauit. Et quia uterum uiolauit Ecclesie, ideo diuisus in uentre a mento usque ad anum hic ponitur ab autore. Sed quia ystoriam ipsius Machumeth multi ignorare probantur, ideo ipsam hic elucidare proposui. Imperante enim Eraclito, quidam Saracenus de Arabia, falsus propheta et grandis magus, Agarenos siue Ismaelitas seu Sarracenos in suam sectam et heresim taliter congregauit. Nam tribus spetialiter nominibus nominantur, scilicet Agareni ab Agar, famula Abraham, de qua nati sunt, Ismaelite ab Ysmaele, filio Abrahe, quem de Agar genuit Abraham. Ipsi autem, se nobilitare uolentes, dicunt se natos de Sarra, uxore Abraham; ideo se Sarracenos appellant. Quidam enim clericus ualde sapiens et famosus, uel ut alii dicunt quidam monacus nomine Sergius, uel secundum alios quidam archidiaconus Anthyocenus, cum in curia Romana honorem quem cupiebat assequi non ualeret, in Arabiam est profectus; ibique sua predicatione et simulata sanctitate innumerabiles populos ad se traxit. Hic itaque, siue clericus siue monacus, quendam Sarracenum puerum, Machumeth nomine, educauit; quem ad suos mores trahens, ipsum de Nouo et Ueteri Testamento instruxit. Et quandam columbam candidam ita nutriuit, quod nisi in aure Macumeth cibum nullatenus capiebat. Populisque predicans aiebat quod natus erat inter ipsos quidam summus propheta, in cuius nomine gens ipsa saluari debebat; et quod Deus sibi reuelauerat quod in quadam sua predicatione populo adunato ipsum prophetam per descensum Spiritus Sancti in spetie columbe manifestaret. Sicque factum est ut, illo predicante, ista columba sicut iste clericus ordinauerat super populum est emissa. Que circumuolans super humerum Machumet, qui erat in populo, mox descendit, et iuxta morem suum rostrum in aurem illius infixit. Unde populus ludificatus Spiritum Sanctum esse credidit, et sibi tanquam uero Dei nunctio obediuit, intantum quod ipse Machumeth una cum ipsis Saracenis regnum Persidis ac orientalis imperii usque ad Alexandriam inuaserunt. Macumeth igitur magistrum suum in secreto deinceps occulte tenebat, et secundum sua consilia in omnibus se habebat, ipsumque esse Michaelem Archangelum cum quo loqueretur fingebat, propriasque leges condens ipsas a Spiritu Sancto, qui in spetie columbe que sepe, uidente populo, super eum uolabat, se recepisse mentiebatur; in quibus legibus quedam de utroque Testamento inseruit. Unde, secundum ritum Iudeorum, Sarraceni circunciduntur, carnesque porcinas non comedunt. Cuius rei rationem cum uellet Machumeth populo assignare, dixit quod ex fimo cameli porcus post diluuium fuerit procreatus; et ideo, tanquam immundus, a mundo populo est uitandus. Cum Christianis autem conueniunt, quia credunt unum solum Deum omnium creatorem. Asseruit etiam quod Moyses fuit magnus propheta, sed Christus maior, et summus omnium prophetarum, natus ex Maria Uirgine uirtute Dei, absque operatione humana. Ait etiam in suo Alcorano quod Christus, dum adhuc puer esset, uolucres de limo terre creauit et ipsas uolare fecit. Sed uenenum immiscuit, quia Christum non uere passum nec uere resurrexisse dixit. Multas etiam leges promulgauit, quarum multas de mosayca lege accepit. Sepe nanque Sarraceni se lauant, et maxime cum orare debent. Uerenda enim sua, manus, brachia, faciem, et os et omnia membra corporis abluunt, ut mundius orent. Orantes autem unum confitentur Deum, qui nullum equalem uel similem habeat. In anno quoque integrum mensem ieiunant; ieiunantes autem nocturno tempore comedunt, diurno uero ieiunant. Sextam feriam solennizant, sicut Iudei sabbatum et Christiani diem dominicam uenerantur. Et hoc quia tota gens Arabum ante Machumeth Uenerem adorabant; hinc est quod usque hodie diem Ueneris uenerantur. Semel autem per singulos annos, causa recognitionis, ad domum Dei qui est in Meccha ire precipiuntur; quam domum dicunt Adam construxisse, omnibusque filiis eius et Abraham et Ismaeli locum orationis fuisse.
+
+Quatuor uxores legitimas ipsis habere licet, et quamlibet tertio repudiare et rursus recipere, ita tamen ut quaternarium numerum non transcendant. Macumeth autem dixit sibi a domino angelo Gabriele nuntiante fuisse concessum quod ad aliorum uxores posset accedere, ut uiros uirtuosos et prophetas in illo populo generaret. Quidam autem Sarracenus unam pulcram uxorem habebat quam Macumeth intime diligebat, quam quia Macumeth loquentem inuenit, ipsam a se eiecit. Quam Macumeth recipiens, ipsam inter suas uxores alias manere mandauit. Timens uero ex hoc murmur populi, cartam sibi de celo delatam confinxit, in qua continebatur quod quilibet Sarracenus posset alienam uxorem a suo uiro repudiatam pro sua recipere et tenere. Quod Sarraceni usque hodie pro lege obseruant. A uino autem semper abstinere iubentur. Seruantibus uero hec et alia legis mandata promisit Deus ut asserunt paradisum, idest ortum delitiarum, aquis preter fluentibus irrigatum; in quo sedes habebunt perpetuas, nec frigore aut estu aliquo affligentur; omnibus ciborum uescentur generibus. Quicquid appetierunt statim inuenient coram se; uestimentis sericis induentur, et speciosis uirginibus coniungentur. In delitiis omnibus accubabunt, quibus angeli more pincernarum cum uasis aureis et argenteis ministrabunt. Hunc pseudo prophetam, scilicet Macumeth, Sarraceni tenebris inuoluti spiritum prophetie super omnes prophetas habuisse affirmant; et decem angelos sibi fauentes et ipsum custodientes eum habere predicant. Aiunt quoque ipsi miserrimi Sarraceni quod antequam Deus celum et terram creasset, nomen Macumeth in conspectu Dei astabat, et nisi ipse Macumeth futurus fuisset, nec celum nec terram nec paradisum unquam fuisset. Uenenum insuper sibi in carne agnina oblatum fuisse dicunt, agnus autem locutus est ei dicens: Caue ne me comedas, quia in me uenenum habeo. Et tamen post plures annos ueneno uitam finiuit.
+
+Propter scisma igitur quod seminauit in mundo, propter quod filii Agar a Christianitate sunt diuisi, Macumeth a mento usque ad anum diuisus in ista nona bulgia ponitur ab autore. Ideo ipse Macumet ait in subsequentibus ad autorem: {Uedi come scoppiato è Macometto!} et loquitur de se tanquam de alio. 
+
+In hiis uerbis dicit Macumeth quod omnes de ista bulgia fuerunt seminatores scandali et scismatis; et ideo omnes sunt ita diuisi. Ubi nota quod in ista bulgia duo peccata poetice sunt locata, scilicet scisma et scandalum. Et est scisma peccatum quo quis aliquem uel aliquos ab unitate Ecclesie separat, uel seiungit. Scandalum uero est offensio qua quis uerbo uel facto societatis uel amicitie diuidit unitatem. Scandalum enim grece, latine dicitur offendiculum. Si autem queras unde ista duo oriuntur peccata, dico quod oriuntur a malitia. A propria enim hominis malitia procedit, que dyabolicam malitiam imitatur, scismata et scandala seminare.
+
+Uerba sunt Macumeth ad autorem. Et loquitur hic Macumeth de quodam scismatico ualde magno, qui circa annos domini MCCC maximum scisma in Ecclesia uoluit seminare. Sed operante clementia Saluatoris, qui suam Ecclesiam super firmam petram fundauit, ille scismaticus sua fuit intentione frustratus. Istoria talis est: Anno enim millesimo trecentesimo, tempore scilicet Bonifatii pape, fuit in prouincia Lombardie quidam scismaticus nomine frater Dulcinus, qui in nigromantia plurimum preualebat. Hic itaque in montibus Nouarie, quia locus fortis erat, cum quibusdam suis complicibus ad habitandum se posuit; ibique quosdam clericos et laycos congregauit; quibus congregatis se papam fecit et cardinales aliquos ordinauit. Sibi autem et cuilibet cardinali ac etiam cuilibet clerico uxores singulas assignauit. Omnes etiam ad se uenientes clericos recipiebat, et cuilibet uxorem propriam assignabat. Laycis autem stipendia ministrabat. Ab omni uoto et ab omni peccato ad se uenientes protinus absoluebat; montes uero in quibus habitabat diabolica custodia per artem magicam sic muniuit, quod nullus uiuens terminos ab ipso positos modo aliquo poterat pertransire. Pecunia autem quam suis stipendiariis dabat, aurea apparebat infra terminos montium predictorum. Sed si quis uellet ab eo recedere statim quod terminos suos transibat, non de auro sed corio illa pecunia uidebatur. Multos exercitus contra se uenientes per artem magicam de suis terminis effugauit. Totam contratam per circuitum derobabat. Solummodo uictualia et homines capiebat, quibus captis non pecuniam sed solum frumentum, uinum, oleum et cetera que ad uictum pertinent imponebat. Et ideo ait Machumeth in uerbis premissis autori: Dicas fratri Dulcino quod si non uult hic cito me sequi, quod se muniat uictualibus unde uiuat, et hoc faciat antequam niues montes operiant; quia si niues impedient ipsum ne ualeat suos milites pro uictualibus mittere discurrendo, Nouarienses qui montes obsident de ipso uictoriam obtinebunt. Quod sic factum est. Nam mortuo Bonifatio ac etiam Benedicto, qui sibi in papatu successit, Clemens quintus, qui post Benedictum fuit pastor Ecclesie, misit in Ytaliam dominum Neapoleonem sancti Adriani cardinalem diaconum pro legato; qui quidem cardinalis cum potentia Lombardorum et balistariis Ianuensium scismaticum illum obsedit. Quem cum auxilio Dei cepisset, cum suis clericis concremauit.
+
+Iste alius, qui habebat gulam perforatam, nasum detruncatum, et unam auriculam amputatam, fuit unus de comitatu Bononiensi, qui uocatus fuit in uita Petrus de Medicina. Est autem Medicina unum castrum in comitatu Bononie. Hic itaque Petrus delectabatur sussurando scandala seminare; et quotquot uidebat aut consanguinitate aut beniuolentia iunctos, diuidere conabatur. Et quando audiebat scandala aliorum, summo gaudio exultabat. Idcirco in tribus partibus sui corporis est punitus: primo in gutture, unde sursurrum sic procedit et unde risus oritur fraudulentus; secundo in aure, quam scandalosis relationibus porrigebat; tertio in naso, quia de confusione que ex scandalis nascitur letabatur. Nam de nullo membro perdito faciei homi ita confunditur ut de naso. Et quia iste letabatur de confusione alterius, ideo suo est honore priuatus.
+
+Iste igitur scandalosus, uidens autorem et ipsum recognoscens, duo breuiter sibi facit. Nam primo se manifestat eidem.
+
+Secundo, imponit sibi unam ambaxiatam quam portet duobus nobilibus uiris de Fano, qui adhuc uiuebant, quorum unus uocabatur Guido et alius Angelellus.
+
+Fanum est quedam ciuitas in Marchia Anconitana, iuxta Romandiolam, que quidem ciuitas est sita in medio duarum terrarum. Nam ex parte Marchie est Uercelli; ex parte uero Romandiole, in ipsa scilicet Romandiola, est Marcabò, et in planitie que est in medio istarum terrarum est Fanum. Dicit itaque uaticinando, idest futura predicendo, Petrus de Medicina ad autorem: Si unquam redibis ad uidendum Fanum, notifica duobus melioribus uiris illius terre quod, si preuidere hic non est uanum, ipsos iam uideo in mari submersos. Et modum et locum declarando subiunxit. 
+
+Iste fuit unus miles de Lambertis de Florentia, qui uno solo uerbo tantam diuisionem et tantum scandalum in Florentia seminauit, quod nunquam dicta Florentia postea quieta pace quieuit. Suo enim tempore Guelfi et Gebellini in Florentia simul erant. Accidit autem quod Gebellini parentelam cum Guelfis contrahere uoluerunt. Unde quandam nobilem puellam ex ipsis uni militi Guelfo, domino scilicet Buondelmonti de Buondelmontibus, in uxorem dederunt. Guelfi autem in tantum dictum dominum Buondelmontem contra Gebellinos incitauerunt, quod ipse dictam parentelam contra promissiones et pacta noluit obseruare. Qua propter Gebellini, rationabiliter indignati, de se ipsis consilium collegerunt. In quo quidem consilio, cum unus diceret uulneretur in facie dominus Buondelmonte, et alius diceret immo in maiorem suum uituperium detur sibi per faciem cum uno uentre stercore pleno castrati, predictus dominus Mosca de Lambertis surrexit in medium et ait: Uos nescitis quicquam, nec cogitatis si de isto qui nostram parentelam tam uiliter recusauit, iustam uolumus excipere ulctionem; non cum gladio neque cum stercore ipsum uituperemus, sed illi protinus uitam auferamus; nam res facta caput habet. Isto igitur consilio ab omnibus acceptato, occiderunt dictum dominum Bondelmontem, sicut habetur infra in tertia cantica, cantu XUI. Occiso itaque domino Bondelmonte, nunquam postea ciuitas florentina quieuit. Nam semper postea fuit seditionibus et bellis ciuilibus molestata. Ideo ait autori dominus Mosca:
+
+{Io dissi, lasso! Capo à cosa fatta,...
+che fu il mal seme per la gente tosca.}
+
+Nam Tusci postea, illud prouerbium acceptantes, semper modicas iniurias mortibus uindicarunt. Audiens autem autor a domino Musca illud uerbum quod dixit, quod suum consilium pro gente tusca fuerat malum semen, illi improperando subiunxit: {et morte di tua schiatta}. Quasi dicat: Illud tuum consilium fuit non solum malum semen pro Tuscis, sed etiam destructio tue gentis. Propter illud enim consilium domus sua de Lambertis ad nichilum est redacta. 
+
+Postquam uero autor dicit propter bonam societatem quam habebat id quod uiderat cantare, secure illud quod uidit mirabile sic decantat. Ego, inquit, uidi unum bustum humani corporis sine capite per istam bulgiam pertransire. Et istud tale bustum caput suum detruncatum manibus baiulabat, cum quo capite admodum laterne lumen suis gressibus exhibebat. De se enim, idest de suo capite, sibi ipsi faciebat lucernam, et erant duo in uno – subaudi coniuncti – quia caput et corpus erant intantum coniuncta inquantum illud bustum caput manu tenebat; et unum in duobus inquantum, scilicet unus et idem homo, erat in duo diuisus. Quomodo autem istud potest esse, ille nouit qui se ipsum gubernat. Iste enim, de quo loquitur autor, filium diuisit a patre; et ideo per suam penam nouit quam graue peccatum sit inter patrem et filium guerram et discordiam seminare; quia sicut patrem separauit a filio, ita ipse caput suum separatum portat a corde. Sicut enim pater est principium filii, ita cor est principium capitis ceterorumque membrorum, ut in fine istius cantus clarius apparebit. 
+
+Iste siquidem Beltramus de Bornio fuit quidam magnus homo in curia Aduardi regis Anglorum qui, sua operante malitia, tantam discordiam et scandalum inter regem Aduardum et Iohannem eius filium seminauit, quod filius contra tam bonum et reuerendum patrem publice arma mouit. Et ad detestationem sue malitie declarandam, dicit quod Achitophel non plus peccauit quando Absalonem a Dauid alienauit, quam ipse quando regem Iohannem a rege Aduardo tam nequiter separauit.
+
+Dicit hic autor, quod propter multitudinem gentium et magnitudinem plagarum quas in ista bulgia uidit, quod ita erat pietate commotus quod a lacrimis non poterat abstinere, licet superius cantu XXo, malabulgia quarta, de hac pietate a Uirgilio sit reprehensus. Animus enim naturaliter bene dispositus abstinere non potest quin bonis rebus gaudeat et contrariis contristetur, licet utrumque in suis inimicis aliqualiter contempletur. Et tamen non mouet eum persona talis, sed passio prospera nobis auersa. Unde moltotiens accidit quod homo, uidens inimicum suum nimis depressum, pietate, licet non debita, commouetur, et erga ipsum aperit uiscera pietatis. Et hoc spectat spetialiter ad magnanimos, qui de sui natura sunt faciles ad parcendum. 
+
+Loquitur hic Uirgilius ad autorem de Beltramo de Bornio, qui in precedenti bulgia est damnatus, dicens: Quando ille tuus consors tibi digito minabatur, tu eras ita occupatus in uidendo illum qui iam tenuit Altamfrontem, quod illum uidere nequisti. Altafronte uero est quoddam castrum in Anglia, quod quidem castrum dictus Beltramus tenuit dum uiuebat.
+
+In ista comparatione ponit autor tres contratas que extiuo tempore, et maxime in augusto, naturaliter sunt infirme. Prima est Uallis Clane. Est autem Clana quedam aqua in Tuscia, mortua, fetida, et ualde corrupta; cuius castra et uille, estiuo specialiter tempore, infirmantur. Secunda est Marittima Tuscie, que est hora maris ad austrum posita inter Romam scilicet et Pisas; que quidem contrata extiuis diebus mirabiliter est infecta. Tertia est Sardinea, insula quidem in mari Mediterraneo posita, que propter malum aerem et aquas metallinas multum estiuo tempore habitatoribus est infesta. De hac insula habes supra cantu XXII, malabulgia Uo. Dicit itaque hic autor quod quales infirmitates sunt in hospitalibus Uallis Clane, Maritime, et Sardinee de mense augusti, tales in ista decima bulgia nunc aspexit.
+
+Poete enim pro firmo habent quod illi populi Mirmidones appellentur, et quod naturam habeant formicarum. Et sic habent pro firmo ystoriam, sed non fabulam. Sed ipsorum mos est ystorias fabulose narrare. 
+
+In his rithimis duo insimul continentur, scilicet comperatio sic et notabile. Comparatio talis est, quod nunquam aliquis scutifer, expectatus a domino suo, uel cum male libenter uigilat, ita uelociter et festinanter duxit strigilem super equum, sicut illi duo leprosi super se ipsos ungues propter pruritus rabiem deducebant. Notabile uero est quod duo sunt illa principaliter que seruum solicitum faciunt: primum est quando a suo domino expectatur; secundum uero, quando post seruitium domini proprie utilitati intendit.
+
+Causa autem propter quam fuit combustus est ista, que etiam tangitur in lictera. Dum quodam tempore iste Grifolus moraretur in Senis, dixit uni Senensi qui uocabatur Albarus, causa ioci: Ego scirem me leuare per aerem et uolare. Unde ille Albarus hec audiens, quia uanitate multa uigebat, rogauit eum ut sibi ostenderet illam artem. Quem postquam Griffolus multis diebus tenuisset in uerbis, ille ad episcopum senensem, cuius filius iste Albarus dicebatur, accessit; et dictum Griffolum de heresi infamauit ac etiam accusauit. Episcopus autem istum Griffolum posuit in manibus inquisitoris heretice prauitatis. Qui inquisitor ipsum, secundum allegata et probata contra eum, cremari mandauit.
+
+Tertium exemplum est domini Nicholai de Bonsignoribus, qui tanta uanitate plenus fuit quod gariofolis anguillas et alia cibaria impleri faciebat, et hoc non ad sanitatem, sed ad uanitatem fieri mandabat. Cuius mores uanos multi postea in Tuscia sunt secuti. Hoc est, extrahe adhuc de societate uana Senensium Nicholaum de Bonsignoribus, qui diuitem morem gariofilorum primitus adinuenit; et istud tale semen in orto uanorum hominum pullulat atque crescit. 
+
+Iste Capocchius qui loquitur ad autorem fuit de Florentia, et fuit maximus alchimista in tantum quod omnia que uolebat facere breuiter faciebat. 
+
+In precedenti nanque cantu autor incepit de falsariis pertractare, et in fine ipsius cantus ponit quod quidam ex ipsis, nomine Capochius, multas uanitates sibi de Senensibus enarrauit. Nunc autem in isto cantu sic continuando procedit. Dicit enim quod, dum sibi Capochius loquebatur, quod due anime pallide atque nude ita per istam bulgiam egrotos detruncando rabiose currebant, sicut porcus quando de stabulo se excludit. Et una istarum ad Capochium perueniens, ipsum in nodo colli adeo dente perfodit quod ille terram uentre percussit. Et ad declarandum istarum furias animarum, inducit in principio cantus exemplum Furiarum que agitauerunt Athamantem, regem Thebarum, et Eucubam, reginam troyanam, sic inchoans istum cantum:
+
+Illo tempore quo Iuno erat turbata propter Semelem contra sanguinem Thebanorum, sicut una uice et alia demonstrauit, Athamas in tantam insaniam deuenit quod uidendo uxorem suam utraque manu duobus filiis oneratam, furiose clamauit: Tendamus retia, ad hoc ut ego capiam leenam et leunculos ad transitum ad quod tendunt. Et hoc dicto, impios ungues extendit, arripiendo unum ex filiis qui uocabatur Learcus, quem rotando per aerem percussit ad saxum; et illa – subaudi regina – cum alio onere, idest filio, se submersit in mare. Et quando fortuna Troianorum altitudinem, idest Ylion, flamma comburente deuoluit ad yma, ita quod rex una cum regno defecit, Eucuba tristis, misera et captiua, postquam uidit Polixenam mortuam et sui Polidori in ripa maris dolorosa perpendit extra memoriam facta, latrauit ut canis, tantum nempe suam mentem dolore mutante. Sed nunquam Troyanorum furie uel Thebarum bestias stimulando nedum membra humana uise sunt in aliquem tantum crude, quantum ego uidi duas umbras pallidas atque nudas que mordendo currebant, illo modo quo porcus quando de stabulo se excludit. Una quarum uenit ad Capochium et ipsum in nodo colli dentibus sic momordit, quod morsum ad se trahendo illum cum uentre terram fricare coegit. Et Aretinus qui tremendo remansit dixit michi: Ille follettus est Iohannes Schicchi et uadit rabiosus alios sic aptando. Ad quem ego: Si alius non immittat in te modo simili suos dentes, queso ne tibi tedium uideatur michi dicere quis est ille antequam hinc a meis – subaudi oculis – elongetur. Et ille: Illa est anima antiqua Mirre scelerate, que patri suo contra amorem debitum amica deuenit. Ista nempe ad peccandum cum ipso ita uenit, falsificando se in alterius formam, sicut alius – subaudi socius suus – qui cum ipsa sic furiose decurrit, sustinuit, ut turme dominam lucraretur, falsificare in se Buosum Donati, testando et testamento pariter dando normam. Et postquam illi duo rabiosi ulterius processerunt, oculum quem ego super Aretinum tenueram reuolui ad uidendum alios male natos. Et dum sic respicerem, uidi inter eos unum factum ad modum leiuti, sicut si habuisset inguinem protinus detruncatum, in illa scilicet parte in qua homo forcutus existit. Grauis enim ydropisis, que humore male conuerso ita disparia membra facit quod uentri facies non respondet, faciebat illi tenere labia sic aperta sicut ethycus facit qui propter sitim unum labium uersus mentim et aliud uertit superius uersus nasum. O uos, inquit iste ad nos, qui in mundo doloroso sine aliqua pena estis, et, nescio ego quare, respicite et attendite ad miseriam magistri Adami, ego habui uiuus satis de eo quod uolui; et modo, heu miser, unam guttam aque habere non possum. Torrenticuli enim qui de uiridibus collibus Casentini in Arnum ad yma descendunt, sua canalia frigida et humida faciendo, semper stant ante me, et non frustra; quia ymago ipsorum satis plus me desiccat quam malum unde sum ita in facie macilentus. Rigida enim iustitia que me stimulat, trahit causam de loco in quo peccaui, ad mittendum mea suspiria plus in cursum. Ibi est Romena, ubi ego falsaui legam sigillatam Baptiste, propter quod meum corpus superius dimisi combustum. Sed si ego uiderem hic animam tristem Guidonis, seu Alexandri, seu eorum fratris, pro fonte Branda talem uisionem non darem. Intus enim in ista bulgia iam est una, si rabiose umbre que uadunt in circuitu dicunt uerum; sed quid michi ualet, ex quo membra habeo sic ligata? Si ego tantum agilis adhuc essem quod ego possem in centum annis una uncia peragrare, iam incepissem per istam semitam iter meum, scrutando ipsam inter istam gentem turpem, quamuis ista bulgia XI miliariis in suo circuitu longa sit. Ego sum per eos inter talem familiam ut uidetis; ipsi me induxerunt ad cudendum florenos qui habebant bene tria carata mondiglie, idest scorie.
+
+Tunc ego aio ad eum: Qui sunt illi duo miseri qui fumant sicut manus balneata in hyeme, iacendo a tuis dexteris confinibus ita stricti? Et ille: Hic eos inueni quando huc ueni, et se postea non uoluerunt, et non credo quod se uoluant in sempiternum. Unus quorum est illa falsa que accusauit Ioseph; alius uero est falsus Synon grecus de Troya; pro febre acuta tantam putredinem sic exalant. Tunc unus illorum duorum, habens pro malo se ita obscure ab illo forsitan nominari, uentrem illius rigidum pugillo percussit. Uenter autem illius sonuit uelut si timpanum extitisset. Et magister Adamus, brachio non minus duro, Synonem percussit in uultu dicendo: Quamuis motus sit michi corporis propter membra que sunt grauia denegatus, habeo egro brachium ad tale ministerium sic solutum. Unde Synon respondit: Quando tu ibas ad ignem, tu non habebas illud taliter expeditum, sed sic et plus habebas quando cudebas. Et ydropicus: Tu dicis bene uerum de isto; sed tu non fuisti ita uerus testis quando de uero apud Troyam requisitus fuisti. Ad quem Synon: Si ego dixi falsum, tu falsificasti conium; et sum hic ego pro uno defectu et tu pro pluri quam aliquis alius demon. Recordare, periure, de equo, respondit ille qui uentrem habebat inflatum, et sit tibi hoc reum, quia totus mundus hoc nouit. Et tibi sit reum, dixit Grecus, unde lingua tibi crepat, ac etiam aqua marcida que de uentre tuis oculis facit sepem. Tunc monetarius inquit: Ita dilatatur os tuum pro tuo malo sicut solet, quia si ego sitio, sum tamen humore repletus. Tu habes arsuram – subaudi febris – et caput dolentem, et ad lambendum speculum Narcissi iam non multa rogamina expectares.
+
+Ad auscultandum istos eram ego totus intentus quando magister meus dixit michi: Respice bene quod pro modico est quod tecum non irascor. Quando sensi ipsum michi loqui cum ira, uersus eum cum tali uerecundia me conuerti, quod per memoriam adhuc uoluitur ipsa michi. Et qualis est ille qui somniat suum dannum, qui somniando desiderat somniare, ita quod id quod est sicut non esset optat, talem me feci non ualendo loqui, quia desiderabam me excusare et me nichilominus excusabam, sed tamen hoc facere non credebam. Maiorem defectum minor uerecundia lauat, dixit magister, quam fuerit iste tuus. Ideoque ab omni tristitia exonera te metipsum. Et cogita quod ego sim tibi semper ad latus, si plus accidit quod infortunium te conducat in locum ubi gentes in simili causa sint. Quia talia uelle audire est yma uoluntas. Ideo ait in textu: {ché ciò uoler udir è bassa uollia}. 
+
+Romena est quoddam castrum in dictis partibus Casentini, in quo castro iste magister Adamus falsificauit florenos auri ad petitionem trium comitum de Romena, scilicet Guidonis, Alexandri, et Aghinulfi. 
+
+Fons Branda est quidam fons in ciuitate Senarum qui magnis aquis abundat intantum quod totam illam ciuitatem abundantissime refocillat. Uult itaque dicere hic magister Adamus, quod potius uellet uidere in illa pena secum istos comites, quam habere illum uberrimum fontem, licet ardeat magna siti.
+
+Dicit hic magister Adamus quod iam unus illorum trium comitum ibi erat, secundum quod umbre que per illam bulgiam currunt, idest Iohannes Schicchi et Mirra, sibi ferebant. Sed quid sibi hoc ualebat, qui membra ligata habebat? Moraliter omnes damnati in inferno ligati dicuntur, et hoc quia nullum bonum opus possunt ibi penitus operari, licet expediti et liberi sint ad mala. Habent enim omnes potentias catenatas atque ligatas. Et primo potentiam operatiuam; quia, ut dictum est, nullum bonum possunt facere. Ideo dicitur Mathei XXIIM: Ligatis pedibus. Nam, secundum Augustinum, pedes anime sunt affectus. Tertio habent ligatam potentiam intellectiuam, quia Deum nec aliquod bonum possunt ibi cognoscere; et hoc quia sunt in terra obscuritatis et obliuionis. Ideo dicitur ibidem: Mittite eum in tenebras exteriores. Et ideo, iuxta consilium Ecclesiastici UIIIIM: Quodcunque potest manus tua instanter operare, quia nec opus, nec scientia, nec sapientia, erunt apud inferos quo tu properas. 
+
+Circa istam comparationem, que naturalis est, potest fieri una questio; quare scilicet potius in hieme quam in estate fumat manus balneata. Respondeo: In hieme enim pori corporis ratione exterioris frigoris constringuntur, idcirco calor interius adunatur. In lotione uero, quantumcumque aqua sit frigida, propter fricationem manuum pori aperiuntur, ex qua apertura calor egrediens aquam calefacit intantum quod manus fumare facit. In estate autem propter exteriorem calorem pori stant aperti; et ideo cum homo balneat sibi manus, ipsa manus fumare non potest, quia calor interior non est unitus, sed extra uaporabiliter est egressus. Et ista est causa quare potius in estate quam in hieme homo infrigidatur, quia in estate pori sunt aperti. Istud idem uidemus in elemento terre. Terra enim in estate est tota aperta; ideo pullulat. In hieme uero constringitur propter frigus; unde calor interius in terre uisceribus adunatur. Et idcirco nichil pullulat, terram exteriore frigore constringente, sed per puteos fumum emittit: quod in estate non accidit, ut uidemus.
+
+Ideo continuando, sic incipit istum cantum: Una et eadem lingua primitus me momordit, ita quod ex utraque parte michi faciem colorauit, sed statim michi obtulit medicinam. Taliter nempe audio quod lancea Achillis suique patris solita erat esse primo tristis postea boni signi. Inducta ista comparatione, dicit autor quod a decima bulgia, que est in fine octaui circuli, recederunt et uersus nonum et ultimum circulum processerunt, dicens: Nos dedimus dorsum misero ualloni, et super ripam que ipsum circumdat, recta uia, sine aliquo sermone, arripuimus iter nostrum. Ibi enim erat minus quam nox et minus quam dies, ita quod oculus meus ibi modicum penetrabat. Sed ego sensi unius cornu tam altum sonum, quod fecisset omnem tonitruum certe raucum. Ad cuius sonitum uersus unum locum pedes et oculos mox direxi. Post dolorosum nempe conflictum, quando Carolus Magnus perdidit sanctam gestam, non sonuit terribiliter sic Orlandus. Modicum uero portaui faciem uersus illac, quod michi fuit uisum multum altas turres uidere, propter quod dixi Uirgilio: Magister, que terra est ista? Et ille michi: Quia per tenebras nimis a longe tu transcurris, ideo euenit quod postea tua ymaginatio errare te facit. Tu uidebis bene, si illuc coniunges te ipsum, quantum sensus decipitur de longinquo. Et ideo aliquantulum punge te ipsum. Postea care me cepit per manum et ait: Prius quam nos simus ibi plus prope, ad hoc ut factum istud tibi minus extraneum uideatur, scias quod non sunt turres, immo gigantes, et sunt in puteo in circuitu ripe ab umbilico deorsum. Et sicut quando nebula diradatur, et uisus oculi paulatim recipit figuram illius rei quam uapor, qui stipat aerem, celat, ita quod ego penetrando auram grossam et obscuram magis et magis uersus spondam putei propinquando, fugiit a me error et creuit michi timor. Quia sicut Monsreggione per circuitum suorum murorum turribus coronatur, ita prodam que puteum circumcingit turritabant cum media persona horribiles gigantes, quibus de celo adhuc quando tonat Iupiter comminatur. Et ego alicuius faciem, spatulas, pectus, uentrisque magnam partem et per tybias inferius amba brachia iam uidebam. Natura certe, quando dimisit artem talium animalium, satis bene fecit, ad hoc ut tolleret tales executores Marti. Et si ipsam elefantorum et balenarum non penitet, qui subtiliter respicit plus iustam ipsam retinet et discretam. Quia ubi uel quando argumentum siue subtilitas mentis cum mala uoluntate coniungitur atque posse, nullam reparationem potest facere ibi gens. Facies enim sua uidebatur michi ita longa et grossa sicut est pinea Sancti Petri de Roma, et ad suam proportionem alia membra erant; ita quod ripa, que erat perizoma a medietate inferius, ostendebat bene tantum superius, quod tres frisones se male iactassent pertingere ad locum – subaudi perizomatis – usque ad caput. Quia ego uidebam bene triginta magnos palmos ab illo loco inferius ubi homo fibulat clamidem seu uestem.
+
+Iste itaque tam magnus et ferus, ut uidit autorem, cepit ignota lingua clamare: {Raphèl maì amèc zumbrì almi}. Ad quem Uirgilius: O anima stulta, tene te cum cornu, et cum illo rabiem tuam satia, quando ira seu alia passio te tormentat. Scrutare etiam tibi collum, et inuenies ibi funem qui tenet illum ligatum, o anima confusa, et respice illum qui tuum magnum litiat tibi pectus. Postea dixit ad Dantem: Iste se ipsum accusat. Iste nempe est Nembroth, propter cuius malum cogitatum solummodo uno linguagio homines non utuntur. Dimitte illum et non loquamur in uanum, quia ita est sibi quodlibet linguagium sicut suum alteri, quod nulli est notum. Post hec, ait autor, nos uoluimus a sinistris et ad tractum unius baliste inuenimus alium satis plus ferum atque maiorem; ad cingendum ipsum nescio dicere quis esset ille magister, sed ipse tenebat succintum anterius leuum et posterius brachium dextrum cum una catena que ipsum tenebat uinctum a collo inferius, ita quod a discoperto superius se reuoluebat usque ad girum quintum. Iste superbus uoluit esse expertus sue potentie contra summum Iouem, dixit michi dux, propter quod taliter muneratur. Fialtes est suum nomen, qui operatus est maximas probitates quando gigantes timorem diis superis ingesserunt. Ideo manus quas tunc mouit nunquam de cetero sibi licere mouebit. Et ego ad eum: Si esse potest, ego uellem quod de immenso Briareo experientiam haberent oculi mei. Unde ille respondit: Tu uidebis Antheum hic prope qui loquitur et est solutus, et qui nos in fundo omnis mali deponet. Ille enim, quem tu uis uidere, est multum plus illac, et est ligatus et factus sicut iste, excepto quod plus ferox apparet in uultu. Non fuit unquam terremotus horribilis tantum, qui excuteret unam turrim ita fortiter, sicut Fialtes ad se excutiendum fuit solicitus et attentus. Tunc timui ego plus quam timuerim unquam mortem, et non erat opus plus quam dubitatio, si non uidissem catenas quibus est tam fortiter colligatus. Post hec processimus magis ultra et uenimus ad Antheum, qui bene quinque allis exibat, excepto capite, de cauerna. Ad quem Uirgilius: O tu qui in fortunata ualle que fecit heredem glorie Scipionem, quando Anibal cum suis spatulas illi uoluit, reportasti iam mille leones pro preda, quia si tu interfuisses alteri guerre tuorum fratrum, adhuc creditur quod uicissent filii terre; non te tedeat mittere nos deorsum, ubi Cocitum frigiditas coadunat et stringit. Non facias nos ire ad Titium nec ad Tyfum. Iste potest dare de eo quod hic optatur; ideo te inclina. Adhuc potest in mundo reddere tibi famam, quia uiuit, longamque famam adhuc expectat, si ante tempus a gratia non uocatur. Ad ista itaque uerba ille manus cum festinantia mox extendit, a quibus Hercules iam sentiit penosos amplexus, cepitque cum ipsis ducem meum. Uirgilius uero, quando se capi perpendit, dixit michi: Ueni huc, ita quod te capiam. Post hec ita fecit quod ipse et ego eramus protinus unus fascius. Et qualis uidetur Carisenda cum ex parte qua pendet respicitur, quando una nubes uadit super ipsam, ita quod ipsa pendeat in contrarium, talis michi uidebatur Antheus cum ipsum inclinari respiciebam. Et fuit talis hora quod ego uoluissem per aliam stratam ire. Sed leuiter in fundo qui deuorat Luciferum cum Iuda nos deposuit, nec sic inclinatus ibi fecit moram, sed sicut malum eleuatur in naui, ita se inde celeriter eleuauit. Unde dicitur in textu: {et com'arbor in naue si leuò}. 
+
+Dicit hic autor quod una et eadem lingua – subaudi Uirgilii – ipsum autorem pupugit atque unxit; quia ipsum de suo defectu primitus reprehendit, postea uero, uidens ipsum correctum, ipsum dulciter confortauit: Et adducit hic similitudinem lancee Achillis, que istas duas naturas diuersas habebat: Nam lancea Achillis suique patris in principio pugne mala omina ostendebat, in processu uero uictoriam obtinebat. Sed ista uerba premissa, moraliter exponendo, denotant et ostendunt quod lingua hominis sapientis scit uulnerare pariter et mederi; uulnerare dico hominem quando peccat, et uulnerando mederi, hoc est moderata et ordinata uti correctione. Dicit enim Seneca quod leuiter castigatus reuerentiam exhibet castiganti; nimia uero asperitas castigationem nec recipit nec salutem.
+
+Fabulose dicitur quod Peleus, rex Thesalie, qui fuit pater Achillis, habebat quandam lanceam cum qua quicunque fuisset in prelio uulneratus, sanari non poterat nisi iterato in illud uulnus ista lancea mitteretur. Sed rei ueritas ista fuit, quod Peleus et filius eius Achilles in principio belli male pugnabant, sed in progressu eis melius succedebat. Erant enim in principio infortunati, sed in processu optime fortunati. Nec deuiat hoc a uero, quia multi sunt qui, secundum sententiam sapientum, a celestibus influentiis fortunati et infortunati existunt. Exemplum de Anibale qui multotiens uicit, sed ultimo uictus fuit. Et quidam sunt qui semper uictores existunt, ut patet in Iulio Cesare, qui semper uictorias reportabat. Quidam uero sunt qui nunquam pugnant quin eis male succedat, ut patuit nostris temporibus de principe Tarentino. Unde Sanctus Thomas de Aquino in libro Contra Gentiles de hac materia ait: *Uidemus quod inanimata corpora quasdam uires et efficacias a corporibus celestibus consequuntur, sicut magnes attrahit ferrum, et lapides quidem et herbe occultas uirtutes habent, que similiter a celestibus corporibus consequuntur. Unde nichil prohibet quod etiam aliquis homo habeat ex impressione corporis celestis aliquam efficaciam in aliquibus corporalibus faciendis, quam alius non habet: puta medicus in sanando, agricola in plantando et miles in pugnando*. Comparatio uero ad quid inducatur clare apparet in textu. 
+
+Uolens autor de superba gigantum arrogantia pertractare, incipit ab illo superbo gigante per cuius superbiam una lingua in LXXII linguas fuit adeo diuisa. Et ad narrandum de ipso poetice sic procedit: Ego sensi a longe in illa obscuritate abyssi pulsari tam alte unum cornu, quod omne tonitruum istius comparatione iudicaretur protinus esse raucum; et tam alte sonuit qui sonabat, quod non sic terribiliter Orlandus sonuit quando Karolus Magnus perdidit sanctam gestam.
+
+Orlandus fuit quidam strenuissimus miles Christi, qui tempore Karoli Magni contra Sarracenos strenue multa fecit. Erat autem solitus semper in bello unum cornu gestare ad collum. Cum itaque tota gens Karoli que dicitur sancta gesta a Sarracenis undique esset pressa, Orlandus multum in illo prelio laborauit. Et tantum sonuit cum suo cornu ut Karolus subueniret, quod labore et siti defecit. Uult itaque dicere autor quod iste Orlandus non sic terribiliter sonuit, sicut sonuit Nembroth quando uiuum hominem uidit descendere per infernum. 
+
+Ista comparatio est naturalis et est talis: quando enim aliqua nebula grossa et spissa aerem obnubilat uel constipat, potentia uisiua impeditur, quia talem aerem spissum et grossum penetrare non potest. Sed quando talis nebula incipit dissipari et diradari, tunc oculus paulatim uidere incipit id quod prius sibi nebula abscondebat. Isto itaque modo, dum autor iret per tenebras infernales, uisum fuit sibi uidere a longe magnas turres. Sed postquam cepit paulatim appropinquare ad oram putei, uisiua potentia illam auram grossam et obscuram potuit melius penetrare. Et ideo dicit quod fugit error ab eo et creuit sibi timor, quia illas quas prius credidit esse turres, uidit esse gigantes.
+
+Tunc ego errore uacuatus et timore repletus, cepi illos gigantes qui michi turres primitus uidebantur subtilius intueri. 
+
+Sed quia hic de elephantis et balenis fit mentio ab autore, ideo de ipsorum animalium naturis aliqua uideamus.
+
+Elephas, elephantis, uel elephantus, elephanti, est animal tante magnitudinis apud Indos quod montis similitudinem representat. Unde quidam:
+
+*Corpore tam grandes apud Indos sunt elephantes;
+Si bene firmares, montibus esse pares.*
+
+Est autem animal bellicis rebus ualde aptum. In eis enim Indi medi et perse ligneis turribus collocatis, tanquam de muro iaculis dimicant et sagittis. Intellectu et memoria pre ceteris animalibus uigent; gregatim incedunt, auersi coeunt, in aquis uel insulis pariunt. Biennio fetus portant, nec amplius quam semel gignunt, nec plures quam unum pariunt. Uiuunt autem trecentis annis, ut dicit Ysidorus. Plinius autem dicit quod elephantes in noua luna conueniunt congregati et in flumine se abluunt, et sic loti nouo syderi se inclinant. Iuuenes uero suos, quos diligenti cura custodiunt, instruunt ad simile faciendum. Item, quando egrotant, quasdam herbas sibi salubres querunt; sed antequam ipsis utantur, supino capite eas ad celum leuant, et quadam religione a numinibus sibi adiutorum postulant et requirunt. Item sunt animalia ita docilia, quod regem cognoscere et quasi adorare docentur. Item dicit Plinius quod elephas, si uiderit hominem in deserto errare, primo ne ipsum terreat aliquantulum de uia se subtrahit, et postea ipsum precedens uiam ei ostendit. Et si draco homini nocere uoluerit, pugnat pro homine, defendendo et pro liberando ipsum uiriliter se opponit. Est enim elephas animal naturaliter benignum, et hoc quia caret felle, ut dicit Aristoteles. Accidentaliter tamen efficitur seuum, quando scilicet nimis prouocatur ad iram; uel quando nimis inebriatur uino, prouocatur ad bellum. Dicit autem Solinus quod elephantes seruant syderum disciplinam, et luna crescente petunt flumina, et sparsi aqua solis ortum salutant, motibus quibus possunt. Duos dentes magnos habet elephas, quos quando a uenatoribus insequitur, frangit ut ebore ipsis dato ab eorum infestationibus liberetur, hanc enim periculi sibi sentiunt esse causam. Pro feminis nunquam pugnant, nulla enim noscunt adulteria. Quando uero casu aliquo dimicant, fessos et uulneratos in medio sui recipiunt, et ipsos plus quam se protegunt et defendunt. Quando capiuntur haustu ordei, mansuescunt. Capiuntur autem isto modo; fit enim fouea subterranea in quam elephans incidit ignoranter; ad quam ueniens unus ex uenatoribus, ipsum elephantem percutit atque pungit; alter autem uenatorum ueniens, primum percutit uenatorem et admonet eum ne percutiat elephantem, et dat ei comedere ordeum. Quod cum ter uel quater fecerit, diligit se liberantem et ei deinceps obediens mansuescit.
+
+Balena uero est quidam piscis qui est ita magnus, quod montibus et insulis uidetur equalis, qualis fuit cetus qui excepit Ionam, cuius aluus tante fuit magnitudinis ut instar inferni obtineret, dicente propheta: De uentre inferni exaudiuit me. Et est cetus idem quod balena. Declinatur autem in singulari hic cetus, ceti, in plurali uero hec cete, iuxta illud Genesis: Creauit autem Deus cete grandia. Dicitur autem cetus uel cete a corporis immanitate, quia magni corporis est. Balena uero dicitur ab emittendo et fundendo aquas. Plus enim omnibus aliis marinis beluis altius iacit aquas. Dicitur autem in libro Iorath quod quando balena multum esurit, uaporem odoriferum ad modum ambre ex ore suo emittit, in quo pisces delectantur, et propter ipsius uaporis redolentiam orificium eius intrant, et sic ab ipso capiuntur et deuorantur. In hoc pisce, ut ibidem dicitur, terrestris materia dominatur plus quam aque, et ideo multe est corpulentie et pinguedinis. Unde in senectute, pre magnitudine corporis, in eius dorso coadunatur puluis et condempsatur in tantum quod erbe et fructices ibi crescunt, ita ut balena similis insule uideatur; ad quam si nauigantes incaute appropinquauerint, sine periculo uix euadunt; nam aquam in tanta quantitate ex ore eicit super nauem, quod ipsam aliquando horruit et submergit. Tante etiam est pinguedinis, quod cum piscatorum percutit uenabulis siue telis, uulnus non sentit nisi prius pinguedo sua totaliter perforetur. Sed quando caro interior leditur, tunc facillime capitur, quia amaritudinem aque salse non sufferens, litus petit; tante autem est quantitatis, quod quando capitur, tota patria ex sua captura repletur. Catulos suos balena miro amore diligit, et eos in pelago longo tempore circumducit, quod si eos ab arenarum cumulis impediri contigerit, multitudinem aque in ore collectam super ipsos fundit, et sic eos a periculis liberans, ad profundum pelagi reuocat et reducit. Contra omnes occursus nociuos pro filiorum defensione se opponit, et semper inter se et mare ipsos in parte tutiori reponit. Et quando inualescit tempestas, fetus suos adhuc iuuenes et teneros in uentrem suum contrahit; quos, tranquillitate facta, uiuos euomit iterum et emittit. Dicit etiam Iorath quod contra balenam pugnat quidam piscis serpentinus et uenenosus sicut corcodrillus. Pisces autem fugiunt ad caudam ceti, qui si deuictus fuerit, pisces predicti moriuntur. Quod si non poterit ille piscis pestifer deuincere cetum, fumosum et fetidissimum odorem ex ore eicit in aquam. Cetus uero fumo odorifero de ore suo emisso, fetidum odorem illius repellit, et sic se et suos protegit et defendit. 
+
+Et ecce, dum sic respicio, uidi illum qui ore tanquam cum cornu sonuerat, quod caput habebat tante magnitudinis quante est pinea enea Sancti Petri de Urbe, et ad proportionem capitis cetera membra erant.
+
+Hic intendit ostendere figuraliter autor magnitudinem forme gigantum, dicens quod caput istius gigantis erat longum et grossum sicut pinea sancti Petri de Roma, et ad proportionem capitis cetera membra erant. Rome enim ante basilicam beati Petri est quedam pinea enea, magne magnitudinis, quam quicunque uidet uel uidit, ymaginari potest formam quam habuerunt gigantes, et adhuc, ad maiorem demonstrationem et declarationem, subiungit autor dicens quod tres Frisones, unus super alium positi, a loco serrabularum unius ex istis gigantibus non pertigissent ad caput. Adhuc aliam nobis mensuram designat dicens quod, a gula usque ad femur, perpendit istum gigantem triginta fuisse palmorum. Et ne alicui hoc incredibile uideatur, quod scilicet gigantes tante altitudinis fuerint, legant in primo libro Regum, ubi ponitur quod Golias, qui fuit de semine giganteo, fuit altitudinis sex cubitorum et palmo, et intellige cubitum geometricum. Legant etiam in legenda beati Christofori et inuenient ipsum stature XII cubitorum. Frisones autem sunt quidam homines de Frisia. Frisia, uero, prouinciola est in finibus inferioribus Germanie, super litus occeani constituta, cuius incole Frisones a Germanicis nuncupantur. In habitu autem et moribus plurimum differunt a Germanis, nam uiri fere omnes in coma circulariter sunt attonsi, qui quanto sunt nobiliores tanto altius circumtondiri gloriosius arbitrantur. Est autem gens uiribus fortis, magni corporis, seueri animi et ferocis, corpore agilis, lanceis utens ferreis pro sagittis. Est insuper gens ualde libera extra gentem suam alterius dominio uix subiecta. Nam morti se exponunt gratia libertatis, et potius mortem diligunt quam iugo opprimi seruitutis. Ideo militares dignitates renuunt et aliquos inter se in sublime erigi sub militie titulo non permittunt. Subsunt tamen iudicibus quos annuatim de se ipsis eligunt, qui rem publicam inter ipsos ordinant et disponunt. Castitatem multum zelant; impudicitiam seuerius punientes; filios suos et filias usque ad completum fere adolescentie terminum castos castasque conseruant. Ex quo contingit quod tunc temporis data nuptui ipsorum soboles prolem completam generant et robustam. 
+
+Alla est quedam mensura apud Gallicos mensurandi pannos, que continet duas ulnas, siue duo brachia. 
+
+Uerba sunt Uirgilii ad Antheum; in quibus uerbis ipsum taliter deprecatur: O tu qui in fortunata ualle, idest in planitie Libie, que fecit Scipionem heredem glorie, quando Anibal fugit ab ipso prostratus et debellatus, iam duxisti mille leones pro preda, etc. Ystoriam istam de Scipione et Anibale plene tractat Titus Liuius in decada De Secundo Bello Punico, sed quia longissima materia est, ideo ipsam abbreuiabimus iuxta posse. Anibal enim, propter odium Romanorum, sedecim annis Ytaliam bello pressit. Et in isto annorum spatio uires romanas adeo debellauit, et specialiter apud Cannas, quod Roma fuit in articulo quasi mortis. Sed magna probitate et industri prudentia Scipionis, qui suam patriam in cineres redigi non est passus, Roma non solum manus ipsius hostis euasit, sed insuper de ipso hoste et sua ciuitate Cartagine uictoriosissime triumphauit. Nam dictus Scipio quartum et uigesimum annum agens contra Cartaginensium potentiam se potenter opposuit, exercitum ytalicum congregauit, in Affricam transmeauit et prope Cartaginem romana castra locauit. Cartaginenses uero, quando romanas aquilas ex eorum menibus conspexerunt, pro Anibale mittunt, ut cum exercitu quem habebat in Ytalia ad patriam remearet; qui, cum ad affricana litora e nauibus descendisset, ad colloquium cum Scipione conuenit, uolens sine periculo gladii pacem componere cum Romanis. At Scipio, uir prudentissimus, considerans et attendens quanta mala in Ytalia Anibal fuerat operatus, et quod fides aliqua ab ipsis affricanis non fuerat obseruata, eius uerba exaudire contempsit. Sed ait: Crastina die scietur in mundo que ciuitatum istarum duarum, Cartaginis siue Rome, debet uniuersis gentibus iura dare. Dehinc alio die ante menia Cartaginensium est pugnatum; in qua pugna Cartaginenses ipsi totaliter defecerunt. Anibal uero cum paucis equitibus inter tumultum elapsus fugit. Cesa sunt eo die de Cartaginensibus supra uiginti milia; par fere numerus captus est. Ex qua uictoria Romani facti sunt, duce Scipione, domini orbis terre; Scipio uero ad laudem et gloriam suam dictus est ex illa uictoria affricana Affricanus. Ideo in textu hic ponitur heres glorie esse factus; nam secundum Tullium, gloria est frequens fama cum laude. Et iste Scipio, qui dicitur superior Affricanus, super omnes Romanos fama et gloria frequentatur. Fuit et alius Scipio nepos suus, qui dictus est etiam posterior Affricanus, quia Cartaginem ipsam caput affricani imperii omnino deleuit. Nam primus ipsam domuit, sed posterior ipsam deleuit.
+
+Uerba sunt Uirgilii ad Antheum in quibus uerbis, ut suam beneuolentiam captet, in duobus ipsum commendat. Et primo in pugna leonum, quia leones in uita sua, sicut dictum est superius, uenabatur. Secundo, quod si interfuisset in pugna Flegre cum suis fratribus, idest gygantibus, contra Iouem, quod ipsi filii terre Iouem protinus deuicissent. Dicuntur autem gigantes filii esse terre quia, secundum fabulas, geniti sunt a terra contra deos irata. Secundum uero ueritatem, filii sunt terre quia omnis carnalis potentia de terra oritur et de terra uires summit, ut in ystoria ipsius Anthei superius est expressum: ideo gigantes, idest a terra geniti, appellantur. Nam geos grece terra latine. Sed circa istam partem oritur questio, utrum scilicet sit uerum quod gigantes fuerint; quia multi credunt quod quicquid dicitur de gigantibus sit protinus fabulosum. Et dicendum quod sine aliquo ambiguo gigantes multis et diuersis temporibus fuerunt in mundo. Et primo inuenimus in Sacra Scriptura quod gigantes fuerunt ante diluuium. Dicit enim Moyses in libro Genesis, ubi tractat de diluuio et causis ipsius, quod cum cepissent homines multiplicari super terram, uiderunt filii dei, idest filii Seth, filias hominum, de stirpe Cayn, et uicti concupiscentia acceperunt eas uxores, et nati sunt inde gigantes. Iosephus autem dicit quod multi angeli, cum mulieribus coeuntes, iniuriosos filios genuerunt; qui propter confidentiam sue fortitudinis, gigantes a Grecis dicti sunt. Methodius etiam, tractans de causa diluuii, dicit quod filii Seth concupierunt filias Cayn, ex quibus nati sunt gigantes. Magister uero in ystoria scolastica dicit: Potuit etiam esse ut incubi demones genuerunt gigantes a magnitudine corporum denominatos; sic dictos a geos quod est terra, sed et immanitati corporum respondebat immanitas animorum. Incubi uero sunt demones qui de nocte solent opprimere mulieres. Succubi autem sunt demones qui in specie mulierum se in somnio subiciunt uiris. Post diluuium uero nati sunt alii gigantes in Ebron. Et post fuerunt in Thannis, ciuitate Egypti, a qua ciuitate et titanes dicti sunt. De quorum stirpe fuit Enachim, cuius filii habitauerunt in Ebron, de quibus ortus est Golias, quem Dauid occidit dum esset puer in funda et lapide, ut habetur in primo libro Regum. Legimus etiam, in libro Numerorum, quod Moyses ex precepto Dei misit de deserto Pharan XII exploratores in terram promissionis; qui ascendentes explorauerunt terram, et uenientes in Ebron, uiderunt tres uiros de genere Enach, uel Enachim, idest de genere giganteo, quales etiam uiderant in Thannis, ciuitate Egypti.
+
+Fuit autem Ebron, ut dicit Magister ystoriarum, UII annis edificata ante urbem Thannis. Unde et ab Ebron semen giganteum in Egiptum creditur descendisse. Reuersi autem exploratores ad Moysen, dixerunt ad populum: Terra quam lustrauimus habet cultores fortissimos, urbes grandes et muratas. Stirpem quoque Enach uidimus ibi, quibus nos comparati quasi locuste uidebamur. In ystoriis etiam Grecorum legitur quod, tempore Iouis, regis Cretensis, multi gigantes contra ipsum Iouem, ut dictum est, apud Flegram conuenerunt. Tempore etiam gratie, idest postquam Christus uenit in mundum, in sacris libris reperimus sanctum Christoforum gygantem fuisse; ubi nota, Lucane, quod nullum gigantem sanctum inuenimus nisi istum. Et ad hoc accipe unum uersum, quem ad pedes unius picture ipsius sancti Christofori uidi Rome:
+
+*Solus de sanctis formam tenet iste gigantis.*
+
+Et sic patet quod multis et diuersis temporibus fuerunt uere gigantes. Sed quia malitia hominum nimium creuit in terris, ad hoc ut ipsa malitia, si cum fortitudine gigantea coniuncta fuisset, mundo ultra modum nequiter nocuisset, ideo diuina pietas prouidens ipsi mundo tale semen de terra protinus extirpauit. Ideo bene autor in superioribus ait:
+
+{Natura certo, quando lasciò l'arte
+di sì fatti animali, assai fé bene
+per torre tali executori a Marte.
+Et s'ella d'elefanti et di balene
+non si pente, chi guarda sottilmente,
+più giusta et più discreta la ne tene;
+ché doue l'argomento de la mente
+si giunge al mal uolere et a la possa,
+nessun riparo ui po' far la gente.}
+
+{questi puo dar di quel che qui si brama.} Moraliter omnes superbi nominari appetunt et laudari. Ideo Uirgilius ait ad Antheum, ut ipsius patrocinium ualeat impetrare: Iste, qui uiuus est, te poterit superius collaudare, et de te noua portare, quod scilicet inter omnes alios gigantes catenis ligatos tu solus solutus existis. Sed si queris quare solus Antheus est solutus et non ligatus ut alii, duplex potest ratio assignari. Prima est licteralis; secunda uero allegorica uel moralis. Licteralis ratio ista est, ut scilicet sit qui possit proditorum animas deponere in profundum. Alia ratio est quia Antheus in pugna Flegre non affuit: et ideo brachia que contra deos non mouit, ligata non habet. 
+
+Deueniens Dantes ad nonum et ultimum circulum infernalem, qui est positus in profundo, uolensque nobis situm et modum dicti circuli designare, facit in principio istius cantus trigesimi secundi quoddam prohemium in hunc modum: si ego haberem rimas asperas, duras, et fractas, sicut tristi foramini, idest puteo, conueniret, super quem puteum uel foramen circuli alii omnes premunt, ego exprimerem de meo conceptu plenius suum sucum. Sed quia non habeo illas rimas, non absque timore ad narrandum ea que debeo me conduco. Quia non est hoc opus quod fieri debeat sine multa prouidentia et cautela, describere scilicet uel designare fundum toti uniuerso, nec etiam est hoc opus summendum uel narrandum a lingua que matrem nominet seu patrem. Sed ille domine adiuuent meum uersum que adiuuerunt Amphionem ad claudendum Thebas, ita quod a facto mea narratio non sit diuersa. O super omnes male creata plebs, que stas in loco de quo loqui est durum, melius fuisset uobis quod hic fuissetis pecudes siue capre. Facto uero prohemio, ad narrandum accedit dicens: Quomodo siue quando nos fuimus inferius in puteo obscuro sub pedibus, scilicet gyganteis, plus satis in ymo, et ego respiciebam adhuc ad altum murum – subaudi putei – michi audiui dici: Respice quomodo transis; uade sic quod tu non calces cum plantis capita fratrum miserorum atque lassorum. Ad quas uoces ego me reuolui, et uidi ante me et subtus pedes meos unum lacum qui, propter gelu, habebat uitri similitudinem et non aque. Et inducit hic autor quandam comparationem, ut congelationem illius lacus melius intelligere ualeamus, dicens: Nunquam fecit suo cursui tam grossum uelum in hieme Danubium in Austria, nec Thanais sub frigido celo, sicut erat ibi. Quia si Tambernich seu Petrapana super illum congelatum lacum cecidisset, solummodo in ora eius alicuius crepitationis sonitum non fecisset. Et sicut ad cloassandum stat rana, cum ore extra aquam, quando femina rusticana somniat spicas colligere in estate, ita uidi ibi umbras dolentes confictas in illa glacie usque ad partem uerendam, mittendo dentes in notam ciconie, siue cantum. Quelibet autem ipsarum umbrarum tenebat inferius faciem reuolutam, ab ore quarum frigus et ab oculis cor triste – subaudi uidetur – et inter ipsas testimonium procuratur.
+
+Postquam uero autor generalem conditionem istarum animarum narrauit, ad singularia et specialia sic procedit dicens: Quando in circuitu aliquantulum ego uidi, reuolui me ad pedes et uidi duos ita strictos quod habebant pilos capitis simul mixtos. Ad quos ego inquiens: Dicatis michi, o uos qui sic pectora constringitis, qui uos estis. Tunc illi ad autorem capita erexerunt, quorum oculi, qui primo interius molles erant, usque ad ora lacrimas profuderunt. Sed propter gelu ita lacrime in oculis congelarunt quod glacies oculos eis clausit. Modum autem quo istorum oculi clausi sunt, comparando declarat, dicens quod nunquam due ligna, siue due tabule, ita una linea sunt unite sicut illorum palpebre cum illa glacie clause sunt. Tunc illi habentes oculos ita clausos, quia autorem respicere nequiuerunt, iracundia uicti, more duorum hyrcorum se ad inuicem cum frontibus percusserunt. Et unus, qui propter frigus perdiderat ambas aures, non eleuando faciem, sed potius ipsam tenendo depressam, ait ad Dantem: Quare tantum specularis in nos? Si uis scire qui sunt isti duo, scias quod uallis unde fluuius Bisentii ad yma descendit patris eorum Alberti et ipsorum fuit. De uno enim corpore exiuerunt, totamque Caynam poteris perscrutari, et non inuenies umbram que magis sit digna in glacie ista figi. Certe non illa cui fuit fractum pectus et umbra cum uno ictu per manum regis Arthu; non Focacia; non iste qui me suo capite ita premit quod ultra uidere non possum; et fuit nomatus Sassolus Mascheroni: si tuscus es, bene scis admodo quis fuit – subaudi in uita. Et ad hoc ut me non plus teneas in sermone, scias quod ego fui Camiscione de Pazzis, et expecto Karlinum qui me – subaudi cum tempus uenerit – excusabit. Post hec, dicit autor, uidi mille uisus propter frigora factos nigros, unde irruit in me rigor, et irruet semper – cum recordatus, subaudi, fuero – de gelidis illis aquis. Et hic finit prima pars Cociti.
+
+Interim uero quod Dantes ibat uersus medium ad quod omnis grauedo undique adunatur, et ipse propter frigus eternum tremabat; si uoluntas, inquit – supple diuina – fuit, seu predestinatio, uel fortuna, nescio; sed transeundo inter capita proditorum fortiter pede impegi in faciem unius. Ille autem plorando clamauit, dicens: Quare me calcas? Si tu non uenis ad crescendum uindictam Montis Aperti, quare me molestas? Et tunc ego dixi magistro: Magister mi, hic modicum me expecta, ita quod ego de uno dubio exeam nunc per istum; postea facies quantumcunque uolueris michi festinantiam in eundo. Tunc dux stetit, et ego dixi illi qui adhuc duris imprecationibus blasphemabat: Quis es tu, qui taliter alii imprecaris? Et ille: Sed tu quis es, qui uadis per Anthenoram percutiendo facies alienas, ita quod si uiuus esses, nimium adhuc esset? Uiuus sum ego, et carum tibi esse potest, fuit mea responsio, si famam queris ut nomen tuum ponam inter alias notas. Et ille michi: Totum, inquit, contrarium concupisco. Idcirco recede hinc et noli me amplius molestare, quia male scis per istam gelidam foueam adulari. Tunc per capillos capitis cepi eum et dixi: Necesse erit omnino ut aut te nomines, aut capillus hic non remaneat tibi ullus. Unde ille michi: Quantumcunque tu mea coma me priues, non dicam tibi quis ego sim, nec etiam demonstrabo, si super caput meum millesies tu tomabis. Ego autem iam habebam suos capillos in manibus aduolutos, et iam sibi extraxeram plus quam unum crinem, ipso latrante, cum oculis inferius reuolutis, quando unus alius exclamauit: Quid habes tu, inquit, Bocca? Non sufficit tibi cum mandibulis personare, nisi tu latres? Qualis autem te diabolus tangit modo? Tunc ego: Admodo nolo quod tu loquaris, nequam proditor, quia, malis gratibus tuis de te uera noua portabo. Et ille: Uade hinc, et quicquid uis ad libitum tuum narra; sed noli tacere, si tibi liceat hinc exire, de illo qui ita nunc habuit linguam promptam. Ipse enim plangit hic argentum Francorum. Poteris ergo dicere: Ego uidi illum de Duera, in illo certe loco ubi stant madidi peccatores. Et si interrogatus fueris Nunquit alius erat ibi? Tu habes iuxta te illum de Beccheria, cuius caput Florentia amputauit. Iohannes de Soldaneriis credo quod sit magis ultra cum Ganellone et etiam Tribaldellus, qui aperuit Fauentiam tempore quo alii dormiebant. Hiis autem sic per ordinem contemplatis, dicit autor quod dum inde recessissent, quod uidit duos in quodam foramine congelatos, et ita stricte sibi inuicem adherentes, quod caput unius erat galerium socio cum quo erat. Et, quemadmodum panis causa famis famelice manducatur, ita dentes super illum posuit, in illa scilicet parte in qua cerebrum cum nuca coniungitur. Et inducit hic autor, comparatiue loquendo, ystoriam Tydei et Menalippi, dicens: Non enim aliter Tydeus Menalippi per indignationem tympora corrosit, quam ille corrodebat caput illius et collum. Ad quem ego: O tu qui ostendis per tam bestiale signum odium super illum quem tu rodis, dic michi quare, per talem conuentionem; quod si tu rationabiliter erga illum te habes, sciendo ego qui uos estis et suam offensam, ego uicem in mundo superius tibi reddam, si illa cum qua loquor non siccetur. Unde ait in textu:
+
+{se quella con ch'i' parlo non si secca.}
+
+Tunc Dantes oculos ad yma deiecit, et uidit sub pedibus suis unum lacum adeo congelatum, quod potius uitreus quam aqueus uidebatur. 
+
+Postquam uero in superiori de Cayna tractatum est, ad secundam partem Cociti, que dicitur Anthenora, dirigit autor gressum. In ista parte autor tractat de secunda parte Cociti, que dicitur Anthenora, in qua ponit proditores sue patrie seu partis; et denominatur ab illo proditore troyano qui, secundum ystorias, suam Grecis prodidit ciuitatem. Hic enim fuit Anthenor, qui operante dolosa et uersipelli astutia Dyomedis et Ulixis et multo auro recepto a Grecis, Palladium, quod erat presidium Troyanorum, extra Troyam transduxit ad Grecos. Quo presidio ciuitas spoliata, ipso proditore agente, in manus deuenit obsidentium Argiuorum. Ipse uero capta et incensa sua urbe, cum multitudine Troyanorum ad partem illam applicuit que tunc dicebatur Gallia Cisalpina; ibique ciuitates duas fecit, Paduam scilicet et Uenetias. Unde in suo sepulcro tale epytaphium, ut dicitur, extat scriptum:
+
+*Hic iacet Anthenor, paduane conditor urbis;
+Proditor ille fuit, quique sequuntur illum.*
+
+In ista itaque Anthenora autor ponit octo eorum patrie, uel eorum partis, sceleratissimos proditores. Et primo ponit dominum Boccam de Abbatis de Florentia, qui apud Montem Apertum, in quodam exercitu, prodidit Florentinos. 
+
+{O tu che mostri per sì bestial segno}, etc. In isto notabili demonstratur quod omnis actus in quo bestias imitamur est bestialis protinus iudicandus: nam rodere hominem dentibus, uel unguibus lacerare, non est actus humanus, immo protinus bestialis. Ulterius nota quod iste actus bestialis quem comes Ugolinus contra archiepiscopum facit, tenet figuram sue bestialitatis qua usus fuit in suo dominio et quam operatus fuit contra Pisanos. Nam dum esset dominus ciuitatis pisane frumentum occultabat ut fame populi morirentur. Et in hoc imitatus est bestias, que filios uel non nutriunt, sicut corui, uel ipsos occidunt, sicut multotiens facit musipula siue canis. De uipera etiam legitur quod femina, dum concipit, marem occidit; filii autem concepti, uentrem matris rodunt et sic inde exeunt. De multis etiam animalibus legitur quod erga suos filios sunt impii et crudeles. Fuit etiam crudelis et impius erga partem suam et contra nepotem suum ex filia, contra quos coniurauit ad mortem. Sed mentita est iniquitas sibi, nam in foueam cecidit quam alii preparauit, ut in sequenti cantu de his omnibus clarius apparebit. 
+
+Autor in fine superioris cantus descripsit quomodo inuenit duos peccatores in quodam foramine Anthenore insimul congelatos, et quomodo unus illorum alterum dentibus lacerabat. Quorum conditionem et nomina scire uolens, ait illi qui socio inferre iniuriam uidebatur: O tu, qui demonstras per tam bestiale signum odium super illum quem manducas, dic michi causam, et ego promitto tibi quod si sciuero qui uos estis, et peccatum illius propter quod tu illum corrodis, quod ego de uobis in mundo noua portabo, si illa cum qua loquor non siccetur. Ad que uerba ille qui socium corrodebat caput eleuauit ad Dantem, et sic ipse Dantes cum precedenti continuat istum cantum. Os remouit a fero pastu ille peccator, tergendo illud ad capillos capitis quod ex parte posteriori deuastauerat, et postea sic incepit: Tu uis quod ego renouem desperatum dolorem qui cor meum premit, iam solummodo cogitando, prius quam eloquar inde. Sed si uerba mea debent esse semen quod producant infamiam proditori quem rodo, loqui et lacrimari insimul me uidebis. Ego certe nescio quis tu sis, neque per quem modum huc inferius ueneris; sed michi uideris uere, quando te audio, florentinus. Tu debes scire – ex quo subaudi es florentinus – quod ego fui comes Ugolinus, et iste est archiepiscopus Rogerius. Nunc ergo tibi dicam quare sibi talis uicinus existo. Uerumtamen non est necesse tibi dicere quomodo et qualiter, per effectum suarum malarum cogitationum, ego confidendo in eum fuerim captus et morti postea adiudicatus; quia ista – subaudi duo, captio scilicet et mors – manifesta existunt. Et ideo illud quod audire non potuisti, hoc est quomodo mors mea fuit crudelis, audies illam, et postea scies si me iste offendit. Breue pertusium quod est intra mutatorium, quod per me titulum habet famis, et quod conuenit quod adhuc alteri recludatur, monstrauerat michi per suum foramen magis leue iam quando feci malum somnium quod de futuro michi scripsit sic uelamen. Iste uidebatur michi magister et dominus, uenando lupum et lupicinos ad montem propter quod Pisani Lucam uidere non ualent. Cum canibus macris, studiosis, et comptis, Gualandos cum Sismondis et cum Lanfranchis sibi miserat ante frontem. In modico cursu michi uidebantur fessi pater et filii, et cum acutis dentibus uidebatur michi ipsorum latera, seu ylia, lacerari. Quando fui excitatus a somno ante mane, plorare sentii in somnio filios meos, qui erant mecum, et petere panem. Bene es crudelis si iam inde non doles, cogitando quicquid cor meum sibi annuntiabat; et si non plangis, de quo plangere soles?
+
+Iam erant excitati, et hora appropinquabat in qua solitum erat quod cibi nobis apportabantur, et per suum somnium quilibet dubitabat. Et ego sentii clauari inferius hostium horribilis turris; et tunc respexi sine loquela in faciem filiorum meorum. Ego certe non plangebam, ita interius induraui. Plangebant ipsi, et Anselmuccius meus dixit: Tu respicis ita, pater. Quid habes? Nec propter hoc fui lacrimatus, nec respondidi ego tota illa die et nocte sequenti, quosque alius sol in mundum exiuit. Sed statim quod unus modicus radius in dolorosum carcerem introiuit, ego uidi per quatuor facies qualis meus erat aspectus. Tunc ambas manus pre dolore momordi. Et illi, cogitantes quod hoc facerem pre uoluntate siue desiderio comedendi, subito surrexerunt atque dixerunt: Pater, satis inferes nobis minorem dolorem si tu nos manducas. Tu nos induisti istas miseras carnes, et tu nos ipsis, si placet, expolia. Quieui tunc, ne ipsos facerem tristiores. Illo die et alio stetimus omnes muti: Ha dura terra, quare non te aperuisti? Postquam uero ad quartum diem deuenimus, Gaddus michi se proiecit ad pedes dicendo: Pater mi, ut quid me non adiuuas? Ibi obiit, et quomodo tu me uides, ita uidi ego cadere alios tres, unum post alium. Unde inter quintum diem et sextum ego me dedi, iam cecum et pronum, manibus et pedibus super ipsos, et duobus diebus eos uocaui postquam fuerunt mortui. Ex quo plus quam dolor potuit ieiunium.
+
+Quando uero sua uerba compleuit, cum oculis tortuosis iterum dentibus cepit caput; qui quidem dentes fuerunt illi capiti, siue osso, sicut unius canis fortes. Et in ista parte inuehit autor contra ciuitates ytalicas, que tam generosum sanguinem tali morte damnatum tanquam tepide uindicare hucusque non curant. Inuehit etiam contra ciuitatem Pisanam, que innocentes filios pro peccato patris tam crudeli morte damnauit. De primo sic ait: Ha Pisa, uituperium gentium, pulcre patrie in qua – subaudi patria – tale facinus insonuit, ex quo uicini ad te puniendum tepidi cognoscuntur. De secundo uero: Moueant se Capraria et Gorgona et faciant in faucibus Arni sepem, ita quod in te – subaudi ciuitate Pisana – persona quelibet demergatur. Quia si comes Ugolinus habebat uocem, idest famam, te prodendi, tua castra inimicis tuis largiendo, non debebas tu propter hoc ponere suos filios ad talem crucem. Innocentes enim faciebat, o noua Thebe, noua etas Uguicionem, et Brigatam, et alios duos – subaudi Anselmuccium et Gaddum – quos iste cantus superius nominauit. Et hic finitur secunda pars Cociti, que dicitur Anthenora.
+
+Sequitur de tertia, de qua sic procedit: Nos transiuimus ultra ad quendam, scilicet locum, ubi congelata glacies unam aliam gentem frigidissime fasciat, uel inuoluit; non quidem inferius reuolutam, sed totaliter resupinam. Plantus autem eos plorare non sinit, quia dolor qui inuenit super oculos oppositum se reuoluit interius, et facit crescere anxietatem, quia lacrime in oculis congelantur, et sicut uisiere cristalli rumpunt sub cilio in circuitu totam pellem. Postquam uero posuit autor conditionem proditorum tertie partis Cociti, dicit quod licet nichil quasi, pre nimia frigiditate, sentiret, sicut non solet sentire caro callosa, tamen aliquantulum uenti sibi uidebatur sentire. Unde ait ad Uirgilium: Magister mi, istud quis mouet? Non est huc inferius omnis uapor extinctus? Et Uirgilius ad eum: Cito eris ubi de hoc tibi faciet oculus responsiuam, uidendo causam que flatum mouet. Et unus tristium proditorum clamauit ad eos: O anime, inquit, crudeles, quibus interim dabitur ultima pena, eleuate a facie mea dura uela, ita quod dolor qui cor michi grauat aliquantulum exaletur, prius quam planctus, sicut est solitus, congeletur. Cui Dantes ait: Si uis quod tibi subueniam, dic michi quis es. Et si hoc non fecero, ad fundum glaciei michi ire contingat. Ille autem respondens ait: Ego sum frater Albericus. Ego sum ille de fructibus mali orti, qui hic recipio dactilum pro ficu. Tunc ait Dantes: Es tunc adhuc mortuus? Et ille ad eum: Quomodo corpus meum stet in mundo superius, nullam scientiam uere porto. Tale nanque habet ista preconium, siue priuilegium, Tholomea, quod multotiens anima cadit in ipsam antequam Antropos ipsam moueat more suo. Et ad hoc ut tu libentius radas uitreas lacrimas ab oculis meis, scias quod statim quod anima tradit, idest proditionem aliquam facit, sicut feci ego, corpus suum sibi aufertur ab uno demone, qui postea illud corpus gubernat, interim quod totum suum tempus uoluatur, siue decurrat. Ipsa uero anima ruit in sic factam cisternam et forte uidetur adhuc corpus superius umbre, que post me hyemat. Tu debes scire, si tu uenis modo inferius, quod ipse est Ser Branca Aurie, et sunt plures anni postea transacti quod ipse fuit ita reclusus. Tunc Dantes ait ad illum: Ego credo quod tu me decipis, quia Branca Aurie non est mortuus adhuc, et comedit, et bibit, et dormit, et uestibus operitur. Ad quem ille: In fossato, inquit, Malebranche, in quo bullit tenax pix, nondum uenerat Micheri Zanche, quod iste dimisit unum demonem in corpore suo, et etiam unus suus propinquus qui proditionem cum ipso similiter fecit. Sed extende uersus me admodo tuam manum et aperi michi oculos. Sed Dantes sibi oculos aperire contempsit, immo dicit quod curialitas fuit se erga illum rusticum extitisse.
+
+In hac autem parte inuehit ipse Dantes contra Ianuenses; et sic Cociti tertiam partem finit. Ha, inquit, Ianuenses, homines diuersi ab omni more, et pleni omni nequitia, quare non estis uos de mundo submoti? Et hoc dico quia cum peiori spiritu Romandiole inueni de uobis unum talem qui, suo opere, in Cocito iam in anima balneatur, et in corpore uidetur superius adhuc uiuus. Ideo ait in textu:
+
+{Ché col pegiore spirto di Romagna
+troua' di uoi un tal, che per su' opra,
+in anima in Cocito già si bagna,
+et in corpo par uiuo ancor di sopra.}
+
+Hic uaticinatur comes Ugolinus autori dicens quod illa turris, que causa sue mortis titulum habet famis, quia uocata est postea turris famis, oportet quod adhuc alteri recludatur. Et re uera istud uaticinium iam uidemus ex parte impletum. Nam reclusi fuerunt ibi omnes nobiles et magnates qui capti fuerunt in bello Montis Catini, ex quibus multi in ea turri mortui sunt; et specialiter Bolgaruccius, comes de Marciana. Postea, tempore Henrici Septimi serenissimi Romanorum imperatoris, ex sententia dicti principis fuit in ea reclusus unus ex ducibus Austrie, qui scilicet predecessorum suum Rodulfum, uidelicet regem Romanorum, gladio interfecerat; et in ea ultimum clausit diem. Utrum autem ex uindicta illius famis quam passus est ipse comes cum suis, in ea turri debeat aliquis recludi et fame similiter cruciari, nescimus. Cum autem illud tempus uenerit, si uenerit, uidebitur uaticinium clarius adimpletum.
+
+In his XXXUIIII rithimis texitur modus et ordo crudelis mortis comitis Ugolini ac etiam filiorum. Quando uero comes fuit excitatus a somno, audiuit filios qui in somno panem petebant. In illa uero hora in qua erat solitum ipsis comitibus cibaria portari, Pisani hostium carceris clauis ferreis clauauerunt et claues in fluuium proiecerunt. Et sic illa die sine cibo steterunt. Sequenti uero die, orto iam sole, comes in facies filiorum aspexit et uidit ipsos pre debilitate nimia pallidos et consumptos. Tunc comes, dolore commotus, ambas manus sibi ipsi momordit. Et illo die atque sequenti sine loquela, tanquam muti, steterunt. Et ecce quod iam tribus diebus sine cibo steterunt. Quarto autem die obiit comes Gaddus. Iste Gaddus fuit filius ipsius comitis Ugolini. Mortuo uero primo, alii tres unus post alium obiuerunt, uidelicet Uguicio, qui erat etiam filius comitis, Brigata, qui erat filius comitis Guelfi, et Anselmuccius, qui erat filius comitis Lotti, filiorum ipsius comitis Ugolini. Mortuis uero filiis et nepotibus, ipse comes duobus diebus superuixit, tamen pre debilitate iam cecus effectus. Et ne alicui hoc impossibile uideatur, quod sex diebus uiuere potuerit sine cibo, audiant Macrobium Super Somnio Scipionis. Dicit enim quod uita hominis ultra UII dies sine cibo durare non potest. Patet ergo quod usque ad diem potest septimum protelari. Dicit etiam ibi quod homo sine haustu spiritus ultra UII horas uiuere iam non ualet. 
+
+Quia homo est naturaliter compassibilis, ideo compati debet miseriis iniuste et inique inflictis. Et si ipsius non compatitur, non habet animum bene ordinatum. Nam secundum Tullium, proprium est animi bene dispositi gaudere bonis rebus et dolere contrariis. 
+
+Hic inuehit autor contra ytalicas ciuitates, dicens quod ex quo ipse non uindicant, seu puniunt, talem mortem, quod ipsa ciuitas Pisana est uituperium ipsarum. 
+
+Iste sunt due insule propinquiores litoribus Pisanorum. Hic inuehit autor contra Pisanos, optans diuinam uindictam ut submergat in ipsam ciuitatem Pisanam aquis diluuii omnem carnem. Sed hic oritur una questio, que talis est. Ipse autor condemnat Pisanos, qui filios et nepotes comitis Ugolini, qui erant innocentes, pro peccato patris condemnauerunt ad tam crudelem mortem, et hic optat submersionem omnium Pisanorum, cum non omnes consenserint in hanc mortem. Respondeo: Iuste et rationabiliter optat autor destructionem et mortem omnium Pisanorum, et hoc quia omnes peccauerunt in comites memoratos. Nam principes et maiores peccauerunt quia ipsos occiderunt; populus etiam peccauit quia ipsos non defendit. Si uero dicis quomodo desiderat siue optat submersionem paruulorum, qui omnino erant innocentes, cum ipse damnet peccatum commissum in filios dicti comitis innocentes, respondeo: hoc optat in confusionem et maiorem penam patrum; ut sicut ipse comes Ugolinus fuit plus cruciatus in morte filiorum atque nepotum, quos fame suis oculis uidit mori, quam in morte sua, ita optat quod ipsi Pisani in suis filiis cruciantur morte, scilicet temporali non eterna. Et nota quod hoc optat ordine diuino, qui aliquando punit filios pro peccatis patrum et e conuerso – pena scilicet temporali, non autem eterna. Unde ipse ait: Ego sum Deus zelotes, qui iudico peccata patrum in filios usque in tertiam generationem et quartam. Hoc dicit quia patres multotiens tantum uiuunt quod uident tertiam et quartam generationem. Maximam namque penam debemus credere quod habuit iste comes quando uidit, propter peccatum suum filios fame mori. Quod autem alibi dicit Deus: Filius non portabit iniquitatem patris, et pater non portabit iniquitatem filii, hoc dicit quia nullus pro peccato alieno eterna pena damnatur. 
+
+Uerba sunt autoris contra ciuitatem Pisanam, quam uocat nouas Thebas. Nam sicut ciuitas Thebana, propter ciuiles discordias, de libertate et statu regio deuenit in seruitutem, et de seruitute postea ad nichilum est redacta, ita Pisana ciuitas a magno et quasi regio statu, propter discordias ciuium, in statum infimum iam deuenit. Regnum enim Sardinee, quod de manibus Sarracenorum potenter abstulerat, et quod multis temporibus in manu ualida rexerat, propter discordias ciuium suorum uiliter prodidit et dannose. Dominium maris, in quo regnare et triumphare solebat, non solum amisit, sed per illud sua uexilla transire non possunt. Nobilitatem illam egregiam qua in nobilibus ciuibus suis ubique pollebat ac etiam resplendebat, et propter quam nobilis predicabatur in orbe, cum sui destructione perdidit et amisit. Et, ut manifeste uidemus, in manus deuenit nouorum ciuium aduenarum, qui ipsam omni suo antiquo honore et alto statu priuarunt, ita quod de ipsa possumus dicere quod dixit Christus in Euangelio de illo qui descendebat a Ierusalem in Ierico, quod incidit in latrones qui eum expoliauerunt, uulnerauerunt, et semiuiuum reliquerunt. Simili modo Pisana ciuitas incidit in latrones, uidelicet nouos ciues, qui eam omni suo honore, statu, diuitiis, et gloria expoliauerunt; ciues suos nobiles et antiquos, tam Guelfos quam Gibellinos, aut fame peremerunt aut in carceribus mori permiserunt, aut in exilium miserunt, aut diuersis mortis generibus occiderunt. Et sic a capite usque ad pedes undique uulnerata heu nunc iacet, quasi semiuiua relicta. Cuius statum tam miserum et confusum nec sacerdos respicit nec leuita. Sed placeat nostro pio Samaritano ipsam oculo sue pietatis respicere, sibi per compassionem appropinquare, sua uulnera opportunis remediis alligare, uinum correctionis et oleum miserationis infundere, in iumentum sue longanimitatis ipsam imponere, et ad stabulum pristinum temporum antiquorum ad laudem et gloriam nominis Christiani cito deducere; ut ego, qui sum oriundus ex ipsa, ante tempora mee mortis possim ex reformatione sui status, tanquam ciuilis filius, gratulari.
+
+Ab istis itaque Tholomeis, qui amicitias et nouas parentelas dolosis proditionibus uiolarunt, tertia pars Cociti, in qua eorum similes puniuntur, iuste et merito appellatur. In qua quidem parte et loco ponit autor tres maximos proditores: unum Romandiolum et duos Ianuenses, quorum duo uiuebant quando autor istam condidit comediam. De primo poetice sic pertractat: Dicit enim quod dum appropinquaret ad centrum, ambulans per Tholomeam, sentiit aliquantulum uenti, et ait ad Uirgilium: Istum uentum quis mouet? non est huc inferius omnis uapor extinctus? Sentiens enim autor uentum in centro terre, miratus est; et hoc quia, per suam soliditatem et compactam naturam, uentum creare non potest. In cauernis autem ipsius terre bene generatur uentus, scilicet in hunc modum, secundum Bedam: Aer enim labilis est nature, et ideo subintrat cauernas terre et exit. Cum autem una pars nititur exire et alia subintrare, fit conflictus inter aerem intrantem et aerem exeuntem; et ex tali conflictu uentus taliter generatur. Et ideo insule Eolie dicuntur regiones esse uentorum, quia sunt totaliter cauernose. Centrum uero terre, quia ibi est terra solida, et compacta et ab aere multum distans, uentum, nisi fictione poetica, habere non potest. Fingit autem hic autor Luciferum in centro terre infixum, oculis lacrimantem, tres peccatores dentibus corrodentem, et motu suarum alarum ad penam proditorum Cociti glaciem congelantem. Ex tali igitur motu alarum uentus ibidem sentitur. Unde poeta ait ad poetam:
+
+{Auaccio sarai doue
+di ciò ti farà l'occhio la risposta,
+uegendo la cagion che 'l fiato pioue.}
+
+Antropos sic est unum ex tribus Fatis, que pagani cursui et statui humane uite a diis esse data dicebant. Nam statum et cursum humanum a tribus Fatis ordinatum esse credebant. Et dicitur primum Fatum Cloto, secundum Lachesis, tertium uero Antropos. Cloto ponebatur ab ipsis super generationem humanam; Lachesis super uitam; Antropos uero super mortem. Unde ad modum trium dominarum antiquitus pingebantur. Prima colum portabat; secunda nebat; sed tertia occabat. Unde uersus: Cloto colum baiulat Lachesis attrahit, Antropos occat. Prima habet producere de non esse ad esse. Ideo Cloto interpretatur euocatio, quia habet euocare id quod non erat, sicut in generatione apparet, in qua fetus producitur, qui non erat. Secunda habet protrahere de tempore ad tempus, sicut de infantia ad pueritiam, de pueritia ad adolescentiam, de adolescentia ad iuuentutem, et de iuuentute ad senectutem. Ideo Lachesis interpretatur protractio, quia uitam protrahit et extendit. Tertia habet uitam per mortem finire; ideo Antropos interpretatur sine conuersione, quia post mortem homo non redit ad prima.
+
+Hic inducit autor unam comparationem, ad designandum modum per quem in illis tenebris uidit Luciferum. Comparatio autem talis est: Aliquando accidit quod ex uapore terrestri surgit nebula iuxta crepusculum, cum nostrum, scilicet, emisperium incipit obscurari; que cum agitatur uel mouetur, uidetur a longe molendinum quod a uento giratur. Tale nanque edificium Lucifer uidebatur, et propter magnitudinem et propter multas et magnas alas quas habet. Quid autem est emisperium, et quot sint emisperia, iam superius est expressum.
+
+Ubi nota quod licet omnes proditores in Cociti glacie puniantur, tamen in ea diuersimode stant infixi. Nam illi qui habitant in Cayna stant in superficie glaciei: uultibus, pectoribus, et uentribus congelati. Illi uero qui in Anthenora sunt, usque ad caput in illa glacie stant infixi. Illi autem qui sunt in Tholomea, stant resupini iacentes. Isti uero ultimi, qui in circuitu Luciferi puniuntur, alii iacent a glacie undique cooperti; alii stant cum capite inferius infixi; alii capitibus eleuati, alii uero habent ad pedes capita reuoluta.
+
+Et sic patet quomodo isti, elongati a celo, frigore intolerabili cruciantur. Et circa istam particulam, nota quod omnes pene que in isto inferno poetice designantur, aut procedunt a frigore, aut a calore aut ab utroque; et in hoc autor a Diuina Pagina non recedit. Nam Christus in Euangelio, ubi loquitur de penis inferni, ait: Ibi erit fletus et stridor dentium. Glosa: Fletus causatur ex fumo qui ab igne procedit; stridor uero dentium causatur a frigore. Et beatus Iob, ubi loquitur de animabus damnatis ait: Transibunt ab aquis niuium ad calorem nimium. Istis itaque duabus penis autor cruciari dicit animas damnatorum; quod sic patet: nam in secundo circulo, cantu quinto, ubi puniuntur luxuriosi, ponit buffaram que animas mouet, agitat, et impellit. Sed quia talis uentus est frigidus, ideo habent frigus; et quia ex motu generatur calor, ideo a frigore transeunt ad calorem. In tertio circulo, cantu sexto, ubi puniuntur gulosi, ponit pluuiam, grandinem, atque niuem; sed ista pena tota est frigida. In quarto circulo, cantu septimo, ubi puniuntur prodigi et auari, ponit quomodo magna continue contra se mouent saxa; sed talis pugna habet generare calorem. In quinto circulo, cantu octauo, ubi puniuntur quatuor genera peccatorum, ponit paludem fetidam et obscuram, in qua ille anime stant submerse: sed talis pena frigida est credenda. In sexto circulo, cantu nono et decimo, ubi puniuntur heretici, ponit ciuitatem ignitam et sepulcra ignita: sed ista pena calidissima iudicatur. Ueniam ad girones qui in septimo circulo continentur. Nam in primo girone, cantu XIIo, ubi puniuntur tyranni, homicide, et predones, ponit fluuium sanguinis calidum; et ista pena calida est. In secundo girone, cantu tertiodecimo, ubi puniuntur desperati et lusores, ponit arpias, que pascendo lacerant animas arbores factas; et ponit etiam ibi canes, que insequuntur animas fugientes: sed ista pena calida et frigida est censenda. In tertio girone, in quo puniuntur blasphemi, cantu XIIIIo, sodomite cantu quintodecimo et sextodecimo, et usurarii cantu decimo septimo, ponit igneam pluuiam super illum gironem ab alto cadentem; et ista pena calida est.
+
+Uisis gironibus, ad bulgias, que sunt in octauo circulo, accedamus. In prima bulgia, cantu decimo octauo, in qua puniuntur lenones et deceptores, ponit demones cornutos, animas uerberantes; sed ex talibus ictibus calorem oriri credendum est. In secunda bulgia, cantu ut supra, ubi puniuntur adulatores, ponit fossatum stercorum; sed ex tali materia anime habent frigus, ex fetore autem et anxietate, calorem. In tertia bulgia, cantu nonodecimo, ubi puniuntur symoniaci, ponit quod ille anime habent plantas accensas, et sic patiuntur calorem. In quarta bulgia, cantu XXo, ubi puniuntur magi, augures, et diuini, ponit quod habent facies retrouersas et quod cum magna anxietate incedunt. Sed talis pena partim frigida, partim calida est censenda: frigida propter locum, et calida propter modum. In quinta bulgia, cantu uigesimoprimo et uigesimosecundo, ubi puniuntur barattatores, ponit pegolam calidam in qua anime dequoquuntur; sed talis pena calidissima iudicatur. In sexta bulgia, cantu XXIIIo, ubi puniuntur ypocrite, ponit quod habent capas plumbeas exterius inauratas, ex quo pondere calor maximus procreatur. In septima bulgia, cantu uigesimoquarto et uigesimoquinto, ubi puniuntur latrones, ponit conuersionem animarum in serpentes et e conuerso; sed talis conuersio habet generare, ex magna anxietate, calorem, et ex magno timore habet generare rigorem; et sic isti calorem patiuntur et frigus. In octaua bulgia, cantu uigesimosexto et uigesimoseptimo, ubi puniuntur dolosi oratores et fraudulenti consiliarii, ponit animas eorum in flammis ardentibus concremari. In nona bulgia, cantu uigesimooctauo, ubi puniuntur scismatici, ponit quod tales ab uno demone diuersis uulneribus uulnerantur; sed talis pena calorem generat atque frigus. In decima uero et ultima bulgia, cantu uigesimonono et trigesimo, ubi puniuntur falsatores, ponit omnes infirmitates febrium et leprarum; sed talis pena est omnino calida et frigida iudicanda. In isto uero nono et ultimo circulo, qui magis distat ab orbe, est frigus intolerabile, sicut iam dictum est. Et sic patet quod omnes pene inferni aut procedunt a frigore, aut a calore, aut mixtim ab utroque. 
+
+In hoc loco Uirgilius ostendit autori primum angelum, qui habuit tantam pulcritudinem quod fuit signaculum similitudinis Altissimi, uestitus omni lapide pretioso. Qui quidem, propter suam ingratitudinem et appetitum peruerse excellentie, quia suo Domino uoluit, ultra quod non erat, indebite similari, factus est dyabolus; idest, deorsum ruens et cadens de celo, retrusus est in inferno. Qui diuersa sortitur uocabula: nam dicitur theologice Lucifer in sua prima creatione, quasi lucem ferens; poetice uero dicitur Ditis, qui secundum paganos erat maior demon inferni, scilicet Pluto. Autor autem istud nomen Ditis et imponit Lucifero, quia imperator inferni, et imponit ciuitati ignee, quia continet regna sua. Omnium autem malorum angelorum caput et dux Lucifer est, qui secundum Gregorium sic est dictus pro eo quod angelis clarior est creatus. Unde item Gregorius: Primus angelus ideo lapide pretioso ornatus extitit, quia dum cunctis angelorum agminibus prefuit, ex eorum comparatione clarior fuit; sed contra conditorem suum superbiens, lucem et claritatem perdidit et formam deformem et obscuram apostasie sue merito acquisiuit. Damascenus autem libro primo, capitulo 18: *Ex his*, inquit, *angelicis uirtutibus ille qui aliis preerat et cui terre custodia a Deo commissa erat, non natura malus factus, sed bonus existens, nequaquam ab ipso conditore semitam malitie in se habens, non ferens illuminationem et honorem quem sibi ipse conditor largitus fuerat, elatione liberi arbitrii sui uersus est, ex eo quod est secundum naturam in id quod est preter naturam. Unde Deo rebellare uolens, primo a bono deficiens in malum uenit*. Et infra: *Lumen igitur creatum a conditore, propria uoluntate tenebra factum est. Simul autem cum eo euulsa est et consecuta angelorum qui subordinati erant sub ipso infinita multitudo; et uoluntarie facti sunt mali, ex bono ad malum declinantes*. Item dicit idem Damascenus, quod non habent potestatem neque uirtutem contra aliquem, nisi a Deo permissiue et dispensatiue concedatur; sed diuina permissione transfigurant se in quamcunque uoluerint imaginem siue figuram. Omnis etiam malitia et immunde passiones ex ipsis cogitate sunt; quas quidem mittere, idest suggerere possunt, sed uiolentiam inferre non preualent. Item idem: *Quod hominibus est mors, hoc angelis est lapsus; post casum enim, non est eis penitentia, quem admodum post mortem hominibus non est uita*. Item Gregorius dicit: *Dyabolus a gratia desertus obstinatus in malitia permansit, ita quod nichil boni uelit bona uoluntate. Liberum siquidem arbitrium habet, sed depressum et ad malum incessanter inclinatum; ita quod semper bonum refugit, malum uero eligere non desistit. Et ideo accidit sibi ut a summo bono caderet in summum malum*. Cassiodorus: Cupiebat rapere diuinitatem et amisit felicitatem. Item quia altitudinem sibi inconuenientem et indebite appetiit, ideo iusto ordine ad yma ruit; ut qui se iuste non tenuit in summo, secundum iustitie ordinem se teneat nunc in ymo. Propter quod et diabolus, idest deorsum ruens, a sanctis nuncupatus est. Circa quod nota quod propter diuersas naturas quas habet, uel diuersa tentamenta que facit, diuersis nominibus nominatur. Quando enim tentat de superbia, dicitur dyabolus, idest deorsum ruens, idest ruere faciens. Quando de inuidia, dicitur Sathan, idest aduersarius plasmationi, quia inuidet nobis, eo quod ad illam felicitatem ascendimus, de qua ipse extitit fulminatus. Quando de ira, dicitur exterminator, quia ira ponit hominem extra terminos suos. Quando de accidia, dicitur demonium, idest sufficiens iniquitas, quia ipsa accidia sufficit ad damnationem hominis. Quando de auaritia, dicitur leuiathan, idest additamentum, quia, ut dicit Gregorius: Malum malo addit, et penam pena addere non desistit. Quando de gula, dicitur uehemoth, idest animal, quia gula reddit hominem bestialem. Quando uero de luxuria, dicitur Asmodeus, idest facture iudicium, quia propter luxuriam iam Deus iudicauit mundum. Plato autem in Thimeo uocat ipsum cachodemonem; cachodemon autem interpretatur mala sciens, a cacho, quod est malum, et demon, quod est sciens. Dicitur itaque cachodemon propter scientie qua uiget naturaliter perspicacitatem. Uiget enim sensu nature, experientia temporis, et intelligentia scripture, sicut dicit Beda et Damascenus. Beatus etiam Ysidorus dicit quod Greci uocant demones peritos et scientes: presciunt enim multa futura, unde solent dare aliqua responsa. In ipsis enim est cognitio rerum plus quam in hominibus, partim subtilioris sensus acumine, partim experientia longissime uite, partim Dei iussu et angelica reuelatione. Hii corporum aereorum natura uigent. Ante transgressionem uero celestia corpora gerebant; lapsi uero in aeream qualitatem conuersi sunt, et ista aeris caliginosi spatia tenere permissi sunt, qui eis carcer est usque ad iudicium. Item preter ista nomina multipliciter demonis malitia in Sacra Pagina denotatur. Dicitur enim serpens, uel draco, propter ipsius uirulentam astutiam, Apocalipsis XIIo; leo, propter eius apertam uiolentiam; prima Petri, ultimo; uectis, propter eius obstinatam duritiam, Ysaias 79; coluber tortuosus, propter ipsius in isto aere caliginoso latentiam. Ideo ab Augustino recitatur opinio Platonis de cachodemonibus Super Genesim ad Licteram, libro tertio: *Demones*, inquit, *aerea dicuntur animalia, quia corporum aereorum natura uigent; nec per mortem dissoluuntur, quia preualet in eis elementum aptum ad patiendum potius quam ad agendum*. Item dicit idem Augustinus, tertio libro De Ciuitate Dei, quod demones sunt *animalia omnino passiua; mente rationalia; tempore, idest duratione, eterna; corpore aerea*. Hec quidem ab Augustino opinatiue et recitatiue dicta sunt, insinuare uolens qualiter demon de loco summe luminoso, scilicet celo empireo, sit expulsus, et in hoc aere caliginoso reclusus, ut ibi patiatur. Mali igitur angeli, consentientes uoluntati Luciferi cadentis, irrecuperabiliter in hoc aere caliginoso, uelut in carcere, sunt reclusi. Ceciderunt autem de luce in tenebram, de scientia in ignorantiam, de dilectione in odium et inuidiam, de summa felicitate in summam miseriam, ut dicit Gregorius. Item demones presunt demonibus secundum maiorem scientiam, et secundum minorem aliis subsunt, ut dicit beatus Ambrosius Super Lucam. Quamuis enim obstinati sint in malo, a uiuaci tamen sensu non sunt penitus spoliati. Nam, ut dicit Ysidorus, demones uigent triplici acumine: nam quedam sciunt subtilitate nature, quedam experientia temporum uel diuturnitate, quedam sanctorum spirituum reuelatione. Item demones, ut dicit Augustinus in Enchiridion, uiuacitate ingenii cognoscunt seminales rerum uirtutes nobis occultas, quas per congruas et temperatas elementorum commixtiones spargunt, et sic diuersas rerum speties producunt. Quod enim per se posset facere natura successiue, hoc potest diabolus facere subito per accelerationem operum nature. Unde per artem demonum magi Pharaonis serpentes et ranas subito produxerunt, sicut super Exodum dicit glosa. Item demonum intentio tota est ad malum et fatigationem bonorum; et ideo elementa sepe perturbant, tempestates in mari et in aere concitant, fructus terre corrumpunt et deuastant; item peiora facerent, si boni angeli eorum malitiam non cohiberent. Et ideo continue peccant, et quocunque uadunt, penam suam continue secum portant, ut dicit Gregorius. Item Gregorius, in libro XIIIIM Moralium: Secundum diuersas diuersorum complexiones uarias, diuersis parant tentationum deceptiones; nam letos tentant de luxuria, tristes de discordia, timidos de desperatione, superbos de presumptione. Item in libro XUII: Primo antiquus hostis tentans quasi consulendo blanda et illicita animo suggerit, post ad delectationem pertrahit, ad extremum consensum possidens uiolenta consuetudine premit. Item in libro 33: Apparente iudicio, cuncto assistente celestis curie ministerio, ille hostis dyabolus bellua crudelis et fortis in medio captus adducetur; et cum suo toto corpore eternis gehenne incendiis mancipabitur. Ubi utique inauditum erit spectaculum, quando hec immanissima bellua electorum oculis ostendetur. Pena autem ipsorum est quod diuinam gratiam et beatam patriam perdiderunt, quod mala semper appetunt et quantum possunt illa perficiunt, et quod in isto aere caliginoso incarcerati existunt. In fine autem mundi omnes in inferni carcere cum Lucifero retrudentur.
+
+Ex premissis igitur patet quare Dantes ita modicum locutus est de demonibus in inferno, quia sunt pro maiori parte in isto aere obscuro locati. Creditur tamen quod Lucifer sit in profundo terre reclusus, et quod inulti demones, ut damnatos crucient, sint similiter in inferno. Si uero queritur utrum de ordine angelorum quolibet quidam ceciderint et quot fuerint qui ceciderunt, audi quid de istis duabus opinionibus sentiat beatus Ugo de Sancto Uictore. Et primo de prima: *Nouem*, inquit, *ordines angelorum ab initio conditi sunt, et ex singulis ordinibus aliqui ceciderunt*. Unde Apostolus, cum de malignorum spirituum tyrannide faceret mentionem, principatus et potestates tenebrarum nominauit, ut uidelicet ostenderet, quia idem nunc quisque in malo ministerium ex peruersitate exerceret, quod ad bonum perficiendum ex conditione accepit. *Nusquam tamen Scripturarum nequam spiritus seraphin appellatos inuenio, quia licet cetera dona post ruinam adhuc in malo possideant, caritatem tamen in dilectione dei nequaquam habere potuerunt*. Secundo de secunda: *De numero autem lapsorum certa autoritas nulla inuenitur; omnino autem probabile uidetur plures remansisse quam cecidisse*. Propheta enim, cum demonstraret currus igneos, consolans ait: Plures sunt qui sunt nobiscum quam qui cum illis sunt. Hinc conicimus plures esse electos angelos quam reprobos. Sunt qui dicunt tot electos ex hominibus ad angelorum numerum ascensuros quot constat electos ibi angelos remansisse; propter Scripturam que ait: *Statuit terminos populorum iuxta numerum angelorum Dei. Quod si uerum est, cum multo plures sint in hominibus reprobi quam boni, plures erunt reprobi quam electi angeli. Si autem homines reprobi plures sunt quam electi angeli, cum electi angeli plures sint quam reprobi, plures erunt homines reprobi quam reprobi angeli. Quomodo ergo uerum est quod dicitur unusquisque hominum duos angelos habere deputatos sibi, unum malum, ad impugnationem, et unum bonum, ad defensionem? cum numerus hominum transcendat numerum angelorum? Ista autem inter occulta melius deputantur, et ubi ignorantia non culpatur, presumptio arguitur*. Hucusque Ugo de Sancto Uictore. Et ista de Lucifero et angelis eius sufficiant quoad presens. 
+
+In hoc notabili moraliter declaratur, quod cum aliquis sua culpa ab alto statu descendit ad ymum, quod bene stat sibi omne malum quod habet.
+
+Tres facies dicitur primus angelus habere, quia per appetitum peruerse excellentie appetiit excellentiam trinitatis. Deus enim, licet sit unus in substantia, est tamen trinus in persona; qui quidem maxime habet tria, scilicet: summam et infinitam potentiam, qua mediante cuncta ex nichilo produxit in esse, et qua uniuersa et singula que uult facere potest; et ista potentia attribuitur Patri. Secundo, habet Deus summam et infinitam sapientiam, qua mediante omnia creata ordinate distinxit, et qua cuncta suis locis debitis collocauit; et ista sapientia attribuitur Filio. Tertio, habet Deus summam et infinitam clementiam, qua mediante omnia creata a potentia et ordinata a sapientia sua ineffabili pietate et bonitate regulat et gubernat; et ista clementia attribuitur Spiritui Sancto. Lucifer autem, dum in superbiam est elatus, diuinam excellentiam affectauit, et ideo de potentia cecidit in impotentiam; quia, iuxta Gregorium, ita debilis factus est, quod non potest uincere nisi uolentem. De sapientia cecidit in malitiam et ignorantiam, quia licet habeat scientiam, non utitur ea nisi in malo. De clementia uero et bonitate cecidit in odium et inuidiam, quia omne bonum odit et omni bono inuidet. Et hiis tribus sententiis seu penis, quibus subiacet ipse demon, correspondent facies sue trine. Nam facies rubea correspondet impotentie et fragilitati sue; quia homo, dum de suo defectu uerecundatur, rubicundus efficitur. Facies uero nigra correspondet obscuritati ignorantie. Facies autem pallida odio et inuidie correspondet. Ideo dicitur in textu: {L'una dinanzi, et quell'era uermiglia}.
+
+Nilus est unus ex quatuor fluuiis paradisi qui de Arabia, ubi nimio estu solis Ethiopes oriuntur, per Egyptum descendit in mare, diuidens Asiam a Libia, ut superius dictum est. 
+
+In hac parte agit autor de tribus summis proditoribus, qui suos reuerendos dominos prodiderunt: uidelicet de Iuda, qui prodidit Christum, filium Dei uiui, de quo actum est supra, et de duobus principibus romanis, Bruto scilicet et Cassio, qui Iulium Cesarem prodiderunt. Iulius enim Cesar dolo istorum duorum, quos intime diligebat, fuit occisus. De qua morte habes supra, circulo primo, cantu uero quarto.
+
diff --git a/testi_2_tutti/GuidoDeColumnis_HistoriaDestructionisTroiae.txt b/testi_2_tutti/GuidoDeColumnis_HistoriaDestructionisTroiae.txt
new file mode 100644
index 0000000..f03d6de
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/GuidoDeColumnis_HistoriaDestructionisTroiae.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Licet cotidie uetera recentibus obruant, nonnulla tamen iam dudum uetera precesserunt que sic sui magnitudine uiuaci sunt digna memoria ut nec ea cecis morsibus uetustas abolere preualeat nec exacti temporis antiqua curricula sopita taciturnitate concludant. Uigent enim in illis pro gestorum magnitudine continuata recordia dum preteritorum in posteros sermo dirigitur. Et antiquorum scripta, fidelia conseruatricia premissorum, preterite uelud presentia representant, et uiris strenuis quos longa mundi etas iam dudum per mortem absorbuit per librorum uigiles lectiones, ac si uiuerent, spiritum ymaginarie uirtutis infundunt. Troyane igitur urbis excidium nulla dignum est longeui temporis uetustate detergi. Ut continuis recordiis successorum floreret in mentibus, multorum scribentium calamus fideli scriptura depinxit. Nonnulli enim iam eius ystorie poetice alludendo ueritatem ipsius in figurata commenta quibusdam fictionibus transsumpserunt, ut non uera que scripserunt uiderentur audientibus perscripsisse sed pocius fabulosa. Inter quos suis diebus maxime auctoritatis Homerus apud Grecos eius ystorie puram et simplicem ueritatem in uersuta uestigia uariauit, fingens multa que non fuerunt aliter transformando. Introduxit enim deos quos coluit antiqua gentilitas impugnasse Troyanos et cum eis fuisse uelut uiuentes homines debellatos. Cuius errorem postmodum poete curiosius insecuti, ut darent intelligi non solum Homerum fuisse uitiorum auctorem, multa deludia in libris eorum scribere presumpserunt. Unde Ouidius Sulmonensis prodigo stilo in multis libris suis utrumque contexuit. Addidit enim multa commenta commentis, intermixtim etiam ueritatem non obmittens. Uirgilius etiam in opere suo Eneydos, si pro maiori parte gesta Troum, cum de eis tetigit, sub ueritatis luce narrauit, ab Homeri tamen fictionibus noluit in aliquibus abstinere. Sed ut fidelium ipsius ystorie uera scribentium scripta apud occidentales omni tempore futuro uigeant successiue, in utilitatem eorum precipue qui gramaticam legunt, ut separare sciant uerum a falso de hiis que de dicta ystoria in libris gramaticalibus sunt descripta, ea que per Dytem Grecum et Frigium Daretem, qui tempore Troyani belli continue in eorum exercitibus fuere presentes et horum que uiderunt fuerunt fidelissimi relatores, in presentem libellum per me iudicem Guidonem de Columpna de Messana transsumpta legentur, prout in duobus libris eorum inscriptum quasi una uocis consonantia inuentum est in Athenis. Quamquam autem hos libellos quidam Romanus, Cornelius nomine, Salustii magni nepos, in Latinam lingua transferre curauerit, tamen, dum laboraret nimium esse breuis, particularia ystorie ipsius que magis possunt allicere animos auditorum pro nimia breuitate indecenter obmisit. In hac igitur serie libelli totum inuenietur inscriptum quod de tota ystoria uniuersaliter et particulariter gestum fuit:que fuit origo inimicitiarum et scandali que aduersus Frigios Greciam concitauit (ut appelatione Grecie non Magna Grecia, Ytalia uidelicet, ut uolerunt nonnulli, debeat comprehendi, dicentes aduersus Troyanos et Magnam Greciam, id est Ytaliam, quam appellamus hodie Romaniam, confluxisse, cum parua scilicet sola, licet paucis aliis sibi adiunctis, uenerit expugnatura Troyanos, prout ipsius ystorie series per ea que infra legentur apertius demonstrabit). Sic ergo successiue describetur in ipsa qui reges et qui duces Grecorum armata manu et quot nauibus se in predictum exercitum contulerunt, quibus armorum insigniis usi sunt, qui reges et qui duces in Troyane urbis defensionem aduenerunt, quanto tempore fuit protracta uictoria, quotiens bellatum extitit et quo anno, quis in bello ceciderit et cuius ictu (de quibus omnibus pro maiori parte Cornelius nihil dixit). Superest ergo ut ad eius narrationis seriem accedatur. Explicit prologus. In regno Thesalie, de predicte scilicet prouinciis Romanie cuius incole Mirmidones dicti sunt, quod nos hodie uulgari denominatione Salonicium appellamus, regnabat tunc temporis rex quidam iustus et nobilis nomine Pelleus cum eius consorte Thetide noncupata. Ex quorum matrimonio processit uir ille tam fortis tam animosus tam strenuus denominatus Acchilles. Hos Mirmidones illi qui dicere uoluerunt Magnam Greciam, id est Ytaliam, in Troyanorum excidium aduenisse Aprutinos esse dixerunt, gens quedam uidelicet que in regni Sicilie finibus habitat constituta. Unde prouincia illa Aprucium dicta est et ciuitatem Thetim que in ipsa prouincia sita est a predicta Thetide nomen asserunt assumpsisse. Sed sic dicentes perhibentur errare, cum Mirmidones habitatores Thesalie nuncupentur, quorum dominium, post obitum regis Pellei patris sui nactus, Acchilles in Troyano bello multa cum eis miracula bellicosa peregit. Sicut de eis testatur Ouidius, eorum originem fabulose commentans. Dixit enim hos Mirmidones in uiio Methamorphoseos fuisse formicas, ad preces regis Thesalie diis porrectas in homines transformatas, dum diebus illis totum uulgus regni Thesalie, incumbente cuiusdam letifere infirmitatis peste, finaliter decessisset, solo illo rege superstite. Qui dum in quodam nemore iuxta radices cuiusdam arboris adhesisset, inspectis ibidem innumerabilium formicarum discurrentibus aciebus, in homines redigi suppliciter postulauit. Et in legenda beati Mathey apostoli Mirmidones esse habitatores Thesalie, in qua idem apostolus aliquamdiu moram traxit, aperte monstratur. Hunc autem regem Pelleum describit ystoria habuisse quendam fratrem Hesonem nomine, sibi ex utroque parente coniunctum et eius in etate maiorem. Qui dum longeue etatis senio grauaretur, seipsum uix regere poterat. Et ideo regni Thesalie gubernaculis multo minus longa sibi senectute confracto renunciauit et cessit moderamina regni Pelleo fratri suo. Post cuius Pellei regimen Heson legitur per tempora longa uixisse, ita ut, eo multa senectute defecto, eius occuli caligarent et eius corporeus uigor pre nimia tabesceret senectute. Quem dixit idem Ouidius in eodem libro Methamorphoseos postmodum in iuuentutis flores et iuueniles potentias renouatum, ita quod de senili umbra factus est anniculus medicabili cura et artifiosa uirtute Medee, de qua Medea infra proxime habendus est sermo. Ex hoc igitur Hesone supererat quidam natus, Iason nomine, uir fortis et strenuus et iuuenis, nimium speciosus, modestus, largus, affabilis, tractabilis, pius, et omni morum uenustatem corruscus. Hunc Thesalie primates et nobiles, hunc plebei tenere dilectionis affectu pro suarum uirtutum excellentia sunt amplexi, non minus quam regem Pelleum uenerantes eundem. Erat et idem Iason non minus obediens regi patruo quam esset patri si regeret, nec erat molestus illi sed omni subiectione deuotus, licet Pelleus sceptro Thesalie potiretur. Eadem igitur relatione non sibi rex Pelleus respondebat, quod licet signis extrinsecis eum sibi carum esse monstraret, ardebat tamen et fluctuabat intrinsecus ne in uirtute sua et in tanta affectione suorum quam sui erga ipsum habebant Iason eum Thesalie regni dominio spoliaret. Longe igitur in mente secum seruauit ardorem, quem sagaci studio tegere ne actu aliquo publicatus euagari posset extrinsecus diu per fatigabilem tollerantiam est conatus. Quare disquisiuit in corde suo uiarum ymaginata proposita quibus posset Iasonem perdere absque sui sugillatione pudoris. Tandem de re mirabili diebus illis per plurima mundi loca loquax fama auribus plurimorum intonuit quod in quadam insula dicta Colcos ultra regni Troyani confinia uersus orientalem plagam quidam aries habebatur, cuius uellus erat aureum, ut fame preconium perhibebat. In hac igitur insula regnare dicebatur rex quidam Oetes nomine, uir potens et diues sed etate prouectus. Hunc aurei ueleris arietem describit ystoria custoditum fuisse mirabili cura et studio dei Martis, cum in eius custodia deputati fuissent quidam boues urentes flammas ex ore uomentes. si quis igitur hunc aurei uelleris arietem optaret habere, cum hiis bobus necesse habebat inire certamen et si eorum uictoria potiretur, opportebat eum boues ipsos deuictos iugo subicere et eos compellere aratro terram uertere in qua erant. Item, deuictis bobus ipsis et arare coactis, iterum necesse habebat in quendam draconem squamis orridum et flammas igneas exalantem irruere, ipsumque, bello cum ipso commisso, perimere et, eo perempto, dentes a faucibus eius euellere et euulsos serere in predictam terram a bobus aratam. Ex huius agri semine seges mirabilis pullulabat. Nam ex satis dentibus statim quidam armati milites nascebantur, fraternum bellum inter se illico committentes, qui se per mutua uulnera perimebant. Per hec ergo periculosa discrimina et non per alios tramites poterat predictum aureum uelus haberi ac omnibus uolentibus predicta subire certamina rex Oetes faciebat liberum aditum exhiberi. Quamquam enim sic de aurei uelleris ariete dictaret ystoria, asserentes tamen uera de eo aliter sunt testati. Dixerunt enim regem Oetem cumulum thesauri magni possedisse et possessum custodie traditum memorate per incantationum tamen figmenta et artes mathamaticas constitutas. Huius enim thesauri cumulum per mundanam ingluuiem et auaricie cupiditatem, que omnium malorum est mater, multi strenui sibi querere uoluerunt, sed, impugnantibus incantationum noxiis, non thesauri compendia sed finalis sibi necis dispendia quesierunt. Ut igitur de aureo uellere fama peruenit ad regem Pelleum tanto discrimine quesituro, statim curiosum ad illud erexit animum, diligenter attendens quod tutiori uia et sine pudoris labe sui non posset tradere Iasonem facilius ad perdendum. Assumpsit ergo propositum qualiter Iasonem ortaretur ut in sue uirtutis strenuitate iuueniliter confidentem ad aurei uelleris questum uoluntarie se conferret. Decreuit ergo in celebriori ciuitate Thesalie solempnem curiam celebrare, in qua, multitudine baronum et militum non modica confluente, curia ipsa triduo perdurauit. Tertia die rex Pelleus uocatum ad se Iasonem in presencia dictorum nobilium sic alloquutus est dicens: Satis quidem glorior, care nepos, de dominio regni Thesalie tam excelsi sed multo potius reputo me gloriosum de tanti strenuitate et habilitate nepotis, cum tue uirtutis excellentiam uicine prouincie ipsius facti testificatione cognoscant et ea fama ueriloqua relacione continua predicet in remotis. Es enim Thesalonicensis regni et mei potius honor et gloria, cum te saluo regnum Thesalie timeatur ab omnibus et te uigente nullus audeat inimicus. Porro uirtutis tue gloria in sublimi me poneret, si aureum uellus quod Oetis regis potentia tenet inclusum te potentem in regni mei claustra posset adduci, quod per te non ambigo satis de facili fieri posse, si laboris animum animosus assumeres et orationis mee precepta non obduceres exequenda. Que si perficienda decreueris, tibi singula ad predicta peragenda necessaria ipsius uiatici parabuntur in apparatu maximo et comitiua multorum quos de regni melioribus duxeris eligendos. Acquiesce ergo uerbis meis et horum mandatorum meorum operarium te exhibeas gloriosum, ut in conspectu meo de cetero maioris dilectionis appareas et de tue strenuitatis fama leteris in maiores apices sublimari. Nec erit expers a magne tue utilitatis compendio efficax labor tuus. Nam ueris pollicitationibus et non fictis te certum efficio quod me deficiente te futurum heredem in regno Thesalie statuam et me uiuente non minus me ipsius regni dominio potieris. Intellectis igitur a Iasone singulis que in tantorum presencia circumstantium rex Pelleus protulit, gaudio exillaratus est multo, non attendens insidiosas regis austutias et eius dolositatis latebras non aduertens, ratus que dixerat de pure regis consciencie cellulla processisse potius in sui honoris incrementa sublimia quam in sue detrimenta persone . Confisus ergo de sue strenuit at is audacia nec reputans impossibile sibi esse quod regis fallax auiditas exposcebat, regis mandatis se pronum gratanter exhibuit et se infallibiliter inpleturum exposita cum omni deuocine promisit. Letificatus igitur Pelleus ad grata sui responsa nepotis indicte curie finem imposuit, appetens exequi uota sua post promissa predicta, quibus fortunam alludere iam presensit. Considerans ergo quod Colcos insula mari circumdata adiri non poterat nisi cum nauigalibus aptis ad maris discrimina substinenda, iussit ad se uocari de regno Thesalie quendam fabrum, Argum nomine, lignorum artificii multa discretione uigentem. Qui ad regis iussum mire magnitudinis quandam nauim in multa congerie lignorum extruxit, que de sui actoris nomine proprio uocata est Argon. Hanc quidam asserere uoluerunt primam fuisse nauim que primo uelis institutis adire loca remota presumpsit, et ideo quamlibet nauim magnam que transmeare maria uelis dicitur eleuatis Argon gramatici uocauerunt. Parata igitur naui predicta et immissis in eam singulis habundanter que causa nauigationis exposcit, multi nobiles de Thesalia, multa strenuitate conspicui, cum eodem Iasone ingrediuntur in ipsam. Inter quos fuit ille uir uere fortissimus et fortis Hercules nuncupatus, natus, ut scripsere poete, ex Ioue et Alcmena, Amphitrionis uxore. Hic est ille Hercules de cuius incredibilibus actibus per multas mundi partes sermo dirigitur. Qui sua potentia infinitos gigantes suis temporibus interemit et in ulnis propriis eleuatum, intollerabili strictura factum exanimem, fortissimum confregit Antheum. Hic, si credere dignum est, intrepidus portas adiuit inferni et custodem earum, canem Tricerberum, uiolenta manu ab illis extraxit. Quem tanta pulsione perdomuit ut madefactus totus sui ueneni spuma digesta per uomitum multas mundi partes infecerit letiferis acchonitis. Sed quia suorum actuum longa narratio poetarum longa expectatione animos auditorum astraheret, ista de eo sufficiant tetigisse, cum et rei ueritas in tantum de sua uictoria acta per mundum miraculose diuulget quod usque in hodiernum diem usquequo uictor apparuit columpne Herculis testentur ad Gades. Ad has columpnas magnus Macedonius Allexander, regis Philippi filius, qui et ipse de stirpe regum Thesalie, que Macedonia similiter dicitur, fuit productus, subiugando sibi mundum in manu forti legitur peruenisse. Ultra quas non est locus adhibilis, cum sit mare magnum, occeani uidelicet, quod per angustum locum ibidem per medium gremium terre nostre seipsum infundens Mediterraneum nobis mare constituit, per intrinsecas mundi partes a nobis nauigabile, ut uidemus. Quod licet ab ipso loco infusionem recipiat, effusum litoribus Siriis clauditur, in quibus ciuitas Acon nostros potissime recipit nauigantes. Hunc locum angustum a quo primum hoc Mediterraneum mare dilabitur nostri hodie nauigantes Strictum Sibile nominant siue Secte, et locus ille in quo predicte columpne Herculis sunt affixe dicitur Sarracenica lingua Saphy, quidam locus a quo sufficit ultra non ire. Obtenta ergo a rege Pelleo Iason nauigandi licentia noua sulcat maria cum Hercule et suis complicibus. Nauis noua, cuius uela dum secundus uentus inbuit et eius inflat afflatus, loca Thesalie cognita deserit ualde cito et ad incognita maris loca citius dissilit uelocissimuo curso suo. Multis itaque diebus ac noctibus nauigantibus illis sub ductu Thesalici Philotetis, discrete notantibus stellarum cursum uisibilium existencium iuxta polum, Maioris Urse scilicet et Minoris, que numquam occidunt, cum Angue uicino, secundum posita poetarum, cum stellam illam quam nauigantes Tramontanam appellant poete dixerunt esse stellam extremam positam in cauda Urse Minoris, et Maiorem Ursam nauigantes ipsi Grecum nominant et Anguem dicunt esse magistrum - De quibus Ursis, Maiori scilicet et Minori, Ouidius in secundo libro Methamorphoseos fabulose commentans dixit Calistonam et Archadem filium suum has mutatos in ursas. Uocantur eciam hee stelle Septentrionales stelle, cum sint uii iuxta axem. De quibus Iuno sic dixit: Nuper honoratas summo, mea uiscera, celo Uiderits stellas illuc ubi circulus axem Ultimus inuoluit spatioque breuissimus ambit. At uos si tangit lese contemptus alumne, Gurgite ceruleo septem prohibete triones. Nouerat enim Philotetes stellarum cursus et motum, si aliquis est in illis tamquam ille, qui nauigationis erat multum expertus. Et ideo, aura secunda perflante, tandiu recto remige nauigauit donec ad horas Frigias, regni Troyani uidelicet pertinencias, noua nauis applicuit, in portum scilicet qui tunc dicebatur ab incolis Simeonta. Greci autem, maris fatigatione lassati, ut peruenerunt in terram, in ipsam descendere quietis causa sitienti animo moliuntur. Et descendentes ibidem recentes aquas a fontibus auriunt et ibidem maioris refrigerationis gratia moram per dies aliquos statuerunt, non ut incolis molestiam inferre disponerent nec nociuis dispendiis eos ledere aliquatenus attemptarent. Sed inuida fatorum series, que semper quiete uiuentibus est molesta, ab inopinatis insidiis sine causa inimicitiarum et scandali causas traxit. Propter quas tante cladis diffusa lues orbem terrarum infecerit ut tot reges et principes bellicosa nece succumberent, et tanta et talis ciuitatis qualis extitit magna Troya uersa fuisset in cinerem, tot uiduatis mulieribus uiris suis, orbatis parentibus tot puellis et demum iugo seruitutis adductis. Quamuis enim Grecia inter tot grandes angustias potita fuisset uictoria, eius tamen uictorie pretium per tempora longa deleuit iniuria scilicet sue gentis et nece et suorum exterminio meliorum. Sane si diis tot mala grata fuerunt, primordialis causa tamen eorum, tam nulla tam leuis, animos non immerito perturbat humanos ut pro culpa tam leui tante acerbitatis pena meruisset infligi, nisi benigne forsitan diceretur ut procedentis mali congeries esset boni hedificatio subsequentis, cum ab hiis malis per Troye casum tanta bona processerunt ut ipsa Troya deleta insurexerit, causa per quam Romana urbs, que caput est urbium, per Troyanos exules facta extitit uel promota, per Heneam scilicet et Ascanium natum eius, dictum Iulium. Et nonnulle alie propterea prouincie perpetuum ex Troyanis receperunt incolatum. Qualis est Anglia, que a Bruto Troyano, unde Britania dicta est, legitur habitata. Item qualis Francia, que post Troye casum a Franco rege, Henee socio, qui iuxta Renum magnam condidit urbem quam Franciam ex suo nomine necnon et totam eius prouinciam appellauit, habitata narratur. Et Ueneciarum urbem inhabitauerit ille Troyanus Anthenor. Habitationis eciam huius Siciliam legimus non expertem, que primo a rege Sicano, qui in Siciliam a Troya peruenit, habitata describitur, unde Sicania dicta fuit. Et eo postmodum a Sicilia recedente, relicto in Sicilia Siculo fratre suo, unde postmodum Sicilia dicta est, transmeauit in Tusciam, quam multarum gentium habitatione repleuit. Et in regno Sicilie per marina confinia supradictus Heneas ciuitates multas legitur condidisse. Qualis est Neapolis tanta ciuitas et gentis indomite terra Gayeta. Dyomedes etiam, licet fuerit de Grecia oriundus, qui in Troyano bello tanta de se miraculosa commisit, Troya deleta, dum in regnum suum recipi minime potuisset, inhabitabuit Calabriam. Cuius socios narrauit Ouidius Circem, Solis filiam, in uolucres transformasse, in Calabriam a Dyomede delatas. De quarum auium genere dicit Ysidorus multas fuisse productas que aues Diomedee sunt dicte, eam naturam habentes ut cognoscant hominem Latinum a Greco discernere. Quare Grecos Calabrie incolas colunt et Latinos fugiunt, si qui sunt. Sed si tante proditionis causa fuerit subsequentis boni causa finalis humana mens habet in dubio. Nam subsequenter describit ystoria quod, Iasone et Hercule cum suis in portu quiescentibus Simeonte, de eis ad Laumedontem, Troyanum regem, fama peruenit quod gens quedam Troyanis incognita, scilicet gens Grecorum, nouo remige Frigias partes intrauit exploratura forte archana regnilo Troyani uel potius Troye prouinciam uastatura. Erat autem diebus illis Troya non tante magnitudinis qualis fuit postmodum de nouo firmata, et in ea regnabat tunc rex predictus Laumedon nomine, qui, sumpto dampnoso consilio (quod utinam non fuisset!), legatum suum in comitiua multorum ad Iasonem destinauit. Quo ad Iasonem ueniente legationem suam explicat in hec uerba: Rex Laumedon, huius regni dominus, de aduentu uestro ualde miratur quare terram suam intrauistis ab eo licentia non obtenta, cuius est intencio sub tranquilla pace eam tenere. Hoc instantissime mandat uobis ut incontinenti debeatis terram eius exire ita quod adueniente die sequenti sciat uos ab omnibus terre sue finibus recessisse. Quod si mandatorum suorum uos sentiat contemptores, pro certo noueritis ipsum iubere suis in offensionem uestram irruere in depopulationem rerum et finae uestrarum dispendium personarum. Postquam uero Iason totam seriem legationis audiuit, in ira et dolore cordis exacerbatus intrinsecus, antequam ad legationis dicta uerba mutua retorqueret, conuersus ad suos sic loqutus est eis: Laumedon rex, huius regni dominus, mirabilis dedecoris iniuriam nobis infert cum absque alicuius offensionis causa nos eici a sua terra mandauit. Itaque si eum regia nobilitas animasset, nos mandare debuit honorari. Nam si casus similis illum in Greciam adduxisset, sciuisset sibi illatum a Grecis non dedecus sed honorem. Sed ex quo magis sibi dedecus quam honor applausit, nos etiam applaudamus et illi ut ab eius regni finibus recedamus, cum posset contingere et leue sit quod eius enorme consilium sit carissimo pretio redempturus. Deinde continuatis uerbis conuersus ad nuncium dixit: Amice, legacionis tue uerba diligenter audiuimus et dona que per regem tuum nobis more nobilium sunt transmissa recepimus sicut decet. Deos nostros in Dei ueritate testamur non ex proposito terram tui regis intrasse ut offensam ingeremus in aliquem more predonio uiolentiam illaturi, sed cum ad remotiores partes conferre nos nuperius intendamus, necessitas in hunc locum diuertere nos coegit. Dic ergo regi tuo nos de sua terra recedere, scituro pro certo quod etsi non per nos, poterit forte per alios, qui presentem iniuriam nobis illatam audierint, concedentem gratiam obtinere. Hercules uero uerbis Iasonis non contentus regis nuncio refudit hec uerba: Amice, quisquis es, regi tuo secure referras quod ad plus die crastino de terre sue statione penitus discedemus, sed sequentis tercii anni dies non erit exitura, dic illi, qua nos uidebit, si uiuet, in terram suam, uelit nolit, ancoras iniecisse et de danda nobis tunc recedendi licentia non erit sibi plena libertas, cum talis litis adpresens inchoauerit questionem quod priusquam de ea possit sperare uictoriam, ignominiosi dedecoris pondere deprimetur. Cui regis nuncius respondendo sic dixit: Turpe satis est nobili et precipue strenuo minarum sagittas emittere nec michi qui sum missus est commissum a rege ut erga uos litigiosis uerbis insistam. Dixi uobis que michi commissa fuerunt; si sapienter agere placet uobis, do consilium bonum ut ab hac terra recedere non sit graue priusquam possitis incurrere grauiora, cum leue non sit personas perdere que se possunt consilio salubri tueri. Et post, a Grecis petita licentia, suum remeauit ad regem. Iason uero et Hercules, nulla mora protracta, Phylotete uocato, iubent ancoras a mari subtrahi et omnia colligere que in terram adduxerant causa quietis. Sciebant enim, si uoluissent in Frigios insultare, non esse eis in congressu pares, in uiribus nec in potentia fortiores. Arghon ascendunt et, eleuatis uelis, diis ducibus, Frigia deserunt litora. Et sulcantes maria, uentis afflantibus prosperis, non post multos dies in Colcos insulam salui perueniunt et desideratum feliciter portum intrant. In insulam igitur Colcos erat tunc temporis quedam ciuitas, Iaconites nomine, caput regni pro sua magnitudine constituta, urbs ualde pulcra, muris et turribus circumdata, fabricatis multis insignita palatiis, plena populo copioso, et insignis multorum nobilium incolatu. In hac igitur urbe degebat regaliter rex Oetes in multorum comitiua suorum, cum non longe a ciuitate ipsa nemora multa uirescerent apta quidem uenationibus ob multarum ferarum copiam iugis uescentium nemorosis. In cuius urbis ambitu longa patebat distensa planities frigidariis et uiridariis illustrata, dum aquarum fontes in ea innumerabiles scaturirent et quam plures fluuii continuis fluctibus prolabentes riuulis eandem planitiem irrigarent. Quare multarum uenatricium auium copia uigebat in illa, multarum uolucrum cantilene incessanter ibidem dulci modulamine personabant. U Ad hanc igitur ciuitatem Iason et Hercules cum eorum comitibus regaliter et decenter induti tramite recto se conferunt. Qui dum per plateas ciuitatis ipsius dyametro longo patentes moderatos gressus laudabili compositione maturant, miratur uulgus in eis illucescere tot regios apparatus, tam speciosam inflorescere iuuentutem, sic modestos in eorum incessibus et in apparentia tot moribus prepollere. Sitienti ergo animo disquirit uulgus qui sint, unde sint, et que causa sit aduentus ipsorum. Sciscitantibus ergo illis nullus est qui causam eorum aduentus aperiat donec portas palatii regii attingunt. Rex autem Oetes, innate sibi nobilitatis gratie non oblitus, statim sibi ex quo Grecorum aduentus innotuit, solio consurgens a regio, Grecis ob uiam in multorum comitiua suorum exiuit. Quos fronte illari et facie leta recipiens fouet amplexibus, signis salutationis exillarat, et in dulcium uerborum primitiis placidas amicitias illis spondet. Qui postmodum per gradus marmoreos loca sublimia conscenderunt, palatii intrant cameras, picturis uariis illustratas et appositi auri mirifico fulgore micantes. Postquam uero eis est sedendi concessa facultas, Iason, multa animositate repletus, in modesta pronuntiatione uerborum aduentus sui causam Oeti regi exprimit, et aurei uelleris ordinata discrimina secundum statuta legis imposite humiliter temptare deposcit. Eius autem rex benigne petitis obtemperans se impleturum uota Iasonis non negauit. Paratis igitur in multa rerum ubertate cibariis, sternuntur mense, superappositis ciphys aureis multis in illis. Et imminente commoditate uescendi, rex, cupiens omnem sui nobilitatis gratiam Grecis ostendere, pro quadam filia sua mittit ut ueniat iocunda celebratura conuiuium cum nouis hospitibus, quos ipse rex cum multa iocunditate recepit. Erat enim Oetis regis filia, Medea nomine, uirgo nimium speciosa, patri unica et sola futura heres in regno. Que quamquam iam ad annos nubiles peruenisset et facta iam thori matura, a puerilibus tamen annis se totam exhibuit liberalium artium studiose doctrinis, sic totum cordis auiditate scientie inbibens Elycona ut nullus uel nulla ea doctior posset illis temporibus reperiri. Set eius margarite scientia ex qua potius prepollebat erat illa ars mathematica, que per uires et modos exorcizationum nigromanticos lucem uertebat in tenebras, subito uentos inducebat et pluuias, corruscationes et grandines, et timidos terremotus. Fluuiorum autem decursus per decliuia loca labentes ad superiores partes influere et redundare cogebat. Hyemali etiam impugnatione frondibus arbores spoliatas compellebat in ipsa turbinis tempestate florescere, iuuenes faciendo senescere et senes ad iuuentutis gloriam prouocando. Hanc credere uoluit antiqua gentilitas luminaria magna, scilicet solem et lunam, sepius coegisse contra naturalium ordinem eclipsari. Nam secundum astrologie ueritatem, de qua ipsa doctissima fuisse describitur, sol decurrens sub ecliptico cursu continuo eclipsari non habet, nisi cum fuerit in coniunctione lune, existente in coniunctione ipsa cauda uel capite (que sunt quedam intersecationes cuiusdam circuli celi) et aliquo alio ex planetis. Nam tunc opponente se luna inter aspectum nostrum et solem, corpus solis nos uidere uisione solita non permittit, secundum quod de hoc perhibuit magne discretionis Egiptius Ptholemeus. Ipsa tamen pro sue incantationis uiribus hoc accidere fecisse narratur non cum sol erat in lune coniunctione (quam nos uulgariter dicimus cum luna se uoluit) sed cum erat in eius opposito, ab eo ea per uii signa continue existente remota (tunc cum lunam uulgariter quintamdecimam appellamus). Sed ille fabularis Sulmonensis Ouidius sic de Medea, Oetis regis filia, de ipsa fabulose commentans, tradidit esse credendum (quod absit a catholicis Cristi fidelibus credi debere nisi quatenus ab Ouidio fabulose narratur). Nam ille summus et eternus Deus, qui in sapientia, id est in Filio, cuncta creauit, celestia corpora planetarum propria sub lege disposuit, et ea statuens in eternum preceptum imposuit eis quod non preteribunt. Hinc est quod solis eclipsis contra naturalium instituta numquam legitur accidisse nisi cum incarnatus Dei Filius seipsum pro nobis humiliter exposuit passioni. Qui cum in crucis patibulo tradidit spiritum, eclipsatus est sol, luna tunc non existente in coniunctione sua. Tunc uelum templi scissum est, facti sunt terremotus horribiles, et multa tunc sanctorum corpora surrexerunt. Unde cum diebus illis Dionisius Ariopagita, summus phylosophus in naturis, uiueret apud Athenas, et esset in gignasiis studiosus, licet esset infectus gentilitatis errore, uidens tamen in Christi passione solem eclipsatum, stupefactus sic dixit: Aut deus nature patitur aut machina mundi dissoluitur. Hic est uerus et eternus Deus, cuius est posse naturalia queque dissoluere, et cogere in lege nature peccare, qui sola unius sui fidelis prece cursum solis mundanum contra naturalem institutionem ipsius ad Sabaoth figi et stari mandauit. Hoc autem de Medea secundum fabulas ideo ponitur quoniam sic de ea fabulose fuisse presens ystoria non obmittit, cum et ipsam fuisse in astronomia et nigromantia peritissima non negetur. Medea autem, audito patris precepto, quamquam esset uirgo nimium speciosa, conata est, ut mulierum est moris, speciem addere speciei per speciosa uidelicet ornamenta. Quare compta pretiosis ornatibus et regio apparatu, decora cuncto gradu, non obesse familiaritate, ad discumbentium mensas accessit. Quam sedere iuxta Iasonem illico iussit pater. Sed O misera et infatuata nobilitas, quid urbanitati debes in honoris tui precipitium et tui decoris pro curialitate iactura? Numquid est sapientis se credere constancie puellari aut sexui muliebri, qui nullis annorum circulis nouit captare constantiam? Cuius animus semper consistit in motu et precipue inter pubescentes uacillationes antequam mulier uiro facta uiripotens misceatur. Scimus enim mulieris animum semper uirum appetere, sicut appetit materia semper formam. O utinam materia transiens semel in formam posset dici suo contenta formato! Set sicut de forma ad formam procedere materie notum est, sic mulieris concupiscentia dissoluta procedere de uiro ad uirum, uti esse creditur sine fine, cum sit quedam profunditas sine fundo, nisi forte pudoris labe aliqua abstinencia laudanda concluserit sub terminis honestatis. Qua ergo, O rex Oetes, ductus audacia tenere puelle latus extranei uiri lateri consuisti? Si sexus fragilitatem ex animo discusso librasses, heredem unicam regni tui ignominioso nauigio in extranea regna delatam sub tanto dispendio non fleuisses ut filia simul et semel et thesauri tui inaudito cumulo priuareris. Quid tibi profuit Martis custodia aduersus fraudes mulieris et dolos? Sane quia quod futurum erat, forte dixeris, nullatenus potuisti uitare, iussisti filiam tuam cum Iasone communicare conuiuium et Iasonem statuisti partecipem nate tue in cellebratione ciborum. Nam quid tibi proinde reuera successerit ecce subiungit ystoria, successus congruos et incongruos non obmittens. Existente igitur Medea inter patrem et Iasonem, licet multo esset rubore perfusa, tamen temperare non potuit suorum acies oculorum quin, cum poterat, eorum intuitum uersus Iasonem dulcibus aspectibus retorqueret, sic eius faciem et circumstantias faciei, flauos crines, corpus, et membra corporis intentis ymaginationibus contemplando quod repente in concupiscentia eius exarsit et feruentis amoris in animo cecum concepit ardorem. Non illi est cura ciborum uesci dulcedine nec gustare pocula melliflue potionis. Est enim sibi tunc cibus et potus Iasonis dulcis aspectus, quem totum clausum gestat in corde et in cuius amore libidinis repletus est stomachus saturatus. Cum igitur inspiciebatur ab aliis qui intuebantur eam ciborum gustibus sic cessasse, attribuebant eidem non amoris causa hoc in ipsa procedere sed sola forte ratione ruboris. Medea ergo tanti feruoris exasperata cupidine conceptum crimen satis conatur obtegere ut non solum ab hiis a quibus inspicitur percipi forte posset, sed etiam a seipsa probabilis excusationis argumenta producit quibus illud quod esse posset nefas in uirgine excusabile conuertat in fas. Inde est quod tenui sono suos eburneos infra dentes collidit hec uerba: O utinam iste barbarus tam speciosus tam nobilis michi maritali copula iungeretur, ut sibi ipsa daret intelligi inculpabili affectione illud appetere quod culpa et crimine non carebat. Omnium enim mulierum semper est moris ut cum inhonesto desiderio uirum aliquem appetunt, sub alicuius honestatis uelamine suas excusationes intendant. Conuiuii igitur fine facto, Medea de sui patris licentia camerarum suarum intrat archana, et Iason et Hercules quadam eius palatii recipiuntur in camera iussu regis. Medea autem in sui secreto cubiculo sola persistens, ex concepti amoris flama uexata, anxietate multa torquetur et multis fatigata suspiriis satis sollicite cogitat in seipsa qualiter sui ardoris flammis posset occurrere per satisfactionem proprie uoluptatis. Set uirginei pudoris pusillanimitate deuicta cedit audacie, cum in ea pugnet amor et pudor. Instat amor ut audeat sed per ignominiam pudor uetat. Et sic duplici uexata conflictu sui laboris dispendia per totam hebdomadam sub taciturnitate defleuit. Factumque est autem quod a fortuna, miseriis que finem accelerat, ex seipsa processit pro Medee uotis illud acceptum quod quadam die, circa eius diei medium, dum rex Oetes in secretariorum comitiua suorum cum Iasone et Hercule de multis multa sua conferret in aula, pro Medea filia sua misit ut ueniret ad illum. Qua in apparatu regio ueniente in sui ueneratione ruboris iuxta patrem ipso iubente consedit. Cui pater blando sermone licentiam explicauit ut cum Iasone et Hercule more uirgineo uerba solatiosa conferret. Que pudibunda quodammodo patris surgens a latere iuxta Iasonem sibi sedere elegit. Iason ut uidit Medeam iuxta se consedisse, factus est illaris et, modico relicto spatio sessionis, secedens parum ab Hercule, magis Medee lateri fit propinquus. Rex autem Oetes et astantes ceteri multe confabulationis amenitate diem eludunt, et Hercules cum astantibus coram eo multa sermocinatione de pluribus conferrebat. Sicque inter Iasonem et Medeam nullus medium erat cuius posset obice, si uicissim ad loquendum erat, aliquid impediri. Medea igitur, quasi in solitudinis habilitate alloquendi Iasonem apta commoditate captata, uidens ceteros inter se circa alia colloquia diuersa uacare, timorosi pudoris sarcina honeste deposita, in primis uerborum congressibus sic est Iasonem alloquta: Amice Iason, non reputet tua nobilitas inhonestum nec uicio feminee dissolucionis ascribat si forte tecum uelut ignota conferre presumo et me inhonesta intentione uerborum affecto ad tui notitiam prouocare. Dignum est equidem ut extraneo nobili et negotioso salutis consilium tribuatur a nobili. Nam prodesse nobilis nobili ex quadam mutua urbanitate tenetur. Scio enim te nobilem et ductum audacia iuuenili regnum istud pro obtinendo aureo uellere petiisti, pro cuius questu scias te discrimini manifesto submittere et infallibilis mortis periculo subicere uitam tuam. Ergo tue nobilitati et iuuenili calori compatior et tibi desidero salutis consilium et auxilium utile ministrare propter quod illesus a tantis periculis eruaris et ad optatos tue patrie lares incolumis ualeas grata sospitate redire. Et hec tibi de leui profutura cognoscas si perceptibili corde meos monitus amplecteris et efficaci studio duxeris exequendos. In prono sibi uultu et plicatis brachiis Iason ad offerentis uerba sic humili uoce respondit: Ha nobilissima domina, uobis deuotissimo corde meo humiles grates fundo que laboribus meis compati nobili expositione monstratis. Cuius rei causa beneplacitis uestris me totum expono, cum multo magis sint munera gratiosa que nec petita nec precedentibus beneficiorum meritis tribuuntur. Cui Medea: Amice Iason, nosti quanta sunt in aureo uellere querendo constituta discrimina an forte fama, ueritatis ignara, tibi causam ipsorum ueram non prodidit in aperto?Sane eius facultas obtentus uix aut nullo modo mortali cadit in homine, cum diuina sit eius custodia et non sit in homine plus posse quam potest uirtus inexpugnanda deorum. Quis enim illesus euasit a bobus flamas eructuantibus igneas quem fortune casus aduersos ipsos irruere stimulo presumptionis induxit, cum aduersus illos insultans subito conuertatur in cinerem et exustus fumosa pereat in fauilla? Quod si tam leui animo attemptare iuueniliter presumpsisti, magna fatuitate deduceris, cum pretium tante rei mors sola consistat. Abstrahe ergo, Iason, si petis agere sapienter, a tam infausto limine pedem tuum et ne accedas ad letifera limina, que tue sunt uite lumina finaliter ablatura. Iason autem uelut impatiens ad Medee uerba, commotus ne plura similia uerba diffundat, eius sermonem intersecat et, eius serie interrupta, sic intulit: Ha nobilissima domina, numquid uestrorum terrore sermonum exanimare me creditis ut duris incussionibus stupefactus ab incepto desistam? Numquid, si fieret, uti posset aliqua gloria uita mea? Sane uiuus uiuaci uituperio tabescerem inter gentes et omnis exutus honoris laude perpetui dedecoris uilescerem ubertate. Est ergo propositi mei certum morti me tradere, si mors est pretium tante rei. Nam prudentis uiri proprium esse debet, ex quo alicuius cepti propositum publicauit in actu, preponere necem uite priusquam a cepto ignominiose desistat. Cui Medea: Est ergo, Iason, illa tui propositi certitudo ut mortem affectes preponere uite tue in tam uicini discriminis interitu manifesto. Reuera tue fatuitati compatior et erga te presumentem nimium indiscrete commoueor uisceribus pietatis. Quare propono tibi compatiendo benigne tue salutis antidotum reuerentie preponere patris mei et meo pudori non parcere nec saluti. Sed huius ita demum a me beneficii gratiam consequeris, si monitis meis pure spondes et in exequendis que dixero fallaciis non utaris. Ad hec Iason: Nobilissima domina, quecumque decreueritis me facturum infallibiliter adimplere uobis spondeo deosque contestor. Cui Medea: Si me tibi copulaueris in uxorem, si me ab hoc paterno regno, Iason, abduxeris in tuam patriam delaturus, si me fidelis non deseres quoad uiuam, pro certo faciam et tractabo quod aurei uelleris obtentu finaliter tuum uotum implebis, totis imminentibus malis periculis anullatis. Sum enim inter mortales alias sola que possum uirtutes Martis eludere et eius potentialiter institutis per contrariam artis potentiam obuiare. Ad que Iason: O quam magna et inextimabilia reuera sunt illa que michi, nobilis uirgo, promittis daturam michi te, uidelicet que inter alias preciosas sponsas electe pulcritudinis prerogatiua refulges uelut rosa punicea, que ueris temporibus flores ceteros quos in aruis campestribus sponte natura produxit suorum titulorum insigniis antecellit! Et me liberare preterea a tantorum malorum noxiis, aureo ariete quesito! Scio tamen me iustum esse non posse pretium tante rei. Et qui dona tam cara grata offerente fortuna renueret merito dici posset summa fatuitatis insania penitus agitari. Quare, nobilissima mulierum, et me in uirum uobis humiliter et deuotum sponsum expono et me facturum singula que uestra discernet electio pura et intemerata fide promitto. Medea uero talis oblationis exilarata sermonibus, sic ad offerentis uerba respondit iterato: Amice Iason, de tuis pollicitationibus certam effici et omnino securam non uano corde desidero et ut in hiis mentem meam tutioris assecurationis facias firmiorem, peto per te quecumque dixisti tuo sacramento firmari. Sed cum ad presens se nobis locus habilis non presentet, differendum hoc puto dum operiatur terra noctis caligine, que ad committendum oculta se prebet desiderantibus habilem et a scientia hominum multos excusat. Et ea igitur nobis commoda se prebente, per mei secretarii nuntium requisitus ad meam cameram tutus accedes, in qua securam me facies de premissis per sacramenta deorum. Nam et me assecuratam hoc modo habere deinceps poteris sicut tuam et ibi de tuorum factorum processibus et ipsorum executione finali per me plenius instrueris. Cui Iason statim huius compendii breuiloquio sic conclusit: Nobilissima domina, sicut dicitis fiat uobis et michi. Ambobus ergo cedentibus pluralitati sermonum, Medea, ab Hercule petita licentia, rege patre etiam salutato, multis asociata comitibus in propriam cameram se reduxit. Iam diei medium sol post terga reliquerat et suorum flexis habenis equorum ad partes iam uergebat occasus cum Medea sola persistens in aula que dixerat Iasoni et que responsa fuerunt per eum multa intra se cogitatione reuoluit. Et dum condicta inter se diligenter examinat, dilatato gaudio sed mixto desiderio inualente gaudium eius obducitur, dum inuidenda noctis hora per multam cupiditatem suescit. Quare utpote feruoris impatiens dum desiderio fluctuat anheloso, intentis metitur aspectibus cursum solis. Tanta enim auiditate torquetur in solis occasum quod illud diei residuum quod erat medium inter lucem et tenebras sibi pro certissimo uisum fuit tractum duorum habuisse dierum. Sed eo demum uergente ad uesperas, sub emisperio factus occiduus certas noctis induxit tenebras, dum inter aspectus humanos et ipsum solem se interposuit umbra terre. Insurgente ergo illius noctis crepusculo, multa uarietate subuertitur fluctuans animus in Medea, qui, iam erectus ad notandum singulos gradus solis donec occideret solicitudine grauiori notat et appetit lapsus noctis et sic per consequens ortum lune, cum nocte illa circa primi sompni horam eleuatura esset ab ortu, et sic, eius noctis ab existentibus in palatio consumata uigilia, dormitionis singuli quietem appeterent, per quam complendi sui uoti desiderata libertas plena pateret eidem. Set O quam desideranti animo nichil satis festinatur! Quantis enim torquetur cruciatibus anxiis tunc Medea cum sentit patris famulos in palatio longa uigilia noctem eludere et inuigilantibus signa cadentia sompnos nullatenus suadere! Longe igitur expectationis uelut impatiens nunc huc nunc illuc fertur per cameram inquieta; nunc ad eius se dirigit hostium exploratura si forte uigilantes ineant de dormitione tractatum, nunc conuersas ualuas aperit fenestrarum inspectura per illas quantus effluxerit de nocte ea decursus. Sed tamdiu talibus uexatur angustiis donec gallorum cantus, dormitionis preco, undique inualescit, ad quorum monitus uigilantes instantem quietem appetunt dormiendi. Recubante igitur uniuersa familia regis et sub noctis tacito circumquaque diffuso silentio, Medea, exillarata non modicum, quandam anum sibi domesticam et nimis astutam ad Iasonem caute mittit. Quam ut presentit Iason, subito surgit a thalamo et, anu comite, lentis incessibus per obscura palatii gradiens Medee peruenit ad aulam. In cuius introitu astante Medea, Iason affectuosis uerbis salutis pandit oraculum in ingressu. At illi simili responso reddito per Medeam, gratabundus ualuas intrauit. Confestim igitur secessit anus, Iasone et Medea solis in camera derelictis et firmatis aule ianuis per Medeam, iuxta stratum mirabili apparatu triclinium Iason, Medea dictante, consedit. Apertis igitur thesauris suis, quandam ymaginem auream consecratam in nomine summi Iouis, ut gentilium erat moris, Medea eduxit ab illis et ea ostensa Iasoni in multo lumine ardentium cereorum, quibus tota camera fulgore maximo perlucebat, hiis uerbis illum allocuta est dicens: Peto a te, Iason, super hanc ymaginem summi Iouis sacramentum a te michi fidele prestari ut, cum me totam tue uoluntatis exponam arbitrio et impletura sum omnia que tibi promisi, intemerate fidei puritate te michi perpetuo seruaturum puro corde iurabis, diuini et humani iuris ab hac hora me in tuam consortem accipies, et nullo tempore uite tue me deserere aliqua machinacione presumes. Ad quod Iason, deuoto uultu se offerens et ymagine corporaliter manu tacta, Medee seruare singula et adimplere predicta iurauit. Sed O deceptiua uiri falacia! Dic, Iason, quid tibi Medea demum fecisse plus potuit, que, sui decoris omni honore posposito, tibisuum corpus et spiritus unanimiter tradidit, solius promissionis tue potius lapsa fide, non attendens sue nobilitatis insignia nec sue magnalia regie dignitatis aduertens, cum tui amoris causa seipsam hereditario septro priuauerit, et senem patrem irreuerenda reliquerit, thesauri sui cumulo spoliatum, et paternas sedes deserens propter te elegit exilium, preponendo natalis soli dulcedini prouincias alienas? Nonne teipsum a mortis interitu saluauit incolumem et perpetui uituperii labe detraxit, qui saltem si sospes a casu discriminis euasisses, aureo uellere non quesito, redire in Thesaliam pro pudoris angustia audacia tibi secuta non erat? Destituit enim seipsam sibi et suis et te restituit tibi et tuis. Quo ergo pudore depulso iuramenti tui fedus eludere presumpsisti ut ingratitudinis labe pollutus credentem deceperis uirginem? Ea laribus paternis abstracta et deorum timore posposito, quos elegisti periurando contempnere, ei fidem fallere ueritus non fuisti a qua tanti boni magnalia te certum est suscepisse. Sane te inuerecundum demum decepisse Medeam narrat ystoria. Sed hoc processit ex tua deceptione flagitium, ut eiusdem ystorie series non obmittit, quod in tui penam periurii et in odium fidei rupte tue, diis uigentibus , uitam tuam turpi casu diceris finuisse, de qua hic plura refferre ad presens omittitur pro eo quod presentis tractatus materiam non contingit. Set tu, Medea, que tantarum diceris scientiarum illustratione decora, dic, tibi quid profuit notitia legis astrorum, per quam dicitur futura posse presciri? Si presciencia futurorum uiget in illis, unde tibi tam enormiter tam impie prospexisti? Forte dixeris te multo baccatam amore futuri tui mali scrutari dispendia in astrorum legibus per negligentiam obmisisse. Sed certum est astronomie iudicia super incerto firmata, de quo manifestum exemplum potenter et patenter in te elicitur, que tibi prouidere per ea nullatenus potuisti. Hec enim sunt illa incerta que faciles ad credendum pro certo decipiunt et aperto conuoluunt falsitatis errore. In quibus nullus deprehenditur futurorum effectus, nisi a casu forte contingat, cum solius Dei sit, in cuius manu sunt posita scire tempora temporum et momenta. Quid ultra? Recepto Medea a Iasone periurabili iuramento, ambo ingrediuntur in thalamum, incredibili uenustate decorum, reiectisque uestibus et existentibus ambobus nudis, uirginitatis claustra Iason aperuit in Medea. Sicque tota nocte illa consumpta in iocundis solatiis uoluptatis, Medea licet sui uoti satisfactionem impleuerit per uiriles amplexus et optatos actus uenereos a Iasone, propterea non euanuit scintilla cupidinis in eadem; immo per expertos actos postea grauiora concepit incendia quam per facinus ante commissum. Hic est ille gustus tanta seducens amenitate miseros amatores, qui cum ab eis plus recepitur magis appetitur, quem odire non potest stomachus saturatus, cum cordis auiditas et cupiditas uoluptatis continuum in eo, dum eius feruet dulcis anxietas, nutriat appetitum. Iam illius noctis aurore uicine sidus illuxerat matutinum cum Medeam hiis uerbis alloqutus est Iason: Hora est, dulcis domina, nos a lecto debere consurgere ne forte repente nos intercipiat lux diei. Sed ignoro, karissima, si de meo negotio disposuisti aliquid me facturum. Si per te igitur est aliquid ordinatum, rogo deuote ut tui secreti consilii michi seras aperias ut per te instructus hoc exequar. Nam in educenda te ab hac insula in qua es et deducenda te in meam patriam in qua possum omnis est celeritas michi mora. Cui Medea sic dixit: Amice, carior michi me, super tuo negotio, quod meum proprium factum est, plenum iam sumpsi consilium electionis fornace recoctum et agnitum in meipsa. Hoc ergo surgamus a thalamo ut michi ei tibi copia sit habilior exercendi super hec omnia que tibi uisa sunt expedire. Surgentibus ipsis a thoro et uestibus in multa celeritate resumptis, Medea, suorum apertis scriniis thesaurorum, multa ab illis excepit, que Iasoni hoc ordine tradidit obseruanda. Inprimis tradidit ei ymaginem argenteam quandam, quam dixit esse per incantationum nodos multique artificii uirtute constructam, que aduersus incantationes iam factas est ualde potissima, cassans uidelicet que facta iam sunt et eorum nociua expulsione finali repellens. De hac igitur Iasonem sic instruxit ut eam caute supra se deferat. Nam aduersus incantationes quaslibet preualere se sciet, nociuarum incantationum uiribus annullatis. secundo sibi tradidit cuiusdam unguenti odoriferi medicamen, quo ipsum linire suasit, asserens in eo uirtutem inesse ut aduersus flamas ualde preualeat, extinguat incendia, et omne quod habet potentiam comburrendi in cassa fumositate resoluat. Deinde quendam annullum sibi dedit, in quo talis uirtutis lapis erat inclusus ut, quecumque uenena corriperet, eorum nocumenta repelleret et, quem ueneni rabies infusa forsan inficeret, uelut ab aquis infusum innocuum sua uirtute salutaret. Erat et in eodem lapide alia uirtus intensa ut, siquis hunc lapidem clausum gereret in pugillo ita quod lapis ipse gerentis carni inhereret, inuisibilis statim fieret ita quod, dum ipse gestaret in pugno eius, nemini pateret copia uisionis. Hunc lapidem sapientes achatem appellant, in insula Sicilie primo repertum. Et hunc Heneam scripsit Uirgilius gestauisse cum primum inuisibiliter Cartaginis peruenit ad horas, de quo sic dixit: Graditur fido comitatus Achate. Subsequenter sibi quoddam scriptum exhibuit litterature legibilis et notissimi etiam intellectus, de quo Medea Iasonem satis diligenter amonuit ut quam primum ad uellus aureum perueniret, impedimentis preambulis annullatis, non repente in ipsum irrueret sed supplex diis in oratione perfusus saltem ter legeret scriptum illud ut, ea lectura instar sacrificii uelut habente, placatos deos per eam mereretur habere. Postremo et ultimo quandam fiolam liquore mirabili tradidit sibi plenam, de qua illum instruxit ut quam primum perueniret ad boues, liquore illo eorum hora perfunderet et crebris aspersionibus irroraret. In liquore enim illo hanc inesse uirtutem asseruit ut quam primum ora boum infunderentur ex illo, uelut quodam uiscoso glutino sic compacta constringerentur in unum quod eorum apertura non tam difficilis quam impossibilis esset in illis. Et sic de singulis successiue Medea Iasonem diligenter instruxit quibus processibus siue modis possit ad optate ictorie gloriam peruenire. Medea igitur suis instructionibus et doctrinis sic demum finem imposuit et, data Iasoni licentia recedendi, ante diei cominantis lucis aduentum Iason in decretam sibi cameram furtiuis passibus se recepit. Insurgente igitur roseis aurora splendoribus et sole aureo luce modica cacumina montium illustrante, Iason fictituo surgit a thalamo, et in comitiua uidelicet Herculis et suorum Oetis regis adiuit solium, in quo ipse rex iam se receperat, multorum adstantium circumdante corona. Quem ut uidit rex, illari uultu suscepit et ab eo causam aduentussui est gestis honorificis sciscitatus. Cui Iason sic intulit: Queso, domine, ut cum mora sit michi amodo nimium tediosa, uellem, si placet, de uestre uoluntatis licentia ad aurei uelleris bellicosa discrimina me conferre. Cui rex: Amice Iason, timeo ne tue iuuentutis animositas inconsulta appetere te inducat ea que tibi mortem accelerent et michi generent loquacem infamiam de discrimine casus tui. Moneo igitur te deuote ut sospes repatriare uelis antequam tot malis te subicias periturum. Cui Iason: Nobilissime rex, non est michi animositas sine dispensatione consilii. Et uos sine dubio in conspectu omnium eritis innocens si de me -quod absit!- aliquid sinistrum accidat cui uoluntarie me suppono. Cui rex: Amice Iason, inuitus uolo tua uota perficere. Dii faueant ut a tanto discrimine incolumis eruaris. Et sic Iason, a rege uotiua obtenta licentia, premissum se accinxit ad iter. Erat autem iuxta insulam Colcos quedam modica insula, modico freto distans ab ipsa, in qua predictum aureum uellus erat in custodia discriminis iam narrati et ad quam parua cimba et breui remige consueuerat transmeari. Ad uicinum igitur litus Iason adueniens cimbam intrat, armis munitoriis intromissis, et solus, pro spe uictorie feruens, insertorum remorum ductu ab ipso in iam dictam modicam insulam transfretauit. In qua simul cum terram attingit, confestim a cimba prosiliens et, ab ipsa dispositis armis et rebus a Medea sibi prestitis ad salutem, confestim arma induit et securis passibus uersus aurei uelleris se dirigit arietem. Medea uero trepidantis animi excussa suspiriis sui conscendit alta palatii et ad eminentiora loca se dirigens summa speculatur a turri, a qua dilecti sui diligenter metitur transitum sed diligentius eius descensum in terram. Quem ut uidit arma sumpsisse et meticulosum, ut putat, accinctum ad iter, fluuiales prorupit in lacrimas, quibus signa produntur amoris. Nec ualens obtemperare singultibus atque uerbis, in has uoces tenues ora sua, lacrimis irrigata circumfluis, languida sonoritate resoluit: O amicus Iason, quantis pro te uexor angustiis, quantis doloribus crucior intus et extra, dum timeo ne tu terroribus stupefactus monitus meos obliuioni tradideris et tue salutis obmiseris datas a me tibi necessarias disciplinas! Quod si feceris, non immerito uereor ne quid tibi et michi, potius illud suppremum sinistrum possit accidere quare a tuis amplexibus fiam perpetim aliena. Diis tamen humiliter supplico ut te redeuntem incolumem occuli mei reuera prospiciant et de tuis processibus me totam exhilarent secundi processus. Inter hec autem Iason circumspectis incessibus uersus arietis custodias iter arripuit. Qui postquam uenit ad locum Martis, primo boues inspexit tam urentes flamas et in aere diffusas emittere quod celum adiacens totum ignis flagrancia rutilabat. Estus etiam et caloris feruor sic totum occupauerat locum ipsum quod Iasoni nulla poterat patere facultas ut ad boues ipsos posset accedere pre nimio caloris terrore. Sed dilecte sue factus non immemor salubrium monitorum, faciem suam, collum, et manus, et eas partes quas potuit corporis dato sibi a Medea unguento linuit. Ymaginem etiam sibi prestitam ab eadem, collo pendentem, flammis opposuit et, perlecto scripto tot uicibus quot iam prediximus esse relegendum, ausus est ad boues ipsos accedere et cum eis prestitit inire certamen. Sicque ipsis aduersus Iasonem flamas euomentibus incessanter, exustum est scutum eius a flammis et eius lancea, crepitantes digesta per ignes, nebulosum exalauit in fumum. Et uere Iason uitam mediis finuisset in ignibus nisi datum liquorem in ora boum crebris aspersionibus infudisset, quo perfuso uaporancium ora boum quasi ferreis catenantur ex seris et uelut uiscosi glutinis compagine indiuidue sunt astricta. Tunc cessauit illico flammarum emissio et boum letifer igneus uomitus illico fuit digestus. Reducto igitur aere, euanescentibus flammis, ad sue humiditatis nature descensum, inualescit Iason et multa animositate repletus ualidas ad stupefactorum boum cornua manus extendit. Sicque areptis cornibus huc illuc temptat transducere boues ipsos ut sentiat si calcitrosi repugnent uel si, eius imperio facti flexibiles, humiliter obsecundent. Qui uelud exanimes, eius parentes arbitrio ad recalcitrationis ceruicosa rebellia insurgere non attemptant. Quare Iason iugum et aratrum iugo iugaliter sociatum eorum humeris secura diligentia imponit et nectit et urgentibus stimulis boues ipsos arare coegit, non contendentes ad imperium aratoris. Sicque, uersata gleba, latus campus crebris concauatur in cellulis, crebris sulcis sursum uersum describentibus cellas ipsas. Et bobus ipsis uersato derelictis in campo, Iason festinus et audax se dirigit ad draconem. Quem postquam draco ad se uenientem inspexit, multiplicatis sibilis in sonoritate uocis horribilis, repercussum aerem similes echonizare coegit in uoces et crebris ictibus fumosas flamas emittens uicinum aerem calida et estuanti rubricatione colorat et dum linguam leuibus reuolutionibus trahit et retrahit, pluuialibus aspersionibus letifera uenena diffundit. Iason autem intrepidus ad ordinatas Medee se uertens protinus disciplinas, uiridis lapidis anulum quem susceperat a Medea in lumina draconis obiecit. Cuius fulgore stupefactus draco cessauit flamas emittere et circumgirando caput et collum huc illuc, uellut factus exanimis, fulgorem lapidis pre multa stupefactione uitare contendit. Hic lapis reperitur in Yndia, ut scripsit Ysidorus, quem nos smaragdum uulgariter appellamus. Huius uirtus lapidis sine dubio talis est ut obiectus in lumina cuiuslibet ueneniferi animalis, serpentis uel eius similis uel eius qui bufo in Sicilia uulgariter nuncupatur, si eius aspectui cum aliquo fuste uel calamo incommutabiliter opponatur, non per longam horam poterit uenenosum animal tollerare quod in eius aspectu non deficiat iam extinctum. Sed lapis ipse non eximitur impunis a dampno, cum, extincto uenenoso cui opponitur animali, totus minimas confringatur in rimas. Huius radio uiridanti drachonem ipsum letifere stupefactum animosus Iason confestim appetit ense nudo, crebris ictibus ictus accumulat, quos ueluti innocuos dure draconis squame colidunt. Infatigabilis igitur Iason propterea non cessat ab ictibus, uelut durus malleus in incude, et tamdiu renouatis ictibus ipsum impugnat quod draco , tollerare non ualens crebras et duras impugnationes ipsorum, longe distensus in campo letiferum emittit spiritum, qui super adiacentem aerem letiferis aconitis infecit. Quem postquam Iason uidit extinctum, Medee magisteria ad propriam iam reducens memoriam, impiger appetit et caput eius a collo trucidanti mucrone diuisit. A cuius faucibus euulsis dentibus, ipsos continuo per sulcos factos inseruit in arato campo dudum a bobus. Ex quorum semine nascuntur statim milites inauditi, dum ex tali segete milites prodeunt, confestim ad arma sequentes, qui irruentes protinus in seipsos letiferis uulneribus se impugnant. Durum ergo committitur prelium inter fratres terrigenas et obscurum, cum distinctis ad bellum non irruant acciebus nec se petant utpote diuisi per partes, sed turbulentis aspectibus alter alterum trucidare contendat, cum nec demum eorum fuerit aliquis qui uictor extiterit, cum multis et mutuis uulneribus inter se deciderint interempti. Mathematice igitur artis incantationibus contrariis artificiorum ministeriis omnino detersis, dracone predicto morti tradito, necnon ex eius dentium semine natis fratribus morte sublatis, bobus ipsis factis ueluti semiuiuis, Iason , a discrimine periculorum eorum auulsus, curiosa solicitudine sua scrutatur in mente que facta sunt et siqua facienda sibi supersint in consumatione ipsius negocii studiosus contemplatur. Et cum omnia percipit iam esse consumpta, animosus et ilaris lentis passibus ad aurei uelleris se dirigit arietem. In quo dum nullam inuenisset rebellionis audaciam, arreptum cornibus iugulo morti tradidit et suo aureo spoliat uestimento, grates exinde diis reddens, per quos cum uictorie gloria et absque sue detrimento persone est predictum uellus aureum consequtus. Ditatus igitur Iason aureis spoliis, ad insule litus letus accelerat, cymbam intrat, et remorum ductu se contulit ad maiorem insulam. In cuius litore ipsum Hercules predictus et eius socii desiderabiliter expectabant. Hunc igitur postquam descendit in terram cum multa ilaritate suscipiunt et de eius incolumitate diis humiles grates reddunt, cum eum sospitem numquam habere putassent. Iason autem cum eisdem ad regis Oetis regiam se contulit. Et ut peruenit ad eum, rex Oetes eum fictitia iocunditate recepit. Nam inuidit sibi de tanta uictoria et doluit de seipso tantis diuitiis spoliato. Quem iuxta se sedere iussit Oetes quod uelit uulgus monstrum aurei uelleris inspecturum. Miratur in ipsius uelleris aspectu uulgus sed potius admiratur de tanta uictoria Iasonis quomodo potuisset statuta deuincere dei Martis. Medea uero gratis exillarata successibus uisura Iasonem demum accedit. Cui, si licuisset, in aspectu multorum multa per oscula blandimenta dedisset, et rege mandante iuxta Iasonem quasi pudibunda consedit. Quem Medea tenui sono uocis furtiuis uerbis alloquitur ut ueniente noctis umbraculo securus ad eam accedat. Quod Iason se desiderabiliter impleturum humili et submissa uoce respondit. Noctis igitur tenebris toto orbe diffusis, Iason Medee peruenit ad cameram, ea mediante thalamum intrat, et ambobus in thalamo uoluntarie constitutis, post multa uoluptatis solatia tandem de recessu comuni et preparatione ad recessum multa inter se unanimiter contulerunt. Sicque ad Medee suasum Iason in Colcos per unius mensis spatium moram traxit. Demum uero temporis opportunitate captata, Iason et socii cum Medea ab eadem insula furtiue recedunt, a rege Oete licentia non petita. Set, O Medea, uentorum secundorum auram multum diceris peroptasse ut tuam desereres patriam et paterna septra diffugeres, mare transires intrepida, amare luis tua discrimina non aduertens. Sane diceris peruenisse in Thesaliam, ubi per Thesalum Iasonem, ciuibus inueneranda Thesalicis, occulta nece post multa detestanda discrimina uitam legeris finiuisse. Sed quamuis ultione deorum Iason martirio multo fuisset expositus antequam et ipse decederet et eius decessus, tamquam dampnatus a diis, fuisset dampnabili morte conclusus, dic, tibi quid profuit Iasonem enormia incurrisse dispendia, dic, tibi quid profuit in Iasonem grauis ultio et uindicta deorum postea subsequuta?Sane uulgariter dici solet, animali mortuo inutiliter proficit medicinalium herbarum naribus adhibere medelas. Nisi forte diis placeat non imperasse recompensationem iniurie sed ut a mortalibus cognoscatur deos nolle graues culpas etiam in facie uiuentium absque pene talione transire. Quid ultra? Applicuit Iason cum Hercule et aliis eorum comitibus cum Medea in portu Thesalie sanus et hilaris. Quod omnes rex Pelleus, de Iasonis incolumitate turbatus intrinsecus, sui tamen cordis celans angustias, ylari uultu suscepit, et preponere Iasonem regno suo iuxta promissa sibi dudum ab eo, licet inuitus, prodigaliter non negauit. Iason uero suscepti uituperii a Laumedonte rege memoriter non oblitus, habitam de aureo uellere tam gloriosam uictoriam parum curans, postponens etiam tamquam ingratus qiucquid promissione agere debuit in Medea, nec regni Thesalie prepositione contentus, in uindictam et ultionem Laumedontis regis animum curiosum erexit. Quare de ea re multo cum Hercule communicato consilio, Hercules quasi tocius negocii pondus assumpsit. Inde est quod idem Iason et Hercules regi Pelleo et aliis Grecie regibus a Troyano rege eis iniuriam in mente illatam exponunt, nec tantum eis uerum etiam primatibus Grecie fuisse communem. Et ideo in ultionem iniurie predicte audeant se conferre petierunt ab eis, ut in tanti consumatione negocii quodcumque possunt auxilium et iuuamen impendant. Non ergo defuit petentibus a Grecorum regibus et ducibus iuuatiua promissio, qui uindictam appetere de commissis a predicto rege Troyano unanimiter omnes probant. Hercules autem qui ipsius negocii, ut dictum est, totum onus assumpsit, cupiens ipsius negocii fidelis esse minister et solicitus executor, uersus Spartem impiger iter accelerat, non quiescans. Erat enim Spartem quedam prouincia de pertinentiis Romanie regnum effecta. Et duo reges fratres regnabant in illa, quorum unus Castor et alius Pollux denominacionibus propriis uocabantur. Hos fratres dogmatizauerunt poete fuisse filios Iouis, susceptos sibi ex Dampne, speciosissima mulierum, a qua etiam Helenam finxerunt conceptam, sororem uidelicet regum ipsorum. In cuius Helene conceptione testati sunt fabulose poete Iouem in oui similitudine concubuisse cum predicta Dampne. Unde quidam: Iupiter inquit ouo quia Tyndaris exit ab ouo, uocans Tyndarim ipsam Helenam a quodam loco dicto Tyndare. Hunc locum dicunt quidam esse in Sicilia ex parte septentrionalis plage, in facie Eolicarum insularum, non longe multum a ciuitate Messana. In quem locum dicti poete dixerunt Theseum predictam Helenam asportasse, a patria sua raptam dum adhuc flore uirescit puellari. Unde Ouidius in epistola Canace sic improperauit Paridi: Tyndaris infestis et cetera. Et subsequenter adiecit: A iuuene et cupido credatur reddita uirgo? et cetera. Ad hos igitur fratres reges Castorem et Pollucem accessit Hercules, deuote rogans illos et monens ut in potenti brachio in Troyani regis dampna secum potenter accedere non postponant. Qui reges in multa affectione uerborum et in uoluntate non ficta ipsi Herculi predicta unanimiter annuerunt. Eodem igitur Hercule ab eisdem regibus fratribus iocunda obtenta licentia accelerat Saleminam. Erat enim Salemina quedam prouincia, regnum effecta de continantiis ipsius Grecie seu partibus Romanie, in qua regnabat tunc rex Thelamon, uir utique multe strenuitatis et animositatis in bello. Ad quem dum peruenit Hercules, cum multa iocunditate fuit receptus ab eo. Hercules igitur ipsum uerbis amonet precatiuis ut secum et cum aliis regibus Grecie qui secum apud Troyam accedere promiserunt ad regis excidium Laumedontis uenire dignetur. Thelamon autem rex uerbis annuens Herculis cum eo et aliis ducibus Troyam etiam in instanti uenire promisit. Et ab eo Hercule discedente reuersus peruenit ad Pelleum, quem monet precibus et ortatur ut quoscumque poterit de maioribus regni sui moneat Troyam accedere cum iam dictis regibus et seipso. A quo Hercules satis ilariter impetrato auxilio mox discessit ab ipso et apud Pilon cum festinancia declinauit. Erat et Pilon quedam prouincia de ipsius continentiis Grecie, in qua tunc dux Nestor dominium potenter agebat. Cui dum Hercules explicasset sui causam aduentus, annuit Nestor cum eo se uidelicet gratanter iturum in multa suiorum militium comitiua. Erat igitur dux Nestor ipsi Herculi longe intime amicitie dulci caritate coniunctus et ideo graciosus et facilius anuit uerbis eius. A quo Hercule discedente iterum peruenit ad Pelleum, qui cum uiginti nauibus onustis militibus iam accinserat se ad iter, predictis regibus tunc conuenientibus cum eodem in portu Thesalie ut deinde simul apud Troyam se, diis fauentibus, salubri nauigatione conferrent. U Tempus erat quod sol maturans sub obliquo zodiaci circulo cursum suum sub signo iam intrauerat arietis, in quo noctium spatio equato diebus celebratur equinoctium primi ueris, tunc cum incipit tempus blandiri mortalibus in aeris serenitate intentis, tunc cum dissolutis niuibus molliter flantes zephiri crispant aquas, tunc cum fontes in ampullulas tenues scaturizant, tunc cum ad summitates arborum et ramorum humiditates ex terre gremio exhalantes extolluntur in eis, quare insultant semina, crescunt segetes, uirent prata uariorum colorum floribus illustrata, tunc cum induuntur renouatis frondibus arbores circumquaque, tunc cum ornatur terra graminibus, cantat uolucres et in dulcis armonie modulamine citarizant. Tunc quasi medium mensis Aprilis effluxerat, cum mare, ceruicosa fluctuatione laxata, iam undas equauerat factum equor. Tunc predicti reges Iason et Hercules cum eorum nauibus portum intrant, scindunt maria uelis extensis in afflactibus zephyrorum, et tamdiu continuatis diebus et noctibus nauigant donec ad optatas horas Troyaniregni perueniunt. Portum intrant dictum propria appellatione Sigeum. Cum igitur ad portum applicuere predictum, iam sol uergebat ad uesperas, uicinas noctis tenebras suadendo. Tenacibus ergo anchoris in profundum maris iniectis, quiescunt naues, ex eis fortiter religate, et de futuris processibus quo possunt salubriori consilio disponunt nauigantes in illis. Diffusis igitur noctis umbraculis in orbe terrarum in primo conticinio noctis illius, luna luce modica surrexit ab ortu, que supra terre faciem suis cursibus eleuata adulterino lumine noctis medio fingit diem. Hinc est quod ab eius lucis lumine animati Greci commoda ordinacione descendunt in terram, quod ualde facile fuit illis, cum Troyana reperissent litora sine custodia, non expectante rege Troye hostium aliquorum insultus. Educunt itaque de nauibus equos suos, arma deponunt in terram, tentoria fingunt et eleuant, uigilias statuunt et excubias necessarias circumquaque. Priusquam igitur sol in faciem terre effunderet uerum diem, rex Pelleus reges alios, Iasonem et Herculem necnon et alios maiores exercitus, ad tentorium suum uenire mandauit. Quibus uenientibus et in eorum sessionibus collocatis, rex Pelleus eos hiis uerbis alloquitur indicto manu silentio et ore dictato: O uiri nimia strenuitate conspicui, terrarum orbis nouit uirtutis uestre potencias per plurima mundi loca iam agnitas ab experto. Nusquam auditum extitit aut relatum ut in quoscunque inieceritis uires uestras de uictoria non reportassetis triumphum. Iniuste enim Laumedontis regis iniurie iustam nobis parauere causam intrandi terminos terre sue. Sed ex quo placuit diis nos in hanc descendisse terram in excidium dicti regis , expedit nobis circa tria principaliter apponere nostras curas. Primum est ut in defensionem nostrarum personarum ab hostibus nostris simus omnimode curiosi ut saluationem ex eis omnimodam consequamur. Secundum est quod in offensionem ipsorum hostium nostrorum t destructionem eorundem uiriliter insurgamus. Tercium est ut uiribus totis nitamur de hostibus nostris ad uictoriam peruenire. Ex qua illa duo extrema felicia procedent pro nobis, diis fauentibus, manifeste satisfacionis, uidelicet, plenitudinem nos consequi de comissis et innumerabilium diuitiarum utilitates, que, deuictis ipsis hostibus, nos expectant. Notum est enim omnibus urbem Troye innumerabilibus habundare diuitiis, quam si nobis per uictorie palmam poterimus, fortuna fauente, subicere, capaces non reputo naues nostras ad tantam copiam et onus earum. Superest ergo ut de cetero singula metiamur per que possimus ad obtinenda uota nostra celeriter et salubriter peruenire (quod dii pii fauorabiliter annuant et iuuando concedant!) Postquam igitur rex Pelleus uerbis suis finem fecit, primus inter alios dicendi uices anticipans aliorum Hercules sic ad regis dicta respondit: Laudande rex, laudanda sunt dicta que per uos in nostra communi audiencia sunt prolata. Et si laudabile est circa presens negocium nostrum laudabilia aduenire consilia, laudabilius tamen est adinuenta effectui cum instancia delegare. Saluo igitur consilio saniori pro salute nostra et nostrorum hostium obtinenda uictoria, michi uidetur acceptum ut incontinenti, antequam dies ueniat, qui sua luce nostrum aduentum accuset, de omnibus nostris et tota gente nostra fiat istribucio in duas partes equales. In una igitur parte de partibus ipsis sit rex Thelamon cum tota gente sua, item et uos ipse, domine rex, cum tota uestra, item Iason et ego cum nostris complicibus nobis iunctis ut statim nos sub noctis silentio conferamus circa urbis Troye uicina, latibula, uiridaria, et uineas adiacentes. Ibique nobis furtiue latentibus expectabimus diei lucem, quo, ad regem Laumedontem de aduentu nostro delata notitia, cum milicia sua ad naues nostras disponet irruere, ignarus nos circa sue urbis muros esse latentes. Eo igitur ad naues cum suis milicibus accedente, ut ut potentis defensionis sibi a nobis repagula opponantur, de alia medietate gentis nostre tres acies ordinentur. Quarum prime presit dux Nestor in comitia suorum, secunde rex Castor, et tertie rex Pollux, qui contra regem Laumedontem in hoc loco litoris ubi nunc sumus uiriliter se opponant. Nos autem qui erimus in furtiuis latibulis, ut iam dixi, aggrediemur urbem et sic, Laumedonte rege cum sua milicia in medio nostrorum exposito, facilius penam luet. Nam ad optata uotorum nostrorum pertingere per salubriorem uiam non credo uelocius fieri posse. Placuit igitur consilium Herculis astantibus uniuersis, et quod celeriter executioni mandetur uniuersaliter omnes probant. Mox igitur rex Thelamon, rex Pelleus, Iason, et Hercules in comitiua suorum equos ascendunt et armorum suffulti presidio bellicoso sub noctis taciturnitate circa muros urbis Troye per loca latentia tacitis insidiis se reponunt, reliquis aliis in litore remanentibus, qui contra uenientem regem Laumedontem obice uirtuoso ad arma consurgant. Solis igitur radiis terram illustrantibus, mane facto aurora surgente, que noctis tenebras a facie terre deleuit, de Grecorum aduentu tumultuosis relatibus Laumedontis regis aures implentur. Quam ob rem uniuersos suos milites ortatur arma capescere et alios ciues suos qui iuuentutis in flore bellicosis armis intendere non pauescunt. Ordinatis igitur per regem ipsum cuneis armatorum, uenit et diuidit multos in ordinatione belli manipulos. Sicque non aduertens hostium cecas et urbi uicinas insidias cum omni expeditione suorum festinat ad litus. Greci uero qui in litore morabantur, uidentes armatorum exercitus multo impetu confluentes in ipsos, parantur ad prelium animosi, nulla stupefactione confusi. Quare dux Nestor primus cum suis se offerens in conflictum bellum aggreditur. Et prelio commisso asperimo inter utrosque, certatim irruit unus in alium et odioso impetu alter in alterum aggreditur intermixtim. Ex lancearum fractura fragor fit maximus. Perforantur scuta et cassides auellunter; sonat in aere multus ensium ex crebra collisione tinnitus; sternuntur milites, alii uulnerati, alii interempti. Cedes fit maxima ultro citroque. Rubricatur tellus multo distincta cruore. Sed preualescit tandem multitudo Troiana, dum solus dux Nestor cum sola turma sua dispendia certaminis sustineret. At rex Castor, ille uir strenuus, mox cum multitudine armatorum bellum ingreditur, uiriliter Troyanos aggreditur. In cuius congressu bellum instauratur. Clamor fit maximus; Troyani ruunt, substinere recentium impetum non ualentes. Sed Laumedon rex more rugientis leonis festinus occurrit, qui de sue strenuitate persone multa committens hos sternit, hos uulnerat, hos trucidat, et in Grecorum offensionem pro defensione suorum totus anhelat. Troiani uero in Grecorum excidium irruentes prodigaliter, eorumuite prodigi, Grecos letiferis uulneribus insequuntur, multos ex eis morti explicant, et dum alios dissolute conantur occidere nonnulli eorum nece occidunt festinata. Tunc rex Pollux, dum belli metitur ambigua, duma longe prospicit aduersus suos Grecos preualere Troyanos, furibundus cum suorum acie bellum intrat, in Troyanos acriter irruit, et multos interimit et uulneratos prosternit ab equis. Rex uero Laumedon, parum a bello secedens, quia uidit suos dissolute bellantes et quod ex suis in bello multi defecerant, timuit maioris dispendii sui casum et ideo minis et precibus uniuersos suos fecit paululum retroire et omnes quasi coadunatos redegit in unum. Interea uero dux Nestor in Laumedontem regem fixit intuitum et percepit esse illum regem et principem Troianorum. Omni ergo alia cura postposita, contra ipsum regem dirigit equum suum et ueloci cursu aduersos eundem regem se impetuosum iniecit. At rex Laumedon illum ex quo in seipsum irruere presensit, factus intrepidus statim aduersus Nestorem equi sui declinauit habenas, et ambobus calcaribus urgentibus equos suos ambo conueniunt concurrentes. Laumedon autem rex lancee quam gerebat in manu in Nestorem astam fregit, cuius aste ictu fuisset Nestor indubitanter letifere uulneratus nisi fidelium armorum tuitio illum conseruasset illesum. Sed non sic Laumedontem regem Nestor petiit asta sua. Nam ipsam in regem ipsum uiriliter impellendo scutum eius binas disiunxit in partes. Cuius impulsu rex acriter uulneratus equum deserit et prostratus peruenit in terram. Rex igitur Laumedon nec stupefactus casu nec uulnere timidus statim seipsum erexit a terra et euaginato ense pedes Nestorem audacia petiit animosa. Sed quidam adolescens miles nomine Cedar, qui eodem anno factus extiterat nonuus miles, ut uidit Laumedontem regem suum peditem in tanto discrimine preliantem, tamquam de suo dominio subditus fidelis erubuit et ideo uersus Nestorem equum suum coegit in cursum. Quem dum lancea petiit animosus, ipsum percussit in pectore ac eum uiriliter impellendo prostrauit ab equo coram pedibus regis sui. Rex uero ut uidit illum coram se prostratum in terra, in multo uigoris impetu illum impetit, ense nudo crebris ictibus cassidem eius impugnat. Cassidis frangit circulum et totum nasale disrumpit et in eius faciem graue uulnus infixit. Profecto succubuisset Nestor Laumedontis dextera interemptus dum ebilitatus uulneribus et fluentis incessanter emissione cruoris sui esset impotens ad tutelam, sed Grecorum in eius subsidium concurrentium multitudo regem impetit Laumedontem. Et quamuis tunc multi ex Grecis ceciderint interfecti, tamen, ipsis renitentibus, Nestor, equorum euulsus a pedibus et Laumedontis subtractus manibus, equum ascendit. Castor autem rex dum certantium in medio debellaret, uidit Nestorem ab equo deici per Cedar. Cupiens tamen de illo uindicatam assumere, laxatis habenis ueluti furiosus se dirigit uersus illum. Sed antequam ad Cedar Castor posset pertingere cursu suo, quidam Troyanus, nomine Seguridan, eidem Cedar linea consanguinitatis astrictus, in medio amborum se totum opposuit, et facto impetu per eum uersus Castorem, Seguridan in eum fregit lanceam sine aliqua alia lesione Castoris. Uerum idem rex Castor eumdem Seguridan impellens fortiter asta sua in eius latus letale uulnus infixit. Cedar autem, dum Seguridan consobrinum suum perciperet uulneratum, in eius uindicatam furibundus aspirans nudo ense prosiliit in Castorem, potenter ipsum impugnat, et per uiolentiam ab eo clipeum eius extorsit. Quare, cassidis laqueis extirpatis, letaliter Castorem percussit in uultu, sic quod eum potenter impellens deiecit ab equo. Equum eius uiolenter arripuit et cuidam suo armigero tradidit conseruandum et obprobriosis uerbis aduersus Castorem insultans sui sibi uulnus exprobat consobrini. Castor uero, dum esset pedes et ipsum Troiani intercipere molirentur, aduersus Troyanos multa se animositate defendit. Sed cum solus inter tot bellum ingereret, ad resistentiam factus impotens, captus ab hostibus iam fuisset nisi rex Pollux cum maxima festinantia in eius adiutorium occurrisset, septigentis strenuis Grecorum militibus sociatus, qui faciens impetum cum militibus ipsis in illos qui regem Castorem intercipere conabantur disrumpit accies in multa uirtute bellandi, fratrem liberat, et equo restituit alieno. Pollux itaque igne furoris accensus in quedam Troyanum, Elyacum nomine, quem ante se primum inuenit, se uiribus totis iniecit. Erat autem hic Elyacus filius regis Carthaginis, nepos regis Laumedontis, ex sua sorore primogenitus. Quem dum Pollux odioso persequitur appetitu, letaliter ipsum uulnerat sic quod ex eo uulnere cecidit interfectus, Laumedonte rege uidente. Tunc Laumedon rex fluuiales prorupit in lacrimas, nepotis sui miserabiliter deflens casum. Et duris uexatus angustiis suos conuocat uniuersos, quos flebilibus monet in lacrimis ut in ultionem necis sui nepotis potenter insurgant. Et tunc emisso per eum cuiusdam cornu sonitu, quasi septem milia militum erga regem ipsum ad cornu sonitum accesserunt. Et facto impetu uersus Grecos uiriliter ipsos expugnant, sternunt, sauciant, et eos perimunt in ore gladii seuientis sic quod turpiter uertuntur in fugam. Quos Troyani usque ad extrema litora eorum nauium insequuntur. Tunc cessisset Laumedontis regis uictorie finis et belli sed quidam ex Troyanis, nomine Dotes, letaliter uulneratus, uix seipsum regens, ab urbe Troye peruenit ad regem. Cui in uerbis flebilibus et singultibus anxiosis exponit excidium urbis sue, asserens urbem suam Troie a suis hostibus interceptam. Quod Laumedon rex audiens anxiosa suspiria pectoris eduxit ab ymis et eiusdem cornu sonitu ad se prouocans gentem suam, dimissis Grecis in litore iam deuictis, gressus suos accelerat uersus urbem. Nondum igitur rex Laumedon multum perrexerat in armatorum comitia suorum et respiciens a longe uidit magnam partem hostium suorum egressam ab urbe et aduersus eum in armatis cuneis festinare. Item aspiciendo post se uidit Grecos quos in litore quasi iam deuicerat animositate resumpta accelerare se cum maxima festinantia aduersus ipsum. Quid faciat inter hec stupefactus ignorat, cum in medio suorum hostium circumquaque se cernat inclusum. Quid ultra? Committitur bellum asperimum inter utrosque, inter quos feruet et estuat prelium inequale, nam Greci in multo magis numero Troyanos excedunt. Sternuntur Troyani et ex crebris ictibus ensium perimuntur. Nec mora, ille uir strenuus tam fortis tam audax Hercules superuenit, qui forti sedens in equo, letiferis uulneribus coartans disrumpit acies et cuneos, disgregat aduersantes, et in eius potentia hostes, dum ipsum nequeunt tollerare nec uiribus preualere, iter sibi per turmas aperiunt, cum circumquaque ante eum cadant et deficiant interfecti. Demum uersus Laumedontem regem, quem indubitanter ipse presentit, impetu se dirigit furioso. Quem agressum uiolenter intercipit et interceptum interficit et ab eius corpore capite truncato in medio suorum rabie uiolenta proiecit. Quod postquam inspexere Troyani, deflent se sui regis regimine destitutos, quos ad se recipiendum in urbem eorum spes nulla reducit nec alibi posse diffugere causa presidii aliqua spes expectat. Ruunt ergo Troyanorum hinc inde cadauera et deuicti Troyani campum deserunt, ad fuge subsidium anhelantes. Et eorum, si qui sunt, quos tueri potuit longe fuge subsidium, potuerunt forsan manus Grecorum effugere, cum cetero letifero bello succumbant et per ictus ensium fit letifero finis bello. Greci uero uictores desideratam urbem uictricibus armis intrant, quam solis mulieribus, paruulis, et senibus semiplenam inueniunt pre timore mortis confugientibus ad templa deorum. Sed multe ex eis mulieres miserabiliter stupefacte hinc inde diffugiunt, earum paruulos tremulis deferentes in ulnis. Trepideque puelle errantes hinc inde aditum earum salutionis ignorant, relictis earum domibus, innumerabilibus gazis plenis, quas omnes uictores Greci preoccupant, spoliant, et predantur, maxima etiam per eos habilitate captata, cum per unius continui mensis spatium Greci uacauerunt ad predam ipsarum. Demum uero urbis ipsius altis depositis menniis per eosdem, summa palacia diruunt et indiferenter tradunt sublimia hedificia precipitem in ruinam, funditus cuncta subuertunt, et uniuersis templis urbis ipsius more predonio spoliatis, quoscumque in eis confugientes inueniunt senes et paruulos indifferenter crudelissime morti tradunt, et templorum hedificiis traditis in ruinam, puellas pubescentes et formosas quas adinueniunt mulieres captiuas educunt et deducunt ad naues eorum, adducentes eas perpetue seruituti. In Laumedontis igitur regis palatium irruentes, antequam funditus fuisset euersum, in ipso limine captionis inuenerunt Exionam, puellam mirabilis pulcritudinis, filiam dicti regis - que inuenta uel nata utinam non fuisset! Quam Hercules in uictorie premium regi tradidit Thelamoni pro eo quod idem rex Thelamon in urbem ipsam primus uictor intrauit. Sed O mirabilis ingratitudo uictoris, si tibi palma uictorie sociauit Exionam! Hanc tibi sociare debuit nobilis gratitudo ut tam nobilissimam uirginem tante pulcritudinis, forma decoram, tam nobilissimis moribus informatam, maritalis tede tibi copula sociasses, non ut ignominiose libidinis uoluptate eam improbe deturpasses, ut eam, que tibi uix cedere poterat coniugio sociata, indignam tibi meretricali contubernio statuisti. Ex hac enim Exiona processit estuantis tota materia rabiei, de qua postmodum maxima scandala processerunt, longis nutrita temporibus, et de qua dampna postmodum irreparabilia sunt secuta. Euersa igitur funditus urbe Troie, ut proxime dictum est, Greci cum omnibus bonis ablatis ab ipsa naues eorum ascendunt, Troyano recedunt a litore, et committentes se pellago uelis extensis felici remige salui et uictores in Greciam sunt reuersi. Exultat ergo Grecia nimio tota pre gaudio in Grecorum ipsorum uictoria et in tantorum acquisitione bonorum, pro quibus omnibus grates, uictimas, et grata pacifica diis reddunt. De Troyanorum igitur spoliis Grecia plena tota fit diues. Quibus etiam ditatis uictoribus, qui tunc illo fuerunt in tempore successores eorum per multa tempora post modum successiue abinde fuerunt indeficientibus diuitiis opulenti. Destructa igitur et euersa funditus urbe Troie, Laumedonte rege suo nequiter interfecto, tot militibus et nobilibus ciuibus neci traditis, tot mulieribus et puellis iugo seruitutis adductis, nobili Exiona, ipsius regis filia, meretricio more sub Thelamonis libidine constituta, uiri prouidi diligenter aduertant quales sunt in hoc mundo ceci rerum euentus. Quare necessario deceat homines a friuolis etiam et leuibus iniuriis abstinere. Habent enim in se sepius leues iniurie ad instar ignis, cuius modica scintilla, cecis alimentis nutrita, sub cinere subito in maximas et adurentes flamas exalat. Discant etiam reges et principes alienigenis non obesse qui ad eorum regna se conferunt non ex maliuoli propositi fomite ut eorum regnorum scrutentur archana. Nam inuida fatorum series, felicium inimica, summa in summitate manere diutius semper negat, et ut status hominum deducat habilius in ruinam, per insensibiles et cecas insidias potentiores immittit et inducit ad casum, a friuola et inopinabili materia causam trahens ne prouisione prehabita per cautele subsidium ualeant se tueri. Sub hoc igitur inuolucro fatis ingerentibus, prima Troya destructa, talis nobilissimi regis Laumedontis infelicissimus finis fuit. Sed O utinam finis eius fuisset finis et extremus introitus tante cladis ut ob tam facilis occasionis causam qualis fuit Laumedontem regem in nudo litore terre sue Grecis alio nauigantibus repentinum hospitium denegasse in tanti facinoris tallionem (si facinus dici potest) mortis dispendium incurrisset, morti etiam traditis sui regni primatibus, eius transducta filia in extraneas regiones sub labe meretricie uilitatis! Sed illa mundanorum fatorum inuida dispensatrix a leuissimo radicis fomite zizanie causam trahit. Que dum incipit latenter obrepere, fit postea maxima mali congeries succedentis, dum fine succedente nequissimo, per intemporalia dampna eius extremus exitus concludatur. Hinc est quod ex premissis malis quanta fuerit postmodum malorum congeries subsequta nostra tempora non effugiunt memoriter recensenda, dum durante captione uiuentis Exione uiuaci memoria illa nobilissima et mirabilis magna Troya, que post euersionem predicte Troye prime postea fuit fundata, funditus postmodum fuisset euersa, tot regibus, tot principibus, tot milibus hominum bellicosa morte consumptis. Ad cuius et quorum narrandos euentus suo ordine sigillatim dirigitur stilus noster. Laumedon itaque rex quendam habebat filium, nomine Priamum, ex regina uxore sua sibi susceptum, multe strenuitatis uirum et multe sapientie consilio prepollentem. Hic tempore casus patris presens non extitit apud Troyam, cum longis dierum curriculis iam exactis uersus quosdam paternos hostes et proprios in bellicoso exercitu in remotis partibus prelia confoueret. Hic eo tempore quo Greci irruerunt in Troyam quoddam castrum sibi rebelle diuturna obsidione concluserat, et in ea obsidione, sub spe uictorie moram trahens, cum uxore sua et filiis circa eius castri captionem solicita intentione uacabat. Hic habebat in uxorem quandam nobilissimam mulierem, nomine Heccubam, ex qua sibi susceperat procreatos quinque filios et tres filias. De quibus filiis eius primogenitus uocabatur Hector, inaudite strenuitatis miles, uirtute maxima bellicosus, cuius gesta uirtutum multa uigent in longa memoria, longum non sine causa recensura per euum. Secundus autem filius uocabatur Paris, qui et ipse dictus erat alio nomine Alexander, omnium iuuenum speciosissimus, doctus pre ceteris in arcus magisterio et sagittis. Tertius uocabatur Deyfebus, uir strenuus et multa consiliorum discretione conspicuus. Quartus uocabatur Helenus, uir scientie multe, nam omnium erat doctrinis scientiarum liberalium eruditus. Quintus et ultimus uocabatur Troylus, iuuenis quam plurimum uirtuosus in bello, de cuius strenuitate multa sunt gesta, que deinceps presens ystoria non obmittit. Filiarum autem prima uocabatur Creusa. Hec asseritur Henee fuisse coniugem. Quem Heneam in Uenere concepit Anchises, de quo multa presens narrabit ystoria et de quo Uirgilius post magne Troye casum in suorum opere Heneydorum multa describit. Secunda uero uocabatur Cassandra, que, licet uirginea honestate polleret, in liberalibus artibus plus pollebat, habens notitiam earundem et scientiam futurorum. Tercia autem et ultima uocabatur Pollixena, puella mire pulcritudinis et speciositatis immense. Preterea idem rex Priamus xxx filios naturales habebat ex diuersis mulieribus sibi quesitos, equestri dignitate conspicuos et fortissimos bellatores. Qui sunt hii:Odinal, Anthonius, Exdron, Deluris, Sinsilenus, Quintilienus, Modenius, Cassibilans, Dinadaron, Dorascarus, Pytagoras, Cicinalor, Eliastras, Menelaus, Ysidorus, Carras, Celidomas, Emargoras, Madian, Sardus, Margariton, Achilles, Fanuel, Brunus, Mathan, Almadian, Dulces, Godelaus, Duglas, Cador de Insulis. Uacante igitur rege Priamo cum consorte sua et eius omnibus Filiis circa bella et castri obsidionem ipsius, ad eum orribilis illa fama peruenit quod eius pater Laumedon a Recisa extiterat interfectus, Troya et funditus diruta, occisis nobilibus et eius sorore Exiona in et seruitute deducta. Obstupuit Priamus in talium relatione rumorum et dolore pro nimio factus est anxius, et in continuis lacrimis flebilem uitam trahens querulis uocibus anxiosa lamenta prodit et cumulat mestuosus; et illico omnem dissoluit exercitum, belli finem imposuit, obsessi castri castra deseruit, et gressus festinos accelerat uersus Troyam. Quam ut uidit funditus sic euersam et in aream conculcatam, sua et suorum irreparabilia dampna prospiciens multas produxit lacrimas, continuando per triduum suos luctus. Sed demum lacrimarum imbribus fluuialibus excollatis, amaro corde satisfactionis quasi recepta quiete, post depositos gemitus et lamenta, longo examinato consilio, placuit Troyam euersam iterum instaurare. Quam in ea magnitudine et fortitudine fabricare decreuit quod nullos hostiles timere posset insultus et in suorum offensionem hostium uere posset erigi ceruicosa. Hinc est quod quesitis undique fabris et peritis in hedificandis artibus et marmoreis celaturis, lapidariis, et doctissimis architectis omnis generis, marmora natiuis diuersimode insignita coloribus mirabiliter coegit instruere. Et sic amotis ruderibus et ruinosis locis purgatis in quibus consedit prima Troya, mirabilis longitudinis et latitudinis sub dei Neptuni nomine ciuitatem erexit quam eodem nomine Troyam uidelicit censuit appellari. Fuit autem huius secunde Troye ambitus longitudinis trium dierum et latitudinis coequalis. Nec ante fundationem eius aut postea nunquam legitur condita ciuitas tante magnitudinis, tante pulcritudinis, aut similis speciei. Fuerunt etenim fundamenta eius in terre gremio constituta, multum profunda facta scissura et latitudine spatiosa. A terre igitur superficie usque ad summum eius superhedificata sunt menia in mirabili compositione murorum circumquaque cubitorum altitudine ducentorum, quorum superficies erat marmoreis incrustata lapidibus in uariorum diuersitate colorum ut intuentium aspectibus blandirentur. In murorum itaque ipsorum circumgiratione corone non multum una turris distabat ab alia que supra muros eosdem excrescenti altitudine imminebant. Introitus autem et exitus ciuitatis ipsius fuit in sex ianuis institutus, quarum una Dardanides, secunda Tymbrea, tercia Helias, quarta seca, quinta Troyana, et sexta Anthenorides uocabantur. Quelibet portarum ipsarum bellicosis fuerat firmata turribus per latera et in celaturis marmorearum imaginum circumquaque decora. Quarum quelibet amicis intrare uolentibus placidos permittebat ingressus et superbe resistentie quibuslibet inimicis duros et fortes minabatur accessus. Erant etiam ipsi muri ex exteriori parte per ambitus circumquaque obscuris hyatibus profundo uallo firmati, cuius ualli distantia inter se et muros eosdem longa planicies extendebat. Infra uero ciuitatem eandem instructa fuerunt infinita palatia et in ea infinite domus ciuium formosis hedificiis fabricate, que ciuitatem eandem ornabant in multarum latitudine platearum. Pro certo enim asserunt nullam domum, nullum hospicium in ciuitate Troye fuisse constructum cuius illud quod minoris depressionis extiterat supra terram saltem erectum in lx cubitorum altitudine non fuisset, totum etiam marmoreis firmatum lapidibus in mirificis ymaginum ferarum et hominum celaturis. Erant et eius platee longo et recto distense dyametro, in quarum medio discoopertus aer uegetabilis aurore dulces et uarios refundebat afflatus. In ipsarum uero lateribus platearum innumerabilibus super columpnis marmoreis arcubus circumuolutis erectis, sub ipsorum hedificiis eleuatis, liber et cotidianus gradientibus patebat incessus ut nec a uentorum rabie nec ab ymbrium rore celesti uexarentur inuitis aspersionibus gradientes. Per plateas enim ipsas mechanicarum artium locate fuerunt proprie stationes, in quibus earum operarii, per certa loca distincti, cotidianis operibus et uenalibus artificiis insudabant. Hic enim architecti manebant, hic pictores, hic statuarii, hic marmorarii, hic lecticarii manebant; hic canicularii, hic quadrigarii, hic lignarii, hic mularii, hic deauratores albini, qui statuas et ymagines in auro pingebant, hic argentarii, hic dyatretarii, qui calices conficiebant ex uitro, hic errarii, hic fusores, qui campanas ex metallo fundebant, hic signarii, qui sigilla formabant, hic fabricarii, qui camiscias suebant et bracas, hic fusarii, qui ferreo inferro fusos extenuant muliebres, hic perticarii, hic libratores, hic figuli, hic aurifices, hic plumbarii, hic specularii, hic pelliparii, hic fulones, hic carpentarii, hic tignarii, qui uehicula scilicet rotis uolubilibus sociabant, hic dealbatores armorum, hic balthearii, seu pantalarge qui opus deaurati eris in frenis apponunt, hic classicularii, hic fabricenses, hic gineciarii, qui textores appellantur, hic geometre, qui iugera rusticarum terrarum numero diuidebant, hic baphi, qui pannos lineos et laneos in multo colore tingebant, hic pistores, hic tabernarii, hic cerarii, hic arilatores, quos mercatores uulgariter appellamus, hic argiroprate, id est distractores argenti, hic et alii plures qui uenales artes mechanicas exercebant. Per medium autem ciuitatis ipsius quidam fluuius, Xantus nomine, decurrebat, qui, diuidendo ciuitatem ipsam in geminas partes equales, perhenni cursu habitantibus in ciuitate ipsa multa commoda conferrebat. Nam constructis iuxta ripam ipsius innumerabilibus molendinis, molendina ipsa ad uitam habitantium frumenta concussa in farine puluerem cotidianis usibus conuertebat. Hic etiam fluuius per meatus artificiose compositos et subterraneas catharactas per latentes ductus aquarum neccessaria fecunditate decurrens ciuitatem ipsam ordinatis incursionibus mundabat, per quarum lauacrum congeste immunditie purgabantur. Ad huius itaque fluminis instar ordinatus extitit Tyber Rome, qui, per medium Rome erumpens, per Troyarum Heneam ad similitudinem Troye factam urbem Rome geminas distincxit in partes. In hanc igitur urbem Troye totius adiacentis regni gentes per urbes alias et loca dispersas colligi Priamus et inhabitare decreuit. Quarum multitudine facta est nimium populosa, multis decorata nobilibus et undique tota plena in multorum incollatu uario plebeiorum. Huius autem ciuitatis diuersorum ludorum diuersa genera diuersis in ea adinuentionibus statuerunt. In ipsa primo adinuenta fuerunt scaccorum solatia curiosa, ibi ludi subito irascibiles alearum, hic repentina dampna et lucra momentanea taxillorum. Ibi tragedie et comedie dicuntur primitus institute, quamuis quidam asserant in insula Sicilie inuenutam fuisse primitus comediam. Ibi inuenti leguntur ludi circenses et maiuma, que primo uidelicet ueris tempore, arboribus in multa fronde uirentibus et floribus in prima pubescentibus iuuentute, fieri primo mensis Maii consueuit. Ibi multorum aliorum ludorum genera adinuenta fuerunt, que consueuerant hominum animos demulcere et humanis aspectibus solatia delectationis ingerrere ad exillarandas intuentium uoluntates. Sed et rex Priamus pro sue habitationis hospitio et proprie receptaculo mansionis in eminentiori loco urbis ipsius cuiusdam natiue rupis excelse magnum et famosum Ylion formari constituit, quod magnum eius palatium appellatur. Et magne magistra fortilicia firmitatis hac in rupe natiua uiolenter abscissa firmatum extitit inclitum Ylion, ab ymo usque ad summum sperica forma conclusum, cuius altitudo summitatem quingentorum passuum attingebat preter cacumina turrium in circuitu suo non multa distantia , que in multo magis eandem altitudinem excedebant. Quarum turrium summitates pre altitudine nimia nubium ueste continuis infusionibus tegebantur, et ex quarum summitate tam ardua uniuersa totius prouincie adiacentia loca et remotos etiam situs commode poterant intueri. Huius Ylion murorum superficies que se intuentium presentabat aspectibus non ex lactee calcis nitida forte dealbatura uiuebat, cum tota esset lapidibus incrustata marmoreis, in multorum uarietate distincta colorum et in diuersarum ymaginum celaturis, que intuentium aspectibus alludebant. Sic et eius fenestras non insignierat opus forte marmoreum, cum maior pars earum extructa fuisset ex quadris fulgentium cristallorum. Sic fenestrarum ipsarum columpne, sic capitella et bases earum. Ex interiori uero parte predicti palatii, inter alia hedificia concamerata mirifice, rex Priamus quandam salam instituit prolixe longitudinis et latitudinis consonantis, cuius extrinseca superficies erat tabulis uestita marmoreis, et ex lignis cedrinis et ebani eius tabulata testudo, cuius pauimentumusaici operis diuersificata materia diuersos distincxerat in colores. In huius sale capite regium erat solium institutum, ubi mensa regia longa proceritate distensa locata extiterat, tota composita eboris et ebani subtilibus ex iuncturis. Sic et ab utroque latere mensarum ordo distensus comodas dabat discumbentibus sessiones. In alio uero capite sale ipsius mirabilis operis gemmis auroque contexti erat quoddam hedificatum altare in nomine summi Iouis, ad quod per xx gradus musaici operis institutione coruscos infatigabilis dabatur ascensus. In huius altaris igitur sumitate radiabat apposita ymago quedam aurea dei Iouis in longitudine xu cubitorum, tota ex auro electo composita, in maximi extimatione ualoris, quam uariarum gemmarum uenustabat impressio, et eius nobilitabant aurei substantiam hinc inde appositi in diuersis operibus uniones. Huius dei Iouis erat Priami regis summa et inconcussa fiducia, dum putaret per hanc longa felicitate uigere regni sui solium et potentiam sui sceptri per infinitam perpetuitatem temporibus perdurare. Postquam uero rex Priamus secundum sui animi destinationem Troyanam urbem proposito fine perfecit, perceptibili corde metitus est uniuersa, et animo diligenti considerans ciuitatem a se conditam tanta uigere fortitudine in potentia firmitatis, tanto se potenti populo circumfultum, tanta pollere multitudine strenuorum, tantis habundare diuitiis, fluctuantem animum ad graues iniurias sibi dudum illatas a Grecis dura cogitatione retorsit, et factus quietis impatiens in eadem ciuitate suam solempnem curiam curiosus celebrari mandauit. Quare conuenientibus in curia ipsa suis ciuibus uniuersis et eius filiis omnibus preter Hectorem, qui tunc in Panonie partibus, Troyano sceptro subiecte, de mandato patris agebat, necnon et aliis sibi coniunctis, idem rex, regio decorus sedens in solio, uniuersam plebem ab eius ore pendentem, facto silentio, taliter alloquutus est dicens: O uiri fideles et dilecti michi, iniuriarum mearum ex ipsius mali participatione consortes, reuera nostis et facto qualiter tam friuola tam inepta precedente rationis causa instigati Greci superbia ceruicosa in patriam nostram irruerint et michi meos et uobis uestros in tanta crudelitatis seuicia interemerit genitores, sororem meam Exionam, ex tam nobili stirpe progenitam, sub tante ignominie nube traductam et more meretricio deturpatam sub uili iugo detinent seruitutis, sorores uestras, filias, et uxores laribus paternis abstractas, uilibus ministeriis sibi seruire sub seruitute compellunt, quondam urbem nostram Troye, pacifice possessam a progenitoribus dudum meis, ab eis nequiter interceptam, dederunt exterminiis et ruinis, domos uestras et maiorum uestrorum hospitia funditus euertentes maiorum meorum thesaurizatas diuitias exposuerunt prede, et facultates uestras et bona in spolia diuiserunt. Esset igitur iuris ratio ut, fauentibus diis (qui superbis consueuerunt resistere), de communi assensu omnium uestrum communis exigeretur ultio de tot malis. Scitis enim habere nos ciuitatem magnam et tutam et in multa defensione firmatam. Scitis nos multa uirorum pugnantim animositate suffultos. Scitis nos multum potentes in milicie, multis armis uberes bellicosis, multis nos abundare diuitiis et multarum rerum uescibilium opulentos, multa nobis competere potentum auxilia, et multa nobis iminere suffragia coniunctorium. Tempus itaque sic nobis esse uidetur acceptum ut contra hostes et hoffensores nostros manus et arma uertamus in ultionem nostram, et eorum excidium uiriliter anhelemus. Sed quia bellorum euentus est semper ambiguus et dubia sunt fama pugnantium, a preliorum temperare conflictibus esse tutius uideretur, nisi tam grauis iniuria, tam ignominiosa iactura dedecoris meum animum perurgeret. An abstinere ualeo rationabiliter a dolore cordis eximio, sciens sororem meam Exionam, deiectam exilio, ab extraneo detineri non in federis unione iugalis sed in turpis adulterii continua pollutione uexari? Placeat igitur saltem, in istis aggressionum nostrarum initiis, monitis et suasionibus requirere Grecos ipsos ut, si mihi restituere uelint sororem meam Exionam, nulla eis a nobis querula dirigetur in posterum set sub silentio de cetero compellemur inuiti dissimulare factas nobis iniuras ut a quietis nostre securitate perpetua fatorum inuida series repellatur. Et contentus uerbis hiis rex Priamus suo colloquio finem fecit. Astantes igitur uniuersi discretum regis consilium uniuersaliter simul probant. Quare Priamus, suorum fidelium approbatione percepta, pro ipsius exequtione negocii Anthenorem, hominem multe discretionis, industrium, et legalibus institutionibus eruditum suum elegit in nuntium et legatum. Quem ipse rex precibus solicitat et mandatis ut ad sumendum huius legationis onus et exercicium tante rei se uoluntarium offerat et in eius executione deuotum. Anthenor igitur deuotum se mandatis regis exhibuit et ad exequendum predicta deuotis nullas moras obiecit. Parata igitur classe et singulis ad causas facientibus nauigandi, Anthenor classem solicitus statim intrat et, sibilante malo pro uelis extensis in uentorum afflactibus secundorum, tamdiu per spacia dierum et noctium nauigat quod apud Menusium, quandam uidelicet ciuitatem de partibus Thesalie, sospes applicuit, ubi rex Pelleus moram casualiter protrahebat. Quo a rege Peleo in honoris uultu primo recepto, causam sui aduentus rex Pelleus sciscitatur ab illo. cui Anthenor per hec uerba respondit:A rege Priamo sum missus ad uos. Hec enim rex Priamus per me nuncium mandat uobis. Graues quidem et inmerenter sibi a uobis illatas iniurias non putat a uestre memorie recordiis excidisse, cum absque grauis offensionis causa sui genitoris irruissetis in regnum, quem neci nequiter tradistis, euertendum funditus terram suam, et peremptis eius ciuibus, miseros quos fata uiuere uoluerunt in seruitatem et exilium deduxistis. Amplius sororem eius Exionam, puellam regiam (utinam matrimonio collocatam!), turpiter asportatis. Nam meretricio more pollutam turpiter contractat eandem detentor ipsius. Cum igitur sitis multe discretionis rex, uos idem rex Priamus rogat et monet, ut exinde cesset belli rabies et futura scandala non resultent, que detestabilia esse debent apud bonos et graues, operam, si placet, uellitis impendere ut saltem sibi soror sua restitui mandaretur, omnibus aliis dampnis et iniuriis quietatis ab ipso. Que omnia postquam audiuit rex Pelleus, subito excanduit in furorem, et impetui non obtemperans ire sue ampullosis uerbis insultauit in Priamum, facilitatem ei exprobrans sensus sui, et minacibus iniuriis Anthenori recessum indixit, asserens quod si etiam per momentum moram in sua terra protraheret, hunc faceret nequiter neci tradi. Quod Anthenor audiens a rege Pelleo, licentia non petita, festinus classem intrauit et recedens a portu alto pellago se committit. Qui nauigans ignota per maria competentibus diebus et noctibus peruenit incolumis Saleminam. In ciuitate igitur Salemine tunc rex Thelamon presens erat, ad quem, a classe descendens, Anthenor se contulit loquturum. Quem ut uidit rex Thelamon uultu quodammodo non recepit amico, cum obtentu Exione aduersus omnes Troyanos continuum odium enutriret. Tandem aduentus sui ab Anthenore causam querit. Cui Anthenor, regis Priami asserens se legatum, legationis sue seriem sibi explicat in hec uerba: Rex Priamus, Troyani regni dominus, nobilitatem uestram requirit affectuose ut sororem suam Exionam, quam in aula uestra indecenti tractatis obsequio, restituatis eidem, cum non multum uestram cedat ad gloriam regis filiam et sororem inhonesto contractare consortio, que fuit a pari nobili uel etiam a maiori relatione debita ueneranda. Nec tamen de hiis que a uobis erga eum detestabili modo sunt gesta multo dolore uexabitur, si restituendam eam sibi benignitas uestra prouiderit, quam adhuc rex Priamus poterit decenti forte matrimonio collocare. Finitis igitur ab Anthenore uerbis ipsis et a Thelamone grauiter intellectis, grauem et subitam Thelamon exhalauit in iram et risibili uulto uerba profundens sic intulit per responsionis obiectum: amice, quicumque sis, de tui leuitate regis admiratione multa commoueor, cum nec ipse michi nec ego sibi alicuius amicicie noticia sim coniunctus, et ideo eius exaudire precamina non michi cedit ad uotum. Nouit enim ipse rex tuus me in ultionem cuiusdam facinoris cum quibusdam aliis Grecie nobilibus aduersus Laumedontem regem, eiusdem criminis patratorem, cum exercitu contulisse, et in mei cruoris effusione non modica bellicis armis Troyanam urbem primum intrasse, propter quod, ex militie tocius assensu, in mee uictorie premium michi tradita fuit Exiona ad faciendum de ea mee arbitrium uoluntatis. Quod non leue munus michi datum arbitror extitisse, cum et nimia speciositate sit ipsa decora, multis insignita doctrinis, et laudabilium morum compositione uenusta. Non est ergo michi tam leue rem tam reddere preciosam et in tanto mee uite discrimine quesitam. Dic ergo regi tuo Exionam obtinere non posse nisi per acumen gladii trucidantis et teipsum reputo fatuum ualde factum quando de tali legatione pondus assumere uoluisti, cum scire deberes manifesto discrimini te proinde subicere et in eorum potentia qui te et tui similes prosequuntur stimulis hodiosis. Recede igitur ab hac terra festinus. Quod nisi instanter feceris, scias te sine dubio mortis periculum incursurum. U Quod Anthenor audiens illico festinauit ad nauim et intrans in ipsam statim uentorum ductibus se commisit et ipso nauigante feliciter peruenit Achayam, ubi reges Castor et pollux, de quibus supradictum est, moram insimul protrahebant. Ad hos Anthenor, de naui descendens, accessit, et eis exposita sue legationis forma sibi date per Priamum de sue restititione sororis et illatis ab ipsis iniuriis sine causa, de suorum morte parentum, sue urbis excidio, et de rerum depopulatione suarum, ad predicta exposita per Anthenorem sic Castor irato sermone respondit: Amice, quisquis es, nec credimus nec putamus Priamum offendisse indebite, cum Laumedon rex, eius genitor, causam prestiterit mali sui, qui tamquam incautus inconsulte prorumpens offensam primus intulerit in quosdam terre nostre maiores. Eius igitur odium magis appetimus quam querere pacem ipsius, cum tam per premissa quam sequentia premissorum aduersus ipsum et suos hostilitatis spiritum assumpserimus. Nec te multum, credo, dilexit qui te fuit ad huius legationis tractatum ortatus, cum et tu uitam tuam tibi parum caram esse monstraueris qui ob talem rem fines nostros presumpseris attigisse. Nulla igitur mora te teneat in hac terra, quia nisi discesseris festinanter, tue uite discrimen te senties subiturum. Anthenor autem hiis uerbis auditis illicentiatus recessit ab ipsis, ad nauim accelerat, et anchoris subductis a mari statim cum Anthenore uelificat ipsa nauis et recte nauigans uersus Pilon, ibi sanus applicuit, ubi dux Nestor in multorum suorum comitiua nobilium morabatur. Ad quem Anthenor, de naui descendens, se contulit et ei, legatum se asserens regis Priami, legationis sue formam, prout ante Castori et Polluci, per omnia explicuit. Nestor autem, ut uerba percepit Anthenoris, in iram totus exardens, factus ob furoris rabiem discolor, Anthenorem rigido uultu respicit ab obliquo et ei talia uerba dictans impetuose respondit: Serue nequam, unde te tanta deducere presumpsit audacia ut talium prolatione sermonum inficere presumpseris aures meas? Nisi me mea profecto frenaret nobilitas, mandarem a tuis faucibus linguam euelli, que tales prodiit in sermones et in dedecus regis tui, te tracto per terram ab equis membratim disiungi facerem membra tua. Discedas igitur a meo conspectu celeriter, quod si statim non feceris, que dixi tibi reuera tibi succedent. At Anthenor talium stupefactus horrore sermonum, dubitans tiranidem Nestoris et immanitatem ipsius, illico recedens ab ipso, suam peruenit ad nauim et incontinenti uelis extensis litora deserit piratarum. Et eo alta maria scindente pro reditu, odiosa cuiusdam rabies tempestatis obduxit aerem tenebrosa caligine, et contrariis uentis aflantibus funduntur ymbres in tonitruorum rugitu mirabili et corruscationum fulgoribus odiosis. Concitati fluctus a uentis excelsos tolluntur in montes. Nunc puppis abstracta maris hyatibus periculosa petit yma profundi, nunc undarum inflationibus eleuata per fluctus montuosa petit cacumina procellarum. Instat ergo euidens nauigantibus in ipsa uite discrimen et pro liberatione periculi effunduntur uaria diis uota. Sic ergo nauis illa per triduum patentibus subiecta periculis, quarto die cessauit tempestatis angustia et uentorum furor destitit mitigatus. Placantur maria, quiescunt fluctus, et nauigantes ipsi a mortis laqueis iam erepti spiritum confortationis assumunt, sic quod nauigantibus ipsis recto dyametro subsequenter ad oras Troyani portus adueniunt. Et eis descendentibus in terram optatam passu celeri ante omnia se conferunt ad templa deorum, ubi eorum uota supplices diis soluunt, sic quod Anthenor, post uictimas diis oblatas et post sacrificia de more libata, ad magnam Priami regis regiam in comitiua multorum de suo redditu ualde letantium incolumis et sospes accessit. Consedente igitur rege Priamo cum suorum comitiua maiorum, astantibus etiam quam pluribus aliis et eius filiis antedicitis, Anthenor refert et recitat quicquid sibi in Grecia successerat seriatim. Narrat enim graue sibi responsum factum a Pelleo, minaces iniuras a Thelamone sibi datas, Castoris et Polucis obprobriosa responsa, duros et asperos a Nestore sibi timores incussos. Que omnia postquam audiuit rex Priamus, turbatus est ualde et dolore torquetur inmodice, senciens legatum suum in Grecia sic obprobriose receptum, et de recuperatione sororis sue factus est quodammodo desperatus. Postquam uero rex Priamus per legationem Anthenoris factus est certus de Grecorum odio quod Greci tot continuatis temporibus aduersus eum et suos adhuc feruoribus uiuacibus confouebant, et quod ad restitutionem sororis sue Exione Grecorum animos non potuit demulcere, in suorum propositorum exordiis magis totus ardenter incaluit, et ad mittendum in Greciam gentem suam, multo nauigio conquisito, in offensionem Grecorum uiuacibus curis totaliter anhelauit. Set dic, rex Priame, quis fatorum casus infelix ad tante infelicitatis audaciam tue quietis animum instigauit ut frenare proprios animi motus tui, licet non sint in hominis potestate, per matura consilia minime potuisses, ut, dum licebat, abstraheres ab iniquis consiliis pedem tuum, et dum licebat, sciuisses tuas preteritas dissimulare iacturas, que per tot annorum curricula forte poterant obliuione deleri? Sane non aduertisti quod uulgariter dici solet et quod plerisque hominibus dicitur accidisse, qui dum sua contendunt uindicare dedecora, excrescentibus malis, maioris dedecoris inuoluuntur augmento?Tutius ergo fuit ei quod uulgariter dicitur similiter adherere: Qui bene stat, non festinet ad motum; nam qui sedet in plano, non habet unde cadat. Uoluisti enim te submittere ambiguis ut de infelici casu tuo et finali tuorum excidio, de tante urbis ruinosa iterata iactura, dares futuris gentibus longam materiam _uelut delectabiles fabulas_ recensendi, cum de sinistris successibus aliorum libenter hominum mulceantur auditus. Set quid postea tibi et tuis inde successit presens narrationis ystorie series manifestat. Rex igitur Priamus, conuocatis omnibus Troye maioribus et in regio Ylion eis coactis in unum, sic alloquutus est illos: Ecce prout de consilio uestro processit Anthenor, missus in Greciam pro a Grecis mea recuperanda sorore ut odium quod gerimus apud eos pro bellorum scandalis euitandis sedari posset in posterum, rediit, sicut scitis, et qualia obtinuit ab ipsis sinistra et obprobriosa responsa notum est uobis, non considerantibus eis dampna tam grauia que nobis intulerunt et tam graues iniurias non uerentur. Et O utinam penitentia ducti saltem uerbo cognoscerent quod male gesserunt! Sed in maioris elationis superbiam eleuati nobis grauiora minantur. Absit ergo quod sinistrante fortuna nobis acciderent que minantur. Absit etiam ut de tot sine causa grauiter commissis ab eis penam debitam non exoluant per nos eis diis fauentibus infligendam. Credimus enim eis esse in uiribus potentiores, munitam et tutam ciuitatem habere ab omnium hostium insidiis profecto securam, etiam si maior pars hominum nobis constitueretur aduersa. Multa enim et nos multorum strenuitate uigemus militum et peditum, pugnandi duritiis expertorum, plena quidem uictualium copia et indeficientium in omnibus futuris necessitatibus habundamus, diuitiis exhuberamus eximiis, et nichil nobis ad offendendi molestias ingerendas nec ad defendendi subsidia deesse uidemus. Gratum michi ergo uidetur, si uobis uidetur acceptum, ut aduersus Grecos ipsos, tam impios hostes nostros, exerceamus saltem in aliquo uires nostras, ut saltem in istis aggressionis initiis in terras et partes eorum gentem nostram bellicosis insultibus transmittamus, que in terras eorum et homines eorundem, insidiarum nostrarum ignaros, repente irruat, maxima eis dampna et detrimenta depopulatiua illaturi priusquam ad eorum defensiones arma excogitata ualeant eleuare. Est enim hic casus ut quilibet nostrum personas et res proprias debeat fortune committere ad instaurationem dampnorum nostrorum et ad nostre grauis iniurie ultionem. Nec nos terreat si Greci ipsi aduersus nos et predecessores nostros obtinuere uictoriam. Nam non nouum est uictor a uictis multociens superetur. U Uerbis igitur regis et monitis omnes astantes unanimiter annuentes deuoto corde se offerunt in omnibus eorum facultatibus et personis. Propter quod rex Priamus ad eorum oblationes, tam grato corde uulgatas, in maioris appetitus audaciam et animositatis feruentiam suam aperuit uoluntatem. Sicque rex ipse, in oblationibus ipsis exillaratus inmodice, recedendi licentiam affectuosis uerbis tribuit unicuique, remanente rege in suo palatio cum omnibus filiis suis tam ueris quam naturalibus tunc existentibus cum eodem. Erat enim et tunc Hector presens cum eis qui iam a Panonie partibus redierat ad ipsius regis imperium patris sui. Quos omnes sic rex facto silentio est uerbis talibus alloquutus. Set antequam ad uerba ipsa prorumperet, lacrimis ora rigauit et inter medios singultus et lacrimas taliter sua uerba profudit:Nunquid in memoria uestra non uoluitis auorum uestrorum necem et seruitutem Exione, que meretricio more tractatur uobis uiuentibus et in tanta potentia constitutis? Dignum ergo erit et iustum ut ad uindictam tanti pudoris debeatis assurgere et totis uiribus anhelare et si non in ultionem auorum uestrorum saltem in satisfactionem uoluntatis mee, qui tanta exinde uexor angustia et innumerabilibus doloribus incessanter, cum uos ab annis teneris educauerim et dolorum meorum debetis esse partecipes naturali et probabili ratione. Et conuersus ad Hectorem dixit illi: Et tu, karissime fili Hector, omnium fratrum tuorum primogenitus, qui et armorum excellentia et uirtutis strenuitate precedis ceteros fratres tuos, hos meos amplectere monitus et preceptorum meorum animosus executionem assumas. Sis ergo tu solus dux et princeps huius negocii et uniuersi tui fratres tibi prorsus obediant et omnes alii regno nostro subiecti, qui in potentia tuarum uirium nosti domare superbos et in tue animositatis audacia cogis flectere ceruicosos. Ego enim ab hodie in antea de eo quod de presenti negocio sit futurum me totum ex spolio et tuis humeris fortioribus totum impono, quia in tua iuuenili duritia potens es bella committere et bellis strenuis preualere, quod me natura debilis posse non patitur, cum ad senium iam declinem. Et uerbis suis rege Priamo fine facto, Hector in uultu quasi pudoris et honestorum prolatione uerborum ad regis patris sui uerba respondit: Karissime mi domine rex, nunquid est hominum inhumanum et humana dissidens a natura de illatis iniuriis passos non appetere ultionem ? Et si nos, qui tanta nobilitate uigemus quorum iniuria minima pudoris est magni (cum personarum qualitas iniuriarum qualitatem minuat et augmentet), si uindictam appetimus de iniuriis nobis illatis, non sumus degeneres hominum a natura, cum etiam animalia irrationabilia uideamus hoc uoto potiri. Nullus est ergo inter uestros filios, care pater, qui de nece nostrorum auorum magis teneatur uindictam appetere sicut ego, qui sum primus in eorum ordine geniture et ideo primus esse debeo in ulciscendi feruore. Pre ceteris ergo cum omni auiditate desidero uindictam eorum appetere, ut etiam in cruore meo mea dextera cruentatos interimat qui crudeliter meorum auorum et ciuium effudere cruorem. Unum tamen, rex discrete, ad uestram reduci peto memoriam ut huius aggressionis nostre, tamquam prudens et sagax, consideretis non solum inchoandi principia uerum eciam sequentia media et exitum qui succedit in fine. Non est enim discretionis laudande consilium singullari scrutatione non rimari, negociorum initia tantum appetere nec aduertere finem ipsorum. Quid enim prodest alicui bene forte in principiis agere que demum terminari contingunt fine sinistro? Laudabilius ergo est ab illis iniciis abstinere que euentus dubios in se habent et que magis ad infelicia quam felicia se declinant. Illud enim felix potest dici principium cuius exitus felix fuit. Hec enim uerba, discrete rex, hic ideo in dicendi audacia iam prorupti ut ultionis auiditas non eripiat inconsulte spiritum uoti uestri in eo cuius finis est dubius an succedat prospere uel aduerse. Nostis enim, pater karissime, totam Africam et Europam hodie Grecis esse subiectam, quanta Greci multitudine militum sint suffulti, quanta sint strenuitate pugnaces, quantis sint pleni diuiciis, et quante potestatis uigeant dictione. Non est equalis hodie potentia Asye potentatui tot uirorum, cum, etsi in Asya multi uigeant homines, non tamen sunt impugnandi exercicio nimium bellicosi. Certum ergo magis apud nos potest esse quam dubium, si arma contra potentiores nobis in discusso consilio ingeramus, uix aut nunquam nos posse finem attingere peroptatum. Statum ergo nostrarum, qui hodie tanta quiete molitur, tanta felicitate refulget, ad quid uexationibus grauibus appetimus perturbare et de iocunditatis requie uenire ad uictimas nostrarum miserabiliter personarum? Sane non est Exiona tam caro precio redimenda pro qua forte (quod absit!) de melioribus nobis et forte de omnibus est comutatio facienda. Conniuentibus igitur occulis non est incongruum Exione dissimulare fortunam, que iam tot annis suis est aptata dispendiis et quam mors in breui potest ab aura uiuaci diuellere, ut nobis omnibus sit parata causa quietis. Nec uestra, care pater, credat oppinio me ista bellorum timore aut cordis pusillanimitate proferre sed dubito fortune sinistros euentus et ne tui sceptri dignitas sub insidiosis casibus fortune uacillet. A quibus, dum licet, liceat abstinere, nam licita est et salubris dissuasionis ratio inicia dissuadere que placeant, antequam, infelicibus mediis subsequtis, eorum exitus dampnis et doloribus continuari cogantur. Tacuit ergo post hec uerba discretus et strenuus Hector. Sed Paris, qui uerba Hectoris diligenter audiuit, statim se errigens stans hec uerba profudit: Audi, rex, karissime pater, de fine prospero prosequendo quis nostrum potest probabiliter formidare, si contra hostes nostros arma bellicosa ingeramus? Nonne sumus tot strenui, tot potentes, tot diuites, et in tam forti ciuitate locati? Quis probabiliter oppinari potest nos sic feliciter et secure compositos in nostris laribus posse confundi? Fiat igitur audacter, karissime domine, quod per uos dictum est, ut mittantur scilicet nauigia depopulatura Greciam, que gentem nostram enormibus afflixit iniuriis et dampnis irrecuperabilibus est predata. Me etiam, si placet, karissime pater, iubeas cum illis proficisci nauigiis, quia pro certo sum certus deos uelle grauiter me Greciam posse confundere et grauiter depredari necnon, et de optimatibus Grecie mulierem nobiliorem eripere et in Troyanum regnum a me captam posse transferre, que pro redemptione uestre sororis Exione de facili poterit commutari. Quod si a uobis querendum est qualiter istud sciam, dabo de hoc uestre conscientie certum signum quod a diis ipsis pro certo recepi. Nondum enim sunt multi dies elapsi, dum agerem in Minori India iusso uestro, celebrante sole solsticium estuale, dum sol sub principio Cancri ageret cursum suum, quodam die Ueneris, uenationis causa, placuit michi adire nemora in multorum collegio uenatorum. Que dum diluculo fuissem ingressus, multis laboribus eis hinc inde uenatorie perquisitis, nichil inuenire potui michi gratum ad predam. Solr iam constituente meridiem et quasi circa uesperarum confinia declinante, demum, ingerente fortuna, quidam ceruus apparuit in ipsorum locis nemorum solitariis uagabundus, quem cursu meo appetens peruenire putaui. Propter quod deserui socios, qui me sequi non poterant in celeritate currendi, et elongatus ab eis in ipsius nemoris solitudine quod Ida uocatur perueni solus tenebrosas ad umbras, in quibus ab aspectibus meis ille ceruus euanuit, forte ob frondosas ipsius nemoris arbores uel ob multam celerem fugam eius. Lassatus ergo ego necnon etiam equus meus, ab ipso persequendo amplius destiti, cum equs meus totus esset madidus pre sudore et uelud ymbres aquosos effundens diffundebat cumulando subitas guttas guttis. Quid ultra? Descendi fessus ab equo et ipsum in ramo cuiusdam arboris michi propinque cum habenis freni sui studui colligare; deinde stratui me solo, quod adhuc multo uirebat in gramine (arborum umbraculis eius prohibentibus siccitatem), et depositis arcu et Pharetra quam gestabam, fictitium michi ex eis constitui iacenti puluinar. Nec mora, me lentus sopor inuasit, tanta me rapida preoccuppans grauitate quod uisum fuit michi nullo preterito tempore dormiuisse. Soporatus igitur tam grauiter uidi in ipso sompno meo mirabilem uisionem _ quod deus, scilicet Mercurius, tres deas in suo comitatu ducebat, Uenerem uidelicet, Palladem, et Iunonem. Qui ad me statim accedens, predictis deabus parum a se distantibus, michi dixit: Audi, Paris, ecce adduxi has tres deas ad te propterea quod inter eas quoddam nunc litigium est exortum, de quo disposuere se committere arbitrio tuo soli, ut lis ipsa inter eas tuo iudicio dirimatur. Uescentibus enim eis in quodam solempni conuiuio, quoddam pomum mirabile et formose cellature, de materia preciosa, iniectum extitit inter eas, in quo Grecis litteris continetur inscriptum ut pulcriori detur ex eis. Cum igitur quelibet earum precedere aliam de forma contendat et exinde putet ipsius pomi premium promereri, tuo de hoc iudicio se submittunt et quelibet earum tibi per me promittit premium pro tui remuneratione arbitrii ab ea infallibiliter consequendum quam in pulchritudine et pomi questu putaueris anteponi. Si Iunonem enim preferre decreueris, inter alios mundi magnificos illa constituet te maiorem; si uero Palladem, omnem ab ea humanam scientiam pro premio consequeris; quod si Uenerem, pulchriorem se et de Grecia nobiliorem feminam ab ea in tuum premium reportabis. Ego autem, talibus a Mercurio auditis promissis et donis, sic sibi respondi quod uerum de hoc iudicium non darem nisi se omnes nudas meo conspectui presentarent, ut per inspectionem meam singulas earum corporis pro uero iudicio ualeam contemplari. Et statim Mercurius dixit michi: Fiat ut dicis. Depositis ergo uestibus predictarum trium dearum sigillatim qualibet earum nuda meo conspectui presentata, uisum fuit michi prosequendo iudicium ueritatis quod Uenus sua forma patenter predictas duas alias excederet, et ideo decreui eam dominam esse pomi. Uenus autem ex predicta pomi uictoria facta congaudens submissa uoce michi promissum a Mercurio infallibiliter confirmauit. Et recedentibus illis a me statim sompno et sompnio sum solutus. Putas ergo, care pater, deorum promissa frustatoria posse censeri? Sane certus penitus esse puto quod, si me in Greciam miseris, indubitanter mecum deferam mulierem iuxta promissa diuina. Mitte me ergo, pie pater, quia mei missio pro certo uestrum animum iocunditate replebit. Et hiis dictis Paris suis sermonibus finem fecit. Finita igitur ipsius Paridis responsione predicta, surrexit Deyfebus, tercius natus regis, et ad eius eloquium dato silentio, intencionis sue conceptum retinere non ualens in hec uerba resoluit: Karissime rex, si in omni negocio quod est aliquis aggressurus uellet singula que possent esse futura particulari deliberatione rimari, nunquam esset aliquis qui alicuius rei oneri se subiceret animosus. Nam si semper agricole diligenti deliberatione pensarent quanta a raptu uolucrum auferenda sunt semina, nunquam forte semina sulcis darent. Parentur ergo, pater carissime, nauigia in Greciam profectura, quoniam consilio Paridis non potest probabiliter contradici. Nam si contingat eum aliquam nobilem de Grecia educere mulierem, de facili poterit euenire quod eius commutatione recuperare possemus Exionam, ob quam totius nostri generis diffamata prosapia loquacis opprobrii squalore sordescit. Helenus uero, quartus filius regis in ordine geniture, postquam dictis suis Deyfebus finem fecit, a propria sessione consurgens animi sui motum aperuit in hec uerba: Magnanime rex, pro deo uota uestra ceca non eripiat auiditas ulciscendi. Scitis enim, diis fauentibus et eciam uobis ipsis, me instructum et totaliter eruditum in sciencia futurorum, quod ex preteritis uestra iam cognouit industria nunquam ex ore meo aliqua uaticinia processisse que ipsam puram ueritatem non extiterint assecuta. Absit ergo ut Paris in Greciam se conferre presumat. Nam pro certo teneat uestra scientia quod, si Paris in Greciam se duxerit conferendum terram aliquam inuasurum, hanc nobilem ciuitatem uestram funditus euertendam a Grecis, ciues uestros morti tradendos et nos omnes a uestris renibus descendentes. Abstineatis ergo ab hiis quorum finis est dolor et execucio mortis amare, ne proinde teipsum doleas truncum et Heccubam, carissimam consortem tuam, excidio traditam et omnes tuos gladio seuiente truncatos, cum hec omnia sint futura reuera si Paris Greciam cum exercitu presumat adire. Et hiis dictis quasi dolens se in propria restituit sessione. Ad hec igitur uerba Heleni sapientis uacillauit regis animus et titubacione repletus extitit non modicum stupefactus. Propter quod factum est inter astantes tacitum ex omni parti silencium nec erat aliquis inter eos qui presumeret in uocem sermonis erumpere. Tunc ille Troylus, ex regis filiis iunior postremo susceptus, ut uidit omnes pre multa turbacione silere, rupto silencio in hec uerba prorupit: O uiri nobiles et nimium animosi, ad quid turbamini circa plurima ad uocem unius pusillanimis sacerdotis? Nonne est timere proprium sacerdotum bella, uitare aggressus, quos sola pusillanimitas facit amare delicias et in sola uescendi ciborum et potus saturitate tumescere? Quis enim sapiens pro certo tenere potest hominum consciencias ignorantes futura posse prescire deorum? Non hoc sapientis est credere, cum hoc ex sola procedat stulticie leuitate. Pergat igitur Helenus, si timore concutitur, in templum celebrare diuina et sinat alios qui labe uerecundie obducuntur debitas in armorum conflictu exposcere ultiones. Ad quid circa eius uerba tam uana tam friuola, rex inclite, perturbaris? Iube nauigia soluere et exercitum ad iter accingere bellicosum, cum non sit ferendus de cetero tantus pudor nobis a Grecis illatus absque tallione uindicte. Et hiis dictis tacuit Troylus. Cuius animositatem et dictum astantes ceteri laudauerunt et omnes consilium eius probant, sic quod, mandante rege, consilio ipso soluto, predicti regis filii cum eodem rege paratas mensas appetunt discumbentes. Postquam uero rex Priamus, prandio celebrato, suo sedit in solio in suis propositis estuans et in execucione ipsorum importune totus anhelans filios suos, Paridem et Deyfebum, uocauit ad se et expressim mandauit eisdem ut in Pannonie prouiuciam se conferant festinanter delaturos secum milites strennuos quos in Greciam cum nauigiis secum ferant. Et eodem die idem rex Priamus predictos Paridem et Deyfebum coegit ad iter, qui statim, a rege ipso obtenta licencia, recesserunt. Sequenti uero die idem rex Priamus uniuersos ciues ciuitatis Troye ad generale colloquium conuocauit et conuenientibus illis hiis est eos sermonibus allocutus. O fideles et dilecti ciues, satis est notum uobis quantis fuerimus per Grecorum superbias iniuriis opprobriosis et dampnis innumerabilibus lacessiti nec uos latet passos iniuriam, cum etiam alienis fabula facti sumus. Nec mee sororis Exione permittit seruitus manifesta quiescere uota mea, cum in eius memoria dolore constringar, quem continuata recordia nullatenus abolere permittunt. Scitis enim me pro recuperatione ipsius in Greciam discretum Anthenorem destinasse, qui, cum non fuerit exauditus a Grecis, doloris mei materias duplicauit. Sed quia ferro curanda sunt uulnera que beneficia non senciunt medicine, proposui Paridem in armata manu et marino exercitu, multo completo milicie, in Greciam destinare ut hostes nostros potenter inuadat, dampnis afficiat quibus potest, forte de eis aliquam nobilem mulierem hostiliter interceptam ad ciuitatem nostram adducat, per quam commutationem sororis mee diis fauentibus ualeam promereri. Quod quia exequi non decreui absque uestri approbacione consilii, proposui hoc uestre propalare noticie, ut, si uobis uideretur esse salubre, perseueretur instancius in incepto. Licet enim hec omnia satis intime tangant me, tangunt communiter et uos omnes. Et quod omnes tangit, sapiente dicente, debet ab omnibus comprobari. U Regis igitur eloquio fine facto, dum lata paterent undecunque silencia, quidam miles de circumstantibus Pertheus nomine, filius quondam Euforbii, magni philosophi, in quem narrat Ouidius animam magni Pictagore fuisse transfusam, surgens in hec uerba prorupit: O nobilissime rex, cum sim totus erga maiestatem uestram zelo fidelitatis accensus, que memorie uestre reducere non omitto maiestas uestra benigne recipiat, tamquam prolata ab intencione fideli. Nouit enim uestra serenitas me patrem Euforbium habuisse, qui plus quam centum octuaginta annos uitali potitus est aura, qui cum omnis philosophye fuerit imbutus scientiis, plenam prescientiam habuit futurorum. Hic multociens dixit michi et pro certo firmauit quod si filius uester Paris sit iturus in Greciam ut ex Argiuis more predonio ducat uxorem, quod hec uestra nobilis ciuitas magna Troya in cinerem sit reuersura per Grecos, uobis et omnibus uestris crudeliter et nequiter interfectis. Quare, sapientissime rex, non horreat uestra nobilitas acquiescere uerbis meis, cum non sit tutum uerba sapientum contempnere et in hiis precipue in quorum abstinencia dignitas uestra non leditur et in eorum perseuerancia potest inesse causa -quod absit!- perpetue uestre ruine. Cur appetitis insidias apponere uestre quieti et tranquillitatem uestram submittere casibus qui omnium periculorum genera in se habent? Abstineatis ergo, si placet, ut dies uestros felices absque uexacionis molestia feliciter protrahatis, ut filius uester Paris Grecie terminos non attingat uel saltem alius quam ipse in Greciam dirigitur. Ad Perthei uerba talia proferentis rumor fit maximus inter astantes, cum et eius paterna uaticinia reprobent et Perthei suasiones uiolenter impugnent. Quibus O utinam annuissent, nam que postea sequta sunt scandala futura forsitan non fuissent! Sed quia futura discrimina ineuitabilia fata constituunt, placuit communiter omnibus Paridem in Greciam cum nauali exercitu se conferre. Et sic, colloquio fine facto, unusquisque recessit. Quod postquam peruenit ad Cassandre noticiam, regis filie, consilium fuisse pro certo firmatum Paridem debere in Greciam se conferre, uelut infatuata, prorupit in maximos ullulatus et uocibus altis exclamans prosiliit in hec uerba: Ha nobilissima Troye ciuitas, unde tam dira et tam dura fata te detrahunt ut grauibus in breui sis subuertenda periculis et tuarum turrium alta cacumina dissoluantur et dentur precipitem in ruinam? Ha infelix rex Priame, quod crimen diceris commisisse ut tui et tuorum mortem defleas hominum et perpetuas seruitutes? Et tu, regina Heccuba, cuius sceleris es inuoluta contagio ut omnes uideas partus tuos crudeli nece succumbere? Cur non prohibes Paridem adire Greciam, qui tante pestis futurus est causa? Et suis clamoribus fine facto, surgens ad regem patrem se contulit et ymbribus lacrimarum flebiliter regem patrem amonuit ut desisteret ab inceptis, tanquam illa que in sue scientie celebribus documentis futura mala preuiderat et preuisa uocibus flebilibus diuulgabat. Sed fortune aduersitas, que iam dederat suo cursui uoluntarios instinctus et motus infelices, accelerabat ad exitus, processus exinde auidos ordinando. Sane si dissuasiones Hectoris, Cassandre monitus, suasiones Heleni, subiecciones Perthei fuissent efficaciter exaudite, perpetuis duratura temporibus, O nobilis et sublimis Troya, uigeres. Sed inexorabilia fata malorum postquam infelicia prouentura decernunt, contraria et aduersa hominum mentibus representant et insinuant pro acceptis. Tempus erat quod iam sol inter Iades et Pleiades perfecerat cursum suum, qui dum esset in signo Thauri, mensis ille Maius diuersis floribus planicies aruorum ornauerat et nouis uirentes frondibus arbores in fecunditate florum fructus proximos promittebant, cum Paris et Deyfebus a Pannonie partibus redeuntes tria milia militum secum adduxerunt, qui in armorum exercitio multa strennuitate uigebant. Et paratis nauibus xxiiibus numero magnis et omni plenitudine necessariorum honustis, rex Priamus Anthenori et Henee, de quibus supra relatum est, necnon et Polidamas, ipsius Anthenoris filio, mandat et precipit ut cum Paride in Greciam cum ipso nauali exercitu se accigant. Quibus deuote annuentibus, idem rex Priamus, omnibus conuocatis in unum qui deputati fuerunt per eum in predictum nauigium proficisci, sic allocutus est illos dicens: Non est opus ammodo uobis super suscepto negocio multos replicare sermones, cum uobis plene sit cognita que urgens causa meum anxiat animum, quare in Greciam decreuerim uos conferre. Etsi illa ratio debuit esse potissima, illatarum scilicet iniuriarum uobis et michi uindictam appetere, tamen preponderans causa magis est illa ut meam possim exinde recuperare sororem, que sub multo dedecore et anxiosa infelicitate uilescit. Ad quam obtinendam omni debetis animositate consurgere, cum pro ea recuperanda iuste uideamur arma mouere contra detentores ipsius. Scitis enim et uos iniuste Danaos nos offendisse et per iniustas offensas nos arma iuste capescere, cum ei sit secundum iusticiam ignoscendum qui prouocatus appetit se ulcisci. Moneo igitur ut quantumcumque potestatis detis operam uirtuose in ipsa mea recuperanda sorore. Nam nunc est tempus acceptum ut per hostes uestros uestra probitas diuulgetur et strennuitas uestra patenter appareat, que uirtuose uiget in uobis. Me igitur scitote paratum, si casus se ingerat ad obtinenda diis fauentibus uota nostra, ad requisitionem uestram me in multo uobis ministrando subsidio prodigaliter processurum, ut uniuersos Danaos potentia nostra perterreat et grauia eorum dispendia in forti uirtutis nostre brachio deflere cogantur. Super huiusmodi igitur execucione negocii Paridem habebitis in principem et ductorem et Deyfebum secundum a Paride in consilio sapientum Anthenoris et Henee, qui uobiscum sunt in presenci negocio profecturi. Et finito colloquio uniuersus exercitus naues asscendit et Paris et Deyfebus in lacrimis a rege obtenta licencia naues intrant. Solutis itaque funibus, subductis anchoris, et uelis eleuatis, in altum naues ipse in nomine deorum Iouis et Ueneris in altum pelagus se impingunt, et eis felici nauigatione potitis, ad sparsas Ciclades applicunt, insulas uidelicet Romanie. Quas dum uelut ignotas robusto remige transire contendunt, nauigantes in ipsis circa Grecie finitima littora striccius inherendo, casus eis obuiam obtulit quandam nauim. In hac igitur naui rex quidam de maioribus Grecie, Menelaus nomine, nauigabat, qui a duce Nestore tunc temporis euocatus apud Piram ciuitatem se cum ipso nauigio dirigebat. Erat autem iste Menelaus Agamenonis regis frater, habens Helenam in uxorem. Hec enim Helena diebus illis mirabili speciositate uigebat, soror Castoris et Pollucis regum, qui tunc in Cunestar ciuitate de eorum regno insimul morabantur, educentes cum eis eorum neptem Hermionam, natam ex Helenam supradicta. Troiani uero dum nauium ipsam inspicerent, uiderunt eam ab eorum obuiacione flexo remige declinare et ideo nec illi illos nec illi eos agnoscere potuerunt. Quare Troyani naues, secundis uentis afflantibus, salubri cursu diuertunt et ueniunt in quandam insulam nomine Cythaream de districtu Grecorum, que insula Citrius hodie a nauigantibus appellatur. In hanc igitur insulam Cythaream nauibus Troyanis applicatis, Troes eius desiderabiliter portum intrant, et anchoris in profundum maris iniectis, duris funibus religant naues ipsas, et eis tuta statione locatis, in scaphis eorum securis accessibus descendunt in terram. Erat autem in hec insula Cytharea quoddam templum in honorem Ueneris ex antiquo constructum, mire pulchritudinis et diuiciis multum plenum, cum habitatores prouinciarum circunadiacencium gentili ritu in dictam Uenerem, que tunc principaliter colebatur in ipso, maximam fiduciam gererent et haberent et in ueneracione maxima annualia colerent eius festa, cum ibidem a dea ipsa sepius responsa reciperent de petitis ab ea. Celebrabatur itaque diebus illis in templo ipso tunc festum ipsius Ueneris principale, propter quod infiniti de finitimis partibus in illam insulam se contulerant mulieres et uiri ob eorum uota in templo ipso cum gaudio multo soluenda. Quod postquam innotuit Paridi, in comitiua multorum decenter ornatus accessit ad templum, et more Dardanico in templo ipso simplici uulto in presentia populi tunc astantis ibidem deuotis orationibus oblaciones suas in multa auri et argenti copia immensa prodigalitate profudit. Fuerat enim Paris pulchritudine multa decorus, omnes suos et etiam alios in forma precellens. Quem ut aspexerunt astantes in templo, de eius pulchritudine mirati sunt ualde et de regiis apparatibus quibus ipse inclitus apparebat. Quare sciscitandi feruore ipsum agnoscere gestiunt omnes astantes - qui sint eius comites, unde sint, et specialiter quis sit Paris. Tandem sciscitantibus illis non eis occultas est materia per Troyanos. Dicunt enim eis Paridem esse filium regis Troye et uenisse in Greciam in comitiua multorum suorum nobilium iussu patris ut a regibus Grecie repetat quandam sui patris sororem, Exionam nomine, quam dicti reges regi Thelamoni tradiderunt, qui sub Laumedonte rege Troyanam depopulati sunt urbem. Uaria igitur de auditis dicta sunt inter eos. Sed loquax fama, que multas uires aquirit eundo, uicinas iam dispersa per partes ad aures Helene de pulcritudine Paridis ad templum Ueneris accedentis multa relacione peruenit. Quod postquam eidem innotuit Helene, uarie uoluntatis desiderabilis appetitus, qui mulierum animum consueuit subita leuitate corripere, Helene animum inconsulta flagrancia concitauit ut optaret ad ipsius festiuitatis sollempnia se conferre gaudia uisura festiua et inspectura ducem Frigie nacionis. Sed O quam multas impudicissimas mulieres ad impudicos subito traxere collapsus ludorum spectacula et iocorum huiusmodi uisiones, ubi iuuenes confluentes suas exercent illecebras et raptos animos muliereum ex dissolucionibus gaudiorum ad sui pudoris crimen subita rapacitate seducunt, cum habentes iuuenes habilitatem commodam uidendi puellas et multo forcius alias ad mundana deliramenta promotas, nunc oculis, nunc tacitis blandiciarum sermonibus, nunc tactu manuum, nunc signorum instinctu milierum animos se de facile mouentes cecis sophismatibus et dulcium fallaciarum argumentacione concludunt. Pereat ille qui primus inuenit inter mulieres iuuenes et adolescentes ignotos instituisse coreas, que manifesta sunt causa multi perpetrati pudoris. Propter quas multe eciam iam pudice ad proditorias infestaciones hominum enormiter corruerunt, unde multociens orta sunt scandala et multorum necis causa sequta. Cateruatim ergo adire templa deorum et eorum celebrare festiua quamquam sit fas, nefas tamen euidenter apparet cum sit in dissolucionibus animorum, qui moti ad instrumentorum sonitus et ad diuersas modulaminis cantilenas facilius corruunt in seipsis. Sed tu Helena, speciosissima mulierum, quis te rapuit spiritus ut in absencia uiri tui tua desereres tam leui relacione palacia, exires eius claustra ignotum uisura hominem, que te compescere habena freni facili potuisti ut seruares pudica ieiunia intra regia sceptri tui? O quam multas adduxit ad labem iter et reditus et facilis ad uulgaria loca discursus! O quam grati feminis esse debent earum domorum termini et honestatis earum fines et limites conseruare! Numquam enim nauis sentiret dissuta naufragium si continuo suo staret in portu, in partes non nauigans alienas. Optasti ergo tu, Helena, tuam exire regiam et uisere Cythaream ut sub pretextu uoti soluendi uirum posses uidere barbaricum et ut pretextu liciti ad illicita declinares. Nam eius uiri uisio uirus fuit quo infecta per te Grecia tota fiut, propter quod tot demum occubuere Danay et duris morsibus tot Frigii uenenati. Quid ultra? Ad consummacionem sui desiderii iam concepti Helena, quibusdam suis familiaribus conuocatis, iubet eis parare necessaria, equos, et comites, cum apud Cithaream ad templum Ueneris appetat se conferre, ubi eius festum colitur tam sollempne et ubi soluere quedam desiderat uota sua. Non enim a Menelay regno extiterat Cytharea remota, cum uelut in eius opposito constituta ab ipsius finibus modico freto distaret. Nec mora, equi parantur et comites et Helena cum suis comitibus in regio apparatu equos ascendens peruenit ad litus et a litore in insulam Cythaream breui remige nauigauit, ubi tam ab incolis quam ab aliis uelud regina ipsius insule fuit in multo honore recepta. Ipsa demum causa sui soluendi uoti Ueneris templum adiuit ibique suas oblaciones dee Ueneri in multis et preciosis muneribus presentauit. Quod postquam Paridi notum factum est reginam uidelicet Helenam, Menelay regis uxorem, ad templum ipsum Ueneris accessisse in multa comitiua suorum apparatu mirabili, Paris excellenter ornatus peruenit ad templum. Audiuerat enim, fama predicante iam diu, Helenam, Castoris et Pollucis regum sororem, incredibili speciositate uigere. Quam ut uidit, inuidit, dum de facili facibus accensus Ueneris in Ueneris templo desiderio fluctuat anxioso. Et diligenter in Helenam figens intuitum siggilatim eius membra tanto decore respersa subtiliter contemplatur. Miratur enim tam in ea rutilanti fulgore flauescere crines multos, quos niuei candoris protractus in medio crine dyametris equalibus diuidebat et aurea fila hinc inde serpencia sub certi lege federis coegerant inuolutos. Sub quibus subsidebat frontis lactea et niuosa planicies ad eius fulgencia tempora usque distensa ubi crinium aureorum cumulus prolucida uisione turgebat. Cuius frontis detestabilis nulla rugositas planiciem sulcauerat adequatam. Miratur etenim in tam nitide frontis extremis conuallibus gemina supercilia, que manufacta sic decenter eleuata flauescere ut geminos exemplata uelud in arcus non in multa nube pilorum tenebrositatis horrende nigrescerent, sed ducta moderato libramine geminas distinguebant in maiori fulgore circumferencias oculorum. Miratur eciam oculos duorum syderum radios describentes, quorum orbes, quasi gemmarum iuncturis artificiose compositi, uaga uolubilitate non prodige aspectibus frenati modestis stabilem animi constanciam promittebant. Quos pilorum eciam in proceritate modesta frenabant palpebrarum habene. Miratur eciam in illa mire pulchritudinis nasi sui lineam regularem, qui maxillas diuidens in geminas partes equales nec multa longitudine uergebat ad ymum nec nimia breuitate correptus superioris labii sedem indecenter suspendebat in altum. Sic nec nimia grossicie tumefactus se in multa latitudine diffundebat, dum compositarum narium termini non multa uaccacione se iungerent nec se in multe aperture patefacione uulgarent. Miratur eciam tantam pulchritudinem faciei tanti nitoris, lacteo candore perfusam, cuius genas rose uestiuerant mixte rosis, cum nulla temporis uarietate roseus color in illis exhausto uigore languescere uideretur. Sic intermixto colore niueo linearum inter genas et labia, rursus figurare labia uidebantur roseam surgentem auroram, que nec multa tenuitate uideri poterant dulcia basea refutare sed eorum dura decenter eleuacione tumentes intuentes ad oscula auidis affectibus inuitabant. Sic miratur dentes eburneos pusillos et in ordine positos, alterum nullatenus alterum excedentem, quorum ordine gingiue rosee linealiter amplectentes uere describere uidebantur lylia mixta rosis. Sicque totus ambitus faciei mentum, modica in medio concauitate sulcatum, forma sperica concludebat, dum thorus sub menti ualle modice duplicatus fulgorem uidebatur effundere cristallinum. Sic miratur eciam in ipsa colli columpnulam niueum presentare nitorem, quem niuei splendoris candor tenui massa pinguedinis eleuatum prodigalitate lactea dealbabat, dum candentem gulam ipsius linealis ordo depingeret murenarum. Sic miratur in iila equales scapulas humili planicie subsidentes terga plana promittere, a quibus sulcus decliuus in medio utrunque latus gracili iocunditate iungebat. Sic miratur in illa brachia decenti proceritate distensa amplexus suadere dulcissimus, dum eius manus modica eleuacione pinguescerent et digitorum extrema tenui producta libramine ungues eburneos presentarent, que brachia, manus, et digiti sereni candoris lacteo fulgore nitebant. Sic miratur in illa lati pectoris equalitatem extensam, in cuius planicie duo urbera (sic) ueluti duo poma surgencia aeris natura quasi geminas cacuminauit in pilas. Et demum staturam eius eque proceritatis attendens prestanciori forma putat et concipit esse membra latencia, dum uere putet et patenter inspiciat in eius composicione persone naturam in aliquo nullatenus delirasse. Summo igitur studio Paris iuxta Helenam, modestie finibus non omissis, fit propior et dum in eius lumina figit intuitum, Helena intuentis aspectus ex suorum aspectibus mutua relatione repensat. Placuit enim Helene forma Paridis plus quam de eo perambula predixere preconia, cum de eius forma sibi sit ipsa iudex et testis, asserens in corde suo nusquam uidisse hominem similis speciei nec qui tantum suo affectui conueniret. Nunquid ergo Helena ad festiua solacia que fiebant in templo flectit intuitus aut ad aliena colloquia uertit caput. Sane inspiciendi Paridem auiditate correpta curis tota deprimitur, ad alid inspectura sua lumina non retorquens. Quam dum Paris percipit sibi suis luminibus blandientem, gaudet suos radios uisalues uisualibus Helene radiis commisceri, et sic per mutuas et placidas uisiones sibi inuicem consonantes communis amoris uehementiam manifestant, et dum ambo cogitant in seipsis qualiter eorum unusquisque alteri sue intencionis archana reuelet, ausus est Paris per intersigna uocis uicaria primicias exsoluere uoti sui. Sed Helena, tamquam ardore tunc excussa consimili, sentit Paridis appetitum et signa similia rependit eidem. Monet eciam nutu eum ut inter tumultus ludencium fiat sibi magis propinqus. Ad quod Paris, omni pudoris omissa caligine, sessioni Helene uinicius appropinquat, et quod signis latenter commiserat latenti tamen et submissa uoce uulgauit. Et sic uacantibus aliis ad ea que iocose fiebant in templo nec aduertentibus illorum insidias amatorum, unus alteri quicquid gestierat in animo resolutis in suspiria uocibus propalauit, et quicquid de optatis eorum fieri deberet inter se breui perstrinxere sermone. Quo facto, Paris, ab Helena humili obtenta licencia, in comitiua suorum templum exiuit, quem exeuntem Helena, dum potuit eundem uidere, dulcibus est aspectibus insequta. Procedente ergo Paride, letus sed amore uexatus, suas peruenit ad naues, ubi confestim omnes sui maiores exercitus ad se uocari mandauit, et ipsis cohactis in unum, sic est eos animosis uocibus alloqutus: O uiri fortissimi, omnibus est notum uobis qua de causa Priamo regi nostro placuerit nos in Greciam transmisisse. Fuit enim totalis eius intentio ut Exionam sororem suam nostro studio rehaberet. Cuius obtentus si uobis impossibilis uideretur, saltem damnificare Grecos quocunque modo possemus deberemus studium adhibere. Ecce enim nobis Exione recuperacio impossibilis facta est, cum sciamus eam a rege Thelamone detineri, uiro utique fortiori, qui nobis eam restituere non sine grauis belli conflictu concederet, eius amore bachatus. Nec nos sumus in tanta quantitate potentes ut ipsi regi Thelamoni preualere possemus in uiribus. Nec in nobis est tanta potencia ut ciuitatem aliquam in Grecia nobis subiugare possemus, tanta est in istis partibus gentis Danae plenitudo. Superest ergo ut laudabile donum quod, sicut puto, nobis dii offerunt in hoc loco non pretermittamus ingrati. Uidemus enim in hac insula, in quam nos fata diis fauentibus appulere, de maioribus Grecie ciuibus, festo suadente Ueneris, et de melioribus mulieribus prouincie adiacentis templum Ueneris esse repletum, cum inter alias sit istius regni regina, uxor regis uidelicet Menelay. Templum eciam est multis diuiciis opulentum. Si irruerimus in illud et illos qui morantur in illo, si eos poterimus captiuos educere, maximus erit nobis et ditissimus prede questus, non solum personarum ex preda captarum uerum eciam rerum, cum in templo ipso multa sint uasa aurea, magna sit argenti copia, et pannorum deauratorum multa protendatur ubertas. Quid alibi potius disponimus querere quod magis se prebeat nobis acceptum? Dico quod, si laudabile uobis apparet, ueniente noctis umbraculo, omnes in arma furtiue surgamus et irruamus in templum ad depopulacionem ipsius, uiros et eciam mulieres existentes in illo captos nostras deducamus ad naues et precipue Helenam, quam si captam deducere poterimus apud Troyam, ex eius capcione spes certa resultat quod ob commutacionemn ipsius de facili poterit rex Priamus suam recuperare sororem. Uideat ergo unusquisque uestrum quid de hoc facturi simus antequam eius quod faciendum putamus nobis habilitas subtrahatur. Et demum suo colloquio fine facto, multi de astantibus faciendum improbant et nichilominus plures probant. Sed postremo, multo examinato consilio, ad id communiter est deuentum ut, adueniente nocte et luna sue lucis radios occultante, armata manu in templum irruant et exponant prede que potuerunt uniuersa. Factum est autem quod, nocte sidera publicante et ad occasum luna uergente, Troyani sub ipsius silencio arma capiunt, et armati, relictis nauibus in tuta custodia armatorum, subito templum intrant, et irruentes in illos quos inuenerunt in illo, ab hostili suspicione securos, in ore gladii inermes capiunt et captos adducunt ad naues, bona eorum queque diripiunt, templum spoliant, et uniuersa predantur. Reginam Helenam et omnes eius comites Paris propria manu cepit, in qua nullius resistencie contraddicionem inuenit, dum animasset eam consensus pocius quam dissensus. Ducitur ergo per Paridem cum omnibus suis ad naues, et in eis ipsa dimissa sub fida custodia, Paris iterum rediit ad predam. Clamor itaque maximus ex captorum uociferatione rupit noctis silencia et horum precipue qui malunt neci tradi quam duci captiui. Ex multo igitur tumultu clamoris inpelluntur incolarum aures, qui in quodam castro in eminenciori loco supra templum ipsum firmato degebant, et, expergefacti in uocibus occisorum et aliorum qui fuge subsidio in castrum se recipere sunt conati, stupefacti surgunt a stratis, arma capiunt, et armati rapido cursu descendentes a castro irruunt in Troyanos. Erat enim in castro ipso multorum quedam bellicosa iuuentus, qui armorum magisterio uelut edocti acriter insultant in Troyanos et dura resistencia ipsos impellunt, putantes eos neci tradere et captas posse recuperare personas. Conflictus ergo fit maximus, ex quo sequitur magna cedes. Sed Troyani demum, qui eos multo pocius quam in quadruplo excedebant pre multorum armatorum copia, facto in ipsos impetu, ipsos uertunt in fugam et eos usque ad radices montis castri predicti in ore gladii persequuntur. Fit igitur finis bello et Troyani, obtenta uictoria, gaudentes reuertuntur ad naues, nichil preciosum relinquentes in templo, ex cuius preda multas et innumerabiles diuicias quesierunt. Ascendunt ergo naues predictis plenas diuiciis et multitudine captiuorum, et uelis ad uentorum afflatus erectis, nauigacione prospera potiuntur ita quod, per dies aliquos secundo remige nauigantes, die septimo ad oras Troyani regni perueniunt, et cuiusdam castri per ui miliaria a Troya distantis, quod Thenedon ab incolis dicebatur, feliciter portum intrant. Ubi iniectis anchoris et nauibus ipsis securis funibus religatis, gaudentes descendunt in terram, in qua ab habitatoribus ipsis, tamquam a suis, in honore maximo sunt recepti. Paris itaque illico postquam descendit in terram, suum ad regem Priamum nuncium destinauit, qui statim postquam peruenit ad regem, refert illi Paridem incolumem cum suis apud Thenedon salubriter aduenisse et ei singula que per Paridem gesta sunt, tamquam ille qui predictis interfuit, recitat seriatim. Ad horum igitur relacionem rex Priamus magno pre gaudio exultauit, et patefactis singulis aliis Troye maioribus et uniuerse plebi, sollempne festum instruunt uniuersi. Existente uero Paride apud Thenedon, prout ibi felix applicuit, regina Helena inter captiuos alios luctuosos multa, ut uidebatur astantibus, torquetur angustia, dum pectus et faciem continuis luctualibus lacrimis irrigaret et singultuosis uocibus regem uirum regesque fratres, filiam, et patriam natosque defleret, que crebris ululatibus inquieta nullo cibo aut potu potitur. Quod Paris pro molesto gerens et graui solari Helenam humilibus et piis uerbis accedit. Et quia dolores eximios Helena producebat nec eam ad consolationis spiritum Paris reducere poterat aut solamen, uelut iracundia motus, aduersus Helenam prosiliit in hec uerba: Quid est hoc, domina, quod tam cotidiano dolore concuteris nec quiescis? Quis est ille qui tot dolorosas uoces audire per tolleranciam diu posset, cum die nocteque lamentis uaces et lacrimis? An putas quod tibi ipsi non obsit et tue persone non inferat detrimentum? Sane saturata esse debes tantis ex lacrimis; si tot gustasses continuos potus aque quot lacrimas diceris sorbuisse, uelud superuacue pleno de pectore iam manarent. Lacrimis ergo tuis, si placet, finem impone et confortacionis amodo resume quietem, cum in regno patris mei nullus te possit occupare defectus nec eciam eos captiuos quos tu mandaueris habundare. Tu enim in tua magnitudine honoraberis uelut maior, omnibus suffulta deliciis et in sublimacione maxima ueneranda, et captiui tui, quos mandaueris a uinculis liberari, in patris mei regno secure uiuere poterunt, uelud in propriis laribus habundanter. Ad hec Helena, detersis lacrimis, Paridi sic respondit: Scio, domine, uelim nolim, habere necesse tuas exequi uoluntates, cum femina non possit potencie preualere uiriliet precipue in captiuitate detenta. Si quid ergo michi captiue et aliis captiuis mecum boni conferetur a quoquam, sperare poterit talia conferens a diis gratiam, cum afflictis compati humanitas suggerat et diis placeant pietates humane. Cui Paris: Nobilissima domina, quecunque mandaueris, infallibiliter implebuntur. Et ea statim per manum accepta, modica uiolencia intermixta, a propria sessione ipsam, secum ad locum adducens ubi in maximo apparatu multa ordinata fuere ut ibi secrecius inter se de singulis conferre liceret. Cui statim Paris sic dixit: Putasne, domina, si te dii a tuis et fata traxerunt et te uoluerunt in meam peruenisse prouinciam, quod talis tibi commutacio sit dampnosa ut maioribus diuiciis et carioribus deliciis non habundes? An putas Troyanam prouinciam Achaye non excedere ubertates, que sola est omnibus preciosissimis opulenta? Putasne me, regina, dignitatem tuam libidinoso cultu uelle fedare? Sane maioribus diuiciis afflues et honorabilioribus deliciis uitam duces, et me, quem dedignari non debes equalis dignitatis uel pocioris eciam uiro tuo, matrimonialis thori habebis consortem. In caram enim uxorem te michi copulare propono et tecum perpetuo uiuere in sacrarum federe nuptiarum, nec putare tibi debes horrendum si pusillum regnum in quo fuisti hactenus in ampla regna commutes, cum Troyano regno multa sint Asye regna subiecta, que tibi cum omnis subiectionis deuocione parebunt. Nec amissi tui uiri te debet iactura compungere, cum michi non sit in nobilitate similis, in strennuitate par, nec in diligenti feruore prorsus equalis. Ex amoris enim tui flamma totis affectibus incalesco, et ab eo qui te plus diligit sperare debes firmiter plus honoris. Cessa igitur ammodo plus dolere, lacrimis tempera et murmuri querelarum, et in hiis rogo ut exaudias humiles preces meas. At illa respondit: A lacrimis abstinere quis potest qui tanti doloris aculeis angitur sicut ego? Mallem deos de meis successibus aliter statuisse. Sed ex quo aliud esse non potest, inuita tuas preces admittam, cum tue resistere uoluntati nulla sit potencia penes me. Et statim subitas prorupit in lacrimas et singultus, quos iterum sedare sermonibus nisus est Paris. Et ea tandem a lacrimis desistente, Paris ab ipsa poscit in humili uoce licenciam. Et adueniente sero Paris eidem studuit deseruire non minus blandiciis quam preciosis cibariis habundanter. Decurso igitur noctis silencio et adueniente diluculo, Paris Helenam, regiis uestibus a rege Priamo sibi traditis exornatam, equum mire pulchritudinis, in aurea sella et aureo freno decorum, fecit ascendere, ordinatisque captiuis aliis in equorum multitudine iuxta gradus eorum, iubet eos precedere in multa militum comitiua. Et demum ipse Paris et Deyfebus, Anthenor, Heneas, et Pollidamas necnon et quam plures alii nobiles equos strennuos ascendentes reginam Helenam in apparatu et honore maximo comearunt. Et recedentes a Thenedon lentis passibus se dirigunt uersus Troyam, et eis uenientibus iuxta ciuitatem eandem, rex Priamus in multorum nobilium comitiua exiuit obuiam illis, et salutatis suis et ylari uultu receptis, accedit ad Helenam, quam deuotis affectibus et leta fronte suscipiens ipsi in uerbis placidis humiliter se submisit. Peruenientibus ergo eis ad ciuitatis portam ubi multitudo populi infinita confluxerat gaudia celebrans et inmensa tripudia in omni genere musicorum, rex Priamus primo descendit ab equo et reginam Helenam pedes habenis aureis equi sui in multitudine maiorum Troye et multa ueneracione deducit quoousque ipsam in suam regiam excelsam introduxit. Quid ultra? Magna sunt gaudia que ducuntur ab homnibus de ciuitate Troyana. Magna sunt festa que ob aduentum Paridis et suorum sunt gesta qui cum eo incolumes redierunt. Illucescente uero die sequenti, rege Priamo acceptante gratanter, Paris Helenam in templo Palladis duxit uxorem. Ob cuius rei causam uniuersi Troyani implicant festa festis, gaudia gaudiis aggregant, et per dies uiii continuos ludis et exilaracionibus uacauerunt. Quod postquam Cassandre, filie regis Priami, innotuit Paridem Helenam sibi matrimonio nexuisse, duras prorupit in uoces et querulos ullulatus, potenter exclamans et dicens: Ad quid, infelices , gaudia ducitis de nupciis Paridis, ex quibus uobis tanta futura sunt mala, et per quas necem uestram et uestrorum deflebitis filiorum, quos in conspectu patrum uidebitis trucidatos, et maritorum crudelia funera uiduate intuebuntur uxores? Ha sublimis Troya, diris precipitatura ruinis, quam impie subuersa peribis! Ha misere matres, quanto dolore uestrorum cordium claustra serabitis, cum de parubus uestris uiscera auelli uidebitis et membratim membra disiungi! Ha misera Heccuba, unde tot poteris educere lacrimas in natorum tuorum excidio, quos secabit et incidet cruentatus gladius impiorum? Ha gens ceca et dire mortis ignara, cur in uiolenta manu ab iniusto uiro non euellitis Helenam, et eam non acceleratis restitui iusto uiro antequam durus ensis acceleret et gladius acutus uestro deferueat in cruore? Putatisne furtum Paridis sine graui pena et acerba uindicta posse transire, per quam uobis est finale excidium prouenturum? Ha infelix Helena, ymo dira lena, quot nobis es paritura dolores! Pellite igitur, ciues miseri, impium funus a laribus et, dum licet, mortem pro uita uitate. Dum hec igitur et alia duriora continuis querelis predicta Cassandra diffunderet et ad regis Priami monitus nullo modo desisteret inquieta, rex Priamus ipsam capi mandauit et in compedibus ferreis in claustro firmari. In quo dicitur Cassandram ipsam per multos fuisse detentam, cuius querimoniarum lamenta si fuissent Troyanis animis exaudibiliter inculcata, Troya forte minime defleuisset perpetuos casus suos, qui usque nunc hominum flebiliter demulcent auditus, nullo futuro tempore per obliuionis silencia deleturi. Cum hec itaque in urbe Troyana feliciter (ymo cecis insidiis infeliciter) gererentur, nondum Troyanis applicantibus in insulam Thenedon, fama loquax et euolans tumultuosis relatibus Menelay regis in multa stupefactione aure sinuadit, qui nondum a Pyra discesserat nec a ducis Nestoris comitiua. Cui postquam patefacta sunt singula de disrobacione templi uidelicet in insula Cytharea, dominio suo subiecta, de nece suorum interfectorum ibi nequiter a Troianis, de captiuitate mulierum et aliorum deductorum in Troiam, et demum de raptu sue Helene, quam plus quam seipsum amore tenerrimo diligebat, tantorum dolorum aculeis factus est anxius. Qui pronus cadens in terram, debilitatus est spiritum et factus est deficiens in loquela. Sed dum post longam horam uires resumpsit, in multa doloris anxietate corporea suorum deflet excidium, captiuorum abduccionem, et Helene sue absenciam sub tanti uituperii siggilatione transducte. Deflet eius pulchritudinem alienis manibus contractandam. Deflet eius delicias quas habituram non estimat in nacionibus barbarorum. Nullus est finis lamentis eius et lacrimis. Et demum hoc Nestori nunciato, Nestor ad ipsum ueniens, quem sibi carum astrinxerat in amicum, factus suarum lacrimarum particeps, blandis sermonibus et piis affatibus solari mestum intendit. Qui dum nullis monitis, lacrimis, et fletibus finem daret, celer se accingit ad reditum regni sui. Quem Nestor non deserens ipsum in comitiua multorum militum flebiliter commeauit. Qui suum postquam peruenit in regnum, pro rege Agamenone, fratre suo, ut ad ipsum accederet, fideli nuncio demandauit, sic regibus Castori et Polluci similiter, qui eius audito nuncio, statim ad eum omnes predicti tres reges cursu celeri peruenerunt. Agamenon autem, ut uidit Menelaum fratrem suum tanto dolore torqueri, ipsum est hiis uerbis consolatoriis allocutus: Ad quid, frater, tanto dolore deprimeris? Etsi te iusta causa dolendi moueat, non tamen est prudentis uiri animi sui motum extrinseca demonstratione uulgare. Dolor enim patefactus extrinsecus in aduersis ad dolendum amicos plus prouocat et maiora gaudia generat inimicis. Finge ergo propalare leticiam, cum dolor habundat, et finge te non curare de hiis in quibus te debet rationabilis cura mordere. Curis anxiis aut fluuiis lacrimarum honor non queritur nec uindicta. Ense igitur petenda est ulcio, non murmure querelarum. Nam sapientis probitas tunc apparet cum casibus examinata contrariis aduersa nouit sustinere certamina et malorum ponderibus animum non submittit. Excita ergo tue strennuitatis animum ad hec mala, ut ubi iustus dolor te prouocat rigidum assumas animum ulciscendi, ut iniuria tibi et nobis illata dura non transeat sine pena, que non lacrimis est querenda sed in magna offendendi uirtute. Nosti enim nos habundare uiribus et in hac ulciscendi cura nos multos habere consortes, cum in hoc tocius Grecie assurgat imperium et a nobis moniti reges singuli arma Troyanis ingerere non negabunt. In brachio fortissimo et multa classe apud Troyam nos unanimiter conferemus, in cuius litus si nostra figere tentoria nos contingat, durum erit et impossibile Frigiis nos a litore posse deicere. Ante erunt maiores eorum neci traditi et seruituti durissime populares eorum, cum Troyana urbs in nostra potencia funditus euerteretur, et ille Paris, tot malorum actor, si contingat intercipi, uelud nequam latro furca suspensus amarissimas penas luet. Cessandum est ergo ab omni dolendi tristicia et ad omnes reges Grecie, duces et comites, maiores et nobiles, nostra scripta mittemus ut in huius ulciscendi causa dedecoris nobis potenter assistant. Sicque uerbis et sermonibus fine facto, acquieuit humiliter Menelaus, et sic incontinenti per uniuersos Grecie principes litteris destinatis, inter alios accesserunt primi illi uiri nobiles, Achilles strennuus et Patroclus necnon et fortissimus Dyomedes. Statimque eis tocius negocii materia declarata, omnes disponunt unanimes in maximo exercitu et in multo nauigio cumulari ut pro recuperanda Helena et illicite iniurie obtinenda uindicta se potenter conferant apud Troyam. Pro huiusmodi autem executione negocii ante omnia statuerunt eligere aliquem in ducem et principem, cui totus exercitus pareat et sub cuius ductu regali exercitus ipse salubriter gubernetur. Et sic de communi assensu omnium presencium tunc ibidem Agamenonem regem, multe strennuitatis uirum, omnis sani consilii discretione uigentem, in imperatorem eorum assumpserunt et ducem. Et data ei omnis plenitudinis potestate, dicti fratres Castor et Pollux, putantes Troyanos nondum in Frigiam peruenisse, cum quibusdam eorum nauibus se inmittunt in mare, si forte predictam Helenam recuperare possent antequam Troyam contingeret applicare. Nonnulli uero dixerunt quod dicti fratres, uocacione Menelay nullatenus expectata, statim postquam de raptu Helene ad eos fama peruenit, se in mare cum multo nauigio inmiserunt. Sed quicquid de hoc contigerit, fratribus ipsis mare intrantibus Troyanos uolentibus persequi, nondum per duos dies feliciter nauigauerant cum subito celum obductum nubibus obscuras induxit tenebras circumquaque, et uariis coruscacionibus tumida et interpollata luce micantibus, ruptis nubibus, mugiunt clamosa tonitrua, mentes nauigancium excitancia pre timore. In pluuiam igitur coacte nubes aquosos imbres effundunt, et inualescente uentorum rabie procellosa, tumet pelagus in fluctus maximos eleuatum. Cuius area aeris obscuritate facta nimium tenebrosa, exasperantibus nimbis aduersis, uaria cacumina fluctuum extolluntur, spumas eructancia crebras hinc inde, ex quibus nigrum pelagus, uelud ebulliens, conuertebatur in album. Nec mora, franguntur arbores, lacerantur uela, rumpuntur funes, sternuntur antenne, et omnia nauium earundem depereunt armamenta, disperguntur naues multa uentorum exacerbacione, una ab alia separata. Nauis autem illa in qua predicti fratres insimul nauigabant in potentia tempestatis aduerse fractis themonibus et eius arboribus multo stridore collisis proprio remige destituta fertur per pelagus incerto itinere nunc huc et aduersis fluctibus nunc illuc, que dum multa fatigacione nunc recta nunc obliqua per mare discurreret, demum exausta maris hiatibus, propriis dissuta carinis, auulsis tabulis, nullo alio uidente, demergitur inter fluctus, inter quos predicti duo fratres et ceteri nauigantes in ipsa, prout uere putatur periere submersi. Sic et alie naues sequaces ipsius, simili tempestate correpte, in diuersis locis pelagi perierunt. Horum autem fratrum mors dum gentibus esset incognita et de eorum morte nullus esset qui causam certitudinis perhiberet, quidam credere uoluerunt eos diuino munere factos deos et uiuos, ut uoluit antiqua gentilitas, translatos in celum. Hinc est quod poete dixerunt eos in celum assumptos constituisse signum in zodiaci circulo quod usque in hodiernum diem signum dicitur geminorum quia ex hiis geminis fratribus constitutum, licet antiqui philosophi dixerunt ideo geminorum signum appellari quia geminis diebus plus quam in aliis signis sol sub zodiaco decurrens moratur in illo. Et sic quicquid dictum sit, duo fratres predicti pro eorum Helene recuperatione sororis necis eorum tales primicias exsoluerunt. Et quia Frigius Dares uoluit in hoc loco quorundam Grecorum et Troyanorum colores et formas describere, qui, etsi non omnium, saltem describere uoluit famosiorum. Asseruit enim in codice sui operis, Greca lingua composito, omnes illos suis oculis inspexisse. Nam sepius inter treguas factas inter exercitus ipse se ad Grecorum tentoria conferebat, uniuscuiusque maioris formam inspiciens et contemplans ut ipsorum in suo opere sciret describere qualitates. Dixit enim primo Helenam speciositate nimia refulsisse, de cuius statura et forma satis aperte supra retulimus, hoc addito quod ipse dixit Helenam ipsam inter duo supercilia quandam habuisse modicam et tenuem cicatricem, que miro modo decebat eandem. Agamenon autem, rex multa proceritate, submissus, lacteo candore fulgebat. Fortis erat in uiribus, dum membris esset fortibus conformatus. Laboris erat amicus, dum esset quietis impatiens, discretus, audax, et multo loquendi lepore facundus. Menelaus autem, frater eius, non erat tanta proceritate distensus, sed eius forma inter longitudinem et terminos breuitatis medium decenti statura seruabat. In armis erat strenuus et in bellandi desiderio nimium animosus. Achilles uero mira pulchritudine fuit decorus, flauis crinibus sed crispatis, oculis glaucis et grossis sed amorosi aspectus, amplum habuit pectus et scapulas, brachia grossa, renes largos, et in statura longitudinis competentis. Hic in fortitudine multa preualuit. Nullus Grecorum tunc fortior ipso fuit, bellandi cupidus, largus in donis, et prodigus in expensis. Tantalus uero corpore grandis fuit, fortis multum, uariis oculis, candidus rubore permixto, ueridicus, humilis, lites fugiens sed prelia iusta peroptans. Ayax Oileus corpore grossus fuit, amplis scapulis, grossis brachiis, longus multum, et semper uestibus caris comptus. Multum uero fuit pusillanimis et facilis ad loquendum. Thelamonius Ayax multa pulchritudine fuit decorus, nigris tamen crinibus sed circulatis. Delectabatur in cantu, dum uocem commodam haberet, cantionum et sonorum in multa copiositate repertor. Hic fuit multe strennuitatis uir, bellicosus multum, et qui pompas in suis uirtutibus non dilexit. Ullixes uero omnes alios Grecos speciositate precessit, strennuus quidem fuit sed omni astucia et dolositate plenus, mendaciorum maximus comentator, multa diffundens uerba iocosa sed leporis tanta disertus facundia quod neminem sibi parem habuit in composicione sermonum. Dyomedes multa fuit proceritate distensus, amplo pectore, robustus scapulis, aspectu ferox, in promissis fallax, in armis strennuus, uictorie cupidus, timendus a multis, cum multum esset iniuriosus, seruiencium sibi nimis impaciens, cum molestus seruientibus nimis esset, libidinosus quidem multum, et qui multas traxit angustias ob feruorem amoris. Dux Nestor longe stature fuit, latis membris, brachiis grossis, facundus nimium in loquela, discretus ac utilis et fidelia consilia semper prebens, ad irascendum facilis et prouocatus ad iram nulla poterat frenari temperie, licet esset in eo breui spacio duratura. Huic nullus equari potuit in tanta sinceritate fidelitatis amicus. Prothesilaus pulcher fuit et decenti statura decorus, strennuus quidem multum, nullus eo celerior, et in armis nimium animosus. Neptholomus statura grandis fuit, nigris crinibus, grossis oculis sed rotundis, latus pectore, largus scapulis, superciliis iunctis, in loquela balbutiens. Sed doctus erat in legibus et exercicio multo causarum. Palamides autem, filius regi Nauli, forma pulcherrimus, longus et gracilis sed moderata fuit proceritate distensus, animosus ad prelia, affabilis, tractabilis, urbanus, et multa dona diffundens. Pollidarius multa erat plenus grossicie et tanta pinguedine tumefactus quod uix seipsum ducere poterat aut stare multum erectus, animosus multum sed multa superbia ceruicosus, letari non nouit, et semper erat ex nimiis cogitacionibus curiosus. Machaon uero fuit equali forma compositus, dum non esset multum longus nec multa breuitate correptus, superbus tamen, animosus multum, nudatus fronte caluicie, et qui nunquam de die dormiuit. Briseyda autem, filia Calcas, multa fuit speciositate decora, nec longa nec breuis nec nimium macillenta, lacteo perfusa candore, genis roseis, flauis crinibus, sed superciliis iunctis, quorum iunctura, dum multa pilositate tumesceret, modicam incouenienciam presentabat. Multa fulgebat loquele facundia; multa fuit pietate tractabilis. Multos traxit propter suas illecebras amatores multosque dilexit, dum suis amatoribus animi constantiam non seruasset. Preter hos et alios maiores scripsit idem Dares in Grecorum auxilium Persarum regem in multa uenisse militum comitia, cuius colorem et formam inter ceteros non omisit. Scripsit enim eum fuisse magne stature, uultum habuisse pinguissimum, faciem lentiginosam, capillos et barbam uelud igneam rubicundam. De illis autem qui fuerunt in Troia idem Dares formas suo stilo descripsit. Scripsit enim regem Priamum longe fuisse stature, gracilem et decorum, uocem habuisse depressam, hominem strennuitatis multe et cibos ualde diluculo affectantem, uirum intrepidum et absque timore et blandicias hominum habentem exosas. Fuit enim in suis sermonibus omnino ueridicus; iusticiam coluit. Sonos musicos et canciones amoris libenter audiuit. Nec fuit rex alius qui maiori honore suos commilitones amasset et maiorum donorum affluencia ditasset eosdem. De filiis itaque regis Priami nullus fuit qui tanta animositate uigeret sicut primogenitus eius Hector. Hic fuit ille qui suo tempore omnes alios in uirtutis potencia superauit. Parum uero erat balbuciens in loquela. Habuit membra durissima, sustinencia pondera magna laborum. Magnus erat in forma. Nunquam tanti uigoris uirum Troya produxit neque magnanimum, multa repletum nube pilorum. Nunquam uerbum iniuriosum aut indecens ab ore eius exiuit. Nunquam sibi extitit tediosum laboribus incumbere preliorum. Nullis enim sudoribus bellicis lassabatur. Nunquam legitur aliquis in aliquo regno fuisse qui tantum a suis regnicolis amaretur. Deyfebus, secundus filius regis Priami, et, sequens, Helenus, eius frater, ita fuerunt unius forme et similitudinis coequales quod nulla discrepancia erat in illis. Uix enim unus ab alio dignosci poterat, siquis eos subito inspexisset. Eorum enim forma proprie talis erat qualis erat eorum regis Priami genitoris. Illa enim sola eos tres dissimilitudo distinxit quod rex Priamus erat etate prouectus et illi duo iuuentutis gloria pubescebant. Item illorum duorum alter, uidelicet Deyfebus, in armorum multa strennuitate uigebat, et alius, scilicet Helenus, multis erat edoctus liberalium arcium disciplinis. Troylus uero, licet fuerit corpore magnus, magis fuit tamen corde magnanimus, animosus multum sed multam habuit in sua animositate temperiem, dilectus plurimum a puellis, cum ipse aliqualem eruando modestiam delectaretur in illis. In uiribus uero et strennuitate bellandi uel fuit alius Hector uel secundus ab ipso. In toto eciam regno Troye iuuenis nullus fuit tantis uiribus nec tanta audacia gloriosus. Paris uero fuit pulchritudine multa uenustus, flauus coma ita quod tota eius cesaries nitorem aureum presentaret, arcus magisterio excellenter edoctus et in uirtute uenandi, multa fuit in armorum strennuitate securus et rigidus miles in bellis. Heneas autem fuit grossus pectore, paruus uero corpore, mirabiliter discretus in factis et temperatus in dictis. Eloquentia multa refulsit, sanis consiliis satis plenus, mirabiliter sapiens, et multa litteratura peritus. Uultum habuit multa alacritate iocundum, dum eius oculi essent uarii et multa speciositate fulgentes. Inter alios Troye maiores nullus extitit qui tantarum rerum immobilium possessionibus habundaret, locuples in castris et diues in uillis. Anthenor autem fuit longus et gracilis, multis habundans sermonibus sed discretus. Uir fuit industrie maxime, circumspectus multum, a rege Priamo affectuose dilectus, et cum se prestabat occasio, iocose multum suos socios deridebat. Absolute tamen erat omni grauitate maturus. Pollidamas uero, ipsius Anthenoris filius, iuuenis speciosus, multa fuit strennuitate conspicuus, laudandus moribus, corpore longus et gracilis, sicut pater, sed parum fusco colore respersus. Multum fuit hic fortis in uiribus et ualde potens in armis; ad irascendum tamen uelox sed moderamine multo frenatus. Rex uero Menon pulcher in forma sed grandis, latis s capulis, grossis brachiis, pectore durus, crinibus autem crispatis et flauis. Oculorum uero eius orbes nigro fuerunt colore perlucidi. Mire strennuitatis miles et qui in Troyano bello multa uirtuosa et laudanda peregit. Regina uero Heccuba corporea proceritate distensa, magis declinauit ad uirilem formam quam ad speciem muliebrem. Mulier fuit mirabilis sagacitatis, illustris, multis erudita doctrinis, pia nimis, honesta multum et opera diligens caritatis. Andromacha uero, uxor Hectoris, nimia fuit speciositate decora, longa corpore, lacteo candore refulgens. Oculos habuit multo fulgore lucifluos, rubicunda maxillis, roseis labiis, et cesarie deaurata. Inter omnes mulieres honestissima uere fuit, in omnibus suis actibus moderata. Cassandra autem fuit stature decentis, candida multum, lentiginosa facie, oculis uariis, uirginitatem appetens et omnes quasi actus fugiens muliebres. Multa nouit predicere de futuris, cum in astrorum scientia et aliis liberalibus disciplinis esset potenter et patenter edocta. Pollixena uero, regis Priami filia, uirgo tenerrima, multa fuit speciositate decora. Hec fuit uere uerus pulchritudinis radius, quam natura studio multo depinxit et in qua natura rerum nichil errauerat nisi quod mortalem eam statuerat. Cuius speciem particularibus explicare sermonibus labor esset inutilis, cum eius forma quasi omnium aliarum procelleret speciem mulierum. Intelligitur ergo omnem in ea membrorum pulchritudinem habundasse et ea floruisse uirtute quod omnis generis exosas habuit uanitates. De hiis tantum Dares Frigius uoluit formas et colores describere tam Grecorum quam eciam Troyanorum, cum in utroque exercitu multi fuerunt multa uirtute conspicui, quorum nomina et uirtutes, hinc inde puagnacium, seriatim per sequencia narrabuntur. Superest ergo quod ad ipsius hystorie seriem explicandam per suos actus continuos successiue stilus noster deinceps ueridicus acuatur. Tempus erat quod, iam bruma suis exuta pruinis et gelu suo tempore soluto, glacies iam liquerat, cum iam, niuibus liquefactis, uarii fluuii per uallium concaua uarios iam tumescerent in decursus, et pigra hyems, ignei mendica caloris, ultima terga daret ob uicinum primi ueris aduentum, sole sub extremo signo Piscium decurrente, dum extremi dies et ultimi Februarii mensis instarent, et mensis ille Marcius succederet iam uicinus, cum uniuersus Grecorum exercitus, in multa classe fecundus, in Athenarum ciuitatis portum totus insimul conuenisset. Sciant igitur presentis hystorie lectores ab ipsa mundi institucione nunquam tot nauigia insimul confluxisse, tanto plena milite nec tantorum cumulo pugnatorum, que, ut descriptibili sermone patefacta, legentur. Sciendum est Agamenonem, regem et Danathorum ductorem exercitus, ex ciuitate sua, scilicet Mecenarum, c naues militibus onustas pugnantibus adduxisse; Menelaum autem, uirum Helene et ipsius Agamenonis fratrem, ex regno suo quod est dictum Spartem lx naues plenas militibus adduxisse. De regno uero Boecie Archelaus et Prothenor, ipsius regni domini, naues l duxere. Ascalafus uero dux et comes Helimus de prouincia Cythomenie naues duxere xxx. Rex uero Epistrophus et rex Tedius de regno Forcidis l naues adduxerunt in multa militum comitiua. Thelamonius autem Ayax de regno suo et de sua ciuitate nobili Salemina l naues adduxit. In cuius comitiua fuerunt multi duces et comites et sunt hii: dux Teucer, dux Amphiacus, comes Dorion et comes Theseus. Senex autem dux Nestor cum l nauibus ex Pilon aduenit. Rex uero Thoas de regno suo Tholie l naues adduxit. Rex autem Deximais de regno suo naues secum detulit l. De regno autem suo, quod Demenium dicebatur, Ayax Oyleus xxxui naues adduxit. Polibetes uero et Amphymacus, de prouincia Calcidonie domini, naues adduxere xxx. Rex autem Ydumeneus et rex Merion de Creta naues lxxx duxerunt. De regno Tracie ille facundissimus rex Ulixes l naues adduxit. Dux uero Melius de ciuitate sua dicta Pigris detulit naues x. Prothotacus autem et Prothesilaus, duces prouincie que Phylarca communiter dicebatur, duxerunt naues numero l. De regno uero Tricionico rex Machaon et rex Polidus fratres, filii quondam regis Colephis, adduxerunt naues xxii. De nobili uero ciuitate sua que dicebatur Phites l naues adduxit Achilles. rex autem Thelephalus de insula regni sui que dicta est Rodon xxii naues adduxit. Euripilus uero rex de regno suo quod dicitur Ortomenie l naues adduxit. Dum autem Anthipus et dux Amphimacus, domini cuiusdam rusticane prouincie que dicta est Hesida, naues xi adduxerunt. Rex uero Polipetes de regno suo quod dicebatur Richa et dux Losius, sobrinus eius, adduci fecerunt nauigia lx. Strennuus uero Dyomedes et in eius comitiua Thelenus et Eurialus de terra sua Argis naues detulit lxxx. rex uero Poliphebus de regno suo quod nondum multa fama pollebat, detulit naues uii. Rex Fineus de regno suo, quod tenebat a Grecis, xi naues adduxit. Rex autem Prothoylus e regno suo quod dictum est Demenesa naues detulit l. Et totidem rex Capenor de sua prouincia Capadie. Treorius uero rex de regno suo quod Beisa dicebatur xxii naues secum adduxit. Et sic facta summa de predictis regibus et ducibus fuerunt numero lxuiiii. Naues uero Grecorum illorum mccxxii, preter Palamidem, filium regis Nauli, qui ultimus cum suis nauibus, ut infra proximo refertur, aduenit. Homerus uero dixit in temporibus suis fuisse naues mclxxxui, sed forte pre tedio numerum integrum non descripsit. Et factum est, postquam predicti reges, duces, et principes Grecorum in portum Athenarum cum eorum nauibus conuenerunt, Agamenon, uir ille tam strennuus, qui, ductor ac principes, tocius Grecorum exercitus curam gerebat uigilem curiosus, attente deliberans quid deinceps esset super predicto negocio feliciter aggressurus, in quadam planicie extra menia ciuitatis ipsius, paratis sedilibus, predictos reges Grecorum, duces, et principes ad se ibidem mandauit uenire. Et eis omnibus illico uenientibus coram ipso et consedentibus seriatim, indicto manu ab Agamenone predicto silencio, omni tumultuose uocis murmure circumscripto, Agamenon ipse inter eos talia uerba profudit: O uiri nobiles qui in uestrarum uirtutum uiribus in hoc ordine iuncti estis, aperte cognoscitis et uidetis quanta sit ipsarum uirium uestrarum potentia, quanta sit uirorum in uestra confluencium comitiua pugnancium multitudo. Quis unquam uidit temporibus retroactis tot reges, duces, et principes insimul in unam uoluntatis consonanciam aggregatos, tot iuuenes armorum bellicositate conspicuos coniunctos in unum ad bellicosa arma ingerenda uiriliter contra hostes? Nonne manifesta dementia ducitur et spiritu cecitatis obducitur qui contra nos presumit eleuare calcaneum et uires nostras ad prelia irritare? Sane de nobis omnibus qui sumus in hoc exercitu cumulati tales centum potenciores agnosco, quorum unus dumtaxat reuera sufficeret ad exequendum illud et feliciter terminandum ad quod nos omnes insimul anhelamus. Nemini enim nostrum uenit in dubium quanto simus ad presens pulsati dedecore, quantis pro dampnis nobis illatis et nostris nuper prouocati simus contra Troianos arma iusta capescere et duros contra eos inire conflictus. Ut autem ardentibus animis ad nostras consequendas omnino uindictas unanimes insurgamus, et hoc rationabilis necessitas ingerit et nos ad hoc iustus dolor inpellit ut primo obloquentium ora frenemus et nostrorum uituperia detergamus sic ut Troyani de cetero ad committendum similia non insultent. Et de commissis contra nos eorum excessibus, si penis debitis non uexentur, ad duriora (quod absit!) procedere postmodum non timebunt. Neque enim maiores nostri assueci fuerunt aliquid dedecoris sub silentio pertransire quod per obloquencium diffamacionem eis opprobriose posset asscribi, nec nos ergo, simili modo, conniuentibus oculis dissimulare debemus quod opprobriose nobis et nostris possit successoribus exprobari, maxime cum tot simus in unius uoluntatis desiderio concurrentes et in tanta simus potencie latitudine constituti. Quis enim est hodie qui nostras metiretur potentias? Et de facto nullus uidetur qui ad offensionem nostram intrepidus auderet insurgere, excepta gente fatua Troyanorum, qui, ceco et stollido ducti consilio, se in offensionem nostram indiscussis et fatuis propositis iniecerunt. Nonne hoc nouit mundi pars maxima qualiter quidam ex nostris in Laumedontem regem, patrem huius regis Priami, armis bellicis irruerunt et tradiderunt eum neci et infinitos ex suis, urbem suam Troye, ab ipso Laumedonte rege possessam, funditus euertentes? Nonne apud nos adhuc hodie sunt plures ex illis in Grecia qui, in prouinciis nostris a nostris adducti uiolento iure predonio, deflent perpetuas seruitutes? Sane non est inpossibile neque dissimile mille potentioribus facere quod quatuor minus potentes fecerunt aut quinque. Scio quidem eos scire nos esse aduersos ipsos accinctos et ideo multa sibi mendicasse suffragia et multa subsidia quesiuisse ut aduersus nos potenter obsistant et se contra nos uiriliter tueantur. Quare mihi uidetur acceptum, si hoc uobis cedat ad gratum, ut antequam ab hoc portu salubriter dissolutis anchoris discedamus, apud Delphos insulam ad deum Appollinem speciales deuotos nostros nuncios dirigamus recepturos a deo ipso et ab aliis deis nostris certa responsa quid nos de cetero facere deceat et liceat de hiis que sumus eis fauentibus aggressuri. Et sic Agamenon rex sermoni suo finem fecit. Et hiis dictis, uniuersi itaque predicti reges, duces, et principes, Agamenonis regis audito colloquiolaudant illud et sic faciendum esse ut ipse decreuit unanimiter omnes probant. Quare super huius execucione negocii omnes in una uocis consonancia Achillem eligunt et Patroclum ut ipsi pro tam communi bono, quod seipsos et alios communiter et principaliter omnes tangit, apud Delphos insulam se conferant responsum a deo Appolline humiliter petituros. Nec mora, predictus Achilles et Patroclus pro predictis fideliter exequendis securo remige portum intrant, et diis fauentibus cursu celerrimo, felici nauigatione potiti in insulam Delphos salubriter peruenerunt. Erat autem predicta insula Delphos mari undique circumfusa, que pro certo creditur quod fuerit insula Delos, que scriptorum orte uicio fuit adiuncta. Que insula in medio insularum Cicladum sita est, in mari scilicet Elespontico constituta. Quare de predictis insulis in medio Cicladum principalis est una. In hac enim insula, ut narrat Ysidorus, Latona enixa est Appollinem et Dyanam et ideo in ea, hedificato templo in mirabilem murorum congeriem, colebatur Appollo. Et dicta est Delos pro eo quod sedato diluuio ante omnes terras radiis solis primum illuminata est et luna uisa. Dicitur enim Delos quasi manifestacio, nam Delon grece manifestum latine dicitur. Et quia ab insula primo fuerunt inspecti sol et luna, ideo gentiles dicere uoluerunt hanc insulam fuisse patriam solis et lune et ideo eos in ea fuisse natos, cum Appollo dicatur sol et Dyana luna. Ipsa etiam dicta est Ortigia eo quod ibi primum nate sunt coturnices, quas Greci ortigias uocant. Hunc gentiles Appollinem deum esse dixerunt. Dixerunt eum esse solem, ipsumque Tytan, quasi unum ex Tytanis qui aduersus Iouem non fecit, eundemque Febum, quasi effebum, hoc est adolescentem, eo quod sol cotidie oritur. Item eundem Appollinem Phytum uocauerunt a Phytona serpente ab eo interfecto. Inde phytonisse dicte sunt quedam mulieres scientes predicere de futuris, ut idem Appollo petentibus predicebat. De hac fitonissa quidem scriptum est in Ueteri Testamento, in primo libro Regum, que fecit excitare dudum mortuum Samuelem ad petitionem regis Saul. In hoc igitur templo erat maxima ymago tota ex auro composita in honore predicti dei Appollinis. Que licet fuisset ex auro composita et in ueritate fuisset surda et muta, tamen secundum gentilium errores colencium ydolatriam (que principaliter apud ipsos inualuit, cum omisissent uerum cultum Dei ueri, qui in sapientia, id est in filio Dei, domino nostro Ihesu Chisto, ex nichilo cuncta creauit) adheserunt diis surdis et mutis, qui pro certo homines mortales fuerunt, credentes et putantes eos esse deos, quorum potencia nulla erat. Sed responsa que dabantur ab eis non ipsi sed qui ingrediebantur in eorum ymagines dabant, qui spiritus immundi pro certo erant, ut per eorum responsa homines in perpetuis errorum cecitatibus conseruarent. Qualiter autem ydolatria creuerit et inicium iniquum habuerit, et qualiter per spiritus immundos responsa dabantur, cum sit locus, prouidimus hic compendiose describere et qualiter predicte ydolatrie finis fuit, cum per gloriosum aduentum domini nostri Ihesu Christi ubique terrarum ydolatria tota cessauerit et suo penitus euanuerit exhausto uigore. Certum est enim in scripturis ecclesiasticis, secundum sancti euangelii ueritatem, in quo lux sinceritatis assistit, quod cum Herodes rex illusus esset a Magis et ideo quereret perdere puerum, uidelicet dominum nostrum Ihesum Christum, saluatorem mundi, angelus apparuit in sompnis Ioseph ut educeret matrem et filium in Egyptum. Quo perueniente puero cum matre, omnia ydola Egypti insimul corruerunt, nec inuentum est ydolum in omni Egypto quod non esset minutatim abcisum. Iuxta illud Ysaie: Ascendit dominus nubem leuem et ingredietur Egyptum et mouebantur simulachra Egypti ad demonstrandum quod per aduentum domini nostri Ihesu Christi, saluatoris, omnis ydolatria funditus euerti et cessare debet. Unde Iudei dicunt quod Ismael primo simulachrum luto confinxit; gentiles autem primum Prometheum simulachrum de luto fecisse dogmatizauerunt atque ab eo ars simulachra et statuas fingendi processit. Dicuntur autem gentiles quia semper sine lege fuerunt, et ita semper fuerunt, ut geniti fuisse perhibentur, ydolis principaliter seruientes. Ydolatrie uero principium a Bello, Assyriorum rege, primo dicitur processisse. Nam iste Bellus rex fuit pater Nini regis, qui morte preoccupatus per Ninum filium eius preciose est traditus sepulture. In cuius memoriam Ninus, filius eius, mirabiliter simulachrum quasi simile patri suo configere mandauit ex auro ut in consolacionem suam et memoriam patris sui uiso simulachro uidere fingeret patrem suum. Hoc ergo simulachrum rex Ninus coluit tamquam deum et coli mandauit a suis et in celum esse deificatum omnibus Assiriis tradidit esse credendum. Et sic, non multo postmodum tempore procedente, spiritus immundus in hoc ydolum Belli regis ingressus responsa petentibus exhibebat. Unde apud Assyrios illud ydolum dictum est Bellus. Alii dixerunt Bel, alii Beel, alii Baal, alii Belphegor, alii Belzabuch, alii Beelzebub. Et huius ydoli exemplo gentiles processerunt ad ydolorum cultum, fingentes homines mortuos esse deos et pro diis adorabant eos. Unde dixerunt primum deum fuisse Saturnum. Qui Saturnus fuit rex Crete, nato nomine ab illo planeta qui dicitur Saturnus. Quo mortuo deum esse dixerunt, non habentem neque patrem neque matrem. De eo fabulose dictum est quod cum ipse esset sapientissimus in arte mathematica, preuidit quod debebat de eo filius nasci, de quo erat grauida eius uxor, qui debebat eum a suo regno deicere et cogere miserabiliter exulare. Unde precepit uxori sue ut filium quem ipsa pareret daret ei ad deuorandum. Quo filio edito, occultans illum patri quendam lapillum ostendit, dicens lapillum illum et nichil aliud peperisse. Quem pater illico deglutiuit. Ex quo dicitur tres filios genuisse et unam filiam, scilicet Iouem, Neptunum, et Plutonem, et Iunonem filiam. Hos omnes gentiles deos esse dixerunt. Unde Iupiter seu Iouis adeptus est nomen planete Iouis et illum gentiles coluerunt pro nomine summi dei. Deinde Martem summum deum belli esse perhibuerunt. Deinde solem, quem Appollinem uocauerunt, qui in predicta, ut dictum est, Delos insula principaliter colebatur. Deinde Uenerem, a Ueneris planeta nuncupatam. Deinde Mercurium, dictum ab ipso planeta Mercurii, quem ipsius Iouis filium asserere uoluerunt. Deinde Lunam, que et Dyana dicta est, ut est supra relatum, Latone filiam. Sicque per diuersas hominum naciones gentiles diuersa ydola coluerunt. Unde apud Egyptum Ysim, apud Cretam Iouem, apud Mauros Iubam, apud Latinos Faunum, apud Romanos Querinum, apud Athenas Mineruam, apud Pafon Uenerem, apud Lemnos Uulcanum, apud Naxos Bacum, apud Delos seu Delphos Apollinem, ut dictum est. Constiterunt eciam sibi multa aliorum ydolorum nomina, in que unusquisque suos gerebat affectus. Sed iam constat secundum sacrosancte Romane ecclesie tradicionem quod quam primum creator mundi in empyreo celo creauit angelos, quod ille angelus qui omnibus aliis fuit prelatus, de quo propheta dixit: Cedri non fuerunt alciores illo in paradiso; abietes non adequauerunt summitatem eius; platani non fuerunt equales frondibus illius; omne lignum paradisi preciosum non est assimilatum pulchritudini eius. Ideo speciosum fecit eum Deus et prefecit multorum legionibus angelorum. Hic elatus superbie pondere cum dixit Ponam sedem meam ab Aquilone et ero similis altissimo, statim ab eterna benediccione cecidit cum legionibus suis et dyabolus et dyaboli facti sunt. Unde dyabolus, id est deorsum fluens. De hoc dictum est, Quomodo cecedisti, stella matutina, de medio lapidum ignitorum? Et cecidit Lucifer, qui in paradyso deliciarum nutritus est, et uulneratus a Morte ad inferiora descendit. Unde et Christus in euangelio sancto suo, Uidi, inquit, Sathanam quasi fulgur de celo cadentem. Hic fuit ille Leuiathan. Et quia plerisque materia non est nota, ideo sub compendio de eo dicere decreuimus in hoc loco. Scripsit enim Ysidorus Ethimologiarum quod Hebrei Hebrea uoce uocant illum Bemoth, quod Latina lingua sonat animal brutum. Est enim spiritus malus immundicie et spurcicie plenus, et ideo Deus ab ipso principio deieccionis eius conuertit ipsum in animal brutum, id est in serpentem tortuosum, et cum sit immense magnitudinis dictus est draco. Et de hoc sentit Dauid, Hoc mare magnum et spaciosum et cetera; deinde subiunxit, Draco iste quem formasti ad illudendum ei et cetera. Dictus est autem Leuiathan secundum Ysidorum serpens de aquis. Unde legitur in Apographia beati Brandani, dum nauigaret per occeanum, idem sanctus uidisse eum mire longitudinis, et spaciositatis in profundum occeani deiectum et inclusum in eo usque ad diem iudicii iussu Dei. Ideo enim dicitur tortuosus et esse in hoc mari quia in huius seculi mari dyaboli uolubili uersatur astucia ad decipiendum animas miserorum. Hic est ille Leuiathan qui factus serpens, a sue deieccionis principio inuidens glorie primorum parentum nostrorum, ausus est uoluptatis paradisum intrare, et erectus gradiens sicut homo primos parentes nostros cecis temptacionibus, uicio preuaricacionis, affecit, ut facti mandati Dei intrepidi transgressores deici meruerunt ab ipsius gloria paradisi sicut ille deici meruit a celesti gloria culpa sui. Licet illud quod legitur in principio Genesis secundum Mosaycam tradicionem, ubi dicitur: Sed serpens erat calidior omnibus animantibus que fecerat Deus, qui dixit ad mulierem, cur precepit uobis Deus? et cetera, secundum tamen traditionem sacrarum scripturam catholice uniuersalis ecclesie ratum est, ut scripsit Beda, quod dyabolus elegit quendam serpentem tunc de quodam genere serpencium uirgineum habentem (sic da habencem) uultum et mouit ad loquendum linguam eius quid loqueretur nescientis, sicut et cotidie adhuc loquitur dyabolus per fanaticos et energuminos nescientes, id est, per homines quorum corpora ab ipsis demonibus sunt obsessa, ut de hoc scriptum est in libro Hystoriarum Scolasticarum, circa principium, ubi prosequitur auctor hystoriam et exposicionem libri Genesis. Unde quicquid nobis catholicis per has sacras scripturas notum est, certum est quod ille Leuiathan, id est, dyabolorum princeps, a culmine celesti deiectus, uel per seipsum corporaliter factus serpens uel per serpentem animal, ingressus in ipsum, callidis temptacionibus suis miseros parentes nostros et successores eorum perpetuam deiecerat in ruinam. Et hec de ydolatria et de noticia Leuiathan dixisse sufficiant. Nunc ad prosequendum nostre intencionis propositum stilum nostrum ad narracionem presentis hystorie conuertamus. Per demonum igitur ingressum in ydola surda et muta eliciebantur ab eis petita responsa que tunc gentilitas excolebat. Unde Dauid: Quoniam omnes dii gencium demonia; dominus autem celos fecit. Et per hanc dyabolice decepcionis astuciam deus Appollo responsa sua in dicta insula Delos petentibus exhibebat. Ad quam postquam Achilles et Patroclus, Grecorum nuncii, peruenerunt, de intrando in templum Appollinis congrua hora captata cum consilio sacerdotum in ipso templo seruiencium ipsi deo qui colebatur in ipso, templum ipsium deuoto corde humiliter intrauerunt. Et factis eorum oblacionibus in multorum donorum prodiga quantitate, petentibus ab eo de Grecorum negociis habere responsum, sic eis predictus Appollo submissa uoce respondit: Achilles, Achilles, reuertere ad Grecos tuos a quibus missus es, et dic eis quod pro certo futurum se salubriter ad Troyam ituros ibique prelia multo committere, sed infallibiliter erunt decimo anno uictores, Troyanam urbem dabunt funditus in ruinam, regem Priamum, eius consortem, eiusque filios morti tradent et omnes maiores eorum, illos tantum uiuere permittendo quos elegerit ipsorum Grecorum sola uoluntas. Quo ab Achille percepto et facto exinde ualde leto, adhuc eo in ipso templo morante, mirabilis casus emersit. Nam quidam Troianus antistes nomine Calcas, Testoris filius, multa peritus scientia, de mandato Priami regis, utpote nuncius eius, templum ipsum intrauit ut a deo Appolline similiter responsum eliceret quid de bello Grecorum Troyanis esset reuera futurum. Cui, post oblaciones ab eo factas multimode ipsi deo, deus ille respondit: Calcas, Calcas, caueas ne ad tuos redire presumas sed statim ad Grecorum classem, que nunc est in hac insula cum Achille, securus accedas, cum qua Grecorum exercitum festinus adeas, nunquam discessurus a Grecis. Futurum est enim Grecos obtinere uictoriam contra Troyanos uoluntate deorum. Eris enim et tu ualde necessarius Grecis ipsis in tuis consiliis et doctrina donec ipsi predicta uictoria potiantur. Calcas uero dum sciscitando cognosceret quod ille erat Achilles qui erat in templo, confestim ad ipsum accelerat, et conuenientibus ipsis in unum, sese in amicitie fedus accipiunt, patefacta inter se de predictis omnibus ueritate. Quare idem Achilles predictum Calcas antistitem multis commoditatibus lenta fronte honorare curauit. Sicque anchoris extractis a mari et eis cum eorum nauibus in pelagus se immissis, incolumes salubriter peruenerunt Athenas. Descendentibus eis igitur a nauibus ipsis, Achilles predictum Calcas antistitem Agamenoni regi et aliis regibus Grecorum, ducibus, et principibus presentauit. Et ab Achille narrato responso deorum de futura eorum uictoria contra Troianos, et qualiter idem Calcas, nuncius regis Priami, in contrarium responsum obtinuit, et de mandato sibi ut ad Troyanos non rediret et cum Grecis durante preliorum turbine moraretur, uniuersi Greci facti sunt hylares et pre multo gaudio celebrant diem festum, predictum Calcas antistitem in eorum fidelem accipiunt et recipiunt in sinceritatis amore, promittentes ei in omnibus placide prosequi uota sua. Et sic illi diei festo finis feliciter factus est. Greci, responsis acceptis a diis propositis, iam exsoluerunt dies festos. Sequenti die, post predicta festa deposita, Calcas, ille Troyanus antistes, in comitiua Achillis et Patrocli ad tentorium Agamenonis regis se contulit mane facto, ubi iam multi reges Grecorum, duces, et principes ante conuenerant, qui coram rege Agamenone residebant. Quibus per Achillem, Patroclum, et Calcas salutis oraculo resoluto ac eis ab eis debite relacionis obtento responso, se inter alios comodis sessionibus collocarunt. Et statim ab eodem Calcas impetrato silencio, in communi audiencia predictorum dixit hec uerba: O nobilissimi reges, duces, et principes qui in presentis congregacionis ordine iuncti estis, nonne uestra fuit principalis intencio contra Troyanos, publicos hostes uestros, arma capescere, qui sub tanto facinore ab eis commisso contra se uestrarum uirtutum potencias excitarunt? Cur ergo ceptis moras annectitis, cum semper nocuerit differre paratis? Nonne creditis aut putatis regem Priamum inter uos exploratores suos habere furtiue, qui per eorum uicarios singula de uestra desidia illi mittunt? Nichil enim aliud est ita peragere quam ei competencia indulgere spacia libertatis ut per eum quesita presidia cumulet et sibi cotidie multa subsidia coaceruet, cum tanti temporis sint iam exacta curricula quod in potenti manu debueritis iam inuadere regnum eius. Nonne presentis estatis plures iam euoluti sunt menses in quibus nauigacionis tempus se uobis dedit acceptum, cum omnino placata sint maria, que nauigare uolentibus blandiuntur et dulci sibilo zephiri aspirantes per equoreas planicies nauigare uolentes in dulcedine temporis et serenitatis inuitant? Cur iam in estatis estu uester non estuat animus per maria dissilire ut dulci nauigacionis aura potiti felici remige uestrorum hostium perueniatis ad oras, ut eorum aures fama perterreat, de uestra sollicitudine curiosa, non ut de uestra morosa desidia gaudeant, per quam in tantum uestra desideria procelantur? Nunquid in uobis frustratoria creditis promissa deorum, qui forte propter uicium ingratitudinis possunt in contrarium commutari? Rumpite igitur moras uestras, soluite naues, ei uela earum eleuatis in altum, ut festinanter contra hostes uestros iter uestrum diis fauentibus maturetis, ut ad promissa deorum uelociter et feliciter pertingatis. Et sic uerbis suis idem Calcas tacitus finem fecit. Uerbis igitur Calcas ab omnibus intellectis, dum omnes communiter probant illa, Agamenon statim mandauit ut uniuersi de exercitu per tubete sonitum moueantur quod illico naues ascendant, ab Athenarum portu feliciter discessuri. Nec mora, ad tubete sonitum uniuersi naues ascendunt, nodatos funes exsoluunt quibus erant naues ipse firmiter colligate, et a mari subductis anchoris et receptis in naues, uela erigunt, que dum uentorum spiramina imbuunt et extendunt, alto pelago se committunt. Nondum enim se per maris spacia nauigando per xu stadia elongauerant a partibus Athenarum, cum subito serenus aer qui nauigantibus arridebat cecis obducitur nubibus, noctem ficticiam inducendo. Quare mugit aer tonitruorum crebrorum in querelis, et crebre coruscaciones noctem ficticiam repentinis suis fulgoribus conuertunt in diem, et excolatis nubibus, immense pluuie diffunduntur. Cuius rei causa exasperati uenti tumefacta maria montuosas erigunt in procellas. Quare nauigantes ipsos maximus timor et tremor inuadit, dum se uideant in mortis discrimine constitutos. Sed ille Calcas Troyanus antistes, factis suis exorcizationibus ut erat peritus in eis, dixit se causam percipere tante cladis. Dixit enim Dyanam deam iracundia multa commotam pro eo quod de recessu uestro ab Athenarum portu sibi sacrificium oblatum non extiterat a uolentibus proficisci. Suasit ergo Agamenoni regi ut omnes naues in Aulidem siluam flexis uelis incontinenti diuertant, ubi in templo quo colitur predicta Dyana ipse Agamenon sacrificium ipsi dee offerat manu sua. Nam sedata Dyana imminentem tempestatem euanescere faciet et tempus nauigacionis uobis prestabit acceptum. Nec mora, iuxta consilium predicti Calcas, Agamenone mandante, naues omnes, mutatis uelis et temonibus coaptatis, in Aulidem siluam salue perueniunt, que non multum remota erat ab ipsis. Agamenon itaque rex festinus descendit in terram; Dyane templum adiuit. Cui deuoto corde propriis manibus quedam oblata per eum in sacrificium dedicauit. Confestim igitur marina tempestas euanuit et aer undique serenatus uestes exuit et deposuit nubilosas. Quiescunt maria et nauigare uolentibus in dulci eorum planicie blandiuntur. Ex hoc loco quidam sapientes dicere uoluerunt, qui in astronomie operositate laborant, quod Dyana, que et ipsa est luna, sit domina itinerum et uiarum. Circulo constituunt fortunatam ut sit in domo x uel xi confortata a bonis aspectibus aliorum felicium planetarum. Et hac ratione utuntur astronomi usque in hodiernam diem. Maris itaque tempestate sedata post sacrificium ab Agamenone Dyane oblatum, statim uniuersus Grecorum exercitus, sonitu tubete dictante, naues ascendit, et felici nauigacione potitus ad Troianas pertinencias cum incolumitate perueniens cuiusdam castri portum felicitur intrauit, ubi, nauibus eorum secure receptis, cum portus ille fuisset capax ipsarum, Greci naues ipsas in eo tuta statione consignant. Huius autem castri nomen et portus Frigius Dares in suo codice omisit, forte pro eo quod Grecorum exercitus fuit paucis diebus moratus in illo. Sed hoc est ratum, ut in aliis codicibus inuenitur, quod Sarronabo ab incolis uocabatur. Huius uero castri incole et habitatores in armata manu cursu precipiti uenerunt ad litus, putantes Grecos arcere ne in terram descenderent, fatuis in eos et inconsultis propositis conspirantes. Cuius rei causa fatue in Grecos irruunt, qui iam in terram descenderant, maris fatigacione lassati; bellum fatuum constituunt contra eos. Sed Greci, innumerabili quantitate armati, descendentes in terram eis sue fatuitatis penas exsoluunt. Nam et eos in ore gladii persequuntur, qui pre multitudine Grecos sustinere aliquatenus non ualentes fuge subsidio se committunt. Propter quod ad ipsius castri cacumina festinanter anhelant, se ante Grecorum faciem dispergentes. Greci uero, insequentes miseros qui fuga precipiti ante eos se eripere minime ualuerunt, eos captos morti emancipant, singulos quos intercipiunt morti tradunt, uiolenter castrum ascendunt, quod apertis ianuis ob receptionem fugiencium incolarum inueniunt, intrant in illud, et in miseros ibi repertos, qui iam defecerant uiribus dissolutis, crudeliter irruunt, ferro interimunt, castrum capiunt et predantur et, facta preda, muros castri ipsius et queque forcia subitam excuciunt in ruinam. Nec mora, direptis omnibus inuentis ibidem et singulis ruina deiectis, Greci uictores eorum redeunt ad naues et ascendunt in ipsas, illico intrant maria, et recto remige apud portum Thenedon ueniunt, ibique eis salubriter applicantibus, iniectis anchoris eorum nauium in profundo uelisque depositis, intrant ylariter portum ipsum. Erat autem apud predictum Thenedon castrum quoddam in fortitudine magna firmatum, habitatoribus multis circumcirca repletum, multis diuiciis opulentum, cum locus ille satis esset amenus deliciis terrestribus et marinis, quod per ui miliaria tantum, ut supra relatum est, distabat a Troya. Habitatores uero castri ipsius, timentes excidium de seipsis, statim ad arma prosiliunt, castrum ipsum muniunt bellicosis uiris et armis, et se defensioni opponere contra Grecos potenter instituunt animosi. Greci autem, eorum nauibus comode colligatis in portu et eis ibi stacione tuta receptis, armati descendunt in terram in glomerosa multitudine pugnatorum, quecumque inueniunt rapaci prede uiolenter exponunt, et in eos qui se contra eos totis uiribus sathagebant infestis conatibus duras aggressiones exercent. Et ideo inter eos et Troyanos castri ipsius crudeliter bellum feruet et durum prelium estuat inter eos. Cuius rei causa multi cadunt ex Troyanis, gladiis interfecti, sed plures ex Grecis. Ad quorum excidium et uindictam Greci, arcius anhelantes morti et uulneribus animosius se presentant. Multi ex Grecis intereunt inter ista necnon et de Troyanis quam plures. Sed demum Troyani, sustinere Grecorum multitudinem innumerabilem non ualentes, fuge subsidio se committunt, et quibus fugere licuit non fuit alia causa suffragii quam lapsu fuge ad Troye alta menia peruenire. Illi uero quibus fuga non profuit ferro intereunt et acerba morte crudeliter uitam soluunt. Sicque a Grecis ipsis castri ipsius toto ambitu intercepto, in predictum castrum irruunt, ipsum in magna potencia debellantes. Troyani uero, ordinatis bellis eorum in summitate murorum, aduersus Grecos duram et diram defensionem opponunt, nunc eos iactis lapidibus obruunt, nunc eos interimunt in uibramine lancearum, nunc ipsos iaculis acutis afficiunt, nunc balistarum crebris emissis sagittis ipsos letaliter uulnerant et extreme morti tradunt. Greci uero, diuersorum generum machinis ordinatis ac diuersis arietibus institutis in diuersis locis, quam pluribus bellicis scalis appositis, letaliter impetunt dura debellacione Troyanos. In quorum debellacione multi ex Grecis sternuntur a scalis, et uolubiliter ruinosi peruenientes in terram, fractis ceruicibus, uitam exalant. Greci uero passim intereunt. Sed demum Troyani, multo labore lassati, se quasi languida et effeminata defensione tuentur. Ad quod Greci intollerabili copia pugnatorum glomerose insistencium contra Troyanos per scalas ipsas castrum ascendunt, alii per fenestras, alii per murorum liberas summitates et eorum per muros uexillis appositis, in recompensacione suorum interfectorum ab eis, quotquot ex ipsis inueniunt aut gladio perimunt aut ruina. Nemini parcunt et, etatis discrecione non habita, uniuersos mucrone truncatos occidunt. Et dum nullus Troyanorum uiueret inter eos, Greci latibula castri scrutantur, quicquid inueniunt utile rapaci preda subripiunt et asportant, et omnibus locis de rerum ablatione penitus uacuatis, demum castrum ipsum euertere decreuerunt. Prostratisque meniis altis ipsius, totum scinditur ex ruina, murisque solutis et in facie terre deiectis tam deiciencium studio quam ignium flammis uoracibus submissorum, altum Thenedon ymum tenet. Et sic, uastatis omnibus et arreptis, Greci uictores cum preda maxima eorum reuertuntur ad naues. Greci itaque, de predictis duobus castris et eorum incolis absoluta obtenta uictoria, dum in portu Thenedon et eius planicie uitam ducerent laxiorem, Agamenon rex circa sui regiminis curam diligentiam studiosam exercens uniuersos Grecos ad quos preda capta peruenerat de rebus et spoliis Troyanorum ex duobus castris ipsis ad se uenire mandauit et ut omnia que ceperant ex predicta preda secum afferrent. Qui statim, audito ducis eorum precepto, omnem obedienciam obseruantes cum omnibus rebus captis ab eis coram ipso sceleriter accesserunt, secum ex predicta preda uniuersa capta fideliter in presencia dicti regis Agamenonis deferentes. De quibus per eundem regem distributionibus factis equis, ea unicuique distribuit secundum merita et qualitates eorum qui ad obtinendam uictoriam castrorum ipsorum mortem et uulnera non uitarunt. Peractis igitur predictis equis portionibus, ut dictum est, inter homines bellicosos, idem rex uoce preconia iussit mandari ut uniuersi reges, duces Grecorum, et principes, sequentis diei aurora surgente, cum aliis maioribus exercitus ipsorum in eadem planicie conuenirent, ubi idem rex celebrare generale colloquium intendebat. Diei sequentis igitur mane facto, omnes reges Grecorum, principes, duces, et maiores exercitus eorundem in predicta planicie satis ylariter conuenerunt et, eis commodis sessionibus collocatis, Agamenon predictus rex, sua dextra et oris iussu taciturnitatis dictato silencio, inter eos talis prorupit in uerba sermonis: Amici reges, duces, et principes, et quicunque maiores qui in presentis congregacionis circulo conuenimus necessaria causa dictante, satis est per longas et uniuersas mundi partes potencie nostre fortitudo precognita, cum magnitudinem uirium nostrarum mundus passim predicet uniuersus. Grata tamen et accepta est diis nostris illa potencia que superbia caret et ceruicose elacionis uicia non cognouit. Notum est enim omnibus quanta mala ex superbie elatione perueniunt et ipsi dii mirabili resistunt oppositione superbis. Superbi enim amicos non habent et undecunque sibi aggregant inimicos. Nam et si superbo quis efficiatur amicus, multis oportet quod inimicus existat. Superbie igitur uicium in nostris negociis et specialiter in presenti, quantuncunque possumus, execremur, ut sola rectitudinis et iusticie linea facta nostra perfulgeant et contra nos aliquis de superbie uicio non inpingat. Nostis enim nos in magna parte nostre potencie ad obtinendam uindictam de iniuriis nobis illatis per Priamum regem hucusque uenisse, et regni sui terminos in potenti brachio inuasisse, et tanta sibi nos iam intulisse detrimenta dampnorum quod, si primo Troyani nobis extiterant inimici, nunc nobis facti sunt duriores. Scimus enim eos iam multa premunitos in potencia, et ipsi patenter agnoscunt nos esse sibi uicinos, et si ipsi possent, de dampnis factis eis recenter a nobis recentem assumerent crudeliter ulcionem. Ciuitatem itaque potentem habent et potenter undecumque muratam et ideo uires eorum aduersus nos credimus duplicasse, item, quia magna prerogatiua dicitur preualere qui in sui hospicio inter suos cognitos et amicos uel in sua prouincia se defendit. Nonne cornix suo quiescens in nido, licet sit uiribus ipso debilior, duros conflictus ingerit in falconem antequam capiatur ab ipso, et ab ipsa recedit sepius uulneratus? Sane ego inter uos hec uerba profundo non ut dubitabile nobis sit Troyanos nos non posse confundere, urbem eorum, quantuncunque sit fortis, non posse destruere, et omnes Troyanos finali excidio posse consumere, sed quia laude multa merebimur commendari si omnia que sumus de isto negocio nostro facturi discretione ductrice, uitata superbia, moliamur. Multos enim consueuit in profundum necis inmergere inconsulta facilitas et illius aggressura negocii que multo examine consilii non decocta per superbie impetum ad actus subito deducitur repentinos. Scimus preterea non esse diu Priamum regem qui nos per suos nuncios speciales requisiuit ut Exionam, sororem suam, sibi restituere deberemus. Sed nos multa superbie elacione tumentes requisitionem eius audire improuida responsione negauimus, que si a nobis exaudita fuisset, dampna grauia in Cytharea nobis illata sic enormiter non fuissent, et regina Helena, que de melioribus Grecie sua et suorum uirtute censetur, a patrie sue magnifica stacione non fuisset abducta. Nec nos qui pro recuperacione ipsius et illatis nobis iniuriis appetimus ulcionem essemus in tantis laboribus et expensis, in tantum a nostre patrie laribus elongati, quid sit proinde nobis pro certo futurum prosperum uel aduersum penitus ignorantes. Et ideo si de beneplacitis uestris et pro sano consilio uideretur acceptum ut labores laboribus addere deuitemus et quod in honoris nostri gloria redire ad propria mereamur, ad eundem regem Priamum nostros speciales nuncios destinemus ut nobis uoluntarie Helenam raptam restituat et nobis satisfaciat de hiis qui contra nos per Paridem sunt commissa. Quod si rex Priamus, uelut sapiens, hoc duxerit acceptandum, honorabilis erit reditus noster ad propria, nec a Troyanis amplius de iure exigere debemus. Si uero duxerit recusandum, duo laudabilia pro nostro iure pugnabunt, iusticia scilicet et nostra potencia excusata. Et cum per mundi partes hoc a nobis processisse uulgabitur, increpabitur ab audientibus demencia Troyanorum, et noster commendabitur ubique processus ab omni superbie uicio excusatus. Nam et si postmodum in uindictam nostram in Troyanos penas durissimas infligamus, eos passim in ore gladii perimendo, euertendo funditus terram eorum, mulieres eorum perhenni uituperio et seruituti perpetue contradendo, nullus erit qui nos exinde possit rationabiliter increpare. Attendatur ergo, si placet, si iuxta uerborum meorum monitus hoc sit a uobis efficaciter exequendum. Hiis igitur dictis, ex circumstantibus multi fuerunt qui premissa uerba dixerunt exequenda non esse; alii laudauerunt expedire sic fieri ut rex ipse decreuit. Et dum ad hoc omnes postremo unanimiter conuenissent, Dyomedem et Ullixem in eorum nuncios elegerunt. Qui statim se accingentes ad iter, sole celi tenente iam medium, ad Troyane urbis menia peruenerunt, et intrantes in ipsam, ad magnam regis Priami se regiam conferentes, descendentes ab equis marmoreos gradus scandunt. Cumque peruenissent ad atrii spaciosi uestibulum, mirati sunt ipsius pallacii hedificia tam miro artificii opere circumfulta, sed pocius sunt mirati dum in medio ipsius atrii inspexerunt quandam arborem manufactam mathematice artis subtili ingenio constitutam, dum eius stipes esset ex auro et gracilior lancea in xii altitudine cubitorum, in cuius stipitis summitate arbor ipsa mirabilis latitudinis se diffundebat in ramos qui totum ipsum atrium longa circumfusione tegebant. Erant enim rami ipsi partim ex auro et partim ex argento compositi, sic eorum folia, sic f lores eorum, dum in multa diuersitate gemmarum eorum fructus editi radiarent. Longa igitur ipsi duces eius inspeccione contenti, ductu multorum, portas camerarum ascendunt et peruenientes in locum ubi rex ipse Priamus in multa suorum nobilium comitiua sedebat, non sunt regem ipsum alicuius salutacionis oraculo uenerati. Sed eis uelut in eius opposito consedentibus, sic illi est affatus Ulixes: Rex Priame, si te primo salutacionis uerbis non exquisiuimus, non mireris, cum te capitalem habeamus in hostem et hostis sui hostis non debet orare salutem. Agamenon rex, cuius nos ad te legati sumus, per nos mittit tibi ut reginam Helenam, de sui regni terminis uiolenter ablatam, restitui facias regi suo, et dampna grauia Grecis illata per Paridem, natum tuum, iuxta uoluntatem eorum ad presens studeas resarcire. Quod si feceris, salute sani consilii pocieris. Si autem implere hoc forte contempnes, ipse respice quanta mala tibi et tuis sint finaliter prouentura. Nam tu infelici morte succumbes, uniuersi tui crudeli nece peribunt et hec tua nobilis ciuitas tota cassabitur ex ruina. Rex itaque Priamus, intellectis uerbis Ulixis, nullius expectata deliberacione consilii, sic respondit Ulixi: De narracione uerborum uestrorum admiracione multa commoueor, cum a me talia requiratis que regem uictum et hostem in exterminio positum uix decerent. Nec puto Grecos uestros aduersus me tantis uiribus preualere quod ad faciendum que dicitis cogi deberem. Ipsi enim petunt a me sibi satisfieri, cum et ipsi sint causa, etsi forte fuit aliqua per quam immerenter interfecerunt michi patrem et fratres et quoscumque coniunctos, urbem meam funditus euerterunt, ciues meos morti et exilio tradiderunt, et abduxerunt sororem meam Exionam (que utinam more regio tractaretur! sed uili more meretricio deturpatur) et petunt me sibi ad satisfaccionem urgeri. Ego autem nichilominus uolui sub silencio tanti mali uitam educere nec anxiari strepitu preliorum, et ideo misi ad eos legatum meum Anthenorem ut ipsi saltem sororem meam restituere dignarentur, nichil aliud de commissis iniuriis postulando. Quanto uero dedecore, quantis minis legatum meum affecerint satis patet uobis et michi. Non est ergo locus ut uerba uestre legationis exaudiam; certe perire turpius prius uellem. Quare Agamenon rex per omnia sit securus nunquam me cum Grecis pacem appetere, qui me tantis doloribus afflixerunt et uos eciam qui sermonibus talibus usi fuistis, nisi esset quod legacionis officium uos defendit, morte uilissima uos facerem interire. Redeatis ergo ad uestros, quia donec uos uideo absque magne ire fluctuacione esse non possum. Ad quod statim Dyomedes, prorumpens in risum, sic dixit: O rex, si solis nobis inspectis sine ira non estis, toto ergo tempore uite uestre non eritis absque ira, cum Greci in tanta potencia uicini uobis existant. Et non est tempus ulterius differendi quin uideas nos et eos coram ciuitate tua aduersus te et tuos in armis continuis insultantes. Et si de solis nobis inermibus tanto dolore conpungeris, quanto pocius condolebis cum plus quam centum milia Grecorum contra te inspicies armatorum, aduersus quos nulla te potuerunt conseruare tutamina quin tu et tui crudelis mortis sencias interitus infelices. Et antequam tibi hec mala succedant, secura libertate uerba potes effundere uelut uana. Multi ergo de astantibus ad Dyomedis uerba commoti in ipsum irruere subito uoluerunt et ei iniurias graues inferre, aduersus ipsum eciam nudatis ensibus insurgentes. Sed rex Priamus suo eleuatus a solio aduersus illos potenter exclamat ne iniuriam aliquam illi inferre presumant, cum non sit sapientis stulto secundum suam stulticiam respondere. Et proprium stulti sit suas stulticias demonstrare et sapientis in sua sapiencia tolerare stultorum errores. Sicut enim stulto liberum est stulta uerba diffundere, sic sapientis cedit ad laudem auscultare que dixerit et auscultata ridere. In uerbis igitur stultis cognoscitur stulticia proferentis. Et ego prius mallem in persona pati quam legatus aliquis in curia mea aliquam iniuriam pateretur. Pro modico enim et uili excessu potest se aliquis uituperare de leui. Sedete igitur, uniuersi, nec presumat amodo aliquis uestrum amplius inhonesta uerba proferre. Et sic cessantibus eis, Eneas, qui tunc iuxta regem Priamum, nullo alio mediante, sedebat, uerbis obtemperare non ualens sic dixit: O domine rex, non est iustum ut stulto debeat quis secundum suam stulticiam respondere. Nam qui stulta profundit, ius est ut de sua stulticia condignam accipiat disciplinam. Ego enim in conspectu uestro tanta et talia possem dicere inhonesta quod me occidi de iure mandare possetis. Et nisi esset uestra presencia, ille qui tamquam fatuus est locutus iam ut mortem incurreret non esset indignum, qui tam audacter ampullosis et mordacibus uerbis uestram lacerare non horruit maiestatem et uos uerbis eisdem turpiter exagitare presumpsit. Moneo ergo eum ut ab hoc loco discedat si presumptuosam nolit stulticiam in sapienciam commutare. Dyomedes uero ad predicta nullatenus stupefactus sic ad Henee uerba respondit: O tu, quisquis es, in sermonibus tuis bene cognosco te rectum non esse iudicem sed oblocutorem acutum. Ualde desidero ut te possem apto inuenire in loco in quo tibi grates condignas quas meruisti redderem de uerbis que tam grato protulisti sermone. Bene uideo quod beatus est ille rex qui te in consiliarium suum tenet, qui tam bene nosti consulere regi tuo ut tuus rex iniuriarum actor existat et sic de facili labilis ad pudorem. Ulixes autem Dyomedis uerba sagaciter interrumpens monet eum ne uerbis pluribus utatur. Et illico idem Ulixes regi Priamo sic dixit: O rex, intelleximus plene singula que dixisti. Amodo recedemus a te et regi Agamenoni que per te dicta sunt singula fideliter referemus. Et sic statim ambo a pallacio descendentes equos ascendunt et in sceleribus gressibus ad eorum exercitum peruenerunt. Qui continuo descendentes ab equis Agamenonis tentorium simul intrant ubi maiores exercitus cum Agamenone morabantur. Et referentibus eis illis cuncta que didicerant a Priamo rege predicto, de ipsius Priami responsione ualde mirati sunt Greci et qualiter s it amodo contra Troyanos in talibus procedendum orditi sunt consilii multas uias de quibus infra proxime seriatim suo ordine referemus. Uerum tamen antequam ad narracionis seriem accedamus de predicto Henea aliqua sunt dicenda. Hic est enim ille Heneas qui, conceptus et natus ex dea Uenere et Anchise, post Troyane urbis excidium profugus cum reliquis Troyanorum per mare, cum quibusdam suis nauibus Tirenum nauigando per pelagus, post multos successus Romane urbis et Romanorum rei publice factus est princeps, de cuius stirpe inclitus ille magnus Cesar Augustus in magna felicitate processit. Hic est eciam ille de quo Imperator Iustinianus in libris legum suarum, uidelicet in libro Autenticorum in rubrica, ut preponatur nomen imperatoris legitimis documentis, fecit inclitam mencionem, dicendo quod si a magno Cesare Augusto imperatores ceteri dicendi sunt Cesares, multo forcius secundum primeua tempora omnes imperatores ab Henea Heneades sunt dicendi, qui primus rem publicam Romanorum imperiali quasi sceptro imperialiter gubernauit. Huius autem Henee successus continuos et processus necnon et pro maiori parte gesta Uirgilius in suo opere Eneydorum dum uixit multa descripsit, licet morte preuentus complere non potuisset integraliter opus suum. Cum hec itaque gererentur, prout superius sunt relata, Agamenon rex uniuersos reges, duces, et principes ad generale consilium in planicie Thenedon uoce preconia uenire mandauit. Quibus statim conuenientibus in loco predicto, idem Agamenon intencionis sue propositum in hec sub compendio uerba resoluit: Inter alia necessaria que exercitui nostro potenter incumbunt est illud precipuum ut curam sollicitam habeamus qualiter exercitus noster, dum est in conflictu bellorum, debeat uictualibus habundare, nam sine multo uictualium presidio exercitus noster uix posset proficere. Quare, si uobis uidetur acceptum, apud Messam pro uictualibus continue rehabendis, in qua maxima fertilitas uiget eorum, speciales nostros nuncios, uiros strennuos et fideles, absque mora mittamus, ut taliter predicti nostri nuncii predicta statuant et salubriter ordinent quod indeficienter predicta uictualia continuis succursibus exercitum nostrum in multa excrescenti copia faciant habundare. Agamenone uero predicto suo colloquio finem faciente, omnes astantes consilium suum probant, et incontinenti strennuum Achillem et Thelefum, filium quondam Herculis, super execucione predicti negocii communiter elegerunt, ut ad exequendum predicta /in multa comitiua militum pugnatorum apud Messam dirigere se deberent. In hac igitur prouincia regnabat rex quidam, nomine Theutran, qui regnum ipsum longa pace tenuerat, dum in ipso multorum militum copia et uirorum pugnancium iuuentus bellicosa uigeret. Plerique enim dicere uoluerunt hanc fuisse Siciliam, que in multorum uictualium fertilitate fuit semper habundans, dicta Messa a ciuitate Messana existente in ipsa, que sita in introitu ipsius insule ex parte litorum regnorum, mirabilis salutis portu potitur, in quo naues in multa classium quantitate omni tempore tuta stacione tuentur. Et proinde quidem dicere uoluerunt quod predicta ciuitas Messana ideo dicta est quia ratione portus ipsius messes edite, in adiacencium locorum terminis coacte, deferuntur in ipsam, que per nauigantes postmodum per diuersas mundi partes delate questus gratia deuehuntur, licet nonnulli dixerint ciuitatem ipsam Messe a cuiusdam regis dicti Messani titulis insignitam, qui, dum regnaret in insula, ciuitatem illam ex suo nomine uoluit appellari. Sed Frigius Dares nichil de hiis in opere suo descripsit, simpliciter ponens Achillem et Thelefum apud Messanam gratia querendorum uictualium aduenisse. Que, cum forte sit alia a Sicilia, potuit esse Grecis magis propinqua quam insula Sicilie, que erat eis ualde remota, licet hoc ratum sit quod Sicilia subiecta fuerit dicioni Grecorum. In hanc igitur prouinciam Messe Achilles et Thelefus in copia trium milium militum strennuorum cum multo nauigio peruenerunt. Quibus cum eorum nauibus applicantibus ad litora terre predicte et eis in terram descendentibus, rex Theutran cum multis militibus et multis cateruis peditum constipatis peruenit ad litus, ubi Achilles et Thelefus descenderant in comitiua suorum. Qui statim insurgentes ad arma, dum regem et suos contra se uenire sunt infallibiliter suspicati nec pati uelle eos in sua terra aliquo modo esse, animosis uirtutibus contra eos prelio se presentant. Quid ultra? Bellum feruet asperrimum inter utrosque; hinc inde cadauera cadunt gladio trucidata. Multi cadunt ex Grecis sed plures ex inimicis eorum. Licet enim Greci multa uirtute uigerent, tamen resistere aduersariorum numero triplo maiori uix poterant. Et reuera omnes Greci ibi fuissent nequiter interfecti nisi fuisset ille mirabilis in operibus armorum Achilles, qui, multo studio contemplatus quantitatem pugnancium et qualitatem ipsorum, percepit et uidit regem Theutran in medio conflictu bellancium contra hostes suos dampna mirabilia infligentem. Quare idem Achilles impetuose dissiluit in conflictum, frangit et disrumpit acies, uniuersos interficit qui eius conspectui se opponunt et qui ad sui transitum non aperiunt sibi uiam. Ad regem ergo Theutran uelut leo rugiens applicat, ipsum impetit ense nudo, crebis uexat ictibus, uulneribus sauciat, et eius galee laqueis uiriliter extirpatis, arreptum regem per uiolentiam prostrauit in terram, eleuatoque mucrone ipsum interficere furibundus intendit. Sed Thelefus, qui secundus ab Achille pugnabat, ut sentit Achillem sic in regem Theutran crudeliter inseruire et eleuata dextera uelle ab eo eximere caput eius, in medio utriusque se ingerens descendentem ictum excipit scuto suo et pia uoce humiliter deprecatur Achillem ut regi Theutran, letaliter uulnerato quasi mortuo et deuicto, mortem ultimam pro sua benignitate remittat et uite spacium uicto uictor indulgeat, qui se sibi quasi uictum uinctis manibus offerebat. Ad Thelefum igitur illico respondens dixit Achilles: Que nam causa te mouet contra publicum hostem nostrum exercere gratiam pietatis, qui tam crudeli requisicione in sua sola armorum confidencia nos primo uexauit? Iustum est ut cadat ipse in foueam quam parabat. Cui Thelefus: Domine, iste rex fuit quondam patri meo multa familiaritate coniunctus. Et ego dum quadam uice in hanc terram suam casualiter diuertissem, infiniti honoris michi aperuit gratiam et utilium seruiciorum copiam in me in maxima quantitate profudit, propter quod eius uite dispendium totus abhominor et abhorreo mortem eius. Cui Achilles: Ecce eum tibi recipe et de eo consequaris finaliter uelle tuum. Rege itaque Theutran sic a manibus Achillis auulso et ab eo instantis necis exicio liberato, bello est finis impositus. Secedunt turme; Greci redeunt uictores ad naues. Rex autem Theutran ad suam regiam deducitur semiuiuus. Ad cuius preces cum multa humilitatis deuocione porrectas Thelefus et Achilles incedunt cum ipso, in cuius regia recipiuntur hospites in honore maximo et rerum affluencium ubertate. Non post multos uero dies rex Theutran, letalibus uulneribus sibi ab Achille potenter inflictis atteritus, pre multa eorum ualitudine factus exanimis, uidens uite sue extrema sibi accelerare dispendia, Achillem et Thelefum ad se uenire mandauit. Quibus ad eum uenientibus et inuenientibus ipsum in regio strato iacere, idem rex Theutra sic locutus est illis: Incliti duces, salus longa sit uobis. Dico tamen uobis, Thelefo karissimo meo, quod iam uite mee ad extrema deueni, mortis interitum amplius deuitare non ualens. Cum igitur heredem michi legitimum ex me progenitum fata prestare noluerint, ne presens regnum meum remaneat in caduco, quod multo labore quesiui et labore nimio manutenui usque nunc inconcusse, quod iam quesitum infallibiliter amisissem nisi ille uir strennuus, qui omnibus aliis uiris strennuis suis uirtutibus fuit prelatus, uictoriosissimus Hercules, pater tuus, in auditorium meum ad preces meas festinancius occurrisset, dum in magna multitudine hostium meorum regnum istud iam preoccupatum existeret et recuperandi aditum iam michi spes certa defecerat, et ipse solus in sola sue uirtutis potencia uniuersos hostes meos in duricia belli confregit, ex eis innumerabilius interemptis, propter quod regnum istud ab omni hostili congressu tunc et postmodum liberauit et michi illud in quietis pace restituit liberatum. Unde non meis meritis nec mee uirtutis potencia usque nunc sum huius regni sceptro in pace potitus sed sola tui benigni patris affectuosa uirtute. (Ex hoc itaque loco illi qui putauerunt prouinciam Messe esse Siciliam oppinionem eorum multa firmitate corroborant, asserentes Herculem in Siciliam uenisse. Unde dictum est in una parte Sicilie, ex parte barbarorum, Herculem ex causa memorie suas fixisse columpnas. Qui locus adhuc dicitur Columpnarum et terra dudum existens in ea Herculea uocabatur, licet quidam uoluerunt, corrupto nomine Herculis, Heracliam nominari. Sed hec rata non sunt. In hac igitur terra, dudum a barbaris exarata et data penitus in ruinam, adhuc supersunt quedam columpne, que uulgo columpne nuncupantur, et in ea quondam Fredericus Secundus, princeps rei publice Romanorum et rex Sicilie, fecit construi quandam terram, considerans locum ipsum habitantibus utilem propter situm, quamuis in facie pelagi situs sit, carens omni stacione salubri. Que tamen terra, propter situs bonitatem plena populo, usque in hodiernum diem dicitur Terra Noua. ) Rex autem Theutran, sua trahens extrema dispendii, intercepto sermone suo, uersus Thelefum continuauit hec uerba: Cum igitur, fili Thelefe, ille uictoriosissimus pater tuus regnum istud sibi sua uirtute quesierit (et ego michi ab eo illud non reputauerim restitutum sed michi pocius ab ipso commissum), quod sibi fata uiuenti concedere noluerunt, ut proprium habituro tibi, loco eius cuius es heres et filius, fata tibi rationabiliter concesserunt. Quare te, animo testandi, in hoc meo presenti elogio heredem instituo tam in regno isto quam in omnibus aliis bonis meis, ut huius regni sceptro et dyademate pociaris et gubernes. Me autem honore regio regie tradere sepulture curabis, celebratis meis obsequiis more regali. Et hiis dictis et scriptis, rex Theutran continuo uitam morte superueniente finiuit. Quo mortuo, Thelefus, de sua morte tristatus, cum regni sui proceribus corpus eius honorabili tradidit sepulture, et lapide marmoreo nimium precioso est tumba constructa eius, in qua statuit condi cadauer. In cuius tumbe superficie hoc epitaffium sculptum iussit apponi: Rex Theutran iacet hic, quem morte peremit Achilles, Qui Thelefo regni sceptra tenere dedit. Hoc igitur facto, uniuersi maiores regni et per suas urbes singuli populares Thelefo, qui dudum ducis nomine iure suo in paternis fuerat titulis insignitus, nouo facto rege, tamquam eorum regi et domino, sacramenta fidelitatis et homagii prestiterunt. Et deinceps rex ipse Thelefus regni ipsius gubernacula moderaturus assumpsit. Achilles autem, omni uictualium copia nauibus oneratis et aliis necessariis ad uite regimina deputatis, Thelefum regem, uolentem cum eo in Grecorum exercitum proficisci et profecto redire, in regno ipso in quo ipse rex erat assumptus quasi inuitum residere et remanere mandauit, monens illum et monitis precepta subiungens ut circa continuos succursus uictualium et aliarum rerum edibilium in Grecorum exercitum mittendarum curam debeat incessantem et uigilem adhibere. Qui omni deuocione et affeccione subiecta se predicta perpetim obtulit impleturum. Et sic Achilles a rege Thelefo discedente cum suis nauibus alta petit maria, et recto remige nauigante sospes et incolumis peruenit in Thenedon, ubi adhuc Grecorum exercitus morabatur. Qui statim descendens in terram in comitiua multorum ad tentorium Agamenonis regis se contulit, ubi confestim reges, duces, et ipsius maiores exercitus confluxerunt. Et Achillem in magna leticia suscipientes in gaudio maximo fouent amplexibus, et amicis osculis blandiuntur tamquam eum quem pre ceteris carum habebant et in omnibus pociorem. Narratis itaque per eum singulis que gesta sunt in Messe prouincia, et de Thelefo facto rege et de nauibus inde adductis onustis et de indeficienti uictualium quantitate per tempora eciam succesiue a Thelefo rege promissa, propter quod certum erat amodo Grecorum exercitum nullam posse penuriam uictualium trepidare, omnes excrescenti gaudio letati sunt ualde, et Achillis processus probabili ratione laudabiles undecumque commendant. Et sic, uerbis omnibus fine facto, Achilles ad tentorium suum rediit, ubi cum multo gaudio a suis Mirmidonibus leta mente recipitur, gratificantibus sibi multum. Uerum quoniam in hoc loco Frigius Dares dicendi materiam fuit digressus, antequam de Grecorum processibus successiue sequentibus aliquid enarraret seriatim, et nominatim decreuit describere in hoc loco qui reges et quot, qui duces et principes in defensionem Troyane urbis aduenerunt, sicut supra de regibus, ducibus, et aliis uenientibus in Grecorum exercitum descripsimus, dignum est enim ut et nos in hac parte de eis faciamus, etsi non omnium, saltem de maioribus, mencionem. Sciendum est ergo quod, de regnis eorum licet Dares Frigius nichil dixerit, uenere tres reges cum plus quam tribus milibus militum armatorum, rex uidelicit Pandarus, rex Thabor, et rex Andastrus. Item de quadam prouincia que dicitur Colofon, quam quidam dixerunt esse insulam multe speciositatis et plenitudine urbium circumfultam, uenerunt quatuor reges in comitiua u milium militum, quorum unus uocabatur rex Caras, alius rex Ymasius, tercius Nestor fortis, et quartus rex Amphimacus. Item de regno Licie cum tribus milibus militum uenit rex Glaucon cum eius fortissimo filio Sarpedone, qui regi Priamo fuerat uinculo necessitatis astrictus. Item de regno Lycaonie uenit rex Euphemus cum mille militibus expertis in bello. Item de regno uod dicitur Larisse uenerunt duo reges cum militibus mille quingentis, scilicet Hupon grandis et rex Eupedus. Item de regno quod dicitur Thabaria uenit rex Remus cum tribus milibus militum, et in eius comitiua uenerunt comites uii et duces quattuor, qui regi Remo fideles erant de iure uasalli. Hii autem omnes portabant arma coloris hyalini siue flaui absque aliquo intersigno, ut inter bellorum acies rex Remus et sui de facili possent agnosci, licet essent alii qui eadem arma gestassent. Item de regno quod Tracia dicitur (illa Tracia uidelicet que in orientali plaga sita est) uenit rex Pilex et Alchamus dux, secum mille et centum milites adducentes. Item de regno Pannonie uenit rex Pretemessus et quidam consobrinus eius, dux Stupex, cum mille militibus tantum, quoniam huius regni prouincia tota constitit in montibus obscuris, nemoribus, et siluis umbrosis. Rare enim sunt in ea uille et quasi nulle planicies. Et ideo dicitur in ea multos satyros faunosque bicornes quam plurimum habundare et ideo eciam multa in ea miraculosa uisa fuisse. Nam et in illa terra sunt diuersa genera uolucrum et ferarum et eius milicia pre ceteris est experta in uirtutibus lancearum, arcuum, et eciam sagittarum. Item de prouincia Boecie uenerunt tres duces cum militibus mcc, dux uidelicet Ausimus, dux Fortinus, et dux Sanius. Item de regno Beotino, quod est ualde suppositum orientali plage, plenum omni genere aromatum, uenerunt duo fratres reges cum mille militibus, rex uidelicet Boetes et rex Epystrus. Item de regno Paffagonie, quod est nimis propinquum uersus orientem solem, quasi regnum inuisibile propter multam remocionem ipsius, uenit ille ditissimus auro et gemmis, que in flumine Tigris et Eufratem crebrius inueniuntur, in cuius ripis regnum ipsum Paffagonium situm est scilicet Philimenis cum duobus milibus militum habentium scuta quorum materia non erat ex ligno constructa sed tantum ex coriis decoctis, multo tamen auro fulgencia et diuersis gemmis ornata. Hic rex Philimenis erat statura ualde grandis, non minor statura gigantis. Item de regno Ethyopie uenit rex Perses et in eius comitiua stennuus rex Menon cum militibus, ducibus, et comitibus sibi subyectis et cum iii milibus militum et in eorum comitiua uenit Sigamon, frater regis Menonis supradicti. Item de regno Thereo uenit rex Theseus et Archilogus filius eius cum mille militibus, cum ipse rex Theseus esset ipsi regi Priamo stricta consanguinitate coniunctus. Item de insula que dicitur Agresta uenerunt duo reges cum militibus mille cc, quorum nomina hic expressa non sunt. Item de regno Delissinie, quod est ultra regnum Amazonum, uenit quidam rex senex multum sed multa discrecione conspicuus, nomine rex Epistropus, septem liberalibus artibus eruditus. Hic duxit secum mille milites et quendam sagittarium uisu mirabilem, cuius una medietas ab umbilico superius erat homo et ab umbilico deorsum erat equus et illa medietas que erat humana tota erat corio cooperta piloso, sicut corio equi. Oculos tamen habebat flammeos uelut igne rubentes, doctus in arcu, timorosi tamen erat aspectus, qui aduersus Grecos pugnantes multos timores incussit et dampna quam plurima dedit eis, dum multos ex Grecis letiferis uulneribus peremisset. Fuerunt autem milites qui cum hiis regibus aduenerunt preter milites ipsius regis Priami et Minoris Indie regis numero xxxii milia. Nunquam enim ab ipsius mundi constitucione legitur tot milites tot iuuenes bellicosos coactos in unum, ubi tocius mundi milicie flos tam ex parte Troyanorum quam ex parte Grecorum conuenit in unum. Attendant ergo lectores presentis hystorie quam leui causa et quam debili ratione tot fortium et tot maiorum processit interitus. Sane abhominanda sunt scandala quantumcumque debili sint ratione subnixa. Nondum enim Greci a Thenedon loco discesserant, cum inclitus ille Palamides, filius regi Nauli, cum xxx nauibus militibus onustis ibidem applicuit. De cuius aduentu Greci letati sunt ualde, quamuis de mora ipsius multum impingerent contra eum quare maturius non uenisset et precipue apud Athenas. Qui asserens fuisse se morbo graui detentum suam absenciam rationabiliter excusauit. Hic autem Palamides inter Grecos in honore maximo gerebatur, cum apud maiores Grecorum primus existeret uel secundus, potens scilicet in uirtute bellandi, discretus in omni consilio et specialiter preliorum, diuitiis plenus, et militibus opulentus. Rogant ergo eum Greci ut unus de consiliariis statuatur. Quod Palamides gratanter annuit ad postulacionem ipsorum. Multis ergo diebus ac noctibus Greci conuenerunt in unum et precipue maiores eorum ut certa consilia scrutarentur per que ad obsidendam Troyanam urbem possent utilius et commodius peruenire. Prouiderunt enim primo ut sub noctis tenebris exequerentur predictum opus eorum. Sed timore ducti de recessu nauium a loco ubi tunc erant et accessu ad litora urbis Troye ne noctis obscuritas et precipue locorum incognita uera noticia nauibus et nauigantibus posset inferre discrimen, propter quod ab huius proposito destiterunt, et adhuc ex integro eis refricantibus multa consilia, solius Dyomedis consilium ratum fuit, qui inter Grecorum consiliarios tunc hec uerba profudit: Audite, uniuersi reges et principes qui nunc presentes potestis aduertere uerba mea, et attendite sensum eorum. Multum enim uereri debemus et multi dedecoris pudore confundi quia iam est annus unus elapsus et plus quod in hanc terram uenimus nec ab ea recedere nos aliqua audacia potuit animare ut Troyam adire uel uidere possemus. Quid interim peregimus? Nichil aliud reuera quam inimicis nostris habilitatem prestitimus, ingenium et sensum acuimus in nos adinueniendi materiam ut facilius et potencius ualeant nos deducere in ruinam. Ecce enim iam postquam huc uenimus nec inde discessimus, pro certo notissimum est nobis Troyanis esse superaddita multa subsidia, urbem eorum in defensionem ipsorum nouis muris, uallis, et cauis parauisse in multa compositione pallorum. Facilem enim habilitatem interim habuerunt predicta omnia faciendi et causas et materias eorum uictorie procurandi cum ipsi iam conceperint et pro certo teneant nos aduersus eos procedendi audaciam non habere. Et ideo quanto magis negocium hoc differtur tanto magis nobis dampna et dedecora procuramus. Puto enim quod, si tanta olim potuissemus animositate feruere quod recta uia, continuato remige Troyane urbis peruenissemus ad litora et repente precipue, quod facilior nobis prestasset in terram descensus, cum Troyanis improuisis descendissemus in ipsis, et nunc nos descendere sit necesse illis prouidis et munitis. Moneo ergo, si placet, ut statim, nauibus preparatis, mane diluculo nos accingamus ad iter, et apparatibus bellicis institutis, cursu celeri nos ad Troye litora conferamus, et in potenti uirtute bellandi descendamus in terram, obsidionem optatam contra urbem ipsam omni celeritate firmantes. Scire enim debemus quod, Troyanis uolentibus, numquam poterit a nobis hoc fieri nisi per bellorum discrimina et per magnam uirium nostrarum congeriem appositam undecumque. Rumpamus ergo moras, omni alia deliberacione postposita, et quicquid in contrarium posset dici (quicquid sit nobis futurum prosperum uel aduersum) post terga laxemus, cum ita fieri sit reuera necesse et per aliam uiam uenire ad effectus propositorum nostrorum commodius non possimus. Placuit igitur omnibus absolute datum a Dyomede consilium. Quare sequentis diei aurora surgente, cum multa discrecione, solutis nauibus, portum exeunt, et lato spaciantur in mari, ibique, pleno sumpto consilio que naues debeant primo precedere et que postea sint sequaces, alto pelago se committunt. Primo igitur statuerunt precedere naues c, extensis uelis, signis uentilantibus et uexillis bellicis, eciam in eis castellis erectis, et multo armorum tumultu munitas. Subsequenter uero faciunt insequi alias naues c. Deinde relique per pelagus insequentes et per ordinem procedentes recto cursu nauigant uersus Troyam. Nec mora, nauigantes in eis Troyana litora uicina conspiciunt et suburbanas undique staciones, mox inspiciunt ipsam Troyam. Quare flexa gubernacione themonum, ipsius Troyane urbis litoribus appropinquant, in terram descendere sathagentes. Troyani uero uidentes naues ipsas iam eorum litus et litora in tanta multitudine attigisse, subito in arma prosiliunt, armati armatos equos ascendunt, et, non expectata ducis seu regis eorum licencia, inordinato cursu festinant ad litus. Greci uero uidentes tantam militum copiam armatorum ad defensionem itoris aduenisse eorum multitudinem sunt admirati. Pociori tamen admiracione sunt moti uidentes illos tam strennue tam docte se gerere sub tegumentis armorum. Nullus enim fuit inter eos tam audax tam animosus tam fortis qui ad inspeccionem multitudinis Troyanorum uacillantem animum et trepidum non sumpsisset. Sed quia Greci aliter in terram habere non poterant descensum quam per ictus ensium nudatorum et letalis belli conflictum, uniuersi arma capiunt, multa animositate resumpta. quare Prothesilaus, Phylardorum rex, qui primus extiterat in ordine nauium ueniencium, cum primis centum nauibus primus, in multa animositate securus terram attingere uiriliter est conatus. Sed multe ex nauibus ipsis, uentorum multa rabie inpellente, uelis extensis, in terram ueniunt. Quare multe franguntur ex illis, propter quod multos ex nauigantibus in illis mare uiuos absorbuit. Et qui uiui ex eis peruenire potuerunt in terram a Troyanis in multo martyrio perimuntur, multorum flagellorum acerbitate concussi. Tinnit ether in ferientium ictibus, densantur nubes in aere ex emissione continua sagittarum, uicine aque litoris interfectorum cruore rubescunt, ex quorum nece patenter datur intelligi quantus fuerit letalis descensus Grecorum in terram. Numquam legitur exercitum aliquem tanta infelicitate, tanto discrimine in terram hostium descendisse. Sed post predictas centum naues alie centum insequentes easdem in eundem locum adueniunt. Non tamen repente in terram feriunt sicut prime, sed uelis earum multa commoditate depositis, terram preuia discrecione attingere sunt conate. Quare nauigantes in illis in terram descendere iam anhelant. Quos Troyani in armata manu recipiunt uiriliter, prohibentes eorum accessum in terram. Greci uero in predictis nauibus existentes, paratis balistis innumerabili quantitate, in crebris ictibus sagittarum Troyanos arcent a litore. Ex quarum letiferis ictibus mortui multi cadunt. Secedentibus ergo parum pre balistarum timore Troyanis, Greci prosilientes a nauibus in terram ueniunt, et nauigantibus in primis nauibus, si qui sunt, succurrere moliuntur. Unde dirum et letale bellum contra Troyanos instituerunt. Illic Prothesilaus rex, qui iam in terram descenderat, mirabilia contra hostes de sue strennuitate persone commisit. Infinitos ergo ex Troyanis suo ense peremit et mirabilis adiutorii subsidia tunc prestitit Grecis suis. Nisi enim solus ipse fuisset, omnes Greci qui terram attigerant et descenderant in ipsam sine dubio mortis exicia finaliter incurrissent. Sed quid profuit Prothesilai animosa defensio, cum forte tantum uii milia Grecorum pugnam foueant aduersus c milia Troyanorum? Committitur ergo mortale prelium inter eos. Sed uidentes Greci nullum eis posse ad naues fauere fuge subsidium, cum illis naues ascendere non sit tutum et commendare se fluctibus et profundi maris hyatibus sibi non uideant esse salubre, malunt in terra eorum uitas extinguere quam in fluctuum ceca profunditate demergi. Instaurant ergo bellum in ea animositate qua possunt. Multi tamen ex eis ferro trucidante depereunt et harene bibule ex ferro cadencium sanguinis riuos absorbant, Troyanis pre eorum multitudine seuientibus crudeliter contra eos. Igitur Greci in angustia se defendunt et in multo interitu personarum usque ad extrema litoris retrocedere sunt coacti. Qui omnes amara nece subito periissent, nisi Archelaus et Prothenor statim terram cum eorum nauibus attigissent. Qui in multa uirtute bellandi, uelint nolint hostes eorum, descendunt a nauibus et in multa potencia preliancium succurrunt suis, occurrunt etiam hostibus, et maxima uiolencia se defendunt. Instauratoque bello cum ceteris, qui animositate resumpta, in bello durius se presentant, acriter bellum fouent, et in multo sine dubio eorum personarum discrimine preliantur. Tunc superuenit dux Nestor, qui cum suis nauibus terram applicuit, et sitienti animo succurrendi suis salui descendunt in terram, prelio subito se inmiscent. Franguntur lancee, sibilant per aera multe sagitte uolantes, tinniunt enses, cadunt occisi, et aer clamore multo confunditur deficiencium ad ruinas, Archelao et Prothenore, uiris strennuis, multos interficientibus ex Troyanis. Tunc rex Ascalus et rex Alacus cum eorum nauibus ad litus applicant et cum eorum uiris pugnantibus descendunt in terram, in bellum prosiliunt animosi, et in Troyanos uiriliter irruunt sic dure sic acriter quod eos retrocedere coegerunt. Sed Troyanorum innumerabilis multitudo que nondum bellum attigerat in Grecos impetuose se dirigit, et exasperato bello in maiori feruore, Greci retrocedere sunt coacti, qui iam ulterius resistere non ualentes, retrocedendo extremum peruenerunt ad litus. Tunc Ulixes rex cum suo nauigio in terram applicuit, qui celeri cursu cum multa caterua pugnancium descendit et uenit ad bellum. Committitur ergo bellum durissimum. Resumunt Greci uires in Ulixis aduentu et facientes impetum in Troyanos uiriliter ipsos expugnant. Ulixes autem, uelut leo rugiens in medio acierum, insignis armis et lancea quam gestabat in manu, multos interficit ex Troyanis, nunc alios uulnerat, nunc alios prosternit ab equis. Quem dum Philimenis, rex Paffagonie, uidit in tanta strennuitate bellantem, tanta damnificantem clade Troyanos, eques irruit in Ulixem, et ab equo deiecit, et Ulixes necesse habuit pedes bellare. Sed Philimenis, uibrata in Ulixem lancea quam gerebat, pulsu durissimo percussit Ulixem tam grauiter et tam dure quod, eius scuto confracto, fulgentis lorice peruenit ad squamas. Quibus discissis et apertis in ictu, Ullixes inpellentis ictum sustinere non ualens in terram cecidit resupinus. Nec tamen multo ex inflicto sibi uulnere stupefactus insurgit celer, et uibrata aduersus Philimenem lancea quam gerebat in multis uiribus lacertorum, ex summitate scuti uersus gulam Philimenis uulnere letali percussit. Nam eius confractis armis et lorica disrupta, inpellentis Ulixis acuta et secabilis lancea eius gule organicas uenas intercidit. Qua de causa Philimenis letaliter uulneratus ab equo decidit semiuiuus. Quem Troyani putantes extinctum in multa uirtute bellandi ipsum a manibus Grecorum eripiunt, et in scuto positum, uelut exanimem, transmiserunt in Troyam. De putatiua igitur morte Philimenis Troyani turbati sunt ualde, et nisi fuisset ille casus qui tunc intercidit de uulnerato Philimene, totus Grecorum exercitus qui descenderat et debellabat in terra deuictus infallibiliter uite sue ultima dispendia defleuisset. Sed ad hec Thoas, rex Tholie, cum suis nauibus et Agamenon rex, totius exercitus imperator, cum suis, Menelaus rex, cum suis, et nobilis Thelamonius Ayax cum suis ad litus applicant, subito descendunt in terram, Troyanis intendentibus circa bellum asperrimum contra Grecos alios qui parum ante descenderant et inuicem cum Troyanis prelium confouebant. Uniuersos ergo equos eorum a nauibus extrahunt, et eis ascendentibus in eosdem, in multa pugnandi uirtute prelio se inmiscent, aduersusque Troyanos impetum facientes, frangunt lanceas et in ipsarum fragore innumerabiles Troyanos prosternunt ab equis, quosdam mortuos et quosdam letaliter uulneratos. Instauratoque bello, multi intereunt de Troyanis. Tunc Prothesilaus, rex Phylardorum, multo labore lassatus, qui tot labores armorum passus extiterat illo die, parum a bello secessit, et ut respiracionis auram assumeret ad litoris extrema peruenit, ubi bellum fuerat primitus inchoatum. Ibique percepit quasi omnes suos in bello premortuos, in quorum morte latentes multas produxit lacrimas et multum exinde commotus ad iram spiritum reassumpsit ut ad bellum iterum se conferret, sperans de suorum nece uindictam consequi in multorum interitu Troyanorum. Sicque suis equis et aliorum suorum extractis a nauibus que a uentorum rabie salue demum euaserant, equum suum potenter ascendit, suorum necem cupidus uindicare. Furens igitur ense nudo multos ex Troyanis interficit, multos ab equis prosternit, et multos uulnerat ex eisdem. Tunc rex Perses Ethyopie cum multa militum comitiua a Troyana urbe ueniens furibundo animo bellum intrat et in aduentu Ethiopum prelium durius instauratur. Tantam igitur Troyani in eorum aduentu sumpsere uirtutis audaciam quod, quasi facti recentes in uiribus, Grecos impetuose disrumpunt, duris uulneribus eos ledunt, ipsos opprimunt, et oppressos per uiolentiam retrocedere cogunt ad litus. Ibique Greci fuissent reuera deuicti, nisi strennuus Palamides cum suis nauibus applicuisset in terram. Qui statim cum suis militibus, equis abstractis a nauibus, in bellandi desiderio et succurrendi suis equum ascendit, irruensque in bellum letale certamen instaurat. In eius enim aduentu insultant Greci, animositate resumpta, et ipse Palamides ad exterminium Troyanorum furibundus intendens in Sigamon, fratrem regis Mennonis et nepotem regis Persei, qui tunc in armorum strennuitate de se mirabilia faciebat, irruit in uirtute bellandi, et inpacta in eum sua secabili lancea per medias costas eius, ipsum exenterat et ab equo prosternit extinctum. Eoque dimisso, se dirigit in crebras acies Troyanorum, disrumpit turmas, infinitos ex Troyanis interficit, qui eum uelut mortem undique metuentes, in eius congressu faciunt sibi uiam. Clamor ergo fit maximus in occisorum excidio. Nam et Troyani Palamidis sustinere impetum non ualentes per longum terre spacium retrocedere compelluntur. Erant iam per fuge subsidium Troyani dare terga coacti. Tunc ille strenuissimus militum fortissimus Hector, quasi ad uoces clamancium excitatus, ab urbe Troyana in comitiua multorum egreditur, bellum ingreditur, flammis furens accensis et micantibus fulgens in armis et incisoria lancea, scutum gerebat auri fulgore compositum, depictum ad ymagines trium leonum. Grecos igitur potenter inuadit, et diuisis aciebus circumquaque per medium, irrefragabili uirtute bellandi Prothesilao regi uenit obuius, qui Troianos in ore sui gladii perimere non cessabat. Sicque in eum irruens ense nudo, cum in Grecos longe ante lanceam confregisset, eleuato brachio, in sue uirtutis potencia Prothesilaum percutit sic quod a summo uertice ipsum scindit per medium usque ad iacencias umbilici, non obstantibus armis eius. Cadit ergo nobilis et strennuus rex Prothesilaus extinctus, et Hector, ipso dimisso, ruit in alios et quoscumque sui mucronis ictu contingit certum est eos dies ultimos terminare. Non multum iam per turmas discurrerat et tantos iam morte peremerat quod ceteri timore preterriti, quasi mortis interitum, uitant illum. Et interrogante uno ab alio quisnam esset in multi doloris excidio, antonomastice noscunt illum esse uidelicet Hectorem, omnium forciorem. A facie igitur eius Greci fugiunt, eius ictus tollerare letiferos non ualentes, et sic dum persistit in bello Greci deficiunt. Sed lassatus secedit a bello. Campum et uires Greci resumunt - quod occies uel decies contigit illo die. Sol iam uergebat ad uesperas cum Hector, quodammodo armorum fatigacione lassatus, urbem intrauit, relictis ceteris qui prelium acerrimum committebant. Et Troyanis uiriliter aduersus Grecos insistentibus, iam Greci quasi deuicti terga dare parabant, cum ille fortissimus Achilles cum suis nauibus et Mirmidonibus terram applicuit. Qui descendens in eam cum suis omnibus bellum intrat, ruit acriter in Troyanos. Resurgunt Greci in Achillis aduentu, in cuius comitiua uenerunt plus quam tria milia pugnatorum. Bellum committitur maximum, multa fit cedes et strages maxima, ruunt hinc inde interfectorum cadauera et pocius ex Troyanis. Nam ille fortis Achilles in ore gladii ipsos insequitur, qui ex ipsis interficit infinitos, sternit, et uulnerat in multa effusione cruoris. Iam omnes alie naues litus attigerant, iam omnes existentes pugnantes in illis in terram uenerant, et se ingesserant in conflictum. Quorum Troyani potenciam sustinere pre multitudine non ualentes, Achille ipsos letaliter opprimente, terga sunt dare coacti et fuge subsidio se in Troyanam urbem recipere moliuntur. Illic magnus clamor exuberat et uociferaciones intonant anxiose in moriencium casu et doloribus percussorum. Illic Achilles interfectorum cruore undique madefactus infinita post se cadauera deserit et multa de fugientibus addit illis. Iam fugaces Troyani ciuitatis eorum portas attigerant, ipsas intrare tumultu maximo sathagentes. Illic strages fit maxima. Illic Troyani ab insequentibus intercepti, qui in eam intrare non potuerant, morientes cadunt in limine et ante oram patrum filii trucidati uitam exhalant. Magna et innumerabilis committitur cedes in introitu, et fuisset amplius ualde maior, nisi ille uirtuosus Troylus, Paris, et Deyfebus cum multis militibus intrare uolentibus ocurrissent. In quorum occasu cessauit cedes, et superueniente noctis umbraculo, prelium est direptum. Troyani ergo ciuitatis portas duris firmant repagulis et Achilles cum Grecis in multa gloria rediit ad litus. Tunc Agamenon rex, explorato loco decenti, mandauit in eo figi tentoria, uniuersos monet commode se locari et, distinctis locis unicuique maiorum tentoriis et papilionibus eleuatis, uniuersi collocauerunt se commoda qua poterant stacione, et qui tentoria non habebant, tuguriis nouis instructis, noua parant hospitia et receptacula mansionum. Equis autem eorum, prout melius possunt, commoda stabula statuunt, et rebus omnibus necessariis eductis a nauibus, ipsisque nauibus in fortibus funibus colligatis firmiter et tucius institutis in multarum ponderibus anchorarum iniectarum in mari, eadem nocte obsidionem in multa commoditate, decernente Agamenone, firmauerunt, cum in multis ignibus et ardentibus facibus noctis tenebras elusissent. Et non minus in exercitu fulgor fictitius apparet quam si diei claritas radiaret, institutis in eorum tuitionem multis licciis, precedentibus altera alteram tam in propinquis eis quam eciam locis spaciis in remotis, Troyanis ipsis nulla eis nocte ipsa impedimenta prestantibus, quia clausis portis, nullus ex eis nocte illa exiuit ab illis. Post obsidionem uero firmatam, prout melius potuit, nocte illa ille peruigil Agamenon, qui nulla poterat sompni occupari quiete, uigiles ordinauit excubias circumquaque in multo modulamine fistularum et maxima multitudine armatorum, qui totum exercitum a cecis insidiis tuerentur et in eorum uigiliis reliqui fida securitate iacerent. Sicque sub noctis superstitis portione nonnulli qui marina nauigacione fuere lassati et qui multo fuerunt prelio depressi ad quietis requiem assumendam absque armorum suorum deposicione se sternunt donec aduenientis diei serena pandatur aurora. Et hoc fuit primum bellum inter Troyanos et Grecos cum Greci descenderent in terram. Exclusis itaque tenebris noctis illius, quas mane facto fugauit aurora consurgens, sole suis radiis terre faciem illustrante, ille strennuus bellicosus uir Hector, actor et dux Troyani exercitus, circa ducatum ipsius curiosus existens, facto diluculo uniuersos bellatores suos mandauit armari, et eos in cuiusdam campi planicie in medio ciuitatis Troye gremio constituti, ubi templum Dyane dee constructum extiterat, statuit conuenire, et distributis eis bellicosa prouisione per turmas et cuneos et aciebus ex eis sufficientibus ad illius diei prelium ordinatis, unam de portis ciuitatis Troye que Dardanides dicebatur aperiri mandauit. Et conuocatis ad se duobus de consanguineis suis, Glaucone scilicet, filio regis Licie, et Cycinalor, fratre suo naturali, ductum prime aciei concessit et delegauit eisdem. In qua prima acie mille milites statuit bellatores, uiros utique fortes et bellorum expertos, tam de regno Licie quam de Troya. Et eis in nomine deorum ab ipso Hectore data licentia, in uictorie signo predictam portam Dardanidem exeunt, et eundo sagacibus et lentis incessibus ad Grecorum exercitum appropinquant. Predicte prime igitur aciei predictus Hector alios mille milites prudentes adiecit, quos sub ductu Thesei, regis Tracie, et Archilogi, filii regis ipsius, uirorum non sine magna strennuitate, commisit, et dedit eis in nomine deorum benigne licentiam ut prime aciei pariter iungerentur. Secundam uero aciem statuit, in qua iii milia militum forcium et pugnancium deputauit, quam sub ductu commisit bellicosi regis Frigie, regis Xantipi, et regis Alcani, uirorum magne uirtutis. Et ad mandatum Hectoris sub uictorie signo per predictam portam exeunt ciuitatem, ad Grecorum exercitum sagaciter procedentes. Terciam autem aciem, ex tribus milibus militum constitutam, sub ductu bellicosi Troyli Hector ipse commisit, et monens eundem affectuosis sermonibus in eum hec uerba profudit: Carissime frater mi, summa leticia cordis mei, ualde dubitare me cogit inmoderata animositas tui cordis ne inconsulte et prodigaliter exerceas te in bello. Rogo te ut serues omni custodia corpus tuum et a stulciis declines inmensis, ne totum tue stennuitati te committas inprouide, sed bellis sic sagaciter pociaris, ne inimici nostri, affectantes quam plurimum casus nostros, de tua facilitate letentur. Uade igitur feliciter in nomine deorum nobis fauencium et uictor incolumis ad ciuitatem tuam redeas, sicut opto. Cui Troylus: Carissime domine, fauentibus diis uereri aliquatenus non oportet, quoniam a mandatis tuis, tamquam karissimi fratris et domini, numquam infallibiliter declinabo. Et hiis dictis cum comitiua predictorum trium milium militum per portam feliciter egreditur ciuitatis in signis armigeris. In cuius scuto campus erat totus azureus, depictis in eo tribus leonibus deauratis, et ad Grecorum exercitum animosus accessit. Hector uero quartam aciem ordinauit, in qua posuit tria milia militum et milites septingentos, quos sub dictu disposuit regis Larisse dicti Hupon. Grandis erat enim iste Hupon, homo fortissimus, bellicosus multum, et prelia multum affectans, adeo quod in toto exercitu Troyanorum nullus preter Hectorem forcior putabatur. In cuius comitiua extitit copiosus uir, ualde strennuus, Ardeleus de predicto regno Larisse. Qui ad predictum exercitum Grecorum unanimiter anhelantes, ab Hectore obtenta licencia, per eandem portam exeunt ciuitatis. Huic etiam quarte aciei Hector ducem fore constituit, cum predicto rege Larisse, Dinadaron naturalem et dilectissimum fratrem sibi, propter strennuitatem ipsius. Quintam autem aciem constituit Hector sub ductu regis Cisonie cum gente sua de Cisonia. Hii autem Cisones erant fortissimi et statura grandes ualde nimis ut gigantibus similes putarentur. Et huius regis arma erant hyalina siue flaua sine aliquo intersigno. Et huic aciei Hector ducem constituit Polidamam, fratrem suum, qui, ab Hectore obtenta licencia, in comitiua suorum festinat ad hostes. Sextam uero aciem Hector, de gente Poenia, stabiliuit sub ductu regis eius Pretemessi et ducis eius Serepes, uirorum utique strennuorum. Sed huius gens ad bellum procedebat inermis, lorica non indigens, casside, siue scuto. Eius autem gentis studium arcus erat et longas pennis cauda tenus uestire sagittas dum eorum capitum ex acutis ferris superimmissis cacumina coronarent, cum quibus letalia uulnera eorum hostibus infligebant, equis fugacibus et fortibus insedentes. Huic eciam aciei Hector Deifebum, naturalem et legitimum fratrem suum, prefecit in ducem, qui, ab eo obtenta licencia, ad eius hostes in comitiua suorum se contulit animosus. Uerum huic aciei Hector innumerabilium militum multitudinem armatorum adiecit et specialiter illos qui de regno dicebantur Agreste, sub ductu regis Hesdras et regis Phylon. Hic autem rex Phylon mirabilem currum habebat, totum ex heboris integritate constructum, dum eius rote tantum essent ex hebano, uestite desuper auro puro. Cuius testudo superinposita tota erat gemmis et lapidibus preciosis, auro et argento contexta. Hic currus a duobus fortibus et pugnacibus militibus constipatus erat. Hiis autem duobus regibus, scilicet Hesdras et regi Phylon, Hector preposuit Pithagoram, fratrem suum, qui celeriter cum eisdem ad hostes se dirigit, Hectoris licencia iam obtenta. Hector uero circa sue propositionis intentum uiriliter perseuerans inclitum Heneam, de quo supra sepe retulimus, septime preposuit aciei. In cuius comitiua omnes milites et equites de districtu Cunii deputauit, qui a quodam nobili amirato Eufremio nomine regebantur. Qui omnes, ab Hectore obtenta licencia, ciuitatem exeunt, debita festinancia se iungentes supradictis aliis aciebus. Octauam autem aciem Hector esse constituit de Xerses, rege Persarum, et eius gente, cui preposuit Paridem, fratrem suum, et ipsum ammonuit quod, quamuis ad alias acies festinanter accederet, non tamen bello se ingerat, nisi se presente, quem proxime subsequi intendit festinus. Cui Paris omnibus mandatis eius deuotissime se parere respondit, et sic ab eo affectuosa obtenta licencia, in comitiua gentis sibi deputate ciuitatis Troye feliciter portam exit. Nonam uero aciem ipse Hector moderari statuit ductu suo, constituens eam ex oriundis nobilibus et fortibus equitibus urbis Troye, ducens in ea secum decem de fratribus suis naturalibus, quos animosiores et in bello pocius expertos agnouit, ordinatis in ea quinque milibus militum pugnatorum, qui in eius comitiua cum eo egrederentur ad bellum. Ipse autem Hector, necessariis et fidelibus armis circumquaque munitus, equum suum ascendit nomine Galateam, de cuius magnitudine, fortitudine, pulchritudine, et suis aliis uirtutibus mirabilia scripsit Dares. Eques uero Hector, in eo armatos ut erat, ad regem Priamum patrem suum loquturus accedit, cui dixit hec uerba: Karissime pater, habeto tecum mille quingentos milites, quos in tua deputo comitiua, cum quibus et omnibus peditibus pugnancibus huius urbis sitis circa licias Grecorum, illas scilicet que plus ab aliis liciis sunt remote, cautus existens ne quis ultra predictas licias exire presumat, nisi tum cum ego mandauero, ut, cum necessitas ingruerit, habeamus uos in tutum refugium firmitatis, subsidium etiam, et castellum. Ego habebo autem mecum certos internuncios, qui de me ad te uadant et ueniant, ferant et referant continuum statum belli et quid te facere oporteat secundum belli successus. Tu etiam eris cum comitiua tuorum in uigili et circumspecta custodia ne aliquo dolo, astucia, siue fraude hostes nostri nobis bellantibus ciuitatem nostram inuadant, intercipiant, aut predentur, et tu sis eis murus semper oppositus, letaliter ledens illos, et nobis sis in columpna regiminis et securitatis auxilium. Cui rex Priamus: Fient omnia, karissime fili, ut disponis. Non enim est michi, post deorum auxilium, spes alia neque fides nisi in tue uirtutis brachio et in tui prouidi sensus gubernacione discreta. Diis humiliter supplico ut te michi seruent incolumem et ab omnibus tueantur aduersis. Et sic Hector, a patre licencia postulata, discessit et aciei sue quam sibi parauerat se coniunxit. Erat enim Hector in multa uirtute magnanimus, in bellis inuictissimus, et fortissimus preliator et regiminis exercitus sapientissimus dux et principes. Signa autem eius armigera, que in scuto gestabat, talia pingebatur in armis ipsius. Erat enim eius campus totus aureus siue flauus et in medio eius unus leo tantum rubeo colore depictus. Hic in nomine deorum portam egreditur ciuitatis in comitiua suorum, uexillis expansis, et licet fuerit in exeundo ultimus, omnes precedentes acies sua uirtute trascendens peruenit ad primam et, preponendo se prime, factus est primus. Mulieres autem nobiles que in ciuitate remanserat, omnes ciuitatis muros ascendunt ut ex eis uidere ualeant belli conflictus. Illic filie regis Priami cum magna Helena coadscendunt, que dum de multis in corde suo nimium trepidaret, timor et dubitacio in ea ymaginaciones diuersas et uarias generabant. Licet enim Hector suas acies sic ordinasset, numquid Agamenon negligens extitit uel remissus in ordinacione suarum? Sane de gente sua xxui acies ordinauit. In quarum prima Patroclum ductorem constituit, qui secum in ipsa duxit totam gentem suam necnon et totam gentem Achillis, Mirmidones uidelicet bellicosos. Achilles enim eo die non processit ad bellum, cum in tentorio suo maneret, faciens de quibusdam suis uulneribus se curare. Erat enim iste Patroclus uir nobilis et dux a suorum progenitorum stirpe productus, clarus moribus et multis diuiciis opulentus, quem Achilles in tanta sibi amicitie confederacione constrinxerat quod amborum anima et spiritus unus erat, et quod erat unius eorum alterius totum erat. Secunde autem preposuit aciei regem Merionem et regem Ydumeneum, in qua constituit tria milia militum et Menesteum, Athenarum ducem, cum uniuersa gente sua bellicosa de Athenis. Terciam autem aciem concessit regi Ascalafo et eius filio Phylimeno, sub qua constituit uniuersam gentem Cumanorum, bellorum expertam. Quartem uero aciem statuit sub ductu regis Archelai et regis Prothenoris, et cum eis fuit fortissimus Seguridan cum tota gente Boecie sub hac acie deputata. Quintam autem aciem duxit Menelaus cum Spartencium gente sua, qui sui regni regimini subiacebant. Sextam uero aciem rex Epistropus et rex Celidis cum gente sua de prouincia Fodisis sub eorum ductu duxerunt. Septimam autem aciem Thelamonius Ayax duxit cum gente de sua prouincia Salemina, in cuius comitiua fuerunt iiiior comites, Theseus uidelicet, Amphimacus, Dorius, et Polisarius. Octauam uero aciem duxit Thoas. Nonam autem duxit Ayax Oleus. Decimam uero duxit rex Philotois. Undecimam autam duxerunt rex Ydumeneus et rex Merion. Duodecimam uero duxit dux Nestor. Terciam decimam duxit rex Henes, filius Mabentis. Xiiiiam duxit Ulixes. Xuam duxit rex Umelius. In xuia fuit gens quondam Prothesilai, uindicare sui mortem domini sitibunda. Xuiiam uero duxerunt rex Polidarius et rex Machaon. Xuiiiam duxit rex Rodi. Xuiiiiam duxit Euripulus, rex Octomeniorum. Xxam duxerunt Xantipus, rex Lidorum, et rex Amphimacus. Xxiam duxit rex Phylotetes, dominus Larisse. Xxiiam Dyomedes et Stelenus duxerunt. Xxiiiam duxit Eneus, rex Cypri. Xxiiiiam duxit rex Prothailus. Xxuam duxit rex Capenor de Capedia. Xxuiam et ultimam duxit rex ipse Agamenon, utpote tocius exercitus imperator. Aciebus igitur omnibus ex utraque parte sic sollempniter institutis, utraque pars in liberum campum egreditur causa belli. Sed ille fortissimus Hector, quietis impaciens primus, ante omnes alios potenter equum suum coegit in cursum, contra Grecorum primam aciem quasi furibundus anhelans. Quem ut presentit Patroclus, qui prime aciei Grecorum, ut dictum est, ductor erat, contra Hectorem in equi sui cursu uelociter dyametro recto procedens Hectorem acuta lancea sua petit, et cum ea uiriliter ipsum inpellens scutum quod sibi Hector opposuit uiriliter perforauit, sic eciam quod ad arma interiora perueniens aliquid disrupit ex eis, non tamen ad nude carnis intima usque transiuit. Hector uero in uiolencia ictus ipsius non trepidans neque nutans, multo ardore furoris accensus, non in ictu lancee petiit simili relacione Patroclum, sed nudato ense in ipsum irruit et ex ictu ensis crudeliter sic percussit in capite quod eius caput per medium duas diuisit in partes. Quare Patroclus se in equo sustinere non ualens, utpote qui peruenerat ad ultima spiramina uite sue, mortuus in terram decidit in medio pugnatorum. Sed Hector, qui eum precipitem mortuum uidit ab equo prosterni, arma quibus Patroclus erat armatus intuens et contemplans, raptus desiderio habendi ipsa, a suo equo descendit et per unam habenam retinens equum suum ad corpus Patrocli peruenit, uolens exspoliare ipsum fulgentibus armis suis. Sed rex Merion cum tribus milibus armatorum militum in defensionem cadaueris appropinquat, et ad corpus ipsum cum tota gente sua perueniens Hectori se opposuit in predicta multitudine pugnatorum ne Hector corpus ipsum armis ipsis expoliare ualeret. Et irato animo contra Hectorem dixit hec uerba: Lupe rapax et insaturabilis, certe de hoc cibo gustare non poteris. Alibi oportet te querere cibum, quia statim uidebis contra te plus quam quinquaginta milia pugnatorum, qui ad destruccionem solius tui capitis molientur. Et sic per eundem regem et alios facto unanimiter impetu contra Hectorem, precipitare ipsum in terram uirtuose contendunt, eius equum a suis eripere manibus sathagentes, adeo quod Hector ad instanciam tot insistencium contra eum in terram flectere genua fuit coactus. Sed ipse in uirtute sue potencie seipsum seipsum illico erigens, uelint nolint Greci, equum suum potenter ascendit, et properans contra regem Merionem de eo appetit furibundus ulcisci. Sed rex Glaucon et Theseus rex cum Archilogo, filio suo, cum aliis tribus milibus armatorum Merioni succurrunt, se contra Hectorem uiriliter opponentes. Sed Hector illum qui primus Grecorum sibi occurrit appetens ense nudo morti tradidit et peremit; sic eciam multos de reliquis qui sibi occurrere non timebant. Interea bellum feruet asperrimum. Et ad corpus Patrocli iterum Hector rediit, adhuc ipsum expoliare lanceas rigidasproponens. Quare descendere ab equo non curans, quod Ydumeneus, rex Crete, cum duobus milibus pugnatorum contra eum peruenit ad bellum, et dum circa corpus expoliandum Hector insisteret, rex Merion iterum in maxima caterua militum in Hectorem irruit, sic eum fortiter expugnando quod nullo modo suum peruenire permisit ad uotum; ymo crebris et multis ictibus ipse et sui percusserunt eundem. Qui cum se uideret peditem et contra tot equites bellum letale feruere, uires uiribus cumulat, Grecos acriter inpetit ense nudo, equos interficiendo quam plures, crura, brachia, et pedes mutilando multorum, sic quod breui hora xu interfecit ex illis qui ipsum intercipere conabantur. Merion uero rex interim corpus Patrocli, eleuatum a terra coram se, recipit equo suo et asportando illud secum ad Grecorum tentoria duxit illud. Greci uero nichilominus insistentes uel ipsum intercipere uel ab eo equum eripere in multa caterua pugnancium moliuntur, sic quod ipsum equum suum ascendere nulla facultate permittunt. Inter quos erat quidam miles fortissimus nomine Carion de Petra, qui contra Hectorem instancius anhelabat. Sed quidam famulus Hectoris uidens Hectorem in tanto discrimine constitutum, dum duas haberet lanceas rigidas et acuto ferro munitas, contra predictum Carion de Petra, qui cum centum militibus aliis contra Hectorem plus aliis insistebat, unam ex lanceis ipsis in potenti uirtute uibrauit, sic quod ex eo ictu Carion letaliter percussus mortuus expirauit. Deinde idem famulus aliam lanceam uibrauit in alium qui Hectorem similiter opprimere conabatur, et ex eo ictu percussus simili modo mortuus decidit preceps in terram. Et exclamans idem famulus fortiter aduersus Troyanos ut festinanter occurrerent Hectori in tanto discrimine constituto. Cui Cicinalor, unus ex fratribus Hectoris, ut uocem clamantis audiuit, primus cum tota acie in qua erat in maxima uirtute bellandi in Grecos irruit, et a Grecis facta per uiolenciam sibi uia, peruenit ad illos c milites qui sic acriter Hectorem infestabant. Quare illico xxx ex eis crudeliter interfecti mortui defecerunt. Propter quod Troyani, animositate resumpta, campum recuperant et Greci retrocedere sunt coacti. Ad quod Hector exhileratus non modice equum ascendit, et furibundus se ingerit in certamen, et aduersus Grecos immoderate se laxans in ictibus nudi ensis, de Patrocli spoliis desperatus, multos ex Grecis interficit sibi uenientibus in occursum, et tot quot ueniunt obuiam coram eo aut omnes interficit aut prosternit letaliter uulneratos, cum Greci mortem uitare uolentes a facie eius omnes aufugiunt et patentem aperiunt sibi uiam, sic quod transcendens multitudinem acierum, totus in occisorum sanguine cruentatus, quinque uix reperit in quem exercere ualeat uires suas. Tunc Menesteus, dux Athenarum, uenit ad bellum cum tribus milibus armatorum, et eundo cum tota gente illa ex parte sinistra peruenit ad aciem illorum de Frigia, in qua erat Troylus, qui Grecos mirabiliter opprimebat, et in qua erat rex Anthipus, rex Macaon, et rex Alcanus, qui aciem ipsam cum ipso Troylo ducebant. Et facta commixtione ipsarum acierum, letale bellum potenter committitur inter eos. Tunc Menesteus dux bellantem Troilum potenter agreditur cum lancea sua, sic uiriliter ipsum impellens quod, uelit nolit, Troylum ab equo prosternit. Qui in medio tot pugnancium peruenit in terram in locum mirabiliter impeditum, cum decidisset inter pedes innumerabilium equorum et assessorum ipsorum, qui letale bellum sub mortis dubio tota intencione tractabant. Menesteus uero circa capcionem Troyli totus anhelans, ut ipsum suum habere ualeat in captiuum, cumulando uires uiribus, cum omnibus suis tantum studii adhibuit et laboris quod Troilum a pedibus equorum abstraxit, cepit eum, et captiuum ducere in multa militum phalangia festinat. Sed quidam miles, nomine Miseres, aduersus illos de Frigia potenter exclamat dicens: O uiri fortes, ad quid uenistis ad bellum? Nunquid pro honore uel uerecundia acquirenda? Nonne percipitis et uidetis Troilum, filium regis Priami et fratrem Hectoris, duci captiuum? Sane si permittitis eum duci, perpetui pudoris labe uos et heredes uestros poteritis tenere fedatos. in recuperacione igitur ipsius conuertite uires uestras et hoc facere cum celeritate curetis antequam a potencia uestrarum uirium eruatur. Tunc rex Alcamus excandescens totus in iram, accepta quadam lancea, contra Grecos, qui Troilum captiuum ducere festinabant, festinanter irruit, et sic uiriliter percutit cum eadem unum ex eis quod ipsum subita morte prostrauit. Deinde prosiliens in alium, ipsum letaliter uulnerat. Quare factum est cum auditorio suorum occurrencium cateruatim quod Troilus a manibus ipsum ducere uolencium extitit liberatus et in maxima uirtute bellandi equum ascendit, auxilio precipue regis Xantipi, qui cum acie sua in deliberacionem ipsius Troili festinus occurrit. Hic rex Xantipus Menesteum ducem furibundus inuadit et eum uiriliter ex transuerso percussit, et nisi fuisset armorum tutela fidelium, indubitanter interfecisset eundem. Dolens itaque Menesteus ex sui amissione captiui suos acriter ortatur ad bellum, et superuenientibus Grecis in succursum ipsius, in multitudine pugnancium copiosa bellum letale committitur. Quare de interfectis ex utraque parte sequitur magna strages. Interea Hector, qui belli labore laxari non poterat, in furore suo multos Grecos interficit, sternit, et uulnerat. Sed Menesteus, qui multo dolore deprimitur de eo quod captiuum suum amiserat et partem maximam gentis sue, discurrit per acies ueluti furibundus. Et dum ita discurreret opprimendo Troyanos, ille Miseres per quem suum captiuum amiserat obuius uenit ei. Quem Menesteus in armorum suorum gestamine recognouit. Quare dirigendo se uiriliter contra eum in equi sui cursu et in sue lancee forti potenter impulsu ipsum ab equo prosternit et deiecit bellancium intra pedes. Quem amplius uexare non ualens deserit et in alium irruit, quem similiter ab equo prosternit. Ad hec ex parte Troyanorum superuenit Hupon et in eius comitiua Eripisus cum duobus milibus pugnatorum et cum omnibus de regno Larisse. Contra quos rex Prothenor et rex Archelaus cum gente sua de regno Boecie exiuerunt. Durum bellum committitur inter eos. Sed non longe ex parte Troyanorum superuenit Polidamas, Anthenoris filius, in maxima multitudine pugnatorum, qui uidens tot acies Troyanorum in uno loco insimul aggregatas statuit ut eius acies cum qua uenerat separaretur ab aliis et ex alia parte se dirigeret contra Grecos. Quare factum est quod, predicta acie se contra Grecorum exercitum ex parte alia dirigente, superuenit rex Remus, a Troyana ciuitate progressus, cum tribus milibus militum armatorum. Contra quem statim irruit Menelaus cum uniuersis Spartensibus equitibus gentis sue. Et sic rex Menelaus et rex Remus insimul preliantur, qui ex potentibus lancearum eorum impulsibus ambo se sternunt ab equis. Polidamas uero irruit in Mereum, nepotem Helene et ducem xxti tantum annos agentem, qui iam in flore sue adolescencie miles strennuus habebatur. Hunc Polidamas in graui ictu sue lancee sic impulit uiolenter quod, lesis et disruptis armis quibus se tueri Mereus confidebat, letaliter uulneratus, ab equo deicitur et mortuus peruenit in terram. Quem ut uidit Menelaus mortuum decidisse, dolore multo torquetur, quoniam eum tenerrime diligebat. Et contra Troyanos eius mortem cupiens uindicare, regem Remum percuciens ense suo et fracta casside et disruptis armis, durus ictus regis Remi peruenit ad carnem et sic illum grauiter lesit in capite quod ab equo decidit semiuiuus. Quem sui putantes extinctum succurrendi sibi curam aliquam non dederunt; ymo proposuerunt a bello discedere, quod effectui tradidissent nisi Polidamas eos detinuisset inuitos. Qui postmodum in recuperacionem regis eorum uim et studium adhibentes eum ab equorum pedibus quasi mortuum extraxerunt, ducentes eum quasi ad eorum presidia semiuiuum. Rex uero Celidis, qui diebus suis omnibus aliis in forma pulchritudinis fuit prelatus (de quo scripsit Dares quod eius formam nullus describere potuisset, quem regina de Feminea tanti amoris ardore precordialiter diligebat quod magis eum carum habebat quam seipsam), hic rex Celidis irruens in Polidamam nisus est eum in ictu sue lancee ab equo deicere. Quem Pollidamas multo dolore furoris accensus congreditur ense nudo, et in sue uirtutis potencia sic grauiter percussit ipsum in capite quod eum mortuum prostrauit ab equo. Interea Hector in subsidio suorum retrocedere Grecos de necessitate coegit, et inter acies se immiscens disrupit eas, multos ex Grecis letaliter uulnerando, donec peruenit ad aciem in qua gens de Salemina uiriliter debellabat sub ductu Thesali regis sui. Hic rex Thesalus in multa strennuitate conspicuus multos ex Troyanis letaliter uulnerat et multos occidit ex eis, cum rex Theucer ex parte Grecorum aduenit, qui contra Hectorum irruens cum lancea sua sic uiriliter eum percussit quod ipsum grauiter uulnerauit. Contra quem dum Hector in sui uindictam habenas dirigeret equi sui, ille fuga lapsus multum est factus ab aspectu Hectoris prolongatus, ita quod ab Hectore eius copia penitus est subtracta. Sed Hector iracundiam sui cordis retinere non ualens in quendam amiratum Grecorum, qui primus sibi occurrit, suo irruit in furore et in ensis sui ictu ipsum statim crudeliter interemit. Magna igitur pars acierum Grecorum circundat Hectorem ut ipsum Greci capiant uel occidant. Inter quos dum esset, Theseus Hectorem est affectuosis sermonibus allocutus, humiliter monens eum ut a bello exeat ne inconsulte pereat inter tantos, quod in dampnum quasi succederet toti mundo tantum militem deperire. Hector igitur affectuosas ei grates exinde reddit. Ad hec igitur dum bellum ferueret asperrimum, Troyanis insistentibus contra Grecos, et parum longe ab Hectore Pollidamas pugnaret uiriliter contra eos, Menelaus et Thelamonius in Pollidamam irruunt. Quem Thelamonius, qui eum primus inuasit, cum lancea potenter inpellens deiecit ab equo, et uiribus cumulatis, Menelaus et Thelamonius Pollidamam capiunt, qui, fracto ense, pedes erat in bello, et ab eis eius cassidis laqueis iam disruptis, caput eius erat inerme. Quare captum festinant mittere ad Grecos. Sed Hector, qui non erat multum ab ipsis remotus, partem respexit in illam et uidit eundem Pollidamam circundatum multis Grecis, et ad uoces clamancium mox eum audiuit esse prostratum et captum et duci captiuum. Qui statim iratus irruit contra illos qui eum circundederant, et multos ex ipsis interfecit, letaliter uulnerat, et prosternit. Quare uia sibi necessario patefacta, quoscumque occurrentes letaliter uulnerando dum peruenisset ad illos qui Pollidamam captiuum ducere intendebant, furibunde sic irruit contra eos, qui triginta interfecit ex eis, aliis Pollidamam dimittentibus conuersis in fugam, et sic in Hectoris miraculosa uirtute Pollidamas extitit liberatus. Tunc rex Epistropus, rex Menelaus, et rex Thelamonius cum eorum aciebus omnibus conuenientes in unum contra Troyanos sic potenter insistunt quod eos per uiolentiam conuertunt in fugam, et quasi campum necessario deserere compelluntur, non obstante quod Hector tunc erat inter eos, qui de se mirabilia faciebat, cum aduersus tot resistere nequisset. Et quia equum suum sub eo interfecerant, pedes ab eis ita uiriliter se defendit quod nullus ex Grecis tam audax extitit aut securus qui in eum manus inicere presumpsisset. Naturales quidem fratres sui uidentes Troyanorum exercitum quasi deuictum et Hectorem non uidentes conuenerunt in unum, querentes eum sollicite inter turmas sic quod ad ipsum uirtuose perueniunt. Thelamonium letaliter uulnerant, et Dindaron, unus ex fratribus ipsis, irruit in Polixenon, quendam Grecorum nobilem amiratum, qui quendam potentem et fortem dextrarium equitabat, et ipsum potenter inpellens dextrario proiecit ab ipso, et eo per habenas arrepto, ipsum Hectori pugnanti pedes obtulit. Quem statim Hector ascendit. Illic omnes predicti fratres Hectoris naturales contra Grecos fecerunt miracula in armorum uirtutibus de seipsis. Tunc superuenit Deyfebus cum tota acie sua quam deputauerat sibi Hector cum illis uidelicet de Poenia arcus habentibus et sagittas, cum quibus uulnerauerunt multos ex Grecis. Et ipse Deyfebus Teucrum regem in facie grauiter uulnerauit. Troyani itaque qui iam fugam arripuerant, animositate resumpta, ad pugnam redeunt. Quare bellum durius instauratur. Theseus predictus dum contra Troyanos multum insisteret, Quintilienus, unus ex filiis naturalibus regis Priami, et rex Modernus cum eo in Theseum irruunt, ipsum capiunt, et captum interficere moliuntur. Aduersus quos Hector exclamans ne ipsum offendant, dimittunt illum et iussu Hectoris eum liberum permiserunt. Qui Hectori humiles grates reddit et liberatus accessit ad Grecos. Tunc ex parte Grecorum uenit ad bellum rex Thoas cum illis de Calcidonia et Philitoas cum eo, qui se ingerunt in certamen. Rex autem Thoas irruit in Cassibilans, unum ex filiis naturalibus regis Priami, et uidente Hectore fratre suo, sic grauiter eum percussit quod eum mortuum deiecit ab equo. De cuius morte Hector nimium exacerbatus et dolore commotus in confusionem Grecorum durius aspirauit. Nam multos interfecit ex eis, nunc alios uulnerat, nunc alios prosternit ab equis, sic quod in uirtute sue potencie et animositate suorum Greci sunt dare terga coacti. Interim ex parte Grecorum superuenit Nestor cum quinque milibus pugnatorum. contra quem uenit obuiam rex Hesdras et rex Philon in curru suo cum illis qui erant de Agresta sub ductu Ieconias, filii regis gentis illius. Bellum ergo commititur inter utrosque, ex quo occisorum sequitur magna strages. Rex uero Philon uiriliter preliatur, multos ex Grecis interficit. Demum circundant eum greci, ipsum interficere festinantes. Tunc Ieconias dixit regi Hesdras: Nonne uides quoniam Philon iam est captus a Grecis? Si placet, ei cum festinancia succurramus. Tunc Troyani facientes impetum contra Grecos, uelint nolint Greci, succurrerunt Troyani regi Philon, ipsum a Grecorum manibus liberantes. Interea Hector bellum ingreditur cum fratribus suis naturalibus, Deyfebo etiam et Pollidama, qui mirabilia de se facientes in armis cum eorum Troyanis Grecos intendunt ad hoc deducere in uirtutibus et uiribus suis quod Greci campum deserant et deuicti fugiant a facie troyanorum. Sed Menelaus et Thelamon uiriliter sic resistunt quod eorum uotis Troyani frustrantur. Tunc superuenit Heneas cum illis de Como sub ductu Eufrecii, ductoris eorum, cum quibus et aliis Hector contra Grecos sic durius et potenter insistit quod Greci bellantes sunt dare terga coacti. Sed Aiax, qui pro Grecis uiriliter debellabat, uidens suos in fugam uelle conuerti multo dolore deprimitur. Uerum aspiciens post se uidit plures acies Grecorum qui nondum fuerant bellum ingresse et uexillis extensis ad prelium festinare, in quibus aciebus omnis flos militum Grecorum sine dubio ueniebat. Ortatur ergo Grecos ut a fuga desistant et bello insistant, cum uicinus sit eis succursus eorum. Ad hoc bellum durius instauratur. Heneas et Ayax simul conueniunt animis hodiosis, et in forti cursu equorum eorum unus impingit in alium sic uiriliter et potenter quod ambo se sternunt ab equis, inter pedes equorum pugnantes. Sed ex parte Grecorum Philitoas de Calcidonia predictus cum tribus milibus militum succurrit Aiaci, cum usque nunc Troyanis belli pars melior arrideret, qui in uirtute belli sathagebant Grecos ut a bello discederent fuga lapsi. Sed ille due acies que cum Philitoas uenerunt ad bellum Troyanorum uota contendunt et preualere non sinunt. Quare prelio sic feruente, Philitoas in Hectorem irruit, lanceam suam fregit in illum. Sed Hector sua lancea illum in sua uirtute percussit sic quod ipsum letaliter uulnerauit et deiecit ab equo, qui semiuiuus preceps peruenit inter pedes equorum. Tunc superuenit ex parte Grecorum Huners cum acie sua in copiosa multitudine pugnatorum et Ulixes cum suis, qui de Turcia bella gerere didicerunt, item et rex Humelinus. Qui omnes reges Grecorum secum x milia militum ad prelium adduxerunt. Quid potuerunt ergo Troyani, cum quasi die illo omnes conuenissent eorum acies in conflictu et qui multo labore lassati uix alios offendere et uix se defendere facultatem integram non habebant? Sed Paris interim cum illis de Persia superuenit ex parte dextera, se in bellum inmisit, et irruens in regem Frisie, sobrinum Ulixis, ipsum in suis uiribus interemit. De cuius morte ualde tristati sunt Greci. Ulixes autem, cupiens sobrini sui mortem ulcisci, in Paridem irruit furibundus, et nitens ipsum cum lancea sua percutere sic potenter equum Paridis uulnerauit quod mortuus in terram cecidit et per consequens Paris, eius assessor. Uerum Troylus, qui insistentem contra Paridem uidit Ulixem, statim irruit in eundem, et nudato ense sic potenter percussit eundem in capite quod, fracta eius casside uiriliter et disrupta, squame lorice sue sic in eius fronte grauiter inheserunt quod infixe fronti totam eius faciem sanguineis riuulis cruentarunt. Ulixes uero firmus in equo persistit et Troylum, qui iuxta ipsum eum offendere nitebatur, cum ense suo in facie uulnerauit. Tunc fuissent reuera Troyani terga dare coacti nisi ille fortissimus Hector cum fratribus suis, Troilo, Paride, Deyfebo, necnon et aliis suis fratribus naturalibus uiriliter restitissent. Toto enim illo die Hector hinc inde discurrens a propria acie sua quam sibi deputauerat ex Troyanis bellando discesserat, aciem ipsam sine ductore relinquens. Sed deinde uidens Grecos inualescere contra Troyanos ad propriam aciem suam rediit et se coniunxit eidem. Gaudent ergo Troyani qui erant in predicta acie constituti suum recuperasse dominum et ductorem. Et sic Hector ipsos sermonibus affectuosis alloquitur, reducens eis ad memoriam preteritas iniurias eis a Grecis illatas, et eorum reducit ad mentem quid Greci eis facerent si eorum (quod absit!) essent forte uictores. Monet ergo eos et ortatur eosdem ut in bello fortiter inualescant et ad uictoriam toto corde prorsus anhelent. Tunc omnibus ei in deuota uoluntate fauentibus, Hector ex parte dextera eos per quandam uallem contra Grecos duxit ad bellum. Illic fit cedes maxima, multi ex Grecis intereunt. Nam et Hector eos sine fine confundit. Rex uero Thoas, qui Cassibilans, filium regis Priami, occiderat, discurrendo per acies contra Troyanos multa committit dispendia. Quem naturales filii regis Priami certissime cognoscentes in uindictam mortis fratris eorum omnes unanimiter conuenerunt. Et sic omnes unanimiter in regem Thoas irruunt, ipsum ab equo deiciunt. Qui, fracto sibi ense, ab eis non poterat se tueri, et sui cassidis ruptis laqueis et eis ab eo uiriliter extirpatis, caput eius inerme sibi intercidere omnes intendunt. Quod de facili potuissent nisi Athenarum dux irruisset acriter super eos et Quintilienum, qui regem Thoas durius opprimebat, grauiter uulneratum ab equo deiecit. Deinde dum contra alium potenter insisteret, Paris cum quadam sagitta, tenso arcu, percussit ipsum in costis. Sed Athenarum dux de hiis nichil curans sua potencia et uirtute regem Thoas, in locis tamen pluribus uulneratum, ab eorum manibus liberauit. Et ipse dux in multorum adiutorio qui sibi uiriliter succurrerunt ab eorum manibus liber euasit. Hector autem dum in deuiccionem Grecorum cum suis firmiter anhelaret, rex Humerus ex parte Grecorum, tenso arcu et emissa sagitta, Hectorem in facie uulnerauit. Contra quem Hector statim irruit, et nudato ense sic grauiter ipsum percussit in capite quod caput eius duas diuisit in partes. Quare mortuus rex Humerus nec amplius tendet arcum nec sagittam emittet. Greci uero in sonitu cuiusdam cornu uii milia pugnatorum contra Hectorem faciunt conuenire, qui cum suis mirabiliter se defendit. Interim uero Hector a bello discedens ad regem patrem properat, monens illum quod ei cum sua gente succurrat. Qui cum iii milibus pugnatorum in eorum uirtute recentium accessit ad bellum. Illic conflictus fit maximus et ex Grecis potissime magna cedes. Ayax et Hector in bello conueniunt, ambo deiciunt se ab equis. Menelaus interfecit quendam amiratum Troyanorum. Celidonas autem interfecit Moles de Orep, nepotem regis Thoas. Madon uero de Clara irruit in regem Cedium, quem tam dire percussit in facie quod oculum eius euulsit. Sardellus autem quendam alium Grecorum amiratum interfecit. Margariton uero in Thelamonem irruit sed Thelamon ipsum grauiter uulnerauit. Fanuel autem regem Prothenorem deiecit ab equo. Sic et ceteri fratres naturales filii regis Priami contra Grecos letaliter offendendo uiriliter se gesserunt. Inter hec autem rex Duglas irruit in Menesteum, Athenarum ducem, et cum forti lancea ipsum inpellere uiriliter est conatus. Sed Menesteus, dum careret lancea, ipsum inpetit ense nudo, et tam potenter super cassidem eius ipsum percussit in facie quod, cassidis nasali disrupto, ipsum uulnerauit in naso. Deamor autem uidens fratrem suum sic lesum in facie et in naso irruit in Menesteum, sic potenter ipsum inpellens quod ipsum deiecit ab equo. Sed Menesteus statim in animi sui uirtute surrexit. Uerum alius frater eorum ipsum agrediens, sicut erat pedes, crudeliter uexat eum, et sic omnes tres fratres contra Menesteum crudeliter insistentes aut ipsum occidere aut ipsum capere tota intencione festinant. Sed Menesteus a predictis tribus fratribus uiriliter se defendit. Uerum quia semper plures contra unum consueuerunt pocius preualere, tres fratres in ictibus ensium disrumpunt eius arma, frangunt eius scutum, et cassidem cassant eius, et specialiter Thoras, maior frater eorum, qui Menesteum mirabiliter opprimit et infestat. Tunc rex Theucer, qui uidit Menesteum in tanto discrimine constitum, in audiutorium eius festinus accelerat. Sed Hector ibi occurrit, appetens ducem Menesteum et regem Theucrum uiolenter opprimere, et male sine dubio cessisset ambobus nisi ille fortissimus Ayax cum mille militibus in Hectorem irruisset, quos secum in sua duxerat comitiua. Ad hoc ex parte Troyanorum superuenit Persarum rex cum u milia militum sub ductu Paridis. Et pulsante Paride quoddam cornu contra Grecos uiriliter se inmittit, superuenientibus etiam aciebus aliis Troyanorum. Quare bellum interim feruet asperrimum, et Troyani aduersus Grecos nimium preualentes in uirtute Hectoris Grecos dare terga compellunt. Qui Hector tunc, ut scripsit Dares, mille milites interfecit ex Grecis. Interea Hector dum per turmas bellando discurreret, Merion obuius sibi occurrit coram quodam tentorio inter Grecos. Quem ut uidit Hector, dixit ei: Nequam proditor, ecce nunc uenit hora tua ut condignam mercedem accipias de eo quod a me auferre temere Patroclum presumpsisti. Et facto impetu contra eum, ipsum deiecit ab equo. Et statim Hector descendens in ipsum pedes insiluit et nudato ense caput eius ab eo uelociter amputauit. Armis tamen eius quibus erat indutus ipsum nichilominus spoliare festinat. Sed Menesteus, Athenarum dux, qui hoc repente percepit, accepta quadam lancea, in Hectorem irruit ex transuerso, Hectore non aduertente motum illius. Quare ipsum grauiter percussit et uulnerauit eundem. Et timens furorem Hectoris statim ab ipso recessit. Hector uero, se sentiens uulneratum, bellum egreditur, uulnus sibi factum fecit sic sagaciter alligare quod sanguinis ab eo emanare non posset, et confestim iterum redit ad bellum. Tunc impetu ire sue plures Grecos interfecit. Nam, ut Daretis liber pro ueritate testatur, post uulnus ipsum eo die plus quam mille milites Grecorum interfecit. Quare Grecorum exercitum in tanta debilitate et pusillanimitate deduxit quod nullus Grecorum habebat in se animum defendendi, nec Agamenoni facultas libera competebat quod ad bellum accedere potuisset. Quare Troyanorum exercitus in magna uirtute procedens fugientes Grecos usque ad eorum tentoria sunt sequti. Quorum tentoria Troyani quasi uictores inuadunt uiriliter et predantur, arreptis ab eis armis multis, auri et argenti copia magna nimis quam in scrineis inuenerunt eorum, et omnem eorum suppellectilem asportantes ad eorum presidia detulerunt. Hic fuit ille dies in quo ipsi bello perpetuus potuit esse finis et Troyani tunc fuissent in totum absolute uictores. Sed fata, que statuunt aduersa futura contingere, omnia cecis insidiis tollunt de medio, per que aduersa que futura disponunt finaliter compleantur. O quam fuit fragilis et debilis causa que Troyanorum oculos excecauit et specialiter Hectoris, qui persone sue cladem et suorum omnium futuros interitus non potuit euitare, cum eo die Troyani fuissent in tanta potencia quod omnes Grecos qui uenerant contra eos morti tradere finaliter potuissent et se ab imminentibus et futuris periculis liberare. Sane non est illa laudabilis in aliquo sapiente discrecio qui, cum est aliquo graui et mortali periculo prepeditus et fortuna sibi arrideret quod per subitos et felices euentus se potest ab eo subito liberare, felicem successum quem sibi repente fortuna ministrat grata manu non recipit ut ingratus, et finaliter non prosequitur, apprehendendo illud quod una hora sibi exhibet felix euentus. Nam si ea hora illud non recipit et admittit sed differendo dimittit, nunquam ad illud quod uno puncto potuit obtinere poterit postea peruenire. Nam fata, si bonum quod ingerunt statim non recipitur ab ingrato, tamquam ille qui per ingratitudinis uicium illud amisit, exhibere postea sibi negant. Sic successit infelici Hectori illo die, in quo cum potuisset de suis hostibus in multa gloria obtinere triumphum, dum per acies discurreret persequendo hostes suos, qui, tamquam deuicti, ab eius et aliorum Troyanorum facie fugiebant_ Ex parte Grecorum obuius sibi uenit Exione filius, sobrinus eius, filius Thelamonis, qui Thelamonius Aiax proprio nomine dicebatur et qui in uirtute bellandi ipsum hostiliter est aggressus, cum fuerit uir in uiribus multum potens et fortissimus preliator. Committitur ergo durum prelium inter duos tam fortes, sed dum inter se bellando mutuo loquerentur, agnouit Hector illum esse filium amite sue et sibi linea sanguinis esse coniunctum. Quare Hector multum exinde factus letus, depositis armis, in multa sibi est affeccione blanditus, placere sibi in omnibus spondet, et monet ipsum et rogat ut ad Troyam ueniat inspecturus amplam sui generis parentelam. At ille negans et saluacionem suorum Grecorum et sue patrie non obmittens rogat Hectorem ut, si tanta affeccione ducitur erga eum, faciat et procuret quod Troyani amplius eo die bellare desistant et quod Grecos fugientes amplius non sequantur sed ut Troyani ad urbem redeant, Grecis eo die in pace dimissis. Annuit infelix Hector. Quare incontinenti, emisso tubete sonitu, omnes Troyanos retrocedere et a bello desistere facit et mandat. Iam Troyani in Grecorum naues ignem inmiserant, iam omnes naues finaliter excussissent, sed ad uocem et mandatum ducis eorum omnes totaliter destiterunt et multo dolore commoti ad ciuitatem redeunt et ingrediuntur in ipsam. Et ista fuit tam leuis causa quare Troyani illo die ab obtentu eorum uictorie cessauerunt, ad quam postea nunquam potuerunt, fatis contradicentibus, peruenire. Portis igitur ciuitatis securis seris et repagulis ueniente nocte firmatis, parum ante surgentem auroram Troyani uiri pugnantes et qui sani erant arma capiunt, armantur ex eis, expectantes diei lucem, ut ad iussum Hectoris ducis eorum ad bellum exeant contra Grecos. Sed die facto Greci ad regem Priamum nuncios transmiserunt, petentes mensium duorum inducias, treuga firmata. Quod rex Priamus et Hector ex maiorum eorum exercitus consilio concesserunt. Greci uero interim mortuos eorum quos uoluerunt tradiderunt funerarie sepulture; ceterorum autem corpora mortuorum statuerunt igne consumi. Achilles uero, qui de morte Patrocli solari non poterat, de morte ipsius mestis et flebilibus uocibus in multo flumine lacrimarum diucius lamentatur. Demum, constructa Patroclo ex insignibus marmoreis lapidibus sepultura, Patrocli corpus in ea in multo honore fecit Achilles humari et secura firmitate recondi. Sic Grecorum maiores corpus Prothesilai in quodam cenothaphio marmoreo in opere nimium precioso statuerunt in honore maximo, ut moris tunc erat maiorum nobilium sepeliri. Interim Troyani uero, treuga ipsa durante, eorum uulneratos in bello in peritorum consilio medicorum curari faciunt et mederi, ita quod in fine duorum mensium predictorum restituti sunt qui uulnerarati fuerunt integre sanitati. Sed rex Priamus, qui de morte Cassibilantis, naturalis filii sui, solari non poterat, pro eo quod eum magis quam capiat paternus affectus tenerrime diligebat, in lacrimis uacauit diucius et lamentis. Sed demum ipsum in templo Ueneris plurimum precioso recondidit in sepulcro. Cassandra autem plorancium audiens gemitus et lamenta furiosas exclamat in uoces dicens: O miseri Troyani, quare uestrorum excidia substinetis, que de uobis omnibus similia sunt futura? Cur pacem Grecorum non queritis antequam gladio trucidante omnes nequiter pereatis, et nobilis ciuitas Troie detur in preceps et funditus in ruinam, et antequam paruulis matres eorum orbate perpetuas ipse et ipsi defleant seruitutes? Sane non fuit Helena tam doloroso tam exicioso precio comparanda ut omnes usque ad unum sub tanto martirio pereamus. Quam dum Cassandra talibus clamoribus nullum finem inponeret, rex Priamus capi mandauit et sub firmi claustri custodia tempore multo detrudi. Interim igitur Palamides multum conqueritur inter Grecos de dominio Agamenonis sic prelati. Dicit enim eum indignum tanti dominii potestate super tot reges et duces, et se asserit digniorem nec eum habere in prepositum suum uelle, cum ipse eum sibi non elegerit, nec ab omnibus regibus, qui sunt numero plus quam xxx, fuerit electus, sed a tribus tantum, preter conscienciam omnium aliorum. Sed circa hoc tunc non fuit ultra processum. Elepsis uero induciis treuge date, Agamenon, in sue potestatis officio peruigil et cura debite sollicitudinis incalescens, omnes acies suas studio uigili ordinauit qualiter ordinate et composite procedere deberent ad bellum. Primam igitur aciem conmisit Achilli, secundam Dyomedi, terciam Menelao, quartam Menesteo, Athenarum duci, et omnes alias acies subsequentes idem Agamenon satis disposuit circumspecte. Hector autem suas acies in multa discrecione disposuit. In prima posuit Troilum et in ceteris ductores uiros multa strennuitate conspicuos, prout fuit uigili sibi cure. Nec mora, Hector cum aciebus omnibus in multa animositate portam ciuitatis exiuit, et Grecorum licias transcendendo cum eis in campum liberum se recepit. Hector igitur primus contra Achillem, quem bene cognouit, se ingerit in conflictum, et dum uterque eorum, unus uidelicet contra alium, equum suum coegit in cursum, ambo in se uiriliter concurrentes, dum alter eorum impingit in alterum, ambo sternuntur ab equis. Iuxta illud fortis inpingit in fortem et ambo pariter corruerunt. Sed Hector primus insurgit, equum suum uiolenter ascendit, Achillem deserit, et se uelociter ingerit inter turmas. Maiorem partem sibi occurrentium interfecit, alios uulnerat, alios crudeliter prosternit ab equis, et in uirtute sue potencie omnes Grecorum acies fortiter debellando diuidit et perforat, et ubicunque uult, Grecorum sanguine madefactus, incedit, percuciendo quoscunque crudeliter ense nudo. Achilles uero non post magnam horam insurgens equum ascendit, et faciens impetum in Troyanos multos occidit ex eis, et tamdiu per turmas uulnerando discurrit quod Hectori uenit obuius in uirtute bellandi. Insiliit igitur statim alter in alterum in fortitudine lancearum sed Hector Achillem sic potenter impulit quod, licet lancea sua plures se confregisset in truncos, Achilles se in equo sustinere non ualens, ab equo sternitur et preceps peruenit in terram, Hectore capere intendente equum Achillis. Sed cum contradictores multi contra Hectorem insultarent, Achilles equum suum festinus ascendit, Hectorem impetit ense nudo, et sic potenter ipsum percussit in casside supra caput quod Hector necessario nutans in suorum uiribus lacertorum, uix se tenuit firmum in sella. Hector tamen propterea multo doloris furore accensus irruit in Achillem et ipsum impetens in multa potencia ense nudo, ictus ictibus cumulando, supra cassidem percussit Achillem sic quod per eius faciem riuuli sanguinis defluxerunt. Mortale igitur certamen insimul ambo fouent ita quod si diucius ambo in eodem simul bello perstitissent, uel alter interfecisset alterum uel ambo se mutuo forte peremissent. Superuenientibus ergo notis eorum de aciebus scilicet partis utriusque, uix sunt ambo abinuicem separati. Tunc Dyomedes bellum intrauit cum maxima acie pugnatorum et ex aduerso Troilus eciam cum maiori. Dyomedes et Troilus ambo bellando conueniunt, ab equis se sternunt. Sed Dyomedes primus insurgit, equum ascendit, Troilum stantem pedes sic uiolenter percussit in casside quod circulum cassidis eius fregit. Uerum Troilus in uirtute uirium suarum Dyomedis equum interfecit, ita quod ambo pedes insimul preliantur. Greci uero Dyomedem et Troyani Troilum ascendere faciunt equos suos et ambo repetunt certamen ipsorum. Sed Dyomedes in multa uiolencia preualente cepit Troilum et captiuum eum ducere ad presidia sua conatur. Troyani uero contra Dyomedem acriter insistentes Troilum a manibus suis eripiunt in multo discrimine personarum. Tunc discurrendo per acies superuenit Menelaus; ex parte Troyanorum Paris accessit. Bellum durius instauratur. Hector autem in bello quasi furibundus anhelans quoscunque sibi occurrentes interficit. Et dum uenisset obuius contra eum, quidam miles nouus nomine Boetes in uirtute sua animose Hectorem est aggressus. Sed Hector tam grauiter percussit ipsum in capite quod ipsum a uertice usque ad umbilicum duas diuisit in partes, qui statim mortuus expirauit. Hector autem equum eius accipiens ipsum fecit per quendam suum famulum asportari. Rege Archilogo, Boetis consanguineo, hoc uidente, qui dum consanguinei sui mortem moliretur ulcisci, dure Hectorem est aggressus. Contra quem Hector potenter irruens ipsum non obstantibus eius armis per medium ense scindit, qui statim mortuus spiritum inter pugnantes emisit. Rex uero Prothenor ausu temerario ductus ex transuerso inuadit Hectorem, et tam potenter ipsum inpulit, Hectore non aduertente eius insidias, quod Hectorem deiecit ab equo. Sed Hector incontinenti consurgens equum ascendit, in Prothenorem irruit, et tam dire in suarum uirium predictum uirtute percussit quod corpus eius duas dimidiauit in partes. Achilles autem, postquam uidit Prothenorem sic extinctum, qui sibi in linea sanguinis attinebat, de morte illius grauiter fuit tristatus. Sed rex Archilogus de morte Prothenoris in simili dolore concurrit, cum sibi esset satis propinqua consanguinitate coniunctus. Achilles ergo et Archilogus simul cum eo corpus Prothenoris recuperare intendunt, quod facere minime potuerunt. Inualescentibus enim in multa uirtute Troyanis, Greci necessario sunt dare terga coacti, quos Troyani precipitem coegerunt in fugam. Ipsi eos fugientes usque ad eorum tentoria persequntur, occidendo eos et ipsos letaliter uulnerando. Die tunc ad noctis tenebras iam uergente, quare superueniente noctis umbraculo, prelium est dimissum. Aspectibus igitur hominum crepusculo succedente, stellis per celi spacium undique patefactis, quas nox, que nocet oculis intuentium in aspectibus ceterorum, propter sue tenebras cecitatis aperte uulgauit, omnes reges Grecorum, duces, et principes in ipsius noctis conticinio in regis Agamenonis tentorio conuenerunt, ubi tantummodo de morte Hectoris, qualiter ipsum interficerent, multa consilia sunt scrutati. Dixerunt enim nisi Hector ab hac uita deficiat et semper insistat in bellis, Troyani nunquam potuerunt sic offendi quod Greci de eis possint ad uictoriam peruenire. Ipse enim solus omnium Troianorum est defensor et Grecorum mortalis offensor. Sed demum omnes ipsi se in hoc consilio firmauerunt quod effectum talis negocii Achilles reciperet supra se, non tantum suis uiribus quam suo sagaci ingenio terminandum. Quod Achilles suscepit sollicito animo exequendum, cum pocius eius intersit ex eo uidelicet quod Hector multum affectat mortem Achillis, et nisi Achilles sibi preuideat, de facili poterit per manus Hectoris, fortuna sinistrante, perire. Cuius rei causa eorum de hoc finito consilio, singuli eorum ad tentoria sua tendunt eius nocturne causa quietis. Adueniente uero sequentis diei diluculo, mane facto, Greci cateruatim ad arma concurrunt. Nam ille fortissimus omnium Hector quietis impatiens portum iam exiuerat ciuitatis et in campum peruenerat causa belli cum sua acie, quam sibi instituerat de Troye pugnantibus specialiter oriundis. Quem sequtus Heneas cum acie sua post eum properauit uelociter; sic Paris, sic Deyfebus, sic Troilus, sic ceteri cum aciebus eorum dudum per Hectorem ordinatis. Primus igitur ante omnes Hector ingerit se ad bellum cum Troyanorum omnibus aciebus, in quibus fuerunt, ut scripsit Dares, ex ipsorum Troyanorum parte cl milia pugnatorum. Inter utramque partem bellum letale committitur. Paris cum illis de Persia pugnantibus cum arcubus et sagittis bellum ingrediens innumerabiles Grecos interfecit et letalia uulnera figit in illos. Interim rex Agamenon bellum ingreditur, quem statim Hector agreditur. Ipsum ab equo prosternit grauiter uulneratum. Achilles uero tunc inuadit Hectorem, cassidem eius in eius capite in ictuum multorum uirtute confregit. Sed illico Heneas et Troilus irruunt in Achillem in multitudine pugnatorum. Tunc ille fortissimus Dyomedes irruit in Heneam, quem grauiter uulnerauit. Qui inproperando dixit Henee: Aue, bone consiliarie, qui regi Priamo dedisti fidele consilium de me in sua presencia offendendo. Sed pro certo scias, si huiusmodi prelia sepius frequentabis et in manus meas te contingat incidere, pro certo de meis manibus morieris. Et tunc facto impetu contra eum, ipsum deiecit ab equo. Ad hoc Hector inuadit Achillem, mirabiliter eum grauat. Iam cassidem sibi confregerat, capere nitens illum, sed filius Thidey, qui sic interceptum uidit Achillem, in Hectorem irruit furibundus, et eleuato ense in suorum fortitudine brachiorum percussit illum et ei graue uulnus infixit. Hector autem ad ictum uulneris nullatenus stupefactus accepto ense in multa furoris rabie in Dyomedem, qui contra eum tam uiriliter insistebat, potenter irruit, sic quod ipsum deiecit ab equo. Troilus autem uidens Dyomedem in terra deiectum proprio descendit ab equo, pedes contra Diomedem se dirigit ense nudo. Contra ipsum Troilum Dyomedes uiriliter se defendit. Achilles et Hector mutuo preliantur. Interim uero Menelaus, Ulixes, Polimites, Neptolomus, Palamides, Stellenus, Menesteus, dux Nestor, rex Thoas, Eurialus, Philitoas, et Theseus ex parte Grecorum ueniunt in conflictum. Sed ex parte Troyanorum ueniunt omnes reges qui in adiutorium uenerant eorum cum multitudine gentis ipsorum necnon et omnes acies dudum per Hectorem ordinate. Mirabile bellum committitur inter utrosque. Rex Agamenon et rex Pandalus inter se insimul concurrentes ambo se sternunt ab equis. Rex Menelaus uenit obuius Paridi, qui ambo se tunc ueraciter cognouerunt. Et dum ambo se offendere conarentur, Menelaus inpulsu sue lancee Paridem uulnerauit. Sed in armorum suorum tutela fidelium Paris non est grauiter lesus. Et nichilominus dum ad ictus potenciam Paris se sustinere non posset, deiectus ab equo peruenit in terram. Qui multo pudore confusus erubuit propter Helenam, cum sic ipsum dehonestasset enormiter Menelaus. Inter regem Arastrum et Ulixem maxima fit bellandi contencio. Ulixes ipsum ab equo deiecit et equum eius captum ab eo ad tentorium suum mandat. Polimedes irruit in Ampon senem, letaliter ipsum uulnerauit, qui eo uulnere mortuus expirauit. Neptolomus Archilogum regem aggreditur, ambo se sternunt ab equis. Polidamas irruit in Palamidem, ipsum ab equo uulneratum prosternit, et turpibus uerbis debilitatem eius improperauit eidem. Rex Stelenus et rex Caras inter se certando conueniunt. Sed rex Stelenus regem Garas uulneratum ab equo prosternit. Philimenis irruit in ducem Athenarum, quem ab equo deiecit, equum ab eo aufert, et ipsum adduxit ad suos. Philitoas irruit in regem Remum, ambo sternunt se ab equis. Rex Theseus et rex Eurialus ambo bellando conueniunt, mutuo se uulnerant, et se ab equis deiciunt uirtuose. Naturales filii regis Priami fecerunt mirabilia de eorum strennuitate illo die, multos interficiendo Grecos et multos ex eorum regibus uulnerando. Rex Thelamon regem Sarpedonem aggreditur, ambo in ualido impulsu fortium lancearum grauiter uulneratos se sternunt, sic quod quasi semiuiui in medio bellancium deciderunt. Rex Thoas et Achilles, qui consanguinei simul erant, ambo simul aggrediuntur Hectorem, duris ictibus et frequentibus ipsum impugnant, ab Hectoris capite eius cassidem extirpant, in multis locis percusserunt eundem, a quibus multi riuuli sanguinis defluebant. Sed Hector in regem Thoas uiriliter insistendo percussit ipsum in facie sic quod medietatem nasi detruncauit eidem. Tunc fratres Hectoris naturales in Hectoris succursum festinanter accelerant, mirabiliter Grecos premunt, regem Thoas capiunt, regem Thelamonem letaliter uulnerant, deicientes ipsum a equo ita quod quasi mortuus ad Grecorum tentoria fuit delatus, et regem Thoas captiuum ad ciuitatem Troyanam per Deyfebum et Anthenorem transmiserunt. Menelaus Paridem offendere multum intendit, sed Paris, qui hoc bene percepit, tenso arcu in Menelaum sagittam emisit, letali toxico delinitam, et sic eum grauiter uulnerauit quod eum sui quasi mortuum ad sua tentoria pertulerunt. Sed illico auxilio medicorum ligato uulnere Menelay et uulnere in unguentorum medicamine dulcorato, Menelaus redit ad bellum, Paridem querit, de eo cupiens furibundus ulcisci. Paridem inuenit et impulsu sue lancee Menelaus in Paridem irruit, uolens eum letaliter uulnerare, quod reuera fecisset nisi Heneas inter utrumque se in scuti sui tutamine medium inmisisset. Paris autem tunc erat inermis, cum ipse tunc suis armis se uoluntate spontanea exuisset, quod quia presenserat Menelaus, morti tradere facilius eum putauit. Heneas uero in maxima militum comitiua, pro eo quod Paris non erat armatus, ipsum ad ciuitatis presidia commeauit, ne forte tunc eum offenderet Menelaus. Sed Hector Menelaum aggreditur, capere nitens eum. Sed eius uoto frustratus est pro eo quod statim in eius succursum accessit innumerabilis quantitas pugnatorum. Quare, ipso dimisso, cum suis in turmas Grecorum irruit, ipsos interficit, et in sua et suorum potencia Greci sunt dare terga coacti, Troianis Grecos insequentibus fugientes. Sed uergente die ad solis occasum, bellum dirimitur et utriusque partis acies mutuo separantur. Troyanis igitur intrantibus ciuitatem et portis necessaria firmitate conclusis, sufficientibus excubiis ordinatis, qui fuerunt bello lassati nocturne quieti commode se dederunt. Mane uero facto rex Priamus statuit eo die non esse bellandum, sed pro quibusdam secretariis suis misit, Hectore uidelicet, Paride, Troilo, Deyfebo, Pollidama, Anthenore, et Henea, ut ad ipsum accedant. quibus uenientibus et existentibus coram eo, rex Priamus dixit eis hec uerba: Noscitis qualiter regem Thoas carcer noster tenet inclusum, qui multa furoris audacia, non offensus a nobis, in nostre ciuitatis exterminium et nostrarum personarum excidium inmerenter accessit. Quare iustum michi uidetur ut per nos iniqua morte periret qui uoluit nos perire, ut uel sit furca suspensus uel alio modo nequiter detruncatus. Quid inde uobis uidetur per uos michi consilio salubri pandatur. Heneas autem, qui primus ad regis uerba respondit, humiliter dixit regi: Absit a uobis, domine mi rex, ut ad tantum facinus uestra nobilitas protrahatur, cum rex Thoas sit de melioribus Grecie, multis suffultus consanguineis et amicis. Et uos cum habeatis multos qui cari sunt uobis, posset eorum aliquis a Grecis intercipi, quem Greci simili pena afficerent carum uobis, quod forte pro maxima mundi parte sic esse factum aliquatenus non uelletis. Et sic magis reuera salubre sit regem Thoas captum salubriter conseruare, qui pro aliquo uestrorum in bello similiter intercepto posset recuperacionis beneficio commutari. Hector autem Henee consilium utpote laudabile satis probat. Sed rex Priamus adhuc in uerborum suorum intencione persistens iterum dixit eis: Si sic decreueritis faciendum, iam Greci putabunt et dicent nos esse repente timore concussos qui de offendentibus nos non habeamus audaciam faciendi iusticiam nec ulcisci, quamuis de hoc totus in uestri consilii iudicio conquiescam. Et sic consilio fine facto, Heneas ad uidendum Helenam se uelle dixit accedere, quare Troilum et Anthenorem secum ducit. Et eis intrantibus aulam pulchritudinis, ubi tunc regina Heccuba cum Helena residebat in comitiua multarum nobilium mulierum, Heneas et Troilus Helenam nisi sunt multis affectuosis sermonibus confortare. Quare regina Heccuba, utpote sapiens et discreta, eos ad tuicionem personarum eorum, ciuitatis Troye, et regis Priami satis deuotis eloquiis fuit ortata. Greci uero inter se de dampnis eorum et suorum nece a Troyanis nequiter occisorum nimium tacito murmure conquerentur, et dicunt se fuisse maxima fatuitate detentos qui ad tam grauia dispendia personarum et rerum eorum se submittere uoluerunt a quibus potuerunt tunc se salubriter abstinere. Eadem autem nocte aer abductus multa caligine tenebrarum multas aquosas diffundit pluuias in multorum ymbrium tempestate, ueluti si nunquam pluuias effudisset uel quasi forte dii uellent terris effundere, Deucalionis diluuio iterato. Et (quod fuit ipso grauius) ea nocte uentorum rabies tanta et tam grauis inualuit quod omnia Grecorum tentoria uiolenter a soli stacione defixit, propter que Grecis magna doloris et laboris superuenit anxietas. Sed demum nocte fugata fugierunt tenebre et predicte earum socie tempestates, cum aduenientis diei splendor serenus apparuit, qui totam terre faciem illustrauit. Tunc Greci armis eorum protinus induuntur, ad bellum procedere festinantes. Achilles primus inter Grecorum acies campum petit; deinde Dyomedes, Agamenon, Menelaus, et Athenarum dux. Achilles autem primus in Hupon, grandem giganti similem regem de Larissa, impetuose irruit, et sic eum sua lancea Achilles inpulit et percussit quod ipsum mortuum prostrauit ab equo. Rex Ortomenus aggreditur Hectorem, quem Hector protinus interfecit. Dyomedes regem Antipum, contra eum bellantem, in multa uirtute peremit. Tunc duo reges, quorum unus uocabatur Epistrofus et alter Cedius, in bello se ingerunt, in Hectorem irruunt. Sed rex Epistrofus contra Hectorem, quam bene cognouit, multis contumeliosis uerbis insultat, et post uerba in eum impetum faciens ipsum cum lancea sua uiriliter impulit, sed a sella ipsum non potuit remouere. Quare iratus Hector uerbis eius et factis ipsum agreditur, et eum crudeliter interemit et dixit aduersus eum: Contumeliosa uerba que diffundebas enormiter inter uiuos uade et ammodo inter mortuos, si potes, effundas. Cedius uero uidens mortuum regem Epistrofum, fratrem suum, multo dolore torquetur et inter sui doloris angustias mille suos milites, quos cum multis aliis in adiutorium Grecorum adduxerat, statim conuocat et mandat eisdem quod cum eo Hectorem insequantur ut ipsum interficiant, ut de morte fratris sui optatam consequi ualeat ulcionem. Nec mora, predicti milites cum rege Cedio Hectorem insequuntur, ipsum inueniunt inter turmas, et in eum irruunt et ab equo deiciunt. Sed rex Cedius dum extenso brachio cum ense suo putat ipsum letaliter uulnerare, Hector, qui uidit ictum ab extenso brachio uenientem, regem Cedium in ipso brachio percutit sic quod ipsum brachium ab humero diuidens regi Cedio detruncauit, et ad ipsum regem appropinquans, qui iam ab equo ruebat, ipsum protinus interfecit. Eneas uero regem Amphimacum bellantem interfecit. Menelaus autem rex, item dux Athenarum, rex Thelamon, rex Ulixes, rex Dyomedes, rex Archelaus, rex Macaon, et rex Agamenon cum eorum aciebus omnibus bellum intrant. Ingens bellum committitur et letale, ex utroque latere multi decidunt interfecti. Iam sol diei medium constituerat cum omnes Greci conuenientes in unum simul irruunt in Troyanos, et in eorum tunc uirtutis audacia sic Troyanos grauiter oppresserunt quod eos, urgente necessitate, conuertunt in fugam. Tunc Achilles regem Philis, bellantem cum eo, in suarum potestate uirium interfecit. Sed Hector exinde multo furore bachatus duos de Grecorum regibus interfecit, uidelicet regem Alpinorem et regem Dorium. Tunc Troyani in uirtute Hectoris sic acriter debellantis campum recuperant et durius Grecos premunt. Sed rex Epistropus tunc a ciuitate Troyana animosus exiuit cum iii milibus pugnatorum, qui omnes bello uiriliter se inmiscent, Grecos impetunt crudeliter, et confundunt, et multo forcius ex eo quod idem rex Epistropus quendam sagittarium secum duxit. Hic autem sagittarius ab umbilico superius erat homo, inferius erat equus, et in omni sua parte, tam superius quam inferius, coopertus erat ex innatis in eo pilis equinis. Facies autem eius, licet similis esset humane, tota erat rubea, igneum colorem habens, ac si carbo esset accensus, et equinos ex ore producebat hinnitus. Oculi autem eius erant splendidiores facie in ignis ardore, cum duas ardentes flammas igneas presentarent, propter quod intuentes horrore maximo deterrebat. Hic nulla armorum tutela uestitus cum quodam arcu in manu et quadam faretra plena sagittis bellum intrauit. In cuius ingressu equi bellantium ualde perterriti, non obstante quod assessores eorum multis eos stimulis calcarium peruergebant, retrogradi facti subitam quasi rapiebantur in fugam. Sed cum magno labore bellantes ipsos detinuerunt in bello, non minus ipsi bellantes ipsius sagittarii impetum dubitantes quia in arcu et sagittis suis Grecos plurimos interemit. Hector autem interim ducem Salemine, Polixenart, qui aduersus eum plurimum insistebat, occidit et ita dux mortuus expirauit. Dum igitur sagittarius interficiendo Grecos per turmas discurreret et Troyani crudelius insisterent contra Grecos, in fugam de necessitate conuersi ad tentoria sua festinat, quos Troyani usque ad ipsa tentoria sunt sequti. Ibi mirabilis casus emersit. Nam dum sagittarius Grecos fugientes coram eo acriter infestaret et Troyani Grecos in tentoriis eorum opprimerent, Dyomedes, qui fugiens ad tentoria properabat, coram uno de papilionibus sagittarium inuadit, quem nullo modo uitare potuit propter Troyanos, qui contra eum a tergo uiriliter anhelabant. Necessarium ergo fuit plurimum Dyomedi ut, inuitus et dubitans, in sagittarium irruisset, qui si uoluisset retrocedere, cum ipse esset grauiter uulneratus, in manibus hostium incidebat, quem uiuere nullatenus permisissent. Sagittarius ergo dum Dyomedem in sua sagitta percutteret, Dyomedes cum ense suo uiriliter percussit ipsum inermem sic quod mortuum ipsum deiecit in terram. Interim Greci campum recuperant et Troyani necessario retrocedunt. Hector uero in Achillem irruit in equi sui cursu nomine Galathea. Contra quem dum occurrisset Achilles, in eorum ictibus lancearum se ab equis ambo deiciunt. Sed Achilles equum suum primo celer ascendit et in equum Hectoris Galatheam manus extendens cepit eum, ipsum sathagens asportare. Hector autem iratus ad suos potenter exclamat ne equum suum abire permittant. Propter quod infiniti milites ad ipsius recuperationem uiriliter intendentes irruunt in Achillem et graue bellum committitur inter utrosque. Sed fratres Hectoris naturales in multa uirtute bellantes uiolenter extirpant a manibus detinencium Galatheam et illum Hectori restituunt, exinde facto leto. Uerum dum hec inter utrosque in multorum excidio gererentur et Anthenor inter Grecorum acies bellando discurreret, Greci in multitudine pugnatorum contra Anthenorem irruunt, ipsum capiunt, et captum ad tentoria mittunt eorum. Sed cum iam dies declinasset ad uesperas, sole iam uergente interim ad occasum, non obstante quod Polidamas, Anthenoris filius, qui sui patris non interfuit capcioni, pro recuperacione ipsius multa commisisset in bello, tamen eo die, propter superuenientis noctis tenebras, prelium est diuisum. Sequentis igitur diei aurora surgente, solis splendore circunquaque diffuso, utriusque partis aciebus in campum egressis, bellum letale committitur et tota illa die usque ad noctis tenebras est pugnatum. Multi fuerant eo die interfecti de Grecis sed plures de Troyanis; nam Grecis tunc melior pars successit in bello. Sed illius diei superueniente nocte, non fuit amplius preliatum. Sequenti uero die Greci Dyomedem et Ulixem ad regem Priamum transmiserunt legatos ut, treugua firmata, trium mensium per regem Priamum inducie largirentur. Hiis autem legatis obuiauit Dolon, quidam miles satis diues et nobilis et oriundus de ciuitate Troyana. Qui legatis ipsis obuians et eos commeans regis Priami conspectui presentauit. Legati uero legacionis sue causam regi Priamo sinceriter explicarunt, rege tunc Priamo ad mensam diuersis repletam cibariis existente in suorum innumerabilium nobilium comitiua. Sed rex Priamus respondit eis in multa urbanitate uerborum se statim exinde consilium habiturum. Et confestim, suis consiliariis conuocatis, omnes in dandis predictis induciis conuenerunt, excepto Hectore, qui de indulgendis eisdem omnino dissensit, asserens Grecos ex dolo et astucia petere predictas inducias, sumpta occasione fallaci quod uelint scilicet eorum mortuos interim sepelire, cum ipsi uictualibus careant et pro acquirendis eisdem commodam interim habeant facultatem, et nos interim nostra uictualia consumemus, que tamen nobis necessaria pro sustinenda tanta gente in hac ciuitate nobiscum inclusa prorsus existant. Sed ex quo omnibus fuit acceptum, Hector noluit tantorum in iddem concurrencia consilia refricare. Quilibet enim discretus, interpellatus ad consilium inter multos, licet omnes in unam concurrant sentenciam, si sibi aliud uideatur, non propterea consensus omnium debet inducere silencium ori suo quin ipse dicat quid sibi uidetur, cum multociens contigerit et contingat quod unius sentencia etiam minoris multos sapienciores ad sentenciam suam trahat utpote consilii sanioris, quamuis semper aut frequenter obtineat quod multorum sentencia soleat preualere, licet alius salubrius et melius consilium subministret. Et ideo Hector a dato tunc ab omnibus consilio non discessit, licet sibi aliud exinde uideretur, uitans uelle tantorum iudicium reuocare consilium. Quare trium mensium inducie sunt concesse. Quod tam omnibus Grecis quam Troyanis pugnantibus gratum extitit, ut a bello quiescerent infra tempus induciarum ipsarum. Et durante treuga predicta in commutacione unius pro altero rex Thoas a Troyanis et Anthenor liberatur a Grecis. Calcas autem, Troyanorum antistes, qui, mandatibus diis, relictis Troyanis, Grecis adheserat, quandam filiam suam habebat, multe pulchritudinis et morum uenustate conspicuam; Briseyda communi nomine uocabatur. Hic Calcas pro predicta filia sua Briseyda regem Agamenonem et alios Grecos reges sollicite deprecatur ut predictam filiam suam a rege Priamo, si placet, exposcant ut eam restituat patri suo. Qui eidem regi Priamo preces plurimas obtulerunt. Sed Troyani contra Calcantem antistitem multum inpingunt, asserentes eum esse nequissimum proditorem et ideo morte dignum. Sed Priamus ad petitionem Grecorum inter commutacionem Anthenoris et regis Thoas Briseydam uoluntarie relaxauit. Treugua igitur ipsa durante Hector ad Grecorum castra se contulit, quem Achilles libenter inspicit, cum nunquam uiderit eum inermem, et in eius tentorio Hector in multorum suorum nobilium comitiua Achille petente descendit. Dum inter se de aliquibus multa conferrent, Achilles Hectori dixit hec uerba: Hector, Hector, gratum est michi quod uideo te inermem pro eo quod sine armis nunquam potui te uidere, sed gracius michi esset si de manu mea mortem festinanter subeas, sicut opto. Ego enim in tua uirtute bellandi sensi tuarum uirium potenciam multam esse, cum eam senserim in mei effusione cruoris in grauibus ictibus ensis tui. Et licet de hoc animus meus semper anxietur, maiori tamen anxietate concutitur de eo quod Patroclum intimum meum michi morti tradideris, quem non minus quam me sinceriter diligebam. Separasti me ab eo, quem michi uera dileccio indissolubilis affectionis uinculo copulauit. Sed tu pro certo teneas quod antequam elabetur annus mors Patrocli acerbe uindicabitur in teipso. Nam necesse est ut de mea manu crudeliter moriaris, et eo pocius quod ego pro certo cognosco te in necem meam totaliter aspirare. Cui Hector hec uerba respondit: Domine Achilles, si in tuam mortem anhelo et te odio habeo in toto corde meo, iniuste miraris, cum scire te credam ex iusticia non posse procedere ut eum diligere debeam qui me prosequitur odio capitali et qui in terram meam meos et me in tante guerre strepitu inpugnare presumpsit. Ex guerra enim procedere amor nunquam potest nec ex odio dileccio karitatis. Amor enim ex dulci animorum conueniencia ducit originem et ex odio procedit hostilitas, cuius precipue mater est guerra. Sane uolo te scire quod me tua uerba non terrent; ymo si hinc ad duos annos, uita comite, uigeat ensis meus, spero pro certo me tantum in mee uirtutis potencia preualere quod non solum tu uerum omnes maiores Grecorum exercitus, qui contra me continua bella fouent, manibus meis amara morte succumbetis crudeliter. Scio enim te et omnes maiores presentis Grecorum exercitus fatuitate maxima circumductos. Nam tale honus assumere presumpsistis quod eius oppressi pondere nichil aliud quam mortis excidium incurretis. Securus enim sum quod tu prius morte uinceris quam contra me preualeat ensis tuus. Sed si te tanta ortatur uigoris audacia ut contra me putes in uiribus preualere, fac quod omnes reges Grecorum et principes in hoc sincera mente consenciant et manuteneant inconcusse quod, constituto bello inter nos duos tantum, si contingat me te posse deuincere, ego et parentes mei ab hoc regno et aliis regnis nostris perpetuo curabimus exulare et regna ipsa in dominio Grecorum reliquemus. Faciam enim uis de hoc sufficienti cautela securos per sufficientem numerum obsidum et deorum corporalia sacramenta. Quod si feceris, non solum tibi prodesse poteris uerum aliis, qui per belli abstinenciam incurrent cum integritate salutem. Et si me te forte uincere contingat, fac ut uniuersus Grecorum exercitus ab hac terra discedat et nos in quiete dimittat, ab omni inquietudine liberatos. Achilles autem ad Hectoris uerba ira totus incaluit et quasi madefactus totus in sui rore sudoris bello se offert. Bellum recipit animosus et iuxta Hectorem appropinquans in firmitatis signum gagium sibi offert. Quod Hector plus quam dici potest animo desideranti recepit. Sed Agamenon, multorum inde loquencium audito tumultu, cum multis Grecorum regibus ad Achillis tentorium properauit, ubi, facta statim omnium maiorum congregacione Grecorum, omnes unanimiter contradicunt, nolentes id ratum habere ad quod Achilles se obtulit inconsulte. Nec enim placet eis se uelle insidiis fortune subicere ut ab uno milite tot regum et principum pendeat mors et uita. Sic et Troyani ex eorum parte ne id fiat expresso dissensu recusant, excepto rege Priamo, cui tali casui se submittere placet ex eo quod uires Hectoris et potenciam bene nouit, cui facile nimis erat de unius tanti militis uictoria gloriari. Sed quia tantorum consensibus quorum intererat non potuit contraire, duorum belli dissensum cum ceteris est sequtus. Et sic Hector, a Grecis obtenta licencia, in Troyam rediit et intrauit in ipsam. Troilus uero, postquam nouit de sui patris procedere uoluntate de Briseyda relaxanda et restituenda Grecis, quam multo amoris ardore diligebat iuueniliter, nimio calore ductus amoris in desideratiua uirtute ignee uoluptatis multo dolore deprimitur et torquetur funditus, quasi totus in lacrimis, anxiosis suspiriis, et lamentis. Nec est qui ex caris eius eum ualeat consolari. Briseyda uero, que Troilum non minoris amore ardore diligere uidebatur, non minus in uoces querulas prodiit suos dolores, cum tota sit fluuialibus lacrimis madefacta. Sic continuis aquosis ymbribus ab oculorum suorum fonte stillantibus uestes suas, faciem, et pectus aspersit quod eius uestes tanto erant lacrimarum perfuse liquore ut si prementis alicuius manibus stringerentur, aquarum multitudinem effunderent in strictura. Unguibus etiam suis sua tenerrima ora dilacerat et aureos crines suos, a lege ligaminis absolutos, a lactea sui capitis cute diuellit, et dum rigidis unguibus suas maxillas exarat rubeo colore pertinctas, lacerata lilia laceratis rosis inmisceri similitudinarie uidebantur. Que dum queratur de sua separaccione a dilecto suo Troilo, sepius intermoritur inter brachia eam uolencium sustinere, dicens se malle mortem appetere quam uita potiri ex quo eam ab eo separari necesse est a cuius uita sue uite solacia dependebant. Noctis igitur superueniente calligine, Troilus se contulit ad Briseidam, eam similibus monens in lacrimis ut a tanto se debeat temperare dolore. Et dum sic eam solari Troilus anelat, Briseida inter brachia Troili labitur sepius semiuiua. Quam inter dulcia basia lacrimis irrorata flebilibus ad uires sui sensus ea nocte reducere sepius est conatus. Sed diei hora quasi superueniente uicina, Troilus a Briseida in multis anxietatibus et doloribus discessit, et ea relicta ad sui palacii regiam properauit. Sed, O Troile, que te tam iuuenilis coegit errare credulitas ut Briseyde lacrimis crederes et eius blanditiis deceptiuis? Sane omnibus mulieribus est insitum a natura ut in eis non sit aliqua firma constancia, quarum si unus oculus lacrimatur, ridet alius ex ransuerso, quarum mutabilitas et uarietas eas ad illudendos uiros semper adducit, et cum magis amoris signa uiris ostendunt, statim sollicitate per alium amoris sui demostranciam instabilem repente uariant et commutant. Et si forte nullus solicitator earum appareat, ipsum ipse, dum incedunt, uel dum uagantur sepius in fenestris, uel dum resident in plateis, furtiuis aspectibus clandestine sibi querunt. Nulla spes ergo est reuera tam fallax quam ea que in mulieribus residet et procedit ab eis. Unde fatuus ille iuuenis merito censeri potest et multo fortius etate prouectus qui in mulierum blanditiis fidem gerit et earum demonstracionibus sic fallacibus se committit. Briseida igitur de mandato regis Priami in magno apparatu se accingit ad iter, quam Troilus et multi alii nobiles de Troyanis per magnum uie spacium commearunt. Sed Grecis aduenientibus ad recipiendum eandem, Troilus et Troyani redeunt et Greci eam recipiunt in suo commeatu. Inter quos dum esset Dyomedes et illam Dyomedes inspiceret, in flammam statim uenerei ardoris exarsit et eam uehementi desiderio concupiuit. Qui cum collateralis associando Briseidam cum ea insimul equitaret, sui ardoris flammam continere non ualens Briseide reuelat sui estuantis cordis amorem, quam in multis affectuosis sermonibus et blandiciis necnon promissionibus reuera magnificis allicere satis humiliter est conatus. Sed Briseida in ipsis primis motibus, ut mulierum est moris, suum prestare recusauit assensum, nec tamen passa est quin post multa Dyomedis uerba, ipsum nolens a spe sua deicere, uerbis humilibus dixit ei: Amoris tui oblaciones ad presens nec repudio nec admitto, cum cor meum non sit ita dispositum quod tibi possim aliter respondere. Ad cuius uerba Dyomedes satis factus est ylaris, cum ex eis presenserit de spe gerenda in ea se non esse priuatum in totum. Quare associauit eam usque quo Briseida recipere se debebat, et ea perueniente ibidem, ipse eam ab equo descendentem promptus adiuit et unam de cyrotecis quam Briseida gerebat in manu ab ea nullo percipiente furtiue subtraxit. Sed cum ipsa sola persenserit, placitum furtum dissimulauit amantis. Tunc antistes Calcas in filie occursum aduenit, et eam in uultu et animo satis ylari in tentorium suum recepit. Et Dyomedes amore Briseide licet nimium fluctuareet, tamen amor et spes eum in multo labore sui cordis impugnant. Briseida uero sola existens cum antistite patre suo ipsum duris uerbis aggreditur in multitudine lacrimarum, dicens ei: Quomodo, pater karissime, infatuatus extitit sensus tuus, qui tanta uigere sapientia consueuit, ut tu, qui tantum inter Troyanos magnificatus extiteras et elatus, cum fuisses factus eorum quasi dominus et solus eorum in omnibus gubernator, qui tantis inter eos diuitiis habundabas, tantarum possessionum multiplicacione suffultus, et eorum nunc factus es proditor et tuam negasti patriam, cuius esse defensor in omnibus debuisti, et nunc elegisti melius tibi placere abiurando patriam in paupertate et exilio uiuere et specialiter inter capitales tue patrie inimicos, qui ad debellandum tuos et tuam patriam sic hostiliter accesserunt? O quanta inter homines pudoris labe confunderis qui tam gloriose a tuis consueueras honorari! Nunquam tanta dedecoris a te detergentur infamia quanta es uiscose turpitudinis ignominia denigratus. An putas, etsi inter uiuos uituperatos existis, quin etiam post mortem apud inferos ob tante prodicionis culpam non lugeas penas dignas? Melius ergo tibi esset et etiam nobis tuis in quodam loco sollitudinis et deserti, uel in nemoribus deuiis uel in aliqua insula longe ab incolis, ducere uitam nostram quam inter homines tanta labe nigrescere diffamati. An putas quod Greci reputent te fidelem qui es tue patrie publicus infidelis? Sane deceperunt te Appollinis friuola responsa, a quo te dicis suscepisse mandatum ut tuos paternos lares desereres et tuos in tanta acerbitate penates et ut sic tuis specialiter hostibus adhereres. Sane non fuit ille deus Appollo sed pocius puto fuit comitiua infernalium furiarum a quibus responsa talia suscepisti. Ad hec Briseyda, multis deuicta singultibus lacrimarum, suo flebili colloquio finem fecit. Cui Calcas sub quadam uerborum breuitate respondit. Dixit enim ei: Ha, dulcis filia, an tutum esse reputas aut securum iussa deorum spernere et specialiter ea non sequi in quibus possimus cum integritate saluari? Scio enim pro certo per infallibilium promissa deorum presentem guerram protendi non posse tempore diuturno et quod ciuitas Troye breui tempore destruatur et ruat, destructis enim omnibus nobilibus et uniuersis plebeis eius in ore gladii trucidantis. Quare, karissima filia, satis est nobis melius hic esse quam hostili gladio seuiente perire. In aduentu igitur Briseide Grecis placuit uniuersis ipsius Briseide tam formosus aspectus, cum ad eius tam placidam uisionem omnes maiores Grecorum exercitus accessissent, querentes ab ea de Troyana ciuitate rumores et eius ciuium continenciam necnon et regis eorum, quod Briseida uerborum in multa facundia pandit eis. Quare omnes maiores ipsam in filiali affectione recipiunt, promittentes ei eam habere caram ut filiam et ipsam in omnibus honorare. Et eis ab ea recedentibus multis donis et muneribus replent illam. Nondum dies illa ad horas declinauerat uespertinas cum iam Briseyda suas recentes mutauerat uoluntates et uetera proposita sui cordis, et iam magis sibi succedit ad uotum esse cum Grecis quam fuisse hactenus cum Troyanis. Iam nobilis Troili amor cepit in sua mente tempescere, et tam breui hora, sic repente, sic subito facta uolubilis ceperat in omnibus uariare. Quid est ergo quod dicatur de constancia mulierum, quarum sexus proprium in se habet ut repentina fragilitate earum proposita dissoluantur et hora breuissima mutabiliter uariantur? Non enim cadit in homine uarietates et dolos earum posse describere, cum magis quam dici possint sint earum uolubilia proposita nequiora. Post igitur trium mensium emersas inducias, adueniente die sequenti, Troyani accinguntur ad bellum et, ordinatis per Hectorem Troianorum acciebus, ipse Hector cum aciebus ipsis ad bellum primum exiuit, ducens secum xu milia militum, quos sue deputauit tantummodo aciei. Quem cum aliis x milibus militum est Troilus illico insequtus. Deinde Paris ciuitatem egreditur, existentibus secum uiris pugnantibus in arcubus et sagittis, illis de Persia, trium milium numero in equis fortibus et bene munitis; deinde Deyfebus ad bellum exiuit cum aliis iii milibus pugnatorum; deinde Heneas cum aliis ceteris paratis ad pugnam. Qui omnes fuerunt tunc ex parte Troyanorum centum milia militum strenuorum in multa uirtute bellandi, prout Dares in codice suo scripsit. Ex parte uero Grecorum accessit ad bellum rex Menelaus cum uii milibus armatorum. Deinde proximo Dyomedes cum totidem; deinde Achilles cum totidem; deinde rex Antipus in trium milium militum comitiua; deinde rex Agamenon cum magnitudine magna nimis. De Grecis autem rex Filis cum acie sua primus Troyanos aggreditur. Cui statim Hector uenit obuius incunctanter, quem sic potenter sue lancee percussit in ictu quod ipsum mortuum prostrauit ab equo. De morte igitur regis Filis clamor fit maximus. Bellum letale committitur, ex quo sequitur magna strages. Ex parte uero Grecorum dum rex Xantipus accessisset, regis Filis uolens sui mortem auunculi uindicare, multos Troyanos interfecit. Hectorem insequitur, ipsum inuadit. Sed Hector conuersus in iram in ipsum irruit, sic ipsum grauiter uulnerauit quod ad terram dilabitur interfectus. Tunc Greci de morte regis Xantipi condolentes uires uiribus accumulant, Troyanos grauiter opprimunt. Quare multi ex eis deficiunt et Achilles, qui eos multum deprimit, multos ex eis nobiles interemit. Inter quos ducem Lychaon et Euforbium, uiros multa uirtute conspicuos, interfecit, qui in Troye subsidium, cum in eius uenissent auxilium, uiriliter anhelabant. Hector autem eo die fuit in facie uulneratus, ignarus a quo. Ex cuius uulnere inmensa sanguinis copia defluebat, propter quod Troyani retrocedere de necessitate coguntur. Sed Hector tunc eleuatis oculis ad muros ciuitatis direxit intuitum. Uidit Helenam necnon et eius uxorem et sorores suas stantes in muris, utriusque partis prelia contemplantes. Et iam Grecis Troyanos in tantum repulerant quod eos quasi inpulerant iuxta Troye menia ciuitatis. Propter quod Hector multum erubuit, et ideo in furorem pudoris accensus in regem Merionem iurruit, sobrinum Achillis, quem percussit grauiter ense nudo in eius casside, cumulatis ictibus feriendo quod in suis uiribus cassidis circulum disrupit, in casside facta scissura, per quam Hectoris ensis peruenit ad cutem, et eius capitis ossa confringens sibi letale uulnus infixit, sic quod rex Merion mortuus expirauit. Quem dum cernit Achilles, accepta quadam lancea ualde grossa, in Hectorem irruit sic quod eius loricam offendit nec tamen ipsum a sella remouit. Hector autem Achillem aggreditur ense nudo, cassidem eius uiolenter impugnat, disrumpit cassidem, et ensis dilabitur sic quod lacerat interioris lorice squamas affixas et tamen eius ictus carnis intima non leserunt. Non enim Achilles ad tam graues ictus se potuit tanta firmitate tenere quin tremebundus nutaret in equo. Cui illico dixit Hector: Achilles, Achilles, multum inniteris iuxta me accedere sed tu proximum accessum queris ad ignem, ut sine dubio ad tue mortis exitum accedas. Achilles igitur dum uellet ad uerba Hectoris mutua relacione respondere, ecce superuenit Troilus in maxima multitudine pugnatorum. Qui factus medius inter Hectorem et Achillem ipsos inuicem separauit, cupiens tamen Achillem letaliter offendere et Grecos precipiti dare fuge, sic quod tunc ex Grecis plus quam ugenti milites in ore gladii perierunt. Cuius rei causa Greci retrocedere sunt coacti. Ad hec autem in Grecorum succursum superuenit Menelaus in comitiua iii milium militum armatorum, qui bello se ingerunt. Propter quod Greci recuperare campum in uirium eorum audacia presumpserunt. Sed ex parte Troyanorum superuenit rex Odemon cum magna acie gentis sue, in regem Menelaum irruit, ipsum ab equo deiecit, et in facie uulnerauit. Troilus ergo et rex Odemon conantur intercipere Menelaum, illum capiunt, et captum ad ciuitatem deducere moliuntur. Sed impedientibus turmis tumultuosis bellancium, ipsum longe a bello transducere minime potuerunt. Tunc ille Dyomedes superuenit bellicosus, multa gente suffultus, qui repente in Troilum irruit, ipsum ab equo prosternit, ab eo auferens equum suum. Quem per suum nuncium specialem ad Briseidam in exenium destinauit, mandans nuncio suo predicto ut Briseide nunciet equum ipsum eius Troili fuisse dilecti, a quo Troilum ipse deiecit in suorum bellicosa fortitudine brachiorum, et eam deprecetur humiliter quod Dyomedem seruum suum a sua memoria non repellat. Nuncius igitur statim cum ipsius equi dono ad Briseidam celeriter. festinauit, equum sibi obtulit a Dyomede transmissum, et uerba que sibi dixerat Dyomedes fideliter narrat illi. Briseida uero recepit ylariter equum ipsum et ipsi nuncio dixit hec uerba: Dic secure domino tuo quod illum odio habere non possum qui me tanta puritate sui cordis affectat. Ad hec nuncius recedit ab ipsa et ad suum dominum properauit, adhuc conflictu belli durante. Exhylaratus igitur Dyomedes ad uerba nuncii inter acies bellicosas discurrit. Troyanis insistentibus contra Grecos, Troyani Grecos uertunt in fugam et eos usque ad eorum tentoria in ore gladii persequntur. Et nisi tunc Agamenon Grecis succurrisset in bellancium plenitudine multa nimis, Greci fuissent tunc omnino deuicti et totum finaliter amisissent. Instauratur ergo bellum durissimum inter eos, Greci campum recuperant, et Troyani necessario retrocedunt. Sed Pollidamas tunc occurrit cum pugnatorum multitudine glomerosa, succurrens in magna uirtute Troyanis, quos iam Greci usque ad eorum fossata in armata manu repulerant uiolenter. Dyomedes uero dum Pollidamam in Grecos sic uiolenter inspicit irruentem, in Pollidamam irruit, sathagens ipsum letaliter offendere in uiribus sue tense lancee ferientis. Sed Pollidamas sic Dyomedem impulit uirtuose quod Dyomedem et eius equum deiecit et inculcauit ad terram. Ex cuius ictu Dyomedes grauiter fuit lesus. Pollidamas uero Dyomedis equum a sua prostracione surgentem suas intercipit per habenas et Troilo pedes bellanti presentat, in quem Troilus festinanter ascendit. Sed Troilum tunc festinancius Achilles inuadit. quem Troilus in sua uirtute suscepit et uiriliter irruit in Achillem, sic quod Achillem ab equo deiecit et ipsum grauiter uulnerauit. Achilles autem nec suo casu precipiti stupefactus nec curans de tanti ictus quasi letifera lesione cum maxima celeritate surrexit et equum conatur ascendere. Sed Troyani ei resistunt uiriliter. Tunc Hector ad locum ipsum accessit et, ut scripsit Dares, fere tunc Hector mille milites interfecit qui Achillem defendere conabantur. A quo Achilles sic grauiter fuit oppressus quod sibi, multa fatigacione lassato, uix erat defendendi facultas. Qui tunc captus indubitabiliter extitisset, nisi Thelamon et dux Athenarum celeriter occurrissent, qui Achillem equum ascendere cum multo labore fecerunt. Superueniente igitur noctis crepusculo, non fuit amplius tunc preliatum, et utraque pars bellancium, bello ipso diuiso, sua in presidia se recepit. Per xxxa autem dies continuos acriter fuit pugnatum. Propter quod ex utraque parte multi sunt cesi sed plures ex Grecis. De filiis uero naturalibus regis Priami infra dies illos fuerunt sex interfecti et Hector iterum in facie uulneratus. Quare rex Priamus regi Agamenoni nuncios suos mittit, ui mensium petit inducias, que sibi concesse fuerunt, treugua firmata. Firmatis igitur sex mensibus datis ad treugam, infra hos sibi Hector de uulneribus suis medetur, iacens tunc in aula pulchritudinis nobilis Ylion, de qua mirabilia scripsit Dares. Dixit enim eam fuisse totaliter institutam de xii lapidibus alabastri, cum ipsa esset longitudinis forte passuum xxti. Eius pauimentum fuisse dixit de cristallo firmatum et parietes eius pariter incrustatos ex diuersis lapidibus preciosis, in cuius quatuor angulis columpne quatuor de onichino erant extense proceritatis affixe. Sic erant eiusdem generis capitella, sic et bases ipsarum. In sumitate uero columpnarum ipsarum erant de auro quatuor ymagines collocate, mirabili arte mathematica institute. De quibus Dares et earum aspectibus multa descripsit, que magis instar habent inanium sompniorum quam certitudinem ueritatis, licet dictus Dares fuerit professus ea uera fuisse, et ideo de eis obmissum est in hac parte. Interim rex Priamus naturales filios suos mortuos fecit inter alios fratres eorum honorifice sepeliri, facta eorum semotim cuiuslibet sepultura nimium preciosa. Dyomedes uero, qui totus erat in amore Briseide calescens, quid faciat ignorat. Et eius animus, ut moris erat amatorum desiderancium amatrices eorum quas habere non possunt, diuersis funditur totus in curis. Cibo et potu male uesci desiderat. Et dum uigilis continuis maceretur, in solacium sui doloris sepius uidere Briseidam accedit, et eam supplex ortatur ut sibi consenciat in multitudine lacrimarum. Sed illa, que multum uigebat sagacitatis astucia, spem Dyomedi sagacibus machinacionibus differre procurat, ut ipsum afflictum amoris incendio magis affligat et eius amoris uehementer in amoris ardoris augmentum extollat. Unde sua calliditate se nolle non negat et uelle in expectacionis fiduciam conatur ponere Dyomedem. Elapsis igitur sex mensibus datis ad treugam, xii diebus sequentibus fuit pugnatum continue. Infra quos multi de nobilibus utriusque partis interfecti fuerunt, cum tunc, feruentis estatis nimio inualescente calore, magna mortalitas Grecos inuadit degentes in campis. Quare Agamenon a rege Priamo pro treuga xxx dierum inducias postulauit. Quas rex Priamus concessit eidem. Elapsis uero xxx diebus predictis, utraque pars paratur ad bellum. Uerum ea nocte qua erat primus dies belli futurus post predictas decursas inducias Andromacha, uxor Hectoris, de qua Hector iam sustulerat duos filios, unum nomine Laumedontam et alium nomine Astionacam, qui minor primo adhuc a matris ubere dependebat, de predicto Hectore uidit in sompnis satis terribilem uisionem - quia si Hector eo die egrederetur ad bellum, euadere non poterat quin interficeretur in ipso bello. Andromacha igitur, ex tali uisione perterrita, fluuiales prorupit in lacrimas, et ausa est eadem nocte in lecto ubi iacebat cum Hectore sibi illam pandere uisionem. Piis itaque precibus ipsum deprecatur in lacrimis ut sensum uisionis attendat et quod ire non presumat ad prelium eo die. Hector uero, ad uxoris uerba nimium indignatus, uxorem increpat et eam in multa acerbitate uerborum castigat, asserens sapientis non esse uanitatibus credere sompniorum que sompniantibus semper illudunt. Mane autem, facto diluculo, Andromacha regi Priamo et Heccube, eius uxori, mandat et pandit sue oraculum uisionis, humiliter rogans eos ut Hectorem eo die ad bellum exire aliquatenus non permittant. Mane igitur facto, aciebus omnibus Troyanorum per Hectorem ordinatis, Troilus ad bellum primus egreditur, deinde Paris, deinde Heneas, subsequenter Pollidamas, deinde rex Sarpedon, deinde rex Epistrophus, deinde rex Ethoas, item rex Forcius, item rex Philimenis, deinde ceteri reges qui in Troye subsidium aduenerunt. Rex autem Priamus omnibus predictis regibus et aciebus eorum licenciam tribuit ad bellum exeundi, cum iam Greci exiuissent ab eorum castris ad bellum. Et Hector mandauit expresse ut eo die se non deberet preliis immiscere. Hector uero totus propterea exarsit ad iram. Propter quod multas iniurias et exprobaciones uxori sue dixit, per quam, ad suggestionem eius, presensit esse tractatum ne ad bellum exiret. Tamen, mandato patris omisso, arma petit a famulis. Et ea famuli sibi tradunt; armatur ex eis. Sed dum hoc uidit Andromacha, eius uxor, multo dolore commota, cum paruulo filio suo, quem gerebat in brachio, cum multitudine lacrimarum se eius prosternit ad pedes et multiplicatis singultibus humiliter supplicauit ut arma ipsa deponat. Et dum Hector acquiescere denegat, Andromacha sepius intermoritur ante pedes ipsius, dicens: Si mei denegas misereri, miserearis saltem huius paruuli nati tui ne mater ipsius et filii tui ipsi amara morte depereant aut per mundum exules paupertate nimia in maxima uerecundia deprimantur. Regina autem Heccuba, mater ipsius, Cassandra, et Pollixena, sorores eiusdem, et Helena, prostrate ante pedes eius, in lacrimis ipsum rogant ut, depositis ipsis armis, tutus in sua regia conquiescat. At ille earum nec mouetur ad lacrimas nec ad preces. Armatus ergo a pallacio suo descendit, dum ire ad bellum omnino festinus intendit. Sed Andromacha, facta ueluti ex multo dolore mente capta, ad regem Priamum, scissis uestibus, laceratis genis, et sparsis sine lege capillis, exclamans accessit. Sic enim faciem suam unguibus lacerauerat, sanguine undique defluente, quod uix agnosci poterat a notis suis. Et se ante regis pedes in multo dolore prosternens ipsum monet et lacrimose precatur ut ad Hectorem festinus acceleret et ut ipsum ad pallacium reuocet et reducat antequam inmisceri se bello contingat. Rex ergo Priamus, nulla mora protracta, equum ascendit, Hectorem festinus insequitur, qui, antequam plurimum elongasset, peruenit ad eum, et eius equi habena uelut irrato animo intercepta, Hectorem monet et rogat in lacrimis et per numina deorum ipsum adiurat ut redeat et ulterius non procedat. Qui demum in multa contradiccione iussui patris obtemperans redit inuitus et in pallacium suum ascendit nec tamen arma quibus erat indutus deponere procurauit. Bellum autem interim letale committitur. Dyomedes et Troilus bello conueniunt ambo, in eorum equorum cursibus se grauiter impetunt in duris ictibus lancearum, et indubitanter alter tunc alterum peremisset, nisi Menelaus cum sua acie peruenisset ad illos, qui certamen amborum inuicem separauit. Menelaus autem in regem Miserem, regem Frigie, irruit animose et ipsum ab equo deiecit. Greci regem Miserem capiunt et captum asportare nituntur, nisi tunc uelociter occurrisset Polidamas, qui in suis uiribus et sue potencia aciei regem Frigie ne duceretur captiuus uiriliter impediuit. Greci uero uidentes quod eum captiuum ducere non poterant, proposuerunt incidere sibi caput. Sed tunc superuenit ille fortissimus Troilus, qui, multis tunc per eum interfectis ex Grecis, ipsum ab eorum manibus liberauit. Tunc Thelamonius Aiax cum iii milibus pugnatorum bellum intrauit, in Pollidamam irruit, ipsum prosternit ab equo. Sed Troilus festinus occurrit, qui Pollidamam in equum suum fecit ascendere, multo labore depressum. Tunc Paris bellum intrauit et ex parte Grecorum Acilles, qui cum suis sic potenter irruit in Troyanos quod Greci in uirtute Achillis Troyanos uertunt in fugam et Troyani sunt dare terga coacti. In ciuitatem se recipere festinabant. Interim dum Margariton, unum ex filiis regis Priami, intercipere conatur Achilles, dum ille sibi uiriliter restitisset, Achilles interfecit eundem. Tunc clamor fit maximus de morte Margariton crudeliter interfecti. Thelamonius autem Troianos potenter insequitur sed Paris uiriliter eosdem defendit necnon et alii filii regis Priami naturales. Non tamen in tantum in uiribus preualuerunt eorum quin Troiani coacti precipiti fuga ciuitatem non intrassent eorum et corpus Margariton ad ciuitatem mortuum detulerunt. Quem ut mortuum Hector audiuit, multo dolore torquetur, diligenter querit quis eum interfecerit. Quem Achillem fuisse relatum est ei. Tunc Hector quasi furibundus, in ira ligata casside, rege patre inscio, bellum ingreditur et statim in furore suo duos magnos duces interfecit, Euripolum scilicet et ducem Astidum. Grecos deinde uiriliter impetit, diruit, uulnerat, et occidit, quem Greci illico cognouerunt in letalibus ictibus ensis sui. A facie eius aufugiunt et Troyani Grecos inuadunt et potenter ipsos expugnant. Greci uero Pollidamam capiunt et captum educere conabantur a bello. Sed Hector ipsum liberat, qui ducentes eum in suis uiribus interfecit. Quod dum inspexisset, quidam Grecorum maximus amiratus, nomine Leochides, in Hectorem irruit, morti tradere putans eum. Sed Hector totus exardens in iram in ipsum irruit et in furore ire sue interfecit eundem. Achilles uero, ut uidit Hectorem tot nobiles Grecorum et infinitos alios morti sic uelociter tradidisse, suo concepit in animo quod, nisi uelociter Hector morti traderetur, nunquam Greci aduersus Troyanos potuerunt preualere. Diligenter igitur sciscitatus est in sue mentis archano qualiter incontinenti illud ualeat perficere et complere. Et dum meditaretur Achilles diligenter in hiis et Policenes dux, qui ob amorem Achillis in Grecorum subsidium se contulerat, sperans eciam quandam Achillis sororem ducere in uxorem, qui a superiori India ualde diues aduenerat, dum inter turmas Hectori obuiasset, Hector in ipsum irruens interfecit eundem, Achille uidente. Achilles autem furibundus irruit in Hectorem, uindicare Policenes necem intendens. Sed Hector quoddam iaculum cuius ferrum erat in eius acumine ualde secans uibrauit uiriliter in Achillem, et dum ipsum percussisset in inguine, graue sibi uulnus inflixit. Achilles autem a bello uulneratus egreditur, sed uulnere ipso ligato redit ad bellum, eo proposito quod Hectorem morti tradat, eciam si eum exinde morti tradi contingat. Hector uero interim in quendam Grecorum regem irruerat, ipsum ceperat, et captum conabatur ipsum a turmis extrahere, scuto sibi suo post terga reiecto ut habilius regem ipsum a turmis eripere potuisset. Quare pectus suum discoopertum tunc gerebat in bello, scuti sui defensione destitutus. Achilles dum persensit Hectorem ante pectus scuti sui subsidium non habere, accepta quadam lancea ualde forti, non aduertente Hectore, in ipsum irruit et letaliter uulnerauit in uentre sic quod eum mortuum deiecit ab equo. Rex uero Menon statim, ut uidit Hectorem mortuum, Achillem aggreditur, ipsum ab equo deiecit, et letaliter uulnerat, sic quod sui Mirmidones eum quasi mortuum ad sua deducunt in quodam scuto tentoria. Troyani uero quasi deuicti campum deserunt, ciuitatem intrant, in quam corpus Hectoris mortuum, Grecis non resistentibus, detulerunt. Mortuo igitur Hectore et in ciuitate Troye eius corpore introducto, planctus fuit maximus uniuersaliter inter ciues. Non enim est aliquis ciuium qui non maluisset filium suum morti tradere pro uita Hectoris, si hoc fata uel dii pro eorum uotis salubriter statuissent. Mulieres eciam Troyane, tam uirgines quam matrone, in earum domibus satis lugubres dies ducunt, et in querulis earum clamoribus produnt flebiles uoces suas, dicentes se ammodo cum earum filiis et maritis indubitanter respirare non posse, cum eis, Hectore deficiente, defecerit earum firma securitas, que ab insidiis hostium eas faciebat respirare securas, cum et earum hostes sollicite in earum et maritorum ipsarum uenerint insidiis, uel ut eas et eos intercipiant et occidant uel ut eas et earum liberos perpetue adiciant seruituti. Et sic in tanti fletus et doloris angustiis longis diebus continue uacauerunt. Corpus autem Hectoris uniuersi reges et nobiles qui erant in Troya ad regis Priami regiam, scissi uestibus et nudatis capitibus, in maximo ullulatu deferunt et deponunt. Quod postquam uidit rex Priamus, ineffabili dolore concutitur. Super corpus Hectoris sepius intermoritur. Et id sibi per breuia momenta sepius accidisset, nisi fuisset sepius a corpore Hectoris uiolenter extractus, et proinde sine dubio sue mortis exitum incurrisset. Sic et dolentes fratres eiusdem doloris casu uniuersaliter torquebantur, cum mori magis quam uiuere protinus affectarent. Quid dicetur ergo de regina Heccuba, matre sua, de eius sororibus, Polixena uidelicet et Cassandra, quid de Andromacha, eius uxore, quarum sexus fragilitas ad doloris angustias et lacrimas fluuiales facit ad longam querelarum seriem proniores? Sane lamentaciones earum particularibus explicare sermonibus cum minime necessarium uideretur in hoc loco, utpote inutiles sunt obmisse, cum certum sit apud omnes quod quanto hee affectuosis diligebant, maiorum dolorum aculeis uexabantur. Et mulieribus sit insitum a natura quod dolores earum non nisi in multarum uocum clamore propalent et impiis et dolorosis sermonibus eos diuulgent. Uerum quia corpus Hectoris, cadauer effectum, sicut est fragilitatis humane, diu non poterat supra terram sine corrupcione seruari, in multorum consilio magistrorum rex Priamus subtiliter perqisiuit si corpus ipsum absque sepulture clausura posset in aspectibus hominem semper esse sic quod absque alicuius horribilitatis odore corpus mortuum ficticie quasi uiuum uideretur. Quare factum est per magistros eosdem ualde artificiose discretos quod corpus ipsum mandante Priamo in templo Appollinis locaretur, quod iuxta portam Timbream ciuitatis Troye antiqitus fuit fundatum. Statuerunt enim predicti magistri iuxta magnum altare templi predicti quoddam thabernaculum constitui spacii condecentis, quod super iiiior columpnas ex auro purissimo fusiles regeretur. In quarum qualibet columpnarum firmata erat quendam ymago aspectum angelicum representans, ab ymo usque ad summum ex ipsarum substancia columpnarum, sic quod in columpnis ipsis erant ymagines et columpne habentes bases et capitella in mirabilibus celaturis. Testudo uero ipsius tabernaculi licet tota fuisset ex auro, incrustaciones eius tamen omnes erant ex lapidibus preciosis cuiuslibet generis et in mirabilis copie quantitate, quorum splendor claritatis et lucis de nocte diem et de die solis radios effundere uidebatur. Tabernaculum autem ipsum ab infima soli superficie extitit eleuatum, et suppositis quibusdam gradibus cristallinis, per ipsos gradus ad ipsum tabernaculum erat ascensus. In excelso uero testudinis ipsius tabernaculi supra culmen predicti magistri constituerunt quandam auream statuam, similitudinem Hectoris describentem, habentem ensem nudum in manu, cuius aspectus et facies erat ex ea parte in qua Grecorum exercitus in eorum tentoriis morabatur, qui cum eius ense Grecis minas imprimere uidebatur. Corpus uero ipsius Hectoris in mirabilis magisterii eorum artificio statuerunt in medio, ipsius solii subnixa firmitate, sedere, sic artificiose locatum ut quasi uiuum se in sua regeret sessione, propriis indutum uestibus preter pedum extrema. Apposuerunt enim in eius uertice, quodam artificioso foramine constituto, quoddam uas, plenum puro et precioso balsamo, quibusdam aliis mixturis rerum uirtutem conseruacionis habencium intermixtis. Cuius balsami et rerum liquor primo deriuabatur ad frontis ambitum per partes intrinsecas, deinde ad oculos et nares, necnon recto decursu descendendo per easdem partes intrinsecas perueniebat ad genas, per quas gingiuas et dentes conseruabat ipsius, sic quod tota eius facies cum suorum multitudine capillorum in sua conseruacione uigebat. Deinde liquor ipse per guttur eius et ipsius gule catenas descendendo eius deriuabatur ad pectus et per ossa brachiorum intrinseca perueniebat ad manus et usque ad digitorum extrema. Sic et liquor ipse descendens per utrunque latus, copiose diffusus, latera ipsa sic conseruabat in statu ut quasi uiui latera uiderentur. Qui continuis instillacionibus ad continencias pectoris emanabat et per eas perueniebat ad crura, a quibus continuo cursu perueniebat ad pedes. In cuius pedibus erat quoddam aliud uas balsamo puro plenum. Et sic per has apposiciones cadauer Hectoris quasi corpus uiui ficticie presentabat, in multa durabilitatis custodia conseruatum. Constituerunt predicti sapientes artifices iiiior lampades, ex auro compositas, ignem inextinguibilem continentes. Et sic, completo opere tabernaculi ipsius, circa ipsius ambitum statuerunt quandam clausuram ex lignis ebani, que clausa poterat esse quandoque et quandoque poterat aperiri ut corpus Hectoris sit locatum aspicere uolentibus apertius pateret aspectus. Rex igitur Priamus preterea in templo ipso magnam familiam constituit sacerdotum, ut continue in deorum oracionibus sollicitudine indefessa uacarent et ipsius tabernaculi continue custodia imminerent, dispositis per eundem regem Priamum redditibus copiosis ad sustencacionem uite predictorum diis famulancium sacerdotum. Agamenon autem inter hec, Hectore mortuo et Achille, ut dictum est, letaliter uulnerato, conuocatis regibus et maioribus Grecorum exercitus et eis uenientibus coram eo, sic ipsos allocutus est dicens: Amici reges et principes, humiles grates diis nostris debemus deuoto corde referre, qui durum hostem nostrum, uidelicet Hectorem, dignati sunt interfici per Achillem, cum, Hectore ipso uiuente, nullam de inimicis nostris poteramus sperare uictoriam, qui tot reges nostros sic crudeliter interemit, cum ex nostris maioribus interfecerit in sua bellicosa uirtute regem Prothesilaum, regem Patroclum, regem Merionem, regem Cedium, regem Polixenem, regem Prothenorem, regem Xantipum, regem Alpinorem, regem Archilogum regem Dorium, regem Polixenart, regem Ysidum, regem Pollibetem, et regem Leochidem, et alios multos nobiles gentis nostre. Quid ergo, eo mortuo, possunt sperare Troyani, nisi ultimum eorum excidium, et nos, quid ultra sperare debemus, nisi quod de eis simus absque longi temporis mora uictores? Uerum quia bellum aliquid in spe certa uictorie inire non possumus absque ipsius Achillis presencia uirtuosi, bonum esset et utile, si uobis uidetur acceptum, ut donec Achilles in suis uiribus conualescat, ad regem Priamum nostros nuncios destinemus ut, obtentis induciis sub treuge duorum mensium firmitate, cadauera mortuorum, quorum fetore confundimur, ualeant interim igne cremari, et ut interim uulnerati nostri ad sanitatis beneficium reducantur. Et sic Agamenon suo colloquio finem fecit. Astantes igitur uniuersi consilium et dictum Agamenonis unanimiter conprobant et sic esse f aciendum ortantur. Mittuntur ergo de hoc legati ad regem Priamum et petite duorum mensium inducie conceduntur. Inter uero istas inducias Palamides ualde conqueritur inter reges de dominio Agamenonis. Et cum quodam die dicti reges in tentorio Agamenonis conuenissent et Palamides sua consueta uerba contra regem Agamenonem effudisset, Agamenon in sui discretione respondens, utpote qui erat in omnibus multa sapiencia moderatus, in communi audiencia tunc presencium uerbis Palamidis respondendo sic dixit: Amice Palamides, de potestate mei regiminis hucusque michi concessa an putas me exinde multa iocunditate letari, cum ab ipso principio nec eam exquisiuerim nec eam procurauerim michi dari, cum in ipsius prelacione nulla michi emolumenta quesierim sed exinde meo spiritui et persone mee continuas curas addiderim et labores ut reges et principes et ceteri sub mea gubernacione salui in omnibus ducerentur? Et si ea me contigisset potestate carere, potuisset michi abunde sufficere esse sub alterius ducis regimine, secundum quod sufficit et suffecit cuilibet aliorum regum et principum meo esse sub ductu. Et satis puto me in meo regimine non peccasse nec aliquid dolo uel negligencia commisisse quod michi sinistre posset ascribi. Si uero in eleccione mei regiminis tuus non fuit requisitus assensus, mirari non debes, cum tunc tu presens in mee eleccionis negocio non fuisses nec tu postmodum ad exercitum accessisses prius duo anni elapsi fuissent, in quibus si tuus fuisset expectatus assensus, adhuc forte in Athenarum portu noster exercitus resideret. Et ne forte putetur quod talis regiminis sim multum auidus et forsitan concupiscens, gratum est michi quod alius eligatur, in eleccione cuius paratus sun una cum aliis regibus laborare et affeccione maxima consentire. Nec potes dicere, domine Palamedes, quod exercitus noster sine tuo consilio duci non ualeat, cum te absente et absque tuorum consiliorum dictamine multa in hoc exercitu acta et gesta fuerunt que satis salubriter omnibus communiter successerunt. Et cum Agamenon suo colloquio finem adhibuisset, eo die non fuit de hoc ultra dispositum nec tractatum. agamenon igitur circa ipsius diei uesperas per totum exercitum preconia uoce mandauit ut omnes ipsius exercitus in mane sequentis diei ad tentorium Agamenonis pro colloquio generali accederent incunctanter. Factumque est quod mane facto uniuersi maiores exercitus et ceteri ad colloquium accesserunt. Quare Agamenon inter eos sic dixit: Amici fratres, hucusque gessi regiminis uestri sarcinam, sub cuius pondere satis laboriose multipliciter insudaui, omnes salubres uias mente sollicita perscrutando per quas tam maiores quam ceteri sub mei cura regiminis salubriter ducerentur. Sed factum est permissione deorum quod sub mee gubernacionis cura per multos felices successus ad portum salubris status sumus feliciter iam deducti. Sed cum equum sit ut uniuersitas non debeat uni tantum incumbere sed equa distribucione ceteros de uniuersitate grauare qui iniuncto honeri pares existant et qui sub eius pondere non succumbant, cum iam tempus sit me ab ipsius honere regiminis releuare quod super humeris meis tot annis incubuit inconcusse, et ut aliquem de regibus et principibus eligamus, qui, per debitas uicissitudines distribucione facta, nos salubriter regat et sua discretione gubernet. Agamenonis igitur colloquio fine facto, placuit astantibus uniuersis, cum hominum sit uicium naturale frequenter de nouo dominio gratulari et de noua mutacione gaudere, ut eorum eligeretur alius gubernator. Et ideo, eleccionis celebrato scrutinio, Palamidem eorum elegerunt in ducem, regendi totum exercitum sibi potestate concessa. Inde est quod, colloquio dissoluto, uniuersi ad eorum se tentoria reduxerunt. Quod postquam Achilli de Agamenonis mutacione et subrogacione Palamidis per referentes innotuit, ualde sibi displicuit et irato animo inter astantes asseruit quod Agamenonis non fuit necessaria nec bona mutacio, cum nec sit ei similis nec par in discrecione regiminis subrogatus, cum mutaciones semper fieri habeant ad commoda meliora. Sed quia per tot fuerat communis eleccio celebrata, tunc inconcussa remansit. Duobus igitur mensibus datis ad treugam cum integritate decursis, rex Priamus, cupiens filii sui mortem in ictibus ensium uindicare, ipse de persona sua omnes acies ordinauit. Et constitutis ductoribus super eis, ipse personaliter statuit bellum intrare, electis xx milibus militum in sue cuneo aciei. Et sic, ut scripsit Dares, cl milia equitum eo die ex parte Troyanorum ad prelium sunt egressci. Egreditur primo Deifebus, deinde Troilus, deinde Paris, deinde rex Priamus, subsequenter Heneas, deinde rex Menon, deinde Pollidamas, qui usque ad Grecorum licias cum celeritate festinant. Palamides uero iam acies suas ordinauerat, qui et que contra Troyanos ueniunt in occursum. Bellum letale committitur, ex quo deficiencium magna sequitur multitudo. Rex autem Priamus in Palamidem irruit, ipsum ab equo uiolenter prosternit, et eo prostrato dimisso, furibundus se ingerit inter Grecos. Multos ex Grecis interficit, multos uulnerat et prosternit. Multa fecit eo die rex Priamus de persona sua que quasi incredibilia facta sunt, ut homo tam senilis etatis potuisset tam bellicose sic uiriliter commisisse. Deyfebus uero Grecos comprimit incessanter, dum ad hoc rex Sarpedon ex parte Troyanorum bellum ingreditur, qui in Neptolomum, omnium Grecorum fortissimum, irruit animose. Sed Neptolomus in equi sui cursu regem excipit Sarpedonem, et in robusto ictu sue lance ab equo prostrauit illum in terram. Rex igitur Sarpedon prostratus a terra uiolenter exurgit, et pedes ut erat in Neptholomum irruit ense nudo, ipsum sic potenter percutit ense suo circa femur ipsius quod ei letale uulnus infixit. Tunc rex Persarum cum sua acie bellum intrat, et regem Sarpedonem equum fecit ascendere in aliorum auxilio Troyanorum. In quem dux Athenarum et Menelaus in multitudine pugnatorum uiolenter irruunt, et aciebus eorum circunquaque diffuisis, in medio eorum Troyanos includunt. Regem Persarum Greci tunc interficiunt, et in multitudine bellancium Troyani retrocedere compelluntur, in defensionem quorum rex Sarpedon multa in sua bellicosa uirtute commisit. Ad hec autem rex Priamus cum filiis suis naturalibus, qui ubique sequntur eundem, uirtuose succurrendo Troyanis, in Grecos furibundus anhelat, eos uiriliter opprimit, et in multa strage confundit. Nullus itaque fuit ex parte Troyanorum tam strennuus eo die qui tantum in armorum uiribus commisisset quantum rex Priamus ipse solus commisit, cui dolor et ira uires undique subministrant. Sed Greci, consilio inito, in eum locum unde Troyani poterant reditum ad eorum ciuitatem habere in multa militum glomeracione conueniunt, locum ipsum ab eis obsessum occupant. Ad quem dum Troyani retrocedentes accedere compelluntur, in multitudine pugnatorum loci ipsius transitum obsessum inueniunt, ubi durissimum prelium est commissum. Et nisi fuisset rex Priamus, qui ex superiori parte ad ipsum locum accessit in pugnancium multitudine glomerosa, innumerabiles de gente sua tunc crudeliter amisisset. Paris autem superueniens ex transuerso in multa copia gentis nimium bellicose in Grecos se ingerit cum eadem, qui in arcubus et sagittis letaliter Grecos primunt, uulnerant, et sepissime morti tradunt, sic quod Greci sustinere non ualentes ictus letiferos sagittarum, ex quibus iam multi defecerant, retrocedentes ad eorum tentoria redire festinant. Quos dum Troyani inspiciunt redeuntes, eos insequi nullatenus sunt conati sed ciuitatem eorum lentis passibus intrauerunt. Propter quod eo die prelium fuit diuisum, laude belli tocius illius diei regi Priamo totaliter attributa. Sed illucescente mane Troyani mittunt ad Grecos, inducias postulant. Treuga petita et postulate inducie conceduntur a Grecis, quarum induciarum tempus in libro non inuenitur expressum. Inter has igitur inducias corpus regis Persarum in ciuitatem Troye flebiliter fuit deductum. Luctus fit inde maximus inter ciues et specialiter a Paride, qui regem ipsum dilexerat integro sinceritatis affectu. Quare per Paridem extitit ordinatum quod corpus ipsius regis per terram in regnum Persye fuit transductum, ut rex ipse sepeliretur ibidem ubi reges antecessores ipsius consueuerunt honore regio sepeliri et in suorum duorum presencia filiorum qui regi superstites erant eidem. Durantibus autem ipsius treuge concessis induciis, iam tempus aduenerat in quo debebat defuncti Hectoris in ciuitate Troye anniuersarium celebrari. In quo Troyani constituerunt seruari sollempniter xu dies luctus et post eos dies celebranda quedam festa funeraria statuerunt, prout tunc regum et maiorum nobilium gencium moris erat. Inter has igitur inducias secure Greci intrabant ciuitatem et Troyani securi se conferebant ad Grecorum castra. Tunc Achillem quidam inconsultus rapuit appetitus ut Troyam uellet adire uisurus urbem et sollempnitatem anniuersari supradicti. Inermis igitur ad ciuitatem se contulit et Appollinis templum intrauit, ubi corpus Hectoris collocatum extiterat, ut est supra relatum. Ibi enim multitudo uirorum et nobilium mulierum anxiosos gemitus coram Hectoris corpore protrahebant. Erat enim tabernaculum Hectoris, ex omni parte uulgatum, sic quod aperte cuilibet illud uidere uolenti publicus patebat aspectus. Erat equidem effigies Hectoris in ea scilicet qualitate in fuit cum primum in sede solii extitit collocata. Adhuc uirtus aromatum et liquor balsami totum corpus Hectoris firmauerunt immutatum. Coram uero eodem corpore ante pedes ipsius erat regina Heccuba et formosa eius filia Polixena in multarum mulierum nobilium comitiua, que, sparsis per earum pectora et terga capillis, flebiles gemitus in multa cordis amaritudine ab ymis pectoribus producebant. Nunquid igitur Polixena in tantis angustiarum anxietatibus sue immutauerat pulchritudinem faciei. Nunquid color uiuidus suarum maxillarum, qui rosarum rubedine colorauerat genas suas, propter sui doloris angustias a sui uigoris uiuida claritate fuerat exhaustus, aut natiuus eius color roseus labiorum ablatus, uel forte lacrime fluuiales ab eius oculis decurrentes splendorem suorum offuscauerant oculorum. Sane sic reuera uidebatur intuentibus ut eius defluentes lacrime per maxillas instar illud proprie uiderentur habere ueluti siquis tabulam recentis eboris, in suo lacteo candore nitentem, ex guttis aque lucide et preclare desuper irroraret; sic eius aurea et flaua cesaries in multis dispersa capillis auri similitudinem presentabat ut quasi non uiderentur capilli esse sed coniuncta pocius auri fila. Quos dum Polixene manus ad disrumpendum insurgerent, manibus tangi non uidebantur humanis sed nimia effusione lactis aspergi. Achilles igitur ut Polixenam inspexit et eius est pulchritudinem contemplatus, uere suo concepit in animo nunquam se uidisse puellam nec aliquam aliam mulierem tante pulchritudinis forma uigere. Et dum in eius persona concurrerent ista duo, tam generosa nobilitas et tam excellentis copie pulchritudo, et dum desiderabili animo in eam Achilles suum defixisset intuitum, sagitta cupidinis fortem Achillem subito uulnerauit et ad interiora pertransiens cordis eius ipsum multo ardore amoris obsessum bachari coegit. Qui dum in eam frequentius intuendo sibi ipsi placere putaret et lenire graue desiderium cordis sui, maioris scissure uulneris seipsum sibi reddebat actorem. Qui dum Polixene pulchritudinem notat et concipit, destruit ipse suam, que ex multo amoris desiderio subitum labitur in squalorem. Quid ultra? Amore Polixene nimium illaqueatus Achilles nescit ipse quid faciat. Omnibus aliis curis exuitur et sola illa superest sibi cura, Polixenam tantum intueri dum potest. Propter quod dilatat amplius plagas suas et sui amoris uulnera magis sui cordis attrahit in profundum. Uerum cum iam dies declinaret ad uesperas et regina Heccuba cum eius filia Polixena a templo discederent, lacrimis fine facto, Achilles dum potuit ipsam est dulcibus aspectibus insequtus qui fuerunt causa et principium sui morbi. Stupefactus igitur et multi desiderii languoris factus impaciens ad hospicium suum declinat, stratum petit, et in ipso se prostrat. Et eo in multarum curarum aggregacionibus inuoluto, eius animus exacerbatur intrinsecus, sentit et percipit quod Polixene amor immensus est causa efficiens sui languoris. Tunc tacito murmure intra se hec uerba collidit: Ue michi, quia me, quem uiri fortissimi et robusti uincere minime potuerunt, quem nec etiam ille fortissimus Hector, qui fortissimos omnes excessit, unius fragilis puelle deuicit et prostrauit intuitus! Et si ea est causa efficiens mali mei, cuius sapientis medici possum sperare medelam, cum ipsa sit que sola michi potest esse medicus et medela salutis, quam nec preces mee nec multarum precia facultatum nec mearum uirium fortitudo nec mea generosa nobilitas mouere poterunt ad lubricum pietatis? Quis enim furor sic meum animum occupauit ut illam diligat et affectem que me habet odio capitali, cum ego in regnum suum aduenerim eam suis orbare parentibus et iam orbauerim inclito fratre suo? Qua igitur fronte, ut amantes ceteri, ipsam allicere potero ad motum flexibilis uoluntatis, cum ipsa in nobilitate et diuiciarum potencia me penitus antecellat et tanto uigore pulchritudinis uigeat super alias mulieres, que omnia animum eius in elaccione conseruant? Sane omnis uia michi uidetur esse preclusa per quam michi prouidere ualeam in salute. Et conuersus ad parietem funditur totus furtiuis in lacrimis ne aliquis percipiat suos dolores. Et demum suas lacrimas astringendo eas in suspiria crebra commutat. Et sic deliberacione multa correptus, tacitus in mente sua uias plures exquirit quibus ad sue salutis beneficium ualeat peruenire. A strato igitur surgit, et a famulis suis aqua petita, faciem suam lauat ut suarum signa lacrimarum abstergat. Adueniente igitur nocte diei ipsius, cum adhuc treuga duraret, Achilles suo iacens in lecto totam noctem preteriuit insompnem, cogitans qualiter ad Heccubam suum dirigat nuncium in secreto tractaturum cum ea ut si eius filiam Polixenam sibi uellet concedere iugalis teda matrimonii collocandam quod eam sibi tribuat in uxorem, ipse faciet et curabit quod totus Grecorum exercitus a Troyane ciuitatis obsidione discederet et sine Troyanorum lesione in Greciam reuertetur, omni scandalo quietato absque alicuius alterius condicionis euentu. Quare ipsius mane aurora surgente quendam suum secretarium et sibi ualde fidelem uelociter ad se uocat. Cui patefactis sui cordis archanis et iniuncto sibi de eorum tacita occultacione fideli, firmiter mandat illi ut ad reginam Heccubam se dirigat in secreto cum dati sibi forma mandati. Qui statim iussui sui domini fideliter obsecundans se protinus accinxit ad iter, et ad reginam Heccubam ueniens in secreto legacionem sui domini fideliter pandit illi. Regina uero Heccuba, que multa discrecione uigebat, uerbis ipsius nuncii placido animo intellectis, licet multa suspiria a pectore resoluisset, nuncio sic ad eius uerba respondit: Amice, ad dominum tuum redeas et illi ex mea parte secure promittas quod, quantum in me est, leto animo sum parata uota eius implere. Sed ut res ipsa finem debitum consequatur, necesse est me uoluntatem regis Priami uiri mei et filii mei Paridis explorare. De quorum cum fuero certiorata responsis, die tercia ad me redire curabis responsum a me, ut fieri poterit, recepturus. Auditis ergo Heccube uerbis, redit nuncius ad Achillem. Et nuncii sui audito responso, in suis doloribus respirauit Achilles, dum uerborum spes eius exhylerauit animum et sub ipsius spei fiducia requieuit quodammodo. Regina uero Heccuba, regis et Paridis habilitate captata, in secreto refert illis uerba que sibi Achilles per nuncium suum misit. Quibus auditis, rex Priamus, per magnam horam inclinato capite, nichil dixit, diuersimode cogitando super uerbis eiusdem. Demum regine Heccube sic respondit: O quam durum animo meo uidetur illum in amicum recipere qui tante inimicicie odio sic grauiter me offendit ut ab oculis meis michi lumen erueret, Hectore interfecto, ob cuius mortem Greci presumpserunt audaciam contra me, in meorum exterminium anhelantes! Sed ut deinceps, si qua sunt forte, futura grauiora uitemus, ut saltem alii filii mei michi seruentur incolumes, et ut ego in meo senio a belli laboribus conquiescam, inuitus assencio uotis suis, ita tamen quod ipse prius perficiat quod promittit, ne forte sub alicuius dolositatis machina decipere nos intendat. Paris uero, regis uerbis auditis, consilium regis probat et suum forte sic de facili acomodauit assensum pro eo quod inter promissa ipsius Achillis Helena, consors sua, priori non erat restituenda marito sed penes eum debebat perpetuo remanere. Die uero tercio succedente, Achilles ad reginam Heccubam suum predictum nuncium misit. Qui cum accessisset ad eam, in secreto regina Heccuba sibi dixit se a rege Priamo uiro suo et Paride nato suo super uerbis ab Achille transmissis habuisse responsum, per quod placet ambobus et michi similiter implere uotum Achillis, si tamen ipse primo sue promissionis debitum finaliter exequatur. Est ergo in eius potestate presentis negocii uelle consequi uotum suum, dum tamen interim, donec res ipsa perfici ualeat, secrete et caute geratur. Et sic, nuncio data licencia, rediit nuncius ad Achillem, cui cuncta que sibi dixerat regina Heccuba fideliter patefecit. Achilles autem feruentis amoris nexibus alligatus, dum per aliam uiam de Pollixena percipit non posse satisfacere uotis suis, multarum exagitatur infestacione curarum, dum in mente sua anxiose reuoluit se regi Priamo grauia promisisse, que absolute non erant in sue plenitudine potestatis. Etenim mos est et proprium uicium omnium amatorum ut, eorum concupiscencie desiderio estuante, magna sibi et impossibilia inconsulto calore promittant. Putat tamen Achilles, de suorum confisus gloria meritorum, quod si amplius Grecorum iuuare negauerit, quod Greci sibi consenciant de recessu et quod, Troye obsidione deserta, ad propria remeabunt. Propter quod reges et principes Grecorum, consenciente Palamide, Achilles ad colloqium conuocauit. Quibus conuenientibus, Achilles hec uerba proposuit inter eos: Amici reges, duces, et principes, uos omnes qui mecum una presentis guerre sarcinam tamquam communes principes insimul supportamus, unde nos tam inconsulte deliberacionis spiritus instigauit ut pro unius hominis, scilicet domini Menelay, recuperanda uxore, uidelicit domina Helena, dimissis regnis nostris ab aliis lacerandis, nostra eciam patria, uxoribus nostris et filiis, in terram accesserimus alienam, pro cuius recuperacione iam fecerimus prodigaliter tot graues expensas, personas nostras morti subiecerimus et laboribus infinitis, cum iam de nobilibus nostris et militibus fortibus et robustis multi sint morti traditi qui forte nobiscum adhuc hodie in eorum incolumitate uigerent, et ego in multis uulneribus iam receptis a me multum cruoris mei amiserim, et non sint multi dies quod in morte Hectoris receperim tale uulnus ex quo nunquam amplius posse uiuere confidebam? Nunquid Helena tanti pretii est quod pro eius recuperacione mori nobiles tot contingat? Sane sunt in diuersis mundi partibus multe nobiles mulieres de quibus non tantum unam uerum duas uel plures potest rex Menelaus sibi eligere in uxorem pro qua tot subire labores totam Greciam necesse non esset. Nec enim leue est Troyanos sic de leui posse deuinci, cum ipsi fortissimam habeant ciuitatem et infinitis pugnantibus militibus et peditibus communitam. Et cum iam ex eis fortissimum Hectorem morti dederimus et nobiles multos ex eis, potest nobis amodo abunde reuera sufficere ut in honoris nostri laude ad propria redeamus. Nec si dimittimus Helenam irrecuperatam, non multum graue uideri nobis potest, cum de Troyanis sororem regis Priami apud nos habeamus Exionam, cui Helena in nobilitate preferri non potest. Et sic Achilles suo colloquio finem fecit. Sed rex Thoas et Menesteus, dux Athenarum, in multa uerborum exprobacionis affluencia contradicunt Achilli. Sic maior pars regum et principum Achillis consilium reprobant, nolentes Achillis consilio consentire. Quare Achilles iracundia multa motus Myrmidonibus suis mandat ut contra Troyanos amplius arma non eleuent nec Grecis presumant amodo auxilium exhibere. Interea autem in Grecorum exercitu uictualia defecerunt, unde fames inter eos maxima est extorta. Quare Palamides, consilio celebrato cum omnibus proceribus et maioribus Grecorum exercitus - omnes conuenerunt in hoc ut Agamenonem regem apud Messam ad regem Thelephum cum multis nauibus mitterent, et ut, nauibus ipsis onustis redeuntibus cum eorum maxima uictualium quantitate, a Grecorum exercitu omnis depellatur inopia et ipsi Greci magna gaudere ualeant ubertate. Agamenon uero iussa sui ducis gratanter acceptans apud Messam cum predictis nauibus se contulit incunctanter, et eo ibi feliciter applicante, rex Thelephus Agamenonem in multa iocunditate recepit. Et demum, honeratis nauibus ipsis in multa uictualium quantitate et aliis rebus edibilibus et ad usum humanum, felici nauigio in Grecorum exercitum remeauit, ubi in maximo gaudio fuit receptus. Palamides sui regiminis curam habens omnes Grecorum naues que cum exercitu Troyam ad aduenerant intueri et reparari mandauit, ut in refeccionis earum opere possent salubrius conseruari, et ut eas habilius in eorum occurrentibus necessitatibus paratas haberent. Induciis igitur datis ad treugam finaliter euolutis, ambo exercitus ad bellum conueniunt, et durum bellum committitur inter utrosque. Deyfebus uero tunc in regem Creseum de Agresta irruit animose, quem rex Creseus potenter excepit in ueloci cursu scilicet sui equi, incussa forti lancea contra eum. Sed Deifebus in ictu sue lancee ipsum sic potenter impulit et percussit quod Creseum regem mortuum prostrauit ab equo. Et sic rex Creseus finiuit ultimos dies suos. De morte igitur regis Cresei multum dehortati sunt Greci, et insistentibus Troyanis uiriliter contra eos, Greci sunt dare terga coacti, qui ad fugam precipites se dederunt. Sed Palamides et Dyomedes cum xx milibus pugnatorum succurrunt Grecis, Troyanis occurrunt, necnon et cum eis strennuus Thelamonius Ayax. Qui Thelamonius irruens statim in Sinsilenium, naturalem filium regis Priami, sic ipsum grauiter in brachio uulnerauit quod ex tunc Sinsilenius factus fuit inhabilis ad bellandum. Quod ut uidit Deyfebus, totus motus est in furore. In Thelamonium tunc irruit furibunde sic quod ipsum uulneratum deiecit ab equo. Quem Palamides appetens uindicare, accepta quadam lancea, in Deyfebum irruit, sic grauiter ipsum impulit quod, fracto scuto et lorice squamis in multa uirtute disruptis, lanceam suam in Deyfebi pectus inmisit, et lancea ipsa fracta, truncus cum ferro in Deyfebi pectore remansit affixus. Paris autem, frater Deyfebi, qui tunc erat in eo belli loco, ut uidit Deyfebum sic letaliter uulneratum, in labore maximo necnon et copia lacrimarum ipsum bellicis extraxit a turmis et illum iuxta ciuitatem deferre curauit. Ubi postquam fuit delatus Deyfebus, apertis oculis inspexit Paridem, fratrem suum, et dixit ei: Nunquid, frater mi, descendere ad infernos me permittis? Multum rogo te ut antequam iste truncus a uulnere mei pectoris eruatur, contra interfectorem meum festinanter acceleres et sic laboriose procures quod, antequam moriar, tuis manibus deficiat interfector. Paris autem, uerbis uulnerati fratris auditis, in multa doloris angustia, moribundo fratre relicto, festinat ad bellum totus aspersus in lacrimis pre dolore, dum post mortem Deyfebi fratris sui amplius uiuere non affectet. Palamidem igitur studiose querit inter acies bellatorum, Palamidem inuenit contra regem Sarpedonem uiriliter preliantem. Rex enim Sarpedon Palamidem inuaserat, et dum ipsum interficere conaretur, Palamides in ipsum regem Sarpedonem furibunde irruit ense nudo, cum quo sic grauiter uulnerauit ipsum in femore quod femur eius diuisit ab inguine. Et statim rex Sarpedon cecidit interfectus. Paris autem, uidens tam graue mortalitatis exitium quod Palamides in Troyanos sic crudeliter committebat, adeo quod iam eos ad fugam de necessitate compulerat in multis dispendiis occisorum, tenso arcu suo in suorum fortitudine brachiorum, Palamidem acutis aspectibus intuendo in quo loco sue persone posset ipsum letaliter magis offendere, quadam in ipsum uenenata emissa sagitta, transiens ipsum protinus interfecit. Quare Palamides preceps mortuus peruenit in terram. Exclamant Greci, anxiantur, et dolent in tanti morte ducis eorum. Et stupefacti illico campum deserunt, et fuge precipiti se committunt, et usque ad eorum castra fugiendo perueniunt. Quos Troyani in ore gladii letaliter persequntur. Sed Greci ante eorum tentoria se uertunt hostiliter contra Troyanos in uirtute nimium belllicosa, et opponentes se eis resistunt uiriliter contra eos. Troyani uero resistenciam attendentes illico ibidem descendunt ab equis, et durum contra Grecos iniere certamen, sic pedes uiriliter contra eos insistentes quod, irruentibus eis in eorum tentoriis, tentoria ipsa exponunt ad predam. Multa ex eis argentea uasa diripiunt et multa auri et argenti copiam, quam in repositoriis inuenerunt eorum. Tunc Paris et Troilus ad litus maris adueniunt cum xxx milibus pugnatorum, qui statim mandant in Grecorum naues ignem inmitti. Nec mora, multa in multis Grecorum nauibus incendia submittuntur. Unde uicinus aer eorum nigrescit ex fumo, qui protinus incalescit, dum incendia ipsa in maiores flammas eructant crepitantibus in fauillis. Illuminatur igitur aer ex splendore flammarum, et loca eis uicina relucescunt, sic quod flamme ipse ab existentibus in muris ciuitatis libere uidebantur. Sed ad hec cum maxima comitiua pugnancium ex parte Grecorum Thelamonius Aiax aduenit, qui contra Troyanos durissime resistencie defensionem iniecit. Letiferum igitur prelium committitur inter eos. Strages fit maxima, cum multa ex utraque parte occisorum cadant cadauera circumquaque. Tunc etiam tota nauium Grecorum congesta congeries sine dubio exusta fuisset, nisi ille Thelamonius Aiax, qui tunc mirabilia de sua persona commisit, uiriliter restitisset. Et tamen plus quam uiginta ex nauibus ipsis igne consumpte fuerunt. Illic in tanta uirtute preualere Troyani quod preter occisos ex Grecis ipsis sunt innumerabiles uulnerati. Ex quibus plures, qui propter uulnera doloris angustias non poterant tollerare, a prelii conflictu se in multis debilitatis periculis abstraxerunt. Ex quibus Eber, filius regis Tracie, ex quadam lancea letaliter uulneratus, dum truncum gestaret in corpore, ad Achillis tentorium properauit, qui tunc in ipso tentorio morabatur et eo die propter amorem Pollixene ad bellum exire negauit. Heber autem sic letaliter uulneratus multum inproperauit Achilli se crudeli modo contra patriotarum excidium exercere, cum eos turpiter mori permittat et eos in bello deficere in multa crudelitate sustineat et permittat qui in sue uirtutis presidio ipsos iuuare poterat et tueri. Trunco igitur ab Heber uulnere uiolenter abstracto, Heber coram Achille languentibus oculis protinus expirauit. Et non post multam horam quidam Achillis famulus a bello ueniens ad Achillis tentorium properauit, qui, interrogatus ab Achille quid esset de Grecorum exercitu, ille suus famulus dixit illi: Domine, Grecis nostris O quam hodie male successit propter immensam multitudinem Troyanorum interficiencium in ore gladii Grecos ipsos! Non enim creditur quod de Troyanis omnibus bellicosis qui erant in Troya unus remanserit in eadem, cum omnes ad bellum ipsum uenerint et Grecos sic oppresserint uiolenter. Quare reuera, mi domine, cum Troyani ipsi multo iam sint labore lassati, si animi uobis esset nunc bellumn ingredi contra eos, eterne fame memoriam inde uobis possetis acquirere. Nam per solum ingressum uestre uirtutis in bello omnes essent statim Troyani deuicti, qui propter eorum lassitudinem contra uires uestras manus erigere non auderent. Achilles igitur nec ad uerba sui famuli applicat animum, nec ad Heber mortuum sua lumina saltem ex humanitate retorquet, sed omnia que uidet et audit tamquam inaudita dissimulat, uelut ille qui est amoris uinculis alligatus omnia pretermittit. Est enim mos omnium amatorum ut amoris uulneribus excecati honoris laudes effugiant, putantes eorum amatricibus displicere, eciam si cum magna ignominia a bonorum operum laudibus contingeret abstinere. Bellum igitur interim feruet asperrimum inter Troyanos et Grecos, sed cum dies iam uergeret ad solis occasum, bellum dimittitur. Et Troilus et Paris cum Troyanis eorum a prelio discedentes ad ciuitatem propriam redierunt. Nondum autem Deyfebus, qui sua protrahebat extrema, mortuus fuerat cum Paris et Troilus ante eum uenientes insimul Deyfebum in multis angustiis et clamoribus ululant ante eum; mori cum eo finaliter cupiunt, tamquam illi qui primuntur nimium pre dolore. Deyfebus autem palpantibus oculis et in uoce quasi deficiens querit a Paride si sit eius mortuus interfector. Qui de morte eius per Paridem factus certus mandat ab eius uulnere truncum euelli. Quo euulso illico Deyfebus expirauit. De morte uero Deifebi uniuersi Troyani dolore nimio comprimuntur. Dolores tamen regis Priami, regine Heccube, sororum et fratrum Deiphebi, cum sit enarrare superfluum, necnon planctus et lacrime que pro rege Sarpedone diffuse fuerunt, obmissum est in hac parte. Rex tamen Priamus in precioso monumento corpus Deifebi statuit sepeliri, sic et corpus incliti Sarpedonis regis. In castris uero Grecis de morte Palamidis planctus fit maximus, et eius corpore tradito sepulture, Greci conueniunt, et cum sine ducis industria esse non possent, de consilio Nestoris communiter acceptato regem Agamenonem in eorum ducem exercitus et principem iterum elegerunt. Sequenti uero die Troyani cum aciebus eorum bellicis ordinatis egrediuntur ad bellum. Contra quos Greci statim irruunt animose. Propter quod bellum durum committitur inter eos, ex quo mortuorum sequitur magna cedes. Sed cum eo die nebulosus et obscurus aer multas pluuias effudisset, nichilominus bello feruente multorum mortuorum sanguis effunditur. Et in crebris ictibus ensium multi deficiunt de Grecis amplius quam Troyanis. Tunc Troilus in armatorum comitiua maxima bellum ingreditur. Quem Greci sustinere aliquatenus non ualentes fugiunt ante eum. Et fugientes in multa affluencia pluuiarum diuertunt ad castra, quos Troyani usque ad eorum tentoria insequntur, et demum, eis dimissis, ibidem propter turbati temporis tempestatem, ad ciuitatem eorum redeunt et se recipiunt in eadem. Sequenti uero die inter eos letale bellum instauratur, et bello commisso, Troilo ad prelium ueniente, multos ex Grecis interficit, plures eorum nobiles, comites et barones ac maiores, et sic eo die usque ad noctis tenebras fuit pugnatum, et sic sine intermissione per xii dies proximos subsequentes. Et dum Greci amplius sustinere non ualerent propter multorum corpora mortuorum, duorum mensium inducias in firmitate treuge a rege Priamo per eorum nuncios petierunt. Que concesse fuerunt ab eo, treugua firmata et iurata. Infra uero tempus treugue predicte Agamenon ad Achillem nuncios suos misit, ducem uidelicet Nestorem, Ulixem, et Dyomedem, ut Achillem moueant et inducant quod ad bellum cum aliis Grecis ueniant, et suos Grecos sic interimi ab eorum hostibus crudeliter non permittat. Qui dum ad Achillem ueniunt, eos Achilles in maxima iocunditate recepit. Et consedentibus eis insimul, Ulixes primo Achillem alloqutus est dicens: Domine Achilles, nonne intencionis uestre et omnium nostrorum fuit, tot regum uidelicet et principum, regna nostra deserere et in regnum regis Priami in forti brachio nos conferre ut regem Priamum et suos morti tradere ualeremus et ciuitatem suam Troye perpetuam euertere in ruinam? Unde uobis nunc animus aduenit nouus ut, uoluntate mutata in contrarium, declinaueritis motus uestros post tot dampna nobis a Troyanis in hac terra illata, post tot angustias et dolores, cum Troyani tot reges ex nostris et nobiles neci tradiderint, tentoria nostra spoliauerint et exposuerint ad predam, et tot incendio exusserint naues nostras? Nonne in uirtute uestri brachii ad spem iam uictorie nostre peruenimus, qui fortissimum Hectorem morti tradideritis interemptum, a quo Troyanorum spes salutis et eorum uictorie dependebat, et nunc Deyfebo mortuo, fratre ipsius Hectoris, omnis salutis spes a Troyanis penitus est sublata? Et nunc uos, qui in uestrarum uirium potencia tante fame gloriam quesiuistis, uultis ut nunc tante glorie fama uestra per actus contrarios extinguatur, ut sustineatis eciam gentem uestram amara morte succumbere quam tanto tempore in effusione uestri proprii sanguinis defendistis? Placeat amodo ergo uobis ipsius uestre fame gloriam manutenere uiuacem et tueri uestros, qui sine potencie uestre subsidio nichil possunt, ad hoc ut in bello de cetero contra hostes uestros dirigatis arma uictricia, ut de ipsis celerem possimus obtinere uictoriam, quam per uos pro certo speramus. Et ad hec Ulixis predicto suo colloquio finem fecit. Achilles uero sic tunc ad Ulixis uerba respondit: Domine Ulixes, si, ut dixisti, in terram istam accessimus eo proposito quod in sermone uestro uobis placuit declarare, secure dicere possumus quod magne fatuitatis aura nos impulit et maxime stulticie spiritus rapuit sensus nostros, ut propter unius dumtaxat regis uxorem, uidelicet domini Menelai, tot reges et principes se morti subicerent et quod nos per Troyanos crudeliter moriamur in regionibus alienis. Nonne melius fuisset inclito Palamidi in nobili suo regno morari quam fuisse morti traditum in prouincia aliena, et aliis regibus nostris qui perempti in bello uitam extra regna propria finierunt? Sane cum maior pars mundi quasi nobilium sit in hoc exercitu congregata, si omnes eos contingat deficere in hac terra, reficietur et propagabitur mundus, tot deficientibus nobilibus, ex uili progenie rusticorum. Nonne ille fortissimus Hector uitam miserabiliter in hoc bello finiuit? Sic de facili possem et ego, qui tante fortitudinis non existo. Requirere me igitur uel rogare quod contra Troyanos procedam ad bellum est labor amissus. Nec enim propositi mei est me amplius mortalibus bellis ingerere. Nam malo meam strennuitatis famam e xtingui pocius quam personam. Probitas enim etsi quandoque laudetur, repente obliuio eam submergit. et exposuerint ad predam, et tot incendio exusserint naues nostras? Nonne in uirtute uestri brachii ad spem iam uictorie nostre peruenimus, qui fortissimum Hectorem morti tradideritis interemptum, a quo Troyanorum spes salutis et eorum uictorie dependebat, et nunc Deyfebo mortuo, fratre ipsius Hectoris, omnis salutis spes a Troyanis penitus est sublata? Et nunc uos, qui in uestrarum uirium potencia tante fame gloriam quesiuistis, uultis ut nunc tante glorie fama uestra per actus contrarios extinguatur, ut sustineatis eciam gentem uestram amara morte succumbere quam tanto tempore in effusione uestri proprii sanguinis defendistis? Placeat amodo ergo uobis ipsius uestre fame gloriam manutenere uiuacem et tueri uestros, qui sine potencie uestre subsidio nichil possunt, ad hoc ut in bello de cetero contra hostes uestros dirigatis arma uictricia, ut de ipsis celerem possimus obtinere uictoriam, quam per uos pro certo speramus. Et ad hec Ulixis predicto suo colloquio finem fecit. Achilles uero sic tunc ad Ulixis uerba respondit: Domine Ulixes, si, ut dixisti, in terram istam accessimus eo proposito quod in sermone uestro uobis placuit declarare, secure dicere possumus quod magne fatuitatis aura nos impulit et maxime stulticie spiritus rapuit sensus nostros, ut propter unius dumtaxat regis uxorem, uidelicet domini Menelai, tot reges et principes se morti subicerent et quod nos per Troyanos crudeliter moriamur in regionibus alienis. Nonne melius fuisset inclito Palamidi in nobili suo regno morari quam fuisse morti traditum in prouincia aliena, et aliis regibus nostris qui perempti in bello uitam extra regna propria finierunt? Sane cum maior pars mundi quasi nobilium sit in hoc exercitu congregata, si omnes eos contingat deficere in hac terra, reficietur et propagabitur mundus, tot deficientibus nobilibus, ex uili progenie rusticorum. Nonne ille fortissimus Hector uitam miserabiliter in hoc bello finiuit? Sic de facili possem et ego, qui tante fortitudinis non existo. Requirere me igitur uel rogare quod contra Troyanos procedam ad bellum est labor amissus. Nec enim propositi mei est me amplius mortalibus bellis ingerere. Nam malo meam strennuitatis famam e xtingui pocius quam personam. Probitas enim etsi quandoque laudetur, repente obliuio eam submergit. ualeatis, quam dii uos consequi irrefragabiliter statuerunt. Ad uerba igitur Calcantis antistitis uniuersi Greci contra Troyanos uigorem et durum animum assumpserunt, nec curantes de Achillis subsidio ac si ipse non esset aliquatenus inter eos. Induciis igitur duorum mensium iam exactis datis ad treuguam, Greci, ordinatis eorum aciebus ad bellum, egrediuntur uiriliter causa pugne. Contra quos Troyani, qui tunc fuerunt ad bellum egressi, festinanter occurrunt, et bellum asperrimum committitur inter eos. Multa cadunt hinc inde cadauera mortuorum. Tunc Troilus bellum ingreditur in maxima pugnancium comitiua, Grecos interficit, dum mortem sui fratris deproperat uindicare. Scripsit Dares quod eo die Troilus mille milites interfecit ex Grecis. Greci fugiunt ante eum. Quare Greci sunt dare terga coacti, quos Troyani usque ad eorum tentoria in ore gladii persequntur. Sed nox superuenit et prelium separatur. Sequenti uero die xiium bellum durum et multum asperrimum est commissum, cum Greci ad uindictam suorum uiriliter anhelantes duro marte contra Troyanos insistunt. Illic enim Dyomedes contra Troyanos mirabiliter inseuit, multos ex Troyanis interficit, uulnerat, et prosternit. Sed Troilus, qui uidit Dyomedem, quem bene agnouit, contra Troyanos sic acriter insistentem, in ueloci cursu sui equi et lancea sua protensa in Dyomedem irruit, quem animose Dyomedes excipit. Dyomedes autem in Troilum lanceam suam fregit, non tamen offendit eum aliqua lesione. Sed Troilus sic fortiter in Dyomedem inpegit quod ipsum precipitem deiecit ab equo et mortaliter uulnerauit, adeo quod quasi mortuus peruenit in terram. Troilus autem tunc amorem Bryseide Dyomedi obpropriosis uerbis improperat. Sed Greci cum multo labore Dyomedem quasi mortuum ab equorum pedibus abstraxerunt, ipsum in scuto ad sua tentoria deferentes. Menelaus autem ut uidit Dyomedem sic grauiter uulneratum et ab equo deiectum, equum suum coegit in cursu, et contra Troilum irruens Troilum ab equo deicere fuit nisus. Sed Troilus cum eadem lancea qua uulnerauerat Dyomedem, cum nondum sensisset uicium fraccionis, Menelaum percutit sic quod ipsum deiecit ab equo et letaliter uulnerauit, quem sui a pedibus equorum uiolenter abstractum in scuto ad sua tentoria detulerunt. Agamenon igitur uidens suos in bello quasi deficere, coactis multis aliis, ipse cum suis irruit in Troyanos. Ipsos uiriliter grauant et multos interfecerunt ex eis. Sed Troilus in Agamenonem irruit, ipsum ab equo prosternit, non sine uulnere, licet non letaliter uulneratum. Agamenon autem suorum adiutorio equm ascendit, et maiorum suorum timendo iacturam eo die, bello finito, a rege Priamo sex mensium inducias per nuncios suos exposcit. Sed rege Priamo habito consilio super eo, rex ipse inducias indulsit, cum multis de suis fidelibus non fuisset acceptum tam longas debuisse inducias indulgere. Interim Bryseida contra uoluntatem patris sui uidere Dyomedem in lecto iacentem ex uulnere sibi facto frequenter accedit, quod, licet sciuisset ipsum a Troilo dudum dilecto suo sic grauiter uulneratum, multa tamen in sua mente reuoluit. que dum diligenter attendit de se iungenda cum Troilo nullam sibi superesse fiduciam, totum suum animum, tamquam uaria et mutabilis, sicut est proprium mulierum, in Dyomedis declinat et conuertit amorem, proponens in corde suo amplioribus expectacionibus nolle Dyomedem abstrahere, sed quam primum conualescenciam fuerit adeptus, absolute facere uelle suum, cum in eius amore tota deferueat et flagranti desiderio penitus incalescat. Rex uero Agamenon infra tempus induciarum ipsarum se contulit ad Achillem in ducis Nestoris comitiua, quem Achilles uultu iocundo recepit. Tunc Agamenon ipsum alloquitur ut ad bellum amodo ueniat et Grecos suos perire amplius non permittat. Satis erga Achillem tunc institit Agamenon, sed Achilles indurato corde noluit aliqua prece moueri. Uerum pro eo quod Achilles Agamenonem sinceriter diligebat, omnes Myrmidones suos absque se in bello habere concessit, de quo Agamenon et Nestor multas sibi assurgunt ad grates. Demum Agamenon et Nestor, ab Achille quesita licencia, ad eorum tentoria redierunt. Elapsis uero predictis induciis, Agamenon cum suis ad prelium se accingit. Achilles autem uniuersos Myrmidones suos armari mandauit. Quos ipse ad armandum adiuit, assignans unicuique ipsorum quedam rubea intersigna, et in rore lacrimarum egrediendi ad bellum licenciam eis dedit. Tunc Mirmidones lento passu ad bellum accedunt, quod iam extiterat inchoatum. Quare in bello ipso Troyani Grecos mirabiliter opprimunt, sed dux Athenarum uiriliter eos defendit. In quem superueniens Troilus irruit, ipsum ab equo prosternit, et de Mirmidonibus multos letaliter uulnerauit. Eo igitur die usque ad noctis tenebras extitit preliatum, sed superueniente noctis umbraculo a prelio fuit cessatum. Sequenti uero die ambo partes ad prelium accinguntur. Bellum committitur multum asperrimum. Rex autem Philimenis et Pollidamas regem Thoas capiunt et captiuum ducere conantur. Sed Mirmidones uiriliter eis resistunt, ipsum a manibus eorum eripiunt. Tunc Troilus se ingerit inter eos, ex Mirmidonibus multos uulnerat, multosque prosternit. Qui facientes durum impetum contra eum equm sibi interficiunt et ipsum intercipere moliuntur. Tunc Paris cum suis fratribus naturalibus in medio Mirmidonum uiriliter se ingerit, eos opprimit, uulnerat, et disrumpit. Troilum liberat, qui statim alium equum ascendit. Pro liberacione uero Troili tunc letale prelium fuit commissum, ubi tunc Mirmidones Margariton unum ex filiis regis Priami naturalibus occiderunt. Troilus uero suam iniuriam et fratris sui mortem cupiens uindicare in Mirmidones acriter irruit, multos ex eis uulnerat, et in subsidio Paridis et naturalium fratrum suorum nimium eos infestat. Sed nec leue erat Mirmidones posse confundi, cum inter se multa strennuitate uigerent et essent in preliis ualde docti. Quare ipsi Troyanorum multitudinem metuentes de seipsis presidium constituunt et castellum, eis omnibus coactis in unum, qui nec ita poterant se tueri quin Troilus, qui uere erat stimulus nociuus eorum, ipsos non lederet, uulneraret, et eorum aliquos ab eorum globo non cogeret sepius separare. Tunc rex Agamenon, Menelaus, rex Thelamon, Ulixes, et Dyomedes, qui tunc plena sanitate uigebant, cum aciebus eorum bellum intrarunt. Quare durum committitur bellum inter utrosque. Mirabiliter ergo Greci Troyanos opprimunt, plures ex eis occidunt. Sed Troilus tunc se ingerit in partem illam in qua Troyani durius uexabantur. Grecos igitur interficit, uulnerat, et confundit, sic quod quasi sola uirtute Troili Greci conuertuntur in fugam et ad eorum tentoria quasi precipites cum multa celeritate festinant. Sed Thelamonius Aiax bellum ingreditur, Troyanos aggreditur in dura et aspera uirtute bellandi. Tunc Greci campum recuperant. Sed hoc fuit xuium bellum ualde letale, cum ex utraque parte in maxima quantitate ceciderint interfecti. Troilus uero, qui in suis uiribus non cessat Mirmidones opprimere et Grecos alios uniuersos, in tanta duricia eos affligit quod in uirtute sue potencie fortiores Grecorum contra eum preualere non possunt. Propter quod Greci iterum uertuntur in fugam, quos Troyani usque ad eorum tentoria persequntur. Ibi Troilus mirabiliter est eos aggressus, in uirtute nimia preliandi de Grecorum nobilibus centum cepit, quos captiuos ad ciuitatem adduxit. Bellumque dirimitur et ambo exercitus separantur. Mirmidones autem ad Achillem ad castra redeunt uulnerati. Plures ex eis et sibi referunt quod multi ex eis eo die ceciderunt in bello, sic quod, perquisitis eorum cadaueribus mortuorum, inuenti sunt de eis plus quam c numero defecisse. De morte suorum igitur dolet Achilles inmodice, et in multis doloribus superueniente nocte anxius lectum intrat, ubi factus penitus inquietus sua non appetit lumina claudere in dormicionis consueta quiete. Nam multis insurgentibus cogitacionibus occupatus pro uindicta suorum suo disposuit in animo bellum intrare. Sed Polixene amor infestus sibi duro marte resistit, dum cogitat quod, cum Pollixenam diligat plus quam se, contra se est efficax argumentum quod, si forte ad arma prosiliat, Pollixene uoto frustrabitur et speratis gaudiis ex ea priuari continget, cum iam regi Priamo et eius uxori irreuerenter illuserit, contra sua ueniendo promissa, per que pollicitus fuit eis Grecos ulterius non iuuare, et eis totiens tradiderit subsidium gentis sue. Multis igitur diebus fuit Achilles talium cogitationum inuolucione conclusus, cum demum Troyanorum et Grecorum exercitus ad letale bellum xuiium se accingunt. Feruet ergo bellum durum inter eos, quod per uii dies continuos non quieuit. Quibus diebus, amore uetante, Achilles continuit motus suos, dum ad prelium se nullatenus ingessisset. Infra quos multi de Grecis interfecti fuerunt. Quod dum Agamenon uideret tantorum suorum excidium, a Troyanis inducias postulauit. Sed Troyani sibi eas concedere negauerunt, nisi tot dierum tantum infra quos Greci possent eorum mortuos sepelire. Hiis igitur diebus elapsis, letale bellum xuiiium factum est inter Troyanos et Grecos. Nam ordinatis aciebus eorum, durum bellum committitur inter ipsos. Quare Menelaus et Paris in prelio se coniungunt, ambo se sternunt ab equis in eorum potencia lancearum. Pollidamas in Ulixem irruit ense nudo et Ulixes in ense nudo similiter ab eo uiriliter se defendit. Menesteus dux Athenarum Anthenorem aggreditur, ipsum impugnat sic quod eum ab equo deiecit. Rex Philimenis Agamenonem inuadit, quem tunc grauiter offendisset, sed rex Thelamonius succurrit ei, qui regem Philimenem uulneratum prostrauit ab equo. Anthilocus autem, Nestoris filius, irruit in unum ex filiis naturalibus regis Priami, nomine Brunum de Gemellis, sic cum lancea sua potenter ipsum inpellens et letaliter uulnerans quod ipsum mortuum prostrauit in terram. De morte uero Bruni Troyani ualde facti sunt anxii. Cuius rumor dum peruenisset ad Troilum, de eius morte Troilus multas prorupit in lacrimas, et in Grecos multo irruit in furore, sic quod eos sine dubio coegisset in fugam, nisi Mirmidones uiriliter restitissent. Propter quod Troilus dimissis aliis in Mirmidones se conuertit, contra eos se ingerit uirtuose, ipsos uulnerat et prosternit et multos occidit ex eis, sic quod Mirmidones sustinere Troili impetum non ualentes nec alii Greci multitudinem Troyanorum, fuge precipites se committunt. Quos Troilus et ceteri Troyani usque ad eorum tentoria persequntur. Ibique Troyani duris uulneribus Grecos offendunt, et ab equis descendentes eorum ipsos in eorum tentoriis prostrant, uulnerant, et crudeliter morti tradunt. Clamor ergo fit maximus in tentoriis ipsis et uoces ululancium in uicino aere multipliciter echonizant. Quare uocum ipsarum confusiones ad Achillem tumultuose perueniunt in tentorio suo stantem. Querit Achilles que sit iam tam causa turbida clamoris. Fugientes ergo a bello ipso dicunt ei Grecos a Troyanis esse deuictos et esse in tentoria eorum uitande necis causa necessario sic depulsos, a quibus etiam sic se tueri non possunt quin a Troyanis interficiantur ibidem. Et uos qui sic stare creditis in tentorio uestro securi iam super uos confestim uidebitis plus quam quinquaginta milia Troyanorum, qui uos inermem uiuere non permittent et qui nunc tantos ex Mirmidonibus uestris morti crudeliter tradiderunt et adhuc morti tradere non cessant, et qui mortui possunt se pro certo tenere, nisi in iuuamine eorum aliqui potenter insurgant. Ad hec igitur Achilles quasi furibundus exurgit, fremit spiritus eius, ex multo furore dum excandescit in iram, amore Polixene postposito arma petit, armatur instanter, et cum festinancia ascendit equm, et uelut lupus famelicus inter agnos auidus se ingerit in Troyanos. In eos irruit, eos diruit, uulnerat, et occidit, sic quod in breui hora inter preliantes notus est eius ensis, qui totus interfectorum ab eo madidus ex cruore terram implet et uelat cadaueribus mortuorum. Quod postquam uidit Troilus, durum ensem cognouit Achillis et ideo uersus eum dirigit equm suum. Quem similiter ut persensit Achilles, ipsum potenter excipit, et dum unus inpegit in alium, Troilus Achillem sic grauiter uulnerauit quod Achilles pluribus diebus necessario cessauit a bello, et oportuit eum multis diebus ex ipso uulnere in suo lecto iacere. Troilus uero, etsi non fuit sic grauiter ab Achille uulneratus, non tamen sine uulnere ictum persensit Achillis. Demum ex amborum inpulsibus ambo ab equis eorum insimul corruerunt. Preliatum fuit ergo eo die continue a mane usque ad noctem, et superueniente noctis umbraculo prelium fuit diuisum. Sex diebus continuis itaque fuit pugnatum, infra quos utriusque partis multi ceciderunt in bello. Rex uero Priamus multo dolore deprimitur de eo quod Achilles contra promissa sua bellum intrauit. Putat eum magis decipiendi causa dixisse. Regine, consorti sue, multum improperat, quia si uerbis eius fidem adhibuisset, maximo fuisset uituperio inuolutus. Dolet etiam Polixena, cui iam placuerat Achillem ipsum in maritum habere. Achilles uero infra predictos sex menses de uulneribus sibi factis a Troilo ope salubris medicine restitutus est sanitati. Feruentem tamen contra Trolium concepit ardorem, qui eum sic grauiter uulnerauit. Dicit enim necessario euenturum ut per manus suas Troilus turpiter moriatur. Temous belli, hiis gestis, superuenit in quo xuiiiium letale prelium est commissum. Nam ambobus exercitibus simul iunctis et mutuo dimicantibus inter se, ex utraque parte committitur magna cedes. Achilles uero antequam bellum intraret, coram se suis Mirmidonibus conuocatis, de Troilo eis grauem querelam exposuit, et ideo mandatis et precibus monet eos qualiter contra Troilum in bello debeant procedere, et eis omnibus simul iunctis, ad nichil aliud cor apponant quam ut Troilum in medio eorum includere studeant, sic quod eum firmiter ualeant detinere, et detentum non ipsum interficiant sed tamdiu ipsum impediant debellando donec ipse ad eos perueniat, qui non longe semper in bello erit remotus ab eis. Et Achilles tunc, suo colloquio fine facto, bellum ingreditur, quem sui Mirmidones insecuntur. Interea Troilus in maxima militum comitiua et in magna uirtutis audacia bellum intrat, in Grecos irruit, eos sternit, uulnerat, et occidit, sic quod in breui hora factum est in sue uirtutis potencia quod Greci sunt dare terga coacti et a facie fugere Troyanorum, constituente sole meridiem ea hora, sic quod Greci quasi deuicti fugiendo precipites ad tentoria sua festinant. Tunc Mirmidones, qui erant numero duo milia pugnatorum, in bello se ingerunt animosi, simul tamen iuncti et mandati eorum domini non obliti. In Troyanos igitur in ore gladii se inmittunt et Greci campum recuperant et durum prelium committitur inter utrosque. Mirmidones autem Troilum inter bellantes sollicita mente querunt, ipsum animose bellantem inter turmas inueniunt. Tunc ipsum ex omni parte circumdant, in medio eorum ipsum constituunt. Sed ipse ex eis plurimos interfecit et infinitos ex eis letaliter uulnerauit. Uerum dum nullus esset ex suis qui tunc ipsi Troilo succureret. Mirmidones interficiunt eius equum, in eorum lanceis ipsum multipliciter uulnerant. Cassidem eius ab eius capite uiolenter extirpant, capucium lorice sue sibi per uiolenciam disrumpendo. Propter quod Troilus, nudato capite, exterminatis uiribus se defendit a Grecis. Tunc superuenit Achilles, qui postquam uidit Troilum habentem caput inerme et omni defensionis auxilio destitutum, in eum irruit furibundus, et nudato ense ictus ictibus cumulando caput eius crudeliter amputauit, caput ipsum proiciendo inter pedes equorum. Corpus autem eius suis manibus interceptum ad caudam equi sui firmiter alligauit, et per totum exercitum inuerecunde post equum suum crudeliter ipsum traxit. Sed O Homere, qui in libris tuis Achillem tot laudibus, tot preconiis extulisti, que probabilis ratio te induxit ut Achillem tantis probitatis titulis extaltasses, ex eo precipue quod dixeris Achillem ipsum in suis uiribus duos Hectores peremisse, ipsum uidelicet et Troilum, fratrem eius fortissimum? Sane si te induxit Grecorum affeccio, a quibus originem diceris produxisse, uerum non motus diceris racione sed pocius ex furore. Nonne Achilles fortissimum Hectorem, cui nullus in strennuitate fuit similis neque erit, proditorie morti dedit, cum Hector tunc regem quem in bello ceperat ipsum a bello extrahere tota intencione uacabat, scuto suo tunc post terga reiecto, quo quasi factus inermis tunc ad nihil aliud intendebat quam regem captum a turmis extrahere ut ipsum captiuum suis bellancibus assignaret? Nonne si Hector tunc Achillis insidias persensisset, in defensionem suam scuto suo uelociter se opposuisset eidem, qui Achillem multis grauare dispendiis consueuit? Sic et fortissimum Troilum, quem non ipse in sua uirtute peremit sed ab aliis mille militibus expugnatum et uictum interficere non erubuit, in quo resistenciam nullius defensionis inuenit et ideo non uiuum sed quasi mortuum hominem interfecit amplius. Nunquid Achilles dignus est laude, quem scripsisti multa nobilitate decorum, qui nobilissimi regis filium, uirum tanta nobilitate et strennuitate uigentem, non captum neque deuictum ab eo, ad caudam sui equi, dimisso pudore, detraxit? Sane si nobilitas eum mouisset, si strennuitas eum duxisset, compassione motus nunquam ad tam uilia crudeliter declinasset. Sed ipse ad ea moueri non potuit que uere non erant in ipso. Achille uero corpus Troili sic sine pudore trahente, postquam innotuit Paridi, Pollidame, et Henee de morte Troili, intermoritur Paris et anxiose factus est semiuiuus. Troyani uero in recuperacione corporis Troyli multum adhibuere laborem, sed illud minime rehabere potuerunt propter Grecorum multitudinem, qui pro eius recuperacione nimium restiterunt. Rex autem Menon, de morte Troili multo dolore commotus, Achillem animosus inuadit, primo obpropriosis uerbis dicens eidem: O nequam proditor, unde te tanta potuit exacerbare crudelitas quod tam nobilissimum, tam strennuum nobilissimi regis filium equi tui ligares ad caudam et tamquam uilissimum per terram trahere nullatenus horruisses? Sane illud amodo non sine tue persone dampno poteris amplius amouere. Et statim in eum irruens cursu sceleri equi sui sic ipsum in sue ictu lancee grauiter in pectore uulnerauit quod Achilles uix se potuit sustinere, et statim extracto ense Achillem super cassidem quam gerebat in capite ictibus duris inpugnat adeo quod Achilles, grauiter uulneratus, ab equo corruit semiuiuus in terram. Propter quod Troyani corpus Troili recuperauerunt sed non sine maximo belli labore. Mirmidones uero Achillem a terra releuant, et ipsum in equum suum ascendere faciunt, qui non post magnam horam uiribus resumptis bellum ingreditur, et regem Menonem agreditur furiose. Rex tamen Menon ipsum excipit et graue prelium committitur inter eos. Sed rex Menon durius et magis grauauit Achillem. Et superueniente multitudine acierum hinc inde pugnancium, ambo inuicem separantur. Et uergente die ad solis occasum, a prelio fuit cessatum. Septum igitur diebus continuis feruidum bellum Troyani et Greci fouent, cum Achilles, ex suis uulneribus confortatus et ad regis Menonis uindictam anhelans, die uiio bellum intrat. Mirmidones suos alloquitur, firmiter mandat illis quod regem Menonem in eorum medio circumcludant et inclusum detineant donec ad eos Achilles ipse perueniat uindictam de eo finaliter recepturus. Bellum itaque graue committitur, multi deficiunt interfecti. Achilles et rex menon mutuo se inuadunt, ab equis ambo se sternunt, et ambo pedes uiriliter preliantur, cum Mirmidones in regem Menonem irruunt, ipsum ex omni parte circumdant, ipsum omni suorum auxilio capiunt destitutum, cum nullus sit qui contra Mirmidonibus succurrat eidem. Quem ut uidit Achilles sic a suis Mirmidones interceptum, in eum irruit et innumerabilibus uulneribus eum peremit. Uerum Achilles sine graui suo periculo hoc non potuit commisisse, cum rex Menon ipsum pluries grauibus uulneribus afflixisset, per que ab eo sanguis in nimia quantitate eius deriuabatur ad talos, propter quod de morte eius sperabatur pocius quam de uita. Attende, miser Homere, quod nunquam Achilles uirum strennuum nisi proditorie interfecit, unde merito dignus est laude si prodicio est laudis titulis extollenda. Interea igitur, feruente bello, Menelaus, Menesteus, Dyomedes, Thelamonius Ayax cum aciebus eorum in Troyanos impetum facientes ipsos a campo repellunt, sic quod subito fuge dati ad ciuitatem accelerant et in maximo discrimine in illam intrare contendunt, cum Greci eos in maxima duricia persequentes infinitos ex eis uulnerant et occidunt. Sed Troyani qui fugere potuerunt eorum urbem ingressi ciuitatis portas firmis repagulis muniunt et clausuris. Corpore igitur Troili in regiam Priami regis adducto, dolet Priamus inmodice, dolet Heccuba, dolet nimium Polixena, dolet Helena, dolet Paris, et in multis lamentacionibus anxiosis flebiles dies ducunt. Dolet uniuersi Troyani, qui dum se senciunt Hectoris, Deyfebi, et Troili auxilio destitutos, uere putant ultra uiuere se non posse. Rex tamen Priamus a Grecis petit inducias, treuga firmata, que conceduntur a Grecis. Infra quas rex Priamus corpus Troili in preciosissima sepultura constituit sepeliri, necnon et corpus regis Menonis fecit precioso sepulchro recondi. Regina uero Heccuba, de morte filiorum suorum nimium anxiosa, multiplices uias exquirit per quas posset de eorum interfectore finaliter uindicari, ut tirannum Achillem, qui sic non horruit in filios suos inseuire, morti tradere potuisset. Demum accersito ad se Paride, secreto ipsum alloquitur et in multa lacrimarum affluencia dixit illi: Karissime fili, tu nosti qualiter ille infelix Achilles fratres tuos, karissimos natos meos, proditorie morti tradiderit, orbando me miseram genitricem Hectore et Troilo, qui soli una tecum erant integrum solacium uite mee. Propter quod dignum esset et iustum quod, sicut ipse proditorie orbat parentes interficiendo filios alienos, sic et ipse proditorie interfectus penam similiter paciatur. Hic enim infelix Achilles fecit sepius me requiri de Polixena filia mea tradenda sibi legitimam in uxorem, quem dum de ea sibi tradenda in spe certa posuerim, propono ad eum nuncium destinare ut ad me in templum Apollinis mecum ueniat locuturus, ubi uolo quod tu, fili, cum fideli nostrorum militum comitiua secreto debeas latere, et eo ueniente ibidem, uobis irruentibus in eundem, euadere non ualeat manus uestras quin interficiatur ibidem. Quod Paris, pias matris motus ad lacrimas, matri similiter lacrimando deuote concessit. Factumque est quod Paris, iuxta condictum matris, cum xxti sibi fidelibus et nimium animosis in templo Appollinis latenter occubuit. et statim, misso per Heccubam nuncio ad Achillem, infelix Achilles amoris inconsulto calore deceptus, qui ualde sapientibus sensum aufert, una cum Antilogo, Nestoris filio, ad Appollinis templum accessit. Quibus ibi peruenientibus, Paris cum eius fidelibus ab eorum latibulis exeuntibus extractis ensibus irruit in Achillem. Achilles uero excepto ense tunc erat inermis. Contra quem Paris tria iacula in suorum brachiorum uirtute uibrauit, cum quibus letaliter percussit eundem, aliis suis militibus insurgentibus contra eum. Achilles autem, extracto ense et suo pallio in suo brachio inuoluto, irruens in irruentes in eum uii interfecit ex eis. Sed demum Achilles et Antilogus mortui sunt in eodem templo Appollinis, a Paride nequiter interfecti Paris uero corpus Achillis iubet et Antilogi coruis et canibus exhiberi, sed precibus et monitu Helene a templo tantum Appollinis eiecti sunt in platea, ut ob omnibus Troyanis uidere uolentibus possent liquide intueri. Gaudent itaque Troyani de morte Achillis, inter se mutuo conferentes quod de Grecis non poterant amodo aliquatenus dubitare. Agamenon uero rex ad regem Priamum nuncios suos mittit ut Grecis iubeat exhiberi corpus Achillis et Nestori corpus Antilogi in triste solamen sui patris inmodice condolentis. Concessit Priamus et Greci ad eorum castra transducunt amborum corpora mortuorum. De morte itaque Achillis planctus fit maximus inter Grecos, qui putant et conferunt inter se amodo eis de capiendo ciuitatem nullam superesse fiduciam Achille sublato. Ibique Achilli constituunt magni precii sepulturam, rogantes regem Priamum ut sepulturam Achillis in ciuitate Troye locari permittat, qui in introitu porte Tymbree sepulturam ipsam hedificari concessit. Eius autem sepulture preciosam formam et modum describere superfluum uisum est. Agamenon uero rex post hec reges Grecorum et principes ad colloquium conuocari mandauit. Quibus uenientibus et in eius presencia constitutis, Agamenon illis in suo sermone significat qualiter pro morte Achillis maior pars exercitus uidetur nimium dehortari. Querit ergo quid sit melius eligendum, an a bello desistere, an adhuc in bello ipso persistere uiribus cumulatis, an ad propria remeare. Audiencium autem iudicium in diuersa uota diuiditur; alii bellum probant; alii reditum gratum dicunt. Demum omnes eorum in unam sentenciam concurrentes bello insistere approbant et hortantur, dicentes, etsi Achilles eis defecerit, non eis deficient uera promissa deorum quin contra Troyanos Greci non gaudeant optata uictoria et ciuitatem Troye funditus non euertant. Ayax tamen in medio regum assurgens regibus persuasit ut, etsi Achilles de medio sit sublatus, mittatur pro eius filio, qui apud regem Licomedem auum suum in armis iuuenilibus educatur, cum ipse pro certo didicerit Grecos sine eo contra Troyanos non posse uictoriam obtinere. Greci itaque, huius audito consilio, fauent omnes, regem Menelaum eligunt ut pro filio Achillis, qui Neptholomus uocabatur, ad regem se conferat Licomedem. Tempus erat quod iam sol in tantum sub zodiaci circulo celesti maturauerat cursum suum quod eo anno intrauerat signum Cancri, in quo secundum diuinam disposicionem astrorum celebratur solsticium estiuale. Tunc enim sunt dies maiores in anno. Xuio igitur die mensis Iunii, tunc cum dies sunt in anno maiores, ut dictum est, xxum et letale bellum Troiani et Greci simul instituunt, et ambobus exercitubus simul iunctis, bellum asperrimum committitur inter eos. Tunc Ayax quodam stimulo fatuitatis abstractus, capite disco operto, inermis bellum ingreditur, solum ensem portat in manu, sicuti etiam subsidio destitutus. Ceteri uero principes grecorum, Dyomedes, Menesteus, Menelaus, Ulixes, et agamenon, aciebus eorum bene dispositis, usque ad passum perueniunt Troyanorum. Rex uero Priamus, ordinatis sagaciter suis turmis et cuneis, exire contra Grecos ad bellum statuit et mandauit. Sed O quanto terrore concutitur Troyanorum gens cum uidet se bellum ingredi sine ductu fortissimi Hectoris, sapientis Deyfebi, et Troili nimium animosi! Sed quia necesse est ut Troyani uitas tueantur eorum, suas in belli discrimine uitas ponunt. Paris uero ob defectum fratrum suorum exiuit ad bellum in multitudine lacrimarum sub eius casside defluencium latentibus riuulis et inperceptibili murmure sociorum. Deinde Pollidamas, rex Philimenis, rex Esdras, et Heneas cursu celeri contra Grecos prelio se inmiscent. Paris autem cum acie sua de gente Persarum cum eorum arcubus et sagittis multos Grecos uulnerant et multos occidunt. Dyomedes autem in regem Philimenem irruit, cui potenter ipse rex resistit. Uerum Paffagonienses, uasalli regis ipsius, multos ex Grecis interficiunt, uulnerant, et prosternunt, sic quod Dyomedes et Greci sustinere eorum impetum non ualentes retrocedere magno terre spacio sunt coacti. Menesteus itaque, Athenarum dux, irruit in Pollidamam, sic eum hasta sua potenter impellens quod ipsum prostrauit ab equo. Et ipsum uiriliter impetit ense nudo, duris ictibus ipsum affligit, ipsum conatur occidere, quod fecisset nisi rex Philimenis potencia et succursu ipsum a manibus Menestei liberasset. Item Paris multos ex Grecis uulnerat et multos occidit ex eis. Tunc ille Aiax in gentem Paridis irruit ense suo. De quo quoddam mirabile dici potest: cum tunc tot Troyanorum interfecisset inermis in bello, ab omni uulnere euaserat iam illesus. Uerum cum ad gentem Paridis peruenit, ense nudo dissiluit inter Persas, infinitos interfecit ex eis, sic quod omnes fugiunt ante eum. Uerum Paris hoc sustinere non ualens tenso fortissimo arcu suo in Aiacem quandam sagittam uenenatam emisit, cum qua letaliter ipsum inter splen percussit et costas, sic quod Aiax bene persensit quod erat ex eo uulnere infallibiliter moriturus. ante ergo quam moriendo deficiat, querit Paridem inter turmas, Paridem inuenit, et se coniungit eidem, et dixit ei: Paris, Paris, tu me in ictu sagitte tue crudeliter peremisti, sed antequam mortuus descendam ad inferos, tu eris michi preuius et precursor. Necesse enim est ut ab iniusto amore Helene, pro qua sunt tot nobiles interempti, illico separeris. Et statim ense suo sic ipsum letaliter percussit in facie quod maxillas eius geminas diuisit in partes et a cerebro separauit. Et confestim cecidit mortuus inter pedes equorum. Et Aiax non longe progressus mortuus expirauit. Troyani uero uidentes Paridem mortuum corpus eius cum multo labore recuperant et ad ciuitatem cum multarum effusione inferunt lacrimarum. Sed Dyomedes et Menesteus cum multitudine Grecorum insistencium contra Troyanos eos dare terga compellunt, cum iam sol quasi declinasset ad noctem, et cum personarum discrimine intrant in urbem et in firmis clausuris et seris portas corroborant ciuitatis. Agamenon uero, adueniente nocte, non multum longe a ciuitate sed ualde prope obsidionem statuit esse firmandam, institutis tentoriis et pampilionibus circumquaque. Troyani uero etsi inmensam altitudinem ciuitatis haberent, tamen circa muros adhibuerunt custodes qui in continua custodia essent cum illis. Eadem uero nocte corpore Paridis in regiam patris sui in multarum lacrimarum effusione deducto, planctus fit maximus inter ciues, qui amodo omnis desperacionis uiam sibi estimant patenter apertam, ex quo omnes regis filii, a quibus defensionis eorum spes tota tendebat, defecerunt interfecti. Nunquid ipsius regis patris et multo forcius infelicis Heccube matris sue necnon et sororum suarum et multo forcius longe Helene dolores et lamenta facile esset explicari posse sermone, et specialiter ipsius Helene, que fere mortua plus quam uiginti uicibus nocta illa a corpore Paridis fuit abstracta, cupiens mori cum mortuo et amplius uiuere non affectans? Cuius uerba lamentacionis, etsi contineant multorum dolorum angustias et que possent hominem ualde impium ad pietatis dulcedinem lacessire et ad dolentis conpassionis affectum, hic tamen ea describere in magnitudine operis fuit obmissum. Adeo quod rex Priamus et Heccuba in tantum sunt in anxietatis Helene excedenti dolore mirati quod, quasi dolorum eorum propriorum obliti, dolores eorum a doloribus Helene anxiosa fomenta trahebant. Et cum uiderint Helenam ob mortem Paridis tantis doloribus cruciari, ipsam caram de cetero plus quam filiam habuerunt. Quid ultra? Paratur Paridi in templo Iunonis preciosa nimium sepultura, cuius forma et serie in narrandi modo postpositis. Corpus Paridis in ea reconditum extitit et humatum. Duobus mensibus integraliter euolutis, rex Priamus portas ciuitatis noluit aperiri. Quare Troyanis existentibus clausis portis ad nichil aliud uacauerunt nisi ad continuos gemitus et lamenta. Agamenon uero regem Priamum interim multociens per nuncios requisiuit ut ad bellum gentem suam exire mandaret. Quod rex Priamus omnino negauit, timens suppremum excidium gentis sue, et eo amplius quod rex Priamus indubitabilem spem habebat de quodam succursu infallibiliter obtinendo ab Amazonum regina, que iam accinxerat se ad iter. Erat enim in partibus orientalibus tunc quedam prouincia que Amazonum dicebatur, in qua sole femine sine masculis habitabant. Quarum adolescencium feminarum cura potissima illa erat armis bellicis insudare et bella committere, unde strennuitatis famam et bellandi gloriam sibi querere potuissent. In facie uero ipsius prouincie erat quedam magna insula ualde fertilis et amena, in qua soli masculi continua habitacione degebant. Erat enim mos feminarum ipsarum tribus mensibus anni, scilicet Aprilis, Maii, et Iunii, ad predictam insulam se transferre et cum masculis ipsius insule commorari. Propter quod multe inpregnabantur ex eis et pregnantes ad propria remeabant. Partu tamen edito, si contingebat filiam nasci, eam secum in prouincia detinebant; si masculum, factum triennio maiorem ad ipsam insulam transmittebant. Huius autem prouincie erat tunc regina quedam uirgo nobilis et nimium bellicosa Penthesilea nomine, que Hectorem sibi nimium astrinxerat in amicum propter sue strennuitatis nimiam probitatem. Sed audito quod Greci contra regem Priamum in magno exercitu ueniebant, ipsa in auxilio regis Priami cum mille puellis in multa strennuitate pugnantibus apud Troyam ob amorem Hectoris se contulit pugnaturam. Propter quod in ciuitatem Troye cum suarum comitiua puellarum intrauit, ignara tamen hectorem mortuum extitisse. De cuius morte postquam sibi innotuit, facta est nimium anxiosa et pluribus diebus uacauit in lacrimis. Demum regem Priamum affectuosis est sermonibus allocuta, requirens eum ut sequenti die, omnibus suis paratis ad bellum, unam ex portis ciuitatis iubeat aperiri. Nam et ipsa cum puellis suis intendit congredi contra Grecos ad bellum, ut Greci proinde ualeant experiri quid in bello ualeant detexere puellarum. Ad iussum igitur regis Priami rex Philimenis cum Paffagoniis, Heneas, Pollidamas, et ceteri cum aciebus eorum, et Penthesilea cum suis puellis per portam Dardanidem, quam rex Priamus aperiri mandauit, egrediuntur ad bellum. Contra quos Greci uiriliter occurrentes eos potenter recipiunt in ictibus lancearum. Durum ergo prelium committitur inter utrosque. Propter quod Menelaus irruit in Penthesileam. Sed Penthesilea sic potenter impulit Menelaum quod ipsum ab equo deiecit. Equum ipsum ab eo aufert et puellis suis assignauit. Dyomedes autem Penthesileam in cursu equi sui et in ictu lancee sue uiolenter agreditur. Illum Panthasilea excipit uirtuose. Ambo in lancearum ictibus se inpellunt sed Penthesilea firma suo stetit in equo. Dyomedes uero ad impellentis ictum totus est nutare coactus; similiter et equs ipsius. Penthesilea itaque a collo Dyomedis scutum uiolenter extirpat et uni puellarum suarum illud assignat. Thelamon itaque tollerare non ualens que per Penthesileam committebantur in bello contra eam equm suum coegit in cursum. Sed Penthesilea uiriliter illum excipiens ipsum ab equo prostrauit in terram, et irruens inter Grecos ipsos acriter debellabat. Quare Greci breui hora cognoscunt Penthesilee potenciam et uirtutem. Que in ictibus ensis sui sic Thelamonem potenter inuasit quod adiutorio Philimenis cepit eum et captum mittere intendit in urbem. Quod postquamuidit Dyomedes, multa ira commotus, in detinentes Thelamonem se ingerit animose, sic quod ipsum ab eorum manibus liberauit. Tunc Penthesilea contra suas puellas exclamans ipsas coegit in unum, et faciens impetum contra Grecos sic uiriliter insistit contra ipsos quod eos necessario coegit in fugam, fugientes a facie puellarum, que incredibiliter premunt eos. Penthesilea autem occidendo Grecos ipsos insequitur fugientes, qui usque ad litus maris fugiendo perueniunt. Ibique omnes Greci finaliter defecissent nisi fuisset ille inclitus Dyomedes, qui mirabilem iniecit resistenciam contra eas. Et tamdiu preliatum est ibi donec superueniente nocte ab ipso prelio fuit cessatum. Tunc Penthesilea cum puellis suis, que tam miraculose se gesserant debellando, et rex Philimenis cum Paffagoniis suis se in urbem Troye commode receperunt. Ibi rex Priamus Penthesilee de commissis ab ea affectuosas grates exhibuit, munera multa et enxenia sibi fecit, omnia sua sibi liberaliter offerendo, cum per eam rex Priamus credat a suis doloribus respirare. Sequentibus autem diebus plurimis continue fuit bellatum donec Menelaus infra duos menses iuit et rediit a Licomede rege, qui Neptholomum filium Achillis, qui eciam Pirrus alio nomine (cum esset binomius) uocabatur, in exercitum Grecorum adduxit. Quem reges Grecorum et ceteri in honore maximo receperunt et Mirmidones in eorum dominum, de cuius aduentu letantes nimium facti sunt. Greci igitur statim Neptholomo decus milicie tradiderunt, quem Thelamonius Ayax ensis cingulo decorauit, uerbotenus addens illi ut eo signo honore milicie decoretur quod ad uindictam necis quondam incliti sui patris uirtuosus assurgat. Cui duo de Grecorum principibus propriis manibus deposuerunt calcaria deaurata. Et Agamenon rex omnia arma patris sui, tentoria, et res alias sibi protinus assignauit. De cuius milicia Greci letantes duxerunt plures sollempniter dies festos. Interim dies belli superuenit. Utriusque partis acies ordinantur, ad bellum exeunt, et durum prelium committitur inter eos. Tunc Pirrus in paternis armis bellum ingreditur, in Pollidamam irruit, et inpetendo eum in ictibus ensis sui ipsum morti tradere prorsus intendit. Sed rex Philimenis in potencia gentis sue uiriliter ei succurrit. Quare Pirrus offendendi eum tunc non habuit potestatem. Pirrus itaque, eo dimisso, Philimenem aggreditur, ipsum prostrauit ab equo, et ut ipsum intercipiat uires addit. Pafagonienses autem se morti subiciunt manifeste pro eorum domino liberando, sed Mirmidones non permittunt. Polidamas uero cum Troyanis occurrit, recuperare Philimenem potenter intendens, sed minime potuit propter resistenciam partis aduerse. Interim Penthesilea cum suis puellis ad bellum aduenit intersignis armorum candidis sicut niue, in Mirmidones se ingessit, eos uulnerat, et prosternit ab equis. Uerum Thelamonius Aiax Penthesileam aggreditur, ipsam ab equo deiecit. Sed illa animose consurgens Thelamonium pedes inuadit. Quem sic percussit grauiter ense nudo quod Thelamonius preceps peruenit in terram, in plantis suarum manuum terram attingens. Puelle uero Penthesileam earum dominam equum ascendere faciunt in multa uirtute bellandi. Que, sibi postquam innotuit quod Philimenis a Mirmidonibus captus erat, statim cum puellis suis contra Mirmidones properat animose. Quuos in ore gladii uulnerat et occidit, sic quod per eam Mirmidones retrocedere sunt coacti. Pirrus itaque, uidens Mirmidonum suorum excidium, Philymenem quem ceperat absque lesione dimittit, exclamans fortiter contra suos, quibus tunc dixit sic: Nonne uereri debetis quod sic turpiter interficiamini a manibus mulierum? Anhelate ergo mecum ut eas subito in ore gladii morti tradamus. Penthesilea uero Pirri minas audiuit, uerum de eis aliquatenus non curauit. Et dum ad Pirrum propinquius accessisset ita quod Pirrus liquide poterat intelligere uerba eius, Penthesilea mortem Hectoris in uerbis suis sibi multum inproperat proditorie ab eius patre commissam, ad cuius uindictam non solum mulieres habiles ad pugnandum uerum totus mundus deberet assurgere, et nos quas mulieres asserunt esse_ Greci subito sencient letaliter ictus nostros. Pirrus uero ad hec uerba in multam iram exarsit, propter quod contra Penthesileam coegit uelociter equm suum. Quem dum Penthesilea persensit, in cursu sui equi uelociter obuiam uenit illi,et ictibus lancearum ambo inuicem se impellunt. Pirrus in Penthesileam lanceam suam fregit sed eam ab equi sui sessione non potuit remouere. Penthesilea tamen sic Pirrum impulit grauiter hasta sua quod ipsum ab equo prostrauit in terram. Pirrus autem celer a terra consurgens in Penthesileam se ingerit ense nudo, eam petens et repetens in pluribus ictibus ensis sui. Contra quem Penthesilea plures ictus in sui furore mucronis non minori relacione retorsit. Sed Mirmidones Pirrum eorum dominum in uirtute bellandi ascendere faciunt equum suum. Tunc Agamenon in maxima militum comitiua, Dyomedes cum acie sua, Athenarum dux cum multitudine pugnatorum, et alii reges et duces Grecorum cum aciebus eorum ueniunt in conflictum. Rex Philimenis uero a Pirri manibus liberatus Penthesilee multiplices grates exhibuit, asserens sibi uitam eius beneficio conseruatam. Tunc gentem suam coegit in unum et Penthesilea similiter suas puellas. Pollidamas autem, qui post deieccionem suam ab equo cum multo labore a pedibus equorum euasit, in maxima multitudine armatorum ad bellum accessit; sic Heneas, sic rex Remus. Et ambobus exercitubus simul iunctis, bellum letale committitur inter eos. Pirrus autem contra Troyanos multum insistit sed Penthesilea durius contra Grecos. Pirrus uero in Glauconem, filium Anthenoris et fratrem Pollidamas ex alia matre natum, sic irruit furibunde quod ipsum in sui ensis ictibus interfecit. Penthesilea itaque Pirrum aggreditur. Pirrus eam potenter excipit. Ambo in equorum cursu conueniunt, ambo se sternunt ab equis, sed ambo uiriliter reascendunt et ambo inuicem preliantur. Et superuenientibus turmis, ambo sunt inuicem separati. Pollidamas uero de morte fratris sui factus nimium anxiosus in uindictam necis sui fratris crudeliter Grecos premit. Multos ex eis interficit et multis uulneribus ledit eos. Unde factum est quod in uirtute Pollidamas et Penthesilee plurimum insistencium Greci sunt dare terga coacti. Quos Pollidamas et Penthesilea in ore gladii persequntur. Quibus Pirrus, Thelamonius, et Dyomedes resistenter unanimiter uirtuose fecerunt Grecos a fuga cessare, cum iam longo uie spacio aufugissent. Et cum iam dies declinasset ad solis occasum, a prelio fuit cessatum. Per totum igitur continuum mensem unum bellum efferbuit inter eos, infra quem plus quam x milia pugnatorum ex utraque parte finaliter deciderunt et Penthesilea interim multas de suis puellis amisit. Superuenientibus autem diebus sequentibus post unius mensis lapsum, bellum durius instauratur et ex utroque latere acies conuenerunt et letale bellum committitur inter eos. Pirrus bellum ingreditur et Penthesilea similiter ex aduerso. Ambo se letali odio persequntur, ambo in letalis belli furore conueniunt. Pirrus in cursu equi sui in Penthesileam lanceam suam fregit, sed eam ab equi sui sella non ualuit remouere. Penthesilea tamen tunc Pirrum durius impulit hasta sua. Quem licet non deiecisset ab equo, fregit tamen suam lanceam in eundem sic quod ipsum grauiter uulnerauit, trunco sue lancee in eius persona dimisso. Propter quod clamor fit maximus et in uindictam eius contra Penthesileam Greci plures insurgunt adeo quod laqueos cassidis Penthesilee nimia uirtute disrumpunt. Pirrus uero in sue animositatis furore cum toto trunco quem gestabat in corpore, non considerans quid sibi inde contingeret, Penthesileam aggreditur, cum tunc Penthesilea casside sua careret, ex uiribus contra eam insurgencium tota quassata. Penthesilea autem cum uidit Pirrum contra se uelociter uenientem, prius credidit illum percutere. Sed Pirrus in percuciendo eam uelocius peruenit, et in uirtute brachiorum suorum cum ense suo sic grauiter eam percussit inter humerum et pennam scuti quod per uiolenciam ictus sui sibi brachium amputauit et ab eius humeri naturali iunctura disiunxit. Penthesilea itaque mortua preceps peruenit in terram. Et Pirrus in sue uindicte satisfaccionem totum corpus eius per frustra truncauit. Et ipse ob multam effusionem sui sanguinis ex suo uulnere defluentis se sustinere non ualens in medio bellancium cecidit semiuiuus. Quem sui in eius scuto ad sua tentoria detulerunt. Puelle uero Penthesilee de morte eius nimium sunt turbate, mori penitus affectantes. Quare in uindictam necis eius totis animis anhelant. In Mirmidones igitur irruunt, eorum protectore carentes, infinitos ex ipsis occidunt, et de aliis Grecis tunc morti plus quam ii milia tradiderunt. Sed quid Troyanis profuit tot Grecorum excidium, cum Greci infinita multitudine glomerati in Troyanos irruunt et ex eis innumerabiles occiderunt? Scripsit enim Dares quod x milia Troyanorum tunc in furore gladii perierunt. Quare tam reliquie puellarum quam reliquie Troyanorum qui aufugere potuerunt in ciuitatem se recipiunt, et durissimis repagulis portas in multa clausura confirmant, cum non sit eis uoluntas amodo neque posse ab eis egredi causa belli. Troyani igitur clausis ciuitatis ianuis existentes inclusi multo dolore torquentur, cum amodo eos spes nulla reficiat de succursu aliquo rehabendo de quo eorum in aliquo possent sperare salutem. Ad nichil aliud ergo uacant preter quam ad custodiam ciuitatis fideles ac uirtuosos adhibere custodes per quos ciuitas tueatur. Sciunt enim quod inmensa altitudo murorum ciuitatis ipsius omnes ab eis congressus exteriores excludit, et quod per infinita secula sic inclusi possent esse securi si uictualia eis non deficerent ad sustentacionem eorum. De morte eciam Penthesilee, que sic uiriliter dum potuit eos defendit et tot hostes eorum ipsa morte consumpsit, in anxietate nimia satis dolent, et multo forcius ex eo quod corpus eius habere non possunt ut ei funeraria debita dolentes exsoluerunt que defunctis nobilibus consueuerunt exsolui. Greci uero portas ciuitatis exterius muniunt circumquaque in glomerosa multitudine armatorum ne quis ex hiis qui interius commorantur libere per eas possit exire. Corpus autem Penthesilee aliqui ex Grecis decreuerunt dandum canibus ad deuorandum. Pirrus tamen resistit et dixit illud tradendum esse debite sepulture. Sed Dyomedes dixit, cum per Penthesileam tot Grecorum nobiles perierunt, esse sepultura corpus eius indignum. Demum ad hoc deuentum est quod corpus Penthesilee in quodam magno stagno aquarum uicino ciuitati Troye proici deberet. Troyanis igitur existentibus tantis doloribus anxiosis et inclusis in urbe, Anchises cum eius filio Henea, Anthenor etiam cum eius filio Pollidamas consilium inierunt qualiter uitas eorum possent saluas facere ne perderentur a Grecis, et si aliud facere non possent, prodere ciuitatem. Propter quod statuerunt intra se loqui cum rege Priamo ut ipse rex Grecorum pacem appetat restituendo Helenam Menelao et dampnum datum per Paridem in insula Cytharea integraliter sarciendo. Sed O quam Priamo feliciter successisset, si Greci uellent talem concordiam acceptare! Licet enim Priamus tante strennuitatis uiros filios amisisset, tanta fuisset dampna perpessus, si talis fuisset acceptata concordia, poterat se, uxorem suam Heccubam, eius filiam Polixenam, suos eciam qui supererant filios naturales, ciuitatem Troye, et eius ciues qui tunc erant perpetue commendare saluti. Quod Priamus fecisse potuit iam est diu tunc cum, Grecorum exercitu apud Thenedon existente, fuit exinde per Agamenonem requisitus. Unde apud quosdam uulgares in prouerbio dictum est quod iuueniles tantum concordie bone sunt, id est que fiunt in ipsis principiis, antequam partes sint dampnis, expensis, et laboribus fatigate. Post dampna enim et personarum dispendia quis potest ad concordiam illum pocius declinare qui pocior est in obtinendo de discordia uoto suo? Sane quis posset pro certo tenere Grecos uelle tali concordie consentire post tanta eorum dampna, tot eorum nobilibus interfectis, tanta subiisse propterea dispendia et iacturas, et nunc precipue qui in spe manifesta sunt positi eos esse debere de presenti bello uictores, ut secundum eorum intentum credant uniuersos Troyanos morti tradere et ciuitatem Troye funditus in ruinam? Quare manifeste conicitur consilium predictorum ex solo dolo procedere, ut sub ipsius pacis tractatus uelamine habilitatem captent et habeant proditores prodendi ciuitatem eorum, si se alio more saluare non possunt. Cupientibus ergo eis in consilio cepto persistere, Anthenor et Heneas cum Grecis de pace regem Priamum querenda insimul alloquntur, presente Amphimaco, ex suis filiis naturalibus iuniore, et presentibus multis nobilibus ciuitatis ipsius. Rex uero Priamus, audito quod Anthenor et Heneas sibi persuadebant de concordia tractanda cum Grecis, statim suo concepit in animo quod non ex fidelitatis zelo aut dileccionis affectu procederet quod ipsi sollicite suggerebant. Sed post multa ab eo protracta suspiria eis in sua sagacitate respondit, occultando tamen exinde sui animi cogitatum. Dixit enim eis se uelle habere consilium per dies aliquos super hoc. Qui dixerunt: Si dicis te consilium exinde scrutaturum, audias ergo nostrum, et si tibi displicere putaueris, aliorum consilio poteris adherere. Quibus rex sic dixit: Consilium uestrum non reprobo; audire enim illud gratum est michi et ei credere si sit bonum. Sed si a bono discrepare uidebitur, uobis displicere non debet si adherere ualeo meliori. Tunc surrexit Anthenor et stans dixit hec uerba: Domine rex, dissimulare non potest uestra sagacitas quanto uos et uestri sitis discrimine inuoluti. Hostes enim uestri, qui perdere uestram animam et uestrorum affectant, uestre portas obsident ciuitatis. Inter quos sunt plus quam quinquaginta reges qui nichil aliud appetunt quam hanc nobilem ciuitatem uestram euertere funditus et quod de uobis et uestris reliquie non supersint. Nec in uobis est tanta potencia quod de eis possitis esse uictores nec eciam eis posse resistere, cum ad tantam deueneritis inpotenciam quod aperiendi ciuitatis uestre portas nulla sit uobis permissa libertas, nec uobis aliqui nunc suppetant defensores qui uos et terram uestram in eorum interesse defendant, cum omnes filii, uiri tanta strennuitate conspicui in bello, defecerint et pars pocior gentis uestre. Nunquid ergo nos et uos sic moriemur inclusi? Bonum est ergo ut de duobus malis eligi debeat minus malum. Quare expedire pocius uidetur uobis et nobis pacem querere a Grecis ut restituatur Helena Menelao, pro qua tot sunt interfecti nobiles, cum Paris, qui eam pro uxore tenebat, clauserit diem extremum, et quod restituantur omnia Grecis que per Paridem ablata sunt in insula Cytharea. Tunc Amphimacus regis filius naturalis exsurgens multum dictis Anthenoris contradixit, et ei exprobans que dixerat dixit Anthenori: Quam spem de te rex et nos amodo gerere possumus, quod, cum deberes erga regem tuum et ciuitatem tuam animum firmum habere et pedes omni firmitate subnixos, nunc te penitus uacillare uidemus et ad lapsum dirigere pedes tuos, et qui mori nobiscum et uiuere deberes affectione firmissima, nunc reuoluto mantello persuadere nobis irreuerenter intendis quod rex noster Grecorum pacem appetat in tante sue declinacionis obprobrio, quem deberes tue probitatis uirtute in sua debilitate fulcire? Sane quia durus est hic sermo quem proponere studuisti, prius uiginti milia hominum anime destruentur quam contingat perfici sermo tuus, cum non ex fidelitatis zelo processerit sed detestabilis prodicionis errore. Multa igitur alia obprobriosa uerba contra Anthenorem protulit Amphimacus. Sed Heneas nisus est multum uerbis dulcibus Amphimacum refrenare dicens: Postremo nobis amodo aliqua spes non est contra Grecos inire congressus nec audere ciuitatis nostre portas hostiliter aperire contra eos.Alia igitur deinceps uia a nobis est utilior exquirenda, que non nisi per pacem potest salubrius procurari. Rex uero Priamus ad hec animi sui motus temperare non ualens, multum alias promptus ad iram contra Anthenorem et Heneam, eos increpando sic dixit: Quomodo potestis erga me in tante crudelitatis audacia et infidelitatis sine pudore uersari? Uere per uos stimulo desperacionis anxior et inuoluor, cum quidquid ego hactenus usque nunc fecerim aut gesserim contra Grecos non nisi instinctu uestri consilii sum aggressus. Nonne cum tu, domine Anthenor, a Grecia rediisti pro querenda a Grecis Exiona, persuasisti michi ut Paridem in Greciam destinarem Grecos hostiliter predaturum? Nunquam a mea processisset audacia guerram contra Grecos in tanta mee pacis tranquillitate mouere. Sed tui falsi consilii monitus et continui stimuli tui sermonis me ad tante presumpcionis audaciam commouerunt. Et tu, domine Henea, quando te cum Paride contulisti, nonne fuisti auctor consilii principalis ut Paris Helenam raperet et duceret in hoc regnum? Et tu eciam fuisti personaliter adiutor ipsius, qui si tunc Paridi dissuadere uoluisses, nunquam uidisset Helena muros Troye. Et nunc post omnium filiorum meorum necem et post tanta mea dispendia et iacturas in consilium irreuerenter assurgitis ut Grecorum pacem exquiram, qui me sic impie sic crudeliter finaliter destruxerunt. Sane non est tale consilium exequendum propter quod michi laqueus preparetur ut finiam in tanti obprobrio dedecoris uitam meam. Heneas uero nimium commotus ad iram multa uerba contra regem Priamum protulit ampulosa, propter quod tunc Anthenor et Heneas recesserunt a rege in uerbis nimium iracundis. Priamus itaque multo dolore confusus multas prorupit in lacrimas, dum aperte percepit et probabiliter timere potest ne Anthenor et Heneas in Grecorum manus tradant et prodeant ciuitatem ut Greci ipsum exinde nequiter morti tradant. Cuius rei causa cupiens ipsos in eorum proditoriis operibus preuenire, Amphimacum filium suum ad se secreto uocauit, quem hiis uerbis allocutus est dicens: Kare fili, nonne ego sum tuus genitor et tu a me genitus? Cum sic sumus sanguinis iuncturis uniti, ne per mortis discidium inuicem separemus, dum possumus occurramus. Scio enim quod isti duo, Anthenor uidelicet et Heneas, tractare intendunt quod Greci nos interficiant et eis prodeant ciuitatem, et ideo non est iniquum ut ipsi cadant in foueam quam intendunt aliis preparare. Proposui enim eos ambos interfici antequam per eos interficiamur a Grecis. Quod si fieri potest comode, cras in sero, cum ad consilium uenient, consilio celebrato, uolo in hoc pallacio cum aliquibus nostris secretis fidelibus te latere, ubi statim tu et alii irruatis in eos et ambos morti crudeliter contradatis. Quod Amphimacus fideliter exequi regi spondet necnon et quod condictum est nimium inter eos occulte tenere. Sed cum nichil occultum sit quod reuelari non ualeat, et rustici asserunt quod terra uomit et propalat archana, ignoratur qualiter ad Henee peruenit noticiam consilium regis Priami quod habitum extiterat de morte duorum. Statim Heneas et Anthenor prodicionem ciuitatis insimul cum quibusdam eorum complicibus iurauerunt, proponentes, ad consilium regis Priami si eos euocari contingat, non ire nisi cum magna multitudine armatorum. Erat enim tunc Heneas ualde potens in ciuitate Troye in consanguineis et amicis et nullus de ciuibus dicior erat eo, adeo quod regis potencie poterat coequari; similiter et Anthenor. Qui in multa consanguineorum parentela confisi inter se firmauerunt de Troya prodenda, habita a Grecis securitate sincera quod ipsi de personis eorum et rebus necnon et consanguineorum suorum penitus salui fiant. Interea rex Priamus Anthenorem et Heneam ad se uenire mandauit pro habendo consilio quid de factis incumbentibus sint facturi, cupiens sue intencionis propositum finaliter percomplere. Sed Anthenor et Heneas, ut inter se condixerant, ad regem Priamum in multitudine se conferunt armatorum. Quod rex ipse uidens mandauit Amphimaco ut a precepto sibi facto desistat. Sequenti uero die rex Priamus mandauit omnes Troyanos ad colloquium conuenire, et eis uenientibus, Heneas assurgens monet et suadet cum Grecis pacem esse tractandam. Cui omnes Troyani unanimiter consenserunt. Ad quod dum rex ipse resisteret, Heneas dixit ei: Ad quid reniteris, domine rex? Uelis nolis, de pace tractabitur et fiet, eciam te inuito. Quod postquam uidit rex quod sua contradiccio non ualeret, maluit consentire quam sub contradiccionis errore ciues suos ad scandala prouocare. Propter quod dixit Henee: Quicquid uobis faciendum uidetur de presenti negocio facite, cum et michi quicquid inde feceritis uideatur acceptum. Communicato igitur consilio, Anthenor eligitur in legatum ut uadat ad Grecos pacem cum eis omnimode tractaturus. Et colloquio dissoluto, Troyani in signum pacis muros ciuitatis cum ramis oliuarum ascendunt. Quod percipientes Greci Troyanis reddunt perceptibilia signa consensus. Propter quod Anthenorem per murum descendere faciunt ciuitatis. Et eo a Grecis recepto et Agamenoni presentato, rex Agamenon cum Grecis regi Crete, Dyomedi, et Ulixi totum ipsum negocium commiserunt. Et quicquid dicti tres cum quarto, eis Anthenore adiuncto, de predicto sint facturi negocio omnes Greci ratum habere perpetuo promiserunt. Et eis ordinatis pro parte omnium Grecorum ipsorum, ad seruandum omnia supradicta corporali sacramento firmarunt. Quare predictis tribus cum Anthenore prefato segregatis in partem, Anthenor dolositate repletus promisit eis prodere ciuitatem sic quod de ea libere faciant uelle eorum, dummodo ipsum et Heneam firmiter assecurent de personis eorum et consanguineorum omnium eorundem, quos ipsi duxerint eligendos, et quod sibi et Henee omnes possessiones suas et cetera bona sua salua faciant, sic quod libera eis et sine dampnorum lesione dimittant. Et hoc predicti tres firmiter attendere eidem Anthenori iurauerunt. Uerum eciam res ipsa teneri debeat in secreto donec suum sorciatur effectum, ne forte, ipso negocio propallato, contingat ipsius effectus exitus impediri. Monet eos Anthenor attente ut quod dictum est inter eos ipsi sub sigilli taciturnitate consignent. Et ut res ipsa sit melius in secreto et aliquo colore quesito melius propagetur, petiit Anthenor a Grecis ut rex Talcibius, senectute grauatus, cui facilius sit credendum, cum eo se dirigat apud Troyam, qui ficticie uoluntatem Troyanorum exquirat si pax communiter grata sit eis et quid Grecis facere uelint pro predicta pace firmanda. Et nichilominus Anthenor postulauit a Grecis Penthesilee corpus sibi concedi. Quod Greci sibi cum difficultate maxima et multarum precum laboribus concesserunt. Obtenta igitur a Grecis licencia, Anthenor et rex Talcibus ad ciuitatem ueniunt, intrant in eam, et regi Priamo notificant aduentum eorum. Sequenti uero die rex Priamus, ciuibus ciuitatis Troye ad colloquium conuocatis pro legacione Anthenoris audienda, mandauit Anthenori ut quod ipse cum Grecis tractauerat in communi omnium audiencia explicaret. Anthenor uero uolens sue dolositatis commenta callide paliare longum contexuit in sua uerborum prolacione sermonem, asserens in uerbis suis de multa Grecorum potencia, de eorum legalitate et firmitate habita in promissis, propter quod pro Grecis callidum argumentum induxit de firmitate treugarum, quarum aliqua per eos non extitit uiciata. Item adiecit de nimia debilitate Troyanorum et qualiter ad nichil aliud sunt deducti nisi ut in continuis lacrimis et multa anxietate dolorum eorum continue flebilem uitam ducunt, et ideo astruere per uerba sua nimium est innisus quod amodo esset utile et salubre uiam diligenter exquirere et inuentam diligencius eam sequi per quam posset eorum lamentis et lacrimis finis imponi. Addidit eciam quod ad hoc cum Grecis perueniri non potest nisi per auri et argenti maximas quantitates in restaurationem grauium dampnorum eorum que propterea sunt perpessi. Propter quod omnibus in suo sermone suasit habentibus pecuniam et specialiter ipsi regi ut ad releuacionem tantorum dolorum eorum manus apperiant, cum secundum uulgare prouerbium dictum sit melius est marsupiis pecuniariis acomodare dolores quam cordis continuis doloribus anxiari. Uerum cum nondum a Grecis potuerit finalem cognoscere uoluntatem, petiit et laudauit ut Heneas cum eo ad Grecos se conferat, ut ambo simul a Grecis uoluntatem eorum finalem eliciant et de obseruandis promissis per Anthenorem sint Greci in maioris roboris firmitate. Dictum uero Anthenoris communiter omnes probant. Quare Anthenor et Heneas se ad Grecos cum redeunte Talcibio contulerunt. Rex uero Priamus, colloquio dissoluto, suam se secreto recepit in aulam, ubi multas lacrimas pre dolore in nimia anxietate profudit, conferens in corde suo proditorias dolositates Anthenoris et Henee, et quod omnes filios suos amiserat, tanta strennuitate conspicuos, et tanta fuerit dampna perpessus. Et nunc, quod deterius est, necesse michi est ut me redimam ab eorum manibus qui michi tanta dispendia intulerunt, et quod pretextu redempcionis ipsius a me totum aurum exhauriant quod multo tempore cumulaui, ut demum spoliatus omnibus bonis meis in profundum paupertatis inmergar. Et O utinam esse possem de mea uita securus! Et sic rex Priamus quid faciat ignorat, cum necessitate coactus illorum habeat prosequi uoluntates qui totis eorum uiribus ad suam animam delendam penitus et perdendam prorsus anhelant. Helena uero sciens quod pax erat tractanda cum Grecis et quod Heneas cum Anthenore erat iturus legatus ad Grecos, sub noctis tenebris ad Anthenorem se contulit in secreto, et eum rogauit attente ut cum Menelao, dudum uiro suo, de ea pacem et reconciliacionem tractare deberet, ut ex sola sue misericordia pietatis ab eo pacis graciam ualeat obtinere. Quod Anthenor gratanter pro ea se obtulit tractaturum. Et sic Helena recessit ab eo et in regium pallacium se recepit. Interim autem Glaucus, regis Priami filius, honorifice sepellitur, et de corpore Penthesilee fuit tunc per regem Philimenem, Troianis acceptantibus, ordinatum quod inhumatum interim remaneret donec, tractata pace, rex Philimenis deferet in regnum Amazonum corpus ipsum, ubi deberet in regno suo, tamquam corpus regine, more regio sepeliri. Anthenor autem et Heneas se conferunt ad castra Grecorum, ubi cum illis tribus quos Greci elegerant de prodenda ciuitate firmius tractauerunt. Et de reconciliacione Hellene cum Menelao sunt ab eo firmam gratiam consequti. Propter quod Greci statuerunt Ulixem et Dyomedem cum Anthenore et Henea apud Troyam ire legatos. Quibus intrantibus ciuitatem gaudet uulgus. Nam cum ambo sint reges et ualde discreti, per eos putant pacem facilius percompleri. Sequenti uero die in mane omnes Troyani in regis pallacio conuenerunt, rege mandante, pro colloquio celebrando, ubi tunc surrexit Ulixes et in suorum sermone uerborum dixit illis Grecos uidelicet duo petere, restauracionem dampnorum in auri et argenti maxima quantitate, et Amphimacus perpetuo relegetur ab urbe sine spe aliqua redeundi, quod totum Anthenor dolose procurauit de Amphimaco pro eo quod restitit uerbis eius quando ipse primum cum Henea dixit Priamo pacem cum Grecis esse querendam. O quantum expedit sapienti illam cautelam de se habere ne turbacionis et sediccionis tempore sit ante alios proloqutor et quod ipsemet ponat ori suo custodiam! Proloqucio enim Amphimaco dampnum fuit. Non enim Anthenor sibi alias relegationis exilium procurasset. Sed deus, qui semper iniustas ulciscitur iras, punit hominem pena quam alii procurauit. Nam eciam ipse Anthenor, Henea tractante, fuit a Troya perpetuo relegatus, prout sequencia presentis hystorie declarabunt. Existentibus igitur Ulixe et Dyomede inter Troyanos in regis pallacio pro colloquio simul iunctis, repente factus est mirabilis sonitus inter eos et uociferaciones multe quasi clamancium audite sunt in ingressu loci ubi predictum colloquium tractabatur. Propter quod Ulixes et Dyomedes ualde perterriti timuerunt ne tumultus populi irrueret in ipsos, ad mortem eorum scilicet aut offensam. Alii putauerunt filios regis esse, qui ad capcionem ipsorum duorum regum legatorum, Dyomedis scilicet et Ulixis, propter relegacionem Amphimaci anhelarent. Sed diligenter exquisita causa ipsius sonitus et clamoris, nullo modo percipi potuit quidnam esset. Quare colloquio dissoluto omnes qui uenerant in regium pallacium recesserunt ab eo. Anthenor uero Ulixem et Dyomedem secretum traxit in locum ubi satis secure loqui poterant de dolosis archanis eorum. Et solis tantum consedentibus illis tribus, Ulixes dixit Anthenori: Ad quid trahis tantis expectacionibus uota nostra ut res nobis a te promissa suum non consequatur effectum? Dixit Anthenor: Sciunt dii uoluntatem meam quia ad nichil aliud uigilo cum Henea nisi quod promissa uobis per nos celeriter compleantur. Sed impedimentum uotorum nostrorum est quedam mirabilis structura deorum, quam meo, si placet uobis, explicabo sermone. Cui dixit Dyomedes: Placet et gratum est nobis. Quibus Anthenor sic ait: Certum et indubitatum est in hac urbe quod rex Ylius, qui Ylion fundauit primo in Troia, unde Ylion ex suo nomine dictum est, statuit in honorem Palladis magnum templum in hac urbe esse constructum. Quod cum totum esset perfectum in muris et non superesset nisi construi solum tectum, ex celo quoddam mirabile signum et quedam res nimium uirtuosa descendit, et iuxta magnum altare diuino ministerio seipsum affixit in muro, ubi ex tunc semper stetit ibidem et a nemine se baiulari permittit a loco scilicet ubi est, nisi a custodibus suis tantum, et nunc a solo suo custode uidelicet sacerdote tantum, qui illud in diligencia magna custodit. Eius tamen materia, ut ab ipsis custodibus narratur, pro maiori parte consistit ex ligno. Cuius autem generis lignum sit a nemine nosci potest, nec eciam sciri qualiter in sua forma in qua est potuit esse factum. Dea uero Pallas, cuius beneficio Troyanis dicitur attributum, edixit qualis uirtus in ipso signo consistat, que talis est ut donec ipsum signum sit intus in templo uel infra menia ciuitatis, Troyani nunquam ipsam ciuitatem amittent nec Troyani reges nec herededs eorum. Hec est enim spes certissima Troyanorum, propter quam securi uiuunt Troyani, non timentes urbis excidium aut ruinam. Huius autem signi nomen, pro eo quod a dea Pallade creditur esse datum, Palladium communiter appellatur. Ad hec Dyomedes dixit Anthenori: Amice, si ita est de Palladio ut dicis tu, superstitiosus est penitus labor noster, cum ciuitas propter Palladium capi non ualeat nec haberi. Anthenor uero respondit: Si de mora nostra miramini quare promissa uobis non sunt complemento mandata, hec est sola causa quare dilata sunt usque modo. Sed cum ego hucusque tractauerim cum sacerdote custode de Palladio uobis dando furtiue, de quo certam iam habemus fiduciam pro quadam auri maxima quantitate a me sacerdoti ipsi promissa, unde infallibiliter certi sumus, quando primo erit Palladium extra menia ciuitatis, ad uos illud destinare curabo, et tunc pro certo perficietur in omnibus uotum uestrum. Et sic inter eos fuit predictum consilium dissolutum. Quibus ante recessum iterum dixit Anthenor: Carissimi, ne nostrum presens consilium sit suspectum et eius mora, oportet me ad regem Priamum accedere et ficticie sibi dicere ut negocium nostrum uere in suo esse sit latens, quod uobiscum tractauerim de habenda a uobis certitudine quantitatis quam ab ipso rege et eius ciuibus intenditis habere. Et sic mutuo inter se data licencia, Anthenor ad regem Priamum accessit. Ulixe igitur et Dyomede ad eorum castra reuersis, Anthenor dixit regi Priamo ut mandaret omnes ciues ad colloquium conuenire. Quibus conuenientibus, Anthenor in serie sui sermonis significat eis tractatum esse cum Grecis quod pro pace firme tenenda cum eis dentur eis xx milia marcarum auri et totidem de argento et honera c milia de frumento. Propter quod ordinatum fuit inter eos quod infra certorum dierum spacium predicte quantitates deberent colligi et haberi. Quibus habitis in assignacione eorum, de firmitate pacis a Grecis inuiolabiliter obseruanda securitatis cautele firmiter exponentur. Donec autem dabatur opera per Troyanos ad quantitates ipsas studiose colligendas, Anthenor ad sacerdotem Thoantem, Palladii custodem, sub noctis taciturnitate se contulit, maximam quantitatem auri in magno pondere secum ferens. Quam obtulit sacerdoti Thoanti, et ambobus existentibus in secreto, ei dixit Anthenor: Ecce quantitatis auri tam maxima, qua dum uixeris tu et heredes tui poteritis semper diuiciis habundare. Accipe tibi eam et da michi Palladium quod custodis, ut illud michi liceat asportare; a nemine enim sciri poterit quod a nobis duobus solummodo committetur. Sane sicut tu intendis uitare Troyanorum infamiam, sic et ego, prius etenim mallem mori quam a Troyanis contra me posset inpingi me fuisse scilicet huius commissi facinoris participem uel auctorem. Propono itaque, si feceris, illud statim Ulixi transmittere ualde secreto, penes quem dum postea esse scietur, soli Ulixi poterit culpa eius ascribi. Dicetur enim Ulixem a templo Palladium subtraxisse, et nos duo erimus ab omni nocencie crimine penitus excusati. Thoans uero sacerdos quasi pro maiori parte noctis illius uiolenter resistit uerbis Anthenoris. Sed demum antequam Anthenori subtraheretur de nocte libera recedendi facultas, Thoans, illaqueatus in auri cupidine, Palladii subtraccionem Anthenori sponte concessit. Quod Anthenor statim asportauit a templo, et statim eadem nocte per nuncium suum illud transmisit ad Grecos, quod Ulixi fuit protinus assignatum. Postea uero, fama dictante, publice dictum est quod Ulixes sua sagacitate illud interceperat a Troyanis. Sed, O dii, ex quo Thoans sacerdos elegit ciuitatem suam proditorie malle perire quam aurum perdere sibi datum, quis locus tutus esse poterit aut securus si sanctitas in corrumpenda corrumpitur? Sane non est in sacerdotibus nouum istud, in quibus ex antiquo auaricia, omnium uiciorum mater, suas radices affixit et ingluuiosa cupiditas suas medullas. Nullum enim scelus potest esse tam graue quod ad committendum illud sacerdotes in fulgore auri subitam non recipiant cecitatem. Sunt enim auaricie templum et cupiditatis auxilium. Dum Troyani uero promissam quantitatem auri et argenti et frumenti colligerent et eam in templo Minerue ponerent conseruandam donec integra possent haberi, placuit eis deo Appollini in templo ipso sollempne sacrificium celebrare in multitudine animalium occisorum. Que dum animalia ipsa super altare fuissent apposita et inmitteretur ignis ad comburendum ea ad sacrificium deputata, duo inter eos subito miracula contigerunt. Primum itaque fuit illud quod ad sacrificium nullo modo potuit ignis accendi, et cum fuisset fere decies attemptatum, ignis statim extinctus resoluebatur in fumum, sic quod nullo modo potuerunt ad sacrificium Troyani ignem accensum habere. Secundum uero miraculum fuit illud quod, dum interiora animalium ipsorum ad sacrificandum parata essent, super altare quedam aquila uolans ex aere in sue uocis clamore descendit, et irruens super altare rapacibus unguibus suis omnia interiora predicta sustulit ab altari et ea in naues Grecorum aduexit. Troyani autem stupefacti sunt ualde ad ea que sic eis uidentibus acciderunt, et in similitudine uere percipiunt per signum primi miraculi deos esse contra eos ad iracundiam prouocatos. Sed pro utroque miraculo ad significacionem eorum habendam Cassandre consilium diligenter exposcunt. Que pro primo dixit signo eis Appollinem indignatum ex eo quod templum eius per uos in effusione sanguinis humani extitit uiolatum, cum in eo fuerit interfectus Achilles. Sed expedit propter hoc uos ire ad sepulchrum Achillis et ibi lumen accendere. De quo lumine accendetur in eorum sacrificio tale lumen quod nullatenus extinguetur. Quod et factum est. De secundo uero miraculo Cassandra Troyanis asseruit prodicionem ciuitatis apud Grecos sine dubio esse tractatam. Sacerdos autem Calcas de hiis miraculis interrogatus a Grecis secundum signum dixit significare capcionem ciuitatis ab eis tempore ualde breui. Inter hec autem Calcas cum Crisis sacerdote persuaserunt Grecis quod deo Appollini sacrificia eorum offerrent. Quod statim factum est. Post sacrificium uero factum sacerdos Crisis maioribus Grecorum exercitus consuluit in secreto ut fieri faciant in similitudine equi quendam magnum equum ereum ut in eo possent saltem mille milites constipari. Qui equs fiet secundum quod ego decreuero; nam est hec omnium deorum uere uoluntas. Hic autem equs fiet magisterio et arte Apii sapientis artificis. In quo construentur quedam clausure sic artificiose composite quod ab exteriori parte aspectibus hominum non patebunt, per quas, cum locus erit et tempus, ab eo exire ualeant predicti milites constipati. Quo facto et in equo ipso perfecto occulte mille militibus introductis, petitis a rege Priamo ut equum ipsum in honorem Palladis in ciuitatem et in templum suum permittat intrare, uobis eam occasionem pretendentibus quod causa cuiusdam uoti nostri soluendi uoueritis ipsi dee propter subtraccionem Palladii quam fecistis a templo eius. Ad Crisis autem consilium sacerdotis et prouisionem ipsius cum maximo labore artificum sine intermissione aliqua factus extitit equs ipse, perfectus tamen et completus ultimo anno capcionis ciuitatis ipsius. Reges autem qui uenerant apud Troyam in auxilium regis Troye, de quibus superius dictum est, percipientes tam uile pactum quod rex Priamus cum Grecis inierat, omnes cum suis recesserunt a Troya, ad eorum regna, Priamo dimisso, tendentes. Propter quod rex Philimenis, qui cum duobus milibus militum Troyam aduenerat, cum ccl superstitibus tantum sibi recessit a Troya in comitiua uidelicet puellarum et corpore Penthesilee. De quibus mille puellis non supererant nisi tantummodo cccc, earum excepta regina, et tamdiu festinauerunt per dietas earum quod ad earum optatas prouincias peruenerunt. Sequenti uero mane, ut ficticie condictum extiterat de pace iuranda, in medio camporum extra muros ciuitatis sanctuariis ordinatis a Grecis, rex Priamus, extra ciuitatem egressus in suorum maxima comitiua, tam ipse quam Greci iuxta formam sacramenti tenere pacem firmiter iurauerunt. Quare Dyomedes primo iurauit pacem ipsam inuiolabiliter obseruare secundum quod Anthenor disposuit inter eos. Et cum Greci postea fregerint ipsam pacem, dicunt se non fuisse periuros pro eo quod cum Anthenore proditionem ciuitatis et pacem ficticie tractauerunt. Quod uerum est, licet in prouerbio dictum sit: Qui artificiose iurat, artificiose periurat. Sic enim ut iurauit Dyomedes, maiores Grecorum ceteri iurauerunt. Rex itaque Priamus cum omnibus Troyanis suis deceptus et ignarus pacem ipsam non ficticie sed absolute iurauit. Quibus prestitis iuramentis, dum rex Priamus pro certo putaret iuramenta a Grecis facta dolo carere, Helenam Grecorum regibus restituit, et eis eam in humilibus precibus commendauit ne paterentur quod aliqua fortassis iniuria sibi posset inferri. Quod Greci ficticie letis uultibus annuerunt. Greci uero cupientes exequi dolose fraudis eorum insidias, rogant Priamum ut equm ereum, quem in Palladis honorem se dixerunt fecisse ut sit eis propicia in recessu, in ciuitatem Troye iubeat intromitti et coram templo Minerue locari, ut dea Pallas in talis enxenii oblacione sedata pro furto Palladii in eorum reuersione cum nauibus eorum ad propria absque maris periculis eos salue nauigare permittat. Licet enim rex Priamus ad petita nullatenus respondisset, Heneas tamen et Anthenor faciendum esse dixerunt, asserentes quod tale enxenium ad ciuitatis decus perpetuo sit mansurum. Inuitus itaque rex Priamus annuit quod Heneas et Anthenor dolosis fraudibus concesserunt. Et interim Greci promissum aurum et argentum a Priamo rege percipiunt et honera frumentaria eis pacta eorum deducunt ad naues et honerant in eisdem. Uniuersi uero Greci conuenientibus in unum cum maximo deuocionis affectu cum eorum processionibus sacerdotum cum funibus et aliis necessariis trahunt equm et usque ad portam ciuitatis deducunt. Non enim porta fuit tante latitudinis et altitudinis spaciosa quod per eam potuisset equs ipse commode introduci. Propter quod necessarium extitit quod ex muro et porta in tantum demoliri deberet quod fieret ad introduccionem equi ipsius altitudinis et latitudinis spaciose. Quo facto, equm ipsum in ciuitatem Troyam ciues cum multo gaudio introducunt. Sed non est nouum ut extrema gaudii luctus occupet, cum Troyani ciues et maiores eorum ex cecis insidiis facti ceci non equm, licet equm fata statuerunt, sed mortem pocius eorum uisceribus inpresissent. Inmiserunt enim Greci in predictum equmn quendam nomine Syononem, cui Greci claues assignauerunt ut, oportuno captato tempore, aperiret clausuras constructas in equo, et quam primum perciperet Troyanos per eorum hospicia dormiendo quiescere, ipsis foris existentibus signum daret in flamma ignis accensi ut Greci ciuitatem commodius possent intrare et habilius possent morti tradere dormientes. Eadem autem die Greci, insidioso quesito colore, miserunt ad Priamum se a Troya uelle recedere et apud Thenedon se primo conferre, ubi Helenam occulte recipere statuerunt, timentes si ipsam in Troya reciperent ne forte tumultus in exercitu Grecorum insurgeret contra eam ut ipsam exinde morti traderent, nec esset tunc qui posset eam sua defensione tueri. Placuerunt igitur Priamo uelut ignaro ficticia uerba Grecorum, ea reputans esse uera. Unde Grecis ipsis ascendentibus naues eorum et uelificantibus a litoribus Troyanorum, Troyanis eos uidentibus et exinde factis letis, Greci apud Thenedon applicant parum ante solis occasum. Ibique eis in multa iocunditate cenantibus, superueniente noctis umbraculo, omnes se armis bellicis munierunt et ad ciuitatem Troye se in magno silencio contulerunt. Sinon uero postquam percepit Troyanos inisse dormitum, egressus ab equo, reseratis clausuris, iam ignem accenderat et Grecis aduenientibus signum dedit. Quibus incontinenti per murum porte discissum ingredientibus ciuitatem et egredientibus militibus qui in equo extiterant constipati, in Troyanos uiriliter irruunt, qui secure in eorum domibus dormientes, nulla formidinis titillacione compuncti, sine spe aliqua hostilis insultus secure in eorum hospitiis morabantur. Et per Grecos eorum fractis ianuis et undique conquassatis, Greci ascendunt hostiliter domos ipsas, quoscunque de eis inueniunt, discrecione sexus non habita uel etatis, uiolenter occidunt, exponentes preciosas eorum diuicias prede rapaci, cum eorum omne preciosum ab eis rapiant et expolient, sic quod antequam illucesceret dies illa, plus quam xx milia hominum gladio peremerunt, ciuitatis ipsius templa crudeliter spoliantes. Clamor igitur maximus exuberauerat undecunque in funestis uocibus occisorum, et rex Priamus, tam turbido clamore audito, statim agnouit se proditum ab Anthenore et Henea, et in multa lacrimarum copia anxiosus surgit a strato et indutus uestibus quibus potuit subito quasi preceps sua descendit ab aula et et in templum Appollinis se recepit, quod in pallacio suo erat, putans statim se ab hostibus morti tradendum et nullam se posse amodo spem habere uiuendi. Quare pronus coram magno altari occubuit, indubitanter mortem expectans. Cassandra uero, quasi demens effecta, sola fugit et Minerue templum intrauit, ubi suorum omnium excidium grauiter lamentatur. Cetere uero regie mulieres in regis pallacio in multis lacrimis et doloribus remanserunt. Mane autem facto, in ipso lucis diluculo Greci sub ductu Anthenoris et Henee, publicorum sue patrie proditorum, in magnum Ylion irruerunt, nulla ibi defensione per Troyanos inuenta. Propter quod uniuersos quos ibi reperiunt morti tradunt. Pirrus uero in predictum Appollinis templum ingressus, ubi rex Priamus mortem propriam expectabat, in eum irruit ense nudo, et in conspectu impiorum Anthenoris et Henee ductorum ipsius regem Priamum coram altari nequiter interfecit, sic quod in multa sui effusione cruoris maior pars altaris extitit madefacta. Heccuba uero et sua filia Polixena se fuge dederunt, et quo fugiant prorsus ignorant. Eis tamen fugientibus obuiauit Heneas. Cui Heccuba sic dixit in multo sui furoris ardore: Ha nequam proditor, unde a te procedere potuit tante crudelitatis impietas ut regem Priamum, a quo tanta magnalia suscepisti, tanto ab eo magnificatus honore, passus fueris interfectores eius ad eum ducere quem debuisti tua proteccione saluare? Prodidisti patriam tuam et urbem in qua natus fuisti et in qua fuisti tanto tempore gloriosus, ut eius ruinam aspicias et eius incendia uidere non horreas quibus fumat. Saltem istius misere Polixene tuus impius animus misereri dignetur et nequam tuus oculus ei parcat, ut inter tot mala que feceris tibi saltem possit attribui hoc modicum bonum egisse ut eam saluare, si potes, omnino procures antequam in manus Grecorum incidat, qui eam interficiant uel turpiter dehonestent. Ad Heccube igitur uerba motus Heneas Polixenam suscipit et eam incognite secum ducit, quam in secreto loco consignat. Thelamonius uero Ayax de templo Minerue Andromacham, quondam uxorem Hectoris, abstrahit et Cassandram et secum ducit utramque. Et Menelaus Helenam abstractam ab aula regia in qua erat letus aduxit. Sed Greci in eorum seuicia persistentes totum Ylion funditus euertere studuerunt, et, in ciuitatem Troye submissis crebris incendiis, eam flammis rapacibus exposuerunt omnino cremandam, propter quod tota Neptunia fumat Troya. Ex quibus magna pallacia corruunt et exusta subitis pereunt in fauillis, exceptis domibus proditorum, que signo dato illese ab incendiis sunt seruate. Euersa igitur tota quasi funditus ciuitate, rex Agamenon in magno templo Minerue omnes maiores exercitus statuit conuenire. Quibus conuenientibus, statim ibidem Agamenon de duobus eos solicite requisiuit: uno scilicet, si seruanda sit fides illis quorum opere Greci facti sunt uictores et domini ciuitatis, uidelicet Anthenori et Enee; alio, quis modus sit et forma seruanda in diuidendis spoliis, diuiciis, et thesauris ex ciuitate quesitis. Sed Grecorum responsio fuit illa, ut Troyanis, uidelicet Anthenori et Henee principalibus faccionum, seruanda sit fides, per quos Greci facti sunt domini urbis, et omnes opes a ciuitate quesite in publicum ueniant communiter distribuende per omnes, secundum uniuscuiusque status, merita, et labores. Sed Thelamonius Aiax adiecit Helenam nichilominus morti tradendam, per quam Greci tot mala tantis temporibus subierunt. Cuius consilio multi ex ipsis regibus adheserunt, et uix Agamenon et Menelaus tunc Helenam defendere potuerunt, cum maior pars regum in exterminium Helene unanimiter conuenissent. Uerum rex Ulixes in contrariam declinando sentenciam in tantum suis sermonibus et ordinato modo loquendi predictos reges induxit quod, eorum mutata sentencia, in liberacionem Helene omnes concorditer consenserunt. Et Agamenon penes reges ipsos tunc in tantum institit et curauit quod sibi Cassandram, regis Priami filiam, reges ipsi in sui laboris premium concesserunt. Nondum tamen ipsorum regum colloquio dissoluto, Anthenor et Heneas accesserunt ad eos, exponentes eisdem qualiter Andromacha et Helenus, filius regis Priami, semper dissuaserunt Troyanis Grecorum scandala et eorum inimicicias detestari, quorum tractatu fuit liberum corpus Achillis et funerarie traditum sepulture. Quare petierunt eos utpote dignos a custodia liberari, quod a regibus liberaliter fuit concessum. Helenus autem pro duobus filiis Hectoris et Andromacha similiter pro eisdem, utpote patruus pro nepotibus et mater pro filiis, reges ipsos humiliter deprecantur de liberacione ipsorum. Quod et reges similiter annuerunt necnon et Pirrus, qui detinebat eosdem, qui satis primo institit eos morti tradendos. Statuerunt eciam ex tunc quod omnes nobiles mulieres que a mortis laqueis euaserant libere permittantur abire et standi uel eundi liberam pro uelle eorum habeant facultatem. Disposuerunt preterea et ipsi a Troya recedere, sed tanta maris tempestas inualuit quod non ualuerunt per mensem integrum nauigare. Et cum nondum tempestas marina quiesceret, Greci super hoc ab antistite Calcas diligenter explorant impedimenti causam eorum, unde tam grauis culpe causa processit sic perdurans. Quibus Calcas sic dixit: hoc eis accidere propter furias infernales pro eo quod nondum est Achillis anime satisfactum in templo Appollinis interfecti. Immolandum est ergo diis ipsis de ea per quam mortem subiit, que usque nunc remansit inulta. Pirrus igitur diligenter exquirit quidnam de Polixena sit factum, que de Achillis nece fuit causa penitus inpulsiua, cum constet eam non esse mortuam neque captam. Hanc omnes uiuere communiter asserunt. Et proinde Agamenon scrutatur Anthenorem. Quod cum ipse negauerit, contra eum de uita Pollixene et ubi sit uehementer impingit. Anthenor autem uidens se in tantum ab Agamenone et aliis Grecorum regibus pregrauari, tanquam iniquitatis filius, uolens omnes proditiones suas finaliter percomplere, in tantum per dies plures cure adhibuit et laboris quod demum agnouit Polixenam in profundo camere cuiusdam ueteris turris occulte latere. Ad quam accedens Anthenor a predicta turri per brachia eam uiolenter abstraxit, quam incontinenti captam Agamenoni presentauit. Sed Agamenon eam statim Pirro transmisit. Qui Pirrus statim in sepulchro sui patris eam mandauit occidi. Dum igitur Polixena duceretur ad uictimam, concurrunt reges, concurrit et uulgus, et in tanta perdenda pulchritudinis forma sue absque ab ea commissi causa criminis, omnes dolent communiter et pie compaciuntur eidem. A manibus ergo Pirri ualde uelociter ipsam liberassent, nisi iuxta dictum Calcantis omnium interesset ad propria posse redire, qua uiuente redeundi facultas libera non poterat eis patere. Pollixena autem ante Achillis tumulum constituta de morte Achillis uerbis humilibus se plurimum excusauit; ymo de morte eius dixit se nimium doluisse, et quod reges et principes Grecorum uirginem innocentem contra iusticiam patiuntur sine culpa perire_ non quod mortem abhorreat, cum uita eius esset satis durior morte sua ut tante nobilitatis uirgo sue uirginitatis claustra illicite disrumpi permitteret et sui pudoris integram puritatem pateretur per manus minus se nobilium deturpari et specialiter ab eis qui hostili animo regem patrem suum et inclitos fratres suos crudeliter peremerunt. Quare dixit melius sibi succedere in patria sua mori quam per exilium in paupertatis angustiis uitam ducens anxiose abire per prouincias alienas. Ueniat igitur mors, quam se dixit gratanter admittere, dum est uirgo, et uirginitatem suam diis omnibus et ipsi morti grata uoluntate libare. Ad hec dum tacuit Polixena, statim Pirrus in gladio coram sui patris sepulchro, uidente Heccuba matre sua, impie Polixenam occidit, et eius corpore per frusta truncato per eum, patris monumentum in multa circunquaque copia uirginei sanguinis irrigauit. Heccuba uero cum uidit coram se interfici Polixenam, dolore pre nimio sui sexus protinus exuta memoria, facta est furiosa. Quare in furore suo penitus dissoluta uaga discurrit, quoscunque potest mordet more canino, et proiectis ab ea lapidibus, nunc istum obruit nunc illum, Grecos multimode lapidibus offendendo. Propter quod nimium infesta est facta Grecis. Et ideo Greci eam capi faciunt et eam mandant in Aulidem insulam Troye uicinam ab hominibus lapidari. Que ibidem lapidibus obruta diem clausit extremum. Greci uero Heccube corpori monumentum arduum et insigne fieri mandauerunt, ubi corpus Heccube fuit sepultum. Cuius monumenti fabrica usque in hodiernum diem loco apparet in ipso. Et nomen quod tunc fuit inpositum ipsi loco propter memoriam Heccube uocatus est locus infestus, quod nomen usque nunc uiget communiter ipsi loco. Post Troye urbis in tanto suorum ciuium et eorum facultatum discrimine capcionem, nondum Grecis ualentibus a Troya recedere proper nimiam maris et temporis tempestatem, Thelamonius Ayax coram Agamenone et aliis Grecorum principibus contra Ulixem querelam exposuit, dicens quod cum in distribuendis bonis et facultatibus in Troyane ciuitatis capcione quesitis debuerit ea forma seruari ut secundum dignitatem, meritum, et laborem deberet unicunque prerogatiua seruari, in Palladio concedendo non fuit tamen equa forma seruata, cum Palladium concessum fuerit Ulixi, qui tanto premio non fuit dignus, et ego eo caream, qui multo magis eo dignus existo, cum propter mee strennuitatis sudores inmodicos multociens Grecorum exercitum, fame nimium laborantem, multa saturitate repleuerim in multarum rerum uictualium ubertate, quem multociens a Troyanis quasi deuictum in mee fortitudinis robore illesum perdurare et conseruari fecerim contra hostes, cum et ego regem Pollimestorem interfecerim, in cuius custodiam rex Priamus commiserat eius filium Pollidorum cum infinita quantitate thesauri. Quo Pollidoro a me eciam interfecto, thesaurum suum ad exercitum Grecorum totum adduxerim, ex quo fuit exercitus semper in suis expensis habundans. Interfecerim eciam regem Frigie, omnibus bonis eius Grecis adductis. Et eo amplius quod dominio Grecorum adiecerim meo studio et in meis uiribus multa regna, Gargaros scilicet, Crepesim, Arisdiam, et Larissam, necnon et circumadiacencia regna Troye et loca sibi finitima usque ad muros ciuitatis ipsius, cum nullus esset tunc qui Troyanis in nullo succurreret et in fori copia subueniret. Cum et ego cum Achille multa uictoriosa perfecerim _que licet ipse in suo sermone uniuersa distinxerit, hic tamen tamquam superflua sunt obmissa. At ipse Ulixes carens omni strennuitate milicie sola sui sermonis facundia uigere et superesse uidetur, que non preualet nisi in blandiciis tantum et fallaci arte uerborum. Qui si dixerit nos dominos per eum Troyane ciuitatis effectos, hoc non a sue strennuitatis uirtute processit sed a proditoriis et fallacibus uerbis suis, propter quod perpetue labis laboramus infamia inter gentes, ut Troyanos, quos debuimus in potencia uestra deuincere, uincerimus per machinacionis fallaciam et per dolum. Postquam uero suis uerbis Thelamonius finem fecit, Ulixes contra eius uerba animose respondens dixit se Troyanorum exercitum ex sua strennuitate uicisse et sapienti consilio sensus sui, qui si non fuisset in Grecorum exercitu et multa industria sensus sui, adhuc Troya in sua firmitate et gloria maneret et eius ciues adhuc essent in fortitudine status eorum. Sane inter cetera non uirtute tua, domine Thelamon, Grecis Palladium fuit quesitum sed pocius studii mei cura. Grecis enim nunquam quid esset Palladium notum fuit nec eis nota eius uirtutis potencia qualis esset. Sed ego per solius mei scrutinium adinueni quod per solum Palladium retardabatur nobis capcio ciuitatis, cum in Palladii uirtute consisteret Troyam capi non posse donec Palladium esset inter menia ciuitatis ipsius. Quare Troyam accessi furtiue et in tantum studiose tractaui quod, Palladio ipso habito, nobis fuit ciuitatis ipsius dominium acquisitum. Et ad hec inter cetera Ulixes suo tunc colloquio finem fecit. Sed Thelamonius Aiax multis obprobriosis uerbis insultauit acriter in Ulixem et Ulixes nichilominus contra eum. Propter quod capitales facti sunt inuicem inimici, Thelamonio publice asserente necesse esse quod suis manibus moriatur Ulixes. Et dum placuisset regibus Agamenonis et Menelai standum esse iudicio quis eorum alter Palladium habere deberet, Thelamonius uel Ulixes, ipsi eorum arbitrio decreuerunt Palladium penes Ulixem residere debere, tamquam dominio eius addictum, moti forte ex eo quod Ulixes eorum contemplacione Helenam a mortis periculo de manibus ipsius Thelamonii et aliorum regum Grecorum suis sermonibus liberauit. Dolet igitur Thelamonius ex tali prouisione facta per Agamenonem et Menelaum de Palladio irracionabiliter contra eum, cum omnes quasi maiores exercitus constanter assererent in obtinendo Palladio Thelamonium digniorem Ulixe. Propter quod Thelamonius contra Agamenonem et Menelaum egrum gerens animum multa uerborum diffudit obprobria contra eos, asserens se eorum capitalem de cetero inimicum. Cuius rei causa predicti duo reges fratres et Ulixes cum eis in maxima militum comitiua procurabant se cum cauthela maxima custodire. Postquam uero dies ille transiuit, ueniente eius nocte sequente et diei proximi aurora surgente, per quam dies sequens effudit orbi summo diluculo lucem suam, inuentum est quod ea nocte fuerat in lecto suo Thelamonius interfectus, multis confossus uulneribus et eius corpore multimode detruncato. Clamor igitur per totum exercitum magnus exhuberat et de morte Thelamonii communiter omnes dolent, et quasi credulitate uera in Agamenonem et Menelaum culpam impingunt sed pocius in Ulixem. Pirrus uero, qui Thelamonium affeccione sincera dilexerat, contra Ulixem et alios Thelamonii necis participes multa comminatoria uerba diffudit. Quare Ulixes de uita sua dubitans quadam nocte sub ipsius noctis cecitate nimis obscure cum suis nauibus recessit a Troya furtiue et alto pelago se commisit, Dyomedi amico suo Palladio ipso dimisso. Sed Pirrus Thelamonii corpus cremari mandauit, et ex eo facto cinere, in quodam uase aureo deponi et consignari disposuit cynerem ipsum, multi sagacis artificii munimine sigillatum, ad ipsius Thelamonii regis regnum proprium deferendum. Agamenon uero et Menelaus cum quibusdam regibus sibi fauentibus contra Pirrum et quosdam reges qui Pirro fauebant faciebant se caucius custodire, cum Pirrus insidiaretur eisdem et ipsi similiter ipsi Pirro. Sed Anthenor suo tractatu inter eos pacem stabilem reformauit, et uniuersos maiores Grecorum ad conuiuium in magna sollempnitate studuit inuitare. Quos in magna diuersitate ciborum pauit et refecit eosdem, et preterea eos in multorum exhibicione donorum honorare curauit. Greci uero contra Heneam eorum assercionibus impingebant, contra eos scilicet fregisse fidem, rupto sui uinculo iuramenti ex eo quod Polixenam celauerat, ream mortis, cuius occasione magnus Achilles extiterat interfectus. Et ideo, communicato consilio, Henee exilium indixerunt ut perpetuo relegaretur a Troya. Qui cum non ualeret eorum iusssionibus contraire, Grecis humiliter supplicauit ut saltem xxii naues cum quibus Paris apud Greciam se contulit sibi concedere dignarentur, et cum refeccione nimia indigerent, reficiendi eas spacium sibi deberent indulgere. Quod Greci sibi liberaliter concesserunt, quatuor mensium spacio sibi dato ad refeccionem ipsarum. Interea Anthenor nolens in Troya manere, quibusdam nauibus sibi quesitis, uoluntarius recessit a Troya cum quantitate plurima Troyanorum. Sed quo iuerit, quo diuerterit presens hystoria non declarat. Heneas uero, contra Anthenorem gerens animum odiosum pro eo quod facto suo factum est quod ipse relegaretur a Troya et Anthenori patebat plena libertas eundi et redeundi a Troya pro sue arbitrio uoluntatis, latentes parauit insidias Anthenori qualiter a Troya posset perpetuo relegari et quod facultas ei eundi et redeundi a Troya penitus tolleretur. Quapropter Heneas, Troyanis omnibus qui superstites erant in Troya ad consilium conuocatis, sic eos alloquitur dicens: Amici fratres, ex quo sinistrante fortuna ad presentem statum in quo estis nuperius deuenistis, aperte uidetis quia sine alicuius consilio protectoris salubriter non poteritis ducere dies uestros. Est ergo uobis salubre ut, me recedente, de aliquo uestro rectore salubriter cogitetis. si enim uicini uestri habitantes per uillas et castra et eciam alibi scient uos sine protectore manere, passim in uos irruent et continuis prede laceracionibus uos exponent. Expedit ergo uobis, ut michi uidetur, mittere pro Anthenore ut eum uobis constituatis in regem, ut cum eius consilio contra emulos uestros possitis salubriter uos tueri. Placuit itaque Henee consilium uniuersis. Propterea per eorum nuncios Anthenore perquisito, inuentus ad Troyam festinus accessit. In offensionem cuius statim Heneas in armata manu uoluit prosilire, cum adhuc Heneas in Troya potencior esset eo. Quare reliqui Troyani existentes apud Troyam Eneam humiliter deprecantur ut a suis desistat inceptis, et mala eorum omnia, que iam finem in bellis aliquem sunt sortita, per ciuilia et intestina bella inter eos non debeant innouari. Ad eorum igitur uerba Heneas sic dixit: Quis homo potest tanta pietatis dulcedine demulceri ut tanto uiro nequissimo et continuo prodicionis auctori parcere pie posset, cuius proditoriis artibus factum est quod Polixena, inclita filia regis, uirgo innocens, mactari coram sepulchro Achillis sic crudeliter meruisset? Et ego sum a uestro consorcio perpetuo relegatus, qui uobiscum affectaueram in communibus lacrimis tanquam earum particeps condolere et communium anxietatum uias consolacionis exquirere per quas possemus in tantis nostris doloribus respirare. Ad uerba igitur Henee Troyani tunc, communi deliberato consilio, Anthenorem decreuerunt a Troya perpetuo relegandum et quod nunquam Troyam sibi liceret redire, data sibi licencia a Troya continuo recedendi. Quod statim factum est. Anthenor autem statim cum suis nauibus et multis de reliquiis Troyanorum se inmisit in mare, et tamdiu per peregrina equora nauigauit donec in quorundam manus incidit pirratarum, qui irruentes in eum et suos quosdam interfecerunt ex eis, alios uulneribus afflixerunt, et demum predati sunt eos. Tandem ab eorum manibus liberati tamdiu per maris equora deuehuntur donec aura prospera inspirante iuxta litora cuiusdam prouincie applicant que Gerbondia uocabatur. In qua tunc regnabat rex quidam ualde iustus et pius Oecides nomine, qui prouinciam ipsam in multa tranquillitate regebat. In terram igitur huius regis descendit Anthenor in comitiua paucorum iuxta litus cuiusdam rupis excelse que ipsi litori inminebat. Quare ipsius loci scrutata planicie, que a radice rupis ipsius longe lateque per arua distendebatur et nemora in multis aquarum fontibus circunquaque, Anthenor, ipsius loci amenitate captatus, in supercilio rupis ipsius quandam ciuitatem fundare disposuit, et fundauit cum reliquiis Troyanorum qui nauigauerant cum eodem, et eam Corchire Menelaon statuit appellari. Quam in breui tempore forcium murorum ambitu circuncinxit, institutis in eis per girum multis turribus bellicosis. Quod postquam Troyanis innotuit qui remanserant apud Troyam de ciuitate ipsa in loco tuto firmata, fertili, et ameno, maxima pars eorum sponte peruenit ad eam. Ex quibus ciuitas ipsa necnon et multis aliis facta est nimium populosa. Predicto autem regi Oecide, cuius erat dominio prouincia ipsa subiecta, sic se subicere in multa sagacitate nouit Anthenor quod rex ipsum magnam recipit in graciam et ciuitatem ipsam et omnes Troyanos eosdem. Quare magnificatus est ualde ex dileccione regis Anthenor propter sue probitatis industriam, et in regno ipso per regem factus est secundus ab eo. Cassandra uero, que remanserat apud Troyam, multis exacerbata doloribus ex lapidacione matris et morte Polixene sue sororis, multos dies duxit in lacrimis, anxietatibus, et lamentis. Sed demum lacrimarum ymbribus exsiccatis et ea parum a suis doloribus respirante, Greci qui intendebant a Troya recedere ab ea multum exquirunt de futuris eorum. Quibus Cassandra dixit multa mala eis debere succedere antequam in patriam recipiantur eorum. Agamenoni uero dixit ipsum interficiendum ab hiis qui sunt de domo sua. Et prout unicuique eorum accidit sicut Cassandra uaticinata est illis presens hystoria per sequencia declarabit. De Thelamonio uero clandestine interfecto supererant duo filii, quos ipse de duabus uxoribus reginis sibi susceperat. Quorum antegenitus uocabatur Eantides, de regina Clausca, et alius, de regina Ethimissa, qui Antissacus uocabatur. Hii duo, dum etatem agerent puerilem, dati sunt sub tutela et cura regis Theucri ut eos donec pubescerent educaret et donec fierent apti ad miliciam assumendam. Agamenon uero et Menelaus a Grecis licenciam postulant recedendi. Quam ipsi maiores Grecorum adhuc existencium apud Troyam uix concedere uoluerunt, habentes eos de clandestina Thelamonii nece suspectos. Dum de Ulixis fuga furtiua, per quam accusatorem seipsum esse constituit, Agamenonem et Menelaum in aliquo releuarent, sibi recedendi licenciam inuitis animis tribuerunt. Ipsi autem recedentes a Troya alto pelago se committunt. Tempus erat quo, calcatis uuis, autumpnus in orbe iam suos menses exsoluerat inequales, et uicina hyems in suo pigro rigore iam ueniens propriis frondibus spoliarat arbores et dulcibus auium iam indixerat silencium cantilenis. Tunc cum robusta uentorum austeritas in multo flatus spiramine suis prosilit a cauernis, tunc cum, ab aere liquido serenitate depulsa, nubium obscura congeries uestit illum, que in pluuiarum copiis dissolute noua dant incrementa fluminibus et ab estiuis ramorum frustis et truncis decidentibus inter ualles in suis decursibus ualles ipsas undecunque mundificant et extergunt, tunc Grecorum inconsulta facilitas ceco auiditatis ardore corda commouit (qui ad propria repatriare uolentes peregrinancium animos feruenti calore febricitate compellit) ut non aduertentes uiarum discrimina nec temporum qualitates se desideratum accingant ad iter. Propter quod plerisque contingit quod, dum ad propria inconsulte redire festinant, uiarum impedimentis emergentibus inoppinatis aggressibus, in medio uiarum deficiunt et nunquam ad propria superest illis perueniendi facultas. Hoc enim desiderio dum Grecorum capta sunt uota ad propria redeundi, recedentes a Troya cum eorum nauibus diuiciis multis honustis quas ab opulenta Troyanorum preda sibi multipliciter quesierunt, in profundo hyemis quodam die sereno captato, se posuerunt in mari, et eleuatis uelis et in afflatibus uentorum expansis, per quatuor dies et totidem noctes quasi feliciter nauigarunt. Quinto uero die circa nonam, dum per Egeum mare maris equora plena securitate sulcarent, serenus aer subito factus est ater, dum obductis nubibus imbres euomeret in multa copia pluuiarum. Mugit ether in tonitruorum aggregacionibus sonos emittentibus terribundos, et choruscationes repentinis et falsis ignibus translucentes inter tenebras tempestatis instabilem lucem prestant. Eurus, uero, Nothus, et Africus ab antris Eoliis relaxati maris ymma subuertunt, et nunc in tumentes montes nunc in profundis hyatibus maris undas eleuant et discindunt uehementes spiritus procellarum. Sic ergo Grecorum naues, maris nimia tempestate quassate, nunc huc nunc illus incerto remige transferuntur. Scinduntur uela, multas dilacerata per pecias; magno franguntur arbores in stridore, et antenne a suis malis uiolento diuorcio separate uarias colliduntur in partes. Themonum uero suorum ab ipsis nauibus auulsorum excusso regimine, naues ipse, dum uage perclitantur uarios inter fluctus, superuenientis noctis tenebris duplicatis, inuicem segregantur, et a fulminibus a summo celo in triplici flamma ruentibus in medio fluctuum exuruntur, et exuste spumosas pereunt inter undas, dum eas celestis ignis exurit et maris aqua submergit. Pereunt ergo Greci nauigantes in ipsis, et innumerabiles diuicias Troyanorum que uehebantur in eis uorax pontus absorbet. Oyleus uero Ayax, qui xxxii nauibus suis in predictam incidit tempestatem, omnibus nauibus suis exustis et submersis in mari, in suis uiribus brachiorum nando semiuiuus peruenit ad terram. Et inflatus pre nimio potu aque uix se nudum recepit in litore, ubi usque ad superuenientis diei lucem quasi mortuus iacuit in arena, de morte sua sperans potius quam de uita. Sed cum quidam ex suis nando similiter a maris ingluuie iam erepti nudi peruenissent ad litus, dominum eorum querunt in littore si forsitan euasisset. Quem in arena iacentem inueniunt, dulcibus uerborum fouent affatibus, cum nec in uestibus ipsum nec alio possunt subsidio refouere. Sic ergo, ut dictum est, Grecis perclitantibus contigit et Aiaci uirtute dee Minerue, que conceptam iram atrocissimam in Aiacem in eum et alios uoluit uindicare ex eo quod Cassandram a templo suo uiolenter abstraxit. Quamuis enim dictum sit quod pena suos debet tenere actores, non est est nouum ut ob unius culpam dumtaxat mille non culpantes sepius arceantur. De aliis uero Grecis et Grecorum ducibus a Troya tunc recedentibus et ad propria redire festinantibus qui presentis cladis periculum minime subierunt - qualiter eis successerit sequenti libro apertius enarratur. Eo autem tempore quidam rex erat in Grecia nomine Naulus, qui regnum in Grecia magne latitudinis et longitudinis possidebat. Cuius regni situs ex latere septentrionalis plage longo maris pelago iungebatur, dum ex eodem latere haberet rupes excelsas, quarum radices ambiebat pelagus inporrectum, et multos ex eodem latere iuxta se haberet scopulos montuosus. Hic rex Naulus tempore Troyani belli habebat duos filios, quorum antegenitus Palamides in suo nomine uocabatur, alius minor eo uocabatur Oectus. Hic Palamides multa sui strennuitate uigebat, dum esset uir fortissimus et animosus in bello et equestris milicie multa fama preclarus. Hic ad Grecorum exercitum in multarum nauium copia et suorum multorum militum comitiua in apparatu maximo potenter accessit, cum nullus rex in Grecia maius regnum haberet nec tantis diuiciis opulentum. Hunc Palamidem Greci in imperatorem tocius exercitus statuerunt, Agamenone ab eius cura principatus amoto. Qui Palamides demum in conflictu belli mortuus expirauit, ut de hiis omnibus et de eo satis est supra loco suo relatum. Sed quidam, quibus aliorum placet interitus et qui semper in eorum maliciis gloriantur, regi Naulo et eius filio Oecto de morte Palamidis falsis adinuencionibus et subornatis in multa ficcione commentis aliter sunt testati. Dixerunt enim Palamidem non in bello peremptum sed clandestine et furtiue per Ulixem et eius socium Dyomedem de consilio Grecorum fuisse nequiter interfectum. Et ut ex eorum commentis resultaret firma credulitas, de eius interfeccione commentati sunt ficticiam formam et modum, astruentes in dictis eorum Ulixem, Dyomedem, Agamenonem, et Menelaum duas falsas litteras confinxisse, in quibus continebatur Palamidem cum Troyanis prodicionem exercitus tractauisse, pacta sibi a Troyanis quadam auri maxima quantitate, et has litteras fecerunt ad latus cuiusdam interfecti hominis colligari. Cum autem finxissent eos scire promissam pecunie quantitatem, procurauit Ulixes cum quodam secretario Palamidis, pecunia sibi data, ut illam pecuniam quam Troyani promiserant Palamidi pro prodicione exercitus se daturos sub caputio lecti Palamidis se latenter abscondere procuraret. Quam cum Ulixes eidem assignasset, idem secretarius Palamidis sub caputio lecti ipsius latenter abscondit. Cum idem secretarius se ad Ulixem postea contulisset et relatum sibi extiterat in secreto qualiter perfecerat mandatum Ulixis, Ulixes in eodem loco ipsum clandestine fecit occidi. Quibus litteris postea per Grecos inuentis et lectis, Grecos contra Palamidem suspicionis animum concepisse dixerunt. Et cum Greci se postmodum ad tentorium Palamidis contulissent perquisituri si sic de auro rei ueritas se haberet, perquisito eius lecti capucio, inuenerunt aurum ipsum in ipso et in eo pondere quod predicte littere continebant. Quare cum Greci fidem adhibuissent hiis que continebantur in litteris postea firmiorem, in Palamidem irruere uoluerunt tamquam prodicionis actorem. Sed Palamides animose resistens contra predicta obtulit se exinde defendere per duellum equestre qualiter ipsius sceleris erat inscius et se paratum innocenciam suam bello ipso purgare. Et cum nullus Grecorum fuisset qui tunc contra eum pugnandi causa congredi uoluisset, uidentibus eius emulis predictis quod per eam uiam offendere ipsum nullatenus potuerunt, Ulixes in suis sermonibus sedauit populum et curauit in tantum quod, de hiis que contra Palamidem suggesta fuerunt falsa credulitate depulsa, ut eius uideretur adiutor, Palamides fuit adhuc per eum in imperio exercitus reformatus. Addierunt eciam predicti commentatores adinuencionibus suis quod non post multos dies Ulixes et Dyomedes secreto sunt Palamidem alloquti, asserentes sibi quod ipsi certificati sunt quod in quodam ueteri puteo erat quidam maximus thesaurus absconsus, qui indubitanter poterat ab eis obtineri, de quo eum cum eis uellent esse participem, et sequenti nocte disposuerant ad predictum puteum se conferre; si placet ei ire cum eis ad ipsum thesaurum habendum, gratum et acceptum habebant. Palamides uero eorum fraudium uelud ignarus et sola fide deceptus, ueniente nocte, cum eis ad predictum se contulit puteum, ubi collacione facta inter eos quis eorum primo descenderet, Palamides in eum se obtulit descensurum. Qui, discalciatis pedibus et superfluis uestibus reiectis a se, in puteum ipsum animose descendit. Quem ut presenserunt ad yma putei peruenisse, statim eum cum lapidibus obruunt et interfecerunt eundem et ipsum mortuum in puteo dimiserunt, ad eorum tentoria sub eiusdem noctis silencio properantes. Et talis fuit falsi commenti globus qui de morte Palamidis Nauli regis animum patris sui et Oecti fratris sui ad credendum inuoluit. Propter quod rex Naulus et eius filius Oectus diligentissime sunt scrutati qualiter ad uindictam necis filii et fratris eorum potenter insurgerent contra Grecos qui in ipso exercitu tunc fuerunt. Audiuerunt enim pro certo quod Greci ipsi hyemali tempore se posuerunt in mari causa ad eorum propria redeundi, qui necesse habebant transire per confinia regni sui. Mandauerunt ergo eorum hominibus ut qualibet nocte in cacumine montium existencium iuxta pelagus ignem accenderent, ut decepti Greci per noctis tenebras transeuntes, putantes se esse secus terram in qua secure se recipere possent, ibi diuerterent incauti et uelis expansis in montes ipsos et scopulos cum eorum nauibus irruerent, ubi naues ipsi subirent dissute naufragium et irrecuperabiliter deperirent. Quod et factum est. Nam in ipsis rupibus et scopulis plus quam cc Grecorum naues cum nauigantibus in eis naufragio sunt submerse. Cetere uero naues que has precedentes proxime sequebantur, cum ad locum ipsum sub eiusdem noctis tenebris peruenerunt, audito fragore nauium que inter scopulos frangebantur et eorum letali clamore qui moriebantur in mari, locum ipsum exicialem uitantes ab eo fugiunt et se inmittunt in pelagus spaciosum. Cum quibus Agamenon, Dyomedes, Menelaus, et quidam alii, de quibus infra dicetur, predictum naufragium uitauerunt. Predictus autem Oectus siue Peleus (cum esset binomius), predicti regis filius Nauli, Agamenonis et Dyomedis curiose mortem affectans uel ipsorum grauia detrimenta, suo disquirit in animo qualiter eis obesse ualeat, si contingat eos salue ad propria remeare. Propter quod per speciales litteras suas et nuncium sapientem Clitemestre regine, Agamenonis uxori, pro uero et certo firmauit quod Agamenon maritus eius unam de filiabus regis Priami duxerat in uxorem, quam diligens uehementer suum secum ducit in regnum, ut regni sui sibi eam constituat in reginam, et Clitemestram eius ueram uxorem regno priuet et infallibiliter morti tradat. Unde cum sibi expediat ante tempus occurrere, monet eam ut sibi caute prouideat ne suam incidat in ruinam. Credidit ergo Clitemestra uerbis Oecti et ei humiles grates reddens tacito suo conseruauit in animo qualiter se a sibi dictis insidiis uiri sui salubriter tueretur. Factumque est quod Agamenon a periculis maris saluus euasit, perueniens in regnum suum, et Clitemestra eius uxor, que iam sibi parauerat sue necis insidias, eum ficticie leto uultu recepit. Hec autem Clitemestra in predicti sui mariti absencia matrimonii federis ipsius peccauit in legem. Nam, eius pudore postposito, matrimonialem thorum cum quodam Egisto nomine uiolauit. In cuius amore Clitemestra in tantum exarserat quod ex eo quandam susceperat filiam, que Erigona uocabatur, cui dare promiserat pro certo regnum suum, licet Egistus regie non esset originis nec ducis aut comitis nobilitate decorus, sed hoc certum est inter femineas uoluptates quod cum in sui corporis deliramenta labuntur, numquam appetunt cum aliquo commisceri qui marito suo sit melior nec equalis, semper enim ad uiliora declinant. Et cum ipse honoris earum prodige facte sint, in personis suis non horrent committere uilitates, sed non nisi cum uilibus eas committunt, quamuis si cum melioribus uiris suis eciam et seipsis aut mundi maioribus committerent, scelus esse putarent. Nobilitas eciam et diuicie committentis eas non excusarent a crimine quod adulterii non fedarentur infamia et quod innocentem maritum turpi non afficiant nota riualis. In tantum igitur Clitemestra cum suo Egisto dilecto tractauit quod prima nocte qua uenerat Agamenon, dum suo soporatus dormiret in lecto, Egistus in eum irruens ipsum iugulo interemit. Quo mortuo et eius corpore tradito sepulture, non post multos dies Clitemestra Egistum duxit in uirum et illum sui regni regem constituit Macenarum. Agamenoni uero supererat quidam filius ex eadem Clitemestra sibi susceptus Horrestes nomine, qui adhuc annos nondum attigerat pubertatis. Hunc rex Talcibius consanguineis eius, timens ne Egistus furtiue ipsum perimeret, clam ipsum eripuit et ad Ydumeneum, regem Crete, consanguineum eius similiter, transmisit eundem. Qui licet esset Horresti remota proximitate coniunctus, hunc tamen Ydumeneus rex et eius uxor regina Tarrassis gratanti animo susceperunt, quem non minori affeccione carnis obseruabant quam quandam eorum filiam nomine Climenam futuram heredem ipsorum in regno, que nondum effecta thori matura annos pueriles agebat. Ille idem Oectus Nauli regis filius ad Egeam Dyomedis uxorem se contulit, et eodem modo quo induxit animum Clitemestre ad credendum de uiro suo ducente secum unam ex filiabus Priami, eodem modo induxit Egeam. Hec Egea fuit filia Pollinicis regis Argiuorum. Cui mortuo superfuit Egea predicta et quidam filius uocatus Assandrus. Quare post mortem patris Polinicis Egea et Assandrus diuiserunt regnum inter se inuicem Argiuorum, cuius regni una medietas peruenit Egee et alia medietas Assandro fratri suo. Egea uero cum medietate sua regni predicti duxit in uirum Dyomedem eundem. Uerum dum frater suus Assandrus in Grecorum exercitum se conferret contra Troyanos cum predicto Dyomede sororio suo, antequam applicarent ad Grecorum exercitum, apud Breciam peruenerunt, ibi remanere causa recreandi per dies aliquos disponentes. Sed rex Thelephus, illius prouincie dominus, egre ferens moram illorum, in multitudine suorum militum, armatorum irruit in eosdem. Cuius rei causa cum haberent se necesse defendere, Assandrus multos ex militibus regis Thelephi interfecit. Quod rex Thelephus tollerare non ualens tot suorum excidium, accepta quadam lancea in qua erat ferrum ualde secabile, Assandrum cum ea letaliter uulnerauit et mortuum ab equo deiecit. Dyomedes uero, agnita morte Assandri cognati sui, furibundus se ingerit inter homines regis Thelephi, multos ex eis interficit, et demum corpus Assandri a pedibus equorum uiolenter abstraxit et in multis lacrimis inter suos illud adduxit. Et hec fuit rei ueritas de morte Assandri fratris Egee. Sed non sic fuit Egee suasum; ymo pro certo sibi assertum extitit quod Assandrus interfectus extiterat studio Dyomedis, ut eo mortuo medietas regni cederet Egee eius uxori, per quam ipse fieret integer dominus Argiuorum. Egea uero, cum non minus se diligeret Assandrum fratrem suum, que maluisset sui regni medietate carere quam suo fratre priuari, egrum concepit animum contra Dyomedem maritum suum. Propter quod, tam ob predictam causam quam ob Oecti uerba filii regis Nauli, procurauit cum Argiuis hominibus suis quod nullo modo reciperet Dyomedem, cui Egea ex tunc indixit exilium, recusans ipsum amplius in suo regno manere. Quare dictus Dyomedes coactus est exulare, qui quo declinet ignorat. Demum fortuna dictante Salaminam accessit, ubi tunc rex Theucer frater, quondam Thelamonii, illius prouincie dominus residebat. Sed audito iam dudum quod in morte Thelamonii fratris sui Dyomedes conspirauerat cum Ulixe, ipsum capi mandauit. Sed Dyomedes tunc furtiua fuga lapsus euasit a manibus regis Theucri. Rex autem Demofon et rex Athamas peruenientes in eorum regna simili modo a regnis eorum sunt exulare coacti. Qui Carthacium ueniunt, ubi dux Nestor ylariter recepit eosdem. Hii duo reges proposuerunt ibi in eorum regna se in armata manu conferre, et eorum regnicolas in potenti brachio debellare et omnes interficere fortuna fauente, illos specialiter crudelissime morti tradere qui faccionis ipsius fuerunt actores. Uerum Nestor eorum consilia non commendat; ymo persuadet illis ut nuncios eorum ad eorum regna transmittant in blandiciis et multarum prouisionibus libertatum. Unde factum est quod non post multos dies eorum regnicole reconciliacionis animum assumentes predictos eorum reges in eorum regna gratis animis receperunt. Heneas uero, qui remanserat apud Troyam ut refici faceret naues suas, dum fuit ibidem passus est multos bellicosos congressus ab adiacencium locorum incolis, qui Troyanorum reliquias prede exponere nitebantur. Consuluit ergo eis Heneas quod, cum ipse ad eorum defensionem diu cum eis esse non possit, mittant pro Dyomede, uiro tam strennuo, qui, cum exilium pateretur adhuc ex eo quod recipi non potuit inter suos, ad regimen et subsidium eorum libenter accederet. Miserunt itaque Troyani pro Dyomede, qui, auxilio undecunque quo potuit conquisito, cum multa celeritate se contulit apud Troyam. Qui cum inuenisset quasi Troyanos obsessos et adhuc Heneam ibidem, qui inter se gauisi sunt ualde, ambo ad bellum se parant, et ordinatis Troyanis aptis ad bellum, in armatu manu ad prelium egrediuntur cum eisdem. Diebus igitur septem continuis est pugnatum. Inter quos Dyomedes multa commisit de sue strennuitate persone, multos interfecit ex aduersariis Troyanorum, multos cepit ex eis, et quoscunque per eum capi contingeret faciebat statim furca suspendi tamquam fures pessimos et predones. Octauo uero die in multa bellandi astucia sic uiriliter irruit contra eos quod ipsos undique circuncinxit, sic quod manus eius effugere non ualerent. Quare omnes furca suspendi mandauit et eos more furum patibulis diuersis affixit. Reliqui autem uicini de adiacentibus uillis et castris, audito de insultantibus in Troyanos sic amara morte consumptis, perterriti nimium cessauerunt omnino uexare Troyanos. Unde quies est maxima parata Troyanis, si quies in eorum tribulacionibus dici potest. Heneas uero interim, suis refectis nauibus, cum multis de reliquis Troyanorum et patre eius Anchise naues ipsas ascendit, profecturus in exilium sibi a Grecis indictum. Propter quod cum ipsis nauibus alto pelago se committit, et cum prorsus ignoret quo sibi sedem fata statuerunt ubi suos possit locare penates, multis maris exagitatus periculis multis locis adhesit. Sed uoluntate deorum cum suis nauibus pontum intrat, et tamdiu per peregrina maria nauigauit quod peruenit in Ytaliam et in Thusciam se recepit. De processibus autem Henee particularibus, qualiter sibi successerit post recessum eius a Troya, et qualiter sibi contigerit postquam peregrinari desiit ex quo uenit in Thusciam, presens hystoriam non describit. Sed qui eorum uoluerit habere noticiam legat Uirgilium in Eneydos. Egea uero uxor Dyomedis, postquam ad eius peruenit noticiam Dyomedem receptum a Troyanis et hostes suos sic uiriliter debellasse, timuit ne Dyomedes forte uiribus conquisitis in eam irrueret et suos et eam offenderet tamquam lesus ab eis. Unde habito consilio cum Argiuis, statuit pro Dyomede mittere ut ad regnum suum secure debeat remeare. Qui, habito nuncio sue uxoris, gauisus est ualde et festinus ad propria remeauit, ubi ab Egea uxore sua et omnibus Argiuis sinceris animis et cum maximo gaudio fuit receptus. Ceteri uero Grecorum qui reges eorum redeuntes a Troya recipere recusauerant, penitencia ducti, humiliter querunt eos et ipsos regnorum suorum restituunt dignitati. Qui postquam ad regna peruenerunt eorum, urbes et loca collapsa in eorum absencia sollicita mente reformant et in meliorem statum instaurare procurant. Horrestes igitur Agamenonis filius, quem rex Ydumeneus susceperat nutriendum ob timorem Egisti, iam adoleuerat et xxiiii annorum iam erat maior effectus cum rex Ydumeneus ipsum honore milicie decorauit in multa iocunditate festiua. Quo facto milite, Ydumeneum regem deuote rogauit Horrestes ut, cum etas eius et tempus appeterent circa regni sui recuperacionem et in ulcionem necis patris sui intenderet, de militibus regni sui sibi deberet subsidium exhibere. Qui libenter annuens sibi mille milites ualde strennuos assignauit. Ubi multorum requisiuit et expectauit auxilium, sic quod breui tempore alios mille milites sibi quesiuit et cum predictis duobus milibus militum ciuitatem Trozen animosus intrauit. Erat autem huius ciuitatis dominus rex Forensis, sic suo nomine nuncupatus, qui dudum fuerat intimus Agamenonis et multum odiosus Egisto. Causa uero ipsius odii propter quam rex Forensis contra Egistum capitales inimicicias confouebat precipue fuit illa. Nam cum idem rex Forensis de quadam filia sua cum eodem Egisto matrimonium contraxisset, dictus Egistus ob amorem Clitemestre a filia regis Forensis diuertebat, libello repudii sibi misso. Propter quod gratanti animo se obtulit et rogauit Horrestem quod in sua comitiua contra Egistum ipsum duceret, qui in seruiciis Horrestis et destruccione Egisti uenire cum trecentis militibus intendebat. De quo Horrestes satis regraciatus est illi. Tempus erat quo iam sol Thauri signum intrauerat. Tunc cum prata uirent et uernant flores in arboribus redolentes, rubent rose in uiridibus rubis earum, et in dulcibus cantibus philomene dulci modulamine cytharizant, tunc cun esset mensis Maius ille, qui horum ductor est omnium et blandus alumpnus ipsorum, Horrestes cum rege Forensi et eorum exercitu a ciuitate Trozen ambo feliciter discedentes Micenas accelerant. Et cum eos nollent recipere Micenates, Horrestis exercitus ciuitatem ipsam dura obsidione conclusit. Receperat enim Horrestes responsum a diis ut contra Egistum secure procederet. Nam sibi contra eum est concessa uictoria, et acceptum est diis quod de matre sua ipse idem assumat suis manibus ulcionem. Quamuis enim Clitemestra in ciuitate ipsa esset inclusa, iuerat Egistus pro succursu ciuitatis milites coadunare pugnaces, cum quibus ciuitatem ipsam se sperabat pro certo tueri. Sed Horrestes, agnita ueritate per quam uiam posset redire Egistus in comitiua sua, ordinatis suia exploratoribus, circunquaque per passus uiarum per quos Egistus redire poterat multos milites constipari decreuit qui Egistum possent intercipere redeuntem. Ipse uero quolibet die ciuitatem ipsam continuis uexabat insultibus, que a suis ciuibus poterat male defendi, cum non fuisset ciuitas ipsa contra insilientes in eam ante tempus pro sua defensione munita. Quare factum est quod ciues eius non ualentes sustinere nocturnos stimulos et diurnos quinto decimo die obsidionis ipsorum cessauerunt omnino bellare, et ciuitas ipsa ab Horrestis exercitu capta est. Intrauit igitur ciuitatem Horrestes in multa militum comitiua. Et ordinatis militibus in portarum custodia ne quis ingredi uel egredi forte posset ab eis, ad regium quondam patris sui pallacium properat, ubi Clitemestram matrem suam inuenit. Quam statim capi mandauit et fida custodia detineri, sic et omnes qui patris sui regis Agamenonis conspirauerant in mortem et qui contra rebellionem eius fuerant principes faccionum. Eodem eciam die dum Egistus celeraret ad succursum cum quibusdam suis militibus ciuitatis, incidit in manus militum Horrestis Egistum expectancium redeuntem. Qui irruentes in eum et eius socios, bello commisso, ceperunt Egistum, omnibus eius militibus interfectis, et Egistum ad Horrestem adducunt, manibus eius post terga ligatis. Sequenti uero die Horrestes mandauit Clitemestram matrem suam ligatis manibus nudam aduci. Contra quam Horrestes nudato ense illico irruit et ubera eius ab eius pectore propriis manibus extirpauit, et in multis ictibus ensis sui interfecit eandem. Quam interfectam et nudam extra ciuitatem per terram trahi mandauit et canibus et uolucribus eam statuit deuorandam. Propter quod tamdiu insepulta remansit donec canes et uolucres totum corpus eius exceptis ossibus consumpserunt. Egistum uero nudum per totam ciuitatem tractum furca suspendi mandauit; sic et omnes alios quos ceperat tractos per ciuitatem et furca suspensos necari decreuit. Quid ultra? Ex omnibus impiis, infidelibus, et peruersis per Horrestem Micenarum ciuitatem purgata, uere dici potuit Agamenonis mortem per tantorum mortes ultam plene fuisse necnon et de Clitemestra propter obprobrium a se turpiter uiro factum necnon et illatam iniuriam per eam nato suo in multis in quibus Clitemestra peccauit. Fuit enim homicidii rea, que talem et tantum regem qualis fuit inclitus Agamenon, sub eius securitate cubantem, fecit occidi, uirum et filium turpis adulterii affecit iniuria, et seipsam naturam et morem mulierum nobilium non obseruans. Quare iustum fuit ut de tot malis incurreret multa mala per eum precipue quem in nota dedecoris tot malis affecit. Interea Menelaus, qui a multis periculis maris euasit, cum Helena uxore eius Cretam applicuit, ubi de morte Agamenonis fratris sui et uindicta per Horrestem assumpta rumorem audiuit. Contra Horrestem igitur Menelaus grauem concepit animum de tam dira uindicta quam exercuit contra matrem. Et ibi tam maiores quam uulgus pro maiori parte ciuitatis ipsius uenerunt ut uiderent Helenam, pro qua Greci tot mala sunt passi. Demum uero uentis secundis afflantibus Menelaus cum Helena recessit a Creta, et felici nauigacione potitus in portum applicat Macenarum, ubi odiosum animum demonstrauit Horresti, dicens ei eum in regno patris non debere succedere ex eo quod in matrem tam diram exercuit ulcionem que magis impietas dici potuit quam uindicta. Quare factum est quod, congregatis omnibus Grecorum regibus in Athenis, quibus pro maiori parte eorum communiter uidetur Horrestem Agamenonis filium fore regno patris indignum, qui contra matrem fuit tanta impietate crudelis, et ideo exilio magis dignum. In defensionem suam allegante tunc Horreste quod quicquid de matre fecerat exercuerat de iussu et uoluntate deorum. Dux autem Athenarum se obtulit pro parte Horrestis contra quemlibet probaturum quod Horrestes regni Macenarum dominio dignus erat, et quicquid de matre fecerat deorum peregerat uoluntate. Contra quem dum nullus fuisset qui predicto bello se uellet offerre, predicti reges, sollempni communicato consilio, absoluerunt predictum Horrestem ab omni querela, ipsum de regno patris sollempniter coronantes. Qui licenciatus ab eis, cum Athenarum duce, qui affectione associauit eundem, Macenas applicuit, ubi cum maximo gaudio fuit receptus. Horrestes igitur in patris solio sedit dyademate coronatus, egrum gerens animum contra suum patruum Menelaum. Sed recedente duce Athenarum ab Horreste, rex Ydumeneus rex Crete apud Micenas se conferens inter Menelaum et Horrestem concordiam tractauit et pacem, sic quod Horrestes Hermionam regis filiam Menelai et Helene in uxorem duxit, suam uidelicet consobrinam, festiuitate nupciarum inter eos sollempniter celebrata. Erigona uero filia Clitemestre et Egisti, turpi coytu suscepta, ex quo nouit Horrestem uterinum fratrem suum in regni solio confirmatum, nimio dolore commota laqueo se suspendit. Non post multos uero dies Ulixes cum duabus nauibus negociatorum quas precio conduxerat Cretam uenit. Suas enim naues amiserat, et quicquid habuerat ablatum sibi extitit ab incursibus piratorum, et eo pocius quod in manus gentis Thelamonii Aiacis incidit, que ipsum cepit et quecunque penes ipsum inuenit abstulit e t ipsum furca suspendere intendebat. Sed Ulixes industria sensus sui euasit a laqueo gentis ipsius, pauper tamen et egenus et penes se nichil habens. Licet enim sic euasisset a manibus gentis Aiacis et dum securus eripi ab infortuniis credidisset, incidit subsequenter in manibus regis Nauli, qui propter Palamidis filii sui mortem capitali odio persequebatur Ulixem. Ulixis igitur sagacitas magna fuit, per quam a manibus regis Nauli de persona saluus euasit. Quo uero ingenio uel quo sagacitatis tenui argumento a captura gentis Aiacis et manibus regis Nauli Ulixes euaserit presens hystoria non declarat, nisi quod Ulixes ex predictis causis ad Ydumeneum regem pauper et inops accessit. Rex autem Ydumeneus de tanta Ulixis paupertate miratus nichilominus hylariter eum suscepit et casus suos et sue infelicitatis accidencia explorat ab ipso et petit ea sibi seriatim et particulariter enarrari. Quod Ulixes gratanter admittens, ut regis peticionem impleret, suorum casuum fata reuoluens in sui narracione sermonis ea per ordinem explicauit. De quibus sic dixit: Uerum est, domine rex, quod post capcionem Troie, cuius capcionis ego pars infallibiliter magna fui, cum nauibus meis multis onustis diuiciis de opibus Troyanorum in multa auri et argenti copia et multorum meorum michi famulantium comitiua pelago me commisi, et me per plures dies prospere nauigante, in quendam portum, qui Mirna communiter nuncupatur, primo saluus applicui, ubi cum meis pro terre recreacione descendi et ibi tutus per dies aliquos moram traxi, cum ibi nullus michi et meis molestiam intulisset. Deinde a predicto portu discessi, et aura michi blandiente secunda, in portum qui dicitur Calastofagos salue perueni, ubi similiter cum meis per dies aliquos sum moratus. Cunque fallaces uenti michi tempus prosperum suaderent, a predicto portu discessi et fere per tres dies proxime subsequentes feliciter nauigaui. Tunc subito uentorum tempestas inualuit et aer de sereno factus est repente obscurus incerta nauigacione nunc huc nunc illuc me sub nimia tempestatis clade uexauit. Demum tempestas ipsa me compulit in Siciliam diuertere nimis inuitum, ubi uexaciones sum passus plurimas et labores. Erant enim in Sicilia duo reges fratres, quorum unus uocabatur Strigona et alius Ciclopa. Hii autem duo reges irruerunt in me et meos. Uidentes naues meas diuiciis tantis plenas exposuerunt per uiolenciam eas prede, et quicquid inuenerunt in eis exportauerunt ex eis in multitudine eorum militum armatorum. Et eo deterius quod superuenerunt duo eorum filii, milites ualde strennui et nimium bellicosi, quorum unus uocabatur Allifan et alius Pollifemus. Hii irruerunt in milites meos, qui centum interfecerunt ex eis, ceperunt me et Alfenorem unum ex sociis meis, et me et eum in quondam castro in carcerem detruserunt. Hic Pollifemus habebat quandam sororem, uirginem speciosam, quam postquam uidit Alfenor, in concupiscentia eius exarsit, et eius illaqueatus amore factus est ualde amens. Per sex igitur menses me captiuum in Siciliam detinuit Pollifemus. Sed demum misertus est mei et me cum Alfenore liberauit. Qui Pollifemus postea multum michi contulit commodi et honoris. Sed Alfenor circa sui amoris uehemenciam in tantum operam suam dedit quod sororem Pollifemi quam diligebat noctis tempore a secretario patris eripuit et ipsam secum aduxit. Quod ut peruenit ad suorum notitiam, sui contristati sunt ualde. Propter quod idem Pollifemus iterum in me et meos eadem nocte ad arma prorupit cum maxima militum comitiua, et facto impetu contra meos, sui recuperauerunt Pollifemi sororem. Qui Pollifemus in me demum irruit, et dum ab eo insisterem me tueri, unum sibi ex oculis eius euulsi, et cum sociis meis qui uiui supererant in naues proprias me recepi, et cum eis a Sicilia eadem nocte discessi. Deinde recta nauigacione potitus in Aulidem insulam me uentus appulit quamuis inuitum. In hac igitur insula erant due puelle sorores nimium speciose, ipsius insule domine, que in arte nigromancie et exorzizacionibus docte nimium habebantur. Quoscumque igitur nauigantes in hanc insulam fortuna trahebat predicte sorores non tam earum pulchritudine quam earum magicis incantationibus sic tenaciter capiebant quod nulla spes erat intrantibus ab insula posse recedere, omnium aliarum curarum oblitis, adeo quod si quos inueniebant ad earum mandata rebelles, statim eos in bestias transformabant. Harum igitur una, illa uidelicet que magis docta in hac sciencia erat, Circes suo nomine uocabatur, et alia suo nomine Calipsa. In potestatem igitur harum duarum me fortuna deduxit, quarum una, uidelicet Circes, meo quasi amore bachata, suas inmiscuit pociones, et suarum incantacionum insidiis sic fatue me allexit quod per annuum integrum non fuit michi ab ea recedendi facultas. Infra quem annuum Circes grauida est facta et concepit ex me filium, qui postea natus ex ea creuit et factus est uir nimium bellicosus. Ego autem circa propositum mei recessus curam adhibui. Sed Circes irata persensit, et suis magicis artibus me credidit detinere. Sed ego, qui de arte eram similiter ualde instructus, contrariis operacionibus omnia sua figmenta destruxi et penitus annullaui. Et quia sic ars deluditur arte, contrariis commentis Circes in tantum preualuerunt efficacius artes mee quod cum omnibus sociis meis qui tunc erant mecum a Circe nimium anxiosa recessi. Sed quid michi profuit ille recessurus? Nam committente me mari, uentus me appulit in terram regine Calipse, que suis artibus sic me illaqueauit et meos quod maiori tempore quam uoluerim me detinuit penes se. Mora tamen ipsa michi non fuit nimium tediosa propter ipsius regine pulchritudinem, in qua miro modo uigebat, et propter affectus placidos quos penes ipsam inueni, que placere michi et meis nimium est conata. Tandem per mei sensus industriam factum est quod ab ipsa salue recessi, in maxima tamen mei pena laboris, cum artes mee artes suas uix repellere potuissent. Deinde nauigando cum meis perueni ad quandam aliam insulam, in qua quoddam oraculum sacrum habebatur, quod diuine concessione potencie certa et uera responsa petentibus exhibebat. Ab hoc oraculo multa petii curiosus, inter que affectuose ab eo quesiui quidnam de nostris contingeret animabus postquam a nostris corporibus sunt egresse. De omnibus igitur per me tunc quesitis ab eo certum responsum obtinui preterquam de animarum articulo, de quo ab eo nullum certum responsum potui obtinere. Cum igitur ab ipso oraculo discesissem, aura, ut credidi, perflante secunda, uentus me conpulit pertransire per quendam locum periculis multis plenum. Perueni enim in illud mare in quo Syrenes, que sunt maxima monstra marina, pelago spaciantur. Sunt enim ab umbilico superius forme feminee, uirgineum uultum habentes, ab umbilico uero citra omnem formam piscis obseruant. Hec autem mirabiles uoces mirabili sonoritate resoluunt in cantu in tam dulci modulamine cantilene quod celestem putares excedere in sonis musicis armoniam, adeo quod miseri nauigantes, cum ad eas perueniunt, tanta earum cantus dulcedine capiuntur quod eorum nauium uela deponunt, ramos reponunt in altum, nauigacione penitus abstinentes. Sic enim animos miserorum ille cantus inebriat quod miseri audientes omnium aliarum curarum grauaminibus exuuntur, et in tantum earum dulcedo ipsorum demulcet auditus quod quasi sui ipsius prorsus obliti nec esum appetunt neque cibum, dum eorum quidam animis sopor illabitur, per quem efficiuntur penitus dormientes. Quos dum Syrenes dormire persenciunt, naues eorum gubernatorum regimine destitutas statim euertunt et naufragio subruunt, sic quod nauigantes in eis dormiendo infelici naufragio submerguntur. In has igitur Syrenes incidi, et ne socii mei mecum inuoluerentur simili soporis errore, meis artibus et mei et eorum auditum sic tenaciter obturaui quod de earum cantu ego et socii mei nichil penitus audientes ipsas debellauimus, et plus quam mille ex eis interfecimus, sic quod salui earum loca transiuimus, ab earum periculis liberati. Deinde naufragio infelix casus nos appulit inter Sillam et Caribdim, et cum xu stadia eorum ingluuiosa pericula protendatur, ibi ab ipsa maris ingluuie plus quam medietas mearum nauium fuit absorta. Propter quod socii mei nauigantes in eis ingluuie ipsius maris naufragio perierunt. Ego autem cum alia medietate nauium mearum ab ipsius ingluuie maris auulsus Pheniciam nauigando perueni, ubi inueni mirabilis gentis tyranidem, qui in me et meos irruens maiorem partem meorum gladio interemit, paucis relictis ex eis. Bona omnia que tunc mecum habebam in nauibus abstulerunt a me homines gentis ipsius, ceperunt me, et qui superfuerunt ex meis mecum duris carceribus incluserunt. Tandem, uolentibus diis, liberauerunt me et illos quos mecum incluserant, nichil michi restituto ab eis de rebus meis. Quare in summa paupertate deductus circuiui meridiem et demum in terram istam applicui, factus pauper et egenus, ut uides. Ecce narraui tibi omnes casus meos postquam a Troya recessi et in paupertatem quare sunt deductus. Et sic Ulixes narrationibus suis finem fecit. Rex uero Ydumeneus, auditis uerbis Ulixis, racione sue nobilitatis et eius industrie ualde compassus est sibi, et ideo quantum placuit Ulixi in Creta morari in multa rerum habundancia rex honorauit eundem. Demum cum Ulixi placuit a Creta recedere, rex donauit Ulixi duas naues, necessariis omnibus bene munitas, cum quibus posset in regnum suum commode nauigare. Donauit etiam sibi dona plurima, argentum et aurum, que sibi possent habunde sufficere dum ad propria perueniret. In recessu tamen suo rogauit eundem ut ad regem Anthenorem se conferret, qui eum uidere plurimum affectabat. Ulixes igitur, a rege Ydumeneo obtenta recedendi licencia, naues ascendit et ad regem Anthenorem se contulit, qui eum in uultu ylari cum multa iocunditate recepit. Cui multum grata fuit Ulixis multa facundia et nimia industria sensus eius. Ibi autem Ulixes certos rumores didicit de uxore sua Penelope, tot infestata proceribus, et eius pudicicia ab ea illesa seruata, necnon et de quibusdam aliis qui inuaserant terram suam et eam temere detinebant contra eius uoluntatem uxoris. Ibi Thelemacus filius eius, cognito patris aduentu, accessit ad eum, qui omnes rumores quos pater didicerat certa sibi assercione firmauit. Quare Ulixes regem rogauit Anthenorem ut eum in regnum suum associare deberet in suorum militum comitiua. Quod Anthenor libenter annuens cum suis militibus associauit eundem. Et eis de felici nauigacione potitis, in tantum procurauit Ulixes quod de nocte in suam applicuit ciuitatem, et depositis in terram militibus, de nocte suorum proditorum domos inuadit, ubi ipsos inueniens dormientes omnes interficit ita qod nullus euasit ex eis. Adueniente uero die in sui folgoris lucida claritate, in suum pallacium cum rege Anthenore se recepit. Et ibi rege ipso cum multa iocunditate recepto, O quam facta est hylaris Penelope in aspectu sui domini, quem tanto uidere tempore anxia peroptauit! Concurrunt igitur ciues, reges eorum tantis temporibus expectatum cum multo gaudio uidere festinant, multa dona sibi offerunt et exenia magna nimis, et exaltatus est Ulixes multum in regno suo. Et in tantum cum rege tractauit Anthenore quod Thelemacus Nausicam, filiam regis Anthenoris, duxit in uxorem. Celebrantur igitur nupcie Thelemachi in multorum sollempnitatibus gaudiorum. Et rex Anthenor suum feliciter remeauit in regnum. Et Ulixes in inclito statu regni sui demum sub nimia pacis tranquillitate quieuit. Quia uero usque nunc de Pirro Achillis filio postquam a Troya recessit, presens hystoria nichil dixit, nunc ad narrandum eius aduentum dirigitur stilus noster. Pirrus enim ex parte patris sui habuit regem Pelleum auum suum, cum ex predicto Pelleo et Thetide eius uxore fuisset susceptus et natus Achilles pater ipsius Pirri, quem Achilles suscepit ex Deidamia regis filia Licomedis. Et sic habuerat Pirrus duos auos, regem Pelleum ex parte patris et regem Licomedem ex parte nobilis matris sue. Qui rex Licomedes filius regis Achasti fuit, proaui dicti Pirri, adhuc uiuentis, licet esset in senio constitutus. Hic Acchastus habebat odio Pirrum et omnes de genere patris eius. Causam autem huius odii presens hystoria non describit. Rex igitur Acchastus Pirri proauus expulit regem Pelleum auum Pirri de regno Thesalie, sic quod ipsum Acchastus exulare coegit et pro interficiendo Pirro suas posuerat insidias ne euaderet manus eius. Pirrus uero, postquam a Troya recessit et maris se subiecit insidiis, multa maris pericula passus est, et maiorem partem rerum quas secum detulerat proiecit in mare, et quasi eius nauibus conquassatis, Molosam applicuit, ubi naues suas pro temporis tempestate quassatas necessaria fecit refeccione fulciri. Ibi eciam didicit qualiter rex Acchastus proauus eius regem Pelleum auum suum a Thesalie regno deiecerat et qualiter contra Pirrum fuerat insidias machinatus. Doluit igitur Pirrus de tam enormi dispendio aui sui sed pocius de seipso, cum predictus rex Licomedes, auus maternus ipsius Pirri, regis Acchasti filius, ipsum a suis annis teneris educasset. Interea rex Pelleus, per regem Acchastum a regno deiectus, qui timore regis Achasti et filiorum suorum (cum rex Achastus haberet duos alios filios et unam filiam nomine Thetidem, quorum filiorum unus uocabatur Philistenes et alius Menalipus) securus in publicum non poterat apparere, prouidit ubi posset melius delitere donec Pirrus nepos eius rediret a Troya, qui opem suo discrimini ferre posset. Sciebat enim per mare a Troya eum cum suis nauibus rediturum. Erat enim longe a ciuitate Thesallie per uiii forte stadia quoddam antiquum hedificium iuxta mare, inter ciuitatem ipsam et hedificium ipsum quibusdam nemoribus interiectis, ad que sepius uenandi causa reges Thesallie uenire solebant, cum in eis uenatorie fere plurimum habundarent. Hoc autem antiquum hedificium pro temporis uetustate erat penitus derelictum, cum situs eius esset in sollitudine constitutus et nulla ex eo appareret fabrica super terram. Erant enim in eo sub terra recondite multe lacune, in quibus poterat quis secure latere, cum foramen descensus eius esset incognitum, multis spinetis siluestribus et rubis agrestibus circumclusum. Sed ab ipso foramine facilis erat ad inferiora descensus, per gradus scilicet constructos in ipso, quamuis in summitate foraminis esset quedam latens fouea pro spinetis, in medio cuius os foraminis habebatur. In hoc igitur hedificio Pelleus latere disposuit. Qui dum lateret in ipso, sepius egrediebatur ab eo, et perueniens ad litus maris equora suo meciebatur intuitu si forte Pirrum uidere posset cum suis nauibus redeuntem. Pirrus uero, suis refectis nauibus in Molosa, nauigare uersus Thesalliam prorsus intendit uindicaturus, si posset, contra regem Achastum, maternum proauum suum, deieccionem Pellei aui sui paterni et seipsum a se tueri, si posset eum in offensionis obstaculo preuenire. Ut igitur caucius faciat que intendit, duos secretarios suos, Crispum uidelicet et Adrastum, sagaces exploratores, apud Thesalliam mittere procurauit ad Assandrum, ciuem Thesallie dudum, Pellei et ipsius Pirri fidelem, ut per eum posset de omnibus informari. Quibus uenientibus apud Thesalliam, per Assandrum omnibus diligenter edoctis, ad Pirrum celeriter redeuntes sibi fideliter referunt singula que uiderunt et que didicerunt ab Assandro referente. Pirrus igitur statim suas naues ascendit in Thesalliam profecturus. Sed dum putaret feliciter nauigare, marina tempestas in naues suas irruit, que fere triduo perdurauit. Demum diis fauentibus factum est quod cum nauibus ipsis, adhuc uentorum rabie non sedata, in quendam portum applicuit uocatum Speliadim. Hic autem portus distabat a ciuitate Thesallie fere per octo stadia, et erat uicinus illi antiquo hedificio in quo rex Pelleus delitebat. Pirrus itaque, maris fatigacione laxatus, descendit in terram, et dum ire pedes ad uicina nemora properaret, mirabilis fortune casus ad predicti foraminis foueam hedificii supradicti ipsum adduxit. Quam preuidere non ualens propter herbarum adiacencium uelamenta in eam irruit, et ad superiorem et primum gradum de gradibus ipsis per quos descendebatur inferius fixit pedes, et dum inspiceret gradus ipsos, uidere quid sit inferius diligenter affectat. Dum igitur ad loci ipsius yma peruenit, ecce quod a suis latibulis rex Pelleus prosilit, nepotem agnouit, in cuius uisione uidere putat Achillem, tanta patri suo Pirrus similitudine respondebat. Affectuose ergo ipsum amplectitur et in lacrimis ipsum flebiliter osculatur. Sua sibi discrimina tandem exponit de rege Acchasto, suas sibi reserando querelas. Dolet Pirrus, tacitus tamen omnia in mente conseruat. Ascendunt ergo superius auus, et nepos et ad Pirrum accedit tunc comitiua suorum. Pirro uero statim innotuit quod Philistenes et Menalipus, filii regis Acchasti, ad nemora ipsa peruenerant causa uenandi. Quo audito, statim Pirrus exuit uestas suas, et quadam uili et ueteri ueste sibi quesita, lacerata multas in partes, se induit, et accinctus quodam ense, sociis suis data licencia, solus properauit ad nemus. Nondum igitur Pirrus multum per nemus uagauerat cum regis Acchasti filiis obuiauit, qui a Pirro querunt quis sit, unde sit, unde uenerit, et quo uadat. Pirrus autem respondit eis se esse de Grecia et a Troya cum suis sociis cum quadam naui ad patriam suam se uoluisse redire. Sed tanta maris tempestas contra ipsos inualuit quod post multa discrimina et labores non multum longe a litoribus naufragium sunt perpessi, sic quod quingente persone nauigantes in eis subito naufragio perierunt. Ego tamen solus euasi, quem excellentes fluctus quasi mortuum ad litora proiecerunt. In quorum spuma, dum frangit in terra et in facie terre descendit circa litus, perueni a tumefaccione fluctuum frangentium circa terram quasi mortuus inebriatus ad litus. Ubi post multum uomitum aque salse quam ex mari sorbueram, in aliquo respiraui, et demum post multas angustias uix bene restitutus sum mee pristine sanitati, et in naufragio ipso cum amiserim omnia que ferebam, pauper effectus mendico panem hostiatim dum ueniam ad proprios lares meos. Uos autem, si nondum comedistis et detulistis aliquid in hoc nemus ad uescendum, estote michi de eo in aliquo graciosi. Qui sibi dixerunt, Morare nobiscum. Interim quidam ceruus lentis passibus dum uagaretur, coram ipsis apparuit, quem statim Menalipus a fratre suo segregatus insequitur, eo solo cum Pirro dimisso. Qui dum multum esset elongatus ab eis, dum multum insisteret ceruum prosequi fugientem, Philistenes frater eius causa quietis descendit ab equo, et statim Pirrus in eum irruens ipsum protinus interfecit. Deinde cum frater eius Menalipus a cerui prosecutione rediret, Pirrus euaginato ense in eum irruens ipsum protinus interemit. Et sic Pirrus duos suos auunculos fratres Thetidis auie sue crudeliter interfecit. Qui dum ab eorum rediret cede, obuiauit ei Cynaras de familia regis Acchasti. Quem Pirrus interrogauit ubi esset Acchastus. Qui dixit ei Acchastum prope esse. Et statim Pirrus Cynaram euaginato ense crudeliter morti dedit. Et confestim properauit ad naues, ubi pulchris uestibus seriose se induit, et ab eis recedens Acchasto regi obuiauit. Qui dixit Pirro: Quis es tu? Pirrus autem regi Acchasto sic respondit: Unus sum ex filiis regis Priami qui ductus in captiuitatem sub dominio Pirri sum. Rex uero Acchastus, ignorans eum esse Pirrum, dixit ei: Ubi est Pirrus? Qui dixit: Ualde a maris uexacionibus fatigatus descendit in terram et causa quietis accessit ad illam foueam, quam extensa dextera sibi monstrauit. Et statim euaginato ense ipsum uoluit interficere. Tunc ei statim ibi apparuit Thetis uxor regis Pellei, que et ipsa erat regis Acchasti filia mater Achillis et auia Pirri, que dixit ei: Kare nepos, quidnam intendis facere? Nonne auia tua sum? Orbasti me enim duobus fratribus meis auunculis tuis, et nunc intendis orbare me rege Acchasto, meo patre, proauo tuo? Et statim Thetis, Pirrum fortiter amplectendo, cepit brachium eius quo ensem tenebat in manu ne ipsum contra regem Achastum eleuaret ad ictum. Cui dixit Pirrus: Rex Acchastus pater tuus regem Pelleum uirum tuum a suo regno deiecit. Nonne in hoc teipsam offendit? Sed ueniat Pelleus, qui si sibi uelit parcere, parco ego. Ueniens igitur Pelleus rogauit Pirrum ne regem Acchastum morti traderet, cum de morte duorum filiorum suorum sit rex Acchastus satis afflictus et deterior morte sit pocius sibi uita. Quare reformata est pax et bona uoluntas inter Acchastum et Pelleum, dudum inuicem discordantes. Et consedentibus omnibus eis, Thetide uidelicet, rege Acchasto, Pelleo, et Pirro, inceperunt hii tractare de regno. Rex autem Acchastus, qui tunc regni ipsius moderamina gerebat ut rex, dixit illis: Ego autem sum nimia senectute confractus et de regni laboribus amodo michi modica cura est. Filios meos amisi, qui de regno ipso potuissent habuisse dominium. Nullus alius ergo est ad quem regnum ipsum debeat de iure deuolui quam ad Pirrum, karissimum nepotem meum, et ideo ex nunc me spolio regno ipso et ipsi Pirro sponte concedo. Quem ex eo statim per sue uestis fimbriam inuestiuit. Cui Pelleus: Et ego omne ius quod in eo habeo cedo et transfero in eundem, quia semper hec fuit summa cupiditas uoti mei ut Pirrus ceptro regni Thesallie potiretur. Insurgunt ergo omnes ipsi a loco illo et ascendentes equos eorum Thesalliam peruenerunt. Quare Pirrus mandauit ut omnes naues sue in Thesalliam nauigarent. Uenientibus ergo eis apud Thesalliam, rex Acchastus mandauit omnibus de Thesallia ut sacramentum fidelitatis et homagii Pirro prestare deberent. Qui de Pirri dominio facti sunt leti, propter quod sacramentum ipsum Pirro cum magno gaudio prestiterunt. Et sequenti die rex Achastus et Pelleus Pirrum de regno Thesallie coronauerunt in regem. In cuius regni solio Pirrus sedit dyademate coronatus. Et factum est postea quod regis Pirri fauore exaltatum est regnum Thesallie super omnia regna Grecie, et Pirrus rex ipsum in maxima pace seruauit usque ad extremum exitum uite sue. Ydumeneus uero rex Crete mortuus est, superstitibus sibi duobus filiis, Merion, uidelicet, et Laorta. Sed Merion post mortem patris sui parum uixit et mortuus est et regnum Laorte fratri suo dimisit, qui satis honorifice in Creta feliciter est sepultus. Thelemacus autem, Ulixis filius ex Nausica uxore sua, regis Anthenoris filia, suscepit filium Deyfebum nominatum. Sed ad Pirrum iterum redit hystoria ad narrandum suos deinde processus et qualiter et quando Pirrus dies suos clausit extremos. Rex igitur Acchastus de morte filiorum suorum exacerbatus inmodice filiorum suorum corpora mortuorum Thesalliam deferri mandauit, ibique sepulti sunt, mandante rege Pirro, in monumentis eorum nimium preciosis. Fata uero, que in summa felicitate hominibus constitutis cecas parant insidias per quas a felicitatis fastigio decidere eos subitam faciant in ruinam, ostendunt ea eis ualde placere que ruinosa postea pariunt detrimenta. Pirrus itaque in regni sui fastigio constitutus Hermione, Helene et Menelai filie et uxoris Horrestis, feruentis amoris cupidine captus fuit. Propter quod data opera ut sue satisfaciat uoluntati, Hermionam furtiue rapuit ab Horreste, et a regno dudum Agamenonis Micenarum, in quo regnabat Horrestes, in regnum Thesallie furtiue adduxit eam. Quam sibi matrimonio copulauit. Dolet ergo Horrestes de tanta uerecundia sibi facta, sed in regnum suum inuadere Pirrum non est sibi tanta potestas. Tacitus tamen reseruat in mente futuros euentus per quos sibi possit plene parari uindicte facultas. Factumque est quod Pirrus proposuit in Delfon insulam se conferre ad regratiandum Appollini deo et aliis diis de multa uictoria mortis Achillis patris eius sumpta de Paride crudeliter interfecto. Propter quod Pirrus in apparatu suo se accinxit ad iter, et in Delfon insulam se contulit, relictis in pallacio suo Andromacha, Hectoris dudum uxore, cum paruulo suo filio et eiusdem Hectoris nomine Laumedonta, cum et ipsa pregnans esset ex Pirro, necnon et Hermiona eius uxore, que post recessum Pirri misit Menelao, patri suo, sibi grauiter successisse de Pirro marito suo, qui solus Andromache amore bachatus de ea parum curabat aut nichil, ut acceleraret uenire Thesaliam quod Andromacham morti tradat cum eius filio Laumedonte. Menelaus itaque ad uerba Hermione filie sue Thesalliam properat, ubi, sui nobilitatis omisso pudore, in Andromacham irruit. Sed Andromacha subito puerum suum Laumedontem suas recepit in ulnas, et precipiti fuga lapsa se dirigit in plateas, ibique fortiter exclamans auxilium populi contra Menelaum implorat in lacrimis ne populus paciatur ipsam interfici cum paruulo nato suo. Populus autem incontinenti ad arma decurrit, et armata manu insequitur Menelaum, sic quod Menelaus timore populi stupefactus ad propria remeauit. Horrestes autem, audiens Pirrum in Delfon insulam peruenisse, ibi in multa militum comitiua se contulit, et in potenci manu aggressus est Pirrum, et manu propria ibi interfecit eundem. Et Pirrus mortuus est, qui statim in eadem insula fuit sepultus. Uxorem autem suam recuperauit Horrestes et in regnum suum ipsam adduxit. Pelleus uero et Thetis Andromacham ex Pirro pregnantem et Laumedontam eius filium a Thesallia recedentes in Molosam deferunt ciuitatem, ibique Andromacha peperit filium quem ex Pirro sustulerat et nomen eius Achilleydes est uocatum. Hic Achilleides creuit, et Laumedontam fratrem suum Thesallie coronauit in regem, seipso postposito, ad quem regnum ipsum racionabiliter pertinebat, et nichilominus ipsius sui fratris amore uoluit et mandauit quod omnes Troiani qui capti erant in Grecia libertate plenaria potirentur. Preterea hic subiungit hystoria sic enarrans. Dictum est in libro xxiiiio et xxuo qualiter Achilles, mortuo Troilo, corpus Troili ad caudam equi sui ligauit et per totum exercitum uituperabiliter traxit illud, ad cuius recuperacionem rex Menon uiriliter institit, ipsum prostrauit ab equo et letaliter uulnerauit, sic quod quasi mortuus fuit delatus ad castra; qualiter Achilles ipsum, a suis omnibus Mirmidonibus interceptum, non sua uirtute bellica sed proditorie interfecit; qualiter postea rex Priamus ipsum iuxta Troilum fecit magnifice sepeliri. Nunc presens narrat hystoria quod predictus rex Menon quandam mire pulchritudinis habebat sororem suam, que manifeste uenit coram omnibus ad Menonis monumentum, illud aperiri mandauit, ossa Menonis extraxit ab ipso, et ea in quodam uase aureo reposuit conseruanda, que statim cum predicto uase de medio astancium ab oculis sic prorsus euanuit uelud umbra quod nunquam in loco ipso postea uisa fuit. Hanc nonnulli dixerunt fuisse deam uel dee filiam uel unam ex illis quam gentes fatam appellant. De narranda igitur morte Ulixis, obmissis ad presens aliis, presentis hystorie stilus acuitur. Quare narrat et dicit quod Ulixes quadam nocte dormiebat in lecto suo et soporatus talem de se uidit in suo sompno uisionem. Uidebatur enim sibi uidere quandam ymaginem iuuenilis forme tante mirabilis speciei quod ymago non putaretur humana sed pocius diuina pre nimia pulchritudine forme sue. Uidebatur eciam sibi ultra modum appetere ymaginem illam posse tangere et eam suo cogi tenaciter in amplexu, sed illa suos uitabat amplexus et eum uidebatur a longe intueri. Deinde uero ad eum sibi propinqius uidebatur accedere et interrogabat ab eo quidnam uellet. Sed ille dicebat: Uolo ut insimul coniungamus ut te forte cognoscam. At illa dicebat Ulixi: O quantum in hoc est tua grauis et amara peticio! Tu enim petis a me ut tibi coniungar. Sed O quantum illa coniunccio erit infelix! Nam ex tali coniunccione necesse est quod unus nostrum exinde moriatur. Deinde uidebatur sibi quod ymago illa eadem ferebat in manu quandam lanceam, in cuius lancee summitate uidebatur haberi quedam turricula tota ex piscibus artificiose composita. Deinde uidebatur sibi quod illa ymago recedere uellet ab eo. Que dicebat sibi: Hoc est signum impie disiunccionis que inter nos duos est postremo futura. Ulixes autem tunc sompno solutus ualde miratus est de ipsius sompni uisione; multum sui disquirit in animo ad quid sompnum ipsum tendat. Demum illucescente die perquirit augurios et diuinos et eos ad se uenire mandauit. Quibus uenientibus et recitata eis ipsius sompnii qualitate, ipsi dixerunt quod per significacionem ipsius sompnii aperte conicitur Ulixem per filium exilio uel morti tradendum. Cuius rei causa Ulixes ualde perterritus Thelemacum filium suum capi fecit et eum mandauit fideli custodia detineri. Ipse uero elegit sibi locum in quo posset secure manere in quorundam suorum secretariorum fidelissima comitiua. Uallauit enim locum ipsum muris altis et fortibus, ad quem non nisi per pontem quendam uolticium haberi poterat accessus. Statuit eciam quod ad eum nullus accederet nisi esset aliquis de suis secretariis supradictis. Factumque est quod cum Ulixes dudum ex Circe quendam filium suscepisset, Thelagonum nominatum, qui cuius esset filius a nemine sciebatur preterquam a Cyrce sua tantummodo genitrice. Factus est Thelagonus annorum xu, qui studiose querit a matre cuius fuerit filius et si uiuit pater et in quo loco moretur. Diu negauit mater eum certificare de patre. Demum cum Thelagonus matrem super inquisicione patris diuicis stimulasset, affecta tedio stimuli filialis filio pandit et reserat regem Ulixem esse patrem ipsium et eum de loco regni sui ubi moratur Ulixes diligenter instruxit. Thelagonus autem in relacione matris est nimium factus letus. Desiderio tamen nimio in uno fluctuat patrem suum uidere uelle, et ad eum accedere desideranti animo exardescit. A matre igitur sua obtenta licencia, que de celeri reditu rogat illum, Thelagonus se accinxit ad iter, et tantum per dietas suas laboriose processit quod peruenit Acayam, ubi factus certus de loco ubi morabatur Ulixes ad ipsum locum accedit. Cunque quadam die lune in mane applicuisset ibidem, in introitu pontis inuenit custodes Ulixis, quos affectuose rogat ut eum ad Ulixem accedere sponte permittant. Negant illi, mandatum domini seruare uolentes. Instat Thelagonus humilibus precibus, at illi uiribus utentes repellunt eum et iniuriose et uiolenter impellunt. Quare Thelagonus, dum illatas sibi pati nollet iniurias, in unum ex predictis custodibus iurruit, et pugno clauso sic potenter in cathena colli percussit quod, eius fracta cathena colli, protinus expirauit. Alios uero custodes eius socios impellendo uiriliter a ponte deiecit et precipitauit in uallo. Fit ergo clamor maximus. Quare multi irruentes ad arma in Thelagonum irruunt, ipsum interficere sathagens. Sed Thelagonus, facto impetu in unum eorum qui aggressi sunt eum, ensem quem habebat in manu ab eo uiolenter extirpat, et in alios irruens ense nudo quindecim interfecit ex eis et ipse ab eis est grauiter uulneratus. Deinde cum clamor fortius inualesceret, ad uoces clamoris surgit Ulixes, putans ne aliquis de familia Thelemaci detenti per domesticos suos inuaserit illos ut pro sui liberatione eos uulneret aut occidat. Quare iratus cum quodam iaculo quod ferebat in manu ad locum clamoris accelerat, ubi suos uidit ab illo adolescente sibi incognito interfectos. Cernit eum et in uindictam necis occisorum iaculum ipsum uibrauit in ipsum sic quod eum percussit. Ex eo non tamen multum lesit eundem. Sed Thelagonus contra Ulixem iaculum impetuose uibrantem, cum non cognosceret si esset Ulixes, arrepto illo eodem iaculo quod ipse uibrauerat et in terram ceciderat, ipsum impetu duriori retorsit sic quod ipsum ex eo letaliter uulnerauit, costas eius ex ipso uulnere perforando. Quare Ulixes ex ipso ictu uulneratus in terram decidit, seipsum sustinere non ualens, utpote qui morti sentit se esse uicinum. Corporee itaque uires in ipso deficiunt, et cum ipse quasi defecerit in sermone, balbucientibus uerbis querit a Thelagono quisnam esset. Dum Ulixes tunc ad memoriam suam reducit letalem sui sompnii uisionem, Thelagonus uero ad interrogacionem Ulixis a circumstantibus querit quis ille sit qui ipsum interrogat. Dicunt ei Ulixem esse. Quo audito, Thelagonus anxius exclamat dicens: Ue michi! Ueni uidere patrem meum ut eo uiuente letarer cum eo, et nunc factus sum occasio mortis eius. et statim pre dolore nimio in terram cecidit ueluti semiuiuus. Demum a terra consurgens, laniatis uestibus, cum esset inermis, faciem suam pugnis contundit in lacrimis et a suo uertice flauos capillos euellit. Prostratus itaque ad pedes Ulixis s e dirigit, in singultibus lacrimarum dicit se esse Thelagonum infelicem Circes filium, quem tu, Ulixes pater mi, ex ea infeliciter suscepisti. Si morieris, kare pater, dii faueant ut tecum moriar et post te me uiuere non permittant. Ulixes uero agnouit eum suum esse filium ex Circe, blanditus est ei in sui corporis debilitate maxima in qua erat, et mandat fractis eloquiis ut a lacrimis abstineat et a dolore. Pro Thelamaco filio suo mittit, qui ueniens in Thelagonum querit irruere, quasi necem patris auidus uindicare. Sed Ulixes uerbis et nutu ut potuit Thelamaco inhibet ne insurgat in ipsum, ymo ut eum carum habeat utpote fratrem suum. Ducitur ergo Ulixes in Acayam fere mortuus, ubi triduo tantum uixit et post triduum expirauit, qui in Achaya honore regio sepelitur. Post cuius mortem statim Thelamacus paterni regni fuit assumptus in regem. Thelagonum fratrem suum multo fouet honore, per annum unum et dimidium detinuit eum secum, in honore maximo fecit eum militem. Retinere uoluit eum magis, sed Thelagonus matris sollicitatus ad litteras, ut matri satisfaciat, inuitus recedit a fratre. In cuius recessu Thelamacus multum eum donis et muneribus honorauit et omni eo quod faceret ad apparatum recessus ipsius. Recessit ergo Thelagonus a fratre suo Thelemaco in multis lacrimis defluentibus ab utroque. Qui post recessum eius in Aulidem insulam ad matrem sanus applicuit. De cuius reditu et aduentu ultra modum mater facta est ylaris, que multum fuerat de filio curiosa propter tanta fatorum discrimina que sic infeliciter emerserunt, prout ipsa preuiderat in arte sua. Non post multos autem dies Circes letaliter egrotauit. De qua egritudine uiolenter oppressa diem clausit extremum. Thelagonus igitur in regem assumitur et uixit in regno suo annis feliciter lx. Thelamacus uero regnauit in Achaya annis lxx et multiplicatum est regnum Achaie sub eius gubernacione ualde nimis. Ulixes autem uixit annis lxxxxiii et feliciter mortuus est in regno suo. Et in hoc loco Dares presenti operi finem fecit, sic et Cornelius. Reliqua ergo sunt de libro Ditis. Licet Dares Troyanus in capcione Troye suo operi finem fecerit, qui postea in libro suo ulterius non processit, reliqua uero sunt de libro Ditis ipsius usque ad finem, qui integre facere uoluit opus suum. Et ideo si quid huic operi superadditum inueniatur, credendum est non esse de ueritate operis ipsius sed de operis ficcione. Uerum tamen Dares et Ditis, qui tempore ipsius Troyani belli in ipso bello fuere presentes, in composicione operum eorum inuenti sunt pro maiori parte concordes et in paucis inuenti sunt discordantes. Quod autem Anthenor et Heneas fuerunt actores prodicionis ipsius bene conueniunt. Dixit tamen Dares quod Pollidamas Anthenoris filius de nocte accessit ad Grecos, qui de modo capcionis ciuitatis cum Grecis ea nocte tractauit, ut signo dato per eum Ylion aggredi procurarent. Dixit eciam quod Greci de nocte Troyam intrauerunt, nec intrasse per murum ruptum occasione equi erei facti per Grecos (cum de equo ipso nullam fecerit mencionem), sed fuisse dixit ingressus per portam Sceam, unam de portis ciuitatis Troye. In cuius porte summitate erat fabricatum et infixum de marmore quoddam magnum caput equi, licet Uirgilius de equo ereo cum Dite concordet. Et in hanc portam Sceam dixit Dares Anthenorem et heneam cum Pollidama recepisse Grecos et eis exinde aditum prestitisse et per eos fuisse ea nocte magnum Ylion interceptum et in illud primo Neptolomum filium Nestoris introductum. Dixit eciam idem Dares Heneam non solum Polixenam occultasse uerum eciam eius matrem Heccubam cum eadem et hac de causa exilio fuisse dampnatum. De morte uero ipsius Heccube nichil dixit. In fine tamen sui operis hoc addidit: pugnatum est annis x, mensibus ui, et diebus xii; et de Grecis apud Troyam octigenta sex milia pugnatorum iuerunt; Troyani uero pugnantes qui pro ciuitate ipsa defendenda pugnauerunt fuerunt ui centa septuaginta sex milia. Dixit eciam naues cum quibus exulauit Heneas fuisse ccas et cum quibus Paris in Greciam fuit profectus. Troyani uero qui sequti sunt Anthenorem fuerunt duo milia quingenti. Ceteri sequti sunt Heneam. Troyani autem et Greci utriusque partis maiores, qui et a quibus interfecti fuerunt, sunt hii, ut scripsit idem Dares. Hector uero interfecit regem Archilogum, regem Prothesilaum, regem Humerum, regem Patroclum, regem Orchimenum, regem Pallamonem, regem Pheypum, regem Prothenorem, regem Dorium, regem Xantipum, regem Leontum, regem Merionem, regem Polixenum, regem Pollibetem, regem Cedium, regem Fannum, regem Epistrophum, et regem Alpinorem. Paris uero interfecit regem Pallamidem, regem Anthilogum, Achillem, et Ayacem. Ayax uero ipsum Paridem interfecit, cum ambo se mutuis uulneribus occidissent. Heneas uero interfecit regem Amphimacum et regem Nereum. Achilles uero interfecit regem Euphenium, regem Ligonium, Troilum, regem Yponeum, regem Euforbium, regem Menonem, regem Austerum, regem Plebeum, Hectorem, et regem Neptholonum. Sed Pirrus interfecit Penthesileam, regem Priamum, et eius filiam Polixenam. Dyomedes uero interfecit regem Anthipum, regem Esterion, regem Protenorem, et regem Optonemum. Epytaphia uero Hectoris et Achillis sunt ista. Hectoris enim sunt hec et sufficisset primus uersus, qui ualde compendiosus est et omnia comprehendens, qui talis est. EPYTHAPHIUM HECTORIS Troum protector, Danaum metus, hic iacet Hector, Defensor patrie, iuuenum fortissimus, Hector, Qui murus miseris ciuibus alter erat. Occubuit telo uiolenti uictus Achillis, Occubuere simul spesque salusque Frigium. Hunc ferus Eacides circum sua menia traxit, Que iuuenis manibus texerat ante suis. O quantos Priamo lux attulit illa dolores, Quos fletus Heccube, quos dedit Andromache! Sed raptum pater infelix auroque repensum Condidit et merens accumulauit humo. EPHITAPHIUM ACHILLIS Pellides ego sum, Thetidis notissima proles, Cui uirtus clarum nomen habere dedit, Qui straui tociens armis uictricibus hostes, Inque fugam solus milia multa dedi. Hectore sed magno summa est michi gloria cesso, Qui sepe Argolicas debilitauit opes. Ille interemptus subiit, me uindice, penas. Pergama tunc ferro succubuere meo. Laudibus immensis uictor super astra ferebar, Cum pressi hostilem, fraude peremptus, humum. Ego autem Guido de Columpnis predictum Ditem Grecum in omnibus sum sequtus, pro eo quod ipse Ditis perfectum et completum fecit in omnibus suum opus ad litteratorum uidelicet solacium, ut ueram noticiam habeant presentis hystorie et ut magis delectentur in ipsa. Et ego hystoriam ipsam ornassem dictamine pulchriori per ampliores metaphoras et colores et per transgressiones occurrentes, que ipsius dictaminis sunt picture; sed territus ex magnitudine operis, ne dum occasione magis ornati dictaminis opus ipsum longa narracione protraherem, infra cuius temporis longitudinem aliqua michi superuenissent incomoda, prout est fragilitatis humane uel mutacio uoluntatis, propter quod cessassem ab opere et opus ipsum summ non peruenisset ad finem, utpote sui carens beneficio complementi_ in tantum institi, Spiritus Sancti gracia ministrante, quod infra tres menses, a xua uidelicet mensis Septembris prime indiccionis usque ad xxu mensis Nouembris proxime subsequentis, opus ipsum in totum per me perfectum extitit et completum; licet longe ante ad instanciam domini Mathei de Porta, uenerabilis Salernitani archiepiscopi, magne sciencie uiri, de presenti opere composuerim primum librum tantum et non plus. Nam ipso postmodum sublato de medio qui condendi a me presens opus erat michi stimulus et instinctus, ab ipsius prosequcione cessaui, cum non esset cui de hoc placere merito potuissem. Consideraui tamen defectum magnorum auctorum, Uirgilii, Ouidii, et Homeri, qui in exprimenda ueritate Troyani casus nimium defecerunt, quamuis eorum opera contexuerint siue tractauerint secundum fabulas antiquorum siue secundum apologos in stilo nimium glorioso, et specialiter ille summus poetarum Uirgilius, quem nichil latuit. Ne eius ueritas incognita remaneret ad presentis operis perfeccionem efficaciter laboraui. Factum est autem presens opus anno dominice incarnacionis millenio duecentesimo lxxxuii eiusdem prime indiccionis feliciter. Explicit liber de casu Troye. Deo gracias.
diff --git a/testi_2_tutti/GuidoFaba_DictaminaRhetorica.txt b/testi_2_tutti/GuidoFaba_DictaminaRhetorica.txt
new file mode 100644
index 0000000..2132fe3
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/GuidoFaba_DictaminaRhetorica.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Incipiunt dictamina rethorica magistri Guidonis Fabe que celesti quasi oraculo super omni materia suauitatis odorem exihibent litteratis, quia de paradisi fonte diuina gratia processerunt. Reuerendis parentibus A. et B., C. eorum deuotissimus filius salutem cum reuerentia filiali. Cum uictualia cariora solito Bononie nunc existent, in rebus necessariis et uestra pecunia citius quam putaueram consumata, nihil possum in duodena ponere sociorum. Eapropter dominationem uestram duxi litteris presentibus deposcendam, quatenus indigentie mee sic in proximo dignemini prouidere, quod, incohato studio laudabiliter, sicut expedit, terminato, ad propria redeam cum honore. A. et B. parentes suo carissimo filio C. cum paterna beneditione salutem. Quoniam filiationem tuam cognoscimus laudabiliter operam dedisse scientie capessende, benedicimus expensas quas in te fecimus, et grates gerimus faciendas. Quocirca dilectioni tue per latorem presentium B. tantam pecuniam destinamus, de qua in scholis esse possis competenter et cum tuis sociis laudabiliter commorari; tibi sub obtentu nostre benedictionis et gratie demandantes, ut sic finem studii bono principio facias respondere, quod de te parentes gaudeant et amici. A. et B. parentes C. utinam meritis uocando filio salutem quam meruit. Turbauit nos dolor et angustia multiplici nostra uiscera sunt commota, quia cognouimus tam fama publica quam relatione multorum, quod tu relicto studio litterarum, de quo magnum exspectabamus gaudium cum honore, in prostibulo die noctuque cum meretricibus turpiter conuersaris. Reuerte igitur ad studium fili, reuerte festinanter si nostram subuentionem et gratiam unquam habere desideras uel expectas, purgando taliter infamiam precedentem bonis moribus ac uita laudabili subsequente, quod cithara nostra que ad luctum deuenit in gaudium conuertatur, et nostri consanguinei pariter et amici de te, rubore deposito, consolentur. Metuendis parentibus A. et B., C. eorum deuotissimus filius salutem cum filiali subiectione. Admiratur meus animus uehementer, et tristitia cor meum et mentem grauiter occupauit, quia mendaciis inimicorum fidem, sicut uera dicerent, adhibetis. Qua de causa dominationi uestre cupio fieri manifestum, quod Bononie, diuina gratia largiente, nomen bonum et testimonium commendabile sum adeptus, et cum honesta societate sic uiuo laudabiliter et insisto scientie litterarum, quod uobis et amicis nostris honor et utilitas apparebit, et erubescere poterunt detractores, qui de me falsa dicere non pauescunt. Peramando fratri A., B. cum fraterna dilectione salutem. Dilectioni uestre presentibus litteris innotescat, quod nuper, gratia Sancti Spiritus illustratus, relicto fallaci seculo, seruire proposui Creatori, uenerabilem fratrum minorum habitum assumendo. Unde uestram exoro fraternitatem affectione qua possum, quatenus meum, si placet, uelitis propositum commendare, cum seruire Deo nihil aliud sit quam regnare; scientes quod super hoc uestrum decreui habere responsum, nolens aliquid sine uestro consilio terminare. Carissimo fratri B. A. salutem cum dilectione sincera. Si diligenter uelles inspicere magnitudinem libertatis et quam sit grauis religio penitentis, nostrorum maiorum uita per te merito comprobata, numquam peteres alienam. Quare tue fraternitati firmiter duximus consulendum, quatenus in domo nostra cum mansuetudine Deo placere studeas et timore, pro certo sciens quod, non locus hominem sed homo locum sanctificare bonis operibus consueuit. Si fratris uelles naturam et cor hominis imitari et mundi honorem diligeres et per te contrarium timeretur. Cum in studio Bononie paupertate laborem, etsi non de tuo, de meo saltem mihi in aliquo debuisti prouide subuenire. Eapropter dilectionem tuam duxi propensius rogitandam, quatenus in proximo sic mihi succuras de mea parte fructuum communis patrimonii quod habemus, ut occasione discordie procul mota, honorem de mea scientia, cum reuertar, simul recipias et profectum. Excusari non possum, sed incusatione debita inculpari; quoniam, etsi diuersa me negotia conturbarent, tamen omittere debui omnia, ut uestre persone solummodo prouiderem. Quamobrem a discretione uestra postulo ueniam de commissis, et uobis mitto per latorem presentium C. lib., quibus omnem uestram indigentiam repellatis. Intellexi, de quo meus animus multiplici doloris aculeo conturbatur, quod in scholis grauis infirmitas uos detinuit his diebus; quod tanto uehementius me afflixit, quanto uestram personam reputo cariorem pre cunctis aliis huius mundi. Cum itaque post morbum quies et cautela querantur, ne recidiua consurgat, priorum deterior innouatrix, uestram non desino prudentiam deprecari, quatenus, confortatione recepta, sic litterali scientie insistatis, ne per qualitatem substantia corrumpatur uel subiectum accidentibus uitietur. Uisitauit me Dominus in persona, ut eum cognoscerem creatorem, a cuius mandatis temere deuiabam preuaricationis filios imitando. Cum illius sim misericordia liberatus, qui non mortem sed conuersionem desiderat peccatoris, et ab anima tua tibi conuenit molestiam remouere, nostraque te decet procurare negotia more solito diligenter. Sane tua fraternalis dilectio non incuset, si de infirmitate mea te non reddidi certiorem, quia hoc non fecit obliuio uel minor dilectionis affectus, sed tue nature qualitas causam dedit: scio enim quod homo talis condicionis existis, quem prospera multum subleuant et aduersa de facili deprimunt et conturbant. Dilectissime sorori sue Marie, Berta salutem et uisione mutua gratulari. Non est admiratione uacuum, sed repletum dolore multiplici ac diuerso, quod postquam terram propriam reliquisti magnis adulationibus circumuenta, te non potui amplius reuidere, eo nequaquam prospecto quod penitentibus minime uenia denegatur, sed illis tantummodo qui post lapsum non assumunt officium resurgendi. Rogo itaque discretionem tuam, dulcissima soror, ut ad bonam conscientiam reuertaris; et cum sis nunc in inuio et non in uia, per semitam rectam incedas et uiam repetas ueritatis, domum nostram que desolata sedet presentialiter redeundo: quia nostre ciuitatis diues et honorata persona tecum uult matrimonium consumare. Sorori sue carissime ac domine metuende B., M. salutem et in omnibus prosperari. Scio certissime nec dubitare possum aliqua ratione, facti experientia declarante, quod persone mee statum diligitis et honorem, et quod per me factum est minus prouide uel discrete uos libenter, si fieri posset, ad bonum modum et excusationis materiam duceretis. Uerum, quia non potest occultari uulnus medico uel egritudo curanda, nec illud uerbis cuiusquam dissimulari potest quod euidentia se demonstrat, numquam reuertar ad propria: tantus inest mihi rubor infamie, quam contraxi. Cum sapientia, diuitiarum omnium quasi mater, sublimet ignobiles, pauperes, et mendicos, ad ipsius habendam notitiam studere debet quilibet diligenter, et facere suos filios erudiri. Cuius rei causa discretionem uestram affectione rogito quanta possum, quatenus amore meo uelitis et intuitu pietatis P. meum filium ad legendum Bononie cum uestris filiis retinere, scientes quod uobis integraliter satisfaciam de expensis. Cum P. nepotem meum sicut filium diligam specialem, cum mecum habere cupio et tenere. Quare bonitati uestre respondendo, consulo, supplico, suadeo incessanter, ut ad me dictum puerum, mora postposita, transmittatis; scientes quod ipsum doceri faciam diligenter, et eidem sicut mee persone libenter in necessariis prouidebo. Fratri quam plurimum diligendo magistro B., M. eius deuotissima et unica soror salutem et dierum longitudinem cum honore. Quamuis magna conturbemur tristitia, et damna futura non modica sentiamus pro nostro patre, qui nouiter, sicut scitis, de hac uita migrauit; necessario nobis expedit consolari, quia pater celestis etiam mortem suo filio non pepercit. Quapropter uestram exoro prudentiam quatenus ad propria, more postposita, redeatis, ut hereditas paterna, que iam uacillare cepit manu feminea dispensante, per uos decenter manuteneri ualeat et defendi. Dilectissime sorori sue M., magister B. salutem et omne bonum. Uisis litteris uestre dilectionis, et tam assertione quorumdam quam uostra relatione de morte nostri patris cognita ueritate, sic grauis angustia meam mentem et cor grauiter occupauit, ut a corpore peteret anima segregari; nisi discretio, que uirtutum est mater, sue consolationis remedia preparasset. Qua de re uestram exoro probitatem affectione qua possum, quatenus me in Domino uelitis eiusque potentia confortari, cum nullus debeat uel possit eius resistere uoluntati; nostra tractando negotia diligenter quousque, facturus moram continuam, diuina fauente clementia, ueniam in estate proxime nunc uenture. Reuerende matri sue B., A. salutem cum reuerentia filiali. Quamuis tristitia magna de obitu patris mei secundum carnem turbauerit uehementer, spirituali tamen iucunditate gaudere possumus et nos decet merito consolari, quia, diuina gratia condonante, miseriam huius seculi taliter pertransiuit, quod in celesti gloria cum angelis letabitur in eternum. Qua de re uestram dominationem deprecor multipliciter et exoro, quatenus confortationem super his, prout expedit, assumatis, mecum referendo gratias Creatori, qui dedit et abstulit et fecit quod sibi placuit in hac parte; cui sit eius anima et spiritus commendatus, et corpus in beatitudine requiescat. Suo peramabili consobrino B., A. salutem et presentia mala fugere et futuris utilitatibus prouidere. Dicitur, et utinam uerba non consonent ueritati, quod auunculus noster cui de iure, legitimis filiis non exististentibus, succedere debemus, hereditatem suam ad alienos uertere nunc intendit, religionis habitum assumendo. Quare instanter uos rogo, qui scientia non modica prepolletis, quatenus in seruitiis et confortationibus sic eidem per uos et alios cum multa cautela et diligentia insistatis, ne motus contrarie uoluntatis effectum aliquem sortiatur; sed nos qui filiorum loco remansimus, necessarium suscipiamus auxilium, quod nobis Dominus uoluerit preparare. Preces uestras nos decet totis uiribus exaudire, cum utilitatem communem respiciant et honorem. Ideoque noueritis quod sic de nostrorum procedemus consilio amicorum cum diligentia et cautela, quod auunculi nostri uoluntate mutata, nostrum mediante Domino poterit desiderium adimpleri. Consobrino carissimo A. B. salutem et omne bonum. Intime dilectionis affectus, qui procedit a linea parentele, nobis timorem incutit et tremorem, ne persona uestra, quod absit, mortem incurrat, uel sub specie proditionis capiatur; quod de facili posset accidere, quia de uestra consueuistis nimium confidere probitate. Eapropter uos pro Deo suppliciter exoramus, ut circa uestre persone custodiam studeatis habere tantam diligentiam et cautelam, quod inimici uestri numquam, ut optant, uestro sanguine satientur. Experientia longa probat, quod etiam litterarum uestrarum continentia manifestat, quantum uos meam personam diligatis cordis et animi puritate, cum me sepius admonetis ut cautelam habeam diligenter; pro quo uestre prudentie refero gratiarum uberrimas actiones. Nouerit itaque uestre consanguinitatis ac dilectionis sinceritas, quod taliter incedo sagaciter ac custodio me prudenter, quod diuina misericordia simulque uestra gratia suffragante, meam personam nec de die nec de nocte ledere poterunt inimici. Uiro discreto domino G. consanguineo propriis meritis peramando, C. scholaris salutem et plenitudinem gaudiorum. Gratiam uestram quam semper inueni beniuolam, fauorabilem et in omnibus liberalem, exoro prece qua ualeo et instantia quanta possum, ut sic instare uelitis uestris intercessionibus meo patri, quod, faciente Dei consilio atque uestro, in scholis ad eo subuentionem recipiam consuetam. Conturbata sunt uiscera tui patris et ipsius cordis duritia non potuit nostris precibus mitigari pro subuentionis dextera tibi danda, quia te, lumen oculorum suorum, quibusdam referentibus, intellexit scientiam non capere, sed malorum consortia imitari. Quare dilectionem tuam deprecor, et tibi suadeo sicut possum, quatenus taliter preterita cum presentibus per futuram satisfactionem corrigas et emendes, quod tibi porrigat paterna pietas necessaria gratulanter. Commendabili uiro et propinquo plurimum peramando C., B. salutem quam sibi. In cogitationibus et in litteris deficit spiritus meus, et cor meum non sufficit admirari, quod paterna pietas in scholis iam longo tempore mihi solitum beneficium denegauit. Qua de causa uestre dilectioni supplico multa prece, quatenus sic uestris petitionibus inducere uelitis eumdem, qui semper amicitie uestre consiliis acquiescere consueuit, quod intercessione uestra per ipsum meis necessitatibus consulatur. Serpentina lingua plurimum te momordit et multi detractores sic tuam personam grauiter diffamarunt, quod animus tui patris nullis potest precibus uel suasionibus mitigari. Unde tue dilectioni consulimus, ut in studio taliter uigiles, uitam et infamiam preteritam expurgando, quod instantia nostra quandoque ratione munita patris duritiam ualeat superare. Consobrino suo carissimo et propriis meritis diligendo B., C. salutem cum sincere dilectionis feruore. Considerare tibi conuenit statum tuum, ut possis uitam et honorem proprium conseruare. Nosti enim quantos et quales habeas inimicos, qui pre omnibus huius mundi tuo desiderant sanguine satiari pro redentione sanguinis parentum suorum, quem fudisti enormiter super terris. Quapropter dilectionem tuam deprecor et exoro, quatenus circa persone tue custodiam omnem cautelam quam potes habere debeas diligenter, ita quod te de die uel nocte offendere non ualeant inimici. Etsi nescirem aliter, ex eo manifesta possum colligere ueritate, quanta dilectione quantoque puro cordis affectu sim uestre fraternitatis brachiis commendatus, qui uigili cura et admonitione sollicita me sepius excitatis ne dormire debeam, sed apertis oculis custodiam uitam meam. Noueritis itaque quod, sicut requirit necessitas et uestra prudentia persuadet, sic me diebus singulis custodiam diligenter, non confidens multum de aliquo homine uel persona, quod inimici mei, uolente Domino, me non poterunt offendere prout optant. Amico suo domino P. mercatori Senensi pre cunctis mortalibus diligendo, G. ciuis Uenetus salutem et uisione mutua gratulari. Desiderio magno desiderauit cor meum uestra continentia recreari, cum uos, nouit Dominus, diligam atque uestra. Eapropter dilectionem uestram exoro, quatenus de statu uestro uelitis me reddere certiorem quam citius uobis apparebit commoditas nuntiorum, scientes quod mihi per Dei gratiam atque uestram cuncta sunt tam prospera quam iocunda. Amicorum sinceritas tanto robore firmitatis constringitur, quod nec locorum uel temporum spatio separatur. Inde est quod letari cepi de uestra continentia, cum audiui uestram prosperitatem quam meam reputo specialem. Unde, quia de me scire cupitis ueritatem, uestra dilectio non ignoret quod, secunda nunc arridente fortuna, cuncta mihi pro beneplacito famulantur. De uestra continentia et salute tanto libentius audire desidero pectore sitibundo, quanto sincera dilectio inter amicitie nodos suis uinculis indissolubiliter nos constringit. Ideoque uestram deprecor bonitatem, ut super hoc uelitis meum animum recreare, quam primo uobis fuerit copia nuntiorum, scientes quod sanus et incolumis perseuero ad Dei seruitium atque uestrum. Magno fui repletus gaudio, cum per uestre bonitatis litteras intellexi de uestra prosperitate, letitia et salute; quoniam hoc dilectionis puritas exposcebat, et amicitie sincerus affectus suum prestolatum desiderium adimpleuit. Cum autem indubitanter cognoscam, sicut ex dictarum litterarum significationibus intellexi, quod de meo statu bono uestrum animum recreare cupitis sitibundum; noueritis quod, Dei misericordia faciente, numquam fuit mihi melius in persona. De rebus uero non possum dicere que uelletis, quia in domo mea bona more solito non abundant. Harum serie uestram instanter amicitiam rogitamus, quatenus P. latorem presentium nostrum consanguineum et amicum nostris precibus et amore habere uelitis in suis iustis petitionibus commendatum, ita quod gaudeat se uobis litteras nostras apportasse, et nos ob id teneamur uestre bonitati grata uicissitudine respondere. Lecta uestrarum serie litterarum, sic P. qui nobis presentauit easdem amore uestri exaudire curauimus in omnibus et honorare, quod uestra sibi precamina utilia fore cognouit et multipliciter fructuosa; pro quibus uobis tenetur grates reddere et seruitia exhibere. Intellexi, de quo sum tristis ad mortem, quod in uestra persona et rebus uos Dominus grauiter uisitauit; super quo amicitie uestre condoleo sicut possum, cum uestros profectus, gaudia et sinistra, cum accidunt, specialia reputem, sicut decet. Eapropter uos non desino deprecari, uestre prudentie suadendo ut illi grates in aduersitate reddatis, qui potens est prestare letitiam post merorem. Uestrarum descriptio litterarum quam nuper suscepi, uestra beniuolentia procurante, post passionem amorem ostendit; et consolando gratum remedium preparauit, pro quo grates uestre bonitati refero, quantum possum humiliter supplicando Deo celi, ut uos conseruare dignetur et omnia que sunt uobis, in prosperitate, letitia et salute. G. Dei gratia comes talis loci A. solo nomine comiti talis loci pro salute merorem. Intelleximus relatione quorumdam excelsam armorum resonantiam te fecisse, ut contra nos exercitum congregares; de quo noster animus ineffabiliter gratulatur, sperans tam de persona tua quam tuorum sequentium debitam sumere ultionem. Quare, si quid potes et uales, te presenti facto rogamus ostendere, quia nostre fortitudinis potentiam tibi, dante Domino, senties dominari. Non est nostre consuetudinis, quod etiam nostrorum maiorum probitas, ut decuit, recusauit, quod hominum aliquorum uiuentium uerba friuola timeamus; quia per gratiam Creatoris inimicos nostros usque ad hec tempora subiugauimus uniuersos. Unde tibi, qui te commendare nosti, presentibus litteris intimamus et mandamus firmiter suadendo, quatenus ad defendendum te cum tua gente prepares quanta potes, sciens quod in tali die in tuo districtu erimus tam magnifice quam potenter, te simul cum tuis nostro dominio supponendo. Socio carissimo domino C. scholari Neapoli commoranti, B. olim socius eius, nunc scholaris Bononie salutem et scientie capere documenta. Superabundauit gratia, sed malitia non defecit: quia ciues Bononienses copiam quam Deus contulit ita celant et uoluntariam caritudinem adeo in naturalem conuertunt, quod scholares studere non possunt nec morari cum eis ordine consueto. Quare uestre sociali dilectioni porrigo multas preces, quatenus mihi uestris litteris intimetis quale studium quantaque rerum abundantia Neapoli habeatur; quoniam, si de uestro consilio fuerit, illuc ueniam ad legendum. Si uestra socialis dilectio maiora quam fecerit postulasset, tanto per nos forent libentius exaudita, quanto uestre prudentie seruiendi pleniorem gerimus uoluntatem; nil enim carius in mundo socius reputat, quam si faciat socio quod allectat. Nouerit igitur uestra discretio de Neapolitana ciuitate, de qua scire cupitis et audire. Terra spectabilis est, apta studio, fertilis et amena, in qua celi, terre, marisque diuitie possidentur, et homo delectatur pro sanitate longeua, tanquam esset in paradisi deliciis constitutus. Ueniatis itaque de meo consilio ad locum huiuscemodi confidenter, scientes quod in omni scientia uiget ibi et studium et doctrina. Magna caritudo que Bononie fuit anno preterito, sicut scitis, necessario me coegit ut dimitterem studium inchoatum. Quare sociali uestre dilectioni supplico incessanter, ut de condicione rerum uictualium ciuitatis predicte nec non et studii qualitate mihi uestris litteris intimetis, scientes quod, si de consilio sapientie uestre processerit, ad scholas propositum habeo reuertendi. Uestre dilectionis puritas affectate dulcedinis responsione letetur, quod ciuitas Bononie sic facta est in uictualibus copiosa, quod in ea pro modico pauperes esse possunt et commode sustentari. Quam ob rem amicitie uestre consulo et scio firmiter suadere, quod si unquam habetis uoluntatem legendi, ad scholas hoc tempore in tempore ueniatis ad acquirendam scientie margaritam. Reuerendo domino G. suis meritis diligendo, A. eius deuotissima uxor cum omnimoda dilectione salutem. Corde sum tristis et animo dolorosa, quia non copulata uel absoluta dici possum, de uestra uita uel morte, quinquennio iam elapso, nulla cognita ueritate. Unde uestram exoro probitatem, affectione qua possum, quatenus tam uestre salutis quam honoris memores existentes, ad propria redeatis me tenendo uobiscum ad omnia communia sicut decet. Honeste ac sapientissime domine A., multa uenustate et bonis moribus redimite, G. salutem et omne bonum. Nobili mulieri domine B., cum qua nunc moror, coniugali federe copulatus, uobiscum, ipsa uiuente quam mortuam reputabam, matrimonium non potui consumare, prohibente diuina lege pariter et humana. Quare tenore presentium uos esse scientes in omnibus absolutam, dubitatione qualibet procul mota, uestram potestis libere facere uoluntatem. Peramabili uicino suo C., D. salutem quam potest. Uicini longo tempore fuimus et amici, nec credo quod aliquis de domo mea in personis uel rebus uobis uel alicui uestrum offensam dicto uel facto intulerit, aut aliquid fecerit quod debeat displicere; quia si, quod absit, per me uel ex parte mea talia processissent, non esset mirabile, si uos, me absente, familie mee faceretis iniuriam uel guerram. Quare uestram bonitatem exoro, quatenus pro honore uestre persone, familie mee sic bonam uiciniam faciatis, quod in mea reuersione uobis grates referre tenear, et facere seruitia et honores. Postquam a ciuitate nostra pro uestris negotiis recessistis, uxor uestra cum filiis tanta mihi obbrobria intulit, quod, si non esset amore uestro, et restitissem fortiter et iniuriis respondissem. Sed quicquid uoluerint dicere, dicant et faciant confidenter, quia pro bona uicinia quam mihi dilectio uestra fecit, patienter omnia tolerabo, quousque uenietis ad propria, super hoc facturi quod uidebitis expedire. Uiro laudabili et discreto P., Q. notus eius salutem quam sibi. Cum uestram notitiam acquisiui, tantum mihi creuit prosperitatis, gratie, et honoris, quod nullum possem fecisse lucrum, quod tam carum et pretiosum putarem, cuius comparatione cuncta uilescunt, sicut res que diebus singulis augmentatur. Ut autem notitia que precessit uirescat et suis frondibus umbram cultoribus prebeat gratitudinis et quietis, littere uestre tamdiu necessitudine mutua uos commendent, quousque in dilectionem sinceram notitia se conuertat et familiaritas transeat in amorem. Tanta est uestra bonitas commendata, discretio magna et prudentia circumspecta, quod nedum persona mea, que mediocris est et scientia quasi nulla, uerum etiam regalis dignitas de uestra notitia congauderet. Ad hanc igitur obtinendam cupio laborare, sic acquisitam conseruans, quod nomen notitie simpliciter euanescat, et inter nos amicitia grata consurgat, que pura dilectio censeatur. Rogamus probitatem uestram, de qua multum confidimus et in nostris negotiis uere utilem sensimus et in omnibus gratiosam, quatenus de meritis bonitatis domine B. et de fama quam in uestra quesiuit uicinia, nos certiorare uestris litteris debeatis; quia, si Deo placuerit et uestra prudentia suadebit, ipsam accipiemus in dominam et uxorem. Gaudemus super eo quod uestrarum litterarum series demonstrauit, quod talem habere potestis dominam in uxorem, que sic diues est, curialis, nobilis et formosa, quod uestre multum congruet probitati. Quare dilectioni uestre consulimus et firmiter suademus, quatenus cum ea fiducialiter in Christi nomine matrimonium contrahatis, scientes quod non solum in uicinia rostra, sed per totam terram adeo magnum pretium et nomen laudabile acquisiuit, quod ex ea quilibet honorabilis uir et potens esset magnifice uxoratus. Peramando fratri, consanguineo, amico et uicino super omnia honorando domino B. Mutine commoranti, S. et U. fratres cum omnibus consanguineis et amicis salutem cum desiderio reuidendi. Respexit Dominus preces nostras de sede glorie sue, que sine intermissione pro uestra persona fiebant ei; et, ipsius prestante gratia, taliter in rebus laborauimus et personis, quod nostrum est gaudium et desiderium adimpletum. Nam ab inimicis uestris, tam uestro quam nostro nomine pacis osculo nunc recepto, de banno in quo eratis communitas Florentie uos extraxit. Quapropter uos propensius rogitamus, quatenus uisis litteris presentibus, curetis ad propria festinare, scientes quod de uestra reuersione gloriabitur populus uniuersus. Parcit Deus peccantibus et non continuo properat ad uindictam: quia si statim puniret, cui parceret postea non haberet. Ipsius quidem reuelatione latentes inimicorum insidias recognoui, qui sub uestris nominibus ex parte uestra mihi suas litteras destinarunt, ut domum reuerterer sine mora, quia de banno communis extractus, pace facta, redire poteram confidenter. Quare, si uerum est quod dicitur, unus uestrum pro me ueniat, quia reuerti aliter dubitarem mortis pericula expauescens. Glorificamus, ut tenemur, unanimiter Deum celi, qui nunc pissime sua misericordia nos respexit, non sinendo inimicos nostros falsas litteras et suos cogitatus malignos in tuam perniciem ducere ad effectum. Quare tuam dilectionem rogamus modis omnibus et monemus, quatenus, pro uerbis huiusmodi te non remoueas ullo modo; sed diebus singulis tibi studeas taliter precauere, quod qui tuum sanguinem sitiunt, satiari non ualeant, ut affectant: pro certo sciens quod, cum redire poteris, pro te personaliter ueniemus. Presbiter Albertus cappellanus ecclesie Sancti Petri, B. et C. parentes, D. et E. fratres, F. et G. sorores, H. et I. consobrini, K. et L. consobrine, M. et N. nepotes, O. et P. pater spiritualis et mater, Q. et R. cognati, S. nutrix, T. et U. amici, X. et Y. uicini, et Ç. notus, A. scolari Bononie salutem cum dilectione. Cum nunc ad obsidionem terre nostre uenire debeat cum infinita multitudine dominus imperator, te sicut decet, ad propria reuocamus, ut sicut alii ciues absentes faciunt, mora postposita reuertaris ad defendendum ciuitatem nostram et res proprias et personas. Quamuis uerba uestra proueniant ab intentione laudabili et pura cordis affectione, continentia superficialiter equitatem, non tamen exaudienda sunt uel effectui demandanda; quia non esset utile, conueniens uel honestum, quod scholastica relicta militia, arma temere quererem laicorum. Ideoque, rationabili excusatione premissa, insisto laudabiliter studio incohato, de uestra ciuitate securus existens, quod tanta fortitudine roboratur, ut hostium incursus non trepidet nec inimicorum insidias expauescat. Multe sapiente ac discretionis uiro domino B., perito et facundo iudici Florentino, A. iudex ciuitatis Bononie salutem et honoris debiti incrementum. Harum serie uestram prudentiam instanter et affectuose rogamus pro nobili uiro domino B. ciue Florentie nostro carissimo et speciali amico, ut in causa quam habet in uestri presentia cum Martino, tam bonitate uestra quam nostris precibus et amore, quicquid boni potestis et gratie faciatis eidem, omni honore debito reseruato uobis et auctoritate iudiciali prospecta; firmiter attendentes quod nostra persona recipiet omnia que sibi duxeritis facienda. Affectantes omni tempore facere que dilectioni uestre placere debeant et sint grata, domino P. amico uestro, pro quo nobis multa precamina porrexistis, amore uestro fecimus tantam gratiam et honorem, quantam licet unquam iudici alicui litiganti exhibere; ita quod de uestris litteris quas nobis attulit potest non immerito gratulari, et pro his semper uobis semper remanet obligatus ad gratiarum exsoluendas uberes actiones. Cum in nostri presentia causa quedam inter A. et B. ciues Bononie uentiletur, et circa examinationem ipsius intenderemus debita sollicitudine diligenter, ut in libra rationis sedentes cognita ueritate pronunciare possimus iudicium equitatis, idem B. proposuit et firmauit, quod ad suam intentionem probandam testes de uestro districtu producere intendebat. Quocirca uestram prudentiam insinuatione presentium exoramus, quatenus testes quos dictus B. uobis duxerit nominandos amore nostro cogere uelitis ferre testimonium ueritatis, eisdem interrogationes fieri facientes, secundum quod forma negotii postulat et interclusa ceduta manifestat; quorum dicta nobis per eumdem mittatis qui uobis nostras apportabit litteras, tam manu publica quam uestri sigilli munimine insignita, ut ad similia pariter et maiora uestre dilectioni teneamur omni tempore obligati. Postquam uestrarum seriem uidimus litterarum, continuo testes, quos B. uester ciuis inducere uoluit, recipi fecimus coram nobis et examinari per nostrum notarium diligenter; quorum depositiones uestre prudentie mittimus sigillo proprio et subscriptione publica communitas, in his et aliis cupientes uestre dilectioni seruire et modis omnibus complacere. Uiro prouido et discreto domino G. multa probitate ornato, B. salutem et plenitudinem gaudiorum. Scitis qualiter de nostra uoluntate processit et consilio amicorum, ut pro bono pacis inter nos consanguinitas firmaretur. Quare uos rogamus ut, sicut tenemini et pro nostra parte nos fecimus, detis operam toto posse quod sponsalia que C. frater noster cum domina D. sorore uestra contraxit, cum in tempore sint quo ualeant consentire, subsequente matrimonio roborentur. Alioquin, uestris captis pignoribus, iusta pacti tenorem, de sacramento poteritis reprehendi. Redarguere me posset iuramenti religio non seruata, preter pignorum captionem, si meum studium non adesset ut sponsalia mee sororis ac fratris uestri effectum debitum sortirentur. Sed cum inspici debeat in talibus non coactio sed uoluntas, et ipsa mulier noluerit factis sponsalibus consentire, quod factum est pro nullo habetur; et huius rei me ualeo rationabiliter excusare. Honorabili ac metuendo patruo, immo patri et domino, C. post solum Deum refugio singulari, B. scholaris Bononie promptum semper et deuotum in omnibus famulatum. Cum in hoc anno in grammatica profecerim competenter, leges audire desidero in futuro. Quapropter uestram dominationem exoro quatenus de liberalitate uestre gratie mihi taliter dignemini subuenire, quod per Dei gratiam atque uestram ad fructum scientie ueniam peroptatum. Licet sis boni studii et in te reuigeat etatis maturitas et memoria retinendi, ut que didiceris in sede sapientie collocentur, tamen in grammatica que sublimis est, difficilis et profunda, te posse non credimus sufficienter anni spatio profecisse. Quare tibi mandamus, ut in hoc anno debeas adhuc dicte scientie inherere, que liberalium artium dicitur fundamentum; sciens quod in futuro tue dilectioni conabimur taliter, dante Domino, prouidere quod audire poteris honorifice ius ciuile. Specialissimo tanquam domino et amico P., G. scolaris Mutine salutem et plenitudinem gaudiorum. Nescio qua de causa mihi auunculus meus beneficium nunc subtraxit, quod in scholis annuatim indigentie mee cum multa prouidentia conferebat; de quo doleo uehementer et cogito, nec scire possum cur hoc poterit accidisse, quia nec culpabilem in aliquo me sentio, uel offensum. Unde uestre bonitati supplico incessanter, quatenus apud auunculum meum, qui uestris consiliis credere consueuit, sic intercedere dignemini et efficaciter laborare, quod mihi uestris precibus suam gratiam restituat, et subuentionem porrigat consuetam. Cupiens tue dilectioni placere modis omnibus et seruire, apud tuum auunculum cum multis exhortationibus laboraui ut tibi gratiam restituat et subuentionem porrigat consuetam, sed mea nihil precamina ualuerunt. Nam quicquid tibi dedit se asserit amisisse, quoniam non in studio sed in postribulo, non in litteris sed potius in tabernis, dicitur quod omnia consumsisti. Unde, cum pro talibus que audiuit sit fortiter indignatus, ad presens mea precamina noluit exaudire. Multe discretionis ac probitatis uiro domino Io. campsori Mutine A. campsor ciuitatis Bononie salutem et omne bonum. Uestra prudentia bene nouit qualiter cambium tenere non possumus nisi pecuniam habeamus; et cum nostra non sufficiat, mutuo recepimus alienam. Unde uestram amicitiam deprecamur, ut nobis argentum per securum nuncium transmittatis, quod uobis mutuauimus in nundinis apud Renum, ita quod uestre bonitati alia uice gratiam facere teneamur. Si tam cito prout decuit argentum non misimus, quod nobis in foro Reni Bononie mutuastis, uestra discretio non iniuriosum reputet uel molestum, quia hoc non processit ex obliuione aliqua uel defectu, cum parata esset pecunia ad soluendum; sed pro eo quod nobis apparuit impedimentum in persona socii nostri Petri, qui ueniendo a fora Prouini, captus fuit a Mediolanensibus et detentus. Nunc autem per latorem presentium, nuntium nostrum securum et specialem, argentum uestrum bonum et legale ad marchum Colonie, sicut accepimus, uobis misimus optime ponderatum, uestre probitati grates quas possumus referentes, pro tanta gratia quam fecistis; pro qua sumus amicitie uestre futuris temporibus obligati ad similia et maiora. Uiro commendabili multa discretione, et dilecto propria bonitate, P. honorato mercatori Florentie, P. mercator Senensis salutem et prosperitatem. Credo, nec dubito experientia declarante, quod sicut libenter tracto de uestro commodo et honore, uos ex parte uestra cupitis suo loco et tempore meis utilitatibus prouidere. Inde est quod latorem presentium cum C. libris imperialium ad uos mitto, quos in pannis de uestro consilio debeat inuestire, dilectionem uestram attentius deprecans, ut, super his uelitis quod sit utile respicere diligenter, scientes quod brachium staminis fortis et petia talis panni in terra nostra pro tanta pecunia inuenitur. Circa preces uestras, quas semper cupio exaudire, sollicitus existens pro uiribus et attentus, stationes mercatorum terre nostre cum uestro nuntio circuiui, affectans aliquid emere uel mercari quod dilectionis uestre utilitatibus responderet. Sed cum nihil apparuerit unde lucrum ualeat reportari, eumdem nuntium uestrum ad uos mitto cum pecunia quam misistis. Curiali uiro et bono ac perito sartori Alberto Mutinensi, Iohannes sartor ciuis Bononiensis salutem, et cuncta obtinere que desiderat gratie et honoris. Appropinquat forum uestrum, in quo, si placeret uobis, associari uellem et de arte nostra communiter laborare, diuidendo per medium quicquid nobis Dominus dederit ad lucrandum; super quo mihi uestra bonitas debeat respondere. Multum gratum reputans quod uestris litteris postulastis, uos instanter deprecor et exoro quod, sicut dixistis, ad nostras nundinas ueniatis; quia bene simul esse poterimus et gaudere et lucrari plurimum, Domino concedente. Honorando ac metuendo domino P. facundo iudici ac perito, suis meritis plurimum diligendo, G. deuota uxor salutem quam sibi. Publice dicitur, et utinam non sit uerum, quod Albertus amicus uester quicquid pro custodia turrium a communi recipit Taruisino, inhoneste dissipat et consumit. Super quo eius pater Iohannes egrotus et pauper mihi lacrimosus aduenit, supplicans ut intuitu pietatis uobis litteras destinarem. Quare uestram dominationem exoro, ut pro uestre salutis remedio dictum A. uelitis iuramento prestito a semita pessima reuocare, cum potestate misericorditer faciendo, quod nihil ei detur de cetero ad perdendum; sed de pecunia quem deberet habere paterne potius indigentie consulatur. Petrus iudex potestatis Taruisine dilectissime uxori sue G. salutem cum indissolubili amoris uinculo. Statim cum ad nos uestre littere peruenerunt, una cum potestate Albertum compulimus iuramentum prestare, quod a ludis et taberni, et aliis inhonestis et illicitis abstineret; et sic de feudo suo de cetero eidem dabitur moderate, quod de residuo aliquam subuentionem habere poterit indigentia parternalis. Nobili et sapienti domine B. Forliuii morum elegantia decorate, A. salutem et quicquid fidelitatis et seruitii potest. Sic me cepit uestre claritatis amor, uirgo splendida, rosea et serena, quod diebus ac noctibus non possum aliud nisi de uestra pulcritudine cogitare; quam cum uidere ualeo, in tantum meus animus gloriatur, quasi essem intra paradisi gaudiis constitutus. Cum autem sitis spes mea que mihi sola potestis in terris conferre letitiam et salutem, gratiam suam mihi pereunti uestra curialitas misericorditer largiatur, sine qua mea mors uita creditur et uita mortua reputatur. In celis delinquerem et peccarem grauiter super terris, si tue desiderabili uoluntati spem iucunditatis auferrem et denegarem gratiam uirginalem. Ideoque noscat tua curialitas commendata, quod intra castrum pudoris nostri tuus assidue uiget amor; cui, si loci et temporis qualitas non obessent, grata responderent solatia floride iuuentutis. Uiro nobili et utinam sapienti R., B. salutem et scientie maturitatem. In corde, primo quam ore proferantur, sunt uerba consideranda; quia dum proposita fuerint, reuocari non possum aliqua ratione. Quod si per te fieret ut deberet, tua dicta cogitatione et facta cum sapientia refrenares. Quocirca te rogamus modis omnibus et hortamur, quatenus de nobis nullam per te presumas uel per alium aut per litteras tuas de cetero facere mentionem. Alioquin a fratribus nostris, consanguineis et amicis, si hoc scire poterint, honorem recipies quem requiris. Anime sue dimidio et oculorum suorum lumini domine M. claritate generis, forma decoris, uenustate morum et multa curialitate fulgenti, P. salutem et illud gaudium quod uoce uel actu exprimi numquam potest. Cum ad uiridarium uestrum accessi ut poma colligerem affectata, ante pomerium erat custos qui claustra retinens firmitatis, quod dare non consueuerat denegauit; sed adpropinquans paulisper, et ecce meum gaudium adimpleui multis temporibus prestolatum. Uerum quia non possum de uestra presentia satiari, libenter in absentia de splendore uestre gratie facio mentionem; quia propter eam spiritus nutritur, corpus mouetur, et bona spes me retinet semiuiuum. Sed quis posset dicere, ubi deficit animus cogitare? Quanta sit dulcedo suauitatis uestre persone ac inestimabilis pulcritudo, in quantum ualet, humanus referat intellectus; certe non existimo quod Deus ita pretiosam fecerit creaturam. Nam capilli gloriosi uestri capitis rutilant sicut aurum, coma est multum curialis et plana, oculi quoque claritatis uestre solis radiis comparantur, facies est rosea et serena, labia uero sicut aromata redolent pretiosa, dentes sunt quasi eburnei, et gula candida. Pectus niuis albedinem superat, et quod in sinu conditur, duo sunt pomula paradisi: iuxta locum est delectatio ineffabilis et habentur solatia inaudita. Infra non licet descendere, ubi per felicem unionem nectar mellis dulcedini adunatur, et fit ibi tranquillitas et elementa omnia sociantur. Respiciat itaque uestra dominatio, quam super omnes uiuentes amo toto dilectionis ardore, et mihi seruo suo gratiam conseruet prestitam, et beniuolentiam tribuat salutarem, sine qua nec letus esse possum nec uiuere in hoc mundo. Dilexi tuam personam amplius quam deberem, et hoc tua blanda uerba fecerunt, que uidentur melliflua, et sunt felle plena, uenonosa interius et exterius multa pulcritudine deaurata. Quibus seducta fui, ut contra honorem meum tibi donarem osculum et amplexum. Sed tu, uelut cupidus et ingratus mandati fines excedens, rosam quam non plantaueras collegisti, florem abstulisti primeuum, et ludendo lilium deportasti. Sis ergo contentus tantis denariis iam receptis, sciens quod tuus remus ultra nauem non ducet ad portum; quoniam, si corporis uirginitatem amisi, tamen communis fame uirginitatem habeo, et nomen adhuc retineo publice honestatis. Uiro nobili, domino suo G. de Rolandino, talis eius subditus et fidelis seipsum ad beneplacita et mandata. Dominatio uestra litteris presentibus recognoscat, quod terra Martini que uestre brayde continuatur uult uendi, et credo quod inde habere poteritis bonum forum. Quare uestra prudentia super hoc prouideat in presentia, ante quam alii distrahatur. De bona fide laudari potes et de magna legalitate merito commendari, tamquam persona diligens et multipliciter studiosa circa dominorum profectum et negotia promouenda. Cum itaque terram quam dixisti uenalem sic nobis bene iaceat et opportuna sedeat et uicina, pro minori pretio quam poteris eam facias nos habere. Magne laudis uiro, domino Rambertino potestati Sauigni A. massarius eiusdem loci salutem et seruitii promtitudinem. Noscat uestra nobilitas et prudentia circumspecta, quod in terra Sauigni nuper inter tales maleficium est commissum, occasione cuius magna turbatio et dissensio est exorta, et de futuro periculo dubitatur. Quare uestra dominatio redire festinet ad refrenandam audaciam improborum et excessus debite corrigendos. Infirmitate corporis non modica pregrauatus, constringor sub custodia medicorum, ita quod negotiis quibus debeo non possum intendere sicut uellem. Quare presentibus litteris tibi mando, ut utramque partem iurare facias nostris preceptis obedire, sic eosdem pignoribus adgrauando quod metu pene quiescere compellantur. Uenerabili in Christo patri, Henrico Dei gratia Bononiensi episcopo, consules terre Maximatici et uniuersitas ipsius loci se ipsos in omni genere famulatus. Cum post solum Dominum uos nostrum benefactorem, patrem, dominum et consilium habeamus, ad uos fiducialiter recurrimus subsidium implorando, necessitatis articulo imminente, ut uestra prudentia defensante nobis importabilia onera non ponantur. Quocirca dominationi uestre affectuosissime supplicamus, ut talibus officialibus communis Bononie loqui dignemini et eos taliter deprecari, ut nos a tali grauamine publico alleuiare debeant uestris precibus et amore. Uestre fidelitatis merita nos inuitant ut uestris honoribus et utilitatibus tanto studiosius intendamus, quanto uestra maior deuotio exigit et exhibita seruitia persuadent. Ideoque sciatis nos taliter precibus laborasse, quod ex impositione publice factionis nulla grauamina sentietis. Hugolinus Dei gratia episcopus Mutinensis, dilecto in Christo filio B. capellano talis loci salutem in Domino. Non est decens uel consentaneum rationi, sed saluti proprie noscitur inimicum, ut clericus aliquis, maxime competenter instructus, ecclesiam suam quasi uiduam occasione studii derelinquat, non inspecto quod ad sobrietatem scire debemus, et non plus quam oporteat, apostolo premonente quod caritas edificat, sed hominem facit scientia superbire. Quare tibi mandamus ut ad tuam ecclesiam mora postposita reuertaris, alioquin tuum beneficium, exigente iustitia, curabimus alteri designare. Ex responsione timerem uitium presumptionis incurrere, si uestris dictis in aliquo forsitan obuiarem. Sed, petita uenia et licentia consecuta conqueri possum et de uestra prudentia merito admirari, quia cum accesserim ad studium nouiter de uestra licentia et mandato, ad propria nunc uoluntate mutata me tam subito reuocatis. Unde uestram dominationem deprecor affectione qua possum, quatenus, pietatis intuitu, me uestrum per omnia sinatis in studio saltem hac hieme commorari, scientes quod postea reuertar uestris preceptis in omnibus pariturus. Reuerendissimo in Christo patri, unico refugio, portui tutissimo, et domino speciali H. Dei gratia Albanensi episcopo multa sapientia et honestate fulgenti, magister Guido Bononiensis se totum in omni genere famulandi. Me uestre benignitati litteris presentibus recommendans, loco muneris et in signum beneuolentie a uestra gratia postulo incessanter, ut me inter uestros clericos, subditos et fideles dignemini computare, mee deuotioni fiducialiter iniungendo, si uestre dominationi seruire possum in aliquo uel placere. Uobis qui post solum Deum mihi pater estis, unicus portus salutis, benefactor et dominus, supplico prout possum, ut solo diuino intuitu et amore mihi manum uestram extendere dignemini adiutricem. Sub uestra tamquam pastoris et domini positus potestate ad studium ire non debui sine uestra licentia et mandato. Petens siquidem a uobis ueniam de excessu, dominationi uestre, supplico humiliter et deuote, ut pietatis intuitu mihi per biennium concedatis quod in scholis possim legere ac studere. Ad Dei honorem et uestrum studens in iure canonico et ciuili, necessitate urguente, uestrum cogor auxilium et consilium postulare. Cum itaque alias non teneamini, uos de gratia tantum rogo, quatenus in aliquo de partet beneficii quam presens reciperem, in absentia succurratis, ut fructus quem de scientia reportabo uobis assistat utilis et appareat glotiosus. Henricus diuina miseratione Bononiensis episcopus dilecto in Christo filio presbitero Alberto talis loci salutem in Domino. Presbiter Rolandus ecclesie Sancti Petri sue nobis conquestione monstrauit, quod tu non respiciens quod nulli manum extendere licet in segetem alienam, non sine proprie salutis dispendio, tales parrochianos suos ad officia recipis et ad alia ecclesiastica sacramenta. Quare tibi presentium tenore mandamus, quatenus sic uelis, ut debes, tuo iure contentus existero dicis parochianos ad officia et sepulturam uel ad alia sacramenta nullatenus admittendo, ne iniuria tua grauetur iustitia proximi uel ledatur. Multe sapientie ac probitatis uiro domino Tancredo Bononiensi archidiacono, G. licet immeritus Parmensis episcopus salutem in bonorum omnium conditore. Cum matrimonialis causa nuper sit nobis a sede apostolica delegata, que inter dominam Dianam filiam domini Andalotti uertitur et dominum Salimguerram ciues Bononienses nobiles et potentes, uolentes ipsorum parcere laboribus et expensis, eamdem prudentie uestre examinandam committimus de procuratorum utriusque partis consensu et unanimi uoluntate, uobis auctoritatem qua fungimur demandantes ut, uocatis partibus et auditis hinc inde propositis, nostra uice in omnibus ut possemus legitime procedatis, pro utraque parte iustitia obseruata. Causam matrimonialem que uertitur inter tales, uestre discretioni examinandam de consensu partium committimus fine debito terminandam. Causam que inter tales sindicos pro talibus monasteriis super possessionibus et rebus aliis uertitur, nobis a domino papa commissam, in qua facta est contestatio litis et positiones ac responsiones hinc inde, de communi partium assensu experientie uestre committimus; uobis auctoritatem qua fungimur demandantes, quatenus, auditis que partes proponere uoluerint coram uobis, et testibus sollemniter receptis qui sint omni exceptione maiores, nobis causam sufficienter instructam sub uestri sigilli munimine et manu publica transmittatis in termino quem partibus duxeritis assignandum; scientes quad eis precepimus ut tali die uestris se conspectibus representent. Si uero de partium uoluntate processerit, ad definitiuam sententiam nostra uice legitime procedatis. Uenerabili in Christo patri, unico domino ac refugio speciali G. Dei gratia dignissimo Tarabiensi episcopo ubique terrarum magnificato dignis laudibus et honorato meritis proprie bonitatis, M. scolaris Bononie eius minimus clericus, humilis, fidelis pariter et deuotus se ipsum totum ad pedes cum omni qua potest promptitudine seruiendi et sincera cordis et animi puritate. Non sunt loquele neque sermones per quos mentis mee magnum gaudium exprimatur, quod tunc ueraciter habui et suscepi magnifice, cum de uestre promotionis honore cognoui; quia post solum Deum mee paruitatis estis reuerendus pater, pius pastor, benignus iudex, iustus rector, clemens artistes, honestatis exemplum, prudentie speculum, misericors dominus, benefactor precipuus, portus tutissimus, et refugium singulare; sub cuius umbra respirare cupio, proficere, uiuere ac studere; a quo recognosco uitam post solius gratiam creatoris, et quam in mundo possum habere scientiam et honorem. Recommendo itaque benignitati uestre meam deuotionem, uestre supplicans bonitati affectione qua possum, quatenus me inter uestros seruulos dignemini computare, mihi secure precipientes si qua ualeo facere uobis grata, in uero scientes quod uestre paternitati seruire cupio cunctis temporibus et placere. Cum autem paupertate coactus non possim perficere inchoatum studium prout uellem, mihi uestra succurrat pietas, et me non deserat in tempore opportuno, ut pro tempore alta beneficia spiritualia recipiat et eterna. Illud quoque quod Dominus inspirabit uobis mihi dare pro elemosina, fratri meo mittere dignemini diuino intuitu et amore, ex parte uestra mihi postmodum resignandum. Finaliter autem preces porrigo altissimo Creatori, ut uos de excelso habitaculo glorie sancte sue respiciat diutissime, ac conseruet ad suum seruitium et propinquorum et amicorum statum, gloriam et honorem. Ecce nunc tempus prestolatum aduenit, et iam est hora promissa in qua mei potest uestra dominatio recordari, et effectui tradere que promisit. Rogo itaque uestram clementiam ut sic dignemini laborare, quod per uos prebendam uacantem habeam ecclesie Taruisine. Promissio quam tibi de prima uacante prebenda fecimus a mera uoluntate processit et intima cordis et animi puritate, que nos inuitat multipliciter et inducit ut semper tuis profectibus et honoribus intendamus. Nam preter commune debitum officii pastoralis, prerogatiuam dilectionis exigit linea parentele. Cum autem canonici fratrem ad uacantem prebendam elegerint, tamdiu condecet expectare, quousque tibi possimus prout desideras prouidere. Uenerabili in Christo patri et domino A. Dei gratia dignissimo Parisiensi episcopo, et reuerendis fratribus domino B. decano et capitulo uniuerso tam sapientia quam honestate morum et omnimoda bonitate laudandis, Ubertus potestas et consilium ciuitatis Bononie salutem et promptum et deuotum in omnibus famulatum. A. et B., uiri honorabiles et discreti, scolares Bononie commorantes sua nobis proposita querimonia monstrauerunt, qualiter pro magistro P. uestro clerico, dum esset Bononie in studio litterarum, in C. lib. parisiens. se principaliter obligarunt, quas in iudicio nunc coacti pro eo nostris mercatoribus persoluerunt. Cum autem indignum sit et omni rationi contrarium, quod aliquis pro bonis mala recipiat, uel pro liberalitate iacturam, offensam pro gratia, uel iniuriam pro honore, uestram prudentiam multiplicatis precibus exoramus, quatenus prefatum clericum uestrum nostris scolaribus antedictis cogere uelitis integraliter soluere pecuniam prelibatam; alioquin, cum scolares gratia studiorum pro ciuibus habeamus, ipsos curabimus indemnes per omnia conseruare super rebus hominum terre uestre, quam cito poterunt in nostris partibus inueniri. Quanta sapientia fulgeatis, quanta bonitate possitis merito commendari ex eo colligitur manifeste, quondam forenses qui ad uestram terram concurrunt de diuersis nationibus huius mundi ut ciues in omnibus defensatis, eosdem laudabiliter et prudenter ut uestras personas proprias honorantes; et ideo quisquis discretus homo et honestatis amator et uestras petitiones et preces debet libenter admittere, et uobis facere que debeant complacere. Quamobrem firmiter cognoscatis, quod statim cum recepimus scripta uestra, sic magistrum P. nostrum clericum uestra gratia coegimus et amore, quod suos nuntios ad uestram ciuitatem transmitteret cum tanta pecunie quantitate, quod creditorum instantiam remouebunt et onera debitorum in quibus Bononie remanserat obligatus, scolares uestros a quolibet fideiussionis uinculo aggrauatos penitus absoluentes. Singulari post Dominum spei, patri et Domino uenerando I. Dei gratia Nonantulano abbati multa sapientia et honestate fulgenti B. monachus eius se ipsum et totius deuotionis et fidelitatis obsequium. Excusabilem non possum exceptionem proponere, cum me culpa reddat multipliciter incusatum, quia temerario ausu monasterium dereliqui, uenire presumens ad studium litterarum uestra licentia nec habita nec petita. Ne igitur tanquam preuaricationis filius possim de inobedientia condemnari, lugere uolo preterita et de satisfactione futura debite cogitare, ita quod sic macula criminosa purgetur, quod non remaneat aliquid ad lauandum. Eapropter benignitati uestre affectuosissime supplico et instanter, ut diuino intuitu et amore mei dignemini misereri; scientes, quod si de uestro fuerit beneplacito et mandato, redire desidero ad monasterium, desolatum habitum reassumens ac Domino et uobis perpetuo famulari. Martinus abbas talis monasterii, licet immeritus et indignus, tali solo nomine monacho quicquid debet et potest. Si tuis dictis ueritas suffragatur, et a corde procedit intentio laudabilis et uoluntas, prout nobis litterali descriptione monstrasti, misericordiam tibi non possumus denegare, quam predicamus subditis obseruandam. Unde pietate moti, gratiam, et indulgentiam tibi concedimus postulatam, licentiam liberam conferentes ut ad nostrum reuertaris monasterium, prout optas. Speramus enim quod, sicut uelle uideris, sub iugo monastice regule tuo de cetero seruies creatori. Unice post Deum spei benefactori precipuo, portui salutis et refugio singulari, domino P. Dei gratia uenerabili ac dignissimo archiepiscopo Mediolanensi, ubique propriis meritis commendando, A. et B. fratres, mercatores Bononie se ipsos ad beneplacita et mandata. Clementie uestre sepe ac sepius litteras nostre misimus paruitatis, quas non credimus ad uos ullatenus peruenisse, cum ex parte uestra nulla responsio fuerit subsecuta. Quare dominationi uestre iterato scribimus et humiliter supplicamus, quatenus antique deuotionis ac fidelitatis memores existentes, erga nos per compassionis affectum uestra mouere dignemini uiscera pietatis, qui de magnis diuitiis prout altissimo placuit creatori ad nimiam deuenimus paupertatem; certissimo dignoscentes, quod si de uestro mandato processerit, ad uestros pedes uenire magno desiderio affectamus, uobis tanquam domino atque patri perpetuo seruituri. Quando nos uestra docuit serios litterarum quod fortuna uobis contraria multipliciter existebat, dolore cepimus non modico perturbari, quia libenter uellemus quod omnia prospera uobis essent. Ne igitur uideamur obliuioni mandare seruitia gratiosa, que deuotione laudabili nobis fideliter contulistis, interioris hominis iusta compunctione mouemur ad uestram indigentiam subleuandam. Quapropter uestram prudentiam deprecamur, quod in signum dilectionis, beniuolentie pariter et amoris ad nos uenire fiducialiter non tardetis, in uero scientes, quod nostris rebus dilectioni uestre subuenire cupimus et facere gratiam et honorem: nam superueniens officium dignitatis, affectum non minuit, sed auget debitum pietatis. Uenerabili patruo, immo in Christo patri et domino metuendo, I. Dei gratia dignissimo plebano Sancte Marie in Balneis, B. nepos eius literali studio Bononie mancipatus se ipsum totum. In scholis publice dicitur et indubitabili credulitate firmatur, quod uestre largitatis manus mihi necessaria porrigit abundanter; quod leto animo non desino confiteri, ut persona uestra honorificentia debita extollatur. Quare uestram benignitatem exoro suppliciter ac deuote, quatenus mei recordari uelitis intuitu pietatis, uestre bonitatis prouidentia faciendo, quod saltem in aliquo fama respondeat ueritati et dicta cum factis conueniant et non sint penitus aliena. Non licet nobis ministris ecclesiarum dare consanguineis patrimonium Ihesu Christi, quod distribui debet fideliter inter pauperes et egenos, et erogari prudenter orphanis et pupillis. Unde cum tua substantia non sit tenuis, sed sufficiens ad expensas, dignum est ut de ipsa tibi procures in necessariis prouidere et elemosynas debilium non appetas, nec pecuniam uelis comedere populorum; attendens firmiter et cognoscens quod nihil curamus de uariis uocibus laycorum nec de seculari pompa uel laude mundana; sed dicant homines quidquid uelint, dum tamen nos conscientia propria non accuset. Uenerabili patruo immo patri ubique suis meritis commendando T. Dei gratia Sancti Angeli dignissimo diacono cardinali, B. nepos eius scolaris Bononie se ipsum ad pedes. Cum magister P. lator presentium, meus socius et amicus ad Dei fiduciam atque uestram et sub spe notitie quam mecum habet ad curiam nunc accedat, pro ipso benignitati uestre multiplicatis precibus affectiosissime supplico et instanter, quatenus sic eidem fauorem uestre potentie, mee deuotionis intuitu, dignemini misericorditer impertiri, quod uestra gratia mediante literas apostolicas impetrare ualeat, pro beneficio quod desiderat obtinere. Harum significatione tue deuotioni plenius innotescat, quod magistro P., qui nobis ex tua parte litteras supplicatorias presentauit, sic tuis intercessionibus nostrum dedimus consilium et fauorem, quod in curia fuit uelociter expeditus, et letus reuertitur habens quecumque uoluit impetrare; super quo tibi merito grates referre tenetur et facere seruitia gratiosa. Uiro nobili et excelso domino .... potestati Bononie multa laude et honore digno T. potestas Mutine salutem et sui regiminis exitum gloriosum. Accedens ad presentiam nostram P. lator presentium, ciuis noster honorabilis, et dilectus sua nobis querimonia monstrauit qualiter Martinus ciuis uester sibi causa mutui tenetur soluere C. libras, ut patet per pubblicum instrumentum; de quibus nondum ualuit rationem habere, quamuis sepe, ut dicitur, conquestus fuerit coram uobis et iamdiu solutionis terminus sit elapsus: de quo miramur cum uestra ciuitas sit terra iustitie, a qua emanare fons sapientie consueuit. Quare nobilitatem uestram propensius rogitamus, quatenus tam honore persone uestre quam nostrarum precum intuitu et amore, prefatum nostrum ciuem cogere uelitis soluere pecuniam memoratam, ita quod noster ciuis non cogatur diutius laborare, et nos ob id teneamur uestra precamina exaudire. Alberto nostro ciue diutius conquerente, quod dum uestrum ciuem A. coram uobis multotiens conueniret super centum libris quas ei Bononie, sicut testatur publicum instrumentum, in nostris nundinis mutuauit, nullam, quod uix credere possumus, potuit consequi rationem. Unde prudentiam uestram attentius deprecamur quatenus, quod uobis ciuis noster probare poterite legitimis documentis uestrum ciuem prelibatum sibi teneri, eum ut iuri pareat compellendo, integraliter uelitis cogere ad soluendum, nos ad similia, cum opus fuerit, obligantes. Rogamus nobilitatem uestram per A. latorem presentium, ciuem nostrum, ut super tanta summa pecunie quam a talibus uestris ciuibus debet recipere, sicut dixit, eidem amore nostro plenitudinem iustitie faciatis, ut cum similis se casus obtulerit, uos exaudire merito teneamur. Alberti ciuis nostri honorabilis et potentis querimoniam recepimus continentem quod nuper, dum a foro Mantuano rediret, per uestrum districtum transitum faciendo, suis rebus fuit contra iustitiam nequiter spoliatus. Unde nobilitatem uestram, de qua gerimus fiduciam pleniorem, duximus presentibus litteris rogitandam, quatenus sic nostro ciui predicto que sua sunt sibi restitui faciatis, malefactores ipsos debite puniendo, ita quod uos pro uestris ciuibus teneamur suo loco et tempore merito exaudire. Alioquin nostrum ciuem prefatum, ut tenemur ex nostre ciuitatis statuto uinculo iuramenti, curabimus indemnem per omnia conseruare. Uisis litteris probitatis uestre, quas nobis pro A. uestro ciue nouiter direxistis qui dicit se fuisse in nostris partibus spoliatum, toto posse dedimus operam diligentem, ut huius facti notitiam haberemus, cupientes ipsos predones cum animaduersione debita castigare. Cum autem inueniri non possint qui talia perpetrauerunt, sicut uestro ciui diximus, ita uestre prudentie nuntiamus, quod quantum probauerit de suo in nostra fortia perdidisse, per homines illius loci in quo damnum sustinuit, amore uestro satisfieri plenarie faciemus. Gerardus et B. fratres, ciues nostri honorabiles, cum suis consanguineis et amicis ad nostram presentiam accedentes, graui querimonia demonstrarunt qualiter fratrem eorum A. detineri facitis pro communi cum suis mercibus quas portabat, occasionem friuolam pretendentes, quod de uestris sit talibus inimicis. Cum autem ex parte nostra iniuria nulla processerit, pro qua debeatis nostre ciuitatis homines impedire, nobilitatem uestram rogamus, ut dictum A. nostrum ciuem cum suis rebus uelitis dimittere absolutum, ne inter nos ob hanc causam aliqua occasio, quod absit, maleuolentie oriatur. Quam graue facinus et enorme B. et A. habitatores castri uestri Plumatii nuper ausu temerario in nostro districtu presumpserint exercere uos ignorare non credimus, quod fama publica declarauit. Nam U. patrem et G. filium eius caros comitatinos nostros nobiles et potentes sub proditionis specie nequiter occiderunt, nulla causa procedente rationabili; quod nostros ciues dolore nouo sic accendit; ut non que fieri deberent, sed que possent citius prouidentes, ad uindictam tanti sceleris singuli properarent, nisi uestri amor uoluntatem nostram debite retardasset. Eapropter discretionem uestram litteris presentibus deprecamur, quod sic tantum maleficium animaduersione que conuenit puniatis, ne nos, ad quod ueniremus inuiti, tam de dictis homicidis quam rebus eorum sufficientem uindictam sumere compellamur. Super maleficio, pro quo nobis uestras litteras demandastis in personis A. et B., uestrorum ciuium defunctorum in nostris partibus nunc commisso, quod iuris rigor exposcit et amplius si possemus, de officio nostro facere cupientes U. et B. castellanos nostros qui dicebantur hoc facinus perpetrasse, sicut homicidas capi fecimus et carcerali custodie mancipari: sed contra eos omnia diffitentes procedere non potuimus ad uindictam. Unde significamus uestre prudentie circumspecte, quod iuxta beneplacitum uestre uoluntatis prefatos castellanos nostros, si culpabiles poterunt edoceri, sine misericordia tam in rebus punire uolumus quam in personis, ut ipsorum pena ceteris terrorem incutiat similia presumendi. Grauis querela multorum exposuit coram nobis qualiter dum Petrus, ciuis noster honorabilis et dilectus, ueniret de partibus Lombardie, prope ciuitatem uestram percussus fuit et taliter uulneratus quod inuentus mortuus est ea die. De quo dolemus pariter et turbamur, quia scimus quod tantum maleficium remanere non poterit impunitum. Unde uestram prudentiam deprecamur quatenus super hoc uelitis diligenter inquirere ueritatem, ad uindictam taliter properantes, ne quid de iure uel de facto remaneat corrigendum. Quotiens in nostris partibus aliquid accidit quod pro sui qualitate correctionem exigat uel iudicium postulet ultionis, etsi generaliter pro omnibus condolemus, speciali tamen turbatione mouemur, si uestri ciues, quos uolumus honorare in quantum noster districtus extenditur, offendantur. Unde sciatis quod super talis ciuis uestri morte, inquisitione habita diligenti, et domus illorum qui hoc perpetrarunt destrui fecimus et sua bona omnia confiscari; et ut nil impunitum remaneret, eosdem sub banno communis nostri posuimus, de quo exire de cetero non ualebunt, eo seruato, quod si aliquando ad manus nostras deuenerint ipsos in personis grauiter puniemus. Quare uestram dilectionem rogamus, ne ob id erga nos uel terram nostram maleuolentiam aliquam habeatis; quia, si quid est quod adbuc fieri possit, pro uestre uoluntatis arbitrio procedemus. Uniuersis potestatibus ciuitatum, castrorum et omnium locorum rectoribus et consulibus presentes litteras inspecturis U. potestas, consilium, et commune ciuitatis Bononie, salutem et prosperis successibus abundare. Rem grauem non modicum et enormem in ciuitate nostra notitie uestre reducimus nouiter euenisse, que merito debet singulis audientibus displicere. Nam quidam scutifer P. Domini Lambertini, nobilis ciuis nostri, sicut nobis ipsius querimonia patefecit, medio silentio noctis, opportunitate captata, dextrarium suum, pannos, multos denarios et res alias ei furtiue surripuit, et ad quem locum aufugerit uel ubi latitet, ignoratur. Cuius rei causa uestram uniuersitatem rogamus quatenus, si fur predictus pene uos poterit inueniri, tam eum quam res furtiuas amore nostro designetis presentium portitori, quem ad hoc serio duximus destinandum, scientes quod propter hoc uos habebitis ad nostra seruitia uestra promptiores, uel sic ad nos sub fida custodia transmittatis, ut per hec semper ad uestra seruitia teneamur. Nobilis uir dominus P. honorabilis ciuis noster suam grauem querelam exposuit coram nobis de quodam homine suo nequam scutifero, qui dum equum suum duceret ad aquandum, cum ipso latenter aufugit, et ubi sit aut quo iuerit ignoramus. Unde uestram uniuersitatem duximus deprecandam quatenus, si dictus fur in uestris partibus poterit inueniri cum re furtiua, designare uelitis B. nuntio nostro, presentium portitori: sic eidem amore nostro prebendo uestrum consilium et fauorem, quod malefactorem ipsum ad nostram presentiam conducere ualeat puniendum. Pateat omnibus hanc paginam inspecturis quod nos Ubertus Uicecomes potestas Bononie, A. et B. procuratoribus, C. et D. iudicibus, E. et F. iustitie militibus et quibusdam aliis de curia nostra presentibus, uice, loco et nomine communitatis ipsius, B. portitorem litterarum istarum in curia romani pontificis, uel romani principis nostrum procuratorem constituimus et nuntium specialem ad contradicendum et resistendum aduersariis omnibus, si aliqui apparerent, et litteras et iudices impetrandos; promittentes quod ratum habebimus et tenebimus illibatum quicquid in his utiliter duxerit faciendum. Ad notitiam cuius rei hoc nostro sigillo fecimus communiri. Nos Spinus de Surisino potestas Bononie, damus licentiam et liberam concedimus potestatem P. ciui Cremonensi harum portitori, ut sine contradictione cuiusquam de nostro districtu libere possit extrahere decem uaccas, quas se comparasse in comitatu Imole iuramento proprio declarauit: eidem nihilominus adicientes sacramentum, quod nullum mercatum cum eisdem mercibus uel earum occasione portabit aut deduci faciet uel portari extra ciuitatem Bononie uel districtus. Data in palatio dicti communis tali die, hinc ad diem Iouis et non amplius ualitura. Egregio uiro et strenuo militi domino Io. comiti Romaniole multa laude et honore digno U. potestas Bononie et consilium uniuersum salute et robore accingi fortitudinis et uirtutis. Quamuis merita et seruitia nulla processerint pro quibus uos rogandi fiduciam habeamus, tamen de uestra probitate confisi, que se multis exibet liberalem, a nostre uoluntatis affectu nihilominus inuitati que circa hec facienda totum dispositum dignoscatis pro uobis et amicis uestris et subditis, ad uos secure confugimus, cum oportet. Inde est quod uestram nobilitatem sicut possumus deprecamur, quatenus ciuibus nostris dilectis U. et A. presentium portitoribus amore nostro licentiam uelitis impendere ut C. corbes frumenti quos habent in comitatu ciuitatis Imole ad nostram deferant ciuitatem, ad maiora nos in posterum obligantes. Egregio uiro domino U. potestati Bononie multa sapientia et honestate fulgenti et consilio ac populo uniuerso eiusdem ciuitatis, amicis et uicinis carissimis et propriis meritis honorandis, G. potestas Florentie, consilium, ac totus populus salutem et felicia felicibus cumulare. Quoniam ciuitatem Bononie nec non et personam uestram ad gloriam diligimus, et honorem, libenter de uestris prosperitatibus audiremus sicut uobis nostra superuenientia gaudia nuntiamus. Noueritis ergo quod tale nostros inimicos qui contra nos suas presumebant ceruices erigere, in manu forti et brachio excelso mirabiliter deuicimus uniuersos, ita quod sicut puluis ante faciem uenti, omnes fuerunt in precipitem fugam conuersi, qui ab ore nostri gladii remaserunt. Quare uos saltem amici nostri gaudete nobiscum de tanta uictoria et triumpho, sicut nos uelletis de uestris exultationibus gloriari. Non sunt loquele neque sermones quibus exprimere ualeamus quanta letitia repleti fuimus uniuersi, cum per uestras litteras intelleximus euidenter, quod tamquam uiri prudentes, fortes et strenui excelsam habueratis uictoriam de uestris talibus inimicis. Unde nos super dictis uelut de nostris exultationibus penitus gloriantes, rogamus suppliciter Deum celi, ut sua gratia dignetur concedere quod uobis omnia bona crescant, et accedant semper felices successus, concupita merito sequantur gaudia et totius prosperitatis augmentum: quoniam Florentini estis et inter altos recte florere debetis et triumphali diademate decorari. Magne laudis, probitatis ac sapiente uiro, domino C. quem ubique merita propria, clara nobilitas, decus et gloria militaris recommendant, G. potestas Mediolani, et consilium uniuersum salutem et prospera prosperis, et felicia felicibus cumulare. Presenti pagina uestre magnificentie facimus manifestum, quod dum nouiter iremus ad breuia ut ciuitati nostre prouideremus secundum antiquam consuetudinem de rectore, inuocato Christi nomine, de uestra laudabili fama et glorioso nomine confidentes, uos unanimiter pro anno futuro ad nostrum elegimus regimen ciuitatis. Quod in contione cum fuit postea promulgatum, omnes et singuli tam magnum gaudium habuerunt, ut quod uocibus exprimere non ualebant, continuatis clamoribus demonstrarent, sperantes firmiter et credentes, quod per uestram personam statum et profectum et honorem recipient et augmentum. Unde nobilitatem uestram rogamus, ut hoc uelitis assumere et uos taliter preparare, ut cum ambaxiatores nostros pro uobis miserimus, honorifice, sicut decet uel expedit, ueniatis; scientes quod sumus et erimus parati uestram personam sequi in omnibus et honorare. Pro feudo autem uestro duo millia librarum nostre monete habebitis et fenum et paleam a communi. Dominationi uestre grates quas possumus referentes, pro eo quod nostram personam non sua bonitate sed uestra uoluistis potius honorificentia sublimare, tam de nostrorum amicorum consilio quam fidelium singulorum, magnificentie uestre seruire promittimus et ad regimen ciuitatis uestre que super alias uere potest omni bonitate ac scientia commendari, si uestro communi placuerit, honorifice ueniemus, illa semper facere cupientes, que uniuersitati uestre utilia sint et grata. Cum uestre prudentie uirum nobilem G., summe potentie ciuem nostrum, in potestatem, ut petiistis, concesserimus, miramur quomodo, nostre tam antique quam noue dilectionis immemores existentes, eum licentiastis non uelut decuit sed prout uobis placuit, indecenter sequimentum sibi debitum subtrahendo. Cuius rei causa uestram uniuersitatem attentius deprecamur, quatenus quod factum est uelitis amore nostro taliter reuocare, quod ipse suum officium regendi uos per annum exequi ualeat sicut decet, et nos amicitie uestre non ad aliud quam ad seruitia teneamur. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei uenerabili in Christo fratri G., totius Dalmatie et Croatie primati et apostolice sedis legato, salutem et apostolicam benedictionem. Cura pastoralis officii, quod Deo uolente suscepimus, nos cogit ad prouisionem intendere singulorum, in his maxime in quibus corporum uersatur dispendium et periculum uertitur animarum. Ideoque tue fraternitati mandamus ut talibus, inter quos armauit discordia partes suas, uerbum pacis annunties et salutis. Sanctissimo patri et domino G. Dei gratia summo pontifici, talis patriarcha pedum oscula beatorum. Cum ad talem locum accedere non ualeam propte inimicitias quas ibidem habeo capitales, in quo me seminare uerbum Dei et pacis uestris litteris mandauistis, meam deuotionem habere dignetur uestra sanctitas excusatam. Ad deuotionem uestre clementie harum serie duxi necessario declarandum, qualiter P. lator presentium, ciuis nobilis Paduanus, pro uiolenta manuum inectione in clericum in canonem late sententie noscitur incidisse; qui licet ad pacem peruenerit cum offenso, nondum tamen est absolutionis beneficium consecutus. Ideoque beatitudini uestre humillima prece supplico incessanter, quatenus erga dictum P. dignemini misericorditer uos habere, munus eidem absolutionis prebendo ex benignitate sedis apostolice consueta. Uenerabili in Christo fratri et amico speciali atque carissimo G., Dei gratia reuerendo ac dignissimo patriarche Gradensi, I. eadem gratia patriarcha Iherusalem in uero salutari salutem. Hostilitatis adeo magna persecutio superuenit, et corporis angustia sic iugiter coartamur, quod nec uobis uel aliis ut uellemus adesse possumus nec prodesse. Ideoque uestram deposcimus bonitatem ut interna compassione pulsetur, ita quod uiscera caritatis ad dilectionem et subuentionem proximi extendant. Recepimus uestras litteras dolore non uacuas et dilectione repletas, in quibus uestre fraternitati compatimur et uestris et uestrorum doloribus condolemus, parati pro uiribus existentes uobis et uestris clericis in spiritu et corpore deseruire. Reuerendo in Christo fratri I. diuina miseratione Mediolanensi archiepiscopo S. Dei gratia Rauennas archiepiscopus salutem et sinceram in Domino caritatem. Ardua negotia nostre prouincie requirunt generale concilium celebrari, ut super multis excessibus post inquisitionem factam in capite pariter et in membris correctio et reformatio debita subsequatur, et auctoritate Romane ecclesie fiant canones generales. Unde uestram benignitatem deprecamur, ut tali loco et die uelitis cum uestris ac nostris episcopis interesse. Inuitati per uestras litteras, citatis nostri episcopis ad concilium, prefixo termino ueniemus, una uobiscum illa, uolente Domino, tractaturi, que spectabunt ad honorem corporum et salutem pariter animarum. Fratri carissimo, reuerendo in Christo et plurimum diligendo T. apostolice sedis dignatione Ferrariensi episcopo G. Dei gratia episcopus Cremonensis salutem in eo qui dat salutem omnibus et conseruat. Implicati multis negotiis, ordinationibus clericorum intendere non possumus, ut uellemus. Quare uestram prudentiam deprecamur quatenus, si consecrationem feceritis, U. et T. presentium portitores amore nostro uelitis ad tales ordines promouere. Nouerit uestra prudentia circumspecta quod tales uestros clericos, qui nobis ex parte uestra litteras deprecatorias attulerunt, ad ordines promouimus postulatos, parati semper facere que caritati uestre debeant complacere. Reuerendo patri et domino plurimum honorando S. Dei gratia archiepiscopo Rauennati, prepositus et capitulum Mutinense salutem et promptum deuotionis intime famulatum. Pastore nostro A. bone memorie uiam uniuerse carnis ingresso, inter nos de successione tractantes, de communi uoluntate T. Bononie archidiaconum in nostrum elegimus dominum, episcopum et prelatum. Cuius electionem a uobis humiliter petimus confirmari, uestre benignitati deuotissime supplicantes, ut confirmationem ipsam nobis uelitis mittere uestri sigilli robore insignitam. Electionem quam de tali persona fecistis, et ratione ipsius electi qui multa scientia et honestate prefulget, et gratia uestri qui semper deuoti et obedientes Rauennati ecclesie extitistis, utpote dignam et canonice prout expedit celebratam, merito confirmamus, dilectioni et caritati uestre confirmationem ipsam sub nostri sigilli munimine transmittentes. Serenissimo domino F. Dei gratia Romanorum imperatori et semper augusto talis prelatus, subditus et fidelis promptum fidelitatis obsequium. Omnis gratia est a Deo, et honor et potestas ab illo procedit, qui uestram excellentiam sua prouidentia ad culmen imperii preelegit, ut non imbecilles opprimat iniquitas impiorum, sed per uos pax regnet et tranquillitas sit in terris; imperialis quoque uestra gloria religiosos diligat, et defendat iustitia innocentes, ut omnes qui de uestre sublimitatis magnificentia temporali exultatione letantur, spirituali possint iucunditate gaudere. Referentes quidem gratias Deo celi, qui humano generi sic prouidit, ipsi pro uestra salute preces assiduas porrigo et instantes, et sub uestre protectionis umbra cupiens respirare, me et ecclesiam meam dominationi uestre deuotissime recommendo, uestre maiestati affectuosissime offerens quicquid umquam facere possum seruitii uel honoris. Dilecto in Domino fratri I. archidiacono Parmensi multa sapientia et honestate fulgenti, D. archidiaconus Uicentinus salutem et puram in Domino caritatem. Recordor quod uestra gratia eam petitionem promissione liberali preuenit, ut Sermones fratris Antonii et Summam beati Bernardi, quando uellem facerem exemplari. Unde uestram prudentiam precibus multiplicatis exoro, ut mihi per latorem presentium de predictis rationibus copiam faciatis. Gratum gerimus et acceptum quod de nostris rebus, cum expedit, postulatis, quia per hoc augmentatur dilectio et integra familiaritas conseruatur. Mittimus itaque uobis per uestrum nuntium quod petistis, parati semper uestris mandatis in omnibus obedire. Multe discretionis, honestatis ac sapientie uiro, domino C. archipresbistero Taruisino, amico plurimum diligendo, A archipresbiter Paduanus quamquam immeritus et indignus, salutem et cuncta que desiderat obtinere. Eructauit cor meum uerbum bonum; dico ego opera mea uobis; quia dum a fratribus nuper mihi fuerit collata potestas, ut de persona idonea uiduate Paduane deberem ecclesie prouidere, inuocata Spiritus Sancti gratia, uestram elegi personam ad nostrorum regimem corporum, et in episcopum et pastorem pariter animarum. De quo fratres mei et populus Paduanus hymnum canunt Gloria in excelsis et pre nimio gaudio silere non possunt publice predicantes: Benedictus dominus Israel qui facit mirabilia magna solus. Quapropter uestram duxi benignitatem suppliciter exorandam, ut quod feci columba nuntia confirmetis, et semper uestra dignitas mee precedentis amicitie recordetur. Magnificat anima mea Dominum et exultauit spiritus meus in Deo salutari meo; quia respexit humilitatem serui sui et erga me fecit excelsa, qui facit mirabilia magna solus. Non quidem me propriis meritis elegistis ad regimen ecclesie Paduane, cum in me cognoscam uitia, non uirtutes, et insufficientem modis omnibus et indignum; sed illius misericordia potius est processum, qui peccata penitentium delet ignoscens multotiens peccatori. Faciam itaque quod uestra dilectio suadebit, si uota cunctorum uidero uestris litteris consonare. Carissimo in Christo fratri et amico speciali, D. abbati Sancti Felicis multa sapientia et honestate fulgenti, G. abbas Sancti Petri Mutine salutem et illi seruire cui celestia et terrestria famulantur. Nuper intelleximus a quibusdam quod oratorium uestrum Sancte Marie de Monte distrahere uultis pro uestris debitis persoluendis, quod uix credere possumus, cum idem locus uobis sit utilis et in magna reuerentia habeatur. Corde itaque puro et fide recta uestre caritati consulimus et firmiter suademus, ne dictam alienetis ecclesiam nisi grauis et ineuitabilis necessitas uos compellat; quod si forte permutare intenditis uel uendere uultis, nobis potius quam aliis gratum faciatis. Uerum est quod dicitur et audistis; quia pro magnis debitis oportet quod talem ecclesiam distrahamus; quam si uultis, paratis sumus uobis facere quicquid possumus gratie uel honoris. Uiro discreto, honesto et litterato omni bonitate repleto, R. Sancti Geruasii plebano dignissimo, G. plebanus de Monte Sancti Donnini salutem et siquid melius est salute. Retulit mihi uir nobilis T., meus consanguineus et amicus, quod de me querelam iniuste proponitis, quod de uobis publice mala dicam et uestram diffamare personam studeam incessanter. De quo tanto admiratione stupeo uehementi, quanto sincera dilectio non deberet talia suspicari, attendens quod dicitur: In corde sapientis non affigit radices quod ad aurem pertulit audacia mentientis. Quapropter coram Deo et angelis eius, quod talia non dixi nec cogitaui, excuso me ueraciter sicut possum. Recitabant mihi diebus singulis transeuntes: Domine talem nouis plebanum? Et cum illis dicerem: Noui, et bene noui, taliter iterato querebant: Numquid eidem iniurias arrogasti? Et cum hoc nonquam me fecisse firmarem, in suis sermonibus procedebant, qualiter mei nominis famam uestris detractionibus conabamini denigrare; quod uix credere poteram, cum ex parte mea culpa nulla precesserit uel offensa. Nunc autem excusatione uestra recepta, de corde meo dubitationem remoui, nec de cetero mendaces audiam uel discordiam seminantes. Dominis et fratribus plurimum reuerendis, A. Dei gratia abbati et capitulo Sancti Stephani Bononie, G. eorum monachus et confrater salutem et deuotionis intime famulatum. Quidam maleuoli et improbi detractores murmurando recitant et referre publice non desistunt, quod excommunicationis sim uinculo innodatus pro eo, quod non possum ostendere quod cum uestra licentia sim in scholis, quam dicunt quod non potui obtinere. Eapropter uestre dominationi supplico humiliter ac deuote, ut ad precludendam uiam mendaciis, et ut ianua pateat ueritatis, mihi licentiam, quam uestri gratia contulistis, mittere dignemini per uestras litteras sigillatas. Notum sit omnibus hanc paginam inspecturis, quod nos abbas et capitulum talis loci, G. nostro monacho et confratri, sicut dedimus, ita damus licentiam et mandatum ut in scholis Padue commoretur et scientie capiat documenta. Ad cuius rei notitiam hanc epistolam conscribi fecimus et nostri sigilli robore insigniri. Sorori in Christo dilecte ac plurimum reuerende domine A. Sancti Gregorii abbatisse multa honestate et sapientia renitenti, D. Sancti Columbani abbatissa, quamuis non suis meritis, et indigna, salutem et illam quem mundus dare non potest pacem. Etsi nos precedentia seruitia non inuitent ut pro quantitate meritorum aliquid postulemus, tamen quod in actu deest bone uoluntatis propositum persuadet. Eapropter caritatem uestram in domino fiducialiter exoramus, quatenus dominam Dianam filiam nobilis uiri Andalotis recipere uelitis nostri amoris intuitu in monacham et sororem; que sacro suscepto uelamine in ecclesia uestra cupit creatori nostro sub lenitatis ac mansuetudinis spiritu deseruire; scientes quod per eius consanguineos et amicos, qui sunt de maioribus ciuitatis, uestrum monasterium ualde poterit subleuari. Dilecte in Christo sorori ac domine reuerende, D. Sancti Columbani abbatisse uita laudabili, morum uenustate ac multa sapientia ubilibet commendate, A. Sancti Gregorii abbatissa, femina peccatrix et multum fragilis et indigna, salutem et Deum facie ad faciem contemplari. Quanto sincero cordis affectu uestram in Domino diligam caritatem et ille nouit qui nihil ignorat et uos per exteriora potestis presumere de internis. Cum autem mee sorores dissentiant et nolint dominam Dianam in monacham recipere ut rogastis, et sola non possim facere que uelitis, uoluntas affectum approbet, sed effectum non secutum impotentia non incuset. Dilecto in Christo fratri, amico speciali et domino reuerendo I. heremite Camaldulensi, sanctitate uite probato et meritis ac corporis honestate, G. heremita Sancti Michaelis de Nemore salutem et usque ad ueram perseuerare coronam. Quamuis celestis dispensatio conditoris locorum habitacula nobis assignauerit diuersorum, in quibus reclusi nos intueri corporaliter non ualemus, tamen ipsius gratia tanto caritatis uinculo nos constringit, ut corporalis absentia mentis presentia gratuletur, et quod exterioris hominis oculi nequeunt contemplari per interioris hominis affectus debite adimpletur. Cum itaque Deo seruire nihil sit aliud quam regnare, uestre caritati supplico multa prece quatenus perseuerantiam, auctore Domino, in bonis operibus habeatis, expectantes beatam spem et aduentum glorie magni Dei, quem uidere facie ad faciem mereamur. Gaudens gaudebo in Domino quia exultauit anima mea in Deo salutari meo, cum legi uestrarum seriem litterarum, que fidei magnam puritatem et dilectionis continet affectuosissimam caritatem. Rogo itaque sanctitatem uestram ut me sepius uisitetis uestris litteris, pro me peccatore creatoris potentiam exorando, ut quod incepi, perficiam, et augmentet dono sue gratie salutaris. Amico carissimo et fratri plurimum diligendo I. Fauentino canonico, A. canonicus Imolensis salutem et dierum longitudinem cum honore. A. et B. nostre terre uiri nobiles et potentes, pro multis seruitiis que contulistis eisdem nostris precibus et amore, nobis laudes immensas ad honorem uestri nominis publice retulerunt. Quare uobis gratiarum actione exhibita qua tenemur, uestre dilectioni promittimus quicquid possumus et habemus. Si carum habetis seruitium quod amicis uestris fecimus et honorem, hoc acceptabilius reputamus, quanto sincera dilectio maiora gerit propositum faciendi. Rogamus itaque uestram prudentiam affectione qua possumus, quatenus nostram personam uelitis in uestris obsequiis operari. Fratri utinam in Christo suis meritis diligendo A. monacho Sancti Felicis Bononie, U. monachus Sancti Proculi spiritum consilii sanioris. Beati omnes qui timent Dominum et qui ambulant in uiis eius. Hec uerba uos tangunt, a quibus per preuaricationis uitium recessistis; quia nec admonitio profuit, nec abbatis comminatio uel excommunicatio subsecuta uos potuit ad monasterium reuocare; immo, quod est grauius et terribile dictu, apostatare uos faciunt lasciuie infinite. Nam oratorium fecistis nouum, in quo uostri monachi leccatores existunt et histriones conuersi, psalmos uestros in postribulis decantatis, et orationes uestras funditis in caupona; uina commendant regulam et uoluunt meretrices cuculam taxilli, claustrum uisitant et silentium tenent fabule truffatorum. Que tanto uindicte subiacent grauiori, quanto diutius infelicem animam detinent alligatam, non solum in proprie salutis periculum, sed etiam in scandalum plurimorum. Eapropter uos rogo ut solo diuino intuitu et mei precibus et amore ad conscientiam redeatis. Repetite monasterium quod temere dimisistis, et sic recuperate famam et habitum derelictum, ut per fructus penitentie preterita delicta purgentur et satisfactio sequens uitam mereatur consequi sempiternam. Tristis est anima mea usque ad mortem pro eo quod, sicut per uestras litteras intellexi, grandis apud uos infamia grauiter me accusat, que falsitatem continet, iniquitatem recitat, et uiam deserit honestatis: cui si ueritatis suffragia prestarentur, et hominum timerem iudicium et Dei sententiam expectarem. Cum autem meus abbas fratrum consilio et unanimi uoluntate mihi licentiam dederit in studio per triennium commorandi, sicut ipsius littere protestantur, nec excommunicare me potuit uoluntate mutata, nec sine causa factum proprium reuocare, maxime cum episcopus diocesanus consenserit, et hoc fecerit ad cautelam per summum pontificem confirmare. Qua de re caritati uestre duxi prece humillima supplicandum, ut antique dilectionis et beneuolentie memores existentes, laboretis fratrum iracundiam mitigare; scientes quod meum studium et scientie fructum et utilitatis augmentum, dante Domino, singulis apportabit. Dilecto in domino fratri et amico carissimo G. cappellano Sancte Marie de Bagnarola, presbyter Albertus, Sancti Ambrosii cappellanus, salutem et dilectionem. Quibusdam referentibus, intellexi quod quemdam habetis sacerdotem uobiscum, quem non uultis diutius retinere; cuius persona mihi necessaria multum foret, si ad ecclesie mee uellet seruitia commorari. Qua de re amicitiam uestram deprecor incessanter, quatenus eumdem presbyterum uelitis inducere pariter et hortari, ut ad me uenire debeat, pro suis laboribus congruam mercedem recepturus. Cum pro posse cupiam uestre dilectioni facere que sint grata, iuxta uestrarum continentiam litterarum laboraui talem inducere sacerdotem ut ad uestra seruitia properaret, ei uestram personam commendans et mansionem laudabilem ciuitatis. Cuius responsio talis fait, quod alicui domino libenter seruiret, a quo acciperet uictum et uestitum. Qua de re uestras eidem litteras transmittatis, si uultis in omnibus ei necessariis prouidere; scientes quod in officiis multum ualet, et satis est bonis moribus exornatus. Cum talis clericus meus consanguineus et amicus in bona gratia sui episcopi non existat, de quo tristatur ad mortem, uestram exoro prudentiam, que sufficiens creditur in hac parte, ut diuino intuitu et amore pro reconciliatione ipsius efficaciter laboretis. Exaudire me noluit dominus episcopus Mutinensis, cum eidem cepi pro T. clerico uestro consanguineo supplicare, dicens quod tam grauis offensionis precessit iniuria, quod non posses sic de facili relaxari. Quare non moleste feratis, si exequi non potui quod uolebam, in uero scientes quod semper uobis in omnibus seruire desidero et placere. Amico suo P. clerico, G. clericus salutem. Licet cantare nouerim secundum consuetudinem competenter, tamen quia de melodiis uel musica nihil noui, libenter uellem dare operam ad discendum. Unde, si placet, in Tusciam parites accedamus, ubi cum bonis utendo cantoribus discere poterimus quod optamus. Si musicam nescio uel cantus multiplices uariare, gregoriane mihi note sufficiant, aliis spretis penitus cantilenis, que dissolutionis prestant materiam et uiam aperiunt delinquendi. Sane, licet consilium non petieris, tamen insinuatione presentium impendere non desisto ut, cum asininum habeas instrumentum, in cantu non debeas laborare, sed potius addiscere litteras; de quibus honorem accipies et profectum. Uiro discreto, honesto, prudenti, nobili et facundo magistro Petro Hispano doctori decretorum Bononie commoranti Magister Guillelmus Guascus doctor decretorum Padue ad uota successus properos cum salute. Cum uiolentia mihi fiat pro meritis peccatorum, ut ad nauem gubernandam recedam qui remum ducere nondum noui; si uobis placeret, de meis scholis uestre prudentie libenter gratiam facerem et honorem. Uerum quia hec dilationem non capiunt, in presenti mihi curetis exponere uestre beneplacitum uoluntatis, ante quam alii quod offero derelinquam; scientes quod Padue multitudinem hebebitis auditorum, ubi loci uiget amenitas et uenalium magna copia reperitur. Gaudemus in Domino, et in potentia uirtutis eius sicut possumus gloriamur eo, quod uestrarum nos docuit series litterarum, quod, diuina prudentia dispensante, uestra persona nuper electa fuerat et uocata ad officium regiminis pastoralis. Cui deuotione plurima supplicamus, ut sic digne uos faciat preesse commissis ouibus et prodesse, quod stolam glorie et coronam immarcescibilem acquiratis. Super eo uero quod ad scholas uestras recipiendas nos amicabiliter inuitastis, actione uobis exhibita gratiarum, de nostrorum amicorum consilio respondemus, quod nec congruum uidetur uel utile reputatur ut debeam panem sumere filiorum et alienis discipulis ministrare. Fratri dilecto et amico speciali D. conuerso Sancti Proculi, B. conuersus Sancti Stephani salutem et per bonum obedientie ad premium celestis magnificentie peruenire. Uisitauit uos Dominus in persona, ut filium quem diligit dimitteret emendatum; propter que etsi dolor corporeus me conturbet, spiritualis tamen iocunditas meum animum consolatur; quia non ad mortem fuit infirmitas, sed, uolente Domino, potius ad salutem. Pro eo uero quod non uos sepius uisitaui, excuso me uestre dilectioni ueraciter sicut possum, tum per ignorantiam facti cum per impotentiam ueniendi; quia quod nesciui non potui, et egrotus existens quod debui non ualui adimplere. Confortemini siquidem in Domino, et illi soli seruire totis uiribus studeatis, qui secundum opera sue cuilibet respondebit, ut per bonorum perseuerantiam operum, consequamur merita premiorum. Post longam egritudinem me cibus coporis corfortauit et admonitio uestra superueniens mihi solatium prestitit et medelam; que uestram excusationem afferens, et dilectionis et sospitatis indicia demonstrauit. Sane quia debilis sum multum, et sic loqui non ualeo ut deberem, meam responsionem breui sermone concludo, creatoris potentiam humili prece deposcens, ut uestram personam dignetur ad sue seruitia longo tempore conseruare. Dilecte in Christo sorori domine G. honeste uidue, Antonius frater minor, indignus presbyter et peccator, salutem et ad salutis gaudia peruenire. Transit mundus et omnia que sunt eius, et sola Dei seruitia perseuerant, in quibus consistit uiduitas, patientia, humilitas et honestas; ad que uos, auxiliante Domino, inuitamus, ut per ipsorum imitationem et beneficia caritatis, mereamini choris angelicis sociari. Semen diuini uerbi multum proficit a quocumque prolatum; nam audienti contritionem confert et spem salutis, et maxime quod a uobis quasi celesti oraculo editur, qui dicta studetis operibus adimplere. Dominus itaque uestre retribuat bonitati, cuius intuitu, me sepius uestris litteris uisitastis; quia per hoc semper confortor ad bonum, et peccandi materia resecatur. Si patrum antiquorum exempla legantur, quos in personis et rebus Dominus uisitauit, patientia requiritur ad coronam ut afflictio illum aduersitate non opprimat, quem aliquando prosperitas exaltauit. Condolens equidem uestre dilectioni super talis amici morte, ad consolationem uos rogito et inuito, uestre prudentie suadendo, ut illi mecum gratias referatis, qui potens est omnibus prestare letitiam post dolorem. Uiris nobilibus et discretis G. potestati et consilio Bononie magister Guido salutem in Domino. Noueritis dominum papam mihi misisse pro uenerabili patre domino M. episcopo Imolensi litteras in hac forma: “Gregorius episcopus seruus seruorum Dei” et cet. Et de uerbo ad uerbum posito tenore litterarum, sic conclude: Uerum, quia mandatis apostolicis non debemus sicut nec possumus obuiare, auctoritate ipsius cuius uicem gerimus in hac parte uobis mandamus, ut tali die per uestrum syndicum legitime constitutum ad nostram presentiam ueniatis, dicto domino episcopo uel eius syndico de iustitia responsuri; nisi cum eo interim ad concordiam ueniatis. Miramur quod in termino quem aliis nostris litteris uobis statuimus, ad nostram presentiam per uestrum syndicum non uenistis, ad respondendum de iure domino episcopo Imolensi, qui contra uos litteras a sede apostolica impetrauit, quarum formam uobis misimus nostris litteris interclusam. Quapropter iterato, auctoritate ipsius qua fungimur in hac parte uobis districte precipiendo, mandamus ut die tali in causa proposita uos nostris conspectibus presentetis per legitimum responsalem, pro ratione facienda domino episcopo prelibato. Alioquin ex tunc, uestra non obstante absentia, faciemus quod iustitia suadebit. Multum de uobis miramur, et merito possumus admirari, quia per nos primo et secundo citati pro domino episcopo Imolensi, nullus pro uobis apparuit qui de iustitia responderet, licet ad uos peruenerint citationis edicta et elapsi iam sint termini litterarum. Quapropter libenter prudentie uestre in quantum possumus deferentes, nunc tertio edicto sub multa districtione uobis precipimus, ut die tali pro termino peremptorio, mora et occasione postposita, coram nobis per sufficientem nuntium ueniatis rationem facturi domino episcopo prelibato; ut saltem hac uice causa debitum sumat initium et processum. Alioquin, quantumcumque uniuersitati uestre uelimus placere pariter et seruire, tamen, quia iuri deesse non possumus nec debemus; ex tunc mandatum apostolicum quod uidemini plurimum contempsisse, contra uos, in quantum poterimus, curabimus exercere. Noueritis nos tales litteras a summo pontifice recepisse: Gregorius et cet. Unde auctoritate domini pape uobis mandamus, ut die tali per uestrum syndicum legitime constitutum ad nostram presentiam ueniatis pro ratione facienda domino Imolensi episcopo. Quod si non ueneritis, die tali pro secundo termino ueniatis. Quod si tunc non uenietis, die tali quem uobis pro termino peremptorio assignamus, uenire postposita mora non tardetis. Alioquin ex tunc contra uos, in quantum de iure poterimus, procedemus. Uenerabili in Christo patri et domino B. Dei gratia episcopo talis loci, magister Guido cum deuotione salutem. Presenti pagina uestra benignitas recognoscat, quod litteras a domino papa recepimus in hunc modum: Gregorius et cet. Cum autem dicti ciues per nos citati legitime apostolici mandati extiterint contemptores, eos tamquam contumaces excommunicauimus, iustitia exigente; quam sententiam auctoritate qua fungimur uobis mandamus ut seruetis, et nuntiari ac seruari per uestram ciuitatem et diocesin faciatis, quousque super his mandatis Ecclesie satisferint competenter. Henricus diuina miseratione Bononiensis episcopus dilecto in Christo filio presbytero Alberto, talis loci cappellano, salutem et benedictionem a Domino. Mandamus tibi ut die tali uenias coram nobis rationem facturus Martino, nisi cum eo interim duxeris componendum. Miramur quod per alias nostras litteras non uenisti rationem facturus M., qui de te querelam proposuit coram nobis. Unde tibi districte iterato mandamus ut die tali uenias sine more. Alioquin de inobedientia posses redargui et pro contumacia de merito condemnari. Quia semel et secundo citatus ad nostram presentiam non uenisti, ut Martino de te conquerenti secundum iustitiam responderes, de mansuetudine pastoralis beneuolentie, non de rigore iuris, tibi diem talem pro termino peremptorio assignamus; in quo si uenire tardaueris, ex tunc diuino officio te priuamus. Intelleximus quod tu, contra sanctorum patrum decreta et salutem propriam et honorem, tenes concubinam; de quo in ecclesia Dei magnum scandalum generatur. Ne igitur infirmorum corda turbentur, et ne uituperetur ministerium nostrum, tibi sub multa districtione precipimus, ut usque ad talem diem a te penitus abicias quam detines mulierem, ne pollutis manibus conficias corpus Christi, sed mundo corde et corpore seruire studeas creatori. Alioquin ex tunc te officio beneficioque priuamus, parati, crescente contumacia, penam adiungere delinquenti. Albertus Dei gratia episcopus Fauentinus dilectis in Christo fratribus abbati et priori et capitulo talis loci salutem in domino. Harum serie uobis denuntiando mandamus, ut die Iouis proximo ueniente apud Planorium per idoneos nuntios et ministros uenire aliquatenus non tardetis, parati die Ueneris tunc sequenti talem cardinalem sedis apostolice honorifice, sicut expedit, procurare. Gerardus Dei gratia Bononiensis episcopus dilectis in Christo fratribus, omnibus ecclesiarum prelatis et clericis et aliis fidelibus per Bononie ciuitatem et diocesin constitutis presentes litteras inspecturis salutem et illam quam mundus dare non potest pacem. Cum tales fratres talis hospitalis uel domus religionis in tali strata publica et loco positi ad opera pietatis totis uiribus elaborent et inde confluentium egenorum pariter et egrorum necessitatibus se exponant, pascant esurientes, sitientibus potum conferant, colligant hospites, nudos uestiant; et non solum infirmos uisitent, sed eorum in se infirmitatem assumant, ministrantes in carcere positis et quibus infirmitate participant, communicant in sepultura defunctis; illa omnia exequentes propter quod Dominus in ultimo districtionis examine remuneraturum se bonos et malos asserit puniturum; et hoc non possint sine uestro et aliorum Christi fidelium auxilio exercere; uniuersitatem uestram monemus et hortamur in Domino, in remissionem uobis peccaminum iniungentes, quatenus cooperatores sitis operum pietatis; et accedentes ad uos eorum nuntios benigne recipere ac honeste tractare uelitis, ipsis grata subsidia et pias elemosynas conferentes, ut quod pauperibus contuleritis in terris, uobis per manus ipsorum thesaurizetis in celo. Nos uero de Christi misericordia et omnium sanctorum meritis confidentes, omnibus qui dicto loco suas elemosynas ex caritate prebuerint, unum annum pro criminalibus et quartam partem uenialium, auctore Domino, relaxamus. Dat. tali die hinc ad biennium et non amplius ualiture. Federicus diuina miseratione archiepiscopus ecclesie Rauennatis uniuersis prelatis et clericis ac laicis Deum timentibus in archiepiscopatu positis Rauennati salutem in Domino. Cum leprosorum infirmitas, que ad terrorem nostre fragilitatis incutitur, cunctas hominum afflictiones excellat, per quam tanquam per mortis discrimen filius a parentibus separatur, tanto fortius nos decet prouisionibus eorum intendere, quanto in miserabili miseria constituti hominum consortium desolantur, et propter horribilitatem morbi et defectum membrorum nec substentationem possum adquirere, nec corporum necessitatibus subuenire. Cum itaque magna multitudo talium, languentium sit in hospitali Sancti Lazari in strata publica iuxta ciuitatem Bononie congregata, et ad regendos eos facultates ipsius non sufficiant hospitalis, fraternitatem uestram exoramus in Domino, ut cum ad uos nuntius eorum accesserit, elemosynas eis uelitis conferre; et uos prelati ecclesiarum nuntios ipsos benigne recipientes honeste tractetis, populos uestros ad benefaciendum eis pro uiribus inducentes. Nos uero et cet ut supra. Istud quodque in quibusdam litteris addi consuerit pariter et subiungi eisdem: nihilominus condonantes quicquid de suis penitentiis obliuione uel negligentia omiserunt. Quicumque pontem studet edificare super aquis uiam beatitudinis sibi parat in celis, ubi pro terreno transitu et labore quietem accipit et perpectuam mansionem: ad quam nos possunt inducere opera caritatis, que inter alias uirtutes obtinent principatum. Cum itaque tales fratres in strata publica super talem fluuium pontem ceperint edificare, in quo propter magnum acquarum impetum multa millia hominum perierunt, et hec tanta pietatis opera sine uestro auxilio non ualeant exercere, fraternitatem uestram rogitamus et hortamur in Domino, ut cum nuntii dicti loci ad uos uenerint elemosynas petituri, ad dictum opus uestra beneficia transmittatis uos prelati et cet. Nos uero et cet. Talis episcopus dilectis clericis et laicis talis plebatus salutem in eo qui est uera salus et uirtus. Officii suscepti debitum nos compellit ut illis operibus intendamus, et inducamus subditos ad hec, que pietatem respiciunt et ad salutem pertinent animarum. Ideoque consuetudinem uestram laudabilem approbantes, quam usque ad hec tempora Deo propitio seruauistis, ueniendo ad plebes uestras annis singulis una dierum in quadragesima cum letaniis et uestris oblationibus reuerenter, uos ad imitationem ipsius inducimus et rogamus, unum annum pro criminalibus singulis auctore Domino remittentes, qui ad locum ipsum duxerint die tali pro Dei reuerentia et sanctorum sue beneficia transmittenda. Talis episcopus, dilectis in Domino filiis Sancti Antonii fratribus tam presentibus quam futuris, salutem et illam quam mundus dare non potest pacem. Multa genera sunt peccatorum pro quorum uarietate celestis Dominus, medicus et magister diuersa remedia tribuit populo christiano, inter que uos elegistis ad curandum egrotum consilia potiora, sociando uos ipsius pauperibus per opera caritatis. Quocirca uestram societatem, immo uerius Ihesu Christi, benigno fauore laudantes, uniuersitatem uestram rogamus in Domino et monemus, ut tante pietatis et misericordie operibus intendentes, inducatis etiam alios ad intrandum, ut uestra caritas non frigescat, sed per dilectionis amplitudinem extendatur. Nos uero de misericordia Ihesu Christi et sanctorum meritis confidentes, uobis omnibus qui estis in societate predicta et illis qui pro remissione peccatorum suorum intrauerint in eamdem, unum annum pro criminalibus et quartam partem uenialium in Domino condonamus. Uniuersis hanc paginam inspecturis talis episcopus in uero salutari salutem. Super conuersione peccatoris Dei filium collaudemus, in terris cum omnibus gloriantes, quia gaudium est angelis in excelsis: nam ouis que perierat est inuenta. P. lator presentium qui mortuus fuerat per peccatum per satisfactionem congruam resurrexit. Nam, inspirante Domino deuotus ad lamenta penitentie nunc recurrens, nostri prepositi pedibus aduolutus, cum multa contritione cordis lacrimabiliter est confessus se, diabolo instigante, multa crimina commisisse; pro quibus, mensura canonum mitigata, recepit XXX annorum penitentiam in hunc modum: ut quadragesimam maiorem et Sancti Martini debeat ieiunare, et secundam, quartam et sextam feriam earumdem, et uigilias apostolorum et Sancte Marie et Sancti Laurentii cum ieiuniis quatuor temporum in pane et aqua. In quadragesima uero Pentecostes quartam et sextam ferias ieiunet, et infra spatium huius penitentie faciat tres carinas; limina quoque Santi Iacobi apostoli uisitare teneatur sine propria pecunia cum cilicio et baculo cubitali; a mane usque ad tertiam non loquatur sine licentia prelatorum, nec ullam intret ecclesiam nisi sanctorum ibidem corpora requiescant; a corpore et sanguine Christi usque ad dictum tempus abstineat reuerenter, nisi mortis periculum immineret, sextam feriam quamdiu uixerit ieiunando. Cum autem dictam penitentiam non possit ut difficilem adimplere, nisi gratia diuina precedat et uestra misericordia subsequatur, fraternitatem uestram rogamus, ut solo diuino intuitu et amore sic ei dignemini in temporalibus et spiritualibus prouidere, quod impositum onus supportare ualeat, et ad uomitum non redeat uel peccatum. Cum Parmensis ecclesia mater uestra de iure canonico censeatur, eam tamquam deuoti filii tenemini reuereri, a qua honores uestros recipitis et ecclesiastica sacramenta. Cum itaque pro libertate uestra nuper ad curiam accedendo non modicas expensas sustinuerimus et labores, uos, tamquam membra suo capiti, nobis libenter debetis succurrere et nostra onera supportare. Ideoque discretionem uestram, de qua bene confidimus, deprecamur, ut caritatiuo affectu pro reuerentia Dei et Parmensis ecclesie uestra nobis auxilia porrigatis, imponentes collectam inferius adnotatam per uestras ecclesias, prout uideritis expedire. Quod si quispiam subditorum ad hec prestanda contumax fuerit uel rebellis, eos ad id seruandum auctoritate nostra per censuram ecclesiasticam compellatis, uos nostre petitioni offerentes taliter in hac parte, quod deuotionem uestram possimus dignis in Domino laudibus commendare. Dominis et fratribus reuerendis, talibus diocesis prelatis et clericis, ad quos hec scriptura peruenerit Alatrinus, domini pape cappellanus cum dilectione salutem. Uniuersitati uestre P. latorem presentium nostrum nuntium commendamus, quem in Angliam mittimus pro nostris negotiis faciendis; discretionem uestram obnixis precibus exorantes, ut eum amore nostro sic uelitis recipere et, ipsi in necessariis prouidere, quod propterea futuris temporibus obligemur ad uestra seruitia et honores. Pateat omnibus tam presentibus quam futuris quod ego Iacobus Guidonis de Lambertino Bononiensis canonicus facio et constituo magistrum G. eiusdem ecclesie canonicum meum procuratorem et nuntium specialem, ad prebendam meam ipsius loci mea uice, loco, et nomine procurandam. Ad euidentiam cuius rei manu mea propria litteras has conscripsi, faciens eas nihilominus sigillo proprio confirmari. Uniuersis sancte matris Ecclesie filiis ad quorum audientiam littere presentes aduenerint, talis episcopus salutem in Domino Ihesu Christo. Sanctorum patrum statute seruantes, B. presentium portitori quem ad ordinem sacerdotalem promouimus, litteras dimissorias concessimus postulanti, pro ipso testimonium perhibentes, quod litteratus sit, discretus et honestus et in fide Christi catholicus et deuotus. Unde caritatem uestram rogamus et in Domino exhortamur, ut cum dictus B. ad uos uenerit, eum uti officio suo libere permittatis, super impetitione ordinis sibi nullum obstaculum imponentes. Uniuersitati uestre G. latorem presentium uirum litteratum, prouidum et honestum, quem ad subdiaconatus ordinem promouimus commendantes, uos pro eo rogamus, ut ipsum ad ministrandum in ordine suo uelitis recipere, et ad maiores, uel beneficia, si uoluerit, ecclesiastica de nostra licentia promouere. Ad cuius rei notitiam et cet. Fredericus Dei gratia Romanorum imperator et semper augustus uniuersis suis fidelibus de Romaniola salutem et suam gratiam et bonam uoluntatem. Dilectionis uestre tamquam nostrorum fidelium memores existentes, ut sub imperialis protectionis postitis beniuolentia pacifice gubernari, A. fidelem nostrum per totam Romaniolam nostrum duximus uicarium ordinandum, de quo uestra potest deuotio gloriari ex eo, quod propter ipsius merita bonitatis uestris honoribus et utilitatibus prouidetur. Quapropter uestre fidelitati mandamus, quod dominum A. curetis recipere sicut expedit reuerenter, et in his que ad suum officium pertinere noscuntur eidem obedire sic in omnibus studeatis, quod in ipsius persona quanta sit uestra fidelitas nostra gloria recognoscat. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei, dilectis in Domino filiis canonicis Bononiensibus salutem et apostolicam benedictionem. Deuotionem uestram per apostolica scripta rogandam duximus et monendam, ut magistrum G. recipiatis in canonicum et fratrem, attendentes quantum profectus et honoris ecclesie uestre crescat propter ipsius receptionem, tamquam pro persona que scientia promeruit et bonis operibus commendari. Sanctissimo in Christo patri Gregorio Dei gratia summo pontifici, Fredericus eadem gratia Romanorum imperator et semper augustus salutem et omnimodam reuerentiam. Affectantes ut tenemur, celesti domino famulari, laborare disposuimus totis uiribus reuerenter ad eripiendam terram sanctam de manibus paganorum, quam saluator noster proprio sanguine consecrauit. Ut autem effectus tam gloriosi operis, opitulante domino, subsequatur, uestre beatitudini supplicamus ut sic ubique terrarum apostolica indulgentia se extendat, quod in magna fortitudine transeuntes palmam uictoria celitus reportemus. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei dilecto in Christo fratri Frederico illustri Romanorum imperatori et semper augusto salutem et apostolicam benedictionem. Sancta sunt desideria principis et salubris uestra cogitatio meruit apostolico robore sublimari . Et ideo uestra gloria recognoscat, nos predicatores trasmittere ac litteras cohortationis et indulgentie destinare longe lateque, ubicumque fides uiges catholica et nomen diffunditur christianum, ita quod auxiliante Domino populus eius et oues pascue eius, suscepto signaculo sancte crucis, imperialia sequentur uestigia et sub uestra fortitudine et uirtute debellabunt barbaricas nationes. Inclyto et preclaro uiro domino C. Dei gratia illustri regi Anglie B. eadem gratia rex Hungarie salutem et totius felicitatis augmentum. Excellentia uestri nominis et laudes et preconia uestre magnifice bonitatis nos inducunt multipliciter et hortantur, ut serenitati uestre desiderabili amicitie uinculo copulemur, nostrum filium P. uestre filie domine B. matrimoniali federe copulando. Ideoque uestra, si placet, altitudo rescribat, ut sciamus si uestra descriptio nostre consonat uoluntati. Tam ex preambulo uestre salutationis eloquio, quam ex laudabili narratione sequenti, amicitie connectende uidimus qualitatem; de qua si prescii fuissemus, non essemus ultimi in quo debuimus anteire. Ne igitur nos mora prepediat, quandocumque placuerit, parati sumus nostrum commune desiderium adimplere. Preclaro ac magnifico uiro domino P. Ziani, Uenetie, Dalmatie, Croatie, dimidie nec non et quarte partis Romani imperii duci felicissimo, dignis et magnis laudibus decorato, B. illustris dux Austrie salutem et optata semper felicitate beari. Uolentes ad Romanam curiam pro quibusdam nostris negotiis proficisci, a uestra gratia postulamus per uestras partes cum nostra familia fiduciam transeundi. Serenitatis uestre magnificentia bene nouit qualiter nos oportet locis proximis et uicinis ciuitatibus deseruire; quia, si contraria faceremus, ipsi nobis uictualia denegerent. Cum autem contra Lombardos in seruitium Romani principis uelitis accedere, sicut fertur, fiduciam uobis non ualemus concedere quam petistis, licet in aliis cupiamus excellentiam uestram pro uiribus honorare. Excelso ac magnifico uiro domino C., illustri marchioni Montisferrati cui decus et fama laudes plurimas acquisiuit, D. Estensis et Anconitanus marchio salutem et prospera prosperis cumulare. Cum uos oporteat contra tales inimicos nostros exercitus congregare, qui nobis offensiones plurimas intulerunt, uestram nobilitatem de qua plene confidimus deprecamur, quatenus in nostrum, si placet, auxilium ueniatis tam magnifice quam potenter. Serenitatis ac magnificentie uestre negotia propria reputantes, et amicos uestros diligimus et reputamus alios inimicos. Quare uestra nobilitas recognoscat quod, quando uobis placuerit, ad uestrum seruitium cum multa fortitudine ueniemus. Clarissimo uiro domino G. Dei gratia comiti Tuscie palatino, quem fama laudis magnifice per mundum totum gubernat, B. eadem gratia comes Rainerius de Manente salutem cum desiderabili prosperitatis augmento. Respiciens creator omnium de sancto habitaculo regni sui proditionem quam de nostra persona fecerat dominus imperator, dignatus est me nouiter ab ipsius manibus misericorditer liberare: pro qua re uestra excellentia glorietur, quia bonus amicus uester qui iam mortuus putabatur ad propria est reuersus. Gloria sit Deo in excelsis et exultatio magna hominibus super terris, quoniam honoratissima uestra persona, que inique capta fuerat et detenta, nunc a uinculis imperialibus est soluta. De quo repleti sumus ineffabili gaudio, affectantes non modicum solatio uestre presentie satiari. Uiris nobilibus et discretis, potestatibus, consiliis et populis uniuersis societatis Lombardie, rectores salutem et accingi robore fortitudinis et uirtutis. Quia non est sani consilii prebere aliqua inimicis, per que offensionum iacula preparentur, uniuersitatem uestram rogamus, uobis sub ea districtione qua possumus iniungentes, ut sic uestras ciuitates et districtus faciatis custodire, officialibus appositis, diligenter, ne uictualia seu arma extrahi ualeant uel portari, uos ad inuicem et in omnes a factis et uerbis illicitis taliter abstinentes, ne maleuolentia inde proueniat, sed amicitia potius acquiratur. Ad uestram memoriam reducere non oportet, quod temporis ostendit breuitas et facti nouitas manifestat, qualiter societas Lombardie pro reuerentia Dei sancteque Romane ecclesie nec non et pro totius societatis statu, commodo et honore, multa deliberatione preuia et liberali promissione prestita, se adstrinxit ad quingentos milites in seruitium sedis apostolice transmittendos; quod, licet usque ad hec tempora occasione guerre fuerit prolongatum, iam ultra differri non potest, cum necessitas imminens et summus pontifex instanter et instantius hoc exposcat. Cum autem per omnes ciuitates sit numerus distributus et debita quantitas assignata, et a singulis ciuitatibus milites sint electi qui debeant proficisci, uestram ciuitatem rogamus et uobis sub multa districtione precipimus, ut uestros milites equis et armis faciatis continuo preparari, ita quod in medio ianuario proximo, qualibet occasione remota cum aliis militibus Lombardie feliciter accedant et honorifice, sicut decet, uos ad hec taliter offerentes, quod laudes et gratias acquiratis, et quod necessitas uirtutem parere uideatur. Uiris nobilibus et discretis domino A. potestati, et consilio ciuitatis Bononie dignis et magnis laudibus decoratis B. et C. eiusdem ciuitatis rectores salutem et totius prosperitatis augmentum. Ad notitiam uestre prudentie presentium insinuatione reducimus, qualiter rectores Lombardie Padue constituti de communi consensu et unanimi uoluntate talia statuere nunc intendunt, de quibus faciendis a suis ciuitatibus habent singuli potestatem. Unde quicquid super his uobis placet quod facere debeamus, nobis quam citius uestris litteris declaretis, et si uestra uoluntas fuerit quod talia exsequamur, nobis per instrumentum publicum auctoritatem plenariam concedatis. Nuper litteras uestre suscepimus bonitatis quedam continentes statuta que rectores Lombardie nunc facere disponebant; super quo potestis de multa prudentia commendari ex hoc, quod circa nostra commoda et honores esse uidemini solliciti pariter et attenti. Quia igitur omnis pars turpis esse censetur que suo non congruit uniuerso, quod aliis placet uolumus, in hac parte presentium tenore potestatem hoc exsequendi liberam concedentes. Preclaro ac strenuo militi domino Salinguerre Ferrariensi militari gloria decorato, Prendiparte Bononie salutem et successibus abundare. Pro honore militie quam nuper suscepimus diuina gratia suffragante, per nostros amicos remunerare nos conuenit histriones. Unde Mainettum, doctorem curialem, laudabilem atque notum ad uestram excellentiam mittimus, sicut petit, munerandum, uestram dilectionem rogantes ut circa ipsum amore nostro uelitis curialiter uos habere. De honore uestre persone sicut proprio gratulantes, talem doctorem, quem ad nos munerandum misistis, sic licentiare curauimus magnis donis, quod cantando ubique glorificat nomen uestrum. Cum equi sint et arma nostre terre hominibus imposita pro communi, de necessitate cogimur ad gratiam recurrere amicorum. Quapropter dilectionem uestram, que nobis consueuit in necessitatibus subuenire, propensius rogitamus, quatenus unum dextrarium et loricam nobis commodare uelitis et mittere per presentium portitorem, scientes quod nihil hoc tempore carius haberemus, quam si fiat quod petimus in presenti. Cum trecenti milites ciuitatis nostre ad Mantuanam ciuitatem ire debeant pro communi, nos qui cum eis electi sumus, oportet arma habere propria et alia nihilominus inuenire. Unde si uestre nobilitatis preces exaudire non possumus ut uellemus, uestra dilectio uelit prout decet equanimiter sustinere: quia, si hoc non esset, nedum res petitas, uerum etiam et personam haberetis ad uestrum seruitium et honorem. Amicabilem uestram dilectionem et curialitatem multipliciter approbabam deposcimus incessanter, quatenus sparuerium uestrum et canem pro rete et unum bonum leporarium, si haberetis, nobis uelitis de dono uestre gratie commodare et mittere per eundem qui nobis uestras litteras apportabit; scientes quod nihil hoc tempore carius haberemus, cum aues et lepores in nostris partibus magis solito nunc abundent. Militie uestre desiderabili gestientes placere pro uiribus et seruire, uobis sparuerium nostrum mittimus postulatum parati similia facere de cane et leporario quam primo ipsos poterimus inuenire. A. Dei gratia Romanorum imperatrix et semper augusta G. eadem gratia illustrissime regine Francorum salutem cum desiderabili prosperitatis augmento. Gratum gerimus super omnia et acceptum, cum nostre serenitati sepius recitatur de uestre dilectionis continentia et salute, quia dum familiaritatem ad memoriam reducimus tenere iuuentutis, semper noster animus ad ampliorem beneuolentiam laudabiliter excitatur. Inde est quod altitudini nostre excellentia uestra scribat, quomodo fortuna leta rideat et omnia sint iocunda, quia nostra magnificentia, que multipliciter prestante domino gloriatur, uos suis affectat gaudiis sociari. Celsitudo uestre glorie super gratulatione uisitationis nouissime nos preuenit, annuntians nobis uestre magnificentie prestolatum gaudium et salutem, que sic exultatione multiplici nos repleuit, quod uix lingua carnis sufficeret ad dicendum. Quia uero de nostra continentia scire cupitis et audire, actione uobis exhibita gratiarum pro litteris quas misistis, noueritis quod per Dei gratiam et uestram, omnia sunt nobis tam prospera quam iocunda. Preclare ac magnifice domine A. Dei gratia marchiane Estensi, decorate multa sapientia, curialitate, pulcritudine ac uirtute, B. eadem gratia talis duchessa uel talis ducis uxor aut filia, salutem et uite longitudinem cum gloria et honore. Audiuimus nuper auditum bonum, et desiderabilem suscepimus intellectum, quod, illius gratia dispensante qui Elisabeth uterum fecit sterilitatis fecundum, puer natus est uobis, filius letitie et exultationis, consanguineorum magnum gaudium et omnium amicorum, quem Dominus crescere faciat scientia et etate, ut domum Estensem que desolata uidetur nullo stipite remanente, diu regnare possit et feliciter gubernare. Excellentie uestre sollicitudo laudabilis nostre dilectionis litteras antecessit, in quibus quod audistis uobis gaudium nuntiamus, de magna gratia quam nobis contulit rex celestis; qui non peccantis merita sed ancille humilitatem considerans, ex utero senectutis misericorditer uoluit quod filius nasceretur, de cuius ortu letantur parentes et exultant omnes consanuinei et amici, magnificantes nobiscum omnipotentiam creatoris, qui seruis suis tam benigno fauore uoluit prouidere. Et quia super hoc uestram exellentiam multipliciter cognouimus gratulari, omni tempore uobis tenemur ad grates, seruitia, et honores; pro quibus ille qui uere dicitur gloriosus uestre bonitati respondere dignetur et omne uestrum desiderium adimplere. Nobili et sapienti domine B. honorabili catanee talis loci multis dignis laudibus renitenti, M. Dei gratia illustris Panici comitissa, salutem et semper salutis gaudia, prosperitatis consilia, et iocunditatis solatia inuenire. Cum inter alia uiuentes dominas, que in amicitie nostre numero computantur, uestram personam pura dilectio constituat principalem, ad uos tanto securius mittimus preces nostras, quanto uestra rogamina recipere cupimus, et nostra per uos credimus exaudiri. Ideoque uestre curialitatis prudentiam exoramus, ut de tali ancilla uestra nobis gratiam faciatis, eidem amore nostro libertatis premium conferentes, ut, cum catena soluta fuerit seruitutis ad honorem et laudem uestram eam cuidam nostro militi copulemus, qui ratione sue bonitatis et pulcritudinis ipsam absque dotis suffragio recipiet in uxorem; et pro certo sciatis quod hoc donum reputabimus pretiosum super omnia magna dona. Quamuis ancilla nostra, quam postulatis per uestras litteras manumitti, postea cuidam uestro militi matrimonialiter copulanda, nobis sit carior aliis quas habemus, que sua bonitate domum nostram mirifice decorabat; tamen quia nihil est in mundo adeo pretiosium quod uestre prudentie negaremus, eam sicut ancillam uestre dilectioni donandam duximus et mittendam, ut dum in uestra fuerit potestate, quicquid uobis de ipsa placuerit faciatis. Gregorius episcopus seruus seruorum Dei dilectis filiis omnibus Lombardis presentibus et futuris salutem et apostolicam benedictionem. Aures apostolice dignitatis tanto nos decet inclinare benignius ad audiendas supplicantium uoluntates, quanto id quod suadetur et queritur peramplius conuenit exaudiri. Ideoque iustis precibus uestris annuentes, uobis presenti priuilegio licentiam damus, et concedimus liberam potestatem, ut quotiescumque intrare uoluerit imperator Italicam regionem, sicut in concordia illustrissime filie bone memorie regine Constantie continetur, possitis societatem facere et iuramentis et promissionibus uos ligare pro uestris rationibus conseruandis, saluis honoribus et seruitiis uniuersis que Romanis principibus qui pro tempore fuerint prestare debetis de pacto uel consuetudine approbata, quibus per hoc priuilegium nolumus in aliquo derogari. Siquis uero hoc attemptare presumpserit, iram omnipotentis Dei et beatorum apostolorum Petri et Pauli se nouerit incursurum. In nomine sancte et indiuidue trinitatis Fredericus diuina clementia Romanorum imperator et semper augustus omnibus salutem. Fideles nostros diligimus et eis gratiam nostram impendimus cum profectu. Notum igitur facimus uniuersis Romani imperii fidelibus, tam presentibus quam futuris, quod inspecta summa deuotione ac fidelitate sincera nec non preclara seruitia que illustris comes palatinus G. Tuscie fame laudabilis, suique maiores nostre maiestati magnifice simulque Romano imperio prestiterunt et sunt prestituri, annuente Domino in futurum, de gratia imperatorie maiestatis in recto et legali feudo tale castrum ei damus atque concedimus cum omni iure, honore, ac iurisdictione que noscuntur ad illud modo quolibet pertinere, cum omnibus placitis, bannis atque seruitiis, in pace pariter et quiete habendum perpetuo et tenendum, sub interminatione gratie nostre districtius iniungentes nequis eidem super isto iure contradictionem aliquam uel iniuriam interponat. Siquis uero contra facere presumpserit, imperatorie maiestatis gratia careat, et nomine pene l. libras auri puri componat, medietatem nostre camere designandam et reliquam dicto militi super hoc iniuriam patienti. Huius rei sunt testes et cet. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/IacobusDeVaragine_ChronicaCivitatisIanuensis.txt b/testi_2_tutti/IacobusDeVaragine_ChronicaCivitatisIanuensis.txt
new file mode 100644
index 0000000..50d7a0f
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/IacobusDeVaragine_ChronicaCivitatisIanuensis.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Euangelica eruditione instruimur ne talentum intelligentie nobis a Deo creditum sub torpore uel otio abscondamus, sed ad mensam sacre Scripture illud ponentes, lucrum multiplicati fenoris Domino reportemus. siquidem Dominus talenta sua multiplicantes remunerat, seruum uero ab opere torpentem dampnat. quamuis igitur, Domino uolente uel saltem ipso permittente, de secreto claustri reducti simus ad publicum palatij, non debemus tamen publicis actibus semper intendere, nec nos causis forensibus iugiter inmiscere; nec enim conuenit rebus semper incombere perituris, sed illa potius agere in terris quorum fructus perseueret in celis, dicente Domino: Operamini non cibum qui perit, sed qui permanet in uitam eternam. expedit igitur interdum ad quietem mentis recurrere et quam dulcis sit Dominus occulo mentis uidere. nonnunquam etiam utile est aliqua scripto mandare, que ad instructionem legentium et ad hedificationem perueniant auditorum. cogitantes igitur et sedula meditatione uoluentes quod multe ciuitates in Ytalia sunt de quibus antiqui ystoriographi magnam faciunt mentionem, mirati sumus quod de ciuitate Ianuensi tam inclita, tam nobili, tam potenti, satis modica ab ipsis inueniuntur expressa. causam huius esse credimus, quia ciuitas Ianuensis, licet sit modo potens et maxima, ab antiquo fuit satis parua et modica. ystoriographi autem, qui ab antiquo scripserunt, non curarunt de castris uel paruis terris magnam facere mentionem, sed tan tum ciuitates magnas et famosas describere sunt conati. nos igitur ystorias communis Ianue legentes, et diuersas cronicas reuoluentes nec non et aliquorum auctorum dicta scrutantes, de ciuitate Ianue inuenimus aliqua, que presenti stillo iudicauimus adnotanda. in quibus quidem ciuitatis Ianue auctor et tempus exprimitur, ratio nominis exponitur et multa utilia explicantur. et quoniam mentionem fecimus de regimine quo regitur et gubernatur Ianua, ideo de regimine et rectoribus quedam posuimus generalia documenta, ubi etiam quedam generalis exortatio ponitur, per quam ciues utiliter instruuntur. in fine autem huius operis nomina et tempora episcoporum et archiepiscoporum posuimus, qui in ciuitate Ianue usque ad nostra tempora prefuerunt. et ut quilibet quod uoluerit facilius inuenire possit, presentem cronicam in partes .XII. et capitula plura duximus distinguendam. capitula prime partis. Prima pars continet a quo ciuitas Ianue fuit hedificata et constructa, et ista pars habet .IIIIor. capitula. in primo capitulo ostenditur qui fuerunt primi fundatores et hedificatores ciuitatum. in secundo capitulo dicitur quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam construxit et hedificauit. in tertio capitulo dicitur quod Ianus, ciuis Troie, ipsam iam hedificatam ampliauit et meliorauit. in .IIIIo. capitulo dicitur quod Ianus, qui erat deus et simulacrum Romanorum, olim in Ianua colebatur. capitula secunde partis. Secunda pars continet tempus et antiquitatem constructionis Ianue, et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ponitur tempus in quo fuit constructa. in secundo ponitur tempus in quo fuit ampliata. in tertio ponitur quod fuit a Carthaginensibus siue Affricanis destructa, sed a Romanis rehedificata, et quo tempore fuit hoc. capitula tertie partis. tertia pars continet quare tali nomine fuit insignita. et ista pars habet. .IIIIor. capitula. in primo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua tam a Iano rege Ytalie, qui ipsam edificauit, quam a Iano ciue Troie, qui ipsam ampliauit. in secundo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua a Iano, simulacro Romanorum, quod antiquitus in Ianua colebatur. in tertio capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua, ex eo quod est porta et introitus in Lombardiam. in quarto capitulo ponitur ratio quare fere in omnibus libris antiquis Genua uocatur. capitula quarte partis. quarta pars continet quo tempore ciuitas Ianue ad fidem Christi fuit conuersa. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod totus mundus ydolatrie seruiebat. in secundo capitulo ostenditur quod Ianua fuit prima uel una de prioribus ciuitatibus Ytalie, que ad fidem Christi fuit conuersa. in tertio capitulo ostenditur illud idem per rationem. capitula quinte partis. Quinta pars continet statum triplicem, quem secundum uarieatem temporis habuit ciuitas Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo agitur qualis et quanta fuit in statu sue inchoationis. in secundo qualis et quanta fuit in statu sue progressionis. in tertio quanta et qualis fuit et est in statu sue perfectionis. capitula sexte partis. Sexta pars continet et tractat de seculari regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo dicitur quod ciuitas Ianuensis fuit diuerso regimine gubernata. in secundo dicitur quod tutius est regi ab uno quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. in tertio ponitur periculum quod prouenit ex regimine malo, et utilitas que prouenit ex regimine bono. capitula septime partis. Septima pars continet quales debent esse rectores ciuitatum. et hec pars habet .IIII.or capitula. in primo capitulo ponitur quod ipsi rectores debent esse potentes et magnanimes, ut sine timore iudicent. in secundo quod debent esse Deum timentes. in tertio quod debent habere omnem ueritatem. in .IIIIo. quod debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitula .UIIIe. partis. Octaua pars continet quales debent esse ipsi ciues et habitatores ciuitatum. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod ipsi ciues debent esse in consulendo discreti et maturi. in secundo quod non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. in tertio quod debent rei publice esse çelatores maximi. capitula .UIIIIe. partis. Nona pars continet de re familiari et domestica. et ista pars habet sex capitula. in primo capitulo ponitur qualis uxor sit ducenda et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. in secundo qualiter sit custodienda. in tercio qualiter ambo se mutuo debent diligere. in quarto quod debent pacifice habitare. in quinto qualiter parentes debent se habere ad filios et filii ad parentes. in sexto qualiter domini debent se habere ad famulos siue seruos et serui ad dominos. capitula decime partis. Decima pars continet et tractat de spirituali regimine Ianue ciuitatis. et ista pars habet duo capitula. in primo capitulo ostenditur quando fuit episcopali honore decorata. in secundo capitulo ostenditur quando fuit archiepiscopali dignitate sublimata. capitula .XIe. partis. Undecima pars continet tempora, nomina et ordines omnium episcoporum, qui in ciuitate Ianue fuisse leguntur. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur episcoporum nomina. capitula .XIIe. partis. Duodecima pars continet tempora, nomina et ordines omnium archiepiscoporum, qui in ciuitate Ianue usque ad nostra tempora prefuerunt. et ista pars tot habet capitula quot ibi nomina archiepiscoporum ponuntur. Istis premissis et prelibatis, tota istius cronice continentia patens est et manifesta. dicitur autem cronica a cronicon grece, quod latine dicitur tempus . unde cronica uocatur liber in quo acta diuersorum temporum continentur. capitula prime partis. Prima igitur pars, ut dictum est supra, continet a quo ciuitas Ianue fuit edificata et constructa. et ista pars continet .IIIIor. capitula. in primo capitulo ostenditur qui fuerunt primi fundatores et edificatores ciuitatum. in secundo capitulo dicitur quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam construxit et edificauit. in tertio capitulo dicitur quod Ianus, ciuis Troie, iam edificatam ampliauit et meliorauit. in .IIIIo. capitulo dicitur quod Ianus, qui erat deus Romanorum, olim Ianue colebatur. incipit cronica de ciuitate Ianue, quam compilauit uenerabilis pater dominus frater Iacobus de ordine Predicatorum Ianuensis archiepiscopus. qui fuerunt primi fundatores ciuitatum. capitulum primum. DEUS, qui de nichilo cuncta creauit, cotidie nouas ciuitates construit ministerio hominum, et constructas custodit ministerio spiritum supernorum. nam personas singulares custodit ministerio angelorum. ciuitates et loca singula custodit ministerio archangelorum. regna et prouincias custodit ministerio principatuum, iuxta uerbum prophete dicentis: Nisi Dominus custodierit ciuitatem, frustra uigilat qui custodit eam. nisi Dominus edificauerit domum, in uanum laborauerunt qui edificant eam. habet igitur ciuitas quelibet duplicem constructorem: unum principalem, scilicet ipsum Deum; alium secundarium scilicet aliquem hominem terrenum. primus autem homo, qui ante diluuium ciuitatem construxit, fuit Caym filius Ade, qui ciuitatem quandam edificauit, quam a nomine filij sui Enoch appellauit, sicut in Genesi habetur. ex quo manifeste patet quod iam multi erant homines super terram, quamuis eorum generatio non legatur. alias autem non potuisset Caym ciuitatem edificare, nisi multi fuissent qui eum adiuuissent et qui ciuitatem inhabitassent. iste enim Caym de rapinis hominum diuitias congregabat et filios suos rapere docebat. iste Caym ex inuidia fratrem suum occidit, cuius mortem Adam, pater eius, per .C. annos fleuisse legitur. et quoniam Caym omnibus erat odiosus, quia fratrem suum malitiose occiderat, tum quia rapinas exercebat, et ideo, ut esset securus, ciuitatem construxit et muris ipsam uallauit. post diluuium autem primus, qui ciuitatem edifficauit fuit Nemroth pronepos Noe, qui fuit gigas. .C. cubitos in longitudine habens, sicut dicitur in Ystoria Scolastica. iste post diluuium cepit primus uelle hominibus dominari. iste docebat filios suos ne Deum colerent, sed ignem adorarent, dicens felicitatem hominum non prouenire ex Deo, sed homo potest eam acquirere propria uirtute. iste primo edificauit Babiloniam et ibi cepit regnare. iste consuluit illis de genere suo ut turrem altissimam usque ad celum edificarent, ut sic ab omni diluuio securi essent. sed Deus, cum tunc esset una lingua, eorum linguas confudit et in .LXXXII. linguas diuisit et ideo, cum se mutuo non intelligerent, hedificationem illius turris penitus dimiserunt. omnes enim homines prius loquebantur una lingua Ade, que fuit lingua hebraica, et istam linguam tenuit Habraam, Ysaac et Iacob et ceteri qui de sua stirpe geniti sunt, scilicet populus Iudeorum; et sicut fuit prima lingua, ita erit ultima, secundum enim dictum Apostoli: Post Iudicium omnes lingue cessabunt. dicit tamen sanctus Ysidorus quod post Iudicium cessabunt omnes lingue, sola hebrayca remanebit, ut sicut prima, ita remaneat ultima. unde etiam quidam dicunt quod ista lingua est homini naturalis, quia Adam in sua creatione eam accepit. et ideo dicunt quod si aliquis infans in aliquo loco nutriretur, ubi nullos loquentes audiret, ille, cum creuisset, lingua hebraica loqueretur. sed illud fabulosum est, quia talis puer nulla lingua loqueretur, ex eo quod loqui aliqua lingua non est a natura, sed ab humana arte. per processum autem temporis, hedificata Babilonia, plures alii ciuitates construxerunt, sicut Ninus, qui construxit Niniuem, et plures alii post ipsum. plures tamen de ipsis ad Ytaliam nauigando uenerunt et ibi ciuitates quam plurimas construxerunt, de quorum numero fuit Ianus. sed notandum est quod tres fuisse Iani dicuntur. primus est Ianus, qui de partibus Orientis in Ytaliam uenit et ibi primo regnauit. secundus est quidam princeps, qui fuit ciuis Troie, qui post destrutionem Troie ad Ytaliam uenit. tertius est rex Epyrotarum, qui Romam uenit et post mortem suam Romani ipsum deificauerunt et tanquam deum coluerunt. de hiis tribus Ianis per ordinem breuiter ystorias prosequamur. quod Ianus, primus rex Ytalie, Ianuam edificauit. capitulum secundum. Primus igitur Ianus fuit quidam princeps, qui de partibus Orientis ad Ytaliam uenit. siquidem in orientali plaga post diluuium, hominibus multiplicatis et ciuitatibus edificatis, multi de ipsis in Ytaliam uenerunt, inter quos .III. principes aduenisse dicuntur. primus fuit Nemroth, secundus fuit Ianus, .III. fuit Saturnus. Nemroth quidem fuit pronepos Noe. quia Noe genuit Cham, Cham genuit Chus, Chus genuit Nemroth, sicut dicitur in libro Genesis. iste autem Nemroth erat ualde cupidus et auidus ad dominandum. et ideo dixit filiis suis ut in Ytaliam pergerent et ipsam in dominium possiderent. quapropter filij eius et plures alij cum ratibus et nauibus in Ytaliam aduenerunt, et sicut in quadam cronica legitur, quandam ciuitatem ibi edificauerunt, quam Rauenam uocauerunt. in ipso autem nomine ciuitatis tres sillabas posuerunt, quarum quelibet pro una dictione supponit. prima enim sillaba, scilicet Ra, supponit pro ratibus. secunda, scilicet Ue, supponit pro uenerunt. ultima, scilicet Na, supponit pro nauibus. tanquam si dicatur: Illi, qui hanc ciuitatem, que dicitur Rauena, edificauerunt, cum ratibus et nauibus uenerunt. alius princeps, qui de Oriente in Ytaliam uenit, fuit Ianus, qui tempore Moysi uenit in Ytaliam et ibi primus omnium regnauit, quamuis alique ystorie dicere uideantur quod iste Ianus regnauerit tempore Habrae. tandem ad partes nostras accedens, Ianuensem ciuitatem construxit, quam de suo nomine Ianiculam appellauit. istud manifeste ostendit Solinus in libro De Mirabilibus Mundi, ubi sic dicit: Quis ignorat uel dictam uel conditam a Iano Ianiculam, a Saturno Saturniam?. ecce quia Solinus non tantum hoc aserit, sed etiam dicit quod nullus debet hoc ignorare quin Ianus Ianiculam construxerit et quin a suo nomine eam appellauerit. uocauit autem non Ianuam, sed Ianiculam in diminuto propter eius paruitatem, sicut enim Roma a principio sue constructionis, quando adhuc erat parua, uocabatur Romula; postquam autem creuit, dicta est Roma. sic ciuitas nostra a principio sue edificationis fuit multum parua et uocabatur Ianicula; postquam autem creuit, dicta est Ianua. et si forte aliqui uellent dicere quod Solinus loquitur de quadam alia Ianicula, quam edificauit Ianus rex Ytalie, et non de nostra, istud stare non potest, quia in tota Ytalia nulla alia ciuitas siue terra reperitur, que Ianua uel Ianicula nominetur, et ideo oportet ut de nostra terra intelligatur. uerum est tamen quod Rome fuit quoddam templum, quod uocabatur Ianiculum, quod Romani in honorem Iani, dei ipsorum, edificauerunt, sicut dicit sanctus Ysidorus et sicut dicetur infra. si igitur aliqui uellent dicere quod istud Ianiculum sit illa Ianicula, de qua dicit Solinus, quam Ianus, rex Ytalie, edificauit, istud stare non potest. quia Ianus, rex Ytalie, per annos .DC. et amplius fuit antequam Roma edificaretur, sicut ex cronicis manifeste habetur, et ideo impossibile est quod ipsum templum edificare potuerit. preterea non dicit Solinus quod Ianus Ianiculum edificauerit, sed Ianiculam. Ianiculum supponit pro templo, Ianicula uero supponit pro ciuitate. tertius princeps, qui uenit de partibus Orientis fuit Saturnus. iste Saturnus primus regnauit in Creta ed in alijs insulis circumadiacentibus. et habuit .III. filios, scilicet Iouem, Neptunum et Plutonem. diuisit autem filiis suis regnum, ita quod Ioui dedit montem Olimpum et circumadiacentem regionem. unde post mortem deus Olimpi uocatus est. alteri filio, scilicet Neptuno, dedit loca maritima. unde post mortem appellatus est deus aquarum. tertio filio, scilicet Plutoni, dedit omnia loca siluarum. unde post mortem appellatus est deus inferni primus autem filius, scilicet Iupiter, timens ne Saturnus, pater eius, alios filios generaret, eunuchum fecit; postmodum autem ipsum occidere procurabat. quapropter Saturnus, inde fugiens, in Ytaliam uenit et in partibus Tuscie apud Subtrium latuit. unde et pars illa Ytalie Latium a latendo nomen accepit. tandem Saturnus post mortem Iani in Ytalia regnauit. iste Saturnus primo docuit homines illos domos edificare, terras colere, uineas plantare. unde et de Gretia semina furmenti fecit portari et uites afferri. prius enim homines in criptis et casellis de frondibus factis habitabant, et more bestiarum glandes et radices edebant. iste Saturnus monetam, naues, uela et clipeos fieri primo docuit in Ytalia. quapropter post mortem suam Gentiles eum deum suum fecerunt. et ipsi tanquam deo cultus diuinos exibuerunt. quod Ianus, ciuis Troie, Ianuam ampliauit. capitulum tertium. Secundus Ianus fuit quidam ciuis troieanus, qui post destructionem Troie in Ytaliam uenit. sicut enim dicunt ystorie antique et ipsi etiam poete testantur, fuit quidam uir in Troia, nomine Paris, qui fuit filius Priami, regis Troie. quem cum Ecuba mater eius in utero haberet, uidit per sompnium quod de utero suo flama exibat, que totam Troiam incendebat. quod cum illa pontifici templi indicasset, ille respondit quod de ea filius nasceretur per quem Troia destrueretur. cum ergo natus fuisset, parentes eius nimium formidantes, miserunt in siluam ipsum puerum cum pastoribus educandum. qui cum creuisset, erat iuuenis ualde ingeniosus, ita quod omnes suos coetaneos in omnibus ludis uincebat. illo autem tempore Peleus, pater Achillis, Tetidem duxit uxorem, sicut narrat Ouidius. ad cuius nuptias inuitauit Iouem, Neptunum, Appolinem et Mercurium, quos deos uocabant et tres puellas formosissimas, scilicet Iunonem, Paladem et Uenerern, quas deas appellabant. deam autem litis et discordie inuitare noluit. illa autem indignata, pomum aureum fecit, in quo scripsit: Pulcriori detur. et illud pomum proiecit in earum medium. quelibet autem illarum attribuere sibi uolebat. Iupiter autem consuluit ut ad Paridem sapientem, qui erat cum pastoribus, pergerent, et ipse inter eas iustum iudicium iudicaret. cum ergo uenissent, Iuno, que fuerat filia Saturni, promisit Paridi quod, si pro ea iudicaret, regnum Cretense sibi daret. Pallas, que erat dea sapientie, promisit sibi dare magnam sapientiam. Uenus, que erat dea amoris, promisit sibi dare Helenam, pulcerimam feminam, Menelay uxorem et sponsam. tunc Paris pro Uenere dedit sententiam. post hoc autem dictus Paris, uolens Helenam sibi promissam acquirere, iuit in Gretiam, et supradictam Helenam rapuit et Troiam deduxit. erat autem dicta Helena uxor Menelay, regis Lacedemoniorum, propter quod tota Grecia commota est et contra Troiam uniuersaliter conspirauit. congregantes igitur se Greci, .M.CC. naues armauerunt et Troiam potenter obsederunt, et per .X. annos in eius obsidione manserunt. uerum cum dicta Helena Troiam fuisset deducta, philosophi, qui erant ibidem, ad ipsam uidendam perrexerunt. cum ergo tantam eius pulcritudinem conspexissent, facies suas cum clamidibus cooperierunt, dicentes: Fugiamus, fugiamus. sciebant enim quod pulcritudo uisa prouocat ad illicita. sciebant enim quod temptatio luxurie melius uincitur fugiendo, quam resistendo. quamuis enim milites hostes uincant resistendo. sunt tamen quidam milites, qui dicuntur Parthi, qui hostes suos uincunt fugiendo. sunt enim peritissimi in arte sagittandi. quando ergo hostes suos fugiunt, ad eos se uertunt et in eos sagittas emittunt, et sic iaciendo fugiunt et fugiendo iaciunt et sic uictores existunt. eodem modo tenptationes ceterorum peccatorum uincuntur resistendo, iuxta illud quod beatus Iacobus dicit: Resistite dyabolo, et fugiet a uobis. tentatio autem luxurie melius uincitur fugiendo, iuxta illud quod Apostolus ait: Fugite fornicationem. Greci igitur Troiam, ciuitatem famosissimam et potentissimam, manu ualida obsederunt, et obsessam ceperunt, et captam funditus destruxerunt. unde Greci ob gloriam sue uictorie annos suos ex tunc a captione Troie annotare ceperunt. sicut enim Iudei annos suos annotant a liberatione egiptiaca siue a lege data. et Romani annotabant ab Urbe condita. et Christiani annotant ab incarnatione Dominica. sic et Greci annotabant a capta Troia. destructa igitur Troia, multi euaserunt, qui ad diuersas mundi partes profecti sunt. inter ceteros autem exierunt inde tres magnates, scilicet Anthenor, Eneas et Ianus, qui ad Ytaliam nauigando uenerunt ut ibi proprias quererent masiones. inter se tamen taliter diuiserunt, quod Anthenor ad partes Uenetiarum nauigando perrexit; Eneas ad partes Tuscie peruenit; Ianus autem ad partes nostras accessit nauigando. Anthenor igitur, cum ad partes Uenetiarum uenisset et loca paludosa reperisset, non sibi placuit habitare ibidem, sed per quendam fluuium, qui uocatur Brenta, nauigans infra terram, quandam gratam planiciem inuenit, et ibi mansionem suam habitare deliberans, quandam ciuitatem ibi construxit, quam Paduam appellauit. unde et in ciuitate Paduana eius sepulcrum conspicitur, ubi eciam taliter inscriptum habetur: Hic iacet Anthenor, Paduane conditor urbis. proditor ipse fuit hiique secuntur eum. secundus, qui de Troia exiuit, fuit Eneas. istum autem Eneam genuit Achises de Uenere, quam in silua cognouit. exierunt igitur de Troia Eneas et Achises, pater eius, et Ascanius, filius suus, et habuerunt naues .XX. . cumque uenissent in Siciliam, pater eius ibi defunctus est, apparuitque sibi uir in sompnis, dicens: Noli timere, sed uade in Italiam, quia regnum ibi tibi debetur. et hoc tibi signum. cum illuc perueneris, inuenies sub arbore illice porcam albam .XXX. porcellos albos habentem. cum igitur Eneas illuc uenisset et porcellos illos albos inuenisset, illic per filium ciuitatem edificauit. tunc autem in Ytalia regnabat Turnus, qui quidem Turnus acceperat in uxorem filiam Latini, qui ibi regnauerat ante eum. ipse enim Latinus linguam latinam correxit et de nomine suo latinam uocari instituit. huius mater, nomine Carmentis, latinas literas inuenit; prius Latini grecis literis utebantur. Eneas igitur Turno, regi Ytalie, bellum indixit et eum in omnibus superauit. ipsoque interfecto, uxorem suam, que fuerat Latini filia, in uxorem accepit. filius quoque Enee, ut dictum est, ciuitatem Albanam edificauit et ex tunc omnes reges de stirpe Enee progeniti dicti sunt reges Albani. postmodum dicti sunt reges Silui a quodam rege, qui in siluis dicitur fuisse natus. postmodum autem uocati reges Romani a Romulo, qui urbem edificauit. tertius, qui de Troia exiuit, fuit Ianus, qui dum ad partes Ianuenses accederet nauigando, prosperum uentum semper habuit et semper prospere nauigauit. sed cum uenisset ad quendam locum, qui dicitur Albarium, uentus omnino cessauit, et albasia maxima facta fuit. ideo locus ille Albarium ab albasia nomen accepit. per hoc Ianus intellexit quod Deus uult ut de partibus illis non recedat, sed sibi mansionem suam faciat. cum ergo paululum ulterius processisset, situm terre considerans diligenter, multum sibi placuit, et ideo uela deponenda mandauit. propter hoc locus ille dictus est Caluignanum, ex eo quod ibi calauit Ianus. ad terram igitur aplicuit et in loco, qui dicitur Sarçanum, gaudens et letus et saltans, in terram descendit. ideo locus ille dictus est Sarçanum, quasi Saltus Iani. inuenit igitur Ianus Ianiculam ualde paruam et ideo, uolens ipsam ampliare et augumentare, castrum hedificauit in loco, qui nunc dicitur Castellum. fecit quoque turres et fortilitias in loco ubi nunc est palatium archiepiscopale, et muris fortissimis omnia communiuit. postmodum autem multi habitatores hinc inde uenerunt et circumquaque domos edificauerunt, et paulatim crescere cepit Ianicula. istud autem quod diximus de isto Iano, ciue Troie, scimus tantum per famam publicam et antiquam. nos enim filii didicimus a patribus nostris, et patres nostri a suis patribus ista similiter didicerunt; et sic generatio hec omnia nota fecit generationi et natio nationi, ut possimus dicere cum Propheta: Quanta mandauit Dominus patribus nostris nota facere ea filiis suis, ut cognoscat generatio altera; filii, qui nascentur, exurgent et narrabunt filiis suis. Moyses etiam dicit: Interroga patrem tuum, et annuntiabit tibi; maiores tuos, et dicent tibi. ista igitur, etsi non inueniantur in aliqua antiqua ystoria, inueniuntur uera esse ex fama publica et antiqua. ubi deest auctoritas, suplet fame celebritas; fama, que non habet ortum a leuibus, sed a grauibus, que non est particularis sed generalis, que non est noua sed antiqua, talis in quantum fama non solum inducit presumptionem, non solum facit probabilitatem, sed etiam inducit et facit probationem. quod Ianus deus et ydolum Romanorum antiquitus in Ianua colebatur. capitulum quartum. Tertius Ianus fuit quidam quem Romani pro deo colebant, quem et Ianuenses olim, dum essent pagani et gentiles similiter coluerunt. quis autem fuerit iste Ianus,uel unde uenerit, uel qualiter Romani eum pro deo coluerunt, sanctus Ysidorus hoc ostendit in libro De Astris. dicit enim quod quidam, nomine Ianus, fuit rex Epirotarum, qui cum esset odiosus omnibus, de regno et terra sua cum iniuria est eiectus. qui, cum uenisset Romam, inuenit ipsam a barbaris multis obsessam. dixitque Romanis quod, si post mortem suam uellent ipsum pro deo colere, urbem ab obsidione hostium liberaret. quibus promittendibus, fecit sibi linteamina .XI. portari et ea in ceram liquefactam inmergi, et postea oleo perungi et in aqua pingui inuolui. quibus peractis, precepit ut illa .XI. linteamina sic parata circa eum inuoluerent et duos gladios ignitos in manibus sibi darent. postmodum ipsum sic inuolutum super murum ciuitatis eleuarent et ignem sibi supponerent. cum uero ipse fortissime ad hostes clamaret se esse deum et gladios igneos contra hostes uibraret, tunc Romani armati cum clamore maximo in hostes impetum facerent et sic uictoriam obtinerent. cum igitur ista omnia fuissent completa, uidentes hostes ignem tam ualidum super murum eleuari et de igne uoces humanas emitti et gladios ignitos uibrari, et audientes ipsum se deum esse protestari, in tantum sunt territi et tremefacti, quod in fugam protinus sunt conuersi. sciebant enim quod alique gentes ignem pro deo colebant. nouerant insuper quod Romani omnium gentium deos habebant. et uidentes illum ignem sic terribilem et loquentem, putauerunt esse deum ignis, qui pro Romanis pugnaret. Romani igitur, hostes fugientes insecuti, multos occiderunt et magnam uictoriam habuerunt. ille autem Ianus penitus fuit extinctus et conbustus. deinde subdit Ysidorus quod Romani, uolentes promissionem seruare illi Iano, quoddam templum maximum cum .C. portis ad honorem populi edificauerunt et ipsum templum Ianiculum uocauerunt. deinde quandam statuam maximam eneam fabricauerunt, facies duas habentem, unam ante et aliam retro, ita quod uiri ad unam faciem et mulieres ad aliam adorabant. mensem quoque ianuarium illi deo Iano consecrauerunt, depingentes illum mensem cum duabus similiter faciebus, quarum una est ante, cum qua respicit tempus futurum, alia est retro, cum qua respicit tempus preteritum. Ianuenses igitur, cum essent tunc Romanis subiecti, uolentes Romanis placere et eorum fauorem habere, ipsum Ianum, qui erat Romanorum deus, sibi deum fecerunt et ipsum multo tempore coluerunt. sicut Ugo in libro Deriuationum aperte testatur, fecerunt igitur Ianuenses magnam statuam eneam ipsius Iani, duas facies protendentem, ad unam quarum adorabant uiri, ad aliam mulieres. demon quoque statuam intrabat et per ipsam statuam interrogantibus sepe responsa dabat. capitula .II.e partis. Sequitur secunda pars, in qua agitur de tempore constructionis ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quo tempore fuit condita. in secundo capitulo ponitur tempus quo fuit ampliata. in tertio capitulo ostenditur quod Ianua fuit a Carthaginensibus siue Affricanis desctructa, sed a Romanis reparata, et quo tempore fuit hoc. quo tempore Ianua fuit constructa. capitulum primum. Quoniam multi tempus constructionis ciuitatis Ianue et eius antiquitatem ignorare noscuntur, ideo necessarium iudicamus tempus sue constructionis ostendere et eius antiquitatem, in quantum inuenire potuimus, demonstrare. fuit enim edificata per annos .DCCC. antequam Roma edificaretur. fuit iterum edificata per annos mille .D.XL.UI. antequam Christus in mundo nasceretur. fuit etiam edificata in tertia mundi etate. sed parum ualet ista dicere, nisi possimus ista, que dicimus, cumprobare. constat enim per superiora ex uerbis Solini in libro De Mirabilibus Mundi quod Ianus, primus rex Ytalie, nostram Ianiculam edificauit. constat etiam per cronicas autenticas quod supradictus Ianus regnabat tempore Moysi, eo scilicet tempore quo Moyses ducatum populi Dei in deserto tenebat, quamuis alique cronice dicant quod iste Ianus regnabat tempore Habrae. constat autem per omnes cronicas autenticas quod Roma edificata fuit tempore Acham, regis Iudeorum. si igitur tempora computamus, inueniemus per cronicas quod a Moyse usque ad Acham fluxerunt anni .D.CCC.UII.. si ergo tempore Moysi regnabat Ianus, ut dicunt cronice, et iste edificauit Ianiculam, ut dicit Solinus, et tempore Achaç, regis Iudeorum, edificata est Roma ut dicunt cronice, inueniemus quod per annos .D.CC.UII. edificata fuit Ianua ante Romam, tot enim anni fluxerunt a Moyse usque ad Acham. rursum, si computamus tempora a Moyse, sub quo edificata fuit Ianua, usque ad aduentum Christi, inuenimus fluxisse annos .M.D.XL.UI.. istam autem computationem facimus secundum assignationem beati Ieronimi, qui minorem numerum est secutus. Beda enim et Metodius martir maiorem numerum ponunt et plures annos fluxisse dicunt. ex ista ergo uerissima et infallibili computatione manifeste habetur quod a prima edificatione ciuitatis Ianue usque ad presens tempus, in quo currunt anni Domini .M.CC.LXXXXU. fluxerunt anni .M.M.D.CCC.XLI. . fuit etiam Ianua edificata in tertia etate mundi. distingunt enim sancti doctores .UI. mundi etates. prima fuit ab Adam usque ad Noe, et ista etas secundum computationem Bede et Eusebii habuit annos duo .M.CC.XLII.. secunda etas fuit a Noe usque ad Abraam, et ista etas secundum computationem supradictorum Bede et Eusebii habuit annos .D.CCCC.XLII. . tertia etas fuit ab Habraam usque ad Dauid, et ista etas habuit annos .D.CCCC.XL. et in ista .IIIa. etate fuit Moyses. quarta etas fuit a Dauid usque ad transmutationem populi Iudeorum in Babillonem, et ista etas habuit annos .CCCC.LXXXU. quinta etas fuit a transmigratione Babillonis usque ad aduentum Domini, et ista etas habuit annos .D.XC. . et sic a principio mundi usque ad aduentum Christi fluxerunt anni quinque milia .CIC. , et istum numerum communiter tenet Ecclesia. sexta etas est ab aduentu Christi usque ad finem mundi, et ista etas iam habet annos .M.CC.LXXXXU. quot autem annos sit habitura ulterius nouit solus Deus. si igitur Ianua edificata fuit tempore Moysi et ipse Moyses fuit in tertia mundi etate, manifestum est quod Ianua in tertia edificata fuit. quo tempore Ianua fuit ampliata. capitulum secundum. Quo autem tempore Ianua fuit ampliata de facili scire possumus, si ea que supra dicta sunt ad memoriam reuocemus. diximus enim supra quod, destructa Troia, .III. magnates inde exierunt, qui ad Ytaliam uenerunt, scilicet Anthenor, qui ciuitatem Paduanam fecit, Eneas, qui ciuitatem Albanam construxit, et Ianus qui ciuitatem Ianue, adhuc paruam et modicam, ampliauit. secundum hoc igitur eo tempore, quo fuit destructio Troie, fuit facta per Ianum ampliatio et augmentatio Ianue. per cronicas autem habemus quod tempore Sansonis, uiri fortissimi, destructa fuit Troia, et ideo tunc temporis fuit Ianua ampliata si igitur secundum cronicas tempora computamus, inueniemus quod a Sansone usque ad edificationem Rome fluxerunt anni .CCCCXX., et a Sansone usque ad Christum fluxerunt anni .M.XIX. . et sic patet quod Ianua ante Romam fuit per annos .CCCC.XX. et ante aduentum Christi per annos .M.XIX. a Iano Troiano non quidem edificata, quia iam ab alio Iano edificata fuerat, sed ampliata et meliorata. sed pro tanto ab aliquibus dicitur quod Ianus, ciuis Troie, eam edificauit, quia ipsam de paruula satis magnam fecit. quod ciuitas Ianue a Cartaginensibus siue Affricanis fuit destructa, sed a Romanis rehedificata et quo tempore fuit hoc. capitulum tertium. Romani, uniuerso orbi sua potentia dominantes, ad hostes conuersos clementes erant, rebelles potenter expugnabant, amicos tanquam fratres fouebant, amicis et inimicis fidem seruabant. et dicit Augustinus de Romanis in libro De Ciuitate Dei quod acceptas iniurias potius uolebant parcere, quam uindicare. et dicit ibidem quod in laudem Romanorum dictus est ille uersus poete: Parcere subiectis et debellare superbos. illis autem temporibus Ianuenses cum Romanis erant confederati, et sub eorum umbra uiuebant securi. Carthaginenses autem et Affricani Romanis rebelles erant et eis sepe multa dampna et dispendia inferebant. erant autem tunc apud Carthaginem duo uiri magnanimes et famosi, scilicet Anibal, qui erat rex Carthaginensium, et Mago, frater eiusdem. isti contra Romanos per mare et per terram copiosum exercitum congregarunt; ita quod Mago prefuit exercitui nauali, Anibal autem exercitui equestri. uenit ergo Mago in Ytaliam habens secum, preter multa alia ligna oneraria, naues .XXX., in quibus erant duo milia equitum et .XII. milia peditum. audiens autem dictus Mago quod Ianuenses erant cum Romanis federati et eorum amici, subito in odium Romanorum, Ianuensibus improuisis, ad terram descendit et ciuitatem cum armis inuasit, et multos occidens et ciuitatem capiens, ipsam fere destruxit totam. quo tempore autem istud factum fuerit, Titus Liuius, qui inter latinos ystoriographos magis preclarus fuit, ostendit dicens quod anno ab Urbe condita .D.XXXIIII. Mago cum .XXX. nauibus rostratis et multis honerarijs, in quibus erant .XII. milia peditum et ferme duomilia equitum, Genuam uenit eamque nullis presidijs munitam repentino aduentu cepit et pene destruxit. illud quod dicit Titus Liuius, quod ista captio et destructio facta fuit anno ab Urbe condita .D.XXXIIII. inuenitur secundum cronicas hoc fuisse per annos .CC.XXX. ante Christi aduentum. si igitur antiquitatem ciuitatis Ianue, quam supra posuimus, aliqui credere nollent, cum secundum ueritatem negare non possint, saltem ex uerbis Titi Liuii habetur quod ad minus per annos .CC.XXX. ante Christi aduentum iam erat Ianua constructa et edificata. uerum quando Rome scitum fuit quod Mago Ianuam sic ceperat atque destruxerat, senatus et totus populus Romanus nimium doluerunt, tum quia Ianuenses erant eorum amici ac eis subiecti, tum quia ciuitas Ianue erat quodammodo portus Romanorum. quando enim Romani classem in Africam uel in Yspaniam mittere uolebant, ad portum Ianue conueniebant. unde idem Titus Liuius in secunda parte, ubi agit de secundo bello Punico inter Romanos et Carthaginenses, dicit sic: Anno ab Urbe condita .D.XXXIIII., Publius Cornelius Scipio, existens in Marsilia cum nauibus, audito quod Anibal pergebat ad Ytaliam, misit fratrem suum Scipionem in Yspaniam aduersu Asdrubalem cum magna parte copiarum. ipse uero, naues ascendens, peruenit Ianuam cum eximiis copiis, ut esset in occursum Anibali, quando ad Alpes transgrederetur. ex quo uidetur quod Ianua quodammodo erat portus Romanorum, ad quam ipsi Romani naues bellicas mittebant, quando in Yspaniam pergere uolebant. tandem Romani Lucretium, nobilem uirum, miserunt ut Ianuam reedificaret et ad statum pristinum reuocaret. istud ostendit supradictus Titus Liuius in libro .X. circa principium, dicens: Existente consule Cornelio Seruilio, anno .XUI. belli Punici, ab Urbe autem condita .D.XLU., Lucretio est inperium prorogatum ut Genuam opidum, a Magone pene diruptum, reedificaret. ex supradictis igitur uerbis Titi Liuii patet quod ciuitas Ianue usque ad undecimum annum deuastata stetit. si enim anno .D.XXXIIII. ab Urbe condita fuit a Magone destructa et anno ab Urbe condita .D.XLU. fuit a Cornelio reparata, manifestum est quod usque ad annum .XI. stetit taliter deuastata. supradictus igitur Cornelius, Ianuam ueniens, ipsam reparauit et ad pristinum statum reduxit. Anibal igitur, qui exercitum equestrem tenebat, Romam uenit et in tantum Romanos perdomuit, quod ipsam Urbem obsedit. at Scipio Romanus, qui postea dictus est Africanus, existente Anibale in obsidione Rome, classem parauit, et in Affricam pergens, ferro et igne omnia deuastabat. quod cum Anibal didicisset, dimissa obsidione, in Africam perrexit, ut suis ciuibus subueniret. tandem Romani Carthaginem et totam Affricam capientes, suo dominio subiugarunt. habitum est igitur Rome consilium in senatu, ut dicit sanctus Augustinus il libro De Ciuitate Dei, quid sit de Carthagine faciendum. tunc Cato contionatus est, dicens quod iudicabat utile esse rei publice ut Carthago funditus destruatur. Cum enim, inquit, totus mundus nobis obediat et Carthago sepe rebellis existat, si Carthago destruitur, totus mundus pacis solatio perfruetur. post istum Scipio contionatus est dicens: Non mihi placet consilium Catonis. ego enim reputo utile esse rei publice aliquos hostes nos habere, quia istud nos tenebit in timore et timor nos tenebit in unitate. sed si non habuerimus hostes exteriores, nascentur nobis interiores, quia si ex omni parte defecerit nobis bellum extrinsecum, procul dubio bellum habebimus intestinum. quia ipsa securitas et otium erit in nobis causa multorum malorum. sententia tamen Catonis optinuit. preceperunt igitur Romani Carthaginensibus ut omnes naues traderent. quibus traditis, preceperunt ut omnia arma darent. quibus datis, preceperunt ut omnes, tam uiri quam mulieres, tam magni quam parui, de urbe recederent. quod cum audissent Carthaginenses, ad desperationem se dederunt, dicentes se uelle aut urbem defendere aut omnes ibi perire. et quoniam arma et omne ferrum Romanis tradiderant, ex auro et argento arma fabricant et Romanis rebellant, cunctis Romanis, qui erant in Cartagine, interfectis. tandem Romani iterum Carthaginem obsident, et cum hinc inde preliatum fuisset, uidentes Carthaginenses se non posse defendere, petunt a Romanis ut eos in seruos possideant. Romani autem preceperunt ut omnes, salua uita, de urbe egrediantur. quibus egressis, Carthago penitus est destructa. illud autem uerbum, quod superius dixit Scipio, quante fuerit ueritatis probat experientia temporis subsequentis. nam, bellis omnibus superatis, bellum in Roma natum est ciuile et intestinum, quod ipsam Urbem deduxit ad nichilum. unde dicit sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei: Probatum est quam uerum dixit Scipio. deleta quippe Carthagine, que erat magnus terror Romanis, mala omnia sunt secuta, scilicet seditiones, bella ciuilia, cupiditates et ambitio dominandi. et subdit idem Augustinus: Nolebat igitur Scipio ciuitatem destrui, ut timore libido premeretur, libido pressa non luxuriaretur, luxuria prohibita non crassaretur. capitula tertie partis. Sequitur tertia pars, in qua agitur quare Ianua tali nomine sit uocata. et ista pars habet quatuor capitula. in primo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua, tam a Iano, qui ipsam edificauit, quam a Iano, qui eam ampliauit. in secundo capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua a Iano, ydolo Romanorum, quod olim in Ianua colebatur. in tertio capitulo ponitur opinio illorum, qui dicunt quod uocata sit Ianua, ex eo quod introitur in Lombardiam. in .IIII.o capitulo ponitur ratio quare fere in omnibus libris antiquis Genua nuncupatur. opinio illorum, qui dicunt quod Ianua est uocata a Iano, qui eam edificauit, et a Iano, qui eam ampliauit. capitulum primum. Nomen ciuitatis nostre, quod est Ianua, est nomen dulce ad meditatum, delectabile ad proferendum, iocundum ad audiendum et celebre ad diuulgandum. est etiam illud nomen in ore mel, in aure melox, in corde iubilus. quare autem ciuitas nostra sit tali nomine insignita, diuersi diuersa senserunt. quidam enim dixerunt quod istud nomen sibi imposuit Ianus, qui eam construxit. impositum autem confirmauit Ianus, qui eam ampliauit. et ista est opinio siue sententia Solini in libro De Mirabilibus Mundi: quod scilicet dicta sit Ianua siue Ianicula a Iano, primo rege Ytalie, qui eam edificauit. solebant enim antiqui ciuitates, quas edificabant, a suo nomine appellare. sicut Ninus, qui edificauit Niniuem, et Cres, qui edificauit Cretam, et Romulus, qui Romam edificauit, et Mathys regina, que Mantuam edificauit, eas a suis nominibus uocauerunt. eodem modo Ianus Ianuam a suo nomine nuncupauit. desiderabant enim antiqui ut sua nomina perpetuarentur et sui memoria per secula recoleretur. et ideo ciuitates edificabant et nomina sua eis imponebant, ut quia ipsi perpetui esse non poterant, saltem perpetui in ciuitatibus suis essent, quas edificabant et quas suis nominibus appellabant. si enim Romulus Romam non edificasset, uel de suo nomine eam non appellasset, nemo hodie sciret quis esset Romulus. eodem modo, si Ianus Ianuam non construxisset et de suo nomine eam non appellasset, nemo hodie sciret quis esset Ianus. de talibus dicit Propheta: Uocauerunt nomina sua in terris suis. sed parum prodest ponere nomina sua in terra, si de libro uite sit deletum et cum iustis non sit scriptum. de quibus dicit Propheta: Deleantur de libro uiuentium et cum iustis non scribantur. quid enim prodest Romulo habere celebre nomen in mundo, si eius anima cruciatur in inferno? et quid obest aliquibus sanctis uiris, si eorum nomina non nominentur in terris et coram Deo sint scripta in celis? de talibus Dominus dicit in Euangelio: Gaudete, quia nomina uestra scripta sunt in celis. hinc est quod Dominus in Euangelio, agens de quodam diuite splendido et de quodam paupere ulceroso, nomen diuitis nominare noluit, sed tantum dixit: Erat quidam diues, qui induebatur purpura et cetera. nomen uero pauperis nominauit, dicens: et erat quidam mendicus, nomine Lazarus. ad innuendum quod nomina malorum deleta sunt de libro uite, nomina uero bonorum ibi sunt scripta. utilius est igitur quod nomina nostra scribantur in libro uite, quam quod nominentur in aliqua ciuitate; quia illud habet beatitudinem, istud habet uanitatem quandam. opinio illorum, qui dicunt quod Ianua est uocata a Iano, ydolo Romanorum quod antiquitus in Ianua collebatur. capitulum secundum. Alii dicunt quod Ianua isto nomine sit uocata propter Ianum, ydolum Romanorum quod antiquitus in Ianua colebatur et ista est opinio et sententia Ugutionis in libro Deriuationum. nec est aliqua infamia ciuitatis nostre, si dicimus quod ydola adorabat. excepto enim populo Iudeorum, qui unum solum uerum Deum colebat, totus alius mundus ante Christi aduentum ydolis seruiebat. quidam enim adorabant sydera, alij elementa, alij simulacra siue statuas. sydera quippe multe prouincie adorabant. nam Saraceni adorabant Uenerem. pars Ytalie, que est uersus Romam, adorabat Saturnum, alia pars Ytalie adorabat Mercurium. multe nationes etiam adorabant elementa. primus autem, qui cepit elementa adorare, fuit Nenroth qui adorabat ignem et ceteros adorare cogebat. Unde dicitur in Ystoria Scolastica quod ipse Nenroth uixit usque ad tempora Habrae, et cum Habraam nollet ignem adorare, in ignem ipsum proiecit. sed Deus ipsum illesum seruauit. unde dixit Dominus ipsi Habrae, sicut legitur in Genesi: Ego sum Dominus Deus tuus, qui eduxi te de Ur, idest de igne Caldeorum. Caldei igitur ipsius Nemproth doctrinam sequentes, ignem pro deo adorabant. Egiptii uero statuas colebant. et sicut dicitur in Ystoria Scolastica, deus Caldeorum, scilicet ignis, omnes alios deos, idest statuas omnes, consumebat et liquefaciebat. tandem sacerdos Egipti magnum uas fictile, plenum foraminibus, fieri fecit et foramina illa cum cera clausit. uase igitur illo aqua inpleto, super caput statue illud uas, tanquam coronam, poni fecit. congregati sunt igitur Egiptij et Caldei, ordinantes ut dii ipsorum simul ponerentur, et quorum deus uinceret, illi de inimicis uictoriam optinerent. producunt igitur Egyptii statuam suam. accenderunt Caldei circa statuam ignem suum, sed cera liquefacta ab igne et foraminibus apertis, aqua prosiliuit et ignem extinxit et sic Egiptii uictoriam habuerunt. fuerunt autem multe alie nationes, que simulacra coluerunt. et sicut dicitur in Ystoria Scolatica, ista simulacra sub Nino rege Asiriorum ortum habuerunt. dictus enim Ninus de morte patris sui, nomine Belli, in tantum doluit, quod in solatium sui meroris ad similitudinem patris sui statuam fieri fecit. quam in tanta reuerentia habuit, quod si aliquando serui fugitiui uel aliqui facinorosi ad illam statuam confugerent, omnes offensas eis totaliter remittebat. homines autem, qui ob gratiam illius ymaginis tanta beneficia assequebantur, ei turificabant et diuinos honores exibebant. ceteri autem homines, ut Nino regi placerent, eadem sacrificia similiter exibebant. tali igitur exemplo, ceteri de locis adiacentibus statuas aureas in honore parentum suorum fieri faciebant, et a suis populis similiter adorari faciebant, et per talem modum cultus ydolatrie creuit. alij uero adorabant animalia; unde dicitur in libro Sapientie: Animalia miserrima colunt. Romani etiam adorabant anserem aureum, sicut enim legitur in ystoriis Romanorum, et Augustinus in libro De Ciuitate Dei et Orosius in parte tangunt. centum milia Theotonicorum de partibus Sueuie et centum milia Gallicorum de partibus Senonensium, attracti dulcedine uini, in Ytaliam uenerunt, et Medialanum, Papiam, Pergamum, Brisiam et Ueronam edificauerunt. edificate fuerunt predicte ciuitates per annos .CCC.L. ante Christi aduentum, in quinta mundi etate, circa tempora Assueri regis et Hester regine, prout ex ystoriis antiquis et cronicis potest colligi manifeste. postmodum autem dicti Assueui et Senones, Romam profecti, ipsam usque ad Capitolium obsederunt. Romani igitur sagittas in exercitum iaciebant. sed, deficientibus cordis, caudas equis amputauerunt et de ipsis setis cordas arcubus suis fecerunt. quibus deficientibus, mulieres crines suos anputauerunt et de ipsis crinibus cordas faciebant, quas uiris suis dabant. quadam igitur nocte, dormientibus custodibus, hostes cum scalis super muros ascendebant. erat autem ibi grex anserum magnus, qui ascensum hostium sentientes, ceperunt alta uoce insimul crocitare. custodes igitur ad eorum sonitum excitati, hostes fugarunt. dixerunt igitur Romani quod, ceteris diis Romanorum dormientibus, solus deus anser uigilabat, qui Romam ab hostibus liberauit. et ideo Romani anserem aureum fabricarunt, quem per annos multos tanquam deum adorauerunt, et thura sibi sacrificauerunt. Adorabant etiam Romani omnium gentium deos et omnium prouinciarum, ciuitatum atque locorum; et eis aras edificauerunt et statuas fabricauerunt. habebant tamen Romani duos speciales deos tanquam singulares patronos, scilicet Romulum, qui eam construxerat et Ianum, qui urbem suam ab hostibus liberauit. et ideo istis duobus semper magnam reuerentiam exibebant, et multum eis placebat et pro bono multum habebant, quando aliqua prouincia uel ciuitas aliquem de istis duobus pro suo deo accipiebat et sacrificia offerebat. Ianuenses igitur, cum fauore Romanorum multum indigerent, tunc temporis Ianum pro suo deo acceperunt et ipsum multo tempore coluerunt. et ideo ab isto Iano, ut supra dictum est, Ianua est uocata propter illius ydoli, scilicet Iani, adorationem, et etiam propter illius ydoli quandam similitudinem. illud enim ydolum Iani cum duabus faciebus Gentiles depingebant; unam ante et aliam retro, et attribuebant ei principia et exitus omnium rerum. ideo dabant sibi duas facies; unam ante, cum qua respiciebat principia, et aliam retro, cum qua respiciebat fines. unde quando Romani uolebant aliquod opus incipere, scrificabant faciei Iani, que erat ex parte anteriori, ut daret bene incipere. et quando finierant, sacrificabant faciei, que erat ex parte posteriori, quia dederat bene finire. propter istam igitur talem similitudinem Ianua est uocata. habet etenim duas facies, unam ante se, cum qua respicit mare, et aliam post se, cum qua respicit terram. et sic quodammodo, quantum ad istas duas facies, illi Iano Ianua similis uidebatur. Ianuenses igitur ante aduentum Christi adorabant Ianum et magnam statuam sibi fecerunt, que duas facies habebat; unam ante et aliam retro, ita quod uiri adorabant ad faciem, que erat ante, et mulieres adorabant ad faciem, que erat retro; et quoniam illi deo Iano attribuebantur principia et exitus rerum, ideo quando Ianuenses uolebant aliquod opus incipere, offerebant Iano sacrificia de animalibus uel de auibus ex parte faciei, que erat ante, ut ille Ianus daret eis bene incipere. quando illud opus iuxta suam uoluntatem finierant, sacrificabant Iano ex parte faciei, que erat retro, ex eo quod sibi dederat bene finire. oppinio illorum, qui dicunt quod uocata est Ianua ex eo quod est introitus in Lombardiam. capitulum tertium. Alii dicunt quod uocata est Ianua ex eo quod est introitus in Lonbardiam, in Tusciam et in Prouinciam. hic tamen notanda est differentia inter portam, fores, ualuam, ianuam et ostium. nam porta dicitur a portando, et est proprie ciuitatum. antiqui enim, quando uolebant aliquam ciuitatem construere, totum ambitum cum aratro designabant. et cum uentum fuisset ad locum illum, ubi debebat porta ciuitatis fieri, aratrum suspendebant, et inde illud portabant. unde a tali portatione porta nuncupata fuit. fores uero sunt porte que a foris aperiuntur. ualue autem sunt porte, que interius aperiuntur. et dicuntur ualue, siue a uoluendo, quia in cardine uoluuntur, siue a uelando, quia uelant nobis ea, que intus latent. Ianua uero est porta cançelata perforata, per quam uidemus intus et extra, sicut in celariis fieri consueuit. ostium uero commune est ad omnia supradicta. et dicitur ostium ab ostando, quia obstat ne illuc intret, nisi qui debet. ciuitas ergo nostra non est uocata porta nec fores nec ualue nec ostium, sed Ianua, quia est porta siue cancelata, per quam intus et extra conspicimus. per ipsam enim in Lombardiam ingredimur, tanquam ad intra. per ipsam mare transimus tanquam ad extra. istam autem rationem, scilicet quare uocata Ianua, quia est introitus in Lonbardiam, dicit Ugutio in libro Deriuationum. ait enim quod dicitur Ianua non tantum quia ibi Iani ydoli cultus, sed etiam quia est in Lonbardiam introitus. notandum autem quod ianua in qualibet domo est ad decorem et est ad utilitatem, quia sine ianua nichil in domum posset inferri nec efferri. est etiam ad sanitatem, quia si in aliqua domo non esset ianua nec fenestre per quas aer subintrare posset, domus scaturiens feteret. eodem modo ciuitas Ianue est decor et decus non tantum Lonbardie, sed etiam totius Ytalie. est etiam eis ad utilitatem maximam, quia de partibus ultramarinis ciues eius merces deportant, quas aliis ciuitatibus communicant. est etiam habitatoribus suis ad sanitatem magnam. in pluribus alijs ciuitatibus sunt paludes fetentes, scaturientes fumositates aerem corrumpentes; flant in estate chori et uenti calore pestifero poros aperientes et humana corpora corrumpentes. in ciuitate autem nostra non sunt loca paludosa, sed uiridaria amena; non sunt fumositates, sed aeris puritates. et quamuis ibi flare consueuerunt uenti australes in estate, tamen non transeunt per loca sulphurea nec paludosa nec torrida, sed per mare. et ideo illi uenti ex mari purificationem accipiunt et frigiditatem inducunt, ita quod aliquo calore noxio non uitiant, sed aliqua grata frigiditate delectant. Ratio quare ciuitas Ianue in multis libris Genua nuncupatur. capitulum quartum. Illud autem sub silentio non est pretereundum quod in omnibus fere libris antiquis ciuitas nostra non Ianua, sed Genua nominatur. et tunc a genibus nomen accepit. sunt autem genua commissiones femorum et crurum. et secundum antiquos genua ipsa erant misericordie dedicata. sicut enim dicunt philosophi, omnes partes corporis Gentiles aliquibus diis consecrauerant. aures autem consecrauerant memorie, frontem ingenio, genua autem misericordie. quando autem aliquem ad misericordiam uolumus prouocare, genua incuruamus. naturaliter etiam quando aliquis oculos uel genas ad genua flectit, oculi lacrimis balneantur. et ratio est quia puer in utero matris existens stat ibi curuus, tenens genas super genua. unde et a genibus gene sunt nuncupate. et ideo quando aliquis genas uel oculos ad genua deponit, naturaliter lacrimatur, quia natura memor est sue miserie et miserabilis status, quo in matris utero morabatur. congrue igitur per genas designatur misericordia, tum quia ipsa genua sunt dedicata misericordie, tum quia flectimus genua quando aliquem uolumus prouocare ad misericordiam, tum quando genas et oculos ad genua flectimus, ad fletum et compassionem prouocamur. recte igitur ciuitas nostra Genua, idest misericordia, appellatur, quia in ipsa omnia misericordie opera exibentur. nam ibi reficiuntur esurientes, ibi potantur scicientes, ibi uestiuntur nudi, ibi hospicio recipiuntur peregrini, ibi uisitantur et recreantur infirmi, ibi beneficiis et elemosinis recreantur incarcerati. uel potest dici quod genua sunt corpori neccessaria ad ambulationem. sicut enim pedes sunt corpori neccessarii ad sustentandum, sic genua sunt eidem corpori neccessaria ad anbulandum. sed notandum quod aliud est retrocedere, aliud subsistere, aliud ambulare. Genua autem non sunt deputata ad retrocedendum nec ad subsistendum, sed ad ambulandum. sunt quedam ciuitates que retrocesserunt, quia olim fuerunt maxime, sed modo parue. sicut patet in Roma et Babillonia, in Constantinopoli, in Rauenna, in Aquilegia et in aliis pluribus ciuitatibus. iste non possunt dici Genua, quia retrocesserunt. alie sunt que in ea paruitate, siue quantitate, in qua inceperunt, consistunt. nec iste possunt dici Genua, quia in uno et eodem statu perstiterunt. ciuitas autem Ianuensis non retrocessit nec in sua paruitate subsistit. sed semper ambulauit, quia de parua facta est magna et de magna facta est maxima. et quia sic ambulauit, idest profecit, ideo merito Genua uocari promeruit. capitula .IIIIe. partis. Sequitur quarta pars, in qua agitur quo tempore ciuitas Ianue ad fidem Christi fuit conuersa. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod totus mundus culture ydolatrie seruiebat. in secundo capitulo ostenditur quod Ianua fuit prima uel una de prioribus ciuitatibus Ytalie, que ad fidem Christi fuit conuersa. in .IIIo. capitulo ostenditur illud idem per rationem. Quod totus mundus ante Christi aduentum culture ydolatrie seruiebat. capitulum primum. Ante Christi aduentum genus humanum ita erat errorum tenebris excecatum, quod, relicto uero Deo, fere omnes ydola uana et multa colebant, et statuas aureas et argenteas fabricantes, eis honores diuinos et sacrificia offerebant. demones quoque ipsa simulacra subintrabant et per ipsa simulacra multa occulta et futura predicere hominibus uidebantur. sicut enim dicit sanctus Ysidorus, demones tribus modis occulta et uentura scire possunt. primo per subtilitatem sue nature. uidemus enim quod quando est aliquis homo multum subtilis, qui habet acutum ingenium et subtilem intellectum, ipse per subtilitatem ingenij sui et acutam rationem suam multa sciet uidere, que postea euenient in rei ueritate. sicut enim speculatores aliquando uident remota oculis corporis, sic et sapientes uiri et sancti uentura aliquando et occulta uident oculis mentis. unde dicitur in Ecclesiastico: Anima uiri sancti enuntiat aliquando uera quam .UII. circumspectores sedentes in excelsum ad speculandum. demones igitur habent naturam subtilissimam et intellectum acutissimum, et ideo per nature sue subtilitatem multa uentura et occulta conspiciunt, que postea ita eueniunt. Secundo demones oculta et uentura cognoscere possunt, sicut dicit sanctus Ysidorus, per experientiam temporum. uidemus enim quod quando sunt aliqui homines longeui et antiqui, qui multa uiderunt et plurima sunt experti, isti utique multa sciunt et de euentibus preterritis similia iudicant de futuris. unde dicitur in Ecclesiastico: Uir in multis expertus cogitabit multa, et qui multa didicit, enarrabit intellectum. qui non est expertus, pauca recognoscit. demones igitur sunt multum antiqui, quia plus sunt quam .UI. milia annorum quod sunt creati. multa etiam et quasi infinita sunt experti. et ideo ex euentibus preteritorum conitiunt simile iudicium futurorum. tertio demones uentura cognoscere possunt, ut dicit idem Ysidorus, reuelatione spirituum supernorum. quando enim Deus uult aliqua oculta exercere, reuelat interdum per suos angelos ipsis demonibus, ut ipsi tanquam iustitiarij Dei, ministratum sibi exibeant et obsequium inpendant. istud ostenditur in libro Regum, ubi dicitur quod Deus, uolens ut Achab, rex Israelis, propter scelera sua in exercitu caderet et occideretur, manifestauit hoc spiritui malo, precipiens sibi ut Achab deciperet, consulendo sibi ut in prelium pergeret, ut sic ibi interiret, quod et factum est. demones igitur, subintrantes simulacra oculta, aliqua et uentura predicebant, que scire potuerunt uel ex subtilitate sue nature uel experientia et longo tempore uel ex reuelatione angelica. et sic fere totum mundum ita excecauerant, quod omnes homines illa ydola talia deos esse credebant. fuerunt autem .IIIIor. cause, propter quas totus mundus fuit deceptus circa ydola et simulacra adoranda, quarum .III. cause ponuntur in libro Sapientie. prima causa fuit indiscreta dilectio. pater enim, nimis et indiscrete diligens filium, quando filius moriebatur, dicebat ipsum inter deos esse raptum. et ideo statuam auream sibi faciebat et sacrificia eidem offerebat. unde dicitur in eodem libre Sapientie: Acerbo enim luctu pater dolens, rapti filij facit ymaginem et illum, qui mortuus fuerat, tanquam deum colere cepit et constituit inter seruos suos sacra et sacrificia. secunda causa fuit uana adulatio. homines enim, uolentes regibus et principibus adulari, ymagines eorum fabricabant et eis thura et sacrificia offerebant, ut, quos non poterant habere presentes, colerent et adorarent absentes. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Euidentem ymaginem regis, quem honorare uolebant, fecerunt ut illum, qui aberat, tanquam presentem colerent sua sollicitudine. tertia causa fuit nimia cupido. artifices enim et pictores et argentarij pulcerimas ymagines deauratas et pictas fabricabant, et illas deos esse dicebant. et sic propter ymaginum illam nimiam pulcritudinem, animos simplicium decipiebant et multam ex hoc pecuniam acquirebant. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Prouexit autem ad horum culturam artificis eximia diligentia. multitudo autem hominum, decepta per speciem operis, eum, qui ante tempus tanquam homo honoratus fuerat, nunc deum existimauerunt. quarta causa fuit demonum fallax deceptio. demones enim illa simulacra subintrabant et responsa dabant, et ex hoc simplices homines illas ymagines deos esse credebant. uerum Christus per mundum apostolos misit qui ueram fidem predicantes, cultum ydolorum euacuarunt et fidem Christi docuerunt. noluit autem Christus facere ista per reges ne uideretur mundus credidisse per timorem et mundanam potentiam; nec uoluit facere per philosophos ne uideretur mundus credidisse per humanam sapientiam, nec per diuites ne uideretur mundus credidisse per diuitiarum sparsam habundantiam. sed hoc fecit per piscatores illiteratos et pauperes, in quibus non erat mundana potentia nec humana sapientia, nec rerum temporalium afluentia. ita quod per piscatores conuertit imperatores, per illiteratos conuertit philosophos, per pauperes conuertit locupletes, ut sic cognoscatur quod fidem Christi mundus non recepit, nec per sapientiam humanam deceptus, nec munerum datione seductus, sed Dei inspiratione commonitus, Dei sapientia illustratus et miraculorum prodigiis prouocatus. Quod prima ciuitas Ytalie uel una de prioribus, que fidem Christi recepit, fuit ciuitas Ianuensis. capitulum secundum. Post gloriosam Christi ascensionem et Spiritus sancti misionem apostoli insimul conuenerunt ut fidem Christi insimul exponerent et prouincias predicandas sibi condiuiderent. exponentes igitur fidem Christi, sinbolum composuerunt .XII. articulos fidei ponentes ibidem. dicitur autem simbolus a 'sim', quod est simul, et 'bolus', quia quilibet apostolus ibi posuit suum bolum, idest suum articulum. siquidem doctores, theologi, tam antiqui quam moderni, dixerunt et in suis scriptis et summis reliquerunt quod Petrus apostolus primum articulum posuit dicens: Credo in Deum patrem omnipotentem, creatorem celi et terre. Iohannes posuit secundum dicens: et in Ihesum Christum filium eius unicum, dominum nostrum. Iacobus Çebedei tertium posuit dicens: qui conceptus est de Spiritu sancto, natus ex Maria Uirgine. Andreas .IIIIm. posuit dicens: passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus. Thomas .Um. posuit dicens: descendit ad inferna. Bartholomeus .UIm. posuit dicens: tertia die resurrexit a mortuis. Phylilpus .UIIm. posuit dicens: ascendit ad celum, sedet ad dexteram Dei patris omnipotentis. Matheus .UIIIm. posuit dicens: inde uenturus iudicare uiuos et mortuos. Iacobus Alphei .UIIIIm. posuit dicens: credo in Spiritum sanctum. Symon .X. posuit dicens: sanctam Ecclesiam catholicam. Thadeus .XIm. posuit dicens: Sanctorum communionem, remissionem peccatorum. Mathyas .XIIm. posuit dicens: carnis resurrectionem, uitam eternam. et tunc omnes apostoli responderunt: Amen. Paulus autem nullum articulum posuit, quia nundum ad fidem conuersus erat. hiis peractis, mundi prouincias diuiserunt ad quas gratia predicationis esset quilibet profecturus iuxta quod Dominus preceperat eis dicens: Euntes in mundum uniuersum predicate euangelium omni creature. in illa autem diuisione prouinciarum Petrus accepit ad predicandum Iudeam. Andreas Achayam. Iacobus Çebedei Yspaniam. Iohannes Asiam. Thomas Indiam. Matheus Ethiopiam. Bartholomeus Armeniam. Symon et Thadeus Persidam. Phylippus Asyam et ciuitatem Gerapolis et Siriam. Mathias cum Petro Iudeam. Iacobus autem, frater Domini, remansit in Ierusalem, quia ibi fuit ab apostolis episcopus ordinatus. alij autem discipuli ad diuersas prouincias sunt profecti. horum autem quidam ad Ytaliam peruenerunt. uenit enim Barnabas, qui fidem Christi Rome et postea Mediolani predicauit. uenit et sanctus Marchus euangelista, qui Euangelium suum Rome et Aquilegie conscripsit. uenerunt et principes apostolorum Petrus et Paulus, qui diuersos discipulos per Ytaliam miserunt ut cultum ydolatrie euacuarent, prestigia dyabolica abolerent et ueram fidem Christi plantarent. horum quidam uenerunt Ianuam, uerbum fidei predicantes ibidem. tantam autem gratiam ibidem est Dominus operatus, quod ciuitas Ianue confregit ydolum Iani et recepit salutiferam fidem Christi. ita quod in tota Ytalia prima ciuitas extitit, uel una de prioribus, que fidem Christi publice recepit et publice confessa fuit. istud intendimus probare per auctoritates et rationem. auctoritates autem uocamus in hac parte ystorias et legendas sanctorum. quedam enim ystoria, que de ciuitatibus Ytalie tractat, inter alias ciuitates mentionem facit de Ianua, asserens quod fuit prima ciuitas Ytalie, uel una de prioribus, in qua fides Christi fuit publice predicata et publice recepta, in qua fuerunt primo Dei sacrificia celebrata. credimus quidem quod fides Christi fuit primo predicata Rome et forte alibi, sed non publice sed occulte. nec illi publice sed occulte Christum confitebantur, nec ibi publice sed oculte Dei sacrificia celebrabantur. quia si aliquod istorum trium aliquando publice ab aliquibus fieret, mox diuersis suppliciis occidebantur. si enim aliqui Christum publice predicabant, uel Christi fidem publice confitebantur, uel Christi sacrificia celebrabant, mox sine aliqua audientia interficiebantur. et ideo ciuitas Ianue prima fuisse dicitur, in qua fides Christi publice predicata fuit, in qua Christum omnes publice confitebantur et in qua diuina sacrificia publice agebantur. in legenda quoque sanctorum Naçarij et Celsi legitur quod Nero imperator beatum Naçarium et Celsum, fidem Christi predicantes, naui imponi fecit precipiens ut in profundum pelagi mergerentur. qui, cum fuissent demersi, mox angelus Dei eos excepit et circa nauem illam tempestas maxima orta fuit. cumque naute periclitari timerent, rogauerunt sanctos ut nauem ascenderent et pro eis orarent, promittentes se fidem Christi recepturos. quod cum sancti fecissent et tranquillitas rediuisset, Ianuam incolumes aduenerunt. deinde in ipsa legenda de uerbo ad uerbum taliter continetur. tunc in ciuitatem Ianue, prosperante Domino, ut uoluerunt, deducti sunt. Naçarius uero et puer Celsus, ingressi in ciuitatem Ianue, non cessabant die ac nocte predicare uerbum Dei, annuntiantes remissionem peccatorum per baptismum salutis in nomine domini nostri Iesu Christi et credentes baptiçabantur. in alia autem legenda sancti Naçarij sic legitur: Et deposuerunt sanctum Naçarium et Celsum in loco ab urbe Ianue ad passus fere sexcentos, ubi ipsorum meritis orantes exaudiuntur et uota soluuntur. et uocatur ille locus ‘‘ad Sanctos Peregrinos’’. istum locum credimus esse illum ubi modo est ecclesia Sancti Naçarij de Albario. deinde ingressi sunt in ciuitatem Ianue, et cum diutius predicassent, tandem Mediolanum uenerunt. per istam legendam sancti Naçarij unum oportet concedere de duobus: aut quod ciuitas Ianue antequam ibi predicaret iam erat fidelis, quod uerius credimus, et Naçarius Ianuenses iam conuersos in fide confirmauit et quosdam, qui adhuc non fuerant baptiçati, sacro fonte regenerauit; aut quod saltem sanctus Naçarius ciuitatem Ianue tunc ad fidem Christi conuertit. si enim neutrum istorum duorum fuisset, tunc Ianuenses non permisissent beatum Naçarium tot diebus tam publice in Ianua predicare. sed aut ipsum cum iniuria expulissent aut diuersis supplicijs occidissent sicut Mediolanenses fecerunt. cum autem predictus Naçarius de Ianua Mediolanum iuisset et Christum ibi predicaret, fuit cum beato Celso a Mediolanensibus, qui tunc erant infideles, capite truncatus. sicut namque Mediolanenses Naçarium fidem Christi predicantem interfecerunt, quia adhuc erant infideles, sic et Ianuenses supradictum Naçarium fidem Christi Ianue predicantem occidissent, si non fuissent fideles. si uero queritur quo tempore Ianua fuit ad fidem Christi conuersa, dicimus quod, si tunc fidem Christi recepit quando Naçarius ibi predicauit, oportebit dicere quod .XXXUo. anno annorum post Christi passionem ciuitas Ianue recepit fidem Christi. et istud taliter ostendimus et probamus. constat enim per cronicas auctenticas quod Nero imperator mortuus est .XXXUI. anno post Christi passionem, et iste Nero, sicut dicit beatus Ieronimus in libro de Uiris illustribus, ultimo anno imperij sui sanctos apostolos Petrum et Paulum occidit. et eodem anno sanctum Naçarium similiter interfecit. et sic Naçarius .XXXUIo. anno post Christi passionem fuit martirio coronatus. ante autem mortem suam ad minus per annum apud Ianuam predicauit et sic manifeste coligitur quod .xxxu. anno post Christi passionem Naçarius fidem Christi in Ianua predicauit et ipsam ciuitatem ad fidem Christi conuertit. secundum hoc igitur ciuitas Ianue ad fidem Christi conuersa fuit anno a natiuitate Domini .LXUIIIo., a passione uero Domini anno .XXXU. si uero dicimus, quod magis credibile est, quod antequam Naçarius predicaret in Ianua, erat ad fidem conuersa, tunc oportebit dicere quod adhuc minus quam per annos .XXXUo. post Christi passionem ciuitas Ianue fuit ad fidem Christi conuersa. per ea igitur, que dicta sunt supra, et per hoc quod ciuitas Ianue tam cito post Christi passionem ad fidem Christi uenit, manifestum omnibus esse debet uerum esse quod supra diximus, scilicet quod ciuitas Ianue prima aut una de prioribus ciuitatibus Ytalie extitit, in qua fides Christi fuit publice predicata et publice recepta, et in qua Dei sacrificia fuerunt publice celebrata. hic ostenditur per rationem quod ciuitas Ianuensis fuit prima in Ytalia, uel una de prioribus, que fidem Christi recepit. capitulum tertium. Postquam ostendimus per auctoritates quod ciuitas nostra Ianue fuit prima in tota Ytalia, uel una de prioribus, que fidem Christi recepit, restat ut per rationem istud idem similiter ostendamus. constat enim per omnes cronicas et ystorias auctenticas quod Nero fuit primus inperator, qui persecutionem intulit Christianis. secundus fuit Domitianus, tertius fuit Traianus, quartus fuit Adrianus, .Us. fuit Antoninus Uerus, .UI. fuit Aurelius Comodus. et sic fere omnes alij imperatores usque ad Constantinum persecuti sunt crudeliter fidem Christi. a Nerone autem imperatore usque ad Constantinum, secundum cronicas, fluxerunt anni .CC.LIX.. siquidem Nero cepit imperare anno Domini .LUIIo., Constantinus uero anno Domini .CCCo.LXo. . in isto autem toto tempore imperatores per uniuersum mundum edictum miserunt ut Christiani ubique inquirerentur. in istis autem annis, in quibus durauit persecutio Christianorum, multa Christianorum milia fuerunt occisa, tam in Syria quam in Grecia, quam etiam in Ytalia et maxime Rome, Mediolani, Rauenne et in alijs partibus Ytalie. in omnibus autem istis annis nunquam aliquis Christianus in Ianua fuit occisus. ex quo uidetur quod iam tempore Neronis imperatoris, sub quo incepit Christianorum prima persecutio, erat ad fidem Christi conuersa. si enim infideles fuissent, certum est quod multos Christianos occidissent, quemadmodum ciuitates alie occidebant. sed forte aliquis nobis dicet quod ideo Ianuenses Christianos non occidebant, quia per Ianuam transitum non faciebant, istud autem stare non potest. constat enim quod fides Christianorum ortum habuit in Syria Palestine, quia omnes apostoli et primitiui Christiani de regno Ierosolimitano fuisse noscuntur. deinde de Syria Palestine fides Christi in Greciam uenit, de Grecia uenit in Ytaliam. maxime autem fides Christi per beatum Petrum apostolum fuit predicata Rome, ubi ipse beatus Petrus per annos .XXU. cathedram pontificalem tenuit. quis igitur ignorat quod multi Christiani infra istos .xxu. annos, quibus sanctus Petrus Rome stetit, tam de Syria quam de Gretia in Ytaliam ueniebant ut ad sanctum Petrum pergerent et eum, qui erat uicarius Christi, uisitarent? quis ignorat quod infra annos .CCLII., in quibus durauit persecutio, multa milia Christianorum, tam de Syria quam de Grcia, in Ytaliam uenerunt et de Ytalia in Greciam siue in Syriam profecti fuerunt? et cum Ianuenses semper naues habuerint, cum quibus ad partes ultramarinas et in Greciam pergebant, non est aliquod dubium quod multi tunc temporis per Ianuam transibant; siue qui uolebant de Ytalia ire in Syriam uel in Greciam, siue de Syria uel Grecia ad Ytaliam uenire cupiebant. et tamen, sicut dictum est, nullus unquam Christianus fuit ibi aliquo tempore interfectus. ex quo manifeste constat quod iam erant catholici et fideles Christiani. sed forte aliqui dicent: nos quidem negare non possumus propter rationem superius asignatam, quin multi Christiani per Ianuam transirent; sed tamen ita occulte transibant, quod cognosci non poterant. istud autem non habet apparentiam ueritatis. quomodo enim uerisimile est quod tot milia Chritianorum per annos .CC.LII. per Ianuam transirent et aliqui eorum cogniti non fuerint? preterea imperatores preceperant ut Christiani per omnes terras diligenter inquirerentur et occiderentur. Ianuenses, si tunc erant infideles, inquirere tenebantur et si inquisiuissent, et certum est quod multos inuenissent, quos occidere debuissent. nullus tamen christianus unquam ibi fuit occisus, ex quo manifeste habetur, ut supra dictum est, quod ex tunc ipsi Ianuenses iam erant fideles et ideo Christianos et fideles non persequebantur. sicut enim dicit sanctus Augustinus, boni non persequuntur bonos nec mali malos, sed boni malos et mali bonos. Ianuenses igitur, Christiani effecti, non persequebantur alios Christianos, quia boni non persecuntur bonos. Ianuenses uero, dum essent ydolatrie dediti, non persequebantur alios ydolatras, quia mali non persequuntur malos. Ianuenses igitur, facti Christiani, persequuntur hereticos, quia boni persequuntur malos. heretici autem persecuntur Catholicos, quia mali persecuntur bonos istam autem fidem Christi, quam ciuitas Ianue habuit, tam cito post passionem Christi recepit sic integram, sic illibatam seruauit, quod nullus hereticus unquam aliquod semen erroris ibi potuit spargere, nulla unquam heresis ibi potuit pululare. quamuis enim multe ciuitates Lombardie, que ciuitati Ianuensi sunt ualde uicine, fuerint heretica prauitate corupte, ciuitas tamen Ianue puritatem fidei illibatam tenuit et incorruptam seruauit. nulla utique ibi esse potuit errori admixtio, sed semper fundamentum tenuit catholice ueritatis. a seculo enim non est auditum quod aliquis natione Ianuensis unquam fuerit heretica prauitate corruptus; ymo, si aliquando aliquos hereticos de Lonbardia uel aliunde uenire Ianuam contingat, mox ut sciri possunt, capiuntur et ignibus comburuntur. et quoniam Ianuenses sic tempestiue fuerunt in fide Christi consolidati et fundati, ideo hodie inueniuntur esse et circa fidei sacramenta constantes et firmi, et circa officia ecclesiastica asidui et circa uerba Dei audienda deuoti. capitula .Ue. partis. Sequitur quinta pars, in qua agitur de triplici statu, quem secundum uarietatem temporis habuit ciuitas Ianue. et illa pars habet tria capitula. in primo capitulo agitur qualis et quanta fuit in statu sue inchoationis. in secundo qualis et quanta fuit in statu sue progressionis. in tertio qualis et quanta fuit et est in statu sue perfectionis. qualis et quanta fuit ciuitas Ianue in statu sue inchoationis. capitulum primum. Quoniam nemo repente fit summus et omnia magna incipiuntur a paruis et summa ab infimis, ideo ciuitas Ianue a paruis incepit et de paruis ad magna profecit et de magnis ad maxima peruenit. fuit enim in triplici statu, scilicet in statu inchoationis, progressionis et perfectionis. in statu inchoationis fuit multum parua. in statu progressionis fuit satis magna. in statu sue perfectionis fuit et est potens et maxima. iste est enim modus et gradus proficiendi, scilicet a paruis incipere, ad magna procedere et ad maxima peruenire. de hoc exemplum habemus in naturalibus, in corporalibus et in spiritualibus. in naturalibus quidem exemplum habemus, quod lux in sua perfectione non statim diffundit se, sed in modica luce aurore; postea procedit in maiorem lucem, tandem crescit in perfectam diem. et hoc est quod dicit sapientissimus Salomon: Semita iusti, quasi lux splendens, procedit et crescit usque ad perfectam diem. de hoc etiam exemplum habemus in corporalibus, quia quando homo nascitur, non nascitur semper in corpore uel etate perfectus, sed de pueritia uenit ad iuuentutem, de iuuentute ad uirilem etatem. habemus etiam de hoc exemplum in spiritualibus, quia nemo statim in gratia fit perfectus; sed de gratia incipiente progreditur ad gratiam proficientem, et de gratia proficiente peruenit ad gratiam confirmatam et perfectam. ciuitas igitur Ianue in statu sue inchoationis fuit tanquam aurora, idest lux modica, in statu sue progressionis fuit tanquam lux satis magna, in statu sue perfectionis fuit et est tanquam dies perfecta. similiter in statu sue inchoationis fuit quasi in pueritia, in statu sue progressionis fuit quasi in iuuentute firma, in statu perfectionis fuit et est quasi in uirili etate robusta. similiter in statu sue inchoationis habuit gratiam incipientem per quam sapienter incepit; in statu progressionis habuit gratiam proficientem, per quam laudabiliter profecit; in statu sue perfectionis habuit gratiam perfectam, per quam perfectionem in potentia et gloria apprehendit. qualis autem et quanta ciuitas Ianue in statu inchoationis fuerit, uel quid tunc egerit, hoc ad nostram notitiam non peruenit. aliqua tamen de ipsa leguntur, per que eius paruitas ab initio demonstratur. Solinus non uocat eam Ianuam, sed Ianiculam, uolens ex hoc eius innuere paruitatem. Titus Liuius non uocat eam ciuitatem, sed oppidum. est autem oppidum quodlibet castrum, quod dicitur oppidum, uel ab oppositione murorum uel ab opibus, idest diuitiis, que tempore guerre propter securitatem ibidem reponuntur. idem quoque Titus Liuius dicit quod quidam Affricanus, nomine Mago, Ianuam subito cepit et destruxit. si enim tunc magna et munita fuisset, ipsam tam subito capere non potuisset. in registro quoque palatij Ianuensis archiepiscopatus et in legenda sancti Romuli legitur quod Saraceni cum galeis et lignis ad partes nostras sepe ueniebant et maximas strages dabant. in istoriis autem antiquis nulla aut modica mentio de Ianua habetur, et hoc propter duas, ut credimus, causas. una est quia tam parua erat, quod ystoriagraphi de ipsa agere non curabant. alia causa est quia propter suam paruitatem non erat cognita nisi in locis uicinis, et ideo ystoriographi de ipsa notitiam non habebant. ista autem omnia, que prediximus, indicant quod ciuitas Ianue a principio fuit parua. sed uideamus quomodo ista, que tunc indicabant suam paruitatem, modo in maxima sunt conuersa et suam indicant dignitatem. que enim dicebatur Ianicula, modo uocari potest non solum Ianua siue porta, sed etiam Ianitrix siue portonaria. ipsa enim est Ianitrix siue portonaria maris, quia si claudit, nemo aperit, si aperit, nemo claudit. si enim ipsa claudit mare, non est aliqua gens usque in Suriam et Gretiam et usque ad ultimos Yspaniarum fines, que audeat nauigare secura. si uero mare apperit et ipsum custodit, omnes possunt nauigare secure. que prius dicebatur oppidum siue castrum, modo potest uocari regnum et quoddam imperium. que olim capta et destructa fuit ab Affricanis, modo facilius esset ut Ianua caperet et destrueret totam Africam, quam Africa Ianuam. que olim a Saracenis infestabatur, modo ad ciuitates Saracenorum potenter accedit, eas audacter inuadit et triumphaliter capit. que olim propter suam paruitatem non nominabatur in aliqua antiqua ystoria, modo propter sui sublimitatem nominatur per omnia mundi regna et imperia. cuius nomen olim non erat cognitum, nisi per uicinitates locorum, modo est diuulgatum usque in omnes fines orbis terrarum. ecce quomodo ciuitas Ianue a paruis incepit et de paruis ad magna processit et de magnis ad maxima peruenit. qualis et quanta ciuitas Ianue fuit et est in statu sue progressionis. capitulum secundum. Postquam uidimus de statu inchoationis ciuitatis nostre, in quo statu fuit satis parua, uideamus nunc de statu sue progressionis, in quo statu fuit multum magna. ciuitas autem Ianue, postquam crescere incepit, ad magnum statum peruenit et magna et magnifica et uictoriosissima opera fecit. et si uellemus omnia magnifica et uictoriosa opera enarrare, que fecit postquam crescere incepit, que quidem in cronica communis Ianue continentur, hoc esset nobis laboriosum et oporteret nos scribere magnum librum. et ideo tantum .IIIIor. opera magnifica et uictoriosa ponemus, que in cronica communis Ianue sunt scripta. quelibet enim ciuitas tenetur Deo, sibi, amicis et inimicis; nam Deo tenetur exibere honorem, sibi procurare comunem utilitatem, amicis exibere consolationem, inimicis secundum regulam euangelicam dare amorem. sed homines mundi magis desiderant de suis inimicis habere uictoriam, quam eis inpendere caritatem operosam. ideoque ponemus hic ad presens unum opus uictoriosum, quod fecit ciuitas Ianue in statu sue progressionis, quod quidem fuit ad Dei honorem. aliud, quod fuit ad ipsius ciuitatis magnam utilitatem. tertium, quod fuit ad amicorum et Christianorum magnam consolationem .IIIIm., quod fuit ad magnam ciuitatis uictoriam et exaltationem. primo ergo ponamus factum uictoriosum, quod fuit ad magnum Dei honorem. siquidem inimici crucis Christi, scilicet Saraceni, Ierusalem detinebant et ubi fuit crucifixus Christus, ibi adorabatur Machometus. terra illa, que consecrata erat sanguine Christi, fedabatur immundis operibus filiorum dyaboli. sepulcrum, in quo pretiosum corpus Christi iacuerat, in manibus porcorum et canum deditum erat. quocirca Ianuenses, animati ut Christi tantam iniuriam uindicarent et sepulcrum Christi de manibus Saracenorum eriperent, galeas .XL. fortiter armauerunt et Ierusalem ceperunt et Godofredum de Bugnono regem constituerunt. ceperunt tunc Acharon et Gibelletum minorem. Cersonam quoque et Açotum et Tortosam. capta autem fuit Ierusalem anno Domini .M.LXXXXIXo. cum uero ad sepulcrum Domini accessissent, rogauerunt Christum ut lumen de celo eis mitteret, quod mitti alijs temporibus consueuit. cum igitur sic orarent, uisibiliter uiderunt quod lumen de celo descendit, et lanpades .XUI., que ibi pendebant extincte, illo igne diuinitus sunt accense, et sic Deo omnes gratias retulerunt. Capharus autem, qui fuit primus gestorum communis Ianue cronographus, dicit se predicte captioni interfuisse et supra dictum lumen de celo descendere et lampades accensas conspexisse. anno quoque sequenti armauerunt galeas .XXUI. et naues .UI. et in Siriam perriexerunt, et mortuo Godofredo rege Ierosolimitano, Balduinum, ducem Lotoringie, fratrem ipsius Godofredi, regem loco ipsius constituerunt. et Cesaream et multas ciuitates Sarracenorum preliando ceperunt, in quibus ecclesias Christi erexerunt. anno uero Domini .M.CUI. Ianuenses, .XL. galeas armantes, in Siriam sunt profecti, et Tripolim et Gibellum maiorem ceperunt, et ciuitates illas Christi ecclesiis repleuerunt. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis quoddam aliud factum uictoriosum, quod cessit ad ipsius ciuitatis magnam utilitatem. nam circa annos Domini .D.CCCC.XXXIII. cum Ianuenses cum galeis armatis ad quedam loca, ut dicitur, processissent, ecce galee plures Saracenorum, de Affrica uenientes, ciuitatem Ianue hostiliter intrauerunt et ciuitatem cum armis percurrentes, magnam hominum cedem fecerunt. ipsam quoque ciuitatem thesauris et diuitijs spoliarunt. insuper paruulos et mulieres captiuas et captiuos duxerunt ad suam patriam. dum igitur recessissent, galee Ianuensium applicuerunt et audientes casum tam tristem et tam dolorosum, inimicos, accensis animis, tamquam leones feroces sunt protinus insecuti. Sarraceni autem in quadam insula Sardinee de Buxinarijs, que Insclamontor dicitur, residebant ut spolia diuiderent et comessationibus uacarent. Ianuenses hostes uiriliter sunt agressi et omnes gladio trucidarunt, unde usque hodie, sicut dicunt illi qui uiderunt, ibidem ostenditur, aceruus ossium occisorum in testimonium tante occisionis facte. quocirca Ianuenses, recuperatis uxoribus et filijs et thesauris, Ianuam cum inmenso gaudio redierunt. ista autem tanta strages hominum, a Sarracenis in Ianua facta, permonstrata fuit Ianue in quodam fonte conuerso in sanguinem, qui uno die largissime emanauit in loco, qui hodie dicitur Fontanella, sicut infra dicetur in titulo de Theodolfo, episcopo nono. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis aliud factum uictoriosum, quod cessit in magnam Christianorum consolationem. siquidem Antiochena ciuitas a Saracenis fuerat capta et a Christianis ablata, de quo inmenso dolore Ecclesia et tota Christianitas fuit afflicta, tum quia erat ciuitas nobilis, tum quia nomen Christianitatis primo ortum habuit, tum quia beatus Petrus apostolus primam cathedram pontificalem ibi tenuit et per septem annos ibi sedit, tum quia corona et tunsura clericorum ibi primo incepit. quocirca summus pontifex Ianuenses requisiuit ut ad recuperationem ciuitatis Antiochie exercitum mitterent galearum. Ianuenses igitur summo pontifici obedientes, galeas .XL., ut supra dictum est, armatas strenue in Siriam direxerunt. anno autem Domini .Mo.LXXXXIXo. cum magno exercitu Galicorum et aliorum peregrinorum sub duce Godofredo de Bugnono, Antiochiam uenientes, ipsam potenter ceperunt, Deo gratias magnas referentes. Sarraceni uero, magno exercitu congregato, Antiochiam redierunt, ipsam recuperare uolentes. sed Ianuenses cum ceteris Christianis ipsos penitus fugauerunt, et sic Ianuenses cum uictoria magna et immenso gaudio ad propria sunt reuersi. fecit etiam ciuitas Ianue in statu sue progressionis aliud factum magnificum, quod ad magnam uictoriam de hostibus eis cessit. nam circa Domini annos .M.CXX. Ianuenses contra Pisanos galeas .LXXX. et gatas multas et alia ligna potenter armauerunt, et per Arnum fluuium pergentes et in terram descendentes, stantarium et uexilla in terra fixerunt et exercitum Pisanorum fugarunt, et sic Pisani territi cum eis composuerunt, promittentes quicquid Ianuenses peterent se facturos. et quoniam Pisani multos Ianuenses in carcere detinebant, Ianuenses illuc accesserunt et eos inde eduxerunt, et sic omnia, que uoluerunt, ad libitum asecuti, Ianuam cum magna redierunt gloria. qualis et quanta ciuitas Ianue fuit et est in statu sue perfectionis. capitulum tertium.  Postquam uidimus qualis et quanta fuit ciuitas Ianue in statu sue inchoationis et progressionis, nunc restat uidere qualis et quanta fuit et est in statu sue perfectionis. in quo quidem statu fuit et est potens et maxima. istum autem statum credimus incepisse ab illo tempore circa, quo fuit archiepiscopali honore sublimata, quod quidem fuit anno Domini .M.CXXXIII. et tunc ciuitas Ianue multum cepit crescere et nomen suum ubique terrarum plurimum dilatare. dignum enim fuit ut tunc inciperet amplius sublimari quando honore archiepiscopali meruit exaltari ut, sicut in ea crescere cepit spiritualis autoritas, sic et cresceret secularis potestas, ut diuitiis et potentia inciperet esse gloriosior, que facta fuerat archiepiscopali dignitate sublimior. ab illo igitur tempore diuitiis et gloria multum creuit et multum potentiam, et dominium ampliauit. in tantum quidem creuit, quod eius potentiam experta est magnificentia regum, gens Saracenorum et etiam ciuitas Uenetorum nec non et ciuitas Pisanorum. ista autem ostendamus per pauca exempla, que in cronica communis Ianue inuenimus ueraci, ut credimus, stillo conscripta. si omnia, que ibi sunt scripta de ista materia, uellemus hic scribere, posset nimia prolixitas auditorum animos honerare. ostendamus igitur quomodo potentiam ciuitatis Ianue imperialis magnificentia est experta. si enim aliquando reges uel principes uel imperatores Ecclesie contradicere uoluerunt, Ianuenses semper, fide inconcussa deuotione sedula, Ecclesie adheserunt non timentes potentias regum, non formidantes animositates principum, paruipendentes minas et precepta imperatorum. anno Domini .M.oC.LU. Fredericus imperator Ianuam misit ut solempnes ambasiatores, cum pleno mandato faciendi quicquid preciperet, ad suam presentiam mitterentur. missi sunt igitur ambasiatores, non tamen, ut petebat, mandatum portantes plenum. cum igitur uenissent, petijt imperator ut sibi Ianuenses homagium facerent, fidelitatem iurarent, obsides sibi darent, tributa persoluerent. et multa alia grauia postulabat. que cum ambasiatores audissent, insalutato hospite, Ianuam redierunt et omnia in consilio retulerunt. diffinitum est in consilio ut omnia, que imperator postulabat, denegentur. sola tamen sibi fidelitas offeratur. quod cum imperator audisset, in iram et furorem est maximum excitatus, minans quod ad ciuitatem ueniret potenter et sue dominationi subiciet. Ianuenses igitur ad defendendum se uiriliter parauerunt, ciuitatem muro cingentes et alias fortilitias erigentes. sed cum imperator tantam eorum constantiam audiuisset, a suo proposito destitit et sola fidelitate contentus fuit. anno quoque Domini .Mo.C.LXIIo., cum Alexander IIIs canonice in papam fuisset electus, Fredericus imperator .IIIIor. alios in summos pontifices successiue per tyrampnidem fieri procurauit, dicto Alexandro totis uiribus se opponens. qui tamen omnes electi mala morte perierunt. sicut enim male intrauerunt, ita male exiuerunt. cuius rei causa sisma inter papam et imperatorem longo tempore perdurauit. sed cum Alexander timore imperatoris non posset in Urbe consistere, misit Ianuensibus ut ipsum de manu pharaonis eriperent et ipsum Ianuam deportarent. quocirca Ianuenses galeas armauerunt et ipsum papam Alexandrum Ianuam deportauerunt, minas imperatoris paruipendentes dummodo Ecclesie seruirent. postmodum autem ipsum in Franciam portauerunt. qualiter autem Frederico primo et Octoni et Conrado et Frederico secundo imperatoribus ab Ecclesia excommunicatis et sismaticis Ianuenses totis uiribus in fauorem Ecclesie restiterunt, sufficienter in cronicis et in ystorijs omnia reperiuntur expressa. anno quoque Domini .Mo.CCo.XLIIII., cum alius Fredericus imperator dominum Innocentium papam IIIIm in Subtrio teneret obsessum Ianuenses galeas .XXIIIIor. armauerunt et de Ciuitate Uetula accipientes ipsum papam, eum Ianuam deduxerunt; quod quidem imperatori displicuit uehementer, maxime cum sciret quod ipse Innocentius Lugdunum pergeret, ut contra se consilium celebraret et ipsum ab imperio deponeret, sicut iuit et ipsum ibi deposuit. sed Ianuenses penitus de ipsa indignatione non curauerunt. potentiam Ianuensium sepe enim gens Saracenorum experta est. nam magnas et famosas ciuitates obsederunt atque ceperunt, scilicet Armariam atque Tortosam cum stolo maximo galearum, quas ceperunt anno Domini .M.C.XLUIII. in captione enim Armarie habuerunt Ianuenses .LXIIII. galeas et multas naues. capientes dictam ciuitatem, ceperunt in ea uiginti .Ma. hominum, exceptis illis, qui fuerunt in prelio interfecti. sequenti uero anno Tortosam accedentes, eam potenter ceperunt. Septam quoque, ciuitatem Saracenorum famosam et populosam, potenter obsederunt anno scilicet Domini .M.CC.XXXII., ubi fuerunt magne naues .LXX., minores uero .XXX., galee quoque .XX. et multa alia ligna armata. Damiatam quoque anno Domini .M.CC.XX., adiuuantibus Francis, potenter ceperunt. potentiam etiam Ianue sepe experta est ciuitas Pisanorum. nam Ianuenses sepe portum Pisanum intrauerunt et turres funditus destruxerunt. Plumbinum quoque penitus destruentes, mulieres et paruulos Ianuam deduxerunt. quid plura? si uellemus omnes uictorias enarrare, quas Ianuenses de Pisanis diuersis temporibus habuerunt, fatigaremus calamum et forte legentibus faceremus fastidium et auditorum grauaremus auditum. et ideo qui ista scire desiderat, cronicas communis Ianue legat et ibi inueniet omnia diligentius exarata. unum tamen opus uictoriosum, quod nostris temporibus accidit, nolumus sub silentio preterire. anno quidem Domini .Mo.CCo. .LXXXIIIo. Pisani galeas .LXXII. et alia ligna plura armauerunt ut Riperiam Ianue percurrerent et dampna multa inferrent. Ianuenses uero contra eos galeas .LXXXXUI. uiriliter armauerunt, in quibus dominus Obertus Aurie, qui tunc erat capitaneus communis Ianue, fuit admiratus constitutus. triginta autem .UI. istarum galearum per dies plures iam armate fuerant, in quibus dominus Benedictus fuerat admiratus constitutus, qui contra Pisanos in Sardiniam fuerat profectus. et ecce cum suo stolo superuenit et stolo domini capitanei se coniunxit et cum galee Ianuensium galeas Pisanorum super portum inuenissent Pisanum, eas potenter inuadunt, ita quod .XXXIII. galeas acceperunt, quibusdam alijs in mari demersis. quanta autem strages et occisio hominum Pisanorum ibi fuerit, compassio esset referre et stupor audire. numerus autem captiuorum et occisorum ad .x. milia et ultra dicitur ascendisse. Ianuenses igitur ex tali uictoria nullam pompam nec uanagloriam ostenderunt, Dei magnalia laudauerunt, qui fecit mirabilia magna solus. de ciuitate Uenetorum hoc dicendum est, quod olim ipsi Ueneti Ianuensibus dampna plurima intulerunt. causa autem fuit quia ciues nostri, qui tunc temporis erant minus considerantes prouide, super galeas suas ponebant gentem Lombardicam, artis nautice insciam et marinis prelijs inexpertam. et ideo, sicut ad remigandum indocti erant, sic ad pugnandum erant inutiles et ad omnia opera exequenda inexperti et rudes. tales enim melius sciunt terram scindere quam equoreas undas sulcare, melius ducere uehicula quam uasa gubernare marina. tales languente stomaco et dolore capite circumuento, malunt gemitus querulosos emittere, quam ad hostes uiuaciter proclamare, malunt ymis prostrati incombere, quam planctis tremulis languentia corpora sustentare. tales igitur homines circa bella pedestria occupentur et ad prelia classica nullatenus proficiscantur. unusquisque enim homo in illo opere amplius ualet in quo maius exercitium habet, propter quod ciues nostri moderni, salubriori utentes consilio, super galeas et naues suas gentem non ponunt Lombardicam nec alienigenam, sed propriam atque domesticam. et ideo postmodum de Uenetis et Pisanis et eorum galeis plures uictorias habuerunt. unum autem opus uictoriosum hic ponimus, quod moderno tempore nouimus accidisse. anno quidem Domini .M.CC.LXXXXIIIIo., dum quidarn merchatores de Ianua ad partes Romanie pergerent, intellexerunt quod quedam galee Uenetorum naues .III. Ianuensium, pretiosis mercibus honustas, ceperunt et multa alia grauamina in diuersis locis Ianuensibus intulerunt. erant autem galee Uenetorum numero .XXUIII. et .IIII.or . ligna, que erant .LXXX. remigum. galee uero mercatorum de Ianua erant numero .XUIII. et duo ligna .LXXX. remigum. dicti etiam mercatores de Ianua, çelo patrie animati, onera sua apud Peram deposuerunt et nobilem uirum dominum Nicholinum Spinulam, qui ad imperatorem Grecorum a communi Ianue sollempnis nuntius fuerat destinatus, in suum admiratum eligentes, ad ferendum auxilium fratribus suis profecti sunt. prius tamen per duos fratres Minores ad capitaneum galearum Uenetorum miserunt, rogantes quod cum inter eos treuga esset, fratres suos, quos ceperant, cum nauibus et rebus libere dimitterent. illi superbe nimium respondentes et de sua multitudine confidentes, ad expugnandas galeas Ianuensium totis uiribus properabant. Ianuenses igitur prelium declinabant, maxime quia illi in maiori numero satis erant. cum igitur Ianuenses cum suis galeis in portu Layacij se recepissent et uiderent stolum galearum Uenetorum contra se ad prelium preparare, a portu se elongauerunt et ad se defendendum uiriliter parauerunt. et ecce accidit incredibilis uictoria et nostris temporibus inaudita et de Celo, ut credimus, preparata, quia tam pauce galee Ianue contra tantam galearum multitudinem Uenetorum, fortiter preliantes, omnes debellauerunt et .XXU. uictoriose ceperunt, que omnes erant onuste mercibus pretiosis. relique autem fuge presidio euaserunt. in isto autem facto impletum et quod dixit Iudas Machabeus prout in libro Machabeorum habetur. cum enim illi qui erant ex parte Iude essent pauci et hostes essent multi, uolens Iudas supradictos suos adiuuare, dixit eis: Facile est concludi multos in manibus paucorum nec est differentia in conspectu Dei celi liberare in multis uel in paucis, quia non in multitudine exercitus uictoria belli, sed de celo est fortitudo. ipsi ueniunt ad nos in multitudine contumaci et superba ut disperdant nos; nos uero pugnabimus pro animabus nostris, et ipse Dominus conteret eos ante faciem nostram. ista autem uerba, que dicta fuerunt de illo prelio antiquo, dici possunt omnia per ordinem de isto prelio moderno. illi erant multi, nostri uero pauci. illi ueniebant cum contumacia et superbia, nostri stabant pro iustitia. illi ueniebant ut disperderent et spoliarent, nostri fortiter stabant ut se defenderent. et ideo facile fuit Deo multos in manibus paucorum concludere, quia non est differentia in conspectu Dei celi in multis uel in paucis liberare. ceterum ipsi Ueneti ex supradicta strage tam miserabili, nimio dolore ac rubore perfusi, conati sunt tantam suam uerecundiam uerbis et factis tegere et quibusdam fictis coloribus paliare. uerbis quidem tegere uoluerunt, quia ad diuersas prouincias propinquas et remotas scripsisse dicuntur quod iam nolebant in partibus Armenie seu Syrie cum Ianuensibus confligere, sed uolebant eorum fines potenter inuadere, portum uiolenter intrare et ipsos triumphaliter debellare. factis autem tegere uoluerunt, quia nulli Ueneti nauigare debeant, sed omnes ad impugnationem Ianuensium se disponant. insuper conati sunt Cathalanos et Siculos precibus et promissis contra Ianuenses sibi facere federatos. Triuisinos quoque et Paduanos ac Ferrarienses et Cremonenses et ceteros iuxta ripam Padi habitantes ceperunt in sui auxilium inuocare, et nautas et bellatores inde conducere. ceperunt quoque multas galeas de nouo construere, arma et cetera neccessaria preparare. uidisses tunc totam ciuitatem Uenetiarum rebus nauticis occupari, repleri tumultibus, uociferationibus agitari. nam hic erat strepitus artificum, ibi fragor armorum, ibi clamor irrationabilium populorum. at Ianuenses, talia audientes tonitrua, ad defensionem uiriliter se accingunt, galeas construunt, arma preparant et omnia rebus bellicis neccessaria diligenti studio subministrant, non curantes cum aliquibus confederationem facere, nec bellatores siue nautas aliunde conducere, nec auxilium ab aliquibus mendicare, scientes quod per se ipsos sufficientes sunt hostibus resistere, imo de ipsis nobiliter triumphare. fecerunt igitur Ianuenses deuetum ne aliqui nauigent, fecerunt et edictum ut omnes Ianuenses, ubicumque sint, Ianuam reuertantur, quamuis Satis pauci dicuntur fuisse reuersi. anno igitur Domini .M.CC.LXXXXU. de mense ianuarij nobilem uirum dominum Ubertum Aurie admiratum generalem constituunt et ei ordinandi et tractandi omnia huic operi expedientia de consilio credentie plenam potestatem committunt. et quamuis commune et aliqui ciues plures haberent galeas, dictus tamen dominus admiratus de consilio credentie multas alias galeas de nouo statuit construendas, ita quod in uniuerso habuerunt .CC. et amplius corpora galearum. Dum ista sic fierent, ecce ad aures summi pontificis domini Bonifatij .UIII., fama celebri deferente, peruenit quod Ianuenses et Ueneti grandes faciunt apparatus, ut mutuo se in mari inueniant, uires suas alternatim exerceant et mutua decertatione confligant. summus autem pontifex predictus, uidens istarum duarum ciuitatum discordiam ad magnam totius Christianitatis cedere posse iacturam et maxime ad impedimentum negotij Terre sancte, uolens tantis obuiare periculis, ad utramque ciuitatem legatos sollempnes transmisit, mandans per litteras apostolicas ut sollempnes ambaxatores, habentes plenum mandatum, ad suam presentiam mittere non postponant. nam Ianuam episcopum Messanensem misit, archiepiscopum uero Reginum Uenetias, destinauit. qui utique ad ciuitates sibi iniunctas de mense martij peruenerunt, michi quoque mandauit ut pro ipso negotio ad suam presentiam festinarem. episcopum uero Uenetorum, qui ad curiam iuerat alia de causa, summus pontifex ista de causa retinuit. per eosdem etiam legatos inter utramque X ciuitatem treugas indixit, quas usque ad festum sancti Iohannis Baptiste proximum uenturum obseruandas mandauit sub pena scilicet excommunicationis, quam ipso facto incurrere uoluit transgressores. electi sunt igitur in ambaxatores duo nobiles, scilicet dominus Luchetus Gattiluxius et dominus Porchettus Saluaticus et duo iurisperiti, scilicet dominus Manuel Osbergerius et dominus Petrus de Ugolino. cum igitur ad summi pontificis uenissemus presentiam, longus de pace seu treuga hinc inde habitus est tractatus. ibi enim moram .c. dierum et amplius contraximus, tum quia summus pontifex circa pacem illustris regis Sicilie et Siculorum fuerat utiliter occupatus, tum quia duo de ambaxiatoribus Uenetorum Uenetias sunt reuersi, qui tandem post expectationem diutinam ad curiam redierunt. et quoniam dicti ambaxatores sciebant de armamento tam inclito, tam nobili, tam potenti, quod uidebantur facere Ianuenses, ideo per quosdam modos latebrosos et occultos totis uiribus laborabant ut ipsum armamentum per summum pontificem deberet totaliter impediri, modo summum pontificem inducendo ut tam Uenetis quam Ianuensibus deberet sub pena excommunicationis precipere quod armamentum dimitterent et sibi mutuo cum galeis obuiam non exirent, modo ipsi summo pontifici suadendo ut treugas iam finitas usque ad festum sancti Michaelis auctoritas Apostolica prolongaret, ut sic armamentum Ianuensium impediret. sed quoniam dicit Salomon frustra iacitur rete ante oculos pennatorum, ideo ambaxatores Ianuensium oculati et pennati, idest sapientes et cauti eorum latebras detegebant et eorum conatus ad nichilum redigebant. at Ianuenses uidentes tam diu negotium in curia Romana differri et nichil ad effectum deduci; considerantes etiam quod treugue terminus per summum pontificem assignatus iam erat elapsus, ideo ad complendum et perficiendum suum armamentum uiriliter processerunt, comitarias assignantes, uexilla destribuentes, stantarium erigentes et supersigna fieri facientes, ita quod octo milia supersigna, tam serica quam deaurata, fuisse dicuntur in breui tempore preparata. uidisses tunc totam ciuitatem Ianue iubilo inmenso repleri et totam Riperiam ad gaudium et letitiam commoueri. nam alij incedebant sericis floreis insigniti, alij supersignis deauratis et sericis decorati, alij armis fulgentibus adornati, omnes autem nimia exultatione repleti. sic enim omnes ad istam pugnam properabant, tanquam si ad spolia diuidenda pergerent uel ad thesauros inueniendos currerent uel ad nuptias properarent. multi quoque, qui remanere poterant, ultro se offerebant ac spontanei ibant, imo retineri non poterant. sicut enim homines consueuerunt cogi ire ad prelium, sic istos quodammodo cogi oportebat ut remanerent, a prelio magis freno trahendi indigentes quam stimulo prouocandi. et, quod erat mirabile, filius non erat contentus de patre, nec pater de filio, nec frater de fratre. sed filius patrem, pater filium, frater fratrem alacritate mirabili sequebantur. in illo quoque stolo siue armamento tam inclito fuit tota nobilitas ciuitatis, totus flos iuuentutis, tota electio popularis, tota Riperie fortitudo. utinam sic essemus prompti ad Christi uindicandas iniurias, sicut sumus ad nostras. utinam tam gloriosum armamentum fuisset in recuperationem Terre sancte conuersum, quia omnes hostes fidei Christiane, qui tam magnificum stolum conspicerent, uires perderent, territi fugerent et colla submitterent. sed spero in Domino quod alias faciemus pro Christo quod modo fecisse uidemur pro mundo. quid multis moror? a die .xu. iulij usque ad diem .xum. augusti galee .cc. fuerunt armate cum magna gloria, letitia et triumpho. placuit tamen domino admirato et sapientibus ut ad galeas .CLXU. reducerentur, quod et factum est, ita tamen quod nulla galea fuit, que ad minus .ccxx. armatos homines, ut communiter dicitur, non haberet; alique tamen .CCL., aliquando uero .CCC. habuisse dicuntur. quicumque autem nobilis uiros de ciuitate uel de Riperia super suam galeam habere poterat, expensis et sumptibus non parcebat. in illo igitur stolo tam magnifico fuisse dicuntur .XLU. milia hominum bellatorum. tot etiam homines in ciuitate et Riperia remanserunt, quod, si oportuisset, adhuc .XL. galeas armare nobiliter potuissent, custodibus sufficientibus in ciuitate et Riperia derelictis. uerum quoniam Ianuenses intellexerunt quod Ueneti multa uerba ampulosa et iactantie plena protulerant et per diuersas regiones tam propinquas quam longinquas scripserant, se scilicet usque ad portum Ianue uenturos esse cum magno exercitu galearum ut ibi potentiam suam ostenderent et iura pariter demonstrarent, ideo ex parte potestatis et capitanei et sapientum Credentie duci Uenitiarum littere fuerunt directe, inter cetera continentes quod indecens uideretur si Ianuenses permitterent exercitum galearum Uenetorum tam longas semitas marinas percurrere, tantas equoreas undas sulcare, tantam in nauigando fatigationem assumere ut scilicet usque ad portum Ianuensem nauigando uenirent. et ideo notum eis faciunt quod dominus Obertus Aurie admiratus cum stolo suo galearum usque in Siciliam obuiam eis uenit ut ibi eos aut inueniat presentes aut expectet absentes et tunc ipsi Ueneti iura sua proferrent, et Ianuenses similiter iura sua producerent, et Deus, qui est secretorum cognitor et uirium omnium sapientissimus ponderator, utriusque partis iura in iudicij sui statera uibrabit et unicuique ius suum tribuet, prout iustum esse prospexerit, et iustitia flagitabit. missis igitur litteris supradictis, recessit de partibus Ianue cum suo stolo dominus admiratus ad partes Sicilie profecturus, habens secum salutis nostre signum salutiferum triumphale, scilicet uere Crucis uexillum. intra hec de curia, infecto negotio, rediuimus et totum stolum galearum iam de Ianua et de finibus recessisse inuenimus. cum igitur dominus admiratus ad partes Sicilie aduenisset, uehementer cum toto suo exercitu doluit quod ibi Uenetos non inuenit. quocirca tam in portu Messano, quam alibi per dies .XUIII. eos expectauit, omnibus Siculis admirantibus et pre admiratione stupentibus et pre stupore quodammodo a se ipsis deficientibus de stolo galearum tam magnifico, tam inclito, tam potenti. Sed certe satis et diu expectare potuisset, quia de stolo Uenetorum non erat uox aliqua neque sensus. qui enim iactauerant se uenturos esse usque ad partes remotas Ianuensium, uenire noluerunt usque ad partes uiciniores Siculorum. et qui dixerant quod portum Ianue potenter intrarent, ipsi intra suum portum se uiliter incluserunt. Ianuenses autem adhuc ulterius processissent et gulfum Uenetorum intrassent, nisi quia iam tempus uenerat autumpnale. et quoniam tunc sepe fieri consueuit temporis mutatio, ideo periculosa fuisset tam longa nauigatio, propter quod dominus admiratus cum stolo ad propria cum gloria multa reuersus est et a toto populo et clero et a nobis gloriose susceptus, precedente salutifero Crucis uexillo, cum immenso gaudio et triumpho. ideoque ipsis Uenetis conuenire potest uerbum sapientissimum Salomonis dicentis: Nubes, uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus et promissa non implens. sepe enim uidemus quod nubes, magna emittentes tonitrua, magnas pluuias comminantur et tamen sepe non faciunt quod minantur. sepe etiam aliqui uenti minantur se pluuias uelle adducere et tamen sepius non adducunt. eodem modo sunt multi uanagloriosi, qui habent uerba magnifica, sed opera fere nulla. ideo de talibus bene dicitur: nubes, uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus, idest uanagloriosus, et promissa non implens. istud per omnia in ipsis Uenetis uerificatum esse uidemus. fecerunt quidem multa tonitrua, idest uerba comminatoria, emiserunt uentos, idest uerba uentosa, habuerunt quoque ampla promissa, sed tamen non emiserunt pluuias, quia non habuerunt aliqua opera uirtuosa. et ideo de eis bene dicitur: Nubes et uentus et pluuie non sequentes, uir gloriosus, idest uanagloriosus, et promissa non implens. capitula .UIe. partis. Sequitur sexta pars, in qua agitur de seculari regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo dicitur quod Ianuensis ciuitas fuit diuerso regimine gubernata. in secundo dicitur quod tutius est regi ab uno, quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. in tertio ponitur periculum quod prouenit ex regimine malo et utilitas que prouenit ex regimine bono. quod ciuitas Ianue fuit diuerso regimine gubernata. capitulum primum. Ciuitas Ianuensis secundum temporum uarietatem habuit rectorum diuersitatem. nam primo eam rexerunt consules, qui de ipsa ciuitate annis singulis eligebantur et multa facta uirtuosa eorum temporibus fuerunt peracta. durauit autem regimen consulum usque ad annos Domini .M.C.LXXXX., uerumtamen adhuc interpollatim regebatur ciuitas modo per consules modo per potestates, et hoc usque ad annos Domini .M.CC.XUIo. ab illo enim tempore citra non fuerunt aliqui consules de communi, sed semper fuerunt de foris potestates; postea uero recta fuit ciuitas per potestates et primus potestas fuit Manegoldus ciuis Brisiensis. eligebantur etiam annis singulis .UIII. nobiles ut potestati assisterent et de eorum consilio potestas se regeret. durauit autem regimen potestatum usque ad annos Domini .M.CC.LXX. . ponere autem nomina potestatum et consulum nimis esset prolixum, sed qui hoc scire desiderat, in cronica Communis ista requirat. post hec autem electi sunt capitanei, uidelicet nobiles uiri dominus Obertus Spinula et dominus Obertus Aurie. electus quoque est abbas et antiani. quamuis enim annis singulis potestas aliquis eligeretur, penes tamen capitaneos merum et mixtum imperium residebat. durauit autem regimen capitaneorum usque ad annos Domini .M.CC.LXXXXI. . tandem rediit regimen ad potestates. capitaneus tamen de foris eligitur, abbas uero et antiani in suo gradu et regimine perseuerant, et istud regimen modo currit. utrum autem regimen ipsum mutandum sit ignoramus; rogamus tamen Deum ut, si aliquando mutari debuerit, semper in melius permutetur. sed nichil obest regi per consules uel per potestates uel capitaneos uel abbates, dummodo res publica bene regatur. super hoc autem ponere possumus tale exemplum, quod etiam sanctus Augustinus in parte tangit. si enim aliquis homo habet tres claues alicuius porte siue ianue, una quarum est aurea, alia argentea, tertia lignea, respiciendo quidem ad pretiositatem materie, melius ualet clauis aurea et argentea, quam lignea; sed si lignea melius aperit ianuam, melius ualebit lignea, quam aurea et argentea, quantum scilicet ad officium aperiendi. ponamus igitur tres homines, quorum unus multum est potens, iste est quasi clauis aurea; alius multum est diues uel sapiens, iste est quasi clauis argentea; alius est pauper et conditionis infime, iste est quasi clauis lignea. certum est autem quod, quantum ad extimationem mundi, plus ualent et plus extimantur potentes et diuites, quam pauperes. sed si pauper melius et iustius rempublicam regit quam potens uel diues, iste debet melior reputari, quantum scilicet ad officium presidendi. de hoc habemus exemplum in ueteri Testamento. ibi quidem duo erant, unus potens et diues et rex, scilicet Saul, qui erat quasi clauis aurea; alius pauper et pastor ouium, scilicet Dauid, qui erat quasi clauis lignea. et tamen Deus, uidens quod Saul rempublicam non bene regebat et sciens quod Dauid, pauper et pastor melius rempublicam gubernaturus erat, Saulem regem abiecit et Dauid pauperem in regimine collocauit. per quod datur intelligi quod nichil obest qualis conditionis sit rector, dummodo rempublicam iuste et laudabiliter regat. eodem modo dicimus quod nichil obest per quoscumque ciuitas nostra regatur, dummodo bene et iuste regatur. si enim melius regitur per consules quam per potestates, meliores sunt consules. si uero melius regitur per potestates quam per consules, melius ualent potestates. si uero melius et iustius per capitaneos regitur et abbates, melius ualent isti quam illi. ille enim semper ad regimen magis est preficiendus, qui ad regendum magis inuenitur ydoneus. in rectore non est attendenda persone qualitas, sed uirtutum probitas, iustitie equitas, matura discretio cordis et animi magnitudo. quod tutius est regi ab uno quam a multis, nisi ipsi multi sint in bono uniti. capitulum .2. Rectores et magistratus sunt utiles et neccessarij ad rempublicam gubernandam. sicut enim dicit beatus Petrus apostolus, positi sunt a Deo ad uindictam malefactorum, laudem uero bonorum. tutius tamen est regi ab uno quam a multis, ex eo quod multi rectores sepe fiunt discordes et discordia rectorum est ad conturbationem maximam subditorum. sicut enim uentis contrariantibus mare concutitur, sic rectoribus discordantibus populus dissipatur. ideo conqueritur Dominus per Prophetam, dicens: Pastores multi demoliti sunt uineam meam. tutius est igitur regimen unius quam multorum. ideo Dominus pro magno munere per Prophetam populo suo promisit, dicens quod ponetur sibi caput unum et quod princeps unus erit in medio eorum. istud autem per multa exempla in naturalibus ostendere possumus. de hoc enim habemus exemplum in mundo, quia totus mundus regitur ab uno opifice. sicut enim solus Deus omnia creauit, sic et ipse solus omnia gubernat et regit. de hoc etiam exemplum habemus in corpore humano, quia omnia membra corporis reguntur ab uno capite. si enim in corpore essent duo capita, tunc esset magnum scisma et diuisio inter membra. de hoc iterum exemplum habemus in anima, quia omnes uires et potentie anime ab una ratione reguntur. omnes enim cogitationes, intentiones et uoluntates ratio tanquam rex aduocat et prout expedit ordinat. de hoc etiam exemplum habemus in apibus, que reguntur ab uno rege. omnes enim uni regi obediunt. nam ipso egrediente egrediuntur, ipso redeunte redeunt et ipso stante quiescunt. iterum exemplum habemus in numeris, omnes enim numeri deriuantur ab uno. cum igitur in naturalibus inueniamus quod omnia disponuntur ab uno, debet etiam esse in hominibus ut scilicet omnes regantur ab uno, maxime cum ars naturam debeat imitari. uerum est tamen quod, quando sunt multi rectores, qui sunt concordes et in iustitia uniti et in republica conseruanda uoluntarij, per tales quidem, quamuis sint multi, potest respublica salubriter gubernari. et ideo optandum est quod ubi sunt multi rectores, semper ad inuicem sint concordes, nisi forte ad iniustitiam declinarent, tunc enim potius esset optandum quod inueniantur discordes. sicut enim bonum unitum est fortius, sic malum diuisum est debilius. uidemus enim quod, quando sunt multi qui nauem uel aliquam rem ponderosam trahunt, si uires eorum uniuntur, sunt ad trahendum fortiores; si uero uires eorum diuiduntur, sunt debiliores. per istum modum etiam est dicendum quod, quando alicubi sunt multi boni rectores, si uniuntur, erunt ad conseruandam rempublicam fortiores; si uero sunt mali et diuiduntur, erunt ad exercendas iniustitias debiliores. et ideo, ut predictum est, sicut preferendum est ut boni rectores sint uniti, sic optandum est ut mali rectores sint diuisi. inter bonos igitur rectores et quoscumque alios homines bonos concordia est bona, discordia mala. inter malos uero, e conuerso, concordia mala et discordia est bona. ista autem, que diximus, per testimonia sancte Scripture comprobemus. quod enim concordia inter bonos sit bona dicitur in Ecclesiastico: In tribus bene placitum est spiritui meo, que sunt probata coram Deo et hominibus: concordia fratrum, amor proximorum et uir et mulier bene sibi consentientes. multum enim placet Deo et hominibus quando aliqui habent concordiam exterius in opere et amorem interius in corde. et ideo dicit: concordia fratrum et amor proximorum. et quando etiam in rebus domesticis bene conueniunt in pacifica conuersatione, et ideo subdit: et uir et mulier bene sibi consentientes. quod uero discordia inter bonos sit mala, habetur ex uerbis Apostoli in epistola Ad Corinthios, ubi suos discipulos reprehendit de quadam contentione, quam habebant ad inuicem occasione baptismi. quidam enim dicebant quod baptismus suus erat melior, quia baptiçati, erant a Petro. alij quod suus erat melior, quia baptiçati erant a Paulo. alij quod suus erat melior, quia baptiçati erant ab Appollo. Apostolus autem eos reprehendit de tali contentione, ostendens quod Petrus et Paulus poterant lauare exterius, sed Christus solus baptiçat interius, dum culpam remittit et gratiam infundit. unde Apostolus de tali contentione eos reprehendit dicens: Significatum est mihi de uobis, fratres mei, quod contentiones sunt inter uos. hoc autem dico quod unusquisque uestrum dicit: ‘‘Ego quidem sum Pauli, ego autem Appolli, ego uero Cephe idest Petri’’. nunquid Paulus crucifixus est pro uobis? aut in nomine Pauli baptiçati estis?. multum igitur displicet Deo quando discordia ponitur inter bonos. unde in Ecclesiastico dicitur quod Deus odit illum qui seminat inter fratres discordiam. istud est officium dyaboli, qui in medio tritici super seminat çiçaniam, dum inter bonos ponit diuisiones et scandala. concordia uero inter malos est mala. malum est enim quando aliqui fures sunt concordes ad furandum, raptores ad rapiendum, occisores ad occidendum. talium concordiam et pacem Propheta detestatur dicens: Çelaui super iniquos, pacem peccatorum uidens. discordia uero inter malos est bona sicut patet ex libro Actuum Apostolorum, ubi dicitur quod inter eos Iudeos due erant secte: una Phariseorum, qui confitebantur resurrectionem, alia Saduceorum, qui negabant resurrectionem. quamuis autem isti in hoc essent diuisi, in persecutionem tamen Pauli omnes erant uniti. isti igitur omnes Paulum ceperunt, eum occidere cupientes. Paulus uero, uolens inter eos diuisiones ponere, ut sic euadere posset, dixit magna uoce quod ipse resurrectionem credebat et predicabat et pro tali fide captus erat. quod audientes Pharysei, qui resurrectionem credebant, dixerunt quod nolebant ut Paulus mali aliquid pateretur. Saducei autem dicebant quod moreretur. unde inter eos magna diuisio est exorta, et sic Paulus de manibus eorum euasit. ista diuisio fuit bona, quia nisi Paulus eos taliter diuisisset, ipsum morti tradidissent. utile est igitur quando rectores mali sunt diuisi, quia tunc ad inuicem in malis processibus se impediunt et sibi mutuo contradicunt et ex tali contraditione multa mala intermittuntur, que quidem fierent si ipsi essent in malo concordes. quod magnum periculum prouenit ex regimine malo et magna utilitas ex regimine bono. capitulum tertium. Tirannus, non rector, est dicendus qui propriam utilitatem semper appetit et communem utilitatem populi non requirit, qui rempublicam non procurat. iste secundum diuersas passiones uitiorum, quibus subiacet, populum sibi subiectum affliget. si enim faucibus auaritie inardescit, bona subditorum rapiet. unde dicit Salomon: Rex iustus erigit terram, uir auarus destruit eam. si ignibus iracundie estuat, pro nichilo innocentum sanguinem fundet. unde Dominus per Eçechielem dicit: Principes eius in medio eius, quasi lupi rapientes predam ad effundendum sanguinem. si uero liuore inuidie torquetur, subditorum uirtutibus emulatur. non enim patiuntur tyranni ut sub eis sint aliqui uirtuosi, suspicantes omnes subditorum excellentiam uel uirtutem ad suam posse cedere deiectionem. Ideo, si sunt aliqui homines uirtuosi, uirtutes suas celant, ne ipsi tyranni de ipsis malam suspitionem concipiant. ideo dixit Salomon: Cum surrexerint impij, abscondentur homines. abscondunt quidem suas uirtutes homines uirtuosi, ne habeantur suspecti. tales tyranni non sunt rectores, sed bestie feroces; bestia enim dicitur, quasi uastia a uastando. sic et tales sunt bestie, idest uastie, quia subditos suos uastant. nam uastant eos in fama, quia famam ipsorum polluunt, uastant in terrena substantia, quia omnia bona sua rapiunt; uastant in persona, quia sepe eos personaliter opprimunt, uulnerant et occidunt. de crudelitate istarum bestiarum dicit Salomon: Leo rugiens et ursus esuriens, princeps impius super populum pauperem. ne igitur rector in superbiam et tyrannidem conuertatur, debet recognoscere se esse hominem mortalem, cuius pena tanto erit grauior, quanto ad irrogandas iniurias fuerit crudelior. unde dicitur in libro Sapientie: Fortioribus fortior instat cruciatio et potentes potenter tormenta patientur. talis igitur consideratio rectorem tenebit in timore et conseruabit in humilitate. unde Romani, quando aliqui consules redibant uictores, tria eis faciebant, que erant in honorem et tria que erant ad humilitatis conseruationem. sicut refert Tulius, primus honor erat quia totus populus Romanus sibi cum magna letitia occurrebat. secundus quia omnes captiui, quos ipse uictor ceperat, eius currum, uinctis post tergum manibus, sequebantur. tertius erat quia ipsum uictorem tunica Iouis induebant et .IIIIor. equi albi currum usque ad Capitolium reducebant. ne uero ex acquisita uictoria et impenso honore supra se nimis eleuaretur, ideo eius uictoriam et honorem tripliciter temperabant. primo, quia unus homo infime conditionis precisa ueste indutus secum in curru ponebatur, ut cuilibet, quantumcumque infimo, spes daretur perueniendi ad talem honorem, si probitas mereretur. secundo, quia ille homo ipsum uictorem colaphis cedebat dicens: Cognosce te ipsum et scito te esse mortalem. tertio, quia quilibet illo die dicere sibi poterat obprobria, que uolebat, ut sic humiliatus non efficiatur elatus. ex regimine uero boni rectoris magna utilitas prouenit. talis enim rector iustitiam fouet, rem publicam promouet, propria bona negligit, bona comunia semper intendit. ideo talis rector potest stomaco merito comparari. stomacus enim cibum receptum et digestum sibi non retinet, sed ad membra uegetanda transmittit. sic etiam bonus rector, si aliquando aliqua bona procuranda emergunt, ea sibi non attribuit, sed ad comunem utilitatem subditorum ea conuertit. sed notandum est quod, si stomacus bene fuerit ordinatus, tunc cibos receptos bene digerit et digestos ad singula menbra uegetanda transmittit et sic tota massa corporis uegetatur et regitur. si uero stomacus fuerit languidus, tunc nec cibos receptos digerit, nec ad menbra transmittit, et corpus totum debilitatur et cadit. eodem modo, si magistratus et ceteri consiliarij bene fuerint ordinati, tunc omnia, que agenda sunt, digerunt, idest diligenti discussione inquirunt, et sic digesta et discussa ad subditos seruanda transmittunt et per talem modum tota res publica in suo statu seruatur et regitur. si autem ipsi rectores fuerint languidi et uitijs resoluti et proprijs utilitatibus tantum intenti, tunc nec aliqua bona comunia agenda discutiunt nec discussa statuunt, sed omnia communia negligunt et paruipendunt. et sic tota res publica destruitur, dum ab ipsis rectoribus non çelatur, quod autem per stomacum siue uentrem intelligantur ipsi rectores urbium et per menbra subditi ostendit Titus Liuius in libro primo. dicit enim quod inter populum Romanum et patres Urbis, idest senatores, maxima dissensio est exorta. dicebat enim populus quod ipsi pondus diei et estus sustinebant, laboribus et periculis expositi erant, per mundum bellando discurrebant, rem publicam defendebant. patres autem domi stabant quieti, nullis laboribus expositi, delitijs uacantes, prelia nulla gerentes. in tantum autem creuit ipsa turbatio, quod populus de Urbe exiuit et in quodam monte se collocauit. tunc missus est ad eos Menenius Agripa ut eos reconciliaret. dictus igitur Menenius, inter eos contionatus, dixit quod eo tempore, quo menbra loquebantur, contra uentrem conspirauerunt. dicebant enim menbra quod omnia uictualia, que cum labore maximo acquirebant, uenter consumebat et nullum laborem in acquirendo sustinebat, sed in requie semper stabat et cibis et uoluptatibus uacabat. ideoque preceperunt manibus ne aliquem cibum in os mitterent, preceperunt ori ne aliquem cibum sibi datum reciperet, preceperunt dentibus ne aliquem cibum masticarent. cum igitur per aliquos dies corpus sine cibo mansisset, ceperunt menbra debilitari et totum corpus ad extremam tabem duci. quod uidentes, menbra reuocauerunt edictum, uidentes quod uenter sibi, cibum non retinet; sed ipsum digestum transmittit ad uenas, unde sanguis gignitur; transmittit ad menbra, unde uegetantur; transmittit ad totum corpus, unde sustentatur et regitur. postmodum autem supradictus Menenius istam parabolam adaptauit, dicens quod senatus erat uenter siue stomacus, populus autem sunt menbra; negotia enim rei publice et cetera utilia senatus mature discutit et quodammodo digerit, et ea sic discussa et digesta ad populum transmittit, et sic membra dissoluuntur, si a stomaco cibus non deriuatur. sic res publica tota destruitur, si maturo consilio senatorum non confouetur. et sic per talem methaphoram supradictus Menenius populum Romanum pacificauit et ad Urbem reduxit. capitula septime partis. Sequitur .UIIa. pars, in qua agitur quales debent esse rectores. et ista pars habet .IIIIor. capitula. in primo capitulo dicitur quod ipsi rectores debent esse potentes et magnanimes, ut sine timore iudicent. in secundo capitulo dicitur quod debent esse Deum timentes. in tertio capitulo dicitur quod debent habere omnem ueritatem. in .IIII. capitulo dicitur quod debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. quod rectores debent esse potentes et magnanimes ut sine timore iudicent. capitulum primum. Sacra Scriptura est omnium scientiarum regina, cui cetere scientie tanquam famule et pediseque famulantur, ita ut quelibet scientia in tantum approbatur, in quantum ipsius Sacre Scripture uestigia imitatur. est etiam omnium regum, principum et rectorum magistra, dans omnibus certas regulas, per quas ad sua officia dirigantur. ideoque rectores ciuitatum et populorum informat quales debent esse in officio presidendi. istud autem notatur in Exodo, ubi cognatus Moysi sibi consuluit dicens: Elige uiros potentes et timentes Deum, in quibus sit ueritas et qui oderint auaritiam, et constitue ex quibus eis tribunos et centuriones et quinquagenarios et decanos, qui iudicent populum omni tempore. ex quibus uerbis habetur quod ipsi rectores .IIIIor. debent seruare, si uolunt iuste et modo debito iudicare. debent enim esse potentes, Deum timentes, habere omnem ueritatem et odire omnem auaritiam et cupiditatem. debent igitur esse potentes et magnanimes, ut sine aliquo timore iudicent et in suo iudicio nullius personam formident. ideo dicitur in Ecclesiastico: Noli uelle fieri iudex, nisi uirtute ualeas irrumpere iniquitates, ne forte extimescas faciem potentis. et in eodem libro dicitur de quodam magno iudice Dei. in diebus suis non pertimuit principem, et potentia nemo uicit illum. hoc est contra multos iudices et rectores pusillanimes et timidos, qui non audent iudicare nec punire potentes nec diuites, sed tantum simplices et pauperes. ideo Dominus dicit in Iohanne: Nolite iudicare secundum faciem, sed iustum iudicium iudicate. ille iudicat secundum faciem, qui iudicat non respiciendo ad merita cause, sed ad faciem persone. tales Propheta reprehendit dicens: Facies peccatorum sumitis. contra tales dicit Salomon: Pondus et pondus abhominatio est apud Deum. tales enim rectores et iudices timidi et iniusti habent pondus et pondus, idest sententiam leuem et grauem, ita quod leuem sententiam dant contra diuites et potentes, qui plus offenderunt, et grauiorem contra pauperes, qui minus deliquerunt. unde dicit Ualerius quod Anacharsius philosophus leges et statuta hominum assimilabat telis aranearum. sicut enim parua animalia per illas telas transeuntia capiuntur et occiduntur, animalia uero grossiora illas telas frangunt et libere transeunt; sic etiam humanis legibus pauperes astringuntur et puniuntur, diuites uero et potentes illis legibus non alligantur, et tamen tam parui quam magni deberent legibus equaliter subiacere. ideo dicitur in Ecclesiastico: Iustifica pusillum et magnum similiter. et in libro Sapientie dicitur de uniuersali Iudice: Quoniam pusillum et magnum ipse fecit, et equaliter est sibi cura de omnibus. debent igitur esse rectores magnanimes, non molles nec pusillanimes circa uitia ulciscenda. quia, sicut dicit Salomon, qui mollis et dissolutus est in suo opere frater est sua opera dissipantis, differentia uero est inter molle et durum; nam molle est quod statim cedit, durum uero est quod nunquam cedit. quidam rectores sunt nimis molles, quia ad quodlibet uerbum durum mox rectitudinem iustitie deserunt. alij sunt nimis duri, quia ad nullam compassionem flecti uolunt. utrumque igitur uitium est in rectore et nimis esse mollem et nimis esse durum. et ideo rector nec debet esse mollis nec durus, sed medie temperatus. ille est mollis, qui nimis est remissus. ille est durus, qui nimis est seuerus. ille est medie temperatus, qui cum rigore iustitie miscet dulcedinem misericordie. in huius significationem, quando Salomon debuit inungi in regem, Dauid, pater suus, non fecit eum poni super equum nec super asinum, sed super mulum. nam in equo ferocitas, in asino mansuetudo designatur. mulus autem cum ferocitate equina habet mansuetudinem asininam. per quod datur intelligi quod rector nec debet habere nimiam ferocitatem nec nimiam lenitatem, sed cum seueritate iustitie debet miscere lenitatem misericordie. ipse enim uirtutes, quando declinant ad extrema, uertuntur in uitia. iustitia quidem habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet nimia seueritas, aliud per modum defectus, scilicet nimia remissio. quando igitur iustitia declinat uel ad nimiam seueritatem uel ad nimiam remissionem, est uitium; quando uero tenet medium, est uirtus. similiter etiam prudentia habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet dolositas, aliud per modum defectus, scilicet simplicitas. quando igitur prudentia declinat uel ad dolositatem uel ad nimiam simplicitatem, tunc est uicium; quando uero tenet medium, tunc est uirtus. similiter temperantia siue abstinentia habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet gulositas, aliud per modum defectus, scilicet attenuatio nimia. quando igitur temperantia siue abstinentia declinat uel ad gulositatem uel ad nimiam extenuationem, est uitium. quando uero tenet medium, est uirtus. similiter fortitudo habet duo extrema: unum est per modum excessus, scilicet crudelitas, aliud est per modum defectus, scilicet pusillanimitas. quando igitur fortitudo declinat uel ad crudelitatem uel ad pusillanimitatem, tunc est uitium. quando uero tenet medium, est uirtus. quod rectores debent esse Deum timentes. capitulum .II. Oportet ut rector siue iudex Dei timorem obseruet ad hoc ut recte et iuste iudicet. si enim timorem Dei non habuerit, sepe ad iniustitiam declinabit. unde legitur in libro Paralipomenon quod sanctus Iosaphat rex constituit iudices terre per singula loca, precipiens eis et dicens: Uidete quid faciatis. non enim hominis exercetis iudicium, sed Dei et quodcumque iudicaueritis, in uos redundabit. sit timor Domini uobiscum et cum diligentia cuncta facite. non est enim apud Dominum nostrum iniquitas nec acceptio personarum nec cupido munerum. ecce quam salubriter iste rex sanctus iudices suos exortabatur. ut scilicet in omnibus iudicijs, que facerent, semper Dei timorem haberent. timor enim Dei est quoddam uinculum, quo ligantur iudices orbis terrarum ne effluant ad aliquod illicitum. qui igitur non habet hoc uinculum, preceps est ad omne prohibitum. iudex namque siue rector, si uult causas iuste et debite iudicare, oportet quod in principio cause habeat magnam sapientiam ad inquirendum. in medio cause habeat discretionem maturam ad ponderandum. in fine cause habeat magnam constantiam ad sententiandum. ista autem omnia timor Domini administrat. debet namque iudex a principio cause habere magnam sapientiam ad examinandum, quia omnes culpas sapienter debet inquirere et examinare, ut possit ueritatem inuenire, sicut fecit Daniel propheta, qui illos senes malitiosos, qui Susannam infamauerant, sapienter examinauit et quia in loco discordauerant, sapienter eos conuicit. istam autem sapientiam timor Domini administrat. quia, sicut dicit Salomon, principium sapientie est timor Domini. talem sapientiam ad examinandum habebat sanctus Iob, qui dicebat: Causam quam nesciebam, diligentissime inuestigabam. ille diligentissime examinat, qui sollicite inquirit et nichil negligit neque omittit. istam etiam talem sollicitudinem timor Dei facit. quia, sicut dicitur in Ecclesiastico, qui timet Dominum, nichil negligit. debet etiam iudex in medio cause habere discretionem maturam ad ponderandum. quia postquam culpas inquisiuit et inuenit, debet eas in statera sue discretionis et iudicii ponderare et uidere que sint grauiores et que sint leuiores. grauiores debet punire grauiter et leuiores leuiter, sicut dicit Propheta: Mendaces filij hominum in stateris, ut decipiant ipsi de uanitate in id ipsum. illi iudices sunt mendaces in stateris, qui sunt inequales in iudiciis ponderandis, sed timor Domini super quamlibet partem statere debet se superponere. et tunc statera, prout debet, leuiter uel grauiter ponderabit. quia ubi erunt maiora pondera, idest maiora delicta, grauius; ubi uero erunt leuiora, leuius ponderabit. ideo dicitur in Ecclesiastico: Timor Domini super omnia se superposuit. quando enim timor Dei non superponit se in tali statera, tunc ista statera efficitur dolosa. de qua dicit Salomon: Statera dolosa abhominatio est apud Dominum, pondus equum uoluntas eius. tunc statera est dolosa quando ea, que sunt leuia, extimantur grauia et ea, que sunt grauia, extimantur leuia. tunc pondus est equum quando est rectum et iustum iudicium. ab isto autem doloso et malo pondere timor Domini facit nos declinare. unde dicit Salomon: Per timorem Domini declinat omnis homo a malo. iudex etiam in fine cause debet habere magnam constantiam ad sententiandum, quia non debet dimittere propter aliquorum timorem quin ipse sententiam proferat et executioni demandet, et istam talem constantiam facit timor Dei, unde dicit Salomon: Iustus, quasi leo confidens, absque timore erit. quantumcumque enim iudex sapienter inquisiuisset et mature ponderasset, si tamen in sententiando timidus esset, omnia precedentia pro nichilo haberentur. et ideo, si timor Dei non affuerit, totum iudicium subuersum erit. unde dicitur in Ecclesiastico: Nisi in timore Domini tenueris te instanter, cito subuertetur domus tua idest tota operacio tua. si igitur rector siue iudex sine timore Dei existens aut non sapienter inuestigat aut non mature ponderat aut non constanter sententiat, sepe iudicium suum peruertet et reum absoluet et innocentem puniet. quibus sermo diuinus per Ysaiam prophetam maledictionem suam imprecatur dicens: Ue uobis qui iustificatis impium pro muneribus et iustitiam iusti aufertis ab eo. tales enim, qui impios iustificant et iustos condempnant, non debent appellari iudices uel rectores, sed tyrampni et crudeles. dicit enim beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei: Remota iustitia, quid sunt regna nisi magna latrocinia?. et ponit exemplum de quodam pirata, qui Dyonides uocabatur, qui cum fuisset captus et ad imperatorem Alexandrum ductus, dixit ei Alexander: Quid tibi uidetur quod mare habes infestum?. et ille respondit: Et tibi quid uidetur quod totum mundum habes infestum? sed quia ego parua nauicula hoc facio, latro uocor; quia tu uero magna classe hoc agis, diceris imperator. me paupertas, te uero fastus et inexplebilis auaritia furem facit. tanquam si diceret: ego et tu sumus similes et dissimiles. nam in hoc sumus similes, quia ego sum latro et tu latro. in hoc uero sumus dissimiles, quia ego sum paruus latro et tu magnus latro. ego enim predor mare et tu totum mundum. ego hoc facio cum parua nauicula et tu cum classe maxima. me furem fecit inopia, te furem facit superbia et auaritia. delectatus Alexander super eius responsa, eum militie ascribi fecit et sibi sufficientia stipendia assignari iussit, ne de cetero haberet materiam uel causam predandi. rectores igitur mali non habent frontem puniendi malos. unde, cum iudices Athenienses quendam furem ad suspendium duci facerent, dixit Senocrates philosophus: Magni fures minorem furem puniunt. quod iudices et rectores debent habere in se omnem ueritatem. capitulum tertium. Sapientes et doctores distinxerunt et assignauerunt tres ueritates, scilicet ueritatem iustitie, doctrine et uite. et ista triplex uerius est tante auctoritatis et uirtutis, quod propter nullum scandalum est dimittenda. si enim aliquis scandaliçaretur de eo quod recte iudico et rectum iudicium facio, istud scandalum esset contra ueritatem iustitie. item si aliquis scandaliçaretur de eo quod ueritatem fidei predico et ea, que sunt ad ueram salutem, doceo, istud scandalum esset contra ueritatem doctrine. rursus, si aliquis scandaliçaretur de eo quod ego iustam uitam habeo et mandata Dei seruo, istud scandalum esset contra ueritatem uite. talis igitur ueritas, siue iustitie siue doctrine siue uite, non est dimittenda nec relinquenda, quantumcumque aliqui ex his scandalum uiderentur habere. unde Dominus, cum quadam uice predicaret quandam ueritatem doctrine, dixerunt ei discipuli: Scis quia, audito hoc uerbo, Pharisei scandaliçati sunt?. et Dominus respondit: Omnis plantatio, quam non plantauit Pater meus celestis, eradicabitur. sinite illos; ceci sunt duces cecorum. istam triplicem ueritatem quidam falsificare noscuntur. nam ueritatem iustitie falsificant mali aduocati, qui propter cupiditatem sue auaritie sepe peruertunt ueritatem iustitie. contra quos dicit Apostolus: Commutauerunt ueriatem Dei in mendatium et seruierunt creature potius quam Creatori. ille ueriutem Dei in mendatium commutat, qui, cupiditate deprauatus terrena, iuditij ueritatem falsificat. ille seruit creature potius quam Creatori, qui propter nummum deserit Deum. ueritatem doctrine falsificant heretici, qui contra ueritatem fidei multos seminauerunt errores, de quibus dicit Apostolus: In nouissimis diebus discedent quidam a fide, attendentes spiritibus erroris et doctrinis demoniorum in ypocrisi loquentium mendatium, prohibentium nubere et abstinere a cibis quos Deus creauit. ueritatem uite falsificant ypocrite, qui simulant uitam sanctam et habent animam iniquam, simulant conuersationem ouinam et abent mentem lupinam. dicit autem sanctus Iohannes Crisostomus quod ueritas tribus modis falsificatur: aut ipsam uendendo, aut eam tacendo, aut eam non defendendo. primo igitur ueritas falsificatur, ipsam ueritatem uendendo, sicut faciunt iudices auari. unde dicit sanctus Augustinus: Usque adeo cupiditatis inoleuit malum, ut iam ex consuetudine uendantur leges, corrumpantur iura, sententia ipsa uenalis sit et nulla iam causa possit esse sine causa. secundo falsificatur ueritas, ipsam ueritatem tacendo, sicut faciunt timidi et pusillanimes, de quibus dicit sanctus Ysidorus: Qui metu potentis ueritatem occultat, eiusdem ueritatis iram sibi prouocat, quia plus pertimescit hominem, quam diuinam trepidet maiestatem. tertio falsificatur ueritas, ipsam non defendendo, sicut faciunt iniusti rectores, cum tamen dicatur in Ecclesiastico: Pro iustitia agoniçare pro anima tua et usque ad mortem certa pro iustitia. ad hoc autem quod iudex siue rector iudicet secundum ueritatem, debet habere et seruare tria uerba, que ponuntur in Daniele. cum enim Balthasar rex in talamo suo consisteret, ecce manus quedam de celo uenit, que in pariete thalami sui hec tria uerba conscripsit: Numerauit, appendit et diuisit. per hec tria uerba instruuntur iudices et rectores qualiter se debeant habere si uolunt iustum iudicium iudicare. debent enim reorum et malefactorum culpas dinumerare, idest numeratim inquirere ut nulla pertranseat indiscussa. postmodum debent culpas numeratas, idest numeratim quesitas, in statera sui iudicij ponderare ut sciant que culpe sint leues, que mediocres et que graues. tandem debent diuidere, idest diuisim punire. non enim debent omnes culpas punire equaliter, sed leues debent punire leuiter, mediocres mediocriter et graues grauiter. multi tamen sunt, qui quantumcumque secundum ueritatem iustitie puniantur et condempnentur, ista tamen ueritas iustitie est eis nimium odiosa. quia, sicut dicit Tullius, obsequium amicos, ueritas uero odium parit. ita enim est de ueritate sicut de luce et de sapore et de odore. lux enim est odiosa oculis lippis, sapor dulcis uidetur amarus palato non sano atque insipido, odor est serpentibus odiosus. lippi sunt superbi; superbia enim est quedam lippitudo anime, que non permittit agnoscere lucem ueritatis diuine. ueritas igitur est odiosa superbis, sicut lux est odiosa oculis lippis, quia nolunt de suis uanitatibus reprehendi. illi qui sunt in palato insipidi, sunt homines delitiosi et uoluptuosi. tales enim ita sunt insipidi, quod omnia bona spiritualia, quantumcumque sint dulcia, eis desipiunt, sola uero carnalia eis sapiunt. quia, sicut dicit Apostolus, animalis homo non percipit que sunt spiritus Dei. talibus enim est odiosa ueritas iustitie sicut sapor est amarus palato insipido, quia nolunt de suis immunditiis reprehendi. homines serpentini sunt auari, qui ad modum serpentum terram comedunt, quia terrena semper concupiscunt. istis igitur est odiosa ueritas iustitie sicut odor est odiosus serpentibus, quia nolunt de suis cupiditatibus, rapinis et auaritiis iudicari. sed quantumcumque sit eis ueritas iustitie odiosa, tamen iudices et rectores debent constanter eos arguere, sicut dicit Apostolus cuidam suo rectori: Argue cum omni imperio. sed multi sunt rectores et prelati negligentes et tepidi, qui non audent nec curant arguere nec reprehendere homines lippos, idest superbos, nec homines insipidos, idest delitiosos, nec homines serpentinos, idest auaros. propter quod dicit Dominus in Euangelio: Habundauit iniquitas et refrigescet caritas multorum. hodie siquidem habundat iniquitas in subditis et refrigescit caritas in prelatis. et bene dixit Dominus refrigescet. sunt enim multi rectores et prelati, qui in principio sui regiminis sunt multum calidi, in medio sunt tepidi, in fine uero efficiuntur frigidi. multi namque sunt, qui in principio sui regiminis sunt ualde magnanimes et constantes ad uitia ulciscenda. in medio autem sui regiminis sunt tepidi et negligentes, ita quod multa mala dissimulant et impunita transire dimittunt. in fine autem sui regiminis omnino sunt frigidi et de regimine nichil curant. tales non possunt dici rectores et prelati, sed Cimere. Cimera enim secundum philosophos et poetas non est animal uerum, sed ymaginatum. ymaginati sunt enim philosophi et poete quoddam animal, quod in prima parte sui habebat similitudinem leonis, in media parte habebat similitudinem capre, in ultima parte habebat similitudinem serpentis. et tale animal appellauerunt Cimeram. leo autem est animal calidum, capra est animal temperatum, serpens est animal frigidum. illi igitur rectores et prelati sunt Cimere, qui in principio sui regiminis tanquam leones sunt magnanimes et feroces. in medio, tanquam capre, efficiuntur temperati, idest tepidi et negligentes. in fine, tanquam serpentes, efficiuntur frigidi et nichil curantes. propter hoc dixit Dominus in Apocalipsi cuidam prelato, qui prius erat multum feruens, sed postea factus erat multum tepidus et remissus: Habeo, inquit Dominus, aduersum te, quia caritatem tuam primam reliquisti. memor esto igitur unde excideris et age penitentiam et prima opera fac. quod iudices et rectores debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitulum quartum. Sicut dicit Apostolus: Radix omnium malorum est cupiditas. istud experimento uidemus maxime in iudicibus et rectoribus terrarum, in quibus ipsa cupiditas est radix precipue trium malorum. rectores enim et iudices auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et non curant de republica. ista autem tria aliquantulum latius uideamus. quandoquidem iudices et rectores sunt auari et munera libenter accipiunt, tunc iudicia peruertunt. ideo dicitur in Ecclesiastico: Exenia et dona excecant oculos iudicum, et quasi mutus auertunt correptionem. dicit autem ibi expositor quod mutus est quedam ranuncula, que dicitur mutus ab effectu quia, si in os canis latrantis prohicitur, statim mutus efficitur. exenia ergo et dona sunt tanquam illa ranuncula, quia in os auari iudicis uel rectoris proiecta, statim ipsi latrare desinunt contra iniquitates, quia ulterius non audent redarguere multum tepidus et remissus: Habeo, inquit Dominus, aduersum te, quia caritatem tuam primam reliquisti. memor esto igitur unde excideris et age penitentiam et prima opera fac. quod iudices et rectores debent odire omnem auaritiam et cupiditatem. capitulum quartum. Sicut dicit Apostolus: Radix omnium malorum est cupiditas. istud experimento uidemus maxime in iudicibus et rectoribus terrarum, in quibus ipsa cupiditas est radix precipue trium malorum. rectores enim et iudices auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et non curant de republica. ista autem tria aliquantulum latius uideamus. quandoquidem iudices et rectores sunt auari et munera libenter accipiunt, tunc iudicia peruertunt. ideo dicitur in Ecclesiastico: Exenia et dona excecant oculos iudicum, et quasi mutus auertunt correptionem. dicit autem ibi expositor quod mutus est quedam ranuncula, que dicitur mutus ab effectu quia, si in os canis latrantis prohicitur, statim mutus efficitur. exenia ergo et dona sunt tanquam illa ranuncula, quia in os auari iudicis uel rectoris proiecta, statim ipsi latrare desinunt contra iniquitates, quia ulterius non audent redarguere malignantes. boni autem iudices et rectores sunt tanquam canes Dei, qui latrant contra lupos, idest contra homines impios et iniustos, et ideo gregi Dei sunt ualde neccessarij. reffert Petrus Manducator, maximus doctor, quod cum Philippus, rex Macedo, qui fuit pater magni Alexandri, obsideret Athenas, quidam mediatores uoluerunt componere inter eos. rex autem Phylippus dixit Atheniensibus: Tota causa discordie inter me et uos sunt uestri iudices et aduocati. sed si uultis ut a uobis recedam, date mihi .UI. de sapientioribus iudicibus et aduocatis, qui sunt inter uos, quos ego eligam et ipsos mecum obsides ducam, et uos in pace dimittam. cum audisset Demostenes, sapientissimus perorator, in populo concionatus est dicens: Inter lupos et pastores longo tempore discordia magna fuit. tandem dixerunt lupi pastoribus: Tota causa discordie inter nos et uos sunt isti canes. sed date nobis canes et uos dimittemus in pace. pastores autem fuerunt simplices et dederunt eis canes et ipsi eos continuo occiderunt. tandem, dormientibus pastoribus et deficientibus canibus, lupi in gregem intrauerunt et oues occiderunt. ita uult facere nobis iste Phylippus. scit enim quod sapientes, qui sunt in Athenis, sua sapientia terram regunt, populos custodiunt, malos arguunt et reprehendunt. et ideo, si istos sapientes de Athenis remouerit, ad nos redibit et, deficiente consilio sapientum, omnes nos sibi totaliter subiugabit. tunc populus unanimiter acclamauit: Petitio regis Phylippi penitus repellatur et quod sapientes de Athenis nullatenus remoueantur. ex quo patet quod boni iudices sunt ualde neccessarij et utiles, quia sunt tanquam boni canes Dei, qui latratu sue lingue lupos, idest homines impios, arguunt et oues, idest simplices et innocentes, custodiunt. iudices autem et rectores auari Iude Scariothi sunt similes. Iudas enim ex auaritia uendidit Christum. Christus autem erat ueritas, sicut ipse dicit: Ego sum uia, ueritas et uita. Iudas igitur, uendendo Christum, uendidit ueritatem. eodem modo mali iudices et rectores propter cupiditatem uendunt iudicij ueritatem. et ideo possunt Iudas non immerito appellari. de hoc ita dicit beatus Ieronimus: Uis scire quam periculosus sit amor habendi pecuniam? per hanc enim Iudas uendidit Saluatorem. quod scelus quando audimus, omnes horremus et impium discipulum condempnamus et nos proprio mucrone confodimus. postea subdit Ieronimus: O quanti Iude Iudam dampnant! Iude igitur sunt omnes, qui ueritatem iustitie uendunt et tamen tales Iude Iudam proditorem uerbis condempnant, sed operibus imitantur. auari etiam iudices et rectores non desinunt rapere aliena. unde reffert Ualerius quod, dum in Yspaniam unus consul de Roma esset mittendus et de duobus mentio haberetur, Scipio, sciens quod unus eorum erat auarus et alter mendicus, dixit in publica contione: Neuter mihi placet. unus quia nihil habet, alius quia nihil satis est ei. quasi dicat: pauper non faceret nisi rapere propter suam indigentiam, et auarus non faceret nisi rapere propter suam inexplebilem auaritiam, et sic neuter missus fuit. tales igitur iudices et rectores auari peiores demonibus sunt dicendi. quod tali ratione potest ostendi. homo quidem tria habet, scilicet res temporales, corpus et animam. dyabolus autem non curat de rebus, quia nihil terrenum possidet, nec curat de corpore, quia corpus sine anima nihil ualet; sed tantum curat de anima, ut eam ad peccatum trahat. unde dicit sanctus Gregorius quod diabolus nihil se fecisse extimat, nisi quando animam uulnerat. uerum est tamen quod dyabolus aliquando auffert bona temporalia, aliquando ledit corpora, sicut patet in sancto Iob, cui etiam omnia bona temporalia abstulit et corpus eius grauiter uulnerauit. sed dyabolus non facit ista nisi propter animam, ut scilicet per talem rerum ablationem et corporis uulnerationem inducat animam ad impatientiam seu blasphemiam et desperationem. quamuis igitur dyabolus non curet de rebus nec de corpore, sed tantum de anima, iudices tamen et rectores auari de omnibus curant. nam bona temporalia a subditis rapiunt, corpora eorum opprimendo affligunt, ut per talem oppressionem possint ab eis pecuniam extorquere. insuper animas eorum malo exemplo corrumpunt et ad desperationem pertrahunt, et sic demonibus sunt peiores. auari etiam iudices et rectores non curant de re publica, sed tantum de propria. e contrario autem Romani iudices et consules plus rem publicam quam propriam çelabant. et ideo ipsam splendidam faciebant, unde dicit Augustinus quod Romani consules habebant rem publicam opulentissimam, domesticam uero pauperrimam. nolebant enim Romani, in consulatibus sublimati, magis inueniri diuites in consulatu, quam ante consulatum fuissent. unde reffert idem Augustinus in libro De Ciuitate Dei quod quidam consul repulsus est a senatu ex eo quod .X. pondera argenti plus inuentus est habere, quam ante consulatum habuisset. hanc autem magnanimitatem habuerunt Romani, quod potius uoluerunt ut res publica nobilitaretur dominando hominibus habentibus aurum, quam quod ipsi possiderent aurum. unde reffert Uegetius in libro De re militari quod legati Epirotarum cum magno pondere auri et argenti Romam uenerunt ut sibi acquirerent libertatem, et cum intrassent in sero ad Fabritium consulem Romanorum, inuenerunt ipsum m mensa rusticana cum uasis ligneis cenantem. cumque sibi magna auri et argenti pondera obtulissent, ille eis respondit: Abite et aurum et argentum uestrum asportate, quia Romani malunt dominari hominibus habentibus aurum, quam auro. et scitote Fabritium nec auro nec hostibus uinci posse. quia igitur iudices et rectores auari peruertunt iudicia, rapiunt aliena et nihil curant de re publica, ideo cum malis et auaris iudicibus et rectoribus demergentur ad inferni supplicia. reffert enim quidam philosophus quod Nero imperator, qui fuit crudelissimus et auarus, uisus est post mortem suam in auro liquefacto bullienti apud inferos balneari, et cum uidisset magnum cetum iudicum et aduocatorum, dixit eis: Uenite ad me, uenale genus hominum, et mecum hic balneamini, quia uobis partem optimam reseruaui. tunc etiam in auaris iudicibus et rectoribus complebitur quod cuidam alteri dictum fuit, sicut reffert Orosius, qui cum aurum semper sitiret et satiari non posset, tandem ab inimicis captus fuit. illi autem aurum liquefactum et bulliens in os suum miserunt dicentes: Aurum sitisti, aurum bibe. istud etiam demones cuilibet auaro dicere poterunt: Aurum sitisti, aurum bibe. et sic patet quod auari iudices et rectores in auro liquefacto et bullienti balneabuntur et auro liquefacto et bullienti potabuntur. sanctus autem Ambrosius reffert quod quidam rex auarus, nomine Mida, petiit ab Apolline deo suo ut quidquid tangeret aurum fieret. cum igitur sua petitio fuisset impleta, omnia, que tangebat, in aurum protinus uertebantur. uenit igitur ad mensam et panis et cetera comestibilia, que tangebat, uertebantur in aurum, ita quod comedere non ualebat. ordinauit igitur quod famuli sui cibos tangerent et in os suum ponerent; sed cum illos cibos labia sua tangerent, in aurum protinus uertebantur, et sic fame mortuus est. quia enim iste aurum nimis ardenter concupiuit, ideo aurum et uitam amisit. eodem modo auari, qui nimis ardenter aurum concupiscunt, ideo et aurum amittunt et uitam eternam perdunt. capitula .UIIIe. partis. Sequitur .UIIIa. pars, in qua ponitur quales debentesse ciues et habitatores ciuitatum. et ista pars habet tria capitula. in primo capitulo ostenditur quod ipsi ciues debent esse in consulendo discreti et maturi. in secundo, quod non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. in tertio, quod debent esse rei publice çelatores maximi. quod consiliarii ciuitatum debent esse sapientes et maturi. capitulum primum. Scriptum est in libro Tobie: Consilium semper a sapiente perquire. et contra in Ecclesiastico legitur: Cum fatuis non habeas consilium, non enim poterunt diligere nisi ea que sibi placent. debent igitur consiliarij esse discreti et maturi; non enim debent esse pueri nec decrepiti nec iuuenes, sed maturi et senes. et ratio est quia, sicut dicit sanctus Ysidorus, sanguis calidus est causa scientie acute. sanguis minus calidus est causa scientie parue. sanguis frigidus est causa insipientie. sanguis uero temperatus est causa scientie mature. pueri igitur nundum sapiunt, quia nundum in eis sanguis incaluit. decrepiti desipiunt, quia sanguis in eis iam friguit. iuuenes accute cognoscunt, quia sanguis in eis incalescit. antiqui mature cognoscunt, quia eorum sanguis nec est calidus nec frigidus, sed temperatus. consiliarij igitur non debent esse pueri, quia pueri nondum habent scientiam nec possunt bene diiudicare, nec discernere, nec que agenda sunt cognoscere uel uidere. nec debent esse decrepiti, quia illi admodum desipiunt et delirant. nec debent esse iuuenes, quia iuuenes habent animum nimis feruidum et cor nimis acutum. sed debent esse antiqui et senes, quia illi habent sensum maturum et animum temperatum. nam, sicut dicitur in Iob in antiquis est sapientia et in multo tempore prudentia inueniuntur autem aliqui iuuenes, qui habent sensum canum et animum maturum, de quibus dicitur in libro Sapientie: Cani sunt sensus hominis et etas senectutis uita immaculata. tales, inquam, iuuenes sunt ad consulendum ualde ydonei, et ideo inter consiliarios sunt per omnia ascribendi. talis fuit Daniel, qui licet esset iuuenis in corpore, erat tamen maturus et antiquus in sensu; unde dixerunt ei iudices Israelis: Ueni et sede in medio nostrum, quia tibi dedit Deus honorem senectutis. debent igitur consiliarij esse sapientes et maturi. illi autem sunt maturi, qui non sunt precipites nec festini, qui non sunt improuidi sed ualde circumspecti, qui non sunt iracundi sed mente tranquilli, qui non sunt moribus lasciui sed uita preclari, qui non diligunt crudelitatem sed amant equitatem. illi igitur, qui tales sunt possunt appellari maturi et in consiliarios eligendi. ista autem omnia latius persequamur. primo igitur consiliarij non debent esse precipites nec festini, sed in hiis, que habent consulere, debent multam deliberationem habere. quia, sicut dicit Salomon, qui festinus est pedibus offendet et in Ecclesiastico dicitur: Uerba sapientium statera ponderabuntur. sapientes nam uerba sua in statera sui iudicii ponderant et examinant antequam ea proferant. ista est enim differentia inter sapientem et fatuum, quia sapiens habet os suum in corde suo, quia uerba apud se ipsum examinat priusquam ea proferat. fatuus autem habet cor suum in ore suo, quia quicquid habet in corde, statim habet in ore. unde dicitur in Ecclesiastico: In ore fatuorum cor illorum, et in corde sapientium os illorum. et quia multi in consulendo sunt nimis precipites, ideo sepe in consilijs inueniuntur errantes. ideo dixit Socrates: Uelox consilium sequitur penitentia, idest penitudo. propter hoc legitur in libro De duodecim Cesaribus quod Augustus Cesar dicere consueuit quod festinatio et temeritas male in duce conueniunt. et addebat dicens: Satis celeriter fit quicquid bene fit. ideo etiam dixit Uarro philosophus: Imperitie signum est quod difficillimum est exigere cito fieri. secundo consiliarij non debent esse improuidi, sed ualde circumspecti, quia non tantum debent considerare ad rerum et negotiorum principia, sed etiam ad fines et ad ea que faciunt ad finem. istud ostendit Deus in Euangelio per duo exempla. primum exemplum est quia si aliquis uult hedi ficare turrem, non debet statim ipsam incipere, sed prius debet uidere et considerare si habet sumptus unde ipsam turrem possit ad finem perducere, ne, postquam inceperit et complere non poterit, omnes sibi irrideant et dicant: Iste homo cepit hedificare et non potuit consumare. aliud exemplum est quia si aliquis rex uult cum alio rege pugnare, non debet statim pugnam incipere, sed prius debet uidere si sufficienter habet arma et milites quibus possit ad finem uictorie peruenire. legitur quod cum quidam philosophus in platea cuiusdam ciuitatis consisteret, dixit se uendere sensum omnibus qui indigerent. quidam igitur princeps, hoc audito, sibi per nuntium aurum et argentum misit ut de sensu suo sibi uenderet. ille autem in cedula scripsit dicens: In omnibus, que acturus es, semper cogita quid tibi possit accidere. cum igitur princeps illam cedulam recepisset, uerba illa super portam sui palatii licteris aureis scribi fecit. post aliquos dies quidam eius inimici cum barbario principis ordinauerunt ut quando eum raderet, ipsum cum rasorio iugularet. cum ergo barbarius ad radendum principem accederet et aliquo modo licteras sciret, suspiciens litteras illas legit. quibus lectis, cepit cogitare quid de hoc posset sibi accidere et tunc cepit tremere et pauere et color uultus eius in pallorem mutatus est. quod cum princeps uidisset, ipsum capi fecit et ueritatem extorquens, sibi pepercit, sed actores sceleris interfecit. ex quo manifeste colligitur quod non tantum debemus respicere ad operis principium, sed maxime ad finem et exitum. tertio consiliarij non debent esse iracundi, sed mente tranquilli. ex corde enim pleno iracundia non possunt procedere consilia recta, quia ira impedit animum ne possit cernere uerum. unde dicit Crisostomus: Non potest pacifice loqui, qui cor habet turbatum. propter quod dicit Socrates: Pro consilio duo maxime sunt contraria, scilicet festinatio et ira. sed notandum quod est quedam ira mala, que odium nuncupatur; quedam bona, qua homo contra uitia et peccata irascitur; quedam nec bona nec mala, scilicet subbitus ire motus, sine qua presens uita non ducitur. prima igitur ira consilio est contraria, quia intellectum obnubilat ne consilium rectum discernat. due autem sequentes ire consilio non sunt contrarie, quia intellectum non habent obnubilare. querit autem sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei si ira et perturbatio cadunt in animum sapientis et dicit quod de hoc aliter senserunt stoici et aliter perypatetici, aliter christiani. stoyci enim philosophi dixerunt quod ira et perturbatio non cadunt in sapientem, quia in omnibus aduersis habet firmum animum et constantem, ita quod nulla perturbatione mouetur. perypatetici autem philosophi dicunt quod sapientes aliquando ad iram et turbationem mouentur, sed tamen ipsam iram et turbationem habent rationi subiectas et freno discretionis moderatas. christiani autem philosophi non querunt utrum iste irascatur uel non irascatur, sed utrum ex causa uel sine causa irascatur. ideo dixit Dominus in Euangelio: Omnis qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio. et aliqui libri ibi habent: Omnis qui irascitur fratri suo sine causa et cetera. qui enim irascitur uitio fratris, talis ira est ex causa et est bona et debet cadere in quemlibet sapientem. qui enim irascitur fratri non uitio fratris, talis ira est sine causa et est mala et non debet cadere in aliquem sapientem. quarto ipsi consiliarij non debent esse moribus lasciui, sed uita preclari. de hoc ita dicit sanctus Ambrosius in libro De Officijs: Aduertimus quod in querendis consilijs plerumque adiungat uite probitas, uirtutum prerogatiua, beniuolentie usus. postea subdit: Quis enim in ceno fontem requirat? quis ex turbida aqua potum petat? itaque ubi luxuria est, ibi intemperantia. ubi confusio uitiorum, quid inde sibi aliquis auriendum extimet? quis utilem cause anime sue iudicet, quem uidet inutilem uite sue? quomodo potest eum aliquis iudicare consilio superiorem, quem uidet inferiorem moribus? super me debet esse cui me committere paro. an uero eum ydoneum putabo, qui mihi det consilium qui non dat sibi, et mihi uacare credam, qui sibi non uacat? idem in eodem. illi uiro salutem nostram committimus, qui sit iustus et prudens: facit iustitiam ut nullus sit fraudis metus; facit prudentiam ut nulla sit erroris suspicio. promptius tamen uiro iusto quam prudenti nos committimus, quia consilium uiri iusti frequenter ingenio sapientissimi uiri preponderat. quinto consiliarij debent odire crudelitatem et diligere equitatem. sepe autem contingit quod illi, qui dant consilia crudelia, ex iuditio diuino incurrunt in illa, sicut legitur in libro Hester. nam cum Aman princeps altissimum lignum parasset, ut in ipsum Mardocheum iudeum suspenderet, suasit regi Assuero ut dictum Mardocheum tanquam malefactorem sibi suspendere et punire liceret. cum igitur rex causam examinasset, inuenit Mardocheum innocentem et laude dignum; Aman uero inuenit malefactorem et puniendum, et ideo in illo ligno, quod Mardocheo parauerat, eum suspendi fecit. nam, sicut dicit Salomon, qui fodit foueam incidet in eam. reffert etiam Orosius, magnus ystoriographus, quod dum quidam tyrannus, nomine Fallaris, multum esset crudelis ad supplicia irroganda, quidam argentarius, nomine Perilus, crudelitatem illius uoluit adiuuare; uolensque sibi placere, taurum eneum fecit, cui ex latere portam composuit, per quam puniendi possent includi. ipsum igitur tyranno presentauit dicens ut quos odiosos haberet, ignibus suppositis, intus includeret, ut cum illi pre doloribus gemitus emitterent, non gemitus hominis sed potius gemitus tauri esse uiderentur. quod tamen factum tyrannus abhorruit dixitque ei ut primus intraret, ut sic eius mugitum audiret. ipsum igitur uiolenter includi fecit et genus mortis horibilis, quod alijs parauerat, ipse primus expertus fuit. et sic completum fuit illud quod dicitur in Ecclesiastico: Facienti nequissimum consilium, super eum deuoluetur, et non cognoscet unde adueniat illi. hoc etiam patet in Chaypha, qui consilium dedit Iudeis ut Christus occideretur, ne Romani ueniant et locum et gentem tollant. sed istud consilium, tam nequissimum, fuit super eorum capita deuolutum, quia enim Iudei Christum occiderunt, ideo Romani principes, scilicet Tytus et Uespaxianus, locum destruxerunt et gentes disperxerunt et occiderunt. quod ciues non debent esse uitiis subiecti, sed in uirtutibus exercitati. capitulum .IIm. . Ciues nobiles et famosi non debent uitiis subici, sed in uirtutibus exercitari. illi enim, qui uitiis subiciuntur, non possunt dici rationales sed brutales, non sunt liberi sed sunt serui, non sunt uiriles sed effeminati et molles. primo igitur non sunt racionales sed brutales, unde dicit Propheta: Homo, cum in honore esset, non intellexit; comparatus est iumentis insipientibus et similis factus est illis. secundum enim diuersitatem uitiorum homo similis est diuersitatibus bestiarum. istud autem, qualiter sit, ostendit Boetius eleganter in libro De Consolatione, dicens: Euenit ut quem transformatum uitiis uideas, hominem existimare non possis: auaritia feruet, alienarum opum uiolentus ereptor, lupo similem dixeris; ferox atque inquietus linguam litigiis exercet, canibus comparabis; insidiator occultus, subripuisse fraudibus gaudet, uulpeculis exequetur. ira intemperans fremit, leonis animum gestare credetur; pauidus ac fugax non metuenda formidat, ceruis similis habeatur. segnis ac stupidus torpet, asinus uiuit, leuis ac inconstans studia permutat. nichil auibus differt, fedis inmundisque libidinibus inmergitur, sordide suis uoluptate detinetur. ita fit ut qui, probitate deserta, homo esse desierit, cum in diuinam conditionem transire non possit, uertitur in beluinam. secundo illi, qui sunt uitijs subiecti, non sunt liberi sed serui. ideo dicit Dominus in Euangelio: Omnis, qui facit peccatum, seruus est peccati. et beatus Petrus apostolus dicit: A quo enim quis superatus est, huius et senus est. nam, sicut dicit Augustinus, peccator est seruus tot dominorum quot uitiorum. istud ostendit Dyogenes philosophus loquens cum Alexandro. supradictus enim philosophus nolebat cum hominibus conuersari, sed in heremo in quadam uegete morabatur et ita quod in estate uoluebat fundum soli, et sic semper umbram habebat; in yeme uero os uertebat ad solem, et sic semper solem habebat. cum igitur Alexander imperator yemali tempore ad eum accessisset et ante eum stans umbram sibi faceret, dixit philosopho si uolebat ut aliquam gratiam sibi concederet. cui ille respondit: Uellem ut mihi non auferres quod dare non potes. cum igitur Alexander ad partem aliam deuiasset, interrogauit philosophum si ipsum cognosceret. cui philosophus respondit: Cognosco te, quia tu es seruus seruorum meorum. cum ergo Alexander huius dicti rationem quereret, ille ait: Superbia est domina tua, quia ipsa quocumque uult te ducit; est autem ancilla mea, quia eam suppeditaui. luxuria est domina tua, quia ab ipsa te duci permittis; est autem ancilla mea, quia eam penitus subiugaui. ira et auaritia sunt domine tue, quia te ducunt sicut uolunt; sunt autem ancille mee, quia eas duco sicut uolo, et sub pedibus eas teneo. et ideo tu es seruus seruorum meorum et ancillarum mearum. cum igitur Alexander sibi diceret se mirari quia non uidebatur suam dominationem timere ex eo quod tam audacter sibi loqueretur, ille respondit: Ego dominium tuum non timeo, quia dominium tuum aut est preteritum et illud iam non est, aut est futurum et illud dubium et incertum est, aut est presens et illud breue et momentaneum est. uerum, cum milites Alexandri ex talibus uerbis indignati uellent in philosophum irruere et ipsum grauiter uerberare, prohibuit Alexander dicens: Cauete ne ipsum aliquantum contingatis. iste enim uere seruus Dei est et uera sunt omnia que testatur et dicit. tertio illi, qui sunt uitijs subiecti, non sunt uiriles, sed effeminati et molles. effeminati sunt illi, qui ad modum feminarum ornant se aureis frixijs et pretiosis ac mollibus uestimentis. contra quos dicit poeta: Sint procul a nobis iuuenes, ut femina, compti. legitur in ystoriis Romanorum quod Tulius Hostilius, qui fuit tertius rex Romanorum, primus usus est apud Romanos ueste purpurea, qui cum tota domo sua a fulmine fuit combustus, sicut etiam testatur sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei. multum autem auxit humana uanitas ad uestium uanitatem. materia enim prime uestis fuit multum uilis, quia fuit de simplici lana. nam, sicut legitur in Genesi, cum Adam et Eua essent nudi, Deus fecit eis tunicas pelliceas. deinde processum est ad lanam diuersis coloribus uariatam; deinde processum est ad sericum unde fiunt purpure. postmodum processum est ad aurum simul et sericum, unde fiunt panni deaurati. tandem processum est ad auri frixia et lapides pretiosos. ecce uanitas uanitatum et omnia uanitas. sunt etiam effeminati illi, qui sunt delitiis et uoluptatibus subiecti. tales enim de nulla alia re curant, nisi de suis delitiis et uoluptatibus explendis. ideo olim in castris non audebant aliqui stare, nisi casti. unde et a castis castra sunt appellata. unde reffert Ualerius quod, cum Cornelius Scipio in Yspaniam cum grandi exercitu missus fuisset, omnia, que erant causa uoluptatis et incentiua libidinis, iussit de suo exercitu penitus remoueri. propter quod duo milia scorta de suo exercitu recesserunt. nouerat enim uir industrius quod uoluptas uiriles mentes effeminat et uires ferreas emollit atque eneruat. unde cum Alexander, cum adhuc esset adolescens cum cythara caneret, Antigonus, eius pedagogus, eam sibi abstulit et cum indignatione fregit, dicens: Etati tue regnare iam conuenit, et ideo turpe est in regis pectore uoluptatem et luxuriam dominari. ipse enim Alexander, licet fuerit magnanimis et uirtuosus, tamen aliquibus uitiis fuit plenus. dicitur enim in Pollicrate quod, licet Alexander fuerit orbis uictor, ab ira tamen et uiolentia et concupiscentia uincebatur. maxime autem concupiscentia carnalis facit hominem effeminatum et mollem. unde cum quidam effeminatus diceret Pictagore philosopho quod libentius staret cum mulieribus, quam cum philosophis, ille respondit: Et porci libentius in luto, quam in aqua pura morantur. nam concupiscentia eneruat homines fortissimos, homines sapientissimos et, quod magis gemendum est, eneruat etiam homines uirtuosos. quis enim Sansone fortior? quis Salomone sapientior? quis Dauid uirtuosior? et tamen omnes isti fuerunt a mulieribus eneruati. legitur in libro Esdre quod coram rege potentissimo Assuero per quosdam sapientes questio mota fuit quid esset fortius in hoc mundo. unus autem dixit quod uinum erat fortius, quia uinum sensum et rationem ab homine tollit, per omnia debita soluit, inter hostes securos reddit. alius dixit quod rex siue imperator erat fortior, quia suo uerbo omnes obediunt, ad eius imperium omnes tremunt, occiduntur omnes ut iubet, uiuunt et conseruantur omnes ut placet. tertius dixit quod mulieres sunt fortiores, quia mentes ferreas et uiriles emolliunt, effeminant et eneruant, et posuit exemplum de ipso Assuero rege, qui quandam amasiam habebat, que sic eum eneruauerat et emollierat, ut in faciem suam irata aliquando alapam daret et rex sibi arrideret. si quando uidebatur irata, rex se iratum similiter simulabat; quando apparebat leta, et rex similiter letum se ostendebat; si apparebat tribulata, rex ipsam blanditijs demulcebat. et iste iudicatus est melius dixisse. ex quo manifeste patet quod ipsa carnalis concupiscentia ferreas mentes emollit, animos uiriles effeminat et homines fortes eneruat. tales igitur, qui sic sunt effeminati, non sunt rebus bellicis apti nec militie ascribendi, nec sunt dicendi uiri sed feminei. legitur in Prouerbiis Philosophorum quod cum quidam homo ingenti odore fragraret, Democritus philosophus dixit: In quo uiro mulier redolet?. cumque illum uidisset, ait: Penitet me te uirum uocasse et falsum in te odorem cognoui. non debent igitur ciues et lasciuitatibus subici, sed in rebus uirtuosis et bellicis exercitari. ars enim preliandi melius adiscitur per experientiam, quam per scientiam, melius per consuetudinem, quam per artem. legitur in libro Iudicum quod Dominus uoluit dimittere filijs Israelis quosdam hostes ut in ipsis exercitarentur et artem discerent bellandi, unde dicitur ibidem: Hee sunt gentes, quas Dominus dereliquit, ut erudiret in eis Israelem et omnes, qui non nouerant bella Cananeorum, ut postea discerent filij exercitare cum hostibus et habere consuetudinem preliandi. oportet igitur se circa fortia exercitare et non lasciue nec molliter nec segniter se habere, qui uult de hostibus triumphare. hinc est quod, sicut legitur in libro Iudicum, cum uellet Dominus populum suum de manu Madianitarum eripere et Gedeon, qui erat dux populi Domini, haberet secum exercitum copiosum, noluit Deus ut cum eo pergeret tanta populi multitudo. et ideo dixit Deus Gedeoni ut populum ad fluuium duceret et ibidem ei demonstraret qui secum ad prelium profecturi essent. inmisit igitur Deus in populo magnam sitim. cum igitur uenissent ad aquam, quidam eorum terre incumbentes bibebant, alij uero stantes aquam ad os prohiciebant. Dominus autem noluit quod illi qui quiescentes biberant sed tantum illi qui stantes aquam ad os proiecerant ad prelium proficiscerentur, per quod significabatur quod illi non sunt militie ascribendi nec rebus bellicis anumerandi qui dant se quieti et delitijs, sed tantum illi qui exercent se in operibus fortissimis et uirtuosis. ideo enim Romani toties triumphauerunt quia circa opera uirtuosa et fortia semper se exercitauerunt. unde dicitur in Pollicrate quod tria fecerunt Romanos esse uictores, scilicet exercitatio, fides et scientia. primum igitur quod fecit Romanos esse uictores fuit exercitatio. exercitabant enim se circa arma bellica et opera uirtuosa, ideo gaudebant uictoria. dicit enim Uegetius in libro De re militari quod exercitata paucitas promptior est ad uictoriam, quam rudis et indocta multitudo. dicit autem sanctus Augustinus in libro De Ciuitate Dei, ubi querit qualiter Romanum imperium sic fuit dilatatum, quod Romani primo exercitauerunt se circa opera uirtuosa pro libertate habenda, ut scilicet nulli genti subicerentur sed libere regnarent, multe enim ciuitates et reges eos sibi subicere conabantur. postquam igitur libertatem per multa prelia fuerunt assecuti, ceperunt exercitare se circa opera uirtuosa et arma bellica pro gloria dilatanda, ita quod gloriam suam et nomen per totum mundum dilatauerunt. ita quod ipsi Romani, quamuis a principio non dominarentur nisi usque ad quintum lapidem, idest ad quintum miliare sicut dicit idem Augustinus, postmodum suum dominium in tantum dilatauerunt, quod toti mundo dominati fuerunt. tandem ceperunt exercitare ad inuidiam et auaritiam et ex hoc orta sunt inter eos bella ciuilia per que se mutuo destruxerunt. fides etiam fecit Romanos esse uictores. ipsi enim non tantum amicis, sed etiam inimicis fidem seruabant, propter quod omnes de eis confidebant. unde legitur in gestis Romanorum quod, dum quidam ciuis Romanus ab Anibale captus fuisset, sub iuramento Romam dimissus est, ut pretium sibi redemptionis acquireret. sed cum pretium inuenire non posset et redire nollet, senatus eum ligari fecit et ad Anibalem misit. noluerunt enim quod fidem frangeret, quam sibi sub iuramento promiserat, maxime quia fides etiam hostibus est seruanda. scientia etiam Romanos fecit esse uictores. unde etiam Romulus, postea Numa Pompilius centum sapientes de populo elegit, quorum consilio res publica regebatur, qui quidem dicebantur senatores et patres conscripti. senatores dicebantur propter sensum et uite et etatis maturitatem quasi seniores; patres uero dicti sunt propter affectum, quia tanquam patres debebant habere curam et sollicitudinem rei publice et ipsam fouere et defendere. patres autem conscripti dicebantur propter dignitates, quia omnes erant mitrati et in singulis mitris, quas gerebant, propria nomina scripta habebant. Constantinus autem imperator mitram suam domino pape dedit. mitras uero senatorum cardinalibus tribuit, unde senatores sic tunc mitrati incedebant, sic modo cardinales mitrati incedunt. uel ideo dicebantur patres conscripti, quia eorum nomina et acta in gestis publicis annotabantur. quod autem scientia sit necessaria ad prelia contra hostes, narrat Trogus Ponpeius quod, dum Alexander ad bellum periculosissimum pergeret, non elegit robustos sed ueteranos, qui cum patre suo militauerant. unde factum est quod eorum consilio et sapientia de hostibus triumphauit. sicut enim dicit Salomon, uir sapiens fortis est et uir doctus robustus, quia cum dispositione initur bellum et erit salus ubi multa consilia sunt. quod ciues debent çelare rem publicam. capitulum tertium. Rem publicam in tantum ciues debent çelare quod utilitati proprie ipsam debent preponere, quod pro ipsa conseruanda interdum morti se debent exponere, quod pro ipsa defendenda licet patri contra filium et filio contra patrem arma leuare. ista autem tria per aliqua ostendamus exempla. quod enim res publica utilitati proprie sit preponenda ostendit Augustinus in libro De Ciuitate Dei et Tullius in libro De Officijs. dicunt enim quod cum Marchus Regulus, maximus consul romanus a Carthaginensibus fuisset captus et Romani multos iuuenes Carthaginenses cepissent, missus est Romam dictus Regulus pro commutatione captiuorum sub iuramento redeundi, si forte dicta commutatio fieri non liceret. dum igitur Romam uenisset, contionatus est in senatu quod illa talis commutatio nullo modo ad utilitatem rei publice proueniret, ex eo quod ipse esset senectute confectus ec cito moriturus, illi autem essent adolescentes in bello fortes et multam adhuc possent mollestiam Romanis inferre. et ideo non consulebat quod ista talis commutatio fieret. dixit etiam quod nolebat ut propter se decretum Romanorum infringeretur, quod ordinatum et firmatum erat, ut quicumque Romanus de prelio fugeret, capite puniretur et quicumque se in prelio uiuum et armatum capi permitteret, nunquam redimeretur. et ideo, cum ipse captus fuerit uiuus, non erat redimendus. et cum ab amicis rogaretur ne illuc rediret, ipse tamen propter iuramentum redire uoluit, qui crudelissima morte ab eis interfectus fuit. ecce quia iste utilitatem suam propriam utilitati communi postposuit. utile quidem sibi fuisset redimi et de carcere liberari, sed rei publice fuisset dampnosum, quia iuuenes Carthaginenses, qui dimissi fuissent, multa Romanis incomoda intullissent. ideo dicit Tullius in libro De Officijs quod Plato dedit tuo precepta ad rem publicam conseruandam. unum est ut utilitati communi sint omnes intenti, propriorum comodorum obliti. secundum ut totum corpus rei publice curent ne unam partem foueant et aliam deserant. quod uero pro re publica conseruanda quis interdum se morti debeat exponere, ostendit Augustinus in libro De Ciuitate Dei, et Ualerius Maximus. dicunt enim quod cum instaret bellum inter Athenienses et Pollopenses et accepissent responsum a dijs suis quod illi essent uictores, quorum rex in prelio occideretur, audiens hoc Codrus, rex Atheniensium, transiuit ad hostes in habitu pauperis ferens sarmenta humeris et falcem ad cingulum. cum igitur quendam militem de hostibus cum falce prouocasset, ille in eum insurrexit et protinus interfecit. cumque aduersarij corpus Codri regis cognouissent, memores responsi quod dij fecerant, territi fugerunt et sic Athenienses uictoriam habuerunt. ideo Tulius in libro De Officijs querit: Si duo sapientes naufragium passi in tabula una consistant, que utrumque deferre non potest, quid facere debemus?. et respondit quod minus sapiens debet cedere magis sapienti, ex eo quod rei publice utilior inuenitur. legitur quoque in ystorijs Romanorum, et Augustinus in libro De Ciuitate Dei idem tangit, quod quodam tempore per duos annos magna pestilentia Rome fuit. tandem in medio Urbis terra se apperuit, uorago magna facta fuit, ita ut quodammodo infernalia loca paterent. cumque omnes subuersionem Urbis formidarent, ecce quedam uox de illa uoragine insonuit, dicens quod si Romani uolebant ut Urbs sanaretur, precipiebant dij ut aliquis nobilis Romanorum in illam uoraginem mitteretur ad eos. ordinatum est igitur in senatu ut quicumque pro salute Urbis in illam foueam precipitem se daret, statuam eneam in foro haberet. cum igitur nullus inueniretur, ecce quidam miles nobilissimus, nomine Mercurius, optimis armis munitus, equum ascendens in illam foueam precipitem se dedit, statimque illa fouea clausa fuit et pestilentia tota cessauit. ecce quia isti duo pro salute patrie morti se dederunt. quod autem pro re publica defendenda liceat patri contra fines et filio contra patrem arma leuare dicit Tullius in libro De Officijs, ubi querit si pater conatur patriam scindere uel hostibus tradere, utrum filius debeat silere. et respondit Tulius quod filius primo debet patrem rogare quod desistat, et si non ualent preces, debet addere minas, quod scilicet ipsum principi accusabit; et si nec per preces nec per minas pater uult desistere, debet filius se patri opponere et pro defensione patrie debet contra patrem arma leuare. iste tamen çelus, quod ciues rem publicam debent çelare, debet esse discretus ut scilicet pro re publica nunquam faciant aliqua iniusta uel inhonesta, quantumcumque uideantur esse utilia. olim quidem inter sapientes et phylosophos questio magna fuit, utrum scilicet utile debeat preponi honesto uel honestum utili, et diffinierunt quod semper honestum est omni utili preponendum et super hoc .IIIIor. adducebant exempla. primum narrat Ambrosius in libro De Officijs dicens quod cum Macedones contra Athenienses classem maximam nauium direxissent, uenit quidam nuntius de exercitu ad Athenienses dicens quod duos sapientes sibi darent, quibus rem manifestaret, que ipsis multum utilis esset. cum igitur sapientes electi fuissent, dixit eis quod Macedones in tali loco classem suam posuerunt et ideo, si nocte et clanculo illuc pergerent, totam illam classem nauium comburere possent. tunc illi duo sapientes ad conctionem expectantem intrauerunt dicentes: Illud quod nobis homo iste dixit est quidem utile, sed non est honestum. si igitur uultis quod utile uincat, faciendum est quod dicit; si uero uultis quod uincat honestum, non est faciendum. statimque omnes una uoce clamant dicentes: Uincat honestum, uincat honestum. et sic repudiata fuit illa uictoria, quia non fuisset cum uirtute acquisita. et subdit Ambrosius: Maluerunt enim minus posse honeste quam plus turpiter. aliud exemplum narrat idem Ambrosius in eodem libro et Annetus Florius in Ystorijs Romanorum. dicunt enim quod cum Pirrus rex et Fabricius consul Romanorum, magno exercitu congregato, ad inuicem pugnaturi essent, uenit medicus Pirri regis ad Fabritium et dixit ei quod regi medicinam uenenatam daret, et sic, rege mortuo, ipse uictoriam optineret. quod audiens Fabritius talem uictoriam detestatus est, quia non honeste sed proditorie eam fuisset assecutus. quocirca dictum medicum, tanquam proditorem domini sui, fecit ligari et ad dominum suum mitti. et subdit Ambrosius: Reuera preclarum ut qui uirtutis certamen susceperat, nollet fraude uincere. quod cum rex cognouisset, medicum illum occidit, et ait: Iste est Fabritius, qui sicut sol non potest retrahi a cursu suo, sic nec ipse a legalitate sua. et ideo cum Fabritio ad suam uoluntatem composuit. tertium exemplum est de Regulo, maximo consule Romanorum, qui iurauerat ad carcerem redire, prout in presenti titulo dictum est. utile quidem sibi fuisset ad carcerem non redire, sed non fuisset honestum propter iuramentum. quartum exemplum ponit Ualerius de Camilo duce romano, qui cum quandam ciuitatem obsideret, quidam magister artis gramatice, docens filios nobilium, extra urbem causa spatiandi deduxit et in manus hostium tradidit. quod cum Camilus audisset, factum abhorruit dicens: Nos Romani uirtute et armis uincere cupimus et belli sicut et pacis iura seruamus, nec contra puerilem etatem, quibus etiam captis urbibus parcitur, sed contra rebelles arma leuamus. iussit igitur ipsum ligatum pueris tradi et ad parentes suos deduci. quod cum illi audissent, Romanis portas aperuerunt et cum eis composuerunt. ista autem res publica melius augmentatur, promouetur et regitur probitate morum et magnanimitate uirtutum, quam copia diuitiarum, multitudine populorum, habundantia equorum siue armorum. istud ostendit Cato eleganter atque diserte. non ille Cato, qui libellum composuit puerorum, sed ille Cato famosissimus, qui inter latinos philosophos fere optinet principatum. iste Cato partes Pompei contra Cesarem adiuuabat, ex eo quod Cesarem hostem rei publice reputabat. cum igitur audisset quod dictus Cesar de Pompeio optinuisset uictoriam, tante fuit magnanimitatis, quod uenenum et gladium sibi petijt. qui, austo ueneno, gladium sibi infixit et uulnus dilatauit ne Cesarem rei publice hostem uideret regnantem. hic igitur Cato, agens de re publica, ita dicit et uerba eius beatus Augustinus in libro De Ciuitate Dei recitat, dicens: Nolite, inquit Cato, existimare maiores nostros armis rem publicam ex paruis magnam fecisse. quippe, si ita esset, multo pulcherrimam eam nos haberemus. quippe sotiorum atque ciuium, preterea armorum et equorum maior copia nobis quam illis est. sed alia fuerunt, que ipsos magnos fecerunt, que nobis nulla sunt, uidelicet domi industria, foris iustum imperium, animus in consulendo liber, nec delicto nec libidini obnoxius. hec igitur Catonis uerba quam sint uerissima docet nos ipsa experientia, que ueritatum omnium est magistra. constat enim quod nostri ciues moderni magis habundant in armis, equis, personis et diuitijs, quam habundarent antiqui. et tamen nostri ciues antiqui rem publicam melius sepe gubernabant quam nostri moderni, qui tot diuitijs modo habundant. sepe enim inter nimias diuitias et rerum opulentias res publica periclitatur. unde dicit Augustinus: Qui prudenter attendunt, plus dolent paupertatem quam opulentiam perisse Romanam. in paupertate enim morum integritas seruabatur; per opulentiam uero non muros urbis, sed mentes hominum ipsius ciuitatis dira nequitia, omni peior hoste, corrupit. unde poeta: Nullum crimen abest facinusque libidinis ex quo paupertas Romana perit. patet igitur ex uerbis Catonis quod ista .IIII.or., scilicet habundantia armorum et equorum, personarum et diuitiarum, non sunt causa quare res publica strenue administretur, sed alia .IIIIor., que ipse sub infert. primum est ut ipsi ciues sint industrij circa domestica, ut scilicet domum suam bene sciant componere et ordinare. quia, sicut dicit Apostolus, qui suorum et maxime domesticorum curam non habet, fidem negauit et est infideli deterior. sepe autem contingit quod, quando dominus domus est in se inordinatus, totam familiam habet inordinatam. unde dicitur in Ecclesiastico: Secundum iudicem populi sic et ministri eius, et, qualis est rector ciuitatis, tales et inhabitantes in ea. ille enim, qui in domo sua non est ordinatus, non potest alios ordinare. unde refert sanctus Ieronimus quod Gorgias, magnus philosophus, habebat uxorem turpem et ancillam formosam, et quamuis ille esset castissimus, uxor tamen, eius çelotipa, eum de ancilla suspectum habebat et eum cotidianis iurgiis molestabat, ita quod in domo sua pacem habere non poterat. dictus autem Gorgias fecit librum pulcherrimum, qualiter Greci, inter se discordes, ad inuicem pacificari possent. cum igitur librum illum coram alijs philosophis et sapientibus recitaret, quidam famulus suus dixit: Iste homo uult concordare totam Greciam, qui tamen non potest concordare domum suam. quia, cum tantum sint tres in una domo, ipse scilicet, uxor et ancilla, tamen ad inuicem pacificari non possunt. secundo debent habere et seruare quo ad omnes alios iustitiam. est autem iustitia uirtus, que reddit unicuique ius suum. ille igitur est iustus, qui superiori dat reuerentiam, equali concordiam, inferiori instructionem et disciplinam, amicis beniuolentiam, inimicis patientiam, miseris et afflictis compassionem operosam. tertio non debent esse uitiis subiecti, parum enim prodesset rei publice si hedificia starent et mores corruerent. unde dicit Augustinus quod Scipio non censebat rem publicam esse felicem stantibus menibus et ruentibus moribus. quarto debent esse liberi in consulendo, quia libere debent dicere et consulere ueritatem. sed multi sunt qui aut propter timorem aut propter munerum acceptionem tacent ueritatem. refert Elinandus, qui fuit doctor magnus, quod dum Philippus, rex macedo, Atheniensibus multas iniurias et molestias inferret et inter eos lis maxima uerteretur, tandem de communi consensu ordinatum est ut quelibet pars unum acciperet aduocatum. Athenienses igitur pro suo aduocato acceperunt Demostenem, qui erat sapientissimus et facundus, cuius eloquentiam omnes aduocati et iudices formidabant. quod cum audisset rex Phylippus, timuit uehementer ne propter suam facundiam ipse suam perderet causam, propter quod magnum pondus argenti ad Demostenem destinauit, rogans ut nec pro se nec pro Atheniensibus allegaret, sed solum taceret. ille uero, auaritia deprauatus, argentum accepit et se taciturum esse promisit. apropinquante igitur termino, miserunt Athenienses ad Demostenem, ut ad locum ordinatum pergeret et causam ipsorum defenderet. quod cum ipse presensisset, simulans langorem, in lectum se proiecit et cepit fortiter exclamare se pati scinatem. tunc unus ex nuntijs Ateniensium, qui audiuerat de accepto argento, sibi respondit dicens: Ecce, Demostenes, non pateris scinatem, sed argentinatem. et sic ille, deprauatus cupiditate pecunie, tacuit ueritatem iustitie. dicit idem Elinandus quod, si lingua iudicis funiculis argenteis fuerit ligata, statim efficitur muta et tamen, sicut peccatum est mendacium dicere, ita et ueritatem tacere. unde dicit beatus Augustinus: Uterque reus est apud Deum et qui ueritatem occultat et qui mendacium dicit. ille, quia prodesse non uult; iste, quia nocere desiderat. capitula none partis. Sequitur nona pars, in qua agitur de re familiari et domestica, et ista pars habet sex capitula. in primo capitulo ponitur qualis uxor sit ducenda et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. in secundo qualiter sit custodienda. in tertio qualiter mutuo se debent diligere. in quarto quod debent pacifice habitare. in quinto qualiter parentes debent se habere ad filios, et filij ad parentes. in sexto qualiter domini se debent habere ad famulos siue seruos, et serui ad dominos. qualem uxorem debent ducere uiri et qualiter cognosci poterit que sit bona uel non. capitulum primum. Non tantum ciues debent habere ordinatam rem publicam, sed etiam rem familiarem et domesticam. que quidem tunc est ordinata quando ipsi coniuges inter se sunt ordinati et habent familiam ordinatam. ordinatio autem rei familiaris et domestice multum dependet a bona et sapiente uxore, iuxta illud quod dicit Salomon: Sapiens mulier edificat domum suam, insipiens manibus suis eam destruet. et ideo uir multum laborare debet ut uxorem bonam et sapientem habere possit. et quamuis uxor sapiens detur a Deo, quia, sicut dicit Salomon, domus et diuitie dantur a parentibus, a Domino autem proprie uxor prudens, debet tamen uir accepturus uxorem diligenter requirere de eius moribus et conditione. istud autem qualiter fieri debeat ostendit sanctus Iohannes Crisostomus, dicens quod ille qui uult uxorem accipere, debet considerare si illa puella, quam uult accipere, habet ambos parentes bonos uel ambos malos, uel unum bonum et alterum malum. si ambo parentes sunt boni, secure eam accipiet, quia bona arbor fructus bonos facit. si ambo sunt mali, omnino eam dimittat, quia non potest arbor mala fructus bonos facere. si uero alter est bonos et alter malus, quid facturus sit timeat et uideat diligenter. uerumtamen, si pater est malus et mater bona, minus debet timere eam accipere. si uero, e contrario, pater est bonus et mater mala, magis debet timere eam accipere, et ratio est quia puelle magis conuersantur cum matribus, quam cum patribus, et ideo magis consueuerunt imitari mores maternos, quam paternos. uir igitur accepturus uxorem non debet tantum respicere ad eius diuitias sicut faciunt auari, nec ad eius pulcritudinem sicut faciunt iuuenes lasciui, sed ad morum ipsius honestatem sicut faciunt sapientes et discreti. non debet igitur uir tantum respicere ad eius diuitias, unde dicit sanctus Iohannes Crisostomus: Tu, iuuenis, quando uxorem ducere uis, noli querere diuitem, sed bene morigeratam, quia boni mores diuitias semper acquirunt, diuitie autem bonos mores nunquam fecerunt et gloriosior est paupertas fidelium quam diuitie peccatorum. quidam philosophus, nomine Aureolus Teophastus, querit utrum homo debeat potius ducere uxorem diuitem quam pauperem, et dicit quod ille, qui ducit uxorem diuitem, ponit in domo sua tempestatem, quia uxor diues uult esse domina uiri et ipsum die ac nocte iurgijs molestabit et suas diuitias sibi improperabit. propter hoc dicit Salomon: Melius est sedere in angulo domatis, quam cum muliere letigiosa in domo communi. doma proprie est tectum domus, ubi passeres et yrundines nidificare consueuerunt. uult ergo dicere Salomon quod melius est habitare in tecto domus cum passeribus et yrundinibus, quam in medio domus cum litigiosa muliere; quia peius est letigium mulieris, quam garritus yrundinis. et sicut uir non debet respicere ad diuitias in uxore, sic et uxor potius debet habere uirum bene morigeratum et sapientem, quam diuitem. unde quidam interrogauit Themistidem phylosophum, cuinam libentius filiam suam traderet in uxorem, an homini pauperi sed etiam moribus ornato, an homini diuiti et parum probato, qui respondit: Malo filiam meam tradere uiro indigenti peccunia quam peccunie indigenti uiro. non debet enim uir accepturus uxorem respicere de eius pulcritudinem sicut faciunt iuuenes lasciui, quia ipsa pulcritudo in muliere est periculosa intuenti et habenti. intuenti quidem, quia sepe decipit hominem intuentem. unde dixit Salomon: Fallax gratia et uana est pulcritudo. mulier timens Dominum ipsa laudabitur. est etiam periculosa mulieri habenti, quia, sicut dicit Salomon: Circulus aureus in naribus suis, mulier pulcra et fatua. quando mulier est fatua et turpis, non est periculum, quia nemo eam sollicitat. quando etiam est pulcra et sapiens, similiter non est periculum, quia sapienter se custodit. sed quando est pulcra et fatua, tunc est periculum, quia, sicut sus habens circulum aureum in naribus uel in collo, cum illo auro in lutum se proicit, sic mulier fatua, habens pulcritudinem, se cum illa pulcritudine in fetorem immunditie se immergit. querit supradictus philosophus Aureolus si uir potius debet ducere uxorem pulcram, quam turpem, et respondit quod pulcra ab omnibus adamatur, turpis uero ab omnibus despicitur. et ideo difficile est custodire pulcram, quam omnes habere desiderant; molestum est autem turpem tenere, quam nullus uult uidere. et ideo ille, qui habet uxorem pulcram, semper erit in timore, et ille, qui habet turpem, semper erit in dolore. propter hoc medium est tenendum, ut nec nimis pulcra nec nimis turpis uxor ducatur, ne aut timor nimis sollicitet propter pulcram, aut dolor nimis excruciet propter fedam. non igitur attendendum in uxore ad diuitias uel ad pulcritudinem, sed ad morum honestatem, ut scilicet mulier sit honesta et pacifica, non litigiosa et clamosas, quia, sicut dicit Salomon, tecta perstillantia in die frigoris et litigiosa mulier comparantur. quando uir est in lecto et est magnum frigus, si tectum perstillaret et stillicidia super eum caderent, plurimum molestaretur. ita uult dicere Salomon quod mulier litigiosa est uiro sicut stillicidia, que in die frigoris cadunt de tecto, que inquietant hominem existentem in lecto. refert sanctus Ieronimus et Seneca quod Socrates philosophus, licet esset sapientissimus, erat tamen corpore turpis et fedus. iste habebat duas uxores, que de ipso çelotipe multum erant. dum igitur quadam die Socrates eas reprehenderet quod de se tam turpi çelotipe essent, ille indignate in eum impetum fecerunt et per capillos ad terram trahentes, ipsum uerberibus affecerunt. quadam etiam die, dum una illarum magnas intonationes super eum fecisset, ille nichil sibi respondere uoluit, sed de domo recedens, super quandam trabem, muro domus sue adherentem, sedere cepit. tunc illa caldariam aqua plenam accipiens, totam illam aquam super caput uiri effudit. Socrates uero, caput extergens et ad eam respiciens, dixit: Ego bene sciebam quod post tonitrua pluuia sequeretur. cum igitur amici sibi consulerent ut illas uxores, que eum sic molestabant, a se expelleret, dixit: Nequaquam faciam, quia mihi faciunt magnam utilitatem, ex eo quod me faciunt patientem. nam disco in domo patientiam ut ipsam in foro exibeam. qualiter uiri debent uxores suas custodire. capitulum secundum. Quia mulier est magis fragilis quam uir, ideo mulieri est maior custodia adhibenda quam uiro. nam, sicut dicit sanctus Iohannes Crisostomus, mulieres sunt magis incaute quam uiri et ideo citius decipiuntur. sunt magis molles et ideo ad bonum et ad malum citius flectuntur. sunt magis fragiles et citius superantur. et propter hoc dyabolus, uolens decipere primos parentes, non est agressus uirum sed mulierem, sciens quod mulier facilius deciperetur quam uir, ex eo quod est sexus incautior et citius flecteretur, ex eo quod est sexus mollior et facilius uinceretur, ex eo quod est in libro De decem cordis: mulieri adhibite sunt .IIIIor. custodie, uiro autem tantum una. prima custodia est timor Dei, qui ipsam debet retrahere a peccato, quia, sicut dicit Salomon, per timorem Domini declinat omnis homo a malo. secunda est custodia uiri, quia uir uxorem suam custodire debet, nam, sicut dicitur in Ecclesiastico: *Si uxor non ambulauerit ad manum tuam, confundet te in conspectu inimicorum tuorum. tertia est uerecundia mundi, quia magna uerecundia et confusio est mulieri quando in adulterio deprehenditur*. ideo dicit Salomon: Mulier diligens corona est uiro suo, et putredo in ossibus eius que confusione res dignas gerit. quarta est terror legum publicarum, que uxores fornicarias dampnant. unde dixerunt Iudei Christo: Magister, hec mulier modo deprehensa est in adulterio. in lege autem mandauit nobis Moyses huiusmodi lapidare. uir autem habet tantum super se unam custodiam, scilicet timorem Dei, per quem debet retrahi a peccato. non enim habet custodiam uxoris, quia de illius custodia non curat, nec timet uercundiam mundi, ymo aliquando de hoc se iactat. unde dicit Augustinus: Tanta est peruersitas humani generis, ut aliquando metuendum sit ne castus erubescat apparere inter impudicos. non timet etiam penam legum, quia leges non dampnant uiros fornicarios sicut uxores fornicarias. querit autem supradictus Aureolus philosophus utrum mulier a uiro sit custodienda, et dicit et respondet quod nichil prodest uiri custodia, quia uxor aut est bona aut est mala. si est bona non debet custodiri, si est mala non poterit custodiri. quamuis autem iste philosophus sic dicat, nos tamen dicimus quod sunt quedam uxores que sunt probate, quedam que sunt suspecte, quedam que sunt medie. ille, que sunt probate, non sunt custodiende, sed sunt sue libertati per omnia relinquende. reffert sanctus Ieronimus in libro Contra Iouinianum quod, cum quidam magnus consul romanus, nomine Diuelius, quandam nobilem puellam in uxorem iuuenis accepisset et ipse os fetidum multum haberet, quadam uice, dum iam esset senex, fuit sibi improperatum quod ipse habebat os fetidum. rediens igitur domum, conquestus est uxori sue quare hoc sibi aliquando non dixerit, ut ipse remedium et medicinas adibuisset. que respondit: Fecissem, domine, nisi quia credebam quod omnes homines talem flatum haberent. ista igitur, que sic erat probata, non erat custodienda. alie sunt suspecte, et iste sunt custodiende et legibus artande. et quamuis totaliter non possint custodiri, possunt tamen sepe a multis malitijs impediri. unde dicit Dominus per Oseam prophetam de muliere fornicaria: Ecce ego sepiam uias suas spinis, et semitas suas non inueniet et sequetur amatores suos et non apprehendet eos. tunc uir uias impudice mulieris cum spinis sepit, quando multas cautelas et impedimenta sibi opponit. quedam autem uxores sunt medie, que nec adhuc sunt bene probate nec omnino suspecte. iste nec sunt nimis artande nec nimis relaxande, sed prius sunt probande. si enim amicus, antequam homo confidat de eo, est probandus, multo fortius uxor. ideo dicitur in Ecclesiastico: Si possides amicum, in temptatione idest in probatione posside eum et ne facile credas ei te ipsum. quod uiri et uxores debent se mutuo diligere. capitulum tertium Dilectio mutua inter uirum et uxorem neccessaria est. nam uiri debent diligere uxores suas. ideo dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uiri, diligite uxores uestras, sicut et Christus Ecclesiam. non enim uir debet uxorem suam timere tanquam dominam nec sibi eam subicere tanquam ancillam, sed eam diligere tanquam sororem et sotiam. ideo prima mulier non est facta de capite uiri, quia non debebat esse eius domina; nec de pede uiri, quia non debebat esse eius ancilla; sed de latere uiri, quia debebat esse sibi equalis et sotia. similiter uxor debet diligere uirum, unde dicitur in Tobia quod parentes monuerunt filiam suam ut honoraret soceros et diligeret maritum et regeret familiam et gubernaret domum. iste autem amor debet esse discretus ex parte uiri et perfectus ex parte uxoris et precordialis ex parte utriusque. primo quidem iste amor debet esse discretus ex parte uiri, quia uir debet diligere uxorem suam discrete et ordinate, quod est contra multos, qui uxores suas nimis ardenter et inordinate amant. contra quos dicit Seneca: Amor forme mulieris rationis obliuio est et insanie proximus, turbat consilia, altos et generosos spiritus frangit, a magnis cogitationibus ad humilimas retrahit. origo quidem amoris honesta, sed magnitudo deformis. ideo dicit Sistus philosophus: Adulter quidem est in suam uxorem amator ardentior. ille igitur ordinate uxorem diligit, qui ab opere coniugali scit tempore debito abstinere et qui scit ibi culpam mortalem cauere. nam secundum Crisostomum in quatuor temporibus est a coniugali opere abstinendum. primo in tempore menstrui ex eo quod tunc sepe generantur filij ceci, claudi et leprosi sicut dicit sanctus Ieronimus, et istud est in precepto. secundo est abstinendum tempore pregnationis et partus. tertio, in temporibus sollempnitatum. quarto in temporibus ieiuniorum, et ista omnia non credimus esse in precepto, sed in consilio. ille etiam uxorem suam ordinate diligit, qui in opere coniugali mortalem culpam cauere nouit. nam commixtio coniugalis aliquando nullam habet culpam, aliquando uero uenialem, aliquando mortalem, aliquando mortalissimam. tunc enim nullam habet culpam quando fit intentione prolis procreande, unde dicit sanctus Gregorius: Tunc coniuges in commixtione sine culpa sunt quando pro percipienda prole miscentur. habet autem culpam uenialem quando fit causa concupiscentie explende, que causa concupiscentie ita est rationi subiecta, quod eam non expleret nisi cum propria uxore. unde dicit quedam glosa super epistulam sancti Pauli Ad Corinthios: Coniugalis concubitus, qui fit gratia generandi prolem, non habet culpam; quando autem fit causa concupiscentie satiande, sed tamen cum propria coniuge, habet culpam uenialem. nichilominus autem potest habere culpam mortalem quando scilicet concupiscentia sic est immoderata, quod cum quacumque muliere siue cum propria siue cum aliena ipsam expleret. unde dicit Augustinus in libro Contra Iulianum: Intemperatus in coniugio quid aliud nisi quidam adulter est?. tunc autem habet culpam mortalissimam quando uir abutitur uxore sua, unde dicit Augustinus in libro De Bono coniugali: Ille usus, qui est contra naturam, execrabilis fit in meretrice, sed execrabilior in uxore. secundo iste amor debet esse perfectus ex parte uxoris, quia uxor debet diligere uirum amore perfecto. istud autem sic ostendit sanctus Iohannes Crisostomus dicens: Si uir habeat uxorem, hoc modo agnoscetur plena uxoris dilectio, quia uxor neminem debet putare sapientiorem, quam uirum suum; etsi alter sit sapientior, tamen illa sapientiorem esse intelligere non debet. uxor neminem fortiorem debet putare, quam uirum suum; etsi alter sit fortior, illa tamen intelligere non debet alterum fortiorem. uxor neminem debet putare formosiorem, quam uirum suum; etsi alter sit formosior, tamen non debet sibi apparere; perfectum enim odium et perfectus amor rerum iudicia non cognoscunt. nam si perfecte hodias aliquem, qualiacumque fuerint apud illum, omnia tibi mala uidentur. si uero aliquem perfecte amas, quecumque sunt apud eum tibi placent, siue que loquitur, siue que agit. nam etsi mala sint, tamen tibi bona esse uidentur. tertio iste amor debet esse precordialis ex parte utriusque, scilicet uiri et uxoris. ideo uxor formata est de carne uiri iuxta cor, ad innuendum quod uir debet uxorem suam amore precordiali diligere, et uir desponsat uxorem suam ponendo anulum in quarto digito, ubi est quedam uena, que a corde usque ad digitum illum se extendit, ad innuendum quod uxor debet uirum suum ex uero corde amare. quod uir et uxor debent pacifice uiuere et concorditer habitare. capitulum quartum . Multum est Deo acceptum quando uir et uxor pacifice et concorditer uiuunt. ideo dicit sepe sanctus in Ecclesiastico: In tribus beneplacitum est spiritui meo, que sunt probata coram Deo et hominibus: concordia fratrum, amor proximorum et uir et mulier sibi bene consentientes. dicit autem sanctus Augustinus super Psalterium quod quando uir et mulier ad inuicem dissentiunt, tunc in domo est turbatio multa. quando uero uir subicitur et uxor dominatur, tunc in domo est pax peruersa. quando autem uir dominatur et uxor subicitur, tunc in domo est pax recta. potest etiam addi quartum: quando scilicet uir et uxor bene conueniunt, quia tunc est pax Deo et hominibus grata. quando autem uir et uxor male conueniunt, hoc aliquando est ex culpa uiri, aliquando ex culpa uxoris, aliquando ex culpa utriusque. est enim aliquando ex culpa uiri, quando scilicet uir est uxori nimis austerus. ideo dicit Apostolus: Uiri, diligite uxores uestras et nolite amari esse ad illas. aliquando est ex culpa uxoris, quando scilicet est nimis rixosa et nimis çelotipa. unde reffert sanctus Ieronimus in libro Contra Iouinianum quod quidam nobilis Romanus habebat uxorem a foris gratiosam, sed intus cum uiro nimis litigiosam et çelotipam, quam uir tandem se expulit et eiecit. et cum a uicinis reprehenderetur quod uxorem sic gratiosam expulisset, ille pedem protendit dicens: Uidetis hoc calciamentum, a foris quidem multum est pulcrum et tamen intus me premit. uidetis quidem calciamenti formositatem exteriorem, sed non uidetis meum dolorem interiorem. ita est etiam de uxore mea, que a foris coram uobis uidetur esse pacifica, sed intus mecum est nimis molesta. aliquando uero ista turbatio causatur ex culpa utriusque, quando scilicet et uir est nimis seuerus et uxor nimis rixosa. tunc est in domo turbatio magna. istud autem quod diximus per exemplum sensibilem demonstremus. si quis enim uult ferrurn coniungere et unire alteri ferro, oportet quod utrumque per ignis exustionem mollescat. si enim utrumque fuerit durum uel alterum ipsorum, tunc coniunctio uel unio fieri non ualebit. eodem modo dicendum quod, quando uir et uxor sunt ambo duri, quia uir est seuerus et uxor mansueta uel e conuerso quando uxor est superba et uir mansuetus, tunc non poterunt conuenire. oportet igitur quod utrique mollescant, ut scilicet uir habeat benignitatem et uxor mansuetudinem, et tunc fiet quod dicit Scriptura; quia multum placent Deo uir et uxor bene sibi consentientes. est attamen unus casus, in quo licet uxori iurgium facere contra uirum, quando scilicet sciret uirum suum esse fornicarium. tunc enim ipsum .IIIIor. modis a tali crimine debet retrahere, sicut dicit sanctus Augustinus in libro Quinquaginta omeliarum. primo ipsum caritatiue et dulciter admonendo; ostendendo scilicet pericula anime et corporis et rerum ad que tam inprouide se immittit. si enim uxor omnino taceret, tunc uideretur consentire, unde dicit Augustinus ibidem: Omnino ego moneo, ego precipio, ego iubeo, ymo Christus in me iubet: nolite uiros uestros permittere fornicari. secundo debet eum retrahere ipsum grauiter obiurgando, quia, si non ualent caritatiue admonitiones, debet facere graues obiurgationes.in ceteris quidem que facit uir, et uxor pacientiam habere debet, unde dicit Augustinus ibidem: Aurum tuum uendit maritus? a ferto, femina, patienter. sed castum ipsum opta, pro castitate litiga. pereat uilla tua, non anima ipsius te tacente pereat. tertio debet eum retrahere, Ecclesiam, idest episcopum, interpellando; quia, si non ualent admonitiones, si non ualent obiurgationes et tamen factum est publicum et notorium, debet uxor recurrere ad episcopum ciuitatis, ut uirum suum terreat et sua auctoritate compescat. unde dicit Augustinus ibidem: Nolite, pudicissime mulieres, uiros uestros permittere fornicari. interpellate contra illos Ecclesiam, idest episcopum et prelatos Ecclesie, ad quos spectat publicos maritos fornicarios per excommunicationis sententiam cohercere. quarto debet ipsum retrahere ad Deum recurrendo, quia si supradicta non ualent, debet ad Deum pro ipso preces effundere. debet etiam ad uiros spirituales recurrere, ut pro uiro suo ad Deum preces effundant. unde dicit Augustinus ibidem: Non dico ut interpelletis contra uiros uestros fornicarios iudices publicos nec proconsulem nec comitem nec imperatorem, sed Deum patrem et Ihesum Christum, filium eius, et Spiritum sanctum. et quoniam possent alique uxores dicere: et quo uir meus fidem mihi non seruat nec ego sibi seruabo, ideo subdit sanctus Augustinus: Nolite, castissime femine, imitari uiros uestros impudicos, aut uobiscum uiuant aut sine uobis pereant. inpudico marito non debet mulier pudicitiam, sed Christo; non propter maritum hoc faciat, qui non meretur, sed propter Christum hoc faciat. qualiter parentes se debent habere ad filios et filij ad parentes. capitulum quintum. Quia res domestica est bene ordinata quando pater familias habet familiam ordinatam, ideo a filijs suis debet incipere et eos bonis moribus informare. debent quidem parentes filios suos diligere, debent ipsos in sua pueritia bonis moribus informare, debent ipsos delinquentes corrigere. primo quidem debent ipsos discrete diligere. sed notandum est quod ipse amor aliquando est bonus et meritorius, aliquando malus, aliquando indifferens. bonus quidem et meritorius est quando pater diligit filium, qui est bonus et iustus, uel ut sit bonus et iustus. tunc enim non diligit filium tantum quia filium, sed diligit Deum in filio. et tunc reducitur ad illud preceptum: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. aliquando ille amor potest esse malus, quando scilicet parentes propter amorem filiorum usuras faciunt, aliena rapiunt, que postea filiis causa perditionis existunt. unde ipsi filij de tali patre in inferno conquerentur, unde dicitur in Ecclesiastico: De patre impio conquerentur filij, quia propter illum sunt in obprobrium. aliquando uero ille amor potest esse indifferens, idest nec bonus siue meritorius, nec malus, quando scilicet pater non habet respectum ad filij malitiam, si est malus; nec ad filij gratiam, si est bonus; sed tantum ad naturam, quia scilicet diligit filium ex eo quod est filius. et iste amor est ita naturalis, quod etiam communis est bestijs. unde dicit Augustinus in libro La Omeliarum: Si serpentes et lupi amant filios suos, non est laudandus qui filios amat, sed est detestandus qui non amat. si filios amas, serpentibus compararis; si filios non amas, a serpentibus uinceris. ipse autem amor naturalis est maior in parentibus respectu filij, quam sit in filio respectu parentum. et ratio est quia parentes de natura sua propria dederunt filijs corpus suum, filij autem parentibus in generatione sua nichil dederunt. et ideo parentes diligunt filios suos ut rem suam, ut carnem suam, ut membra sua. uidemus etiam quod humor arboris fluit a radice in ramos, non a ramis ad radicem. radix est pater, ramus est filius. et ideo amor a patre, qui est radix, magis fluit in filium, qui est ramus, quam a filio in patrem. iste etiam amor naturalis respectu filij maior est in matre, quam in patre; et una causa est quia illam rem plus diligimus, in qua maius ius habere nos scimus. quamuis enim filius quantum ad corpus, sit res propria patris et matris, tamen mater plus habet ibi de sua substantia, sicut dicit Philosophus, quam uir. et ideo maius ius in corpore filij habet, quam uir. secunda causa est quia illam rem plus diligimus, circa quam plus laboramus. mater autem plus laborat circa filios quam pater, tam in portando quam in pariendo, quam etiam in nutriendo. tertia causa est quia illam rem plus diligimus, quam certitudinaliter nostram esse scimus. mater autem pro certo scit quod filium talem de se generauit; uir autem, etsi credat, tamen certus non est quod sit de suo semine generatus. in hoc tamen differunt amor patris et matris erga filium, quia mater plus dolet de filij aduersitate et pater plus gaudet de filij prosperitate. mulier enim naturaliter magis patitur et compatitur quam uir, ex eo quod habet animum magis mollem, unde mulier dicitur quasi mollier. nam secundum Philosophum in libro De Animalibus, in omni genere animalium femine sunt molliores quam masculi, preter ursam et leopardam. quando igitur inuenitur aliqua mulier seuera et dura non potest dici femina, sed ursa uel leoparda. mulier enim naturaliter est frigida et humida et ideo de facile est passibilis. uir autem naturaliter est calidus et siccus, et ideo non sic de facili patitur et compatitur, et ideo in morte filij naturaliter plus dolet mater quam pater, quia homo habet cor magis magnanimum et ideo magnalia et sublimia magis appetit et amat. istud aperte ostendit Salomon dicens: Filius sapiens letificat patrem, filius uero stultus mestitia est matris sue. ecce quia aperte dicit quod pater de filio sapiente habet letitiam, mater uero de filio stulto habet tristitiam. secundo ipsi parentes debent filios suos a sua pueritia bonis moribus informare. nam illam formam, quam induerunt in pueritia sua, semper retinent etiam in senectute sua. unde dixit Salomon: Adolescens iuxta uiam suam, etiam cum senuerit, non recedet ab ea. sunt enim ipsi pueri sicut mollis cera, quia de facili ad quodlibet bonum ducuntur. ideo in persona talium dicit Propheta: Factum est cor meum sicut cera liquescens in medio uentris mei. sunt sicut recens testa, quia bonum odorem semper conseruant, iuxta illud quod noua testa capit, inueterata sapit. sunt etiam sicut gracilis uirgula, quia de facili ad bonum flectuntur. de quibus dicit Propheta: Quorum filij sicut nouelle plantationes in iuuentute sua. tertio debent parentes filios suos delinquentes arguere, memores Hely sacerdotis, qui filios suos corripere noluit, et ideo ipse cum filijs suis mala morte perijt. sunt autem quidam filij obedientes et boni. isti sunt de bono in melius promouendi, tales enim faciunt patri magnam consolationem et cordis delectationem. de quibus dicit Salomon: Erudi filium tuum, et refrigerabit te et dabit delitias anime tue. alij sunt filij, qui, si aliquando offendunt, statim ad leuem correctionem patris se corrigunt et patri obediunt. isti non sunt grauiter obiurgandi, sed dulciter admonendi. de quibus dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uos, patres, nolite ad iracundiam prouocare filios uestros, sed educate illos in disciplina et in correctione Domini. non enim tales sunt prouocandi, sed in disciplina, idest in morum honestate, sunt educandi. alij filij sunt duri et superbi et parentibus inobedientes. tales sunt uerberibus flagellandi. de talibus dicit Salomon: Qui parcit uirge, odit filium suum. qui autem diligit, illum instanter erudit. et in Ecclesiastico dicitur: Qui diligit filium suum, assiduat illi flagella. filij autem erga parentes humiliter se debent habere, quia debent eos honorare, eis seruire et subministrare; et ad hoc induci debent propter preceptum, propter debitum et propter nature instinctum. primo quidem propter preceptum, quia Deus precepit dicens: Honora patrem tuum et matrem tuam ut sis longeuus super terram, et qui maledixerit patri suo uel matri, morte moriatur. in nullo alio precepto Decalogi inuenitur facta fuisse promissio seruanti, uel comminatio non seruanti, nisi in precepto parentum, ad significandum quod multum placet Deo quando parentes honorantur, et multum sibi displicet quando sibi honor non impenditur; et intelligitur ille honor non tantum malos urgendo, sed etiam in seruiendo et subministrando. secundo filij debent induci ad seruiendum parentibus propter debitum. ipsi enim a parentibus receperunt tria, scilicet esse et nutrimentum et documentum. quia igitur ab eis receperunt esse, debent eis magnam reuerentiam. unde dicitur in Ecclesiastico: Honora patrem tuum et gemitus matris tue ne obliuiscaris; memento quod nisi per illos natus non fuisses. iterum, quia ab ipsis receperunt nutrimentum, debent eis in subueniendo magnam diligentiam, ut, sicut parentes nutrierunt filios in iuuentute, sic et ipsi nutriant parentes in senectute. unde dicitur in Ecclesiastico: Fili, suscipe senectam patris tui. insuper, quia ab ipsis receperunt documentum, debent eis magnam obedientiam. unde dicit Apostolus: Filij, obedite parentibus uestris in Domino, hoc enim iustum est. tertio filij debent induci ad subministrandum parentibus per nature instinctum. natura enim omnes docet et instruit quod filij debent parentibus subuenire et quando sunt in necessitate positi et quando sunt senectute confecti et quando sunt mortui. et ad ista tria ostendenda ponit Ualerius Maximus tria exempla. nam ad ostendendum quod filij debent parentibus subuenire quando sunt in necessitate positi, narrat quod cum quidam nobilis uir et potens et iam senex quoddam flagitium commisisset, noluit iudex propter honorem parentum ipsum publica morte punire, sed carceri ipsum inclusit ut ibi fame moreretur. filia uero eius, que erat nupta, de licentia iudicis eum cotidie in carcere uisitabat. prius tamen ea diligenter prescrutari faciebat ne aliquid comestibile sibi deferret. illa uero, extracto ubere, singulis diebus de lacte proprio patrem nutriebat. cum uero iudex miraretur quod ille tanto tempore uiueret, precepit ut custodes respicerent per rimas hostij quando filia cum patre erat. et uidentes quod patri lac propinabat, hoc iudici nuntiarunt. ille autem, pietate commotus, patrem filie condonauit. ad ostendendum autem quod filij debent parentibus subuenire quando sunt senectute confecti, ostendit idem Ualerius per exemplum ciconie, dicens quod quando ciconie senescunt, filij ponunt parentes in nido et uelut infantes iuxta pectus suum collocant, fouent et nutriunt. soli autem uultures parentes suos fame mori permittunt. ad ostendendum autem quod filij de parentibus mortuis debent curam agere et eis sepulturam debitam preparare, ostendit hoc dictus Ualerius exemplo Scitarum, dicens enim quod cum Darius rex fines Scitarum inuasisset et sepulcra parentum suorum inuadere uellet, miserunt ei Scite quod depopulationem agrorum et uinearum equanimiter ferrent, sed si sepulcra parentum contingeret, tunc potentiam Scitarum et uires sentiret, quia pro ipsis defendendis mori parati essent. quod audiens Darius, sepulcra parentum illorum inuadere uel infringere ausus non fuit. qualiter domini se debeant habere ad famulos siue seruos et serui ad dominos. capitulum .UIm. Postquam pater familias rem domesticam ordinauit quantum ad uxorem et filìos, debet etiam ipsam ordinare quantum ad seruos. dicunt autem doctores quod sunt .IIIIor. genera seruorum. quidam enim sunt de ancilla nati, quidam in prelio acquisiti, quia, sicut dicit beatus Petrus: A quo quis superatus est, huius et seruus est. unde tales dicebantur serui a seruando, quia ab hostibus seruabantur ne occiderentur. alij sunt serui conductitij, qui sub pensione annua conducuntur; alij sunt emptitij, qui pecunia emuntur. omnes istos seruos Paulus in epistola Ad Ephesios instruit dicens: Serui, obedite dominis carnalibus cum timore et tremore, in simplicitate cordis uestri, non ad oculum seruientes quasi hominibus placentes, sed sicut serui Christi facientes uoluntatem Dei ex animo. sed notandum quod sunt quidam serui sensati, quidam pigri et otiosi, quidam uero malitiosi. serui sensati sunt ualde diligendi, unde dicitur in Ecclesiastico: Seruus sensatus sit tibi dilectus sicut anima tua. de talibus dicit Salomon: Seruus sapiens dominabitur filijs stultis et inter fratres hereditatem diuidet. serui uero pigri et otiosi sunt continuis laboribus exercendi. unde dicitur in Ecclesiastico: Operatur in disciplina et querit requiescere, laxa manus illi, et querit libertatem. iugum et lorum curuant collum durum, et seruum inclinant operationes assidue. mitte illum in operationem, ne uacet; multam enim malitiam docuit otiositas. serui uero maliuoli et malitiosi sunt duris abstinentijs, compedibus et uerberibus cohercendi, unde dicitur in Ecclesiastico qualiter autem sint per abstinentiam macerandi. dicitur in Ecclesiastico: Cibaria et uirga et onus asino, panis et disciplina et opus seruo. quod sint cumpedibus astringendi dicitur ibidem: Seruo maliuolo tortura et compedes. quod uero sint uerberibus flagellandi dicitur in eodem libro: Non confundaris, idest non timeas ne uerearis seruo pessimo latus sanguinare, idest usque ad sanguinem uerberare. quamuis autem serui, quocumque nomine censeantur, siue de ancilla nati, siue in prelio acquisiti, siue conductitij, siue emptitij, sint dominis suis inferiores, tamen quantum ad quinque inueniuntur equales. prima equalitas attenditur ex parte principij, quia omnes, tam serui quam liberi, de terra sunt creati et nudi et plorando nati. unde dicitur in libro Sapientie: Sum quidem et ego mortalis homo similis omnibus et ex genere terreno illius, qui prius factus est, et in uentre matris figuratus sum caro et primam uocem similem omnibus emisi plorans. nemo enim ex regibus aliud habuit natiuitatis initium. secunda equalitas attenditur ex parte medij, quia omnes, tam liberi quam serui, eundem locum habent scilicet eundem mundum, eandem terram, eundem aerem. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Ego natus accepi communem aerem et in similiter factam decidi terram. tertia equalitas attenditur ex parte finis, quia omnes, tam liberi quam serui, moriuntur, in cinerem resoluuntur et putrescunt. unde dicitur in eodem libro Sapientie: Unus ergo introitus est omnibus ad uitam et similis exitus. unde dicit sanctus Ciprianus: Uobis dominis atque senis est eadem sors nascendi, conditio una moriendj, corporum maceries similis, animarum ratio communis, equali iure, equali lege uenitur in istum mundum et de mundo postea receditur. quarta equalitas attenditur ex parte dominij, quia omnes, tam liberi quam serui, habent unum Dominum. unde dicit Apostolus in epistola Ad Ephesios: Uos, domini, seruis uestris remittite minas, scientes quia illorum et uester Dominus est in celis, et personarum acceptio non est apud Deum. ideo dicit sanctus Iob: Magnus et paruus ibi sunt, scilicet sub dominio Dei, et seruus liber a domino suo. quinta equalitas attenditur ex parte iudicij extremi, quia omnes, tam liberi quam serui, ad iudicium Dei uenient et de omnibus factis suis rationem reddent, et ibi gloriam uel penam recipient. unde dicit Apostolus in epistola Ad Chorinthios: Omnes nos manifestari oportet ante tribunal Domini nostri Ihesu Christi, ut refferat unusquisque propria corporis prout gessit, siue bonum siue malum sit. et in epistola Ad Ephesios dicit idem Apostolus: Unusquisque, quodcumque fecerit bonum, hoc recipiet a Domino, siue seruus siue liber. capitula decime partis. Sequitur decima pars, in qua agitur de spirituali regimine ciuitatis Ianue. et ista pars habet duo capitula. in primo capitulo ostenditur quo tempore fuit episcopali honore decorata. in secundo ostenditur quo tempore fuit archiepiscopali honore sublimata. quando et quo tempore ciuitas Ianuensium fuit episcopali honore decorata. capitulum primum. Quamuis per aliquam ystoriam tempus non inueniamus expressum quando ciuitas Ianuensis habere meruit episcopatum, credimus tamen quod quando principes Apostolorum, scilicet Petrus et Paulus, Rome presidebant, tunc dignitate episcopali meruit decorari. ratio autem, que nos mouet ad hoc credendum, est ista. constat enim Apostolos istam consuetudinem habuisse, quod quando alique ciuitates uel aliqui de ipsis ciuitatibus ad fidem Christi ueniebant, mox ipsi Apostoli eis episcopos destinabant. unde beatus Petrus illis, qui fuerant conuersi in ciuitate Rauenne, statim sanctum Appollinarem in episcopum dedit. Marchus euangelista illis, quos conuerterat apud Aquileiam, sanctum Hermagoram episcopum ordinauit. illis autem, quos conuerterat apud Alexandriam, sanctum Anianum in episcopum assignauit. sanctus quoque Paulus apostolus per omnes ciuitates, quas conuertebat, episcopos ordinabat. unde et Thimotheum fecit episcopum apud Ephesim et Titum apud Cretam. ostendimus autem supra per auctoritates et rationes quod prima ciuitas Ytalie, uel una de prioribus in qua fides Christi fuit publice recepta et in qua fuerunt Dei sacrificia primo publice celebrata, fuit ciuitas Ianue. fuit autem ad fidem Christi conuersa, ut supra dictum est, circa annos Domini .XXXU. post Christi passionem. et illo tempore principes Apostolorum, scilicet Petrus et Paulus, Rome adhuc in carne uiuebant. et ideo satis credendum est quod beatus Petrus, qui erat papa quando audiuit ciuitatem Ianue ad fidem Christi esse conuersam, ad ipsam ciuitatem aliquem episcopum destinauit. si enim Apostoli ad ciuitates conuersas et remotas episcopos mittebant, uerisimile et probabile est quod ipsi principes Apostolorum, qui erant Rome, ad ciuitatem Ianue ad fidem conuersam et satis uicinam episcopum transmiserunt. ista autem ratio fulcitur et roboratur per aliam rationem. constat enim quod omnes ystoriographi antiqui, qui ante Christi aduentum scripserunt, quando uolunt de Ianua facere mentionem, non appellant ipsam ciuitatem, sed uocant ipsam oppidum sicut Titus Liuius. postquam autem fuit conuersa, ciuitas est appellata sicut patet in legenda sancti Naçarii, in qua urbs siue ciuitas nuncupatur. Naçarius uero anno .XXXU. uel circa post Christi passionem in Ianua predicauit et ipsam ciuitatem aut tunc ad fidem Christi conuertit aut iam conuersam in fide confirmauit, sicut superius est ostensum. ex tunc autem ciuitas est uocata, et ideo uidetur quod ex tunc fuit episcopali honore insignita. nam loquendo proprie ciuitas non dicitur nisi que episcopali honore decoratur. nomina tamen illorum episcoporum primitiuorum non inueniuntur expressa. primus autem episcopus, cuius nomen exprimitur, fuit sanctus Ualentinus, quem credimus extitisse circa annos Domini .DXL. sicut infra dicetur. ante tamen Ualentinum credimus alios episcopos extitisse. dicitur in legenda sancti Ualentini quod, mortuo episcopo Ianue, electus est in episcopum Ualentinus, ex quo manifeste habetur quod ante Ualentinum iam erat in Ianua episcopatus. quot autem episcopi, uel qui istum Ualentinum precesserint, ignoramus, quia nusquam hoc scriptum inuenire potuimus. quando et quo tempore ciuitas Ianuensis fuit archiepiscopali dignitate sublimata. capitulum secundum. Mutatio dextere Excelsi facta fuit quando episcopatus Ianue in archiepiscopatum mutari promeruit, hoc quidem fuit satis dignum, iuris consonum et consentaneum rationi. sicut enim ciuitas Ianuensis multis ciuitatibus imperat, multis populis principatur et nulli nisi Deo quo ad omnia, et imperatori quo ad aliqua est subiecta, sic etiam decebat ut eius archiepiscopus nullius primatis esset suffraganeus, nulli nisi summo pontifici subiectus, sed ipse in alios episcopos suam iurisdictionem transfunderet, suam auctoritatem extenderet, multisque pontificibus presideret. uideamus igitur quo tempore et qua de causa ciuitas Ianue archiepiscopali dignitate meruit sublimari. eo quidem tempore electus est canonice in summum pontificem Innocentius secundus, uir per omnia reuerendus, contra quem quedam pars cardinalium quendam Romanum, nomine Petrum Leonis, scismatice elegit et Anacletum appellauit, cui etiam populus Romanus fauorem et auxilium impendebat. ipse quidem Anacletus totum thesaurum Ecclesie rapuit et fautoribus suis dedit. quapropter dictus Innocentius propter potentiam illius Anacleti non ualens in Urbe morari, super galeas Ianuensium Ianuam est deductus, anno scilicet Domini .Mo.Co. XXXo. iste igitur Innocentius papa inter ceteros cardinales habebat quendam cardinalem magne prudentie et honeste uite, nomine Syrus. et cum sedes Ianuensis tunc uacaret, ipsum Ianuensi ecclesie in episcopum ordinauit, nec alicui incredibile uideatur quod aliquis cardinalis factus sit episcopus Ianuensis, quia legimus pluries alibi simile factum fuisse. tunc enim cardinales non erant in tanto culmine sicut modo cernuntur, sed quilibet episcopus preferebatur cuilibet presbitero uel dyacono cardinali. cum igitur dictus papa Innocentius moram aliquam in Ianua contraxisset, Ianuenses galeas armauerunt et ipsum usque in Franciam deduxerunt, ubi circa duorum annorum spatium moratus, tandem Ianuam est reuersus. anno autem Domini .M.C.XXXII., ad preces ipsius pape, Ianuenses stolum galearum armauerunt et ipsum papam Romam portauerunt, ubi fauore et auxilio Lotarii imperatoris turres et fortilitias in Urbe ceperunt, et Anacletum tirampnice intrusum de Urbe penitus expellentes, Innocentium in sede sua restituerunt. Romani autem, hoc uidentes, ad mandatum domini pape humiliter redierunt. Ianuenses autem cum suo stolo galearum prospere Ianuam sunt reuersi. et quoniam tunc temporis erat guerra et discordia magna inter Ianuenses et Pisanos, dictus papa Cornetum iuit, mandans Ianuensibus et Pisanis ut suos ambaxatores sollempnes ad se mitterent, qui plenam potestatem haberent. cum igitur ambaxatores Cornetum uenissent, dictus papa eos ad inuicem concordauit. misit etiam Syro episcopo Ianuensi ut ad suam presentiam apud Cornetum accederet, intendens ipsum et ciuitatem Ianue multipliciter honorare propter multa et magna seruitia et beneficia que a Ianuensibus fuerat assecutus. cum igitur dictus Syrus episcopus Cornetum uenisset, dominus papa archiepiscopatum concessit anno Domini .Mo.C.XXXIII., crucem quoque et pallium supradicto Syro dedit. insuper medietatem totius insule Corsice dedit in feudum communi Ianue pro una libra auri annis singulis Romane Ecclesie persoluenda. quem tamen censum Lucius papa postmodum communi Ianue remisit de gratia speciali tres quoque episcopatus, qui erant in Corsica et erant suffraganei archiepiscopi Pisani, archiepiscopo Ianuensi dedit et suffraganeos eos fecit, scilicet episcopum Maranensem, episcopum Nebiensem et episcopum Acciensem. dedit quoque archiepiscopo Ianuensi alios suffraganeos, scilicet episcopum Bobiensem et episcopum Bruniacensem. Alexander uero tertius propter multa seruitia, que a Ianuensibus receperat, Albiganensem episcopum fecit Ianuensi episcopo suffraganeum. Innocentius autem quartus Naulum in ciuitatem conuertit et episcopum sibi dedit et ipsum episcopum, ut esset suffraganeus Ianuensi archiepiscopo, ordinauit. ex tunc igitur uocata est prouincia Ianuensis. olim quidem, sicut habetur in ystoria Longobardorum, Ianua erat scilicet de prouincia illa que Alpes Chotie dicebatur. fuit enim quidam rex, qui Chochia nomen habuit et in partibus istis regnauit, et ab illo rege tota illa prouincia Alpes Chochie nomen accepit. Plinius autem Secundus dicit quod Ianua fuit de prouincia Ligurie. iste Plinius fuit magnus recthor et ystoriographus, et fuit tempore Traiani imperatoris, qui imperauit anno Domini .C. iste Plinius, cum quandam prouinciam regeret, multos Christianos occidebat, ex eo quod Christum colerent et ydola adorare nollent. sed tamen eorum innocentiam uidens, scripsit Traiano epistolam in qua Christianos excusabat et eorum innocentiam commendabat. propter quod Traianus sibi rescripsit quod Christiani non inquirantur, sed tamen, si apparuerint, puniantur. dicit igitur iste Plinius quod prouincia Ligurie ex parte ore maritime protendebatur et a Uintimilio et flumine Merula usque ad Sigestrum et flumen Magre, et dicit quod in ista prouincia Ligurie est Ianua et flumen Pulcifere. fecit etiam mentionem ibidem de portu egregio ciuitatis Lunensis, qui modo dicitur portus Uenerij, sed tunc portus Lune uocabatur. ibi etiam mentionem fecit de portu Dalphini et de portu Uadi. de Saona autem nullam mentionem facit, quia credimus quod tunc temporis adhuc non erat hedificata, sed de destructione Uadi fuit constructa. sic igitur ciuitas Ianuensis, que olim erat de prouincia que dicebatur Alpes Chochie uel de prouincia Ligurie, postquam archiepiscopatum habere meruit, de nulla prouincia extitit; sed ipsa pro se cum sua diocesi, suffraganeis et districtu una prouincia facta fuit et dicta est prouincia Ianuensis. capitula undecime partis. Sequitur undecima pars, in qua ponuntur tempora, nomina et ordines omnium episcoporum, qui in ciuitate Ianuensi fuisse leguntur. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur episcoporum nomina. Quo autem tempore ciuitas Ianuensis primo episcopatum habere ceperit, in superioribus nostram opinionem expressimus, quod scilicet dum Rome Petrus et Paulus Apostolorum principes presiderent, Ianuensis ciuitas episcopali honore meruit decorari. nomina tamen illorum primitiuorum episcoporum, qui fuerunt usque ad Ualentinum, ad nostram notitiam minime peruenerunt. et ideo, illis dimissis, solummodo episcopos illos describemus, quorum nomina precedentium patrum ad nos scriptura mandauit. unum tamen obmittendum non est quod de omnibus episcopis, qui fuerunt a Ualentino usque ad Theodulphum, inuenimus quidem nomina, sed tempora non potuimus inuenire. istud autem pro certo scimus quod sanctus Syrus, qui fuit episcopus tertius, ante tempora sancti Gregorij pape extitit, quia ipse Gregorius in libro Dyalogorum de ecclesia Sancti Syri episcopi Ianuensis expressam mentionem facit. Gregorius autem florebat circa annos Domini .D.C.; per quantum autem temporis Sirus precesserit Gregorium ignoratur. supponamus tamen quod saltem per annos .xx. eum precesserit. tunc igitur oportebit dicere quod Ualentinus, qui fuit episcopus primus de illis quorum nomina reperiuntur, cepit circa annos Domini .DXL.; et Felix, qui fuit episcopus secundus, cepit circa annos Domini .DLX.; et Syrus, qui fuit episcopus tertius, cepit circa annos Domini .D.LXXX., Romulus autem, qui fuit episcopus quartus, cepit circa annos Domini .DC. et secundum istam computationem Gregorius et Romulus eodem tempore floruerunt. ille Rome, iste Ianue. et sicut diximus de predecessoribus sancti Romuli, ita et de successoribus est dicendum. nam a sancto Romulo usque ad Theodulfum non est de aliquo episcopo tempus expressum. Theodulphus autem cepit circa annos Domini .D.CCCC.XXX.; et sic inter Romulum, quem supposuimus incepisse circa annos Domini .D.C. et Theodulphum, qui incepit circa annos Domini .D.CCCC.XXX., inueniuntur fluxisse anni .CCC.XXX., et tamen a Romulo usque ad Theodulphum exclusiue non nisi quinque episcopi reperiuntur. diuidendo igitur equaliter annos .CCC.XXX. inter quinque episcopos, cuilibet ipsorum saltem annos .LX.UI. dare oportebit. sed certe non est credendum quod quilibet ipsorum per tot annos in episcopatum uixerit, et ideo est supponendum uel quod multi episcopi a Romulo usque ad Theodulphum sunt pretermissi, quorum nomina ex quadam negligentia non fuerunt annotata, uel quod ecclesia Ianuensis diuersis temporibus per annos plures uacauerit et anni uacationis non fuerunt annotati, uel forte utrumque uertum fuit. sed siue hoc siue illud siue utrumque uerum fuerit, hoc tamen constat, quod secundum computationem superius factam, a Romulo usque ad Theodulphum anni. CCC.XXX. fluxerunt, et ideo oportet quod illi anni inter illos quinque episcopos condiuidantur, ut scilicet anni .LX.UI. cuilibet dentur. incipientes igitur a sancto Ualentino, ceteros episcopos subsequentes per ordinem describamus. de sancto Ualentino episcopo primo. Ualentinus fuit episcopus primus de hiis, quorum nomina leguntur. cepit autem circa annos Domini .D.XL.; hoc autem dicimus supponendo quod Syrus per annos .XX. precesserit Gregorium. si enim per annos plures quam per .XX. ipsum precesserit, tunc Ualentinus antiquior erit quam hic eum describamus. uixit uero Ualentinus in etate, ut in legenda habetur, annis .LXXU., de quo inter cetera legitur quod, dum quidam comederet, in eius gutture os carnium sic inhesit, ut illud nec reicere nec glutire posset. qui, dum mortis timeret periculum, ad sanctum Ualentinum tota deuotione cucurrit, et facto inter se uoto, protinus os illud proiecit et plenam sanitatem secutus fuit. puella etiam quedam, dum esset clauda et incedere non ualeret, sancto Ualentino cum deuotione maxima se recommendauit, et ecce in nocte sanctus Ualentinus sibi apparuit et eam consolans et confortans, ipsam erexit et integre sanitati restituit. circa hec tempora duo fratres gemelli in Gallia claruerunt, scilicet sanctus Medardus et sanctus Girtaldus, qui una die gemelli fuerunt nati, una die pontifices consecrati, una die mortui, una die a Christo assumpti. Nec sunt ista fato siue constellationibus attribuenda, sed diuine ordinationi potius ascribenda. stelle enim, siue constellationes, homini necessitatem inferre non possunt, quia, si hoc esset, multa ex hoc inconuenientia sequerentur, sicut dicit sanctus Gregorius Nissensis. tunc enim superflue essent leges, superflua essent iudicia, irrationabiles uituperationes et laudes, insipientes et superflue essent orationes, diuina prouidentia tolleretur, liberum arbitrium aufferetur. ex hoc etiam sequitur quod Deus aut non est bonus aut est impotens aut est iniustus. si enim stelle cogunt hominem ad furandum uel ad adulterandum, istam tam iniquam uirtutem stellarum si Deus ab eis aufferre potest sed non uult, tunc non est bonus; si uero uult et non potest, tunc non est omnipotens; si autem punit hominem de eo quod de neccessitate fecit, tunc non est iustus. circa hec tempora in prouincia Sicilie Theophilus quidam, cuiusdam episcopi uicedominus, ab ipso officio depositus, in tantam desperationem deuenit, quod dyabolo homagium fecit et de ipso homagio manu propria cirographum scripsit et ipsum cirographum dyabolo dedit. dyabolus autem sibi promisit quod in suum officium eum restitueret et bonis omnibus eum faceret habundare, que omnia fuit ad libitum assecutus. procedente autem tempore dictus Theophilus ad cor suum redijt et dolens et merens ad Reginam celi confugit. beata autem Uirgo sibi ueniam et gratiam impetrauit, precipiens dyabolo ut cirographum Theophilo restitueret nec ipsum ulterius molestaret. unde ipse dyabolus tristis et dolens Theophilo apparuit et cirographum sibi restituit et sic ueniam et gratiam assecutus fuit. circa hec tempora, cum quidam puer iudeus cum ceteris Christianis Eucharistiam recepisset, pater eius indignatus in clibanum ardentem filium suum proiecit. uerum cum Christiani hoc audientes nimium turbarentur, in clibanum respexerunt et ibi eum sanum et incolumem et gaudentem uiderunt. quem inde extrahentes, interrogauerunt puerum quis eum sic conseruasset illesum. quibus ille dixit quod illa domina picta, que est in ecclesia et tenet puerum in brachiis, flammas cum pallio suo a se reiecit et ipsum conseruauit. tunc Christiani patrem illius in clibanum proiecerunt, qui protinus fuit combustus. circa hec tempora Theodoricus rex Ytalie, arriana heresi deprauatus, Boetium philosophum consularem et patritium, dum rem publicam contra ipsum Theodoricum defenderet, Papiam in exilium destinauit, ubi librum De Consolatione scripsisse reffertur. uxor supradicti Boetij, nomine Elpes, composuit in honorem Apostolorum Petri et Pauli hymnum, qui incipit: Felix per omnes, Roma, mundi cardines et cetera. epitaphium quoque suum supra tumulum eius scribendum ipsa composuit, dicens: Helpes dicta fui, Sicule regionis alumna, quam procul a patria coniugis egret amor. porticibus sacris iam nunc peregrina quiesco, Iudicis eterni testificata tronum. procedente autem in tempore dictus Theodoricus supradictum Boetium occidi fecit. idem quoque Theodoricus Iohannem papam in carcere posuit et ibi eum fame perire permisit. uerum cum dictus Theodoricus fuisset mortuus, quidam heremita uidit quod Iohannes papa eum nudum et discalciatum et inchatenatum in ollam Uulcani proiecit, sicut reffert Gregorius in libro Dyalogorum. circa hec tempora cum Clodoueus, rex Francorum, adhuc esset gentilis, uxor eius christianissima, que uocabatur Rotillidis, fidem Christi sepe predicabat eidem. sed cum ille nollet eam audire, contigit quod cum Alamanis graue bellum habuit, et cum ille in bello deficeret, uotum uouit dicens: Deus uxoris mee, adiuua me, et ego pro Deo te colam. facto igitur uoto, uires contra hostes resumpsit et uictoriam optinuit, et sic postmodum sacrum baptisma suscepit. unde uerificatum est quod dicit Apostolus: Saluabitur autem uir infidelis per mulierem fidelem. ex tunc autem tota gens Francorum ad fidem Christi conuersa fuit. circa hec tempora Machumettus morbum caducum patiebatur. cum autem caderet, dicebat quod Angelus Gabriel sibi apparebat, qui eum instruebat leges, quas populo dabat. et quia eius splendorem ferre non poterat, ideo in faciem suam cadebat. de sancto Felice episcopo secundo. Felix, episcopus secundus, cepit circa annos Domini .D.LX. uixit autem in etate, sicut in legenda habetur, annis .LXXUII. fuit autem Felix magister sancti Syri. dum uero quadam uice missam celebraret et Sirus sibi ministraret, uidit Syrus super caput Felicis flammam ignis descendere. in qua etiam flamma dexteram Dei uidit radiare. illa autem flamma erat Spiritus sanctus, qui in specie ignis super Felicem descenderat, sicut olim super Apostolos descendisse constat. dextera autem Dei significabat uirtutem et potentiam Dei, qui illam hostiam, quam Felix sacrificabat, celesti benedictione consecrabat. circa ista tempora uise fuerunt in celo accies ignee, que bellum Longobardorum et sanguinem in Ytaliam fundendum representabant, sicut dicit Gregorius in Omelia. Albuinus enim, qui erat rex Longobardorum, regem quendam Gelibaldorum, cum adhuc esset in Panonia, occiderat et de osse capitis sui cupam sibi parauerat, quam argento et auro incluserat; filiam quoque illius nomine Rosimundam, in uxorem acceperat. cum igitur Ytaliam fere totam cepisset et apud Ueronam conuiuium celebraret, in illa cupa uxorem suam bibere fecit. quod cum illa cognouisset, quod scilicet in capite patris sui biberat, furore concitata femineo, a quodam armigero regem, dum in lecto in meridie recumberet, interfici procurauit. siquidem mulieris ira nimis est periculosa. ideo dicitur in Ecclesiastico: Non est caput nequius super caput colubri et non est ira super iram mulieris. sicut enim proprium uicium hominis est superbia, sic proprium uicium mulieris est iracundia. mulieres quidem ad irascendum sunt multum faciles, ad reconciliandum sunt ualde difficiles, ad uindictam expectandam sunt nimis crudeles. et loquimur de illis mulieribus, que abiecerunt timorem Dei et uerecundiam mundi. ista Rosimunda iacet apud Rauennam, in cuius tumulo uersus scriptus est: Hac iacet in tumba Rosimunda, non rosa munda. circa hec tempora, prout legitur in gestis Longobardorum, cum Albuinus Mediolanum et ceteras ciuitates Lombardie cepisset, Honoratus archiepiscopus Mediolani Ianuam fugit ut a facie Longobardorum, qui adhuc erant pagani, securus consisteret. Longobardi enim infra breue spatium temporis quinque prouincias ceperunt, quarum prima dicebatur Uenetia, que modo Marchia Triuisina dicitur, cuius caput erat Aquilegia. secunda prouincia dicebatur Flaminea, que modo dicitur Romagnola, cuius caput erat Rauenna. tertia dicebatur Liguria,cuius caput erat Mediolanum. quarta dicebatur Emilia, cuius caput erat Ticinum siue Papia. quinta dicebatur Alpes Chochie, a quodam rege sic uocata, cuius nomen erat Chochia; et ista prouincia comprehendebat totum Pedemontem et ciuitatem Ianuensem cum tota Riparia sua. omnes istas quinque prouincias Longobardi ceperunt, habitatoribus interfectis, preter terras maritimas scilicet Ianuam et Ripariam suam. quia illuc accedere ausi non fuerunt propter quod multi christiani fugientes a facie Longobardorum, qui tunc erant pagani, Ianuam ueniebant ut ibidem saluarentur. de ipsis autem Lonbardis hoc sciendum est quod prius in insula Scandinaria, que est in partibus Datie, a principio morabantur. et quoniam terra illa eos capere non poterat, ideo in Panoniam ueherunt. deinde ad Ytaliam accesserunt et fere totam Ytaliam, preter terras maritimas, ceperunt. dicebantur autem prius Uinuli, sed postmodum Longobardi a longis barbis sunt appellati, ex eo quod longas barbas defferebant. modo autem, ablata una silaba de medio, Lombardi uocantur. uenerunt autem in Ytaliam circa annos Domini .D.LX. sub rege Albuino. erant omnes Ytalici christiani et ipsi Longobardi erant pagani, et ideo omnes Christianos occiderunt, preter illos, qui in terris maritimis morabantur. steterunt autem dicti Lombardi pagani, postquam scilicet uenerunt in Lonbardiam, per annos .XL., usque scilicet ad tempus Theodolinde, ducis Bauarie filie et christianissime, que Agilulpho regi Longobardorum in uxorem tradita, ipsum uirum suum ad fidem Christi conuertit, et sic tota gens fidem Christi ceperunt. ecce quot bona sepe secuntur ex muliere bona. nam una mulier, nomine Rotildis regina, fuit causa conuersionis ad fidem Christi totius gentis Francorum, sicut dictum est supra in precedenti titulo. fuerunt autem ipsi Gallici conuersi ad fidem Christi circa annos Domini .D.XL. alia mulier, scilicet Galla regina, fuit causa conuersionis totius gentis Ungarorum, sicut dicetur infra in titulo de Iohane episcopo .XIIo. fuerunt autem Hungari ad fidem Christi conuersi circa annos Domini .Mo.XU. alia mulier, scilicet Theodolinda regina, fuit causa conuersionis totius gentis Lombardorum, sicut dictum est supra. fuerunt autem Lonbardi ad fidem Christi conuersi circa annos Domini .DC. una alia mulier nomine Ysides, que fuit tempore Habrae, inuenit litteras grecas et egyptiacas. alia mulier nomine Carmentis regina, que fuit mater Latini regis Ytalie, inuenit litteras latinas. ecce quam sapientes et deuote olim mulieres erant, que populos ad fidem Christi conuertebant et que litteras latinas, grecas et egyptiacas inueniebant. mulieres autem nostri temporis potius student circa uanitates seculi, quam circa ea que sint ad honorem Dei uel edificationem populi. de sancto Syro episcopo tertio. Syrus, episcopus tertius, cepit circa annos Domini .D.LXXX. iste fuit oriundus de Mulazana, et in loco sue natiuitatis nobilis ecclesia est constructa. iste in sua pueritia sancte uiuere incepit, quod patet per auiculam, quam suscitauit, in sua iuuentute et reliqua sui etate sanctius uixit, quod patet per basiliscum quem interfecit. in sua morte sanctissime finiuit, quod patet per pannum sanguine tinctum, per quem multos infirmos sanauit. iste suis meritis acquisiuit palatio Ianue terram sancti Romuli et Ciliane cum omnibus pertinentijs et redditibus suis. item acquisiuit decimam Bisanijs usque ad fiumen Sturle et desuper per stratam usque ad mare. item decimam de Calignano, tam de dominicatis, quam de alijs locis. item decimam de Rauecha a flumine usque ad mare per uiam que uenit a Bisane ante Sanctum Martinum et ante hospitale Sancti Stephani usque ad portam ciuitatis. huius corpus positum fuit in basilica .XII. Apostolorum, que modo dicitur monasterium Sancti Syri, quia ibidem erat, ut creditur, sedes episcopalis. mansit autem ibidem corpus predictum usque ad tempora Landulfi episcopi undecimi. translata enim sede episcopali ad ecclesiam Sancti Laurentii, uoluit dictus episcopus ut corpus sancti Syri illuc transferretur et repositum fuit in choro ubi modo est introitus cancellarum. facta autem fuit hec translatio circa annos Domini .D.CCCC.LXXXU. procedente autem tempore cum ecclesia Sancti Laurentij per Gelasium papam debuisset consecrari, Octo, episcopus .XUIII., corpus sancti Syri de loco cancellarum substulit et subtus altare ipsius martiris uenerabiliter collocauit. ista translatio facta fuit circa annos Domini .Mo.XUIII. tempore quoque procedente, Bonifacius archiepiscopus tertius corpus sancti Syri de subtus altare substulit et ipsum super altare Sancti Laurentij in archa marmorea reuerenter reposuit. ista translatio facta fuit anno Domini .Mo.CLXXXUIII. nos quoque, presente prouinciali concilio, ad omnem ambiguitatem remouendam capsam ipsam apperuimus et omnia ossa sancti Syri ibidem inuenimus, prout infra in titulo nostro dicetur. ista reuelatio facta fuit anno Domini .Mo.CC.LXXXXIII. de mense iunij. eius quoque legendam diligenti studio compilauimus, in qua miracula multa sunt posita, que a fide dignis audiuimus, que quidem in ueteri legenda non erant conscripta. circa hec tempora sancti Syri apparuit Antiochie senex quidam, alba ueste indutus, qui sudarium, quod manu tenebat, super medietatem ciuitatis excussit. et statim tota illa medietas cum habitaculis et habitatoribus suis corruit. duo autem sotij sui eum instanter rogabant ut parceret relique parti ciuitatis. quod illi cum difficultate maxima obtinuerunt et statim ille disparuit et ultra uisus non fuit. quis autem iste homo fuerit ignoratur; credimus autem quod fuerit angelus Dei bonus uel malus. Deus enim aliquando punit homines malos per angelos bonos, sicut puniuit Sodomitas. aliquando punit homines malos per angelos malos. aliquando uero punit homines bonos per angelos malos, sicut puniuit sanctum Iob, ut per patientiam acquireret sibi maiorem gloriam, et sicut puniuit Paulum apostolum, cui ob humilitatis custodiam datus fuit angelus Sathane, ut eum colaphiçaret, idest corporaliter affligeret. quod autem Deus puniat homines bonos per angelos bonos, non memini me legisse. circa hec tempora Leuingildus, rex Gothorum ariana fece pollutus, filium suum Eminigildum, ad fidem catholicam per uxorem suam conuersum, in carcere reclusit et tandem in nocte Pasche eum cum securi occidit, pro eo quod arriane heresi sibi assentire noluit. ea autem que sanctus Syrus in episcopatu laudabiliter fecit et miracula, que per eum Dominus operatus fuit, si quis scire uoluerit, in legenda sua inquirat et ibi sufficienter omnia inueniet exarata. de sancto Romulo episcopo quarto. Romulus, episcopus quartus, cepit circa annos Domini .DC. iste fuit homo magne sanctitatis quo ad Deum, magne honestatis quo ad se ipsum, et magne pietatis quo ad pauperes. erat autem tunc uilla quedam iuxta litus maris, que dicebatur Matuciana. que beato Syro data fuerat pleno iure. ad hanc uillam cum sanctus Romulus quadam uice uenisset et ibi infirmatus fuisset, beato fine requieuit ibidem. cuius corpus fuit ibi uenerabiliter tumulatum, ad cuius sepulcrum crebra miracula fiebant. nam ceci uisum, claudi gressum, leprosi mundacionem et alii infirmi curacionem recipiebant, propter quod incole regionis illius dictam uillam Sanctum Romulum uocauerunt. post multa uero tempora Sarraceni affricani terras maritimas inuadentes, ipsam uillam funditus destruxerunt; propter quod habitatores ad montana se reducentes, ut ab hostibus tuti essent, castrum, quod nunc dicitur Sanctus Romulus, edificauerunt; nondum tamen opportunitas occurrerat, per quam possent sancto Romulo ecclesiam fabricare et corpus suum transferre. et ideo corpus eius ibi in uilla Matuciana remansit, donec per Sabbatinum episcopum ad ecclesiam Ianuensem fuit translatum. circa hec tempora, cum Sigebertus infans, filius Dagoberti regis, a sancto Amando baptiçaretur, cum circumstantes episcopo non responderent, infans miraculose respondit: Amen. circa hec tempora sanctus Columbanus de Francia ueniens, monasterium apud Bobium construxit et multos ibi monachos congregans, sanctam et laudabilem uitam duxit et multa miracula per eum Deus operatus fuit. circa hec tempora Bonifacius papa templum Panteon a Foca Cesare impetrauit et ipsum in honorem beate Marie et omnium Martyrum consecrauit, nondum enim festiuitates confessorum ab Ecclesia agebantur. post autem hec alius papa, nomine Gregorius, statuit ut dictum festum in honorem omnium Sanctorum in kalendis nouembris annis singulis per uniuersum orbem sollempniter celebretur, ut quia de quolibet sancto non possumus festum agere in singulari, saltem omnes honoremus in comuni. non enim possemus de quolibet sancto festum agere, quia tempus ad hoc non sufficeret. exceptis enim confessoribus, qui quasi sunt infiniti, ipsi martires tot sunt quod, sicut dicit sanctus Ieronimus, non est aliqua dies in anno, preter diem primam ianuarii, in qua ultra quinque milia martyrum non fuerint pro Christi fide occisa. in kalendis ianuarii enim preceperant Romani ne aliqui occiderentur, sed dies illa cum leticia ageretur, ex eo quod erat prima dies anni et ex eo quod dedicata erat Iano, qui erat maximum et precipuum ydolum Romanorum. de Sabbatino episcopo quinto. Sabbatinus, episcopus quintus, cepit circa annos Domini .DC.LXUI. iste transtulit corpus sancti Romuli de uilla Matuciana ad ecclesiam Ianuensem. nam, cum Sarraceni uillam illam destruxissent, dictus Sabbatinus episcopus illuc perrexit et corpus sancti Romuli honorifice Ianuam detulit et sub altare sancti Laurentii in capsa marmorea uenerabiliter collocauit. conueniens quidem fuit ut sanctus Romulus non nisi in ciuitate sua requiesceret ut ubi tres sui predecessores, scilicet sanctus Ualentinus, sanctus Felix et sanctus Syrus, quiescebant, ipse quoque ibidem requiesceret cum eisdem. isti .IIIIor. sancti sunt quadriga Dei super quam ciuitas Ianue exemplis rigatur, doctrinis compluitur et meritis fecundatur. isti sunt .IIIIor. uenti celi, qui nos per mare huius seculi nauigantes a fluctibus protegunt, a scopulis improuisis defendunt et ad portum quietis eterne perducunt. isti sunt .IIIIor. gemme Dei in corona Ianuensis ecclesie collocate, quarum una ornat ab anteriori ut de futuris habeat preuidenciam; alia ornat a posteriori ut de preteritis satisfaciat per iusticiam; tercia ornat a dextris ut inter prospera seruet temperanciam; quarta ornat a sinistris ut inter aduersa et difficilia magnam habeat constanciam. circa hec tempora floruit in Anglia Beda, doctor eximius et monachus perfectus et omeliarum declamator egregius. qui quidem licet sit sanctus, tamen uenerabilis appellatur, et hoc duplici de causa. una est quod cum eius oculi calligassent et in quadam ualle lapidibus plena predicaret, dicentibus sibi sociis, dissolucionis et leuitatis causa, quod magna populi multitudo ibi suam predicacionem expectaret, cum ille predicacionem suam finisset et dixisset: Per omnia secula seculorum, diuino nutu angeli sibi et lapides responderunt: Amen, uenerabilis pater. quia igitur sic fuit uenerabilis appellatus, ideo ab Ecclesia uenerabilis dicitur. alia causa est quia post mortem suam quidam clericus sibi deuotus uersum facere cupiebat, quem in suo sepulcro facere sculpi uolebat, incipiens tali modo: Hac sunt in fossa, uolens taliter finire, Bede sancti ossa. sed quoniam uersus congruitas hoc non paciebatur, sequenti die causa deuocionis ad tumulum perrexit et ibi uersum taliter finitum et manibus angelicis sculptum inuenit: Hac sunt in fossa Bede uenerabilis ossa. eius corpus et ossa uenerabilia post multum temporis Ianuam fuerunt delata et in monasterio Sancti Benigni de Capite Fari sunt uenerabiliter tumulata, ubi festum sollempne agitur et in deuocione multa habentur. De Uiatore episcopo .UI. Uiator, episcopus sextus, cepit circa annos Domini .D.CC.XXXII. huius tempore ossa beati Augustini episcopi, procurante rege Longobardorum nomine Aliprando, christianissimo, de Sardinea usque Ianuam sunt delata. quod cum audisset dictus rex, sibi de Papia usque Ianuam obuiauit. dum uero rex ipsa ossa uellet Papiam facere deportari, in tantum ponderauerunt, quod nullo modo leuari a uectoribus, potuerunt. tunc rex beato Augustino uotum uouit quod, si permitteret se eleuari et Papiam deduci, ecclesiam in honorem suum, in loco scilicet illo ubi apud Ianuam fuerat hospitatus, hedificari faceret. facto igitur uoto, statim illi, qui corpus deportabant, leuiter eleuauerunt et rex uotum suum fideliter adimpleuit. ubi autem modo sit ista ecclesia nescitur. quidam tamen dicunt quod est ecclesia Sancti Thome, alij quod est Sancti Theodori, alij dicunt quod est palacium archiepiscopi, quod est apud Sanctum Siluestrum, ubi supradictus rex fuerat hospitatus. et ideo palacium illud construxit et capellam Sancti Augustini ibidem edificauit, que ibidem usque hodie perseuerat. circa hec tempora Leo imperator ymagines Christi, beate Uirginis et aliorum Sanctorum ubique comburi et frangi faciebat, dicens ydolatriam esse ymagines adorare. propter quod quidam papa, nomine Gregorius, ipsum ne hoc faceret admonuit, et cum nollet desistere, eum excommunicauit. cum uero adhuc in sua duricia permaneret, eum deposuit. insipienter enim et impie iste Leo imperator faciebat quando Christi et Sanctorum ymagines comburebat. hoc enim non est ydolatrare, sicut ille dicebat, quia nichil diuinitatis in eis esse credimus, quemadmodum Gentiles ydolatre supponebant; sed tantum ymagines facimus ut per eas in rememoracione eorum, quorum sunt ymagines, reducamur. honorem autem, quem ymaginibus impendimus, non impendimus eis in quantum ipse ymagines sunt diuersis coloribus figurate, sed impendimus illis, quorum ipse sunt significatiue. uerum quidem est quod in ueteri Testamento non fiebat aliqua ymago Dei, quia Deus tunc inuisibilis esset, et ideo aliqua ymago sibi fieri non ualebat. sed Deus, qui tunc erat inuisibilis in natura Diuina, modo factus est uisibilis in natura humana. et ideo ea que Christus fecit in humana carne, sicut sunt natiuitas, passio, ressurreccio, ascensio et cetera miracula que fecit, possumus ymaginibus figurare, ea autem, que Christus fecit, fuerunt conscripta ad nostram informacionem et doctrinam. sed quoniam multi sunt, qui licteras nesciunt, ideo sancti Patres ordinauerunt ut gesta Christi et aliorum Sanctorum per ymagines figurarentur, ut ipsi layci in ipsis ymaginibus tanquam in libro instruantur. debet autem pingi ymago Christi et beate Marie prout a sanctis doctoribus traditum reperitur. Iohannes enim Damascenus dicit quod Christus fuit consuperciliatus, idest habuit supercilia coniuncta, et quod fuit bene oculatus, et quod habuit longum uultum, et quod fuit aclinis, quod erat signum humilitatis et maturitatis. sanctus autem Epiphanius dicit quod statura corporis Christi fuit sex pedum, et quod habuit capillos lungos et flauos, et quod habuit supercilia nigra et aliquantulum circumflexa, et quod habuit oculos flauentes, leticiam conferentes, et quod habuit longas nares et barbam flauam, et quod fuit coloris frumenticij, et quod non habuit ceruicem erectam, sed aliquantulum inclinatam et subrubeam. de matre autem eius dicit idem Epiphanius quod fuit ipsa stature medie et quod fuit coloris frumenticij et habuit capillos flauos et bonos oculos et nigra supercilia et nasum oblungum et manus oblungas digitosque prolixos et faciem longam. ex his igitur, que dicuntur de Christo et de eius matre, manifeste constat quod filius multum fuit similis matri eius. per idem tempus in campania Ytalie frumentum, ordeum et legumina de celo quasi pluuia descenderunt., prout in cronicis legitur. circa enim hec tempora studium generale Parisios est translatum; nam olim generale studium in Grecia florebat, sed de Grecia traslatum fuit Romam. tandem Alcuinus, magister Karoli, uir in omni scientia eruditus, ipsum Parisios transtulit, ubi usque odie floret. circa hec tempora apud Syriam Iudei quandam ymaginem Christi in latere cum lancea perforauerunt, de cuius uulnere sanguis copiosissime emanauit; propter quod Iudei stupefacti uas supposuerunt, quod de illo sanguine statim fuit impletum. iste autem sanguis per diuersas ecclesias fuit dispersus et diuisus, qui usque hodie in multis ecclesijs reseruatur et ostenditur, et ab illo tempore ecclesie in honore sancti Saluatoris edificari ceperunt. Romam quoque magna pars illius sanguinis fuit delata et ecclesia Sancti Saluatoris ibidem constructa et consecrata, ubi ampula plena de illo sanguine reseruatur. Iudei igitur, tantum uidentes miraculum, ad fidem catholicam sunt conuersi. de Dionisio episcopo .UII. Dionisius, episcopus septimus, cepit circa annos Domini septingentos nonaginta .UIIIo. huius episcopi tempore Carolus imperator in ciuitate Ianue synodum celebrauit, sicut in gestis legitur eiusdem imperatoris. cum enim tunc temporis Desiderius, rex Longobardorum, imperium molestaret et Sarraceni affricani Ianuam et terras maritimas plurimum deuastarent, supradictus imperator exercitum suum in duas partes diuisit. unam partem dedit Barnardo auunculo suo, ut contra Desiderium pergeret, qui erat in partibus Longobardie. pergens igitur dictus Bernardus, ipsum Desiderium fugauit et ultra Papiam reduxit; tandem fuit captus et Lugdunum cum uxore et filijs in exilium destinatus. reliquam autem partem exercitus rex Carolus Ianuam dimisit ut terras maritimas a Sarracenis defenderet. circa hec tempora fuit in Romana sede Leo papa, uir sanctitate conspicuus et scientia preclarus. iste dum ad letanias maiores pergeret, Romani de sua promocione turbati, diabolica uesania instigati, ei oculos eruerunt et linguam similiter preciderunt. sed Deus miraculose et uisum sibi et linguam restituit. iste tamen ad Carolum confugit et ea, que sibi Romani fecerunt, indicauit. Carolus igitur, Romam ueniens, ipsum uindicauit et in sede sua restituit. eodem tempore, cum Romanorum et Grecorum idem esset imperium, ab inuicem fuit diuisum, ita quod Greci imperatorem suum retinuerunt et Latini Carolum auctoritate Ecclesie imperatorem creauerunt. iste imperator Carolus procurauit quod officium Ambrosianum, quod tunc per omnes ecclesias cantabatur, dimitteretur, et officium Gregorianum ab omnibus ecclesiis assumeretur. sed quoniam difficile est assueta relinquere, de hoc in tota Ecclesia scandalum magnum fuit, quibusdam uolentibus quod Ambrosianum officium deberet retineri, alijs uero uolentibus quod Gregorianum deberet assumi. ideoque sancti Patres missale Ambrosianum et missale Gregorianum accipientes, super altare posuerunt, rogantes Deum ut per aliquod indicium ostenderet quod officium magis sibi placeret. claudentes igitur hostia, dum mane redissent, inuenerunt missale Ambrosianum super altare apertum. Gregorianum uero inuenerunt totaliter dissolutum et per ecclesiam huc illucque dispersum. quo signo edocti sunt ut officium Ambrosianum in sua tantum ecclesia decantaretur, Gregorianum uero per totum mundum dispergeretur. Ambrosius quidem primitus in Ytalia officium decantandum instituit et hynnos primus inuenit, sicut dicit sanctus Augustinus in libro Confessionum. dicit enim quod Iustina imperatrix, que erat fautrix Arrianorum, conclusit Ambrosium et Catholicos intra ecclesiam, nec ipsos permittebat exire. propter hoc ne populus tedio ac merore contabesceret, Ambrosius ympnos composuit, quos in ecclesia decantari fecit. quia uero officium Ambrosianum nimis uidebatur esse prolixum, ideo Gregorius post longa tempora ueniens, ipsum abreuiauit et melius ordinauit et ad meliorem consonanciam ipsum reduxit. concessum est tamen ut ecclesia Mediolanensis Ambrosiano officio possit uti. circa hec tempora apud Constantinopolim inuenta est sub terra archa marmorea, ubi erat homo grandeuus iacens suppinus, in qua quidem archa tales littere sunt inuente: Christus nascetur de Uirgine et credo in eum; o sol, adhuc me uidebis. ex quo patet quod iste homo ante Christi natiuitatem fuit mortuus et sepultus, et quod de ipsa natiuitate Christi prophetauit. quis autem fuerit ignoratur. de Sigeberto episcopo octauo. Sigebertus, episcopus octauus, cepit circa annos Domini .DCCC.LXIIII. circa tempora istius episcopi fuit quedam mulier, sciencia multa predita et eloquencia preclara, que in habitu uirili ad curiam Romanam accessit, ubi degens, propter suam probitatem et sapientiam multa est officia assecuta, tandem cardinalis est effecta, postremo in papam eligitur et graciosa coram omnibus uidebatur. hec antequam ad papatum assumeretur, uirum, ut dicitur, habebat, sed occultum, de quo tempore precedente, concepit. quadam igitur die, dum per Romam cum cardinalibus et clero et populo processionaliter pergeret, dolores partus in eam subito irruerunt. in quandam igitur domumculam in uia positam intrans, et ibi peperit et pre dolore partus expirans, ibidem sepulta fuit. ideo usque hodie consuetudo in Romana curia inoleuit ut papa per illam uiam nunquam transit, sed girando diuertit. ibidem etiam ymago marmorea habetur, que istud factum declarat. ista mulier presumptuose incepit, fallaciter et stulte prosecuta fuit et ignominiose finiuit hec est enim natura mulieris, quod circa opus aliquod faciendum, in principio habet presumpcionem et audaciam, in medio stulticiam, in fine incurrit uerecundiam. presumptuose quidem et audacter mulier incipit et ad finem et ad ea que sunt ad finem non respicit, sed reputat se magna fecisse. si potest aliquod magnum incipere, postquam autem inceperit et ad medium peruenerit, nescit sapienter prosequi quod incepit, et hoc propter defectum discrecionis. et ideo oportet ut cum uerecundia et ignominia finiat quod cum presumpcione et audacia incepit et quod cum stulticia prosecuta fuit. et sic patet quod mulier presumptuose incipit, futue procedit et ignominiose finit. circa hec tempora electus est in papam cardinalis quidam, qui Os Porchi dicebatur, sed, mutato nomine, Sergius est uocatus. ab illo tempore ordinatum est ut omnes pape propria nomina mutent ut, si forte aliquo indecoro nomine turparentur, nomine decoro debeant insigniri. in hoc etiam a Christo exemplum habuerunt, qui Symoni, quando in principem et pastorem ceterorum eum elegit, nomen mutauit et Petrum appellauit. per hoc etiam datur intelligi ut sicut mutantur in nomine, sic mutari debent in uite perfectione. circa etiam hec tempora Theodulfus, Aurelianensis episcopus, apud imperatorem falso accusatus, in quadam turri est carceri mancipatus, ubi illos uersus, qui cantantur in ramis Palmarum, scilicet: Gloria, laus et honor tibi sit et cetera composuit. et cum processio cum imperatore in die transiret, uersus illos decantauit et ad processionem ipsos proiecit. qui in tantum imperatori et omnibus qui erant in processione placuerunt, quod imperator ipsum a carcere extraxit et in sede sua collocauit. quia uero uersus illi in turri et ianuis clausis decantati fuerunt, ideo in aliquibus locis est consuetudo quod pueri turrem ascendunt et illos uersus ibi decantant et totus clerus respondet. alicubi uero turris non ascenditur, sed clausis ecclesie ianuis, decantantur. circa hec tempora apud Brixiam tribus diebus et noctibus sanguis de celo pluisse narratur, prout in cronicis multis habetur. de Theodulfo episcopo .IX. Teodulfus fuit episcopus nonus. ab isto autem episcopo usque ad tempora nostra inuenimus de omnibus episcopis et archiepiscopis annos et tempora quibus prefuerunt. inuenimus autem ista partim per cronicas communis Ianue, partim ex registro quod in nostro palacio reseruatur. cepit igitur dictus episcopus circa annos Domini .DCCCC.XXX. et uixit in episcopatu annis .XXXUIII. tercio autem anno sui episcopatus, scilicet anno Domini .DCCCC.XXXIII., accidit in ciuitate Ianue quoddam terribile monstrum et infortunium dolorosum. nam, sicut refert Filibertus in sua cronica et Uincencius in sua, in urbe Ianue fons sanguinis largissime emanauit precedens ipsius ciuitatis futuram cedem pariter et ruinam. nam eodem anno a Sarracenis affricanis ciuitas fuit capta et thesauris omnibus expoliata et occisorum sanguine cruentata. omnes enim preter mulieres et paruulos et quosdam, qui ad montana se receperunt, interfecerunt, ipsis paruulis et mulieribus in captiuitatem deductis. iste fons sanguinis emanauit in loco, qui nunc dicitur Fontanella; locus enim ille ab illo tali fonte sanguinis Fontanella nomen accepit. qualiter autem Ianuenses mulieres et paruulos et thesauros postea recuperauerunt, dictum est supra in parte .Ua., capitulo .IIo. circa hec tempora, cum Lodouicus, qui erat de genero Francorum, teneret imperium nec contra Longobardos Ecclesiam adiuuaret, ius imperii de Francis ad Theotonicos est translatum. primo enim ius imperij fuit apud Romanos, deinde translatum est ad Grecos, inde ad Gallicos, inde ad Theotonicos. circa hec tempora papa Sergius, de quo supra dictum est, a quodam, nomine Formoso, fuit expulsus et Formosus electus. sed mortuo Formoso, cum Sergius papatum recuperasset, Formosum fecit extumulari et pontificaliter indutum in sede pontificali fecit decollari et corpus in Tiberim iactari. sed a piscatoribus inuentum, in ecclesia Sancti Petri fuit sepultum. tunc autem quedam ymagines sanctorum uise sunt ipsum Formosum adorare et uenerabiliter salutare. creditur enim quod ille Formosus, de eo quod Sergium expulerat, in morte multum penituit et ueniam consecutus fuit. Deo quoque et omnibus hominibus multum displicuit de tam seuera ulcione, quam dictus Sergius erga eum exercuit. caueat autem ipse Sergius ne Deus fuerit sibi nimis seuerus, quia, sicut dicit beatus Iacobus: Iudicium sine misericordia fiet ei, qui non fecit misericordiam. de Ramperto episcopo decimo. Rampertus. episcopus decimus, cepit circa annos Domini .DCCCC.LXUIII. et uixit in episcopatu annis .XUII. circa hec tempora fuit papa quidam, nomine Siluester, qui dum adhuc esset iuuenis et in laycali habitu constitutus, arte magica diabolum aduocauit et homagium sibi fecit. dyabolus autem sibi promisit quod magnos et multos sibi daret honores. ipse igitur primo Remensis, postea Rauennas archiepiscopus est effectus, tandem in summum pontificem est sublimatus. deinde a dyabolo quesiuit quamdiu uiueret in hoc mundo. dyabolus autem sibi respondit quod tandiu uiueret donec in Ierusalem missam celebraret. de cuius responsione ualde fuit gauisus, sperans se longe a morte esse, sicut longe erat a peregrinandi uoluntate. in urbe autem Rome est quedam ecclesia, que ad Ierusalem dicitur, in qua cum ille in quadragesima celebraret, dyabolo reuelante, mortem suam uicinam esse cognouit. et cum ille conquereretur quod dyabolus promissionem suam non seruauerat, dixit sibi quod suam promissionem utique sibi seruauit, quia mori non debebat donec in Ierusalem celebraret. et ideo cum in Ierusalem missam diceret, tempus erat ut admodum moreretur. ille uero, licet fuerit sceleratissimus, tamen de Dei misericordia non desperans, peccatum suum coram omnibus est confessus. et ut compleatur uerbum, quod scribitur in libro Sapientie: Per que peccat quis, per hec et torquetur, omnia membra quibus dyabolo obsequium prestiterat, sibi precepit incidi, mandans ut postquam corpus suum sic membratim fuerit detruncatum, super currum ponatur et ubicumque animalia subsisterent, ibidem sepeliatur. iussitque sibi igitur precidi pedes cum quibus ad dyabolum consulendum iuerat, linguam cum qua dyabolum aduocauerat, manus cum quibus dyabolo homagium fecerat; tandem oculos erui, quia ipsi ad ista conficienda lumen prebuerant. positum est igitur corpus truncatum super currum cum uero animalia ipsum ducerent et iuxta ecclesiam Latteranensem essent, ibi penitus substiterunt, propter quod in dicta ecclesia ipsum cum honore debito sepelierunt. ex quo patet quod non est aliquis ita sceleratus, qui non possit a Deo misericordiam consequi, si cum uero corde ad Deum uoluerit conuerti. parcere enim et misereri est Deo proprium et naturale, punire uero est sibi alienum et contra naturam. istud autem, quod est nobis secundum naturam, libenter facimus et cito facimus. istud uero, quod est nobis contra naturam, inuite facimus et tarde facimus. ideo Deus libenter parcit et inuite punit et est promptus ad miserendum et tardus ad puniendum. ideo quamuis Adam peccauerit in meridie, Deus tamen iuit ad puniendum eum post meridiem, sicut legitur in Genesi, ut daret sibi spacium penitendi. quando uero filius prodigus ad patrem rediit, pater ad ipsum cucurrit et osculum sibi dedit, sicut dicitur in Euangelio. in hoc quod cucurrit ostenditur quod Deus cito et uelociter parcit; in hoc quod osculum sibi dedit ostenditur quod libenter parcit. de Landulfo episcopo undecimo. Landulfus, episcopus undecimus, cepit circa annos Domini .DCCCC.LXXXU. et uixit in episcopatu annis .XXX. iste transtulit corpus sancti Syri de basilica Duodecim Apostolorum, que hodie monasterium Sancti Syri dicitur, ad ecclesiam cathedralem Sancti Laurencij, cuius corpus repositum fuit in choro eiusdem ecclesie, ubi modo est introitus cancellarum. causa autem quare ipsum corpus transferre uoluit fuit duplex; una est ut ipsum corpus preciosum securius in ecclesia Sancti Laurencij seruaretur. tunc enim temporis monasterium Sancti Syri erat extra muros ciuitatis et Sarraceni affricani sepe cum galeis ueniebant et ecclesias spoliabant. et ideo ad ecclesiam Sancti Laurencij tantus thesaurus fuit translatus ut ibi magis esset securus. secunda causa est cum sanctus Syrus fuerit Ianue episcopus, dignius erat et conueniencius ut requiesceret in ecclesia episcopali, quam in ecclesia monachali. circa hec tempora fuit quidam rex Francorum, nomine Robertus, Deo ualde deuotus et sciencia et uita preclarus. iste multas sequencias et responsoria ad honorem sanctorum composuit. nam, ut quidam dicunt, fecit sequenciam que incipit: Sancti Spiritus adsit nobis gratia. iste etiam rex tante deuocionis fuit, quod sepe capam sericam in choro deferebat et chorum regebat. cum uero quodam tempore quoddam castrum suum, quod sibi rebellauerat, obsideret et quoddam magnum festum aduenisset, dimisso exercitu, ad ecclesiam uenit et officium deuote peregit, rogans Deum ut castrum suum in pace recuperaret. cum ergo, capa serica indutus, Agnus Dei alta uoce ter genua flectendo incepisset, dicto Dona nobis pacem, muri illius castri funditus corruerunt, et sic castrum illud in pace et sine sanguinis effusione recuperauit. ex quo patet quod ad habendam uictoriam de inimicis sepe plus ualent oraciones sanctorum uirorum, quam arma militum. unde legitur de Moyse quod, dum quedam gens, que dicebatur Amalech, pugnaret contra populum Israelis, Moyses manus ad celum leuauit et pro populo suo Israelis orare cepit. quando igitur Moyses manus ad celum leuabat, populus Israelis uincebat. si quando uero manus fatigatus deponeret, hostes uincebant. propter quod duo uiri fortes manus et brachia Moysi substentabant et sic uictoriam de hostibus habuerunt. legitur eciam de Iosue, discipulo Moysi, quod cum quandam ciuitatem, que dicebatur Iericho, obsideret, precepit sacerdotibus ut tubis clangerent et ad Deum clamarent. quibus clamantibus, muri ciuitatis corruerunt et sic ciuitatem ceperunt. quod autem dictum est supra quod Robertus rex Francorum fecerit sequenciam Sancti Spiritus adsit nobis gratia, quidam dicunt quod Hermannus Theotonicus contractus eam composuit. iste Hermannus, dum esset contractus et beate Uirgini multum deuotus, apparuit sibi Uirgo beata, dicens quod eligeret unum ex duobus quod sibi magis placeret: aut corporis sanitatem aut gratiam inueniendi cantus deuotos ad Dei honorem. ille uero hoc ultimum pre elegit. post hec igitur per omnes ecclesias duci se faciebat et in honorem illorum sanctorum antiphonas uel sequencias uel responsoria componebat, de quibus multa in diuersis ecclesiis decantantur. inter cetera autem composuit ad honorem beate Marie illam pulcherrimam antiphonam, que incipit: Alma Redemptoris Mater et cetera. tempore istius episcopi Landulfi, scilicet anno Domini .DCCCC.LXXXXI., dicitur hedificata fuisse ecclesia Sancte Marie de Uineis per Obertum Uicecomitem et Idonem de Carmadino. de Iohanne episcopo duodecimo. Iohannes, episcopus duodecimus, cepit circa annos Domini .Mo.XU. et uixit in episcopatu annis .XXX. huius episcopi tempore Ungari ad fidem Christi sunt conuersi per Gallam, sororem Henrici imperatoris, Sthephano regi Ungarie in uxorem traditam. illa enim sancta femina, cum esset christianissima, uirum suum ad fidem Christi conuertit et baptiçari fecit. ceteri autem Hungari, postquam audierunt regem ad fidem Christi conuersum et baptiçatum, ipsi similiter ad baptisimi gratiam confugerunt. dictus autem rex Stephanus tante fuit sanctitatis, quod Deus per ipsum multa miracula est operatus, ita quod ab Ecclesia fuit canoniçatus et eius festum apud Hungaros sollempniter agitur et in deuocione et reuerentia multa habetur. ideo in laudem istius sancte femine potest dici illud quod dixit Salomon: Mulierem fortem quis inueniet?. certe multe mulieres inueniuntur debiles, pauce fortes. una tantum fuit fortissima. debiles sunt que aut temptacionibus succumbunt aut peccatis non resistunt aut Deo debiliter seruiunt. fortes sunt que mundum et carnales delicias pro Christi nomine despexerunt, sicut fuerunt sancte uirgines, que pro Christi fide martirium sunt passe, in numero autem forcium possumus predictam sanctam Gallam numerare, que, etsi non sit passa martirium, tamen fecit maius bonum commune, quando scilicet unam gentem conuertit ad Christum. sola autem Uirgo beata fuit fortissima, que inuincibilem uicit et omnipotentem superauit, quando scilicet per suam humilitatem et uirginitatem Deum in uterum suum descendere fecit. circa hec tempora, cum quidam predones omnes peregrinos ad Apostolorum limina pergentes spoliarent, Gregorius papa .UIs. eos excommunicauit et cum nollent desistere, manu armata eos fugauit et multos occidi fecit. cum autem ille ad mortem deuenisset et cardinales propter tantam cedem eum sepultura indignum adiudicarent, ille ait: Cum mortuus fuero, corpus meum extra fores ecclesie ponite et fores diligencius obfirmate et si uoluntate Dei aperte fuerint, corpus meum intra ecclesiam sepelite. alioquin de eo facite quicquid placet. quod cum factum fuisset, porte subito sunt aperte et sic corpus eius ibi honorabiliter fuit tumulatum. ex quo manifeste patet quod illa talia omicidia non liuore uindicte, sed zelo iusticie fieri procurauit. et si dicitur quod ipse fuit irregularis, dicendum est quod papa non potest incurrere irregularitatem, uel potest dici quod sepe irregularitas sine peccato contrahitur, sicut patet in bigamo, et in iudice iusto, qui iuste furem tradit suspendio. per idem tempus, cum imperator Conradus per quandam siluam uenando discurreret, nocte superueniente, in domo cuiusdam mulieris pauperis hospitatus fuit. in qua nocte mulier illa filium parturiuit, et ecce uox ad imperatorem uenit, dicens quod illum puerum habebit generum et sui imperij successorem. ille autem surgens, duobus militibus precepit ut illum puerum rapiant et occidant. sed illi, misericordia moti, eum in quodam transitu posuerunt, quem quidam dux inuentum nutriri fecit et Henricum uocauit. qui cum creuisset et esset omnibus graciosus, imperator de sua familia eum fecit, et cum esset fama et oppinio apud omnes quod si imperator decederet, iste pro eo regnaret, eo quod imperator filium non haberet, scripsit imperator per ipsum litteras imperatrici, que tunc Aquisgrani morabatur, quod ipsum ipsa die qua perueniret occidi faceret. uerum cum in quadam ecclesia hospitatus fuisset, sacerdos, ipso dormiente, litteras ex quadam curiositate de bursa illius accepit et eas aperiens, scelus abhorruit scripsitque alias litteras sub imperatoris nomine ad reginam, ut ipsa die qua Henricus perueniret, filiam suam in coniugem sibi daret. sigillum igitur imperatoris diligenter apponens, illas litteras, unde acceperat, reposuit. pergens igitur Henricus ad reginam, litteras obtulit et illa die filiam, imperatoris in uxorem accepit. quod dum imperator audiuisset, uehementer obstupuit et omnia de illo puero a die sue natiuitatis usque ad diem illam diligenter inquirens, diuine disposicioni obuiare stultum esse cognouit, et ideo matrimonium approbauit et ipsum post se regnaturum esse instituit. ille autem Henricus post mortem Conradi imperator effectus, in loco illo ubi natus fuit nobile monasterium construxit. de Conrado episcopo tercio decimo. Conradus, episcopus tercius decimus, cepit circa annos Domini .Mo.XLU. et uixit in episcopatu annis .XX. isti Conrado episcopo confirmatum fuit castrum Sancti Romuli et Ciliane cum omnibus pertinencijs suis per nobilem uirum Conradum comitem Uintimilij, sicut patet per instrumentum publicum quod in archiepiscopali palacio reseruatur. tempore huius episcopi electus fuit in papam Alexander nacione Mediolanensis, contra quem episcopi Lombardie Parmensem episcopum in papam eligere sunt conati. Pisani autem illi Parmensi episcopo intruso auxilium magnum dabant. Ianuenses uero Alexandro fideliter adheserunt. qui Alexander postmodum pacifice papatum obtinuit et possedit. circa hec tempora fuit comitissa Matildis, que filiam beati Petri se uocans, Ecclesie contra imperatorem semper adhesit et sine liberis decedens, patrimonium suum super altare Sancti Petri obtulit, unde usque hodie patrimonium sancti Petri uocatur. in ista sancta femina completum est illud quod dicitur in Ecclesiastico, quia est mulier melior uiro. quamuis enim fuerit mulier, tamen uiriles animos semper habuit et Ecclesie deuotissima fuit et filium imperatoris in maritum accipere recusauit, pro eo quod imperator contrarius Ecclesie uidebatur. si quis autem eius genealogiam scire desiderat, scire debet quod Sigefredus fuit de partibus Tuscie magnus princeps. iste in Lombardiam uenit et castra et terras multas ibi acquisiuit. iste Sigefredus genuit Attonem. Atto genuit Thealdum. Thealdus genuit Bonifacium. Bonifacius genuit comitissam Matildam. ista autem cum de uiro suo filium genuisset, propter dolores partus, quos ibi sensit, noluit postea uiro suo coniungi et sic, illo puero mortuo, tota sua progenies finita fuit. ista comitissa multas ciuitates in Lombardia habuit, scilicet Mantuam, Ferariam, Mutinam, Regium et Parmam. que sine herede decedens, Ecclesiam Dei fecit heredem. circa hec tempora fioruit Lanfranchus nacione Papiensis, doctor eximius et magister Anselmi doctoris precipui. iste Lanfranchus, cum Parisios regeret, scolis abrenunciauit et ad ignotam regionem accedens, in humilitate maxima Deo seruiebat. eo autem tempore Berengarius, quidam doctor sollempnis, qui Parisios in theologia regebat, uenenum diffudit quod timore Lanfranchi effundere non audebat, asserens corpus Christi non esse in altari secundum ueritatem, sed secundum quandam representacionem. cum igitur ad curiam fuisset citatus et contra istum errorem fuisset concilium conuocatum, audiens hoc Lanfranchus, illuc perrexit in habitu peregrini, ita quod a nemine cognoscebatur. et cum eleganter contra Berengarium disputasset, ille obstupuit et ait: Aut tu es dyabolus aut tu es Lanfranchus. et sic ille confusus heresim abiurauit. Lanfranchus postmodum factus est archiepiscopus Cantuariensis, cui Anselmus in archiepiscopatu successit. circa hec tempora, prout in cronicis legitur, in Apulia erat quedam statua marmorea, que circa caput suum ab antiquo scriptum habebat: Kalendis maii, oriente sole, caput habebo aureum. quidam igitur Sarracenus astrologus mane in loco, ubi statua umbram capitis iaciebat, fodi fecit et magnum thesaurum ibi reperit. statua uero illa umbram capitis super aurum tenuit et sic caput aureum habuit. de Alberto siue Oberto episcopo quarto decimo. Albertus siue Obertus, episcopus quartus decimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXU. et uixit in episcopatu annis .XIX. huius episcopi tempore Ildebrandus, prior Cruniacensis, factus est cardinalis et postmodum legatus in Franciam est directus. iste tanti zeli fuit, maxime contra symoniacos, quod eos ubique persequebatur. uerum cum archiepiscopus Ebredunensis simonie uicio deprauatus esset et per symoniam intrasset, uolens sibi sagaciter prouidere, omnes accusatores suos pecunie datione corrupit. et cum dictus legatus, fama clamante, inquireret, contra eum testes ydoneos non poterat inuenire ex eo quod omnes erant pecunia deprauati. propter quod concilium conuocans contra eum, ipsum in medium surgere fecit dicens: Ex quo non possum habere humanum iudicium, recurro ad Dei auxilium. cum igitur episcopalis gratia sit Spiritus sancti donum, si istam gratiam emisti peccunia, rogo Spiritum sanctum ut ipsum non ualeas nominare. dicas igitur uersiculum illum, qui toties in ecclesia decantatur, scilicet ‘‘Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto’’. cum igitur ille intrepidus incepisset, Gloria Patri et Filio distincte dixit. cum uero ad Spiritum sanctum peruenit, sibi loquela deficit et mutus effectus, balbuciens loquebatur. cum autem iterum reinciperet, cum ad Spiritum sanctum deueniebat, loquela sibi protinus deficiebat. quod ille uidens, ingemuit et peccatum suum coram omnibus confitens, in manibus legati archiepiscopatum abrenunciauit. cum autem magnam compunctionem ostenderet, dixit ei legatus: In hoc cognoscemus quod non ficte, sed uere penites et quod Spiritus sancti gratiam recuperasti, si ipsum poteris nominare. nunc igitur dicas iterato illum uersiculum benedictum. quem ille quidem cum timore incepit, sed cum deuocione et alacritate finiuit, et sic omnibus notum fuit quod ille ueram contriccionem et confessionem habuit, et quod gratiam Spiritus sancti, quam perdiderat, recuperauit. sancti enim Patres symoniacos ualde persecuntur, et racio est quia symonia est peccatum quod proprie committitur in Spiritum sanctum, quia symoniacus uendit uel emit ecclesiastica beneficia, uel Ecclesie sacramenta, que sunt Spiritus sancti dona. ideo cum Symon Magus uellet peccuniam dare Apostolis, sicut legitur in Actibus Apostolorum, ut ipsi sibi darent potestatem dandi alijs Spiritum sanctum sicut Apostoli dabant, imponendo scilicet manus super illos, dixit ei Petrus: Pecunia tua tecum sit in perdicionem, quoniam existimasti donum Dei peccunia possideri. est etiam symonia, prout dicit sanctus Ambrosius, malum usitatum et ideo seueriori mucrone est succidendum; est iterum, ut idem dicit, malum cancerosum et ideo ferrum ignitum est sibi adhibendum. nam, sicut dicitur in Decreto, omnia crimina ad comparacionem symoniace heresis pro nichilo reputantur. istud autem ad terrorem et in detestacionem criminis illius dictum est. de Conrado episcopo quinto decimo. Conradus, episcopus quintus decimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXXXIIII. et uixit in episcopatu annis sex. huius episcopi tempore Ildebrandus, de quo supra dictum est, factus est papa et Gregorius appellatus. iste, synodo celebrata, excommunicauit omnes clericos occidentalis Ecclesie uxoratos et concubinarios, et eorum missas audiri penitus interdixit; de quo tantum scandalum exortum est, ut nullius heresis tempore sancta Ecclesia grauiori scismate sit concussa, ita quod, fauore Henrici imperatoris, Guibertum archiepiscopum Rauenatem papam scismatice creauerunt et Gregorium deposuerunt. Pisani quoque Guiberto scismatico totis uiribus adheserunt, Ianuenses uero Gregorio auxilium fideliter prebuerunt. dictus uero Gregorius Henricum imperatorem excommunicauit et Guibertum perpetuo anathemate dampnauit. circa hec tempora fuit quidam uir potens et diues, quem subito comedentem innumerabilis murium multitudo uallauit et ipsum rodere et comedere cepit. quocumque autem ille ibat, semper ipsum multitudo murium sequebatur et nullum alium contingebant. ille igitur barcham ascendens, mare intrauit, sed mures in mare precipites se dabant, ipsum similiter insequentes. tandem ad terram rediens, ab ipsis muribus penitus est comestus. que autem sit causa quare mures istum hominem tam crudeliter persequebantur ignoramus, quia Dei iudicia sunt nimis profunda. iudicia quidem Dei aliquando sunt manifesta, aliquando oculta, semper tamen sunt iusta. forte iste homo potens et diues multos alios corroserat uel famam eorum lacerando, uel bona ipsorum rapiendo, uel personales iniurias inferendo. et ideo sicut alios uiuos corroserat, iustum fuit ut ipse uiuus a muribus corroderetur, ut compleatur quod dicitur in libro Sapiencie: Per que peccat quis, per hec torquetur. legitur quoque in Ueteri Testamento quod Deus Egiptios superbos per uilissima animalia uoluit punire, sicut per multitudinem ranarum, per sinifes et per muscas caninas; ut ipsi, uidentes se tam uilissimis animalibus non posse resistere, suam agnoscerent uilitatem. eodem modo forte iste superbus extiterat et ideo Deus eius superbiam per tam uilissima animalia humiliare uoluit. et, sicut dicitur in Libro Sapientie, poterat Deus in Egyptios immittere leones uel ursos, qui ipsos deuorarent, sed paulatim per ista animalia uilissima eos uoluit punire ut ipsi haberent spacium penitendi. eodem modo Deus potuisset in istum hominem immittere leonem uel ursum, qui ipsum subito deuorarent, sed uoluit ut mures paulatim eum comederent, ut ipse spacium penitendi haberet. legitur quoque in libro Regum quod quedam gens, que dicebatur Philistei, archam Dei a filijs Israelis abstulerant, propter quod Deus in eos commisit multitudinem murium, qui ipsos et omnia corrodebant, ita quod ipsi Philistei, coacti, archam reddiderunt. ideo enim non per leones, sed per mures, qui sunt animalia uilissima, illos et istum Deus punire uoluit, ut ipsi suam uilitatem agnoscerent et ut spacium penitendi haberent. sanctus quoque Augustinus reffert quod quidam Romanus credebat esse malum augurium quando mures in domo aliquod corrodebant. quadam igitur nocte mures caligas suas corroserunt. mane igitur facto, iuit ad Catonem sapientissimum, ut sibi indicaret quid hoc significaret. Cato autem derisiue sibi respondit dicens: Non est mirum si mures corroserunt caligas, sed hoc fuisset ualde mirum et malum indicium si ipse calige corrosissent mures. forte igitur iste homo, de quo supradictum est, sicut et ille romanus auguria murium obseruabat, et ideo conueniens fuit ut tanquam augur murium a muribus puniretur. per idem tempus, sicut in cronicis legitur, omnes pisces in aquis mortui sunt et galine et cetere aues domestice, a domibus fugientes, facte sunt siluestres, et multa alia portenta illis temporibus acciderunt. nec mirum si tunc talia monstra accidebant, quia tunc Guibertus scismaticus defendebatur et Gregorius, uir sanctissimus, fugabatur. de Ciriaco episcopo sexto decimo. Ciriacus, episcopus sextus decimus, cepit circa annos Domini .MoLXXXX. et uixit in episcopatu annis nouem. huius episcopi tempore mortuus est supradictus papa Gregorius et successit ei papa Urbanus. iste Urbanus Guibertum archiepiscopum Rauenatem, qui papatum usurpauerat, et Henricum imperatorem, qui sibi fauebat, excommunicauit et in Franciam timore imperatoris fugit. inde autem Ianuensibus scripsit et legatum Ianuam destinauit, rogans, tanquam Ecclesie filios et deuotos, ut Terre sancte subuenirent. cum alie communitates auxilium denegassent, Ianuenses igitur armauerunt tam nauium quam galearum exercitum copiosum et in Syriam sunt profecti habentes secum galeas .XL., ubi erant multi peregrini cruce signati et multi nobiles et barones sub Gofredo de Bugnono, duce Lotoringie, qui omnes Anthiochiam perrexerunt, eam a Sarracenis recuperare uolentes. sanctus autem Andreas apostolus, cuidam uiro fideli et deuoto apparuit dicens: Ueni, ostendam tibi lanceam cum qua perforatum fuit latus Domini nostri Yhesu Christi. istam lanceam ante exercitum portabitis et uictoriam obtinebitis. cum igitur dictus uir locum ab apostolo ostensum inuenisset, duci exercitus alijsque principibus hoc studuit intimare. ipsi igitur in loco fodientes, ipsam lanceam inuenerunt. qua inuenta, tanquam certi de uictoria, ipsam lanceam ante exercitum cum reuerencia deportabant et sic ad Anthiochiam uiriliter accedentes, ipsam de manibus Sarracenorum recuperauerunt. exercitum quoque maximum Sarracenorum, qui Anthiochiam redierat et ipsam obsidebat, debellauerunt. Ianuenses cum ceteris peregrinis Saracenos penitus fugauerunt et sic ad propria redierunt, anno scilicet Domini .Mo.LXXXXo.IX. dum uero quedam naues Ianuensium ab expedicione Anthiochie redirent et portui Patere applicuissent, iuerunt Mirream, que uulgariter dicitur Stramirra, ubi corpus sancti Nicolay olim quiescebat, ubi etiam reliquie sancti Iohannis Baptiste seruabantur. Ianuenses igitur dictas reliquias sancti Iohannis Baptiste accipientes, Ianuam deportauerunt. et quoniam dicitur in Ystoria translacionis, dictarum reliquiarum quod tunc sedes pontificalis Ianuensis uacabat, uidetur quod deportate fuerunt mortuo Ciriaco et nundum electo uel confirmato Ayrardo, scilicet anno Domini millesimo .LXXXXIXo. quia uero, annuente Deo, specialem tractatum de translacione predictarum reliquiarum sancti Iohannis Baptiste facere intendimus, ideo hic sub compendio pertransiuimus ut ostendere intendimus. Ad presens autem istud dicere sufficiat quod .IIIIor. modis ostenditur quod ille reliquie, quas Ianuenses de Stramirra detulerunt, fuerunt reliquie Iohannis Baptiste. et primo ostenditur scripturis. nam in multis legendis antiquis sancti Nicolai legitur quod supradicte reliquie seruabantur ibidem. secundo hoc ostenditur iuramentis. monachi enim dicte ecclesie coram Ianuensibus iurauerunt quod a patribus suis, qui precesserunt, pro certo habebant quod ille reliquie sancti Iohannis Baptiste erant. tercio hoc ostenditur miraculis, que quidem fuerunt et dum portarentur et postquam deportate fuerunt. quarto hoc ostenditur priuilegijs Apostolice sedis. nam Alexander papa .IIIs. et Innocencius .IIIIs. hoc suis priuilegijs approbarunt, scribentes per diuersas prouincias quomodo reliquie sancti Iohannis sunt Ianue, et hortantes ut omnes illuc accedant, et indulgenciam accedentibus largirentur. de ipsa autem translacione uel reuelacione ystoriam et ymnos metrice composuimus, que omnia in ecclesia Sancti Laurentij sollempniter decantantur, de Ayraldo episcopo decimo septimo. Ayrardus Guarachus, episcopus decimus septimus, cepit circa annos Domini .Mo.LXXXXIXo. et uixit in episcopatu annis .XUII. anno uero huius episcopi electionis Ianuenses iam armauerunt galeas .XL., cum quibus in Siriam profecti sunt. ceperuntque cum exercitu peregrinorum Ierusalem et Acharon et Gibeletum Minorem; Anthiochiam quoque illis temporibus, ut supradictum est, ceperunt; insuper ceperunt Cersonam, Arzotum et Tortosam, et Godofredum de Bugnono regem Ierusalem creauerunt. ipse tamen ob humilitatem nunquam uoluit portare coronam auream ubi Christus portauit coronam spineam. his etiam temporibus Ianuenses ceperunt Baruthi et Sydonem. qualiter autem Ianuenses predictis captionibus semper interfuerunt et auxilium prebuerunt, scriptum erat litteris aureis in troina sancti Sepulcri, in quibus etiam ciuitatibus Ianuenses multa iura et regalia habere consueuerant, huius episcopi tempore, scilicet anno Domini .M.CI. uas smaragdinum, quod uulgariter dicitur scutella sancti Laurentii, fuit Ianuam deportatum. uideamus igitur qualiter dictum uas fuit habitum et ad ciuitatem Ianue delatum. Anno quidem Domini .M.C. Ianuenses galeas .XXUI. et naues .UI. in Syriam direxerunt, ubi eciam per totum illum annum moram fecerunt. inuento autem quod Godofredus, rex Ierosolimitanus, mortuus esset, elegerunt omnes Christiani Balduinum, fratrem eius, in regem. dictus igitur Balduinus et exercitus Ianuensium et Gallicorum et ceterorum Christianorum, qui in partibus illis erant, ad Cesaream, ciuitatem Sarracenorum, audacter accesserunt, potenter ipsam obsederunt et triumphaliter eam ceperunt. Ianuenses quidem ad portum Iopem uenientes et galeas ad terram trahentes, cum ipso rege Balduino et cum Daberto, patriarcha Ierosolimitano, et uniuerso exercitu Christianorum Cesariam uenerunt. dictus autem patriarcha admonuit ut sequenti die omnes communicarent, confessione premissa, et sic ad muros ciuitatis ascenderent quod cum fuisset factum, consul Ianuensis, nomine Guillielmus Malij, scalam galee sue muro adhibuit et cum suis de galea sua ascendere cepit. sed subito scala fracta fuit et dictus consul solus in muro remansit. Sarraceni autem fere omnes iam primum murum reliquerant et ad secundum confugerant. tunc ille consul quandam turrim, que erat in muro, intrauit et fortiter exclamauit: Ascendite, ascendite, quia nostra est ciuitas. quidam ascendentes ad secundum murum cucurrerunt et Ianuenses per quandam palmam, que in muro adherebat, murum ascenderunt et sic ciuitatem ceperunt. Patriarcha autem et quidam alius Apostolice sedis legatus, qui ibi erat, muscetam maiorem in honorem sancti Petri apostoli, aliam uero in honorem sancti Laurencij consecrauerunt. erat autem in predicta ciuitate uas quoddam smaragdinum et inextimabiliter preciosum. capta igitur ciuitate predicta a predictis, de communi consensu tres partes omnium, que ceperant, facere uoluerunt. in prima igitur parte supradictum uas smaragdinum assignauerunt. pro secunda parte corpus ciuitatis cum omnibus rebus immobilibus posuerunt. pro tercia parte totum thesaurum ciuitatis et omnia mobilia statuerunt, ordinantes ut Ianuenses, qui in captione supradicte ciuitatis fuerant principales, partem illam acciperent quam magis uellent. reliquam partem haberet rex Balduinus. aliam partem haberet totus alius exercitus. Ianuenses igitur, ceteris alijs partibus ommissis, uas illud smaragdinum pro sua parte acceperunt et Ianuam cum multo gaudio ipsum deportauerunt. quod autem illud uas sit uerissimus lapis smaragdinus testantur omnes gemmarij, qui illud uident, dicentes se nunquam uidisse tam preciosum smaragdinum. istud etiam manifestum est per hoc quod apud Cesaream tanti precij extimabatur, quod cum tota ciuitate, uel cum toto thesauro ciuitatis fuit equaliter extimatum. quomodo enim uerisimile est quod supradictam lapidem smaragdinam ad ualorem tocius ciuitatis uel tocius thesauri ciuitatis pro una parte equaliter posuissent, nisi eis pro certo constitisset quod uerissimus smaragdinus esset? est autem supradictus lapis smaragdinus tanti fulgoris et tam mirabilis claritatis, quod omnes alij smaragdi et ceteri lapides preciosi, iuxta illum positi, a suo fulgore deficiunt et pre nimio illius splendore a sua claritate pallescunt. sicut enim, adueniente luce solis, omnia celi luminaria obumbrantur, sic in presentia illius lapidis ceteri lapides preciosi a suo fulgore destituuntur. est uero uas illud factum ad instar chatini, unde uulgariter dicitur quod fuit ille chatinus in quo Christus cum suis discipulis in cena comedit, de quo dixit Christus: Qui intingit mecum manum in chatino, hic me tradet. utrum autem hoc uerum sit ignoramus; sed quoniam Deo nichil est impossibile, ideo istud nec constanter asserimus nec pertinaciter denegamus. qui igitur hoc uoluerit credere non est arguendus de leuitate, et qui noluerit credere non est reprehendendus de temeritate. sed forte aliqui obicient et dicent quod Christus in omnibus factis suis semper exemplum exibuit maxime humilitatis. in chatino autem smaragdino tam precioso comedere non fuisset exemplum humilitatis prebere, sed cuiusdam uanitatis exemplum dare. sed ad istam questionem potest de facili responderi. certum est enim quod cibos communes in chatino smaragdino comedere esset quedam uanitas siue ponpa. sed agnum paschalem et sacramentalem, quem Christus in cena cum discipulis suis comedit, talem inquam agnum sacramentalem in chatino aureo siue smaragdino comedere non fuisset pompa, sed deuocio et reuerencia magna. ille enim agnus in igne assatus representabat Christum, qui fuit agnus per innocentiam et assatus in cruce per acerrimam penam. sicut igitur modo sacramentum corporis et sanguinis Christi in calice aureo uel smaragdino sumere non esset pompa aliqua, sed deuocio et reuerencia magna, sic agnum illum paschalem et sacramentalem in chatino aureo uel smaragdino comedere non fuisset nota uanitatis,sed exemplum diuine reuerencie et deuocionis. illud autem sub silencio pretereundum non est quod in quibusdam libris Anglorum reperitur quod quando Nicodemus corpus Christi de cruce deposuit, eius sanguinem, qui adhuc recens erat et ignominiose dispersus fuerat, recolegit in quodam uase smaragdino, sibi a Deo diuinitus preparato. et illud uas dicti Anglici in libris suis Sangraal appellant. illud autem uas Nicodemus cum multa reuerencia multo tempore custodiuit. tempore autem procedente, Cesaream fuit translatum et tandem Ianuam est deductum. dignum igitur fuit ut illud uas esset preciosum, in quo reponi debebat preciosus thesaurus sanguinis Ihesu Christi. sicut enim precioso sanguini Christi nichil uisibile uel creatum potest aliqualiter comparari, sic fuit conueniens ut in uase tam precioso poneretur, quod nunquam posset alicubi tam preciosum uel simile reperiri. quod autem ipsum uas non fuit arte humana factum, sed Diuina uirtute productum, intendimus ostendere duplici racione. una racio est quia, si factum fuisset aliqua arte humana, uideretur quod plura alia similia debuissent in orbe fuisse aliquando fabricata. sed a principio mundi usque nunc simile opus non est inuentum in toto orbe terrarum. aliam racionem ad hoc probandum inducimus forciorem. constat enim quod illud quod producit natura perfectius est quam illud quod producit ars humana. illud uero quod miraculose producit uirtus Diuina perfectius est quam illud quod producit ars humana, uel natura. dicamus igitur exempli gratia quod lapides, qui dicuntur preciosi, tribus modis possunt fieri. primo ab arte humana, peritissimi enim gemmarij suo artificio uitrum siue cristallum tam subtiliter et artificiose depingere sciunt, quod uidentur esse lapides preciosi. illi tamen lapides preciosi non habent aliquam perfectionem nec aliquam ueritatem, sed tantum apparentiam ueritatis. secundo lapides preciosi fieri possunt a natura quemadmodum uidemus in terre uisceribus et uirtute solaris radij preciosos lapides generari, et illi tales lapides habent quandam ueritatem, sed non habent totalem perfectionem. quia non est aliquis lapis preciosus ita fulgidus uel decorus, qui non posset adhuc maiorem habere fulgorem et decorem. tercio possunt fieri lapides preciosi miraculose et uirtute Diuina, sicut legimus de sancto Iohanne euangelista, qui lapides de litore maris coram se adduci fecit et eos in gemmas et lapides preciosos conuertit, et illi lapides preciosi habuerunt ueritatem et totalem perfectionem; nullus enim gemmarius sciuisset dicere quod fulgori et pulcritudini illorum lapidum aliquid defuisset. dicimus ergo quod si omnes gemmarij de mundo insimul consisterent et istud uas smaragdinum coram haberent, in tantum est perfectum et in sui materia et in sui forma et in suo fulgore et decore, quod nullus sciret dicere quod eius fulgori uel decori aliquid posset addi, nec quod posset ibi aliquid meliorari. ex quo uidetur quod non fuit opus nature nec artis humane, quia illa opera non sunt perfecta, sed uidetur quod sit inductum a uirtute Diuina, quia illa opera totaliter sunt perfecta, ita quod ad perfectionem illam nichil conferre potest natura, nichil meliorare potest ars humana. tempore etiam istius episcopi, scilicet anno Domini .Mo.C.XIII., Ianuenses castrum Portus Uenerij edificauerunt. scribitur autem corrupte et profertur improprie quando scilicet Portus Ueneris uocatur. deberet enim dici Portus Uenerij a quodam sancto, qui dicitur Uenerius, cuius corpus ibi prope, scilicet in insula Tini, requiescit. olim enim dicebatur Portus Lune, ex eo quod erat portus ciuitatis Lunensis, que modo funditus est destructa. sed, portato illuc corpore supradicti sancti, Portus Uenerij est appellatus. hoc tempore etiam inuenta est moneta denariorum, qui bruni dicebantur; prius enim ciues Ianuenses papiensibus utebantur. tempore etiam huius episcopi Ianuenses Callarim ceperunt et domino suo, qui dicebatur Marianus, restituerunt, qui communi Ianue fidelitatem fecit et ecclesie Ianuensi omni anno in signum feudi libram unam auri dare promisit. et Paschalis papa hoc per suum priuilegium roborauit. tempore istius episcopi sanctus Bernardus, abbas Clareuallensis, uir nobilis genere et scientia preclarus et sanctitate conspicuus, florebat. iste Bernardus, doctor precipuus, mortuo Ayrardo, in Ianuensem episcopum est electus. cum igitur nuncij sollempnes, missi de Ianua, decretum electionis sibi presentassent, ipse nec consensit nec renuit, dicens se non esse sui iuris, sed ordinis sui et summi pontificis. cum igitur Ianuenses ad summum pontificem pro confirmacione misissent, noluit summus pontifex assentire, ex eo quod Ecclesie generali utilis et necessarius nimis erat. iste Bernardus epistolam pulcram et dilectione plenam Ianuensibus destinauit, in qua eos commendat de magna fide, de multa ad Ecclesiam deuocione et de operibus pietatis, hortans eos ut in istis usque ad finem debeant perseuerare, taliter concludens: Tolle perseueranciam, nec obsequium mercedem habet, nec beneficium gratiam, nec laudem fortitudo. de Octone episcopo decimo octauo. Octo, episcopus decimus octauus, cepit circa annos Domini .Mo.C.XUII. et uixit in episcopatu annis tribus, et post mortem suam episcopatus annis tribus uacauit iste fuit abbas sancti Uictoris de Marsilia, de regali prosapia Francie generatus. iste secundo anno sui episcopatus corpus sancti Syri de loco cancellarum chori Sancti Laurentij substulit et ipsum reuerenter subtus altare eiusdem martiris collocauit. eodem quoque anno papa Gelasius, Ianue consistens, ecclesiam Sancti Laurencij, presentibus episcopis Placentino, Astensi, Aquensi et pluribus alijs prelatis, sollempniter consecrauit, multis autem indulgencijs supradictus papa ecclesiam ipsam dotauit et priuilegijs comuniuit. quo autem tempore ipsa ecclesia Sancti Laurencij constructa fuerit, uel quis eam primo edificauerit, in nulla scriptura hoc potuimus inuenire. scimus autem pro certo quod tempore Sabbatini episcopi, qui fuit episcopus tercius a sancto Syro, iam erat constructa, quia legitur in legenda sancti Romuli et in registro nostri palacij quod ipse Sabbatinus corpus sancti Romuli de Uilla Matuciana substulit et subtus altare sancti Laurentij uenerabiliter collocauit. si igitur tempore Sabbatini ecclesia Sancti Laurentij iam erat edificata, satis probabile est quod tempore sancti Syri iam erat constructa, maxime cum inter Sabbatinum et sanctum Syrum non fuerit nisi sanctus Romulus. sed ideo corpus sancti Syri non fuit in ecclesia Sancti Laurentij sepultum, quia sedes pontificalis adhuc ibi non erat, sed erat in basilica Duodecim Apostolorum, que modo dicitur monasterium Sancti Syri. credimus autem quod opus tam sumptuosum et nobile ecclesie Sancti Laurentij fecit commune Ianue et non persona aliqua specialis. est autem ecclesia ipsa Sancti Laurentij multe sanctitatis, dignitstis et auctoritatis. tante quidem sanctitatis est quod multa sanctorum corpora ibi seruantur, scilicet corpus sancti Iohannis Baptiste, sanctorum Syri, Felicis et Romuli. sunt etiam ibi tres cruces, in quibus de ligno uere Crucis magna porcio habetur. sunt etiam ibi alie multe reliquie preciose, quas enumerare longum esset. est etiam Ecclesia ipsa tante dignitatis, quod de ipsa multi cardinales et summi pontifices prodierunt, scilicet dominus Innocentius .IIII.s et dominus Adrianus, qui ambo de comitibus Lauanie extiterunt. est etiam tante auctoritaris, quod tanquam metropolitana in tota sua prouincia optinet principatum. causa autem quare dictus Gelasius papa Ianuam uenit fuit ista. ipse namque Gelasius sine consciencia imperatoris electus fuerat nec ab ipso aliquem consensum uoluerat postulare, propter quod imperator indignatus quendam Yspanum, nomine Burdinum, in papali sede constituit et Benedictum ipsum uocauit. Gelasius autem papa, timore imperatoris, cum suis cardinalibus Gayetam perrexit et inde Ianuam legatum misit, rogans Ianuenses ut galeas sibi mitterent, cum quibus Ianuam uenire posset et inde in Franciam proficisci ualeret. propter quod Ianuenses continuo galeas armauerunt et dictum papam Gelasium Ianuam cum gaudio deduxerunt. Pisani uero, e contrario, imperatori fauebant et Gelasio pape per omnia contrarij erant. iniuste autem et irrationabiliter iste imperator contra papam Gelasium motus fuit, quia imperator supra summum pontificem ius aliquod non habet, sed pocius, e conuerso, summus pontifex supra imperatorem iurisdicionem multam exercet, quia electum examinat, examinatum confirmat. coronatur autem imperator tribus coronis. primo enim coronatur corona argentea Aquis Grani in regem Alamanie. secundo coronatur corona ferrea apud Modoetiam, que est in comitatu Mediolanensi, in regem Ytalie. tercio coronatur corona aurea Rome per summum pontificem, in Romanorum imperatorem. papa igitur de imperatore habet iudicare, non imperator de papa. fecit enim Deus in firmamento celi duo magna luminaria. luminare maius ut preesset diei et luminare minus ut preesset nocti. nam in firmamento celi, hoc est in Ecclesia uniuersali, Deus fecit duo magna luminaria, quia ibi duas instituit dignatates, que sunt pontificalis dignitas et regalis seu imperialis potestas. sed illa, que preest diebus, idest spiritualibus, maior est. illa uero, que preest noctibus, idest carnalibus, minor. ut quanta est inter lunam et solem, tanta est inter summum pontificem et imperatorem differencia cognoscatur. sicut igitur luna soli nichil tribuit, sed sol lune totam lucem infundit, sic imperator supra summum pontificem nullam habet auctoritatem, sed summus pontifex super imperatorem multam exercet iurisdicionem, dicente Apostolo: Spiritualis omnia diiudicat et ipse a nemine iudicatur. non solum autem papa electionem imperatoris habet examinare, confirmare et ipsum coronare, sed etiam, exigente sua culpa et contumacia, potest ipsum ab imperio deponere, quemadmodum quidam papa nomine Gregorius deposuit Leonem imperatorem, qui Christi ymagines et omnium sanctorum ubique comburi faciebat. Innocentius etiam tercius deposuit Octonem, qui iura Ecclesie uiolabat. Innocentius quoque .IIII.s deposuit Fredericum, qui contra Ecclesiam tyrannidem exercebat. et quoniam de imperio facta est mencio, ideo sciendum est quod sedes imperialis et ius imperij primo fuit apud Romanos et mansit inter eos per annos .CCCLI., a tempore scilicet Octauiani, primi imperatoris, usque ad tempora Constantini Constantinus enim, a beato Siluestro baptizatus et curatus, sedem imperij occidentalis cum omnibus insignijs imperialibus sancto Siluestro et successoribus suis concessit et Constantinopolim ad similitudinem Rome edificauit et in Greciam profectus fuit et Romaniam, quasi noua Roma esset, appellauit et ibi sedem imperij sibi elegit. mansit autem sedes et ius imperij apud Grecos per annos .CCCCLX., a primo scilicet Constantino usque ad Karolum Magnum. tunc enim primo imperium fuit diuisum, Grecorum scilicet et Latinorum, et facti sunt imperatores: unus Grecorum, qui uocatus est imperator Constantinopolitanus, et alius Latinorum, qui uocatus est imperator Romanus. et sic in Karolo ius imperij translatum est ad Francos, et tenuerunt ipsum per annos centum, tandem fuit quidam imperator de gente Francorum et de genere Karoli, nomine Lodouicus, qui sine liberis mortuus est. et ideo Theotonici quendam Theotonicum, nomine Conradum, in regem Alamanie elegerunt, qui postmodum a papa coronatus fuit in imperatorem et sic ius imperij translatum est ad Theotonicos circa annos Domini nongento triginta, quod etiam usque hodie tenent. huius Ottonis episcopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.XX. incepta fuit grauis guerra inter Ianuenses et Pisanos. Ianuenses autem armauerunt galeas .LXXX. et gatas .XXXU. et naues portantes machinas, in quo exercitu uiginti duo milia hominum fuisse dicuntur. euntes igitur Pisas per Arnum fluuium, sic terruerunt exercitum Pisanorum, quod Pisani de mense septembris, in festo scilicet sanctorum Corneli et Cipriani, de lite Corsice pacem in uoluntatem communis Ianue iurauerunt; sed postmodum infideliter seruauerunt, Plumbinum quoque Ianuenses destruxerunt. sequenti autem anno Ianuenses Iugum cum magno exercitu militum et peditum transeuntes, Flaconem, Petram Bixariam et quedam alia castra preliando ceperunt. castrum uero Uultabij ab Alberto, marchione Gauij, emerunt. de Sigefredo episcopo decimo nono. Sigefredus, episcopus decimus nonus, cepit circa annos Domini millesimo centesimo uigesimo .IIIo. et uixit in episcopatu annis .UI. et uacauit episcopatus anno uno. tempore huius episcopi fuit papa Calixtus, qui Pisanos tanquam Ecclesie rebelles excommunicauit. insuper et synodum conuocauit, ubi sententialiter diffiniuit quod archiepiscopus Pisanus de consecrationibus episcoporum Corsice se nullatenus intromittat, et omnes ecclesias insule Corsice ab eius iurisdicione remouit. anno autem Domini .Mo.C.XXIIII., cum naues .XXII. Pisanorum de Sardinea onuste multis mercibus uenirent et galeas .IX. pro sui securitate haberent, septem galee Ianuensium ad eas properabant. galee autem Pisanorum, hoc uidentes, protinus territe aufugerunt. galee uero Ianuensium naues illas ceperunt et Ianuam deduxerunt, de tali captione et inaudita uictoria mirantibus et stupentibus uniuersis. tempore huius episcopi, scilicet anno Domini .MoC.XXU., incepta est iterum guerra dura inter Ianuenses et Pisanos, quocirca Ianuenses armauerunt galeas .LXXX. et gatas .XXXU., naues .IIIIor. machinas deferentes, et potenter Portum Pisanum intrauerunt. deinde ad ciuitatem per Arnum pergentes, uexilla et tentoria in terra posuerunt et exercitum Pisanorum, qui erat in terra, fregerunt. Pisani igitur omnia, que Ianuenses uoluerunt, se facere promiserunt; quocirca Ianuenses, ad carceres properantes et incarceratos suos accipientes, eos secum duxerunt. castrum quoque Plumbinum ceperunt et funditus destruxerunt, uiros et mulieres et pueros Ianuam deducentes. predictus autem Calixtus papa tandem cum imperatore pacem fecit et Burdinum Yspanum, qui papatum usurpauerat, in Subtrio obsedit et captum, uersa facie a tergo, camelo imposuit habentem caudam cameli in manu pro freno et ueruecis pelle indutum pro manto. et sic ante se usque ad Romam fecit ire et in carcere reclusit, ubi etiam uitam finiuit. tam seueram autem iusticiam Deo non credimus placuisse. ue enim nobis si Deus tam seuere nostra crimina uindicaret! iudex enim debet crimina punire, sed tamen in ipsa punitione debet misericordie memor esse, iuxta illud quod dixit Propheta de Deo: Cum iratus fueris, misericordie recordaberis. quamuis enim nimia misericordia habeat fatuitatem et nimis seuera iusticia habeat crudelitatem, tucius est tamen de nimia misericordia, quam de nimis seuera iusticia Deo reddere rationem. tempore istius episcopi Sigefredi, scilicet anno Domini .M.oC.XXU., edificata fuit ecclesia sancti Mathei per nobilem uirum Martinum Aurie, auctoritate et licencia domini Honorij pape, qui Calixto successerat. moderno autem tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCo.LXXUIIIo., nobiles uiri de Auria ecclesiam illam antiquam destruxerunt et pulchriorem in loco ulteriori edificauerunt. cum uero in troina ecclesie ymago pulcherrima Christi ab antiquo depicta esset, dolentes si talis ymago debeat destrui, taliter sunt ingeniati, quod illam troynam saluam et integram cum illa ymagine per brachia .XXU. traxerunt et eam in fundamento, ubi modo est, stabiliter collocauerunt. anno autem Domini .Mo.C.XXIXo. Ianuenses galeas .XUIII. contra Pisanos armantes, usque Messanam ad eos inquirendos iuerunt et, cum burgenses illi Pisanos adiuuarent, Ianuenses ipsos Pisanos et burgenses extra burgum Messane usque ad palacium regis expulerunt, et ibi nauem unam mercibus preciosis onustam ceperunt et Ianuam deduxerunt. capitula duodecime partis. Sequitur pars duodecima, in qua ponuntur nomina, tempora et ordines archiepiscoporum, qui in ciuitate Ianuensi usque ad nostra tempora extiterunt. et ista pars tot habet capitula, quot ibi ponuntur archiepiscoporum nomina. ipsorum igitur archiepiscoporum nomina et tempora per ordinem explicemus. de Syro episcopo ultimo et archiepiscopo primo. Syrus, episcopus ultimus et archiepiscopus primus, cepit anno Domini .Mo.C.XXX. et uixit in episcopatu et archiepiscopatu annis .XXXIII. iste Syrus prius fuit cardinalis quem Innocentius papa secundus, Ianue consistens, cum sedes episcopalis uacaret, in Ianuensem episcopum consecrauit cum autem dictus Innocentius a Ianuensibus in Franciam deductus fuisset et inde Ianuam rediuisset, pro magnis seruicijs, que a Ianuensibus receperat, archiepiscopatum eis dare promisit, et quia dictus Innocentius a Rornanis fuerat expulsus, auxilio tamen Ianuensium in suam fuit cathedram restitutus. qui etiam, dum Romam pergeret, ecclesiam Portus Uenerij consecrauit. restitutus igitur in sua sede, Innocencius Cornetum iuit et ibi inter Ianuenses et Pisanos pacem fecit, ubi consistens pro Syro episcopo Ianuensi misit et ibi eum archiepiscopum fecit et insignia archiepiscopalia sibi dedit, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIII. tres quoque episcopatus in insula Corsice, scilicet Maranenses, Nebiensem et Acciensem sibi supposuit. duos autem episcopos in partibus istis, scilicet Bobiensem et Bruniacensem, in suffraganeos ei dedit. nam episcopum Albinganensem archiepiscopo Ianuensi supposuit Alexander tercius. Naulensem uero supposit Innocencius. .IIIIs. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIIII., facte sunt in Ianua compagnie octo, cum primitus non essent nisi septem. iste archiepiscopus Syrus dedit monasterio sancti Benigni de Frutera ecclesiam Sancti Benigni de Capite Fari, que olim ecclesia Sancti Pauli dicebatur, ita tamen quod abbas semper de consilio et assensu archiepiscopi eligatur et destituatur, et quod archiepiscopus monachos possit corrigere et transferre. et ista omnia per priuilegium domini Innocentij pape secundi confirmata fuerunt. anno quoque Domini .Mo.C.XXXU. galee .XII. Ianuensium Buzeam iuerunt et multos Sarracenos ibi ceperunt. nauem quoque unam magnam et diuitem ibi ceperunt et Ianuam duxerunt. de peccunia autem et thesauro ibi inuentis quelibet illarum galeareum libras .DCC. habuisse dicitur. anno uero Domini .Mo.C.XLIII. galee .IIIIor. Ianuensium Montem Pesulanum ceperunt et Guilielmo de Monte Pesulano, ad quem de iure spectabat, reddiderunt. ipse autem Guilielmus Ianuenses in tota terra sua liberos fecit et omnia uectigalia eis remisit et fundicum Bruni de Tholosia eis dedit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.XXXIXo., moneta que dicebatur brunetorum, que tunc Ianue fiebat, cassata fuit, et rex Conradus Theotonicus, in imperatorem electus, monetam ianuinorum, que usque modo expenditur, Ianuensibus concessit et priuilegium super hoc cum bulla aurea eis dedit. primo enim in Ianua expendebantur papienses, deinde bruni, postea bruneti, qui erant minores quam primi, ultimo expenduntur ianuini. anno Domini .Mo.C.XL., cum Uintimilienses rebellassent, iuerunt illuc Ianuenses cum magno exercitu pedestri, equestri et nauali, et ipsam ciuitatem per mare ac terram obsidentes, potenter eam ceperunt et fidelitatem Ianuensibus tam illos de ciuitate quam illos de comitatu in perpetuum iurare fecerunt. anno Domini .Mo.C.XLUI. Ianuenses armauerunt galeas .XXUI. et naues plures, machinas portantes, et habentes milites centum cum equis ad prelium preparatis. et sic Minoricam perrexerunt et per dies .XXII. in eius obsidione steterunt. sed superueniente yeme Ianuam cum multis spolijs redierunt. totam autem illam insulam percurrerunt, terras capiendo, Sarracenos occidendo et spolia auferendo. anno autem Domini .Mo.C.XLUIII., cum Sarraceni de Armaria Christianis multas molestias inferrent, Ianuenses ad preces summi pontificis armauerunt galeas .LXIIII. et naues cum alijs lignis .CLXIII. et omnia ad bellum neccessaria preparantes, Armariam profecti sunt. ad quorum auxilium comes Barcelone cum multis suis uenit. tunc Ianuenses galeas suas in plagia de Armaria traxerunt, et sic machinas et gathas et castella erigentes, ad ciuitatem perrexerunt, et multiplici conflictu facto et multo sanguine hinc inde effuso, Ianuenses tandem uictoriam habuerunt; ita quod illa die uiginti milia Sarracenorum occisa fuerunt et decem milia inter paruos et magnos et mulieres Ianuam deducta fuerunt. et sic, peracta uictoria, Ianuenses cum galeis et nauibus Barcilonam uenerunt, et galeas et naues ad terram trahentes, ibidem yemauerunt. ubi galeas et naues reficientes et omnia ad bellum necessaria preparantes, cum comite Barcelone Tortosam iuerunt et in kalendis iulij flumen Tortose cum toto exercitu intrauerunt. tentoria igitur in terram figentes et uexilla elleuantes et machinas et gathas et castella erigentes, ad ciuitatem accesserunt, et multis prelijs hinc inde congestis, tandem de mense decembri ciuitatem ceperunt. omnium autem bonorum, que ibi inuenta sunt, Ianuenses terciam partem habuerunt. duas autem partes comes cum suo exercitu asportauit, et sic Ianuenses post triumphum duarum ciuitatum cum multa gloria Ianuam redierunt. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LU. Fredericus imperator fidelitatem et obsides et multa alia grauia a Ianuensibus postulabat. que cum sibi denegata fuissent, in furorem magnum acensus est, propter quod uiri et mulieres, parui et magni, die ac nocte ad faciendum muros et fortilicia insistebant. et tantum infra octo dies de muro fecerunt, quantum infra unum anni spacium alia ciuitas uix fecisset. quod audiens imperator, a suo proposito destitit et sola fidelitate contentus fuit. ipsi autem muri ciuitatis fuerunt postmodum anno Domini .Mo.CLIXo. feliciter consumati et infra spacium dierum. .LIII. in Dei digito perfecti. est autem dictus murus ciuitatis supra totum quinque milia quingenti et uiginti duo pedes, in quibus etiam muris sunt merli mille septuaginta, qui sunt et ad decorem et ad murorum fortitudinem et ad ciuitatis et ciuium tuicionem. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LU., Ianuenses cum imperatore Constantinopolitano pacem taliter firmauerunt, quod imperator promisit dare annis singulis communi Ianue quingenta yperpera et duo pallia preciosa. archiepiscopo uero Ianue promisit dare annis singulis sexaginta yperpera et unum pallium deauratum, quod quidem multo tempore fuit ab imperatoribus seruatum. isto tempore tercie ab uxoribus fuerunt ablate. consuetudo enim erat Ianue quod, mortuo marito, uxor habebat terciam partem omnium bonorum uiri sui, siue haberet prolem, siue non haberet; et illud tale ius tercie, siue tercia dicebatur. quocirca iste tercie ab uxoribus fuerunt ablate, et quoniam mulieres de hoc grauiter murmurabant et grauatas se nimium reputabant, ideo, ut placarentur, ordinatum fuit quod habeant antifactum. anno Domini .Mo.C.LUIII., cum Mediolanenses Frederico imperatori resisterent, imperator, congregato magno exercitu tam Theotonicorum quam Ytalicorum, Mediolanum obsedit. Mediolanenses autem territi ad mandatum imperatoris uenerunt et nouem milia marcharum argenti sibi dederunt et trecentos obsides sibi dare ad constitutum terminum iurauerunt, et sic imperator ab eorum obsidione recessit. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXI., magnum scisma in Ecclesia fuit, quod per annos .XIX. durauit. nam maior et sanior pars cardinalium elegit Alexandrum, uirum per omnia reuerendum; tres uero ex cardinalibus quendam ex se ipsis, nomine Octauianum, elegerunt et Uictorem ipsum uocauerunt. quo in breui defuncto, alium elegerunt, quem Pascalem appellauerunt. quo subito mortuo, alium creauerunt, quem Calixtum dixerunt. quo similiter defuncto, elegerunt alium, quem Innocencium uocauerunt. omnes isti .IIIIor., a papa Alexandro excommunicati, mala morte perierunt. Ianuenses autem domino Alexandro semper adheserunt, Pisani uero semper contrarij extiterunt. imperator quoque Fredericus illis .IIIIor. scismaticis adhesit et Alexandro contrarius semper fuit. tandem, dum longa concertatio inter papam et imperatorem fieret, diuino nutu ad pacem et concordiam apud Uenecias deuenerunt. cum autem imperator ad pedes pape se humiliter prostrasset ut de tantis iniurijs ueniam peteret, papa super collum imperatoris pedem posuit dicens: Super aspidem et basiliscum ambulabis et conculcabis leonem et draconem. cui imperator dicitur respondisse: Non tibi, sed Petro; hoc est, istam humiliacionem non facio tibi racione tui, sed racione Petri apostoli. hoc eciam tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXII., cum Mediolanenses Frederico imperatori iterum rebellassent, dictus imperator, maximo exercitu congregato, Mediolanum per tres fere annos obsedit et fame ac bello sic eos atriuit, quod in misericordia imperatoris se totaliter posuerunt, ciuitatem et omnia mobilia et personas in sua potestate ponentes. imperator autem eis uitam pepercit et mobilia et immobilia eis restituit. ciuitatem tamen totam destruxit et in .IIIIor. burgos eam diuisit et quemlibet burgum per duo miliaria a se ipsis distare fecit. de Ugone archiepiscopo secundo. Ugo, archiepiscopus secundus, cepit anno Domini .Mo.C.LXIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XXU. iste prius fuit archidiaconus et postea in archiepiscopum est electus. iste fuit homo magne sapiencie, et quandam magnam discordiam, de qua multa homicidia secuta fuerant, que erant inter Aduocatos et illos de Castro, per suam sapientiam ad pacem reduxit. iste dedit capitulo Sancti Laurentij ecclesiam Sancti Marchi de Modulo et ecclesiam Sancti Saluatoris de Sarzano. ad procuracionem istius archiepiscopi monasterium de insula Gallinaria suppositum fuit archiepiscopo Ianuensi. huius etiam archiepiscopi tempore Clemens papa .IIIs. concessit, et post eum plures alij summi pontifices concesserunt, ut archiepiscopus Ianuensis habeat perpetuam legacionem ultramarinam, quando illuc de octauo in octauum annum accedere uellet cum aliquo cardinali uel episcopo. ita tamen quod habeat ibi plenam auctoritatem sicut cardinalis legatus haberet, et de hoc plura priuilegia bullata in archiepiscopali palatio reseruantur. huius etiam archiepiscopi tempore diffinitum fuit per iudices delegatos quod monasterium Sancti Bartholomei de Fossato obediat archiepiscopo in omnibus collacionibus Ianuensi ecclesie et in processionibus et consecracionibus abbatum siue episcoporum. ista omnia supradicta in archiepiscopali scrinio reseruantur. anno quoque Domini .Mo.C.LXIIII. Fredericus imperator Barisonum, iudicem Arboree, ad peticionem Ianuensium regem tocius insule Sardinee fecit et ipsum, Pisanis contradicentibus, in regem apud Papiam coronauit. qui communi Ianue fidelitatem iurauit et in signum fidelitatis omni anno communi Ianue libras centum et archiepiscopo unam libram puri argenti dare promisit. anno uero Domini .Mo.C.LXU. Pisani, galeas .XXU. armantes, Albinganum iuerunt et ciuitatem capientes destruxerunt et igne combusserunt. quod cum audissent, Ianuenses nimium doluerunt et infra .IIIIor. dies galeas .XLU. armantes, ad persequendum galeas Pisanorum iuuerunt; sed ille altum mare petentes, aufugerunt. uerumtamen seua tempestas eos inuasit, ita quod galee. .XIII. cum omnibus hominibus perierunt. sequenti anno iudex Sardinee de Kalari communi Ianue et archiepiscopo fidelitatem iurauit, et communi Ianue annuatim libras centum, archiepiscopo uero unam libram optimi argenti dare promisit. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXUIII., Alexandria de nouo in Lombardia construitur, que prius Cesarea dicebatur, sed postea, mutato nomine, in honorem Alexandri pape est uocata. dictus enim Alexander papa, in partibus illis tunc consistens, fauorem dedit ut illa ciuitas edificaretur. unde cum primo in honorem imperatoris eam Cesaream appellassent, postmodum in honorem pape ipsam Alexandriam uocauerunt. dictus etiam Alexander episcopum eis dedit, quo mortuo, episcopum non habuerunt postmodum; sed illa ecclesia subest episcopo Aquensi. quia uero Papienses Romane Ecclesie erant rebelles, ideo dictus Alexander papa episcopum Papiensem pallij et crucis dignitate, quibus antea utebatur, sententialiter spoliauit. anno uero Domini .Mo.C.LXX. Pisani abstulerunt a Lucanis castrum Mutronis, sed auxilio Ianuensium ipsum sequenti anno recuperauerunt et ipsum a Pisanis multum destructum tam Lucani quam Ianuenses reedificauerunt. anno Domini .Mo.C.LXXII. Opizo Malaspina, qui erat uasallus archiepiscopi Ianuensis, et Murruel, filius suus, qui erat uasallus communis Ianue, congregauerunt circa .CCCL. milites et tria milia peditum, et burgum Clauari et portum Sigestri intrauerunt. quod cum Ianue scitum fuisset, terra marique omnes unanimiter cucurrerunt. quod cum dictus marchio audiuisset, fugere uoluit; sed tamen uulneratus et mortuus fuit, et multi capti et detenti. reliqui uero fuge presidio euaserunt. anno Domini .M.C.LXXUI., cum Medilolanenses, qui fuerant per burgos dispersi, ad ciuitatem suam redissent et fossatis et muris ac portis eam murassent, imperatori Frederico, qui eos disperserat, displicuit uehementer. ad hoc autem opus faciendum adiuuerunt eos Brixienses, Cumani et multe alie ciuitates Lombardie. imperator quoque Grecorum Manuel multos yperperos et multa marmora eis misit. tunc imperator, magno exercitu congregato, uenit Lagnanum. Mediolanenses autem et Brixienses et Cumani contra eum pergentes, ipsum de campo turpiter eiecerunt. hoc etiam anno Pisani pacem factam cum Ianuensibus fregerunt. ipsi enim cum exercitu Sardineam ascendentes, omnes Ianuenses de toto iudicatu Kalari eiecerunt et bonis omnibus eos expoliauerunt, propter quod Ianuenses contra eos galeas .XX. armauerunt et multa incommoda Pisanis intulerunt. castrum quoque Bonifacij, quod Pisani construxerant, ceperunt et ipsum funditus destruxerunt. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXUII., Fredericus imperator inter Ianuenses et Pisanos pacem fecit et medietatem tocius insule Sardinee communi Ianue dedit. qui etiam imperator eum Beatrice uxore sua et Henrico filio suo Ianuam uenit et ibi honorabiliter sunt recepti, anno scilicet Domini .Mo.C.LXXUIII. hijs temporibus filia regis Anglie, data in uxorem regi Sicilie, Ianuam uenit, que super galeas Ianuensium ad uirum suum honorabiliter est deducta. postmodum uenit Ianuam filia regis Francorum, filio Manuelis imperatoris Grecorum in coniugem copulata, que similiter a galeis Ianuensium ad uirum suum honorabiliter deducta fuit. huius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXIXo celebratum est a domino Alexandro papa tertio in ecclesia Lateranensi concilium generale ad quod concilium supradictus archiepiscopus Hugo accessit, quem associauerunt prepositus Sancti Laurentij, magister scolarum et nobiles uiri Enricus Aurie, Niuellonus de Camilla, Ansaldus Golia et Arduinus de Lauania, qui omnes plenam fidem et sufficientem probacionem fecerunt domino pape et cardinalibus qualiter reliquie sancti Iohannis Baptiste fuerunt de Mirrea Ianuam deportate. propter quod papa statuit et approbauit quod in ciuitate Ianue corpus sancti Iohannis Baptiste habetur, mandans quod eius reuelatio sollempniter celebretur. scripsit etiam per diuersas prouincias quod ad dictum festum omnes conueniant et uenientibus indulgentiam magnam fecit. dictus etiam Alexander papa concessit magistro scolarum de Ianua et successoribus suis ut mitra in magnis sollempnitatibus possit uti. Albinganensem quoque episcopum Ianuensi archiepiscopo supposuit et suffraganeum suum fecit. istius etiam archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXUII. Crux sancta, que dicitur Crux hospitalis Sancti Lazari, Ianuam est delata. eo quidem tempore Saladinus Ierusalem et totum regnum Syrie cepit, excepta ciuitate Tyri, regem quoque Guidonem, qui tunc ibi regnabat, et Guilielmum marchionem Montisferrati, iam senem, cum alijs multis baronibus in Damascum duxit captiuos: ueram etiam Crucem, que dicitur crux hospitalis Sancti Laçari cepit. quod cum audisset Conradus marchio Montisferrati, qui erat apud Constantinopolim, in quadam naue Ianuensium in Syriam iuit, ut ciuitatem Tyri defenderet. quam quidem ciuitatem dictus Conradus marchio, adiuuantibus Ianuensibus, potenter defendit, propter quod ipse Conradus marchio supradictam crucem, quam a Saladino predicto recuperauerat, communi Ianue pro magno munere destinauit. de Bonifacio archiepiscopo tercio. Bonifacius, archiepiscopus tercius, cepit anno Domini .Mo.C.LXXXUIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XU. iste fuit primo archidiaconus et postea in archiepiscopum est electus. iste archiepiscopus primo anno sui archiepiscopatus, presente domino Petro Placentino, titulo Sancte Cecilie, presbitero cardinali apostolice sedis legato, eleuari fecit corpus sancti Syri de subtus altare sancti Laurentij et ipsum super altare in archa marmorea uenerabiliter collocauit, ubi etiam ossa sancti Felicis et sancti Romuli in alia archa fuerunt inuenta. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXIXo., imperator Fredericus, dum ad partes ultramarinas cum ingenti exercitu pro Terre sancte recuperatione per terram pergeret et in partibus Anthiochie consistens, fluuium Fari, satis paruum, transiret, de equo cecidit et ibi submersus fuit. anno quoque Domini .Mo.C.LXXXX. uenerunt Ianuam Filipus, rex Francorum, et Richardus, rex Anglie, et dux Burgundie et in subcursum Terre sancte sunt profecti, cum quibus naues octoginta Ianuensium, onuste peregrinis, de portu Ianue in Syriam perrexerunt. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXX., desierunt esse consules in ciuitate Ianue, pro eo quod omnes ad consulatum aspirabant et ex hoc multe inuidie et odia in ciuitate crescebant, propter quod uoluerunt ciues regi pocius per potestates. et ideo quendam ciuem Brixiensem, nomine Manegoldum, in potestatem Ianue primitus elegerunt. circa principium autem regiminis istius potestatis illi de Castro Lanfranchum Piperem maliciose occiderunt. propter quod dictus potestas, rubore et dolore perfusus, parlamentum maximum congregauit et armis militaribus indutus, equum ualenter ascendit et ad domus malefactorum uiriliter expugnandas accedens, potenter eas cepit et funditus destruxit. tempore istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXXIo., cum quidam, nomine Tancredus, fecisset se regem Sicilie, Ianuenses in seruicium Henrici imperatoris galeas. .XXXIII. contra illum armauerunt. anno quoque sequenti et alio sequenti fuerunt in ciuitate Ianue multa bella ciuilia ita quod homicide et fures in ciuitate dominabantur. propter quod consules, qui regimen reassumpserant, ipsum regimen dimiserunt, ideoque electus est in potestatem Obertus de Oleuano, nobilis ciuis Papiensis, qui per suam sapientiam et industriam omnes sedicciones et scandala remouit et omnes discordias ad pacem reduxit. hoc anno Henricus imperator Ianuam uenit, petens a Ianuensibus auxilium ut posset recuperare Sicilie regnum, multa et magna Ianuensibus promittens. Ianuenses igitur magnum stolum galearum in suum seruicium armauerunt et ipsum uiriliter adiuuerunt. in quo stolo fuit admiratus supradictus Obertus potestas, qui tamen illo anno obiit. predictus igitur Henricus imperator confirmauit communi Ianue ciuitatem Siracusanam cum omnibus suis pertinencijs per priuilegium aurea bulla munitum. castrum quoque Gauij eis confirmauit et podium Monachi eis dedit. tempore quoque istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .M.C.LXXXXU., uera Crux Christi, que sancta Christi antonomastice dicitur, Ianuam est delata. ipsam quidem sanctam Crucem patriarcha Ierosolimitanus semper in preliis deferebat et uictoriam obtinebat. accidit autem, peccatis exigentibus, quod Saladinus Ierusalem cum patriarcha et sancta Cruce cepit. tempore autem procedente, cum imperator Grecorum cum Saladino composuisset, remittebat dictus Saladinus ipsi imperatori Grecorum in quadam naue Crucem predictam. quedam autem galee Ianuensium et Pisanorum supradictam nauem manu armata ceperunt. dum uero spolia diuiderent, quidam Pisanus, nomine Fortis, Crucem illam latenter subripuit et in castro Bonifacij, quod olim Ianuenses destruxerant, sed Pisani reedificauerant, seruandam reposuit. tres naues et quedam galee Ianuensium dictum castrum ceperunt. quod cernens dictus Fortis, de uirtute sancte Crucis confidens, ipsam pectori suo apposuit et per medios hostes secure transiens, de castro exiuit et in quadam silua se abscondit. sed tandem ad castrum rediit et ipsam Crucem communi Ianue dedit et ciuis Ianuensis effectus est. dicitur etiam quod dictus Fortis, supradictam Crucem accipiens et de eius uirtute confidens, super mare tanquam super terram solidam ire cepit, et dum putaret se fugere et castro se elongare, nutu Dei, in castro subito se inuenit, et sic Ianuenses Crucem illam accipientes Ianuam transmiserunt. circa etiam hec tempora, scilicet anno Domini .Mo.C.LXXXXUII., Drudus Marcellinus, ciuis Mediolanensis, potestas Ianue, turres altiores fecit deprimi et ad mensuram .LXXX. pedum redigi. tempore huius potestatis ordinatum fuit ut nobiles octo semper eligerentur, qui potestati assisterent, quod usque ad tempora capitaneorum obseruatum fuit, quamuis alibi legatur quod dicti octo nobiles primo fuerunt electi sub domino Rambertino de Bouarello, ciue Bononiensi et tunc potestate Ianue, anno scilicet Domini .Mo.CC.X.UIII. iste potestas, scilicet dominus Drudus, sequenti anno confirmatus fuit. et quia deuetum erat ne aliqui in Siciliam irent, et quidam nobiles cum galeis suis illuc iuerunt, ideo dictus potestas domos eorum destrui fecit. cum autem illi redissent, magna discordia inter ipsos et potestatem exorta est, ita quod ausi sunt nocte ad domum potestatis pontem erigere. quod cum potestas didicisset, statim summo mane parlamentum conuocauit et totum populum armari fecit. illi autem territi ad mandata potestatis redierunt. huius archiepiscopi tempore, anno scilicet ultimo, commune Ianue emit castrum de Gauio a marchionibus, dans eis pro omnibus iuribus, que ibi habebant, libras tria milia et ducentas. ipsi enim marchiones facti sunt ciues. de Octone archiepiscopo quarto. Octo, nacione Alexandrinus, archiepiscopus quartus, cepit anno Domini .Mo.CC.III. et uixit in archiepiscopatu annis .XXXUI. iste fuit prius episcopus Bobiensis, qui, dum fama et uirtutibus polleret et reuerenda canicie et maturitate preditus esset, ad archiepiscopalem cathedram est translatus. huius archiepiscopi anno secundo comes Frandensis et Bonifacius, marchio Montisferrati, cum duce Uenetiarum Constantinopolim obsederunt et tandem ipsam urbem ceperunt. dictus autem marchio imperatorem cum uxore et filijs ad Montemferratum misit, ubi in custodia reseruentur. post capcionem autem ciuitatis Constantinopolitane sancta Crux, que dicitur Crux sancte Helene, fuit Ianuam deportata. dicitur autem Crux sancte Helene, quia, cum ipsa sancta Helena Crucem Domini reperisset, partem eius laminis argenteis et aureis et margaritis ornauit et Constantinopolim ad Constantinum, suum filium, deportauit. uerum, cum Ueneti Crucem illam cum multis alijs reliquijs Uenecias transmitterent, contigit quod quidam ciuis Ianuensis, qui fuit de Fornarijs, nomine Dondedeus Bos, galeas duas contra Uenetos armauerat, ex eo quod inter Ianuenses et Uenetos tunc discordia erat. dictus igitur Dondedeus Bos nauem illam cepit et sanctam illam Crucem cum ceteris reliquijs Ianuam deportauit. quam quidem Crucem communi Ianue et ecclesie Sancti Laurentij pro magno munere dedit. ceteras autem reliquias sibi retinuit, sperans aliquo tempore ab aliquo principe pro ipsis se thesaurum non modicum habiturum. sed quia Deus noluit quod tanto thesauro Ianuensis ciuitas spoliaretur, ideo post multum temporis ad fratres Predicatores predicte relilquie, nobis procurantibus, deuenerunt, que in ecclesia ipsorum fratrum cum multa reuerencia reseruantur. quas etiam nos fecimus in duabus tabulis cum laminis argenteis uenerabiliter collocari. anno quoque Domini .M.CCU. electus est in potestatem Ianue nobilis uir dominus Fulco de Castro, qui fuit primus et ultimus potestas qui de gremio ciuitatis eligeretur. tempore istius archiepiscopi, mortuo Henrico imperatore, Octo, dux Saxonie, in imperatorem est electus et ab Innocencio tercio sollempniter coronatus, anno scilicet Domini .Mo.CCUIII. qui, cum iura Ecclesie se defensurum iurasset, totum contrarium postmodum fecit. insuper Campaniam intrauit et inde Capuam, deinde Neapolim iuit, uolens contra Ecclesie uoluntatem regnum Apulie a Frederico, filio Henrici imperatoris, aufferre. propter quod Innocentius .IIIs. ipsum cum omnibus fautoribus suis excommunicauit et, crescente eius contumacia, eum deposuit et Fredericum, Henrici filium, eligi procurauit. Pisani uero in seruicium dicti Octonis galeas .XL. armauerunt, quas usque Neapolim miserunt. Ianuenses uero, timore excommunicacionis, nullum sibi auxilium inpendere uoluerunt. hoc etiam anno comes Alamannus, comes Henricus de Malta, nacione Ianuenses, cum nauibus .XX. Ianuensium, que de ultramari ueniebant et cum galeis quibusdam Siracusam iuerunt et eam potenter obsederunt et triumphaliter ceperunt. dictus autem Alamanus factus est ibi comes et iurauit ciuitatem ipsam ad honorem communis Ianue tenere et singulis annis pallium unum super altare sancti Laurentij offerre. sequenti anno idem comes Henricus insulam Crete preliando cepit, postmodum Ianuam uenit et auxilium postulauit. commune autem Ianue dedit sibi galeas .UIII. et naues tres cum omnibus armamentis et tria milia librarum et milites centum, et sic de Ianua gaudens recessit et multa prelia gessit. ipse enim Cretam preliando cepit, ubi etiam Raynerium Dandal, ducem Ueneciarum, cepit et ipsum carceri mancipauit. et quoniam dictus Fredericus metu Pisanorum, qui Octoni fauebant, exire de Sicilia non audebat, Ianuenses ad preces Innocentij pape galeas armauerunt et ipsum Ianuam deduxerunt, ubi ad expensas communis per menses tres moram contraxit. et quoniam Pisani Ecclesie rebelles extiterant, ideo dictus Innocencius ipsos omnibus feudis, priuilegijs et dignitatibus spoliauit. archiepiscopum quoque Pisanum primatu, quem habebat in insula Sardinee, sententialiter priuauit. tempore istius Ottonis archiepiscopi celebratum est sub Innocencio papa tercio concillium generale, anno scilicet Domini .Mo.CCXUI., ubi dicuntur interfuisse cum patriarchis, archiepiscopis et episcopis et alijs prelatis ultra mille trecentos. ad illud quoque concilium supradictus archiepiscopus Otto perrexit et rediens suum prouinciale concilium celebrauit, ubi illa, que fuerant ordinata, exposuit et ea seruanda mandauit. tempore istius archiepiscopi duo ordines inceperunt, scilicet ordo Predicatorum et Minorum. ordinem Minorum confirmauit Innocencius. ordinem uero Predicatorum confirmauit eius successor Honorius, anno scilicet Domini .Mo.CCXUI., Innocencius quidem se confirmaturum promiserat, sed eodem anno, morte preuentus, implere non potuit quod promisit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXI., uenit Ianuam quidam sagacissimus latro, qui, ignorantibus custodibus, in ecclesia Sancti Laurentij intra crates, ubi sunt reposite cruces Dominice, se abscondit. qui capsam, in qua dicte Cruces seruabantur, cum uerrinis perforauit et eas de ciuitate Ianue asportauit. cum autem hoc scitum fuit, magnus dolor cunctos inuasit et magna tristicia omnes absorbuit. missis tamen nuncijs per loca diuersa, predictus latro fuit captus et sic cruces recuperate fuerunt, gratias Deo agentibus uniuersis. predictus uero latro ipsas cruces cuidam Alexandrino, nomine Nigro, tradiderat reseruandas, quas commune Ianue ultra libras quingentas ab eo redemit. anno Domini .Mo.CCXIIII. Octo, marchio de Carreto, dedit libere communi Ianue castrum Cairi cum omnibus pertinencijs suis. commune autem Ianue illud sibi in feudum restituit et fidelitatem communi Ianue inde iurauit. sequenti uero anno Ianuenses edificauerunt castrum Monachi et muris et turribus firmissimis munierunt. anno Domini .Mo.CCXUIII. homines de Capriata dederunt se communi Ianue et Commune castrum illud accepit et muniuit. anno Domini .Mo.CCXX. capta fuit Damiata, ciuitas Sarracenorum, ab exercitu Christianorum, ad quem exercitum Ianuenses galeas .X. miserunt. circa hec tempora, anno Domini .Mo.CCXXI., orta est satis grauis controuersia inter archiepiscopum et commune Ianue, quia commune uidebatur in Sancto Romulo iura archiepiscopatus indebite usurpare, propter quod archiepiscopus terram interdixit et Papiam perrexit. sed postmodum papa episcopo Parmensi et abbati de Tilieto causam commisit. qua diffinita, archiepiscopus ad sedem suam rediit et iura sua recuperauit. hoc anno Uintimilienses, qui communi Ianue rebellauerant, discalciati et cum funibus ad colla ad mercedem communis Ianue uenerunt. anno Domini .Mo.CC.XXII., de mense augusti, uenit Ianuam quidam puer Theotonicus, nomine Nicolaus, in habitu peregrini, quem sequebatur multitudo maxima peregrinorum, tam magnorum quam paruorum, quam etiam infantium. et erat numerus eorum ultra septem milia et omnes habebant sclauinas crucibus insignitas et burdonos atque scarsellas, dicentes quod mare debebat apud Ianuam siccari et sic ipsi debebant in Ierusalem proficisci. multi autem inter eos erant filij nobilium, quos ipsi etiam cum nutricibus destinauerunt. placuit autem Ianuensibus ut de ciuitate recederent, tum quia credebant illos pocius duci leuitate quam ueritate, tum quia timebant ne caristiam in ciuitatem inducerent, tum quia propter tantam multitudinem timebant periculum ciuitatis, maxime quia imperator tunc Ecclesie rebellis erat et Ianuenses contra imperatorem Ecclesie adherebant. post modicum autem tempus totum illud negocium in nichilum est redactum, quia super nichilum erat fundatum. anno autem Domini .Mo.CCXXII., in die scilicet natalis Domini, fuit Ianue et in tota fere Ytalia tam uehemens terremotus, ut hedificia caderent et terra in multis partibus scinderetur, propter quod homines ciuitates deserebant et in campestribus habitabant. mortuo Honorio, successit Gregorius nonus, qui Librum Decretalium per fratrem Raymondum de ordine Predicatorum, cappellanum suum, utiliter compilauit. beatum quoque Dominicum et beatum Franciscum et sanctam Helyçabeth supradictus Gregorius canonicauit. anno Domini .Mo.CCXXUII., cum Saonenses et Albinganenses communi Ianue rebellassent, et Ianuenses contra eos magnum exercitum fecissent, uenerunt tandem Albinganenses et Saonenses cum crucibus in manibus ad mandata Communis. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXXX., capti fuerunt .IIIIor. pirate, scilicet Recuperus de Portu Ueneris, Guilielmus de Uintimilio, Durandus de Portu Uenerij et Rubeus de Morinello, qui omnes fuerunt suspendio adiudicati per dominum Spinum potestatem Ianue. tanta autem multitudo, maxime dominarum ad plateam Sancti Laurentij conuenit, que uolebant dictos piratas liberare, quod duci ad patibulum non ualebant. quocirca dictus potestas, equum ascendens, cum huc et illuc discurreret, equus suus expauefactus super lapides iuxta hostium Sancti Laurentij eum portauit, et ibi cadens, crus et coxam sibi fregit, de quo dolore mortuus est. tandem illi .IIII.or pirate fuerunt suspensi; duo autem ex illis, scilicet Recuperus et Guilielmus, reliquiis sancti Iohannis Baptiste, que in ecclesia Sancti Laurentij reseruantur, se recommendauerunt, qui, alijs duobus iam defunctis, mori per magnam horam non potuerunt, quousque nuncius ad ciuitatem uenit et hec potestati, qui, adhuc non obierat, et consilio nunciauit. cumque nuncius redisset, adhuc uiui sunt reperti. depositi, igitur, narrauerunt qualiter beato Iohanni Baptiste se recomendauerunt, qui eos uiuos conseruauit, et sic libere et totaliter sunt dimissi. anno Domini .Mo.CC.XXXII., cum Ianuenses elegissent in potestatem dominum Paganum de Petra sancta, Mediolanensem, contra mandatum imperatoris, in tantum imperator turbatus est, quod omnes Ianuenses, qui erant in regno, capi fecit. insuper marescalco suo, qui erat in partibus ultramaris, mandauit ut Ianuenses omnes ibi caperentur. sed Ianuenses galeas decem et naues duas illuc miserunt et totum maris dominium habuerunt. imperator autem postmodum omnes, qui capti in regno fuerant, abire dimisit. anno Domini .Mo.CC.XXXUII. Mediolanenses apud Curtam nouam fuerunt per Fredericum secundum imperatorem debellati atque deuicti, et multi nobiles in Apuliam in captiuitate deducti, ubi etiam suum carrocium amiserunt sequenti anno Uintimilienses et Albinganenses et Saonenses communi Ianue rebellauerunt. Ianuenses autem, galeas .XIIII. armantes, Uintimilium iuerunt et in terram descendentes ciuitatem ceperunt. hoc anno imperator Fredericus misit Ianuam suos ambaxatores cum litteris, petens sacramentum fidelitatis et homagium. sed Ianuenses tale sacramentum facere penitus renuerunt et nuncios imperatoris uacuos remiserunt. tempore quoque istius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CCXXXIXo., fuit tanta eclipsis solis, ut nulla etas meminerit tam magnam et tam tenebrosam aliquo tempore extitisse. stelle enim in celo apparebant quemadmodum consueuerunt nocte in sereno aere apparere. nos etiam, licet tunc annos pueriles ageremus, ipsas tamen stellas in celo radiantes conspeximus. isto eodem anno supradictus archiepiscopus Octo, reuerende memorie et fame preclare, fuit similiter eclipsatus, quia lucem temporalem perdidit, sed lucem celestem inuenit. de Iohanne archiepiscopo quinto. Iohannes de Cucurno, archiepiscopus quintus, cepit anno Domini .Mo.CCXXXIXo. et uixit in archiepiscopatu annis duodecim. iste erat archidiaconus Ianuensis et unanimiter in archiepiscopum fuit electus. qui post suam electionem super galeam armatam cum duobus ambaxatoribus communis Ianue ad curiam est profectus ut munus consecracionis a summo pontifice optineret. qui tantam gratiam in conspectu pape et cardinalium reperit, quod propter honorem communis Ianue a Gregorio papa nono infra tres dies fuit totaliter expeditus. iste archiepiscopus fuit homo multum litteratus et maxime in arte medicine fuit ualde peritus. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CC.XLI., pars imperialis, que erat Ianue, que dicebatur Mascarati, de ciuitate recessit, et dominus Ansaldus de Mari factus est admiratus generalis Frederici imperatoris. supradictus autem papa Gregorius contra Fredericum imperatorem, Ecclesie persecutorem, concilium conuocabat, et dum prelati Romam super galeas Ianuensium ducerentur, supradictus Fredericus latenter in regno et Pisis armari fecit multitudinem galearum, et ipsos prelatos cepit et in carcere mancipauit. quod cum Ianuenses audiuissent, infra paucos dies .XLUIII. galeas potenter armauerunt et ad inimicos inquirendos et persequendos uiuaciter profecti fuerunt. deinde dictus Fredericus Romanos peccunia sic corrupit, quod ipsi papam de Urbe uolebant expellere et imperatorem introducere. quod cernens papa capita Apostolorum in gremio cepit et nudis pedibus cum cardinalibus ea ad ecclesiam Sancti Petri apostoli deportauit et illuc populum Romanum conuocauit. ibique capita Apostolorum nuda populo cum lacrimis multis ostendens, in tantum eos uerbis feruentibus animauit, quod fere omnes contra imperatorem cruce signati fuerunt. cumque imperator circa Romam cum exercitu consisteret et se in breui intraturum esse speraret, audiens tantam populi mutationem, inde recessit. post capcionem autem supradictorum prelatorum galee imperatoris et Pisanorum sepe in Riperiam Ianuensem ueniebant et plures molestias inferebant. propter quod Ianuenses galeas .LXXXXUI. potenter armantes, omnes illas galeas taliter fugauerunt, quod ultra accedere non presumpserunt. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCXLIII. electus est in papam dominus Sigembaldus de comitibus Lauanie et Innocentius quartus appellatus. uerum cum a dicto Frederico et eius militibus apud Sutrium nimium artaretur, Ianuenses galeas .XXII. armauerunt et ipsum Ianuam cum gaudio deduxerunt, anno scilicet Domini .Mo.CCXLIIII. qui postmodum Lugdunum per terram perrexit et ibi supradictum Fredericum ab imperio deposuit. iste Innocencius prius ordinauit ut cardinales pileos rubeos deferant. isto eodem anno quo predictus papa Innocencius Ianuam uenit, ordinem Predicatorum, inspirante gratia Saluatoris, intraui, ubi a nostra adolescencia usque ad etatem senilem fui enutritus et maternis uberibus educatus. supradictus autem Fredericus ciuitatem Parmensem tam potenter obsedit, anno scilicet Domini .M.CCXLUIII., quod quandam ciuitatem iuxta illam edificauit, quam Uictoriam appellauit. Ianuenses autem in adiutorium Parmensium multos balistarios destinauerunt. tandem dictus Fredericus inde turpiter fuit expulsus et thesauris omnibus spoliatus. milites enim Parmenses et Placentini et Mediolanenses et balistarij Ianuensium, qui in ciuitate Parmensi conuenerunt, in Uictoriam insultum fecerunt, ita quod imperator cum toto suo exercitu fugit et Cremone se recepit. ibi autem inuente fuerunt corone imperiales et thesauri magni et preciosi, de quibus multi fuerunt ualde ditati. ciuitas autem, quam fecerat et Uictoriam uocauerat, fuit totaliter dissipata. imperator autem in Apuliam uadens, miserabili morte uitam finiuit. eodem anno dominus Lodouicus, rex Francorum, ad partes ultramarinas transfretauit super naues et galeas Ianuensium, habens in suo exercitu duos nobiles Ianuenses admiratos, scilicet dominum Hugonem Lercarium et dominum Iacobum de Leuanto. quamuis igitur Damiatam cepissent, fuit tamen postmodum dictus rex a Sarracenis captus et multi de Christianis capti et uulnerati. propter quod regina et ceteri Christiani, qui remanserant, Damiatam restituerunt et regem recuperauerunt. anno Domini .Mo.CCXLIXo. rex Encius, filius imperatoris, a Bononiensibus fuit captus et carceri mancipatus, ubi per multos annos permanens, uitam ibi finiuit. anno Domini .Mo.CCLI. Saonenses, qui rebellauerant, ad mandata Communis uenerunt, et Ianuenses, qui dicebantur Mascarati, restituti fuerunt et dominus Innocencius papa .IIIIs., de Lugduno rediens, Ianuam est reuersus et cum multa gloria susceptus. qui per Lombardiam transiens, ecclesiam Beati Dominici de Bononia consecrauit. deinde in Apuliam est profectus et ibidem defunctus. de Gualterio archiepiscopo sexto. Gualterius de Uezano, archiepiscopus sextus, cepit anno Domini .Mo.CCLIII. et uixit in archiepiscopatu annis .XXI. et post mortem suam uacauit archiepiscopatus annis duobus. fuit factus archiepiscopus per dominum Innocencium papam IIIIm., cui multa erat familiaritate coniunctus. nam, cum esset prius archidiaconus Lunensis, fecit eum predictus papa in Anchonitana marchia marchionem et postmodum de archiepiscopatu Ianuensi prouidit eidem. iste fuit homo magne honestatis, pietatis et gratie. et licet esset nobilis genere, maiorem tamen nobilitatem moribus preferebat. fuit eciam in iure peritus et in omni bonitate et uirtute conspicuus. tante etiam fame in Romana curia fuit, quod aliquando, uacante sede Apostolica, magnus tractatus inter cardinales est habitus ut in summum pontificem eligeretur. anno Domini .Mo.CCLUI. marchio de Calari communi Ianue misit ut galeas mitterent et castrum Kalari armarent, quia communi Ianue ipsum dare uolebat. misse sunt igitur galee .UI. et nauis una cum multis bellatoribus et balestarijs et ipsum castrum munierunt. et quoniam Pisani ipsum castrum Kalari molestabant, ideo Ianuenses galeas .XXIIII. armauerunt et galeas .UIII. Pisanorum, que ibi erant, ceperunt. eodem anno Ianuenses galeas .LXXXIIII. armauerunt et multos milites habuerunt et castrum Ylicis obsidentes, ipsum ceperunt. eodem etiam anno galee Ianuensium ceperunt naues .UI. Pisanorum. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLUII., Guillermus Bocanigra factus est capitaneus populi Ianuensis et tenuit capitaniam per annos .U. anno autem secundo sue capitanie naues .IIIIor. et galeas .XL. contra Uenetos et Pisanos armauit et in Achon eas transmisit, in quibus dominus Rubeus de la Turcha fuit admiratus. sed quoniam improuide fuerunt annate, quia gente lombardica erant replete, ideo quod improuide fuit factum, improuidum habuit exitum, quia galee .XXUI. Ianuensium ibi fuerunt amisse. tandem post longam discordiam compromiserunt partes in dominum Alexandrum papam .IIIIm., qui inter eos treugam indixit. sed durante treuga Ueneti et Pisani turrem nobilissimam atque pulcherrimam, quam Ianuenses in Achon edificauerant, funditus destruxerunt. iste archiepiscopus a sede Apostolica impetrauit quod nullus clericus Ianuensis diocesis, maxime tempore guerre, de districtu Ianue, obtentu aliquarum literarum, pro aliqua causa extrahi possit, et super hoc priuilegium in archiepiscopali palacio reseruatur. tempore huius archiepiscopi, scilicet anno Domini .Mo.CCLXI., per totam Ytaliam fere est facta uerberacio generalis. nam magni et parui, nobiles et ignobiles, depositis uestibus, nudi a cingulo supra, per ciuitates et uillas et castella processionaliter se uerberantes ibant, Uirginem gloriosam et ceteros sanctos cantilenis angelicis implorantes. horum quidam nobiles et populares de Terdona Ianuam uenerunt. et cum se per ciuitatem uerberantes incederent, tanquam fatui et deliri deridebantur a cunctis. subito autem, nutu Dei, tota ciuitas est commota, ita quod magni et parui, nobiles et ignobiles, die ac nocte, de ecclesia ad ecclesiam se uerberantes incederent et canciones celestes et angelicas decantarent. et qui fuerant principaliores in deridendo, fuerunt postmodum priores in se iugiter uerberando. multe quoque inimicicie et guerre noue et antique in ciuitate Ianue et in tota fere Ytalia ad pacem et concordiam fuerunt reducte. ista tanta deuocio a quibusdam pauperibus et simplicibus in Tuscia fuit inuenta et per totam Ytaliam difusa et tam a pueris quam a magnis, tam a nobilibus quam ab ignobilibus obseruata. ibant igitur in societate bini et bini se uerberantes, precedentibus religiosis et clericis cum crucibus et uexillis. multi quoque, qui homicidia commiserant, cum gladijs denudatis ad hostes ibant et in eorum manibus gladios nudos inponebant, ut de ipsis uindictam acciperent sicut uellent. sed illi gladios in terram proiciebant et se inimicorum pedibus prosternebant, flentibus et lacrimantibus cunctis qui adherebant pro deuocione et cordis exultatione. aliqui quoque uerberabant se cum corrigijs ad hoc factis, aliqui cum spinis, aliqui cum manicis ferreis. et quod fuit mirabile, quamuis ipsa talis uerberacio in media yeme fieret et homines, nudi a cingulo supra, a mane usque ad horam terciam pergerent, non est tamen inuentum quod aliquis frigori fuerit affectus. sed, si prima die se allacriter uerberauerat, sequenti die se allacrius et fortius uerberabat. nec mirum si frigus exterius non sentiebant, quia uehemens ardor amoris, qui intus ardebat in mente, omne frigus exterius arcebat a corpore. huius etiam archiepiscopi tempore, anno Domini .M.CCLXIIII., stella commeta splendens apparuit trahens post se caudam maximam et ignitam, surgens a plaga aquilonari et pergens ad plagam orientalem. incepit autem apparere prima die mensis augusti et per quadraginta fere dies continue surgens apparuit. istam cometam sepe conspeximus et mirabamur quidnam Deus per tam insolitum et inauditum portentum uellet innuere et an per ipsum uellet grande aliquod futurum significare. in ipso autem anno datum est ab Ecclesia Carulo, comiti Prouincie, regnum Sicilie et Apulie. qui, Romam uadens, coronam accepit, et intrans Apuliam, Manfredum, natum quondam Frederici imperatoris, qui se regem fecerat et Ecclesie rebellauerat, in omnibus superauit. per processum autem temporis Conradinus, nepos quondam Frederici imperatoris, adiuuantibus Pisanis et fere omnibus Gibelinis, cum magno exercitu uenit Pisas uolens Apuliam uiolenter intrare et de manu Caroli regnum auferre. cum uero omnes timerent, dominus Clemens papa, dum apud Uiterbium in ecclesia fratrum Predicatorum in festo Pentecostes sollempniter celebraret et predicaret, et ego cum essem tunc prior prouincialis fratrum Predicatorum Lombardie, ibidem occasione nostri capituli Generalis presens essem, dixit publice coram nobis: Ne timeatis, quia scimus quod iste iuuenis a malis hominibus, sicut ouis, ducitur ad mortem. et tali sciencia hoc scimus, qualis post articulos fidei maior non est. quod quidem uerbum in admirationem nos adduxit maximam. sed quod illud uerbum fuerit spiritu prolatum, patuit per effectum. dum enim dictus Conradinus Apuliam intrasset, fuit a rege Carolo cum toto suo exercitu superatus et omnino contritus, et dictus Conradinus sententia capitali punitus. anno Domini .Mo.CC.LXUIII. Ianuenses armauerunt galeas .XXUII., ut irent in Achon contra Uenetos et Pisanos, in quibus Lanfranchus Borborinus fuit constitutus admiratus. Ueneti autem habebant galeas .XXIIII. erat autem predictus Borborinus corde pauidus et in rebus bellicis inexpertus, et ideo magna improuidencia fuit talem facere admiratum; ducem enim exercitus oportet esse corde magnanimem, animo prouidum, corpore et corde robustum. ille igitur, galeis uisis Uenetorum apud Trapenam, mox fuit corde confractus et uiribus resolutus, et ideo super quandam uachetam ascendens, aufugit et exercitum dereliquit. et sic fugato duce, galee fuerunt disperse et capte. et quamuis imposita sibi fuerit prodicio, nos tamen magis credimus in ipso fuisse cordis uilitatem quam aliquam prodicionem. istud autem cum Ianue scitum fuit, sine mora galeas .XXU. armauerunt, in quibus dominum Obertum Aurie admiratum constituerunt. ille igitur, hostes ubicumque perquirens, tandem quandam ciuitatem Uenetorum, que est in insula Crete, nomine Terram nouam, bellando cepit, et totam ferro, igne et sanguine deuastauit, et homines, quos ibi cepit, Ianuam captiuos deduxit. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLXX., facti sunt capitanei populi Ianue nobiles uiri dominus Obertus Spinula et dominus Obertus Aurie, et per annos .XXII. capitaniam et regimen tenuerunt. excepto quod dominus Obertus Aurie contra uoluntatem populi Ianue in anno .XU. resignauit, sed loco sui dominus Conradus, eius filius, institutus fuit, qui per annos septem offitium capitanie gessit. post hec autem supradictus dominus Gualterius, Deo amabilis et hominibus graciosus, plenus dierum, uirtutum et bonorum operum ac bona senectute confectus, beato fine quieuit. cuius fama odorifera remansit in mundo et anima beata regnat in celo. de Bernardo archiepiscopo septimo Bernardus, natione Parmensis, archiepiscopus septimus, cepit anno Domini .Mo.CCLXXUI. et uixit in archiepiscopatu annis decem, et post eius mortem uacauit archiepiscopatus annis duobus. hic primo fuit Narbonensis archidiaconus, deinde in marchia Anchonitana fuit marchio constitutus. tandem per dominum Innocentium papam quintum fuit in ecclesia Ianuensi in archiepiscopalem honorem promotus. huius archiepiscopi tempore, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXUIII., Pisani contra Ianuenses armauerunt galeas .LXXII., non credentes quod Ianuenses tot armare possent. transierunt igitur per mare Ianuense, uolentes Riperiam deuastare, sed tamen non fuerunt ausi ad terram alicubi descendere nec aliquod dampnum inferre. at Ianuenses, cum hoc cognouissent, galeas .LXXXXUI. uiriliter armauerunt et ad hostes persequendos et inueniendos tam alacriter quam potenter profecti sunt. cumque galeas Pisanorum super portum inuenissent Pisanum, audacter eas inuadunt, ita quod galeas .XXXIII. ceperunt, quibusdam earum in mare demersis, quibusdam uero turpiter effugatis. et sic cum multo triumpho ad sua propria redierunt. ab illo tempore Ianuenses Pisanos sic contriuerunt et domuerunt, quod usque nunc galeas super portum eorum tenent, que ligna aliqua illuc intrare prohibent. iste archiepiscopus fuit in iure canonico multum peritus et in omnibus operibus suis ualde sollicitus et discretus. circa res quoque archiepiscopatus promouendas fuit multum assiduus et intentus. nam apud Ianuam palacium archiepiscopatus multum meliorauit, apud Mulazanam palacium magnum et pulcrum construxit, apud Sanctum Romulum palacium nobile per dominum Gualterium inceptum ampliauit et meliorauit et multa alia opera utilia fecit. hic a domino Gerardo, Sabinensi episcopo, qui sibi attinebat, ad Romanam curiam fuit uocatus, et dum sperarù etur quod deberet fieri cardinalis et per ciuitatem Parmensem transiret, sensit se ibi grauiter infirmari, ideoque, itinere illo dimisso, Ianuam non sine magno corporis dispendio est reuersus, mallens in ciuitate illa mori, ubi fuerat spiritualis pater effectus, quam in illa ubi fuerat carnaliter generatus. cum igitur Ianuam aduenisset, inuallescente morbo, per mortem mundi de medio est sublatus et honorabiliter tumulatus. circa hec tempora electi fuerunt successiue tres cardinales in summos pontifices, quorum uita breuis extitit et infra dies paucissimos finita fuit. primus fuit Innocencius quintus, de ordine Predicatorum, qui sedit mensibus quinque. iste fuit homo ualde famosus et in theologia ualde summus, qui eciam rexit Parisiis in theologia annis multis. iste specialem amorem ad ciuitatem Ianue habuit et pacem inter regem Carolum et ciuitatem ipsam fecit. alius, Adrianus de comitibus Lauanie, qui sedit mense uno et diebus paucis. iste, licet esset magne sapientie et experientie, tamen propter breuitatem temporis nichil insigne uel notabile facere potuit. gaudentibus autem de sua sublimacione parentibus et amicis, dixit eis: Quare gaudetis? melius erat uobis habere unum cardinalem uiuum, quam papam mortuum. post modicum uero temporis infirmitatem incurrit et in pace quieuit. aìlius, Iohannes, nacione Yspanus, qui sedit mensibus octo. cum enim quandam domum edificari faceret, subito, domo cadente, cum ea cecidit et sic uitam finiuit. de cuius morte modicum Ecclesie dampnum fuit, quia, licet scientia physicali et naturali multum esset repletus, tamen discrecione et sensu naturali multum erat uacuus. de Opizone patriarcha Anthiocheno. Opizo de Flisco, de comitibus Lauanie, cepit regere ecclesiam Ianuensem anno Domini .Mo.CCLXXXUIII. et rexit eam annis tribus et dimidio. iste fuit nepos domini Innocencij pape .IIIIti. et domini Adriani pape. est autem magni honoris grande preconium quod infra spacium .XXXUI. annorum, uel circa, de domo sua duo supradicti summi pontifices prodierunt. plures etiam cardinales de eadem domo similiter extiterunt. supradictus igitur dominus Innocencius predictum dominum Opizonem patriarcham Anthiochenum fecit, quem patriarchatum multo tempore tenuit et rexit et in maxima dignitate et culmine ibi fuit. tandem, peccatis exigentibus, Anthiochena ciuitas, tam nobilis et famosa, a Sarracenis fuit capta et omnia bona patriarchatus ocupata atque uastata. et ideo oportuit dictum patriarcham ad partes citra marinas redire. Ecclesia igitur Romana sibi compatiens et ei prouidere uolens, dedit sibi in cura ecclesiam Tranensem. post multos autem annos commisit sibi in cura, tam in temporalibus quam in spiritualibus, ecclesiam Ianuensem. post hec autem commune Ianue ad dominum Nicolaum papam .IIIItum. sollempnes ambaxatores pro quibusdam negocijs communis Ianue destinauit. supradicti autem ambaxatores a summo pontifice humiliter postularunt ut, more solito, eis archiepiscopum concedere dignaretur. summus igitur pontifex, peticioni ipsorum condescendere uolens, supradicto patriarche sufficienter et honorabiliter prouidit, et ciuitati Ianue archiepiscopum concessit. de frate Iacobo archiepiscopo octauo. Frater Iacobus de Uaragine de ordine Predicatorum, archiepiscopus octauus, cepit anno Domini .Mo.CCoLXXXXII. et uiuet quantum Deo placebit. iste per dominum Nicolaum papam quartum, qui fuit de ordine fratrum Minorum, archiepiscopus est creatus, qui quidem papa ipsum per suas literas ad suam presentiam uocauerat ut sibi munus consecrationis impenderet et pallium sibi daret. sed cum ille Romam in dominica de Ramis palmarum intrasset, reperit ipsum summum pontificem graui et periculosa egritudine laborantem, ita quod in Parasceue animam Deo reddidit et, sicut credimus, in celeste palacium introiuit. collegium autem uenerabile cardinalium infra octauas Pasche, consistorium faciens, ordinauit ut propter honorem communis Ianue archiepiscopus suus debeat in breui totaliter expediri. propter quod in octaua Pasche per uenerabilem patrem dominum Latinum, episcopum Ostiensem, fuit consecratus et in ipsa ebdomada palliatus, et sic ad ciuitatem suam cum gaudio est reuersus et a populo reuerenter exceptus. hic, dum adhuc esset in ordine suo et postquam in archiepiscopatu, opera plura fecit. nam Legendas Sanctorum in uno uolumine compilauit, multa adiciens in eisdem de Ystoria Ecclesiastica, de Ystoria Tripartita et de Ystoria Scolastica et de Cronicis diuersorum auctorum. istud opus post prologum sic incipit: Aduentus Domini et cetera. fecit etiam duo uolumina Sermonum de omnibus sanctis, quorum festiuitates per anni circulum ab Ecclesia celebrantur. unum uolumen est multum diffusum, aliud est magis breue et angustum. utrumque uolumen sic incipit: Uestigia eius secutus est pes meus. fecit etiam Sermones de omnibus Euangeliis dominicalibus, que per anni circulum in ecclesia leguntur, de quolibet Euangelio faciens tres sermones ad honorem indiuidue Trinitatis. istud opus post prologum sic incipit: Preparare in ocursum Dei tui, Israel. fecit etiam Sermones de omnibus Euangelijs, que in singulis feriis in Quadragesima leguntur, scilicet in quarta feria Cinerum usque ad terciam feriam post Pasca, de quolibet Euangelio faciens duos sermones. istud opus sic incipit: Filia populi mei, induere cilicio et cetera. fecit eciam librum, qui dicitur Marialis, qui totus est de beata Maria compositus et secundum ordinem litterarum alphabeti distinctus. iste liber post prologum incipit: Abstinencia multiplex. presentem insuper Cronicam compilauit. hic secundo anno sui pontificatus, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXXIII., in ecclesia Sancti Laurentij prouinciale concilium celebrauit, ubi interfuerunt episcopus Albinganensis, episcopus Bruniacensis, episcopus Naulensis, episcopus Maranensis, episcopus Nebiensis. episcopus autem Bobiensis se excusauit infirmitate et senectute grauatus; suum tamen procuratorem et sindicum destinauit. episcopatus uero Aciensis tunc uacabat. interfuerunt etiam abbates mitrati quam plures, scilicet abbas Sancti Syri, abbas Sancti Stephani, abbas Sancti Fructuosi, abbas de Tyno. abbas de Brosono et abbas de insula Gallinaria se excusauerunt infirmitate et senectute grauati; suos tamen procuratores et sindicos destinauerunt. interfuerunt etiam prepositi et archipresbiteri et ecclesiarum ministri in multitudine copiosa. in ipso autem concilio multa utilia fuerunt statuta et multe constituciones edite, que usque hodie obseruantur. ceterum, quia inter aliquos dubitacio uidebatur oriri si corpus sancti Syri esset in archa marmorea, que est super altare sancti Laurentij collocata, uoluimus super hoc scire plenariam ueritatem. quocirca, presente concilio et presentibus potestate, capitaneo, abbate populi et multis aliis nobilibus ciuitatis Ianue, archam illam fecimus aperiri, ubi inuenimus archam ligneam inclusam et diligenter firmatam. quam aperientes, ibi inuenimus laminam plumbeam et tabulam marmoream et cedulam in piscide quadam repositam. et utrobique erat litteris exaratum quod in illa capsa ossa sancti Syri erant reposita. nos etiam illam capsam super altare sancti Laurentij deduci fecimus et ibi nostris manibus inquirentes, omnia ossa inuenimus, que ad composicionem corporis humani requiruntur. insuper, post paucos dies, adueniente eiusdem sancti Syri festiuitate, ipsam capsam cum ossibus super magnum pulpitum ecclesie Sancti Laurentij deportari fecimus et ibi epitaphia et ossa populo ostendimus euidenter, que ab omnibus fuerunt cum maxima deuocione uisa et suppliciter adorata. ordinauimus autem ut caput sancti Syri in secrestia seruetur et ibi thecis argenteis includatur. temporibus quoque nostris, scilicet anno Domini .Mo.CCLXXXXIIII., fuit quidam heremita de partibus Abrucij, nomine frater Petrus de Morono, qui per quadraginta annos heremiticam uitam duxit, et erat homo magne abstinentie et sanctitatis fame. cum igitur sedes Apostolica per annos duos et amplius iam uacasset, et cardinales concordare non possent, quodam die, dum pro quodam alio magno negocio essent insimul congregati, istius fratris Petri heremite fama uenit in medium. tunc unus ex cardinalibus tale uerbum dicitur protulisse: Quare non facimus istum heremitam papam?. statimque in ipsum uota omnia sunt unita, et ipsum unanimiter elegerunt et Celestinum uocauerunt. iste per unam diem, dum Aquilam pergeret in exemplum humilitatis, scilicet postquam fuit summus pontifex creatus, asinum equitauit. deinde de Aquila uadens Neapolim, noluit uti palafredo, sed humili asello. iste papa primo anno sue creacionis duodecim cardinales fecit de plenitudine potestatis. postmodum fecit alium cardinalem, tempore et modo debito non seruato, de plenitudine simplicitatis, scilicet archiepiscopum Beneuentanum; quem fecit presbiterum cardinalem non in temporibus institutis nec de consilio cardinalium, sed ad suggestionem aliquorum. dabat etiam dignitates, prelaturas, odicia et beneficia, in quibus non sequebatur curie consuetudinem, sed pocius quorundam sugestionem et suam rudem simplicitatem. multa quoque alia faciebat in quibus non sequebatur precedencium patrum uestigia nec eorum statuta. et quamuis non ex malicia, sed pocius ex quadam simplicitate ista ageret, tamen in magnum Ecclesie preiudicium redundabant. quocirca ipse, uidens suam insufficienciam et inexperientiam, salubri ductus consilio, constitucionem fecit quod, si aliquis papa insufficiens inueniretur, possit papatui libere resignare. quo facto, cum papatum per sex menses uel circa tenuisset, in festo sancte Lucie libere resignauit et habitum heremiticum reassumens, ad suam solitudinem est reuersus. post cuius resignacionem, scilicet in uigilia natiuitatis Domini, dominus Benedictus de Agnania, uir utique magne sciencie et experiencie, in summum pontificem est electus et Bonifacius .UIIIs. nominatus. qualiter autem isto anno galee .XUIII. et duo ligna quorundam mercatorum de Ianua debellauerunt galeas .XXUIII. et .IIIIor. ligna Uenetorum, dictum est supra, in parte .Ua., capitulo .IIIo. anno Domini .Mo.CC.LXXXXU., de mense ianuarij, facta est pax generalis et uniuersalis in ciuitate Ianue inter illos qui dicebantur Mascarati, siue Gibelini, et illos qui dicebantur Rampini, siue Guelfi. inter quos quidem fuerant longo tempore grandes animositates, multe diuisiones et periculose dissentiones. que quidem dissentiones, diuisiones et parcialitates per annos .LU. et amplius durauerunt. sed, faciente gratia Saluatoris, omnes ad pacem et concordiam sunt reducti, ita quod facta est inter eos una societas, una fraternitas, unum corpus. de quo tanta leticia est secuta, quod tota ciuitas fuit plena iubilo, plena tripudio, plena gaudio immenso. nos quoque in pubblico parlamento, in quo pax fuit iurata, pontificalibus induti, proposuimus uerbum Dei et ibidem cum clero nostro Te Deum laudamus cantauimus alta uoce, habentes nobiscum .IIIIor. mitratos, inter episcopos et abbates. sumpto uero prandio, tota milicia nos sequente, pontificalibus induti, super palafredum sindone coopertum per totam ciuitatem nostram leti et gaudentes equitauimus, Dei benediccionem et nostram omnibus largiendo, et Deo gratias referendo. in signum quoque leticie de tam nobili et inclita pace, commune Ianue nobilem uirum dominum Iacobum de Carcano, ciuem Mediolanensem, tunc potestatem Ianue, militem accinctum fecit et ipsum multis honoribus et muneribus cumulauit. sed quoniam in presenti uita nulla bona sunt pura, quia pura bona sunt in celo, pura mala sunt in inferno, bona uero et mala sunt mixta in hoc mundo, ideo - proh dolor! - cithara nostra cito uersa est in luctum et organum nostrum in uocem flencium est mutatum. eodem siquidem anno, de mense decembris, quinta scilicet die post natalem Domini, ciuibus nostris supradicta pace gaudentibus, pacis emulus, humani generis inimicus, in tantam discordiam et turbationem ciues nostros commouit, ut per uicos et plateas manu armata confligerent et diebus multis ad inuicem hostiliter dimicarent. ex quo secute sunt neces hominum, uulnerationes multorum, domorum incendia, rerum exspoliacio et rapina. et quoniam furor hostilis frenum non recipit rationis, in tantum processit uesana turbacio, quod quidam, ut turrem Sancti Laurentij habere possent, ausi sunt in ecclesia ipsius Sancti Laurentij ignem apponere et eius tectum totaliter concremare. durauit autem tam periculosa sedicio a quinta die post natalem Domini usque ad diem septimum februarij. tandem creati sunt duo capitanei, scilicet dominus Conradus Spinula et dominus Conradus Aurie, et sic ciuitas a prelijs conquieuit, et capitaneus, qui de foris eligebatur, fuit deinceps intermissus. de stolo autem glorioso et magnifico, quem Ianuenses anno Domini .Mo.CCLXXXXU. contra Uenetos armauerunt, dictum est supra, in parte quinta capitulo tercio. sequenti uero anno Ueneti stolum galearum armauerunt, et Romaniam. pergentes, quandam terram Ianuensem, nomine Peyram, que erat iuxta Constantinopolim, omnino immunitam, necnon etiam quandam terram dominorum Benedicti et Emanuelis de Zachariis, nomine Fogiam, destruxerunt. anno quoque Domini .Mo.CCLXXXXUII. Ueneti armauerunt galeas .LXU., Ianuenses uero galeas .LXXU. ueruntamen galeas Uenetorum minime inuenire potuerunt. et cum galee Ianuensium falso audissent quod galee Uenetorum Uenecias rediuissent, ipsi quoque cum suis galeis Ianuam sunt reuersi. quod cum audissent galee Uenetorum, que latuerant, in Siciliam sunt profecte et plures naues Ianuensium, que ibi erant, ceperunt et ignibus combusserunt; de quo fuit Ianue turbatio ualde magna. eodem anno supradictus dominus Bonifacius papa, propter quosdam graues excessus, fecit contra illos de Columpna, tam clericos quam laycos, quosdam graues processus et duos cardinales de ipsis de Columpna cardinalatibus spoliauit. ipsi uero se in quibusdam ciuitatibus recluserunt, Ecclesie rebellantes; sed exercitus Ecclesie duas de ipsis ciuitatibus cepit, ita quod illi in ciuitate Penestrina, que dicitur esse fortissima, se receperunt. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/IohannesDeAppia_ConstitutionesRomandiolae.txt b/testi_2_tutti/IohannesDeAppia_ConstitutionesRomandiolae.txt
new file mode 100644
index 0000000..8b962ae
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/IohannesDeAppia_ConstitutionesRomandiolae.txt
@@ -0,0 +1 @@
+In nomine Domine amen. Hec sunt constitutiones et ordinamenta facta, edita et firmata per nos Ioannem de Appia per Sanctam Romanam Ecclesiam totius prouintie Romaniole ciuitatis bononiensis comitatus Bretenorii uel pertinentiarum eorundem comitem et rectorem generalem ad honorem et reuerentiam omnipotentis Dei et beate Marie semper Uirginis et beatorum appostolorum Petri et Pauli ac omnium Sanctorum atque Sanctarum Dei et ad honorem et reuerentiam et exaltationem Romane Ecclesie ac sanctissimi patris domini Martini pape quarti et quorum fratrum et statum pacificum et tranquillum totius prouincie Romaniole et iurisdictionis nobis comisse et ipsius Ecclesie fidelium deuoctorum. In anno domini millesimo ducentesimo octuagesimo tertio, indicione undecima. In primis nos Ioannes comes et rector predictus et presenti scripto sancimus, ut Ecclesie et clerici et persone et res ecclesiastice illa gaudeant libertate ac inmunitate, que a latis canonibus et legibus sunt eis concesse uel per specialia priuilegia sunt indulte. Item easdem ecclesias clericos et personas ecclesiasticas, a quibuscumque angariis et perangariis et sordidis muneribus et indebitis executionibus exemptas et liberas esse iubemus; omnes constitutiones, statuta et reformationes secularia contra eas editas penitus irritamus. Item hereticos, patarenos credentes fauctores et receptatores eorum et cuiuslibet condicionis et secte ebxanimus, et diffidamus omnia bona ipsorum Camare Romane Ecclesie perpetuo applicantes fauctores insuper eorum omni pubblico officio et honore priuantes, reseruato nobis preterea arbitrio animauertendi grauius in eosdem. Item ad tollendam omnem maliciam scandali statuimus quod nulla comunitas siue uniuersitas, baro, uel nobilis faciat uel concedat uel permittat seu fieri uel concedi aliquam represaliam contra aliquas personas uel uniuersitates prouintie et iurisdictionis nobis commisse per se uel per allium absque nostra uel nostre Curie licentia specialia. Et qui contrafecerit comune ciuitas in U libr. usualis monete; castrum, comes et baro in CCC uilla et quelibet specialis persona in C. libr. puniatur et nichilominus ablata restituat et dampnum emandat. Item statuimus et mandamus quod nullus auctoritate propria audeat auferre siue aprehendere seu intrare uel molestare possessionem alicuius aliquorum de re mobili uel immobili; et si quis contrafecerit, si comes uel baro in CCC libris, et si nobilis in CC usualis monete, si pedes in C libris puniatur et plus et minus nostro arbitrio, considerata qualitate rei et possessionis et personarum et possessionem restituat et a turbatione et molestatione desistat. Ciuitatem autem aut comunitatem et uniuersitatem quamlibet in hoc delinquentem puniendam nostro arbitrio reseruamus. Item statuimus, mandamus et precipimus quod quelibet uniuersitas ciuitatum castrorum et uillarum quilibet etiam comes baro et dominus alicuius castri et roche uel uille stratas uel loca singula in suo territorio et districtu diligenter custodire et faciat custodiri, ita quod in eis rapine uel derobationes seu homicidia aliaque maleficia nullatenus comittantur alioquin ad emendationem dampni et robarie et ad tantumdem pro pena soluenda camere domini pape teneatur; penam autem pro homicidiis et spoliationibus infringendam eisdem nostro arbitrio reseruamus, nisi malefactores infra octo dierum spatium a tempore comissi facinoris nobis uel nostre Curie fuerint assignati, et de robaria et spoliatione stetur sacramento derobati si exqualitate et fide persone et quantitate rerum ablatarum et circumstanciis negocii nobis seu nostre Curie uidebitur expedire; et pro predictis seruandis a predictis habentibus loca iusta stratas ydonea fideiussoria cautio exigetur. Item precipimus et ordinamus quod locus ad quem aliqua robaria duceretur uel malefactores se reducerent nostre iurisdictioni subiectus teneatur ad restitutionem rerum aportatarum uel ductarum ad ipsum locum per malefactores uel alios uel de extimatione, de quibus stetur iuramento dampnum passi uel heredis, et ad tantumdem Camare domini pape soluendum similiter teneatur. Item statuimus, precipimus et mandamus quod nulla ciuitas, comunitas seu uniuersitas, comes seu baro, seu aliquis alius teneat, defendat uel receptet rebelles prodictores et publicos inimicos Romane Ecclesie atque nostros latrones publicos et robatores stratarum uel falsarios in rocha aut in domo sua seu aliena seu in alio loco tribuat eis auxilium uel fauorem; et qui contrafecerit, si Comune ciuitatis in CC, comes et baro et Comune castri in C, nobilis in XXU, uilla in quinquaginta et pedes in decem marchis argenti puniatur et nichilominus in destructione domus in qua fuerint recepti siue retenti et aliorum bonorum et aliter secundum nostrum et nostre Curie arbitrium. Si uero receptauerit uel tenuerit exbanditos Romane Ecclesie, atque nostros pro aliquo malefitio, uel eis tribuerit auxilium uel fauorem, ciuitas in U libr., comes et baro et castrum in CCC, uilla et nobilis in C, pedes in quinquaginta libris usualis monete puniatur. Item cum iuris preceptum sit unicuique ius suum tribuere, precipimus, statuimus et firmiter ordinamus quod quelibet comunitas et uniuersitas ciuitatum, castrorum aliorumque locorum et quecumque alia persona habens et retinens de rebus mobilibus uel immobilibus aut iuribus ad Romanam Ecclesiam spectantibus et que condam ipsa Romana Ecclesia aut Romanum Imperium aliquo tempore habuit tenuit et possedit per se uel aliquos nuncios et officiales suos uel alios quoscumque nomine eorum et pro eis in tota prouintia et iurisdictione nobis commissa teneatur et debeat infra unum mensem post puplicationem presentum constitutionum ea relaxare, et Camare domini pape resignare, mandare et denunciare in scriptis, nisi forte aliquem iustum titulum habuerit, et eum hostenderit infra terminum sibi datum; et qui contrafecerit uel premissa facere obmiserit, teneatur ad restitutionem rerum habitarum et receptarum seu occupatarum et fructum perceptorum ex eis; et nichilominus comune, ciuitas teneatur soluere pro pena Camere domini pape mille marches argenti. Comune uero castri quingentas, uilla et specialis persone CCC, et plus et minus nostro arbitrio secundum qualitatem rei habite, retente seu occupate, et habitis seu detentis etiam occupatis. Item statuimus, precipimus et mandamus quod omnia statuta, constitutiones, capitularia, ordinamenta, reformationes quelibet que in ciuitatibus castris et quibuslibet comitatibus et uniuersitatibus facta sunt, uel in futurum fient contra libertatem Ecclesie Romane uel etiam aliarum ecclesiarum seu religiosorum locorum uel iura ipsorum uel contra has constitutiones uel contra iurisdictionem nostram directe uel indirecte, sint cassa et irrita et nullius ualoris uel momenti existant; nec aliquis ea obseruare teneatur; et ex nunc decernimus non tenere, precipientes ea de statutis et capitulariis extrahi seu deleri usque ad XX dies a die publicationis presencium constitutionum computandos. Et qui contrafecerit, uel predicta adimplere neglexerit, si ciuitas U marcharum argenti, castrum uero CC, uilla et alia qualibet comunitas C penam incurrat Camare Romane Ecclesie applicandarum, sententias uero latas et processus habitas, auctoritate predictorum statutorum, capitulorum, ordinamentorum seu reformationum exnunc cassas et irritas nuntiamus. Item statuimus quod nulla ciuitas aut alia qualibet uniuersitas siue potestas uel officialis alicuius ciuitatis seu uniuersitatis seu persona ecclesiastica uel secularis impediat uel impediri faciat uel concedat aliquos uel aliquem defferentes seu deferre uolentes uictualia, fodrum, seu grassiam ad locum, ubi nostra Curia morabitur, uel exercitus Ecclesie fuerit, et si quis contrafecerit, nostro arbitrio puniatur; statuta et ordinamenta cuiuscumque loci in contrarium edita uel edenda, nullius decernimus esse momenti; quelibet etiam persona possit ad dictum locum impune ac libere talia deportare. Et quod aliqua ciuitas uel comunitas uel locus uel singularis persona ecclesiastica uel secularis audeat uel presumat per se uel per interpositas personas exigere, capere uel extorquere aliquod pedagium, telloneum, gabellam, datium uel aliquam exactionem quocumque nomine censeatur de aliquibus uictualibus, que ad ciuitatem uel locum, ubi fuerimus, uel ad exercitum Ecclesie portarentur; et per quamcumque personam portarentur, siue transducerentur cum bestiis uel alio modo, sub pena ciuitati mille marcharum argenti, uniuersitati uel loco U, singulari persone CCC Camare Romane Ecclesie applicandarum, et plus et minus nostro arbitrio auferenda. Et hec constitutio locum habeat pro tempore, quo presens guerra durabit. Item statuimus, precipimus et mandamus quod si qua comunitas uel quelibet persona resistere temptauerit, iudicibus, notariis, uel baiulis siue plaçariis Curie nostre uel aliis officialibus iura redentibus, uel sententias seu precepta Curie executioni mandantibus, uel aliis suum officium exercentibus; si comunitas ciuitatis fuerit, CC marcharum argenti penam incurrat, si comes baro uel castrum C, nobilis et uilla quinquaginta, et si pedes XXU, et nichilominus, si iniuriam intullerit dictis nostris oficialibus, iniurias (sic) pro qualitate pacientis et personarum nostro arbitrio puniatur. Item statuimus quod nulla ciuitas uel comunitas cuiuscumque loci, uel potestas seu quiuis alius offitialis ciuitatis aut uniuersitatis alicuius, seu alia quacumque persona prohibeat uel impediat uel prohibi uel impediri faciat uel concedat occasione alicuius statuti seu ordinamenti uel reformationis publici uel occulti seu aliqua alia occasione aliquem uolentem prosequi ius suum in Curia Romane Ecclesie uel nostra siue nostrorum officialium in causis appellationum nec appellantem seu appellare uolentem, nec notarius qui de appellatione uocatus fuerit, facere instrumentum directe uel indirecte audeant in aliquo agrauare, nec predicti presumant se aliquo modo intromittere uel cognoscere de appellationibus ad Romanam Curiam et nos uel nostram Curiam factis uel faciendis, sed eas defferant reuerenter. Ciuitas, que contra predicta uel aliquod predictorum fecerit uel fieri concesserit, in U marchis argenteis et quelibet alia uniuersitas in C. comes uel baro in C. et quilibet alius in XXU; officialis uero qui contrauenerit in L marchis argenti puniatur et officio suo priuetur; quam penam Camare Romane Ecclesie uolumus applicari. Item statuimus quod in causis appellationum ille qui appellatur ad nos seu Curiam nostram infra XX dies continuos a die appellationis interposite computandos dictam appellationem coram nobis seu nostra Curia prosequi teneatur; alioquin sententia rata maneat, et processus et mandatum siue preceptum factum habeatur, perinde ac si appellatum non esset; intelligimus autem in hoc casu aliquam prosequi appellationem, ita demum si infra dictum terminum super causa appellationis fecerit partem aduersam ad iudicium euocari et se coram nostra Curia presentauerit in termino cytationis predicto. Item decernimus et iubemus quod nulla ciuitas, uniuersitas, nullus comes uel baro in iurisdictione nobis commissa habeat aliquem officialem, qui cognoscat de appellatione per uiam appellationis uel exgrauamenti seu alio quocumque modo, et si quem habeat infra X dies a publicatione constitutionis huiusmodi cessare et licentiare debeat sub pena nostro arbitrio auferendi, et nos ipsum ex nunc ab offitio remouemus et cassamus et quicquid per ipsum factum fuerit, exnunc pronunciamus esse ipso iure irritum et inanem. Item statuimus quod potestates, uicarii, iudices, notarii ceterique officiales terrarum iurisdictionis nobis commisse teneantur et debeant appellantibus uel eorum procuratoribus requixiti ab ipsis uel ipsorum altero infra tercium diem post requisitionem huiusmodi omnia acta processuum et sententiam habitum et lectam contra eos in formam publicam exibere et facere exiberi pro sallario competentiet omni malitia, subtilitate et fraude remotis; officiales uero qui contrafecerint et predicta neglexerint adimplere puniendos nostro arbitrio et nostre Curie reseruamus. Item statuimus quod quelibet persona ad Curiam nostram uocata uel ueniens ad eamdem pro quacumque causa secure in persona et rebus accedat, moretur et redeat, et nullus audeat uel atemptet eum in persona uel rebus offendere per se uel per alium; et qui contrafecerit nostro arbitrio puniatur in personis et rebus, hoc autem de illis intelligi uolumus, qui non essent per nostras constitutiones uel per nostram Curiam exbaniti, uel alias propter sua facinora diffidati, nisi et securitatem a nobis et nostra Curia receperint specialem. Item statuimus quod nullus tabellio scienter conficiat instrumentum uel scripturam aliquam, nec intersit contractui, per que inferri posset aliquod preiuditium iurisdictioni seu libertati Romane Ecclesie siue nostre; et si quis contrafecerit ipso facto, perpetuo sit priuatus offitio notarie et nichilominus penam centum libr. usualis monete incurrat. Item statuimus quod nullus potestas, uicarius uel iudex seu alius offitialis in quocumque offitio existens seu etiam aduocatus et quis alius intersit aliquibus consiliis parlamentis aut congregationibus, per que et quorum occasione posset uerisimiliter detrimentum uel preiudicium aliquod fieri iurisdictioni uel libertati Romane Ecclesie. Si quis uero contrafecerit, ipso facto ab ipso offitio sit priuatus, nec presumat in posterum uti eo absque sedis Apostolice licentia speciali uel nostra; et nichilominus penam centum marcharum argenti incurrat. Item statuimus quod omnia exaudimenta et diffidationes bandimenta seu refidationes scribantur et ponantur in quaternis nostre Curie per notarios nostros; et si in cedulis et non in quaternis reperta fuerint, pro nichillo habeantur. Item statuimus quod si quis maledixerit aut blasfemauerit Deum uel Beatam Uirginem Mariam in. X. libr. usualis monete condempnetur; si uero Beatum Petrum uel alios Sanctos et Sanctas Dei, in. C. solid. usualis monete puniatur. Et quilibet possit accusare eum, et accusator habeat dimidium dicte pene, et secreto teneatur; quam penam nisi infra tertiam diem post condempnationem factam soluerit, quarto die publice fustigetur, pena constitutionis felicis recordationis domini Gregorii pape noni nichilominus in suo robore ualitura. Item statuimus quod quilibet notarius requisitus a quibuscumque personis teneatur conficere instrumentum super representationibus quarumlibet litterarum, nec non de protestationibus et appellationibus coram quibuscumque personis seu officialibus faciendi seu interponendi; quod si facere denegauerit iusto impedimento cessante proqualibet uice in XXU libr. usualis monete puniatur; et ab offitio notarie per annum nouerit se suspensum. Si uero de representatione litterarum appellationis editis uel nostrarum presertim super propriis negociis Ecclesie Romane aut Curie nostre ad aliqem transmissarum instrumentum requisitionis conficere denegauerit siue neglexerit, offitio notarius biennio sit priuatus, et in quinquaginta libr. usualis monete puniatur; si quis autem notarius aliqua huiusmodi instrumenta conficere prohibere presumpserit sibi ne id faciat, grauamen aliquid inferens uel terrorem si comes uel baro fuerit in CC libr. usualis monete ei potestas uicarius uel aliquis alius officialis uel cuiuscumque loci in C puniatur et ipso facto exnunc offitio cuius occasione auctoritate id perhibuerit sit priuatus. Item statuimus quod si aliquis comiserit aliquod malefitium in conspectu nostro uel nostre Curie nostro arbitrio puniatur. Item statuimus quod si alicui data fuerit possessio uel tenuta per nos uel nostram Curiam de re mobili uel immobili pro aliquo debito uel ex alia causa ille contra quem data fuerit infra duos menses recolligere teneatur alioquin exnunc detur sibi res ipsa per nostram Curiam insolutum uel licentia uendendi eam pro modo debiti declarati et pro expensis legittimis prius tamen debitore utrum eam recuperare uoluerit requisito. Item statuimus quod hii quibus per bagolum seu plaçarium uel quemcumque executorem rerum quarumlibet possessio per nostram Curiam fuerit assignata licet eam propter resistencium potentiam aprehendere non potuerit uel aprehensam nequiuerit retinere nichilominus eo iure utatur quo usi fuissent si potencia retinuissent eandem. Item statuimus et ordinamus quod si quis insultum fecerit contra aliquam personam hense uel cultello euaginato uel cum aliis armis offendibilibus, si non percusserit et sanguis non exiuerit in libr. XXU. puniatur; si autem sanguis exiuerit in libr. centum multetur; si in alia parte quam in fatie facta fuerit percussio et sic in facie fuerit, puniatur in CC libr. et plus nostro arbitrio, inspectis condictione personarum et qualitate et forma delicti siue percussionis modo; si uero ex percussione sine uulneribus membrum aliquod debillitetur, ita quod non posset se iuuare, percussas soluat comittens libr. CC. et in eis puniatur; et pro emenda dampni illati in persona percussi libr. C., quas ipsi percusso soluere teneatur, et plus nostro arbitrio, personarum qualitate inspecta et atrocitate delicti; si autem ex ipsis uulneribus mortuus fuerit, tunc malefactor ultimo supplicio dampnetur; ita quod caput ei amputetur, si in forciam nostram uel nostre Curie peruenerit malefactor, siue unus fuerit, siue plures, si uero personaliter comprehendi non poterit, tunc si requisitus fuerit, ipse delinquens in persona uel ad domum quam habitabat tempore perpetrati maleficii per unum nuncium ex parte nostra uel alterius ex nostris iudicibus siue plurium quod infra terminum nostro arbitrio uel nostre Curie uel alterius ex iudicibus ordinandis, personaliter compareat coram nobis uel nostra Curia ad respondendum, deffendendum et excusandum se de perpetratis per ipsum et non uenerit, baniatur a dicto termino inantea et in banno ponatur CC. libr. et plus nostro arbitrio et nostre Curie, inspecta qualitate personarum adiecto in ipso bauno terminus (sic) arbitrio nostre Curie ordinandi, infra quem se debeat presentare pro predictis; quod si neglexerit comparere, de banno postea exire non possit, nisi soluerit Camere domini pape penam predictam. Item statuimus et ordinamus quod quicumque positus fuerit in banno pro homicidio per nos uel nostram Curiam, impune a quoque possit offendi. Item statuimus et ordinamus quod in predictis malelefitiis et quibuscumque aliis publicis criminalibus uel priuatis per nostram Curiam et nostros offitiales possit procedi et inquiri per modum accuse uel denuntiationis, si porecta fuerit, siue uiam inquisitionis ex offitio nostre Curie et nostrorum officialium; et si accusa uel denuntiatio porrecta fuerit, et porrigens non prosequatur, nichilominus per nostram Curiam possit in predictis procedi et procedatur. Item statuimus et ordinamus quod quicumque furtum comiserit a quinque solid. supra usque in X. libr. pro primo facto fustigetur, a decem supra auricula ei amputetur, pro secundo uero furto occulus uel pes uel manus amputetur, si duas habuerit et furtum restituat uel extimetur, pro tertio autem furto fur laqueo suspendatur, ita quod moriatur. Item statuimus et ordinamus quod porecta accusa uel denuntiatione super aliquo malefictio, iuramento recepto a porigente uera esse que in accusa uel denuntiatione continentur, siue simpliciter recepta denuntiatioue, uel si per modum suspicitionis processum fuerit, per nostram Curiam procedatur contra malefactores assignato termino pro arbitrio nostro uel nostrorum iudicum uel alterius eorum reo ad comparendum et respondendum et deffendendum. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona uel persone, uniuersitas seu uniuersitates iurisdictionis nobis commisse non debeant, audeant uel presumant facere aliquod monopolium uel aliquam coniurationem, conspirationem, adunanciam, coligationem, societatem seu legam quocumque nomine censeantur, cum aliquibus aliis personis uel uniuersitatibus eiusdem iurisdictionis uel etiam aliunde absque speciali licentia domini nostri pape uel nostra, sub pena mille marcharum argenti pro qualibet uniuersitate et plus et minus nostro arbitrio auferendi, et pro singulari persona, pena personarum et publicationes bonorum, que bona ex nunc prout extunc si per singularem personam contra presentem constitutionem factum fuerit, Camare Romane Ecclesie publicauimus et decernimus ipso iure ad ipsam Camaram pertinere; et si que facte sunt uel fuerint in futurum exnunc prout extunc eas cassamus et decernimus inutiles et inanes. Item statuimus et ordinamus quod si aliqui de hiis qui fuerunt actenus in rebellione Ecclesie et postmodum uenerunt uel uenient in futurum ad mandata domini Summi Pontificis Ecclesie Romane et nostra inuenientur posmodum dicto seu facto auxilium prebuisse rebellibus Ecclesie uel ad ipsos rediisse uel posmodum cum eis absque licentia uicarii domini pape uel nostra coloquium uel tractatum habuisse tamquam prodictores manifesti et comitentes crimen lese maiestatis, capite puniantur; et ipsorum bona ipso facto Camare Romane Ecclesie publicentur. Et nos exnunc prout extunc bona ipsorum qui contra presentem constitutionem uenerint seu fecerint, publicamus et decernimus ad Camaram Romane Ecclesie deuenire presertim cum omnibus quibus cum ad mandata recepti sunt premissa specialiter ferint interdicta. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona non habeat coloquium, parlamentum uel tractatum cum aliquibus rebellibus Romane Ecclesie sub pena capitis et publicatione bonorum Camare domini pape applicandorum absque licentia speciali domini uicarii domini pape uel nostra. Item statuimus et ordinamus quod aliqua persona religiosa uel secularis non debeat, audeat uel presumat per se uel per interpositam personam emere uel aliquo alio titulo aquirere seu deffendere possessiones aliquas uel iura que fuerint aliquorum Lambertaciorum uel aliorum, qui sunt in rebellione Romane Ecclesie, sub pena nostro arbitrio auferendorum, et si aliqua persona religiosa uel secularis ab illo tempore citra, quo in rebellione fuerint, emptionem aliquam fecit uel aliquo titulo acquisiuit de possessionibus bonis et iuribus predictorum infra. XX. dies a publicatione presentis constitutionis numerandos nobis et nostre Curie debeat in scriptis deferre, alioquin a dicto termino inantea dicte uenditiones alienationes et acquisitiones pro nullis habeantur et nullius sint momenti et exnunc prout extunc eas iam factas et que fient in futurum cassamus et irritamus et eas esse decernimus inutiles et inhanes. Item statuimus, ordinamus et precipimus quod Peppus Çuffolli, Benatus Rodulfi, dominus Balduinus Nicholay Balduini, Arnolfucius domini Mathei, Palmerius domine Fusce, Bartholinus de Palatio, Iohannes Soldaderius, Gregorius de Aldrouandis, Iacobus Raynerii, dominus Girardus domini Aycardi, Guelfus de Açardis, Anthonius domini Açardi, Ugolinus et Almericus de Rustigellis, dominus Paucantra Raynerii, Milonçus de Milonçis Franciscus comitis Rodulfi, Albertus Bassanus, Caualerius eius frater, Petrus Stulti, Ardolus Milonçolus, Leonardus domine Guglesche, Petrus Nouellus, Gauçolus Uallis, Sanctus condam Marcucci, Andreas Tachus, Amaçabò notarius, Bonauentura Petri Blachi, Çambonus Diuiti, Petrus Bonensegne et Tassonus de Perfelixiis omnes de ciuitate Çesene confinati et singulariter omnes et singuli confinati et etiam alii quicumque tam de ciuitate Forliuii, Çesene quam de aliis terris in rebellione Ecclesie existentibus, si infra festum Pascati Resurectionis Domini proxime non uenerint et steterint ad mandata domini pape Romane Ecclesie et nostra et a confinibus sibi datis per comunitates rebellium recesserint ab inde in antea habeantur pro perfidis bannitis et rebellibus Ecclesie et licite et impune possint a quibuscumque offendi ubique et eos exnunc prout extunc infideles et rebelles Ecclesie decernimus et eorum bona Camare Ecclesie Romane publicamus; et insuper omnibus penis contra rebelles promulgatis eos decernimus subiacere. Item statuimus et ordinamus quod possessiones uel iura illorum qui ad mandata domini pape Ecclesie Romane, et nostra uenerint et uenient in futurum, non uendantur nec alienentur per aliquas comunitates siue rectores ciuitatis uel locorum uel aliquam singularem personam de predictis ciuitatibus uel locis, que sunt in rebellione Romane Ecclesie; et quod aliqua persona que sit in rebellione Romane Ecclesie de possessionibus et iuribus predictorum, qui ad mandata uenerunt et uenient in futurum, non debeant emere nec alio modo uel forma acquirere, nec aliquis rector siue comunitas siue aliqua persona rebellis uel in dictis ciuitatibus et locis rebellium existens in bonis predictis uel iuribus ullum dampnum, iniuriam inferrat uel grauamen, sub pena nostro arbitrio auferenda; et omnes uenditiones et alienationes et occupationes facte se predictis bonis et iuribus predictorum postquam ad mandate Romane Ecclesie et nostra uenerint exnunc casse sint et irrite et exnunc prout extunc cassamus et irritamus; et eas ipso iure decernimus inutiles et inhanes. Item statuimus et ordinamus quod si bona eorum qui sunt, uenerunt et perseuerauerunt et perseuerabunt, uel qui uenient ad mandata Ecclesie Romane et nostra, qui fuerunt uel sunt de terris que in rebellione sunt, per potestates uel rectores seu uniuersitates uel suas generales personas lesa sunt uel fuerint uel destructa, uel ille uniuersitates in cuius iurisdictione bona predicta fuerint sunt uel erunt uel persona singularis destruens uel que destrueret dicta bona emendare debeat et ad emendationem integram teneatur; hoc adito et cum hoc intellectu quod si per uniuersitatem emenda fiet, prefati quorum bona essent lesa et illi qui sunt et perseuerabunt uel erunt in deuocione Ecclesie ad collationem predictarum emendarum minime teneantur, nec personis uel bonis eorum collecta aliqua imponatur predictarum occasionum emendationem. Item statuimus et ordinamus quod omnia uassallagia et homagia facta per quascumque personas in ciuitate Forliuii et aliis terris in rebellione existentibus a tempore quo in rebellione fuerint, et que fierent in futurum, sint ipso iure cassa et uana et nullius momenti; et ipsa exnunc, prout extunc, cassamus et cassas esse decernimus. Et hec constitutio locum habeat in hiis personis que uenerunt ad mandata Romana Ecclesie et nostra uel infra duos menses uenient. Item statuimus et ordinamus quod uniuersitas seu comunitas ciuitatis castrorum et aliorumque locorum eorumque potestates et alii officiales has nostras constitutiones a notario nostro infra unum mensem a presenti publicatione recolligant et eas inter alia eorum capitularia et ordinamenta inseri et scribi faciant et in publicum promulgari; alioquin ciuitas centum marcharum argentarum, castrum quinquaginta, uilla uero et quelibet alia uniuersitas XXU penam incurrant. Item statuimus precipimus et mandamus quod omnia et singula statuta et ordinamenta predicta et constitutiones ab omnibus uniuersitatibus et singularibus personis nostre iurisdictionis integre obseruentur; salua et reseruata domino legato et nobis et nostre Curie potestate dictis constitutionibus et ordinamentis addendi, minuendi et ea corrigendi, interpretandi et declarandi et grauius et minus puniendi, inspecta qualitate personarum, locorum et delictorum, sicut nobis et nostre Curie in posterum uidebitur expedire pro honore et reuerentia Romane Ecclesie et statu paciffico prouincie et iurisdictionis nobis commisse; super penis autem malefitiorum, de quibus in presentibus constitutionibus mentio non habetur statuendi et disponendi puniendi deliberationi et prouuidentie ad presens congruo loco et tempore duximus reseruandum. Premisse constitutiones fuerunt promulgate et publicate in pleno et generali parlamento prelatorum, comitum, baronum, potestatum ambaxatorum ciuitatum et locorum et nobilium prouintie Romagnole et pleno arengo congregato in ciuitate Imole, in pallatio Comunis, per magnificum et nobilem uirum dominum Iohannem de Appia totius prouincie Romagnole, ciuitatis Bononie et comittatus Bretenorii et pertinentiarum eorundem per Sanctam Romanam Ecclesiam comitem et generalem rectorem; et presentibus uenerabili patre domino fratre Bonefatio archiepiscopo rauenatensi, domino Guillelmo Duranti domini pape uicario, domino Guidone episcopo ariminensi, domino Symbaldo episcopo imolensi, domino Malatesta de Ueruclo potestate ariminensi, domino Nicholutio domini Balugani potestate bononiensi, domino Staldo Iacop de Florentia, domino Guidone condam domini Lamberti de Polenta, domino Forrexio de Aldemariis potestate Imole, domino Comacio de Galluciis potestate Fauentie et multis aliis prelatis, potestatibus et nobilibus; sub annis Domini millesimo ducentesimo octuagesimo tertio, die tertiodecimo februarii. Indicione undecima; pontificatus domini Martini pape quarti. Ego Guido Aldreuandini de Rauenna, imperiali auctoritate et nunc Curie dicti domini Comitis notarius et cancellarius, mandato ipsius domini comitis predictas constitutiones legi et uulgariçaui in predicto parlamento et arengo, et in presentia predictorum omnium et eas in publicam formam redegi; et istas constitutiones exibui ad petitionem singularis persone.
diff --git a/testi_2_tutti/IohannesDePlanoCarpini_HistoriaMongalorum.txt b/testi_2_tutti/IohannesDePlanoCarpini_HistoriaMongalorum.txt
new file mode 100644
index 0000000..6e248e9
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/IohannesDePlanoCarpini_HistoriaMongalorum.txt
@@ -0,0 +1,19 @@
+Omnibus Christi fidelibus, ad quos presens scriptum peruenerit, frater Iohannes de Plano Carpini, Ordinis fratrum Minorum, sedis apostolice nuntius ad Tartaros et ad nationes alias Orientis, Dei gratiam in presenti et gloriam in futuro et de inimicis Dei et domini nostri Iesu Christi uictoriam triumphalem. Cum ex mandato sedis apostolice iremus ad Tartaros et ad nationes alias Orientis et sciremus domini pape ac uenerabilium cardinalium uoluntatem, elegimus prius ad Tartaros proficisci. Timebamus enim ne per eos in proximo Ecclesie Dei periculum immineret. Et quamuis a Tartaris uel ab aliis nationibus timeremus occidi uel perpetuo captiuari, uel fame, siti, algore, estu, contumeliis et laboribus nimiis quasi ultra uires affligi, que omnia multo plus quam prius crediderimus, excepta morte uel captiuitate perpetua, nobis multipliciter euenerunt, non tamen pepercimus nobis ipsis ut uoluntatem Dei secundum domini pape mandatum adimplere possemus, et ut proficeremus in aliquo Christianis uel saltem, scita ueraciter uoluntate et intentione ipsorum, possemus illam patefacere Christianis ne, forte subito irruentes, inuenirent eos impreparatos, sicut peccatis hominum exigentibus alia uice contigit et facerent magnam stragem in populo christiano. Unde quecumque pro uestra utilitate uobis scribimus ad cautelam, tanto securius credere debetis, quanto nos cuncta uel ipsi uidimus oculis nostris, quia per annum et quatuor menses et amplius ambulauimus per ipsos, pariter et cum ipsis ac fuimus inter eos, uel audiuimus a christianis, qui sunt inter eos captiui et, ut credimus, fide dignis. Mandatum enim a summo pontifice habebamus, ut cuncta perscrutaremur et uideremus omnia diligenter. Quod tam nos quam frater Benedictus Polonus eiusdem Ordinis, qui nostre tribulationis fuit socius et interpres, fecimus studiose. Sed si aliqua scribimus propter notitiam legentium, que in uestris partibus nesciuntur, non debetis propter hoc nos appellare mendaces, quia uobis referimus illa que ipsi uidimus uel ab aliis pro certo audiuimus, quos esse credimus fide dignos; immo est ualde crudele ut homo, propter bonum quod facit, ab aliis infametur.
+De terra Tartarorum et situ et qualitate ipsius et dispositione aeris in eadem.
+Uolentes igitur facta scribere Tartarorum, ut lectores ualeant facilius inuenire, hoc modo per capitula describemus. Primo quidem dicemus de terra, secundo de hominibus, tertio de ritu, quarto de moribus, quinto de ipsorum imperio, sexto de bellis, septimo de terris quas eorum dominio subiugarunt, octauo quomodo bello occurratur eisdem, ultimo de uia quam fecimus et curia imperatoris et testibus qui in terra Tartarorum nos inuenerunt. De terra proposuimus hoc modo tractare: in principio quidem dicemus de situ ipsius, secundo de qualitate, tertio de dispositione aeris in eadem. Terra quidem predicta est in ea parte posita orientis, in qua oriens, sicut credimus, coniungitur aquiloni. Ab oriente autem est terra posita Kytaorum et etiam Solangorum; a meridie terra Sarracenorum; inter occidentem et meridiem terra est posita Huyrorum; ab occidente prouincia Naimanorum; ab aquilone mari oceano circumdatur. Hec uero in parte aliqua nimium est montuosa et in aliqua est campestris, sed fere tota est admixta glarea plurimum arenosa. In aliqua parte terre sunt alique modice silue, alia uero est sine lignis omnino. Cibaria autem sua decoquunt, et sedent tam imperator quam principes et alii omnes ad ignem, factum de boum stercoribus et equorum. Terra etiam predicta non est nisi in parte centesima fructuosa, nec etiam illa potest fructum portare nisi aquis fluuialibus irrigetur, sed aque ac riui ibidem sunt pauci, flumina uero rarissima. Unde ibidem uille non sunt nec alique ciuitates, excepta una, que dicitur esse satis bona, que Caracoron nominatur. Nos autem non uidimus illam, sed fuimus prope ad dimidium diem cum apud syram ordam essemus, que curia maior est imperatoris eorum. Et licet alias infructifera sit, quamuis non multum, tamen competenter est alendis pecoribus apta. Aer in ipsa est mirabiliter inordinatus. In media enim estate, quando in aliis partibus solet calor maximus habundare, ibi sunt tonitrua magna et fulgura, ex quibus homines plurimi occiduntur; cadunt etiam ibi eodem tempore maxime niues. Ibi etiam sunt frigidissimorum uentorum tam maxime tempestates, quod cum labore aliquando possunt homines equitare. Unde cum essemus ante ordam, sic enim stationes imperatoris apud eos et principum appellantur, iacebamus in terra pre magnitudine uenti prostrati et propter pulueris multitudinem uidere minime poteramus. In ea etiam in hyeme nunquam pluit, sed in estate sepe et tam modicum quod uix potest aliquando puluerem et radices graminum madidare. Grando etiam ibi sepe maxima cadit. Unde eo tempore quando fuit electus et in sede regni poni debuit imperator, nobis in curia existentibus, tanta cecidit grando, quod ex subita resolutione, sicut plenius intelleximus, plus quam centum et sexaginta homines in eadem curia fuerint submersi; res etiam et habitacula plura deducta fuerunt. Ibi est etiam in estate subito magnus calor, et repente maximum frigus. In hyeme uero in aliqua parte cadunt maxime niues, in aliqua autem parue. Et ut breuiter de terra ipsa concludam: magna est, sed aliter, sicut uidimus oculis nostris, quia per ipsam circumeundo quinque mensibus et dimidio ambulauimus, multo uilior est quam dicere ualeamus.
+De personis, de uestibus, de habitaculis, de rebus, de ipsorum coniugio.
+Dicto de terra, de hominibus dicendum est. Primo quidem formas describemus personarum, secundo de ipsorum coniugio supponemus, tertio de uestibus, quarto de habitaculis, quinto de rebus eorum. Forma personarum ab omnibus aliis hominibus est remota. Inter oculos enim et inter genas plus quam alii homines sunt lati. Gene etiam satis prominent a maxillis; nasum habent planum et modicum, oculos habent paruos et palpebras usque ad supercilia eleuatas. Graciles sunt generaliter in cingulo, exceptis quibusdam paucis; pene omnes mediocris sunt stature. Barba fere omnibus minime crescit: aliqui tamen in superiori labio et in barba modicos habent crines, quos minime tondent. Super uerticem capitis, in modum clericorum, habent coronas et ab aure una usque ad aliam ad latitudinem trium digitorum generaliter omnes radunt; que rasure corone predicte iunguntur. Super frontem etiam, ad latitudinem duorum digitorum, similiter omnes radunt; illos autem capillos, qui sunt inter coronam et pretaxatam rasuram, crescere usque ad supercilia sinunt et, ex utraque parte frontis tondendo plus quam in medio, medio crines faciunt longos; reliquos uero crines permittunt crescere ut mulieres, de quibus faciunt duas cordas et ligant unamquamque post aurem. Pedes etiam modicos habent. Uxores uero habet unusquisque quot potest tenere: aliquis centum, aliquis quinquaginta, aliquis decem, aliquis plures, aliquis pauciores. Et omnibus parentibus generaliter coniunguntur, excepta matre, filia et sorore ex eadem matre; sororibus autem ex patre tantum; et uxores etiam patris post mortem ducere possunt; uxorem etiam fratris alter frater iunior post mortem uel alius de parentela iunior, ducere tenetur. Reliquas mulieres omnes sine ulla differentia ducunt uxores et emunt eas ualde pretiose a parentibus suis. Post mortem maritorum de facili ad coniugia secunda non migrant, nisi quis uelit suam nouercam ducere in uxorem. Uestes autem, tam uirorum quam mulierum, sunt uno modo formate: palliis, cappis uel caputiis uel pellibus non utuntur, tunicas uero portant de bucarano purpura uel baldachino in hunc modum formatas: a summo usque deorsum sunt scisse et ante pectus duplicantur, a latere uero sinistro una et in dextro tribus ligaturis nectuntur, in latere etiam sinistro usque ad bracale sunt scisse. Pellicia cuiuscumque sunt generis, in eumdem modum formantur: superius tamen pellicium exterius habet pilos, sed a posterioribus est apertum; habet tamen caudulam unam usque ad genua retro. Mulieres uero que sunt maritate habent unam tunicam ualde amplam et usque ad terram ante scissam. Super caput habent unum quid rotundum de uiminibus uel de cortice factum, quod in longum protenditur ad unam ulnam, et in summitate desinit in quadrum, et ab imo usque ad summum in amplitudine semper crescit, et in summitate habet uirgulam unam longam et gracilem de auro uel de argento seu de ligno, uel etiam pennam, et est assutum super unum pilleolum quod protenditur usque ad humeros. Et tam pilleolum quam instrumentum predictum est tectum de bucarano seu purpura uel baldachino, sine quo instrumento coram hominibus nunquam uadunt, et per hoc ab aliis mulieribus cognoscuntur. Uirgines autem et iuuenes mulieres cum magna difficultate a uiris possunt discerni, quoniam per omnia uestiuntur ut uiri. Pilleola habent alia quam alie nationes, quorum formam intelligibiliter describere non ualemus. Stationes habent rotundas in modum tentorii preparatas, de uirgis et baculis subtilibus factas. Supra uero in medio rotundam habent fenestram, unde lumen ingreditur et ut possit fumus exire, quia in medio faciunt ignem semper. Parietes autem et tecta filtro sunt cooperta, hostia etiam de filtro sunt facta. Quedam stationes sunt magne et quedam parue, secundum dignitatem uel hominum paruitatem; quedam soluuntur subito et reparantur et super summarios deferuntur; quedam dissolui non possunt sed in curribus deferuntur. Minoribus autem in curru ad deferendum unus bos, maioribus tres uel quatuor uel etiam plures, secundum quod magna est, sufficiunt ad portandum. Quocumque uadunt siue ad bellum siue alias semper illas deferunt secum. In animalibus sunt diuites ualde, in camelis, bobus, ouibus, capris; de equis et iumentis tantam multitudinem habent, quantam non credimus habere alium totum mundum; porcos et bestias alias minime habent. Imperator, duces et alii magnates in auro et argento et serico et lapidibus pretiosis et gemmis multum abundant.
+De cultu, de iis que credunt esse peccata, de diuinationibus et purgationibus et ritu funeris.
+Dicto de hominibus supponendum est de ritu, de quo tractabimus in hunc modum: primo dicemus de cultu, secundo de iis que credunt esse peccata, tertio de diuinationibus et purgationibus peccatorum, quarto de ritu funeris. Unum Deum credunt, quem credunt esse factorem omnium uisibilium et inuisibilium, et credunt ipsum tam bonorum, in hoc mundo, quam penarum esse datorem; non tamen orationibus uel laudibus aut ritu aliquo ipsum colunt. Nichilominus habent idola quedam de filtro ad imaginem hominis facta, et illa ponunt ex utraque parte ostii stationis, et subtus illa ponunt quiddam de filtro in modum uberum factum, et illa credunt esse pecorum custodes, ac eis beneficium lactis et pullorum prestare. Alia uero faciunt de pannis sericis et illa multum honorant. Quidam ponunt illa in pulchro curru tecto ante ostium stationis, et quicumque in illo curru aliquid furatur, sine ulla miseratione occiditur. Sed quando uolunt illa idola facere, omnes maiores domine conueniunt, que sunt in stationibus illis, et cum reuerentia faciunt illa; et cum fecerint interficiunt ouem et illam manducant, et ossa eius igne comburunt. Et cum etiam puer aliquis infirmatur predicto modo faciunt idolum, et ligant super lectum ipsius. Duces, millenarii et centenarii hyrcum semper habent in medio stationis. Predictis uero idolis offerunt primum lac omnis pecoris et iumenti. Et quando primo comedere uel bibere incipiunt, primo eis offerunt de cibariis uel de potu. Et quando aliquam bestiam interficiunt, offerunt cor idolo, quod est in curru, in aliquo cipho, et usque mane dimittunt, et tunc auferunt de presentia eius et decoquunt et manducant. Primo etiam imperatori fecerunt idolum quod ponunt in curru ante stationem honorifice, sicut uidimus ante ordam imperatoris istius, cui offerunt munera multa; equos etiam offerunt ei, quos nullus audet ascendere usque ad mortem. Alia etiam animalia eidem offerunt; que si occidunt ad manducandum, nullum os confringunt ex eis sed igni comburunt. Ei etiam ad meridiem tamquam Deo inclinant, et inclinare faciunt aliquos nobiles qui se reddunt eisdem. Unde nuper contigit quod Michael, qui fuit unus de magnis ducibus Ruscie, cum iuisset ad reddendum se Bati, fecerunt eum prius inter duos ignes transire. Post hec dixerunt ei quod ad meridiem Chingiscan inclinaret; qui respondit quod Bati et seruis suis inclinaret libenter sed imagini hominis mortui non inclinaret, quia non liceret hoc facere Christianis. Et cum sepe diceretur ei quod inclinaret, et nollet, mandauit ei dux predictus per filium Ierozlai quod occideretur si non inclinaret. Qui respondit quod potius uellet mori, quam facere quod non licet. Ac ipse satellitem unum misit, qui tam diu contra cor eum in uentre calce percussit, quousque deficeret. Tunc quidam de suis militibus qui astabat, confortauit eum dicens: Esto constans, quia pena hec non diu tibi durabit, et statim sequetur gaudium sempiternum. Post hec fuit ei caput cutello precisum. Militi uero predicto fuit caput etiam cutello amputatum. Solem insuper lunam, ignem et aquam uenerantur et adorant et terram, eis ciborum et potus primitias offerentes, et mane potissime antequam comedant uel etiam bibant. Et quia de cultu Dei nullam legem obseruant, neminem adhuc, quod intelleximus, coegerunt suam fidem uel legem negare, excepto Michaele, de quo dictum est supra. Quid ulterius faciant ignoramus; presumitur tamen a quibusdam quod si monarchiam haberent, quod Deus auertat, facerent quod omnes isti idolo inclinarent. Accidit etiam, dum adhuc essemus in terra eorum, quod Andreas dux de Chernegloue, quod est in Ruscia, fuit apud Bati accusatus quod educeret equos Tartarorum de terra et uenderet alias, et cum tamen non esset probatum, fuit occisus. Quod audiens iunior frater eius, uenit cum uxore occisi ad ducem predictum Bati, uolentes supplicare ne terra tolleretur eisdem; qui dixit puero quod uxorem fratris carnalis predicti duceret in uxorem, et mulieri precepit ducere illum in uirum, secundum consuetudinem Tartarorum; qui respondit dicens quod prius uellet occidi quam facere contra legem. At ille nichilominus tradidit eam illi, quamuis renuerent quantum possent; et duxerunt eos ambos in lecto et posuerunt puerum super illam clamantem et plorantem et coegerunt eos commisceri, coatione non conditionali sed absoluta. Quamuis de iusticia facienda uel peccato cauendo nullam habeant legem, nichilominus tamen habent aliquas traditiones, quas dicunt esse peccata, quas confixerunt ipsi uel antecessores eorum. Unum est figere cutellum in igne, uel etiam quocumque modo tangere ignem cutello, uel cum cutello extraere de caldario carnes, iuxta ignem etiam ligna incidere cum securi: credunt enim quod sic auferri debeat caput igni. Item appodiare se ad flagellum cum quo percutitur equus: ipsi enim calcaribus non utuntur; item tangere flagello sagittas; item iuuenes aues occidere uel accipere; item cum freno equum percutere; item os cum alio osse frangere; item lac, uel aliquem potum uel cibum, super terram effundere; in statione mingere: sed si uoluntarie facit, occiditur; si autem aliter, oportet quod pecuniam multam soluat incantatori qui purificet eos, et faciat et stationem et ea que in ipsa sunt, inter duos ignes transire, sed antequam sic purificetur nullus audet intrare nec de ipsa aliquid exportare. Item si alicui morsellus imponitur et deglutire non potest, et de ore suo eicit eum, fit foramen sub statione et extrahitur per illud foramen, et sine ulla miseratione occiditur; item si quis calcat limen stationis alicuius ducis, interficitur eodem modo. Et multa habent his similia, de quibus longum esset enarrare. Sed homines occidere, aliorum terras inuadere, res aliorum accipere quocumque iniusto modo, fornicari, aliis hominibus iniuriari, facere contra prohibitiones et Dei precepta, nullum peccatum est apud eos. De uita eterna et damnatione perpetua nichil sciunt. Credunt tamen quod post mortem in alio seculo uiuant, greges multiplicent, comedant, bibant et alia faciant que in hoc seculo a uiuentibus hominibus fiunt. Diuinationibus, auguriis, aruspiciis, ueneficiis, incantationibus multum intendunt, et cum a demonibus eis respondetur, credunt quod Deus ipsis loquatur; quem Deum nominant Utoga, sed Comani Kam ipsum appellant, quem mirabiliter timent et reuerentur ac ei oblationes offerunt multas et primitias ciborum et potus, et secundum responsum ipsius faciunt uniuersa. In principio lunationis uel in plenilunio incipiunt quicquid noui agere uolunt, unde illam magnum imperatorem appellant, eique genua flectunt et deprecantur. Solem etiam dicunt esse matrem lune, eo quod lumen a sole recipiat. Et, ut breuiter dicam, per ignem credunt omnia purificari. Unde quando nuntii ueniunt ad eos uel principes, uel qualescumque persone, oportet ipsos, et munera que portant, per duos ignes transire ut purificentur, ne forte ueneficia fecerint, aut uenenum uel aliquid mali portauerint. Item si cadit ignis de celo super pecora uel super homines, quod ibidem sepe contingit, siue aliquid talium eueniat eis, per quod immundos seu infortunatos se reputent, oportet simili modo per incantatores mundari: et quasi omnem spem suam in talibus posuerunt. Quando aliquis eorum infirmatur ad mortem, ponitur una hasta, et circa illam filtrum circumuoluitur nigrum, et ex tunc nullus audet alienus terminos stationum eius intrare. Et quando incipit agonizare, quasi omnes recedunt ab eo, quoniam nullus de iis qui morti eius assistunt potest ordam alicuius ducis uel imperatoris usque ad nouam lunationem intrare. Cum autem mortuus est, si est de maioribus, sepelitur occulte in campo ubi placuerit eis. Sepelitur autem cum una de stationibus suis sedendo in medio eius, et ponunt mensam ante eum, et alueolum carnibus plenum et ciphum lactis iumentini. Sepelitur etiam cum eo unum iumentum cum pullo et equus cum freno et sella, et alium equum comedunt et stramine corium implent, et super duo ligna uel quatuor altius ponunt, ut habeat in alio mundo stationem ubi moretur, et iumentum de quo habeat lac et possit sibi etiam equos multiplicare et equos in quibus ualeat equitare. Et ossa illius equi quem comedunt pro anima eius comburunt; et sepe etiam conueniunt mulieres ad comburendum ossa pro animabus hominum, ut nostris uidimus oculis et ab aliis intelleximus ibidem. Uidimus etiam quod Occodaican, pater istius imperatoris, dimisit unum uirgultum crescere pro anima sua. Unde precepit quod nullus incideret ibi, et quicumque incidit ibi aliquam uirgam, ut ipsi uidimus, uerberatur, expoliatur et male tractatur. Et cum nos multum indigeremus ad equum percutiendum, non fuimus ibi ausi incidere unam uirgam. Aurum et argentum sepeliunt eodem modo cum ipso; currus in quo ducitur frangitur, nec nomen proprium eius usque ad tertiam generationem audet aliquis nominare. Alius est etiam modus sepeliendi quosdam maiores. Uadunt in campo occulte et ibi gramina remouent cum radicibus, et faciunt foueam magnam et in latere illius fouee faciunt unam foueam sub terra, et illum seruum quem habet dilectum ponunt sub eo; qui iacet tam diu sub ipso quod incipit quasi agonizare; deinde extrahunt eum ut ualeat respirare, et sic faciunt ter; et si euadit, est postea liber et facit quicquid placuerit ei et est magnus in statione ac inter parentes illius. Mortuum autem ponunt in fouea, que est in latere facta, cum iis que superius dicta sunt. Deinde replent foueam que est ante foueam suam, et desuper gramina ponunt ut fuerant prius, ad hoc ne locus ulterius ualeat inueniri. Alia etiam faciunt ut superius dictum est, sed tentorium suum exterius relinquunt in campo. In terra eorum sunt cimiteria duo. Unum in quo sepeliuntur imperatores, duces et nobiles omnes, et ubicumque moriuntur, si congrue fieri potest, illuc deferuntur. Sepelitur autem cum eis aurum et argentum multum. Aliud est in quo sepulti sunt illi qui in Hungaria interfecti fuerunt; multi enim ibidem fuerunt occisi. Ad illa cimiteria nullus audet accedere preter custodes, qui ad custodiendum positi sunt ibidem. Et si aliquis accesserit, capitur, expoliatur, uerberatur et ualde male tractatur. Unde nos ipsi inscienter intrauimus terminos cimiterii eorum qui in Hungaria fuerunt occisi, et uenerunt super nos, nos sagittare uolentes. Sed quia eramus nuntii et nesciebamus consuetudinem terre, nos liberos dimiserunt abire. Parentes autem et omnes alios qui morantur in stationibus suis oportet purificati per ignem. Que purificatio fit hoc modo: faciunt duos ignes, et duas hastas ponunt iuxta ignes et unam cordam in summitate hastarum, et ligant super cordam illam quasdam scissuras de bucarano; sub qua corda et ligaturis inter illos duos ignes transeunt homines, bestie ac stationes. Et sunt due mulieres, una hinc et alia inde, aquam proicientes et quedam carmina recitantes. Et si aliqui currus ibi franguntur, uel etiam res ibidem alique cadunt, incantatores accipiunt. Et si aliquis occiditur a tonitruo, omnes illos homines qui morantur in stationibus illis oportet predicto modo per ignes transire; statio, lectus, currus, filtra et uestes et quicquid talium habuit a nullo tanguntur, sed tamquam immunda ab omnibus respuuntur.
+De moribus bonis et malis, et cibis et consuetudinibus eorum.
+Dicto de ritu, dicendum est de moribus, de quibus tractabimus isto modo: primo dicemus de bonis, secundo de malis, tertio de cibis, quarto de consuetudinibus. Predicti homines, uidelicet Tartari, sunt magis obedientes dominis suis quam aliqui homines qui sunt in mundo, siue religiosi siue seculares, et magis reuerentur eosdem, neque de facili mentiuntur eis. Uerbis ad inuicem raro aut nunquam contendunt, factis uero nunquam; bella, rixe, uulnera, homicidia inter eos nunquam contingunt. Predones etiam et fures rerum magnarum non inueniuntur ibidem: unde stationes et currus eorum ubi habent thesaurum suum, seris aut uectibus non firmantur. Si alique bestie perduntur, quicumque inuenit eas, uel dimittit sic esse, uel ducit eas ad homines illos qui positi sunt ad hoc: homines autem quorum sunt bestie, apud eosdem illas requirunt, et absque ulla difficultate recipiunt eas. Unus alium satis honorat et ad inuicem sibi satis sunt familiares; et cibaria, quamuis sint apud eos pauca, tamen satis inter se competenter communicant illa. Et etiam satis sunt sufferentes: unde cum ieiunant una die uel duobus nichil comedentes omnino, de facili non uidentur impatientes sed cantant, ludunt quasi comederint bene. In equitando multum sustinent frigus, etiam et calorem nimium patiuntur. Nec sunt homines delicati; inuidiosi ad inuicem non uidentur, inter eos quasi nulla placita sunt; nullus alium spernit, sed iuuat et promouet quantum congrue potest. Mulieres eorum sunt caste, nec de impudicitia ipsarum aliquid inter eos auditur; uerba tamen quedam ex eis in ioco satis habent turpia et impudica. Seditiones inter eos raro uel nunquam habere uidentur. Et quamuis multum inebrientur, in ebrietate tamen sua uerbis uel factis nunquam contendunt. Descriptis eorum moribus bonis, de malis est supponendum. Superbissimi sunt aliis hominibus et despiciunt omnes, immo quasi pro nichilo reputant eos, siue nobiles siue ignobiles sint. Uidimus enim in curia imperatoris nobilem uirum Ierozlaum, sibi satis sunt familiares; et cibaria, quamuis sint apud eos pauca, tamen satis inter se competenter communicant illa. Et etiam satis sunt sufferentes: unde cum ieiunant una die uel duobus nichil comedentes omnino, de facili non uidentur impatientes sed cantant, ludunt quasi comederint bene. In equitando multum sustinent frigus, etiam et calorem nimium patiuntur. Nec sunt homines delicati; inuidiosi ad inuicem non uidentur, inter eos quasi nulla placita sunt; nullus alium spernit, sed iuuat et promouet quantum congrue potest. Mulieres eorum sunt caste, nec de impudicitia ipsarum aliquid inter eos auditur; uerba tamen quedam ex eis in ioco satis habent turpia et impudica. Seditiones inter eos raro uel nunquam habere uidentur. Et quamuis multum inebrientur, in ebrietate tamen sua uerbis uel factis nunquam contendunt. Descriptis eorum moribus bonis, de malis est supponendum. Superbissimi sunt aliis hominibus et despiciunt omnes, immo quasi pro nichilo reputant eos, siue nobiles siue ignobiles sint. Uidimus enim in curia imperatoris nobilem uirum Ierozlaum, magnum ducem Ruscie, filium etiam regis et regine Georgianie, et soldanos multos et magnos, ducem etiam Solangorum nullum honorem debitum recipere apud eos; sed Tartari qui erant eis assignati, quantumcumque erant uiles, antecedebant eos et semper primum locum et summum tenebant; immo sepe oportebat eos post eorum posteriora sedere. Iracundi sunt hominibus aliis multum et indignantis nature, et etiam aliis hominibus sunt mendaces, et fere nulla ueritas inuenitur in eis. In principio quidem sunt blandi, sed ultimo pungunt ut scorpio. Subdoli sunt et fraudulenti et, si possunt, astutia circumueniunt omnes. Homines sunt immundi in sumendo cibum et potum et in aliis factis suis. Quicquid uolunt facere hominibus aliis mali, miro modo occultant, ut sibi prouidere non possint, uel contra eorum astutias remedium inuenire. Ebrietas honorabilis est apud eos, et cum aliquis multum biberit, ibidem reicit, nec propter hoc dimittit quin iterum bibat. Ualde sunt cupidi et auari, exactores maximi ad petendum et tenacissimi retentores et parcissimi donatores. Aliorum hominum occisio pro nichilo est apud eos. Et ut breuiter dicam, omnes mali mores eorum propter prolixitatem in scripto redigi minime possunt. Cibi eorum sunt omnia que mandi possunt: comedunt enim canes, lupos, uulpes et equos, et in necessitate carnes humanas manducant. Unde quando pugnauerunt contra quamdam ciuitatem Kytaorum, ubi morabatur imperator ipsorum, quam obsederunt tam diu quod defecerunt ipsis Tartaris omnino expense, et quia non habebant quid manducarent omnino, tunc accipiebatur de decem hominibus unus ad manducandum. Alluuiones etiam que egrediuntur a iumentis cum pullis manducant. Immo uidimus etiam eos pediculos manducare. Dicebant enim: Nunquid eos non debeo manducare, cum mei filii carnes manducent et ipsius sanguinem bibant?. Uidimus etiam eos comedere mures. Mensalibus et manutergiis non utuntur. Panem non habent nec olera nec legumina nec aliquid aliud, nisi carnes, de quibus etiam tam paucas manducant, quod alie nationes uix inde uiuere possent. Cum pinguedine carnium polluunt multum manus, quando uero comedunt, eas ad ocreas suas uel ad gramina uel ad aliquid talium tergunt; solent etiam honestiores habere aliquos panniculos paruos cum quibus ultimo tergunt manus quando carnes manducant. Unus eorum incidit et alius accipit cum puncta cutelli morsellos, et unicuique prebet, quibusdam plus, quibusdam minus, secundum quod eos magis et minus cupiunt honorare. Scutellas non lauant, et si aliquando cum brodio carnium lauant, iterum brodium cum carnibus in ollam reponunt. Ollas etiam uel coclearia uel alia uasa ad hoc deputata si abluunt, simili modo lauant. Apud eos magnum peccatum est si aliquid de potu uel de cibo perire aliquo modo permittitur; unde ossa, nisi prius extrahatur medulla, dare canibus non permittunt. Uestes suas etiam non lauant nec lauari permittunt, et maxime ab illo tempore quando tonitrua incipiunt, usque quo desinat illud tempus. Lac iumentinum bibunt in maxima quantitate; si habent, bibunt et ouinum etiam et uaccinum, caprinum et etiam camelorum. Uinum, ceruisiam, medonem non habent, nisi ab aliis nationibus mittatur uel donetur eisdem. In hyeme quoque, nisi diuites sint, lac iumentinum non habent. Milium cum aqua decoquunt, quod tam tenue faciunt, quod non comedere sed bibere possunt. Et unusquisque ex eis bibit ciphum unum uel duos in mane, et nichil plus in die manducant; in sero autem unicuique parum de carnibus datur, et brodium de carnibus bibunt. In estate autem, quia habent satis de lacte iumentino, carnes raro manducant, nisi forte donentur eisdem, aut uenatione aliquam bestiam ceperint siue auem. Legem etiam siue consuetudinem habent occidendi uirum et mulierem quos in adulterio inueniunt manifeste; similiter et uirginem: si fornicata fuerit cum aliquo, uirum et mulierem occidunt. Si aliquis inuenitur in preda uel in furto manifeste in terra potestatis eorum, sine ulla miseratione occiditur. Item si aliquis eorum denudat consilia, maxime quando uolunt ire ad bellum, centum plage ei dantur super posteriora, quanto maiores dare cum baculo magno unus rusticus potest. Item quando aliqui de minoribus offendunt in aliquo, a suis maioribus non parcitur eis, sed uerberibus grauiter affliguntur. Inter filium concubine et uxoris nulla est differentia, sed dat pater eorum unicuique quod uult; et si est de genere ducum, ita est dux filius concubine sicut est filius uxoris legitime. Et cum unus Tartarus habet multas uxores, unaqueque per se suam stationem et familiam habet, et cum una comedit et bibit et dormit una die, et altera die cum alia. Una tamen ex ipsis maior inter alias est, et frequentius cum illa quam cum aliis commoratur. Et cum tamen multe sint, inter se de facili nunquam contendunt. Uiri nichil operantur omnino exceptis sagittis, et etiam aliquantulum de gregibus habent curam; sed uenantur et se exercitant ad sagittandum. Omnes enim a paruo usque ad magnum sagittarii sunt boni; et statim pueri eorum, quando sunt duorum uel trium annorum, incipiunt equitare, equos regunt et currunt in eis, et dantur eis arcus secundum suam etatem, et instruuntur ad sagittandum: agiles enim sunt ualde, necnon et audaces. Uirgines et mulieres equitant et agiliter currunt in equis, ut uiri. Uidimus etiam eas pharetras et arcus portare. Et tam uiri quam mulieres diu in equitando possunt durare; breuissimas habent strepas, equos bene ualde custodiunt, immo rerum omnium sunt maximi conseruatores. Mulieres eorum omnia operantur: pellicia uestes, calceos, ocreas et omnia opera que de corio fiunt; currus etiam ducunt et reparant, camelos onerant, et uelocissime sunt et strenue in omnibus operibus suis; femoralibus omnes utuntur, et alique sicut uiri sagittant.
+De principio imperii Tartarorum et principibus eius et dominio imperatoris et principum eius.
+Dicto de consuetudinibus, de ipsorum est imperio subnectendum; et primo dicemus de ipsius principio, secundo de principibus eius, tertio de dominio imperatoris et principum. Terra quedam est in partibus orientis, de qua dictum est supra, que Mongal nominatur. Hec terra quondam populos quatuor habuit: unus Yeka Mongal, id est magni Mongali, uocabatur; secundus Sumongal, id est aquatici Mongali; ipsi autem se ipsos Tartaros appellabant, a quodam fluuio qui currit per terram eorum qui Tartar nominatur; alius appellabatur Merkit; quartus Mecrit. Hi populi omnes unam formam personarum et unam linguam habebant, quamuis inter se per prouincias et principes essent diuisi. In terra Yeka Mongal fuit quidam qui uocabatur Chingis. Iste incepit esse robustus uenator coram Domino, didicit enim homines furari, capere predam. Ibat autem ad alias terras, et quoscumque poterat capere et sibi associare non dimittebat. Homines autem sue gentis ad se inclinauit, qui tamquam ducem ipsum sequebantur ad omnia malefacta. Hic autem incepit pugnare cum Sumongal siue Tartaris, postquam homines aggregauerat sibi, et interfecit ducem eorum, et multo bello sibi omnes Tartaros subiugauit et in suam seruitutem redegit. Post hec cum omnibus istis pugnauit: cum Merkitis qui erant positi iuxta terram Tartarorum, quos etiam bello sibi subiecit; inde procedens pugnauit contra Mecritas et etiam illos deuicit. Audientes Naimani quod Chingis erat taliter eleuatus, indignati fuerunt; ipsi enim habuerant imperatorem qui fuerat strenuus ualde, cui dabant tributum omnes nationes predicte. Quo debitum uniuerse carnis exsoluente, filii eius successerunt loco illius; sed iuuenes erant et stulti, et populum nesciebant tenere, sed ab inuicem diuisi erant et scissi; unde medio tempore Chingis predictus erat taliter exaltatus, nichilominus tamen faciebant insultum in terras superius annotatas, uiros et mulieres et pueros occidebant et capiebant predam eorum. Chingis hoc audiens, omnes sibi subiectos homines congregauit. Naimani etiam et Karakytai, id est nigri Kytai, ex aduerso in quamdam uallem strictam inter duos montes, per quam nos euntes ad imperatorem eorum transiuimus, similiter conuenerunt: et commissum est prelium, in quo Naimani et Karakytai a Mongalis sunt deuicti. Et maior pars eorum fuit occisa, et alii qui euadere non potuerunt in seruitutem redacti fuerunt. In terra autem predictorum Karakytaorum, Occodaican filius Chingiscan, postquam positus fuit imperator, quamdam ciuitatem edificauit, quam Emil appellauit, prope quam ad meridiem est quoddam desertum magnum, in quo siluestres homines pro certo habitare dicuntur; qui nullo modo loquuntur, nec in cruribus habent iuncturas; et si quandoque cadunt, per se surgere sine aliorum adiutorio minime possunt; sed tantam habent discretionem, quod faciunt filtra de lana camelorum quibus uestiuntur, et ponunt etiam contra uentum. Et si aliquando Tartari uadunt ad eos et uulnerant eos sagittis, ponunt gramina in uulnus et fortiter fugiunt ante eos. Mongali autem, in terram eorum reuertentes, se contra Kytaos ad prelium preparauerunt; qui, castra mouentes, terram Kytaorum intrauerunt. Imperator autem Kytaorum hoc audiens uenit cum suo exercitu contra eos, et commissum est prelium durum, in quo prelio Mongali fuerunt deuicti, et omnes nobiles Mongalorum qui erant in predicto exercitu fuerunt occisi, usque ad septem. Unde adhuc quando aliquis eos minatur dicens: Occidemini si in illam iueritis terram, quoniam populi multitudo ibidem moratur et sunt homines ad prelium apti, respondent: Quondam etiam fuimus occisi et non remansimus nisi septem, et modo creuimus in multitudinem magnam, quare de talibus non terremur. Chingis uero et alii qui remanserunt in terram suam fugerunt, et cum aliquantulum quieuisset Chingis predictus, preparauit se rursum ad prelium et contra terram Huyrorum processit ad bellum. Isti homines sunt christiani et de secta Nestorianorum erant, quos etiam bello deuicit, et eorum litteram acceperunt; nam prius scripturam non habebant, nunc autem eamdem appellant litteram Mongalorum. Inde procedens contra terram Sarruyur et contra terram Karanitarum, et contra terram Uoyrat, et contra terram Canana, quas terras omnes bello deuicit. Inde est in terram suam reuersus. Et cum aliquantulum quieuisset, conuocatis omnibus hominibus suis, contra Kytaos pariter processerunt ad bellum. Et cum diu contra ipsos pugnassent, magnam partem terre Kytaorum interemerunt; imperatorem autem eorum concluserunt in suam ciuitatem maiorem, quam tam longo tempore obsederunt quod exercitui omnino defecerunt expense; et cum non haberent omnino quid manducarent, precepit ille Chingiscan quod de decem hominibus unum darent ad manducandum. Illi autem de ciuitate pugnabant uiriliter contra istos machinis et sagittis; et cum deficerent lapides, pro lapidibus argentum proiciebant, et maxime liquefactum: ciuitas enim hec multis diuitiis erat plena. Et cum diu pugnassent, et eam bello minime uincere possent, fecerunt unam magnam uiam sub terra ab exercitu usque ad medium ciuitatis et prosilierunt in medio ciuitatis et pugnauerunt cum hominibus ciuitatis; et ilii qui erant extra, eodem modo etiam contra eos pugnabant et, concidentes portas, intrauerunt ciuitatem et, occidentes imperatorem et homines plures, ciuitatem possederunt, et aurum et argentum et omnes diuitias eius abstulerunt; et cum predicte terre Kytaorum suos homines prefecissent, in terram propriam sunt reuersi. Et tunc primo, imperatore Kytaorum deuicto, factus est predictus Chingiscan imperator. Quamdam tamen partem terre Kytaorum, quia posita erat in mari, usque in hodiernum diem, nullatenus deuicerunt. Kytai autem, de quibus superius diximus, homines sunt pagani qui habent litteram specialem, et habent nouum et uetus testamentum, et habent uitas patrum et eremitas et domos quasi ecclesias factas, in quibus ipsi orant temporibus suis, et dicunt se quosdam sanctos habere. Deum unum colunt, dominum Iesum Christum honorant, et credunt uitam eternam; sed minime baptizantur. Scripturam nostram honorant et reuerentur, christianos diligunt et elemosinas faciunt plures. Homines benigni et humani satis esse uidetur. Barbam non habent et in dispositione faciei satis concordant cum Mongalis, non tamen sunt in facie ita lati. Linguam propriam habent. Meliores artifices non inueniuntur in mundo in omnibus operibus, in quibus homines solent exercitari. Terra eorum est opulenta ualde in frumento, uino, auro, argento et serico, et omnibus rebus ex quibus solet sustentari humana natura. Et cum aliquantulum quieuisset, suos exercitus diuisit. Unum de filiis suis Tossu nomine, quem etiam Can appellabant, id est imperatorem, misit cum exercitu contra Comanos, quos multo bello deuicit. Et postquam deuicerat eos, in terram suam est reuersus. Alium etiam filium misit cum exercitu contra Indos; qui Minorem Indiam deuicit. Hi autem nigri sunt Sarraceni, qui Ethiopes nominantur. Hic autem exercitus contra christianos, qui sunt in India Maiori, ad pugnam processit. Hoc autem audiens, rex terre illius, qui uulgo Iohannes Presbyter appellatur, uenit contra eos exercitu congregato, et faciens imagines hominum cupreas, in sella posuit super equos, ponens ignem interius, et posuit hominem cum folle post imaginem cupream super equum; et cum multis imaginibus talibus et equis taliter preparatis uenerunt contra predictos Tartaros ad pugnandum. Et cum ad locum prelii peruenissent, istos equos unum iuxta alium premiserunt; uiri autem qui erant retro posuerunt, nescio quid, super ignem, qui erat in predicta imagine et cum follibus fortiter sufflauerunt. Unde factum est quod ex igne greco homines comburebantur et equi, et ex fumo aer est denigratus; et tunc super Tartaros iecerunt sagittas, ex quibus multi homines uulnerati fuerunt et interfecti, et sic cum confusione eos de suis finibus eiecerunt, nec unquam audiuimus quod ultra ad ipsos redierint. Cum autem per deserta redirent, in quamdam terram uenerunt in qua, ut nobis ad curiam imperatoris, per clericos rutenos et alios qui diu fuerunt inter ipsos, firmiter dicebatur, quedam monstra imaginem femineam habentia repererunt. Et cum interrogassent ea per multos interpretes ubi essent uiri illius terre, responderunt quod in illa terra quecumque femine nascebantur habebant formam humanam, masculi autem speciem habebant caninam. Et dum moram protraherent in terra predicta, canes in alia fluuii parte conuenerunt in unum, et dum esset hiems asperrima, se omnes proiecerunt in aquam, et post hoc incontinenti in puluerem uoluebantur, et ita puluis admixtus aque super eos congelabatur. Et dum sepe ita fecissent, glacies densa facta est super eos, et cum magno impetu cum Tartaris conuenerunt ad pugnam. At illi cum sagittas iactabant super eos, ac si super lapides sagittassent, retro sagitte redibant; alia etiam arma eorum in nullo ledere poterant ipsos. Canes uero insultum facientes in eos, morsibus uulnerauerunt multos et occiderunt, et ita eiecerunt eos de finibus suis. Et de hoc adhuc est prouerbium inter eos: Pater tuus, uel frater, a canibus fuit occisus. Mulieres autem eorum, quas ceperant, duxerunt in terram eorum et usque ad diem mortis earum ibidem fuerunt. Et dum reuerteretur exercitus ille, uidelicet Mongalorum, uenit ad terram Burithabet quos bello uicerunt; qui sunt pagani; qui consuetudinem mirabilem immo potius miserabilem habent, quia cum alicuius pater humane nature debitum soluit, omnem congregant parentelam et comedunt eum, sicut nobis dicebatur pro certo. Isti pilos in barba non habent, immo quoddam ferrum in manibus portant, sicut uidimus, cum quo semper barbam depilant si forte aliquis crinis crescit in ipsa, et multum etiam sunt deformes. Inde exercitus ille in terram suam est reuersus. Chingiscan etiam eo tempore quo diuisit alios exercitus, iuit cum expeditione contra orientem per terram Kergis, quos bello non uicit et, ut nobis dicebatur ibidem, usque ad Caspios montes peruenit. Montes autem illi in ea parte ad quam applicuerunt sunt de lapide adamantino, unde eorum sagittas et arma ferrea attraxerunt. Homines inter Caspios montes conclusi clamorem exercitus, ut creditur, audientes, montem frangere inceperunt. Et cum alio tempore post decem annos reuerterentur, montem inuenerunt confractum. Sed cum ad illos Tartari accedere attentassent, potuerunt minime, quia nubes quedam erat posita ante ipsos, ultra quam accedere non poterant ullo modo, quia uisum amittebant omnino statim cum perueniebant ad illam. Illi autem ex aduerso credentes quod Tartari ad illos accedere formidarent, insultum contra eos fecerunt, sed statim, cum peruenerunt ad nubem, procedere non potuerunt, propter causam superius pretaxatam. Sed antequam peruenirent ad montes predictos, plus quam per mensem per uastam solitudinem transierunt. Inde procedentes adhuc contra orientem, plus quam per mensem per magnum desertum iuerunt, et peruenerunt ad quamdam terram, ut nobis certissime dicebatur, ubi uidebant uias tritas, sed nullum hominem poterant inuenire; sed tantum quesiuerunt per terram quod inuenerunt unum hominem cum sua uxore, quos ante Chingiscan adduxerunt. Et cum interrogasset eos, ubi essent homines terre illius, responderunt quod in terra sub montibus habitarent. At Chingiscan predictus, retenta uxore, misit uirum illum mandans hominibus illis quod uenirent ad mandatum ipsius. Ille autem uadens ad eos, narrauit omnia que Chingiscan mandauerat eis. Qui respondentes dixerunt quod tali die uenirent ad ipsum, ad faciendum mandatum ipsius. Ipsi autem medio tempore congregauerunt se per uias occultas sub terra, et uenerunt contra istos ad pugnam, et irruentes subito super eos, plurimos occiderunt. At illi, Chingiscan uidelicet et sui, uidentes quod nichil proficerent, sed potius perderent homines suos, et quia etiam solis sonitum sustinere non poterant (immo eo tempore quo sol oriebatur, oportebat eos ponere unam aurem ad terram et superiorem obturare fortiter ne terribilem illum sonum audirent, nec sic tamen cauere poterant, quin propter hoc ex eis plurimi necarentur), fugerunt et terram exierunt predictam. Illos tamen homines, uirum uidelicet cum uxore, secum duxerunt; qui usque ad mortem in terra Tartarorum fuerunt. Interrogati uero quare habitarent sub terra, dixerunt quod uno tempore anni, cum sol oritur, tantus sonitus erat quod homines nulla ratione poterant sustinere, ut superius de Tartaris dictum est. Immo etiam tunc percutiebant in organis et timpanis et in aliis instrumentis, ut illum sonitum non audirent. Et dum Chingiscan et sui de terra illa reuerterentur, defecerunt eis uictualia et habebant maximam famem. Et tunc recentia interiora unius bestie eos contigit inuenire; que accipientes, depositis tantum stercoribus, decoxerunt, et coram Chingiscan portantes, cum suis illa comedit. Et ex hoc statutum fuit a Chingiscan, ut nec sanguis nec interiora nec aliquid de bestia quod manducari potest, exceptis stercoribus, proiciatur. Et inde in terram propriam est reuersus et ibidem leges et statuta multiplicia fecit, que Tartari inuiolabiliter obseruant; ex quibus tantum duo dicemus. Unum est quod quicumque in superbiam erectus, propria auctoritate, sine electione principum, uoluerit esse imperator, sine ulla miseratione debet occidi. Unde, ante electionem istius Cuyuccan, propter hoc unus de principibus, nepos ipsius Chingiscan, fuit occisus. Uolebat enim sine electione regnare. Aliud statutum est quod sibi subiugare debeant omnem terram, nec cum aliqua gente pacem habere debeant, nisi subdatur eis, quousque ueniat tempus interfectionis eorum. Quadraginta duobus quidem annis pugnauerunt; et ante decem et octo annis debent regnare; post hec, ut dicunt, ab alia natione, tamen nesciunt que sit illa, debent deuinci, ut uaticinatum est eis. Et illi qui euadere poterunt, ut dicunt, debent illam legem tenere quam tenent illi, qui eos bello deuincunt. Statuit etiam quod per millenarios et centenarios et decanos et tenebras, id est decem milia, debeat eorum exercitus ordinari. Multa etiam alia statuit de quibus longum est enarrare, et nos etiam ignoramus. Post hec ab ictu tonitrui est occisus, peractis suis ordinationibus et statutis. Hic autem habuit quatuor filios: unus uocabatur Occodai, secundus uocabatur Tossucan, alter uocabatur Chiaadai et nomen quarti ignoramus. Ab his quatuor omnes duces Mongalorum descenderunt. Primus, uicelicet Occodaican, hos filios habuit: primus est Cuyuc, qui nunc est imperator, Cocten et Sirenen, et si plures habuit filios ignoramus. Filii uero Tossucan: Bati, iste est ditior et potentior post imperatorem; Ordu, iste est senior omnium ducum; Siban, Bora, Berca, Tanuht; aliorum filiorum Tossucan nomina ignoramus. Filii Chiaadai sunt: Burin, Cadan; nomina aliorum filiorum eius ignoramus. Alterius autem filii Chingiscan, cuius nomen nescimus, filiorum nomina sunt hec: unus uocatur Mengu cuius mater est Seroctan; ista domina inter omnes Tartaros, excepta matre imperatoris, magis est nominata et potentior omnibus, excepto Bati; alius uocatur Bechac; alios filios habuit plures, sed eorum nomina ignoramus. Hec sunt nomina ducum: Ordu - iste fuit in Polonia et in Hungaria -, Bati, Burin, Cadan, Siban, Buyget - isti omnes fuerunt in Hungaria -, Chirpodan - iste est adhuc ultra mare contra soldanum Damasci - et alios qui sunt ultra mare. Isti alii remanserunt in terra: Mengu, Cocten, Sirenen, Hubilai, Sirenum, Sinocur, Thuatemyr, Caragai, Sibedei senex, qui dicitur inter eos miles, Bora, Berca, Moucy, Choranca, sed iste inter alios minimus est. Alii uero duces sunt plures, sed eorum nomina ignoramus. Imperator autem Tartarorum habet mirabile dominium super omnes. Nullus audet in aliqua parte morari, nisi ubi ipse assignet. Ipse autem assignat ubi maneant duces, duces uero assignant millenariis loca, millenarii centenariis, centenarii uero decanis. Insuper quicquid precipitur eis quocumque tempore, quocumque loco, siue ad bellum, siue ad mortem, siue ad uitam, sine ulla contradictione obediunt. Etiam si petit filiam uirginem uel sororem, sine contradictione dant ei. Immo singulis annis aut intermissis aliquibus annis uirgines colligit ex omnibus finibus Tartarorum, et si ipse uult sibi aliquas retinere, retinet; alias dat suis hominibus, sicut uidetur ei expedire. Nuntios quoscumque et quotcumque et ubicumque transmittit; oportet quod dent eis sine mora equos subducticios et expensas. Undecumque etiam ueniunt ei tributa uel nuntii, oportet quod equi, currus et expense similiter dentur. Sed nuntii qui ueniunt aliunde, in magna miseria sunt in uictu pariter et uestitu, quia expense eorum uiles sunt et pauce; et maxime cum ueniunt ad principes, et ibi debent moram contrahere: tunc ita parum datur decem hominibus, quod uix inde possunt uiuere duo. Nec etiam in curiis principum nec in uia datur eis comedere, nisi semel in die et satis parum. Insuper si alique sibi iniurie fiunt, conqueri de facili minime possunt; unde oportet eos illa patienter portare. Insuper multa munera tam a principibus quam ab aliis maioribus et minoribus petuntur ab eis, et si non dantur uilipendunt eos, immo quasi pro nichilo habent ipsos; et si a magnis uiris mittuntur, nolunt ab eis modicum munus habere, sed dicunt: A magno homine uenitis et tam modicum datis?. Unde accipere dedignantur, et si nuntii bene uolunt facere facta sua, oportet eos dare maiora. Iccirco magnam partem rerum, que nobis pro expensis a fidelibus erant donate, oportuit nos de necessitate in muneribus dare. Et hoc sciendum est, quod ita omnia sunt in manu imperatoris, quod nemo audet dicere hoc meum est uel illius, sed omnia sunt imperatoris, res scilicet homines et iumenta; et super hoc etiam nuper emanauit imperatoris statutum. Idem dominium habent duces per omnia super homines suos; diuisi enim sunt homines, Tartari scilicet et alii, inter duces. Nuntiis etiam ducum, quocumque eos transmittant, homines tam imperatoris quam alii omnes, equos subducticios et expensas et qui equos custodiunt et etiam nuntiis seruant, sine contradictione dare tenentur. Imperatori autem iumenta, ut habeat lac ex eis ad annum, uel ad duos uel ad tres sicut placuerit ei, tam duces quam alii, pro redditu, dare tenentur; et homines ducum idem tenentur facere dominis suis; inter eos enim nullus est liber. Et ut breuiter dicam, quicquid imperator et duces uolunt, et quantum uolunt, de rebus eorum accipiunt; de personis etiam eorum disponunt per omnia, secundum beneplacitum suum. Mortuo imperatore, ut superius dictum est, conuenerunt duces et elegerunt Occodai, filium Chingiscan predicti in imperatorem. Qui habito consilio principum eius diuisit exercitus. Bati, qui in secundo gradu attinebat eidem, misit contra terram Altisoldani et contra terram Biserminorum; hi enim Sarraceni erant, sed comanicum loquebantur. Et cum intrasset terram eorum, pugnauit cum eis et bello eos sibi subiecit. Quedam autem ciuitas, nomine Barchin, diu restitit ei; fecerant enim foueas multas in circuitu ciuitatis et operuerant illas, et quando illi ueniebant ad ciuitatem, cadebant in foueas; unde non potuerunt illam ciuitatem habere antequam predictas foueas impleuissent. Homines autem de quadam ciuitate, que uocatur Ianikint, hoc audientes exierunt obuiam eis, sponte se in manu eorum tradentes; unde ciuitate eorum non fuit destructa, sed plures eorum occiderunt et alios transtulerunt. Et acceptis spoliis ciuitatis, ipsam aliis hominibus repleuerunt, et iuerunt contra ciuitatem Ornas. Ista ciuitas erat nimium populosa; erant enim ibi Christiani plures, Gazari uidelicet et Ruteni et Alani et alii, necnon et Sarraceni; Sarracenorum tamen erat dominium ciuitatis. Hec autem ciuitas erat diuitiis multum plena; est enim posita super fluuium quemdam, qui currit per Ianikint et terram Biserminorum, qui intrat mare; unde est quasi portus, et forum maximum habebant de illa ciuitate alii Sarraceni. Et cum non possent eos aliter deuincere, preciderunt fluuium qui currebat per ciuitatem, et illam cum rebus et hominibus submerserunt. Quo facto, postea intrauerunt terram Turcorum, qui sunt pagani. Quam deuincentes, iuerunt contra Rusciam, et fecerunt magnam stragem in terra Ruscie, ciuitates et casta destruxerunt et homines occiderunt, et Kiouiam, que est metropolis Ruscie, obsederunt; et cum diu obsedissent illam ceperunt et occiderunt homines ciuitatis. Unde quando per terram illam ibamus, inueniebamus innumerabilia capita et ossa hominum mortuorum super campum iacere. Fuerat enim ciuitas ualde magna et nimium populosa, et nunc quasi in nichilum redacta est. Uix enim ducente domus sunt ibi modo, et illi homines tenentur in maxima seruitute. Inde procedentes pugnando, destruxerunt totam Rusciam. De Ruscia autem et de Comania processerunt duces predicti, et pugnauerunt contra Hungaros et Polonos, ex quibus Tartari in Polonia et in Hungaria plures interfecti fuerunt; et si non fugissent, et uiriliter restitissent Hungari, exiuissent Tartari de finibus suis, quia Tartari habuerunt talem timorem, quod omnes fugere attentabant. Sed Bati, euaginato gladio, in faciem restitit eis dicens: Nolite fugere, quia si fugitis nullus euadet, et si debemus mori moriamur omnes, quia futurum est, ut Chingiscan predixit, quod interfici debeamus; et si nunc tempus est, sustineamus. Et sic animati sunt, et remanserunt et Hungariam destruxerunt. Inde reuertentes, uenerunt in terram Morduanorum, qui sunt pagani, et eos bello uicerunt. Inde procedentes contra Byleros, id est Bulgariam Magnam, et ipsam destruxerunt omnino. Inde procedentes ad aquilonem adhuc contra Bascart, id est Hungariam Magnam, eos etiam deuicerunt. Inde egredientes, iuerunt amplius ad aquilonem, et uenerunt ad Parossitas, qui habent paruos stomachos et os paruulum, ut nobis dicebatur, nec manducant, sed decoquunt carnes; quibus decoctis, ponunt se super ollam et fumum recipiunt, et de hoc solo reficiuntur. Sed si aliquid manducant, hoc ualde modicum est. Inde procedentes, uenerunt ad Samogedos. Hi autem homines, ut dicitur, tantum de uenationibus uiuunt; tabernacula etiam et uestes habent tantummodo de pellibus bestiarum. Inde ultra procedentes, uenerunt ad quamdam terram super oceanum, ubi inuenerunt quedam monstra, ut nobis firmiter dicebatur, que per omnia formam humanam habebant, sed pedes desinebant in pedes bouinos, et humanum caput habebant, sed faciem habebant ut canis. Duo uerba loquebantur more humano et tertio latrabant ut canis, et sic, per interualla temporum, latratum interponebant, tamen ad naturam suam redibant, et sic intelligi poterat quid dicebant. Inde redierunt in Comaniam, et usque nunc quidam ex eis morantur ibidem. Chirpodan uero eodem tempore misit Occodaican cum exercitu ad meridiem contra Kergis, quos in bello deuicit. Hi autem homines sunt pagani, qui pilos in barba non habent; quorum consuetudo talis est: cum pater alicuius moritur, pre dolore quasi unam corrigiam, in signum lamenti, ab aure usque ad aurem de facie sua leuant. Quibus deuictis, ad meridiem iuit contra Armenos. Sed cum per deserta transierunt, quedam etiam monstra, ut nobis dicebatur pro certo, effigiem humanam habentia, inuenerunt, sed nonnisi unum brachium cum manu in medio pectoris et unum pedem habebant, et duo sagittabant cum uno arcu; et isti ita fortiter currebant, quod equi eos inuestigare non poterant: currebant enim saltando super illum unum pedem, et cum essent fessi taliter eundo, ibant super manum et pedem reuoluendo se quasi in circulo. Istos autem homines Isidorus ciclopedes appellauit. Et cum essent sic fessi, iterum currebant secundum modum priorem. Aliquos tamen occiderunt ex eis et, sicut nobis apud imperatoris curiam a rutenis clericis dicebatur, qui cum imperatore predicto morantur, uenerunt plures ex eis nuntii in legatione ad curiam imperatoris superius annotati, ut pacem habere possent cum eo. Inde procedentes, uenerunt in Armeniam, quam bello uicerunt, et partem Georgianie, et alia pars uenit ad mandatum eorum. Et quadraginta milia yperperorum singulis annis dederunt pro tributo et adhuc faciunt illud idem. Inde procedentes ad terram soldani de Urum, qui erat satis magnus et potens, cum quo pugnauerunt et deuicerunt. Et processerunt ultra, debellando et uincendo, usque ad terram soldani Damasci et nunc etiam terram illam optinent, et alias terras ultra illas proponunt impugnare; nec postea usque ad presentem diem in terram suam fuerunt reuersi. Alius exercitus iuit contra terram calif de Baldac, quam etiam sibi subdiderunt; et quadringenta bisantia, exceptis baldachinis et aliis muneribus, omni die dant pro tributo. Et omni anno pro calif, ut ad eos ueniat, nuntios mittunt; qui cum tributo munera magna mittit, rogans ut eum supportent. Ipse uero imperator munera accipit, et nichilominus ut ueniat mittit pro eo.
+De bello, et ordinatione acierum, et armis, et astutiis in congressione, et crudelitate captiuorum, et oppugnatione munitionum, et perfidia eorum in iis qui se reddunt eisdem.
+Dicto de imperio, dicendum est hoc modo de bello: primo de ordinatione acierum, secundo de armis, tertio de astutiis in congressione, quarto de crudelitate quam faciunt de captiuis, quinto de oppugnatione castrorum et ciuitatum, sexto de perfidia quam exercent cum iis qui se reddunt eisdem. De ordinatione acierum, hoc modo Chingiscan ordinauit, ut decem hominibus preponeretur unus, et ille secundum nos appellatur decanus; decem autem decanis preponeretur unus, qui centenarius nominatur; decem uero centenariis preponeretur unus, qui millenarius appellatur; decem millenariis preponeretur unus, et ille numerus uocatur tenebre apud eos. Cuncto uero exercitui preponuntur duo duces uel tres, ita tamen quod habeant respectum ad unum. Cum acies sunt in bello, si de decem hominibus fugit unus uel duo uel tres etiam plures, omnes occiduntur; et si omnes decem fugiunt, nisi fugiant alii centum, omnes occiduntur. Et ut breuiter dicam, nisi comuniter cedant, omnes qui fugiunt occiduntur. Item si unus uel duo aut plures audacter accedunt ad pugnam et decem alii non sequuntur, occiduntur etiam; et si unus de decem uel plures capiuntur, et alii socii sui non liberant eos, etiam occiduntur. Arma autem ista ad minus omnes debent habere: duos arcus uel tres, uel unum bonum ad minus, et tres pharetras magnas plenas sagittis, et unam securim, et funes ad machinas trahendas. Diuites autem habent gladios acutos in fine, ex una parte tantum incidentes, et aliquantulum curuos; et habent equum armatum, crura etiam tecta, galeas et lorica. Quidam loricas et etiam cooperturam equorum habent de corio, in hunc modum formatas: habent quasdam corrigias de boue uel alio animali ad latitudinem unius manus, et bituminant tres uel quattuor simul, et ligant illas corrigiolis siue cordulis; in corrigia superiori ponunt cordulas in fine, in inferiori ponunt in medio, et sic faciunt usque ad finem. Unde quando se inclinant, inferiores corrigie superiores ascendunt, et sic duplicantur super corpus uel etiam triplicantur. De coopertura equi faciunt quinque partes, ex una parte equi unam, et ex alia parte aliam, que protenduntur a cauda usque ad caput, que ligantur ad sellam, et post sellam in dorso et etiam in collo; super renes etiam aliam partem ponunt, ubi duarum partium ligature iunguntur, in qua pecia faciunt unum foramen per quod caudam exponunt; et ante pectus ponunt etiam unam; que omnes protenduntur usque ad genua uel usque ad crurum coniuncturas. Et ante frontem laminam ferream ponunt, que ex utraque parte colli partibus predictis ligatur. Lorica uero etiam quatuor habet partes: una pars protenditur a femore usque ad collum, sed est facta secundum dispositionem humani corporis, quia ante pectus est stricta et a brachiis inferius, in rotundum obuoluitur circa corpus; retro autem ad renes habent aliam peciam, que protenditur a collo usque ad aliam peciam que reuoluitur circa corpus; super humeros autem iste due pecie, anterior uidelicet et posterior, ad duas laminas ferreas, que sunt in utroque humero, fibulis conectuntur; et in utroque brachio unam habent peciam. Que ab humeris protenduntur usque ad manus, que etiam inferius sunt aperte; et in unoquoque crure unam peciam habent; que pecie omnes fibulis coniunguntur. Galea autem est superius ferrea uel de chalybe, sed illud quod protegit in circuitu collum et gulam de corio est; et omnes iste pecie de corio sunt formate, secundum modum superius annotatum. Quidam autem omnia illa, que superius diximus, habent de ferro in hunc modum formata: unam laminam tenuem ad latitudinem unius digiti faciunt et ad longitudinem palme unius, et in hunc modum faciunt laminas multas; et in unaquaque lamina octo foramina paruula faciunt, et interius tres corrigias strictas et fortes ponunt; et laminas unam super aliam ponunt quasi ascendendo per gradus, et ligant laminas predictas ad corrigias tenuibus corrigiolis, quas mittunt per foramina superius annotata, et in superiori parte consuunt corrigiolam unam, ut lamine predicte bene et firmiter cohereant simul; et faciunt ex laminis quasi corrigiam unam, et postea ligant per pecias, per omnia, sicut superius dictum est; et ista faciunt tam ad equorum quam ad hominum armaturas, et faciunt ita illa lucere quod potest homo faciem suam in eis uidere. Aliqui eorum lanceas habent, et in collo ferri lancee habent unum uncum, cum quo detrahunt hominem de sella si possunt. Longitudo sagittarum suarum est duorum pedum et unius palme et duorum digitorum. Et quia diuersi sunt pedes, mensuram pedis geometrici ponimus: duo grana hordei pollicis transuersio est, sexdecim pollices transuersi faciunt unum geometricum pedem. Ferramenta sagittarum sunt acutissima, et ex utraque parte incidentia quasi gladius biceps, et semper portant limas iuxta pharetram ad acuendum sagittas. Ferramenta predicta caudam habent acutam ad longitudinem digiti, quam imponunt in lignum. Scutum habent de uiminibus uel de uirgulis factum, sed non credimus quod portant nisi ad castra et ad custodiam imperatoris et principum, sed hoc tantum de nocte. Sagittas etiam alias habent ad sagittandum aues et bestias et homines inermes, ad trium digitorum latitudinem; sagittas autem alias habent diuersimodas ad aues et bestias sagittandas. Cum ad bellum procedere uolunt, precursores premittunt, qui nichil secum portant preter filtra sua et equos et arma. Isti nichil rapiunt, domos non comburunt, bestias non occidunt, sed tantum homines uulnerant et mortificant et, si non possunt aliud, mittunt in fugam. Multo libentius tamen occidunt quam fugant. Post istos sequitur exercitus, qui cuncta que inuenit accipit; et homines etiam, si inueniri possunt, capiunt uel occidunt. Nichilominus tamen principes exercitus ex omni parte mittunt predones post hoc ad inueniendum homines et iumenta, qui ualde sagaces sunt ad querendum. Quando autem ad flumina perueniunt, hoc modo transeunt illa, etiam si sunt magna. Maiores unum rotundum et leue corium habent, in quo in summitate per circuitum crebas faciunt ansas, in quibus funem imponunt et stringunt, ita quod in circuitu faciunt quemdam uentrem quem replent uestibus et aliis rebus, et fortissime ad inuicem comprimunt; post hec in medio ponunt sellas et alias res duriores. Homines etiam in medio sedent, et ligant ad caudam equi nauem hanc taliter preparatam. Et unum hominem, qui equum regat, faciunt pariter cum equo ante natare; uel habent aliquando duos remos et cum illis remigant ultra aquam, et sic transeunt flumen. Equos uero pellunt in aquam, et unus homo iuxta unum equum quem regit natat, et alii equi omnes illum sequuntur; et sic transeunt aquas et flumina magna. Alii uero pauperiores unam bursam habent de corio bene consutam (unusquisque tenetur habere), in qua bursa uel in quo sacco, uestes et omnes res suas imponunt, et in summitate saccum fortissime ligant, et suspendunt ad caudam equi et transeunt, ut superius dictum est. Sciendum est quod quando uident hostes, tunc uadunt ad eos, et unusquisque iacit tres sagittas uel quatuor contra aduersarios suos; et si uident quod eos superare non possunt, retro regrediuntur ad suos. Et hoc faciunt in fraudem, ut aduersarii eos sequantur ad loca ubi insidias parauerunt. Et si eorum inimici sequuntur ipsos ad predictas insidias, circumdant eos et sic uulnerant et occidunt. Item si uident quod magnus exercitus sit contra eos, aliquando diuertunt ab eo per unam dietam uel per duas, et aliam partem terre inuadunt et expoliant et interficiunt homines et terram destruunt et deuastant. Et si uident etiam quod hoc facere non possint, cedunt retro ad decem uel ad duodecim dietas aliquando, et morantur in loco tuto, quousque aduersariorum exercitus separetur, et tunc furtim ueniunt et depopulant totam terram. In bellis enim astutissimi sunt, quia iam per quadraginta annos et amplius cum aliis gentibus dimicarunt. Cum autem uolunt ad pugnam accedere, omnes acies ordinant sicut debent pugnare. Duces siue principes exercitus bellum non intrant, sed stant a longe contra inimicorum exercitum, et iuxta se habent pueros in equis et mulieres et equos; et faciunt aliquando imagines hominum et ponunt super equos. Hec ideo faciunt ut multitudo bellantium magna esse credatur. Contra faciem inimicorum unam aciem captiuorum et aliarum gentium, qui sunt inter eos, transmittunt et forsitan aliqui Tartari uadunt cum eis. Alias acies fortiorum hominum mittunt a dextris et a sinistris, ut non uideantur ab aduersariis suis, et sic circumdant aduersarios et colligunt in medium, et pugnare incipiunt ex omni parte. Et cum sint aliquando pauci, putantur ab aduersariis, qui circumdati sunt, esse multi, et maxime cum uideant illos qui sunt cum duce uel principe exercitus pueros et mulieres et equos et homines ficticios, ut dictum est supra, quos credunt esse pugnatores, et per hoc terrentur et confunduntur. Et si forte aduersarii bene pugnant, faciunt eis uiam ut fugiant; et statim cum fugere incipiunt et ab inuicem separari, insequuntur eos, et plures tunc occidunt in fuga quam mortificare possint in bello. Sciendum est tamen quod, si aliud possunt, non libenter congrediuntur, sed homines et equos sagittis uulnerant et occidunt. Et cum iam homines et equi sunt debilitati sagittis, tunc congrediuntur cum eis. Munitiones in hunc modum expugnant. Si est talis munitio, ipsam circumdant, immo aliquando sepiunt, ut nullus possit ingredi uel exire. Et pugnant fortissime machinis et sagittis, et nec die nec nocte cessant a prelio, ut illi qui sunt in munitionibus non quiescant; ipsi tamen Tartari quiescunt, quia acies diuidunt et una succedit alteri in pugna, ut non nimium fatigentur. Et si eam taliter habere non possunt, grecum prohiciunt ignem; immo solent aliquando accipere aruinam hominum quos occidunt, et liquefactam proiciunt super domos. Et ubicumque uenit ignis super pinguedinem illam, quasi inextinguibiliter ardet. Extingui tamen potest, ut dicitur, cum uino uel ceruisia superfusa. Et si super carnem ceciderit, confricatione palme manus potest extingui. Et si ita non preualent, et ciuitas illa uel castrum habeat flumen, obstruunt illud, uel faciunt alium alueum et submergunt illam munitionem si possunt. Si autem non possunt, suffodiunt illam, et sub terra armati in ipsam ingrediuntur. Et cum iam intrauerint, una pars ignem imponit ut comburatur, et alia pars cum illius munitionis hominibus pugnat. Si autem nec sic illam uincere possunt, castrum uel munitionem suam faciunt contra illam, ut ab inimicorum iaculis non grauentur; et contra illam multo tempore iacent, nisi forte exterius adiutorium habeat exercitus qui pugnet cum eis et ui remoueat ipsos. Sed cum iacent ante munitionem, blande eis loquuntur et multa eis promittunt, ad hoc ut se eorum manibus tradant. Et si illi se eis reddiderint dicunt: Exite ut secundum morem nostrum uos numeremus. Et cum illi ad eos exeunt, querunt qui sunt artifices inter eos et illos reseruant; alios autem, exceptis illis quos uolunt habere pro seruis, cum securi occidunt. Et si aliquibus aliis parcunt, ut dictum est, nobilibus et honestis hominibus nunquam parcunt. Et si forte aliquo casu contingente reseruant aliquos nobiles, nec prece nec pretio ultra de captiuitate possunt exire. In bellis autem quoscumque capiunt occidunt, nisi forte uelint aliquos reseruare, ut habeant eos pro seruis. Occidendos autem diuidunt per centenarios, ut cum bipenni interficiantur ab eis; ipsi uero post hec diuidunt per captiuos, et unicuique seruo ad interficiendum dant decem aut plures aut pauciores secundum quod maioribus placet.
+Quomodo faciunt cum hominibus pacem, et de terrarum nominibus quas subiugauerunt, et de terris que eis uiriliter restiterunt, et de tirannide quam exercent in hominibus suis.
+Descripto quomodo pugnant, dicendum est de terris quas eorum dominio subiugarunt, de quo isto modo scribemus: primo dicemus quomodo faciunt cum hominibus pacem, secundo de terrarum nominibus quas subdiderunt, tertio de terris que eis uiriliter restiterunt, quarto de tirannide quam exercent in eos. Sciendum est quod cum nullis hominibus faciunt pacem nisi subdantur eis, quia, ut dictum est supra, a Chingiscan habent mandatum et cunctas, si possunt, sibi subiciant nationes. Et hec sunt illa que petunt ab eis: ut uadant in exercitu cum eis contra omnem hominem quando placet, et ut dent decimam de omnibus, tam de hominibus quam de rebus. Computant enim decem pueros et unum accipiunt, et de puellis faciunt iilud idem, quos in terram ipsorum deducunt et tenent eos pro seruis; reliquos numerant et ordinant secundum morem eorum. Sed quando plene dominium habent super eos, si aliquid promiserunt eis, nichil obseruant, sed quascumque congrue, possunt, occasiones inueniunt contra eos. Nam cum essemus in Ruscia, missus fuit unus sarracenus ex parte Cuyuccan, ut dicebatur, et Bati; et ille prefectus a quolibet homine qui habebat tres pueros unum accipiebat, ut postea nobis dicebatur; et quicumque uiri non habebant uxores, illos deducebat; et faciebat de mulieribus etiam illud idem, que uiros legitimos non habebant. Pauperes etiam, qui mendicando suum uictum querebant, simiiiter deportabat. Reliquos autem, secundum eorum cosuetudinem, numerauit, precipiens ut unusquisque, tam paruus quam magnus, etiam infans unius diei, siue pauper esset siue diues, tale tributum preberet: ut scilicet daret unam peliem albi ursi et unum nigrum castorem et unum nigrum zabulum et unam nigram pellem cuiusdam animalis, quod in terra latibulum habet, cuius nomen in latinum transferre nescimus (Poloni autem et Ruteni illam bestiam appellant dochori), et unam nigram pellem uulpinam. Et quicumque ista non dat, inter Tartaros debet duci et in eorum redigi seruitutem. Mittunt etiam pro principibus terrarum, ut ad eos ueniant sine mora. Et cum uenerint, ibi debitum honorem nullum recipiunt, sed habentur ut alie uiles persone, et oportet ut eis munera magna presentent tam ducibus quam uxoribus eorum et officialibus millenariis et centenariis; immo omnes generaliter, et ipsi etiam serui, ab eis cum magna importunitate munera petunt, et non solum ab ipsis, sed etiam a nuntiis eorum cum mittuntur ad ipsos. Aliquibus etiam inueniunt occasiones ut eos occidant, sicut de Michaele et aliis dictum est; aliquos uero, ut alliciant alios, permittunt redire; alios etiam potionibus perimunt uel ueneno. Eorum enim intentio est ut ipsi soli dominentur in terra. Iccirco querunt occasiones contra nobiles ut eos occidant. Ab illis uero quos redire permittunt, petunt eorum filios aut fratres, quos ulterius nunquam dimittunt, sicut actum est de filio Ierozlai et de quodam alio duce Alanorum et aliis pluribus. Et si moritur pater uel frater sine herede, filium uel fratrem nunquam dimittunt, immo illius principatum totaliter accipiunt sibi, sicut de quodam duce Solangorum uidimus esse factum. Bascakos siue prefectos suos ponunt in terris illorum quos redire permittunt, quibus oportet ut ad nutum tam duces quam alii debeant obedire. Et si homines alicuius ciuitatis uel terre non faciunt quod uolunt, isti bascaki opponunt eis quod sint Tartaris infideles, et sic ciuitatem illam uel terram destruunt et homines qui sunt in ea occidunt per manum ualidam Tartarorum, qui ex mandato principis illius cui obedit terra illa ueniunt, eis nescientibus, et subito irruunt super eos; sicut nuper contigit, cum adhuc in terra Tartarorum essemus, de quadam ciuitate quam ipsimet de Rutenis in terra fecerant Comanorum. Et non solum princeps Tartarorum, qui terram usurpauit, uel prefectus ipsius, sed quicumque Tartarus nobilis per ciuitatem siue terram illam transit quasi dominatur eidem, et maxime qui maior est apud eos. Insuper aurum et argentum et alia que uolunt, et quando libet, et quantum placet, absque ulla contradictione petunt et accipiunt. Insuper si sunt aliqua placita inter illos principes qui reddiderunt se ipsis, oportet ut ad imperatorem Tartarorum uadant ad placitandum, sicut nuper contigit de duobus filiis regis Georgianie. Unus enim erat legitimus et alter de adulterio natus, qui uocabatur Dauid; legitimus autem Melic nominabatur. Filio autem adultere, terre partem reliquerat pater; alius uero qui iunior erat, ueniebat una cum matre ad Tartarorum imperatorem, pro eo quod Dauid predictus ad ipsum iter arripuerat ueniendi. Mater alterius scilicet Melic, regina uidelicet Georgianie, per quam maritus regnum tenebat, quoniam regnum illud per feminas tenebatur, mortua fuit in uia. Illi autem cum uenerunt dederunt maxima munera, et maxime legitimus filius qui repetebat terram quam reliquerat pater filio suo Dauid, cum non deberet habere quia adultere filius erat; ille uero respondebat: Licet sim filius concubine, peto tamen ut fiat michi iustitia secundum consuetudinem Tartarorum, qui nullam differentiam faciunt inter filios legitime ac ancille. Unde fuit data sententia contra filium legitimum, ut illi Dauid, qui maior erat, subesset et terram haberet quiete ac pacifice quam dederat ei pater. Et sic donaria que dederat, et causam quam contra fratrem suum Dauid habuerat, amisit. Ab illis etiam nationibus, que longe sunt ab eis et sunt coniuncte aliis nationibus, quas aliquo modo timent, que non sunt eis subiecte, tributum accipiunt, et quasi misericorditer agunt cum eis, ut non adducant exercitum super eos, uel etiam ut alii non terreantur se tradere ipsis; sicut factum est de Obesis siue Georgianis, a quibus quinquaginta uel quadraginta milia yperperorum siue bisantium accipiunt pro tributo. Alias adhuc eos in pace esse permittunt; tamen, secundum quod intelleximus ab eis, rebellare proponunt. Terrarum nomina quas uicerunt sunt hec: Kytai, Naimani, Solangi, Karakytai siue nigri Kytai, Canana, Tumat, Uoyrat, Karaniti, Huyur, Sumoal, Merkiti, Mecriti, Sarihuyur, Bascart id est Magna Hungaria, Kergis, Cosmir, Sarraceni, Bisermini, Turcomani, Byleri id est Magna Bulgaria, Corola, Comuchi, Burithabet, Parossiti, Cassi, Alani siue Assi, Obesi siue Georgiani, Nestoriani, Armeni, Kangit, Comani, Brutachi, qui sunt Iudei, Mordui, Torci, Gazari, Samogedi, Perses, Tati, India Minor siue Ethiopia, Circassi, Ruteni, Baldac, Sarti. Alie terre sunt plures, sed earum nomina ignoramus. Uidimus etiam uiros et mulieres fere de omnibus terris superius nominatis. Hec autem sunt nomina terrarum que eis uiriliter restiterunt, nec sunt adhuc subdite eis: India Magna, Mangia, quedam pars Alanorum, quedam pars Kytaorum, Saxi. Quamdam enim ciuitatem Saxorum predictorum, ut nobis dicebatur ibidem, obsederunt et debellare temptauerunt. At ipsi fecerunt machinas contra machinas eorum, et Tartarorum machinas omnes fregerunt; nec ciuitati appropinquare poterant ad pugnam propter machinas et balistas; tandem unam uiam sub terra fecerunt, et prosilierunt in ciuitatem, et alii temptabant incendere ciuitatem, et alii pugnabant. Homines autem ciuitatis unam partem ad extinguendum ignem posuerunt, et alia pars fortiter pugnabat cum iis qui intrauerant ciuitatem, et multos occiderunt ex eis, alios uulnerauerunt, compellentes eos ad suos redire. Ac ipsi, uidentes quod nichil possent eis facere et quod multi homines morerentur, recesserunt ab eis. In terra Sarracenorum et aliorum, qui quasi sunt inter eos domini, accipiunt omnes artifices meliores et in omnibus operibus suis ponunt. Alii autem artifices dant eis de opere suo tributum; segetes omnes condunt in horreis dominorum suorum, dimittunt tamen eis semina, et quantum ipsis competenter sufficit pro expensis; aliis autem unicuique unum pondus de pane satis modicum dant in die, et nichil aliud nisi ter in septimana modicum quid de carnibus eis prebent; et illis tantum hoc artificibus faciunt qui in ciuitatibus commorantur. Insuper quando dominis placet, cum uxoribus et filiis iuuenes omnes accipiunt, et post se cum omnibus famulis suis faciunt ire, qui de cetero sunt de numero Tartarorum, immo potius de numero captiuorum, quia, etsi inter ipsos sunt numerati, non tamen habentur in reuerentia sicut Tartari, sed habentur pro seruis, et ad omnia pericula ut alii captiui mittuntur. Ipsi enim in bellis sunt primi, et etiam si debet palus uel aqua periculosa transiri, eos oportet primo uadum templare. Ipsos etiam est necesse operari omnia que sunt facienda. Ipsi etiam si in aliquo offendunt uel non obediunt ad nutum, ut asini uerberantur. Et ut breuiter dicam, modicum quid manducant et modicum bibunt et pessime induuntur, nisi forte aliquid possint lucrari ut aurifabri et alii artifices boni. Sed aliqui tam malos dominos habent quod nichil eis dimittunt, nec habent tempus, pre multitudine operum dominorum, ut sibi aliquid operentur, nisi furentur si tempus, quando forsan debent quiescere uel dormire, et hoc si uxores uel propriam stationem permittuntur habere. Alii autem qui tenentur in domo pro seruis, omni miseria sunt repleti. Uidimus enim eos ire in bracis pelliceis sepissime et toto corpore nudos in maximo solis ardore, et in hyeme patiuntur maximum frigus; uidimus etiam aliquos pedicas et digitos manuum de magno frigore perdidisse; audiuimus etiam aliquos esse mortuos, uel etiam de magno algore quasi in omnibus membris inutiles esse factos.
+Quomodo bello Tartaris occurratur, et quid attendunt, et de armis et ordinatione acierum, et quomodo occurratur eorum astutiis in pugna, et munitione castrorum et ciuitatum, et quid faciendum est de captiuis.
+Dicto de terris que obediunt eis, supponendum est quomodo bello occurratur eisdem, quod uidetur nobis hoc modo dicendum: primo quidem scribendum est quid intendunt, secundo de armis et ordinatione acierum, tertio quomodo occurratur eorum astutiis in congressione, quarto de munitione castrorum et ciuitatum, quinto quid faciendum est de captiuis. Intentio Tartarorum est sibi subicere totum mundum si possunt, et de hoc a Chingiscan habent mandatum, sicut superius dictum est. Iccirco eorum imperator sic in litteris suis scribit: Dei fortitudo, omnium hominum imperator, et in superscriptione sigilli sui est hoc: Deus in celo et Cuyuccan super terram, Dei fortitudo, omnium hominum imperatoris sigillum. Et ideo cum nullis hominibus faciunt pacem, ut dictum est, nisi forte se in manibus eorum tradant. Et quia, excepta christianitate, nulla est terra in orbe quam ipsi non teneant, iccirco ad pugnam se preparant contra nos. Unde nouerint uniuersi quod, nobis existentibus in terra Tartarorum, in solemni curia, que iam ex pluribus annis indicta erat, fuimus, ubi elegerunt Cuyuc in imperatorem in presentia nostra, qui in lingua eorum dicitur Can. Qui Cuyuccan predictus erexit cum omnibus principibus uexillum contra Ecclesiam Dei et romanum Imperium, et contra omnia regna Christianorum et populos Occidentis, nisi forsan facerent ea que mandat domino pape et potentioribus ac omnibus Christianorum populis Occidentis. Quod nulla ratione faciendum est, nobis uidetur: tum propter nimiam seruitutem etiam intollerabilem que est hactenus inaudita, quam uidimus oculis nostris, in quam redigunt omnes gentes sibi subiectas; tum propterea quia in eis nulla est fides, nec aliqua gens potest confidere in uerbis eorum, quia quicquid promittunt non obseruant, quando uident tempora sibi fauere; et subdoli sunt in omnibus factis et promissis eorum; intendunt etiam delere omnes principes, omnes nobiles, omnes milites et honestos uiros de terra, ut superius dictum est, et hoc faciunt sub dolo et artificiose in subditos suos; tum quia indignum est ut christiani subdantur eisdem, propter abominationes eorum, et quia in nichilum redigitur cultus Dei, et anime pereunt, et corpora ultra quam credi possit multimode affliguntur: in principio quidem sunt blandi, sed postea ut scorpio cruciant et affligunt; tum quia pauciores sunt numero, et corpore debiliores quam populi christiani. In predicta autem curia sunt bellatores et principes exercitus assignati. De decem hominibus mittunt tres cum famulis eorum, de omni terra potestatis eorum. Unus exercitus debet intrare per Hungariam, secundus per Poloniam, ut nobis dicebatur. Uenient autem pugnaturi continue decem et octo annis: tempus est eis assignatum procedendi. In martio preterito exercitum inuenimus indictum per omnes Tartaros per quos transiuimus ad terram Ruscie. Uenient autem in tribus uel in quatuor annis usque in Comaniam. De Comania autem insultum facient in terras superius annotatas: ignoramus tamen utrum incontinenti post tertiam hyemem ueniant, uel ad tempus adhuc exspectent, ut melius uenire possint ex improuiso. Hec omnia firma sunt et uera, nisi Dominus aliquod impedimentum pro sua gratia faciat eis, sicut fecit quando uenerunt in Hungariam et Poloniam. Debebant enim procedere pugnando triginta annis, sed interfectus fuit tunc imperator eorum ueneno, et propter hoc quieuerunt a preliis usque nunc. Sed modo, quia positus est imperator de nouo, iterum ad pugnam se incipiunt preparare. Sciendum quod imperator proprio ore dixit quod uellet mittere exercitum in Liuoniam et Prusciam. Et quoniam intendit omnem terram delere uel in seruitutem redigere, - que seruitus est quasi intollerabilis nostre genti, ut superius dictum est -, occurrendum igitur est eis bello. Et si una prouincia non uult alteri opem ferre, terra illa de lebitur contra quam pugnant, et cum illis hominibus quos capiunt pugnabunt contra aliam terram, et in acie erunt primi. Si male pugnant occidentur ab eis; si autem bene, ipsos cum promissis et adulationibus tenent, et etiam, ut ab eis non fugiant, promittunt eos facere dominos magnos. Sed post hec, quando securi possunt esse de ipsis ut non recedant, faciunt eos infelicissimos seruos; ac de mulieribus, quas uolunt pro seruitiis et concubinis tenere, faciunt illud idem. Et ita cum hominibus deuicte prouincie destruunt aliam terram. Nec est aliqua prouincia que per se possit eis resistere, sicut nobis uidetur, nisi Deus uelit pugnare pro ipsis, quia de omni terra potestatis eorum, ut superius dictum est, homines congregantur ad bellum. Unde si christiani se ipsos et suam terram et christianitatem uolunt seruare, oportet quod in unum conueniant reges, principes et barones et terrarum rectores, et mittant de communi consilio homines contra eos ad pugnam, antequam ipsi incipiant per terram diffundi; quoniam, postquam incipiunt spergi per terram, nullus congrue auxilium alteri potest prebere, quoniam ipsi cateruatim undique homines querunt ac occidunt. Et si se claudunt in castris, ponunt tria uel quatuor milia hominum aut plures circa castrum uel ciuitatem qui obsideant eam; et ipsi nichilominus diffunduntur per terram homines occidentes. Quicumque autem uolunt pugnare cum eis, hec arma debent habere: arcus bonos et fortes balistas quas multum timent intendit omnem terram delere uel in seruitutem redigere, - que seruitus est quasi intollerabilis nostre genti, ut superius dictum est -, occurrendum igitur est eis bello. Et si una prouincia non uult alteri opem ferre, terra illa de lebitur contra quam pugnant, et cum illis hominibus quos capiunt pugnabunt contra aliam terram, et in acie erunt primi. Si male pugnant occidentur ab eis; si autem bene, ipsos cum promissis et adulationibus tenent, et etiam, ut ab eis non fugiant, promittunt eos facere dominos magnos. Sed post hec, quando securi possunt esse de ipsis ut non recedant, faciunt eos infelicissimos seruos; ac de mulieribus, quas uolunt pro seruitiis et concubinis tenere, faciunt illud idem. Et ita cum hominibus deuicte prouincie destruunt aliam terram. Nec est aliqua prouincia que per se possit eis resistere, sicut nobis uidetur, nisi Deus uelit pugnare pro ipsis, quia de omni terra potestatis eorum, ut superius dictum est, homines congregantur ad bellum. Unde si christiani se ipsos et suam terram et christianitatem uolunt seruare, oportet quod in unum conueniant reges, principes et barones et terrarum rectores, et mittant de communi consilio homines contra eos ad pugnam, antequam ipsi incipiant per terram diffundi; quoniam, postquam incipiunt spergi per terram, nullus congrue auxilium alteri potest prebere, quoniam ipsi cateruatim undique homines querunt ac occidunt. Et si se claudunt in castris, ponunt tria uel quatuor milia hominum aut plures circa castrum uel ciuitatem qui obsideant eam; et ipsi nichilominus diffunduntur per terram homines occidentes. Quicumque autem uolunt pugnare cum eis, hec arma debent habere: arcus bonos et fortes balistas quas multum timent et sagittas sufficientes et bonum dolabrum de bono ferro uel securim cum longo manubrio; ferramenta sagittarum de arcu uel de balista debent, ut Tartari, quando sunt calida temperari in aqua cum sale mixta, ut fortia sint ad penetrandum arma eorum; gladios etiam lances cum unco, qui ualent ad detrahendum eos de sella, quia de ipsa facillime cadunt; ac cutellos, loricas duplicatas, quia illas de facili eorum sagitte non penetrant; et galeam et arma et alia ad protegendum corpus et equum ab armis et sagittis eorum. Et si aliqui non sint ita bene armati, ut diximus, debent ire post alios ut faciunt Tartari, et trahere contra eos arcubus uel balistis. Nec deberent parcere pecunie quando comparant arma, ut possint animas et corpora et libertatem et res alias obseruare. Acies deberent ordinare ut ipsi, per millenarios ac centenarios, decanos et duces exercitus. Qui duces nequaquam prelium debent intrare, sicut non intrant duces eorum, sed debent de exercitu uidere et ordinare. Legem etiam ponere debent ut simul incedant ad bellum siue alias, sunt ordinati. Et quicumque reliquerit alium siue ad bellum procedentem siue pugnantem, uel quicumque fugerit, nisi communiter cedant, grauiter debet puniri; quia tunc pars bellantium sequitur fugientes et sagittis eos occidunt, et pars cum iis qui remanent pugnat, et sic confunduntur ac occiduntur remanentes ac fugientes. Et similiter quicumque fuerit conuersus ad predam collectam, antequam omnino sit exercitus contrariorum deuictus, maxima pena debet multari; talis enim apud Tartaros sine ulla miseratione occiditur. Locus ad prelium est eligendus, si fieri potest, ut campus sit planus, et ut possint undique uidere. Et debent habere, si possunt, siluam magnam a tergo uel a latere, ita tamen quod non possunt intrare inter ipsos et siluam. Nec debent omnes conuenire in unum, sed facere acies multas et diuisas ab inuicem, non tamen nimis distantes. Et contra illos qui primo ueniunt, debent unam aciem mittere que eis occurrat; et si Tartari simulant fugam, non multum uadant post eos, nisi forte quantum possunt uidere, ne forte ipsos ad paratas insidias trahant, sicut ferre solent. Et alia sit parata ad iuuandum ipsam aciem si fuerit oportunum. Insuper habeant speculatores ex omni parte, ut uideant quando ueniunt alie acies Tartarorum retro a dextris et a sinistris; et semper debent mittere aciem contra aciem que eis occurrat. Ipsi enim semper nituntur concludere aduersarios suos in medio; unde magnam cautelam debent habere, ne hoc facere possint, quia sic exercitus facillime debellatur. Acies autem debent hoc cauere, ne diu currant post eos propter insidias quas solent parare; plus enim fraudulentia quam fortitudine pugnant. Duces exercitus semper esse debent parati ad mittendum adiutorium si necessarium est, illis qui sunt in pugna; et propter hoc etiam debent uitare nimium cursum post eos, ne forte fatigentur equi eorum; quoniam nostri multitudinem equorum non habem. Sed Tartari illum equum quem equitant uno die, illum non ascendunt in tribus uel in quatuor diebus post hoc; unde non curant si fatigentur equi, propter multitudinem equorum quam habent. Et si Tartari cedunt, non tamen nostri deberent recedere uel ab inuicem separari, quia simulando faciunt hoc, ut exercitus diuidatur, ut post hoc libere ingrediantur et destruant omnem terram. Debent etiam cauere, ne faciant nimias expensas ut solent, ne propter penuriam redire cogantur et dent Tartaris uiam ut ipsos et alios occidant et destruant totam terram, et propter eorum superfluitatem nomen Domini blasphemetur. Sed hoc debent facere diligenter ut, si contingat aliquos pugnatores redire, alii loco eorum succedant. Duces etiam nostri debent die noctuque facere exercitum custodire, ne repente et subito irruant super eos, quia Tartari, ut demones, multas excogitant artes nocendi; immo tam de nocte quam de die semper debent esse parati, neque exspoliati debent iacere, nec delitiose ad mensam sedere, ut imparati non ualeant inueniri, quia Tartari uigilant semper ut uideant quomodo possint nocere. Homines uero terre qui Tartaros expectant uel super se timent uenire, occultas foueas debent habere, in quibus tam segetes quam alia reponere debent, propter duo: ut uidelicet Tartari non possint illa habere et ut, si eis Dominus propitius fuerit, ualeant ea postea inuenire. Eis fugientibus de terra, debent fenum et stramina comburere uel fortiter occultare, ut equi Tartarorum minus inueniant ad comedendum. Ciuitates autem et castra si uolunt munire uideant prius qualia sint in situ: situs enim talis debet esse castrorum, quod machinis et sagittis expugnari non possint, et aquam habeant sufficientem et ligna et, si fieri potest, quod introitus et exitus eorum tolli non possit, et quod habeant homines sufficientes qui possint uicissim pugnare. Et debent uigilare diligenter ne aliqua astutia possint Tartari castrum furari. Expensas ad multos annos debent habere sufficientes; custodiant tamen diligenter expensas et illas in mensura manducent, qui nesciunt quanto tempore ipsos in castris oporteat esse inclusos; quia quando ipsi incipiunt, multis annis obsident unum castrum, sicut fit hodierna die in terra Alanorum de quodam monte quem, ut credimus, iam obsederunt per duodecim annos; qui uiriliter restiterunt et multos Tartaros et nobiles occiderunt. Alia autem castra et ciuitates, que talem situm non habent, debent fortiter uallari foueis profundis muratis et muris bene paratis; et arcus et sagittas sufficientes et lapides ac fundas debent habere. Et debent diligenter cauere quod non permittant Tartaros ponere machinas suas, sed suis machinis debent eos repellere. Et si forte aliquo ingenio uel aliqua arte Tartari erigant machinas suas debent eas destruere machinis suis si possint; balistis etiam et fundis et machinis debent resistere ut ciuitati non appropinquent. Alias etiam debent esse parati, ut superius dictum est. De castris etiam et ciuitatibus, que sunt in fluminibus posite, debent diligenter uidere ne possint submergi. Sed ad hoc sciendum est quod Tartari plus diligunt quod homines se in ciuitatibus et castris claudant, quam quod pugnent cum eis in campo. Dicunt enim illos suos esse porcellos in ara conclusos, unde ponunt custodes, ut superius dictum est. Si autem aliqui Tartari de equis suis in bello proiciantur, statim sunt capiendi, quia cum sunt in terra, fortier sagittant et equos ac homines uulnerant et occidunt. Et si seruarentur, tales possunt esse quod haberetur per eos quasi perpetuo pax, aut pecunia magna daretur pro eis, quoniam se ad inuicem diligunt satis. Tunc quando capiuntur, si debent seruari, ne fugiant, diligens custodia est habenda. Sed quomodo Tartari cognoscantur, superius dictum est, ubi de forma eorum est expressum. Sunt et alie multe gentes cum eis, que per formam superius annotatam possunt ab ipsis cognosci. Est autem hoc sciendum quod multi in exercitu sunt cum eis qui, si uiderent tempus et haberent fiduciam quod nostri non occiderent eos, ex omni parte exercitus, sicut ipsimet nobis dixerunt, pugnarent cum ipsis, et peiora mala facerent eis quam alii qui sunt eorum aduersarii manifesti. Hec autem, que superius scripta sunt, ut illi qui uiderunt et audierunt, tantum diximus referendo, non ut instruamus discretos qui, per exercitium pugne, bellorum nouerunt astutias; credimus enim quod nulla meliora et utiliora cogitabunt et facient illi qui ad hoc prudentes sunt et instructi; poterunt attamen, per illa que superius dicta sunt, habere de eis occasionem et materiam cogitandi; scriptum est enim: Audiens sapiens sapientior erit et intelligens gubernacula possidebit.
+De prouinciis et situ earum per quas transiuimus, et de curia imperatoris Tartarorum et principum eius, et de testibus qui nos inuenerunt ibidem.
+Dicto quomodo bello occuratur eisdem, ultimo dicemus de uia quam fecimus, et de situ terrarum per quas transiuimus, et ordinatione curie imperatoris et principum eius, et testibus qui in terra Tartarorum nos inuenerunt. Cum iam proposuissemus, ut dictum est prius alias, ad Tartaros proficisci, ad regem peruenimus Boemorum. Requisito consilio eius, cum esset nobis familiaris dominus ab antiquo, que uia esset nobis melior ad eundum, respondit quod esset melius, prout ei uidebatur, ire per Poloniam et Rusciam. Habebat enim consanguineos in Polonia, quorum adiutorio Rusciam intrare possemus; et datis litteris suis et bono conductu, iter arripuimus ut per Poloniam transiremus; fecit etiam nobis expensas dari per terras et ciuitates eius, quousque ad ducem Slesie Boleslaum ueniremus, nepotem ipsius, qui nobis etiam erat familiaris et notus. Ipse etiam dedit nobis litteras suas et conductum securum et expensas per uillas et ciuitates, usquequo ueniremus ad Lanciscie ducem Conradum. Quo tempore, nobis gratia Dei fauente, uenerat ibi dominus Uasilico dux Ruscie, a quo intelleximus de facto plenius Tartarorum. Miserat enim ibi nuntios suos, qui ad ipsum et fratrem suum Danielem redierant, portantes securitatem de transeundo ad Bati domino Danieli; qui dixit nobis quod si nos uellemus ire ad ipsos, oporteret nos habere munera magna ad dandum eis, quia illa cum importunitate maxima requirebant; et si non debantur, sicut etiam uerum est, non poterat nuntius cum eis congrue facta sua facere, immo etiam quasi pro nichilo reputatur. Nos autem nolentes quod negotium domini pape et Ecclesie propter hoc impediretur, de hoc quod datum nobis fuerat causa elemosine ne deficeremus ad subsidium uie nostre, emi fecimus quasdam castorum pelles et quorumdam etiam aliorum animalium. Dux Conradus et ducissa Cracouie et quidam milites et episcopus Cracouie, hoc scientes, plures etiam huiusmodi nobis pelles donarunt. Dux etiam Conradus et filius eius et dux Cracouie et episcopus et barones Cracouie rogauerunt multum attente ducem Uasiliconem predictum, ut nos ad transeundum ad Tartaros iuuaret in quantum posset; qui respondit quod faceret hoc libenter. Unde nos secum duxit in terram suam; et cum detinuisset nos aliquot dies in expensis suis, ut aliquantulum quiesceremus, et fecisset nobis uenire episcopos suos de nostro rogatu, legimus eis litteras domini pape, in quibus monebat eos quod deberent redire ad Ecclesie unitatem sancte matris. Nos etiam monuimus eos et etiam induximus, in quantum potuimus, tam ducem quam episcopos et alios omnes qui conuenerant ad illud idem. Sed quia eodem tempore quo dux predictus in Poloniam uenit, frater eius dux Daniel iuerat ad Bati et presens non erat, finaliter respondere non potuerunt, sed ad plenariam responsionem oportebat suum reditum expectare. Post hec dux predictus usque in Kiouiam nobiscum unum seruientem transmisit; nichilominus tamen ibamus semper sub periculo capitis propter Luthuanos, qui sepe insultum faciebant occulte quantum poterant super terram Ruscie, et maxime in locis illis per que debebamus transire. Et quia maior pars hominum Ruscie a Tartaris fuit occisa uel in captiuitatem deducta, iccirco eis resistere potenter minime possent; a Rutenis tamen per seruientem predictum eramus securi. Unde, gratia Dei fauente et ab inimicis crucis Christi nos eripiente, peruenimus in Kiouiam, que metropolis est Ruscie. Et cum peruenissemus illuc, habuimus de uia nostra consilium cum millenario et aliis nobilibus qui erant ibidem. Qui responderunt nobis quod si duceremus in Tartariam equos illos quos habebamus, cum niues essent magne et nescirent fodere erbam sub niue, sicut equi Tartarorum, nec inueniri posset aliquid aliud ad manducandum pro ipsis, cum Tartari nec stramina nec fenum nec pabulum habeant, morerentur omnes. Unde nos, habito consilio, decreuimus cum duobus pueris qui custodirent illos dimittere ipsos ibidem. Quare oportuit nos millenario munera dare, ut ipsum haberemus propitium ad dandum nobis equos subducticios et conductum. Antequam tamen in Kiouiam ueniremus, in Daniloue usque ad mortem fuimus infirmati; nichilominus tamen in uehiculo, in magno frigore, per niuem fecimus nos trahi, ne domini pape et christianitatis posset negotium impediri. Dispositis ergo omnibus istis negotiis in Kiouia, secundo die post festum purificationis Domine nostre, cum equis millenarii et conductu de Kiouia iter arripuimus ad illas barbaras nationes. Peruenimus ad quamdam uillam, que erat immediate sub Tartaris, que Canoue appellatur. Prefectus autem uille nobis dedit equos et conductum usque ad aliam uillam, in qua erat quidam alanus prefectus, qui uocabatur Micheas, qui omni malitia et nequitia erat plenus. Ipse enim miserat contra nos in Kiouiam quosdam satellites suos, mendaciter qui nobis dicerent, ex parte Corenze, quod si essemus nuntii, ueniremus ad ipsum. Et hoc ideo faciebat, quamuis non esset uerum, ut posset a nobis munera extorquere. Cum autem perueniremus ad ipsum, reddidit se ualde difficilem nobis, et nisi munera promisissemus eidem, nullo modo conducere nos uolebat. Nos autem uidentes quod aliter ultra procedere non poteramus, promisimus ei aliqua donaria dare; et cum daremus ei ea que nobis uidebantur, nolebat recipere, nisi plura daremus eidem. Unde oportuit nos addere secundum uoluntatem ipsius; et quedam nobis subdole et furtiue et malitiose subtraxit. Post hec recessimus secunda feria quinquagesime cum ipso, et duxit nos usque ad primam custodiam Tartarorum. Et cum in prima sexta feria post diem cinerum hospitaremur, dum sol accederet ad occasum, Tartari super nos armati horribiliter irruerunt, querentes quales homines essemus. Et cum respondissemus quod nuntii essemus domini pape, quibusdam cibariis a nobis acceptis, continuo discesserunt. Mane facto surgentes, cum aliquantulum processissemus, nobis maiores eorum qui erant in custodia occurrerunt, interrogantes quare ueniremus ad eos quod negotium haberemus. Quibus respondimus quod eramus nuntii domini pape, qui Christianorum dominus erat et pater, qui nos idcirco mittebat, tam ad regem quam ad principes et Tartaros omnes, quia placebat eidem quod Christiani omnes Tartarorum essent amici, et pacem haberent cum eis; insuper quod desiderabat quod essent magni apud Deum in celo. Iccirco monebat eos, tam per nos quam per litteras suas, dominus papa quod Christiani efficerentur et fidem reciperent Dei et domini nostri Iesu Christi, quia aliter saluari non possent; mandabat preterea quod mirabatur de tanta occisione hominum, et maxime Christianorum et potissime Hungarorum, Morauorum, Polonorum qui sunt ei subditi, que per Tartaros facta est, cum eos in nullo lesissent nec ledere attemptassent; et quia dominus Deus erat grauiter offensus super hoc, monebat eos quod de cetero cauerent a talibus et penitentiam agerent de commissis. Adhuc diximus quod dominus papa rogabat quod rescriberent ei quid de cetero facere uellent, et que sit eorum intentio, et quod de omnibus supradictis eidem per suas litteras responderent. Auditis causis et intellectis superius annotatis, dixerunt quod super ista uerba uellent consulere et subducticios equos usque ad Corenzam et ducatum prebere, et statim munera petiuerunt, et quod fecimus: oportebat enim nos de necessitate facere uirtutem. Datis ergo muneribus, et subducticiis equis acceptis, de quibus ipsi descenderant, cum eorum ducatu ad Corenzam arripuimus iter eundi. Ipsi tamen uelociter equitantem, cum iis uerbis que dixeramus eisdem, ad ducem predictum unum nuntium premiserunt. Dux autem iste dominus est omnium qui sunt in custodia positi contra omnes homines occidentis, ne forte subito et improuise irruant super eos. Iste dux habet sub se, ut audiuimus, sex milia hominum armatorum. Cum autem peruenissemus ad ipsum, fecit longe a se nobis ponere stationes, et misit ad nos seruos suos procuratores, qui quererent a nobis cum quo eidem inclinare uellemus, hoc est dicere: Que uultis ei munera dare?. Nos respondimus quod dominus papa aliqua munera non mittebat, quia non erat certus quod ad eum peruenire possemus. Insuper iueramus per loca ualde periculosa, propter Luthuanorum timorem, qui frequenter discurrunt per uias a Polonia usque fere ad Tartaros, per quas transitum feceramus. Uerumtamen de iis que habemus ad uictum nostrum de gratia Dei et domini nostri pape, sicut poterimus, honorabimus eum. Et cum plura dedissemus eidem, non sufficerunt ei, nisi per interpositas personas peteret plura, promittens quod faceret nos duci honeste, si admitteremus petitionem ipsius; quod oportebat nos facere, si uolebamus uiuere et mandatum domini pape congrue ducere ad effectum. Acceptis muneribus, duxerunt nos ad ordam siue ad tentorium ipsius et fuimus instructi ut inclinaremus ter cum genu sinistro ante ostium stationis, et caueremus attente ne pedem super limen ostii poneremus; quod fecimus diligenter, quia sententia mortis est super illos qui scienter limen stationis ducis alicuius conculcant. Postquam intrauimus, oportuit nos, coram duce et aliis maioribus omnibus qui specialiter erant ad hoc aduocati, dicere flexis genibus ea que superius dixeramus. Obtulimus ei etiam litteras domini pape. Sed quia noster interpres, quem de Kiouia dato pretio duxeramus, non erat sufficiens ut per eum littere possent interpretari, nec ad hoc aliquis alius idoneus habebatur, iccirco non potuerunt interpretari. Quo facto, equi nobis dati fuerunt et tres tartari, duo qui erant decani et alius erat homo Bati, qui nos ducerent cum magna festinatione ad ducem predictum. Iste autem Bati est potentior, excepto imperatore cui obedire tenetur, pre cunctis principibus Tartarorum. Secunda autem feria, que est post primam dominicam quadragesime, arripuimus iter ad ipsum; et equitando quantum equi poterant ire trotando, quia habebamus equos recentes fere omni die ter uel quater et equitabamus de mane usque ad noctem, immo de nocte sepissime, ante quartam feriam maioris ebdomade ad ipsum non potuimus peruenire. Iuimus autem per totam terram Comanorum, que tota est plana, et habet quatuor flumina magna: primum Neper appellatur, iuxta quod ex parte Ruscie ambulabat Corenza, et ex parte altera, per illa campestria, Mouci, qui maior est quam Corenza; secundum Don, super quod ambulat quidam princeps, qui habet sororem Bati in uxorem, qui Carbon appellatur; tertium Uolga, istud flumen est ualde magnum, super quod uadit Bati; quartum Iaec appellatur, super quod millenarii duo, unus ex una parte fluminis et alter ex altera parte, uadunt. Omnes isti in hyeme ad mare descendunt, et in estate super ripam eorumdem fluminum ascendunt ad montes. Mare autem istud est Mare Magnum, de quo exit Brachium Sancti Georgii quod Constantinopolim uadit. Super Neper autem fuimus per glaciem multis diebus. Ista flumina sunt magna, piscibus multum plena et maxime Uolga. Que flumina intrant mare Grecie, quod dicitur Mare Magnum, super cuius maris litora satis periculose per glaciem in pluribus iocis iuimus multis diebus; congelatur enim circa litora bene ad tres leucas interius. Sed antequam ad Bati ueniremus, duo ex nostris Tartaris processerunt ad indicandum ei omnia uerba que apud Corenzam dixeramus. Cum autem perueniremus ad Bati, in terre finibus Comanorum, fuimus bene positi per unam leucam longe a stationibus suis. Quando autem debebamus duci ad curiam eius, fuit nobis dictum quod debebamus inter duos ignes transire, quod nos aliqua ratione facere nolebamus. Sed dixerunt nobis: Secure ite, quia pro nulla causa facimus uos inter istos duos ignes transire, nisi propter hoc quod si uos aliquod malum cogitatis domino nostro, uel si forte uenenum portatis, ignis auferat omne malum. Quibus respondimus: Propter hoc transibimus, ne de tali re nos reddamus suspectos. Et cum peruenissemus ad ordam, fuimus interrogati a procuratore suo qui Eldegai uocatur, cum quo uellemus inclinare, id est que uellemus ei munera dare. Cui respondimus ut prius Corenze dixeramus, scilicet quod dominus Papa non miserat munera, sed nos de iis que habebamus, de gratia Dei et domini nostri Pape pro expensis, ipsum, sicut poteramus, uolebamus honorare. Datis muneribus et acceptis, interrogauit nos procurator ipsius, qui Eldegai appellatur, causam aduentus nostri. Cui diximus easdem causas quas Corenze superius dixeramus. Auditis causis, introduxit nos in stationem, facta prius inclinatione et audita admonitione de limine, ut dictum est. Intrantes autem, flexis genibus diximus uerba nostra; dictis uerbis, litteras obtulimus, et rogauimus ut darentur nobis interpretes qui litteras ualerent transferre; qui in die parasceue nobis dati fuerunt; et diligenter transtulimus eas cum ipsis in littera rutenica, sarracenica et lingua Tartarorum. Que interpretatio fuit Bati presentata, quam legit et notauit attente. Tandem ad nostram reducti fuimus stationem, sed nulla cibaria nobis dederunt, nisi una uice aliquantulum milii in una scutella, quando uenimus in prima nocte. Iste autem Bati satis se magnifice tenet, habens ostiarios et omnes officiales sicut et imperator eorum. Sedet etiam in eminentiori loco, quasi in trono, cum una de uxoribus suis; alii autem, tam fratres quam filii sui et etiam alii maiores, sedent inferius in medio super bancum; alii uero homines post eos in terra, sed uiri a dextris et femine a sinistris. Tentoria autem de panno lineo habet magna et satis pulchra, que regis Hungarie fuerunt. Nec aliquis extraneus ad tentorium audet accedere, preter familiam, nisi uocatus, quantumcumque sit magnus et potens, nisi forsan sciatur quod sit uoluntas ipsius. Nos autem, dicta causa, sedimus a sinistris, et sic faciunt omnes nuntii in eundo; sed in redeundo ab imperatore, ponebamur semper a dextris. In medio prope ostium stationis ponitur mensa, super quam ponitur potus in aureis et argenteis uasis. Nec unquam bibit Bati nec aliquis principes Tartarorum, maxime cum in publico sunt, nisi cantetur uel citarizetur eidem. Et cum equitat, semper portatur solinum uel tentoriolum super caput eius in hasta, et sic faciunt cuncti maiores principes Tartarorum, et etiam uxores eorum. Predictus etiam Bati hominibus suis est satis benignus, timetur tamen ualde ab eis; sed crudelissimus est in pugna, sagax est multum et etiam astutissimus in bello, quia longo tempore iam pugnauit. In die autem sabbati sancti uocati fuimus ad stationem, et exiuit ad nos procurator Bati predictus dicens, ex parte eius, quod iremus ad imperatorem Cuyuc. In terram ipsorum retentis quibusdam ex nostris sub hac specie quod uellent eos remittere ad dominum papam. quibus litteras dedimus de omnibus factis, quas referrent eidem; sed cum rediissent usque ad Mouci, ibidem retenti fuerunt usque ad reditum nostrum. Nos autem, in die Resurrectionis Domini, dicto officio et facta qualicumque comestione, cum duobus Tartaris qui nobis apud Corenzam erant assignati, recessimus cum multis lacrimis, nescientes utrum ad mortem uel ad uitam iremus. Eramus tamen ita infirmi quod poteramus uix equitare. In tota illa quadragesima fuit cibus noster milium cum aqua et sale tantum, et in aliis diebus ieiuniorum similiter, nec habebamus aliquid bibere preter niuem in caldario liquefactam. Comania uero habet ab aquilone, immediate post Rusciam Morduinos, Byleros, id est magnam Bulgariam, Bascartos, id est magnam Hungariam; post Bascartos, Parossitas et Samogedos; post Samogedos, illos qui dicuntur habere faciem caninam, in oceani litoribus in desertis. A meridie autem habet Alanos, Circassos, Gazaros, Greciam, Constantinopolim, et terram Hiberorum, Tatos, Brutachios qui dicuntur esse iudei, hi caput radunt, et terram Siccorum, et Georgianorum, et Armenorum, et terram Turcorum. Ab occidente habet Hungariam et Rusciam. Terra predicta maxima est et longa. Iuimus autem per eam fortissime equitando, quoniam habebamus omni die equos recentes, quinquies in die aut septies, non quando per deserta ibamus, ut superius dictum est, et tunc accipiebamus equos meliores et fortiores, qui possent continuum sustinere laborem, ab initio quadragesime usque ad octo dies post Pascha. Istos autem Comanos Tartari occiderunt; quidam etiam a facie ipsorum fugerunt, et alii sunt in eorum seruitutem redacti; plurimi tamen ex eis qui fugerunt, reuertuntur ad ipsos. Post hoc, terram intrauimus Kangitarum, que magnam penuriam in locis plurimis habet aquarum, in qua propter penuriam aque homines pauci morantur. Unde homines Ierozlai ducis Ruscie, qui in terram Tartarorum ibant ad ipsum, fuerunt propter sitim plures mortui in illo deserto. In qua terra et etiam in Comania, multa inuenimus capita et ossa hominum mortuorum iacere tamquam sterquilinium super terram; per quam terram iuimus ab octo diebus post Pascha usque fere ad Ascensionem Domini nostri. Isti homines erant pagani, et tam Comani quam Kangite non laborabant, sed tantum de animalibus uiuebant, nec edificabant domos sed in tabernaculis habitabant. Istos etiam Tartari deleuerunt et habitant in terra ipsorum, et illi qui remanserunt redacti sunt in seruitutem eorum. De terra Kangitarum intrauimus terram Biserminorum. Isti homines linguam comanicam loquebantur et adhuc loquuntur, sed legem sarracenicam tenent. In hac terra inuenimus urbes innumeras subuersas et castra diruta et uillas multas desertas. In hac terra est quidam fluuius magnus, cuius nomen ignoramus, super quem est ciuitas quedam que uocatur Ianikint, et alia que uocatur Barchin, et alia que uocatur Ornas, et alie plures, quarum nomina ignoramus. Hec terra habebat dominum qui dicebatur Altisoldan, qui destructus est a Tartaris cum omni progenie sua, cuius nomen proprium ignoramus. Terra autem habet montes maximos; a meridie autem habet Hierusalem, Baldac et totam terram Sarracenorum; in finibus illis propinquis morantur duces Burin et Cadan, qui sunt fratres carnales; ab aquilone partem terre nigrorum Kytaorum et oceanum habet; in illa moratur Siban, qui est frater Bati. Per quam iuimus a festo Ascensionis fere ad octo dies ante festum beati Iohannis Baptiste. Deinde terram nigrorum Kytaorum fuimus ingressi, in qua tantum de nouo unam ciuitatem edificauerunt, que Emil appellatur, ubi imperator domum edificauit, in qua uocati fuimus ad bibendum. Et ille qui erat ex parte imperatoris ibidem, fecit plaudere coram nobis maiores ciuitatis et etiam duos filios eius. Inde exeuntes inuenimus quoddam mare, non multum magnum, cuius nomen, quia non interrogauimus, ignoramus. In litore autem illius maris est quidam mons paruus in quo est quoddam foramen, ut dicitur, unde in hyeme exeunt tam magne tempestates uentorum, quod homines uix et cum magno periculo possunt transire. In estate ibi semper auditur sonitus uentorum sed tenuiter de foramine exit, sicut nobis incole referebant. Per litora illius maris iuimus per plures dies. Quod mare plures insulas habet; et illud dimisimus a sinistris. Terra autem hec abundat fluminibus multis, non magnis tamen; in ripis fluminum ex utraque parte sunt silue, sed in latitudine parum habent. In terra illa habitat Ordu qui est senior frater Bati, immo est omnium ducum Tartarorum antiquior; et est orda siue curia patris ipsius, in qua est una de uxoribus eius que ipsam regit. Consuetudo enim est apud Tartaros quod principium et maiorum curie non delentur, sed semper ordinantur alique mulieres que ipsas regant, et eis partes denariorum dantur, sicut dominus earum dare solebat. Post hec uenimus ad primam ordam imperatoris, in qua erat una de uxoribus suis; et quia nondum uideramus imperatorem, noluerunt nos uocare nec intromittere ad ordam ipsius, sed fecerunt nobis in tentorio nostro secundum Tartaros ualde bene seruiri et, ut quiesceremus, nos per unam diem retinuerunt ibidem. Inde procedentes in uigilia beati Petri, terram intrauimus Naimanorum, qui sunt pagani. In die autem apostolorum Petri et Pauli cecidit ibidem magna nix, et habuimus maximum frigus. Hec autem terra supra modum est montuosa et frigida et de planitie ibi modicum inuenitur (et iste due nationes non laborant, sed sicut Tartari in tentoriis habitabant, quas etiam ipsi deleuerunt) per quam iuimus multis diebus. Deinde terram intrauimus Mongalorum, quos nos Tartaros appellamus. Per quam terram, sicut credimus, iuimus per tres septimanas fortiter equitando, et in die beate Marie Magdalene uenimus ad Cuyuc, qui nunc est imperator. Per omnem istam uiam ualde uenimus festinanter, quia preceptum erat Tartaris nostris ut cito nos ducerent ad curiam solemnem, iam ex pluribus annis indictam propter electionem imperatoris, ut mature uenire possemus. Iccirco surgebamus de mane et ibamus usque ad noctem sine comestione, et sepius ueniebamus tam tarde quod non comedebamus in sero, sed illud quod debebamus manducare in uespere dabatur nobis in mane. Et quantumcumque poterant equi trotare ibamus: equis enim nullo modo parcebatur, quia in die sepius habebamus equos recentes; et illi qui lassi erant redibant, ut superius dictum est, et sic absque ulla intermissione equitabamus uelociter. Quando autem peruenimus, Cuyuc fecit nobis dari tentorium et expensas, quales Tartari solent dare; nobis tamen melius quam aliis nuntiis faciebant. Ad ipsum tamen uocati non fuimus, pro eo quod adhuc electus non erat, nec se de imperio intromittebat. Interpretationem tamen litterarum domini pape et uerba que dixeramus a Bati predicto erant ei mandata. Et cum stetissemus per quinque uel sex dies ibidem, ad matrem suam nos transmisit, ubi curia solemnis adunabatur. Et cum peruenissemus ibidem, iam extensum erat tentorium magnum, quod erat de alba purpura preparatum, et nostro iudicio erat tam grande quod plus quam duo milia hominum poterant esse sub illo. Et in circuitu erat factum ligneum tabulatum, quod uariis imaginibus erat depictum. In secundo uel tertio die iuimus illuc cum Tartaris, qui nobis erant ad custodiam assignati, et ibi conuenerunt omnes duces, et unusquisque cum hominibus suis equitabat per colles et planitiem in circuitu. In prima die omnes albis purpuris fuerunt uestiti in secunda rubeis, et tunc uenit Cuyuc ad tentorium illud, tertia die omnes in blaueis purpuris, quarta die in optimis baldachinis. In tabulato illo iuxta tentorium erant due porte maiores, per unam solus imperator debebat intrare, et ad illam nulla erat custodia quamuis esset aperta, quia per illam nullus audebat ingredi uel exire; per aliam omnes qui admittebantur intrabant, et ad illam erant custodes cum gladiis, arcubus et sagittis; et si aliquis appropinquabat tentorio ultra terminos qui positi erant, si capiebatur uerberabatur, si fugiebat sagittabatur, tamen sine ferro erat sagitta. Equi erant longe quantum bis, ut credimus, poterat sagittare. Duces undique cum pluribus ex hominibus suis ibant armati, sed nulli, nisi essent decem, usque ad equos poterant ire, immo grauiter percutiebantur qui ambulare aliter attemptabant. Et multi erant qui in frenis pectoralibus, sellis et postellis, iudicio nostro, auri circa uiginti marchas habebant. Et sic duces infra tentorium colloquebantur et, ut credimus, de electione tractabant. Alius autem uniuersus populus longe extra tabulatum erat predictum. Et ita fere usque ad meridiem morabantur, et tunc incipiebant lac bibere iumentinum, et usque ad uesperas tantum bibebant, quod mirabile uisu erat. Nos autem uocauerunt interius et dederunt nobis ceruisiam, quia lac iumentinum minime habebamus; et hoc fecerunt nobis pro magno honore. Sed tantum compellebant nos ad bibendum, quod sustinere propter dissuetudinem nullo modo poteramus; unde ostendimus eis quod nos grauabat, et ideo nos compellere dimiserunt. Foris autem erat dux Ierozlaus de Susdal Ruscie et duces plures Kytaorum et Solangorum, duo quoque filii regis Georgianie, nuntius calif de Baldac qui erat soldanus, et plus quam decem alii soldani Sarracenorum, ut credimus et ut a procuratoribus nobis dicebatur. Erant enim ibi plus quam quatuor milia nuntiorum inter illos qui portabant tributa et illos qui munera deferebant, et soldanos et duces alios qui ueniebant ad tradendum se ipsos, et illos pro quibus ipsi miserant, et illos qui erant terrarum prefecti. Hi omnes simul ponebantur extra tabulatum, et eis simul bibere prebebatur; nobis autem et duci Ierozlao semper dabant locum superiorem, quando exterius eramus cum ipsis. Putamus, si bene meminimus, quod ibi fuimus bene per quatuor septimanas; et credimus quod ibi fuit electio celebrata, non tamen publicata fuit ibidem: et propter hoc maxime credebatur quod ibi semper, quando Cuyuc de tentorio exibat, cantabatur eidem et cum quibusdam uirgis pulchris, que in summitate lanam habebant coccineam, inclinabant ei, quod nulli alii duci fiebat, quousque exterius morabatur. Hec autem sira orda nominatur ab eis. Inde exeuntes, equitauimus ad alium locum, omnes unanimiter, per tres aut quatuor leucas, ubi erat in quadam pulchra planitie, iuxta quemdam riuum inter montes, aliud tentorium preparatum, quod apud ipsos orda aurea appellatur, ubi Cuyuc debebat poni in sede in die Assumptionis Domine nostre; sed propter grandinem que cecidit, de qua dictum est supra, fuit dilatum. Tentorium autem illud erat positum in columnis, que aureis laminis erant tecte, et clauis aureis cum aliis lignis erant affixe et de baldachino erat tectum superius et interius parietum, sed exterius alii erant panni. Ibi fuimus usque ad festum beati Bartholomei, in quo conuenit maxima multitudo. Et contra meridiem uersis uultibus stabant, et quidam erant qui ad iactum lapidis longe erant ab aliis, et semper procedebant longius et longius facientes orationes, flectendo genua contra meridiem. Nos autem, utrum facerent incantationes uel flecterent genua deo uel alteri nescientes, genuflexones facere nolebamus. Et cum diu ita fecissent, reuersi sunt ad tentorium, et posuerunt Cuyuc in sede imperiali, et flexerunt duces genua coram eo et, post hoc, uniuersus populus, exceptis nobis qui non eramus eis subiecti. Deinde bibere inceperunt et, ut moris eorum est, usque ad uesperas continue potauerunt. Post hec uenerunt carnes cocte in curribus sine sale, et inter quatuor uel quinque unum membrum dederunt. Interius autem dederunt carnes et brodium cum sale pro salsa, et sic cunctis diebus quando conuiuia faciebant. In loco illo fuimus coram imperatore uocati, et cum Cingai protonotarius scripsisset nomina nostra et illorum a quibus eramus missi et ducis Solangorum et aliorum, alta uoce clamauit, recitans illa coram imperatore et ducibus uniuersis. Quo facto, flexit unusquisque nostrum genu sinistrum quater et monuerunt nos ne limen inferius tangeremus. Et cum nos pro cutellis diligentissime quesiuissent et nullatenus inuenirent, intrauimus ostium a parte orientali, quoniam ab occidente nullus, nisi imperator solus, audet intrare, uel etiam dux si tentorium eius est; minores autem de talibus non multum curant. Et istud fuit primum quod in presentia eius suam intrauimus stationem, postquam factus fuit imperator. Ibidem etiam omnes nuntios recepit, sed tentorium suum paucissimi intrauerunt. Ibi etiam tanta donaria a nuntiis fuerunt data, in serico, in samitis, purpuris et baldachinis et cingulis sericis cum auro preparatis, pellibus nobilibus et aliis donariis, quod mirabile erat uidere. Ibi etiam quoddam soliolum siue tentoriolum, quod portatur super caput imperatoris, fuit presentatum eidem, quod totum erat preparatum cum gemmis. Ibi etiam quidam prefectus unius prouincie duxit ei camelos multos, tectos cum baldachinis, et selle erant posite super eos cum quibusdam instrumentis, in quibus homines interius sedere ualebant (et sicut credimus fuerunt quadraginta uel quinquaginta), et equos multos et mulos phaleratos siue armatos, quosdam de corio, quosdam de ferro. Et nos etiam si uellemus dare donaria fuimus requisiti, sed iam consumpseramus omnia fere, quod ei dare minime habebamus. Ibidem longe a stationibus super montem erant positi plus quam quingenti currus, qui omnes auro et argento et sericis uestibus erant pleni, qui cuncti inter imperatorem et duces diuisi fuerunt. Et singuili duces partes suas diuiserunt inter homines suos, tamen sicut placuit eis. Inde recedentes, uenimus ad alium locum, ubi erat positum unum tentorium mirabile, totum de purpura ruffa, quod dederunt Kytai; ibi etiam interius introducti fuimus. Et semper quando intrabamus, dabatur nobis bibere ceruisia uel uinum; prebebantur etiam nobis carnes cocte, si uolebamus habere. Solariulum unum de tabulis erat alte preparatum, ubi tronus imperatoris erat positus. Tronus autem erat de ebore, mirabiliter sculptus. Ibi etiam erat aurum et lapides pretiosi, si bene meminimus, et margarite. Et per gradus ascendebatur illud quod rotundum erat parte posteriori. Banci etiam erant positi in circuitu sedis, ubi domine sedebant in scamnis a parte sinistra, a dextris autem nemo sedebat superius, sed duces sedebant in bancis inferius, in medio, et alii sedebant post eos. Et omni die ueniebat multitudo maxima dominarum. Ista tria tentoria, de quibus superius diximus, erant ualde magna. Alia autem tentoria habebant sue uxores de filtro albo, que satis erant magna et pulchra. Ibidem diuisi fuerunt ab inuicem imperator et mater eius: et mater imperatoris iuit in unam partem et imperator in aliam, ad iudicia facienda. Capta enim erat amita imperatoris istius que ueneno interfecerat patrem eius, tempore eo quo exercitus eorum in Hungaria fuit, unde propter hoc exercitus, qui erat in predictis partibus, retrocessit; de qua cum aliis pluribus fuit factum iudicium, et fuerunt occisi. Eodem tempore mortuus fuit Ierozlaus, dux magnus in quadam parte Ruscie que Susdal nominatur. Hic modo fuit uocatus ad matrem imperatoris, que dedit ei manducare et bibere, quasi pro honore de manu ipsius; et reuersus est ad hospitium, incontinenti est infirmatus, et fuit mortuus post septem dies, et totum corpus eius miro modo factum est glaucum. Quare credebatur ab omnibus quod potionatus esset ibidem, ut suam terram libere et plenarie possiderent. Et ad hoc est argumentum quod incontinenti, nescientibus hominibus suis qui erant ibi, imperator misit nuntium festinanter in Rusciam ad Alexandrum filium eius ut ueniret ad ipsum, quia uellet ei terram patris donare; qui ire uoluit, sed remansit. Et medio tempore dabat litteras ut ipse ueniret et terram patris sui haberet. Credebatur tamen ab omnibus quod eum occideret si ueniret, uel etiam perpetuo captiuaret. Quo mortuo, duxerunt nos Tartari nostri ad imperatorem, si bene memores fuimus de tempore; et cum audiuisset imperator per Tartaros nostros quod uenissemus ad eum, iussit nos redire ad matrem, pro eo quod uolebat secundo die erigere uexillum contra omnem terram occidentis, sicut nobis ab illis qui sciebant firmiter dicebatur, ut superius dictum est; uolebat enim quod nos nesciremus. Et cum reuersi fuimus, stetimus paucis diebus, et iterum fuimus reuersi ad ipsum, cum quo stetimus bene per mensem, in tanta fame et siti, quod uix poteramus uiuere, quia expense que dabantur pro quatuor uix uni sufficiebant; nec inuenire poteramus aliquid ad emendum, quia forum erat nimis remotum. Et nisi Dominus preparasset nobis quemdam rutenum qui uocabatur Cosmas, qui erat aurifaber imperatoris satis dilectus, qui nos in aliquo sustentauit, ut credimus, mortui fuissemus, uel nisi Dominus in aliquo alio nos iuuasset. Hic autem ostendit nobis tronum imperatoris, quod ipse fecerat, antequam poneretur in sede, et sigillum eius quod fabricauerat ipse, et etiam nobis dixit superscriptionem eiusdem sigilli, et etiam alia multa secreta que nobis erant necessaria ad sciendum. Inuenimus etiam in curia imperatoris predicti qui cum ducibus aliis uenerant: Rutenos plures, Hungaros, et scientes latinum et gallicum, et clericos rutenos et alios qui fuerant cum eis, aliqui triginta annis, in bellis et aliis factis et sciebant omnia facta eorum, quia sciebant linguam et cum eis assidue morabantur, aliqui uiginti, aliqui decem, aliqui plus, aliqui minus, a quibus poteramus perscrutari omnia. Et ipsi nobis uoluntarie et aliquando sine interrogatione, quia sciebant nostram uoluntatem, omnia referebant. Post hec misit imperator pro nobis dici per Cingai protonotarium suum, quod nostra uerba et negotia scriberemus et daremus eidem: quod et fecimus, et scripsimus ei omnia uerba que apud Bati antea dixeramus, sicut superius dictum est. Et transactis pluribus diebus, fecit nos iterum uocari, et dixit nobis per Kadac procuratorem totius imperii, coram Bala et Cingai protonotariis et allis scriptoribus multis, quod omnia uerba diceremus; quod fecimus uoluptarie et libenter. Interpres autem noster fuit, tam ista uice quam alia, Temer miles Ierozlai, presente clerico qui erat cum eo, et etiam alio clerico qui erat cum imperatore; et interrogauit nos tunc temporis si erant apud dominum papam, qui intelligerent litteram Rutenorum uei Sarracenorum aut etiam Tartarorum; cui respondimus quod nec rutenam nec tartaricam nec sarracenam litteram habebamus, uerumtamen Sarraceni erant in terra, sed a domino papa erant remoti. Diximus tamen quod nobis uidebatur expedire quod scriberent in tartarico et nobis interpretarentur, et nos scriberemus in nostra littera diligenter, et portaremus tam litteram quam interpretationem ad dominum papam. Et tunc recesserunt a nobis ad imperatorem. In die autem beati Martini iterum fuimus uocati, et uenerunt ad nos Kadac, Cingai et Bala et scriptores predicti, et nobis litteram de uerbo ad uerbum interpretati fuerunt. Et cum scripsissemus in latino, faciebant sibi per singulas orationes interpretari, uolentes scire si nos in uerbo aliquo erraremus. Et cum ambe littere fuerunt scripte, fecerunt nos legere semel et secundo, ne forte minus aliquod haberemus, et dixerunt nobis: Uidete quod omnia bene intelligatis, quia non expediret quod non intelligeretis omnia, quoniam debetis ad tam remotas prouincias proficisci. Et cum respondissemus: Intelligimus omnia bene, litteras in sarracenico rescripserunt, ut posset aliquis inueniri in partibus istis qui legeret eas si dominus papa uellet. Mos est imperatoris Tartarorum ut nunquam extraneo nisi per interpositam personam loquatur, quantumcumque sit magnus, sed audit et respondet per interpositam personam, ut dictum est. Quandocumque tamen negotium coram Kadac proponunt, uel audiunt responsionem imperatoris, illi qui sunt sub eo stant flexis genibus usque ad finem uerborum, quantumcumque sint magni. Non potest, nec etiam est consuetudo, quod aliquis loquatur aliquid supra aliquam rem, postquam ab imperatore est diffinitum. Imperator autem predictus sicut habet procuratorem et protonotarios et scriptores, sic habet omnes officiales in negotiis tam publicis quam priuatis, exceptis aduocatis, quia sine strepitu iudiciorum, secundum arbitrium imperatoris, omnia fiunt. Alii etiam principes Tartorum de iis que ad eos pertinent faciunt illud idem. Iste autem imperator potest esse quadraginta uel quadragintaquinque annorum aut plus, mediocris est stature, prudens est ualde, et astutus nimium et multum seriosus, et grauis in moribus; nec unquam uidet homo eum de facili ridere uel facere aliquam leuitatem, sicut nobis christiani dicebant qui assidue morantur cum eo. Dicebant etiam nobis christiani qui erant de familia eius quod credebant firmiter quod deberet fieri christianus, et de hoc habent signum apertum, quoniam ipse tenet clericos christianos et dat eis expensas; christianorum etiam capellam semper habet ante maius tentorium eius, et cantant publice et aperte, et pulsant ad horas secundum morem Grecorum, ut alii christiani, quantacumque sit ibi multitudo Tartarorum uel etiam hominum aliorum; quod non faciunt alii duces. Proposuit imperator mittere nobiscum nuntios suos, sicut nobis Tartari nostri dixerunt, qui nobiscum uenire debebant. Uolebant tamen, ut credimus, quod nos hoc peteremus ab eo, quia ad hoc unus de Tartaris nostris, qui senior erat, nos monuit ad petendum. Sed quoniam ut uenirent nobis bonum non uidebatur, respondimus ei quod nostrum non erat petere, sed si ipse imperator de sua uoluntate mitteret eos, nos uellemus eos ducere secure, Domino adiuuante. Nobis autem, propter plures causas, ut uenirent expedire non uidebatur. Prima est quod timuimus ne, uisis dissentionibus ac guerris que sunt inter nos, magis contra nos animarentur ad ueniendum. Secunda causa fuit quia pauorem habebamus quod terre exploratores esse deberent. Tertia causa fuit quia uerebamur ne interficerentur, quoniam gentes nostre pro magna parte arrogantes sunt et superbe: quando seruientes, qui erant nobiscum, ex rogatu cardinalis qui est legatus Alemannie, in habitu tartarico ibant ad ipsum, fere a Teutonicis lapidati fuerunt in uia et coacti sunt deponere habitum illum; consuetudo enim est Tartarorum nunquam facere pacem cum hominibus illis qui nuntios eorum occidunt, quin de ipsis sumant uindictam. Quarta causa est quia pauebamus quod ui deberent nobis auferri, sicut de quodam principe Sarracenorum, qui adhuc est in captiuitate nisi mortuus sit, aliquando factum fuit. Quinta causa est quia de aduentu eorum nulla erat utilitas, cum nullum haberent mandatum aliud uel protestatem, nisi quod afferre litteras imperatoris ad dominum papam et ad alios principes quas adhuc non habebamus; et malum credebamus quod inde posset contingere. Iccirco nobis non placuit quod uenirent. Tertia die post hec, scilicet in festo beati Britii, dederunt nobis licentiam et litteram imperatoris sigillo signatam, mittentes non ad matrem imperatoris, que dedit unicuique nostrum unum pelliceum uulpinum, quod habebat de foris pilos et intus erat cum sindaco subductum, et purpuram unam, de quibus Tartari nostri furati sunt unum passum de unaquaque, et de illa que dabatur seruienti sunt meliorem medietatem furati. Quod nos non latuit, sed noluimus inde facere uerba. Tunc arripuimus iter ad reuertendum, et uenimus per totam hyemem, iacentes sepius in desertis in niue, nisi quando poteramus nobis cum pede facere locum ubi non erant arbores sed planus campus; et sepe inueniebamus nos totos coopertos de niue, quando uentus ipsam pellebat. Et sic uenimus ad Ascensionem Domini ad Bati, cui diximus quod responderet domino pape; qui respondit quod nollet aliquid demandare, nisi quod scripserat imperator; dixit tamen quod diceremus domino pape et aliis maioribus omnino que scripserat imperator diligenter. Et datis nobis litteris de conductu, recessimus ab eo, et uenimus usque ad Mouci in sabbato infra octauam Pentecostes, ubi erant nostri socii et seruientes, qui erant retenti, quos ad nos reduci fecimus. Et inde iuimus usque ad Corenzam, qui etiam petiuit iterum a nobis donaria; et non dedimus, quia non habebamus. Qui dedit nobis duos Comanos, qui erant de numero Tartarorum, usque ad Kiouiam Ruscie. Tartarus tamen noster non dimisit nos, usque exiremus ultimam custodiam Tartarorum. Isti autem alii qui nobis a Corenza erant dati, in sex diebus ad ultima custodia usque Kiouiam nos duxerunt. Uenimus autem ibi quindecim diebus ante festum beati Iohannis Baptiste. Kiouienses autem, quando aduentum nostrum perceperunt, omnes occurrerunt nobis letanter. Congratulabantur enim nobis, quasi nos a mortuis surgeremus. Sic fecerunt nobis per totam Poloniam, Boemiam et Rusciam. Daniel et Uasilico, frater eius, fecerunt nobis magnum festum, et tenuerunt nos contra uoluntatem nostram bene octo dies. Medio tempore inter se et cum episcopis et aliis probis uiris consilium habentes super iis que locuti fueramus eisdem, quando ad Tartaros procedebamus, nobis responderunt communiter dicentes quod dominum papam uellent habere in dominum specialem et in patrem, et sanctam romanam Ecclesiam in dominam et magistram, confirmantes etiam omnia que de hac materia prius per suum abbatem transmiserant. Et super hoc nobiscum ad dominum papam suas litteras et nuntios transmiserunt. Et ne aliqua dubitatio quin fuerimus ad Tartaros apud aliquos oriatur, nomina illorum scribimus qui ibidem nos inuenerunt. Rex Daniel Ruscie cum omnibus militibus et hominibus suis, qui uenerant secum, nos inuenerunt, prope stationes Carbon, qui habet sororem Bati in uxorem>; apud Corenzam inuenimus Hongrot centurionem Kiouie et socios eius, qui etiam nos per quamdam partem uie duxerunt; et isti post nos uenerunt usque ad Bati. Apud Bati inuenimus filium ducis Ierozlai, qui habebat secum militem unum de Ruscia qui uocatur Sangor, qui fuit natione comanus sed nunc est christianus, ut alter rutenus qui apud Bati noster fuit interpres, de terra susdaliensi. Apud imperatorum Tartarorum inuenimus ducem Ierozlaum qui mortuus est ibidem, et militem suum qui uocatur Temer, qui fuit interpres noster apud Cuyccari, imperatorem scilicet Tartarorum, tam in translatione litterarum imperatoris ad dominum papam, quam in uerbis dicendis et respondendis. Ibi etiam erat Dubazlaus clericus ducis predicti, Iacobus, Michael et iterum Iacobus seruientes ipsius. In reuersione in terram Biserminorum, in ciuitate Ianikint, inuenimus Coligneum qui de mandato uxoris Ierozlai et Bati ibat ad predictum Ierozlaum, et Cocceleban et omnem societatem eius. Isti omnes reuersi sunt in terram susdaliensem in Ruscia, a quibus poterit, si oportuerit, ueritas inueniri. Apud Mouci inuenerunt socios nostros qui remanserunt, dux Ierozlaus et societas eius, dux etiam quidam in Ruscia, Santopolcus nomine, et societas eius. Et in exitu Comanie inuenimus ducem Romanum qui intrabat ad Tartaros et societatem ipsius, et ducem Olaha qui exibat et societatem ipsius. Nuntius etiam ducis de Chernegloue exiuit nobiscum de Comania, et diu per Rusciam uenit nobiscum; et omnes isti sunt duces ruteni. Ciuitas omnis Kiouie testis est, que nobis dedit conductum et equos usque ad primam custodiam Tartarorum, et in reuersione recepit nos cum conductu Tartarorum et equis eorum, qui reuertebantur ad ipsos. Et omnes homines Ruscie per quos nos transitum fecimus, qui receperunt litteras sigillatas Bati et mandatum, quod nobis equos et expensas preberent, quod si non facerent, occiderentur ab eo. Insuper testes sunt mercatores Wratislauie, qui usque in Kiouiam uenerunt nobiscum et sciuerunt quod nos manus intrauimus Tartarorum; et multi alii mercatores, tam de Polonia quam de Austria, qui uenerunt in Kiouiam postquam ad Tartaros ieramus. Sunt et testes mercatores de Constantinopoli qui per Tartaros in Rusciam uenerunt, et erant in Kiouia cum de terra reuersi sumus Tartarorum. Nomina autem mercatorum illorum sunt hec: Michael genuensis et Bartholomeus, Manuel ueneticus, Iacobus Renerius Acre, Nicholaus pisanus, isti sunt maiores; alii minores sunt: Marchus, Henricus, Iohannes, Uasius, iterum Henricus Bonadies, Petrus Paschaini. Alii plures fuerunt, sed eorum nomina nescimus. Rogamus cunctos qui legunt predicta, ut nichil minuant nec apponant, quia nos omnia que uidimus uel audiuimus ab aliis, quos credebamus fide dignos, sicut Deus testis est, nichil scienter addentes, scripsimus preuia ueritate. Sed quia illi per quos transitum fecimus, qui sunt in Polonia, Boemia et Teutonia et in Leodio et Campania, suprascriptam historiam libenter habebant, iccirco eam rescripserunt antequam esset completa et etiam plene contracta, quia neque dum tempus habueramus quietis, ut eam possemus plene complere. Ideo nemo miretur quia in ista plura sunt et melius correcta quam sint in illa, quoniam istam, postquam habuimus qualecumque otium, correximus ad plenum et perfectum, siue perfectius illa que nondum erat completa. Explicit historia Mongalorum quos nos Tartaros appellamus.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/IulianusDeSpira_VitaSanctiFrancisci.txt b/testi_2_tutti/IulianusDeSpira_VitaSanctiFrancisci.txt
new file mode 100644
index 0000000..454465e
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/IulianusDeSpira_VitaSanctiFrancisci.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Prologus. In Nomine Domini. Introitus in uitam sancti Francisci. Ad hoc quorumdam, quos speciali meritorum praerogatiua Dominus priuilegiare disposuit, priora quaedam in diuinis eloquiis commemorantur infirma sanctorum, quatenus inscrutabilem diuini consilii profunditatem mirantes pariter et laudantes, quo lapsi quidam excellentioribus super plerosque iustorum meritis sublimantur, nec innocentes quasi de sua confisi iustitia in imo uitiorum prostratos despiciant, nec tamen de suis impii flagitiis desperantes pro uenia postulanda propinquare ad fontem misericordiae Dominum pertimescant. Sic nimirum pia iustorum humilitas Domini iudicis iustitiam metuit, ne ruinosus eos praesumptionis tumor extollat; sic tam firma quam discreta lapsorum spes de pii patris benignitate praesumit, ne horrenda ipsos uorago desperationis absorbeat; sic quoque stupenda in omnibus et laudanda magnificentiae Domini gloria praedicatur, quae et gratuito diligens sustentat iustos ne corruant , et benigne commiserans erigit elisos ne pereant. Hinc Christum negasse primum eiusdem uicarium; hinc et ipsum uas electionis Christi legimus Ecclesiam persecutum ; ob hoc etiam publicanus ille, qui et apostolus et euangelista uocatur; sed et illa specialis Christi discipula septem daemoniis obsessa narratur. Hinc gloriosi confessoris et leuitae Christi Francisci breuiter utcumque gesta scripturi, priora quaedam ipsius infirma praemittimus, ut conuersationis eius ultimis quae plene uel digne explicare non possumus, ad prima collatis, conuersionis illius auctor magnifice ab omnibus collaudetur, pia innocentibus humilitas augeatur, firmiorque prolapsis de uenia spes donetur. Explicit prologus. Quo ordine sit conuersus ac sua uendiderit, et quanta a patre eum persequente sustinuit. Fuit igitur in uallis Spoletanae finibus, ciuitate Assisio, uir quidam nomine Franciscus, negotiator officio, praediues transitoriis opibus, sed iustitiae pauper operibus . Nam a primaeuo aetatis suae tempore in mundi uanitatibus indecenter nutritus, suis etiam nutritoribus insolentior est effectus. Quid multa? Hic saeculi miserrimae felicitati et gloriae penitus intendebat; caeterosque in his praeire conatus, cordis inquieti lasciuiam iocis et lusibus, gestu et habitu, uerbis impudicis et cantibus ostentabat. Et cum esset pecuniarum cautissimus conquisitor, etsi in dispensando uel retinendo largitatis medium non tenebat, plus tamen in partem prodigalitatis quam auaritiae declinabat. Unde cum propter inanem suorum dissipationem uideretur affabilis et humanus, multorum ob hoc sibi cohaerentium caudam post se traxit iniquam, qui ipsum ueluti caput et ducem sequebantur praecipites ad ruinam. Sic, suorum complicum stipatus agminibus, usque ad annum aetatis suae fere uigesimum quintum in uia perditionis incessit; donec ad declarandam mirabilium suorum gloriam Domino complacuit, ut miranda in illo dexterae Excelsi mutatio et in stuporis exemplum posteris fieret, respirandique in gratiam peccatoribus spem praeberet. Aggreditur itaque primum diuina miseratio, ad illius multorumque salutem, corporalibus molestiis erroneum reuocare, et diutinis attritum languoribus coëgit iam solitis dissimilia cogitare; sicque factum est ut inciperet, etsi non plene, mansuescere sub flagellis, quod antea nesciebat in prosperis. Tandem namque tantillo uirium resumpto, ut baculi adminiculo sustentatus incederet, totam ei circumiacentem contemplanti prouinciam quodam modo taedium generabat quidquid uisu pulchrum in desiderio prius habuerat; sed et talium amatores stultissimos reputabat. Sed quoniam prosperitas post periculum facile consueuit incautos decipere, coepit uir iste, arridentibus iterum prosperis, adhuc sibi maiora prioribus de saeculi uanitate promittere, qui plene necdum peruersae seruitutis iugum excusserat de ceruice . Nam quodam nobili ciuitatis Assisii uanis laudibus augendisque pecuniis inhiante et ob hoc militaribus ornamentis ad eundum in Apuliam se parante, Franciscus, iam pristino corporis recuperato uigore, non minus diuitiarum et gloriae cupidus, eidem nobili sociare se studuit, ueluti qui leuis animo iam iam paternae correctionis non meminit. Sed in hoc satis est diuini dispositio miranda consilii, quod is, qui iam pridem mansuescere coeperat per languores meritoque ad plenum corrigi flagellatus debuerat, iam nunc secundo coepit inde mirabilius a suo proposito reuocari, unde rationabiliter uidebatur ad hoc debuisse potius animari. Nam nocte, cum ad iter Apuliae consummandum tota se dedisset, ostensa est ei per uisionem domus sua militaribus apparatibus plena, quae uenalium esse consueuerat pannorum cumulis occupata. Stupenti igitur ad euentum rei insolitum responsum est, haec omnia fore sua militumque suorum. Euigilans autem, quamuis huiusmodi uisionem suo proposito uideret applaudere et ad illud exsequendum prosperitatis eam praesagium reputaret, subito tamen et mirabiliter circa haec eadem quae conceperat coepit tepescere, ita ut ad haec explenda iam a seipso uim fieri sibimet oporteret; donec tandem, non multo post, ire in Apuliam penitus recusaret. Sic nouae militiae dux futurus ex hac ipsa sui mutatione perpendit, iam dictam uisionem longe aliud quam crediderat importare; sic armis caelestibus, quibus postmodum contra omnes tentationes uiriliter utebatur, acceptis, coepit ex tunc mores pristinos ad plenum mutare. Franciscus itaque iam a publicae negotiationis tumultu se subtrahens, euangelicus negotiator efficitur, et quasi bonas margaritas , donec unam pretiosam inueniat, quaerit , dum ad uidendum quid Deo placentius inchoet, diuersarum meditando uirtutum officinas ingreditur. Cumque sic in agrum dominicum meditari secedit, thesaurum illic absconditum inuenit et recondit, eumque cum agro, uenditis omnibus , comparare proponit. Iam noui propositi nouum consiliarium quaerit: Deum, quid agat, unicum consulit, nullique mortalium quid intendat exponit. Solum tamen quemdam sibi prae caeteris familiarem gaudii sui participem esse desiderans, quin potius occasionem, ut uerbis aliquando laetitiam mentis exprimeret, quaerens, ipsum ad loca secretiora saepius euocabat; et quidem sub aenigmate loquens, sed omnino propositi sui secreta non reserans, magnum se pretiosumque thesaurum reperisse dicebat. Congratulabatur sibi uir ille non modicum, laetanter cum ipso, quotiescumque uocabatur, egrediens et de thesauro utcumque loquenti libentissime colloquens. Intrabat autem crebro uir nouo perfusus spiritu quamdam cryptam, socio deforis exspectante et quid intus ageret penitus ignorante; ibique cum lacrimis caelestem exorabat in abscondtto Patrem , ut, uiam ipsius dirigens, suam ei plenius ostenderet uoluntatem. Sic iugiter in oratione persistens, semetipsum grauiter affligebat, et donec diuinitus qualiter inchoandum cognosceret, affectionum sibi uicissim succedentium importunitas ipsum quiescere non sinebat. Alternabantur namque in illo gaudium pro gustati dulcedine spiritus, dolor grauissimus pro peccatis praeteriti temporis, timor non modicus de futuris, feruensque desiderium super iis quae conceperat consummandis. Tandem, miseratione diuina plenius inuocata, pro optato meruit exaudiri, caelicoque infallibiliter indicio quid ageret edoceri. Tantoque deinceps perfusus est gaudio, ut, iam se continere non ualens, quaedam etiam nolens in publicum uerbotenus depromeret: ire quidem in Apuliam recusaret, sed grandia se facturum in propriae nationis terra promitteret. Mirantibus igitur cunctis et sciscitantibus an ducere uellet uxorem, sponsam se ducturum respondit plus sapientem, plus nobilem, plus omnibus, quam umquam uiderint, amabilem et decoram. Iam uir diuino munere confirmatus pium mentis desiderium complere non distulit; sed facultate se temporis offerente, laetus exsurgens confidenter se crucis signo muniuit, assumptisque secum pannis uenalibus pretiosis, ad uicinam, quae Fulgineum dicitur, ciuitatem perrexit. Quibus ibidem cum equo cui insederat, uenditis, onustus pecunia repedauit; cum statim in opere Dei feruens, piis illam pauperum usibus, piis aliarum necessitatum obsequiis mancipare disposuit. Iam tam grauiter ipsa pecunia cor, a curis liberum esse procurans, offendit, quod et eius, quam uelut arenam reputabat, grauamen non sustinens, quantocius illam deponere festinauit. Inuenit itaque prope Assisium quamdam ecclesiam, olim in honore sancti Damiani constructam, sed iam ruinae prae nimia uetustate propinquam. Cuius ipse continuo necessitatem commiserans, reuerenter introiuit in illam. Ubi inuento quodam paupere presbytero, primum illi reuerentiam, manibus deosculatis, exhibuit; deinde pecuniam pro resarciendis ecclesiae parietibus obtulit. Uidens autem sacerdos uirum, quem totaliter paulo ante saeculo deditum nouerat, uehementer in facto illius obstupuit; et ab eo sibi illudi existimans, pecuniam non recepit. Denique propositum suum plenius exponenti uix credens, ad ultimum ut secum morari posset instanter roganti consensit, pecuniam tamen metu parentum illius omnino recipere renuit. Quam ut refutari uerus ille pecuniarum contemptor aspexit, in quadam fenestra deiectam ueluti puluerem uilipendit. Igitur pater illius, quidnam de ipso factum esset ignorans, quam plurimum sollicitus esse non destitit, donec ei tandem post longam inquisitionem innotuit, qualiter in loco praefato filius eius misere degendo delituit. Turbatus itaque non mediocriter ad subitum rei euentum, conuocatis amicis et notis, sine mora cucurrit ad locum. Sed nouo Christi militi, aduentum minasque persequentium audienti, irae locum dare complacuit; et ne uideretur a patre, cuidam caueae, quam ad hoc ante prouiderat, se immersit. In hac ergo quasi per mensem integrum latitanti ab uno solo forsitan locum sciente clandestinum impendebatur obsequium; et inde raro uix aliqua necessitate compulsus egrediens, diuinam illic clementiam in ieiuniis et fletu non desiit implorare, ut a persequentium manibus ipsum dignaretur eripere . Infusa est proinde in tenebris exoranti mira quaedam et inexperta laetitia, ex qua subito in tantam mentis animatur constantiam, ut non solum, persecutoribus spretis, in publicum prodeat, uerum etiam, quia segniter latuerit, torporis et ignauiae se grauiter arguat. Uidentes itaque noti eius uirum a statu pristino penitus alteratum macieque et squalore confectum, non id supernae gratiae sed dementiae potius imputabant; et eidem miserabiliter insultantes insultantes, luto eum et lapidibus impetebant. Sed uir Dei nulla fractus iniuria, uelut aure surda transibat et gratias illi, a quo desuper confortabatur, agebat.Tandem rumor auribus patris insonuit, suum taliter filium comparuisse; qui, non paterno sed ferali modo festinus accurrens, coepit in illum plus caeteris omnibus insanire Domi namque satis inhoneste pertractum, putans ab incepto per aduersa reflectere, primo quidem contumeliis uerberibusque crudeliter afficit; sed demum uinculatum in carcerem, omni miseratione subtracta, detrudit. Quanto autem in Christi militem tribulationis pressura desaeuit, tanto amplius ualidum reddit et firmum; nec ualet a statu rectitudinis per aduersa deflecti, cui est Dominus in tribulatione refugium . Accidit autem die quadam patrem eius a domo causa rei familiaris abscedere, cum mater illius factum mariti non approbans, blandis filium allocuta sermonibus, sic illum a suo attentabat proposito reuocare. Quod cum se non posse conspiceret materna pietate commota latenter uincula rupit, filioque soluto liberum abire permisit. At ille ueluti iam in tentatione probatus, solito securior est effectus, et gratias omnipotenti Domino referens, in magna animi libertate ad locum, in quo prius steterat, est reuersus. Quod factum ut domum rediens pater agnouit, iratus uxorem contumeliis lacessiuit; nec adhuc cessans, animo post filium effrenato cucurrit. Nitebatur enim ut eum saltem ab illius terrae confinio penitus elongaret, si illum a suo proposito flectere non ualeret. Cuius aduentui se filius liber et intrepidus offerens, iam patris furiae non cedebat, ut antea fecerat; sed adhuc maiora pati pro Christo gratanter se uelle clamabat. Uidens igitur pater inflexibilem eius constantiam, demum ad pecuniam conuertitur extorquendam; qua ubi uir sanctus illam proiecerat inuenta pariter et sublata, iam erga filium mitius agere coepit, quia auaritiae sitis paulisper exstincta furorem simul animi temperauit. Post haec illum ad episcopum loci perduxit, ut ei cuncta coram illo quae habuit redderet, omnesque facultates suas in ipsius manibus resignaret. At ille promptus et hilaris ad hoc ipsum, prius etiam quam postularetur, se offerens, omnia quae habuit indumenta, nec femoralibus quidem retentis, deponens, ea patri restituit; sicque omnino nudus corarm omnibus remanens, in mundo se exsulem designauit. Episcopus uero, tantum uiri feruorem admirans, nequaquam haec sine nutu diuino fieri posse cognouit; et ex tunc illi paternae caritatis affectu paratus assistere, inter brachia sua collectum pallio quo induebatur obtexit. Iam se uir Dei nudus in cruce nudato conformat, iam perfecte consilium de omnibus renuntiandis impleuerat, quem a diuino contuitu iam nil terrenum, nisi solus carnis paries, separabat. De iis quae de manibus patris ereptus primum passus est, et quae fecit in habitu saeculari, et de prima habitus sui mutatione. 0 Postquam ergo beatus Franciscus immanitatem paternae persecutionis euaserat, accidit die quadam ut ipse nouae legis zelator in quodam nemore seminudus incederet, et sic Domino laudes in gallica lingua decantans, subito in latrones incideret . Quibus ferali modo quisnam esset quaerentibus, nil trepidans prophetice sic respon dit: Praeco sum magni Regis! Quid ad uos?. At illi indignantes seruum Dei in foueam niuibus plenam post uerbera proiecerunt, et futuro dominici gregis pastori taliter insultando dixerunt: Iace, rustice praeco Dei!. Ipse uero, recedentibus illis nefariis, de fouea laetus exsiliit, et omnium Creatori laudes alacriore uoce personuit. Tandem qui pretiosis uti consueuerat indumentis, in sola uili camisia uenit ad quoddam coenobium monachorum, ubi nimirum nec agnitus nec reputatus, cum uictus penuria uiliter in coquina permissus est; donec, uiso quod nuditatem eius miserationis oculis nemo respiceret, post plures dies sola necessitate compulsus abiret. Postea tamen, cum sanctitatis eius circumquaque fama crebresceret, prior loci, grauiter ob curam tanti uiri neglectam compunctus, usque ad illum dolens peruenit et humiliter ab eo pro se suisque ueniam postulauit.Progressus igitur a monasterio supradicto pauperculus Iesu Christi, ueniensque in ciuitatem cui nomen Eugubium, illic quemdam suum, quem nouerat, amicum pristinum requisiuit, qui ob ueterem amicitiam tunicula nuditatem illius obtexit. Post haec humilis sui contemptor, et iam se ab hominibus contemni contemnens, ad leprosos se transtulit. Quibus deuotissime seruiens, et eorum humiliter ulcera lauit, saniemque detergere non abhorruit. Antea tamen huiusmodi in tantum despexerat, quod non solum illos e uicino, sed et eorum domos e longinquo prospiciens, nares manibus obturare consueuerat. At ubi sua illum Dominus gratia uisitauit, adhuc in saeculari habitu constituto quidam fortuito leprosus occurrit; quo etsi solito more horreret aspecto, uim tamen sibimet faciens uicit seipsum, et constanter accedens osculatus est illum. Ex hoc itaque ad sui contemptum feruentius inardescens, bella sibi ipsi continua coepit ingerere, donec desuper ei daretur perfectam de se uictoriam obtinere. Fecit igitur, sicut ipse postmodum testatus est, misericordiam cum leprosis, quos etiam uidere non poterat, cum adhuc uiueret in peccatis. Alios uero pauperes et afflictos, cum adhuc saeculo deditus esset, pio semper compassionis affectu respexit, et libentissime se pro Deo petentibus misericordiae manum porrexit. Exprobrans autem praeter morem quadam uice pauperi se pro Deo roganti, mox super hoc compunctus grauissime doluit; et nimis arbitrabatur indignum denegare quidquam pro tanti Regis nomine postulanti. Itaque ex hoc a se pro Deo pauperibus aliquid petituris statuit repulsam non facere; quod et pro posse suo sollicite studuit adimplere. Quo autem post conuersionem erga pauperes compassionis spiritu moueretur, etsi satis perpendi ualeat ex praesenti, postmodum tamen aliquantulum plenius exprimetur. Uerum, cum uir sanctus adhuc, quae sibi uentura forent, penitus ignoraret, primam post haec, inter alia quae fecit, operam pietatis impendit ut ecclesiam Sancti Damiani, apud quam primitus moram fecerat, resarciret. Quod utique opus, sicut imminentis ruinae necessitati compassus incepit, sic et in breui, Domino cooperante , compleuit. Hic est ille locus celebri memoria dignus, in quo illa tantarum uirtutum plenitudine praedita, pauperum uidelicet Dominarum uirginumque sanctarum religio, ab eodem sancto uiro quasi post sextum suae conuersionis annum felix exordium sumpsit; quam non modicae perfectionis praerogatiua laudabilem hodie Dominus per diuersas Italiae partes magnifice dilatauit. Interea Dei seruus habitum mutans, ad alium non longe ab Assisio locum migrauit, ubi et quamdam ecclesiam similiter ruinosam reaedificare incipiens, donec coeptum perficeret non cessauit. Post haec ad locum tertium, qui Portiuncula dicitur, haud longe a praedicta ciuitate se transtulit, ubi quondam ecclesia fuerat in honore gloriosissimae Genitricis Dei Mariae constructa, sed tunc desolata pariter et euulsa. Cuius ruinae misertus, sed et deuotione quam in Beata Uirgine specialiter habebat inductus, ibidem assiduus morabatur, donec annus conuersionis suae tertius, reparata iam dicta ecclesia, uoluebatur. Non hoc arbitror absque dignioris rei mysterio gestum, quod uidelicet iste sanctus tres ecclesias supradictas erexit; at illud nimirum nutu Dei praeuio per hoc existimo figuratum, quod et ipse uir simplex mirabiliter adimpleuit, qui tres celebres Ordines, de quibus suo loco uel breuiter tangendum est, inchoans, ipsos ad perfectionis statum uita uerboque prouexit. Qualiter euangelicam perfectionem aggrediens habitum secundo mutauit, praedicauit et socios fratres habere coepit; et quomodo sui et illorum exitum praecognouit, binos per mundum diuisit et iterum congregare obtinuit. l Beatus itaque Franciscus trium, ut dictum est, ecclesiarum opere consummato, habitum adhuc eremiticum tunc temporis habuit, baculumque manu gestans, pedibus calceatis et corrigia cinctus incessit. - Audiens autem die quadam inter missarum solemnia ea quae Christus in Euangelio missis ad praedicandum discipulis loquitur, ne uidelicet aurum uel argentum possideant , ne peram in uia uel sacculum , ne uirgam uel panem portent , ne calceamenta uel duas tunicas habeant ; intelligensque haec eadem postmodum plenius ab ipso presbytero, indicibili gaudio mox repletus: Hoc , inquit, est quod quaero; hoc est quod totis praecordiis concupisco! . Igitur cunctis, quae audierat, tenaci memoriae commendatis, laetanter his adimplendis innititur, duplicibusque sine mora depositis, ex hoc iam uirga, calceamentis, sacculoque uel pera non utitur. Fecit proinde tunicam plurimum contemptibilem et incultam, reiectaque corrigia funiculo cinxit illam. Omnem quoque sollicitudinem cordis apponens qualiter au ditus nouae gratiae uerba perficeret, coepit instinctu diuino euange licae perfectionis annuntiator exsistere, coepit poenitentiae in publicum simpliciter uerba proponere. Erant autem ipsius eloquia non inania nec risu digna, erant uirtute sancti Spiritus plena , erant medullas cordis penetrantia et in uehementem audientes stuporem prouocantia. Sed et sicuti postmodum ipse testatus est quod huius modi salutationem, Domino reuelante, didicerat ut diceret: Dominus det tibi pacem , sic in omni praedicatione sua, pacem annun tians, populum in sermonis exordio salutabat. Subito ergo spiritu prophetarum perfusus, iuxta sermonem propheticum annuntiabat pa cem, praedicabat salutem ; factumque est ut salutaribus monitis foederaret plurimos uerae paci, qui discordes a Christo prius exstite rant a salute longinqui. Innotescente igitur apud multos beati Francisci tam doctrinae simplicis ueritate quam uitae, coeperunt post modicum uiri quidam ipsius exemplo ad poenitentiam animari et eidem, relictis omnibus , habitu uitaque coniungi. Ut autem nouis filiis sancti iam merita remunerari coeperunt, coepit et amplius ipse noua spiritus consolatione repleri, coepit et illorum diligentius inuigilare saluti. Hinc paterno eos affectu demulcens et fouens, nouis non destitit monitis informare, docens ipsos sanctae paupertatis et uerae simplicitatis uiam indeclinabiliter ambulare. Iam sex fratrum septimus ipse pater iucunda societate gaudebat, qui inter minores in omnibus non ut maior sed ut minimus se gerebat, cum adhuc sui suorumque processum prorsus ignorans, scire pusilli gregis exitum uehementer optabat. Cum ergo se quadam die deuotius, uti consueuerat, orationi dedisset, et super impensis sibi diuinitus beneficiis gratias agens annosque male transactos in amaritudine animae suae recogitans, Domino tremebundus assisteret, coepit passim menti ipsius mira quaedam suauitas et laetitia superfundi, in tantum ut etiam a seipso deficeret; donec tandem de peccatis concreta caligo penitus fugaretur, sibique usque ad quadrantem nouissimum remissionis debiti culparum certitudo daretur. Dehinc supra se raptus et in quadam mirandi luminis claritate totus absorptus est; ubi, dilatato mentis sinu, certificari de iis quae desiderauerat meruit, et ex omni natione suorum moltiplicationem luculente prospexit. Non solum autem haec, sed et alia plura de futuris arcana contemplans, tandem ad se reuersus cuncta per ordinem fratribus enarrauit, spiritu que nimirum totaliter innouatus , nec de ipsorum nec de sua eos simplicitate diffidere monuit, sed ueluti usque ad fines orbis multipliciter dilatandos in Domino confortauit . Eo tempore appositus est eis quidam uir alius, et sic octonarius ipsorum completus est numerus. Tunc sanctus, ad se conuocans uniuersos et ad mittendum in diuersas mundi partes binos binosque confoederans, plura illis de regno Dei , de mundi suique contemptu dulciter et intente proposuit, et inter alia praecipue de patientia et humilitate praecepit. Gaudet igitur grex humilis ad uocem pastoris, et ad recipiendum salutaris obedientiae mandatum gratanter obtemperans, ad pedes eius humiliter se prouoluit. Quos ipse pastor benignissimus erigens et affectuose ueluti filios mater amplectens, singulos ad oscula suscipit, singulos illo prophetico sermone communit: Iacta cogitatum tuum in Domino, et ipse te enutriet ; hoc uerbum frequenter, quoscumque mittebat pronuntians. Sic omnem fratrum sollicitudinem in Deum dirigere uoluit, sic erroneam illis et interminam cupiditatis uiam praecludere procurauit, sic et in zonis aes pro crastino cor prorsus a curis extraneum non prouidit. 0 Igitur sex illorum binis in diuersas regiones ad pacem cum poenitentia nuntiandam diuisis, ipse quoque in aliam mundi partem, uno secum retento, secessit. Sed paternus affectus absentiam nouae prolis non sustinens prorogari, coepit ad uidendum eos non multo post affici desiderio uehementi. Quaesiuit ergo, ad obtinendum quod concupierat, orationis consuetae refugium; et sic a Domino meruit exaudiri, ut in breui omnes improuise et mirabiliter congregarentur in unum . Quibus taliter adunatis, non mirum si pius pater iucundabatur in filiis. Congratulabantur quoque filii gaudio patris, mirantesque pariter et laetantes glorificabant unanimiter magnificentiam Saluatoris. Referebat ille quo ordine desiderium suum Dominus adimpleuerat ; illi quoque beneficia sibi diuinitus impensa narrabant, et humiliter de omnibus semetipsos ingratitudinis arguebant. Factum est autem post haec ut eidem pusillo gregi quatuor alii uiri idonei iungerentur, et sic duodenarius fratrum numerus impleretur. Coepit itaque sancti uiri suorumque iam latius fama diffundi; sed et quo super peccatorum conuersione sine personaram acceptione gaudebant, illorum in Domino quotidie gaudium augmentari.  Qualiter a Papa regulam et praedicandi auctoritatem accepit; in solitudine refectus est; perpetuo pauper esse et proximis proficere statuit; et quam districta se et suos uigilantia custodiuit . Cernens igitur beatus Franciscus passim accrescere numerum fratrum, plenius illis exposuit cordis sui propositum, necnon et diuinae reuelationis arcanum. Breui ergo regulam sermone conscripsit, interpositis in illa sacris Euangelii uerbis, ad cuius perfectionem, quantum poterat, anhelauit. Desiderans autem quae scripserat a summo Pontifice confirmari, undecim quos habuit secum fratres assumpsit et Romam cum illis duodecimus ipse perrexit. Quo perueniens, ad quemdam ex episcopis cardinalibus, uirum probatum et discretum, accessit, eique per ordinem aduentus sui causam plenius explanauit. Qui, diligenter audito pauperum Christi negotio etsi propositum tam laudabile non immerito commendaret, in primis tamen illi suggessit, ut ad uitam eremiticam siue monasticam se transferret. Sed famuli Christi constantia coepto perseueranter insistens, persuasiones huiusmodi quanto poterat humilius non admisit Qui et usque adeo tandem Domino cooperante praeualuit, donec eodem episcopo fideliter procurante, ad summi Pontificis audientiam res peruenit. Concomitabatur quoque beatum uirum diuina prouidentia in omnibus quae agebat, et securum per crebras reuelationes uisionesque reddebat. Uidit etiam tunc temporis uisionem, suo domini Papae consensum proposito pollicentem: quamdam uidelicet arborem magnam miraeque proceritatis cuius ipse cacumen manibus leuiter ad terram usque deflexit. Quod utique rei exitus euidenter postmodum comprobauit, dum se ad condescendendum uiro pauperi uir excellentissimus et magnanimus, dominus uidelicet Innocentius papa tertius, qui tunc Ecclesiae praeerat, inclinauit. Dans igitur duodenario fratrum pium summus Pontifex de regula confirmanda consensum, dans et eisdem de poenitentia praedicanda mandatum, cum gaudio illos data benedictione dimisit; sed et eisdem adhuc ampliora multiplicatis in posterum compromisit. Beatus igitur Franciscus magnum non immerito reputans tanta se a Christi uicario beneficia consecutum, diuinae super omnibus clementiae gratias egit; et uisitatis principis Apostolorum liminibus et oratione completa, gaudenter cum suis ab Urbe recessit. Mouebat eum protinus dati ratio, ne forsitan remaneret ingratus, piaque cum fratribus incepit tractare consilia, qualiter in obseruando regulam primum in semetipsis per uirtutum incrementa proficerent, dehinc qualiter aedificando proximos in mna sibi credita Domino foenerarent. Haec et his similia pie conferentibus illis, accidit ut in quemdam locum desertum, iam hora diei progrediente, uenirent, ubi humano destituti uidebantur auxilio, cum refectione corporis prae labore itineris indigerent. Sed pauperibus suis prouidentia diuina non defuit, quae mirabiliter illis panem per quemdam inopinate uenientem et subito disparentem porrexit. Comedentes itaque pariter et mirantes, gratias Domino retulerunt; et non modicum confortati in coepto itinere processerunt. Uenerunt ergo ad locum quemdam solitarium prope ciuitatem Ortensem, ubi quibusdam eorum in eadem ciuitate mendicantibus, in magna necessariorum penuria fere per dies quadraginta manserunt, ibique cum ingenti gaudio sanctae paupertatis initia renouantes, pacto illam perpetuo firmauerunt. Post haec uallem Spoletanam intrantes, pium nouae iustitiae zelatores habuere tractatum, utrum in locis solitariis an potius inter homines foret illis morandum. At uero sanctus uir Dei, ueluti de sua diffisus industria, deuotis orationum studiis negotia cuncta praeueniens, ibi quid ageret infallibiliter didicit, zeloque ductus diuino proximorum lucris intendere quam sibi soli uiuere praeelegit. Tunc sanctus Franciscus, in Domino confortatus, ex auctoritate apostolica fiducialius agere coepit, et per ciuitates uillasque castella circuiens , poenitentiam constantissime praedicauit. Curabat praecipue semetipsum irreprehensibilem in omnibus exhibere , ne ueritatem cogeretur uerbis adulatoriis palliare. Mirabantur uiri litterati eius, quem non homo docuerat, uerborum uirtutem, uidentes ad ipsum nobiles et ignobiles diuites et egenos turmatim confluere, eique, ueluti nouo sideri in tenebris orienti sollerter intendere. Omni namque ordini, conditioni, aetati et sexui congruenter documenta salutis impendit; omnibus uiuendi regulam tribuit, cuius hodie felicem ducatum in utroque sexu sequentium triumphare se gaudet Ecclesia triplici militia saluandorum.Tres enim, ut supra tetigimus, Ordines ordinauit; quorum primum ipse professione simul et habitu super omnes excellentissime tenuit, quem et Ordinem Fratrum Minorum, sicut in Regula scripserat, appellauit. Secundus etiam, qui supra memoratus est, pauperum Dominarum et uirginum felix ab eo sumpsit exordium. Tertius quoque non mediocris perfectionis Ordo Poenitentium dicitur, qui clericis et laicis, uirginibus, continentibus coniugatisque communis, sexum salubriter utrumque complectitur. Uerum qualiter ipse beatus Franciscus Ordinem Fratrum Minorum in omni uirtutum culmine magnifice supererogando seruauerit, qualiterue ad omnia, quae sunt uerae religionis, suos fratres et filios informauerit, quis enarrare per singula poterit? Nam in omnibus, quae perfecta sunt doctrice Spiritus sancti gratia sufficienter in structus, omnem in semetipso perfectionem uoluit experientia teste cognoscere; et sic fratres omnia primum factis edocuit, quae et postmodum ipsos frequentia melliflui sermonis admonuit. Qualiter autem et fratres, sub tanto duce personaliter militantes, ad illius exemplum et doctrinam in omni perfectione profecerint, potius arbitror subticendum, quam diminute etiam cum sermonis prolixitate dicendum. Summa namque uigilantia uir beatus super suam suorumque custodiam stabat ; summa continue diligentia praecauebat, ne non solum forsitan aliquem manifestum peccati paterentur incursum, uerum etiam ne qua latens cogitatio germinaret in uitium, sed et ne quis sub uirtutis specie uel necessitatis occasione se dolus ingereret, aut per incautas exteriorum sensuum aperturas ad interiorem forsitan hominem mors intraret. Non est passus in se uel in aliis, ut quidquam disciplina plectendum impune transiret, ne forte remissa manus negligentiae torporem induceret. Tantum quippe in seipso iustitiae rigorem exercuit, quod, si quando, ut assolet, tentatio carnis surreperet, hiemali tempore in locum glacie uel niuibus plenum usque ad illiciti motus abscessum se mergeret. Prouocabantur quoque fratres alii similia facere, uidentes illum sub tanta se districtione tenere. Tanto itaque, ut dictum est, uir Dei non solum carnis incentiua rigore repressit, uerum etiam corporis sensus, ne quidquam uanitatis haurirent, summae cautelae repagulis obfirmauit. Nam, cum moram in loco qui dicitur Rigus Tortus prope Assisium faceret, accidit ut Romae coronandus imperator Otto cum magno illac comitatu et pompa transiret. Beatus uero Franciscus, cum secus uiam cum suis fratribus moraretur, ad uidendum imperatorem nec ipse nec aliquis suorum egredi saltem uel aspicere de tugurio uoluit, praeter unum solum ex ipsis, cui huiusmodi gloriam modicum duraturam eidem imperatori constanter nuntiare praecepit. Recollegerat autem se uerissimus ille paupertatis zelator cum fratribus suis in quoddam praedicti loci domicilium derelictum, ut ibidem se utcumque ab aestu pluuiaque defenderent; quod uidelicet adeo strictum fuit, ut etiam commode in illo requiescere non ualerent. Sed tamen loci angustia cordis latitudinem non artauit, quin ibidem laetanter in summa penuria uiuerent et in continua gratiarum actione et laude persisterent. Scribebat quoque uir sanctus per tigna domunculae nomina fratrum, ne quis alterum quiescere uel orare uolentem inquietare uel modicum posset, sed locum sibi deputatum unusquisque cognosceret.Quadam uero die uir quidam cum asino uenit ad locum; et ad umbram fortasse quaerendam uolens introire tugurium, ut sine repulsa liberius intraret sic allocutus est asinum: Ingredere, quia loco huic benefaciemus adhuc. Sed homo Dei uerbum uiri et intentionem grauiter ferens (qui uidelicet eos illic pro domibus aedificandis et dilatando uel appropriando sibi locello credidit adunatos), domicilium mox reliquit et ad locum, qui Portiuncula dicitur, ubi gloriosae Uirginis ecclesiam reaedificauerat, transmigrauit. Qualiter fratres orare, quae etiam credere docuit et seruare; de obedientia et simplicitate fratrum, et de consolationibus quas habuerunt per ipsum; et de ipsius transfiguratione et spiritu prophetico. Rogatus a fratribus eo tempore beatus Franciscus ut eos orare doceret, simpliciter illis huiusmodi formam tradidit dicens: Cum orabitis dicite: Pater noster , et Adoramus te, Domine Iesu Christe, ad omnes ecclesias tuas, quae sunt in toto mundo, et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum. Quod ipsi fratres humiliter exsequentes et uerbum simplex pro mandato obedientiae reputantes, se etiam ad ecclesias quas e longinquo prospicere poterant inclinabant, et proni in terra, prout instructi fuerant, adorabant. Fratres quoque, tunc sacerdotes Ordinis non habentes, confitebantur saecularibus sacerdotibus indifferenter bonis et malis; nec peccatum in aliquo considerabant, sed ad exemplum et doctrinam sancti patris maximam omnibus reuerentiam exhibebant. Hoc enim ipse uir catholicus et totus apostolicus in praedicatione sua principaliter monuit, ut Romanae Ecclesiae fides inuiolabiliter seruaretur, et ob Dominici sacramenti quod ministerio sacerdotum conficitur, dignitatem, in summa sacerdotalis ordo reuerentia teneretur. Sed et diuinae legis doctores et omnes ecclesiasticos ordines docebat summopere reuerendos.Erat autem tanta fratrum simplicitas, quod cum quidam sacerdos, qui non ignorabatur infamis, uni e fratribus diceret: Uide, ne sis hypocrita!, ipse frater se esse hypocritam certissime crederet, eo quod sacerdotem mentiri non posse putaret. Cumque diu super hoc dictus frater grauissime turbaretur, ad sancti patris ignitum eloquium ,quo frequenter omne nubilum a fratrum cordibus fugabatur, tandem consolationem recepit, qui uerbum sacerdotis et intentionem sagaciter excusauit. Crebris quoque reuelationibus fratrum simplicitas consolabatur tunc temporis, quas utique meruerunt recipere ex praesentia tanti patris. Nam cum nocte quadam se beatus Franciscus a fratribus absentasset, ecce circa mediam noctis horam, quibusdam fratrum quiescentibus, aliis autem orantibus, currus igneus per ostiolum domus introiens huc illucque per domunculam pluries se conuertit, super quem globus non modicus, speciem solis habens, ipsas quoque sua claritate noctis tenebras effugauit. Conuenientibus ergo cunctis, et inuicem quid hoc esset cum magno stupore quaerentibus, celebri memoria digna res accidit, quod uidelicet ex uirtute mirandi luminis alterius alteri conscientia nuda fuit. Intellexerunt igitur hanc animam esse patris sanctissimi, quam ob praecipuam sui puritatem in filiorum solatium ipse sic meruerat transfiguratam ostendi. Uere hic sanctus triplicis militiae, de qua supra dictum est, currus et auriga digne dici promeruit, qui in solari specie, quadriga uectus ignea, adhuc uiuens in carne mortali praerogatiuam transfigurationis obtinuit.Reuersus itaque corporaliter ad fratres suos uir Dei, coepit conscientiarum illorum subtiliter arcana rimari, quae et ipsum non latere fuerant crebro non inexperti. Res utique nostris temporibus stuporis et gaudii plena, infirmum scilicet hominem alienarum mentium diiudicare secreta! Multis namque cordium suorum occulta uir iste gloriosus aperuit; absentium quoque fratrum multoties acta cognouit, aliis quidem in somnis, ne hoc uel hoc facerent prohibens, aliis autem istud uel illud agendum praecipiens. Multorum etiam, qui boni in facie uidebantur, mala damnabilia praeuidens nuntiauit; sed et eorum, qui mali, dona gratiarum futura praedixit. Uere duplex in ipso prophetarum spiritus requieuit, qui et tantis, ut in parte patebit, in uita miraculis claruit, et de futuris, quorum pauca prosequimur, tanta praeuidit. 0 Saepius quoque fratribus suis uir Dei solatia gaudii spiritualis impendit, quibus ipse, corpore quidem absens , sed spiritu praesens fuit. Referam breuiter unum de multis. Nam tempore quodam, fratre Iohanne de Florentia capitulum in Prouincia celebrante, ubi a beato Francisco minister fuerat constitutus, intererat eidem capitulo uenerabilis ille frater, qui nunc sanctus et gloriosus Christi confessor, Antonius. Ubi dum sanctus iste, in exponendis diuinarum Paginarum eloquiis sapientiae spiritu plenus super hac materia: Iesus Nazarenus, Rex Iudaeorum fratribus adunatis uerbum exhortationis affectuose proponeret, frater quidam, Monaldus nomine, sacerdos, uir simplex et multarum uirtutum ornatu praeclarus, faciem suam ad ostium domus conuertit, uiditque corporeis oculis qualiter beatus Franciscus in aere subleuatus, ueluti manibus in cruce protensis, fratres qui aderant benedixit. Tantumque subito singulis et uniuersis gaudium spiritus est infusum, ut, quod idem sacerdos postea de ipsa uisione narrabat, cunctis mirantibus ipsa faceret experientia fide dignum. Qualiter autem alienorum cordium saepius occulta pandebat, unum de plurimis enarrare sufficiat. Frater quidam Richerius nomine, tam moribus quam genere nobilis, in tantum de beati Francisci meritis praesumebat, ut diuinam profecto mereri gratiam crederet, si quis ipsius sancti dono beneuolentiae potiretur, aut, si quis illa careret, Dei nihilominus iracundiam mereretur. Cumque ad obtinendum familiaritatis ipsius beneficium uehementius aspiraret, timuit ualde ne quid in ipso uitii uir sanctus occulte forsitan deprehenderet, cuius occasione se ab illius gratia magis elongari contingeret. Igitur huiusmodi timore iam dictum fratrem continue et grauiter affligente, nec illo cogitationem suam cuiquam hominum reuelante, accidit ipsum die quadam solito more turbatum ad cellulam, in qua beatus Franciscus orabat, accedere. Cuius aduentum simul et animum uir Dei cognouit, et benigne ad se uocato sic ait: Nullus te timor de caetero, nulla te, fili, conturbet tentatio, quoniam carissimus mihi es et inter praecipue caros speciali caritate te diligo. Securus ad me, cum tibi placuerit, uenias, et a me libere pro tua uoluntate recedas. Obstupuit non modicum et laetatus est frater in sermonibus sancti patris; et deinceps, de ipsius dilectione securus creuit etiam, sicut crediderat, in gratia Saluatoris . De paupertatis custodia, et abstinentia, et uitae illius mirando rigore; et qualiter laudem hominum fugiens se uilissimum uoluit reputari. Sanctus Christi confessor Franciscus omni studio praecauebat, ne, sanctae summaeque paupertatis metas transiliens, ad superflua quoquo modo difflueret, ita ut, magis semper ad indigentiam quam ad abundantem sufficientiam uel excessum declinans, usque ad maximae necessitatis exigentiam, uix uasculum saltem in domo relinqueret. Quid de cibariis delicatis aut uini potu, quidue de aliorum etiam uilium superfluitate dicamus, cum et rarissime coctis utens, ea cineribus uel aqua frigida commisceret, et de ipsa sufficienter aqua non biberet? Difficillimum enim asserebat necessitati satisfacere et uoluptati non obedire. Saepius quoque, cum poenitentiam praedicans circuiret et inuitatus refectionem in domibus saecularium sumeret, uisus quidem comedere carnes, ad os manum ducebat, sed tantum propter Euangelii uerbum, quo dicitur: Edentes et bibentes quae apud illos sunt , minimum quid perraro degustans, reliquas in sinum subtili cautela mittebat. Nuda humus dormire coacto, tunicula tantum interposita, lectus erat; et saepius sedens, non iacens, inclinato ad lignum uel lapidem capite, dormitabat.Accidit quoque ut, infirmitatis necessitate de pullo quadam uice manducans, uiribus postmodum utcumque resumptis, cuidam fratrum districte praeciperet ut, collo ipsius fune ligato, eum tamquam latronem per medium ciuitatis Assisii duceret et praeconia nihilominus uoce clamaret: Ecce, uidete glutonem, qui se gallinarum carnibus impinguauit, quas secreto uobis ignorantibus manducauit. Factumque est ut multi, ad tam mirandum compuncti spectaculum lacrimabili nimirum uoce lugerent, seseque miserrimos, ueluti quotidianis uoluptatibus deditos, proclamarent. Multa quoque in hunc modum saepius faciebat, ut et semetipsum perfecte contemneret, et ad sui contemptum caeteros prouocaret. Sed et hic uerissimus sui contemptor, cum non immerito magnificaretur ab omnibus , mirabiliter fauorem hominum, solus se uilissimum reputans, arcebat pro foribus. Cum enim extolli se laudibus humanis audiret, alicui fratrum per obedientiam, grauiter hoc ferens, iniunxit ut uiliter ipsum a latere uerbis contumeliosis afficeret, et aduersus laudantium mendacia ueritatis uerba proferret. Quem dum frater inuitus rusticum et mercenarium inutilem appellaret, sanctissimus ille iucundo applausu subrisit et sic exprobranti respondit: Benedicat tibi Dominus , fili carissime, quia uerissima loqueris, et talia filium Petri de Bernardone decet audire! Cupiens quoque se perfecte uilem ab omnibus reputari, peccata sua non erubuit in praedicatione publica confiteri; sed et, si quid sinistri surreperet leui cogitatione de aliquo, id ipsum eidem de quo cogitauerat confitens, humiliter ueniam postulauit ab illo. Ex hoc ipso etiam leuiter aduertenti patebit, qualiter uir iste murmurationis et detractionis uerba uitauit. Quid plura? In omni genere perfectionis usque ad summum apicem pertingere cupiens, fauorem summopere deuitabat humanum, et ut conscientia teste uas sanctificationis interius possideret, factus est sibimetipsi exterius tamquam uas perditum . Quomodo martyr esse desiderabat; nautas a maris periculo liberauit; et qualiter coram Soldano comparuit. Ardentissimo martyrii desiderio feruens, beatus Franciscus sexto conuersionis suae anno ad partes Syriae uoluit proficisci, ut ibidem Saracenis annuntiaret Euangelium Iesu Christi. Igitur ad eundum quidem in Syriam iter arripuit; sed, uentis contrariis flantibus, in Sclauoniae partes nauis, in qua ducebatur, applicuit. Audiens autem a nautis eo anno nauem illam in Syriam transire non posse, uoto suo fraudatus in aliam, quae Anconam tendebat, a nautis expensarum defectum timentibus uix permissus intrauit; in qua et Dominus per eum mirabilium suorum memoriam fecit . Graui namque et diutina maris tempestate suborta, iam demum post longos labores ipsis nautis cibaria deerant, dum, cui prius introitum nauis defectus uictualium timore negauerant, illius tunc subsidio mortis euasere iacturam. Nam quaedam, etsi non tanta ut multis quoquo modo sufficerent, beatus Franciscus, Domino sibi prouidente, latenter intulerat; quae tunc ad ipsius merita tantum sumpsere diuinitus incrementum, ut abundanter usque ad portum Anconae necessitatibus omnium subuenirent, quamuis plures adhuc dies itineris superessent. Quod nautae uidentes, immensas agebant omnium Saluatoris clementiae gratias, qui de mortis eos per famulum suum Franciscum periculo liberarat. Ut autem uir sanctus in terram a mari descendit, diuini rursum uerbi semina iacere coepit, fructumque ex illis de sequentibus ipsum pluribus uiris idoneis recollegit. Uerum adhuc in ipso martyrii feruor non tepuit, quin ad fidem Christi Miramamolino suisque complicibus praedicandam uersus Marrochium non multo post iter arripiens, tanto ad hoc aliquoties impetu festinaret, ut etiam peregrinationis suae comitem, prae spiritus ebrietate solus praecurrendo, desereret. Sed cum iam usque in Hispaniam feruentissime processisset, Domino ad aliorum multorum salutem aliud ordinante eique per grauissimas corporis aegritudines occursante, rursus in Italiam rediit. Ueniensque, aliquantulam apud Sanctam Mariam de Portiuncula moram fecit. Eo quoque tempore quosdam litteratos ad Ordinem nobilesque recepit, quibus discretione praecipua, qua in alios mirabiliter ipse pollebat, curam digne et decenter adhibuit.Porro uir sanctus, quamuis suum cogeretur uel inuitus protelare propositum, tamen a coepto martyrii feruore non destitit, donec tandem tertiodecimo conuersionis suae anno ad partes Syriae transmeauit. Et licet quotidiana tunc inter christianos et infideles praelia gererentur, ipse tamen in Domino confisus adire Soldanum nec cum euidenti periculo uerebatur. Unde et multis grauibusque uerberibus et iniuriis, antequam perueniret, affectus, tandem ipsius Soldani conspectu personaliter est potitus. Sed narratui longum foret, in quanta mentis constantia coram illo perstiterit, quantaque facundia fidei christianae oblatrantium uerba retuderit. Soldanus uero cum ingenti illum honore suscepit, pluraque sibi et pretiosa ualde donaria protulit. Quae sancto Dei ueluti quasdam immunditias uilipendente, ipse Soldanus tamquam de uiro cunctis dissimili magis obstupuit, et illius eo diligentius uerbis intendit. Sed nimirum in his omnibus suum uir beatus desiderium non impleuit ; cui mirabilius in singularis gratiae praerogatiuam gerenda suorum Dominus insignia stigmatum reseruauit. Quomodo uolucribus praedicauit; et qualiter bruta sibi animalia obediebant et ad ipsum secure confugiebant; et de aqua in uinum sibi conuersa. Beatus Franciscus, uir columbina simplicitate plenissimus, dum more solito quadam uice per uallem Spoletanam transitum faceret, accidit ut non longe a castello, cui nomen Meuanium, multitudinem magnam diuersi generis auium conuolasse uideret. Et quoniam ob praecipuum Creatoris amorem miro in omnes etiam creaturas ducebatur affectu, sociis in uia relictis, alacriter contra locum ubi stabant adunatae cucurrit, easque, prout ei consuetudinis erat, ueluti rationis humanae participes salutauit. Uidens autem quod propter ipsum loco non cederent, admirans usque ad illas accessit; sed nec tunc una quidem illarum, dum adueniret, abscessit. Repletus itaque gaudio magno, uir Dei sollicite illas ad audiendum Domini uerbum intendere monuit, et his similia simpliciter eis inter alia plura proposuit: Fratres mei uolucres, multum tenemini uestrum laudare et diligere Creatorem, qui plumis uos induit, qui pennis a terra uos subuehit, qui uobis inter creaturas nobilibus in puriore mansiones aëre tribuit; qui nec serentes nec metentes , nec in horrea congregantes , absque uestra sollicitudine uos enutrit et abundanter in omnibus quae uobis sunt opportuna prouidit. Ipsae uero auiculae, rostris apertis, alis collisque protensis, suo modo mirabiliter gestientes, sanctum Dei talia proponentem intuebantur, et uerbis suis diligenter intendere uidebantur. Sanctus uero Franciscus, per medium illarum transiens et reuertens, tunica eas tangebat ut uoluit; nec illis quidem se prius a loco mouentibus, donec benedictione cum signo crucis et licentia eis data, similiter ipse recessit.Tunc coepit se magnae negligentiae coram fratribus incusare, eo quod hactenus omiserat auibus praedicare. Igitur ab illo tempore uir Dei, cuius ori semper laus affuit, laus utique Saluatoris, non solum homines ut laudarent ipse laudans admonuit, sed et aues et bestias et quaslibet creaturas alias, fratrum uel sororum nominibus nuncupans ad omnium Conditoris laudem sollicitus inuitauit. Sed et hic qui totum se nutui Creatoris subiecerat, non immerito creaturis sibi inferioribus, Altissimi nomen inuocans imperabat, quarum etiam obedientiam ipsa frequenter experientia cognoscebat. Et ut referam pauca de multis, accidit die quadam apud castrum quod dicitur Albianum, ut cum Dei uerbum populo illic adunato proponere uellet, prae nimio strepitu et multitudine hirundinum ibidem nidificantium audiri non posset. Quibus ita garrientibus taliter est locutus: Sorores meae hirundines, iam tempus est ut et ego loquar, quia uos quidem satis usque nunc estis locutae; sed deinceps, usque dum sermo Domini compleatur loqui omnino cessate!. At illae, ueluti rationis capaces, continuo tacuerunt, nec ab ipso loco, donec consummaretur praedicatio, se mouerunt. Quo uiso miraculo, cuncti qui aderant Deum glorificabant et beati uiri saltem uestimenta contingere cupiebant. Confugiebant quoque saepius ad beatum Franciscum bestiae siluestres, ueluti ad portum tutissimum, ac si ratione ductae ipsius erga se cognoscerent pietatis affectum. - Nam cum moram faceret apud castellum nomine Graecium, quemdam lepusculum laqueo captum uiuum a quodam fratre uidit adductum; ad quem pietate magna permotus, sic ait uir ille mitissimus: Frater lepuscule, ueni ad me! Quare sic te decipi permisisti?. Qui dimissus a fratre, statim ueluti securus ad uirum Dei cucurrit et in sinu eius, domiti animalis more, quieuit. Quoties autem a beato uiro super terram depositus est ut abiret, toties ad illum, non aliam libertatem quaerendo, recurrit, donec tandem ad uicinum nemus ipsum a fratribus asportari praecepit. De cuniculo quoque, quod animal ualde indomabile est, huic simile quiddam fecit, quando in insula laci Perusini tempore quodam mansit. 0 Similiter quadam uice, cum in lacu Reatino resideret in naui, piscis quidam non paruus, qui uulgo tinca uocatur, uiuus oblatus est ei. Quem ipse uir sanctus non manducandum sed libertati restituendum hilariter et benigne recipiens, ipsum fratrem piscem uocauit, oransque et nomen Domini benedicens, in aquam reposuit. Persistente autem ipso in oratione et laudibus, piscis in aqua ludens a nauicula non recessit, donec ei licentiam beatus Franciscus, oratione completa, concessit. Sic igitur gloriosus Christi confessor non solum sensibilibus, de quibus perlongum esset narrare per singula, bestiis uidelicet et auibus imperauit, sed ad illius obsequium in alteram naturam insensibilia etiam Dominus elementa conuertit. De quorum similibus unum quoque libet ut breuiter enarremus. Nam cum ipse uir sanctus apud eremum Sancti Urbani quadam uice grauiter aegrotaret, aqua sibi mirabiliter in uinum mutata est; factumque est ut ad gustum illius tam facile sanitatem reciperet, quod diuinum hoc esse miraculum nullus ambigeret. De affectu ipsius ad omnes creaturas propter amorem Creatoris; et quantam reuerentiam nomini Domini et uerbis exhibuit; et de compassione pauperum. Tanta beati Francisci mentem diuini amoris dulcedo repleuerat, ut in omnibus opera Creatoris miranda considerans, maxima etiam erga cunctas afflueret pietatis teneritudine creaturas. Inter alias tamen illas praecipue diligebat, quas, ut puta ouiculas, simplicioris et mansuetioris naturae uidebat, quarum etiam nominibus Christum ob aliquam similitudinem figurari in Scripturis audierat. Nam tempore quodam per Marchiam Anconae cum fratre Paulo, quem ibidem ministrum constituerat , transiens, quemdam hircorum et caprarum uidit in pascuis non modicum gregem, et unicam inter omnes iam dicti gregis pecudes ouiculam depascentem. Ad cuius intuitum grauiter ingemiscens, dixit ad fratrem: Nonne uides hanc solam ouiculam inter hircos et capras simpliciter ambulantem? Sic utique Dominus noster Iesus Christus innocens, mansuetus et humilis inter scribas et pharisaeos et sacerdotum principes ambulauit. Soluamus ergo, fili carissime, pretium, et educamus illam de medio gregis caprarum.  Cumque nihil aliud praeterquam uiles tunicas habentes de oue redimenda solliciti starent, ecce quidam mercator transiens se ad hoc uoluntarius obtulit, pretioque soluto ipsam ouem sancto uiro reliquit. Qui gaudens illam secum in ciuitatem quae dicitur Auximum, quo tendebat, adduxit, et ad eiusdem loci episcopum hospitandi gratia declinauit. Miranti igitur primum episcopo quare sic ouiculam duceret, longam de illa parabolam coepit retexere, donec et ipse episcopus Altissimo gratias ageret, non modicum de tanta hominis Dei compunctus simplici puritate.Sequenti autem die per quoddam claustrum Dominarum apud Sanctum Seuerinum uir Dei transitum fecit, ubi eisdem Christi famulabus ouiculam commendauit; quam illae ob sancti reuerentiam deuotissime suscipientes, diligenter eam longo tempore nutrierunt, donec tunicam de ipsius tandem lana texentes, illam beato uiro munus acceptissimum de fratre ouicula transmiserunt. Alio quoque tempore per eamdem Marchiam, iam dicto fratre comite, transiens, inuenit in itinere quemdam uirum, qui duos in humeris portabat agniculos ad uendendum. Quos ut pius pater balantes audiuit, commota sunt ex intimis uiscera eius et accedens benigne eos ueluti mater plorantes filios attrectauit. Dixit autem ad uirum: Quare fratres meos agniculos sic ligatos et suspensos excrucias?. Qui cum respondisset quod eos ad forum pretii necessitate deferret, quaerentique quid de illis postea fieret uir eos mactandos assereret, ait sanctus: Absit ut hoc fiat! Quin potius mantellum hunc, quo contegor, accipe, et fratres meos agniculos mihi relinque!. Acquieuit uoluntarius homo ille; multo enim maioris pretii erat mantellus, quem uir Dei frigoris necessitate compulsus a quodam fideli mutuauerat ipsa die. Igitur acceptis agniculis, quid de ipsis ageret sollicitus exstitit; tandem cum socio fratre deliberans, gubernandos eidem uiro commisit, et ne uel eos uenderet ullo tempore laederetue districte praecepit. Non solum autem huiusmodi bestiis et dignioribus creaturis, sed et alus uilibus et minimis simili affectu compassionis adhaesit. Nam quia de Saluatore legitur: Ego sum uermis et non homo , uermiculos etiam, ne contererentur multoties de uia legebat; sed et apibus, ne deficerent, forte uinum uel mel in hieme ministrabat. Diligenter enim, non tam illarum, quam et aliarum creaturarum efficaciam attendebat, et quidquid admirationis, delectamenti seu cuiuscumque ualoris in unaquaque perpendere poterat, id totum in omnium Factoris gloriam regerebat. Quid putas, in sole, luna firmamentoque et stellis; quid in elementis et eorum effectibus siue ornatibus; quid, inquam, in omnibus omnium Creatoris potentiam, sapientiam bonitatemque contemplans, uerae cognitionis, dulcedinis hausit et gratiae? Utique quempiam mortalium non arbitror hoc posse uerbis exprimere.Et quoniam ad unum principium omnia retorquebat, propter hoc omnia fraterno nomine nuncupabat, omnia ad unius Conditoris laudem continuus ipse in laudibus inuitabat. Ipse uero, nomen Domini nominans , totus supra hominis intellectum afficiebatur, totus in iubilo, totusque alterius saeculi uidebatur. Propterea et tantam nomini Saluatoris reuerentiam exhibebat, quod et qualecumque scriptum inueniret inhoneste locatum, reuerenter illud recolligens, in loco reponebat honesto, ne forte uerba diuina uel nomina, uel etiam litterae quibus illa scribuntur, continerentur in illo. Quanto autem, putas, erga pauperes homines compassionis ardore feruebat, qui tanta non solum ad animalia bruta, uerum etiam ad insensibiles et infimas affluebat pietatis dulcedine creaturas? Nam hic uere pauperum patriarcha omnium pauperrimus esse desiderans, etsi supra uilem tunicam nihil possessionis appeteret, noluit tamen in hac unica necessitate parcere sibi ipsi, quin et illam pluries indigenti cuiquam promptissime cuperet impertiri.Uestes quoque diuersas a diuitibus in hieme postulabat, quas, illis libentissime dantibus, ita ut nec ad restitutionem teneretur, accipiens, eas egenis, quos prius habere contingeret obuios, in frigore porrigebat. Grauissimum erat illi, si alicui pauperum uerbo uel facto perciperet quidquam molestiae fieri. Audiens enim tempore quodam unum e fratribus pauperi cuidam huiusmodi uerbum inuectionis inferre: Uide ne forsitan falso simules paupertatem!, durius increpatum fecit coram eodem paupere nudum procidere et, pedibus eius deosculatis humiliter ab ipso ueniam postulare. Ait enim: Qui pauperi maledicit, Christo facit iniuriam, cuius nobile signum gerit, qui uoluntarie pauperem pro nobis in hoc mundo se fecit. Ipse quoque, etsi minimum quid haberet corporalium uirium, humeros tamen proprios saepius ad subleuanda supposuit onera pauperum. Quorum etiam pio zelo multa alia faciebat frequentius in hunc modum, quae, nisi breuitati studeremus, scribere non fuisset indignum. De fructu praedicationis illius, et de deuotione populi circa ipsum; et de quibusdam miraculis eius, et de solemnitate praesaepii et uisione. Sanctus uir Dei Franciscus, eo tempore quo, ut dictum est, uolucribus praedicauit, per ciuitates et castella longe lateque circuiens , tantorum diuina uirtute ad poenitentiam corda commouit, quod et aliquoties ad religionis habitum simul triginta recepit. Tanto namque desiderio turmatim populus confluebat ad ipsum, ut si quis uel eius uestimenta contingere posset, felicem se prae deuotione permaxima reputaret. Introeunte ipso ciuitatem aliquam uel castellum, pulsatis illum campanis solemniter exceperunt, et cum ingenti gaudio aduentui eius unanimiter applaudentes, obuiam sibi quandoque cum ramis arborum processerunt. Confundebatur haeretica prauitas, fides extollebatur catholica, quam non solum hic sanctus uita magnificauit et uerbis, sed et plurimis extulit miraculorum prodigiis. Nam et omnem languorem, diuini nominis inuocata uirtute curauit, uerbo magnifice daemones effugauit, nullaque oranti necessitatis seu periculi difficultas obsistere potuit. Cuius miracula etsi prolixiori tractatui reseruemus, pauca tamen huic opuscolo breuiter inseremus. In ciuitate Tuscanella miles quidam beatum Franciscum hospitio deuote collegerat; cuius unicus filius etsi iam annos ablactationis transierat, adhuc tamen in cunabulis claudus et toto corpore debilis decubabat. Hic beati uiri pedibus humiliter se prostrauit, eumque flebiliter pro filii sui sanitate rogauit. Sed Dei famulus, ad talia indignum se reputans, nequaquam primitus acquieuit, donec ad ultimum uictus instantia deprecantis ad orationem se contulit, factoque deinde signo crucis, in nomine Domini puerum alleuauit . Puer autem, cunctis uidentibus, incontinenti surrexit, et sanus per domum huc atque illuc, prout uoluit, ambulauit. Alio tempore quidam uir Petrus nomine, in ciuitate quae Narnium dicitur, sic omnium membrorum fuerat officio destitutus, ut per quinque mensium spatium quasi truncus immobilis iacens, linguam saltem utcumque moueret et oculos miserabiliter aperiret. Hic, audito quod beatus Franciscus illic applicuisset, mox ad episcopum loci suppliciter rogans misit, ut ad se diuinae pietatis intuitu seruum Dei uenire rogaret, eo quod ex ipsius praesentia sanitati restituendum se crederet. Ad quem uir Dei pietate commotus accedens, signum crucis super eum a capite usque ad pedes protraxit; et mox, omni morbo fugato, in uirtute Altissimi sanum erexit. In eadem ciuitate quaedam mulier oculorum lumen amiserat, quae et a beato Francisco illuminari cum gaudio meruit, statim ut ab eo super oculos signum crucis accepit.Quaedam mulier ciuitatis Eugubii sic ambas habebat manus contractas, ut ad omne opus agendum penitus essent inutiles. Quae cum beatum Franciscum illic aduenisse cognosceret, moestitiae plena cucurrit ad illum, ut suam ei miserandam necessitatem ostenderet. Quam uisam uir Dei commiserans tetigit ac sanauit, ita ut illa propriis manibus caseatam continuo praepararet, eamque famulo Dei, de qua et ipse paulisper ob deuotionem mulieris accepit, offerret. Frater quidam miseranda nescio cuius infirmitatis angustia torquebatur, nisi quod pessimum a plerisque daemonium fuisse putatur. Nam nunc allisus uolutabatur spumans et aspectu horribilis, nunc autem rigidus et extensus, nunc curuus iacuit et contractus, nunc uero ad staturam hominis a terra, pedibus aequatis capiti, leuabatur, miserabiliter illico relapsurus. Ad quem infirmitate illius agnita, pater sanctus accessit; primo quidem orationem pro eo fundens ad Dominum, ac deinde signum crucis exprimens super illum. Ad quod subito mirabiliter factum est, ut frater ille sic immunis a passione huiusmodi pessima fieret, ne uel motum prorsus ex tunc exiguum de illa sentiret. 0 Apud castellum Sancti Gemini quodam tempore beatus Franciscus praedicans regnum Dei , cum tribus fratribus domum cuiusdam uiri deuote receptus intrauit; cuius uxorem, sicut omnibus loci illius incolis notum fuit, daemonium male uexauit . Pro qua uir sanctus, eo quod hominum timeret applausum, diu antequam acquiesceret exoratus, tandem uictus prece, tres fratres suos in tribus angulis domus ad orandum pro illa constituit, et in quartum similiter oraturus ipse secessit. Post haec ad mulierem miserabiliter se gerentem confidenter accessit, et in Christi nomine daemoni ut exiret per obedientiam imperauit. Qui, Domino id ad humilitatem famuli sui conseruandam agente, tam subito horrende stridens egressus est, ut uir Dei sibi fuisse illusum certissime crederet, statimque a loco cum uultus suffusione recederet.Unde et alia uice per idem castellum transitum faciens, ipsam mulierem post se, ut ei loqueretur, deuote currentem et uestigia pedum eius deosculantem uidere uel alloqui noluit, donec uere illam daemoniacam fuisse, cunctis hoc attestantibus, tandem uix credidit.Erat quoque in Ciuitate de Castello quaedam mulier habens daemonium , quae, adueniente illuc beato Francisco, perducta uenit ad ipsum. Aderat autem multitudo populi ciuitatis ad rogandum pro illa, quae se crebra ipsius daemoniacae grauatam conquerebatur insania. Quam ut audiuit beatus Franciscus clamantem pro foribus et furentem, scire uolens an esset uere daemonium, emisit ad illam primitus quemdam fratrem. o Quem illa uidens, nouit non esse beatum Franciscum et nequiter subridens quasi pro modico duxit illum. Interim autem uir Dei in oratione prostratus, ea tandem completa, ad mulierem fiducialiter est egressus. cuius illa sustinere non ualens praesentiam, uolutabatur coram illo cum fremitu super terram. Ipse uero per obedientiam imperauit exire spiritui; qui egrediens nec ad momentum resistere ualuit imperanti. Haec et his similia plura per beati Francisci non solum corporalem praesentiam gesta sunt, uerum etiam, si qua fortasse uel manu contingeret, erant in eius absentia contra diuersas clades salubre remedium. Nam in finibus ciuitatis Aretii supra modum quaedam mulier grauida torquebatur, eo quod uirtutem pariendi parturiens non haberet, ita ut omnino spes de ipsius salute non esset. Accidit autem tunc temporis beatum Franciscum propter infirmitatem corporis et debilitatem ad eremum quamdam in equo fuisse deductum, et eumdem equum reduci a quodam fratre per illum locum. Uidentes autem homines loci fratrem, ipsum esse beatum Franciscum sperabant, quem qui iam aliunde transierat, illac transiturum audierant. Cumque non sine graui dolore comperissent ipsum non esse, non tamen adhuc penitus desperantes, coeperunt rem aliquam a sancti uiri manibus attrectatam diligenter inquirere. Inuenientes autem freni habenas, quas manu uir Dei tenuerat, ipsum frenum ab equi ore uelociter extrahebant, ponentes id super mulierem quam periclitari uidebant; factumque est ut statim illa cum gaudio pareret et ultra periculum penitus non sentiret. Uir quidam religiosus Gaufreducius nomine, Castrum Plebis inhabitans, quemdam penes se deuote funiculum conseruabat, quo se beatus Franciscus quandoque praecinxerat. Accidit autem in eodem castello plurimos utriusque sexus grauiter infirmari, cum iam dictus uir aegrotantium loca circuiens ipsius funiculi partem in aqua tinxit uel eidem aquae minimum quid de illo immiscuit, et sic in aegritudinis lecto decubantibus potum dedit. Sicque mirabiliter factum est ut, si qui languentium ex huiusmodi potione gustarent, optatam continuo sanitatem reciperent.Panes etiam ad benedicendum beato Francisco saepius offerebant, de quibus aegri gustantes a diuerso languoris incommodo resurgebant. Crebro quoque pius pater quasi seminudus a populo derelictus est, eo quod tunicam illius per particulas cum cultellis inciderent, easque deuote contra diuersa pericula pro salutis remedio conseruarent. Accidit praeterea res quaedam mirabilis anno ante felicem beati Francisci transitum tertio, quam, multis aliis praetermissis, digne recolendam existimo. Ipse namque uir sanctus ea praecipue quae circa Christum gesta sunt assidua meditatione reuoluens,noluit eorum quae sacris Euangelii uoluminibus enarrantur pro sua possibilitate uel unicum iota uel apicem transgredi; quin in omnibus, quae de Christo scripta perpendit, super omnia quae in huius uitae uolubilitate geruntur, iugum ipsius Domini suauis simum onus que leuis simumt cuperet experiri. Igitur solemnitate quadam dominicae natiuitatis instante, humilem nascentis in Bethlehem Saluatoris infantiae paupertatem, similitudine qua poterat, uir Dei repraesentare desiderans, ad castellum de Graecio quemdam uirum religiosum et nobilem nomine Iohannem praemisit; qui ad hoc bouem sibi et asinum cum praesaepio contra uenturae festiuitatis gaudia praeparauit. Aduenit denique nox solemnis, aderatque beatus Franciscus, pluribus illic secum fratribus adunatis. Praeparato itaque praesaepio foenum imponitur, adducti bos et asinus ad praesaepium collocantur, et sic cum gaudio uigiliae celebres inchoantur. Confluente igitur e diuersis locis multitudine populi, facta est nox illa iucunditatis insolitae plena, facta est cereis et facibus luminosa, nouoque ritu celebrantur Bethlehem nouae solemnia. Fratres quoque laudes Domino debitas exsoluebant; sed et cuncti qui aderant nouis laetitiae canticis applaudebant. Stabat autem coram praesaepio beatus Franciscus; stabat, inquam, suspiriis prae gaudio plenus; stabat indicibili suauitate perfusus. Tandem super ipsum praesaepe sacra missarum aguntur solemnia, cum et ipse sanctus Dei leuita, solemnibus ornamentis indutus, Euangelium uoce sonora pronuntiat, ac deinde populo de nato in Bethlehem Rege paupere melliflua praedicat. Tanta uero pietatis dulcedine circa iam dicti Regis afficiebatur infantiam, ut, si quando Iesum Christum nominare deberet, ipsum ueluti balbutiens puerum de Bethlehem prae nimia amoris teneritudine nuncuparet. Sed et ne facta putentur haec omnia sine nutu diuino, miranda talis ibidem cuidam uiro uirtutis ostensa est uisio. Uidit namque ad saepedictum praesaepe beatum Franciscum accedere et quemdam, qui in illo iacere uidebatur exanimis, uelut a somni sopore puerulum excitare. Creditur itaque non immerito suam Dominus Iesus Christus infantiam recolenti in huiusmodi formula non absurde monstratus; quippe qui in multorum cordibus per obliuionem quasi sopitus et mortuus, ueluti per beati Francisci doctrinam et exemplum euigilans ad memoriam est reductus. Finitis igitur tantis cum exsultatione solemniis, unusquisque laetus ad propria remeauit. At uero de foeno praesaepii conseruato plura diuersimode postmodum ab utriusque sexus hominibus sunt remota pericula, necnon et brutis animalibus morbidis sanitatis collata remedia.Porro locus praesaepii templum Domino consecratur, et altare super ipsum praesaepe constructum ad sancti patris honorem et facti memoriam dedicatur. Tot et tantis refulsit beatus Franciscus, tum adhuc uiuens in carne, tum post excessum uitae, miraculis, quod ea plenius explicare multo prolixioris est operis. Nam praeter alia quasi innumera, quae in diuersis aegritudinum, necessitatum seu periculorum generibus gessit, multos etiam mirifice mortuos suscitauit; quorum, etsi de pluribus non sumus incerti, numerum tamen ad praesens certum non ponimus, nisi quod undecim esse a uiris fide dignis accepimus.Haec igitur de miraculis eius in praesentiarum utcumque tetigisse sufficiat, ne cursum uitae eius breuiter audire uolentes taedio miraculorum narratus afficiat. Quid enim miraculis, quae sanctitatem magis ostentant quam faciunt, immoremur, cum etiam miraculosae conuersationis eius insignia, quorum pauca perstringimus, plurima propter breuitatem subticere cogamur? Paucissimas enim arbitror esse uirtutes, in quarum exercitiis uir iste beatus notabilia multa non gesserit, quae ad narrandum forent utique potiora miraculis.  De studio orationis et conflictu eius cum diabolo; de constantia praedicationis; de apertione libri et uisione Seraph crucifixi, et de apparentibus in ipso Christi stigmatibus. Ad omnia uero quae gloriosus pater Franciscus intendit et fecit tutissimum eius refugium oratio crebra fuit. Nam etsi ardentissimo zelo proximorum lucris intenderet, studuit tamen summopere, ne sui ipsius curam in omni perfectionis experimento negligeret. Ad hoc solitaria loca quaesiuit, ad hoc in eremi uastitate resedit; sed et inter homines habitans, ad ecclesias domosue desertas solus nocte perrexit. O quantos in huiusmodi locis terrores, quantaque diaboli machinamenta deuicit! Cui non solum intus malignus ille pestifera saepe suggessit, sed et in aliqua horrenda effigie manu ad manum cum illo conflixit.Talia, inquam, loca intrepidus, ut in oratione sibimet inuigilaret, elegit; ibi prius didicit, quae postmodum alios docuit. Didicit autem non ut curiose quae loqueretur uerba confingeret, sed sic supra modulum eruditionis humanae ex affluentia doctrinae caelestis uberrime bibens, ut non tam uerbis quam uirtute Spiritus ad eructandum proximis opportuno tempore plenus esset. Nam, etsi quando haec uel illa dicere cogitasset, accidit ut ad praedicandum ueniens omnium illorum quae praecogitarat oblitus, omnino quid diceret non haberet; sed nec tunc quidem defectum suum confiteri coram cunctis erubuit, et sic subito mira uerborum eloquentia affluere coepit. Sic spe tota iugiter in solius Domini prouida largitate suspensus, de propria penitus diffidebat industria, eademque mentis constantia multis loquebatur ut paucis, eadem diligentia uni soli praedicauit ut multis. Nullius quoque uerebatur personam, quin aequanimiter sapientibus et indoctis, magnisque loqueretur et paruis. Nam et cardinalibus coram domino papa Honorio congregatis constantissime praedicauit, non utique tam uerborum simplicitate mouens ad risum, quam mirando spiritus feruore compunctionis extorquens suspirium. Igitur uir iste sanctissimus, qui sibi et proximis utiliter diuidere tempora nouit, quadam uice relictis ex more saecularium turbis, locum solitudinis petiit, paucosque, qui suam ab omni incursantium tumultu quietem defenderent, secum duxit. Cupiebat enim ad tempus soli Deo uacare, et si quid pulueris ex hominum conuersatione forsitan contraxisset, extergere. Cumque, mentis aliquantulum continuata quiete, contemplationis fructum sapidius degustasset, totis praecordiis desiderabat agnoscere, quid agendo sacrificium de se Domino magis gratum posset offerre. Iam uir mirandae uirtutis consummauerat, cum se adhuc uix incepisse credebat. Summum eius studium fuerat ad anteriora se semper extendere, et retroacta quasi in nihilum computare. Cupiebat igitur adhuc de nouo omnes corporis passiones cunctasque mentis pati angustias, quo perfectius compleretur in ipso beneplaciti diuini uoluntas. 0 Cumque huic desiderio quanto diutius tanto feruentius anhelaret die quadam in eremitorio quo manebat ad altare deuotus accessit; super quod Euangeliorum librum cum reuerentia et timore deposuit. Post haec humiliter se coram altari in oratione prosternens, quanta poterat deuotione clamauit ad Dominum , ut in prima libri apertione sui de ipso beneplaciti dare dignaretur indicium. Tandem corde contrito ab oratione consurgens se crucis simo muniuit, librumque de altari reuerenter acceptum aperuit. Cui cum Domini nostri Iesu Christi passio primum occurreret, suspicatus est ne casu hoc forsitan accidisset. Unde et rursus librum claudens, rursus aperuit, pluriesque hoc ipsum reiterans, idem quod prius uel simile prorsus inuenit. Ad hoc Christi miles intrepidus non expauit; et qui iam dudum martyr desiderio fuit, etiam tunc se ad omne, quod pro Christo sustineri poterat, flagrantius animauit.Et quoniam pro his omnibus Domino laetitiae cantica corde iucundo deprompsit, propterea non multo post maioris reuelatione mysterii dignus fuit. Nam duobus annis antequam uir ille beatus felicem Domino spiritum redderet, moram in eremitorio quod Aluerna dicitur faciens, uidit in uisione quasi Seraph unum in aëre sex alas habentem, cruci manibus extensis pedibusque coniunctis affixum. Alarum uero duas super caput erectas et duas ad uolandum extensas habebat; porro duabus totum corpus tegebat. 0bstupuit uehementer uir sanctus ad uisum, et alternabantur in ipso timor et gaudium. Delectabat eum speciei illius mirabilis pulchritudo; deterrebat plurimum horrenda crucis affixio; sed et hoc laetificabat, quod gratiose se respici uidebat ab illo. Cumque diutius anxio spiritu cogitaret quid huiusmodi uisionis nouitas importaret, nihil de illa liquido intelligere poterat, donec in se ipso tandem uidit gloriosissimum illud miraculum: miraculum, inquam, omnibus, ut arbitror, retroactis saeculis inauditum. Apparebant namque in manibus eius et pedibus quasi fixurae clauorum , latusque ipsius dextrum ueluti lancea perforatum. Manuum uidelicet interior et pars pedum superior supereminentia quaedam ex ipsa carne ueluti clauorum capita protendebat; manus autem exterius et pedes inferius signa quaedam oblonga gerebant, ueluti retorta clauorum acumina, quae et ipsa carnem similiter reliquam excedebant. In latere uero dextro cicatrice obductum uulnus apparuit, quod et sacrum sanguinem saepius euaporans tunicam ipsius necnon et aliquoties femoralia tinxit. Talibus igitur uir Dei in se resultantibus margaritis, studuit summopere pretiosissimum illum thesaurum, quo speciali eum Dominus praerogatiua ditauerat, ab omnium omnino uiuentium oculis conseruare reconditum, ne quod uel minimum conscii cuiusquam familiaritatis occasione fortassis incurreret detrimentum. Unde et quia rarissime perpaucis praecipua consueuerat reuelare mysteria, ea quoque, quae tam gloriose parebant in ipso, maxime sibi familiaribus diu erant incognita. Periculosum enim existimans inclitum apparere in oculis hominum, sed et pro magno non reputans occulta quorumlibet bona non esse maiora iis quae proferuntur in publicum, ruminabat multoties illud in ore propheticum: In corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi . Fratribus quoque circa ipsum conuersantibus dederat tale signum, ut si quando eum cum extraneis occupatum praedictum uersiculum recitare perciperent, illum, ne forsitan in uerba sibi nociua difflueret, curialiter ab eorumdem colloquiis expedirent.Itaque uulnus lateris, quoadusque uixit in corpore, diligenter uiro Dei celante, solus hoc frater Helias casu utcumque prospicere meruit. Frater uero Rufinus, ad eum scalpendum admissus, manu illud sensibiliter, sed fortuito, contrectauit ; Sad cuius contactum uir sanctus remurmurans grauissime doluit, et iam dictum fratrem inculpans, ut hoc sibi Dominus indulgeret adiunxit. De iis quae ante mortem sustinuit, fecit et dixit; de feruore ipsius et patientia; et de transitu eius et exsequiis. Iam beatissimus pater Franciscus, annis a conuersione sua decem et octo peractis, nullam uel modicam carni requiem dederat, sed per diuersas mundi partes praedicando laboriose circuiens, inusitatis eam et noui generis disciplinis affligere non cessarat; et quamuis ei in multis languoribus effluxissent dies praeteriti, duobus tamen annis, qui adhuc uitae eius erant residui, grauioribus coepit et magis continuis infirmitatibus perurgeri.Sed et licet caro naturali corruptelae necessarioque se praesentiret propinquare defectui, non tamen adhuc dissensit, quantum poterat, sub assueti rigoris lege teneri. In tantum enim uir reuerendus se sibi subiecerat, tantaque corpus harmonia spiritui concordarat, ut etiam carnis repugnantiam uix sentiret in omnibus quae spiritus agenda dictabat. Igitur uir sanctus spiritu ad omne bonum promptissimus, qui tanto hactenus animarum zelo feruebat, adhuc in praedicatione non desistens intendere proximorum saluti, corpus emortuum fecit in asino per ciuitates et castella circumuehi. Suadebant autem fratres eique cum omni precum instantia supplicabant, ut infirmitatibus suis medicorum auxilio subueniri permitteret: uidentes utique quod de die in diem magis magisque deficeret. Ipse uero consentire in hoc fratribus penitus recusabat, ueluti qui hactenus carnis curam non egerat, iamque dissolui et esse cum Christo multo melius anhelabat. Uerum quamuis stigmata Domini Iesu in corpore suo portaret quia tamen in ipso oportuit ea quae passionum Christi deerant adhuc amplius adimpleri , coepit et aliis languoribus infirmitas oculorum grauissima superaddi. Tunc supradictus frater Helias, quem ueluti loco matris elegerat et adhuc uiuens gregi suo pastorem praefecerat, compulit eum et rationibus induxit, ut sibi mederi permitteret, timens ne forte per incuriam penitus oculorum lumen amitteret. Cui uir sanctus humiliter obtemperans tamquam patri, plura suis ex tunc oculis medicamina patiebatur apponi, quamuis ingrauescente malo, nullius essent remedii. Tandem Reatam curandae iam dictae infirmitatis occasione perductus est, ubi, et domino Honorio papa tertio moram tunc temporis faciente, honorifice a curia Romana deuoteque susceptus est. Familiarius tamen ei prae caeteris dominus Hugo, tunc Ostiensis episcopus, affuit, quem uir sanctus eodem domino annuente Honorio, in patrem ac dominum prae cunctis elegerat, cuius se cum uniuerso Ordine suo tutelae commiserat, necnon et obedientiae mandato subiecerat, sed et eumdem, prophetico spiritu ductus, apostolico honori prouisum fore non solum uerbis praedixerat, sed et factis multimode praesignarat. Hic igitur erga uirum sanctum mirando dilectionis affectu flagrabat; hic pauperculo Iesu Christi, tamquam famulus domino, ministrabat. Contestabatur idem ipse postmodum ad apostolicam dignitatem prouectus, se numquam in tanta perturbatione fuisse, quin omne mentis nubilum in solo uiri Dei intuitu uel affatu discederet, subitaque serenitatis suauitas et iucunditatis dulcedo rediret. Unde et quoties ipsum uidebat, ei tamquam Christi apostolo reuerentiam exhibebat. Hic itaque beatum Franciscum, ut curam sui gereret, instanter admonuit; cui et ipse sanctus in hoc humiliter, sicut et in aliis omnibus, obediuit. Factis igitur cocturis in capite, uenis incisis, collyriis et emplastris adhibitis, nihil penitus ad sanitatem profecit ; quin potius ipsum malum medicaminibus multiplicatis accreuit. Ipse uero tot incommoda corporis in omni patientia et gratiarum actione sustinuit; despectisque corporalium membrorum molestiis, totam ad Deum intentionem, spiritu confortato, direxit. Et ut internae consolationi liberius posset intendere, quatuor fratrum, uirorum uirtutis , deputabatur custodiae, qui et omni sollicitudine insistebant ipsius non solum necessitudini corporis procurandae, uerum etiam quietudini spiritus obseruandae. Iam gloriosus pater, in tantarum non mediocriter uirtutum gratia consummatus, transegisse se dies uacuos reputauit; et quamuis esset ad exteriora corporis exercitia prorsus inutilis, semetipsum tamen adhuc ad triumphos noui certaminis incitauit. Dicebat enim: Incipiamus, fratres, Deo seruire. Incipiamus, inquit, et proficiamus, quoniam parum hucusque profecimus. Uolebat rursus ad simplicitatis redire primordia; uolebat leprosis contemptibiliter de nouo seruire, et ab hominum conuersatione ad loca remotissima se transferre. Ab omni quoque se cura regiminis cupiebat eximere, eo quod multis de causis periculosum assereret, maxime in hoc tempore, praelationis locum tenere; esse uero plurimis utile magis regi quam regere. Cumque moram faceret apud Senas, quasi mense sexto ante obitum suum, toto corpore grauius quam solebat attritus, propinquare uidebatur ad exitum. Festinato itaque de longinquo frater Helias accurrit, eumque in aduentu suo paululum respirantem secum ad Cellam de Cortona perduxit. Ubi dum stetisset per modicum, acrius inualescente morbo, deduci se rogauit Assisium. Quo postquam peruenit, facta est non modica totius exsultatio ciuitatis; et gratias agentes laudauerunt unanimiter Dominum, quod tantum penes se recondi sperauere thesaurum . Adductus igitur in palatium Assisiani episcopi, coepit non multo post totius corporis uirtute destitui et tam atrociter per singula membra torqueri, ut interrogatus an potius martyrium a carnifice sustineret, triduanam huiusmodi passionem, etsi pro uoluntate diuina sibi placitam et acceptam, grauiorem tamen quouis martyrio responderet. Cernens itaque proximare diem uitae nouissimum, quem per reuelationem iam biennio ante didicerat, conuocauit ad se fratres quos uoluit , singulosque, prout sibi dabatur desuper , benedixit. Cumque caligantibus oculis uidere non posset, sicut quondam patriarcha Iacob, manibus cancellatis, dexteram fratri, qui a sinistris eius sedebat, imposuit ; interrogansque quis esset et intelligens esse fratrem Heliam (quem, ut dictum est, substituerat loco sui), sic se uelle respondit. Primum igitur illi, ac deinceps uniuersis in eius persona fratribus benedixit, et bona illi plurima imprecatus, benedictiones in eo multimodas confirmauit. Quibus completis, adiecit: Ualete, filii, omnes in timore Domini et permanete semper in ipso, quoniam tribulatio uobis approximat et maxima super uos est futura tentatio. Felices autem illi sunt qui in bonis perseuerauerint , quae coeperunt. Tunc sine mora ad Sanctam Mariam de Portiuncula se transferri poscebat, uolens illic animam reddere Domino, ubi primo, ut dictum est, perfecte uiam ueritatis agnouerat. Illum quoque locum in omni reuerentia et honore fratribus custodire praeceperat; hunc specialiter asserebat diuinis obsequiis et orationibus congruum; hunc supernorum dicebat spirituum frequentia uisitatum. Igitur in loco sibi desiderato paucis diebus quieuit, donec tandem mortis horam instare cognoscens, duos ad se fratres uocauit, quibus de transitu eius uicino Laudes alacriter Domino decantare praecepit. Ipse uero, prout potuit, in hunc psalmum prorupit: Uoce mea ad Dominum clamaui, uoce mea ad Dominum deprecatus sums . Unus autem e fratribus qui adstabant, pro cunctis sollicitus, dixit ad eum: Heu, pater benigne, ecce filii tui remanent sine patre! Recordare igitur orphanorum quos deseris, et, omnibus culpis remissis, tam praesentes quam absentes tua sancta benedictione consolari digneris. Cui piissimus pater respondit: Ecce ego quidem iam uocor a Domino, fili! Fratribus uero meis tam absentibus quam praesentibus omnes offensas et culpas remitto, et eos sicut possum absoluo; quibus tu haec, fili, denuntians, ex parte mea omnibus benedicas. Porro Euangelium secundum Iohannem ab eo loco ubi incipit: Ante diem festum paschae sibi legi poposcit; deinde se cilicio superponi cinereque conspergi praecepit. Et sic, filiis circumstantibus et lugentibus, pater sanctus in Domino feliciter obdormiuit . 0 Unus autem ex illis, specialis eius discipulus, uir fama non modicum celeber, cuius nomen ideo subticetur eo quod tanto nollet praeconio gloriari dum uiueret, uidit illam gloriosam animam carne solutam in stellae grandis et radiantis effigie; uidit, inquam, ueluti super aquas multas, candida subuectam nubecula in caelum directe conscendere . Sic nimirum, qui contemptibilter in area uitae huius laboriosae spicam carnis terrena terendo confregerat , iam excussa palea , granum purum in horrea summi Regis ingreditur; sic mortali uita defunctus, aeternaliter uicturus, uiuo pani coniungitur, qui turbam Christi famelicam, ne in uia deficeret , de paupertatis horreo satiarat. Et bene super aquas multas in specie stellae, candida sub uectae nubecula , uidebatur ascendere; quippe qui mundus ex aquis terrenae delectationis assumptus multitudini populorum tam miraculis quam uita splenduerat et doctrina; quibus in lata perditionis uia quasi caecis errantibus luminosum iter pandens ad gloriam, eam, quae prius stricta paucis in illa gradientibus timebatur, ampliauerat se turmatim sequentibus uitae uiam . Regnat ergo diues in patria pro paupertatis transitoriae copia; regnat, inquam, sibi regibus huius mundi substratis, quos hic misera rerum pereuntium ditat inopia. Factus est itaque concursus populorum ciuitatis Assisii Deum unanimi iucunditate laudantium , eo quod tantum illis dignaretur commendare depositum. Erat autem primitus pro tanti patris subtractione planctus filiorum non modicus, qui non multo post in laetitiae canticum est conuersus. Uidebant namque nouum illud, quod fecerat Dominus super terram ; uidebant, inquam, non planctu sed plausu dignum miraculum, sacrum uidelicet corpus, Christi stigmatibus decoratum. Aspiciebant membra eius, morbida prius et rigida, iam tractabiliter pro tangentis se uoluntate flectentia; carnem quoque, duram prius et liuidam, ueluti pueruli teneritudine iam resumpta, mirando candore nitentem, et quasi carnis glorificatae speciem prae decoris magnitudine praetendentem. Gloriosum tunc erat in carne tam candida uidere similitudinem fixurae clauorum immo, nigros ut ferrum clauos ex ipsa carne formatos in medio pedum et manuum, dextrumque latus sacro sanguine rubricatum. Lacrimabantur itaque filii prae gaudio cordis , et osculabantur in patre signacula summi Regis. Facta est igitur nox illa, in qua sanctus decessit, in diuinis laudibus, in multitudine populi et luminarium claritate solemnis, donec, mane facto , cum uniuersis qui ex circumiacentibus locis copiose confluxerant, illic ciuitatis Assisii communitas tota conuenit. Sublatum ergo sacrum corpus cum hymnis et laudibus tubarumque clangoribus honorifice detulerunt, et sacras exsequias solemniter exsequentes, ramos arborum nihilominus in manibus acceperunt . Portantes autem filii pium patrem, ad ecclesiam Sancti Damiani, quam primam, ut dictum est, ipse construxerat, substiterunt; eumque filiabus ipsius, quas ibidem plantauerat, pauperibus uidelicet Dominabus et sacris uirginibus, ostenderunt. Et ecce pia mater illarum, prima scilicet illius religionis planta, re Clara et nomine, ad uidendum corpus dilectissimi patris cum filiabus admissa, coepit miserande nimium plangere super illum , nimirum cui ex cunctis mortalibus tam irrecuperabile subtrahebatur solatium. Sed et caeterae, quantum pudori uirgineo licuit, complanxerunt; tandemque singulae manus illius pretiosissimis gemmis ornatas deosculatae sunt; et sic efferendum, prout oportuit, cum dolore permaximo dimiserunt. Tunc perlatum est in ciuitatem corpus sanctissimum et in loco, ubi primum litteras puerulus ipse didicerat, ubique postmodum primitus praedicauerat, est sepultum, ut conuenienter felix initium mediumque felicius ac felicissimam consummationem per hoc sibi confluxisse pateret in unum gloriae cumulum. Quot annis post conuersionem uixit, qua die transiit, et sub quibus Romanae Sedis Pontificibus cursum suum peregit; de modo et temporibus canonizationis et translationis illius. Iam uiginti annorum spatium erat elapsum, ex quo primum gloriosus Christi confessor et leuita Franciscus consiliis euangelicae perfectionis adhaeserat et in uita mandatorum diuinae legis inoffenso pede cucurrerat. Transiit autem uenerabilis idem pater ex huius mundi naufragio anno Dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo uicesimo sexto, quarto nonas Octobris, die dominico, sepultus, ut dictum est, in ciuitate Assisio. Coeperat autem cursum suum uir iste beatus sub illustri uiro domino papa Innocentio tertio, quem feliciter sub eiusdem successore consummat Honorio. Quorum prior, sicut in omnibus uiro Dei, ut supra dictum est, de Ordinis institutione consensit, sic et alter, ut in Regula tangitur, omnia eidem sancto benigne postmodum confirmauit. Quibus salubriter dominus Gregorius papa succedens, qui uidelicet in minore officio constitutus nouellam eiusdem religionis plantationem ab euellentium importuno impulsu defenderat et, donec firmius radicaret nutrierat, ac ueluti fidelissimus hortulanus ad multimodum cum Dei adiutorio fructum prouexerat, ipsum patrem sanctissimum, non solum innumeris et probatis famosum miraculis, uerum etiam cuius miraculosam conuersationem sensibiliter ipse cognouerat, amplius magnificandum duxit in terris, quem glorificatum iam nemo dubitabat in caelis. Nam anno Dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo uigesimo octauo, habito cum cardinalibus et aliis quam plurimis ecclesiarum praelatis super ipsius sancti canonizatione tractatu, cum totius curiae Romanae frequentia et omnium praelatorum qui tunc penes curiam residebant, necnon et principum terrae et infinita populi multitudine, personaliter a ciuitate Perusina ad sepulcrum illius accessit, eumque glorifice cum missarum mysteriis, exhortatione sermonis, miraculorum recitatione, indumentorum gloria, luminarium rutilatione, campanarum sonitu, tubarum clangoribus, laudantium concentu et iubilo, laetantium applausu et tripudio, necnon et maximis, quae longum foret enarrare, solemniis, de communi uniuersorum consensu catalogo Sanctorum adscripsit, eiusque festiuitatem die obitus sui, id est quarto nonas Octobris, uniuersaliter per totius mundi partes solemniter celebrandam instituit ac mandauit, sicut et ipse suis postmodum litteris declarauit. Facta est autem haec ipsa beati Francisci canonizationis praeclara solemnitas die dominico, die kalendarum augusti septimo decimo. Anno uero Domini millesimo ducentesimo trigesimo, non modica fratrum multitudine pro ipsius sancti translatione, necnon et generali Capitulo celebrandis ad saepedictam ciuitatem e diuersis mundi partibus adunata, iam praefatus eorumdem specialissimus pater, dominus papa Gregorius, cuius certa sperabatur ad hanc translationis solemnitatem praesentia personalis, sed tunc temporis aliis quibusdam urgentibus Ecclesiae praepediebatur negotiis, solemnes illuc cum suis litteris nuntios destinauit, quibus suae non solum insperatae causam absentiae necessariam declarauit, sed et filiis, quos paterno consolabatur affectu, de quodam mortuo per beatum Franciscum resuscitato certius intimauit. Ad haec per eosdem nuntios crucem auream, opere quidem gemmario pretiosam, sed omni auro et gemmis pretiosius lignum Crucis Dominicae complectentem; insuper ornamenta et uasa quaeque ad altaris ministerium pertinentia, necnon et decentissima solemnibus usibus indumenta transmisit. Quae omnia pretiosissima basilicae beati Francisci, quae ab omni iurisdictione inferiore exempta sua construebatur auctoritate, cuius et ipse primarium lapidem fundamenti posuerat, assignauit; sed et alia non modica tam ad eiusdem fabricae quam ad instantis solemnitatis impensas donaria deputauit. Translatum est igitur corpus sanctissimum ad eamdem constructam foris prope muros ciuitatis ecclesiam, sabbato, kalendarum iunii die octauo, cum tanto uidelicet apparatu solemni, qui breui sermone describi non posset; tantaque, quae ad ipsius translationis festa confluxerat, multitudine populi, ut, ciuitate illum capere non ualente, gregum more turmatim circumquaque per campos accumberet. Porro, sicuti gloriosus hic sanctus multis in uita claruerat miraculorum prodigiis, sic et a die transitus sui usque in praesens ad ipsius patrocinia, non solum in loco ubi pretiosus ossium suorum thesaurus reconditur, uerum etiam quacumque parte terrarum pie et fideliter implorata, innumeris miraculis coruscare se gaudet Ecclesia. Nam caecis et surdis, mutis et claudis, hydropicis et paralyticis, daemoniacis et leprosis, naufragis et captiuis, omnium ipsius meritis aegritudinum, necessitatum seu periculorum remedia conferuntur. Sed et multi mirifice mortui suscitantur, operante haec omnia uirtutis Altissimi magnificentia, cui soli est omnis honor et gloria per infinita saeculorum saecula. Amen. 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/NicolaTrevet_Agamemnonis.txt b/testi_2_tutti/NicolaTrevet_Agamemnonis.txt
new file mode 100644
index 0000000..82d84ed
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/NicolaTrevet_Agamemnonis.txt
@@ -0,0 +1,19 @@
+Octaue tragedie, que Agamenon dicitur, pro argumento premittere possumus quod Thiestes et Atreus fratres fuerunt. Atreus autem genuit Agamenonem et Menelaum, qui acceperunt in uxores duas sorores filias Tindari et Lede. Uxor Agamenonis dicta est Clitemestra, uxor uero Menelai Helena. Habuit autem Agamenon ex uxore sua Clitemestra filium Horestem et filiam Electram nomine. Agamenon autem rex et dux Grecorum erat contra Troianos. Cum autem profectus esset ad bellum Troianum, Clitemestra adamauit Egistum, quem Thiestes ex filia sua genuerat. Agamenon etiam alias mulieres adamauit, et, finito bello Troiano, Cassandram filiam Priami in coniugem accepit. Unde indignata Clitemestra et concitante eam Egisto, machinata est in mortem Agamenonis; quem, dum exueret se uestibus, Egistus, uocatus in adiutorium cedis, gladio perfodit. Cumque nondum mortuus in uindictam anhelaret, Clitemestra, securi arrepta, caput eius amputauit. Uolebat etiam filium Horestem occidere, sed Electra ipsum subtraxit et cuidam Strophio custodiendum tradidit. Clitemestra filiam Electram carceri mancipauit et Cassandram interfici iussit.
+
+Continet ergo hec tragedia actus octo, quorum primus est planctus Thiestis emissi de inferno super sceleribus domus Pelopee, de qua fuerunt tam ipse quam Agamenon. Et circa hoc duo facit, quia primo inducitur Thiestes tamquam emissus ab inferno domum Pelopeam, de qua fuit Agamenon, propter scelera detestans; secundo inducitur chorus magnorum regum infortunatos euentus deplorans carmine secundo, ibi: *regnorum*. In carmine ergo primo, quod scribitur metro archilochico, inducitur Thiestes emersus ab inferno detestans scelera domus sue, de qua fuit Agamenon. Et diuiditur hec pars in tres, quia primo scelera preterita detestatur; secundo iam instancia scelera prenunciat et comminatur, ibi: *sed sera*; tercio Egistum filium suum ad scelus exhortatur, ibi: *parantur epule*. Quantum ad primum dicit: adsum Thiestes linquens, id est relinquens, opaca loca Ditis, id est Plutonis, inferni, id est infernalis; adsum inquam emissus profundo, id est de profundo, specu Tartari, incertus, scilicet existens, utras oderim magis, scilicet uestras sedes, qui hic in superis habitatis, an sedes inferas: fugio inferos, scilicet propter horrorem penalem qui ibi est, fugo superos, scilicet qui me in tantum horrent quod me fugiunt. En horret animus, scilicet meus, et pauor excutit membra mea, scilicet horrendo que uideo; et que sunt illa docet dicens: uideo lares paternos, immo fraternos, id est habitationem et locum quem incoluit pater et frater. Hoc est limen uetustum domus Pelopee, id est uideo habitationem stirpis Pelopis, qui fuit filius Tantali, qui fuerunt antiqui progenitores Thiestis et Atrei fratris sui; hinc, id est ab isto loco, mos est Pelasgis, id est Grecis, auspicari, id est incipere, regium decus, id est in hoc loco solent habere reges, hic, id est in hoc loco, sedent alti thoro, id est in alto thoro, illi quibus, id est a quibus, sceptra gestantur manu superba, hic, scilicet locus habende aule, id est domus regie, hic locus epulis, id est conuiuiis. Et quasi abhorrens conuiuium ibi factum sibi a fratre Atreo, qui tres filios suos apposuit ei ad comedendum, dicit: libet, id est uoluntatis mee est, reuerti, scilicet ad infernum. Quia nonne sacius, scilicet est, uel, id est saltem, incolere lacus tristes, scilicet inferni, scilicet quam locum talis conuiuii, nonne, scilicet sacius est incolere, custodem Stigis, id est paludis infernalis, id est Cerberum canem inferni, iactantem colla tergemina, scilicet quia habet tria capita, nigris iubis?, id est ceruicibus. Ubi ille euinctus corpus celeri rote, scilicet Yxion qui habet corpus euinctum, id est alligatum celeri rote, in se refertur, scilicet mouendo in circuitu, ubi labor irritus, scilicet Sisiphi, tociens luditur, id est deluditur et frustratur, redeunte saxo per aduersum, id est ad oppositam partem ab illa ad quam uoluitur, ubi ales auida, scilicet uultur, tondet iecur, scilicet Ticii, fecundum, scilicet quia numquam consumitur, et, scilicet ubi, exustus, scilicet Tantalus, siti feruida inter undas appetit aquas Stigias decepto ore, quia scilicet quando applicat os ad bibendum aque subterfugiunt, daturus graues penas dapibus celitum, id est deorum, id est punitur propter dapes deorum. Tangit quatuor penas, que in inferno describi solent, quarum prima est Yxionis, qui, cum uoluisset concumbere cum Iunone, effudit semen in nube, de quo geniti sunt centauri, qui Nubigene dicuntur. Yxion autem punitur in inferno circumuolutus continue in rota cui alligatus est. Secunda est Sisiphi, filii Eoli regis uentorum, qui hospites suos precipitauit de turri, et ideo dampnatus in inferno continue uoluit lapidem, qui continue reuoluitur super eum. Tercia est Ticii, qui uoluit concumbere cum Latona, matre Apollinis, quem Apollo dampnauit in inferno et apposuit ei uultures, qui assidue lacerant iecur eius, quod dilaceratum semper reparatur ut iterum dilaceretur. Quarta est pena Tantali, qui coram diis filium suum Pelopem apposuit ad comedendum, unde dii irati dampnauerunt eum in inferno, ubi stat in aqua usque ad mentum et poma pulcherrima pendent ad os eius. Quociens autem uult capere poma uel haurire aquam, tociens fugit utrumque, et ideo manet in continua fame et siti. Sed ille senex, scilicet Tantalus, quota pars est nostre culpe? Quasi dicat: ualde modica. Repetamus omnis, scilicet de stirpe et domo nostra, quos reos ob manus infandas, id est nephanda opera manuum suarum, Gnosius, id est Minos Cretensis, quesitor, id est auctor et prepositus iudiciorum in inferno, uersat urna, id est examinat per sortes missas in urna; si, inquam, omnes isti repetantur, Thiestes, scilicet ego, uincam cunctos sceleribus meis: uincar a fratre, scilicet Atreo. Quasi dicat: ego sum scelerosior omnibus excepto fratre, qui est scelerosior me. Enumerans autem scelera sua dicit: plenus, scilicet ego Thiestes, liberis tribus sepultis in me, scilicet quos michi comedendos apposuit frater, exedi, id est comedi, uiscera mea, id est filios quos de uisceribus meis genui. Nec Fortuna, michi aduersa, hactenus, id est usque ad hoc scelus tantum stetit, sed maculauit patrem, scilicet me, ausa aliud scelus maius commisso, id est maius hoc quod comedi filios meos, quia hoc feci ignoranter, sed aliud quod dicam feci scienter, iubet, scilicet fortuna me, petere concubitus nephandos nate, id est filie mee. Hausi dicta, id est impleui iussa fortune, non pauidus, sed cepi nephas, id est admisi ut facerem. Ergo ut irem parens, scilicet scelerosus, per omnis liberos, nata, id est filia mea, coacta fatis fert uterum grauem, dignum me patre, id est ne transirem aliquem de liberis meis sine scelere, qui tres filios comedi, filiam incestaui et impregnaui. Uersa est natura, id est naturalis cognationis lex euersa est et confusa: miscuit, scilicet natura sic euersa, auo, scilicet michi, nepotem, ex filia, patri uirum, quia ego qui sum pater filie factus sum uir eius, natis nepotes, quia qui sunt michi nepotes ex filia sunt naturales filii mei, nocti diem, scilicet miscuit, id est honestatem turpitudini; quia uocabula que conueniunt honestati nature, ut puta quod hic dicatur pater, ille filius, hic uir, illa uxor, commixta sunt turpitudini dum nata fit uxor et pater uir. Uel alludit ei quod in scelere fraterno contigit, quando propter horrorem sol, reuersus ad orientem, induxit noctem medio die; uel hoc additum est non ad complementum sentencie, sed ad complementum coloris sine sentencia, ut perficeretur tetracolum, quod quandoque fieri Seneca docet in libro Declamationum, ponens exemplum cuiusdam declamatoris nomine Mirridii, qui uolens tetracolum, id est sentenciam quatuor membrorum facere, dixit sic: *seruiebat forum cubiculo, pretor meretrici, carcer conuiuio, dies nocti*; quod autem additum est *dies nocti*, sine sensu est. Et eodem modo hic completur tetracolum, simili modo dum dicitur: miscuit auo nepotes, patri uirum, natis nepotes, nocti diem. Deinde cum dicit: sed sera, denunciat scelus iam committendum. Unde dicit: sed tandem post fata, scilicet mea, id est mortem meam, sera fides, id est tarda fides, sortis inceste, id est illius quod quasi sorte et fortuna dispositum et preordinatum erat de Egisto, qui natus est de incestu, respicit demum, id est in fine, fessos malis, id est Troianos quos Greci iam bello oppresserant et lassauerant. Quasi dicat: iam post mortem meam Egistus, natus de incestu, uindicabit Troianos diu afflictos, scilicet interficiendo Agamenonem. Unde subdit: rex ille regum, scilicet Agamenon ductor ducum, scilicet Grecorum contra Troianos, cuius uexillum mille rates secute texerunt suis uelis maria Yliaca, id est Troiana, post dena lustra, id est decem circuitus Phebi, id est solis - hoc est post decem annos - deuicto Ylio, id est deuicta Troia, adest, daturus iugulum coniugi sue. Iam iam natabit domus alterno sanguine, scilicet Agamenonis et coniugis, quia Horestes in uindictam patris interfecit postea matrem, quamuis de hoc non agatur in hac tragedia. Et nota quod dicit: domus natabit sanguine, per yperbolem significans copiam effusi sanguinis. Uideo enses, secures, tela, caput regium, scilicet Agamenonis, diuisum ictu bipennis, id est securis que et duas pennas habet - hec et dolabra dicitur; iam prope sunt scelera, iam dolus, cedes, cruor, scilicet prope sunt. Deinde cum dicit: parantur epule, tamquam scelus committi desideret, ipsum Egistum concitat dicens: parantur epule, quia conuiuium instruebatur ad dolum, ut procuraretur mors Agamenonis. O Egiste uenit causa natalis tui, scilicet mors Agamenonis. Quasi dicat: ideo natus es ut Agamenonem occidas. Et animans eum ad hoc scelus perpetrandum, dicit: quid pudor grauat uultus?, scilicet tuos. Quasi dicat: ne pudeat te hoc facere. Quid dextra trepida labat, id est titubat, dubio consilio? Quasi dicat: ne dubites. Quid ipse consulis temet, scilicet deliberando, torques, rogas?, scilicet ne hoc facias. Respice an deceat te an decet matrem. Quasi dicat: te, qui natus es ex scelere, et matrem, que scelus commisit, satis decet hoc scelus facere. Sed cur hyberna spacia, id est hyemalia spacia, producunt longa mora repente uices noctis estiue? Quasi dicat: uidetur michi quod quamuis sit nox estiua, tamen nimis prolongatur tamquam esset nox hyemalis. Loquitur tamquam desiderans scelus consummari, et ideo uidetur ei tempus prolixum, quousque perfectum fuerit. Quid detinet polo stellas cadentes?, id est tendentes ad occasum. Quasi dicat: nimis morantur in celo, id est nimis diu apparent tardante die. Unde subdit: quid moratur, id est retardat, Phebum?, id est solem ne oriatur. Et alloquens Phebum uel solem dicit: redde iam mundo diem, scilicet ut expleatur scelus quod desidero.
+
+In carmine secundo, quod scribitur metro pindarico, inducitur chorus casus infortunatos magnorum regum deplorans. In libro meo quem habui scribitur primus uersus sic: regnorum magnis fallax, et deest una syllaba ad perfectionem metri. Unde ad suplecionem metri et melioris sentencie erit si preponatur o; sic: o regnorum magnis fallax. Dicit ergo: o Fortuna fallax magnis bonis regnorum, id est que fallis in magnis bonis, cuiusmodi sunt regna; quomodo autem fallat docet dicens: sceptra excelsa in loco precipiti nimis et dubio numquam tenuere placidam quietem certumue diem, scilicet quia ex insperato fallunt; alia cura ex aliis, id est diuersa cura, id est sollicitudo ex diuersis causis, fatigat, scilicet reges, nouaque tempestas, scilicet ex casu inopinato surgens, uexat animos, scilicet regum. Quomodo autem uexentur animi regum sollicitudine, docet similitudine quadam, dicens: equor, id est mare, non furit sic sirtibus Libicis - sirtes sunt tractus aquarum rapaces, uel scopuli supra mare, uel loca arenosa que accedunt et recedunt in mari iuxta Libiam. Unde dicit: furit alternos fluctus uoluere, non Euxini - nomen est periculi in mari aquilonari -, commota ab imis uadis niuali unda turget, id est inflatur; Euxini, inquam, uicina polo, scilicet septentrionali, ubi Boetes, id est sydus illud quod uocatur custos plaustri uel Boetes, siue Artophilax, immunis aquis ceruleis, scilicet quia numquam occidit, uersat lucida plaustra - hoc dicit quia stelle in plaustro sunt multum lucide et clare. Non sic, inquam, furit ut, id est sicut, Fortuna rotat precipites casus regum. Cupiunt metui, scilicet a subditis quandoque, timentque metui, scilicet ab eis aliquando, quia propter metum aliquando interficiuntur; alma nox non prebet tutos recessus, id est tuta receptacula, id est non quiescunt secure de nocte, non sompnus domitor curarum, scilicet quia expellit curas de mente, soluit pectora, scilicet regum a metu. Scelus alternum, id est mutuum inter reges et reges, uel inter reges et subditos, quales arces, id est municiones, non dedit in preceps?, scilicet subuertendo eas. Quasi dicat: omnes dedit. Impia arma quas, scilicet arces, non fatigant? Quasi dicat: non est dicere, quia omnes fatigant. Iura pudorque et sacrata fides coniugii fugiunt aulas, id est domos regias; Bellona tristis, id est dea belli, sanguinolenta manu sequitur, scilicet aulas, Erinisque, id est furia infernalis, que urit superbos, id est accendit cupiditatem superborum, comitata semper tumidas, id est superbas, domos hora qualibet, id est omni tempore indifferenter, quas, scilicet domos, tulit ex alto in planum? Quasi dicat: ualde multas. Et non solum per arma deiciuntur fortunati, sed licet arma uacent cessentque doli, magna sidunt, id est subsidunt et ad imum tendunt, ipso pondere, scilicet magnitudinis sue, ceditque Fortuna oneri. Sicut enim aliquis, oneratus ultra quod potest ferre, cadit sub onere, sic Fortuna, nimia prosperitate quasi onerata, subsidit et cadit. Et hoc manifestat similitudine quadam, dicens: uela inflata secundis, id est prosperis, Nothis, uentis scilicet Australibus, nimium timuere uentos suos, ne nimis impetuoso flatu submergant; turris inserta caput - synodochica constructio -, id est habens caput insertum, nubibus ipsis uapulat, id est uerberatur, Austro pluuio, id est Australi et pluuiali uento, nemusque spargens densas umbras uidit annosa, id est antiqua, robora frangi, scilicet uento; fulmina feriunt celsos colles, et eodem modo aduersitas fortune celsos homines, corpora maiora patent morbis, scilicet plus quam minora, et cum uilia armenta currant in pastus uagos, id est uagantur in pascuis, maxima ceruix placet in uulnus, id est uolens uulnerare aliquod animal, de illis eligit quod est maximum. Quicquid Fortuna tulit in altum, ruitura leuat, id est leuat ut postea ruat. Longius euum est modicis rebus: felix, scilicet est ille, quisquis parte medie turbe, id est mediocriter uiuentis, quietus aura tuta stringit litora, scilicet non elongando se ab eis, timidusque credere, id est et timet committere, cymbam mari alto, legit terram remo propiore, id est remigando propius trahit se ad terram uitando fluctus in profundo mari.
+
+Secundus actus huius tragedie est deliberacio Clitemestre in mortem Agamenonis. Et diuiditur hec pars in duas, quia primo inducitur Clitemestra propositum suum indicans et nutrix dissuadens; secundo Egistus Clitemestram in mortem Agamenonis concitans, et Clitemestra Egistum finaliter ad suum consilium admittens, ibi: *quod tempus*. Prima pars in modum dyalogi continet sermones decem et octo. Primo ergo inducitur sermo Clitemestre, que primo secum loquens concitat animum suum ad scelus perpetrandum, dicens: o segnis anime, quid, id est ad quid, expetis, id est desideras et inquiris, tuta consilia? Quid fluctuaris?, scilicet deliberando inter opposita. Melior uia, scilicet per quam speres dilectionem uiri tui, clausa est, scilicet tibi. Licuit quondam tutari, id est tueri et defendere, fide casta pudicos thoros coniugis et sceptra iuncta, scilicet Agamenonis qui est rex et coniunx meus que sum regina; periere mores, scilicet coniugis mei, ius, decus, pietas, fides, quia alienas amat et superinducit concubinas et pelices, et pudor, scilicet qui redire nescit cum perit - pudicitia enim coniugalis reparari non poterit sicut nec uirginitas. Da frena, scilicet malicie, id est permitte fieri quicquid malicia excogitat, et prona, scilicet existens ad malum, incita omnem nequiciam: semper tutum est sceleribus ire per scelera, quia scelera non nisi scelere defenduntur. Euolue nunc tecum, o Clitemestra, omnes femineos dolos, ut scilicet de illis eligas, uel per illos instruaris quid tibi faciendum sit, quod ulla, id est euolue et ad mentem reduc quicquid est quod ulla coniunx perfida atque sui impos, id est non potens se ratione regere pre feruore ire et zelo uindicte, amore ceco, scilicet ausa est, quod manus nouercales ause sunt, quod uirgo, scilicet Medea - uirgo enim hic non integritatis, sed etatis uel sexus nomen est -, Phasiaca, id est Colchica, ubi currit Phasis fluuius, ardens impia face trabes - hoc dicit quia palacium regis combussit cum rege et filia -, uirgo inquam fugiens Thessalica regna, id est quando fugit de Grecia acta in exilium per regem Creontem, ut ex precedenti tragedia patet, ferrum, uenena, scilicet euolue ut de istis eligas ad prosequendum scelus; uel profuge domo, id est de domo, Micena - Micena ciuitas fuit in qua regnauit Agamenon - coniuncta socio, scilicet Egisto, sicut Medea fugit de domo Colchica coniuncta Iasoni, furtiua rate. Et quasi hoc modicum sit et insufficiens ire sue, contempnit illud dicens: quid loqueris timida furta, scilicet cogitando furtiue recedere sicut fecit Medea, et exilium, scilicet Medee de Grecia, et fugas?, scilicet de patria propria. Sors, id est fortuna, dedit ista; te, scilicet que regina es Micenarum et filia Lede, decet maius nephas. Secundo cum dicit: regina, ponitur sermo nutricis scelus dissuadentis; unde dicit: o regina Danaum, id est Grecorum, et inclitum, id est nobile, genus Lede, scilicet quia filia fuit Lede uxoris Tindari, matris Castoris, Pollucis et Helene, quid uersas, scilicet in cogitatione, tacita, scilicet michi non indicando, quidue impotens consilii, id est non potens tibi consulere quia ira oppressit rationem ut non ualeat sane consulere, geris feroces, id est crudeles, impetus, id est motus impetuosos, tumido, id est irato, animo? Licet ipsa sileas, scilicet uolendo celare quod cogitas, totus, id est perfectus, dolor est in uultu. Proinde quicquid est, scilicet quod cogitas, da spacium ac tempus tibi, id est ne subito in actum prorumpas, sed spaciose et diu delibera; quod non quit, id est non potest, ratio, scilicet in tempore paruo et subito, sepe sanauit mora, scilicet quia per moram transit passio et tunc ratio libera melius consulit. Tercio cum dicit: maiora, ponitur sermo Clitemestre indicans in generali agitationem mentis sue. Unde excusans se de mora quam suasit nutrix, dicit: maiora, scilicet mala, cruciant, id est torquent et affligunt me, quam ut possim moras pati, id est intensa mentis afflictio non permittit me morari; flamme, scilicet irarum, exurunt medullas et cor meum, id est nimis inflammata sum ira, timor, scilicet de reditu mariti, mixtus dolori, scilicet quo angor propter concubinas quas diligit, subdidit stimulos, id est stimulat et exacuit iram meam, inuidia, scilicet quam habeo de pelicibus quas plus me diligit, pulsat pectus, scilicet meum; hinc, id est ex alia parte, cupido turpis, scilicet qua cupio concubitum Egisti, premit animum, scilicet meum, iugo, scilicet suo libidinoso, et uetat uinci, id est tam fortis est cupido quod prohibet se uinci ab animo meo: et inter istas faces, id est ardores ire et concupiscentie, mentis obsesse, rebellat pudor, id est pudicus amor, fessus quidem et deuinctus et pessumdatus, ita scilicet, ut non possim preualere inter passiones ire et libidinis que obsident mentem meam. Fluctibus, id est motibus dubiis tamquam fluctibus, agor, id est agitor et moueor; unde motum et instabilitatem mentis sue manifestat per similitudinem, dicens: ut, cum uentus hinc, id est ex una parte, rapit profundam, id est mare, hinc, id est ex alia parte, estus, id est fluxus maris, unda incerta dubitat cui malo, scilicet uento uel estui, cedat. Quasi dicat: sic est de mente mea. Proinde omisi regimen, id est gubernaculum rationis, e manibus meis - loquitur per similitudinem gubernatoris nauis qui, omisso gubernaculo, dimittit nauem ut sequatur impetum uenti uel aque; quocumque me ira, quo dolor, quo spes feret, huc ire pergam. Quasi dicat: exponam me totaliter passionibus meis sequendo impetum earum. Unde, rediens ad similitudinem inductam, dicit: dedam, id est subdam et committam, ratem, id est mentem meam, fluctibus, id est motibus passionum: ubi animus errat, scilicet non ualens iudicare quod rectum est propter obnubilacionem rationis, optimum est casum sequi. Uulgaris est ista sentencia et non secundum iudicium rationis dicta. Quarto nutrix hanc sentenciam redarguit dicens: ceca est temeritas, id est excecata presumptio, sequi casum ducem, quia scilicet casus frequenter ad periculum impellit. Quinto respondens Clitemestra dicit quod non est de periculo cura, quia cui fortuna est ultima, id est qui in ultimo prosperitatis sue constitutus est ut nichil speret ultra, quid timet? Quasi dicat: nichil, sicut apparet de desperatis quia nullum periculum timent. Sexto nutrix consolans Clitemestram dicit: tuta est, scilicet fortuna tua et non constituta in ultimo, latetque culpa tua, scilicet pro qua times perdere prosperitatem tuam, si pateris, id est si permittis. Quasi dicat: si uolueris latebit culpa adulterii tui cum Egisto, ita quod maritus nichil sciet, et sic erit prosperitas fortune tue secura. Septimo contra dictum nutricis obicit Clitemestra dicens: omne uicium domus regie perlucet, id est ualde lucet et perspicuum est quasi omnibus; et ideo culpa mea, que sum de regia domo, latere non poterit ut tu promittis. Octauo arguit eam nutrix dicens: piget prioris, scilicet tu doles de priori culpa, scilicet qua adulterata es cum Egisto, et nouum struis, id est et iam uis committere et facere, crimen nouum? Quasi dicat: multum te exhibes in hoc reprehensibilem. Nono respondet Clitemestra dicens: profecto, id est certe, stulta res est nequicie modus, id est mensura: qui semel commisit scelus non potest illud defendere nisi scelere, sicut supra dixit; unde cessare a scelere est quodam modo se ream manifestare, quod stultum est. Sentencia hec uulgaris est et contra rationem. Decimo nutrix hanc sentenciam redarguit dicens: auget quod metuit, id est augmentat metum suum, qui obruit, id est occultat, scelus scelere. Undecimo Clitemestra contra hoc respondet dicens: et ferrum et ignis sepe loco medicine est. Quasi dicat: dicis quod augmentum sceleris augmentat metum, tamen non propter hoc nunc uidetur omittendum, quia grauibus malis utitur homo aliquando loco medicine ut euitet maius malum; et ideo dicit: sepe loco medicine est et ferrum et ignis. Duodecimo instruens Clitemestram nutrix dicit quod tam grauia remedia non sunt primo attemptanda, sed postquam leuiora remedia desperantur. Unde dicit: nemo temptauit extrema, scilicet remedia, primo loco. Terciodecimo respondens Clitemestra dicit: in rebus malis preceps uia, id est indeliberata, capienda est. Sentencia hec non rationis sed passionis est. Quartodecimo nutrix uidens eam non admittere rationem, alio modo reducere eam satagit, dicens: at sacrum nomen coniugii; quasi dicat: si non detestacio sceleris te reuocat, at, id est tamen, sacrum nomen coniugii, scilicet quia es et diceris coniunx Agamenonis, reflectat te, scilicet a committendo scelere. Quintodecimo hoc euacuat Clitemestra dicens: uidua, scilicet ego, per decem annos, scilicet quibus occupatus erat Agamenon in bello Troiano, respiciam uirum?, id est habebo nunc ad eum respectum tamquam ad uirum? Quasi dicat: non. Sextodecimo adhuc nutrix alio modo uolens reducere eam, dicit: meminisse; quasi dicat: si non est tibi cura de uiro, qui tanto tempore absentauit se a te, saltem meminisse debes sobolis tue ex illo, et saltem ratione sobolis reflectere animum tuum a scelere quod cogitas. Decimoseptimo Clitemestra adhuc hunc respectum euacuat, multa enumerans crimina Agamenonis. Et quia dixit nutrix quod debuit meminisse sobolis, primo obicit Agamenoni malam tractacionem sobolis, dicens: equidem et iugales. Ubi nota quod Agamenon ex Clitemestra filiam habuit nomine Effigeniam quam, ut redimeret prosperitatem uentorum de insula Aulide in litus Troianum, uaticinio Calcantis oportuit immolare Diane. Misit ergo Agamenon Ulixem ad uxorem Clitemestram, rogans ut mitteret ei filiam suam Effigeniam, quia daturus erat eam Achilli uxorem. Facta ergo fide matri super hoc, tradidit eam Ulixi; quam Agamenon, ad se adductam, immolauit Diane. Unde dicit: equidem memini et iugales, id est matrimoniales, faces, id est nupcias, filie, scilicet Effigenie, et generum Achillem: prestitit, scilicet Agamenon, fidem matri, scilicet michi quod ista fierent, id est fecit quod ego credidi ista, sed decepta fui, quia illa, scilicet filia, redemit, scilicet per mortem suam, moras classis, id est multitudinis nauium, immote, quia scilicet defuit uentus et ideo quieuerunt in insula Aulide, et impulit maria, id est fecit quod classis impulit maria motu suo, maria dico fixa langore pigro, scilicet propter defectum uenti. Piget et pudet, scilicet me super hoc, Tindaris, id est Clitemestra filia Tindari - de se loquitur tamquam de alia -, genus celi, id est de stirpe et genere celesti - soror enim erat Castoris et Pollucis, qui fuerunt filii Iouis et stellificati sunt in celo -, peperit caput lustrale Dorice classi, id est Effigeniam cuius capite lustrata, id est purgata est culpa ratione cuius detinebatur classis Dorica, id est Greca, ne proficisceretur in Troiam. Dorica dicitur uel a Doricon ciuitate Thessalie, uel a parte Grecie que a Doro, filio Neptuni ex Elipi, nomen et originem traxit. Reuoluit animus thalamos uirginis mee, id est promissos filie mee, quos ille, scilicet Agamenon, dignos fecit domo Pelopea. Domus enim Pelopea semper assueta fuit sceleribus et fraudibus, de qua erat Agamenon; et ideo fecit filie mee thalamos dignos tali domo, id est fraudulentos et sceleratos, cum pater stetit quasi ad nupciales aras ore sacrilego, scilicet inuocans deos dum immolat filiam. Horruit Calcas, scilicet uates, responsa uocis sue, scilicet quibus predixerat filiam meam immolandam, et focos, id est ignes sacrificos, recedentes, id est abnuentes recipere sanguinem sacrificii immolati, scilicet horruit Calcas. O domus, scilicet Agamenonis, uincens semper scelera sceleribus, emimus uentos cruore, scilicet Effigenie immolate, bellum, scilicet emimus, nece, id est morte filie mee. Sed mille rates fecerunt, id est parauerunt, pariter, id est simul, uela?, redemptis iam uentis. Non est classis soluta, scilicet ut proficisceretur, prospero deo, immo magis aduerso, pro quo placando oportuit patrem immolare filiam: Aulis, id est insula illa in qua steterant naues, eiecit portu, id est de portu, rates impias, id est per impietatem iam purgatas. Sic auspicatus, scilicet Agamenon, bella, id est isto modo incipiens bellum, non melius gerit, scilicet quia sicut cum scelere incepit, sic cum scelere continuat. Nota: Achilles transiens uersus Troiam uenit ad opidum Lernesium, et expugnans illud cepit Briseidam, et patrem, uirum ac tres fratres eius interfecit. Agamenon autem ueniens in Lesbon insulam rapuit Criseidam. Et dum ibi moram faceret, pestis uexauit populum, qua corrupti et mortui sunt. Calcas uero, consulens Phebum, accepit responsum quod numquam cessaret pestis nisi Criseida restitueretur patri suo. Quo audito Achilles compulit Agamenonem eam restituere patri, unde iratus Agamenon rapuit Achilli Briseidam. Iste tamen raptus alibi ascribitur Menelao, et forte factum utriusque fuit. Dicit ergo: captus, scilicet Agamenon, amore capte, scilicet Criseide, immotus prece Zminthe, scilicet patris eius regis Lesbon, Zminthe dico Phebei ducis, scilicet quia gens illius insule specialiter colit Phebum, tenuit spolia, id est Criseidam raptam, iam tunc ferens ardorem, id est ardentem amorem, sacre uirginis; sacram uocat quia deorum protectione custoditam, unde propter eius raptum fuit populus punitus. Non illum, scilicet Agamenonem, flexit Achilles indomitus, id est fortis et inuictus, minis, id est per minas, non ille qui solus uidet fata mundi, id est sol uel Phebus, quia nec propter oraculum Phebi uolebat eam restituere, fidelis augur in nos, quia augurium Calcantis de immolanda Effigenia fideliter seruauit, leuis in captas, id est leuiter portans augurium de captis dum dissimulat reddere quod augur precepit; non populus eger, scilicet propter pestem inductam, et rogi relucentes, id est ignes parati ad comburendum cadauera mortuorum et ex peste assidue moriencium, scilicet flexerunt Agamenonem ut restitueret uirginem raptam; inter stragem ultimam Grecie ruentis marcet uictus sine hoste, scilicet trahendo moram in Lesbon cum adire deberet bellum, ac Ueneri uacat reparatque amores, quia tandem compulsus fuit per Achillem restituere patri Criseidam, et iratus rapuit Briseidam Achilli. Et ideo subdit dicens: neue umquam foret desertus, scilicet Agamenon, a pelice uel thorus, scilicet eius, celebs, id est castus, diligit Briseidam ablatam Achilli, nec puduit, scilicet Agamenonem, rapere uulsam uxorem de sinu uiri. Quasi dicat: tam peculans et impudens est quod rapit uxores de sinu uirorum suorum. En Paridis hostem - uerbum magne indignationis est. Quasi dicat: uidete et considerate qualem hostem habet Paris, qui dum deberet bellare contra Paridem et repetere Helenam, uacat amoribus et uenereis. Furit gerens uulnus nouum succensus amore Frigie uatis, scilicet Cassandre filie Priami, et post trophea Troica, id est uictorias Troianas, ac uersum, id est destructum et euersum, Ylium, remeat maritus capte, id est Cassandre capte et captiuate, et gener Priami, scilicet redit, quia duxit filiam eius. Et conuertens ad se sermonem tamquam nouo uulnere concitata, se ipsam in uindictam animat dicens: o anime accingere, scilicet ad uindicandum, non apparas leuia bella, id est non modicum bellum paras, que intendis aggredi Agamenonem. Scelus occupandum est, scilicet in aggrediendo, quia alia uia bona non patet. O pigra, quem expectas diem? An uirgines uidue domi, scilicet existentes, morantur, id est faciunt morari, te, et Horestes, scilicet filius meus, similis patri? Quasi dicat: numquid filie tue nondum desponsate et iuuenis filius tuus tardant te ne facias quod intendis? Quasi dicat: non debent te ista tardare, quia magis pro hiis debes aggredi quod intendis, ne superducta nouerca affligantur. Unde subdit: horum, scilicet filiorum et filiarum, mala uentura, scilicet ex nouerca superinducta, te moueant, scilicet ut facias scelus intentum, quis turbo, id est impetuosa turbacio, rerum imminet?, scilicet si nouerca superinducatur. Quasi dicat: nimis erit magna. Quid misera cessas?, scilicet ab intento. En adest natis tuis nouerca furens, scilicet quam superinducet uobis Agamenon. Si aliud nequit, scilicet fieri in remedium contra ista, ensis exigatur per latus tuum et perimat duos, scilicet te et uirum. Quasi dicat: nisi melius possit fieri, interime primo maritum et postea te ipsam ne uideas ista mala. Misce cruorem, scilicet tuum cum cruore uiri, perde uirum pereundo, id est sic occide uirum ut cum eo pereas: non est misera mors commori, cum eo cum quo uelis, scilicet mori. Decimoctauo ponitur sermo nutricis efficaciter dissuadentis Clitemestre intentionem et propositum suum. Unde dicit: o regina frena temet, id est cohibe temet, et siste impetus, id est impetuosos motus animi tui, et cogita quanta, id est quam magna scelera sunt que temptas: uenit, id est in ueniendo est, uictor ferocis Asye, scilicet Agamenon qui uicit Troiam que est in Asya - Frigia enim, cuius metropolis est Troia, quedam regio est Asye -, ultor Europe - Grecia enim, pro cuius iniuria illata pro raptu Helene uindicanda et ulciscenda Troiam adiit, est in Europa -, trahit captiua Pergama, id est Troiam captiuam, et Frigas diu, id est diutino bello, uictos; conaris nunc o insana hunc aggredi fraude - quasi dicat: detestabile est hoc -, quem Achilles non uiolauit ense fero, quamuis toruus, id est iratus, manum procacem, id est importunam, armasset, scilicet contra Agamenonem, scilicet ut compelleret reddere Criseidam, ut supra tactum est, uel ut repeteret Briseidam quam abstulerat; non Aiax melior, id est forcior, scilicet Aiax Telamonius - fuerunt enim duo, quorum alius dictus est Aiax Oleius -, furens morte decreta, id est quando furibundus decreuit sibi ipsi mortem quia Ulixes contra eum obtinuit arma Achillis; non Hector, scilicet uiolauit Agamenonem, Hector inquam sola mora, id est sola causa more existens, Danais, id est Grecis, et bello, scilicet quia nisi ipse fuisset, cito fuisset bellum terminatum et Danai ad propria reuersi; non certa tela Paridis, scilicet uiolauerunt Agamenonem. Et dicit certa tela, quia cum Achilles tinctus fuisset a matre in aquis Stigiis, per quas factus est inuulnerabilis preter quam in planta pedis, tam certe direxit in eum Paris tela, quod in loco uulnerabili ad mortem percussit eum. Non Mennon niger, scilicet uiolauit Agamenonem. Mennon filius fuit Aurore et in bello Troiano interfectus est ab Achille; qui niger dicitur quia, cum corpus eius rogo comburendum esset impositum, uersum est in fauillam nigram et fumum, de quo genite sunt aues nigre que Mennonides dicuntur. Non Xantus, id est fluuius ille uiolauit Agamenonem, Xantus inquam gerens corpora immixta armis, propter multitudinem interfectorum qui proiecti sunt in fluuium, Symoisque, id est alter fluuius Troianus non uiolauit eum; Symois inquam agens, id est mouens uel ducens, fluctus purpureos, id est sanguineos, cede, id est occisione hominum; non Cignus proles equorei dei, scilicet uiolauit Agamenonem. Cignus filius fuit Neptuni, qui inuulnerabilis erat ferro, quem Achilles suffocando interfecit, cuius corpus pater conuertit in auem que Cignus dicitur. Non phalanx Cressa, id est Cretensis, cum Theseo bellicoso, scilicet uiolauit Agamenonem; non Amazon, id est femina bellicosa, peltata, id est gerens peltas, id est scuta, scilicet formata ad modum lune, et picta pharetras - synodoches est -, id est habens pharetras pictas, et manu securifera?, id est ferente secures, scilicet uiolauit Agamenonem. Hunc, scilicet tantum et tam clarum uirum, reducem domi, id est iam redeuntem ad domum suam, paras mactare et cede impia maculare aras? Quasi dicat: crudele et horribile est hoc. Ultrix Grecia non feret, id est non permittet, hoc facinus inultum. Prepone, id est pone ante mentem tuam, equos et arma et fretum horrens classibus et solum exundans alto, id est nobili, sanguine Troianorum, et tota fata domus Dardanie, id est Troiane, capte, regesta, id est reportata et reducta, Danais, id est Grecis, id est ad honorem Grecorum per Agamenonem. Comprime truces, id est crudeles, affectus ipsaque, id est tu, pacifica tibi mentem tuam, scilicet dimittendo hanc iram.
+
+In secunda parte carminis tercii inducitur Egistus cum Clitemestra tractans de morte Agamenonis et eam ad occidendum eum concitans. Ponuntur autem in modum dyalogi sermones uiginti, quorum primus est Egisti aduentum Agamenonis timentis et plangentis. Unde dicit: tempus quod semper horrui animo ac mente adest extremum rebus meis, id est uite et prosperitati mee. Et quasi animus eius ex timore cogitaret fugam, reuocat eum dicens: o anime quid, id est quare, uertis terga?, id est disponis fugere. Quid, id est quare, deponis arma primo impetu? Crede deos seuos, id est crudeles, moliri, id est ordinare et disponere, tibi perniciem, id est mortem, et dira fata, id est crudeles euentus fortune. Oppone uile caput, scilicet tuum, suppliciis meritis, id est que meruisti adulterando uxorem Agamenonis, excipe aduerso pectore ferrum et ignes, id est ad hoc dispone te quia hoc eueniet tibi. Secundo Clitemestra quasi deridens et despiciens planctum Egisti, dicit: o Egiste: non est pena sic nato, scilicet sicut tu natus es, mori. Quasi dicat: si considerares quam turpes sunt natales tui, mors esset tibi optanda tamquam beneficium et non reputanda pena. Tercio cum dicit: tu nos, inducitur Egistus Clitemestram in odium Agamenonis excitans. Unde dicit: tu socia periculi, scilicet quod timeo, quia scilicet comitas mecum in culpa pro qua periculum timeo, tu sata, id est genita, Leda, scilicet uxore Tindari, comitare nos, id est sequere nostrum consilium: ille, scilicet Agamenon, ductor ignauus, id est quia dum debuit ducere exercitum in Greciam tamquam ignauus indulsit Ueneri, sicut supra tactum fuit, fortis, id est durus, pater, quia immolauit filiam propriam, reddet tibi tantum sanguinem, id est satisfaciet tibi pro tanto sanguine filie effuso? Quasi dicat: non poterit tibi umquam satisfacere. Sed quid, id est quare, pallor circuit genas trementes et optutus iacens, id est torpens, uultu languido stupet? Quasi dicat: quare stupes et tremis tu habens uultum pallidum et aspectum languidum? Quarto cum dicit: amor, inducitur Clitemestra ostendens se penitere de eo quod cogitauerat contra uirum suum Agamenonem, dicens: amor iugalis, id est coniugalis, uincit, scilicet impetum nostrum, ac flectit retro, scilicet ab intento; unde in hoc uolens sibi sociare Egistum, dicit: remeemus, scilicet ab illo scelere quod facere proposuimus, illuc, id est ad illum statum mentis quiete, unde non decuit nos abire, scilicet ab amore et fide coniugis; sed repetatur nunc fides casta, scilicet erga coniugem, nec dicendum est quod hoc est modo nimis tarde, nam uia ad bonos mores numquam est sera, id est tarda: pene, id est fere, innocens est quem penitet peccasse. Quinto cum dicit: quo raperis, inducitur Egistus Clitemestram de penitencia arguens et ad scelus exhortans et dicens: o amens, scilicet Clitemestra, quo raperis?, id est subito ab intento tuo auerteris. Credis aut speras coniugium Agamenonis fidele tibi?, scilicet fore in posterum. Quasi dicat: si hoc credis aut speras decepta es. Ut nichil subesset animo, scilicet tuo, quod faceret graues metus, id est magnos timores - quasi dicat: etsi nichil sit in animo tuo propter quod timere debeas Agamenonem -, tamen Fortuna superba, scilicet que Agamenoni iam contigit ex Troia deuicta, et impotens, scilicet regi ratione propter superbiam, daret spiritus tumidos, id est animos inflatos, flatu nimis magno, scilicet ire et doloris appetentis uindicari de iniuriis. Quod autem nunc graues uindictas uelit expetere, ex hoc apparet quod stante adhuc Troia fuit ille grauis sociis - quod patet quia ausus lacessere Achillem et multo magis alios -, quid rere, id est quid opinaris, Troiam, scilicet deuictam, addidisse ad animum trucem, id est crudelem, suapte natura?, id est propria natura. Quasi dicat: ex quo crudelis fuit ante Troiam deuictam, multo erit modo crudelior. Rex fuit Micenarum, scilicet prius, ueniet tyrannus, scilicet Micenarum nunc: prospera efferunt, id est extollunt, animos. Turba pelicum, id est concubinarum quas superinduxit tibi, effusa circa, scilicet Agamenonem, quanto apparatu uenit! Quasi dicat: magno ualde. Sed sola famula ueridici dei, id est Phebi predicentis uera, id est Cassandra prophetissa Phebi, longe eminet, scilicet ceteris pelicibus, tenetque regem, scilicet Agamenonem: o Clitemestra feresne, id est sustinebis, uicta consortem thalami tui? Quasi dicat: non credo. Et quamuis tu uelles sustinere: at illa, scilicet Cassandra, nolet, scilicet sustinere sociam thalami. Ultimum, id est maximum et summum, malum est nupte, pelex possidens palam domum mariti. Nec regna possunt habere socium, nec tede, id est nupcie, sciunt. Sexto cum dicit: Egiste, inducitur Clitemestra arguens Egistum de eo quod prouocat eam contra maritum suum. Unde dicit: o Egiste quid, id est quare, me rursus rapis in preceps, id est impellis ut precipitanter agam, iramque, scilicet meam, iam residentem, id est ab impetu suo quiescentem, incitas flammis? Quasi dicat: nolo quod hoc facias. Uictor, scilicet Agamenon, permisit sibi aliquid in captas, id est concessit sibi ipsi libertatem cognoscendi captas: nec coniugem nec dominam, scilicet me, decet hoc respicere, id est non debeo curare de hoc. Lex alia est socio, scilicet thoro, alia in thoro priuato. Quasi dicat: quod acciperet aliquam tamquam michi sociam in thoro, contra legem coniugalem esset, sed quod ad priuatum thorum aliquam accipiat, michi non derogat. Quid - quasi dicat: adde ad hoc - quod animus, scilicet meus, memor turpis commissi, scilicet quod commisi tecum, non patitur me ferre, id est dare et imponere, uiro, scilicet meo, leges seueras?, scilicet ut coherceam eum uel penitenciam et uindictam queram de eo, pro eo cuius simile ego commisi. Ille cui opus est uenia, scilicet sicut est michi, det ueniam facile, id est faciliter. Septimo cum dicit: ita est, inducitur Egistus inculcans austeritatem et rigorem Agamenonis ut concitet Clitemestram. Et primo quodam modo condescendit dicto Clitemestre, dicens: ita est, scilicet sicut tu dicis, et ita deberet esse, licet pacisci mutuam ueniam?, scilicet dum uterque alteri culpam remittit. Secundo docet quod non erit ita de Agamenone; unde dicit: iura regnorum sunt tibi ignota, haud noua?, id est non noua sed consueta. Et qualia sunt illa docet dicens: iudices maligni sunt nobis, scilicet reges, equi sibi, scilicet sunt iudices; quasi dicat: pro eodem casu quo sibi parcunt et quodammodo equi sunt, pro eodem sunt nobis maliciosi et iniqui, putant id esse maximum pignus, id est maximam certitudinem, regni, si solis, id est eis, licet quicquid non licet aliis. Octauo cum dicit: ignouit, inducitur Clitemestra arguens per exemplum quod Agamenon ignoscet sibi, quia Menelaus ignouit Helene adulterium Paridis. Unde dicit: ignouit, scilicet Menelaus, Helene, scilicet sorori mee que adulterata est cum Paride, quod patet quia redit, scilicet Helena, iuncta Menelao, scilicet fratri Agamenonis qui fuerat primo uir eius, que, scilicet Helena, afflixit malis paribus Asyam et Europam, scilicet quia propter eam commissum est prelium inter Greciam, que est in Europa, et Troiam, que est in Asya. Nono cum dicit: sed nulla, inducitur Egistus ostendens exemplum non esse sufficiens quod adductum est. Unde dicit: sed nulla - quasi dicat: uerum est quod Helena adulterata est cum Paride sicut tu mecum -, sed nulla, scilicet pelex, abstulit Atridem, id est Menelaum filium Atrei, furtiua Uenere - sicut multe pelices et precipue Cassandra abstulit tibi furtiua Uenere Agamenonem -, nec cepit, scilicet aliqua pelex, animum, scilicet Menelai per amorem, animum dico obstructum, id est clausum, coniugi sue, hoc est auersum ab amore coniugis sue; sed sic est de Agamenone, quia alie ceperunt animum eius, quarum amore ardet, sed tibi, que es coniunx eius, obstructus est animus eius, quia te non diligit. Iam querit ille crimen, scilicet ut inueniat occasionem contra te, et parat causas, scilicet contra te. Nichil crede esse commissum, scilicet quod sit turpe tibi, id est quamuis ita esset et ita crederes, nichil tamen prodesset tibi ad optinendum amorem Agamenonis, quia: quid prodest honesta, scilicet coniunx, carens flagitio, ubi dominus, id est maritus, odit? Quasi dicat: nichil, quia talis maritus fit nocens, scilicet sine causa, non queritur, id est non habet causam unde queratur, id est conqueratur; uel sic: sit nocens, scilicet uxor, imponente ei marito nocenciam quamuis sit honesta, non queritur, id est non inuestigatur utrum sit nocens uel non. Spreta, scilicet tu, a tanto uiro et profuga num repetes Spartem, scilicet ciuitatem Lacedemonie ubi nata fuisti, patriasque sedes? Quasi dicat: credis tu quod euades fugiendo ad patriam tuam? Quasi dicat: non erit ita, quia repudia regum non dant exitum, id est euasionem a pena. Leuas, id est confortas, metum, scilicet tuum, falsa spe, scilicet falso sperando quod euades. Decimo inducitur Clitemestra se consolans per hoc, quod accusari non poterit apud maritum quia nemo conscius est culpe sue. Unde dicit: nemo nisi fidus, id est de quo satis possum confidere quod non accusabit me, nouit delicta mea. Undecimo Egistus hoc excludit dicens: fides non intrauit umquam limen regium, id est in domo regia numquam est fidelitas. Duodecimo Clitemestra contra hoc uolens adhibere remedium, dicit: merebor opibus, id est dando opes et diuitias, ut obligem fidem precio, id est dabo dona ut fides michi seruetur. Terciodecimo hoc remedium excludit Egistus dicens: fides parata precio uincitur precio, scilicet maiori. Quartodecimo Clitemestra Egistum redarguit de malo consilio, dicens: pudor pristine mentis, scilicet quem habui antequam tecum adulterium committerem, surgit residuus, id est renouatur pro residuo uite mee; quid obstrepis?, id est obloqueris. Quid, id est quare, blandiloqua uoce dictas mala consilia?, scilicet michi contra uirum meum. Scilicet - despectiue legendum est -, quasi dicat: ideo sic loqueris mecum quasi generosa, scilicet talis qualis sum ego, nubet tibi exuli, relicto rege regum?, scilicet Agamenone. Quintodecimo Egistus docet quod sue nupcie non sunt despiciende; unde dicit: et cur ego natus Thieste uideor Atrida, id est Agamenone, inferior? Decimosexto Clitemestra tamquam despiciens dictum suum, in natales suos inuehit dicens: si parum est, scilicet tibi ad laudem, adde et nepos, scilicet quia genuit te ex filia sua. Decimoseptimo Egistus natales suos excusans dicit: gignor auctore Phebo. Quasi dicat: quod natus sum ex incestu filie, auctore Phebo factum est, qui hoc precepit fieri, et ideo haud, id est non, pudet generis, id est generationis mee. Decimoctauo Clitemestra Egistum redarguit quod in patrocinium turpitudinis generis sui deos inuocat, dicens: uocas Phebum auctorem nephande stirpis, scilicet tue, quem, scilicet Phebum, reuocantem frena sua expulistis celo nocte subita. Hoc dicit quia patruus Egisti, scilicet Atreus, dedit Thiesti filios suos epulandos; pro cuius sceleris detestacione sol a meridie reuersus est ad ortum suum et inducta est nox media die. Quid aduocas probro, id est uicio, deos? Tu doctus surripe geniales, id est nupciales, thoros fraude, quia me, que nupta sum fraudolenter, oppressisti dissuadendo spem reditus uiri mei; tu inquam quem scimus, id est experte sumus, uirum esse tantum illicita Uenere, secede propere, id est celeriter, asporta ab oculis meis dedecus domus clare, scilicet Agamenonis: hec regia, id est hoc palacium regis, uacat uiro, id est uacare debet ad opus uiri mei Agamenonis. Decimonono Egistus se humilians, affectum suum in Clitemestram ostendit, dicens: exilia haud, id est non, sunt michi noua, scilicet quia a magno tempore assueui eis; unde subdit: assueui, id est assuetus sum, malis, scilicet tolerandis. O regina si tu imperas non tantum cedo, id est abscedo, domo, scilicet regia, Argisue, id est ciuitate regia: non moror, id est in nullo differam, aperire ferro pectus, scilicet meum, graue erumpnis iussu tuo, id est ad iussum tuum non differam interficere me ipsum. Uicesimo Clitemestra aliquantum reducta ad Egisti uoluntatem, ipsum, ut de agendis secum deliberet, aduocat dicens: siquidem cruenta Tindaris, scilicet ego, inuita sinam hoc, scilicet ut te ipsum interficias. Que peccat, sicut ego, debet et fidem, id est fidelitatem, culpe, scilicet ut illam celet et defendat et saluet participem. Secede pocius mecum, id est eamus simul seorsum, ut iuncta consilia, scilicet tua et mea, explicent statum rerum dubium ac minacem, id est ut euoluamus et remedium adhibeamus statui dubio rerum qui nobis minatur malum.
+
+Tercius actus huius tragedie est applausus chori de reditu Agamenonis. Et scribitur metro pindarico, in quo primo hunc applausum ponit; secundo Euribaten nuncium Agamenonis inducit, ibi: *sed ecce*. Applaudit autem aduentui Agamenonis primo inuocando Phebum; unde dicit: o pubes inclita, id est iuuenes nobiles, canite Phebum!, id est canendo laudate Phebum. Et exequendo quod hortatur conuertit sermonem ad Phebum dicens: tibi, o Phebe, festa turba coronat caput, scilicet serto laureo, tibi, scilicet o Phebe, stirps Inachia, id est Argolica - sic dicta a rege Inaco, a quo et fluuius eiusdem nominis a Thessalia trahens originem per Argolicos transit -, innuba, id est turba uirginum de stirpe Inachi nondum nupciis tradita, fundit de more, id est sicut moris est, comas uirgineas quaciens laurum, scilicet portando ramos lauri ad honorem Phebi; tu quoque, o manus Thebana, comitare choros nostros, queque bibis fontes gelidos Erasini, id est illius fluuii, queque Eurotan, id est fluuium illum, queque Ysmenon, id est fluuium illum bibis, Ysmenon inquam tacitum, id est tacite currentem, ripa uirenti: quam, scilicet manum Thebanam et inhabitantem terram iuxta predictos fluuios, Mantho sata Tyresia, id est Mantho filia Tyresie, prescia, scilicet futurorum, monuit celebrare, id est celebriter colere, deos Latonigenas, id est genitos Latona, scilicet Phebum et Dianam. O Phebe relaxa arcus uinclo, id est corda uinciente et curuante, id est relaxa arcus tensos, poneque, id est depone, humero pharetras graues leuibus telis, id est sagittis leuibus ad uolandum, chelisque, id est cythara, pulsa manu citata, id est ueloci, resonet uocale, id est ad uocis cantum moduletur: nichil acre magnumque uelim intonet altis modis, id est nichil magnificum aut terribile intonet, sed quale soles flectere leuiore lyra, scilicet quando non ad bellum, sed ad iocunditatem canis, cum musa docta recenset tuos usus, id est tuas modulaciones quibus assuetus es, recenset simplex carmen, id est aliquam simplicem modulacionem de mediocribus uel paruis rebus, sicut de amoribus et aliis similibus. Et licet, id est licitum est, scilicet ut sones corda grauiore, scilicet tale carmen quale canebas, scilicet ad iocunditatem et uictoriam, cum dei, id est dii, fregere Titanas, id est destruxerunt gigantes uolentes eos impugnare, fulmine misso, uel cum montes sunt impositi montibus altis. Gigantes, dum uellent impugnare deos, construxerunt sibi gradus ut ascenderent in celum ponendo unum montem super alium. Unde sequitur: struxere, scilicet gigantes, gradus, ut ascenderent in celum, trucibus monstris, id est sibi qui erant truces, id est crudeles et monstruosi; stetit Ossa imposita Pelion, id est super Pelion, Olimpus pinifer, id est qui fert pinus, pressit ambos, scilicet Ossam et Pelion. Nota: Ossa nomen est montis Thessalie et ponitur a poetis frequenter in feminino genere ut hic. Pelion similiter mons est in Thessalia. Olimpus etiam mons est Macedonie tante altitudinis, ut in eius cacumine nec uentus senciatur, nec nubes se colligant, quia excedit istum aerem humidum in quo aues celi uolant. Dicitur Olimpus ab olon, quod est totum, et phos, lux; quasi: totus lucens, quia propter altitudinem est quasi celum, et ideo sepe pro celo ponitur. Hic mons diuidit Macedoniam uel Achaiam a Tracia. Et nota quod ab illo loco: arcus uinclo Phebe relaxa, usque huc, sensus est: petit Phebum dimittere exercitium arcus et sagittarum et canere cythara propter reditum Agamenonis, et petit quod non moduletur in cythara aliquid terribile et bellicum, sed quod faciat uel mediocrem et delectabilem modulacionem, uel, si uelit aliquid grauius facere, faciat talem modulacionem iocundam, qualem fecit quando gigantes, uolentes expugnare deos, deuicti sunt. Post inuocationem Phebi inuocat Iunonem que fouit specialiter Grecos contra Troianos. Unde dicit: o regia Iuno coniunx et soror magni, scilicet Iouis, consors sceptri ades, scilicet nobis cum fauore: nos Micene, scilicet quibus presidet rex Agamenon, tua turba te colimus. Tu sola tueris Argos, id est ciuitatem que dicitur Argos, sollicitum suplexque tui numinis, id est supliciter et sollicite colens tuum numen - ponitur hic Argos indeclinabile et neutri generis. Tu regis manu, scilicet tua, bella pacem; tu nunc uictrix, scilicet quia uicisti Troiam quam propter Paridem, qui pretulit tibi Uenerem, persecuta es, accipe claros Agamenonios, scilicet triumphos; uel accipe, id est in fauorem tuum ad nos, Agamenonios, id est milites et comites Agamenonis claros propter uictoriam de Troia optentam. Tibi, o Iuno, tibia multifora, id est multis locis forata, canit buxo, scilicet quia solebat fieri de buxo, canit inquam solempne, id est solempnem modulacionem, uel canit solempniter ut ponatur nomen pro aduerbio, tibi puelle mouent docta fila, scilicet cytarizando, carmine molli, tibi matres Graie iactant uotiuam lampada - accusatiuus grecus -, id est flammam ex uoto tibi promissam. Portabant ad honorem Iunonis uel faces uel candelas facientes magnas flammas. Cadit ad tua delubra, id est templa - sic dicta quia fontes habebant quibus diluebantur homines ante templi ingressum -, candida coniunx tauri, quia sacrificabatur ei uacca alba, nescia aratri, nullo iugo signata collum - synodoches est. Tercio cum dicit: tuque o magni, inuocat Palladem dicens: tuque o Pallas, inclita nata, id est nobilis filia, magni Tonantis, scilicet Iouis, que sepe petisti Dardanias, id est Troianas, turres cuspide, scilicet ut prosterneres eas propter odium Paridis, qui non solum Iunoni, sed etiam tibi pretulit Uenerem, te colit matrona maior minorque, id est socrus et nurus, permixto choro, id est mixtim et indifferenter, et ueniente dea, scilicet te nunc de uictoria Troiana, sacerdos reserat templa, scilicet ut in eis admittaris et ibi colaris laudibus et sacrificiis. Tibi, id est ad tuum cultum o Pallas, turba redimita, id est ornata et coronata, coronis nexilibus uenit, tibi reddunt grates grandeui lassique senes compote uoto, id est uoto possidente quod desiderant, libantque, scilicet senes, trementi manu uina, scilicet in sacrificium. Quarto cum dicit: et te Triuia, inuocat Dianam dicens: et memores, scilicet nos beneficiorum tuorum, o Triuia, id est Diana, precamur uoce grata, scilicet ut faueas nobis: tu Lucina, id est Diana - luna enim in siluis Diana, in celo Lucina, in terra Proserpina dicitur -, iubes maternam Delon. Nota: fingitur quod Iuno, irata contra Latonam impregnatam a Ioue, interdixit ei orbem; sed recepta est in Delo, insula tunc natante et separata, scilicet a residuo orbe: agitabatur uentis nunc ad unam partem, nunc ad aliam. Cum autem peperisset gemellos, scilicet Phebum et Dianam, facta est insula stabilis precepto Phebi et Diane. Et hoc est quod dicit: iubes maternam Delon sistere, Delon inquam existentem Cyclada, id est insulam - ponitur enim species pro genere, uel forte Delos una est de Cycladibus -, errantem prius uentis huc atque illuc; nunc iam stabilis, scilicet facta, tenet terras fixa radice, respuit auras, id est non amplius cedit auris, assuetaque sequi rates religat, scilicet eas firmiter tenendo. Tu uictrix. Nota: Niobe, filia Tantali, septem habuit filios et totidem filias; unde, inuidens Latone, prohibuit cultum eius. Que conquesta est Phebo et Diane, unde Phebus, assenciente Diana, omnem prolem eius interfecit transfigendo sagittis, ipsamque in saxum marmoreum conuertit, quod stat in supremo culmine montis qui Sisiphus dicitur. Unde dicit: tu, o Diana, uictrix numeras funera, id est prolem datam funeri, matris Tantalidos, id est Niobes filie Tantali: stat nunc, scilicet Niobe, flebile saxum summo uertice Sisiphi, id est illius montis, et adhuc antiqua marmora fundunt nouas lacrimas. Colit impense, id est attente, uir feminaque numen geminum, scilicet Phebi et Diane, uisa uindicta de Niobe que cultum eorum despexit. Quinto cum dicit: omnis, inuocat Iouem dicens: teque, o pater ac rector pollens fulmine, ante omnis, scilicet inuocamus et colimus, cuius nutu tremuere simul extremi poli, o Iupiter auctor nostri generis libens cape dona, scilicet sacrificiorum, abauusque, scilicet quia Agamenon secundum lineam paterne generationis quintus erat a Ioue - fuit enim filius Atrei, filii Pelopis, filii Tantali, filii Iouis -, respice tuam prolem non degenerem, scilicet Agamenonem. Deinde cum dicit: sed ecce uasto, annunciat aduentum Euribatis qui fuit miles Agamenonis, dicens: sed ecce miles concitus, id est festinus, gradu uasto, id est gressu magno, properatque gerens signa manifesta leticie, namque gerit lauream hasta summo ferro, id est in ferro quod est in summitate haste. Et quasi ex appropiacione melius discernens, ostendit in speciali quis sit miles, dicens: Euribatesque semper fidus regi, scilicet Agamenoni, adest.
+
+Quartus actus huius tragedie est narracio de reditu Agamenonis et Grecorum. Et scribitur metro archilochico. Continet autem hec pars decem sermones in modum dyalogi inter Euribaten et Clitemestram; in quorum primo inducitur Euribates, miles Agamenonis, nuncians eiusdem reditum ad propria. Unde exhortando Micenas, quorum rex erat Agamenon, ad leticiam et sacrificia, dicit: adoro suplex delubra et aras celitum, id est deorum, et patrios lares, fessus post longa spacia, uix concredens michi, scilicet de iocundo nuncio quod uobis apporto. Soluite uota superis, id est diis, scilicet pre gaudio et leticia: uictor Agamenon decus altum telluris Argolice, scilicet existens, remeat tandem ad penates suos, id est deos proprios et domum propriam. Secundo Clitemestra huic nuncio congratulans, dicit: felix nuncius uenit ad aures meas, coniunx, scilicet meus Agamenon, petitus, id est desideratus, michi per annos decem, ubi moratur? Pelagus premit an terras? Tercio respondens Euribates dicit: incolumis, scilicet coniunx tuus, auctus gloria, laude inclitus, impressit reducem pedem expetito, id est desiderato, litori, id est iam de nauibus exiuit ad terram. Quarto Clitemestra applaudens nuncio dicit: colamus in diem, id est per totum diem, deos etsi, id est quamuis, propicios, attamen lentos. Quasi dicat: colamus deos pro reditu uiri mei, qui etsi propicii sint ipsum reducendo, tamen lenti fuerunt, in quantum tarde reduxerunt eum. Tu pande iuuat, id est utile est ut pandas, frater coniugis mei, scilicet Menelaus, quas sedes teneat, et pande soror mea, scilicet Helena, quas sedes teneat. Quinto Euribates insinuat quod infortunia passi sunt in mari, dicens: uotis posco meliora et obtestor deos, scilicet ut eueniant meliora quam sciam dicere: nam fari certa, id est dicere certos rumores de fratre et sorore tua, sors dubii maris uetat. Ut sparsa classis excepit mare tumidum - ypallage est -, id est ut mare tumidum excepit classem sparsam, ratis socia non potuit uidere ratem, et ideo scilicet nichil scio dicere de fratre et sorore; quin ipse Atrides uagus equore immenso tulit grauiora dampna pelago quam bello, remeatque, scilicet ad propria, similis uicto, trahens uictor de tanta classe exiguas et laceras, id est paucas et dilaceratas, rates. Sexto Clitemestra curiosior facta inquirit diligentius de uexatione classis in mari: fare, id est dic, quis casus hauserit rates nostras, scilicet dispergendo eas, aut que Fortuna maris dispulerit duces, scilicet ab inuicem. Septimo Euribates se ab hoc excusat dicens: poscis acerba fatu, id est quod acerbum est narrare, iubes nuncium infaustum, id est infelix, miscere leto. Mens egra, scilicet mea cogitando ea que interrogas, refugit loqui atque inhorrescit tantis malis. Octauo Clitemestra instat amplius ut referat Euribates casus maris; unde dicit: exprome, scilicet quod quero, et hoc ideo quia qui refugit scire clades suas grauat, id est aggrauat, timorem, quia dubia mala plus torquent, id est affligunt. Nono Euribates prosequitur narrationem de infortunato casu maris. Unde dicit: ut omne Pergamum, id est tota Troia, cecidit Dorica face, id est Greca flamma, preda diuisa est, properantes, scilicet Greci, petunt maria. iramque miles exonerat latus fessum ense, scuta neglecta iacent per summas puppes, scilicet omisso exercicio bellico, remus aptatur ad manus militares, omnisque mora est nimium longa properanti, scilicet redire domum. Ut, id est postquam, regia rate signum recursus, id est reditus, fulsit et clara tuba emouit regimen lentum, id est dedit signum mouendi naues de portu lento regimine, prora signauit primas uias, auroraque aperit cursus quos secent mille rates. Hinc, id est exinde, aura lenis allapsa uelis primo impellit rates; unda tactu leuis uix tremit afflatu tranquillo zephiri mollis splendetque pelagus classe et latet pariter; splendet, scilicet pulcritudine apparatus nauium, sed latet quo ad superficiem aque. Iuuat, id est delectabile uidetur nauigantibus, uidere nuda litora Troie, iuuat, scilicet uidere, loca sola, id est solitaria, Sigei relicti - Sigeum est promunctorium in mari Ellesponto iuxta Troiam. Omnis iuuentus simul properat lentare, id est tardare, remos, quia dum obiciuntur, aque tardius mouentur et forcius impellunt nauem, adiuuat, scilicet iuuentus, uentos manu et mouet brachia ualida nisu alterno, id est alternando fortitudinem. Equora sulcata uibrant, id est tremunt, et latera, scilicet nauium, increpant, scilicet cum sonitu percuciendo, caneque spume, scilicet que causantur ex sulcacione nauium et percussione remorum, dirimunt, id est diuidunt, mare cerulum, id est diuisum ostendunt per naues. Ut, id est postquam, forcior aura plenos sinus, scilicet uelorum, tendit, posuere, id est deposuerunt, tonsas, id est remos - a tundendis et decuciendis fluctibus sic dictos -, ratis credita, id est commissa, scilicet est, uento, scilicet omisso remigio, nauitaque fusus transtris, id est multitudo nautarum residens in transtris, id est lignis transuersalibus in quibus sedent nauigantes, aut notat quantum uela procul fugiunt terras recedentes, aut narrat bella: minas Hectoris fortis, currusque, scilicet narrat unus, et corpus empto rogo redditum, id est redemptum ad comburendum, Iouem Herculeum, id est simulacrum Iouis Herculei quod erat in templo ubi occisus est Priamus, sparsum cruore regis Priami, scilicet narrat alius. Tum, id est tandem dum sic narrant, Tirrenus piscis, id est porcus marinus siue delphines qui abundant in mari Tirreno, qui, scilicet piscis, reciprocus ludit iacente salo, id est tranquillo mari, transilitque tumidum mare dorso pando, id est recuruo - quale dorsum habent delphines qui in serenitate, si immineat tempestas, solent saltus super mare facere -, hic inquam piscis exultat cum freto, id est toto mari, agitque gyros, id est circuitus, et adnatat comes lateri, scilicet nauis, letus anteire, id est precedere, naues et sequi cursus, scilicet nauium. Nunc chorus, id est multitudo talium piscium adunata, lasciuit tangens prima rostra, scilicet nauium, nunc ambit et lustrat, id est circuit, millesimam ratem, id est classem mille nauium. Iam tegitur omne litus, id est latet turbato aere tamquam tectum esset, et campi latent, quia iam aspici non possunt aere incipiente inspissari et turbari, et iuga, id est dorsa summa, montis Idei, patent dubia, id est non clare discernuntur; et iam quod acies peruicax, id est uisus perseuerans et immobilis, uidet unum, id est solum, fumus Yliacus, id est Troianus, apparet nota atra, id est signo nigro, scilicet tantum distat quod non discernitur, sed apparet esse quiddam nigrum. Iam releuabat Titan, id est sol, lassa colla, scilicet equorum suorum, iugo, scilicet tendendo ad occasum parabat auferre iugum currus sui de collis equorum, iam lux prona in astra, id est appropinquabat ad noctem in qua apparent astra, iam dies preceps erat, scilicet ad occasum. Nubes exigua crescens sordido globo inquinat iubar Phebi nondum occidentis, scilicet ex toto, sed iam ad occasum tendentis; occidens uarius, scilicet in colore nubium, fecit freta suspecta, quia scilicet suspicabamur tempestatem futuram in mari ex talibus signis. Nox prima, id est principium noctis, sparserat celum stellis, scilicet quia prima pars noctis erat serena, iacent uela deserta uento. Tum, id est tandem, murmur graue minitans maiora, scilicet mala, cadit summis collibus, id est auditur tamquam cadens a summis collibus, litusque et petre longo tractu gemunt, id est murmur faciunt ad similitudinem gemitus; unda agitata uentis nocituris, id est nocumentum illaturis, tumet: cum subito luna conditur, id est absconditur, nubibus scilicet interpositis, stelle cadunt, id est cadere uidentur - uel propter fulgura, uel propter assub descendencia et discurrencia hoc dicit -, pontus tollitur, id est attollitur, in astra, id est ualde in altum tamquam ad astra - est enim yperbole -, celum perit, scilicet a conspectu. Nec est nox una, scilicet sola ex occasu solis, sed duplicatur ex absencia solis et adductione nubium; unde sequitur: densa caligo obruit tenebras, et subducta omni luce, scilicet lune et stellarum que solent confortare noctem, fretum, id est mare, celumque miscent: hoc dicit propter magnitudinem undarum que in altum eleuate quasi celo miscentur. Zephirus aduersus, id est contrarius, Euro et Nothus, scilicet contrarius, Boree, undique, id est ex omni parte, simul incumbunt, scilicet mari, rapiuntque pelagus euersum infimo solo. Quisque, scilicet uenti, mittunt sua tela et infesti emoliuntur fretum, id est extra suam disposicionem ponunt mare, turbo, id est impetus, conuoluit mare: Strimonius Aquilo, id est flans a Tracia - que Strimonia a fluuio qui Strimon dicitur nuncupatur -, contorquet altas niues, id est ab alto uenientes, Austerque Libicus arenas, scilicet contorquet, et Sirtes agit, id est facit loca periculosa ex arena congesta; nec manet in Austro, scilicet stabilis, sed nunc hinc nunc inde flat: fit Nothus, scilicet transeundo ad illam partem unde flat Nothus, grauis nimbis, id est impetuosis pluuiis, auget, scilicet Nothus, undas imbre, Eurus orientem mouet quaciens regna Nabathea - Nabathea regio a Nabaioth filio Ysmael nuncupata, iacet inter Iudeam et Arabiam, et, surgens ab Eufrate, usque in mare Rubrum porrigitur -, et sinus Eoos, id est orientales. Quid Chorus. Secundum Uegetium, De re militari, Chorus est collateralis Austro a parte orientali; secundum alios uero flat inter occidentem et Aquilonem. Est autem Chorus uentus tempestuosus in Italia. Unde dicit: quid Chorus rapidus, id est impetuosus, exerens Occeano ora?, id est faciem. Quasi dicat: multum aggrauat tempestatem. Ad similitudinem bestiarum loquitur, que dicuntur exerere ora quando parant se ad nocendum, et sic Chorus exerit ora Occeano, reddens eum dispositum ad nocendum. Crederes, scilicet in tempestate tanta, mundum totum sedibus suis reuelli, ipsosque deos rupto celo decidere, scilicet in mare uel in terram, et atrum chaos induci rebus, scilicet crederes. Uenit estus, scilicet nunc ad naues, resistit, scilicet renitente uento; uel uenit estus, id est fluxus maris, resistit, scilicet nauibus ne procedant, et uentus reuoluit estum retro; mare non recipit sese, scilicet propter contrarios impetus uenti et fluxus, imberque et fluctus miscent undas suas. Nec datum est denique erumpnis, scilicet nostris, id est nobis inter erumpnas, hoc leuamen, id est solacium, uidere saltem et nosse que pereant malo, scilicet naues socie uel illi qui pereunt: tenebre premunt lumina, id est oculos ne uideant, et nox inferna, id est infernalis, dire Stigis, id est tam tenebrosa est nox ac si sit infernalis et dire Stigis, id est paludis infernalis. Excidunt tum ignes, scilicet coruscationum, et dirum fulmen micat elisa nube, tantaque dulcedo male lucis, scilicet que prouenit ex fulmine et coruscatione, est miserisque: hoc lumen optant. Ipsa classis, id est multitudo nauium, premit se, et prora nocuit prore et latus lateri, quia propter talem compressionem minus potest quelibet nauis se ipsam iuuare. Pontus dehiscens, id est quasi hyatum faciens ex diuisione undarum, rapit illam, scilicet nauem, in preceps, hauritque, id est sorbet, mare et reuomit alto redditam, que scilicet dum prius tenderet in preceps uidebatur absorta; hec, scilicet nauis, sedit onere, id est descendit et submergitur, illa submittit undis latus conuulsum, scilicet ex collisione mutua, hanc fluctus decimus tegit, id est operit; hec, scilicet nauis, lacera, id est dilacerata, et populata, id est spoliata, omni decore fluitat leuis, nec manent illi uela nec tonse, id est remi, nec rectus malus ferens antempnas, id est ligna in quibus uela dependent, sed structa, id est fabricata, turpis natat toto Ionio, id est mari sic dicto a terra quam alluit, scilicet Ionia que est una pars Grecie. Ratio et usus nil audet in magnis malis, qualia scilicet tunc paciebamur; horror tenet artus, id est membra nostra, omnis nauita relicto officio, scilicet suo, stupet, scilicet tamquam desperatus de remedio, remus effugit, scilicet abstractus uehemencia fluctuum. Ultimus timor cogit miseros in uota, scilicet diis facienda, Troes, scilicet qui captiui abducebantur, et Danai, id est Greci, eadem rogant superos, scilicet deos. Quid fata possunt! Quasi dicat: multa et mira, sicut est istud quod Troes et Danai in uotis conueniunt, qui semper contrariorum erant uotorum, Pyrrus inuidet patri, scilicet Achilli, quia uellet fuisse mortuus sicut ille fuit, Ulixes Aiaci, scilicet inuidet, reputando quod feliciter contigit Aiaci quod mortuus est in terra, Atrides minor, scilicet Menelaus filius Atrei, qui dictus est minor respectu Agamenonis qui fuit frater eius maior, Hectori, scilicet inuidet, optans fuisse mortuus loco eius, Agamenon Priamo, scilicet inuidet, iudicans felicius ei contigisse quam sibi; quisquis iacet, scilicet mortuus, ad Troiam, felix uocatur, qui meruit cadere manu, scilicet hostis, quem seruat fama, scilicet adquisita exercicio bellico, quem tellus uicta, id est tegit, scilicet tamquam sepultos, felix uocatur. Pontus atque unde ferent, scilicet nos, ausos nil nobile? Ignaua freta, id est maria, consument uiros feroces?, id est militares et bellicosos. Perdenda mors est?, scilicet nostra, quia nichil lucrabimur per eam, nec uictoriam de hoste, nec famam aut laudem, sicut illi qui ad Troiam mortui sunt. Saciate tantis malis quisquis celitum, id est deorum, nondum es, scilicet saciatus, tandem, scilicet cum saciatus fueris, id est cum suffecerint tibi mala que patimur ad uindictam, serena numen tuum, scilicet faciendo serenitatem aeris et tranquillitatem maris; et unde debes hoc facere quia Troia, scilicet cuius hostes sumus, uel, id est saltem, daret lacrimas cladibus nostris, scilicet compaciendo nobis. Si durant odia tua, scilicet adhuc quisquis es celitum, placetque, scilicet tibi, genus Doricum, id est Grecum, mitti exicio, id est morti, quid iuuat, id est quid utile est, hos, scilicet Troianos, quibus perimus, id est propter quos perimus, perire simul nobiscum? O celites sistite mare infestum, scilicet classi nostre: uehit ista classis Danaos, id est Grecos, simul et Troas, scilicet quos ducimus captiuos. Nec plura possunt, scilicet loqui; quasi dicat: siluerunt post ista non potentes plura dicere: mare occupat uocem, id est aufert uocem nimium incuciendo terrorem. Ecce alia clades, scilicet que superuenit. Pallas, scilicet dea belli filia Iouis, armata fulmine Iouis irati, id est quo utitur Iupiter quando iratus est, temptat minax, scilicet nobis, quicquid aut hasta aut egide, id est scuto, aut furore Gorgoneo, scilicet qui conuertit homines in monstra, aut igne patrio, scilicet fulmine, potest - quasi dicat: per omnem uiam qua potest temptat nocere nobis -, et noue procelle spirant celo. Solus Aiax, scilicet Oleius - Aiax enim Telamonius mortuus erat Troie -, luctatur malis, id est reluctatur contra ista mala. Hunc, scilicet Aiacem, tenso rudente, id est fune nauis, cogentem, id est cum ui trahentem, uela sua, cadens flamma, scilicet de celo, perstrinxit, scilicet leuiter tangendo. Libratur aliud fulmen, scilicet in eundem Aiacem: hoc certum, scilicet fulmen, Pallas reducta manu, scilicet ad fortiter mittendum, toto impetu excussit, imitata patrem, scilicet Iouem in iaciendo fulmina; transit, scilicet hoc fulmen, Aiacem et ratem et tulit secum partem ratis et Aiacis. Ille, scilicet Aiax, nichil motus extat ambustus, id est totus in circuitu incensus, ut ardua cautes, id est rupis, salo, id est mari, dirimit insanum mare, scilicet cadendo in ipsum, rumpitque pectore fluctus, scilicet natando contra ipsos, et complexus nauem, scilicet suam, manu traxit in se et mari ceco, id est tenebroso, collucet Aiax, ardens scilicet in mari et inflammatus fulmine; omne fretum resplendet, scilicet ex flamma Aiacis ardentis. Tandem occupata rupe, scilicet ab ipso Aiace, intonat, id est impetuoso sono eloquitur, furibundum, id est uerba ex furore proueniencia, dicendo: iuuat, id est utile est, se superasse nunc pelagus atque ignes, uicisse celum, Palladem, fulmen, mare, id est iactabat se contra hec omnia preualuisse. Et adiecit: non me fugauit terror dei bellici, id est Martis, solus tuli, id est sustinui, et Martem una, id est simul, et Hectorem. Hector enim habuit deos comitantes eum in prelium et pugnantes cum eo, de quibus fuit Mars; unde XIII Ouidii de Transformatis dicitur: *Hector adest, secumque deos in prelia ducit*. Nec tela Phebea, scilicet que mittebantur manu Paridis et quibus interfecit Achillem, pepulerunt me gradu, id est de gradu et loco meo, uicimus istos cum Frigibus, scilicet aliis. Ex istis tandem accensus furore contempnit Palladem, dicens: tandem horream, id est debeo horrere nunc, aliena tela, scilicet Iouis, mitti dextera inherti?, scilicet Palladis. Quid si ipse, scilicet Iupiter, mittat? Quasi dicat: nec sic horrebo. Cum auderet furens plura, id est cum ausu furibundo plura diceret, pater Neptunus exerens caput undis imis subruit rupem, id est super quam sedit Aiax hec loquens, pulsam, id est depulsam, tridente - fingitur Neptunus portare tridentem propter triplicem aquarum potestatem, a qua humectat et infrigidat et inundat - soluit, id est dissoluit, montem; quem cadens, scilicet Aiax, secum trahit, iacetque uictus terra et igne et pelago. Alia pestis maior uocat nos naufragos. Est unda humilis, id est bassa respectu terre adiacentis, mendax uadis scrupeis, id est propter uada scrupea mentitur et decipit nautas qui putant ibi transire et pereunt - scrupea sunt saxa aspera acuminata que ibi latent -, ubi fallax Caphareus, promunctorium scilicet insule Euboe, tegit saxa clausa rapidis uerticibus, scilicet aquarum; estuat fretum scopulis feruetque fluctus semper alterna uice, alternando scilicet uices ex estu ad hanc partem et ad illam. Arx, id est turris alta et munita, prerupta imminet, scilicet illi loco, que utrimque, id est ex utraque parte, spectat geminum mare, scilicet Ionium et Frixeum: hinc, id est ex una parte, scilicet spectat oras, id est fines terre uel regni, Pelopis tui, id est qui est progenitor tuus, et Isthmon, id est promunctorium in quo sita est ciuitas Argos, qui, scilicet Isthmon, recuruatus alto solo - est enim mons stans recuruatus in mari - uetat, id est prohibet, maria Ionia iungi Frixeis, scilicet quia separat inter ea, hinc, id est ex alia parte spectat Lemnon, id est insulam illam, nobilem, id est famosam, scelere, scilicet Uulcani qui, cum pararet inferre stuprum Minerue et illa uirginitatem suam defenderet, effudit semen in pauimentum, de quo genitus est Erictonius qui primo usum quadrige adinuenit; hinc, id est ex alia parte spectat Calcedonam - nomen est regionis uel ciuitatis - Aulidaque, id est insulam illam, tardam ratibus, quia ibi tardata est classis Grecorum: hanc arcem occupat ille genitor Palamedis, scilicet quem, conuictum prodicionis ab Ulixe, Greci apud Troiam condempnauerunt, unde pater eius Nauplius iratus fecit Grecos hic naufragare, ducendo eos preuio igne et lumine in saxa. Unde dicit: et efferens ex summo uertice, scilicet de arce sua, clarum lumen manu, nephanda face, scilicet lumen prebente, ducit classem in saxa perfida. Rates fixe herent rupibus acutis; uada breuia unde inopis, quia deficit ibi copia aque ad portandum naues, comminuant has, scilicet rates, pars, scilicet nauium, uehitur, scilicet habens copiam aque, huius, scilicet alterius nauis, pars prima sedet scopulo; hanc, id est aliam nauem, relegentem alia spacia, id est uolentem per aliam transire uiam, ferit retro, scilicet scopulus, et fracta, scilicet nauis, frangit alias, collidendo cum eis. Iam timent rates terram - uel propter Nauplium patrem Palamedis qui eos duxit ad naufragium, uel ne tempestate colliderentur ad litus - uoluntque maria, id est eligunt profundum maris. Furor, scilicet Grecorum, cecidit in lucem, id est in Nauplium qui dolose prebuit eis lucem, quem precipitantes submerserunt offerentes eum sacrificium Neptuno: postquam litatum, id est sacrificatum, est, Phebus redit in lucem, id est claruit dies, et dies ostendit dampna tristis noctis, quia multa dampna passi sunt de nocte que propter tenebras uidere non potuerunt, sed clarescente die patuerunt eis. Decimo inducitur Clitemestra primo dubitans utrum dolendum sit uel gaudendum. Unde dicit: utrumne doleam, scilicet pro hiis que narrasti, an leter uirum reducem? Leter, id est letabor, remeasse, scilicet uirum, at cogor lugere uulnus graue regni. O pater, scilicet Iupiter, quaciens regna altisona, redde iam deos placatos Grais, id est Grecis. Secundo applaudit reuersioni, exhortans alios ad gaudendum et sacrificandum. Unde dicit: nunc ueletur omne caput fronde, id est faciant sibi serta de frondibus in signum leticie, tibia sacrifica, id est que solet modulari in sacrificiis, effundat modos, id est modulaciones, dulces, et niuea, id est candida, uictima cadat ante aras. Tercio uidens Cassandram notat et indignatur eius aduentum. Unde dicit: sed ecce tristes adsunt Yliades, id est mulieres Troiane, incompte comas, id est non habentes comas comptas, super quas excelso gradu Phebas, id est sacerdotissa Phebi, scilicet Cassandra, effrena, id est non frenans se propter furorem uaticinii, quatit lauros entheas, id est aptas furentibus.
+
+Quintus actus huius tragedie est furor et uaticinium Cassandre. Circa primum duo facit, quia primo ostenditur quomodo Cassandra furiam uaticinandi concepit; secundo quomodo Agamenon cum ea colloquium habuit, ibi: *tandem reuertor*. Prima pars continet sermones septem, quorum primus est chori Troianorum deflentis ruinas Troie. Et scribitur planctus hic metro dactilico tetrametro. Plangens ergo chorus Yliadum ruinam Troie duo facit, quia primo plangit ruinam Troie; secundo ostendit Priamum inter alias clades plus plangendum, ibi: *quid nunc*. Circa primum duo facit, quia primo commendat mortem per quam effugiuntur mala presencia; secundo plangit Troie ruinam, ibi: *uidimus*. Quantum ad primum, dicit: heu quam dulce malum additum, scilicet est, mortalibus; et specificans quid sit istud malum, dicit: durus, id est stabilis et firmus, amor uite, quo scilicet quisque nititur saluare uitam propriam et uitare mortem, cum pateat effugium malis, scilicet per mortem; unde sequitur: et libera mors, scilicet que liberat ab aduersitatibus, uocet miseros, id est uidetur uocare eos ad mortem per aduersitates, portus placidus, scilicet est mors, quiete eterna, quia scilicet mortui sunt extra tumultum et sollicitudinem uiuorum. Hunc, scilicet portum, nullus terror mouet, scilicet amouet, quin scilicet possint omnes refugere ad ipsum, nec impotens procella Fortune, id est nec impetuosa aduersitas fortune que impotens dicitur quia cedentes sibi impotentes ad bene uiuendum facit, aut flamma, scilicet fulminis, iniqui Tonantis, id est Iouis, quem iniquum dicit quia sic uidetur illis in quos uindicat. Pax alta, scilicet est in morte, nullos metus ciuium timet, scilicet qui mortuus est, nec maria insana Choris asperis, id est propter Choros - uentos scilicet illos aspere flantes -, non acies feras, id est exercitus feros, scilicet timet, nubemque pulueream motam, id est causatam, barbaricis cateruis equitum - solet enim ex pedibus equorum in exercitu eleuari magnus puluis; non muros cadentes, scilicet timet sicut nos Troiani, flamma hostica populante, id est destruente, populos cum tota urbe. Quasi dicat: non timebit quod muri urbis sue cadent, uel quod urbs et habitatores destruentur igne immisso ab hostibus, sicut contigit Troie. Solus contemptor leuium deorum, id est mutabilium, qui nunc dant prospera nunc aduersa, qualis est ille qui uitam presentem contempnit, perrumpet omne indomitum bellum, quod uinci non potest quia dum mortem non timet, sed eam sponte amplectitur, non poterit ei nocere uictoria partis aduerse; et ideo perrumpit bellum quantumcumque forte, quia dum se per mortem subtrahit, facit ut non sit contra quem bellum geratur; ille par regi superisque, id est diis par est, qui non tristis uidet uultus atri, id est nigri, Acherontis, id est fluuii infernalis, qui Stiga tristem, id est paludem infernalem, scilicet uidet, audetque ponere finem uite, id est qui audet mori et ire ad habitacionem mortuorum. O quam miserum est nescire mori, scilicet ex quo per mortem tot mala euaduntur, ut predictum est. Deinde cum dicit: uidimus, plangit ruinam Troie. Ubi notandum quod, sicut narratur II Eneydos, Greci post decennale bellum, desperati uincere Troiam armis, ingentem equum fecerunt de ligno, quem compleuerunt militibus armatis, tamquam in honorem Palladis que est dea belli, ut impetrarent reditum prosperum. Sicque intrantes naues et simulantes reditum in Greciam, latuerunt cum tota classe iuxta locum qui Tenedos dicitur. Interim Troiani exeuntes, putantes Grecos rediisse, contemplantur equum ligneum. Quidam autem Grecus dictus Sinon, inuentus a pastoribus et ductus ad Troianos, finxit se a Grecis debuisse immolari pro redimendo uento prospero ad reditum; sed habita opportunitate effugit et latuit inter uluas limosas. Et cum quereretur cur Greci fecerint equum illum, dixit quod ad placandum Palladem quam offenderant; et ideo ita magnum fecerunt ne posset introduci in uillam, quia si introductus esset, secundum uaticinium Calcantis, non solum Troia staret inuicta, sed etiam deuincerent Greciam et subicerent Troianis. Hiis uerbis credentes Troiani Sinonem admiserunt ad pacem et effractis portis ciuitatis Troiane introduxerunt equum. Quo facto duxerunt choreas et tripudiauit iuuentus Troiana. Cum uero nocte sequenti soporati essent, Sinon claustra equi aperuit; et exeuntes milites cede et incendio uastauerunt ciuitatem. Sicque capta est Troia dolo que armis uinci non poterat. Dicit ergo: uidimus patriam, id est Troiam que erat caput patrie, ruentem funesta nocte, cum uos, o ignes Dorici, id est Greci, quia a Grecis accensi et immissi, raperetis Dardana tecta, id est domos Troianas. Non illa, scilicet Troia, bello uicta, scilicet fuit, nec armis, ut quondam cecidit pharetra Herculea, id est sicut uicta fuit armis ab Hercule. Quam, scilicet Troiam, non uicit Pelei Thetidisque natus, scilicet Achilles uerus, aut falsus Achilles, scilicet Prothesilaus, qui fuit amicus Achillis et pugnauit in armis eius; unde dicit: nimiumque carus feroci Pelide, id est Achilli filio Pelei, cum fulsit acceptis armis, scilicet Achillis, strauitque Troas, id est Troianos, aut cum, id est nec uicit Troiam, Pelides ipse, id est Achilles, cum luctu, scilicet quo defleuit Prothesilaum interfectum ab Hectore, sustulit animos feroces, id est animosior et ferocior effectus est contra Troianos, Troadesque summis muris, id est existentes in summis muris, timuere celerem saltu, id est Achillem celeriter saltantem ad inuadendum Troianos uel ad dandum insultum muris; sed quid perdidit, scilicet Troia, extremum, id est illud quod est extremum, decus, id est maximum decus, in malis; et quid sit illud specificat dicens: fortiter uinci - non enim uicta est Troia fortiter pugnando, sed dolo capta est, ut dictum est. Troia restitit, scilicet bellando contra Grecos, annis bis quinis, id est decem, peritura fato, id est infelici euentu, unius noctis. Uidimus dona simulata, id est equum qui simulabatur esse factus ut esset donum Palladis, dona inquam molis immense, id est magnitudinis eximie, credulique, scilicet nos uerbis Sinonis, duximus dextra nostra, scilicet in ciuitatem Troianam, munus Danaum, id est Grecorum, fatale, id est ad fatum et mortem nostram factum, sepe sonipes, id est equus ille ligneus, gestans reges conditos, id est absconditos, cauernis, bellumque, scilicet absconditum gestans, tremuit in primo limine, scilicet porte quando introducebatur in ciuitatem; et licuit, id est licitum erat nobis, uersare, id est reuersare, dolos, scilicet in Grecos, ut ipsi Pelasgi, id est Greci, caderent capti fraude sua. Sepe parme, id est scuta rotunda, commote, scilicet ex motu equi, sonuere, id est sonuerunt, tacitumque murmur, quod erat infra uterum equi, percussit aures, id est auditum est, et Pyrrus male parens, id est obediens, Ulixi subdolo fremuit, scilicet existens infra equum cum Ulixe; cui dum Ulixes precepit ut tacite se haberet, Pyrrus male obediuit fremendo ex ira et desiderio uindicte. Troica pubes, id est iuuentus, secura metus, id est a metu, quia iam nichil timuit inducto in ciuitatem equo et Grecis nusquam comparentibus, gaudet tangere funes, scilicet quibus equus tractus est in ciuitatem. Hinc, id est ex una parte, Astianax, scilicet filius Hectoris, uel desponsura, id est Polixena nuptura, rogo Hemonio, id est sepulcro uel cineribus combusti Achillis qui fuit dux Hemonie, ducunt turmas, scilicet faciendo choreas, gregis equeui, id est equalis etatis secum, hec, scilicet Polixena, femineas, ille, scilicet Astianax, uiriles. Matres feste, id est festiue et gaudentes, ferunt diuis, id est diis, uotiua munera; patres festi, id est festiui et gaudentes, adeunt aras, unus uultus, scilicet est in tota urbe, quia omnes gaudebant; et quod numquam uidimus post ignes Hectoreos, scilicet quibus corpus Hectoris combustum est, leta est Hecube, scilicet regina mater Hectoris et uxor Priami. Deinde cum dicit: quid nunc, mouet questionem luctuosam et soluit. Querit autem, cum multa sint dolenda in tanta clade, quid magis dolendum sit. Unde dicit: o dolor infelix, quid nunc primum, quidue extremum paras deflere? Menia nostra fabricata manu diuum, id est deorum, an templa usta super deos suos? Et respondens questioni dicit: non uacat lacrimare istis malis, sed deflendus est nobilis rex Priamus; unde dicit: o magne parens, Yliades, id est Troiani, flent te. Uidi, uidi - hoc ex persona ducentis chorum dicitur, et ingeminat ex certitudine et dolore - telum Pyrri in iugulo senis, scilicet Priami, uix tingi exiguo sanguine, quia scilicet senes parum habent de sanguine. Secundo cum dicit: cohibete, inducitur Cassandra prohibens turbam a deploracione sui suorumque, quia sufficit eis lugere funera propria. Unde dicit: o Troades cohibete lacrimas quas omne tempus petit, cuiusmodi sunt lacrime quibus deplorantur ruine Troiane et casus Priami, et ipse, id est uos, lugete lamentabili gemitu uestra funera, scilicet propria; remouete questus, id est planctus, cladibus, id est a cladibus meis: erumpne, id est miserie, mee recusant, id est renuunt, socium. Ipsa, scilicet ego, sufficiam malis nostris, id est ad deplorandum mala nostra. Tercio cum dicit: lacrimas, inducitur chorus ostendens se non sufficere nec etiam Cassandram ad deflendum casus suos. Et circa hoc duo facit, quia primo se ad flendum insufficientem ostendit; secundo Cassandram incipientem iam furere arguit, ibi: *sed cur*. Quantum ad primum, dicit: iuuat, id est utile est o Cassandra, miscere lacrimis lacrimas, quia magis affligitur qui secreto dolet et fletum cohibet quam qui in publicum fletum prorumpit. Unde dicit: secrete cure, id est sollicitudines, magis lacerant, scilicet et affligunt, quos exurunt, iuuat, id est utile est, deflere suos in medium, id est in publicum; quamuis enim dura uirago, scilicet sis o Cassandra, paciensque mali, nec poteris flere duras ruinas, tamen iuuat nos flere; non ales Hedonis, id est Tracia, scilicet Philomena, que cantat nobile carmen uerno ramo, tristis modulata Itin in uarios sonos, id est sua modulacione uaria plangens Itin, scilicet poterit sufficere ad deflendum ruinas nostras; nec ales Bistonis, id est Tracia, id est Prognes uxor Therei regis Tracie, que uersa est in hirundinem, que residens in tectis garrula deflet impia furta siluis, id est facta in siluis, diri mariti, scilicet Therei. Nota: Pandion, rex Atheniensium, habuit duas filias, Prognem et Philomenam. Thereus autem rex Tracie duxit Prognem, que desiderans uidere Philomenam, rogauit quod posset adire ut uideret sororem, uel quod maritus quereret eam apud patrem et adduceret ad Prognem. Quam cum Thereus maritus a patre optinuisset uoluit ei uim inferre; sed Philomena restitit, propter quod Thereus abscidit ei linguam et ducens secum constituit ei habitaculum in silua, ubi frequenter oppressit eam. Tandem illa, per descriptionem facti intextam tele, certificauit Prognem que, dum Bachanalia exerceret, uenit ad locum ubi soror erat et reduxit eam secum domi. Et uolens uindicari de marito apposuit ei Itin filium suum ad comedendum; quem cum comedisset misit ei caput per sororem Philomenam. Qui dum extracto gladio persequeretur eas, miseracione deorum Thereus in upupam, Prognes in hirundinem que colit tecta, Philomena in auem sui nominis, que nunc sua modula- cione dicitur flere Itin, mutati sunt. Nulla inquam istarum auium poterit lugere condigne domum tuam, id est ruinam domus tue, scilicet Priami et aliorum, licet ipse Cignus clarus inter olores niueos colens Hystrum Tanaymque, id est fluuios illos, uelit extrema loqui, id est facere planctum quem solet facere in extremis instante morte, scilicet poterit condigne lugere domum tuam; licet Alciones. Nota quod Ceix, filius Luciferi, rex Tracie, uxorem habuit Alcionem, que, uirum submersum in mari dolens, conuersa est in auem que Alcion dicitur, que nidificat in litore maris. De hac aue mira narrat Ambrosius in Hexameron: habet autem uocem plangentis et dicitur deflere mortem uiri sui. Dicit ergo: licet Alciones sonent fluctu plangente leuiter Ceica, scilicet qui fuit uir Alciones, cum male confise, scilicet de mari quod submersit Ceicam, iterum audaces credunt pelago tranquillo, scilicet nidificando iuxta pelagus. Et dicit Ambrosius: *ubi undosum fuerit mare, positis ouis subito mitescit et cadunt omnes uentorum procelle*. Pauideque fouent fetus suos nido titubante, scilicet fluctu allidente cum nido; quamuis inquam Alciones sic sonent plangente fluctu, non poterit condigne flere domum tuam, nec si turba tristis imitata uiros molles, id est castratos, que turrite parenti, scilicet Cibele uel Berecinthie, rauco pectore ferit buxum concita, id est festina uel accelerata, laceret tecum, o Cassandra, brachia ut lugeat Atin Frigium, id est de Frigia, non poterit condigne lugere domum tuam. Nota quod Cibele siue Berecinthia uxor Saturni et mater deorum dicitur; ipsa autem signat terram, que turrita fingitur propter ciuitates et castra que fundantur in terra. Hec Atin iuuenem Frigium dilexit et ex zelotipia castrauit, propter quod sacerdotes eius castrantur et in festo eius faciunt sonitum et tinnitum, scilicet clamando ita quod redduntur rauci. Et canunt tuba et percuciunt cymbala et tympana in memoriam quod, nato Ioue, Cibeles, ne Saturnus deuoraret eum, abscondit eum in Ida silua; et ne pater audiret uagitum pueri, fiebant soni et tinnitus in Idea silua. Sacerdotes autem lacerant brachia in signum quod Claudia, uirgo uestalis, infamata crimine, furioso gestu uisa est inuocare deam, que purgauit eam a crimine, dum secuta est eam solam trahentem nauem quam nec trahere poterat tota multitudo. O Cassandra, non est modus, id est mensura, lacrimis, quia que patimur, scilicet in ruina Troie et domus regie, uicere modum, id est excedunt mensuram. Deinde cum dicit: sed cur, arguit Cassandram iam furentem concepto spiritu uaticinandi. Unde dicit: sed cur, o Cassandra, diripis capiti, scilicet tuo, sacratas infulas? Infula uitta sacerdotis alba in modum diadematis a qua uitte ab utraque parte dependent que infulam uinciunt. Quarto cum dicit: uicere, inducitur Cassandra concedens quod sua mala tanta sunt quod plangi non possunt condigne. Unde dicit: iam mala nostra uicere metus omnis, quia plura sunt et maiora quam umquam timuimus. Equidem nec placo celites ulla prece, quia frustra rogarem quod cohiberent se ab ulteriori uindicta cum fecerint quicquid possunt; unde sequitur: nec habent quo, id est in quo, noceant si uelint seuire. Ipsa Fortuna consumpsit uires suas, scilicet in nocendo, et hoc declarat in se quia nec patriam habet nec cognatos. Que patria restat, scilicet michi hic uel alibi, quis pater, que iam soror? Tumuli atque are bibere sanguinem meum, quia scilicet pater meus interfectus fuit ad aras et soror mea ad Achillis tumulum. Quid illa felix turba gregis fraterni? Quasi dicat: nonne occisa est ut ex dictis patet? Nempe, id est certe, exhausta est regia, id est domus palacii, miseri senis, scilicet Priami, relicti, id est superstites de hiis qui non sunt occisi, uident uacuam, scilicet regiam, ceterasque nurus uiduas, id est uiduatas, uident per tot thalamos, preter Lacenam, id est Helenam Lacedemoniam - illa enim non fuit uidua quia, interfecto Paride, rediit ad Menelaum uirum priorem. Hecuba illa mater tot nurum, id est nuruum - est enim syneresis -, regum, quia desponsate erant filiis regum, et regimen Frigum, fecunda in ignes, scilicet quia multi filii eius occisi fuerunt, quorum corpora ignibus funeralibus incinerata erant secundum consuetudinem antiquorum; experta nouas leges fatorum, id est nouorum euentuum leges, quia non est auditum prius de tali euentu, scilicet quod tam nobilis regina uersa est in canem, sicut factum est de Hecuba. Unde dicit: induit uultus feros, scilicet caninos: rabida latrauit circa suas ruinas, Troie scilicet et liberorum suorum, superstes Troie, Hectori, Priamo, sibi, id est uiuens post Troiam, Hectorem, Priamum et se ipsam, quia scilicet postquam exuit uitam humanam induit caninam. Quinto inducitur chorus docens quomodo Cassandra concepit spiritum uaticinii cum furia. Unde dicit: repente, id est subito, silet Phebas, id est sacerdotissa Phebi, et pallor genas possidet tremorque creber, id est frequens, totum corpus, scilicet possidet; stetere uitte, scilicet capitis ex horrore, capillis erectis; unde sequitur: horrescit coma mollis, anhela, id est frequenter anhelitum trahencia, corda fremunt incluso murmure, lumina incerta, id est oculi incerti, nutant, id est titubant, et oculi uersi retro torquentur, rursus rigent immites, scilicet oculi. Nunc alcior solito, scilicet existens, leuat caput in auras graditurque celsa, nunc parat reserare fauces reluctantes - quasi dicat: parat se ad loquendum et tamen loqui non potest -, nunc custodit male uerba ore clauso Menas, id est sacerdotissa, impaciens dei, id est non potens pati deum. Sexto cum dicit: quid me furoris, inducitur Cassandra furens, et in furia quodammodo uaticinans futuram cedem Agamenonis. Unde primo quasi indigna ad uaticinandum, cum sit captiua, dicit: quid me noui incitam, id est exagitatam, stimulis furoris - quasi dicat: doleo hoc ita esse quia non decet me captiuam -, o sacra iuga Parnasi, quid me rapitis inopem mentis?, id est me cui iam deficit mens propter furorem conceptum. Parnasus mons est biceps in quo solebant dormire qui uaticinandi spiritum conceperunt; unde hoc dicit quasi displiceat sibi quod uaticinari debeat. O Phebe recede, scilicet a me, extingue flammas, scilicet furoris et uaticinii, infixas pectori meo. Cui, id est ad opus cuius, uagor nunc uesana?, id est furibunda. Cui bachor, id est discurro, furens? Iam Troia cecidit, quid ago uates falsa? Quasi dicat: ex hoc quod Troia cecidit, uidetur michi quod uaticinatura sum falsa dum preuideo mala uentura Agamenoni. Secundo uaticinando furiosa quedam interserit. Unde dicit: ubi sum?, scilicet ego. Lux alma, scilicet diei, fugit et nox alta, id est profunda, obscurat genas, id est obtenebrat et obnubilat uultum meum, et ether, id est calor ethereus, hoc est quem solent haurire uaticinantes, latet membris abditis, id est membris meis occultis, scilicet interioribus, hoc est in precordiis. Sed ecce dies prefulget sole gemino Argosque geminum, id est ciuitas gemina, attollit domos duplices: hoc delirando et furendo dictum est. Tercio uaticinando narrat que uiderit. Unde dicit: cerno, id est uideo, nemora Idea? - Ide nomen est montis nemorosi iuxta Troiam. Pastor, id est Paris - qui cognominatus est pastor quia more pastorum coluit agros et nemora -, sedet arbiter, id est iudex, fatalis inter deas potentes. Alludit ei quod fingitur tres deas, id est Iunonem, Palladem et Uenerem, sedere iuxta fontem in Idea silua, in quem dea discordie proiecit pomum aureum in quo scriptum erat: *detur pulcriori*. Certantes autem dee de pulcritudine, elegerunt iudicem Paridem, qui adiudicauit pomum Ueneri que promisit ei Helenam pro munere. O reges, scilicet Agamenon et Menelae, timete genus furtiuum, id est uxores uestras que furtiue uacant adulterio: ille agrestis alumpnus - hoc uel de Paride qui supra dictus est pastor, uel de Egisto intelligi potest, qui adulterabatur cum uxore Agamenonis; qui agrestis alumpnus dicitur quia non rebus militaribus et bellicosis datus erat, sed rudis et agrestis erat tamquam desidie et libidini deditus. Unde, De remedio amoris dicitur: *Queritur Egistus quare sit factus adulter? In promptu causa est: desidiosus erat* - euertet domum, scilicet rapiendo uxorem si de Paride exponitur, uel insidiando morti Agamenonis si de Egisto legitur. Et quasi uideat quomodo Clitemestra parat se ad occidendum uirum, dicit: quid ista uecors, scilicet Clitemestra, prefert tela districta, scilicet ad percuciendum, manu feminea? Quem uirum petit, scilicet ad occidendum, Lacena, id est Clitemestra - dicta Lacena sicut et Helena soror sua, quia de Lacedemonia erant -, cultu, id est pro cultu, gerens dextra ferrum Amazonium?, id est securim cum qua solent pugnare Amazones. Et sub metaphora leonis subdit descriptionem mortis Agamenonis, quem primo ab Egisto uulnere confossum, Clitemestra cum securi decollauit. Unde dicit: que nunc alia facies, scilicet rerum uisarum, hoc dicit quia predicta uidet aperte in se; sequencia autem sub metaphora leonis: uersat oculos meos?, scilicet mentales. Marmaricus leo, id est Agamenon, quem comparat leoni Marmarico, quia leones Marmarici sunt ferocissimi - est autem Marmaria regio Libie -, audacis dee, id est Palladis que est dea belli, cuius obsequio deditus erat Agamenon, quia militaris et bellicosus erat, uictor ferarum, id est Troianorum, passus morsus cruentos sub dente ignobili, id est passus uulnera cruenta ab Egisto ignobili, iacet, scilicet mortuus, uexatus colla, scilicet propter percussiones Clitemestre amputantis caput eius cum securi. Quarto conuertens sermonem ad suos arguit eos quod eam solam reputabant saluam, quia dilecta fuit ab Agamenone, quia post mortem Agamenonis Clitemestra precepit Cassandram interfici, ut infra dicetur. Unde dicit: o umbre meorum, id est simulacra mortuorum Troianorum, quid me solam e meis, scilicet Troianis, uocatis sospitem?, id est saluatam. O pater, scilicet Priame, sepulte tota Troia, quia scilicet ubique in Troia iacent funera tua propter filios et filias ubique interfectos, te sequor, scilicet occidenda sicut tu occisus fuisti; o frater, scilicet Hector, auxilium unicum frigum, id est Troianorum, terrorque Danaum, id est Grecorum, non ego amplius uideo, scilicet in te, antiquum decus, scilicet armorum et milicie, aut calentes manus tuas exustis ratibus - hoc dicit quia Hector portauit ignes ut combureret naues Grecorum -, sed, scilicet uideo, membra, scilicet tua, lacera, id est lacerata, et fortes lacertos saucios uinclo graui. O Troile congresse Achilli nimium cito, quia nimis iuuenis; o Deiphebe munus noue coniugis, id est qui occisus es in munus noue coniugis, scilicet Helene que fuit noua coniunx Paridis, geris uultus incertos, scilicet quia dilaceratum uulneribus ut uix per illum possit certitudinaliter cognosci. Quinto ex consideracione predictorum optat accedere ad infernum. Unde dicit: iuuat, id est utile michi iudico, uidere seuum canem Tartari, regnaque auidi Ditis, scilicet Plutonis qui est deus inferni. Hec ratis atri Phlegetontis, id est fluuii infernalis in quo est nauis quam regit Caron transuehens animas ad inferna descendentes, hodie uehet regias animas, uictamque, scilicet Priami, uictricemque, scilicet Agamenonis. Precor uos o umbre, id est simulacra mortuorum, precor te pariter o unda iurata superis, id est per quam superi, hoc est dii, solent iurare: reserate paulum, id est modicum, terga migrantis poli, id est celi relicti a tergo et quasi transeuntis a nobis, ut leuis, scilicet propter paucitatem, turba Frigum, id est Troianorum, prospiciat Micenas, scilicet et uideat interfectionem Agamenonis. Et conuertens sermonem ad Troianos, dicit: spectate, miseri: fata, id est fatales euentus, uertunt se retro, quia iam uertuntur in uindictam de hostibus nostris. Instant sorores, id est furie tres infernales que dicuntur sorores, squalide, id est sordide, iactant sanguinea uerba, id est hortancia ad effusionem sanguinis; iuuat, id est utile eis uidetur, ingredi per Stigios lacus, id est infernales lacus, leua, id est sinistra manus predictarum sororum, fert faces semiustas, ardentque pallentes gene et uestis atri funeris, id est uestis funeralis et nigra, cingit ylia exesa, id est macilenta, metusque, id est terrores, nocturni strepunt, id est tumultuant, et ossa uasti corporis, id est gigantis qui uoluit expugnare celum, corrupta situ longinquo iacent limosa palude, scilicet inferni. Et ecce senex defessus, scilicet Tantalus, non captat, id est non satagit capere, aquas ludentes, id est deludentes et decipientes, ora: et hoc quia dolet mortem Agamenonis cuius progenitor erat. Unde sequitur: oblitus sitis, mestus futuro funere, scilicet Agamenonis; Dardanus pater, scilicet Troianorum, exultat, scilicet quia uidet uindictam de hoste generis sui, ponitque gradus decoros, id est ambulat decorus et hylaris. Septimo cum dicit: iam peruagatus, inducitur chorus Troianorum ostendens quomodo Cassandra furendo cecidit quasi in extasim, et Agamenon ad ipsam consolandum accessit. Unde dicit: iam ipse furor peruagatus fregit se, caditque flexo gradu ante aras, qualis taurus gerens uulnus incisa ceruice. Releuemus tandem artus suos entheos, id est furiosos: Agamenon cinctus uictrice lauro adit, scilicet Cassandram sic cadentem, coniunxque pariter tulit illi, scilicet Agamenoni, gressus obuios; redit, scilicet cum coniuge ad Cassandram, iuncta, scilicet concordi gradu, id est equali passu. In secunda parte huius carminis ostenditur quomodo Agamenon alloquitur Cassandram. Ubi primo inducitur Agamenon de reditu suo gaudens et dicens: reuertor tandem sospes, id est sanus et saluus, ad lares patrios, id est ad deos patrios uel ad domum meam et patriam; o cara terra, scilicet Micenarum, salue. Tot, id est multe, barbare gentes dedere, id est dederunt, tibi spolia, scilicet per me deuicta, tibi Troia potentis Asye, id est que est regio potens in Asya, Troia inquam, felix diu submisit, id est subdidit se iam uicta. Et conuersus ad Cassandram dicit: cur ista uates, scilicet Cassandra, effusa corpus, id est habens corpus effusum ad terram, ac tremens, labat, id est titubat, ceruice dubia?, quia scilicet non tenet caput in certo situ. Et conuersus precipit famulis ut curent de ea; unde dicit: o famuli attollite, scilicet iacentem Cassandram, refouete latice gelido, id est frigida aqua, sicut solet fieri cadentibus ex defectu cordis pre dolore. Iam recipit diem, id est recuperat statum suum, marcente uisu, id est deficiente aliquo modo, quia nondum ex toto ad statum suum rediit. Et alloquens eam per se consolando, dicit: suscita sensus tuos, id est expergiscere a grauitate in qua es: ille portus, scilicet Grecie, optatus, id est quem in erumpnis optauimus, adest, id est uenit. Festus, scilicet dies, in quo scilicet letari decet et non grauari sicut tu grauaris; estimabat enim Agamenon eam sincopasse ex tristicia et dolore. Secundo inducitur Cassandra respondens; et tamquam desiderio patrie suspirans, dicit: et Troie festus fuit, scilicet et tamen nunc euersa est. Tercio Agamenon inuitat eam ad cultum deorum, dicens: ueneremur aras. Quarto Cassandra hoc renuit dicens: cecidit ante aras pater, scilicet meus Priamus. Quinto exhortatur specialiter ad cultum Iouis, dicens: precemur pariter Iouem. Sexto et hoc renuit Cassandra dicens: Iouem Herculeum?, id est precabor ego Iouem Herculeum? Quasi dicat: non faciam. Nota: Iupiter Herculeus dicitur ymago Iouis cum pictura historie de generatione Herculis, cuiusmodi ymago erat in templo in quo Priamus occisus erat. Et ideo hunc Iouem precari aut uenerari renuit. Septimo arguit Cassandram ex eo quod loquebatur tamquam ad Troiam esset. Unde dicit: credis te uidere Ylium?, id est Troiam. Quasi dicat: si hoc credis decepta es. Octauo respondet Cassandra dicens quod non solum credit uidere Troiam, sed et Priamum, scilicet quia uidit hic imminere mortem principis et regis, sicut ibi uidit mortem Priami. Nono Agamenon uolens delirantem reducere, dicit: hic Troia non est, scilicet ubi tu modo es apud Argos et Micenas. Decimo respondet Cassandra dicens: ubi Helena est, ibi Troiam puto, id est cladem similem cladi Troiane. Undecimo Agamenon eam consolans dicit: ne metue dominam famula, id est quamuis sis famula, ne metuas dominam, scilicet Clitemestram, quia ego protegam te. Duodecimo respondet Cassandra oblique ad dictum Agamenonis, dicens: libertas adest. Quasi dicat: bene dicis quod non debeo metuere oppressionem domine, quia cito moriar et ita ero libera. Terciodecimo Agamenon, uolens excludere a Cassandra timorem mortis, dicit: secure uiue, scilicet quia tuebor te ne moriaris. Quartodecimo respondet huic Cassandra, dicens: mors michi est securitas, id est non spero aliam securitatem nisi illam quam per mortem assequar. Quintodecimo Agamenon timorem mortis ab ea excludit dicens: nullum est, id est instat, tibimet periculum, scilicet mortis. Sextodecimo Cassandra Agamenoni periculum suum predicit, dicens: at, pro sed, magnum, scilicet periculum, tibi est, id est tibi instat. Decimoseptimo Agamenon hoc uelut contempnens, dicit: quid potest timere uictor?, scilicet talis qualis ego sum. Decimoctauo respondet Cassandra dicens: quod non timet, id est id quod non reputat timendum potest uictor timere. Decimonono Agamenon ad famulos suos conuersus, precipit ut Cassandram custodiant quousque furor eius transierit, reputans quod omnia premissa delirando dixerit. Unde dicit: o famuli, qui estis michi fida turba, retinete hanc, scilicet Cassandram, dum, id est donec, excuciat deum, id est furorem a deo uaticinante per eam immissum, ne quid, id est ne aliquid, peccet furor impotens, scilicet ad se regendum. Et exinde Agamenon uota reddens diis, scilicet Ioui et Iunoni, dicit: at te, o pater, scilicet Iupiter, qui torques seua fulmina, pellisque, id est depellis, nubes et regis sydera et terras, ad quem uictores, scilicet de quorum numero ego sum, ferunt spolia triumphi, id est uictorie sue, et o Argolica Iuno, te sororem uiri pollentis, id est excellentis, cuncta, scilicet Iouis, libens colam pecore uotiuo donisque Arabum, id est thure, et suplice fibra, id est humili sacrificio animalium, in quo tractantur et considerantur fibre animalium; et ideo sacrificium tale uocat hic fibram.
+
+Sextus actus huius tragedie, scilicet laus ciuitatis Argos, ponitur hoc carmine octauo, quod scribitur metro uario, nunc asclepiadeo, nunc saphico, nunc alio. Laudat autem chorus ciuitatem Argos in qua regnauit et occisus est Agamenon, eo quod Hercules fortissimus ibi natus est. Unde dicit: Argos nobile nobilibus ciuibus, Argos carum nouerce irate, id est Iunoni que fuit nouerca Herculis, semper ingentes, id est magnos et nobiles, alumpnos educas, equasti imparem numerum deorum, quia ante Herculem deificatum numerus deorum fuit impar, sed post ipsum deificatum factus est par: ille tuus Alcides, id est Hercules qui in te natus et educatus fuit, magnus, scilicet in laboribus et factis eximiis, meruit adlegi celo, id est deificari, labore bis seno, id est duodeno. Cuius natiuitatem describens docet quomodo Iupiter extendit noctem in duplum quando generauit eum. Unde dicit: cui, scilicet Herculi, Iupiter rupta lege mundi geminauit, id est duplicauit, horas noctis roscide, id est rorem infundentis; quomodo autem in hoc rupit legem mundi docet dicens: iussitque, scilicet Iupiter, Phebum tardius agitare currus celeres, id est iussit solem oriri tardius quam solebat communi lege, et o candida Phebe, id est luna, tuas bigas remeare lente, scilicet iussit Iupiter, ut scilicet lento motu protraheres noctem; stellaque que mutat nomen alternis, scilicet uicibus, quia modo dicitur matutina modo uespertina, retulit pedem, scilicet non tendendo ad occasum, mirataque est se dici Hesperum, id est tam diu manere noctem antequam mutato nomine diceretur stella matutina; Aurora mouit caput ad solitas uices, scilicet uolens more solito fugare noctem, et relabens, id est retrahens se, imposuit caput humero senis mariti, scilicet Occeani. Sensit ortus, sensit occasus Herculem nasci: ille, scilicet Hercules, uiolentus non poterat creari una nocte, scilicet solita, et ideo geminata fuit. Tibi, o Hercules, mundus concitatus, id est a suo cursu turbatus, substitit, o puer, scilicet Hercules, subiture celum, id est qui transferendus es in celum. Te sensit leo Nemeus, scilicet quem tu occidisti et pellem eius pro spolio tulisti, leo inquam pressus arto lacerto, id est stricto brachio, ceruaque Parrasis, id est Calixtonis filie regis Arcadie cuius cornua aurea abstulit Hercules, scilicet sensit te; sensit horridus taurus populator, id est uastator, agri Arcadii, linquens, id est relinquens, arua Dictea, id est Cretensia; de hiis sepe dictum est supra. Domuit, Hercules, draconem fecundum morte, quia scilicet dum unum caput auferretur ut sic moreretur, excreuerunt capita tria; propter quod Hercules postea igne combussit eum et sic non creuerunt ei amplius capita. Unde subdit: uetuitque, id est prohibuit, nasci collo pereunte, scilicet quo ad fecunditatem suam, fratresque natos geminos, id est Trigerionem regem Hispanie, fratres dico existentes tria monstra, id est tres monstruosi homines, ab uno pectore fregit, id est domuit et deuicit, incusso stipite insultans, scilicet eis; duxitque pecus Hesperium, id est occidentale, ad ortus, id est ad orientem, pecus inquam spolium Gerionei triformis. Egit, id est fugauit, gregem Treicium, id est equicium regis Tracie, quod improprie uocat gregem, quem, scilicet gregem, non pauit tyrannus, scilicet Diomedes rex Tracie, gramine fluminis Strimonii ripisue Hebri, scilicet alterius fluminis, sed ipse dirus, id est crudelis, prebuit cruorem hospitum seuis stabulis, scilicet quia interfecit hospites et apposuit suis equis ad comedendum, quem Hercules interfecit et apposuit eum deuorandum equis propriis. Unde dicit: ultimusque sanguis aurige, scilicet Diomedis, tinxit cruentos rictus, scilicet equorum quia ipsum dominum suum ultimo comederunt. Uidit Hypolite ferox, id est uirgo de gente Amazonum quam Theseus uxorem duxit et de ea genuit Hypolitum, rapi e medio pectore, scilicet regine Amazonum, spolium et sagittas - abstulit enim Hercules arma eius iussus a rege Euristeo, sicut in prima tragedia tactum est; Stimphalis, auis scilicet cuius ala espansa obnubilat solem, percussa nube, id est in nube, decidit celo, id est cecidit e celo, quia ipsas in nubibus existentes sagittis defixit Hercules; arborque fertilis aureis pomis insueta carpi extimuit manus, scilicet Herculis: hoc dicit propter pomerium filiarum Athlantis, cuius arbores portauerunt poma aurea ad que custodienda deputatus est draco peruigil, fugitque, scilicet arbor, in auras, que prius inclinata erat ut Hercules facilius colligeret poma eius, leuiore ramo, quia scilicet ablatis pomis erat ramus leuior. Frigidus custos, scilicet draco, nescius sompni audiuit sonitum, scilicet Herculis, crepitante, id est sonante, flamma, scilicet ignis quem fecerat Hercules ad sopiendum draconem, cum iam Alcides, id est Hercules, plenus, id est onustus, fuluo metallo, id est auro, linqueret, id est relinqueret, omne nemus uacuum. Canis inferorum, scilicet Cerberus, triplici cathena tractus ad celum, id est ad superos, tacuit, scilicet a latratu, nec ullo ore, cum tamen haberet tria capita, latrauit metuens colorem ignote lucis, scilicet que est apud superos et qua carent inferi. O Hercules, mendax domus Dardanie, id est Troie que mentita est Apollini et Neptuno de mercede quam promiserant pro muris eius edificandis, succidit, id est succubuit, te duce - Hercules enim Troiam deuicit et regem eius Laomedontem occidit et Priamum filium eius captiuauit -, et sensit arcus, scilicet Troia, iterum timendos, quia scilicet in hoc ultimo bello timebantur eo quod uaticinatum erat quod numquam Troia caperetur sine sagittis Herculis; te duce, o Hercules, concidit Troia totidem diebus quot annis, scilicet concidit nunc.
+
+Septimus actus huius tragedie, qui est de occisione Agamenonis et persecucione prolis eius et interfectione Cassandre, ponitur in hoc carmine nono et ultimo, quod scribitur metro archilochico. Et diuiditur in tres, quia primo agitur de occisione Agamenonis; secundo de persecucione prolis eius, ibi: *fuge*; tercio de nece Cassandre, ibi, parum ante finem: ast ista. Primo ergo inducitur Cassandra describens et narrans mortem Agamenonis, dicens: res magna agitur intus, scilicet in palacio regio, par annis decem, id est ei quod factum est per annos decem. Eheu quid hoc est? Consurge anime et cape precium furoris, id est uide illud factum quod est tamquam merces et precium furoris tui: uicti Friges, id est Troiani, uicimus, quia iam occidetur uictor noster. Bene est Troia resurgis, scilicet dum hostis tuus occiditur; iacens, scilicet uicta et prostrata, traxisti Micenas pares, scilicet tibi, uictor tuus, scilicet Agamenon, dat terga, scilicet uincitur. Pudor prouide mentis numquam tam clara ostendit, id est nichil quod umquam cum pudore et cum prouidencia erat faciendum tam euidenter apparuit, oculis meis; quod patet quia uideo et intersum et fruor; ymago dubia non fallit uisus meos: spectamus, scilicet certitudinaliter. Epule instructe celebrantur domo regia quales fuerunt dapes ultime Frigibus. Quasi dicat: tale epulum paratur nunc in domo regia quale erat apud Troianos ultimum, antequam ciuitas esset capta. Lectus nitet ostro Yliaco, id est purpura Troiana, id est uestibus purpureis quas attulerunt uictores de Troia, trahuntque merum, id est uinum, in auro Assaraci ueteris, id est in poculis aureis regis Troianorum, que Assaracus pater Laomedontis parauerat. Et ipse, scilicet Agamenon, iacet sublimis, id est in sublimiori lecto, picta ueste, id est indutus ueste picta, gerens corpore exuuias superbas Priami, scilicet regis Troianorum. Iubet uxor, scilicet Clitemestra, detrahere cultus hostiles, id est deponere et exuere uestes quas habuit de spoliis hostium, induere pocius amictus textos manu coniugis fide, scilicet Clitemestre, id est iubet induere uestes quas ipsa manu propria parauit. Cerno, scilicet hec que narro, animo atque horreo: regem, scilicet Agamenonem, perimetne exul, scilicet Egistus, et adulter, scilicet Egistus, uirum, scilicet perimet? Quasi dicat: horrendum est hoc. Uenere fata, id est iam instat mors. Dapes extreme uidebunt sanguinem domini, scilicet Agamenonis, et cruor, scilicet eiusdem domini, incidet Bacho, id est uino, quia dum esset uacandum conuiuio et dapibus effundetur sanguis et cruor Agamenonis. Mortifera, scilicet Clitemestra, uinctum, scilicet Agamenonem, tradet neci perfide, et hoc quomodo factum sit narrat dicens: uestis induta, qua indui deberet et quam optulit sibi Clitemestra: negat manibus exitum, scilicet propter strictitudinem manicarum, laxique sinus et inuii claudunt, id est inuoluunt, caput. Et dum sic erat implicatus ueste semiuir, scilicet Egistus, dextra trementi haurit latus, scilicet confodiens illud ferro, nec penitus agit, id est non totaliter cogit ferrum intus: stupet, id est stupidus et tremidus efficitur, in medio uulnere. At ille, scilicet Agamenon, ut aper hyspidus, id est spinosus et pilosus, altis siluis, cum uinctus casse, id est rethi, tamen temptat egressus, motuque, id est dum mouet se, artat uincula et furit in cassum, id est frustra, et cupit dissicere, id est dissipare, undique fluentes sinus cecos, id est excecantes, et implicitus querit hostem suum; scilicet: sic fuit de Agamenone. Tyndaris, id est Clitemestra filia Tyndari, furens, scilicet ira, armat dexteram, scilicet manum, bipenni, qualisque colla taurorum ad aras, prius oculis designat, scilicet ut dirigat ictum ad locum ubi uult percutere, antequam petat ferro, id est antequam percuciat, sic huc et illuc librat impiam manum. Habet, id est percussus est, peractum est, scilicet scelus. Pendet caput amputatum exigua parte male, id est maxille, et hinc, id est ex hac parte ubi corpus iacet, cruor exundat trunco, id est de corpore truncato, illinc, id est ex illa parte ubi caput iacet, ora iacent cum fremitu, scilicet exprimencia habitum faciei quando homo fremit propter iram et appetitum uindicte. Nondum recedunt, scilicet post hoc factum Egistus et Clitemestra, sed ille, scilicet Egistus, petit, scilicet uulnerando, iam exanimem laceratque corpus, scilicet uulneribus, illa iuuat fodientem. Uterque, scilicet Egistus et Clitemestra, tanto scelere respondet suis, scilicet propinquis, id est proportionaliter agunt ad propinquos suos; quod patet quia hic, scilicet Egistus, est Thieste natus, qui cum uxore fratris sui adulterium et cum filia propria incestum commisit, hec, scilicet Clitemestra, Helene soror, scilicet est, que relicto uiro suo Menelao adulterum Paridem secuta est. Ecce Titan, scilicet sol, stat, scilicet propter tantum scelus, emerito die, id est quia ualde meruit dies in quo tale facinus commissum est, dubius curratne sua, id est propria, uia, an Thiestea, id est redeat ad ortum suum, sicut fecit quando Thiestes in conuiuio fratris sui comedit tres liberos suos. In secunda parte huius carminis ostenditur quomodo Clitemestra persecuta est prolem Agamenonis et suam: habuit enim filium Horestem et filiam Electram. Et primo agitur de occultacione Horestis ne comprehenderetur a matre; secundo de persecucione Electre, ibi: *hostis parentis*. Circa primum duo facit, quia primo Electra hortatur Horestem ut fugiat; secundo eum occultandum cuidam Strophio dicto commendat, ibi: *Phocide relicta*. Circa primum tria facit, quia primo hortatur Horestem ut fugiat, dicens: o auxilium unicum paterne mortis, fuge, scilicet matrem que te querit ad mortem, fuge, euita manus scelestas, id est sceleratas, hostium, scilicet matris Clitemestre et Egisti adulteri. Domus est euersa funditus, regna occidunt, id est cadunt in morte patris tui. Secundo quasi territa aduentu Strophii dicit se uelle occultare Horestem, dicens: quis iste concitus, id est festinus, agit currus celeres? Uenit enim iste Strophius ad salutandum Agamenonem amicum suum post reditum de bello Troiano. O germane, scilicet Horestes, furabor uultus tuos ueste, id est occultabo te sub ueste. Tercio redarguit se quod timet extraneos, cum tamen domus propria sit timenda. Unde alloquens animum suum, dicit: o anime quos demens refugis?, id est quare times extraneos. Unde dicit: externos fugis? Quasi dicat: non oportet. Domus, scilicet propria, timenda est. Pone, id est depone, iam o Horesta, metus trepidos, id est noli timere: intueor fida presidia amici, scilicet Strophii. In tercia parte huius carminis octaui ostenditur quomodo Electra commendauit Horestem occultandum Strophio amico Agamenonis. Et primo Horestem Strophio tradit; secundo ipsa ad Cassandram confugit, ibi: *excessit*. Prima pars continet sermones quinque, in quorum primo Strophius inducitur duo faciens: primo causam aduentus sui reddens; unde dicit: Strophius, scilicet ego, inclitus, id est gloriosus et famosus, palma, id est uictoria, Elea - nota: Elides ciuitas erat ubi Olimpiades constituebantur, in quibus uicerat Strophius iste, et ideo dicitur inclitus palma Elea ab Elida ciuitate - reuertor, scilicet ad ciuitatem Argos, relicta Phocide, id est patria mea - fuit enim de Phocide ciuitate Grecie. Causa ueniendi fuit gratari amico, scilicet Agamenoni, cuius manu impulsum Ylium cecidit Marte decenni, id est bello decennali, concussum. Secundo inducitur Strophius causam luctus inquirens; unde uidens Electram lugentem, dicit: quenam ista rigat uultum lugubrem lacrimis, pauetque mesta? Et quasi propius discernens que sit, dicit: agnosco genus regium. Et ad Electram sermonem dirigens, dicit: o Electra, que causa luctus est in domo leta?, id est que leta esse deberet propter reditum prosperum Agamenonis. Secundo inducitur Electra respondens et dicens: pater, scilicet meus Agamenon, peremptus iacet materno scelere, natus, scilicet Horestes, queritur comes neci paterne, quia scilicet mater mea uellet eum occidere cum patre, Egistus tenet arces, id est loca munita regni et ciuitatis, quesitas, id est conquesitas, Uenere, id est adulterio quod commisit cum matre. Tercio inducitur Strophius compaciendo plangens et dicens: o nulla felicitas longi temporis, scilicet est, quia scilicet prosperitates presentes cito transeunt. Quarto Electra fratrem suum Horestem Strophio occultandum commendat, dicens: obtestor te, o Strophi, per piam memoriam parentis, scilicet mei, per sceptra, id est regna patris mei, nota, id est famosa, terris, scilicet omnibus, per deos dubios, scilicet incertos, qui nunc prosperitatem nunc aduersitatem absque certitudine dant: recipe hunc Horestem, scilicet fratrem, et pium furtum, scilicet quem pietate mota furto sustuli ne mater eum apprehendisset, occule, id est occulta et cela. Quinto inducitur Strophius Horestem admittens ad occultandum. Unde dicit: etsi, id est quamuis, Agamenon cesus, scilicet ab uxore et adultero, docet timendum, scilicet occultare Horestem, tamen aggrediar et libens furabor te, Horesta. Secunda, id est prospera, fidem poscunt, id est rogant, aduersa exigunt, scilicet tamquam debitam inter amicos. Ut autem melius occultaretur Horestes, uestiuit eum insignibus cum quibus rediit a uictoria Olimpiadum. Unde dicit: o Horesta cape hoc decorum insigne frontis, scilicet quod ego tamquam uictor porto, insigne dico decorum ludicri certaminis, id est propter certamen ludicre quod deuici, scilicet certamen Olimpiadum; tenens, scilicet Horestes, frondem uictricem leua protegat caput uirenti ramo - mutat hic personam loquens de Horeste in tercia persona, et iterum mutans personam loquitur ei in secunda persona, dicens: et ista demum palma, id est hoc insigne palme et uictorie, Pisei Iouis, quia hoc certamen institutum erat ad honorem Iouis - quem uocat Piseum a Pisa ciuitate Elidis, apud quam currule certamen fiebat -, prestet tibi, o Horeste, uelamen, scilicet ne agnoscaris, atque eadem prestet tibi omen, id est bonum euentum: fuge. Et ad socium qui cum eo uenerat conuersus, dicit: tuque o comes, scilicet qui me huc comitatus es, assidens frenis paternis, scilicet in curru paterno frena moderans, condisce fidem, id est sis fidelis celando hanc occultacionem, exemplo patris Pilade, scilicet qui fuit fidelissimus. Uos ueloces equi nunc teste Grecia, quia scilicet uestra uelocitate uici in certamine curruli, que uictoria nota est per totam Greciam, fugite loca infida, id est in quibus non est confidendum, sed pocius diffidendum, precipiti, id est ueloci et accelerato cursu. Deinde cum dicit: excessit, inducitur Electra ad Cassandram fugiens. Et facit tria, quia primo letatur de fuga Horestis, dicens: currus, scilicet Strophii abducens Horestem, excessit, scilicet fines nostros, abiit, effreno, id est non tardato, impetu effugit aciem, id est aspectum. Iam operiar, id est expectabo, hostes meos et opponam ultro, id est spontanee, caput uulneri. Secundo describit matris gestum recenter de cede mariti uenientem. Unde dicit: adest uictrix cruenta, id est cruore polluta, coniugis sui et gerit signa cedis, id est occisionis uiri, ueste maculata, scilicet ex respersione sanguinis. Manus etiam madent nunc recenti sanguine uultusque truculenti, id est crudeles, ferunt pre se, id est gerunt ante se et pretendunt, scelera. Tercio Electra timens matrem ad Cassandram confugit. Unde dicit: concedam ad aras, id est simul cum Cassandra cedendo ire uadam ad aras. Et ad ipsam Cassandram sermonem dirigens, dicit: o Cassandra patere me metuentem paria tibi, iungi uittis tuis, id est ornamentis tuis sacerdotalibus. In ultima parte huius carminis agitur de persecucione matris Clitemestre in Electram. Et habet tres, quia primo agitur quomodo Clitemestra Electram corripuit; secundo quomodo Egistus matri respondentem acrius redarguit, ibi: *furibunda*; tercio quomodo mater eam custodie penali addixit, ibi: *Egiste*. Prima pars continet sermones uiginti unum in modum dyalogi; quorum primus est Clitemestre filiam corripientis super egressu de domo matris et dicentis: o uirgo hostis parentis, scilicet matris, impium atque audax caput, quo more petis publicos cetus? Secundo respondet Electra mordaciter dicens: uirgo, scilicet ego, deserui domum adulterorum, scilicet tui et Egisti. Tercio mordaciter redarguit mater filiam dicens: quis credat esse uirginem?, scilicet te que sic egressa es de domo materna. Quarto Electra respondens dicit, interrogando: gnatam tuam? Quasi dicat: ex quo sum gnata tua quis non credet me esse uirginem? Hoc dicit occulte arguendo matris adulterium. Quinto mater hortatur ut modestius loquatur. Unde dicit: modestius cum matre, scilicet loquere. Sexto Electra irridens matrem, dicit: eia tandem doces, quod non decet talem qualis tu es, scilicet pollutam adulterio. Septimo mater comminatur dicens: geris animos uiriles tumefacto corde, id est superbo, sed disces agere feminam, scilicet habendo humiliorem et molliorem animum, domita, id est castigata, malo, scilicet pene. Octauo Electra matri mordaciter respondens, dicit: ni fallor forte ferrum decet feminas - yronice hoc dicit propter matrem que ferro aggressa est patrem. Nono mater filiam redarguens, dicit: et o demens reputas te esse parem nobis?, scilicet quia tam proterue respondes nobis. Decimo Electra in hoc, quod mater pluraliter dixit nobis, indignata, primo resumit hoc uerbum et querit pro quo sic pluraliter loquitur, dicens: nobis? - materialiter. Quis iste est alter, scilicet pro quo loqueris pluraliter, Agamenon tuus? Quasi dicat: non. Undecimo mater comminatur filie, dicens: post hec, id est postquam Agamenon mortuus est, cicius frangam uerba indomita uirginis impie, interea regina michi, scilicet existens, hoc est reputacione mea, sed non tua. Duodecimo arguit filia matrem quod se reginam uocat, dicens: tu uidua loquere, scilicet et non ut regina, uir tuus, scilicet per quem fuisti regina, caret uita. Terciodecimo Clitemestra petit sibi reddi Horestem filium suum, dicens: edissere, id est expone michi, ubi sit gnatus, scilicet meus, frater tuus. Quartodecimo respondet Electra dicens: exiit, scilicet frater meus, Micenas, id est recessit nec est in dominio tuo, scilicet in regno Micenarum. Quintodecimo exhortatur iterum mater ut reddat filium, dicens: redde michi nunc natum. Sextodecimo Electra a matre petit patrem, dicens: et tu redde parentem, id est patrem michi. Decimoseptimo querit mater de filio, dicens: quo loco latitat?, id est filius meus. Decimoctauo respondet Electra dicens: tuto, scilicet loco latitat, quietus, non metuens regna noua, id est nouum regem Egistum, scilicet quem fecisti regem quantum in te est: iuste parenti, id est matri, satis, est scilicet scire quod filius est in loco tuto absque determinacione, irate, scilicet matri, parum, est hoc scire, quia nisi plus sciat non poterit peruenire ad eum occidendum. Decimonono comminatur mater filie, dicens: morieris hodie, scilicet nisi reddas filium. Uicesimo respondet filia dicens: recedo ab aris, scilicet que sunt michi in refugium, dum moriar hac manu, scilicet tua. Et hoc quacumque morte uolueris: siue iuuat te, id est placeat tibi, mersisse ferrum iugulo, scilicet meo, seu placet resecari colla, scilicet mea, more pecudum, intenta ceruix, scilicet mea, expectat uulnus, scilicet tuum. Scelus peractum est. Quasi dicat: non parcas hoc propter scelus uitandum, quia iam commisisti scelus in patre; et ideo subdit: ablue hoc sanguine, scilicet meo, dextram, scilicet tuam, respersam cede, id est occisione mariti, atque obsoletam, id est sordidatam. Uicesimo primo Clitemestra ad Egistum conuersa de filia conqueritur, rogans ut eam interficiat. Unde dicit: o consors pericli pariter ac regni mei, Egiste gaudes, scilicet quod filia mea sic maledicit michi. Nata, id est filia mea, lacessit, id est prouocat, impie genitricem probris, id est conuiciis, occulit, id est occultat, fratrem, scilicet suum, abditum, id est absconditum. Deinde cum dicit: furibunda, inducitur Egistus arguens primo Electram, et dicens: o uirgo furibunda, opprime sonum uocis infande, id est nephande, et uerba indigna aure materna. Secundo Electra Egistum despiciens, natales ei improperat dicens: artifex etiam sceleris infandi, id est nephandi, monebit, scilicet me - indignatiue legendum est -, natus per scelera, scilicet quia pater genuit eum de filia propria, suis, scilicet parentibus - patri uidelicet et matri -, nomen ambiguum - ambigit enim mater utrum filium uel fratrem debeat eum uocare, et pater ambigit utrum filium aut nepotem debeat eum uocare: utrumque enim est; et ideo subdit: idem, scilicet Egistus, sororis, scilicet sue, natus et patris nepos. Deinde cum dicit: Egiste, agit quomodo Clitemestra filiam pene et carceri addicit. Et primo mater eam pene addicit; secundo Electra mortem petit, ibi: *concede*. Circa primum duo facit, quia primo Egistum arguit quod eam non statim interficit, dicens: o Egiste cessas, id est negligis, demetere, id est abscindere, caput impium, scilicet Electre, ferro?, id est gladio. Statim reddat animam, scilicet moriendo, aut fratrem, scilicet quem abscondit. Secundo Electram carceri et pene addicit, dicens: abstrusa, scilicet Electra, ceco, id est obscuro, carcere et saxo exigat euum, id est transigat tempus uite sue, torta per omnes modos penarum forsan uolet referre, scilicet ad nos, quem nunc occulit, id est abscondit. Inops, egens, inclusa, obsita pedore, id est fetore, uidua ante thalamos, id est ante nupcias separata ab omni uiro, exul, inuisa, id est odiosa, omnibus, sero, id est tarde, negato ethere, scilicet libero, succumbet malis, id est morietur afflicta penalitatibus. Deinde cum dicit: concede, Electra petit mortem. Et ponuntur hic uerba quatuor. Primo enim Electra abhorrens hanc penam, petit mortem dicens: concede mortem, scilicet michi antequam sic affligar. Secundo Clitemestra hanc peticionem recusans exaudire, dicit: si recusares, scilicet mortem, darem, quia sic foret afflictiua magis, sed quia optas non do. Rudis tyrannus est qui penam exigit morte, quia scilicet mors est nimis breuis pena. Tercio obicit Electra dicens: ultra mortem aliquid est?, id est numquid est aliquid magis penale quam mors. Quarto respondet Clitemestra dicens: uita, scilicet aliquid est penalius ultra mortem, si, id est dummodo, cupias mori. Et conuertens sermonem ad famulos precipit eam addici pene carcerali, dicens: o famuli abripite monstrum, scilicet Electram quam tamquam monstrum contempno, et auectam, scilicet eam, ultra Micenas, ut sic sit exul ut supra comminata est, in ultimo angulo regni uincite, id est ligate, septam, id est circumdatam, nocte specus tenebrosi, id est in carcere tenebroso uinculate eam, ut carcer domet, id est castiget, inquietam uirginem. Deinde cum dicit: ast ista, precipit interfici Cassandram. Et continet hic actus sermones quatuor, quorum primus est Clitemestre comminantis mortem Cassandre. Unde dicit: ast ista captiua coniunx, scilicet Cassandra, pelex, id est concubina superducta uxori, regii thori, persoluet penas capite suo. Trahite, scilicet illam ad mortem, ut sequatur coniugem ereptum michi, id est quem ipsa eripuit michi. Secundo inducitur Cassandra prompto animo admittens mortem; et ad famulos uolentes eam trahere ex precepto Clitemestre, dicit: ne trahite, scilicet quia non uado uobiscum inuita, sed ultronea, cuius signum est quia ipsa, scilicet ego, precedam uestros gradus. Propero perferre prima nuncium, scilicet de morte Agamenonis, Frigibus meis, quia scilicet mortua apparebo eis et nunciabo que facta sunt: mare repletum ratibus euersis, id est submersis in redeundo, nunciabo eis Micenas, scilicet regionem Agamenonis, captas, scilicet ab Egisto, nunciabo etiam ut, id est quomodo, fata paria malis Troicis, id est Troianis, tulerint, id est abstulerint, scilicet de medio, ductorem mille ducum, id est Agamenonem, et nunciabo eum periisse dono femine: stupro, dolo. Nichil moramur, id est in nullo tardamus aut moram petimus, rapite, scilicet me, grates ago, scilicet interficientibus me. Iam iam iuuat uixisse, id est ut uiderem istam ulcionem in hostes Troianorum, iuuat, id est placet, post Troiam, scilicet uixisse. Tercio precipit Clitemestra ut moriatur, dicens: o furibunda morere. Quarto Cassandra respondet dicens: ueniet et uobis furor, scilicet quando Horestes in ulcionem patris occidet te matrem suam.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/NicolaTrevet_HerculisFurentis.txt b/testi_2_tutti/NicolaTrevet_HerculisFurentis.txt
new file mode 100644
index 0000000..41ff27e
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/NicolaTrevet_HerculisFurentis.txt
@@ -0,0 +1,21 @@
+Sunt autem in hoc libro tragedie decem, quarum prima est de Hercule furente. Ubi notandum quod in comediis et tragediis premitti solent argumenta. Et est argumentum, secundum quod hic accipitur, fabula uerisimilis, uel quod in principio libri breuiter causam pandit. Sed hiis non est usus Seneca. Ut tamen facilius sequens tragedia intelligatur, possumus loco argumenti hic premittere quod Hercules filius fuit Alcmene uxoris Amphitrionis, ut fingitur, ex Ioue, quem Iuno multis uexatum periculis tandem iussit adire cum Theseo infernum. Hercules autem duxerat, preter alias uxores, Megeram uel Meram, ut alibi dicitur, de qua habuit plures filios. Hercule autem existente in inferno, Licus, quem quondam Hercules in exilium egerat, Thebas cepit et regem Creontem patrem Megere interfecit et fratres eius, et ipsam Megeram petiuit in coniugium, quam, dum reniteretur, cum filiis disposuit occidere. Hercules uero emergens ab inferis interfecit Licum et suos. Iuno non bene ferens reditum Herculis ab inferis, dum post sacrificium oraret, egit eum in furiam, in qua tam filios quam uxorem propriam occidit, super quo, ad se reuersus, inconsolabiliter doluit. Hoc consonat multum huic tragedie. Tamen alii dicunt quod, Hercule absente, filii sui prostituerunt matrem; unde Hercules rediens iratus interfecit eos; super quo indignata Megera et irata in uirum, conuersa est in canem. Unde UII Methamorphoseon dicitur: *et quos Mera nouo latratu terruit urbes*, quamuis aliqui, ut credo, minus bene hoc exponant de Heccuba uxore Priami. Sed quomodocumque sit de hoc, notandum est quod Megera secundum quod est nomen Furie producit mediam, secundum uero quod est nomen uxoris Herculis corripit mediam, ut metrum infra docet. Ex dictis autem patent quatuor cause huius tragedie, quia causa efficiens fuit Seneca, causa materialis est furia Herculis in qua interfecit filios et uxorem; causa formalis consistit in modo scribendi, qui est dragmaticus, ut dictum est, et ordine partium, qui patebit in expositione; causa finalis est delectatio populi audientis; uel in quantum hic narrantur quedam laude digna, quedam uituperio, potest aliquo modo liber hic supponi ethice, et tunc finis eius est correctio morum per exempla hic posita. Et hec sufficiant ad prohemium.
+
+In prima tragedia Senece, cuius materia est furia Herculis, sunt quinque actus, quorum primus est querimonia Iunonis de Hercule; secundus est de Lico Megeram destitutam persequente et incipit ibi: *o magne*; tercius est reuersio Herculis et incipit ibi: *o lucis*; quartus est de furia Herculis qui incipit ibi: ultrice; quintus est de reuersione Herculis ad sensum suum et incipit ibi: *quis hic locus*. Circa primum duo facit, quia primo inducit Iunonem conquerentem et in ultionem de Hercule infernales Furias inuitantem; secundo chorum de gestis Herculis uulgariter concinentem, ibi: *turbine*. Et nota quod tragedie et comedie solebant in theatro hoc modo recitari: theatrum erat area semicircularis, in cuius medio erat parua domuncula, que scena dicebatur, in qua erat pulpitum super quod poeta carmina pronunciabat; extra uero erant mimi, qui carminum pronunciationem gestu corporis effigiabant per adaptationem ad quemlibet ex cuius persona loquebatur. Unde cum hoc primum carmen legebatur mimus effigiabat Iunonem conquerentem et inuitantem Furias infernales ad infestandum Herculem. Scribitur autem hoc carmen metro archilochico, quod constat trimetro iambico; et nota quod in metris iambicis et anapesticis duo pedes computantur pro uno metro. Et diuiditur carmen hoc in duas, quia primo fauorem Iouis in Herculem conquerendo deplorat; secundo contra Herculem Furias concitat, ibi: perge, ira. Circa primum duo facit: quia enim Iupiter adulterando cum Alcmena genuit Herculem tamquam de pelice, primo conqueritur pelices honoratas et se habitam contemptui, secundo plangit fauorem exhibitum Herculi, ibi: que bella. Circa primum duo facit, quia primo plangit se contemptam et pelices honoratas in generali; secundo ponit exempla in speciali, ibi: hinc Artos. Quantum ad primum nota quod Saturnus genuit Iouem et Iunonem et ita Iuno fuit soror Iouis. Iupiter etiam accepit uxorem Iunonem et ita erat soror et coniunx; unde dicit in primo Eneydos: *ast ego que diuum incedo regina Iouisque et soror et coniunx*. Sed nomen coniugis uidebatur amisisse eo quod Iupiter, ea relicta, adulterabatur cum diuersis pelicibus; unde dicit Iuno: soror Tonantis, supple: dicor ego et nominor; hoc enim solum nomen relictum est michi, quia nomen coniugis per adulteria Iouis uidetur periisse. Unde subdit: uidua, id est ego uiduata, deserui Iouem alienum, id est alienatum, semper a me ac templa summi etheris, id est celum, in quo tamquam in templo solebam coli, pulsaque, id est et ego depulsa, celo locum dedi pelicibus, id est concubinis Iouis, qui deberet esse coniunx meus; tellus colenda est michi, id est inhabitanda; pelices celum tenent. Deinde cum dicit: hinc Artos, exemplificat de pelicibus in speciali; et primo de antiquioribus; secundo de matre Herculis, que fuit, respectu aliarum, noua, ibi: sed uetera. Circa primum ponit exempla septem, quorum primum est de Cinosura puella Sidonia, quam Iuno oppressam a Ioue conuertit in ursam. Iupiter autem eam ad celestia transtulit et iuxta polum aquilonarem collocauit; unde polus ille ab Ursa, que grece Artos dicitur, polus articus appellatur. Lucet autem octo stellis, quarum illa que est in cauda in tantum uicina est polo mundi, ut quasi immobilis uideatur; et ideo secundum eam dirigunt naute uias suas et cursus nauium suarum, propter quod et stella maris appellatur. Huius descriptio talis est. Quantum ergo ad hoc dicit: hinc, id est ex hoc, quod pelices tenent celum, contingit quod Artos, id est Ursa, in quam conuersa est Cinosura, sidus sublime, scilicet existens, alta parte, id est in alta parte, glacialis poli, id est septemtrionalis, sub quo est continue gelu et glacies, agit, id est ducit et regit, Argolicas, id est Grecas, classes: classis multitudo nauium est. Secundum exemplum est de Europa filia regis Agenoris, cuius amore Iupiter conuersus est in taurum pulcherrimum, cuius pulcritudinem mirata Europa et delectata mansuetudine, dorso eius insedit. Qui transportauit eam ultra mare in Cretam insulam ibique formam tauri deposuit, quem inter sidera collocauit; et est secundum signum zodiaci in quo sol peragit medium ueris. Splendet autem in celo XXIIII stellis, ut patet in subiecta descriptione. Unde quantum ad hoc dicit: hinc, id est ex alia parte, qua laxatur, id est prolongatur, dies uere tepente, scilicet quia neque est calidus excessiue neque frigidus, sed inter utrumque, nitet, id est fulget, uector, scilicet taurus, Europe Tyrie: Tyrus est ciuitas in Sidonia, de qua erat Europa. Tercium exemplum est de filiabus Athlantis, quarum tres, scilicet Mayan, que pulcherrima erat, et Electram et Taigeten, Iupiter oppressit. Fuerunt autem adhuc quatuor sorores, que, omnes translate in celum, lucent septem stellis ad genu Tauri, que Pleiades dicuntur a matre Pleione, que fuit filia Occeani et Tetidis. Dicuntur et Athlantides a patre. Cum autem sol per istas transit, fiunt pluuie et tempestates; et ideo dicuntur terribiles et timende nautis. Dicit ergo: illinc, id est ex illa parte celi ubi lucet Taurus, Athlantides uagantes - dicuntur uagantes quia non semper in una plaga celi apparent sicut Ursa, sed quandoque in oriente, quandoque in occidente, quandoque etiam non apparent, sicut cum fuerint in radiis solis; uel uagantes dicuntur, quia hiis, qui iactantur undis maris, uidentur uagari et incertum locum tenere -, passim, id est frequenter, exerunt, id est ostendunt, gregem timendum, id est suam multitudinem timendam, ratibus, id est nauibus, et ponto, id est mari: hoc dicit quia tempestuose sunt, ut dictum est. Quartum exemplum est de Orione, cuius origo talis fingitur: Iupiter et frater eius Neptunus, cum filio Mercurio simul ambulantes, hospitati sunt in domo Ylei, qui cum petisset a Ioue filium sine hoc, quod haberet coniugem, annuit. Et nocte tres alii, stantes super corium iuuenci cum minxissent, terram madefactam operuerunt; et post decem menses natus est puer, quem Yleus uocauit Orion ab urina; qui postea stellificatus est a Latona, ut patet U de Fastis. Cuius aspectus propter fulgorem stellarum apparet terribilis, qui splendet in celo XXXII stellis; cuius sic describitur ymago. Unde dicit: hinc, id est ex alia parte celi, Orion exterret deos fera coma, quia caput, in quo est coma, apparet ferum et terribile propter causam dictam. Quintum exemplum est de Perseo, quem genuit Iupiter ex Dane filia Acrisii, descendens in gremium eius in similitudine ymbris aurei; unde Perseo stellificato stelle eius auree appellantur. Cuius ymago lucet stellis XXIIII, ut patet in subscripta figura. Dicit ergo: Perseusque suas stellas habet aureas. Sextum exemplum de Latona est, quam cum impregnasset Iupiter, Iuno ei orbem interdixit; unde uix recepta est in insula Delo, que tunc mobilis natabat, tamquam separata a residuo orbe; que postea peperit gemellos Phebum et Dianam, in quorum natiuitate insula, que prius mobilis nabat, fixa et immobilis facta est. Unde dicit: hinc, id est ex alia parte celi, gemini Titanide, id est duo filii Latone, scilicet Phebus et Diana, hoc est sol et luna, clara signa, scilicet existentes, micant; quibusque natis mobilis tellus, scilicet insula Delos que mobilis natabat, stetit, scilicet fixa et immobilis in eorum natiuitate facta. Nota quod filii Latone dicuntur Titanide, quia Latona fuit filia Cei, qui fuit filius Titani cuiusdam gigantis, a quo Latona Titania dicta fuit et filii eius Titanide; unde Ouidius, de Latona, UI Methamorphoseon: *accessit positoque genu Titania terram pressit*. Uel si littera sit: Tindaride, tunc sunt hic duo exempla, quorum unum est de Leda, cum qua concubuit Iupiter in specie cigni et genuit ex ea Castorem et Pollucem gemellos; qui stellificati dicuntur Gemini, quod est tercium signum zodiaci, et dicuntur Tindaride a marito Lede Tindaro nomine. Horum Geminorum ymago splendet in celo stellis XXIII, ut in subiecta descriptione patet. Unde quantum ad hoc exemplum dicit: hinc, id est ex alia parte celi, gemini Tindaride, id est Castor et Pollux, clara signa micant; et tunc est aliud exemplum de Latona, que peperit Phebum et Dianam, et resume sic: et hinc micant illi quibus natis mobilis tellus stetit, scilicet Delos. Septimum exemplum est de Bacho, quem genuit Iupiter de Semele; ad quam ueniens Iuno in specie Beroe nutricis eiusdem, suasit quod rogaret Iouem uenire ad se in specie qua solebat concumbere cum Iunone, ne forte fraus esset, quia multi sub specie deorum oppresserunt mulieres pudicas. Que petens a Ioue munus innominatum, cum ille iuramento annuisset, petiit ut ea specie ueniret ad eam, in qua cum Iunone solebat concumbere. Qui, ueniens ad eam cum tonitruo et fulmine, combussit eam licet inuitus. Puerum uero nondum perfectum alligauit femori suo Iupiter, ubi et materna tempora compleuit. Bachus uero, cum adultus esset, adamauit Adriagnem filiam regis Cretensis, que prius nupta fuerat Theseo. Dedit etiam Bachus huic Adriagne coronam nouem gemmarum, quam fecerat Uulcanus et dederat Ueneri; Uenus autem dedit illam Bacho. Iupiter autem Semelem stellificauit et Bachus Adriagnem cum corona, que nouem stellis lucet, in celum sustulit. Ymagines Bachi, Semele uel Adriagne non uidi inter alias ymagines, sed tantum coronam sub hac forma. De hiis ergo conqueritur Iuno quod celum occupent dicens: nec ipse tantum Bachus, scilicet priuignus meus, aut Bachi parens, scilicet Semele, que fuit pelex Iouis, adiere superos, scilicet ut sint stelle in celo, ne qua pars, scilicet celi, probro, id est crimine, uacet; quasi dicat: totum celum plenum est criminibus et adulteriis Iouis, sed adhuc, quod plus grauat, etiam amasia priuigni mei celum occupat cum corona sua. Unde subit: mundus, id est celum, gerit serta, id est coronam - ponitur plurale pro singulari -, puelle Gnosiace, id est Cretensis, scilicet Adriagnes, quia Gnosia idem quod Creta. Deinde cum dicit: sed uetera, addit exemplum nouum. Dicta enim antiquiora fuerunt. Et circa hoc duo facit, quia primo de matre Herculis exemplum ponit, quo ostendit se contemptam; secundo contra Herculem se ipsam concitat in iram, ibi: *non sic abibunt*. Quantum ad primum dicit: sed uetera, supple: qualia sunt que dicta sunt, sero querimur; quasi dicat: nimis est modo tardum conqueri de istis antiquis, sed ecce de nouo Alcmena mater Herculis ultra me efficitur. Unde dicit: licet Alcmene, id est licitum est, Ioue fauente, ut ascendat uictrix, scilicet existens, teneatque, id est obtineat, locum meum, pariterque natus, id est filius eius Hercules, occupet, id est licitum est ut occupet, astra promissa, scilicet sibi a patre Ioue. Lucet enim stellis XXIX, ut in subiecta figura patet. In cuius, scilicet Herculis, ortus mundus impendit diem, id est multos dies - ponitur singulare pro plurali -; septem enim diebus laborauit mater in partu eius. Iupiter etiam in generatione eius impendit duas noctes, id est spacium duarum noctium, que ut essent prolixiores, precepit soli ut tardaret surgere in oriente. Et hoc est quod dicit: Phebus tardus effulsit Eoo mari, scilicet orientali mari, iussus, scilicet a Ioue, retinere iubar mersum Occeano; fingunt enim poete solem descendere uespere in mari et in eodem manere mersum quousque oriatur in mane. Deinde cum dicit: non sic, concitat Iuno se ipsam in iram contra Herculem dicens: non sic abibunt odia, id est non permittam odia mea in Herculem sine uindicta; animus, scilicet meus, uiolentus, id est uiolenciam cogitans, aget, id est agitabit, minaces, id est plenas minarum, iras et dolor seuus, id est meditans seuiciam in Herculem, geret eterna bella pace sublata; quasi dicat: pugnabo cum Hercule nec umquam pacificabor cum eo. Deinde cum dicit: que bella?, conqueritur de fauore Iouis in Herculem, quia omnia pericula, que parauit ad expugnandum Herculem, ipse, fauente ei Ioue, superauit. Et circa hoc duo facit: primo enim ostendit quomodo omnia pericula deuicit in generali; secundo hoc manifestat in speciali, ibi: *nempe pro telis*. Circa primum tria facit: primo docet quod omnia pericula ei parata deuicit; secundo conqueritur quod ex hiis laus eius creuit, ibi: *superat et crescit*; tercio conqueritur quod in nocendo preualere non potuit, ibi: *monstra iam*. Quantum ad primum dicit: *que bella?*; quasi dicat: dixi quod uolui parare Herculi bella, sed que sunt bella mea? Id est quasi nichil sunt, ex quo omnia fauore patris sui deuicit. Unde subdit: quicquid tellus inimica, scilicet Herculi, creat, id est producit, horridum, quicquid pontus aut aer tulit terribile, dirum, pestilens, atrox, ferum, fractum atque domitum est, scilicet per uirtutem eius. Deinde cum dicit: superat, conqueritur quod laus eius ex huiusmodi periculis creuit. Unde dicit: superat, intransitiue, id est superior efficitur, et crescit, id est prosperatur, malis fruiturque ira nostra; in laudes suas uicit odia mea. Quomodo autem ex hoc crescat eius laus declarat dicens quod per hoc probat se esse filium Iouis et ubique predicatur et laudatur, quod omnia deuincit, que ego tamquam nimis crudelis impono. Unde dicit: dum nimis seua, id est nimis crudelia, impero, inde, id est ex hoc quod talia deuicit, patrem probauit, scilicet Iouem. Nemo enim talia deuincere posset, nisi filius Iouis esset; et ex hoc euenit quod eius uirtus indomita, id est inuicta, colitur, id est honoratur et laudatur in illa parte, qua Tetis, id est mare, lucem premit, id est abscondit, hoc est in occidente, aperitque, id est in ea parte, qua Tetis, id est mare, de quo uidetur sol oriri, aperit lucem, id est in oriente, et in ea parte, qua Titan, id est sol, ferens diem propinqua face, id est uicino ardore, tangit binos Ethiopas, scilicet orientales et occidentales. *Due* enim *sunt Ethiopie: una circa ortum solis, altera circa occasum*, ut dicit Ysidorus, Ethymologiarum libro XIIII, capitulo de Libia. Per hoc significare uult plagam mundi meridianam; de plaga uero aquilonari nichil dicit, sed subdit generaliter: et toto orbe narratur, id est narrando laudatur, deus. Deinde cum dicit: monstra, conqueritur quod non potest preualere uirtuti Herculis. Unde dicit: monstra, id est monstruosa pericula ad parandum Herculi, iam desunt michi; tante enim uirtutis est, quod minor labor est Herculi iussa exequi, quam michi iubere, quia plus affligor, dum non inuento quo eum deuincam, quam ipse affligitur deuincendo monstra, que preparo; letus imperia, scilicet mea, excipit, id est recipit, quia scilicet ex eis laudem assequitur. Et nota quod Hercules famulabatur cuidam regi, qui dictus est Euristeus, qui erat executor uoluntatis Iunonis mittendo Herculem ad pericula per Iunonem preparata; de quo subdit: quo, id est in quo, quasi dicat: in nullo, queunt fera iussa, id est crudelia precepta, tyranni, scilicet Euristei, nocere iuueni uiolento?, id est uiribus pleno, hoc est Herculi. Deinde cum dicit: nempe, manifestat qualia pericula deuicit in speciali. Et circa hoc tria facit, quia primo ponit uictoriam periculorum terrestrium; secundo infernalium, ibi: nec satis; tercio timorem suum de inuasione celestium, ibi: *leuia sed*. Quantum ad primum notandum quod tangit duo pericula terrestria, quorum primum est de leone, qui, a Iunone positus in Nemea silua, crudelissime deseuit in homines et bestias alias; ad quem missus Hercules interfecit eum et pellem eius tulit, qua quasi armatus erat contra iacula. Secundum est de monstruoso serpente in Lernea palude, qui erat multorum capitum, quorum uno absciso succreuerunt tria. Contra hunc missus Hercules uulnerauit eum sagittis, que fluente ueneno toxicate sunt. Cum autem, consumptis sagittis, adhuc inualesceret, combussit eum et sic periit. Collegit autem sagittas toxicatas et secum pro armis portauit, quibus quemcumque uulneraret statim moriebatur propter toxicum. Dicit ergo: nempe, id est certe, ea que timuit, scilicet primo in aggrediendo, et que fudit, id est uicit et occidit, gerit pro telis; quod manifestat subdens: uenit armatus leone, id est pelle leonis, et ydra, id est ueneno ydre, quo sagitte sue toxicate erant. Deinde cum dicit: nec satis, docet quomodo infernalia deuicit. Et circa hoc duo facit, quia primo ostendit quomodo inferna deuicit; secundo quomodo hoc in preiudicium et contemptum sui cessit, ibi: *at ille*. Quantum ad primum dicit: nec satis patent terre, id est non sufficit quod terre patent ei, ut scilicet faciat in eis quod uult et procedat quo uoluerit sine timore monstrorum: ecce limen Iouis inferni effregit. Nota quod Piritous adamauit Proserpinam reginam inferni et uoluit eam rapere; unde, associatis sibi uiris fortibus, scilicet Theseo et Hercule, descendit ad infernum. Cum autem uenisset ad ianuam inferni, Cerberus, canis inferni, efferens tria capita deuorasset Theseum, si non fuisset ei Hercules presidio, qui collum canis cathena adamantina triplici strinxit et ipsum secum reduxit ad superos. Dum uero Hercules canem constrinxit, Theseus circa raptum Proserpine instabat; unde dicitur UI Eneydos: *Tartareum ille manu custodem in uincula petiuit, ipsius a solio regis, traxitque trementem; hii dominam Ditis thalamo deducere adorti*. Dicit ergo: ecce limen Iouis inferni, id est infernalis, id est Plutonis, qui alibi dicitur niger, ut Statius Thebaydos libro II: *nigrique Iouis uacua atria ditat*, effregit, scilicet Hercules, et refert ad superos opima, id est copiosa spolia, uicti regis, id est Orci uel Ditis uel Plutonis. Parum est, scilicet Herculi, reuerti, scilicet ab inferis, quod tamen paucissimis contigit; unde UI Eneydos dicitur: *facilis descensus Auerni - noctes atque dies patet atri ianua Ditis - sed reuocare gradum superasque euadere ad auras, hic opus, hic labor est. Pauci, quos equs amauit Iupiter aut ardens euexit in ethera uirtus, diis geniti potuere*. Fedus umbrarum petit, id est Proserpinam federatam regi umbrarum: uidi ipsa, scilicet ego Iuno, infernum, uidi nocte discussa, quia per ingressum Herculis patuit infernus et recepta luce discussa est nox eius, et Dite, scilicet rege inferni, domito, id est deuicto, uidi Herculem iactantem patri, scilicet Ioui, spolia fraterna, scilicet Ditis, qui fuit frater Iouis. Iupiter enim et Neptunus et Pluto, siue Ditis, fuerunt filii Saturni, qui sorte diuiserunt sibi regna mundi ita, quod Ioui cessit celum, Neptuno mare, Plutoni, siue Diti, infernus. Sed ex quo sic potenter infernum intrauit, cur non manet ibi et regnat expulso Dite? Quasi dicat: hoc uellem. Unde dicit: cur ipsum, scilicet Ditem, sortitum paria Ioui, quia regnat in tercia parte mundi, non trahit oppressum et uinctum cathenis? Et cur non potitur Erebo capto?, id est inferno, scilicet ibi regnando et manendo. Et cur non retegit, id est operit, Stiga?, id est paludem infernalem, de qua exit fluuius, qui dicitur Cochitus. Quasi dicat: detexit infernum et fregit; quare non iterum tegit et operit ipsum, ut ibi maneat? Sed, quod doleo, noluit ibi manere, sed reuersus est. Unde dicit: uia retro patefacta est ab imis manibus, id est a diis infernalibus, qui dicuntur manes, et in aperto, id est in patulo, iacent sacra, id est execrabilia, dire mortis, id est crudelis inferni. Deinde cum dicit: at ille, ostendit Iuno quod hec uictoria in suum cessit preiudicium. Unde dicit: at ille ferox, scilicet Hercules, triumphat de me, rupto carcere umbrarum, id est animarum; quasi dicat: non tantum displicet michi quod sic reliquit infernum fractum et detectum, sed quia per hoc uidetur triumphasse de me et in contemptum mei. Superbifica manu ducit canem atrum, scilicet Cerberum, per urbes Argolicas, id est Grecas. Cuius terror tantus est, quod ego uidi diem labantem, id est trepidantem, uiso Cerbero pauidumque solem, scilicet ex terrore eius; me quoque inuasit tremor, et intuens, id est dum intueor, tetra colla deuicti monstri, scilicet Cerberi, timui imperasse, scilicet Herculi talia pericula. Deinde cum dicit: leuia sed, ponit Iuno timorem suum de inuasione celestium. Et primo timorem suum exprimit; secundo quod rationabiliter timeat ostendit, ibi: *robore expenso*. Quantum ad primum dicit: sed leuia nimium queror, id est illa, de quibus nunc conquesta sum, leuia et parua sunt nimis respectu eorum que timeo, quia timeo celo. Unde dicit: celo timendum est, scilicet ne uiolenter occupetur; unde subdit: ne qui uicit ima, puta terrestria et infernalia regna, summa occupet: sceptra preripiet patri, scilicet Ioui. Nec ueniet lenta uia, scilicet pacifice ascendendo, in astra ut Bachus, sed queret iter ruina, id est uiolenter et per pugnam in aliorum ruinam ascendet, quia nec parem nec superiorem uolet habere, sed deiciet omnes, et uolet regnare mundo uacuo, id est celo ab aliis euacuato. Deinde cum dicit: robore, docet se rationabiliter timere, quia Hercules de actibus suis fortibus superbit et sperat uincere ex hoc, quod alias ipsum celum tulit. Unde dicit: tumet, id est superbit, scilicet Hercules, robore expenso, id est de factis in quibus expendit robur suum, et didicit ferendo celum posse, scilicet ipsum, uinci uiribus suis. Quomodo autem tulerit celum docet subdens: subdidit mundo, id est celo, caput. Fingunt poete quod Athlas gigas celum portat; cum autem in gigantomachia uellet iuuare gigantes contra deos, rogauit Herculem quod interim portaret celum pro eo, qui, supponens celo caput, irreflexibiliter portauit illud. Et ideo dicit: nec labor immense molis, scilicet quam portauit, flexit humeros, seditque, id est quieuit, polus medius Herculeo collo. Immota ceruix tulit celum et sidera et me prementem. Iuno enim se fecit ponderosam ut Herculem fortius premeret et opprimeret; et ex quo Hercules talia fecit, patet quod querit ad superos uiam. Deinde cum dicit: perge, ira, concitat Furias infernales in Herculem. Et circa hoc duo facit, quia primo iram suam in Herculem concitat; secundo quod furia agitandus sit determinat, ibi: *iam Stiga*. Quantum ad primum dicit: perge, ira, perge et opprime, scilicet Herculem, meditantem magna, iam ipsa lacera, id est tu ira que laceras animos hominum, congredere manibus tuis; quasi dicat: noli sicut hactenus habere mediatorem ad exequendum odia tua, sed tu ipsa prosequere ea. Unde subdit: quid tanta mandas odia? scilicet aliis exequenda. Discedant fere, scilicet quibus solebas infestare Herculem, uacet ipse Euristeus fessus imperando, supple: et tu ipsa aggredere Herculem persecutionibus maioribus. Et tangit maiores persecutiones quas potest ei facere dicens: emitte Titanas, id est gigantes, ausos rumpere imperium Iouis - qui enim ausi sunt aggredi Iouem, possunt forte preualere contra Herculem -, laxa specum Siculi uerticis, id est ubi ignis Ethneus erumpit, ut ibi absorbeatur, tellus Doris, a qua lingua tercia Grecie dorica dicitur - sed hic ponitur pro Sicilia, ut docet fabula, que talis est: fuit quidam gigas Tiphoeus nomine terra genitus, qui uelut principalis fuit inter illos, qui deos expugnare uolebant. Quem Iupiter deiectum oppressit insula Sicilie, in qua sunt tres montes magni, scilicet Pelorus, quo premitur dextera huius gigantis, Pachinus, quo premitur eius sinistra, Lilibeus, quo premuntur eius crura. Caput uero est sub Ethna. Cuius expiratione et respiratione incenditur flamma; qui frequenter conatur, resurgere uolens, excutere montes istos, et ex hoc contingit ibi saepius terre motus. Alloquens ergo Iuno iram suam optat ut leuetur iste gigas a superposita terra, ut possit inuadere Herculem; unde dicit: tellus Doris tremens gigante excusso, quia quociens ille gigas uolens resurgere nititur excutere montes quibus opprimitur, tociens est ibi tremor terre, leuet colla supposita, scilicet predictis montibus, colla dico terrifici monstri, scilicet Tiphoei gigantis. Mouenda iam sunt bella, quasi dicat: non differam, quia iam instat tempus bellandi contra Herculem: dies clarescit. Humana tempne, quasi dicat: talibus auxiliis utendum est contra Herculem, que sunt supra homines. Nichil enim humanum poterit contra eum, et ideo humana tempne, id est contempne, et quere maiora contra eum. Deinde cum dicit: iam Stiga, concitat Furias infernales contra Herculem. Et circa hoc duo facit, quia primo, conuertendo se ad Herculem, Furias ei infernales intentat; secundo Furias ipsas ad infestandum Herculem inuitat, ibi: *incipite*. Dicit ergo: *o Hercules, ferox credis iam Stiga, accusatiuus grecus est, id est fluuium infernalem, et manes, id est deos mortuorum, fugisse?*, supple: *sed non erit ita, quia hic, id est in hoc, tibi ostendam inferos*. Reuocabo discordem deam - nota quod, cum tres sint Furie, que dicuntur Eumenides dee, scilicet Allecto, Thesiphone et Megera, tamen a diuersis diuersimode distinguntur. Fulgentius enim primo libro Mithologie sue distinguit secundum interpretationes nominum, dicens quod *Allecto grece impausabilis dicitur; Thesiphone quasi titophane, id est istarum uox; Megera autem quasi megaleris, id est magna contentio. Primum est ergo non pausando furiam concipere, secundum est in uocem erumpere, tercium iurgium protelare*. Ysidorus uero Ethymologiarum libro UIII capitulo ultimo dicit sic: *aiunt et tres Furias feminas crinitas serpentibus, propter tres affectus, qui in animis hominum multas perturbationes gignunt, et interdum cogunt ita delinquere, ut nec fame nec periculi sui respectum habere permittant. Ira, que uindictam cupit; cupiditas, que desiderat opes; libido, que appetit uoluptates*. Quamuis autem quelibet istarum sit causa discordie, precipue tamen ira; et ideo, quia secundum distinctionem Fulgentii omnes Furie ad iram uidentur reduci, secundum diuersos gradus ita, quod maximus gradus ire uidetur attribui Megere, potest dici quod hic uocat discordem deam Megeram; unde et in sequentibus eam specialiter euocat. Dicit ergo: reuocabo, scilicet ad te infestandum, discordem deam, id est Megeram, conditam alta, id est profunda, caligine, ultra exilia nocentum, qui scilicet tamquam exules dampnati sunt ad penam, quam, scilicet deam discordem uel Megeram, caligine munit ingens specus, id est antrum, montis oppositi; unde non est ad eam facilis accessus. Educam et extraham e regno imo Ditis, scilicet regis inferni, quicquid relictum est, scilicet ut possit tibi nocere, uel ueniet, scilicet sponte sua, et, - utinam scilicet ita sit -, ueniet inquam, Scelus inuisum, id est odiosum, quo scilicet aliquis deseuit in se uel in suos; unde, magis explanans se, subdit: feroxque Impietas suum semper lambens sanguinem, id est talis impietas agitet Herculem, qua gaudeat effundere suum et suorum sanguinem, Errorque, scilicet ueniet, ut alienet a uera cognitione mentem eius, et Furor semper armatus in se, id est contra se. Hoc, scilicet furore, hoc, ut ministro, scilicet ad infestandum Herculem, utetur dolor noster. Deinde cum dicit: incipite, inuitat Furias infernales ad infestationem Herculis. Et circa hoc duo facit, quia primo istas Furias concitat; secundo quod sibi in reprehensionem obici posset despicit et condempnat. Quantum ad primum dicit: o famule, id est o Furie, que estis famule, Ditis, id est regis inferni, incite, id est uocate, id est que estis uocate et prouocate a me, concutite ardentem pinum, id est facem ardentem de pinu concitate. Loquitur Furie ad modum alicuius, qui exhortatur alium portantem facem ad accendendum alicubi ignem, quia, ne fax extinguatur, oportet eam mouere et quasi concutere; sic sorores accensure ignem ire uel furie in mente hominum dicuntur portare faces ignitas, quas ne extinguantur antequam ignem accenderint, dicuntur eas mouere et concutere. Et Megera, scilicet quam supra uocitat deam discordie, ducat agmen, scilicet Furiarum, agmen dico horridum anguibus, quia, ut supra dictum est, finguntur Furie esse crinite anguibus, atque manu luctifica, id est faciente et causante luctum, corripiat uastam trabem rogo flagrante, id est de rogo flagrante; quasi dicat: accipiat magnam facem, tamquam trabem uehementer ardentem, tamquam extractam de magno igne. Et ad quid uult hoc fieri docet subdens: hoc agite, scilicet o Furie, petite, scilicet ab Hercule, penas uiolate Stigis; quasi dicat: non puniatis eum tantum propter me, sed quia uiolauit clausuram inferni et detexit Stigem, que deberet esse latens tamquam operta; concutite pectus, scilicet uestrum ad iram, acrior ignis mentem, scilicet uestram, excoquat, id est sollicitet, scilicet ad uehementer puniendum, quam, scilicet ille ignis, qui furit Ethneis caminis, ut percitus, id est motus, magno furore Alcides, id est Hercules, possit agi, id est agitari, captus animum - synodochica constructio est, ut nudus pedes -, id est ut in animo capiatur per alienationem mentis. Deinde cum dicit: nobis prius, euacuat illud quod in reprehensionem huius facti possit ei obici. Et circa hoc tria facit: primo ponit illud quod a fautoribus Herculis possit ei obici, scilicet quod magis digna esset insanire et furere Iuno, quam tam uirtuosus homo sicut est Hercules; unde dicit: nobis prius insaniendum est, scilicet quam Herculi. Iuno cur non furit?; quasi dicat: digna esset furere, que tali uiro tanta mala parat. Secundo cum dicit: me, me, hanc insultationem, tamquam non iustam, sub yronia quadam euacuat; unde dicit: o sorores - tres Furias alloquitur, que inter se sorores dicuntur -, uersate me, me primam deiectam, id est alienatam, mente mea, si apparo, id est diligenter paro, quicquam facere dignum nouerca; quasi dicat: non debetis hoc facere, quia si ego facio aliquid quod dignum est nouerca facere priuigno, non propter hoc debeo agitari insania, maxime cum odium inter nouercam et priuignum sit famosum. Tercio cum dicit: iam odia, deridet Herculem furentem et fautores eius dicens: iam, scilicet cum Hercules furiosus fuerit, mutentur odia mea. Que enim prius uolui filios eius fuisse mortuos, nunc opto ut uiuant, ut ipse furiosus possit eos interficere manu propria; unde dicit: precor, scilicet cum iam furiosus fuerit, reuersus, scilicet domum, natos uideat incolumes, et precor ut redeat manu fortis, scilicet ne quis a furialibus actibus possit eum impedire. Inueni diem, scilicet postquam furens factus est, quo uirtus Herculis inuisa, id est odiosa, nos iuuet, scilicet ad persequendum ipsum et suos. Me uincat, scilicet plus nocendo sibi quam ego potui, pariter et se, scilicet uincat, ut qui cetera monstra deuicit a se furente uincatur, et cupiat mori reuersus ab inferis, scilicet propter mala, que sibi in furia illaturus est. Hic, id est in hoc, quod uincit se, prosit michi, scilicet ipsum Ioue esse genitum, quia propter hoc nullus poterit eum impedire a perficiendo illud quod furiosus uoluerit. Stabo, scilicet ego, ut iuuem eum in mala sua, et librabo manum, eius scilicet ad rectum situm, ut certo neruo exeant emissa tela, scilicet dum uult deseuire in suos, regam furentis arma, scilicet ne deficiat in petendo se et suos, pugnanti Herculi, scilicet contra se et suos, tandem fauebo - scelere perfecto licet, id est licitum est ut, genitor, scilicet Iupiter, admittat in celum illas manus; quasi dicat: cum me iuuante tantum scelus perfecerit, ut suos interficiat et in eos deseuiat, tunc ponat eum pater suus in celo sicut promisit; et est derisio super eo quod Iupiter promisit quod Herculem deificaret.
+
+Quia, ut prius dictum est, ad poetam tragicum pertinet describere luctuosos casus magnorum uirorum, solent autem de talibus multi esse rumores in populo et diuersa ferri iudicia, ideo Seneca in suis tragediis, ad representandum tales rumores et talia iudicia populi, interpolatim introducit chorum de talibus canentem. Et accipitur hic chorus pro chorea, cuius carmen describitur metro pindarico dimetro anapestico, et sicut mos est poetis liricis interponit quandoque uersus precisos, id est non completos, qui compleant sensum uersus longioris. Scribit enim Seneca tragedias uariatis metris, quod est proprium poetarum liricorum. In hoc autem cantu chori duo facit: primo enim, occasione factorum Herculis, uaria iudicia hominum de uita humana ponit; secundo, ut faciat locum sequenti carmini, personas in eo loquentes introducit, ibi: *sed mesta*. Circa primum duo facit: primo enim, occasione illa qua Hercules iuit ad infernum, docet quod omnes homines naturaliter tendunt illuc; secundo, quia Hercules a tanta excellentia glorie cecidit in furiam, docet quod securius est uiuere in parua fortuna quam in magna, ibi: *alium multis*. Circa primum tria facit, quia primo ostendit quod pauci bene utuntur tempore uite sue; secundo interponit consilium populare de uita presenti, ibi: *dum fata*; tercio ostendit quod omnes homines naturaliter tendunt et accelerant ad infernum, ibi: *properat cursu*. Circa primum facit tria, quia primo tangit affectus, secundum quos homines disponunt uitam suam; secundo ostendit quomodo secundum hos affectus diuersi diuersimode uiuunt, ibi: *ille superbos*; tercio quod pauci bene utuntur tempore uite sue recogitando breuitatem eius, ibi: *nouit paucos*. Ponit ergo primo duos affectus, quibus omnes homines agitantur, cuiusmodi sunt spes de futuro bono et timor de futuro malo; unde dicit: spes sollicite, id est que faciunt homines sollicitos in dispositione uite sue, metusque trepidi, id est qui faciunt homines trepidos de malo futuro, turbine magno urbibus errant, quia fere omnes, qui urbes inhabitant, agitantur hiis affectibus. Non facit autem mentionem de aliis duobus affectibus, scilicet gaudio et tristicia, quia opera hominum ordinantur ad aliquid futurum, de quo est spes uel timor; gaudium autem et tristicia de presentibus sunt. Deinde cum dicit: ille superbos, docet quomodo secundum hos affectus diuersi diuersimode uiuunt. Quidam enim timore paupertatis nimis auare custodiunt diuicias, quidam omnia, que faciunt, spe laudis et glorie faciunt, quidam semper in litibus fori et iurgiis spe lucri conuersantur. Quantum ergo ad primum dicit: ille, id est aliquis de populo urbis, expers sompni, scilicet propter sollicitudinem circa diuicias custodiendas, colit aditus superbos, id est introitus uel uias pulcre et superbe paratas, regum - hoc pro tanto dicit, quia non libenter admittunt nisi diuites et potentes, cuiusmodi sunt reges -, et duras fores, id est portas, quas dicit duras, quia pauperibus sic apparent, quod nec ibi eis aliquid datur nec ipsi ingredi permittuntur; quasi dicat: quidam sunt studiosi ad faciendum pulcras portas et fortes, ut ibi potentes admittant et pauperes arceant; ac opes nullo fine beatas, quia ad nullum bonum ordinat eas, uel ipse nullo fine beatus, quia nullum habet finem in quo quiescat appetitus eius, et ideo non habet quicquid uult et per consequens non est beatus, quia beatus est qui habet quicquid uult, componit, id est congregat, et gazis inhians in auro congesto pauper, scilicet est, quia non sufficiunt uoluntati sue diuicie, quantumcumque multiplicentur. Quantum uero ad secundum dicit: fauor populi et uulgus attonitum mobile magis fluctu, id est quam fluctus, illum, scilicet qui facit largas expensas spe laudis et glorie, tumidum, id est superbum, tollit, id est extollit, aura inani, id est inutili fama. Quantum uero ad tercium dicit: hic, id est alius, uendens rabiosa, id est impetuosa, iurgia clamosi fori improbus, supple: existens, locat iras et uerba, ut scilicet sic adquirat uictum: tales sunt aduocati, qui in foro placitant et interdum ad iras et iurgia commouentur. Deinde cum dicit: nouit paucos, ostendit quod pauci bene utuntur tempore uite sue deputato. Unde dicit: secura quies, scilicet ab exterioribus negociis, nouit paucos, qui memores uelocis eui, id est etatis uelociter transeuntis, tenent, id est in usum sui retinent, tempora numquam reditura. Ille tenet tempus in usum suum, qui omni tempore cogitat quomodo sibi et uiuendum et moriendum est; propter quod ad Paulinum de breuitate uite scribit Seneca sic: *uiuere tota uita discendum est et, quod magis forte miraberis, tota uita discendum est mori*; et cito post: *magni, michi crede, et supra humanos errores eminentis uiri est nichil ex suo tempore dilabi sinere, et ideo eius uita longissima est, quia, quantumcumque patuit, totum sibi uacaui*. Deinde cum dicit: dum fata, ponit populare consilium. Unde dicit: dum fata, id est fatalis dispositio uite humane, sinunt, id est permittunt, uiuite leti, id est in leticia et iocunditate. Hoc si ad leticiam corporalem, que accenditur in delectationibus corporalibus, refertur, popularis suasio est, que, ut multum, sensum sequitur; si uero ad leticiam animi, qui, bene dispositus, non tristatur aduersis nec frangitur infortuniis, consilium philosophicum est. Deinde cum dicit: properat, docet quod omnes homines naturaliter ad infernum properant. Infernus apud poetas mors intelligitur. Et circa hoc duo facit: primo enim docet quod omnes naturaliter tendunt ad inferos; secundo, conuertens sermonem ad Herculem, arguit eum quod tantum accelerauit adire infernum, ibi: *nimium*. Quantum ad primum dicit: uita, scilicet humana, properat, id est festinat, cursu citato, id est accelerato: rota precipitis anni uersatur die uolucri, id est ueloci. Sorores: nota quod sorores tres Parcas dicit, de quibus dicit Ysidorus Ethymologiarum libro UIII capitulo ultimo: *Parcas per antifrasim appellatas, quod minime parcant. Quas tres esse uoluerunt: unam, que uitam hominis ordiatur; alteram, que contexat; terciam, que rumpat*. Uel per sorores intelligit tria fata, de quibus dicit Ysidorus ibidem: *Tria fata fingunt esse in colo et in fuso digitisque fila ex lana torquentibus, propter tria tempora: preteritum, quod iam in fuso netum atque inuolutum est; presens, quod inter digitos nentis trahitur; futurum, in lana que colo implicata est, et quod adhuc per digitos nentis ad fusum tamquam presens ad preteritum trahendum est*. Et quamuis Ysidorus inter Parcas et fata uideatur distinguere secundum rationes nominum, tamen secundum rem idem sunt; unde Fulgentius Mithologie libro I: *Tria etiam ipsi Plutoni destinant fata, quarum prima Cloto, secunda Lachesis, tercia Attropos - clotos enim grece euocatio dicitur, Lachesis uero sors nuncupatur, Attropos quoque sine ordine dicitur -, hoc uidelicet sentire uolentes quod prima sit natiuitatis euocatio, secunda uite sors, quemadmodum quis uiuere possit, tercia mortis condicio, quando sine lege uenit*. Dicit ergo: sorores, scilicet Parce uel fata que humanam uitam disponunt, peragunt dura pensa, id est consilia, uel quia pensum dicitur illud quod datur uel liberatur sub certa quantitate uel pondere de lino uel lana ad opus mulieris, possunt hic pensa dici tempora certa data cuilibet ad uiuendum, nec reuoluunt retro fila sua, id est tempora iam transita non reducunt. At, pro sed, gens hominum fertur obuia rapidis, id est uelocibus, fatis, id est fertur uelociter obuia morti, incerta sui, quia nullus potest esse certus quando debet mori: ultro, id est sponte ex condicione nature, Stigias, id est infernales, querimus undas, id est spontanea condicione nature tendimus ad mortem. Deinde cum dicit: nimium, arguit Herculem quod ante diem mortis uoluit adire infernales domos, cum ipse et omnes homines necessitate nature illuc tendant. Unde dicit: *o Alcide, id est Hercules nepos Alcei, forti pectore nimium properas uisere mestos manes, id est deos infernales*. Ysidorus Ethymologiarum libro UIII capitulo ultimo: *Manes deos mortuorum dicunt, quorum potestatem inter lunam et terram asserunt; a quibus et mane dictum existimant; quos putant ab aere, qui manus uel manes est, id est rarus, manes dictos, uel quia late maneant per auras, siue quia mites sunt, immanibus contrario hoc nomine appellantur. Apuleius autem ait eos per antifrasim dici manes, hoc est mites ac modestos, cum sint terribiles et immanes, ut Parcas et Eumenida*. Certo ueniunt; quasi dicat: non oportet ita properare, quia Parce, id est sorores ille que humanam uitam dispensant, certo ueniunt ordine, et bene dico certo, quia nulli licet cessare iusso, id est ab eo quod iussum est et stabilitum per eas, nulli, scilicet licet, proferre, id est porro ferre, id est procul ultra terminum, scriptum, id est diffinitum, diem: citatos, id est uocatos secundum legem nature, populos recipit urna, id est sepulcrum. Uel hoc dicit quia solebant antiquitus mortuorum corpora comburere et cinerem recondere in urna; unde de cinere corporis Achillis combusti dicit Naso XII de Transformatis: *et de tam magno restat Achille nescio quid paruum, quod non bene compleat urnam*. Deinde cum dicit: alium multis, docet securius esse uiuere priuatim et in parua fortuna, quam in magna fortuna gloriosum esse, quia tales quandoque cadunt nimis grauiter et profunde, sicut fuit de Hercule. Unde dicit: gloria tradat alium multis terris, id est gloriosus habeatur in multis terris, et fama garrula laudet, scilicet eum, per omnes urbes tollatque, id est efferat, parem celo et astris, sicut fuit de Hercule; alius eat sublimis curru, scilicet propter gloriam et diuicias uel propter uictorias et triumphos: sed me tegat, id est protegat uel abscondat, mea tellus secreto lare, id est in domo, tutoque; quasi dicat: sint alii ita gloriosi, sed utinam ego latitem in terra mea, in aliqua domo paruula, tuta et secura. Quare autem hoc optet, subdit dicens: cana senectus uenit ad pigros; quasi dicat: qui tamquam pigri manent in domo nec exponunt se laboribus et periculis, ubi frequenter iuuenes moriuntur, uiuunt usque ad canam senectutem; et fortuna sordida, que scilicet caret fama magnorum factorum, parue domus, id est pauperis familie, sedet humili loco sed certa, hoc est secura; sed animosa uirtus, qualis erat uirtus Herculis, alte, id est profunde, cadit, hoc est grauiter. Deinde cum dicit: sed mesta, ut faciat locum sequenti carmini, inducit personas quibus attribuitur, cuiusmodi sunt coniunx Herculis et pater Amphitrion; de tercia, scilicet Lico, non facit mentionem. Unde dicit: sed Megera, scilicet uxor Herculis, mesta uenit crine soluto parensque Alcide, id est Amphitrion parens Herculis, graditur tardus senio.
+
+In carmine tercio continetur actus secundus huius tragedie, qui est de persecutione Lici in Megeram uxorem Herculis. Et habet hec pars tres partes, in quarum prima Megera absentiam Herculis uiri sui deplorat; in secunda ostenditur quomodo Licus Megeram infestat, ibi: *non uetera*; in tercia chorus hanc infestationem deplorat, ibi: *o Fortuna*. Prima habet duas, quia primo Megera absentiam Herculis et eius infortunia deplorat; secundo Amphitrion pater Herculis ipsam consolatur et confortat, ibi: *o socia*. Prima pars habet duas, quia primo finem infortuniorum suorum implorat; secundo ipsa infortunia narrando deplorat, ibi: *nulla*. Scribitur autem hoc carmen metro archilochico trimetro iambico sicut et primum. Orat ergo primo deum ut infortuniis suis finem imponat dicens: o magne rector Olimpi, id est celi, et arbiter, id est iudex, mundi, statue iam tandem, id est finaliter, modum, id est mensuram, tam grauibus erumpnis finemque cladi, scilicet nostre. Deinde cum dicit: nulla lux, deplorat infortunia primo uiri sui; secundo domus sue, ibi: *prosperum ac felix*. Circa primum nota quod iste planctus fit pro tempore illo, quo Hercules cum Theseo adierat infernum. Duo ergo facit: primo enim plangit laborem et infortuniorum assiduam et continuam uexationem; secundo indignam remunerationem, ibi: *quid ista prosunt?*. Circa primum duo facit, quia primo continuam laborum uexationem deplorat; secundo eam exemplis declarat, ibi: *numquid immunis*. Quantum ad primum dicit: nulla lux, id est dies, umquam secura, scilicet a periculo et molestia, fulsit michi: finis alterius mali gradus, id est principium, est futuri. Quod patet, quia reduci, id est Herculi reuertenti ab uno periculo deuicto, protinus paratur nouus hostis; antequam contingat domum letam, scilicet pro reditu suo, exeat iussus, id est exire iubetur, ad aliud bellum; nec datur ulla requies aut ullum tempus, scilicet quietum a labore et periculo, nisi dum iubetur. Et facta iussione, statim sequitur Iuno a prima infesta, id est ualde infesta, quia ipsum in aggrediendis, quantum potest, impedit et hostes et monstra iuuat. Deinde cum dicit: numquid immunis, exemplis declarat continuam uexationem Herculis. Et est primum exemplum de duobus serpentibus, quos Iuno immisit ad Herculem, dum adhuc in cunis esset, ut ipsum occiderent; quos ipse manibus apprehensos strangulauit. Unde dicit: numquid etas infantis immunis fuit?, scilicet a periculo; quasi dicat: non. Monstra superauit ante quam nosse posset, quia nondum etatem habuit ad discernendum. Angues cristati caput - synodoches est -, ferebant ora gemina, id est ad mordendum puerum, contra quos obuius infans reptauit, scilicet super manus et pedes, quia nondum illius etatis erat ut super pedes tantum ambulare posset, intuens igneos oculos serpentum remisso ac placido pectore, quasi nichil horrens aut timens; et tumida, id est inflata, guttura elidens tenera manu, artos, id est strictos, nodos tulit, id est intulit, serenis uultibus, scilicet et sic strangulauit serpentes; prolusit ydre, id est in hoc facto fuit quasi preludium ei quod postea fecit de ydra. Secundum exemplum est de ceruo habente cornua aurea, quem cum esset uelocissimus, tamen uelocitate superauit eum Hercules et currendo cepit. Unde dicit: pernix, id est uelox, fera Menali - nomen silue est -, referens caput decorum multo auro, cursu deprensa est, scilicet ab Hercule. Tercium exemplum est de leone crudelissimo, quem in Nemea silua interfecit et pellem pro spolio abstulit. Unde dicit: leo maximus timor, scilicet existens propter seuiciam et crudelitatem, pressus Herculeis lacertis gemuit. Quartum exemplum est de Diomede, qui pauit equos suos humanis carnibus, quem Hercules occisum tradidit equis suis deuorandum. Dicit ergo: quid memorem dira, id est crudelia, stabula Bistonii gregis, id est equicii Tracii - Bistonia enim idem est quod Tracia -, regemque datum, scilicet Diomedem, pabulum armentis suis?, id est equicio suo. Multitudo enim equorum proprie dicitur equicium; unde armentum et gregem improprie accipit: grex enim est ouium uel caprarum, armentum autem boum. Quintum exemplum est de apro Archadie, qui infestabat homines et bestias et in Menalia silua et in monte Archadie, qui dicitur Herimantus. Unde dicit: solitum - resume sic: et quid memorem suem Menalium, id est illius silue, hispidum solitum densis iugis Herimanti, id est illius montis, quatere, id est concutere, nemora Archadia?, quem tamen occidit Hercules. Consimiliter in Creta horribilem populis deuicit taurum; unde pro sexto exemplo subiungit: taurumque. Resume: et quid memorem taurum non leuem metum, id est non paruum, immo magnum metum - est enim liptote, id est diminutio grauis, ubi minus dicitur et plus intelligitur -, centum populis? - hoc dicit quia Creta olim erat decorata centum ciuitatibus -, et tamen a solo Hercule deuictus est. Septimum exemplum est de eo quod Gerionem regem Hispanie diuitem armenti interfecit et armentum eius abduxit. Unde dicit: pastor triformis - fingitur fuisse triformis, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum libro XI, quia *fuerunt tres fratres tante concordie, ut in tribus corporibus quasi anima una esset* -, litoris Carchesii, id est illius fluuii, peremptus, scilicet est, inter remotos greges Hesperie, id est Hispanie, acta, id est ducta, est preda ab occasu ultimo; Citheron, scilicet mons pascualis in Grecia iuxta Thebas, pauit pecus notum Occeano. Hispania enim, de qua abductum est, est iuxta Occeanum, et ideo dicit pecus notum Occeano et quia iuxta illum solebat pasci. Octauum exemplum est de eo quod ingressus torridam zonam fecit uiam, ut ingrederetur mare Occeani, amouendo montes qui obstabant. Unde dicit: iussus, scilicet ab Euristeo rege, qui ad omnia periculosa et laboriosa misit eum, penetrare plagas estiui solis, id est torridam zonam, et, pro id est, adusta regna que medius dies torret, id est urit - sol enim in meridie directe fertur super terram illam -, utrimque, id est ab utraque parte, dextra scilicet et sinistra, uoluit montes, scilicet amouendo eos a loco suo, et abrupto obice et Occeano ruenti fecit uiam. Nonum exemplum ponit de dracone, quem Athlas orti sui custodem fecerat propter poma aurea, que in eo erant, que postea Hercules, sopito dracone, abstulit. Unde dicit: post hec, scilicet facta, que iam dicta sunt, adortus, id est aggressus est, domos nemoris opulenti, scilicet propter poma aurea, tulit, id est abstulit, spolia aurea uigilis serpentis. Decimum exemplum est de ydra, que fuit serpens multorum capitum in Lernea palude, cuius uno exciso capite excreuerunt tria, quam combussit Hercules. Unde dicit: quid?, scilicet memorem. Seua monstra Lerne, id est illius paludis, numerosum malum - hoc dicit propter multiplicationem capitum -, non igne demum uicit et docuit mori?; quasi dicat: sic. Undecimum exemplum est de auibus, que Stimphalides dicuntur, quarum ale tante quantitatis erant, quod uidebantur obscurare solem, et incolebant fluuium Stimphalim, a quo et dicte sunt Stimphalides. Unde dicit: petiit, id est impetiuit figendo sagittis, ab ipsis nubibus Stimphalidas diem, id est solem, obductis pennis, id est ad obducendum expansis alis. Duodecimum exemplum est de baltheo, quem regina Amazonum abstulit, sed Hercules regina deuicta illum reportauit; unde IX Methamorphoseon: *uestra uirtute relatus Termodonciaco celatus balteus auro*. Dicit ergo: regina uidua, scilicet quia caret marito, semper celibis thori, id est casti - regina dico gentis Termodoncie, id est inhabitantis terram iuxta fluuium Termodontem, non uicit illum, scilicet Herculem, immo pocius uicta est ab eo; est enim hic diminutio grauis, quia minus dicitur et plus intelligitur. Hanc uictoriam Herculis non fabulosam, sed ueram, sic texit Orosius de Ormesta mundi libro I dicens quod inter CCCCLXXX et CCCXXX annum ante urbem conditam fama uirtutis Amazonum *excitatas gentes tanta admiratio et formido inuaserat, ut Hercules quoque cum iussus fuisset a domino suo exhibere arma regine quasi ad ineuitabile periculum destinatus, uniuersam Grecie lectam ac nobilem iuuentutem contraxerit, nouem longas naues preparans, nec tamen contentus exagmine uirium ex improuiso aggredi atque insperatas circumuenire maluit. Due tunc sorores preerant, Antiope et Orithia. Hercules mari aduectus incautas inermesque et pacis incuria desides oppressit. Inter cesas captasque quam plurimas due sorores Antiope, Menalippes ab Hercule, Hipolite a Theseo retente sunt. Sed Theseus Hipoliten matrimonio asciuit, Hercules Menalippen sorori reddidit et arma regine precio redemptionis accepit*. Nec turpis labor, scilicet quem sustinuit Hercules pascendo armentum regis Augis, qui et Euristeus, unde dicit: stabuli Augei fugauit manus, scilicet Herculis, audaces ad omne clarum facinus, id est ad omne factum gloriosum et famosum. Facinus enim in bono olim accipi solebat; unde Salustius in prologo Catilinarii: *is michi uiuere atque frui anima uidetur, qui aliquo negocio intentus preclari facinoris aut bone artis famam querit*. Deinde cum dicit: quid ista prosunt?, indignam plangit remunerationem Herculis pro tot factis nobilibus. Unde dicit: quid prosunt ista?, scilicet Herculi, id est quam utilitatem pro hiis consecutus est? Quasi dicat: nullam, immo pocius dampnum et malum, quia orbe defenso caret, quia iam est in inferno. Terre sensere auctorem pacis sue abesse terris. Deinde cum dicit: prosperum, deplorat casum domus proprie. Et circa hoc duo facit: primo enim hunc casum deplorat; secundo Herculem ad huius uindictam inuitat, ibi: *sed non tenebit*. Circa primum notandum quod Megera fuit filia Creontis regis Thebanorum, quem quidam Licus nomine occidit una cum filiis et regnum Thebanorum occupauit et istam Megeram uxorem habere uoluit; fuit autem iste Licus quondam ab Hercule actus in exilium. Deplorans ergo Megera domus sue infortunia, primo ponit peruersitatem uulgarium iudiciorum dicens: scelus prosperum ac felix, id est prospere et feliciter gestum, uirtus uocatur, scilicet a uulgo. Secundo cum dicit: sontibus, deplorat aduersitatem fortune dicens: boni parent, id est obediunt, sontibus, id est malis, scilicet dum eis subiciuntur aduersitate fortune, ius est in armis, id est quod quis adquirit ui armorum reputat ad ius suum pertinere, opprimit leges, id est legum iusticiam, timor, scilicet armorum. Tercio cum dicit: ante, plangit specialiter infortunium domus sue dicens: uidi gnatos uindices, id est fratres meos, qui grati existentes patri uoluerunt uindicare paternum regnum ab inuasore; et hoc est quod dicit: uidi gnatos uindices paterni regni truculenta manu, scilicet Lici inuasoris, cadere ante ora nostra, id est in conspectu nostro, ipsumque, scilicet Licum, occidere stirpem ultimam nobilis Cadmi, scilicet filii Agenoris regis, qui fundauit Thebas et regnauit in eis primus, uidi regium decus capitis, id est coronam, que est decus capitis regalis, raptum cum capite, scilicet regis Creontis patris mei. Quis fleat fatis, id est fatalibus casibus, Thebis?, id est apud Thebas, id est quis est apud Thebas, cui uacet fletum impendere fatis suis? Ferax terra deorum, quia multi dii sicut Bachus et alii nati fuerunt Thebis, quem dominum tremit? - despectiue legendum; quasi dicat: uilem dominum habet, scilicet Licum exulem Herculis -, terra dico e cuius aruis eque fecundo sinu orta iuuentus stetit cum stricto ferro. Tangit hic fabulam de Cadmo, qui, cum interfecisset serpentem martium iuxta locum ubi conditurus erat ciuitatem, audiuit Palladem precipientem quod dentes illius serpentis tamquam semina commendaret terre; quod cum fecisset, creuerunt de terra milites armati, qui statim pugnauerunt et ceciderunt mutuis uulneribus, exceptis quinque, qui erant socii Cadmi ad condendum Thebas. Cuiusque muros Amphion natus Ioue struxit, id est construxit, trahens saxa modulatu canoro - fingitur quod Amphion citharizando attraxit lapides et coegit conuenire et coaptare se in muros -, in cuius urbem parens diuum, scilicet Iupiter pater deorum, non semel, scilicet sed frequenter, uenit celo relicto, puta quando de Semele genuit Bachum et de Dane Perseum, hec, scilicet terra, que celites, id est deos, recepit et que fecit, quia ibi nati sunt illi qui postea dii facti sunt sicut Bachus et Perseus, et - fas sit loqui - fortasse faciet, quia scilicet adhuc recuperabit statum suum, sordido premitur iugo. Cadmea proles, id est o plebs Thebana, que es proles Cadmea, et cinis Ophionius, id est serpentinus, quia de dentibus serpentis nati sunt Thebani, ut dictum est - ophi enim grece serpens uel coluber dicitur -, quo recidistis?, id est in cuius dominium et subiectionem. Tremitis ignauum exulem, scilicet Licum, carentem finibus suis, quia in exilium actus erat, grauem nostris, scilicet finibus. Qui persequitur, scilicet Hercules uir meus, qui persequitur scelera terra, id est in terra, quique persequitur scelera mari, id est in mari, ac manu iusta confregit seua sceptra, quia multos tyrannos deuicit, nunc absens seruit, quia ego et proles, quam de eo habeo, ad seruitutem petimur interfecto patre et fratribus, fertque, id est patitur in suis, que fieri ueta, id est prohibet, scilicet seruitutem et tyrannidem, quod patet quia Licus exul Herculis tenet Thebas, scilicet in dominio. Deinde cum dicit: sed non tenebit, inuitat Herculem ad uindicandum Thebanos de Lico. Et circa hoc tria facit, quia primo Lico minas intentat; secundo ad uindicandum Herculem inuitat, ibi: *assis hospes*; tercio propter difficultatem redeundi ab inferno et dilationem uindicte plorando desperat, ibi: *si qua te*. Quantum ad primum dicit: sed non tenebit; quasi dicat: ita dixi, quod Licus tenet Thebas, sed non tenebit sic diu. Aderit, scilicet Hercules, et penas petet, scilicet a Lico, subitusque, id est ex improuiso, emerget ad astra, id est ad mundum, qui illustratur lumine astrorum; inueniet uiam, scilicet ut emergat de inferno, aut facies, scilicet uiam, si non est. Deinde cum dicit: assis hospes, inuitat Herculem ut ueniat ad uindicandum. Et circa hoc tria facit, quia primo inuitando Herculem etiam infernum spoliari mortuis petit; secundo se de hoc, quod tanta petiit, reprehendit, ibi: *magna sed*; tercio, ut exaudiatur, sacrificia promittit, ibi: *tibi, o*. Quantum ad primum dicit: assis hospes, id est qui hospitaris in locis extraneis, et remees tuis, id est redeas ad tuos, ueniasque tandem uictor ad uictam domum, scilicet meam. Emerge, coniunx, scilicet de inferno, atque manu abrumpe tenebras depulsas, id est depellendo eas abrumpe; si uetito, id est tibi prohibito, nulla uia iterque clausum est, redi diducto orbe, id est diuiso et dirupto orbe, et emitte quicquid possessum latet atra nocte, scilicet inferni. Qualis quondam stetisti querens iter flumini citato, id est ueloci, dirutis iugis, id est coniunctionibus montium. *Iuga* enim *montium eo appellata sunt quod propinquitate sui iungantur*, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum libro XIII. Tangit quomodo Hercules torrenti Thessalie inundanti fecit nouam uiam diuidendo obsistentes montes, ne agri submergerentur. Quomodo autem per Herculem iuga diruta sunt manifestat, cum subdit: cum mons impulsus pectore huc et illuc cecidit uasto, id est magno, impetu; patuere Tempe scissa, id est uisa sunt loca umbrosa siluarum ab inuicem diuisa, et rupto aggere, scilicet montium, torrens Thessalus cucurrit noua uia. Qualis, inquam, eras tunc, cum ista faciebas, talis erumpe, nunc, petens patriam parentes et liberos et efferens, id est ad superiora ferens, tecum quicquid etas auida abscondit per tot annorum gradus, id est omnes homines, qui a magno tempore consumpti etate ad inferos descenderunt, educens tecum, redde, scilicet nobis, terminos rerum, id est possessionum quas possederunt parentes et ius est ut nos possideamus, et age ante te populos oblitos sui lucisque pauidos, quales sunt illi qui ab olim mortui sunt. Et bene dico quod debes hoc facere, quia spolia sunt indigna te, si tantum quantum imperatum est refers, scilicet et non plus. Deinde cum dicit: magna sed, de eo quod tam magna petiit se ipsam reprehendit. Unde dicit: sed nimium magna, id est nimis sunt illa magna que, ignara nostre sortis, id est dum ignoro que sit nobis sors destinata. Unum illum michi diem, scilicet redde, quo te tuamque dexteram amplectar, querarque, scilicet tantum, lentos reditus nec mei memores, id est de hoc tantum conquerar, quod lente redis, tamquam non sis memor mei. Deinde cum dicit: tibi, o deorum, ut sua petitio exaudiatur sacrificia offerre promittit. Et circa hoc duo facit, quia primo sacrificium promittit; secundo quantum ualeat sibi reditus Herculis ostendit, ibi: *tum restitutas*. Quantum ad primum dicit: o ductor deorum, scilicet Iupiter, indomiti tauri tibi ferent centena colla, scilicet ad immolandum, et o potens frugum, scilicet Ceres dea frugum, tibi reddam sacra secreta - dicit secreta quia sacra Cereris solebant fieri de nocte, quod est tempus secretum -, et, o Ceres, ego tacita, id est silens et quieta, iactabo tibi multa fide longas faces Eleusis, id est illius ciuitatis, in qua colebatur specialiter; unde Ouidius IU de Fastis: *qua nunc Cerealis Eleusis*, ubi in honore Cereris iactabantur faces accense, quia cum face accensa quesiuit filiam suam Proserpinam. Deinde cum dicit: tum restitutas, ostendit quantum ualeat sibi reditus Herculis, docens quod per reditum opinabatur fratres suos reuixisse et patrem regno restitutum esse. Unde dicit: tum, id est tandem, scilicet redeunte Hercule, rebor, id est opinabor, animas restitutas fratribus meis et ipsum patrem moderantem regna sua florere. Deinde cum dicit: si qua te, conuertens sermonem ad Herculem, de adiutorio eius propter difficilem reditum desperat. Unde dicit: si qua te, quasi dicat: ita rogaui te, quod emergeres de inferno in subsidium nostri, sed si qua maior potestas tenet te clausum, scilicet ut erumpere non ualeas, sequimur, scilicet te ad mortem; aut enim sospes omnes defende, scilicet contra Licum, tuo reditu aut omnes trahe, scilicet tecum ad mortem. Et uelut desperans hanc ultimam partem confirmat dicens: trahes, scilicet nos ad te in mortem, nec ullus deus eriget fractos, scilicet Thebanos, qui fracti sunt et bello destructi. Deinde cum dicit: o socia, inducitur Amphitrion pater Herculis consolans nurum suam; et continet ista pars dialogum inter Amphitrionem et Megeram uxorem Herculis. Et primo Amphitrion consolans Megeram promittit reditum Herculis prosperum dicens: o socia nostri sanguinis, id est uxor filii, qui est de sanguine meo, thorum natosque Herculis magnanimi seruans casta fide, concipe meliora mente, id est spera meliora de Hercule, quam dixisti, atque excita animum, scilicet ad meliora sperandum. Profecto, id est certe, aderit, scilicet Hercules ad iuuandum, maior, id est fortior, quam fuit, qualis solet ex omni labore, scilicet adesse - post omnem enim laborem expletum solebat redire fortior. Secundo Megera uelut desperata dicit hanc consolationem procedere ex opinione miserorum, qui quod multum desiderant credunt fieri; unde dicit: miseri credunt facile, id est faciliter fieri, quod nimis, id est ualde, uolunt, id est desiderant. Tercio Amphitrion sententiam istam de miserorum opinione quadam commutatione corrigit; unde dicit: immo quod metuunt nimis, scilicet miseri, numquam putant amoueri posse nec tolli. Quarto Megera hanc sententiam correctam ostendit consonam passioni miserorum, cuiusmodi est timor; et primo docet quod hoc dictum est conueniens timenti dicens: prona est; quasi dicat: dicis bene quod metuentes non putant amoueri malum quod timent, quia timori, id est timenti - est enim emphasis -, fides semper prona est in peius, id est prona est ad credendum mala; secundo cum dicit: dimersus, docet quod ipsa rationabiliter ex desperatione timet dicens: dimersus, scilicet Hercules in inferno, ac defossus et oppressus insuper toto orbe quam uiam habet ad superos?; quasi dicat: nullam. Quinto Amphitrion docet non esse desperandum quin inueniat uiam ad superos per similitudinem duorum periculorum, que euasit. Dicitur enim iuxta torridam zonam esse mare arenosum, quod ad modum maris nostri fluit et refluit, quod Hercules, ut faceret uiam Occeano, transiuit. Unde, sicut inuenit uiam transeundi illud mare, in quo naues nauigare non possunt, ita poterit inuertire uiam emergendi de inferno. Unde dicit: quam tunc; quasi dicat: queris quam uiam habebit Hercules, ut ascendat ad superos, et ego respondeo quod habebit uiam, quam habebat tunc, cum abiit per arentem plagam, id est torridam zonam, et arenas fluctuantes more turbati maris, fretum bis discedens et bis recurrens; et nota quod hoc quam facit hic relationem simplicem: non enim eamdem uiam numero habebit, sed similem in difficultate. De tali mari arenoso fluente et refluente fit mentio in epistula Iohannis presbyteri. Secundum exemplum ponit de eo quod Hercules appulsus in Sirtes, ubi defixa naui, ipse uadauit et ad terram euasit; unde dicit: cumque; quasi dicat: et habebit uiam quam habebat cum deprensus hesit breuibus uadis Sirtium et puppe fixa, deserta rate, maria superauit pedes, quia uacando euasit. *Sirtes* autem secundum Ysidorum libro XIII *sunt arenosa in mari loca. Sirtes autem Salustius a tractu uocari dicit, quod omnia ad se trahant et appropinquanti uadoso mari inhereant*. Sexto cum dicit: iniqua, Megera docet quod hec exempla suam desperationem non tollunt. Et circa hoc duo facit, quia primo ostendit quod hec desperationem suam non tollunt; secundo Licum inuasorem Thebarum ad se uenientem describit, ibi: *sed ecce*. Quantum ad primum dicit: iniqua raro; quasi dicat: licet Hercules tanta pericula, ut tu dicis, euaserit, tamen hoc considero, quod fortuna iniqua raro parcit maximis, id est uiris maxime uirtuosis, qualis est Hercules; nec potest diu se tuto offerre periculis tam crebris. Et huius rationem assignat, quia qui una uice uel duabus euadit, tamen in fine deprehenditur; unde dicit: casus aliquando inuenit, scilicet perdendo illum, quem sepe transit, scilicet dimittendo illesum. Deinde cum dicit: sed ecce, describit Licum inuasorem Thebarum ad se uenientem. Unde dicit: sed ecce Licus concutiens dextra, scilicet sua, aliena sceptra, scilicet patris mei, uenit seuus ac gerens uultu minas et talis et incessu, qualis animo; quasi dicat: tam crudelem se exhibet in gestu, quam est in animo; Licus dico regens opulenta loca urbis Thebane et omne quicquid uberi solo cingit obliqua Focis, id est illa ciuitas in obliquo sita, quicquid Hismenos, id est fluuius ille, rigat, quicquid uidet Citheron, id est mons ille, excelso uertice, id est quicquid uideri potest in excelso uertice illius montis, et quicquid uidet exilis Isthmos, id est promunctorium illud uel insula, findens bina freta, id est duo maria. Deinde cum dicit: non uetera, inducit Licum infestantem Megeram uxorem Herculis. Et circa hoc duo facit, quia primo pro coniugio Megere instat; secundo neganti mortem intentat, ibi: *coniugia*. Circa primum duo facit, quia primo Licus de hoc coniugio deliberat; secundo illud postulat, ibi: *o clarum*. Circa primum duo facit, quia primo ponitur Lici deliberatio; secundo super hoc Megere contemptus uel admiratio, ibi: *quidnam*. Circa primum sic procedit: primo enim inducitur Licus de coniugio Megere uxoris Herculis deliberans; unde primo iactando suam uirtutem, licet ignobilis fuerit, dicit: non possideo ignauus heres, scilicet existens, uetera iura patrie, id est paterne, domus; non sunt michi nobiles aui nec genus inclitum, id est gloriosum, altis titulis, scilicet est michi, sed clara uirtus, scilicet est michi; et quasi paruipendens nobilitatem generis subdit: qui iactat, id est iactando extollit, genus suum, aliena laudat, scilicet facta et non sua. Secundo docet quod, licet per uirtutem alienum regnum occupauerit, tamen non erit regnum stabile, quod sic acquisitum est; unde dicit: sceptra rapta, scilicet nostra uirtute, obtinentur sed trepida manu, quia uiolenta non sunt stabilia; omnis salus, scilicet mea, est in ferro, scilicet quia non habeo amicos et parentes: scias - loquitur secum tamquam cum alio -, quod tenetur ciuibus inuitis, strictus tuetur ensis; unde, quia uiolenter teneo regnum, non ex beniuolentia ciuium, haut, id est non, est stabile regnum, scilicet meum, in alieno loco. Tercio deliberat quomodo regnum stabiliri possit per coniugium contractum cum uxore Herculis; unde dicit: una, id est sola, Megera iuncta thalamis et regali face, id est accepta a me in uxorem et reginam, potest fundare, id est firmare, nostras uires, scilicet ne expugnentur a ciuibus, quibus inuitis regnamus: ducet et nouitas nostra colorem, scilicet regnandi, in genere inclito; quasi dicat: nos qui sumus noui et extranei efficiemur nobiles et clari ducendo talem uxorem, que est de genere claro et inclito. Quarto deliberat quod nisi uelit ei sponte nubere, quod ipse destruet eam et filios, quos habet de Hercule; unde dicit: non reor, id est non opinor, equidem fore, id est contingere, ut recuset ac spernat thoros meos, id est coniugium meum; quod si pertinax impotenti animo abnuit, id est renuit coniugium meum, stat, scilicet decretum in corde meo, tollere penitus omnem Herculeam domum. Quinto, quasi sibi obiciens, ponit unam sententiam contra se: fastus enim et ambitio frequenter premitur odio et obloquio populari; unde dicit: inuidia, scilicet qua alii pro uirtute mea concitantur in odium mei, ac sermo popularis premet, id est opprimet, fastum?, scilicet quem habeo, dum ambio uxorem Herculis et aliena regna. Sexto sibi respondens stat in deliberatione priori; unde dicit: ars prima regni, id est regnandi, est posse pati, scilicet obloquia popularia, ad inuidiam, id est concitantia ad inuidiam; et ideo, si uolumus regnare, oportet pati talia. Temptemus igitur, scilicet explere quod deliberauimus de coniugio uxoris Herculis; et merito debemus temptare: sors dedit nobis locum, id est opportunitatem. Namque ipsa, scilicet uxor Herculis, uelata caput obtentu tristis uestis, id est pretendens tristiciam sub tali ueste, stat iuxta presides deos, id est deos, quorum presidium pro reditu mariti implorat, laterique, scilicet eius, adheret uerus sator, id est genitor uel pater, Alcide, id est Herculis; dicit autem uerus sator despiciens tamquam falsum quod fingitur Iupiter pater Herculis fuisse. Deinde cum dicit: quidnam, inducitur Megera Licum deliberantem contempnens et admirans. Unde dicit: iste, scilicet Licus, lues ac exicium, scilicet existens, nostri generis, id est nostre domus uel familie, quid noui parat? Quid temptat?, scilicet facere; quasi dicat: admiror quid intendat. Deinde cum dicit: o clarum, inducit Licum postulantem coniugium uxoris Herculis. Et continet hec postulatio dialogos tres, quorum primus est Lici et Megere; secundus Amphitrionis et Lici, ibi: *miseranda*; tercius Lici et Megere, ibi: *quod Ioui*. Circa primum sic procedit: primo enim inducitur Licus postulans Megere coniugium; unde dicit: o, scilicet Megera, facilis mea, id est quam faciliter habere potero tamquam meam, si uoluero adhibere uiolenciam; Megera, inquam, trahens clarum nomen a stirpe regia, scilicet quia fuit filia Creontis regis Thebarum, excipe parumper patienti aure uerba, scilicet que ego dicam. Si mortales, id est numquid mortales, agent semper eterna odia nec umquam furor ceptus, id est inceptus, cedat, id est recedat, ex animis, sed arma felix, id est ille cui feliciter euenit, teneat, infelix, id est ille cui infeliciter bellando euenit, paret, id est preparet, scilicet arma ad recuperandum perdita; quasi dicat: non expedit ut ista semper maneant, quia bella nil relinquent; quia bellando, tum, id est tandem, ager squalebit, id est sordebit, scilicet incultus et infructuosus, uastis, id est uastatis, aruis, cinis altus obruet gentes sepultas face subdita tectis, scilicet comburendis; quasi dicat: dum incendia exercentur, cadent domus et obruentur homines et iacebunt sepulti inter cineres. Unde, ad uitandum huiusmodi mala, expedit uictori uelle pacem reduci, uicto necesse est, scilicet pacem reduci, quia alias peribit. Ueni particeps regno, uolens scilicet tecum esse particeps in regno; sociemus animos; et quod geram tibi fidelem societatem, cape hoc fidei pignus: dexteram continge - hoc enim signum pacis et federis erat apud antiquos; unde Latinus de Enea dixit libro UII Eneydos: *pars michi pacis erit dexteram tetigisse tyranni* -; quid truci uultu siles?, scilicet quasi contempnas petitionem meam. Deinde cum dicit: egone, inducitur Megera oblationem Lici contempnens. Et circa hoc duo facit, quia primo despiciendo petitionem eius denegat; secundo ei infortunium in regnando optat, ibi: *dominare*. Quantum ad primum dicit: egone; quasi dicat: non mirum si ostendo uultum trucem, quia egone ut contingam manum aspersam sanguine parentis geminaque cede fratrum?, scilicet quos occidisti; supple: debeo facere uultum letum; quasi dicat: non; et est hic aposiopesis, id est defectiua oratio, sicut solet esse irati et indignantis. Prius ortus extinguet diem, occasus referat, id est prius orietur dies in occidente et deficiet in oriente, pax ante fida erit niuibus et flammis, id est ante erit concordia inter ignem et aquam, et Scilla, id est ille scopulus marinus, latus Siculum, id est partem illam qua respicit Siciliam, iunget Ausonio, scilicet lateri, id est illi parti que est uersus Ausoniam, hoc est Italiam, multoque Euripus fugax alternis uicibus - uelociter enim currit et recurrit; dicitur enim esse mare ualde tempestuosum iuxta Athenas -, stabit piger unda, id est in unda, Euboica - Euboa est prouincia Grecie, iuxta quam est mare strictum et quietum, tamquam aptum pro portu. Omnia ergo ista, que sunt impossibilia, prius fient, quam ego contingam manum tuam in signum pacis et federis; et uelut huius rationem assignans subdit: patrem, scilicet meum, abstulisti, regna, germanos, larem, id est domum, patriam - quid ultra est?, scilicet quod auferre possis. Una res michi superest carior fratre ac parente, regno ac lare, et specificans que est ista res subdit: odium tui, quod doleo michi esse commune cum populo, id est doleo de hoc, quod populus habet causam odiendi sicut ego et maiorem causam quam ego, quia pars mea ex ista, scilicet re, quota est mea? Quasi dicat: tanta est, quod respectu populi ualde modica est. Deinde cum dicit: dominare, optat Lico infortunium dominii et regni. Unde dicit: dominare tumidus, id est superbus, gere spiritus altos, id est eleuatos per superbiam et tumorem. Ideo autem hoc opto, quia deus uictor sequitur a tergo superbos, scilicet ut eos conterat et in eos uindicet; et bene dicit a tergo, quia superbi non preuident casum suum. Quod autem ita eueniet, sicut opto, ex hoc confido, quia noui, hoc est cognoui, Thebana regna, que scilicet semper fuerunt infortunata, et ad hoc probandum possem adducere multa exempla; sed quid loquar matres passas et ausas scelera?; quasi dicat: non oportet eas loqui quia notoria sunt. Innuit hic fabulas de Agaue et Auctonoe et Inoo, que fuerunt filie Cadmi fundatoris Thebarum. Agaue enim habuit filium Pentheum, qui despexit orgia Bachi, quem mater putans esse aprum, aduocatis sororibus, membratim dilacerauit; Acteon uero, filius Auctonoe, uersus est in ceruum a Diana et a canibus propriis dilaceratus nescia matre; terciam duxerat Athamas, qui fuit rex Thebanorum, quos Iuno fecit infestari Furiis, unde Athamas filium suum Learcum de sinu matris abstractum et ad saxum allidens occidit, Inoo uero cum alio filio Melicerta furiosa currens se et filium in mari precipitauit; unde merito iste tres matres dicuntur ause et passe scelera. Quid geminum nephas, scilicet paricidii et incesti, nomenque coniugis, nati, patris mixtum?, scilicet loquar; quasi dicat: non oportet, quia notorium est. Edippus quippe, qui fuit rex Thebarum, patrem interfecit et matrem coniugio accipiens, de ea genuit filios Polinicem et Ethioclem; et ita in ipso commisso duplici crimine coniuncta sunt ista tria, quod erat pater filiorum matris sue et coniunx eiusdem et filius. Quid bina fratrum castra?, scilicet Polinicis et Ethioclis, qui bellantes contra inuicem occisi sunt et rogis impositi, sicut tunc moris erat de corporibus mortuorum; unde dicit: quid bina fratrum castra, totidem rogos?, scilicet loquar; quasi dicat: non oportet. Superba Tantalis, id est Niobe filia Tantali, parens, id est mater existens, riget, id est torpet uel sensu caret, luctu mestusque lapis manat in Frigio Siphilo, id est in insula Frigia, que uocatur Siphilus. Nota quod Niobe, habens septem filios et totidem filias ex uiro Amphione, filio Iouis, nimis superbiuit et inuidit Latone et despexit eam, quia non habuit nisi geminam prolem, scilicet Apollinem et Dianam, et ob hoc impediuit ne Latona ut dea coleretur; super quo Latona conquesta est filio Apollini, qui interfecit primo septem filios, quorum dolore mortuus est pater Amphion, deinde interfecit septem filias eius et ipsam conuertit in lapidem marmoreum, qui stat in Siphilo loco, scilicet sic dicto forte ab uno filiorum suorum, qui uocabatur Siphilus, et manat adhuc quasi lacrimis. Quin ipse Cadmus, scilicet qui primo construxit Thebas et ibi regnauit, fuga, id est fugiendo, regna permensus Illirica, id est Greca - rapta enim Europa sorore Cadmi a Ioue, Agenor pater eius misit eum ad querendum sororem, data lege quod numquam rediret, nisi inuenta sorore -, subrigens, id est erigens, caput toruum crista - Cadmus enim et uxor eius Hermio mutati fuerunt in serpentes cristatos -, reliquit longas notas, id est longa uestigia, corporis tracti; serpens enim trahit corpus suum post se et relinquit uestigium longum precipue in terra sabulosa uel lutosa. Hec te, o Lice, manent exempla, id est secundum exemplum istorum eueniet de te; dominare ut libet, id est pro libitu tuo, dum solita fata regni nostri te uocent, id est dum tales exitus habeas, quales solent habere reges Thebarum. Deinde cum dicit: agedum, inducitur Licus persuadens coniugium suum Megere. Unde dicit: agedum - aduerbium exhortandi est -, o Megera, rabida, id est insana, amoue efferatas uoces, id est crudeles et ferinas, et disce Alcidem, id est Herculem, qui maior te et fortior te est, pati imperia regum; exequebatur enim imperia regis Euristei, qui ad omnia pericula misit eum. Quamuis ego geram uictrici dextra sceptra rapta, id est cum uiolencia obtenta, geramque, id est faciam omnia, sine metu legum quas, scilicet leges, arma uincunt, tamen pauca loquar pro causa nostra, scilicet que uertitur inter me et te de coniugio contrahendo. Pater, scilicet tuus, cecidit in cruento bello? Fratres, scilicet tui, cecidere? Arma, scilicet ad que confugerunt, non seruant domum; ira stricti ensis, scilicet quo ego sum usus, nec facile temperari potest, scilicet quando plus deseuiat, nec facile reprimi, quia iam deuicti sunt qui resistere uolebant; bella delectat cruor, scilicet partis aduerse. Sed ille, mouit scilicet bella, pro regno suo, scilicet defendendo, nos, scilicet mouimus bella, acti, id est moti, improba cupidine?, scilicet regnandi. Queritur belli exitus, non causa; quasi dicat: de causa belli parum curatur, sed de exitu multum. Sed nunc pereat omnis memoria, scilicet belli; quasi dicat: omne quod in bello factum est a memoria recedat; cum uictor, scilicet qualis sum ego, deposuit arma, scilicet uolens parcere, ne ulterius noceat, et uictum decet deponere odia. Non petimus ut inflexo genu regnantem, scilicet me, adores, quia non curamus te tantum humiliare; immo hoc ipsum placet quod capis ruinas tuas magno animo, id est geris magnum animum inter infortunia tua; es coniunx digna rege: sociemus thoros, id est connubia. Deinde cum dicit: gelidus per artus, inducit Megeram iterum coniugium Lici abnuentem. Unde dicit: gelidus tremor uadit per artus exangues. Quod facinus, scilicet hoc, quod me uelles habere coniugio, pepulit aures?, scilicet meas; quasi dicat: tremens et exanguis facta sum ex quo coniugium meum petisti. Haut equidem horrui, id est nichil horrui, cum fragor bellicus rupta pace circumsonaret muros, scilicet ciuitatis, pertuli omnia intrepide: thalamos, scilicet coniugales, tremisco; nunc, scilicet dum postulor ad coniugium, uideor michi capta. Grauent cathene corpus, id est ponas me in carcere et in uinculis, mors lenta protrahatur longa fame: non ulla uis, id est nulla uiolencia, fidem nostram, scilicet qua alligata sum Herculi, uincet; unde apostrophando ad Herculem subdit: o Alcide, id est Hercules, moriar tua, scilicet uxor et non alterius. Deinde cum dicit: animos, ponit altercationem breuem et litigiosam Lici et Megere. Licus enim quasi indignans ait Megere: animosne facit coniunx mersus inferis?, id est numquid hoc, quod Hercules coniunx tuus mersus est in inferno, facit te ita animosam et superbam? Cui respondet Megera: inferna tetigit, scilicet sponte et non uiolenter mersus, ut posset assequi superna. Cui quasi deridens obicit Licus dicens: pondus telluris immense premit illum, non ergo ascendere poterit. Cui respondet Megera: nullo premetur, id est opprimetur, onere, scilicet quin resurgere possit, qui celum tulit, scilicet Hercules, ut supra tactum est. Cui quasi comminando ait Licus: cogere, scilicet ad coniugium nostrum, scilicet ex quo non uis illud inire sponte. Cui respondet Megera dicens: qui potest cogi mori nescit; quasi dicat: qui uult mori et scit sicut ego, cogi non poterit. Cui quasi blandiens Licus ait: *effare, o Megera, quod munus regale parem, id est preparem, pocius nouis thalamis*. Cui Megera respondet: aut tuam mortem aut meam. Super quo indignatus Licus ait: demens moriere. Cui Megera hanc comminationem in suam consolationem uertens ait: coniugi occurram meo; quasi dicat: si moriar occurram Herculi coniugi meo reuertenti ab inferis. Cui Licus uelut indignans ait: estque famulus, scilicet Hercules, famulus regis Euristei, tibi pocior sceptro nostro?, id est quam ego qui sceptro pocior. Cui Megera: quot reges iste famulus tradidit neci; quasi dicat: iste famulus talis est, quod potest reges interficere, et ideo rege dignior est. Cui obiciens Licus ait: cur ergo regi seruit et patitur iugum?, scilicet seruitutis, ex quo potest reges occidere. Respondet Megera quod propter exercitium et manifestationem uirtutis; unde dicit: tolle dura imperia: quid erit uirtus?; quasi dicat: aut nichil erit aut latebit. Cui obiciendo ait Licus: putas, scilicet o Megera, uirtutem obici feris et monstris?; quasi dicat: non est hoc putandum, sed ille coniunx tuus Hercules feris et monstris obiectus fuit, sicut patet ex laboribus suis. Cui respondet Megera dicens: domare illa, que cuncti pauent, id est timent, uirtutis est, sed hoc fecit coniunx meus. Contra quam Licus ait: tenebre Tartaree, id est infernales, premunt, id est opprimunt, magna loquentem, scilicet Herculem. Cui respondet Megera quod uia e terris ad astra non est mollis, id est delicata, sed laboriosa, et ideo laborat descendendo ad infernum, ut tandem possit redire ad celum. Sed quia ascendere ad celum non conuenit nisi paucis, qui geniti sunt de diis, ut dicitur UI Eneydos, ideo querit Licus de progenie Herculis dicens: *quo patre genitus, scilicet Hercules, penetrat domos celitum?, id est deorum qui celum incolunt*. Deinde cum dicit: miseranda, ponitur dialogus Amphitrionis et Lici, in quo primo inducitur Amphitrion ad respondendum ei, quod ultimo quesiuit Licus. Et circa hoc duo facit: primo enim Amphitrion alloquens Megeram docet conueniencius esse quod ipse in hac ultima questione Lico respondeat, quam ipsa; secundo conuertens sermonem ad Licum respondet ad questionem Lici, ibi: *post tot*. Quantum ad primum dicit: o miseranda coniunx magni Herculis, sile, id est ne respondeas ad hanc questionem: partes mee sunt hee, id est ad me pertinet reddere Alcide, id est Herculi, patrem genusque uerum. Deinde cum dicit: post tot, soluit questionem. Et circa hoc duo facit: primo indignatur quod de tanti uiri genere dubitatur dicens: post tot memoranda facta manu ingentis uiri postque pacatum, id est ad pacem redactum, quodcumque Titan, id est sol, ortus et labens uidet, id est post pacem factam in toto mundo ab oriente ad occidentem, post tot monstra perdomita, de quibus scilicet supra, cito post principium huius carminis, habitum est, postque Phlegram sparsum impio cruore - Phlegra gigas fuit qui impugnare uoluit deos, quem interfecit Hercules, et ita defensi sunt dii; unde subdit: post defensos deos - hoc attribuitur alibi Phebo, unde Statius Thebaydos primo ad Phebum dicit: *ieiunum Phlegram subter caua saxa iacentem eterno premis accubitu*; sed, sicut alias in exponendo Boetium dictum est, multa que alii fecerunt attribuuntur Herculi; cuius causa ibidem est assignata, et ideo hic transeo -, nondum liquet de patre?; quasi dicat: indigne hoc est ferendum. Secundo cum dicit: mentimur, sub yronia innuit quis sit pater dicens: mentimur Iouem, scilicet esse patrem; quasi dicat: non mentimur hoc dicendo, quia nemo posset talia facere sicut Hercules, nisi esset filius Iouis; crede odio Iunonis, id est Iunoni odienti; quasi dicat: non credas - yronia enim est et debet exponi per oppositum. Deinde cum dicit: quid uiolas, inducit Licum reprobantem hanc responsionem. Unde dicit Licus: quid uiolas, id est uiolenter infamas, Iouem? Mortale genus, scilicet de quo est Hercules, non potest iungi celo. Et respondet Amphitrion quod ista causa, scilicet qua disputatur utrum mortale genus celo societur, est communis pluribus diis; quasi dicat: plures dii quam Iupiter uel Hercules habent defendere causam istam, quia multi qui prius fuerunt mortales deificati sunt. Deinde querit Licus dicens: fueruntne famuli antequam fierent dei?; quasi dicat: non uidetur hoc possibile, sed Hercules est famulus. Cui respondet Amphitrion innuens quod sic, per exemplum de Phebo, qui dum amauit Yssen, filiam Macharei, factus est pastor et in similitudine pastoris cum ea concubuit. Unde dicit: pastor Delius, scilicet Phebus a Delo insula, in qua natus fuit, pauit greges Phereos, sic dictos uel ab eo cuius erant greges uel a terra in qua pascebantur. Sed adhuc obicit Licus quod licet Phebus sic famularetur alicui regi, sed non errauit exul per omnes plagas, scilicet mundi, sicut Hercules. Cui respondet Amphitrion quod maior erat error Phebi, quam Herculis; unde dicit: quem mater profuga, scilicet de loco ad locum, quia Latone, que erat mater Phebi, Iuno interdixerat orbem, propter quod confugit ad insulam Delos, que tunc natabat et erat quasi errans, dedit, id est edidit, errantem matri, scilicet terre, que post natiuitatem Phebi fixa est. Adhuc obicit ultra Licus quod etsi mater Phebi errauit et ipse in terra errante natus sit, tamen Phebus non timuit monstra aut seuas feras, scilicet sicut Hercules. Sed huic respondet Amphitrion per exempla trium deorum: primo Phebi, qui aggressus est Phitonem serpentem, qui primus apparuit post diluuium Deucalionis; unde dicit: draco, scilicet Phiton, primus imbuit sagittas Phebi, occisus scilicet per eas. Secundo ponit exemplum de Bacho, qui in ortu suo magnam habuit difficultatem, eo quod Iupiter uenit ad matrem suam cum tonitruo et fulgure, quo fulminata est antequam puer perfectus esset; unde dicit: ignoras, o Lice, quam grauia mala paruus, puer scilicet Bachus, tulerit? Fulmine eiectus est matris utero, et tamen mox stetit proximus fulminanti patri, scilicet Ioui, quia colitur deus, sicut pater eius Iupiter. Tercio ponit exemplum de ipso Ioue, quem paruulum a patre deiectum capra in quodam specu aluit lacte suo, unde postea translata est ad sidera et est decimum signum zodiaci. Unde dicit: quid?, scilicet dices de hoc. Ipse qui gubernat astra, qui quatit nubes, scilicet tonando, non latuit infans in specu rupis exese?, id est cauate; quasi dicat: sic; tanti natales, id est tam laboriosi, habent pretia sollicita, id est magna sollicitudine preparata, semperque nasci deum constitit magno, id est magna difficultas semper fuit in natiuitate deorum. Sed adhuc obicit Licus contra Herculem dicens: quemcumque miserum uideris, scilicet qualem ego iudico Herculem, dum tot laboribus exponitur, hominem scias, scilicet non deum. Cui Amphitrion respondens sententiam eius commutatione corrigit dicens: quemcumque fortem uideris, miserum neges, sed fortitudo Herculis manifesta est, miser ergo non est. Sed contra fortitudinem Herculis obicit Licus. Ubi nota quod cum Hercules amaret Yolen filiam regis Etholie, eius amore captus se muliebri ueste induit et ei uestes suas et arma tradidit, quia iurauerat illa se numquam ei nupturam, nisi habitum permutarent; per eius etiam amorem inter alias puellas neuit, dato ei penso ad filandum, sicut aliis puellis. Super quo reprehendit eum Deianira in epistula quam ponit Ouidius in libro Epistularum; simile dicit Fulgentius libro II Mithologie de Hercule et uxore eius Omphale. Dicit ergo Licus quasi deridendo fortitudinem Herculis: fortem uocemus ex cuius humeris leo factus est donum puelle, id est spolium leonis, quo utebatur pro armis, deposuit de humeris et dedit Yole, et claua excidit, scilicet de manu eius tradita puelle, fulsitque latus, scilicet Herculis, pictum ueste Sidonia?, id est ueste muliebri uaria, qualis solet fieri apud Sidonios. Fortem uocemus cuius come horrentes maduere nardo, unguento scilicet nardi, quo solent mulieres caput ungere, ut bene oleant et capilli splendeant, qui manus notas laude, scilicet gestorum, mouit ad sonum non uirilem tympani?, quod est muliebre instrumentum - unde non immerito Exodi XU dicitur de Maria sorore Moysi quod sumpsit tympanum et quod omnes mulieres egresse sunt post eam cum tympanis -; et dico quod Hercules mouit manum ad tympanum, frontem ferocem mitra barbara premens, quod mitram uxoris capiti suo imposuit. Respondet huic Amphitrion excusans Herculem per exemplum de Bacho, qui licet uirtute sua domaret Indos, tamen exhibuit se quandoque mollem et delicatum puerum; unde dicit: tener Bachus non erubescit sparsisse crines effusos nec, scilicet erubescit, uibrare molli manu tyrsum leuem - tyrsus est medius frutex herbarum uel olerum -, et dico quod tunc non erubescit hoc facere, cum trahit syrma barbaricum - syrma inuolutio uestis dicitur, unde dicit syrma barbaricum, id est uestem barbaro modo inuolutam -, syrma dico decorum auro; trahit inquam talem uestem parum forti gradu, id est non fortiter gradiendo, sed ad lasciuiam fracto gradu ambulando; nec debet propter hoc Bachus culpari aut Hercules, quia solet uirtus laxari, scilicet a suo rigore, post opera multa. Sed adhuc obicit ei Licus quod Hercules non fortis, sed mollis et libidinosus semper fuit; unde dicit: hoc, scilicet quod dico Herculem non esse fortem, sed mollem, fatetur domus Eantis euersi, scilicet a suo regno per Herculem, gregesque uirginum oppressi ritu pecorum. Eantes, qui in Epistulis Ouidii Teutantis dicitur, rex potens erat habens multas filias ualde cum quibus omnibus concubuit Hercules debellato patre; unde Ouidius Epistularum dicit: *non tibi crimen erunt Teutantia turba sorores, quarum de populo nulla relicta tibi est*. Quia ergo cum tanta multitudine concubuit et non pepercit propter affinitatem sororiam, dicit quod ritu pecorum oppresse sunt. Hoc, id est hanc turpitudinem, nulla Iuno, nullus Euristeus, scilicet precepit, et ideo per eorum imperia excusari non potest; ipsius, scilicet Herculis et non alterius, sunt hec opera. Cui respondet Amphitrion quod non sunt hec omnia opera eius, sed sunt alia fortia, de quibus exemplificat. Et circa hoc duo facit, quia primo ponit hec exempla dicens: non nosti, o Lice, omnia, scilicet opera Herculis; ipsius opus est hoc quod dicam, Erix fractus, id est uictus, suis cestibus - cestus -tus -tui est baculus corio et corrigiis circumdatus; Erix fuit filius Ueneris et Bute, qui in ludo cestuum deuictus est ab Hercule et interfectus et sepultus in quodam monte Sicilie, cui et nomen dedit -, et Antheus Libis, id est de Libia, iunctus Erici, quia uictus fuit sicut Erix - dicitur quod Antheus fuit filius terre et quociens tangebat terram uirtuosior et fortior erat; quod perpendens Hercules in luctando cum eo, eleuauit eum a terra et sic eleuatum constrinxit ad mortem -, et foci qui manantes inospitali cede bibere iustum sanguinem Busiridis est ipsius opus, id est Herculis - tangit fabulam de Busiride, qui hospites suos immolauit et fudit eorum sanguinem in focis sacrificii, ad quem ueniens Hercules ipsum immolauit sanguinem eius fundens in focis sacrificii -; ipsius opus est, scilicet hoc quod dicam, obuius, scilicet Hercules, ferro et uulneri coactus est pati mortem aut Geriones, id est pugnam cum Gerionibus, nec unus Gerion una manu uictus, est scilicet, sed omnes tres una manu Herculis uicti erant. Tres Geriones uocat tres formas in uno corpore, quas deuicit solus Hercules, non primo unam per se et postea aliam, sed omnes simul; et nota quod, sicut dicit Ysidorus Ethymologiarum libro XI, tres erant fratres tanta concordia regnantes in Hispania, ut uiderentur habere animam unam in tribus corporibus: hos uocat hic Geriones. Secundo cum dicit: eris inter, conuertens sermonem ad Licum comminatur ei dicens: eris inter istos, scilicet qui sic deuicti sunt ab Hercule et interfecti, cum tamen nullius fuerit tanta culpa sicut tua, quia nullus interpellauit uxorem suam de stupro nisi tu; unde sequitur: qui tamen nullo stupro lesere thalamos, scilicet sicut tu. Licus uero, quia Amphitrion imponit ei quod lesit thalamos Herculis, docet quod non. Et circa hoc tria facit, quia primo docet quod licitum est ei ut utatur coniugio Megere dicens: quod Ioui licet, hoc regi, scilicet licet, sed ego sum rex, ergo sicut Ioui licet uti alieno coniugio, ita et michi. Secundo docet ex hoc quod Amphitrion debet concedere hoc coniugium, quia ipse concessit uxorem suam Ioui, cum asserat Herculem esse filium Iouis; unde dicit: Ioui dedisti coniugem, scilicet tuam, regi, scilicet michi, dabis, scilicet coniugem non tuam, sed filii tui, scilicet Herculis, et nurus, scilicet tua, discet te magistro, scilicet qui dedisti uxorem tuam Ioui, hoc non nouum, scilicet esse, sequi meliorem, scilicet me, uiro probante, id est approbante. Tercio cum dicit: sin autem, docet quod nisi sponte Megera suo coniugio assentiat, coget eam; unde dicit: sin negat, scilicet Megera, pertinax copulari tedis nostris, id est nupciis nostris, uel, id est saltem, ex coacta feram, id est habebo, partum nobilem, id est generabo ex ea inuita nobilem prolem. Deinde cum dicit: umbre, inducitur Megera execrans connubium Lici et imprecans ei mala. Unde dicit: umbre Creontis, id est anima eius a corpore exuta - iste Creon pater fuit Megere et frater Iocaste, que nupsit filio suo Edipo; Edipus iacuit cum matre sua -, et penates, id est dii familiares, Lapdaci, scilicet qui aliquando fuit rex Thebarum et pater Creontis et Iocaste - istos inuocat, quia in domibus istorum infeliciter euenit, scilicet uel quo ad se ipsos uel quo ad prolem -, et nupciales faces impii Edispode, qui interfecto patre desponsauit matrem propriam, date nunc coniugio nostro fata solita, id est euentus infortunatos, quales soliti estis habere. Nunc, nunc, nurus cruente regis Egypti, scilicet que maritos uestros interfecistis, manus infecte multo sanguine, scilicet uirorum uestrorum, adeste, scilicet nupciis nostris. Deest Danais una numero, scilicet que nupta deberet esse Lico, ut ipsum interficeret. Nota quod secundum Orosium libro I anno ante urbem conditam DCCLXXU Danaus habuit filias quinquaginta et Egyptus filios quinquaginta et nupserunt simul et occiderunt filie Danai filios Egypti; unde istas filias dicit nurus Egypti, que et Danaides dicuntur, id est filie Danai, quibus unam plangit deesse que nuberet Lico. Dicit ergo quia una Danais deest numero, scilicet Danaidum, quia deest una que dampnetur pro simili scelere, quia ego sum illa et propter hoc, ut suppleam numerum Danaidum interficiendo maritum meum, explebo nephas, scilicet per me nisi aliunde possim. Deinde cum dicit: coniugia, inducitur Licus comminans Megere mortem, quia nupcias eius renuit. Et circa hoc facit quatuor: primo enim Licus comminationem ponit; secundo Amphitrion pro nuru sua se exponit, ibi: *hoc munus*; tercio Licus oblationem Amphitrionis renuit, ibi: *qui morte*; quarto Amphitrion contra Licum auxilium deorum petit, ibi: *pro numinum*. Quo ad primum dicit: quoniam peruicax, id est contumax, abnuis coniugia nostra terresque regem, scilicet per imprecationes et execrationes, scies quid possint sceptra, id est potestates regie. Complectere aras, scilicet ut ibi moriaris; nullus deus, scilicet nec Hercules, quem tu dicis deum, nec alius, eripiet te michi, nec si Alcides, id est Hercules, uictor orbe remolito, id est frequenter disposito uel scrutato, queat, id est possit, uehi ad numina supera, id est ad deos superos. Et secundo conuertens sermonem ad seruos suos precipit comburi templa, ut ibi incendatur Megera cum omnibus suis; unde dicit: congerite siluas, id est ligna siluarum; templa uicta cum supplicibus suis, id est cum hiis, qui in eis supplicant et preces faciunt, flagrent, id est ardeant, unus locus, scilicet templum, coniugem et totum gregem consumat igne subiecto, id est igne consumantur omnes in eodem loco. Deinde cum dicit: hoc munus, Amphitrion inducitur petens mortem antequam moriatur nurus. Unde dicit: genitor Alcide, id est ego pater Herculis, peto a te, o Lice, hoc munus, quod me rogare deceat, et est hoc ut primus cadam, id est primus inter meos occidar. Deinde cum dicit: qui morte, inducitur Licus hanc petitionem negans. Et facit duo: primo enim negat sub specie pietatis dicens: qui iubet cunctos luere supplicium morte nescit tyrannus esse; quasi dicat: ad tyrannum spectat primo punire unum et postea alium, quia hec est causa maioris pene, dum quilibet non solum in se, sed in se et in alio punitur; diuersa irroga, id est si uis tyrannus esse diuersas infer penas, scilicet aliquorum mortem protelando et aliquorum accelerando; unde subdit: miserum, id est illum qui in miseria est sicut tu, ueta, id est prohibe, perire, quia sic magis affligetur, quia tales desiderant mori, felicem, id est illum qui est in felicitate, iube, scilicet mori, quod magis affliget eum, quia felicem delectat uiuere. Secundum hanc sententiam loquitur Boetius, quando dicit in primo Consolationis: *mors hominum felix, que se nec dulcibus annis inserit et mestis sepe uocata uenit*. Secundo mortem Megere sub dissimulatione differt; unde dicit: ego rogem, id est rogabo - ponitur modus pro modo per antithesim -, regentem maria, scilicet Neptunum, sacro uotiuo, id est propter sacrum quod ei deuoui, dum rogus accrescit, id est augetur, cremandis trabibus, scilicet templi; quasi dicat: ego differam mortem Megere quousque sacrificauero, ut ignis augeatur. Deinde cum dicit: pro numinum, inducitur Amphitrion inuocans dei adiutorium contra Licum; et primo inuocat adiutorium Iouis; secundo Herculis, ibi: *quid deos*. Quantum ad primum dicit: o rector parensque, scilicet Iupiter, cuius telis excussis, scilicet per tonitrua et fulgura, humana tremunt ora, pro summa ui, id est potestate, celestium numinum, compesce impiam dexteram regis feri!, id est crudelis, scilicet Lici, ne occidat nurum meam. Deinde cum dicit: quid deos, inuocat adiutorium Herculis. Et primo ponit hanc inuocationem dicens: quid deos, scilicet alios magis extraneos, precor frustra? Ubicumque es, audi, nate, scilicet Hercules, qui es michi deus magis familiaris. Secundo cum dicit: cur subito, innuit se exauditum per quedam signa aduentus Herculis, scilicet terre motum et mugitum terre, que uidentur pretendere ascensum alicuius de inferno; unde dicit: cur templa agitata motu subito labant?, id est titubant. Cur mugit solum? Fragor infernus, id est infernalis, e fundo imo, id est profundo inferni, sonuit. Tercio docet se certitudinaliter exauditum dicens: audimur!, id est exauditi sumus; en est sonitus, iste scilicet, quem audio, Herculei gradus, id est Herculis gradientis et ascendentis de inferno.
+
+In carmine quarto, quod est chori, ponitur uulgaris querimonia de iniquitate Fortune, et scribitur metro coriambico asclepiadeo, quod constat spondeo, duobus coriambis et pirrichio. Et diuiditur in duas, quia primo conqueritur de iniquitate Fortune; secundo eius iniquitatem manifestat exemplo Euristei et Herculis, ibi: *Euristeus*. Quantum ad primum dicit: o Fortuna inuida uiris fortibus - sicut enim qui inuidet alii nititur diminuere bonum illius cui inuidet, sic Fortuna diminuit bona facta uirorum fortium, dum non reddit eis premia debita; unde dicit: quam, id est ualde, non equa premia diuidis bonis. Deinde cum dicit: Euristeus, manifestat quod dixit exemplo de Euristeo et Hercule. Et hoc habet duas, quia primo exemplificat de Euristeo et Hercule; secundo prosequitur in speciali de Hercule, ibi: *serpentis*. Quantum ad primum dicit: Euristeus - continuo bene dixi quod non eque diuidis: sic enim diuisisti inter Euristeum et Herculem, ut Euristeus regnet in ocio facili, id est sine difficultate laboris, Alcmena genitus, id est Hercules filius Alcmene, que fuit uxor Amphitrionis, manum celiferam, id est qua portauit celum, per omnia bella, id est omni genere bellorum, exagitet monstris. Deinde cum dicit: serpentis, prosequitur de Hercule, quomodo exagitatus est bellis et monstris. Et circa hoc duo facit, quia primo facit quod dictum est; secundo inuitat eum, ut ascendat de inferno, ibi: *euincas*. Ponit autem multa exempla, quorum primum est de serpente Lerneo uel ydra, de quo habitum est supra carmine secundo; unde dicit: resecet, id est o Fortuna sic diuisisti, ut Hercules resecet colla ferocia serpentis, scilicet ydre Lernee. Secundum est de pomis aureis ablatis orto, quem Athlas filiabus suis, que septem erant, dederat, ad quem custodiendum uigilem draconem preposuit, quem soporauit Hercules; unde dicit: deceptis referat - resume: et sic diuidis, ut Hercules referat mala, id est poma, deceptis sororibus, scilicet filiabus Athlantis, cum draco prepositus diuitibus pomis, scilicet aureis, dederit sompno genas peruigiles, id est soporatus per Herculem. Tercium est exemplum de uictoria habita de regina Amazonum, quando reportauit baltheum celatum auro; unde dicit: intrauit, scilicet Hercules, domos multiuagas, id est tabernacula, que sunt sicut domus uage propter hoc, quod transportantur de loco ad locum, Scithie, id est illius terre in qua pauce uel nulle sunt domus preter tentoria, et gentes hospitas propriis sedibus, scilicet Amazones, que sine uiris habitant, sed generantur a uiris aliarum terrarum, et ita sunt quasi hospites patrie, quam inhabitant, calcauitque terga rigentia freti, quia mare quandoque ibi congelatur ita, ut possit calcari, et mare tacitum, id est quietum propter gelu, multis litoribus, quia dum gelatur non facit collisionem tumultuosam cum litoribus. Unde subdit: illic equora dura, id est durata per gelu, carent fluctibus, et semita, qua piena carbasa, id est uela, tenderant rates, scilicet in estate, quando magno calore gelu liquefactum est, teritur, id est deambulatur alias in hyeme, quando propter frigus magnum congelatur, Sarmatis intonsis - Sarmate sunt quedam gens Scithie, que ob studium armorum sic appellatur: solet enim armata equitare; qui dicuntur intonsi, quia tamquam inculti capillos non tondebant. Stat pontus, mobilis annuis uicibus, quia aliqua uice anni habet fluctus et aliqua non, nunc, id est quando propter calorem non congelatur, facilis pati nauem, nunc, id est quando propter frigus congelatur, facilis pati equitem. Illic, id est in Scithia, cuius unam partem solebant inhabitare Amazones, detraxit corpori, scilicet illius, que suscipiens uictorem, scilicet Herculem, genu posito, id est flexo, imperat gentibus uiduis, id est mulieribus carentibus uiris, nobile spolium; quod specificans dicit: et peltam, id est scutum, et uincula pectoris niuei - hoc dicit propter baltheum auro celatum, quem reportauit. De istis Amazonibus dicit Ysidorus Ethymologiarum IX quod *iam non esse* dicuntur eo *quod partim ab Hercule, partim ab Achille uel Alexandro usque ad interemptionem delete sunt*. Quartum exemplum est de eo quod audacter descendit ad inferos; unde conuertendo sermonem ad Herculem dicit: qua spe, scilicet concepta ex uictoriis iam dictis, actus, id est ire iussus, ad inferos precipites, scilicet quia precipiti uia illuc descenditur, audax ire uias irremeabiles, scilicet aliis, uidisti regna Proserpine Sicule? - Proserpina fuit filia Cereris, que precipue fingitur incolere Siciliam propter hoc, quod ibi habundant frumenta, et ideo Proserpina dicitur Sicula; ubi etiam rapta a Plutone, facta est regina inferni. Illic, scilicet in inferno, qui est regnum Proserpine, nulla consurgunt notho, id est uento australi, nulla fauonio, id est uento occidentali, consurgunt equora tumidis fluctibus; non illic geminum genus Tindaride, id est Castor et Pollux filii Lede uxoris Tindari, geminum dico genus existens, sidera, quia hii duo fratres stellificati sunt in signo, quod dicitur Gemini, succurrunt timidis nauibus, scilicet ut regantur per aspectum siderum, sicut fit in mari nostro. Stat pelagus, scilicet infernale, languidum, scilicet sine motu, nigro gurgite: *gurges proprie locus altus est in flumine*, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum XIII; et cum pallida mors auidis dentibus gentes innumeras intulit manibus, id est diis infernalibus, tot populi transeunt, scilicet fluuium infernalem, qui Cochitus dicitur, uno remige, scilicet Caronte, de quo Uirgilius UI Eneydos: *portitor ille Caron; hii, quos uehit unda, sepulti*. Deinde cum dicit: euincas, inuitat Herculem, ut de inferno ascendat; et primo ad hoc inuitat; secundo quod hoc poterit per exempla probat, ibi: *hic qui rex*. Quantum ad primum dicit: utinam euincas iura, id est leges, fere, id est crudelis, Stigis, id est paludis infernalis, de qua procedit fluuius, qui Cochitus dicitur, cuius lex est ut qui ad illam descenderint non redeant, et utinam euincas, scilicet redeundo, colos irreuocabiles, id est ordinationes et dispositiones immutabiles, Parcarum, id est trium sororum, que humana fata ordinant et disponunt, de quibus habitum est supra. Deinde cum dicit: hic rex, probat quod potest et debet hoc facere per exempla; et primo ponit exemplum de facto proprio; secundo de alieno, ibi: *immites potuit*. Circa primum duo facit, quia primo ponit exemplum; secundo hortatur Herculem ad ascendendum, ibi: *fatum*. Circa primum notandum quod Hercules bellum habuit cum ciuitate Pilo, de qua fuit Nestor, cuius fratres XI interfecit; unde dicit Nestor XII Ouidii Methamorphoseon: *bis sex Neleide fuimus conspecta iuuentus, bis sex Herculeis ceciderunt, me minus uno, uiribus*. In hoc autem bello affuit Pluto rex inferni, ut iuuaret partes Nestoris contra Herculem, quem uulnerauit Hercules licet tenuiter; unde fugit, quia timuit mori, licet mori non posset. Ex hoc ergo, quod tunc deuicit Plutonem, uidetur quod etiam nunc possit ipso inuito infernum dirumpere et ascendere; unde dicit: cum Pilon Nestorias, id est ciuitas illa Nestoris, peteret bella, uel sic: cum bella, scilicet tua, o Hercules, peterent Nestoriam Pilon, id est illam ciuitatem Nestoris ad impugnandum, hic rex, scilicet Pluto, qui imperat pluribus populis, tecum conseruit manus pestiferas preferens telum tergemina cuspide, id est habens triplicatam cuspidem; effugit saucius, id est uulneratus, tenui uulnere et mortis dominus, quia scilicet rex inferni, timuit mori. Deinde cum dicit: fatum rumpe, hortatur Herculem ut ascendat de inferno, tamquam ex dictis conclusum sit quod possit. Unde dicit: rumpe manu, scilicet tua, fatum, id est dispositionem Parcarum, id est sororum fatalium, et tristis prospectus pateat inferis: hoc dicit quia triste est inferis posse prospicere supera; uel si littera est inferi, legatur sic: tristis prospectus, id est aspectus, inferi pateat, scilicet superis; et limes inuius lucis, id est uia ad infernum, que luce caret, det, scilicet tibi, faciles uias ad superos. Deinde cum dicit: immites, ponit aliud exemplum de Orpheo, qui melodia cithare sue uicit infernales iudices. Et circa hoc duo facit, quia primo ponit exemplum; secundo ex hoc arguit ad propositum, ibi: *que uinci*. Quantum ad exemplum notandum quod Orpheus uxorem habuit Eurudicem, que calcauit serpentem, cuius morsu mortua est; pro qua reuocanda ad uitam Orpheus ad infernum descendit, cuius dominos ita demulsit cantu, quod uxor sua concessa est ei, certa tamen lege quod non respiceret eam ante exitum de inferno, sed uictus amore legem non tenuit, propter quod uxorem perdidit. Dicit ergo: Orpheus potuit flectere cantibus et supplici prece dominos immites umbrarum, id est animarum exutarum de corpore, dum recipit Eurudicen suam, scilicet uxorem. Ars: hic nominatiuus stat absolute, ut sequens relatio habeat locum, cum dicit: ad cuius; unde dicit: ars, scilicet citharizandi, que siluas et aues saxaque traxerat, que fluminibus moras prebuerat, quia destiterunt a cursu propter dulcedinem cithare, ad cuius sonitum fere, id est siluestres bestie, constiterant, scilicet capte dulcedine cantus, et difficiles, id est inexorabiles, dei, scilicet Eumenides, deflent lacrimis, et qui fronte tetrica, id est austera, querunt, id est requirunt, crimina minis, id est per minas, ut cogant fateri requisita, ac excutiunt, id est examinant, reos ueteres, id est qui in ueteri uita fuerunt rei criminum - quod officium in inferno dicitur habere principaliter Radamantus -, nurus Treicie, id est ille que fuerunt nupte filiis Orphei, qui fuit Treicius, deflent Eurudicen, scilicet socrum suam, iuridici, id est dantes et dicentes iura in inferno, ut puta Eacus, qui dicitur esse iudex inferni, flentes Eurudicen, scilicet uxorem Orphei, sedent. Tandem arbiter mortis, scilicet Pluto rex inferni, ait: *uincimur*, id est dulcedine cantus Orphei; et conuertens sermonem ad uxorem Orphei dicit: *et uade ad superos, data tamen lege*, et subdit legem: *tu*, scilicet Eurudices, *perge comes post terga uiri tui, tu*, scilicet Orphee, *non ante respice coniugem tuam, quam cum dies clara obtulerit deos*, scilicet aspiciendos, scilicet solem et sidera, que dicuntur dii, *aderitque ianua Tenari Spartani*. Tenarus est mons, in quo est descensus ad infernum, et est iuxta Spartem ciuitatem Lacedemonie, a qua et Lacedemones Spartani dicuntur; et nota quod Hugucio dicit Trenarus et reprobat illos qui dicunt Tenarus: tamen in omnibus auctoribus antiquis magis scribitur Tenarus quam Trenarus. Sed istam legem non tenuit Orpheus; unde dicit: uerus amor odit moras, et non solum odit, sed nec patitur; dum properat, scilicet Orpheus, cernere munus, id est uxorem, quam pro munere acceperat, perdidit. Deinde cum dicit: que uinci, ex hoc arguit ad propositum, scilicet quod Hercules potest ascendere de inferno, quia regia, id est rex - methonomia est: ponitur enim continens pro contento; regia enim domus, in qua rex stat -, que potest uinci cantibus, sicut per hoc exemplum apparet de rege inferni, hec regia poterit uinci uiribus, quibus scilicet tu habundas, ut ex dictis patet.
+
+In metro quinto, quod scribitur trimetro iambico, incipit actus tercius huius tragedie, qui est reuersio Herculis ab inferno. Et primo agit de hac reuersione; secundo inducit chorum laudantem Herculem super reuersione sua, ibi: *natus Euristeus*. Circa primum tria facit: primo enim Hercules reuersus deos ne offendantur orat; secundo de Lico et suis se uindicat, ibi: *utrumne*; tercio Amphitrion a Theseo que in inferno gesta sunt interrogat, ibi: *uotum secundet*. In hoc ergo carmine primo petit ne suus ascensus in offensam deorum cedat; secundo Iunoni ipsum infestanti insultat, ibi: *hoc nephas*; tercio specialiter, quasi admirans de factis Lici, interrogat, ibi: *sed templa*. Circa primum duo facit: quia enim Phebus omnia uidet primus - unde Ouidius Methamorphoseon: *uidet hic deus omnia primus* -, primo eum ne offendatur rogat quod infernum ei patefecit; secundo Iouem et alios deos ne infernum uideant commonefacit, ibi: *tuque, celestum*. Quantum ad primum dicit: *o Phebe, rector lucis alme et deus celi, qui ambiens, id est circuiens, flammifero curru - fingitur enim quod sol in curru defertur aureo propter claritatem eius -, alterna spacia, scilicet superiora de die et inferiora de nocte, exeris, scilicet mane in ortu, terris letis, quia omnia instante die letiora sunt, illustre caput - hoc dicit propter radios luminosos, quos in mane emittit super terram -, da ueniam, scilicet michi, si uultus tui quid, id est aliquid, illicitum uidere, id est uiderunt*. Et quod debeat dare ueniam docet, quia non propria uoluntate, sed iussus ad inferna iuit; unde dicit: iussus, scilicet a Iunone et Euristeo adire infernum, extuli secreta mundi in lucem, quia non potui aliter redire. Deinde cum dicit: tuque, celestum, hortatur Iouem et alios deos, ut auertant uultus suos, ne uideant inferna. Et primo Iouem quod ponat fulmen, quo solet uti, ante faciem ad prohibendum aspectum inferni; unde dicit: tuque, scilicet Iupiter, arbiter parensque, id est iudex et pater, celestum, scilicet deorum, tege uisus, scilicet tuos, fulmine opposito, ut scilicet sic non uideas infernum. Secundo rogat Neptunum deum maris, ut abscondat caput suum in profundo maris, ne uideat inferna; unde dicit: et tu, scilicet Neptune, qui secundo sceptro - Iupiter enim habet primum sceptrum, quia regit digniorem partem mundi, scilicet celum, Pluto tercium, quia regit indigniorem partem mundi, scilicet infernum, Neptunus secundum, quia regit mediam partem, scilicet aquas; unde dicit: qui secundo sceptro regis maria, pete imas undas, scilicet ut ibi latens non uideas inferna. Tercio hortatur generaliter omnes deos ut uultus suos auertant; unde dicit: quisquis, scilicet deus, ex alto aspicit terrena, metuens pollui noua facie, id est nouo et insueto aspectu monstrorum infernalium, reflectat, scilicet ad celum, aciem, scilicet uisus sui, oraque, id est faciem, erigat in celum fugiens portenta, id est monstra infernalia. Deinde cum dicit: hoc nephas, insultat Iunoni sibi infeste; et primo ut ipsa cum eo monstra infernalia uideat optat; secundo mala que ei intulit improperat, ibi: *in penas*; tercio quod istud maximum periculum a Iunone paratum deuicerit monstrat, ibi: *et, si placerent*; quarto, uelut irritando Iunonem, ut pericula uincenda paret rogat, ibi: *da si quid*. Quantum ad primum dicit: duo cernant hoc nephas, scilicet infernum patefactum, qui aduexit, scilicet monstra infernalia ad superos, ut puta ego qui adduxi Cerberum, et que uexit, scilicet Iuno, que uexit, id est duxit, me ad infernum. Deinde cum dicit: in penas, improperat Iunoni mala que ei intulit. Unde dicit: terre, id est terrena pericula, non satis patent in penas meas atque in labores, id est non sufficit Iunoni punire me per monstra ista terre; odio Iunonis, scilicet compellente, uidi inaccessa omnibus, id est loca, ad que nullus ausus est accedere, ignota Phebo, scilicet uidi, quia sol non penetrat ad loca infernalia, quamuis omnia alia illustret et uideat, spaciaque obscura, scilicet uidi, que polus deterior, scilicet polus antarticus, qui a nobis non uidetur, sed fingitur esse sub inferno - unde Uirgilius in Georgicis de illo polo dicit: *at illum sub pedibus Stix atra tenet manesque profundi*, et ideo dicitur deterior -, concessit diro Ioui, id est Plutoni, qui supra carmine primo dictus est Iupiter uel Iouis infernus. Deinde cum dicit: et, si placerent, docet quod istud periculum maximum fortiter deuicit et euasit. Unde dicit: et, si loca tercie sortis, scilicet inferni, placerent, scilicet michi, regnare potui, scilicet in inferno; nec mirum si potui regnare, quia uici chaos eterne noctis - hoc dicit propter perpetuas tenebras -, et quiddam grauius, quia tenebre infernales sunt maiores, quam tenebre noctis, que aliquo modo attenuantur et illustrantur lumine stellarum, et tristes deos, scilicet Eumenides, que sunt tres Furie, de quibus supra habitum est, et fata, id est tres sorores que dicuntur Parce, que fatalem ordinem uite humane disponunt; et ita hiis deuictis regnare potui, si placuisset michi, sed nolui, immo morte contempta redii. Deinde cum dicit: da si quid, quasi irritando Iunonem tamquam non potentem ultra parare pericula, petit ut ei pericula uincenda proponat. Unde dicit: da, scilicet o Iuno, si quid ultra est, scilicet quod possis michi facere. O Iuno, pateris tam diu manus nostras cessare?, scilicet a periculis deuincendis; quasi dicat: mirum est quod hoc facis. Quid uinci iubes?; quasi dicat: nec scis nec potes ulterius uincenda iubere. Deinde cum dicit: sed templa, Hercules, quasi conuertens se ad familiarem curam domus sue post reditum de inferno, querit de inuasione Lici dicens: sed quare miles infestus, scilicet Licus, templa tenet sacrumque limen terror armorum obsidet? - Licus enim uolens incendere templum inclusit Megeram et suos, apposita custodia ne exirent, dum apportarentur ligna, ut simul cum templo omnes conflagrarent, ut patet ex fine carminis tercii.
+
+In carmine sexto, quod scribitur trimetro iambico, introducuntur tres persone: prima est Amphitrion, secunda Hercules, tercia Theseus, qui fuit amicus et socius Herculis, qui est persona septima de illis, qui in hac tragedia introducuntur. Et continet hoc carmen duas partes, ut dictum est: prima est ultio accepta de Lico et suis; secunda est inquisitio Amphitrionis de infernalibus gestis, ibi: *uotum secundet*. Prima in duas, quia primo Hercules de inuasione Lici inquirit; secundo de eo uindictam accipit, ibi: *hanc ferat*. Quantum ad primum quatuor facit: primo inducitur Amphitrion admirans et congaudens aduentui Herculis; secundo inducitur Hercules inquirens de luctu suorum, ibi: *unde iste*; tercio Amphitrion exponens tyrannidem Lici, ibi: *socer est*; quarto Hercules plangens ingratitudinem populi per eum alias defensi, ibi: *ingrata*. Primo ergo inducitur Amphitrion stupens et congaudens aduentui Herculis; unde dicit: utrumne uota, id est desideria, decipiunt uisus meos, an ille domitor orbis et Graium, id est Grecorum, decus, scilicet Hercules, liquit, id est dereliquit, domum silentem tristi nubilo?, id est infernum tristem et obscurum, in quo siletur ab omni gaudio; quasi dicat: an sum ego deceptus ex nimio desiderio uel uideo iam Herculem reliquisse infernum et uenisse ad nos? Estne ille, scilicet quem uideo, natus?, id est filius meus Hercules. Membra, scilicet mea, stupent leticia. Et quasi ex leticia conuertens sermonem ad ipsum Herculem dicit: o nate, certa salus et sera Thebarum, scilicet existens certa, quia tibi Licus resistere non poterit, sed sera, quia tarde ad subsidium nostrum uenisti, uerumne corpus, scilicet tuum, cerno an uidens fallor deceptus tua umbra?, id est tuo fantasmate. Tune es?, scilicet Hercules. Agnosco thoros, id est pectora tua, humerosque et nobilem manum alto trunco, id est corpore. Deinde cum dicit: unde iste, inducitur Hercules inquirens de luctu suorum. Unde dicit: o genitor, scilicet Amphitrion, unde iste squalor, id est sordes luctuosa, et coniunx, scilicet mea, lugubribus amicta?, scilicet unde et quare est hoc? Unde nati, id est filii mei, obsiti, id est circumdati scilicet sunt, tam fedo pedore?, id est fetore - pedor proprie fetor pedum est. Que clades grauat domum?, id est familiam meam. Deinde cum dicit: socer, inducitur Amphitrion respondens tyrannidem per Licum factam. Unde dicit: socer, id est pater uxoris, scilicet Creon rex Thebarum, est peremptus regnaque, scilicet Thebarum, possidet Licus, quondam exul tuus, petit leto, id est ad letum, scilicet ad mortem, natos, scilicet tuos, parentem, scilicet me, coniugem, scilicet tuam. Deinde cum dicit: ingrata, plangit ingratitudinem populi terre de eo quod non uindicauit Herculem de Lico. Unde dicit: ingrata tellus, scilicet est michi, nemo uenit ad auxilia domus Herculee?, scilicet contra Licum. Uidet orbis defensus, scilicet per me a monstris et periculis, hoc tantum nephas?, scilicet et non iuuat, quod est magna ingratitudo. Sed cur tero diem questu?, id est querimonia; quasi dicat: ad quid consumo diem conquerendo? Mactetur hostis, scilicet Licus. Deinde cum dicit: hanc ferat, ostenditur quomodo Hercules de Lico uindictam accepit. Et circa hoc tria facit: primo enim inducitur Theseus se ad uindictam de Lico accipiendum offerens; secundo Hercules sibi ipsi uindictam hanc reseruans, ibi: *Theseu*; tercio Theseus ultionem iam factam patri Herculis et uxori annuncians, ibi: *flebilem*. Primo ergo inducitur Theseus se ad uindictam capiendam offerens; unde dicit: uirtus, id est fortitudo tua uel mea, ferat, id est patiatur, hanc notam, id est notabilem uerecundiam, et fiat Licus, id est permittatur fieri Licus, summus, id est maximus, hostis Alcide?, id est Herculis; quasi dicat: non sic erit nec sic faciendum est. Feror, id est moueor, ad hauriendum sanguinem inimicum, id est ad interficiendum. Deinde cum dicit: Theseu, inducitur Hercules Theseum compescens et se ad uindicandum disponens. Unde dicit: Theseu, resiste, id est remane nec procedas, ne qua uis, id est uiolencia, subita, id est improuisa, ingruat, scilicet tibi. Me bella, scilicet ista, poscunt, et non te; et conuertens sermonem ad patrem et coniugem, uolentes eum propter nouitatem aduentus sui amplecti, dicit: parens, scilicet Amphitrion, differ amplexus coniunxque differ, scilicet quousque uos et me uindicauero. Nunciet Licus Diti, id est Plutoni regi inferni, me redisse Ioui, id est ad superos, ubi regnat Iupiter, quasi dicat: occidatur Licus et, cum mortuus fuerit, poterit nunciare inferno quod ego iam redii. Deinde cum dicit: flebilem, primo inducitur Theseus mortem Lici annuncians et consolans Amphitrionem et Megeram. Unde primo alloquens Megeram uxorem Herculis dicit: o regina, fuga flebilem uultum ex oculis; quasi dicat: ne mesta sis; secundo conuertens sermonem ad Amphitrionem dicit: tuque, scilicet Amphitrion, sospite nato, scilicet tuo, reprime cadentes lacrimas; et merito debetis hoc facere, quia ecce iam uindicati estis per Herculem de Lico; unde dicit: si noui Herculem, scilicet sicut uerum est quod nosco Herculem, ita uerum est quod Licus Creonti, scilicet patri Megere, dabit, id est soluet, debitas penas, pro eo quod fecit contra nos. Et quasi corrigens se, quia promisit hoc de futuro, quod posset impediri, dicit: lentum est, id est quod de futuro promittitur tardum est: dat, scilicet in presenti; sed et hoc quoque lentum est, scilicet quia quod est in fieri non est perfectum; et ideo subdit preteritum, quod complementum rei designat, dicens: dedit; ymaginandum est quod, dum loquebatur Theseus, Hercules Licum interfecit et suos. Deinde cum dicit: uotum, inquirit Amphitrion a Theseo que per Herculem et ipsum gesta sunt in inferno. Et continet hec pars sermones quatuor, quorum primus est Amphitrionis, in quo facit duo, quia primo inducitur Amphitrion, qui optat prosperari dictum Thesei dicens: deus qui potest uotum nostrum, id est uoluntatem nostram, fecundet, id est prosperum faciat, assitque rebus lassis, id est nobis uexatis et lassatis. Secundo rogat Theseum, ut pandat ei facta Herculis et sua in inferno; unde dicit: o comes magnanime nati magni, scilicet Herculis, pande ordinem uirtutum, scilicet tuarum et Herculis, et pande quam longa uia ducit ad mestos manes, id est deos infernales, et pande ut, id est quomodo, canis Tartareus tulerit uincula dura, scilicet adamantina. Deinde cum dicit: memorare, ponitur secundus sermo, in quo inducitur Theseus excusans se per hoc, quod horridum est hoc ad memoriam reducere. Unde dicit: cogis memorare acta horrenda mentique secure. Uix adhuc, scilicet cum illa recordor, est certa fides uitalis aure, id est uix credo me uiuere quando illa cogito, uixque uisus hebetes, id est hebetati aspectu infernali, ferunt, id est tolerant, insuetum diem, id est lucem insuetam inferno. Tercio cum dicit: peruince, introducitur Amphitrion importune rogans Theseum pandere narrationem de inferno. Unde dicit: *o Theseu, peruince quicquid pauoris remanet alto pectore neue te fraudare, id est non fraudes te, fructu optimo laborum: dulce est meminisse, scilicet illa, que pati durum fuit*; et ideo quasi concludendo hortatur dicens: fare, id est loquere, casus horridos. Quarto cum dicit: fas omne, inducitur Theseus narrans casum de inferno, et diuiditur hec pars in duas, quia primo describit infernum; secundo facta Herculis in inferno, ibi: *nunc ede*. Circa primum duo facit, quia primo describit descensum ad infernum; secundo soluit quasdam questiones Amphitrionis de inferno, ibi: *estne*. Circa primum duo facit, quia primo inuocationem ponit, in qua licentiam narrandi petit; secundo narrationem subiungit, ibi: *Spartana*. Quantum ad primum dicit: precor omne fas mundi, id est omne quod iuste licitum est mundo, teque, scilicet o Pluto, dominantem regno capaci, id est in inferno, qui capit omnia, teque mater, scilicet Proserpina, quam quesiuit, scilicet Pluto, rota eruta Ethna, id est per Ethnam, quia per uoraginem Ethne eduxit Pluto currum suum, in quo rapuit Proserpinam; uos ergo precor, ut liceat impune, id est absque hoc, quod propter hoc puniar, eloqui dura abdita et operta terris, id est iura infernalia. Deinde cum dicit: Spartana, narrat de descensu ad infernum. Et primo describit locum ubi est descensus ad infernum; secundo ipsum descensum, ibi: *non ceca*; tercio ipsum infernum, ibi: *intus immenso*. Quantum ad primum dicit: tellus Spartana, id est Lacedemonia, attollit, id est erigit, nobile iugum, id est montes coniunctos nobiliter, ubi Tenarus, id est mons ille, in quo est uia ad inferna, premit equor densis siluis, id est ubi Tenarus nemorosus imminet equori. Domus inuicti Ditis, scilicet infernus, soluit ora, id est aperit os suum, ut prebeat uiam intrare uolentibus; unde subdit: hyatque rupes alta, id est hyatum et uoraginem prebet, et immenso specu patens ingens uastis faucibus; quasi dicat: uastum, id est magnum, prebet ingressum; unde sequitur: panditque omnibus iter latum. Deinde cum dicit: non ceca, describit uiam et descensum ad infernum dicens: uia incipit primo non ceca tenebris, id est non ex toto obscura; nitor tenuis lucis relicte a tergo, scilicet intrantis, fulgorque dubius solis afflicti, id est impediti a suo effectu - loquitur ad similitudinem hominis, qui quando nititur aliquid facere et impeditur affligitur -, talis ergo fulgor diminutus cadit, scilicet in uia illa, et ludit, scilicet deludit, aciem, quia non sufficienter seruit ei; tale lumen, scilicet sicut illud est, solet prebere non dubie, id est certe, dies primus, id est cum primo diescit, aut serus, id est quando uesperascit. Hinc, id est post ingressum, laxantur ampia spacia locis uacuis, in que, scilicet loca uel spacia, omne genus humanum mersum pereat; quasi dicat: tam lata sunt loca, quod omne genus humanum posset in eis perdi et perire. Nec ire, scilicet descendendo, labor est; ipsa uia deducit, scilicet ambulantem sine labore; ut estus, id est fluxus maris, puppes inuitas, sic aer, scilicet qui est in illa uia, pronus, scilicet ad ima, urget, scilicet ambulantem deorsum, atque chaos auidum, gradumque flectere retro, scilicet ut homo reuertatur ad superos, haut umquam, id est numquam, sinunt umbre tenaces, id est anime infernales. Deinde cum dicit: intus immenso, describit infernum dicens: intus, id est intra infernum, immenso sinu labitur quieta Lethes, id est fluuius infernalis, et interpretatur obliuio, quia gustantes de eo anime superorum obliuiscuntur; labitur dico placido uado demitque curas, scilicet propter obliuionem quam infert, neue pateat facultas remeandi, inuoluit amnem grauem, scilicet propter fetorem, multis flexibus: qualis Meander uagus, scilicet qui est amnis Asie inde dictus, quod sit flexuosus - ipse etiam flexus quandoque dicitur meander, sicut ibi: *o tortuose serpens, qui mille per meandros* -, ludit incerta unda et cedit sibi, scilicet dum in se flexa reuertitur, instatque dubius, id est uidetur quasi dubitare propter crebros flexus, litus petat an fontem, id est canale ubi est profunditas aque. Iacet feda palus inhertis Cochiti, id est de qua exit Cochitus, id est fluuius ille inhers, id est hebes et tardus; hic uultur gemit, scilicet anelans cadauera, illic luctifer bubo, scilicet gemit, et dicitur luctifer bubo, quia auis feralis est prenosticans mortem; et ideo subdit: omenque triste resonat. Horrent nigrantes come strigis infauste, id est infelicis, opaca, id est in opaca, fronde, opaca dico, imminente, id est altiore existente, taxo, que est arbor uenefica - strix est auis nocturna dicta a stridore uocis -, quam, scilicet arborem, tenet Sopor segnis Famesque mesta iacens tabido rictu - hoc dicit quia talis rictus, id est apertio oris, solet esse in famelicis, qui tabidi sunt et macilenti -, Pudorque serus, id est tardus - talis autem pudor est confusibilis -, tegit uultus conscios, scilicet criminis. Metus Pauorque, Funus, id est mors, et frendens Dolor sequiturque Luctus ater, scilicet quia atrum et obscurum facit uultum, et Bella cincta ferro, scilicet sequntur; in extremo, scilicet inferni, Senectus inhers abdita adiuuat gradum baculo: proprium enim senum est ambulare cum baculo. Deinde cum dicit: estne aliqua, soluit quasdam questiones Amphitrionis de inferno. Et diuiditur in quatuor, secundum quatuor questiones quas fecit: secunda, ibi: *quid ille*; tercia, ibi: *uerane*; quarta, ibi: *certus inclusos*. Circa primum primo mouet questionem dicens: estne, scilicet in inferno, aliqua tellus tenax Cereris, id est frumenti, aut Bachi?, id est uini; secundo cum dicit: non prata, soluit istam questionem dicens: non germinant leta prata uiridi facie nec seges adulta fluctuat, id est more fluctus mouetur hinc inde, leui Zephiro, id est uento occidentali, qui habet leuem flatum, non ulla silua habet ramos pomiferos; et bene dico quod talia bona et delicata non sunt ibi, sed ista que dicam: sterilis uastitas soli profundi, scilicet inferni, squalet, id est sordet, et feda tellus torpet eterno situ, id est in eterno torpore sita est, finis mestus rerum et ultima mundi, scilicet torpent eterno situ, quia numquam mutantur a situ et dispositione mala quam habent; et hoc declarat subdens: aer immotus heret et nox atra, id est nigra, sedet, scilicet continue manens, pigro mundo, id est inferno, in quo omnia sunt pigra et quasi mortua, cuncta horrida merore, scilicet sunt ibi, locusque mortis, scilicet infernus, peior ipsa morte est. Deinde cum dicit: quid ille, soluit secundam questionem. Et primo inducitur Amphitrion questionem mouens; unde dicit: quid ille, scilicet Pluto, qui regit loca opaca sceptro, qua sede positus temperat populos leues?, scilicet sine corporibus existentes, que faciunt grauitatem. Secundo cum dicit: est in secessu, soluit hanc questionem describens locum ubi Pluto habitat; unde dicit: in secessu obscuro Tartari est locus, quem spissa caligo alligat grauibus umbris, id est tenebris. Hinc a fonte uno manat latex, id est aqua, discors, scilicet tum quia in diuersos separatur fluuios, tum quia in fluuios oppositarum conditionum, unde alter, scilicet fluuius qui Lethes dicitur, quieto similis deuehens sacram Stiga, id est aquam Stigie paludis, tacente fluuio, id est tacito decursu, quia, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum XIII, *proprie flumen est aqua ipsa, fluuius cursus aque* - hunc iurant dei, id est per hunc fluuium iurant dii confirmando dicta sua, sicut poete fingunt -; at hic, scilicet alius fluuius, ferox rapitur ingenti tumultu et Acheron - sic enim uocatur fluuius iste -, inuius remigari, id est ad remigandum, uoluit saxa fluctu. Regia Ditis, id est Plutonis, aduersa, id est ex opposito, scilicet accedentibus ad hunc fluuium, cingitur duplici uado - uada sunt loca in flumine uel in mari, ubi homines et animalia transeunt; significat ergo quod, licet Acheron sit irremigabilis, est tamen duobus locis uadabilis -, atque domus ingens, scilicet Ditis uel Plutonis, tegitur luco umbrante: *lucus*, secundum Ysidorum Ethymologiarum XUII *est densitas arborum solo lucem detrahens, tropo antifrasi, eo quod non luceat; siue a luce, quod in eo lucebant funalia siue cerei propter nemorum tenebras*. Hic pendent limina tyranni uasto specu, hoc iter umbris, hec porta regni, scilicet infernalis. Circa hanc, scilicet regiam portam, iacet campus, in quo sedens, scilicet Pluto, uultu superbo digerit, id est disponit uel collocat, animas recentes. Dira, id est crudelis, maiestas deo, frons torua, que tamen gerat specimen, id est indicium, fratrum tanteque gentis, id est indicat eum esse regem, sicut fratres sui sunt Iupiter et Neptunus et sicut tanta gens cui preest requirit, uultus est illi Iouis, id est uultum habet similem Ioui, qui est frater suus; et quia Iupiter aliquando habet uultum placidum, aliquando iratum, ne credatur assimilari in uultu placido Ioui, subdit: sed fulminantis, id est assimilatur Ioui irato et fulminanti. Tam terribilis enim est uultus eius et tanta apparet in eo crudelitas, quod magna pars regni trucis, id est crudelis, est ipse dominus, cuius aspectus timet quicquid timetur; quasi dicat: licet ita sit crudelis, tamen est maxime timidus; et sic aspectus est nominatiuus casus singularis numeri, uel potest esse accusatiuus pluralis numeri, et tunc est sensus quod omne, quod timetur ab aliis, timet ipsum Plutonem et aspectum eius. Deinde cum dicit: uerane est, soluit terciam questionem. Et primo inducitur Amphitrion mouens eam; unde dicit: estne fama, scilicet quam audiuimus de inferno, uera, scilicet iura tam sera reddi inferis, id est quod ius et iusticia fiat ibi in puniendo malos, licet sero, id est tarde, et nocentes oblitos sui sceleris dare, id est soluere, penas debitas?, scilicet sceleribus suis. Quis, scilicet est, iste rector ueri atque arbiter, id est iudex, equi?, id est equitatis. Secundo cum dicit: non unus, soluit istam questionem. Et primo soluit secundam partem de iudice inferni, docens ibi esse tres iudices; unde dicit: non unus quesitor uel questor, scilicet qui est auctor uel prepositus iudiciorum - olim enim iudicium inquisitio dicebatur -, sedens alta sede, ut mos est questori, sortitur, id est sorte diuidit, sera, id est ultima, iudicia trepidis reis. Sed sunt tres iudices, quorum unus est Minos, qui fuit Cretensium rex et in inferno audit lites; unde dicit: illo foro auditur Minos Gnosius, id est Cretensis, illo, id est alio foro, Radamantus, de quo UI Eneydos *Gnosius hec Radamantus habet durissima regna castigatque auditque dolos subigitque fateri, que quis apud superos, furto letatus inani, distulit in seram commissa piacula mortem*; hic, id est in alio loco, socer Thetidis, id est Eacus, cuius filius, scilicet Peleus, concubuit cum Thetide et genuit Achillem, audit, scilicet reos, unde Ouidii XIII Methamorphoseon dicitur: *Eacus huic pater est, qui iura silentibus illic reddit*. Secundo cum dicit: quod quisque, soluit primam partem questionis, docens quod nocentes in inferno puniuntur talibus penis, quales intulerunt aliis; unde dicit: quod quisque fecit, scilicet de malo alteri in presenti, illud patitur; scelus, scilicet commissum hic, repetit auctorem, id est redundat in auctorem ibi, nocensque suo premitur exemplo, id est pena, quam nocens alteri intulit hic, est ibi exemplum puniendi eum: uidi duces cruentos carcere includi, scilicet sicut solebant alios incarcerare hic, et terga tyranni impotentis, quia ibi factus est impotens ad resistendum, scindi, scilicet propter plura uerbera, manu plebeia, quia dum erant hic sic uerberabant alios. Quisquis placide potens est, scilicet hic, dominusque uite, id est habens uitam alterius in potestate sua, seruat manus innocuas, scilicet a cede, et mitis regit imperium incruentum, id est sine crudelitate, parcitque animo, scilicet non prosequendo impetum ire sue, talis permensus diu longa spacia eui felicis, id est post longam et felicem uitam in presenti, uel celum petit felix uel leta loca nemoris Elisii. Elisii campi sunt apud inferos, ubi piorum anime post corporis animeque discretionem habitant; immo, secundum poetas, ad quos anime post scelera purgata infernalibus penis transferuntur; unde Uirgilius UI Eneydos: *quisque suos patimur manes; exinde per amplum mittimur Elisium et pauci leta arua tenemus*. Deinde conuertens sermonem hac occasione ad reges, qui adhuc uiuunt, instruit eos cauere penam in futuro; unde dicit: quicumque regnas iudex futurus, scilicet in inferno, abstine sanguine humano, et hoc ideo quia scelera nostra taxantur modo maiore, scilicet quia pene maiores sunt ibi, quam ille que hic infliguntur. Deinde cum dicit: certus, soluit quartam questionem. Et primo inducitur Amphitrion mouens eam; unde dicit: certus locus tenet nocentes? Utque, id est et sicut, fert, id est dicit, fama, seua supplicia domant, scilicet nocentes, perpetuis uinculis? Secundo cum dicit: rapitur, soluit hanc questionem per determinata exempla, docens quod nocentes perpetuo puniuntur. Et ponit septem exempla: primum est de Yxione, qui uoluit concumbere cum Iunone, propter quod perpetua rotatione punitur in inferno; unde dicit: Yxion tortus rapitur uolucri, id est ueloci, rota. Secundum est de Sisipho, qui hostes suos precipitauit de turri et ideo perpetuo uoluit saxum in inferno; unde quantum ad hoc dicit: grande saxum sedet ceruice Sisiphea, scilicet grauiter premens eum. Tercium exemplum est de Tantalo, qui filium suum Pelopem dilacerauit offerens diis ad comedendum, mentitus alias carnes esse, propter quod dampnatus in inferno sedet in aqua usque ad mentum sitibundus, pendentibus pomis ad os eius, que, dum pre nimia fame uult carpere, fugiunt, et similiter aqua, dum uult bibere; unde dicit: senex, scilicet Tantalus, in medio amne faucibus siccis sectatur undas, latex abluit mentum, deditque fidem, id est fecit eum credere quod potuit eam sorbere et tamen decipit eum, cum iam sepe unda perit in ore, scilicet applicato ad sorbendum; poma destituunt famem, id est ipsum Tantalum famelicum: est enim emphasis. Quartum exemplum est de Ticio, qui uoluit inferre stuprum Latone, propter quod Apollo dampnauit eum in inferno, cuius iecur continue uultur depascitur; unde dicit: Ticius prebet uolucri, scilicet uulturi, eternas dapes. Quintum exemplum est de filiabus Danai et Egypti, que patruelibus suis parauerunt mortem et ideo puniuntur in inferno deputate ad implendum dolium sine fundo, unde continue laborant ad portandum aquam frustra; unde dicit: Danaidesque, id est filie Danai, frustra ferunt plenas urnas, scilicet ad implendum dolium sine fundo. Sextum exemplum est de filiabus Cadmi, que interfecerunt filios suos, de quibus habitum est supra carmine tercio, et ideo errant furiose in inferno; unde dicit: errant furentes impie Cadmeides, id est filie Cadmi. Septimum exemplum est de Phineo, qui filios suos accusatos de stupro a nouerca excecauit, propter quod dii excecauerunt eum et ipsi ceco apposite sunt Arpie, que sunt uolucres uirgineum habentes uultum, que cibum eius rapiebant et mensam eius fedabant; unde dicit: auisque auida, id est rapax, scilicet Arpia, terret mensas Phineas, id est terribiles facit. Deinde cum dicit: nunc ede, prosequitur Theseus gesta Herculis in inferno. Et circa hoc duo facit, quia primo inducitur Amphitrion ipsum ad hoc prouocans; unde dicit: o Theseu, nunc ede, id est profer, nobilem pugnam nati mei, scilicet Herculis; an refert, scilicet ab inferno, munus patrui, scilicet sui, uolentis an spolium?; quasi dicat: illud quod Hercules retulit de inferno, puta canem tricipitem, utrum uiolenter inuito Plutone adduxit eum tamquam spolium, an sponte sibi datus fuit a patruo tamquam munus? Pluto dicitur patruus Herculis, quia Iupiter, qui fingitur pater Herculis, et Pluto fuerunt fratres. Secundo cum dicit: ferale, inducit Theseum narrantem gesta Herculis in inferno. Et continet partes quinque, quia primo docet quomodo Carontem uectorem animarum perdomuit dicens: saxum ferale, id est triste et mortiferum, imminet tardis uadis, ubi fretum segne, scilicet Letheum, torpescit unda stupente, id est que facit intuentes tarditatem suam stupere. Hunc amnem, scilicet Letheum, seruat senex horridus cultu et aspectu squalidus, id est sordidus, gestat, scilicet in cimba, pauidos manes, scilicet animas mortuorum. Et quia dixit quod erat horridus uultu et aspectu, manifestat hoc dicens: pendet barba impexa, id est non culta pectine, nodus, id est uestis nodata, cohercet deformem sinum, gene concaue lucent, scilicet propter famem et maciem; ipse portitor regit ratem, id est cimbam, in qua transportat animas, longo conto: contus longus est ad modum haste, sed caret ferro, cuspidem tamen acutam habet. Hic onere uacuus, id est uacuatus, repetebat undas applicans puppim litori, scilicet ad onerandum se iterum animabus, que debebant transfretare; Alcides, id est Hercules, turba, scilicet animarum, que parata erat ad intrandum cimbam, cedente, id est dante locum Herculi, poscit uiam, id est transitum ab illo remige; exclamat dirus, id est crudelis, Caron, scilicet qui fuit rector cimbe: *audax, quo pergis?*, id est quo intendis pergere? *Siste properantem*, id est festinantem, *gradum*, ne scilicet ulterius procedas. Natus Alcmena, id est Hercules, non passus illas moras, ipso conto, scilicet quo regebat cimbam, domat nauitam, scilicet Carontem. Secundo cum dicit: scandit, docet quomodo transiens fluuium Letheum peruenit ad regiam Ditis uel Plutonis; unde dicit: scanditque puppem: cimba capax populorum, scilicet animarum carentium corporibus, succumbit uni, scilicet propter corporis grauitatem; et ratis grauior sedit titubato latere, utrimque bibit Lethea, id est propter pondus subsidens cimba ex utroque latere aquam suscepit. Tunc uasta monstra trepidant, scilicet propter Herculem, qui in terra deuicit ea, Centauri truces, id est crudeles - Centauri monstra sunt ex media parte homines et ex media parte equi, quos dicitur genuisse Yxion, quia, cum uellet concumbere cum Iunone, effudit semen in nube, de quo geniti sunt Centauri, qui et nubigene dicuntur -, Laphiteque, scilicet trepidant, multo mero, id est uino, bella, id est ad bella, succensi - *Laphite gentes Thessalie perhibentur iuxta Femon montem; a Laphita Apollinis filio dicti inde Laphite Centauri sunt*, sic Papias; hii cum aliis Centauris pugnauerunt: inuitati enim ad nupcias Piritoi et Ypodames cum inebriati essent, uolente quodam Laphita rapere nouam sponsam, commissa est grauissima pugna inter Laphitas et Centauros -; labor Lerneus, id est serpens Lerneus labore Herculis interfectus, querens ultimos sinus Stigie paludis, scilicet ut ibi timore Herculis lateret, fecunda capita - multa enim capita habebat, quorum uno exciso succreuerunt plura -, mergit, scilicet sub aqua, ne uideatur ab Hercule. Post hec apparet domus auari Ditis, id est Plutonis. Tercio cum dicit: hic seuus, docet quomodo Hercules domuit Cerberum canem infernalem; unde dicit: hic, scilicet ubi apparet domus Plutonis, seuus canis Stigius, qui tuetur regnum concutiens tria capita uasto sono, territat umbras, id est animas mortuorum. Caput, scilicet illius canis, sordidum tabo, id est putredine cadauerum, lambunt colubri, uiperis, id est serpentibus, horrent iube, id est ceruices, longusque draco torta cauda, scilicet existens, sibilat. Ira par forme - quam terribilis enim est in forma, tam terribilis est in ira -: ut sensit motus pedum, scilicet Herculis, attollit comas hirtas, id est hirsutas et asperatas, uibrato angue, id est multitudine anguium, que a collo dependent, captatque, id est explorat, sonum missum, id est emissum ex strepitu Herculis deambulantis, subiecta aure, scilicet ad audiendum melius. Et canis solitus sentire umbras, id est animas mortuorum, ut propior stetit Ioue natus, scilicet Hercules, antro, scilicet suo, sedit incertus, id est dubius quis esset, qui tam audacter accederet, et timuit uterque, scilicet canis Herculem et Hercules canem. Ecce, scilicet post hoc, latratu graui terret loca muta, scilicet infernalia; serpens minax sibilat per totos armos, scilicet Cerberi. Fragor uocis horrende per terna ora missus umbras quoque felices exterret. Tunc ipse, scilicet Hercules, ferox rictus, scilicet canis, soluit a leua, scilicet detrahendo fauces eius, et opponit, scilicet cani, caput Cleoneum, id est caput pellis leonis Cleonei, qua utebatur pro tegmine armorum - et dicebatur leo Cleoneus a loco, qui Cleones dicitur, de quo UI Methamorphoseon: *humilisque Cleones* -, ac se clepit, id est furatur a morsu canis, ingenti tegmine, scilicet leonis, gerens magnum robur uictrice dextera. Rotat, scilicet canem, assiduo uerbere huc nunc et illuc, ingeminat ictus. Domitus canis, scilicet per hunc modum, infregit minas et lassus submisit cuncta capita, scilicet tria, cessitque toto antro, scilicet dans locum Herculi. Quarto cum dicit: extimuit, docet quomodo canis iste datus est Herculi pro munere dicens: extimuit uterque, scilicet Herculem et canem uel Herculem et me, dominus sedens solio, id est Pluto, et duci iubet, scilicet canem; me quoque petente munus dedit Alcide, id est Herculi, scilicet canem pro munere. Quinto cum dicit: tunc grauia, ostendit quomodo Hercules canem datum duxit ad superos. Et diuiditur hec pars in duas, quia primo docet quomodo canem ad superos duxit; secundo quomodo turba hominum cum gaudio ei obuiam uenit, ibi: *densa sed leto*. Quantum ad primum dicit: tunc, scilicet dato sibi cane, permulcens, scilicet Hercules, manu uincit, id est ligat, grauia colla monstri, id est canis, adamante texto, id est cathena adamantina; canis peruigil custos opaci regni, scilicet inferni, oblitus sui timidus componit aures, scilicet sicut faciunt canes quando timent uel blandiuntur, et patiens trahi, scilicet se ab Hercule, obsequens, id est obediens, ore submisso fassusque herum, id est dominum, scilicet suum, esse Herculem, pulsat utrumque latus cauda anguifera. Postquam est ad oras Tenari, id est fines Tenari, uentum et nitor lucis ignote, scilicet solis, percussit oculos, uinctus, scilicet canis, bonos animos, id est fortes animos, resumit et furens quassat cathenas uastas, id est magnas et grossas; uictorem, scilicet Herculem, pene abstulit, scilicet retrahendo uersus infernum; unde sequitur: et pronum, id est inclinatum, retro uexit et mouit gradu, id est amouit Herculem de gradu suo. Tunc et Alcides, id est Hercules, meas respexit manus, scilicet innuendo ut iuuarem eum in trahendo canem; uterque, scilicet ego et Hercules, uiribus geminis, id est geminatis, tractum canem intulimus orbi, canem dico, ira furentem et temptantem bella irrita, id est inania, quia non potuit nobis resistere. Ut uidit, scilicet canis, clarum ethera et pura spacia poli nitidi, scilicet nostri, nox, id est obscuritas inferni, orbata est, id est ablata, in terram dedit, id est deiecit, lumina, quia non potuerunt ferre lumen mundi; unde sequitur: compressit oculos et expulit, id est exclusit ab oculis suis, diem inuisum, id est odiosum sibi, aciemque, scilicet uisus, flexit retro, scilicet ne uideret lumen, atque omni, id est tota, ceruice petit terram, cum cupit, id est quia uel dum cupit, abscondi sub Herculea umbra. Deinde cum dicit: densa sed leto, ostendit quomodo turba hominum ei cum gaudio obuiauit. Et circa hoc duo facit, quia primo turbam gaudentem inducit; secundo carmen quod cantabant ponit, ibi: *natus*. Quantum ad primum dicit: sed, scilicet dum hec aguntur, turba densa gerens frontibus lauream, in signum leticie, uenit magnique Herculis canit leto clamore laudes meritas, id est quas meruit.
+
+Carmen septimum continens tripudium turbe occurrentis, quod ex persona chori inducitur, scribitur duplici metro, quorum primum est saphicum, quod constat trocheo spondeo dactilo et duobus trocheis; secundum est gliconium, quod constat spondeo coriambo pirrichio, et hoc metrum incipit ibi: *Thebis leta*. Prima pars describit descensum Herculis ad inferos, secunda reditum. Circa primum duo facit: primo describit descensum Herculis ad infernum; secundo optat se sero uenire ad illum, ibi: *sera nos*. Circa primum duo facit, quia primo docet quod iussus infernum adiit; secundo quid ibi inuenit, ibi: *sed frequens*. Circa primum duo facit, quia primo docet quod adire infernum iussum ei fuit; secundo quod adiit, ibi: *ausus*. Quantum ad primum dicit: Euristeus, id est rex ille cui famulabatur Hercules, natus properante partu - quasi dicat: non fuit natiuitas eius in partu impedita sicut natiuitas Herculis -, iusserat, scilicet Herculem, penetrare fundum mundi, id est infernum; et spoliare regem, scilicet Plutonem, tercie sortis - tercius enim frater erat Pluto et regere debuit terciam partem mundi, scilicet infernum -, hoc solum, scilicet spoliare infernum, deerat numero laborum; quasi dicat: hoc oportuit facere ad complendum numerum laborum sibi impositorum. Deinde cum dicit: ausus, docet quod audacter adiit infernum dicens: ausus est, scilicet Hercules, inire cecos, id est obscuros, aditus, uia, id est per uiam, qua tristis et nigra silua ducit ad remotos manes, id est deos infernales. Deinde cum dicit: sed frequens, docet quid in inferno inuenit, quia maximam multitudinem mortuorum. Unde dicit: sed tanta turba, scilicet mortuorum, agitur, id est agitatur, per campos silentes, scilicet inferni, quantus frequens populus, comitante magna turba, incedit per urbes auidus ad ludos noui theatri; et resume iterum: tanta turba agitur per campos silentes, qualis, id est quanta, currit ad Eleum Tonantem, id est Iouem dictum Eleum ab Elide ciuitate, in qua in honore eius celebrabantur Olimpia de quinto in quintum annum; et tunc confluebat ad certamina maximus populus, unde subdit: cum quinta estas reuocauit sacrum, scilicet Iouis. Et nota quod, computato anno in quo fuerunt ultima Olimpia preterita cum annis interpositis et anno in quo sunt Olimpia futura, fiunt quinque anni, et ideo dicit hic: quinta estas; si uero non computetur annus preteritorum uel futurorum Olimpiorum, sed tantum unus eorum cum tribus mediis, erunt quatuor, et ideo unus Olimpias continet tantum quatuor annos: in quinque enim annis possunt esse duo Olimpia. Et adhuc resume: tanta turba agitur per campos silentes, quanta turba frequentat secretam Cererem, cum hora redit longe noctis et libra equa - hoc dicit quia tunc equantur dies nocti -, libra inquam, tenens currus Phebeos, id est cum sol est in libra, cupiens sompnos quietos crescere, quia ab illo equinoctio incipit dies breuiari et nox elongari - unde festum Cereris celebratur in equinoctio autumpnali, ad quod solet confluere maximus populus, et dicit Cererem secretam, quia de nocte et in silentio agitur festum eius -, et cum Sciti, id est gentes Scithie, properant relictis tectis celebrare noctem Attici myste: mysta grece est mysterii auctor Atticus, id est Atheniensis. Celebrant ergo Scithe noctem ad honorem Cereris, sicut instituit quidam Atheniensis, qui erat huius mysterii auctor. Pars, scilicet istius multitudinis, gradiens tarda senecta tristis et satiata uita longa; quasi dicat: huius multitudinis quidam sunt senes et quidam iuuenes; de quibus subdit: pars, scilicet istius multitudinis, adhuc currit melioris eui, quia in iuuenili etate, que dicitur melior, mortui sunti unde subdit: uirgines nondum iugate thalamis, id est nondum tradite nuptui propter minorem etatem, et ephebi, id est iuuenes, nondum comis positis, quia propter minorem etatem nondum nutriebant comam, et infans doctus modo, id est recenter, nomen matris: tales enim moriuntur sicut et senes. Sed isti, qui ante senectutem moriuntur, habent hoc priuilegium in inferno, quod ante eos, ubi ambulant, portatur lumen, quod minime habent senes; unde dicit: hiis solis, scilicet qui infra etatem iuuenilem moriuntur, datum, id est concessum est, ut minus timerent, releuare noctem, id est obscuritatem inferni, prelato igne, id est portato ante eos lumine; ceteri uadunt tristes per opaca. Qualis animus est nobis remota luce, scilicet talis animus est eis, dubius scilicet et timidus - naturaliter enim homo in tenebris est timidus -, et talis est eis animus, qualis cum quisque mestus sibi sensit tota terra, id est ubique in terra, caput obrutum, id est deiectum dolore et mesticia; quasi dicat: sunt animo lugubres, tristes et timidi. Stat chaos, id est infernus, in quo omnia inordinata et confusa sunt - chaos enim confusio interpretatur -, densum, scilicet propter spissam caliginem, que est in inferno; unde sequitur: tenebreque et color malus noctis, quia nulla luce stellarum uel alterius luminaris diminutus, ac ocium mundi silentis, quia anime nichil utile operantur ibi, nubesque uacue: que faciunt tenebras nubes sunt, sed uacue, quia nullum prestant refrigerium. Deinde cum dicit: sera, docet quod non est illuc festinandum. Unde dicit: senectus sera, id est tarda, nos referat illo, id est ad locum illum; ideo autem hoc opto, quia nemo uenit sero ad id, unde, cum semel uenit, numquam reuerti potuit, et ideo quandocumque uenerimus, nimis cito erit. Quid ergo iuuat, id est prodest, properare, id est accelerare, durum fatum?, id est mortem; quasi dicat: nichil. Omnis hec turba uaga magnis terris ibit ad manes, id est omnes morientur, facietque uela, scilicet ad transfretandum, Cochito, id est fluuio infernali, inherti, id est tardo. Et conuertens sermonem ad mortem dicit: tibi, o mors, crescit omne quod uidet occasus et quod ortus, id est quicquid est in oriente uel in occidente crescit morti, quia, cum augmentum compleuerit, tendit ad mortem. Parce, o mors, uenturis, ad te scilicet, ut non ante tempus occupes eos: o mors, tibi paramur. Sis licet segnis, id est tarda uel negligens, ipsi, scilicet per nos, properamus, scilicet ad te: prima hora que dedit uitam, carpsit, id est consumpsit eam, quia continue diminuitur. Deinde cum dicit: Thebis, applaudit reuersioni Herculis de inferno. Et circa hoc tria facit: primo enim hortatur populum ad gaudium et leticiam; secundo laudat uirtutem Herculis et potentiam, ibi: *pax est*; tercio hortatur Megeram, ut Herculi uolenti sacrificare dirigat comam, scilicet ibi: *stantes*. Quantum ad primum dicit: dies leta adest Thebis. Supplices tangite aras, scilicet gratias agendo pro reuersione Herculis, cedite pingues uictimas; nurus, id est uxores filiorum, permixte maribus agitent sollempnes choros, id est choreas; cessent incole fertilis arui, id est boues, qui colunt arua, cessent scilicet ab arando, deposito iugo; quasi dicat: cessate ab operibus et applaudite Herculi. Deinde cum dicit: pax est Herculea, laudat gesta Herculis dicens: pax est manu Herculea, id est per manum et potentiam Herculis, inter Auroram, id est orientem, et Hesperum, id est occidentem, ubi apparet hora uespertina Hesperus, id est stella uespertina, et qua sol tenens medium diem negat corporibus umbras, id est in austro, ubi, sole existente in meridie, corpora nullam faciunt umbram, sicut apparet in ciuitate Cyene, secundum quod dicit Lucanus libro II: *umbras numquam flectente Cyene*; labor Alcide, id est Herculis, domuit quodcumque solum, id est omnem terram, que alluitur longo ambitu Thetios, id est maris - Thetios enim genitiuus grecus est de Thetis. Transuectus, scilicet Hercules, uada, id est ultra uada, Tartari redit pacatis, id est pacificatis, inferis, scilicet cum ipso. Iam nullus timor superest, quia nil iacet ultra inferos, scilicet quod pacari debeat. Deinde cum dicit: stantes, hortatur Herculem ordinare et disponere comam suam, ut sit aptus ad sacrificandum. Unde dicit: rege, scilicet tu Hercules, sacrificus, id est qui paras te ad sacrificandum, comas, scilicet tuas, stantes, scilicet extra debitum ordinem, populo dilecta, id est populo alba, que dicitur dilecta eo quod sit apta sacrificiis: solebant enim sacrificantes uti sertis de tali arbore ad colligandum crines.
+
+Quartus actus huius tragedie est quomodo Hercules sacrificando pro uictoria habita de Lico et orando uersus est in furiam. Et diuiditur hec pars in duas, quia primo agitur de furia Herculis et de hiis que gessit in furia; secundo ponitur carmen chori deplorantis infortunium Herculis, ibi: *lugeat ether*. Continet hoc carmen tria, quia primo disponit sacrificium pro uictoria Lici; secundo agit de furia, quam orando incurrit, ibi: *finiat genitor*; tercio de furia et actis in furia, ibi: *quod subitum*. Inducuntur in hoc carmine quatuor persone, quas effigiabant quatuor mimi, scilicet Hercules, amicus Theseus, pater Amphitrion, uxor Megera. Primo uero inducitur Hercules, qui primo nuncians Licum et suos interfectos, secundo hortatur suos ad sacrificandum, ibi: *nunc*. Quantum ad primum dicit: Licus fusus, id est uictus et occisus, ultrice dextera, scilicet mea, cecidit, id est uerberauit, ore, id est facie, terram aduersam. Nota quod supinus cecidit ad terram et facie percussit terram moribundus. Tum, id est tandem post mortem Lici, quisquis fuerat comes tyrannide, id est socius in tyrannide, iacuit et comes, id est socius, pene, quia mortui sunt sicut ipse. Deinde cum dicit: nunc sacra, hortatur suos ad sacrificandum. Et circa hoc tria facit: primo enim se uelle sacrificare promittit Ioui dicens: nunc uictor, scilicet ego, feram, id est faciam, sacra, id est sacrificia, patri et superis, scilicet diis, colamque aras meritas, id est quia meruerunt pro uictoria michi concessa, uictimis cesis. Secundo inuocat cum Ioue deos alios dicens: o belligera Pallas adiutrix et socia laborum, in cuius leua egis, id est scutum, ciet, id est mouet, feroces minas, te deprecor ore sacrifico, id est promente uerba apta sacrificio, assit Ligurgi et rubri maris domitor, scilicet Bachus, qui Ligurgum regem Tracie contempnentem Bachum, dum uellet uites eius amputare, fecit incidere crura sua et mare rubrum transfretauit, ut domaret Indos, gerens cuspidem tectam uiridi tyrso - sic depingitur ad significandum quod uinum, cum appareat dulce et iocundum, quod pretendit tyrsus uiridis, tamen latenter pungit et ledit, quod significat cuspis tecta -, geminumque numen, scilicet assit, Phebus et Phebi soror, scilicet Diana: soror sagittis aptior, unde fingitur habere arcum et sagittas siluasque incolere, Phebus, id est Apollo, lire, scilicet aptior, et ideo cum lira solet depingi; et quisquis frater meus, id est filius Iouis sicut ego sum, celum incolit, assit michi; et quasi hoc corrigens dictum suum subdit: frater non ex nouerca; quasi dicat: omnes fratres meos filios Iouis inuoco, excepto illo qui est frater meus ex nouerca, scilicet Iunone, sicut fuit Uulcanus: illum enim non inuoco. Tercio hortatur suos parare necessaria ad sacrificium dicens: huc appellite, id est adducite, greges; quicquid maius, id est preciosius, Indorum seges, scilicet profert, et quicquid legunt Arabes arboribus, id est de arboribus, odoris, id est odoriferis, conferte, scilicet in sacrificium, pinguis uapor exundet, scilicet de sacrificio. Arbor populea exornet comas nostras, sicut mos est sacrificantium, et o Theseu, tegat te ramus olee fronde gentili, id est naturali et non in serto. Secundo cum dicit: dii conditores, inducitur Theseus commemorans quosdam specialiter colendos deos; unde dicit: dii conditores urbis, scilicet Thebarum. Et est oratio imperfecta, qualis decet sacrificantes, qui solum aliquid commemorare debent absque multo sermone, et debet suppleri sic: scilicet debent inuocari cum aliis. Et hoc probat, quia solet eos colere; unde subdit: colis, id est soles colere, siluestria antra trucis, id est crudelis, Theti, id est belue illius siue serpentis, quem interfecit Cadmus, nobiles aquas, id est nobilia numina aquarum, Dirces - Dirce fons est apud Thebas; dicuntur et Dirce dee penarum ultrices -, laremque Tyrium, id est ignem Tyrium, regis aduene, id est Cadmi, qui fuit natione Tyrius uel Sidonius et condidit Thebas. Solebant antiquitus dii patrii iuxta ignem coli; et ideo dicit: colis larem Tyrium, id est solebas colere deos patrios Cadmi iuxta ignem, scilicet quia uxor sua fuit de genere Cadmi. Tercio cum dicit: date, inducitur Hercules accelerans sacrificium; unde dicit: date thura flammis, scilicet ad sacrificandum. Quarto, quia, ut supra patuit, Hercules uenit recenter ab interfectione Lici et aliorum hostium, inducitur Amphitrion pater admonens ut mundet manus sanguine hostium. Unde dicit: nate, id est fili Hercules, expia, id est munda, prius, scilicet quam sacrifices, manus manantes, id est fluentes, cruenta cede, id est hostili. Quinto inducitur Hercules hoc renuens; unde dicit: utinam cruorem capitis inuisi, id est odiosi, scilicet Lici, possem libare, id est offerre, deis! Nullus liquor gratior, id est magis gratus diis, tinxisset aras; haut ulla, id est nulla, uictima amplior, id est melior, magisque opima, id est pinguis et grata, potest mactari Ioui, quam rex iniqus, scilicet qualis fuit Licus. Deinde cum dicit: finiat, agitur de furia, quam orando incurrit. Et circa hoc duo facit, quia primo inducitur Amphitrion Herculem ad orandum instruens; secundo Hercules in media oratione furens, ibi: *ipse concipiam*. Quantum ad primum dicit: opta, o Hercules hoc, scilicet quod genitor tuus, id est Iupiter, finiat labores, scilicet tuos; detur, id est et opta ut detur, aliquando ocium quiesque fessis. Deinde cum dicit: ipse concipiam, inducitur Hercules in media oratione furens, et primo proponit eius orationem, secundo ex furia delirationem, ibi: *sed quid hoc?*. Circa primum duo facit, quia primo loquens ad patrem dicit se uelle per se concipere suam orationem; unde dicit: ipse, id est ego per me, concipiam preces dignas Ioue, scilicet ad exaudiendum, meque, scilicet ad petendum. Secundo cum dicit: stet, orat, et primo pro statu generali mundi; unde dicit: stet celum loco suo tellusque et ether, scilicet maneant in loco suo; astra eterna agant inoffensos, id est non impeditos, cursus. Secundo orat pro pace hominum dicens: pax alta, id est summa, alat gentes; labor ruris innocui teneat omne ferrum, ut scilicet nullum habeatur ad usum belli; unde sequitur: ensesque lateant, scilicet cessante bello. Tercio petit quietem maris dicens: nulla tempestas uiolenta turbet fretum, id est mare. Quarto petit cessationem a tonitruo et fulgure; unde dicit: nullus ignis exiliat irato Ioue. Quinto petit remoueri inundationes submergentes agros; unde dicit: nullus amnis nutritus hiberna, id est hyemali, niue trahat euersos agros. Sexto petit amoueri uenena dicens: cessent, scilicet a suo effectu, nulla grauis herba, id est uenenosa, tumescat succo nocituro. Septimo petit amoueri tyrannica dominia; unde dicit: non regnent tyranni seui ac truces, id est crudeles. Octauo orat pro se et petit duo: unum est ut, si facturus est aliquod scelus in terra, quod illud cito fiat et terminetur, unde quo ad hoc dicit: si tellus latura, id est passura, aliquod scelus mei, properet, id est acceleretur; secundum est quod si terra sit aliquod monstrum productura, quod illud sit suum ad debellandum, unde quo ad hoc dicit: et si quod parat, scilicet terra, monstrum, meum sit. Deinde cum dicit: sed quid hoc?, ponit furiosam eius delirationem. Ubi nota quod iam quasi immediate petiit quod, si esset facturus aliquod scelus, acceleraretur: secundum uero dispositionem Iunonis, ut primo carmine patet, furiosus interfecturus erat uxorem et liberos. Ideo, quasi exaudita sit petitio sua, statim actus est in furiam, cuius furiosam delirationem ponit dicens: sed quid hoc?, scilicet quod michi apparet, quia uisum fuit sibi quod dies uersus fuit in noctem. Unde dicit: tenebre cinxere diem. Phebus obscuro uultu meat sine nube; quasi dicat: sol obscuratur et obscuritas ista non causatur ex aliqua nube. Quis fugat diem retro - uidebatur ei quod sol mouebatur motu retrogrado ad orientem - agitque, id est cogit ire, in ortus? Unde profert nox ignota atrum, id est obscurum, caput? Unde tot stelle diurne, scilicet que deberent esse diurne et latere propter presentiam solis, implent polum? En leo, scilicet quem interfeci, primus noster labor refulget non minima parte celi, quia leo ille stellificatus magnam partem celi occupat, iraque totus feruet, id est uidetur feruere, et morsus parat, id est uidetur ac si paret se ad mordendum. Iam rapiet aliquod sidus, scilicet ut deuoret: stat minax ore ingenti, id est cum rictu magno, et efflat, id est uidetur michi efflare, ignes et iactans iubam ceruice rutilat, id est rubore igneo splendet; quicquid grauis autumpnus et gelida hyemps refert frigido spacio transiliet uno impetu, id est transiliet tantum spacium, quantum interiacet Leonem et Taurum a parte illa, qua sol transiens facit autumpnum et hyemem; quod quidem spacium continet octo signa zodiaci, scilicet Uirginem, Libram, Scorpionem, Sagittarium, Capricornum, Aquarium, Piscem, Arietem, que sunt partes due celestis circuli diuisi in tres. Ad quid autem tantum spacium transiliet subdit dicens: et petet iterum et franget tauri colla, scilicet sicut alias fecit, antequam ambo essent stellificati. De stellis Tauri habitum est carmine primo; Leo uero stellis XXXIIII lucet, ut in subiecta patet figura. Hec omnia delirando locutus est. Deinde cum dicit: quod malum subitum, docet que gesta sunt ab Hercule in furia ista. Et diuiditur in tres, quia primo inducitur Amphitrion admirans furorem Herculis subitum; secundo docet quid ab Hercule in furia sit gestum, ibi: *perdomita*; tercio admiratur Amphitrion post furiam Herculis casum, ibi: *nondum*. Quantum ad primum dicit: quod malum subitum est hoc?, scilicet quod agitat Herculem sic loquendo delirantem. Et alloquens Herculem, tamquam uolens eum reducere ad se, dicit: o nate, quo, id est quare, refers uultus acres huc et illuc, scilicet sicut solent amentes facere, acieque turbida, id est turbato uisu, uides falsum celum?, scilicet quia quod putas te uidere in celo falsum est. Deinde cum dicit: perdomita tellus, docet quid Hercules in furia sua fecit. Et primo ostendit quomodo celum et Iouem expugnare uoluit; secundo quomodo in suos deseuit, ibi: *quid hoc?*. Circa primum duo facit, quia primo ostendit quomodo in celum et Iouem deseuire disposuit; secundo quomodo Amphitrion ipsum ab impetu furioso compescere uoluit, ibi: *infandos*. Quantum ad primum sic delirando loquitur Hercules: tellus perdomita, scilicet est, tumida freta cesserunt, scilicet quando expugnaui Amazones, ut supra carmine quarto patuit, inferna regna nostros sensere impetus: celum immune est, scilicet a nobis, dignus labor Alcide, id est Herculi, scilicet inuadere celum. Ferar sublimis in alta spacia mundi, petatur ether, id est celum a nobis: pater, id est Iupiter, promittit astra: igitur licite ascendere poterimus. Quid, si negaret?, scilicet Iupiter nobis astra. Terra non capit Herculem redditque tandem superis, scilicet terra me. En omnis cetus deorum ultro, id est spontanee, uocat, scilicet me ad celum, et laxat, id est aperit, fores, scilicet michi, una uetante, id est prohibente, scilicet Iunone. Recipis, o Iupiter, et reseras polum?, scilicet michi. An traho, id est debeo trahere, scilicet uiolenter, ianuam mundi contumacis? Dubitatur?, id est estne dubium apud te, utrum debeas me sponte in celum recipere uel ego illud uiolenter rapere? Etiam, id est certe, exuam uincula Saturno et resoluam auum, scilicet meum Saturnum, contra impotens, scilicet ad resistendum michi, regnum patris impii, scilicet Iouis, qui est michi pater impius et fuit impius in patrem suum, quia expulit patrem suum Saturnum de celo et uinxit in inferno; Titanes, id est Gigantes, qui olim uolebant expugnare celum, parent bella furentes, scilicet contra Iouem, me duce, id est et ego ero dux eorum; feram saxa cum siluis, id est apportabo ad expugnandum celum, rapiamque dextra iuga plena Centauris, id est accumulabo montes quos inhabitant Centauri, scilicet ut faciam uiam ad celum, sicut olim fecerunt Gigantes. Unde subdit: Chiron, id est centaurus ille, uideat, id est uidebit, Pelion suum, id est montem illum, quem solet inhabitare, sub Ossa, alio scilicet monte, qui Ossa dicitur, Olimpus, id est mons ille, positus gradu tercio, scilicet super Ossa, perueniet in celum aut mittetur, id est si non perueniat in celum, ut sic ascendere possimus in celum per ipsum, mittetur, id est iacietur contra celum ad deiciendum ipsum. Deinde cum dicit: infandos, ostendit quomodo Amphitrion ipsum ab hoc impetu furioso compescere uoluit. Unde dicit: auerte procul sensus infandos, id est nepharios conceptus, pectoris parum sani, magni tamen, quia magnum fuit quod uoluit expugnare celum. Deinde cum dicit: quid hoc?, docet quomodo Hercules deseuit in suos. Et circa hoc duo facit, quia primo docet quomodo in suos deseuit; secundo quomodo Iunonem, quasi alienos occidisset, derisit, ibi: *bene habet*. Circa primum tria facit, quia primo ostendit quomodo delirando dicit celum expugnari; secundo quomodo uidit Furias se persequi, ibi: *seuit*; tercio quomodo in suos quasi in alienos deseuire cepit, ibi: *sed ecce*. Quantum ad primum dicit: quid hoc?, scilicet est quod uideo. Gigantes mouent arma pestifera, scilicet ad expugnandum celum. Ticius, id est gigas ille, cuius iecur extenditur ad tria iugera, profugit umbras, id est euasit de inferno, scilicet ut iuuet Gigantes contra celum, ac gerens lacerum et inane pectus, scilicet quoniam uultures in inferno lacerauerunt iecur eius, quam prope a celo stetit! Labat, id est titubat, Citheron, id est mons iuxta Thebas, alta Pallene, id est silua illa, tremit marcentque Tempe, id est loca siluarum umbrosa: hoc dicit quasi Gigantes robora auellant ad expugnandum celum. Rapuit hic, scilicet gigas, iuga Pindi, id est illius montis, hic, id est alius gigas, rapuit Ethen, scilicet alium montem, ut scilicet ex eis faciant ascensum in celum. Deinde cum dicit: seuit horrendum, ostendit quomodo uidit Furias ad se impugnandum aduenientes. Unde dicit: Erinis, id est Furia infernalis, flammifera, quia fingitur quod Furie portant faces inflammatas, seuit minans, scilicet michi, horrendum, scilicet aliquid, sonat excusso uerbere, quia excutiendo se uerberat se anguibus a collo dependentibus, sudesque adustas rogis, id est ignibus, in quibus mortui solent comburi, tendit propius ac propius in ora, scilicet mea; seua Thesiphone, scilicet que est una de numero Furiarum, uallata caput serpentibus, portam uacantem, id est carentem custodia, post raptum canem clausit opposita face, scilicet loco repaguli, ne possit aperiri. Deinde cum dicit: sed ecce, docet quomodo in suos quasi in alienos deseuit, primo docens quomodo interfecit unum filium; secundo quomodo alium, ibi: *ceteram*; tercio quomodo tercium, ibi: *parce iam*; quarto quomodo coniugem, ibi: *renuo*; quinto quomodo pater monitus est ut aufugeret, ibi: *quo te*. Circa primum duo facit, quia primo ponuntur uerba Herculis parantis arcum ad occidendum filium proprium, tamquam esset filius Lici; secundo inducitur Amphitrion ipsum arguens et mortem pueri describens, ibi: *quo se*. Quantum ad primum dicit: sed ecce proles regis inimici Lici latet, nephandum semen - hoc dicit uidens filios proprios, putans eos esse filios Lici -: hec dextera, scilicet mea, reddet uos, scilicet o filii, patri inuiso, id est odioso; quasi dicat: moriemini, sicut ipse mortuus est. Neruus, id est corda arcus, excutiat sagittas leues, scilicet propter uolatum. Sic decet mitti, scilicet ad occidendum, tela Herculea. Deinde cum dicit: quo se, inducitur Amphitrion Herculem arguens et interfectionem pueri describens. Unde corripiendo dicit: cecus furor, scilicet Herculis, quia non cognouit filios, quo se inuergit?, id est declinat. Flexit uastum arcum coactis cornibus soluitque pharetram, arundo impetu emissa, scilicet ab arcu, stridit - fugit spiculum medio collo, id est per medium collum, scilicet filii sui, relicto uulnere, scilicet mortali. Deinde cum dicit: ceteram, insequitur Hercules alium filium, similiter reputans eum filium Lici. Et primo ponitur insecutio Herculis; secundo inducuntur de morte filii uerba Amphitrionis, ibi: *en blandas*. Quantum ad primum dicit uelut insultando Lico: ceteram prolem eruat; quasi dicat: istum filium perdidit, saluet ceteros si poterit; et quasi insequens et querens alios ad occidendum dicit: quid moror omnes latebras?, scilicet perscrutari. Maius michi bellum Micenis, id est cum hominibus Lici, qui fuit de gente Micena, restat, scilicet quam sit hoc, quod interficio filios Lici. In quo autem sibi restat maius bellum docet, scilicet ut destruat edificia et ciuitatem Micenorum, sub quorum ymagine destruxit et euertit edificia et domum propriam. Unde dicit: ut Cyclopea saxa, quia Cyclopes dicuntur edificasse ciuitatem illam, euersa manibus nostris concidant. Aula, id est domus regia, disiecto, id est rupto, obice eat huc et illuc rumpatque postes, scilicet ruendo; columen, id est firmitas et rectitudo columpnarum, impulsum, scilicet a me, labet, id est titubet; procumbat, id est ad terram cadat, omnis regia. Hic uideo gnatum scelesti, id est scelerati, patris, scilicet Lici. Deinde cum dicit: en blandas, inducitur Amphitrion describens mortem secundi filii. Ubi primo temptat Herculem emollire ad parcendum; unde dicit: en tendens, scilicet filius tuus, o Hercules, blandas manus ad genua, scilicet tua, miseranda uoce rogat, scilicet ut parcas. Secundo describit interfectionem pueri dicens: scelus nephandum, triste et aspectu horridum!, scilicet fuit quod dicam. Rapuit, scilicet Hercules, dextram precantis, scilicet pueri, et furens bis ter, id est sexies, rotatum circa, id est in circuitu, misit, id est iecit; at illi, scilicet puero, caput sonuit, madent tecta cerebro disperso. Tercio docet quomodo coniunx Herculis cum tercio paruulo nato uoluit fugere dicens: at misera Megera similis furenti fugit e latebris, protegens sinu natum paruum. Quarto Amphitrion consulendo reuocat fugientem dicens: quo misera pergis? Licet profuga condaris, id est abscondaris, sinu Tonantis, scilicet Iouis, hec dextera, scilicet que filium interfecit, petet temet undecumque et feret, scilicet quo uoluerit. Quam fugam latebrasque petis? Nullus locus salutis est Hercule infesto. Amplectere ipsum pocius et tempta lenire blanda prece, quia non est aliud refugium. Deinde cum dicit: , agit de interfectione tercii filii. Et hoc habet quatuor partes, quia primo inducitur Megera misericordiam petens; secundo Hercules furibunda loquens, ibi: *renuo*; tercio Megera furiosum arguens, ibi: *quo tendis*; quarto Amphitrion interfectionem filii describens, ibi: *pauefactus*. Quantum ad primum Megera, consilio soceri reuocantis, misericordiam implorat dicens: o coniunx, scilicet Hercules, iam parce, precor, agnosce Megeram, scilicet me coniugem tuam. Hic natus uultus habitusque tuos reddit, id est assimilatur tibi; cernis, ut tendat manus?, scilicet petens misericordiam. Deinde cum dicit: renuo, inducitur Hercules furibunda loquens: uisum enim sibi est ratione furie quod coniunx fuit Iuno nouerca, que persequebatur eum. Unde dicit: renuo nouercam, id est non exaudio eam. Sequere, scilicet alios qui occisi sunt, da penas michi, id est puniam te pro delictis tuis in me, libera, id est liberabis, Iouemque pressum turpi iugo; sed ante matrem, id est priusquam interficiam matrem, hoc monstrum paruulum, id est filium, quem portas, auferam, scilicet de medio. Deinde cum dicit: quo tendis, Megera Herculem tamquam furiosum et uolentem interficere puerum, quem gestabat, arguit dicens: o amens, quo tendis, id est quid uis facere - sic solet exclamari super aggredientes scelerosa queque -, fundens sanguinem tuum?, id est occidens filium, qui est sanguis tuus. Deinde cum dicit: pauefactus, inducitur Amphitrion mortem unius filii describens. Unde dicit: infans pauefactus igneo, id est rubente ad modum ignis, uultu patris perit ante uulnus, scilicet solo timore, rapuit spiritum puer, scilicet raptim et subito emisit spiritum. Deinde cum dicit: in coniugem, describit interfectionem Megere coniugis. Et circa hoc duo facit: primo enim mortem Megere describit; secundo in se quod talia uidit inuehit, ibi: *cernere*. Quantum ad primum dicit: grauis claua, scilicet qua solebat domare monstra, nunc libratur in coniugem: perfregit ossa, scilicet eius, caput abest corpori trunco: conquassatum enim caput claua uidebatur non caput esse; unde subdit: nec usquam est, scilicet caput. Deinde cum dicit: cernere, Amphitrion in se ipsum, eo quod tam crudelia uidit, inuehit loquens ad se ipsum et dicens: o nimis uiuax senectus - quasi dicat: nimis uiuis, qui nurui et nepotibus superuixisti -, si piget luctus, id est tedio est tibi luctus tuorum, habes mortem paratam, quia potes te ipsum in mortem agere; unde subdit: indue, id est infer, tela in pectus, quibus moriaris, uel istum, scilicet Herculem, stipitem, id est in modum stipitis inflexibilem a crudelitate, cede monstrorum illitum, id est undique litum, conuerte, scilicet a furia sua. Falsum ac turpem parentem nomini tuo, id est quod falso et turpiter diceris parens talis paricide, remoue, scilicet blandiendo, ut talia furiosa dimittat, ne tue laudi obstrepat, id est ne in impedimentum laudis tue obiciatur quod talem filium habuisti. Deinde cum dicit: quo te, inducitur Theseus patrem Amphitrionem uolentem adire filium, ut reducat a furia et compescat a furiosis actibus, consulendo reuocans. Unde dicit: o genitor, scilicet Herculis, ipse, scilicet Amphitrion, quo, id est qua ratione, ingeris te obuium morti?, scilicet dum uadis ad compescendum Herculem. Quo amens pergis? Profuge et obtectus late, scilicet ne te inueniat, unumque scelus, id est mortem tuam, aufer manibus Herculeis. Deinde cum dicit: bene habet, inducitur Hercules ex furia factis suis congratulans et irridens Iunonem. Unde dicit: bene habet, scilicet quod factum est, excisa, id est destructa, est domus regis pudendi, scilicet Lici - sic enim ex furia putabat. Et irridendo Iunonem subdit: o coniunx Iouis maximi, hunc gregem, scilicet filios et uxorem, dicatum tibi cecidi, id est occidi - uerum dixit, quia placuit in hoc Iunoni, sicut ipsa predixit carmine primo, tamen Hercules non putauit uerum dicere, sed irridendo insultare -; uota te digna persolui libens - sed et hoc uerum est, quamuis furiosus aliter putaret -, et alias uictimas Argos, id est Grecos illos, qui et Argiui dicuntur, dabimus: hoc ad ueram irrisionem dictum est, quia Iuno specialiter fouebat Argos, sicut patet primo Thebaydos. Deinde cum dicit: nondum, inducitur Amphitrion post ista facta admirans casum Herculis. Et circa hoc duo facit: primo enim hortatur Herculem ad consummandum sacrificium, quod ante furiam fuerat inchoatum, dicens: o nate, nondum litasti, id est perfecisti sacrificium: consumma sacrum, id est sacrificium. Ecce hostia stat ad aras, prona ceruice expectat manum, scilicet sacrificantis; prebeo, scilicet uictimas sufficienter, occurro, scilicet in officium sacrificandi, insequor, id est te sacrificare uolentem: macta, scilicet immolando sacrificium. Secundo cum dicit: quid hoc est?, miratur et stupet casum Herculis, quia post ista furiose gesta subito decidit in sompnum, tamquam subito mortuus caderet. Primo ergo istum casum miratur; unde dicit stupendo: quid hoc est?, scilicet quod uideo de Hercule. Errat acies luminum, scilicet meorum, merorque hebetat uisus; an uideo manus Herculis trementes?; quasi dicat: dubito utrum istorum sit uerum. Uultus, scilicet Herculis, in sompnum cadit et fessa ceruice labat, id est titubat, demisso capite, scilicet sicut solent dormitantes facere; iam flexo genu totus ruit ad terram, ut ornus cesa siluis - orni sunt arbores steriles in montibus saxosis crescentes -, aut moles uiuis, scilicet cadens in mari datura portus, id est quietans mare ad stationem nauium. Secundo cum dicit: an leto, dubitat an casus ille fuerit ad mortem; unde dicit: an idem furor qui misit tuos ad mortem leto dedit?, scilicet te. Tercio cum dicit: sopor, arguit non esse mortem, sed soporem; unde dicit: sopor est, scilicet qui fecit hunc casum, cuius signum est: reciprocos motus agit spiritus, id est aspirat et respirat, quod non conuenit mortuis. Quarto cum dicit: detur, hortatur ne quis impediat eum a sompno; unde dicit: detur quieti tempus, ut uis morbi grauis uicta sompno leuet, id est releuet et sanet, pectus oppressum, scilicet furia. Quinto hortatur famulos ut interim arma sua amoueant; unde dicit: o famuli, remouete tela, ne furens repetat, ea scilicet cum euigilauerit.
+
+Carmen nonum, quod scribitur metro pindarico dimetro anapestico, continet planctum super furia Herculis. Et diuiditur in duas, quia primo plangit furiam Herculis; secundo conuertens sermonem ad filios interfectos plangit eos, ibi: *non uos*. Circa primum notandum quod, ut dictum est, carmen chori exprimit iudicia et uota uulgi, que non solum sunt uaria, sed quandoque inuicem opposita. Quam uarietatem exprimens in hoc carmine, primo plangit Herculem optando ut ad se redeat; secundo quasi mutando uotum optat ut sic maneat, ibi: *uel pocius*; tercio ut de commisso dolens se ipsum puniat et affligat, ibi: *nunc Herculeis*. Circa primum duo facit, quia primo omnia numina inuitat et precipue solem ad plangendum Herculem; secundo optat ei sanam mentem, ibi: *soluite*. Quantum ad primum dicit: lugeat ether, id est celum, magnusque parens etheris alti, id est Iupiter, et unda uaga ponti mobilis, scilicet lugeat, tuque, o feruide Titan, id est sol, qui fundis radios per terras tractusque maris fugasque noctem ore decoro, id est splendido, ante omnes, scilicet lugeas. Et quare sol ante omnes lugere debeat docet subdens: Alcides, id est Hercules, tecum, o sol, uidit obitus, id est occidentem, pariter et ortus, id est orientem, nouitque utrasque domus tuas, scilicet orientem et occidentem: utrumque enim cardinem terre adiit pro domandis monstris. Deinde cum dicit: soluite, optat ut Hercules ad mentem suam redeat. Et primo super hoc rogat deos generaliter; secundo deum sompni specialiter, ibi: *tuque, o domitor*. Quantum ad primum dicit: soluite, o superi, soluite, id est liberate, animum, scilicet Herculis, tantis monstris, flectite mentem rectam in melius. Deinde cum dicit: tuque, o domitor, specialiter super hoc rogat deum sompni. Unde dicit: tuque, o Sompne domitor malorum, quia homo dormiendo obliuiscitur mala sua, requies animi, quia per sompnum aufertur sollicitudo cogitationum, pars melior humane uite, quia per medietatem uite dormit et dum dormit minus grauatur malo, genus uolucre, id est aptum ad uolandum, matris Astree - Sompnus fingitur filius Astrei regis, cuius uxor peperit filios et filias alatas, et ideo uirgo Astrea, que tenet libram in celo, fingitur habere ales -; et o Sompne, frater languide dure Mortis, quia qui dormit uidetur similis mortuo propter ligationem sensuum, unde Secundus philosophus diffiniens sompnum dicit quod est ymago mortis, miscens falsa ueris, scilicet in sompniis, auctor certus futuri, quia per sompnia prenunciantur certitudinaliter futura, ut patuit in sompnio Ioseph. Et quandoque pessime decipit, sicut narrat Girardus in descriptione Wallie, quia quidam sompniando per tres noctes monitus est quod adiret fontem sancti Bernaci et ibi sub lapide inueniret thesaurum magnum; qui credens sompniis tociens sub eadem forma repetitis adiit predictum fontem et eleuato lapide, quem iuxta sompnium inuenit in fonte, momordit eum serpens, qui sub lapide latebat, et mortuus est, sicque per sompnum pessime deceptus fuit. Et ideo dicit: idemque pessimus, scilicet auctor futuri. O rerum pater, portus uite - sompnus enim fouet uitam in animalibus -, requies lucis comesque noctis - dies enim terminatur ad requiem sompni, cui deputatur nox -, qui uenis par regi famuloque, quia equaliter et indifferenter se habet ad omnes, placidus leuisque foue fessum, scilicet Herculem. Et o Sompne, qui cogis genus humanum pauidum leti, id est timidum mortis, discere, scilicet per similitudinem sompni, longam mortem, preme deuinctum, scilicet Herculem, torpore graui, id est detine eum in sompno. Unde sequitur: sopor alliget artus indomitos nec linquat, id est relinquat, prius torua pectora, quam pristina mens, scilicet sana, repetat cursum; quasi dicat: non euigilet quousque redeat ei mens sana. En fusus humi, id est prostratus ad terram, uolutat seua sompnia, id est crudelia, feroci corde: nondum superata est pestis tanti mali, id est non adhuc est extra furiam; solitusque mandare caput graui, id est ponderose, claue, quia utebatur claua pro puluinari, dextera uacua, quia nichil habebat in manu, querit pondera, id est clauam ponderosam, iactans brachia motu uano, quia iam pater Amphitrion, quando cecidit in sompnum, fecit asportari et abscondi arma sua. Nec adhuc omnes expulit, scilicet a mente, estus, id est motus furiosos, sed ut unda uexata ingenti notho, id est magno uento australi, seruat longos tumultus et tumet iam cessante uento; supple: sic adhuc Hercules retinet aliquos motus furie, qua agitatus est. Pelle, id est depelle, o Sompne, insanos fluctus, id est motus, animi, pietas uirtusque redeat uiro, scilicet Herculi. Deinde cum dicit: uel sit pocius, mutat uotum ad ymaginem uulgi dicens: uel sit pocius mens concita, id est agitata, motu uesano, id est furioso: eat error cecus qua cepit, scilicet uia; quasi dicat: maneat in errore et furia, ne scienter committat scelera, quia magis excusatur qui furore agitatus errat et delinquit, quam qui scienter et sana mente committit scelus. Unde subdit: solus furor, o Hercules, te insontem, id est innocentem facit; proxima sors est puris manibus, id est innocentibus et mundis a scelere, nescire nephas, quia peccatum ignorantie ex genere suo minus habet de culpa ceteris peccatis. Deinde cum dicit: nunc Herculeis, optat ut doleat et se ipsum affligat propter scelera commissa. Unde dicit: nunc sonent pectora percussa Herculeis manibus; quasi dicat: more dolentium percutiat pectus suum manibus suis; uerbera uictrice manu pulsent lacertos solitos ferre mundum, id est celum; quasi dicat: brachia sua percutiantur uerberibus; audiat ether uastos, id est magnos, gemitus, audiat regina atri, id est nigri, poli, id est inferni, quem fingunt poete habere sub se polum antarticum, ut supra tactum est carmine quinto, feroxque Cerberus latitans imo antro qui gerit colla uincta uastis, id est magnis, cathenis, supple: audiat uastos gemitus Herculis. Resonet chaos, id est infernus, mesto clamore, scilicet propter gemitus Herculis, undaque patens lati profundi, scilicet fluminis inferni; et ether, scilicet resonet, qui tamen senserat melius tua tela: o Hercules, ether, id est superior mundus, melius sensit tela Herculis quam infernus, quia ad maiorem utilitatem domata sunt monstra, quam canis infernus raptus. Pectora obsessa tantis malis, o Hercules, sicut tua sunt, non sunt ferienda leui ictu: uno planctu, scilicet tuo, sonent tria regna, scilicet etheris, in quo est regnum Iouis, maris, in quo est regnum Neptuni, terre, in qua est regnum Plutonis. Et optans ut puniatur armis propriis subdit: et tu, arundo fortis, collo suspensa decus ac telum - hoc dicit quia Hercules portauit hanc arundinem et ad decorem et ut uteretur ea pro telo -, leuesque pharetre, date sera uerbera tergo fero, scilicet Herculis, quia uobis usus est ad perpetrandum scelus quod fecit; cedant robora fortes humeros stipesque potens oneret nodis, scilicet suis, duris pectora, scilicet Herculis; et isto modo omnia que solebant esse Herculis arma plangant tantos dolores, quantos scilicet meruerunt scelera sua. Deinde cum dicit: non uos, plangit filios Herculis occisos, dirigens sermonem ad eos et dicens: non uos, o pueri, comites patrie laudis ulti reges seuo uulnere, id est non fuistis socii patris uestri in laude ad ultionem capiendam de regibus, non fortesque manu flectere membra Argiua, id est Greca, palestra, id est lucta, id est non fuistis fortes ad luctandum cum Antheo libico, sicut fuit pater uester, ut supra habitum est carmine tercio; et dicit Argiua palestra, quia ludus ille, scilicet lucta, apud Argos, id est Grecos, fuit primo inuentus. Et resume: non fortes manu, scilicet fuistis, flectere fortes forti cestu, scilicet sicut Hercules flexit et deuicit cestibus Ericem, ut patuit supra carmine tercio, tamen ausi iam; quasi dicat: etsi non fuistis comites patris in talibus magnis, tamen tales eratis quando pater uos occidit, quod eratis ausi leue telum Scithici Coriti - Coritus nomen ciuitatis est in Scithia, ubi fiebant talia tela leuia -, missum librare certa manu figereque ceruos tutos fuga, id est qui se tuentur fugiendo, nondumque terga fere iubate, scilicet ausi figere - cuiusmodi fera fuit leo, quem pater interfecit -, ite, umbre, id est anime corporibus exute, ad portus Stigios, ite, innocue, id est innocentes, quas scelus, scilicet paternum, patriusque furor oppressit, id est opprimendo corpora uulneribus expulit, in primo limine uite, id est in etate iuuenili. Ite, o pueri, genus infaustum, id est generatio infelix, per iter triste noti laboris, id est famosi laboris - descensus enim Herculis ad infernum fuit labor inter alios famosus -; ite, uisite reges iratos, scilicet qui sunt iudices in inferno, sicut Eacus, Radamantus et Minos.
+
+In carmine decimo, quod est ultimum et scribitur metro iambico archilochico, ponitur actus quintus huius tragedie, et est reuersio Herculis ad sensum suum, dolentis super commissis. Et primo inducitur Hercules inquirens de cede facta et ad uindicandum inardescens; secundo cognoscens se reum et se occidere uolens, ibi: *miserere*; tercio a sua morte desistens, fugam tamen et latibulum querens, ibi: *iam parce*. Circa primum tria facit, quia primo uelut ignorans querit ubi sit; secundo cedem suorum iam factam animaduertit, ibi: *certe redimus*; tercio de hiis que acta sunt inquirit, ibi: *ubi est parens?*. Quantum ad primum dicit: quis hic locus, scilicet est ubi ego sum, que regio, scilicet est ista, que plaga mundi?, scilicet est ista. Ubi sum? Sub ortu solis, id est sum ego in oriente, an sub cardine, id est polo, glacialis Urse?, id est sub polo in quo est Ursa, sub qua est continua glacies: iste est polus septemtrionalis; quasi dicat: sum ego in aquilone? Numquid extrema tellus maris Hesperii, id est occidentalis, dat hunc modum Occeano?, id est numquid ista terra, in qua sum, est terminus occidentalis Occeani, id est numquid sum ego in occidente? Quas trahimus auras?, id est cuius terre aerem respiramus? Quod solum, id est que terra, subest fesso?, scilicet michi. Deinde cum dicit: certe redimus, aduertit Hercules cedem suorum iam factam. Unde dicit: certe redimus, id est rediuimus, scilicet de inferno, sed unde uideo prostrata domo, scilicet mea, cruenta, id est sanguinolenta et cruore infecta, corpora?, scilicet meorum. An nondum mens, scilicet mea, exuit inferna, id est infernalia, simulacra? Post reditus quoque feralis turba, id est mortifera turba, oberrat oculos meos?; quasi dicat: an est ita, quod uideo domum meam prostratam, filios et coniugem interemptos, uel adhuc errat uisus propter ymagines simulacraque monstrorum, que uidi in inferno? Pudet fateri: paueo, scilicet ex uisis; et nescio quod malum, nescio quod grande animus presagit michi; quasi dicat: cor meum dictat aliquod magnum malum michi futurum. Deinde cum dicit: ubi est parens?, inquirit ut certior reddatur de hiis que acta sunt. Et circa hoc tria facit: primo admiratur et inquirit auctorem eorum, que gesta sunt circa se ipsum; secundo auctorem cladis suorum, ibi: *quod nephas*; tercio patris sui et Thesei admiratur gestum et uultum, ibi: *cur meos*. Quantum ad primum dicit: ubi est parens?, meus scilicet Amphitrion. Ubi illa coniunx animosa grege tot natorum?, id est Megera uxor mea, que de multitudine filiorum superbire solebat. Cur latus leuum, scilicet meum, uacat spolio leonis? Quonam abiit tegmen meum idemque thorus mollis Herculeo sompno? Pelle enim leonis utebatur de die pro tegmine contra arma impetentia et de nocte pro strato. Ubi tela? Ubi arcus? Quis potuit detrahere arma michi uiuo? Quis tanta spolia, scilicet sicut sunt arma mea, abstulit, et quia dici poterat, sicut et uerum fuit, quod ipso dormiente fuerunt ablata, hoc quasi euacuans subdit: ipsumque sompnum Herculis quis non horruit?; quasi dicat: tam horrendus fui dormiendo, quod nullus auderet michi appropinquare. Unde ex hoc arguit quod Iupiter aliquem de nouo genuerit, qui talia ausus fuit facere: libet, libet meum uictorem uidere. Exurge, uictor, scilicet meus, et ostende michi quem nouum, scilicet filium, genuit pater, scilicet Iupiter, celo relicto; quasi dicat: non potest hoc esse, quod aliquis hoc fecerit, nisi aliquis genitus nouiter a Ioue; cuius incestu, id est illicita generatione, stetit nox longior quam nostra, ratione cuius scilicet ille sit me fortior et possit me uincere. Deinde cum dicit: quod cerno nephas?, inquirit auctorem cladis suorum. Et circa hoc duo facit: primo quis fuerit auctor cladis inuestigat, unde dicit: quod cerno nephas?, id est quam crudele. Nati, scilicet mei, iacent confecti cruenta cede, id est crudeli morte, perempta coniunx, scilicet est. Quis Licus regnum obtinet?; quasi dicat: ubi est ille Licus qui regnat? Quis ausus est moliri, id est machinari, Thebis tanta scelera reuerso, scilicet de inferno, Hercule?, scilicet me. Quisquis colis loca Hismeni, id est illius fluuii, quisquis Actea, id est Greca, arua, scilicet colis, qui colis regna Pelopis Dardanii, id est Frigii, regna dico pulsata gemino mari, Ionio et Frixeo - Isthmos est mons uel promunctorium distinguens duo maria predicta et spectat ad regnum Thebanorum, quod tenuit Pelops post patrem suum Tantalum, qui ex parte matris Frigius erat -, quisquis ergo colis loca predicta, succurre michi et indica auctorem seue cladis, que michi contigit. Et nisi michi indicaueritis, ruat ira, scilicet mea, in omnes, id est in omnes deseuiam, nisi indicaueritis quis fecerit hoc; unde subdit: quisquis michi non monstrat hostem hostis est michi. Secundo cum dicit: uictor, hostem quasi latentem ad pugnam prouocat. Unde dicit: o uictor Alcide, id est Herculis, lates? Procede, scilicet in publicum, seu, scilicet tu talis es, quod uindicas currus truces, id est crudeles, Tracis cruenti, scilicet sicut ego feci - Tracem cruentum uocat Diomedem regem Tracie, qui equos currum pauit humanis carnibus, quem Hercules interfectum posuit pabulum equis suis -, siue Gerionis pecus, scilicet sicut ego qui Gerionem regem Hispanie triformem interfeci et armentum eius abduxi, ue, id est uel, Libie dominos, scilicet uindicas tibi, scilicet Antheum et tales, quos ego deuici; quasi dicat: tu, uictor, etiam si talis et tam fortis sis, quod audes tibi uindicare quod possis talia facere, qualia iam tacta sunt, procede ad congrediendum mecum; nulla mora pugnandi est, scilicet a parte mea. En nudus asto, scilicet paratus ad excipiendum hostem; uel, id est saltem, licet, id est licitum sit, scilicet tibi, petas inermem, scilicet armis meis, que michi abstulisti et habes penes te. Deinde cum dicit: cur meos, miratur et stupescit de gestu et uultu Amphitrionis et Thesei. Et circa hoc duo facit: primo enim hanc admirationem ponit; secundo auctorem cladis huius sibi indicari ab Amphitrione et Theseo petit, ibi: *quis meos*. Quantum ad primum dicit: cur Theseus paterque fugit uultus meos? Cur condunt, id est abscondunt, ora sua? Differte fletus. Deinde cum dicit: quis meos, auctorem necis requirit. Et primo a patre dicens: genitor, profare quis omnes meos dederit simul neci; quid siles? Secundo petit idem a Theseo dicens: at tu, Theseu, ede, id est profer auctorem cladis, et hoc fideliter, unde subdit: sed tua fide, Theseu, supple: ede quis sit auctor cladis. Tercio utriusque taciturnitatem et uultum arguit; unde dicit: uterque, scilicet uestrum, tacitus ora pudibunda obtegit furtimque fundit lacrimas in tantis malis, cum tamen manifeste magis esset flendus uel indicandus auctor, ut haberetur uindicta; quod est pudendum, scilicet propter quod obtegitis uultus uestros. Numquid potens dominator urbis Argiue, id est Grece, scilicet est nobis pudendus, numquid agmen infestum michi tanta clade obruit uos pereuntes?, scilicet ut debeatis sic flere. Quarto cum dicit: per te meorum, adiurat patrem ut indicet auctorem cladis. Et circa hoc duo facit, quia primo adiurat; secundo subdit de hoc breuem dialogum inter patrem et Herculem, ibi: *tacita*. Quantum ad primum dicit: o genitor, precor te per laudem facinorum, id est factorum, meorum numenque nominis tui semper michi secundum, id est prosperum, fare, id est dic. Quis domum, scilicet meam, fudit? Cui preda iacui?, id est quis me depredauit auferens arma mea? Deinde cum dicit: tacita, subdit dialogum Amphitrionis et Herculis. Et primo respondet Amphitrion adiuratus, quasi consulendo dicens: tacita sic abeant mala; quasi dicat: peiora erunt si dicantur. Secundo obicit Hercules dicens: ut ego sim inultus?; quasi dicat: debent mala sic taceri, quod ego non possim uindicari? Tercio respondet Amphitrion dicens: sepe uindicta obfuit, id est nocuit, et ita noceret michi et etiam tibi, si uindicares. Quarto obicit Hercules dicens: quisquisne segnis tanta tolerauit mala?; quasi dicat: ista mala sunt ita magna, quod unus homo segnis non toleraret ea sine ultione. Quinto respondet Amphitrion dicens: maiora quisquis timuit, scilicet et timendo ne maiora euenirent mala, destitit ab ultione. Sexto obicit Hercules dicens: o pater, etiam quicquam timeri potest maius aut grauius hiis?; quasi dicat: non uidetur. Septimo respondet Amphitrion et docet quod sic; unde dicit: ista pars cladis quam nosti quotane est?; quasi dicat: uel modica respectu illius quod nescis; latet enim te quod tu ipse furiosus hoc fecisti; unde patet quod potest esse quod sit aliquid grauius illo quod tu scis. Deinde cum dicit: miserere, Hercules se ipsum reum cladis facit et cognoscit et in se ipsum seuire incipit. Et circa hoc duo facit, quia primo se reum cognoscendo a patre ueniam petit; secundo in se ipsum deseuire incipit, ibi: *nunc parte*. Circa primum duo facit: primo enim genitori suo, ut auctorem cladis indicet, humiliat dicens: o genitor, miserere, scilicet mei, ut non plus celes quod peto scire, tendo supplices manus, scilicet rogando ut petitioni mee annuas. Secundo cum dicit: quid hoc?, se reum cladis cognoscit; unde dicit: quid hoc?, scilicet est quod in manu mea apparet. Manus refugit, scilicet ne extendatur, quia infecta est sanguine - hic, id est in manu mea, errat scelus, id est apparet error sceleris mei. Unde hic cruor?, scilicet qui apparet in manu mea. Et quasi respiciens circa se et uidens arma sua ait: quid illa arundo, id est sagitta, tincta Lernea nece, scilicet quando interfeci ydram in Lerna, madens leto, id est morte, puerili? Iam uideo tela nostra. Non quero manum, scilicet que hoc fecit, quia ego reus sum et non alius, quia quis potuit arcum tendere - quasi dicat: nullus alius a me -, aut que dextra sinuare, scilicet trahendo ad se, neruum, scilicet potuit, uix michi cedentem. Tercio cum dicit: ad uos, se reum exclamat dicens: ad uos reuertor, o genitor, scilicet ut me reum cognoscam; nostrum scelus est, scilicet quod factum est; iacuere, scilicet filii et uxor mortui: scelus nostrum, scilicet illud, est. Deinde cum dicit: luctus, pater Amphitrion scelus Herculis attenuat et excusat dicens: istic, id est in hoc, luctus est tuus, scilicet pro coniuge et filiis; crimen nouerce, scilicet Iunonis, que te in furiam egit et furentem ad hoc compulit: hic casus culpa caret, scilicet a parte tua. Deinde cum dicit: nunc parte, inducitur Hercules in se ipsum deseuiens. Et circa hoc tria facit, quia primo deos ut ipsum puniant exorat; secundo arma exigit, ut illa comburat, ibi: *dira Furiarum*; tercio exigit arma, ut se interficiat, ibi: *non sic*. Circa primum duo facit, quia primo deos ut ipsum puniant exorat; secundo pater ipsum tamquam iterum furentem deplorat, ibi: *nondum*. Quantum ad primum dicit Hercules: o genitor, scilicet Iupiter, oblite nostri, nunc tona ex omni parte iratus, scilicet contra me, uindica nepotes, scilicet filios meos occisos, saltem sera manu. Sonet mundus stelliger, per tonitrua tua, hic polus et ille iaculetur flammas, id est fulgurando; Caspie rupes, scilicet que sunt multum scopulose uersus Indiam, trahant corpus, scilicet meum, ligatum atque auida ales, scilicet ad cadauere, id est uultur uel Arpia, de qua supra habitum est, uel aquila, que posita est ad cor Promethei, qui dicitur homines de luto finxisse et in celum ascendisse ignemque inde furto sublatum hominibus dedisse; unde dii irati ipsum in monte Caucaso ligauerunt ad saxum et cordi eius apposuerunt aquilam. Ideo subdit: cur uacant scopuli Promethei?; quasi dicat: utinam non uacent, sed alligetur eis corpus meum. Paretur uertice immenso latus abruptum Caucasi nudumque siluis pascens feras uolucresque - supple: ut ego ibi alliger -, et illa Simplegas: Simplegas nomen indeclinabile est et est nomen periculi marini; est enim locus ubi apparent quasi rupes uage, que nunc mouentur ad litus, nunc ad inuicem colliduntur, ex quarum collisione aqua exprimitur in altum; unde dicit: Simplegas illa, scilicet parte, qua artat pontum Scithen, id est Scithie, distendat alto, scilicet mari, manus, scilicet meas, uinctas hinc et hinc, cumque reuocata uice in se coibunt actisque, id est motis, utrimque rupibus inquieta mora montium, id est rupium magnarum ad modum montium, saxa expriment in celum, id est in aerem, mare medium, scilicet per collisionem, ego iaceam, scilicet in medio; quasi dicat: uinciantur manus mee ad istas rupes et cum ab inuicem mouentur distrahant me, quando coeunt ut inuicem collidantur, iaceam in medio, ut conterant me. Quin, id est cur non, aceruans congesto nemore aggerem structum corpus, scilicet meum, sparsum cruore impio, scilicet coniugis et filiorum, cremo?, id est comburo. Deinde cum dicit: nondum, pater Amphitrion deplorat Herculem, tamquam iterum furentem. Unde dicit: pectus, scilicet Herculis, attonitum nondum tumultu, scilicet furioso, caret, mutauit iras, scilicet conuertendo eas in se ipsum; unde dicit: quodque furor habet proprium, in se deseuit. Deinde cum dicit: dira Furiarum, poscit Hercules arma ut comburantur in mortuorum exequias. Et circa hoc duo facit, quia primo sibi ultimam penam optat; secundo arma, ut comburantur, postulat, ibi: *huc ensem*. Quantum ad primum dicit: dira loca Furiarum et inferorum carcer et plaga decreta turbe sonti, id est nocenti - isti nominatiui stant absolute -, et si quod exilium latet ulterius Erebo, id est inferno, ignotum Cerbero et michi, huc, id est in hoc exilium et in hec loca, abde, id est absconde, me, o Tellus; ibo mansurus ad ultimum finem Tartari. O pectus, scilicet meum, nimium ferum!, id est crudele. O liberi, quis uos sparsos per omnem domum deflere digne poterit? Nescit hic durus uultus, scilicet meus, lacrimari malis. Deinde cum dicit: huc ensem, postulat arma, ut comburantur in exequiis mortuorum. Et circa hoc duo facit, quia primo facit quod dictum est; secundo supponit breuem dialogum inter Theseum et Herculem, ibi: *quis nomen*. Quantum ad primum dicit: huc date ensem, huc date sagittas, huc date uastum stipitem. O puer, tibi frangam, id est in exequias tuas, tela nostra, tibi rumpemus arcus nostros; at grauis stipes ardebit tuis umbris; ipsa pharetra frequens, id est plena, telis Lerneis, id est quibus uulneraui ydram Lerneam, ibit in rogos tuos, id est comburetur cum corpore tuo; dent arma infausta, id est infelicia, penas, id est puniantur arma. Uos quoque, o pueri, quos interfeci, cremabo telis meis. In fine autem Iunoni, que eum ad hec mala impulerat, insultans execrando dicit: o nouercales manus, scilicet execror. Deinde cum dicit: quis nomen, breuem dialogum Thesei et Herculis ponit. Primo enim Theseus Herculem arguit de eo quod factum suum tamquam sceleratum plangit, cum non ex malicia culpe, sed ex errore ignorantie processerit; unde dicit: quis umquam addidit errori nomen sceleris? Et respondens Hercules ait quod etsi non sit scelus, tamen magnitudo erroris tenet locum sceleris; unde dicit: sepe error ingens sceleris locum obtinet. Tercio Theseus Herculi patientiam in tanto malo suadet; unde dicit: nunc Hercule opus est, id est ut sis Hercules, id est nunc indiges esse uir fortis ut uere dicaris Hercules; perfer, id est patienter et fortiter sustine, hanc molem mali. Deinde cum dicit: non sic, exigit arma Hercules, ut se interficiat. Et circa hoc duo facit, quia primo arma exigit; secundo docet quomodo ea obtinuit, ibi: *si uiuo*. Circa primum duo facit, quia primo instantiam Herculis in petendo arma ponit; secundo inter Theseum et Herculem dialogum subdit, ibi: *perimes*. Circa primum tria facit, quia primo inducitur Hercules arma ad se occidendum instanter petens; secundo Amphitrion scelus hoc obsecratione dissuadens, ibi: *per sancta*; tercio Hercules propositum suum defendens, ibi: *cur animam*. Quantum ad primum dicit: pudor furore extinctus, scilicet in me, non sic cessit, id est recessit, ut fugem omnes populos aspectu impio; quasi dicat: non ita ex furia totaliter pudorem perdidi, ut tam terribilis appaream, quod omnes homines fugiant me. O Theseu, flagito arma, arma subtracta redde michi propere, id est statim. Si mens est michi sana, reuerte, id est reporta, tela manibus, id est restitue manibus meis tela: potest enim hoc secure fieri; si furor remanet, pater, scilicet qui impedis ne arma reddantur, recede, scilicet ne pereas mecum: mortis inueniam uiam, scilicet quia occidam me. Deinde cum dicit: per sancta, Amphitrion obsecrando dissuadet Herculi, ne se occidat. Unde dicit: *o Hercules, precor per sancta sacra generis, id est per iura sanguinis ueneranda, perque utrumque ius nominis mei, scilicet quia dicor pater tuus, uel quia matrem uxorem habeo, uel quia auctor sum tui*; unde subdit: siue me auctorem uocas siue tu parentem, scilicet quia sum uir matris et educator tuus; perque canos, scilicet meos, uenerandos piis, scilicet filiis, parce deserte senecte, scilicet mee, annisque fessis, id est michi fesso multitudine annorum; reserua temet, scilicet in uita, unicum, scilicet existens, firmamentum domus lapse, unum lumen, scilicet tu existens, afflicto, scilicet michi, malis. Nullus fructus laborum, scilicet tuorum, ex te contigit, scilicet michi, scilicet quia numquam te in quiete frui potui; semper aut dubium mare aut monstrum timui, scilicet quia pro remedio contra talia oportuit mittere Herculem; quisquis rex seuus toto orbe nocens furit manibus, id est agitatus diis infernalibus, qui manes dicuntur, aut aris, id est agitatus sacris penetralibus, a me timetur, scilicet quia ad eum domandum oportet mitti Herculem; semper absentis pater, scilicet sum, peto fructum tui aspectumque et tactum. Deinde cum dicit: cur animam, inducitur Hercules intentionem suam de se ipso occidendo defendens. Unde dicit: nichil est, id est nulla ratio est, cur detineam morerque amplius animam, scilicet meam, in luce ista, id est in ista uita: cuncta iam amisi bona, mentem, arma, famam, coniugem, natos, manus, etiam furorem, qui saltem, dum affuit, dolorem, quem habeo, exclusit. Nemo mederi queat, id est poterit, animo polluto, scilicet scelere, qualis est animus meus: scelus morte sanandum est. Deinde cum dicit: perimes, ponit dialogum Thesei et Herculis. Primo ergo obicit Theseus dicens: perimes, id est occides, parentem, scilicet si perstiteris in hac ira. Respondet Hercules: ne possim facere, scilicet occidere parentem, occidam, id est occumbam, scilicet interficiendo me ipsum. Tercio obicit Theseus dicens: genitore coram?, id est uis tu occidere te in presentia patris? Quarto respondet Hercules quod non debet patri esse horrori, quia tam crudelia fecit alia coram patre; unde dicit: hunc, scilicet patrem, docui cernere nephas, scilicet quando in presentia eius interfeci coniugem meam et nepotes suos. Quinto Theseus ut sibi indulgeat rogat dicens: intuens pocius facta, scilicet tua, memoranda omnibus peto a te ueniam unius criminis, scilicet ut indulgeas tibi hoc unum crimen. Sexto arguit Hercules hoc non esse faciendum; unde dicit: ipse dabit sibi ueniam, qui nulli dedit?, quasi dicat: non est hoc iustum. Laudanda feci iussus, scilicet ab alio; hoc unum, scilicet crimen, meum est, id est a me ipso feci. Et conuertens sermonem ad patrem obsecrando petit arma dicens: succurre, genitor; siue te pietas mouet, scilicet quam debes habere erga nurum et nepotes, seu triste fatum, scilicet quod nunc euenit de morte eorum, siue decus uirtutis, scilicet mee, uiolate, scilicet nunc per scelus commissum; effer arma; uincatur fortuna, scilicet michi aduersa, dextera mea. Septimo inducitur Theseus adhuc instans ut Hercules sibi parcat; unde dicit: patrie quidem preces sunt satis efficaces, scilicet quantum in ipso est, sed tamen, o Hercules, mouere quoque nostro fletu, scilicet ut parcas tibi. Surge et solito impetu perfringe aduersa. Resume nunc tuum animum nulli malo imparem, nunc agendum est tibi magna uirtute, scilicet ut tuum impetum compescas: ueta Herculem irasci, scilicet quia non decet hoc uirum tante uirtutis. Deinde cum dicit: si uiuo, ostendit quomodo Hercules arma obtinuerat. Et diuiditur hec pars in quatuor, quia primo inducitur Hercules sibi, nisi arma reddantur, peiora comminans; secundo Amphitrion arma Herculi restituens, ibi: *uox est*; tercio Hercules ad se occidendum telum applicans, ibi: *hoc nunc*; quarto Amphitrion Theseo conquerens et ab eo auxilium postulans, ibi: *ecce quam*. Circa primum tria facit: primo enim mortem sibi preeligendam demonstrat dicens: si uiuo, feci scelera, et ita erat uita mea scelerata; si morior, tuli, id est passus sum scelera; quanto ergo melius est pati scelus quam facere - sicut probat Boetius IIII Consolationis; cui consonat illud Epistularum Ouidii: *estque pati penam quam meruisse minus* -, tanto magis est mors mea melior quam uita. Secundo cum dicit: purgare, animat se ipsum in mortem propriam dicens: purgare terras, scilicet monstris, propero; quasi dicat: hoc est officium meum. Sed iamdudum oberrat michi monstrum impium, seuum et immite ac ferum, scilicet ego ipse, qui tamquam impius et seuus filios interfeci et coniugem; agedum, aduerbium exhortandi est, conare aggredi, scilicet illud monstrum, dextera, scilicet tua; ingens opus, scilicet erit illud, amplius, id est plus ualens, bis seno labore, id est duodecim laboribus meis. Tercio cum dicit: ignaue, tarditatem suam in aggrediendo se ipsum arguit, improperando ferocitatem in coniugem et prolem; unde dicit: ignaue, cessas, scilicet aggredi te ipsum, in pueros modo pauidasque matres fortis?, scilicet fuisti. Quarto cum dicit: arma nisi, Hercules sibi peiora comminatur, nisi arma reddantur; unde dicit: nisi arma dentur michi, aut excidam omne nemus Tracis Pindi - Pindus est nomen montis nemorosi in Thessalia, que est pars Tracie, ubi nimphe habitabant -, lucosque Bachi, id est qui consecrantur Bacho et in quibus celebrantur orgia eius, et iuga Citheronis - Citheron mons est iuxta Thebas -, mecum cremabo, aut tota tecta cum domibus, id est familiis, suis dominisque, templa Thebana cum omnibus deis supra corpus meum excipiam atque uersa urbe condar, id est sepeliar, et, si media, id est ea que sunt in medio ciuitatis, immissa, super me, incident humeris fortibus leue pondus, id est si omnia posita super humeros meos sint pondus leue fortibus humeris, septemque portis, scilicet ciuitatis Thebane, non satis premar, omne onus quo mundus sedet media parte uertam in caput meum dirimamque, id est scindam uel frangam, superos, id est superiorem partem mundi. Redde arma, scilicet si uis quod iste non faciam. Deinde cum dicit: uox est digna, inducitur Amphitrion hiis permotus ostendens arma. Unde primo sub yronia loquens dicit: uox est digna, scilicet ista, qua indicabo ubi sunt arma, genitore Herculis; quasi dicat: non est digna, quia magis debet uelle genitor Herculis quod Hercules non habeat arma, quam quod habeat, et ideo inuitus dico quod sequitur: en puer cecidit peremptus hoc spiculo, scilicet quod tibi ostendo et trado, Iuno emisit hoc telum manibus tuis. Deinde cum dicit: hoc nunc, inducitur Hercules ad occidendum se telum acceptum applicans. Unde dicit: ego nunc utar hoc, scilicet telo contra me ipsum. Deinde cum dicit: ecce quam, inducitur Amphitrion Theseo conquerens et ab eo auxilium postulans. Et hec pars habet duas: primo enim conquerens a Theseo auxilium postulat; secundo conuersus ad Herculem comminatur se uelle se ipsum occidere, nisi Hercules a se occidendo desistat, ibi: *sic statue*. Quantum ad primum conquerendo de Hercule dicit: ecce quam miserum cor, scilicet meum, palpitat metu, scilicet ne Hercules se occidat; ferit, id est percutit cor palpitans, corpus, scilicet meum, sollicitum, scilicet circa Herculem. Arundo est aptata, scilicet ab Hercule ad se occidendum. Ecce iam facies, scilicet Herculis, uolens scelus sciensque, dum uult scilicet se occidere. Pande, o Theseu, quid fieri iubes?, id est quod das consilium? Nichil rogamus, scilicet Herculem, quia rogando non proficimus: dolor in tuto est, id est securi sumus de dolore nostro. Tu, o Theseu, natum potes seruare michi, tu solus, necdum euasi ipse, scilicet ego, maximum metum: haut potes, id est non potes, me miserum facere, quia iam miserrimus sum, felicem potes, scilicet facere, seruando scilicet Herculem. Deinde cum dicit: sic statue, conuersus ad Herculem minatur sibi mortem, si Hercules se occidat. Unde dicit: o Hercules, sic statue, quicquid statuis, id est quicquid in proposito tuo firmas, ut scias, id est consideres, causam tuam, scilicet pro qua te uis occidere, famamque in arto, id est in stricto, et in ancipiti, id est in dubio, stare; quasi dicat: dubium est ualde et artum utrum causa tua, pro qua te occidis, et fama tua sit approbanda apud posteros uel non, et si approbetur, ualde arte, id est inter ualde paucos erit approbata; et ideo tu, qui ad laudem et gloriam uis occidere te, bene debes hoc scire et considerare: aut uiuis aut occidis, scilicet me, quia tecum moriar. Teneo in primo ore, id est in primo uerbo oris tui, quia si dixeris te uelle mori, moriar, si dixeris te uelle uiuere, uiuam - in primo ergo ore teneo hanc animam, scilicet meam, leuem, quia faciliter expelletur a corpore, fessamque senio nec minus quassam malis, scilicet quam senio. Tam tarde dat aliquis uitam patri?, scilicet sicut tu, qui differs dicere unum uerbum, quo consolatus uiuam; quasi dicat: numquam aliquis sic. Non feram ulterius moram, scilicet quin moriar; unde subdit: pectus letale, id est mortale, induam ferro impresso: hic, hic iacebit, scilicet me mortuo, scelus Herculis sani; quasi dicat: dicetur quod Hercules in sana mente existens occidit patrem, quod est maior insania quam interficere aliquem in furia. Deinde cum dicit: iam parce, inducitur Hercules a se occidendo desistens et patri ne moriatur suadens. Et circa hoc duo facit: primo enim suadet patri ne se occidat, promittens se uelle uiuere; unde ait: parce, genitor, iam parce, scilicet ne occidas te, iam reuoca manum. Succumbe, uirtus, id est fortitudo Herculis, succumbe, id est obedi patri; unde uelut exponens subdit: perfer imperium patris. Eat hic labor, scilicet quo resisto proposito meo pro saluando patre, ad labores Herculeos, scilicet alios, id est computetur hic labor inter alios labores: uiuamus, o pater. Secundo Hercules conuersus rogat Theseum ut patrem leuet. Et circa hoc duo facit: primo enim rogat Theseum ut patrem leuet, manum suam pollutam allegans; secundo inducitur Amphitrion illam manum specialiter apprecians, ibi: hanc ego. Quantum ad primum dicit: o Theseu, alleua solo, id est a terra, artus parentis afflictos. Dextera, scilicet mea, scelerata refugit contactus pios, scilicet quales sunt contactus paterni. Deinde cum dicit: hanc ego, inducitur Amphitrion manum Herculis apprecians. Unde dicit: hanc ego manum, scilicet quam tu sceleratam dicis, amplector libens, hac nisus, id est appodiatus, ibo, pectori, scilicet meo, ego hanc admouens dolores pellam, id est expellam. Deinde cum dicit: quem locum, inducitur Hercules pro pudore sceleris fugam et latibulum querens. Et circa hoc duo facit: primo enim inducitur Hercules fugam querens; secundo Theseus dissuadens, ibi: nostra te. Quantum ad primum dicit: quem locum profugus petam? Ubi me recondam, id est abscondam, quaue tellure obruam?, me scilicet, ne cognoscar. Quis Tanais - Tanais secundum Ysidorum Ethymologiarum XIII fluuius est a Ripheis montibus descendens, diuidens Europam ab Asia et intermedius duarum partium mundi currens -, aut quis Nilus, qui est fluuius Egypti, aut quis Tigris unda Persica uiolentus - est enim ualde preceps et uelox, unde a uelocitate dicitur Tigris, et est fluuius diuidens Mesopotamiam a Persida -, aut Renus ferox, fluuius Germanie, Tagusue turbidus fluens gaza Hybera, id est Hispana - Tagus est fluuius Hispanie trahens arenas aureas -, quis ergo istorum fluuiorum poterit abluere dexteram?, scilicet meam; quasi dicat: nullus. Et hoc probat dicens: licet Meotis gelida - palus est in Scithia -, artoum, id est aquilonare, mare in me transfundat et tota Thetis, id est mare Occeanum, per meas currat manus, nichilominus altum facinus herebit. In quas terras tu, impius existens, recedes?: ad se loquitur tamquam ad alium. Ortum, id est orientem, an occasum, id est occidentem, petes? Ubique notus perdidi locum exilio, id est non inuenio locum ubi exulare ualeam. Orbis me refugit, astra obliqua, scilicet michi, agunt cursus transuersos, scilicet in odium et detestationem mei, Titan, id est sol, meliore uultu uidit Cerberum, scilicet canem infernalem, quando traxeram eum ad superos, quam modo uidet me. O fidum caput, Theseu, quere latebram longinquam, abditam, scilicet ut in illa abscondar; et o arbiter, id est iudex, alieni sceleris, qui semper amas nocentes, id est Pluto rex inferni, refer gratiam uicemque meritis nostris. Et specificans quam gratiam uult sibi fieri subdit: precor, redde me reductum infernis umbris, id est infernalibus spiritibus, restitueque me subiectum uinculis tuis: ille me abscondet locus. Et quasi nec illud latibulum sufficiat subdit: sed et ille, scilicet locus, nouit me, et ita non possum latere ibi ignotus. Deinde cum dicit: nostra te, inducitur Theseus dissuadens omnem talem fugam. Unde dicit: nostra tellus te manet, id est expectat. Illuc Gradiuus, id est Mars sic dictus, quia gradatim incedatur ad bellum - Mars enim est deus belli -, manum solutam, id est absolutam a cede restituet armis: o Alcide, illa terra que superos facit, id est ubi dii nascuntur, cuiusmodi est ista, uocat te facere innocentes, id est ut facias innocentes destruendo homines crudeles et uiciis monstruosos.
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt b/testi_2_tutti/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt
new file mode 100644
index 0000000..06fb8c7
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt
@@ -0,0 +1,736 @@
+Quamuis poema Comedie Dantis Alagherii de Florentia, mei Petri gratissimi genitoris, dudum nonnulli calamo temptauerint aperire ita in suo integumento clausum et absconsum, licet in parte, nondum tamen in totum, iudicio meo, illud utique peregerunt. Nitar et ego nunc post eos, non tam fiducia alicuius scientie mee, quam quodam zelo filiali accensus, in alia qualiquali particula illud, si potero, per modum comenti, ulterius etiam reserare, suadente hoc Seneca Ad Lucilium ita scribente: Nunquam nimis dicitur quod satis non dicitur. Ueniet inde tandem sic forsan et alius qui, hiis nostris adminicularibus scriptis ipsum librum portabit in humero, ut dicitur Iob, capitulo XXXI°, ubi Glosa, exponens hoc, ait: Portare librum in humero est Scripture aperitionem perficere. Adsit igitur nunc michi ad talem aperitionem incohandam clauis illius qui, ut scriptum est Apocalipsis, capitulo III°: Signatum librum aperit et nemo claudit, claudit et nemo aperit, scilicet Christus Dominus noster, ac gratia eius matris Uirginis gloriose. Intendens Macrobius scribendo exponere Somnium Scipionis, antequam illud incohet, premisso prohemio, ita inquit: De hoc ergo prius pauca dicenda sunt, ut liquido mens operis de quo loquimur innotescat, quem sequi uolendo, hoc etiam meo premisso prohemio, antequam ad expositionem premissi poematis ueniam, de eius mente, idest de summa eius causa aliqualiter tangam ad clariorem eius scientiam et cognitionem, cum dicat Phylosophus in principio Physicorum: Tunc enim opinamur cognoscere unumquodque cum causas cognoscimus primas, et in II° ait: Considerandum est de causis, que et quot sunt numero, quoniam sciendi gratia hoc negotium est. Scire autem ante non opinamur unumquodque, quam accipiamus propter quid unumquodque: hoc autem est accipere summam primam omnium. Ceterum, cum per eundem Phylosophum in dicto II° libro Physicorum etiam dicatur: Finis causa est potissima aliarum causarum, a finali causa dicti operis incohabo, comprehendente alias in se. Nam, secundum exigentiam finis, causa finalis mouet efficientem, efficiens mouet materiam, et in materia electa intendit acquirere formam competentem, et sic finis in intentione operantis prior est hiis que fiunt ad finem, tanquam quedam causa motiua ad illa. Erit itaque finalis causa huius Comedie finis ad quem ipse Dantes scribit, qui est ut ostendat ab effectu quid homines in hoc mundo oportet operari, et a quibus abstinere, in quo quidem humanum bonum consistit, ut ait Phylosophus in primo Ethycorum, positis et inductis supplitiis, que uitiosi in hoc mundo et in alio rationabiliter patiuntur, et premiis que uirtuosi etiam hic et ibi consequi dignoscuntur, per que homines in hoc mundo uirtuosi in suo statu felici magis confirmentur et praui a uitioso suo esse etiam magis remoueantur, iuxta Oratium dicentem in suis Sermonibus: Oderunt peccare boni uirtutis amore. / Tu nichil admittes in te formidine pene. Causa efficiens est ipse Dantes auctor prenominatus, materialis uero causa erit ut ad premissa poetice describenda auctor deueniat cum allegorico quodam figmento, sub analogia et typo Inferni, Purgatorii et Paradisi, de triplici uita humana natura disserendo, de qua tali triplici uita in primo Ethycorum ita ait Phylosophus: Tres enim sunt uite maxime excellentes: uoluptuosa scilicet, et de hac ut de Inferno quodam tractabit, item ciuilis siue politica et actiua, et de hac ut de Purgatorio scribet, item et contemplatiua, et de hac ut de Paradiso tractabit sub allegorico sensu. Causa formalis est duplex, uidelicet forma tractatus et forma tractandi: forma tractatus est ipsa unio partium uoluminis dicte Comedie, forma uero tractandi est ipse modus scribendi quem tenere intendit ipse auctor, qui quidem est multiplex: nam interdum scribet aliqua que solum ut lictera profert intelligenda erunt, sine aliquo mistico intellectu, ut moris est scribentium uel fabulose uel ystorice. Differt enim fabula, que dicitur a fando, et ut ficta res loquendo, ab ystoria, que dicitur narratio rei geste, per quam ea que in preterito gesta sunt dignoscuntur, ut ait Ysiderus in fine primi libri Ethymologiarum, unde Augustinus, De Ciuitate Dei, libro XUI°, capitulo II°, circa hoc sic ait: Non sane omnia que gesta narrantur etiam significare aliqua putanda sunt, sed propter illa que aliqua significant etiam ea que nichil significant attexuntur. Solo enim uomere terra proscinditur, sed hoc ut fieri possit, cetera alia aratri membra sunt necessaria. Item scribet aliqua idem auctor in hoc eius poemate sub figuris et coloribus diuersimodis ad decorem quendam huius eius operis, ut sint seria picta iocis, sic etiam ut moris est aliorum poetarum; unde Ysiderus ait in libro Ethymologiarum: Poetarum est ut ea, que uere gesta sunt, in alias species, obliquis figurationibus cum decore aliquo diuersas transducere, cum figmentis seu fictionibus more poetico intersectis. Diffinitur enim fictio sic: Fictio est in re certa contraria ueritas pro ueritate assumptio, et ex hoc dicitur poeta a poio, pois, quod idem est quod fingo, fingis secundum Papiam. Quod totum docet Oratius in sua Poetria facere poetantes, dum ibi dicit: *Ficta uoluptatis causa sint proxima ueris, / nec quodcumque uelit poscat sibi fabula credi; Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci, / lectorem delectando pariterque monendo*; nam Prodesse uolunt aut delectare poete. Item scribet ipse auctor aliqua ac multa sub allegorico intellectu; dicitur enim allegoria quasi alieniloquium, ut cum lictera unum sonat et aliud intelligi debet, ut ecce dum sic Apostolus dicit Ad Galatas, capitulo III°: Scriptum est enim quomodo Habraam duos filios habuit, unum de ancilla et unum de libera, sed qui de ancilla secundum carnem natus est, qui autem de libera per repromissionem, que sunt ita per allegoriam dicta. Hec enim sunt duo Testamenta, Uetus scilicet et Nouum. Que allegoria, ut genus, comprehendit ut species anagogiam, de qua spiritualis sensus resultat, et tropologiam, de qua moralis intellectus emanat, ut solet dici: Lictera gesta docet, quid credas allegoria, / moralis quid agas, quid speres anagogia, et ex hoc motus est frater Bonauentura de Bagnoreto ad dicendum in suo Breuiloquio sic: Habet ipsa Sacra Scriptura profunditatem que consistit in multiplicitate misticarum intelligentiarum. Nam, preter licteralem sensum, habet in diuersis locis exponi tripliciter, scilicet allegorice, anagogice et tropologice. Item et Gregorius in primo Moralium circa idem ait: Quedam ystorica expositione transcurrimus, et per allegoriam quedam typica inuestigatione perscrutamur. Quedam per sola allegorice moralitatis instrumenta discurrimus, nonnulla autem per cuncta simul sollicitius exquirentes, tripliciter indagamus. Aliquando uero exponere aperta uerba ystorie negligimus, ne ad obscura ueniamus, aliquando autem eadem intelligi iuxta licteram nequeunt, quia, superficiatenus accepta, nequaquam legentibus instructionem, sed errorem gignunt, quod totum seruabo amodo inferius in presenti comento meo, prout in processu ostendam. Hiis peroratis, ueniamus ad titulum libri huius Comedie qui talis debet esse in hac sua prima rubrica: Incipit Comedia Dantis Alagherii, et eius primus liber in quo de descensu Inferni pertractat, circa quam primo queritur cur auctor hoc suum predictum poema nominatum Comediam, ad quod sciendum prenotandum est quod antiquitus, ut dicit Ysiderus, inter alios cantus poeticos erat quidam qui dicebatur comedia, scilicet quando aliquis poeta cantabat, idest sua carmina proferebat, circa gesta priuatarum personarum et humilium, modesto stilo, ut Plautus, Accius et Terrentius et alii comici poete fecerunt, sicut tragedia est alius cantus poeticus, quando aliquid scilicet alto stilo describitur, tangens tristia gesta regum ut plurimum. Quandoque tamen dicta comedia etiam supremo stilo modulatur, unde Oratius in sua Poetria ait: Interdum tamen et uocem Comedia tollit. / Iratusque Cremes tumido delitigat ore, ubi Glosa sic ait super dicto uerbo Comedia tollit: Ut facit Terrentius in sua Comedia dicens: *O celum, o terra, o maria Neptuni*; *proh summe Iupiter* etc. Et ex hoc idem Oratius subdit in laudem talis stili comici sic: Successit uetus his comedia non sine multa / laude etc., item prenotandum est quod, prout scribit Ugutio: Comedia a tristibus incipit sed in letis desinit, tragedia uero e contra, unde in salutatione solemus mictere et optare tragicum principium et comicum finem, idest bonum et letum principium et bonum et letum finem. Ad propositum ergo uolens noster auctor et intendens scribere humili stilo, scilicet uulgari seu materno, poetice facta priuatarum ut plurimum personarum, ac etiam in parte stilo alto et elato scribendo de rebus celestibus, ut facit in Paradiso, ultimo suo libro, et incipiendo a tristibus, idest ab infernalibus, et finiendo in letis, idest in celestibus, ut facit, quo respectu etiam credo ipsum finire quemlibet librum dicte eius Comedie in ultimo uerbo in stellis, ut facit, ut in letis et splendidis rebus, merito hoc eius poema Comediam nominauit. Secundario ueniamus ad aliam partem dicte rubrice, in qua de descensu Inferni mistice auctor se tractaturum dicit, circa quam occurrit de duobus querere: primo ubi sit ipse essentialis Infernus, secundo quomodo ad illum se descendisse dicit, et quia huius auctoris intentio fuit mistice de Inferno tractare, scilicet de essentiali et allegorico. De existentia utriusque ipsorum disceptemus; et licet gentiles, maxime platonici phylosophi et poete, dixerunt dictum Infernum essentialem esse sub lunari spera, ueritas est ipsum esse in abisso terre cum suis demonibus et spiritibus dampnatis, quod manifestatur per Scripturam Sacram, ecce Mathei XIIII° capitulo, ubi Dominus, respondendo Iudeis ait: Non dabitur uobis signum nisi signum Ione prophete, qui, sicut fuit in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit filius hominis in corde terre tribus diebus et tribus noctibus, idest in limbo Inferni; item per Augustinum dicentem in libro Retractationum corrigendo quod dixerat Super Genesi, capitulo XII°, scilicet quod pene Inferni secundum ymaginariam uisionem erant et quod locus Inferni non erat corporeus sed ymaginarius: De inferis magis michi uideor docere debuisse quod sub terris sunt quam rationem reddere cur sub terris esse creduntur et locantur, quasi non ita sint; item et per Uirgilium dicentem in UI°: Tum Tartarus ipse / bis patet in preceps tantum tenditque sub umbras / quantus ad ethereum celi suspectus Olimpi. Alius uero Infernus in isto mundo allegorice est ipse status malorum, uidelicet crucians eos, si bene consideratur, ut quoddam esse infernale. Ad Infernum primum predictum essentialem descenditur tribus modis: ueraciter, scilicet dum anima mala a corpore migrans descendit ad eum in eternum debite punienda; item ficte et fantastice, et hoc modo hic noster auctor dicendus est ad eum descendisse, item negromantice, quando scilicet quis per colloquia et sacrificia superstitiosa et prophana ad responsa dictorum demonum descendit, ut de Enea Uirgilius scribit in UI° predicto sui Eneidos. Secundum unum intellectum, ad allegoricum predictum Infernum descenditur duobus modis: uno modo uirtuose, alio uitiose. Uirtuose quando quis ad cognitionem terrenorum ut ad Infernum quendam contemplatiue descendit, ut, cognita natura temporalium et eorum mutabilitate et miseriis, spernet ea et creatori deseruiat, et ex hoc moti sunt nostri poete ad dicendum ad talem cognitionem, ut ad Infernum quendam descendisse Herculem, Orpheum et Eneam predictum, secundum alium intellectum, ac Theseum et Perithoum et alios quosdam, et inde remeasse ut uirtuosos et non attractos fuisse a delectationibus mundanis, ac etiam hunc nostrum auctorem, auxiliante Uirgilio, supersequenti capitulo. Item et uitiose ad hunc descenditur Infernum, quando scilicet aliqui descendunt ad dictam cognitionem inefficaciter tamen ut instabiles in proposito bono, et ab eius statu attrahentium, et remanet in eo ut in Inferno quodam, ut de Eurydice, uxore dicti Orphei, et de Castore legitur, de quibus misticis duobus Infernis tacite et expresse uoluit tangere Psalmista dicendo: Ueniat mors super illos et descendant in Infernum uiuentes; dicit ibi Glosa: Idest, in uoraginem cupiditatis mundane, et alibi ait: Quoniam misericordia tua magna est Domine, et eruisti animam meam de Inferno inferiori, et Salamon in Prouerbiis: Semita uite super eruditum ut declinet de Inferno nouissimo. Ultimo diuidamus hunc primum librum per suas partes principales, et ut forte alludat uerbis illis Uirgilii dicentis in UI°: Facta obstant tristique palus inamabilis unda / alligat et nouies Stix interfusa cohercet, auctor diuidit eum in nouem partes, uelut etiam illo respectu ut, sicut beatitudo celestis per nouem celos et nouem regiones et ordines angelorum, ita calamitas Inferni per nouem regiones et ordines malorum angelorum partita sit, ut contrariorum eadem sit disciplina. Nam in prima, premissis prohemialibus, dicit de primo circulo Inferni, seu Limbi, et durat hec prima pars usque ad Um capitulum; ibi incipit secunda, in qua dicit de supplitio luxuriosorum et hec durat usque ad capitulum UIm; ibi incipit tertia, in qua dicit de pena gulosorum, et durat usque ad UIIm capitulum; ibi quarta in qua dicit de pena auarorum et prodigorum, et hec durat usque in finem UIIi capituli ibi: {Noi ricidemmo il cerchio a laltra riua}; ibi incipit quinta pars in qua dicit de Stigia palude, in qua fingit puniri animas iracondorum, accidiosorum, inuidorum et superborum, et hec durat usque in finem UIIIIi capituli, ibi: {Dentro nintrammo senza alcuna guerra}; ibi incipit sexta, in qua dicit de pena hereticorum, et hec durat usque ad XIIm capitulum; ibi septima, in qua dicit de pena uiolentorum punitorum in tribus circulis ibi diuersimode, et hec durat usque XUIIm capitulum; ibi UIIIa, in qua incipit dicere de pena fraudulentorum punitorum in decem bulgiis, et hec durat usque ad XXXIm capitulum; ibi nona et ultima pars, in qua dicit de pena proditorum, et hec durat usque in finem. Hiis ita premissis, ueniamus ad textum.
+
+{Nel mezzo del camin di nostra uita} etc. Hoc primum capitulum, subtiliter intuendo, respicit quasi ut exordium generale et totale premissum poema de quo dicturi sumus, et per consequens eius tre libros ut principales eius partes, ideoque ipsum in tres principales partes diuidamus. Nam in prima auctor materiam sibi parat et causam summit ad scribendum allegorice de uoluptuosa humana uita ut de ficto Inferno quodam principaliter ac incidenter, et secundario de uero et essentiali loco infernali, et hec prima pars durat a principio huius primi capituli dicti usque ibi: {Ma poi chio fui al piè dun colle giunto}; ibi secunda in qua ipse auctor etiam materiam sibi parat et causam summit eodem modo ad scribendum de beata uita humana corporali, ut de Paradiso quodam, et hec durat usque ibi: {Mentre chio ruuinaua in basso loco}; ibi tertia et ultima in qua simili modo materiam et causam sibi parat ad scribendum de uita illorum qui in hoc mundo, superueniente gratia Dei, a ratione de uitiosa uita ad uirtuosam disponuntur ut de Purgatorio quodam, et hec durat usque ad finem; ad quarum premissam partem ueniendo primam, cum qualiquali prefactione taliter inchoamus.
+
+Cum quidem in hoc mundo nascimur, ponimur ab ipsa natura in puro esse cum anima ut tabula rasa in qua nichil est pictum, ut ait Phylosophus in III° De Anima: Ambulaturi per rectam uiam quam ipsa natura nobis parat, ut sic per eam ut peregrini euntes de hoc mundo ut de hospitio quodam ad celum, ut ad nostram originalem patriam reddeamus. De quo tali instinctu nature ait ita Tullius, De Officiis: Sunt nobis uirtutum innata initia, que si adolere liceret et pateremur, nos ad beatitudinem cum diuino munere ipsa natura perduceret. Ad hoc Seneca etiam ait: Uirtus secundum naturam est, uitia uero inimica et infesta. De premissa tali peregrinatione ait Apostolus, II° Ad Corinthios U° capitulo, dicens: Dum sumus in corpore, peregrinamur ad Deum, et Psalmista: Ne sileas, quoniam aduena ego sum apud te et peregrinus, et alibi: Cantabiles michi erant iustificationes tue in loco peregrinationis, et idem Tullius in libro De Immortalitate Anime ait: Homo de hac uita discedet tanquam de hospitio, non tanquam ex domo: commorandi enim natura, non inhabitandi nobis hic diuersorium dedit. De dicta etiam origine nostra celesti ait Uirgilius in UI° loquendo de animabus nostris sic: Igneus est illis uigor et celestis origo. Et Macrobius, super Somnio Scipionis: Anima dum corpore utitur hec est eius perfecta sapientia, ut unde orta sit recognoscat, scilicet de celo, ex quo dicit quod in delfico templo Apollinis scriptum erat, ut quisque cognosceret se ipsum, idest suam originem. Modo uult auctor fingere seu ponere se processisse in dicta recta uia in prima parte eius uite, que dicitur pueritia seu impubescentia, durans usque ad XIIIIm annum completum in mare, in femina uero usque ad XIIm annum completum, ut mundatus a maculis uitiorum. At cum intrauit secundam partem eius uite, que adolescentia dicitur, durantem usque ad XXUm annum completum, in qua, ut plurimum, primo lasciui efficimur et uitiosi deuiant ab ipsa recta uia, ut fecit Augustinus dicens in suo libro Confessionum: Defluxi ego a te et erraui Deus meus, nimis deuius a stabilitate tua in adolescentia mea. Que primo, ut dixi, illa etas est que prona est in malum, ut dicitur Genesis UIII° capitulo, ibi: Omnis etas ab adolescentia prona est in malum, ad quod respiciens Salamon etiam ait, Ecclesiastes UIIII°, dicens: Nemo nouit finem suum, sed sicut pisces capiuntur hamo, sic homines tempore malo, idest in dicta adolescentia. Et quod hec fuerit intentio auctoris ipse idem declarat dicendo infra in capitulo XU°, loquens cum ser Brunetto Latino, scilicet quomodo quedam uallis deuiatio fuit eius antequam eius etas esset plena; nam plena dicitur in XXU° anno secundum leges, per quam deuiationem subdit auctor hic quod reperiit se in quadam obscura silua in medio camini nostre uite. Ad quorum duorum dictorum allegoriam declarandam, notandum est quod secundum equiparationem que fit de maiori mundo ad minorem, ut facit iste auctor infra in capitulo XIIII° et ibi scribam, etates hominis sunt quinque, scilicet impubescentia, seu pueritia, que uadit usque ad XIIIIm annum, ut supra dixi, item adolescentia, procedens usque ad XXUm annum; tertia dicitur iuuentus, et hec procedit usque ad Lm annum; quarta dicitur senioritas, et hec a quinquaginta annis predictis uadit usque ad LXXm annum; ibi incipit quinta, scilicet senectus, que uadit usque ad finem longe uite (licet per aliquos alios scribatur quod sint sex dicte etates). Et sic sequitur quod regulariter dimidium nostre uite sit in XXXU° anno, secundum predictam primam opinionem auctoris, in quo quidem dimidio nostri temporis homines descendentes arcum suorum annorum, ut dicit infra in Purgatorio in capitulo XIII° umbra domine Sapie de se loquendo, ut plurimum incipiunt de suo statu cogitare et retrahere se a uitiis et illa cognoscere. Nam usque ad dictum dimidium uigor humanus ascendens et uagus de talibus non curat, et ideo merito rogabat Psalmista Deum dicens: Ne reuoces me in dimidio dierum meorum, quasi dicat: cum tunc incipiam ad bonum intendere. Et alibi: Ego dixi: in dimidio dierum meorum uadam ad portas Inferi; quesiui residuum annorum meorum; et Apostolus, U° Ad Ephesinos, ad idem ait: Uidete, fratres, quomodo ambuletis: non quasi insipientes sed ut sapientes redimentes tempus quoniam dies mali sunt. Quo tali intellectu motus est ipse auctor ad fingendum se in dicto dimidio uite nostre statum uoluptuosum huius mundi in quo erat adhuc qui usque tunc iussus erat sibi quedam amenitas, primo incepisse cognoscere fore obscuram siluam allegorice loquendo, et merito attento eo, quod ait Dominus, Luce capitulo UIII°, dum exponit ibi quod per allegoricas parabolas dixerat de semine cadente inter spinas dicendo: Hii sunt qui audiunt uerbum Dei et a sollicitudinibus et diuitiis et uoluptatibus uite euntes suffocantur et non referunt fructum. Et Osee II° capitulo ipse propheta ait, loquens homini existenti in hoc mundo in statu predicto uoluptuoso: Sepiam uiam tuam spinis, ubi dicit Glosa: Spinis, idest punctionibus dolorum huius mundi, unde et Salamon, Prouerbiorum XXXIII°, inquit: Iter impiorum quasi sepes spinarum, uia iustorum sine offendiculo est, cum de natura silue sit spinas habere pugibiles. Inde in eo quod dicit quod erat obscura dicta talis mistica silua, alludit auctor uerbis Salamonis dicentis, Prouerbiorum II° capitulo, loquendo de uitiosis hominibus pro quorum uita accipitur hec silua: Qui relinquunt iter rectum ambulant per uias tenebrosas, et Zacharie prophete in Cantico dicentis: Illuminare hiis qui in tenebris et in umbra mortis sedent ad dirigendos pedes nostros in uiam pacis, et Apostoli dicentis Ad Ephesinos IIII° capitulo: Non ambuletis sicut gentes in uanitate sensus sui, tenebris obscuratum habentes intellectum, propter ignorantiam que est illis propter cecitatem cordis. Item in eo quod dicit quod erat aspera et fortis dicta uoluptuosa uita, ut silua quedam tenax, alludit uerbis illis Augustinus uolendo dicere quomodo iam in tali statu fuerat ut in silua quadam intricata dicentis: Suspirabam ligatus non ferro alieno, sed mea ferrea uoluntate et de uelle meo inimicus catenam michi fecerat. Et sic expertum se dicit quod ait Salamon, Prouerbiorum capitulo U°, dicens ad idem propositum: Iniquitates sue capiunt impium, et funibus peccatorum suorum quisque constringitur. Item dicit auctor hic quod dicta talis silua amara erat in tantum quod modico plus est mors: in hoc primo alludit uerbis Boetii dicentis de tali statu: Etiam homo carnalis unam amaritudinem habet ex dilectione rerum mundanarum quas uehementer appetit, aliam ex defectu quem inuenit in usu earum. Secundario uult ostendere se nundum ita perfectum ipse auctor tunc fuisse, quod gustando mortis non esset sibi amarior quam dictus uoluptuosus status quod quidem in perfecto homine minime esset. De qua semiplena perfectione et plena, Apostolus ait Ad Corinthios, XIII° capitulo: Cum uenerit quod perfectum est, euacuabitur quod ex parte est. Nam in quodam Decreto ex uerbis Augustini dicitur: Ne quis arbitretur perfectum et spiritualem hominem pro ista temporali uita, morte cuius sua uel alterius cuius non occiditur anima, debere mentiri, uel dicit quod auctor hoc dixit illo respectu quo Macrobius sic, super Sompnio Scipionis, ait: Non est precipitandus finis uite, cum adhuc proficiscendi esse possit accessio. Nam in archanis disputationibus de redditu anime fertur in hac uita delinquentes similes esse super equale solum cadentibus, quibus denuo sine difficultate presto sit resurgere; animas uero ex hac uita cum delictorum sordibus recedentes equandas hiis qui ex alto precipiti delapsi sunt, unde nunquam facultas sit resurgendi, subdendo inde auctor quod ut tractet de bono quod in dicta tali silua reperit, procedet ad dicendum ulterius in premissis, ut reddat auditorem attentum. Sed quod fuit illud bonum posset queri, et dico quod fuit subita mutatio eius animi ita de malo in bonum, mediante gratia Dei et recognitione praui eius statu, de qua mutatione ut de magno bono etiam sic ait Seneca in UIa Epistula ad Lucilium, incipiens: Intelligo, Lucille, non emendari me tantum sed transfigurari, nec hoc promicto iam autem spero, nichil in me superesse quod mutandum sit. Quidni quod multa habeam que debebunt colligi, que extenuari, que attolli? Et hoc ipsum argumentum est in melius translati animi, quod uitia sua que adhuc ignorabat uidet. Quibusdam egris gratulatio sit cum se ipsos esse egros sensere. Cuperem itaque tecum communicare tam subitam mutationem mei. Ad quam mutationem facit quod dicitur Ysaie U° capitulo: Ue, scilicet uobis, qui dicitis malum bonum et bonum malum, ponentes tenebras lucem et lucem tenebras, et amarum dulce et dulce amarum; de quibus talibus fuerat auctor ipse usque tunc dicendo se ipse auctor nescire referre quomodo intrauit dictam talem siluam, ita erat tunc plenus somno dum deuiauit a dicta recta uia ut dictum est. In hoc accipit somnum auctor pro uaga cogitatione mundana allegorice, unde Seneca, De Formula Honestatis, inquit: Cogitationes uagas, uel ut somno similes, non recipies; ad hoc etiam ait Psalmista in persona cuiuslibet dictorum adolescentium dicens: Illumina, Domine, occulos meos ut nunquam obdormiam in morte, idest in uita uitiosa. Ad hoc potest redduci quod ait Boetius in III° dicens: Animus hominis, etsi caligante memoria, tamen bonum suum repetit, sed uelut ebrius, domum quo tramite reuertatur, ignorat, ad quod Salamon, Prouerbiorum XX° capitulo, etiam ait dicens: Considero uehecordem iuuenem, qui transit per plateas iuxta angulum, et prope uiam illius domus graditur in obscuro. Et hoc quantum ad primam partem.
+
+Ueniamus modo ad secundam partem, in qua auctor fingit se deuenisse ad collem quendam terminantem dictam siluestrem uallem illuminatum ita a sole, ut dicit textus. Ad cuius allegoriam clarius habendam, premictendum est quod Phylosophus, diffiniendo quid sit uirtus, dicit in sua Ethyca sic: Uirtus est habitus electiuus in medietate consistens, et alibi dicit quod est Medietas duarum malitiarum. Item et Boetius dicit quod uirtutes medium tenent si uel ultra uel intra quam oporteat fiat a uirtute disceditur. Et Oratius: Uirtus est medium uitiorum utrinque, redactum ut puncto medio qui est inter duo uitia contraria. Ex quo, uolentes scribere tropologice, idest moraliter, qualiter beatitudo uirtutum in hoc mundo se habet ad uitia, dicunt quod se habet ut quoddam medium eleuatum a uitiis, ut a uallibus et infimis rebus circumdantibus eam. Ergo enim Uirgilius, uolens de ea beatitudine tali uirtuali huius mundi sub dicto sensu scribere, fingit in UI° ipsam ut ramum aureum eleuatum a nemorosis uallibus figurantibus dicta uitia, dicens ita in persona Sibille quid facere debeat Eneas uolens ad illam uenire: Accipe que peragenda prius. Latet arbore opaco / aureus et foliis et lento uimine ramus, / Iunoni inferne dictus sacer; hunc tegit omnis / lucus et obscuris claudunt conuallibus umbre. Item etiam uolentes scribere anagogice, idest spiritualiter, de ea, dicunt talem beatitudinem uirtutis ut eminentiam quandam fore ut montem, ut ecce Ambrosius, in suo libro De Officiis, ad hoc dicens: Dico beatam uitam consistere in altitudine sapientie et uirtutis sublimitate; item Glosa super illud: Ascendit in montem altiorem, dicit, ut altiora uirtutem culmina doceret. Ad quod etiam Psalmista loquens ait: Quis, Domine, requiescet in monte sancto tuo? Qui ingreditur sine macula et operatur iustitiam. Pro qua tali beatitudine uirtuali et medio ultra quod uirtuosus non potest procedere ascendendo, hic auctor hunc collem allegorice merito accipit solem uero ita illuminantem, eum sub eodem sensu auctor accipit pro uera luce uirtutum ducente nos de tenebrositate mundana ad rectitudinem rationis, unde Seneca uitam uirtutum comparat luci, uitam uero mundanam fulgori dicens: Magna existimas esse que relicturus es, retinet te fulgor huius uite, a qua transiturus es, tanquam in sordida et obscura casurum. Erras: ex hac uita ad illa ascenditur etc. Per quam lucem rationis scimus discernere et separare pretiosum a uili, ut dicitur Yeremie XXU° capitulo, quod exponens Glosa quedam, dicit: Pretiosum a uili separat qui pretiositatem uirtutum ostendit et temporalium utilitatem et animam ab amore temporalium seiungit et ad amorem uirtutum inducit; Et donec, ut ait Augustinus, - Habitanti in regione umbre, talis lux orta non fuit, ut dicit Ysaias, - Dorsum habebat ad lumen et ad ea que illuminant faciem, ut ipse idem dicit in libro Confessionum, item et simili modo etiam auctori nostro contingit. Inde sciendum est quod, secundum quod scribunt certi naturales, in corde humano sunt tres cellule seu uentriculi, et in eo qui est in medio spiritus generatur, in extremis spiritus et sanguis, sed in sinisto plus est de sanguine. Ysiderus uero in Etymologiis dicit quod In corde sunt due artarie, quarum sinistra plus habet de sanguine, dextera plus de spiritu, et ex hoc in dextero brachio pulsum inspicimus, et sic de dicta artaria sinistra, ut de lacu cordis, tangit hic auctor. Inde facit comparationem de se auctor, exeunte de tali uitioso esse ut de pelago pernicioso, ut patet in textu, ad quod ait Seneca in libro De Beata Uita, dicens: Miseri homines si deseruntur a uita uitiosa, miseriores si obruuntur sicut deprehensi in mari Sirtico, qui modo in sicco relinquuntur, modo torrente unda fluctuantur. Quem passum, dicit auctor, nunquam dimisisse animam uiuam, subaudi separata a corpore defuncto, in dicto statu uitioso; alia lictera uidetur dicere quod nunquam dimisit personam uiuam, subaudi moraliter loquendo. Sed cum ipse auctor et cotidie multi alii exierint et exeant talem uitam prauam in hoc mundo uiuentes, nonne hic auctor contradicere uideretur sibi? Sed dicas quod auctor habuit respectum ad id quod ait Ambrosius, recitatus indoctior, dicens circa hoc: Cum renuntiatur improbitati, statim uirtus asciscitur: egressus enim malitie uirtutis operatur ingressum, eodemque studio quo crimen excluditur innocentia copulatur; sic ergo prius dicit ibi Glosa: Desinit quis esse uitiosus quam incipiat esse uirtuosus; bonus enim et malus simul quis esse non potest. Ideoque persona exiens dictum statum uitiosum debet et potest dici in ipso exitu quasi mortua, sed statim in progressu uirtuoso reminiscens, unde Seneca: Initium eundi ad uirtutes arduum est, quia hoc primum imbecillis et egre mentis est formidare inexperta, subdendo auctor quomodo, quietato aliquantulum eius corde fesso ante ascensum dicti collis, ut tangat quod dicitur: Nemo repente fit summus, cepit ascendere eius costam desertam. In hoc alludit uerbis Yeronimi dicentis: Insuauem et asperam fecit nobis uiam uirtutis longa consuetudo peccandi; ad hoc Ysaie, LI° capitulo, dicitur: Ponam desertum eius delitias et solitudinem eius quasi ortum domini. Taliter dicit auctor quod eius pes firmus semper erat infimior: hic premicte quod allegorice quandoque Scriptura Sancta pedem accipit pro affectione humana, ut ecce Psalmista dicens: Pes meus stetit in directo, ubi dicit Glosa: Pes, idest affectio que cito labi solet, non recessit a rectitudine, et Augustinus ad hoc etiam ait: Pes anime amor et affectio est, que, si recta est, dicitur caritas, si curua dicitur cupiditas. Modo uult auctor dicere quod pes, idest eius affectio, in qua adhuc magis firmabatur, erat plus ad infima bona terrena, quam ad superna uirtutum dispositus, quod quidem demonstrat Gregorius in suo libro Moralium, dicens: Cum mens concepta desideria sequitur, seruire rebus conuincitur, quarum amore superatur, et scribendo Leandro Episcopo ait: Postquam sum celesti desiderio afflatus, seculari habitu contegi melius potaui; sed in consuetudo deuinxerat ne exteriorem cultum mutarem; et dum cogeret me animus presenti mundo, quasi deseruire ceperunt multa contra me ex eiusdem mundi cura succrescere, ut in eo iam non spe sed, quod grauius fuit, mente retineret. Ad hoc idem Seneca Ad Lucilium ait de simili casu sibi contingente: Rectum iter quod sero cognoui et lapsus errando aliis monstro etc. Unde ad ea que sequuntur, notandum est quod ait Oratius in Sermonibus dicens: Nam uitiis nemo sine nascitur, optimus ille est qui minimis urgetur etc. Sic igitur, uolens auctor se nundum in totum uirtuti deditum fore, demonstrare fingit in hoc tali dicto suo ascensu fore impeditum a tribus hiis uitiis: primo a uitio carnali luxurie occurente sibi in figura et forma lonze seu leonte, et merito considerata subita et impetuosa aggressione talis uitii ad modum animalis predicti. Unde Epicarmus poeta ad hoc ait: Domitor cupido leonta uirtute presumptior. Et hoc est quod dicit auctor quod erat leuis et presta, ut patet in textu. Item, consideratis multiplicibus et diuersis fallaciis et deceptionibus procedentibus a uitio luxurie predicto, fingit auctor dictam leontam cum pelle cohopertam maculosa, et ex hoc motus est Uirgilius, dum describit Uenerem et eius socias, ad dicendum in primo Eneidos: Uidistis si hic errantem forte sororum / succintam pharetram et maculose tegmine lincis, idest lupe ceruarie; et Phylosophus, in UII° Ethicorum, dicens: Concupiscentia autem, quam ad deam Uenerem aiunt dolose enim et uariam corrigeam; et Homerus: Deceptioque furata est spisse sapientis, super quibus uerbis Thomas comentator sic ait: Per corrigiam uariam dicte Ueneris intelligitur concupiscentia que renes ligat. Et dicitur esse uaria quia tendit in aliquid quod apparet esse bonum in quantum delectabile, et taurem esse malum simpliciter, unde Homerus dicit quod deceptio Ueneris spisse intellectum sapientis intrat latenter et sapientium corda ligat et iudicium rationis. A uitio tamen predicto in tali forma dicit auctor inde quod uix euasit, et hoc uirtute hore temporis, scilicet principii diei, in quo tale uitium magis sedatur, - unde Glosa super illa uerba Psalmiste Mane adstabo tibi, dicit: Per ista uerba denotatur mentis directio et munditia, - ac dulcis qualitatis et partis anni, cum sol tunc oriebatur in signo Arietis, quod dicitur domus Martis contraria signo Libre, domui Ueneris, et quando etiam amor diuinus in principio creationis uoluit cum sole coniunctas esse stellas Arietis, signi predicti, ut habetur Genesis primo: Ibi fiant luminaria in firmamento celi etc. Secundario fingit auctor in dicto ascensu se fore impeditum a uitio superbie, siue ire, ut sequele superbie, in forma leonis, iuxta figurationem Boetii in hoc dicentis, in quarto Consolationis: Is ire intemperans fremit leonis animum gestare credatur. Tertio fingit auctor uehementius ibi se impeditum a uitio auaritie in forma lupe sibi occurrente, ut idem Boetius ibidem fingat hoc uitium ut insatiabile quid, in tantum, ut dicit textus, quod iterum ad statum infimum uitiosum mundanum recadebat ipse auctor, ut uictus, iuxta Platonem dicentem in Moralibus: Sapientes uiri maiorem cum uitiis quam cum inimicis pugnam gerunt, ac Senecam dicentem in Epistulis: Cum hominibus pacem habe, cum uitiis bellum.
+
+Hiis ita dictis, ueniamus ad tertiam et ultimam partem supradictam huius capituli, in qua auctor ad licteram fingit sibi taliter timenti de dicto colle in dictam uallem impetu dicte lupe, sub allegoria superius tacta, umbram Uirgilii apparere, que respondendo ipsi auctori dixit: Non homo, homo iam fui, subaudi interior. Nam dicit Ysiderus quod Duplex est homo: exterior ut corpus, interior ut anima, et hoc Uirgilius hic ideo dixit, quia anima separata non potest dici homo, cum non habeat ea que humi sunt; Nam ab humo dicitur homo, scilicet corpus cum carne et ossibus, unde dicitur Genesis: *Et creauit Deus hominem de limo terre*, unde dicit Ysiderus quod Abusiue pronuntiatur homo totus ex utraque substantia, idest ex societate anime et corporis. Ad hoc etiam ait Christus discipulis, Luce capitulo ultimo: Spiritus carnem et ossa non habet sicut me habere uidetis, et Macrobius, Super Somnio Scipionis, ait ad hoc: Non arbitramur animam cum corpore extingui nec ulterius esse post hominem, et subdit: Homo enim moritur cum anima, corpus relinquit solutum lege nature, uel possunt talia uerba Uirgilii referri ad ipsum auctorem, tunc sic sine ratione ruentem iterum ad uitia. Unde Bernardus ait super Canticis: An non tibi uidetur ipsis bestiis bestialior esse homo ratione uigens et ratione non utens? et Boetius: Ut quem transformatum a uitiis uideas hominem extimare non possis, ut ait in IU°. Nam et Gregorius scribens cuidam Sergio uitioso ait: Si homo esses etc., ubi Glosator Decreti inquit: Et sic homo non potest dici qui caret ratione, et hoc moraliter loquendo. Inde inducit auctor Uirgilium ad dicendum quomodo fuit Mantuanus, et quomodo natus est sub Iulio Cesare imperante, licet fuerit sibi tale tempus tardum cum non potuerit attingere tempus gratie Christi, et quomodo uixerat sub Augusto, et quomodo fuit poeta canens de iusto Enea filio Anchise; et quod fuerit iustus ipse Eneas, audi in primo Eneidos, Ilioneum dicentem Didoni: *Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter / nec pietate fuit nec bello maior et armis, tangendo de Ylio, arce troiana*, auctor, ut ait ipse Uirgilius, incipiens IIIm librum sui Eneidos dicens: *Postquam rex Asie Priamique euertere gentem / inmeritam uisum superis, ceciditque superbum / Ilium et omnis humo fumat Netupnia Troya*. Inde inducit dictam umbram Uirgilii adhuc auctor ad dicendum de natura dicte lupe, idest dicti uitii auaritie, quomodo scilicet post cibum magis famescat, iuxta illud Iuuenalis: Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit, item quomodo non dimictit quenquam transire per eius uiam, subaudi rectam, uel referas hoc ad uiam ipsius auaritie. Nam alia uitia in nobis senescunt, idest deficiunt nobis senescentibus, et sic nos amplius non infestant: Sola uero auaritia iuuenescit, ut ait Seneca, et sic semper magis hominem impedit donec ipsum occidit, subaudi spiritualiter, dicendo et quomodo occupat gentem et adhuc magis occupabit donec Ueltrus etc. Qui Ueltrus erit salus, dicit textus hic, Italie humilis, idest infimatis, pro qua mortua fuit Camilla uirgo, regina Ulscorum, ab Aronta troiano, et Turnus, rex Rutillorum, per Eneam, item Eurialus et Nisus, socii dicti Enee, occisi a gente dicti Turni. Ad id quod subdit de secunda morte cridata, idest uocata, a damnatis in Inferno, hic auctor in persona Uirgilii facit quod scribitur in Compendio Theologie sic: Inter alias penas quas ibi habent dicti dampnati est quod querunt iterum mortem naturalem et non inueniunt. Item potest hoc referri ad misticam mortem illam, de qua Gregorius ita ait, dicens in suo Dialogo: Duplex est mors hominis: prima dum beate uiuere amictit, de qua Apostolus Ad Ephesinos capitulo II°: Et uos cum essetis mortui in peccatis et delictis uestris, subaudi in hoc mundo uitiose uiuendo, secunda dum essentialiter uiuere in pena non desinit, unde in capitulo XXI° Apocalipsis dicitur de ista ultima secunda morte: Pars illorum erat in stagno ardenti, quod est secunda mors, tangendo quare per rationem humanam, in personam Uirgilii figuratam, non ualemus intimare celestia, cum fuerit rebellis Deo in primis nostris parentibus, tangendo inde quod ait Psalmista dicens: Dominus in celo parauit sedem suam, et regnum suum omnibus dominabitur. Ultimo auctor, secutus documentum Senece dicentis: Uis omnia uincere? Te subice rationi, subiecit se Uirgilio representanti dictam rationem, ut statim modo dicam, et dicenti auctori et promictenti in fine quod ait Salamon, Prouerbiorum IIII° capitulo, dicens: Ducam te per semitas equitatis quas cum ingressus fueris non artabuntur gressus tui. Hiis ad licteram dictis, ueniamus ad duo allegorica dicta in ista tertia parte, et primo tangamus sub quo typo auctor in hoc suo opere Uirgilium accipiat, et dico quod sub typo rationis humane, et quod ita sit a remotis hoc modo ostendo: nam, ut patet in UI° Eneidos, ipse Uirgilius, sub quadam allegorica moralitate, dicit Eneam uolentem descendere ad uidendum animam Anchise sui genitoris ad Elisium locum piarum, idest uirtuosarum animarum, ductum esse per Sibillam ad dictum locum, ut ad quoddam Purgatorium per iter infernale; tamen, antequam ceperit eum sic ducere, uoluit ipsum Eneam Misenum eius comitem mortuum sepelire dicta Sibilla, quo facto, iter incepit predictum. Hoc quidam allegorice uolentes moralizare, accipiunt dictum Eneam pro uiro bono quolibet intendente ad uirtuosa, nundum tamen optimo et perfecto, qui, ut uideat genitorem suum, idest ut cognoscat suum creatorem, scilicet Deum, melius in hoc mundo, ad cognitionem descendit rerum temporalium ut ad Infernum quendam ductu Sibille, idest consilii diuini et rationis. Dicitur enim Sibilla quasi interpetratiue consilium diuinum: nam qui ad dictam cognitionem descendere uult, non humanum sed diuinum auxilium eum ducit, scilicet rationis predicte, dictum autem Misenum interpretatiue accipiunt pro errabunda uisione, nam nisi errabunda uisio prius deponatur, non ualet quis ad uitam predictam beatam humanam et uirtuosam ascendere. Ad quod facit ille textus Regum III°, capitulo XII°: Ubi uirtus non est perfecta, subaudi derelicto consilio rationis, sensibus acquiescitur. Igitur ad propositum auctor uolens in tali moralitate sequi dictum Uirgilium, tanquam illum poetam a quo accepit, ut dicit in hoc capitulo, pulcrum stilum honorantem eum, eodem modo inducit ipsum Uirgilium sub typo rationis, ita mens de dicto colle iterum in dictam uallem, idest de proposito uirtuoso, adhuc in infimum statum et amorem bonorum terrenorum tanquam nundum firmus in statu uirtutum. Nam inclinatio naturalis ad bonum uirtutis, ut dicit Phylosophus, UII° Ethicorum, Est quedam incohatio uirtutis, non autem est uirtus perfecta; hec enim inclinatio, quanto est fortior, tanto potest esse periculosior, nisi recta ratio adiungatur, per quam fiat recta electio eorum que conueniunt ad debitum finem ad reducendum eum ad perfectum statum uirtutum per iter Inferni, idest per demostrationes ad effectum perniciosas. Quantum ad corpus nostrum in hoc mundo, ut per Infernum quendam fictum, et quantum ad animam, ut per Infernum uerum et essentialem, ut ita prius auctor ipse sepeliat, idest abiciat per hec eius errabundam uisionem, quam ducatur ad dictum beatum mundanum statum ut ad Purgatorium quoddam, in quo meremur consequi mundanam felicitatem temporalem in hoc mundo et in alio ecternam. Hanc enim moralitatem allegoricam premissam, Seneca sic etiam confirmat dicens in suo libro De Beata Uita: Qui uoluptatem sequitur, licet ab ea discedere uellet, peruenturus est in turpia, nisi aliquis distinxerit sibi uoluptates, ut sciat que ex eis intra naturale desiderium desistant, ut facit nobis dicta ratio; unde Phylosophus in preallegato suo libro dicit etiam ad hoc: Deus mouet uoluntatem hominis sicut uniuersalis motor ad obiectum uoluntatis, quod est bonum, et sine hac motione homo non potest aliquid uelle. Sed homo per rationem determinat se ad uolendum hoc, uel illud quod est uere bonum, - nam dicitur ratio quidam motus animi uisum mentis acuens, et uera a falsis distinguens, et Ysidorus dicit quod Anima nostra dum superiora respicit dicitur intellectus, dum uero inferiora dicitur ratio, - quibus inferioribus rebus consideratis ab effectu per ipsam rationem et ostensis ut infernalibus liberemur ab eis et in uirtutibus confirmemur; et hec est illa uia per quam ipse auctor et quelibet alius semiuirtuosus et uitiosus reducitur per dictum Uirgilium, idest per dictam rationem, ad integritatem uirtutum, ut ad beatam uitam humanam predictam nostram. Circa que optime potest concludi per Senecam dicentem in LIIa Epistula: Quidam ad ueritatem sine ullius adiutorio exeunt et faciunt sibi uiam, quidam ad hoc indigent ope aliena non ituri si nemo precesserit, sed bene secuturi. Quidam compelli debent, qui non tantum duce sed adiutore et coactore indigent. Post hec ueniamus ad dicendum quid auctor per istum predictum Ueltrum uult sentire, quod quidem uolentes clarius indagare, prenotandum et premictendum est quod, prout iste auctor scribit infra in Purgatorio in capitulo XUI°, dictum uitium auaritie cotidie magis inualuit inter nos christianos, exemplo quodam prauo et contagioso, prout dicitur in dicto capitulo, postquam pastores ecclesie statum et regimen romani imperii infimauerunt, precipue tempore imperatoris Federici IIi citra, propter temporalia bona habenda et occupanda, ut in dicto capitulo etiam tangitur. Unde exclamando iste auctor contra dictos pastores infra in capitulo XUIIII° huius Inferni, dicit quomodo eorum auaritia mundum contristat, submergendo bonos et eleuando prauos. Item infra in Purgatorio, XX° capitulo, ait etiam contra dictum presentem prauum statum: O celum, in cuius reuolutionem creditur conditiones huius inferioris mundi transmutari, quando ueniet ille per quem ista predicta lupa, idest auaritia, discedat? Inde in capitulo finali dicti sui Purgatorii, dum inuehit contra dictos tales pastores, pronuntiat astrologice quomodo dictum imperium non erit semper sine herede et successore, ymo de proximo ueniet imperator et dux quidam, quasi ut nuntius Dei, qui dictos pastores spoliabit temporalibus bonis et mundum in pace et uirtute reformabit, et suo bono exemplo homines a dicta auaritia remouebit. Idem uidetur etiam astrologice pronuntiare Alanus in suo Anticlaudiano dicens: Pestis Auaritie; sed telum partius instat / scuto, nec clipeo sua spicula firmiter herent, / sed uirtus que dona pluit, que munera spargit, / nec sepelit nummos, nec opes incarcerat arca, / instat Auaritie, pugnat constanter et ensem / quem tenet illa rapit, et subdit: Iam scelerum superata cohors in regna silentum / arma refert et se uictam miratur, et illud / quod patitur uix esse putat nec creditur illi / quid uidet et Stigias fugit indignata sub umbras. / Pugna cadit, cedit iuueni uictoria, surgit / uirtus succumbit uitium natura triumphat. / Regnat amor, nusquam Discordia, Fedus ubique. / Nam regnum mundi legum moderatur habenis / ille beatus homo, quem non lasciuia frangit, / in terris iam castra locat et regna meretur etc. Uel non idem forte prophetice tangit beatus Metodius, martir Christi, qui, in carcere existens, multa a Deo habuit in reuelationem de principio mundi, que nec Moyses nec Iososus, ut dicit Yeronimus, scripserunt, ac etiam de fine mundi multa sunt sibi etiam reuelata. Nam secundum Magistrum Ystoriarum, inter alia ita prenuntiauit: In nouissimo sexto miliario seculi exibunt filii Ismael de heremo et erit aduentus eorum sine mensura castigatio propter peccata gentium. Tunc surget Rex christianorum uirtuosissimus qui cum auxilio regis Grecorum proeliabitur cum eis et interficiet eos gladio et donabitur orbi et omnes gentes ponet in pace. Et ecce forte Ueltrus, de quo est hic sermo, et quia explicite iudicio astrologico, secundum priora dicta, non bene dici potest de euentu talis domini, ubi et quando fiet, et de qua gente tantus homo nascetur, sed potius implicite et per enigma debet scribi per sapientes. Unde Salamon in Prouerbiis in hoc ait: Animaduerte parabolam et interpretationem uerba sapientum et enigmata eorum. Dicitur enigma locutio obscura que ad diuersa potest trahi, qua etiam dicit iste auctor se uti in dicto capitulo ultimo Purgatorii circa hoc idem eius presagium, ex quo etiam Uirgilius in persona Sibille pronunciantis Enee contingenda sibi in futurum ait: Talibus ex adito dictis Cumea Sibilla / horrendas canit ambages antroque remugit, / obscuris uera inuoluens etc. Auctor subdit hic que natio talis Ueltri et talis beati domini erit inter feltrum et feltrum, quasi contingibiliter ponere uelit quod tantus homo erit, idest esse poterit, de parua sicut de magna natione, facta relatione ad feltrum qui inter alias species pannorum humilior et uilior pretio est. Et hec puto quod fuerit mens auctoris in hoc passu, et si alia est et fuit, eam relinquo aliis magis curiosis me perspicacius demonstrandam.
+
+{Lo giorno se nandaua e laere bruno.} Hoc secundum capitulum est pars quasi primi proemialis proxime precedentis, ideoque diuisione non indiget alia, quam ut continuatiue cum illo primo exponatur, in principio cuius auctor exordialiter, quod naturaliter contingere solet, reducit ad figmentum huius sui operis incohandum. Nam naturaliter contingit quod principium noctis, decurso die, in quo omnia uiuentia corpora diuersimode fatigantur, tollit ea a suis laboribus et ponit in requie dormiendo. Ad quod Statius in primo sui Thebaidos ait: Iam uolucres pecudesque tacent, iam sompnus auaris / inserpit curis etc., et Lucanus etiam in U° de hoc tali principio temporis nocturni ait: Soluerat armorum fessas nox languida curas, / parua quies miseris, in quorum pectora somno / dat uires fortuna minor; iam castra silebant etc. Ipse tamen auctor dicit quod tunc solus uersa uice parabat se ad ferendum uigilias angustiosas in quo quidem, sub quodam allegorico figmento, nichil aliud uult includere nisi quod, uolendo incipere uidere et indagare cum Uirgilio, idest cum ratione, speculatiue illecebras huius mundi et uoluptuosa opera hominum et tenebrositatem infernalem quendam ut noctem, quasi de die in noctem potuit dicere se ingredi. Ad quod respiciens Ouidius in primo ait de tali transumptiua nocte: Proh superi quantum mortalia pectora cece / noctis habent etc., et Uirgilius in UI° in persona Deiphebi loquentis Enee talem fictum Infernum ingresso, ait: An que te fortuna fatigat / ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires? et ecce in eo quod ipsum Eneam dicit ibi tristem: pietas, idest passio, de qua tangit auctor hic passionans eum, et propter quam plorabat Demostenes phylosophus dum exibat domum eundo per Athenas et uidendo gesta hominum uitiosa, ut ait Iuuenalis. Sic enim uult auctor allegorice circa premissa includere quod, dum incepit uigilare ad scribendum super dictis uitiositatibus mundanis, ut de Inferno et nocte quadam, aliis dormientibus, idest non instantibus circa talia reprehendenda, tunc ad hoc solus erat.
+
+Et ut insufficientem se esse ad talia narranda ostendat, inuocat et implorat auxilium a Musis, idest a scientiis respicientibus poesiam, item inuocat altum ingenium ut extendat que per intellectum concepit. Nam dicitur ingenium uis animi insita naturaliter per se ualens ac extensio intellectus ad incognitorum cognitionem. Item inuocat mentem suam auctor ipse ut memoret ea que scripsit, idest que concepit scribere tanquam Lineam cordis que premictitur opus, ut dicit Gualfredus. Nam dicit Ysiderus quod Mens dicitur illa pars anime que in ea eminet, et que meminit et recolit et a qua procedit intelligentia, uel forte sentit platonice hic auctor, dum dicit de mente que non errat, de illa prima mente hominis, A qua, ut ait Boetius, Que scimus non discimus, sed reminiscimur. De qua Macrobius, super Somnio Scipionis, etiam sic ait: Et summo Deo mens; ex mente anima est. Anima uero et condit et uita complet omnia que sequuntur.
+
+Post hec auctor, continuando se, ut supra dixi, ad contenta in primo precedenti capitulo, ut ostendat qualiter aduentus et apparitio umbre Uirgilii sibi ita menti, ut in dicto primo capitulo dicitur et apparet anagogice et tropologice, idest spiritualiter et moraliter, intelligi debeat, et quomodo ipse Uirgilius sub typo rationis reparauit gressus eius ad doctrinam eorum et moralitatem qui nituntur effici uirtuosi in totum, tamen propter preualentiam suorum uitiorum adhuc nequeunt, ut nequibat Annibal, cuius uirtutes uiuendo ingentia coequabant uitia, Tito Liuio testante, fingit se formidando dicere ipsi Uirgilio, incipienti uelle eum ducere pro eius salute et pro eius meliori, ut pollicitus est in dicto primo capitulo ad descensum Inferni, quod aduertat si ipsius auctoris uirtus sufficiens est ad illud. Nam quod non sit arguit auctor ita dicens: Si tu, Uirgilii, uis dicere quod Eneas, pater Siluii geniti ex Lauinia, descendit ad Infernum corruptibilis adhuc, idest adhuc uiuens et mortalis, ductu Sibille, ut ipse idem Uirgilius in UI° sui Eneidos scribit, cur non tu auctor id facere uales ductu mei Uirgilii? Non bene a pari ratione concludit: nam, si aduersator omnium malorum, idest Deus, in hoc gratiosus fuit dicto Enee, dignum fuit, attento alto effectu qui dependere debebat ab eo, in personis subaudi suorum descendentium, ut fuit fundatio Urbis Romane, facta per Romulum et Remum, fratres descendentes dicti Enee, unde Uirgilius in UI°: Romulus, Assarici que sanguinis Ilia mater / educet, et subdit: En huius, nate, auspiciis illa inclita Roma / imperium terris, animos equabit Olimpo, et in primo ait: Romulus excipiet gentem et Mauortia condet / menia Romanosque suo de nomine dicet, item et ut fuit imperium ipsius Rome ortum in persona Iulii Cesaris et Augusti, descendentium etiam ipsius Enee, unde idem Uirgilius in dicto libro ait: Augustus Cesar, diui genus, aurea condet / secula qui rursus Latio regnata per arua / Saturno quondam, super et Goramantes et Indos / proferet imperium etc. Et ex hoc dicit hic auctor quod electus fuit dictus Eneas in patrem dicte urbis et eius imperii in Empireo celo, hoc est quod diuinitus ita dispositum fuit; nam et ipse Uirgilius per totam Eneidem Eneam uocat patrem Romani populi. Et Titus Liuius in prima parte sui uoluminis, que a capta Troia summit exordium, idem testatur, et ex hoc Lex uocat omnes imperatores romanos Eneidas, et quod diuinitus hoc processerit, late aperit iste auctor etiam in II° libro sue Monarchie, in eo probando quomodo de Iure romanus populus dignitatem imperii sibi asciuerit, allegando quod nec Ninus, Assiriorum rex, nec Uezoses, rex Egipti, nec Cirus rex Persarum, nec Serses Darii filius, nec Alexander Macedo, omnes aspirantes ad hoc imperium mundi, ad illud uenire potuerunt, sed solus populus Romanus subiciendo sibi totum orbem, quod non sine ope diuina fuit, ut in quodam Decreto dicitur, quod diuinitus Romanum Imperium predictum processit, ubi Glosa dicit: Non ergo a Papa, sed a solo Deo prodiit. Nam a celesti maiestate gladii potestatem habet, subdens auctor quod dicta urbs et eius imperium stabilita fuerunt ut essent in futurum locus sanctus Apostolice sedis Ecclesie militantis. Quod quidem Psalmista totum prenuntiauit, incipiendo illum Psalmum canere qui incipit: Fundamenta eius in montibus sanctis, ubi Glosa, exponens hoc, dicit: Ecclesiam predictam fundatam esse super montes, idest super Apostolos et predicatores, quorum fundamentum et solidatio est in Christo Yesu, quorum principium fuit beatus Petrus et Paulus, qui sub uno persecutore, eodem die et loco, ipsam romanam urbem suo glorioso sanguine martirii Christo Domino consecrauerunt. Ad hoc quidam textus legalis dicit: Maxima dona Dei sunt collata sacerdotium et imperium illud diuinis ministrans hoc humanis presidens, subaudi simul in dicta urbe, cum natus sit Dominus noster tempore Augusti primi imperatoris romani ut sacerdos secundum ordinem Melchisedec. Ad quod Ambrosius etiam inquit: In urbe romana que principatum et caput optinet nationum uoluit Deus, ut ubi erat caput superstitionis ibi caput quiesceret sanctitatis, et ubi gentilium principes habitabant illic Ecclesie principes morarentur. Ultimo dicit auctor circa hoc quod dominus Eneas per talem descensum etiam intellexit a dicto suo patre multa que fuerunt causa sue uictorie contra Turnum et Laurentos, obstaturos sibi ad requisitionem Italie et, per consequens, ad institutionem urbis Rome, debentis in futurum sedes esse Papalis. Nam, inter alia, dictus Anchises primo premonuit eum ibi, sic dicendo, ut ait Uirgilius in UI°: *... Tu regere imperium populo, Romane memento, / hec tibi erunt artes, pacique imponere mores, parcere subiectis et debellare superbos. /* Sic pater Anchises etc., secundario ortatus est cum ultimo sibi loquens, dicente sic ibi Uirgilio: Que postquam Anchises natum per singula duxit / incenditque animum fame uenientis amore, / ex imbella uiro memorat que deinde gerenda, / Laurentesque docet populos urbemque Latini, / et quo quenque modo fugiatque feratque laborem. Eodenque modo auctor etiam contra se arguit de Uase Electionis, idest de Paulo, ita nominato a Domino nostro, ut habetur Actuum Apostolorum capitulo IX°, ex eo quod Uas legis et sacrarum scripturarum futurum erat armarium, ut dicit Yeronimus. Nam si mortalis adhuc raptus est in celum, ut ipse idem Paulus scribit Ad Corinthios XII° dicens: Scio hominem in Christo ante annos XIIII°, siue in corpore siue extra corpus nescio, Deus scit, raptum usque ad tertium celum; et scio huiusmodi hominem, siue in corpore siue extra corpus, Deus scit, raptum in Paradisum et audiuit archana uerba, que non licet homini loqui, totum fuit ad corroborationem nostre fidei et sic miraculose per que concludit auctor contra se, ultimo, ut in textu habetur; ad quam talem eius formidinem remouendam, inducit Uirgilium sibi dicere quomodo umbra Beatricis misit ipsum Uirgilium ad eum auxiliandum de inductu Lucie, et cuiusdam alterius domine gentilis existentium in celo.
+
+Circa que uideamus de ipsius auctoris intentionem, ad cuius cognitionem ita premictendum est, uidelicet quod duplex dicitur esse gratia in nobis hominibus a Deo collata: prima dicitur motiua et gratuita, a Deo ueniens, et hec est illa gratia que dicitur bonum a Deo gratis datum, de qua Apostolus, II° Ad Corinthios III° capitulo ait: Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra a Deo est, et eodem libro, capitulo UIIII°, inquit: Potens est Deus omnem gratiam facere habundare in nobis, desiderantibus eam subaudi. Unde Augustinus, in libro De Correctione et Gratia, inquit: Desiderare auxilium gratie initium gratie est. De qua et Magister, in II° Sententiarum, ait: Uoluntas hominis gratia preparatur ut fiat bona, non ut fiat uoluntas, nam et ante gratiam uoluntas erat sed non recta. Et pro hac prima gratia anagogice, idest spiritualiter loquendo, auctor accipit primam predictam dominam gentilem de qua hic dicitur, que, ut dicit, in celo durum iudicium frangit, durum dico quantum ad nos homines, qui non ualemus intueri intellectualiter quomodo adueniat nobis talis gratia, de cuius profunditate ita nobis occulta tangit iste auctor infra in Paradiso, in capitulo XX°, tangendo ibi de anima Traiani et de anima Ryphei. Et Augustinus in quodam Decreto: Nabucodonosor penitentiam meruit quia flagellatus penituit, et regnum quod perdiderat rursus accepit. Pharao autem ipsius flagellis durior est effectus, et periit: hic michi rationem reddat qui diuinum auxilium nimium alto et sapienti corde diiudicat. Uel in hoc passu forte auctor se refert ad id quod legitur Luce XUI° capitulo, ubi dicitur quod magnum chaos est inter beatas animas et dampnatas, ut ille ad illas et econtra ire non possunt, quod chaos in dictum durum iudicium Dei dicta Gratia nunc fregit hic in Beatrice ita de celo in Infernum descendendo secundum dictum figmentum auctoris. Est et alia Gratia secundaria que non est tantum simpliciter donum Dei gratis datum, ut est prima Gratia, ut supra dixi, sed requirit factum hominis, in quem motus dicte prime gratie inspiratur, ut uirtuose ex se sequatur dictum primum talem motum et donum bene operando, ideoque uocatur hec secunda Gratia cohoperans, quod uolens tangere Paulus, Ad Corinthios primo, capitulo XU°, dicit: Gratia Dei sum id quod sum, et gratia eius in me uacua non fuit. Unde et ad hoc ait Augustinus: Cohoperando Deus perficit quod operando incepit. Et alibi idem Augustinus ait loquendo unicuique homini: Qui fecit te sine te non iustificabit te sine te, Non iustificabit, hoc est, dicit Glosa, Quod Deus iustificat hominem sine homine cohoperante sed non sine homine operante, - sicut sol illuminat domum, cum aliquis aperit fenestram, non sine homine operante, tamen sine homine cooperante, homo enim non cohoperatur soli illuminando domum; sic uerus sol infundit uirtutes nobis preparatis ad earum susceptionem, non tamen cooperamur illi in illa infusione. Et pro ista secundaria accipit auctor hanc secundam dominam sub nomine Lucie, hic et infra in Purgatorio in capitulo UIIII°, et Beatricem, tertiam dominam, accipit hic et infra per totum pro Sacra Theologia, pro qua solum, dicit hic textus, quod humana species, idest humana intelligentia, excedit omne contentum a celo lune et spera, usque ad supremum Empireum celum. Ad hoc concordat Alanus, loquens de ipsa theologia, dicens: O regina poli, celi dea, filia summi, / cui superum sedes, celi uia, limes olimpi, / extramundanus orbis, regioque Tonantis / tota patent, soliumque Dei, fatumque quod ultra est. Item tropologice etiam, idest moraliter, potest auctor intelligi loqui de dictis tribus dominabus hic sub typo trium partium phylosophie illarum, de quibus Aristotiles in XI° Metaphysice sic ait: Tria sunt genera speculatiuarum scientiarum, scilicet naturalis, mathematica et theologica, unde dicit: In rebus tria sunt nobis: creatio, natura, uoluntas, in quibus est orta phylosophia triplex. Et ex hoc transumptiue Boetius finxit phylosophiam sibi apparuisse in triplici forma muliebri: Nam primo uidebatur ad communem sese hominum mensuram exhibere, secundo uidebatur pulsare celum uertice, tertio penetrare ipsum celum, ut in primo Consolationis habetur, cui, inter alia, sic loquitur ipse Boetius: Tu in exilii uestri has solitudines omnium magistra uirtutum supero cardine delapsa uenisti, quod potest transumtiue etiam reduci ad id quod dicit hic querendo Uirgilius ab ipsa Beatrice, scilicet cur non timet in Limbum descendere ita ut facit. Ad cuius responsionem facit quod ita dicitur in quodam Decreto sub eodem sensu: Sicut stellas celi non extinguit nox, sic mentes inherentes Sacre Scripture non obscurat humana iniquitas. Et Seneca Ad Lucilium: Nunquam ita contra uirtutes coniurabitur, ut nomen phylosophie sacrum non maneat. Quibus breuiter reassumptis, concludendo auctor uult dicere, sub dictis sensibus anagogie uel tropologie, quod dicte Gratie, siue dicte due partes phylosophie, mouerunt Beatricem ad descendendum in Limbum, hoc est mouerunt amorem et uoluntatem auctoris ad studium theologie recipiendum in pectore suo obscurato uitiis ut in Limbo quodam, et inde mouere Uirgilium, idest rationem, ad ducendum eum per iter Inferni, idest per uiam demonstratiuam et conclusiuam contra uoluptates mundanas, et moraliter ad uirtuosa sequendo, maxime per sententias ipsius Uirgilii, ut poete naturalis et moralis ultra alios, ad quod optime adaptatur quod ait Papias: Poete dicti sunt loici, quia in naturis et in moribus rationem adiungunt. Ultimo auctor, ut remotus per ipsum Uirgilium a dicta eius formidine et dispositus ad sequendum ipsum, congratulando ei et Beatrici, que misit eum, utitur illis uerbis Psalmiste in effectum dicentis: Quoniam eripuisti animam meam a morte, pedes meos a lapsu, ut placeam coram Deo in lumine uiuentium, et alibi idem Psalmista ait: Tu uero homo unanimis, dux meus et notus meus, subaudi tu Uirgilius, eris.
+
+{Per me si ua ne la città dolente.} Auctor in hoc tertio capitulo tria principaliter facit: nam primo exordium suum ponit ad introitum primum Inferni usque ibi: {Et io chauea derror la testa cinta}; ibi incipit dicere de animabus captiuorum, procedendo usque ibi: {E poi cha riguardar oltre mi dedi}; ibi incohat dicendum de primo flumine Inferni, procedendo usque ad finem huius capituli.
+
+Ad primum auctor, cum Uirgilio se fingit deuenisse ad illam portam mistici Inferni, - de qua Mathei capitulo UII°, dicitur ibi: Intrate per portam angustam, quia lata porta ducit ad perditionem, et per Uirgilium in UI° dicentem: Tres Anchisiades, faciles descensus Auerni: / noctes atque dies patet atri ianua Ditis, et per Statium dicentem: Trenaree limen petit inremeabile porte, - et uidisse super eam hoc epitaphium scriptum continens hec uerba: per me itur in ciuitatem dolentem, - hoc est in collectionem hominum in hoc mundo uitiose uiuentium allegorice loquendo. Nam, ait Augustinus in XIU° De Ciuitate Dei, loquens circa talia et in tali sensu, in genere humano societates, idest collectiones, tanquam ciuitates fecerunt amores duo: terrenam amor sui, celestem amor Dei, - item in ecternum dolorem: hoc referri debet ad essentialem Infernum, - iuxta illud Euangelicum: Ite maledicti in ignem eternum, - et Psalmista, etiam in hoc consideratiue dixit: Dolores Inferi circumdederunt me, - item in perditam gentem: hoc ad utrumque Infernum potest referri, ad quod Psalmista: Ne perdas cum impiis Deus animam meam et cum uiris sanguinum uitam meam. Item continebatur in eo epitaphio etiam quomodo deitas, Pater, Filius et Spiritus Sanctus illam portam fecit ante creationem mortalium et corruptibilium rerum, sed cum ipsis ecternis rebus instituta est, exigente iustitia pene Luciferi et suorum complicum ruentium immediate in ipsum Infernum facto celo et terra. Unde Augustinus, Super Genesi ait: Non frustra putari potest ab initio temporis diabolum superbia cecidisse, et sic bene sequitur quod durabit in ecternum dicta porta, ut dicitur hic in textu, ad quod dicitur Ysaie U° capitulo: Propterea dilatauit animam suam Infernus et aperuit os suum absque ullo termino. Ultimo dicit dictum epitaphium quod intrantes per eam portam dimictant omnes spem exeundi eam: hoc referas ad essentialem Infernum, ad quod respiciens, Iob capitulo X° ait: Antequam uadam et non reuertar ad terram tenebrosam et opertam caliginem mortis, inducendo inde auctor Uirgilium ad dicendum sibi quomodo uidebit ibi gentem que perdidit bonum intellectum, idest Deum, in quo consistit beatitudo, que dicitur bonum predictum intellectus, secundum Phylosophum in III° De Anima, et in UI° Ethicorum dicit quod Bonum intellectus est uerum seu ueritas, que secundum Thomam dicitur Adequatio intellectus ad rem, et secundum hoc ultimum debet referri quod dicitur hic in textu ad gentem uitiosas in hoc mundo existentem, ut in Inferno quodam, tali lumine intellectus obscuratam, ut supra dictum est, faciens inde auctor operationem de reuolutione puluerulenta illius uenti, qui dicitur turbo ad tumultum illius aeris infernalis sine tempore tincti nocturna nigredine. Et dicit sine tempore ad differentiam aeris huius nostri mundi qui ad tempus tingitur obscuritate noctis et ad tempus clarescit diurnitate solis quasi includat quod semper ibi est nox et obscuritas sine tempore, idest sine aliquo interuallo diurni temporis, et ex hoc scribit Uirgilius in UI°; quod Greci uocareuunt Auernum, quod interpretatur sine tempore, et hoc quantum ad primum.
+
+Ad secundum ueniamus premictendum iterum quod scripsi supra in prohemio huius comenti, quomodo scilicet iste auctor sub tipo Paradisi scribere indendit de statu uiuentium in hoc mundo uirtuose continue, et sub typo Purgatorii de statu illorum qui, cognita per gratiam Dei uilitate humane uoluptuose uite ab ea quasi se purgando deuerterunt, et uirtuose uite se dederunt, ac sub tipo Inferni de statu uiuentium in hoc mundo in totum actualiter uitiose. Uerum quia illi quos in hoc mundo captiuos uocamus propter eorum ignauiam et pusillanimitatem et miseriam non possunt dici uirtuosi nec, dimissis uitiis, uirtutibus inherere; nam actualiter uitiosi merito non possunt fingi esse in celo nec in Purgatorio nec in Inferno; igitur auctor eos, ita separatos, ponit extra Infernum puniri et cruciari stimulis et acculeis uespium et muscarum, in quibus auctor allegorice demonstrare uult solum miserrimos motus et operationes eorum pusillanimes, contra quos dicitur in Ecclesiastico capitulo UII°: Noli esse pusillanimis in anima tua; quos tales captiuos auctor dicit etiam hic nunquam fuisse uiuos, moraliter loquendo, de quibus ad idem Psalmista inquit: Deleantur de libro uiuentium, et cum iustis non scribantur, et etiam forte Seneca ad hoc respexit, in prima Epistula ad Lucilium, dum dicit: Maxima pars uite labitur male agentibus, magna nichil agentibus, tota aliud agentibus, pro quibus istis ultimis intellexit de huiusmodi hominibus captiuis qui non possunt in hoc mundo uere dici non aliquid operari, ut negligentes, nec male actualiter operari sed in suis miseris operibus semper ut mortui uiuere in hoc mundo. Et ex hoc dicit hic auctor in persona Uirgilii quod anime dictorum captiuorum unite sunt cum illis angelis qui non fuerunt boni nec mali tenendo cum Deo uel cum Lucifero, quos Ugo de Sancto Uictore dicit puniri etiam extra Infernum in loco et aere caliginoso, inter quos auctor fingit se uidisse umbram illius qui quadam pusillanimitate ut uilis renuit papatum, scilicet is fuit papa Celestinus Quintus, ut quidam dicunt, siue imperium, si fuit Deuclitianus qui, illud existens, etiam imperator, ut scribit Eutropius, dimissit, et hec quantum ad secundum.
+
+Uenio ad tertium dictum huius auctoris fingentis ita se deuenisse cum Uirgilio ad hoc flumen Acherontis primum infernale ut Eneas cum Sibilla, de quo in tali passu ipse Uirgilius in UI° sui Eneidos, quem auctor hic ad licteram sequitur, ita ait: Hinc uia Tartarei que fert Acherontis ad undas. / Portitor has horrendas aquas et flumina seruat / terribili squalore Charon, cui plurima mente / canities inculta iacet, stant lumina flamme. / Ipse ratem compto subigit uelisque ministrat / et ferruginea subuectat corpora cymba, / iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus. / Hunc omnis turba ad ripas effusa ruebat / quam multa in siluis autumpni frigore primo / lapsa cadunt folia etc. Quam comparationem facit etiam hic auctor, cui conformantur illa uerba Ecclesiastici capitulo XIIII°: Sicut folia in arbore alia generantur et alia cadunt, sic generatio carnis et sanguinis. Et subdit Uirgilius: Stabant orantes primi transmictere cursum / tendebantque manus ripe ulterioris amore. / Nauta sed tristis nunc hos nunc accipit illos, et subdit: Sic prior aggreditur dictis atque increpat ultro: / *quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, / fare age, quid nominas, iam istic et comprime gressum. / Umbrarum hic locus est, sompni noctisque sopori: / corpora uiua nephas Stigia nactare carina*. / Quem contra breuiter fata est Anfrixia uates; / *nullo hic insidie* ecc., et subdit ille admirans: Ceruleam aduertit puppim ripeque propinquat. / Inde alias animas, que per iuga longa sedebant, / deturbat laxatque ferox; simul accipit alueo / ingentem Eneam. Gemuit sub pondere cimba / subtilis et multam accepit rimosa paludem. / Tandem trans fluuium incolumes uatemque uirumque / informi limo glaucaque exponit in ulua. Que carmina pro se declarant ad licteram carmina satis huius tertie et ultime partis presentis capituli; quare restat allegorizare solummodo ipsa, unde prenotandum est quod hoc primum infernale flumen Acheron interpretatur sine gaudio, de quo sic ait Macrobius: Acherontem quicquid fecisse dixisseue usque ad tristitiam humane uarietatis more etc. Quidam uero dicunt Acheron interpretari sine gratia, quod in idem recidit, et allegorice hoc primum flumen infernale debet accipi hoc pro primo nostro inclinabili fluxu ad uoluptates mondanas in adolescentia incipiente nos prius ducere ad Infernum, idest ad statum infimum uitiorum, immemores Dei, ad hoc Psalmista ait: Conuertantur peccatores in Infernum, omnes gentes que obliuiscuntur Deum. De quibus talibus ita labentibus ad dictum statum uoluptuosum per hoc tale figuratum flumen ut ad Infernum in hoc mondo tangit Seneca Ad Lucilium dicens: Ceteri, eorum more que fluminibus natant, non eunt sed feruntur; ex quibus alia leuior unda detinuit, ac molius uexit, alia uehementior rapuit, alia proxime ripe cursu languescente deposuit, ita dico precipiti uoluptati uoluntas ad dolorem uergit. Ad quam allegoriam facit quod ait Psalmista dicens: Uox Domini super aquas multas, super quibus uerbis dicit Glosa: Idest super illos qui in fluxu huius seculi sunt. Caron enim, nauta huius talis fluminis, interpretatur tempus: nam dicitur Caron quasi Cronum, quod tempus interpretatur, quod quidem tempus nos uehit per discursus mundi huius ut nauta quidam et malorum animas tandem ad Infernum de hac uita transportat, ut resultat ex premissis Uirgilii et auctoris uersibus, et ex illis Ouidii dicentis in XU°: Ipsa quoque assiduo uoluuntur tempora motu, / non secus ac flumen, neque enim consistere flumen, / nec leuis aura potest, sed ut unda impellitur unda, / tempora sic fugiunt pariter pariterque sequuntur, et ex illis uerbis Senece dicentis Ad Lucilium: Corpora nostra labuntur more fluminis, nam quicquid uides currit cum tempore, modo quia hominem in hoc mundo uiuentem corporaliter et uirtuose non tempus sed potius gratia transducere habet ad cognitionem uilipendendarum rerum huius seculi ut ad quendam Infernum, ideo inducit auctor dictum Caronem sub dicto significatu conqueri de eius tali transitu ut persone uiuentis, subaudi uirtuose, et quia ad hec talia speculatiue contemplanda uenitur, fingit se de una ad aliam dicti fluminis dormiendo auctor fuisse ita translatum ibi per dictum Caronem.
+
+{Ruppemi lalto sonno ne la testa.} Auctor in hoc quarto capitulo, premisso eius prohemio per se satis patente, continuando se ad finem precedentis capituli, fingit se cum Uirgilio descendisse in primum circulum Inferni, qui Limbum dicitur et uocatur, in quo distincta et separata loca dicuntur esse et fuisse, ut scribitur in Compendio Theologie: nam in superiori eius parte dicitur esse et fuisse Limbum Sanctorum Patrum, que pars Limbi sinus ille Habrae dictus est, in quo anima Lazzari leprosi quiescebat quando umbra diuitis Epulonis eam prouocabat, ut scribitur Luce capitulo XUI°, - Ubi pena dampni et non sensus, et fuerunt ibi solum tenebre exteriores, non tenebre priuationis gratie. De quo sic ait Beda: Circumcisio temporis legis contra uulnus originalis peccati agebat sicut nunc Baptismus, hoc excepto, quod ianuam celi nundum intrare poterant ante Baptismum, sed in sinu Habrae post mortem beata requie consolabantur. Ad quem locum anima Christi, mortuo eius corpore in cruce, descendit, et animas dictorum Sanctorum Patrum liberauit, et quomodo audi Thomas de Aquino in tertia parte eius Summe dicentem: Anima Christi uirtualiter ad totum Infernum descendit, sed essentialiter ad hanc partem dicti Limbi, in qua iusti detinebantur, ut quos ipse per gratiam uisitabat secundum deitatem, eos secundum animam uisitaret et locum. Et eos liberauit qui per fidem et caritatem passioni ipsius Christi coniungebantur. Et Gregorius, in tertio Moralium, etiam inquit: Christus, claustra Inferni penetrans, electorum animas inde eduxit, scilicet, dicit hic auctor, umbram Ade et Eue, et Abelis eorum filii, et Noe, et Moisis, item Habrae et Dauid, item Israel et Iacob, ita a Deo uocati, dicente ei, ut habetur Genesis, capitulo XXXU°: Non uocaberis ultra Iacob, sed Israel erit nomen tuum; item umbram Isaac eius patris, ac umbras Iude, Ruben, Gad, Aser, Neptalim, Manase, Simeon, Leui, Isachar, Zabulon, Iosep et Beniamin, duodecim filiorum dicti Iacob, ex quibus duodecim tribus descenderunt, et Rachelis, secunde uxoris dicti Iacob, propter quam tantum egit ipse Iacob, ut tangit hic auctor. Legitur enim de hac ystoria in dicto libro Genesis capitulo XXUIIII°, quod dictus Iacob missus fuit a dicto suo patre ad quendam eius cognatum, nomine Laban, in Mesopotamiam Syrie, ut acciperet in uxorem unam de eius filiabus duabus; quibus uisis, predictus Iacob preelegit minorem, nomine Rachelem, et pulcriorem Lia, maiore filia dicti Laban, et sorore dicte Rachelis lippa occulis. Ad quod dictus Laban consentire noluit, nisi prius ipse Iacob seruiret ei septem annis. Quo seruitio septenni impenso per dictum Iacob, petendo dictam Rachelem secum coniungi ut eius uxorem, dictus Laban, in sero, occulte, supposuit sibi in lecto Liam, eius filiam maiorem predictam, cum qua illa nocte Iacob iacuit. In mane uero, hoc uiso, Iacob, tanquam irato et conquerenti, Laban dixit quod non erat decens prius minorem sororem quam maiorem debere nubere. Tamen adhuc iterum pepigit seruire se ipse Iacob dicto Laban eius socero per alios septem annos ut duceret sibi ipsam Rachelem, et ita factum fuit, subdendo inde auctor quomodo ante tales animas Sanctorum Patrum nulli spiritus humani saluati fuerant, ut supra tetigi.
+
+Item secundario auctor tangit de secunda parte dicti Limbi, in qua dicit puniri animas infantum non baptizatorum, non pena sensus sed dampni, unde Thomas predictus, in tertia parte, questione LIIa, inquit: Dolores non sunt in Inferno Patrum, nec in Inferno puerorum, licet Augustinus, scribens ad Petrum Diaconum, dicat : Firmissime tene paruulos, qui siue in utero matris, siue extra, sine Baptismo moriuntur, igne puniendos, sed hoc exponit Glosa Decreti: Igne et mitissima pena, nam solum erunt in tenebris perpetuo ibi et Dei uisione carebunt, et hoc ex eo, ut subdit Augustinus idem, Quia, etsi peccatum proprie actionis nullum habent, originalis tamen peccati dampnacionem carnali conceptione ex natiuitate contraxerunt, et ita, quia non uoluntate peccauerunt, actuali pena non puniuntur. Est enim ad hoc notandum quod, ut dicit Glosa etiam quodam Decreto, Hoc originale peccatum in infusione anime extrahitur, quia tunc tres uires anime, scilicet concupiscibilitas, irascibilitas et rationabilitas debilitantur. Unde Innocentius quartus ad hoc ait: In anima pueri nundum baptizati tria sunt: scilicet pronitas ad peccandum, que est ex corruptione carnis, secundario macula, que est quedam sordes anime quam contraxit in sua infusione ex mistione carnis; et propter hanc sordem indignam est Dei conspectui presentari; tertium est reatus siue debitum pene eterne. Et ex hoc Magister Sententiarum, diffiniendo dicit: Originale peccatum est pronitas ad peccandum. Quidam alii dicunt quod dicitur quedam macula anime annexa, que per baptismum deletur, subaudi reatu, tamen remanet actu cum remaneat pronitas, ex qua surgunt actuales concupiscentie. Has etiam animas infantum et puerorum infidelium finxit Uirgilius in UI° Eneam inuenisse flentes, idest suspirantes, ut dicit auctor hic de ipsis in primo circulo Inferni, dicens: Continuo audite uoces uagitus et ingens / infantumque anime flentes, in limine primo / quos dulcis uite exortes et ab ubere raptos / abstulit atra dies et funere mersit acerbo, ponendo etiam auctor hic cum istis animabus puerorum esse animas marium et feminarum adultarum morientium sine Baptismo et actuali peccatu, ut sunt cathecumini habentes desiderium baptizandi, de quibus Augustinus in duobus Decretis ita inuenitur dixisse: Non dubito catolicum cathecuminum, diuina caritate flagrante, heretico baptizato preponere ut centurionem Simoni Mago baptizato heretico. Item cathecuminum, quamuis in bonis operibus defunctum, uitam habere non credimus, nisi martirii sacramentum compleat baptizatus, iuxta Iohannem in suo Euangelio III° capitulo dicente: Nisi quis renatus fuit ex aqua et Spiritu Sancto non intrabit regnum celorum, dicit modo Non steterit per eum quin baptizaretur aliter saluaretur. Et dicit Augustinus quod Huiusmodi anime existentes ita in Limbo sine pena sensus, uolunt potius sic esse quam non esse secus; ergo de aliis dampnatis in pena sensuali a contrario sensu uidetur.
+
+Tertio auctor fingit se deuenire ad tertiam partem et locum dicti Limbi, in quo fingit esse animas illorum qui ante aduentum Christi et eius Baptismum uirtuosissimi in artibus et moribus fuerunt et scientiis, mortui tamen solum cum defectu non adorandi debite Deum cum latria sed cum dulia et superstitione. Dicitur enim latria debitus cultus Dei, cum ipsum adorando ut creatorem omnium; dulia dicitur cultus exhibitus creature, puta Soli, Lune, Ueneri et Marti; superstitio est cultus ydolorum, ut dicit hic Uirgilius, auctor de se et de aliis phylosophis magnis et poetis, quorum fama, quia in eternum fulget et lucebit, fingit auctor hic tales esse non in tenebris, ut alios de Limbo, sed in loco ignea luce luminoso, offensos tamen solum in tantum, ut dicitur hic in textu, quod sine spe uiuunt in desiderio, scilicet Deum uidendi. Et merito putandum est animas talium egregiorum sapientum gentilium et paganorum in Inferno esse in tam mitissima pena et loco penali, gratia diuina mota propter eorum ornatam famam, ad hoc eis indulgendum et etiam propter tot bona et mortalitates quas et que in hoc mundo in suis scriptis relinquerunt, unde Macrobius: Sapientibus conscientia ipsa factorum egregiorum amplissima uirtutis est premium, cum scriptum sit in Iure Canonico ac teneant nostri theologi quod Omnia bona facta in hoc mundo prosunt in alio de dampnato ad mitius tormentum, unde Gratianus in Decretis de Penitentiis ad hoc ait: Potest etiam referri memoria bonorum ad mitiorem penam habendam, ut bona que inter multa mala fuerant non proficiant ad presentis uite uel future premium optinendum, sed ad tollerabiliter extremi iudicii supplicium subeundum. Et eadem premissa ratione potest argui et concludi de illustribus uiris et mulieribus in hoc loco inferiori, hic nominatis propter eorum probitates, tam in uirtutibus quam in armis habitam, in dicta mitissima pena fore. Et hoc quantum ad superficialem intellectum et sensum. uerum, quia auctor etiam in hoc passu mistice circa aliqua procedit, allegorizemus illa, circa que premicto quod phylosophus in XI° Methaphysice superat seu eleuat theologiam aliis scientiis speculatiuis, scilicet naturali et mathematice, ut celestem sapientiam, unde Ambrosius, Super Epistulas ad Colossenses de ea ait: Omnis ratio superne scientie in eo est qui caput est eius, ut qui hunc nouit nichil ultra querat. Quia hic est perfecta uirtus et sapientia. Et quicquid alibi queritur, hic perfecte inuenitur. Et sic studiosi in tali sapientia theologica uiuentes in hoc mundo possunt censeri ut eleuati in celo, ut tangit iste auctor in X° capitulo Paradisi; merito et per consequens studiosi aliarum scientiarum mundanarum debent censeri fore in infimitate quadam, ut Limbo quodam, pro qua sapientia mundanarum scientiarum, que sophia appellatur. Hoc castrum, de quo hic dicitur, auctor accipit allegorice, et eius septem portas et muros pro septem liberalibus artibus; de quo tali castro figurato pro dicta sapientia mundana, sensit etiam Salamon et de eius etiam septem portis, dum dixit, Prouerbiorum XXXIII° capitulo: Sapientia hedificauit sibi domum et excidit columpnas septem, et ut ostendat se auctor per summos poetas, non per infimos et mediocres uilipensos ab Oratio in sua Poetria dicente: Tolle, scilicet tu Piso, memor, certis medium et tollerabile rebus / sed tamen in pretio est: mediocribus esse poetis / non homines, non dii, non consensere columpne, esse ductum ad dictam sapientiam mundanam induci se dirigi ad dictum castrum illam figurans et introduci per eius septem portas figurantes dictas artes per Omerum grecum poetam de Smirnea ciuitate et quia multum cecinit de bellicis rebus, ut ait Oratius dicens: Res geste regumque ducumque et tristia bella / quo scribi possent numero, monstrauit Omerus, ideo auctor fingit eum hic eum cum spata in manu, item per ipsum Uirgilium, item per Oratium Uenusinum satirum, idest reprehensorem uitiorum - nam dicit Ysidorus quod statim sunt poete qui uitia carpunt, ut fuit iste Oratius Flaccus, Persius et Iuuenalis - item per Ouidium Sulmonensem et per Lucanum Cordubensem, et quia etiam per dictos quinque poetas ipse auctor uult ostendere se effectum summum poetam in cantu materno, ut illi fuerunt in cantu greco et latino, dicit hic quomodo fuit sextus in consortio talium summorum uatum factus. Item fingit dictos poetas secum iuisse loquendo uerba que pulcrius est tacere quam recitare ne se exaltet in laudem, iuxta illud Salamonis: Laudet te os alienum et non tuum. Fluuium uero ambientem hoc tale castrum allegorice auctor accipit pro desiderabili motu discendi qui, ex eo quod in eis solidus, idest completus, erat, fingit se cum dictis aliis poetis illum transisse ut terram duram. Pratum inclusum a dicto castro accipit auctor pro uirente et eterne fame statu phylosophorum talium et poetarum, alludendo uerbis Uirgilii fingentis Eneam in UI° hos tales uates inuenire in huiusmodi figurata uiriditate dicendo: Conspicit, ecce, alios dextra leuaque per erbam / uescentes letumque choro peana canentes / inter odoratum lauri nemus, unde superne / quique pii uates et Phebo digna locuti, / inuentas aut qui uitam excoluere per artes, / quique sui memores alios fecere merendo. Et quia fama horum poetarum clarissimorum uix potest iungere in hoc mundo quin simul cum ea uigeat fama illorum illustrium uirorum, de quibus istorice in suis poeticis carminibus fecerunt mentionem quod probat Lucanus in UIIII°, dum alloquitur Cesarem ne inuideat fame Hectoris, modulate et sublimate a dicto Omero, dicens: Nam, si quid Latiis fas est promictere Musis / quantum Smirnei durabunt uatis honores, / uenturi me teque legent etc., fingit hic auctor etiam tales uiros illustres simul cum eis esse in hac figurata tali uiriditate. De quorum famoso statu uolens auctor nunc loqui, ut de alta re, fingit se de summitate quadam respicere tales famosos ostensos et nominatos sibi per dictos poetas, alludendo uerbis Uirgilii, inducentis etiam umbram Anchise in simili loco ostendere Enee tales dicendo in UI°: Dixerat Anchises natumque unaque Sibillam / conuentus trahit in medios turbamque sonantem, / et tumulum capit unde omnes longo ordine possent / aduersos legere et uenientium discere uultus, fingendo auctor primo sibi ostendi ibi Electram, filiam regis Atalantis et uxorem olim Iouis, regis Cretensis, creantis ex ea Dardanum, fundatorem Troiane urbis, unde Uirgilius in UIII° ait: Dardanus, Iliace primus pater auctor et urbis / Electra, ut Grai peribent, Atalantide cretus cum multis sociis, idest cum multis eius descendentibus, inter quos nominat Hectorem et Eneam et Iulium Cesarem, Olim in arma furentem, ut ait Lucanus; ideo dicit hic auctor eum armatum cum occulis grifagnis, idest minacibus et audacibus, ut habent accipitres grifagni. Item fuerunt etiam ibi ostensa sibi Camilla, regina Uulscorum, et Pantasilea, regina Amazonidum, et rex latinus et Lauinia, eius filia et uxor secunda dicti Enee; item Brutus, qui expulit Tarquinum Septimum, regem romanum, et Lucretia, eius neptis, de quorum ystoria uideatur quod dicam in capitulo UI° infra in Paradiso; item Iulia, filia Cesaris, et uxor prima Pompei; item Martia, uxor Catonis, et Cornelia, uxor secunda dicti Pompei; item Saladinus, remotus ab istis, ita ut dicit textus, et solus in parte: hoc dicit auctor ex eo quod nemo de Sarracenia natione famosus in uirtute fuit nisi ipse, uel hoc dicit quia nemo poeta de sua famosa probitate tractauit, ut de aliis ibi existentibus. Inde, eleuatis altius occulis intellectualibus, uidit ibi auctor, sub premissa allegoria, Aristotilem filium Nicomaci de Straguritana, ciuitate Macedonie, maiorem mundi phylosophum, et uocat eum magistrum illorum qui sciunt, scilicet peripateticorum phylosophorum, inuestigatorum causas rerum, et sic debent dici scientes, cum Scire sit res per causas cognoscere, ut ait ipse Aristotiles in principio Physicorum; item Socratem phylosophum de Athenis et Platonem phylosophum Atheniensem; item Democritum phylosophum ponentem mundum a casu et fortuna factum, non a Deo; item Diogenem stoycum phylosophum, idest patientem, unde Seneca in libro De Ira: Diogeni stoico, de ira cui maxime disserenti in eum adolescens spuit, tulit hoc ille leuiter: *Non quidem*, inquit, *irascor, sed dubito an irasci oporteat*. Et cuidam Lentulo, idem sibi facienti, inquit: *Affirmabo, Lentule, falli eos qui te negant os habere*. Item Anaxagora, alium phylosophum, qui de omnibus rebus scripsit, ut ait Tullius in libro De Natura Deorum; item Thalem phylosophum qui de creatione mundi scripsit, ut ait Ysiderus; item Empedoclem, phylosophum Agrigentinum, qui se precipitauit in Ethenam causa experiundi unde eius extuatio procedebat, de quo Oratius in Poetria inquit: Dum cupit Empedocles, ardentem frigidus Ethnam / insiluit etc. Item Eraclidem, poeta de Ponto, qui scripsit Sompnium Matris Fallaridis; item Zenonem phylosophum; item Diascoridem phylosophum, qui librum De Qualitatibus Rerum composuit; item Orpheum poetam et musicum et inuentorem armonie; item Tullium et Linum poetam et Senecam moralem; item Euclidem geometram et Ptholomeum astrologum summum Pheludensem; item Ypocratem, Auicennam et Galienum, phisicos summos; item Aueroim Cordubensem, commentatorem totius phylosophie Aristotilis.
+
+{Così disciesi del cerchio primaio.} In hoc U° capitulo auctor principaliter duo facit: primo exordium ponit usque ibi: {Ora incomincian le dolenti note}, ibi incipit tractare de animabus dampnatis propter peccatum carnis in libidine et hoc usque ad finem huius capituli durat. Ueniamus ergo ad premissam exordialem primam partem aperiendam hoc modo: auctor iste postquam dixit de primo circulo seu Limbo Inferni, in quo posuit puniri animas infantium puerorum et aliorum - de quibus dictum est in proximo precedenti capitulo - non in pena sensus sed dampni ex eo quod non actualiter et conscientialiter peccauerunt, ueniens ad tractandum nunc hic de animabus dampnatorum illorum qui actualiter et conscientialiter peccauerunt, ut incontinentes et alii de quibus amodo dicet plectentibus penam dampni et sensus, fingit se in ingressu huius secundi circuli Inferni inuenire Minoem ut iudicem infernalem ita ringhiantem et examinantem et iudicantem et mandantem animas dampnatatas ad sua debita supplitia, ut dicit hic textus, sequendo hic ad licteram Uirgilium fugientem et Eneam descendentem de dicto primo circulo Inferni in quo etiam ponit puniri animas infantum et aliorum non conscientialiter peccatorum; ad secundum sequentem circulum infernalem inuenire ibi se hunc Minoem ad hunc predictum actum exercendum dicentem in UI°: Hos iuxta falso dampnati crimine mortis. / Nec non hee sine sorte date, sine iudice, sedes; / quesitor Minos urnam mouet, ille silentem / consiliumque uocat, uitas et crimina discit. Quem Minoem Uirgilius ibi et auctor hic, quantum ad allegoricum integumentum, sub typo et figura humane conscientie ponit, et merito: nam nullum actuale peccatum committi potest conscientia non remordente, unde Apostolus, Ad Romanos XU° capitulo inquit: Omne quod non est ex fide, idest omne quod contra conscientiam fit, peccatum est, nam deest fides ubi non est conscientia peccati, et ex hoc fingit auctor primo dictum Minoem ringhiantem, idest dentibus frendentem et frementem, ad quod ait Ysaia ultimo capitulo dicens: Uermis eorum non morietur, ubi Glosa hoc exponens ait: Uermis, idest remorsio conscientie, nam, ut ait Gregorius in primo Moralium: Nunquam simul esse possunt culpa operis et irreprehensibilitas cordis, inde in eo quod dicit quod dictus Minos examinat in tali introitu ut iudex notat auctor quomodo conscientiam in hoc mundo circa bonas et malas operas nos quasi inquirendo facit confiteri intellectualiter quod fuerit sequendum uel non, unde Origenes: Conscientia est spiritus correptor et pedagogus anime que separatur a malis et adheret bonis, et Seneca, Ad Lucilium, de ipsa etiam conscientia ait: Sacer inter nos spiritus sedet bonorum malorumque obseruator et custos, et Damascenus: Conscientia est iudex et lex nostri. Item in eo quod fingit dictum Minoem iudicari, tangit quod accusatio conscientie precesserit, quia fit contra nos in nobis ipsis dum peccauimus, unde Augustinus, in hac scribens Ad Secundum Manicheum, inquit: Senti de Augustino quidquid libet; sola me in occulis Domini conscientia non accuset. Item quod precesserat testimonium ipsius conscientie, de quo Apostolus, Ad Romanos II° capitulo ait: Qui offendunt opus legis scriptum in cordibus suis testimonium reddente illis conscientia ipsorum. In tertio nos iudicat condempnando, unde Ambrosius in quodam sermone sic ait: Conscientia suum reum semper tacita sine contradictione conuincit et iudicat. Ad hoc idem Iuuenalis ait: Prima est hec ultio, quod se / iudice nemo nocens absoluitur, improba quamuis / gratia fallacis pretoris uicerit urna. Ultimo in eo quod dicit quod dictus Minos sub dicto significatu mandat animas secundum quod cingit se cum cauda, refert se auctor ad executionem iudicii consciencie predicti que fit in cauda, idest in finali parte nostre uite, in qua malos immemores Dei ducit ad Infernum ad debita supplitia, unde Oratius in Sermonibus ait: Regula peccatis que penas irrogat equas / adsit etc., quasi conscientiam per tali regula tollat; ad quod respexit Dauid dicens ut peccator remorsus conscientialiter: Conuertere, Domine, et eripe animam meam; / saluum me fac propter misercordiam tuam / quomodo non est in morte qui memor sit tui / in Inferno autem quis confitebitur tibi, ad hoc facit quid ait etiam Glosa super illo uerbo Apocalipsis: Et habebant caudas similes scorpionibus etc., scilicet quod referendum est ad hoc quod mors ecterna est finis carnalium uoluptatum, uel ad hoc quod ad mortem culpe homines trahunt, uel refert se auctor hic dum dicit de cauda dicti Minois ad executionem in fine mundi fienda, de qua, ut scriptum in Decretis reperitur, nullus accusabit alium, cum tunc, ut ait Apostolus: Lingue cessabunt, sed sola conscientia accusabit quemlibet.
+
+Hiis expeditis, ueniamus ad secundam partem huius capituli in qua incipit auctor tractare de septem principalibus peccatis incontinentie et de animabus propter illa dampnatis in Inferno, et primo de peccato luxurie carnalis, hic dicere incohat fingendo in isto circulo secundo Inferni puniri in tali uento tempestuoso illorum animas qui in hoc mundo rationem, ut dicitur hic in textu, submiserunt libidinoso appetitui, unde Augustinus: Luxuria tota nostra ratio absorbetur, et Ad Corinthios super UI° capitulo dicit Glosa de talibus qui fornicantur et corpore suo peccant: In hoc peccato, inquit, est anima sub corpore; nam in fornicationis opere sicut totus homo absorbetur a carne ut iam dici non possit ipse animus suus esse, sed simul totus homo dici possit caro, qua submissio rationis fit in quolibet coitu preterquam in coitu uxorio secundum canones, fingendo auctor se ibi inuenire in dicta pena inter alia animas animam regine Semiramidis, uxor Nini olim regis Babylonie, que, mortuo dicto suo uiro, ita accensa fuit in libidine quod cum Ninia suo filio iacere proposuisset, et statuit unicuique esset licitum quod sibi placeret in libidine et delectaret, ut dicit hic auctor, ad quod Orosius sic ait: Semiramis libidine ardens ut fas sibi esset cum quibuscumque fornicari fecit, ut ait Ouidius dicens: Iuppiter esse pium statuit, quodcumque iuuaret, / et fas esse fecit fratre marita soror, item animam Didonis que se amore Enee interfecit secundum fictionem Uirgilii ab ea recedentis, et cum ergo iam iacuerat et sic rupit fidem iuratam per eam castitatis super urnam cineris Sichei sui uiri occisi a Pigmaleone, fratre ipsius Didonis, ad quod sic ait Uirgilius in IIII° in persona dicte Didonis: Non licuit talami experte sine crimine uita / degere more fere talis nec tangere causas; / non seruata fides cineri promissa Sichei. Yeronimus uero scribens ad Iouinianum dicit dictam Didonem pudicam in uiduitate mansisse et se occidisse propter Iarbam regem Musitanorum uolentem ipsam in uxorem per uim; item animam Cleopatre filie Lagi regis Egypti diu olim fornicantis cum Cesare; item Elene, uxoris regis Menelai, quo dimisso fornicata est cum Paride filio Priami, ex quo dictus eius uir cum aliis Grecis decem annis et sex mensibus obsiderunt Troiam, et hoc est quod tangit hic auctor de tanto tempore malo reuoluto per eam; item umbram Achillis Pelei, qui in fine cum amore dimicauit, ut dicit in textu, uult auctor in hoc tangere quod legitur de ipso Achille, scilicet quod, mortuo Hectore occiso per ipsum Achillem, Greci cum Troianis treuguam fecerunt adeo firmam quod Troiani in castra Grecorum et Greci in Troiam ibant, modo accidit in tali tempore quod, dum Ecuba uxor Priami, et mater dicti Hectoris cum Polisena sua filia et cum aliis dominabus Troianis exisset extra Troiam ad exequias annuas faciendas dicti Hectoris, phylocaptus adeo dictus Achilles est de dicta Polisena, quod eam petiit in uxorem, quod dicta Ecuba sibi facere promisit si faceret quod exercitus Grecorum inde recederet, quod facere non ualens dictus Achilles, cum sua gente de dictu exercitu recessit indignatus, nichilominus dicta Ecuba, memor mortis Hectoris, dicti filii sui, et in eius uindictam cum tractatu Paridis sui filii, ordinauit quod dictus Achilles una die ueniret ad quoddam templum Apollinis positum iuxta Troiam ad complendum dictum coniugium, qui Achilles uenit ad dictum templum, et ingressus templum predictum insultatus fuit insidiose a dicto Paride et a multis aliis Troianis, qui Achilles cum eis preliando, non ualens eis resistere, reduxit se ad statuam dicti Apollinis ubi sagipta mortuus est a Paride predicto, unde Uirgilius in UI°, in persona Enee alloquentis ipsum Apollinem, de hoc ait: Phebe, graues Troie semper miserate labores, / Dardana qui Paridis derexti tela manusque / corpus in Eacidem etc.
+
+Item fingit auctor ibi se inuenire umbram dicti Paridis et Tristani, ac domine Francisce, filie domini Guidonis de Polenta, domini olim ciuitatis Rauenne posite iuxta marinam et litora maris Adriatici, ubi Padus intra in illud mare cum suis sequacibus fluminis cum eo unitis, ut dicitur hic in textu, et uxor olim Iohannis Ciotti de Malatestis de Arimino, item umbram Pauli, fratris dicti Iohannis, que domina Francisca et dominus Paulus cognati, simul reperti in adulterio occisi sunt a dicto suo uiro. Modo ut auctor ostendat ad nostram moralitatem a quo nobis cauere debemus, ne capiamur ab isto amore concupiscibili et uenereo, inducit umbram dicte domine Francisce ad dicendum quomodo dictus Paulus phylocaptus est de sua pulcra persona, motus a nobili corde cui cito talis amor insurgit propter cibaria pretiosa et otia, subaudi talium gracilium et petentium, quam cordi plebei, unde inquit Yeronimus: Difficile inter epulas seruatur pudicitia, et illud sancti Bernardi: Periclitatur castitas in delitiis licet utrumque pungit, unde idem Yeronimus: In sicco et panis eadem libido dominatur, ad quod facit illud Ouidii: Queritur Egistus quare sic factus adulter? / in promptu causa est: desidiosus erat, et illud: Otia si tollis, periere cupidinis arcus, ex quo, ut dicit ipsa domina Francesca secuta naturam amoris predicti, coacta est ad amare dictum Paulum, iuxta illud Augustini in libro De Cathechizandis rudibus: Nichil prouocat ad amandum quam preuenire amando, et Seneca in UIIII° Epistula ad Lucilium: Amatorium sine medicamento tibi monstrabo esse et sine herbis. uis amari? Ama. Item dicit dicta domina Francisca quomodo de uisu ad colloquium deuenerunt ipsa et dictus Paulus quod, ut ignis ardescit, ut Ecclesiastici UIIII° habetur, unde ad oscula et factum iuxta illud uisus et alloquium tactus post oscula factum, a quibus singulis gradatim inducitur augumentum uenerei sceleris huius, ut ait Tullius in Topicis. Ad que dicit etiam quod precipue inducti sunt propter lecturam cuiusdam libri de gestis illorum de tabula rotunda in parte illa ubi legitur quod Galeoctus amore Lancialocti fecit quod quedam dama de Maloaut, proca dicti Galeocti, conduxit reginam Geneuram ad quoddam uiridarium, ubi breuiter secrete dictus Lancialoctus, eius procus, osculatus est eam, unde dicit dicta umbra dicte domine Francisce hic ultimo quod, sicut Galeotus predictus fuit mediator ibi ad tale osculum, ita ille liber et qui eum scripsit, idest composuit, fuit seu fuerunt causa ad eorum osculum a quibus talibus libris legendis ostendit etiam hic auctor debere homines se abstinere predicta de causa, unde Ysiderus in libro Sententiarum ait: Ideo prohibetur christianis legere figmenta poetarum et aliorum scriptorum et librorum similium, quia per oblectamenta eorum nimium mentem excitant ad incentiua libidinum. Hiis ad licteram sic narratis, ueniamus ad allegoriam que in contentis in hoc capitulo et super adduci potest, quam elicere de hiis facile poterit hoc premisso, uidelicet quod demon peccato et uitio libidinis attributus, idest diabolicus motus ad libidinem, qui ebraice dicitur abadon, et grece appollion, latine exterminans, et a Iob uocatus est Leuiathan, et a poetis cupido, qui describitur primo cecus per Uirgilium dicentem: Quam Uenerem et ceci stimulos aduertere amoris, et Oratius in Sermonibus, loquens de tali amore, ait: Mobilia et ceca fluitantia sorte laborat, et hoc ex eo quod nos in hoc mundo cecat circa aspectum mulierum et e conuerso in non uidendo quid faciamus et quid concupiscamus, unde Genesis III° dum ibi dicitur: Uidit mulier etc., Glosa inquit: Non licet intueri quod non licet concupisci, aliter ceci efficiamus ut effectus fuit Sicher, filius Emor, qui, cum uidisset dominam, adamauit eam et rapuit, ut dicitur Genesis XXXIIII° capitulo, item et Dauid, qui uidendo Bersaben lauantem se exarsit in eam et tulit eam et Uriam eius uirum occidi fecit; item Amon, filius ipsius Dauid, qui, uidendo Thamar sororem suam pulcram corrupit eam ut in II° Regum legitur, idem fecit Ruben de uxore patris sui, ut Genesis capitulo penultimo dicitur, ex quo motus est Iob ad dicendum XXIIII° capitulo: Occulus adulteri obseruat caliginem, et in XXXI° etiam ad dicendum: Pepigi fedus cum occulis meis, quod exponens Glosa inquit: Pepigit etc., ne prius incaute aspiceret quod postea inuitus amaret, ad que etiam potest adduci quod scribit Ennodius ita dicens: Amor magna aggreditur et inter dubia non distinguit. Et ecce breuiter quod auctor sentit dum fingit hic, tractando de pena animarum talium amatorum, se ingredi locum omni luce priuatum; secundo describitur dictus demon seu diabolicus motus alatus, unde Uirgilius in primo ait: Parat amor dictis care genitricis et alas / exiuit etc., et Ysiderus: Cupido, fornicationis demon, cum alis pingitur ex eo quod nichil amantibus leuius est, et ecce cum auctor fingit hic etiam animas talium in uento tempestuoso sic puniri, quasi uolantes ut aues, comparatiue hic nominate, ut tangat statum talium in hoc mundo sub allegoria qui semper in motu et in circuitu est, ut patet ad sensum, ad quod ait Glosa super illud uerbum Apocalipsis, tangendo ibi Iohannes de melubus et de locustis: Et uox alarum earum sicut uox curruum, quod dicit alarum pertinet ad uelocitatem quam habet in discurrendo huiusdem amatores, at quod etiam Ouidius respiciens ait: Artibus innumeris mens oppugnatur amantis / ut lapis equoris undique pulsus aquis, et Oratius in Sermonibus in amorem: Hec sunt mala, bellum, pax, / rursum: hec si quis tempestant prope rituum, hoc etiam respectu allegorice Uirgilius finxit in UI° Eneam inuenisse in Inferno animas dictorum amatorum cruciari in simili impetuoso uento dicens hic quos Durus amor crudeli tabe perdit / secreta celant calles, et subdit inferius: Ergo exercentur penis ueterisque malorum, / supplitia expendunt, alie panduntur inanes / suspense ad uentos etc. Tertio describitur ut archiger et sagiptator, ut supra tetigi per Ouidium, ex eo quod perforat cor amantis uariis cogitationibus, ad quod respiciens Yeronimus ait: Gladius ignitus est species mulieris, que ex omni parte sui sagiptas emictit, de quo Prouerbiorum UII° dicitur: Donec trasfigat sagipta iecur eius, subdendo Et multos uulneratos deiecit, et Canticorum U°: Uulnerasti me soror sponsa in uno occulorum tuorum, et ex hoc Gualterius, diffinendo talem amorem, ait: Amor est quedam passio innata procedens ex uisione et immoderata cogitatione forme alterius sexus, ob quam aliquis supra omnia cupit alterius potiri amplexibus, et ecce cur auctor etiam fingit hec dictas animas percuti a dicto uento, ut dicitur in textu. Et hoc sint pro hoc capitulo.
+
+{Al tornar de la mente che si chiuse.} Auctor in hoc sexto capitulo fingit se ingredi tertium circulum Inferni in quo dicit puniri animas illorum qui in uitio et peccato gule, consistente in crapula, que dicitur nimietas cibi, et in ebrietate, que dicitur nimietas potus, mortui sunt, ita sub ista pluuia aque tinte grandinis et niuis et in terra fetente ibi iacentes ita hic ut dicit textus. Ultra quam penam fingit auctor etiam ibi dictas animas laniari et inglui ab isto Cerbero demone, et intonari ab eius triplici gutture personante, ut dicit hic textus, quem etiam Uirgilius fingit in simili loco Eneam uadantem per Infernum inuenisse, dicens in UI°: Cerberus hec ingens latratu regna trifaci / personat aduerso recubans immanis in antro. / Cui uates, horrere uidens iam colla colubris, / melle soporatam et medicatis frugibus offam / obicit. Ille fame rabida tria guttura pandens / corripit obiectam, atque immania terga resoluit / fusus humi totoque ingens extenditur antro. / Occupat Eneas aditum custode sepulto / euaditque celer ripam irrememeabilis unde, quem totum ad licteram auctor hic sequitur superficialiter. Restat nunc predicta allegorizare: primo uidelicet pro quo Uirgilius ibi et auctor hic hunc Cerberum accipit, secundo pro quo dicta eius tria guttura, tertio quid sentit predicta offa Uirgilius ibi et pro dicta puluere hic auctor ita quietante dictum Cerberum, quarto quid sentit hic auctor pro dicta pluuia, grandine et niue. Ad primum dico quod ut ait Ugo de Sancto Uictore: Unicuique uitio quidam demon singularis superest ad homines in eo illaque agendum - pro quo demone ad hoc attributo huic uitio gule iste Cerberus ponitur hic et ibi, quem Yeremias uocat Nabuzardam, quod interpretatur princeps coquorum, et quia tale uitium reddit hominem in ebrietate cum occulis rubeis ut plurimum, item in commensatione immundum et in manibus rapacem, et cum uentre magno, idest capace ad multa ingurgitanda. Ad quam ingluuiem respiciens Seneca inquit: Quosdam uentri obedientes loco numeremus animalium, non hominum, et Aggei prophete, primo capitulo, dicitur: Qui mercedem congregat misit eam in saccum pertusum. Unde Augustinus, exponendo se ipsum dicentem: Ubicumque querit caro refectionem inuenit defectionem, ait: Si accidat quod habeat qualia et quanta uult, non habet tantum uentrem quantum uellet. Et sic aut deficit anona aut saccus. Nam ideo commensatio dicitur castrimargia, quia in castris uentris omnia merguntur. Ideo auctor hic eum Cerberum talem in occulis, in barba, in manibus, et in uentre describit, ut in textu dicitur. Ad secundam dico quod eius tria guttura allegorice denotant tres motus diabolicos quibus hoc uitium gule diuersimode homines afficit, de quibus distincte Gregorius, Super illud Genesis capitulo XXU°, ubi Esau dixit: Iacob da michi de coctione hac rufa, dicit quorum primum dicit esse quando aliquis nimis delicate gulizat, ut legitur Numeri XI° capitulo, de filiis Israel, qui in heremo carnes desiderabant, et Ioelis capitulo primo dicitur: Ululate qui bibitis uino in dulcedine, quoniam periit ab ore uestro, et Luce XUI° capitulo de illo diuite Qui epulabatur splendide, non sequendo doctrinam Senece dicentis: Palatum tuum famem excitet, non sapores, et Sancti Bernardi dicentis de condimentis: Sufficit ut comestibiles fiant cibi, non concupiscibiles, sed dicit etiam, quando quis in quantitate excedit gulosizando, iuxta illud Lucani in IIII°: O prodiga / rerum luxuries, nunquam paruo contenta paratu, / et quesitorum terra pelagoque ciborum / ambitiosa fames et laute gloria mense / discite quam paruo liceat producere uitam / et quantum natura petat, et illud Ezechielis prophete capitulo XUI°: Hec fuit iniquitas Sodome superbia et saturitas panis, et Senece dicentis: Fastidientis stomaci est plura degustare, que, si uaria sunt et diuersa, inquinant et non alunt, et, Ecclesiastici XXXUII°: Noli auidus esse in omni epulatione, neque te effundas super omnem escam, ad quod facit quod legitur Iudith, capitulo XII° de Oloferno scilicet quod: Bibit uinum multum quantum in una die in uita sua non biberat; tertium dicit esse quando in continuo tali hoc uitio aliqui sunt, contra quos tales dicit Ysiderus: Tota die epulas ruminant, quasi ad explendam gulam diuitias uespere preparant. Ad tertium principale dico quod dicta offa Uirgilii et puluis, de qua auctor hic dicit, denotat qualiter cum ratione debemus quietare hoc uitium gule aggrediens nos cum lentulis Danielis et locustis Baptiste, ut dicit iste auctor in Purgatorio in capitulo XXII°, unde Yeronimus, in quodam Decreto, ait ad hoc: Olerum et pomorum ac leguminum et facilior apparatus est et arte impendiisque coquorum non indiget, sine cura substentat humanum genus, moderate sumptus, quia nec auide deuoratur, quod irritamenta gule non habet. Ad quartum dico quod dicta pluuia, grando et nix denotant diuersas descendentes ex tali uitio in corpora gulosorum, facientes eos clamare et iacere ut canes, ut dicitur hic in textu, de quibus Psalmista ait: Famem patientur ut canes, et Yeronimus, supra dictis eius uerbis, subdit: Morbi ex saturitate nimia concitantur, unde Iohannes Os Aurum, etiam ad hoc ait: Excessus ciborum cumputrescere facit corpus humanum et macerat egritudine diuturna, et resoluta quidem corpora et omni cera molliora circumferuntur; quibus gulosis ad cumulum malorum podagre, tremor et immatura senectus accidit, et quodammodo iam sunt sepulti, et Osee UIIII°: Memphis sepeliet eum, dicitur memphis nimietas cibi et potus. Ad idem Tullius ait: Si uideris istos epulones uelut optimos boues stertere et sudare, intelliges eos, qui maxime sequuntur uoluptates, minime assequi, qui uitio gule laborant pro delectacione unius hore patiuntur molestiam diei, et quandoque mensis, quia in acutam uel aliam infirmitatem incidunt, Et Seneca: Ebrietas hore unius ilarem insaniam longi temporis tedio prestat, et Iob capitulo UIIII° dicitur: Cum saturatus fuerit homo artabitur et omnis dolor irruet super eum. Ad cuius pluuie allegoriam facit etiam quod dicitur Mathei XII° ibi: Cum immundus spiritus exierit ab homine ambulat per loca inaquosa querens et non inuenit: loca arida sunt homines temperate uiuentes in quibus diabolus non inuenit requiem, sed in hiis qui gule uacant, de quibus, eodem Euangelio in capitulo UIII°, dicitur: Si eicis nos hinc micte nos in gregem porcorum etc., dicebant dicti demones Christo, ubi Glosa dicit: Postquam quis porcus est, uitio gule, habitaculum est demonum.
+
+Post hec auctor procedendo fingit se ibi inuenire umbram Ciacchi de Florentia, qui homo de curia fuit et gulosus, a qua umbra auctor querit quattuor: primum enim ad quid uenient ciues ciuitatis partite, scilicet Florentie, que a principio sui constituta fuit partim de gente Fesulana et partim de gente Romana, ut dicit hic auctor infra in capitulo XU°; secundum est ut dicat sibi si aliquis est ibi iustus; tertium est ut dicat sibi causam sue discordie; quartum est ut dicat sibi ubi est umbra domini Farinate de Ubertis et domini Tegghiai Aldobrandi, domini Iacobi Rusticuccii et domini Arrighi de Arrigucciis et domini Musce de Lambertis de Florentia, probissimorum eius ciuium olim. Ad primum respondet dicta umbra implicite, ut dicit hic textus, sed ut explicite pateat, premictendum est quod de MCCLXXXXUII° seu UIII° in ciuitate Pistorii, existentibus duabus partibus, scilicet Guelfa et Ghibelina, et existente ibi quadam domo, seu prosapia nobili quorundam uirorum qui dicuntur Cancellerii, de quibus quidam ex uno latere uocabantur Ranerii et alii quidam ex altero latere uocabantur illi de Damiata, in dicta parte Guelfa, ambobus dictis lateribus existentis, contingit quod una die quidam iuuenis quindecim annorum, nomine Amodorus, de dicto latere illorum de Damiata, ludendo ad tabulas cum quodam alio iuuene et milite de dictis Raneriis, nomine Dominodato, uenit secum ad contentionem, in tantum quod dictus Amadorus dedit unam alapam dicto Dominodato; quo scito, pater dicti Amadori misit dictum Amadorum, suum filium, ad dictum Dominumdatum ad se excusandum et ad subeundum uindictam quamlibet de tali alapa quam uellet sibi inferre dictus Dominusdatus. Quo facto et dicto, breuiter Focaccia, frater dicti Dominidati, in presentia dicti sui fratri, manum dexteram dicto Amadori amputauit; quo scelere perpetrato, statim dicta domus diuisa est, ita quod omnes Ghibelini de Pistorio tenuerunt cum dictis Raneriis, et dicta est tunc pars Blanca pars dictorum Raneriorum et etiam omnium Florentinorum et Bononensium aliorumque de Tuscia qui tenuerunt cum eis, et predicti de Damiata et alii Guelfi de Pistorio et de Florentia et de Bononia, qui tenuerunt cum eis dicti sunt de parte Nigra. Et demum dicta pars Blanca primo in dicta ciuitate Pistorii uicit dictam partem Nigram, et eam inde expulit, et ibi dicta pars Blancorum et Florentie et Bononie cepit dominari, et dominata est per tres annos, quos auctor uocat hic tres soles. Inde primo dicta pars Blancorum expulsa fuit de Florencia anno MCCCI° potencia Karuli Sine Terra de Francia, quin de inductu Bonifatii pape UIII° id fecit sub simulatione, et hoc tangit hic dicta umbra dum dicit de piaggia ad quam naues quiescunt et non uidentur moueri sicut tunc dictus papa non uidebatur facere et moueri ad quod occulte mouebatur. Inde obsessa fuit dicta ciuitas Pistorii a dicta parte Nigra sub capitaneatu regis Roberti et marchionis Moroelli Malaspine, et uicta est dicta ciuitas et expulsa est dicta pars Blancorum inde et de aliis dictis terris, et hoc est quod prenuntiat hic dicta umbra Ciacchi, dicendo quomodo post longam contentionem uenient ad sanguinem, idest ad bellum ciuile, et pars siluestris, idest dicta pars Blanca ita uocata a dicta umbra propter predictum facinus expellet aliam primo in dicta terra Pistorii, ut supra dictum est, ac ut etiam prenuntiat umbra Uanni Fucci infra in capitulo XXIIII°, et quomodo inde cadet infra tres soles, idest infra tres annos. Ad secundum dicit dicta umbra quod iusta duo sunt, in mundo subaudi, et quod ibi, scilicet Florentie, non intelliguntur etc.: circa hunc passum est notandum quod auctor uult hic tangere de illis tribus iuribus de quibus tetigit in illa sua cantilena que incipit: Tre donne intorno al cor mi son uenute, accipiendo dictas tres dominas ut tres leges descendentes a dictis tribus iuribus, scilicet a iure naturali quod, ut dicit Lex, Cum ipso genere humano rerum natura, idest Deus, prodiit, et quod id dicitur in principio Decretorum: In lege et in Euangelio continetur, quo quisque iubetur alii facere quod sibi uult fieri, et prohibetur alii inferre quod sibi nolit fieri, ut Mathei UII° habetur; quod Ius, secundum Ysiderum, dicitur fas, idest diuina Lex, et quod auctor uocat dricturam in dicta sua cantilena; secundum Ius dicitur Ius gentium, quo solum genus humanum utitur, quod quidem precipit honeste uiuere, alterum non ledere et ius suum unicuique tribuere; tertium dicitur Ius ciuile, scilicet quod quisque populus uel ciuitas sibi proprium diuina humanaque causa constituit. Modo dicit dicta umbra quod, licet dictum Ius ciuile tertium uigeat Florentie, tamen premissa alia duo iura in effectu minime; et quia dictus Ysiderus dicit quod Ius dictum est quia iustum est, ideo auctor uocat dicta duo Iura hic, scilicet primum et secundum, duo iusta.
+
+Ad tertium dicit quomodo uitium superbie, inuidie et auaritie est causa discordie dicte ciuitatis Florentie. Ad quartum respondet ut per se patet in textu. Ultimo inducit auctor Uirgilium ad dicendum de aduentu Domini iudicaturi mundum, de quo habetur Mathei, XXIII° capitulo, ibi: Et uidebunt Filium hominis uenientem in nubibus celi cum uirtute multa et maiestate, et mictet angelos suos cum tuba et uoce magna. Tuncque omnis anima ueniet ad sepulturam sui corporis et illud reassumet. Quod prophetizans Psalmista ait: Auferes spiritum eorum, et deficient, et in puluerem suum reuertentur, et alibi: Emicte spiritum tuum, et creabuntur, et renouabis faciem terre. Ad quod facit quod dicitur Apocalipsis XXI° ibi: Et dedit mare mortuos suos qui in eo erant, et mors et Infernus dederunt mortuos qui in eis erant, arguendo inde Uirgilius quod tormenta infernalia post dictam sententiam erunt maiora, ut ait Augustinus Super Iohanne dicens: Cum fiet resurrectio etiam bonorum gaudia et malorum tormenta maiora erunt, ea ratione, hic in textu assignata, scilicet quod res quelibet cum perfectior est, perfectius sentit bonum et malum. At tunc, licet illa gens maledicta et dampnata ad ueram perfectionem salutarem non uadat, tamen ibi plus quam hic expectat esse temporaliter, cum ibi ecternaliter erit, item etiam et realiter perfectior erit post dictam sententiam, cum ante ea a tempore mortis passionata fuerit solum cum anima, et tunc cum anima et corpore cruciabitur.
+
+{Pape Satan, pape Satan aleppe.} Auctor in hoc capitulo UII° dicit se descendisse in quartum circulum Inferni, in quo fingit puniri animas auarorum et prodigorum simul in uoluendo saxa, ut dicit textus, ac fingendo ibi se reperire Plutonem demonem, quem Sacra Scriptura uocat Mamonem, unde dicitur: Nolite uobis facere thesaurum de Mamona iniquitatis, exclamantem, uiso auctore uiuo, ita ibi per Infernum ambulantem: {Pape Satan}, idest o Satan; Alep, idest principalis demon noster, sicut est principalis lictera Alep in alphabeto Hebreorum, quid est hoc uidere: nam pape interiectio dicitur admirantis, tangendo incidenter quod legitur Apocalipsis, capitulo XXII° ibi: Et factum est prelium magnum in celo: Michael et angeli eius preliabantur cum dracone, et draco pugnabat et angeli eius, et non ualuerunt, nec locus eorum inuentus est amplius in celo. Et proiectus est et angeli eius in profundum terre, tangendo inde comparatiue de natura illius brachii maris quod dicitur Fare Missine ubi, iuxta illa duo loca que dicuntur Silla, ita dicta a Silla filia Forci, conuersa in canem a Circe propter Glaucum, et Caribdis, unde dicti maris franguntur et non alibi in toto alio mari congrediendo et percutiendo se, unde Uirgilius in III° ait: Hesperium Siculo latus abscidit, aruaque et urbes / litore deductas angusto interluit extu. / Dextrum Silla latus, leuum implacata Caribdis / obsidet, atque imo baratri ter gurgite uasto/ sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras / erigit alternos, et sidera uerberat unda. Allegoria uero quam auctor hic tangere uult, hec est: nam primo uult tangere quomodo auari et prodigi ita in hoc mundo equaliter delinquunt, et quod sic in alio etiam equali pena puniri merentur; nam ab eadem uirtute et medio expendendo et non expendendo debite, scilicet a liberalitate equaliter discendunt, unde Phylosophus in IIII° Ethicorum ait: Liberalitas est uirtus per quam quis expendit secundum substantiam et in que oportet. Et hoc denotat hic auctor dum fingit has animas a medio circulo ita uicissim dicti loci infernalis recedere diuerso calle, uoluendo hec saxa, ut dicit textus, in reuolutione quorum saxorum denotat auctor laboriosam uitam quam maxime auari ducunt in hoc mundo, unde Ecclesiastes de talibus dicitur: Cuncti dies sui laboribus et ruinis pleni sunt, et Yeremie XUI°: Seruietis diis alienis qui non dabunt uobis requiem die ac nocte; ad quod respiciens Oratius ait in Sermonibus: Exiguum censum turpemque repulsam, / quanto diuites animi capitisque labore. / Impiger extremos curris mercator ad Indos, / per mare pauperiem fugiens, per saxa, per ignes, sub qua allegorica pena saxorum puto Uirgilium dicente etiam sic in UI°: Saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum, et Ouidius in IIII°, tractans de pena Sisiphi, auarissimi hominis, ait etiam ad idem: Aut petis aut urges rediturum, Sisiphe, saxum, et Seneca, in sua quadam tragedia, ad hoc etiam inquit: Ceruicem saxum grande Sisiphea sedet, - dicendo auctor quomodo ibi uidit infinitos clericos rasos in summitate capitis, in qua rasura denotatur depositio temporalium bonorum, quod male seruatur per eos, dicendo quomodo dicti auari resurgent cum manibus clausis et prodigi cum apertis, ut denotent contrariam eorum qualitatem peccati.
+
+Post hec incidenter auctor inducit Uirgilium ad dicendum hic quid sit fortuna et quid sit eius officium, sic incipiens: sic Deus, cuius scientiam totum aliud scire transcendit et excedit, factis celis, attribuiuit unicuique suos motores, idest suas angelicas intelligentias, ad regendum eos ad suos distinctos effectus, unde Psalmista: Uerbo Dei celi firmati sunt, et Spiritus oris eius omnis uirtus eorum, et Apostolus: Omnes angeli administratorii Spiritus sunt, loquendo, credo, de talibus motoribus, ita quod omnis pars alteri splendet, idest correspondet et conformatur: nam elementa et elementata subsunt planetis, planete octaue spere, octaua spera nono celo, nonum celum menti diuine. Quod tangens iste auctor in II° capitulo Paradisi ait: Lo moto e la uirtù di sancti giri, / come dal fabro larte nel martello / da beati motor conuien che spiri, ad quod ait Thomas in prima parte dicens: Quantum ad rationem gubernationis pertinet, Deus immediate omnia gubernat; quantum uero pertinet ad executionem gubernationis, Deus gubernat aliqua mediantibus aliis, ita attribuiuit et preposuit quandam aliam intelligentiam celestem et angelicam splendoribus mundanis, idest nostris operibus et honoribus, quam Fortunam uocamus. Cuius iura sunt talia, ut ait Boetius in II°, ubi, loquens in persona Fortune, sibi ipsi ait: Affluentia et splendore circumdedi te, et Phylosophus in libro De Bona Fortuna ad hoc idem inquit: Absque enim bonis exterioribus, quorum fortuna domina est, non contigit esse felicem, et Boetius in fine primi, in persona Phylosophie ait: Quoniam quibus gubernaculis mundus regatur oblitus es, has fortunarum uices extimas sine rectore fluitare, et Iuuenalis ad hoc etiam ait: Nullum numen habes, si sit prudentia, sed te, / nos facimus, Fortuna, deam celoque locamus; ad quod Ysiderus in X° ait: Fortuna a fortuitis nomen habet, et quasi dea quedam res humanas uarie regens, ideo ceca dicitur, eo quod passim in quoslibet non inspectis meritis uenit; Que fortuna uidetur ita in II° Physicorum a Phylosopho diffiniri dicente: Fortuna est causa secundum accidens et hiis que secundum propositum eorum que propter hoc sunt, unde et circa idem et intellectus et formam est, propositum enim non sine intellectu est; unde Frater Albertus, scribens circa hoc ait: Omnis fortuna est casus, sed non conuertitur. Est enim fortuna in agentibus secundum propositum, quibus est bene contingere, unde neque inanimatum neque infans et brutum aliquid facit ad fortunam, et est in hiis que fiunt non propter hoc, sed propter accidens, ut in fodiente recipere thesaurum. Casus uero est in non habentibus propositum et in brutis cadit, ut equus casu uenit domum et saluatus est a lupis, qui non uenit domum propter salutem sed propter cibum, quod quidem totum plene tractata sunt secundo Physicorum, et quod etiam circa hoc ait Thomas in prima questione CXUIa dicens: Dicendum est quod in rebus inferioribus uidentur quedam a fortuna uel a casu prouenire. Nam contingit quandoque quod aliquid, ad inferiores causas relatum, est fortuitum uel causale, et relatum ad aliquam superiorem causam, inuenitur esse per se intentum. Sicut si duo serui alicuius domini micterentur ab eo ad eundem locum, uno de altero ignorante; concursus dictorum duorum seruorum, si ad ipsos referatur, casuale est, quia accidit preter intentionem utriusque. Si uero referatur ad dominum, qui hoc preordinauit, non est casuale, sed per se intentum. Ideo ea que per accidens hic aguntur, siue in rebus humanis siue in rebus naturalibus, reducuntur ad aliquam causam preordinantem, que est ipsa diuina prouidentia. Et secundario sunt dicti sui motores angelici, ad quod respiciens Augustinus in libro U° De Ciuitate Dei ait: Nos enim eas causas que dicuntur fortuite, unde etiam fortuna nomen accepit, non esse nullas dicimus, sed latentes; easque tribuimus uel Dei uel quorumlibet spirituum uoluntati. Nam homo secundum corpus subest corporibus celestis, secundum uero intellectum subest angelis seu sustantiis separatis, secundum uoluntatem subest soli Deo, qui, quamuis directe ad intentionem hominis solum operetur, tamen actio angeli per modum suasionis ad electionem hominis aliquid operatur, at actio corporum celestium per modum disponendi in quantum corporales impressiones corporum celestium aliquas electiones in nobis disponunt. Et sic, redducendo fortunam ad sua principia, est et dici debet natura, sed quantum ad numerum scire dicitur fortuna, idest uentura, preter propositum nostrum, non obstat quod de libero arbitrio possunt opponi. Nam liberum arbitrium non potest esse, nisi ubi uoluntas nostra et intellectus potest eligere, at electio non potest fieri nisi in hiis rebus que sciuntur, ergo etc. Unde Uirgilius: Nescia mens hominum fati sortisque future / et seruare modum rebus sublate secundis, et Phylosophus in dicto secundo Physicorum ait ad hoc: Sunt quidam quibus uidetur esse causa fortuna in manifesta; autem humano intellectu tanquam diuinum quoddam ens; ad quod etiam Muxatus, poeta quidam nouus Paduanus, curiosus circa premissa, in persona Dei loquentis Fortune, ait: Tu, Fortuna, cui non sine magno misterio toti mondo miranda commisimus, et stupenda, putasne parum tibi sic, si ex archanis nostris circa humanos actus secreta commisimus, que nulli scire fas fuerit, nisi cum euenerint? Qui sensus aduersus te, quis intellectus, que ratio me uolente preualet, seu non prohibente, que feceris? Tuas causas habes quas homines latere nolimus. Subsequenter auctor, uolens tangere de officio ipsius Fortune, subdit quod eius est commutare bona mundana de gente in gentem, non ualentibus nec scientibus hominibus in hoc sibi resistere, dico illis hominibus qui sequuntur iudicium ipsius Fortune, ut subditur hic in textu; nam alii qui non sequuntur dictum eius iudicium, hoc est qui se non miscent de bonis et honoribus et dignitatibus fortuitis et ambitiosis huius mundi, ut sunt religiosi et phylosophi et alii in hoc mundo contentis rebus modestis bene resistunt sibi, nec de ea Fortuna curant. Et ex hoc ait Oratius in Odis: Mea / uirtute me inuoluo probamque / pauperiem sine dote quero. / Non est meum, si mugiat Africis / malus procellis, ad miseras preces / decurrere et uotis pacisci, et Boetius in III°: In nostra situm est manu quale fortunam habere uolumus; nam si uentis uela committeres, non quo uoluntas peteret, sed quo flatus impelleret promouereris, ut ait idem Boetius in secundo, et Seneca Ad Lucilium ad propositum inquit: Quid prodest si Deus rector est? Quid prodest si casus imperat aut consilium meum Deus occupauit aut consilio meo nichil fortuna permictit? Quicquid est ex hiis philosophandum est; siue casus humanas sine ordine impellit, phylosophia nos tueri debet. Hec adhortabitur ut Deo libenter pareamus et fortune contumaciter resistamus, et in UIIIa Epistula inquit: Quisquis uestrum uitam tutam agere uult, quantum plurimum potest ista uiscata beneficia fortune deuitet, in quibus quoque miserrimi fallimur: nam bona fortune insidie sunt. Inde dicit auctor hic quomodo dicte commutationes ipsius fortune non habent treguas, nam semper fortuna inimicatur quibusdam uel amicatur faciens modo unum cadere et alium ascendere, unde Boetius in secundo, in persona ipsius Fortune: Hunc continuum ludum ludimus rotam uolubili orbe uersamus, summa infimis et infima summis mutare gaudemus, et quod necessitas facit eam uelocem dicit etiam hic auctor ita, cito concurrit alius qui debet eleuari in locum alicuius eleuati. Ad quos respiciens Claudianus ait: Summa rote bene Cresus erat tenet infima Codrus / Iulius ascendit, descendit Magnus ad infra / Silla iacet surgit Manus sed cardine uerso / Silla reddit premit Marius sic cuncta uicissim etc., et Seneca in quadam eius tragedia: Prohibet Cloto / stare fortunam, / res Deus nostram celeri citata / turbine uersat, et Lucanus: Siue nichil positum est, sed sors incerta uagatur, / fertque refertque uices et habent mortalia casum, et Oratius in Odis: Fortuna seuo leta negotio transmutat incertos honores, / nunc michi, nunc alii benigna / Laude manentem; si celeres quatit / pennas, resigno quod dedit, nec non Gualfredus ad hoc etiam ait in Poetria sua: Hoc unum prescire potes quod nulla potestas / esse morosa potest, quia res fortuna secundas / imperat esse breues etc. Item dicit auctor quomodo dicta fortuna cruciatur tantum ab illis iniquiis, et querimoniis subaudi, qui olim eleuati fuerunt a dicta Fortuna, licet modo sint delapsi, contra quos etiam ait Phylosophus in tertio Ethicorum dicens: Emissiuum autem et non honorantem propter ipsas diuitias, sed gratia dationis. Propter quod accusant fortunam, quoniam maxime digni non ditantur, et Seneca, De Consolatione Ad Matrem: Illis fortuna grauis est, quibus repentina est. Neminem aduersa fortuna comminuit nisi quem secunda decepit, et Ualerius in III° De Uarietate Casuum ait: Gaius Cesar priuatus Asiam petens, a marictimis predonibus captus, quinquaginta talentis se redemit; parua igitur summa clarissimi mundi sidus rependi fortuna noluit. Quid est amplius ut de ea queramus si neque consortibus diuinitatis sue parcit? Item et Phylosophia in persona Fortune ait Boetio exuli et depresso: Hactenus fortunato! Habes gratiam uelut usus alienis. Non habes ius querele tanquam tua prorsus perdideris. Et hoc de Fortuna; de Fato autem, et quomodo differt ab ista fortuna plene dicam infra in UIIII° capitulo.
+
+Post hec auctor fingit se deuenisse ad extremam ripam huius quarti circuli Inferni et ibi se inuenire hunc fontem bulientem et uersantem secundum fluuium infernalem, cuius aquam dicit bigidam, idest luridam et decoloratam, manantem per plagas et rupes grigias, idest asperas et duras, ad facientem Stigeam paludem, in qua fingit puniri animas iracundorum in prima eius parte et sub eis in infimo luto animas accidiosorum, ut dicit textus. Et procedendo dicit uenisse se ad hanc turrim Al da sezzo, idest demum. Et hec quantum ad licteram; quantum uero ad integumentum allegoricum auctor hoc sensit, scilicet quod dicto de tribus uitiis incontinentie quasi ut de tribus carnalibus, scilicet de luxuria, gula et auaritia cum prodigalitate coniuncta, et de pena ipsorum, ut superius apparet, uolens nunc uenire ad tractandum de aliis quattuor uitiis dicte incontinentie, ut quasi de quattuor diabolicis et spiritualibus, scilicet de accidia, ira, inuidia et superbia comunicantibus sibi ad inuicem in tristitia, ut patet in hominibus uitiatis in eis in hoc mundo, ponit dictum fontem pro nostro humano odio, a quo odio ut a fonte quodam dicta palus Stigea, idest dicta tristitia dependet; Styx enim tristitia interpretatur, unde de hoc ait Phylosophus in UII° Ethicorum: Circa delectationes et tristitias sunt incontinentes; ad hoc etiam facit quod ait Macrobius etiam dicens: Styx est quicquid inter se humanos animos in gurgitem uergit odiorum, de quo fonte sub eodem sensu ait Uirgilius: Adiuro Stigii caput implacabile fontis. Inde in eo quod fingit dictas animas iracundorum sic se laniare auctor hic ad branum ad branum, idest ad frustum ad frustum, tangit uitam talium in hoc mondo iracunde uiuentium, ad quod respiciens Salamon ait in Prouerbiis XU° capitulo: Uir iracundus prouocat rixas, more canis alios mordendo. Inde in eo quod fingit animas accidiosorum predictorum sub iracundis in bellecta, idest in luto dicte paludis passionari, uult ostendere qualiter in occulta tristitia et putredine uita talium est in hoc mundo; unde ex hoc dicitur Yeremia capitulo UIII° de Moab accidioso quod, requiescens in fecibus suis, non est transfusus de uase in uas, et transmigrationem non abiit, et Ecclesiastici XXI° dicitur: In lapide luteo lapidatus est piger.
+
+{Io dico seguitando chasai prima.} In hoc octauo capitulo auctor, se continuando ad proxime dicta quantum ad licteram dicit quomodo ad signum duarum flammarum huius prime turris et unius flamme huius alterius turris ab illa ita remote et existentis intra menia ciuitatis Ditis infrassumpte, Flegias demon ita uenit cum sua nauicula ad portandum ipsum cum Uirgilio ad dictam turrim aliam et ad dictam ciuitatem Ditis, fingendo in hac secunda parte dicte paludis confinata ab hiis duabus turribus puniri animas superborum in superficie huius paludis et in fundo animas inuidorum quasi ut correlatiua peccata eorum sint; nam inuidia finem recipit a superbia, cum amor inuidi de malo proximi ne ille sibi parificetur ortum habet a superbia, et sic posita superbia; secundario posita intelligitur inuidia ut eius soboles et filia, et quia latens est etiam in nobis uitium inuidie ut supra dixi de accidia, ideo auctor fingit hic inuidos non apparere sicut superbos. Inter quos superbos auctor hic se fingit currendo illam mortuam goram, que gora dicitur in Tuscia quilibet canalis aque tractus seorsum de aliquo fluuicio, reperisse umbram domini Philippi Argenti de Adimaribus de Florentia superbissimi uiri olim quem, ex eo quod auctor ita spreuit eum, ut dicit textus, fingit se osculatum ita fuisse a Uirgilio, hoc est a ratione congratulatum, que habet nos tales superbos facere uilipendere in hoc mundo tanquam porcos in brago, idest in ceno existentes et reputantes se in hac uita reges, idest eleuatos super alios, et inde in alia uita ita esse submersos in hoc stigeo luto, ut dicit hic auctor, ad quam talem allegoricam penam facit quod ait Psalmista de talibus superbis dicens: Comminuam eos ut puluerem ante faciem uenti et ut lutum platearum delebo eos, et Osee prophete capitulo X° dicens: Transire fecit Samariam regem suum quasi spumam super faciem aque, et Iob etiam dicens: Si ascenderit in celum superbia eius et nubes tetigerit quasi sterquilinum in terra perdetur, et Ysaia capitulo III° dicens: Eleuate sunt filie Sion et ambulauerunt extento collo, unde decaluabit Dominus ceruicem eorum, et procedendo fingit auctor se poni per dictum Flegias iuxta dictam ciuitatem Ditis, cuius turres uocat hic auctor misquitas; misquite sunt turres ciuitatum Saracenorum quedam loco campanilium nostrorum quadrate cum quattuor fenestris ad quas quinquies in die sacerdos eorum conclamat hec uerba: Nil aliud posse nisi Deus et Maomectus eius; uenite ad orationem faciendam in releuationem peccatorum uestrorum. Ultimo dicit auctor quomodo illi demones non admiserunt Uirgilium et eum reicierunt, ut patet in textu, modo ad declarationem adhuc certorum que hic restant allegorice declarari premictendum est quod uitium superbie diuiditur ut genus in duas species, scilicet in superbiam exteriorem et in superbiam interiorem; exterior superbia est illius hominis qui in arrogantiam et presumptuositatem superbit, - ut ille Moab de quo in XUI° dicitur Ysaie ibi: Audiuimus superbiam Moab et sublimitatem et arrogantiam cordis illius, - et hanc primam turrim auctor sub allegoria accipit pro ista superbia exteriori, dictas uero eius duas flammas accipit pro dictis eius duabus calidis eminentiis scilicet arrogantia et presumptuositate; hanc uero secundam turrim inclusam a dicta ciuitate Ditis accipit pro dicta superbia interiori, et unicam eius flammam pro uanagloria emicante ab appetitu excellentie ab ea superbia interiore descendente, per quem appetitum quis aliis se preferre uult putando se habere sua bona a se seu a Deo pro meritis suis, iuxta illud: Ex se pro meritis falso plus omnibus inflat, scilicet talis superbus; et congrua est adaptatio et figuratio hec talis de turribus istis duabus ad species predictas superbie, cui dicat Thomas: Superbia est turris Babel cuius culmen celum actingebat, ut Genesis XI° capitulo dicitur, et Gregorius: Superbia natione celestis celestes appetit mentes, cetera enim uitia cum sunt cum superbia se habent sicut domus iuxta turrim. Hunc uero Flegias allegorice auctor accipit hic pro motu diabolico huius uitii superbie qui homines in hoc mundo trahit ad dictas species superbie ut ad turres quasdam eleuatas et in morte ad Infernum. Fuit enim iste Flegias olim rex Insulanorum in hoc mundo ualde superbus ac sua arrogantia contemptor deorum, adeo quod comburi fecit templum Apollinis, eo quod dicebat dictum Apollinem concubuisse cum Corinide eius filia; de quo Flegias existente in Inferno, Uirgilius in UI° loquens ait: Infelix Theseus Flegias miserrimus omnis / admonet et magna testatur uoce per umbras: / Discite iustitiam moniti et non tempnere diuos, et ideo merito auctor accipit eum sub typo motus talis uitii superbie hic.
+
+Post hoc auctor, expedito tractatu incontinentie comprehendentis sub se septem peccata predicta scilicet luxuriam, gulam, auaritiam, accidiam, iram, inuidiam et superbiam, uolens procedendo uenire ad tractandum de humana malitia et de uiolentia et fraude, que ex illa oriuntur ut dicit auctor infra in XI° capitulo, et de animabus dampnatis per hec tria uitia et de locis separatis earum a dictis incontinentibus, fingit animas tales intra hanc ciuitatem Ditis inclusas ut denotet qualiter homines in hoc mundo ultra dictam incontinentiam clauduntur tripliciter ad peccandum, et ex hoc forsan Uirgilius allegorice motus est ad describendum hanc ciuitatem Ditis tribus muris cintam, unde ait in UI° de ea: Respicit Eneas: subito sub rupe sinistra / menia lata uidet, triplici circumdata muro. / Porta aduersa ingens, solidoque adamante columpne. Alia que hic in fine tanguntur exponam allegorice in sequenti capitulo.
+
+{Quel color che uiltà de fuor mi pinse.} Continuando se auctor in hoc principio huius noni capituli fingit Uirgilium sibi sub ambiguis uerbis dixisse quomodo oportebit eum uincere pugnam contra dictos demones, aliter talis..., idest Beatrix subaudi, se obtulit ad tale eius iter, nec ultra expressit, quasi tacite uoluisse dicere secundum intentionem auctoris quod ipsa Beatrix mendax esset. Et utitur in hoc auctor illa figura que dicitur eclipsis, que sit cum deficit sermo in medio orationis, ut ecce Uirgilius in persona Neptuni minantis uentis turbatibus Eneam in mari dicens: Iam celum terramque meo sine numine, uenti, / miscere et tantas audetis tollere moles? / quos ego... sed motos prestat componere fluctus; nam deficit ubi dicit: Quos ego..., scilicet castigabo. Inde auctor inducit Uirgilium ad dicendum sibi pauenti de tali suo progresso quomodo missus iam fuit de Limbo usque ad centrum Inferni ab illa Erictone, magica uetula de Thessalia, de qua Lucanus in UI° dicit quomodo ad instantiam Sexti Pompei fecit reddire animam in quoddam cadauer de recenti mortuum ad referendum quid Pompeio, suo patri, contingere debebat de futuro suo bello cum Cesare. Et hoc tangit auctor non quod uera fuerint, sed ad quandam talem magnam moralitatem, scilicet quod quando uidemus aliquem timere procedere in aliquo opere bono incepto propter aliquam causam superuenientem, licet nobis dicere aliqua sub colorato mendacio facientia talem formidantem a suo timore remoueri. Nam dicta anima illius cadaueris, posito quod uerum fuisset dictum Lucani, sicut fuit fictio, demon quidam erat, non anima illius, sicut non fuit anima Samuelis, sed demon quidam in illa phitonissa que ut anima Samuelis loquebatur, ut dicit in primo Regum capitulo XXUIII°, nec illa fuit anima illius pueri quem Simon Magus occidit, que postea loquebatur in eo, ut scribit Clemens papa in suo Itinerario, sed demon. Unde Crisostomus Super Matheum scribit quod Frequenter demones simulant se esse animas mortuorum, ut confirment errorem Gentilium credentium talia, et super quadam Decretali dicit Glosa: Si aliquando spiritus malignus corpore mortui hominis subintrat non illud uiuificat, nec unum cum illo efficitur, sed mouet illud ad instar uenti qui laruam subintrat et mouet illam. De hoc Thomas in prima parte, questione LXXXUIIIa, et Augustinus in libro De Agenda Cura Pro Mortuis, et in tertio De Ciuitate Dei pertractant.
+
+Post hoc auctor, procedendo, fingit sibi apparuisse super hac turri dicte ciuitatis Ditis has tres Furias infernales, scilicet Alecto, Thesiphonem et Megeram, ita cruore tinctas et cintas et crinitas serpentibus, et clamantes et laniantes se, et uocantes Medusam ut faciant ipsum auctorem conuerti in saxum, ut dicit textus. Quas easdem Furias Uirgilius in UI° etiam fingit Eneam inuenisse in Inferno, eodem loco, et cum hiisdem actibus dicens: Gaudia, mortiferumque aduerso in limine bellum, / ferreique Heumenidum talami et Discordia demens / uipereum crinem uittis innexa cruentis, et subdit, loquendo de dicta porta et turri huius ciuitatis Ditis et de prelibatis Furiis: Porta aduersa ingens, solidoque adamante columpne, / uis ut nulla uirum, non ipsa excidere ferro / celicole ualeant; stat ferrea turris ad auras / Thesiphoneque sedens palla succincta cruenta / uestibulum exsompnis seruat noctesque diesque. / Hinc exaudiri gemitus et seua sonare / uerbera, tum stridor ferri tracteque catene; Et in UII° ait: Luctificam Alecto dirarum a sede sororum / infernisque ciet tenebris, cui tristia bella / ireque insidieque et crimina noxia cordi, / tot seue facies, tot pullulat atra colubris. Attribuuntur poetice Plutoni regi infernali ut eius ministre et filie eius et Noctis dicte Furie et, per consequens, Proserpine eius uxori, quod tangit hic auctor dum dicit de regina eterni planctus, et inducuntur ad discordiam et furores, inducendum hiis demonibus Ditis qui uocantur, Exodi capitulo XUII°, Amalechite, idest demones discordiarum, uocanturque dicte hec tres sorores interdum Furie; ex eo quod furores in nobis commouent unde Lucanus in UIIII°: Heumenidum crines solos mouere furores - uocantur interdum Heumenides, hoc est minime bone, interdum Erinne, quasi lites mouentes. Quantum ad allegoricum integumentum, auctor aliique poete nichil aliud in hoc uolunt sentire nisi quod hec tres furie designent tria genera malorum inducentium homines in hoc mundo motu diabolico ad turbationem menti et intellectus, ut insanos et furentes; omne enim malum aut cogitatur tantum, aut cogitatur et in sermone prodit et in actum. Unde prima dicitur Alecto, idest impausabilis, per quam intelligimus malam cogitationem que nunquam quiescit nullo euentu uel timore. Secunda dicitur Thesiphone quasi uox sequens, et supposita mala enim cogitatio ad hoc tendit ut uoce exprimat malum quod concepit. Tertia dicitur Megera, quasi megalaris, idest operatio; et sic primum est non pausando furiam concipere, secundum in uocem erumpere, tertium ad factum uenire; uel, secundum aliam opinionem, hoc modo magistraliter uidentur distingui in hiis IIIIor uersibus sic incipientibus: Tres agitant mentes furie ratione carentes; / tunc est Thesiphone cum res est pessima mente, / at cum mente seua dispumat in ore Megera / de perpetrata tunc est Alecto uocata, quasi uelit auctor in effectu tangere quod contemplando statum malorum in hoc mundo ut Infernum quendam, inter alia eius mala reperit ista tria accidentia alterantia ita homines, ut ait etiam Ysiderus in hoc sic dicens: Sicut tres sunt iste Furie, sic impliciter animos nostros pertubabant et cogunt nos delinquere adeo quod neque ad famam et ad pericula mortis respiciamus. Multitudo uero serpentum, quibus dicte furie circumdate sunt, designat multimodas prauas cogitationes et artes, quibus demonice homines inficiunt quasi ueneno et furere faciunt et serpere ut serpentes eorum intima cordis ad mala cogitandum, loquendum et agendum, ut supra dictum est. Quod uolens tangere Uirgilius, sub premissa etiam allegoria, in persona Iunonis alloquentis et rogantis dictam Alecto ut furorem inficeret Amatam, reginam et uxorem regis Latini, et etiam Turnum ita ait in UII°: Tu potes unanimes armare in prelia fratres / atque odiis uersare domos, tu uerbera tectis / funeras inferre faces, tibi numina mille / mille nocendi artes; fecundum concute pectus, et subdit: Exim Gorgoneis Alecto infecta uenenis / principio Latium et Laurentis tecta tirampni / celsa petit etc. Ad id quod tangit de Medusa est premictendum quod, secundum quod scribit Lucanus in UIIII°, ystorice dicitur quod quidam Forcus, rex Yspanus, tres habuit filias: prima uocata fuit Medusa, secunda Stennio, tertia Euriale; quo mortuo, post eum ditissime remanserunt, et etiam maxime effecte sunt epulentissime post mortem dicti eorum patris, cultura terre ampliando dictum eorum regnum. Presentim dicta Medusa ideo uocata est Gorgon ipsa et quelibet alia sua soror predicta; Ge enim terra dicitur grece, et gorge cultura. In quibus tribus sororibus poete postea fabulose finxerunt tres terrores huius mundi, quorum primus mentem debilitat, secundus mentem spargit, tertius caliginem uisus inducit, et hec est dicta Medusa, cuius caput Perseus cum iuuamine Palladis amputauit, respiciente eam mediante clipeo cristallino quod sic allegorizatur. Perseus pro uirtute accipitur que, iuuante Pallade, idest sapientia, habet extinguere hos terrores mundanos procedentes a regibus et aliis potentibus, et maxime a tirampnis, qui sepe nedum mentem, sed etiam sensus, in lapidem, idest in sensualitatem, inducunt. Unde Salamon, ad hoc respiciens in XX° Prouerbiorum, ait: Sicut rugitus leonis ita terror regis, et ex hoc solet dici: Est Gorgon cultrix terre tale esseque nomen; / ex tribus diis magis ore Medusa nitet, / conformes lapidi facit esse Medusa timore / dum ritulare coma queque rigere facit, faciens tamen auctor conqueri dictas Furias de eo ibi uiso ab eis uiuente, ut de Enea in simili casu, - unde Uirgilius in persona dicti Enee petentis a Sibilla ita lamentabatur ipse, ibi uiso ita uiuo dicte Furie ait: *Que scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue / urgentur penis? quis tantus plangor ad auras?* / Tum uates sic orsa loqui: *Dux inclite Teucrum, / nulli fas casto sceleratam insistere limen etc. - quare dicat nullus castus, idest nullus uirtuosus, hanc clausam ciuitatem Ditis contendit intrare, dico intrare scilicet statum malicie et eius peccatorum in hoc mundo per uiam inuestigatiuam, non autem uitiosam, quin demones predicti et dicte eorum Furie non doleant quodammodo ut doluerunt scilicet de Hercule et Theseo et Peritoo sub dicto sensu ingredientibus dictum locum, inuito Cerbero ianitore ianue huius ciuitatis Ditis, unde Uirgilius in UI°, in persona Caronis contra Eneam uiuum per Infernum euntem et petentem se per illum ultra flumen Acherontis transportari, ait: Umbrarum hic locus est, sompni noctisque sopore: / corpora uiua nefas Stigea uectare carina. / Nec uero Alciden me sum letatum eundem / accepisse lacu, nec Thesea Peritoumque, / diis quanquam geniti atque inuicti uiribus essent. / Tartareum ille scilicet Hercules - manu custodem in uincla petiuit / ipsius a solio regis traxitque trementem; / hii dominam Ditis thalamo deducere adorsi. Et hoc est quod tangit hic auctor de Theseo et infra in hoc capitulo de Cerbero depilato ab ipso Hercule, qui Cerberus ad instantiam Iunonis, nouerce dicti Herculis, nolebat admitti predictum per eius portam.
+
+Post hoc uideamus quid auctor subsequenter uult sentire pro isto spiritu quem uocat numptium Dei, et quem ita fingit nunc uenisse cum tanto impetu super aquam huius paludis Stigie sicut super terram aridam, remouentem aerem grossam talis a uultu cum sinistra cum tanto labore, et cum sua uirga aperiente hanc portam Ditis et improperantem demonibus qui illam ita serrauerant contra ipsum auctorem et Uirgilium, ut dicit textus. Et dico quod eum accipit poetice pro Mercurio, quem poete uocant et fingunt filium Iouis et Maie et numptium exequentem mandata ipsius Iouis, ad quod figmentum Uirgilius in IIII°, in persona dicti Iouis uolentis ad instantiam regis Iarbe eius filii et proci Didonis regine Cartaginis Eneam retrahere a dicta Didone ad Ytaliam, ita alloquitur ipsum Mercurium dicens: Tunc sic Mercurium alloquitur ac talia mandat: / *Uade age, nate, uoca Zephiros et labere pennis / Dardaneumque ducem, Tiria Cartagine quod nunc / expectat factisque datas non perspicit urbes, / alloquere et celeres defer mea dicta per auras.* / Dixerat. Ille patris magni parere parabat / imperio, et primum pedibus talaria nectit / aurea, que sublime alis siue equora supra / seu terram rapido pariter cum flamine portant. / Tum uirgam capit: hac animas ille euocat Orco / pallentes, alia sub tristia Tartara mictit, / dat sompnos admictitque et lumina morte resignat. / Illa fretus agit uentos et turbida tranat / nubila. Iamque uolans apicem et latera ardua cernit / hic primum paribus nitens alenius alis / constitit; hinc toto preceps se corpore ad undas / missit aui similis, que circa litora, circum / piscosos scopulos humilis uolat equora iuxta, / aut aliter terras inter celumque uolabat / materno ueniens ab auo Cilenia proles / litus arenosus ac Libie uentosque seccabat. Et Statius etiam, describens quomodo Mercurius ipse, missus a Ioue etiam ad Infernum ad umbram Lai olim regis Thebarum, et reuertens inde, ait, incipiens secundum librum sui Thebaidos sic: Interea gelidis Maia satus aliger umbris / iussa gerens magni remeat Iouis, undique pigre / ire uetant nubes et turbidus implicat aer, / nec Zephiri rapuere gradum, sed feda silentis / aura poli; Stix inde nouem circonflua campis / hinc obiecta uias torrentum incendia claudunt / it tamen et medica firmat uestigia uirga. Et ex hoc Augustinus, De Ciuitate Dei, ait Mercurium esse Portitorem sermonis Dei; nam dicitur Mercurius quasi medius sermo currens. Post hec uideamus quid secundario auctor allegorice in hoc tangere uelit, ad quod enucleandum ita premictamus, scilicet quod, habita per ipsum auctorem hucusque notitia per inuestigationem contemplatiuam de septem uitiis supradictis, descendentibus ab incontinentia, et de uitiatis in eis in hoc mundo et de dampnatis in alio et de eorum penis ut de particularibus et specialibus uitiis et peccatis, mediante Uirgilio, idest mediante ratione, uolens inde procedere ad inuestigandum de aliis uitiis et uitiatis in uniuersali dependentibus a malitia et fraude humana tanquam inexpertus eorum, fingit hoc se nequisse facere solum cum ipso Uirgilio, idest cum ipsa ratione, scilicet ingredi dictam ciuitatem Ditis, quam pro statu malitiosorum et fraudulentorum in hoc mundo uiuentium accipit, ut dicit auctor infra in capitulo XI°, sed opus sibi fuisse adminiculo Mercurii, scilicet intimatione nature, et effectus talis planete per quam aperitur nobis dicta ciuitas, idest status malitie et fraudis mundane ut plurimum existentium inter negotiatores maliuolos huius mundi impressionatos ad hoc a dicto tali planeta. Ad que facit quod ait Crisostomus, Super Matheo dicentem: Eiciens ducit uendentes ed ementes de templo, dicens ibi: Significauit quia mercator nunquam potest Deo placere, quia sine mendacio et periurio mercator esse non potest, unde Psalmista ait: Quia non cognoui licteraturam, idest negotiationes, introibo in potentias Domini, et Ysaie primo dicitur ad hoc: Caupones tui miscent aquam uino, et Cassiodorus, Super Psalmo LXX° ait: Negotiatores illi abominabiles extimantur, qui iustitiam Domini minime considerantes per immoderatum pecunie ambitum polluuntur, merces suas plus periuriis honerando quam pretiis. Item facit quod ait Fulgentius allegorizans circa hoc dicens: Greci Mercurium inducunt preesse negotiis uirgam ferentem serpentibus noxiam, predictumque talaribus calciamentis pennatis; Mercurium, inquit, dicimus grece quasi curam mercis; omnis enim negotiator dici potest Mercurius; eius uirgam serpentibus noxiam adiciunt quia uix aut nunquam uendendi emendique commercium fit absque remorsione conscientie et sine periuriis qui serpunt ut serpentes animos prauorum predictorum negotiatorum. Item fingunt eum cum galerio copertum eo quod omne negotium copertum et absconsum; et super primo Ouidii, ubi dicitur quomodo Iupiter misit dictum Mercurium ad liberandum Io nimpham de manibus Argi, custodientis eam ad instantiam Iunonis habentis centum occulos, dictus Fulgentius ait: Argus pro hoc seculo accipitur; eius centum occuli pro multiplicibus eius illecebris quod seculum ita hominem quem allicit, tenet et custodit, ut Deum cognoscere non ualeat nisi prudentia Mercurialis eum liberet, ut liberauit dictam Io occidendo dictum Argum in quo denotatur duplex impressio dicti planete. Nam, cum respicit se cum Ioue uel cum aliqua bona constellatione et signo, tunc beniuolus est et habet infundere actiuam uirtutem in nobis circa licteraturam et alia famosa acquirenda, pro qua uirtute tali accipitur dicta uirga Mercurii, per quam aperitur nobis dicta porta Ditis, idest aperitur nobis cognitio malitiarum et fraudum, ut ab eis nobis precaueamus prudenti astutia Mercuriali quando uero est coniunctus dictus planeta cum maliuolis stellis et signis, tunc ut maliuolus imprimit que circa fraudes et malitias negotiantium dixi superius, et ex hoc promiscuus planeta dicitur. Nam cum bonis stellis bonus et cum malis malus est, inducendo auctor dictum Mercurium in proprietate dictis demonibus cur uolunt recalcitrare uoluntati diuine cui non potest finis esse detruncatus, ut est in aliis uoluntatibus hominum qui sepe aliquid agunt ad unum finem et alius diuersus finis eis euenit, item cur uolunt cum fatis pugnare, uolentia auctorem ita ire per Infernum, ut ipse auctor dixit supra in U° capitulo Minoi, in persona Uirgilii dicentis ei ut non impediat fatale iter eius, et sic uidetur auctor sentire fata esse et fatata penitus euenire, sed in hoc tangere uult quod antiqui poete et phylosophi scribunt. Inquit enim Seneca in II° libro: Quo num naturalium fatum esse existimo necessitate omnium rerum et actionum quam nulla uis rumpat, et Lucanus in UI°: At simul a prima descendit origine mundi / causarum series, atque omnia fata laborant / si quicquam mutare uelis, unoque sub ictu / stat genus humanum etc. Gregorius uero, in Omelia Epiphanie dicit: Absit a fidelium cordibus ut fatum aliquid esse dicatur; Augustinus in quinto De Ciuitate Dei in hoc sic ait: Fatum intelligimus a fando dictum, ut ea fato fieri dicantur que ab aliquo determinante sunt ante prelocuta. Nam quod Deus unico uerbo coeterno dixit in tempore sit quodam causarum ordine prosecutus. Nam sicut uox exterior uerbum prodit, sicut causarum ordines in diuinam relati prescientiam, fata siue uoces et locutiones possunt dici, quia rationes in uerbo diuino existentes ipsam scientiam manifestauit, unde Glosa super quodam Decreto incipiente Immutabilitatis nature Dei sua legitur mutasse promissa et temperasse sententiam, ut Ione capitulo III° et Mathei XII° ait super uerbo sententiam: Idest comminationem; nam que Dominus dicit comminando uel monendo bene interdum reuocat, non que asserendo, unde ex hoc Macrobius dicit quod Tripliciter contingit Deos loqui, et sic factum erit indeclinabilis ordo causarum ad diuinam uoluntatem relatus, unde et Boetius in IIII° ait: Fatum est inherens rebus mobilibus dispositio per quam prouidentia diuina suis queque nectit ordinibus. Thomas in prima CXUIa questione in hoc sic ait: Diuina prouidentia per causas medias suos effectus exequitur, que ordinatio dictorum effectuum potest considerari uno modo secundum quod est in ipso Deo, et tunc dictur Prouidentia, que immobilis est, non quidem absolute necessitatis, sed conditionate ut ait iste auctor infra in Paradiso in capitulo XUII° et ibi uide quod scribam. Alio modo potest considerari dicta ordinatio in quantum est in mediis causis ab ipso Deo ordinatis ad aliquos effectus producendos, et tunc habet rationem fati, et sic uoluntas uel potestas Dei fatum uocari potest casualiter; essentialiter uero factum erit dispositio et ordo dictarum secundarum causarum, et sic errant illi qui omnia fortuita et casualia que in hiis inferioribus accidunt siue in rebus naturalibus, siue humanis, reducere uolunt in superiorem causam, idest ad corpora celestia, secundum quos fatum nichil aliud esset quam dispositio siderum in qua quis conceptus sit uel natus. Nam, quamuis ex impressione dictorum corporum celestium fiant alique inclinationes in natura corporali, uoluntas tamen uestra non ex necessitate sequitur has, et ideo nichil prohibet per uoluntariam electionem impediri effectum corporum celestium. Ysiderus in X° Ethimologiarum circa hoc ita inquit: Fatum a fortuna separant, ut fortuna sit in hiis que fortuita sunt nulla causa palam; fatum uero appositum singulis et statutum. Ultimo fingit auctor se ingredi dictam ciuitatis Ditis, idest considerationem contemplatiuam status illorum qui in hoc mundo uiuunt in malitia et fraude, uerum quia in particulari heretici magis possunt dici excedere alios in hoc mundo in malitia. Ideo fingit se eos inuenire primo intra dictam ciuitatem, siue eorum animas ita sepultas in dictis archis circumdatis flammis, ut dicit textus, pro quibus allegorice auctor accipit malitiosas eorum credulitates et doctrinas claudentes eos in locis absconsis, ad eorum perfidiam peragendam. Unde Glosa super illo uersu Psalmiste: In eo parauit uasa mortis et sagiptas suas ardentibus efficit, ait: Uasa mortis sunt heretici qui sepeliunt animas suas, ad quod ait Augustinus etiam sic Supra Epistula Petri: Pelliciunt heretici animas instabiles uariorum dogmatum erroneis sectis, unde heresiarche, de quibus tangit hic auctor, dicti sunt illi heretici qui primo falsas opiniones et sectas contra fidem catholicam inueniunt et inuenerunt, ut fuit Epicurus phylosophus cum suis sequacibus, scilicet Metodoro et Marco et Polieno et aliis, qui Epicurus tenuit animam nostram simul cum corpore mori, de quo idem Ysiderus sic ait: Epicurus, amator uanitatis non sapientie, quem alii phylosophi porcum appellauerunt eo quod uoluptatem corporis summum bonum dicebat et animam nostram nichil esse quam corpus, unde dixit: *Non ero postquam mortuus fuero*. Item ut fuit Arrio, a quo Arriani heretici dicti sunt, item Sabelio, a quo Sabeliani, item Nestorius, a quo Nestoriani, et sic alii multi quos numerat idem Ysiderus in UIII° Ethimologiarum faciendo auctor comparationem de istis archis ad archas existentes penes ciuitatem Aralatensem in Prouincia, et penes Polam ciuitatem Istrie, uicinam illi brachio maris quod dicitur Quarnarium eo quod extendit se per quadraginta miliaria infra terram, et quod brachium dicitur unus de confinibus Ytalie, ut dicitur hic in textu.
+
+{Ora sen ua per un secreto calle.} Continuato hoc decimo capitulo cum fine precedentis auctor fingit se inuenire inter dictos hereticos mortuos in errore dicti Epicuri phylosophi discipuli Socratis, scilicet quod anima simul cum corpore moriatur, umbram domini Farinate de Ubertis de Florentia et umbram domini Caualcantis de Caualcantibus de dicta terra, patris Guidonis, uiri acutissimi ingenii et comitis contemporanei huius auctoris qui, quamuis fuerit magnus rimator in materno stilo, nullatenus tamen delectabatur in poesia, sed potius in phylosophia, ut colligitur hic in textu in eo quod dicit sibi auctor quod dedignatus fuerat studere super Uirgilio, inducendo inde auctor umbram domini Farinate ad prenuntiandum sibi quomodo ante quinquaginta menses exulabit de dicta ciuitate Florentie per illa uerba quod facies domine regentis ibi quinquaginta uicibus non erit reaccensa etc., idest facies lune in quantum pro Proserpina poetice summitur. Unde Ouidius, de ipsa luna loquens, ait: Ingemuit regina Erebi etc., et Uirgilius: Hii dominam Ditis talamo deducere adorsi, et alibi: Nec quicquam lucis Hecate prefecit Auernis. Uocatur enim luna interdum Hecate, interdum Proserpina, interdum Lucina, interdum Dyana, interdum Delia, interdum Phebes, secundum uarios eius effectus, que ideo attribuitur Plutoni regi infernali coniunx, ut tetigi in proximo supradicto capitulo, per poetas allegorice quia, ut dicit Ouidius in quinto, medio tempore sui cursus ipsa luna lucet in hac parte superna, et alio medio tempore in parte inferna, quod tangit dicendo ibi quomodo Iupiter statuit quod dicto medio tempore dicta Proserpina foret cum dicto Plutone suo uiro in Inferno, et alio medio tempore hic cum Cerere eius matre. Post hec sciendum est quod, expulsis dictis Ubertis cum sua parte Ghibellina de Florentia, et morantibus in ciuitate Senarum anno domini MCCLUIIII° Florentini cum Lucensibus cum ualido exercitu, ingressi sunt comitatum Senarum et castramentati sunt apud Montem Apertum, iuxta quem currit quoddam flumen quod uocatur Arbia, et ibi breuiter dictus exercitus Florentinorum positus est in conflictu per dictos Senenses mediante auxilio regis Manfredi, tunc regis Sicilie et Apulie, qui misit comitem Iordanum cum octingentis militibus ad id faciendum dictis Senensibus, hoc pacto interueniente quod, si dicta ciuitas Florentie caperetur per dictam partem Ghibellinorum, quod funditus destrueretur, ad quod omnes Ghibellini Florentini extrinseci consenserunt, excepto dicto domino Farinata dicente tunc se nolle mori quando non appellaretur ciuis ciuitatis Florentie. Et hoc uult tangere umbra dicti domini Farinate dicens hic quomodo fuit solus etc., et auctor dum dicit quomodo aqua dicti fluminis Arbie ex dicto conflictu colorata fuit de sanguine Florentinorum in rubeum; nam occisi fuerunt ibi ultra quam sex milia Florentinorum. Hiis expeditis, instamus circa questionem motam hic per auctorem dicte umbre domini Farinate ex eo quod uidebat eam sibi suum exilium pronuntiare in futurum et dictam umbram dicti domini Caualcantis ignorare quid in presenti esset de dicto suo filio, respondendo dicta umbra quod ipse anime separate et dampnate uident ibi ut uident senescentes, qui melius uident a longe quam prope, unde presciunt futura quodam lumine diuino a longe spirante adhuc in eas, quasi dicat non sua natura, ut statim dicam, et presentia ignorat, nisi referentur eis ab aliis animabus superuenientibus ibi ut dicit textus hic, ad quem primum articulum responsionis et solutionis facte per dictam umbram in premissa questione, dicit Thomas de Aquino in prima parte eius Summe questione LXXXUIIIa ubi plene tractat de hac materia: Cognitionem futurorum non habere angelos nec demones, nec animas separatas ex natura sua, nisi in suis causis, uel per reuolutionem diuinam - cum Futura scire solius Dei sit, qui in sua contemplatione etiam angelos illa prescire facit, ut ait Augustinus in suo libro Retractationum, - non tamen excluditur quin dicte anime separate et dampnate talem cognitionem a demonibus habere etiam non possint de futuris. Unde idem Augustinus in UIIII° De Ciuitate Dei ait: Demones non ecternas causas temporum in Dei contemplatione et sapientia contemplantur, sed ut maiori experientia futura presciunt et suas disponens quandoque prenuntiant, et hoc non gratia, sed natura sui, quod quidem recipiunt a bonis angelis et recipient usque ad Diem iudicii. Et hoc est quod ait idem Thomas in preallegato loco, scilicet quod In demonibus maior cognitio uiget quam in anima dampnata, unde in libro De Natura Demonum idem Augustinus dicit quod Demones predicunt futura non quod ipsi sciant futura, sed quia habent probabiles coniecturas, primo illa ratione quia de subtili materia sunt creati aerea, item quia per antiquitatem multa sciunt, item quia consueuerunt morbos in milite, et illud ipsi predicunt quod aliquis sit habiturus malum, item ex signis que procedunt ex animo hominis preuident quedam, item quia dicta prophetarum audierunt, ex quibus futura predicunt.
+
+Ad secundum articulum, scilicet dum dicta umbra dicit quod dicte anime separate et dampnate, licet ita presciant futura secundum quod supra dictum est, presentia tamen non, hoc est quod ignorant quicquid hic fit, secundum etiam auctoritatem sanctorum. Dicit enim Augustinus in libro De Cura Pro Mortuis Agenda quod dicte anime mortuorum Ibi sunt, uel que hic fiunt scire non possunt, et alibi, eodem libro, dicit quod Anime mortuorum rebus uiuentium non intersunt. Item Gregorius in UIIII° Moralium ad idem etiam ait: Mortui uitam in carne uiuentium post eos, qualiter disponitur, ignorant, quia uita spiritus longe est a uita carnis, et sicut corporea et incorporea diuersa sunt genera, item sunt distincta cognitione, et Ecclesiastes UIIII° capitulo dicitur: Mortui nichil nouerunt amplius nec habent ultra mercedem quam obliuioni tradita est memoria eorum. Et respondet Thomas ad id quod posset opponi de anima illius diuitis, de qua dicitur Luce capitulo XUI°, quod ardens in Inferno dixit: Habeo quinque fratres, micte Lazerum ad eos, ait, testetur ne et ipsi ueniant in hunc locum tormentorum, dicens quod Anime mortuorum possunt habere curam de rebus uiuentium, etiam si ignorent eorum statum, sicut nos curam habemus de mortuis eis suffragia impendendo, quamuis eorum statum ignoremus, saluo, dicit dicta umbra, quod, licet dicte anime ignorent que hic aguntur, ut dictum est, tamen ea scire ualent per relationem animarum hic ad eas descendentium, seu a spiritibus malis, unde idem Thomas ibi subdit dicens: Possunt etiam dicte tales anime facta uiuentium non per se ipsas cognoscere, sed uel per animas eorum qui hinc ad eas accedunt, uel per angelos, seu demones, uel etiam Spiritu Dei hoc eis reuelante, ut ait etiam Augustinus in preallegato libro De Cura Agenda Pro Mortuis, ubi dicit: Fatendum est nescire quidem mortuos quid hic agatur, sed dum hic agitur; postea audire ab eis qui hinc ad eos moriendo pergunt, non quidem omnia, sed que sinuntur etiam istis meminisse, et que illos quibus hec indicant oportet audire; possunt etiam ab angelis, qui rebus que hic aguntur, presto sunt, audire aliquid mortui, sed quod unumquodque illorum audire debere iudicat cui cuncta subiecta sunt. Per que dicta et auctoritates debent patere satis uerba auctore hic posita, hoc tamen adhuc addito ad maiorem indaginem, scilicet quod in eo quod auctor in persona dicte umbre domini Farinate dicit quod quando predicta futura ita prescita a dictis animabus proximant se ad esse siue sunt uel existunt, cum de iure paria sint aliqua esse uel de proximo fieri debere, tota eorum talis scientia euanescit, infert hoc tali respectu. Nam, ut iam dictum est, dicta talia futura presciuntur solum a dictis animabus ex quodam diuino beneficio quod adhuc recipiunt ex quadam habitudine earum nature spiritualis et incorporee; modo cum dicta talia futura proximant se ad esse, uel eueniunt, non possunt amplius futura censeri et dici, cum sint statim ad modo presentia censeri, at presentia dicte anime scire non possunt tali diuino predicto beneficio, sed alio singulari modo, ut iam supra dixi ergo etc. Ad quod facit quod ait dictus Thomas in preallegata parte dicte eius Summe dicens: Cognitio anime separate ad rerum species uel indiuidua determinatur ad que ipsa habet aliquam determinatam habitudinem. Nam non se habet equaliter ad omnia singularia sed ad quedam habet aliquam habitudinem quam non habet ad alia. Uidimus igitur quomodo dicte tales anime se habeant ad cognitionem futurorum et presentium: nunc uideamus quid de preteritis utrum recordentur, seu scientiam habeant eorum, et dicit dictus Thomas quod Sciunt ea de quibus habuerunt notitiam in corporibus existentes; aliter si non recordarentur eorum que gesserunt in uita Periret in eis uermis conscientie qui non moritur, idest semper durat, ut dicit Ysaie ultimo capitulo. Item uidimus de scientia animarum dampnatarum quid de beatis existentibus in celo nunquid dicta futura presentia et preterita uideant, et dicit Thomas Qui forant hanc questionem, in preallegato loco eius Summe, Gregorium tenere quod sit, dicentem: Anime que inter omnipotentis Dei claritatem uident nullo modo credendum est quod sit foris aliquid quod ignorent, Augustinus uero in dicto suo libro De Cura Pro Mortuis Agenda expresse dicit quod Nesciunt mortui etiam sancti quid agant uiui, et idem tenet Glosa Ysaie XUI°, super illo uerbo: Alieni nesciunt nos, sed opinio Gregorii ibi approbatur per ipsum Thomam allegantem Augustinum illud dixisse, dubitando quid de existentibus in Purgatorio, dicit quedam Glosa in Decreto, quod ignorant talia cum nundum fruantur uisione Dei, tamen iste auctor contrarium tenet ut patet infra in Purgatorio per totum, cum talia habeant a bonis angelis dicte anime, quos dicit ibi perisse, et quos Augustinus asserit scire omnia que apud uiuos aguntur, unde idem Gregorius: Uidentes Deum uident. ergo eadem ratione uidentes angelos uident ea que angeli uident. Ultimo auctor inducit dictam umbram ad dicendum quomodo ibi secum umbra imperatoris Federici secundi de Sueuia, olim dampnati de heresi per ecclesiam erat, ac umbra domini Octauiani de Ubaldinis, olim cardinalis, qui in uita sua pluries usus est hiis uerbis: *Si anima est*, dubitatiue loquendo, *iam eam amisi pro parte ghibellina*.
+
+{In su la extremità dunalta ripa.} Hoc capitulum undecimum multum est notandum, quia diuisio et subdiuisio erit huius totius libri Inferni, in cuius principio auctor fingit se deuenisse ad hanc ripam et faucem abissi includentem circulos in quibus animas uiolentorum et fraudantium dicit puniri, uerum quia mala fama talium mortuorum in dictis peccatis non potest excitari, ut amodo hic auctor excitare intendit moraliter sine fetore quodam - cum dicat Augustinus quod Fama bona odor est et, per consequens, mala fetor - dicit de tali suo fetore ut habetur hic in textu. Sub quo sensu fingit Uirgilius Eneam in simili loco Inferni idem inuenisse etiam dicens: Inde ubi uenere ad fauces graueolentis Auerni etc., tangendo ibi de Papa Anastasio secundo, natione romano et heretico: nam legitur quod comunicauit cum Fotino, diacono Thesalonicensi, qui familiaris fuit Acatii heresiarche, dampnati per Ecclesiam. Quem Acatium hereticum, uolendo dictus Papa restituere precibus dicti Fotini dicebat naturam humanam tantum in Christo, et predictus Anastasius, ductus in eundem errorem, conatus fuit dictum Acatium restituere, et licet non potuerit, dum ad secretum et necessarium locum iuisset, ibi omnia intestina emissit moriendo. Post hec auctor, dicto de malitia hereticorum in specie superius, uolens de eius nunc effectu prauo in genere enarrare, incipit ita distinguere et subdistinguere, dicendo quomodo finis, idest effectus malitie in genere est iniuria, que iniuria dicitur quicquid fit non iure. Et hoc generaliter specialiter in iniuria debet accipi pro qualibet contumelia, ut auctor eam hic accipit, et quod ipsa iniuria contristat nos, aut uiolentia aut fraude. Ideo in primo circulo de tribus quos fingit esse intra dictam ripam, auctor ponit puniri dictam uiolentiam, uerum quia dicta uiolentia tripliciter commictitur, scilicet in Deum, in proximum et in se ipsum, ut dicitur hic in textu. Ideo dictum primum circulum auctor subdiuidit in tres, de quibus, et de animabus talium uiolentorum passionatis in eis, dicitur et dicam infra in quinque capitulis proxime sequentibus, singulariter et diuisim, et de earum diuersis penis. In secundo principali circulo predicto fingit hic auctor subsequenter puniri illam simplicem fraudem humanam que rumpit solum uinculum naturale quod debet homines tenere, ne alios decipiant; - de quo tali uinculo ait quedam Lex dicens: Cum natura inter nos cognationem quandam constituit, consequens est hominem insidiari nefas esse, et alibi dicit quod Beneficio affici hominem intersit hominis, - et animas talium dampnatas in ea per decem bulgias, scilicet lenonum, adulatorum, symoniacorum, diuinatorum, barateriorum, ypocritarum, furium, prauorum consultorum, scismaticorum et falsariorum, de quibus singulis incipit dicere auctor, et de dicta particolari fraude infra a XUIII° capitulo usque ad XXX°; abinde usque ad finem huius libri Inferni, fingit puniri illam aliam speciem fraudis que non solum rumpit dictum uinculum naturale, sed etiam aliud adiunctum sibi quadam speciali confidentia que inter homines oritur, aut ratione coniunctionis eiusdem sanguinis, aut ratione eiusdem patrie, aut ratione commensationis, aut ratione seruitii impensi uel recepti, in qua tali fraude sunt illi quos uocamus proditores, de quibus ibi dicitur et dicam.
+
+Inde auctor querit a Uirgilio cur illi de palude pingui, idest de palude Stigis, scilicet superbi, inuidi, iracundi et accidiosi cruciati in ea, et ducti a uento, scilicet luxuriosi, et quos pluuia percutit, scilicet gulosi, et qui se cum asperis linguis incutiunt, ut sunt auari et prodigi, de quibus superius iam diximus, qui omnes peccatores sub uitio incontinentie comprehenduntur, non puniuntur intra hanc ciuitatem Ditis, sicut malitiosi cum suis sequacibus. Ad quod respondendo, Uirgilius inducit uerba Phylosophi dicentis in UII° Ethicorum in principio: Contra mores fugiendorum tres sunt species: incontinentia, malitia et bestialitas, ubi sic ait Thomas comentator: Quarum differentiam sic oportet accipere, cum enim supra dictum sit, quod bona actio non est sine ratione pratica uera et appetitu recto, unde si aliquod horum duorum peruertitur, conuenit quod aliquid sit in moribus fugiendum. Igitur si peruersitas sit ex parte appetitus, ratione pratica recta remanente, erit incontinentia, que scilicet est cum aliquis rectam extimationem habet de eo quod est faciendum uel euitandum, sed propter passionem appetitus trahitur in contrarium. Malitia uero est quoniam in tantum inualescit appetitus peruersitas, ut rationi dominetur. Et ratio sequitur illud ad quod quis trahitur per appetitum, existimans illud bonum electiue operando. Bestialitas autem erit quando temperantia humanarum affectionum corrumpitur in tantum ut excedat terminos humanitatis, ut erat in illis siluestribus, ut dicit ibi Phylosophus, qui pregnantes rescindebant et pueros comedebant, et in illis Anocefalis de quibus Augustinus, De Ciuitate Dei, dicit, et in Lestrigonis et Ciclopibus, de quibus ait Iuuenalis in ultima Satira, et in Garamantibus, morantibus in montibus Getulie in Africa, quos dicit Plinius esse fere a consortio humanitatis remotos. Et ideo merito malitiosi in profundiori loco Inferni et clauso debent puniri quam incontenentes, dicente Phylosopho in eodem UII° libro: Omnino autem alterum genus incontinentie et malitie malitia quidam latet incontinentia non, quare, attenta hac etiam ratione, uide cur auctor malitiosos fingat puniri clausos intra hanc ciuitatem Ditis et incontinentes extra eam.
+
+Iterum querit auctor a Uirgilio cur usura Deum offendat, et respondet quod, secundum quod per phylosophiam capere possimus, natura mundi a diuino intellectu suum cursum summit, hoc est ab ipso Deo, ut a natura naturante; dicta natura secunda naturata, quasi ut filia ab ipso genita et naturata, immediate dependet, unde Phylosophus in sua Metaphysica ait sic: Deus est animal sempiternum et optimum, a quo celum et natura dependet, de qua prima natura Seneca, in libro De Beneficiis loquens, ait: Non intelligas cum dicis naturam te mutare nomen Deo? Quid enim est aliud natura, quam ipse Deus? Quam secundam naturam ars nostra, in quantum potest, sequitur, ut ait Phylosophus in secundo Physicorum, quem auctor hic allegat, et sic quasi filia dicta ars potest censeri dicte nature secunde, et per consequens quasi neptis Dei, ut dicit hic in textus. Unde qui offendit dictam naturam Deum immediate offendit, et qui offendit dictam artem offendit Deum mediante dicta natura offensa. Igitur ad propositum quod fenerator offendat sic Deum, premissis duobus modis, manifestatur: offendit enim primo naturam in eo quod non est nature ut denarius pareat et generet alium denarium sine corruptione sui, cum ipsa natura, ut ait Phylosophus, uelit quod corruptio unius sit generatio alterius. Ex quo Phylosophus, in primo Politicorum, improbando ipsam naturam ait: Usuraria pecunia non secundum naturam sed ad inuicem est, rationabiliter odio habentur obolostica, eo quod ab ipso numismate fit acquisitio, et non superest quod acquisiuimus translationis enim gratia factum est. Taches autem se facit amplius, unde et nomen istud accepit: similia enim parta generantibus ipsa sunt; taches autem fit numisma ex numismate, quare et maxime preter naturam ista pecuniarum acquisitio est. Ad idem Crisostomus, Super Matheum, uolens ostendere quomodo differt locatio agri uel domus ab usura, ait: Quoniam pecunia non est disposita nisi ad emendum. Secundo offendit fenerator Deum in eo quod non exercet artem prout precepit Deum ipse primo homini dicendo: In sudore uultus tui uesceris pane tuo, ut habetur Genesis capitulo III°, quod tangitur hic in textu, que uerba minime notant usurarii et meretrices, unde idem Phylosophus in IIII° Ethicorum sic ait: Illiberales operationes et de meretricio pasci et omnes tales et usurarii, et sic merito etiam Sacra Scriptura usuras improbat dicendo: Pecuniam tuam non dederis fratri tuo ad usuram, ut Leuitici capitulo XXU° habetur, et Luce UI°: Date mutuum nichil inde sperantes, et Psalmista dicente: Scrutetur fenerator omnem substantiam eius, et diripiant alieni labores eius. Non sit illi adiutor, nec sit qui misereatur pupillis eius; fiant nati eius in interitum, in generationem una deleatur nomen eius et persecutus est hominem inopem et mendicum et compunctum corde mortificare, et alibi: Domine, quis intrabit in tabernaculum tuum qui pecuniam suam non dederit ad usuram et munera super innocentem non acceperit? Ultimo Uirgilius sollicitat auctorem ad iter dicendo quod signum Piscium iam erat in orizonte, idest iam apparebat in Oriente, quod signum sequitur Aries, in quo sol tunc erat, et sic erat iuxta diem per duas horas, et plaustrum septemptrionis, resultans ex septem stellis, iacebat iam super illa parte septemptrionali unde spirat ille uentus qui dicitur Corus.
+
+{Era lo loco oue a sciender la riua.} In principio huius XII° capituli auctor fingit se reperire umbram Mynotauri, olim bestialissimi hominis, super hanc ruinosam partem Inferni ut per hoc tacite denotet ibi animas bestialium hominum, de quibus tetigi supra in proxime precedenti capitulo, cruciari, comparando dictam ruinam illi ruine que est in diocesi Tridentina iuxta flumen Atticis, in contrata que dicitur Marco, ut dicit textus. Post hec, ut pateant que hic de hoc Mynotauro et eius morte tanguntur, sciendum est quod Mynos, olim rex Cretensis insule, habens quendam filium nomine Androgeum, ingenio subtilissimum, misit ipsum ad Studium Atheniensem, ubi ita breuiter in scientia profecit quod nedum alios scolares, sed etiam magistros, disputando superabat, unde inuidia, precipitium letale, ibi passus est ab illis. Quo scito, dictus Mynos obsedit ipsam ciuitatem Athenarum, qua obsidione manente, Pasiphes, uxor dicti Minois, nepharia luxuria mota, exarsit in quendam taurum, cum quo rem habuit breuiter, inclusa in quadam uacca lignea coperta pelle cuiusdam uacce, et hoc industria Dedali, industriosissimi magistri - de quo Ouidius in UIII°, ubi de hac scribit, ait: Dedalus ingenio faber celeberrimus arte / ponit opus etc. - ex quo coitu natus est iste Mynotaurus, in parte homo et in parte taurus - de quo idem Ouidius: Semibouemque uirum semiuirumque bouem - quod monstrum positum est demum in laberinto, loco inextricabili, facto per dictum Dedalum in ciuitate Rectimi dicte insule; inde, capta dicta ciuitate Athenarum per ipsum Mynoem, inde recessit sub tali tributo conuento et dare debendo, scilicet quod dicti Athenienses deberent mictere usque ad nouem annos quolibet triennio septem corpora humana ad deuorandum dicto Mynotauro. Unde contingit ultimo triennio quod sors contingit super Theseo, filio Egei, ducis dicte ciuitatis Athenarum, qui, ita missus cum aliis, liberatus est ab Adriana, filia dicti Mynois, phylocapta de ipso, docendo eum ire per dictum laberintum cum filo quod sibi dedit, et occidere dictum Mynotaurum. Quam ystoriam Uirgilius in UI° fingit dictum Dedalum pinxisse in templo Apollinis quod construxit in contrata Eubonice dicens: In foribus letum Androgei; tum pendere penas / Cecropidem iussi miserum septena quotannis / corpora natorum; stat ductis sortibus urna. / Contra elata mari respondet Gnosia tellus: / hic crudelis amor tauri suppostaque furto / Pasiphe mixtumque genus prolesque biformis / Mynothaurus inest, Ueneris monimenta nefande, / hic labor ille domus et inextricabilis error; / magnum regine sed enim miseratus amorem / Dedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit, / ceca regens filo uestigia etc. Et Ouidius, in suo preallegato libro, ad hoc etiam ait: Quo postquam geminam tauri iuuenisque figuram / clausit et Acteo bis pastum sanguine monstrum / tertia sors annis domuit repetita nouenis. Dicit Magister Ystoriarum quod dictus Mynotaurus, quantum ad ueritatem, homo fuit penitus inhumanus, bestialis et crudelissimus; igitur per poetas sic fingitur semibesta. Seruius uero uidetur dicere quod talis fictio fuit quod dictus Mynotaurus genitus est ex dicta regina et Ypocrisario, quadam ignobili persona, et in quantum homo erat nobilis dicitur, in quantum taurus ignobilis. Ad id quod tangit hic de Chaos auctor, sciendum est quod nedum Sacra nostra Scriptura, sed etiam scriptura gentilium poetarum ponit primordialem materiam mundi, quam dicimus Ylem, in principio confusa fuisse, unde dicta fuit Chaos, quod confusionem sonat - unde Ouidius in primo ad hoc ait: Ante mare et terras et, quod tegit omnia, celum, / unus erat toto nature uultus in orbe, / quem dixere Chaos, rudis ingestaque moles - et sic elementa quodam quasi amore, simul tunc mixta manebant, uerum quia in effectum discordantia erant; Deus, ut concordaret ea in effectibus producendis, separauit ea unde subdit ibi Ouidius: Hanc deus et melior litem natura decreuit; / nam celo terras et terris abscidit undas / et liquidum spisso secreuit ab ethere celum. Honorius Solitarius, in suo libro de Ymagine Mundi, in hoc ait: Elementa dicta sunt quasi yle ligamenta que se inuicem tenent, et in discordi sua natura quasi cum brachiis concordi federe uicissim se commiscent. Nam terra sicca et frigida aque frigide connectitur, aqua frigida et humida aeri humido, aer humidus et calidus igni calido, ignis calidus et aridus terre aride; de hac etiam concordia et discordia elementorum uide quod scribit Plato in fine sui Timei. Modo fuit opinio certorum phylosophorum quod in quolibet cursus fine octaue spere qui fit in XXXUIm annis, omnia in suum esse primordiale reuerteretur, et, per consequens, dicta elementa tunc redirent ad dictum eorum amorem uniendi se iterum simul ut primo fuerant, et sic reiterabitur semper talis confusio et chaos, elapso dicto spatio temporis, secundum dictos phylosophos.
+
+Post hec auctor procedit ad tractandum de illa uiolentia quam homo facit in proximum suum, tam in persona, occidendo eum et feriendo, quam in rebus derobando eum; uerum quia hoc maxime tyrampni faciunt, arripientes sanguinem hominibus sibi subditis et auere, ut dicit hic textus, et secundario homicide et predatores, ideo fingit animas talium in hac fouea sanguinis bulientis puniri ita gradatim, plus et minus submersas, ut textus hic dicit. quam foueam sanguinis allegorice auctor accipit pro statu et uita talium in hoc mundo uiuentium, quasi sint in quodam ardore et affectu effundendi sanguinem aliorum et facultates auferendi, ad quod respiciens ozea propheta ait: princepes eius in medio et quasi lupi rapientes predam et ad effundendum sanguinem, et psalmista dicens: ne perdas cum impiis deus animam meam et cum uiris sanguinum uitam meam in quorum manibus iniquitates sunt et dextera eorum repleta est muneribus, de quo sallustius causam assignando inquit: ita boni quam mali tyramnis suspiciores sunt, et semper aliena uirtus eis suspecta est, ideo ad sanguinem deducuntur, et claudianus dicens: sors ista tyrampnis / conuenit; inuideant claris fortesque trucident, / muniti gladiis uiuunt sceptique uenenis. et congruente hec forma pene extuantis sanguinis facit ad propositum: nam quis non dicet cesarem extuasse in sanguinem in hoc mundo, dicente lucano: cesar in arma furens nullas nisi sanguine fuso / gaudet habere uias, et annibalem, qui dum semel uidisset quandam foueam plenam humano sanguine ait: *o formosum spectabulum!*, dicit seneca in libro de ira, quantum illi pulcrius uisum fuisset, si flumen complesset!, et subdit: quid miri? innatus erat sanguini, sicut cirus, cuius caput abscissum tamiris regina, hoc respectu in utre sanguinis humani immersit dicendo: sanguine sitisti et sanguinem bibe. ex quo etiam diuina iustitia talis ut plurimum in sanguine uitam finiunt, iuuenali dicente: ad generum cereris sine cede et uulnere pauci / descendunt reges et sicca morte tyrampni, fingendo auctor hic se reperire centauros agentes, ut dicit textus, de quorum allegoria statim inferius dicam. inde fingit inter tales se reperire umbram alexandri macedoni, et merito, dicente lucano de eo: illic pelliaci proles uesana phylippi, / felix predo, iacet terrarum uindice fato / humana cum strage ruit gladiumque per omnes / exegit gentes; ignotos miscuit amnes / persarum eufratem, indorum sanguine gangen. item umbra siculi dionisi tyrampni, item azzolini de romano cruentissimi tyrampni olim, item marchionis obizonis de este qui egrotando suffocato est a marchione azzone suo filio, licet auctor faciat eum hic priuignum uocari a dicto centauro quodam presumptione rationabili: nam, licet probabiliter, et secundum naturam uerus filius eius fuisset, tamen, fictione iuris et rationis, filius homicida patris potius filius putatiuus quam uerus dici debet. unde lex codicis fingit: non matrem illam matrem que uite proprii filii ut inimica insidiatur, et cum etiam phylosophus dicat in UIII° Ethicorum quod inter patrem et filium naturalis fit amicitia. Et ex hoc auctor fingit nunc ita se quasi stupidum reuoluisse, hoc audito a dicto Centauro, ad Uirgilium, ut ad rationem, qui sibi dixit quod ille Centaurus, siue eius talem dictum, esset sibi primus seu primum, et ipse Uirgilius, ut ratio, priuentur sic ab ipso Centauro ad dicendum id quod per rationem dici debet. Post quos tyrampnos fingit se auctor in alia parte inuenire inter homicidas umbram domini Guidonis Anglici comitis de Licestria, qui scidit in gremio Dei cor etc., ad cuius ystoriam sciendum est quod comes Simon, pater dicti comitis Guidonis de Licestria de Anglia presumpsit olim contra regem Ricardum Anglicum, et cum eo ultimo bellum habuit, in quo uictus et mortuus fuit dictus comes Simon, et dictus dominus Guido eius filius cum omnibus de domo sua expulsi sunt de Anglia; qui dominus Guido uenit in Epuliam postea cum rege Karulo ueteri, cum quo rege Karulo ueteri, existens dictus comes Guido in Curia Romana aput Uiterbum, non ualens alio modo occidere in uindictam dicti sui patris, quendam dominum Henricum de domo regali dicti regis Anglici, tunc existente in dicta Curia pro ambasciatore, uno mane in ecclesia maiori dicte ciuitatis, in eleuatione corporis Domini, illum gladio perforauit. Quo sic mortuo, eius barones cor eius in Angliam detulerunt, quod dictus rex fecit poni balsematum in quadam pisside in manu cuiusdam staue marmoree super pontem Tamisii fluminis currentis per ciuitatem Londre in Anglia predicta, cum hoc carmine ibi sculpto et sic prolato ab ipsa statua: Cor gladio scissum do cui consanguineus sum. Item dicit auctor, in persona dicti Nessi Centauri, quomodo in dicto sanguine ab alia parte bullit umbra Atile, olim regis Humnorum, qui, subiugatis sibi omnibus partibus aquilonis et rege Scytarum, collecto exercitu Humnorum, Rugorum et Massagetarum, iuit in Galliam et eam cum Germania cepit; inde uenit in Ytaliam et eam cepit, et ciuitatem Florentie comburi fecit, occisis XXIIIIm Florentinis; inde, reuersus in eius contratam, occidit Beldam, fratrem suum, et sanctam Ursulam cum XIm uirginibus interfici fecit; tandem ebrietate suffocatus est. Item umbra Pirre, regis Epirotarum, et Sexti, filii Pompei Magni, pirate, de quo Lucanus: Sextus erat, Magno proles indigna parente, / qui mox Sileis exul crassatus in undis / polluit equoreos Siculus pirata triumphos. Item Ranerii de Pazis de Ualdarno et Ranerii de Corneto, magnorum predatorum. Modo ueniamus ad dicendum de hiis Centauris quos auctor hic se fingit inuenire, ut Uirgilius fingit etiam Eneam in Inferno reperisse inter alia monstra, dicens in UI°: Multaque preterea uariarum monstra ferarum, / Centauri in foribus stabulant etc., quos poete fingunt genitos ex Iunone in nubibus ex semine Ysionis regis, medios equos et medios uiros, nominando inter alios dictum Nexum, qui mortuus est pro Dyanira et, sic mortuus, se uindicauit de Hercule eius occisore, ut dicit textus hic, de cuius ystoria Ouidius scribit in UIIII°, inter alia dicens quod Hercules, dum semel deuenisse cum Dyanira, eius uxore predicta, ad Eubenum flumen, fecit transportari dictam eius uxorem per hunc Nexum centaurum ad aliam partem dicti fluminis, quam, sic transportatam, dictus Nexus carnaliter uoluit cognoscere, unde dictus Hercules eum sagiptauit et uulnerauit ad mortem uenenata sagipta sanguine Ydre, qui, sic moriendo, dedit camisiam suam suo sanguine uenenato infectam dicte Dyanire, dicendo quod erat talis uirtutis quod quandocumque indueret ipsa eam, ipsum Herculem reuocaret eum in amorem sui, unde postea, dum Hercules phylocaptus foret de Yole et non curaret de ipsa Dyanira, dicta Dyanira bona fide fecit hoc quod eam docuit Nexus, et sic mortuus est Hercules. Item nominat Chironem, filium Saturni et nutritorem Achillis, unde Ouidius: Te Saturnus equo geminum Chirone creauit, et Phyllirides puerum cithera prefecit Achillem. Item nominat Folum, de quo Uirgilius in sua Georgica ait: Bacchus et ad culpam causas dedit, ille furentis / Centaurus leto domuit, Roceumque Follumque. Allegorice hii Centauri pro stipendiariis equitibus summuntur, ex eo quod die noctuque equis insidunt, et quia dictus rex Ysion fuit primus in Grecia qui tales stipendiarios inuenit, ideo fingitur ex Iunone eos creasse. Nam Ysion dignitas interpretatur que, coniuncta cum humana potentia, que pro dicta Iunone ponitur, talia inuenit, et quia tyrampni maxime hiis talibus stipendiariis tuentur et sanguinem spandunt ideo auctor fingit hic tyrampnos sic ab eis, ut a Centauris, custodiri, ne a sua pena debita releuentur, ut dicit textus.
+
+{Non era anchor di là Nesso arriuato.} Dicto in proxime precedenti capitulo de prima specie uiolentie, que in proximum commictitur, in hoc presenti XIII° capitulo uenit ad tractandum auctor de secunda quam homo in persona sui commictit se occidendo directo uel indirecto, dando scilicet causam sue morti sibi ab alio inferente, de quo primo membro tractat a principio huius capituli, usque ibi: {Noi erauamo anchora al tronco atesi}, ibi incipit dicere de tali alio secundo membro usque in finem. Quantum ad primum, auctor fingit se hic reperire animas talium se directo occidentium in plantas arboreas consertas et conuersas, in plantas dico fuscas et spinosas, ultra illas quas fere, scilicet siluestres bestie, habent in nemoribus inter Cecinam et Cornetum, terras marictimas, odientes ibi loca culta, secundum sui naturam, ut dicitur hic in textu, inter quas animas fingit esse umbram Petri de Uineis de Campanea, olim cancellarii Imperatoris Federici secundi. Quem Petrum demum dictus Imperator cecari fecit, accusatum sibi per cuius curiali inuidia in multis de quibus erat inscius et innocuus, unde, breuiter ipse Petrus percutiendo caput ad quendam murum se occidit - iuxta illud Salamonis, Prouerbiorum XU°: In merore animi deicitur spiritus - loquendo cum auctore, ut patet hic in textu, fingendo inde auctor sibi contigisse circa eius plantam stirpandam, ut habetur hic in textu, quod fingit idem Uirgilius contigisse Enee, applicanti post excidium Troye, contrate cuidam Tracie, iuxta tumulum Polidori, filii Priami, occisi per Polinestorem proditorie, et quomodo dicam infra in capitulo XXX°, et quia eius tale scelus sic inhumanum fuit, quasi ut est se ipsum occidere ad infamiam eius forte, ita finxit ipse Uirgilius, dicens in tertio Eneidos in persona ipsius Enee: Forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo / uirgulta et densis hostilibus horrida mirtus. / Accessi uirideque ab humo conuellere siluam / conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, / horrendum et dicta uideo mirabile monstrum. / Namque prima solo ruptis radicibus arbos / uelitur, huic atro loquuntur sanguine gutte / et terram tabo maculant. Michi frigidus horror / membra quatit gelidusque cohit formidine sanguis. / Rursus et alterius lentum conuellere uimen / insequor et causas penitus temptare latentes; / alterque alterius sequitur de cortice sanguis. / Tertia sed postquam maiore hastilia nisu / aggredior genibusque aduerse obluctor arene, / en loquar an sileam? gemitus lacrimabilis ymo / auditur tumulo et uox reddita fertur ad aures; / *Quid miserum, Enea, laceras? Iam parce sepulto, / nam Polidorus ego* etc. Item fingit se auctor hic inuenire Arpias, quas etiam, ut monstra infernalia, Uirgilius fingit Eneam in Inferno inuenisse, dicens in UI°: Gorgones Arpieque et forma tricorporis umbre, et quas dicit auctor expulisse Eneam cum Troianis suis de quibusdam insulis que uocantur Strophades in Ionio mari cum prenuntiatione futuri dampni, idest future famis. Unde Uirgilius, in persona dicti Enee, in hoc ait in III° et describendo formas earum: Seruatum ex undis Strophadum me litora primum / accipiunt. Strophades Graio stant nomine dicte / insule Ionio in magno, quas dira Celeno / Arpieque colunt alie, Phineia postquam / clausa domus mensasque metu liquere priores. / Tristius haud illis monstrum nec seuior ulla / pestis et ira deum Stigiis sese extulit undis. / Uirginei uolucrum uultus, fedissime uentris / proluuies unceque manus et pallida semper/ ora fame. Quibus expulsis per dictum Eneam et sotios eo quod cibaria omnia sibi fedabant, una earum, uocata Celeno, ex rupe alta ita eis prenumptiauit, Uirgilio ibi subdente: *Ibitis Ytaliam portusque intrare licebit. / Sed non ante datam cingentis menibus urbem / quam uos dira fames nostreque iniuria cedis / ambesas subigat malis assumere mensas*. / Dixit, et in siluam pennis ablata refugit, quod totum contigit eis, ut scribit ipse Uirgilius in III°. Quantum ad originem earum scribitur poetice quod quedam Phyneus ad instantiam cuiusdam meretricis filium suum occidit, unde dii, de hoc irati, has Arpias miserunt ad fedandum mensas eius sed Zetus et Calais, filii Boree, inde expulerunt eas et fugauerunt usque ad has insulas Strophades, et dictum Phyneum ab eis liberauerunt. Hiis ad licteram dictis, notandum est quod Salamon, tangendo de perfidia et peruersitate irrationali et inhumana horum hominum se ita occidentium propriis manibus ait, Ecclesiastes UI° capitulo: Non te tollas in cogitationem anime tue uelut taurus, ne forte elidatur uirtus tua per stultitiam, et relinquaris uelut lignum aridum in heremo, et beatus Bernardus ad idem etiam ait: Homo occidens se est uelut arbor siluestris cuius porci infernales pascuntur, et Macrobius: Cum anima de corpore uiolenter detruditur, quia exit abrupto uinculo non soluto, fit ei ipsa necessitas occasio passionis, et malis uinculis, dum rumpit, inficitur. Quibus auctoritatibus motus forte est auctor ad fingendum animas talium in hiis plantis et cespitibus consertas in Inferno hic taliter passionari a diuina iustitia, que uult, ut dicit hic textus, quod nemo habeat quod sibi ipsi eripit, at tales eripiunt sibi animas rationalem et intellectiuam, que est, ut dicitur, forma essentialis humani corporis; merito ita informes, ut uegetatiue, potius quam rationales dicte eorum anime debent censeri in alio mundo etiam puniri. Ad quod facit etiam quod ait Uirgilius in UI°, dum fingit Eneam ire per Infernum uidendo animas dampnatas, dicens: Proxima deinde tenent mesti loca, qui sibi letum / insontes perperare manu lucemque perosi / proiecere animas etc., et in XII°, describendo suspendium Amate regine, coniugis Latinis, ait: Et nodum informis leti trabe nectit ab alta. Et ex hoc motus est auctor et ad fingendum has Arpias ita depascere animas istas, ut plantas, que Arpie pro motibus diabolicis rapientibus animas talium se occidentium, ponuntur hic. Nam Arpia grece, latine dicitur rapina, et ex hoc finguntur dicte Arpie fuisse tres: prima scilicet Aello, que interpretatur alienum cupere, secunda dicitur Occipete, que interpretatur rapiens, tertia dicitur Celeno, que interpretatur abscondens, et sic nichil aliud intellextit Uirgilius pro istis Arpiis, quam piratas maris quasdam in dicta insula Strophadum commorantes.
+
+Post hec ueniamus ad secundam partem predictam huius capituli, in qua auctor dicit de uiolentia quam quis sibi facit non occidendo se propriis manibus, sed dando operam ut moriatur alio modo, ut plurimum faciunt, deuenientes propter prodigalitatem de diuitiis ad inopiam, de quibus Ecclesiastes X° capitulo dicit: Proiecerunt in uita sua intima sua, ut fecit iste Lanus, ciuis senensis, qui, fusis suis bonis, exposuit se moriturum in bello quodam habito inter Senenses et Aretinos in contrata que dicitur Toppo, comitatus Aretii, ut dicit textus hic, et eodem modo finiuit iste dominus Iacobus de Sancto Andrea paduanus, de quibus fit hic mentio in textu, et ex hoc auctor fingit animas talium ita hic laniari ab istis canibus qui allegorice pro indigentis diuersimode insultantibus eas ponuntur, seu pro creditoribus suis persequentibus ipsos. Sub qua eadem allegoria Ouidius in tertio fingit Actheonem per Dianam, idest per uenationem, conuersum in ceruuum, idest deductum ad humilem paupertatem, et demum laceratum et mortuum a suis canibus non ualendo sibi dicere eis: *Atheon ego sum, dominum cognoscite uestrum!*. Ultimo tangit auctor de isto florentino qui fecit se sua domo sibi gibbettum, qui est illa turris Parisius ubi homines suspenduntur, ut dicit hic in textu, tangendo etiam metaphorice cur planeta Martis, sub cuius dominio ciuitas Florentie sita est, altercatur cum ciuibus eius: nam a tempore fidei citra habuerunt pro patrono Sanctum Iohannem Baptistam loco dicti Martis, et nisi quia tempore huius auctoris uigebat de eius statua super Ponte Ueteri Florentie peius egisset, ita quod refecta non fuisset dicta ciuitas combusta ab Atila, de quo dixi in precedente capitulo, ut dicit textus hic in fine.
+
+{Poi che la carità del natio loco.} In hoc quartodecimo capitulo auctor fingit se ingredi tertium circulum uiolentie superius subdiuisum, in quo dicit puniri animas uiolentorum in Deum in hac landa arenosa. Dicitur enim landa quelibet planities circumdata nemore, ut erat hic, secundum Uguccionem, ad quam ueniendo dicit auctor quod firmauit passum ad randam, idest ad extremum, similando eius arenam arene Lybie quam calcauit Cato cum aliis Pompeianis, de qua scribit Lucanus in UIIII°, item similando flammas pluentes ibi illis que iam pluebant similiter exercitum Alexandri in India, de quo uidetur uelle tangere Lucanus in X° scribens de eo dum dicit: Gentibus Occeano classes inferre parabat / Exteriore mari, non illi flamma nec unde / nec sterilis Lybie nec Sirticus obstitit Amon. Uerum, quia talis uiolentia tripliciter commictitur, scilicet blasfemiando ipsum Deum et luxuriando contra naturam et fenerando, ideo triplici diuerso modo pene auctor hic fingit tales puniri, blasfemiantes uidelicet iacendo, luxuriantes contra naturam continue eundo et feneratores sedendo. Inter quos blasfemos fingit auctor se reperisse hic umbram Capanei, olim regis de Grecia, magni contemptoris deorum, qui, existens in obsidione ciuitatis Thebarum una cum Adrasto, Tideo, Amphiarao, Ipomedonte partenopeo et Polinice regibus grecis contra Etheoclem fratrem dicti Polinicis, semel ascendit muros dicte ciuitatis, et dicendo multa obprobia contra Iouem fulminatus est ab eo et occisus, unde Statius, de hoc loquens, sic ait in X° Thebaidos: Atque hic ingenti Capaneus Mauortis amor / facta diu tutus superum contemptor et equi. / *Iurgia, cum mediis Capaneus auditus in astris. / Nullane pro trepidis clamabat numina Thebis / statis? ubi infande segnes telluris alumpni, / nunc age, nunc totis in me commictere flammis, / Iupiter! an pauidas tonitru turbari puellas, tangendo de pugna enim hic Flegre, contrate Thesalie, in qua dictus Iupiter obtinuit contra Gigantes auxilio Uulcani quem poete fingunt fabrum ipsius Iouis ad fulmina fabricanda, ex eo quod Iupiter, secundum eos, allegorice debet accipi pro supremo igne innocuo, Uulcanus uero pro medio nocuo, Uesta pro nostro igne inferiori. Si quis enim uellet, posset hoc modo hic allegorizare, ut pro isto Capaneo ita hic strato sub igne et accipiamus eius statum uitam et statum multorum dominorum potentum in hoc mundo qui in tantam ascendunt superbiam ut, contempnendo Deum et blasfemiando, non putant illum contra eos posse quicquam, superbo incendio quodam et iracundo, contra quos tales dicitur Apocalipsis XUI° capitulo: Extuauerunt homines extu magno et blasfemauerunt nomen Domini, et in Ecclesiastico capitulo XXUII°: Qui in altum mictit lapidem, super caput eius cadit, qui tandem tales fulminantur subito ab ipso Deo, idest ad nichilum reducuntur, ut patuit in Dionisio dominatore Sicilie qui, ut scribit Ualerius in titulo De Neclecta Religione, in contemptu deorum multa templa destruxit et spoliauit, et tandem ipso extincto, eius filius, fugatus Athenis ut uitam duceret pedagogus effectus est, de quibus, hoc respectu, dicitur Ecclesiastici X° capitulo: Sedes ducum superborum Deus euertit et sedere fecit mites pro eis, et eodem capitulo etiam dicitur: Perdidit Deus memoria superborum, et ibidem: Radices gentium superbarum arefecit, et Psalmista: Uidi impium superexaltatum et eleuatum sicut cedros Libani et transiui, et ecce non erat. / Quesiui eum et non est inuentus locus eius.
+
+Post hec auctor fingit se inuenire tertium flumen infernale quod dicitur Flegeton, quod interpretatur Ardor irarum et cupiditatum secundum Macrobium, et quia Uirgilius nunc ab ipso tertio flumine summit causam dicendi de origine ipsius et aliorum fluminum infernalium, dicit auctori quod nichil notabilius hucusque inuenit et uidit ibi ab ingressu Inferni citra ut dicit textus, circa cuius digressionem quam facit hic auctor in persona Uirgilii incipientis dicere quomodo in medio mari, Greco subaudi, sedet unum paese deuastatum, idest una insula, uocata Creta, et nominata sic a Crete rege, deserta: hoc dicit respectu eius quod iam fuerit, nam centum iam habuit urbes, ideo dicta fuit Centopolis; nam dicit Orosius quod per mille miliaria longa est. Notandum est quod, secundum poetas et alios ystoricos gentiles, monarchia siue regnum unicum et principale mundi primo incepit a Saturno rege Cretensis ynsule, et sub ea prima etas mundi dicitur fuisse pura et innocua, ideo dicta est aurea; qui Saturnus ex Rea uxore sua, que etiam Cibele et Berencinthia uocata fuit per Grecos, et per Latinos Opis, quattuor filios habuit, scilicet Plutonem, deum Inferni et terre, Neptunum, deum maris, Iunonem, deam aeris, et Iouem, deum etheris. De quo Ioue dicta dea pregnante existente, dictus Saturnus precepit ei ut quicquid pareret suffocare deberet eo quod habuerat per uaticinium dictum partum ipsum debere de regno Crete depellere; que demum peperit dictum Iouem et, commota pietate dicta Rea, faciens credere dictum Saturnum dictum partum fore suffocatum ut ordinauerat, fecit portari secrete dictum Iouem super montem Ide, qui est in dicta insula Crete iuxta ciuitatem Candie, a medio supra sterilis et a medio infra fertilis, et ibi faciebat ipsum nutriri et, ne audiretur dum plorabat, faciebat ibi certas fabros maleare et alios sonos et rumores facere fieri, unde Uirgilius in tertio, de hoc tangens, ait: Creta Iouis magni media iacet insula ponto / mons Ideus ibi et gentis cunabula nostre. / Centum urbes habitant magnas, uberrima regna, / hinc mater cultrix Cibele coribantiaque era / Ideumque nemus, hinc fida silentia sacris, et hoc est quod tangit hic auctor ystorice de dicta ynsula et monte Ide, et de Rea predicta. Modo auctor uolens uenire transumptiue ad ostendendum quomodo dicta quattuor flumina infernalia orta sint, et sub qua allegoria hic accipi debeant, fingit hunc senem ita stare in hoc predicto monte Ide, guctantem per quattuor eius partes lacrimas facientes hec quattuor flumina, ut dicit textus, accipiendo dictum senem pro nostro maiori mundo elementato ita quod merito uocat eum senem, cum ultra sex milia annos uixerit, idest durauerit hucusque; item dicit eum et magnum, respectu minoris mundi subaudi, qui homo dicitur, - unde Bernardus Siluestris, in suo libro Microcosmi, dicit quod: Homo dicitur minor mundus - nam sicut mundus maior ex eadem et diuersa materia et mixta natura consistit, ita et homo, unde ait Papias: Microcosmus a Grecis homo appellatus est, idest minor mundus quattuor elementis regitur, ita et homo quattuor humoribus ad illa comproportionantis; nam proportionatur collera calida et sicca igni, sanguis calidus et humidus aeri, flegma frigidum et humidum aque, melancolica frigida et sicca terre. Item sicut cursus uite hominis per quinque etates partitur principaliter, uidelicet per pueritiam, adolescentiam, iuuentutem, senioritatem et senectutem, ita cursus temporalis mundi per suas quinque etates; item, sicut prima etas hominis puerilis, ut aurea, nullum fluxum habet ad Infernum, sed alie quattuor sic, ut nocue et uitiose eodem modo et in maiori mundo a cuius prima etate aurea, idest immaculata, nullus motus et fluxus uitiosus ut flumen traxit ad Infernum homines secus in aliis quattuor etatibus sequentibus, a quibus dicta quattuor flumina infernalia transumptiue, ut dictum est, procedunt; que pro motibus diabolicis et transcursibus, ad uitia, ut ad Infernum, temporaliter nos inundare faciunt, hic ponuntur, ac etiam processerunt ab ipso tempore sub cuius typo Saturnus ponitur hic, unde dicitur Saturnus grece Cronum, quod tempus interpretatur, unde prima etas dicti utriusque mundi innocua, sine macula, caret, et caruit tali fluxu, seccus in aliis sequentibus etatibus, ut dictum est. Ad quod ait Ouidius in primo: Aurea prima sata est etas, que uindice nullo, / sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat. Quo Saturno expulso per dictum Iouem, eius filium, successit etas secunda, argentea, nocua et uitiosa, et sic cepit homines, ut peccatores, facere fluere primo ut flumen ad Infernum, unde subdit ipse Ouidius: Postquam Saturno tenebrosa in Tartara misso / sub Ioue mundus erat, subiitque argentea proles, / auro deterior, fuluo pretioso aere. / Tertia post illas successit aenea proles, / seuior ingeniis et ad orrida promptior arma, / non scelerata tamen; de duro est ultima ferro. / Protinus irrupit uene peioris in euum / omne nefas fugiere pudor uerumque fidesque. Et Claudianus: Procliuior usus / in peiora datur suadetque licentia luxum / illecebris effrenaque fauet etc., et in hoc tangit hic de fictili parte, ut de deteriori etate in qua nunc sumus, ipse auctor. Et Iuuenalis etiam dicens: Nona etas agitur peioraque secula ferri / temporibus, quorum sceleris non inuenit ipsa / nomen et a nullo posuit natura metallo. Post hec etiam notandum est quod, preter premissum regnum primum Saturni felicissimum, fuerunt etiam quattuor regna post illud principalia in mundo, ut scribit Orosius ad Augustinum, scilicet Babilonicum in Oriente, quod incepit a Nino rege, et finiuit tempore Cyri regis Persarum qui Babiloniam destruxit, item Cartaginense in meridie quod incepit sub Tola duce dum Cartago facta est, item Macedonicum in Septentrione, quod incepit ab Alexandro, item Romanum quod incepit a Romulo in Occidente, quorum regnorum duo media fuerunt minora potentia et duratione, orientale uero et occidentale predicta, maiora. Et hoc est cur auctor fingit hunc senem respicere Romam et habere dorsum ad ciuitatem Damiate orientalem uicina Babilonie per triginta miliaria ut ostendat dictum occidentale romanum regnum uigere, et orientale babilonicum extinctum esse predictum, et quia dicta quinque regna comprehensa etiam in tempore etiam dictarum quinque etatum, ut dicte etates, de bono in malum et de malo in peius processerunt. Ideo potest etiam se referre auctor ut transumptiue manare faciat dicta quattuor flumina infernalia a dictis quattuor regnis, idest a temporibus eorum, in quibus homines uitiosi fuerunt et sunt, et non a primo Saturni aureo predicto uirtuoso, ut a prima dicta etate utriusque dicti mundi. Et sic etiam auctor hic dicit, alludendo uerbis Danielis capitulo IIII° dicentis Nabucodonosori, oblito cuiusdam sui sompni quod fecerat: Tu rex uidebas, et ecce statua grandis contra te cuius caput aureum, pectus agenteum, uenter eneus, tibie ferree, pedum quedam pars ferrea et quedam fictilis, quod postquam interpretando ait: Tu rex caput es aurum, et post te ueniet minus regnum argenteum et aliud eneum et aliud ferreum, quintum regnum erit diuisus, in quo suscitabit Deus celi regnum, quod hoc ultimum possumus dicere nunc uere iam euenisse, si quis bene respiciat quomodo pastores Ecclesie successerunt in dicto regno occidentali Romano et imperio. Quod tangit hic auctor dum dicit dictum talem senem stare in dextero pede de terra cocta, ut in uiliori parte, magis erectum quam in alio, subdendo Uirgilius hic quomodo ipse auctor uidebit flumen Lethe in Purgatorio et quomodo Flegeton debebat cognosci ab eo ab aqua rubea, ut dicit textus, cum interpretetur ardor et incendium, ut supra dixi.
+
+{Ora cen porta lun de duri margini.} In XU° capitulo isto auctor dicit de pena animarum illorum qui offendunt Deum mediante natura offensa sodomitice luxuriando, postquam dixit de hiis qui immediate ipsum Deum offendunt blasfemiando eum, ut supra dictum est, que duo peccata merito debent associari, ut hic successiue facit auctor; nam Lex hos duos excessus ultimo puniendo supplitio sub uno et eodem titulo eos ponit et copulat ita dicendo in eo, ut in rubrica, sic: ut non luxurientur homines contra naturam neque blasfemient in Deum, tangendo auctor hic comparatiue de natura maris Occeani crescentis et decrescentis inter ciuitatem Guizantis et Brugie in Flandria in XXIIII horis per XUIII° miliaria, quod alibi in aliquo loco non contingit de tanto accessu et recessu, et hoc est singulare propter quasdam concauitates et uoragines ibi sub mari existentes absorbentes et euomentes ita ibi aquas secundum quosdam. Phylosophus uero, in secundo Metaurorum, uidetur dicere hoc esse Propter angustias terre et adiacentem terram in modico ex magno coartatam pelago, propter quod ita mouetur huc illuc; Lucanus autem in primo uidetur dubitare, dicens in hoc: Quaque iacet litus dubium, quod terra fretumque / uindicat alternis uicibus, cum funditur ingens / Occeanus, uel cum refugis se fluctibus aufert, cuius causa an sit uentus an luna an sol uel aliud ita subdit ibidem: Querite quos agitat mundi labor, at mihi semper / tu, quecumque moues tam crebros causa meatus, / ut superi uoluere, late. Alius uero accessus et recessus qui fit uniuersaliter a mari a corpore lune causatur, ut dicit iste auctor infra in Paradiso in capitulo XUI°, et idem Phylosophus, in libro De Proprietate Elementorum, ait: Accessio maris ex lune permutatione fit, et Lucanus in ultimo: Luna suis uicibus Thetim terrenaque miscet, et Macrobius: Humida in accessu lune augumentantur et in recessu minuuntur. Item cum luna nundum transiuerit lineam meridianam mare accedit, et cum transit recedit, usque dum uenit ad occidentalem orizontem; iterum, dum uadit uersus alium meridianum, mare accedit et abinde ultra uersus orientem iterum recedit, extendendo etiam auctor dictam suam comparationem ad aggeres quos faciunt Paduani iuxta flumen Brente antequam niues Carintie a calore liquefiant, ut dicit textus hic.
+
+Inde fingit auctor se inde reperire umbram ser Brunecti Latini, ciuis Florentini, uniuersalis hominis in scientia adeo ut gallico sermone quendam librum composuit commendabilem ualde, quem uocauit Thesaurum, et uocat hic recommendando eum huic auctori, ut in fine huius capitulo dicitur. Quam umbram inducit auctor hic inter alia ad dicendum quomodo auctor ita ibi erat, cui auctor dicit quomodo deuiauit in illa ualle et silua, de qua dictum est supra in capitulo primo et ibi de eius allegoria dixi, tangendo inde dicta umbra de origine Florentie incidenter, scilicet quomodo uicto Katelina per Romanos, secundum quod scribam infra in capitulo XXU°, Florinus, consul romanus, obsedit ciuitatem Fesulanam, eo quod eius ciues complices erant dicti Kateline, et castra sua posuit iuxta flumen Arni apud uillam Arninam, et breuiter uicta dicta Fesulana terra dictus consul destruxit eam, et eius ciues reduxit ad habitandum in dicta uilla Arnina cum totidem Romanis, et facta est ibi demum de tali duplici gente ciuitas Florentie, ita uocata a dicto Florino; que ciuitas alia Fesulana super quodam monte erat ualde saxoso, ubi adhuc etiam hodie lastre lapidee, et maxime seu mole, unde macignum saxum dicitur, fodiuntur, et hoc est quod tangit hic de saxo et macigno uolendo dicere de duritia talis gentis Fesulane, uel forte, considerata dicta duritia dictorum Fesulanorum, hoc dixit sequendo illam poeticam fictionem Ouidii scribentis in primo quomodo Decaulion et Pirra, eius uxor, sedato diluuio, soli remanserunt in mundo, et quomodo dictum fuit eis per Themim, fatidicam mulierem, quod proicerent post tergum ossa matris eorum, scilicet lapides que sunt ossa terre matris hominum, et ita fecerunt et facti sunt dicti lapides homines et sic restitutus est mundus gentibus, unde ait ibi ipse poeta: Inde genus durum sumus experiensque laborum / et documenta damus, qua simus origine nati, includendo auctor se descendisse ex dicta romana gente ita commixta. Iterum sciendum est quod, prout fertur, iam est longissimum tempus quod illi de ynsula Maiolice magnam guerram et depredationem intulerunt Pisanis, unde, uolentes se de hoc uindicare omnes predicti Pisani, nauigium ascenderunt et eorum ciuitatem Pisarum Florentinis in custodiam tradiderunt, qui Pisani dictam ynsulam Maiolice inuaserunt quam post multam occisionem hominum totam rebus expoliauerunt, qui, reuersi Pisas ita uictoriosi inter alia spolia detulerunt duas ualuas eneas seu portas mirabilissimas quas adhuc habent in ecclesia sua maiori et duas longas columpnas de proferitico lucidissimas adeo quod homines respicientes in eas se uidebant ut in speculo quas donauerunt Florentinis in premium dicte custodie; tamen postea, inuidia moti antequam exportarentur Florentie, dicti Pisani cum paleis et igne fumicauerunt eas ita secrete et latenter quod totam suam luciditatem amiserunt, tamen Florentini, de illo primitus non perpendentes, ut orbi illas duxerunt Florentie et erigerunt apud Ecclesiam suam maiorem, at postea perpendentes de dicta tali offuscatione, nunquam simul amici fuerunt, et ex hoc abinde citra florentini uocati sunt orbi, ut dicitur hic in textu, dicendo inde auctor dicte umbre et congratulando sibi inuicem quomodo ipse ser Brunectus, uiuens in hoc mundo, docebat eum illa que faciunt homines ecternos, subaudi fama uirtuosorum operum, unde Uirgilius, in persona Iouis rogati ut uitam Turni prorogaret, inquit: Stat sua cuique dies, breue et irreparabile tempus; / omnibus est uite: sed famam extendere fatis, / hoc uirtutis opus. Item inducit auctor dictam umbram ad pronuntiandum sibi quomodo propter suum bene agere populus florentinus expellet eum per exilium, ut fecit in anno MCCCI°; tamen dicit auctor quod de tali casu et fortuna non curabit dummodo eius conscientia sibi non garrat in hoc, idest ut non ualeat sibi improperare quod aliqua culpa eius processerit talem casum, uel dicit quod prestans erit seu presto fortune, idest acquiescet uoluntati fortune ipsius, dummodo conscientia eum non remordeat in non dolendo de ea in eo casu ubi per bene agere malum sibi contingat, iuxta illud Ouidii dicentis in Epistulam ad Paridem: Leuiter ex merito quicquid patiare ferendum est / que uenit indigne pena dolenda uenit, licet huic auctoritati dissonare uideatur quodam textus in Decretis de Penitentiis distinctione IIIa ex uerbis Senece tractus, ita dicens super eo quod queritur quare boni mala et mali bona in hoc mundo habeant: Quando uidemus bonum mala pati non turbemur et quando uidemus malum ditescere non subruamur; nam in alia uita corona illic supplicium. Est et alia ratio quia non potest malus in omnibus malus esse, sed habet aliqua bona, neque bonus in omnibus bonus esse, sed habet aliqua peccata. Quando ergo prosperitatem habet malus, hic malo capitis sui est; cum enim pro illis paucis bonis retributionem hic accipit, illic iam plenius punietur, et de bono simili modo est contra; ex quibus subdit hic auctor de rotatione fortune, ut dicit textus, de quo plene dixi supra in capitulo UII°, et de ligone rustici, in quo uult dicere quod nedum de fortuna sed etiam de casu non curabit, et hoc dicit per hanc circunlocutionem, uolens tangere de natura casus et in quo differat a fortuna, ut scripsi supra in capitulo UII°, per fratrem Albertum in tractatu De Fortuna qui diffinitur per Phylosophum in secundo Physicorum et per Boetium in U° sic: Casus est inopinatus, ex confluentibus causis, in hiis, que ob aliquid geruntur euentus. Nam quotiens aliquid alicuius gratia rei geritur aliud quam quibusdam de causis quam quod intendebatur contingit, dicitur casus, ut si quis colendi agri causa fodiens agrum humum, defossi auri pondus inueniat casu contingit, et sic est casus preter intentionem agentis; fortuna uero est cum circa intentionem contingit agentis. et sic respiciendo actum fodiendi, exemplificatum per Boetium ibi, alludens auctor ei ita de ligone legitur, cuius officium est fodere. Item inducit dictam umbram non sine causa et ministerio auctor ad dicendum quomodo ipsa et eius sotii in hoc mundo lerci, idest deturpati fuerunt de uno et eodem peccato, non exprimendo nomen dicti peccati: nam dicit Simmacus quod De hoc scelere fornicationis contra naturam homo non debet loqui, unde etiam Ieronimus dicit quod Sodoma interpretatur muta; nam in die iuditii faciet hoc peccatum hominem mutum cum non poterit se excusari ignorantia, cum ipsa natura legem docuerit etiam bruta animalia quam sodomita transcendit, et quia, ut legitur Genesis capitulo XUIIII°: Deus in hoc mundo igne et sulfure hoc peccatum puniuit in Sodoma et Gomorra ciuitatibus, merito hic auctor fingit has umbras ita exustas taliter ab illo igne cruciari, ad quod respiciens Psalmista ait: Pluit super peccatorem laqueos ignis et sulfur et spiritus procellarum, et alibi: Cadent super eos carbones et ignem, et etiam quia allegorice in hoc mundo tales peccatores uiuentes incendio quasi possunt censeri esse, item et quia huiusmodi sodomite et alii peccantes fornicando contra naturam, ut sunt illi de quibus auctor dicit hic et in sequenti capitulo, non sunt coeundo stabiles in terminis nature, sed mobiles et in continuo motu perquirendi extraneos modos in hoc mundo luxuriandi, ideo auctor fingit has animas talium continue ambulare, ut dicitur in hoc et sequenti capitulo, nominando ultimo dicta umbra, et dicendo quod inter alios ibi secum dampnatos erat Priscianus et dominus Francischus Acursii et dominus Andreas de Mozzis, olim episcopus florentinus, qui ob hoc crimen translatus fuit in episcopatum Uincentinum per seruum seruorum Dei, idest per Papam, et hoc est quod tangit de Arno fluuio currente per ciuitatem Florentie et de Bachilione, fluuio currente per ciuitatem Uincentie. Que umbra, recommendato auctori dicto suo libro uocato ut iam dixi Thesauro, affugit uelocius currendo quam currat ille qui uincit brauium Uerone, ut dicit hic textus in fine.
+
+{Già era in loco unde sudìa il ribombo.} In hoc XUI° capitulo auctor continuat adhuc se ad proxime supra dicta hoc modo, uidelicet quod, dicto de prima ui que commictitur in Deum immediate per blasfemiam, ac de secunda que commictitur in eum mediante offensa natura, de qua Leuitici XX° capitulo dicitur: Qui dormierit cum masculo coitu femineo, uterque operatus est nefas morte moriatur; tamen quia hoc secunda ui non tantum commictur contra naturam per sodomiticu predictum coitum, sed etiam duobus aliis diuersis modis, uidelicet coeunte homine cum bruto animali, de quo Leuitici XX° capitulo preallegato, dicitur: Mulier que succubuerit alicui iumento simul interficiat cum illo, et eodem libro XUIII° capitulo, etiam dicitur: Cum omni pecore non coibis, uel etiam coeunte homine cum muliere non in naturali et debito uase, contra quod scribit Apostolus, Ad Romanos primo capitulo dicens: Propterea tradidit Deus eos in passiones ignominie, nam femine eorum mutauerunt naturalem usum in usum quod est contra naturam; similiter autem et masculi, et ex hoc facta est Lex codicis ad hoc in libro De Adulteriis, sic dicens: Cur uir nubit in feminam uires porrecturam, ubi sexus prodidit locum, et ubi Uenus mutatur in aliam formam? Iubemus amari iura gladio ultore etc., ubi Glosa dicit: Hoc fieri cum homo in officium femine se supponit, ad quod dicit beatus Methodius quod talis libido fuit causa diluuii; item et Augustinus ad predicta sic etiam ait: Adulterii malum fornicationem uincit, uincitur ab incestu; peius enim est cum matre quam cum aliena uxore dormire; sed omnium horum pessimum est quod contra naturam fit, ut si uir membro mulieris non ad hoc concesso utitur, quod quidem exacrabiliter fit in meretrice, sed exacrabilius in uxore, subsequenter igitur de huiusmodi secundariis fornicationibus contra naturam auctor dicit in hoc capitulo, circa cuius principium exponendum ad licteram est notandum quod, secundum Uguccionem, boo, boas, idem est quod sono, as; inde descendit bombus, bombi, quod idem est quod sonus, soni, et sic ribombum idem erit quod resonus, et ex hoc etiam dicit auctor hic de rombo, idest de sono, quem faciunt apes in arniis; dicuntur enim arne in Tuscia aluearia uasa in quibus apes mellificant, fingendo inde auctor has tres umbras horum trium probissimorum florentinorum, scilicet domini Theghiai de Aldobrandis et domini Iacobi Rusticuccii et domini Guidonis Guerre de Casentino, nepotis bone Gualdrade - et cur hoc dicat hic auctor, et que fuerit ista Gualdrada, dicam infra in Paradiso in capitulo XUI° - ita uenisse hic ad eum cridando Hei, quod uerbum dicit Ysiderus in primo Ethimologiarum esse interiectionem timentis, sicut Heu dolentis, et dictam umbram domini Iacobi ita rogasse eum, ut dicit textus, scilicet ut panderet se eis, non attenta uilitate illius loci solli; dicitur Florentie terra solla que subleuat se sub planta pedis semiliquida, ut pasta, ut est paludina tellus, nec aspectu eorum brollo etiam attento; dicitur etiam Florentie brollus homo denudatus pannis, seu facultatibus, de quarum peccatorum penarum allegoria dixi in precedenti capitulo, et quia uiri quandoque ab uxoribus suis ducuntur luxuriose nouitate quadam et incendio ad turpitudinem huius libidinis inducit etiam hic dictam umbram auctor dicere sibi quod mala uxor magis quam aliud nocuit ei ad ita peccandum. Item assignat auctor causam dicte umbre cur magis tunc ciuitas Florentie sit destituta uirtutibus, scilicet propter illam nouam gentem eius uillicam, de qua dicit infra in Paradiso in supradicto capitulo XUI°, et ibi dicam, et propter subita et repentina lucra, ex quibus arrogantie et immensurate expensiones orte sunt. Ultimo tangit dicta umbra quod naturaliter nobis contingit, scilicet quod sicut homo in miseria existens dolet dum recordatur de felici statu suo preterito et deperdito, ut tangit auctor supra in capitulo U°, dum dicit ille spiritus sibi: Nessun maggior dolore / che ricordarsi del tempo felice / ne la miseria; e ciò sa el tuo doctore; ita letatur, e contra, existens in felici statu dum recordatur de miseri preterito et remoto. Ad quod Uirgilius, inducens Eneam confortare comites suos in infortunio suo, sic ait in primo in persona dicti Enee: Experti reuocate animos metumque timorem / mictite forsan et hec olim meminisse iuuabit, et hoc est quod dicit hic dicta umbra auctori quod, dum erat extra loca buia, idest extra loca obscura Inferni in hoc claro mundo, quando iuuabit eum dicere et cogitare Ego fui etc. quod de eis loquatur, ad quam etiam allegoriam etiam posset trahi, ut homo de uitioso statu redactus ad uirtuosum glorietur reminisci de malo, a quo est remotus.
+
+Post hec auctor, uolens comparatiue dicere de immensa sonoritate illius aque Flegetontis, cadentis ibi sic ab alto, tangit de sonoritate aque Montonis fluminis, quod a ciuitate Forliuii supra uersus Alpes uocatur Aqua Quieta, ut dicit textus hic. Quod flumen inter alia flumina manantia a sinistra costa montis Appenini a monte Uesulo, qui uulgariter dicitur Mons Uisus, ubi flumen Padi originatur, currens uersus orientem, primo habet proprium cursum, idest primo intrat per se in mare Adriaticum; nam alia omnia sibi precedentia flumina intrant dictum mare non per se, sed cum aqua dicti Padi, et intelligas hic de monte Appenino illo auctorem loqui, qui protrahitur a montibus Alpiferis, diuidentibus Galliam a Lombardia ad dexteram partem, qui mons Appeninus diuidit Lombardiam a Tuscia, et Romandiolam et Marchiam Ancone, et extenditur usque in Calabriam et Fare Messine, cum etiam alia pars montanea a dictis Alpibus procedens ad sinistram, diuidens Lombardiam ab Alemania, dicatur Appeninus, ut dicitur infra in XX° capitulo, ex eo quod dictas Alpes Anibal et Peni transierunt, unde hoc nomen Appenini postea uenit, ut scribit Ysiderus XIIII° capitulo Ethimologiarum, et subdit ibi hii montes Appenini diuidunt Galliam a Germania, item Galiam et Germaniam a Lombardia, item Lombardiam a Tuscia, item Romandiolam a Marchia et Tuscia, item Abrucium a ducatu Spoletaneo et a Campanea, et extendunt se dicti montes usque in Calabriam, dicendo idem auctor quomodo cadimentum quod facit dicta aqua Montonis fluuii predicti in Alpe, prope monasterium Sancti Benedicti, debebat a natura, sicut est per unam, per mille alias rupes fore receptum, idest receptaculum ibi inuentum et habitum; hoc dictum uidetur michi insapidum, quare, ut subtilius auctor hic intelligatur ad ueram licteram et non ad corruptam, premictendum est quod, secundum quod scribit Orosius, hec pars Ytalie, in qua continentur iste prouincie, scilicet Lombardia, Romandiola et Marchia Ancone supradicta, diuiditur per quinque regiones: nam tota illa medietas Lombardie, que est a sinistro latere Padi, usque ad montes, dicitur Uenetia ab Enetis uiris qui illuc cum Anthenore de Troia uenerunt - Papias dicit quod ita dicta est a Ueneto quodam rege - in qua sunt hec ciuitates Brisia, Mantua, Uerona, Uicentia et Padua et alie eis conuicine;. alia uero que est a dextero latere dicti Padi hoc modo diuiditur, nam tota illa pars et regio que est a dictis montibus usque ad ciuitatem Placentie dicitur Liguria, abinde usque ad ciuitatem Rauenne dicitur Emilia, abinde usque ad Ariminum dicitur Flaminea. Modo ut tangat auctor quomodo secundum eius partitionem dicta Emilia terminetur iuxta Rauennam predictam, dicit quod dictum tale flumen sic priuiligiatum dicti Montonis currens sic iuxta muros Rauenne debet esse receptum, idest debet numerari et computari, inter flumina labentia predictam regionem Emilie et non per aliam, licet Orosius predictum aliter eam terminet, unde lictera debet sic stare: ribomba, cioè sona il dicto fiume, là soura San Benedetto, et fac hic punctum cum uirgula, et refferendo se adhuc ad dictum flumen, non ad eius descensum ut sonat alia lictera corrupta, sequitur in textu, uel sequi debet: lo quale, cioè el qual fiume, dee per Emilia esser recepto, inter alia sua flumina subaudi, ratione dicte eius talis notabilis et singularis confinationis et terminationis fluminum dicte Emilie, unde Ysiderus in hac diuisione etiam in suo libro Ethimologiarum ait: Ab Emilia incipit Flaminea, que inter Appeninas Alpes et mare Adriaticum posita est, et sic per consequens eius primus terminus erit dicta ciuitas Rauenne, cui correspondet primo dictum mare ab illa parte, inde post Flamineam occurrit Picenus, siue Picena, ubi dicitur esse Marchia Anconitana. Inde dicit auctor quomodo cordulam quam habebat cinctam dedit Uirgilio, et quomodo ille eam proiecit in illum burratum: burratum dicitur quilibet locus profundus, recipiens aquam cadentem ab aliquibus rupibus altis, dicendo inde auctor ad moralitatem quadam nostram quomodo tunc nichil dixit ipsi Uirgilio petendo cur hoc fecisset ut petisset alius non cautus, licet intra se tacite loqueretur, ut dicit textus, ratio quia ualde cauti debent esse homines iuxta sapientes in patiendo tacite expectare quod ipsi cum sapientiam per cogitamina ultra alios uident circa effectum tacite euenire. Iterum tangit aliam moralitatem, scilicet quod quantum possumus debemus nos retinere ne recitemus aliqua uera que facie habeat mendacii, cum plerumque in talibus sine culpa ab audientibus deridamur, ut contingit Ulixi cenanti semel cum rege Alcinoo et loquenti aliqua que uiderat uere, tamen male credenda, de quo Iuuenalis sic inquit in ultima Satira: Alcinoo, bilem aut risu fortasse quibusdam / mouerat et mendax Ulixes etc. Modo reddeamus ad dicendum quid auctor uoluerit sentire allegorice pro supradicta cordula cum qua aliquando cogitauit capere illa lonzam de qua dictum est supra in capitulo primo, ut hic dicit textus, et certe eum existimo sensisse, uidelicet quod cum nunc ipsum auctore speculando tractaturus de uitio fraudis in generali oporteret et intimare prius naturam talis uitii fraudis humane, et cum hoc non ita bene in aliis, sic in se ipso facere poterat reminiscendo in se ipso de aliquo actu suo particulari in quo dictum uitium fraudis commississet, hoc sic egit in se ipso, uerum quia solummodo ipse auctor fuerat usus tali uitio circa actum libidinis in fraudando mulieres, quod ostendere uult in eo quod dicit hic de dicta lonza figurante dictum uitium luxurie, ut scripsi supra in capitulo primo predicto. Ideo fingit sic dissoluisse a se hic dictam cordam, in qua uult significare talem eius particularem fraudem, tantum olim circa actum Ueneris intemptatam, et merito, cum motus luxuriandi causetur in nobis in lumbis super quibus cingimur, et se eam dedisse, sic ut dicit, Uirgilio, qui hic, ut sepe dictum est, allegorice pro nostra ratione humana ponitur, quasi includat auctor ex hoc ut inde per ipsum Uirgilium, idest per ipsam rationem, ex istis habuisse se cognitionem dicti uitii fraudis, quod in persona Gerionis huius, de quo dicit et tractat in sequenti capitulo, figuratur. Que fictio corde supradicte potuit allegorice trahi per ipsum auctorem ex uerbis illis Phylosophi, dicentis in UII° Ethicorum: Concupisencia quedam Uenerem aiunt, dolose enim, aprigere et uariam corrigiam; Homerus: Deceptioque furata est intellectum spisse sapientis, ac etiam Beati Ambrosii dicentis super illis Euangelicis uerbis: Habebat Iohannes zonam pelliciam circa lumbos: Zona, inquit, Pelicia, quod aliud demonstrat nisi hanc fragilem carnem nostram, que luxuriando delabitur ad uitia in pinguedine constringi debere? Ad quod etiam Ysaia inquit: Ue, qui transitis iniquitatem in funiculo uanitatis, et Ouidius etiam, sub tali mistico sensu in persona Phillidis ait: Cui mea uirginitas auibus libata sinistris / castaque falaci zona recincta manu etc.
+
+{Ecco la fiera co la coda aguzza.} Tractaturus amodo auctor de decem speciebus fraudis humane, siue de decem particularibus fraudibus quibus homines in hoc mundo utuntur diuersimode decipiendo alios, quorum animas fingit puniri infra per decem loca diuersa et separata, ut in sequentibus tredecim capitulis infra patebit, in hoc presenti capitulo, in persona huius Gerioni, premictit primo quedam que sunt de natura huius uitii fraudis, in suo totali esse considerati, scilicet quod habet caudam acutam, in quo allegorice tangitur offendibilis finis seu finalis nociuus actus et effectus talis uitii. Item dicit, secundo, quod transit montes: hoc dicit ex eo quod nedum fraudant homines sibi uicinos et presentes, sed etiam remotos a lege, quod patet per exemplum licterarum Urie transmissarum per Dauid ad Ioab, sub fraude faciendi eum occidi, ut occisus fuit, de qua ystoria dicitur in secundo libro Regum XI° capitulo, et de qua plene scribam infra in Paradiso capitulo penultimo. Item exemplificari in Tamiride, regina Scitarum, potest etiam hoc, que, ut scribit Solinus, uicto et occiso eius filio per Cirum, regem Medorum, aggressa est cum eius exercitu dictum Cirum, et una die, simulata fuga, fraudolose transeundo certos montes ut conduceret dictum Cirum insequentem eam ad ualles eorum, ut commodius illum posset debellare ibi, et ita euenisse, regressa retro contra ipsum Cirum uicit eum et occidit, de quo scribam etiam infra in Purgatorio in capitulo XII°. Item dicit quod rumpit muros: exemplum patet in illo Synone rumpi faciente muros Troye sua malitia et fraude, et quomodo, uide Uirgilium in secundo de hoc scribente, et quod scribam de hoc infra in capitulo XXX°. Item dicit quod rumpit dicta fraus arma: exemplum patet in Achille uulnerante Hectorem in loco armis detecto, et in Menalippo uulnerante Tideum, de quo Statius dicit in UIII°, et hic auctor infra in capitulo XXXII° in fine. Inde auctor scribit hoc uitium fraudis in forma cuiusdam monstri et in persona dicti Gerionis, regis olim Yspanie, qui ualde in hoc uitio fraudis maculatus fuit, fingendo eum cum uultu iusti hominis: hoc dicit ex eo quod aliter non esset deceptio in homine uolente alium fraudare, si ostenderet in aspectu prauitatem quam habet in corde. Et quia secundario ad hoc sequitur uenenosa serpentina deceptio, fingit auctor eius dorsum serpentinum et maculatum, ut dicit textus. Sub quo respectu et colore scribit Beda quod ille demon qui fraudauit nostros primos parentes apparuit eis cum uultu humano et uirgineo et cum alio dorso serpentino. Item etiam Lex Ciuilis, uolens punire hos fraudolosos sub certa pena predictos, uocat eorum tale uitium fraudis crimen stellionatus, ubi Glosa sic ait: Dicitur crimen stellionatus ab animali quodam reptili quod est serpenti simile et est stellionatum, idest uarium et diuersis coloribus pictum, ut celum stellis apparet esse distinctum, cuius uarietatem imitantur deceptores et fraudolosi, qui aliud agunt et aliud simulant. Item fingit eum cum cauda scorpionina in eius furca, idest in eius puncta seu cuspide reuoluta, ea ratione quam iam superius tetigi. Ex quibus eius dictis tribus partibus auctor integumentaliter uult trahere tres illos modos, quibus principaliter uitium fraudis in suo totali esse partitur et perpetratur: commictitur enim hoc uitium fraudis aut facto, aut dicto, aut re ipsa: facto ut patebit infra in tractatu furium; dicto ut patebit in tractatu lenonum et adulatorum et aliorum talium similium, re ipsa ut patebit in tractatu falsariorum monete et instrumentorum et aliorum similium. Et forte sub hoc eodem integumento poete finxerunt dictum Gerionem, in quo hoc uitium fraudis auctor hic figurat unicum et trinum, unde Uirgilius in UI° de ipso et prodigio quodam loquens ait: Gorgones Arpie et forma tricorporis umbre, scilicet Gerionis subaudi, et Ouidius in Epistulis: Prodigiumque triplex armentis diues Yberii / Gerionis quamuis in tribus unus erat, tangendo inde auctor comparatiue de biuero, animali simili in forma cuidam uulpi manente circa paludes, precipue in Alamania alta, ubi teutonici sunt lurci, idest immondi, magis quod in bassa alia Alamania. Qui biuerus cum toto dorso stat in terra et caudam agitat in aqua, que ad modum lingue bouine facta est, dum uult se pascere, et est tante pinguedinis dicta cauda eius quod facit in aquas guttas ad modum olei, ad quas pisces uenientes, confestim ipse biuerus conuersus capit et comedit.
+
+Post hec auctor digressiue tangit de animabus illorum qui in hoc mundo fenerando offenderunt naturam, et, per consequens, Deum, et quomodo hoc dixi plene supra in XI° capitulo. Quas animas fingit sub dicta pluente flamma sedere in dicto sabulo cum sacculis ad collum signatis, ut dicit textus; in quo actu sedendi uult auctor tangere modum uiuendi in hoc mundo horum feneratorum, qui est ut plurimum sedeant ad bancum, et sedendo lucrentur, ut patet per se. In flamma ista tali cadente super eos tangit incendiosum eorum affectum ad multiplicandam eorum pecuniam, unde illud crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit. Ad quod respiciens beatus Iacobus, in Epistula sua in capitulo U° sic ait: Agite nunc diuites, plorate ululantes in miseriis uestris, diuitie uestre putrefacte sunt; aurum et argentum uestrum eruginauit, et erugo manducabit carnem uestram sicut ignis, subaudi in alio mundo. Et sic bene congruit fictio eorum pene hic per auctorem tacte, in eo autem quod dicit quomodo uidentur pasci respiciendo dictas earum tales bursas ibi ille anime, alludit auctor uerbis illis Ambrosii dicentis: Mens auari cupiditate astricta, semper aurum et argentum uidet, semper redditus cogitat, gratius aurum intuetur quam solem. Ad quod etiam Oratius respiciens, ait: Prodocent hic retinent iuuenes dictata senesque / leuo suspensi loculos tabulamque lacerto. Inter quas animas fingit auctor se inuenisse animam cuiusdam de Ianfiliazis de Florentia, quorum signum armature est quidam leo azzurrus in auro, et animam cuiusdam de Ebriacis de dicta terra, quorum signum est quidam anser albus in rubeo, albior, dicit textus, burro, idest butirro; item animam domini Ranerii de Scruuignis de Padua, quorum signum est quedam scrofa azzurra in albo colore picta, que dicit de domino Uitaliano de Dente, paduano, et de domino Iohanne Buiamonte de Biccis de Florentia, quorum signum sunt tres bicci, siue yrci, ut dicit textus. Inde auctor, uolens tangere quod notabiliter ait Phylosophus in Politicis de bono domino et bono subdito, dicens que oportent dominum scire precipere, hoc oportet subditum scire facere, dicit quomodo minis Uirgilii, uelut talis boni domini, ascendit dictum Gerionem, factus fortis tali respectu in obediendo sibi.
+
+Inde comparatiue tangit de Fetonte, cuius fabulam Ouidius in secundo ponit, dicens quod Phebus habuit ex Climene nympha quendam filium nomine Phetontem, qui, dum adultus foret, dictum fuit sibi una die per Epaphum, quendam alium iuuenem, iniuriose quod ipse nequaquam erat filius solis ut credebat; quapropter, conquesto de hoc, mater eius predicta dixit ut iret ad ipsum Phebum et peteret ab eo quod faceret eum ducere currum ipsius solis una die in signum filiationis. Quo sic petito et uix hoc sibi concesso per dictum Phebum, rexit dictum currum ut inexpertus, ita quod celum combuxit in ea parte que uocatur Galaxia secundum opinionem Pictagoricam, ac totam terram urebat, nisi quod Iupiter eum fecit fulmine mortuum precipitari in Padum flumen. Item tangit etiam de Ycaro, filio etiam Dedali qui, appositis sibi alis, ipse et suus pater fugiendo de insula Crete a Minoe rege, ut scribit Uirgilius in UI° iuxta principium, uolauerunt per aerem et demum dictus Ycarus, nesciens sequi bene uestigia dicti sui patris, uicinando se nimis regioni calide, liquefacta pice, cum qua penne erant compacte, cecidit in mari quod hodie adhuc etiam uocatur mare Ycareum ob hoc, unde Ouidius, De Tristibus, ait ad hoc: Dum petit infirmis nimium sublimia pennis / Icarus, Icareas nomine fecit aquas; alia per se patent.
+
+{Loco è in Inferno detto Malebolgie.} Dicto in precedenti capitulo de uitio fraudis humane in genere, auctor nunc in hoc presenti capitulo XUIII° incipit tractare de decem modis quibus dicta fraus particulariter commictitur per homines diuersimode in hoc. Quorum animas auctor hic in Inferno fingit puniri in hiis decem uallulis, seu foueis, quas uocat bulgias, ex eo quod tortuose sunt in giro, ut dicit textus. Nam dicit Uguccio quod Bulgia idem est quod saccus tortuosus, et primo incipit dicere in hoc capitulo de illa particulari fraude quam homines commictunt in decipiendo mulieres. Et quia talis fraus duobus modis et diuersis commictitur, ideo in ista prima bulgia auctor fingit animas talium ire contrario modo ut uadunt romipete Rome in anno Iubilei, idest in anno indulgentie et perdoni, super ponte Tiberis, ut comparatiue dicitur hic in textu. Sunt primo enim quidam deceptores mulierum lingua tertia hoc facientes, hoc est quod non pro se agunt hoc, sed pro tertia aliqua persona, ut fecit iste dominus Ueneticus de Caccianemicis de Bononia de hac domina Ghisola Bella, uxore olim cuiusdam Nicolai Clarelli de Bononia et sorore germana ipsius domini Uenetici, lenocinando eam marchioni Azzoni de Este. Qui tales deceptores proprie uocantur lenones, de quibus in Ecclesiastico capitulo XXUIII° dicitur: Lingua tertia mulieres fortes eicerunt et priuauerunt eas laboribus suis; et Terrentius etiam in Adelphis de hiis ait: Leno sum, fateor, communis pernicies adolescentum, et in Eunuco inquit idem poeta: Illud uero est quod michi puto palmarium me reperisse quomodo adolescentulus meretricium ingenia et mores possit nocere. Et in tractatu de puniendo hos tales lenones ait Imperator in suo Autentico: Cognouimus quosdam circuire prouincias et loca plurima et iuuenculas miserandas decipere promictentes uestimenta et hiis uenari eas; et ecce unde auctor allegorice trahit tales animas ita percurrere hic, percussis ab hiis demonibus, figurantibus hic motus diabolicos impellentes homines in hoc mundo item ad talia perpetranda. Sunt et alii deceptores lingua secunda mulierum qui, non pro aliis, sed pro se ipsis eas decipiunt, ut fecit iste Iason nutu et uerbis, iuxta illud: Petram uoluit homo nedum, sed cor mulieris, et Ysaie LIIII° capitulo dicitur de talibus: Ego creaui fabrum sufflantem in ignem prunas, et Prouerbiorum XXUIIII°: Homo qui blandis fictisque sermonibus loquitur, rete expandit gressibus suis. Et quantum ad ystoriam hic tactam, scribitur per poetas, et maxime per Ouidium in Epistula Ysiphilis filie olim Toantis regis insule Lemni, et in Epistula Medee filie olim Oetis regis Colchi contrate Frisie, quod iste Iason, mortuo Esone eius patre, inductu Pellias eius patrui, pulcer et probissimus, nauigans uersus dictam terram Colchi aquisiturus uellus auratum ibi custoditum a dracone quodam, applicuit dicte ynsule Lemni ubi dicta Isiphilis solum cum mulieribus ut regina regnabat. Nam femine dicte ynsule una nocte omnes eorum mares occiderunt preter dictum Toantem, quem dicta eius filia secrete transfugauit ad Schium ynsulam, et hoc est quod tangit hic auctor dum dicit quod dicta Ysiphilis decepit omnes alias; causa dicitur fuisse quia, dum dictus Toans cum hominibus dicte ynsule esset semel in exercitu in Tracia, et omnibus diis sacrificassent excepta Uenere, dicta Uenus, de hoc indignata, omnes feminas dicte ynsule infecit ita quodam fetore quod dicti uiri earum reuersi non poterant cum eis esse nec tangere eas, et ex hoc ita egerunt dicte femine ad hoc coniurate similiter, - de quo Ouidius, loquens de Ulixe, in XIII° ait: Uictor ad Isiphiles patriam clarique Toantis / et ueterum terras infames cede uirorum / tunc ierat etc., - quam Ysiphilem dictus Iason ibi habuit carnaliter et grauidauit, promissione facta de accipiendo ipsam in uxorem reddeundo, quod minime fecit. Et idem fecit postea de dicta Medea, in dicta terra Cholchi, obtento dicto uellere industria dicte Medee; et quod fuerit dictus Iason fallax, ut dictum est, testatur ipse Ouidius in persona dicte Ysiphilis scribentis ei de eius filiis sic: Fallere non norunt, cetera patris habent, et in persona dicte Medee dicentis: Cur michi plus equo flaui placuere capilli / et lingue et gratia ficte tue? et hec sint pro prima parte huius capituli.
+
+Ueniamus ad secundam partem incipientem ibi: {Già erauam là oue lo stretto calle}, in qua auctor tractat de secunda bulgia, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt fraudolosi adulatores et assentatores approbantes id quod est uitiosum in aliquo homine, tanquam ut uirtuosum foret; quod peccatum est grauissimum et mortalem, unde Policratus ad hoc sic ait: Cum omnis assentatio sit turpis, perniciosior est cum ad obumbrandum uitium persone uel nature euenit, et Gregorius in Moralibus inquit de talibus sic etiam: Sunt nonnulli qui, dum malafacta hominum efferunt laudibus, augent quod increpare debuerant. Nam melius est pro ueritate pati supplitium quam pro adulationem benefitium, ut fecit ille Aristippus cui, ut scribit Ualerius in IIII°, Diogenes dixit, reprehensus ab eo quod recesserat ab aula Dionisii: Si michi crederes et mediocri paupertate uti scires, non oporteret te regi adulando mentiri. Illi uero qui attribuunt alicui aliquod bonum quod non habet, peccant, sed uenialiter, et quia tales primi adulatores in hoc mundo fetent ut stercus bonis hominibus in talibus suis uerecundandis uerbis adulatoriis, fingit auctor hic dictas eorum animas cruciari in tam turpi stercore. Nam Gregorius, secunda Omelia Euangeli Luce XUI°, ibi ubi dicitur de Lazero leproso cuius ulcera canes lingebant, ait: Per linctionem canium potest signari lingua adulantium, quorum est nostra uulnera lingere, quod plerumque solent etiam ipsa mala que nos in nobis reprehendimus improbo sermone laudare. Et quia hoc uitium in pauperibus habundat ut plurimum, ideo Psalmista sub hac allegoria ait: Suscitans a terra inopem et de stercore erigens pauperem; ac etiam in meretricibus in quibus tale uitium adulandi ualde uiget; ideo, sub eodem sensu, dicitur in Ecclesiastico capitulo UIIII° sic: Omnis mulier, que fornicaria est, quasi stercus in uia conculcabitur, ut conculcat hic auctor sua fictione in dicto stercore umbram istius Tayde meretricis, que, ut scribit idem Terrentius, dum quidam eius amasius nomine Traso presentasset sibi quandam ancillam per quendam eius nuntium nomine Gnatonem, ingentes gratias egit referendas dicto Trasoni; Satis, dicit Tullius, De Amicitia, fuerat dicte Taidi respondere: magnas; ingentes inquit, et subdit: Semper auget assentator id, quod is, cuius ad uoluntatem dicitur, uult esse magnum. Item fingit se auctor hic etiam inuenire umbram domini Alexii de Interminellis de Luca, que sibi dicit quomodo non habuit linguam in hoc mundo adulationibus stuccam, idest saturam, sicut ille in cuius persona dictus Terrentius in Eunuco predicto libro sic ait: Hiis ultro arrideo, eorum ingenia admiror, simulac / quid dicunt laudo; id rursum si negant, laudo, / negat quis? nego, ait? aio, ut etiam forte faciebat ille Moab, quem dicit Ysaia requieuisse in fecibus suis secundum premissam allegoriam.
+
+{O Symon mago, o miseri seguaci.} Auctor in hoc XUIIII° capitulo tractat de tertia bulgia Inferni, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fraudando emerunt et uendiderunt et rapuerunt ecclesiastica sacra loca et benefitia symoniace. Nam, licet symonia diffiniatur in Iure quod sit Studiosa cupiditas, uel uoluntas emendi uel uendendi aliquid spirituale uel sibi annexum, tamen et qui inuadit et rapit talia, sub ea continetur. Que tria in principio huius capitulo ita comprehenduntur: nam dum exclamat pro auctore dicendo hic O Symon mago, tangit de ementibus spiritualia, qui symoniaci uocantur a Symone Mago, qui primitus post aduentum Christi hoc actentauit: nam uoluit emere gratiam ab Apostolis conferendi gratiam ipsam Spiritus Sancti pecunia, cui Petrus: Pecunia tua tecum sit in perditionem, quod donum Dei existimasti pecunia possideri, ut plene scribitur in Actibus Apostolorum in capitulo UIII°. Inde dum dicit O miseri seguaci tangit de uendentibus talia spiritualia in eadem dampnatione constitutis, qui giezite dicuntur a Giezi, discipulo Elisei prophete, qui, ut legitur IIII° Regum U° capitulo, sanitatem collatam mundationis lepre per dictum Eliseum gratis Namaan Siro uendere uoluit, unde dictus propheta maledixit eum dicens: Lepra Naaman adherebit tibi et semini tuo in ecternum. Inde dum dicit E uoi rapaci tangit de intrudentibus se per uim Ecclesias et eas rapientibus, qui corite uocantur ab illo Core qui cum ducentis et quinquaginta leuitis sacerdotium summum rapere uoluit, unde inde igne diuino combusti sunt, ut legitur Numeri XUI° capitulo, qui excessus, dicit Augustinus, quod excedit omnes alias species symonie; in qua specie et dampnatione sunt et recipientes talia spiritualia de manibus laicorum, qui alchimis possunt dici ab illo Alchimo qui, ut legitur Machabeorum primo, capitulo UIIII°, a rege Demetrio sacerdotium accepit, contra quos dicitur Iohannis X° ibi: Qui non intrat per ostium in ouile fur est et latro, et in Ecclesiastico UII° capitulo etiam ad hoc idem dicitur: Noli querere ducatum ab homine neque a rege cathedram honoris, subdendo auctor quomodo res Dei, idest Ecclesie, debent esse sponse bonitatis, idest debet conferri hominibus, non ratione potentie uel nobilitatis, sed ratione uirtutis et scientie, unde de hoc in quadam Lege dicitur: Nemo gradum sacerdotii pretii uenalitate mercetur quantum quisque mereatur non quantum dare sufficiat extimetur, et Apostolus, Ad Ebreos capitulo U°, ad idem etiam inquit: Nec quisquam sumat sibi honorem, sed qui uocatur a Deo tanquam Aaron, qui ostensus est dignus sacerdotio per uirgam que floruit, et similiter adulterine quasi fiunt ecclesiastice prebende. Nam symoniacus procurat quod Ecclesia, que est sponsa Dei, concipiat filios non legiptimos et nutriat, sed adulterinos. Nam clericus, ut sit legiptimus filius Ecclesie, debet ipsam optinere scientia, uirtute et honestate, alius adulterinus erit, et exclusus ab hereditate paterna, idest a regno Dei. Post hec auctor, describendo formam pene horum symoniacorum, dicit quomodo sunt in foraminibus lapideis rotundis, ut sunt illa quattuor que sunt in baptistero sancti Iohanni Florentie circa fontem generalis baptismi, ut loca baptizantium, unum quorum auctor hic dicit se iam rupisse ut liberaret quendam ibi suffocantem. Et quia aliqui tunc molesti de hoc fuerunt contra eum, putantes ipsum hoc fecisse pompatice, potius quam dicta debita ratione, dicit quod ille idem qui sic euasit, sit testis in hoc de tali suo mortali casu contra illos. Ita cum capite infra et pedibus supra, ardentibus eorum plantis, ut dicit textus hic, et quomodo inde casuri sunt in scissuras dictorum sassorum deorsum, in quo auctor talem includit allegoriam, uidelicet quod clerici, delecti ministri Dei in hoc mundo, si occulos mentis, quos deberent erigere ad celestia, hic cupiditate et auaritia ad terrena bona mundana inclinant, possunt uere dici esse summersos deorsum, ut dicit hic textus, unde Apostolus, Ad Colossenses III° capitulo, ad idem respiciens, sic ait: Sapite que sursum sunt, non que sub terra. Mortui enim estis et uita uestra abscondita est, et Ysaie capitulo II° dicitur: In die illa proiciet homo ydola argenti sui et simulacra auri sui, que fecerant sibi ut adorarent talpas et uespertiliones, et ingrederentur scissuras petrarum et in cauernis saxorum a facie formidinis Domini; . facit etiam illud Ezechielis UII° capitulo ibi: Et ymagines abominationum suarum et simulacrorum fecerunt ex auro et argento, et in Ecclesiastico capitulo II° dicitur: Ue peccatori ingredienti terram duabus uiis, ut facit symoniacus qui uult pariter seruire Deo et mamone. In incendio de quo hic in textu dicitur dictarum planctarum, allegorizari potest ardor cupiditatis clericorum in hoc mundo uiuentium, quem deberent suppeditare et conculcare, et ipse eum eleuant in amore suo et affectu. Ad quod facit quod legitur in Leuitico capitulo X°, scilicet quod Deus misit ignem celestem in eo loco ubi sacerdotes offerre debebant, ex eo quod Nabab et Abin, filii Aron, acceptis turibulis, imposuerunt ignem et incensum desuper offerentes coram Deo ignem alienum, et, egressus ignis, deuorauit eos. Ignis missus de celo amorem Dei designat, que pure offere deberent sacerdotes; alienus ignis, ignis cupiditatis est, unde symoniaci figurati sunt in illis uigintiquinque uiris quos uidit Ezechiel, habentem dorsum ad templum. Nam symonia, dicit ibi Glosa, supplantat caput hominis in obscuro, idest in priuatione ignis Spiritus Sancti, et plantas pedum illuminat igne cupiditatis, quod optime conformatur ad allegoriam premissam. Ad hoc facit etiam quod ait Augustinus, dicens: Sicut eunucus fuit qui Iosep comparauit, ita qui gratiam mercatur, uiuum semen non habet siccis genitalibus, unde ignis sacrificii, qui per septuaginta annos Babilonice captiuitatis sub aqua uixerat, extinctus est Antiocho uendenti Iasoni sacerdotium, et sic ostenditur ignem Spiritus Sancti non lucere in sacramentis symoniacorum.
+
+Post hec auctor fingit se reperire umbram ibi pape Nicolai tertii de Ursinis in dicto loco, quam inducit sibi ad dicendum de papa Bonifacio UIII° quomodo, sua deceptione, induxit papam Celestinum ad renumptiandum papatui, ex quo ipse inde accepit pulcram dominam, scilicet Ecclesiam, et ita papa existens taliter egit quod captus est et dolore mortuus, ut scribam infra in Purgatorio in capitulo XX°. Item dicit quomodo ipse Nicolaus uere fuit filius urse, scilicet ex eo quod tali animali uitium cupiditatis ascribitur, nam sugit sibi plantas pedum in lustra sua multotiens pro alimento, ut fecit ipse Nicolaus pascendo se de infimis bonis terrenis supplantandis ab ipso in hoc mundo, unde merito in alio sicut in plantis cruciatur. Et hoc fecit causa eleuandi eius agnatos, siue Ursinos, non respiciendo quod scribit Apostolus, Ad Hebreos primo capitulo dicens: Melchisedech rex, sacerdos Dei sine patre et matre et sine genealogia, ubi Glosa ait: Non fecit mentionem de hiis ad ostendendum carnalem amorem consanguineorum longe debere esse a sacerdotibus, unde inuenitur papam Alexandrum cognoscentem hec nec seruantem una die dixisse: *Deus abstulit nobis filios et diabolus dedit nepotes*, predicendo dicta umbra de papa Clemente U°, dissolutissimo, ut dicitur hic in textu, et quomodo comparandus fuit supradicto Iasoni, ementi ab Antioco rege summum sacerdotium, ut scribitur in secundo Machabeorum, ut ipse predictus Clemens a rege Francie, tangendo quomodo Christus nichil petit a Petro dando sibi claues nisi Sequere me, ut habetur Mathei XUI°, nec ipse Petrus et alii Apostoli a Mathia, substituto loco Iude, tangendo quomodo ipse Nicolaus ausit contra Karolum regem Apulie in faciendo sibi rebellari Sicilia ex eo quod recusauit facere parentela cum domo sua, ut petiit ipse papa, tangendo hic auctor quod scribitur Apocalipsis XUII° ibi: Ueni et ostendam tibi dampnationem meretricis que sedet super aquas cum qua fornicati sunt reges terre sedens super bestiam habentem capita septem et cornua decem, que prophetia Iohannis refferri debet Ecclesiam in quantum pro prelatura accipiatur, que uerba exponam infra in Purgatorio, in capitulo penultimo, ubi auctor de hoc plenius tractat, equiparando in hos symoniacos ydolatris iuxta illud Osee UIII° capitulo ubi dicitur contra dictos symoniacos: Ipsi regnauerunt et non ex me principes extiterunt et non cognoui: argento suo et auro fecerunt ydola sibi, unde et Gregorius, in Registro: Cum omnis auaritia ydolorum sit seruitus, maxime in dandis ecclesiasticis honoribus, qui hoc facit infidelitatis perditioni se subicit, exclamando ultimo hic auctor contra Constantinum, ut dicit textus, in eo quod, ut scribitur in Decretis: Coronam et omnem regiam dignitatem in urbe Roma et Ytalia et in partibus occidentalibus apostolico concessit.
+
+{Di noua pena mi conuien far uersi.} In hoc XX° capitulo auctor tractat de quarta bulgia, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt diuinatores, ita dicti quasi Deo pleni: nam diuinitate se esse plenos simulant, et astutia quadam fraudolenta hominibus futura coniectant, ut pseudoprophete, idest ut falsi prophete. Nam diuinatio dicitur falsa prophetia, et hoc faciunt interdum sub colore astrologie, que, licet in se uerax scientia sit, tamen eam obliquant ad iudicandum aliquid necessario euenire, contra doctrinam Tolomei dicentis eam esse medium inter necessarium et contingens, unde in quodam Decreto ita incipiente dicitur: Non licet Christianis obseruare et colere elementa aut lune uel stellarum cursus, aut inanem signorum fallaciam pro domo facienda, uel propter segetes, uel arbores plantandas, uel coniugia socianda, ubi dicit Glosa: Nunquid hic reprehenditur astrologia, nunquid per uentos et dispositionem lune licitum est rusticis considerare tempus seminandi et medicis tempus potionum et minutionum certe sic, sed ille actus reprobus est cum creditur inesse necessitatem superioribus: nam non est dicendum superiora esse causas rerum, licet sint rerum signa. Ex hoc Augustinus, In Libro Psalmorum, ait: Astrologia apud Captolicos in desuetudinem abiit quia, dum propria curiositate hiis homines nimis erant intenti, minus uacabant hiis que pro salute animarum erant accomodata. Item interdum hoc faciunt sorte, unde dicti sunt sortilegi, Qui, ut dicit Ysiderus, sub nomine ficte religionis, per quasdam quas sanctorum uocant sortes, diuinationis scientiam profitentur, aut quaruncumque Scripturarum inspectione futura promictunt, et ex hoc dicit quedam Decretalis sic: In tabulis uel codicibus uel astrolabio sorte futura non sunt inquirenda. Ad quod etiam quedam Lex sic ait: Si quis astrologus uel qui aliquam illicitam diuinationem pollicetur, consultus aliquem furem dixerit qui non erat, capite puniatur. Tamen ubi humanum deficit, auxilium possumus sortibus recurrere ad Dominum, unde Beda, Super Actibus Apostolorum, ad hoc sic ait: Si qui, necessitate aliqua compulsi, Deum putant sortibus esse consulendum exemplo Apostolorum, qui Mathiam sorte eligerunt in apostolum, uideant hoc ipsos non nisi precibus fusis ad Deum hoc egisse. Nam et Achor sorte fur ex precepto Dei inuentus est, ut Iosue capitulo UII° habetur. Item et sorte Saul inuenit Ionatan eius filium comedisse contra eius preceptum, ut primo Regum capitulo XIIII° dicitur; unde idem Augustinus in dicto Libro Psalmorum inquit: Sors non est aliquid mali, sed res in humana dubietate diuinam indicans uoluntatem, tamen dicit Gratianus quod prohibita est, ne sub hac specie diuinationis ad antiquos ydolatrie cultus homines reddeant. Item quandoque dicti diuinatores uocati sunt incantatores, ex eo quod artem diuinandi uerbis exercent et sine ullo ueneni haustu, uiolentia tamen carminis interimunt, ut Lucanus: Mens hausti nulla sanie polluta ueneni, / incantata perit etc., item uocantur quandoque malefici, idest magici, qui uite innocentum insidiantur et animum mulierum ad libidines prouocant. Item uocantur interdum auruspices eo quod in aura diuinationem suam agunt, quem modum diuinandi primo reperiit iam per artem ille Tages, qui, arante quodam ruricola, ex glebis ortus est et talem scientiam dictauit et postea statim mortuus est, de quo Lucanus in primo sic ait: Sed fibris sit nulla fides, sed conditor artis / finxerat ista Tages etc. Item uocantur augures dicti diuinatores aliqui, eo quod ab auibus talia capiunt, ut erat Ramnes ille de quo Uirgilius ait sic: Regi Turno gratissimus augur, / sed non augurio potuit depellere pestem. Item qui igne hoc agunt uocantur piromantici, qui aqua ydromantici, qui terra geomantici, qui colloquio demonum nigromantici, qui omnes diabolica potentia, que dicunt uera quandoque proferunt permissum Dei, ut nos probet, ut Deuteronomii XIII° capitulo, dicitur sic: Si surrexerit in medio tui propheta, et predixerit signum ac portentum, et euenerit quid dixerit, non audias eum, quia temptat uos Deus ut palam fiat an diligatis eum nec non, unde subditur ibi in capitulo XUIII°: Ne sis maleficus, nec incantator, nec phitones consulas, nec diuinos, fingendo auctor animas predictas talium in supplitium earum esse et ire retro ita cum uultu obliquato, ut dicit textus hic, in quo uult allegorice tangere errorem quem incurrunt uiuendo in hoc mundo tales diuinantes et nitentes futura prescire, quod solius Dei est, et hominum scire presentia, unde Ysaie capitulo XLU° dicitur: Annunciate uobis que futura sunt, et dicemus quod dii estis, et ad idem etiam Gualfredus in sua Poetria ait: At tamen istud / unde scies? Quid ages? Uolucrum rimaberis aure / murmura? Uel motus oculo? Uel Apolline fata? / Tolle mathematicos! Est augur surdus et auspex / cecus et ariolus amens. Presentia scire / fas homini, solique Deo prescire futura; et Uirgilius: Nescia mens hominum fati sortisque future, unde merito tales in hoc mundo uiuentes possunt et debent censeri ire et procedere quasi retrorsum et cum uulto, idest cum uisu intellectus, obliquato, cum nituntur procedere et ire ad uidendum ea que uidere directo non possunt, scilicet futura que retro habent, idest que non patent ei ante, unde Psalmista: Qui annunciat uerbum suum Iacob, et subdit, et iuditia sua non manifestauit eis, licet uidere interdum ualeant per obliqum, ut puta per gratiam Dei, - unde idem Psalmista: Ecce enim ueritatem dilexisti incerta et occulta sapientie tue manifestasti michi, - uel per naturam, ut est circa prescientiam eclipsis solis et lune et huiusmodi talium que arte humana bene possunt presciri. Sic igitur elice cur ipse auctor sub dicta allegoria priuet dictas umbras directo respicere hic et non per obliquum, ad quod etiam respiciens Ysaias XLIIII° capitulo, sic ait: Deus irrita facit signa diuinorum et ariolos in furore conuertit, conuertens retrorsum tales sapientes, quod ultimum ualde congruit predicte nature allegorice, inter quas predictas animas fingit auctor Uirgilium sibi ostendisse umbram Amphiarai, regis de Grecia, qui fuit in uaticiniis et auguriis maximus olim uates, et qui, ut scripsi supra in capitulo XIIII°, simul cum regibus ibi nominatis iuit ad obsidionem ciuitatis Thebane, in qua obsidione, una die, ut scribit Ouidius in UIIII° et Statius in UII°, subito aperta terra cum toto suo curru absortus est ab ea, uelut ille Datan de quo sic ait Psalmista: Aperta est terra et deglutiuit Datan, et operuit super congregationem Abiron. Item umbram Tyresie thebani, alterius magni uaticinatoris, quem finxerunt poete, precipue Ouidius in tertio, semel percussisse duos serpentes coeuntes inuicem, et statim fore effectum de masculo feminam, et ita mansisse per septem annos; inde per ipsum, repercussis hiisdem serpentibus, effectum esse iterum masculum, - dicit Fulgentius circa hoc: Grecia quantum est stupenda mendacio, tantum est ammiranda comento, - nam hunc Tyresiam pro cursu anni accepit qui in uere ut masculus gignit et impregnat et in estate parit tanquam femina; duos dictos serpentes pro humido et calido accipit, quibus coeuntibus, idest quibus coniunctis, terra concipit et parit, unde bene ait Lactantius dicens: Poetas non mendacia sed uera cecinisse si eorum dicta cum intentione liberentur. Ulterius ad propositum sciendum est quod, ut fingunt idem poete, Iupiter et Iuno eius uxor semel contendentes quis maius delectamen caperet ex coitu, masculus an femina, eligerunt dictum Tyresiam ad hoc soluendum cum utroque sexu expertus fuisset, qui dixit quod femina, ut erat opinio dicti Iouis, ex quo dicta Iuno dictum Tyresiam cecari fecit, et Iupiter inde ei dedit scire futura, et sic Penam leuauit honore, ut ait idem Ouidius; unde Oratius in Sermonibus in persona Ulixis loquentis dicto Tyresie sic ait: Num furis? an prudens ludis me obscura canendo?; inde respondens in persona eiusdem Tyresie idem poeta ait: O Laertiade, quicquid dicam aut erit aut non: / diuinare etenim magnus michi donat Apollo. Item umbram Arontis, alterius magni diuinatoris, morantis olim in montibus marmoreis illis Lune deserte ciuitatis qui eminent oppido Carrarie contra marem, de quo Lucanus, in primo: Hec / propter placuit Tuscos de more uetusto / acciri uates, quorum qui maximus euo / Arons incoluit deserta menia Luce.
+
+Item umbram Manto, fatidice et filie dicti Tyresie, que, ut dicitur hic in textu, mortuo dicto suo patre et facta serua ciuitate Thebarum, ubi Baccus colebatur, ex eo quod, mortuis Eteocle et Polinice, regibus Thebarum et fratribus, quidam tyrampnus nomine Creons dominium dicte terre sumpsit: tamen quia perfide se gerebat, expulsus est et tradita est dicta ciuitas Theseo, duci Athenarum, industria Euagne uxoris Capanei, et sic facta est tributaria, ut de hoc Statius plene dicit in IU°, multum errauit per mundum et demum fundauit ciuitatem Mantue, ut dicit hic auctor. Ex quo summit materiam describendum lacii Garde, qui Benacus dicitur; inde auctor dicendo quomodo confinatur dictus lacus per terram Garde districtus Uerone et per montes Ualcamonice districtus Brixiensis et montes claudentes Alamanniam, iuxta comitatum Tiralli, districtus Tridentini, et ex hoc dicit auctor hic quod episcopi Tridentinus Brisiensis et Ueronesis possent in medio dicti lacus nauigantes signare benedicendo, ut in comuni sua diocesi. Inde dicitur quomodo fluit iuxta castrum Pischerie districtus Ueronensis et fit dictus lacus fluuius qui uocatur Mincius usque ad terram Gouerni, districtus Mantuani, ubi intrat Padum, et quomodo sua aqua lacunat ciuitatem Mantue, que, ut dicit hic auctor, magis fuit iam populata antequam mattia, idest stultitia comitum de Casalodi, ciuium dicte terre Mantue, fore decepta per dominum Pinamonte de Bonacosis de dicta terra: nam tractauit cum eis expellere omnes magnates dicte terre et ibi, simul cum eis, dominari, quo facto, dictus dominus Pinamonte expulit dictos comites et solus habuit dominium dicte terre. Ad hoc facit quod ait Uirgilius in X° de dicta terra Mantue, dicens: Ille etiam patriis agmnen ciet Oenus ab oris, / fatidice Mantos et Tusci filius amnis, / qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen, / Mantua, diues auis; sed non genus omnibus unum: / gens illi triplex, populi sub gente quaterni. / hinc quoque quingentos in se Mecentius armat, / quos patre Benaco uelatus arundine glauca / Mincius infesta ducebat in equora pinu. Item dicit auctor se ibi etiam uidisse umbram Euriphili, auguris Grecorum, de quo Uirgilius in secundo, in persona Synonis loquentis Troianis ficte sic ait: Suspensi Euriphilum scitantem oracula Phebi / mictimus, isque aditis hec tristia uerba reportat: / *Sanguine placastis uentos et uirgine cesa, / cum primum Iliacis, Danai, uenistis ad horas*; re uera tamen ad id quod tangit hic auctor de dicto Euriphilo et Calcanta et de Aulide ciuitate, sciendum est quod secundum quod scribit Dites, dictus Calcas missus fuit per Troianos pro responso Apollinis de euentum eorum guerre, et cum responsum habuisset sinistrum contra Troianos dimissit illos et uenit ad Grecos, unde ait ipse Ditis in hoc puncto: Achiui gaudent, Calcanta secum recipiunt, classem soluunt. In terra Aulide cum eos inde tempestates tenerent, dictus Calchas ex augurio fecit eos adhuc in Aulidem redire, ubi immolata Polisena filia Menelai, habito puncto ab istis Euriphilo et Calcanta prospere uersus Troiam iuerunt dicti greci, fingendo auctor ibi etiam se uidisse umbram Michaelis Scotti magni magici ac umbram Guidonis Bonatti de Forliuio et Asdentis Cerdonis de Parma diuinatorum etiam, item et alias umbras infinitas mulierum ibi uidit que in hoc mundo dimiserunt suas artes debitas et dederunt se ad faciendum malias, idest maleficia cum herbis et ymaginibus cereis ut faciunt etiam hodie hic multe, contra quas in quodam Decreto sic dicitur: Nec in collectionibus herbarum aliquas incantationes liceat attendere mulieribus, quoque Christianis non licet in suis lanificiis uanitatem obseruare, sed Deum inuocent adiutorem, qui eis sapientiam texendi donauit. Et in quedam alio Decreto contra tales etiam dicitur: Non est omictendum quod quedam scelerate mulieres retro post Sathan conuerse demonum illusionibus seducte profitentur se cum Diana nocturnis horis dea paganorum uel cum Erodiade et innumera multitudinem mulierem equitare super bestias et circuire. Ultimo auctor fingit Uirgilium ipsum sollicitare ad iter prosequendum allegando quod lunam, in qua uulgares dicunt esse Caynum cum fasce spinarum igne accensarum, XUIa erat in confinibus emisperii nostri occidentalis et sequentis alterius orientalis, et sic sequitur ut sol hic esse deberet in IUa hora si bene inspiciatur, et sic hic et in sequenti capitulo, ubi dicit de hora UIa, colligitur quod iam auctor stetit in hoc ytinere inferni per XL horas, idest per duas noctes et per unum diem, et cum tertia parte alterius.
+
+{Così di ponte in ponte altro parlando.} In hoc capitulo XXI° auctor incipit tractare de quinta bulgia Inferni, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo baratarias exercent peruertendo iustitiam in suis officiis pecunia, de quibus in primo Regum dicitur: Acceperunt munera et peruerterunt iuditia, et Tullius in secundo Officiorum ait: Male se res habent cum id, quod uirtute effici debet, pecunia actentatur, unde solet diffiniri ipsa barateria sic: Barateria est corrupta et absconsa uoluptas cuiuslibet officialis premio a iustitia recedentis - in hac pice ita bulliente simili illi que bullet in arsana Uenetorum, loco quodam ubi fiunt eorum nauigia noua et uetera reaptantur, et remi et sarte, idest funes, et ubi terzeroli et artimones, qui species sunt uelorum nauium, suuntur, ut dicit hic textus, fingens inde auctor hunc demonem ita uenisse cum isto spiritu istius antiani Lucane ciuitatis unde orta est beata Zeta et ubi est quedam statua Domini que uocatur Uultus Sanctus, et ubi currit fluuius qui dicitur Serchius et ubi, tempore auctoris, uigebat quidam ciuis qui uocabatur Bonturus Dati, summus baraterius, de quo yronice auctor sic loquitur, dum dicit quod omnes sunt ita baraterii excepto eo, per que textualia hic sequentia patere possunt, tangens etiam hic auctor, dum fingit dictum demonem dicere quomodo superstabat ratione dicti uitii dicte ciuitati, quod ait Ugo de Sancto Uictore dicens: Sicut maioris scientie uel minoris demones sunt, ita habent maiores et minores prolationes: nam quidam supersunt uni prouincie, quidam uni ciuitati, ut est in proposito, quidam uni homini et uni uitio, ideo unus spiritus dicitur superbie, unus inuidie, et sic de aliis, tangens comparatiue inde auctor de castro Caprone, districtus Pisani, iam obtento per Florentinos cum pacto de personis non offendendis; inde, nominatis duodecim de dictis demonibus proprio nomine, et facta de eis quadam decina, incidenter tangit auctor quomodo in MCCC° in medio mensis martii hoc suum poema incohauit, item et quomodo Dominus, etate XXXIIIIor annorum, passus est et mortuus hora sexta in cruce in medio mensis martii, si bene inspiciantur uerba illa: Ieri, cinque hore più oltre che questotta / mille dugento cum sesanta sei / anni compier che qui la uia fu rotta. Et hec quantum ad licteram: quantum uero ad allegoriam, auctor hanc picem accipit pro statu et uita officialium barateriorum premissorum in cupiditate extuantium et in infamia denigratorum ut a pice quadam bulliente, iuxta illud Registri: Quem semel horrendis maculis infamia nigrat, ad bene tergendum multa laborat aqua, et forte etiam Salamon hoc respectu dixit: Qui tetigerit picem inquinabitur ab ea, et quod eorum barateriorum cupiditas sit ardentior aliis et obscurior occulis bonorum hominum audi quemdam legalem textum dicentem: Auaritia mater omnium malorum et maxime quando non priuatorum sed iudicum inheret animis, unde Pauper si non habet quod offerat, non solum audiri contempnitur, sed etiam contra ueritatem opprimitur; cito uiolatur auro iustitia, nullamque reus pertimescit culpam quam redimere nummis existimat, ut ait Ysiderus in quodam Decreto, et in suo libro De Summo Bono ad idem inquit: Grauius lacerantur homines a prauis iudicibus quam a cruentis hostibus; nam cupiditatis causa aut peruertunt, aut differunt iudicium donec bursas exauriant litigantium, ad quod etiam Phylosophus Ad Nicomacum ait: Remota cupiditate omnino nichil iustitie restat aduersum, et sic que lege determinari possunt, nullo modo iudici relinquantur timore huius cupiditatis.
+
+{Io uidi già caualier mouer campo.} In hoc XXII° capitulo auctor, se continuando ad proxime precedentia in eo quod finxit in fine precedentis capituli illum demonem decurionem de ano trullando fecisse trombetta, ut ibi patet in textu, exorditur modo hic ut patet in principio huius capituli, concludens sub quadam allegoria etiam quomodo in statu hominum uitiosorum in hoc mundo qui, ut sepe dixi, per hoc ficto Inferni accipitur, omnia turpia in dicto et facto fieri et dici reperiuntur motibus diabolicis qui pro istis demonibus accipi debent, unde excusat se auctor si ita turpiter hic modo hoc recitat ratione loci et qualitatis materie, nam multa in taberna dicta et facta tollerantur, ut dicitur hic in textu, que in Ecclesia improbantur, unde Tullius, De Officiis, premisso et recitato quomodo quidam pretor nomine Sophocles, sedendo pro tribunali cuidam eius college nomine Pericle, ostendit puerum pulcerrimum quasi sodomitico affectu et quomodo dictus eius collega sibi dixit reprensiue: *Decet pretorem non solum manus sed etiam habere occulos continentes*, ait, *Si Sophocles illud uerbum dixisset in athletarum probatione iusta reprensione caruisset*. Nam in re scenica delicatum proferre sermonem uitiosum est. Ad idem Phylosophus in primo Ethicorum etiam ait: Utique sufficienter dicitur si secundum subiectam materiam aliquid manifestatur, tangendo comparatiue de natura delfinorum inde auctor, de qua Lucanus in U° ait: Nec placet incertus quod prouocat equora delphin. Item etiam de fratre Gomita, olim officiali in iudicatu Gallure de Sardinea et de domino Michaele Zanca, officiali etiam olim in iudicatu Legodori in dicta insula Sardinee magnis barateriis, ut dicit textus. Item de dicto baraterio nauarensi fallente et baratante ita istos demones ultimo, ut dicitur hic in textu, et hoc dicit ut tangat auctor de secunda specie barateriorum de qua statim dicam in sequenti capitulo.
+
+{Taciti, soli, sanza compagnia.} In hoc XXIII° capitulo auctor duo facit: primo continuat se ad proxime precedentia usque ibi: {Quiui trouamo una gente depinta}, inde usque ad finem huius capituli dicit de UIa bulgia. continuat se auctor, dico, ostendendo quod non solum dicti officiales dicendi sunt baraterii, sed etiam illi uiles et lusores quos uocamus ribaldos et barattos, qui pleni sunt omnibus fallaciis et deceptionibus, de quibus allegorice sensit ysopus in illa sua fabula de mure et rana quam tangit hic auctor, quod ostendit ipse auctor dum dicit quod non magis parificantur in effectu hec duo uulgaria uerba - diuersa tamen in uocabulis, scilicet mo et issa: nam ambo important hoc aduerbium temporis nunc, licet lumbardi illud proferent per mo, et luccenses per issa quam hec ficta rissa scripta per auctorem supra in precedenti capitulo cum dicta fabula ysopi, si bene copulantur earum principia, idest licterales sensu et fines, idest allegorici et morales, cum ambo scripserint hoc ad nostram moralitatem ut precaueamus nobis a talibus baratantibus alios decipientibus ita, unde idem ysopus de eis sic ibi subicit: omne genus pestis superat mens dissona uerbis / cum sentes animi florida lingua polit. modo ueniamus ad secundam partem predictam, in qua auctor de UIa bulgia dicit, in qua fingit puniri animas ypocritarum sub talibus ponderibus auratis exterius et plumbeis interius, ut dicit hic textus, in quo auctor uult tangere de natura talis uitii, qui est ut in homine uirtutem et sanctitatem extra promat, in qua interius uitiositas est, unde ypocresia ita diffinitur: Ypocresia est occulti uitii callida palliatio, et dicitur ab epi quod est supra et crisis quod est aurum; unde Gregorius ait, super illis uerbis Iob: Erunt radii solis et sternent sibi aurum quasi lutum: Per aurum designantur ypocrete qui quasi deaurati sunt et in superficie uidentur habere uirtutes nec habent, et cum deteguntur quod uidebatur aurum in lutum sternitur, de quibus etiam Mathei XXIII° dicitur: Ue uobis, scribe et pharisei ypocrite, qui similes estis sepulcris dealbatis, que extra speciosa uidentur, intus plena sunt turpitudine, et Tullius, De Officiis: Totius iniustitie nulla capitalior quam eorum qui, cum maxime fallunt, id agunt, ut boni uiri esse uideantur, quare uide cur auctor fingat tales umbras cum talibus cappis ire grauioribus illis quas imperator Federicus faciebat indui reos crimine lese maiestatis, que erant plumbee et fundebantur iuxta ignem circumpositum cum carne et ossibus dictorum talium malefactorum. Et hoc est quod tangit auctor hic dum dicit quod Federicus ponebat tales cappas de paleis respectu istarum, subaudi fingendo inter tales auctor se reperire umbram domini Catalani de Catalanis et domini Lodoringhi de Andalo de Bononia fratrum gaudentium, qui ambo simul ex eo quod dictus dominus Catalanus erat Guelfus et dictus dominus Lodoringhus Ghibellinus, electi fuerunt per Ghibellinos et Guelfos de Florentia in eorum rectores, qui ita se gesserunt quod eorum tempore expulsi sunt Uberti cum sua parte Ghibellina de ciuitate Florentie et deuastate sunt eorum domus qui erant in uico ibi qui dicitur Gardinghus. Item fingit ibi eam umbram Cayphe et Anne olim pontificum Iudeorum ita stratas in cruce, ut dicit hic in textu, qui Cayphas consuluit Christum debere occidi dicendo quod expediebat unum mori pro populo ne tota gens periret. Alia per se hic patent.
+
+{In quella parte del giouenetto anno.} In hoc XXIIII° capitulo auctor incipit tractare de septima bulgia, in qua fingit animas furium puniri, exordiendo tamen prius et tangens quod ait Uirgilius in Georgicis de signo Aquarii, in quo pruine et brume magis eueniunt, quod signum sol ingreditur in medio Ianuarii, dicens: Cum frigidus olim / iam cadit extremoque irrorat Aquarius anno, uocando transumptiue auctor hic radios solis crines, unde et poete uocant ipsum solem crinitum Apollinem, et sic uult comprehendere hic auctor illam partem anni que est a medio Ianuarii usque ad exordium Martii, quam partem anni etiam describendo auctor hic dicit quomodo tunc noctes uadunt ad medium diem, ad intelligentiam cuius dicti notandum est quod in aliquo tempore totius anni dies solaris non potest dici ut medium diei naturalis comprehensi in XXIIIIor horis, et etiam per consequens nox, nisi in equinoctio quod est in principio Arietis, cuius signum sol ingreditur in medio mensis Martii, et in equinoctio quod est in principio Libre, cuius signum sol ingreditur in medio Septembris. A quo equinoctiali puncto Arietis dies ipse solaris, procedens uersus tropicum Cancri, diatim in dimidio plus augetur, et auctus usque ad XU horas et dimidiam, tunc dicitur talis dies maior totius anni et integer, et dicitur tunc fore solstitium. Inde, procedendo uersus dictum equinoctium autumpnale, diatim minuitur usque quo ueniat ad XII horas, et sic iterum potest dici medium quoddam tunc dies, sicut et nox in dicto equinoctiali puncto dicti diei naturalis et sui ipsius, etiam a quo puncto equinoctiali Libre noctes uadunt superando dies semper usque ad solstitium Capricorni, quod est in medio Decembris, in quo dies minor est totius anni, scilicet UIIII horarum cum dimidia, unde sicut dies possunt dici ire ad mediam noctem eundo a dicto solstitio Cancri uersus dictum equinoctiale punctum Libre, ratione superius ostensa ita, et per consequens uersa uice noctes debent dici ire ad medium diem, eundo a dicto solstitio Iemeli uersus dictum equinotiale punctum Arietis, hoc est ad medium diem naturalem tunc tempore existentem. Quod totum uoluit sentire Uirgilius in Georgicis dicens: Libra die somnique pares ubi fecerit horas / et medium luci atque umbris iam diuidit orbem, tangendo auctor inde incidenter quomodo fama uirtuosa non queritur otio, sed labore, ad quod Seneca Ad Lucilium ait: Ut uirtutem occupemus et famam scrutari pectus oportet. Item dicit et quomodo animus hominis omnia uincit, si cum suo corpore graui, idest acto ad otium, non se acaset, idest non se cum eo componat et cedat ei, unde Ouidius in suo libro De Ponto inquit: Omnia deficiunt, animus tamen omnia uincit, / ille etiam uires corpus habere facit.
+
+Post hec ueniamus ad tractatum huius UIIe bulgie infernalis in qua auctor, ut supra premisi, fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo furantur in tam diuersis mutationibus et transformationibus cum uariis serpentibus, ut dicit textus in hoc capitulo et in sequenti continuato cum isto. Et ad euidentiam et notionem allegoricam prenotandum est quod, secundum quod sentit hic auctor, triplex modus furandi in hoc mundo inter homines reperitur: primus est cum homo non habituatus ad furandum, nec solitus furari, si appareat et occurrat sibi res aliqua parata et apta furto, subito et indeliberate illam furatur, ut fecit iste Uannes, filius bastardus domini Fucci de Lazariis de Pistorio, qui una die festiua, uisa sacristia sancti Iacobi ecclesie maioris dicte sue terre multis et sumptuosis apparamentis munita, statim in nocte sequenti furtiue spoliauit eam, propter quod furtum, ut dicit hic textus, inueniendum, quamplures homines dicte terre per officium potestatis ibi fuerunt inquisiti et carcerati et torti, siue tormentati, sine culpa; tandem, scito negotio hoc, dictus Uannes ob illud furtum suspensus est per gulam, nam potius solitus dictus Uannes fuerat esse homicida quam fur, ut dicitur hic in textu de eo, ideo auctor nunc hic fingit ita pungi ab hoc serpente ipsum et subito comburi et refici, ut dicit textus comparatiue quasi ut Fenix, de qua Ouidius, cuius uerbis hic auctor ad licteram utitur, in XU° sic ait: Una est, que reparat seque ipsa reseminat, ales: / Assirii fenica uocant, non fruge nec herbis, / sed thuris lacrimis et succo uiuit amomi; / hec ubi quinque sue compleuit secula uite, / illicis in ramis tremuleque cacumine palme / unguibus et puro nidum sibi construit ore. / Quo simul ac casias et nardis lenis aristas / quassaque cum fulua substrauit cinnama mirra, / se super imponit finitque in odoribus euum. / Inde ferunt, totidem qui uiuere debeat annos, / corpore de patrio paruum fenica renasci. Item reducit ad eius comparationem hic etiam casum et actum caducum illius hominis quem demon interdum humore quodam melanconico fatigat et cadere facit, siue illam oppillationem que dicitur epilensis, in cuius spiritus tali destructione subita et refectione auctor allegorice uult hic sentire, uidelicet quod homo ille qui non sit in hoc mundo compressionatus et deditus uicio et actui furandi, si tamen contingat quod ab effectu furandi, ut a serpente quodam, uisa re apta ad furandum pungatur ad serpentem, ut serpunt serpentes habitacula aliena et furentur, reuertitur nichilominus in suo proprio primo statu humano, non in serpentino ut de aliis de quibus statim inferius dicam contingit, inducens hic auctor dictum spiritum ultimo ad prenumptiandum sibi quod prenumptiauit etiam umbra Ciacchi supra in UI° capitulo, uidelicet quomodo pars Nigra Pistorii superare debebat partem Blancam de qua auctor erat, accipiendo transumptiue hic auctor uaporem de quo hic dicitur pro marchione Morello Malespina, qui capitaneus fuit, tractus de ualle Macre fluuii, idest de Lunisana eius contrata, et electus loco Roberti regis Apulie, tunc ducis Calabrie, inde recedentis ad obsidionem Pistorii factam per dictam partem Nigram per Martem, idest per dispositionem bellicam, dicendo quomodo dictus uapor inuolutus nubibus turbidis, idest de Nigris Guelfis, lacessitus erit a tempestate acra, idest a multis pugnaculis, scilicet dictus marchio in dicto capitaneatu super Campo Piceno - idest super plano ubi est Pistorium, ubi Catelina iam deuictus fuit a Romanis, quem locum Sallustius uocat in fine sui Catelinarii Picenum, - tandem repente rumpet nebulam, idest per uim famis, intrabit dictam ciuitatem, ut fecit dictus marchio, et dicta pars Blancorum dispersa fuit, ut tangitur hic per dictum spiritum. Secundus uero modo furandi, de tribus quos supra premissi, est in illo homine qui in continuo affectu et proposito et motu est die noctuque furandi, non actento si res sit apta ad furandum uel non, ut modo de primo modo furandi dixi, et hoc tangit hic auctor secundario in umbra Agnelli de Brunelleschis de Florentia, quam fingit in sequenti capitulo ita commisceri et uniri cum illo serpente, idest cum proposito et affectu diabolico continue furandi, pro quo allegorice talis serpens accipitur. Tertius modus furandi est illorum furium qui non soli, sed in societate quadam illud agunt, ut lupi illi de quibus Statius in tertio Achilleidos comparatiue dicit, scilicet quod, federe iuncto in nocte, in societate rapinando uadunt, uidelicet eundo dicti tales fures rumpendo et subintrando parietes et muros et hostia reserando, et unum de eis mictendo per tales fracturas, quasi ut serpentes, ad serpendum et furandum, et reliqui alii remanendo extra ad custodiam et ad recipiendum res furatas, ad quod dicitur in Exodo capitulo XXII°: Si perfodiens inuentus fuit et mortuus fuerit, non est homicidium, et in Prouerbiis Salamonis XXUIIII° capitulo dicitur etiam: Qui cum fure partitur, occidit animam suam; consentiendo uel occultando dicit ibi Glosa; quem tertium modum furandi tangit auctor allegorice in sequenti capitulo in illis quattuor furibus, scilicet in domino Cianfa de Donati, in domino Guercio de Caualcantibus, olim occiso per homines de Gauille, terra comitatus Florentie, unde postea de illis in uindictam eius multi mortui fuerunt, et hoc tangit auctor in fine dicti sequentis capituli, item in domino Bosio de Abbatibus et in Puccio Sciancato de Caligariis de Florentia, qui, tempore auctoris, ut consocii, omnes predicti quattuor ita furabantur. Presentim, in eo quod fingit umbram dicti domini Guercii in forma serpentis ita percutere umbram dicti domini Bosii in forma humana existente in umbelico, unde, ut ibi dicit textus, nostra alimentatio primo capitur, hoc est quod embrio in uentre mulieris de eius mestruo sanguine primo nutritur, trahendo illum ad se per umbelicum ad epar, item etiam in eo quod dicit quod ita punctus per uulnus fumabat dictus dominus Bosius et dictus dominus Guercius, ut serpens per os suum, nichil aliud allegorice uult tangere auctor, nisi quod collocutio talium furium in nocte in loquendo et respondendo obscura sicut fumus procedit uelata a nocturna tenebra, unde Fulgentius, scribens de Caco centauro fure, de quo dicam in sequenti capitulo, ait: Si fumum fures eructuant quis inuolantem dum negat agnoscit? Nam fur aut caliginem aut fumum obicit, ne cognosci possit, unde Oratius in Sermonibus ad idem ait: Noctem peccatis et fraudibus obice nubem. Item in eo quod predicti sic mutuo se mutando respiciebant se, alludit illis uerbis Ouidii auctor dicentis in III° de Cadmo, dum sub dicta allegoria forte trasmutatur in serpentem per eum de quo etiam tangit in capitulo sequenti: Serpentem spectas? et tu spectabere serpens, et subdit in IIII° de ipso Cadmo, quod optime facit ad propositum sic: Dixit et, ut serpens, in longam tenditur aluum / durateque cuti squamas increscere sentit / nigraque ceruleis uariari corpora guttis / in pectusque cadit pronus, commixtaque in unum / paulatim tereti tenuantur acumine crura / ille quidem uult plura loqui, sed lingua repente / in partes est fixa duas: nec uerba uolenti / sufficiunt, quotiensque aliquos parat edere questus, / sibilat; hanc illi uocem natura reliquit. Quod hoc ultimum tangit auctor hic in hoc presenti capitulo, dum fingit se propinquare huic UIIe bulgie, dum dicit se audisse quandam uocem exire de ea ad uerba formanda inconueniens, tamen qui eam fecerat uidebatur motus non dicas ad iram, ut multi textus dicunt falso, sed dicas ad ire, idest ad iter, seu ad serpendum ut serpens sibilando, sua uice furatum, ut auctor in sequenti capitulo fingit fecisse dictam umbram domini Bosii, serpentem effectam tali modo allegorico et sensu: nam sibilando sibi ad inuicem fures tales consotii sibi loquuntur ne ad uocem cognoscantur, dicendo auctor, ad textum, quomodo Lybia et Ethyopia non preualent in quantitate serpentum huic bulgie, nominando hic illos eosdem serpentes quos, dicit Lucanus in UIIII° Catonem reperisse in dicta contrata Lybie, ex quo, incidenter, tangit etiam hic auctor de natura illius lapidis qui dicitur elitropia similis smaraldo, respersi guttis rubeis, qui in Cipro, in Yndia et Ethyopia reperitur, qui, ut scribit frater Albertus: Si madeatur succo cicoree herbe, fallit uisum adeo ut homo non uideatur qui illum lapidem super se habeat, et ista sufficiant pro hoc capitulo et pro parte alterius sequentis.
+
+{Al fine de le sue parole il ladro.} In hoc XXU° capitulo continuando se auctor premictit quomodo Capaneus, ruens de muris Thebarum sua arrogantia, ut scripsi in capitulo XIIII° supra, non apparuit sibi superbior isto spiritu Uannis Fucci, ex quo summit causam exclamandi contra dictam ciuitatem Pistorii, dicendo quomodo deberet stantiare, idest statuere, ut funditus destrueretur, cum in male agendo superet eius malum semen, idest Catelinam romanum, a quo dicta ciuitas originem traxit; nam, ut scribit Sallustius, iste Catelina, de Roma expulso, cum suis coniuratis uenit ad ciuitatem Fesule, ubi obssesus diu fuit a Romanis, demum inde exiuit et iuit ad agrum Pistoriensem ubi uictus est et mortuus a Metello consule romano, habito bello in Campo Piceno ibi prope, cuius residua gens, per fugam reducta ad Alpes, rediuit postea, remoto dicto consule, et dictam ciuitatem in dicto agro Pistoriensi originauit. Inde tangit auctor de Caco centauro, qui olim morabatur sub saxoso antro montis Auentini, qui est Rome, ad quem locum semel Hercules cum magno suo armento applicuit, de quo armento iste Cacus multas uaccas furabatur et ducebat per caudam in dictum eius antrum ne uestigia uera paterent quem Hercules cum sua claua ibi occidit, reperto dicto furto, de quo Uirgilius in UIII° ait: At furis Caci mens effera, et subdit: Quattuor a stabulis prestanti corpore thauros / aduertit, totidem forma superante iuuencas. / Atque hos, neque forent pedibus uestigia rectis, / caudam in speluncam tractos uersisque uiarum / inditii raptos saxo occultabat opaco.
+
+Inde tangit auctor de ramarro, qui est serpens uiridis et ascendit ramos sepium et inde ad alia sepem se iacit, et ideo dicitur ramarrus a ramo, et maxime hoc facit sole existente in signo Leonis, in quo est quedam stella que dicitur Canis a qua dicuntur dies canicularii de quibus dicitur hic in textu, qui in medio mensis Iulii incipiunt.
+
+Item tangit de Sabello et Nassidio, comilitonibus Catonis, morsicatis in Lybia a certis serpentibus ita uenenosis, ut in cinerem corpora eorum caderent, ut scribit Lucanus in UIIII°. Item dicit de Cadmo, de quo scripsi in precedenti capitulo, quomodo scilicet mutatus est in serpentem. Item dicit de Aretusa, mutata in fontem, poetice loquendo per Ouidium in U°. Ultimo uocat fundum huius bulge saburram, ut dicitur fundus nauis inglarate, ut firmus uadat, de qua Uirgilius in Georgicis: Ut cimbe instabiles fluctu iactante saburram. Alia uero dicenda in hoc capitulo scripsi in precedenti ubi uideri potest ibi.
+
+{Godi, Firenze, poi che se sì grande.} In hoc XXUI° capitulo auctor, premissis hiis uerbis que yronice mouet contra ciuitatem Florentie et hiis per que sibi prenuntiat magna aduersa euenire (si uera somniantur iuxta mane, iuxta illud Ouidii in Epistulis: Nanque sub aurora, iam dormitante lucerna, / somnia quo cerni tempore uera solent, de quorum somniorum materia et natura dicam plene infra in capitulo UIIII° Purgatorii, ubi uide quas aduersitates Florentie, dicit auctor, quod nedum alie terre ab ipsa remote desiderant sibi euenire, sed etiam terra Prati sibi conuicina per decem miliaria) incipit tractare, et tractat usque ad XXUIII° capitulum, de octaua bulgia, in qua fingit puniri in singularibus flammis, ut dicit textus, animas illorum qui in hoc mundo uiuendo cum sua eloquentia et disertione facunda acuunt ingenium suum ad suadendum consulendo rei publice, uel alterius persone, praua et periculosa; contra quos ait Psalmista, sic dicens: Acuerunt linguas suas sicut serpentes, uenenum aspidum sub labiis eorum, ac Tullius, ad idem aduertens, incipiens suam Rectoricam, inquit scilicet quod Ipsa eloquentia calida est gladius in manu furiosi, ad quod idem Psalmista respexit dum dixit: Filii hominum dentes eorum arma et sagipte, lingua eorum gladius acutus. Et ex hoc notanter dicit hic auctor ad moralitatem etiam nostram uisa, idest contemplata, tali pena quod intendit refrenare suum ingenium amodo arrengando, seu orando et consulendo ita ne de leui, propter aliquam apparentiam et eloquentiam in male consulendo et suadendo incidit motus, credo a doctrina Boethii dicentis in persona Phylosophie in II° circa hoc: Adsit igitur rethorice suadela dulcedinis, que tum tantum recto calle procedit, cum nostra instituta non deserit, scilicet precepta sapientie, ac Sallustii dicentis: Omnes homines, qui de rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira et misericordia uacuos esse oportet; nam non facile animus uerum prouidet, ubi illa officiunt, nam ubi intenderis ibi ingenium ualet; item Ecclesiastici capitulo XXUIII° dicentis: Ori tuo facito hostia et frenos ori tuo rectos, et Salomonis, Prouerbiorum XIII° capitulo, dicentis: Qui custodit os suum custodit animam suam; qui autem inconsideratus est ad loquendum sentiet mala, cum Mors et uita sit in manu lingue, ut subdit ibi in capitulo sequenti, dicendo auctor hic: qui hoc facere intendit, scilicet quod uirtus eius ingenium ducat a gratia Dei, et prosequendo auctor comparatiue quod legitur in IIII° Regum in capitulo II°, uidelicet quod dum Elya propheta habuisset a Deo ut iret iuxta Iordanum et ibi raptus esset et ductus ad Paradisum Terrestrem, paruit et iuit illuc cum Eliseo eius discipulo, ubi statim descenderunt duo equi de celo cum uno curru igneo, et dictum Elyam sumpserunt solum et eleuauerunt tantummodo, relicto ibi dicto Elyseo solo qui, secutus cum occulis dictum currum flamigerum quantum potuit, cepit inde dolens redire uersus Bethlem, quem ita redeuntem quidam pueri obuiantes ei deludebant eum clamantes: Ascende, calue, ascende, de quo, turbatus Elyseus, tunc maledixit eos et statim duo ursi de quodam saltu exierunt qui, aggressi dictos pueros, de eis quadraginta occiderunt, et sic uindicatus fuit cum ursis, ut dicitur hic in textu. In quibus flammis ita includentibus et urentibus has animas, allegorice auctor uult tangere de periculoso effectu illorum qui in hoc mundo, incendendo sua facundia et calido ingenio animos aliorum ad sequendum quod praue suadent et consuluunt, suas animas incendant in alio seculo, ut pena fit in eis conformis delicto. Ad quem sensum allegoricum credo respexisse Iacobum in eius Epistula dum inquit in capitulo III°: Lingua modicum membrum est, et magna exaltat; ecce quantus ignis quam magnam siluam incendat, et lingua ignis est inflammans rotam natiuitatis nostre, et Salamonem, Prouerbiorum XUI° capitulo dicentem: Uir impius fodit malum, et in labiis eius ignis ardescit, et Senecam scribentem ita Ad Lucilium: Lingua nostra fornacem quandam esse cottidianam, fingendo inde auctor inter tales animas se reperisse umbram Ulixis, regis olim Neratie et Diomedis, regis Celidonie de Grecia, simul in una flamma bicorni cruciari, ut dicitur hic, simili illi que surrexit de pira et rogo Etheocles et Polinicis fratrum et regum Thebarum, olim se ad inuicem occisorum in singulari bello propter discordiam regni sui, que flamma desuper scissa in duas partes emicuit eorum duorum corpora comburendo, unde Lucanus de hoc ait: Scinditur in partes geminoque cacumine surgit / Thebanos imitata rogos, et Statius in XII°: Pellitur, exundant diuerso uertice flamme, quibus Ulixes, quomodo fuit polluto in hoc premisso crimine, Ouidius in XIII°, in persona ipsius Ulixis loquentis Grecis contra Aiacem, inter alia inquit: Neue michi noceat quod uobis semper, Achiui, / profuit ingenium meaque hec facundia, si qua est, / que nunc pro domino, pro uobis sepe locuta est, et alibi: Non formosus erat sed erat facundus Ulixis, recitando hic auctor, in persona Uirgilii, tria inter alia que predicti Ulixis et Diomedes sub dicta sua astutia et ingenio fallaci egerunt: primum fuit insidiatio equi lignei, in quo multi Greci reposti et abscosi fuerunt eorum astutia, qui postea, suasione Simonis, simulatu recessu exercitus Grecorum a ciuitate Troiana per ipsos Troianos, ruptis muris, introductus est Troiam, ex quo in nocte capta est per ipsos Grecos, ex quo profugus Eneas exiuit Troiam et uenit in Ytaliam, et facta est per eius descendentes Romam; et hoc est quod tangit hic auctor de nobili semine Romanorum, et hoc secundum quod scribit Uirgilius in secundo, ficte uel uere, ubi hanc ystoriam scribit latius. Secundum fuit astutia qua usi fuerunt predicti Ulixes et Diomedes in inueniendo Achillem transmissum secrete in habitu cuiusdam puelle per Chironem a Theti eius matre ad ynsulam Schiri ad regem Licomedem ibi regnantem et habentem solum septem puellas feminas filias et nullum masculum, ne duceretur in exercitu circa Troyam, nam habuerat pro uaticinia ipsum ibi mori debere, qui Achilles secrete tandem iacuit cum filia maiori dicti regis et de eo grauida facta est, que Deidamia uocabatur, qui ad hunc locum iuerunt predicti Ulixes et Diomedes cum exeniis spectantibus ad feminas et ad mares, quibus proiectis ante dictas puellas cognitus est dictus Achilles a preelectione uirilium rerum, - unde Ouidius, in persona dicti Ulixis, de hoc in tertiodecimo sic ait: Prescia uenturi genitrix Nereia leti / dissimulat cultu natum, et deceperat omnes, / in quibus Aiacem, sumpte fallacia uestis: / arma ego femineis animum motura uirilem / mercibus inserui, neque adhuc proiecerat heros / uirgineos habitus, cum parmam astamque tenenti / nate dea, dixi, tibi se peritura reseruant / Pergama! quid dubitas ingentem euertere Troiam? / iniecique manum fortemque ad fortia misi. et ductus est dictus Achilles ad dictum exercitum, prius tamen desponsata dicta Deidamia, et quia dictus Achilles ibi in dicto exercitu mortuus est, dicit auctor hic etiam quod dicta Deidamia, licet mortua sit, adhuc de eo dolet, hanc etiam ystoriam Statius scribit in primo Achilleidos. Tertium fuit ablatio Palladii astutia predictorum Ulixis et Diomedis, quod erat quedam statua Palladis posita in quodam templo iuxta Troyam, qua, ibi manente, nunquam Troya capi poterat, secundum responsa suorum deorum, de quo Uirgilius in secundo sic ait: Omnis spes Danaum et cepti fiducia belli / Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo / Titides et enim scelerumque inuector Ulixes, / fatale adgressi sacrato auellere templo / Palladium cesis summe custodibus arcis / corripuere etc.
+
+Post hec auctor inducit hanc umbram Ulixis ad dicendum quomodo post dictum excidium Troye nauigauit totum mare Mediterraneum, ita dictum quia protrahitur ab Occeano mari occidentali usque ad medium terre habitabilis uersus Orientem et quia medium est etiam inter Africam et Europam, et ambo eius lictora uidit usque in Yspaniam, scilicet litus Europe, et usque in Marroccum litus Africe et omnes eius insulas, inter quas dicit quod uenit ad illam insulam que hodie dicitur Schia, que uicina est ciuitati Gaete, ita per Eneam titulate, ut dicitur hic in textu, eo quod ibi Caeta, eius nutrix, sepulta fuit, de qua Uirgilius in UII°: Tu quoque litoribus nostris Eneia nutrix, / ecternam moriens famam Caieta dedisti, In qua ynsula dicit se fore retentum per annum et ultra per Circem que ibi morabatur, eo quod omnes comites ipsius Ulixis dicta Circes conuertit in bestias ibi ut haberet copiam ipsius Ulixis luxuriando suis magicis uerbis, de quo Uirgilius in sua Bucolica sic ait: Carminibus Circe socios mutauit Ulixis, et Ouidius: Sole sate Circes uariarum plena ferarum, item etiam Augustinus de hoc tangens in suo libro De Ciuitate Dei, sic ait: Fertur in libris Gentilium quod quedam maga Circes socios Ulixis mutauit in bestias, ad quod confirmandum subdit quod olim Archades sacrificium faciebant Lyeo Deo eorum tale quod omnes homines sumentes de eo bestie efficiebantur, sed hec omnia prestigiis magicis potius fingebantur, quam rerum ueritate complerentur; tandem dicta Circe, effecta grauida de ipso Ulixe, restituit sibi eius dictos socios in pristinum statum, cum quibus, iam senescentibus, dicit dicta umbra quod deuenerunt ad strictam faucem unde dictum mare exit de dicto Occeano, que aliter dicitur strictum Saphire seu Sibilie, ubi Hercules, ut dicit hic textus, fixit duas columpnas pro meta habitabilis mundi, in se licteras sculptas habentes monentes ne ulterius nauigetur - de quo Phylosophus in II° Metaurorum ait: Si quod autem inter columpnas Herculeas totum secundum concauitatem terram, mare fluit in fluuiorum magnitudinem, necnon Plato in suo Timeo ad hoc ait: Tunc fretum illud opinor comune ab ille habens in ore ac uestibulo sui sinus ynsulam, quod os a uobis Herculeis censentur columpne - qui locus dicitur strictura eo quod solum est largus pro cinque miliaria, et est infra dictas ciuitates Sibilie in fine Africe et Septam in fine Europe, de qua etiam Ysidorus in XIIII° Ethimologiarum sic ait: Gades ynsula est in fine Yspanie in qua Europa terminatur et insule Baleares et ubi Africa ab Yspania separatur per brachium maris quod est XX miliaria, et est dicta ynsula a terra separata per CXX passus, in qua Hercules fixit columpnas etc., ad quod strictum deueniens, dicit dicta umbra Ulixis quod, non attenta dulcedine Thelamaci sui filii nec pietate Laertis sui patris, nec amore Penelope eius uxoris, cupidus experiri aliam partem mundi, ita ibi cepit disserere et orare ad dictos eius socios dicens: *O fratres, qui per centum milia pericula deuenistis nunc mecum ad Occidentem et ultimam partem mundi*, hec dixit ut dissuaderet eis reuersionem, scilicet ut iterum non paterentur idem reddeundo et suaderet ultra procedere, et sequitur: *in ista tam modica uigilia nostrorum sensuum*, idest in ista tam modica uita senili, quasi dicat si morimur parum de uita perdimus, et sic est ista secunda suasio dicendo: *nolite negare habere mecum experientiam de remanente*, idest de residuo alio mundo inferiori post solem sine gente, - in quo hoc uerbo uidetur auctor sentire quod non sint antipodes, ut sentit Augustinus, De Ciuitate Dei, dicens: Nimis absurdum est, ut dicatur aliquos homines ex hac in illam partem, Occeani immensitate transiecta, nauigare ac preuenire potuisse, ut eliam illic ex illo uno homine primum genus statueretur humanum; dicit tamen quod si ibi essent homines, ex Adam essent; hoc idem etiam uidetur sentire Uirgilius in sua Georgica, dicens de polo nostro artico: Hic uertex nobis semper sublimis, at illum, scilicet antarticum, Sub pedibus Stix atra uidet Manesque profundi, quasi dicat non ergo homines, tamen scribitur per Seruium quod Tiberinianus, olim consul Romanus, asseruit epistulam sibi uento allatam ab antipodibus, cum hac suprascriptione: Superi Inferis salutem, - et sequitur in dicta oratione quomodo id debent uelle dicti sui socii facere, considerata eorum conditione quod non bruti etc., quibus suis sociis sic sibi annuentibus, dicit Ulixes quomodo ulterius nauigauit per quinque lunas reaccensas, idest per quinque menses, et quomodo uidebat iam antarticum polum in totum, et nostrum articum uix, ut dicit textus, et quomodo tandem aparuit eis mons quidam altissimum a longe, scilicet mons subaudi Purgatorii, ille de quo auctor iste tractat infra in secundo libro, et quomodo inde turbo uentus quidam expirauit qui percussit lignum eorum primo in canto, idest in costa, ita quod fecit illud girari ter, quarto fecit eius puppim eleuari et prodam submergi, et sic taliter mortuus est ipse Ulixes. Quam descriptionem mortis eius auctor sumpsit a uerbis forsan illis Oratii, dicentis in sua Poetria de ipso Ulixe: Dic, michi, Musa, uirum capte post tempora Troye / Qui mores hominum multorum uidit et urbes, item et a uerbis Claudiani sic scribentis etiam de morte dicti Ulixis: Est locus extremum pandit qua Gallia litus / Occeani pretentus aquis, quo fertur Ulixes / sanguine libato populum mouisse silentum, ubi ait sic Glosa: Describit hic Claudianus locum per quem prodiit Megera ab Inferis ad litus Occeani uersus Yspaniam ubi Ulixes, sacrificato Elpenore, ad Inferos descendit, quamuis communiter teneatur quod scribit Dares et Dites, scilicet quod Telagon, filius dicti Ulixis natus ex dicta Circe, illum occidit sagiptando inscienter, et hoc casu dicemus hic auctor licentia poetica hoc finxisse, iuxta illud Oratii dicentis in sua Poetria: Pictoribus atque poetis / quidlibet audendi semper fuit equa potestas.
+
+{Già era dritta in sù la fiamma e quieta.} In hoc XXUII° capitulo auctor, se continuando adhuc ad proxime precedentia, fingit sibi apparuisse in dicta UIIIa bulgia post predictos Ulixem et Diomedem in quadam alia flamma umbram comitis Guidonis de Montefeltro, ad quam comparatiue reducit ad simile quod tangit Ouidius, De Ibin dicens: Artificis periit cum caput arte sua, scilicet quomodo tempore Fallaridis, crudelissimi siculi tyrampni, quidam, Perilaus nomine, fabricauit quendam bouem eneum per modum quod, homine in eo misso et clauso et clamante, dictus talis bos mutabat uocem et cridatum humanum in mugitum bouinum, et ipsum presentauit dicto Fallaridi ut faceret poni in eo ad ignem illos quos mori facere uolebat sine pietate aliqua habenda humana, qui primo hoc dictum magistrum fecit experiri. Inde auctor recitat dicte umbre statum septem ciuitatum Romandiole, qui tunc temporis erat: primo uidelicet quomodo illi de Polenta, quorum signum armature est quedam aquila duplici diuerso colore partita, tenebant tunc, et hodie tenent, ciuitatem Rauenne et Ceruie, tangendo hic in textu de illis pennis alarum extremis que uocantur uanni; item quomodo illi de Ordelaffis tunc tenebant ciuitatem Forliuii, quorum armatura est medius leo uiridis solum cum duabus brachiis anterioribus, que ciuitas tempore pape Martini quarti diu obsessa fuit per dominum Iohannem de Apia, olim comitem Romandiole pro Ecclesia, tandem ibi dictus comes cum multis aliis Francigenis uictus est et positus in conflictu per ciues dicte terre Forliui, sagacitate dicti comitis Guidonis, et hoc tangitur hic in textu dum dicitur de cruentoso muchio, idest cumulo ibi tunc facto de talibus cadaueribus; item quomodo illi de Malatestis, scilicet dominus Malatesta Uetus et Malatestinus eius filius, antiquitus originarii Castri Ueruchii districtus Ariminii, et qui occidi fecerunt in eorum carcere quendam nobilem Ariminensem, qui uocabatur Montagna de Parcita, tunc tenebant Ariminum, ubi tyrannice subditos ut mastini mordebant, quod tangit hic textus dum dicit quod faciebant de suis dentibus suchium ibi, idest terrebram seu terrebrum; item quomodo comes Maghinardus de Paganis ex comitibus de Susinana, cuius armatura erat quidam leo azurrus in nido, idest in campo aureo, tunc tenebat ciuitatem Fauentie, iuxta quam labitur Lamonus fluuius, et Ymole, iuxta quam labitur Santernus fluuius alius, et quia dictus Maghinardus in Tuscia ut Guelfus se habebat, et in Romandiola ut Ghibellinus, ideo auctor dicit hic quod mutabat partem ab estate ad iemem; item quomodo ciuitas Cesene, iuxta quam labitur Sauius fluuius, inter tirampnidem et statum Francum tunc erat. Inde inducit auctor dictam umbram dicere quomodo fuit homo bellicosus et cautus in rebus bellicis et guerrigeris, sed tandem senescens frater minor effectus est, in quo habitu requisitus a papa Bonifatio UIII° habente tunc discordiam cum illis de Columpna, ut fuit sanctus Siluester requisitus a Constantino de monte Siratti ad mundationem eius lepre, ut doceret eum illos predictos de Columpna uincere et ciuitatem Penestrini quam tunc tenebant destruere, consuluit ei ut dicitur hic in textu, ex quo dicit dicta umbra ita se ibi dampnatam, non iuuante eam dicta absolutione dicti Pape perperam facta propter contraditionem, ut dicitur in textu hic, nam Contraria simul non possunt esse, ut ait Phylosophus in sua Methaura, cum non possit homo simul tristari et gaudere; nam sicut Lex contradictoria est cum propositionum altera uera altera falsa est, ut dicitur in Tractatibus Loyce ita, et penitere eius quod quis iam facere uult, unde Ysidorus in suo libro De Summo Bono in hoc ait: Irrisor est non penitens qui adhuc agit actu uel uoluntate quod penitet, et propter id quod ait Gregorius, in hoc dicens: Illi soli habent in hac carne potestatem ligandi et absoluendi sicut Apostoli qui eorum doctrinam et exempla sequuntur et claue non errante, ut dicitur in Decretis.
+
+{Chi porria mai più cum parole sciolte,} idest cum uersis prosaicis. Nam dicitur prosa, secundum Ysiderum, Producta oratio et a lege metri soluta, uel prosa dicitur eo quod sit profusa. Et procedendo in hoc uigesimo octauo capitulo cum sequenti usque ibi: {Così parlammo infin al loco primo}, auctor tractat de nona bulgia infernali in qua fingit puniri in huiusmodi uulnerationibus et ferutis factis ab isto demone - qui in Sacra Scriptura dicitur Amalechita - animas illorum qui in hoc mundo seminatores fuerunt scandali et scismatis, ut dicitur inferius hic in textu, et merito quidem, actento intellectu et sensu allegorico quem auctor hic includit, uidelicet quod, sicut homines in hoc mundo scismatici quodam motu diabolico - pro quo predictus demon hic ponitur - animos illorum circa ea que unionem habent et habere debent et unitatem scindunt, ita eorum animas in alio secolo in hac tali pena debemus censere et puniri per consequens sic scissas, et plus et minus secundum mensuram maioris et minoris sui talis delicti, ut fingit auctor hic, quomodo respectu forte dictum est Ysaye XXU°: Secundum mensuram delicti erit plagarum modus; nam scisma grece, latine dicitur scissura, ac etiam taliter diffinitur per Canonistas: Scisma est illicita discessio eorum inter quos unitas esse debet, uel dic scisma est illicitus ab unitate discessus, et sic erit scissura que fit ab uniuersitate et unitate, et quia hoc delictum scismatis commictitur interdum circa ea que sunt spiritualia, ut puta circa ea que fiunt ad catholicam nostram fidem, quo casu scisma esse dicitur species heresis, interdum circa corporalia et mundana, et interdum circa personas offendendas cum uitiis et uerbis prauis discomictendo, quo casu non dicitur proprie scisma, sed scandalum potius, quod dicitur secundum Ysidorum A scandalon grece, quod latine offensionem sonat.
+
+Ideo auctor hic de tribus speciebus animarum tangit diuersimode sic cruciatarum: nam circa primam speciem scismatis, scilicet quando est circa ea que sunt fidei, ut dicat et tangat latenter, fingit auctor modo primo se hic inuenire umbram perfidi Macomecti, scismatici magni contra nostram ueram fidem, de quo ystorice Magister Ystoriarum ita scribit, uidelicet quod iste Macomectus instructus fuit a quodam clerico nobili romano qui, cum tempore Bonifatii pape quarti quedam petita et impetrata optinere non ualuisset, a fide apostatauit, et ita informauit hunc Macomectum cum quadam columba alba que recipiebat grana de aure ipsius Macomecti, et sic adeo fuit erudita quod quando uolebat ipse Macomectus illam ponebat in pubblico os siue rostrum suum ad aurem eius, et sic dicebat quod Spiritus Sanctus alloquebatur et instruebat eum qui, sic pseudopropheta, postea legem dedit Saracenis. Martinus uero, in sua Chronica scribens de Eradio imperatore, qui cepit imperare anno domini UI° XIIII° anno, aliter de hoc ait, uidelicet sic dicens: Anno autem Eradi imperii XII° Macomectus propheta Saracenorum surrexit, et subdit: Fuit autem iste Macomectus Magus, et quia epilencticus erat, ne perciperetur, dicebat se tunc loqui cum angelo quotienscumque caderet, et de principatu latronum peruenit ad regnum, a quodam monaco nomine Sergio apostata ad decipiendum populum informatus. Item fingit se ibi inuenire umbram Aly, comitis dicti Macomecti, ita minus scissam quia minus fuit eius scisma quam scissura dicti Macomecti.
+
+Tangendo de fratre Dulcino scismatico et patareno hic etiam auctor, quem olim multi uiri et mulieres secuti sunt in suis erroribus contra fidem, cuius habitatio erat in certis montibus districtus Nouarie qui nunquam capi potuit per inquisitores et alios propter asperitatem dicti loci, nisi quodam anno in quo ita niues ibi inualuerunt, quod oportuit eum se cum sotiis fame reddere et combustus est. Quorum predictorum scisma et aliorum talium circa fidem quantum sit magnum scelus, etiam in Ueteri Testamento monstratur in illo Chore et Dathan et Abiron, de quibus legitur Numerii XUI° capitulo, quos terra uiuos absorbuit, eo quod scismatice contra formam datam per Aron et Moysen circa sacrificia egerunt. Item, ut tangat de secunda alia specie supradicta scismatis qua scinduntur unitates gentium regnorum et personarum, fingit se ibi auctor reperire umbram domini Beltrami de Bornio de Guasconia qui suo scismate ita irritauit regem Iohannem Anglicum contra patrem eius quod ad inuicem bellati sunt, et demum mortuus est ipse rex Iohannes, ut fuit Absalon cum Dauid, patre suo bellando, inductus ad hoc, ut dicit auctor hic, per Achitophalem, consiliarem dicti Absalonis, ut scribitur in secundo Regum capitulo XU°. Que species scismatis quomodo Deo displiceat etiam apparet in persona Ieroboam qui, dum iuisset ad corrigendum Iudam et Beniamin, scindentes decem tribus Israel, faciendo sibi regem exterum, et comedendo cum eis contra preceptum sibi factum, morsu leonis mortuus est, ut scribitur in Regum capitulo XII°.
+
+Item ut tangat de illa specie predicta scismatis que scandalum dicitur, fingit se ibi etiam auctor reperire umbram Petri de Medicina, uilla comitatus Bononiensis, conuitiatoris magni et maledici, quem etiam inducit ad dicendum sibi ipse auctor quod si reddeat ad uidendum planum Lombardie, confinatum per longitudinem a ciuitate Uercellarum et a Mercabo loco in fauce Padi, quod moneat dominum Guidonem et Angelellum, ciues de Fano, de eo quod contingit eis iam, licet uidebatur dicere hoc fuisse postea: nam, cum Malatestinus de Malatestis olim dominus ciuitatis Arimini monoculus aspiraret ad dominium dicte terre Fani sub pretextu contrahendi parentelam cum predictis, conuocauit eos secum ad parlamentum apud Catolicam terram quandam inter Fanum et Ariminum, quo colloquio facto, in reditu fecit eos macerari, idest submergi, dictus Malatestinus in mari, tangendo de Neptuno deo maris et de uento uallis Fogare, que est iuxta montem Catigliani inter dictam terram Fani et dictam terram Arimini, qui inde ualde periculose spirat contra nauigantes, ut hic dicit textus. Item umbram Curionis, olim tribuni romani depulsi per Pompeium de Roma tanquam amici Cesaris, qui in ciuitate predicta Arimini, dum ibi Cesar applicuisset eundo contra dictum Pompeium, arrengando dixit hec uerba, recitata hic in textu per auctorem, scilicet: Dum trepidant nullo firmato robore partes, / tolle moras: semper nocuit differre paratis, que uerba Lucanus in primo scribit.
+
+Item umbram domini Musce de Lambertis de Florentia, qui olim in quodam consilio segreto facto inter Ghibellinos de Florentia de uulnerando dominum Bondelmontem de Bondelmontibus de Florentia, ob illud quod scribam infra in Paradiso capitulo XUI°, consuluit quod penitus occideretur, et sic factum est allegando uerba posita hic in textu, scilicet quod res facta caput habet, unde contingit ei id quod dicit hic auctor sibi, nam ipse et illi de domo sua cum aliis Ghibellinis expulsi sunt de Florentia ob talem mortem. Istis dictis interpositis, reddeamus ad principium huius capituli ad recitandum que prohemialiter premictit ibi auctor, alludendo primitus uerbis illis Uirgilii dicentis in UI° circa penam istam eandem scismaticorum, ut credo: Non, michi si lingue centum sint oraque centum, / ferrea uox, omnes scelerum comprehendere formas; et Deiphebum uidit lacerum crudeliter ora, / ora manusque ambas, populataque tempora raptis / auribus et truncas inhonesto uulnere naris, scilicet quomodo respectiue ad plagas quas uidit ibi nunc nichil essent uideri, uulnera facta olim in prouincia Apulie et in Campania in bellis primo Enee et aliorum suorum Troianorum cum Turno rege et Laurentis prenunciatis dicto Enee per Sybillam iam, in cuius persona Uirgilius in UI° in hoc sic ait: O tandem magnis pelagi defuncte periclis, / sed terra grauiora manent, in regna Lauini / Dardanide uenient, micte hanc de pectore curam, / sed non et uenisse uolent; bella, orrida bella, / et Tibrim multo spumante sanguine cerno. Item in longa guerra Annibalis contra Romanos, longa dicit quia per XUII annos durabit, tandem ipsos Romanos posuit in conflictu apud terram Cannarum in Campanea dictus Annibal, et in tam magna strage quod XLIIIIor milia corpora Romanorum ibi mortua remanserunt, de quorum manibus tot annuli sunt erepti qui ascenderunt ad summam unius modii, ut scribit Titus Liuius qui non errat, dicit hic auctor ut ostendat Orosium errasse, qui dixit fuisse quattuor modies. Item in guerra Roberti Guiscardi qui, potens ualde, ueniens de Gallia in Ytaliam, non ualens Romam optinere, inuasit Apuliam et eam per uim optinuit cum insula Sicilie. Item in bello et conflictu dato per Karolum regem Apulie olim regi Manfredo apud terram Ceperani, ubi Apulienses fuerunt mendaces, dicit hic auctor: nam, cum, parato bello, iurassent et promisissent dicto Manfredo fideliter esse secum ibi proditores sibi fuerunt. Item in alio bello et conflictu dato per dictum Karolum Corradino, nepoti imperatoris Federici secundi et dicti Manfredi apud terram Taglacozzi, sagacitate domini Alardi de Ustiariis, ut dicit hic auctor, senis et inhermis: nam primo, rupta gente dicti Karoli, uagante gente dicti Corradini per campum, fecit dictum Karolum iterum aggredi dictam gentem Corradini et eam uicit, quem dominum Alardum secum duxit dictus Karolus, secutus doctrinam Troghi dicentis Alexandrum ad periculosa bella euntem semper secum duxisse ueteranos propter eorum consilia et experientiam, nam, ut dicit Salamon: Cum dispositione initur bellum et erit salus ubi multa consilia.
+
+{La molta gente e le diuerse piaghe.} In hoc uigesimonono capitulo auctor, dicto de umbra istius Geri del Bello de domo ipsius auctoris, scilicet de Alegheriis, qui Gerius olim mortuus fuit per illos de Sacchettis de Florentia, de cuius morte hoc tempore quo loquitur auctor nundum uindicta facta fuerat, licet inde per non multos annos facta fuerit, et de castro Altefortis olim supradicti domini Beltrami de Bornio, ut dicit textus, procedit ad dicendum de decima et ultima bulgia infernali, quam dicit circuire per XXII miliaria et in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo falsarii fuerunt in diuersis infirmitatibus ita ut dicit textus, tangendo comparatiue de epidimiosa et malesana contrata Uallis Clane, aquas per Tusciam pigrissime manantis, et de Maritima et Sardinea ut habetur in textu, item et de epidimia olim insule Enopie, que postea uocata est Egina a matre Eaci sui regis, que adeo magna fuit ut ibi omnia animalia, usque ad formicas, mortua sunt, ut scribit Ouidius in UII°, qui Eacus, eius rex, qui solus euasit postea per interualla temporis, prece facta Ioui iuxta quandam quercum plenam formicis, dicendo: *Totidem pater optime*, dixi, / *Tu michi da ciues et inania menia supple, ut ait ibi Ouidius, et ita obtinuit, et restituta est dicta insula de formicis factis hominibus. Dicunt quidam quod re uera de quibusdam hominibus restituta fuit qui Mirmidones uocabantur, et qui nigri et parui erant, ideo ex hoc sub representatione formicarum ponuntur poetice, fingendo se ibi auctor inde reperire umbram magistri Griffolini de Aritio, magni magi et magni alchimiste combusti Senis, inductu Episcopi dicte terre, qui istum Alberum nominatum hic in textu tenebat pro suo filio eo quod, accepta non modica pecunia a dicto Albero promictendo sibi ostendere artem qua sciret uolare ut uolauit ille Dedalus, de quo scripsi supra in capitulo XUII°, nec hec fecit, ut dicit textus hic. Item umbram Capocchi de Senis, alterius magni alchimiste, dicentis de Stricca, homine de Curia, ordinatore olim expendendarum brigatis spendarecce. Item de domino Nicolao de Bonsignoribus, qui faciebat assari capones ad prunas garofanorum. Item de Caccia de Asciano, qui omnia sua bona consumpsit in dicta brigata spendareccia, et de Abbaglato, omnibus de Senis ut patet per se hic in textu. Post hec, circa ea que in hoc capitulo et in sequenti finguntur per auctorem, notandum est quod, tam spiritualiter quam moraliter, quilibet uitiosus in hoc mundo potest dici infirmus infirmitate mentis et animi, subaudi largo modo loquendo, sed precipue uitiosus in hoc crimine falsitatis, unde in quodam Decreto dicitur: Sicut infirmitas corporis contingit turbata concordia elementorum siue humorum, ita infirmitas anime est quod uitium appellatur, quo anima a Deo separatur, nam Passiones animi morbi sunt, ut ait Tullius, De Tusculanis Questionibus, et, ut ad speciem hanc talem transcendamus, nonne homo alchimista in hoc mundo feruore cupiditatis laborans die noctuque cum suis uasculis et manibus, potest dici laborare morbo scabie et lepre? Nam, sicut scabiosus tota die scalpit sibi cutim, et nichil reportat nisi furfur in unguibus, ita et alchimista nichil de suo labore ultimo reportat, nisi fumum, unde in quodam Decreto ad simile sic dicitur: In scabie feruor uiscerum ad cutem trahitur et foris corpus sauciat; sic, si cordis temptatio usque ad operationem prosiliit, feruor intimus usque ad cutis scabiem prorumpit, quia dum in cogitatione uoluntas non reprimitur etiam in actione dominatur, per que uide cur auctor has animas dictorum istorum duorum alchimistarum fingit sub allegoria ita hic passionari in scabie; item nonne falsator monete in hoc mundo potest dici laborare morbo ydropisie? Nam, sicut ydropicus aliter quam debet conuertit suum humorem, ut fiat in eo aqua quod sanguis fieri debet, et sic tandem corpus suum necat sitiendo, ita et falsator monete corrumpendo eam, et aurum alia mistura improba uitiando et commiscendo quadam siti auaritie, animam suam in mortem submergit. Quare uide allegorice cur auctor in capitulo sequenti ita fingat umbram huius magistri Adami ut ydropici sic hic cruciari, ad quem misticum sensum facit quod scribitur Luce capitulo XIIII° ibi: Ecce homo quidam ydropicus, sic auarus, idest auidus eris: ydropico similatur in inflatione superbie et in fetido anelitu et in non satiabili siti. Item et quod ait Phylosophus in UII° Ethicorum dicens: Assimilatur autem malitia egritudini uelut ydropisi, incontinentia uero epilenticis. Item nonne etiam accusator falsus et fictus locutor etiam falsus et in hoc mundo potest dici laborare in morbo febris aque? Dicitur sonticus morbus quia omnibus partibus corporis nocet; nam, sicut febricitans lingua adusta et denigrata in ossibus dolet, in carne et in sanguine buliens languescit ita huiusmodi falsam accusatores et falsa fingentes adusta lingua, et extuantes in toto suo animo ut extuabat Synon ille grecus, de quo in sequenti capitulo dicitur, ad falsificandum equum fictum Troianis, ut dicit plene Uirgilius in secundo. Quare uide cur auctor eius Synonis umbram cum umbra illius accusatricis Iosep, de qua dicam in capitulo sequenti, sub allegoria fingat in hac bulgia ita febricitando acutissime puniri. Item nonne falso et contra ueritatem transmutantes se in alterius formam et personam in hoc mundo, ut maxima delicta sic commictentes, possunt dici laborari in morbo furoris et insanie quodam? Nam, sicut furioso homo furens amictit quodammodo suam formam humanam furendo, ut patet in Attamante et Ecuba, de qua statim dicam in sequenti capitulo, et accipit demoniacum, ita huiusmodi falsarii in forma se mutando; quare uide cur auctor fingit in hac bulgia ire in tanta furiositate umbras Mirre et domini Iohannis Schicchi mordendo alios ut follettos, idest ut demones, ut dicit textus in sequenti dicto capitulo, ubi de eis dicam et de sua falsitate.
+
+{Nel tempo che Iunone era crucciata.} Ad euidentiam horum que in principio huius XXX° capituli auctor continuando se ad proxime precedentia tangit notandum est quod Cadmus, filius regis Agenoris de Sidonia, instituta per eum de nouo ciuitate Thebana, duxit in uxorem Ermionem filiam Ueneris et Martis ex qua habuit quattuor filias, scilicet Agauen, Yno, Athonoe et Semelem: prima nupsit Ysioni, secunda Athamanti, tertia Euristeo, quarta, scilicet Semele, nemini sed in concubinatu Iouis remansit, qua demum de dicta Ioue grauida facta de Bacco, Iuno uxor dicti Iouis ita contra eam et totam eius gentem irata est, ut ait hic auctor et Ouidius in tertio dicens: Gaudet et a Tyria collectum pellice trasfert, scilicet ipsa Iuno, in generis socios odium: subit ecce priori / causa recens, grauidaque dolet de semine magni / esse Iouis Semelem etc., nam primo, transformans se Iuno predicta in uetulam nutricem suam nomine Boroeim, suasit dicte Semele ut faceret quod Iupiter predictus, dum ad ipsam accederet, se sibi ostenderet in formam diuinam, quo breuiter petito et uix obtento a dicto Ioue, combusta est et infans de corpore suo exemptus est per dictam Yno et nutritus, contra quam Iuno ex hoc etiam irritata fecit dictum Athamantem eius uirum ita insanum effici quod semel uidendo ad se uenire dictam eius uxorem cum duobus gemellis eius filiis, scilicet Learco et Melicerta, cepit hunc predictum Learcum et eum proiciendo in quodam saxo occidit et illa se necauit cum alio dolore mota ut dicit hic auctor; item infuriauit inde ita dictam Agauem quod Pentheum eius filium ad mortem laniauit; item fecit quod dicta Athonoes uidit Atheonem eius filium transformatum in ceruum et ita postea ab eius canibus interemptum. Secundo tangit de furiositate Ecube, uxoris Priami, habita dum in excidio Troye uidit dictum eius uirum a Pyrro occidi et Polisenam etiam eius filiam et Polidorum eius filium in litore maris trucidatum per Polinestorem regem Tracie cui Priamus recommendauerat, ut plenius tangam infra in Purgatorio capitulo XX°, et de qua Ouidius in XIII° sic ait: Troya simul Priamusque cadunt, Priameia coniunx / perdidit infelix hominis post omnia formam / externasque nouo latratu terruit auras. Modo dicit hic auctor quod nec dicti furores nec alii tam Troiani quam Thebani equandi fuerunt furoribus horum duorum spirituum, scilicet domini Iohannis Schicchi de Caualcantibus de Florentia, qui, consultus a domino Symone de Donatis de dicta terra eius sotio quid facere deberet, conquirendo se de domino Bosio eius patruo tunc egroto et nichil sibi relinquente uel modicum in suo testamento, de presenti tunc facto dixit sibi: *Eamus ad dictum dominum Bosium sub actu uisitandi eum et occidamus suffocando ipsum et ponamus eum in terra sub lecto et ego induam me eius uestes et intrabo locum eius in lecto et faciam nouum testamentum in quo reuocabo hoc quod fecit et relinquam uobis omnia sua bona, sed de hoc ego uolo lucrari et michi ipsa relinquere quandam equam pulcerrimam* dicti sui Bosii quam tunc habebat in rure, prestantem alio eius equitio et turme equarum, ut dicit hic textus, et ita factum fuit, et, reposito secrete corpore dicti domini Bosii mortuo iam sic in suo loco, clamauerunt uelut tunc expirasset predicti domini Iohannes et Symon, licentiatis et remotis tabellione et testibus et aliis de loco illo, prius tangendo quomodo eodem modo falsificauit se ista Mirra, cuius umbram auctor etiam fingit hic ita ire mordendo furiose, de qua Ouidius in X° scribit, scilicet quomodo filocapta de Cinara rege Paphon eius patre, industria cuiusdam uetule nutricis eius in forma cuiusdam alterius uirginis eam in lecto posuit cum dicto eius patre et habita re ad inuicem grauida facta est, que fugitiua facta cognito negotio peperit infantem nomine Adonem pulcerrimum, et ipsa mortua est conuersa in arborem sui nominis. Et in suo libro De Arte Amandi ait: Mirra patrem, sed non quo filia debet, amauit, ut dicit hic etiam auctor. Inde tangit auctor de illa falsa accusatrice Iosep filii Iacob de qua legitur Genesis XXXUIIII° capitulo, scilicet quomodo dum dictus Iosep a quibusdam foret extractus de puteo illo in quem eius fratres illum posuerunt ut ibi fame periret et uenditus Phytafar eunuco regis Pharaonis foret per illos; dumque cum eo iuisset in Egyptum dictus Phytifar ipsum Ioseppum preposuit domui sue, unde uxor dict Phytifar exarsit in ipsum Ioseppum, et quia noluit sibi consentire, falso accusauit eum dicto suo uiro de actentatione uiolenta carnali; ex quo dictus Phytifar dictum Ioseppum in carcere posuit, de quo postea liberatus est propter interpretationem sompni Pharaonis. Item etiam de umbra dicti Synonis greci tangit auctor hic, et quomodo falso recitauit Troianis de equo ligneo de quo hic dicitur et de quo uide quod scripsi supra in capitulo XXUI°. Item tangit de dicto magistro Adamo qui, ut dicit, ad inductum comitum de Romena de Casentino, scilicet comitis Guidonis, comitis Alexandri et comitis Aghynolfi fratrum cudit falsos florenos, ex quo combustus fuit, quem auctor incidenter inducit ad iurgium et contentionem faciendam cum dicto Symone, unde, uide moraliter, inducat per reprensionem Uirgilii quomodo debemus sequi Salamonem dicentem, Prouerbiorum XX° capitulo: Honor est homini qui separat se a contentionibus, tangendo de speculo Narcisi, idest de fonte de quo dicam in capitulo III° infra in Paradiso. Modo reddeamus ad uidendum quid auctor uoluit sentire dum in precedenti proximo capitulo induxit Uirgilium ad dicendum sibi quomodo dicta penultima bulgia in suo circuitu erat longa XXII miliaria, et in hoc capitulo inducit hanc umbram magistri Adami ad dicendum quomodo hoc sequens ultima bulgia sit XI miliaria, et sic in dimidio minor in circuitu, item etiam quod hec ultima bulgia est larga per medium miliarie, et dic quod hoc tetigit hic ut ostenderet ipse auctor quomodo commensurata hac parte Inferni dictarum decem bulgiarum in sua circumferentia gradatim minuendo ita per miliaria appareret resultatione in quantum ambitus totius Inferni sit grandis, habendo ymaginatiue respectum quod circumferentia totius globi terre circuat secundum Phylosophum XXIIIIm miliaria, licet secundum Alfagranum tantum per XXm et IIIIc miliaria solum dictum diameter uero terre, qui est tertia pars circuli et septima alterius in totum mensuratur per UIm et Uc miliaria secundum dictum eundem Alfagranum. Item etiam quod dictus globus in se sit interius hinc uersus eius centrum in parte aliqua sua concauus et quod in concauitate tali sit Infernus ut in uentre terre, ut dicitur in Sacra Pagina, fore prout scripsi supra in Prohemio huius mei comenti presentis; sic igitur si dicta Xa et ultima bulgia sit ambiens in sua circulatione per XI miliaria tantum, ut habetur hic in textu, minorata in suo circulo per medietatem ambitus a penultima nona bulgia sibi precedenti, et sic gradatim de aliis suprorsum, restat quod prima bulgia circuat in suo ambitu per Um UIcXXXII miliaria, secunda per MMUIIIcXUI, tertia per MIIIIcUIII, quarta per UIIcIIII, quinta per IIIcLII, sexta per CLXXUI, septima per LXXXUIII, octaua per XLIIII, nona per XXII, decima per XI, et ita eadem commensuratione attenta conclusiue restat quod inde a dicta Xa et ultima bulgia usque ad puteum qui sequitur circuat abissus per U miliaria cum dimidio et a dicto puteo usque ad centrum terre locus intermedius Cociti circuat per II miliaria, cum dimidio in suo ambitu; diametraliter autem dictus globus perforatus ymaginatiue consideratus descendit per UImUc miliaria in totum, ut supra dictum est, unde si bene consideratur hinc ad dictum centrum medietas dicte quantitatis UImUc miliariorum mensurabitur, et erit itaque quantum ad id quod tangit de medio miliari transuersali, et ad id quod dimisit auctor dicere de mensuratione sex circulorum infernalium precedentium dictas decem bulgias; curioso mathematico relinquo computationem fiendam eorum.
+
+{Una medesma lingua pria mi morse.} Dicto comparatiue de natura lancee Achillis et Pelei regis eius patris, que erat ut prius, siue primo, ictu sauciaret, secundo sanaret, - Ouidio dicente in suo libro De Remedio Amoris: Uulnus Achilleio quod quondam fecerat hosti, / uulneris auxilium Pelias hasta tulit, - auctor in isto XXXI° capitulo procedit ad dicendum et fingendum de loco Infernali attributo animabus gigantum et de earum etiam supplitio, ad quod antequam ueniamus, quero utrum gigantes olim fuerint uere an ficte et quales, et dico quod non est dubium antiquitus in primordiali tempore fuisse dictos gigantes homines, dico mire magnitudinis et potentie personalis, testante non solum poetica scriptura sed etiam diuina, ut ecce Genesis capitulo UI° ubi dicitur ad licteram: Gigantes autem erant in diebus illis super terra, item et Baruch prophete III° capitulo dicitur: Fuerunt gigantes nominati illi qui ab initio statura magna fuerunt scientes bellum; non hos elegit Dominus neque uia discipline inuenerunt: propterea perierunt; item in Prouerbiorum capitulo XXI° inquit Salamon: Uir qui errauerit a uia doctrine in cetu gigantum morabitur; item et Psalmista dicens: Non saluatur rex per multam uirtutem et gigas in multitudine uirtutis sue; item et Uirgilius in UI°, dum fingit Eneam inuenisse animas horum gigantum in infimo loco Inferni ut fingit etiam nunc auctor, hic ita ait de eis et de eorum magnitudine potentia et audacia dicens: Hic genus antiquum terre Titania proles, / fulmine deiecti fundo uoluuntur in ymo / hic et Aloides geminos immania uidi / corpora qui manibus magnum rescindere celum / adgressi superisque Iouem detrudere regnis. / Uidi et crudeles dantem Salomonea penas, / dum flammas Iouis et tonitrus imitatur Olimpi. Nam iste Salamon gigas in urbe Elidis ubi Iupiter colebatur fecit fieri quoddam manuale celum eneum unde faces admodum fulminis faciebat descendere et strepitus admodum tonitruum uolendo se equari dicto Ioui, unde subdit ibi Uirgilius: Ibat ouans diuumque sibi poscebat honorem, qui tandem fulminatus est a Ioue et mortuus. De quorum gigantorum magnitudinem uolens tangere in persona Tition gigantis subdit etiam ibi Uirgilius: Nec non et Tition, terre omniparentis alumpnum, / cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus, / porrigitur etc.; item de eorum dicta audacia legitur interdum cum turribus dictos gigantes uoluisse aggredi Deum, ut patet in isto Nembroth gigante de quo hic dicitur et de quo dicam plenius in capitulo XII° infra in Purgatorio ubi ystoriam eius recitabo; item interdum cum montibus, unde Ouidius in primo ait: Neue foret terris securior arduus Ether, / affectasse ferunt regnum celeste gigantes / altaque coniectos struxisse ad sidera montes; item bellis et preliis ut patet de pugna Flegre de qua scripsi supra in capitulo XIIII° et scribam infra in Purgatorio in dicto capitulo XII°, quod totum scripserunt dicti poete sub fictione includente dictos gigantes fuisse repugnatores nature, unde ad hoc Tullius in suo libro De Senectute ait: Quid aliud est gigantum modo bellare cum diis nisi nature repugnare? Dicuntur enim gigantes a ge quid est terra, ideo finguntur per poetas fuisse filios terre, sed qua de causa hoc finxerunt dicit Uarro hoc, ideo quia tempore diluuii quidam homines magni ad altos montes fugerunt, quidam ad non sic altos, et quia, sedato et remoto dicto diluuio, qui in minoribus montibus erant certabant ire ad altos montes predictos et faciliter uincebantur a superioribus ibi manentibus, ideo factum est ut dii superiores et inferiores terrigene dicerentur et quia ipsi inferiores gigantes de locis humilibus ad superiora raptabant dicti sunt habere pedes serpentinos, et hoc est quod fingitur de pugna habita inter gigantes et Deos. Albericus uero in suo Poetario uult dicere hoc dictum esse propter pugnam quam habuit Iupiter expulso Saturno suo patre de regno Cretensi cum titanibus quasi gigantibus, et quia eos uicit fingitur Iupiter eos fulminasse, et quia post dictum diluuium tales homines, ut scribit Lactantius, in cauernis et specubus, cum nondum domus extarent, et in cauis arboribus morarentur et ibi filios procrearent, ideo ex truncis nasci dicebantur, et sic quia gigantes eo modo editi sunt finguntur filios terre fuisse et ita pugnasse in fabulis poetarum, subaudi Boetius in III° libro Consolationis in ultima prosa in persona Philosophie sibi ipsi loquendo ait: *Accepisti*, inquit, *in fabulis lacessentes celum gigantes, sed illos quoque, sicut condignum fuit, benigna fortitudo disposuit*, nam fecit ipse Deus ut natura naturata desisteret a prodictione dictorum gigantum et procreatione, et non a procreatione elephantum et balenarum, ut dicit auctor hic, adducendo pro ratione illud dictum Phylosophi in primo Politicorum, dicentis: Sicut enim perfectum et optimum animalium homo est, sic separatus a lege pessimum omnium, seuissima iniustitia habens arma. Post hec, instando circa licteram, fingit auctor animas talium gigantum stare in hoc puteo infernali a medio infra ut dicitur in textu hic ut in hoc sequatur Salomonem dicentem, Prouerbiorum capitulo UIIII°: Et ignorauit quod gigantes ibi sint in profundo Inferni conuiue eius; et Psalmistam etiam de eis dicentem: Tu uero, Deus, deducens eos in puteum interitus, et alibi: Non absorbeat me profundum / neque urgeat super me puteus os suum, et Iohannes, Apocalipsis capitulo UIIII°, sic etiam in hoc ait: Et aperuit puteum abissi, scilicet ille angelus de quo ibi loquitur; et quia quasi allogorice reges et tyrampni, illi qui sua terrena potentia contemptores sunt Dei et quasi cum eo in celo etiam si possent bellarent, dici possunt illi gigantes qui finguntur cum Ioue certasse, quos auctor etiam fingit ita ligatos, ut dicit textus; merito ad eos uiuentes ligatos sic a diabolo in hoc mundo possunt reduci illa uerba Psalmiste dicentis: Ad alligandos reges eorum in compedibus, et nobiles eorum in manicis ferreis, fingendo inde auctor hic primo inter animas horum gigantum animam siue umbram dicti Nembrot se inuenisse, propter cuius malum cotum, idest cogitamen, ut dicit hic auctor, non solum unum ydioma habemus, sed plura, ut dicitur Genesis X° et XI° et scribam infra in Purgatorio in capitulo XII° et quia, ut dicitur in dicto X° capitulo, quod ipse Nembroth fuit Robustus uenator coram Domino. Ideo auctor in hoc alludendo fingit eum hic ita sonasse cum cornu, ut moris est uenatorum, tangendo comparatiue quid legitur de Karolo Magno imperatore Romanorum et de Rolando eius comite palatino imperante anno domini UIIIc, contra quem Soldanus misit in Yspaniam cum infinita gente Saracinorum Marsilium et Belliguardum fratres cum quibus multa bella uictoriosa Karolus habuit, tandem dum dictus Karolus ad Portus Cisereus transisset et Rolandus predictus remansisset cum alia gesta, idest sotietate, ad custodiam cuiusdam contrate dicte Roncisuallis, a dictis Saracenis adgressus est et ibi, prodictione comitis Ganellonis, uictus fuit; de quo conflictu dictus Rolandus euasit ad certos montes de quibus respiciens dictos Saracenos uelle ire ad locum ubi erat dictus Karolus, sonuit ita fortiter cum suo cornu ad hoc ut faceret de hoc Karolum prouisum, quod per octo miliaria fertur quod auditus fuit, ex quo Karolus euasit et ipse Rolandus mortuus est, fractis uenis gutturis ita sonando fortiter, ut dictum est, dicendo inde auctor quomodo ripa dicti putei similabatur muro rotundo coronato multis turribus castri Monti Regionis districtus Senarum; et quomodo dicta ripa illis gigantibus erat perizoma, idest coopertura femorum, de qua Genesis III° dicitur, scilicet quod nostri primi parentes Fecerunt sibi perizomata de foliis ficorum, dicendo etiam poetice auctor hic quomodo Iupiter minatur adhuc dictis gigantis cum tronituat, alludendo Lucano dicenti in tertio: Aut si terrigene temptarent astra gigantes, / non tamen auderet pietas humana uel armis / uel uotis prodesse Ioui, per fulmina tantum / sciret adhuc celo solum regnare tonantes, scilicet dictum Iouem. Item dicit quomodo reperiit ibi umbram Fialtis gigantis filii Aloidis ita ligatam ea de causa ut hic dicit textus; inde fingit ibi esse etiam umbram Briarei alterius gigantis, et Triphei siculi et Titii et Anthei Lybici, de quibus tribus primis et quomodo fuerunt in bello cum diis, et non iste Antheus, ait Lucanus, ibi etiam dicens: Nec tam iuxta fuit terrarum gloria Tiphon / aut Titius Briareusque ferox, celoque pepercit; de Antheo tangit ibidem Lucanus dum ait: Sed maiora dedit cognomina collibus istis, / Penum qui Latiis reuocauit ab arcibus hostem, / Scipio etc., et hoc tangit hic auctor de ualle ista et loco ubi moratus fuit dictus Antheus in Africa in ualle existente inter Cartaginem et Dipeam ubi Scipio deuicit Annibalem, unde, eodem libro, Lucanus inquit: Cognita per multos docuit rudis incola patres: / *Nondum post genitos Tellus effecta gigantes / terribilem Lybicis partum concepit in antris, et subdit: Quod non Flegreis Antheum substulit aruis, / hec illi spelunca domus, latuisse sub alta / rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones, et hoc est quod tangit hic auctor de eo et eius magnitudine. Nam conclusiue auctor hic fingit dictum Antheum fuisse longitudinis XXIII brachiorum uel circa, cum ponat eius umbram in dicto puteo a medio supra eminere per quinquem allas sine ceruice, et alla dicitur mensura longa fere per duo brachia, qua mensura homines mercatores in uenditione pannorum utuntur in Francia. Ultimo autor tangit comparatiue de turri illorum de Carisendis de Bononia que subdit ita in suo fundamento quod ut arcus curuata pendet, ut dicitur hic in textu.
+
+{Sio hauessi le rime aspre e chiocce.} In hoc XXXII° capitulo, posito prohemio quodam, auctor incipit tractare de ultimo circulo Inferni in quo fingit esse quartum fluuium infernalem in forma lacus quidam siue stagni glaciati, quem fluuium uocat, ut uocant alii poete, Cocitum, qui luctus interpretatur - unde Macrobius: Cociton quicquid homines in luctum lacrimasque compellit prisci dixerunt - in cuius Cociti glacie fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt proditores. Est enim prodimentum seu proditio illa species fraudis humane que non solum rumpit uinculum karitatis habende inter hominem et hominem, sed etiam uinculum illi adiunctum speciale, per quod homo speciali karitate magis confidit in uno quam in alio, puta ratione consanguinitatis uel communis patrie uel benefici impensi uel recepti, et hoc est quod auctor in quattuor partibus huius Cociti diuersimode fingit has animas cruciari, de qua prima parte quam uocat Caynam a Cayno occidente proditorie Abel eius fratrem prima auctor incipit dicere hic in presenti capitulo post prohemium, et dicit usque ibi: {Poscia uidio mille uisi cagnazzi}, ibi incipit dicere de secunda, quam uocat Antenoram ab Antenore Troiano, proditore olim sue patrie, et dicit usque ad illum textum sequentis capituli: {Noi passammo oltre doue la gelata}, ibi incipit de tertia quam uocat Tholomeam a Tholomeo filio Abobi primo proditore commensali; nam legitur in primo Machabeorum ultimo capitulo quod dictus Tholomeus, dum esset dux in campo Yerico populi Iudeorum et eius socerum et Iudam et Matiam filios dicti Symonis et eius cognatos, proditorie eos in mensa fecit occidi, et dicit usque in finem dicti sequentis capituli; in ultimo capitulo dicit de quarta quam uocat Iudeccam a Iuda Scarioth qui Christum prodidit, a quo Apostolus factus erat et expensator. Hiis premissis reddeamus ad principium prohemiale huius capituli ubi auctor dicturus de fundo uniuersi, idest de centro terre, ut de ardua re dicit primo quod si haberet rimas asperas, idest uerba conuenientia tristi buco, idest talis putei infernalis ori - nam bucus dicitur a buca, buce, que est os, oris - plenius exprimeret etc. Tamen inuocat musas ut faueant sibi in hoc canendo poetice, que fuerunt ille, dicit hic auctor, que iuuerunt Amphyonem ad muros faciendos Thebane urbis; nam fabulose Greci uates finxerunt dicto Amphyone sonante lapides exiluisse per se ad dictos muros instituendos et sic musico beneficio hoc egit, quod tangens Statius in primo Thebais ait: Expediam penitusque sequar quo carmine muris / iusserat Amphyon Tyrios accedere montes, et in X° etiam ait: Increpat actonitas: *Humilesne Amphionis arces / et mentita diu Thebarum fabula, muri?* Rei ueritas fuit quod, postquam Cadmus dictam ciuitatem Thebarum initiauit, iste Amphyon eius descendens moralibus legibus et ciuilibus moribus primo eam in famam leuauit, ex quo gentes circumstantes uenerunt ad habitandum in ea et muris gratis cinserunt illam, et quod ita fuerit Oratius in eius Poetria de hoc sic ait: Dictus et Amphyon, Thebane conditor urbis, / saxa mouere sono testudinis et parte blanda, / ducere quo uellet. Fuit hec sapientia quondam, / publica priuatis secernere, sacra prophanis, / concubitum prohibere uagum, dare iura maritos, / oppida moliri, leges incidere ligno. Inde auctor uolendo dicere de pessimo statu talium animarum proditorum exclamando uocat eas plebem, idest gentem super omnem aliam malecreatam, et quod melius fuisset eis ibi se reperire pecudes et zebas, idest capras - ita dictas a zebello, zebellas quod idem est quod salto, as - et hoc dicit alludendo uerbis Domini dicentis de Iuda etiam proditore melius fuisset ei si natus non fuisset homo ille et sic perseuerauerit. Exponit Thomas unde cum ante peccatum pretiosum esset esse, per peccatum transit in quo minus eligendum est esse quam nichil omnino esse. Inde ut dicat quomodo dicta glacies dicti Cociti erat immensa et fortis tangit de glacie Danubii et illius brachii maris quod dicitur Tanais orientis sub tramontana et dirimentis Asiam ab Europa, et de monte Tambericchi existente in Sclauonia et de monte Petre Pane existente in Carfagnana, districtus Luciensis, ut dicit textus, dicendo inde auctor quomodo anime horum proditorie homicidarum suorum consanguineorum in illa dicta prima parte Cociti dicta Cayna stabant ficte in eius glacie et cooperte, excepto toto capite cum collo et uultu et cum facie ad terram plorantes et cum dentibus sonantibus ut ciconie, et quod sic inter eas testimonium habetur et percipitur, ibi dicit auctor quasi in hoc uelit concludere respectu habito ad infrascripta uerba Genesis de quibus statim dicamus, quod non expedit ibi in illa parte Cociti haberi ab alio testimonium de earum animarum proditorio crimine Caym primi proditoris sui fratris Abel, cuius sanguis solum illud de terra clamans reuelauit Deo, nam dicte anime in dicto loco per se ipsas de suo malo, ut dicit hic textus, perhibent testimonium cum planctu ab occulis et cum cordi tristi interiore prouiso et omisso per eas ab ore concussis dentibus; legitur enim Genesis IIII° capitulo: Sic respexit Dominus ad Abel et ad munera eius, ad Cayn uero et ad eius munera non, unde iratus est Cayn et concidit uultus eius, cui uerbo forte alludit hic auctor in eo quod fingit has animas cum facie ad terram, et subdit ibi Deus loquendo adhuc Cayno post perpetratum delictum: *Ubi est Abel frater tuus?*, qui respondit: *Nescio, nunquid custos ego sum fratris mei*. Iterum dixit Dominus: *Quid fecisti? Uox sanguinis fratris tui clamauit ad me de terra: nunc ergo maledictus es etc., fingendo inter alias animas in dicta prima parte Cociti dampnatas auctor se ibi reperire umbram Alexandri et Neapolionis fratrum et filiorum comitis Alberti de comitibus Albertis, in quorum comitatu fuit quedam aqua que dicitur Bisentius, de quo dicitur hic in textu; qui comes Napoleo olim expulit proditorie dictum suum fratrem de communibus eorum castris, unde dictus comes Alexander proditorie eum occidit postea. Item fingit ibi se reperire umbram domini Alberti Camisonis de Pazzis de Ualdarno occidentis olim quendam sibi coniuctum ex sanguine eius dicte domus, de qua domo etiam fuit Carlinus quidam alius magnus proditor de quo hic in textu fit mentio, quam umbram inducit hic auctor ad sibi notificandum dictos duos supradictos fratres, et ad tangendum de Mordret, filio naturali regis Artusi Brittanei qui olim prodidit dictum eius patrem, unde postea tractu temporis dictus eius pater ita animose uulnerauit eum in pectore cum telo quod radius solis per uulnus transiuit ad aliam partem, et hoc est quod dicit de ruptura eius umbre hic in textu. Item tangit de Foccacia de Raneriis de Pistorio proditore etiam in suo sanguine olim, et de Sassolo Mascherone de Tuschis de Florentia occisoris proditorie cuiusdam sui nepotis, et hec sint quantum ad dictam primam partem.
+
+Ueniamus ad secundam dictam partem Cociti in qua auctor fingit puniri animas proditorum sui patrie, ubi fingit primo se reperire umbram domini Bucche de Abbatibus de Florentia qui, incepto bello inter Florentinos et Seneses aput Montem Apertum de quo plene dixi supra in X° capitulo, proditorie incidit astam uexilli principalis dicti sui comitis, unde dicti Florentini rupti fuerunt et positi in conflictu per dictos Senenses ibi; que umbra dicti domini Bucche dicit esse ibi umbram domini Bosii de Duara de Cremona qui, pecunia accepta, prodendo regem Manfredum et alios Ghibellinos de sua patria dedit passum gentibus regis Karoli uenienti de Francia in Apuliam. Item umbram domini Thesauri de Beccharia de Papia, olim abbatis Uallis Umbrose districtus Florentie ibi decapitati propter quendam eius tractatum proditorie factum contra commune Florentie. Item umbram domini Iohannis de Soldaneriis de Florentia, proditoris olim sue partis Ghibelline de Florentia, ut fuit iste Ganellonus de domo Magantie de quo hic dicitur, proditor Karoli Magni et sue comitiue. Item umbram Thebaldelli de Zambraciis de Fauentia prodentis dictam eius ciuitatem una nocte dando eam Bononiensibus. Item umbram comitis Ugolini Gherardeschi de Pisis, olim proditoris dicte sue ciuitatis in tradendo Lucensibus castrum Asciani et castrum Ripe Fracte. Item umbram domini Rugerii de Ubaldinis, olim archiepiscopi pisani proditoris dicti comitis, ut dicitur in sequenti capitulo, ita rosam in capite a dicta umbra comitis Ugolini, ut dicit hic textus comparatiue, ut fuit rosum caput Menalippi a Tydeo rege uulnerato ab eo in bello Thebano letaliter quadam indignatione, quia sibi ualde erat in omnibus impar, de quo casu sic ait Statius in UIII° Thebais loquens in persona dicti Tydei regis morientis: Desertorem animi. Caput, o caput, o michi si quis / apportet, Menalippe, tuum, subdens quid egit dictus Tideus, presentato sibi dicto capite: Imperat ascissum porrigi leuaque receptum / spectat atrox hostile caput, gliscitque tepentis / atque illud fractum perfusum tabe cerebrum, / aspicit et uiuo scelerantem sanguinem fauces; quam umbram dicti comitis Ugolini inducit auctor sibi loqui ut sequitur in sequenti capitulo.
+
+{La boccha su leuò dal fiero pasto.} In hoc XXXIII° capitulo auctor, continuando se ad finem precedentis capituli, inducit dictam umbram comitis Ugolini ad narrandum sibi non quomodo proditione dicti Archiepiscopi Rugerii captus fuit et mortuus ipse et Gaddus, Anselmutius, Uguccio et Brigata eius filii fame carcerati in quadam turri Pisis que ex hoc dicitur adhuc Turris famis tanquam factum sibi auctori notorium, sed modum miserabilem eius mortis et dictorum quattuor suorum filiorum puerorum tanquam rem sibi ignotam, incipiendo dicere quomodo per plures menses iam steterant in dicta turri in carcere alimentati: nam uiderat ut dicit hic plures lunas in dicta carcere radiare, idest plures cursus lunares quorum quilibet per mensem durat quando una nocte sompniauit ipse comes se uidere semper montem sancti Iuliani, positum inter Lucanam ciuitatem et Pisas, uenari unum lupum cum suis pullis a dicto Archiepiscopo ut a domno, idest ut a domino, principaliter et secundario a Gualandis, Sismondis et Lanfranchis nobilibus dicte ciuitatis Pisarum et occidi cum dictis eius filiis, quod totum in personam sui et dictorum suorum filiorum dicit inde redundasse ut patet hic ad textum, et quomodo dicti sui filii iuuenculi tulerunt suam uitam solum usque ad quartam diem et ipse pater usque ad septimam ita ieiuni. In quo tangit auctor hic quantum ad plus homo completus uiuere potest sine alimentatione: nam et tantum tulit Dauid semel uitam ieiuni dolore illius pueri sui filii quem habuit ex Bersabe qui septem diebus egrotauit, et mortuus est UIIa die tandem sue egritudinis et totidem diebus stetit sine cibo et potu ipse Dauid, inde comedit, de quo legitur in II° Regum capitulo XII°.
+
+Inde auctor exclamando contra dictam ciuitatem Pisanam propter predictam crudelitatem, uocat eam uituperium Ytalie, paese in quo sonat in ore eius gentium hec dictio Sì, et imprecatur sibi etiam quod ille due ynsule Caurara et Gorgona, uicine dicte ciuitati Pisarum, opponant se fauci Arni fluminis currentis per dictam ciuitatem ita ut necent eam, uocando etiam dictam Pisarum ciuitatem nouellam Thebem Grecam ad differentiam alterius Thebis ciuitatis que ante fuit quam ista Greca in Egypto destructa per Alexandrum, de qua Iuuenalis in ultima Satira sic ait: Atque uetus Thebe centum iacet obruta portis, et Phylosophus in primo Metaurorum de ea ait: Antiquitus Egyptus Thebe uocate etc.: nam in dicta nouella Thebe Greca infinite crudelitates et scelera olim perpetrata fuerunt, testante Statio in primo Thebaidos dicente: Decertata odiis sontesque euoluere Thebas / sororesque ferox nemorum et reticenda deorum / crimina? uix lucis spatio, uix noctis abacte / enumerare queam mores gentesque prophanam, scilicet dicte Thebis grece cuius facta scelerata dicta ciuitas Pisarum imitata est, ideoque merito nouellam Thebem auctor in hoc eam uocat.
+
+Post hec auctor procedit ad tractandum de tertia parte Cociti premissa, uocata Tholomea, in qua fingit puniri animas illorum proditorum qui in commensali beneficio et caritate suos consanguineos et attinentes et affines proditorie occiderunt, ut fecit dictus Tholomeus a quo dicta est Tholomea hec pars tertia Cociti in occidendo in mensa suos illos attinentes, de quibus scripsi supra in precedenti capitulo, et ut fecit iste frater Albericus de Manfredis de Fauentia, de quo fit hic mentio, qui una die fecit conuitari secum ad prandium in terra Sozarie, districtus Fauentini, Manfredum et Alberghettum fratres et eius nepotes quos ibi in fine prandii occidi fecit a quibusdam suis famulis ibi reclusis in quadam camera, monitis primo a dicto fratre Alberico quod, dum ipse peteret fructus apportari deberent, exire et illud maleficium proditorium facere, et ita factum est; item et ut fecit iste dominus Branca de Oria de Ianua de domino Michaele Zanca eius socero simili modo, ut dicit textus hic, dicendo demum auctor quomodo non attendidit dicte umbre fratris Alberici que sibi promisit, allegando iustum fuisse et uirtuosum non fuisse ibi se sibi gratum, ut dicit textus, nec curialem, ut tangat moraliter quomodo in hoc mundo proditoribus beniuole esse non debemus, etiam si eorum proditio nobis profuerit, nec consortium eorum habere, unde Claudianus in persona Theodosii Imperatoris loquentis contra quendam Gildonem proditorem ait: Quamuis discrimine summo / proditor apportet suspensa morte salutem / nunquam gratus erit, dampnamus luce reperta / perfidiam nec nos patimur commictere tali; idem et Titus Liuius scribit de Sabinis salentibus Tarpeiam, uirginem romanam proditorie tradentem eis dictam urbem Romanam in promissione sibi facta de dando ei omnia ornamenta leuarum suarum manuum; nam habita urbe cum clipeis quos in sinistris gestabant oppresserunt et occiderunt eam dicendo et interpetrando in odium eius dicta scuta fore pro dictis promissis ornamentis. Nunc autem, post hec restat uidere quid auctor hic sentire uoluit, inducendo dictam umbram dicti fratris Alberici ad dicendum sibi quomodo sepe anima talium proditorum, ut fuit ipse idem, cadit ibi in illa parte Cociti dicta Tholomea antequam Atropos, que mors interpretatur, faciat eius corpus mori; de qua Atropos uide quod scribam infra in Purgatorio in capitulo XXI°, substituto quodam diabolo in tali corpore regente illud uice dicte eius anime toto tempore sibi prefixo, et antequam ad illud aperiendum ueniamus premictamus hic hec uerba canonizata sancti Ilarii: Intelligentia dictorum ex causis est assumenda dicendi, quia non sermoni res, idest intellectus, sed rei est sermo subiectus, ubi Glosa super dicto uerbo: Ex causis, ait: Non statim debemus intelligere ut uerba prima facie sonare uidentur, maxime ubi ambigua sunt, sed debemus recurrere ad intentionem loquentis. Sic igitur ad propositum si staremus huiusmodi uerbis auctoris nec recurremus ut presuponeret ipse auctor - uidelicet quod corpus humanum uiueret sine uita si uiueret sine Anima, cum anima sit spiraculum uite humani corporis, ut habetur Genesis capitulo II°, quod absurdum et inhumanum et contradictorium esset - dicere non obstat quod dicitur de diabolo, substituto hic ita loco anime; nam demon ex sua natura non habet ut uiuificet corpus sine anima, licet magica fallacia hoc uideatur posse facere, sed non ueraciter, ut in puero Simonis Magi; nam Magister Sententiarum super illis uerbis Petri dicentis, ut habetur in Actibus Apostolorum capitulo U°: Anania, cur temptauit cor tuum Sathanas? ait: Sathanas eius cor impleuit non intrando substantialiter, sed malitie sue uirus inserendo. Et hoc eodem modo debet intelligi: scribitur in Euangelio de Iuda ibi: Et cena facta, cum dyabolus iam misisset in cor eius ut traderet Dominum, post buccellam introuit in illum Sathanas. Preterea erroneum esset dicere etiam hoc: nam sic priuaretur anima suo libero arbitrio conuertendi se ad Deum usque ad mortem ut habet potestatem cum humana uoluntas, ut dicit Lex IIII° Pandicte: De alimentis legatis sit ambulatoria usque ad finem. Quare, obmissa cortice dictorum uerborum et superficie, ueniamus ad medullam, idest ad intentionem ueram auctoris, que fuit hec, uidelicet ut per ea, que sic dicit, uelit tangere quod ut plurimum contingit hominibus hoc mundo cadentibus in tam nepharium et horribile ac inhumanum facinus et peccatum Deo et hominibus in tantum abominabile et displicibile ut est hec talis proditio, preponderans et excedens omnes alias proditiones sic specificatas in quantitate sceleritatis; nam nulla alia dictarum et propositarum proditionum rumpit duo specialia uincula karitatis et confidentie humane sicut ista per quam homo prodit et occidit non solum confidentem in eum ratione consanguinitatis et affinitatis, sed etiam ratione karitatis et beneficii recipiendi in comunione mense, ab eo tali proditore ut conuiua; nam plerumque homo hoc toto excessu perpetrato quasi destinat animam suam in profundum Inferni, ut se posuit in profundum peccatorum, tradendo uitam suam corporalem in totum dyabolo ut rem suam conducendam; nam si quis peteret a tanto peccatore *ubi est anima tua?* responderet, ut multos magnos peccatores ad hoc respondere iam audiui: *iam est in Inferno*, ut et etiam dicebant illi peccatores in quorum persona, Ysaia capitulo XXUIII°, sic ait: Percussimus fedus cum morte, et cum Inferno fecimus pactum contempnendo conuerti, ad quod ait Salamon Prouerbiorum capitulo XUIII°: Impius cum in profundum peccatorum uenerit contempnit, ut contempsit Iuda se laqueo suspendendo et Cayn proditione facta de fratre dicendo uersus Deum: Maior est iniquitas mea quam ut ueniam merear, ut legitur Genesis IIII° capitulo, item et Augustinus super hoc uersu Psalmiste: Non absorbeat me profundum, neque urgeat super me puteus os suum, ait: Puteus est profunditas humane iniquitatis, in qua si cecideris non claudet super te os suum, si tu non claudis os tuum in confitendo ut penites, subaudi ut fecit Dauid proditione facta de Uria dicendo: Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam, et ex hoc notanter dicit hic auctor in persona dicte umbre quod sepe que dicta sunt contingunt, ergo non semper anime talium proditorum ibi cadunt ut dicit textus, et hoc mistico tali et allegorico sensu intelligas auctorem scribere dum dicit et fingit animam talium proditorum ibi ita sepe eadem cadere nundum corpore mortuo, sub quo eodem sensu et figura de talibus scripsit Salamon in Prouerbiis dicens: Ne aquiescas peccatoribus dicentibus *insidiemur sanguini, abscondamus tendiculas contra insontem, et deglutiamus eum sicut Infernus uiuentem, et integrum quasi descendentem in lacum, et Psalmista dicens: Ueniat mors peccatorum super eos, et discendant in Infernum uiuentes, et Iohannes in Apocalipsi dicens etiam forte de tali proditore et diffidente peccatore: Scio enim opera tua quod nomen habens ut uiuas et mortuus es. Item ad id quod fingit auctor hic dyabolum quendam regere et gubernare corpus talium in hoc mundo uacuum, ita anima, ut dicit textus, facit quod ait Yeronimus super illis uerbis Apostuli translatis in quodam Decreto: Tradi hominem huiusmodi Sathane in interitu carnis; quomodo tradit eum Sathane querit ipse Yeronimus et respondet ita sibi ipsi: Discedit a mente sua et auertit se et reliquit domum eius uacuam, super quibus uerbis ita Glosa inquit: Sathane dicitur tradi quia dyabolus in eo habet potestatem, quasi ut in pectore suo, et sic intelligi debet in hoc passu et in alio supra proxime dicto loqui auctorem.
+
+*Uexilla regis prodeunt Inferni.* In hoc XXXIIII° capitulo et ultimo Inferni auctor in prima eius parte que durat a principio capituli usque ibi: {Ma la nocte resurge et oramai}, tractat de quarta et ultima premissa parte Cociti; abinde infra usque in finem dicit de centro terre et de casu Luciferi, incipiendo hic a principio exordiens alludere uerbis Ambrosii directis ad crucem erectam in altum cum corpore Domini in illo suo hymno incipiente: Uexilla regis prodeunt, / fulgens crucis mysterium, / quo carne carnis conditor / suspensus est patibulo, in eo quod iam sibi apparebat Lucifer ut rex Inferni ibi ita cum suis alis eleuatis, qui usque ad mortem Christi uincebat in ligno, ut cantat Ecclesia, et ab ea citra in ligno uictus est, scilicet in dicta cruce Domini et in sua, idest in suo cruciatu in fundo abyssi, ita erectus quasi cum dictis suis alis ut uexillis, ut dicit textus hic, et quod ita sit ibi ipse Lucifer testatur Iohannes, Apocalipsis XII° capitulo dicens: Proiectus est de celo ille magnus serpens antiquus qui uocatur dyabolus et Sathanas in terram, et in XX° capitulo idem inquit: Et uidi angelum descendentem de celo habentem clauem abyssi et catenam magnam in manu, et ligauit Sathanas et misit eum in abissum in stagnum ignis et sulfuris, et Ysaia XIIII° capitulo ad idem ait: Quomodo cecidisti de celo Lucifer, et in Infernum deduceris in profundum, et quod fuerit pulcerrima creatura super omnes alias in celo ut tangitur hic in textu, testatur Ezechiel XXUIII° capitulo dicens: Tu signaculum similitudinis plenus sapientia et perfectus decore in delitiis Paradisi fuisti Lucifer, et quod in Inferno etiam sit turpissimus, ut dicit hic auctor, testatur in Ezechiel subdens Lucifer cunctis angelorum agminibus prefuit et in eorum comparatione clarior, sed contra creatorem suum superbiens lucem et claritatem perdidit et formam deformem et obscuram acquisiuit. Item et Gregorius in Moralibus ad hoc idem etiam ait: Principium uiarum Dei Beemoth dicitur, quia nimirum, cum cuncta creans ageret, hunc primum condidit, quem reliquis angelis eminentiorem fecit; interpretatur Beemoth animal quod dyabolus propter superbiam a celesti beatitudine tanquam immundum animal, factus est alienus, dicit ibi Glosa. Item quod fuerit Lucifer ita immense magnitudinis, ut dicit hic auctor comparando et similando eum turribus in quibus molendina ad uentos cum uelis uoluuntur, quem etiam describendo hic fingit auctor eum habere unicum caput cum tribus faciebus in quibus figurare uult quod, sicut in diuina unica substantia ut in summo bono est Potentia Sapientia et Amor in sua personali Trinitate, ita in isto Sathane ut in summo malo est impotentia, insipientia et odium. Item fingit eum cum sex alis ut ostendat ipsum fuisse in principio de ordine Saraphinorum qui muniti sunt tot alis, ut dicam infra in Paradiso in capitulo UIIII°, et quomodo erant dicte eius ale dicit hic etiam auctor ad modum uespertilionis seu niticore, et quomodo cum eis cum tribus uentis congelabat dictum Cocitum, fingendo animas proditorum suorum dominorum et benefactorum ibi ita esse coopertas in glacie et in speciali tormento, ut dicit textus, animam Iude Scariot proditoris nostri Domini et Bruti et Cassii, Iulii Cesaris proditorum. Hiis dictis quantum ad primam partem ueniamus ad secundam in qua primo auctor tangit de centro terra et de eius natura; dicitur enim Corpus terre tanquam centrum et punctum firmamenti, cum minor eius stella maior sit tota terra secundum Albumasarem, que terra Habet ultimum centrum, ut ait Papia, in cuius medio cuncta uerguntur in punctum in medio circuli uel alterius rei seu corporis sperici a quo equaliter distat quelibet pars circumferentie, ut exemplificet iste auctor infra in Paradiso in capitulo XIIII° incipiente: Dal centro al cierchio e sì dal cierchio al centro, et sic uidere et comprehendere ymaginatiue possumus et debemus in proposito nostro hic, uidelicet in sperico corpore et globo terre in se ipso in medio mundi pendulo et suspenso, ut sunt alia elementa circumferentialiter ac ymaginando quod in medio eius sit et debeat esse quoddam punctum ad quod omnia grauia tendant ut dicit auctor hic, et ab ipso tali puncto ut ab eius centro descendendo et recedendo undique ascendant et saliant, unde si esset dare quod dictum corpus terre diametraliter seu per medium totum esset terebratum seu foratum et per eius talem foramen de superficie terre caderet aliquis lapis, iret usque ad dictum centrum et ibi restaret et subsisteret tanquam res grauis que de sui natura non potest ascendere per se ut oportet facere uolendo a dicto centro recadere et ire ad quancumque eius superiorem partem, et hoc uoluit auctor tangere dum fingit se cum Uirgilio per illud foramen continens personam dicti Luciferi descendisse de uellere in uellus ipsius, et sicut fuerunt in medio sui dorsi, ubi fingit punctum centricum orbis seu corporis terre, reuoluit Uirgilius caput ubi habebat pedes et incepit ascendere et salire et agere alia que dicit textus hic, modo posset opponere aliquis quomodo ergo auctor ponit hic quod Lucifer iste, cadens de celo ab alia parte mundi in abissum terre cum capite deorsum, excesserit dictum centricum punctum cum medietate sue persone uersus nostram partem celi et terre cum debuisset in dicto centro cum summitate capitis substitisse per rationem hic superius tactam, sed dic hoc diuinitus processisse. Nam uoluit diuina iustitia ipsum Luciferum in tantum infimare in quantum plus fieri poterat cum ausit se sublimare quantum plus possibile fuerat, cum uoluit scilicet ad solium Dei ut sibi similis et equalis ascendere, et hoc fieri non poterat uere nisi ipse Lucifer cum medio sue persone foret in dicto puncto centrico infixus; item et ut rex Inferni etiam superesset ibi ad supplitium dampnatorum, de quo etiam natura centri et pendulo corporis terre et globi Honorius Solitarius in suo quodam libro De Ymagine Mundi sic etiam inquit: Forma terre rotunda est, unde et orbis dicitur, in cuius medio est centrum, ut in medio circuli punctus equaliter collocatur, et nullis fulcris et apodiis, sed diuina potentia substentatur; nam legitur: *Non timetis me, ait Dominus, qui suspendi terram in nichilo; fundata enim est super stabilitate sua, sicut alia elementa, occupans sue qualitatis metas*, que in circuitu Occeano ut Limbo cingitur ipsa terra; nam scribit Psalmista:: *Abissus, sicut uestimentum, amictus eius*. Post hec procedendo auctor, transducto dicto puncto centrico et relicta illa parte abissi in qua sub nobis, idest sub nostro emisperio, est Infernus, fingit se cum Uirgilio reperisse in alia parte abissi opposita dicto Inferno obscura, ut dicit textus, sicut burella: dicitur burella, secundum florentinum uulgare, quilibet carcer obscurus, ubi inducit Uirgilium ad dicendum sibi ad festinationem itineris quomodo in illa alia parte mundi sol tunc ad eius orientem reddibat, scilicet ad mediam tertiam, hec est quod iam per unam horam et plus ab ortu suo processerat, unde bene concludit quod dixerat Uirgilius sibi ad transitum dicti centri, sed quod nox in hoc nostro emisperio iam resurgebat per oppositum, de quo admirante auctore et stupente et de cruribus et plantis taliter stantibus eleuatis dicti Luciferi et erectis ibi, et quod ibi etiam non uidebat glaciem Cociti, Uirgilius summit causam dicendi sibi quomodo ipse auctor ibi est super paruula spera, idest super paruula illa parte ultima fundi illius abissi opposita alteri minori parti alterius abissi in Cocito que dicitur Iudecca, a Iuda ibi in ea dampnato, et quomodo erat ibi sub alio uniuersali emisperio mundi, idest sub concauitate alterius mediati celi quod est oppositum huic nostro alio emisperio et medio celo cooperienti magnam siccam, idest magnam partem aride terre et detecte a mari que est decima pars totius corporis et globi terre, cuius decime partis quarta pars solummodo habitabilis dicitur, quam uocat hic magnam siccam respectu alterius terre detecte alterius dicti emisperii que est solum unicus mons quem auctor ponit ibi esse pro loco Purgatorii et sub quo uestro emisperio fuit consumptus homo natus et uiuens sine peccato, scilicet Christus, et sub culmo eius, idest sub meridiano eius, idest in Ierusalem que est in medio dicte nostre terre habitabilis, ut dicit hic textus, addendo quomodo ibi est nox quando dies est hic, item quomodo ab illa parte Lucifer ipse cecidit de celo in dictum abissum perforando mare et terram, unde Iohannes in sua Apocalipsi in capitulo XII° de hoc ait: Ue terre et mari, quia descendit dyabolus ad uos, et aperuit terra os suum et absorbuit flumen quod misit draco de ore suo, et Ysaia in capitulo XIIII° etiam in hoc ait: Nunquid non iste est uir qui conturbauit terram, qui concussit regna, qui posuit orbem desertum et uinctis eius non aperuit carcerem?, ex quo auctor in persona Uirgilii transumptiue et ficte dicit quomodo terra exporsit se, idest cessit sibi et traxit se ad hoc emisperium de concauitate Inferni per modum cuiusdam gibbi superando mare, ut fugeret eum, et fecit sibi uelamen de ipso mari ac etiam forsan ut fugeret ipsum Luciferum illa tantulla terra dicti montis et eius insule Purgatorii cucurrit illuc et dimissit etiam illum locum uacuum ubi tunc auctor se fingit fuisse remotum, ut dicit textus, a Belzebut, idest a dicto Lucifero, et quod sint ibi in dicto abisso terre huiusmodi concauitates satis testatur Seneca, De Naturalibus Questionibus, dicens: Sunt sub terra nobis minus nota iura nature sed non minus certa; sunt illic specus uasti, sunt ingentes recessus ac spatia suspensis hinc inde montibus laxa et arupti infiniti iatus, et spiritu hec plena sunt et stagna obsessa tenebris, et Statius in UIII° Thebaidos in hoc proprie idem uidetur tangere ita scribendo: Elisii, etsi quos procul inferiore baratro / umbrifereque fremit fulcator pallidus undis / dixiluisse nouo penitus telluris iatus. Quantum uero ad ueritatem et naturalem rationem de huiusmodi parte terre nostre sic eleuata a mari non ficte et transumptiue loquendo, ut est locutus hic auctor de hoc, quidam naturales uoluerunt dicere hoc euenire a uirtute poli artici nostri attrahentis ad se terram, sicut magnes trahit ad se ferrum, eo quod est nature frigide et sicce effectiue, et terra sit similiter eiusdem nature, scilicet frigida et sicca, et e contra alter polus antarticus, ut frigidus et humidus, trahit ad se aquam, tanquam frigidam et humidam. Alii, ut Aly summus astrologus et naturalis, efficaciori ratione motus, dicit quod mare extenditur penes terram ex parte meridionali sub equinotiali in modum corde arcus; ex parte uero septentrionis in modum circuli, ita quod terra emergit in modum semilunii, et sic tenet quod terra non sit sperica, et quod emineat aquis in modum coni, et quod sit gibbosa. Cuius opinionem secutus, Dantes auctor iste, disputando semel scilicet an terra esset altior aqua uel econtra, sic arguebat tenendo quod terra certo respectu foret altior, ita dicendo: Certum est quod omne corpus spericum emergens de corpore sperico facit orizontem orbicularem rotundum, sicut patet in pomo rotundo educto cum aliquo filo de aqua, sed terra emergens de aquis non facit orizontem circularem rotundum, cum emergat in modum semilunii, ut dictum est. Ergo terra non est sperica. Tamen dicebat ipse Dantes quod, quantum erat de natura elementorum, terra est in medio, et deberet esse tota circumdata aquis, sed natura uniuersalis intendens, non tantum ad naturam elementorum, sed ad conseruationem animantium et uiuentium super terram, ordinauit quod terra in nostra habitabili emineat aquis, et est altior aquis, id est propinquior celo in aliqua eius parte, et hec sufficiant ad hanc materiam propositam maris et terre et abissi.
+
+Completo itaque primo premisso suo libro Comedie, in quo de Inferno tractauit, auctor, nunc accedens ad secundum, ita ipsum intitulat: Incipit secundus liber Comedie Dantis Alagherii de Florentia, in quo de Purgatorio tractat principaliter, et secundario de Paradiso terrestri, mistice subaudi. Nam interdum de ipso Purgatorio tractabit sub sensu tropologico, idest morali, accipiendo ipsum Purgatorium pro statu illorum qui in hoc mundo purgando se a uitiosa uita ad uirtuosam ire disponuntur et laborant, de quibus forte Apostolus sensit dum dicit, Ad Romanos capitulo UI°, dicens: Sicut exhibuistis membra uestra seruire immunditie, ita nunc exhibete seruire iustitie et sanctificationi, ac etiam Plato, in suo Timeo, dicens: Pausam malorum non fore prius quam secuta rota semper uolucris mundi deterserit eorum uitia et ad temperiem rationis eos redegerit: quibus uitiis purgatis, demum ad antiqui uultus honestatem ire mereantur. Item interdum tractabit de ipso Purgatorio sub anagogico, idest spirituali sensu, accipiendo eum pro statu illorum qui, in hoc mundo uiuentes, hactenus peccatores, de carne ad spiritum conuersi sunt per gratiam et inspirationem diuinam, purgando se de commissis retro suis culpis et peccatis, lugendo et passionantes se flagellis, ciliciis, ieiuniis, uigiliis et peregrinationibus, adeo quod possibile est eos hic in hoc mundo tales in tantum sic satisfacere ut, moriendo, de hac uita ut de Purgatorio quodam eorum anime ut mundate omni caligine euolent ad celum. De quo tali Purgatorio anagogico forte sensit Gregorius in quodam Decreto ita dicens: Hec uita, que inter Celum sita est et Infernum, sic in medio subsistit, ita utrarumque partium ciues recipit comuniter, ubi ita dicit Glosa: Non dicit medium ratione loci, sed ideo quia partim conformat Celo partim Inferno, ex eo quod habet bonos simul et malos, et Apostolus prefatus, Ad Romanos XII° capitulo, ad idem ait: Nolite conformari huic seculo, sed reformamini in nouitate sensus uestri, iuxta Phylosophum dicentem in IIII° Ethicorum: Malum se ipsum destruit, unde in quodam Decreto dicitur: Duplex est ignis purgatorius: unus in futuro, alter in hoc seculo est, scilicet penitentia; et Macrobius, Super Somnio Scipionis, etiam in hoc, dum distinguit uirtutes, inquit: Secunde uirtutes, quas purgatorias uocant, hominis sunt qui diuini capax est, solumque animum eius expediunt qui se a corporis contagione purgat. Interdum etiam de Purgatorio essentiali et locali illo tractabit, de quo Phylosophia Boetio, sic ab ea querenti: *Nullane animarum supplitia post defunctum corpus relinquis?*, sic respondit ei in IIII° Consolationis: Magna quidem inquis, quorum alia penali acerbitate, alia uero purgatoria clementia exerceri puto. Item et Macrobius idem ait etiam in hoc, Super Somnio Scipionis, dicens: Anima sua morte non extinguitur, sed ad tempus obruitur, nec temporali demersione beneficio perpetuitatis eximitur, cum rursus e corpore ubi meruerit contagione uitiorum penitus elimata purgari ad perempnis uite lucem restituta in integrum reuertatur. Item in Seneca, De Consolatione Filii Ad Martiam, sic ait ad idem ad hoc: Proinde non est quod ad filii sepulcrum curras: pessima eius et molesta ibi iacent ossa cineresque. Integer ille nichilque in terra relinquens animus fugit et totus excessit; paululumque supra nos commoratur, dum expurgatur et inherentia uitia situmque comunem mortalis eui excutit; deinde, ad excelsa sublatus, inter felices animas currit. Et Ouidius in XU° ad idem etiam ait: Morte carent anime semperque priore relicta / sede nouis domibus uiuunt habitantque recepte, ut sequatur quod ait Augustinus dicens: Ita impetratur a Deo largitas misericordie ut non relinquatur iustitie disciplina. In quo tali Purgatorio anima separata que in hoc seculo distulerit fructum conuersionis, ut ait Gregorius, eius ignis prius purgatur qui, etsi non sit eternus, grauius quam alius urit; et si queratur ubi sit tale uniuersale Purgatorium locale - licet Augustinus in Enchiridion uideatur dubitasse dicens: Tempus quod inter hominis mortem et ultimam resurrectionem interpositum est animas in abditis receptaculis continet, sicut queque digna est uel requie, uel erumpna, pro eo quod sortita est in carne dum uiueret; Super Genesi uero postea, in capitulo UIII°, scribendo de loco et situ dicti Paradisi terrestris, ait: Credendum est quod locus Paradisi terrestris a cognitione hominum est remotissimus et seclusus a nostra habitatione aliquibus impedimentis montium uel marium, et ideo scriptores locorum de eo non scripserunt, pro que uerba hec ultima satis potest substineri opinio auctoris huius qui tenet in hoc libro secundo quod dictum Purgatorium uniuersale sit in quodam unico altissimo monte posito in medio alterius emisperii et in medio maris, habente in sua summitate dictum Paradisum terrestrem. Uniuersale Purgatorium dixi, quia singulare Purgatorium et particulare nonnullis animabus in hoc mundo separatis a corpore uidetur dari in dictis abditis receptaculis, ut dicit dictus Augustinus superius, unde Gregorius scribit in suo Dialogo animam Pasquasii in hoc mundo fore repertam purgantem se in quodam balneo, et quandam aliam in quodam frusto glaciei; facit etiam quod dicitur Mathei, capitulo XII°: Uel si quis in Spiritum Sanctum blasphemiam dixerit, neque in hoc seculo neque in futuro remictetur ei, super quo inquit Gregorius predictus: *Ex hoc datur intelligi quasdam culpas in hoc seculo, quasdam in futuro posse relaxari*; et si queratur que anime ad dictum Purgatorium particulare et uniuersale uadant, dico quod anime illorum qui in hoc mundo fuerunt mediocriter boni. Distinguit enim Augustinus et Glosator Decreti super ipso quattuor genera hominum, scilicet ualde bonos et ualde malos et mediocriter bonos et mediocriter malos: pro ualde bonis non est orandum, cum eorum anime moriendo statim euolent ad celum cum sint sine omni macula, nec pro ualde malis, quorum anime statim in profundum Inferni moriendo merguntur, nec eis orationes et propitiationes pro ipsis ullo modo ualent hoc facte; mediocriter bonorum anime ad dictum Purgatorium uadunt, et eis orationes et propitiationes hic pro ipsis facte prosunt ut citius liberentur a penis Purgatorii, et dicuntur isti mediocriter boni illi qui decedunt sine ullo peccato mortali, licet cum uenialibus decedant et cum onere satisfactionis; mediocriter malorum anime puta illorum qui cum uno solo peccato mortali decedunt, ad infernum etiam uadunt. De quibus sic ait Augustinus in libro De Penitentia: *Defleat peccator, quia offendens in uno factus est omnium reus*; dicit Glosa: *In uno*, scilicet peccato mortali, factus est reus omnium quoad uitam ecternam, quia propter illud solum dampnatur; nam et Omnis uirtus detrimentum patitur ab uno uitio, ut dicitur in Decretis De Penitentiis, et talium animabus non prosunt orationes et propitiationes ad liberationem Inferni et ad minorationem pene sic. Ad hoc etiam facit quod ait Augustinus in Omelia De Igne Purgatorio exponens illa uerba Apostoli dicentis, Ad Corinthios III° capitulo: *Si quis super hoc fundamentum*, scilicet fidei, *hedificauerit lignum, fenum, stipulam*, ait, non intelligas quod capitalia peccata transitorio igne, de quo inquit Apostolus, ibi tollantur, sed minuta purgantur; unde Glosa super hoc ait: Ibi tria genera uenialium peccatorum: uocat ligna grauiora uenialia, fenum minora, stipulam minima, cum lignum diutius in igne quam fenum et fenum quam stipula; unde quidam dicunt quod nullus pro mortali peccato punitur igne predicto purgatorio, sed tantum pro ueniali; alij dicunt quod si aliquis cepit penitere pro mortali et non perfecit, perficiet in Purgatorio, dummodo de illo peccato contrictus decedat, quod probabilius est. De Paradiso autem terrestri premisso dicam infra in tractatu talis Paradisi, ut supra dixi. Restat igitur nunc solum hic diuidere hunc secundum librum qui diuidendus est in tres partes principales; in prima quarum auctor tractat de quodam extraordinario loco, in quo anime illorum qui distulerunt uenire ad penitentiam et confessionem usque ad finem uite, et tunc contricti mortui sunt, extra uerum Purgatorium per eum finguntur expectare et suspense ire antequam uadant ad purgationem tanto tempore quanto uixerunt in hoc mundo in tali mora et negligentia, ut infra uidebis, et dicam singulariter de talibus in suis locis per quinque partes distinctis; et hec prima pars durat usque a principio secundi sequentis capituli huius secundi libri usque ad decimum eius capitulum; ibi incipit secunda dicta principalis pars in qua auctor de uero tali Purgatorio tractat et de septem eius circulis distinctis secundum septem mortalia peccata purganda circa operis satisfactionem, et hec secunda pars durat usque ad XXUII° capitulum; ibi incipit tertia pars in qua dicit et tractat de Paradiso terrestri, et hec durat usque in finem.
+
+{Per correr miglor aque alza le uele.} Auctor in hoc primo capitulo Purgatorii principaliter quattuor partes facit: nam primo usque ibi: {Ma qui la morte poesì} resurga more poetico premictit prohemialiter quid canere intendit in hoc secundo libro; inde usque ibi: {Dolce color doriental zafiro} inuocationem suam facit; inde usque ibi: {Io mi uolsi da lato e puosi mente}, describit horam qua se reperiit apud montem hunc Purgatorii, exclusum ab Inferno; inde usque ad finem proximi capituli fingit quedam ut preambula ad hunc secundum librum sub tropologico et allegorico sensu, ut ibi patebit. Ad quod primum ueniendo premittamus quod, ut plurimum expositores Sacre Scripture allegorizando eam accipiunt aquas pro fluxu temporali huius mundi; nam, scribente Psalmista: Exaudi nos Deus salutaris noster / spes omnium finium terre et in mari longe, dicit Glosa ibi: *In mari*, idest in seculo huius mundi amaro et fluctuoso ut est mare. Item super hoc alio uersiculo eiusdem Psalmiste: Uox Domini super aquas multas, Glosa eadem exponit: Aquas, idest fluxus huius mundi: quos auctor hic imitare nunc uolendo, dicit quomodo decurso, idest speculato et contemplato per eum cum Uirgilio, idest cum ratione, statu et esse huius mundi uoluptuoso ac illecebri et uitioso tanquam Inferno quodam allegorice loquendo, uolensque nunc uenire ad contemplandum et speculandum ulterius statum illorum qui in hoc mundo ad uirtuosam uitam de uitiosa ueniunt et ad statum penitentie ut ad Purgatorium quoddam sub premissa etiam allegoria, uolendo et penitendo se spiritualiter et moraliter quodammodo purgari a passatis suis uitiis et culpis, eleuat uela ad currendum meliores aquas; et sic infert quod dicte prime aque sint bone si iste secunde sunt meliores sub premisso sensu allegorico, sed dicit illud esse uerum quod bone sunt, attenta iustitia agente circa debita supplitia et passiones contra malos in hoc mundo et dampnatos in alio ut in mistico Inferno. Unde Yeronimus, Super Ioel propheta ait: Non solum homines ministri sunt et ultores ire Dei hiis qui malum operantur, sed etiam contrarie fortitudines, idest demones esse, dicit ibi Glosator Decreti. Preterea per passiones malorum boni magis confirmantur in bono, de quo mistico Purgatorio, ut de secundo regno, subdit auctor hic se poetice cantaturus, et hoc pro prima parte premissa. Quantum ad dictam partem secundam auctor ad hoc canendum inuocat Musas ut hic, idest in hoc poemate suo, mortuam poesiam, idest abiectam hodie ab hominibus, faciant resurgere, et Caliopem ipsam iuuare cum illo suo sono et cantu quo uincit et confudit picas etc. Hic cadit recitare quod scribit Ouidius in quinto, ubi recitat quomodo antiqui uates greci et poete finxerunt nouem Musas ut uirgines quasdam seu nimphas olim fuisse, et apud montem Parnasi morantes, et Eliconam et Castaliam et Aganipes, eius Parnasi fontes, colentes ut Dee quedam. Item finxerunt quod tempore earum fuerunt nouem alie uirgines sorores in Grecia nate ex Pyerio patre et Enippa matre optime canentes in tantum quod certare uoluerunt cum dictis Musis in musica, et demum uicte sunt a dicta Caliope Musa sola canente dicte Pyerides, secundum sententiam certarum nimpharum debentium de hoc inter dictas partes iudicare, quarum sententie nolentes acquiescere, sed procaciter renitentes, dicte Pierides mutate sunt in picas aues. Circa cuius fictionis integumentum, dicit Fulgentius, poetas uoluisse sentire et accipere allegorice pro dictis nouem Musis nouem consonantias uocum, et pro dictis nouem Pyeridibus nouem dissonantias, cum quelibet consonantia habeat sibi suam connexam dissonantiam in musicali arte seu scentia, et ideo in dictas garrulas aues dicunt esse mutatas dictas Pyerides. Et moti sunt ex eo quod humane uocis nouem sunt consonantie seu modulamina: fit enim uox quattuor dentibus e contra positis ad quos lingua percutit, et si unus deficit facit sibilum; duo labia uelut cimbala uerborum comoda modulantia, lingua ut plectrum, palatum proferens sonum, pulmo ut follis. Aliqui addunt Apollinem dictis musis, dicentes decem esse modulamina nostre uocis; ideo pingitur ipse Apollo cum decacorde cithera; item et Psalterium inde dicitur decacordum, unde Psalmista ait: In decacordo Psalterio cum Cantico in cithera. Alii allegorizant nouem Musas esse nouem modos scientie et doctrine; nam cum nullus scientiam querat nisi in qua fame sue propaget dignitatem, ideo dicta est prima musa Clio; Cleos enim grece famam sonat, secunda Euterpe interpretata bene delectans, tertia Melpomene quasi meditationem faciens permanere, quarta Thalia interpretata capacitas, quinta Polymnia quasi memoriam multam faciens, sexta Eratho quasi inueniens simile, septima Tersicore quasi instructio, octaua Urania quasi celestis, nona Caliope quasi optima uox; et sic erit ordo: primo uelle doctrinam, secundo delectari in eo quod uelis, tertio instare circa illud, quarto id capere ad quod instas, quinto memorari quod cupis, sexto inuenire de tuo simile, septimo iudicare quod inuenis, octauo eligere de quo iudicas, nono bene proferre quod eligeris.
+
+Post hec ueniamus ad tertium dictum in quo auctor, describere uolendo matutinalem horam, dicit quomodo, egressus de Inferno et positus penes dictum locum et montem Purgatorii - quem dicit esse in alia parte mundi et in eius medio, et sic sub alio uniuersali emisperio circulo meridiano, ut est in hac parte mundi nostra Yerusalem, ut dicit in capitulo sequenti - et respiciens ad eius orientem, uidit medium celum illius emisperii uersus eius partem orientalem a medio sui uersus circulum orizontis eius orientalis, quem uocat auctor hic primum girum, in colore saffiri puro, idest sine apparentia aliquarum stellarum propter auroram solis iam ibi rubentem, et per consequens uult dicere quod a dicto medio dicti medii celi citra uersus illum locum ubi erat adhuc stelle micabant, et ita comparatiue iste idem auctor infra in XXX° capitulo Paradisi hoc confirmat, sic incipiendo: Forse seimilia migla di lontano, subdendo ibi Quando il mezzo del celo, a noi profondo, / comincia a farsi tal, chalcuna stella / perde l parere infino a questo fondo; / e come uien la chiarissima ancilla / del sol più oltre, così el ciel si chiude / de luce in luce infino alla più bella. Hoc etiam idem sensit Lucanus in fine secundi describendo hanc eandem horam et diluculum dicens: Iam Phebum urgere monebat / non idem color eoi etheris, albaque nundum / lux rubet et flammas propioribus eripit astris, / et iam Plias hebet, flexi iam plaustra Boete / in faciem puri redeunt languentia celi, / maioresque latent stelle, calidumque refugit / Lucifer ipse diem, et hoc etiam tangit hic auctor dum dicit quomodo dictus Lucifer, idest stella et planeta Ueneris, adhuc ibi lucendo uelabat stellas signi Piscium, idest faciebat eas non apparere, in luce eas superando, in quo signo tunc erat et sic preibat solem tunc in signo Arietis existentem per duas horas uel circa, et hec pro dicta hac tertia parte. Ueniamus ad quartam et ultimam, ad cuius notitiam prenotandum est quod, licet Macrobius, Super Somnio Scipionis, uirtutes distinxerit in quattuor gradus, ponendo quasdam fore politicas, quasdam purgatorias, quasdam iam animi purgati et quasdam exemplarias, teologi uero nostri solum duo genera uirtutum ponunt: nam dicunt quod quedam sunt modificatiue passionum insurgentium in sensualitate hominis, et tunc dicuntur purgatorie quia sunt hominum nondum purgatorum ab insultibus passionum et sic non summe perfectorum sed toto suo conatu ad id tendentium, quedam non ita regulantes nostras passiones sed solum tenentes animas in Deo hominum et in summa perfectione, que quidem prime sunt nobis in uia et in actu, et hec secunde in portu et habitu. Ex qua hac duplici theologica distinctione auctor hunc montem Purgatorii, quem allegorice fingit pro statu uirtuoso humano et perfecto, diuidit in duas principales partes ponendo unam ut Purgatorium, aliam ut Paradisum terrestrem; quod Purgatorium anagogice et tropologice, idest spiritualiter et moraliter, mistim accipit pro statu illorum qui in hoc mundo se purgant, idest se corrigunt, separando pretiosum a uili, ut dicitur Ieremie XXU° capitulo ibi: Si separaueris pretiosum a uili, quasi os meum eris, ubi Glosa, exponens hoc, ait: Pretiosum: pretiosum a uili separat qui pretiositatem uirtutum sequitur et temporalium uilitatem despicit et animam ab amore temporalium bonorum seiungit et ad amorem uirtutum inducit. Et dictum Paradisum terrestrem pro statu perfectorum hominum sumit, qui sunt illi qui, ut scribitur in Decretis, Pompis huius mundi renuntiauerunt, et qui sine ullo peccato sunt, uel qui sequuntur illum textum Euangelicum: Si uis perfectus esse, uade et uende omnia que habes, et da pauperibus, quod ex magna uirtute et gratia contingit, unde Ecclesiastici XL° capitulo dicitur: Gratia Dei sicut Paradisus in benedictionibus. Nam cor in quo gratia est Paradiso similatur, sicut cor peccatoris Inferno, cum sit habitatio demonum et habeat tenebras ignorantie et ignem praue concupiscentie; sic igitur ad propositum uolens nunc auctor in sua persona ostendere quid habeat homo agere exiens de uita et statu uoluptuoso et uitioso huius mundi ut de Inferno quodam, et cupiens de malo fieri bonus iuxta illud Senece: Magna pars bonitatis est uelle fieri bonum - fingit hic se primo egressum de tali figurato Inferno reuoluisse cum uisu ad alium polum anctarticum, ubi dicitur esse alia stella tramontana, oppositum directo huic nostro polo artico, in quo uult ostendere et denotare quod homo, ita uolens de malo ad bonum transire, debet primitus suum amorem uoluere ad oppositum mali, quod est ipsum bonum et uirtuosum esse, dicente Augustino in libro De Ciuitate Dei: Uirtutem nichil aliud esse quam ordinem amoris, et ibi se uidisse has quattuor stellas nunquam uisa nisi prime genti in quo secundario notat quomodo in tali statu bono et uirtuoso tali homini bene disposito quattuor uirtutes cardinales ut purgatorie premisse apparent disponentes animum ad ea que sunt ad finem supremum - ad quod respiciens Iob XXX° capitulo inquit: Loquendo tali ira bene disposito nosti per quam uiam spargitur lux; Idest uirtus, dicit Glosa ibi, et Iacobus, in sua prima Epistula dicens: Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, ubi dicit Glosa: Optimum uirtus et gratia est perfectum uero gloria - et sic merito in forma stellarum ducentium nauigantes ad portum eas ita describit hic et figurat auctor, scilicet prudentiam, iustitiam, temperantiam et fortitudinem. Et quia hec quattuor uirtutes morales secundum poetica figmenta in prima etate aurea Saturni in hoc mundo fuerunt et morabantur ut nimphe et uirgines quedam, et, adueniente secunda etate argentea Iouis prior in uitiis maculata, recesserunt hinc et ut stelle ad celum iuerunt - unde Ouidius in primo hoc tangens in persona iustitie ait: Uicta iacet pietas et Uirgo cede madentes / ultima celestum, terras Astrea reliquit, uocando iustitiam Astream, et per consequens alias eius dictas tres consocias ut astra et stellas ponit, et hoc tangit etiam iste autor infra in capitulo XXXI° dum inducit has ibi quattuor uirtutes sibi in Paradiso terrestri dicere: Noi siam qui nimphe e nel ciel siamo stelle - ideo dicit autor hic quod dicte uirtutes nunquam uise, idest cognite, effectualiter fuerunt nisi a prima gente, idest a dicta prima etate.
+
+Post hec auctor, ut ostendat quid adhuc etiam agere habeat talis bene dispositus homo cupiens ascendere hunc montem, hoc est deuenire ad dictum statum uirtutum, fingit se tertio reperire umbram Catonis Uticensis, ipsam umbram accipiendo hic sub tipo honestatis, et ab ipsa dirigi cum Uirgilio - idest cum ratione, que sit eius sequela, unde Anticlaudianus: Et ratio mensura boni quam semper adherens / felici gressu felix comitatur honestas - ac etiam instrui, ut dicit textus: nam sine preuia et precedente honestate non possumus dirigi ad dictas uirtutes, cum sit rarum quasi quidam introitus, nec tamen ualemus ad uisionem et cognitionem ipsius honestatis uenire nisi mediante lumine radiorum descendentem a dictis quattuor uirtutibus ut a stellis - et ad quod idem quedam Glosa in Decretis: Adhuc hos uersus ex ope celesti fit si quid habetur honesti et uenit a superis, uel agas bene uel mediteris - ut fingit modo hic auctor se habuisse notitiam mediante luce, idest amore dictarum uirtutum, habituato iam in eo - ad quod respiciens Seneca in eius librum De Formula Honestatis sic incohat dicendo: Quattuor uirtutum species multorum sententiis diffinite sunt, quibus humanus animus comptus ad honestatem uite possit accedere - et sic habent se dicte uirtutes et honestas uicissim et correlatiue, ut quia sorores, unde Tullius, in libro De Officiis ait: Uirtus et honestas nomina diuersa sunt, res autem subiecta prorsus eadem, unde Matheus Uendicinensis ad idem inquit: Nubere uirtuti uirtus letatur, honestas / gaudet honestatis comparis esse comes, et idem Seneca, De Beata Uita, ait ad idem: Nego quenquam iocunde, idest uirtuose, uiuere nisi simul et honeste uiuat, et Ysiderus in suo libro Ethymologiarum, diffiniendo ipsam honestatem ait: Honestus dicitur quis eo quod nichil habeat turpitudinis, subdendo: Nam quid est honestas nisi honor perpetuus et quasi honoris status? Unde et hominibus uirtuosis et honestis honor maximus exhibendus est, et Tullius, in prima rubrica De Officiis ad hoc etiam ait: Honestum est quod sua ui ad se nos allicit et sua dignitate nos trahit. Sunt autem dicti radii, moraliter loquendo, uibrati a dictis quattuor uirtutibus ut a stellis ita illuminantes nobis dictam honestatem, alie particulares uirtutes earum uirtutum cardinalium et dependentes ab eis, ut ecce a prudentia descendit ratio, intellectus, circumspectio, prouidentia, docilitas et cautio; a iustitia innocentia, amicitia, concordia, pietas, religio, affectus et humanitas; a temperantia modestia, uerecundia, abstinentia, castitas, honestas, moderatio, parcitas, sobrietas et pudicitia; a fortitudine magnanimitas, fiducia, constantia, securitas, magnificentia, tollerantia et firmitas secundum Macrobium. Item notandum est quod, ut scribit Augustinus in XIIII° De Ciuitate Dei, stoici phylosophi non credebant aliquid esse bonum nisi honestum, quod homines bonos facit, nec aliquid esse malum nisi inhonestum, per quod homines mali fiunt, inter quos iste Cato precipuus fuit in tali uirtute, unde Lucanus in secundo de eo loquendo ait: Iustitie cultor, rigidi seruator honesti, / in comune bonus; nullosque Catonis in actus / surrexit partemque tulit sibi nata uoluptas. Quo respecto puto Uirgilium finxisse eum iudicem in Elisio campo ubi ponit animas piorum, idest uirtuosorum, purgari, dicendo in UIII°: Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis, / secretosque pios, hijs dantem iura Catonem, quod non modicum aperit id quod de eo auctor hic tangit ficte, unde et Lucanus idem ait in UIIII°, in persona Labieni, rogatus ipsum Catonem in Lybiam ut peteret responsa a Ioue Ammone dicens: Nam cui crediderim superos arcana daturos / dicturosque magis quam sancto uera Catoni? / Certa tibi uita semper directa supernas / ad leges, et subdit: Tua pectora sacra / uoce reple; dure semper uirtutis amator / quere quid est uirtus et posce exemplar honesti, merito in persona sua et aliorum uolentium incohare iter ad hunc modum, idest ad dictum statum uirtutum, hunc Catonem et eius mores hic sibi assumit, primo ad ipsum honestandum, ut facere debet quilibet in hoc mundo intendens ad talia, ut docet Seneca Lucilium facere dicens: Aliquis uir bonus nobis eligendus est et ante oculos semper habendus, ut sic tanquam illo uidente faciamus. Elige itaque Catonem siue eum cuius uita tibi placuit et oratio: illum semper tibi ostende uel custodem uel exemplum. Opus est, inquam, aliquo, ad quem mores nostri se dirigant. Unde idem Seneca, in UIa epistula, ad hoc etiam inquit: Longum iter est per precepta, breue et efficax per exempla: Plato et Aristoteles et omnes in diuersum itura sapientium turba plus ex moribus quam uerbis Socratis traxit; Metrodorum, Hermacum et Polyenum magnos uiros non scola Epicuri, sed contubernium fecit. Inde auctor - ut alludat uerbis Lucani in secundo describentis ipsum Catonem, nutante Re Publica sua Romana dicendo: Ille nec horrificam sancto dimouit ab ore / cesariem duroque amisit gaudia uultu, / ut primum tolli feralia uiderat arma, / intonsos rigidam in fronte descendere crinos / passus erat mestamque genis increscere barbam - dicit hic de honesta pluma, idest barba et de capillis eius Catonis, ut dicit textus, et hoc dicit ut allegorice inferat quod honestum sit hominem se taliter gerere re publica sua male ducta. Post hec auctor inducit Uirgilium dicere respondendo dicto Catoni quomodo auctor nundum uiderat ultimum sero, idest nondum fuit in profundum uitiorum in hoc mundo, uel dicit ultimum sero, hic accipi pro morte corporali, licet ei sua culpa ualde fuerit propinquus: hoc dicit illo respectu quod, dum ipse Uirgilius ut ratio humana traxit dictum autorem ruentem iterum ad uitia, ut dicitur supra in Inferno, capitulo primo, de tali statu et ruina modicum uixisset in talibus uitiis quam mortuus non fuisset corporaliter, iuxta illud quod scribitur in Decretis, scilicet quod propter uitia et peccata minus peccator in uita durat corporali. Et Thomas in Summa De Uitiis et Uirtutibus ait: Et ipsam enim uitam homini conuertit peccatum in mortem, et hoc est quod dicitur in quadam Decretali de Penitentiis ita incohantem: Cum infirmitas corporalis nonnunquam ex peccato proueniat, dicente Domino languido quem sanauerat: *Uade et amplius noli peccare*, ut habetur ideo capitulo U°.
+
+Item inducit eum ad dicendum quomodo ipse auctor ibat querendo libertatem spiritualem, subaudi illam de qua ut ita Yeronimus dicens: Sola apud Deum libertas est non seruire peccatis, et Boetius in U°: Humanas animas liberiores quidem esse necesse est cum se in mentis diuine speculatione conseruant. Extrema uero est seruitus, cum uitiis dedite rationes propriam possessionem ceciderunt, propter quam talem libertatem equipollentem ille ipse Cato, sequendo illud uerbum Sallustii: Nemo bonus libertatem nisi cum anima simul amictat, se gladio in ciuitate Uticensi, idest barbara, interemit antequam uellet subesse Cesari. Et sic ibi reliquit uestem suam, idest corpus suum, quod in magna die iudicii resurgens erit ita clara, ut dicit textus hic; de qua duplici equipollente libertate ait Apostolus, Ad Romanos UII° dicens: Filii ergo Dei per gratiam, licet sit libera a spirituali seruitute peccati, non tamen a corporali qua dominis temporalibus sunt astricti. Item inducit eum ad dicendum dicte umbre Catonis quomodo ipse Uirgilius est in limbo dampnatus cum Martia, uxor olim ipsius Catonis, et dictam umbram ad respondendum, rogatam amore dicti Marcie, dicit quomodo, dum cum ipsa fuit in dicto loco Limbi, fecit quicquid uoluit dicta Martia, at nunc cum ipsa moretur ultra malum flumen Acherontis, et ipse Cato citra liberatus a dicto Limbo, plus non potest mouere eam propter legem tunc factam dum exiuit dictum locum, ut dicitur hic in textu. In quo passu autor intelligendus est non ut prima facie lictera sonat, cum dissonum esset rationi dicere et credere animam dicti Catonis ad Limbum descendisse et de ipso exisse per mortem Christi et uenisse ad hunc locum Purgatorii, cum Augustinus in primo De Ciuitate Dei improbet talem mortem Catonis occidendo se taliter ratione ibi assignata, ac etiam ex eo quod homicidium perpetrauit, item et hominem sine culpa occidit, item et quia tam uirum bonum interfecit et per consequens dampnatus rationabiliter esse debet; qua re auctor in hoc passu intelligi debet sub tali allegorica locutione hoc dicere, uidelicet ut ipse Cato non ut ipse, sed ut ipsa uirtus honestatis in eo hic figurata, ut supra dictum est, per ipsum autorem ante redemptionem Christi in ambage et tenebrositate fuerit, ut in Limbo quasi quodam infernali apud gentiles et paganos et alios infedeles, cum tales per honestatem solum intendebant ad finem amoris honesti, quem dicebant esse solum quod sine utilitate et fructu per se rationabiliter laudandum erat.
+
+Sub typo eius amoris honesti autor summit hic dictam Martiam, at post dictam redemptionem Christi dicta uirtus honestatis de dicta tenebrositate et cecitate hominum ut de quasi Limbo quodam exiuit et uenit ad hunc locum Purgatorii, idest deuenit ad tempus gratie, in quo homo se dirigit per dictam uirtutem honestatis ad karitatem ut eius effectiuum obiectum; per quam karitatem idem homo diligit Deum per se et proximum propter Deum ut ad Purgatorium quoddam. Ad propositum igitur dicta Martia, idest dictus amor honesti, non habet mouere Catonem, idest ipsam uirtutem honestatis, a dicta redemptione citra, sed karitas prelibata, quemadmodum anima dampnata non habet mouere animam saluatam, alludendo in hoc uerbis Luce XUI° capitulo, ibi dum dicitur quod inter dampnatos et saluos magnum chaos constitutum est, ut hii qui uoluerunt hinc transire ad illos non possit, neque inde transmeare. Nam dicit ibi Augustinus: Chaos, idest lex facta de non ueniendo animas dampnatorum ad saluatas et e contra, et hoc tangit autor dum dicit de lege tunc facta que resultat ex premissis uerbis; inde autor - motus forte per Beatum Bernardum ita scribente: Primum opus uirtutis est docere cum humilitate, item et per Gregorium dicentem: Qui sine humilitate uirtutes congregat, quasi puluerem in uentos portat; nam initium uirtutis humilitas est, item et per Ambrosium dicentem: Humilitas custos est uirtutis, et per Augustinum etiam dicentem: Humilitas est ex intuitu proprie conditionis et sui conditoris uoluntaria mentis inclinatio, que ita est nobis initium reparationis, sicut superbia, que sibi contrariatur, est initium dampnationis - fingit dictum Catonem sub dicto et figurato et mistico sensu monere Uirgilium, idest rationem, ut ipsum autorem cingat de aliquo iunco, hoc est ut habituet eum in uirtute humilitatis, sine qua etiam homo incohare non ualet iter ad uirtutes, ut dictum est hic superius modo, alludendo in hoc etiam illis uerbis Euangelicis Mathei UI°: Humiliatio tua in medio tui; idest in uentre, ut dicit Glosa ibi: Nam uoluit Deus uentrem esse ante nos ut homo semper uidere posset materiam sue humilitatis. Inde auctor, uolendo tangere quomodo homo uolens dirigi ad uirtuosa debet a uirtuosis hominibus, ut supra dictum est, eorum mores et dicta accipere, quibus acceptis nichilhominus idem mores in hijsdem uirtuosis resurgunt, dicit quomodo ille iuncus euulsus sic ibi per Uirgilium illico renatus fuit, ut dicit hic textus - sub allegoria credo illa qua Uirgilius, in UI°, dicendo de ramo aureo accepto per Eneam in simili figurato casu inquit: Hoc sibi pulcra suum ferri Proserpina munus / instituit. Primo auulso non deficit alter / aureus, et simili frondescit uirga metallo. Nam per exemplum Tullius incohando: Si uirtuosus, ut ipse ait in principio sui libri De Amicitia, non minuebat exempla uirtuosa in illo Sceuola, a quo multa notanda dicta et facta reportabat, ut ibi dicit, nec Cleantes in Zenone phylosopho nec predicti Plato et Aristotiles in Socrate, qui solum ex moribus eorum effecti sunt tales et tanti uiri, ut dicit Seneca in preallegata eius Epistola supra: Cum remaneret in eis sicut et ante erant et resurgerent, Inde etiam secutus autor Senecam in libro De Beneficiis dicentem: Non recipit sordidum uirtus amatorem, et Tullius dicentem in suo libro De Officiis: Honestus dicitur aliquis eo quod nichil habet turpitudinis, et Salamonem in Canticum dicentem: Unge caput tuum et faciem tuam laua, exponente ibi sic Glosa: *Facie*, idest mentem - inducit Uirgilium secundum mandatum Catonis ad lauandum eius faciem rore, idest mente eius ab omnibus reliquiis uitiorum, dum fuit, dicit hic textus, in loco ubi ros pugnat cum sole, subaudi et non cum uentis: uult enim dicere quod erat in loco infimo pratiuo in illa planitie et concauo, ut tangat de natura uentorum et roris, que est ut in locis altis magis uenti afflent quam in infimis, et ex hoc raro ros et pruina in montibus apparent, cum ibi solum cum uentis pugnent et ab eis destruantur ante diem, et sic ante ortum solis, et ita non pugnant earum humiditas et frigiditas cum siccitate et caliditate solis ibi, sed cum uentis, et sic amittunt ibi sua pugnam, idest suas uires cum eis et non cum sole; at cum ros est in infima terra herbifera ubi uenti modicum possunt, non ab eorum pugna ibi sed a pugna solis uincitur. Et hoc uult tangere auctor hic dicendo illud fuisse ubi ros pugnat cum sole tantummodo, cum in depresso loco plano ipse ros modicum ab oreza, idest a uentositate rarificetur, quasi includat quod tunc ibi ante ortum solis ut erat, Uirgilius ad ita lauandum eum potuit habuisse magnam copiam roris.
+
+{Già era il sole a lorizonte giunto.} Ad euidentiam eorum que in principio huius secundi capituli exordiendo auctor tangit continuando se ad proxime precedentia, notandum est quod orizon dicitur astrologice ille circulus qui ymaginatiue et abstracte cingit circumferentialiter globum terre, diuidendo nostrum emisperium ab alio sibi oppositum, idest nostram partem uisibilem celi seu aeris unde dicitur emisperium ab emi, quod est supremum et sperium, quod est celum seu aer - ut zona. Nam orizon dicitur quasi aeris zona, ut tangit iste auctor infra in Paradiso capitulo XXUIIII°, sic incipiendo: Quando ambedui gli figli di Latona, / coperti del Montone e de la Libra, / fanno de lorizonte insieme zona. Unde et Macrobius, diffiniens eum, ait etiam: Orizon est uelut quodam circulo designatus terminus celi, qui super terram uidetur. Item notandum est quod dictum nostrum emisperium de septentrione ad meridiem per quendam semicirculum resecatur, qui dicitur meridianus, ex eo quod uadat sol alte uel basse, dum tangit hunc semicirculum: meridies est, seu media dies artificialis, unde idem Macrobius, diffiniendo eum ait: Meridianus est circulus quem sol, cum super hominum uerticem uenerit, ipsum diem medium efficiendo designat. Item notandum est quod XXIIII° hore diei naturalis hic per quattuor proportiones dictum diem naturalem uoluunt; nam, dum sol est super flumine Gangis corrente in Occeanum in fine huius nostri Orientis ibi in suo meridiano puncto, principium diei, idest ortus solis, in ciuitate Ierusalem erit - que ponitur esse in medio huius nostre partis mundi quarte habitabilis, unde Augustinus, Super Psalterio, et Ysiderus in XIIII° Etymologiarum dicunt fore umbilicum habitabilis nostre regionis mundi et media nox in nostro occidente et principium noctis in medio alterius partis mundi - ubi auctor nunc fingit se fore iuxta dictum montem Purgatorii, et e contra dum media nox est in dicto nostro Oriente principium noctis erit in dicta ciuitate Ierusalem et dies medius in nostro occidenti et principium diei in dicto medio alterius partis mundi: quod totum hoc uult tangere iste auctor infra in capitulo XXUII° incipiendo: {Sì come quando i primi raggi uibra / là doue l suo factor lo sangue sparse, / cadendo in Ibero sotto laltra Libra}, et in Paradiso in capitulo XXX°, dum incipit ipsum dicendo: {Forse seimilia miglia di lontano / ne ferue lora sexta} etc. Nunc igitur ad propositum auctor, uolendo describere matutinalem horam in qua fingit sibi hic apparuisse hunc angelum de quo statim dicam, dicit quomodo iam sol deuenerat ad orizontem nostrum occidentalem, subaudi cuius meridianus circulus cooperit Ierusalem cum altiori puncto sue semicirculationis ut locum existentem in medio huius nostre partis mundi habitabilis, et per consequens sol tunc appropinquabat Orienti alterius partis mundi, et sic in eius medio, ubi auctor fingit se tunc fuisse, debebat esse iuxta diem in aurora, ut dicit textus hic: dicit quomodo tunc nox circuens in oppositum diei exibat de Gange flumine predicto, hoc est de dicto nostro oriente, cum Bilancibus, idest cum signo Libre opposito directe signo Arietis, in quo tunc sol erat secundum fictionem auctoris. Que lances, methaphorice loquendo, dicit auctor quod cadunt de manu noctis, cum ipsa nox incipit superare diem, quasi dicat quod dum dies in equinotio est duodecim horarum, et nox totidem, lances dicti signi Libre pares et eque sunt, et neutra cadit, idest neutra preponderat alteri - unde Lucanus, describens tale punctum temporis ait: Tempus erat, quo Libra pares examinat horas - sed cum nox incipit superare diem dicte lances cadunt sibi de manu, idest preponderant experte noctis.
+
+Post hoc auctor fingit sibi a longe apparuisse hunc angelum de quo hic dicitur in textu, quem describendo ponit ipsum in facie rubicundum, ut apparet stella Martis quam auctor hic comparatiue similat ei ut habetur in textu; inde dicit quod habebat alas albas et totum aliud dorsum, et in hoc alludit uerbis Mathei, scribentis ad finem eius Euangelii angelum stantem ad sepulcrum domini habuisse Aspectum ut fulgur et uestimenta ut nix, dicendo inde auctor quomodo dictus angelus uenit cum hac sua nauicula et quomodo stabat in puppim, ita quod nedum in essentia uera, ut ibi erat, sed etiam tantum descriptus, idest designatus lingua uel stilo, uisus, fuisset beatus, item et quomodo illi spiritus, uecti per eum, cantabant Psalmum illum: In exitu Israel de Egipto, inde quomodo, illis depositis, uelox recessit ipse angelus ut uenerat. Inde dicit quomodo in illo emisperio, iam sol ortus, undique sagitabat diem cum suis radiis, quos uocat hic auctor sagiptas comptas ipsius solis, idest sibi notas uel comptas, idest ornatas, alludens fictionibus poetarum describentium Apollinem, idest solem, cum arcu et pharetra, cum quibus dicit quod ibi signum Capricorni expulerat de illo meridiano: nam, cum sol tunc erat in signo Arietis et in equinotio ut tunc erat, et in quolibet emisperio, sex signa Zodiaci tunc etiam appareant, sequitur quod tunc ibi signum Aquarii erat in medio celi, idest in dicto circulo meridiano illius emisperii ut tertium signum ad Arietem, et dictum signum Capricorni extra dictum meridianum. Inde, ut tangat de natura anime separate, dicit quomodo amplexando ibi umbram Caselle, summi cantoris de Florentia quem fingit se ibi inuenisse, nichil solidum tangebat, sed tanquam ut aerem amplexatus tunc fuisset. Inde fingit Uirgilium in UI° contigisse Enee reperienti umbram Anchise sui patris dicens: *Da iungere dextras, / da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro*. / Sic memorans largo fletu simul ora rigabant. / Ter conatus ibi collo dare brachia circum; / ter frustra comprehensa manus effugit ymago, / par leuibus uentis uolucrique simillima somno. Non tamen credendum est quod anima sit uentus, ut Greci iam dixerunt, et ut simulat hic dictus poeta, ex eo quod ore trahentes aerem uiuere uideamur. Nam, ut dicit Ysiderus circa hoc: Multo prius gignitur anima quam concipi aer possit, cum in utero uiuant ante generationem corporis. Inde auctor, quasi admiratiue ex eo quod iam per aliquos annos dictus Casella iam mortuus fuerat, fingit se quesisse a dicta eius umbra quomodo sibi erat tanta terra ablata, idest tantum iter, quantum et ipse auctor et ipsa umbra tunc fecerant de uno et eodem loco ad illud quod iter dicta umbra facere debuisset dudum post eius mortem; qui respondit ut in textu habetur, ad notitiam cuius est aduertendum sub quo intellectu auctor hunc angelum accipiat primo et secundario. Et dicit quod hic primo allegorice ipsum accipit pro motu angelico illo qui trahit homines de Egypto, idest de seruitute peccatorum ad statum penitentie et purgationis per mare, idest per fluctus et amaritudines terrene purgationis et uoluptatis, ut tractus fuit populus Israel de seruitute pharaonis de Egypto in qua steterat per septuaginta annos, ut in libro Ester, et per mare rubrum, ut in Psalmo hic allegato dicitur. Circa quod ait Thomas: Quantum ad uim concupiscibilem, uiuendo quasi in mari rubro sumus, ubi uarii fluctus concupiscentie sibi inuicem succedunt, in quo fetor et salsedo est, cum uoluptas, ut aqua salsa maris sitim prouocet, non extinguit. Quantum uero ad uim rationalem sumus quasi in Egypto tenebrarum, ubi multis plagis percutimur sicut Egyptus percussus est. Ad hoc etiam Dionisius in suo libro De Gerarchiis ait: Angeli describuntur cum alis quia a contagione terrena penitus alieni sunt. Quare uide cur auctor dicat hunc angelum cum alis albescentibus huic inde sibi a longe cum tertia albedine, scilicet dictarum animarum, ut dicit textus, per mare ita trahere dictos spiritus canentes In exitu Israel de Egipto domus, et ducere eos ad hunc montem Purgatorii; et ex hoc dicitur humanum est peccare, angelicum abstinere, diabolicum perseuerare. Secundario accipit auctor hic hunc angelum in suo proprio esse, quasi uelit sentire quod angeli ut ministri Dei animas purgantes se in hoc mundo in abditis Idest in remotis receptaculis, ut ait Augustinus, ut scripsi supra super rubrica, sicut anima Pasquasii, ut etiam ait Gregorius in eius Dialogo, et ut scripsi supra, item super dicta rubrica huius secundi libri ducant ad uerum et uniuersale Purgatorium cito et tarde secundum exigentiam iustitie diuina, quod totum uidetur confirmare Psalmista dicens: Qui facit angelos suos spiritus et ministros suos. Tamen dicit dicta umbra quomodo tunc a tribus mensibus citra dictus angelus in suo proprio esse predicto accepit quascumque tales animas purgantes se in hoc mundo ut supra dixi et hoc requirentes ratione anni Iubilei, de quo dicitur in Leuitico capitulo ultimo qui annus remissionis et liberationis erat; nam in anno MCCC°, in quo auctor fingit se hec uidisse in medio mensis Martii, talis indulgentia facta fuit Rome et generale perdonum per Ecclesiam incipiens die Natalis Domini, et sic quasi iam tres menses lapsi tunc erant de dicto perdono, ut hic tangitur, unde ait dicta umbra quomodo eo quod erat tunc reuoluta ad faucem Tiberis, leuata a dicto angelo et delata illuc, quasi uelit nichilare auctor in hoc quod tulit generalis indulgentia romane Ecclesie etiam talibus animabus separatis purgantibus se in hoc mundo spiritualiter se uoluentibus ad eam, condolendo de earum tarda conuersione olim habita in earum uita, unde merentur tardare in hoc mundo ire ad uerum Purgatorium, et penitendo tunc uehementius de hoc, ut tunc contingit hic nobis aliis. Nam Yeronimus, scribens super dicto ultimo capitulo Leuitici ibi: Qui domum suam uel agrum Domino uouendo consecrauerit non potest eam redimere nisi siclo, quod continet uiginti obolos, usque ad iubileum, ait: In hoc docemur quod quicunque domum conscientie conuersationis per penitentiam Domino offerre atque pretio bonorum operum de uana conuersatione sue uite se ipsum redimere uoluerit, non potest hoc facere nisi siclo sanctuarii, idest nisi operibus penitentie Sacra Scriptura prefixis. Et, ut tangat quomodo sine directione sancte matris Ecclesie Catholice Romane et eius mandatorum et preceptorum nemo potest ire ad saluationem, cum sit et dicatur mater fidei et religionis dicta Ecclesia, ideo auctor fingit dictam umbram dicere quod ad dictam faucem Tiberis congregantur omnes qui non tendunt uersus flumen primum infernale dictum Acherontem. Ultimo auctor, ut tangat de prima causa que facit homines in hoc mundo tardos ad confessionem et penitudinem, ut est delectatio in cantu amatoriarum cantilenarum - ad quod Gregorius respiciens, corrigendo nos, inquit: Cum blanda uox queritur sobria uita deseritur, - fingit umbram Caselle ibi cecinisse: Amor che ne la mente me ragiona; que uerba fuerunt cuiusdam cantilene auctoris, et per cantilenam talem ipsam umbram et alios ibi audientes eam a dicto Catone fore depulsos et correptos sub typo uirtutis honestatis abominantis talia audire, ut dicit hic textus, ac etiam sonos insanos et mundanos, unde Thomas: Musica instrumenta timenda sunt: fingunt enim corda hominum et molliunt, et ideo secundum uerbum sapientium esse ut frangenda.
+
+{Auenga che la subitana fuga.} In hoc tertio capitulo usque ibi: {Intanto deuenimo a piè del monte}, auctor adhuc se continuat ad proxime precedentia hoc modo quod, dispersis illis spiritibus per dictum Catonem acceptum hic sub typo uirtutis honestatis, ut dicitur in precedenti capitulo, Uirgilius de tali casu ita a se ipso remorsus fuit, ut dicit textus; in quo auctor uult ostendere per Uirgilium in hoc passu hominem rationabilem et honestum, dignissime et pure conscientie, in hoc mundo uiuentem, pati ex modico defectu magnam remorsionem conscientialem. Unde scribitur in Decretis quod Bonarum mentium est etiam ibi culpam suam agnoscere ubi culpa non est, ita est quod id quod est ueniale peccatum in alijs hominibus, in perfectis, idest uirtuosis, est mortale, ut magis morsicatur a dentibus rationis et conscientie, subdendo auctor ad nostram moralitatem hic quomodo festiuitas siue festinantia ab omni nostro actu, puta incedendo, loquendo, comedendo et in alijs similibus, honestatem dismagat, idest disiungit et remouet. Unde Gratianus, uolens in hoc Episcopos et alios clericos doctrinare, inducendo Sallustium increpantem Catilinam de incessu suo modo cito modo tardo ita scribit in suo Decreto: Incessu autem debet sacerdos esse ornatus, ut grauitate itineris maturitatem mentis ostendat; inde compositio eius corporis, ut ait Augustinus, *Qualitatem indicat mentis*; unde Ystoriographus ille, scilicet dictus Sallustius in suo Catilinario, ait: *Cum eius*, scilicet dicti Catiline, *mutabilitatem describeret*, subdit, *Cuius conscientia excitata curis uastabat mentem incessus, modo citus modo tardus*, nec facit instantiam in hoc quod ait iste auctor infra in XUIII° capitulo, ubi uidetur festinationem commendare dicendo: Maria corse cum fretta a la montagna: nam non loquitur ibi de festinatione personali, sed potius de festinatione mentali et temporali. Nam, ut scribit Lucas, Euangelio capitulo primo, facta angelica annunciatione, et dicto per ipsam dominam nostram: *Ecce ancilla domini, fiat michi secundum uerbum tuum*, statim ipsa uirgo abijt in montanea cum festinatione, idest sine dilatione et interuallo temporis. Inde auctor fingit se cum umbra Uirgilii processisse uersus dictum montem Purgatorii, et quod ipse solus auctor cum persona sua ibi tantummodo faciebat umbram in terra de lumine solis et non anima Uirgilii; de quo subito timuit, ut dicit textus. Ex quo Uirgilius sumpsit causam dicendi ipsi auctori quomodo corpus nostrum animatum est opacum, idest non transparens sed umbriferum, et ex hoc dicit de corpore suo sepulto Neapoli, secundario ubi tunc erat uesperum, idest nox, seu principium eius, nam primo sepultum fertur Brundisii, ciuitatis Calabrie, unde pro epitaphio scriptum ibi est super eius sepulcro: Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope: Cecini pascua rura duces. Item dicit etiam quomodo anima eius, nunc a dicto corpore suo separata, est transparens ut sunt celi, aer, aqua et uitrum et alia corpora diafana. Dicitur enim diafanum a dia, quod est duo et fanos aparitio. Nam septem celi planetarum siue spere posite inter nos et firmamentum octaue spere non tollunt nobis aspectum nec impediunt dicte octaue spere seu stellati celi, ut patet ad sensum, unde Phylosophus in primo De Anima dicit Leucippum, alium phylosophum, tenuisse animam esse spera rotunda propter id quod maxime possunt penetrare per omne huius figure et respondendo Uirgilius cuidam tacite questioni qua posset dici quomodo ergo tales anime patiuntur ut res aeree et impalpabiles, dicit quomodo ad patiendum supplicia calida et gelida similia corpora idest talia corpora ut sunt anime et similia eis, ut sunt demones - illa uirtus disponit que non uult hominibus apparere quomodo hec agat, scilicet uirtus diuina. Ad hoc primum Augustinus in libro De Ortodoxa Fide sic ait: Angeli et omnes uirtutes celestes corporee sunt, et anime separate et demones, quod patet quia localiter circumscribuntur tamen hoc patet in anima, ut idem Augustinus ait in XXI° De Ciuitate Dei: Non est materialiter, ut est in corporibus materialibus, sed spiritualiter patitur ab igne Inferni et Purgatorii, ut ab instrumento diuine iustitie. Ad secundum, in eo quod dicit quod insipiens est qui extimat quod nostra ratio humana possit transcurrere uiam infinitam diuine sapientie, que substantialiter, ut dicit textus hic, est una in tribus personis. Quantum ad Trinitatem diuinam facit quod ait Augustinus in libro De Ciuitate Dei predicto dicens: In operibus Dei deficit ratio in corde et in sermone, et quod dicit Ecclesiasticus UIII°, ibi: Omnium operum Dei homo rationem reperire non potest, et quod ait Apostolus, Ad Romanos XI° capitulo, dicens: O altitudo diuitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprehensibilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uie eius, et quod ait Baruch propheta dicens in capitulo III°: Quis ascendit in celum et accipit sapientiam non est qui sciat uiam eius, ex quibus auctor in persona Uirgilii conclusiue circa hec subdit quod nos gens humana sumus, idest esse debeamus contenti huic coniunctioni causali quia circa predicta talia; que dictio quia importat, secundum Phylosophum in principio Methaphysice, scire effectum ignota causa, sed scire propter quid est scire effectum et causam, quasi dicat simus contenti uidere effectum in talibus sine impossibili uisione cause, arguendo per modum ab impossibile. Nam si, ut scribitur, Ypocras et Pictagoras induxerunt hanc legem discipulis suis, ut non essent ausi pro sententijs suis interrogare propter quid, sed esset eis pro ratione dicentis auctoritas, quanto magis auctoritas diuina pro ratione habenda est; et subdit Uirgilius hic: ergo si humana ratio scrutari potuisset et inuestigare primi nostri parentes non preuaricati fuissent precepta Dei, et per consequens non fuisset opus incarnationis uerbi diuini in Maria, ut dicit hic textus; ac etiam Aristotiles et Plato et alii magni phylosophi et poete dampnati in limbo Inferni preuidissent aduentum filij Dei et credidissent in Christum uenturum et sic saluati forent. De qua premissa passibilitate anime separate, et quomodo afficiatur tormentis Inferni et Purgatorii plene scribit Thomas in suo Contra Gentiles in X° capitulo, et ego plenius scribam infra in capitulo XXU° ubi de hoc uidetur.
+
+Post hec auctor uenit ad secundam partem presentis capituli, ubi primo tangit de repentibus rupibus existentibus inter Lericem et Turbiam ciuitates riparie Ianuensis. Inde, factis suis comparationibus que per se patent, fingit ibi se reperire illam turbam animarum de qua dicit textus, iuxta dictum montem uagando ita extra Purgatorium siue ripas dicti montis Purgatorii. Quas animas dicit esse illorum qui in hoc mundo uiuentes contempserunt sententias excomunicatorias contra eos latas et interdicta, tamen in fine contriti saluati sunt, et in pena talis contemptus dicit quod ita extra Purgatorium uagantur, siue extra dictas ripas et uagabuntur triginta annis pro omni anno quo uixerunt in tali contemptu et contumacia Ecclesie, accipiendo hic auctor tempus pro anno ut accepit Daniel scribendo in capitulo UII° de Antichristo, scilicet quod regnabat Per tempus et tempora et dimidium temporis, quod exponitur Per annum et annos et dimidium anni, et idem de mensibus et diebus talis contumacie intelligatur eadem ratione. Et sic tangit hic de illa secunda qualitate animarum de qua dixi supra super rubrica huius secundi libri, in qua maioritate pene contumacie uult auctor ad terrorem uiuentium in hoc mundo ne contempnant sententias excomunicationis ut plurimi faciunt, maxime potentes, sed respiciant Gregorium dicentem: Sententia Pastoris, siue iusta siue iniusta, timenda est; idest non ex superbia contempnenda, exponit Urbanus Papa in Decretis, Hoc ita aggrauare peccatum et contemptum et non sine causa; nam dicit Gratianus in Decretis quod Excommunicatio prius manauit ab ore Dei. Idem dicit Genesis secundo capitulo, excommunicando Adam ab esu ligni uite: Uidete ne forte summat de ligno uite etc., quod etiam terror potest elici in forma pene illate talibus contumacibus sacerdotum in Ueteri Testamento: Quicunque sacerdotibus non optemperauerit extra castra positus lapidabitur a populo aut gladio ceruice subiecta contemptum expiauit cruore. Ad quod ait Crysostomus etiam, Super Epistula ad Hebreos: *Nemo contempnat uincula ecclesiastica; non enim homo est qui ligat, sed Christus, qui hanc potestatem dedit sacerdotibus*, ut Mathei capitulo XUI° dicitur; item et Augustinus dicens: Omnis Christianus, qui a sacerdotibus excommunicatur Sathane traditur; item et Magister in IIII° Sententiarum dicens: Quoscunque ligant pastores, adhibentes clauem discretionis reorum meritis, ligantur et soluuntur apud Deum, qui iudicio diuino sententia sacerdotis approbatur. Nam qui meruerunt foris sunt apud Deum, qui non meruit non leditur, nisi contempnat. Et ad propositum adhuc dicte more quam trahunt anime talium hic uult alludere auctor cuidam Decreto dicente: Qui, iubente sacerdote, pro quacunque culpa ab Ecclesia exire contempserit, pro noxa contumelia tardius recipiatur ad ueniam. Inter quas umbras hic auctor fingit se reperisse umbram Manfredi, filii naturalis imperatoris Federici secundi, olim regis Sicilie et Apulie, qui cum Karulo bellando in prelio simul amisso dicto regno mortuus est, ut scripsi supra in Inferno in capitulo XXUIII°, qui ab Urbano papa priuatus fuit dicto regno et a Clemente papa IIIJ°, successore dicti Urbani, postea anathemizatus est, idest dampnatus est maiori et solempni excommunicatione, ex quo corpus enim mortuum et tumulatum iuxta terram Beneuentanam Apulie sub magna mora lapidum, ut dicit hic textus, fecit per episcopum Cosentie, ciuitatis dicte Apulie, deferri extra regnum Apulum extincto lumine, idest sine aliquibus cereis et candelis accensis, ut moris est exequiarum, et proici prope flumen Uiridem, dirimentem Apuliam a Campanea et a terris Patrimonii, quod totum dicit dictus spiritus Manfredi hic: si dictus Episcopus bene legisset in Deum hanc faciem, idest hanc partem iudicii et miserationis diuine quam sequuntur tales anime predictorum per contrictionem in fine uite conuertendo se ad ampla brachia Dei non recusantia recipere omnes reddeuntes ad ea non obstante tali maledictione excommunicatoria, illud quod fecit non fecisset; ad quod confirmandum facit quod ait Augustinus predictus recitatus in quodam Decreto dicens: Corripiantur a prepositis suis subditi correptionibus de karitate uenientibus pro culparum diuersitate diuersis, uel minoribus,uel amplioribus, quia et ipsa, que dampnatio nominatur, quam facit episcopalem iudicium, qua pena in Ecclesia nulla maior est, potest, si Deus uoluerit in correptionem saluberrimam cedere ac proficere. Neque enim scimus quid contingat sequenti die, aut ante finem uite huius de aliquo desperandum est? Aut contradici Deo potest ne respiciat, et det penitentiam, et, accepto sacrificio spiritus contribulati cordisque contriti, a reato quamuis iuste dampnationis absoluat, dampnatumque ipse non dampnet; qui dicit: conuertimini ad me et ego conuertar ad uos? Facit etiam ad propositum quod ait Ezechiel propheta XXXIII° capitulo, dicens: In quacumque hora peccator conuersus fuerit et ingemit ut uita uiuet et non morietur, et in quodam Decreto dicitur ad hoc etiam: Misericordie Dei mensura imponere non possumus, nec tempora diffinire, apud quem nullas patitur conuersio uenie moras. Ultimo rogat dictus spiritus auctorem ut reuelet Constantie, eius filie et uxori olim domini Petri regis Aragone, patris Iacobi regis Aragone et Federici regis Sicilie, filiorum dicti domini Petri, quomodo inuenit eum in illo loco et quod pro eo bene faciat, cum propitiationes hic facte per uiuentes multum ualeant animabus ibi existentibus, ut dicit textus hic. Ad quod facit quod ait Augustinus in Enchiridion dicens: *Neque negandum est defunctorum animas pietate suorum uiuentium releuari, cum pro illis sacrificium mediatoris offertur uel elemosine fiunt*, et in quodam Decreto ad idem dicitur: Quattuor modis anime defunctorum soluuntur: aut oblationibus sacerdotum, aut precibus sanctorum, aut carorum elemosinis, aut ieiunio cognatorum.
+
+{Quando per dilettanza o uer per doglia.} Ad euidentiorem intelligentiam horum uerborum et sequentium in presenti principio huius IIIIti capituli, que auctor continuando se adhuc ad proxime dicta prohemialiter quasi premisit, notandum est quod Thomas in prima parte eius Summe questio LXXUIa, recitat quod Quidam maximus phylosophus nomine Iacobus Syrius posuit in homine esse duas animas numero differentes: animalem scilicet, qua animatur corpus, sanguini immixtam, et aliam spiritualem que rationi ministrat; item etiam quod Plato tenuit in nobis esse tres animas per organa differentes, scilicet uegetatiuam siue nutritiuam in hepate, sensitiuam seu concupiscibilem in corde, et intellectiuam seu cognoscitiuam in cerebro. Quas erroneas opiniones ibidem Thomas improbat, et iste auctor infra in capitulo XXI°, ubi de hoc plene uidebis, unde in libro De Ecclesiasticis Dogmatibus dicitur: Neque duas animas esse dicimus in uno homine, sed dicimus unam et eandem esse animam in homine, que corpus sua societate uiuificat et semetipsam sua ratione disponit. Ita, quod non sit Socrates per aliam animam homo et per aliam animal, et ut uegetatiuum et sensitiuum non sint anime in nobis, ut dictum est, singulares, sed sint potius partes, idest potentie, nostre anime intellectiue, audi Phylosophum in primo De Anima dicentem: Amplius autem etsi non multe sint anime sed partes, etc., et in secundo inquit: Etiam potentias autem anime dicimus uegetatiuum, sensitiuum, appetitiuum, intellectiuum et motiuum secundum locum. Relinquitur ergo quod essentia anime non est eius potentia secundum actum in quantum est actus, et sic dicte potentie anime possunt dici medie inter substantiam et accidens, quasi ut proprietates naturales sint. Item sciendum est etiam ad propositum quod quedam operationes sunt siue uirtutes anime que exercentur sine organo et sensu, ut intelligere, uelle et ymaginari, et hec sunt in anima ut in subiecto; alie sunt que exercentur per organa corporalia ut uisus et auditus, et alie sensuales, et hec sunt in subiecto coniuncto et non in anima sola, unde Phylosophus in suo libro De Somno et Uigilia dicit quod Sentire non est proprium anime neque corporis, sed coniunctim. Modo auctor, ut ostendat quod nedum rationibus predictis, sed etiam experientia dicta oppinio de pluribus animabus falsa sit et reproba, fingit hic ita se iuisse, intentum et fixum ascultando uerba dicti spiritus Manfredi quod non perpendit quod sol per quinquaginta gradus processerat ibi comprehendentes tres horas et tertiam partem alterius hore, donec loquutus fuit cum eo, quod non contigisset si sensitiua potentia esset in nobis anima diuersa et separata ab intellectiua. Circa que singula premissa, auctor textualiter disserendo sic ait: quando ob delectationem aliquam uel dolorem comprehendentem aliquam nostram uirtutem, subaudi sensualem, puta uisum uel auditum, si anima nostra bene, idest intense, ad ipsam se copulet et liget, uidetur quod ad nullam aliam potentiam intentam amplius nisi ad illam, unde, se ipsum declarando, auctor subdit: ergo dum aliquid auditur uel uidetur quod in totum ad se teneat ipsam nostram animam, labitur tempus; nec perpendimus quod totum est contra dictum errorem platonicum de dictis pluribus animabus in nobis particulariter se habitantibus, ut iam supra dixi, et quia posset aliquis predictis sic obicere: *Nonne tota die ego et alii uidemus et audimus multa et diuersa et nichilominus perpendimus de aliis que fiunt et dicuntur circa nos?*, dicit auctor quod alia potentia est hec talis generalis et simplex qua anima ascultat et intelligit audiendo simpliciter et explicite non occupando ipsam totam animam, ab illa implicita et intensa que habet totam animam integram, ideoque subdit istam fore quasi ligatam et illam solutam. Et sicut hic tangit de tali intensa potentia auditiua, auctor hic ita de uisiua sic etiam intensa tangit infra in capitulo penultimo huius libri Purgatorii sic incipiendo illud: Tanto eran gli occhi mei fissi et attenti / a disbramarsi la decenne sete, / che gli altri sensi meran tutti spenti. Ad que etiam idem Thomas in Questionibus suis De Anima sic ait: Est enim in homine una anima tantum secundum substantiam, que est uegetatiua, sensitiua et rationalis, que dat corpori quidquid dat uegetatiua et sensitiua; hinc est quod cum operatio unius dictarum potentiarum fuerit intensa, impeditur alia operatio, et etiam quia est redundatio ab una potentia in aliam, quod non esset nisi omnes potentie in unam essentiam reducerentur.
+
+Post hoc auctor, dicto quomodo cum pedibus corporalibus descenditur laboriose in ciuitatem Noli existentem in Riparia Ianuensi, rupibus scopulosis circundata summis, et ascenditur in ciuitatem Sancti Lei positam in culmine cuiusdam singularis altissimi montis, idest in comitatu et territorio comitum de Montefeltro, et in summitate montis Bismantue positi in territorio regionis, item in summitate illius excelsi montis Apulie qui dicitur et uocatur Cacumen - de quo Lucanus in principio IIIti, scribendo recessum Pompei sic ait: Omnis in Yonios spectabat nauita fluctus; / solus ab Esperia non flexit lumina terra / Magnus, dum patrios portus, dum litora nunquam / ad uisum redditura suos tectumque cacumen / nubibus et dubios cernit uanescere montes - dicit qualiter non sic pedibus ascenditur ille mons Purgatorii, sed uolando cum alis snellis, idest agilibus et leuibus, grandis desiderii post conductum Uirgilii sibi dabat spem et lumen faciebat: quod totum in hoc passu allegorice seu tropologice, idest moraliter, dicit; nam, sicut in capitulo primo Inferno iam dixit, et ego ibi scripsi, auctor hunc montem accipit pro altitudine boni et felicitatis humane ad quam solum ascendimus cum alis, idest cum uirtutibus animi desiderantis illam, non cum pedibus corporalibus cum conductu recte rationis que in persona Uirgilii hic figuratur. Et hoc dicit inherendo uerbis Phylosophi dicentis in I° Ethicorum: Felicitas est operatio secundum uirtutem perfectam; et subdit ipse Phylosophus: Uirtutem dicimus humanam non eam que corpori, sed eam que anime; nam felicitatem operationem anime dicimus, et uirtutem predictam nichil aliud quam rectam rationem, per que hic amodo satis possunt esse aperta in suo integumento hec uerba auctoris. Inde etiam ut tropologice tangat auctor hic quod ait Glosa super illo uerbo euangelico Mathei: Iugum meum suaue est, dicens: Angusta uia est que ducit ad uitam, que non nisi angusto initio incipitur - dicit quomodo primus ascensus dicti montis erat strictus et artus, ut dicit textus. Et ex hoc etiam inferius in hoc capitulo inducit Uirgilium dicere sibi quomodo principium ascensus illius montis grauis erat et in processu leuis - in quo allegorice includit quod ait Seneca, Ad Lucilium dicens: Initium eundi ad uirtutes arduum est, quia hoc primum imbecillis et egre mentis est, formidare inexperta. Itaque cogenda est ut incipiat: deinde non est acerba - tangendo comparatiue auctor etiam hic de costa illius montis Purgatorii superba taliter, idest repente, magis quam lista, idest linea medii quadrantis ad eius centrum cuius figura est hec: Inde auctor, de orbitate terre uolens tangere et de circulis celi, astrologice fingit se respicientem uersus orientem illius alterius emisperii et partis mundi, uersus quem respiciendo homines solent iuuari, dicit hic auctor - unde Phylosophus in UIII° Physicorum inquit: Uirtus motoris celorum attribuitur parti orientali - percuti a sole super humero sinistro, de quo ammirando Uirgilius eum clarificat per hec subtilia uerba que sequuntur in textu precedenti; ad quorum intelligentiam prenotandum est quod in firmamento celi, quod dicimus et uocamus octauam speram stelliferam, est quidam circulus, matematica quadam ymaginatiua inspectione, qui totum motum uniuersi procedente a nono celo, ut a primo mobili, per medium equaliter diuidit, protractus de nostro oriente in occidentem. Et ex hoc auctor uocat eum hic medium circulum motus superni, et auctor Tractatus Spere uocat eum etiam ex hoc Cingulum primi motus ex eo quod cingit primum mobile, idest nonam speram, in duo equalia, eque distans a polis mundi, quorum unus, dictus Polus Articus Septentrionalis noster et Borealis semper hic nobis apparet; alius dictus Antarticus, quasi contra dictum Articum positus, nunquam nobis hic ostenditur: unde Uirgilius in sua Georgica, de hiis polis loquens, ait: Hic uertex nobis semper sublimis; at illum / sub pedibus Stix atra uidet Manesque profundi, qui duo poli duo puncta dicuntur stabilia in dicto firmamento et axem spere terminant, et ad illos uoluitur mundus, qui circulus premissus ita medians uniuersum motum appellatur equinoctialis comuniter, ex eo quod, dum sol transit per illum, quod est bis in anno, scilicet in principio Arietis et in principium Libre, est equinoctium in uniuersam terram, unde ab astrologis uocatur equator dictus circulus equinoctialis, ut dicit et tangit hic auctor, quia equat diem artificialem nocti; est etiam quidam circulus alius, Zodiacus connominatus, in ipso firmamento qui intersecat dictum equinoctialem, et intersecatur ab eodem in duas partes equales, una quarum declinat uersus septentrionem usque ad quendam alium circulum, dictum Tropico Cancri, alia uersus meridiem usque ad alium Tropicum Capricorni. Dicitur enim dictus circulus obliquus ita Zodiacus, a zoe, quod est uita beata secundum motum planetarum: sub illo est omnis uita in rebus inferioribus; unde Aristotiles, in libro De Generatione et Corruptione, uocat eum circulum obliquum, quia per accessum et recessum solis in eo fiunt generationes et corruptiones in rebus inferioribus. Et Uirgilius in sua Georgica ad hoc etiam sic ait: Et uia secta per ambas / obliquus qua se signorum uerteret ordo, et Lucanus in UIIII°: Deprehensum est hunc esse locum qua circulus alti / solstitium medium signorum percutit orbem. Item notandum est Uirgilium dicere in eius preallegato libro: Quinque tenent celum zone: quarum una corrusco / semper sole rubens et torrida semper ab igni; / quam circum extreme dextra leuaque trahuntur / cerulee, glacie concrete atque imbribus atris / has inter mediamque due mortalibus egris / munere concesse diuum etc. Sub quibus quinque zonis directo sunt quinque plage in terra, unde Ouidius: Totidemqe plage tellure premuntur, modo illa zona que est inter dictos duos tropicos, in cuius medio est linea equinoctialis, inhabitabilis est propter estum, unde dicitur torrida zona similiter et plaga sibi subiecta directo inhabitabilis est cum comprehendatur a dictis duobus tropicis, inter quos semper sol discurrit, et ab eis dictus circulus Zodiaci terminatur. Item alie due zone que circumscribuntur a circulo artico et a circulo antartico contra polos mundi inhabitabiles sunt propter frigora, et per consequens plage terre sibi supposite; alie uero due zone, quarum una est inter tropicum Cancri et circulum Articum, in qua sumus, et in cuius medio dicitur esse ciuitas Ierusalem, et alia que est inter tropicum Capricorni et circulum Antarticum habitabiles sunt, ut temperate a calido et frigido; cuius nostre dicte plage extremi habitatores uersus equinoctialem uidentur esse ultimi citra dictum tropicum Cancri Ethiopes - unde Lucanus: Ethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla / signiferi regione poli nisi poplite lapso / ultima curuati procederet ungula thauri / ac etiam Libici et horestis et carinam, unde idem Lucanus: Tunc furor extremos mouet romanus Horestes / carmanosque duces etc. - uersus septentrionem sunt illi de Scythia et morantes aput Ripheos montes, unde Uirgilius in Georgicis: Mundus, ut ad Scithiam Ripheasque arduus arces / consurgit, premitur Libie demersus in Austros. Modo dicit auctor Spere predictus quod illis quorum Zenit est in dicto tropico Cancri per unam horam est eis umbra perpendicularis, in qua parte, secundum Lucanum, uidetur esse Ciana ciuitas, toto alio tempore iaciunt umbram uersus septentrionem. Illis uero quorum Zenit est inter dictum tropicum Cancri, ultra quem sol nunquam procedit, et articum circulum, contingit quod sol in sempiternum non transit per Zenit capitis eorum, et illis umbra semper iacitur uersus sempemptrionem qualis est situs noster, et e conuerso in alia plaga ultra tropicum capricorni, ad quod respiciens etiam idem Lucanus, inquit: Et tibi quecumque es Libico gens igne directa, / in Noton umbra caditque, nobis exit in Arcton. Circa premissa scribit Ysiderus esse in Yndiam regionem bis fruentem in anno ubi radii solis perpendiculariter flectuntur in aliqua parte sui, et quod Articus in orizonte terre mouetur ita quod polus Antarticus uisibilis est illis, ex quo patet quod eorum habitatio in eorum parte transcendit primum climam, et sic subtiliter aduertendo umbra nostra a radiis solis semper est hic ad sinistram uersus septentrionem cum percutiamur a sole super humero dextro respicientes uersus Orientem nostrum; quod tangens Lucanus, in persona Arabum uenientium uersus Ytaliam, ait: Ignotum uobis, Arabes, uenistis in orbem / umbras mirati nemorum non ire sinistras. Hiis ita premissis, adhuc iterum ymaginari debemus quod omnia in hac nostra media parte mundi et celi directe diuersificantur, et contraria et opposita sunt hiis que in alia parte mundi et celi consistunt nobis deorsum; nam illa pars mundi que est hic nobis Oriens est ibi Occidens et e conuerso, et que est meridionalis hic nobis est ibi septentrionalis et e conuerso, item polus hic nobis septentrionalis et apparens, est ibi meridianus. Item, dum hic est dies ibi nox et e conuerso, item dum hic est estas ibi hiems et e conuerso, item dum hic nobis oritur sol inter nos et partem meridianam, ibi oritur inter dictum montem Purgatorii et aquilonem, ut refert auctor hic, idest inter hanc partem que nobis est septentrionalis, unde spirat uentus dictus aquilo, que ibi est meridionalis pars; et sic bene concluditur quod scribit hic auctor, scilicet quod sol oriens ibi percutiebat eum aspicientem uersus eius Orientem in humero sinistro, ita quod eius umbra fiebat ad dextram ut per contrarium fit hic, unde super eo quod ait Phylosophus in secundo Methaurorum, dicendo quod Nostra terra habitabilis similatur cuidam tympano, sic ait comentator hoc eodem respectu et ratione: Si sol aliquando esset inter nos et Septentrionem, fieret umbra nobis uersus Meridiem, idest oppositum solis et e conuerso. Ad id quod incidenter auctor hic tangit de Castore et Polluce et de Ursis, est aduertendum quod, secundum figmenta poetarum, Iupiter in forma cigni concubuit cum Leda, regina et uxor Tindari, regis de Grecia, de quo concubitu dicta Leda concepit unum ouum de quo nati sunt postea duo masculi gemelli, scilicet predicti Castor et Pollux fratres, quos Iupiter translatauit in illud signum celeste, quod inde ab eis dictum est signum Geminorum. Item est etiam aduertendum quod dictus Iupiter concubuit cum quadam alia muliere nomine Calistone, ex qua genuit filium quendam nomine Arcadam, quos Iuno, uxor dicti Ioui, irata de tali adulterio mutauit in ursas; Iupiter uero postea eos translatauit in duas constellationes positas in celo iuxta polum Articum nostrum seu plaustrum septentrionale. Modo dicit Uirgilius auctori quod si tunc sol ibi fuisset in dicto signo Geminorum, ubi finguntur esse dicti Castor et Polux, ipse autor in dicta sua ammiratione uidisset Zodiacum robechium, idest rotationem Zodiaci circuli adhuc magis uicinari Ursis, idest septentrionali nostre parti que meridiana est ibi (dicitur enim robechium Florentie rota molendini dentata); et quomodo hoc procedat dicit Uirgilius quod auctor apud dictum montem Purgatorii tunc existens ymaginetur montem Syon existentem inter ciuitatem Yerusalem esse super terra iunctum cum dicto monte Purgatorii et collectum ita quod habeant ambo unum orizontem et diuersa emisperia, et uidebit stratam Phetontis, idest circulum dicti Zodiaci per eum male decursum, ut plene scripsi ad ystoriam supra in Inferno in capitulo XUII°, esse ab uno latere Syon, quanto ab altero latere erit dicto alteri monti, et subdit hoc esse consequens tali ratione quia dictus circulus equator seu equinoctialis, qui semper remanet inter solem et uernum, idest inter septentrionem et meridiem, partitur, idest elongatur ab occulis illorum qui essent super dictum montem Purgatorii sub alio emisperio uersus partem septentrionalem illius partis mundi que nobis est meridiana, quando olim Ebrei habitantes Ierusalem et hodie illi etiam qui ibi manent ac etiam omnes habitantes in ista nostra quarta habitabili uident eum uersus calidam partem, idest uersus nostrum meridiem: que omnia ad bene intelligendum requirerent secum inspectionem spere materialis.
+
+Inde auctor, procedendo, uolens tangere de tertia qualitate animarum expectantium extra Purgatorium, illorum scilicet qui in hoc mundo propter negligentiam usque ad extremum distulerunt penitere et confiteri, fingit se has tales animas inuenire sedendo ad umbram, ut dicit textus - alludens in hoc illis uerbis Iuuenalis dicentis: Nos genus ignauum tecto gaudemus et umbra, in quo uitio Magna pars uite labitur, ut ait Seneca in prima Epistula, ideoque uocat negligentiam ibi turpissimam iacturam - inter quos fingit se ibi cognoscere umbram Biuilaque, hominis de curia de Florentia ita in actu pigro, ut dicit textus - alludens etiam illis uerbis Salamonis dicentis Prouerbiorum capitulo XXUI°: Abscondit piger manus sub ascellas nec ad os suum applicat eas inducendo etiam auctor dictam umbram dicere inter alia quomodo oratio non bone persone facta pro eis non auditur, adeo per illa uerba Iohannis capitulo UIIII° ubi dicitur: Scimus autem quod peccatores Deus non audit, sed qui uoluntate eius facit exaudit; ad idem Salamon, Prouerbiorum XU° capitulo, ait: Uictime impiorum abominabiles sunt Deo, uota iustorum placabilia, et Iacobus in sua Epistula capitulo U° etiam inquit: Multum enim ualet deprecatio iusti, exemplificans de Elia qui orando pluere fecit et cessare. Nam si is qui displicet, ut ait Gratianus in Decretis, ad intercedendum mittitur, irati animus ad deteriora prouocatur, sed opponitur contra hec, scilicet ut etiam orationes peccatorum audiantur a Deo, de quodam Decreto sumpto ex illis uerbis Osee prophete capitulo III° dicentis: Ipsi sacerdotes pro populo interpellant et peccata populi comedunt, quia suis precibus ea delent, qui, quanto digniores sunt, tanto facilius in necessitatibus, pro quibus clamant, exaudiunt, ubi Glosa dicit: Dicuntur comedere peccata populi qui de suis bonis substentari possunt, et tamen accipiunt de ecclesiasticis. Ad cuius solutionem Thomas De Aquino ita distinguit: Si peccator petit aliquid in quantum peccator, idest secundum desiderium peccati, non exauditur a Deo ex misericordia, sed quandoque exauditur ad uindictam, dum permictitur amplius ruere in peccatum, sed si oratio peccatoris procedit a bono desiderio, Deus exaudit eum non ex iustitia, quia talis non mereretur, sed ex pura misericordia, et secundum hanc distinctionem intelligi debet hic auctor loqui. Ultimo in fine huius capituli notandum est quod in fine Africe in Occidente est quedam regio que dicitur Mauritana, et alia extremior in parte occidentali predicta que dicitur Marochitana, ex qua uulgariter eius regnum et locus est dictus Morrocus, cui correspondent Setta et Sibilla ciuitates in extremo nostro occidentali in fine Yspanie; modo nunquam potest nox incipere cooperire nostram occidentalem partem, et per consequens dictum Morrocum, nisi sol sit in meridiano circulo alterius partis mundi et emisperii, ubi auctor tunc fingit se fuisse, sicut contrarium principium diei debet incipere esse in dicta occidentali nostra parte, cum meridies est in Yerusalem. Ad propositum igitur auctor, inducens Uirgilium ad sollicitandum ipsum ad iter, fingit eum sibi dicere: ueni amodo et propera, nam uides me tangere cum pede posito, hic in textu, inferius transposito meridianum circulum solis in cuius orizonte ibi orientali, et hic nobis occidentali iam nox cooperit Morrocum.
+
+{Io era già da quelle ombre partito.} In quinto capitulo isto auctor, continuando se prohemialiter, tangit quomodo moraliter homo directus ad eundum ad summitatem uirtutum per rationem non debet propter murmura personarum et alia accidentia sibi tale eius iter lentum facere. Nam, ut dicit, multiplicando cogitamen supra cogitamen in se homo, elongatur signum, idest propositum eius bonum, ab ipso, cum foga, que dicitur cursus sagipte metaphorice hic sumpta, se insollat, idest mollificat ita faciendo. Item secundo tangit quod ait Phylosophus in III° Rethoricorum dicens quod Natura intrinseca supplet defectus partium extrinsecarum, et ideo ex sanguine erubescentia nobis in uultu in iuuamen uerecundie causatur; Que uerecundia, ut ait idem Phylosophus in IIII° Ethicorum, In iuuenibus et mulieribus excusabilis est, sed non in senibus et studiosis; et ex hoc dicit hic auctor quod interdum reddit hominem dignum excusatione alicuius sui defectus, etsi non semper et non omnes. Post hoc auctor fingit se reperire umbras illorum qui in hoc mundo fuerunt tardi ad penitentiam et contrictionem in uiolenta finali morte, tamen, contriti, mortui sunt lumine gratie diuine penitendo se et parcendo suis occisoribus, tangendo comparatiue de uaporibus ignitis qui transcurrunt per aerem serenum in nocte, ut dicit hic textus, qui qualiter causentur et fiant dicam infra in XU° capitulo Paradisi; eodem modo tangit de nubibus quas maxime in mense Augusti, sole descendente ad occasum, ex eo quod impulse sunt tunc magis ab intenso calore, ut dicit Albumasar in suo Introductorio, igniti etiam uapores findunt inter quas umbras fingit auctor ibi se reperisse spiritum domini Iacobi de Cassero de Fano occisi uiolenter olim hoc modo: Nam, dum magna guerra olim esset inter comunem Bononie et marchionem Azzonem de Este, ciuitatis Ferrare et Mutine tunc dominum, occasione Castri Lazari et Sauignani Mutinensis districtus occupatorum per ipsum comunem Bononie, iste dominus Iacobus reperiit se fore potestatem dicte ciuitatis Bononie, in quo officio oportuit eum multa dicere et facere que dictus marchio iniuriosa sibi reputauit; quo officio dicte potestarie completo, dictus dominus Iacobus repatriauit: inde, tractu temporis electus potestas Mediolani, et acceptato illo officio dicte potestarie, et ad illud ire uolendo, uenit Uenetias, inde applicuit terre Oriaci, districtus Paduanorum - quos hic auctor uocat Antenores, ab Antenore Troiano fundatore Paduane ciuitatis - que terra Oriaci est super ripa Brente fluminis inter plantas Uenetorum et quandam uillulam paduanam que Mira dicitur, de qua hic in textu fit mentio. Qui, breuiter agressus in dicta uilla Oriaci a quampluribus assessinis dicti marchionis, fugiens ad paludes, intricatus a cannis et a brago, idest a ceno paludino, mortuus ibi est. Et hoc est quod dicit hic dictus spiritus quomodo uidit fieri ibi lacum de suo sanguine super quo corporaliter uiuebat, loquens ita auctor hic habito forte respectu ad quod ait Augustinus in suo libro Questionum dicens: Anima quia spiritus est in sicco habitare non potest, ideo in sanguine dicitur habitare. Item fingit auctor ibi etiam se reperire umbram Boncontis comitis de Monte Feltro occisi olim in conflictu dato per Florentinos Aretinis, cum quibus Aretinis dictus comes erat in contrata Casentini in loco dicto Campaldino iuxta flumen Arni et Archiani nascentis in Alpe montis Pruni supra heremum fratrum Camaldulensis ordinis in costa dicte Alpis et montis situatum, ut tangit hic textus, et quomodo, ut refert dictus spiritus, finiuit contritus ita quod anima eius subleuata est, et quomodo amisit uisum prius, inde loquelam moriendo, hoc dicens ut tangat contingentia nobis in morte, unde ad hoc, moriens, Camilla ait Anne, sorori sue, Uirgilio testante: Hactenus, Anna soror, potui: nunc uulnus acerbum / conficit, in tenebris nigrescunt omnia circum. Inde, ut tangat de natura et potentia demonis, fingit auctor dicere dictum spiritum quomodo ille demon, qui sciens interpretatur, bene nouit quomodo ad mediam regionem aeris uapor humidus ascendens reddit in aquam et pregnans aer, etiam ut subdit hic auctor, unde Phylosophus in libro De Generatione dicit quod Aqua fit ex aere cum ex condensationibus nubium generetur et sic aer per consequens conuertitur in pluuiam. Igitur, a Prato Magno monte usque ad iugum Alpis Falterone, qui montes sunt confines dicte uallis contrate Casentini, infecit aerem dictus demon, ut dicit textus, nebula - quam, secundum Ysiderum, ualles exalant humide; que nebula, cum serenitas est, yma petit, at cum nubila est, summa; ad quod ait Augustinus, in XUIII° De Ciuitate Dei: Spargere aquas altius difficile demonibus non est, quia acumine sensus ex celeritate motus accipiunt sepe potestantem ipsum aerem turbare, cum demones possint tantum quantum secreto omnipotentis arbitrio permictitur, et in libro De Natura Demonum: Ut aerei corporis sensum terrenorum corporum facile precedant; celeritate etiam propter aerei corporis superiorem mobilitatem, sic et in aere sibi notas nobis ignotas futuras preuident tempestates: ad hoc etiam Plato in Timeo ait: Inuisibilium diuinarum potestatum que demones nuncupantur, prestare rationem maius est opus quam ferre ualeat hominis ingenium - concludendo ultimo dictus spiritus quare de eius cadauere nunquam aliquid scitum fuit. Ultimo auctor dicit quomodo etiam ibi uidit umbram domine Pie de Tholomeis de Senis, uxoris olim domini Nelli De La Petra de Marictima, et dicentis quomodo occisa fuit a dicto suo uiro.
+
+{Quando si parte il gioco de la zara.} Auctor in hoc UI° capitulo, adhuc se continuando ad proxime supradicta, premissa prohemialiter hac sua comparatione de lusoribus, fingit postea in iam dicta turba animarum se uidisse umbram domini Benicase de Laterina, districtus Aretii ciuitatis, occisi per Ghinum de Tacco de Asinalonga, castro districto Senarum, depredatorem magnum, ex eo quod ut assessor in dicta ciuitate Senarum dictus dominus Benicasa quendam fratrem dicti Ghini propter eius malefitia condempnauit ad mortem; item umbram Guccii de Petramala de Aretio predicto qui, semel aggresso ab illis de Boscolis suis inimicis fugiens, necatus est in flumine Arni; item umbram Federici Nouelli, comitis de comitibus Guidonibus de Casentino, occisi in bello Campaldini, de quo dixi in precedenti capitulo; item umbram Contigini de Scornigianis de Pisis, occisi olim a magnatibus quibusdam Pisanis, cuius corpus ita occisum, dominus Marzuccus eius pater, tunc existens frater minor, cum aliis fratribus sui ordinis detulit sine ploratu ullo et conquestu ad sepeliendum tanquam magnanimus et uirtute fortitudinis fretus - secutus in hoc quod ait Chrysostomus Super Epistula ad Hebreos dicens: Lugere et lamentari eos, qui de hac uita decedunt, ex pusillanimitate contingit, item quod ait idem Apostolus, Ad Thessalonicenses capitulo IIII° dicens: De dormientibus nolo uos contristari sicut ceteri qui spem non habent de resurrectione, ut Sadducei, subdentem: qui ab hac uita recedunt, cum Psalmis tantummodo et psallentium uocibus debent ad sepulcrum deferri; nam cum continue in oratione dominica uoluntatem fieri postulamus Dei, cur peruersi de eo quod facit uel disponit conquerimur? Non obstat ad premissa si dicatur quod Dominus plorauit Lazarum in morte, ut legitur Iohanne XI° capitulo, quare, ut dicitur in quodam Decreto: Plorauit eum reuersurus iterum ad erumpnas huius seculi et miserias tantum, non propter eius mortem - item umbram comitis Ursi de comitibus Albertis, occisi olim ab illis de Ubaldinis, item et umbram domini Petri de la Broccia, olim baronis Lodoyci regis Francie, qui, ad instantiam regine, uxor dicti regis de domo Brabantie, occisus est. Modo ad sequentia sciendum est quod Uirgilius, in UI° Eneidos, finxit Eneam ductum a Sibylla per Infernum reperisse ibi umbram Palinurii, olim gubernatoris eius nauigii, rogantisque ipsum Eneam dicendo: *Da dexteram misero et tecum me tolle per undas, / sedibus ut saltem placidis in morte quiescam*. / Talia fatus erat, cepit tamen talia uates: / *Unde hec, Palinure, tibi tam dira cupido est? / desine fata Deum flecti sperare precando*, per que hec uerba ultima ipsius Uirgilii auctor hic, uidendo illas animas ita rogare ut rogetur per eis, quesiuit ab ipso Uirgilio, ut dicitur hic in textu, qui respondit ei iuxta illud distingue tempora et concordabis scripturas: nam tunc tempore per preces Deus non mouebatur, prout hodie post redemptionem filii sui mouetur; nunc tamen summitas iudicii eius flectitur si propter feruorem amoris et karitatis alicuius precantis Deus releuat uno momento aliquam animam de penis Purgatorii debentem in eis esse per mille annos, ut dicit textus hic, ad quod ait Petrus in sua Epistula capitulo IIII° dicens: Karitas operit multitudinem peccatorum.
+
+Inde auctor fingit se reperisse umbram domini Sordelli de Mantua, olim probissimi uiri et scripturati, qui ratione comunis patrie congratulatus est ita Uirgilio, ut dicit hic textus, ex quo auctor summit materiam digressiue exclamandi contra Ytalicos homines modernos rodentes se ad inuicem in qualibet ciuitate et loco ipsius Ytalie, que serua potest dici hodie, et non domina prouinciarum, ut erat olim, ut dicitur hic in textu, ratione sue libertatis usurpata per eius tirampnos. Item dicit et obicit quomodo nulla hodie pars ipsius Ytalie gaudet pace, que quantum sit desideranda audi Cassiodorum dicentem: Omni quippe regno desiderabilis est pax, in qua populi proficiunt, utilitas gentium custoditur. Hec est bonarum artium decora mater, facultates protendit et mores excolit; sed guerra per quam diuitias corpus et animam perdimus quelibet eius pars Ytalie uexatur.
+
+Item obicit etiam auctor in dicens: quid prodest si Iustinianus imperator tibi Ytalie frenum legum reaptauit, ut dicitur infra in Paradiso in capitulo UI°, postquam sella tua, idest sedes imperialis romana, caret sessore suo, idest imperatore? Quem dicit hic etiam auctor exclamando quod gens deberet affectare ibi sedere, attento eo quod habet in documento a Deo circa hoc: nam non satis indicauit homines in temporalibus imperatori subesse debere dum respondit: Que sunt Cesaris, reddantur Cesari, que sunt Dei reddantur Dei, ut Mathei XXII° capitulo habetur? item, et dum censum soluere uoluit in hoc mundo imperatori ut ceteri alii, ut legitur Mathei XUII° capitulo super quo ita ait Ambrosius: Magnum quidem est et spirituale documentum, quod Christiani uiri sublimioribus potestatibus docentur esse subiecti, ne quis constitutionem terreni regis putet esse soluendam. Si enim censum Filius Dei soluit, quis tu tantus es, qui putas non soluendum? item et cum locutus est ipse Deus ore Petri dicentis in sua Epistula: Estote subditi dominis uestris, siue regi quasi precellenti, siue ducibus tanquam ab eo missis, item ex ore Pauli dicentis, Ad Romanos XIII° capitulo: Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sunt, item et naturali exemplo, unde Gregorius, Ad Rusticum Monacum scribens, ait: In apibus princeps unus, et grues unam sequuntur ordine licterato: imperator unus. Inde auctor exclamando inuehit contra Albertum filium Rodulfi comitis de Ausburg de Alamania qui, electus imperator, ut fuit etiam dictus eius pater anno domini MCCLXXIIII°, et approbatus per Alexandrum papam decimum, sine benedictione tamen imperiali, nunquam descendere uoluit in Ytaliam ut etiam uoluit dictus eius pater, recepta pecunia immensa a dicto papa, restituensque Ecclesie prouinciam Romandiole et Marchie, quam ei donauerat Octo imperator. Et ex hoc dicit auctor hic quod, postquam accepit dictus Albertus dictam Ytaliam per predellam freni, idest per electionem acceptatam per ipsum imperium, noluit caualcare eam, idest noluit eam corrigere et regere ueniendo Romam, ex quo abinde citra omnes ciuitates Ytalie diuise sunt et partite in suis ciuibus, ut est Uerona ubi olim erat pars Montechia et pars comitum sancti Bonifatii, item Cremona, ubi Cappellecti erant una pars olim et Truncaciuffi alia, item Urbs Uetus ubi Phylipeschi sunt una pars et Monaldeschi alia, ut tangitur hic per auctorem, et de comitibus Sancte Flore de Marictima et de presura, idest oppressura nobilium, idest potentum Ytalicorum. Inde, more Gualfredi in sua Poetria dicentis: Si fas est accuso Deum etc., auctor exclamat ad Deum cur non respicit ad hec, saluo si hoc non est preparatio que in abisso, idest in profunditate temporis Dei consilii hoc faciat pro aliquo nostro bono, quod bonum siue consilium abissi Dei dicit hic auctor esse abscissum in totum ab omni nostro comprehendere, iuxta illud: Propter demerita subditorum disponitur a Deo uita rectorum, ut scribitur in quodam Decreto, et e contra itaque auctor subdit quomodo omnes ciuitates Ytalice plene sunt tyrampnis uel quasi: hoc dico quia licet alique ibi sint quoniam tyrampnizentur a singularibus tyrampnis, tyrampnizantur tamen alio diuerso modo; unde notandum est quod, secundum quod scribit Phylosophus in IIII° Rethoricorum: Quattuor sunt politice comitates seu ciuilitates, scilicet monarchia, democratia, oligarchia et aristocratia, quorum salubrior est monarchia, que est quando unus optimus principatur, ut est, siue esse debet, imperator. Nam dicitur Monarchia a monos, quod est unum et archos princeps; et hoc est quod ait idem Phylosophus, in XII° Metaphysice, dicens: Nec bonum pluralitas principatuum, unus ergo princeps, dicit, enim quod debet esse princeps optimus, habens scilicet curam de subditis eius ut de filiis, unde idem Phylosophus in UIII° Ethicorum dicit quod Omerus uocabat Iouem patrem eo quod ut pater debet regere, et Agamenonem pastorem, eo quod ut pastor oues ita ille subditos iuste custodiebat et regebat. Ac etiam debet esse princeps talis qualis erat Iustinianus, dum ita incohauit quendam eius Legem dicens: Nostre serenitatis sollicitudo remediis inuigilat subiectorum, nec cessamus inquirere si quid sit in nostra re publica corrigendum; ideo uoluntarios labores appetimus ut quietemus aliis preparemus, unde ad uniuersorum utilitatem pertinere perspeximus etc., cui tali monarchie contraria est tyrampnides singularis. Dicitur enim tyrampnus proprie qui in re publica non iure principatur; nam sicut regnum est rectus principatus, ita tyrampnides est peruersum dominium, ut habetur in IIII° et U° Politicorum per Aristotelem; et in UIII° Ethicorum dicit quod Tyrampnus se habet ad subditos ut dominus ad seruos, intendens ad proprium comodum, non autem ad pubblicum. Secundario est dicta alia ciuilitas uocata democratia, cuius tamen bona est quoniam forte distribuitur principatus et in qua plures mediocres dominantur, ut Florentie et in multis aliis ciuitatibus. Thomas uero de Aquino, super hoc scribendo in Ethicis, ait: In politiis corruptis non est amicitia nisi in democratia: in qua politia illi qui multis principantur intendunt ad comune bonum, in quantum uolut equari populares insignibus ad bonum popularium; oligarchia est quando honorabiles in aliqua ciuitate principantur, ut Uenetiis; ad hoc idem Thomas ait: Oligarchia non intendit ad bonum multitudinis neque ad bonum unius tantum, sed ad bonum paucorum; aristocratia est quando principatus etiam est paucorum non distribuentium bona ciuitatis secundum dignitatem, sed ea usurpant ditando se et amicos eorum, et sic de huiusmodi regiminibus secundario loqui intelligendus est auctor, tangendo ipse auctor hic etiam quomodo quilibet uilis homo, dummodo faciat se bene de aliqua dictarum partium, uidetur sibi ipsi esse ut ille probissimus Romanus Marcellus fuit qui, ut scribit Uirgilius in UI°, in singulari bello deuicit Uiridomarum Gallorum ducem, hostem Romanorum existentem. Ultimo auctor apostrophat ad ciuitatem Florentie, eam yronice commendando, idest per contrarium, ut habetur hic in textu dicens quomodo consilia indeliberate et properanter profert, contra Phylosophum dicentem in III° Ethicorum: Quod consilio preiudicatum est, eligibile est, et Callistum papam dicentem in quodam Decreto: Ponderet unusquisque sermones suos. Nos enim tempore indigemus, ut aliquid maturius agamus, ne precipitemus consilia et opera nostra, dicendo auctor quomodo etiam eius populus, scilicet Florentinus, subarcat se ad honera ab aliis recusata, hoc est preparat se; nam illa famula Florentie dicitur se subarcare que circinat sibi tunicam eleuatam iuxta cinturam causa expeditius purgandi domum uel aliud faciendi. Item dicit quomodo in prouisionibus suis excedit ciuitates illas duas grecas, scilicet Athenarum et Lacedemone, a quibus Romani antiquitus habuerunt duodecim tabulas legum et Ius scriptum et non scriptum, subdendo alia que per se satis patent.
+
+{Poscia che lacoglienze honeste e liete.} Adhuc auctor continuatiue in hoc UII° capitulo dicit inter alia quomodo dictus Sordellus, cognito Uirgilio et dicto quomodo erat gloria ipse Uirgilius Latinorum, et quomodo ostendit quicquid potest nostra lingua exprimere et uere - nam dicit Macrobius, Super Somnio Scipionis, quod ipse Uirgilius cuiuslibet discipline fuit expertus, et in libro De Saturnalibus dicit: Uirgilium diuino ingenio non humano fore loquutum, et subdit: Gloria Maronis talis est ut ex nullius laudibus crescat et ex nullius uituperationibus minuatur; item de ipso Uirgilio Ouidius loquens ait: Omnia cantauit diuino carmine Uates - et audito quomodo umbra dicti Uirgilii illuc uenerat de Inferno, et quomodo dampnata erat in Limbo, incepit dicere quomodo, adueniente nocte et occidente sole, ille mons Purgatorii inascensibilis erat, licet descensibilis foret errando circumcirca. In quo elici potest talis allegoria sub sensu anagogico, idest spirituali, tali: homo in hoc mundo ascendens ad altitudinem humane felicitatis, pro qua figuraliter hic mons summitur, non debet hoc uelle facere, si non uult deuiare, nisi sole idest nisi lumine sibi gratie et karitatis radiante; nam in non summe perfectis nonnunquam eclipsatur talis sol interpositione motuum et cogitaminum humanorum multorum, ita quod tunc melius est subsistendo emendare et componere animum quam contemplatiue uelle transcendere ad talem summitatem - et hoc per illa uerba Apostoli, XII° Ad Corinthios, quibus ipse uocat karitatem Excellentiorem uiam nostram, dicitur in quodam Decreto, De Penitentiis: Sicut sine uia nullus potest peruenire quo tendit, ita sine karitate, que uia dicta est, non ambulare possunt homines, sed errare uel uult auctorem dicere hoc sub tropologico sensu, idest morali, illo quo dicit Seneca in IIIa Epistula Ad Lucilium quod uirtuosum est, et morale per consequens, non semper quiescere, et non semper agere, unde hec inquit: Permiscenda sunt, et quiescenti agendum est et agenti quiescendum; cum natura rerum delibera: ipsa tibi dicet se et diem fecisse et noctem.
+
+Inde auctor fingit se cum Uirgilio duci ab ista umbra domini Sordelli per quendam callem schembum, idest globosum, mouentem ultra quam ad medium dicti montis suum lembum, idest suum reuolutum sinum et concauitatem, ad uidendum umbras illorum qui in hoc mundo propter sua magna regna et offitia tardi fuere ad ueniendum ad penitentiam et contrictionem, et quia in uiriditate fame eorum memoranda probitas in hoc mundo adhuc uiget, fingit auctor ipsorum umbras hic esse sic in herbis et floribus, ut dicit textus, tangendo de cocco, rubeo colore, illo de quo in Apocalipsi dicitur: Ue ciuitati colorata purpura bisso et cocco, et dicit ibi auctor se uidisse umbram Rodulfi imperatoris, negligentis olim, post electionem imperialem de se factam, ad Ytaliam uenire et Rome coronari, de quo etiam dixi in precedenti proximo capitulo. Item umbram Octacheri, olim regis Bohemie, per quam Bohemiam currit Albis, fluuius magnus colligens omnes aquas eius et ducens illas in mare, ut dicitur hic in textu, de quo flumine ut famoso faciens Lucanus mentionem ait in secundo: Fundit ab extremo flauos aquilone Sueuos / Albis etc. Cui Octachero successit in regno, non in probitate, Uincislaus eius filius, ut tangit hic auctor; item umbra regis Phylippi nasecti, filii Lodoyci regis Francie canonizati olim in sanctum, qui Phylippus, secundum quod fertur, paruulum nasum habuit, unde auctor uocat eum hic nasectum, et ita etiam uocatus fuit ab aliis. Item sciendum est quod iste dictus Phylippus cum exercitu potentissimo inuasit regnum Aragone, tandem ibi ab Aragonesi rege positus est in conflictu et fuga, et mortuus est apud terram Perpignani, territorii Catalonie, et hoc uult tangere hic auctor dicendo dictum Phylippum mortuum fore fugiendo et deflorando lilium, signum armature regni Francie, subaudi ignominia. Item umbram Tebaldi, olim regis Nauarre; et quia tempore quo auctor fingit se hic uidisse, Phylippus pulcerrimus corpore (ideo cognominabatur Bellus), filius supradicti Phylippi et generus dicti Tebaldi, ut rex Francie multa opera mala et turpia faciebat que recitabo infra in capitulo XX°, ideo fingit hos duos spiritus ita hic tristari auctor, ut dicit textus. Item umbram domini Petri, olim regis Aragone, item uirtute et probitate clarissimi, quem auctor uocat hic membrutum, et quem fingit canere simul cum umbra Karuli, olim regis Apulie, quem denominat a masculo naso, idest a magno; qui dominus Petrus tres habuit filios, scilicet Anfusium, in uirtute similem sibi si uixisset, nam in iuuenili etate mortuus est, et iste est ille iuuenculus quem auctor fingit hic sedere post dictum eius patrem, dicendo quomodo si successisset in regno dicto eius patri, ualor ibat de uase in uas, iuxta Phylosophum dicentem in quinto Ethicorum quod Principatus uirum ostendit. Item dicit quomodo alii duo filii dicti domini Petri, scilicet Iacobus et Federicus, successerunt sibi in regnis Aragone et Sicilie, non tamen in probitate; ex quo subdit auctor quomodo humana probitas paterna raro propagatur in ramis, idest in filiis, ratione hic in textu assignata, dicendo hic etiam auctor idem contigisse dicto Karulo in eius filiis per illa uerba quod sicut Constantia, uxor dicti domini Petri, magis potuit iactare se de dicto suo uiro quam Beatrix et Margarita eius nurus et uxores dictorum Iacobi et Federici, ita uxor dicti Karuli de suis nuribus. Item uidit ibi umbram Henrici regis Anglie qui in suis ramis, idest in suis filiis, ut dicit hic auctor, magis fortunatus est; item umbram Guillelmi marchionis de Monferrato qui, habita longa guerra cum illis de Alexandria, demum captus est ab eis et in eorum carceribus mortuus est; ex quo homines de Monferrato predicto et illi de Canauese, territorio etiam dicti marchionis, adhuc plorant, idest adhuc dolent hoc reminiscendo, ut dicit auctor in fine.
+
+{Era già hora che uolgie il desio.} In hoc octauo capitulo adhuc auctor, etiam se continuando ad proxime precedentia, uolens dicere quomodo tunc ibi erat ultima hora diei, circumloquendo tangit quod naturaliter contingit nauigantibus prima die eorum nauigationis in tali hora. Nam tunc, ut plurimum recordantur de dimissis amicis ita de recenti, non sine tenero motu amoris et caritatis, adeo quod uellent tunc ita redire sicut abeunt, et hoc est quod dicit hic auctor, scilicet quod talis hora uoluit eorum desiderium, idemque dicens etiam contingere peregrinantibus terram, dum, prima die sui itineris, in tali hora audiuit procul aliquam squillam, idest aliquam campanulam ad complectorium pulsatam.
+
+Post hoc auctor, cum superficialiter ad licteram finxerit in precedenti capitulo has animas canere Salue Regina, nunc, ita ut dicit hic textus, fingit eas, completa dicta oratione, siluisse, et unam earum surrexisse et cum plausu manus silentium petisse, alludendo in hoc auctor illis uerbis Ouidii loquentis de Ioue uolente orare in concilio Celicolarum dicentis: Qui postquam uoce manuque / murmura compressit tenuere silentia cuncti, et incepisse inde canere et alias cum ea similiter subsequenter illum ymnum Ambrosii quem ecclesia canit in complectorio, hunc uidelicet: Te lucis ante terminum / rerum creator, poscimus, ut solita clementia / sis presul ad custodiam. / Procul recedent somnia / et noctium phantasmata, / hostem nostrumque comprime / ne polluantur corpora. Et hec dicit causas animas orasse uersus orientem, ut sequatur auctor Salamonem in hoc dicentem: Mane ad solem orabis, et Psalmista dicentem: Psallite Deo quod ascendit celum celi ad Orientem; item etiam quod legitur de Danielis in captiuitate Babylonica orante uersus Orientem: tamen, quia Deus ubique est, ad omnem partem orare possumus, ad quod Apostolus respiciens scripsit Ad Timoteum capitulo II° dicens: Uolo uiros orare in omni loco leuantes puras manus etc.
+
+Inde dicit auctor quomodo hii duo angeli descenderunt de gremio Marie ita uirides et cum capitibus flauis, sed in facie ita lucentes quod uisus auctoris deficiebat in eos respiciendo tanquam uirtus, subaudi uisiua, que ad nimium confunditur - tangens in hoc quod ait Phylosophus in secundo De Anima, dicens quod Excellentia sensibilium corrumpit sensum - dicendo quomodo uenerunt et fugauerunt hunc serpentem, ut per se patet in textu; qui, ad licteram sic intelligendo, falsum diceremus, sentiendo has animas separatas et ad Purgatorium ductas orare ne temptatione diabolica uexarentur, cum dicat Thomas in suo Contra Gentiles quod anime in Purgatorio existentes sint in uoluntate immutabiles, ac etiam iste auctor idem hoc dicit infra in hoc libro Purgatorii in capitulo XI° et in capitulo XXUI°, ideoque auctor hic suadet ut lector in hoc passu bene, idest perspicaciter, acuat oculum intellectus, subaudi ad uerum, idest ad ueram intentionem ipsius auctoris uelatam sub allegorico sensu ut a uelo, quodammodo allegando quod dicta eius allegorica intentio est ita transparens ut subtile uelum quod penetrari intus faciliter potest, quasi uelit dicere auctor quod hec que in presenti capitulo figuraliter et mistice narrat, potius sub anagogico sensu, idest spirituali, quam sub tropologico, idest sub morali recitat. Nam, homo scribens aliqua moraliter non debet hoc facere subtilibus transumptionibus et figurationibus, sed grossis, ut egit Esopus in suis Fabulis ostendens hoc dum dixit: Et nucleum celat arida testa bonum, accipiendo nucleum pro uero integumento incluso in sua grossa allegoria, ut in testa nucis; quod quidem fieri docet nos Phylosophus in I° Ethicorum, dum ibi sic ait circa morale negotium: Amabile est de talibus et ex talibus dicentes grosse et figuraliter ueritatem ostendere, et de hiis que ut frequentius et ex talibus dicentes talia et concludere, ubi comentator, scilicet Thomas de Acquino, super hiis uerbis sic inquit: Et ideo rationes subtiles magis illuminant intellectum, superficiales uero et grosse magis mouent et inflammant affectum. Namque in scientiis speculatiuis, ubi principaliter queritur illuminatio intellectus, ut est in nostro proposito hic, procedendum est demonstratiue et subtiliter, at in negotio morali non queritur nisi certitudo uoluntatis et ut boni fiamus, et secundum hoc ita hec lictera exponatur: o lector, acuas hic bene uisum tui intellectus; nam si bene acues speculatiue, integumentum presentis allegorie tibi patebit tanquam subtiliter et apparenter indicatum; uel forte auctor hec dixit hoc alio respectu, scilicet quod si allegoria hec et quelibet alia est ut uelum subtile et transparens, citius potest animus legentis ad uarios et multiplices intellectus trahi preter uerum; quam si fuerit grossa, ad quod facit quod ait Gregorius in primo suo libro Moralium, dicens: Aliquando autem qui uerba accipere ystorie iuxta licteram negligit oblatum sibi lumen ueritatis abscondit, cum que laboriose inueniri in eis aliquid intrinsecus appetit, hoc, quod foris absque difficultate assequi poterat; amictit igitur ad propositum dictum inclusum uerum de quo sermo est hic erit hoc, scilicet quod quicquid ipse autor dicit de hiis animabus in tali hora ita orantibus et canentibus reducatur ad homines in hoc mundo uiuentes spiritualiter Deo seruiendo, et quodammodo se purgando a malis comissis, quorum moris est in tali hora orando canere et iubilare in deprecationem et laudem Dei et Uirginis eius matris in consortio plurium hominum, ut faciunt Florentie canentes in sero in laudes Domine nostre Uirginis Marie ut pro nobis interueniat, ut in multis etiam locis aliis uidemus fieri. Et in hoc uenit auctor et eius materiam ampliandam, ut tangit et tractat de effectu orationis, que secundum Ysiderum interpretatur quasi oris ratio. Item dicitur oratio, secundum Damascenum, ascensus intellectus in Deum, et ex hoc auctor fingit hic has animas ita manus et occulos ad celum, idest ad Deum, eleuare - unde Ciprianus ad hoc sic ait: Quando stamus ad orationem uigilare et incumbere ad preces toto corde debemus, ut cogitatio hominis carnalis et secularis abscedat. Claudatur contra aduersarium pectus et soli Deo pateat, nec ad se hostem Dei tempore orationis uenire patiatur - et, licet particularis et singularis oratio in occulto fieri debeat, iuxta illud Mathei UI° dicentis: Cum oraueris intra in cubiculum tuum et, clauso hostio, ora patrem tuum in abscondito etc., tamen iste premissus modus orandi pluribus simul congregatis canendo patenter fit et commendatur, de quo Psalmista inquit: Uoce mea ad dominum deprecatus sum; de quo modo orandi forte etiam ait Dominus discipulis eius dicendo, Mathei XUIII°: Dico uobis quod si duo ex uobis conuenerint in terram in nomine meo de omni re quam petieritis, continget uobis, etsi non fiat quod petitur, iuxta Bernardum dicentem Deum dare quod sic petitur aut quod nouit esse utilius, et inde in capitulo XUIII° ait ad idem sic etiam Dominus: Ubicunque duo uel tres in nomine meo fuerint collecti, ego sum cum eis. Inde auctor, uolens tangere de effectu talis premisse orationis, qui est ut, mediantibus angelis, tales prefati uiri spirituales defendant se contra insultus et temptationes demonicas maxime nocturno tempore nos aggredientes, et quo Dominus suadebat discipulis suis dicendo: Uigilate et orate ne intretis in temptationem: spiritus quidem promptus est - scilicet dyabolus, nam, ut ait Gregorius: Assidua temptatione temptat homines ut saltem tedio uincat - caro uero infirma, in quibus uerbis ostendit duo hec remedia fore contra temptationem, scilicet uigilatio cum corde, et oratio cum ore. Ad hoc inquit ita Augustinus in libro De Perseuerantia: Homo in hac uita, quantumcunque perfectus, habet orare ut diuina uirtute perseueret in perfectione, cum ad hoc uirtus propria non sufficiat; nam, ut ait Yeronimus: In temptationem intrat qui orare negligit, sed, ut idem Gregorius ait in Moralibus: Qui dat temptatori potestatem, ipse temptato dat misericordiam. Subsequenter tangit hic auctor de istis duobus angelis cum duobus spatis igneis fugasse ita hunc serpentem, idest dyabolum temptaturum truncis cuspidibus, ut dicit textus, ut denotet in hoc quod non sunt angelica subsidia nobis ad occisionem demonum, sed ad tuitionem; ad quod ait Thomas in prima parte questio CXIIIIa sic: Angeli contra impugnationem demonum nobiscum sunt et, ut non sit inequalis conditio pugne fit ex parte hominis recompensatio, primo per adiutorium diuine Gratie, secundo per custodiam angelorum, quos angeli singuli singulos habent in custodiam, ut per eos ducantur ad uitam ecternam, et incitentur ad bene operandum, et muniantur contra insidias ipsorum demonum. Ad hoc etiam Bernardus, super illis uerbis Ysaie: Super muros tuos, Yerusalem, constitui custodes, ait: Benignus es, Domine, qui non es contentus nostrorum murorum, sed custodiam angelicam nobis ponis; item et Yeronimus, Super Matheo: Magna, inquit, est dignitas animarum, ut unaqueque habeat ab ortu in custodiam sui angelum delegatum, scilicet bonum subaudi, et etiam malum; unde in libro De Proprietate Rerum dicitur: Sicut bonus angelus hominibus datur ad subsidium et conseruationem, sic malus angelus datus est ad probationem. Quibus auctoritatibus satis potest comprendi allegorica intentio auctoris circa hos angelos, circa uero eorum dictas uirides alas, in quarum tali colore spes figuratur, potest elici etiam intentio allegorica eius, inspectis uerbis Ysideri, Etymologiarum, dicentis: Angeli pinguntur cum alis ut celeris eorum cursus significetur, quorum unicuique attributa sua diuersa officia sunt et presunt locis et hominibus, unde Propheta ait: Angelus princeps regis Persarum restitit michi. Circa allegoriam dictarum eorum spatarum facit quod ait Dionisios in suo libro Hyerarchiarum, dicens: Angeli tela et gladios dicuntur portare ex eo quod uirtute sibi tradita demonum conamina destruunt et debellant; pro affocato colore ipsarum dictarum spatarum accipi debet incendium illatum demonibus a dicta uirtute orationis, unde ait Augustinus: Oratio est menti presidium, aduersario incendium, angelis solatium, et Deo gratissimum sacrifitium, cum etiam dicat Yeronimus, Super Matheo XUII° capitulo: Hoc genus demonorum non eicitur nisi oratione. Inde, ad id quod dicit quomodo dictus serpens, qui ut iam dixi per motu diabolice temptationis hic ponitur, ita uoluebat ad dorsum lingendo caput et faciem humanam - secundum Bedam dicentem: Ita factum fuisse serpentem decipientem cauda, de quo dicitur Genesis capitulo III°; et in Ecclesiastico XXI° capitulo ibi: Quasi a facie colubri fuge peccatum. Ad quod etiam ait Petrus in sua Epistula dicens: Sobrii estote et uigilate, quia aduersarius uester dyabolus tanquam leo et serpens circuit querens quem deuoret tangit, seu tangere uult, allegorice auctor de suggestione dyaboli intendentis se reddere et facere placibilem ubi est deformis, in quo Gregorius in I° Moralium ita ait: Cum antiquus hostis nec in exordio intentionis ferit neque in itinere actionis intercepit duriores in fine laqueos tendit; ad quod respiciens Propheta inquit: Ipsi calcaneum meum obseruabant, nam, cum calcaneum sic finis corporis, per illud terminus signatur actionis, et sit finem uitiare desiderat, unde eidem serpenti dicitur: Ipsa tuum obseruabit caput, et tu eius calcaneum. Caput serpentis oberuare est initia subgestionis eius aspicere et manu sollicite considerationis a cordis aditu funditus extirpare, quia tamen cum ab initio deprehenditur, percutere calcaneum molitur quia, si suggestione prima non percutit, intentionem decipere in finem tendit, et iam semel cor in intentione corrumpitur, sequentis actionis medietas et terminus ab hoste callido secure possidetur; dicens inter hec auctor quomodo in tali hora uidit in tali loco tres stellas in illo polo, idest in illo septentrionem, eleuatas et subrogatas in locum illarum quattuor quas uiderat ibi in mane, in quo uult ostendere allegorice quod, licet in principio ascensionis huius montis, quod pro felicitate humana figuraliter ponitur, quattuor uirtutes cardinales hominibus ad talem directionem in principio expediant - unde Seneca, De Formula Honestatis, dicit quod hiis uirtutibus animus comitatus potest ad honestatem uite accedere, in qua dicta felicitas consistit - tamen in processu necessarium est ut superueniant tres ille theologice uirtutes - de quibus Apostolus, Ad Corinthios primo capitulo XIII° ait dicens: Nunc manet fides, spes et karitas; Hiis scientia et phylosophia militat, dicit ibi Glosa Augustini - pro quibus hec tres stelle ponuntur hic, et sic in hoc quasi alludere uult auctor illis uerbis Psalmiste, dum dicit: Ambulabant de uirtute in uirtutem.
+
+Hiis expeditis, ueniamus ad duo que hic textualiter tanguntur: fingit enim hic auctor primo se reperire umbram domini Nini de Uicecomitibus de Pisis, olim iudicis iudicatus Gallure insule Sardinee et mariti domine Beatricis de Este, ex qua genuit filiam quendam nomine Iohannam, de qua hic fit mentio. Quo mortuo, dicta eius uxor uidua nupsit domino Galeassio de Uicecomitibus de Mediolano, ex quo increpat illam per hec uerba dicti sui uiri primi, ut dicit textus hic, sequendo uerba Apostoli dicentis Ad Timotheum sic: Adolescentiores autem uiduas deuita; cum enim luxuriate fuerint, in Christo nubere uolunt; habentes dampnationem, quia primam fidem irritam fecerunt, et sic arguit hic dicta umbra dicti olim sui uiri; plus amore non diligi ab ea, iuxta illud Ouidii, De Remedio Amoris: Successore nouo tollitur omnis amor, arguendo etiam dicta umbra contra dictam eius uxorem quomodo honorabilius erat ei sepelliri ut eius uxor in sepulcro picto cum gallo, signo armature dicte dignitatis iudicatis Gallure, quam in sepulcro picto uipera, signo armature dictorum Uicecomitum, quorum uexillum ex principio antiquo prius affigitur in campo per exercitum Mediolanensem quam aliud. Que talia dicit auctor dictam umbram dixisse signatam directo zelo, idest karitate, qua diligimus proximum ut nos ipsos, et sic differt ab alio non recto zelo quem Egidius in suo libro De Regimine Principum ita diffinit: Zelus est amor intensus non patiens consortium in amato. Item dicta umbra rogat auctorem ut roget dictam eius filiam de eo quod dicit hic textus per illum singulare gradum, idest gratificationem quam debet Deo, ad cuius primum quia seu quare non est nobis uadum ad intimandum, quare fecit hoc primum, et hoc secundo cum Inuestigabiles sint uie eius, ut ait Apostolus.
+
+Ultimo tangit de domino Corrado, marchione Malespina, et quomodo communicauit cum omnibus de domo sua ciuitatem Buose et castrum Duosoli et cetera alia bona que acquisiuit in insula Sardinee ex dote cuiusdam eius uxor; et hoc est quod dicit hic auctor de amore quem gessit circa suos, inducendo dictam umbram ultimo predicere sibi eius exilium ante septennium sibi euenire per illa uerba quod sol non recumbet in lecto montonis, idest in signo Montonis, septies etc. Nam, sic exul inde existens, refugium per non modicum tempus habuit ad dictos marchiones, maxime ad dictum Moroellum, marchionem de dicta domo, et sic expertus est quod pronunciauit hic sibi dictus spiritus.
+
+{La concubina di Titone antiquo.} In hoc nono capitulo auctor duo principaliter facit: primo se continuat ad proxime precedentia usque ibi: {Noi ci apressammo, et erauamo in parte}; ibi incipit tractare de loco Purgatorii et de eius introitu, et hec usque ad finem. Ad primum igitur ueniendo prius uideamus quid auctor pro ista concubina Tytoni intelligat, et dicit quod eam accipit hic pro Aurora lune poetice loquendo, unde prenotandum est quod ystorice dicitur Laomedontem Troyanum tres habuisse filios, scilicet Assaracum, Tytonum et Priamum, quem Tytonum poete fingunt auroram solis habuisse in uxorem, et ideo ab eo uocata est Tytona. Unde Ouidius, De Fastis, inquit in hoc: Tu Frigis Assaraci Tytonia fratre relicto, et subdit: Iam tua, Laomedon, oritur nurus, ortaque noctem / pellit etc., ac etiam fingunt dictum Tyton ex ea habuisse filium nomine Menonem; quem Tytonum etiam fingunt dicti poete fortiter senuisse - unde Theodorus in hoc ait: Tytonum thalamis dignans aurora superbis / augendo uitam mutauit etiam usque ac Adam, item et idem Ouidius in Epistulis inquit ita: Super Occeanum uenit a seniore marito - quare uide cur auctor uocet hic eum antiquum. Item dicit inde auctor quod dicta lunaris aurora iam ibi ubi erat candebat sicut Aurora solis rubescit propter uiuacius lumen - unde Uirgilius: Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis - extra brachia dicta Aurora lune sui dulcis amici. Hoc aliquantulum extraneum est, nisi intelligamus auctorem accipere hic pro isto amico ipsum predictum Tytonum, qui mistice et integumentaliter per dictos poetas ponitur pro illo uapore qui colorat utramque Auroram, licet non ita continue coloret dictam Auroram lune sicut Aurora solis, et ex hoc fingitur dictus Tytonus, istius maritus et illius amicus, concubinarius; uel secundo dicamus auctorem pro tali dicto amico accipere Cephalum, qui amasius olim fuit aurore predicte solis, et per consequens lune, ratione idemptitatis earum illuminationis - de quo ipse Ouidius, in persona Phedre scribens ad Yppolitum in eius Epistula sic ait: Clarus erat siluis Cephalus, multeque per herbas / conciderant illo percutiente fere, / nec tamen Aurore male se prebebat amandum, / ibat ad hunc sapiens a sene diua uiro - uel dicit tertio quod erat extra brachia dulcis sui amici, idest Experi sideris procedentis interdum ex Oriente cum Aurora lune, et tunc dicitur Experius, interdum cum Aurora solis, et tunc dicitur Lucifer, unde idem Ouidius: Iamque fugatura Tytoni coniuge noctem / preuius Aurore Lucifer ortus erat; uel quarto forte auctor hic accipit pro hoc amico signum Cancri, quod signum est domus lune, a quo signo remota tunc erat dicta Aurora lunaris per tria signa, cum tunc erat in signo Scorpionis, ut ait hic auctor de eius Aurore stellata fronte in forma Scorpionis. Itaque, licet obscure, breuiter concludendo auctor per dicta uerba fingit iam duas partes noctis transisse ibi, uidelicet crepusculum et conticinium, et tertia iam iminebat, que dicitur gallicinium; alie dicuntur intempestum, gallitium, matutinum et diluculum, et sic septem secundum Macrobium, et hee partes sunt passus noctis de quibus hic ait auctor. In qua quidem parte tertia noctis fingit inde auctor se ibi solum incepisse dormire, causam allegando quia habebat de eo quod traxerat ab Adam, scilicet de corporali et carnali et sensuali essentia unde Phylosophus in suo libro De Sompno et Uigilia dicit quod Sompnus est quies uirtutum animalium et sensuum nostrorum dependens a cerebro - dicendo se in hora matutina, iuxta diem quando yrundo incipit canere - ut ait Uirgilius, etiam talem horam describendo, dicens in UIII°: Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma / et matutini uolucrum sub culmine cantus, in quo incidenter tangit etiam quod ystorice et fabulose Ouidius scribit in UI°, scilicet quomodo Tereus, olim rex Tracie, accepta in uxorem Progne, filia Pandionis ducis Athenarum, carnaliter iacuit, et per uim, cum Phylomena sua cognata, puella et uirgine, et sorore dicte Progne et filia dicti Pandionis in quodam nemore, dum semel duceret eam de Athenis ad dictam eius coniugem, et ne tale scelus sciretur, linguam dicte Phylomene amputauit et ipsam ligatam dimisit in dicto luco ad quendam arborem ut a feris bestiis deuoraretur breuiter. Tamen, hoc scito, recepta dicta Phylomena secum occulte, dicta Prognes, tali dolore mota, occidit Ythym suum filium et dicti Terei infantem et eum coquit et secrete illum dedit ad comedendum dicto eius patri uno mane ituro uenatum; quo recepto et insequente dicto Tereo eas sorores, dicta Prognes conuersa est in yrundinem et Phylomena in auem sui nominis quam uocamus rosignolum, et dictus Tereus in auem uocatam upupam cristatam - et hoc est quod dicit hic auctor de primis guais dicte yrundinis, subdendo auctor etiam hic quomodo in dicta hora matutinale mens nostra peregrina magis a carne, idest magis a motibus carnalibus remota in suis uisionibus quasi diuina est circa futura prenoscendi, quod diuinitatis est non humanitatis, et itaque presupponit auctor hic quod in tali hora uera sint nostra somnia, et idem dicit supra in Inferno in capitulo XXUI°, quod quidem etiam uerificari uidetur per Ouidium in Epistulis dicentem: Namque sub Aurora, iam dormitante lucerna, / somnia quo cerni tempore uera solent, item et per Claudianum dicentem: Per somnos michi sancte patet, iam sepe futura / panduntur multeque canunt presagia noctes, item et per Ualerium Maximum in III° De Somniis, in contrarium uidetur dicere Cato dum ait: Somnia ne cures, nam mens humana quod optat etc., et Salamon in Ecclesiastico, dum dicit: Somnia extollunt imprudentes, et multos errare fecerunt, ex quo Augustinus, in libro De Spiritu et Anima, in hoc sic distinguit dicens: Quinque fore species somniorum: nam quedam somnia fiunt que dicuntur oracula, quando scilicet homo somniat aliqua sibi reuelata a Deo, ut Genesis XXXUII° capitulo dicitur de Ioseph, filii Iacob, et de Ioseph uiro Marie et de magis recipientibus responsum in somniis et de aliis multis et ista uera sunt; quedam somnia dicuntur uisiones, quando scilicet id quod quis uidet eo modo quo apparet euenit, unde Macrobius, Super Somnio Scipionis in hoc ait: Fit enim sepe ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno tale quale sepissime uigilantes solebant cogitare et loqui; quedam alia dicuntur simpliciter somnia, quando scilicet figuris sunt tecta et sine interpretatione intelligi non possunt, ut in somnio Nabucodonosoris interpretato per Danielem, ut in Daniele capitulo IIII° habetur, et in somnio Pharaonis de spicis; quedam alia sunt que dicuntur insomnia, scilicet quando id quod fatigauerat uigilantem ingerit se dormienti sicut est cibi et potus cura, ad quod ait Gregorius in suo Dialogo dicens quod Somnia interdum eueniunt in suis apparitionibus a plenitudine uentris uel capitis ex inanitione uel ab aliqua delectacione uel affectione que dormientis mouent phantasiam, uel ex compressione humorum; nam flegmaticus aquosa ut plurimum somniat, collericus incendiosa, melancholicus se cadere et ire non posse, sanguineus se uolere que in somnia uana sunt, unde Uirgilius: Sed falsa ad celum mictunt insomnia Manes; quedam somnia phantasmata dicuntur, ut cum quis uix dormire cepit, et adhuc se uigilare putat et aliqua uidet, et hec etiam uana sunt. Possunt enim ex causa exteriori somnia procedere uel per illuminatione dyaboli, de quibus Iob UII° capitulo ait: Terrebis me per somnia, ubi Gregorius inquit: Dyabolus cupidis prosperat, timidis aduersat per somnia, et hec uana sunt, aut procedunt ex infusione corporum celestium mouentium hic potentias corporales, ex quo motu nostra phantasia mouetur, unde apparent multa futura maxime circa fata Rei Publice secundum dictum Macrobium. Post hec auctor, fingendo se in predicta tali hora in somnio ita rapi et eleuari usque ad regionem ignis per hanc aquilam, ut in textu dicitur, tangit comparatiue de raptu Ganimedis, filii Troii, Troyani regis, circa cuius ystoriam et poeticam fictionem, Seruius super illis uerbis Uirgilii in primo dicentis: Et rapti Ganimedis honores, scribit quod Hebes, filia Iunonis, diu fuit in officio propinandi uinum siue potum Ioui in celo, tandem uisum extitit ipsi Ioui non fore decens quod talia per feminam fierent, unde disposuit se ad illud officium habere hunc Ganimedem, tanquam nobiliorem et pulcriorem iuuenem de mundo, unde, cum una die dictus Ganimedes uenatum iuisset cum suis multis comitibus super montem Yde iuxta Troyam, Iupiter, in forma aquile, illum rapuit in celum et eum ad dictum officium constituit; unde Uirgilius in UI° de hoc sic ait: Intextusque puer frondosa regius Ida / ueloces iaculo ceruos cursusque fatigat, / acer, anelanti similis, quem prepes ab Ida, / sublimem pedibus rapuit Iouis armiger uncis, item et Ouidius in persona Paridis scribentis Helene, in sua Epistola iactando se, inquit: Frix erat et nostro genitus de sanguine, qui nunc / cum diis potando nectare miscet aquas. Item tangit etiam comparatiue auctor hic quomodo obstupuit non minus sic excitatus ut stupuit Achilles delatus per Chironem centaurum de nocte ad insulam Schiri a Theti matre eius missum illuc, et quare et quomodo Greci illum inde habuerunt, ut scripsi plene supra in Inferno in capitulo XXUI° ubi uide; de quo admiratiuo causa dicti Achillis, Statius in primo sui Achilleidos ait: Cum pueri tremefacta quies oculisque patentes / infusum sensere diem. Stupet aere primo, que loca, qui fluctus, ubi Pelion? omnia uersat / atque ignota uidet dubitatque agnoscere matrem etc. Modo resumamus quid auctor allegorice hic pro ista aquila et Lucia sentiat, et certe pro ea hic et in capitulo II° supra in Inferno eam accipit pro Gratia Cooperante que subsequitur Gratie Operanti, ut plene scripsi in dicto capitulo secundo, et que ibi scripsi de hoc hic uideantur; de qua sic ait Augustinus: Cooperando Deus in nobis perficit quod operando incepit, quia ipse ut uelimus operatur incipiens et uolentibus cooperatur perfici, unde, uisis conditionibus illorum qui per contrictionem extremam saluati sunt, de quibus hucusque dixit in hoc secundo libro, uolens auctor nunc contemplatiue ascendere ad tractatum illorum qui ad ueram confessionem in hoc mundo uiuentes ueniunt ad se purgandum ut ad uerum Purgatorium quoddam, fingit dormiendo, idest contemplando, ita se nunc eleuari hic per hanc talem figuratam aquilam, ut dicit textus, ut per Gratiam predictam Cooperantem; et hec pro ista prima parte sint.
+
+Ueniamus igitur ad secundam, in principio cuius auctor fingit se deuenisse ad hanc portam Purgatorii et ad eius tres gradus, ut dicit textus, quam quidem portam auctor hic allegorice ponit pro introitu status confessionis et penitentie, ad quem in hoc mundo uiuentes actu et proposito primo dirigimur a gratia Dei supradicta figurata in predicta aquila et Lucia, de qua tali figurata porta ait forte Psalmista dicens: Introite portas eius in confessione, et alibi dicit: Aperite michi portas iustitie: / ingressus in eas confitebor Domino. Hec porta Domini, iusti intrabunt in eam. Et quia ad portam hanc talem itur per gradus, cum Nemo repente fit summus, ut ait Iuuenalis, fingit auctor hos tres gradus pro scala eius porte, sentiens allegorice de hiis gradibus quod ait Augustinus de sermone habito in monte, dicens: Sicut tribus gradibus ad peccatum preuenitur, scilicet suggestione, delectatione et consensione, ita peccati ipsius tres sunt differentie, scilicet in corde, in facto et consuetudine, et per consequens tribus gradibus oportet nos uenire ad ipsius peccati confessionem: debet enim peccator primo reminisci omnium que peccando commisit et introspicere ante confessionem, unde in quodam Decreto sic dicitur: Magnum est, ut quis peccata sua agnoscat, et memoriam eorum retineat, ut possit dicere ut ait idem Psalmista dicens: Confitebor tibi, Domine, in toto corde meo, et alibi: Delictum meum cognitum tibi feci etc. Et ex hoc auctor allegorice hunc primum gradum sic lucidum fingit adeo ut se in eo ut in speculo quodam uidebat ut erat, ut dicit hic textus; secundus uero gradus ita liuidus et niger et crepitus accipitur: hic pro compunctione scindente cor nostrum in tali casu, ad quod Ioel propheta: Scindite corda uestra et non uestimenta uestra; tertius rubeus, iste alius gradus accipitur per erubescentiam quam habere debet peccator in confessione, unde Luce XUII° capitulo, dicitur per Dominum peccatoribus: *Ora mostrate sacerdotibus omnes*, non unus pro omnibus, nec alium statuatis nuntium, sed qui per uos peccastis per uos erubescatis; uel forte hii tres gradus sunt illi de quibus in Decretis, De Penitentiis, ita scribitur: Sicut tribus modis Deum offendimus, corde, ore et opere, ita per cordis contritionem et oris confessionem et operis satisfactionem, ut per tres gradus uenire debemus ad ueram penitentiam. Iste autem angelus pro sacerdote ponitur hic per auctorem alludentem in hoc Diuine Scripture: nam dicitur Malachie II° capitulo: Labia sacerdotis custodiunt scientiam et legem requirunt de ore eius, quia angelus Domini est, et per Apostolum, Ad Corinthios UI° dicitur: Nescitis quoniam angelos iudicatis, (Idest sacerdotes, dicit ibi Glosa), quibus solis data est potestas confitendi et absoluendi, unde et in quodam Decreto dicitur: Mediator Dei et hominum Christus hanc prepositis Ecclesie tradidit potestatem, ut penitentibus et confessis satisfactionem penitentie darent, qua purgatos ad comunionem sacramentorum per ianuam reconciliationis admicterent. Spata uero huius angeli pro iudicio sacerdotali hic ponitur, in quo debet ferire sacerdos peccatorem reprehendendo eum cum iustitia et misericordia; nam dicit Dominus Mathei XUI° capitulo: Confirmo quos ligatis et soluitis super terram cum misericordia et iustitia, alia uero uestra opera in peccatores non agnosco, et ecce quod ait Salamon dicens: De ore sedentis in throno procedit gladius bis acutus; cum qua spata, idest cum qua iustitia reprehensibili, signauit sibi in frontem dictus angelus, dicit auctor, septem P, hoc est quod examinando ipsum memorem fecit septem peccatorum mortalium, quod totidem tangit ad doctrinam confessantium alios, dicendo quomodo indutus erat humili ueste dictus angelus, ut ex hoc etiam instruat hic auctor sacerdotes quomodo mediocri ueste utantur, non colorata uiridi uel rubea, unde in quodam Decreto ita dicitur: Priscis omnium temporibus omnis sacratus uir cum mediocri aut uili ueste conuersabatur; audierat enim Matheum XI° capitulo dicentem: Qui mollibus uestibus uestuntur, in domibus regum sunt, et Psalmista etiam dicentem: Sacerdotes tui induantur iustitiam, / et sancti tui exultent; indutus est enim iustitia qui medio utitur. Due enim claues sunt ille quas dedit Dominus Petro, dicens: Et dabo tibi claues regni celorum etc., quas Magister in IIII° Sententiarum dicit non fore corporales sed spirituales, unde sub anagogico sensu, idest spirituali, auctor hic et alibi de eis loquitur, et sic accipit pro aurea hac claue auctoritatem sacerdotalem sine qua non potest in hoc mundo quis penitentialiter iudicari, nec absolui; nam remictentibus sacerdotibus peccata Deus remictit, ut Mathei XXUI° capitulo habetur et in Iohanne capitulo IX° dicitur quod Christus Lazarum suscitatum obtulit discipulis soluendum, ut denotaret potestatem et auctoritatem talem solum esse sacerdotum; quam clauem auream dicit his auctor esse ualidiorem alia argentea, licet hanc argenteam dicat esse magis artificiosam, nam et spiritualiter hic argentea clauis pro prudentia et discretione et scientia sacerdotali ponitur, de qua dicitur Malachie sacerdoti, ut habetur Osee IIII° capitulo: Tu scientiam repulisti et ego repellam te ne sacerdotio fungaris, dicit Dominus, et etiam de hoc in quodam Decreto, in titulo De Penitentiis, ita dicitur: Caueat spiritualis iudex, sicut non commisit crimen, ita non careat munere scientie; nam oportet ut sciat cognoscere quicquid debet iudicare, sit diligens inquisitor, sapienter interroget a peccatore quod forsan ignorat uel uerecundia tacet et locum et tempus; quibus cognitis adsit beniuolus, habeat dulcedinem in affectione, in uarietate adiuuet confitentem increpando etiam et doceat perseuerantiam, ut docet hic auctor dicendo in personam dicti angeli quod extra redit qui retro respicit, et Luce IX° capitulo dicens: Nemo mictens manum ad aratrum et respiciens retro actus est ad regnum Dei, hoc est ut ait ibi Gregorius quod Post exordium boni operis debemus ad malum non reuerti, de quibus talibus ait Propheta dicens: Non reuertebantur cum incederent, ut fecit uxor Loth, ut dicitur Genesis capitulo XUIIII°. Ultimo dicit hic auctor quomodo dictus angelus aperuit dictam portam, eo modo quo etiam Uirgilius in simili ait, dicens in UI°: Tum demum horrisono stridentes cardine sacre / panduntur porte etc., tangendo etiam comparatiue quod scribit Lucanus in III° de porta Tarpeia, erario populi romani, aperta per Cesarem contra uoluntatem Metelli tribuni dicens: Protinus abducto patuerunt templa Metello, et sequitur: Tum rupes Tarpeia sonat magnoque reclusas / testatur stridore fores etc.
+
+{Poi fummo dentro al soglio de la porta.} In hoc X° capitulo adhuc auctor, se continuando ad proxime precedentia, dicit quomodo non fuisset excusandus, sic monitus a dicto angelo, si ita ingressus se uoluisset ad sonum dicte porte, in quo uult allegorice tangere quod homo confessus et ingressus statum penitentie, non debet propter aliquam attractionem se uoluere retro, idest iterum ad peccata eadem, uel alia uenire, ut et per consequens ad dictam figuratam portam, idest quod ad dictam confessionem iterum redire non oporteat ipsum. Nam, dicit Ambrosius, penitentia est preterita peccata plangere, et iterum plangenda non commictere; facit ad hoc etiam quod in quodam Decreto, De Penitentiis, ita dicitur: Is qui post penitentiam delinquit, ita priuabitur gratia propter sequens delictum, ac si nulla peccata ei dimissa fuissent; at sic facit quod dicit aliud Decretum, scilicet quod Melius est uiam Domini non agnoscere quam, post agnitam, retro ire. Et sicut hec spiritualiter procedunt ut dictum est, ita et moraliter, ad quod quidem facit quod fingunt poete de Orfeo et de Euridice eius uxor, qua, uenenata a quodam serpente et mortua et ducta ad Inferos, ipse Orfeus dulciter sonando apud demones eam habuit ab illis cum ista conditione, ne reducendo ipsam extra Infernum, respiceret ipsam retro, quod minime seruans illam iterum amissit, quod totum moraliter, ut modo supra dixi circa uitia, importat quod spiritualiter circa peccata dictum est. Inde auctor dicit quomodo illa petra scissa per quam suum cepit ascensum, hinc inde mouebatur ibi, et quomodo cedentem partem dicti loci sequabetur, in quo allegorice sentit quomodo diuersis motibus temptationum in principio status penitentie homo in hoc mundo diuersimode fluctuatus debet eis cedere, unde ait Cassianus: Nunquam orat quis, etiam flexis genibus, quin euagatione distrahatur, quasi ut in hoc auctor sequatur Gregorium dicentem in quadam eius Omelia, exponendo Ezechielem, dicentem: Potest discursus atque mobilitas Spiritus etc. In sanctorum cordibus iuxta quasdam uirtutes spiritus bonus semper manet, iuxta quasdam uero recessurus uenit, et uenturus recedit. Ac in hiis per quos sanctitatis uirtutis ostenditur, aliquando presto est misericorditer, aliquando misericorditer recedit.
+
+Prohemialiter hiis ita premissis, auctor incipit hic tractare de primo circulo Purgatorii, in quo fingit et ponit purgari animas superborum, et ab ipso peccato superbie in pena ita ponderosa et honerosa horum saxorum, ut patet in hoc capitulo et in sequenti, describendo latitudinem dicti huius primi circuli et parietem eius sculptum memorandis ystoriis importantibus bonum uirtutis et humilitatis effectum - ut spirituales et morales uiri in hoc mundo retracti a peccato et uitio superbie, anagogice et tropologice loquendo, hec uidentes hic, idest hec sibi ad memoriam reducendo, ut ibi dicte anime magis afficiantur et doleant se non fuisse secutos in hoc mundo talem uirtutem - sed potius ea que sculpta sunt in pauimento huius primi dicti circuli, importantia malum effectum dicti uitii superbie, ut inferius dicitur in XII° capitulo, ubi huiusdem scuplta hic et ibi allegorizabo. Dicit enim et fingit se hic uidisse inter alia sculpta, primo humilitatem Domine Nostre quam ostendit in annunciatione angelica sibi facta dum dixit: Ecce ancilla Domini etc., ut Luce I° habetur; item humilitatem Dauid regis illam, scilicet de qua scribitur in secundo Regum UI° capitulo uidet quod dum semel arca sancta reduceretur de ciuitate Gabaa ad Yerusalem cum thure et septem choris sacerdotum (ac sinistrasset in uia currus ducens eam, et substentata fuisset a quodam nomine Oza dicta arca, mortuo statim dicto Oza, ex eo quod non erat sibi tale officium commissum, ut tangit auctor hic etiam incidenter), ipse Dauid succinctus tripudians precedebat dictam arcam, quo uiso de palatio suo Micol, uxor ipsius Dauid et filia Saul regis, despexit ut superba ipsum ualde, tunc dicens dicto suo uno: O quam gloriosus fuit hodie rex Ysrael discoperiens se ante ancillas eius, cui tunc Dauid ita respondit: Ludam ante eum qui elegit me, et uilior fiam plusquam factus sum et ero humilis in occulis meis; item humilitatem Traiani imperatoris, illam de qua sic ait Elinandus ystoricus: Cum Traianus cum suo exercitu ad bellum pergeret, uiduam quendam illi occurrit plorando dicens: *Obsecro ut sanguinem filii mei innocenter occisi uindices*, cumque ipse imperator si incolumis reuerteretur se ei uindictam facturus sponderet, uidua respondit: *Et quis mihi hoc prestabit, si tu in prelio moriaris?* Traianus dixit: *Ille qui post me imperabit*. Cui inquit uidua: *Et tibi quid proderit, si alter michi iustitiam fecerit?*. Traianus: *Utique nichil*; et uidua: *Non tibi melius est ut michi iustitiam facias et in hoc mercedem accipias quam alii transmittas?*. Tunc Traiano, pietate motus et iustitia, de equo descendit et ibi innocentem sanguinem uindicauit, que uerba auctor hic uulgarizat ad licteram, ut patet in textu. Quomodo autem anima huius Traiani de Inferno reuersa est ad corpus precibus sancti Gregorii ut hic tangitur, dicam infra in Paradiso in capitulo XX°. Inde in reprehensionem superborum auctor exclamando dicit quomodo sumus uermes etiam informes, remota anima, sicut uermes sirici, remoto papilione qui dicitur Florentie farfalla, qui et nascitur ex eis, de quo Ouidius in XU° sic ait: Agrestes tinee, res obseruata colonis, / ferali mutant cum papilione figuram, item quomodo sic etiam remanemus quasi attoma illa, scilicet corpuscula informia que agitantur per radium solis transeuntem per aliquam umbram, in defectu, idest deficiente in nobis spiritu, siue ut illi uermes quos Phylosophus, in libro De Somnio et Uigilia, uocat emthoma, ad quod respiciens inquit Psalmista: Ego sum uermis et non homo; et secundo Macchabeorum dicitur: Gloria peccatoris stercus et uermis. Ultimo auctor hic reducit has animas ita ponderatas, et cum natas comparatiue se ostendere ut se habebat, et ostendebat Cinyra, dum mutatus fuit in gradus templi cum eis filiabus, Ouidio dicente in UI°: Qui super est solus, Cinyra habet angulus orbum, / isque gradus templi, natarum membra suarum, / amplectes saxo quod iacens lacrimare uidetur.
+
+{O Padre nostro che nei cieli stai.} In hoc XI° capitulo auctor, adhuc prohemialiter se continuando ad proxime dicta, fingit ibi in hoc primo predicto circulo dictas animas orando iuisse sub dicto eorum penali pondere, simili illi quod interdum per homines somniatur, de quo Uirgilius in XII° de eo comparatiue loquens, sic ait: Ac uelut in somnis, occulos ubi languida pressit / nocte quies, nec quicunque auidos extendere cursus / uelle uidetur, et in mediis conatibus egri / succidimus; non lingua ualet, non corpore note / sufficiunt uires nec uox aut uerba sequuntur, dicentes orationem illam quam Dominus docuit nos facere, dicens Mathei UI° capitulo: Cum oraueritis, nolite multum loqui, sed dicite: *Pater noster, qui es in celis*: in qua prima particula dicte orationis ostenditur non debere nos orare deos fictos terrenos et simulacra gentium, sed Deum uerum qui in celis potissime est amore priorum effectuum, scilicet celorum et angelorum, ut dicit hic auctor, non tamen ut circumscriptus sit ibi ipse Deus, ut dicit etiam hic auctor, sed ut omnia circumscribens, ut dicit infra in Paradiso in capitulo XIIII° et supra in Inferno in capitulo primo, ibi dum dicit quod Deus in toto mundo imperat sed in celo regit, ac ibi habet suam ciuitatem et sedem, iuxta Ysaia dicentem in LXUI° capitulo in persona Dei: Sedes mea celum, et terra scabellum pedum meorum, et ex hoc, quamuis erronice, dicit Macrobius quod quidam phylosophi senserunt Deum nichil aliud esse quam celum ipsum; dicitur aliquid circumscriptum tunc quando potest definitione assignari in loco, ut sic fit in illo quod non alibi, circa quod frater Albertus sic ait: Locus duplex est intelligibilis ut angelorum et animarum que, licet sint in corporali loco, non tamen corporaliter sunt ibi, sed intelligibiliter, et sic dicuntur esse in loco circumscriptiue, cum potest assignari principium medium et finis diffinitiue, autem dicitur esse in loco quod sic est hoc quod non alibi. Et sic angeli sunt in loco; nam locum replent, et sic Deus dicitur esse in omni loco cum repleat omnem locum, ut Magister Sententiarum inquit: Angelus circumscriptus est localiter, Deus incurcumscriptus; ad quod ait Augustinus in libro De Diffinitione Ortodoxe Fidei: Nichil incorporeum et inuisibile nisi Deus. Nam incorporeus est quia ubique est, non loco, sed actionibus, aut etiam longinqui aut propinqui sumus, cum dicat ore prophetico ipse Deus: Celum et terram ego implebo, cum omnia sint sibi presentia, et Thomas in prima parte questio UIIIa inquit: Deus est ubique. Nam sic est in omnibus rebus, ut dans ei esse et uirtutem et operationem, sic enim est in omni loco, ut dans ei uirtutem locatiuam. Nam omnem locum replet. Non sicut corpus: nam corpus dicitur replere locum in quem non compatitur secum aliquod aliud corpus, at per hoc quod Deus sit in aliquo loco, non excluditur quin alia sint ibi, ymo per hoc implet omnia loca, quod dat esse omnibus locatis replentibus ipsa loca; ex quo Anselmus ait, exponens Psalmistam dicentem Si ascendero in celum tu illic es, si descendero in Infernum ades: Quo fugis Euclides? Quascunque ascenderis horas sub Iouem semper eris; inde sequitur in dicta oratione: Sanctificetur nomen tuum, super qua secunda particula inquit Augustinus: Hoc non dicitur ut non sit sanctum nomen Dei, sed ut sanctum habeatur; tertio sequitur: Adueniat regnum tuum, dicit Cyprianus hoc nichil aliud importare, nisi quod nos ut eius filii petimus regnum et hereditatem paternam nobis promissam per ipsum ut per patrem et acquisitam per filium, ubi addit Yeronimus: Hec est magna audacia, regnum Dei postulare et futurum iudicium non timere, quod non nisi ad puram conscientiam pertinet, auctor uero hic hec uerba uidetur aliter exponere, Et sic adueniat regnum tuum, idest ueniat uersus nos pax, idest gratia regni tui Domine: nam, ait Apostolus Ad Romanos UI° capitulo: Gratia Dei uita ecterna, ubi sic ait Glosa: Confitendum est gratiam Dei uitam eternam uocari, quia hiis meritis redditur que gratia contulit homini, eo quod nos, inquit auctor ad ipsam, non possumus, subaudi uenire ex nobis cum toto nostro ingenio, ut subdit transpositis uerbis hic etiam ipse auctor, nisi ipsa predicta gratia ex se ueniat, iuxta illud Ad Corinthios secundo, capitulo III°, Pauli dicentis in hoc: Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra a Deo est, et sequitur: Fiat uoluntas tua sicut in celo et in terra, quam particulam quartam Augustinus in libro De Sermone Dei uolens exponere, ait: Per celum hic angeli intelliguntur et per terram sancti homines, et est dicere: sicut in angelis uoluntas Dei fit ut eo perfruantur, ita fiat hic in terra a sanctis hominibus, ex quo auctor hic ait: sicut angeli de suo uelle tibi Deo faciunt sacrificium, idest tibi conferunt et immolant illud ut sacrificium, ita faciant homines etc.; inde sequitur: Panem nostrum quotidianum da nobis hodie, super qua quinta particula uarie opiniones sunt: nam Ciprianus hunc quotidianum panem accipit pro Christo qui, ut dicitur Iohannis UI° capitulo ait: Ego sum panis uiuus qui de celo descendi, quod prefiguratum fuit Exodi XUI° capitulo ubi dicitur: Ego pluam uobis panes de celo; et in quodam Decreto ex uerbis Ambrosii dicitur: Non iste panis est qui uadit in corpus, sed panis uite ecterne qui animam fulcit, scilicet corpus Christi; Augustinus uidetur hunc panem accipere pro corporali pane substantiante cotidiane nos, in quo omnia necessaria comprehenduntur. Nam licet nobis orare quod licet nobis desiderare, unde orando petere possumus et temporalia, non ut finem constituamus in illis, sed ut sint aminicula beatitudinis requirende substentantia nos ad actus uirtuosos exercendos; quidam alii theologi uidentur hunc panem accipere pro Sacra Scriptura, cum cotidie eam meditari debemus, cui opinioni iste auctor adherere uidetur, dum dicit in secundo capitulo infra in Paradiso: Uoialtri pochi che drizaste il collo / per tempo al pan degli angioli, del quale / uiuesi qui ma non sen uien satollo. Tamen uidetur ipse auctor hic ipsum panem accipere pro Gratia Diuina, sine qua in hoc mundo, ut in deserto, non possumus antecedere sed retrocedere, ut Hebrei faciebant in deserto, que Gratia Dei in manna pluente eis, ut dicitur Exodi XU° capitulo et Deuteronomii UIII° capitulo figuratur; et ex hoc dictum est ibi: Panem angelorum homo manducauit, et ecce cur sic auctor dicit hic de manna et deserto, ut dicit hic textus. Inde sequitur: Et dimicte nobis debita nostra etc., in qua sexta particula inquit Cyprianus: Filius Dei, qui docuit nos orare, paternam misericordiam promisit, sed addidit legem nos certa conditione astringentem, unde et Chrysostomus ad hoc etiam ait: Quemadmodum ueraciter dicitur: *Dimicte nobis debita nostra* quoniam non desunt peccata que dimictuntur, ita ueraciter dicatur: *Sicut et nos dimictimus debitoribus nostris*, idest quod dicitur fiat. Ultimo sequitur: Et ne nos inducas in temptationem etc.: in hac septima et ultima particula notandum est quod Deus non inducit in hoc mundo in temptationem nos homines, sed patitur nos temptari, ut ait Iacobus in eius Epistula, tamen hoc hic petitur: ne deserti diuino auxilio alicui temptationi uel consentiamus decepti uel sibi cedamus afflicti; quam ultimam precem dicit auctor has animas non facere pro se, cum non possint amodo temptari, ut scripsi supra in capitulo UIII°, ubi plene de temptatione dixi, sed pro nobis uiuentibus in hoc mundo adhuc, et sic merito et nos pro eis orare debemus hic, iuxta id quod habetur in secundo Macchabeorum in XII° capitulo ibi: Sancta et salubris est cogitatio pro defunctis orare, ut a peccatis soluantur, etiam eadem oratione dominica: nam ait de ea sic Chrysostomus in Decreto quodam: De quotidianis leuibusque peccatis, sine quibus hec uita non ducitur, hec quotidiana oratio dominica satisfacit. Delet omnino hec oratio minima quotidiana peccata, delet et illa a quibus uita fidelium, etiam scelerate gesta, sed penitendo in melius mutata, discedit.
+
+Post hec auctor, uolens ostendere quomodo uitium superbie, ut genus, in tres species partitur, scilicet in arrogantiam, in appetitum excellentie, et in presumptionem, fingit inter alios spiritus hic se reperisse hos tres spiritus de quibus hic specialiter facit mentionem; primo scilicet umbram domini Umberti comitis de Sancta Flore de Marictima, quam inducit sibi dicere quomodo fuit in dicta prima specie superbie, scilicet in arrogantia, maculatus propter antiquum eius sanguinem et nobilem prosapiam, et propter egregia facta suorum maiorum, ut dicit textus. Dicitur enim superbum proprie ille qui appetit esse super alios, sed dum hoc facit attribuendo sibi aliquid falso, ut iste comes fecit in hoc mundo de sua putatiua nobilitate non considerando comunem nostram matrem, ut idem spiritus hic testatur, scilicet Euam, a qua omnes pares descendimus - iuxta Malachiam prophetam dicentem II° capitulo: Nunquid non Pater unus omnium nostrum, nunquid non Deus unus creauit nos; quare despicit fratrem suum unuisquisque nostrum? - siue terram, ut nostram quasi comunem matrem, unde Gregorius in hoc ait: Omnes secundum rationem humilitatis equales sumus, idest secundum primos parentes qui de humo facti sunt. Dici debet arrogans item et dum attribuit sibi gloriam de factis egregiis suorum maiorum dictus comes in hoc mundo, ut dicit hic textus, et falso iuxta Ouidium dicentem in XIII° in persona Ulixis arguentis contra Aiacem iactantem se de factis egregiis etiam suorum maiorum: Nam genus et proauos et, que non fecimus ipsi, / uix ea nostra uoco - dicendo dictus spiritus quomodo ex tali uitio mortuus fuit in terra Campagnatici districtus Senarum, ut dicit textus, dicendo quomodo etiam omnes de domo sua superbire facit eorum predicta opinata nobilitas, iuxta Sallustium dicentem: Comune malum nobilitatis est superbia, inde ut tangat de dicta secunda specie superbie, scilicet de appetitu proprie excellentie.
+
+Auctor hic secundario inducit hunc spiritum magistri Oderisii de Eugubio, olim summi miniatoris librorum, ad dicendum sibi quomodo uoluit excedere alios in dicto suo magisterio superbe et despectiue, in cuius persona auctor exclamat hic contra uanagloriam talem humanam, allegando quomodo in breui dictus magister Oderisius in sua fama miniature cessit magistro Franco Bononiensi, et in fama picture Cimabouis Iocto, et in fama loquendi in materna lingua rimando dominus Guido Guinizelli de Bononia Guidoni de Caualcantibus de Florentia, et iste ipsi auctori, subdendo quomodo fama nostra talis modicum durat si non iungatur etatibus grossis, que etates temporum habent gentem facere ex dispositione superiori subtilem et non subtilem, cum dicat Albumasar in suo libro: Continuum hunc mundum regi per etates naturaliter, in quibus singulares planete singulariter regit. Item in reprimitionem dicti appetitus fame etiam infert ipse auctor sic arguendo et dicendo: quam famam habebis tu homo, licet moriaris senex in aliqua fama et non infans ante transitum mille annorum, quod tempus minus spatium est respectu ecterni quam unus motus ciliorum respectu motus octaue spere tardioris omnibus aliis motibus celestibus? (nam mouetur in XXXUI milibus annis). Ad quod ait Psalmista: Mille anni ante occulos tuos tanquam dies externa que preteriit, et Boetius in II°: Quid, o superbi, mortalis aura nominis est? Uos uero immortalitatem uobis propagare uidemini, cum futuri temporis famam cogitatis. Quod, si ad ecternitatis infinita spatia pertractes, quid habes, quod nomine tui diuturnitate leteris? et sic, ut ait Gregorius concludendo: Uilescunt temporalia cum considerantur ecterna, inducendo tamen auctor sibi ostendi umbram domini Prouenzani de Saluanis de Senis, olim dominatoris dicte ciuitatis eius tempore quo Florentini debellati sunt in campo per Senenses iuxta Montem Apertum, anno domini MCCLX, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo X°, de quo dicit quomodo nunc de eo uix in Senis pispiliatur, idest sussuratur, et sic adhuc redit ad dicendum de labili nostra fama extincta in persona eiusdem domini Prouenzani in XL annis, in cuius persona etiam tangit hic auctor de dicta tertia specie superbie, scilicet de presumptione in qua fuit, ut dicit hic textus, interferendo de hoc suo memorando facto, uidelicet quomodo dictus dominus Prouenzanus, dum eius quidam nobilis amicus captus esset in carcerem Karuli de Apulia propter conflictum Corradini, redemit eum denudatus querens in campo Senarum, ac sedens, ut dicit hic textus, et quia taliter queritare graue est, prenuntiat dictus spiritus auctori quomodo in breui eius uicini, idest Florentini, expellent eum, et quomodo ita exul experietur quomodo graue est sic alienum postulare, dicente Innocentio in suo opere De Contemptu Mundi: O quam perfida est conditio mendicantis, quia si petit necessitate compellitur, et dum petit rubore compescitur, et si non petit egestate consumitur: unde dictus dominus Prouenzanus - secutus Apostolum dicentem Ad Hebreos XIII° capitulo: Mementote uinctorum, et Psalmistam dicentem: Egenum de manu peccatoris liberate - meruit, ut hic dicitur.
+
+{Di pari, come buoi che uanno a giogo.} In hoc XII° capitulo auctor, continuato sermone et uocato Uirgilio suo pedagogo - qui dicitur a pedes, quod est puer, et gogos ducere, et sic quasi ductor puerorum (nam ipse Uirgilius, sub representatione rationis, ipsum ducebat ut puerum), alludendo auctor in hoc forte uerbis illis Phylosophi dicentis ita in III° Ethicorum: Quemadmodum puerum oportet secundum preceptum pedagogi uiuere, sic et concupiscibile consonare rationi - tangit, ad complementum huius tractatus superbie, quomodo uidit in solo et pauimento huius primi circuli sculptum, ad quem exitum uenit superbia nostra ut plurimum in hoc mundo infimum et depressum, ut sub allegorico sensu moueat homines ad remouendum se ab ipso uitio et adherere uirtuti humilitatis sibi in bono contrarie ut supra premisit, et primo per exemplum Luciferi qui, dum esset angelus, factus est dyabolus, et de celo precipitatus in abissum, et de primo ordine creaturarum positus est in nouissimo, de quo Ysaie XIIII° dicitur: Quomodo cecidisti Lucifer qui mane oriebaris? et Luce X°: Uidebam Satan sicut fulgur de celo cadentem; secundo per exemplum Briarei gigantis fulminati a Ioue dum in Grecia in contrata Flegre bellare uoluit contra Deos cum aliis gigantibus ibi occisis a dicto Ioue et a Timbreo, idest Apolline, ita dicto a Timbrea herba nascente iuxta eius templum, item cum Pallade et Marte omnibus tribus filiis dicti Iouis, ut dicit hic auctor et supra in Inferno in capitulo XIIII° et ibi scripsi, et Statius in II° dicens: Non aliter, Getice si fas est credere Flegre / armatum immensus Briareus stetit Ethera contra, / hic Phebi pharetras, hic torue Palladis angues, / inde Pelethroniam premissa cuspide pinum / Martis etc. Item per exemplum Nembroth gigantis, cuius ystoria hic tacta talis est, ut legitur Genesis capitulo X° et XI° quod Noe habuit tres filios, scilicet Cham et Sem et Iaphet, de quo Cham descendit iste Nembroth qui, ut recitat Magister Ystoriarum, Sua superbia cepit esse potens in terra et robustus uenator hominum coram Domino, idest oppressor hominum affectu dominandi, ita quod dominator fuit super omnibus descendentibus dicti sui patris, et idem fecit Iethan, filius dicti Sem super eius descendentibus, et etiam Suphen, filius dicti Iaphet: qui descendentes Noe, etiam adhuc eo uiuente, erant numero XXIIIIor milium; qui dicti tres fratres ut duces eorum conuenerunt hanc gentem in quadam contrata dicta Sanar, et ibi dictus Nembroth cepit facere turrim quandam ascensuram usque ad celum ne iterum diluuium eos offenderet; ex quo Deus descendit ibi confundens linguam eorum ita quod nullus alium intelligebat; item per exemplum Nyobe filie Tantali et uxoris olim Amphyonis regis Thebarum, que, dum semel fieret festum quoddam Latone, sua superbia egit, ut scribit Ouidius in UI°, de ea dicens sic: Constitit; utque occulos circumtulit alta superbos, et: Querite nunc, habeat quam nostra superbia causam, / quoque modo audetis genitam Titanida Ceo / Latonam preferre michi etc., ex quo Apollo et Diana missi a dicta Latona, eorum matre, suis sagiptis occiderunt omnes septem filios masculos dicte Nyobe ludentes equester una die in quodam campo et septem eius filias etiam: dolore tali dictus Amphyon se occidit et dicta Nyobe effecta est saxum, unde subdit ibi idem Ouidius quod dicta Nyobe Orba resedit / exanimes inter natos natasque uirumque, et in libro De Ponto etiam idem poeta inquit: Felicem Nyobem, quamuis tot funera uidit, / que posuit sensum saxea facta malis. Item per exemplum Saul qui, ut habetur in primo Regum in capitulo XU°, dictum est ei: Nonne, cum paruulus esses in occulis tuis, caput in tribu Ysrael factus es? superbus autem factus, a regno deiectus est; nam, ut legitur in primo Regum capitulo ultimo dictus Saul uictus a Philisthin, et occisis in bello ab eis Ionathan et Aminadab et Melchisue suis filiis, dolore dictus Saul irruit in proprium ensem super montem Gelboe, et ibi mortuus est, quem montem ex hoc idem Dauid postea, ut dicitur hic, maledixit ne unquam ibi caderet pluuia uel ros: et ita euenit, et fuit ut legitur in secundo Regum in capitulo primo. Item per exemplum Aracnis mulieris que conuersa fuit in araneam per dictam Palladem cum qua certare uoluit texendo, cuius ystoriam ponit idem Ouidius in dicto UI° libro et de eius tela laniata. Item per exemplum Roboan filii Salamonis, de cuius superbia legitur in III° Regum in XII° capitulo; nam, cum creatus esset rex Ysrael, mortuo dicto suo patre, populo roganti eum ut exoneraret eum, respondit: *Minimus digitus meus grossior est dorso patris mei. Pater meus aggrauauit iugum uestrum, ego uero addam*: post quam talem responsionem suam misit Uriam, tributorum exactorem suum, ad exigendum a dicto populo collectas, et lapidatus est ab ipso populo; quo uiso, dictus Roboan rex ascendit festinus quendam currum et fugit in Yerusalem et recessit Ysrael a domo Dauid. Item per exemplum Heriphilis, uxor Amphyarai, que quadam superbia pro quodam ornamento infausto recepto ab Argia uxore Polinicis, indicauit dictum eius uirum latitantem ne iret ad exercitum illum Thebanum cum aliis regibus Grecis, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo XIIII°: nam presciuerat se ibi moriturum, ut ibi mortuus est, ut dicitur in capitulo XX° etiam, et ibi dixi supra in Inferno, ex quo Almeon, eorum coniugalium filius, dictam eius matrem occidit de precepto dicti sui patris, de qua ystoria scribit Ouidius in UIIII° et Statius in IIII° Thebais; et in II° de infortunato tali iocali siue ornamento dicit, scilicet quomodo Uenus, existens uxor Uulcani iacuit cum Marte, et ex eo genuit quendam puellam nomine Hermionem que maritata est Cadmo primo regi Thebarum, et dum pararetur ire ad nuptias, dicta Uenus eius mater rogauit dictum Uulcanum ut ei fabricaret aliquod ornamentum, qui Uulcanus memor dicti adulterii fabricauit hoc monile ita infaustum quod dicta Hermione et quecunque alia que illud habuit de domo dicti Cadmen infortunata fuit, ut dicitur hic. Item per exemplum Senacherib regis Assyriorum, de cuius superbia dicitur Ysaie XXXUI° et XXXUII° capitulo, cui dictum est ipso obsidenti Yerusalem, capta alia Yudea terra: Superbia tua ascendit in aures meas; ponam circulum in naribus tuis et reducam te per uiam qua uenisti, et: Percussit inde angelus domini eius castra et LXXXU milia Assyriorum mortui sunt ibi, et ipse rex Senacherib reuersus est, et dum in ciuitate Niniue adoraret in templo ydola sua, filii eius ipsum ibi occiderunt. Item per exemplum Cyri regis, a quo uicto in bello a Thamiri, regina Scitharum - ut scribit Solinus in I° et Ualerius in UIIII° in titulo De Ultione et ego scripsi supra in Inferno in capitulo XUII° - dicta Thamiris fecit truncari sibi caput et poni in utre sanguinis humani, dicendo uerba hic posita per auctorem, scilicet: sanguinem sitisti et sanguinem bibe. Item per exemplum Olofernis, ducis Nabuchodonosoris regis Assyriorum, qui, ut legitur in libro Iudith UI° capitulo, dum ciuitatem Bettulie obsideret et ad extremum deduxisset eam, decapitatus est astute a dicta Iudith, probissima muliere, sub proprio temptorio sub simulatione concubitus, et cum eius capite super hasta posito, ipsa cum aliis ciuibus dicte terre Bettulie egressa, in conflictu posuit exercitum dictorum Assyriorum; quod autem fuerit superbum dictus Olofernes ibi etiam scribitur, nam contra Achirorem prophetam hec uerba protulit dicens: *Quoniam prophetasti nobis quod gens Ysrael defensabitur a Deo summo, ut ostendam tibi quia non est Deus nisi Nabuchodonosor cum percusserimus eos quasi hominem unum*. Item per exemplum Troye deducte cum arce sua Ylion dicta de tanta superba altitudine ad infimam desolationem, ut ait Uirgilius in illis suis uersibus quos scripsi supra in Inferno in capitulo primo. Hiis ad licteram premissis, tangamus quid allegorice auctor sentit pro supradicta forma pene purgatorie huius uitii superbie que in isto primo circulo purgatur sub dicto pondere saxorum nostra submissa et curuata ceruice, et decet hoc tali reum dicere quod, sicut homo in hoc mundo leuata ceruice in superbia hucusque fuit, ita nunc, uolens a tali uitio expiari, debet illam etiam sui penitudinem infimare cum honere et dolore conscientie, considerando quod illos quibus preesse cupit sibi supponit, unde Gregorius, Super Iob capitulo XXUI° respiciens ad hoc etiam, ait: Tantorum pondera unusquisque ferre compellitur, quantis in hoc mundo principatur, et etiam quod ait Psalmista dicens: Occulos superborum humiliabis, et alibi dicens: Dominus iustus concidet ceruices peccatorum, et Ysaia: Incuruabitur homo et humiliabitur et occuli sublimes deprimentur, dicens potius ceruices quam manus uel pedes, quia in ceruice perpenditur specialiter superbia, unde Augustinus: Nichil ita displicet Deo quam ceruix erecta, et Apostolus, UI° Ad Romanos, dicens: Sicut exhibuistis membra uestra seruire immunditie et iniquitati, ita nunc exhibete membra uestra seruire iustitie et sanctificationem, quasi dicat: scilicet manibus peccauimus, extendamus eas ad bona opera, si lingua loquamur bonum, et ita de aliis membris, ut in quibus plus Deum offendimus plus in illis peniteamus. Item quia homo uolens emendari a dicto uitio superbie in hoc mundo et a quolibet alio non tantum debet se emendare sed debet etiam se componere, ut docet Seneca in UIa Epistula ad Lucilium, idest debet se conformare illi uirtuti que opponitur illi uitio a quo purgari uult et emendari, et sic per considerationem melioris; unde Gregorius: Sicut incentiuum electionis est respectus deterioris, ita cautela humilitatis est consideratio melioris, unde etiam uide quia finxit auctor se in hoc primo circulo primitus uidisse in pariete predicta sculpta circa uirtutem humilitatis, et in solo earum contraria, circa quod etiam ita dicitur in quodam Decreto, De Penitentiis: Oportet superbum per contraria et aduersa curari, scilicet per humilitatis exercitium, quod est si se melioribus offitiis subdat et ministeriis dignoribus tradat, et ita arrogantie et uanaglorie uitium curari poterit etc.
+
+Post hec auctor, incipiens tractare in hoc capitulo in uersiculo Già era più per noi del monte uolto de secundo circulo Purgatorii, in quo dicit purgari animas inuidorum, fingit se audisse in egressu huius primi circuli canere quasdam angelicas uoces: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsi celum possidebunt, que uerba scripta sunt Mathei capitulo U° ubi Glosa exponit: Pauperes spiritu fore homines humiles, quasi uelit auctor in hoc allegorice includere congratulationem quam homo sibi ipsi facit et sentit et sentire debet, mundato animo ab existentia alicuius uitii per uirtutem contrariam illi uitio in hoc mundo quia beatus. Ad quod respiciens Seneca in IIIIa Epistula ait Lucilio: Tenes memoria quantum senseris gaudium cum pretexta posita uirilem sumpsisti togam, sed maius expecta cum in uiros uirtuosos, subaudi phylosophia, te transcripserit procedendo, ut ait Psalmista dicens: Et enim benedictionem dabit legis lator, et ibunt de uirtute in uirtutem, et uidebitur Deus deorum in Syon. Et sic in proposito nostro premisso allegorico, legis lator erit iste angelus et quilibet alius in quolibet circulo infrascripto existens, idest motus angelicus dirigens nos de uno circulo ad alium, idest de una uirtute ad aliam, purgato uno uitio post aliud quadam uicissitudine correlatiua, iuxta Ambrosium dicentem in quodam Decreto: Cum renuntiatur improbitati, statim uirtus asciscitur; egressus enim malitie uirtutis operatur ingressum, eodemque studio, quo crimen excluditur, innocentia copulatur. Et ecce quod dicit hic auctor de uno P extincto sibi in uultu in exitu huius primi circuli. Ultimo reducit auctor, ad comparationem repentis ascensus huius secundi circuli Purgatorii et eius graduum, gradus lapideos per interualla positos in costa cuiusdam collis positi iuxta ciuitatem Florentie ac ibi imminentis cuidam ponti fluminis Arni qui dicitur Rubaconte, super quo colle posita est ecclesia Sancti Miniati, quos dictos tales gradus Florentini uocant scaleas, quos dicit etiam auctor hic fore securos tempore bono antiquo, quo libri comunis dicte ciuitatis et mensure dogate canipe salis eius secure erant, ubi abinde citra uitiate sunt, ut tangit iste auctor et infra in Paradiso in capitulo XUI°.
+
+{Noi erauamo al sommo de la scala.} In principio huius XIII° capituli auctor prohemialiter tangit sub allegoria quadam in sua persona quomodo homo ignarus nature et qualitatis alicuius uitii eo quod illud actualiter nunquam siue uix commiserit, ut de se auctor nunc hic dicit circa hoc uitium inuidie in fine huius presentis capituli, non potest solum per Uirgilium, idest per rationem, hoc intimare, sed expedit quod uoluat sinistram partem sui, idest cor suum, ad solem, idest ad scientiam speculatiuam que talia naturaliter nobis habet indicare, quod totum auctor tangit hic in eo quod fingit ita Uirgilium solem respexisse et eum ita allocutum fuisse, ut dicit textus, modo quod unaqueque res melius apprehenditur per respectum eius oppositi contrarii, iuxta illud Phylosophi: Contraria iuxta se posita clarius elucescunt. Fingit etiam hic auctor per talem scientiam speculatiuam se primo cognouisse uirtutem karitatis et amoris proximi fore oppositum et contrarium huius uitii inuidie, quod etiam tangit hic in eo quod fingit sibi obuiam has tres uoces spirituales uolitando occurrisse et protulisse uerba ita facienda ad karitatem proximi.
+
+Primo per exemplum Domine Nostre, que, ut legitur Iohannis capitulo II°, in nuptiis deficiente uino non dixit *Filio, uinum non habeo*, sed dixit *Uinum non habent*, quod ad dilectionem proximi fuit. Secundo per exemplum Horestis, filii Agamenonis regis et Clitemestre, qua eius matre occisa per eum propter adulterium commissum per eam cum quodam nomine Egisto, dictus Horestis multum per mundum errauit eundo, nunquam tamen derelictus a quodam suo comite nomine Pillade, tandem hiis ambobus applicantibus contrate cuiusdam regis habentis ex presagio quodam se mori debere manibus dicti Horestis, et habentis etiam quod unus ipsorum erat Horestes, licet nesciret quis, interrogantis etiam sepe ipsos duos quis eorum esset Horestes dictus Pillades dicebat: *Ego sum*, ne moriretur Horestes, et Horestes idem dicebat: *Ego sum*, ne moriretur ipse Pillades, ita se amicabiliter ardenter amabant, de quo scribens Tullius in libro suo De Amicitia inquit ex dictis Pacuuii poete: Cum ignorante rege, alter eorum Horestem se diceret, ut pro illo moriretur, Horestes uero ut erat perseuerasse etc., de quo etiam tangendo Ouidius, De Ponto, ait: Occidit et Theseus et qui comitauit Horestem / et tamen in laudes uiuit uterque suas. Tertio per exemplum Domini nostri qui, ut scribitur Mathei UI° capitulo, dixit: Diligite inimicos uestros et benefacite hiis qui oderunt uos, cuius hanc doctrinam secutus Apostolus, Ad Romanos XII° capitulo, inquit: Si esurierit inimicus tuus, ciba illum etc., et sic corrigitur quod dicitur Leuitici XUIIII° capitulo, dum scribitur ibi: Diliges amicum et odio habebis inimicum tuum. Que quidem premissa debent nos impellere ad talem uirtutem karitatiuam amplexandam ut ferula, sicut illa que dixerunt eodem modo ille alie uoces de quibus dicitur in sequenti capitulo in fine debent esse frenum ne incurramus dictum uitium inuidie ut contrarium dicte uirtutis karitatis proximi, ut habetur hic in textu. Nam, diffiniendo inuidiam, inquit Augustinus: Inuidia est dolor aliene felicitatis, licet alii dicant quod est exultatio in aduersis proximi et tristitia in prosperis; ita uirtus karitatis e contra in nobis operatur. Nam, ut ait Thomas, Sicut karitas est uirtus optima, ita inuidia uitium pessimum, unde uocatur fera pessima, ut Genesis capitulo XXXUII° dicitur ibi: Fera pessima deuorauit filium meum Iosep; nam per ipsam uirtutem karitatiuam, ut ait Apostolus, Ad Romanos capitulo XII°: Gaudemus cum gaudentibus et flemus cum flentibus, quod totum per inuidiam agimus in oppositum.
+
+Post hec auctor, uolens allegorice ostendere quomodo homines in hoc mundo uiuentes ac uolentes se in statu penitentie ab hoc uitio inuidie purgare et in dicta uirtute karitatiua persistere debent plorare in corde suo se iam ita fuisse in tali uitio propter eius circumstantias pessimas quas modo cognoscunt alludendo etiam infrascriptis auctoritatibus ut Ouidio describenti domum inuidie ac ita dicenti in II°: Protinus Inuidie nigro squalentia tabo / tecta petit: domus est ymis in uallibus huius / abdita, sole carens etc., subdens: Concusse patuere fores: uidet intus edentem, / uipereas carnes, uitiorum alimenta suorum, / inuidiam etc., et subdit, adhuc describendo ipsam inuidiam: Pallor in ore sedet, macies in corpore toto / nusquam recta acies, liuent rubigine dentes, necnon subdens de Aglauro inuida sic ibi conuersa in saxum: Nec lapis albus erat, sua mens infecerat illud - fingit has animas in hoc circulo ita plorare in loco saxoso liuore colorato, in quo denotat statum inuidorum in hoc mundo liuore plenum, unde Cyprianus, describens inuidum etiam ait: Hinc uultus minax, toruus aspectus, pallor in facie, in labiis tremor et stridor in dentibus ac uerba rabida et non uidentes ibi solem sutis occulis dictas animas, in quo denotat auctor cecitatem inuidorum, unde dicti sunt inuidi, quasi non uidentes; nam non sunt et dici possunt esse uere ceci mente qui dolorem preponunt gaudio ecterno ac dolore et cruciatu cottidiano merentur ecternum dolorem. Ad hoc respiciens Iob capitulo U° ait de inuidis predictis: Per diem incurrent tenebras et quasi in nocte sic palpabunt in meridie, ubi Gregorius: Mens inuidi cum de alieno bono affligitur, de radio lucis obscuratur, nam, cum inuidi liuore cerni aliqua que reprehendant inuenire satagunt, quasi in nocte palpant, ad quod etiam Gregorius idem inquit: Inuidi deberent perpendere quante cecitatis sunt, qui alieno prouectu deficiunt et aliena letitia contabescunt, et potius uolunt carere bono quam habere in eo socium secum in malo et miseria, unde legitur quod quidam rex concessit cuidam auaro et cuidam inuido munus quod ipsi eligerent ita tamen quod munus ei qui posterior peteret duplicaretur, et cum uterque differret petere, precepit rex inuido ut peteret prius, qui petiit ut erueretur ei unus occulus, uolens quod socio siue proximo suo erueretur ambo, et sic bene ait Ugo de Sancto Uictore dicens: Superbia aufert michi Deum, inuidia proximum. In eo uero quod fingit eas dictas animas hic cilicio coopertas, denotare uult auctor quod, sicut cilicium carnem habet macerare ferentis eum intus, ita inuidia afficit intus inuidum et macrefacit, ut Oratius: Inuidia Siculi non inuenere tirampni / maius supplitium, et alibi: Inuidus alterius rebus macrescit opimis, et sic uenenant quasi se ipsos, quod tangit dictus Ouidius in eo quod fingit inuidiam comedere carnes uipereas, ut supra dixi, et Matheus in III° capitulo dicens: Genimina uiperarum quis ostendit uobis etc., et Basilius: Sicut rubigo ferrum, sic inuidia animam in qua nascitur corrumpit, item Yeronimus: Inuidia est sui ipsius mordax, unde rogabat Socrates deos ut inuidi in omnibus ciuitatibus occulos uel aures haberent ut de omnibus perfectionbus et defectibus torquerentur, nam, ut idem, dicit, quanta sunt felicium hominum gaudia, tanti sunt inuidorum gemitus, uel forte habuit auctor de hoc cilicio hic respectum ad id quod etiam ait Salamon in XIIII° capitulo Prouerbiorum, dicens: Putredo ossium inuidia: sicut uestis putrefacta non recipit ablutionem, sic inuidia non de facili abluitur.
+
+Ultimo fingit se uidere ibi auctor umbram domine Sapie, uxor olim domini Cini militis de Pigozo de Senis, que in hac uita existens egit, ut dicit textus, dum Senenses uicti fuerunt in campo a Florentinis prope terram Collis de Ualdelsa, tangendo ultimo de abusiua credulitate illa dictorum Senensum, qui sperant adhuc scaturiri Senis quendam lacticem, cuius aquam uocant Dianam, et quod per eam ibunt cum nauibus ad portum Thalamonis, terre districtus Senarum in marictima, et sic habebunt habilitatem nauigandi mare, et per consequens habendi amiraglios et galeas in mari ut alie terre portuales marine.
+
+{Chi è costui che l nostro monte cerchia.} Continuato hoc capitulo XIIII° cum proxime superiori, in hoc principio prenotandum est quod, prout ait Ysiderus in II° Etymologiarum: Omnis oratio componitur uerbis, scilicet comma, colo et periodo. Comma particula est sententie, colus membrum, periodus ambitus seu circuitus. Fit autem ex coniunctione uerborum comma, ex commate colus, ex colo periodus. Comma est iuncture finitio, colus membrum quod intellectum et sensum prestat, sed adhuc pendet oratio; periodus est extrema sententie clausula, quod quidam ita exemplificant et putant ut sequitur: Disponens Deus humamum genus de manibus eripere inimici (et ecce comma), per angelum magni consilii filium de Uirgine statuit incarnari (et ecce colus), qui sui sanguinis effusione nos ad gloriam reuocauit (et ecce periodus), ita quod nichil aliud uoluit dicere iste spiritus, dicendo alteri ut ita dulciter interrogaret auctorem ut responderet ei ad colum, nisi quod eis loqueretur in tantum ut animus eorum posset esse contentus et non remaneret in suspenso (licet ulterius proposito plura alia uerba dici possent), dicendo et fingendo auctor hos duos spiritus esse umbras, scilicet domini Guidonis del Duca de Bretinorio et domini Ranerii de Calbulo de Romandiola, amborum probissimorum uirorum iam in dicta prouincia, qui dominus Guido inde petiit ab auctore quis ipse esset, quod reticuit ratione hic assignata in textu. Item petiit adhuc unde ueniebat, cui auctori respondet adhuc etiam reticendo nomen ciuitatis Florentie et eius fluminis Arni, ut dicit textus, de quo admirante dicto domino Ranerio, spiritus predictus alter arguit merito hoc fecisse, considerata bestiali gente quantum ad mores habitante super dictus flumen Arni a principio sui usque ad finem.
+
+Nam primo reperit comites Guidones de Casentino qui, ratione libidinose et immonde eorum uite, porci quasi possunt dici; inde, procedendo ulterius, dictum flumen Arni reperiit etiam Aretinos, qui, ratione procacitatis et rabide eorum audacie sine magno posse, dici possunt botoli, qui sunt illi canes perutili latrantes uicinales, quos gramatica uocat grippos; inde Florentinos, qui, ratione eorum insatiabilis cupiditatis, lupi quasi dici possunt; inde Pisanos ultimo, qui, ratione eorum astutie et sagacitatis, dici possunt quasi uulpes, ut dicit auctor hic in persona huius spiritus, in hoc alludendo Boetio, dicenti in IIII° etiam ita contra immorigeratos huiusmodi homines: Immundisque libidinibus si quis immergitur sordide suis uoluptate detinetur. Ferox atque inquietus linguam litigiis exercet: cani comparabis. Auaritia feruet alienarum opum uiolentus ereptor: lupo similem dixeris. Insidiator occultus surripuisse fraudibus gaudet: uulpibus exequetur. Et sic subdit ibi ut quos tenentur formatos uitiis uideas, homines extimare non possis, et hoc est quod etiam hic auctor tangit de Cyrce maga muliere in suis incantatis poculis conuertente homines in bestias, et qualiter et quomodo plene dixi supra in Inferno in capitulo XXUI°; et reassumendo adhuc premissa dicit auctor quomodo dictum flumen Arni nascitur in alpe quadam dicta Falterona supra Casentinum, territorium dictorum comitum Guidonum in monte Appennino qui protrahitur inter Lombardiam et Tusciam, ut de eo scripsi supra in Inferno in capitulo XUI°, et inherendo uerbis poetarum, dicit auctor hic quomodo a dicto Appennino detruncatus est mons Pelorus Siculus per illud brachium maris quod dicitur Fare Missine largum per decem miliaria dirimens Calabriam et Apuliam ab insula Sicilie: nam ait Uirgilius in III°: Disiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus / una foret: uenit medio ui pontus et undis / Hesperium Siculo latus abscidit, aruaque et urbes / litore deductas angusto interluit extu, et Lucanus in II°: Umbrosis mediam qua collibus Appenninus / erigit Ytaliam, donec confinia pontus / solueret incumbens terrasque repelleret equor. / At postquam gemino tellus elisa profundo est / extremi colles Siculo cessere Peloro; et quia in dicta Falterona dictus Appenninus multis aliis montibus compaginatur, dicit etiam auctor hic quomodo est ultra quam alibi quasi pregnans.
+
+Inde inducit dictam umbram domini Guidonis incidenter auctor ad prenuntiandum quomodo Fulcerius de Calbulo, nepos dicti domini Ranerii, electus erit potestas Florentie, et quomodo ibi trucidabit multos sub pretextu partis Blancorum expulsorum tunc de dicta ciuitate, ut fecit quasi belua, idest bestia. Item incidenter tangit generaliter de fatuitate inuidorum ponentium cor ad res mundanas, in quibus expedit quod sit diuietum, idest minoratio, propter consortem, idest propter consotium et participem habendum, de quo apertius dicam in sequenti capitulo. Inde lamentatur dictus spiritus de Romandiola prouincia sua, confinata a Marina Adriatica et a monte predicto Appennini et a flumine Reni Bononiensis et a flumine Folie et a flumine Padi, propter eius presentem uitiosam gentem ubi olim erant isti uirtuosi uiri hic nominati, scilicet dominus Lycius de Ualbona de Cesena, dominus Arrigus de Manardis de Bretinorio, dominus Petrus de Trauersariis de Rauenna, comes Guido de Carpigna, dominus Faber de Lambertatiis de Bononia, dominus Bernardinus de Fusco de Sauentia, nobilissimo animo licet non sanguine, Guido de Prata, Ugolinus de Azone et Federicus Tignosus de Acharisiis de dicta terra Sauentie, dicendo etiam quomodo dicti Trauersarii et Anastasii de Rauenna hodie extincti sunt, dicendo de Castro Brentinorii et de Castro Bagnacaualli, cuius comites iam defecerunt, et de Castro Caro et Conio et de eorum comitibus, ut dicit textus, tangendo, ut dicit textus hic, etiam de comite Maghinardo de Susinana de Paganis, ultimo de domo sua, quem uocat demonem ratione eius astutie, et de domino Ugolino de Fantolino de Sauentia pro Bissino uiro, ut hic per se patet.
+
+Post hec auctor, uolens tangere que debent homines in hoc mundo refrenare ne in hoc uitium inuidie incidant et, qui in eo sunt, mundentur ab eo uiso pernicioso eius effectu, - primo per exemplum Cayni qui, postquam inuidia occidit Abel fratrem eius, ibat dicendo, ut legitur Genesis, capitulo IIII°: Quicunque inuenerit me occidat me, ut tangit etiam hic auctor, ad significandum quod bona et mala proximi occidunt inuidum, bona affligendo, mala uero dando ei causam letandi et occasionem peccandi, secundum per exemplum Aglauros conuersa in saxum, ut scribit Ouidius in II° - uidelicet quod Ceclop rex Athenarum tres habuit filias, scilicet hanc Aglaurum, Hersen et Pandrasen, que tres sorores tres cameras habebant contiguas, et media erat dicte Herse, unde ait ipse poeta: Tres habuit thalamos, quorum tu, Pandrase, dextrum, / Aglauros leuum, medium possederat Herse, ad quam Hersen uolens semel Mercurius ire ut eius procus ad iacendum secum, dicta Aglauros, inuida dicte eius sororis, opposuit se in limine dicte eius camere per quam ibatur ad cameram dicte Herses dicto Mercurio, unde ibi conuersa est in saxum ab eo, ubi Mercurius allegorice pro facundia accipitur que facit inuidum quasi insensibilem ut saxum tali uirtute eloquentie inuidendo - fingit has duas uoces protulisse uerba hic in textu tacta, que dicit auctor debere nobis esse circa tale uitium camum, idest frenum, ad quod respiciens Psalmista ait: In camo et freno maxillas eorum constringe qui non approximant ad te, idest ad celestia, propter hec infima bona terrena ad que potius occulos flectimus, nec aduertimus ad superna, contra doctrinam traditam a Petro in sua Epistola dicente: Sperate in eam que uobis offertur gratiam; extenta habet Deus dexteram manum ad largiendum spiritualia, sed non est qui aspiciat: omnes enim ad sinistram aspiciunt, unde in temporalia recipiant, et hoc est quod tangit hic auctor in fine.
+
+{Quanto tra lultimar de lora terza.} In principio XU° huius capituli auctor, uolens ostendere quomodo in illo alio emisperio in quo se fingit fuisse, sol distabat ab eius occasu per tres horas, in quo spatio temporis dicta spera solis semper aparet in terra siue in pariete moueri et tremula, quasi ut est puer ludens, ut dicit hic textus, quod etiam tangit iste auctor infra in capitulo XXUII°, dum ibi describit primam partem hanc diei incipiendo: Si come quando i primi raggi uibra, idest tremulat ipse sol. Et etiam Fulgentius, dum dicit de quadriga solis, allegorice scribit ita dicens: Attribuitur soli quadriga eo quod quadruplici limite diei metiatur spatium in septem eius equus: primus dicitur Eous, idest rubeus, cum sol rubicundus oriatur; secundo dicitur Acteon, quod interpretatur splendens, eo quod tertie hore momentis insistens lucidior fulgeat; tertius Lampas eo quod in meridie magis flagrat; quartus Phylogeus, quod grece terram amans dicitur, quod hore none procliuior urgens occasibus pronus incumbit. Et sic ad propositum dicit auctor quod in illo monte erat hora uespertina et hic, in Ytalia subaudi, media nox, et in Yerusalem hora matutinorum si bene inspiciatur, unde bene sequitur quod dicit hic auctor quod tunc in illo monte Purgatorii respiciens uersus occidentem in dicta hora uespertina percutiebatur a radiis solis in naso, idest in facie, et per consequens reflexio solis radiantis ibi in uultum lucidum uel speculum quoddam illius alterius angeli quem fingit ibi auctor se reperisse, debebat ipsum auctorem repercutere in faciem, et hoc affirmat tali ratione naturali: sol cum directo iacit deorsum lumen suum et sic cadit directo, ut cadit lapis si proiciatur de suprorso equali iactu, ut comparatiue dicit hic textus. Quod punctum dicitur zenit, quod nullam umbram recipit, - de qua Lucanus in UIIII° tangens, sic ait hic: Quomodo nichil obstat Phebo, cum cardine summo / stat librata dies; truncum uix protegit arbor / tam breuis in medium radiis compellitur umbra - et per consequens nulla reflexio tunc ab eo procedit, sed cum a dicto puncto zenitico meridiano uniuersali recedit ex parte occidentali, uel distat a parte orientali percutiens in aliquod corpus lucidum, puta in speculum uel aquam, ut hic dicitur, facit suam reflexionem, qui radius secundus ita reflexus tantum ascendit potentialiter quantum primus descendit, ut patet etiam in aqua aliqua descendente per aliquod conductum uel meatum que tantum ascendit quantum descendit, ex quibus satis intelligi possunt que tangit hic auctor de tali materia.
+
+Inde fingit auctor quomodo ille angelus in exitu huius dicti circuli secundi cecinit quod scribitur Mathei U° capitulo ibi: Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur, et quod retro ad dicta uerba subiunxit quod scribit Apostolus, Ad Romanos XII° capitulo ibi: Noli uinci a malo, sed uince in bono malum; Uincitur a malo, dicit ibi Glosa, qui malus efficitur et malitie se subiectus, et quod etiam ait Iohannes in capitulo II° Apocalipsis ibi: Uincenti dabo edere de ligno uite quod est in Paradiso et de manna abscodito, per que uerba ita prolata auctor nichil aliud uult tangere nisi quod homo mundatus a premisso uitio inuidie et deductus ad uirtutem karitatis proximi, et factus misericors eius, potest uere dicere hec uerba in mente sua. Inde auctor, reuertens ad declarandum quod obscure et succinte finxit dixisse umbram prenominati domini Guidonis del Duca, dum in precedenti capitulo de diuieto et consorte, fingit Uirgilium nunc hic dicere et illud exponere sic inuidos homines reprehendendo et quos ponunt affectum suum ad res mundanas que minuuntur consorte secus, contingit in celestibus que augentur consorte, idest participante alio. Ad primam solutionem quam facit hic Uirgilius facit quod ait Gregorius in Moralibus dicens: Qui facibus inuidie carere uult, illam hereditatem appetat quam numerus possidentium non angustat, et Augustinus in XU° De Ciuitate Dei ad idem dicens: Nullo modo fit minor, accedente consorte, possessio bonitatis quam habet tanto latius quanto concordius indiuidua sociorum possidet karitas, nec habebit eam possessionem qui eam noluerit habere comunem, et tanto eam reperiet ampliorem, quanto amplius potuerit amare consortem; nam uir iustus per hoc quod in terris nichil appetit alienis profectibus inuidere nescit. Ad secundam hanc sequentem aliam responsionem Uirgilii, referentis se hic ad uirtuosam naturam karitatis, et bonum, quod est ut ipsa karitas, ut ait Augustinus, faciat sine labore nostro aliena bona nostra, facit quod ait Thomas in prima, questione XIIa, dicens: In Paradiso per essentiam unus perfectius alio Deum uidebit. Nam unus intellectus magis alio illum comprehendet. Facultas enim uidendi Deum non competit intellectui creato secundum suam naturam, sed per lumen Gratie de quo magis participat qui plus habet de karitate; quia ubi est maior karitas est maius desiderium, et desiderium facit quasi desiderantem apertum ad susceptionem desiderati. Inde auctor transumptiue tangit quomodo sicut plage mortales interimunt corpus, ita peccata mortalia animam, nisi consolidentur cum medicina penitentie et dolore conscientie, iuxta diffinitionem illam Augustini dicentis: Penitentia est quedam dolentis uindicta puniens in se quod comisisse dolet, et iterum dolendum non commictere, aliter potest unusquisque dicere quod dixit Psalmista dicens taliter dum inquit: Putruerunt et corrupte sunt cicatrices mee a facie insipientie mee, et hoc uult hic tangere auctor dicendo de suis residuis peccatis mortalibus ut de plagis in facie sua, idest in mente eius, adhuc non dolore solidatis.
+
+Hiis taliter expeditis auctor incipit tractare de tertio circulo Purgatorii in quo fingit purgari iracundorum animas; et uolendo se referre sub sensu anagogico, idest spirituali, et tropologico, idest mortali, ad iracundos in hoc mundo uiuentes dispositos ad se purgandum a tali uitio, quomodo primo debent se dare ad contemplationem boni illius uirtutis que contrariatur uitio ire premisse, que est mansuetudo, secundum Phylosophum dicentem in IIII° Ethicorum: Mansuetudo autem est medietas contra iras, fingit se in extatica uisione - in qua est ille qui contemplando a statu quo abstrahitur, (nam dicitur extasis ab ex quod est extra et status, status), ut erat Democritus in ortulo suo semel, qui capras depascentes ante se eius caulos non uidebat - sibi apparuisse in introitu huius tertii circuli ymago Domine Nostre in actu illo mansueto dum reperiit filium puerum exeuntem de templo et ei dicentis: Filii, quid fecisti nobis? Ecce, pater tuus et ego dolentes querebamus te, ut legitur Luce capitulo II°.
+
+Item ymago Ephysistrati, olim ducis ciuitatis Athenarum qui, ut scribit Ualerius in titulo De Patientia, dum dicit eius uxor coram eo fecisset duci quendam iuuenem qui amplexatus fuerat quandam eorum filiam puellam amore prouocatiuo, ut confessus et professus fuerat dictus iuuenis credens mori, absolutus est ab ipso Ephysistrato dicente contra dictam eius uxorem: Si eos qui nos amant occidamus, quid illis faciemus quibus odio sumus? tangendo incidenter hic auctor de contentione et lite habita inter Neptunum et Palladem de nomine imponendo dicte ciuitati fundate a Cycrope, rege quodam greco: nam uolebat Neptunus eam nominari a se et Pallas a se, unde Ouidius in U°, de hoc uolens tangere fingendo dictam Palladem etiam hoc texuisse in quadam sua tela, ait: Cecropia Pallas scopulum Mauortis in arce / pingit et antiquam de terre nomine litem; tandem sancitum fuit quod dicta terra nominari deberet ab illo istorum duorum deorum qui felicius prodigium ibi monstraret: ex quo Neptunus ibi cum suo tridente terram percussit et emicuit equus, ut ait Uirgilius in primo Georgicorum dicens: Munera uestra cano. Tuque o, cui prima trementem / fudit equum magno tellus percussa tridenti, / Neptune etc.; Pallas inde percussit ibi terram etiam et emicuit oliua, quo prodigio magis fausto censito, uocata fuit dicta terra Athena ab ipsa Pallade, que etiam Athena nominabatur, quod sonat scientia, et ex hoc dicit hic auctor quod inde emanauit omnis scientia et doctrina, ut etiam ait Priscianus.
+
+Item ymago Stephani protomartiris Christi sancti tertio aparuit ibi, qui, dum lapidaretur a Paulo et aliis Iudeis moriens, positis genibus, suspiciens clamauit uoce magna dicens: *Domine, ne statuas illis hoc peccatum*, et cum hoc dixisset obdormiuit in Domino, ut habetur in Actibus Apostolorum in capitulo UII°, dicendo auctor inde se resipuisse et animam eius cognouisse suos errores non falsos sed ueros, quasi dicat quod usque tunc non cognouerat, ita per effectum bonitatem dicte uirtutis mansuetudinis, sicut nunc, subdendo in textu hic de laruis (que sunt ille cohoperture seu transfigurationes quas Tusci uocant mascheras et lumbardi barbancenas), dicendo auctori Uirgilius, qui talia uidit, ne cesset amplius aperire mentem ad aquas fontis pacis, idest Christi, qui tantum pacem dilexit ut omnis eius salutatio de ipsa foret in hoc mundo, et ipsam pacem docuit discipulos suos continue seruare, ut ecce Mathei U° capitulo ubi ait: Beati pacifici etc., et in capitulo X° ait discipulis suis: Intrantes autem domum salutate eam dicentes: *Pax huic domui*, et Iohannis XIU° capitulo: Pacem relinquo uobis, pacem meam do uobis; et post resurrectionem dicebat apparendo eis semper: *Pax uobis*, ut habetur Iohannis XX° capitulo, in duobus locis. Item et ipse Christus pacem misit inter Deum et homines, unde Apostolus, Ad Epheseos II°, ait: Ipse est pax nostra qui fecit utraque unum, que omnia habet ualde respicere unusquisque uolens se purgare a dicto uitio ire inimicante paci.
+
+{Buio dinferno e di nocte priuata.} Continuato hoc XUI° capitulo cum fine proximi superioris, ac premisso de uirtute mansuetudinis, ut nunc superius dixi, subicit hic auctor de uitiosa ira, fingendo eam ut fumum nos obscuraret occulis mentis, ut patet in textu. Et dixi de uitiosa, quia illa ira nequaquam uitiosa est qua irascimur circa facta nostra ubi, quando et quibus irasci debemus, ut ait Phylosophus in IIII° Ethicorum, de qua dicitur Ecclesiastes UII° capitulo sic: Melior est ira risu, et Psalmista de ea ait: Irascimini, et nolite peccare. Est et alia ira etiam non uitiosa, que odium proprie dicitur, scilicet illa qua irascimur sine facto nostro alicui, puta homini male agenti, uidelicet alicui homicido seu furi, licet nos et nostra hoc non tangat, ut ait idem Phylosophus in sua Rethorica; illa uero ira uitiosa est et mortale peccatum, scilicet cum irascimur proximo nostro ad uindictam; quam iram diffiniendo idem Phylosophus in dicta eius Rethorica ait: Ira est tristitia et dolor cum uehementi appetitu uindicte, de qua ait Dominus, Mathei U°, dicens, Omnis qui irascitur fratre suo reus erit iuditio, et Apostolus, Ad Romanos, XII° capitulo, etiam dicens: Non uos uindicantes carissimi, sed date locum ire, hoc est declinate eam ne nos illa corripiat. Uult enim auctor per hunc fumum passionantem hic taliter has animas iracundorum purgantes se in eo et per ipsas animas allegorice seu anagogice, idest spiritualiter, ostendere quomodo homines iracundi in hoc mundo uiuentes redacti ad mansuetudinem per penitentiam recognoscunt se, et recognoscere debent, quasi fuisse in fumica caligine et obscuritate, dum hactenus in furore iracundie fuere, ut recognouit se fuisse Theodosius imperator: iam nam ita de eo scribitur in Ystoria Ecclesiastica, cuius uerba posita sunt in quodam Decreto, ita incipiente: Cum apud Thessalonicam, seditione exorta, quidam ex militantibus suis uir impetu fuisset furentis populi extinctus, Theodosius, repente nuntii uoce atrocitate succensus, ad ludos Circencenses inuitari populum fecit, eique ex improuiso circumfundi milites, atque obtruncari passim, prout quisque occurrisset, gladio iubet et uindictam dare non crimini sed furori. Ob hoc cum a sacerdotibus Ytalie redargueretur, agnouit delictum, culpamque cum lacrimis professus, penitentiam egit, et in hoc sibi tempus ascriptum absque regali fastigio patienter impleuit; sic igitur merito auctor statum irancundorum in hoc mundo ut fumum describit ab incensione cordis cum suo furore in nobis rationem offuscantem, cum dicat Phylosophus in II° De Anima quod Ira est accensio sanguinis circa cor. Ad tale fumum respexit credo Psalmista dicens: Ascendit fumus in ira sua et ignis a facie sua exarsit, et alibi ait: Super cecidit ignis et non uiderunt solem, et Apostolus, Ad Epheseos IIII°: Sol non occidit super iracundiam uestram; et Ugo de Sancto Uictore ad hoc inquit: Auferenda est ira a corde quemadmodum trabis occulos mentis etiam petit, et Iob XUII°: Caligauit ad indignationem occulus meus.
+
+Post hec auctor, ut digressiue eius ampliet materiam, inducit umbram Marchi Lumbardi, olim probissimi hominis de curia quam fingit hic se reperisse ad dicendum sibi per modum solutionis causam quare gens in hoc presenti nostro seculo magis solito a uirtuosa et recta uita destituta fit et magis uitiis implicata, precipue in cupiditate et auaritia. Et ante tamen tanquam ad hoc ueniat, redarguit illos qui talia ascribunt celo, idest celestibus corporibus, et ab eis talia quasi de necessitate euenire putant, et sic liberum arbitrium uestrum remouent et iustitiam illam quam meremur bene operando bonum et male operando malum, ut dicit hic textus.
+
+Et firmat hoc dicta umbra taliter, arguendo: concedatur quod omnes uestri primi motus a celo, idest ab eius corporibus causentur et dependent - quod falsum est in parte cum anima nostra immediate subsit a Deo, ut subicit hic inferius textus, dum dicitur quod meliori rei quam sit celum, idest Deo, liberi subiacemus qui creat in nobis, idest ipsam animam, quam celum non habet in eius cura sed ipse Deus, et per consequens eius anime uoluntas et motus, dicente Phylosopho in libro De Bona Fortuna: Impetus naturales quos habemus in anima esse in nobis a Deo tanquam a mouente naturam totam dicimus, et in UII° Physicorum ait: Intellectus, idest anima, immobilis est a dicto motu sidereo, et in III° De Anima dicit quod Uoluntas in parte intellectiua anime est, unde soli primi dicti nostri motus corporei a celo mouentur, et ideo dicit idem Phylosophus in dicto libro Physicorum: Que non sunt in nostra potestate, ideoque in eis nec meremur nec demeremur, ut dicit iste auctor infra in capitulo XUIII° ubi de istis primis motibus plenius scribit - tamen habent, dicit hic dicta umbra, homines lumen rationis quo ualent electiue adherere bono et non malo, addendo quomodo liberum nostrum tale uelle, licet fatigetur in dictis primis motibus, durat tamen, idest preualet celo si bene nutriatur, idest si rationabiliter euitet malos motus et bonos complectatur. Ad quod primum ait Tholomeus sic in suo Almagesto: Sapiens donabitur astris, et ad secundum in Centiloquio dicit: Anima sapientis adiuuat opus stellarum. Restat igitur concludendo quod ab ipsa gente moderna ut a materia corrupta non a celo dicta uitiositas procedat, ad quod facit quod ait iste auctor in secundo sue Monarchie ita dicens: Sic ars in triplici gradu inuenitur, scilicet in mente artificis et in organo et in materia formata per artem ita; natura primo in mente Dei est, inde in celo ut in eius organo, quo mediante similitudo bonitatis Dei in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, profecto existente artifice atque se optime organo habente, si contingat peccatum in forma, materie tantum imputandum est, sic cum Deus perfectum quid sit et per consequens celum ut eius instrumentum, nullum defectum patiatur. Restat quod in hiis inferioribus si defectus est ex parte materie est et preter intentionem Dei et celi. Nam operatio celi et motus est ipsa uoluntas Dei ab eterno prouisa ad bonum effectum, unde Augustinus in U° De Ciuitate Dei inquit: Illi qui sine Dei uoluntate decernere opinantur sidera quid agamus uel quid boni uel mali patiamur, repellendi sunt ab auribus omnium.
+
+Inde, uolens probare per rationem que premisit sic a remotis, arguit dicta umbra, scilicet quomodo anima nostra ut creatura Dei leti sui factoris et ab eo mota naturaliter reddit libenter et uoluitur ad omne letificans eam, ex quo, cum nouiter ut puella quasi in nobis simplex et pura (ut tabula rasa, ut ait Phylosophus) incipit concupiscere: incohat primo attrahi, ut dicit hic textus, a paruo bono, scilicet a temporali, cum nondum cognoscat spirituale bonum ut maius et summum defectu electionis, et ut decepta post talia temporalia currit, nisi frenetur et uoluatur a legali ratione et spirituali doctrina, ut a pedagogo quodam, ad quod respiciens, idem Phylosophus ait in UIII° Physicorum: Homo in prima uita uariabilis et mobilis est, et in III° Ethicorum ait: Intendere autem oportet ad que ipsi faciles mobiles sumus, et subdit inferius: Pueri secundum concupiscentiam uiuunt: si igitur non erit unde bene ratione suadeantur ad quoddam dominium uenient et multum augumentum, ideo oportet eos secundum preceptum pedagogi uiuere; et in X° ad idem ait: Quedam delectant noua initia, posterius uero non similiter propter hoc: quidem primum per desideria inclinata est mens, et sic expediunt leges ad esse, ut subdit hic textus, que, ut ait Ysiderus, Facte sunt ut earum metu, humana refrenetur audacia, tutaque sit inter improbos innocentia, ad quod etiam Phylosophus in I° Ethicorum ait: Amplius lege proponente quid oportet operari, et a quibus abstinere, et per consequens expediuit habere Monarchiam, idest imperatorem, qui leges exequi faceret; nam dicitur in quadam lege: Parum est iura esse in ciuitate nisi sint qui iura regere possint. Item etiam oportuit mundum ad bene sui esse regem spiritualem habere, idest pastorem et presulem in hoc mundo ostendentem nobis turrim, idest summitatem Sancte Ciuitatis, idest spiritualis triumphantis uite, ut dicit hic textus, unde Iustinianus, scribens Epifano archiepiscopo Constantinopolitano in quadam eius constitutione, sic ait: Magna sunt dona Dei a superna collata clementia sacerdotium, et imperium illud quidem diuinis ministrans. Hoc autem humanus presidens ad hoc idem dicit etiam iste auctor in fine sue Monarchie probando quod in pium immediate, sic est a Deo, Opus fuit homini duplici directiuo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum reuelata humanum genus procederet ad uitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret, unde dicitur in quodam Decreto: Due sunt persone quibus mundus iste regitur: regalis uidelicet et sacerdotalis: sicut reges presunt in causis seculi, ita sacerdotes in causis Dei; regum est irrogare penam corporalem, sacerdotum spiritualem.
+
+Ex quibus iterum infert dicta umbra sic: concedatur quod leges adsint, quis tamen Imperator in presenti eas regit et seruari facit? nullus certe, cum Papa imperiale regimen usurpauerat, non contentus in discreto et diuiso termino suo et iurisdictione cupiditate temporalium bonorum. Et hoc est quod subdit hic, scilicet quod dictus pastor potest ruminare, idest potest esse scientia fretus, sed non habet ungulas fixas, idest non habet discretionem, nec facit inter spiritualia et temporalia delectum seu differentiam, ut fecit Deus inter filios Iude, filii Iacob, quibus ut regibus temporalibus regna et bona temporalia assignauit et filios Leui, alterius filii Iacob, quibus, ut sacerdotalibus talia denegauit, ut habetur Deuteronomii capitulo XUIII° ubi dicitur predictis Leuiticis: In terra nichil possidebitis, nec habebitis partes inter alios: ego pars et hereditas uestra, inducendo totum hoc fore prefiguratum quod legitur Leuitici, XI° capitulo, ubi dicit: Omne animal habens diuisam ungulam et ruminans comedetis, que uerba moralizando et allegorizando Ysiderus ait: Presules hii ruminant qui in ore semper portant precepta diuina ut cibum. Item fissam ungulam habent quando duo Testamenta sequuntur: Uetus ut non mittatur falcem in messem alienam, ut Deuteronomii, capitulo XXIII°: Mandatur nouuum ut que sunt Cesaris reddantur Cesari que sunt Dei Deo, ut mandauit Dominus Mathei capitulo XXII°, unde illi imitati sunt pastores qui diuini uerbi mediatione quid agere et quid non edocti sunt. Item et Yeronimus super premissis uerbis ait: Si quis uult pontifex, non tam uocabulo quam merito esse, imitetur Moysen et Aaron non discendentes de tabernaculo Dei, ut scirent quid populum haberet docere. Hec duo sunt pontificis: ut diuinas discat scripturas et populum instruat et ad bella ut Moyses non uadat, et ita findit ungulas diuidendo se a temporalibus rebus, ad quod etiam facit quod dicitur in quodam alio Decreto sic uidelicet: Cum ad uerum uentum est ultra, non sibi Imperator iura pontificatus arripiat, nec Pontifex nomen Imperatoris, quoniam Christus mediator Dei et hominum actibus propriis et dignitatibus distinctis offitia potestatis utriusque discreuit ut Christiani imperatores pro ecterna uita Pontificibus indigerent et pontifices pro cursu temporalium imperialibus uterentur legibus et sic, ut ait quedam Lex: Tunc promiscuis actibus non turbarentur offitia rerum, unde concludit dicta umbra quomodo contrarium facientibus dictis pastoribus hodie maxime intendentibus tantum ad cupiditatem bonorum terrenorum gens deuiat eandem cupiditatem sequendo eorum exemplo, ad quod respiciendo Leo papa quartus in Decreto quodam scribens Lodoyco imperatori ait: Nos, si incompetenter aliquid egimus, et in subditis iuste legis tramitem non seruando, uestro uolumus commendare iuditio, quoniam si nos, qui aliena corrigere debemus peccata, peiora commictimus, certe non ueritatis discipuli sed (quod dolentes dicimus) erimus pre ceteris erroris magistri. Et alibi in Decretis dicitur: Quod agitur a prelatis facile trahitur a subditis in exemplum, unde in Leuitico IIII° capitulo habetur et ita scribitur: Si sacerdos qui est unctus peccauerit, faciet delinquere populum; dicit ibi Glosa, scilicet per exemplum, et ex hoc conclusioni abdendo dicit quomodo merito dicti filii Leui ab hereditatibus et a bonis mundanis fuerunt exclusi ne eorum exemplo in cupiditate alii peccarent ut hodie contingit.
+
+Ultimo dicit dicta umbra quomodo Lumbardia, rigata a flumine Padi, et marchia Triuisana, rigata a flumine Adice, bonis uiris deserte sunt postquam prelati, confuso per Ecclesiam Federico imperatore secundo, imperium occuparunt, faciendo exceptionem, ut dicit textus hic, de his tribus uirtuosis uiris, scilicet de domino Corrado de Palazzo de Brixia et de Domino Gherardo de Camino de Triuiso qui ualde gaius miles fuit, idest ilaris et iocundus, et ex hoc dicta umbra prenotat eum a domina Gaia eius filia, ut dicit hic textus inferius; item de domino Guidone de Castello de Rubertis de Regio qui ualde fuit purus miles, et sic uulgari gallico in Francia uocatus fuisset simplex, quasi sine plica.
+
+{Recorditi lector, se mai ne lalpe.} In hoc XUII° capitulo auctor duo facit: primo continuando se perficit tractatum tertii circuli Purgatorii premissi usque ibi: {Noi erauamo oue più non saliua}. Ibi incipit tractatum quarti circuli, ut illic patebit, et exordiendo dicit primo quomodo exiuit de premisso fumo, idest de contemplatione status et uite iracundorum in hoc mundo, allegorice subaudi, et quomodo inde uenit ad ymaginandum prauum exitum iracundie et effectum, ut frenum debens nos a tali uitio compescere et raffrenare, apostrophando ad uirtutem ymaginatiuam nostram, dicendo quomodo eripit interdum nos, subdendo quod si non uenit a uiso nostro uel auditu uel ab alio nostro corporali sensu, ut non uenit, unde ergo manat, et subdit quod a lumine, idest a corpore aliquo celesti informante se ipsum ad hoc per se uel per inspirationem diuinam porrigentem eam, ut dicit hic textus, de qua ymaginatiua uirtute Yeronimus, in Prologo Apocalipsis tangendo, sic ait: Uisionum alia corporalis, que per se patet ad sensum, alia ymaginatiua et spiritualis, ut cum dormientes uel uigilantes ymagines rerum cernimus, quibus aliquid aliud significamus, sicut uidit pharao spicas et Moyses Rubeum ardere, uigilans iste, et pharao dormiens. Et quod abominabile sit uitium hoc iracundie ab eius exitum et effectum, exemplum dat hic auctor de Progne conuersa in yrundinem sua iracundia, cuius ystoria iam scripsi supra in hoc libro Purgatorii in capitulo UIIII°, et ibi de hoc uidendum est. Secundo dat exemplum de Aman qui, ut scribitur in libro Hester, existens summus mariscalcus Assueri regis Syrie iratus quod dictus rex, spreta Guaschi regina eius prima uxore in uxorem accepisset Hester, hebream quandam mulierem, ac neptem Mardocei probissimi uiri hebraici, fecit capi omnes Iudeos existentes in regno dicti regis una cum dicto Mardoceo, et cum dictum Mardoceum parasset poni in cruce super quadam iam erecta antenna, in eadem antenna crucifigi fecit eum postea dictus rex prece dicte Hester, et dictum Mardoceum cum dictis aliis Iudeis liberari fecit. Tertio dat exemplum de Amata regina, uxor regis Latini, que in tantam iracundiam incurrit propter Lauiniam eius filiam et dicti regis traditam in uxorem contra eius uoluntatem Enee et non Turno suo nepoti quod egit, ut ait Uirgilius in XII° Eneidos de ea dicens: Et nondum informis leti trabe nectit ab alta, idest suspendio et laqueo se necauit, fingendo auctor hic ultimo se reperisse alium angelum dirigentem ipsum de circulo tertio ad quartum ut purgatum a uitio ire, et ex hoc finxit eum dicere illa uerba euangelica Mathei U° repugnantia tali uitio, scilicet Beati pacifici etc. sub illa allegoria quam scripsi supra in exitu primi circuli ueri Purgatorii, ubi de superbia dicitur.
+
+Post hec ueniamus ad tractatum quarti circuli purgantis animas accidiosorum premictentes quod, licet uitium accidie ut genus diuidatur in plures species, scilicet in tepiditatem, in mollitiem, in somnolentiam, in otiositatem, in dilationem, in tarditatem, in negligentiam, in ignauiam, in tristitiam et tedium uite, tamen dicta tepiditas prima species radix dicitur accidie, et ex ea nascuntur omnia premissa uitia, et ex hoc auctor in hoc principio, in persona Uirgilii diffiniendo, uocat accidiam amorem scemum, idest diminutum in suo debere amare, subaudi Deum, ut summum bonum, unde diffinitur: Tepiditas est amor paruus boni magni, de qua dicitur Apocalipsis, capitulo III°: Utinam frigidus esses aut calidus, sed quia tepidus es et non frigidus nec calidus incipiam te euomere ex ore meo; est enim calidus qui feruens est ad bonum, frigidus est qui simpliciter desistit a bono, tepidus uero qui medio modo se habet, et dicit ibi inter linearia quod maior spes est de frigidis quam de tepidis, eo quia tepidi quendam fiduciam accipiunt de hoc quod aliquid boni agunt, et ideo se non corrigunt. Hiis ita premissis auctor, ut latius ostendat quomodo a dicto uestro amor defectiuo causatur uitium accidie predictum, inducit Uirgilium ad dicendum a remotis quod nunquam creator, scilicet Deus, fuit sine amore, cum semper fuerit sibi cumsubstantialis Spiritus Sanctus qui in Trinitate diuina Amor est, et naturaliter naturans omnes alios amores bonos. Item dicit quod nulla creatura etiam fuit unquam sine amore naturali uel animi: de naturali patet in angelica creatura que naturali illo amore diligit Deum quo naturaliter quisque dilectus diligit se diligentem; item eodem naturali amore creatura etiam humana diligit Deum eadem ratione, et diligere debet tanquam bonum nostri intellectus - unde Dionisius in libro De Diuinis Nominibus ait: Omnibus amabile et diligibile est primum bonum, quod est ipse Deus - et sic per consequens illum odire non possumus, ut hic inferius dicitur in textu; item et se ipsum, item eius parentes et filios et benefactores eius, et talis amor semper est sine errore, ut dicitur hic: nam non potest quis errare sequendo quod naturale est; item et cetere alie creature brute et insensate tali naturali amatiuo moto diligunt; de brutis patet in filiis suis et in specie eadem sibi coniunctis, unde in Ecclesiastico capitulo XIII° dicitur: Omnis caro ad similem sui coniungetur, et in Iure dicitur: Ius naturale est quod natura docuit animalia omnia que in celo que in terra que in mari nascuntur, et ea uidemus huius Iuris peritia censeri in procreando et educando filios; de insensatis patet in particularitatibus elementorum quodam quasi affectu nitentibus ad earum totalitatem instinctu nature. De amore uero animi patet in nobis dum preter naturam solum animi motu de aliqua amanda mouemur de quo sensit quedam Lex, dicendo: Maiores nostri intus uirum et uxor donationes prohibuerunt amorem honestum solis animis extimantes etc.; et hic amor extraneus interdum est propter malum obiectum et iuditium rei amate, uel propter nimium uel paruum uigorem, ut dicit hic auctor, subdens igitur: cum in primo, scilicet naturali amore Deo, bene dirigimur, et in hoc secundo bene mensuramur non sequendo quod malum est, sed bonum cum intensa cura, non potest esse nostra delectatio mala, concludendo ex hiis quod dictus amor animi potest dici semen in nobis omnis bone actionis et male: male cum amamus malum proximi nostri, quod triplici modo fit, ut dicitur hic. Ad quod et ad ea que sequuntur hic usque ad finem huius capituli ita ait Augustinus, quem auctor ad licteram hic sequitur: Sicut uirtus est amor ordinatus, ita uitium est amor inordinatus. Amor uero dupliciter potest esse inordinatus: si sit minum uel nimis paruus, et hoc secundum duas species bonorum: quedam enim bona sunt parua, ut sunt temporalia et corporalia, quedam magna ut sunt bona gratie et glorie intelligendo: bona gratie ipsam gratiam et opera meritoria. Amor ergo boni magni inordinatus est si sit paruus, et talis amor uidetur esse radix in uitio accidie et tepiditatis. Amor uero parui boni inordinatus est si sit nimius, et et iste amor uidetur esse radix gule, luxurie et auaritie, et diuersificatur iste amor quia parua bona amari possunt, quoad diuinum et possessionem, et quoad usum delectabilem. Primo modo amat ea auarus; secundo modo gulosus et luxuriosus. Amor mali distinguitur in amorem proprii mali et alieni: sed quia nullus proprium malum amat in quantum talem, sed tantum in eo quod extimat eo bonum esse corpori, cum homo naturaliter habeat appetitum ad bonum, et sic uelle malum esset contra uoluntatem eius. Ad quod etiam Apostolus, Ad Epheseos, ait: Nemo unquam carnem suam odio habuit. Ideo tantum amor alieni mali radix erit superbie, inuidie et ire, diuersimode tamen, quia in superbia est amor proprii boni cum alieno malo: amat enim superbum sui exaltationem et proximi deiectionem; in inuidia et in ira est amor alieni mali proprie, differenter tamen: nam in inuidia amor alieni mali ortum habet a propria malitia, inuidus ideo uult malum alterius, ne ille sibi parificetur; in ira uero amor alieni mali ortum habet a malo alterius: nam qui irascitur alicui, ideo uult ei malum quia malum ab eo recipit, cum ira dicatur appetitus uindicte, et sic hec tria uitia amorem nostrum inordinatum reddunt ad proximum, alia quattuor supradicta ad nos ipsos. Et sic, concludendo, uitium accidie facit peccare ut lentos et tepidos ad sequendum et acquirendum uerum bonum, scilicet Deum, quod bonum omnis appetunt, sed confuse, ut dicit hic auctor. Et Boetius in III° ibi: Omnis mortalium cura quam multiplicium studiorum labor exercet diuerso calle procedit, sed ad unum beatitudinis finem nititur peruenire, dicendo inde auctor quod aliud bonum, scilicet temporale et corporale, non est felix, etiam uerum licet habeat umbram boni ad quod respicit noster inordinatus amor auaritie gule et luxurie; ad quod tres istos ultimos amores respiciens Augustinus ait in libro Confessionum: Ab uno aduersus te, Domine, in multa euanui; exarsi enim in bone satiari inferius in adoloscentia, et siluester uisus sum uariis et umbrosis amoribus.
+
+{Posto auea fine al suo ragionamento.} Continuando se auctor ad proxime precedentia adhuc in hoc XUIII° capitulo, premisso suo exordio, querit a Uirgilio primo quid sit iste noster amor animi a quo omnis nostra operatio bona et mala procedit, ut supra dictum est. Et respondendo dicit sic a remotis ipse Uirgilius: primo uidelicet quod animus noster creatus est promptus ad amandum et sic inclinabilis et mobilis est ad omne placibile, nam, ut ait Phylosophus in libro De Natura Animalium: Omnia naturaliter appetunt delectationem, et in IU° Ethicorum ait: Intendere oportet ad que facile mobiles sumus, et in X° dicit quod Primum per desideria inclinata est mens nostra statim ueniens de potentia ad actum, ut subditur hic in textu dictus talis noster amor; item etiam quomodo nostra uirtus apprehensiua intentionaliter ad id quod extimat bonum, subito animum uoluere facit, et si inclinatur ad illud talis inclinatio prima est, et dicitur talis noster amor animi, ut dicit hic Uirgilius, qui amor ut motus spiritualis semper ascendit in altum, idest augumentum deitatis cum desiderio donec res amata contentet eum, unde ex hoc diffiniendo Cassiodorus talem amorem, ait: Amor noster est quedam uis appetitiua rerum, quos desiderio eligimus, et amplectimur et, ut ait Thomas etiam in suo Contra Gentiles, in hoc passu dicens quod dictus noster amor Ut concupiscentia procedit ex quadam apprehensione unitatis amantis ad amatum. Nam, cum quis amat aliquid quasi illud concupiscens, apprehendit ut quid boni, licet interdum non sit. Dicit hic auctor in persona Uirgilii ac per consequens fallere illos qui uerificant omnem nostrum amorem laudabilem: ex quibus auctor adhuc sic infert: ergo si talis noster amor de foris euenit in nobis et anima nostra non ambulat cum alio pede quam cum pede dicti amoris, alludendo in hoc Augustino dicente: Amor pes anime est, qui, si rectus est, dicitur karitas, si curuus dicitur cupiditas, non debet merere uel demerere bene uel male agendo.
+
+Ad quod ita rendere facit auctor adhuc ipsum Uirgilium sub representatione rationis nostre naturalis phylosophice dicendo: omnis forma substantialis separata a materia et cum ea unita specificam uirtutem habet in se etc. Forma substantialis, dicit Frater Albertus, est illa que adiunctione sui ad materiam facit quoddam esse essentiale, ut ignitas. Forma uero accidentalis est illa que adiunctione sui ad materiam non facit quid, sed quale, ut albedo. Alii dicunt formam substantialem esse que dat esse simpliciter et per eius aduentum dicitur aliquid generari et per eius recessum corrumpi; accidentalis autem forma non dat esse simpliciter sed esse tale ut in calore qui non dat esse simpliciter, sed esse tale ut sic. Sub ipsa forma substantiali septa, idest circumclusa a materia, ut a sepe, Uirgilius hic comprehendit non solum nos homines corporaliter uiuentes, sed etiam cetera alia animata et inanimata corporalia et elementata elementa tam habentia uirtutem specificam, idest propriam et singularem in se collectam, idest innatam, ad quod Boetius in libro De Duabus Naturis ait: Natura est unamquamque rem informans specifica differentia, et sic comprehendit tam singula generum quam genera singulorum ac indiuidua sperarum; que specifica uirtus, dicit adhuc Uirgilius hic, non sentitur in nobis nisi in actu operationis, nec etiam demonstratur nisi per effectum, ut per frondem uiridem in arbore ueietabilis uita. Nam, sicut primeua magnes siue calamitas nunquam specificam eius uirtutem attrahendi ferrum ostendisset nisi appropinquatum fuisset sibi ferrum, ita tales specifica uirtus in nobis non panditur, nisi adueniat obiectum aliquod mouens habitus nostros et affectus ad diuersa, ut diuersi sumus in facie, iuxta illud Oratii: Format enim natura prius nos intus ad omnem / humanorum actum, et etiam alibi: Pectoribus mores tot sunt quot in urbe figure, et illud Persii: Mille hominum species et rerum discolor usus; / uelle suum cuique est, nec uoto uiuitur uno. Unde nequimus merito, subdit hic Uirgilius, propendere unde intellectus, idest intellectualis primus motus noster et primarum notitiarum, ueniat, ymo prouenit, appetibilitas, cum semper in nobis antequam aduertamus que prime notitie et primi motus nostri, et amores, dicit hic Uirgilius, sunt ita in nobis et resultant, deficiente nostro iuditio, ut studium mellificandi in apibus: nam nescimus dicere quare amor potius eas ad illud inducat quam muscas uel uespas, nisi quod ita innatum est eis - ipso Uirgilio dicente in Georgicis sic de hiis apibus tractando: Cecropeas innatus apes amor urget habendi, / tantus amor florum et generandi gloria mellis - reassumendo auctor in persona Uirgilii hic in textu, scilicet quomodo hec prima talis nostra uoluntas non meretur bona nec mala, unde in Digestis ita de ea quedam Lex sic ait: Cogitationis penam nemo patiatur, sed si in dicta mala uoluntate oblectatur quis uenialiter peccat. Si autem procedit ad actum mortaliter, et e contra si in bona quis procedit et ad oblectamentum uenit, incipit merere, et ecce principium merendi huius secunde nostre uoluntatis de quo subditur hic in textu, et de qua Phylosophus in libro Perihermeneias tangit dum ibi dicit quod dicte prime nostre notitie primi nostri simplices intellectus qui fiunt in anima et dicuntur primi ad dirictam compositorum, qui secundi dicuntur eo quod ex primis simplicibus componuntur, ut ecce dum primo aprehendo hominem simpliciter, secundo componendo ipsum esse animal. Et concludendo dicit inde Uirgilius quod, licet ad dictam istam secundam naturam oblectatoriam uoluntatem quelibet alia, subaudi uoluntas bona, uel non aggregetur, non tamen necessitamur appetitiue ad sequendum eas, cum innata sit nobis consiliatiua uirtus, idest ratio humana, que habet nostram uoluntatem si bona est suadere et si mala fugare. Ideoque liberum nostrum arbitrium dicitur arbitrium quantum ad rationem et liberum quantum ad uoluntatem, ad que Phylosophus in III° De Anima sic ait reprehendens male utentem hoc libero arbitrio in qualibet dicta eius parte amplius extendente se in intellectu, et dicente: Intelligentia, idest dicta nostra ratione, fugere aliquid uel mutari non mouetur, sed secundum desiderium agit, ut inabstinens uoluntas enim appetitus est: nam, cum secundum uoluntatem mouemur, secundum etiam appetitum mouemur; omnis enim intellectus rectus est; appetitus et fantasia et recta et non recta sunt, nam semper mouet appetitum aut bonum aut quid bonum uidetur fuerit et contrarii appetitus ad inuicem, quod accidit cum ratio et desideria contraria sunt uel fiunt. Nam et ipse idem Phylosophus alibi eodem libro ait: Bonum intellectus est ultima beatitudo, idest Deus, quod bonum proprie est obiectum nostre uoluntatis, unde quelibet recta uoluntas ab ipso Deo mouetur, et sicut color obiectum est uisui et illum mouet absque necessitate ulla, ita ipse Deus uoluntatem nostram ut eius obiectum mouet sine ulla necessitate, et sic liberum arbitrium remanet in esse suo, et sicut si uisiua uirtus nostra corrupta esset ratione organi uel alterius accidentis non moueretur a colore sic, et quando intellectus noster et uoluntas corrupta sit aliquo accidente non mouetur a Deo, cum ipse non possit esse causa peruerse uoluntatis. Iterum ad propositum dicit hic textus, scilicet quod prisci phylosophi, poete et alii profundi scriptores morales nisi perpendissent de tali innata nostra libertate de moralitate non scripsissent ut fecerunt; unde, posito quod omnis amor in nobis surgat de necessitate, potestatem habemus retinendi eum uel non. Quam potestatem et uirtutem, subicit hic textus, Beatrix, idest theologia, accipit pro dicto nostro libero arbitrio, ore Apostoli ita scribentis Ad Galatas, UI° capitulo: Liberi arbitrii nos condidit Deus, nec ad uirtutes nec ad uitia necessitate trahimur alioquin, ubi necessitas, nec corona est.
+
+Inde dicit auctor quomodo luna in illo emisperio tardabat actingere punctum medie noctis currens uersus illum Orientem per illas stratas, idest per illud signum zodiaci, scilicet Sapgitarii, quando illi de Roma uident solem occidere inter insulam Corsice et Sardinee, fingendo tunc fuisse lunam uigesimam, et sic in tertia parte minoratam tunc ibi erat et sic habebat quasi formam eree situle magne, tangendo de Pietola, uilla Mantuana, unde Uirgilius fuit oriundus, ut dicitur hic in textu, et ut tangat solito modo quomodo uolentes se in hoc mundo uiuentes a uitio et peccato accidie moraliter uel spiritualiter remouere, hoc primo facere debent cum actu solertie uirtutis contrarie tepiditati, fingit hos duos precedentes spiritus currentes ut olim currebant Thebani de nocte, ut dicit hic textus, per aggeres suorum duorum fluminum, Ysmeni scilicet et Asopi dum egebant aliquo auxilio Bacchi, eorum Dei, in fortiam illorum sacrifitiorum que poete uocant triaterica, unde Lucanus: Delphica Thebane referunt triaterica Bacchi, et Ouidius in UI°: Tempus erat quo sacra solent triaterica Bachi / Sytonie celebrare nurus: nox conscia sacris. / Nocte sonat Rodope tinnitibus eris acuti, clamantes primo quod scribitur Luce I° capitulo de Domina Nostra quomodo cum festinatione cucurrit et abiit in montana ad uisitandum Elisabectam cognatam, de quo uide quod scripsi supra in capitulo III° de eo quod posset opponi de hac festinatione hic; secundo quod scribit Lucanus in III° de Cesare qui, obtenta Roma cedentibus ei Pompeio et senatoribus, noluit ibi manere in otio sed statim in Yspaniam iuit ad ciuitatem Ylerde, dimisso Bruto in obsidione Marsilie ciuitatis prouincie etiam se rebellantis sibi, quatenus ambas urbes tandem obtinuit.
+
+Item fingit alios dictos spiritus posteros cridasse de tempore non perdendo, ut dicitur hic in textu, propter paruum et modicum amorem, idest propter tepiditatem que, ut supra dixi, dicitur paruus amor boni, ad quod Seneca, Ad Lucilium, ait: Quem michi dabis qui aliquod pretium tempori ponat? Omnia aliena sunt: tempus tamen nostrum est; et Trenorum I° capitulo dicitur: Uocauit aduersum me tempus ut conuertat electos meos; et in Ecclesiastico, capitulo IIII°, etiam dicitur: Fili, conserua tempus et declina a malo. Et, ut ostendat auctor quomodo religiosi uiri et claustrales hoc uitio accidie multum occupantur, qui deberent non solum currere, sed uolare, cum quasi aues sint spirituales, dicit Bernardus quod Ad modum testudinum incedunt lentissime, de quibus Ysaia ait: Qui sunt isti qui ut nubes uolant sed uelut mortui immobiles stant, ex quo habent frequenter orare exemplo Dauid, ut in uia Domini uiuificentur, fingit se reperire quendam spiritum hic dicentem sibi quomodo fuit abbas in monasterio sancti Zenonis de Uerona, imperante Federico I° Barbarossa de Sueuia qui cepit regnare anno domini MCXL°, et qui inde, elapsis XXII annis, ciuitatem Mediolani funditus destruxit sibi rebellem, et quomodo dominus Albertus de la Scala, dominus olim dicti ciuitatis Uerone, adhuc plorabit posuisse ibi pro abbate fratrem Iosephum, eius naturalem filium, et sic male, idest non legitime, natum et claudum et non multum compotem mentis. Ultimo in detestationem huius uitii etiam accidie duos alios posteriores de dictis spiritibus clamare fingit auctor in reprehensionem duodecim tribuum Ysrael, siue Hebreorum, quibus dicitur mare aperuit ut liberaret eos a pharaone de Egypto, ut habetur Exodi capitulo XIU° et XU°, ubi dicitur: Leuauit Moyses uirgam et separauit se aqua et inimicorum spem congelauit, et inter undas uia pedestris apparuit, ob quorum murmurationem et desidiam in deserto XLa annis errauerunt, et cum deberent appropinquare terre promissionis ab ea elongabantur - unde Psalmista de eis ait: Quadraginta annis offensus fui generationi illi. Et dixi: hii semper errant corde - et ibi omnes mortui sunt preter Caleph et Iosue antequam Iordanus, fluuius currens per Yerosolimam, eorum filios uideret ad se uenire, ut postea uenerunt, unde dixit Deus dictis eorum patribus, ut scribitur Numeri XIIII°: In solitudine iacebunt cadauera uestra, nec intrabitis terram uobis promissam. Item in reprehensionem Creuse, uxoris Enee, que in excidio Troie ut lenta incepit sequi de nocte dictum eius uirum, et postea in uia remansit, de qua Uirgilius in persona dicti Enee conquerentis, de hoc ait in secundo: Heu misero coniunx fato ne erepta Creusa. / Substitit errauitne uia seu lassa resedit / incertum, nec post occulis est reddita nostris. Quibus sic uisis et auditis in hoc IIII° circulo, completo etiam tractatum uitii accidie, fingit auctor se per cogitamina ad dormitionem deuenisse, sed sub quo sensu statim dicam in principio sequentis capituli.
+
+{Ne lora che non può el calor diurno.} Ad euidentiam dicendorum in hac prima parte prohemiali huius XIX° capituli, premictendum est quod secundum figmenta poetarum, Achelous fluuius dicitur tres filias ex Calliope musa habuisse, que ab ea inde Acheloides uocate sunt, que, rapta Proserpina a Plutone, ut eius sotie conuerse sunt in monstrua marina, et dicte sunt syrenes. Dicit Fulgentius circa integumentum earum syrenes iste uere loquendo puelle fuerunt optime canentes, et ideo finguntur filie Acheloi fluminis propter eius sonoritatem, sed quia sonoritas sine artificio non ualet, fingunt etiam eas dicti poete filias fuisse dicte Calliope muse, que sonat consonantiam, et quia dicte puelle sua dulcedine cantus attrahebant sibi homines, dicte sunt syrenes a syren quod est attractio, modo quia in hoc mundo quasi ut in mari quodam tales terrene et carnales delectationes nos attrahunt ut plurimum et submergunt in peccatis et uitiis, finguntur ita ut syrenes in mari canendo homines et nauigia ad se trahere, ad quam allegoriam Yeronimus respiciens, ita iam scripsit ad Eustachium, ut dicitur in quodam Decreto: Non fiat, obsecro, ciuitas meretrix filia Syon, nec post Trinitatis hospitium ibi demones saltent, et syrenes nidificent; ubi Glosa, ita exponendo, ait: Syrenes, idest delectationes mundane que homines mergunt. Igitur ad propositum auctor, hucusque habito tractatu de quadruplici nostro amore uitioso et corrupto faciente nos nostro proprio motu et malitia cadere ut incontinentes in superbiam, iram, inuidiam et accidiam ut superius scripsit, uolens nunc incipere tractatum alterius triplicis nostri amoris corrupti et concupiscibilis, non ita nostro motu et malitia principaliter, sed attractione potius quadam ab extriseco ueniente in nobis, que tripliciter accidit primo a bonis terrenis attrahentibus nos ad auaritiam et cupiditatem, secundo a mulieribus attrahentibus nos ad luxuriam, tertio a cibis et poculis attrahentibus nos ad uitium gule (quo respectu puto antiquum usum pingendi dictas sirenas habuisse hoc, scilicet eas pingere cum uultu uirgineo, in quo attractio luxurie denotatur, item cum manibus strictis, in quo attractio auaritie figuratur, item cum caudis piscium, in quibus attractio gule figuratur) et hoc etiam sensit forte Uirgilius in III° Eneidos describendo Scilla ut monstrum dicens: Prima hominis facies et pulcro pectore uirgo / pubetenus, postrema immani corpore pistrix / delphinum caudis utero commissa luporum), fingit se cogitando ad id quod superius dixit sibi Uirgilius dicendo quomodo dictus triplex amor superius plorabatur sed quomodo tripartitus summatus relinquebat ei id discernere obdormisse, ut dixit in fine precedentis capituli, et sompniasse, ut dicit hic textus, in alba diei in qua calor diurnus non potest tepefacere amplius frigiditatem lune, uictus tunc a frigore terre et interdum a Saturno, scilicet per aspectum dicti Saturni ad solem unde Lucanus in hoc ait: Luna suis uicibus Tethyn terrenaque miscet; / frigida Saturno glacies etc., et in qua alba hora geomantes parant se ad uidendum surgere in Orientem solem per uiam, idest per spatium breue inter lucem et obscurum, quem solem uocant maiorem fortunam ex eo quod inter sedecim figuras geomantie duas ex eis attribuunt ipsi soli que per eos uocantur fortuna minor et fortuna maior - sic uidisse, idest contemplatiue percepisse, dictam triplicem attractionem in suo primo et proprio esse ut mulierem quandam ita turpem et informem, ut dicit textus; et, prout est recto iuditio rationis inspiciendo inde quomodo cum uisu secundario suo effecta est pulcerrima, ut subdit auctor hic, in quo nichil aliud uult tangere nisi quod nos ipsi moti sic ab attractione predicta uitiosa et in se turpi reddimus eam pulcram, uidendo eam ceco uisu concupiscentie, et acceptabilem. Inde fingit eam cecinisse ita dulciter, ut dicit textus, in quo auctor denotare uult quod etiam preter dictam triplicem principalem attractionem sit attractio cantus et soni mundani, unde Boetius in primo, ex hoc improbando camenas, idest modulationes poetarum, illas maxime que infructuose sunt et uane, inducit Phylosophiam de eis dicere: Ite, o syrenes, usque in exitium etc. Inde dicit auctor quomodo ita cantando dicebat dicta talis mulier quomodo fecit in mari deuiare Ulixem: hoc dicit solum ut attractio muliebris que in persona meretricis Circis eum attraxit, ut scripsi plene supra in Inferno in capitulo XXUI°; de qua hac muliebri attractione tali etiam loquens Augustinus, scribendo Super Secunda Epistula Petri ait: Pellices dicuntur meretrices a pollutione, uel a pellis formositate que incautos homines pellicit, idest allicit et attrahit, de qua etiam credo sub eodem sensu dici de ea Ecclesiastes UII° capitulo: Inueni mulierem amariorem morte, que laqueus uenatorum est, et uincula sunt manus eius. Modo, quia per dictum iuditium rationis figuratum in persona Uirgilii, ut sepe dictum est, respiciens ad uirtutem temperantie presentim confundimus has uitiosas attractiones et refrenamus et abicimus ut putridam et fetidam rem respicientes eas Cum occulis illis, scilicet linceis, idest rationabilibus, et recto dicto iuditio consideratiuo et intellectu, quibus Alcidiades, pulcerrimus homo, introspectis uisceribus turpissimus uideretur, ut ait Boetius in III°, fingit auctor hic ita superuenisse hanc secundam aliam dominam honestam et Uirgilium ita in eam respicientem et per eam ut uirtutem temperantie ita aperientem hanc mulierem aliam premissam et ostendentem sibi eius uentrem putridum et abominabilem, ut dicit textus; quam secundam dominam hic summit pro dicta uirtute temperantie, et merito, cum dicat Macrobius: Temperantia modificat delectactiones in cibis et uenereis et cupiditatibus, et Glosa super Matheo, ubi dicit: Temperantia est refrenatio cupiditatis ab hiis que temporaliter delectant.
+
+Inde dicit auctor quomodo excitatus uenit ad hunc alium angelum dicentem illa uerba Mathei U° capitulo, scilicet: Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur: que faciunt ad consolationem premissi uitii accidie. Post hec auctor fingit ingredi quintum circulum Purgatorii, in quo ponit animas auarorum et prodigorum purgari ita iacentes resupinas et plorantes, ut dicit textus, inter quas umbras fingit se ibi reperire umbram Adriani pape U° de domo illorum de Fiesco, qui hodie dicuntur comites de Lauania, flumine currente in territorio Ianuensi inter has duas terras Chiaueri et Sestri. Qui papa Adrianus sedit solum in papatu uno mense et UIIII diebus, inde mortuus est, tangendo de pondere manti papalis quomodo respectu eius alia pondera sunt plume, in quo uult auctor ostendere quomodo regimen papale difficulter geritur sine peccato et reprehensione, ad quod facit quod ait Yeronimus scribens Eliodoro dicens: Non est facile stare in loco Petri et tenere locum regnantium cum Christo: nam non sanctorum filii sunt qui tenent loca sanctorum, sed qui exercent opera sanctorum; Debent enim, dicit Gratianus in Decretis, Pontifices habere sacrarum licterarum peritiam, unde in ueteri Testamento, Exodi XXUIII° capitulo, dicitur: Inter cetera ornamenta Pontifex rationale ferebat in pectore, in quo scribebatur ratio et ueritas et manifestatio, quia in pectore pontificis manifesta debet esse cognitio ueritatis. Item etiam facit quod ait idem Yeronimus, Super Leuitico, dicens: Si quis uult Pontifex non tam uocabulo quam merito esse imitetur Moysem et Aaron non discendentis de tabernaculo domini ut adeo aliquid discerent et eam populum docerent. Hec duo sunt Pontificis opera: ut a Deo discat legendo Scripturas diuinas et eas doceat. Est et aliud quod facit Moyses: ad bella non uadit, non pugnat contra inimicos, sed orat, et donec orat uincit populus eius, ut Exodi capitulo XXII° habetur, et ex hoc Innocentius III° in quadam Decretali, De translatione, dicit quod Romanus Pontifex non puri hominis, sed ueri Dei uices gerit in terris. Inde procedit dicta umbra ulterius respondendo auctori ad dicendum quia ipsa et alie dicte umbre ibi sint ita conuerse ad terram et cum dorsis ad celum, idest resupine plorantes et ligate, et quod nulla alia pena in Purgatorio amarior est illa, ut dicitur in textu: hic uult enim auctor per hec et alia que hic sequuntur ostendere naturam et prauitatem huius uitii auaritie ut homines in hoc mundo uiuentes auaros retrahant ab ipso uitio auaritie, uisa pena que in alio mundo secundum iustitiam debetur eis, spiritualiter loquendo, ut ipsa pena congruat delicto, et ut particulariter ista textualia declarem, sic premictam: Auaritia, dicit Lex, Radix est omnium malorum, et idem ait Apostolus, Ad Timoteum primo, capitulo UI°, et Augustinus in Omelia IX°: Quod tamen intelligit ut in hoc comprehendat genera singulorum et non singula generorum naturam, licet septem mortalia peccata et uitia ut genera singulorum possint oriri ex auaritia, non tamen singula generorum, puta homicidium quod fit ad uindictam et de huiusmodi talibus. Item in Ecclesiastico X° capitulo dicitur: Auaro nichil est scelestius, sicut igitur nulla pena, ut dicit hic textus, alicuius dictorum septem uitiorum potest censeri et debet maior ista. Item premicto quod natura uoluit terram infimam esse inter omnes creaturas et pedibus hominum conculcari, et sic pedibus mentis terrena bona calcanda et despicienda sunt et celestia suspicienda; sed quia auarus contrarium facit, solum ad terrena occulos habendo - ut habebat illa mulier infirma de qua scribitur Luce XIII° capitulo quod non poterat sursum aspicere, ubi Glosa dicit: Talis infirmitas est amor diuitiarum, quod hominem bestiam reddit interius ut ad terram respiciat dum ad celum respicere debet, unde Psalmista de talibus auaris ait: Occulos suos statuerunt declinare in terram, et Apocalipsis UIII° capitulo etiam ad hoc dicitur: Ue ue ue habitantibus in terra, ac etiam Bernardus: Quid indecentius quam curuam recto corpore gerere animam? ideo auctor fingit hic sic allegorice loquendo ad terram cum facie et occulis has animas iacentes stratas ac dicentes: Adhesit pauimento anima mea; uiuifica me secundum uerbum tuum, que uerba Psalmiste potest dicere in isto etiam mundo quisque corrigit se ab hoc uitio et debet, considerata eius Psalmi CXUIII° sententiam ad quam non dubito auctorem respexisse: nam intitulatur hic Psalmus Deleth Heberuce, quod interpretatur pauper, uel tabule, uel ianua, super quo Glosa ita inquit: Plebs fidelis, paupertate mundana constricta, ianuam Seueris diuitiis aperit et frequenti meditatione quasi tabulas sua precordia Dei mandantis exhibet. Item fingit eas plorantes, ut tangat quod scribit Iacobus in Ua eius Epistula dicens: Agite nunc diuites, plorate et ululate in miseriis que eueniunt uobis. Item dicit dicta umbra quomodo auaritia extinsit amorem earum ad omne bonum, unde earum operari perditum fuit, in quo uult tangere quod ait Psalmista dicens: Dormierunt somnum suum et nichil inuenerunt / uiri diuitiarum in manibus suis, et Iob capitulo XXUII°: Diues cum dormierit nichil secum auferet. Item dicit quomodo sunt ligate in manibus et pedibus dicte anime, in quo tenacitatem auarorum denotat, tangens in hoc quod ait Gregorius in quodam Decreto dicens de quodam archidiacono Anconitano non promouendo ad episcopatum propter senectutem, ita subdendo in suis licteris addicentes etiam illum tenacem ita esse ut in domo eius nunquam amicus ad karitatem introiuit.
+
+Ultimo tangit incidenter quod scribitur Mathei XXII° de Sadducei, qui negabant in futurum resurrectionem nostram ita querentibus a Christo: Moyses scripsit: Si uxor fratris alicuius uidua sine filiis remanserit, alter frater in uxorem eam accipiat, modo quedam fuit uxor septem fratrum sucessiue, in resurrectione cuius erat uxor? Quibus Christus respondit: *Cum resurrexerint neque nubent neque nubentur, sed erunt sicut angeli in celo,* idest uiuent angelica uita. Item facit ad hoc quod dixit hec umbra dicti Pape quod ait Iohannes, Apocalipsis XXII° capitulo, dicens: Cecidi ut adorarem ante pedes angeli, qui dixit: *Ne feceris, quia conseruus tuus sum et fratrum tuorum et prophetarum*, et Seneca, De Naturalibus Questionibus, ad idem etiam sic ait: Hoc habet inter cetera iustitie precipuum Deus, quod, cum ad exitum uentum fuerit, omnes in equo sumus, dicendo de domina Alasia eius nepote et uxor olim domini Moroelli marchionis Malespine de Lunisana dicta umbra, ut per se patet in fine.
+
+{Contra miglor uoler uoler mal pugna.} In hoc XX° capitulo, premissa prohemialiter hac moralitate, scilicet ut omne uelle nostrum quantumcumque bonum sit, debet cedere meliori, ac etiam premisso quod de uitio auaritie ut de lupa hic tangit et de illo ueltro tacite, de quo in capitulo I° Inferni iam dixi, auctor, cotinuando se adhuc ad proxime precedentia, fingit procedendo se in hoc U° circulo inter has predictas animas quandam se audisse ex eis inuocantem Dominam Nostram more parturientium congratulando sibi de suo paupere hospitio illo in quo peperit filium Dei - testante Luca in capitulo II°, dicendo: Cum impleti essent dies ut pareret, Maria peperit filium et pannis eum inuoluit et reclinauit eum in presepio - item et Fabritio, ciui romano, qui uirtutem frugalitatis semper pretulit diuitiis - Est enim uirtus frugalitatis qua homo uiuit secundum naturam spernendo delicata et sordida medium tenendo, ut ait Seneca in Ua Epistula ad Lucilium, in qua uirtute etiam fuit Seranus, alius ciuis ille Romanus, qui ad agrum colendum rediit, functo offitio senatorie et dictature, de quibus duobus summet in eorum laudem. Ait Uirgilius in UI°: Paruoque potentem / Fabritium uel te sulco, Serane, serentem? super quibus uerbis Seruius ait: Fabritius gloriosius paupertate fuit, quod, consul romanorum existens, respondit legatis Samnituum offerentibus ei immensum aurum: *Sic Romani malunt imperare habentibus aurum, quam aurum habere et recipere*, idemque fecit de auro sibi oblato a Pirro rege Epirotharum, unde Seneca: Fabritius aurum Pirri expulit ac monuit eum se precare a quodam medico eius promictente ipsi Fabritio dictum Pirrum ut hostem Romanum uenerare, quod fuit auro non uinci et ueneno non uincere, ad quod idem inquit Claudianus: Pauper erat Curius, reges cum uiceret armis, / pauper Fabritius, Pirri cum sperneret aurum - item congratulando beato Nicolao de largitate quam fecit illis tribus uirginibus quibus largitus est tres massas auri proiciendo secrete eas diuersis uicibus de nocte in domo patris earum, qui prius ante hoc propter paupertatem intendebat ad faciendum eas prostitui questu meretricio; et sic omnes tres nubserunt, ut habetur in eius legenda. Que singula premissa, inducit auctor sic recitari hic ut pateat gloriosus effectus uirtutis predicte paupertatis spiritu quam habuit dicta Domina Nostra et uirtutis frugalitatis quam habuit dictus Fabritius et uirtutis largitatis quam habuit dictus beatus Nicolaus contrarius dicto uitio auaritie et oppositus illis, dico in hoc mundo qui a tali uitio mundari conantur.
+
+Post hec auctor primo querit ab hoc spiritu referente quis fuit, secundo quare ipse solus ibi illa recitat: ad primum respondendo dicit quomodo fuit Ugo Ciapetta, Parisiensis ciuis, filius cuiusdam becarii et radix, idest principium, male plante, idest presentis tertie genologie regum Francorum, que adugiat, idest adumbrat, partem Christianorum, ut dicit textus hic. Circa quod prenotandum est quod regnum Francie primo cepit in persona Faramundi comitis, a quo descenderunt XXUII reges, et dicta est prima genologia Francorum regum predictorum, qua deficiente, uenit secunda, que cepit in persona Pipini, patris Karuli Magni, in qua fuerunt XU reges, quorum ultimus fuit Ludouicus, filius Loctarii; quo Ludouico mortuo, Franchi uolentes eligere in regem quendam fratrem dicti Lotarii deditum in uita religiosa et solitaria, ut tangit hic textus dum dicit de pannis bigis eius quia differebant. Et distulit astutia inde et potentia eius Ugonis Ciapette, iam existentis mariscalchi Parisiensis in anno domini UIIIIcLXXXX, eligerunt in eorum regem Robertum filum maiorem dicti Ugonis Ciapette, et sic in eo orta est tertia genologia dictorum regum, quorum praua opera in processu facta recitando maxime post magnam dotem prouincialem, de qua dicam infra in Paradiso in capitulo UI° in fine, ut dicit hic textus, dicit dicta umbra quomodo dicti eius descendentes usurpauerunt territorium Punti et Normandie et Guasconie; inde quomodo Karolus, rex Sicilie creatus ab Urbano papa, uenit in Ytaliam et decapitari fecit Corradinum, ut de hoc plene scripsi in capitulo XXUIII° Inferni; inde uenenari fecit sanctum Thomam de Aquino in abbatia Fosse Noue in Campanea, ubi hodie eius corpus iacet, et hoc fecit timendo ne ad papatum ueniret.
+
+Inde dicit de alio Karulo Sine Terra de dicta domo qui in MCCC° uenit in Ytaliam et de Florentia expulit partem blancorum, inductu domini Musciati de Francesis et domini Cursii de Donatis de Florentia. Inde dicit de Karulo Zotto, olim rege Apulie, qui, iam in marictimo bello uictus a domino Rogerio de Loria amiraglio regis Sicilie captus, positus fuit in ciuitate Missine, ut hic dicitur in textu, et qui tradidit Beatricem eius filiam in uxorem marchioni Azzoni de Este pro XXXm florenis, quos habuit paciscendo a dicto marchione. Inde tangit quomodo rex Phylippus Bellus de dicta domo Francie capi fecit in ciuitate Alanie papam Bonifatium UIII° per dominum Guillelmum de Nugareto et Colonnenses, putando dictum papam fauisse comiti Flandrie ad ipsum uincendum in campo ut dicit: ex qua captura mortuus est dictus papa dolore; inde dicit quomodo dictus rex Phylippus dedit operam ut Ordo Templariorum deponeretur per Clementem papam U° ut eius bona occuparet ut postea occupauit et factum fuit.
+uu. 97-123
+
+Inde ad secundum respondendum dicit dicta umbra quomodo non sola ibi tunc recitabat talia circa laudem Domine Nostre, Fabritii et beati Nicolai predictorum, ut dicit textus, et quia dicta predictorum talia uirtuosa opera uigent in lucida fama et gloria diuina, dicit quomodo in die ibi talia memorant et contraria opera olim facta circa uitium auaritie in nocte quasi ut per infamiam in hoc mundo sint obscura et denigrata, et etiam in frenum nobis ut cessemus a tali uitio, inducit hic auctor has animas secundario dicere in abominationem dicti uitii auaritie: primo quomodo memorant ibi auaritiam Pigmaleonis, olim filii Beli, regis Syrie, qui, mortuo dicto eius patre, Sicheum, qui et acerbas dicebatur sacerdotem Herculis, opibus ditissimum eius cognatum (nam maritus erat Didonis sororis ipsius Pigmaleonis), in ara sacrificium facientem proditorie occidit, et eius opes rapinauit, et ex hoc uocatur hic in textu dictus Pigmaleon proditor, latro et parricida, ex eo quod sacerdotem, qui censeri pater cuiusque debet, occidit, et etiam affinem sibi, de qua Uirgilius in primo, in persona Ueneris loquentis Enee de Didone predicta ait: Imperium Dido Tiria regit urbe profecta, / germanum fugiens; longa est iniuria, longe / ambages, sed summa sequar fastigia rerum. / Huic coniunx Sicheus erat, ditissimus agri / cui pater intactam dederat primisque iugarat / omnibus. Sed regna Tiri Germanus habebat / Pigmalion, scelere ante alios immanior omnis. / Quos inter medius uenit furor. Ille Sicheum / impius ante aras atque auri cecus amore / clam ferro incautum superat etc.; secundo dicit etiam quomodo memorant auaritiam Myde, olim regis Frigie, qui, ut scribit Ouidius in XI°, restituto per ipsum Sileno sacerdote capto per eius pastores Bacco, cuius sacerdos erat, petiit a dicto Bacco deo Thebanorum in remunerationem talis seruitii ut quicquid tangeret aurum efficeretur, et ita ei concesso dictus Myda fame moriebatur, cum cibaria eius ab ipso tacta aurum statim fiebant, nisi restitutus fuisset a dicto Bacco in priorem statum. Tertio memorant auaritiam Acham qui, ut scribitur Iosue in capitulo UII°, furatus fuit, capta ciuitate Yerico, per Iosuem quedam spolia contra precepta Dei, unde hoc scito et reperto sorte facta lapidatus fuit a populo. Quarto memorant auaritiam Ananie et Saphire eius uxoris qui, ut legitur Actuum Apostolorum in capitulo U°, uolentis ostendere se uelle sequi apostolos Christi et eorum mandata et uitam, uendito quodam suo agro medietatem pretii obtulerunt ad pedes apostolorum et aliam medietatem occultauerunt, ex quo Petrus dixit eis: *Cur temptauit Satanas cor uestrum?*, et statim ibi ad pedes Petri mortui ceciderunt. Quinto memorant quod causaliter contingit auaritia mediante in templo Yerosolime, ut legitur in secundo Machabeorum in capitulo III°, uidelicet quod dum inter summum sacerdotem et Simonem, quendam thesaurarium dicti templi, discordia orta esset, dictus Simon iuit ad Apollonium, ducem Syrie et Phenitie pro Seleuco tunc rege Asye, et retulit quomodo in dicto templo reposita erat infinita pecunia; quo audito, dictus Apollonius retulit dicto regi Seleuco hec, qui rex, motus auaritia et cupididate statim misit quendam suum marescalcum nomine Eliodorum spoliaturum dictum templum de dicta pecunia cum magna comitiua; qui Eliodorus miraculose in dicto templo calcibus cuiusdam equi habentis sessorem quendam terribilem lacessitus fuit adeo quod mortuus fuisset ibi nisi Oma, sacerdos dicti templi, tunc iuuisset eum suis orationibus. Sexto memorant auaritiam Polimestore, olim regis Tracie, qui, dum haberet Polidorum, puerum filium Priami, recommendationem a dicto eius patre tempore obsesse Troie cum magno thesauro, occidit eum, et eius corpus proici fecit in mari, capta Troia, ut dicto thesauro potiretur, unde Ouidius XIII° ad hoc ait: Est, ubi Troia fuit, Frigie contraria tellus / Bistoniis habitata uiris: Polimestoris illic / regia diues erat, cui tu commisit alendum / clam, Polidore, pater Frigiisque remouit ab armis, / consilium sapiens, sceleris nisi premia magnis / adiecisset opes, animi irritamen auari. / Ut cecidit fortuna Frigum, caput ipsius ensem / rex Tracum iugoloque sui defigit alumni, / et, tanquam tolli cum corpore crimina possent, / exanimem scopulo subiectas misit in undas. Item memorant auaritiam Crassi, consulis Romani, qui, existens in obsdione Carre, ciuitatis Syrie, corruptus pecunia confidens de ciuibus dicte ciuitatis ingressus est eam, et ibi, dimisso exercitu extra, fusum est aurum per os eius buliens, et dictum est ei: *Aurum sitisti, et aurum bibe*.
+
+Inde auctor comparatiue tangit de tremore olim ynsule Delos antequam ibi Latona peperisset solem et lunam, secundum fictionem Ouidii dicentis in UI° in persona Niobe luctantis se contra dictam Latonam: Quoque modo audetis genita titanida Ceo. / Latonam preferre michi, cui maxima quondam / exiguam sedem pariture terra negauit, / nec celo nec humo nec aquis Dea nostra recepta est: / exul erat mundi, donec miserata uagantem / *hospita tum terris errans, ego*, dixit, *in undis*, / instabilemque locum Delos dedit; illa duorum / facta parens etc.: nam Iuno negari fecerat ei omnem alium locum preter hanc ynsulam Delos positam in mari Egeo in medio ynsularum Cicladum secundum Ysidorum. Inde tangit etiam comparatiue quod legitur Luce in capitulo II° de pastoribus uigilantibus in nocte natiuitatis Domini circa Bethelem et audientibus in aere canere angelos *Gloria in excelsis Deo* etc.
+
+{La sete natural che mai non satia.} In hoc XXI° capitulo Purgatorii, continuando se auctor adhuc ad proxime supradicta, premictit hoc eius prohemium de dicta nostra naturali siti, ut dicit textus hic, circa quod instanter debemus aduertere quod quilibet homo sensatus in hoc mundo naturaliter scire desiderat, testante Phylosopho in principio eius Methaphysice, ubi sic dicere incipit: Omnes homines naturaliter scire desiderant etc., nec mirum, cum omnes descendimus ab illo qui statim plasmatus per esum ligni scientie boni et mali preuaricando diuina precepta desiderauit omnia scire ut Deus secundum dyabuli persuasionem; tamen talis natura sitis in hoc mundo non reperit aquam satiantem ipsam, ut dicit hic auctor, alias: quomodo precepisset se in Ethenam Empedocles tantus phylosophus, ut fecit non ualendo scire causam talis eius incendii, et Aristoteles, ut quidam referunt, in illam partem maris Smirnei, que continue currit, quasi per miliare unum et retrocurrit, non ualendo scire etiam causam aliter talis concursationis, sed per gratiam Dei solum talis sitis sedatur, et per eius scientiam infusam, ad quod potest adduci quod scribitur Danielis capitulo II°, scilicet quomodo Nabucodonosor non potuit eius sitim sciendi quid somniauerat satiare per se nec per eius infinitos phylosophos et sapientes, sed solum per gratiosam scientiam a Deo infusam ipsi Danieli, de qua Ystoria latius dicam infra in Paradiso in capitulo IIII°, modo quod Christus mistice, pro hac tali sua gratia eius scientie, accepit aquam illam uiuam quam samaritana mulier illa ab eo petiit, de qua scribitur Iohannis IIII° capitulo, scilicet quomodo de ciuitate Sicar, que est in Samaria prouincia, ueniens auritura aquam ad puteum quendam positum extra dicta ciuitatem ubi Christus solus requiescens penes dictum puteum dixit ei: *Da michi bibere*, cui illa ait: *Quomodo tu, Iudeus, hoc a me petis cum Samaritana sum?*; cui Christus ait: *Si scires donum Dei, et quis est qui petit a te potum, tu petisses ab eo aquam uiuam, de qua bibens non sitiet in eternum, sed bibens de aqua huius putei sitiet adhuc*; et illa: *Domine, da michi aquam illam ut non sitiam amplius*; super quibus uerbis ita inquit Augustinus: Mistice hec aqua huius putei quasi mortua pro uoluptate seculi ponitur et desiderabilitate nostra et scientia, que ut aqua in profunditate putei, tenebrosa est; ydria uero auriens eam pro cupiditate nostra mundana ponitur et desiderio quod nunquam tali aqua satiatur; aqua uero uiua, de qua hic dicitur per gratiam Spiritus Sancti ponitur, que karitate habet nos coniungere Christo fonti salienti de quo gustans nichil ulterius desiderat. Ad quod Ambrosius, Super Epistula Pauli ad Colossenses, etiam sic inquit: Omnis ratio superne scientie et terrene creature in eo, idest ab eo est qui est caput earum et auctor, ut qui hunc nouit nichil ultra queat, quia hic est perfecta uirtus et sapientia, et quicquid alibi queritur hic perficere inuenitur, et qui eum nouit thesaurum scientie et sapientie inuenit. De quibus duabus misticis aquis etiam dicitur Ieremie, capitulo II°, dum ibi ait Deus dicens: Duo mala facit populus meus: derelinquit me fontem aque uiue, et fodit cisternas dissipatas que aquam non retinent. Item ad idem Baruch propheta in III° capitulo ait: Relinquisti fontem sapientie? Nam si in uia Dei ambulasses, habitasses in pace super terram, idest sine alio desiderio et siti. Inde tangit auctor comparatiue quod scribitur Luce, capitulo ultimo, scilicet quod dum post passionem et resurrectionem Domini Cleophas et Almeon - secundum Ambrosium, licet non nominetur in Euangelio dictus Almeon, nam Gregorius dicit quod iste non nominatus fuit ipse Lucas, sed quadam humilitate noluit se nominare - irent tanquam discipuli Christi per Yerosolimam loquentes ad inuicem et dolentes de ipso Iesu Apparuit enim Christus dicens eis: *Qui sunt sermones uestri?*, qui non cognoscentes eum dixerunt sibi: *Et tu peregrinus solus es in Yerusalem* etc.
+
+Sic itaque fingit hic auctor umbram Statii poete Tolosani apparuisse eis ibi et dixisse ut habetur in textu. Post hec notandum est quod, secundum quod scribit Fulgentius, greci uates antiqui, sicut finxerunt tres sorores ut tres furias infernales deseruire Plutoni regi infernali, scilicet Megeram, Tesifonem et Alecto, de quibus plene dixi supra in Inferno in capitulo UIIII°, ita attribuerunt ei tres alias sorores ut tria fata, quarum prima dicitur Cloto, de qua hic auctor facit mentionem, secunda dicitur Lachesis, de qua mentionem facit auctor etiam infra in XXU° capitulo, tertia dicitur Antropos, de qua mentionem fecit etiam supra in Inferno in capitulo penultimo; Cloto enim dicitur euocatio, Lachesis sors, Antropos sine ordine, hoc sentire uolentes quod prima sit natiuitatis nostre, secunda uite sors quemadmodum quis iuuere possit, tertia mortis conditio que sine lege uenit, et ex hoc attribuitur in officium dicte Cloto collum deferre et in eo ponere debitam quantitatem lini, que Florentie dicitur conocchia, ut hic in textu dicitur Lachesis filare, idest producere uitam nostram, Antropos rumpere quod filatum est, idest finem imponere uite, unde dicitur Cloto collum baiulat, net Lachesis, Antropos occat, quasi includantur forte tres dispositiones nostri animati corporis ut prima ducat nos de non esse ad esse, secunda ut per illud esse temporaliter nos trahat, tertia ut nos ducat de tali esse ad non esse. Et secundum hoc loquitur hic textus dicendo quomodo illa que die et nocte filat, scilicet dicta Lachesis, nundum traxerat in auctore totum sibi impositum linum a dicta Cloto, idest nondum dispositio fatalis temporis et uite corporalis eius finierat illud, et sic adhuc ibi corporaliter uiuus erat.
+
+Inde auctor inducit dictam umbram ad respondendum Uirgilio unde processit premissus tremor illius montis Purgatorii, et antequam dicat unde processerit, arguere uolendo quod illud non ex naturali terremotu fuerit, tangit de natura illius loci, ut dicit textus, circa quod apertius scire uolendo euidentialiter prenotandum est quod aspera lune infra in mundo hoc siue in intermedio tali prima materia rudis et confusa a diuina uirtute partita est in quattuor elementa gradatim per quattuor stationes, prima quarum superior que ether uocatur et igitur attributa est purus aer. Unde Macrobius de eo dicit: Quicquid ex omni materia, de qua facta sunt omnia, purissimum ac liquidissimum fuit, et tenuit summitatem, et ether uocatus est; pars uero cui minor puritas inerat aer dicta est; tamen, ut dicit Phylosophus in primo Methaurorum: Licet in intermediam terre et ulteriorum astrorum superius corpus sit ether, etiam adhuc aliud superius est spatium sine corpus, unde subdit quod est sursum usque ad licteram dicimus esse corpus alterum ab igne et aere purius etiam et sincerius, et in suo De Celo et Mundo libro I° ait etiam quod Alius corpus simplex sit ab illis, nec est ibi corruscabilitas uel amistio extranee nature, et dicitur magis nobile et uirtuosum et formale. Item notandum est quod ista pars etherea, ut ait comentator in dicto libro Methaure: Non est ignis in quantum ignis sit excessus calidi, sed est quidam feruor et accensio; nam sicut glacies non est elementum, sed est quodam excessus frigoris ad congelandum aquam ita, et ille ignis ideo non est nominatum elementum, sed nominamus ipsum nomine ignis; si aqua non haberet nomen nominaremus elementum aque glaciem. Item dicit quod aer comune nomen est propter predicta duorum elementorum, et sic superior pars aeris predicta ignea que ether dicitur, et elementum ignis est calida et sicca et quasi diuina. Nam, de ea loquens, idem Macrobius, Super Somnio Scipionis ait: Hec regio diuina nichil habet sed recipit, et quia recipit remictit. Nam quia terra, aqua et aer infra lunam sunt et hiis solis corpus fieri non potuit quod idoneum esset ad uitam, sed opus fuit presidio ignis predicti etherei, qui terrenis membris uitam et animam sustinendi commodaret uigorem et qui uitalem calorem faceret. Et sic in ea prima etherea regione non congregantur nubes cum non sit solum aer, sed ignis, et etiam propter motum aeris qui est in circuitu terre, et sic etiam aliqualibus alteratione alia, ut dicitur hic in textu, et a uentis libera est, ut etiam dicit iste auctor infra in capitulo XXUIII°, et ibi scribam de hoc. Ad que premissa ait etiam Ouidius dicens in I° de partitione supradicta elementorum: Dissociata locis concordi pace ligauit: / ignea conuexi uix et sine pondere celi / emicuit summaque locum sibi fecit in arce, / proximus est aer illi leuitate locoque, / densior hiis tellus elementaque grandia traxit / et pressa est grauitate sua; circumfluus humor etc. In regionem quidem aeris secundam cui proprie attribuitur elementum aeris et cuius superior pars est frigida et humida et inferior calida et humida propter uaporem eleuatum per solem a terra, cuius uaporis natura est calida et humida, et propter exalationem, cuius natura est calida et sicca, ex quibus aer qui naturaliter est calidus et humidus eius calorem et humiditatem conseruat, unde fiunt alterationes de quibus dicitur hic in textu uirtute duplicis uaporationis humide et sicce eleuate a sole ab aqua et terra, et sic uapor propter humiditatem est in quasi potentiam ad aquam, et exalatio in quasi potentia, ut igitur est pluuia que, ut dicit Ysiderus, Prouenit ex terre et maris anelitum, et eleuata a calore solis resoluitur, uel a ui uentorum et stillatur in terram, uel a uapore infrigidato et eleuato in die. Nam, si in nocte in iemali tempore congelato priusquam in aquam resoluatur fit pruina in serenitate, et hoc si non multus est dictus uapor in estate, uero si dictus uapor modicus est concretus, non tamen in tantum ut excitetur sursum ductus, nec ut infrigidetur sit ros; nix sit cum nubes congelantur; grando cum nubes in estiuo trahitur a potentiori calore solis ad dictam frigidam regionem aeris ubi congelatur, cum ibi non iungeant refractiones radiorum, quam grandinem dicit dictus Ysiderus: Rigor uentorum indurat in nubem et solidat in niuem, et rupto aere cadit; nubes ille que dicuntur spisse, et sunt nimbi, ex terrestri uapore causantur, rare ab aqueo, de quibus hic dicitur, et de quibus Lucanus in IIII° sic ait: Iam rarior aer / et par Phebus aquis densas in uellera nubes / sparserat. Item et semicirculus ille aeris quem uocamus Yridem, quam poete dicunt filiam fuisse Taumantis - unde Uirgilius: Ad quem sic roseo Taumantias ore locuta est - refractio est uisus ad solem, que quia interdum apparet in parte meridiana, et tunc pluuiam magnam significat, interdum in orientali, et tunc serenitatem, interdum in occidentali, et tunc pluuiam paruam; ideo dicit textus hic quod dicta yris mutat sepe contratas; non sic etiam ibi. Item nec sunt in corruscationes que tonitrua comitantur, que exalationibus siccis, ut ait idem Phylosophus in secundo dicte eius Methaure, causantur, que tracte et eleuate ad summitatem nubium fracta ipsa nube ignee uidentur. Unde ut et ibi ait Aristoteles antiqui dicebant Uulcanum ridere tunc; nam si uenti reperiunt in aere uapores humidos trahendo eos sua siccitate in alto frangendo eos inducunt corruscationes et tonitrua iam dicta. Item dicti uenti ibi non spirant, qui ex terrestri sicco uapore subtili eleuato in altum per solem a terra fuit, nam qui a grosso sicco terrestri uapore fuerit non eleuantur, sed faciunt terremotus remanendo in terra, unde idem Phylosophus in dicto II° libro in hoc ait: Nos autem dicimus esse eadem naturam super terram quidem uentum, in terra terremotum, in nubibus tonitruum que omnia sunt exalatione sicca.
+
+Modo igitur concludendo dicit auctor in persona Statii quod a porta Purgatorii supra premissa talia non fiunt, cum fingat illam superiorem partem dicti eius motis esse in dicta prima etherea regione aeris. Sic igitur uolendo ostendere quare dictus tremor contingit, dicit Statius hoc ibi fieri cum celum recipit in se animam nostram purgatam et puram ut eam dedit, tangendo quasi quod scripsi supra super rubrica huius secundi libri hoc, scilicet quod ait Plato in suo Timeo de hoc dicens: Pausam animarum malarum non fore prius quam secuta eas rota, et eadem semper uoluens illa circuitio mundi cuncta earum, uerbi gratia ex aqua igne et terra contracta omneque detexerit inconsultis et immoderatis erroribus expiate purificateque demum ad antiqui uultus honestatem pertinere meantur; et hoc est quod subdit dicta umbra hic dicendo quomodo etiam ille tremor fit cum anima sentit se debito modo ascensura, dicendo quomodo etiam de sua munditia eius uelle facit probationem etiam in eius tali ascensu dum est totaliter liberum, subaudi tam in uoluntate quam in appetitu, unde aduertendum est quod, secundum Phylosophum in III° De Anima: Uoluntas est appetitus cum ratione, unde etiam in UI° Ethicorum ait: Electio autem appetitus consiliarius propter hoc rationem ueram esse et appetitum rectum, appetitus uero quem auctor uocat hic talentum, dicitur affectus sine ratione, ut monstrat etiam supra in Inferno in capitulo U° ibi dum dum dicit quomodo illi dampnati summiserunt rationem talento, itaque cum peccamus non uoluntate sed appetitu delinquimus Ad propositum igitur dicit dicta umbra hic quod anima existens in Purgatorio ante tempus implete ibi rei satisfactionis unde uellet celum ascendere uoluntate predicta absoluta, sed iustitia diuina facit quod dictus appetitus sicut fuit in hoc mundo contrarius dicte uoluntati in peccando, ita in Purgatorio contrarius est dicte uoluntati in releuatione pene donec impletum sit tempus debite eius passionis, quod tangit hic in eo quod dicit de libero uelle, quod est cum simul concurrunt uoluntas et appetitus predictus. Inde inducit auctor dictam umbram Statii adhuc dicere quomodo uixit in hoc mundo, imperante Tito Uespasiano, qui imperare cepit anno Domini LXXXII°, et qui tota Iudea uicta per eum cepit, ultimo Yerusalem cum cede et strage Iudeorum immensa. Nam, ut refert Iosephus, ultra centum milia Iudeorum mortui sunt ibi, et eam suppressit populo romano iudicio Dei in uindictam eius filii ab illis crucifixi ut dicit hic textus. Inde inducit dictam umbram ad dicendum quomodo fuit Statius poeta de Tolosa, et hoc est quod dicit quod habuit in hoc mundo nomen poete, subaudi magni, et sic magis durabile et honorabile quam nomen minorum et mediocrum poetarum, ut dixi supra in Inferno in capitulo IIII°, scilicet in fama, uel hoc dicit illo respectu quo Oratius in sua Poetria de talibus poetis sic ait: Nichil intemptatum nostri linquere poete / nec minimum meruere decus, subdens: Sic honor et nomen diuinis uatibus atque / carminibus uenit etc. Et Ouidius, ut magnus poeta, in fine etiam sui libri Metamorphoseos ait de se loquendo: Astra ferat nomenque erit indelebile nostrum. Et Lucanus in IX°, dicens: O sacer et magnus uatum labor, omnia fato / eripis et populis donas mortalibus euum. / Inuidia sacre, Cesar, ne tangere fame; / nam si quid Latiis fas est promictere Musis, / quantum Smirnei durabunt uatis honores, / uenturi me teque legent; Farsalia nostra / uiuet et in nullo tenebris damnabitur euo. Item dicit dicta umbra Statii quomodo scripsit Thebaidos primum eius poema et Achilleides secundum, sed non perfecit morte peruentus. Item dicit quomodo fuit dulciloquii, teste Iuuenale dicente: Curritur ad uocem iocundam et carmen amice / Thebaidos, letam cum fecit Statius urbem / promisit diem, tanta dulcedine captos / afficit ille animos etc. Item dicit quomodo Eneidos, poema Uirgilii, fuit sibi nutrix in poesia, ex quo addit de ipso Uirgilio per eum in hoc mundo utinam uisato, ut ait hic in textu, et quomodo uoluit auctorem ipse Uirgilius silere, sed nequit, ratione hic assignata in textu, scilicet de risu et plantu quos sapientiores eo continere nequierunt, ut patet in Democrito et Demostene, phylosophis tam magnis. Nam idem Democritus exiens domum Athenis semper ridebat uilipendendo uulgus, de quo Iuuenalis loquens ait: Ridebat quotiens a limine mouerat unum / protuleratque pedem, flebat contrarius alter, scilicet dictus Demostenes; illa eadem ratione ad idem Phylosophus in UII° Ethycorum ita inquit: Non enim si quis a fortibus et super excellentibus delectationibus uincitur uel tristitiis admirabile, si risum et plantum non continet, allegando Theodoctum poetam dixisse Filoctetem percussum a uipera non potuisse continere plantum, et Senophantem risum, ambos phylosophos.
+
+Ultimo, sequendo quod scribit dictus Statius in fine dicti sui poematis Thebaidos dicendo et loquendo dicto suo operi: Uiue, precor, nec tu diuinum Eneida tenta, / sed longe sequere et uestigia semper adora, auctor fingit dictam umbram Statii quasi umbram Uirgilii adorasse summa reuerentia, ut dicit textus.
+
+{Già era langiel dietro a noi rimaso.} In hoc XXII° capitulo duo principaliter agit: primo, se continuando ad proxime dicta, complet tractatum de U° circulo Purgatorii usque ibi: {Taceuansi amendui già gli poeti}; ibi incipit tractare de UI° circulo, et hec secunda pars durat usque ad XXU° capitulum, ibi dum dicitur: {E già uenuto a lultima tortura}. Exordiendo igitur primo auctor fingit angelum hunc, releuantem eum ut purgatum a uitio auaritie, in persona cuiusque alterius dixisse de uerbis illis Mathei, capitulo U°: Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur, tantum medietatem, scilicet qui sitiunt iustitiam, idest qui cupiunt esse in uirtute frugalitatis contraria uitio cupiditatis - de qua Apostolus ad Timoteum inquit: Habentes alimenta et quibus tegamur contenti sumus; nam qui uolunt diuites fieri incidunt in laqueum dyaboli, cum cupiditas sit radix omnium malorum, et Seneca ad Lucilium: Magne diuitie sunt lege nature composita paupertas, que statuit nobis non esurire, non sitire et non algere - nam aliam medietatem dictorum uerborum dicti Euangeliste reseruauit ad dicendum sequenti angelo, ut uidebis infra in capitulo XXIIII° in tractatu gule. Inde tangit auctor in persona Uirgilii loquentis cum Statio quod ait Tullius in suo libro De Amicitia, dicens: Propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos nunquam uidimus, quodammodo diligimus, tangendo etiam de beniuolentia que, ut ait Phylosophus in UIIII° Ethycorum, Est uirtus differens ab amicitia; nam est quantum ad ignotos et presentiam concupiscit, amicitia uero est inter cognitos et conuersantes simul. Item dicit dicta umbra Statii quomodo peccauit in prodigalitate adeo expendendi extra mensuram, quod, ut scribit Iuuenalis de eo; semel Rome quoddam eius opus poeticum nondum alicui propalatum, nomine et titulo Agauen, ipse Statius cuidam Paridi ut inops uendidit, unde ait in UIIa Satira sua: Esurit, intactam Paridi nisi uendat Agauem, subdendo inde quomodo multi prodigi resurgent in die iuditii cum crinibus incisis, ut plenius scribit iste auctor supra in Inferno in capitulo UII°, propter ignorantiam tollentem eis sensum et conscientiam penitendi et confitendi tale peccatum ut mortale peccatum uiuendo in extremis, idest in prodigalitate, que est ita extremitas a medio uirtutis liberalitatis ut est auaritia, ut dicitur in II° Ethycorum. Et hoc dicit hic pro tale uitium, cum auaritia in simili pena cruciatur, iuxta illud legale dictum, ut Quos facinus par coinquinat et equat, utrosque simul pena comitetur, dicendo etiam quomodo correxit ab ipso uitio se dictus Statius propter illa uerba Uirgilii dicentis in III° exclamatiue contra Polimestorem, de cuius auaritia et cupiditatis excessu scripsi supra in XX° capitulo: Fas omne obrumpit: Polidorum obtruncat, et auro / ui potitur. Quid non mortalia pectora cogis, / auri sacra fames! Post hoc auctor fingit Uirgilium, auditu quomodo iste Statius fuerat Christianus, arguere qualiter pro ea que Clio musa tastat, idest pretentat sonatura, cum eo poetice Thebaidos eius poema in quo canit de crudis armis duplicis tristitie Iocaste, olim regine Thebane, non apparebat ipsum fuisse Christianum, cui tunc Statius respondit ut habetur hic in textu. Est enim aduertendum quod dicta Iocasta in uita sua infortunia multa tulit: nam prima eius tristitia fuit quia uidit Layum eius uirum regem Thebarum primo occidi in bello ab Edipo filio ipsius Lay et ipsius Iocaste ignorando se fore filium predictorum et quod Forbas, rex quidam, fuisse eius pater non uerus, sed putatiuus siue adoptiuus; nam dictus Forbas, carens filiis, adoptauit hunc Edipum transmissum a dicta eius matre, de preceptu dicti eius uiri habito per presagia quod debebat eum occidere ad quoddam nemus ubi eum occidi facere debebat; tamen pietate materna ibi uiuus remansit, qui, ut pulcerrimus infans sic repertus ibi presentatus per eius gentem fuit dicto Forbe. Secunda eius tristitia fuit dum ignoranter accepto dicto Edipo in uirum, et ex eo habitis pluribus filiis, recognouit una die ipsum esse eius filium per stigmata que impressit dicta Iocasta dicto Edipo dum transmisit eum, ita ut dictum est in plantis pedum. Tertia eius tristitia fuit quando dictus Edipus eius uir et filius, cognito patricidio quod fecerat et tali nephario suo coniugio, dolore se cecauit. Quarta et ultima eius tristitia fuit dum uidit una die Etheoclem et Polinicem suos filios et dicti Edipi se ad inuicem occidi in bello singulari, propter quam se gladio interemit dicta Iocasta eorum mater, que omnia Seneca recitat in tragedia eius Thebai, at quia Statius in eius poemate Thebaidos prosecutus est tantum hoc ultimum membrum, ideo auctor in persona Uirgilii cantoris, ut dicit hic textus, Buccolicorum pastoralium carminum, de crudis armis duplicis tristitie dicte Iocaste ita loquitur, ut hic habetur in lictera. Post hec auctor inducit Statium ad dicendum Uirgilio quomodo per eum fuit poeta et Christianus maxime per illa uerba Uirgilii: Magnus ab integro seculorum nascitur ordo, / iam reddit et uirgo, reddeunt saturna regna / iam noua progenies celo demictitur alto. Nam Augustinus in quodam suo sermone De Aduentu Christi dicta uerba inquit: Nonne quando ille poeta facundissimus inter sua carmina dixit *Iam noua progenies* etc. de Christo testimonium perhibuit, quasi dicat certe sic tangendo dicta umbra de discipulis etiam Christi et de eorum secunda persecutione facta per Domitianum imperatorem, hic ut dicit textus. Item de Terrentio poeta Cartaginiensi, item de Cecilio et Plauto poetis comicis et de Uaro illustrissimo uiro phylosophico et ystorico, de quibus Oratius in sua Poetria sic ait: Cicilio Plautoque dabit romanus ademptum / Uirgilio Uarroque, de cuius Marci Uaronis laudibus curiosus indagator legat Augustinum in UI° De Ciuitate Dei, capitulo II°. Item tangit de Persio, poeta satiro, et de Homero summo greco uate, item de Euripide tragico alio uate et de Antifonte interpretatore magno somniorum, et de Simonide et Agatone poetis, etiam dicendo quomodo sepe predicti in Limbo Inferni ratiocinantur de monte Parnasii, qui semper habent secum eorum nutrices, idest Musas illas, de quibus scripsi supra in I° capitulo Purgatorii, subaudi in fama. Item dicit Uirgilius quomodo ibi etiam sunt aliqui de poetis de quibus ipse Statius cecinit poetando, scilicet Antigona et Ismene filie dicti Edipi et Iocaste, de qua Ismene Statius in XI°, scribens de dicta Iocaste eius matris, ait: Illius exilii stridentem pectora plagam, / Ismene collapsa super lacrimis comisque / siccabat plangens etc., quod tangit hic textus dicendo quomodo iam fuit tristis etc. Item Deiphilis et Argia, filie Adrasti regis et uxores olim Thydei et dicti Polinicis. Item Ysiphilis filia Toantis, olim regis insule Lemni, que ostendit fontem Langie dicto Adrasto et eius exercitui sitienti, ut dicitur hic in textu, de qua ystoria plene dicam infra in capitulo XXUI°, et ibi uide. Item Mantos, filia Tiresie, de qua scripsi in Inferno in capitulo XX°. Item Tetis mater Achillis, item Dardania, uxor dicti Achillis cum sororibus suis, de qua et de quibus scripsi in Inferno in capitulo XXUI°.
+
+Expedita sic ista prima parte, auctor, procedens ad secundam, in qua dicturus est UI° circulo Purgatorii, in quo dicit purgari animas gulosorum ut homines in hoc mundo uiuentes se retrahant a uitio gule propter uirtuositatem oppositam et contrariam dicto uitio gule capescendam, ut superius in aliis circulis fecit, fingit se in principio eius hanc primam arborem inuenire cum pomis et aspersione aque ita conuersam radicitus ad celum, ut dicit textus; ad cuius allegoricum integumentum ueniendum, prenotandum est quod, secundum quod colligi potest ex Scriptura Sacra, nobis hominibus duplex cibum in hoc mundo paratur: spiritualis scilicet et corporalis; ex alimento quidem primi consequitur homo in hoc mundo uiuendo uitam ecternam, ex alimento uero secundi temporalem, unde Christus, qui est ipse cibum spiritualis, de se dicit, Iohannis UI°, quod Est panis de quo comedentes uiuent in ecternum, sed in illis qui comedunt de corporali, ut comederunt Ysraelici de manna figurato in tali cibo corporali, et tandem in deserto omnes mortui sunt, ut Exodi capitulo XU° habetur; item dicit: Panis quem ego dabo caro mea est pro mundi uita; item Est aqua illa de qua bibens non sitiet in ecternum, ut dicitur Iohannis IIII° capitulo, quo quidem Christo ut cibo spirituali frui non possumus nisi contempnendo cibum corporalem predictum, unde Deuteronomii UIII° capitulo dicitur: Frequens sumptio cibi spiritualis inducit contemptum cibi corporalis, et Gregorius: Quanto corpus impletur tanto anima minoratur. Hic igitur auctor hanc arborem ponit pro alimento et saporatione Dei ut cibi spiritualis, uerum quia ad dictam saporationem talem uenire non possumus a nobis nec illam ut arborem inascensibilem ascendere, nisi gratia desuper nos eleuet ad eam. Ideo fingit auctor eam arborem ita hic conuersam ad celum, ad quod forte Gregorius respectum habuit in Moralibus, dum dixit Per arborem palme significatur uita iustorum que in terris debilis est et in celo fortis. Item facit ad idem quod ait Thomas super illis uerbis Ad Lucilium Senece: Si uis in perpetua uoluptate esse non uoluptatibus adiciendum est, sed cupiditatibus detrahendum, dicens: Cupiditatibus uero non detrahitur nisi res gratie infundatur. Et per hoc docuit nos Dominus orando implorare panem cotidianum qui pro tali gratia ponitur secundum unum intellectum, ut plene scripsi supra in capitulo XI°, quam Deus promictit dicendo, Exodi XUI° capitulo: Ego pluam uobis panem de celo, item mediante talem gratia Dei per scientiam Sacre Scripture gustamus ut plurimum talem spirituale cibum, ut ait Innocentius papa exponendo illa uerba Ezechielis: Uenter tuus comedet et uiscera tua complebuntur, dicens: Pro uentre mens intelligatur, que diuinarum scripturarum notitiam ut escam recipit, coquit et digerit meditatione frequenti, uiscera uero implentur cum desiderium intimo sapore in hiis satiatur. Item dum hoc ostendit etiam dicendo dyabolo uolenti eum temptare in uitio gule: Non in solo pane uiuit homo, sed in omni uerbo quod procedit ex ore Dei, ut habetur Mathei IIII° capitulo, ut processit dicta Sacra Pagina, cum Spiritus Sanctus locutus sit per prophetas, ut dicitur in Symbolo. Ideo auctor fingit hanc uocem quam hic accipit pro auctoritate famosa Sacre Pagine, allegorice loquendo, inter frondes dicte arboris dicere quomodo Daniel spreuit cibum corporalem, ut legitur Danielis capitulo I° et capitulo X°, et acquisiuit talem scientiam ut cibum spiritualem. Item, quia mediante etiam tali gratia homo uenit ad hunc spiritualem cibum per uirtutem temperantie et sobrietatis et ad saporationem Dei cum ieiunio et abstinentia cibi corporalis ut faciunt sancti heremite contenti pane pomis et aqua, et ut faciebant discipuli domini comedendo spicas, ut habetur Mathei capitulo XII°: ex quo motus fuit Ambrosius, scribens Super Salterio, dicendum: Contraria studiosis diuine cognitioni precepta medicine sunt, a ieiunio reuocate, et lucubrare non sinunt, unde Apostolus ait Ad Thesalonicenses: Uigilemus et sobrii simus, et Ad Timoteum U° capitulo etiam inquit: Noli adhuc aquam bibere, sed modico utere uino propter infirmitatem, quasi dicat *non aliter*, et Glosa super Matheo XII° capitulo exponendo illa uerba: Cum immundus spiritus exierit ab homine ambulat per loca inaquosa et arida: Sunt homines temperate uiuentes in quibus dyabolus non inuenitur requiere. Ideo fingit auctor dictam talem uocem, suasiue scilicet, dicere hic quomodo Domina Nostra non petiit uinum in nuptiis, ut scripsi supra in capitulo XIII° pro eius gustu, sed pro aliis, et quomodo antiquis mulieribus romanis incognitus fuit usus uini, ut recitat Maximus Ualerius in II°; item et quomodo illi de prima etate aurea egerunt, ut ait Ouidius in I° dicens: Aurea prima sata est etas etc., et subdit de eius gentibus et hominibus: Contentique cibis nullo cogente creatis / arbuteos fetus montanaque fraga legebant, / et que deciderant patula Iouis arbore, glandes. / Flumina iam lactis, iam flumina nectaris ibant, / flauaque de uiridi stillabant ilice mella, - ad quam transumptiuam locutionem ait Psalmista dicens: De petra melle saturauit eos, quando scilicet dicte gentes, dicit ibi Glosa, Post multam itineris fatigationem et sitim aquis frigidis ex saxo fluentibus fruebantur, easque magno desiderio auriebant et, quia dulciter talis cupiditas explebatur, aquas illas mel appellauere et nectar - item dicendo quomodo ideo Baptista in deserto pro cibo habuit mel siluestre et locustas, nec uinum nouit, quo Non surrexit maior inter natos mulierum, ut dicitur Mathei III° capitulo et capitulo XI°, et Luce et Marci capitulo I°. Et hec sint pro dicta prima hac arbore ut de dicto cibo spirituali breuiter dicta inferius; autem de premisso cibo corporali dicam cum erimus ad aliam arborem.
+
+{Mentre che gli occhi per la fronda uerde.} In hoc XXIII° capitulo Purgatorii, premisso prohemio suo quod per se satis patet, auctor, continuando se ad proxime supradicta, describendo penam quam dicit animas pati in Purgatorio propter peccatum gule in fame et siti, fingit se hic nunc uidisse has umbras ita macilentas et in occulis obscuras et cauas etiam, ut dicit textus, quod forte posset reduci allegorice etiam ad illos homines qui in hoc mundo uiuentes in satisfationem huius uitii gule cum abstinentiis et ieiuniis, quasi se purgando simili modo extenuati apparent. Quo utroque tali duplici respectu, Trenorum capitulo IIII°, sic ait Ieremias: Denigrata est facies eorum super carbones; item Glosa super illo uerbo Psalmiste: In camo et freno maxillas eorum constringe qui non approximant ad te, ait: Non approximantes sunt homines ad Deum cibo et potu se replentes, quibus Psalmista optat magis et magis constringi maxillas, idest proprius uictualia dari ut sic saltem cogantur approximare, sicut accipiter famelicus ad dominum suum uel potum etiam referri. Hoc est quod dicitur in principio sequentis capituli de foueis occulorum dictarum animarum ad hoc, scilicet ut quemadmodum gulosi in hoc mundo propter tale uitium ita deturpauerunt faciem suam, ita etiam alio mundo eorum anime se purgando in reprehensionem dicti uitii et in earum consonam penam purgatoriam se afflictas ostendant, ad quod faciunt illa uerba Salamonis, Prouerbiorum XXIII° capitulo: Cui ue? cui patri ue? cui sine causa uulnera? cui fouee? cui suffossio occulorum nonne hiis qui morantur in uino et student in calicibus epotandis? Inde tangit hic auctor quod scribit Ouidius in UIII° de Eresitone per uiam operationis et de eius macilentia harum animarum qui, dum in contemptu Cereris, dee bladi, quandam quercum illi consecratam incidisset, extenuatus est ita per famem ad instantiam dicte Cereris quod consumptus est fame, unde describendo quomodo fames eum anichilauit, inquit ipse Ouidius primo describendo ipsam famem repertam a dicta Dea, Quesitamque famem lapidoso uidit in agro / unguibus et raris uellentem dentibus erbam, / irtus erat crinis, caua lumina, pallor in ore, / dura cutis, per quam spectari uiscera possent, subdens quomodo aggressa est dicta fames dictum Eresitonem dormientem ita dicendo: Seque uiro inspirat faucesque et pectus et ora / afflat et in uacuis peragit ieiunia uenis, qui Eresiton, consumptis omnibus opibus propter famem, ultimo uendidit filiam propriam; gens Iudaica propter famem perdidit Yerusalem per obsidionem Tyti Uespasiani, de qua dixi supra in precedenti capitulo: nam ad tantam penuriam uenit ultimo quod quedam mulier nomine Maria proprium filium quem lactabat reperta fuit in dicta ciuitate sic obsessa assare causa ipsum comedendi, ut scribit Iosephus, tangendo etiam quomodo in uultu humano ex superciliis et naso representatur littera M, et fingendo se auctor inde ibi reperire umbram Foresii de Donatis de Florentia, consotii magni dicti auctoris, quem inducit primo ad dicendum sibi quomodo ibi diuinitus accidit ipsum et alios spiritus ita famelicos effici, item quomodo canunt et plorant ibi eundo ad dictam arborem, moti illa duplici uoluntate qua dominus noster letus iuit ad crucem et tristis in qua clamauit *Ely, Ely, lama zabatani?*. Nam ait Atanasius scribens contra Pollinarum: Quando Christus dixit *Pater, si possibile est transeat a me calix iste, sed tamen non mea sed tua uoluntas fiat*, et dum dixit: *Spiritus promptus est, caro uero infirma*, duas uoluntates ostendidit, humanam scilicet que propter infirmitatem carnis fugiebat pati, et diuinam qua pati uolebat et rationalem. Item et Magister Sententiarum in III° ad hoc etiam ait: Christus affectu humano, quem de Uirgine traxit, uolebat non mori, sed affectu rationali et diuino pati uoluit, Nec ex hoc propterea fuit in eo contrarietas uoluntatis, ut scribit Thomas etiam in IIIa parte, questio XUIIIa, quod etiam tetigit Apostolus, Ad Romanos UII°, dicens quomodo Uidebat aliam legem in membris suis repugnantem legi mentis sue, rationali subaudi.
+
+Item dicit dicta umbra quomodo domina Nella eius uxor liberauit eum Foresium, ut patet in textu, ab aliis locis Purgatorii, commendando eam de pudicitia et honestate et abominando dissolutas mulieres alias florentinas et inuerecundas magis quam sint femine Barbagie, ut dicit textus hic, contrate cuiusdam insule Sardinee, que seminude uadunt, et ex hoc prenunciat euenire iuditium de proximo dictis dominabus florentinis, ut uere postea euenit, si bene consideretur. Alia que sequuntur in hoc capitulo per se satis possunt intelligi.
+
+{Né l dir landar, né landar lui più lento.} In hoc XXIIII° capitulo auctor, se continuando ad proxime supradicta, inducit adhuc dictam umbram Foresii ad dicendum sibi de Piccarda eius sorore quomodo non habuit suo tempore in pulcritudine et bonitate parem, et quomodo ut uirgo proba nunc in alto Olimpo triumphat leta cum corona, que dicitur aureola debita uirginibus in celo. Nam quanquam nupserit in hoc mundo et ducta fuerit ad uirum, tamen mortua est intacta, nam dum per uim extracta fuisset de monasterio, ut scribit iste auctor infra in Paradiso in capitulo III°, a domino Curso De Donatis de Florentia eius fratre, et nupta fuisset et tradita domino Roselino de la Tosa, implorata et obtenta gratia ab eo ne illo primo sero concuberet secum, illa nocte, superueniente febre, infirmata miraculose est ad mortem, et in breui mortua est uirgo, unde merito talem coronam meruit, de qua Yeronimus ita in Epistola ad Eustachium inquit: Audenter dicam: Cum omnia possit Deus, suscitare uirginem non potest post ruinam. Ualet quidem liberare de penis, sed non ualet coronare corruptam, idest non congruit eius potentie ut aureola coronet corruptas, cum esset contra iustitiam, ut exponit glosator Decreti, et hoc uult tangere hic auctor de tali dicta corona, fingendo auctor inde sibi ostendi ibi a dicto spiritu umbram Bonaiuncte Orbisani de Lucca, suo tempore magni inuentoris in materna rima; item umbram pape Martini IU° de Turso ciuitati Gallie qui de anguillis lacus Bolsene coctis in uernacio uino multum gulosizauit, unde super eius sepulcro fertur quod fuerunt hii duo uersus reperti: Gaudent anguille / quia mortuus hic iacet ille, / qui quasi morte reas excoriabat eas; item umbram domini Ubaldini de la Pila de Ubaldinis et domini Bonifacii eius filii olim archiepiscopi rauenatis, cuius pastorale frustum habet in summitate quoddam signum ad modum unius rocchi, et hoc est quod tangitur hic de rocco; item umbram domini marchesii de Orgoliosis de Forliuio.
+
+Inde auctor inducit dictam umbram Bonaiuncte murmurare in gula ubi sentiebat plagam, idest penam purgatorias sui delicti, et merito, cum in illo membro fit gulosorum excessus - unde Ecclesiastes UI°: Omnis labor hominis in ore eius, ex quo Euticius, gulosus ille phylosophus, de quo dicitur in III° Ethycorum: Non rogabat deos, nisi ut eius guttur fieret longum ut guttur gruis ut magis saporaret potum et cibum - et ita murmurando prenuntiauit ipsi auctori exilium suum et quomodo sic exul ueniret luce et ibi in quandam iuuenem dominam procaretur.
+
+Subsequenter auctor, ut ostendat quomodo quilibet scribens poetice latine uel uulgariter debet primo moueri non simpliciter a se ipso sed ab illa punctali instigatione interius nos ad talia incitante, quam Yeronimus in prohemio Biblie uocat energiam, Statius uero in principio sui Thebaidos uocat eam oestrum, Gualfredum in eius Poetria eam uocat intrinsecam lineam cordis.
+
+Auctor uero hic pro amore quodam eius interiori eam accipit, secundum cuius suggestionem dicit hic quomodo eius ingenium extra scribendo significat et promit, modo quia dictus Bonaiuncta et frater Guitonus de Aritio et Iacobus Notarius de Tolentino, antiqui dictatores in rima uulgari, non ita scripserunt sed magis a casu et suo motu et improuise, contra doctrinam poeticam traditam per Oratium dicentem: Scribendi recte sapere est et principium et fons. / Uerbaque prouisam rem non inuita sequentur, et per dictum Gualfredum dicentem: Si quis habet fundare domum non currat ad actum / impetuosa manus etc., ac etiam per Ennodium in quadam eius Epistula sic dicentem: Amor suggerit quod negat ingenium, et per Sidonium dicentem: Aut seria aut nulla, scilicet scribenda et loquenda sunt. Inde detrahit eis hic auctor, ut dicit textus, dicendo nouum stile dicti auctoris et aliorum modernorum taliter scribentium dictus a Bonaiuncta hic dulcem et nouum clauum, in hoc alludens uendentibus cartas Bononie et quaternos cum lineis habentibus certos clauos in se secundum maiorem et minorem commensurationem et formam librorum seu uoluminum ueterum et nouorum. Ultimo dicit dicta umbra Foresii quomodo dominus Cursius eius frater de proximo tractus erit a quadam bestia ad mortem uiolentam corporalem et cum anima ad uallem infernalem, ut dicit hic textus, et ita fuit, nam inde non per magnum tempus aspirando una die ad dominium ciuitatis Florentie sua ferina arrogantia seu presumptione, que hic pro dicta bestia ponitur, occisus est in fuga prope dictam ciuitatem, unde potuit dici de eo quod ait Daniel in capitulo IIII° de Nabucodonosore dicens: Nabucodonosor propter superbiam a rationali mente in bestialem animum commutatus, atque regno suo profugus est, et Seneca: Ferina natura est uulneribus et sanguine letari, ut letabatur dictus dominus Cursius.
+
+Post hec auctor fingit se deuenisse ad hanc secundam arborem quam allegorice pro cibo corporali et eius attractione hic allegorice summit, a quo dependet uitium gule quod in matre Eua occasio nobis fuit omnium malorum, de qua, Genesis III°, dicitur: Uidens mulier lignum quod esset pulcrum occulis et ad uescendum suaue tulit de fructu illius et comedit, ubi Glosa ait: Non licet intueri quod non licet concupisci, et hic notat hic auctor dum finxit uocem illam in hac arbore monuisse ita eos ne se proximarent sibi, que arbor scientie boni et mali in esu uetita Eue et Ade, ut Genesis capitulo II° habetur, materialis fuit, ut scribit Thomas in sua prima parte, licet spiritualiter liberum nostrum arbitrium figuret; nam et materialis fuit petra percussa a Moyse in deserto fundens aquam, ut Numeri XX° capitulo habetur, et tamen prefigurata est in Christo, unde Glosa super illis uerbis Ecclesiastes X° capitulo: Ue tibi, terra, cuius rex puer est et cuius principes mane comedunt: Per terram, inquit, homo accipitur, qui terra; rex uero pro libero arbitrio; principes sunt quinque sensus corporales, sic enim illi qui uerum Deum colunt ab honorem diuino incoare uolunt diem, sic illi quorum Deus uentus est, incoare uolunt, cum a cibo et potu; quod oppositiue correspondet ad allegoriam supradicte prime arboris: sedem non enim habuit a natura dicta arbor Paradisi ut esset lignum scientie boni et mali, sed ex occasione quam presentit mala fuit propter inobedientiam, ut de hoc plenum scribam infra in capitulo finali. Ad propositum igitur quia paucissimi in hoc mundo ad supradictam arborem primam intendunt spiritualiter per uirtutem sobrietatis, sed ad hanc secundam omnes quasi tendunt corporali uitio gule, inobedientes illis uerbis Domini, Luce XXI°: Actendite ne grauentur corda uestra in crapula et ebrietate, ex quo dicit secundario hec uox quomodo hec talis secunda arbor eleuata fuit a dicta arbore Eue. Ideo auctor fingit sub dicta prima arbore nullas animas leuare manus, sed tantum sub ista secunda quasi sint, ut ille anime gulosorum purgantes se ibi taliter, cupientes, ut dicit textus, ut iustitia diuina illa puniat eas ita ut puniit animam Tantali in Inferno pro hoc peccato, Ouidio in IU° dicente: Tibi Tantale nulle / deprenduntur aque, queque imminet effugit arbor, item animas illas aliorum gulosorum de quibus sic ait etiam Psalmista: Famem patientur ut canes, et Luce XU° dicit: Filius prodigus qui tenet figuram gulosorum, ego autem hic fame pereo.
+
+Inde auctor inducit etiam dictam uocem ad dicendum de prauo effectu huius uitii gule et quantum in commensationibus contingat mali per exemplum illorum centaurorum creatorum in nubibus poetice loquendo, ut scripsi plene supra in Inferno capitulo XII°, ut dicit etiam textus hic, qui semel conuitati per Periteum sponsum Ypodamen ad suas nuptias egerunt, ut dicitur Yeremie U°: Saturaui eos et necati sunt, et Osee UIII° capitulo: Ceperunt principes furere a uino; nam post prandium dicti Centauri saturi et ebriosi causa luxuriandi rapere uoluerunt dictam sponsam cum aliis dominabus nuptialibus, et rapuissent suis duplicibus pectoribus, humanis scilicet et equinis, insultantes, nisi Theseus et alii comites et sodales dicti Peritei sponsi eos fugassent bellando et occidissent, ut scribit Ouidius in XII°, ad quod exemplum facit etiam quod legitur Genesis UIIII° capitulo de Noe qui, bibens uinum et inebriatus, nudatus in terra iacebat; item quod legitur eodem libro, capitulo XII°, de Loth qui inebriatus etiam duplicem incestum commisit; item quod legitur secundo Regum capitulo XII°, de Absalone qui in conuiuio fratrem suum Amon occidit, et ex hoc rogat Apostolus Ephesinos dicens: Nolite inebriari uino in quo est luxuria.
+
+Tertio fingit etiam auctor hic dictam uocem clamasse et dixisse contra illos Ebreos molles de quibus legitur in libro Iudicum in capitulo UII°: nam, dum Gedeon parasset se ad pugnam contra Medianos cum decem milibus Hebreis, habuit a Deo quod ante pugnam talem duceret dictam gentem ad flumen quoddam, et omnes bibentes resupine cum ore in aqua reiceret, et bibentes cum manu duceret secum ad bellandum, et ita facto solum trecenti fuerunt bibentes cum manu, ut dicit Glossa, quod genuflexus bibit ille qui auide potat, et cum illis trecentis optinuit, subdendo inde auctor quomodo adhuc dicta uox memorauit multas alias culpas secutas iam a miseris lucris, idest a diuitiis, ut de diuite epulone illo qui slendide conuiuabatur, ut dicitur Luce capitulo XUI°, ad quod ait Yeronimus sic dicens: Tolle epularum et libidinis luxuriam, et nemo queret diuitias, quarum usus uel in uentre uel sub uentre sunt, et quod dicitur Trenorum I° capitulo de gulosis: Ibi dederunt pretiosa queque pro cibo ad refocilandas animas suas; et Seneca etiam inquit ad idem: Non magno constat nobis fames sed ambitio eorum maiorem partem que expendunt superbi expendunt ad pascendum occulos hominum, contra quos exclamat Lucanus in IIII° dicens: O prodiga rerum / luxuries, nunquam paruo contenta parati / et quesitorum terra pelagoque ciborum / ambitiosa fames et laute gloria mense.
+
+Inde dicit auctor quomodo uenit ad sextum angelum inferentem sibi cum aliis odorem quasi ambrosie herbe qua equi Solis pascuntur, de qua Uirgilius: Ambrosieque come diuini uertice odorem, et Ouidius in II°: Ambrosie succo saturos presepibus altis / quadrupedes ducunt etc., tangendo comparatiue de aura uerna spirante in mense Mai, ut dicit textus, et quomodo dicta uox angelica, ultimo dixit: *Beatos illos quos gratia dei remouet ab hoc uitio gule, exuriendo semper prout iustum est* in hoc mundo, ut impleantur in alio, iuxta illud Psalmisticum canticum Uirginis: Exurientes impleuit bonis et diuites dimisit inanes, et sic complet iste angelus illam partem quam non dixit alius precedens qui tantum dixit: *Beati qui sitiunt iustitiam* etc., et non dixit *et qui exuriunt*, ut est in textu Mathei U°; est enim iustitia in cibo et potum cum sobrie et parsimoniate cibamur, unde Innocentius papa, diffinendo ieiunium ait: Ieiunium est parsimonia uictus et abstinentia ciborum, quem uirtus parsimonie illud medium tenet, et de quo sic ait Augustinus: Sumenda sunt alimenta ut medicamenta, sed dum ad quietem satietatis ab indigentia transitur, in ipso transitu laqueus concupiscentie insidiatur, et super illud etiam Ad Corinthios primo capitulo X°: Siue comedetis siue bibitis, omnia ad laudem Dei facite, ait: Si quid manducas et bibis ad refectionem corporis, gratias agas Deo qui tibi mortali tribuit ista.
+
+{Ora era unde el salir non uolea storpio.} Hoc XXU° capitulum quattuor habet principales partes, in prima quarum auctor, premisso exordio, summit querendo materiam scribendi de generatione humana nostra et de natura, et qualitate nostre anime coniuncte et separate et hec durat usque ibi: Sangue perfecto etc. Ibi secunda in qua dicit de corporali nostra formatione, et hec pars durat usque ibi: {Ma come danimal deuegna fante}. Ibi tertia in qua de esse nostre anime tractat, et hec usque ibi: {E già uenuto a lultima tortura}. Ibi quarta et ultima pars in qua incipit tractatum septimi circuli, et illa durat usque fingit se uenire ad ultimum angelum infra.
+
+Exorditur enim hic auctor quomodo tunc eius iter nolebat storpium, idest imbrigamentum, cum tunc iam de XII horis in illo loco ubi erat, UIII processerant per illa uerba, scilicet quod sol existens in signo Arietis transiuerat in circulum meridianum diuidentem dictas XII horas diurnas per medium in equinotiali tempore, ut tunc erat secundum fictionem auctoris eius, et quod etiam iam ibi processerat per unum signum comprendens duas horas, et sic bene sequitur quod signum Thauri, quod sequitur dictum signum Arietis, erat in medio celi, idest in dicto circulo meridiano in illo emisperio et in isto nostro signum Scorpionis directe oppositum dicto signo Thauri per consequens esse debebat in medio noctis, ut dicit hic etiam textus. Inde querit auctor a Uirgilio quomodo anime predictarum gulosorum ibi in Purgatorio macrefieri ita possunt, ut uiderat cum sint spiritus incorporei, et sic non est opus eis alimentatione, cui Uirgilius respondendo implicite primo sic dicit si ipse consideret quomodo Meleager extenuatus deuenit, quod durum erat sibi fieri guizzum, idest liquidum. Est enim circa hoc notandum quod, prout scribit Ouidius in UIII°, Dyana dea, indignata contra Oeneum, regem Callidonie eius contemptorem, misit in dictam eius contratam aprum quendam uastantem omnia, quem demum dictus Meleager occidit, et caput eius tradidit Atalanti uirgini quam diligebat ut procus eius; tamen Flexipus et Toxipus, fratres et auunculi dicti Meleagri, dictum caput apri abstulerunt per uim, inscio dicto Meleagro, dicte Atalanti inuidia quadam, ex quo ipse Meleager illos ambos occidit. Quo scito Althea, mater dicti Meleagri et soror dictorum Flexipi et Toxipi, quendam stipitem fatatum ut quantum duraret duraret uita dicti Meleagri misit in ignem, et secundum quod comburebatur ita dictus Meleager consumebatur, et sic demum combusto dicto stipite mortuus est Meleager, de quo tali stipite ait sic ibi dictus Ouidius: Stipes erat, quem, cum partus enixa iaceret / Testias, in flammam triplices posuere sorores / staminaque impressio fatalia pollice nectens / *Tempora*, dixerunt, *eadem lignoque terque, / a modo nate damus*, que postquam carmine dicto excessere diem etc. Ad propositum igitur arguit Uirgilius: si dicte Cloto Lachesis et Atropos sorores, de quibus dictum est supra in XXI° capitulo, demonica potentia hoc facere potuerunt, et Circes homines in bestias conuertere arte magica qua etiam Apuleius asinus diu fuit, quanto magis diuina potentia facere potest animas predictas in Purgatorio ita macrefieri cum tale potentiam contulit demonibus. Unde Thomas in prima parte, articulo III°, tractando de uetulis fascinantibus pueros ait: Possibile est quod Dei permissione uel aliquo occulto facto cooperetur ad hoc malignitas demonum cum quibus demonibus dicte uetule aliquod fedus habent. Item secundo arguit Uirgilius, et dicit de motu nostro in speculo apparente, quod tamen in se speculum non mouet uere, sed representatiue, in quo premictit quod inferius magnus aperit de uirtute informatiua et aere uicino dictarum animarum. Et hec sunt pro dicta prima parte.
+
+Ad secundam ueniamus in qua Statius, explicite soluendo dubium auctoris de anima nostra separata, incipit primo a remotis dicere de creatione nostra corporali, et, ut coniuncta copulatione ipsius anime et eius origine melius premictere possit que expediunt ad propositam materiam - sequendo Augustinum dicentem in suo libro Questionum: Animam Ade potuit Deus admiscere limo terre qui, formato corpore primo animam accepit, ut dicitur Genesis capitulo II°, sed ratione carebat, quia prius debebat domus compaginari, inde induci habitatorem - inquit sic: Sangue perfecto etc., ad cuius principii euidentiam notandum est quod in nostro uirili stomaco de cibo et potu digesto natura duplicem sanguinem elicit: rubeum, qui cruor appellatur, quem epar de stomaco surgit, et post transmictit ad uenas ad augumentationem et substentationem membrorum corporalium, item alium dealbatum eo quod magis decoctum et magis per consequens perfectum, ut dicit textus hic, qui - licet uocetur talis sanguis secundum Ysiderum uirus, unde ab eo uiri dicuntur secundum eum, et per Phylosophum dicatur aqua uiri, - comuniter tamen sperma uocatur et ad procreandum institutum est, qui quidem non bibitur, idest non attrahitur a uenis ut alter primus sanguis, sed remanet post dictam digestionem quasi alimentum leue quod eleuatur ultimo de mensa, ut sunt mice panis et alia fragmenta, et sic ultimo sperma leuatur, idest attrahitur ab omnibus nostris principalibus membris, capiens a corde spiritualiter, ut a principaliori membro, habitum et uirtutem informatiuam ad compositionem corporis humani producendam, licet Bernardus dixerit dictum sperma primitus a cerebro emanare, allegando Ypocratem dicentem quod si certi nerui iuxta aures incidantur alicui fit non generans taliter mutilatus, a quibus principalibus membris, dicit inde Statius, dictum spermam discendentem ad testiculos uiriles inde per coitum descendit in uuluam et matricem mulieris. Unde Ysiderus dicens de ethimologia dictorum testiculorum ait: Testiculi semen calamo ministrant descendens a spine medulla et arenibus et lumbis ad procreationem, et super eius mulieris sanguinem habentem spiritualiter etiam a corde uirtutem informatiuam ad humanum fetum producendum, passiue subaudi, et ex hoc subdit Statius hic statim quomodo sperma predictum dispositum est uirtualiter ad agendum propter suam maiorem perfectionem, et dictus sanguis muliebris ad patiendum. Et ex hoc Phylosophus in libro De Generatione Animalium dicit quod Uir confert fetui formam et femina parat materiam; nam semen maris non est sicut materia in conceptione, sed solum sicut agens. Circa quod latius scribendo Thomas in prima parte eius Summe CUIIIa questio sic ait: Uis illa actiua que est in semine ex anima generantis deriuata est quasi quedam motio ipsius anime generantis; nec est anima, nec pars eius, nisi in uirtute sicut in serra et securi non est forma scampni, sed quedam motio ad talem formam. Et ideo non oportet quod ista uis actiua habeat aliquod organum in actu, sed fundatur in ipso spiritu incluso in dicto semine hominis, in quo quidem eius spiritus est quidam calor etiam ex uirtute celestium corporum, quorum uirtute agentia inferiora agunt ad speciem. Et quia in eo concurrit uirtus anime cum uirtute celesti, dicitur per Phylosophum in secundo Physicorum quod homo generat hominem ex materia et sol; nam calidum elementale se habet instrumentaliter ad uirtutem anime sicut etiam ad uirtutem nutritiuam, unde ait etiam idem Phylosophus in secundo De Anima. Inde procedendo dicit Statius quod dictum sperma ita infusum in matricem incipit primo operari se ibi coagulando infra UII horas, subaudi secundum Macrobium, usque ad quod spatium aut adheret matrici aut refunditur, et quod ita adherens uiuificat se primo uita uegetali, subaudi cuius uite iste sunt potentie, scilicet potentia nutritiua augumentatiua et generatiua, que etiam anima nostra prima uegetabilis dicitur, que magis in nobis ut potentia quam ut anima per se, ut etiam in plantis dici potest, que quidem non incipit sic in nobis secundum actum secundum, sed secundum primum, sicut anima sensitiua est in dormientibus; sed cum incipit trahere alimentum, tunc actu operatur que materia transmutatur a uirtute, que est in semine maris, quousque perducatur in actum anime sensitiue, non ita quod ipsamet uis, que erat in semine, fiat sensitiua, quia sic esset generantis et geneneratum. Et ecce quod subditur in textu, scilicet quod anima uegetalis plantorum est ad riuam, et habet in se in ipsis plantis suum complementum, et nostra est in uia, idest in fieri ad alium terminum, unde in primo Ethycorum inquit Phylosophus: Irrationalis hec quidem, scilicet uegetatiua anima, cuius est nutriri et augeri, quam ponimus in embrionibus etc. Inde dicit Statius quod dictus embrio post ea tantum inde operatur quod incipit se mouere et sentire, sicut illa informis uiscositas que in certis litoribus maris rapitur, ut scribit Phylosophus in suo libro De Animalibus, et quam ibi uocat fungum marinum. Nam si incutitur ab aliquo mouetur quasi ut testudo quedam, et sic secundario factus est dictus embrio anima sensitiua, et hoc, elapsis UII diebus, secundum dictum Macrobium dicentem super Somnio Scipionis: Semine informatione hominis infuso artifex natura hoc primum molitur, ut die UII° folliculum geminum circundet humori, quasi ex membrana tenui qualis in ouo ab exteriore testa intra se claudit liquorem, et ab inde in antea incipit organare potentias anime sensitiue, que sunt quinque nostri sensus, et membra extendere, et hoc in quinta ebdomada secundum eundem Macrobium dicentem: Tunc fingi in ipsa substantia humoris humani figuram magnitudine apis, ut in illa breuitate membra omnia et designata totius corporis liniamenta consistant. Et hec omnia procedunt, dicit Statius hic, a uirtute cordis in quo naturam intendit ad omnes partes, unde Thomas in suis Questionibus Anime in hoc ait: Cor primum instrumentum per quod anima mouet ceteras partes corporis, et eo mediante anima unitur reliquis partibus corporis ut motor, licet ut forma uniatur corpori per se immediate et cuilibet parti eius. Et sic concludendo in hac secunda parte, postquam per uirtutem principii actiui, quod erat in semine, producta est anima insensitiuam in generato quantum ad aliquem partem eius principalem, tunc incipit operari dicta anima sensitiua ad complementum proprii corporis per modum nutritionis et augumenti.
+
+Hiis dictis, ueniamus ad tertiam partem, quam ut lenius ualeam et explicite exponere, et ut perspicaciter intelligatur per hunc modum, procedam primo querendo quid sit anima intellectiua et rationalis, de qua hic nunc tractatur, secundo unde in nos ueniat, tertio quando in nobis infunditur, quarto quomodo se habet cum uegetatiua anima et sensitiua, quinto ubi in nobis localiter residet, sexto quomodo se habet separata a corpore. Ad primum dico quod dicta anima secundum Platonem est essentiam quedam se mouentem; Zeno dixit eam esse numerum se mouentem; Aristoteles dixit eam entelechiam, quod idem est quod forma; iterum in II° De Anima dicit quod est Primus actus corporis physici organici, potentia uitam habentis; Pythagoras dixit eam harmoniam, Possidous dixit eam ydeam, Asclepiades dixit eam quinque sensuum exercitium sibi consonum, Ypocrates dixit eam spiritum tenuem per corpus omne dispersum, cui Uirgilius concordans de ipsa anima: Par leuibus uentis uolucrique simillima somno, Eraclitus dixit eam lucem quendam et scintilla stellarum essentie, Democritus dixit eam spiritum insertum athomis, Aenasimenes dixit eam aerem, Empedocles sanguinem, Parmenides dixit eam ex terra et igne substantiam, Zenofantes ex terra et aqua, Beotes ex aere et igne, Epicurus speciem ex igne et aere et spiritu mixtam, Frater Albertus dicit animam prout est spiritus esse Substantiam incorpoream et intellectuale eorum illuminationum que sunt a primo ultima reuelatione perceptiua, Remigius dicit animam esse prout est rector corporis substantiam incorpoream regentem corpus, Augustinus in suo libro De Spiritu et Anima dicit quod Anima est substantia quedam rationis particeps corporis regendi causa accomodata non ex materia corporali nec spirituali, ut ipse idem Augustinus ait Super Genesi capitulo UII°, et Thomas in prima parte questio LXXUa dicit quod Anima est principium uite in hiis que apud nos uiuunt non corpus sed corporis actus, sicut calor, qui est principium calefactionis, non est corpus sed quidam corporis actus ac subsistens et incorruptibile et absque materia, que omnia secundum Ysiderum: Dum uiuificat, corpus dicitur anima; dum uult, animus; dum scit, mens; dum recolit, memoria; dum recte iudicat, ratio; dum spirat, spiritus; dum sentit, sensus. Ad secundum, scilicet unde ueniat dicta nostra anima, dixit Plato in suo Timeo quod a stellis uenit: nam posuit omnes animas in principio mundi simul creatas in comparibus stellis et ab eis corporibus infundi, quam opinionem iste auctor improbat infra in Paradiso in capitulo IIII°; quidam alii ut heretici dixerunt quod uenit a semine uirili dicta anima, ponentes ipsam animam creari ex preiacenti materia, idest ex anima generantis, et nasci cum corpore sicut creatur corpus ex corpore. Fides uero nostra tenet et uere quod ab ipso Deo solum ueniat, et quod cottidie Deus ipse nouas animas creat et infundit corporibus et infundendo creat et creando infundit. Ad quod confirmandum ait etiam Phylosophus in libro De Generatione Animalium: Relinquitur solus intellectus de foris euenire, et in libro De Proprietatibus Elementorum ait: Commiscitur aqua uiri cum sanguine matris donec fit frustum, deinde formatur et fit in eo spiritus uite infundi. Item et Tullius in Tusculanis Questionibus inquit: Humanus animus decretus ex mente diuina cum alio nullo nisi cum ipso Deo, si fas est, comparari potest, unde et Genesis II° capitulo, dicitur de prima anima: Formauit Deus hominem de limo terre et inspirauit in faciem eius spiraculum uite, et factus est homo in animam uiuentem, et hoc est quod dicit hic auctor quod Deus ut motor primus inspirat ipsam animam in nobis. Ad tertium, quando scilicet hoc faciat Deus ipse, dicit hic auctor in persona Statii cur articulatum est cerebrum in ipso feto humano, unde nostri theologi dicunt quod in instanti in conceptione Christi ipse Deus perfectus homo fuit et statim anima rationalis infusa fuit in eum tum propter infinitam uirtutem agentis, scilicet Spiritus Sancti, tum quia incongruum fuisset filium Dei corpus suppressisse non formatum. In aliis autem hominibus non infunditur dicta anima nisi organato embrione et plene habilitato ad ipsam animam recipiendam, ut Augustinus, in libro Questionum recitatus in quodam Decreto inquit. Moyses tradidit, scilicet Deuteronomii XUIIII° capitulo: Si quis percusserit mulierem in utero habentem, et abortum fecerit, si formatum fuerit det animam pro anima, aliter multetur pecunia, ut probaret non esse animam ante formam. Item Yeronimus, Ad Galasium, ad idem sic ait: Sic semina paulatim formantur in utero, et tam diu non reputatur homicidium, donec elementa confecta suas ymagines et membra suscipiant, quam infusionem anime dicit Glosator Iuris Ciuilis, fieri in XL diebus; quidam uero alii dicunt in masculo fieri sic in XL diebus, in femina in LXXX, per ea que dicuntur Deuteronomii XII°, et Leuitici XI° capitulo, et Exodi XXI°. Ad querendum scilicet quomodo nostra anima intellectiua se habeat ad uegetatiuam et sensitiuam animam ueniamus: inquit enim Phylosophus in II° De Anima: Sicut trigonum est in tetragono et tetragonum in pentagono ita nutritiuum in sensitiuo et sensitiuum in intellectiuo, sed trigonum non est in tetragono actu, sed potentia tantum, neque etiam tetragonum in pentagono, ergo nec nutritiuum nec sensitiuum sunt in actu in intellectiua parte anime, et ex hoc, in libro De Animalibus, idem Phylosophus ait quod Non est simul animal et homo, sed plus est animal, subaudi uegetatiuum et sensitiuum. Inde homo animal fans et ratiocinans, quod tangit hic Statius dum dicit quomodo de animali dictus embrio efficiatur fans a fando: Non uides tu ancor etc., et, ut dixi supra in IU° capitulo, dicte tres potentie in nobis non sunt ut tres anime ut sunt in prelatis animalibus particulariter, unde comentator in libro De Anima improbat Platonem ponentem tres substantias, et commendat Aristotelem ponentem unam solam in nobis, unde concludendo circha hoc Thomas in prima parte CUIIIIa questione ait: Una eadem anima, que primo prestitit in embrione, scilicet uegetatiua, per actionem uirtutis, que est in semine, perducitur ad hoc ut fiat sensitiua, inde ut fiat intellectiua non per uirtutem actiuam seminis, sed per uirtutem superioris agentis, scilicet Dei, de foris illustrantis, cum generatio unius semper sit corruptio alterius, et sic tam in nobis quam in aliis animalibus; cum perfectior forma aduenit, fit corruptio prioris: ita quod sequens forma habet quicquid habebat prima, exemplificando Statius hic de calore solis qui fit uinum coniunctus cum humore uitis mutante suam formam substantialem quam prius habebat. Ueniamus ad quintum, scilicet ubi in nobis dicta anima intellectiua situatur, et uidetur in capite locari secundum hunc auctorem dicentem hic in persona Statii quod articulato cerebro infunditur, ad quod facit quod ait Macrobius dicens Super Somnio Scipionis: Soli homini Deus rationem, idest uim mentis, infundit, cuius sedes in capite est; idem uidetur sentire Claudianus dum sic etiam dicit de separatione anime a corpore: Intereunt hec sola manet bustoque superstes / euolat hanc alta capitis fundauit in arce, scilicet Deus in nobis dictam animam, et forte ex hoc mota est Lex Ciuilis ad dicendum quod partito cadauere nostro seu scisso per frusta solum caput facit locum religiosum et non alia pars eius, Glosator Decretalium dicit quod est in corde, super illa Decretali que dicit quod extrema unctio respicit cor, ad quod facit quod ait Phylosophus in libro De Senectute et Iuuentute dicens quod plante habent principium nutritiuum in medio, et sic nos in corde animam ut in medio habemus; Augustinus uero in libro Questionum uidetur sentire quod fit in sanguine, dicens ibi: Anima certe, quia spiritus est, in sicco habitare non potest, ergo in sanguine fertur habitare; tamen postea in quadam Epistola quam scripsit Ad Yeronimum De Origine Anime, dixit quod anima nostra predicta intellectualis Per omnes particulas corporis tota est simul, nec minor in minoribus, nec maior in maioribus, sed in aliis intensius, in aliis remissius operatur, cum in singulis particulis corporis essentialiter sit, et ex hoc Thomas in prima parte questione LXXUI° dicit et probat dictam nostram intellectiuam animam uniri humano corpori ut formam substantialem et essentialem per se, cuius opinio hodie canonizata est per Ecclesiam, et dampnata est opinio illa Phylosophi dicentis in libro De Animalibus: Intellectus tantum intrat ab extrinseco, et ipse solus est diuinum, quam operatio eius non habet communicationem cum operatione corporis modo aliquo, et in III° De Anima, dicentis etiam quod Intellectus noster est separatus, et quod nullius corporis est actus, quod tangit hic auctor in persona Statii dum dicit quomodo dictus Phylosophus errando posuit intellectum possibilem ab anima separatum, non uidendo sibi organum in corpore nostro attributum. Est enim et dicitur intellectus possibilis uirtus quedam anime quasi ut tabula nuda ab omni pictura, sed susceptibilis omnium picturarum, nulla earum habens actu; est et alius intellectus ipsius anime qui dicitur agens, et quasi lumen quoddam, cum sit intelligibile lumen ueritatis prime nobis per naturam impressum semper agens sicut lux semper irradians, de quo Psalmista: Signatum enim est super nos lumen uultus tui, Domine, et se habet ad species intelligibiles manifestas sicut lux ad colores. Est et tertius intellectus dictus speculatiuus cuius bonum est ueritas ad quem peruenitur per doctrinam. Est etiam quartus, dictus practicus, qui arte perficitur, cuius finis est opus exterius operatum. Operatio autem dicti intellectus potentialis est conuertere se per considerationem ad formas que sunt in ymaginatione, que, cum illuminantur luce intelligentie intellectus agentis et abstrahuntur denudate ab omnibus circumstantiis materie et imprimuntur in intellectu principali, deducitur in actu et formatur ipse intellectus possibilis, unde idem Thomas subdit, LXXUIIIIa questione, quod Intellectus est quedam potentia anime et non ipsa anime essentia; nam inquit Augustinus in UIIII° De Trinitate: Mens et spiritus non relatiue dicuntur, sed essentiam anime determinant. Ueniamus ad sextum, scilicet que sint potentie anime et uirtutes, et dicit Phylosophus in II° De Anima: Potentias anime dicimus uegetatiuam, appetitiuam, sensitiuam et motiuam secundum locum et intellectiuam; item et alie potentie eius sunt, de quibus infra statim dicam. Ueniamus ad septimum et ultimum, scilicet quomodo anima separata se habeat in alio mundo, et dicit hic Statius quod cum Lachesis, idest fatalis illa nostra dispositio temporalis, de qua supra dixi in XXI° capitulo, non habet plus de lino, idest de substantia corporis elementali, dicta nostra anima intellectiua soluitur carne, idest a corpore, et uirtualiter defert secum humanum et diuinum, idest eius esse corporale et spirituale, ac aliis sensualibus potentiis quasi omnibus mutis, idest sopitis per mortem corporis, ducit secum uirtutes animales, ut est memoria, intelligentia et uoluntas acutiores solito, et quomodo circumscripta, idest collocata in Inferno, uel Purgatorio, uirtus informatiua irradiat circa eam sicut quando erat in corpore, et facit effigiare eam in aere ei uicine circumstante comparatiue, sicut quando dictus aer est bene piornus, idest plenus uaporibus a radiis solis, et sic organat omnes eius potentias, ut dicit textus hic, et quia auctor dixit hoc non tantum a se sed per auctoritatem sanctorum recitamus ergo eas ad licteram, per quas intelligi poterit auctor in hiis que hic dicit et scribit ueraciter in isto passu graui de anima predicta. Primo igitur scribit Augustinus in suo libro De Spiritu et Anima sic: Anima recedens a corpore secum trahit sensum, ymaginationem, rationem, intellectum, concupiscibilitatem et irascibilitatem, et secundum merita afficitur, et limpidius, idest acutius, hiis potentiis utitur; et subdit quod Anima se ita separata requiescit ab hiis tantum motibus, quibus corpus per tempus et locum mouebat; nam si organum periit non tamen melos, nec quod organum mouebat, et sic anima exuta corpore uiuit, uidet et audit, et sensus et ingenia uiuaciter tenet ut subtilis et pura, cita et perpetua, cum principalis eius actus, scilicet intelligere, nullatenus dependeat a corpore, sed quamuis purissima sit ipsa anima contrahit tamen a carne, dum est in corpore, infectionem, et ideo separata secum ex colligatione corporis sordes differt, et sic necesse est ut purgetur, et sic anima incorporea nostra potest habere similitudinem corporis, non tamen corpoream, sed corpori similem. Et Super Genesi inquit idem etiam Augustinus: Anima similitudinem gerit corporalem et afficitur a similitudinibus corporis, ut accidit in dormientibus somniando; ad quod etiam Macrobius, Super Somnio Scipionis, ait: Sed nec post mortem facile anima corpus relinquit quia non funditus corporee excedunt, sed aut suum aberrat cadauer aut noui corporis ambit habitaculum, ad id etiam quod tangit hic auctor de sensualibus potentiis anime separate quasi mutis et de animalibus seu spiritualibus uirtutibus efficaciter operantibus ait idem Augustinus in X° De Trinitate, scilicet quod Memoria, intelligentia et uoluntas sunt una uita, una mens et una essentia, et sunt in anima substantialiter, et ideo recipit in eis separata anima influxum sperarum intelligibilium a natura superiori, idest diuina, secundum naturalem ordinem quo experimur: nam quanto anima magis a corporeis sensibus abstrahitur, tanto magis participat superiores influxus, ut patet in dormientibus qui etiam quedam futura preuident, et ex hiis Thomas in prima parte questione LXXUIIa ait: Omnes potentie anime comparantur ad animam sicut ad principium, sed quedam potentie comparantur ad animam solam sicut ad subiectum, ut intellectus, uoluntas et memoria, et hee remanent in animam distincto corpore; quedam alie potentie sunt in coniuncto, sicut in subiecto, sicut omnes potentie sensitiue que, ut accidens, corrupto subiecto non remanent, et sic corrupto coniuncto, idest corpore, non remanent in anima actu sed uirtute tantum, sicut in principio uel radice; quare uide cur auctor tales potentias dicat quasi unitas et alias non, unde concludendo dicunt theologi quod potentie sensitiue non remanent in anima separata, cum non sint de essentia eius sedem proprietatis naturales que fluunt ab essentia eius sic., et ex hoc Phylosophus in II° De Anima dicit quod Solum intellectus in nostra morte separatum tanquam incorruptibile a corruptibili, de alligatione anime predicte separate, de que hic dicitur aerea; potest dici etiam quod statim dicam in sequenti parte de alligatione eius cum igne, subdendo quomodo anima predicta ex tali eius aparitione dicta est umbra, et quomodo organat inde omnes illas potentias eius, de quibus ait Phylosophus in secundo De Anima dicens: Dicimus autem naturam tristari, gaudere et confidere et timere, et Uirgilius in UI° loquendo ibi de animabus separatis etiam sic ait de nobis hominibus: Igneus est illis uigor et celestis origo / seminibus, quantum non noxia corpora tardant / terrenique hebetant artus moribundaque membra. / Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras / despiciunt clause tenbris et carcere ceco. / Quin et supremo cum lumine uita relinquit, / non tamen omne malum mieris nec funditus omnes / corporee excedunt pestesque modis inolescere miris. / Ergo exercentur penis uetrumque malorum / infectum eluitur scelus aut exuritur igne.
+
+Hiis ita dictis ueniamus ad quartam et ultimam partem huius presentis capituli in qua auctor ponit purgari animas luxioriosorum in igne quodam, ut patet in textu, sed quale sit iste ignis primo queramus, et dicit Magister Sententiarum quod est corporalis; Augustinus in XI° De Ciuitate Dei idem sentit dicendo: Sic ardebat diues ille epulo, de quo Luce, XUI° capitulo, dicitur dum dixit *Crucior in hac flamma*, et talem fuisse dictam flammam, quales occulos quos leuauit et quale lingua qua aquam poscebat, et in XXI° ait: Oportet intelligi hunc ignem esse corporeum, et quo demones et animas dampnatorum dicimus cruciari; Gregorius, in IIII° sui Dialogi ait: Ignem eo ipso patitur anima quo uidet; nam cum conspicit se cremari crematur, et sic ille ignis, in quantum detinet animam alligatam uirtute diuina, ait, in eam ut instrumentum diuine iustitie, et in quantum anima comprehendit illum igne ut sibi nociuum interiori tristitia affligitur, quod maxime est dum considerat se inferioribus rebus subdi, que nata fuit Deo per fruitionem uniri. Thomas uero in suo libro Contra Gentiles ad finem inquit: Non est extimandum quod substantie incorporee ab igne corporeo pati possint ita ut earum natura corrumpatur uel alteretur sicut corpora uiua, cum non habeant substantiam corpoream nec potentiis sensitiuis utuntur, sed pati debent dici ab igne corporeo per modum alligationis cuiusdam; possunt enim spiritus alligari corporibus absque hoc quod dent eis formam, sicut nigromantici, uirtute demonum spiritus alligant ymaginibus, quanto magis uirtute et iustitia diuina dicte anime igni corporeo alligari ualent, fingendo inde auctor tales animas canere ymnum illum quem Ambrosius fecit ad implorandum gratiam contram uitium carnis dicendo: Summe Deus clementie, / mundique factor machine, / quo corde puro sordibus, / lumbosque iecur morbidum / adure igne congruo / et luxu moto pessimo etc. Item fingit eas animas inde dixisse et memorasse in laudem uirtutis uirginitatis contrarie tali uitio luxurie uerba Domine nostre ad angelum dicendo: *Quomodo fiet istud, quoniam uirum non cognosco?*, ut Luce I° habetur, item etiam recitasse quomodo Dyana dea cum aliis suis nimphis perseuerauit uirgo in solitudine nemorosa et Elicem inde expulit ut corruptam eius nimpham a Ioue; nam dum semel a uenatione rediens requiesceret in quodam prato sola, dictus Iupiter transformauit se in personam dicte Dyane, et breuiter cum ea concubuit et grauidam fecit; que inde cognita in lauacro corrupta, depulsa est per dictam Dyanam a consortio suarum uirginum cuius ystoriam fabulose scribit Ouidius in II°. Item fingit eas etiam dixisse in laudem castitatis et uirtutis et pudicitie coniugalis, ut dicit textus hic, uolens tangere in hoc quod scribit Augustinus in libro De Bono Coniugali dicendo: Coniugati debent non solum ipsius sexus sui commiscendi fidem procreandorum liberorum causa, uerum infirmitatis inuicem excipiende ad illicitos concubitus euitandos mutua quodammodo seruitute. Ultimo dicit auctor quomodo ultima plaga sculpta et facta a spata angeli in introitu Purgatorii sibi et aliis animis in fronte, idest ultimum mortale peccatum, scilicet luxurie, cum tali medicinali igne purgatorio summitur et solidatur.
+
+{Mentre che sì per lorlo, un inanzi altro.} Auctor in hoc XXUI° capitulo, continuando se ad ultimam partem precedentis capituli, uolendo tangere de illis duabus spetiebus luxurie, de quibus plene scripsi supra in Inferno in capitulo XU° et XUI°, scilicet de sodomiticis et de luxuriantibus aliis bestialiter et contra naturalem legem, fingit has duas qualitates animarum ita diuerso calle sibi obuiam uenisse per hunc ignem, quod totum tangit hic in eo quid dicit de Cesare audiente iam contra se in eius infamiam, dum semel triumpharet, obici sibi quomodo fuit *Regina*, idest quasi uxor Nicomedis, regis Bictinie, a quo sodomizatus fuerat in sua iuuentute, unde ob hoc hii rictimi facti sunt: Galliam Cesar subegit / Nicomedes Cesarem / Ecce Cesar nunc triumphat / qui subegit Galliam, / Nicomedes non triumphat / qui subegit Cesarem, item et dum dicitur hic de regina Pasiphe que bestialiter corruit cum thauro in quadam uacca lignea, prout plene scripsi supra in Inferno in capitulo XII°, et ibi inde de hoc tangendo hic comparatiue de Rifeis montibus in septentrionali parte existentibus et de arenis Ethyopicis et Libicis in meridiana parte iacentibus, ut dicit hic textus. Inde fingit se ibi reperire umbram domini Guidonis Guinizelli de Bononia, olim summi inuentoris in rima uulgari - reducendo ad comparationem sui quod scribit Statius in U° Thebaidos de Toante et Euneo, filiis Iasonis, et Ysiphilis, filie regis Toantis, existentibus cum Adrasto rege et aliis Grecis euntibus contra eis Thebas in obsidionem, de quibus scripsi in XIIII° capitulo Inferni; nam, dum dicta regina Ysiphilis expulsa foret de ynsula Lemni a feminis dicte insule eo quod euadere fecerat dictum eius patrem contra eius promissionem, de qua ystoria plene scripsi supra in Inferno in capitulo XUIII°, et nauigasset uersus insulam Schirii ubi erat dictus eius pater, capta est a piratis et uendita in Emea ciuitate certis ministris Ligurgi, regis Tracie, et sic inde facta est nutrix Archemoris unici filii dicti Ligurgi, ignota eius regali natione, que, manens in rure cum dicto suo alumpno et requisita a dicto Adrasto et ab eius exercitu sitiente ut doceret eos aliquem fontem, iuit eis ostensum Langiam fontem, ut scripsi supra in capitulo XXII°, et reuersa reperit dictum Archemorum puerum occisum; unde breuiter condempnata dicta Ysiphilis ad mortem, cognita a dictis duobus suis filiis euasit a morte eorum amore et causa, de quibus ipse poeta ait: Inierant, matremque auidis complexibus ambo / diripiunt flentes alternaque pectora mutant - quam umbram inducit auctor dicere quomodo ipsa et alii eius comites peccauerunt in parte cum masculis et in parte cum feminis coeundo contra naturam, ideo dicit quod eorum peccatum fuit hermafroditum, cum hermafroditus homo dicatur qui utrumque sexum habet, masculinum scilicet et femininum, congratulando etiam auctori presciendo suum nomen in hoc eius poemate poni et scribi per ipsum, ut patet in textu.
+
+Item fingit auctor se ibi etiam reperire umbram Raynaldi Danielis de Prouincia, olim summi inuentoris in rima prouinciali adeo quod superauit Gherardum de Limosi et fratrem Guictonem de Aretio, ut dicit in textu, cum quo loquitur et ille secum, ut per se patet.
+
+{Sì come quando i primi raggi uibra.} Continuando adhuc se auctor in hoc XXUII° capitulo uolendo dicere quomodo quasi in occasu solis in illo alio emisperio apparuit ei iste ultimus angelus Purgatorii, per quasdam circumlocutiones hic talem horam ita describit, ut dicit textus. Ad quod magis aperiendum, notandum est quod per mediam Yndiam currit contra Orientem quoddam flumen famosum et magnum, adeo quod dicit Orosius quod eius latitudo trahitur per XX miliaria, uocatum Ganges, super cuius fauce, intrando Occeanum mare, sol in equinoctiali tempore uidetur oriri. Unde Lucanus in III°, de ipso loquendo, ait: Qua colitur Ganges, toto qui solus in orbe / hostia nascenti contraria soluere Phebo / audetque aduersum fluctusque impellit in Eurum etc. Item et notandum est quod per mediam Yspaniam in nostro Occidente currit aliud famosum flumen uersus Occeanum predictum, uocatum Yberus, super quo flumine etiam equinoctiali tempore sol nobis occidit. Unde Ouidius, in UII°, loquens de eo, ait: Ter iuga Phebus equis in Ybero flumine mersis / presserat, et quarta radiantia nocte micabant / sidera etc. Modo ad propositum, si sol, tunc in signo Arietis existens, in hoc nostro Oriente erat in suo circulo meridiano, sequitur per consequens quod signum alterius Libre sibi oppositum erat in nostro Occidente in media nocte, et sic dictus Yberus fluuius cadebat, idest fluebat, uersus dictum Occeanum mare sub dicto signo alterius Libre. Hoc dicit ad differentiam Arietis, cuius signum dicitur etiam Libra, ratione eiusdem adequationis diei et noctis; item, et per consequens, principium diei esse debebat in Yerusalem, existentem in medio huius nostre terre, ut plene supra dictum est in capitulo II° et IIII° huius Purgatorii, unde etiam principium noctis, siue sero, debebat incipere in illo alio emisperio, ita illo monte opposito dicte ciuitati Yerusalem secundum fictionem huius auctoris tactam in dicto IIII° capitulo supra, fingendo auctor dictum angelum canere illa uerba Mathei U°: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum uidebunt, tangendo hic comparatiue quod scribit Ouidius in IU° de Piramo et Tisbe procis qui tandem ordinarunt exire una nocte de ciuitate Babilonie, unde erant, et ire ad certum locum iuxta quendam fontem, et ibi habere rem simul, et cum tempestiuius dicta Tisbe illuc iuisset quam fuisset hora, timore ferarum abscondit se non longe a dicto fonte, dimisso ibi quodam suo uelo, laniato inde a feris ore cruentato; unde, ueniens inde dictus Piramus, et inueniens dictum uelum ita laniatum et cruentatum, putans dictam Tisbem mortuam, super proprium ensem mortaliter ibi inruit, unde, excitata Tisbes, rediensque ad dictum locum, dixit hec uerba dicto Piramo morienti: *Pirame*, clamauit, *Quis te michi casus ademit? / Pirame, responde! tua te carissima Tisbe / nominat: exaudi uultusque attolle iacentes. / Ad nomen Tisbe occulos iam morte grauatos / Piramus erexit, uisaque recondidit illa, ex quo ipsa Tisbe etiam ibidem inde se super eundem ensem ruens occidit, et morus ibi arbor facta est ex hoc in suo fructu de alba rubea et sanguinea, ut patet in se, et hoc est quod tangit hic auctor de nomine Tisbe et de more gelso.
+
+Inde auctor dicit quomodo incendium illius ignis intollerabiliter passus fuit in persona eius, in quo nichil aliud sub allegoria uult sentire, nisi quod ipse et quilibet alius in luxurie uitio maculatus, ueniendo in hoc mundo uirtualiter uiuendo ad penitudinem et purgationem huius uitii, recognoscendo quomodo iam turpiter exarserunt ipse et alii in tali uitio - unde Osee UII° capitulo dicitur: Omnes adulterantes quasi clibanus succensus a coquente, et Danielis in XIII° capitulo dicitur de illis senibus luxuriosis qui exarserunt in Susannam - non possunt hoc facere sine adustione quadam conscientie et uerecundie, quod satis patet experientia; nam nemo turpiter fornicatus iam cum aliqua persona raro uidebit illam quin non succendatur quodam quasi igne in uerecundia et erubescentia, si correptus fuerit a tali uitio de eo dolendo et se purgando, unde taliter emendatus Dauid a dicto uitio, rogabat Deum ut ureretur ita spiritualiter, dum dixit: Ure renes meos et cor meum, et forte alludit auctor Apostolo dicenti primo Ad Corinthios UI° capitulo: Omne peccatum quicunque fecerit, homo extra corpus est, qui uero fornicatur, in corpus suum peccat, ubi dicit Glosa: Cetera peccata tamen animam maculant, fornicatio non tamen animam sed etiam corpus, ibi enim non solum est uerecundia spiritualis, sed etiam corporalis. Ideo ipse auctor fingit in hoc circulo ultimo Purgatorii tantum et non in aliis corporaliter passionatum se fuisse, uel potest auctor in hoc passu intelligi loqui tropologice, scilicet ut ad moralitatem uiuentium in hoc mundo in dicto uitio ut ab eo diuertant incutiat hunc tamen timorem eius pene, ut incutitur per Gratianum etiam moraliter loquendo in Decretis De Penitentiis ita ad hec scribendo: Si peccator conuersus uitam uiuat non tamen euadet omnem penam: nam prius purgandus est igne purgationis qui in aliud seculum distulit fructum conuersionis. Hic autem ignis, etsi eternus non sit, tamen miro modo grauis est; excedit enim omnem penam quam unquam aliquis passus est in hac uita. Nunquam in carne inuenta est tanta pena, licet mirabilia tormenta martires passi sint. Studeat ergo quisque ita corrigere delicta, ut post mortem non oporteat hanc penam pati.
+
+Post hec auctor dicitur, curso toto loco Purgatorii, idest completo eius tractatu, fingit se dirigi ad Paradisum terrestrem per illum cherubinum quem Deus collocauit post peccatum Ade olim ante introitum dicti Paradisi, de quo dicitur Genesis III° capitulo, et in tali eius ascensu, facta nocte, respexisse ad stellas et in eas ruminasse et obdormisse et sompniasse in hora matutinali, qua primo tunc in illo monte stella Ueneris uocata Citharea a Cithareo insula unde dicta Uenus orta, dicitur se uidisse Liam hic, ut dicit textus, et exercere manus ad flores. Uult enim auctor sub quodam allegorico sensu ostendere in sua persona quid homo purgatus in hac uita a uitiis ulterius procedendo facere habeat, cum dicat Augustinus: Ad perfectionem duo pertinent, scilicet nos purgari prius a noxiis, inde impleri bonis: nam non sufficit abstinere a malis nisi faciamus quod bonum sit, unde et Iacobus in Epistula sua, secundo capitulo, inquit: Uidete quoniam ex operibus iustificatur homo, et non ex fide tantum, et dicit quod habet eleuare occulos ad stellas, ut fecit ipse auctor hic, et ruminare in eis, idest debet mentis occulos dirigere ad uirtutes que ut stelle in nobis de celo lucent, idest a diuina gratia ueniunt, et dirigere earum fructum in nutrimentum, idest in effectum, ut per eas ad uitam actiuam uenire possit et idem ad contemplatiuam, in quibus duabus uitiis tota nostra humana felicitas et beatitudo consistit, que actiua uita in ueteri Testamento prefigurata est in persona Lie predicte, filie Labani, et uxor primi Iacobi; est enim uite actiue, reiectis uitiosis operibus, uirtuosa per nos exerceri, unde Augustinus in hoc ait: In uita actiua homo existere debet uirtutibus seruiendo, ut per iustitiam subueniat miseris, per prudentiam precaueat sibi ab insidiis, per fortitudinem sciat ferre molestia, et per temperantiam sciat fugare delectationes. Item eius actiue etiam uite est ut operando homo uelit suo proximo prodesse, unde dum Deus destinaret ad predicandum Yeremiam, ut ipse propheta scribit in capitulo I°, inquit: Ha, Domine, nescio loqui, quia puer ego sum, Tunc Ysaia dixit: Ecce ego micte me, unde Gregorius ita scribit: Per actiuam uitam cupiens prodere proximis Ysaias officium predicandi uoluit; per contemplatiuam uero Yeremias amori conditoris sedule inherere desiderans, id recusauit, et ad idem similem scribitur Luce capitulo X° de Marta et Maria eius sorores; nam, licet contemplatiua uita nobilior, uideatur quod notatur in eo quod Dominus dixit: Maria autem optimam partem elegit que non auferetur ab ea, tamen necesse est sibi actiua coniungi; legitur enim in Uitis Patrum quod Quidam peregrinus uenit ad abbatem siluanum in monte Synai, et cum uideret fratres operantes dixit: *Quare operamini cibum qui perit? Maria optimam partem elegit*. Cui abbas dedit librum ut legeret, includens illum in cellam, et cum transisset hora nona respiciebat si quis uocaret eum ad cibum, tandem, cum nemo ueniret uenit ad abbatem et petiit an fratres comedissent. Cui abbas ait: *Tu homo spirituali es et non habes necesse hanc escam; nos autem, ut carnales, comedimus, et ideo operamur*, quod cum audisset peregrinus cepit penitere, cui abbas: *Ergo necesse est Marta Marie*. Et si uis clarius circa hanc allegoriam Lie predicte intimare quid auctor sensit hic, uide quod scripsit circa finem eius libri Monarchie, inter alia dicens iste idem auctor: Duos fines Deus homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius uite, que in operatione proprie uirtutis consistit, que pro terrestri Paradiso figuratur, et beatitudinem uite ecterne. Ad primam uenitur per phylosophorum documenta, dummodo illa sequamur secundum uirtutes morales et intellectuales operando; - unde Phylosphus in I° Ethycorum inquit: Hanc autem anime operationem et actum cum ratione studiosi secundum propria uirtutem perficiunt et humanum bonum operatio anime secundum uirtutem. Et in UII° Politicorum ait: Dubitatur autem ab ipsis qui confitentur uitam cum uirtute esse eligibilissimam utrum politica et actiua uita eligibilis, uel magis absoluta ab omnibus exterioribus uelut contemplatiua; fere enim has duas uitas hominum honoratissimi ad uirtutem uidentur pereligentes - ad secundam uenitur per documenta spiritualia, que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum uirtutes theologicas, fidem, spem et karitatem operando. Item notandum est quod in Decretis scriptum reperitur quod quarta pars noctis, que uicina est diei, dicitur antelucanum, quare uide cur auctor hic dicat sic de splendoribus antelucanis.
+
+Inde fingit auctor Uirgilium sibi dicere debenti procedere ad dictum locum terrestris Paradisi et nuntiare sibi sua uerba ut strennas (dicitur enim strenna, ut habetur in Decretis, primum donum quod datur in principio Kalendarum), quomodo non potest ulterius ipsum, ut ratio humana, sub cuius typo et figura ut sepe supra dictum est in hoc opere per ipsum auctorem hucusque ipse Uirgilius positus est, instruere et ducere cum hiis que ad fidem tendunt, ut sunt hec que amodo uidebit, hic ratio nostra deficiat, cum dicatur fides non habet meritum cuius ratio prebet experimentum, subdendo Uirgilius quod ipse auctor potest ire et sedere in illo ingressu dicti Paradisi donec adueniat sancta Beatrix, idest Teologia, sicut placet sibi, cum in ipso auctore liberum arbitrium sit liberum, sanum et rectum, factum mediante ipso Uirgilio, idest dicta ratione; nam dicitur liberum quantum ad nostram uoluntatem, et arbitrium quantum ad rationem, ita quod dicit etiam Uirgilius hic sibi quod fallum foret in ipso auctore si amodo non sequeretur illud, et sic ut perfectum amodo hominem coronauit et mitriauit uerbis ipse Uirgilius ipsum auctorem supra ipsum eundem, ut dicit textus hic, quasi amodo ut felicem in hac uita humana, iuxta illud Senece dicentis: Ratio recta et consummata felicitatem hominis impleuit.
+
+{Uago già di cerchar dentro e dintorno.} In hoc XXUIII° capitulo auctor fingit se ingredi locum terrestris Paradisi, Qui hebraice Ortus dicitur et Eden, quod delitie interpretatur secundum Ysiderum, et primo describendo eum dicit ipsum esse supra locum Purgatorii in summitate dicti eius montis in medio alterius partis mundi et emisperii, ut superius pluries dictum est, licet Magister in secundo Sententiarum ponat ipsum esse in Oriente nostro, et idem uidentur sentire Ysiderus, Ugo de Sancto Uictore et Damascenus, tanquam in nobiliori parte mundi, cum dicat Phylosophus in libro De Celo et Mundo quod Oriens ex dextra celi; Beda uero et Strabus dicunt quod est sub equinotiali plaga; Thomas in prima questione CIIa quasi dubitando dicit quod Quicquid sit de situ huius Paradisi, credendum est ipsum esse in loco temperatissimo constitutum; Augustinus Super Genesi dicit: Credendum esse locum huius Paradisi a cognitione hominum fore remotissimum, et seclusum a nostra habitatione aliquibus impendimentis montium uel marium, ideoque scriptores locorum de eo minime scripserunt, unde etiam scripsi supra in rubrica huius secundi libri, que opynio non modicum consonat opynioni auctoris premisse alterius describendo dictum locum Paradisi: enim dicit auctor quod est floridus, erbiferus, arbusteus ac undique odoriferus, et cum aura quadam mitissima et dulci mouente ibi folia, simili modo ut Uirgilius fingit in UI° Eneam inuenisse dum iuit ad arborem auream dicendo: Illice sic leni crepitabant bratea uento (bratea, idest folia), dicendo dictam auram ibi etiam tenere bordonum, idest cantum firmum, auibus ibi canentibus in sonoritatem quandam similes illi que audiuntur in pineta ciuitatis Rauenne iuxta litus maris, uicinum monasterio de Classi, quando Eolus, Deus uentorum, facit spirare illum uentum meridianum, quem dicimus Scilocum. Inde fingit se auctor ibi inuenire Letheum fluuium rigantem dictum locum de quo statim inferius dicam. Item fingit ibi etiam se reperire umbram comitisse Matelde que in Ytalia uiguit in M C anno Domini, de cuius natione multi multa narrant, sed ueritas hec fuit quod quidam baro de domo marchionum de Lunisana, qui Malespine dicuntur, et olim dominator ciuitatis Lune, dicta ciuitate destructa et deserta, dicto baro nomine Syghisfredus uenit ad territorium Regium et ibi multa castra fecit et aquisiuit; ex hoc Syghisfredo descendit Octo, et ex hoc Octone quidam Thedaldus, qui olim dominatus est ciuitati Ferrarie, in qua ciuitate fecit castrum quod adhuc hodie ab eo uocatur castrum Thedaldum; ex quo Thedaldo marchione descendit Bonifatius cui nupsit quedam Beatrix de stirpe regali Francie, a qua in dotem habuit quendam comitatum uocatum Mateldum, ex quibus coniugalibus postea nata est ista Matelda, et quia successit in dicto comitatu dicta est comitissa Matelda. Fuit enim in iuuenctute sua uirago quasi, adeo quod cum Henrico imperatore IIII° bellum habuit et uictoriam pro Ecclesia defensanda romana et cum Longobardis et Normannis et cum Gottofredo duce Spolentino et regnum Apulie recuperauit dicte Ecclesie; inde ut actiua domina et magnificentia clara multa monasteria fecit et doctauit, et ultimo totum suum patrimonium reliquit Ecclesie Sancti Petri, unde etiam hodie dicitur patrimonium Sancti Petri. Nec non fingit se auctor hic etiam duci per ipsam Mateldam per hunc Paradisum et ipsum sibi ostendi per eam: ex qua fictione nichil aliud auctor nunc in persona sua uult ostendere tropologice, idest moraliter, nisi quod homo in hoc mundo post mundatam uitam, et purgatam a uitiis, uolens uirtuosa operando procedere ad actiuam uitam hoc facere debet, scilicet referre se ad uitam et mores alicuius persone nunc uel olim nobilis et famose in dicta actiua uita, ut fuit hec Matelda, et mores et uitam talis persone sic electe sequendo, ut nunc auctor se fingit fecisse hic de hac predicta Matelda, uidebit et cognoscet amenitatem huius Paradisi terrestris, hoc est uidebit et cognoscet felicitatem et beatitudinem terrenam, idest humanam nostram in hoc mundo, que in hoc Paradiso figuratur, qui pro statu perfecto uirtuoso nostro in hac uita ponitur secundum unum significatum, ut inferius dicam; quam operationem uirtuosam dicte actiue uite figurat hic auctor in collectione florum facta hic per hanc umbram dicte Matelde.
+
+Inde ad comparationem quam facit hic auctor de Proserpina et de loco sui raptus sciendum est quod, secundum quod scribunt poete, in insula Sycilie est quidam lacus non longe ab Ethena uocatus Pergusa in cuius locis circumstantibus semper est uer, et sic ibi perpetuo sunt flores, et sic bene conformatur loco huius Paradisi ubi semper est etiam uer, ut habetur in fine huius capituli, de quo Pergusa lacu sic ait Claudianus: Haud procul inde lacus Pergum dixere Sicani, et Ouidius in UI°: Haud procul Etheneis lacus est a menibus altus / nomine Pergusa, et subdit: Silua coronat aquas cingens latus omne suisque / frondibus ut uelo Phebeos summouet ignes. / Frigora dant rami, uarios humus habenda flores: / perpetuum uer est. Quo dum Proserpina luco / ludit et aut uiolas aut candida lilia carpit, in quo actu rapta fuit ibi dicta Proserpina a Platone deo infernali et sic Ceres eius mater tunc eam amisit et ipsa Proserpina primaueram, idest flores collectos, ut dicit hic textus, de cuius fabule poetice integumento plene scripsi supra in Inferno in capitulo X°; item comparat hic auctor etiam pulcritudinem ipsius Matelde pulcritudini Ueneris dum philocapta est Adonis iuuenis cuiusdam pulcerrimi, traficta a sagitta Cupidinis eius filii recumbentis sibi in gremio cum arcu et pharetra sua, ut scribit Ouidius in X°, uel forte et uerius sensit auctor hic de Uenere traficta idest compuncta dolore illo de quo Uirgilius in I°, in persona Enee loquentis dicte Ueneri eius matri sibi occurrenti post eius naufragium, ait: O quam te memorem uirgo? nam non tibi uultus / mortalis, nec uox homines sonat; o, dea certe / an Phebi soror? an Nimpharum sanguinis una? et subdit Uirgilius ibi: Nec plura querentem, idest conquerentem Eneam, passa Uenus medio sic interfata dolore est; iterum subdit ibi ipse poeta: Dixit, et aduertens rosea ceruice refulsit / ambrosieque come diuinum uertice odorem / spirauere; pedes defluxit uestis ad ymos, / et uera incessu patuit Dea etc.
+
+Item sciendum est quod in confinio Asie et Europe est quoddam brachium maris quod dicitur Elespontum largum U miliaribus in certo loco, et ibi Serses, filius Darii regis Persarum, transiuit, ut scribit Iustinus, contra Grecos nauali ponte; tandem uictus fuit a dictis Grecis et a Leonide, eorum duce, et uix aufugere potuit in nauicula una dictus Serses, et sic, ut dicit hic auctor, deberet esse frenum semper, idest correptio, aliis arrogantibus et superbis, de quo etiam Lucanus in II° ait: Tales fama canit tumidum super equora Sersen / construxisse uias, multum cum pontibus ausus / Europamque Asie Sexto amouit Abido / incessitque fretum rapidi super Elesponti etc.; quod brachium maris quidam iuuenis nomine Leander de dicta terra Abido asiana pluries olim natauit de nocte iam causa ueniendi ad dictam terram Sexton posita in alio latere dicti maris in Europa et causa iacendi carnaliter cum quadam eius amasia ibi nomine Hero, ut scribit Ouidius in eorum Epistulis, et hoc est quod tangit hic auctor textualiter de dicto Elesponto et dicto Serse et dicto Leandro, comparatiue tangendo inde auctor quomodo actiue persone est cum alacritate exercere se uirtuose circa terrena dona Dei, quod notatur in eo quod dicit hic quomodo dicta Matelda ridebat et flores manibus concernebat et allegabat per se, ad hoc Psalmistam dicentem: Bonum est confiteri Domino, et psallere nomini tuo, Altissime, quia delectasti me in factura tua, et in operibus manuum tuarum exultabo.
+
+Post hec auctor inducit dictam umbram Matelde ad ipsum clarificandum de aura iam dicta ibi spirante et de aqua illa quam ibi uidebat contra illa que superius audiuit a Statio in capitulo XXI°, incipiendo sic: Deus ut summum bonum, qui solum sibi placet, hoc est dicere quod non eget ut aliis placeat ut gloriosior fit, cum ipsum, ut ait Boetius, Non externe pepulerunt fingere cause, idest creauit hominem, idest protoplasma nostrum, Adam in orto damasceno bonum, idest purum, idem ipsum transtulit et posuit in hoc Paradiso ut dicit Magister in secundo Sententiarum, unde et Genesis II° capitulo dicitur: Plantauit Dominus paradisum uoluptatis a principio, in quo posuit hominem quem formauerat, et bonum ipsius Paradisi dedit ei pro arra eterne pacis dicentis: Ecce dedi uobis omnem herbam ferentem semen super terram et uniuersa ligna que habent in semetipsis sementem sui generis, ut legitur Genesis capitulo I°; ad hoc idem ait Ugo De Sancto Uictore: Dedit Deus homini bonam uoluntatem in qua eum fecerat rectum, incorruptibilem et immortalem, non ut corpus eius incorruptibilitatis dispositionem haberet, sed quia inerat anime uis quedam ad preseruandum corpus a corruptione.
+
+Item dicit dicta umbra quomodo etiam Deus eleuauit dictum locum Paradisi ne ibi ipse homo turbaretur ab exalatione aque inducente sua humiditate pluuias, et ab exalatione terre que sua siccitate inducit uentos, ut de hoc plene dixi supra in dicto XXI° capitulo, unde Damascenus ait: Paradisus terrester est temperato, tenuissimo et purissimo aere circumfulgens, plantis floridis comatus, et ideo dicit quod Est diuina regio, digna eius qui secundum Dei ymaginem in eo conseruari debebant; et eleuatus, dicit Beda, Ut quasi lunarem regionem attingat ita quod aqua diluuii ad eam non ascenderunt, aliter Enoc et Elia necati forent, qui adhuc ibi uigent; et quod dictus locus Paradisi sit liber a uentis probat, sicut hic dicit textus, et rationibus assignatis per commentatorem in I° Methaurorum dicentem quod Necesse est ut totus aer quod in circuitu terre fluat circulariter, saluo quod ille aer qui continetur infra partes terre non sic sed oblique, et sic illum aerem qui excedit omnem altitudinem montium, ut aer huius loci Paradisi, oportet quando circuitu fluat, aer uero qui continetur intra montium altitudinem impeditur ab hoc fluxu ex partibus immobilibus terre: nam si aer in quo generantur uenti circulariter mouerentur etiam quod uenti circulariter mouerentur, quod non est, cum uideamus eos flare ex diuersis partibus et sic non generantur in aere fluenti sed in quieto, et propter hoc non excedunt montes altos, unde dictum est quod in Olimpo monte in fine anni in summitate eius repertus est cinis sacrificii, et sic concludendo dicit quod aer excedens montes ideo fluit in circuitu quia simul trahitur circulariter cum celi motus, et sic uide cur auctor in persona Matelde dicat hic de aere uoluente se cum prima uolta, idest cum motu celi uniuersali, et sic ille motus Paradisi dicit quod non procedit a uentis sed a motu aeris circumducto a dicto motu celi, dicendo quomodo inde gignunt ille arbores, ut patet in textu, et quomodo fluuius ille Letheus, inducens obliuionem peccatorum, et Eunoe, alius flumen inducens memoriam sanctorum bonorum operum, manant non a uenis terre que restaurant uapores humidos in frigore, idest a frigida regione aeris conuersos in pluuias mari, sed a fonte illo diuino, de quo dicitur Genesis II° capitulo sic ad litteram: Produxit Deus de humo omne lignum et lignum uite et lignum scientie boni et mali, et fluuius egrediebatur de loco uoluptatis ad irrigandum Paradisum, et Ysiderus in suo libro Ethymologiarum ad hoc etiam inquit: Est enim Paradisus terrestris omni genere ligni et pomiferarum arborum consitus; non ibi frigus, nec estus, sed temperies perpetua in cuius medio fons prorumpens totum illum irrigat per quattuor flumina, quorum primum dicitur Phison (quod alio nomine Rulus dicitur), nascens apud montem Atalatain, inde currens absorbetur a terra et scaturit in litore maris Rubri, circuitque Ethiopiam inde labitur per Egiptum, et apud Alexandriam intrat mare; secundum dicitur Gion (quod alio nomine dicitur Ganges), et oritur in monte Ortabares per Yndiam fluens uersus orientem; tertium et quartum dicuntur Eufrates et Tigris, de quibus dicam infra in capitulo finali, qui per Erminiam et mediam Patamiam perfluunt, et licet dicta quattuor flumina in dictis locis oriri uideantur, principalem suum ortum habent uere in hoc Paradiso, unde Augustinus super Genesi UIII° capitulo inquit: Credendum est, quoniam locus Paradisi a cognitione hominum remotissimus, sub terras alicubi pertractus prolixarum regionum locis aliis erupisse cum dictis eius fluminibus. Nam hoc solere facere nonnullas aquas quis ignorat? ut de Aretusa flumine greco dicunt poete, ut scripsi supra in Inferno in capitulo XXU°.
+
+Ultimo dicit dicta umbra per modum corollarii (quod est cum quis ultra procedit ad dicendum quam promisit), quomodo antiqui poete intellexerunt forte de hoc Paradiso et pro Parnaso monte signauerunt (alibi sompniauerunt) eum dum de etate prima aurea scripserunt et de eius statu felici; modo, si auctor iste in hoc capitulo et in quinque sequentibus tractaret solummodo de hoc Paradiso prout est corporalis locus, satis habundanter sufficerent que in hoc capitulo superius scripsi, uerum quia mistice de eo sensit ut interdum anagogice, idest spiritualiter, interdum tropologice et moraliter etiam de eo pertractat ut inferius uidebis, ideo adhuc premicto et addo hiis que in hoc capitulo ad licteram exposui: sic scribit enim Augustinus super Genesi UIII° preallegato capitulo, adhuc circa hoc sic dicens: De Paradiso terrestri tres sunt opiniones: una est illorum qui tantum eum corporalem esse dicunt, alia illorum qui tantum eum spiritualem putant, alia illorum qui utroque dictorum modorum eum accipiunt, et hanc ultimam ipse Augustinus sequitur, dicens ita in XIII° De Ciuitate Dei: Que commode dici possunt, de intelligendo spiritualiter de hoc Paradiso, nemine prohibente dicantur, dum tamen illius ystorie ueritas fidelissima rerum gestarum, narratione commendata credatur, et idem etiam sequitur Magister in II° Sententiarum dicendo dictum Paradisum fore typum future nostre presentis ecclesie militantis; ad licteram tamen intelligi debet ut sit locus amenus, arboribus et aquis fecundus, quem omnis translatio antiqua ponit esse ad orientem et in orientali parte, longo interiacente spatio uel maris uel terre a regionibus quas incolunt homines, secretum et in alto positum usque ad lunarem circulum pertingentem; potest etiam tropologice intelligi ut summatur per statu et uita illorum qui in hoc mundo a uitiis remoti uirtutibus actiue instant per gratiam, unde Ecclesiastici XL° capitulo dicitur: Gratia Dei sicut Paradisus in benedictionibus, ubi dicit Glosa: Cor ubi gratia et uirtus est, Paradiso terrestri simulatur in quo quattuor uirtutes ut quattuor flumina irrigant, et super illud Genesis II° capitulo: Fluuius egrediebatur de loco uoluptatis ad irrigandum Paradisum, ait etiam Glosa: Quattuor flumina Paradisum irrigant quia dum cor quattuor uertutibus infunditur ab omni carnalium extu temperatur, et sicut in alto situs est dictus Paradisus, ut superius iam dixi, ita cor ubi gratia et uirtus est; item etiam Glosa Strabi super Genesi II° capitulo: Ibi plantauit deus Paradisum uoluptatis, ait: Sic cor ubi gratia est situm est in altum, et Seneca: Talis est sapientis animus qualis mundus supra lunam: semper ibi serenum est. Secundum hos sensus facile auctor in hiis que sequuntur hic et infra intelligi poterit.
+
+{Cantando come donna innamorata} Quamuis homo peccator in hoc mundo penitens efficiatur et contritus Gratia mediante, ante tamen perfectam satisfactionem et expiationem commissorum malorum et habituationem uirtutum consecutam semper sibi detecta sunt eius iam, tamen commissa peccata et contra eum sunt semper conscientialiter presentia - unde potest dicere in se talis peccator quod cecinit Psalmista de se ut de tali premisso peccatore dicendo: Quoniam iniquitatem meam ego cognosco et peccatum meum contra me est semper - at cum perfecte satisfecit et purgatus in hac uita est ab omni macula et rubigine peccati et in totum habituatus est ad opera uirtuosa, ut est homo in totum ad uitam actiuam deuentus, uere potest dicere hec alia uerba contraria Psalmo predicto, que nunc auctor in principio huius XXUIIII° capituli exordiendo inducit hanc umbram Matelde predicte canere cum aliis suis uerbis, dicendo: Beati quorum remisse sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata, hoc est dicere quod sua peccata extincta sunt in conscientia sua, scilicet actiua uita mediante, sub cuius tipo hec Matelda ponitur hic. Post quod eius presens exordium, ita ad intelligentiam exponendo redactum, auctor tangit incidenter de nimphis, de quibus dicam in sequenti capitulo, et de Eua, merito reprehendenda, perdendo, sua culpa, tam ineffabiles delitias quas uidebat modo in hoc Paradiso terrestri ut habetur hic in textu, dicendo ammiratiue inde auctor quod ubi celum, idest angeli, et terra, idest tota elementalis creatura, obediebant Deo, hec Eua sola, femina, ita mox formata, inobediens fuit, non tollerando esse sub aliquo uelo in illo Paradiso, idest sub precepto sibi facto aliquo a Deo uelante occulos eius a uisione miserie peccati ut uelum quoddam. Nam, ut legitur Genesis capitulo II° et III°, formata hac Eua de costa Ade, et facto sibi et a Deo precepto ut de quolibet ligno Paradisi comederent, excepto quod de ligno scientie boni et mali aliter moriretur - de quo etiam Leuiticus, in capitulo XU°, ait: Deus ab initio constituit hominem et reliquit illum in manu consilii sui et adiecit precepta sua; et apposuit ante eum bonum et malum et uitam et mortem et quod placuerit et dabitur illi - at Satan, qui aduersator interpretatur, uidens quod per obedientiam homo illuc ascenderet unde ipse ceciderat per superbiam, inuidit ei, et in forma serpentis tentauit hanc Euam, in qua minus quam in uiro ratione uigere sciebat, dicendo ad mulierem: *Cur non comeditis de ligno boni et mali?*. Cui mulier: *Ne forte moriamur*, in quo uerbo dedit locum temptandi cum dixit: *Ne forte*, et dixit serpens ad mulierem: *Nequaquam morte moriemini. Scit enim Deus quod in quacunque die comederitis, ex eo aperientur occuli uestri et eritis sicut Dii, scientes bonum et malum*. Que tunc tulit de fructu eius et comedit, deditque uiro suo, qui comedit, et aperti sunt occuli amborum, et cum cognouissent se esse nudos consuerunt folia ficus et cooperierunt femora sua. Et ecce unde auctor dictum preceptum Dei transumptiue hic pro uelo ponat, subdens hic auctor quod si dicta Eua perseuerauisset in dicto precepto, ut sub uelo quodam, quod ipse prius et maiori tempore ibi in illo Paradiso habuisset delitias illas. Et sic tangit tacite de statu hominis et eius filiorum, qui fuisset si non peccasset; de quo sic ait Augustinus super Genesi: *Potuerunt primi parentes in Paradiso gignere filios non ut morientibus patribus succederent filii, sed in aliquo forme statu manentibus, et de ligno uite uigorem sumentibus, et filii ad eundem producerentur statum, donec, impleto numero, sine morte animalia corpora qualitatem transirent, in qua omnis regenti spiritu deseruiret, et solo spiritu uiuificante sine corporis alimentis uiuerent, et hoc donec filii ad eundem statum prouenirent, et sic impleto numero, simul ad meliora transferrentur et essent sicut angeli in celis, non potuissent ibi sine omni peccato et macula commisceri ante peccatum, et fuisset ibi coitus immaculatus et commistio sine concupiscentia atque genitalibus membris sicut ceteris imperassent, nec in hoc ullum illicitum motum sensissent, immo illud fuisset sine libidine et pruritu carnis et sine ardore seminassent et sine dolore peperissent, secundum quod etiam scribit Magister in II° Sententiarum. Post hec prenotandum est ad notitiam ueram eas que hic sequuntur, quod Ecclesia militans Christi, que collectio fidelium et catholicorum dicitur, tam olim credentium in Christum uenturum quam hodie credentium in iam uentum, typum et figuram spiritualiter tenet huius Paradisi terrestris ut supra in precedenti capitulo dixi. Et facit ad hoc quod ait Yeronimus in Decreto quodam ita dicens: Omnibus consideratis, puto me non temere dicere alios ita esse in domo Dei, ut ipsi etiam sint eadem domus Dei, idest dicta Ecclesia militans, ut dicta collectio fidelium, que Ecclesia dicitur hedificari supra petram, ut Mathei XUIII° capitulo dicitur, et que unica columba appellatur; et subdit Yeronimus: Que sponsa pulcra sine macula et ruga et ortus conclusus et Paradisus cum fructu pomorum est, cuius talem Ecclesie misticam intelligentiam et cognitionem per uitam actiuam purgatus homo in hoc mundo capere potest et debet ad sui perfectionem et felicitatem humanam exercitando se circa studium Sacre Pagine Ueteris et Noui Testamenti, in qua fundata est dicta Ecclesia militans nostra.
+
+Uolens igitur nunc auctor in persona sui ut in persona cuiuslibet alterius purgati hominis poetice scribere hoc et ostendere, premissa inuocatione per eum facta ad fontem Elicone, qui pro scientia poesie ponitur et ad Uraniam musam et ad eius corum, idest ad alias etiam Musas, de quibus plene dixi supra in capitulo I°, fingit modo hic per hanc Mateldam figurantem dictam nostram uitam actiuam sibi ostendi que sequuntur, hoc est quantum scilicet ad integumentum, quod actiuo suo studio circa talia operante cepit ipse auctor comprendere prius de origine dicte Ecclesie, et secundario de eius processu, que statim hic inferius gradatim scribendo monstrabit, ipse auctor legendo prophetas et alios sanctos scribentes de origine et processu primitiue ueteris et secunde noue Ecclesie, et maxime Iohannem in sua Apocalipsi capitulo XXI° prophetice dicentem circa hoc: Et uidi celum nouum et terram nouam: primum enim celum et prima terra abiit, et uidi ciuitatem sanctam Yerusalem nouam descendentem de celo, adeo paratam sicut sponsam ornatam uiro suo, et ecce tabernaculum Dei cum hominibus etc., iterum subdentem in dicto capitulo: Et ecce angelus et dixit: *Ueni et ostendam tibi sponsam et uxorem agni*, et substulit me in spiritu in monte magnum et altum, et ostendit michi ciuitatem sanctam Yerusalem descendentem de celo, habentem claritatem et lumen eius simile lapidi pretioso tanquam lapidis iaspidis et sicut cristallum, modo quia primitus Deus per Spiritum Sanctum, cuius dona sunt septem, scilicet donum timoris, amoris, scientie, fortitudinis, consilii, sapientie et intellectus, spiraculum dedit prophetis et aliis sanctis in scribendo de incarnatione filii sui, et sic de institutione dicte eius Ecclesie primitiue et secundarie, auctor primo fingit se uidisse hic ante omnia alia que hic uidit proire hec septem candelabra figurantia dicta septem dona spiritus sancti, trahendo hoc a Iohanne dicente Apocalipsis IIII° capitulo: Et septem lampades ardebant ante tronis, que sunt septem dona spiritus Domini, et adeo dicente Moisi: Sacras lucernas septem et pones eas super candelabrum in Archa sancta, que dicta Ecclesiam prefigurauit; unde idem Iohannes, in fine primi capituli Apocalipsis ait: Septem candelabra aurea septem Ecclesie sunt. Nam sicut sponsus mictit primo dicte sponse sue antequam coniungatur ei, ita Christus antequam coniungeretur Ecclesie ut eius sponse premisit hec dona sua, et, - ut tangat incidenter hic auctor etiam quod ait Phylosophus in II° De Anima, dicens quod Species uisibiles prius multiplicantur in sensu corporeo nostre pupille, inde transit ad sensum comunem ita dictum quia per plures sensus discernit, inde transit in fantasiam, inde in memoriam, et ibi intellectus considerat et inde remictit cognoscibilitatem extra, dicit quomodo prius propter distantiam medii dicta septem candelabra uidebantur sibi septem arbores auree, sed cum eis propinquasset se uirtus, idest dicta fantasia que discursum dat rationi per exterius interius, cognouit etc. Et, ut tangat quod supra dictum est per Iohannem de lumine et coloribus precedentibus eius dictam prefigurationem Ecclesie predicte, dicit inde auctor quomodo dicta mistica septem candelabra lucidabant cum septem listis, idest radiis, ibi aerem in colore uiridi rubeo et albo, quos colores resultare uidemus ex arco iridis quem facit sol sua reflexione, et ex halo qui est illa uaporositas albescens que interdum cingit Deliam, idest lunam, ita dictam a Delos insula, unde, poetice loquendo, orta est - de quo halo scribit Phylosophus in II° Methaurorum - in quibus tribus coloribus uult auctor allegorice tangere quomodo tres uirtutes theologicas resultarunt ex dictis septem donis Spiritus Sancti: Fides scilicet ut alba, Caritas ut rubea, Spes ut uiridis, ut infra auctor in hoc capitulo colorat eas, ut statim uidebis.
+
+Inde fingit auctor se uidisse secundario uenire hos XXIIIIor seniores de albo indutos et coronatis liliis albis in oppositum sibi, quod notatur in eo quod dicit quod aqua illius riui Lethei prendebat eos siue eorum ydola a flanco et latere sinistro, et etiam reddebat ipsi auctori suam sinistram costam, cum inter ipsius auctoris esset contra Orientem iuxta dictum flumen et iter illorum contra Occidentem; de quibus XXIIIIor senioribus, ut ueniamus ad eorum allegoriam, ita scribit Iohannes, Apocalipsis capitulo IIII°, dicens: Et uidi XXIIII seniores circumamictos stolis albis, et in capitibus eorum coronas albas aureas, ubi Glosa sub allegoria hec exponendo ait: Per hoc signatur quod Ecclesiam ornat perfectio prophetarum duodecim, scilicet Osee, Iohel, Amos, Abdias, Ionas, Micheas, Naum, Abacuc, Sophonias, Ageus, Zacharie et Malachie - de quibus ita ait Yeronimus in Prologo Bibie: Duodecim prophete in angustias coartati unius uoluminis multo aliud quam sonant in licteram prefigurant: Ysayam non prophetiam sed Euangelium michi uidetur texuisse, Ieremia, Ezechiel, Danielque inexponibiles sunt - et Apostolorum duodecim, scilicet Petri, Andree, Iohannis, Iacobi maioris et Iacobi minoris, Phylippi, Bartholomei, Mathei, Thome, Mathie, Simonis et Thadei, que tangitur per auctoritatem eis commissam singulis singularem, et sic per hos seniores prophetas et apostolos ostendit per quos Deus iuditia sua ordinat et disponit, in quorum stolis albis signatur puritas et munditia, in coronis uictoria quam optinuerunt per karitatem et fidem contra scripturas hereticorum. Ad hanc oppositionem facit quod ait idem Iohannes in preallegato capitulo XXI° Apocalipsis, dicens: Et murus ciuitatis habens fundamenta duodecim idest dictos XII prophetas qui fuerunt fundamenta Ecclesie. Unde Ugo de Sancto Uictore inquit ad hoc: Semper et ante longe et in tempore legis faciunt aliqui quibus fides incarnationis reuelata fuit, qui uelut columpne Ecclesie essent, et in ipsis XIIcim XIIcim nomina Apostolorum et agni. Unde Apostolus Ad Ephesios, II° capitulo, ad hoc idem inquit: Ergo iam non hospites estis et aduene, sed domestici Dei superhedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum in ipso summo angulari lapide Christo Iesu. Alii signant has XXIIIIor seniores pro XXIIIIor libris Bibie, inter quos est Ysiderus in suo libro Ethymologiarum ita dicens: Esdra secundum numerum licterarum sui alphabeti uetus Testamentum posuit in XXII libris, quorum primi sunt quinque Moysis, qui dicuntur Pentateucum, scilicet Genesis, Exodus, Leuiticum, Numeri et Deuteronomium, item octo prophete, scilicet Iosue, Iudicum, Samuel, Malachia, Ysaias, Ieremias, Ezechiel et Thereazar, item qui dicitur duodecim prophetarum, qui libri pro breuitate sunt sibi adiuncti et pro uno accipiuntur. Tertius alius ordo est agiograforum, idest sancta scribentium, scilicet Iob, Dauid, Prouerbia Salamonis, Ecclesiastes, Canticum Canticorum, Daniel, Paralipomenon, Esdras et Ester, quidam adiderunt Ruth et Cinoth, quod dicitur Lamentatio Ieremie agiographis predictis. et sic sunt XXIIII uolumina dicti Testamenti ueteris, et ecce XXIIII seniores, qui ante conspectum Dei adsistunt: liber ille Sapientie, Ecclesiasticus, Tobia, Iudit et Machabeorum, licet non sint in canone hebraico et inter Apocriphos ponantur, tamen inter diuinos libros Ecclesia eos et honorat et predicat, et hec Ysiderus in dicto libro Ethymologiarum dicit.
+
+Inde auctor fingit se post has seniores uidisse uenire illa quattuor animalia que preuisa et prenunciata fuerunt per Ezechielem prophetam dicentem in I° capitulo: Et uidi et ecce uentus turbinis ueniebat ab aquilone et nubes magna et ignis inuoluens et in medio similitudo IIII animalium habentium singulas duas alas, item etiam que prenuntiata fuerunt per Iohannem, Apocalipsis IIII° capitulo, dicentem: Et uidi in medio sedis quattuor animalia plena occulis, et animal primum simile leoni, aliud uitulo, aliud homini et aliud aquile. Hii sunt quattuor Euangeliste, fundamenta noue Ecclesie et noui Testamenti post Testamentum uetus innouati, unde Ysiderus in UII° Ethymologiarum ad hoc ait: Uetus Testamentum dictum Uetus ideo est quia adueniente Nouo cessauit, unde Apostolus: *Uetera transierunt et ecce facta sunt noua*; et dictum est Nouum Testamentum quia innouat, nec illud nisi renouati homines ex uetustate per gratiam. Et Apostolus in prima Epistula ad Romanos incepit: Paulus seruus Iesu Christi, uocatus apostolus, segregato in Euangelio Dei, quod autem promiserat per prophetas suos in Scripturis sanctis de Filio suo, qui factus est ei ex semine Dauid secundum carnem, audisti quia Euangelium non exhibetur nisi per prophetas ante pronunciaretur; et in III° ad Epheseos etiam inquit: Ipse Deus dedit apostolos quosdam, et prophetas alios, euangelistas alios, pastores et doctores in conseruationem sanctorum in hedificationem corporis Christi, idest dicte Ecclesie sue, circa quod idem scribens beatus Yeronimus in suo Prologo Bibie ita ait, premisso sermone de libris ueteris Testamenti ut de premissis senioribus, ut auctor fecit hic. Modo tangam et Nouum breuiter Testamentum: Matheus, Marcus, Lucas et Iohannes quadriga Dei et Cherubin, quod interpretatur scientie plenitudo, per totum corpus occulati sunt et terga habent pennata ubique uolantia, tenentque se mutuo et quasi rota in rota uoluuntur, quorum flatus Sanctus Spiritus produxit. Fingitur sub misterio Matheus in forma humana, solus qui suum Euangelium, prius hebraicis licteris scriptum in Iudea, incepit ab humana maturitate Christi, dicens: Liber generationis Iesu Christi etc.; Marcus ut leo, quia in suo Euangelio scripto per ipsum primo grece in Ytalia sequendo Petrum ut eius discipulus, initium fecit a Spiritu Sanctu prophetale dicendo Uox clamantis in deserto, ut ostenderet Christum per assumptionem carnis Euangelium predicasse mundo, nam et propheta dictus est, nam scriptum est Prophetam in gentibus posui te; Lucas ut uitulus, quia suum Euangelium, grece scriptum, incepit a sacrificio in quo uituli immolabantur; incipiendo: Fuit in diebus Herodis sacerdos nomine Zacharias, ut manifestaret Christum post natiuitatem carnis in predicationem hostiam fuisse effectum pro salute mundi; Iohannes ut aquila, quia incepit a uerbo ut ostenderet eundem Saluatorem qui pro nobis dignatus est nasci et pati ipsum ante secula Dei cibum esse et ipsum a celo uenisse et ad celum remeasse secundum Ysiderum, secundum uero Gregorium in IUa Omelia super Ezechiel ubi de hoc dicit: Iohannes ut aquila ponitur quia cepit a diuinitate Christi: nam, sicut aquila cunctis auibus altius uolat et reuerberatis occulis solis radios intuetur, sic iste altius ascendit dicendo: In principio erat uerbum, et sic dum in ipsam Deitatis substantiam occulos posuit quasi in solem more aquile eos finxit; et dicuntur animalia hii quattuor Euangeliste quia propter animam hominis predicatur Euangelium. Item pleni occulis dicuntur quia preuisa et iam dicta a prophetis et que promiserunt imprimunt, faciendo auctor comparationem de hiis occulis ad occulos Argi, ut dicit textus (de quo Argo statim dicam infra in capitulo penultimo), sex eorum alarum tegentes ita eos: quem numerum alarum auctor hic sequitur secundum Iohannem, non numerum duarum singularum alarum Ezechielis, que, ut dicit textus hic, sunt illa reuelata in aduentum Christi que prius tegebantur; alii ponunt eas pro sex legibus, scilicet pro naturali, mosaica prophetica, euangelica, apostolica et canonica.
+
+In medio quorum animalium fingit hic auctor esse hunc currum tractum a grifone isto representante Christum, cui inducendo Salamon in Canticis capitulo primo, Ecclesiam loqui in forma currus, inquit: Trahe me post te, unde subdit ibi: Curribus pharaonis assimilaui te amica mea, dicit ibi Christus ad Ecclesiam, et ecce cur auctor hic currus, nedum romanos triumphales, sed etiam currum solis huic currui in decore postponunt, fingendo eum cum duabus rotis et cum septem istis dominabus festantibus circa eas, ut dicit textus hic. Qui currus, quantum ad misticum intellectum pro dicta Ecclesia militante hic, ut modo supra dixi, signatur, et grifon iste pro Christo. Nam, sicut grifon quasi una eadem substantia duas naturas tenet, scilicet auis et leonis, ita Christus diuinam et humanam naturam in una substantia humana, et hoc est quod dicit hic auctor quod in quantum auis erat habebat membra aurea et diuinam naturam, alia alba dispersa rubore, idest humanam, que membra eius humana in cruce dispersa fuerunt suo cruore. Quod tangens Iohannis, Apocalipsis capitulo XUIIII°, loquendo de ipso Christo ait: Uestitus erat ueste aspersa sanguine et uocabatur nomen eius uerbum Dei. Et in hoc satis ostendit hic auctor quod notant Glosatores Iuris Canonici, dicentes quod Christus non fuit compositus ex deitate et humanitate: nam simplicitas deitatis nullam recipit compositionem, sed compositus fuit reatu sue humanitatis que fuit composita ex anima rationali et humana carne; et quod tangit hic auctor de curru solis supradicto combusto, tangit fabulam Phetontis de qua uide quod scripsi in Inferno in capitulo XUII° dicendo etiam quod Iupiter ad perimendum dictum Phetontem fuit archane iustus, quasi uelit dicere quod fecit illud seruato illo suo ordine, de quo scribit Seneca dicens in libro De Naturalibus Questionibus quod Nunquam dictus Iupiter mictit fulmen nisi de consilio suorum celicolarum secus solum si illud mictit ad terrendum. Dicte uero due rote duas signant sacras paginas, scilicet Ueteris et Noui Testamenti, super quibus substantiata est dicta Ecclesia. Tres domine tripudiantes ad dexteram rotam tres uirtutes theologicas signant, que nouo Testamento adueniente infuse sunt in Ecclesiam mediante baptismo, ut dicitur in IIII° Sententiarum et in IIIa parte Summe questione LXUIIIa per Thomam. Et ideo Apostolus, I° Ad Corinthios XIII° capitulo, ait: Nunc manet fides, spes et karitas: Hiis scientia et prophetia militauit, dicit ibi Glosa Augustini, et quia hec uirtutes theologice ordinant animas ad finem supremum, cardinales uero contra ea que sunt ad finem illum, ideo ut nobiliores premictit eas auctor, hic fingendo pro domina rubea karitatem, pro uiridi spem, pro alba fidem: quarum maior est karitas. Nam, ait Ysiderus in UII° Ethymologiarum: Karitas grece, latine dilectio dicitur, que maior est aliis: nam qui diligit credit et sperat, unde Apostolus idem in capitulo XIIII° in preallegata Epistula ad Corinthios ait: Sectamini karitatem et emulamini spiritualia. Ideoque dicit hic auctor quod alie mouentur ab ipsa: quattuor ad sinistram sunt prudentia, iustitia, temperantia et fortitudo, que cardinales uirtutes appellantur, quam prudentiam alie sequuntur, ut dicit hic auctor, de qua Seneca in suo opuscolo De Formula Honestatis ait: Si prudens es, animus tuus tribus temporibus dispensetur: presentia ordina, futura preuide, preterita recordare; et ecce tres eius occuli de quibus hic auctor dicit.
+
+Inde adhuc auctor prosequitur ad ostendendum qui fuerunt alii preter dictos Euangelistas scribe Noui Testamenti, in eo quod fingit se uidisse hos duos senes hic subsequenter; unum cum una spata, alium in habitu medici: senex cum spata figuratur pro Paulo, Qui scripsit, ut dicit idem Yeronimus in preallegato libro Prologo Bibie, ad septem Ecclesias per suas Epistulas septem et octauam ad Hebreos. Thimoteum instruit ac Titum Philomenem pro fugitiuo seruo deprecatur, super quo tacere melius puto quam pauca scribere; et subdit: Actuum Apostolorum dicimus fuisse Lucam medicum, cuius laus est in Euangelio, aduertimusque pariter omnia uerba illius anime languentis esse medicinam; iterum subdit ibidem idem Yeronimus, dicens Iacobum, Petrum, Iohannem et Iudam, idest Taddeus, septem Epistolas ediderunt tam misticas quam succintas et breues pariter ac longas: breues in uerbis, longas in sententiis, ut rarus sit quod earum letione non cecutiat, et ecce hii quattuor quos auctor dicit se uidisse hic in humili aspectu; ultimo ait idem Yeronimus ibi: Apocalipsis Iohannis tot habet sacramenta quot uerba; pauca dixi pro merito uoluminis; laus omnis inferior est: in uerbis singulis multiplices latent intelligentie, et ecce senes solus quem auctor hic dicit se uidisse ultimo uenire dormiendo cum facie arguta. Nam talem uisionem habuit dictus Iohannes dormiendo in cena super pectore Domini, unde, ut ait Ysiderus, Apocalipsim scripsit, quam dedit illi Deus eo tempore quo Euangelii predicatione in insula Pathomos traditur alligatus, et reuelatio interpretatur eorum que abscondita erant modo quia prefati Ueteres et Noui scriptores Ueteris et Noui Testamenti triumpharunt et uictoriosi fuerunt et optinuerunt contra hereticorum scripta prophana in fide que sub coloratione alba hic accipitur et spe que sub uiridi et in karitate que sub rubea. Ideo auctor primum ordinem, idest dictos seniores, finxit sub mistico sensu coronatos floribus, idest liliis albis, secundum scilicet dictos Euangelistas frondibus uiridentibus, et hos alios septem ultimos rosis et aliis floribus rubeis. Alia per se patent.
+
+{Quando il septentrion del primo cielo.} Hoc trigesimum capitulum apertum est in cortice sic quod in ea modica indiget expositione, at in medulla et integumento occultum ualde est et clausum, quapropter aduertendum est primo quod inter prophetas priscos et sanctos scriptores Salamon fuit ille qui magis prenuntiauit Christum suam Ecclesiam militantem per eius passionem et mortem in hoc mundo instituturus in Canticis, maxime in capitulo IIII°, dum ibi dicit loquendo in persona Christi ad Ecclesiam: Tota pulcra es amica mea et macula non est in te, ueni de Libano sponsa mea, ueni de Libano, ueni, unde Yeronimus in Prologo Bibie ad hoc inquit: Salamon pacificus dicitur et amabilis Domini, mores corrigit, naturam docet, Ecclesiam iungit et Christum; et hoc tangit hic auctor ut de aduentu dicte Ecclesie et stabilitate eius, dum fingit quomodo, firmatis dictis septem donis Spiritus Sancti, hic uoluit septem candelabris, et uelut illis septem stellis septentrionalibus, ut dicit autor in principio huius capituli, quibus naute sua nauigia dirigunt ad cupitos portus, dicti seniores uoluerunt se ad dictum currum, hoc est quod prophetias suas retulerunt ad Christum et ad dictam eius Ecclesiam militantem illam iam prefigurantes, et unus de eis clamauit: *Ueni, sponsa, de Libano*, monte scilicet Iudee seu Fenicie, qui candor seu candidatio interpretatur ut ostendat Ecclesiam Christi per eius mortem habitam in Iudea uenisse in mundum ut candidam columbam sine ruga et macula, unde Psalmista ad hanc prophetiam respiciens ait: Facta est Iudea sanctificatio eius, Israel potestas eius, ad cuius Salamonis tanti senis uocem etc. auctor hoc dicit ut tangat quod legitur in III° Regum in capitulo XI°, ibi: Cum iam essent senex Salomon etc.
+
+Post que dicit hic auctor quod uidit super basternam illam, idest super currum illum decoratum (nam basterna dicitur quilibet currus pannis ornatus secundum Uguccionem), angelos tot et spiritus beatos dicentes *Benedictus qui uenis* et flores spargendo, ut dicit textus, alludendo in hoc auctor illis uerbis Psalmiste prenunciantis hanc eandem Ecclesiam Christi uenturam in forma currus in gaudium sanctorum, qui scripsit dicendo: Currus Dei decem milibus multiplex, milia letantium, Dominus in eis in Sinai, item alludendo uerbis illis Uirgilii dicentis in UI°: Tu Marcellus eris. Manibus date lilia plenis. Modo ad ea que hic sequuntur prenotandum est quod, secundum quod scribit iste auctor in III° libro eius Monarchie: Quedam Sacra Scriptura fuit orta ante Ecclesiam sepe dictam militantem, quedam cum ipsa Ecclesia, quedam post. Ante quidem Ecclesiam sunt uetus et nouum Testamentum, quod *In ecternum mandatum est*, ut ait Propheta; cum Ecclesia sunt ueneranda illa concilia principalia et generalia celebrata quattuor, scilicet primum Nicenum, secundum Constantinopolitanum, tertium Ephesinum, quartum Calcedonense, quibus Christum interfuisse nemo fidelis dubitat, cum habeamus ipsum dixisse adscensurum in celis discipulis suis, ut testatur Matheus in fine sui Euangelii: *Ecce ego uobiscum sum omnibus diebus usque ad consumationem seculi*. Sunt et scripta quattuor doctorum Ecclesie, scilicet Gregorii, Augustini, Ieronimi et Ambroxii ac aliorum sanctorum multorum, quibus est studendum homini usque ad ultimum iotam. Post Ecclesiam uero sunt traditiones Ecclesie, scilicet Decretales Epistule, unde Gelasius papa in quodam Decreto ita inquit circa hec: Sancta romana Ecclesia post noui et ueteri Testamenti scripturas, quas regulariter suscipimus, etiam has suscipi non prohibet, scilicet dicta quattuor concilia et sinodus; item opuscola sanctorum primorum que in sancta Ecclesia reperiuntur, scilicet beatorum Cypriani, Gregorii, Iohanni Os Auri, Ilari, Ambrosii, Augustini, Yeronimi, Prosperi et Leonis, ac omnium patrum ortodoxorum qui in nullo ab Ecclesia deuiarunt; item Decretales Epistule, quas beatissimi pape ediderunt.
+
+Igitur ad propositum uolens auctor, continuando se ad proxime precedentia, ulterius procedendo hic ostendere quomodo theologica Sancta Scriptura mediantibus institutis dictorum conciliorum et scriptis prefatorum sanctorum instituta, et firmata dicta noua Ecclesia Christi in eam uenit et descendit et cum ea instituta est, fingit hanc Beatricem, figurantem in toto hac poemate dictam theologiam, in dictum misticum currum ita descendisse de celo reportantem dictam Ecclesiam in nube quadam floribus, ut dicit textus, stipata, accipiendo hos flores pro scriptis et uoluminibus dictorum sanctorum, et dictos angelos proicientes eos flores pro cherubinorum angelorum uirtutibus qui precellunt alios in sapientiam et scientiam. Nam cherubim plenitudo scientie interpretatur, iuxta prefigurationem Salamonis loquentis in persona dicte Ecclesie dicentis in Canticis II° capitulo: Fulcite me floribus, stipate me malis, et subdit: Iam hiems transiit, imber abiit et flores apparuerunt in terra nostra, et Ecclesiastici XXIU° capitulo, incipientis: Sapientia laudabit animam suam et in Deo honorabitur, scilicet ipsa theologia, et in Ecclesia Altissimi aperiet os suum et in conspectu illius gloriabitur, et in multitudine electorum habebit laudem, dicendo *Ego de ore Altissimi prodiui, primogenita ante omnem creaturam, ego feci in celis ut oriretur lumen indeficiens, et sicut nebula texi omnem carnem, ego in altissimis habitaui, et tronus meus in columpna nubis; ego quasi uitis fructificaui suauitatem odoris, et flores mei fructus honoris et honestatis; ego sapientia effudi flumina, ego quasi fluuius Dorix, et sicut aqueductus exiui de Paradiso. Dixi: *Rigabo ortum meum*, quoniam doctrinam quasi antelucanum illumino omnibus, et non solum michi laboraui, sed omnibus querentibus ueritatem. Uel potest iste descensus Beatricis in tali allegorica nube referri ad id quod determinat Thomas in principio prime, scilicet quod theologia, que ad Sacram Scripturam pertinet, sit scientia inspirata et reuelata a Deo, et que sic differat ab illa theologia que pars phylosophie dicitur, de qua Phylosopho in UI° Methaphysice dicit, et sic etiam a physica scientia, que sequitur naturalem rationem, solummodo differt; describendo inde auctor ipsam talem Beatricem supra uelum candidum cintam fronde oliue, que arbor consecrata fuit olim Minerue, dee sapientie, item sub uiridi clamide indutam de rubeo ut in hoc ostendat theologiam in fide alba in spe uiridi in caritate rubea, ut descripte sunt in precedenti capitulo, decorari: nam et Alanus, describens eam theologiam, etiam inquit: Clauditur eam uestis aura perfusa refulgens / quam diuina manus et solers dextra Minerue / texuit etc.; fingendo inde auctor in dicta tali apparitione Beatricis umbram Uirgilii ibi euanuisse, de quo auctorem lacrimantem, non ualentem sibi amenitate dicti Paradisi quam perdidit antiqua mater nostra Eua, ut dicit textus hic, et ipsam Beatricem incutere uerbis ita ipsum auctorem eum proprio nomine uocando, ut dicit textus, addendo quod expressio dicti sui nominis hic facta fuerat de necessitate. Hiis ita premissis, uideamus quid auctor sub uelame allegorico uoluerit hic dicere et in sequenti capitulo de se et de ista Beatrice ita ipsum reprehendente; et puto ipsum in hoc presuponere uoluisse, uidelicet quod iam in sua pueritia, idest in sua prima etate et impubescentia, de facto se dedisse studio illius partis theologie que respicit uetus Testamentum, quo studio dicte prime partis peracto simul cum dicta eius prima etate, et adueniente secunda, scilicet adolescentia seu pubertate incipiente, incohato XU° anno, dum debuisset procedere ulterius ad secundam partem dicte theologie, uerum ad ea que sunt noui Testamenti, ut ad nobiliora et salubriora, destitit, et dedit se studio poesie et camenis et oblectamentis uanis poetarum et aliis mundanis et infructuosis scientiis, Transferendo se in aliena castra non tanquam explorator, ut dicit Seneca in IIa Epistula ad Lucilium se fecisse, sed ut transfuga: quod tangit hic auctor dum dicit primo quomodo in ista apparitione Beatricis occulte cognouit eam sine amminiculo sui uisus, licet eius spiritus iam tanto stetisset, quod ad presentiam eius Beatricis non foret stupore affrantus, idest attritus, et dum subdit de alta uirtute ipsius Beatricis, a qua dicit quod transfixus fuit antequam foret extra pueritiam, item dum subdit inferius ipsam Beatricem dicere quomodo cum suis occulis iuuenibus sustinuit eum longo tempore, tamen dum fuit in solio, idest in introitu sue secunde etatis, dicta Beatrix accipiendo eius secundam etatem pro sua secunda dicta parte noui Testamenti, in qua uirtuosior et carior in pulcritudine facta erat, minus fuit sibi grata, eleuata de carne ad spiritum. Hoc dicit ut tangat quod ait Apostolus, Ad Romanos UIII° capitulo, dicens: Nichil ergo nunc damnationis est hiis in Christo Iesu, qui non secundum carnem ambulat; lex enim spiritus uite in Christo liberari nos a lege peccati et mortis, qui non secundum carnem ambulamus, sed secundum spiritum; qui secundum carnem sunt, que carnis sunt sapiunt, qui secundum spiritum que sunt spiritus; nam prudentia carnis mors est, prudentia uero spiritus uita et pax; preterea lex ueteris Testamenti promictebat suis obseruatoribus benedictionem temporalis prosperitatis et transgressoribus temporalis aduersitatis maledictionem, ut in Deuteronomio XXUIII° capitulo legitur, sed lex noua noui Testamenti obseruatoribus suis uitam ecternam promictit et transgressoribus Gehennam. Ad propositum igitur, premisso quod superius iam scripsi per Macrobium, scilicet quod quattuor sunt generea uirtutum nam sunt politice, sunt purgatorie, de quibus potest dici sermo fuisse hucusque in hoc libro Purgatorii - sunt tertie que dicuntur animi iam purgati et ab omne aspergine uitii iam detersi, quarum est cupiditates non reprimere, sed penitus obliuisci, ex quo patet per se cur auctor hoc flumen Letheum hic fingat; sunt et quarte exemplarie, de quibus statim dicam in capitulo sequenti - auctor in sua persona ut in prima etiam cuiuslibet alterius iam purgati a uitiis et peccatis in hoc mundo mediantibus dictis uirtutibus purgatoriis, uolens ad dictas tertias uirtutes ulterius modo deuenire, non sufficiendo sibi hucusque deplorasse eius male acta commissa per eum in faciendo, sed etiam ea que commisit in omictendo.
+
+Fingit se hic nunc ita reprehendi auctor de eius omissione studii dicte theologie sub proprio nomine ipsius auctoris a Beatrice: quod quidem duplici modo potest attendi, primo quod auctor in hoc tangat quod naturaliter contingit nobis; nam raro est quin homo, reprehendens se de aliquo defectu ardenter, se ipsum in se ipso non nominet nomine proprio, recognoscendo et uidendo se turpiter fefelisse, quod quidem etiam hic tangit dum fingit se in hac aqua ita deformem uidisse, alludendo in hoc auctor uerbis Gregorii dicentis in Moralibus: Sacra Scriptura tanquam speculum mentibus nostris apponitur, ut si quid fedum in eis fuerit, uideatur ut contingit hic sibi per Beatricem; uel secundo modo hic auctor finxit Beatricem hoc dixisse ut consonaret et conformaret hoc nomen Dantes et referret eius ethicam ad uitium ipsius auctoris, quod fuit modo dando se huic scientie, modo illi relinquendo ipsam theologiam ut instabilis et inconstans ceteram doctrinam moralem, secutus uerba Senece dicentis in dicta IIa Epistula ad Lucilium: Distrahit librorum multitudo animum; *Sed modo*, inquis, *hunc librum euoluere uolo, modo illum*. Fastidientis stomaci est multa degustare, que, ubi uaria sunt, coinquinant et non alunt. Probatos itaque semper lege, et si quando diuerti libuerit, ad priores redi, eodem sensu fingit etiam Boetius in I° Phylosophiam ipsum reprehendere de simili dicentem: Tu ne ille es qui nostro quondam lacte nutritus, in uirilis robur animi euaseras? At quod talia contuleramus arma que nisi prior abiecisses inuicta firmitate tuerentur; agnoscis ne me? quid taces? pudore an stupore? - fingendo se primo reprehendi auctor sub dicto colore a Beatrice tanquam nondum uere perfectus deplorando Uirgilium recedentem ita ab ipso, quasi non adhuc explicitus ab amore mundane scientie rationalis, pro qua in hoc passu ipsum Uirgilium accipit et ipsam Beatricem pro sapientia diuina, unde Augustinus in suo libro De Doctrina Christiana inquit: Hec est recta distinctio sapientie et scientie, et ad sapientiam pertineat intellectualis cognitio ecternarum rerum, ad scientiam uero temporalium rerum cognitio rationalis. In eo uero quod dicit in hec Beatricem in actibus proteruam notat quod proteruitas non est in uerbis sed in actibus - unde in Grecismo dicitur: Inprobus est aliquis uerbis factisque proteruus - interponendo comparationem ad colorationem eorum que dixerat auctor hic supra de hiis premissis angelis quos fingit hic canere nunc illum Psalmum Dauid: In te Domine speraui, non confundar in eternum, in iustitia tua libera me, inclina ad me aurem tuam, accelera ut eruas me; esto michi in Deum protectorem et in domum refugii ut saluum me facias, quoniam fortitudo mea et refugium meum es tu, et propter nomen tuum deduces me ut nutries me; educes me de laqueo hoc quem absconderunt michi, quoniam tu es protector meus. In manus tuas commendo spiritum meum, redimisti me, Domine Deus ueritatis, odisti seruantes uanitates superuacue; ego autem in Domino speraui, exultabor et letabor in misericordia tua quoniam respexisti humilitatem meam, saluasti de necessitatibus animam meam, nec conclusisti me in manibus inimici; statuisti in loco spatioso pedes meos, que uerba hucusque si Dauid finisset in hoc ficto cantu auctoris non proprie protulissent ad mitigationem impetrandam si bene inspiciantur.
+
+Inde ex dicta comparatione elicit aliam hic subsequenter auctor de trabibus uiuis et de arboribus Appennini, montis Ytalie, et de niue in eis congelata et inde liquefacta dum spirat meridiana terra suos tepidos uentos, in qua regione est quedam terra uocata Cyena ita sub tropico cancri et sub sole ibi eminente, quod nullam umbram facit ibi ad solem aliquod corpus uel arbor, de qua Lucanus in secundo ait: Egypto atque umbras nusquam flectente Cyene.
+
+Inde fingit Beatricem ad hoc respondere dictis angelis, non quod sit opus eis dicendo sua tali responsione cum semper notent, idest cum semper aprehendant in diuino aspectu cuncta preterita presentia et futura girando se et rotando circa essentiam diuinam, ut dicit iste auctor in capitulo XXUIII° infra in Paradiso; et hoc tangit etiam hic fingendo Beatricem dicere ex hoc eis quod ideo eius talis responsio est cum maiori cura, subaudi quam deberet, sed hoc narrat non propter eos sed propter personam auctoris, ut doleat de reprensione tali per eam sic per indirectum contra ipsum obiecta: dicendo quomodo ipse auctor, non tantem propter opus magnarum rotarum, idest septem sperarum seu colorum septem planetarum stellarum uagarum, que dant nobis nostra ascendentia cum signis duodecim stellarum fixarum octaue spere secundum quod associantur, ut dicitur hic, simul ut patet in ascendente eius auctoris ut ipse testatur infra in Paradiso in capitulo XXII°, quod fuit cum planeta Mercurii associata cum signo Geminorum, quarum stellarum ita associatarum effectus est reddere hominem ingeniosum et licteratum, et hoc est quod tangit hic auctor de sotietate stellarum - sed etiam propter infusam gratiam diuinam excedentem omnem effectum constellationum predictarum tanquam melior res - ut tangit etiam iste auctor supra in Inferno in capitulo XXUI°, ibi dum dicit: Sì che, se stella bona o miglior cosa etc., quod exemplificari potest in Esau et Iacob simul nascentibus sub eodem ascendente et constellatione, et tamen gratia fauente Dei Iacob gratus fuit Deo, Esau non, ut scribet iste auctor infra in Paradiso in capitulo penultimo, ubi de hoc uide, concludendo hic Beatrix quomodo hoc contingit auctori dimictendo diuinam scripturam propter mundanam, contra doctrinam Phylosophi dicentis in X° Ethycorum contra Simonidem poetam forte in eodem defectu cum isto auctore culpandum quod Homo se debet trahere ad diuina in quantum potest aliter ad interitum nostra potentia tendit, et contra illa que obicit phylosophia Boetio in I° in simili etiam reprehensione dicendo de oblectamentibus uanis poetarum: Quis has scenicas meretriculas, idest camenas poeticas, ad hunc egrum permictit accedere? Hee sunt que infructuosis spinis uberem fructicibus rationis segentem necant hominum que mentes assuefaciunt morbo, non liberant. Igitur ite, o syrene, usque in exitium; per que uerba satis potest fieri concludendo in fine isto huius capituli.
+
+{O tu che sei de là dal fiume sacro.} In hoc XXXI° capitulo auctor fingit Beatricem de obliqua eius reprensione redire ad directam, continuando se adhuc ad proxime dicta contra ipsum auctorem, monendo eum ut confiteatur uera esse que iam dixit sine cuncta, idest sine dubia mora; que auctor plorando fingit se confirmasse, et Beatricem arguendo sibi dicere cur destitit a desideriis eius theologie beatificantis nos in hoc mundo per alias affectiones; quo respondente sibi, ut patet hic in textu, scilicet quomodo presentes res, subaudi mundane, uoluerunt cum sua falsa placibilitate eum post extinctam ipsam Beatricem, adhuc instat Beatrix dicens contra auctorem, quod bene est notum ei id quod querit, sed cum proprio ore quis confitetur, rota uoluntatis uoluit se ad contrarium, ut contingit beato Gregorio confitenti se ab Alexandro episcopo, de quo alias, ei in quadam Epistula scribendo, inquit: Omne in tuis auribus quod michi de me displicebat exposui, quoniam diu longeque conuersionis gratiam distuli etc., tangendo de sirenis hic, idest de attractionibus mundanis, ut plene de eis scripsi supra capitulo XUIIII°. Modo si hec alia que hic sequuntur, scilicet de morte ipsius Beatricis et de eius carne sepulta et membris, ut dicit textus, allegorizare uolumus, premictenda sunt hec que scribit Apostolus dicendo Ad Galatas IIII° capitulo, et que etiam tetigi supra in rubrica libri Inferni: Dicite michi, qui sub lege uultis esse, legem non legistis? Scriptum est enim quoniam Abraam duos filios habuit: unum de ancilla, unum de libera; sed qui de ancilla secundum carnem natus est, qui autem de libera, per repromissionem; que sunt per allegoriam dicta; hec enim sunt duo Testamenta, unum quidem in montem Synai, in seruitute generans, que est Agar. Synay mons est in Arabia, qui coniuctus est ei qui nunc est in Yerusalem et seruit cum filiis suis. Illa autem que sursum est Yerusalem, libera est, que est mater nostra. Nos ergo, fratres, secundum Isaac promissionis filii sumus, sed quomodo tunc is qui secundum carnem natus fuerat, persequebatur eum qui secundum spiritum, ita et nunc. Sed quid dicit Scriptura? *Ecce ancilla et filium eius, non enim heres erit filius ancille cum filio libere*; itaque, fratres, iam non sumus ancille filii, sed libere:. qua libertate Christus nos liberauit benedictus. State et nolite iterum iugo seruitutis contineri; et sequitur in capitulo sequenti: Si circumcidamini, Christus nobis nichil proderit; euacuati estis a Christo. Nos autem spiritum ex fide, spem iustitie expectamus. Nam in Christo circumcisio nec aliquid ualet, sed fides que per karitatem operatur. Item prenotanda sunt que etiam tangit circa hoc textum Ecclesiastici, capitulo XLIIII° dicens: Abraam magnus pater conseruauit legem Excelsi et fuit in testamento cum illo, et in carne eius stare fecit testamentum, et in XXIIII° capitulo etiam dicens in persona ipsius theologie: Et sicut nebula texi omnem carnem: ex quibus uerbis et auctoritatibus satis possumus inuenire in hoc passu ad uelatam intentionem auctoris loquentis hic in persona Beatricis ita de se, ut de muliere olim corporali et carnali, prout fuit in hac uita, et inde mortua et sepulta, ut res mortalis; que eius auctoris intentio fuit hic, mistice loquendo, ut quemadmodum mortua dicta Beatrice ut femina quadam corporali et carnali, eius anima uiguit spiritualiter, trahens ad se uirtualiter potentias et uirtutes corporeas, ut dictum est supra in XXU° capitulo, ita ipsa sacra theologia, figurata in persona eiusdem Beatricis, mortua, idest finita in dicta sua parte prima et uita quodammodo carnali et corporali temporis legis et ueteris testamenti, cepit uigere et uiget in presenti tempore gratie et noui Testamenti, quasi ut anima spirituali, immortalis et pulcrior et nobilior, ut est anima suo corpore, ac trahens ad se omnes uirtutes et potentias dicti ueteris Testamenti ad unionem nostre fidei. Et sic ad propositum, ubi dicit hic dicta Beatrix, ut dicta theologia, de eius carne sepulta, intelligere debemus de dicta prima eius parte dicti ueteris Testamenti quasi defecta hodie, in quantum carnalia tractabat et promictebat et temporalia, at nunc in nouo testamento spiritualia promictuntur. Hoc etiam intelligi debet simili modo dum dicit ipsa Beatrix auctori hic subsequenter quomodo nunquam natura uel ars, idest pictura, sibi presentauit quicquam placibilius suis membris dispersis in terra, referendo hec membra ad uolumina dictorum ueteris et noui Testamenti, et ad scripta sanctorum super eis edita. Ex quo arguit statim ipsa Beatrix, si tantum bonum defuit ipsi auctori propter eius mortem, idest propter eius talem transmutationem usque ad eius terminum, studendo uenit ipse auctor ac destitit in ingressu noui Testamenti, secundum fictionem superius sepe tactam; quomodo quidem dicta sacra theologia superet ceteras alias scientias, mundanas scilicet et humanas, audi Phylosophum dicentem in I° Metaphysice quod ipsa Theologia est sola libera scientiarum et sola suimet causa et possessio diuina, non humana, cuius solus Deus habet honorem, uirum autem non dignum, secundum Simonidem poetam; et audi Ambrosium, Super Epistulam Colossensium etiam dicentem: Omnis ratio superne scientie uel terrene creature in eo est qui est caput earum et auctor, ut, qui hunc nouit, nichil ultra querat, quia hic est perfecta uirtus et sapientia, et quicquid alibi queritur hic perfecte inuenitur; unde Cassiodorus, Super Salterio, inquit: Omnis splendor rethorice eloquentie, omnes modi poetice locutionis, quelibet uarietas decore pronunciationis a diuinis scriptoribus sumpsit exordium, quos auctor hic pro dictis membris Beatricis accipit, ut supra dictum est. Et sic detrahendo poesie improperat hic Beatrix auctorem de pargoletta, ut dicit textus; nam, mortua ipsa Beatrice, uult dicere auctor quomodo procus effectus fuit alterius domine sub nomine pargolette, pro qua moraliter sensit de poesia, dicendo in quadam cantilena sua: Io mi son pargoletta bella e noua etc. Que reprehensio Beatricis, ut figurate theologie, potest dici obiecta auctori allegorice merito per ipsam theologiam in persona multorum theologorum dissuadentium ipsam poesiam et alias mundanas scientias, obmissa dicta Sacra Scriptura; inter quos est beatus Augustinus in II° De Ciuitate Dei dicens Platonem dixisse poetas fore expellendas de ciuitatibus, subaudi qui scenica figmenta componunt, ac etiam Yeronimus, Ad Damasium scribens de prodigo filio dicens: Sacerdotes, omissis Euangeliis et Prophetis, uidemus comedias legere, amatoria buccolicorum uersuum uerba cantare, tenere Uirgilium; nonne uobis uidetur in uanitate sensus et obscuritate mentis ingredi qui iambum feruet, qui tantam metrorum siluam in suo studio uel corde distinguit et congerit? et In Epistula ad Ephesios ait: Legant episcopi, qui filios suos secularibus licteris erudiunt, et faciunt illos comedias legere et mimorum turpia scripta cantare. Et ex hoc Ysiderus in libro Sententiarum ait: Ideo prohibetur Christianus legere figmenta poetarum, quia per oblectamenta fabularum nimium mentem excitant ad inuentiua libidinum. Hanc tamen improbationem poesie reducas ad illos qui Ad uoluptatem, non ad eruditionem, ut errores gentilium detestentur legunt poetas, ut scribit Gratianus in Decretis. Unde Augustinus in libro Contra Manicheos ait: Si quid ueri de Deo Sybilla uel Orpheus aliiue gentium uates aut phylosophi predixisse perhibentur, ualet quidem ad paganorum uanitatem reuincendam, non tamen ad istorum auctoritatem complectendam; item et Beda, Super libro Regum, inquit etiam: Si que utilia in poeticis libris et aliis secularibus inueniuntur, sumere licet. Alioquin Moyses et Daniel sapientia et licteris Egiptiorum et Caldeorum non paterentur erudiri, et cum hac distinctione intelligatur etiam Phylosophus sic dicens in primo Metaphysice secundum prouerbium: Multa mentuiuntur poete, et Rabanus etiam dicens Yeronimum ab angelo uerberatum siue correptum cum legeret libros Ciceronis, interferendo hic auctor in persona Beatricis illi Salamonis: Frustra iacitur rete ante occulos pennatorum, et sic homines barbati possunt dici in hoc pennati, et hoc est quod tangit Beatrix, contra auctorem ut completum hominem, hic de barba; ad quam sententiam facit quod ait Iuuenalis dicens: Quedam cum primo resecantur crimina barba. Item tangit de uento Affrico spirante de terra et contrata Getulie in occidentali parte Africe ubi iam Iarba rex regnauit, ut dicit hic textus.
+
+Inde auctor, uolens ostendere in sua persona quomodo in hoc mundo homo perfecte purgatus et correctus ita mediante uita actiua, ut possit dicere cum Psalmista hec uerba eius tacta hic: Asperges me Domine isopo et mundabor; lauabis me, et super niue dealbabor, ac etiam, ut oblitus omnium dolendorum, dicat ultra quod Apostolus, III° capitulo Ad Phylippenses dicens: Non ut iam perfectus sim me arbitror comprehendisse, aut que retro sunt obliuiscens moraliter, coniungitur uirtutibus cardinalibus supradictis et subsequenter teologicis uirtutibus et per eas amori sacre theologie datur, fingit hic nunc se post dictam correctionem trahi ad hoc flumen obliuionis Letheum et offerri dictis uirtutibus moralibus prius dicentibus ei quomodo in illo Paradiso terrestri sunt nimphe et in celo stelle, et quomodo preordinate famule fuerunt dicte Beatrice, idest theologie, antequam uigeret in mundo. In quo passu ad intelligentiam ueram auctoris prius hec premictamus que scribit Macrobius Super Sompno Scipionis dicens: Quattuor esse genera uirtutum quaternarum harum cardinalium: nam prime sunt politice, que ad regimen rei publice respiciunt in hoc mundo, de quibus dixit Yeronimus dum ait: Uirtutibus Romani promeruerunt imperium; secundae sunt purgatorie, que in hominibus resident qui decreuerunt se a corporis contagione purgari, de quorum statu, ut de Purgatorio quodam, auctor allegorice a principio huius libri presentis Purgatorii usque ad hunc transitum Lethei fluminis tractauit; tertie sunt purgati iam animi et ab omni huius mundi aspergine detersi, de cuius talis animi hominis statu de Paradiso terrestri quodam nunc sermo hic est; quarte sunt et dicuntur exemplares, que in ipsa diuina mente consistunt, a quarum exemplo relique omnes per ordinem defluunt; nam si rerum aliarum, multo magis uirtutum ideas esse in mente diuina credendum est, quod tangit hic auctor dum inducit dictas uirtutes dicere quomodo antequam ipsa Beatrix, idest ipsa theologia, descenderet in mundum, ordinate, idest predestinate fuerunt ancille sibi, ad quod ait Apostolus, Ad Corinthios, capitulo II°, ita dicens: Loquimur Dei sapientiam in ministerio absconditam quam predestinauit dominus ante secula in gloriam nostram. Ad quam premissam euidentiam facit etiam quod ait Thomas in sua Summa de Uitiis et Uirtutibus dicens: Uirtus duplicem habet comparationem: unam ad id a quo est, scilicet ad Dei liberalitatem, cuius donus est, et sic dicitur gratia, quasi bonum a Deo gratis datum. Et ex hoc alibi idem Thomas tenet quod nedum uirtutes theologice, fides, spes et karitas infundantur paruulis et adultis in baptismo, sed etiam iste morales, prudentia scilicet, iustitia, temperantia et fortitudo. Aliam comparationem habet uirtus ad id quod ad ea, scilicet opus suum, et sic uocatur uirtus ad quod etiam ait Augustinus: Actus uirtutum sunt in uia, sed in patria idem erit uirtus et premium, et sic hic uirtus in actu, ibi in effectu, hic in officio, ibi in fine. Igitur ad propositum: in quantum hee uirtutes considerentur in suo abstracto, et a mente et gratia diuina mediantibus corporibus celestibus infundi in nobis possunt, quia ut stelle dici fore in celo, et ex hoc Ouidius, in I°, uirtutem dicte iustitie uocat Astream, ac iste auctor, etiam dum finxit eas ut stellas supra in capitulo I° huius Purgatorii et in capitulo UIII°; in quantum uero considerentur pro effectibus suis hic inferius possunt quasi dici nimphe, idest uirgines, in uirtute ita superantes humanitatem, ut quasi dee quedam in hoc mundo reputate sint. Ex quo duplici respectu Dyana uirgo talis in celo stella luna dicta est, et hic in terra nimpha, licet poete olim ut plurimum nimphas acceperint pro limphis, idest pro aquis fluuialibus et fontanis. Nam dicit Papia quod hoc nomen nimphe a nube deriuatur, que aquam habet producere, unde Uirgilius in persona Iunonis, que pro elemento aeris poetice ponitur, creante nubes ait: Sunt michi bis septem prestanti corpore nimphe. Item et Ysiderus in X° Ethymologiarum dicit quod Nimphe, dee aquarum, dicte sunt a nubibus quasi numina limpharum, prout Naiades fontium, Nereides maris, et Driades siluarum; cum quibus uidetur concordare Gregorius, allegorice scribens super illo uerbo Genesis: Primo fluuius egrediebatur de loco uoluptatis ad irrigandum Paradisum, dicendo: Quattuor flumina Paradisum irrigant, quia dum hiis quattuor uirtutibus cor infunditur, ab omni carnalium estu temperatur. Sub qua etiam allegoria auctor potest uocare eas hic Nimphas etiam Limphas, lauantes nos ab omni sorde mundana in hoc mundo in statu perfecto uirtuoso; unde Phylosophus, ad hoc respiciens in II° Ethycorum inquit: Uirtutes perficiunt habentes eas et opus eorum bonum reddunt. Quas uirtutes morales post hec fingit hic auctor ipsum ducere ad occulos Beatricis ut ad eius pulcritudinem, idest ad licteralem intellectum Sacre Scripture allegorice loquendo, ut ad eius theoricam, sed ad eius anagogicum intellectum, idest ad spiritualem inclusum in ipsa lictera, dicunt sibi quod alie tres uirtutes theologice acuent eius occulos cum suis Euangeliis et Epistolis Apostolicis tanquam profundius discernentes; in quo intellectu, ut in occulis ipsius Beatricis, dicit se auctor uidisse dictum grifonem, idest Christum, Deum uerum et hominem, ut uiderunt Apostoli eum in transfiguratione in monte, de qua statim dicam in capitulo sequenti, ut sol uidetur in speculo; in quo uult tangere auctor quod ait Apostolus, Ad Corinthios XIII° capitulo, dicens: Uidemus enim nunc per speculum in enigmate ipsum Christum ut ipsum Deum nobis loquentem per ipsam sanctam euangelicam theologiam, unde idem Apostolus, Ad Ebreos in Epistula Ia ait: Multifariam multisque modis olim Deus loquens patribus in prophetis nouissime diebus istis locutus est nobis in filio, qui cum sit splendor glorie et figura substantie eius etc.
+
+Ultimo dicit quomodo, gratia dictarum trium uirtutum theologicarum, uidit risum in ore Beatricis ut secundum eius pulcritudinem adeo splendidum et uenustum ut nullus poeta in parnaso bibens de eius citerna, idest de eius fonte Elicona, uix posset enarrare. Quantum ad allegoriam, hec secunda pulcritudo Beatricis existens in ore eius ut risus, debet allegorice accipi pro illa secunda lictera P quam Boetius uidit in extremo uestis Phylosophie, que lictera *Pratica* sonat, sicut superior lictera T *Theorica*, ut ipse scribit in I° Consolationis, que pratica theologie per lectiones, sermones, disputationes et predicationes uiua uoce a doctoribus theologie tota die precipitur oretenus ut risus ab ore, ut fingit hic auctor, ex qua dicta theorica magis elucescit, unde Yeronimus in Prologo Bibie in hoc ait: Habet nescio quid latentis energie uiue uocis actus, et in aure discipuli de auctoris ore transfusa fortius sonat.
+
+{Tant eran gli occhi mei fissi et attenti.} In hoc XXXII° capitulo, premisso de decenni siti, de qua sub allegoria uult ostendere se tantum tempus perdidisse uacando a pratico studio theologie, ac etiam premisso quod ait Phylosophus in II° De Anima dicens: Excellentia sensibilium corrumpit sensum, auctor, continuando se adhuc ad proxime precedentia, ad propositum uolens se referre adhuc in sua persona ad ea que perfectus homo purgatus a uitiis in hoc mundo in statu uirtuoso mediante uita actiua debet agere et meditari ut prudens, temperatus et iustus, uere tangit quomodo debet suam mentem adhuc dirigere, uisa origine nostre Ecclesie militantis prenumptiata, ut superius dictum est, per prophetas, ad uidendum et contemplandum qualiter iam existens per Christum auctorem eius disposita fuit ante et post eius passionem, in eo quod hic nunc fingit auctor ipse dictam beatam gentem ita se reuoluisse, quasi de ueteri ad nouam Ecclesiam prouisam a Iohanne, Apocalipsis III° capitulo, dicente: Et scribam ciuitatis noue Ierusalem que descendit a Deo meo de celo, et dictam Beatricem, idest sacram theologiam, ita etiam descendisse de dicto curru, idest de dicta Ecclesia noua in mundum, et dictum grifonem dictum currum ligasse dicte arbori sicce, et mox facte frondifere, ut dicit hic textus, in quo allegorice auctor tangit quomodo Christus, renouata sua dicta Ecclesia militante per eius redemptionem ad statum restitute uirtutis obedientie, eam reparauit sua noua lege euangelica. Ad quod ait Apostolus, Ad Ebreos, UIII° capitulo, inter alia dicens: Omnia facito secundum exemplar tibi ostensum in monte; nunc autem melius sortitus est ministerium quanto melioris Testamenti meditator est, quod in melioribus promissionibus sancitum est. Nam si illud prius culpa uacasset, non utique secundi locus fuisse hoc testamentum quod disponam post dies; dicit Dominus: Dabo leges meas in mentes eorum, nam nouum ueterauit prius etc.; et Ad Ephesios, capitulo U°, ait: Uiri, diligite uxores uestras sicut Christus dilexit Ecclesiam et semetipsum tradidit pro ea, ut illam sanctificaret, mundans eam lauacro aque in uerbo uite ut exhiberet sibi eam gloriosam non habentem maculam neque rugam. Quam arborem auctor accipit hic etiam pro ligno moraliter scientie boni et mali, in qua arbore sicut preuaricatio primorum parentum fuit inobedientia et superbia ex qua deificata potuit dici fuisse ita obedientia Christi et humilitas reparauit in nostram uitam et salutem - unde idem Apostolus, Ad Phylippenses, II° capitulo, inquit: Christus, cum Deus esset, se exinaniuit in formam serui et factus est obediens usque ad mortem, mortem autem crucis, et Ad Ebreos, U° capitulo, etiam ait: Christus, cum filius Dei esset, didicit ex hiis que passus est obedientiam - quod tangit auctor dum fingit dictam gentem circa dictam arborem sic cridare beatum illum grifonem in eo quod non scindit de illo ligno excedendo in appetitu iusti et comodi, ut dicti primi parentes fecere; de quo duplici appetitu, et cur talis arbor ita fit excelsa, statim dicam in sequenti capitulo comparando ipsam arborem in altitudine illis de Yndia, de quibus Uirgilius in Georgicis ait: Aut quos Occeano propior gerit Yndia lucos, / extremi sinus orbis, ubi aera uincere summum / arboris aut ulle iactu potuere sagipte? et Lucanus in IU°: Ethera tangentes siluas liquere Coatre, populi scilicet extremi Yndie, ad cuius arboris allegoriam facit quod ait Tullius dicens: Omnia alia caduca sunt; uirtus una est altissimis defixa radicibus; nam hoc demum sapientie est, ut omnia tua in te posita esse ducas, humanos casus uirtute inferiores putes.
+
+Inde facit aliam comparationem de renouatione nostrarum plantarum que fit in medio Martii dum sol est in signo Arietis, quod signum sequitur secundum cursum noui celi signum Piscium, quod auctor sub nomine illius piscis qui dicitur lasca hic designat, et hoc antequam sol iungat suos cursores equos sub alia stella, idest sub alio signo Zodiaci. Attribuunt enim poete ipsi soli et eius quadrige quattuor equos, quorum primus dicitur Eous, idest rubicundus, cum tali colore sol primo surgat, secundus Acreon, idest splendens, ut enim tertia hora lucidior suis momentis, tertius Lampas, eo quod ardentior in meridie ferueat, quartus Phylogeus, idest amans terram, quod in ultima parte diei contingit. Item et comparatiue tangit quod scribit Ouidius in I° hic auctor, quomodo scilicet Iupiter iacuit cum quadam nimpha nomine Io, ex quo Iuno eam transmutauit in uaccam, et eam dedit in custodiam Argo habenti centum occulos, quam uolens ab eo liberare de mandato ipsius Iouis, Mercurius adiuit dictum Argum et coram eo cepit sonare dulcissime cum sua quadam fistula, et querente dicto Argo unde illam habuerat, dictus Mercurius cepit dicere quomodo quedam nimpha alia de Ortigia, nomine Siringa, iam adamata fuit a quodam Deo uocato Pan, quem fugiens dicta Siringa, ueniens ad flumen Ladonis, non ualens illud transire, conuersa est in arundinem, de cuius calamis dixit Mercurius se habuisse dictam fistulam, in qua tali recitatione dictus Argus incepit soporare et claudere occulos in sompnum, tuncque Mercurius occidit eum et dictam Io liberauit.
+
+Iterum subsequenter auctor facit aliam comparationem de se excitato a dicta Matelda ut a uita actiua, ut fuerunt a uoce Christi excitati Petrus, Iacopus et Iohannes, quos, ut scribitur Mathei XUIII° capitulo: Ipse Dominus duxit eos in montem excelsum et transfiguratus est ante eos, et resplenduit facies eius sicut sol, et uestimenta eius sicut nix facta sunt, et apparuerunt ibi Moyses et Elia, et nubes obumbrauit dictos discipulos, de qua uox quedam exiuit dicens: *Hic est filius meus dilectus in quo michi bene complacui*, quam discipuli ita audientes ceciderunt in faciem eius, quibus inde Christus dixit: *Surgite*, ut dixit Lazero, *in morte dormienti*, quod tangit hic auctor dicendo quod dicta uox Christi maiores sompnos excitauit, et leuantes occulos non uiderunt nisi Iesum, quod totum fuit ostendere flores meli, idest arboris mali pomiferi celi, idest signa deitatis que erant in ipso Christo, ut dicit hic textus, tangendo inde auctor, in eo quod dicit quomodo ille grifon ascendit in celum cum sua comitiua, quomodo post ascensum Christi in celum cum sanctis patribus, (de quo Psalmista ait: Psallite Domino qui ascendit in celum ad Orientem) Beatrix, idest sacra theologia, remansit in mundo in custodia dicti currus representantis dictam Ecclesiam militantem, sedens super radicem dicte arboris, idest super fundamento uirtutibus obedientie, circumdata a dictis septem nimphis, idest a dictis septem uirtutibus cum dictis septem candelabris accensis, idest cum septem supradictis donis Spiritus Sancti, quod tetigit prophetia, ideo dicentis Apocalipsis II° capitulo: Et angelus Ecclesie Ephesi, qui tenet septem stellas in dextera sua et qui ambulat in medio septem candelebrorum etc., inducit auctor Beatricem dicere sibi quomodo ibi in illo loco Paradisi Terrestri, tropologice sumpto pro statu uirtuoso huius uite, ut supra sepe dictum est, erit modico tempore siluanus cum ea, quasi includat in sua persona hominem uirtuosum perfecte in hoc mundo esse, ut erat ille Deus Siluanus, quem inuocat cum aliis diis Uirgilius, dicens in principio Georgice: Et teneram ab radice ferens, Siluane, cupressum, sed erit cum ea ciuis illius comunis patrie celestis, ut est Roma hic, et ideo uocat eam Romam, et Christum romanum, et ideo dicit ei quod antequam inde discedat aduertat quid ibi uidebit, faciens eum in uirtute fortitudinis perfectum uidendo, et intimando quod Ecclesia predicta militans, idest collectio fidelium, passa est in persecutionibus et tribulationibus suis olim et passura est, firma tamen et constans continue manens, unde dicitur quod nauicula Petri potest uexari, non periclitari, idest ipsa Ecclesia. Ideo incipit primo sibi ostendere ut ipse et quisque alius perfectus taliter inhereat fortitudo magis quomodo persecuta fuit dicta Ecclesia, idest collectio predicta catholicorum Christianorum a quondam decem imperatoribus, ut scribit Augustinus in XUIII° De Ciuitate Dei plene de hoc, primo scilicet a Nerone, secundo a Domitiano, tertio a Traiano, quarto a Marco Antonio, quinto a Seuero, sexto a Maximiano, septimo a Detio, octauo a Ualeriano, nono ab Aureliano, decimo a Deuclitiano. Unde Yeronimus ad hoc respiciens sic in Prologo Apocalipsis ait: Uidens Deus Pater tribulationes quas passura erat Ecclesia ab Apostolis fundata super petram Christum, ut minus timeantur disposuit una cum Filio et Spiritum eius reuelare: reuelauit ei tota Trinitas Christi secundum humanitatem Christi, uero Iohanni per angelum, Iohannes uero Ecclesie quinta scilicet passa sit tempore primitiuo et patietur tempore nouissimo Antichristi.
+
+Quod totum auctor sequens, fingit hic hanc aquilam quam accipit pro imperiali potentia ita hanc arborem et currum representantem Ecclesiam predictam militantem sub significatu collectionis Christianorum incutere, alludendo uerbis Exechielis prophete prenunciantis etiam hec in XUII° capitulo dicendo: Aquila grandis magnarum alarum, longo membrorum ductu, plena plumis et uarietate, uenit ad Libanum et tulit medullam cedri, summitatem frondium eius auulsit et transportauit eam. Secundo tangit de alia incussione hic auctor dicte talis nostre Ecclesie facta ab illo pseudo propheta Macometto, qui sua astutia et malitia ut uulpis infinitas nationes traxit sub eius lege, de quo plenius scripsi supra in Inferno in capitulo XXUIII°. Et hoc tangit hic auctor dum fingit hanc uulpem ita se tulisse in dictum uehiculum, et inde fugatam a Beatrice, idest abiectam a nostra Sacra Scriptura, ut quid inefficax, de quo forte etiam predixit Iohannes, Apocalipsis XUIIII° capitulo scribendo: Et apprehensa est bestia et cum illa pseudopropheta qui fecit signa his quos seduxit. Tertio tangit de alia successiua peste dicte Ecclesie que fuit donatio Constantini facta Ecclesie, in quantum pro prelatura dicta Ecclesia hic accipiatur ut in specie, secundum quod Glosatores Iuris Canonici interdum accipiunt quarta die sui baptismi de mundanis et temporalibus terrenis bonis, qua die intonuit uox de celo et audita est in urbe dicens: *infusum est hodie uenenum in Ecclesia Dei*, et tangitur etiam hic in textu quod tangit hic auctor dicendo dictam aquilam iterum descendisse et dimisisse in dicto curru suas plumas, alludendo etiam in hoc uerbis dicti Ezechielis hoc prophetantis et dicentis in preallegato libro eius capitulo sic: Et facta est alia aquila grandis magnis alis multisque plumis etc. Quarto tangit auctor hic quomodo, habita dicta donatione temporalium bonorum a Constantino, diabolicus motus inualuit magis et inualet quam olim in Sinagoga in dicta Ecclesia sumpta in hac parte pro dicta prelatura ad bona terrena acquirenda, in eo quod dicit quod uidit terram scindi hic et inde exire istum draconem qui pro dicto motu cupiditatis hic ponitur, et mictere acculeum suum in dictum currum et eum retrahere, ut facit uespis et ex dicta partiri pluma. Unde, impletum totum dictum currum, subaudi facultatibus temporalibus uenenantibus pastores et prelatos in illa maledictione que contra talem Sacra Scriptura fulminat, dicens Ecclesiastici II° capitulo: Ue peccatori ingredienti terram duabus uiis ingreditur, qui in Ecclesia uult seruire Deo et Mamone, qui demon dicitur cupiditatis et auaritie, de quo Dominus, Mathei UI° capitulo, ait: Non potestis etc., ad quam etiam maledictionem sic dicitur Ezechielis XUIII° capitulo: Ue pastoribus Israel qui pascebant semetipsos; item quod legitur de Uadab et Abin, sacerdotibus Aron, in Leuitico, capitulo X°, addentibus ignem alienum diuino, et mortui sunt, ubi exponit Glosa: Ignem alienum, idest ambitionis et cupiditatis ardore, et Malachie capitulo primo: Quis est in uobis qui claudat hostia et incedat altare meum gratuito? Ex quibus prophetis satis ad propositum prouisa patet esse temporalia ista putrefactura ymo submersura multos in Ecclesia Dei, propter quod aqua uocantur. Unde Apocalipsis XII° capitulo legitur: Et misit serpens ex ore suo post mulierem aquam tanquam flumen, ut eam faceret ab eo trahi, ubi dicit Glosa: Mulier ista Ecclesia est quam serpens antiquus temporalium habundantia querit submergere, et iam submersit ut plurimum, ut subditur eodem capitulo dum dicitur ibi quod dictus draco Cum cauda sua trahebat tertiam partem stellarum celi; O uesani prelati legentes tota die Christum eiecisse uendentes et ementes de templo et mensas nummulariorum euertisse, et Glosa ibi etiam dicente: Altaria Dei ita uocat propter auaritiam sacerdotum ac etiam non timentes dispensatores esse terrenorum bonorum in Ecclesia, cum legant etiam Iudam, primum dispensatorem temporalium in Ecclesia, fuisse furem proditorem et homicidam sui, ac etiam legentes Christum amatorem paupertatis, in tantum ut pauperes spiritu uocet beatos, ut Mathei U° legitur.
+
+Quinto auctor, sequendo uisionem Iohannis sic scribentis in sua Apocalipsi de confusione dicte nostre Ecclesie militantis in quantum pro prelatura sumitur, ut supra tetigi: Ueni et ostendam tibi dampnationem meretricis magne que sedet super aquas multas cum qua fornicati sunt reges terre, ut in capitulo XUII° dicte Apocalipsis legitur, sedentem super bestiam plenam nominibus blasfemie, habentem capita septem et cornua decem, fingit hic hunc misticum currum ita se uidisse transformari, habentem dictam meretricem supra se ac tot capita et cornua, super quibus uerbis dicit quedam Glosa quod dicta Meretrix significat Antichristum siue congregationem malorum que erit tempore suo, et quod dicta septem capita septem uitia significant principalia que tali tempore potissime uigebunt; decem uero cornua predicta significant decem regna que dicto tempore surgent. Cum qua expositione uidetur concurrere textus in preallegato capitulo ubi ipse Iohannes, exponendo se ipsum, sic ait: Septem capita septem montes sunt super quos mulier sedet, et decem cornua decem reges sunt qui regnum mundi acceperunt etc., uel aliter, ne iste auctor uideatur sibi ipsi contrarius hic, ubi in prima parte sumit et uitiosam hanc meretricem et hec septem capita et decem cornua, et in capitulo XUIIII° Inferni, ubi dicit de hac mistica muliere que modo nata est cum hiis septem capitibus, et a decem cornibus habuit argumentum, donec uirtus placuit uiro eius, post pastores Ecclesie dicte, premictendo dicamus quod auctor ipse in hoc habuit duplicem respectum, ut habuit etiam dictus Iohannes in dicta eius uisione: nam primo respectu auctor considerauit originem dicte Ecclesie nascentis et descendenti de celo cum Christo cum septem capitibus, idest cum septem uirtutibus moralibus et theologicis et cum decem cornibus, idest cum decem preceptis decalogi numeratis Exodi XX° capitulo, scilicet: Non occides, non mecaberis, non furtum facies, non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium, non concupisces rem proximi tui, non desiderabis uxor eius, non seruum, non ancillam, non bouem, non asinum, nec omnia que illius sunt; non habebis deos alienos et non facies tibi sculptile, non assumes nomen Domini inuanum, Sabbatum serua, honora patrem tuum et matrem tuam, de qua sancta natione Ecclesie et origine ait dictus Iohannes in XII° capitulo dicte eius Apocalipsis, dicens: Et apertum est templum Dei in celo, et uisa est Arca Testamenti eius in templo eius, et apparuit mulier de celo, amicta sole, et luna sub pedibus eius, et draco habens capita septem et cornua decem. Et in XXI° capitulo ad idem ait: Et uidi celum nouum et terram nouam, et uidi ciuitatem sanctam Yerusalem nouam descendentem de celo a Deo, paratam sicut sponsam ornatam uiro suo, et ecce tabernaculum Dei etc., et sic, secundum hunc primum respectum predictum, intelligatur loqui auctor in dicto XUIIII° capitulo Inferni. Hic uero intelligatur loqui secundum alium respectum, scilicet ut loquatur de ipsa dicta Ecclesia ut de iam sepe dicta prelatura de uirtuosa et bona facta nunc in processo ita uitiosa et mala, ita quod ubi olim erant sua septem capita predicta septem uirtutes principales iam supradicte hodie sint septem uitia principalia subrogata illis et decem precepta Dei ut decem cornua eius olim, sint hodie decem precepta diaboli et preuaricationes dictorum preceptoris Dei, et sicut tres uirtutes theologice ut prestantiores super temo dicti talis currus olim preerant et quattuor cardinales in singulis angulis, ita in loco dictarum trium sunt superbia, inuidia et ira ut uitia altiora aliis uitiis subrogata, et singula bona eorum cornua singule bine preuaricationes sex dictorum preceptorum Dei respicientium spiritualiter olim dictas tres uirtutes theologicas. Nam fidem respiciunt illa duo: Non habebis deos alienos et Non facies tibi sculptile; spem respiciunt illa alia duo: Non assumes nomen Domini inuanum et sabbatum santifices, et ad karitatem: Non loquaris contra proximum tuum falsum testimonium et Non concupiscas rem proximi tui. Alia autem quattuor respiciunt singula quattuor cornua aliarum quattuor uirtutum cardinalium olim et hodie per contrarium: prudentiam scilicet Honora patrem tuum et matrem tuam, iustitiam Non occides, temperantiam Non mecaberis, fortitudinem Non furtum facies. Hec uero meretrix eminens huic currui figurat dissolutam uitam modernorum pastorum predictorum Ecclesie, et quia propter habundantiam bonorum terrenorum elata est in non modicam superbiam, ideo auctor comparat eam arci existenti in alto monte hic, de qua prenunciauit Ysaias, XL° capitulo, ita dicens de tali prelatura futura: Ponam te in superbiam seculorum gaudium in generatione et generatione, et sugges lac gentium et mammilla regum lactaberis, quod tangit in hoc regem Francie quem auctor summit hic pro isto gigante, amasio uere dicte talis mistice meretricis, qui si dicta prelatura alibi respicit quam ad eum flagellat ipsam, ut fingit hic auctor in sua persona, quod patuit in Bonifatio papa UIII° qui, recusando sibi subesse, ita flagellatus est et turbatus ut inde mortuus sit, de quo scripsi supra in XX° capitulo, ex quo dictus rex inde citra nunquam quieuit donec curiam dicte ecclesie non traxit de Roma, propria sede dicte Ecclesie, ultra montes ut melius haberet pastores sub manibus suis, a quo tempore citra multa nefaria commicti fecit a pastoribus, inter que fuit destructio ordinis templariorum et occupatio eius bonorum facta per ipsum regem Francie quod quidem ut ualde detestabile fuerit, fingit hic nunc auctor solem suum lumen denegasse et sibi de se ipso fecisse scutum, ut dicitur hic textus. Aliter in fine, in quo alludit auctor uerbis Uirgilii in I° et Ouidii in Epistula Paridis et Senece in UIII° tragedia fingentium in scelere Tiestis et Atrei fratrum solem lucem denegasse et similiter etiam lunam in scelere nefario Mirre dum carnaliter cum Cinara eius patre iacuit, unde Ouidius idem in X° ait: Ad facinus uenit illa suum; fugit aurea celo, / luna, tegunt nigre latitantia sidera nubes. Quod totum superius dictum, secundario tangit auctor hic dum dicit se uidisse ita transformari hedificium sanctum, idest dictam Ecclesiam, de suo uirtuoso esse ad eius oppositum, alludendo adhuc uerbis Iohannis de tali transformatione in eius uisione predictam, dicentis Apocalipsis capitulo XUII°: Ueni et ostendam tibi dampnationem meretricis magne que sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terre, et abstulit me angelus in desertum spiritum, et uidi mulierem sedentem super bestiam coccineam plenam nominibus blasphemie, habentem capita septem et cornua decem, et fronte eius nomen scriptum, misterium Babilonis magne. Et uidi mulierem ebriam de sanguine sanctorum et martirum Iesu, et dixit sacramenta mulieris et bestie que portat eam que habet capita septem et cornua decem. Bestia quam uidisti fuit et non est et ascensura est de abisso et in interitum ibit, et mirabuntur habitantes terram quorum nomina non sunt scripta in libro uite. De qua etiam mutata Ecclesia ut prelatura, in XIII° capitulo etiam dicit idem Iohannes: Et uidi de mari bestiam ascendentem habentem capita septem et cornua decem, et super cornua eius decem diademata et super capita eius nomina blasfemie, et Ezechielis U° capitulo, dicitur etiam de dicta prelatura: Et dabo te in desertum et in obprobrium gentibus, et eris blasphemia exemplum et stupor gentibus in circuitu tuo. Ex quibus uerbis propheticis satis potest colligi dicta intentio auctoris in hac ultima parte huius capituli.
+
+{Deus, uenerunt gentes, alternando.} In hoc XXXIII° capitulo auctor, continuando se ad precedentia, uolens ostendere quod nedum Iohannes prefatus Euangelista in dicta sua Apocalipsi preuidit de futuro presenti malo statu Ecclesie Dei culpa eius prelatorum, sed etiam Psalmista Dauid, dicendo contra prelatos premissos sacerdotes et pastores futuros quasi dolendo sic in hoc eius Psalmo: Deus, uenerunt gentes in hereditatem tuam, / polluerunt templum sanctum tuum, / posuerunt Yerusalem in pomorum custodiam; / posuerunt morticinia seruorum tuorum escam uolatilibus celi, / carnes sanctorum bestiis terre, / effunderunt sanguinem ipsarum tanquam aquam in circuitu Yerusalem, et non erat qui sepeliret. / Facti sumus obprobrium uicinis nostris, / subsannatio et illusio hiis qui in circuitu nostro sunt. / Usquequo, Domine, irasceris in finem? / accendetur uelut ignis zelus tuus? / Effunde iram tuam in gentes que te non nouerunt, / et in regna que nomen tuum non inuocauerunt, / quia comederunt Iacob et locum eius desolauerunt etc., fingit nunc hic has uirtutes tres theologicas ita lacrimantes partem canere de hoc Psalmo et partem alias quattuor morales, ut faciunt alternatiue religiosi in coro, silentium imponendo inter se uicissim, qui modus canendi dicitur secundum Ysiderum psalmodia, ut hic in textu dicitur.
+
+Inde uolens auctor pronosticari quomodo in breui dicta Ecclesia redibit ad eius ueros terminos, ac quomodo dicti prelati dictis bonis temporalibus priuabuntur, fingit ita hic Beatricem consolari dictas uirtutes cum illis uerbis quibus Christus, iuxta passionem eius, discipulos eius confortauit dicens, Iohannis XUI° capitulo, scilicet: Modicum, et iam non uidebitis me; et iterum modicum, et uidebitis me, quod exponens ipse idem Dominus subdit ibidem: Amen dico uobis, quia plorabitis et flebitis uos, mundus autem gaudebit, uos autem contristabimini, sed tristitia uestra uertetur in gaudium.
+
+Inde adhuc sequendo dictam suam pronosticationem, inducit auctor dictam Beatricem cum tranquillo aspectu sibi dicere quomodo Uas, idest dicta Ecclesia, sumpta hic pro prelatura ecclesiastica, fuit et non est, in eo quod ponit eam ita ruptam ab hunc serpentem et scissam, idest a cupiditate diabolica prelatorum circa bona temporalia, ut supra in precedenti proximo capitulo dictum est, et ut ait etiam Yeronimus, in quodam Decreto recitatus, dicens: Ueteres scrutans ystorias inuenire non possum scindisse Ecclesiam, et de domo Domini seduxisse populos, preter omnes eos, qui sacerdotes a Deo positi fuerant, nam et ipso Yeronimus, relicto cardinalatu, ex hoc fugit a prelatura Ecclesie iam tali effecta, ac forte etiam tali timore beatus Marcus sibi pollicem abscidit ne fieret sacerdos: facit ad hoc quod ait Iohannes dicens in XUII° capitulo Apocalipsis: Bestiam quam uidisti fuit et non est. Et ex hoc in quodam Decreto ita scribitur: Ex quo in Ecclesia, sicut in imperio Romano, creuit auaritia, periit lex: de sacerdotibus unus electus est episcopus in remedium scismatis, ne ususquisque, trahens ad se, Ecclesiam Christi rumperet.
+
+Tamen, concludit Beatrix, quod quisque de hoc culpabilis sciat quod uindicta Dei non timet suppas, in hoc tangens auctor de quadam superstitiosa re que fit in non modicis locis, et precipue Florentie, uidelicet ut actinentes et propinqui alicuius occisi custodiant nouem diebus eius sepulcrum ne aliquis suppa comedatur super eo per partem aduersam infra illud tempus, aliter creditur nunquam uindictam de tali homicidio fieri debere, et quod dicta aquila de qua dictum est in precedenti capitulo, idest monarchia mundi, non erit ita semper sine herede, idest sine principe, ymo pronosticando dicit quod quidam dux, quod uocabulum tres lictere important hee, scilicet monosillaba, D, que pro numero quingenteno ponitur, et U, que pro quinque, et X, que pro decem. Et hoc est quod tangit hic auctor sub enigmate (quia enigma dicitur quelibet obscura locutio), qui talis dux interminetur, dicit hic textus, dictam fuiam, idest dicta meretricem, scilicet dictam prelaturam confundat, et dictum gigantem, idest dictum regem Francie, de quo hoc eodem duce sic uenturo dicit etiam iste auctor supra in Inferno in capitulo primo, appellando ipsum ibi ueltrum, unde ea que ibi plenius scripsi uideantur hic; de cuius euentu de proximo adhuc etiam uolens dicere, ait hic auctor quod facte cito erunt ille Naiades, que dicta seu uaticinia Themis exponebat olim Thebanis. Unde in hoc sciendum est quod olim quedam fatidica mulier in Parnaso monte responsa ambigua et carmina obscurissima dabat, nomine Themis, de qua Ouidius in IIII° ait: Memor ille uetuste / sortis erat, Themis hanc dederat Parnasia sortem; cuius dicta et obscura carmina, ut fuerunt ea que dedit Deucalioni et Pirre, eius uxori, ipsa Themis ipsis solis duobus hominibus post diluuium superstitibus, dicendo Ossaque post tergum magne iactare parentis, ut ait idem Ouidius in I°, intelligendo dicta ossa pro lapidibus et dictam parentem pro terra, cuius interpres longo tempore fuit quedam alia uaticinatrix mulier, nomine Sphinges, quam demum ita reprobauerunt in sua tali interpretatione quedam uirgines morantes in siluis quibusdam iuxta Thebas, dicte Naiades nimphe, quod thebani dictam Sphingem precipitio occiderunt, de quo irata dicta Themis quandam beluam misit contra ipsos Thebanos diu uastantem eis omnia eorum blada et pecora comedentem, de qua Ouidius idem scribendo sic ait in UII°: Carmina Naiades non intellecta priorum / soluunt ingeniis, et precipitata iacebat / immemor ambiguum uates obscura suorum, / scilicet alma Themis, nec talia linquit inulta / protinus Aoniis, immissa est bellua Thebis / cessit, et exitio multis pecorique suoque / rurigene pauere feram etc.
+
+Post hec auctor, uolens adhuc instare circa tractatum huius supradicte arboris scientie boni et mali, ut ostendat quod nedum ad licteram intelligenda est, sed etiam ad moralitatem et allegoriam, inducit Beatricem hic ad dicendum, scilicet quomodo est altissima, ut dicit etiam in precedenti capitulo, de qua eius proceritate et excelsitudine ita scribitur Ezechielis XXXI° capitulo: Eleuata est altitudo eius super omnia ligna regionis; cedri non fuerunt altiores illo in Paradiso Dei, nec abietes adequauerunt summitati eius. Omne lignum paradisi Dei non est assimilatum illi et pulcritudini eius, et emulata sunt eum omnia ligna uoluptatis que erant in Paradiso eius. Item dicit eam ita in summitate transuolutam et obliquatam, ut dicit textus hic: circa quod premictendum est quod hec arbor corporalis fuit ut lictera prima facie sonat, ut scribit Thomas in eius prima parte quam dicit Magister in II° Sententiarum, Non habuisse hoc nomen scientie boni et mali a natura, sed ab occasione rei postea secute. Arbor illa, subdendo inquit, non erat mala, sed scientie boni et mali ideo dicta est, quia post prohibitionem erat in illa transgressio futura, qua homo experiendo disceret quid esset inter obedientie bonum et inobedientie malum. Non ergo a fructu eius positum est tale nomen, sed a re transgressionem secutam. A ligno enim homo prohibitus est quod malum non erat, sed ut ipsa precepti conseruatio bonum illi esset et transgressio malum. et subdit ibidem: Sicut primus homo, a re bona prohibitus, penam incurrit, ut non ex re mala, sed ex inobedientia pena esset monstraretur, sic ex obedientia palma, ad quod Augustinus super Genesi ait: Oportebat enim ut homo sub Deo positus ab aliquo prohiberetur, ut uirtus merendi ei esset obedientia. Nam, ut aliquis intendit facere uoluntatem propriam non uidetur mereri, nisi apud semet ipsum - quod uoluit etiam auctor iste tangere infra in Paradiso in capitulo UII°, ibi dum dicit: Per non sofrir a la uirtù che uole / fren a suo prode, quel huom che non nacque, / dampnando sé, dampnò tutta sua prole, intelligendo talem uirtutem predictam obedientiam - modo auctor uolens ostendere hic, scilicet quod, licet non theologus, possit apprehendere hanc talem arborem in dicto sensu licterali, non tamen in sensu morali et spirituali, de facili inducit Beatricem adhuc ad dicendum quod, si ipse auctor studuisset ita in theologicis sicut in figmentis poetarum (puta de Pirramo et Tisbe et de moro gelse, de quo alibi scripsi supra in capitulo XXUII°), eius cogitamina non fuissent aqua Else, fluminis in comitatu florentino currentis, que talis est nature quod si in ea ponatur lignum lapis per cursum temporis efficitur, ut contingit de quadam alia aqua et fluuio currente iuxta Poloniam, ut scribit Frater Albertus, et in lacu illo insule Yberne ubi si figitur lignum fit ferrum quatenus latet sub terra, quatenus est sub aqua fit lapis, secundum Ysiderum; et cognouisset per excelsitudinem et obliquitatem dicte arboris ut per duas circumstantias solum iustitiam Dei in interdicto facto primis parentibus nostris, illo uidelicet de ligno scientie boni et mali ne comederitis etc., ac etiam dictam arborem moraliter cognouisset primum quidem per theologica scripta et documenta precipue Ugonis de Sancto Uictore, ita ad hoc scribentis: Deus in primo homine duos appetitus posuit, scilicet appetitum iusti et appetitum comodi: apetitum iusti secundum uoluntatem, ut in eo homo promereri posset siue bene retinendo cum posset deserere, siue male deserendo cum posset retinere, appetitum uero comodi secundum necessitatem: non enim non potest homo non appetere comodum suum, et ideo istum cum necessitate posuit Deus in homine ut in eo remuneraretur, unde hec erit maxima impiorum pena in Inferno quia semper appetent comodum et nunquam adsequi poterunt. In quo appetitu comodi mensuram posuit Deus ut que appetenda essent et quando et quomodo homo appeteret, sed quia primus homo comodum appetiit ultra mensura, scilicet esse sicut Deus, iusti appetitum deseruit, et in hoc peccauit, quia iustitiam deseruit, non quia comodum appetit, sed quia appetiuit comodum ultra mensura, cum iustitia sit mensura in appetitu comodi, et sic fuit peccatum primi hominis desertio iustitie quam Apostolus uocat inobedientiam. Ad hoc Augustinus in suo libro De Ciuitate Dei ait: Maiore iniustitia uiolatum est, quanto faciliore potuit obseruantia custodiri. Nam nondum uoluntati cupiditas resistebat, quod de pena trasgressionis postea secutum est. Item etiam et secundario cognouisset ipse auctor moraliter hanc arborem per dicta theologica documenta alia; nam legendo quod scribit Thomas in prima parte sub morali sensu, accepisset eam pro nostra arbitrii libera uoluntate ut ipse accipit et Augustinus etiam accipere uidetur dicendo in suo Speculo: Liberum arbitrium uitiatum est per offensionem preuaricationis Ade, et ideo infirmatum ut nequiret reparari nisi per Gratiam Christi, et in alio suo libro, dicto Hencheridon, inquit: Etiam homo male utens libero arbitrio et se perdidit et ipsum; et ueniendo ad dictas circumstantias, quia dictum liberum arbitrium maius donum, et per consequens altius fuit quod dedit Deus rationabili creature, ut dicit iste auctor infra in Paradiso in capitulo U°, congruit merito altitudini dicte arboris ad dictam moralitatem respiciendo. Ulterius circa propositum procedendo scribit etiam dictus Ugo de Sancto Uictore sic: Liberum arbitrium est habilitas rationalis uoluntatis, quia bonum eligitur gratia cooperante, uel malum ea deserente: consistit enim in uoluntate et ratione; nam quantum ad uoluntatem dicitur liberum, arbitrium quantum ad rationem, sic ergo in maleficiendo non proprie dicitur arbitrium, quia ratio discordat a uoluntate, in bono concordat. Unde Augustinus in dicto libro suo Henchiridion ait: Uera libertas est recte propter faciendi letitiam, et in libro De Gratia et Libero Arbitrio ait: Semper in nobis uoluntas est libera, sed non semper bona: aut enim a iustitia libera est quando seruit peccato, et tunc est mala; aut a peccato libera est, quando seruit iustitie, et tunc bona. Et hec ultra obliquitati dicte arboris in summitate etiam merito moraliter congruunt, licet quidam alii moraliter hanc dictam arborem pro uirtute obedientie tollant prefiguratam, que tante excelsitudinis est ut etiam sacrifitia excedat, unde scribitur in Sacra Pagina: Melius est obedire quam sacrificare, et sic congruit dicte altitudini dicte arboris, qua uirtute uiolata a primo homine per transgressionem diuini precepti, unde Apostolus: Per unius inobedientiam multi peccatores constituti sunt; Christus, qui pro nobis factus est obediens usque ad mortem, ut ait idem Apostolus, sua morte illam reparauit et Ecclesiam suam, idest prelaturam colligauit ad illam, ut dicit iste auctor in precedenti proximo capitulo, cum actibus et preceptis per eum factis ipsi prelatis et clericis de non habendo et cupiendo temporalia sed spiritualia in persona sui et suorum discipulorum actibus: dico in persona sui hoc mandauit cum intrauit templum et eiecit omnes uendentes et ementes de ipso templo et mensas nummulariorum dicens: Scriptum est: domus mea, domus orationis uocabitur, uos autem fecistis eam speluncam latronum, ut habetur Mathei XXI° capitulo, cum dicitur in Decretis: Omnis Christi actio nobis est instructio preceptis in persona discipulorum, dum dixit eis Matei, X° capitulo: Gratis accepistis, gratis date: nolite possidere aurum neque argentum nec pecuniam in zonis uestris, non peram in uia nec duas tunicas et nec duo calciamenta etc., sed quomodo hoc seruet clerus homine per se patet. Et patet etiam in prophetia Ezechielis, capitulo UII°, contra presentem statum prelatorum, ubi ad licteram prenuntiatur quasi quicquid auctor predicit hic cito euenire, inter alia predicendo ibi sic Deus: Argentum eorum foras eiciam et aurum eorum in sterquilinum erit; animam suam non saturabunt, et uenter eorum non implebitur, quia scandalum iniquitatis eorum factum est et ornamenta monilium suorum in superbiam posuerunt, et lex peribit a sacerdote, et rex lugebit etc. Et in prophetia etiam Psalmiste dicentis ad hoc: A fructu frumenti uini et olei sui multiplicati. Et ecce secundum hunc sensum obliquitas dicte arboris, ad quod facit quod subdit Yeronimus in preallegato Decreto superius, dicens contra sacerdotes: Isti ergo uertuntur in laqueum tortuosum, in omnibus locis ponentes scandalum. Et ecce etiam bina derobatio dicte mistice prelature de qua hic in textu dicitur: prima scilicet per esum sui pomi facta per primos parentes, - propter quem in pena et desiderio fuit, ut dicit hic in textu, per quinque milia annos et plus, nam dicit Orosius: Quinque milia centum et nonaginta annos cucurrisse a dicto esu usque ad mortem Christi pati uolentis pro dicto morsu, ut dicit hic auctor, - secunda per dissolutionem prelatorum modernorum facta de Ecclesia Christi per ipsum ligata ad dictam plantam, idest ad dictam uirtutem obedientie; uel tertio modo potest hec arbor moralizari ut per institutionem legis diuine siue iuris naturalis et Euangeli ponatur. Nam, ut exorditur Gratianus in principio Decreti ex uerbis Ysideri: Ius nature in lege et in Euangelio continetur, et se habent ut adimplens et impletum, cum dicat Dominus: Non ueni tollere legem sed adimplere, et subdit Gratianus inferius: Non tamen quecunque in lege et in Euangelio inueniuntur, naturali Iuri coherere probantur: sunt enim in Lege quedam moralia ut *Non occides*, *Non mecaberis*, quedam mistica, puta sacramentorum precepta, ut de agno etc. Moralia mandata ad naturale Ius pertinent, et ideo mutabilitatem non recipiunt. Mistica uero recipiunt quantum ad superficiem, non quantum ad moralem sensus, ubi Glosa ita ait: Que continentur in lege alia sunt moralia, alia mistica: moralia intelligenda sunt ut littera sonat ut *Diliges Deum*, *Non occides* etc. Mistica sunt figuralia que alia significant quam lictera sonet: horum alia sunt sacramentaria, de quibus ratio reddi potest ut in preceptis de circumcisione et obseruatione sabbati, alia cerimonalia, de quibus ratio reddi non potest quamuis ad licteram sint mandata ut non arabis in boue et asino. Lex ergo quantum ad moralia non recipit mutationem, et ecce in proposito modo altitudo dicte arboris; sed quantum ad sacramentaria mutatur quantum ad superficiem lictere, mistico intellectu in suo inmutabili statu manente, et ecce obliquitaas dicte plante moraliter. Ad hoc etiam facit quod ait Yeronimus super Epistulam ad Galatas dicens: Non putemus in uerbis scripturarum esse Euangelium, sed in sensu; non in superficie, sed in medulla, non in sermonum foliis, sed in radice rationis. Iterum inducit auctor Beatricem sibi dicere ut rudi quomodo postquam non potest capere medulliter iustitiam Dei in interdicto prelibato et dictam arborem ita moraliter, iuxta illud Apostoli: O quam incomprehensibilia sunt iuditia Dei et inuestigabiles uie eius, et sic per consequens referre nequeat talia in scriptis ut picta illa intra se retineat per id quod reducitur bordonum per peregrinos reddeuntes de partibus ultramarinis cinctum palma, in quo nichil aliud tangere uult nisi quod, sicut talis peregrinus non potest tantam arborem palme in signum sue terminate peregrinationis localis secum deferre de Oriente, sed tantum eius folia annexa eius bordono, ita ipse auctor, non ualens dictam arborem scientie boni et mali totam secum ducere cum radice, trunco et summitate sua ita reuoluta, hoc est non ualens cum integumentis eius illam totam referre, ferat saltem eius ymaginem picta intra se, et sic per eius folia, idest per eius superficiales sensus ad corticem, non ad medullam illam referat.
+
+Inde textualiter auctor fingit Beatricem dicere quomodo doctrina et scole sacre theologie superant omnes alias. Item quomodo meridianus circulus secundum aspectus nostros inferiores diuersificatur, unde Macrobius in hoc sic ait: Orizon et meridianus circulus non ascribitur in spera, quia certum locum habere non potest uterque ipsorum, sed pro diuersitate circumspicientium habitantiumue uariatur: nam globositas terre habitationes hominum equales sibi esse non patitur, et ideo unus meridianus omnibus esse non potest, sed singulis singulus. Item dicit se inde uidisse Eufratem et Tigrim flumina oriri ex unico fonte, que ad licteram dicit Sallustius ita oriri in Armenia et ambire Mesopotamiam; Honorius uero Solitarius dicit quod oriuntur in monte Partoatra, et contra meridiem in Mediterraneum mare uadunt, de quibus Boethius in U° etiam ait: Tigris et Eufrates uno se fonte resoluunt, / et mox adiunctis dissociantur aquis. Et Lucanus in III°: Quaque caput rapido tollit cum Tigride magnus / Eufrates, quos non diuersis fontibus edit / Persis, et incertum est tellus si misceat amnes, / quo potius sit nomen aquis etc. Inde ultimo auctor, ut ostendat quomodo homo qui uult in uirtute esse perfectus in hoc mundo non solum per uitam actiuam debet ad Letheum flumen duci, ut per obliuionem careat quaque in sua mente reprehensione hactenus aliquorum suorum defectuum, ut superius iam in sua finxit persona, sed etiam debet trahi ad flumen Eunoe fontis Parnasi, inducens memoriam homini bonarum omnium eius actionum preteritarum, fingit nunc hic sic se duci per dictam Mateldam ad illud, ut dicit textus, tanquam in totum perfectum ut ille homo est qui, ut scribitur in Decretis, In totum pumpis mundanis renuntiauit, adeo quod non restat nisi ad celum euolare; de quo Luce XUIII° dicitur: Si uis perfectus esse uade et uende omnia que habes et da pauperibus, et hoc spiritualiter loquendo moraliter uero potest intelligi de illo loqui qui quasi sine ullo uitio uirtutibus seruit, ut Beatrix in hoc mundo, de qua tali horatione Oratius in Sermonibus ait: Nam uitiis nemo sine nascitur, optimus ille est, / qui minimis urgetur etc. Et alibi: Sed quod magis ad nos / pertinet et nescire malum est agitamus: utrumne / diuitiis homines an sint uirtute beati. Et Macrobius: Est enim politici uirtuosi hominis prudentia ad rationis normam uniuersa dirigere, ac nichil preter rectum uelle uel facere, et de quo etiam Phylosophus in primo Ethycorum inquit: Unumquodque autem bene secundum propriam uirtutem perficitur si hoc humanum bonum sit anime operatio secundum uirtutem. Si autem plures uirtutes secundum perfectissimum et optimum, amplius autem in uita perfecta una eam irundo uer non facit, nec una dies ita nec beatum una dies nec paucum tempus. Pro quorum talium in hoc mundo sic uirtutibus beatorum uita et statu nunc auctor ponit hic hunc fontem Eunoe allegorice et pro recta ratione et consumata, que felicitatem hominis implet secundum Seneca,. ad quam allegoriam etiam facit quod ait Augustinus super Epistulam ad Corinthios IIa, XII° capitulo, dicens: In regione illa intelligibilium beata uita in fonte suo bibitur, quod aliquid aspergitur huic humane uite, ut intentionibus huius seculi temperanter, fortiter, iuste prudenterque uiuatur. Ad id uero quod tangit secundario quod reddit memoriam bonorum iam peractorum dictus, talis fons allegorice respicit perfectionem gaudii talium perfectorum et iocunditatem eorum boni operis, ad quod ait Psalmista: In custodiendis illis retribuitio multa, ubi Glosa sic ait: Non tantum pro eis in futuro reddetur primum, sed etiam hic in eorum custodia est magnum gaudium, cuius gaudii ratio est et quia opus uirtutis est in medietate et natura in mediis delectatur et in extremis tristatur ut uisus quod delectatur in uiridi colore quod medius est inter album et nigrum, et sic anima gaudet quando bonum opus facit tanquam de fructu sibi competenti, et tristatur de malo opere tanquam de fructu inconuenienti, sicut mulier gaudet naturaliter cum filium peperit non buffonem. Hinc est quod auctor hic in fine subdit quomodo sic perfectus in actiua uita dispositus est amodo ire ad astra, idest ad contemplatiue uite beatitudinem capescendam, de qua admodo ut de Paradiso celesti tractabit.
+
+Super hac rubrica huius sequentis tertii libri Comedie huius auctoris, in qua premictit se dicturum de Paradiso, queramus, antequam ueniamus ad textum, de quo Paradiso sentiat, et dico quod de duplici seu mistico Paradiso. Nam, interdum scribendo sentiet de uero et essentiali Paradiso celesti dum scribet de numero et ordine celorum et planetarum et fixarum stellarum et de beatitudine angelorum et sanctarum animarum, interdum de anagogico seu spirituali Paradiso sentiet dum scribet et finget se mortalem ita eleuari in celum corporaliter, ut statim in sequenti I° capitulo dicet. Nam tunc in sua persona referret se ad statum illorum qui in hoc mundo ad uisionem quasi et degustationem celestium rerum et diuinarum ascendunt uirtute uite contemplatiue, ut olim gentiles summi speculatiue phylosophi faciebant phylosophando, Ouidio testante in XU° de Pictagora, dicendo de ipso taliter contemplante sic: Sponte erat, isque licet celi regione remotus / uisibus humanis, occulis ea pectorem hausit, et in primo De Fastis inquit, etiam ad hoc dicens: Felices anime, quibus hec cognoscere primum / inque domos superas scandere cura fuit, et inde contemplatiue sancti uiri nostri theologizando. Nam ait Ysiderus in libro Differentiarum: Inter actiuam uitam, de cuius statu ut de paradiso terrestri auctor iste superius proxime dixit, et contemplatiuam, de cuius statu ammodo ut de Paradiso celesti dicturus est, fit hec differentia: quia actiua in operibus iustitie et proximi utilitate uersatur, contemplatiua, uacans ab omni negotio in sola Dei dilectione defigitur; et in libro De Summo Bono sic etiam inquit: Actiua uita mundanis rebus bene utitur, contemplatiua uero, mundo renuntians, soli Deo uiuere delectatur. Qui uiri actiui tales rari sunt, sed rariores taliter contemplatiui; nam dicit Glosa Genesis capitulo U°, super eo quod ibi dicitur In cubito consumabis summitatem arce, que prefiguratur Ecclesiam nostram, et trecentorum cubitorum erit longitudo eius, et quinquaginta latitudo; Uidemus multos in Ecclesia superbire et lasciuire et terrenis rebus inhiare, irasci et proximum ledere. Sed quia Ecclesia tollerat eos ut conuertantur quasi in latitudine arce ut bestie fuisse dicuntur. Uidemus alios aliena non rapere, iniuriam equo animo portare, rebus propriis contentos esse humiliter et graciosos proximo uiuere ut actiuos. Sed quia iam pauci sunt, angustatur arca. Alios etiam uidemus possessa relinquere, nullum terrenis bonis studium dare, inimicos diligere et omnes motus ratione premere et per celeste desiderium contemplationis penna subleuari, sed quia ualde rari sunt iam archa iuxta cubitum summitur. De quibus etiam iste auctor loquitur infra in capitulo II° dum dicit: Uoi altri pochi che drizaste il collo / per tempo al pan degli angeli etc. Et ex hoc Richardus de Sancto Uictore in suo libro De Contemplatione, eam diffiniendo, dicit: Contemplatio est libera mentis perspicacia in sapientie spectacula cum ammiratione suspensa, uel contemplatio est perspicax et liberi animi contuitus in res perspiciendas usquequaque diffusus. Cuius species sunt sex: ymaginatio simplex, ymaginatio secundum rationem, ratio secundum ymaginationem, ratio secundum rationem, ymaginatio supra rationem sed non preter rationem, et ymaginatio supra rationem et preter rationem, et subdit hiis sex: Alis contemplationis a terrenis suspendimur et ad celestia leuamur citra; perfectum te esse non dubites, si aliquibus illarum cares adhuc fit etiam contemplatio ante et retro ut ibant illa animalia, et reuertebantur ut fulgur corruscans, de quibus Ezechielis capitulo I° dicitur, et de quibus, ut de uiris premissis contemplatiuis, ait Psalmista dicens: Ascedunt usque ad celos et descendunt usque ad abissum; ad que premissa facit quod ait Glosa super Exodo, XXXIII° capitulo, dicens: In hac carne uiuentibus, inextimabili uirtute crescentibus, contemplationis acumine potest ecterna Dei claritas uideri. Hiis ita premissis, ueniamus ad diuisionem huius tertii libri qui diuidi potest in quinque principales partes: in prima quarum facit suum prohemium et exordium auctor ad totum tractatum dicti Paradisi, et hec durat a principio huius libri usque ad illa uerba posita infra in capitulo II°: La concreata e perpetua sete; ibi secunda in qua incipit tractare, et tractat de septem speris septem planetarum, scilicet Lune, Mercurii, Ueneris, Solis, Martis, Iouis, Saturni, et de beatis spiritibus sub eorum impressionibus et ascendente, et hec durat usque ad XX° capitulum; ibi incipit tertia in qua tractat de octaua spera et de beatificatis spiritibus sub eius celo et constellationibus eodem modo, et hec durat usque ad XXUII° capitulum; ibi quarta in qua de nono celo et Cristallino tractat, et hec usque ad XXX° capitulum; ibi quinta et ultima in qua de celo Impirio dicit, et hec usque in finem libri huius tertii prelibat.
+
+{La gloria di colui che tutto moue.} Auctor in hoc I° capitulo duo principaliter agit: primo namque, inuocatione more poetico interposita, facit suum prohemium usque ibi: {Surge a mortali per diuerse foci}; ibi incohat exordium suum ad tractatum Paradisi uniuersale usque dum in sequenti proximo capitulo dicit: La concreata e perpetua sete.
+
+Prohemizat sic enim auctor hic dicens: gloria illius qui cuncta mouet etc., scilicet Dei, idest glorificanda uirtus et bonitas diuina ab effectibus omnium rerum, per uniuersum mundum magis in una parte quam in alia penetrat et resplendet: nam plus in celis quam in terra. Ideo magis glorificatur Deus in eis, Psalmista dicente: Celi enarrant gloriam Dei etc., et alibi: Excelsus super omnes gentes Dominus et super celos gloria eius, ex quibus celis celum Impirreum, ubi Paradisus est, quasi parans uisum beatorum ad uidendum deitatem, adhuc magis de luce dicte talis glorie Dei capit, ut dicit hic auctor; usque ad quod lucidius celum dicit inde se eleuatum fuisse mente, subaudi per gratiam et uirtutem contemplatiuam, ut modo superius premisi et scripsi super rubrica huius libri. Et ibi se dicit uidisse que nemo inde descendens, per gradus contemplationis subaudi, referre potest in hoc mundo; in quo auctor alludere uult uerbis Apostoli inde reuertentis iam et dicentis, II° Ad Corinthios, capitulo XII°, quod uidit, scilicet ea Que non licet homini loqui; ac uerbis Crisostomi ita scribentis super Epistula eiusdem Apostoli Ad Hebreos: Ita multa de Deo intelligimus que loqui non ualemus et multa loquimur que intelligere non ualemus; ad quod facit etiam quod ait Boetius in IIII° dicens: Neque fas est homini cunctas diuini operis machinas uel ingenio comprehendere uel explicare sermone. Ratione, dicit hic auctor, quod intellectus, uicinando se Deo contemplatiue, ita profundatur quod eum memoria sequi non potest, ut spiritualem cognitionem, cum ipsa memoria, tamquam organum, fundata sit in cerebro ut organo corporali, ut plene de hoc ait Thomas in suo Contra Gentiles, LXXIIII° capitulo. Inde inuocat auctor ad hoc ultimum eius presens opus exequendum Appollinem ut faciat eum uas tale, idest tante capacitatis, ut requirit ad dandum eius dilectam laurum in coronam poesie. Scribit enim Ouidius in I°, sub fabulositate mistica quadam, quod Appollo, idest sol, uehementer iam exarsit in amorem cuiusdam nimphe nomine Daphnis, filie Penei fluminis, in tantum seruantis uirginitatem et colentis quod numquam assentire uoluit ei uel alicui alteri se; ymo ultimo fugiendo supradictum Appollinem, conuersa est in arborem lauream, ex quo ipse Appollo, non oblitus eius amore, contulit ei perpetuam uiriditatem et ut inde duces triumphantes et poete in eorum approbato examine coronarentur. Unde idem Ouidius, loquens in persona dicti Appollinis congratulantis dicte Daphni ut arbori inquit: Tu ducibus letis adheris, cum leta triumphos / uox canet etc., subdens: Tu quoque perpetuos semper geris frondis honores, et Statius in I°: Graiaque, cui gemine florent uatumque ducumque / certatim laurus etc., allegando auctor pro causa dicte eius talis inuocationis, scilicet quod hucusque sibi suffecit unum iugum de duobus montis Parnasi, sed modo in presenti tractatu Paradisi celestis eget altero cum illo simul. Est enim iste mons Parnasi in Asia altissimus et fertilis aquis, de quo Phylosophus testualiter sic ait in I° eius Methaure: In Asia quidem plurimi a Parnaso monte uidentur fluentes maximi fluuii. Hic mons maximus dicitur esse omnium qui ad orientem yemalem sunt, qui bicollis est, ideo Persius uocat ipsum bicipitem, idest cum duobus capitibus, unde et Lucanus: Experio tantum quantum summotus Eoo, / cardine Parnasis gemino petit ethera colle; de quo etiam Ysiderus, scribens in suis Ethymologiis, dicit quod iste mons Parnasi est in Thessaliam, iuxta Beotiam, partitus in duo iuga quorum unum uocatur Citeron, alterum Elicon a duobus fratribus olim sic nominatis, super uno quorum scribitur fuisse ciuitas dicta Cirra olim, scilicet super dicto Elicon in cuius templo Appollo predictus sua oracula et responsa dabat, super Citero ciuitas uocata Nisa dicitur tunc etiam fuisse ubi Baccus sua talia oracula etiam proferebat, de quibus antiqui poete multa sub mistico et allegorico sensu olim cecinerunt. Modo ut clarius in hoc passu intelligatur premicto hoc quod Phylosophus in UI° Ethycorum sic scribendo ait: Sunt utique, quibus uerum dicit anima affirmando uel negando, quinque secundum uerum, scilicet ars, sapientia, scientia prudentia et intellectus: que ars dicitur habitus cum ratione uera factiuus circa generationem et artificiari et speculari qualiter fiat aliquid contingentium et esse et non esse: sapientia est non solum scire que ex principiis sunt, sed etiam circa principia uerum dicere. Quare utique erit, dicit ibi Phylosophus, sapientia, scientia et intellectus, et tunc dicitur sofia ipsa sapientia, siue sapida scientia, de qua in Ecclesiastico, UI° capitulo, dicitur: Sapientia doctrine secundum nomen eius, cuius cognitio quasi ut gustus dicitur, sicut uisus dicitur cognitio intellectus; ad hoc ait Psalmista: Gustate et uidete, quoniam suauis est Dominus; quam sapientiam, dicit Magister in III° Sententiarum: ad solius ecterne ueritatis contemplationem et delectationem spectare. Scientia est de uniuersalibus extimatio et ex necessitate entibus cum non sit de particularibus, ut idem Phylosophus ideo ait in sua Posteriora; item est Ad rectam administrationem rerum temporalium et ad bonam inter malos conuersationem secundum Magistrum in III° Sententiarum libro predicto. Prudentia non ut una de mortalibus uirtutibus, sed ut scientia per se quedam particularis est, ut dicit Tullius, De Officiis, scilicet bonarum rerum et malarum ac etiam appetendarum et fugiendarum rerum particularium et uniuersalium. Unde Augustinus dicit in libro De Spiritu et Anima quod Prudentia est scire quid anima habeat facere. Intellectus dicitur interna lectio et dicitur lumen quo inuisibilia cognoscuntur, unde idem Bernardus in libro De Consideratione dicit quod Intellectus est rei cuiuscumque uisibilis certa est et manifesta notitia; et dicitur secundum Ysiderum Intellectus illa pars anime que superiora respicit, ratio autem que inferiora. Ad propositum igitur dicti prisci uates dictum montem in suo esse toto allegorice pro dicta prundentia ut scientia finxerunt, et dictum eius collem dexterum Eliconis pro dicta sapientia et alterum Citeron pro dicta scientia et dictum Appollinem pro dicto intellectu et dictum Baccum pro dicta arte. Quos uates uolens modo auctor hic imitari circa dictum misticum sensum, dicit quod satis fuit sibi hucusque dictus collis Citeron, idest dicta scientia et ars, poetice tractando de mistico Inferno et Purgatorio ut de rebus mundanis inferioribus ut fecit, at nunc, cum tractare debeat de rebus superioribus celestialibus non sufficiunt hec sibi tantum, sed opus est ut habeat etiam amminiculum dicti collis Eliconis, idest dicte sapientie et intellectus, cum dicat Ysiderus in libro Differentiarum: Sapientia tantummodo ecterna contemplatur, et per ea non solum capimus superiora sed etiam incognitis delectamur et intellectu ecterna spiritualia uniuersaliter, addendo inde auctor huic sue inuocationi quod ipse Appollo ita acute intret eius pectus ut acute sonauit dum uicit, et uictum scoriauit olim Martiam, satirum poetam de Frigia, de quo Ouidius in UI° scribit, cuius integumentum est quod Appollo, idest intellectualis et speculatiua scientia, habet nos a ruditate et grossitia exuere et uestire subtilitatem, interponendo inde auctor quod diuina gratia tantum sibi prestet dictum Appollinem, quod umbram, idest formam ymaginatam Paradisi in eius capite, idest in eius fantasia, possit, poetice cantando, manifestare. Quo quidem obtento, dicit loquendo auctor adhuc dicto Appollini quomodo coronabit se de dicta lauro eius dilecta arbore, et, ut hiis annuat ipse Appollo adhuc auctor sic infert continuato sermone, si raro hodie in hac etate de foliis dicti lauri colligitur causa coronandi aliquem triumphantem in militari arte et probitate uel aliquem poetam in signum perpetue laudis glorie fame et scientie, - ad quam impressio et infusio solis habet hominem inclinare - totum redundat in culpam et dedecus uoluntatum hominum modernorum; nam parturire debetur, subdit auctor, super te Appolline delfica deitate, - hoc dicens quia olim ipse Appollo in Grecia in terra dicta Delphos precipue colebatur - letitiam super letam tuam essentiam, considerato tuo effectu letificante in tali coronatione populos et urbes, ut dixi supra per Ouidium. Unde et Iuuenalis de tali coronatione olim Rome Statio poete facta ait: Thebaidos letam cum fecit Statius urbem. Ipsa frons Penea, idest dicte lauri, uocata Penea a Peneo flumine Grecie eius patre secundum figmenta poetica, et forte obtento hoc etiam ultimo dicit ei auctor quod ab eius uoce ut a modica fauilla inflamabitur gens in maiorem flammam ad rogandam Cirram predictam ciuitatem ad respondendum, idest ad dandum precantibus nouiter uertutem tallem tui Appollinis.
+
+Hac sic prima parte presentis capitula expedita, ueniamus ad secundam, in cuius principio auctor facit quoddam suum preambulum ad ea que statim hic infra sequuntur de sole oriente in puncto equinotiali, ita in illo alio Emisperio ubi se tunc fingit fuisse, dicendo scilicet quomodo lucerna mundis, idest Sol, nobis mortalibus surgit, idest oritur per diuersas fauces, idest per diuersa uada et plagas, seu zonas orientales. Nam in alia oritur in solstitio Capricorni yemali, et in alia in solstitio Cancri estiuo, et in alia in medio eorum, scilicet in equinotiali, et idem dici posset de duodecim signis Zodiaci ut de duodecim talibus faucibus. Tamen dicit quod ab illa fauce de predicitis faucibus que quattuor circulos iungit, idest conglutinat (scilicet equinoctialem Zodiacum, Orizontem et Colurum) cum tribus crucibus, cum meliore cursu et stella, idest constellatione uel signo coniunctus, sol oritur et perfectius ceram, idest preiacentem materiam inferiorem imprimit, idest infundit suam uirtutem in eius ascendente tali. Sed, reassumendo quod dixit de dictis quattuor circulis et tribus crucibus, notandum est quod, prout apparere potest in spera materiali et in eius Tractatu, in orbe et spera celi non pauci et diuersi circuli mouentur et intersecantur ad inuicem, ut sunt quinque circuli paralleli, de quibus Macrobius, scribens super Somnio Scipionis, sic ait: Quinque parareli circuli (alii ut breues uocantur), quorum unus septemtrionalis, alter australis: inter hos et medium duo sunt Tropici, duo sunt circuli maiores ultimis, medio minores, quorum medius et maximus est equinoctialis, qui Tropici eum ex utraque parte zone peruste terminum faciunt. Preter hos duo sunt circuli Coluri, quibus nomen dedit imperfecta concursio: ambientes septemtrionalem uerticem, atque inde in diuersa diffusi, et se in summo intersecant, et dictos quinque parallelos in quaternas partes equaliter diuidunt, quorum unus dicitur esse Galassia, que circulus lacteus dicitur; item etiam alius circulus, dictus Zodiacus et Signifer, eo quod duodecim signa differt; item est Orizon qui dicitur designatus terminus celi, qui super terram uidetur quasi quodam circulo; item est meridianus circulus quem sol, cum super hominum uerticem uenit, ipsum diem medium efficiendo designat. Nunc igitur ad propositum: sole oriente et occidente in principio Arietis et Libre, dicti quattuor circuli, scilicet equinoctiales, Orizon, Zodiacus et Colurus tres cruces faciunt; nam in eo puncto dictus circulus Colurus intersecat dictum circulum equinoctialem et Zodiacum, ex quibus tribus circulis restant tres cruces; sed cum idem Colurus distinguens equinoctia cedit et idem cum Orizonte, ut est tamen temporis, tunc ex dictis quattuor circulis non proueniunt nisi tres cruces tantum, eo quod dictus circulus Colurus et dictus circulus Orizontis funguntur tunc uice unius circuli tamen.
+
+Modo post hec auctor, continuando se ad finem precedentis ultimi capituli Purgatorii, ubi finxit se remansisse cum Beatrice ita in uita actiua perfectum quod ad stellas et ad celum, idest ad uitam contemplatiuam, amodo ascendere poterat, fingit nunc, hic procedendo, quod ita stando in dicta summitate et cacumen dicti montis Purgatorii et Paradisi terrestri, orto ibi in alio illo emisperio iam sole in dicto orientali puncto equinoctiali, de quo modo hic supra dictum est, ipsa Beatris se uoluit ad solem, illum intuendo fixe ut aquila in eius radios, ut dicitur hic in textu. Et sequitur comparatiue quod, sicut secundus radius solis, idest illa eius reflexio de qua auctor tangit supra in Purgatorio capitulo XU° dum ibi dicit: {Come quando da lacqua o da lo specchio / salta lo raggio in loposita parte, / salendo su per lo modo parecchio}, quasi uelit redire naturaliter ad suum originem ut peregrinus ad patriam ut hic dicitur, ita a tali actu Beatricis actus secundarius effectus est ipsius auctoris in tali aspectu solis, unde subdit quod ultra solitum modum inspexit ibi tunc in solem ratione assignata hic in textu et quod uirtute talis luminis eleuatus est cum Beatrice de dicto loco Paradisi terrestris ad regiones aeris et ad etherem, ubi se fingit auctor tunc quasi uidisse diurnam lucem sibi duplicari ad occulos, ac si unus alius sol adiunctus fuisset soli illi.
+
+Et ita transhumanasse se dicit, idest terminos humanitatis excessisse, cum ita euolare sit auium non hominum, ut transhumanauit ille Glaucus piscator quem fingit Ouidius in XIII° deum marinum effectum, et sic consortem aliorum deorum maris, scilicet Neptuni, Thetis, Doridis, Nerei, Prothei, Occeani, Tritoni et Palemonis ut dicitur hic, gustando de quadam erba de qua gustando quidam eius pisces capti reuersi sunt in mare; dirigendo inde sermonem ad Deum, ut ad amorem gubernantem celum, auctor dicendo si solum anima tenus, idest si solummodo cum anima quam tu ipse Deus creasti michi absque corpore ita ascendi Tu ipse scis; in quo alludere uult uerbis Pauli dicentis Ad Corinthios, XII° capitulo, de suo ascensu in celos, Si spiritu uel corpore fuit non ipse sed Deus ipse scit, ut scripsi de hoc plene in capitulo II° Inferni supra; tangendo inde auctor subsequenter de sono dulci illo aeris per ipsum audito ibi qui dicitur armonia. Que armonia dicit Seruius quod in nouem circulis aeris fit, preterquam in inferiori, et quod reperta primo est ab Orpheo. Phylosophus uero dicit in libro De Proprietatibus Elementorum quod dicta armonia fit in supremo aere ex ordinato motu spere et contrario motu planetarum, et idem sentit Macrobius dicendo, scribens super Somnio Scipionis, musicos sonos collectos esse de sperarum celestium concursione et procedere cum sono ex motu fieri necesse est. Modo ueniamus ad allegoriam inclusam hic in presenti premisso textu, quam quidem puto esse hanc, uidelicet ut auctor, in sua persona tractus ita per Uirgilium, idest per iuditium rationis, per Infernum et Purgatorium, idest per cognitionem rerum mundanarum, et ductus ad Paradisum terrestrem, idest ad perfectum statum et uirtuosum huius mundi, et ibi a Matelda, idest a uita actiua, felicitatus sic ut ad superiora ascendere possit, idest ut ad uitam contemplatiuam ut ad celum ascendere ualeat, ut hucusque superius finxit, uelit nunc ostendere quomodo homo in hoc mundo taliter habituatus, de actiua ad contemplatiuam beatitudinem et felicitatem altiorem humanam transcendat et transcendere debeat ut ad celum, ponitur quod hoc fiat concurrente gratia Dei cum speculatiua intelligentia theologice scientie et sapientie in nobis, ponendo hic allegorice pro dicta gratia dictum solem eleuantem eum ad celum mediante uisu Beatricis, pro quo ponit dictam speculatiuam excelsam et celestem partem ipsius theologie, quod notat hic auctor dum dicit Beatricem inspexisse in dictum talem solem fixam ut aquilam. Nam super illo uerbo Iob XXXUIIII°: Nunquid ad preceptum tuum leuabitur aquila; ait Glosa hoc loco: Nomen aquile subtilis sanctorum intelligentia et sublimis eorum contemplatio figuratur; ad quod etiam facit quod dicitur Ysaie LUIII° capitulo, idest: Sustollam te super altitudinem nubium et cibabo te hereditate Iacob. Item ad dictum misticum solem, hic pro gratia illuminante nos, figuratum facit quod ait Thomas in summa De Uitiis et Uirtutibus tangendo de uirtute predicte contemplationis dicens: Aues cum uolare uolunt alas suas expandunt. Sic debemus et nos cordis nostri alas per desiderium extendere et diuine reuelationis horam semper expectare, ut quacumque hora diuine spirationis aura mentis nostre nubila deterserit, uerique solis radios asperserit, excussis tandem contemplationis sue alis, mens nostra se ad alta eleuet et aduolet et fixis obtutibus in illud ecternitatis lumen quod desuper radiat omnia mundane uolubilitatis nubila transcendat, et in prima parte eius Summe ad idem inquit: Duplex est scientiarum genus; nam quoddam procedit ex lumine scientie inferioris et ex principiis notis, quoddam ex lumine scientie superioris que procedit ex lumine ueritatis Dei. Et in libro De Proprietatibus Rerum dicitur: Non est nobis aliter lucere diuinum radium nisi uarietate sacrorum uoluminum analogice circumuolantum. Ideo theologia prouuide sacris et poeticis informationibus usa est ut ex rerum uisibilium similitudinibus allegorice locutiones et mistici intellectus transumptiones formantur, ut sic carnalibus et uisibilibus spiritualia et inuisibilia coaptantur. Item etiam iste idem auctor in fine libri eius Monarchie, dicto de beatitudine huius uite actiue consistente in uirtute: Et sic per terrestrem Paradisum figuratur, ad quam uenitur per phylosophorum documenta secundum uirtutes morales operando, dicendo de beatitudine contemplatiue uite, dicit quomodo ad eam ascendere non possumus, nisi lumine diuino adiuti, non nostra propria uirtute, que per Paradisum celestem figuratur, ad quam ascenditur per documenta spiritualia, que humanam rationem transcendunt, dummodo illa homo sequatur secundum uirtutes teologicas operando, unde Augustinus: Bonum Dei cognoscitur per theologiam que perficit intellectum; per que duo breuiter in nobis concurrentia possumus uere dici trashumanari, idest de hominibus quasi dii fieri, cum amici Dei et adherentes ei possint dici quasi dii, unde Augustinus super Epistula ad Corinthios, UI°, dicente ibi Apostolo: Qui adheret Deo unus spiritus est, ait: Talis est quisque qualis est eius dilectio si terram dilligis terra eris, si Deum diligis, quid dicam? Deus eris. Nec Deum audeo hoc dicere ex me, scilicet Psalmistam audiamus dicentem: Ego dixi: dii estis et filii excelsi omnes. Facit etiam ad contractum talis amicitie illud Sapientie UII° capitulo: Sapientia infinitus thesaurus est hominibus, quo qui usi sunt participes facti sunt amicitie Dei, et eodem libro: Neminem diligit Deus, nisi eum qui cum sapientia inhabitat; de quibus talibus sensit Uirgilius, deificatus fictione poetica, dicens: Pauci, quos equus amauit / Iupiter aut ardens erexit ad etera uirtus. Et hoc accidere fingit Ouidius ita supradictum Glaucum deificatum per escam supradicte erbe, accipiendo mistice talem erbam pro gratia suorum deorum per illum acquisita sua uirtute et sapientia; ad quorum conclusionem ueniat quod ait ipse Thomas in dicta summa De Uirtutibus dicens: Humanus animus ascendit quando supra semetipsum mortis alienationem transit, quando se in ymo deserens et usque ad celum pertransiens solis diuinis se totum per contemplationem emergit: huius rei formam in animalibus possimus percipere solent; namque in suis ludibus saltus quosdam dare ut pisces dum in aquis ludunt super aquas exiliunt, quod facit ad dictos pisces Glauci integumentaliter. Et subdit Thomas ibi: Solet dulcis armonia cor talium exilarare et ei gaudia sua ad memoriam reuocare; quid aliud de Eliseo, prophetico uiro psalienti pro prophetico spiritu habendo, ut legitur IIII° Regum III° capitulo et obtento, nisi quod exterior armonia spirituale armoniam ei ad memoriam reduxit, et audita melodia audientis animum ad assueta gaudia reuocauit, atque leuauit? que anagogice etiam faciunt ad id quod auctor de armonia tangit, per que satis patet. Quos occulos fixit auctor hic in occulos Beatricis respicientis ita in solem talem; nam fuerunt illi de quibus sic ait Gregorius in primo Moralium dicens: Scriptura Sacra mentis occulis quasi quoddam speculum opponitur, ut in interna nostra facies in ipsa uideatur, fingendo inde auctor Beatricem sibi dicere admiranti de dicto lumine tali et sono dicte armonie, quomodo non erat in terra, ymo ad celum ut ad eius proprium situm originalem uelocius currebat quam fulmen fugiendo regionem ignis ut eius situm ruendo in terram, subaudi naturali in nobis infinito motu quem dicimus instinctum naturale; de cuius uirtute uolens auctor hic incidenter tangere, inducit Beatricem ad dicendum sibi secundario admiranti quomodo transcendat illa corpora leuia, idest duo elementa illa, scilicet aerem et etherem, que leuia sunt ad differentiam aliorum duorum que grauia sunt, scilicet aqua et terra, quomodo omnia intra se quendam habent naturaliter instinctum, qui forma argumentatiua subaudi est, faciens uniuersum mundo similem Deo, idest similandum superiori eius ordini immediate a mente ipsius Dei dependenti. Ad quod facit illud Boetii: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo, pulcrum pulcerrimus ipse / mundum mente gerens similique ymagine formans / perfectasque iubens perfectum absoluere partes, et sic uocat dictum instinctum hic auctor ordinem rerum. Lex autem uocat eum Ius naturale quod natura docuit omnia animalia, ex quo descendit maris et femine coniugatio et liberorum procreatio et educatio, que uerba Ysiderus, canonizando in principio Decreti ait: Ius naturale est comune omnium nationum, eo quod usque instinctu nature, non constitutione aliqua habetur. Uirgilium uocat eum spiritum seu animam mundi dicens in UI°: Principio celum ac terras camposque liquentes / lucentemque globum lune Titanaque astra / spiritus intus alit, totamque infusa per artus / mens agitat molem et magno se corpore miscet. / Inde hominum pecudumque genus uiteque uolantum / et que marmoreo fert monstra per equora pontus. / Igneus est illis uigor et celestis origo, scilicet nobis hominibus, quem in hoc sequens idem Boetius ait: Tu triplicis mediam nature cuncta mouentem / connectens animam per consona membra resoluis. Homerus autem uocauit dictum instinctum nature catena aurea Dei, unde Macrobius, super Somnio Scipionis, ait: A summo Deo usque ad ultimam rerum fecem una mutuis se uinculis religans et nusquam interrupta connexio. Et hec est Homeri catena auri quam pendere de celo in terras Dominum iusisse commemorat, de qua Boetius sensit dicendo: Tu numeris elementa ligas ut frigora flammis, / arida conueniant etc.
+
+Inde sequitur Beatrix quomodo in hoc alte creature, idest phylosophantes, uident orma, idest uestigia Dei finis nostri, ad quem finem facta est talis norma pertacta, idest dictus instinctus, subdendo inde Beatrix quomodo in dicto instinctu, ut in quodam ordine rerum, sunt acclines, idest inclinabiles, cuncte nature, naturate subaudi. Est enim natura naturans ipse Deus, et de hac nichil hic; est et natura naturata que dicitur quedam uis insita rebus similia de similibus procreans. Item dicitur etiam natura dictus instinctus ex sensualitate proueniens ad appetendum uel procreandum et educandum, qui etiam dum prouenit ex ratione dicitur naturalis equitas seu fas. Dico inclinabilles per diuersas sortes, idest per diuersas species plus et minus uicinas Deo, ut principio ipsarum, et per consequens mouentur ad diuersos portus, idest ad diuersos exitus et effectus per mare magnum mundane essentie cum instinctu predicto ferente eas et qui fert ut dicit hic textus ignem uersus lunam, idest ad eius regionem calidam super aerem et terram conglutinat in globum et pendulum substinet, de quo Phylosophus in IIII° De Celo et Mundo ait: Omnia grauia tendunt ad centrum, leuia ad circumferentias, item est promotore in cordibus nostris dictus instinctus, et hoc est quod tangit hic Beatrix dicendo quod nedum talis instinctus mouet insensata et bruta, sed etiam nos homines habentes intellectum et amorem illum, de quo Boetius in IIII° sic ait: Hic est cunctis communis amor / repetuntque boni finem teneri, / quia non aliter durare queant / nisi conuerso rursus amore / refluant cause que dedit esse, unde subdit hic Beatrix quomodo corda, idest talis naturalis dispositio et inspiratio insita nobis naturaliter mictit mentes nostras et animos ad summum celum quietum impireum, continuans: nonum celum uelocius in motu omnibus aliis celis ut ad situm decretum nostrum orginalem. Unde Macrobius, super Somnio Scipionis, hoc uolens tangere inquit: Hinc profecti, scilicet de celo, huc reuertuntur; nam animarum originem manare de celo inter recte phylosophantes indubitate constat esse sententie, et hec est perfecta sapientia ut unde orta sit anima recognoscat. Nam et delfici uox hec fertur oraculi: consulenti ad beatitudinem quo itinere perueniret: *Si te*, inquit, *agnoueris*. Nam et ibi in fronte templi Appollinis ita scriptum erat. *Homini una est*, secundum hec scripta, *agnitio sui, si originis natalisque principii exordia prima respexerit*. Et subdit, eodem libro alibi: Hiis ergo dictis, solum hominem constat ex terrenis omnibus, mentis, idest animi, societatem cum celo et sideribus habere communem.
+
+Inde Beatrix ex predictis infert quod, sicut forma rei archetipa non conformatur interdum intentioni fabricantis, ita anima nostra creata ab intentione diuina ad hunc redditum celi, unde descendit suo libero arbitrio, obliquat se a dicto suo naturali recursu tali ut fulmen cadendo de sua regione et terram, ut dicit hic textus: quod totum Boetius in fine tertii libri exemplificat in persona Orphei et Euridicis eius uxor quam accipit ibi pro anima ita descensa a celo et ad inferos rediente, dicendo quod talis fabula respicit illos qui in superum diem mentem ducere querunt: Nam qui Tartareum in specus / uictus lumina flexerit, / quidquid precipuum trahit / perdet dum uidet inferos. Ad quod ait Thomas in principio Ethycorum in eius comento super illis uerbis Philosophi dicentis ibi quod Omnis actus et electio bonum quoddam appetunt: Et ideo bene nuntiatum esse bonum quod omnia appetunt, nec est instantia de quibusdam qui appetunt malum, quia non appetunt malum nisi sub specie boni in quantum id extimant esse bonum, et sic intentio eorum fertur per se ad bonum, sed per accidens cadit in malum. Et quod dicitur quod omnia appetunt bonum non est intelligendum solum de habentibus cognitionem qua apprehendunt bonum, sed etiam de rebus carentibus cognitione, que naturali appetitu tendunt in bonum, non quia cognoscant bonum sed quia ab aliquo cognoscente mouentur ad bonum ex ordinatione diuini intellectus ad modum quo sagipta tendit ad signum ex discretione sagiptantis. Ex quibus ultimo concludit Beatrix quod ipse auctor mirari non debuit de tali suo ascensu ad celum mente et animo tali naturali motu: sic non miraretur de riuo descendente de monte ad ima et de igne saliente de terra ad ethera, unde Phylosophia in hoc puncto ait Boetio: Paruam michi restare operam puto ut felicitatis compos patriam sospes reuisas, et in principio IIII° sic etiam ad hoc idem inquit: Decursis omnibus que premictere necessarium puto in mostrando ueram beatitudinem, uiam que te domum reuehat ostendam; dicit etiam Phylosophia: Pennas etiam tue menti quibus se in altum tollere possit affigam ut in patriam meo ductu reuertaris, subdendo hec carmina: Sunt etenim penne uolucres michi / que celsa conscendant poli; / quas sibi cum uelox mens induit / terras perosa despicit, / aeris immensi superat globum / nubes post tergum uidet / transcendit ignis uerticem, / donec in astriferas surgat domos etc.
+
+{O uoi che siete in piccioletta barcha.} In hoc II° capitulo usque ibi: {La concreata e perpetua sete}, auctor prohemialiter monet uulgares homines et alios non magni et acuti intellectus secutos ipsum hucusque in hoc suo poemate, quatenus reuertentur ad sua litora, idest ad principia duorum eius librorum suprascriptorum, Inferni scilicet et Purgatorii, et illa duo uolumina legendo et studendo decurrant iterato ut conuenientia sibi, iuxta illud Ecclesiastes, III° capitulo, Altiora te ne quesieris; non autem ingrediantur hunc tertium librum ut profundius pelagus: nam possent in eo deuiare ut cecuciati circa ardua puncta theologica et philosophica eius intelligenda. Nam in II° Metaphysice inquit Phylosophus: Non subtilissimus intellectus ita se habet ad diuina sicut uisus noctue ad solem et ad ea que comprehendit speculatiuus intellectus. Et ut tales uulgares ita moniti desistant ab ulterius procedendo, hic arguit auctor quod nunquam talis aqua, idest talis materia decursa fuit poetando de Paradiso celesti nisi per ipsum nunc hic, ad quod ut uentus spirat sibi Minerua, dea artis et rationis, et ita ethimologizat eam Ysiderus dicendo quod Dicitur Minerua quasi munus artium et inuentrix multorum ingeniorum, et ideo dicitur de capite Iouis manasse, eo quod sensus sapientis et ingeniosi, qui omnia inuenit, in capite est. Item dicit quod Appollo eum ut nauta ducit, idest uirtus intellectiua et speculatiua eum eleuat. Item quod etiam nouem Muse, idest nouem uirtutes et scientie modulandi poetice, dirigunt eum ad polum et sibi eum demostrant, ut magnes, seu calamita cum acu, monstrat eum nautis; in quo polo est quedam stella fixa dicta Tramontana pro capite steli; et circa eum sunt, ut dicit Ptolomeus in suo Almagesto, due constellationes, quarum una uocatur Ursa Maior, altera Ursa Minor, eo quod poete finxerunt Callistonem mutatam per Iunonem in ursam propter adulterium comissum per eam cum Ioue eius uiro, et Archadem eius filium in aliam Ursam natum ex dicto adulterio, quam matrem et filium Iuppiter traslatauit in dictas duas constellationes.
+
+Postea alloquendo auctor inde theologos qui tempestiue gustauerunt panem angelorum, idest nouerunt Sacram Scripturam in eo maxime quod ipsa tractat de filio Dei qui in trinitate diuina ut sapientia numeratur, et qui, de se loquendo Iohannis, capitulo UI°, dicit: Ego sum panis uiuus qui de celo descendi - de quo uide quod plenius scripsi supra in Purgatorio in capitulo XI° ubi descripta est et esposita Oratio Dominica in qua dicitur Panem nostrum quotidianum etc. - de quo pane, subdit hic auctor quod in hoc mundo uiuitur sed non saturatur - ut tangit etiam iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXI°: La sete natural che mai non satia, et ideo inde quod scripsi, dicendo quod intrare bene dicti theologi possunt intrare talle salum, idest tale mare altum, seruando eius nauis sulcum post aquam reuertentem sub puppa equalem, accipiendo hic allegorice tale sulcum pro anagogico intellectu quem lictera textualis includit in hoc ultimo suo poemate. Nam, sicut uomer aperit terram, et prora nauis aquam, ita intelligentia nostra aperit licteram ad id quod includit; et sic de una allegoria habita clauditur ad aliam, nisi iterum aperiatur ut aqua in puppa nauis, addendo quod illi gloriosi Greci qui associauerunt Iasonem ad terram Colchi ad uellum aureum acquirendum, scilicet Hercules, Thelamon, Castor, Pollux, Nestor et alii, non magis fuerunt mirati uidendo dictum Iasonem arare et seminare dentes draconis custodientis dictum uellum: de qua ystoria uide quod scripsi supra in Inferno in capitulo XUIII°, ut stupidi erunt dicti theologi; et hec pro dicta prima parte premissa huius capituli.
+
+Inde, ad secundam ueniendo, auctor premictit in eius principio hec uerba: {La concreata e perpetua sete / del deiforme regno cen portaua} etc., super quibus primo notandum est quod, dum nostra anima a Deo creatur, creatur et cum ea simul quedam auiditas remeandi ad eum, ut tangit auctor iste etiam supra in Purgatorio, capitulo XUI°, ibi dum dicit: {Lanima simplicetta che sa nulla / saluo che, mossa da lieto fattore, / uoluntier torna a ciò che la trastulla}. Et ecce concreata, idest simul cum anima creata, dicta nostra talis sitis deiformis regni desiderati a nobis naturaliter, scilicet Impirei celi, in quo lux, stabilitas et uisio Dei est, et ideo deiforme dicitur quasi uniforme Deo, considerata stabilitate dicti celi et luce, et quia primum opus fuit ab ipso Deo formatum etiam creatione mundi secundum unam opinionem tenentem quod celum Impireum fuerit illa lux de qua dicitur Genesis: In principio ibi prima dies facta est lux etc. De qua tali uoluntate nostra ita naturaliter siciente et cupiente talem locum ait Ambrosius in libro De Spiritu Sancto dicens: Ciuitas illa Yerusalem celestis non meatu alicuius fluuii terrestris abluitur, sed ex fonte uite procedens, et Psalmo prius dicto: Sitiuit anima mea ad Deum fontem uiuum; subdit alibi: Satiabor cum apparuerit gloria tua, que in dicto celo est. Post hec auctor fingit se eleuari cum Beatrice, ut dicit hic textus, ad celum et speram lunarem et ingredi corpus ipsius planete lune, unde ammiratiue arguit quod si corporaliter ita ingressus est illud corpus, contra naturam fuit, secundum Phylosophum in IIII° Physicorum dicentem quod duo corpora non possunt esse in eodem loco simul. Nam granum frumenti non potest repere, idest subintrare, aliud granum illo solido remanente, et hoc tangit hic auctor dicendo quod una dimensio in tali suo ingressu passa fuit alteram. Dicitur dimensio quelibet commensuratio corporis alicuius et determinatio per longitudinem, latitudinem et profunditatem; nam, ut ait ibidem idem Phylosophus: Omne consistens ex linea et superficie et corpore dicitur dimensio; linea est longitudo sine latitudine et profunditate, superficies est longitudo et latitudo sine profunditate, corpus uero est tota trina dimensio, ex quo concludit auctor quod si hic non concipitur humanitatis hoc, quod deberemus magis desiderare esse in dicto celo Impireo ubi uidebimus quicquid credimus in fide, scilicet unitatem deitatis et humanitatis Christi et quomodo Uerbum caro factum est, non circumscriptiue, idest non per rationes et propositiones demonstratiuas, sed per illas que sunt per se ueras et patentes sine alia demostratione, ut est illa maxima Omne totum maius est suis partibus, ut distinguit Phylosophus in sua Posteriora. Et hoc tangit hic auctor dum dicit quod talis uisio ibi uerificabitur per se ut uerificatur illud uerum inter homines quod prius credimus quam demonstretur lingua.
+
+Post hec, ad id quod sequitur prenotandum est quod certa corpora dicuntur diafana, idest transparentia et sic rara, ut celi et aer; quedam opaca et sic densa ut terra; et alia solida corpora. Modo fingit auctor se petisse a Beatrice de apprehensione nigredinis illius que apparet in luna, quam fabulose simplices dicunt esse animam Cayn in hoc mundo, fingens ante responsionem deridere eum dictam Beatricem dicendo, si opinio uulgarium in hoc mundo errat, ubi clauis sensus uisui, que est ratio rei uise, non certificat eos propter distantiam et remotionem, ut est in casu nostru de ipsa luna, quomodo amodo non deberet de hoc mirari ipse auctor cum nunc sit in ipso corpore lune cum sensu uisiuo suo et ratione ualente ipsum in eum certificare.
+
+Et dubitando ita querit, unde dicit ei Beatrix quod dicat quid ipse auctor de hoc sentit; cui auctor respondet quod credit quod raritas et densitas sit causa illius nigredinis et aliarum diuersitatum apparentium in aliis corporibus celestis; quam oppinionem ut eroneam improbando Beatrix, sic arguit contra ipsum auctorem, dicendo primo quomodo octaua spera seu celum stelliferum, quod Scriptura Sacra uocat firmamentum demonstrat, ut scribitur in Alchibicio et per Ptolomeum in suo Quadripartito, nobis hic inferius in se habere stellas diuersas et uarias, tam in maioritate et minoritate quam in colore et luciditate, ut patet ad sensum. Et idem est in septem planetis erraticis: nam uidemus stellam Mercuri paruam, lunam et solem magnas stellas, Uenerem lucidissimam, Martem rubeum, Iouem albentem; modo, si hanc talem uarietatem et discrepantiam raritatis et densitas inducerent, sequeretur quod unica tamen, idest tantummodo operatiua et effectiua uirtus foret in dictis omnibus superioribus corporibus distributa plus et minus singulariter in eis, et sic per consequens uirtutes et influentie dictarum stellarum, que esse debent fructus specifici principiorum formalium, non essent diuerse, ut expediunt esse ad formam et ordinem uniuersi, sed essent solum unice operationis et effectus, et sic omnia dicta principia formalia, preter unum, destructa remanerent, ut dicitur hic in textu.
+
+Dicuntur enim principia formalia iste substantiales forme, ut sunt anime intellectiue seu rationales in nobis hominibus, sensitiue in brutis, uegetatiue in plantis, lapidibus, metallis et aliis huiusmodi productis et formatis, ut patet in Genesi in opera Dei sex dierum, et in UIII° Methaphysice per Phylosophum dicentem ibi quod Differentia rei a forma summitur, et in II° Physicorum etiam ait: Forma est principium operandi; quod etiam tangit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XUIII°, ibi dum ait: {Ogni forma substantial, che septa / è da materia et è cum lei unita, / specifica uirtute a in sé collecta} etc. Que dicuntur formalia principia eo quod cum materia integrant composita, ut sunt genera singulorum et singula generum ac indiuidua specierum, arguendo idem Beatrix tali secunda ratione dicendo: si dicta raritas foret causa dicte nigredinis, aut dicta nigredo pertransisset totum globum lune aut in partem, interserendo quod dictus planeta quasi ut quodlibet corpus carnale diuersificatur per maciem et pinguedinem seu adipem diuersificaretur in suo toto uolumine, idest in tota sua reuolutione circumcirca, quod falsum est, ut iste idem auctor dicit infra in XXII° capitulo, dum dicit ibi: {Uidi la figla di Latona incensa / senza quelumbra che mi fu cagione / per che già la credetti rara e densa}. Et rediens ad propositum dicit si dicta raritas penetraret dictum globum lune totaliter, ut dictum et propositum est, in eclipsis solis radius eius a lumine per illam partem penetraret ingestum, idest intrusum, sicut in alio quolibet raro; sed, cum hoc minime pateat, concludit falsa talis inductio et propositio.
+
+Adhuc etiam sic arguit ipsa Beatrix si non in totum sed in partem dicta raritas perforaret dictum corpus lunare, a termino et meta densitatis resplenderet et refundaretur lumen solis ut a plumbo celanti uitrum color in speculo; et si uis tu, auctor subdit Beatricem replicare, quod ibi radius tetrus, idest umbratus, se reddat propter distantiam loci, inducit in hoc solucionem ab experientia fonte artis trium speculorum, que per se patet hic in textu. Ad quem recursum experientie commendandum, ait Phylosophus in I° Methaphysicorum dicens: Artem magis experimento sciendam esse extimamus, et in I° Physicorum ad idem ait: Cognitio nostra a sensibilibus habet exordium.
+
+Unde, concludendo contra predictam talem opinionem auctoris et contra opinionem Marciani, tenentis quod talis nigredo lune causaretur ab umbra terre, et Michaelis Scotti, tenentis quod causaretur a supradicta constellatione que dicitur Ursa Maior, Beatrix dicit quomodo celum diuine pacis, idest quietis, cum in eo non sit aliquis motus, continet in se nonum celum, primum mobile in quo esse totius eius contenti dependet uirtute motiua. Qui tali esse sequens celum stelliferum, scilicet octaua spera, ut instrumentum diuine mentis et sigillum partitur per diuersas essentias, idest per diuersa predicta principia formalia seu formas substantiales ab eo distinctas et contentas. Ad quod ait sic Phylosophus in UIII° Physicorum: Diuersitas specierum seu formarum est in rebus per diuersitatem agentis, idest Dei, mediante dicto celo. Et hoc est quod tangere uult Boetius dicendo: Mundum mente gerens simul quam ymagine formans etc.
+
+Inde alii giri, idest septem spere planetarum, per uarias differentias disponunt ad finem et semen dictarum essentiarum seu dictorum formalium principiorum cum suis motoribus angelicis ut mallei artis diuine; ad quod respiciens Psalmista inquit: Uerbo Domini celi firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. Et sic dicta organa celestia, dicit hic textus, adeo et ab eius dispositione et uoluntate capiunt quod inferius hic operantur, unde ait Alpharabius: Celum mouetur ut deseruiat uoluntati altissimi. Et repilogando adhuc Beatris, subdit hic in effectu quomodo elementa continentur dispositiue a dictis planetis, et ipsi planete a dicta octaua spera et dicta octaua spera a nono celo predicto, et ipsum nonum celum ab ipsa diuina mente; que mens et intelligentia diuina, concludendo iterum subdit hic Beatrix, sicut anima in nobis per differentia membra ad diuersas potentias resoluitur et operatur quod uult, - ut etiam ait Apostolus, Ad Romanos, XII° capitulo, dicens: Sicut in uno corpore multa membra habemus, non tamen omnia eundem actum habent etc., et Boetius in III°: Connectens animam per consona membra resoluit, ita suam bonitatem multiplicatam per stellas aperit et exequitur ac explicat, et ita agendo, subaudi, dicit Beatrix, quomodo uirtus diuersa constitutiua ipsius intelligentie diuine, que est illa prouidentia de qua Sapientie XIIII° capitulo, ait Salamon sic loquens Deo: Tu pater omnia gubernas: prouidentia facit diuersa ligam cum pretioso corpore stelle, que uirtus, ut uita, idest ut anima corpori copulatur ipsi stelle; que uerba congruentius posite fuissent hic in plurali numero quam in singulari, hoc modo: uirtutes productiue diuerse dicte intelligentie et prouidentie Dei faciunt diuersas ligas, idest commistiones cum corporibus stellarum, proportionando se eis in maiori et minori ualore ad formalia principia effectiue supradicta, sicut metalla proportionata diuersa in moneta cariori et uiliori, que proportionando metallica liga dicitur et uocatur. Que talis predicta uirtus ita mixta, ut subditur hic, cum dicto stelle pretioso corpore, per illud lucet, idest operatur, hic deorsum resplendendo letanter in suis effectibus ut letitia in occulo ueniens a corde; et hoc quia dicta uirtus uenit a leta natura, naturante subaude, idest ab ipso Deo qui est ipsa summa leticia, et qui ut principium formale, productum subaudi, producit dictas uarietates stellarum conformes sue bonitati, idest sue dicte prudentie. Nam raritas et densitas, ut opinabatur auctor hic de premissa nigredine lune ac de diuersitate ceterarum stellarum, ultimo notandum est hic quod prout scribit Thomas in principio suo Contra Gentiles, capitulo XXIII° et XXIIII°: Deus non potest dici forma a qua resultat principium aliquid formale et ut sit pars alicuius compositi cum hoc imperfectionis esset, scilicet dependere ab aliquo composito, ut cadere in aliquam compositionem. Unde Magister Bernardus in prima Decretali, De Summa Trinitate, super uerbo Pater, Filius et Spiritus Sanctus tres sunt persone, sed una essentia simplex omnino, sic glosauit: Compositio multiplex est: nam est compositio partis ad partes ut in rebus corporalibus. Item est compositio proprietatis ad subiectum ut rationabilitas in anima; item est compositio forme ad substantiam et substantie ad formam; et nulla istarum compositionum cadit in Deum, et ideo dicitur simplex omni, idest in quolibet sensu compositionum, et super illo alio textu dicte Decretalis ibi subiecto dicente: Christus uerum homo factus ex anima rationali et humana carne compositus, dicit Iohannes Andree: Considera uerba: non enim Christus compositus ex deitate et humanitate, nam simplicitas deitas nullam recipit compositionem, sed compositus dicitur realiter sue humanitatis, que fuit composita ex rationali anima et humana carne, unde auctor hic uocat Deum principium formale. Et Augustinus in suo libro De Libero Arbitrio dicendo quod Deus est forma omnium; et Boetius, dicendo: Forma boni liuore carens etc., intelligendi sunt sensisse Deum fore formam conseruatiuam et ydealem omnium rerum. Et sic non est nec potest dici principium formale informatiuum et refectum materie, sed principium formale ydeale et conseruatum sicut forma sigilli conseruat similitudinem sigilli; et hoc tangit etiam superius hic auctor dicendo quomodo octaua spera a mente Dei uoluentis illud capit suam formam et fit eius sigillum.
+
+{Quel sol che pria damor mi scaldò el pecto.} In hoc III° capitulo, continuando se auctor ad premissa proxime dicta ac premisso suo exordio satis per se patente, fingit sibi apparuisse in corpore huius planete lune has umbras, ut dicit textus hic, mediante uirtute influentie presentis planete, beatas in celo. Nam uirtuosa dicta eius influentia habet maximas mulieres sub eius ascendente natas reddere amatrices castitatis et uirginitatis et, per consequens, uite religiose. Quod totum poete senserunt fingendo Latonam peperisse Dianam et Appollinem, idest lunam et solem, accipiendo dictam Latonam pro religione, et dictam Dianam, idest lunam, pro castitate et dictum Appollinem pro sapientia, ut scribit Fulgentius, de qua tali uirtute lune sub nomine Proserpine et Echate, quarum quelibet pro luna poetice ponitur, tangit Uirgilius dicens in UI°: Casta licet patrui seruet Proserpina limen etc., et alibi in Buccolicis: Casta faue Lucina: tuus iam regnat Appollo etc. Item habet reddere dicta impressio et influentia lune personam tepidam et mollem aliqualiter in animo, quod notat hic auctor inducendo hanc umbram Picarde inferius dicere quomodo eorum uota fuerunt neglecta et in parte uacua. Et hoc est quare auctor in hoc celo solummodo fingit beatas umbras sibi sic apparere in aspectu et colore aqueo et nubeo.
+
+Unde subdit quomodo prius coto puerili, idest pensamento uano, ut dicit hic Beatrix, cogitauit dictas umbras fore ydola siue ymagines speculatas aliquarum umbrarum seu reflexas, ut putauit Narcissus de suo ydolo speculando se in quendam fontem, ut ait Ouidius in III°, et sic errando philocaptus est de se ipso putando umbram suam pulcerrimam fore alterius persone; et sic mortuus est procus sui ipsius et translatus in florem sui nominis, quod tangit hic auctor, ut patet in textu, dicendo etiam comparatiue quod eius debiles palpebre occulorum et aperturas, quas uocat hic postillas ut diminutiuum postium - dicuntur enim hii postes, postium hostia et introitus portarum, et sic aperture occulorum postille possunt dici idest paruule porte - ita redibant a conspectu aque illarum umbrarum ut reddeunt in respicientibus fundos seu alueos alicuius aque seu riui non ita profundos ut persi sint, idest umbrati, uel dicit persi, idest perditi, et ut margerita seu perla in candida carne alicuius domine, fingendo ibi se reperire umbram Piccarde, filie domini Simoni de Donatis de Florentia, quam inducit ad dicendum inter alia qualiter, suo spirituali motu, dedicauit se in monasterio Sancte Clare Florentie quod dicitur Monticellus, et quomodo inde extracta fuit per uim per donimum Cursum, eius fratrem, et nupta, ut scripsi de hoc, et ibi uide supra in Purgatorio in XXIIII° capitulo in principio.
+
+Item fingit ibi se uidisse umbram Constantie imperatricis, que deducta etiam est de monasterio et tradita fuit nuctu. Unde in hoc sciendum est quod olim Robertus Guiscardus, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo XXUIII°, sua probitate acquisiuit regnum Sicilie et Apulie; quo mortuo, Rogerius eius filius subcessit in dicto regno, inde dicto Rogerio subcessit in dicto regno Guillielmus, eius filius, rex probus et uirtuosus, ut ostendit iste auctor infra in capitulo XX°. Qui rex Guillielmus mortuus est unica filia relicta puella, scilicet supradicta Constantia, que temporis in processu, uellet seu nollet, a quodam magnate siculo nomine Tancredo intrusa fuit in quoddam monasterium in ciuitate Palermi, et dominator Sicilie effectus est dictus Tancredus, et tirannice se gerente, Archiepiscopus palermitanus sua industria ita fecit cum Papa Celestino tertio quod dicta Constantia tracta fuit de dicto monasterio et tradita est in uxorem Henrico imperatori U°, et filio Federici primi imperatoris de Sueuia, cuius cognomen erat Barbarossa. Qui Henricus, imperare incipiens anno domini M°CLXXUII, intrauit potenti exercitu insulam Sicilie et eam habuit et Apuliam, et dictum Tancredum occidit et Tancertum eius filium cum matre sua Margherita in Alamanniam secum duxit. Ex qua Constantia dictus Henricus postea genuit Federicum secundum, qui tertius et ultimus imperator fuit de domo Sueuie. Et hoc est quod tangit hic auctor de secundo uento Sueuie, idest de dicto Henrico quem uocat uentum hic auctor, ratione transitorie glorie et dignitatis imperialis et aliarum istius mundi, etiam ut alludat uerbis Yeronimi dicentis: Breuis est huius uite felicitas, modica huius seculi gloria, uentus tenuis est potentia temporalis; dic ubi sunt imperatores et reges qui quasi ut umbra transierunt? Ad quod idem dicitur Osee XII° capitulo, ibi: Efram pascit uentum, idest dicta uanagloria potentatuum huius mundi; alia per se patent.
+
+{Intra due cibi distanti e mouenti.} Continuando se auctor adhuc ad proxime precedentia in presenti IIII° capitulo ita procedit; nam ex hiis que dixit se uidisse et audisse in proximo precedenti capitulo fingit nunc inde duo dubia sibi occurrisse. Primum erat quia uidendo in hac spera lune animas illorum qui in hac uita uirtuose egerunt sub influentia eius, dubitabat ne opinio Platonis uera foret, tenentis animas nostras a stellis nobis infundi, et ad easdem stellas in morte redire, unde in suo Timeo libro quodam, quem scripsit Timeo eius discipulo, ita inquit: Coagumentataque mox uniuerse rei machina delegit de animas stellarum numero pares singulasque singulis comparauit eademque uehiculis competentibus suppositas uniuerse rei naturam spectare iussit, et subdit: Uincentibus quidem animabus in hac uita, contra uitia subaudi, in morte ad corporis stelle contubernium sedemque reditum pater acturis deinceps uitam ueram et beatam. Secundum dubium erat audito quod dicta Constancia, perseuerans in bono et religioso animo et proposito, propter uiolentiam alienam minus meruit, et dicta Piccarda. Que duo dubia ita pari affectu, dicit hic auctor, mouebant eum ad uolendum querere a Beatrice rationem de utroque, quod necesse erat, ipsum ut perplexum silere, non ualendo eligere de quo primo quereret, quod quidem probat tali inductione philosophica, ponendo hic in terminis ipse auctor sic dicendo: Si quis liber homo famelicus sit intra duos cibos pariter sibi distantes et mouentes, idest attrahentes equaliter eius uoluntatem, prius fame peribit quam de aliquo dictorum ciborum summat electiue; et intellige in proposito casu illum hominem liberum qui a iuditio rationis penitus regulatur in sua uoluntate in eligendo aliquid uel non, non autem a concupiscentia uel ab aliqua alia passione appetitiua motus, cum dicat Phylosophus in III° Ethycorum quod Electio est quedam uoluntas per rationem et intellectum determinata, contraria concupiscentie et ire, ideoque non est conuertibilis cum uoluntate absoluta. Nam electio nunquam esse potest de inpossibilibus, uoluntas uero potest esse de impossibili, puta de immortalitate; unde subdit ibidem idem Phylosophus quod Uoluntas non est electio sed propinqua electioni. Circa quem presentem passum scribendo Thomas in prima secunde, questio XIIIa, dicit quod homo liber dicitur ille qui secundum iuditium rationis potest eligere agere et non agere omnia que sunt ad finem, nam summum bonum et ultimum finem, scilicet Deum, non potest non eligere. Unde respectu illius non dicitur liber quis eum iuditium rationis non potest iudicare id esse non bonum uel non eligibile; et sic dicitur homo liber respectu electionis eorum que sunt ad finem, non respectu finis. Nam homo non potest non uelle esse beatus uel esse miser, ymo de necessitate uult beatitudinem et non miseriam; restat igitur quod si talis liber homo moueatur pariter a dictis duobus cibis, quod in eo iuditium rationis non poterit pereligere aliquem de dictis cibis. Circa quod etiam idem Thomas in dicto suo libro et questione inter alia dicit quod talis homo eligit libere et non necessarie, cum electio sit de agendis uel non agendis ad finem, sed ratio potest iudicare quod sit ita bonum agere sicut non agere et istud sicut illud; unde electio non est de necessitate absoluta sed condictionali, scilicet secundum quod iudicabit ratio; et supposito quod tali famelico obiciantur dicti duo cibi eque boni, potest tamen unum eligere et alium refutare quia sua ratio poterit apprehendere unum sub aliqua meliori condictione quam alium. Et sic concluditur quod si apprehenderit eos pariter in bonitate et affectione, quod nunquam eliget ut in proposito nostro, addendo hic auctor quod nedum hoc contingit in nobis rationalibus, sed etiam in brutis in suo apprehensiuo instinctu appetibili et electiuo, exemplificando de agno quodam existente in medio duorum luporum equaliter timente quomodo immobilis efficietur, item et de cane quodam existente inter duos damas equaliter cupiente aggredi utrumque quomodo de necessitate desistet ire ad aliquem eorum; dicuntur enim dame quedam animalia de genere ceruorum, de quibus Uirgilius in sua Buccolica inquit: Cum canibus timidi ueniunt ad pocula dame. Ymo quod plus est in rebus insensatis hoc accidere, uidetur secundum Fratrem Albertum dicentem in suo Lapidario quod: Si duo magnetes subtus et supra equatis uirtutibus ordinentur et ferrum in medio disponatur, quod dictum ferrum necessario pendebit in aere.
+
+Inde, facta comparatione de Beatrice ad Danielem certificantem Nabucodonosorem regem in obliuionem eius somnii quod fecerat de statua humana, ut scribitur in Daniele, capitulo II°, et de quo plene dixi supra in Inferno, capitulo XIIII, quo somnio reuelato releuauit dictum regem ab ira qua morti uolebat tradi omnes eius sapientes eo quod nesciebant diuinari dictum somnium quale fuerat, auctor inducit Beatricem ad ipsum clarificandum de dictis duobus dubiis eius. Et primo de illo quod uiderat ibi ita illas animas quasi ut uerificaretur opinio predicta Platonis, dicendo quod dicte anime ibi uise, et quas in aliis celis uidebit, ita locate sunt in Impireo celo et loco Paradisi sicut angeli et sancti quicunque maiores, licet differenter. Nam in beatitudine uisionis Dei prestanciores sunt summi sancti quam alie anime, sicut in ordinibus angelorum; nam seraphini presunt cherubinis, cherubini tronis, et sic de singulis descensiue. Ad hoc Augustinus in suo Speculo ita ait: Dico premia pro labore diuersa, quia alii plus, alii minus Deum uidebunt. Unusquisque enim Deum uidebit quanto purius hic uixerit uel amplius certauerit, sed per karitatem, que ibi erit perfecta, omnes beati cuncta possidebunt simul. Unde subdit auctor hic in persona Beatricis quod si posuit se uidisse in hoc celo lune has animas, ac etiam ponet se uidere in aliis celis alias spirituales umbras, hoc dicit sub sensu anagogico, idest sub spirituali et intellectu, tali uidelicet quod sicut ierarchie angelorum per nouem ordines partite sunt, ita quod beatitudo eorum sit per gradus maior et minor ita et in motoribus nouem celorum ratione eiusdem angelice nature, et sic eodem ordine beatitudo animarum beatarum mediante influentia dictorum celorum gradatim in Paradiso maior et minor est.
+
+Quod tangit hic auctor dicendo in persona Beatricis quomodo dicte umbre se ostenderunt ibi, non ut sortite sint et posite in tali celo circumscriptiue, sed ut facerent signum de spirituali spera, idest de situatione animarum beatarum infimiore a conspectu diuino et remotiore, addens quod ita loquendo ingenium legentis in hec ut sensibilia melius apprehendit intellectualiter, quod anagogice includunt. Unde Phylosophus in I° Physicorum ait: Cognitio nostra a sensibilibus habet exordium, et in I° Methaphysice inquit: Principia scientiarum speculatiuarum sunt per sensum accepta. Et Thomas in prima questione II° ait: Naturale est homini ut per sensibilia ad intelligibilia ueniat, et omnis nostra cognitio a sensu initium habet, et dicit hic auctor quomodo tali dicta Sacra Scriptura attribuit Deo pedes et manus, aures et occulos et alia nostra sensibilia organa quantum ad litteram, sed anagogice, idest spiritualiter, aliud intelligit. Nam in eius brachio datur intelligi ipsa potentia diuina spiritualiter, unde illud in Psalmo: Uirtutis fecit potentiam in brachio suo, et in eius pedibus designatur illa pars iustitie Dei que conculcat superbos, unde sequitur in dicto uersiculo, Dispersit superbos mente cordis sui; et in alio Psalmo dicitur: Donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum, et sic de aliis dictis membris. Item Ecclesia nostra Catholica pingit in forma humana Gabrielem, Michaelem et Raphaelem angelos, intelligendo tamen ipsos angelos spirituales substantias, qui Raphael, ut legitur Tobie capitulo XI°, sanauit de mandato Dei ipsum Tobiam cecatum a stercore yrundinis, ut dicitur hic in textu. Et per hec dicitur in quodam Decreto: Quod legentibus prestat scriptura, hoc idiotis prestat pictura.
+
+Inde auctor in persona Beatricis reassumendo quod dixit, dicit quod simile est dictum Timei, idest Platonis, huic fictioni ipsius auctoris, diuidendo ita has animas, ut supra tactum est, cum ipse Plato, scribendo animas ita ad stellas reddire sentiat ad licteram ut dicit, non sub aliquo extrinseco sensu, ut sentit hic auctor. Nam si dictus Plato intellexisset in tali eius opinione quod laus uel reprehensio influentiarum dictorum planetarum rediret ad eos, forte non errasset, unde fuit, dicit hic textus, hoc dictum Platonis causa quare antiqui Gentiles nominauerunt planetas a nomine Iouis, Mercurii et Martis et aliorum ceterorum uirorum ab ipsis impressis, quasi crederent animas talium ad dictas stellas reddisse.
+
+Post hec auctor, continuando se, inducit Beatricem soluere uolendo secundum eius dubium, scilicet cur demeruerunt dicte anime si uiolentia aliena non perseuerauerunt in suis monasteriis, dicere et arguere quomodo uiolentia est et dicitur quando patiens nichil confert ui patiendi sibi; at iste anime contulerunt ui eis facte uoluntarie saltem in non reuertendo ad sua monasteria ergo etc. Unde circa hec Philosophus in III° Ethycorum ait: Uiolentum est cuius principium extra tale existens, in quo nichil confert operans secundum proprium appetitum uel patiens quod uiolentum fit per uiolentiam et ignorantiam. Et Thomas in prima secunde ad idem sic etiam ait: Cum aliquis uult pati ab alio, manente in eo qui patitur uoluntate patiendi, non est simpliciter uiolentum; quia, licet ille qui patitur non conferat agendo, confert tamen uolendo pati, unde non potest dici inuoluntarium. Ad hoc Gregorius recitatus in quodam Decreto: Aduersitas que bonis uotis obiicitur, probatio uirtutis est, non iuditium reprobationis; quis enim nesciat quam prosperum fuit quod Paulus Apostolus predicaturus ad Ytaliam ueniebat, et naufragium ueniens pertulit? Tamen nauis cordis in maris fluctibus integra stetit, ut etiam in beato Laurentio in ignea grada martirii et in Sceuola Mutio, ut dicit hic textus. Scribit enim Titus Liuius et Seneca in XXIIIIa Epistula ad Lucilium quod, dum olim Porsenna Clausinus rex Etruscorum uenisset in obsidionem circa Romam, et multum stringeret eam, iste Mutius ciuis romanus et iuuenis animosus solus et occulte exiuit urbem et ad castra Porsenne predicti perrexit, et breuiter factus propinquus dicto regi, euaginato gladio, quendam scribam dicti regis subito occidit, putando se occidisse regem. Qui captus, in adductum ignem, quod loqui nolebat dicto regi petenti ab eo cur hoc egisset, propter tale eius errorem, dexteram misit, qua ardente cepit loqui dicto Porsenne ita dicens: *Romanus sum ciuis, hostis hostem occidere uolui, nec ad mortem minus animi est quam fuit ad cedem; nam facere, inquit, et pati fortia Romanorum est*, addendo fore Rome tunc quingentos alios iuuenes coniuratos ad idem faciendum contra ipsum Porsenam. Quo audito, dictus rex statim composuit cum ipsis Romanis et de dicta eorum obsidione recessit, et ipsum Mutium liberauit. Et ut tangat auctor de uoluntate absoluta et mixta, inducit Beatricem adhuc ad repetendum uerba Piccarde que dixit superius, scilicet quomodo dicta Constantia retinuit uelum cordis in uoluntate absoluta sed uelum professionis amissit in mixta uoluntate. Nam, licet uoluisset remansisse in monasterio absolute, noluit tamen interpretatiue, cedendo ui uel metu sibi facto, cum talia magis sint uoluntaria quam inuoluntaria. Unde Philosophus in preallegato libro III° Ethycorum ait: Quecumque propter timorem maiorum malorum operata sunt, uel propter bonum aliquod magis uoluntariis similantur et mixte sunt tales operationes, idest habentes aliquid de utroque. Ideo in eis quis laudatur quando turpe aliquid uel triste substinet pro magnis bonis, exemplificando de iactu rerum facto de naue in mare in tempestate; quando uero pro paruo bono, uituperatur, exemplificando de Almeona occidente propriam infrascriptam eius matrem rogamine patris eius, scilicet Amphiarai, de quo uide quod scripsi supra in Inferno, capitulo XX°, et in Purgatorio, capitulo XII°. De quo etiam casu Ouidius in UIIII° ait: Natus erit pius et sceleratus eodem: quod tangit auctor hic dicendo quomodo ipse Almeona ut non proderet pietatem dicti sui patris coegit se ad occidendum Eurifilem predictam eius matrem, unde subdit idem Phylosophus in dicto eius libro: Quedam autem fortassis non est cogi, sed magis moriendum patientem durissima, et enim Euripedis Almeona derisoria uidetur cogentia matrem occidere, concludendo auctor in persona Beatricis circa hec, quomodo uoluntas absoluta non consentit directe alicui dans sed obliqua, puta ut euitet aliqua periculosa. Nam dicit dictus Phylosophus quod Uoluntabile est quod recte uolumus, et Thomas in prima secunda dicit etiam quod Uoluntas absoluta non consentit alicui non bono cum procedat ab intellectu rationali ut quedam inclinatio procedens ab interiori principio cognitiuo, unde et Augustinus, scribens contra Petulianum ait: Benefacere nemo potest nisi elegerit, et nisi amauerit, quod est in libera uoluntate, et sic per coactam uoluntatem seu mixtam possumus male agere. Sed non bene Canoniste uero circa premissa distinguunt: quando scilicet per coactionem aliquid fiat, aut coactio est absoluta aut conditionalis; absoluta, scilicet cum quis uiolentis trahitur ad aliquid faciendum, quo casu quis excusatur allegantes Agustinum dicentem in primo De Ciuitate Dei: Lucretiam ita coactam a Sexto non comisisse adulterium per coytum illius uiolentum, quam ystoriam scribam infra in UI° capitulo; conditialis autem que metum uel cruciatum seu aliquid aliud graue minatur, et si excuset a tanto non tamen excuset a toto, ut in casu nostro potest dici; et ex hoc dicitur in Iure Ciuili quod Coacta uoluntas, uoluntas est. Ultimo congratulatur auctor Beatrici ut sacre theologie, ut per se satis patet.
+
+{Sio ti fiammeggio nel caldo damore.} In hoc presente U° capitulo, continuato cum fine proxime precedentis, adhuc premisso quomodo maius donum quod fecerit Deus creando angelos et hominem, fuit collatio liberi arbitrii, facta solum in eos ut in creaturas intellectuales et rationales - nam dicitur liberum quantum ad uoluntatem, et arbitrium quantum ad rationem, unde dicitur liberum arbitrium abilitas rationalis uoluntatis, qua bonum eligitur gratia cooperante uel malum ea deserente; nam, licet uoluntatis sit appetere, rationis est uidere quid agendum uel eligendum sit uel non, unde ab eo nostra merita et demerita dependent, unde Augustinus in Enchiridion ait: Homo male utens libero arbitrio et se perdidit ipsum, ad quod etiam scribitur in Ecclesiastico, XU° capitulo: Sic Deus ab initio constituit hominem et reliquit eum in manu consilii sui, idest in libertate arbitrii, exponit ibi Glosa: Et ideo soli rationali creature datum est, que sola inter creaturas habet uoluntatem et rationem; bruta enim habent solum sensum et appetitum sensualitatis, non autem uoluntatem et rationem, et sic carent libero arbitrio premisso - auctor inducit Beatricem sibi respondere querenti an uotum non impletum quis possit aliter redimere uel supplere, hoc modo dicendo: Si tu auctor argumentaberis si uotum taliter et tale a dicta libera nostra uoluntate manauerit, quod Deus sicut tu consentiat, idest consentire debeat dicto uoto uoluntario tam ratione honeste etc. et persone uote et uouentis, quomodo potes a tali contractu et pacto uotiuo postea resilire a te ipso solo, cum Iure regula dicat quod Unumquodque debet dissolui eo genere cognoscere quo ligatur. Item et cum alia Lex dicat: Sicut in initio unicuique libera potestas est contrahendi, ita renuntiare semel constitute obligationi non potest. Nam, sicut quis rem traditam Deo in uictimam et sacrificium, dicit adhuc hic Beatrix, non potest illa amplius retrahere a uictima nisi aliter efficeretur male ablatum, unde in Leuitico, capitulo finali, dicitur quod semel Deo sanctificatum est, non potest in alios usus commutari nisi aliter appareret de uoluntate Dei, ut in uictima incoacta per Habraam uolente uictimare Ysaac Deo, quam uictimam angelus Domini impediuit, ita pari ratione in rem erit semel ore nota. Unde in Deuteronomio, capitulo XXIII°, dicitur: Quod semel egressum est de labiis tuis obseruabis et facies quod promisisti Domino tuo etc. Et ut magis explicite intelligantur que dicit hic auctor de uoto et eius redemptione, premictendum est quod duplex est uotum, scilicet uotum necessitatis quod quis promictit in baptismo, ut est abrenuntiare Sathane et pompis eius, tenere Fidem et seruare Decalogum, idest decem precepta Legis, et de hoc nichil dicit hic auctor; aliud uotum dicitur uoluntatis, quando scilicet quis uotum uoluntarie emictit et ad quod quis ante non tenebatur, sed postea astringitur sicut est uotum continentie, abstinentie et peregrinationis, unde Psalmista: Uouete et reddite Deo; Idest si uouetis reddite, dicit ibi Glosa. Item hoc uotum uoluntarium quandoque dicitur simplex, quando scilicet emictitur sine ulla solempnitate, de quo in hoc capitulo dicitur, quandoque uocatur solempne, ut uotum monachorum et monacharum; tamen quantum ad Deum simplex uotum non minus obligat quam solempne predictum et utriusque uiolatio peccatum mortale inducit. Item uoluntarium uotum aliud purum aliud conditionale: purum, ut dictum est, quando simpliciter emictitur, conditionale quando aliqua conditio expressa in eo infertur, puta cum uoueo ieiunare uel limina Sancti Petri uisitare, si Deus michi prestiterit sanitatem uel dederit mihi filium, uel tacita, puta si potero, si uixero uel Deus aliter reuelauerit, et tale uotum si conditio deficit non tenemur seruare. Unde Augustinus in libro De Adulterinis Coniugiis ait: Nulla ratione uel conditione rumpenda sunt que sine ulla conditione aliqui uouerunt. Ex quibus premissis, licet Magister in IIII° Sententiarum dicat quod uotum sit quedam testificatio promissionis spontanee de hiis que Deo et sub Deo fieri debent et Thomas in secunda secunde LXXXUIIIa questione ubi de hac materia diffusius tractat, etiam ibi diffiniat, sunt Canoniste ad diffiniendum taliter illud uotum eius dicunt: Est alicuius rei licite faciende uel non faciende cum deliberatione animi Deo facta pollicitatio; dicit autem fieri debere pretextu rei licite, quia si mala uel illicita esset promissio, non esset seruanda sed rescindenda. Unde Ysiderus in Sinonimis, libro II°, ait: In malis promissis rescinde fidem, in turpi uoto muta decretum. Que incaute uouisti ne facias; impia enim promissio que scelere adimpletur, et Ecclesiastes, U°, dicitur: Displicet Deo infidelis et stulta promissio, et Ambrosius: Nichil promictat homo inhonestum, aut si promictat non seruet. Ex quibus reprehendit hic auctor Ieptre filium Galadres naturalem de sacrificio quod fecit de unica filia sua; nam, ut legitur Iudicum, capitulo XI°, cum bellum ut dux Israel semel parasset contra filios Amonis, ita uouit si uictor esset, Quicumque fuerit egressus de foribus domus mee occurrens michi reuertenti, illum domino sacrificabo, unde occurrentem primo sibi uictorioso dictam eius filiam, mactauit et uictimauit Deo, quod stultum fuit et non acceptabile Deo. Unde idem Ambrosius ita in suo libro De Officiis ait de hoc Iepte: Miserabilis necessitas que soluitur parricidio; melius est non uouere id quod sibi is cui promictitur nolet exolui. Nam non omnia promissa seruanda sunt, cum et ipse Dominus (sic dicitur Mathei XII°), frequenter suam mutat sententiam. Item Yeronimus ad hoc inquit: In uouendo fuit stultus Iepte quia distintionem non adhibuit in reddendo. Nam si occurrisset sibi agnus uel uitulus, bene debuisset illum uictimasse, non autem filiam. Eodem modo reprehendit etiam auctor hic regem Agamenonem Grecorum, olim exercitus contra Troianos ducem, qui uictimauit Ephigeniam eius filiam suis diis ut prospere nauigaret cum dicto exercitu, ut plenius scripsi supra in Inferno in capitulo XX°, ubi uide de hoc. Post hec auctor secundario inducit Beatricem dicere quomodo Ecclesia dispensat in uotis, tangendo, licet non isdem uerbis, in effectu quod scribit Alexander papa tertius cuidam episcopo querenti ab eo quod quesiuit hic auctor a Beatrice, ita dicendo in quadam eius Decretali: An uota peregrinationis elemosinis redimi possint, uel pro necessitate in aliud commutari: respondimus quod ab eius qui presidet pendet arbitrio ut consideret diligentius qualitatem persone et causam commutationis, an scilicet ex infirmitate seu affluentia diuitiarum aut alia causa probabili, peregrinatio aut recompensatio melior fuerit et Deo magis accepta, et exinde secundum hoc debet dispensare; et in hiis consistit clauis aurea, idest auctoritas, et clauis argentea, idest scientia, et discretio prelati. De quibus duabus clauibus tangit hic auctor, et ego plene scripsi supra in Purgatorio in capitulo UIIII°, ubi de eis uide. Et ut hec procedant de iure diuino ita arguit Innocentius papa in sua quadam alia Decretali dicens: Cum igitur in lege ueteri in qua non minus preceptum Domini obligabat quam uotum hodie obliget in Ecclesia primogenita, que Domino mandabatur offerri quedam Domino redderentur ut primogenita leuitarum, quedam redimerentur ut aliarum tribunum, quedam commutarentur in aliud sicut primogenitum asini qui oue commutabatur, ut habetur Exodi capitulo XXXII°, et Numeri XXUIII° capitulo. Et hoc etiam tangit hic auctor dicendo quomodo necessitatum fuit Hebreis etc., unde Numeri, capitulo XXX°, dicitur: Si quis uotum Domino uouit, non faciat irritum uerbum suum, sed omne quod promisit impleat; et in capitulo XXUIII° dicitur: Moyse precipe filiis Israel, et dic eis: *Dicit Dominus oblationes offerre meas* etc. Sic ergo uolens uotum commutare potest in aliud pium opus, et hoc auctoritate pape et aliorum episcoporum dispensatione, saluo quod solus papa dispensare in uoto ultramarino in subsidium terre sancte facto potest et non alius. Et ecce quod dicit hic auctor de non commutando uotum arbitrio uestro sed cum auctoritate superioris, scilicet diocesani: hoc tamen fallit si uouens uotum suum, quod in temporali obsequio consistit, in perpetuam religionis obseruantiam propria auctoritate commutat, item propter defectum conditionis alicuius uoti, item propter defectum cause uoti, item si non processit ad actum licet propositum habuit quis uouendi, quod tangit hic auctor dum dicit quod uotum fit statim ipso actu promissiuo, item si uouens non habet liberam facultatem uouendi, item si uotum illicitum est, a quo non tamen potest, sed etiam debet sua auctoritate discedere. Aliter a uoto realiter nullattenus possimus discedere, sed a re uota sic cum auctore et discretione domini pape uel aliorum episcoporum, dummodo sit tales res que non preponderet omnibus aliis, ut dicit hic auctor in textu, puta continentia, in cuius uoto etiam papa non potest dispensare nec debet, non fratruum a campanellis et ab aliis multis questoribus absoluentibus homines a uotis de facto mediante pecunia, quod etiam tangit hic auctor dum dicit: Se mala cupidigia altro ui grida etc., et hoc de uoto dicta sufficiant.
+
+Post que auctor fingit se cum Beatrice, idest cum theologica scientia, subito de celo lune ad celum et speram Mercurii ascendisse, ut patet hic in textu. Qui planeta ita comitatur solem ut nunquam nobis pateat ut alii planete, et hoc tangit hic auctor dicendo quomodo se uelat cum radiis alterius, scilicet solis, fingendo etiam ibi se reperisse beatas animas illorum qui uirtute et influentia talis planete mediante, meruerunt in hoc mundo celestem beatitudinem, inter quas nominat solum duas, scilicet animam Iustiniani imperatoris, et Romei prouincialis, de quibus statim dicam in sequenti capitulo.
+
+{Poscia che Costantin lacquila uolse.} In hoc UI° capitulo, ad precedentia se continuando, auctor digressiue, ut materiam sui poematis ampliet, inducit umbram Iustiniani imperatoris, de se dicendo incohare a signo aquile imperialis ut summat causam recitandi memoranda facta sub tali uexillo olim exacta. Circa cuius prima hec uerba premissa notandum est quod, secundum quod scripsit Anacreon poeta grecus, expulso Saturno de regno insule Cretensis per Iouem eius filium - de quo plene scripsi supra in Inferno, capitulo XIIII° - quidam Titanides, idest quidam filii Titani fratris dicti Saturni, propter talem expulsionem parauerunt bellum contra dictum Iouem; qui Iuppiter, orans superos ut sibi prodigium darent ut signum haberet sub quo ipse cum eius gente dimicaret, statim de montibus dicte insule Yde prodiit quedam aquila circumuolando supra caput dicti Iouis, quam incontinenti pro eius signo accepit et habuit, et cum eo uicit contra dictos Titanides, et uocata est inde aquila ales Iouis semper. Quod signum acquile Dardanus Troianus, ut filius dicti Iouis et Electre, inde postea et successores eius detulerunt, et sic Eneas de dicta gente dardanea de Troia post eius excidium ueniens in Ytaliam cum Ascanio filio suo et Anchise eius patre, dictum signum secum duxit, quod excidium Troie fuit anno CCCCLIIII° ante urbem conditam secundum Orosium, et sic de Oriente in Occidentem, sicut currit motus celi, cum ipso Enea profectum est dictum signum aquile. Quem Eneam uocat hic antiquum auctor ratione sui nobilis sanguinis, uel uocat ita eum ad differentiam aliorum sibi subcedentium imperatorum qui olim, ut dicit quidam Textus Legalis, omnes ab eo Eneide uocati sunt; et qui Eneas, ut sequitur hic in textu, Lauiniam, filiam regis Latini, inde bello obtitnuit contra Turnum regem Rutilorum. Inde a dicto aduentu Enee in Ytaliam aquila, idest monarchia mundi, fuit in Alba ciuitate fundata olim per Ascanium supradictum ante urbem conditam per CCC annos et plus, et in ciuitate Romana, que a Romulo inde instituta fuit, ante aduentum Christi per UIIc annos. Inde Constantinus, primus imperator Christianus, qui imperare cepit anno domini CCCX°, liberatus a lepra per Beatum Siluestrum, et ab ipso baptizatus, quarta die dicti sui baptisimi, facta donatione ipsi Siluestro de qua dixi in Inferno, capitulo XUIIII°, et sibi urbe relicta cum dicta aquila, idest cum sede et curia imperiali, recessit de Roma et iuit in Greciam, et apud Bisantium, quod hodie dicitur ciuitas Constantinopolitana, dictam sedem imperialem constituit; et sic uoluit dictam aquilam contra dictum cursum celi, idest de Occidente in Orientem. In qua ciuitate Constantinopolitana, sita in confino Asie et Europe, ut dicit hic textus (unde Lucanus in IX°: Non Asiam breuioris aque diterminat usquam / fluctus ab Europa, quanuis Bisantion arto / Pontus et ostiferam dirrimat Calcedona cursu), ac uicina etiam dictis montibus cretensibus, unde dicta aquila, ut dicit hic dicta umbra, exiuit, sederunt titulo et re XXXUII imperatores, scilicet Constantinus predictus, Constantinus secundus et Constantius, Iulianus, Iouinianus, Ualentinianus, Ualens, Gratianus, Theodosius, Archadius et Honorius, Theodosius secundus, Martianus, Leo primus, Zeno, Anastasius, Iustinus, Iustinianus, de quo hic dicitur, Iustinus secundus, Tiberius secundus, Mauritius, Phocas, Eradius, Constantinus tertius, Constantinus quartus, Iustinianus secundus, Leo secundus, Tiberius tertius, Phylippus, Anastasius secundus, Teodosius tertius, Leo tertius, Constantinus quintus, Leo quartus, Constantinus sextus, Nicecorus et Michael. Et quod dixi quod nomine et re dictum imperium fuit sic apud Grecos, subaudi scilicet usque ad dictum Constantinum quintum et Leonem eius filium qui cepit imperare anno domini UIIcXLU°. Nam eo tempore, dum Astulfus, rex Lungobardorum, inductu certorum malorum romanorum Tusciam occupasset et Romam adgressus esset ecclesias omnes et alia uastando, Stephanus papa secundus auxilium petiit a dicto Constantino et Leone eius filio, quibus recusantibus patrocinari Ecclesie contra dictum Astulfum, petiit subsidium a Pipino secundo rege Francorum, et habuit et obtinuit contra dictum Astulfum mediante pugna Francorum. Ex quo dictus Stefanus papa, anno UIIcLUI°, dictum romanum imperium de Grecis transtulit in Germanos, et factus est Karolus Magnus filius dicti Pipini imperator. Inter quos dictos principales constantinopolitanos dicit dicta umbra Iustiniani quomodo imperator unus de eis fuit, et quomodo reformauit Corpus Iuris Ciuilis; nam tres codices ad unum reduxit et ueterum prudentum Iura, que ad duorum milium librorum numerum attingebant, ad quinquaginta libros redegit. Item dicit quomodo Agapitus papa ipsum retraxit Iustinianum ab errore Euticetis. Nam tempore ipsius Iustiniani fuit quidam abbas Constantinopolitanus, nomine Eutices, hereticus, qui tenuit quod uerbi Dei et carnis in Christo una tamen natura erat, scilicet diuina, unde dicebat quod post resurrectionem Christus solum remansit in diuina natura, qui dampnatus inde fuit in Calcedoniensi Concilio, et cum eo Dioscorus episcopus Alexandrinus in eadem heresi inuolutus. Et diffinitum fuit predicari duas naturas in Christo fuisse et unam personam in dicto concilio. Inde dicit dicta umbra, uel dicere uult, quomodo dedito se in totum dicto laborerio legum, quod quasi diuina auxiliante manu Belisarius patritius uices gerendo circa arma dicti Iustiniani olim mirabiliter de Persis triumphauit, inde in Affricam transiuit et Uandalos romano imperio subiugauit et Gelismerum eorum regem, et idem fecit de Gottis et de Odoacro et Attila eorum regibus hostibus romanorum. Post hec auctor, uolens ostendere in quantum uenerari debet dictum signum aquile representans imperium romanum et monarchiam mundi in reprehensionem multorum ipsum hodie deprimentium, in persona dicte umbre Iustiniani digressiue ad narrandum hic nunc procedit quamplurima memoranda facta et gesta sub dicto signo, et sub breuitate incipit sequendo Titum Liuium, scribam Romanorum gestorum, incipiente primam partem sui uoluminis a capta Troia, et sic, ut dicitur hic in textu, a morte Pallantis, filii regis Euandri, secuta propter regnum Ytalie Enee querendum sub dicto signo. Unde prenotandum est quod dictum signum Eneas, capta Troia, diu fatigatus in mari fato in ordinatione diuina in Ytaliam uenit et applicuit cum suo nauigio litoribus Lauinii, ciuitatis regis Latini prope fauces Tiberis, unde Uirgilius, de ipso Enea loquendo, incipit: Arma uirumque cano, Troye qui primus ab oris / Ytaliam fato profugus Lauinaque uenit / litora etc. Et ibi prope se uallo fortificauit, et nitendo habere in uxorem Lauiniam, unicam filiam dicti Latini, sponsam iam promissam Turno regi predicto, incohata guerra inter ipsum Eneam et eius Troianos et dictum Latinum et Laurentos eius subditos et Turnum predictum, dictus Eneas petiit auxilium a dicto rege Euandro, regente tunc in loco ubi est hodie Roma, qui breuiter contulit ei dictum Pallantem eius filium eum magna comitiua. Qui Pallas in prima pugna dictarum partium occisus est a dicto Turno, tamen in processu demum dictus Eneas superauit dictum Turnum et occidit et dictam Lauiniam in uxorem habuit. Inde, mortuo Enea, dictus Ascanius eius filius successit ei in regno et ciuitatem Albanam fundauit et ibi regnauit per XXUIII annos; de quo Uirgilius in I° ait: At puer Ascanius cui nunc cognomine Iulo / imperio explebit, regnumque a sede Lauini / transferet, et Longam umbram ui muniet Albam / hic iam ter centum totos regnabitur annos / gente sub Hectoria, donec regina sacerdos / Marte grauis geminam partu dabit Ilia prolem, scilicet Romulum et Remum, de quibus statim dicam. In qua ciuitate Albana dictum signum aquile et monarchie mundi solum fuit et non alibi per dictos CCC annos, regnantibus infrascriptis regibus ibi successiue tanquam descendentibus dicti Enee primo uidelicet Ascanio, inde Siluio, - eius fratre et filio Enee et dicte Lauinie, et a quo omnes reges Albani dicti sunt Siluii (de quo Uirgilius in persona Anchises ad Eneam predictum suum filium iam mortuum loquendo in UI° sic ait: Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles, / quem tibi longeuo serum Lauinia coniunx / educet siluis regem regumque parentem / unde genus Longa nostrum dominabitur Alba, fuit enim in siluis nutritus a matre timore dicti sui fratris, et sequitur: Proximus ille Procas, Troiane gloria gentis / et Capis et Numitor et qui te nomine reddet / Siluius Aneas etc.), - inde Enea Siluio filio dicti Silui, inde Cape, inde Latino, inde Alba, inde Egypto, inde Carpento, inde Tiberio, inde Agrippa, inde Siluio Aremulo, inde Auentino, inde Procace eius filio, inde Amulio qui fratrem suum Numitorem de regno expulit et filiam eius Iliam predictam in templo Ueste dedicauit, que ibi, licet Uirgilius et Liuius ex Marte dicant quod grauida facta est, ex sacerdote dicte Ueste re uera fuit facta pregnans. Et sic peperit duos gemellos, scilicet Romulum et Remum; quo Remo decapitato per dictum Romulum, iam per eos condita ciuitate romana et occiso dicto Amulio et restituto dicto Numitore in regno Albano eorum auo, dictus Romulus ut primum rex romanorum cepit solus regnare. De quo Uirgilius, in persona dicti Anchises, ad Eneam subdit: Quin et auo comitem sese Mauortius addet / Romulus, Asaraci quem sanguinis Ilia mater / educet etc. Cuius Romuli tempore factus est raptus mulierum Sabinarum quem auctor uocat hic malum, idest maleficium; nam, cum populus romanus nouiter institutus mulieribus careret, dictus Romulus quadam die certa quoddam festum statuit fieri in qua breuiter dum quasi omnes mulieres ciuitatis Sabine illuc confluissent, rapte sunt a Romanis et detente in eorum uxores, ex quo longa et magna guerra postea orta est inter dictas duas ciuitates. Tandem dicti Sabini ab ipso Romulo superati sunt; inde, mortuo isto Romulo, Numa Pompilius ut secundus rex sibi in regno romano successit et regnauit XLIII annis, de quo Uirgilio loquendo ait: Regis Romani primam qui legibus urbem / fundabit, curribus paruis et paupere terra / missus in imperium magnum etc.; nam de Sabina terra sua probitate tractus est ad dictum regnum romanum. Inde tertius romanus rex fuit Tullius Hostilius qui, regnante in Alba ciuitate predicta Ciuilio rege, multa bella gessit cum Albanis occasione dicti signi aquile, quod signum populus romanus solus uolebat habere, et idem uolebat Albanus allegando uterque se successorem Enee; demum ad hanc concordiam uenerunt. Scribit Titus Liuius in prima decada et Ualerius in UI°, in titulo De Seueritate, scilicet quod quelibet dictorum partium eligeret tres pugnatores et uictores illud signum haberent in solidum et sic deuentum est ad singulare bellum ter geminorum: nam pro parte Romanorum in campo fuerunt tres fratres uocati Oratii, et pro parte Albanorum fuerunt alii tres fratres uocati Curiatii, quos omnes tres Curiatios, mortuis duobus prius de dictis Oratiis, tertius occidit solus, et sic ab inde citra dicti Albani priuati sunt dicto signo et illud Romani in totum habuerunt. Cum quo signo sic facto proprio Romanorum sepe bellando dictus Tullius subegit et subiugauit romano populo dictos Albanos et Ueientes qui per XUIII miliaria distabant a Roma, et Fedenatos distantes per XIIcim, et terras omnes Tiberinas uicit uicinas Rome, quod tangit hic auctor dicendo de uicinis gentibus per hos reges subiugatis et uictis; de cuius Tullii probitate Uirgilius in persona Anchise ad Eneam etiam inquit: Cui deinde subibit, scilicet dicto Nume, Otia qui rumpet patrie residesque mouebit / Tullius in arma uiros et desueta triumphis / agmina etc. Regnauitque XXXII anni iste Tullius, post quem successit quartus rex romanorum, scilicet Anchus, qui Hostiam ciuitatem condidit iuxta mare uicinam Rome per XUIcim miliaria - de quo subdit Uirgilius: Quem iuxta sequitur iactantior Anchus / nunc quoque iam nimium gaudens popolaribus auris - regnauitque annis XIII. Post hunc regnauit Priscus Tarquinius quintus rex Romanorum XXXUII annos; post hunc regnauit Seruius Tullius, rex sextus Romanorum; post quem regnauit Tarquinius Superbus septimus Romanorum rex et ultimus XXXU annis, in quo XXXU° anno eius regni, ut scribit Titus Liuius in prima decada, libro I° , capitulo XXXUI°, et Ualerius, libro UI°, in titulo De Pudicitia, capitulo I°, existente dicto Tarquino in obsidione circa ciuitatem Ardeam, Sextus, filius dicti Tarquini, occulte de dicto exercitu discessit et uenit de sero ad Collatium oppidum prope Romam et petiit hospitari a Lucretia nobilissima et pudicissima domina romana et uxore Collatini, nobilis ciuis romani et soci dicti Sexti in domo eius habitationis in dicto oppido posita, dicto eius uiro existente in dicto exercitu; que, cum puro animo illum suscepisset in domo eius, in nocte per uiolentiam carnaliter habuit eam et in mane discessit et ad dictum exercitum remeauit. Lucretia uero misit statim pro dicto eius uiro Collatino et pro Lucretio eius patre et pro Bruto eius patruo, qui secum couenientes in talamo suo sic ait: *Quid saluum est mulieri amissa pudicitia? Uestigia uiri alieni in lecto tuo Collatine sunt. Ceterum corpus tantum uiolatum est, animus insons; mors testis erit. Uidebitis quid Sexto debeatur: ego me si a peccato absoluo a supplicio non libero*, et ne ulla impudica amodo exemplo Lucretie uiuat, cultrum quem sub ueste habebat in corde defigit. Propter quod scelus romanus populus abstulit regnum dicto Tarquinio superbo et ab inde usque ad Iulium Cesarem sub consulibus romanum regimen fuit. Et hoc est quod tangit hic auctor in persona Iustiniani dicendo quod fecit signum predictum in UII dictis regibus, idest in tempore quo regnauerunt, quod fuit CCXXXX annorum usque ad dictum facinus Lucretie per quod finierunt; de quo, si commendata fuit dicta Lucretia, uide in I° De Ciuitate Dei per Augustinum, XX° capitulo. Inde dicit quod etiam egit dictum signum aquile cum egregiis aliis romanis: scilicet cum Quinto Fabio consule romano bellando cum Brenno duce Senonum et Gallorum apud Alliam fluuium uicinum Rome, ubi dum forent uicti romani a dicto Brenno, capta est a dictis Gallis tota Roma preter Capitolium in nocte sequenti, et illud perditum etiam fuisse nisi peruigil anser Romanos ex lassitudine pugne dormientes clamore ualido excitasset; quod tangens Uirgilius in UIII° ait: In summo custos Tarpeie Mallius arcis / stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat, / Romuleoque recens horrebat regia culmo. / Atque hic auratis uolitans argenteus anser / porticibus Gallos in limine adesse canebat. Quos gallos spoliantes Romam pecunia et rebus per quinque dies, Camillus ciuis romanus, relegatus tunc aput Ardeam ciuitatem longe a Roma per XUIII miliaria, amore patrie cum magna coadunata gente aggressus est dictos Gallos in urbe sub signo dicte aquile, et posuit eos in conflictu, et eos fugauit et restituta sunt omnia ablata romanis. De qua probitate Camilli Uirgilius in UI° tangendo ait: Aspice Torquatum et referentem signa Camillum. Post hoc tangit quomodo per Lauinium Curium et Fabritium consules romanos cum dicto signo aquile uictus fuit Pirrus rex Epirotarum qui de Grecia in Ytaliam uenit cum infinita gente contra Romanos ad instantiam Tarentinorum qui tunc erant hostes populi romani. Inde dicit quomodo cum dicto signo acquisierunt famam quam, ut dicit textus hic, ipse auctor libenter mirrat (idest conseruare nititur, ut conseruat mirra corpora mortua), Manlius Torquatus probus romanus, ita uocato a torque quam in singulari bello contra quendam Galum optinuit; item Quintius Cincinnatus, ita dictus a capillatura sua inculta (dicitur cincinnus et cyrrus capillorum), qui, ut ait Cicero contra Epicurum, a Romanis tractus est ab aratro et dictator factus est, et uictis per eum Curulis et Uolscis, adhuc ad agriculturam rediuit. Item Deci illi duo romani pater et filius, quorum unus in Gallico, alter in Samnitico bello pro re punica suas animas uouerunt. Unde Lucanus: Deuotum hostiles Decium presere caterue, et Uirgilius: Quin Decios Drusosque procul etc. Item Fabii, qui CCC fuerunt, de una domo romana et qui una die minus caute dimicando cum Ueientibus hostibus romanorum, mortui sunt omnes preter unum qui remansit domi propter iuuenilem etatem. Qui unus postea crescendo factus est consul romanus qui propter imparitatem potentie non ualendo certare contra Anibalem cum multa cautela illum pluries decepit mostrando se uelle bellare, et non bellando. De quibus et de quo uno ait Uirgilius sic in UI°: Quo fessum rapitis Fabi? Tu Maximus ille es, / unus qui nobis cunctando constituis rem. Et Ouidius: Quamuis cecidere trecenti, / non omnes Fabios abstulit una dies; Ualerius in UIIII°, de hoc scribens, uidetur dicere quod mortui sunt isti trecenti Fabii a Gallis in bello apud Alliam facto. Item dicit quomodo demum dictum signum in manu Scipionis domuit et superauit Anibalem et Arabes qui cum eo de Cartagine in Yspaniam et de Yspania in Ytaliam transeundo Alpes, unde Padus oritur, uenerunt contra Romanos. Nam, quamuis uicerit dictus Anibal Romanos, primo apud Trebiam flumen labens non longe a ciuitate Bobii et Placentie, et secundo apud Tragimenum lacum perusinum, et tercio aput Cannas in Campanea, dictus Scipio, etatis XXUI annorum, cum gente romanorum iuit in Yspaniam et ibi per uim habuit Cartaginem nouam, et ibi Asdrubal, frater dicti Anibalis, se submisit Romanis. Inde dictus Scipio transfretauit in Affricam et ducem Penorum uicit et Cartaginem obsedit, ad quam Anibal, dimissa obsidione et leuata circa Romam, uenit Cartaginem et ibi superatus est in bello a Scipione predicto. Item dicit hic auctor quomodo etiam Pompeius in iuuenili etate cum dicto signo triumphauit contra piratas. Item tangit hic auctor quomodo Florinus, consul romanus, deuicit Fesulanos cum dicto signo. Inde dicit auctor quomodo dum Deus uoluit hunc inferiorem mundum regi per monarcham, idest per unicum principem, ut est imperator, ut celum regitur, unde Boetius in II°, comendans tale regimen, ait: Felix hominum genus, / si uestros animos amor, / quo celum regitur, regat. Iulius Cesar, initiator imperii, de uoluntate romanorum cum dicto signo aquile et septem legionibus equitum in Galliam uadit confinatam a Uarro flumine prouinciali dirrimente Ytaliam ab ipsa Gallia et a Reno flumine alio dirrimente ipsam Galliam a Germania siue ab Alemania (per quam Galliam fluunt hec alia flumina hic in textu nominata, scilicet Ysera, currens per Dalfinatum, et Erre, currens per Aquitaniam, et Secana, currens per Parisium, et Rodanus), et ipsam Galliam uicit et submisit populo romano, uerum quia ultra quinquennium, terminum sibi prefixum sui consulatus, Pompeius et complices sui et senatus eum ut rebellem habuerunt et sibi triumphos debitos denegarunt. Unde Cesar uenit in Ytaliam et applicuit Rauenne, ut dicit hic auctor sequentem Claudianum dicentem de eo: Dixit, et antique muris egressa Rauenne / signa mouet; iamque ora Padi portusque relinquit, et transiens Rubiconem fluuium Ariminum inuadit. Inde uersus Romam procedit, tanquam hostis Pompei; cuius timore Pompeius et senatores illum non expectantes de Roma ad Brundisium tendunt. Quo scito Cesar, dimissa urbe in Yspaniam uadit, et debellata Massilia et uicta ciuitate Illerde et Petreio et Afranio ducibus pompeianis et tota Yspania rediit Romam et herarium aperit. Inde, insequendo Pompeium, pergit uersus Durachium, inde bellum habet in Farsalia cum ipso Pompeio, et ibi illum uicit cum immensa strage adeo quod, dicit hic auctor, eius dolor iuit usque ad Nilum calidum, idest usque ad Arabes et Seres, populos existentes in ultimo meridiei ubi sub axe calido primo emicat Nilus, licet eius caput ignotum sit (et hoc dicit quia interdum spargitur dictum flumen Nili ad occidentem quando currit uersus Boream et septentrionem et Orientem, unde Lucanus in persona Achorce ait ad Cesarem in X°: Ut Nilo sit leta suo. Tua flumina prodam, / qua deus undarum celator, Nile, tuarum / te michi nosce dedit. Medio cumsurgis ab axe; / ausus in ardentem ripas attollere Cancrum / in Boreas is rectus aquis mediumque Boeten; / rursus in occasis flexus torquetur et ortus / nunc Arabum populis, Libicis nunc equas arenis, / teque querunt primi, uident tamen hii quoque, Seres. / Archanum natura caput non prodidit ulli), et in III° dicit quomodo ad dictum bellum fuerunt predicti et Mauritii et Quicquid ab occiduis Libie patet arida Mauris / usque saratronias Eoa ad litora Sirtes. Item post hoc dictum signum reuisit, dicit hic auctor, cum Cesare Iulio, ut scribit etiam Lucanus in UIIII°, locum ubi iam fuit Troya et ubi Hector tumulatus est. Item Antandrum ciuitatem Tracie, ubi Eneas primo parauit suum nauigium ad ueniendum in Ytaliam cum dicto signo aquile etiam reuisit, item et flumen Simeontis iuxta Troyam fluens. Inde dictus Cesar iuit in Egyptum et Ptolomeum eius regem occidit et Cleopatram eius sororem a carcere liberauit, cum qua fornicatus diu fuit. Inde iuit in Affricam et regem Iubam et Mauritanum regnum subiugat, iterum inde tendit ad Yspaniam ubi apud Mundam ciuitatem Gneum et Sextum filios Pompei uicit. Inde dicit quod fecit cum baiulo, idest cum eius delatore sequenti, scilicet cum Octauiano imperatore, primo filio Octauie sororis Cesaris secundum Ysiderum. Suetonius dicit quod nominata fuit acia dictum signum; nam, occiso Iulio Cesare, eius auunculo, per Brutum et Cassium, factus est, officio triumuirorum extincto, dictus Octauianus imperator a Romanis in iuuenili etate. Inde, prouectus in tempore, sua probitate ualde aucta est res publica romanorum; nam, uicto et superato ab eo Lucio Anthonio, nepote dicti Iulii apud ciuitatem Perusinam, et uicto aput Mutinam ciuitatem et superato ab eo etiam Marco Anthonio alio nepote Cesaris primo, et secundario (cum quo imperauerat XII annis et inde XLIIII annis imperauit solus), in Grecia nauali bello in mari Actio, et occiso a se ipso ibi dicto Anthonio, et Cleopatra predicta eius uxore ob dolorem exincta, adpositis sibi ad mammas duobus colubris, qui dicuntur Cispani, suggentibus sanguinem suauiter ut per eos homo in sopore moriatur - de quibus tribus triumphis et mare rubro, de quibus hic in textu dicitur, ait Uirgilius in UIII loquendo de dicto Octauiano sic: Uictor ab Aurore populis et litore rubro, / Egyptum uirique Orientis et ultima secum, et subdit: At Cesar, triplici inuectus romana triumpho / menia etc. Ac uictis et mortuis ab eo etiam predictis Bruto et Cassio, occisoribus Iulii Cesaris apud Phylippos et Lepido et Sexto Pompei predicto in bello siculo, rediit Romam, et totus mundus sibi parendo in uniuersale pace positus est et suppositus populo romano in UIIc annis cum in Uc Ytaliam et in CC residuum mundi Roma sibi quesierit, ita quod ianue templi Iani, in quo omnia bellica paramenta romanorum recondebantur, clause sunt tunc. Quo tempore, scilicet anno sui imperii XLII°, et UIIcLII° ab urbe condita natus est Iesus Christus filius Dei, et durauit ista uniuersalis pax XIIcim annis. Et tunc impletum est illud Ysaie II°: Conflabunt gladios suos in uomeres et lanceas suas in falces,. et Psalmista, etiam in hoc prophetando, ait: In pace factus est locus eius. Inde dicit auctor in persona dicte umbre quod quicquid dictum signum unquam egit uel acturus est in futurum modicum et obscurum, dico quam ad claritatem fame, fuit respectu eius quod egit in manu Tiberii, tertii Cesaris, successoris in imperio dicti Octauiani ac eius priuigni et generi. Nam, anno XUIII et ultimo sui imperii, sub Pontio Pilato eius consule seu uicario in Iudea, Deus uoluit facere et habere uindictam in humanitate Christi sui filii a dicto Pilato instantibus Iudeis crucifixi de humana natura eius inimica propter preuaricationem primi hominis, et satisfaciendo eius ire quam habebat contra eam. Ex qua, ut dicit Apostolus, omnes Eramus filii ire, et In condempnatione propter delictum unius, ut ait Ad Romanos, U° capitulo. Ac inde per LUIIII annos, scilicet anno II° imperii Uespasiani, cum dicto signum in manu Titi, filii dicti Uespasiani, Deus fecit fieri uindictam supradicte uindicte, in quantum caro et natura humana Christi unita erat cum diuinitate, contra Iudeos. Nam, ut refert Iosephus, uicta Ierusalem per dictum Titum, numerus Iudeorum captiuorum fuit LXXXXUIIm, de quibus in carcere mortui sunt XIIcim sine infinitis occisis tempore obsidionis, quem passum auctor in sequenti capitulo latius explicabit et ego. Item dicit quid fecit dictum signum in manu Karuli magni imperatoris primi Germanorum contra Longobardos olim opprimentes Ecclesiam. Nam, requisitus a papa Adriano, primo eos obsedit in Papia et demum eos uicit et Desiderium eorum regem captum cum uxore et filiis duxit in Galliam.
+
+Ultimo tangit de natura dicti planete Mercurii, stelle paruule, et influentie eius, qui est secundum Michaelem Scotum ut reddat hominem delectabilem in qualibet scientia ad finem acquirende fame et honorem, ut dicit etiam textus hic. Item si ipsi Mercurio Iupiter similatur reddet hominem assiduum in lectionibus librorum et uersificatorem et humilem et boni consilii et laudabilem in moribus secundum Ptolomeum in suo Quadripartito. Unde merito hic auctor fingit esse animam dicti Iustiniani et infrascripti Romei, arguendo auctor quod dum homo ponit sua desideria ad hec, minus uacat circa amorem diuinum et sic minorem gloriam meretur. Et de hoc dicit contentas esse ibi dictas animas mercuriales, sicut contentus est fenerator recipere meritum feneratitium secundum qualitatem gaggi, idest pignoris, et quantitatem maiorem et minorem mutuate pecunie - unde Sapientie XI° capitulo, dicitur: Omnia pondere numero et mensura posuisti Domine - dicendo ibi fore etiam umbram dicti Romei de Uillanoua, districtus ciuitatis Uentie de Prouincia, olim ministratoris Ramundi Bellingerii comitis Prouincie, qui sua actiua uirtute mercuriali maritauit quattuor filias dicti comitis quattuor regibus, scilicet regi Francie, regi Karulo de Apulia, regi Anglie et regi Maiolice; et, inuidia curialium dicti comitis prouincialium accusatus, reddita ratione sue administrationis maiore et ultra debitum rationis, recessit et peregrinauit contemplatiuus ad Deum, ut dicitur hic in textu.
+
+{Osanna, sanctus Deus sabaoth.} In hoc UII° capitulo, continuato sermone, auctor exordiendo fingit sibi dictos beatos spiritus mercuriales disparuisse ibi, canente dicta umbra Iustiniani hec uerba, scilicet Saluifica popolum tuum, nam hoc importat latine hoc uerbum hebraycum Osanna secundum Ysiderum, O Deus exercicium uirtutis, nam et hoc importat latine hoc nomen aliud hebraycum Sabaoth, et est unum de decem nominibus Dei, Superillustrans ... / felices ignes, idest spiritus beatos et ignitos in karitate horum regnorum, idest horum celorum: nam Malacoth latine sonat hunc genitiuum pluralem, scilicet regnorum.
+
+Post hoc auctor inducit Beatricem hic ad exemplificandum sibi quod dictum est in precedenti capitulo sub breuitate de iusta uindicta ire Dei contra naturam humanam uindicata postea iuste, incipiendo sic: primus homo Adam qui non fuit natus ex semine uirili et ex utero muliebri sed plasmatus a Deo, unde et protoplasma dicitur, non ferendo frenum quod uirtus rationis et obedientie uult ad sui proficuum, scilicet merendi, (in quantum uirtus hic accipiatur, secundum quod diffinit eam Phylosophus in libro De Spiritu et Anima dicendo: Uirtus est habitus mentis bene institute ad similitudinem alicuius regni, quod bene institutum est si recte consulatur in eo et recte imperetur et recte obediatur; sic mens bene instituta est, et dicitur cum ratio recte consulit, uoluntas recte imperat et uires subiecte uoluntati recte obediunt), dapnauit se et tota eius prolem uenturam, et sic naturam humanam deduxit in iram Dei. Unde Apostolus: Per unius inobedientiam peccatores constituuntur multi, quia per legem peccati ab eo descendunt, et Gualfredus in sua Poetria, de hoc tangendo sic ait de ipso Adam et Eua, preuaricatione facta contra mandata Dei per eos: De solio, Paradise, tuo dampnatur uterque; / sic genus humanum periit, nec profuit illi / uel ius nature, uel ius legale, uel ulla / uirtus, quin animas glutiret Tartarus omnes; / tanta, tot excursis annorum milibus, ira / infremuit etc. Et hoc tangit etiam hic Beatrix dicendo quomodo humana species iacuit infirma per multa secula usque dum placuit filio Dei descendere, iam scilicet elapsis UmCLXXXXUIIII annis a dicto peccato Ade secundum Orosium. Ad quod interuallum arguunt theologi quod statim post peccatum non fuit conueniens filium Dei incarnari, cum enim ex superbia peccatum prouenisset, sic liberandus erat homo ut humiliatus recognosceret se liberatore indigere. Quod quidem magno consilio fuit dilatum in mente et predestinatione Dei patris, dum dixit ore prophete loquendo Filio: Sede a dextris meis donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum, et licet in Symbolo dicatur: Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de celis et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria Uirgine et homo factus est: quod tangit hic subsequenter dicendo Beatrix quomodo naturam humanam, rectam a Deo eius factore, ipse Deus uniuit sibi cum actu solum sui ecterni amoris, idest Spiriti Sancti, dicente angelo capitulo I° Luce ad Mariam: Spiritus Sanctus superueniet in te, et uirtus Altissimi obumbrabit tibi etc. Et Gualfredus predictus etiam ad hoc inquit: Filius hec: secum fuit ergo paraclitus auctor, / conceptus, propriaque manu contexuit illi / humanos habitus, qui clam descendit in aulam / uirginis et foribus clausis agressis ab aula; tamen idem Gualfredus hanc aliam inducit rationem dicte incarnationis ita dicendo iterum: Filius ergo Dei secum quia Lucifer in me / presumpsit ruit et periit. Fuit illa ruina / istius radix; sic sum quasi causa remota / huius pestis: ero uicine causa salutis. Nam Lucifer, diabolus factus, uidendo creatum hominem possidere debere regnum quod perdiderat inuidia, ipsum peccare fecit. Inde arguit Beatrix quod, quamuis hec natura humana ita coniuncta cum Deo ita sincera et bona fuerit in sua particularitate cum fuerit in Christo sine ulla aspersione et contagio originalis et actualis peccati, tamen in sua totalitate primordiali depulsa et relegata est de Paradiso in persona primorum dictorum nostrorum parentum, ad quod ait Apostolus: Misit Deus filium suum in similitudine carnis peccati, et in III° Sententiarum sic ait Magister: Christus non carnem peccati sed similitudinem carnis peccati accepit; et Augustinus: Omnes defectus nostros assumpsit filius Dei preter ignorantiam et peccatum, et quamuis in asumptione sui ipsius caro fuerit a Spiritu Sanctu ab omnibus reliquis peccati mundata, tamen si in cruce mortuus non fuisset, ad ultimum in senio defecisset, frigus ergo, calorem, famem, sitim et alias humanas penalitates pati potuit, et sic habuit corpus passibile, et merito, cum nostros defectus assumeret propter iustitiam satisfationis quam pro nobis assumpserat faciendam ut pro nobis perfecte satisfaceret per penalitatem nostre carnis, et ideo subdit hic Beatrix quod per eam crucem iusta fuit quantum in humanitate Christi, in qua ipsa natura humana tota punita est et passionata. Unde Gualfredus predictus de ipso Christo in cruce posito ait et de ipsa natura humana sic: Cum morte pateretur, ait Natura: *Necesse / est patiar: Dominus patitur. Complangite mecum / omne genus rerum. et subdit: Passus erat Dominus nature. Uim simul istam / passa fuit natura suo compulsa dolore; / sic homini pugnauit homo, sed homo Deus ipse / tunc certans modo sceptra tenens sic sola redemit / gratia propter quem cepit sic destitit ira, scilicet Dei subaudi. Et ecce quod fecit hic in textu de persona diuina Christi et eius natura humana, et quomodo diuersis respectibus Deo patri placuit mors filii sui et Iudeis. Unde Magister in I° Sententiarum in hoc ait: Dei uoluntas bona per malam uoluntatem hominis quandoque impletur, ut in crucifixione Christi: quem Deus bona uoluntate mori uoluit, Iudei uero impia. Unde tangens hoc Psalmista ait: Tu cognouisti sensionem meam et resurrectionem meam, hoc est dicere uoluisti et approbasti passionem meam; tibi enim sic placuit rationabiliter et Iudeis praue. Unde idem Gualfredus in hoc ait: Sola Deum risit morientem natio praua, / cuius in obprobrium sunt posteriora: propago / perfida, gens dure ceruicis etc. Per quam morte, dicit textus hic, quod tremuit terra et celum apertum est, animabus nostris subaudi, quod ante clausum erat, conclucendo ex premissis dicta Beatrix quomodo auctor amodo non debet mirari si iusta uindicta ulta fuit a iusta curia, scilicet per Pilatum primo locum tenentem dicti Tiberii imperatoris, et secundario per Titum predictum et Uespasianum imperatorem, tanquam per iudices competentes, ut scribit iste auctor in sua Monarchia dicendo sic in fine secundi libri: Et si de iure romanum Imperium non fuit, peccatum Ade in Christo punitum non fuit; hoc est falsum: ergo contradictorium eius ex quo sequitur est uerum. Falsitas consequentis apparet sic: cum per peccatum Ade omnes peccatores essemus, dicente Apostolo *Sic ut per unum hominem in mundum hunc peccatum intrauit et per peccatum mors, ita in omnes homines*, si de illo peccato non fuisset satisfactum per mortem Christi adhuc essemus filii ire natura deprauata. Sed hoc non est, cum dicat idem Apostolus ad Ephesios loquens de Patre sic: *Qui predestinauit nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in ipsum, secundum propositum uoluntatis sue in gloriam gratie sue, in qua gratificauit nos in Filio suo*, sciendum est quod punitio non est simpliciter pena iniuriam inferenti, sed pena inflicta iniuriam inferenti ab habente iurisdictio puniendi, unde, nisi ab ordinario iudice pena inflicta sit, non est punitio sed potius iniuria, unde dicebat ille Moysi: Quis constituit te iudicem super nos? Si ergo sub ordinario iudice Christus passus non fuisset, illa pena punitio non fuisset, et iudex ordinarius esse non poterat nisi supra totum humanum genus iurisdictionem habens, cum totum humanum genus carne illa Christi portantis dolores nostros, ut ait propheta, puniretur; et supra totum humanum genus Tiberius Cesar, cuius uicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset nisi romanum imperium de iure fuisset. Hinc est quod Herodes, quamuis ignorans quid faceret, Christum ad Pillatum remissit iudicandum; nam non gerebat uices Tiberii predicti sicut ipse Pilatus, licet esset rex in suo singulari regno: propterea coram eo Christus nunquam loqui uoluit quicquam, tanquam coram non suo iudice; secus fecit coram Pilato ut coram suo iudice, unde inter alia sibi: Non haberes in me potestatem aliquam nisi datum esset tibi desuper. Istis sic decursis adhuc auctor inducit Beatricem ad dicendum sibi quare Deus pater tamen uoluit per mortem filii sui nos releuare, ualendo alio modo hoc facere; et incipiendo a remotis dicit quomodo ea que immediate procedunt a Deo carente omni liuore in aperiendo suam bonitatem, unde et Plato in Timeo inquit: Deus est optimus et ab optimo longe inuidia relegata est; perpetua sunt et absque fine et libera, cum non subsint uirtutibus nouarum rerum, idest motibus et costellationibus nouem celorum. Et si hoc nomen noue debet accipi hic in textu numeraliter ut sunt angeli et anime nostre, ut scripsit iste auctor etiam supra in Purgatorio in capitulo XUI° ibi: {A miglor forza e a miglor natura / liberi subiacete, e quella cria / la mente in uoi, che l ciel non a in sua cura}, scilicet dictam nostram animam que solum regitur a Deo, non autem a celis. Et ideo talia sunt sibi magis conformiora et similiora, ideo talia magis diligit ipse Deus, de quibus omnibus dotata est anima nostra; nam sempiterna est, item est similis Deo. Unde Augustinus in XI° De Ciuitate Dei, ait: Credatur homo factus ad ymaginem Dei, et in ea sui parte propinquior ei est, et in libro De Trinitate dicit quod Ratio nostra ymago Dei est, et ipse Deus etiam hoc fatetur dicens in Genesi: Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram, unde Psalmista: Signatum est super nos lumen uultus tui. Item dicit Beatrix quod dicta nostra anima libera est, unde Ad Corinthios III° ait Apostolus: Ubi spiritus Dei est ibi libertas, et subdit Beatrix quomodo peccatum solum est illud quod reddit ipsam nostram animam dissimilem Deo; unde Ambrosius in suo Exameron ait: Illa anima bene picta est in qua splendor est glorie et paterne substantie ymago, / secundum hanc ymaginem ante peccatum pictus fuit Adam, sed cum lapsus est eam deposuit, item reddidit eam seruam, unde Iohannis UIII° capitulo dicitur: Omnis qui facit peccatum seruus est peccati, cum, secundum dictum Augustinum: Nichil aliud peccatum sit quam priuatio boni, et scribens ad Petrum etiam ait: Naturam serui in sua accepit Deus. Ad quas dotes sic perditas creatura humana nunquam reuertitur nisi repleat quantum culpa uacuauit iustis penis. Et sic natura humana tota in suo esse, primo subaudi in primis parentibus, peccauit, sicut amisit Paradisum ita etiam dictas dotes, nec ad eas reddire potuit nisi Deus per suam gratiam remississet talem excessum uel homo, scilicet Adam, satisfecisset. At hoc facere nequibat non ualendo se tantum infimare ipse Adam quantum ascendere uoluit, scilicet esse ut Deus, ut dicit hic textus; ergo Deum hoc facere oportebat, uel cum eius gratia absoluta uel cum gratia et iustitia. Et hoc magis sibi congruum fuit, unde Thomas in tertia parte questione XXXXUIa, ait in hoc: Tanto aliquis modus conuenientior est ad exequendum finem, quanto per ipsum plura concurrunt que sunt expedienda fini. Et hoc est quod dicit hic Beatrix quomodo in hoc Deus uoluit procedere omnibus congruentibus suis uiis; aliter omnes alii modi, concludendo subdit hic, ad iustitiam insufficientes nisi filii Dei humiliatus fuisset ad se incarnandum et paciendum. Nam, sicut dicit Apostolus Ad Hebraeos, capitulo II°: Omnis preuaricatio et inobedientia Ade accepit iustam retributionem mercedis, et hoc sic ostendit Magister in preallegato III° suo libro Sententiarum dicendo: Decreuit Deus in misterio propter peccatum primum non intromitti hominem in Paradisum, nisi in uno homine tanta existeret humilitas que omnibus suis proficere posset, sicut in primo homine tanta fuit superbia que omnibus suis nocuit. Non est inuentus inter homines aliquis quo id posset impleri nisi Leo de tribu Iuda, scilicet Christus, de quo Apocalipsis U° dicitur: Implendo in se omnem iustitiam et inconsumatissimam humilitatem qua maior esse non potest. Nam omnes alii debitores erant et uix unicuique sua uirtus sufficiebat et humilitas; nullus ergo poterat hostiam offerre sufficientem nostre reconciliationi; sed Christus homo sufficiens perfecta fuit hostia, qui multo plus humiliatus est, amaritudinem mortis gustando, quam Adam superbiuit per esum ligni uetiti noxiam delectationem perfruendo; et quamuis Deus alio modo procedere potuisset, tamen iste modus magis congruus fuit eius iustitie diuine. Nam isto modo diabolus superatus est iustitia non potentia: diabolus enim sua peruersitate amator est potentie et desertor iustitie. Iustitia ergo humilitatis hominem liberauit quem sola potentia liberare potuit, unde Augustinus in libro De Trinitate sic etiam ait: In hoc ita fieri debuit ut diabolus iustitia hominis et Dei Iesu Christi superaretur, et Gregorius sic dicit: Ut rationalis esset hostia, homo fuerat offerendus ut a peccato mundaret hominem qui esset sine peccato; sed quis esset homo sine peccato, si ex peccati commistione descenderet? Unde uenit propter nos in uterum Uirginis Filius Dei ubi, factus pro nobis homo, sumpta est ab illo humana natura, non culpa; faciens inde pro nobis sacrificium, corpus suum exhibuit pro peccatoribus uictimam sine peccato, que et humanitate mori, et iustitia mundare potui. Et dictus Gualfredus, in persona Christi loquendo, sic in hoc etiam ait: Si certare uelim propria ui, corruet hostis / ex facili; sed, sic si uicero, uiribus utar, / et non iuditio. Quare, tunc si uicerit hostis / calliditas hominem, ductu rationis oportet / quod sit homo qui uincat eum, lapsusque resurgat / qui cecidit, seseque potens euellat ab eius / unguibus, et liber incedat uertice recto, / qui seruile iugum subiit, uiuatque beatus / qui misere periit. Sed oportet ut ille Deus sit: / non aliter uirtus hominis prosterneret hostem / nisi Deus indueret carnem. Quia sic erit una / cum uirtute Dei uirtus humana, necesse / est igitur, sicut hominem prostrauit, ab ipso / sternatur etc. Item addit iste idem poeta aliam rationem quare persona Filii, non Patris uel Spiritus Sanctus potius debuit incarnari et pati ad seruandam diuinam iustitiam, ita dicendo: Quod Deus et nullus alius, quod Filius ipse, / non persona Patris uel Sacri Flaminis, esse / debuit ipsa salus hominis, sic collige paucis. / Ciuibus angelicis celo nascente creatis, / Lucifer, egregie lucis, de luce creantis, / plus aliis sumpsit, ideo presumpsit. Et inde / turgidus in lucem summam presumere cepit. / Uidit enim gigni lumen de lumine, uerbum / de Patre; uidit item sacrum procedere flumen / ex utroque; trium naturam uidit eandem, / personas uarias tres illas uidit. Et uni / inuidit soli Uerbo, uoluitque creatus / Patris adequari genito: *Dispono sedere / ad partes aquilonis, ait, similisque uideri / summo*. Sic uoluit fieri scelus incola celi. Et sic, ut supra dixi, filius Dei quasi remota causa fuit ruine hominis, unde uicina seu proxima causa debuit esse eius salutis; interserendo hic Beatrix quomodo ab ultima nocte, scilicet nouissimi diei iuditii et finis seculi, ad primam diem in qua creauit Deus celum et terram nullus processus, idest nullum misterium ita magnificum fuit a Deo actum ut fuit incarnatio filii eius primo et passio et mors eius in cruce secundo.
+
+Ultimo Beatrix referendo se ad ea que dicta sunt hic supra, scilicet quomodo que Deus creat immediate perpetua sunt, arguit sic in contrarium, uidelicet quod elementa et alia ab eis procedentia corrumpuntur et deficiunt, et tamen creata sunt a Deo. Et soluit quod talia non immediate a Deo processerunt, ut celum Impireum et angeli et anime nostre, sed predicta elementa et anime sensitiue brutorum et uegetatiue arborum producte sunt et complexionate a creata uirtute ab ipso Deo, scilicet planetarum, unde Thomas in prima parte, questio LXXUa, in hoc sic ait: Anima brutorum producitur ex uirtute aliqua corporea, anima uero hominis a Deo immediate, unde Genesis, I° dicitur: Producat terra animam uiuentem, brutorum scilicet et planctarum subaudi, sed de anima nostra ibidem subdit quod Deus Spirauit in faciem hominis spiraculum uite, scilicet animam intellectiuam immediate. In hoc Frater Albertus ait: Uirtus ingenerabilis et incorruptibilis est in celis et in corporibus super celestibus, in quibus est uirtus actiua respectu inferiorem que est generabilis et corruptibilis, ut in elementis et elementatis in quibus est uirtus actiua et passiua. Nam Deus de nichilo creauit ylem, que dicitur primordialis materia, inde ex ipsa ille elementa et ex elementis omnia alia; et argumentatur etiam Beatrix ex istis premissis quod nostra resurrectio corporalis uere erit cum uero primorum parentum nostrorum immediate plasmata fuerit a Deo. Quod prophetando confirmat Iob dicens: Scio quod redemptor mens uiuit, et in nouissimo die de terra surrecturus sum, et rursum circumdabor pelle mea et in carne uidebo Deum, quem uisurus sum ego ipse et occuli mei conspecturi sunt et non alius reposita est hec spes mea in sinu meo, et Psalmista: Emicte spiritum tuum et creabuntur, et renouabis faciem terre, et Ecclesiaste, capitulo ultimo, etiam in hoc dicitur: Reuertatur puluis in terra suam unde erat, et spiritus reddeat ad eum qui dedit illum.
+
+{Solea creder lo mondo in suo periclo.} In hoc UIII° capitulo auctor fingit se de celo Mercurii ad celum et planetam Ueneris ascendisse, de quo nunc tractaturus in hoc capitulo et sequenti incipit, et exorditur sic primo dicens cur dictus planeta iste Uenus nuncupetur. Et dicit quod antiqui, et precipue platonici, in antiquo errore illo de quo plene scripsi supra in IIII° capitulo, putantes uidelicet animas ad suas stellas, defunctis corporibus, reuerti, percipientesque effectum et influentiam huius planete fore reddere personam sub eius ascendente natam pulcram et placibilem, et per consequens inclinatam ad amandum illo carnali amore diffinito a Gualterio ita: Amor est quedam passio innata procedens ex uisione et immoderata cogitatione forme alterius sexus, ob quam aliquis super omnia cupit alterius potiri amplexibus. Nam uir uel mulier pulcra naturaliter est placibilis, et sic sua placibilitate philocapit animum uenereum et ille illam de se ex natura talis amoris, ut tangit iste auctor supra in Inferno, in capitulo U°, dicendo ibi: {Amor che nullo amato amar perdona}. Ideo dixerunt hanc Ciprignam Uenerem Dioneam, olim reginam insule Cipri, fore translatam in hunc tertium planetam tanquam ut uerissime a dicta stella descendisset eius anima. Nam pulcerrima et placibilis fuit ultra alias ac exarsit et exardescere fecit alios in dicto amore de se plus quam alia aliqua mulier suo tempore, et quia opinabantur dicti antiqui quod dicta Uenus radiaret follem, idest uesanum, amorem, libidinosum et nepharium, mouentem olim et incendentem Pasiphem ad habendum rem cum thauro et Mirram ad iacendum carnaliter cum Cinera suo patre et Didonem ad occidendum se amore Enee; etiam ex hoc errore nedum dicte Ueneri sacrificabant illi de Cipro in Idalio nemore et illi de insula Paphos et de insula Citheron timore talis periculosi amoris, ut dicitur hic, sed etiam honorabant cum sacrificio Dionem, matrem dicti Ueneris, unde Uirgilius: Sacra Dionee matri ecc. et Cupidinem ut eius filium, recordantes quomodo in persona Ascanii, filii Enee, dicta Uenus misit dictum Cupidinem ad incendendum dictam Didonem in amorem ipsius Enee, ut scribit Uirgilius in fine I°, inter alia sic dicendo: *Ille ubi complexu Enee colloque pependit / et magnum falsi impleuit genitoris amore, / reginam petit*. Hec occulis, hec pectore toto / heret et interdum gremio fouet inscia Dido. Et ecce quod tangit hic auctor de gremio dicte Didonis et de dicto Cupidine, et quia iste planeta coniunctus cum Ioue habet infundere hunc dictum talem amorem carnalem modestum et rationabilem, ut patet in multis qui tali amore matrimonialiter copulantur, qui sine ipso hoc non fecissent aliter, et qui, lapsa iuuentute sua, talem corporalem et carnalem amorem reuoluunt et conuertunt in amorem spiritualem Dei, ut fecerunt isti beati uenerei, de quibus statim dicam in capitulo sequenti, at coniunctus cum Saturno et Marte infundit talem amorem immundum turpem et lasciuum, ut fuit in supradictis Pasiphe et Mirra. Ideo poete allegorizando, finxerunt hanc primam Uenerem pulcram filiam Iouis, ponentes dictum Cupidinem in eius filium, quia dicta placibilitas, pro qua allegorice ponitur ipse Cupido, sapgitat corda amantium modo cum aurea sagipta, idest cum uirtuoso motu, modo cum plumbea, idest cum uitioso. Item dixerunt eam matrem Enee ratione placibilitatis eius que habet talem amorem suadere, unde et iste auctor, de hac dicta pulcra Uenere sentiendo, sic ait in I° capitulo Purgatorii: {Lo bel pianeto che damar conforta} etc. Et aliam secundam Uenerem turpem predictam ex testiculis Saturni falce exectis et in mare proiectis natam dixerunt et ex spuma marina et uxor fuisse Uulcani. Sub hac allegoria Saturnus hic pro tempore tollatur, et eius uirilia pro fructibus quos tempus producit, spuma uero maris pro spermate quod ex cibo et potu ut fructibus temporis prouenit, unde Terrentius: Sine Cerere et Libero, idest Bacco, Uenus friget, sed cum eis calet calore libidinoso, pro quo Uulcanus accipitur hic, qui calor facit homines ut plurimum submictere ratione talento, idest appetitui, ut dicit iste auctor in dicto capitulo U° Inferni, tanquam uenenum cum dicatur sperma retentum, idest multiplicatum, unde ac sit interdum quasi uenenum, subaudi corporis et anime, nisi limem cum coitu uxorio uacuetur. Et de tali Uenere accidentali et uenenosa sensit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXU° dum ibi dicit loquendo de Diana et de Elice nimpha ab ea repulsa de suo consortio: {Al bosco / si tenne Diana, et Elice caccionne, / che di Uenere hauea sentito il tosco}, idest tossicum spermatis Iouis cum quo fornicata erat. Item dicit auctor hic quomodo iste planeta uoluitur in tertio epiciclo: circha hoc notandum est quod, secundum quod legitur in Tractatu Spere: Epiciclus est quidam paruulus circulus per cuius circumferentiam defertur corpus plenus et eius epicicli centrum semper defertur in circumferentia deferentis, qui est alius circulus in quo planete sunt et uoluuntur in dictis epiciclis omnes planete predicti, preter solem et lunam qui non habent dictum epiciclum. Et sic, cum iste planeta Ueneris et in parte superiori dicti sui epicicli, est orientalis, et oritur ante solem per modicum nobis, at cum est in inferiori est occidentalis et oritur in sero. Et hoc tangere uult hic auctor de aspectu solis ad hunc planetam modo ante modo retro.
+
+Hiis ita exorditis, auctor fingit de celo Impireo, qui est illa spera et girus qui fuit prius inceptus a Deo cum angelico ordine primo Seraphinorum, ut tangitur hic in textu, descensisse hos beatos spiritus uenereos ad hoc celum Ueneris, uelociores uentis, idest fulminibus descendentibus de frigida nube. Inter quos fingit uenisse umbram Karuli Marteli, filii olim regis Karuli Zotti de Apulia, et loqui sibi, primo dicendo scilicet quomodo ipse et alii beati uenerei ita sunt in gradu tertio beatitudinis Paradisi sicut sunt Principatus in tertio ordine et beatitudine angelorum. Et sic, ut intelligentias et motores istius tertii celi Ueneris iam inuocauit eos iste auctor in quadam eius cantilena que incipit: Uoi che ntendendo il terzo celo mouete, ut tangitur hic in textu.
+
+Inde dicit dicta umbra quomodo ut primogenitus dicti sui patris, et ipso suo patre adhuc uiuente, ex successione materna coronatus fuit in regem Ungarie, que Ungaria rigatur per flumen Danubii et confinatur cum Austria, ut tangitur hic in textu. Item dicit quomodo post mortem dicti sui patris spectare et pertinere debebat ad ipsum illa pars comitatus Prouincie que confinata est a sinistra ripa fluminis Rodani et a flumine Sorge, diuidente dictam partem dicti comitatus a territorio Uenesis, et a mari Mediterraneo et a Riparia Ianuensi tanquam patrimonium auitum, si uixisse post dictum suum patrem sicut non uixit; et eodem modo expectabat et expectasset ipsum in dominium illa pars regni Ytalie que in forma cuiusdam cornu apparet in mappa, que confinatur per ista duo flumina hic in textu nominata, scilicet per Trontum flumen currens inter eam et marchiam Ancone et mictens in mare Adriaticum et Uiride flumen currens per Campaniam et mictens in mare Leonis, et etiam per hec duo maria secundario confinatur, in qua et inter que confinia est Apulia, Calabria et Abrutium, et ecce cornu Ausonie, idest Ytalie, ita dicte ab Ausonio filio Ulixis de quo hic auctor tangit, in quo sunt iste ciuitates Bari, Caeta et Catona et alie plures. Item dicit dicta umbra quomodo Trinacria, idest Sicilia, ita dicta a tribus eius promontoriis acribus, scilicet Peloro, Pachino et Lilibeo, inter quos Pelorum et Pachinum montes est mons Ethene sulfureus et fumicans ibi super gulfum quod dicitur Fare Messine; quod particulare mare longum fere est per XXXUI miliaria, diuidensque modica latitudine Calabriam ab insula Sicilie predicte, et quod brachium maris maiorem brigam, ut dicit hic textus, recipit ab Euro, scilicet uno de tribus uentis orientalibus, subaudi quam ab Affrico, uno de tribus uentis meridionalibus. Nam nusquam alicubi unde maris franguntur uelut ibi, ut Seneca in XIUa Epistula ad Lucilum ait: Cum peteres a dicto Euro et etiam a dicto Austro, unde describendo Ysiderus causam extuationis dicte Ethene sic ait: Constat quod Ethena ab ea parte qua Eurus uel Affricus flat habere speluncas plenas sulfure usque ad mare deductas. Que spelunce recipientes in se fluctus uentum creant, qui, agitatus, ignem gignit ex sulfure, in tantum olim quod urbes et agros circumstantes uastabat, licet hodie solummodo tali sulfure fumat, secundum Orosium. Seruius in III° Eneidos etiam circa hoc inquit: Constat Ethenam concauas terras habere ab ea parte qua Eurus et Affricus flant usque ad mare deductas. Quorum opinionem sequitur auctor hic in persona dicte umbre, non autem opinionem poetarum fingentium Tipheum gigantem iacentem stratum ibi in dicta ynsula pressum in manibus et pedibus a dictis tribus promontoriis et resupinum emictere per os talem ignem in dicta Ethna et eius colle, unde Ouidius, hoc describens, ait in U°: Trinacris et magnis subiectum molibus urget / ethereas ausum spectare Tiphea sedes. / Nititur ille quidem pugnatque resurgere sepe, / dextra sed Ausonio manus est subiecta Peloro, / leua, Pachine, tibi, Lilibeo crura premuntur; / degrauat Ethna caput; sub qua resupinus arenas / eructat flammamque ferro mouet ore Tipheus etc., attendidisset et hunisset in reges eius successiue, mortuo dicto Karulo Zotto suo patre, filios dicti Karuli Martelli natos per ipsum, idest mediante ipso de Karulo eius auo paterno primo rege Sicilie de domo Francie et de Redulfo imperatore, socero ipsius Karuli Martelli, ut dicit hic textus, nisi propter malum regimen dicti regis Karuli ueteris et oppressionem eius gentis Francigene rebellata una die ciuitate Palermitana tota dicta ynsula sicula rebellasset contra dictum Karolum. Ex quo summit materiam arguendi dicta umbra contra regem Robertum eius fratrem, nedum in se auarum, sed conducente sub stipendio suo catalanos communiter pauperes et auaros, et sic aptos ad faciendum eodem modo sibi Apuliam rebellari. Et mirum, dicit dicta umbra, quomodo hoc, cum dictus rex Robertus predictus descenderit a dicto rege Karulo Zotto in largitate et liberalitate famosissimo et commendato, de cuius causa auctori querenti, dicta umbra respondendo dicit hic quod uirtus planetarum et aliarum stellarum et celorum et eorum motorum, quam uocat circularem naturam imprimentem ut sigillum ceram inferiorem, idest materiam corporalem, nichil aliud est quam ipsa prouidentia diuina. Unde Moises in Deuteronomio ait: Deus corpora celestia in ministerium fecit cunctis gentibus, unde quicquid a constellationibus procedit ad prouisum finem tendit. Aliter dicit dicta umbra quod effectus celi essent ruine et non artes, et hoc esse non potest ubi intelligentie angelice mouentes celos essent defectiue et defectiuus primus intellectus, scilicet ipse Deus, non habendo illas perfectas, quod est falsum. Pro totum auctor respondendo dicte umbre, fatens dicit quomodo ex predictis cernit impossibile esse naturam deficere in oportunis, ut ait Phylosophus in III° De Anima dicens quod Natura generata nichil facit frustra neque deficit in necessariis. Iterum, ut concludat melius in suo proposito et premisso principio, querit dicta umbra utinam peius esset pro homine si non foret in hoc mundo et in policia etiam ciuis; et respondet auctor quod, sic cum dicat Phylosophus in I° Politicorum: Ciuitas facta est gratia bene uiuendi, et Thomas etiam ita scribat in suo Comento super libro Ethycorum: Homo indiget ad suam uitam multis que sibi ipse solus preparare non potest. Ideo consequens est quod ipse sit pars cuiusdam multitudinis per quam prestetur sibi auxilium ad bene uiuendum. Quo quidem auxilio indiget ad duo, uidelicet primo ad ea que sunt uite necessaria, sine quibus uita duci non potest, ad hoc auxiliatur domestica multitudo homini cuius ipse pars; alio modo iuuatur homo a multitudine, cuius est pars, ad uite sufficientiam perfectam, scilicet ut non solum uiuat, sed bene uiuat, habens omnia que sibi sufficiant ad uitam. Sic homini auxiliatur multitudo ciuilis, cuius ipse est pars, non solum quantum ad corporalia, sed etiam ad moralia, ad que una domus non sufficit; ergo concludendo circa hanc particulam, dicit dicta umbra quod oportet ad uitam ciuilem esse diuersa officia et artes et ingenia collata ab influentiis celorum hic deorsum. Unde Phylosophus in UIII° Ethycorum ait: Politicus enim homo et conuenire actus natus debet regi ratione et arte, et Seneca etiam, De Beneficiis, ait: Insita sunt nobis omnium etatum omniumque artium scientia, magisterque ex occulto Deus producit ingenia.
+
+Et sic diuerse debent esse et expediunt radices nostre, idest inclinationes ad diuersus actus, ex quo nascitur unus pulcer ut Absalon filius Dauid, ut dicit hic textus, alter bellicosus ut Serses rex Persarum, de cuius tali conditione scripsi in Purgatorio in capitulo XXUIII°, alius nascitur ad sacerdotium inclinatus ut Melchisedec rex Salem (de cuius tali complexione scribit Apostolus, Ad Hebreos, UII° capitulo), alter ingeniosus ut Dedalus, cuius filius Ycarus uolando periit, ut dicitur hic in textu, de quo casu scripsi in Inferno in capitulo XUII°. Item dicit quod propter talem productiuam diuersitatem nature, ad ciuile nostrum esse predictum necessariam, ex eodem semine et conceptu et partu Ysaac et Rebecce diuersi gemelli nati sunt: Esau uidelicet et Iacob. Nam, ut scribit Yeronimus ad Ruffinum, dictus Esau ispidus fuit tam corpore quam mente, Iacob uero totaliter uirtuosus, dicendo quod Non in semine, sed in uoluntate nascentis causa uitiorum atque uirtutum est. Item Augustinus in U° De Ciuitate Dei, articulo IIII°, de hoc etiam scribit, scilicet quomodo non a constellationibus hoc procedit sed a prouidentia. Item Quirinus, idest Romulus, ita dictus a quiris quod est asta, quam exercuit ualde ut probum Mauortius seu martialis homo ex uili patre natus, scilicet ex quodam sacerdote Ueste dee, ut dixi latius supra in UI° capitulo, in morte redditus est Marti, idest quod reputatus est in stella Martis et in eius celo deificatus. Unde concluendo dicit dicta umbra quod natura circularis et generata bene facit eius artem in creatione nostra ut faciat de homine hominem, de asino asinum, sed non distinguit unum ab alio hostellum quasi ut magister qui, licet faciat domum, non tamen distinguit eius hostella, idest habitacula domus, sed Dominus domus qui eam formauit antequam fieret, similiter et prouidentia predicta diuina ad bene esse uniuersi creaturas dicte nature distinguit et disponit ad diuersa mediante celo ut eius organo et instrumento. Aliter natura, ut dicit textus hic, semper genita faceret similia generantibus, ad quod facit quod ait Thomas in prima secunde dicens: Naturaliter pater habet generare filium sibi similem in specie, hoc est quod homo habet generare hominem et non asinum, sed non habet generare eum sibi similem indiuiduo et accidentalibus differentiis, cum pater gramaticus non habet naturaliter generare filium gramaticum et largus largum et auarus auarum, cum hoc sint accidentia et actus personales procedentes a constellationibus, et ad hoc respexit Phylosophus dicens: Homo generat hominem et sol, accipiendo solem pro celo et eius constellationibus; ex quibus auctor habet ante occulos solutionem, dicit dicta umbra, quam prius habebat post tergum et dorsum dicti sui dubii, et quamuis dicta umbra satisfecerit auctori in eo quod petiit ab ea dubitando adhuc ultra promissione, uult ex gratia sibi loqui circa assumptam materiam, qui modus loquendi et describendi dicitur corollarium, ut dicit hic textus in fine, dicendo quomodo natura si formam inuenit sibi in habitudine contraria male fructificat sicut semen extra regionem suam, et ideo gens deberet respicere ad hoc et uidere, ad quod magis puer inclinatur, iuxta Salamonem dicentem in Parabolis, capitulo XX°: Ex studiis suis intelligitur puer, si munda si recta sunt opera eius, et Phylosophum dicentem in II° Ethycorum: Signum generati habitus est delectatio in opere, ut delectatus fuit dictus rex Robertus in studendo et sermocinando, et sic magis religiosus fructificasse quam in regnum tenendo, ut dicitur hic in fine.
+
+{Da poi che Carlo tuo bella Clemenza.} Continuato hoc UIIII° capitulo cum precedenti, auctor apostrophando alloquitur istam Clementiam filiam dicti Karuli Martelli, dicendo quomodo dictus Karolus narrauit sibi deceptiones quas ipsa et alii sui filii post eius mortem recepturi erant a dicto rege Roberto eius fratre secundogenito et ab aliis de domo sua, et quomodo dixit auctori quod hec in se retineret et nemini diceret, ex quo auctor excusat se si talia non dicit hic et propalat, non tacendo tamen quod iustus plantus sequetur talem eorum dampnum et uere. Nam, usurpato dicto regno Apulie, et dicta parte comitatus prouincie, que dicebant esse dictorum filiorum dicti Karuli primogeniti per dictum regem Robertum, dictus rex Robertus, iam senescens, uidit mori in bello Montis Catini dominum Petrum eius fratrem et Karlottum eius nepotem, et ultimo uidit mori Neapoli dominum Karolum ducem Calabrie, unicum eius filium, relicta ex se quadam Iohanna, eius filia, quam tradidit nuptui domino Andree, nepoti dicti Karuli Martelli ad hoc ut post eius mortem succederet in dicto regno ei usurpato remorsus a conscientia. Et ita, mortuo dicto rege Roberto, et habita dicta eius nepte in uxorem, et apprehenso dicto regno dictus rex Andreas, occisus et precipitatus est in ciuitate Auersie a neptibus regis Roberti predicti proditorie. Ex quo inde Loysius, rex presens Ungarie, frater dicti regis Andree, inuasit Apuliam, et habita ea post multam stragem, ibidem fecit occidi dominum Karolum ducem Durachii nepotem dicti regis Roberti, et ecce dampnum et iustus plantus pronunciatus hic per auctorem quasi prohetice diu antequam hec forent.
+
+Inde auctor fingit se ibi uidere umbram domine Cunize de domo illorum de Romano castro in Triuisino territorio, et sic inter aquas fontanas horum duorum fluuiorum, scilicet Brente et Plane, et Rialtum canalem per medium ciuitatem Uenetiarum diuidentem, de quibus dicitur hic in textu, et sibi loqui et dicere quomodo de dicta sua domo descendit Azolinus, facella uere marchie Triuisine in comburendo eam et tirampnice subiugando, inducendo etiam dictam umbram dicere quare non est sortita in altiori gradu beatitudinis, scilicet quia uicta fuit a lumine, idest a motu huius stelle Ueneris, subaudi illa pugna et uictoria, de qua tangit iste auctor in Purgatorio in capitulo XUI°, ibi dum dicit: {Lo cielo i uostri mouimenti initia; / non dico tutti, ma, posto chio l dica, / lume uè dato a bene e a malitia, / e libero uoler; che, se faticha / ne le prime battaglie col ciel dura / poi uince tutto, se ben si nutrica}, licet maturata etate resipuerit a tali motu, et amorem talem suum feruentem prius diu circa mundana, accensius reuoluit in Deum exemplo Madalene, que prius tam uenerea fuit in pulcritudine, placibilitate et lasciuia, ut testatus fuit Simon Christo de ipsa, et tandem talem suum amorem conuertit in ipsum Christum, dicentem inde dicto Simoni: Quia multum dilexit multa sibi remictuntur peccata, ac etiam inde dicte Magdalene dicentem Uade in pacem, ut scribit Lucas in Euangelio suo. Inde dicta umbra loquendo in laudem Folcheti de Massilla, olim summi inuentoris in rima prouinciali ibi in anima existentis, et de eius longa fama, ut dicit textus, summit materiam infamandi illos de marchia Treuisana confinata per hec duo flumina, scilicet Atesim et Tagliamentum, hic in textu nominata, non curantes de fama acquirenda tali. Ex quo dicta umbra prenunciando, dicit primo contra Paduanos dominatores olim ciuitatis Uincencie tempore quo iste auctor fingit se hoc uidisse et audisse, scilicet anno domini M°CCC, quomodo dominus Canis de la Scala auferret eis dictam ciuitatem Uincencie tractatu eius ciuium propter crudam et molestam eorum dominationem, ut dicit hic textus et ita factum est. Unde temporis in processu dictus dominus Canis, obsidens ciuitatem Paduanam, aquam fluminis Bachilioni et Reronis currens predictam ciuitatem Uincencie separatam, et extra dictam ciuitatem coniunctum que tunc ibat directo in dictam ciuitatem Padue apud terram Longarie et Bascianelum, abstulit dictis Paduanis et direxit eam ad paludes Ualbone et locii. Et hoc est quod dicit et tangit hic auctor, scilicet quomodo talis aqua mutabit Paduam in dictas paludes cito etc. Inde prenuntiat etiam mortem domini Rezardi de Camino, occisi proditorie tractatu domini Altinerii de Calzonis de Triuisio, dum dictus dominus Rezardus esset dominator ciuitatis Taruisi, in qua ciuitate currunt hec duo flumina hic in textu nominata, scilicet Sile et Cagnanus separatim et in exitu uniuntur et uocatur talis aqua coniuncta Sile tantum, et hoc est etiam quod dictur hic in textu de societate eorum. Item prenuntiat quomodo presbiter Gorza de domo illorum de Lusia, Feltrini districtus, episcopus olim feltrinus, proditorie cepit Antoniolum et Lancialottum de la Fontana de Ferraria, et captos misit eos ad dominum Pinum tunc rectorem ciuitatis Ferrarie pro ecclesia tanquam rebelles eius, ubi decapitati fuerunt, et cum eis etiam prior Sancti Lazari dicte terre et certi alii, tangendo de mala carcere clericorum Rome propter papam dampnatorum ad perpetuum carcerem. Et talia dicit dicta umbra quod ipsa et alii ibi beati prenoscunt in speculis celestibus que tronos uocamus, scilicet illos angelos in quibus iudicia Dei preconcipiuntur ad quod et ad id quod auctor tangit in hoc capitulo et alibi in hoc Paradiso, dum fingit hos et alios beatos spiritus per reflexionem diuini luminis prenoscere et intimare intima cordis eius in sua uoluntate et desiderio lingua non expressates. Dicunt theologi quod sancti orationes nostras cognoscunt et quod unusquisque beatus tantum in essentia Dei uidet quantum perfectio beatitudinis requirit; hoc autem requiritur ad perfectionem beatitudinis ut homo habeat quicquid uelit, nec uelit aliquid inordinatum, sed recta uoluntate quilibet cognoscere uult que ad eum pertinent, et sic dicti sancti et beati spiritus, cum nulla rectitudo desit eis, hoc uolunt. Oportet igitur quod uota hominum in uerbo cognoscant, idest in sapientia diuina; nam ad eorum gloriam pertinet quod auxilium egentibus prebeant ad salutem, et sic Dei cooperatores efficiuntur.
+
+Et reddeundo ad dictam umbram Folcheti cum qua incipiendo loqui nunc auctor dicit quomodo eius uox iocundat celum cum cantum illo seraphinorum qui de sex aliis faciebant cuculla, idest operimentum subaudi (quando Ysaias uidit eos ita canendo, ut ipse propheta testatur in UI° capitulo sui uoluminis dicendo: Uidi Dominum sedentem super solium excelsum et seraphini stabant super illud, sex ale uni et sex ale alii; duabus uelabant faciem eius, et duabus pedes, et clamabant Sanctus, Sanctus, Sanctus Domine Deus exercituum: plena est omnis terra gloria eius), dicuntur enim significare dicte sex ale fabricam mundi factam in sex diebus, cooperitura eorum in faciem et pedibus Dei preterita ante dictam fabricam, et futura que uidere et scire non possumus, sed media tantum eorum cantus misterium trinitatis in diuinitate ostendit in sic canendo: Sanctus, Sanctus, Sanctus, inducendo auctor dictam umbram Folcheti ad dicendum sibi quomodo fuit oriundus Massilie ciuitatis Prouincie site in litore sinistro maris Leonis inter Ebrum flumen Yspanum et Macram flumen dirrimens Tusciam a territorio Ianuensi per breue cursum, nam fere per XXU miliaria currit, in cuius portum Massilie eius populus iam pro Brutum cum gente Cesaris bellando uictus fuit et positus in magna strage, ut scribit Lucanus in fine IIIi. Et hoc est quod tangit hic auctor de eo calefacto iam cruore, item quomodo dicta ciuitas Massilie se respicit ad unum ortum et occasum solis cum Bugea ciuitate Africe lineariter, ut dicitur hic. Inde, describendo dictum mare Leonis, dicit hic auctor in persona dicte umbre quomodo maius mare est quod sit in mundo foris, idest preter mare Occeanum, cingens circulariter totam terram detectam a mari, quod Greci uocant Ydeum, eo quod in modum circuli ambit mundum, ut scribit Ysiderus. Et ecce cur dicat hic textus quod ingrilandat terram et quod procedit idem mare Leonis a dicto mari Occeano uersus solem, idest de Occidente uersus Orientem inter discordantia litora. In hoc sic ait Papias hoc Mare magnum, fluens ab Occeano in meridiem uergit deinde in septentrionem, et uocat eum magnum comparatiue ad alia maria particularia omnia minora eo. Item uocant eum Mediterraneum, quia per mediam terram habitabilem uadit, disterminans Affricam ab Europa et Asiam mediam partem mundi a dictis duabus partibus alterius medietatis in parte. Nam Europam ab Asia dirrimit etiam flumen Tanai et Meotides palus, et hoc est quod dicit dicta umbra quod in tantum procedit quod ibi in suo principio aput Sibiliam et Settam facit orizontem, in fine facit meridianum, hoc est quod extenditur usque ad medium terre. De quo orizonte et meridiano uideatur quod scripsi in capitulo II° Purgatorii, et quod etiam de hoc mari in capitulo XXUI° Inferni.
+
+Inde auctor inducit dictam umbram dicere quomodo in iuuentute sua, in hoc mundo uiuendo, extuauit in tali amore carnali in tantum quod neque Dido, filia Beli regis, plus non iam exarsit in Eneam dum iniuriata quasi est ab ea in hoc, Creusa uxor olim dicti Enee iam mortua et Sicheus uir ipsius Didonis etiam tunc iam mortuus, neque Rodopea Filis, filia Ligurgi regis Tracie, que delusa a Demofonte, filio Tesei ducis Athenarum, remeante ab exercitu Troie, hospitante cum ea et iacente, facta sibi prius promissione de ducendum ipsam in uxorem, et recusante id postea facere, laqueo se suspendit, neque Alcides, idest Hercules, ita cognominatus ab Alce eius auo, dum amauit Iolem, ut scribam in capitulo XII° inferius ubi uide; sed dum ipse Folchetus cepit canescere dicit quomodo desistit a tali amore et in Deum illum posuit, ut eius dicta umbra dicit hic sequendo Salamonem dicentem Sapientie IIII° capitulo: Canities hominum prudentia est, idest esse debet in dimittendo carnalia et sequendo spiritualia, unde Gregorius ad Ianuarium episcopum, in uitio carnis inuolutum, scribens ait: Canis tuis parcimus; ortamur: tamen aliquando resipiscere miser senex, atque a tanta leuitate morum operum peruersitatem compescere, et quanto morti uicinior efficiaris, tanto sollicitior et timidior esse debes. Nam, ut ait Ouidius: Non bene conueniunt nec in una sede morantur / maiestas et amor; nam de sene non corrigente se in talibus credo sentire Ysaiam, LXU° capitulo, dicentem: Maledictus puer centum annorum, et sic si canities, ut dictum est, facit hominem prudentem, facit etiam eum per consequens dominatorem huius stelle et aliarum influentie, iuxta illud Ptolomei: Sapiens dominabitur astris.
+
+Et ecce quod tangit hic auctor inducendo dictam umbram dicere quomodo dicti uenerei beati non memores alicuius eorum culpe et peccati carnis in celo sunt letitiantes de ualore ordinato et prouiso a Deo, idest de uirtute talis planete faciente in processu temporis et mouentis hominem prudentem ad remouendum suum amorem carnalem ab isto mundo inferiore et ad superiorem spiritualem mundum celestem porrigere, et ecce mutatio duplicis mundi de qua hic dicitur. Item letitiant uidendo ibi artem diuinam ornatem tantum effectum, idest effectiuam operationem dicti tertii celi ad bonum, idest ad meritum beatitudinis decretum, idest commensuratum secundum maiorem et minorem uirtutem uite militaris in hoc mundo.
+
+Ultimo dicit dicta umbra quomodo spiritus Raab sic ibi apparens coniunctus est ordini idest beatitudini eorum beatorum uenereorum in summo gradu, idest in celo Impireo, et quomodo eius anima plus de triumpho Christi assumpta fuit in celum de Limbo uirtute dicti tertii planete usque ad cuius celum et speram appuntatur, idest ascendit piramidaliter, umbra idest nox quam facit globus terre et aque huius nostri mundi, ut dicitur hic in textu. Que Raab meretrix existens in dicto carnali amore etiam reuoluit eum in processu temporis in Deum, ut supra dictum est, in tantum quod, dum Iosue uicarius Moysi et substitutus obsideret ciuitatem Ierico, unde erat ipsa Raab cum populo Dei, misit secreto duos exploratores suos in dictam ciuitatem ad domum huius Raab; quo scito, rex Ierico misit precipiendo dicte Raab quod statim sibi illos presentaret, at illa eos abscondit, negans ipsos se habere, et in nocte cum quadam fune ex fenestra sue domus herentis muro dicte ciuitatis misit extra et liberauit dictos exploratores, per quorum exploratum Iosue predictus obtinuit dictam urbem, et sic una et altera palma manuali hoc egit, ut dicit hic textus, et latius de hoc scribit Iosue, capitulo II°, tangendo incidenter hic infine dicta umbra quomodo Bonifatius papa octauus, qui sedebat in papatu in M°CCC anno Domini (quo anno ut iam dixi supra iste auctor se fingit hec uidisse), intentus erat magis ad faciendum componi Sextum Librum Decretalium quam ad recuperandum sanctam terram Ierosolimana, et hoc auiditate et desiderio floris lilii sculpti in moneta aurea ciuitatis Florentie, que ratione superbie et inuidie eius ciuium potest quasi dici planta et germine Luciferi prime creature superbe et inuide mundi, subdendo quomodo Uaticanus, locus sepulcrorum olim sanctorum pastorum, et alia eorum cimiteria Rome de proximo libera erunt, idest Ecclesia Romana (accipiendo hic partem pro toto ut utatur figura sinedoce), ab adulterio, idest a papatu adulterino dicti Bonifatii et ita fuit. Nam, inde ad paucum tempus, quasi uiolenta morte et quasi desperato dolore Rome migrauit, ut scripsi supra in Inferno capitulo XUIIII°, ubi iste auctor uocat simoniacos adulteros Ecclesie sponse Christi et alios usurpantes eam, ut fecit iste Bonifatius de papatu ecclesie per eum habito fraude et deceptione, de qua scripsi in Inferno in capitulo III°, de quo etiam Bonifatio inducet iste auctor infra in capitulo XXUII° sanctum Petrum dicere: Quello che usurpa in terra il loco mio, / il loco mio, il loco mio che uacha / nella presenza del figliuol di Dio, / fatto ha del cimiterio mio cloaca etc. Nam, sicut in Iure diffinitur adulterium: Adulterium est et dicitur ad alterius thorum accessus ita accessus ad papatum Ecclesie, sponse Christi, dicti Bonifatii, uiuente Celestino papa decepto ab eo, abusiue potuit dici quasi adulterium: nam et pecuniam fallaciam in se habentem, seu monetam, Lex uocat etiam adulterinam, et ita puto sensisse hic auctorem metaphorice loqui uolendo.
+
+{Guardando nel suo Figlio collAmore.} In hoc X° capitulo usque ad XIIIIm infra proximum sequens et illum eius uersiculum Quindi represer gli occhi miei uirtute, auctor tractaturus de celo et spera solis et de animabus beatificatis sub eius impressione et influentia, exordiendo facit presens tale preambulum, scilicet quod Deus Pater in Filium cum amore Spiritus Sancti procedente ab utroque ita ordinabiliter celum et alium mundum fecit: quod non sine ipsius Dei degustatione transit animus talia intuendo ulterius, enim primo hic ostendere uult in priore dicto suo quomodo Trinitas diuinarum personarum coeterna et sempiterna fuit semper in ipsa unica substantia diuinitatis ac etiam creauit omnia, iuxta Iohannem dicentem: In principium erat Uerbum et Uerbum erat aput Deum et Deus erat uerbum; hoc erat in principio aput Deum, omnia per ipsum facta sunt etc. Et sic potentia diuina, que in dicta Trinitate attribuitur Patri, respiciens in sapientiam increatam, que filio ascribitur, hoc egit. Ad quod respiciens Psalmista inquit: Omnia in sapientia fecisti, et alibi: Incerta et occulta sapientie tue manifestasti mihi, et Salamon, Prouerbiorum capitulo III°: Dominus sapientia fundauit terram, et Thomas in prima parte ad idem ait: Deus Pater operatus est creaturam per suum Uerbum, quod est Filius, et per suum Amorem, qui est Spiritus Sanctus, necnon forte et Plato in suo Timeo dicens: Quibus in istum modum digestis omnibus cui proposito rerum creator maneret intelligentes iussionem Patris Filii iuxta informationem in mortali sumpto initio mortalis animantum ex mundi materiis igne terra aqua et spiritus sanctus genus elementarium quod rederent corpus foret etc. Ad secundum premissum facit quod ait Salamon, Sapientie XI° capitulo, dicens: Omnia pondere, numero et mensura posuisti Domine, et Augustinus in libro De Utilitate Credendi inquiens: Non frustra intueri oportet pulcritudinem celi, ordinem siderum, in quorum consideratione Deus cognoscitur, et in XI° De Ciuitate Dei, etiam in hoc dicens: Exceptis propheticis uocibus, mundus ipse sua mobilitate et mutabilitate et pulcritudine quoddammodo tacite et factum se esse, et non nisi a Deo ineffabiliter se fieri potuisse proclamat. Item idem Plato in dicto Timeo suo libro ita scribens: Certe dubium non est ad cuiusmodi exemplum animaduerterit operis mundum fundamentum constituens utrum admirabilem perpetuamque optinens proprietatem an ad factum et laboratum. Nam si est ut est in corporali pulcritudine mundus opifex et fabricator eius optimus. Si uero quod neque cogitari aut mente fas est concipi aut ad elaboratum, cum sit rationis alienum liquet opificem Deum uenerabilis exempli normam in constituendo mundum secutum, subdens Quare fit ut comprehendant se inuicem et a se rursus comprehendantur hec stelle ceterumque siderum ortus et progressiones diuine rationis ductus digessit in ordinem cuius exornationis causam exemplificare, si quis uelit plus erit opere ipso quod operis gratia summit?
+
+Et hinc est quod auctor hic inferius mouet lectorem ut remaneat super banco suo, idest super terminis suis humanis non capacibus talia penitus intuendi, iterum monendo auctor lectorem ut contemplet et intueatur artem, idest ordinem celestem mirabiliter institutum a Deo precipue ubi motus noni celi cum motu planetarum percutitur, idest in oppositum, et sibi congreditur cum motis dicti celi de Oriente in Occidentem sit et motus planetarum fiat e conuerso, quod est proprie et directe cum sol est sub equinoctiali circulo in principio Arietis et Libre, ut ait Phylosophus in II° Methaphysice, et Macrobius secundum textum Ciceronis in persona aui Scipionis in Sompnio sic sibi in celo loquentis ait: Nouem tibi orbibus uel potius globis connexa sunt omnia, quorum summior est dictum celum nonum omnes reliquos complectens, in quo sunt infixi sempiterni cursus stellarum, cui celo subiecti sunt septem planete qui uersantur retro contrario motu a dicto celo. Unde et Alfagranus ait: Orbes planetarum sunt sub spera celi se mutuo intersecantes lustrantium Zodiacum circulum in summo celo existente. Item dicit adhuc auctor quod ipse lector respiciat quomodo a dicto circulo equinoctiali existente per medium nostri emisperii de Oriente in Occidentem, linealiter et equaliter distante a polis mundi, dictus circulus Zodiaci, qui et signifer dicitur ex eo quod sub duodecim signis celi defert septem planetas oblique, separatur per XXIIII gradus usque ad Tropicum Cancri ubi habetur solstitium estiuum. Et sic bene sequitur cum a dicto principio Arietis et equinoctii ueris quilibet dies plus gradatim crescat usque ad Tropicum et solstitium Cancri, quod sol omni tali die citius appareat nobis, idest oriatur, et omni hora, quod tangit hic infra auctor dicendo quomodo tunc sol uoluebatur per speras, idest per suas reuolutiones anni, in quibus omni hora sol citius nobis oritur, quod in nulla alia parte anni contingit. Item dicit quod nisi dictus Zodiacus oblique rotaret, uel si plus uel minus elongaret se a directo, idest a dicto circulo recto equinoctiali, generatio et corruptio hic deficietur in terra, et in celis ordo infusionis. Inde auctor, tangendo de preexcellentia huius quarti planete solis, uocat eum hic primo maiorem ministrum nature imprimentem mundum de ualore celi et uirtute, cum per eius lucem omnes alie stelle illuminate operientur de suis celis et speris deorsum. Unde Phylosophus in libro De Natura Elementorum ait: Sol maior est et lumen habet tantum a se ipso, et alie stelle ab eo. Et Macrobius super Somnio Scipionis inquit in hoc: Etiam subtus mediam fere regionem sol optime dux et princeps et moderator luminum reliquorum mens mundi et temperatio tanta magnitudine ut cuncta sue luce lustret et compleat. Et ex hoc dicit Albumasar quod Sol est in medio aliorum planetarum ut rex; item etiam auctor Spere inquit: Omnes uirtutes naturales operaciones suas agunt per calorem solis, ideo ipse debuit poni in medio planetarum tanquam fons et origo luminis omnibus, sicut cor positum est in medio animalis, ut omnibus partibus influat sensum et motum. Ad id autem quod dicit quod tempus ipse sol mensurat ait Lucanus: Mundi lege data. Sol tempora diuidit eui, / mutat nocte diem radiisque potentibus astra / ire uetat etc. Hiis exordialiter expositis, ad hec que sequuntur hic prenotandum est quod, licet, prout scribit Yeronimus in suo Prologo Bibie, metaphorice loquendo, Anime illorum qui in hoc mundo ad eruditionem et illuminationem aliorum in diuersis scientiis propter eorum claritatem fame perhemnem libros ediderunt, alie stellis alie celo comparantur, quanquam secundum hebraicam ueritatem, utrumque de eruditis possit intelligi, qui fulgebunt quasi splendor firmamenti; et in Daniele, capitulo XII°, dicitur: Qui ad iustitiam erudiunt multos, fulgebunt sicut stelle in perpetuas ecternitates, tamen agiografi, idest sancti scriptores in superna theologia, sacra scientia, in lumine intellectuali excedentes alios possunt dici quasi soles et uocari sicut uocat eos hic auctor tam ab influentia solis eorum quam etiam ratione maioritatis scientie. Unde Thomas in prima parte in hoc ait: Theologia procedit ex principiis notis lumine superioris scientie sicut alie scientie procedunt a lumine naturalis intellectus: nam Deus subiectum est Theologie, ergo nobilius; unde Phylosophus in primo Methaphysice ait: Illa scientia nobilior est que a nobiliori subiecto procedit. Et ex hoc Macrobius, super Somnio Scipionis, dicendo quod forte in hoc celo uidit ipse Scipio, ponit Ciceronem ita scripsisse ibi: Docti homines in cantibus ei apparuerunt qui prestantibus ingeniis in uita humana diuina studia coluerunt, ut fecerunt infrascripti nominati quos auctor fingit etiam sibi apparuisse in hoc celo solis canentes in correis ita lucidos et luminosos, ut eorum splendor superaret lumen solis. Et ex hoc dicit hic auctor quod cum toto eius ingenio et arte non posset referre quantum erat lucens id quod erat in ipso planeta solis a se ipso et suo proprio lumine apparenter et non colorate, scilicet cursus et consortium dictarum animarum beatarum sub influentia ipsius planete solis, ita quod ymaginari posset. Ideo subdit quod credatur sine demonstratione simpliciter et cupiatur uideri per legentes hic eum, adducendo etiam talem conclusiuam rationem arguendo sic: Nunquam fuit occulus qui iret supra solem, hoc est et dicere uult alludens in hoc Anticlaudiano dicenti: Sol occulus mundi, fons uite cereus orbis: / quod sensualiter nullus oculus et uisus humanus / in hoc mundo uidit et uidere potuit unquam / maius lumen quam sit lumen solis primo in luce. Unde in principio Genesis dicitur, scilicet in capitulo I°: Fecit Deus duo luminaria magna in firmamento celi: luminare maius, scilicet solem, et luminare minus, scilicet lunam, item in corpore et quantitate, unde dicitur quod terra est septies maior luna, sol autem octies maior terra. Item non est mirum, subdit auctor hic, si phantasie nostre sunt basse, idest non ualent ascendere ymaginatiue ad tantam altitudinem luminis que transcendat lumen solis, cum nunquam fantasia procedat sine preambulo aliquo nostri sensus uisiui, unde Phylosophus in III° De Anima ait: Fantasia est motus a sensu factus secundum actum, nam ita se habet intellectus ad fantasmata sicut uisus ad colores, at uisus non potest uidere sine coloribus, ergo nec intellectus sine fantasmatibus intuere.
+
+Ex quibus etiam transumptiue et methaphysice auctor merito concludit quod dicti summi theologi non solum ab infusione huius planete illustrati, sed etiam a gratia Dei, qui subiectum est theologie ut supra tactum est, et qui est solis factor et sic maior in lumine etiam ipso mediante, lucidiores sint dicto planeta solis, fingendo ibi in forma crucis duodecim de dictis beatis illustribus theologis ita festantes sibi apparere et ipsum cingere sicut cingit lunam (que poetice dicitur filia Latone), illa uaporositas aeris - quam Phylosophus in sua Methaura uocat alo - scilicet umbram beati Thome de Aquino et fratris Alberti, olim fratrum Sancti Dominici, in quo bene inpinguatur quisquis eius frater scientia theologica et santitate, si non dederit se uanitati aliarum scientiarum ut dicit hic textus. Item umbra Gratiani, olim monaci Classensis monasterii Rauennatis diocesis, olim episcopi Clusini, compositoris libri Decreti continentis inter suos canones quamplures ciuiles leges; et hoc tangit hic textus dum dicit quod iuuauit utrumque forum, ecclesiasticum scilicet et ciuilem. Item umbram Magistri Petri Lumbardi, compositoris libri Sententiarum, quem librum obtulit Ecclesie cum paupercula illa que in gazofilacio offerendo posuit solum duo minuta, de qua Christus loquendo ait, Marci XII° capitulo: Hec plus misit; nam alii de eo quod habundabat miserunt, hec de penuria sua omnia que habebat misit, ut tangit hic textus, que uerba pro exordio dicti sui libri dictus Magister posuit in principio. Item umbra Salamonis, de quo dicit textus hic, quod totus mundus cupit scire utrum sit saluatus uel dampnatus. Nam legitur in III° Regum sic: Cum esset senex Salamon, deprauatum est cor eius per mulieres alienigenas, ita quod templum Homolos et Sciloc ydolis earum fecit, unde in quodam Decreto ait Gregorius: Salamon quippe immoderato usu mulierum et assiduitate perductus est ut templum ydolis fabricaret, et qui prius Deo templum construxerat libidine et perfidia stratus, ydola adorare non timuit; unde dicitur: Si Loth Sansonem, si Dauid si Salamonem femina decepit, quis modo tutus erit?; tamen Yeronimus, scribens super Ezechielem, ait: Quamuis Salamon ita peccauerit, penitentiam egit, ut patet in suis Prouerbiis, ubi dicit ipse Salamon: *Nouissime egi penitentiam*, de qua Augustinus in fine sui Speculi ita scribit: Hebrei libri Salamonem quinquies tractum per plateam Yerusalem et cessum uirgis publice et se ipsum causa penitentie a regno deposuisse tradunt, et ex hoc Ambrosius in Apologia Dauid ipsum sanctum Salamonem uocat, quod pium est credere, licet Innocentius papa quartus scribat super Decretali: Ne imiteris extra de constitutionibus ita, si inter sanctos diuerse opiniones sint, ut de corpore beate Marie assumpto uel de Salamone dampnato, licitum est cuique quod uult dicere secus, si nulla diuersitas sit inter eos sanctos. Item umbra beati Dionisii Ariopagite qui discipulus fuit beati Pauli et martirizatus sub Domitiano et qui profundius de gerarchiis angelorum scripsit. Item umbra beati Ambrosii qui post Ilarium Ymnos composuit, et qui, semel Mediolani predicans in die pascalis de corpore Christi glorificato, conuertit ad fidem beatum Augustinum putantem ante corpus Christi fantasmata fuisse ut Maniceus hereticus, unde fertur quod tunc ambo fecerunt et cecinerunt alternatim illum Psalmum Te Deum laudamus; et hoc est quod tangitur hic dum dicitur quomodo ipse Augustinus prouidit sibi de latino, idest de predicatione ipsius Ambrosii; et item et quomodo fuit iam maximus aduocatus in urbe, et quia inter quattuor doctores Ecclesie remissius et minus scripsit quam Augustinus, Gregorius et Yeronimus uocatur hic parua lux. Item umbram Boetii, que in catalogo sanctorum Sanctus Seuerinus uocatur, qui, ut dicitur hic, exul martirizatus est in ciuitate Papie; nam, regnante Theodorico rege Gotorum in Ytalia, Ariane heresis maculato, Trigilla et Ciprianus, curiales dicti regis, accusauerunt ipsum Boetium et Albinum, romanos egregios ei, ita quod exules facti sunt et relegati in Papia ubi temporis in processu applicans ibi dictus rex eos ambos fecit decapitari, cuius corpus dicti Boetii iacet sepultum in abbatia Sancti Petri Celi Auri in Papia ciuitate predicta ut tangitur hic, et etiam quomodo bene intelligendo eius librum Consolationis demonstrat quomodo fallax est iste mundus in sua fortuna. Item umbram Ysideri, olim episcopi yspanensis, Bede et Richardi de sancto Uictore. Item umbram Sigerii, olim legentis Parisiis in uico Straminum ubi sunt scole phylosophantium sillogizauit inuidiosas ueritates phylosophicas. Inde ultimo facit comparationem de oriolis in matutinis excitantibus monialem secrestanam sponsam Christi ad excitandum alias ad canendum sibi matutinum, alludendo auctor Ouidio hic in eo quod scribit: Nocte sonat Redope tinnitibus eris acuti.
+
+Super illis metris: {Così cigner la figla di Latona / uedon taluolta quando laere è pregno, / sì che ritengha il fil chi fa la zona}, quidam Philosophus quem credo fuisse Albertum de Saxonia, in sua Methaura, libro III° capitulo primo, de hiis que occurrunt ad halum generationem sic dicit: *Ad intellectum primum etiam declarare opportet primo que occurrunt ad halis generationem, secundo quomodo generetur, tercio de figura ipsius. Primum sic patet: ad quamlibet refractionem tria concurrunt, scilicet corpus obiectum quod refrangitur, speculum quod refrangit et uisus ad quem fit refractio. Speculum dupliciter se potest habere, aut enim est determinatum et tunc refrangit in oppositum ad corpus subiectum, aut non est determinatum sed inspissatum aliqualiter, et tunc in oppositum non refrangit, sed apparet color mistus ex colore albo et speculi propter quod transit, sicut apparet de radio transeunte per fialam plenam uino rubeo; sic igitur ad hali generacionis ista tria concurrunt: nam sol et luna et stelle splendidum lumen hebentes habent rationem obiecti uapor humidus aliqualiter inspisatus nundum conuersus in nubem, ut possit lumen obiecti aliqualiter terminare, non in oppositum reflectere, suppositos directe habet rationem speculi existentis inter uisum et obiectum, uisus uero nostrum habet rationem eius ad quod fit refractio. Secundum sic declaratur: quicumque uidetur aliquid corpus remotum per aliquid corpus medium distans a uisu uidetur esse simul cum eo quia uisus propter distanciam non indycat remocionem unius ab altero, propter quod contingit quod corpus sperici uisum a remotis uidetur plane superficiei quia uisus propter distanciam non indicat inter connexum et maximum circulum eiusdem. Secundo sciendum est quod inter uisum et solem in apericione hali opportet ponere uaporem aliquem aliqualiter inspiratum, ita quod sit quasi nubes tenuis a qua fit refractio ita quod astrum uideatur per ipsum, et ideo uidetur in eadem superficie cum ipsa et plane non sperice figure. Tercium sic declaratur: linee pertracte a corpore luminoso secundum angulos spirales e rectos a lumine alterant fortiter uaporem directe suppositum et penetrant, nec reflectuntur in opositum, et in puncto refractionis circularem figuram imprimunt uapori si sit taliter dispositus. Alie uero linee pertracte secundum angulos obtusos propter debilitatem non penetrant uaporem suppositum, sed in oppositum reflectuntur, sed halo est lumen scindens et penetrans uaporem qui lumen reddit uisui nostro, ergo halo in puncto refractionis apparet circularis figure*. Idem Philosophus libro et tractatu ut ante quorum  de eius coloribus dicit, *Circha quod sciendum est quod ubi est plus de lumine et minus de perspicuo, terminato est color clarus tendens ad album, ubi uero plus de perspicuo et minus de lumine est collor tendens ad nigrum. Sed in centro hali siue illius circuli est plus de lumine et minus de perspicuo terminato propter radios perpendiculariter incidentes qui habuit maius lumine carere et uapore in aliqualiter rarefacere. Inde circunferencia uero est plus de perspicuo terminato et minus de lumine propter radios non perpendiculariter incidentes: ergo in centro debet esse color albi in circumferentia, uero niger uel tendens ad nigrum, ut est color nubis*. Idem Philosophus, libro et tractatu ut supra, capitulo tercio, de significatione halis sic dicit: *Ubi notandum est quod halo potest temporaliter se habere, aut enim ingrossatur, et tunc est signum pluuie, aut destruitur et disgregatur, et tunc est signum uenti, aut euanescit, et tunc est signum serenitatis. Eodem modo fit halo circha lucernas de nocte ita quod lumen lucerne habet, ratione obiecti aer circumstans aliqualiter inspisatus; tempore iemali habet rationem speculi: apparet etiam tempore magni caloris propter humiditatem existentem in occulo, precipue quando homo surgit a sompno, sicut quilibet in se ipso experiri potest*, hec ille de hallo. Uenerabilis doctor frater Tomas de Aquino super tercio libro Methaurorum Aristotilis, capitulo de halo et yride in aliquo loco sic dicit ad litteram: *Consequenter cum dicit: *Quod quidem igitur uisus* determinat de causa in principio ipsorum magis, et primo premittit quasdam, supponens quibus utetur ad manifestacionem propositorum. Secundo cum dicit: *Principium quidem de figura halo*, manifestat causas et principia horum de trinitate: prima diuiditur in partes tres secundum tres supponens quas premittatis, secunda incipit cum dicit: *Et quia speculorum*. Tercia cum dicit: *Color autem* in prima parte dicit quod ex hiis que determinata sunt circha modum uidendi a perspectiuis et mathematicis oportet acipere fidem quod radii uisuales procedentes ab oculo refranguntur ab aqua prohibente directam eorum alteracionem propter grossiciem, et ab aere ingrosato a frigido et uniuersaliter ab omnibus corporibus grossis planam habentibus superficiem, propter quod uniformiter et unite recipiunt et refrangunt ad aliquod corporum fulgidorum. Utitur autem hic Aristotiles communi oppinione mathematicorum sui temporis tamquam uera existente, quod scilicet radii uisuales ex corpore obiecto refrangantur ad corpus fulgidum, cum tamen magis e contrario sit uerum, quod scilicet lumen a corpore luminoso procedens a corpore obiceto refrangatur ad uisum sicut magis uidebitur consequenter, quoniam ad propositum non reffert quodcumque istorum dicere. Eadem enim et eodem modo accidunt omnia circa halo et yridem, quocumque istorum posito. Secundo cum dicit: *Et quia speculorum*, ponit secundam supponere dicens quod cum hodie supponendum est quod corporum specularium, a quibus fit refractio, in quibus apparet species uisibilis, quedam sunt in quibus apparet figura et collor corporis obiecti determinate. Quedam autem sunt in quibus apparent collores non figura determinata. Talia autem sunt illa que parua sunt ualde, et non possunt diuidi in partes que comprehenduntur. A uisu est enim uesibile determinatum secundum quantitatem ad minus quod si diuideretur non comprehenderentur partes eius, sicut minimus ignis et minima terra naturaliter terminata sunt. In talibus ante speculis impossibile est apparere figuram corporis olim determinate, que scilicet sit diuisibilis secundum sensum, quoniam omnis figura secundum se diuisibilis est, quonim per se quantitas et omnis figura simul cum uidetur esse figure, uidetur esse diuisibilis secundum sensum, sed huius specula sunt indiuisibilia secundum sensum. Ergo impossibile est in eis apparere figura corporis obiecti determinate, cum igitur secessarium sit aliquid apparere in eis, quoniam alterantur a sensibilibus, figura autem non potest, ut probatum est. Relinquitur quod apparebit solus collor; consequenter cum dicit: *Color autem aliquando*, ponit est supposicionem dicens quod color clarus appares in huiusmodi coloribus spectantibus. ALiquando apparet qualis est in corporeo obiecto, puta cum speculum fuerit purum et mundum, non habens aliquem colorem extraneum. Similiter autem et medium, et cum fuerit uisus fortis et bene dispositus. Aliquando autem color communis clari uidetur minus clarus aut etiam obscurus aut etiam propter hoc quod speculum impurum est et habet aliquem proprium colorem sub quo paciens ab obiecto et factus in actu alterat ipsum uisum, et uidetur color mixtus ex colore obiecti et ipsius speculi, aut quia medium habet aliquid naturale ad mixtum, puta exalaciorem terrestrem propter quam color clarus uidetur puniceus aut rubicundus sicut sol cum uidetur per caliginem aut uisus cum fuerit debilis. Et tunc propter debilitatem eius uidebitur color clarus obscurior propter debitam alteracionem, aut si fuerit respersus humore aliquo innaturali, tunc enim apparebit collor mixtus ex colore corporis obiecti et colore ipsius speculi, quoniam natus est facere humor ille sicut gustui resperso aliquo humore amaro, dulcia aparent aliqualiter amara* etc. Idem frater Thomas, libro et capitulo eodem in fine sic inquit: *contm cum dicit: *Oportet autem indendere*, assignat causam colorum in halo, et primo premittit quandam suppositionem. Secundo cum dicit: *Apparet autem ex illa*, assignat rationem colorum. Circha primum est intelligendum quod halo causatur ex refractione a nube subtili secundum quod incipit conuerti in aquam, ipsa autem ut sic sunt parue guttule indiuisibilles secundum sensum, que sunt sicut specula parua, in quibus non apparet figura obiecti corporis, sed color tantum sicut dictum est prius. Sunt autem huius specula propinqua sibi inuicem ita ut ad sensum appareant esse continua. Et hoc est quod intendit dicere dicens quod opportet intelligere specula, idest paruas partes exalacionis, a quibus fit refractio. Sunt enim secundum sensum continua propter paruitatem enim unumquodque eorum secundum sensum iiiiiile est quod secundum se acceptum seorsum non mouetur uisum propter paruitatem. Quod autem agregatur ex omnibus, unum aliquod et continuum esse uidetur, propter hoc quod ponuntur deinceps, quod idest unum consequenter se habet ad aliud. Demum cum dicit: *Apparet autem*, assignat enim collorum, et primo colloris inter medii centri et circumferencie; secundo cum dicit: *Immo autem*, assignat causam coloris circumferentie. Circha primum est intelligendum quod in hiis que apparent per refractionem apparet color mixtus ex lumine stelle et colore nubis a qua fit refractio; nubes enim recipiens lumen solis refrangunt ipsum aliqualiter alterando, et ubi magis obtinitur, stella appparet collor propinquior collori stelle, scilicet clarus, ubi autem minus color propinquior colori nubis, scilicet niger. Stella autem magis obtinet circa perpendicularem propter propinquitatem in parte uero remociori minus obtinet propter remocionem. Quibus suppositis dicit quod sol, idest lumen solis apparens circulo, idest secundum circulum in unoquoque speculorum in nube concauitatem habencium secundum sensum et nullam sensibilem distanciam, facit apericionem coloris albi, qui est propinquior lumini. Albedo autem causatur ex multo lumine et modico opaco in perspicuo, lumen autem solis a nube a qua refrangitur accipit uirtutem alicuius opaci et facit colorem puniceum et determinat ipsum secundum aperiendam ? ad halo, propter quod intermedio ubi magis obtinet sol apparet halo, et prope perpendicularem, ubi adhuc magis obtinet sol, apparet autem halo magis uersus terram quia tranquilior est aer propinqus terre quam remocior. Spiritus autem propter flatum disoluit consistenciam in qua deberet apparere. Demum cum dicit: *Iuxta autem hoc*, assignat causam coloris circumferentie, dicens quod color apparens circha hunc in circumferentia est niger, quia ibi minus obtinet sol, propter quod apparet color propinquior colori nubis quem dicimus nigrum, et propter albedinem propinquam ei uidetur esse nigrior, quia opposita iuxta se posita magis elucescunt. Consequenter cum dicit: *Sepius autem*, assignat causam propter quam frequencius circha lunam quam circha solem, dicens quod halo frequentius fit circha lunam quam circha solem, quia sol propter uirtutem caliditatis maiorem cicius disgregat consistenciam nubis quam luna, minorem habens uirtutem caleficiendi. Circha autem alia astra apparet idem halo propter easdem causas aut proporcionales, propter quas circha lunam et solem, sed non eodem modo, figurate circha lunam enim et solem apparens est signum uenti uel pluuie uel serenitatis. Circha autem alia astra non sic, quia lumen illorum debille existens non potest apparere nisi per debillem et tenuem caliginem, propter quod signum sunt tenues caligines non habentes fecunditatem pluuie aut uenti propter causis disponere possint esse signum ipsorum. Apparet etiam quandoque hallo circha lucernas de nocte propter causas proporcionales, scilicet propter refractionem habens lucerne ab aere ingrossato ad uisum, et magis habentibus multam humiditatem etiam occulos* hec ille, et hec de halo dicta sufficiant.
+
+{O insensata cura de mortali.} Coniuncta materia huius XI° capituli cum proxima precedente, auctor primo exordialiter inuehit contra nos mortales et nostram curam insensatam, idest cecatam a defectiuis sillogismis in forma et in materia, idest ab argumentis concludentibus nobis falsis demonstrationibus felicitatem esse in infimis bonis temporalibus, per quod superiora eterna bona non suspicimus contemplando ut contemplabatur auctor hic. Et, ut Psalmista dum dixit: A fructu frumenti et uini et olei sui multiplicati sunt, subdens de se: In pace et in id ipsum dormio et requiesco, contemplatiue subaudi. Quasi dicat, dicit Glosa ibi, alii multitudinem temporalium querunt, sed mihi adherere Deo bonum est, unde Apostolus eadem reprehensione nos monet, Ad Galathas III° capitulo, dicens: O insensati Galate, quis uos fascinauit ueritati non obedire?, idest Deo, cui, ut idem Apostolus ait Timoteum, capitulo II°, uolens militare, idest contemplatiue adherere, non implicat se negotiis secularibus eorum labores sequendo, ut faciunt iudices sequendo sua iura, ut dicit hic auctor, et medici sequendo amphorismos, idest regulas phisicas Ypocratis, item et sequentes sacerdotium propter beneficia et bona temporalia, ac regentes per uim et sophismata, idest per fallacias et caliditates falsa pro ueris concludentes et alie qualitates hominum hic nominate.
+
+Inde inducit auctor iterum sibi loqui dictam umbram beati Thome dicendo quomodo in ecterna diuina luce uidebat unde cogitaminis ipsius auctoris causa erat, idest unde causabatur, scilicet primo ut audiret ab ea explicari quid ipsa dicere uoluit supra, dum dixit: {U ben simpingua se non si uaneggia}, et dum dixit de Salamone {Che ... / a ueder tanto non surse l secondo}. Et ad primum eius talle dictum premissum ueniendo, dicit quomodo Prouidentia diuina gubernans mundum cum illo eius conscilio in quo omnis creatus intellectiuus aspectus tam angelicus quam humanus uinctus est et deficit antequam uadat ad eius fundum, idest ad eius intimam cognitionem - unde Apostolus, Ad Romanos, capitulo XI°, in hoc ait: O altitudo diuitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprensibilia sunt iuditia eius et inuestigabiles uie eius; quis enim cognoscit sensum Domini aut quis consiliarius eius fuit?. item et Thomas, in prima parte, questione XIIa, ait: Intellectus creatus uidendo diuinam essentiam non uidet in ipsam omnia que Deus facit uel facere potest nec angeli - etiam ad hoc ut Ecclesia, scilicet uniuersitas fidelium desponsata Christo, ad altos cridatus Iudeorum in passione sua clamantium: Crucifige, crucifige!, iret rectius uersus eis dilectum Christum, scilicet filium eius, obliquata tunc a multis hereticis, disposuit quasi uno tempore nasci in mundo duos pugiles dicte Ecclesie, uidelicet beatum Francischum, totum seraphicum in ardore karitatis, et beatum Dominicum totum cherubicum, idest plenum scientia. Qui duo, tempore Innocentii tertii, ceperunt facere duos ordines solempnes fratrum, scilicet predicatorum et minorum. Nam dictus beatus Dominicus cepit facere dictum suum ordinem predicatorum in Tolosanis partibus, ubi contra hereticos uerbo et exemplo predicabat anno domini M°CCIIII°. Alium ordinem minorum cepit facere dictus beatus Franciscus apud Assisium in Ecclesia Sancte Marie de Portiuncula anno domini M°CCXI°.
+
+Et prosequendo circa uitam et facta dicti sancti Francisci, dicit dicta umbra quomodo ortus est in dicta ciuitate Assisii, quasi ut sol oritur quandoque, idest in equinoctiali tempore, super Gange flumine orientali, posita in ducato Spoletano in dextera costa fertili illius montis qui protrahitur ab aqua cadente de colle Beati Ubaldi, et currente per medium cuiusdam torrentis per ciuitatem Eugubii positam etiam in dicta costa sub dicto colle, scilicet Ubaldi, olim eius Episcopi, usque ad flumen Tupini uersus marchiam Anchone, in tantum etiam ambiendo ille mons quod ciuitas Perusina, distans a ciuitate Eugubii pro XX miliaria, se respicit a porta Sancti Angeli cum ea ad tramontanam, et sic ad partem frigidam septemtrionis, et ab illa parte sua ubi est quedam alia eius ianua que uocatur Porta Solis, eam aspicit uersus dictam ciuitatem Assisii distantem ab ea per X miliaria ad orientem, et sic inde habet calidum, et sicut dicta costa dextera frugifera est, ita sinistra e contra est siluestris propter graue iugum dicti montis oppositum directe dicto septemtrioni. In qua costa sunt ille due terre hic nominate, scilicet Noceria et Gualdum, plorantes, methaphorice loquendo, idest dolentes, quod ita sunt in sterili et frigido loco, et non in fertili ut est altera costa.
+
+Item dicit quomodo dictus beatus Franciscus in sua iuuenili etate recessit a patre suo, Petro Bernardono Mulione quodam, et quodam eius diocesano se exuit, et uestes dedit illi suo patri ut deseruiret paupertati spiritus amore Christi; pro qua paupertate ponitur ista domina que ita placet gentibus ut mors, ut dicit hic textus. Et est hic aduertendum quod quedam paupertas dicitur mediocris - idest media inter diuitias et mendicitatem, in qua uoluit esse Diogenes phylosophus, ut scripsi in capitulo IIII° Inferni, et Salamon dum petiit a Deo: Domine, ne dederis mihi diuitias nec paupertatem, idest mendicitatem, cuius mediocris paupertatis est ut habeat homo Primo quod necesse est sibi ad uiuendum, secundo quod satis sit, ut dicit in IIa Epistula Seneca Ad Lucilium, quam etiam comendat, Ad Timoteum, Apostolus ita scribendo: Habentes alimenta et quibus tegamur contenti sumus, et Thomas in III° Contra Gentiles, dicendo: Diuitie exteriores sunt necessarie ad bonum uirtutis, paupertas laudabilis est in quantum hominem liberat ab illis uitiis quibus aliqui propter diuitias implicantur, et Phylosophus in X° Ethycorum dicens: Quare erit felicitas speculatiua ad quam opus erit exteriori prosperitate homini non enim sufficiens natura speculari, sed oportet corpus sanum esse et cibum, et reliqui famulatum adsistere - quedam alia paupertas infima est dicta mendicitas, ita uocata quia facit suos mendicos, idest manu indicando queritare hostiatum, et hanc fugere non reprehensibile, sed laudabile si uoluntarie tolleratur, unde beatus Bernardus in Sermonibus suis inquit: Diligenter attende, quod Dominus in Euangelio dicit: *Beati pauperes spiritu*; non enim dixit beati pauperes simpliciter, propter plebeos pauperes necessitate miserabili, non uoluntate laudabili, et sic si euitatur non est reprehensibile, ut dictum est, nam et Psalmista eam uidetur uoluisse euitare dicendo et ita rogando: Deum de necessitatibus erue me, ubi Glosa ait: Necessitates corporales hec habent periculum quod in eis sepe non dignoscitur quid contra eas uitii uel utilitatis studio agatur. Has necessitates Psalmista cupit euadere, sciens plerumque uoluptatis culpas exactione necessitatis prorumpere; sed si uoluntarie talis infima paupertas et spiritualiter appetatur, laudabilissimum est, et sic facit hominem pauperem spiritu, scilicet in humilitate, secundum uim rationalem et indifferentia propriarum uirium quantum ad uim irascibilem, item in contemptu et paruo amore temporalium rerum secundum uim concupiscibilem. Nam paupertas quantum in se non reputatur uirtus, sed amor ipsius paupertatis, ut in isto beato Francisco, cui ut aliis pauperibus spiritu idem Bernardus dicit quod Sicut martiribus facta est promissio, cum talis paupertas uoluntaria sit genus martirii; de qua hac ultima specie paupertatis Seneca predictus in XUIIa Epistula ad Lucilium inquit: Si uis uacare animo, ut pauper sis oportet, aut pauperi similis: Non potest studium salutare fieri sine frugalitatis cura; frugalitas autem est uoluntaria paupertas spiritu.
+
+Dicit dicta umbra quod a Christo primo eius marito usque ad hunc beatum Francischum a nullo fuit requisita, et miror, uisa uirtute sua faciente hominum securum, iuxta illud Iuuenalis: Cantabit uacuus coram latrone uiator, et ut fuit ille pauper iuuenis nauita Amiclas contra Cesarem inferentem tunc timorem toti mundo, ut dicitur hic. Nam, scribit Lucanus in U°, quod dum dictus Cesar obsideret Pompeium in terra Durachii, expectando Anthonium eius nepotem tardantem uenire de Brunducio ad eum, de nocte solus iuit ad litus maris Adriatici causa se transfretandi ad ipsum Anthonium, et inuenit in dicto litore textam cannis dumunculam huius Amiclatis tunc dormientis in ea: Quam Cesar bis terque manu quassantia tectum / lumina commouit. Molli consurgit Amiclas, / quem dabat alga, thoro: *quisnam mea naufragus*, inquit / *tecta petit? Aut quem nostre fortuna coegit / auxilium sperare case?*. Sic fatus ab alto / securus belli; predam ciuilibus armis / scit non esse casas. O uite tuta facultas / pauperis angustique lares! o munera nondum / intellecta Deum! Quibus hec contingere templis / aut potuit muris nullo trepidante tumultu / Cesarea pulsante manu? etc. Item non ualuit, dicit dicta umbra, gentibus ita abominantibus dictam paupertatem uidisse eam in Christo ita constantem, ut ubi mater eius Maria in terra iuxta crucem uiuam remansit, ipsa paupertas simul cum Christo denudato in cruce eleuata est et passa et morta cum ipso. Unde beatus Bernardus, ad hoc respiciens inquit: Quantum reuolue uitam saluatoris ab utero uirginis usque ad patibulum crucis non inueniens in eo nisi stigmata paupertatis. Item tangit de primitiuis fratribus dicti beati Francisci et quomodo eius ordo primo approbatus est per dictum Innocentium papam quartum, inde etiam per Honorium papam tertium, uiso in somnio inspiratione diuina dictum beatum Franciscum cum humero Ecclesiam sancti Iohannis Laterani cadentem substinere, et hoc est quod dicitur hic de Sancto Spirito uocandum eum archimandritam ab arcos quod est princeps et mandros quod est grex siue mandria, et sic quisque abbas principatum habens in monachos archimandritam dicitur. Ita tangit quomodo ipse beatus Francischus predicauit Christum coram soldano sitiens martirizari. Item quomodo mortuus est in crudo saxo, idest in aspero monte qui dicitur Uernia, qui est prope Casentinum in Diocesi aretina inter flumen Arni et Tiberis et in gremio paupertatis, hoc est quia ibi non fuerunt alie exequie nec bara, idest feretrum ad defferendum eius corpus; in quo etiam monte dicit quomodo stigmata a quinque plagis Christi suscepit ut dicit hic textus.
+
+Inde dicta umbra sancti Thome, commendato ita dicto beato Francischo, dicit quod correlatiue potest intelligi qualis fuit eius collega et sotius ad sustinendum nauiculam Petri, idest Ecclesiam, scilicet beatus Dominicus. Item dicit quomodo eius fratres predicatores hodie ut plurimum delirant a dicto suo capite, scilicet ab ipso Dominico et a regula eius, inter alia in ipsa sua regula dictante quod dicti eius fratres predicando non ponat os in celum, idest quod non ita alta predicent ut auditores uacui abeant et scandalum generetur, et etiam dictante quod dicti sui fratres non legant scripta gentilium sed theologica tantum; quod ut plurimum male seruant. Contra quos posset dicere dictus Dominicus illa uerba Ysaie: Pastoris uocem oues que mee non erant audire noluerunt. Tamen dicit dicta umbra et fatetur esse in dicto ordine adhuc fratres sequentes beatum Dominicum et eius regulam et precepta, sed pauci; per que ultimo concludendo circa premissum primum dictum declarandum, dicit dicta umbra quomodo auctor potest uidere planctam, idest ipsum beatum Dominicum, unde a quo se schegiat, idest se scindit, quisque eius frater non sequendo ipsum moribus et sanctitate, item potest uidere quomodo correctio dicte eius regule argumentatur, quod si dicti fratres eam sequantur, et in theologicis libris alentur et impinguantur, secus si diuersis aliis scientiis ut appareant et uanagloriose se confundant, ut ait Innocentius papa predictus exponens in principio sui libri illud uerbum Ezechielis *Uenter tuus comedet et uiscera tua complebuntur*; Uenter, inquit, est mens quod coquit et digerit Scripturas, uiscera sunt uoluntas et desiderium que intimo sapore Scripture satiatur. Nam multi legunt et uacui recedunt, de quibus Yeremias ait: Uenerunt ad auriendum aquam sed uasa sua uacua reportauerunt.
+
+{Sì tosto come lultima parola.} In hoc XII° capitulo, uolens auctor glorificare dictum beatum Dominicum et eius ordinem, et reprehendere fratres minores non sequentes uestigia beati Francisci in persona fratris Bonauenture infrascripti eo modo quo supra de ipso beato Francischo fecit et de fratribus predicatoribus in persona sancti Thome, fingit hic modo umbram fratris Bonauenture de Bagnoreto, predicti ordinis sancti Francisci olim cardinalis et licterati uiri, cum undecim aliis beatis spiritibus superuenisse ibi et coreizando egisse, ut dicit textus, dicendo quomodo eorum cantus uincebat ita nostras musas et sirenas et nostras artes canendi sicut sol primus splendor a Deo factus uincit splendorem quem in alias stellas cum fuit ita creatus refudit et ingessit. Inde comparatiue tangit quod ait Phylosophus ita dicens in sua Methaura: Dicamus de iride et parallelis iris, que poetice dicitur nuntia et ancilla Iunonis, idest elementi aeris, nunquam fit circulus neque maior semicirculo, et fit ex refractione uisus ad solem et in die tantum, licet iris lune in nocte fiat. Item fit duplex et non ultra paralleli; uero sunt duo arcus qui apparent in aere tempore quo iris predicta fit si nubes est tenera, idest non grossa, et dicuntur paralleli quia pariter distant, et sunt portiones dicte nubis tenere a latere solis existentis et prope eum ad septentrionem uel ad meridiem, in quibus reflexio solis apparet alba, et fiunt illa de causa qua iris, scilicet et refractione uisus ad solem, et fiunt in die tamen non in nocte, et sic, ut dicit hic textus, sunt concolores, idest unius coloris; et causatur exterior ab interiore ut irides et ut nox et locutio que auditur in muris interdum et in rupibus ex uoce hominis loquentis, quam uocem talem et locutionem secundam fingunt poete fore illius nimphe que uocata fuit Ecco, cuius lingua Iuno alterauit eo quod dum Iuppiter iacebat cum certis aliis nimphis, dicta Eco tenebat in uerbis tantum dictam Iunonem inuestigantem dictum Iouem eius uirum, qui talle negotium finiebatur. Unde Ouidius in persona dicte Iunonis ait: *Huius*, ait, *lingue, qua sum delusa, potestas / parua tibi dabitur uocisque breuissimus usus*; que inde ita exarsit in Narcissum pulcerrimum iuuenem illam recusantem et fugientem ut consumpta fit, et mortua et conuersa in saxum taliter reloquens. Unde subdit dictus poeta: Uox manet, ossa ferunt lapidis traxisse figuram; / inde latet siluis nulloque in monte uidetur, / omnibus auditur: sonus est qui uiuit in illa, et in Epistola Adriane ad Teseum ait: Interea toto clamanti litore *Teseu*: / reddebant nomen concaua saxa tuum. Inde incidenter tangit quod legitur Genesis UIIII° capitulo, ubi dicitur quod, remoto diluuio, Deus dixit Noe: Statuam pactum meum uobiscum, nec interficietur omnis caro aquis: arcum meum ponam in nubibus et erit signum federis inter me et terram, et sic igne finietur mundus. Unde Ouidius in I°: Esse quoque in fatis reminiscitur affore tempus, / quo mare, quo tellus correpta regia celi / ardeat et mundi moles operosa laboret. Et Lucanus in UII°: Hos, Cesar, populos si nunc non usserit ignis / uret cum terris, uret cum gurgite ponti.
+
+Inde fingit auctor intra illum corum et intra consortium dictorum aliorum duodecim beatorum spirituum nouorum, idest superuenientium, ibi mouere uocem dicti fratris Bonauenture ita ipsum ad se trahentem ut trahit magnes, siue calamita, acum ad stellam tramontanam in pisside nauitarum, et incipientem dicere quomodo dictus beatus Dominicus oriundus fuit cuiusdam oppidi quod dicitur Calaroga in fine Yspanie et uicinum litoribus maris Occeani, post cuius undarum fogam, idest post cuius longum tractum, sol non uidetur ab aliquibus hominibus huius nostre habitabilis terre interdum, idest in equinotiali tempore; quod oppidum est in regno regis Castelli, cuius signum scuti est ad quarteria: in duobus sunt sunt duo castella, in aliis duobus duo leones, quorum unum subiugat unum de dictis castellis, scilicet superior, et alter inferior subiacet alteri castello superiori, ut dicit hic auctor. In qua parte Europe spirat uentus Zephirus occidentalis inter Circium et Fauonium alios occidentales uentos, unde uersus sunt: Subsolanus, Uulturnus et Eurus Eoy, / atque die medio Notus, heret et Affricus Austro; / Circius, Occasum, Zefirus, Fauonius afflant, / et ueniunt Aquilo, Boreas et Chorus ab Artoo. Inde tangit quod scribitur in legenda dicti beati Dominici, scilicet quod eius mater, pregnans de eo semel sompniauit se gestare in utero quendam catulum habentem in ore facellam urentem mundum, que Iohanna uocata fuit, quod nomen gratia Dei interpretatur, et pater eius Felix, ut dicit hic textus. Item dicit quomodo illa matrona obstitrix, que tenuit eum in ulnis in cathecismo baptismi respondendo baptizanti eum *abrenuntio*, ut moris est, sompniauit dictum Dominicum stellam in fronte habuisse. Item dicit quomodo primus eius amor fuit ad illud primum consilium Christi, quod dedit sic diuiti adolescenti, de quo legitur Mathei XUIIII° capitulo: Si uis perfectus esse, uade et uende omnia que habes et da pauperibus, et habebis thesaurum in celo, et ueni et sequere me. Qui Dominicus, factus iam adultus, non in mundanas scentiis lucratiuis proficiendo ut dominus Henricus olim Cardinalis Hostiensis in Iure fecit, nec ut Magister Tadeus in Fisica, sed in Diuinis, in ciuitate Pallentie paruo tempore studendo, maximus theologus factus est et doctor adeo quod uineam, idest Ecclesiam in quantum pro collectione fidelium tollatur, circuire ausus est cum suis predicationibus quasi ut sepibus tuentibus fidem Christi contra hereticos, que nostra fides, ut dicitur hic, uallata est XXIIIIor plantis, idest XXIIIIor libris Bibie, de quibus dixi in Purgatorio in capitulo XXUIII°. Inde, ab Innocentio tertio papa predicto confirmato, eius ordine egit, ut patet hic in textu.
+
+Inde dicta umbra percutiendo reprehensiue modernos suos fratres minores, ut percussit Thomas superius suos fratres predicatores, dicit quomodo orbita, idest uestigium rote idest regule dicti beati Francisci a sua circunferentia, idest a rectitudine dicte sue regule, derelicta est, inter alia precipientis et mandantis quod fratres sui ordinis nichil sibi approprient nec domum nec locum, sed tanquam peregrini et aduene Deo famulentur uiuendo elemosinis cum uilibus uestibus, pedibus nudatis et corda cinti, et quod penitus paupertatem sequantur et a pecunia accipienda per se uel per alium protinus abstineant, sequentes Euangelium domini nostri Iesu Christi cum obedientia et castitate et humilitate, item, ut non habeant plures tunicas nisi unam cum capucio et aliam sine, item, ut non equitent extra causa necessitatis. A cuius regule rectitudine eius Francisci familia, idest uniuersitas suorum fratrum, ut a uia recta incepta a primitiuis eius fratribus ita se hodie obliquauit, quasi ut per iactum lapidis distet anterior a posteriore, dicit dicta umbra, quasi dicat quod sic alterata est ut esset quedam linea recta ultra semicirculum obliquata, uolens includere solum per hec uerba quod, licet modicum restet, nondum tamen dicta tota uniuersitas dictorum fratrum ita retrocessit ab obseruatione dicte regule quin inter eos sint de bonis solitis fratribus ad hunc retro sequentibus, idest in totum seruantibus dictam regulam; quod tangitur hic, dum dicit dicta umbra: Ben dicho chi cercasse a foglio a foglio etc., et potest reduci ad hec premissa quod ait Bernardus contra claustrales hedificantes magna hedificia ut faciunt etiam dicti fratres dicendo: Uideo, quod non sine magno dolore uideri debet, quosdam post aggressam Christi militiam rursum secularibus negotiis implicari, rursusque terrenis cupiditatibus immergi et cum magna cura erigere muros et negligere mores. Et ecce quod dicit hic textus de obliquatione, dicendo quod inter tales premissos fratres bonos et rectos non posset numerari frater Matheus de Aqua Sparta, olim cardinalis, qui scripsit super libro Sententiarum tamen elongando se ab intellectu eius, et frater Ubertinus de Casali, qui olim scripsit in suo Pentiloquio de potentia pape, tamen prenuntiant quod cito dictus ordo in melius reformabitur, ita quod lolium in eius cultura cessabit et cedet solito frumento et grumma siue grepius rediet in eorum uegete, idest in dicto ordine eorum, ubi hodie muffa reperitur; dicendo post hec dicta umbra quomodo ibi secum erant umbre istorum, scilicet Illuminati et Augustini, fratrum primitiuorum dicti ordinis sancti Francisci, item Ugonis de sancto Uictore parisiensis diocesis, item Petris Comestoris qui scripsit Ystorias Scolasticas Ueteris et Noui Testamenti, item Petri Yspani qui composuit Tractatus Loyce partitos in XIIcim libellos, item Natam prophete - de quo in Ecclesiastico, XLUII° capitulo sic dicitur: Post hec surrexit Natam propheta etc., item Iohannis Crisostomi qui os aureum dictus est et qui fuit olim metropolitanus, item Anselmi de Anglia olim Canturiensis episcopi, item Donati, gramatici olim magistri et preceptoris beati Yeronimi, item Rabani olim abbatis Uuldensis poete magni et theologi, item Ioachini olim Asternensis abbatis de Calabria prophetici uiri: nam multa de Antichristo prenumptiauit inter alia dicendo hec carmina: Cum decies seni fuerint et mille ducenti anni qui nato summunt exordia Christo, tunc Antichristus nequissimus est oriturus etc. Ultimo dicit dicta umbra dicti fratris Bonauenture quomodo umbra dicti Thome exaltantis ita uitam beati Francisci mouit eam ad inuegiare, idest ad ualde excitare et uigilem reddere uitam beati Dominici in gloria et fama et dictam eius societatem animarum beatarum.
+
+{Imagini chi bene intender cupe.} In hoc XIII° capitulo, continuando adhuc se auctor ad supra proxime dicta, taliter primo exorditur, scilicet comparando predictos XXIIIIor spiritus beatos partitos in dictas duas correas XXIIIIor stellis lucidioribus et maioris apparentie totius firmamenti, primo scilicet XU illis stellis quas Ptolomeus dicit esse maioris magnitudinis sparsas per diuersas plagas, idest per diuersas partes octaue spere, item septem illis aliis stellis que reddunt figuram illius plaustri quod circa polum nostrum articum uoluitur ut prima rota ut dicitur hic; item illis duabus aliis stellis que representant os illius cornus quod incipit a stella tramontana in tali cornus forma si dicte stelle fecissent de se duo signa in dicto celo quale est illa constellatio que in dicto celo apparet nobis in forma corone in qua Adriana filia Minois, olim regis Crete, dicitur in morte poetice fore translata contemplatione Bacchi eius uiri cui, repudiata a Theseo in Yschio insula, nupsit, ut scripsi in Inferno in capitulo XII° et dicam infra in XUII° capitulo, et hoc quia coronam Bacchi sibi ab eo largitam mortua secum tulit, de qua tali stellifera composita corona forsan a XII stellis, ut congruat huic comparationi auctoris de XIIcim et XIIcim dictis spiritibus, sic ait Ouidius in Epistula Isiphilis descendentis dicti Bacchi iactantis se de nobilitate contra Iasonem: Bacchus auus: Bacchi coniunx redimita corona / preradiat stellis signa minora suis, et in libro suo De Fastis ait: Protinus aspicias uenienti nocte corona.
+
+Inde auctor dicit quomodo dicti beati spiritus cantabant de essentia diuina unica in substantia et trina in personis, ut dicit textus. Non autem canebant dictum Baccum erroneum Deum, idest eius carmina que in eius festo et sacrificiis, que Triaterica dicebantur, cantabantur, item nec Peam canebant alium Deum gentilium, qui in eius accusatiuo casu peana dicitur, unde Uirgilius in UI°: Uescentes letumque coro peana canentes, tangendo inde per uiam similitudinis per contrarium de illa aqua pigre ita fluente per Tusciam que Chiana dicitur quod fere potest apparere eius motus, et de celo nouo uelociori omnibus aliis, ut dicit textus. Inde dicit quomodo predicta umbra secundario posuit silentium in illis numinibus, idest in illis spiritibus quasi deificatis ita canentibus, et incipiendo clarificare auctorem putantem fuisse sapientiores Salamone Adam et Christum inquantum homo fuit, et ostendere in hoc ipsum bene sentire, licet dicta umbra superius dixerit dictum Salamonem non habuisse in sapientia parem, ita a remotis inquit: Quicquid non moritur et quicquid potest mori non est nisi quidam splendor idee diuine mentis, que parturit Deo zelante in nobis. Per hec uerba et sequentia subtilissima perspicaciter intuendo auctor dicturus de productione dicti Salamonis in mundum et eius humanitate ac etiam de humanitate Christi et Ade, hic non uult se solum referre spiritualiter et singulariter ad creaturas humanas ab ecterno idealiter, idest formaliter in mente diuina positas productas et producendas in mundum materialiter, licet cuncte alie species rerum eodem modo sint et fuerint ab ecterno in ea. Unde Augustinus super Iohanne in hoc ait: Sicut archa antequam fiat intellectiue est in mente artificis, ita omnia in Deo ab ecterno fuerunt ydealiter et formaliter, et Boetius in IIII° ad idem inquit: Omnium generatio rerum, cunctumque mutabilium rerum progressus, et quicquid aliquo modo mouetur, causas, ordinem et formas ex diuine mentis stabilitate sortitur; hec in sue simplicitatis arce composita. Unde ad premissa uerba ueniendo, homo, compositus ex anima intellectiua et corpore, quantum ad ipsam animam non moritur, quantum uero ad ipsum corpus potest mori, ut moritur post peccatum primi hominis. Nam ante dictum peccatum immortalis erat humanitas, et sic dictus primus homo et eius descendentes ante dictum peccatum mori poterant et non poterant sicut postea possumus mori et morimur. Ad quod Ugo de Sancto Uictore allegato Apostolo dicente: Primus Adam factus est in animam uiuentem, ait: Idest corpus sensificantem, quod erat adhuc animale egebat eius alimonia ciborum mortale habebat corpus, inde poterat enim mori, poterat non mori, poterat peccare, poterat non peccare, sed impleto numero tranfereretur ad alium statum in quo nec mori posset nec peccare. Erat enim ante peccatum immortalis, scilicet poterat non mori, non immortalis pro non posset mori, sed si non peccasset, ut angelus in Paradiso fuisset totus immaculatus, conceptus sine libidine et partus sine dolore. Quid autem sit idea predicta dicit Augustinus in libro Questionum quod Sunt quedam principales forme rerum stabiles et incommutabiles in diuina mente ab ecterno habite, non tamen repugnantes diuine puritati et simplicitati. Nam, cum mundus non fuerit factus a casu, ut dixit Democritus phylosophus, sed ab ipso Deo per intellectum agentem, necesse est quod in mente diuina sit forma ad cuius similitudinem mundus sit factus, et in hoc consistit ratio ydee, ut scribit Thomas in prima parte, questio XUa, ad quod sic ait Plato in suo Timeo: Simul ut ecternitatis exemplo similis esset uterque mundus, archetipus quidem omni euo existens semper est, hic sensibilis ymago eius qui per omne tempus fuerit quippe et futurus hoc igitur quod deerat addidit opifex Deus, atque ut mens cuius uisus intellectus est idearum genera inintelligibili mundo. Que ydee sunt illic animalia et noctiones diuine mentis, sic Deus in hoc opere suo sensibili diuersa animalium genera statuit, figuram porro eius figure mundi intelligibillis accomodans totum id posuit in gremio prudentie celi, et ab hiis uerbis tulit Boetius illa sua uerba dum dixit: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo, pulcrum pulcerrimus ipse / mundum mente gerens, similique ymagine formans, et Seneca illa Ad Lucilium dicens: Plato ydeas uocat, ex quibus omnia que sunt, et quecumque uidemus fiunt, et a quibus cuncta formantur. Hee immutabiles et immortales sunt, et subdit Seneca: Ydea est eorum que naturaliter fiunt et exemplar ecternum. Ecce uolo ymaginem tuam facere: exemplar picture tue habeo, ex quo capit aliquem habitum mens mea, que operi suo imponat, ita illa que me docet facies et instruit, a qua petitur imitatio, ydea est. Talia ergo exemplaria infinita habet rerum natura, hominum, piscium, arborum. Nam cum quis uoluisset Uirgilium coloribus reddere, ipsum intuebatur. Ydea Uirgilii erat facies futuri operis exemplar. Nam alterum exemplar est, altera forma ab exemplari sumpta et operi imposita, alteram artifex imitatur, alteram facit. Habet aliquam faciem statua: hec est ydea. Habet aliquam faciem ipsum exemplar, quod intuens opifex faciem figurauit: hec ydea est, et sic ydos in opere est ydea extra, sed nec tantum extra opus sed etiam ante opus; et sic Deus erit causa efficiens omnium, ydea causa formalis, bonitas Dei causa finalis, yle causa materialis et sic splendor ydee, de quo dicitur hic in textu, nichil aliud erit quam representatio productiua in formam eius quod ab ecterno ymaginaliter erat in ipsa mente diuina.
+
+Inde auctor ut tangat quomodo hec omnia sapientia diuina increata agit in Trinitate deifica, iuxta illud uerbum Psalmiste loquentis Deo: Omnia in sapientia fecisti, dicit in persona predicte umbre quod illa uiua lux uera que illuminat hominem omnem uiuentem in hunc mundum, ut Iohannis I° dicitur, que sic meat, idest que sic procedit a suo lucente, idest a Patre, a quo ipse Filius ut sapientia a potentia procedit, quod non disunit se ab eo nec ab amore, idest a Spiritu Sancto, tertia persona in Trinitate predicta, in substantiam et naturam unicam diuina sua bonitate eius radiare, idest eius aggregare, idealiter in ipsa mente diuina formas quasi speculatas; alia lictera dicit conflatas in nouas subsistentias, que uidetur uerior, attentis uerbis Platonis in Timeo docentis circa creationem uniuersi: Preterea ut perfectum animal esset, scilicet mundus ex integris corporibus perfectisque conflatum etc.; (dicitur conflatum id quidem quod de massa ad formas flatu hominis fit ex uitro uel ex flantibus alie forme metallorum, ipsa tamen diuina essentia siue subsistentia remanente ecternaliter in sua unitate). Ad quod inducit magister Girardus, glosando Decretalem quendam de summa Trinitate, exemplum de anima nostra, cuius substantia simplex est, et tamen tria reperiuntur in ea, scilicet intellectus qui concipit, ratio que discernit et memoria que conseruat: intellectus preconcipiens Patri comparatur primo operanti, qui potencia diuina dicitur, ratio discernens Filio, qui sapientia increata disponens omnia in celo et terra dicitur, memoria conseruans Spiritui Sancto qui omnia bona conseruat, et sicut ista tria idem sunt in substantia cum anima. Sic et dicte tres persone diuine idem sunt in substantia, Pater a nullo procedens, Filius a Patre solo, Spiritus Sanctus ab utroque; Pater generans, Filius nascens, Spiritus Sanctus procedens. Subsistentia, dicit Boetius in libro De Duabus Naturis, est que in nullo subiecto est, siue subest accidentibus sicut homo, siue non ut Deus, modo ad id quod hic subsequenter prenotandum est quod, prout dictum est supra in capitulo UII° huius Paradisi, Deus quedam per se immediate operatur sine aliquo celi misterio et aminiculo, puta creationem et inspirationem anime nostre intellectualis. Et ideo dicit iste auctor supra in Purgatorio, capitulo XUI°, quod celum ipsam nostram animam non habet in sua cura sed Deus quedam operatur mediantibus organis celi et elementis, puta corporalia et cetera entia formalia et materialia, ut in ipsa mente diuina ydealiter prius erant, unde Boetius in suo libro De Trinitate ad hoc ait: Forme omnes que sunt in materia uenerunt a formis que sunt materia, unde et Thomas in III° Contra Gentiles, capitulo XXII°, improbando Platonem dicentem formas separatas fore principia formarum que sunt in materia per se subsistentes et causantes immediate formas sensibilium inquit: Nos autem ponimus eas formas immateriales et separatas in intellectu diuino causantes formas inferiores per motum celi quod est organum diuine artis quam naturam uocamus. Inde subdit dicta umbra dicendo quomodo dicta irradiacio ydealis a mente diuina descendit ad ultimas potentias de actu in actum huc deorsum, idest descendit ad terrenas et corporales generationes potentiatas ad actus productiuos et formas rerum nouas et diuersas, materiales et concretas consimiles dictis formis abstractis et ydealibus ut breues contingentias, idest ut subitas productiones motu celi cum semine et fine, ut tetigit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXUIII°, dum dicit ibi: {E lalta terra, secondo chè degna / per sé e per suo ciel, conciepe e figlia / de diuerse uirtù diuerse legna}. Item et de productione et generatione spirituali nostra humana corporali ait Phylosophus in II° Physicorum: Homo generat hominem ex materia et sol, idest ipsum celum et eius constellatio, et subdit referendo se etiam ad nos homines dicta umbra, quod cera, idest materia conceptiua humana, non stat uno modo per continuum motum celi, et ipsum celum, adducens illam ad formam, etiam non stat uno modo, ideo plus et minus perfecta in nobis nostra representatur forma, aliter appareret totaliter perfecta ut lucet in mente diuina sigillante eam; et sic natura reddit semper eam cum aliqua ademptione et non ita perfectam, ut fuit in mente Dei, exemplificando de citarista qui nunquam ita perfectam cum manu reddit suam stampitam ut est in eius mente. Unde Oratius in eius Poetria ait: Nam neque corda sonum reddit quem uult manus et mens, / poscentique grauem persepe remictit acutum. Et concludendo circa hec adduco quod scribit iste auctor in sua Monarchia ita dicens: Sic ars triplici gradu inuenitur, scilicet in mente artificis, in organo et in materia formata per artem, sic naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, scilicet Dei, deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice et optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie imputandum est. Sic, cum Deus ultimum perfectionis attingat, et celum ut organum eius defectum non patiatur, restat quod ex parte materie est, scilicet quod peccatum erit in rebus inferioribus. Igitur cum humanitas Salamonis producta fuerit a Deo cooperante celo, et humanitas Christi et Ade, immediate ab ipso Deo, sequitur quod ipse filius Dei in quantum homo fuit, et ipse Adam perfectiores fuerunt homines in sapientia et in omnibus aliis quam ipse Salamon, et quod dictum est quod non habuit parem in scientia intelligi debet, scilicet inter reges seculares, quod patet, dicit dicta umbra per eius responsum quod fecit Deo dicenti sibi in somnio: *Postula quod uis ut dem tibi*, et ait Salomon: *Tu me in regem creasti, dabis mihi cor docile ut ualeam iudicare populum tuum*, secutus uerba Psalmiste, eius predecessoris, dicentis: Et nunc reges intelligite et erudimini qui iudicatis terram, cui Deus: *Quia postulasti uerbum hoc, et non dies multos, nec diuitias nec mortem inimicorum tuorum, do tibi cor sapiens, in tantum ut nullus ante te similis tui fuerit, nec post te surrecturus tibi sit in regibus cunctis*, ut scribitur in III° Regum in capitulo III°, non enim dicit dicta umbra illum petisse quot essent numero motores celi in quo summi sapientes discordant: nam Plato posuit fore eos tot quot sunt species rerum, Aristoteles uero dicit eos esse quot sunt celi, Rabi Moises quot sunt motus celestes, theologi nostri dicunt quasi eos infinitos esse, sequentes Dionisium ita scribente: Multi sunt beati exercitus supernarum mentium, et Danielem: Milia milium ministrabant ei, et decies milies centena milia assistebant ei. Item non petiit dictus Salamon si contingens cum necesse etc., hoc est utrum omnia eueniant de necessitate, ut tenuit dictus Plato, reprobatus per Phylosophum in I° Peri Erminias: Nam esse quod est, et non esse quod non est necesse est esse; quod non est quando est necesse est esse, et non esse quod est necesse est esse. Item non petiit si de medio circulo etc.; dicitur in Geometria quod omnis triangulus qui comprendit medium circulum impedit ut habeat unum de angulis rectum propter appositos angulos, et Phylosophus in I° De Anima ait: Matematicus considerat quid sit rectum et quid obliquum et quid linea et quid planum, ad cognoscendum quot recti trianguli sint equales, et confirmat dicta umbra hanc suam solutionem per ethimologiam premissi participi surrecturus uenientis ab hoc uerbo rego cumposito cum sub, a quo uerbo dicitur rex. Inde commendat distinguentes, ut dicit textus, quod male seruauerunt isti tres phylosophi hic nominati et reprobati per Aristotelem in I° Physicorum et in I° Posterioris, sillogizantes falsa forma sillogistica, ponendo falsum simpliciter quod per interiectionem soluendum erat uel secundum quid, et sic soluendum erat per distinctionem; dicebant enim primi duo ens esse infinitum, cuius ratio quantitati congruit non substantie et qualitati. Uterque enim, scilicet predicti Melisius et Parmenides, dicit dictus Phylosophus, sophistice sillogizabant falsa summentes, nec distinguentes et non recte concludentes, et dictus Briso tenens non esse circulo demonstrare; et idem fecerunt, dicit dicta umbra, Sabellius et Arrius heretici, quos Augustinus improbat in suo libro De Heresibus, et Thomas in IIII° Contra Gentiles, capitulo U°, qui sua erronea doctrina fuerunt ut spate reddentes speculantes in eas cum uultu torto, idest obliquo. Nam dictus Sabellius tenuit Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unam personam fuisse, et sic Trinitatem in officiorum nominibus non personis accepit, unde et Patripassianus dictus est quia patrem passum dicebat. Arrius uero Alexandrinus presbiter hereticus Patri coeternum Filium, non agnoscens diuersas in Trinitate substantias, posuit, contra illud quod Dominus ait: Ego et Pater unum sumus. Ultimo reddendo adhuc ad Salamonem saluatum dicta umbra monet nos homines ne ad iudicandum de aliis nimis curramus, ut hic in fine per se patet in textu.
+
+{Dal centro al cerchio e sì dal cerchio al centro.} In hoc XIIII° capitulo - premisso quod prohemialiter auctor tangit hic de uase rotundo pleno aqua, quod si tangatur in eius centro, idest in medio sui, aqua cum digito currit circumferenter ad extrema, et e contra si percutiatur extremam eius spondam, ut per experientiam patet ad occulum; item, premisso quomodo umbra Salamonis cum aliis ibi fulgens quasi ut sol, iuxta illud Mathei, XIII° capitulo: Fulgebunt iusti sicut sol in regno patris eorum, satisfecit auctori de hoc dubitanti ut patet hic, scilicet dicendo quod eorum amor, idest eorum accensa karitas, facit quod ipsi beati semper et post resurrectionem habebunt talem fulgorem circa se et maiorem cum erunt cum carne, iuxta Magistrum Sententiarum dicentem: Sic peracto iuditio, ampliorem gloriam sue karitatis Deus monstrabit electis, cum illa proportionalitate quam dicit hic textus, et uide de hoc quod dicitur de circumscripto quod scripsi supra in Purgatorio, XI° capitulo; item, premisso quomodo uidit in dicto celo solis superuenire illis duabus correis iam supradictis tertiam in formam enim XIIcim stellarum, tangens hoc in eo quod comparatiue dicit quod apparuerunt dicti XIIcim ultimi beati, ut apparent noue apparitiones incipiente sero in celo, scilicet stellarum nondum rutilantium nobis in uera sua luce et aspectu, ut apparent postea procedente sero et serenitate crescente - fingit se ascendisse nunc hic auctor ad celum Martis, ubi primo dicit se fecisse holocaustum Deo cum locutione illa que est unica omnibus, idest cum mentali locutione que procedit ex intellectibus que sunt similitudines rerum que omnibus sunt eedem, ut scribit Phylosophus in I° Peri Erminias, ex quo Porfirius ponit tres fore orationes: unam que licteris, aliam que nominibus et uerbis personat, tertia que mentis uoluit intellectum, unde ait etiam Boetius: Ibi triplex est oratio: una in licteris, alia in uoce, alia in intellectibus consistens, et magister Ocham etiam in hoc ait: Oratio alia scripta alia prolata alia concepta. Dicebatur olim in Ueteri Testamento, holocaustum illud sacrificium in quo res tota que litabatur comburebatur, arguendo auctor quod eius tale sacrificium mortale acceptum fuit et faustum, idest gratum fuit.
+
+Nam statim apparuerunt ei illi beati spiritus martiales, ita lucidi et rutilantes quod admiranter dixit auctor O Elyon, idest o Deus quod ita eos adobbis et decoras in forma et signo crucis, quod signum crucis si fiat in aliquo rotundo, puta in incisorio, reddit IIIIor iuncturas, idest figuras quadrantis, ut dicit textus hic, et ita in profundo illius planete in eius rotundo corpore per duas lineas cruciatas, ut stella in linea galassie apparuerunt sibi constellati, idest fulgentes (dicitur galassia illa lineata albedo que apparet nobis in octaua spera extensa inter duos polos mundi, de qua et unde causetur uarie inter antiquos phylosophos fuerunt opiniones, ut tangit auctor hic: nam Pictagoras et eius sequaces, ut ait Macrobius, uoluerunt dicere quod sit illa pars celi, seu etheris, per quam errando Pheton currum solis conburentem omnia inferiora duxit, de quo plene scripsi in Inferno, capitulo XUII°; Theofrastus dixit quod erat quedam compago duorum emisperiorum celi et spera solidata; Anaxagoram et Democritus dixerunt quod erat luminositas multarum paruarum stellarum. Aristotiles uero in I° eius Methaure dicit quod est Quidam uapor eleuatus a calore solis, siue exalatio, et apparet ibi et non alibi, quia locus dicti talis circuli plenus est stellis magnis et spissis ita adunatur ibi talis exalatio quia efficacior est ibi uirtus stellarum ad trahendum ipsam).
+
+Item reducit ad comparationem diuersorum motuum illarum animarum ad motum illarum minutiarum et corpusculorum seu attomorum que mouentur per radium solis listantem umbram alicuius domus per aliquam fenestram, quam domum gens cum arte et ingenio sibi facit ad defensionem caloris et frigoris, dicit auctor hic secutus Phylosophum ita dicentem in I° De Anima: Domus est cooperimentum prohibens uentos et imbres. Que corpuscola dictus Democritus, in hoc improbatus ab ipso Phylosopho in dicto I° suo libro De Anima, tenuit fore animata, ita dicens: Infinitis existentibus figuris et attomis que sunt species rotunde ignem et animam habentes ut in aere, que decisiones uocantur; de qua comparatione maiorum et minorum stellarum dicte galassie et motu uelociori et tardiori horum corpuscolorum non sine tali allegorico respectu auctor hic dicit.
+
+Nam martiales, idest bellatores in hoc mundo pro Christo et eius fide, aliqui, ut dicit quedam Glosa in Decretis, sunt habentes uoluntatem substinendi omnia pro Christo, tamen si imineret ei periculum reuera non susbtinerent; hii enim karitatem habent sed modicam; alii qui, non obstante aliquo periculo tali hoc facerent et substinerent, sunt in karitate perfecta, et isti sunt qui abnegant semetipsos et tollunt crucem suam et sequuntur Christum, et digni sunt eo, ut precepit siue suadit ipse Christus Mathei capitulo U° et capitulo XU°. Et hoc est quod tangit hic auctor de tali cruce et de Christo ita corruscante in ea mirabiliter quod exemplo caret. Item isti talles ultimi dicunt, ut dicit Augustinus in persona cuiusque existentis in dicta perfecta karitate: Michi uiuere Christus est, idest causa est quare uelim uiuere ut magnifico ipsum, et mori lucrum, quia liberor a miseria huius uite et transeo ad felicitatem et depono mortale corpus et res uero immortale, et quia talis perfecta karitas ualde debet in nobis accendi per illa uerba Iohannis, Apocalipsis U°, prenunciantis mortem suam, scilicet Christi, pro nobis et eius resurrectionem et uictoriam contra diabolum dicentis: Et uidi in dextera sedentis in trono librum scriptum intus et extra, signatum septem sigillis, et angelum dicentem: *Quis est dignus aperire eum?*, et nemo poterat. Et ego flebam. Et unus de senioribus dixit mihi: *Ne fleueris, ecce uicit leo de tribu Iuda, radix Dauid, aperire librum. Et uidi in medio seniorum agnum stantem tanquam occisum, et cantabant seniores canticum nouum dicentes: *Dignus es, Dominus Deus, aperire librum, quoniam occisus es et redimisti nos in sanguine tuo*, fingit auctor nunc hic dictos spiritus cecinisse hec premissa uerba, et quia difficillima sunt, ut etiam alia uerba Apocalipsis, fingit ea se non potuisse concipere nisi hec uerba resurge et uince, scilicet tu Christe. Unde Psalmista, tangens de hac uictoria, inquit loquendo Deo: Tibi soli peccaui et malum coram te feci ut iustificeris in sermonibus tuis et uincas cum iudicaris, subaudi per Iudeos et Pilatum ad mortem. Et quia sacra teologia quanto magis ascendit, idest quanto magis in suo intellectu eleuatur, pulcrior apparet, ideo ultimo hic de Beatrice et de uiuis sigillis, idest de celis imprimentibus ut sigilla, auctor loquitur complendo capitulum suum, ut dicit textus.
+
+{Benigna uoluntate in che si liqua.} In hoc exordiali principio huius XUi capituli, auctor uult tangere de duabus uoluntatibus illis, de quibus sic ait Augustinus in quadam eius Omelia dicens: Sicut omnium malorum radix est cupiditas, ita omnium bonorum karitas, et Prosper in suo libro De Contemplatiua Uita dicens: Karitas est recta uoluntas iuncta Deo et ignita igne Spiritus Sancti a quo spirat, ut dicit textus hic, ubi Glosa ait: Dicitur ergo karitas uoluntas uel motus, idest causa bonorum meritorum, sicut iniquitas, cum sit habitudo mentis iniuste dicitur peccatum. Inde auctor fingit umbra domini Cacciaguide eius abaui discurrisse et uenisse, ut dicit textus, ad eum ut astrum quoddam, idest ut stella, non tamen discedens a nastro, idest ab extremitate dicte crucis (dicitur nastrum illa corda frisea que in fimbriis uestium suitur), comparando eius motum illi exalationi ignee que transcurrit per aerem infra celum lune secundum Michaelem Scottum, que uidetur stella mutans locum et non est, sed ignis. Quam exalationem Phylosophus in sua Methaura dicit causari a terra calefacta a sole et igniri; Item causatur interdum, ut dicit ibi Comentator, in spissato aere propter frigus, et quod est ibi calidum, separando se a frigido, et ignitur illud spissatum et uidetur stella cadens cum non sit, et uocatur a grecis asub.
+
+Inde dicit auctor quod dicta umbra non minus pia obtulit se sibi ut filio ibi quam umbram Anchise Enee filio suo dum uidit eum ire cum Sibilla per Elisium campum, ubi Uirgilium fingit morari animas uirtuosorum, dicente ipso Uirgilio, nostra scilicet maiore musa, idest nostro maiore latino poeta, ut maior apud Grecos Omerus dicitur, ut tangit textus hic in UI° Eneidos: *Isque ubi tendentem aduersum per gramina uidit / Eneam, alacris palmas utrasque tetendit, / efuseque genis lacrime et uox excidit ore: / Uenisti tandem, tuaque spectata parenti / uicit iter durum pietas? datur ora tueri, / nate, tua et notas audire et reddere uoces? dicendo inde ammiratiue dicta umbra auctori: O sanguis meus o superinfusa / gratia Dei, sicut tibi cui / bis unquam celi ianua reclusa?* quasi dicat nunquam alicui alteri quam tibi hec gratia fuit, ut bis tibi ianua celi reclusa, idest aperta foret, in hoc includens quod ipse auctor, uiuens, primo ascendit in celum, intellectualiter subaudi, sua speculatiua scientia et ingenio, hoc est ad cognitionem celestium, secundario etiam cum morietur eius anima ad ipsum celum itura est.
+
+Loquendo postea dicta umbra uerba excedentia intellectum humanum, non tamen ellectione, ut dicit textus, idest non eligit ita loqui alte dicta umbra ne auctor illa comprehenderet, sed necessitate, uolendo exprimere eius conceptum superans intelligentiam auctoris. Inde arguit dicta umbra pro auctore non querente cuius ipsa umbra sit: nam scit quod eius cogitamen secundum uel tertium meat, idest transcurrit de se ad illam statim, sicut radiat, idest insurgit, in mente auctoris ab eo quod est eius primum cogitamen circa aliquam rem, ut ab uno dependent naturaliter duo et tria si uolumus uenire ad quinque et sex cognoscendum, idest numerandum. Inde reddit auctor ratione quia solum cum corde regratiatur dicte umbre, scilicet cum nostra uoluntas nunquam equaliter sic concurrat cum argumento, idest cum modo et actu promendi eam, quoniam se habeat ut excedentia et excessa secus in anima beata, ratione hic in textu assignata.
+
+Ultimo auctor inducit dictam umbram antequam dicat sibi nomen suum, ad dicendum quomodo in M°CUI, quo anno ut colligitur in proximo sequenti capitulo fuit eius natiuitas, ciuitas originalis eius florentina, non cincta ut est hodie, sed uallata suis primis muris, infra quos sita fuit et est quedam abbatia ubi solum pulsatur tertia hora toti dicte ciuitati, item et ecclesia maior episcopalis, ubi eodem modo pulsatur ad horam nonam, in pace, sobria et pudica in eius dominabus erat, ut hodie est ibi discordia et dissidentia et dissolutio et lasciuia, ut dicit hic textus. Item non erant domus tunc uacue habitantibus, idest superflue, ut sunt hodie ibi et palatia ad pompam et superbiam, contra quam superbiam, ut Isaias, U° capitulo: Ue qui coniungitis domum ad domum, et Yeremias, XXII° capitulo: Ue qui dicit *Hedificabo mihi domum latam et cenacula spatiosa*. Item dicit quomodo nondum ibi erant mores Sardanapali, olim regis Sirie, qui propter uilitatem eius mollis et luxuriose eius uite per Arbacem regem Medorum occisus est, et eius regnum ad Medos uenit. De cuius uoluptuosa uita ita ait Iuuenalis: Et Uenere et cenis et pluma Sardanapali, et idem tangit de eo Phylosophus in I° Ethycorum; nam dicitur fuisse ille primus qui cepit dormire in plumis et ornasse cameras rebus pomposis et mirandis. Contra que talia et similia Seneca in Ua Epistula ait: Qui domum intrauerit nos potius miretur quam supellectilem nostram, et Amos propheta dicens: Ue uobis qui dormitis in lectis eburneis et lasciuitis in stratis uestris; de cuius Sardanapali lasciuia uolens tangere Augustinus dicit in II° De Ciuitate Dei quod dictus Sardanapalus scribi in sepulcro suo fecit ea sola se habere mortuum que libido eius cum uiueret hauriendo consumpserat. Item dicit quomodo tunc Mons Malus imminens Rome non erat uictus, in mirabili apparentia subaudi, a quodam colle dicto Ucelatorio eodem modo imminente Florentie, unde Sallustius in Catelinario, uolens tangere de magnificentia Rome et de suburbiis eius olim inquit: Opere pretium est, cum domos atque uillas cognoueris in urbium modum hedificatas, uisere templa deorum que nostri maiores fecere etc. Et ut comendet antiquos florentinos in uirtute frugalitatis, que consistit in modestis uestibus et zonis - unde Seneca in preallegata Epistula de ea loquens dicit quod requirit ut Non splendeat toga nec sordescat - auctor in persona dicte umbre loquitur hic de domino Bellincione Berti de Rauignanis, milite nobilissimo florentino, et de illis de Nerlis et de Uecchietis ut dicit textus. Item etiam, ut comendet in pudicitia antiquas dominas florentinas, dicit quomodo tunc temporis non ueniebant a speculo cum uultu picto, idest fucato, ut faciunt hodie moderne domine florentine, et sic tacite includit honestum esse uiris et pudicum mulieribus se speculari, non autem se fucare. Ad primum facit quod ait Seneca in suo libro De Naturalibus Questionibus dicens: Specula inuenta sunt ut homo se noscat; multi ex hoc habent sui notitiam et consilium: ut formosus uitaret infamiam, informis ut sciat quod uirtutibus in eo scit redimendum quicquid corpori deesset, et ut senes de morte cogitent, non autem ad uanitatem debet speculum uideri ut faciebat ille Octo, quem Iuuenalis reprehendens ait: Speculum gestamen Octonis; ad secundum ait Augustinus, Ad Presilium scribens: Fucare figmentis quo uel rubicundior uel candidior appareat adulterina fallacia est. Item nec tunc habebant catenellas argenteas ad clamides nec zonas maioris ualoris seu uisionis quam prima, ut habent dicte moderne florentine, ut dicit textus hic; non tamen intelligas hoc ita stricte ut non seruentur circa hec que scribit Ualerius in II° in titulo I° dicens de antiquis dominabus romanis: Ceterum ne tristis et orrida pudicitia eas esset, indulgentibus maritis et auro et purpura use sunt; quo formam suam concinniore facerent, et summa diligentia capillos cinere rutilabant. Nulli enim tunc successores alienorum matrimoniorum occuli metuebantur, sed pariter et uidere sancte et aspici mutuo pudore custodiebantur. Item dicit quomodo dicte antique domine florentine ut pudice filabant in nocte uigilando et lactando et consolando suos infantes per se, non per extraneas nutrices, ut faciunt hodie. Primum comendat Salamon in fine Prouerbiorum uolendo ostendere quod hoc uirtuosum est in mulieribus et morale dicendo: Mulierem fortem, idest uirtuosam, quis inueniet? illa scilicet que quesiuit lanam et linum et operata est consilio manuum suarum. Et de nocte surrexit, nec extinguetur de nocte lucerna eius; manum suam misit ad fortia et digiti eius apprehenderunt susum, et panem otiosum non comedit et strangulatam uestem sibi fecit, idest artam circa gulam; ad secundum etiam laudandum Gregorius in quodam Decreto, distinctione Ua ait: Uir suus ad concubitum accedere non debet donec qui gignitur ablactetur; si autem filios suos ex praua consuetudine aliis ad nutriendum trahunt non prius etc., tangendo de domina Cianghella de Tusinghis de Florentia, olim dissolutissima ualde, et de domino Lapo iudice de Saltarellis, qui, ut Cincinantius Quintus, de quo dixi supra in capitulo UI°, contemptor fuit sue capillature, ita iste nutriebat comam. Inde tangit de Cornelia, filia Affricani prioris, et Emilie, adeo uirtuose domine, ut scribit Ualerius in UI° in titulo De Fide Uxoris erga uiros, et uxore Tiberii Gracci, et de qua nate fuerunt G. et T. Gracci, et de qua idem Ualerius in IIII° etiam ait, et de eius modestia: Sic Cornelia, mater Graccorum, cum Campana matrona aput eam hospita ornamenta sua pulcerrima illius temporis sibi ostenderet, traxit eam sermone quousque ex scola uenirent liberi eius; et tunc inquit: *Et hii sunt ornamenta mea*.
+
+Inde dicit dictus spiritus quomodo in baptismo uocatus est Cacciaguida, et quomodo eius fratres fuerunt Morontus Eliseus, a quibus ille due domus florentine Moronti et Elisei dicte sunt. Item dicit quomodo habuit uxorem Lumbardam ex qua habuit filium uocatum Alagherium, a quo domus auctoris dicta est Alagheriorum. Item et quomodo inde secutus fuit Corradum imperatorem secundum, qui creatus fuit imperator anno domini M°C°XXU° imperauitque annis XU, uersus terram sanctam contra Sarracenos, et miles ab eo factus in bello a Sarracenis occisus est.
+
+{O poca nostra nobiltà di sangue.} Quasi dicat: sed magna illa debet dici que ab animo uirtuoso descendit, que uera nobillitas est maxima si cum diuitiis associata sit, unde Phylosophus in IU° Politicorum inquit nobiles esse uidentur quibus existunt progenitorum uirtus et diuitie, ad quod hoc ultimum Seneca ait: Nobilitas nichil aliud est quam cum antiquitate diuitie, at Boetius in III° ait: Quam sit inane et futille nomen nobilitatis, quis non uideat? que si ad claritudinem refferatur aliena est; uidetur enim nobilitas esse quedam de meritis ueniens laus parentum. Quod si quid est in nobilitate bonum, id esse arbitror solum, ut imposita nobilibus necessitudo uideatur, ne a maiorum uirtute degenerent, ut degenerabat Sallustius Crispus, si in sua inuectiua contra eum Cicero uerum dixit, et Aiax etiam, si Ulixes uerum locutus fuit de eo, iactante se de memorandis factis suorum maiorum, in cuius Ulixis persona ait Ouidius in XIII°: Bona nec sua quisque recuset, / nam genus et proauos et, que non fecimus ipsi, / uix ea nostra uoco. Et sic parua nobilitas nostra est in sanguine, idest in genere nobilitato ita a maioribus, nisi successores apponant ex se de nouo, ut dicit hic auctor, uirtuosa opera: aliter tempus cum suis forcibus, idest cum suis etatibus, amputat nomen nobilitatis. Unde Ambrosius: Non generis nobilitate, sed uirtute unusquisque gratiam sibi comparat, et Iuuenalis: Nobilitas animi sola est ac unica uirtus, et illa nobilitas animum sola est que moribus ornat, et idem Seneca: Nemo altero nobilior nisi cui rectum est ingenium et bonis artibus aptius.
+
+Hiis prohemialiter premissis, in hoc XUI° capitulo auctor, continuando se, audito quomodo dictus spiritus fuerat milles, incepit uocare eum uos et non tu, ut moris est loquentium militibus, quem modum loquendi prius, dicit auctor hic, tollerauit Roma in persona Iulii dum omnia officia et dignitates romanas in se suscepit, de quo Lucanus in U° ait: Summum dictator honorem / contingit, et lethos fecit se consule fastos. / Namque omnes uoces, per quas iam tempore tanto / mentimur dominis, hec primo reperit etas. Et quia romani indistincte omnibus dicunt tu, ideo de eis ita dicitur hic in textu, comparando auctor hic Beatricem Dame De Malohaut dum nutu tuxiuit uidendo reginam Gieneuram osculari a Lancialoto inductu Galeoti, ut scripsi in Inferno, capitulo U°.
+
+Post hec auctor querit quattuor a dicta umbra: primum qui fuerunt eius antiqui, secundum in quo millesimo natiuitas eius fuit, tertium quantus suo tempore erat populus florentinum, quartum qui erant eius digniores homines.
+
+Ad primum reticendo quomodo fuerunt romani sui maiores, ut affirmare uidetur auctor in persona ser Burnetti Latini supra in Inferno capitulo XU°, dicit quod eorum mansio fuit Florentie in illo angulo mercati ueteris ubi ille qui currit ad brauium die festi Iohannis Baptiste inuenit ultimum sesterium, scilicet Sancti Petri maioris dicte ciuitatis. Ad secundum dicit dictus spiritus quomodo natus est anno M°C°UI° incarnationis domini nostri per hec uerba quod a die annunciationis Uirginis usque ad eius natiuitatem ille planeta Martis, qui complet cursum suum in duobus annis, quingentis et quinquaginta tribus uicibus uenerat ad suum stelliferum signum Leonis. Et dicit suum ratione eiusdem complexionis: nam, sicut dictus planeta Martis est complexionis calide et sicce, ita dictum signum Leonis. Ad tertium dicit quod omnes illi qui tunc erant ibi ualentes arma portare a tempore Martis, ydolatrici Dei florentinorum ante fidem Christi usque ad tempus eius, cum loco dicti Martis Iohannes Baptista successit ibi et patronum, erant quinta pars eorum qui hodie sunt ibi, et hoc est propter uillicos factos florentinos ciues, uenientes de Campi, de Certaldo et de Figino, uillis districtus Florentie, et hoc est quod dicit dicta umbra hic quod suo tempore populus et uniuersitas Florentie de puris ciuibus erat usque ad ultimos artistas, qui sunt fabriles. Nam ponit Ysiderus in suos Ethymologiis tria genera artium: primum cantantium et saltantium, secundum est liberalium artium, tertium et ultimum fabrilium artium et aliarum mechanicarum, unde ait Papias: Mechanica est quedam doctrina ad quam subtiliter fabricam omnium rerum concurrere dicunt. Yppodamus uero phylosophus, ut dicitur in II° Politicorum, dixit ciuitatem distingui in pugnatores, in agricolas et artifices. Trespianus et Gallutius, de quibus hic tangitur, duo loca sunt uicina Florentie. Item dicit de domino Baldo iudice de uilla Aguglone et de domino Facio iudice de uilla Signe, comitatis Florentie, ut dicit textus.
+
+Item dicit quod, si clericalis gens plus aliqua alia tralignans, idest degenerans, non fuisset contraria Cesari, idest imperio, ex quo inde guerre pullularunt adeo quod olim homines de castro Simifontis, districtus Florentie, rebellarunt se comuni Florentie, nec a tali rebellione destiterunt donec florentini illos non fecerunt ciues Florentie, et sic, ubi aui eorum olim in cerca armatorum uoluebant se ad Simifontem, idest ad nomen illius castris ut alii uillici ad nomen aliorum suorum castrorum et uillarum hodie cernuntur cum ciuibus Florentie, ut dicitur hic in textu. Et de castro Montemurli olim comitum Albertorum et Cerchi essent in eorum uilla de Acone ut eius originarii, et forte etiam Bondelmontes in ualle Greue, dicendo de confusione personarum, quomodo scilicet ita obest ciuitati sicut superappositus cibi stomaco nostro. Unde Thomas, De Regimine Principum, adhuc ait: Extraneorum conuersatio corrupit ciuium mores, et Seneca: Compositio dissimilum bene composita disturbat, subdendo dicta umbra quod paruus populus melius procedit quam immensus, unde Phylosophus in III° Ethycorum inquit: Quanto maior est populus remotior est intellectus.
+
+Ad quartum et ultimum dicta umbra nominat infrascriptos florentinos qui suo tempore magnates erant in ciuitate Florentie et nobiles, uel fieri incohabant, scilicet Ugones Catelini, Philippi, Greci, Ormani, Alberici, illi de la Sanela et de LArcha, Soldanerii, Ardinghi et Bustichi. Item Rauignani, tunc morantes Florentie iuxta portam dicti sancti Petri, ubi in M°CCC° morabantur supradicti Cerchi, et inde expulsi sunt anno sequenti, ut prenuntiant hec uerba hic, a quibus Rauignanis mediante persona dicti domini Bellincioni, de quo dixi in precedenti capitulo, descenderunt comes Guido de Casentino ex Guadrada, illa filia dicti Bellinzoni de qua dicitur in Inferno per hunc auctorem in capitulo XUI°, et illi qui nominati sunt ab eius nomine, ut dicit hic textus, subaudi in domo de Donatis et de Adimaribus et de Alagheriis, in quibus tribus domibus nupte fuerunt tres alie filie dicti domini Bellincioni. Item illi de la Pressa et Galligarii, item Pilli, cuius signum est una columpna uari, item Sacheti, Thiochi, Fifantes et Barucci et Galli et Claramontenses, quorum iam unus deufradauit starium dogane salis comunis Florentie existens ibi superstes, et hoc est quod dicit hic textus, scilicet quod adhuc erubescunt hodie illi de illa domo dum eis hoc improperatur. Item Donati, Calfucci et Uccelini, omnes de uno cippo et stirpe; item Sitii et Arrighucci iam erant tracti ad curules, idest ad magna officia Florentie et sedes pretorias, unde in Grecismo dicitur: Rex solium, doctor catedram iudexque tribunal possidet atque sedet, presul pretorque curules. Item Uberti, item Liberti, quorum signum sunt palle auree, item Tusinghi, Bisdomini et Alioti, patroni Ecclesie episcopalis Florentie, item Adimares oltracotati, idest ultra quam debeant se eleuantes, item Caponsachi, Iudi et Infangati, item Peruzzi, item Pulci, Nerli comites de Gangallado et illi de la Bella, que quattuor domus habuerunt militiam a quodam comite Ugone, sepulto in abbatia predicta florentina, et ibi semper in festo sancti Thomasii fit eius anniuersale, cuius insigna sunt liste albe et rubee per longum, in cuius tali signo predicti De La Bella habent unum frisium aureum seu bandam, ut dicit textus hic; item Gualterotti et Importuni morantes olim in illa contrata que dicitur Burgus Florentie, ubi Bondelmontes ut noui uicini ad standum superuenerunt, ut tangitur hic in textu; item Amidei et Gherardini eorum consortes, quorum Amideorum desponsata olim quodam iuuene per dictum dominum Bondelmontem per uerba de futuro, dum dictus sponsus deberet annullare eam per uerba de presenti et ducere quadam die destinata ad illud, et iam congregata gente, desponsauit quadam de Donatis eadem die suasione matris sponse. Ex quo dictus dominus Bondelmontis occisus fuit a dictis Amideis cum amicis Ghibellinis eorum de consilio domini Musce de dictis Lambertis, ut dicit hic auctor in Inferno in capitulo XXUIII° apud Pontem Ueterem, ubi tunc erat quedam statua lapidea Martis sine capite. Et hoc tangit hic textus de petra scema, idest diminuta, et de uictima et de Ema, fluuio currente in contrata illorum de Bondelmontibus predictis; et hinc inceperunt ciuilia bella Florentie et diuisiones et expulsiones ciuium eius, et lilium album, primitiuum signum ciuitatis Florentie, pars guelfa florentina mutauit in rubeum, et si uictoriam habebat contra Ghibellinos lilium album ponebat ad astam retreorsum, ut fit in banderiis defunctorum, et e contrario faciebant Ghibellini. Et ecce quod dicitur hic in textu in fine et quod auctor tangere uult.
+
+{Qual uenne a Climenè per aciertarsi.} In hoc XUII° capitulo, continuando se, auctor dicit comparatiue quod - sicut Pheton adiuit cum filiali audacia et fiducia iam dictam Climenem eius matrem ad certificandum se utrum sol esset eius pater, improperato sibi per Epaphum quod non erat, ut plene scripsi in Inferno, capitulo XUII°, qui Feton adhuc facit, ut dicitur hic in textu, patres parcos filijs in uoluntatibus iuuenilibus suis exemplo casus dicti Phetontis mortui propter assensum paternum, unde Lex monet patres in hoc dicens: Melius est coartare iuueniles calores filiorum quam, cupidini dediti, tristem exitum sentiant, - ita ipse auctor filiali fiducia uenit ad dictam umbram ad se certificandum de sua fortuna et, per similitudinem contrariam arguendo, dicit quomodo dicta umbra ita uidet omnia contingentia in cospectu diuino sicut homo non potest uidere duos obtusos angulos cadere in triangulo; in quo notandum est quod tres sunt anguli: scilicet rectus, quando scilicet una linea recta cadit perpendiculariter super unam aliam rectam; item alius acutus dicitur, scilicet quando una linea recta cadit super aliam rectam non perpendiculariter, sed declinat ad partem linee superius cadentis; alius dicitur obtusus quando una linea recta non perpendiculariter nec declinat ad partem linee superius cadentis, sed declinat ad oppositam partem; amodo, quia omnis triangulus consistit ex tribus lineis, si faciamus quod una se habeat ad angulum rectum, statim sequitur quod duo anguli sunt acuti, et sic triangulus habens solum tres angulos non potest in se capere nisi unum angulum obtusum, sine quo potest etiam esse, sed duos habere non potest, tangendo quod ait Phylosophus in I° Ethycorum dicens: Uirtuosus fortunas prosperas et aduersas fert ubique prudenter tanquam bonus tetragonus: dicitur tetragonus id quod, proiectum, semper erectum remanet ut remanet taxillus. Ultimum enim auctor in hoc quod dicit se tetragonum fore ad ictus fortune, sentire uidetur quod ut uirtuosus id patietur, secundum Senecam dicentem in libro quomodo in sapientem non cadit iniuria, uel contumelia, nichil erripit fortuna, nisi quod dedit uirtutem, aut non dat, et ut fecit Stilbon phylosophus, ut subdit ibi ipse Seneca, quod, capta sua proprietate et amisso toto suo patrimonio, interrogatus a Demetrio rege, qui ceperat dicta eius patrimonia, num aliquid perdidisset *Nichil*, inquit, *omnia enim mea mecum sunt*.
+
+Post hec dicta, umbra, satisfaciendo auctor de eo quod pecijt scire ab ea de statu suo futuro sic ait: contingentia, idest rerum euentus futurus, quod non extenditur extra quaternum nostre materie, idest terminum humane nostre scientie et cognitionis, que, licet presens uidere possit, futura autem non quidem, sed conspectu diuino tota patet, non tamen cum necessitudine taliter contingendi, sicut nauis dicta exemplificando per flumen non capit necessitatem a uisu alicuius uidentis eam ita ire, nec etiam in quadrigis moderandis et flectendis ea que facere spectantur aurige necessitatem inferunt, ut exemplificat Boetius in U° sic subdendo ibi: Diuinam te prescientiam non posse euitare, sicuti presentis occuli effugere non possis intuitum, quamuis te in uarias actiones libera uoluntate cumuertaris, et sic nostro libero arbitrio cum diuina prescientia concurrente talia contingunt. Unde idem Boetius ibidem subdit: Que cum ita sint, manet intemerata mortalibus arbitrii libertas nec inique leges solutis omni necessitate uoluntatibus premia penasque proponunt. Manet etiam spectator desuper cunctorum prescius Deus uisionisque eius presens semper eternitas cum nostrorum actuum futura qualitate concurrit bonis premia malis supplicia dispensans. Nec frustra sunt in Deo posite species et preces, que, cum recte sunt, inefficaces esse non possunt. Aduersamini igitur uitia, colite uirtutes etc.; circa hunc passum non leuem Thomas in sua prima parte, questione XXIIa, ait: Diuina prouidentia quibusdam rebus necessitatem imponit, non omnibus. Nam, quibusdam effectibus preparauit causas necessarias, ut necessario euenirent, ut solem oriri, quibusdam ut contigenter secundum quod ratio diuine prouidentie habet ut contingenter eueniant; Gratianus in Decretis ad hoc sic ait: Quamuis conuenienter dicatur, si hec prescita sunt a Deo, necessario euenient, non tamen absolute hoc uerum est, quia hic necessitas refertur ad rerum euentum, ibi ad intuitum diuine prescientie. Unde Augustinus ait: *Due sunt necessitates, una simplex, ueluti necesse est omnes homines esse mortales, altera conditionalis, ut si ambulare aliquem quis scit, eum ambulare necesse est. Quod enim quisque nouit, id esse aliter quam notum sit nequit. Hanc necessitatem non propria facit natura, sed conditionis adiectio. Nulla enim necessitas cogit incedere uoluntate gradientem, quamuis eum tum, cum graditur, necesse est eum incedere. Eodem igitur modo, si quid prouidencia diuina presens uidit, id esse necesse est; at ea futura, que ex arbitrij libertate proueniunt, prescientia contuetur. Hec igitur, ad intuitum diuinum relata, necessario fiunt per dispositionem diuine notionis; per se considerata, absolutam nature sue libertatem non amictunt. Fient igitur cuncta que futura Deus prenoscit omnino, sed quedam eorum libero proficiscuntur arbitrio, que, quamuis eueniant, existendo tamen naturam propriam non deserunt, que prius quam fieret etiam non euenire potuissent*. Tales enim locutiones, dicit ibi Glosa, sunt duplices hoc modo, scilicet Deus prouidit aliquid necessario illud euenire, quia si hec dictio necessario determinat totalem consequentiam, locutio est uera, et tunc talis est sensus. Hec consequentia si Deus presciuit aliquid illud euenire est necessarium, si uero determinat, tantum consequens est falsum. Et sic, si Deus presciuit Petrum cenaturum necessario Petrus cenabit, hec uerum si hec dictio necesario determinat totam illam propositionem condictionalem, et non tantum alteram partem. Unde Magister Sententiarum in hoc etiam sic ait: Hec debent intelligi cum conditione implicita seu disiunctiua, ut sic dicatur *non potest aliter fieri quam Deus presciuit*, hoc est ut non esse possit utrumque simul esse, scilicet quod Deus presciuit ita fieri et aliter fiat, uerum erit. Si uero disiunctiue dicendo *hoc aliter non posse euenire quam euenerit, quoniam futurum hoc Deus presciuit*, falsum est: hoc enim aliter potest euenire quam euenit, et tamen hoc modo presciuit, et si dicatur Deum non potuisse non prescire omne quod fit, falsum est; potuit enim facere ut non fieret et ita non est prescitum.
+
+Inde prenuntiat dicta umbra auctori quomodo de proximo exulabit ita de sua ciuitate Florentie insons: sic Yppolitus, filius Thesei, olim ducis Athenarum, de dicta eius ciuitate exulauit, expulsus a dicto suo patre propter accusam contra eum factam per Phedram, uxor dicti Thesei et nouercam ipsius Yppoliti, de attentatione carnali contra ueritatem. De quo Ouidius in XU°, scribendo inter alia, inquit: Fando aliquem Ippolitum uestras si contingit aures / crudelitate patris, scelerate et fraude nouerce. Item prenuntiat quomodo ipse auctor cum parte Blancorum de Florentia, tractatu Bonifatii pape octaui in Curia Romana, ubi Christus sepe simoniace mercatur intollerabiliter, expulsus fieret, tangendo quod ait Boetius dum dicit: Cum miseris aliquod crimen affigitur que perferunt meruisse creduntur. Item tangit quod ait Seneca, De Consolatione ad Matrem, dicens: Primo illud intueri uolo, quid acerbi afferat ipsa loci commutatio: per exilium etiam carere patria intollerabile est.
+
+Item prenunciat quomodo auctor in dicto suo exilio primo applicabit Uerone ad dominum Bartolomeum De La Scala, tunc ibi dominatorem, et quomodo ibi uidebit dominum Canem eius fratrem in etatem nouem annorum, acturus in armis, ut patet in textu. Inde auctor, ut sit de illis uiuentibus in fama de quibus Uirgilius in UI° sic ait: Hiisque sui memores alios fecere merendo, ut mereat detestando uitia et uitiosa opera manifeste et uere perpetrata iam per diuersas personas, fingit hic de consilio dicte umbre se debere notitiam in hoc suo sacro poemate propalare tales, nec debere de hoc timere, dummodo uerum dicat multis sepe odiosum, iuxta illud Terrentii: Obsequium amicos, ueritas odium parit. Quod consilium dicte umbre respicit Salamonem dicentem Prouerbiorum UIII° capitulo: Ueritatem meditabitur guttur meum, et labia mea detestabuntur impios. Item et Crisostomum, ita scribente: Nolite timere eos quod corpus occidunt ne forte propter timorem mortis non libere dicatis quod audistis, nam proditor est qui non libere pronuntiat ueritatem. Item Yeronimum dicentem: Peccantem coram hominibus argue, ut ceteri metum habeant, et Augustinum: Peccata manifesta manifestare ad utilitatem uniuersi debemus. Unde Lex: Peccata nocentum nota esse et oportere et expedire. Item Iuuenalem dicentem: Summum crede nefas animam preferre pudori, / et propter uitam uiuendi perdere causas. Item mouetur dicta umbra ad tale consilium hac etiam ratione, quia auris auditoris non sedatur nec fidem firmat super aliqua dicta seu scripta per exemplum habens eius radicem et fundamentum suum occultum et incognitum, sicut esset si iste auctor et alii poete non expressarent nominatim illos, per quorum exempla bona uel mala homines aduersentur uitia, ut supra per Boetium, alantur et colant uirtutes, et secundum hoc ait Seneca, Ad Lucilium dicens: Longum iter est per precepta, breue et efficax per exempla. Item etiam Cassiodorus in hoc inquit: Non potest auctoritatem habere sermo qui non iuuatur exemplo.
+
+{Già si godea solo del suo uerbo.} In hoc XUIII° capitulo auctor complet tractatum huius planete Martis usque ibi: {Io mi riuolsi dal mio dextro lato}. Ibi incohat tractare de celo Iouis usque ad XXIm capitulum inferius sequens in qua prima parte nominat, inter alios, beatos martiales quos ibi per illam crucem fingit se uidisse: Iosue successorem Moysis, qui multa bella pro populo Dei peregit, item Iudam Machabeum qui ab Antiocho rege liberauit bellando israeliticum populum amore Dei, comparando eius motum per dictam crucem paleo (uocatur paleus Florentie ille trochus qui agitatur cum ferza, idest cum ferula per pueros); unde Uirgilius, hoc tangens in UII°, in forma etiam comparationis, ait: Ceu quondam torto uolitans sub uerbere turbo, / quem pueri in giro magno uacua atria circum / intenti ludo exercent ille actus habena / curuatis spatiis fertur, stupet inscia turba / impubesque manus, mirata uolubile bussum. Item nominat ibi Karolum Magnum et Rolandum, item Guillelmum de Oringa, Rinoardum eius cognatum, ducem Gottifredum de Buliono et Robertum Guiscardum, omnes olim egregios bellatores pro fide Christi.
+
+Post hec auctor fingit se ascendere celum Iouis, quem planetam uocat auctor temperatum: hoc dicit quia, medium inter Martem eius filium et Saturnum eius patrem poetice loquendo, temperat caliditatem Martis predicti et frigiditatem ipsius Saturni - unde ait Alanus: Progreditur fronesis flammata palatia Martis / tunc Iouis innocuos ignes, lucisque serene / leticiam, risumque poli pretentat eundo, / hic regio stelle Iouialis lampade tota / splendet, et ecterno letatur uere beato, / hic sidus iouiale micat, mundoque salutem / nuntiat, et Martis iram Martisque furorem / sistit, et occurrit tranquilla pace furenti, et Lucanus in ultimo: Frigida Saturno glacies et zona niualis / sub Ioue temperies, et nunquam turbidus aer - modo ut auctor tangat, sub quodam allegorico colore, de influentia et impressione huius planete Iouis - quem Albumasar in suo Introductorio dicit: significatorem esse regum iustorum, unde Uirgilius in I°, in persona Didonis ait, inuocando Iuppiter hospitibus: Nam te dare iura loquuntur, scilicet homines, et Ualerius Soranus de eo loquens ait: Iuppiter omnipotens rerum regumque reperto - dicit quomodo dicti spiritus iouiales de se faciebant, uolitando in dicto planeta, licteras uocales (ita dictas secundum Ysiderum, Quia per se uocem implent et sillaba faciunt, nulla adherente consonante et directo yatu faucium sine ulla collisione uarie emittuntur, scilicet A, E, I, O, U), item et consonantes (ita dictas Que diuerso motu lingue aut impressione labiorum efficiuntur et quia per se non sonant, sed iunctis uocalibus consonant, ut D, L, M et alie cetere), in numero scilicet XXXU, in quo numero comprehenduntur hec uerba Salamonis, Sapientie capitulo I°, scilicet Diligite Iustitiam qui iudicatis terram; ad que describenda auctor inuocat hic uirtutem fontis Pegasei, quem fontem auctor accipere uidetur hic pro illa secunda parte moralis phylosophie quam uocamus politicam, que respicit regimen ciuitatum et regnorum, ut tangitur hic in textu, de qua Tullius in suis Tusculanis Questionibus sic ait: O uite philosophia dux, o uirtutum indagatrix expultrix uitiorum! quid non modo nos, sed etiam omnino uita hominum sine te esse potuisset? Tu urbes peperisti, tu dissipatos homines in societate uite collocasti, tu inter se primo domiciliis, inde coniugiis, tum licterarum et uocum communione iunxisti, tu inuentrix legum magistra morum, a te opem petimus etc. Item et Salamon, Prouerbiorum UIII°, in persona talis partis phylosophie inquit: Per me reges regnant et legum conditores iusta decernunt, per me princepes imperant et potentes decernunt iustitiam. Et Thomas in hoc etiam ait: Politice uirtutes sunt hominis cum animal sociale est: his boni uiri rei publice consuluunt, urbes tuentur, parentes uenerantur, liberos amant et proximos diligunt, salutem ciuium gubernant.
+
+Inde dicit quomodo dicti tales spiritus in dicta hac ultima lictera M conglutinarunt se in forma cuiusdam aquile, addito collo et capite, ut dicit textus, in quo auctor uult tangere allegorice quod elicitur de Politica Phylosophi dicentis ibi quod Quando aliqua plura ordinantur ad unum oportet illud unum regulare seu regere, alia uero regulari et regi, et sic omnia particularia regimina et regna ordinari in iustitia debent et respicere ad unum principem seu principatum, qui est ipse monarcha seu imperator, et ideo dicit quedam Lex quod Totum Ius est in scrineis pectoris imperatoris, quod exponitur idest in curia sua, que debet egregiis habundare legum doctoribus, per quorum ora loquetur ut publica et totalis iustitia ex uniuersis regnis particularibus resultans, pro qua hec talis aquila figuratur signum romane monarchie et imperii, cuius iustitie humane dicta stella Iouis seu planeta effector est, ut dicit hic auctor.
+
+Ideo rogat diuinam mentem auctor hic, in qua dicta iustitia initiatur, ut respiciat fumum unde uitiatur, scilicet cupiditatem prelatorum et ut irascatur iterum, ut fecit cum reppulit de templo uendentes et ementes, ut dicitur Mathei XXI°, qui hac dictam iustitiam imperialem suffocarunt, ad quod ita ait Origenes: Nunc arbitror templum Dei ex lapidibus uiuis constructum Ecclesiam Christi. Sunt autem multi in ea, non, sicut decet, spiritualiter uiuentes, sed secundum carnem militantes, qui domum orationis faciunt speluncam latronum; qui, cum deberent de Euangelio uiuere, hoc non faciunt, sed diuitias et possessiones acquirunt ut possit dicere Christus: Que utilitas in sanguine meo, dum descendo in corruptionem? Nam conuenit uerbum de uendentibus columbas eis qui tradunt Ecclesias auaris et tyrampnis et indisciplinatis, unde et Cassiodorus: Negotiatores abominabiles sunt qui iustitiam Dei non considerantes per inordinatum ambitum pecuniarum polluuntur, et Yeronimus: Ueteres scrutans ystorias inuenire non possum scindisse Ecclesiam Dei, et de domo Domini seduxisse populos, propter eos qui sacerdotes positi fuerunt a Deo, isti ergo uertuntur in laqueum tortuosum, in omnibus locis ponentes scandalum, per quorum exempla laici deuiant, ut dicit textus hic. Unde Gregorius: Scire prelati debent, quia si peruersa perpetrant, tot mortibus digni sunt quot ad subditos suos perdictionis exempla transmictunt.
+
+Ultimo auctor, loquendo romano Pastori, dicit quomodo scribi facit in curia sua processus interdictorum et excomunicationum ad finem ut cancellentur pecunia, auferendo missas et per consequens corpus Christi modo hic modo ibi, habendo solum animum ad florenos sculptos ymagine Baptiste qui uixit solus in deserto, et qui per saltus, idest per tripudium filie Herodis, mortuus est et sic deuastat uineam, idest Ecclesiam, unde Ysaia, III° capitulo: Uos enim depastis estis uineam meam et rapinas pauperis in domo uestra.
+
+{Parea denanzi a me cum lali aperte.} Continuato hoc XIX° capitulo cum proximo precedente, auctor tangit hic primo de significatu huius uerbi fruor, proprie sumpto (dicit enim Augustinus in libro De Doctrina Christiana quod Uti et frui differunt; nam res quibus frui debemus nos beant, sed ille quibus utimur coadiuuant; res igitur quibus fruendum est sunt Pater, Filius et Spiritus Sanctus, et sic frui est cum gaudio non adhuc spei, sed iam rei, unde magistraliter dicitur Utimur utilibus, fruimur celestibus escis, uescimur optatis potior sed fungor honore, et ecce quod dicit hic de dulci frui textus), secundario, in eo quod fingit dictum glutinum dictorum Iouialium in forma aquile loqui ut singularis persona cum uoce uniuersali tot animarum, uult tangere auctor uirtutis iustitie naturam secundum diffinitionem Senece dicentis in libro De Quattuor Uirtutibus: Iustitia est diuina lex et uinculum sotietatis humane, et in Epistulis ad Lucilium idem sic ait: Hec sotietas diligenter et sancte nobis obseruanda est que nos omnes omnibus miscet et iudicat aliquid esse commune ius humani generis, adeo quod de ipsa Tullius, De Officiis, ita ait: Tanta est uis iustitie, ut ne illi qui maleficio et scelere pascuntur, sine ulla particula iustitie uiuere possint; inde in eo quod fingit dictum signum talis aquile dixisse se gloriosum esse ita in celo eo quod fuit hic iustum et pium, tangit auctor aliam qualitatem iustitie, que est si adheret misericordie et pietati et non rigori, de quo ille Salamon, Ecclesiastes, UII° ait: Noli esse nimis iustus, unde Gregorius in Moralibus inquit: Omnis qui iuste iudicat stateram gestat in manu, et in utroque penso iustitiam et misericordiam portat, sed per iustitiam reddet peccati sententiam, per misericordiam peccati temperat penam, ut fecit Moyses qui in regimine suo utrumque miscuit ut nec discipline deesset misericordia, nec misericordie disciplina, et ex hoc ait Lex quedam Codici: Ita placuit in omnibus principium esse iustitie equitatisque stricti iuris rationem. Inde dum dicit auctor hic, iuxta illud Mathei XIII°: Fulgebunt iusti sicut sol in regno Patris eorum, quod dicti Iouiales ut luces et radii solis faciendo et componendo de se dictam aquilam, aliqui plus aliqui minus ascendebant, uult denotare id quod ait Augustinus in suo dicto libro De Doctrina Christiana dicens sic: Ratio rotunditatis eadem est in magno disco et in nummulo exiguo, ut a puncto medio omnes linee equales ad extrema ducantur; ita ubi quis parua iuste gerit non minoratur iustitie magnitudo.
+
+Post hec autem facit se clarificari a dicto signo in hoc suo tali dubio: Ecce quidam in extremo Orientis iuxta Indum fluminem (a quo Yndia dicitur, nascentem in Caucaso monte et fluentem ad meridiem et ingredientem Mare Rubrum) nascitur, ubi uiuendo nemo sibi quicquam loquitur de Christo, perfectissimus tamen existens in uirtutibus et moribus et sine ullo peccato moritur, tandem non baptizatus, et sic perdita est eius anima, sed qua iustitia hoc fiat certe dicit hic auctor non uidere se, incipiendo sic dictum signum, ille scilicet Deus qui uoluit sextum, idest compassum in extremo mundi, scilicet cum circumferentia maris Occeani ambientis totam hanc nostram terram detectam habitabilem, non potuit, idest non uoluit, seu non decuit eum ita suum ualorem inprimere per totum uniuersum quin eius uerbum, idest eius increata sapientia non remaneret in infinito excessu, idest quin non excederet in infinitum nedum nostros humanos intellectus, sed etiam angelicos, quod patet, dicit hic textus, in Lucifero excedente in sapientia omnes alias creaturas - unde Ezechielis XXUIII° capitulo dicitur: Tu Lucifer signaculum similitudinis, plenus scientia, tu cherub in monte sancto Dei, (cherub idem est quam plenitudo scientie) - quantum cecidit, non discernens quomodo equiparari non potuit Deo, cum ratio diuinitatis hoc non patiatur, cum sic plures Dei fuissent et sic non esset dare primam causam. Inde dicit dictum signum quod, licet uestra mens et intellectus ut radius quidam diuine mentis superficialiter intueatur in leuibus passionibus ratione diuine iustitie, non tamen ita in profundis passibus, ut in presenti nostro casu. Et tamen ita est hic ibi sicut est in mari fundus quem iuxta litus uidemus, non autem in pelago, et tamen ita est ibi in uno loco sicut in alio ut dicitur hic in textu, contingendo hoc ex defectu nostri uisiui sensus non rei. Ad hoc Augustinus in quodam Decreto recitatus ita ait: De Tiriis et Sidoniis quid aliud dicere possumus, quam non esse datum eis ut crederent, quos credituros esse ipsa ueritas docet, Mathei capitulo XI°, si talia qualia apud non credentes facta sunt uirtutum signa uidissent, quare eis hoc negatum fuerit dicant si possunt calumpnitates et ostendant cur aput eos Deus mirabilia, quibus profutura non erant, fecerat, et apud eos, quibus profutura erant, non fecerit. Nos etenim, si ratione facti profunditatem iuditii eius penetrare non possimus, manifestissime tamen scimus et uerum esse quod dixit et iustum esse quod fecit, et non solum Tirios et Sidonios, sed etiam Corozaim et Bethsaida potuisse conuerti, et fideles ex infidelibus fieri, si hoc in eis Dominus uoluisset operari. Neque enim ulli falsum uideri potest quod Dominus ait Iohannis UI° capitulo, scilicet *Nemo potest uenire ad me, nisi fuerit ei datum a patre meo*; facit etiam in proposito quod ita scribitur Ecclesiastes, UIII° capitulo: Omnium operum Dei homo rationem reperire non potest, et Apostolus, Ad Romanos: O altitudo diuitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprensibilia sunt iuditia eius et inuestigabiles uie eius; et Baruch propheta: Quis ascendit in celum et accipit sapientiam? Non est qui sciat uiam eius, sed qui scit uniuersa nouit illa et inuenit eam prudentia sua, et ecce quod tangit hic in textu, dum dicit quod si scripture et auctoritates premisse non essent, si dubitaremus hunc passum non esset ita mirandum. Ex quibus subdit quod, nisi illuminetur a Deo intellectus humanus ad iustificandum opera Dei, iudicium nostrum per se ambulat in tenebra et umbra carnis idest in noctem sensuum corporalium, que uenenum est in suis argumentis nobis. Ad quod respiciens Iacobum in sua Epistula, III° capitulo, sic ait: Nolite gloriari et mendaces esse aduersum ueritatem, non est enim sapientia, humana subaudi, desursum descendens, sed terrena, animalis, diabolica, et concludendo breuiter dicit talem dampnatum esse per illa uerba quod nemo ad celum uadi qui non crediderit in Christum ante eius passionem et post, et per consequens fuerit baptizatus, iuxta illud Iohannis III° capitulo: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto non potest introire regnum Dei.
+
+Tamen dicit dictum signum quod multi dicunt Christe, Christe qui in die iuditii erunt non ita prope eum sicut dictus Indus. Et hoc intelligendo, ut ait Yeronimus super illis uerbis Mathei XI° et XII° capitulo que Christus protulit contra Iudeos ita dicendo: Dico uobis quod Tyro et Sidoni remissius erit in die iudicii quam uobis, et uiri Niniuite surgent in iudicio contra generationem istam et condempnabunt eam et etiam regina Austri eam condempnabit dicens: Hoc fiet non potestate sententie sed comparationis exemplo, hoc est quod in comparatione Niniuitarum Iudei magis dampnabiles uidebuntur, quod totum tangere uult hec in persona dicte acquile dum dicit quomodo malos Christianos dampnabit Ethiopus etc.
+
+Et eodem modo reges Persarum pagani et gentiles redarguent in tali iuditio infrascriptos reges Christianos uitiosos, aperto illo libro de quo dicitur ita, Apocalipsis capitulo XXI°: Apertus est alius liber qui est uite, et iudicati sunt mortui ex hiis que scripta erant ibi, secundum opera eorum; quem librum Augustinus, De Ciuitate Dei, dicit esse quendam uim diuinam qua fiet ut cuique opera sua bona uel mala in memoriam reducantur, de quo etiam Psalmista inquit: Imperfectum meum uiderunt occuli mei et in libro tuo omnes scribentur. Ad idem Iob, XXXI° capitulo, ait: Quid faciam cum surrexerit ad iudicandum Deum? et cum quesierit quid respondebo ei? et Apostolus, Ad Corinthios II° capitulo U°: Omnes enim nos manifestari oportet ante tribunal Christi ut referat unusquisque propria prout gessit siue bonum siue malum; in quo libro dicit hic dictum signum quomodo patebit tunc ibi perditio Alberti, olim regis Alamanie, in occidendo Uincislaum, regem Boemie et eius regnum occupando, cuius regni principalior ciuitas dicitur Praga nominata hic; item fabricatio false monete olim facta per Filippum Bellum regem Francie Parisii ubi Secana fluuius currit (qui uulgariter dicitur Senna), qui mortuus est in uenatione tandem a quodam apro percussus ut dicitur in textu hic de ictu cutis; item superbia regis Scotti et Anglie, item mollities uenerea regis Yspanie et Boemie; item patebit illa largitas Karoli Ciotti, olim regis Ierusalem et Apulie, ut unica uirtus, sed mille eius uitia in contrarium sibi aderunt, in quo patet quod in uno et eodem homine uirtutes et uitia se compatiantur, iuxta illud uerbum Titii Liui loquentis de uitiis et uirtutibus Annibalis ita dicentis: Has enim uiri uirtutes ingentia uitia coequabatur.
+
+Item auaritia ibi patebit Federici regis Sicilie, in qua ynsula in ciuitate Trapani Anchises pater Enee mortuus est et sepultus in Senio, ut tangitur hic in textu, addendo quod eius bonitas et uirtus erat ita modica quod in licteris truncis a suis dictionibus modicum occupabunt in predicto libro, exemplo Boetii in describendo phylosophiam et ponendo pro hac dictione theorica solum hanc licteram T et pro pratica P, inde dicit de rege Iacobo Aragone eius fratre et de eius patruo Iacobo etiam rege olim Maiolice ut patet in textu; inde dicit de rege Portugalli et Noruesie et rege Rascie, qui olim sub signo et conio Uenetorum fabricauit adulterinam monetam ut dicit textus; item dicit de Ungaria et Nauarra a monte Pirraneo diuisa a Gallia ut hic dicitur.
+
+Ultimo dicit quomodo iam Nicosia et Famagosta ciuitates principales insule Cipri conqueruntur quod leo rubeus, armatura seu signum regni ipsius Cipri ynsule, non discedit in clipeo pictus a latere alterius leonis rubei super bandis, signi modernorum regum Cipri existentium de domo Lucimburge, quorum comitum est tale signum leonis.
+
+{Quando colui che tucto l mondo aluma.} In hoc XX° capitulo auctor se continuando exorditur de celo octaue spere quomodo adueniente sero fit stellis splendidum, uocando illos beatos iouiales flaillos, idest ardentes et ignitos splendores, ita dictos a flagro, flagras, quod idem est quod ardeo est. Item uocat eos lapillos pretiosos, parum differentes a gemmis qui in litoribus maris reperiuntur. Item uocat cantus eorum squillos, idest acutas sonoritates; (nam quelibet campana stridula et cum sono subtili et acuto dicitur in Tuscia squilla), tangendo comparatiue de murmure riui per saxa cadentis, alludens hiis uersibus Uirgilii: Ecce supercilio cliuosi tramitis undam / elicit illa cadens raucum per leuia murmur / saxa ciet, scatebrisque arentia temperat arua.
+
+Inde inducit auctor dictum signum talis aquile ad dicendum sibi ut respiciat eius occulos, qui sunt illa pars in aquilis mortalibus que ualet directo inspicere in solem - unde Lucanus in UIIII° ad hoc inquit: Atque Iouis uolucer, calido dum protulit ouo / implumes natos, solis conuertit ad ortus, / qui potuere pati radios et lumine recto / substinuere diem, celi seruantur in usu - dicendo quod loco pupille occuli dicti signi fulgebat Dauid, cantor Spiritus Sancti: hoc dicit quod nullus alius propheta scripsit uersibus nisi ipse, incipiendo: Beatus uir qui non abiit in consilio impiorum / et in uia peccatorum non stetit / et in catedra pestilentie non sedit / sed in lege Domini uoluntas eius / et in lege eius meditabitur die ac nocte. / Ideo non resurgunt impii in iudicio / nec peccatores in consilio iustorum, / quoniam nouit Dominus uiam iustorum etc., et ecce consilium quod cecinit regentibus hunc mundum et de quo hic dicitur.
+
+Secundo fingit auctor sibi ostendi ibi umbram Traiani imperatoris qui, ut scribit Elinandus, et hic dicitur, dum semel filius eius currens eques in urbe, casu suppeditasset et occidisset quendam puerum cuiusdam muliercule uidue, ita pietate et iustitia consolatus fuit eam, ut dictum eius filium tradiderit adoptiuum dicte uidue, que ut mater eius inde semper uenerata est, de cuius altera pia iustitia dicti Traiani scripsi in Purgatorio in capitulo X°, et quia anima huius Traiani experta est modo, propter eius credere in Christum, uitam beatam, et ante experta fuerat infernalem; ideo subditur hic in textu quomodo nunc cognoscit etc.
+
+Tertio ostensa est ibi umbra Ezechie, olim regis Yerusalem, de quo ita scribit Ysaye XXXUIII° capitulo: In diebus illis egrotauit Ezechias ad mortem, et intrauit ad eum Ysaias et dixit ei: *Hec dicit Dominus: Dispone domui tue, quia morieris*. Tunc Ezechias faciem conuertit ad parietem et orando dixit: *Obsecro, Domine, memento, queso quomodo ambulauerim coram te in ueritate et corde perfecto et quod bonum est in occulis tuis fecerim. Et fleuit, et factum est uerbum Domini ad Ysaiam dicens: *Uade, et dic Ezechie: Dominus audiuit orationem tuam et fletum, ecce adicientur diebus tuis XU anni*, quod dicitur hic, quod mortem distulit propter ueram penitentiam, subaudi peragendam, quasi dicat non tantum causa uiuendi, adhuc addendo quomodo propter hoc iudicium Dei non transmutatur, ut dicit textus hic. Unde in quodam Decreto ita scribitur: Incommutabilis Dei natura sua sepe legitur mutasse promissa (ut Ione III° capitulo), et pro misericordia temperasse sententiam (ut Mathei XII° capitulo et Yeremie XUIII°), unde, licet sit incommutabilis, crebro tamen leguntur eius iuramenta adoperta penitentia. Iurare Dei est a se ipso nullatenus ordinata conuellere; penitere uero est eadem ordinata, cum uoluerit, immutare, ubi Glosa ait super uerbo finalem exponendo in comminationem: Nam ea que Deus dicit commonendo uel comminando bene reuocat, sed ea que asserendo dicit non reuocat. Et ex hoc Macrobius dicit quod tripliciter Deos loqui contingit, et secundum hanc distinctionem intelligatur hic auctor.
+
+Tertio uidit ibi umbram Constantini imperatoris qui cum ipso signo aquile et cum legibus transtulit suam curiam in Greciam apud Constantinopolim, et sic cessit beato Siluestro, tunc pastori Ecclesie, sub bona intentione etc.
+
+Quarto uidit ibi Guillelmum olim regem Sicilie et Apulie, que Sicilia, ut hic dicitur, Federicum eius regem uiuum plorat et Apulia Karolum.
+
+Item uidit ibi Ripheum, olim regem Troie iustissimum, de quo Uirgilius loquendo quomodo mortuus est a Grecis in excidio Troie, sic ait in secundo: *Procumbit, cadit et Ripheus, iustissimus unus / qui fuit in Teucris et seruantissimus equi*, addendo quomodo nunc ibi cognoscit de diuina gratia etc., tangendo quomodo ad desiderium illius signi uniuersalis iustitie quelibet res qualis est et qualis esse debet efficitur, et apparet ratione dominii et possessionis. Unde Ysiderus dicit quod Iusticia est ordo et equitas qua homo cum unaquaque re bene ordinatur, cum dicatur ordo conueniens rei collatio.
+
+Post hec dictum signum, uolens satisfacere auctori esitanti quomodo anime predictorum Traiani et Riphei sint ibi, incipit sic ab illis euangelicis uerbis Mathei XI° capitulo dicentis: Regnum celorum uim patitur et uiolenti rapiunt illud, idest uirtuosi, nam uirtus a ui dicitur; uirtuosi enim uim faciunt: sibi primo ardua aggrediendo que sunt supra hominem, secundo aduersa patiendo, unde Actuum Apostolorum capitulo XIIII° dicitur: Per multas tribulationes oportet nos intrare in regnum celorum, tertio a placidis abstinendo iuxta illud Ouidii: Est uirtus placidis abstinuisse bonis, unde dicit ibi Glosa: Grandis uiolentia est de terra nasci et celum rapere et habere per uirtutem quod per naturam habere non possumus. Et Ambrosius etiam ibi ait: Uim patitur regnum celorum, idest Christus, cui uim facimus non compellendo sed flendo, non prouocando iniuriis sed lacrimis exorando, non aggrediendo cum fuste, non saxo, sed mansuetudine et operibus uirtuosis. O beata uiolentia que uim patienti bonitatem elicit et utilitatem tribuit: ex quo uult auctor in persona dicte acquile ostendere hic ut possibile fuerit propter eorum uirtutes dictos Traianum et Ripheum ita esse saluatos, ut dicitur hic Traianum, scilicet baptismo aque et credulitate Christi iam uenti. Nam, ut scribit Damascenus beatus Gregorius: Ita ardenter precatus est Deum pro ipso quod anima dampnata in Inferno dicti Traiani rediuit ad corpus per illam sua gratiam, de qua Psalmista sic ait: Dominus mortificat et uiuificat, deducit ad Inferos et reducit, in quo corpore habito baptismo per modicum iterum separata est et saluata, et quia, ut scribit Thomas in IIII° Contra Gentiles: Sicut beata anima immutabiliter perdurat in sua bona uoluntate et dispositione, ita anima in Inferno dampnata in sua mala; nam aliter si posset mutare suam uoluntatem de malo in bonum, iam non esset eius pena ecternalis; et hoc tangit hic auctor dum dicit quod nunquam in Inferno redditur ad bonum uelle (Ripheum iam dictum baptismo flammis idest Spiritus Sancti), cum aspiratione et gratia Dei inuisibiliter contingat et eueniat ut in latrone crucifixo cum Christo, de quo baptismo et aliis duobus, scilicet aque et sanguinis plene dicam in capitulo penultimo ubi uide, et sic per gratiam diuina credidit in Christum filium Dei uenturum; quod tangit hic auctor dicendo quomodo dicti Traianus et Ripheus decesserunt de hoc mundo non ut gentiles, qui gentiles dicuntur illi qui nec baptizati sunt nec circumcisi, ut Saraceni et alii pagani; sed in firma fide credendo dictus Traianus in Christum iam uentum et sic in eius pedibus passis, idest perforatis in cruce, et Ripheus in uenturum, et sic in eius pedibus passuris ut dicit textus hic sub illa figura que dicitur sinedoce, que fit scilicet quando pars accipitur pro toto, et intellige auctorem de dicto Ripheo hoc sentire, non assentire, sed ut ostendat quod possibile fuerit quod dictus Ripheus, olim gentilis, saluatus fuerit si dicta gratia diuina aspirauit ei aduentum Christi, ut hic dicitur. Nam et Dionisius in suo libro de Ierarchiis dicit quod multi gentiles reducti sunt ad Deum per angelos; item Ugo de Sancto Uictore ad hoc etiam inquit: Semper et ante legem et tempore legis fuerunt aliqui quibus fides incarnationis reuelata fuit, facit quod ait Dominus, Mathei UIII°, dicens: Multi ab Oriente et Occidente uenient et recumbent cum Abraam, Isaac et Iacob in regno celorum, dicendo quod ille tres domine fuerunt pro dicto baptismo flaminis dicti Riphei, quas auctor ipse uidit ad dexteram rotam illius currus de quo scripsit in Purgatorio in capitulo XXUIIII°, scilicet Fides, Spes et Karitas, tres uirtutes theologice, sequendo in hoc Augustinum dicentem in suo libro De Doctrina Christiana: Multi per has tres uirtutes et in solitudine sine codicibus uiuunt; ad saluationem autem dicti Traiani ueraciter ita assertam hic per auctorem precibus Gregorii, ut supra tetigi, facit quod idem Gregorius ita in suo Dialogo inquit ita dicendo: Optineri nequaquam possunt que predestinata non fuerunt, sed ea que sancti uiri orando efficiunt, ita predestinata sunt, ut precibus optineantur. Nam ipsa quoque perempnis regni predestinatio ita est a Deo disposita, ut ad hoc electi ex labore perueniant, quatenus postulando mereantur accipere quod eis Deus ante secula disposuit donare.
+
+Ex quibus uerbis et aliis premissis tangit de gratia diuina et de predestinatione et per consequens de prescientia auctor in hoc capitulo, et quomodo nulla creatura hec attingere potest. Ymo nec ipse anime beate uidentes Deum cognoscere possunt ut subditur hic in textu; omnes electos ideo monet nos auctor hic ut refrenemur in iudicando de aliquo saluando uel non saluando uel saluato uel non saluato. Nam ad primum Augustinus in quodam Decreto de dicta gratia ignota nobis ait: Nabucodonosor penitentiam meruit fructuosa (ut Daniel III° capitulo dicitur et Numeri XXU°) nonne post innumeras impietantes flagellatus penituit, et regnum, quod perdiderat, rursus accepit? Pharao autem ipsis flagellis durior effectus et periit (ut dicitur Exodi capitulo UII°) cum pluribus sequentibus hic miror non reddat qui dignum auxilium nimium alto et sapienti cordis diiudicat. Nam, quantum ad naturam, ambo homines erant ambo reges, ambo captiui populum Dei possederant, ambo flagellis admoniti. Quid enim fines eorum fecit diuersos nisi quod unus Dei manum sentiens, in recordatione proprie iniquitatis ingemuit, ut Danielis II° et IIII° capitulo dicitur? Alter libero contra misercordiam pugnauit arbitrio et periit, ut dicitur Exodus XIIII° capitulo, Uasis ire, idest malis hominibus, ut ait Apostolus, Ad Romanos UIIII° capitulo; Nunquam Deus reddet interitum nisi spontaneum habere inueniretur homo peccatum quia nec Deus peccatori iuste inferret iram si ex predestinatione Dei cecidisset in culpam ad secundum, scilicet ad id quod de predestinatione sequitur, ut ait Thomas in prima, questio XXII°: Est quedam ratio ordinis aliquorum in salutem ecternam in mente diuina existens, iuxta illud Apostuli, Ad Romanos, UIII° capitulo, Quos predestinauit Deus hos uocauit, et quos uocauit hos et magnificauit. Augustinus uerum, libro De Predestinatione, ait: Quid est predestinatio nisi destinatio alicuius que semper est in bono et que peccatum sola uoluntate hominis comissum aut remictendum nouit misericorditer aut plectendum cum iustitia quia sicut presciuit et predestinauit que ipse fecit et ut faceremus dedit, ita quod in malis operationibus numerus sola prescientia Dei intelligenda est. Et sic presciuit tantum mala et non predestinauit que nec ipse fecit nec ut faceremus exegit, unde Iohannes, II° capitulo, dicit de discipulis Christi recedentibus ab eo: Ex nobis exierunt, sed non fuerunt ex nobis; nam si fuissent ex nobis mansissent nobiscum uoluntatem exierunt et uoluntate ceciderunt, quia insipientes sunt, casuri fuissent ei predestinati si reddissent. Et sic predestinatio multis est causa standi, nemini cadendi, unde predestinati non possunt non saluari, presciti licet ab ecterno ubi sint dampnandi et reprobi, tamen possunt saluari, ut scribit Magister in I° Sententiarum. Et Thomas predictus in prima questio XXIII° ad hoc ait: Reprobatio Dei non subtrahit de potestate reprobati: nam cum dicitur quod reprobatus non potest gratiam adipisci, non est hoc intelligendum secundum impossibilitatem absolutam, sed secundum conditionatam sicut necesse est quod predestinatus saluentur necessitate conditionata que non tollit libertatem arbitrii. Unde dicitur Osee capitulo XIII°: Ex te perditio tua, ex me auxilium tuum; unde et Gratianus in suo Decreto concludit ex dictis premissis Augustini sic dicendo: Non ergo necessitatem facit correctionis uel obdurationis diuina predestinatio seu prescientia, cum boni per gratiam corrigantur, et libero arbitrio mali pereant, cum uitia nostra humane ascribuntur mentis arbitrio quod diuina clementia in electis misericorditer uertitur ad bonum, in dampnandis iuste relinquit ad malum. Ad tertium et ultimum quod hic tangitur, scilicet de incertitudine humana nostra, ait Thomas in Summa De Uitiis et Uirtutibus, allegando Ecclesiastes, capitulo UIIII°: Ibi sunt iusti et sapientes, quorum opera sunt in manu Dei, et tamen nescit homo utrum amore uel odio dignus sit, et licet homo presentialiter certus esset de bonitate sua uel malitia aliena, finaliter tamen incertus est. Nam, licet proximus tuus in presenti fit homicida uel Iudeus uel Sarracenus, forte in Dei prouidentia est de ordine cherubinorum uel seraphinorum, licet etiam tu modo sis bonus, forte in presentia Dei eris Inferno afixus. Unde in dicto Ecclesiastes, capitulo UIII° dicitur: Uidi impios sepultos, qui cum uiuerent in loco sancto erant et laudabantur in ciuitate quasi iustorum operum, uidit Salamon spiritu prophetico in Inferno sepultos qui in mundo sancti credebantur. Ad id adde quod tangit hic textus quomodo etiam sancti et anime beate uidentes Dominum non agnoscunt omnes electos. Ait Thomas in prima, questio XIIa: Intellectus creatus uidendo diuinam essentiam non uidet in ipsa omnia que Deus facit uel facere potest, cum nullus intellectus totaliter Deum comprehendat, que est ipsa prima causa, et ecce quod ait auctor hic dum dixit: Che la prima cagion non ueggon tota, scilicet aspectus intellectualis creati predicti. Nam et angeli cum uident per essentiam et non tamen omnia sciunt, facit quod dicitur Marci XIII° capitulo de nescientia diei iudicii qui quando erit Nemo scit neque angeli neque Filius nisi Pater; Filius dico in quantum homo non in quantum Deus est, nam, ut ipse dicit, qui uidet Eum uidet et Patrem eius.
+
+{Già eran gli occhi miei refissi al uolto.} In hoc XXI° capitulo et in sequenti auctor, tractando de planeta et celo Saturni et de beatificatis sub eius influentia, fingit primo se cum Beatrice ascendisse dictum celum, nec ibi cantum et sonum se audisse, nec ipsam Beatricem etiam ridere uidisse, ratione assignata hic in textu, tangens etiam quod scribit Ouidius in III° de Semele combusta propter se uidere uelle Iouem in essentia diuina cum uisu mortali, de qua ystoria fabulosa plene scripsi in Inferno in capitulo XXX°; dicendo inde auctor quomodo tunc dictus planeta radiabat sub signo Leonis deorsum hic mestus (alibi mistus) de suo ualore, idest de sua uirtute infusiua. In quibus uerbis sic premissis uult ipse auctor tangere de natura et complexione et influentia dicti Saturni; nam, in quantum textus et lictera dicant, mistus tangit de misto idest de duplici effectu ipsius stelle, de quo sic dicitur in Alchibitio: Sub infusione Saturni due species hominum cadunt, una quarum grossa est et inculta, puta illorum qui grosse, nigre et inculte capillature sunt, decentes uestes spernentes; alia est illorum qui in heremis et in solitudine religiose ad contemplatiuam uitam in totum se dant, monastice et heremitice abominantes omnia secularia ac in silentio et castitate uigentes. Ad quam hanc secundam speciem respiciens, Iuuenalis ait: Credo pudicitiam Saturno rege moratam / in terris uisamque diu etc.; in quantum uero textus dicat hic mestus, uult tangere auctor quod ait Albericus in suo Poetario dicens: Saturnum mestum fore puta bello uictum, et de regno expulsum uel quia eius stella mestitiam in suo ortu semper denuntiat; nam et in signo Capricorni graues pluuies inducit, in signo Scorpionis grandines et fulmina et uentos: ex quo dicitur stella frigida et nociua et per consequens inconformis dicto signo Leonis calidissimo, unde ni mirum si ibi tristatur, unde Lucanus in primo: *Summo si frigida celo / stella nocens nigros Saturni accenderet ignis, et Anticlaudianus: Morbida Saturno quid mundo stella minetur, et subdit, describendo ita hunc celum et dictam naturam huius planeti, Saturnique domos tractu maiore iacentes / intrat et algores yemis brumeque pruinas / horret et ignauum frigus miratur in extu. / Illic feruet yems, estas algescit et extus / friget, delirat splendor, dum flamma tepescit. / Hic tenebre lucent, hic lux tenebrescit et illic / nox cum luce uiget et lux cum nocte diescit. / Nec tamen a cantu sonus eius degener errat, et comitum uoces uox prouenit huius adulto / concentu quem non cantus obtusio reddit / insipidum, cui dat uocis dulcedo saporem.* Que uerba proprie concludunt ad dictas duas species Saturninorum contrariorum sibi, et ad id quod allegorice auctor uult tangere hic dum fingit se non audire ibi sonum uel cantum et splendorem Beatricis et risum, attenta obscuritate unius dictarum specierum et claritate intrinseca alterius et iocunditate, licet exterius tristes tales Saturnini appareant et sine alacritate et cantu. Et ecce quod tangit hic auctor sub tropologico, idest morali sensu, ut doceat claustrales et solitarios contemplatiuos heremitas quomodo uiuant in silentio et mestitia in hoc mundo contemplando supernam uitam, unde Eugenius papa in quodam Decreto, hoc docendo, etiam sic ait: Sedeat monacus et religiosus solitarius et taceat: mundo enim mortuus est, Deo autem uiuit: agnoscat nomen suum (nam dicitur monacus a monos, quod est unus, et acos tristis). Et quia talis dulcedo contemplatiua non potest percipi per doctrinam, sed solum per experientiam, fingit auctor ita Beatricem, idest Sacram Theologiam, non sibi ridere hic, ut dictum est, idest non sibi promere talia ut excedentia humanos intellectus. Unde etiam Phylosophus ait: Solitarius aut bestia aut plus homine, et cum a gratia diuina hoc habeat, non a natura humana uel loco talis uirtuosus saturninus. Unde Gregorius in quodam Decreto ait: Quelibet occulta loca sine gratia animam saluare non possunt; nam Loth (ut legitur Genesis XUIIII°) in peruersa ciuitate iustus fuit: in monte peccauit, et angelus in celo, ac primus homo in terresti Paradiso. Ideo loquitur auctor ita hic de karitate ardente inter hos tales saturninos uirtuosos, ut dicit hic textus et in sequenti capitulo, per quam karitatem et gratiam supradictam predicti solitarii contemplantes saturnini constantes manent contra uersutiam diaboli temptantis magis eos tales quam alios. Unde in quodam Decreto dicitur: Conatur nanque diabolus a principio sue ruine karitatem uulnerare, sanctorum operum, dulcedinem inuidie felle inficere: dolet enim karitatem, quam in celo nequit habere, homines constantes ex lutea materia in terra tenere, unde Yeronimus, scribens ad Rusticum monacum, monet eum: Uel uacet contemplationi uel aliquid operis faciat ut diabolus spem inueniat occupatam. De allegoria uero huius scalini, de quo hic dicitur, dicam in sequenti capitulo.
+
+Post hec auctor fingit se ibi reperire umbram Petri Damiani, uiri uenerabilis olim in scriptura et sancta et contemplatiua uita, et sibi dicere de karitate ardente dispariter inter dictis spiritis secundum diuersitatem eorum splendoris, ita quod non maior amor mouit enim solam ad sibi ibi congratulandum. Ex quo uertit se auctor ad querendum cur predestinata ipsa umbra fuit, que respondet in effectu sibi, ut Augustinus super Iohannem ita dicens: Non est dare per nos rationem cur hoc magis quam illud fiat, nisi quia ita Deus uoluit et quia hoc sit; noli uelle iudicare si non uis errare, sicut ex simplici uoluntate artificis dependet, ut iste lapis sit in ista parte muri et ille in illa, et, ut auctor retrahat homines a querendo de talibus, inducit dictam umbram ita arguere circa hoc per locum a maiori, dicendo quod mens, idest anima nostra que in celo lucet separata in uisione deitatis, hic in terra coniuncta corpori fumat, idest tenebrescit et cecutiat illius respectu, unde concludendo dicit quomodo ergo uidere et apprehendere potest hic in terra id quod uidere non potest esto quod celum assummat, idest assumpserit eam, quasi dicat multo longe minus.
+
+Ultimo dicit dicta umbra quomodo fuit professa in heremo et monasterio Sante Crucis de la Uilana, posito in monte Catrie in comitatu Eugubii in ducatu Spoletano, qui mons Catrie ut gibbus tumuit in illis saxis, idest in illis montibus altis, adeo quod interdum tronitua inferius personant in aere. Qui montes sunt intra duo litora Ytalie, scilicet maris Leonis ibi in dicto ducatu, et maris Adriatici, ita ut aque cadentes a dextera costa dictorum montium currant ad dictum mare Leonis, et cadentes a sinistra currant ad dictum mare Adrianum, tangendo de latria, ut patet in textu (dicitur enim latria cultus debitus soli creatori Deo, sicut dulia dicitur cultus factus alicui creature, puta soli uel lune, et superstitio cultus factus ydolis, ulterius dicendo dictus spiritus quomodo fuit ibi contamplatiuus, et Petrus Peccator eius contemporaneus eodem modo tunc erat in monasterio Sancte Marie in portu prope Rauennam; item quomodo etiam in eius senectute factus est cardinalis, reprehendendo cardinales modernos auctor in eius persona, ut patet in textu, delirantes a Cephas, idest a beato Petro, suo nomine ita uocato secundum Ysiderum et sonat caput Apostolorum, et a magno uase Spiritus Sancti, idest a Paulo, illos scilicet lasciuos in suo gestu et equitatura, contra quos sic ait Bernardus: Quomodo in itinere procedunt nitidi et ornati circumamicti uarietatibus tanquam sponsa procedens de talamo. Item et Amos propheta, de talibus lasciuis prelatis, UI° capitulo, ait: Ue qui opulenti estis in Syon et confidentes in monte Samarie; optimates, capita populorum, ingredientes pompatice domum Israel. Et qui comeditis agnum de grege. Ad idem Thomas: Christus non legitur equitasse, sed tantum semel asinasse, unde Zacharie UIIII°: Ecce rex tuus uenit tibi iustus, et saluator ipse pauper, et ascendens super asinam et pullum eius, unde Bernardus: Intollerabilis impudentia est, ubi se exinaniuit maiestas, infletur uermiculus et tumescat. Nam cardinales custodes sunt Ecclesie, ita dicti quia sicut a cardine regitur hostium, ita per eos Ecclesia, ideo nec in eis debet esse lasciuia, de qua hic tangit et propter quam beatus Yeronimus recessit a cardinalatu et peregrinando aput Bethlem uitam suam finiuit. Et ut excusem auctorem ita reprehendentem hic et alibi dictos cardinales et alios prelatos adduco Leonem papam in quodam Decreto sic dicentem: Si nos qui aliena debemus peccata corrigere peiora comittimus, certe non ueritatis discipuli, sed, quod dolentes dicimus, erimus pre ceteris erroris magistri; nam cum Balaam ariolus iret ad maledicendum populum Dei (ut legitur Numeri XXII° capitulo), angelus Domini asine, cui insidebat, in uia se opposuit, et, euaginato gladio, eam ab itinere conpescuit, et dum Balaam illam confligeret uerberibus, in uocem ipsam asina prorupit et uesanial ipsius prophete redarguit. Si ergo, subdit dictus Leo papa, animal mutum insipientiam prophete reprehendit, multo magis subditi prelatos suos delinquentes reprehendere possunt et accusare licite etc.
+
+{Oppresso di stupore a la mia guida.} In hoc XXIII° capitulo auctor continuat se ad precedentem materiam usque ibi: {La bella donna dietro a lor mi pinse}. Ibi incipit tractare de octaua spera et eius celo; tangit enim primo hic prohemialiter de spata, idest de uindicta diuina, quomodo non percutit cito ad uoluntatem cupientis uicere et ferire, nec tarde ad iudicium percussi. Ad idem Ualerius ita inquit in I° in titulo De Neglecta Religione: Lento enim gradu ad uindictam sui diuina ira procedit tarditatemque supplicii grauitate compensat, et Seneca in libro De Prouidentia ad hoc etiam ait: Eos quibus Deus indulgere uidetur, et quibus parcere, mollis apparet, uenturis malis eos seruat.
+
+Deinde fingit auctor ibi etiam se reperire umbram Sancti Benedicti dicentis sibi de Cassino monte, ut patet in textu hic; unde sciendum est quod in Apulia, in contrata Sancti Iermani, est quidam mons altissimus uocatus mons Caluus cum quo unitur quidam alius mons uocatus Cassinus minor eo, in cuius Cassini culmine est monasterium ipsius Sancti Benedicti. Et ecce quod uult hic tangere auctor dicendo ille mons, scilicet dictus mons Caluus cui Cassinus predictus mons est in eius costa etc. Gregorius uero de hoc in suo dialogo ita dicit: Castrum quoque quod Cassinum dicitur in excelsi montis latere situm est, qui mons Caluus predictus, distenso sinu hoc idem castrum recipit et per tria miliaria in altum se subrigens, et uelud ad aera tendens cacumen ubi uetustissimum fanum fuit, in quo ex antiquorum more gentilium a stulto rusticorum popolo Appollo colebatur, circumquaque etiam in culto demonum luci subcreuerant in eodem tempore infidelium insana multitudo sacrificiis sacrilegis insudabat; ibi itaque uir Dei, scilicet ipse beatus Benedictus, perueniens contriuit ydolum, subuertit aram, succidit lucos, atque in ipso templo Appollinis, in quo dicta ara erat, ecclesiam sancti Iohannis Baptiste construxit et circumstantes gentes ad fidem Christi reduxit, qui Christus euangelicam ueritatem in terram idest in hunc mundum adduxit, ut dicitur hic in textu, unde Iohannis I° capitulo dicitur: Lux per Moysem data est, gratia et ueritas per Christum; et subdit in UIII° capitulo: Ita etiam ueritatem locutus sum quam audiui a domino; in medio cuius montis Beatus predictus Benedictus instituit monasterium sub titulo Beati Martini quod dicitur Casinense, et ibi mortuus est et sepultus, licet postea Floracenses monaci inde eius corpus furati sunt; dicendo inde dicta umbra quomodo ibi cum ea sunt Macharius et Romoaldus et alii sui fratres, qui contemplando contenti fuerunt suis claustris in quibus habent uitam ut pisces in aquis, ut dicitur in Decreto quodam.
+
+Inde inducit auctor eam sibi dicere uolenti eam uidere apte quomodo hoc uidebit in celo Impireo, ubi omne desiderium est impletum et ubi omnis eius pars est ut semper fuit, subdendo quomodo non est in loco spera dicti celi Impirei, in quo tangere uult quod ait commentator in IIII° Physicorum dicendo: Omne corpus determinatur per longitudinem, latitudinem et profunditatem. Locus igitur est terminus continentis immobile primum, et ideo medium celi, hoc est centrum terre et ultimum ad nos circularis loci mutationis; celum enim non est alicubi totum, nec in aliquo loco est et propter hoc terra est in aqua, aqua in aere, aer in ethere, ether in celo, celum uero amplius in alio.
+
+Item dicit quod non impolat se, idest non habet polos super quibus uoluatur ut alii celi, tanquam quoddam immobile, usque ad quod celum Impireum ascendit scala de qua hic in textu dicitur, et quam Iacob uidit in somnio, ut legitur Genesis capitulo XXUIII°, plena angelis, que allegorice figurat altitudinem religiose contemplatiue uite que facit hominem attingere contemplatiue Deum. Nam dormire in itinere, ut fecit Iacob dum talia uidit, dicit Augustinus, quod est in uia huius seculi ab impedimento secularium actionum quiescere, unde Canticorum U°: Ego dormio et cor meum uigilat, et Genesi XXXII° capitulo ad hoc etiam dicitur: Amor presenti seculi deficere debet in uiris contemplatiuis; et Tullius in hoc etiam sic inquit: Religio est, que superioris cuiusdam nature quam diuinam uocant, cerimoniam affert, conquerens dicta umbra de suis monacis modernis minime ascendentibus tale scala ut hic patet in textu, tangendo etiam incidenter contra dictos monacos, quod sic ait beatus Bernardus dicens: Facultates ecclesiarum patrocinia sunt pauperum, et sacrilega mente subripitur quicquid ministerii et dispensatores, non autem domini uel possessores, ultra uictum et uestitum accipiant, arguendo contra prauos religiosos per hanc talem conclusionem: si Deus iam fecit Iordanum flumen regredi ad eius ortum et fontem, et mare rubrum diuisit - ut libro Exodi capitulo UIII° et UIIII° et in Psalmo ubi dicitur: Quid est tibi, mare quia fugisti, / et tu Iordanus quia conuersus es retrorsum? quanto magis miraculose poterit adhibere succursum in predictis.
+
+Et hoc pro dicta prima parte: ad secundam fingit se auctor fore eleuatum ad celum stellatum octaue spere et ad signum Geminorum quod sequitur signum Thauri secundum cursum planetarum, congratulando stellis eius ut dicit textus, ac dicendo quomodo ipse auctor natus fuit sub ascendente Solis tunc existentis in eis, quod signum Geminorum dicitur domus Mercurii, qui significator est scientie et scripturarum et ingeniositatis, ideo auctor ita hic loquitur. Inde, uilipendendo hunc globum terre qui Respectu celi, ut ait Ptolomeus in suo Almagesto, est sicut punctus in circulo, loquitur despiciens eum, ut dicit textus, sequendo Senecam dicentem in suo I° libro De Naturalibus Questionibus: Non potest quis ante contempnere ista mundana quam totum circumit mundum et terrarum orbem superne despiciens; ipse quilibet sapiens, dicet: Hoc est illud punctum quod inter tot gentes ferro et igne dirimitur? Quantum enim est quod ab ultimis litoribus Yspanie usque ad Yndiam iacet? Paucorum dierum spatium si nauem suus uentus impleuit. Item et Boetium in II° dicentem: Omne terre ambitum ad celi spatium puncti constat tenere rationem, ut, si ad celestis globi magnitudinem conferatur, nichil spatii habere prorsus iudicetur. Nam si quantum maria et paludes premunt subtraueris, uix angustissima area relinquetur, unde Macrobius: Omnis terra que colitur parua ynsula est circumfusa occeani mari; et ecce quod subicit hic auctor de areola in diminutiuo nomine dicendo quomodo ita despiciendo uidit filiam Latone, idest luna, sine umbra illa de qua dixi supra in capitulo II°, item quomodo substinuit aspectum solis, quem poete dicunt filium Yperionis, unde Ouidius in IIII°: Dissipat hunc radiis Yperione natus uterque, item uidit Mercurium filium Maie, et Uenerem filiam Dionis uicinantes solo, ut dicit hic textus; item uidit Iouem temperantem frigiditatem Saturni sui patris et caliditatem Martis eius filii, ut hic in fine dicitur.
+
+{Come laugiello tra lamate fronde.} In hoc XXIII° capitulo auctor, continuando se cum secunda et ultima parte precedentis capituli, exordialiter inter alia tangit hoc quod ait Glosa super quadam lege ita dicente: Cuiusque diei maior pars est horarum septem primarum ratio, quia difficilius ascendit sol in mane quam descendat post meridiem, allegando Ouidium dicentem in personam solis Phetonti eius filio uolenti regere currum eius: Ardua prima uia est etc. Que ratio est falsa considerata natura solis, sed uera considerata exercitatione hominis: et ecce quod dicit hic auctor de plaga orientali in qua sol monstrat minorem festinationem etc.; post hec, premictit quod hoc celum stellatum octaue spere uniuersale esse totius mundi contentum a nono celo primo mobili partitur per diuersas essentias sicut diuersas habet in se et infinitas stellas et constellationes sicut particulariter partiuntur celi septem planetarum, ut dicit iste auctor supra in II° capitulo circa finem huius Paradisi subdendo ibi: {El ciel cui tanti lumi fanno bello, / dalla mente diuina che·llo uolue / prende lymage e fassene suggiello}. Et ecce quod anagogice tangit hic auctor dum fingit Christum et sapientiam diuinam hic desuper accendere ut solem de sua karitate ita hos beatos spiritus, quasi ostendat quod dictum celum non fructificauit et breuiter aliquos nisi ipsum Christum et eius fidem, qui, de se loquendo, ait Iohannis X° capitulo: Ego sum hostium ouium; et ecce quod ait hic auctor, quomodo scilicet apparuit, stratus inter celum et terram, ipse Christus, accipiendo hic comparatiue Triuiam pro luna, ita uocata a poetis eo quod in triuiis lucet, et Nimphas pro aliis stellis, tangendo post hec comparatiue hic de natura fulminis, sicut ait Lucanus in I° sic dicens: *Qualiter expressum uentis per nubila fulmen / etheris impulsi sonitu mundique fragore / emicuit rupitque diem populosque pauentes / terruit obliqua perstringens lumina flamma / in sua templa furit nullaque exire uetante, / materiam magnamque cadens magnamque reuertens / dat stragem late sparsosque recoligit ignes.* Nam dicit Phylosophus in sua Metaura quod Fulmen generatur in nube spissa de spissitudine ipsius nubis, qui per impetum motum a uaporibus siccis et calidis non ualentibus exalari propter dictam spissitudinem nubis frigide descendit in terram et corruscat in aere propter siccitatem, fingendo in turba dictorum beatorum auctor sibi hic apparuisse Dominam Nostram ac Apostolos ut dapes, idest comestiones, eum ita spiritualiter letitia reficientes, quod excessit se ipsum, ut dicitur hic in textu. Inde fingit dictam Dominam Nostram eleuari postea a dicto choro angelorum aput eius sementiam, idest aput Christum eius filium ita descendentem et ascendentem ibi, ut uisus auctoris, idest intellectus, posset pertangere talia quasi comparatiue ad solem, qui interdum solo calore frangit nubem radiando per partem fractam alia umbram facientem, ut dicit hic auctor se iam uidisse in prato florido cooperto umbra nubis in parte et in parte inradiato a sole, ut etiam patet nobis sepe per experientiam, dicendo inde quod reale mantum, idest celum nonum omnium uoluminum, idest omnium aliorum celorum continens distabat ita sibi ibi, ut dicit textus.
+
+Item dicendo subsequenter quomodo dicti apostoli remanserunt ibi canendo id quod cantat Ecclesia dicendo: Regina celi, letare, alleluia! / Quia quem meruisti Christum portare, alleluia. Qui apostoli, subdit hic auctor, fuerunt in hoc mundo arce ubertatis et boni satores sanctorum uerborum et operum, unde de eis dicitur: In omnem terram exiuit sonus eorum / et in fines orbis terre uerba eorum. Item dicit inde auctor quomodo ibi uiuitur de illo thesauro, idest de gratia Dei illa de qua legitur Numeri XX° capitulo, ubi scribit quod Moyses et Aron eius frater rogauerunt Deum pro populo Israel sitiente in deserto, dicentes *Aperi ei thesaurum tuum*, qui tunc ait: *Percutite uirga silicem ut fons oriatur*, et, ita facto, satiatus est populus. In quo deserto dimisit, dicitur hic, dictum populum, idest non obfuit ei aurum quod Balac, rex Moabitarum, promicti fecit Balaam prophete si malediceret dictum populum in dicto deserto. Qui Balaam respondit nuntiis dicti regis sic: *Si dederat michi Balac plenam domum suam argenti et auri non potero mutare uerbum Dei mei ut plus uel minus loquar, ut hec, eodem libro Numeri XXII° scribitur, et facit ad id quod de fletu hic tangit quod ait Psalmista ad hoc dicens: Super flumina Babilonis / illic sedimus et fleuimus / dum recordaremus etc.
+
+{O sodalitio electo alla gran cena.} In hoc XXIIII° capitulo auctor exordialiter inducit continuando se Beatricem alloqui dictum collegium et consortium Apostolorum, uocando illud sodalitium, quod dicitur societas commensalis, iuxta illud: In bello socii, comites in calle feruntur / officium collega facit discusue sodales, similando dictas animas Apostolorum cometis illis que faciunt de se quoddam rotundum, non autem caudam. Dicit enim Phylosophus in I° Methaurorum: Cometa est exalatio calida et sicca in superiore parte aeris, ab igne condensata, non ita ualde ut longo tempore duret, neque ita debiliter ut cito extinguatur, apparens interdum caudata, interdum ut corona, ut in casu nostro hic. Item similat eas carolis (dicitur carola tripudium quoddam quod fit saliendo ut Neapolitani faciunt et uocant).
+
+Post hec auctor, ut quisquam fidelis christianus uideat quicquid habeat credere et quomodo in fide nostra et sperare et amare, inducit tres de dictis Apostolis ipsum examinare super tribus uirtutibus teologicis, scilicet super fide beatum Petrum, in quo Fides magis inualuit - adeo quod, ut dicitur hic in textu et scribitur Mathei XIU° capitulo: Semel uocatus a Christo exiuit de naui et ambulauit super aquas maris - super spe beatum Iacobum et super karitate beatum Iohannem eius fratrem. Querit igitur hic Petrus primo ab ipso auctore quid est Fides, cui auctor respondet quod eius quidditas, idest diffinitio, uidetur sibi illa quam facit Apostolus, Ad Hebreos, XI° capitulo, dicens: Fides est substantia sperandarum rerum et argumentum non apparentium. Iterum querit Petrus ut auctor explicite dicat qualiter intelligit dicta uerba Apostoli, cui auctor sic ait, quod ea que ibi cernit in hoc mundo sunt solum in credulitate, super qua fundatur et substantiatur alta, idest celestis spes nostra. Ideo dicta Fides de substantia capit intenzam, idest intellectum, et quia oportet hominem in hoc mundo silogizare a dicta credulitate solummodo sine alia aliqua uisione et scientia, ideo dicta Fides intenzam, idest intellectum argumenti, idest probationis, sequitur ita dicendo exponens dictam diffinitionem Fidei, et primo hec uerba: Fides est substantia sperandarum rerum, idest quia per Fidem in nobis speranda subsistunt, scilicet illa bona ecterna que desideramus, scilicet immortalitas et cetera que in nobis iam per fidem subsistunt et in ultimo per experientiam, et quia sperare debemus quod dictum est a prophetis esse futurum; item dicitur Argumentum non apparentium, idest probatio, quia si quis dubitat, inde non potest ei probari humana ratione, puta de partu uirginis, in quo non habemus aliud argumentum nisi quam Prophete et alii qui per Spiritum Sanctum locuti sunt, quos Deus nullo modo falleret, cum in hiis loqueretur et miracula faceret et cum ex maxima parte eorum que iam dixerunt patent completa, unde alia non sunt dubitanda compleri, reprehendendo incidenter sophistas ut dicit hic lictera. Dicitur enim sophista ille qui callidis uerbis et sillogismis celeriter quicquid uult approbat falsa concludens, unde de talibus dicitur in Ecclesiastico in capitulo XXXUII°: Qui Sophistice loquitur odibile est et omni re defraudabitur, non enim data est illi gratia a domino etc. Inde iterum respondet auctor quomodo habet certam fidem sine ullo forsan, et quomodo illam habet et percipit a Scripturis Ueteris et Noui Testamenti et a sillogismo concludente sibi eam hoc modo: si Deus communicat sua bona ut communicat et iustus remunator est ut est, dabit ergo bonis bona et malis mala.
+
+Instat Petrus adhuc dicendo: unde auctor habet quod pagina Ueteris et Noui Testamenti, ut ipse hic dicit, fuerit locutio Spiritus Sancti? Et respondet auctor: propter miracula que non a natura sed a Deo solum procedunt, scripta in utraque dicta pagina, de quibus sic ait Thomas in III° Contra Gentiles: Miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum diuinitus fit, unde ipse probat ibi solum Deo competeret miracula operari. Adhuc Petrus replicando sic infert ibi quod dicta miracula ita fuerint ut dictum est uel scriptum et dicitur; cui auctor sillogistice sic respondet concludendo: aut dicta miracula fuerunt, ut scribitur, et habetur intentum meum, aut non fuerunt, et mundus reuoluit se ad fidem Christi solum per ipsum Petrum et alios discipulos abiectos, et hoc est miraculum uincens omnia alia miracula, subdendo hic quomodo prelatura Ecclesie, que olim erat uitis, hodie est prunus, idest rubus, de qua preuidendo Ysaias ait: Expectaui ut faceret uuas, fecit autem lambruscas.
+
+Ultimo querit Petrus quid ipse auctor credit, et unde eius credulitas processit, cui respondendo dicit primo auctor quomodo feruore fidei ipse Petrus uicit currendo uersus sepulcrum Domini, audito a Magdalena quod corpus Domini ablatum foret, pedes iuniores, scilicet Iohannis Euangeliste: nam, licet ambo currerint illic et Iohannes preierit, tamen solus Petrus intrauit sepulcrum, ut scriptum est Iohannis ultimo capitulo. Inde dicit auctor quomodo credit in unum Deum solum et ecternum, mouentem omnia non motus, et hoc credit non tantum probationibus Phylosophi dicentis UIII° Physicorum et in XII° Methaphysice Deum esse primam causam et quoddam mouetur penitus immobile, quam etiam Moysis et prophetarum et Psalmiste dicentis: Audi, Israel, Deus tuus unus est, et ipsorum apostolorum. Item dicit quomodo credit in tribus personis comprehensis in Trinitate diuina, quam ita credit unicam essentiam et substantiam esse quod coniunctim tollerat exprimi in numero plurali, hoc scilicet sunt et in singulari, hoc scilicet est. Circa quem passim ita scribit Magister Bernardus glosator Decretalium in titulo De Summa Trinitate: Ad intelligentiam personarum in Trinitate notandum est quod nominum quedam sunt essentialia, quedam personalia, quedam notionalia. Essentialia sunt que in singulari numero dicuntur de tribus personis sigillatim, ut Deus bonus iustus ecternus omnipotens et similia; in plurali uero incongrue dicuntur, iuxta illud Anastasii: *Non tres Dei sed unus Deus*. Personalia sunt que supponunt personam tantum et in singulari numero solum ut Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Notionalia sunt que notant distinctionem in personis, ut generans generata et procendens; ista notionalia conueniunt adiectiue et dicuntur tantum de personis et non de essentia, sed quando tenentur substantiue, tunc dicuntur tam de essentia quam de personis, unde hec propositio est simpliciter uera. *Pater es generans*, siue hec dictio generans teneatur adiectiue, siue substantiue. Si autem dicatur *substantia diuina est generans*, cum hoc dictio generans teneatur adiectiue, falsa est, quia uellet notare distinctionem in diuina essentia; si teneatur substantiue uera est quia tunc is est sensus, substantia diuina et generans, id est persona que generatur, unde nomina ista, generans, genita et procedens, adiuncta nominibus personarum, distinctionem notant personarum, iuncta uero cum nominibus istis, substantia, natura et essentia diuina, tenentur substantiue et notant essentiam tantum. Alia per se patent.
+
+{Se mai continga che l poema sacro.} In hoc XXU° capitulo, premisso exordio quod per se satis patet, accipiendo cappellum, de quo hic auctor dicit, pro serto laureo quo poete coronantur, ipse auctor inducit beatum Iacobum examinare eum in spe subsequenter, sicut modo Petrus fecit in fide, et Iohannes inferius in caritate, tangendo pro hoc quomodo Christus hos tres apostolos predilexit, et quomodo figurari uoluit dictas tres uirtutes theologicas in eis et in tribus actibus suis, in quibus ipse Christus solum uoluit habere eos secum, et non aliquem alium de discipulis suis, scilicet primo in resurrectione filie mortue archisinagogi, de quo Luce UIII° capitulo dicitur, secundo in transfiguratione eius quam fecit in montem ut Mathei XUII° capitulo dicitur, tertio in orto orando iuxta passionem ut Mathei XXUI° capitulo scribitur, tangendo quomodo ipse Iacobus scripsit largitatem nostre basilice, idest ecclesie triumphantis celestis dicendo in eius Epistula: Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, procedens a patre luminum, et subdit: Nam si quis indiget sapientia, postulet ab eo qui dat omnibus affluenter et non improperat (dicitur basilica proprie regalis domus a Basilone rege qui primo hedificauit ecclesiam, uel dicitur a base, quod est fundamentum, et ideo dicitur basilica ecclesia fundata, nondum consecrata), uocando apostolos auctor hic montes, sub figura qua etiam Psalmista dixit: Fundamenta eius in montibus sanctis diligit Dominus portas Syon, et specialiter hos tres premissos, ratione dictarum trium uirtutum felicitantium ecclesiam, idest collectionem Christianorum. Ideoque ait Dominus: Tu es Petrus et super hanc petram hedificabo ecclesiam meam.
+
+Inducit inde Beatricem dicere beato Iacobo quomodo ipse auctor spem immensam habebat, ne se iactaret, et id subdit quod sibi conceditur ut ueniat de Egypto, idest de seruitute huius mundi, in Yerusalem, idest ad ciuitatem celestem, que est uisio pacis, idest finis nostrorum bonorum, ut Augustinus interpretatur in XUIIII° De Ciuitate Dei, antequam militare ipsius auctoris, idest eius uiuere corporale, sit prescriptum idest completum.
+
+Inde auctor respondendo ad alia duo puncta, scilicet quod sit Spes et unde sibi aduenerit, dicit primo quod Spes est certa expectatio future beatitudinis ueniens ex Dei gratia et ex meritis precedentibus, secundum Magistrum III° Sententiarum; Ugo uero de Sancto Uictore ait: Spes est fiducia futororum bonorum ex gratia Dei et ex bona conscientia, que oritur de fide, unde subdit: Spes et karitas de fide oriuntur, tanquam de fundamento omnium bonorum, ut dicit auctor in precedenti capitulo, quia nichil potest sperari uel, speratum, amari, nisi prius credatur per Fidem. Inde secundario dicit auctor quod dicta Spes uenit in eum a multis stellis, idest a multis scripturis, et primo, idest principaliter, a Theodia, idest a psalmistica scriptura Dauid. Dicitur enim Theodia diligens scrutatio uerborum siue diuina Scriptura, presentim dum dicit ipse Psalmista in UIIII° Psalmo: Et sperent in te qui nouerunt nomen tuum, / quoniam non derelinquisti querentes te Domine; et in IIII° ait: Domine, in spe constituisti me, et in U° ait: Et letentur omnes qui sperant in te: / in ecternum exultabunt, et habitabis in eis. Secundo dicit quomodo ipse Iacobus etiam instillauit in eum dictam spem per uerba premissa sua in eius Epistula, et dum ibi etiam dicit: Beatus uir qui suffert temptationem, quia cum probatus fuerit, accipiet coronam. Inde dicit tertio quomodo Scripture Ueteris Testamenti et Noui ponunt sibi signum, idest demonstrant sibi effectum beatitudinis nostrarum animarum, ante et post resurrectionem quam credimus fieri per Fidem, unde dicit Glosa super illo uerbo Spera in Domino et fac bonitatem: Per spem intratur ad uidendum quod creditur. Ad quod etiam, ut dicit hic auctor, Ysaia, LXI° capitulo, inquit: Beati in terra sua duplicia possidebunt, idest in patria celesti, glorificatis eorum corporibus, et Iob ad idem: Scio quod in nouissimo die de terra surrecturus sum, et rursus circundabor pelle mea, et in carne mea uidebo Deum. Et Salamon, Prouerbiorum, in fine ait: Omnes domestici eius duplicia possidebunt; item Iohannes, frater dicti Iacobi, ad idem ait in sua Apocalipsi, capitulo UI°: Date sunt illis singule stole albe, et dictum est illis ut requiescant adhuc modicum tempus donec compleantur conserui eorum.
+
+Post hoc, premissum talem examen Spei, fingit auctor ibi apparuisse umbram dicti Iohannis Euangeliste claram ut solem, quod uolens transumptiue ostendere dicit quod si in signo Cancri foret unum tale cristallum, idest lumen, eo quod oppositum est signo Capricorni a medio decembris, ubi incipit sol ingredi dictum Capricornum, in quo manet usque ad medium Ianuarii, esset solum unus dies in uno mense in yeme, cum occidente sole in dicto Cancro oriretur in dicto Capricorno uicissim, uocando auctor hic in persona Beatrici Christum pellicanum. Pellicanus est auis que rostro pullos suos occidit et per tres dies plorat eos, inde seipsum percutit rostro, et sanguine suo ipsos pullos aspergit et eos uiuificat. Ex quo dicitur ut pellicanus matris sit sanguine sanus, sic nos sanati sumus omnes sanguine nati, scilicet Dei filii Iesu Christi. Item dicit quomodo fuit ipse Iohannes ad officium grande electus, cum Christus in cruce dedit sibi matrem eius Mariam in matrem; iterum, ut simile ipsum Iohannem soli, comparat se auctor illi qui uult uidere solem eclipsari, unde uisum amictit, iuxta uerbum Phylosophi: Excellentia sensibilium corrumpit sensum. Dicit auctor quod corpus sancti Iohannis est terra in terra et non eleuatum in celum ut multi credunt, ex eo quod scribitur quod, dum foret in senio, facta fouea quadrata, ibi se posuit et inde disparuit in quadam luce; qua remota, in dicta fouea repertum est solummodo manna. Et facit ad oppositionem auctor quod ipse Iohannes dixit in suo Euangelio, ad finem dicens quod Christus post eius resurrectionem, apparens discipulis, ait Petro: *Sequere me*, cui Petrus: *Hic autem quid?*, loquendo de dicto Iohanne, cui Christus ait: *Sic eum uolo manere donec ueniam, quid ad te? Tu me sequere*. Exiuit igitur hic sermo inter fratres quod discipulus ille non moritur, et non dixit ei Iesus *Non moritur*, sed: *Hic uolo eum manere donec ueniam*. In eo quod hic dicitur, uidelicet quomodo per aspectum beati Iohannis ipse auctor cecutiatus erat quod non uidebat Beatricem contra aliquid aliud, nichil aliud uult allegorice tangere nisi quod uolendo profunditatem scripture ipsius Iohannis intimare, homo deficit in intellectuali uisu et theologico, et maxime in eius Apocalipsi.
+
+{Mentrio dubbiaua per lo uiso spento.} Auctor se continuando exordialiter tangit quod scribitur in Actibus Apostolorum capitulo UIIII° de beato Paulo, scilicet quomodo ipso eunte uersus Damascum persecuturo Christianos, et in itinere lux quedam ipsum circumfulsisset, pro qua cecidit in terram; amisso uisu ipse Paulus audiuit uocem dicentem: *Saule, cur me persequeris? Ego sum Iesus*, at ille: *Domine, quid uis me facere?*, et dixit ei Iesus: *Uade in ciuitatem, et dicetur tibi*. Et ita fecit, et dum stetisset per tres dies sine uisu et comestione, uenit ad eum Anania, discipulus Christi, dicens: *Saule, Dominus me misit ad te*, et restituit sibi uisum, et baptizatus est et factus est uas electionis. Inde examinat sanctus Iohannes auctorem in karitate, dicendo ut eius anima se appuntat, idest ubi acuitur eius finalis amor et respondit ut sequitur.
+
+Inde respondet auctor quomodo Deus est sibi Alpha et Omega, idest principium et finis, ut exponitur Apocalipsi capitulo I° et ultimo, de quanto amore reperit scriptum leuiter et fortiter. Ita sillogizando id bonum quod superat omne aliud bonum ac mouens ut bonum aliquid animum alicuius debet esse ad sui dilectionem ultra alia bona, unde Phylosophus in libro De Eligendis ait: Maius bonum eligendum est, et sic magis amandum et cupiendum, at Deus est illud, ergo etc., et Thomas in prima probat Deum esse obiectum karitatis, et ex hoc Phylosophus in XII° Metaphysicorum ait quod Deus mouet omnia, scilicet Deus est illa essentia et illud bonum, ergo etc. Adhuc respondet auctor dicendo quomodo hoc ut sit in se uerum sternit Phylosophus etc., idest aperit, scilicet Phylosophus dicendo in XII° Metaphysicorum: Dicimus enim Deum sempiternum et optimum quare uita et duratio continua et ecterna existit ei, et in libro De Causis ait: Prima causa regit omnes res creatas. Sustanze sempiterne, idest angelorum et animarum nostrarum, cum id dicatur sempiternum quod iam habuit principium nec habere debet finem. Lalto preconio che grida larcano, idest altissima scribit arcana que uidit in cena domini dormiens super pectus eius, incipit enim: Sic ego sum Alpha et O, principium et finis, dicit Dominus, qui est qui erat et qui uenturus est.
+
+Inde respondet auctor quod sentit alias certas causas singulares quare mouetur ad Deum amandum super alia, et prima est dicit esse mundi productum ab ipso Deo nostri amore, unde Magister Sententiarum: Deus creauit mundum propter hominem. Ad hoc dicit Bernardus: Si naturaliter diligit filius patrem a quo habet corporis partem, quanto magis Deum, a quo habet corpus et animam. E quel che spera, idest illa pars Euangelii Iohannis I° dicentis: Quotquot autem receperunt eum dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine eius etc.
+
+Dicto de prima parte karitatis, qua diligitur Deus propter se, incipit auctor dicere de alia qua diligitur proximus propter Deum. Amio contanto, idest amo plus istum quam illum, secundum dotationem eius sibi factam a Deo maiorem et minorem, unde Augustinus: Sancte uiuit qui ordinatam habet dilectionem ut eque diligat quiod minus uel amplius est diligendum. Ad id quod dicitur de gonna, idest tunica, dicit Galienus quod Nostrum uidere est in humore cristallino, inter quem et tunicam corneam interponitur alia quedam tunica post quam est alius humor dictus albugineus, inter quem et dictum cristallinum est tela aranea, cuius foramen est pupilla per quam spiritus uisiuus procedit. Inde uult auctor allegorice concludere ut, completo tractatu dicti Iohannis scribentis ita excelse quod eius uisus intellectualis cum teologica scientia sua scripta attingere non potuit, cepit per Beatricem, idest per teologicam scientiam circa alia celestia prosequendo uidere. Ogne quisquilla: dicitur quisquilia id quod de domo scopis purgatur. Augustinus in Genesi: Adam continuo factus sine ullo membrorum progressu in etate perfecta uirili, et Thomas in prima, LXXXXIIII° questione: Adam institutus est in statu perfectu quantum ad corpus, ut statim generare posset, et quantum ad animam ut alios posset instruere.
+
+Nel beato speglio, idest in conspectu Dei, qui parificat et comprehendit omnia et a nichil comprehenditur. Pareglio, idest parificationem omnibus rebus uirtualiter, et nulla facit eum sibi parem, uel loquitur de illo rete dicto pareglio quod tenditur in montibus ad capiendum aues. Ad ista signa Arietis Tauri et Geminorum et aliorum, que signa sunt in dicta uia solis et per ista duo supradicta patet solutio prime questionis, unde Papia ait: Ante constitutionem turris Babel omnium nationum una erat lingua, scilicet Hebrea, inde fuit greca, clarior inter alias, inde Latina sub Saturno, et idem scribit Ysiderus in X° Ethymologiarum, et subdit dicta umbra quomodo inter effectus, scilicet inferiores manantes a celo, idest a corporibus super celestibus, effectus nostre locutionis est et secundum motum celi uariatur, et sic non est semper durabilis sed potius uariabilis. Unde Oratius in Odis: Que nunc sunt in honore uocabula, si uolet usus / quem penes arbitrium est et ius et forma loquendi, et alibi: Ut silue foliis pronos mutantur in annos, / prima cadunt, ita uerborum uetus interit etas / et iuuenum ritu florent modo nata uigentque. Et ecce quod subdit dicta umbra hic de usu mortalium ut de fronde ueniente et abeunte in ramo, ac etiam dicendo quomodo naturale est hominem loqui, unde Phylosophus in suo libro De Anima ait: Locutio inest homini propter bene esse, et ecce quod tangitur etiam hic de effectu rationali; sed quomodo hoc fiat natura dimictit ad beneplacitum cuiusque, unde idem Phylosophus in suo libro Peri Hermeneias inquit: Uox est significatiua ad beneplacitum. Item et Magister Ystoriarum, in X° et XI° capitulo Genesis, ubi scribitur Deum dixisse contra dictum Nembrot et dictam eius gentem hedificantem dictam turrim: Confundamus linguas eorum ut non intelligant quisque uocem proximi sui, ait: Nichil noui in hoc fecit Deus, cum eadem uoces sunt apud omnes gentes sed proferendi modos et formas diuersis generibus diuisit. Et ad confirmandum que dixit dicta umbra dicit quomodo tempore quo uixit in hoc mundo primo Deus uocatus est ab hominibus I, idest Ei, inde L idest El. Nam Ysiderus in UIII° Ethymologiarum, describendo decem nomina Dei, dicit quod Primum dictum est El, secundum Eloy, tertium Eloe, quartum Sabaoth, quintum Elion, sextum Ey, septimum Adonay, octauum Ia, nonum Tetragramaton, decimum Sadai. Ultimo dicit quomodo ipse Adam preuaricatus est in hora sexta sexti primi diei; dicit enim Ugo de Sancto Uictore: Ita circa hoc non autem cecidit Adam statim, sed per aliquam moram in Paradiso fuit, cum Scriptura dicat soporatum eum fuisse et animalia ante eum ducta sunt, quibus nomina imposuit et cum dicit etiam quod dum ipse Adam et Eua peccassent, audierunt uocem Domini ad auram post meridiem, et asconderunt se, et hoc dicit per illa uerba quando sol mutat quadram hora sexta. Nam tunc dies erat duodecim horarum, scilicet in medio Martii quando sol procedit per duos quadratos aspectus in die solari, quorum quilibet est nonaginta graduum, siue sex horarum, et sic cum tunc ibi in sexta die predicta sol processit per tantum spatium temporis sequitur quod mutauerit dictum aspectum quadratum ulterius procedendo, et sic eius horam sextam in alium aspectum quadratum.
+
+{Al Padre, al Figlio, alo Spirito Sancto.} In hoc XXUII° capitulo auctor continuat se ad precedentia usque ibi: {E la uirtù che lo sguardo mindulse}: ibi incipit tractare de nono celo ut infra patebit. Et ad euidentiam huius prime partis presentis capituli notandum est quod tempore quo auctor hec scripsit Bonifatius octauus papa tunc uigebat in papatu, quem papatum usurpauit fraudolose de manibus Celestini pape, ut plene dixi in Inferno in capitulo III°. Et hoc tangit hic dictus Petrus dicendo: {Colui che usurpa in terra il luogo mio}, quia quasi ut mundanus dominus se gerebat in faciendo fieri guerras et sparsiones sanguinis et alia turpia. Ideo subdit hic ipse Petrus quomodo Uaticanum cimiterium ipsius Petri et aliorum sanctorum pontificum, quod est in urbe, dictus Bonifatius fecerat cloacam sanguinis et putredinis uitiorum, per quem Satan placatur, accipiendo hic dictum cimiterium ut partem pro tota Roma ut loco Ecclesie Dei, ut uelit ostendere completam esse prophetiam illam quam Psalmista tangit et quam alibi scripsi supra in Purgatorio in capitulo ultimo contra pastores Ecclesie dicendo: *Deus uenerunt gentes in hereditatem tuam, / polluerunt templum sanctum tuum, / posuerunt morticina seruorum tuorum escam uolatilibus celi, / carnes sanctorum bestiis terre, / effuderunt sanguinem ipsorum tanquam aquam / in circuitu Ierusalem et non erat qui sepeliret / qui comederunt Iacob et locum eius desolauerunt.*
+
+Per que fingit hic auctor erubuisse, recitando hec ita dictum beatum Petrum, et transcoloratum fuisse, sicut si Iuppiter, planeta albus, efficeretur Mars, planeta rubeus, ut dicit textus hic, obiciendo contra modernos pastores ipse Petrus hic quomodo Ecclesia militans Christi non fuit instituta de sanguine ipsius Petri martirizati per Neronem, nec de sanguine Lini pape martirizati per Saturninum consulem romanum, nec de sanguine Cleti pape martirizati per Titum Uespasianum, nec de sanguine Sisti pape martizati per Adrianum imperatorem, nec de sanguinem Pii pape martirizati per Anthoninum Pium imperatorem, nec de sanguine Calisti pape martirizati per Anthoninum Caracallam, nec de sanguine Urbani martirizati per Anthoninum sequentem imperatorem, ut esset questus auri, idest pecunie, sed aquisitio celestis glorie. Item obicit quomodo dicti pastores fauent Guelfis non sic Ghibellinis, item obicit de clauibus pictis in uexillis eorum et de sigillis sculptis sub figura ipsius Petri, ut dicit hic textus. Item obicit quomodo ipsi moderni pastores apparent ibi illi lupi rapaces de quibus Lucas in Actibus Apostolorum sic ait in persona Pauli, in capitulo XX° dicens: Attendite uobis et uniuerso gregi, in quo uos posuit Spiritus Sanctus episcopos regere Ecclesiam Dei quam acquisiuit sanguine suo. Ego scio quoniam intrabunt post discessum meum lupi rapaces in uos non parcentes gregi, precando inde dictus Petrus ut prouidentia diuina, que defensauit gloriam, idest monarchiam mundi secularem in persona Scipionis contra Annibalem in urbe romana, ut prouideat monarchie spirituali ita labenti.
+
+Inde fingit dictos Apostolos et alios beatos qui sibi apparuerunt ibi auctor eleuari ad celum Impireum sursum glomeratim ut nix deorsum hic facit; inde dicendo auctor quomodo eos ita ascendentes secutus est cum uisu donec medium tollerauit, tangendo in hoc quod ait Phylosophus in II° De Anima dicens quod Medium debet esse proportionatum inter rem uisam et uisum, dicit quomodo uidit se reuolutum a medio primi climatis usque ad eius finem, qui est in extremo nostri Occidentis, ita quod uidebat ultra Gades iter Ulixis, de quo scripsi in Inferno, capitulo XXUI°, uersus aliud emisperium et uersus Orientem usque ad litora Tyrie, ubi Europa, filia regis Agenoris fecit se dulce pondus. Scribit enim Ouidius in fine IIi quod Iuppiter uenit semel de Creta nauigando ad dicta litora, ludente ibi dicta Europa cum aliis uirginibus, unde ait: *Litora iussa petit, ubi magni filia regis / ludere uirginibus Tyriis comitata solebat, in forma cuiusdam pulcherrimi uituli*, quem dicta Europa ibi statim ascendit, et ipsum equitando ducta est per ipsum Iouem ad eius nauigium, et cum ipsa aufugit ad insulam Crete, licet Uarro dicat, ut scribit Augustinus in XUIII° De Ciuitate Dei, quod eam rapuit rex quidam nomine Xanctus.
+
+Et ulterius dicit auctor quod magis sibi patefactus fuisset situs huius areole, idest huius nostre quarte partis terre habitabilis, nisi quod sol procedebat sub eius pedibus per unum signum, scilicet Thauri, et plus existente auctore tunc secundum eius fictionem in signo geminorum, et sic directo ultra medium huius emisperii uersus orientem uidere non poterat propter orbitantem et spericam formam globi terre. Est enim circa premissa aduertendum quod ab equinoctiali circulo citra uersus septemptrionem terra habitabilis partitur per septem lineas per longitudinem de Oriente in Occidentem procedentes, que climata dicuntur, idest portiones, et uocantur secundum auctorem Spere longitudo climatis linea deducta ab Oriente in Occidentem eque distans ab equinoctiali; nam longitudo dicti primi climatis maior est longitudine secundi et longitudo secundi maior est longitudine tertii, et sic de singulis gradatim, et hoc propter angustias spere, unde Phylosophus in II° Methaurorum dicit quod Longitudo terre habitabilis ita se habet ad latitudinem sicut quinque ad tria, hoc est quod in triplo superat longitudo latitudinem; extenditur enim quodlibet dictorum climatum per quadringenta miliaria in latere, sub quorum primo et secundo est Affrica, sub tertio Yerusalem, sub quarto Roma, sub quinto Lumbardia, sub sexto Alamania.
+
+Hiis ita decursis, fingit auctor se eleuari ad nonum celum de octaua spera et de signo Geminorum, quod signum uocat hic auctor transumptiue nidum Lede - nam sicut pulli in nido collocantur, ita Castor et Polux, fratres gemelli filii dicte Lede et Iouis in dicto signo fictione poetica collocati, et etiam quia ex ouo quoddam nati sunt sicut pullus in nido, cuius ystoriam fabulosam scripsi supra in Purgatorio in capitulo IIII° - uocando dictum nonum celum auctor hic uelocissimum, unde Phylosophus, De Celo et Mundo, de ipso ait celum hoc uelocissimum esse omnium aliorum celorum, et in eo consistere principium motus. Et in XII° Methaphysice de eo inquit etiam: Ratione et numero primum mouens immobile ens, unum ergo solum celum, dicendo auctor quomodo partes illius celi uicissime, idest sibi consimiles, et excelse, ita uniformes sunt, quod nescit referre in quo loco et parte eius specialiter fuerit; nam cum in eo non sint poli nec constellationes ut in octaua spera, in qua dixit se positum in dicto signo Geminorum, nec aliquid sidus et stella singularis ut in septem aliis celis planetarum, in quibus planetis singulariter dixit se fuisse, non potest ita dici de isto nono celo, et hoc est quod nostra naturalis cognitio tantum usque ad dictum nonum celum se extendit. Nam supra eum non potest esse naturale corpus tendens ad centrum ut terra et aqua uel tendens supra ut aer et ignis, uel circulare, ut est in superficie externa sub isto nono celo: nam si ibi esset, foret uiolentum corpus quod natura non patitur; et ideo dicitur hoc in textu quod solum lux et amor uno circulo comprehendit eum, scilicet celum Impireum incorporeum, sicut comprehendit dictum nonum celum alios celos; nam elementa elementata comprehenduntur et continentur a celis et a speris planetarum, et ipsi celi planetarum ab octaua spera, et ipsa octaua spera ab hoc nono celo, et ipsum nonum celum ab Impireo. Et quia Natura, ut ait Phylosophus in I° Physicorum, est principium motus et quietis, ideo dicit textus hic quod natura mundi initiatur in hoc celo nono tanquam a primo mouente, natura subaudi uniuersalis naturata. Unde distinguit Frater Albertus in hoc sic dicens: Est enim natura naturans et ipse Deus et ista a nullo dependet nisi a se ipsa; est alia natura naturata predicta, et hec est duplex, scilicet uniuersalis et particularis: uniuersalis est uirtus diffusa in substantia celorum, particularis est in rebus singularibus siue in indiuiduis, ut illa que est in illa planeta et illa que est in hoc grano, et hec dicitur uis insita rebus et similibus ad similia, et hec ambe ab hoc nono celo dependent, principaliter prima immediate, altera mediante dicta uniuersali natura naturata, que uniuersalis, ut dicitur hic in textu, quietat idest firmum tenet in pendulum globum terre ut medium et contentum quoddam, et totum ad uniuersum mouet circum quam. Quod celum nonum solum lux et amor comprehendit, habendo eius intelligentiam immediate ad Deum, non mediante aliquo motore angelico, ut est in aliis celis inferioribus, dicendo adhuc quomodo eius motus non distinguitur ab alio, sed motus alii ab ipso distinguntur ut decem a medio et quinto: in quo ostendere uult quomodo tempus originatur in dicto celo nono ut in primo mobili, cum dicat Phylosophus in IIII° Physicorum: Tempus est mensura seu numerus motus secundum prius et posterius, et in libro De Quattuor Substantiis ait: Tempus est numerus in omni eo quod numeratur; nam ex quo creatura fuit tempus fuit, cum non potuit esse creatura sine mutabilitate, et ubicumque motus est ibi prius et posterius est dare, quod tangit in eo quod dicit hic de decem et de medio et quinto; ad quod ait Phylosophus in II° Ethycorum dicens: Si decem multa, duo autem pauca, sex media accipiuntur, secundum rem equaliter enim excedunt et exceduntur, hoc autem medium secundum arismetricam proportionem, et sic merito concludendo dicit hic auctor quod tempus tenet radices in isto nono celo ut in testo, idest in uase quodam retinente erbas, et in aliis celis tenet frondes.
+
+Et ex hoc inuehit hic auctor ultimo contra cupiditatem, idest contra concupiscentiam nostram humanam que in tempore primo, idest in nostra pueritia, pura uiget, inde in processu in deterius procedit ut susina illa que propter nimiam pluuiam efficitur buzachionum, idest quedam susina uacua et uana, uocando hic dictam naturam naturatam ita delirantem filiam solis. Ad quod etiam Seneca, De Ira, ait: Maior cotidie peccandi cupiditas et minor uerecundia, et in XXIIa Epistula ad Lucilium ad id quod hic tangit auctor optime dicens ait: *Nemo aliter quam quomodo natus est exit uitam*. Falsum est: peiores morimur quam nascimur. Nostrum est istud, non naturae uitium; illa nobis conqueri debet et dicere: *quid hoc est? sine cupiditatibus uos genui, sine perfidia et aliis pestibus: quales intrastis exite*. Et ecce quod tangit hic textus de cupiditate suffocante nos, et de natura uariata facit quod dicitur Genesis etiam UIII° capitulo: Ibi sensus et cogitatio humana in malum prona sunt ab adolescentia sua, per que patent hic tacta per auctorem prenuntiando de meliori etate uentura antequam mensis ianuarius totaliter exeat uernum, idest yemem propter centesimam diem neglectam circha computationem temporis et prouisionem, ut prouisum est circha bisextum. Unde aduertendum est circa id quod auctor uult tangere hic de dicta centesima quod tempore Romuli primi regis Rome et per ipsum Romulum fuit annus institutus decem mensium secundum Ouidium ita dicentem in suo libro De Fastis: Tempora dirigeret cum conditor Urbis, in anno / constituit menses quinque bis esse suo; erat enim tunc aliquis mensis XXXUIIem dierum, aliquis XXXUI, et sic de singulis, et dicebatur primus Imber scilicet Martius, secundus Aprilis, tertius Maius, quartus Iunius, quintus Quintilis, sextus Sextilis, septimus September quasi septimus ab Imbre, idest a Martio predictus, octauus October quasi octauus ab Imbre, nonus Nouember, quasi nonus ab imbre, decimus December quasi decimus ab Imbre. Inde Numa Pompilius, secundus res Romanus, dies anni partitus est in XIIcim menses, addendo mensibus predictis decem menses ianuarium ita uocatum a Iano, et Februarium ita uocatum a Februa dea, unde idem Ouidius: Februa Romani dixere piacula manes, et subdit: At Numa nec Ianum nec auitas preterit umbras, / mensibus antiquis preposuitque duos; qui mensis Ianuarius institutus est primus mensis anni et institutus est sole ingrediente primum gradum Capricorni, in quo dies minor est totius anni, unde ipse Ouidius, eodem libro, ait: Bruma noui prima est ueterisque nouissima solis: / principium capiunt Phebus et annus idem; et contributis dictis diebus singulis mensibus predictis certis XXXI° certis XXX° et Februario XXUIII° adhuc non suffecit, ita quod omni quarto anno non superesset unus dies qui attributus est dicto Februario, et dicitur bisextus, cum illa una dicta dies stet duobus diebus in eadem lictera Kalendarii, et ideo dicitur a bis quod est duo et sexto Kalendas. Adhuc etiam cum tota dicta prouisione non potuit fieri quin omni centesimo anno non supersit una dies et est notandum adhuc quod illa dies qua dictus Numa adiunxit dictum mensem Ianuarii ut primum mensem totius anni minor dies fuit anni ut supra dixi. Igitur cum a dicto tempore Nume usque ad aduentum Christi fluxerunt septingenti anni, sequitur quod Natale ipsius Domini, quod fuit die XXU° mensis Decembris fuerit in minori die totius anni. Et sic XIIa dies Decembris hodie si bene aduertatur debet esse minor dies totius anni, cum mille trecenti anni cucurrerint a natiuitate Domini citra, et sic consequens est quod, nisi circa dictam centesimam aliter prouideatur, continget quod adhuc dictus mensis Ianuarius et alii menses yemales et festiuitates eorum adhuc erunt autumpnales et extiue et uerne. Quidam tamen e contra dicunt, scilicet quod omni centesimo anno deficit unus dies.
+
+{Poscia che ncontro ala uita presente.} In hoc XXUIII° capitulo, tractaturus auctor de Ierarchiis et nouem ordinibus angelorum, exordialiter alludit, in eo quod dicit quomodo in occulos Beatricis cognouit que sibi retro erant, illis uerbis Gregorii dicentis in primo Moralium: Scriptura sacra mentis oculis quasi quoddam speculum opponitur, ut interna nostra facies in ipsa uideatur. Et primo scribit et fingit auctor hic quomodo, existens in dicto nono celo, uidit ibi desursum, scilicet in celo Impireo, substantiam diuinam ut punctum quoddam radians suum lumen acute taliter quod eius uisus illud actingere nequiuit et pati non potuit. Et tamen in eius quantitate simulat eum lune in apparendo nostram hic excedenti uisionem paruule stelle etc. Circa cuius luminis extremitatem ponit hic auctor, describendo dictos ordines angelorum, circuiri propinquius in forma circuli ordinem Seraphinorum ut ignem in quo denotatur summus amor quem habent in Deum dicti Seraphini, quasi aliis perardentes in karitate; nam Seraphim, idem est quod ardens, quem primum ordinem ut circulum ponit circumcintum ab ordine Cherubinorum, qui pre aliis in scientia preminent; nam interpretatur Cherubin plenitudo scientie, et hunc secundum circulum ponit circumcinctum ab ordine Tronorum, qui interpretatur sedes: nam, ut ait Gregorius, Troni uocantur qui tanta diuinitatis gratia replentur ut in eis sedeat Deus, et per eos sua iuditia discernat, et quia primum etiam ternarium terminarunt, eodem modo istos Tronos circumcinctos ponit esse in forma circuli ab ordine Dominationum; Dominationes uocantur qui Potestates et Principatus trascendunt, et istos a Uirtutibus circumcintos ponit: dicuntur isti angeli Uirtutes quia per ipsos signa et miracula frequentius fiunt, et ab istis Uirtutibus Potestates cinguntur; Potestates dicuntur illi angeli qui potentius ceteris hoc in suo ordine acceperunt, et ab istis Potestatibus Principatus; dicuntur illi angeli Principatus qui sibi subiectis que sunt agenda disponunt, et ab istis Archangelos, qui sunt illi angeli qui maiora nuntiant, et ab istis Angelos, qui minora, dicendo quomodo nuntius Iunonis, idest Iris, si integer esset, non esset equalis magnitudinis circumferentialis cum circulo septimo, scilicet dictorum Principatuum, tangendo deinde hic auctor quomodo gradatim plus et minus dicti ordines angelorum in celo beantur, secundum quod plus et minus distantes sint a dicto puncto et essentia deitatis. Et dicit Ugo de Sancto Uictore, scribendo circa hanc materiam, quod Maius donum est karitas quam scientia, et ideo superior ordo a dignori nomen accepit, ideoque secundum excellentiam donorum assignatur excellentia domorum dictis ordinibus. Et Gregorius in hoc etiam ait: Illa dona omnibus sunt communia, omnes enim ardent karitate et scientia pleni sunt; sed quanto superiores tanto excellentius pre aliis ea possident. In illa summa ciuitate quisque ordo eius rei nomine censetur, quam in munere plenius accepit. Ex istis dubitando opponit sic auctor: nos uidemus quod in sensibili mundo elementa que magis remota sunt a centro terre magis diuina et nobilitata sunt, et idem est in nouem celis a celo Lune usque ad nonum celum modo accipiendo auctor hic punctum et lumen deitatis supradictum quasi ut centrum dictis ordinibus nouem angelorum, et subsequenter dictis nouem celis, arguebat quod dictus superior mundus ut exemplar non conformabatur cum inferiori, ut cum eius exemplo. Et sic Boetius in III° male scripsit dicendo: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo etc. Nam dicti Seraphini propinquiores dicto puncto deitatis quasi ut centro beatiores sunt Cherubinis, et Cherubini Tronis, et sic de singulis descensiue, et idem de celis nouem potest dici si bene aduertimus.
+
+Ad que respondendo dicit Beatrix quod circuli corporales dictorum ordinum et celorum sunt ampli et arti secundum maiorem et minorem uirtutem in eis singulis existentem, et subdit ergo dictum celum nonum beatius aliis, et quod totum aliud uniuersum rapit correspondet circulo Seraphinorum predictorum qui magis amat et qui magis sapit in scientia. Nam dicit dictus Ugo de Sancto Uictore qui dicti Seraphini non solum in karitate sed etiam in scientia preeminent aliis, et sic successiue de aliis circulis angelorum gradatim descendendo et correspondendo nouem celis a dicto nono celo usque ad lunare, dicendo de innumerositate dictorum angelorum de qua dicam in sequenti capitulo.
+
+Item tangit hic auctor quomodo beatitudo principaliter dictorum Angelorum consistit in uisione, secundario in amore dependente ab ipsa eorum uisione.
+
+Item dicit quomodo beatus Dionisius Areopagita in suo libro Ierarchiarum hos ordines angelorum eodem modo distinxit ut ipse auctor hic distinguit, licet Gregorius aliter distinxit; cui Dionisio magis credendum est eo quod a Paulo habuit, cuius fuit discipulus qui uidit talia dum raptus fuit in celum ut scripsi in Inferno in capitulo II°.
+
+{Quando amendue i figli di Latona.} In hoc XXUIIII° capitulo, continuando se adhuc ad materiam angelorum, auctor fingit Beatricem, idest Sacram Theologiam, respiciendo in deitatem ita subito et confestim sibi satisfecisse ad ea que scire cupiebat circa tractatum ordinum angelorum sicut subito sol in signo Arietis existens et luna in signo Libre - qui sol et luna filii Latone per poetas uocantur, et qua re scripsit supra in Purgatorio in capitulo XX° - de orizonte uniuersali circulo dirimente hoc emisperium ab altero huic opposito sub zenitico puncto, quod est quando sol est alicui directe respiciens desuper, instantissime propter motum celi a directa oppositione diuertuntur. Cupiebant enim primo scire auctor quare Deus angelos creauit, et dicit Beatrix hoc egit non quod acquireret in se magis de bonitate, quod esse non potest - cum sit ipse Deus Forma boni liuore carens et Quem non externe pepulerunt fingere cause, ut ait Boetius - sed ut eius splendor, idest eius beatitudo et gratia, posset dicere *subsisto* et in aliis subsistentiis sum in aliis rebus. Ad hoc sic ait Ugo de Uictore: Cum Deus summe bonus esset uoluit alios participes esse etiam sue beatitudinis. Et quia non potest eius beatitudo participari nisi per intellectum, et quanto magis intelligitur tanto magis habetur, fecit rationabilem creaturam ut intelligeret et intelligendo amaret, et amando possideret, et possidendo frueretur, et distinxit ut in sui puritate pars maneret, scilicet angelica creatura, pars corpori iungeretur ut anima nostra; ad idem Magister in II° Sententiarum inquit: Etiam sic rationalis creatura facta est ad laudandum Deum et ad fruendum eo, non quod Deus, summe beatus, indigeret alterutriusque offitio, qui bonis nostris non eget; item et Plato in suo Timeo in hoc ait: Cur rerum conditor fabricatorque geniture esse hoc institute dum putauerit? Optimus erat ob optimo, porro inuidia longe relegata est. Cuncta eius sui similia, prout cuiusque natura capax beatitudinis esse poterat, effici uoluit; generatorem et opificem uniuersitatis tam inuenire difficile est quam inuentum profari: ecce quod subdit auctor in persona Beatricis hic in textu, quomodo scilicet hec sunt extra anime nostrum comprendere. Item dicit quomodo ipse Deus hoc egit in sua ecternitate que est preter tempus et secundum tempore, idest sine mensuratione prioris et posterioris, et sic non potest dici ut prius torpuerit, ut dicit hic textus, cum tempus nichil aliud fit quam numerus prioris et posterioris, unde Augustinus in XII° Confessionum ait: Duo reperio que tu Deus fecisti carentia temporibus, scilicet materiam corporalem et naturam angelicam. Item et idem Plato in dicto suo Timeo preallegato libro ait: Dies, noctes, menses et annos qui ante exornationem celestem non erant, nascente mundo iussit existere; que omnia partes sunt temporis. Dicimus enim fuit, est, erit, et Deum solum esse contingit, itaque mundum semper fuit citra exordium temporis, et subdit: Hac igitur Dei ratione consilioque hoc more genituram temporis uolentis creare sol et luna et alie stelle que uocantur erratice facte sunt quo tam partes temporis notarentur certa dimensione.
+
+Secundo cupiebat auctor scire qualiter predicti angeli creati sunt et quando, ad quod respondendo ipsa Beatrix a creatione mundi ita incipit: forma et materia coniuncte et purette exierunt a Deo e manauerunt ad triplex esse mundi sensibilis, quod esse non habebat fallum, idest non poterat falli, quod ita non eueniret ut exemplar ab exemplo, idest ab archetipo mundo, qui ab ecterno in mente et predestinatione diuina fuit, ad quod idem Plato in dicto Timeo inquit: Ut exemplo simul esse uterque mundus; archetypus quippe omni euo existens semper est, hic sensibilis ymago que eius is est qui per omne tempus fuerit certe etiam futurus, et secundum hoc debet accidi, quod in dicto libro subdit, ipse Plato inquiens: Omnia que in mente diuina sunt non ceperunt nec in ea aliquid extraneum est, nam est in semet locata secundum ortu secundum occasum que neque in se recipit quicumque aliunde. Ad hoc idem Honorius Solitarius ait: Ante tempora secularia uniuersitas mundi in mente diuina concipitur, que conceptio archetypus mundus dicitur; inde ad exemplar archetypi hic sensibilis in materia creatur, modo quia tria similes prius creauit Deus, ut dicitur hic in textu, de nichilo, scilicet angelicam creaturam in pura forma sine materia. Unde Ugo de Sancto Uictore: Angelis attributa est essentia indiuisibilis et immaterialis, et Thomas etiam ait: Angelus est incorporeus et non compositus ex materia et ylem, idest compositionem quattuor elementorum, in pura materia sine forma, unde dicta est chaos, idest confusio, et celos cum angelicis suis intelligentiis et motoribus in materia et forma coniuctim. Unde Augustinus in libro De Diffinitione Recte Fidei, accipiens principium Genesis: In principio creauit Deus celum, idest angelos, et terram, idest materiam quattuor elementorum, de nichilo, et omnes celestes uirtutes ut non esset otiosa Dei bonitas, sed haberet in quibus per multa spatia bonitatem suam ostenderet, ut supra tactum est. Ideo quod dixit de pura, idest de simplici forma, referri debet ad dictam angelica creaturam, et quod dixit de purecta materia, idest de simplici, referri debet ad dictam ylem, et quod dixit de coniunctis, forma scilicet cum materia, referendum est ad materiam dictorum celorum et ad formam eorum angelicorum motorum, et hoc est quod dicitur hic in textu de triformi tali effectu procedente simul et semel a Deo subito ut a tricordi arcu tres sagipte et sine distinctione in eorum exordium, in quo hic auctor sequitur Salamonem dicentem, Ecclesiasticus, capitulo XUIII°: Qui uiuit in ecternum creauit omnia simul, et Psalmista: Quoniam ipse dixit, et facta sunt; / ipse mandauit, et creata sunt. Quidam tamen, adherentes lictere Genesis, dicunt quod predicta creata sunt per distincta interualla sex dierum; unde Ysiderus in UII° Ethymologiarum ait: Primo enim die Deus in lucis nomine condidit angelos, secundo die appellatione firmamenti, celos; tertio in discretionis uocabulo speciem aquarum et terre; quarto luminaria celi; quinto animantia ex aquis; sexto animantia et terra et hominem Adam. Ad hoc Papia ita distinguendo, circa idem ait: Mundus distantiam habet inter creationem et formationem, quia originaliter secundum materiam subiectam simul creata sunt cuncta; sed secundum distinctionem rerum per sex dies formata sunt: nam ex prima materia, que Chaos dicta est, celum et terra facta est et species et forme uarie, sed materia facta est ex nichilo - et alii: Omnia condidit Deus angelos et informem materiam predictam - et sic non omnia condidit ex nichilo, sed quedam fecit ex nihilo, quedam ex aliquo; de nichilo mundum et angelos et celos; ex aliquo hominem et ceteram aliam mundi creaturam, et hoc est quod subditur hic in textu, quomodo scilicet concreatus fuit ordo substantiis angelicis que tenuerunt cimam, idest superiorem partem mundi, scilicet Impireum celum, quod puro actu a Deo productum est, hoc est non potentiatum ad alias species formales producendas; pars numero yma, idest elementorum glutinum et Chaos puram potentiam tenuit, hoc est quod ad diuersas species formales producendas potentiata fuit; in medio autem, scilicet in celis Deus miscuit potentiam cum actu, potentiam uidelicet in dictis celis potentiatis ad alia producenda, puta luminaria predicta, actum quantum ad angelicos motores eorum. Nam dicit frater Albertus quod in angelo et anima eadem est forma, que est actus materie et que est actus compositionis. Modo reuertendo adhuc anteriora superius hic premissa dicit Thomas in prima quod Angeli tenent medium inter Deum et corporeas creaturas, et dictus Ugo de Sancto Uictore ait: Angeli facti sunt non in celo firmamenti sed in celo splendido Impireo supradicto, quod Beda dicit: A uolubilitate mundi secretum quod statim factum repletum est angelis simul; igitur Creati sunt angeli cum corporea materia predicta et celi sed cum Moyses loqueretur rudi populo et carnali, ut scribit dictus Ugo, oportebat eum loqui de Deo sicut de aliquo homine qui opera sua per moras temporum format et perficit, unde Augustinus ait: Quia a Deo potuerunt predicta tria fieri, ut tenet hic auctor secundum dictam auctoritatem Salamonis, hominibus tamen non potuit simul dici, tamen non nego quin Dominus aliud potuisset fecisse si ei placuisset, nec Augustinus alius asserit sed dicit potuit simul fieri.
+
+Sic igitur uiso qualiter, ubi et quando dicti angeli creati sunt, dicit auctor in persona Beatricis de mora Luciferi et suorum complicum qualiter breuissima fuit in celo, ut hic patet in textu, de quo sic ait dictus Ugo de Sancto Uictore: Inter creationem et casum Luciferi et angelorum suorum non fuit mora, et tamen illud prius, istud posterius, sed sine interuallo; non enim semper fuerunt mali, ut quidam dicunt per illam auctoritatem, Ab initio homicida fuit et in ueritate non stetit, sed non dicitur in initio ibi sed ab initio, idest statim post initium. Ad id quod de bonis angelis dicit hic textus, quomodo scilicet cum gratia cooperante et merito remanserunt, sic ait Thomas in prima: Angeli creati sunt in gratia gratum faciente et post primum actum karitatis, quo beatitudinem meruerunt, statim beati fuerunt; nam tales creati sunt ut, si uellent, in beatitudine persisterent, si autem nollent, etiam labi potuissent. At uirtutes angelice, que in diuino amore persisterunt fixe, lapsis superbientibus angelis, hoc in munere retributionis receperunt, ut aliud omnino nec uelint nec uelle possint, habentes a Deo uirtutem incommunicabilitatis, unde et Ysiderus ait: Angelus natura mutabilis immutabilis factus est gratia. Item et Ugo predictus inquit: Tria uidentur attributa primordialiter angelis, scilicet essentia indiuidualis et immaterialis, intelligentia spiritualis et liberum arbitrium, per quod poterant sine uiolentia ad utriuslibet propria uoluntate deflecti statim. Quidam post creationem conuersi sunt ad creatorem suum, quidam aduersi: conuerti ad Deum fuit diligere, abuerti odio habere. In conuersis quasi in speculo cepit relucere Dei sapientia, qua ipsi boni angeli illuminati sunt et mali excecati. Illis stantibus et istis ruentibus, discreuit Deus lucem a tenebris, et data est gratia cooperans, sine qua non potest proficere rationalis creatura, non ex merito, quia adhuc nullum meritum erat, sed quod aliis non est data, culpa eorum fuit, non que precesserit tempore, sed in causa, quia sicut in illis est gratia causa meriti, tempore tamen non precessit meritum ipsum. Ita in istis culpa fuit causa, quare ex iudicio Dei iusto gratia non daretur, et tamen tempore hoc non precessit illud. Nam, licet dicti mali angeli sine dicta gratia cooperante (quam nondum acceperant) ut possent proficere, tamen per id quod eis collatum erat ex gratia creatrice poterant non cadere. Nam nichil eos ad hoc compellebat, et si non declinassent propria uoluntate quod datum est aliis daretur et istis, ideoque ceciderunt et turbauerunt subiectum elementorum, idest globum terre, ut dicitur hic in textu, cadendo in eius abissum; et improbata opinione Ieronimi hic in textu scribentis olim ita Ad Titum: *Sex milia necdum nostri temporis implentur anni, et quantas seculorum origines fuisse arbitrandum est, in quibus Angeli, Troni et Dominationes seruierunt Deo, et absque temporum uicibus et absque mensuris, Deo iubente substiterint*, quod ex dictis Origenis, qui dubitando dixit non asserendo, cum dicit Augustinus super principio Genesis, scilicet: *In principio creauit Deus celum, idest angelos, et terram, idest materiam elementatam*, ut superius dixi.
+
+Unde reprehendit auctor hic subsequenter illos qui dicunt angelos uelle et recordari, ratione in textu hic assignata, ad quam facit quod ait Dionisius: Sic angeli nunquam ab intimis Dei recedunt, quoniam ea que preeminent usum exterioris officii nunquam habent. Ad idem sic etiam Thomas in prima ait: Angelus non intelligit componendo et diuidendo, nam in eo non est intellectus agens nec possibilis ut in nobis, sed propter species innatas intelligit, unde illud Euangelicum: Angeli semper uident faciem Patris nostri; Gregorius in II° Moralium ad hoc idem ait: Omnes loco circumscripti angeli sunt, sed tamen eorum scientia a nostra longe dilatatur cum fontem scientie contemplentur et nunquam recedunt a facie Dei, ex quibus incidenter auctor hic in persona Beatricis reprehendit phylosophantes ita legentes in scolis non ueritatem sed apparentiam sequentes, cum in hoc sint phylosophi nomine sed non re, cum dicat Seneca Ad Lucilium: Phylosophia est studium uirtutum et ueritatis; contra quos etiam ait sicut Magister in proemio Sententiarum dicens: O utinam ueritas tot haberet inuentores quot habet contradictores, et Apostolus in II° Ad Colossenses etiam sic ait contra tales: Uidete ne quis uos decipiat per phylosophiam et inanem fallaciam secundum traditionem hominum, ita in scolis equiuoce confundentium ueritatem, ut dicit textus hic.
+
+Item reprehendit etiam Magister: Quam istos predictos postponentes scripturam sacram et eam obliquantes, contra quos ita ait idem Apostolus, Ad Timoteum, capitulo I°, dicens: Quidam sunt aberrantes conuersi in uaniloquium uolentes esse legis doctores, non intelligentes neque que loquntur, neque de quibus affirmant et sanam doctrinam non ferunt, sed ad sua desideria coaceruant sibi magros ponentes auribus et a ueritate audiutum obuertunt et a fabulis conuertuntur. Item etiam Ieronimus in quodam Decreto: Ad idem non afferamus stateras dolosas, ubi appendamus quod uolumus pro arbitrio nostro, dicentes: *Hoc graue, hoc leue est*, sed afferamus diuinam stateram de Scripturis Sanctis et in illa quid sit grauius appendamus, ubi Glosa inquit: Nam sunt quidam qui subtilitate sua uolunt aliter interpetrari diuinas Scripturas quam debeant, et ita errant et in scisma incidunt; contra quos tales scientes falsa propter apparere arguentes, ut dicit textus hic, idem Seneca in XXIIIIa Epistula ad Lucilium ait: Turpe est aliud loqui et aliud sentire quam turpius adscribere et aliud sentire.
+
+Ulterius reprehenduntur hic in textu illi predicatores qui, dimisso Euangelio per nouas inuentiones, muliercula et uulgo applaudentur ut appareant, contra quos Ieronimus in Prohemio Bibie sic ait: Alii, supercilio adducto, grandia uerba trutinantes inter mulierculas de sacris licteris phylosophantur. Taceo de meis similibus, qui si forte ad Scripturam Sanctam post seculares licteras ueniunt et sermone composito aures populi mulserint, quicquid dixerint legem Dei putant: nec scire dignantur quid Prophete, quid Apostoli senserunt, sed ad sensum suum incongrua aptant testimonia. Item et Glosa super Salmo *Beati immaculati* ad idem ait: Uitium animi predicantis est indignis secreta uulgare, quod fit uel loquacitate incauta, dum sine deliberatione euolat uerbum, uel adulatione ut eis placeat quibus loquitur, uel iactatione ut plura scire uideatur uulgo, reducens hoc auctor hic in exemplum cuiusdam predicatoris qui suo tempore in die passionis Domini predicauit sic ueniens ad illud uerbum Et tenebre facte sunt super uniuersa terra, quod si id fuit eo quod luna interposuit se inter solem et terram, ex quo sol eclipsatus est, non solum Iudeis in Yerusalem in medio terre habitabilis, sed etiam Yspanis in Occidente et Yndiis in Oriente, et sic quod miraculosum fuit, unde dictum fuit tunc Athenis per eius philosophos: *Aut Deus nature patitur aut machina mundi dissoluetur*, uoluit reducere ad quasi naturalem eclipsim ignorans quod scriptum est in Tabulis Tollentanis in titulo De Diuersitate Aspectus Eclipsis, ac etiam quod scribit auctor Spere dicens quod Semper Eclipsis solis debet fieri in nouilunio, et quod, licet Eclipsis lune fiat uniuersaliter per totam terram. eclipsis uero solis non; nam in uno climate fit in alio non, propter diuersitatem aspectus. Unde, cum in passione Domini luna fuerit decimaquinta, et sic in plenilunio, sic naturaliter non potuit tunc fieri talis eclipsis, sed miraculose tamen, ut fuit et subdit hic ammiratiue auctor in persona Beatricis, per quod tanta stultitia in hoc mundo cernit ut omnibus pastoribus illis qui uocantur fratres a campanellis creditur sine alia probatione, et sic per hoc uulgus impinguat porcum Sancti Anthonii et dictos pastores, soluendo de pecunia siue cibo, idest de blado, uino, oleo et aliis frugibus (que large dicit Lex quod appellatione pecunie seu monete continentur, sed stricte dicitur pecunia siue moneta que habet conium idest scultura et forma publica).
+
+Ultimo dicendo de innumerositate angelorum remictit Beatrix auctorem ad Danielem dicentem in UII° capitulo: Milia milium ministrabant ei et decies milies centena milia assitebant ei. Ad hoc etiam facit quod dixit Dominus noster ad Pilatum de duodecim legionibus et plus angelorum succurrentium eum si uoluisse rogare Patrem, subdendo quomodo prima lux, idest lumen deitatis, irradiat eos et facit se recipi ab utroque angulo singulariter sicut in multis speculis unicus uisus, unde Dionisius in libro De Diuinis Nominibus in hoc sic ait: Angelus est speculum purum et clarissimum totum, si fas est dicere, pulcritudinem Dei suscipiens, et Macrobius: Cuncta unus fulgor illuminat, scilicet Deus, et in uniuersis apparet, scilicet angelis, ut in multis speculis per ordinem positis unum uultus; et ecce quod hic in fine dicitur de speculis: tamen dicit Beatrix hic quod quisque angelus secundum actum quo concipit, idest secundum actum quo intelligitur contemplando Deum, sequitur aspectum, idest amat, at quia unus magis altero intelligit actus amandi diuersimode in eis feruet et tepet ut dicit textus hic. Nam dicit dictus Dionisius in suo libro Ierarchiarum quod superiores angeli habent scientiam magis uniuersalem, et ideo de intelligere diuersorum angelorum non est eiusdem speciei, et ex hoc ierarchia interpretatur episcopatus, quia in ea de prelatione angelorum agitur.
+
+{Forse semilia miglia di lontano} Continuato etiam hoc capitulo XXX° usque ibi: {Se quanto infino a qui di lei si dice}, ubi, finito tractatu angelorum, aggreditur tractatum Impirei celi, et incipiendo fingit auctor sibi ita subito et paulatim disparuisse ibi in dicto celo illam uniuersitatem angelorum ut disparere uidemus nobis occidentalibus stellas dum sol in equinoctiali tempore processit ab oriente nostro in hoc emisperio per sex horas, et sic super medio huius nostre habitabilis terre quod dicitur esse in Yerusalem; et sic sequitur quod sero tunc uicinetur in Oriente et quod umbra, idest quod nox, hic declinet ad lectum, idest ad solum planum, idest ad occidentale occeanum mare, (nam ex hoc dicitur mare equor, scilicet propter equalem eius planitiem), ut tangit hic auctor dicendo quomodo etiam tunc medium celum nobis occidentalibus profundum, scilicet a dicta Yerusalem citra profundum, dico in eius prima parte ratione remotionis, incipit uelare aliquas eius stellas uicinante ancilla, idest aurora solis; sed cum ulterius uenit uelat omnes - quam horam eodem modo describit Lucanus in fine IIi, cuius uerba scripsi supra in Purgatorio in capitulo primo, - sequendo hic auctor Phylosophum dicentem in libro De Proprietatibus Elementorum quod totum spericum corpus terre mensuratur circumferenter per XXIIIIor milia miliaria, quod corpus sol circuit in XXIIIIor horis, et sic qualibet hora currit per spatium mille miliarium, et sic in equinoctiali tempore, ad quod auctor hic se refert, in quo dies solaris est XIIcim horarum, et sic sequitur quod sol currat per XIIcim milia miliaria; tunc in die UIIa cum est in medio, scilicet super Yerusalem, distat a nobis occidentalibus dicta sexta hora feruens a sole per sex milia miliaria, licet Alfagranus dicat quod mensuretur dicta terra per XXmIIIIc.
+
+Post hec ad secundam partem ueniendo auctor, uolens ostendere quomodo sacra theologia perficit suam pulcritudinem, idest suam intellectualem doctrinam, dum de nono celo transcendit ad Impyreum continens totam beatitudinem celestem et Paradisum, fingit nunc in tali passu et puncto Beatricem, in qua dicta theologia figuratur, se ita uidisse pulcerrimam, quod si esset Plautus, olim poeta grecus magnus, tam comicus quam tragedus, non posset refferre poetando eius presentem pulcritudinem talem, ut dicit hic textus, allegando causam quia, sicut sol magis tremulus, idest uibrans ut est in mane, ut dicit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo incipiente: Quanto tra lultimar de lora terza, adimit uisum respicientis uersus eum, ita rememoratio risus ipsius Beatricis eius mentem, idest eius reminiscentiam minuebat.
+
+Inde subdit hic auctor sicut talis, scilicet ipsa Beatrix, qualem ego dimicto - idest dimisi, et sic presens tempus hic accipias pro preterito - maiori bando, idest maiori preconio laudis alicuius alterius excellentioris poete eo, cum actu expediti ducis incepit dicere ipsi auctori quomodo exierant maius corpus, scilicet nonum celum, et uenerant ad illud quod est uera lux intellectualis plena amore summi boni, idest Dei, et letitia, idest Impyreum celum predictum, subdendo inde hic auctor quod non auderet tentare referre aliquid minimum eius beatitudinis que homo sub allegoria uelit dicere, quod per scripturam aliquam non bene possit haberi eius Impirei celi quidditas et essentia, unde Thomas in prima questio LXUI° scribit quod dictum Impyreum celum non inuenitur positum nisi per auctoritatem Strabi, Bede et Basilii, quod subtiliter etiam iste auctor uult tangere in II° capitulo Inferni dum ibi loquendo Beatrici ut theologie inquit: {O donna di uirtù sola per cui / lumana specie excede ogni contento / da quel cielo cha minori i cierchi sui}, scilicet a celo lune minori usque ad nonum maius, quasi dicat quod non superius ultra excedit, cum dictum celum Impireum et lux non sit contentum ab aliquo alio celo sed solum a mente diuina dependeat; et sequitur Beatrix dicendo auctori quomodo uidebat ibi in celo Impireo utramque militiam celestialem, scilicet animas beatas ad presens et separatas a corporibus, et in futurum cum corporibus, ut uidebit die iudicii quando dicetur bonis: *Uenite benedicti patres mei* et malis *Ite, maledicti, in ignem ecternum*, et ecce ultima iustitia de qua hic dicitur, licet posset hoc referri ad angelicam beatitudinem que in aspectu representat ultimam iustitiam, idest Trinitatem diuinam, in alis aureis patrem, in alio dorso albo filium, in facie rubea Spiritum Sanctum, ut hic inferius in hoc capitulo figuratur per ipsum auctorem.
+
+Inde auctor procedens ad tractatum aquarum supercelestium, que celum cristallinum constituere dicuntur - de quibus Genesis I° capitulo, ita dicitur: Diuisit Deus aquas que erant sub firmamento ab hiis que erant super firmamentum, et Psalmista: Aque que super celo sunt / laudent nomen Domini - dicit quomodo circumfulsus fuit a quadam luce ita quod nichil uidebat, idest ignorabat circa talia speculari, ut ignorabat Ugo de Sancto Uictore dum scripsit quod quales forent dicte aque nobiscum non erant, et Alanus dum in suo Anticlaudiano poetando finxit Fronesim, idest prudentiam, in forma uirginis trascendisse celos et ad has aquas deuenisse dicens: Iam Fronesis dictante dea superauerat arces / sidereas, et subdit: Dum transit miratur aquas quas federat igni / indiuisa loci series, nec flamma liquorem / impedit, aut flamme certat liquor ille repugnans. / Altius inquirit Frenesis feruentius instans, / an liquor ille fluat, subdens: An nebule faciem gestans formamque uaporis / pendeat, et donet sitienti pocula flamme / glaciem gerat in speciem, reddatque figuram / cristalli, perdatque simul liquor ipse liquorem. / Deficit inquirens, querendo deficit illa quesitu superata suo, sed uicta querelis / deffectus proprios queritur: sic ista querela / questio sit, Fronesi suspiria sola relinquens. / Nec mirum si cedit ad hec prudentia, que sic / excedunt matris nature iura, quod eius / exsuperant cursus, ad que mens deficit heret / intellectus, hebet ratio, sapientia mutat, / Tullius ipse silet, mutescit lingua Maronis, / languet Aristotiles Tolomei sensus aberrat. De quo uanant et nostri theologi: dicit enim Beda quod dicte aque consolidate sunt ad modum cristalli quidam; alii dicunt quod ignee nature sint, alii expositores super Genesi dicunt quod glaciarum soliditate sunt uaporaliter suspense ad similitudinem uaporis siue fumi; Thomas in prima questio LXUIII° dicit quod sunt aque corporales, Origenes uero dicit quod dicte aque sunt spirituales substantie; cuius opinionem uidetur uelle hic sequi auctor, si bene inspiciatur, dicendo quomodo restitutus in acutiori uisu uidit quoddam lumen in forma riuere, idest fluminis, quasi uelit anagogice includere quod ad hoc speculatiue uenit per id quod ait Iohannes, Apocalipsis XXII°, loquens de uisione Paradisi dicendo: Ostendit michi angelus flumen aque uite splendidum tanquam cristallum procedens de sede Dei, dicendo auctor inde quomodo tale flumen uidebatur fulgidum splendoribus et quomodo inde exibant fauille uiue et refundebant se, ut dicit textus.
+
+Tamen auctor adhuc fingit Beatricem sibi dicere quomodo dicte fauille et flores et erbe ostense ei erant sibi ibi in umbra et prefatione, nondum ueritate apprensa, iuxta illud Ambrosii in libro De Spiritu Sancto dicentis: Ciuitas illa Yerusalem celestis non meatu alicuius fluuii terrestris abluitur sed ex uite fonte procedens; de quo Apostolus, Ad Corinthios, in XII° capitulo ait: Beata uita in fonte uiuo bibit, inde aliquod aspergitur huic humane uite. Ad quod Psalmista: Gloriosa sunt de te dicta ciuitas Dei, et alibi: Magnus Dominus et laudabilis nimis in ciuitate Dei nostri, et subdit: Sicut audiuimus ita uidimus in ciuitate Domini uirtutum, in ciuitate Domini nostri Deus fundauit eam in ecternum. Item et alio Psalmo ait: Fluminis impetus letificat ciuitatem Dei etc.
+
+Tamen dicit auctor quod statim sicut de mistica aqua grunda, idest extremitas palpebrarum suarum (dicitur palpebra Sinus occulorum a palpitatione dicta quia semper mouetur) bibit, idest perspicaciter eius intellectus talia gustauit, apparuit sibi dicta fluuialis longitudo, beatitudo animarum situata, in forma rotunda in similitudine rose ut infra apparebit, accipiendo hic flores pro dictis animabus et fauillas pro angelis; et ecce quod ait hic de mutatione dictorum florum et fauillarum per quam uidit ambas curias celestes, scilicet beatarum animarum et angelorum. Inde dicit auctor quomodo ibi in dicto celo Impireo imminet quoddam lumen faciens uisibilem creatorem illi creature que uidendo eum habet suam beatitudinem, scilicet creature rationali que comprehendit angelos et animas predictas, dicendo dictum talle lumen extendi in circulari figura in tantum quod cingeret corpus solis et ultra (qui sol octies maior corpore terre dicitur esse), quod lumen dicit hic auctor fieri ex radio in sua apparencia reflexo a summo primi mobilis, idest dicti noni celi, et accipit hic summum pro principio celi Impirei, terminante ipsum Impireum dicto nono celo capiente suam uitam et potentiam ab ipso Impireo celo, illam uidelicet de qua sic ait Thomas in prima parte questio LXUIa: Dici enim potest quod celum Impireum influit in celum nonum, aliquod non transiens et adueniens per motum, sed aliquid fixum et stabile: puta uirtutem continendi aliud uniuersum et uirtutem causandi, uel aliquid aliud ad dignitatem pertinens, reducendo ad comparationem dicte illuminationis aliquem cumulum seu colliculum habentem in suo ymo, idest in sua inferiore parte, aquam qui proprie dicitur cliuus - unde Uirgilius in Buccolicis: Certe equidem audieram qua se subducere colles / incipiunt molique iugum demictere cliuo, et alibi ait: Ecce supercilio cliuosi tramitis unda etc. - metaforice dicendo quod sicut speculatur in dictam eius aquam, ita illud lumen diuinum in illam aquam spiritualem celestem representantem dictam situatam beatitudinem animarum ibi in forma rose, dicendo inde ammiratiue: si infimus gradus dicte mistice rose colligit in se tantum de lumine, quantus ergo erit ambitus et circumferentia dicte talis rose, quasi dicat cogitetur.
+
+Item dicit auctor quomodo eius uisus non deficiebat respicendo dictam rosam in amplitudine et in altitudine, ymo eam totam uidebat: nam non ostabat ei aliquid medium cum ibi Deus gubernet secundum illo medio, de quo Phylosophus in II° De Anima inquit: Medium debet esse proportionatum inter uisum et rem uisam, et ecce lex naturalis, idest philosophica ratio, de qua hic dicitur et quod ex hoc non est ibi dare propinquitatem et longinquitatem.
+
+Inde dicit quomodo ipse auctor tractus fuit per Beatricem, idest per scientiam theologicam, in punctum medium croceum, idest in centrum dicte rose, ad uidendum multitudinem albarum stolarum, idest animarum beatarum quam ibi uidit et aprehendit per illam auctoritatem Iohannis, Apocalipsis, UII° capitulo, dicentis: Et uidi turbam magnam quam dinumerare nemo poterat stantem ante tronum, amicti stolis albis, de cuius magnitudine tali in forma rotunda ut rosa inquit etiam Baruc propheta dicens: O Israel, quam magna est domus Dei et ingens locus eius. Inde fingit auctor Beatricem sibi dicere quomodo numerum animorum beatarum quomodo uicinatur ad complementum, auctoritate Iohannis predicti dicentis Apocalipsis capitulo UI°: Et date sunt illis singule stole albe, et dictum est illis ut requiescant adhuc modicum tempus donec compleatur numerus conseruorum eorum, circa quem passum inter nostros theologos uarie sunt opiniones: nam quidam dicunt quod numerus animarum beatarum debet restaurare numerus angelorum qui ceciderunt, allegantes Apostolum dicentem: Instaurata sunt omnia in Christo que in celo sunt et in terra; Gregorius e contra uidetur uelle dicere quod dicte anime debent attingere numerum angelorum, qui permanserunt, iuxta illam auctoritatem dicentem: Statuit terminos gentium iuxta numerum angelorum. Augustinus autem hunc numerum electorum ad diuinam predestinationem reducit, dicendo super illo euangelico uerbo Iohannis, XIIII° capitulo: In domo Patris mei mansiones multe sunt: Domus Dei templum Dei, regnum celorum sunt homines iusti, in quibus sunt multe differentie; et hee sunt mansiones multe ipsius domus, que iam parate sunt in predestinatione, iuxta Apostolum dicentem Ad Ephesios, capitulo I°: Qui elegit nos ante mundi constitutionem predestinatione, quem Augustinum in hoc sequendo ait Thomas, prima questio XXIIIa: Numerorum electorum soli Deo cognitus est. Ultimo tangitur hic in textu quomodo Clemens papa quintus fuit fallax Henrico imperatori septimo de Lucimburgho, et quomodo ut symoniacus ibit in Infernum in illum locum ubi Simon Magus est cum aliis simoniacis et Bonifatius papa de Alania, quem locum descripsit iste auctor supra in Inferno, capitulo XUIIII°.
+
+{In forma dunque di candida rosa.} In hoc XXXI° capitulo, descripta beatitudine animarum in forma rose, quas Christus in sanguine suo sibi desponsauit, idest coniunxit, describit auctor beatitudinem angelorum ita uolitantium ibi, ut dicit textus, a facie Dei in dictam rosam, idest in dicta collationem animarum rotundam, et inde ad conspectum ipsius Dei ut apes faciunt uolando de floribus ad sua aluearia et e contra, de quarum tali natura apium ait Uirgilius in I° dicendo: Quales apes estate noua per florea rura / exercet sub sole labor, cum gentis adultos / educunt fetus, aut cum liquentia mella / stipant et dulci distendunt nectare cellas: et ecce quod tangit hic auctor comparatiue de apibus.
+
+Et omissis aliis ut leuibus, subdit hic auctor sic: si barbari extremi sub meridie, puta Arabes et Carmani qui cooperiuntur omni die, idest per totum annum, ab interuallo celi et terre a nostro polo artico, idest a tramontana stella, circa quem polum fingunt poete fore in certas stellas translatam quandam nimpham nomine Elice cum eius filio Archade, (de qua scripsi supra in Purgatorio in capitulo XXU°, et Ouidius in II°, et Lucanus in II°), etiam uidendo Romam et arduum eius opus (quod erat uideri eam habere XUIII portas principales et XXIII palatia insignia, item XXXUI miranda templa et mire pulcritudinis, item CCCLX turres notabiles, et eam circuire cum suis muris per XXXX miliaria), quando (idest tempore quo) lateranense palatium Neronis uisum est adeo mirabile quod excedebat alias res mortalium in apparentia (et in quo dictus Nero imperator, ut dicitur, peperit quandam ranam unde nomen illud hedificium cepit) stupebant, quanto magis ipse auctor etc.; uel alio modo intellige hunc textum: Quando Laterano / ale cose mortali andò di sopra, sicut exponendo quando in illo tempore quo Roma in maiori culmo fuit, scilicet inter Octauianum et Neronem et post, usque dum Ecclesia sancti Iohannis Lateranensis, que principalior et prior Ecclesia Christianorum dicitur fuisse in urbe, instituta est ubi erat dictum palatium Neronis, et sic dicta Ecclesia Lateranenesis cum aliis pullulantibus superauit, idest superare incepit, res mortales, idest alia templa profana cum suis idolis et diis mortalibus tunc Rome uigentibus; uel tertio dicit auctorem hic accipere partem pro toto ut cum dicit quando, idest tempore quo, Lateranum, idest ipsa Roma cuius pars et contrata est dictum Lateranum, iuit supra res mortales, idest superauit totum uniuersum, quod fuit tempore Octauiani, Ytaliam totam subiungando in Uc annis et alium mundum in CC; uel quarto dicit quod superauit res mortales, idest alios urbes mundi, alludendo auctor in hoc Uirgilio describendo Romam ipsam ita in Buccolicis dicenti: Urbem quam dicunt Romam, Melibee, putaui / stultus ego huic similem, et subdit: Uerum hec tantum alias inter caput extulit urbes / quantum lenta solent inter uiburna cupressi.
+
+Inde dicit auctor quomodo uidebat actus illarum animarum beatarum illustratos a lumine alterius, idest Dei, et suasiuos karitatis.
+
+Ultimo, uolens auctor ostendere quomodo, uiso toto Paradiso et eius forma ut candida rosa per eum tam circa dictas animas beatas quam circa angelos, inductu Beatricis, idest inductu doctrine intellectualis ipsius sacre theologie uolens ulterius procedere ad uisionem Dei, hoc non posse fieri nec haberi siue attingi per Scripturam sacram theologicam ipsam, sed solum per uirtutem contemplatiuam, fingit Beatricem ipsam sine se relinquisse sancto Bernardo, representantem ipsam uirtutem contemplatiuam, eo quod dotatus fuit ualde in hoc mundo uiuendo in tali contemplatiua uita ultra alios. Nam legitur de eo quod, dum esset XIIcim annorum, ingressus est monasterium Cistercium et ibi professus, ita se dedit in Deum contemplando continue magis, ut nullo sensu corporali uteretur; inde, factus Abbas Clareuallis, multa scripsit circa uitam contemplatiuam in Deum, inter alia scribendo in suo libro De Interiore Homine: Sic cognoscere Deum est uita ecterna, beatitudo perfecta; nam in cor hominis non ascendit quanta karitas, quanta suauitas manet in nobis in illa uisione. Ad quam recolendam ut recorder eius, eam contemplor. Intueor quid sit Deus in se ipso, quid in angelis, quid in sanctis, quid in creaturis, in se ipso incomprehensibilis, quia principium et finis et principium sine principio et finis sine fine. Ex me intelligo quod incomprehensibilis est quoniam me ipsum intelligere non possum quem ipse fecit.
+
+Et quia ad intimandum Deum non sufficit solus ipse Bernardus, idest sola ipsa uirtus contemplatiua sine gratia diuina, et talis gratia a Uirgine matre Domini citius impetrari potest et haberi quam ab aliquo alio sancto, facta congratulatione ad Beatricem ut patet hic in textu, fingit hic auctor subsequenter dictum beatum Bernardum ipsum inducere ad acuendum uisum circa uisionem Paradisi, interponendo comparationem de romipeta ueniente de Croatia, contrata Grecie, uisente sudarium Domini Rome, quod uocat auctor hic Ueronicam eo quia ab ipsa beata Ueronica inuentum est, et forte illud quod habuit Abagarus, Sirus regulus quidam, ab ipso Christo. Nam, ut scribit Eusebius ac Magister in Ystoriis Scolasticis, cum dictus Abagarus egrotaret, audiendo miracula Christi, scripsit sibi ut iret ad eum, et cum Christus se excusasset, misit iterum dictus Abagarus quendam pictorem ad Christum, relaturum sibi designatam eius figuram, quod quidem cognoscens Christus, extersa sua facie cum linteo, ab ipso linteo habuit eius ymaginem.
+
+Inde inducit auctor dictum beatum Bernardum ad ostendendum sibi excelsiorem locum et sedile Domine nostre in dicta figurata rosa, idest in dicta beatitudine animarum, et ita uincere in maiore luce et lumine ibi alia loca, ut pars illa orientalis in qua currus solis oritur et uenit - cuius temon, ut dicit hic textus, male conduxit Feton, filius ipsius solis, ut plene scripsi in Inferno capitulo XUII° - alias partes orizontis nostri emisperii. Alia testualia per se in hoc capitulo satis clare patent.
+
+{L effecto al suo piacer quel contemplante.} Continuato hoc XXXII° capitulo ad superiora - inde hic in Apocalipsim: Ex tribu Iude duodecim milia signati etc. - auctor hoc modo procedit exordiendo, sic dicens ille, scilicet beatus Bernardus, contemplans, idest contemplando uidens effectum habere eius placimentum, quod erat ut ipse auctor contemplatiue astractus esset ad intimandum beatitudinem Paradisi animarum nostrarum a solio Domine nostre ibi preeminenti usque ad ultimum, ita incepit: genus humanum uulneratum ad mortem per Euam in esu pomi uetiti, Maria Uirgo cum partu filii Dei sanauit, unde dicitur Mulier dampnauit que saluauit, si Eua dampnauit et Maria saluauit, et sic merito collocata dicitur esse dicta Domina nostra in primo gradu, et dicta Eua sub pedibus eius, ut ipse beatus Bernardus incipit modo hic ostendere auctori, ut patet in textum secundum fictionem ipsius auctoris. In tertio gradu fingit esse Rachelem, uxor Iacob, et Beatricem, intelligendo anagogice ibi esse sub nomine dicte Rachelis animas beatas illorum qui in hoc mundo in contemplatiua uita fuerunt, et sub nomine Beatricis animas theologorum. In quarto gradu dicit quod est Sarra, uxor Abrae, subaudi cum suis descendentibus, et eodem modo Rebecca, uxor Ysaac, in quinto. Et uidit uxor Manase in sexto, et in septimo Ruth, uxor Booz et mater Abed, patris Iesse patris Dauid, et sic fuit, ut dicitur hic in textu: penitens de adulterio per eum commisso cum Bersabe et de homicidio et proditione Urie, uiri dicte Bersabe, dixit Miserere mei Deus etc.; nam, ut legitur in II° Regum in capitulo XI°, semel, dum dictus Uria esset absens a dicta eius uxore in exercitu cum aliis Ebreis, dictus Dauid, rex tunc Ysrael, iacuit cum dictam Bersabe, de quo grauida facta; ut uideretur grauida de dicto eius uiro, misit Dauid pro eo ut iaceret cum illa, qui, dum recusasset hoc facere, allegando quomodo alii Ysraelitici dormiebant in terra in dicto exercitu, et sic non decebat eum iacere in lecto cum dicta eius uxore, Dauid dedit sibi licteras deferendas Ioab, capitaneo dicti exercitus, continentes ut poneret dictus Ioab hunc Uriam in aliqua pugna ita quod penitus moriretur, et ita factum est; unde fecit postea ipse Dauid, penitens de tanto facinore, salmum penitentialem: Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam, ut dicit textus hic, distinguendo auctor in dictam situationem animarum beatarum ita in forma rose per septenos gradus tanquam rem in se perfectam; nam ait in Moralibus Gregorius, super illis uerbis Iob: Nati sunt illi septem filii: Quid in septenario numero nisi summa perfectionis accipitur? Nam septenarius numerus dicitur perfectus quia ex primo pari constat et ex primo impari et ex primo qui diuidi potest et ex primo qui non potest diuidi. Item ponit diuisam esse dictam misticam rosam in duas equales medias partes, quarum unam ponit iam totam plenam animabus sanctorum patrum et aliorum ebreorum quos Christus extraxit de Limbo et qui crediderunt in ipsum Christum filium Dei uenturum, aliqui a gratia Dei per reuelationem, aliqui per dictam proprietatem - ut ecce Ysaia, prenuntiando de ipso filio Dei uenturo in carnem humanam ex uentre Uirginis, dicens: Ecce uirgo concipiet et pariet filium, et uocabitur nomen eius Emanuel, quod interpetratur nobiscum Deus, et subdit: Paruulus natus est nobis et filius datus est nobis et factus est principatus super humero eius et uocabitur admirabilis, et alibi: Egredietur uirga de radice Iesse et flos ex ea ascendet, et iterum subdit: Iurauit dominus Dauid ueritatem et non frustrabitur eam: de fructu uentris tui ponam super sedem meam; et Yeremia: Nouum faciet Deus super terram post partum, et Salamon in persona Dei: In uentre figuratus sum clarus, et Baruc: Deus super terram uisus est cum hominibus conuersari, et Psalmista: Paraui lucernam Christo meo, et alibi: Ex utero ante Luciferum genui te, et multe alie auctoritates possent adduci - ponens hic auctor usque ad septimum gradum animas illorum beatorum Ebreorum qui electiue meruerunt et peccare potuerunt ex suo libero arbitrio, et infra eas ponit animas infantium ebreorum qui nec peccauerunt nec electiue meruerunt, sed ex sola fide parentum saluati sunt, et eodem modo fingit esse animas Christianorum in alia medietate dicte talis rose cum suis etiam infantibus deorsum, qui in Christo iam uento crediderunt, licet tamen dicta medietas secunda nondum sit tota repleta ut alia, dicendo quomodo scalee et gradus huius secunde medietatis dicte talis mistice et figurate rose deriuati sunt a gradibus alterius medietatis prime, ad quod sic ait Alanus in suo Anticlaudiano, loquens etiam de eodem loco dicens: His renouat ueteres iuuenis pictura magistros, / per quos nostra fides totum diffusa per orbem / claruit et laudum titulus preclara refulxit: / hic Abraam nostre fidei pater exit in actus / e contra nostra noua fides etc.
+
+Inde ostendit Bernardus auctori seu dicit quomodo scampnum domine nostre iminet ibi super omnia alia, unde idem Alanus, loquens de dicta curia celesti, adhuc ita subdit: Hic superos ciues proprio propellit honore uirgo etc. Et sub eo scampno distincta sunt et decreta alia scampna ebreorum, et sub scampno Iohannis Baptiste scampna Christianorum, quasi ostendere uelit in hoc quomodo dictus beatus Iohannes precursor Christi primus fuit baptizans, et sic infra concludendo dicit quomodo equaliter anime eorum qui crediderunt in Christum uenturum et eorum qui crediderunt in iam uentum implebunt ut duo aspectus fidei illam rosam totam.
+
+Item dicit quomodo anime infantium saluatorum et beatorum ibi et per fidem eorum parentum et per baptismum a medio dicte rose infra collocate sunt per gradus differentes, differendo a primo acumine solum, idest a lumine deitatis, hoc est distando ab eo plus et minus. Ex quo auctor monet hec dum in eius mentem dicendo et argumentando ita: si isti infantes non habuerunt meritum electiue, ut non habuerunt in bene agere, et sic non meruerunt, quare unus plus quam alius in hoc Paradiso plus habet de beatitudine in uisione diuini luminis, ratione propinquioris loci ad ipsum Deum? De quo dubio propellendo, beatus Bernardus ita ei illud soluendo inquit: sicut fames et sitis non habet locum in Paradiso - ut dicitur Ysaie XLUIIII° ibi: Non exurient nec sicient amplius, existentes in ipso Paradiso - ita causalis punctus, idest ut causaliter quis sit ibi sortitus, sed solum gratia incomprensibili diuina, (unde Thomas in prima: Uidentium Deum per essentiam unus alio profectius uidebit eum; nam facultas uidendi Deum non competit intellectui creato secundum eius naturam, sed per lumem gratie, de quo lumine magis participat quis plus habet de karitate; nam ubi est maior karitas est maius desiderium, et desiderium facit desiderantem actum ad susceptionem rei desiderate; ad hoc etiam Augustinus, De Ciuitate Dei, dicit sic: Pax celestis ciuitatis ordinatissima est et concordissima societas fruendi Deo et tranquillitas ordinis parium dispariumque; de qua Salamon, Prouerbiorum XUI°, ait: Spirituum ponderator est dominus), et adducit de dicta gratia diuina collata diuersimode in exemplum Exau et Iacob, gemellos genitos per eundem patrem, Ysaac scilicet, et Rebecca eorum matrem; tamen unum, scilicet dictum Esau, ipse Deus cum odio habuit, Iacob autem dilexit, subdendo quod ait de eis etiam Apostolus, Ad Romanos UIIII° capitulo dicens: Cum nondum nati fuissent aut aliquid boni uel mali egissent predicti gemelli, ut secundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus sed ex uocante dictum est, per Malachiam prophetam subaudi, Iacob dilexi, Esau odio habui, et cur hoc, subdit sic ibi statim dicens Apostolus: O homo, tu qui es qui respondeas Deo? Nunquid dicis figmentum ei: Quid me fecisti sic? An non habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud uas in honorem, aliud in contumeliam?, reducendo in comparationem inde auctor quod sicut pueri diuersas capillaturas habent in colore, flauo scilicet et non flauo, ita ibi a dicto lumine diuine gratie incappellantur, idest coronantur, de quibus Ysaia, XXXU° capitulo, ait: Letitia sempiterna super capita eorum; gaudium et letitiam obtinebunt. Inde notandum est quod etates mundi septem uidentur fuisse: prima ab Adam usque ad diluuium, et durauit per mmccxlii annos; secunda a dicto diluuio usque ad Abraam, et durauit per UIIIIcXLII annos; tertia ab Abraam usque ad Moysen, idest durauit per UcU; quarta a Moysen usque ad hedificationem templi, et durauit CCCCLXXX annos; quinta a dicta edificatione usque ad Christum, et durauit per MXXX annos; et sic ab origine mundi usque ad Christum fluxerunt UmCC anni minus uno. Modo dicit hic auctor quomodo pueri sanctorum patrum in primis duabus dictis etatibus saluabuntur solum propter fidem parentum, quibus duabus primis etatibus completis, cepit circumcisio, scilicet tempore dicti Abrae, et durauit usque ad exitum de Egypto; inde cessauit per illos XL annos quibus populus fuit in deserto, inde iterata est, dicente Deo Iosue: Hodie abstuli obbrobrium Egypti a te, unde Genesis capitulo XUII°, dicitur: Anima cuius preputii caro circumcisa non fuerit peribit de populo suo; ad hoc etiam sic ait Gregorius in Moralibus: Quod apud nos ualet aqua Baptismi, hoc egit apud ueteres uel pro paruulis sola fides parentum, uel pro maioribus uirtus sacrificii, uel pro hiis qui de Abraam prodierunt circumcisio in masculis, femine uero per fidem et operationem bonam saluabantur si adulte erant uel parentum si paruule, unde Beda ad hoc ait: Circumcisio tempore legis contra uulnus originalis peccati agebat, sicut nunc Baptismus, hoc excepto quod ianuam celi nullum intrare poterat ante Baptismum, sed in sinu Abrae requiescebant, de quo plene scripsi supra in Inferno capitulo IIII°; item etiam Augustinus, de hoc scribens ad Ualerium, sic ait: Ex quo instituta est circumcisio, quod erat signaculum fidei iustitie Dei, et que ad sianctificationem purgationis ualebat paruulis ueteris originalis peccati, sicut Baptismus ex illo ualere cepit ad innouationem hominis, ex quo institutus est. Et Magister Sententiarum: Illi qui de Abraam prodierunt, per circumcisionem saluati sunt, at cum tempus gratie Domini nostri uenit, opus fuit Baptismo perfecto Christi, ut dicit hic textus, et hoc dicit propter Baptismum Iohannis imperfectus; nam baptizabat Iohannes ante solum in aqua dicendo Ego baptizo in nomine uenturi ad predicationem, ad passionem, ad mortem et iudicium, et ita baptizauit Christum qui uoluit baptizari in exemplum aliorum et ut aquas sanctificaret, non quod egerit Baptismo, cum sine peccato originali natus sit; et in eo tunc institutum est sacramentum perfecti Baptismi cum tota Trinitas ibi diuina concursum habuerit, scilicet Pater in uoce, Filius in homine, Spiritus Sanctus in columba, et licet euangelista Iohannes dicat: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto non intrabit regnum Dei, hoc intelligendum: uel nisi baptizatus fuerit in sanguine uel flamine. Nam triplex dicitur Baptismus perfectus Christi, scilicet fluminis, sanguinis et flaminis: de primo per se constat, de secundo in hiis qui pro fide Christi in sanguinem martirii mortui sunt, ut fuerunt innocentes Bethelem, de tertio constat in persona illius latronis cui Christus in cruce dixit: *Hodie eris mecum in Paradiso*, et sic propter fidem quam gessit in Christum baptizatus decessit Baptismo flaminis. Nam dicit Ciprianus: Sicut puero sufficit solus Baptismus aque, quia etatis necessitas fidem excludit, sic adulto sola fides sufficit cum necessitas excludit aque Baptismum; et item, ut constat in persona Ualentiniani imperatoris, qui, ut scribit Augustinus in UIII° libro De Ciuitate Dei in titulo Baptismo, scilicet flaminis: Baptizatus saluatus decessit in ittinere dum iret ad beatum Ambrosium ut ipsum baptizaret, et sic in sola fide quam habebat de Baptismo saluus est.
+
+Inde inducit auctor dictum beatum Bernardum sibi ostendere mansiones sanctorum maiorum christianorum, scilicet Ade et beati Petri propinquioris Uirgini; ad idem dictus Alanus etiam inquit, loquendo de dicto Paradiso: In robur fidei uirtutis luce corruscat / Petrus et ipsius uirtus splendescit in umbra.
+
+Item dicit quod ibi uidit iuxta Petrum sedere illum qui uidit et preuidit omnia tempora aduersa Ecclesie dei militantis, scilicet Iohannem Euangelistam, in prosecutionum, ut scribit etiam eius Apocalipsis; item uidit Moisem iuxta dictum Adam sedere, sub cuius ducatu gens Israelita, ingrata, ut dicit hic textus, et pertinax, uixit de manna in deserto semper cum murmure et querela, ut in Exodo, capitulo XUII° scribitur, ubi etiam dicitur quod dictum manna saporosum erat secundum appetitum uniuscuiusque; item in oppostitu dicti Petri uidit sedere Annam matrem Uirginis; item uidit ibi Luciam in oppositum Adde, ut dicit textus hic, et ex hiis concludendo tangit quod ait Iohannes XIIII° capitulo dicens: In domo Patris mei mansiones multe sunt.
+
+Ultimo auctor in hoc capitulo per eius uerba, si bene intueantur, in persona dicti beati Bernardi loquendo, uult ostendere quomodo, coniuncta uirtute contemplatiua cum gratia Dei, possibile est in hac uita Deum uidere, unde idem Thomas ait in prima: Facultas uidendi Deum non competit intellectui creato secundum suam naturam sed per lumen gratie, et dictus etiam beatus Bernardus, scribens ad fratres de Monte Domini de uerbo illo, Iob XXXUI° capitulo, Abscondit lumen in manibus, uidetur dicere quod Deus in contemplatione uideatur sicut ipse est, electo, inquit, et dilecto Dei uicissim uultus Dei se ostendere sicut lumen clausum in manibus patet et latet ad arbitrium tenentis, ut per hoc quod in transcursu uel in puncto uidere premictitur inardescit autem? ad plenam possantiam luminis nunquam pertransiens gratiam perstringit sensum amantis, ut si aliquando admittatur ad talem uisionem, rursum sit purior ad uidendum et stabilior ad fruendum, nunquam se melius deprehendit modus humane perfectionis quam in lumine uultus Dei in speculo diuine uisionis. Qui tamen uult eum uidere cor mundet, nam nemo potest uidere faciem Dei et uiuere mundo. Et ecce quod dicit hic idem Bernardus representans dictam uirtutem contemplatiuam autori, quomodo scilicet cum eo dirigit auctor rursum ad primum amorem, idest ad lumen deitatis, et ut penetret in eum quantum possibile est, contemplando subaudi, et quia sine gratia contemplans hoc putat interdum in tali uisione ultimum ire et retro abit, inducit auctor dictum beatum Bernardum ad dictam gratiam impetrandam a Domina nostra, quam Gabriel uocauit Gratia plena, ita orare ut in sequenti capitulo in principio continetur.
+
+{Uergine matre figlia del tuo Figlio.} Hoc XXXIIIm et ultimum capitulum huius premissi libri Paradisi ut clarius intelligatur diuidendum est in quinque principales partes, in quarum prima auctor inducit beatum Bernardum supradictum captare beniuolentiam beate Marie Uirginis exorando eam, et hec durat a principio capituli usque illuc: {Or questi che da linfima lacuna}; ibi secunda in qua petitionem suam facit, et hec usque ibi: {Li occhi da Dio dilecti et uenerati}; ibi incipit tertia in qua auctor fingit se, cum uisu intellectuali subaudi, attigisse deitatem in sua unica substantia diuina, et hec durat usque ibi: {Ne la profunda e chiara subsistenza}; ibi incipit quarta ubi tractat de trinitate personarum trium diuinarum usque ibi: {A lalta fantasia qui mancò possa}; ibi incipit quinta et ultima ubi conclusiuum finem facit huic suo poemati, et hec durat usque in finem.
+
+Modo ueniamus ad dictam prima partem in qua, sequendo rethoricam et practicam Augustini dicentis in libro De Sermone Domini: In omni oratione captanda est beniuolentia eius quem precamur; inde exponendum est id de quo precari uolumus, auctor inducit dictum beatum Bernardum, continuando se cum fine precedentis capituli, ut captet beniuolentiam dicte Domine Nostre ita ut gratiam per eam auctor habeat uidendi lumen diuinitatis, ut infra in secunda parte requirit ab ipsa, dicere dotes datas ipsi Uirgini a Deo ultra alias creaturas, prima scilicet quia uirgo et mater fuit et filia filii sui. Primo quod fuit eximia uirgo pura et perpetua mente et corpore super omnes alias uirgines, audi quid prenuntiauit de ea Ezechiel propheta ita dicendo: Uidi portam in domo Domini clausa, et dixit angelus ad me: *Portam hanc quam uides non aperietur, et homo non transiet per eam, et clausa erit in ecternum, super quibus uerbis ait Augustinus: Mirabilis prophetatio, sed mirabilior adimpletio. Non obstat quod consensit in matrimonium Iosep, quod eam duxerat in uxorem, quia Dicit Ambrosius, ut scribit Gratianus in Decretis, Iosep, licet duxerit Maria in coniugem, tamen nunquam cognouit eam, ut Mathei capitulo I°, dicitur; nam si ipse uir iustus eam cognouisset, nunquam a se discedere passus esset, nec Dominus qui perceperat uxorem a uiro non discedere nisi causa fornicationis, comendans eam discipulo cum quo morata est, ut mater auctor diuortii fuisset. Ad quod etiam Augustinus sic inquit: Beata Maria proposuit te conseruaturam uotum uirginitatis in corde, sed non expressit ore; subiecit enim se diuine dispositioni dum proposuit se perseueraturam uirginem, nisi Deus aliter reuelaret ei, commisit itaque uirginitatem suam diuine dispositioni, et sic consensit in carnalem copulam, non illa appetendo sed diuine aspirationi in utroque obediendo; postea filium genuit, et quod corde concepit simul cum uiro labiis expressit, et uterque in uirginitate permansit; Sic ergo patet, dicit ibi Glosa, quod Maria non mouerat continentiam, sed proposuerat uouere et uirginitatem conseruare, nisi Deus aliter uouere reuelasset, uel lex prohiberet uel parentes cogerent. Sic inde Maria perfectissima uirgo mente et corpore facta est mater filii Dei eum concipiendo de Spiritu Sancto; item inde Augustinus loquens de parentibus Domini ait: *Coniuges fuerunt mente non carne sicut et parentes*, ex quo datur intelligi quod sic Iosep dictus est pater Domini non effectu geniture, sed officio et cura prouidendi sic et coniux matris eius appellatur non coniugii effectu, sed subministratione necessarie, et indiuidue mentis affectu, unde Origines super illo uerbo Mathei I°: *Inuenta est habens in utero a Iosep*, ita inquit: *Si tibi uxor nominatur in desponsatione esse dicitur, non tamen tibi uxor est, sed Dei unigeniti mater ecterna*. Qui Iosep, licet eam non contingeret future, tamen ut putabatur uxoris omnia nouerat; ad idem Gregorius, super Iohanne XX° capitulo: *Ibi cum esset sero die*, illa exponendo ait: Sic quippe discipulum, post resurrectionem suam dubitare permisit Dominus, tamen nec eum in dubitatione deseruit, sicut ante natiuitatem habere Mariam sponsum uoluit, qui tamen ad nuptias suas non peruenit; nam ita factus est discipulus dubitans et palpans testis uere resurrectionis, sicut sponsus fuit matris custos integerrime uirginitatis, et sic filia de attenta diuinitate Christi facta est mater eius, attenta humanitate uidelicet, ut tangit hic in textu in secunda particula primi uersiculi huius capituli. Ad quod quidem Augustinus in Sermone de Uirgine hec in persona Christi ait: Tibi Deus creator hominis: quid est quod te permouet in mea natiuitate? Non sum libidinis conceptus cupiditate. Ego matrem, de qua natus sum, feci. Hanc quam aspicitis, mater mea est, sed manu fabricata est mea; et sic fecit, subdit Augustinus, grauidam uirginem ipse qui ex uirgine erat nasciturus. Item et Alanus in Anticlaudiano suo de hoc etiam canendo poetice ait: Uirgo que proprium pariendi legem pudorem / non perdens matris meruit cum uirgine nomen / hec est que mire diuina numeris usu / nata patrem natumque parens concepit honorem / uirgineum retinens nec perdens uita parentis, / in cuius uentris talamo sibi summa parauit / hospitium deitas etc. Inde tangit Bernardus, secundam dotem ipsius Uirginis de altitudine et humilitate eius, quod ostendit ipsa Uirgo in suo salmistico cantico dicendo: Quia respexit humilitatem ancille sue: ecce enim ex hoc beata me dicent omnes generationes; nam dicunt theologi quod sicut morbus eo superbissima muliere Eua natus, etiam fuit nostra medicina per humilissimam Mariam, unde conuerso nomine Eue, dictum est Marie per angelum Aue. Tertio uocat iam Bernardus hoc terminum fixum ecterni consilii, cum in ea terminauit iram suam Deus per incarnationem sui filii; nam, cum prenuntiatur hoc in Ecclesiastico XXIIII° capitulo, dicitur ibi in persona dicte Uirginis: Ego ex ore Altissimi prodii, primogenita ante omnem creaturam; ego feci in celis ut oriretur lumen indeficiens; et dicunt theologi circa hanc prefixionem temporalis consilii diuini quod Ante peccatum non fuit conuenies Deum incarnari, cum opus incarnationis fuit ad abolitionem peccati principaliter ordinatum, nec etiam conueniens fuit statim post peccatum Deum incarnari: cum enim ex superbia peccatum primorum parentum prouenisset, sic liberandus erat homo ut humiliatus recognosceret se liberatore indigere, quod magno consilio fuit dilatum ut, cognita sua infirmitate, homo clamaret ad medicum et gratie posceret auxilium; item nec in fine seculi debuit incarnari ut de perfectione nature humane per incarnationem perueniretur gradatim ad perfectionem glorie in fine seculi, item ut manifestaretur diuina uirtus saluans per fidem preteritos, presentes et futuros. Inde in laudem Uirginis predicte idem Bernardus etiam dicit quomodo nobilitauit ipsa Beata uirgo ita naturam humanam quod eius factor, idest creator Deus, non dedignauit eius factura fieri, scilicet homo in utero ipsius Uirginis, in cuius persona Salamon in Ecclesiastico in preallegato XXIIII° capitulo, prenunciando hoc, ait: Creator omnium et qui creauit me requieuit in tabernaculo meo. Item dicit eam facellam karitatis in celo, et merito, cum ipsa sit uirga de radice Iesse egressa, idest de incendio diuini amoris interpetratur; enim Iesse idest incendium. Item dicit quomodo ipsa uirgo in terra est fons spei, unde in dicto capitulo Ecclesiastici ita prenunciata ipsa uirgo ait: Sic aqueductus exiui de Paradiso. Dixi: rigabo ortum plantationum, et inebriabo fructum partus mei. Quod enim uere dici possit fons nobis hominibus in spe, audi Augustinum in oratione ad Mariam dicentem: O Maria, multum audeo, multum gaudeo, cum sicut est, nos enim tibi, teque nobis mira uicissitudo confederat, ut scilicet pro nobis habeas id esse quod es, nos uero pro te id esse quod sumus; si enim nulla nostra precessisset transgressio, non esset secuta nostra redemptio, et si non fuisset necessarium redimi, non fuisset necessarium te parere redemptorem, ut quid enim necessarium quod pro peccatoribus pareres si deesset qui peccasset? Unde per hoc etiam beatus iste Bernardus de dicta domina nostra scribit: Sic securum habes accessum ad Deum, o homo, ubi habes Filium ante Patrem et ante Filium Matrem. Filius ostendit Patri cicatrices et uulnera, Mater filio pectus et ubera, nec ulla post esse repulsa, ubi tot karitatis occurrunt insigna, subdendo hic quomodo adeo gratiosa est quod sepe preuenit petitionem nostram in optata re.
+
+Ueniamus post hoc ad dictam secundam partem, in qua Bernardus, post captatam beniuolentiam dicte Beate Uirginis, procedit iuxta stilum Augustini supradictum ad petendum illud in eodem modo quo petiit auctor et orator ab ipsa beata Uirgine illius orationis: Salue regina, in qua, primo captata eius beniuolentia dicendo Salue Regina misericordie, uita, dulcedo, spes nostra; secundario facit eius petitionem dicendo aduocata nostra illos tuos misericordie oculos ad nos conuerte et Yhesum, benedictum fructum uentris tui, nobis ostende etc. Nam petit Bernardus eodem modo secondario ut ipsa Uirgo faciat auctorem attingere et uidere sua gratia intellectualiter diuinam essentiam sicut ab infima lacuna, idest a Cocito lacu et stagno in fundo Inferni et centro terre existente, uidit usque ad hoc celum Impireum, et conseruet sanos eius auctoris affectum post talem uisionem, iuxta illud documentum Iuuenalis docentis nos orare debere taliter uidelicet: Orandum est ut sit mens sana in corpore sano etc., quod quidem nichil aliud est petere quandoque beatam uitam humanam, unde Seneca in suo libro De Beata Uita sic ait: Beata est uita que conuenit nature sue, mente sana existente.
+
+Post hoc procedamus ad dictam tertiam partem, in qua primo fingit auctor, completa petitione beati Bernardi, Dominam Nostram eleuasse occulos ad lumen deitatis implorantes gratiam; qua obtenta fingit auctor se uidisse substantiam diuinam, et in tali uisione finisse eius desiderium: circa que duo uideamus quid auctor includere uelit, et quantum ad primum dico intentionem auctoris fore in sua persona uelle ostendere possibile esse hominem in hac uita per uirtutem contemplatiuam et diuinam gratiam reuelatiuam intellectualiter intueri essentiam diuinam - auctoritatibus quas scripsi supra in fine precedentis capituli, addendo has alias: dicit Ugo de Sancto Uictore respondendo ad illud uerbum Iohannis Deum nemo uidit unquam per illa uerba Apostoli: Quod est Dei manifestum est illis, subaudi gratia et reuelatione diuina, et sic Deus illis reuelauit, ostendens quod ratio humana per se insufficiens esset nisi reuelatio diuina illis adesset, que duobus modis fit, scilicet interna aspiratione et discipline eruditione. Unde Glosa Exodi, XXXIII° capitulo, ut iam dixi supra, ait: In hac carne uiuentibus et inextimabili uirtute crescentibus contemplationis acumine potest ecterni Dei claritas uideri, unde Augustinus in libro suo De Trinitate ait ad hoc etiam: Sic ymago nostra mens est Dei, quo capax est eius, eiusque particeps esse potest; item eadem Glosa Exodi eodem capitulo superius hic allegato super illis uerbis Non uidebit me homo et uiuet, dicit Dominus: Tollamque manum meam et posteriora mea uidebis, tu Moises subaudi, faciem autem meam uidere non poteris quandiu hic mortaliter uiuitur, uidelicet per quasdam ymagines Deus potest sed per ipsam sue nature speciem non potest, unde Thomas in prima, questio XII°, sic ait: Omne quod eleuatur ad aliquid quod excedit eius naturam oportet quod disponatur aliquas disponere ad talem formam que sit supra suam naturam et sic oportet quod ex diuina gratia supercrescat ei uirtus intelligendi, et tale augumentum uirtutis intellectiue illuminationem uocamus intellectus et ipsum intellectum et ipsum intelligibile lux uocatur; et quod sub predicto tertio et intellectu dicebat Psalmus: Faciem tuam requiram Domine, non tamen intelligas quod homo possit comprehendere Deum in suo uniuerso; nam dicit Crisostomus quod Ipsum quod est Deus nec angeli nec prophete uiderunt, unde ait Dionisius: Deum neque sensus neque phantasia nec opinio nec ratio nec scientia comprehendit - ad secundum quod dicit auctor hic quod uidendum dictum lumen deitatis eius desiderium finiuit, ostendit quod solum in eo lumine est perfecta beatitudo, unde Phylosophus in III° De Anima inquit: Homo non est nec dicitur perfecte beatus quandiu sibi restat aliquid desiderandum; item et Thomas in secunda secunde ait: Perfecta beatitudo solum est in uisione Dei et cognitione, cum non possit homo dici perfecte beatus si desiderat ulterius scire uel considerare; nam, dicit, res recipit perfectionem secundum rationem sui obiecti, scilicet Scire quod sit res secundum suam essentiam, ut ait idem Phylosophus in dicto libro De Anima, at in uisione dicti luminis deitatis hoc solum habetur etc., et subdit: Ad perfectam beatitudinem requiritur quod intellectus pertingat ad primam causam siue ad eius essentiam, et sic perfectionem suam habebit per unionem ad Deum sicut ad obiectum in quo solum beatitudo hominis consistit, et sic postquam cognouit primam causam non potest desiderium nostrum ulterius appetere, ut idem Thomas in III° Contra Gentiles probat. Item Augustinus in suo libro De Soliloquio ad hoc ait: Cum suis? talis ut nichil prorsus te terrenorum delectet, michi crede, eodem punto uidebis quod cupis; ad hoc etiam Seneca in suo libro De Beata Uita inquit: Consummatum est summum bonum nec quicquam amplius desiderat nichil enim extra totum est, non magis quam ultra finem. Inde dicit auctor quod licet uiderit dictum lumen deificum intellectualiter per gratiam contemplando, ut dictum est, non tamen referre potest lingua illud, deficiente memoria et reminiscentia sua, ut contingit interdum in homine somniante aliquid letum uel triste et non recordante de re, sed in passione remanente ut remansit Nabucodonosor, exemplificando de foliis Sibille Cumane que olim sua uaticinia scribebat in foliis palmarum et si aliqua de dictis foliis mouebantur a uentis nunquam carmina et iudicia scripta in illis ponebat in ordine aliorum, unde rogabat eam Eneas, Uirgilio dicente in UI° sic: Alma uiros; foliis tantum nec carmina manda, / ne turbata uolent rapidis ludibria uentis, / ipsa canas oro etc. Fuerunt enim Sibille decem: hoc premissa Cumana, item Samia de ynsula Samo, item Persea, item Libica, item Delfica, item Cimeria, Ytalica, item Elithyria, Babilonica que excidium Troie predixit, item Ellespontia, item Frigia, item Albunea, Tiburtina que Christum prenumptiauit, dicendo: Iudicii signum, tellus sudore madescit, et celo rex adueniet per secla futurus, sed licet ut carne presens ut uindicet orbem. Et nota hec nomen Sibilla appellatiuum esse; nam Sibilla grece latine profetissa dicitur. Post hec auctor procedit ad dicendum quomodo respiciens in ipsam deitatem et eius profunditatem, idest in mente diuina, uniuersum mundum in se habentem - de qua Boetius loquens de ipso Deo ait: Mundum mente gerens - dicit quod intimauit in ea esse omnia substantialia uniuersi, idest omnes formas substantiales, que, scilicet adiunctione sui ad materiam faciunt quoddam esse essentiale ut ignitas, et omnia accidentia, idest omnes accidentales formas que adiunctione sua non faciunt quid sed quale, ut albedinem, item earum morem, idest earum operationem et actus et effectus diuersos, unde Ouidius: Pectoribus mores tot sunt quot in ore figure, quod tangit etiam iste auctor supra in UIII° capitulo huius Paradisi dicendo ibi: {E non pur le nature prouedute / son ne la mente chè da sé perfecta, / ma esse insieme colla lor salute}, dicendo quod hec in dicta mente sunt quasi conflata: dicuntur conflata uasa que ex massa ad formam reducuntur ita uniformiter ut eorum pluralitas sit quoddam simplex lumen, idest apparentia, ut dicit textus hic, subdendo auctor hic quod unum punctum circa predicta est sibi maius letargum (quod dicitur oppressio cerebri cum obliuione et somnolentia) quam fuerit spatium XXU seculorum (que capiunt MMUIIcL annos, faciendo quodlibet seculum CX annorum secundum Uguccionem) antiquitus hominibus ad inueniendum modum nauigandi primitus, quod fuit tempore Iasonis greci qui primam nauem construxit, que uocata est Argo, dum transfretauit ad Colcon, quam ystoriam scripsi supra in Inferno in capitulo XUIII°, de qua Argo prima naue ait Ouidius in persona Medee conquerentis de ipso Iasone in eius Epistula sic: At semel in nostras quoniam noua puppis arenas, et Ultimus ex sociis sacram conscendit in Argon, et in libro De Ponto inquit: Equor Iasonio pulsatum remige primum, umbra cuius talis prime nauis ammirari fecit Neptunum Deum marinum, cum antequam nunquam uiderat in mari aliquem nauigantem, ut dicitur hic in textu. Et redeundo adhuc ad id quod dicitur hic de substantiis et accidentiis ydealibus in dicta mente diuina apparentibus, ad idem loquens Alanus in suo Anticlaudiano sic ait: Uisus in hoc speculo respirat lumen amicum / inuenit et gaudet, fulget in lumine lumen. / Cernit in hoc speculo uisu speculata Sophia / Quod quid diuinus in se complectitur orbis / hic uidet ingenitas species speculatur ydeas / Celestis hominum formas premordia rerum / causarum causas rationum semina leges. Inde probat auctor quomodo a dicto lumine deitatis non poterat discedere propter aliud aspectum, cum in eo sit totalitas bonitatis et bonum sit obiectum uoluntatis nostre humane. Unde Thomas in II° Contra Gentiles dicit quod Impossibile est quod intellectus attingens diuina possit a tali actu discedere, et Dionisius ait: Deus conuertit omnia ad se ipsum tanquam ad ultimum finem, et ipse est ultimum finis noster, cum solum ipso fruendum est, cum sit obiectum uoluntatis nostre maius, ut maius bonum quod bonum intellectus est ultima beatitudo secundum Phylosophum in III° De Anima.
+
+Ueniamus inde ad quartam partem in qua auctor, dicto de unica substantia diuina, uenit ad tangendum de Trinitate personarum trium diuinarum dicendo quomodo uidit intellectualiter, subaudi in ipsa subsistentia diuina, Trinitatem personalem, et sic congruenter reducit eos ad comparationem yridis (cuius semicircularis arcus est unicus in esse et in apparentia tricolor), unde Ysiderus: A sole resplendet dum caue nubes ex aduerso radium solis accipiunt et arcus speciem fingunt, et quia aqua tenuis, aer lucidus nubes caligantes irradiant, tres uarios colores faciunt, uiridem scilicet, album et rubeum, ut dicit Phylosophus in III° sue Metaure, alludendo in hoc auctor Iohanne dicenti in IIII° capitulo Apocalipsis: Ecce posita erat sedes in celo, et supra sedem sedens, et qui sedebat similis erat iaspidi, et iris erat in circuitu sedis, et sic dicit hic, scilicet quomodo Filius a Patre reflexus erat et uidebatur in numero personarum, et tertius circulus ut ignis equaliter eos spirabat, scilicet Spiritus Sanctus, unde Ugo de Sancto Uictore ad hoc sic ait: De mente, idest a Patre, procedit sapientia, idest Filius, et amor, idest Spiritus Sanctus, ab utroque. Et Augustinus in suo libro De Trinitate: Coeternus est Filius Patri, sicut splendor coequus est igni, et esset ecternus si ignis foret ecternus. Ita sancta Trinitas una substantia simpliciter est et indiuidua, trina in personis et ipse Spirits Sanctus coequaliter a Patre et a Filio procedens, et Thomas in prima: Tres personas diuinas dicimus coequales. Nam si esset in dictis personis inequalitas, que dicitur per negationem maioris et minoris secundum Phylosophum in UIIII° Methaphysice, iam esset ponere non esse unam essentiam diuina, quod falsum est. Et breuiter, ut ait Augustinus in libro suo De Trinitate: Tenendum est quod sancta Trinitas sit unus et solus Deus, scilicet Pater, Filius et Spiritus Sanctus - Que Trinitas unius eiusdem substantie esse dicitur, creditur et intelligitur, ut scribit Magister in primo Sententiarum, et subdit: de qua Trinitate cum modestia et timore agendum est et attentissimis auribus, atque dicitur uotis audiendum, ubi queritur unitas Trinitatis, quia nec periculosius alicubi erratur, nec laboriosius aliquid queritur, nec fructuosius aliquid inuenitur - unde Augustinum in dicto libro De Trinitate ait: Non pigebit me sicubi hesito querere nec pudebit sicubi erro discere, unde qui legit hoc et certus est pergat mecum, si hesitat querat mecum etc.; et ex hoc auctor subdit hic quomodo eius dictum circha conceptum suum de dicta Trinitate est remissum et raucum in tantum quod non sufficit quod non sit modicum, quasi dicat quod melius esset tacere de hoc quam curiose ingredere et loqui de ea. Unde in Ecclesiaste dicitur: Cogitatio de ecternis magnum uult silentium, et Seneca scribit Aristotilem dicisse: Nunquam nos uerecundiores esse debere quam cum de Deo agitur, ne quid temere impudenter aut ignorantes affirmemus aut scientes mentamur. Inde dicit auctor hic iterum quotiens dicta unica circulatio deitas unica in suo esse, idest in ipsa substantia diuina predicta, uidebatur, scilicet triplex reflexione luminis et resultatione trium personarum trinitatis predicte; item dicit etiam quomodo in ipsa circulatione uidit pictum de nostra effigie humana, referendo se auctor in hoc ad humanitatem Christi filii Dei, et uolens intueri quomodo ymago Dei in ipsa humanitate Christi conuenit, etiam in ipsa circulatione deitatis deficit mens ipsius auctoris, et merito: nam circa hoc dictus Magister Sententiarum in I° ait: Non Pater et Filius simul ymago ambo, sed Filius solus est ymago Patris, unde in hoc uult tangere hic auctor difficultatem humanam in tali uisione et in tali contemplatione Trinitatis et unitatis diuine, unde per phylosophiam generationem eius quis narrauit? Et Ugo de Sancto Uictore scribens circa hoc difficillimum ait, Augustinum allegando dicentem Spiritus Sanctus a Patre est etiam, sed non quomodo natus, sed quomodo datus Filius etiam a Patre, ut ipse ostendit in Iohanne dicens: Ego ex Deo processi et ueni, et ita Filius a Patre est procedendo, et nascendo Spiritus a Patre, non nascendo sed procedendo: uterque enim procedit a Patre sed ineffabili et dissimili modo; non est itaque Spiritus Sanctus genitus, quia cum sit a Patre et Filio, si genitus esset iam haberet duos Patres, et sic in trinitate esset confusio, in qua sic et duo patres et duo filii essent. Quid autem sit gigni, quid sit procedere in hac uita sciri non potest, unde Augustinus in II° De Trinitate de hac genitura dicit: Non aliud est illi esse de patre, idest nasci de patre, quam uidere patrem; aut aliud uidere patrem operantem quam pariter operari, sed quis intelligit quasi dicat: nemo. Nam Quomodo filius a patre sit genitus impossibile est scire: mens deficit, uox silet, non hominum tantum sed angelorum. Super angelos et super omnem sensum est; credere iubemur, discutere non permictimur: nam licet scire quod natus est filius, non autem disceptare quomodo. Ad id autem quod fingit auctor se hic uidere deitatem in circulari figura sequitur Termigistum qui, uolens Deum describere, sic ait: Deus est intellectualis spera tanquam quod perfectum deducens res et finiens ut centrum quod habet finire lineas et ab ipso linee deducuntur, unde Phylosophus in I° De Celo et Mundo dicit quod Circulus est quod perfectum cum in eo finis reddeat ad principium, comparando hic ipse auctor talem eius implicitam uisionem circa dictam conuenentiam et conformitatem dicti talis circulis et ymaginis simul impliciti geometre mensuranti aliquem circulum reducendo principium ad finem per eum ignotum, de quo Phylosophus in I° Methaphysice inquit: Nichil enim ita mirabitur uir geometricus quam si diameter commensurabilis fiat, unde dicit auctor quod illud non ualens ex se discutere, per quendam fulgorem, id uidit quod uidere cupiebat, accipiendo hic dictum fulgurem pro reuelatione diuina, unde Thomas in prima ait: Licet illa que sunt altiora cogitatione hominis non sint inquirenda ab ipso homine, sunt tamen a Deo reuelata suscipienda per fidem, unde Ecclesiasticus super hoc puncto ait, III° capitulo: Plurima super sensum hominis ostensa sunt tibi. Unde Tullius in libro De Natura Deorum dicit quod Olim quidam rex petiit a quodam phylosopho quid esset Deus; qui petiit terminum et rex dedit primo tres dies, quibus finitis dedit tantundem, et ter, et quater; cui rex ultimo dixit: *Tu deludis me*, cui phylosophus ait: *Non facio domine, sed Deus est ita immensus quod quanto de eo plus cogito tanto plus in eo deficio et quid dicam non inuenio*.
+
+Et per hoc dicit ultimo hic auctor, scilicet in hac quinta et ultima parte, finisse eius phantasiam circa hoc suum poema, ulterius non ualendo nec uolendo, nec desiderando plus speculari et contemplari (dicitur phantasia secundum Phylosophum in III° De Anima: Motus a sensu factus secundum actum sine qua intellectus ita intelligere non potest sicut uisus non potest uidere sine coloribus), et sic, impleto eius desiderio et eius uelle, idest eius desiderabili uoluntate et rationaliter, egit ut dicitur: nam rationabiliter ulterius uidere uelle non poterat nec desiderare, habita illa gratia de qua Ambrosius sic ait: Ut Deus, qui natura inuisibilis et etiam a uisibilibus posset sciri opus fecit quod opificem uisibilitatem sui manifestauit ut per certum incertum posset sciri, et ille Deus omnium esse crederetur qui hoc fecit quod ab homine impossibile est fieri, qui est ille amor, ut dicitur hic in fine, qui mouet solem et alias stellas, scilicet ipse Deus benedictus in secula seculorum. Modo, si tantus uir Petrus Lombardus, Magister Sententiarum, in suo opere ita in principio eius premisit: In hoc autem tractatum non solum pium lectorem, sec etiam liberum correctorem desidero, ac etiam Augustinus, scribens ad Fortunatum inquiens: *Talis sum in scriptis aliorum, qualis uolo esse intellectores meorum*, quanto magis ego Petrus premissus, dissuadente michi ingenii paruitate et materie difficultate, cum Materias grandes ingenia parua non sufferant, ut ait Yeronimus, id facere debeo in hoc comentulo meo. Quapropter merito correptorem imploro et coadiutorem, qui suppleat defectus eius et corrigat errores, ut sic adipiscar illud laudis premium, quod confert Lex quedam ita dicendo: Qui insubtiliter factum emendat, laudabilior est eo qui prius inuenit.
diff --git a/testi_2_tutti/RaimundusLullus_ArsAmativaBoni.txt b/testi_2_tutti/RaimundusLullus_ArsAmativaBoni.txt
new file mode 100644
index 0000000..bdd1a91
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/RaimundusLullus_ArsAmativaBoni.txt
@@ -0,0 +1 @@
+Deus gloriosissime, totius ueri amoris fons et origo, In uirtute, gratia et benedictione tua Incipit Ars amatiua boni , Ad te cognoscendum et diligendum a tuo populo, Qui uiuis et regnas aeternaliter et infinite bonus, amabilis Deus, Per omnia saecula saeculorum. Amen. De prologo Deus benedictus mundum creauit, ut ipse superexcellenti cognitione et amore cognosceretur et diligeretur super omnia summus finis. Mundo igitur, in peruerso statu consistente, uehemens est ignominium et ingratitudo maxima, quoniam mundus ipsum finem, ad quem stat conditus, non sectatur. Adest autem ipsius deuiatio finis, nam ardentius diliguntur et diligentius cognoscuntur in mundo creaturae quam creator earum, dominus Deus noster, multoque desiderabilius utilitas propria quam publica procuratur; quocirca, quanto melius possumus, auxilio diuino mediante, ad hoc nitimur, quod dominus et Deus noster gloriosus cognoscatur et ametur uehementius creaturis et res publica fiat super cetera specialis, compilantes hanc Artem amatiuam boni , per quam amantia quemadmodum per Artem inuentiuam scientia demonstratur. Nam, sicut sub intellectu suum sumit scientia titulum, sic intitulatur amantia sub uoluntate; amantia quidem sine scientia, et e contrario, defectiua consistit. Propter hoc ad hanc Artem amatiuam principia et modum Artis inuentiuae sumimus, similem modum amandi sicut sciendi de scientia in amantiam transferentes, ut artificialiter per scientiam amantiam cognoscere et per amantiam scientiam diligere ualeamus. Quoniam, quanto plus amantiam scientifice cognoscemus, tanto quidem ad amandum illam in gradum portabimus altiorem et tanto efficacius inuentiua scientia, per quam cognoscemus eam, intelligetur, magisque delectabilis fiet nobis et insuper tutius ad propositum nostrum accedemus, quod est ad ligandum uoluntatem diligere bonum et ad rerum uerarum scientiam obtinendam. Per hanc enim Artem utrumque istorum haberi potest, uidelicet ut per amantiam scientia et per scientiam amantia consequatur, alia mixta in alia secundum huius amantiae processum. Subiectum igitur huius amantiae scientifice consistit hominem per uiam scientiae diligere Deum et se ipsum et proximum suum et ea, quae gradatim diligibilia sub istis ordinantur, ac etiam odire gradatim illorum trium contraria, cum suis consequentibus malis. Cum ergo, ut plurimum, in mundo diligantur odibilia et odiantur amabilia, dirigitur quidem ad hunc finem haec amantia, qui est cogere uoluntatem naturaliter amandum et odiri per consequens odiendum; quocirca studere desiderantibus in hac Arte uiam aperimus, qua ligare sciant, et naturae ui et artificio, ad amandum amabilia et odiendum odibilia cogere uoluntatem et deducere ad magis amandum amabilia et magis odiendum odienda. In his igitur, quae nunc dicta sunt, significauimus huius amantiae subiectum, quod in toto huius Artis processu est necessarium conseruari. In Arte quidem inuentiua regulas dedimus et modum ostendimus sciendi ligare intellectum ad ueri cognitionem. Est autem intellectus ligatus ad ueri cognitionem, cum certa et necessaria principia regulant illum et ordinant ad attingendum necessario obiectum uerum, affirmando illud, in quantum illius intelligit uera, sicut est cum intelligit Deum esse bonum et hominem esse animal et cetera huiusmodi. Nec ad intelligendum obiectorum uerorum contraria fore uera cogitur intellectus, sicut est ad intelligendum Deum esse malum et hominem esse lapidem, cum coerceatur necessario ista, cum sint falsa, intelligere negatiue. Cum enim intelligit necessario Deum esse bonum et impossibile hominem esse lapidem, non potest intelligere Deum malum nec hominem lapidem esse, sed consistit intellectus liber in omnibus his, quae uel affirmatiue uel negatiue propendit, quamuis, se cogendo, ad rerum intrauerit cognitionem per ordinationem et regulationem principiorum, quorum necessitas coegit eum suorum obiectorum cognitionem sumere manifestam. Uerumtamen haec coactio neque intellectus naturam neque illius libertatem neque principia inuentiuae Artis impugnat, quoniam naturale est eidem et liberum intelligere necessario uerum, cum sit obiectum illius, et naturale est necessitatem principiorum regulariter deducere intellectum ad illum finem, ad quem creatus consistit. Solum ergo intellectus coactio consistit in modo, quem artifex infert intellectui, dum artificiose inducit eum et ordinat ad attingendum rerum intelligibilium ueritatem. Consimili modo etiam, sicut de ligatione et coactione intellectus dictum est, datur uia et cognitio ligaminis uoluntatis, ad quam ligandum uia consilii artificiale scrutinium praeparauimus, ut ad amandum amabilia et odiendum odibilia illam coercere possimus. Nam, sicut sub propria ratione affirmationis consistit uerum intellectus obiectum, sic bonum sub propria ratione dilectionis consistit uoluntatis obiectum, atque malum sub oditionis propria ratione consistit obiectum uoluntati, sicut falsum constat intellectui obiectum sub negationis propria ratione. Et oportet necessario has duas proprietates scientiae et amantiae, sub intellectu et uoluntate comprehensas, aequales esse, quoniam Deus a populo suo dignus est aequaliter cognosci et amari. Unde sequitur cetera, sub Deo similia, aequaliter affirmari et diligi, et eorum contraria negari aequaliter et odiri. Est ergo uoluntas in tantum ligabilis ad assumendum obiectum suum per regulam et necessitatem principiorum, ad idem obiectum uoluntatis confluentium, ut uoluntas accipiat illud, quantum etiam intellectus, existente ipsa uoluntate in tantum libera ad obiectum, quantum intellectus ad illud liber existit, ut dictum est. Ad alligandum igitur uoluntatem ad amandum bonitatem amoris et amantis et amati, hanc Artem intendimus applicare, explicantes huius doctrinam, uelut in ipsamet etiam Arte per sua principia propria continetur. Cum haec amantia sit excellens ualde, quia de principiis excellentissimis naturae et primis consistit, ea posita in uulgari, aliquibus latinis uocabulis, praeter uulgaris consuetudinem, oportet uti, necnon etiam quia plura realitatis praedictorum principiorum attingit intellectus, quam sint impositae uoces. Ad ea denotandum, uerba quidem aliquando fingere nos oportet et inusitatis sermonibus mentis habitum reseruare, quoniam praeter ista hanc amantiam ad illum bonitatis gradum, qui competit illi, extollere non possemus nec ad optatum peruenire propositum, cum ipsae realitates, quas intelligendo diligi necesse est, non possent uerbotenus reuelari. Hac intentione hanc amantiam tradimus etiam in uulgari, ut hi, qui latino nesciunt uti, artem habeant et doctrinam alligandi uoluntates suas ad amore bono diligendum, acquirentes scientiam, qua sciant rerum intelligere ueritatem, et ut etiam uiri periti latino utentes, uiam et modum inueniant descendendi ad expressam locutionem in uulgari, utentes uulgariter uocabulis propriis huius Artis. Plura namque continet aliquotiens latina sententia rerum, quae uulgari idiomate non possunt exprimi, propter uocabulorum carentiam, quae haberi poterunt per hanc Artem. Quemadmodum etiam Ars ex uulgari nostro in latinum translata est, sic, Dei gratia mediante, si ad laudandum et honorandum nomen suum dignetur nobis Deus praesentem uitam tanto tempore sustinere, proponimus eandem in arabicum transferre, ad sectam Saracenorum erroneam confundendum, ostendendo illis errorem suum in manifestatione nostrae sanctae fidei Christianae. Ex qua huius Artis correctionem suppliciter petimus, necnon etiam omnium aliarum quascumque fecimus compilationum, in quibus, si errauerimus in aliquo, hoc quidem nostrae ignorantiae est uitium impendendum. Si autem haec Ars in idiomata barbara, uidelicet Saracenorum, Iudaeorum et paganorum ac etiam numerosorum schismaticorum et aliorum infidelium transferatur, poterunt quidem Christiani Arte soluere obiectiones, quas contra fidem catholicam ponunt, et ipsi Christiani eisdem obiectiones inferre, quas per uiam intellectus et amoris soluere non ualebunt; unde, per gratiam Dei, poterunt suum errorem cognoscere et ad uiam se dirigere ueritatis. Quare uehementer bono animo concupimus hanc Artem in eorum idiomata esse translatam. Uerumtamen, ut ipsa Ars in infidelium non cadat contemptum, nec de trinitate diuina nec de incarnatione Dei nec de ceteris articulis nostris explicite loquimur in eadem, quia prima fronte attentio et beniuolentia ipsius Artis ab eorum cordibus auferetur. Istum autem paragraphum, quoniam non decet, nolumus in aliquod infidelium idioma esse translatum. Utilissima est haec Ars, uelut processus ipsius manifestat; per ipsam etiam mores optimi et uirtutum potest acquiri claritas et priuatio uitiorum. Per ipsam insuper quaecumque scientia breui tempore potest nancisci, sectando principia ipsius Artis, secundum applicationem principiorum cuiusuis scientiae, obtinere ad ipsa principia huius Artis amandi , quae scilicet applicatio fit temptando et examinando illa per principia uniuersalia huius Artis, secundum amabilitatem et odibilitatem, affirmabilitatem et negabilitatem, artificialiter traditas in hac Arte. Quoniam, si aliarum scientiarum principia et processus ueritati concordant, oportet necessario, iuxta processum huius Artis, ea fore affirmabilia et amabilia; si uero, ratione alicuius falsitatis, deuient a ueritate, unde falsum et malum procedat, oportet iuxta illud ea esse negabilia et odibilia per hanc Artem, cum huius Artis principia et eius processus uniuersalia sint omnibus principiis aliarum scientiarum, uelut in hac amantia manifeste patet. Sed, quid dicemus per singula, utique inenarrabilia sint huius Artis commoda; quapropter ego, exigentibus meis peccatis, miser et indignus hoc opus siue aliud intitulari nomine meo, exoro suppliciter boni amoris amatores adesse multiplicationis huius operis adiutores, ut per hanc amantiam, auxiliante Deo, mundus in statu possit diuinae gratiae conseruari. De diuisione huius operis Diuiditur praesens opus in quinque distinctiones, quarum prima est de figuris, secunda de regulis, tertia de definitionibus, quarta de conditionibus, quinta uero et ultima de quaestionibus. Ratio quidem, quare figuras tradimus in hac Arte consistit, ut in eis fiat principiorum huius Artis speculatio; sensuali namque speculatione extollitur intellectus ad speculandum intellectualia, et inde uoluntas ad ea diligendum. Per eas etiam figuras, ars et doctrina traditur correspondendi principia principiis, consistente quolibet eorum in alio in se ipso, quod fit ad inquirendum et inueniendum multiplicitatem modorum et rationum, per quas amicus se alligat et intendit ad diligendum, bono et magno et durabili amore, suum bonum et magnum et durabilem amatum. Regulae ponuntur in hac Arte ad regulandum ipsius Artis principia et eorum definitiones et conditiones, et ad quaestiones etiam soluendum, ut eorum regularitate propendat amicus ordinare et regulare suum amorem ad amandum, prout amabilia decet amari et odiri odibilia, dilectione indigna. Ad hoc traduntur in hac Arte definitiones, ut per eas amoris et cuiuslibet principii sui natura et proprietates perquirantur; habita namque istorum cognitione, miscendo aliud principiorum in aliis, iuxta processum huius Artis, inueniet quidem uoluntas modum et naturam ad amandum secundum naturam et proprietates, quae amorem et principia sua reuelant. Unde informatur amor et incenditur ad amandum; et unde etiam eminebit doctrina sciendi concludere, secundum ipsorum principiorum definitiones, applicando ipsas definitiones ad quaesita. Conditiones etiam editae sunt in hac Arte ad perquirendum in eis responsiones, quae quaestionibus amoris conueniunt. In illis enim conditionibus, compositis ex principiorum definitionibus, attingitur amor scientificus, intelligendo et diligendo ipsas conditiones esse ueras et amabiles, et oppositas earum negabiles et odibiles, cum sint malae. Quaestiones similiter in hac Arte traduntur, ad inquirendum et soluendum quaestiones, perquirendo amoris ueritatem per sua principia conclusiue, quoniam hac inquisitione acquiritur amoris scientia, lucrando amorem, uelut in processu huius amantiae continetur. Omnes autem rationes ante dictas finaliter habemus ad cognoscendum et diligendum dominum Deum nostrum. Prima distinctio in quattuor figuras diuisa consistit. Quarum prima ex nouem principiis istis constituta est, quae sunt: Bonitas, magnitudo, aeternitas siue duratio, potestas, sapientia, uoluntas siue amor, uirtus, ueritas, gloria. Secunda etiam ex aliis nouem principiis generalibus constituta est, quae sunt haec, scilicet: Differentia, concordantia et contrarietas, principium, medium et finis, maioritas, aequalitas et minoritas. Tertia composita est ex triginta sex cameris, in quibus praedicta decem octo principia per litteras denotantur. Quarta uero et ultima ex tribus circulis est coniuncta, continente quolibet easdem nouem litteras, significantes principia huius Artis; et istorum trium circulorum sunt duo inferiores uolubiles ad habendum multiplicationem conditionum, inuentionum, solutionum et quaestionum huius Artis. In prima figura denotat B bonitatem, C magnitudinem, D aeternitatem uel durationem, E potestatem, F sapientiam, G uoluntatem uel amorem, H uirtutem, I ueritatem, K gloriam. In hac autem figura circulari describuntur seu figurantur per litteras ante dicta principia, ad utendum tertia et quarta figura huius Artis; aliter enim nemo illis uti posset. Et consistit haec prima figura circularis, ut eius circularitas circularem suorum principiorum significet mixtionem, miscendo principia in principiis circulariter, ad inquirendum et alligandum amorem ad amandum, secundum eorum naturam et proprietatem. Principia huius Artis generalia sunt, nec alia principia istis altiora possunt esse, nec per se ipsa magis manifesta; et ratio, quare ista adeo generalia et altissima et manifesta sumpsimus consistit, quoniam hanc Artem amatiuam, ad amandum quaeque amabilia et odiendum quaeque odibilia, generalem esse oportet, ut amicus uoluntatem suam alligare possit ad amandum generalia et ea specialia, quae ab eis indiuiduata descendunt. Super bonitatem siue ultra uel extra bonitatem, nullum est bonum principium, quoniam, praeter bonitatem, nihil potest esse bonum, quia sic suum esse bonum illius principii esset esse malum, ex hoc, quod malum esset esse bonum praeter bonitatem; etiam extra magnitudinem nullum potest esse principium magnum, quoniam sic oporteret simpliciter illud esse paruum et magnum sine contradictione, quod est impossibile; nec extra aeternitatem siue durationem potest existere siue durare aliquod principium, cum omne, quod est praeter aeternitatem siue durationem, in priuatione consistat. Si quod enim principium praeter durationem uel aeternitatem existeret, ipsum quidem esset et non esset, quod est contradictio manifesta; et hoc idem sequeretur de aliis huius figurae principiis eo modo. Ad haec quidem principia huius figurae praedicta possunt applicari cetera principia, quae sub istis implicite consistunt, sicut Deus, cum sit bonus, magnus, aeternus et cetera, et sicut perfectio, iustitia, largitas, simplicitas, nobilitas, misericordia, dominium, et huiusmodi alia, cum haec principia sunt bona, magna et cetera. Quocirca, innuit haec Ars amatiua ea principia, quae implicite sub explicitis huius Artis principiis continentur, cum necesse fuerit, oportere reduci ad illum modum, per quem ipsa explicita principia ordinantur in hac Arte et per eundem modum de illis iudicium in quaesitis fieri conclusiue. Secunda figura, sicut patet, ex tribus triangulis composita est, in quibus consistunt omnia et in quibus omne quaesitum scrutari potest. Triangulus enim uiridis de differentia, concordantia et contrarietate constat, supra quemlibet angulum cuius scriptum est, scilicet: Sensuale et sensuale, sensuale et intellectuale, intellectuale et intellectuale, ad denotandum differentiam, concordantiam et contrarietatem consistere inter ista. Est autem differentia et concordantia inter sensuale et sensuale, quemadmodum inter ignem et aerem; similiter et contrarietas, quemadmodum inter ignem et aquam, aerem et terram et sic in ceteris sensualibus. Differentia uero et concordantia sensualis et intellectualis est, sicut corporis et animae et sic de similibus. Sed contrarietas sensualis et intellectualis habet esse, sicut inter animam et corpus, illa existente incorruptibili et isto corruptibili, et sic de consimilibus istis. Similiter differentia et concordantia intellectualis et intellectualis consistit, sicut Dei et animae, intellectus et uoluntatis, et sic de aliis huiusmodi. Contrarietas uero intellectualis et intellectualis existit, sicut Dei et daemonis, uoluntatis bonae et uoluntatis malae, et sic de aliis similibus istis. Ratio quidem proportionis huius iam dicti trianguli in hac Arte est, quia constat subiectum perquirendi amabilia et odibilia, affirmabilia et negabilia sub ratione differentiae, concordantiae et contrarietatis. Triangulus rubeus de principio, medio et fine constat, ut sit instrumentum et subiectum perquirendi omnia persistentia sub ratione principii, medii et finis. In illo enim angulo, ubi scriptum est principium, super scriptum est, scilicet: Temporis, quantitatis, causae. Tempus quidem et quantitas, ad denotandum perquiri ea, quae principiata sunt et principianda sub accidentium ratione; tempus enim principium habet et consistit principium eis, qui in tempore sunt principiata. Similiter et quantitas consistit principium, per quod quantitate certa terminantur finita. Hoc idem etiam suo modo sequitur de reliquis accidentibus, sicut de qualitate et cetera; qualitas etenim est principium, per quod sunt qualia et per quod maxime quaedam, praeter ea, quae sunt, alia non existunt. Significat autem causa principia substantialia, scilicet: Finem, efficiens, formam et materiam. Finem quidem, sicut uiuere esse finem comedendi et hominem amare et cognoscere Deum esse finem uiuendi et substantiam esse finem accidentis; efficiens uero, sicut hominem generantem hominem seu agentem bonum, malum uel etiam quodcumque aliud agens; formam etiam, sicut animam hominis esse formam corporis humani, quod consistit materia sub ipsa anima, et sic de similibus istis. Super angulum medii scripta sunt coniunctio, mensuratio, extremitates. Coniunctio quidem ad denotandum id, quod est medium diuersa coniungens, sicut proportio coniungens formam et materiam in uno esse, et sicut calor coniungens ignem et aerem in elementato; mensuratio uero ad denotandum medium aeque distans inter diuersos terminos, sicut punctum in medio circuli et sicut aerem inter ignem et aquam; extremitates etiam ad significandum medium continuum inter extrema, sicut lineam inter duo puncta aut sicut corpus inter sua extrema; et sic de aliis huiusmodi. In angulo finis similiter super scripta sunt priuatio, terminatio, causa finalis. Priuatio quidem ad denotandum ea, quae finiunt in non esse sui, sicut homo, cum moritur, aut planta, cum corrumpitur; terminatio uero, sicut meta corporis, ultra quam corpus non extenditur, aut sicut meta uidendi, ultra quam uisus non transit; causa finalis etiam ad significandum id, ad quod res principaliter se habet, sicut Deum, ad quem se habent omnia, quia est causa finalis omnium, et homo diuitiarum et totum suarum partium; et cetera huiusmodi. Triangulus croceus de maioritate, aequalitate et minoritate compositus est. Et super istos tres angulos scriptum est: Inter substantiam et substantiam, inter substantiam et accidens, inter accidens et accidens, ad significandum maioritatem, aequalitatem et minoritatem esse substantialium et accidentalium. Maioritatem substantialium quidem, sicut maioritatem Dei, quoniam Deus maior est in bonitate, magnitudine et cetera, quam cetera, quae non sunt Deus, et sicut maioritatem firmamenti, quia firmamentum maius est igne, et anima maior in bonitate et cetera, corpore; accidentalium uero, sicut maioritatem accidentium animae in bonitate et cetera, respectu accidentium corporis, et sicut maioritatem hominis in bonitate et cetera, respectu accidentium aliorum animalium et plantarum; et sic de aliis huiusmodi. Hoc idem necessario patet in opposito de minoritate, cum maioritas et minoritas recte opponantur. Aequalitas autem substantialiter in ipso angulo secundo designatur, sicut aequalitas in existere et agere intrinseco Dei, aut sicut in anima uel in corpore aequalitas bonitatis, magnitudinis et cetera, quae sunt substantialia principia aequalia, secundum proportionem uel comparationem. Aequalitas uero substantialium et accidentalium in eodem angulo denotatur, sicut aequalitas subiecti caloris ignis et quantitatis eiusdem caloris in extensitate, et haec eadem aequalitas similiter est coloris et colorati, et sic de aliis huiusmodi; aequalitas etiam accidentalium in eodem angulo sumitur, sicut aequalitas alterius qualitatis existentis in alia qualitate, hac et illa, sub ratione extensitatis, existentibus aequaliter per totam substantiam, sicut calor ignis per totam humiditatem aeris et e contrario in elementato; et hoc idem sequitur de similibus istis. Omnes isti tres trianguli similiter, et quilibet per se et mixtus cum alio, sunt instrumenta perquirendi amorem et alligandi uoluntatem ad diligendum bonum, sub istorum forma triangulorum et cuiuslibet partis eorum, uelut in processu huius amantiae continetur. Nam, intelligente humano intellectu praedictos triangulos et ea, quae de illorum mixtionibus sub ueritatis forma sequuntur, alligatur quidem uoluntas et subicitur ad amandum illa uera, sub forma bonitatis; itaque per connexionem ambarum formarum obiectabilium adhaeret uoluntas ad amandum amatum suum, sub ratione ueritatis et bonitatis in omnibus, quae de pernotatis triangulis praedicari possunt. Tertia figura ex triginta sex cameris composita est. Sumitur enim `camera acceptio duarum litterarum ad inuicem, uelut in ipsa figura patet, sicut B C sunt una camera, et B D alia, et sic de aliis consequentibus istis. In hac etiam figura quaelibet littera duo portat significata, sicut B, quod habet unum significatum secundum primam figuram et aliud secundum secundam figuram. Intentio, quare haec tertia figura in hac amantia posita est, constat ut prima et secunda figura in ea misceantur, alio principio illarum mixto cum alio, ut per illam mixtionem attingat intellectus id, quod sub ratione ueritatis inquirit, et ut uoluntas diligat illam ueritatem per ipsam mixtionem principiorum huius scientiae designatam, ipso intellectu alligante uoluntatem ad amandum ueritatem, illa mixtione reuelatam, illuminando et uestiendo ipsam uoluntatem ueritate amabili in bonitate magnitudinis, durationis et cetera. Quaelibet huius figurae camera subiectum est generale perquirendi particularia, quae sub illa generalitate consistunt. Intellectus enim haec inquirit particularia, ut ostendat ea uoluntati ad diligendum ea, si sint diligibilia, uel odiendum illa, si sint odibilia. Prout intellectus recipit illa sub forma ueri, affirmando illa, quae sunt affirmabilia et negando illa, quae sunt negabilia; quorum affirmabilitas et negabilitas, secundum generalitatem principiorum et secundum ipsorum principiorum definitiones, explanationes, regulas et conditiones, consistunt in huius processu ita, uidelicet quod non corrumpatur ipse processus: Quoniam, si affirmatione corrumpatur, sumatur eius contradictoria negatio, et e contrario, si negatione similiter corrumpatur; et hoc in ista compilatione consistit regula generalis. Tribus modis fit particularium scibilium et amabilium inquisitio existentium, sub uniuersalibus componentibus hanc figuram: Primus enim modus est inquirere illa, descendendo ex superioribus cameris ad inferiores, sicut ex B C ad B D, et ex B D ad B E, et sic de aliis consequentibus istis. Secundus est inquirere illa, ascendendo de inferioribus cameris ad superiores, ut de B K ad C K, et de C K ad D K, et sic de aliis consequentibus cameris, usque ad B C. Tertius uero est in latum inquirere, procedendo de B C ad C D, et de C D ad D E, et sic de aliis cameris huius figurae. In inuestigationibus ante dictis oportet cuilibet camerae conseruari illas conditiones, quae secundum definitiones et regulas attribuuntur eidem, nec aliqua camerarum fit contra aliam, nec aliqua illarum, per conditiones alterius, eas proprias conditiones amittat. Immo potius concordent omnes ad inuicem; quoniam, cum tangitur aliqua illarum, omnes tanguntur, ratione mutuae mixtionis earum, uelut ipsa figura in semet repraesentat. Cum igitur omnes ipsae camerae, per naturam sciendi, consonent deductibiles cuiuis conclusioni, constat haec figura subiectum et instrumentum multiplicandi rationes et inueniendi quaestionum media solutiua, et secundum uiam amantiae ligatur uoluntas ad diligendum illam rationum multiplicationem, quam ueris conclusionibus aggregat intellectus. In praesenti figura, ac etiam in ceteris tribus figuris, potest quaelibet camera antecedens esse cuilibet aliarum. Nam, B C ceteris cameris consistit antecedens, secundum illa, in quibus conueniunt; nam, prout B C conditionatur simpliciter in se ipso, sunt ceterae camerae consequentia illius conditionis camerae de B C, quod est quia B conditionatur cum D, E et cetera; similiter et C, quare innuit haec amantia ligari uoluntatem ad amandum ipsa antecedentia et consequentia, quae per uiam scientiae in hac figura inueniri possunt. Quarta figura ex tribus circulis composita est, superiore illorum continente in se ipso duos inferiores mobiles; et in quolibet istorum, ut etiam supra dictum est, continentur nouem litterae, denotantes huius Artis principia et regulas et nouem modos inquirendi. Ratio, quare circuli sunt mobiles constat ut per eorum motum multiplicentur modi ligandi uoluntatem ad bonum amandum, et argumentatiuae rationes et oppositiones quaestionum solutiuae, secundum praedictarum significata litterarum. Nam, quot possunt fieri diuersificationes ex cameris huius figurae, tot sunt inquisitionis et responsionis modi. Et quoniam tali multiplicatione multiplicatur uoluntas ad amandum, consistit haec figura ceteris figuris generalior ad acquirendum amorem in inuentione particularium desiderabilium, cognoscendo amari et amando cognosci. Modi inquirendi per hanc figuram sunt octo numero: Primus enim est, cum ex tribus litteris diuersis fiat una camera, existens antecedens ceteris octo cameris consequentibus, sicut B C D, quae componentia unam cameram sunt antecedens camerae ipsorum C D E et camerae D E F et aliarum camerarum, aut e contrario, quia etiam D E F et quaecumque alia camera potest esse antecedens ipsis B C D et C D E, et aliis consequentibus cameris ipsius figurae. Secundus modus est poni D medii circuli sub B supremi circuli et E inferioris circuli sub D medii circuli, et ueniet F inferioris circuli sub E medii circuli, et sic de aliis, usque ad cameram de B D K. Tertius modus est poni E medii circuli sub B supremi circuli, et F inferioris circuli sub E medii circuli. Deinde tot modis moueatur inferior circulus, donec formetur B E K, et ita per ordinem, donec uentum sit ad quartum et quintum modum et ad alios consequentes, usque ad cameram B I K. Sic igitur, discurrendo per octo modos ante dictos, multiplicari possunt omnes conditiones quartae distinctionis et ad huius Artis subiectum et propositum applicari. In hac quarta figura et ultima comprehenditur haec Ars tota, et in ea summatim speculari potest et habituari, nam, in litteris illius significantur distinctiones, in quas haec Ars tota consistit diuisa, et huius Artis processum significat ista mixtio litterarum. Quocirca multum utilis est haec figura et necessaria in hac Arte, quam scilicet `figuram amatiuam appellamus. Regula est utile compendium ordinationis principiorum constitutorum, ut ea, quae desiderantur sciri et amari, inueniri possint per ipsum compendium et attingi. Sed huius Artis regulae multae sunt, quoniam quicquid constituitur in hac Arte, regula est ueniendi ad propositum obiecti sui. Uerumtamen, ut ad discretas regulas huius Artis principia regulemus, eligimus decem octo regulas, per quas et in quibus artem dare proponimus sciendi ligare uoluntatem ad diligendum bonum et intellectum ad intelligendum uerum, per applicationem mutuam istarum regularum atque definitionum, conditionum et quaestionum huius Artis. Unde notandum est quoniam, sicut per has decem octo regulas doctrinam huius Artis exemplificamus, sic uia consimili poterit artista uti aliis regulis consimilibus istis. Prima igitur istarum regularum est de simplicitate et compositione. Secunda de intentione et fine. Tertia de definitione. Quarta de generatione. Quinta de realitate et ratione. Sexta de punctis transcendentibus. Septima de substantia et accidente. Octaua de motu et alligatione. Nona de inquisitione et inuentione particularis in uniuersali. Decima de contemplatione. Undecima de abstractione et concretione. Duodecima de audacia et timore. Tertia decima de spe. Quarta decima de consolatione. Quinta decima de conscientia et contritione. Sexta decima de patientia. Septima decima de satisfactione. Decima octaua et ultima de consideratione. Ut autem in tertia et quarta figura ex his regulis practicari possimus et eas in memoria conseruari, significamus eas per easdem litteras in eisdem figuris contentas. Harum itaque regularum prima et decima ponuntur esse B. Secunda et undecima C. Tertia et duodecima D. Quarta et tertia decima E. Quinta et quarta decima F. Sexta et quinta decima G. Septima et sexta decima H. Octaua et septima decima I. Nona et octaua decima K. In prima igitur regula consideramus rerum simplicitatem et compositionem, secundum huius amantiae principia, sicut in generabilibus et corruptibilibus ac etiam in his, quae sunt intellectualia, corruptioni non subiecta. Considerationem autem istam habemus ad dandam simplicitatis et compositionis principiorum huius Artis cognitionem, per quam ars habeatur perquirendi haec, per quae, sub ratione simplicitatis et compositionis, possit intellectus deduci ad intelligendum uera et uoluntas ad amandum bona. In corporeis generabilibus et corruptibilibus simplicitatem et compositionem isto modo consideramus: Bonitas, in quantum consideramus eam esse uniuersale principium, constat principium simplex, sub quo elementalia bona consistunt; et in hac bonitate constant simplex bonificatiuum et simplex bonificabile, existentia partes essentiales simplices bonitatis, quae naturaliter ex suis partibus apta nata est composita esse. Sed, quoniam ipsa bonitas per se composita nequit esse, ne per se ipsam sit suppositum absque magnitudine, duratione et cetera, quod est impossibile, consistit ideo ipsa bonitas principium in se ipsa et in suis partibus sustentatum, et hoc in substantia, ex ipsa bonitate et aliis principiis simplicibus composita. De bonificatiuo, magnificatiuo, duratiuo et cetera, constat una uniuersalis forma de suis simplicibus partibus, quae diximus, composita; et quoniam ex partibus simplicibus composita constat, et quaelibet pars eius simplex uenit ad eam constituendam, permanet ideo haec forma uniuersalis forma simplex. Sub hac quidem consistit uniuersalis materia simplex, de simplicibus principiis seu partibus constans, uidelicet de bonificabili, magnificabili et cetera, ea permanente simplici, quoniam ea de principiis simplicibus constat. Si enim simplex non permaneret, suarum quidem partium simplicitas in ea perderetur, quod est impossibile. Et quod dictum est de simplicitate uniuersalis materiae, idem est de simplicitate uniuersalis formae. Sunt ergo forma et materia uniuersalia principia, quoniam ex uniuersalibus principiis simplicibus constant; et nihilominus sunt principia composita, quoniam quodlibet eorum ex multis aliis partibus constat unitum. Haec siquidem duo uniuersalia principia sunt partes essentiales cuiusdam tertii, uidelicet ipsius chaos, ex eisdem compositi per totum, quod est sub Luna, diffusi. Istud autem chaos compositum est, per quanto ex pluribus partibus coniunctum existit; sed est simplex, per quanto constat unum numero, in quo ipsae simplicitates, de quibus ipsum est compositum, restaurantur. In isto chaos consistunt simplices species in eo seminatae et sustentatae, quae de simplicibus principiis huius Artis descendunt; et consistunt etiam in eo quattuor elementa simplicia, existentia potentiae illius, de quibus elementa composita constant, componentia specierum indiuidua, quae simplicia permanent quoad esse illorum cuiuslibet numerale, ueluti quoad hunc hominem, ad hunc leonem, ad hunc pomum et cetera huiusmodi, quodlibet quorum, prout est substantia indiuidua, simplex existit. Secundum ea, quae de simplicitate et compositione rerum corporalium dictum est, significatae sunt simplicitas et compositio rerum intellectualium, sicut magnitudinis, bonitatis et cetera, animae cuiuslibet hominis. Nam illa bonitas consistit simplex principium animae humanae, constitutae de illa bonitate et de illa magnitudine et cetera. In hac autem bonitate est bonificatiuum simplex et bonificabile simplex; et in hac magnitudine magnificatiuum simplex et magnificabile simplex, et sic de aliis, de quibus scilicet bonificatiuo, magnificatiuo et cetera, constat una forma simplex animae et de quibus scilicet bonificabili, magnificabili et cetera, constat una materia simplex animae. Uerumtamen, quoniam ipsa forma et ipsa materia de pluribus partibus essentialibus unitae sunt, permanent ambae compositae ex partibus suis. Ex his uero duobus principiis constat una anima rationalis, in qua potentiae essentiales consistunt, quae sunt memoria, intellectus et uoluntas, de quibus operatur anima, sub ratione principiorum. Istae tres potentiae sunt simplices, ut suorum principiorum simplicitas in eis restauretur. Sunt uero compositae, quoniam constant ex pluribus partibus constitutae et sub rationibus diuersarum proprietatum essentialium existunt indiuiduae. Nam bonitas, magnitudo et cetera, concurrunt ad constituendum memoriam, sub ratione durationis, et intellectum, sub ratione sapientiae, et uoluntatem, sub ratione amoris, existente quolibet praedictorum principiorum simplici et distincto in ipsarum potentiarum diuersitate, sicut eadem numero bonitas et quodlibet aliorum principiorum alio modo existit sub ratione memoriae, et alio modo sub ratione intellectus, et alio modo sub ratione uoluntatis. Hic tamen aduertendum est, cum dicimus `bonitatem, magnitudinem et cetera, quia `cetera aliquotiens accipitur pro `ceteris, aliquotiens non, sicut hic, cum dicimus: `Nam bonitas, magnitudo et cetera, concurrunt ad constituendum memoriam et cetera, quia contrarietas ad hoc non concurrit; et hoc suo modo ita intelligendum est per totam Artem. Haec anima rationalis et corpus humanum sunt essentiales partes, de quibus homo compositus est, existens indiuiduum simplex, cum sit unum numero; ad cuius unitatem numeralem concurrunt omnia principia et eorum unitas, quae ita restauratur in numerali unitate subiectiue, sicut ipsorum principiorum simplicitas in indiuidua simplicitate, ut praedictum est. In isto homine consistunt substantialiter una potentia elementatiua et una uegetatiua, et una sensitiua et una imaginatiua, et una rationatiua. Omnes autem istae potentiae alio modo sunt simplices, quia quaelibet earundem de simplicibus principiis constat, habens numerum suum specificum, et alio modo sunt compositae, quoniam quaelibet earum de multis partibus constat unita. Insimul autem unitae constant unus homo simplex, in quantum indiuiduus, unus compositus uero, in quantum ex pluribus essentiis diuersis constat. In potentia elementatiua sunt simplices potentiae, existentes partes specificae et ipsae et indiuiduae duorum principiorum, scilicet formae et materiae, chaos componentium, uidelicet quattuor elementa existentia potentiae illius chaos compositi et indiuiduati, quod est humanum corpus elementatum. In uegetatiua potentia sunt quattuor simplices potentiae, uidelicet: Appetitiua, retentiua, digestiua et expulsiua. Sunt autem compositae pro eo, quod earum quaelibet existit ex suis primis principiis constituta. In potentia uero sensitiua sunt similiter quinque potentiae simplices, uidelicet quinque sensus, qui etiam sunt compositi, cum sint ex primis principiis uniti. Hoc idem etiam sequitur de potentia imaginatiua. Secundum ea, quae de simplicitate et compositione rerum substantialium dictum est, potest haberi cognitio simplicitatis et compositionis rerum accidentalium, sicut quantitatis superioris, in bonificatiuo existentis simpliciter, sub ratione bonitatis bonificatiuae sub certa quantitate, et bonificabilis sub certa quantitate. Ambae quidem istae duae quantitates existunt natura simplices, inuisibiles et intellectae, unam quantitatem cum ceteris extensis quantitatibus componentes, sicut cum quantitatibus aliis magnitudinis, durationis et cetera. Unde una quantitas extensa multiplicatur, composita ex multis quantitatibus intensis, alia partium substantiae in alia consistente, unde sequitur una quantitas simplex et composita; simplex quidem, quoniam de multis partibus quantitatum simplicium est unita; composita uero, quoniam sub ratione multarum diuersarum quantitatum unita consistit. In his ergo, quae de simplicitate et compositione dicta sunt, significatur simplicitas et compositio subiecti huius Artis, quod sub ratione simplicitatis et compositionis praedictarum inquirimus. Habita namque cognitione simplicitatis et compositionis substantiae et eius partium essentialium ac accidentalium, potest quidem haberi cognitio simplicitatis et compositionis similitudinum, quae ex illis partibus influuntur. His igitur ante dictis, potest artista doctrinam et artem acquirere ligandi semet ipsum ad intelligendum uerum et diligendum bonum, sequens huius Artis processum et applicans illud ad haec, quae de praesenti regula dicta sunt, regulans per eam, sub forma simplicitatis et compositionis, principia huius Artis. Nam, ex hoc, quod sapientia et amor sunt principia simplicia et composita, sicut dictum est, agentia et patientia naturaliter, naturalis quidem est eis inclinatio et dispositio seu habilitas mouendi artificialiter ad huius Artis obiectum, per ordinatam regulationem simplicitatis et compositionis praedictam et per earum applicationem ad propositum conclusiue. Definitio in hac Arte est propria et expressa existentiae et proprietatum cuiuslibet principii notificatio. Definitiones autem huius Artis duobus modis consistunt. Primus enim est de decem octo definitionibus Artis inuentiuae , quibus haec Artis principia manifestantur, quolibet eorum sua definitione propria definito. Secundus est de decem octo definitionibus, sub forma primarum definitionum ad amorem attributas. Tribus modis in hac distinctione tertia prosequimur. In primo namque primas definitiones accipimus et eas explanamus. In secundo uero definitiones secundarias tradimus, eas etiam explanantes. In tertio et ultimo doctrinam damus colligandi, per concordantiam cum regulis, definitiones primas et secundas. Intentio quidem, quare hunc talem processum hic in hac Arte tenemus stat in hoc, ut ars pateat et doctrina ligandi definitionem cum definitione regulariter et illud ligamen ad propositum applicandi, ut ad illud ligamen, cum sit amabile et intelligibile, possimus adducere uoluntatem et intellectum ad amandum bona et intelligendum uera. Processum autem cuiuslibet rubricae in his definitionibus diuidimus in tres partes, primam earum primum paragraphum et secundam secundum et tertiam tertium appellantes. Hoc siquidem habet ita fieri, ut ipsas partes, cum utile fuerit, alligare possimus in solutionibus quaestionum, quas cum definitionibus et regulis determinare intendimus ita, uidelicet ut quaeuis ipsarum quaestionum conclusio aut amabiliter et intelligibiliter affirmatiue, aut odibiliter et ignorabiliter negatiue, cum qualibet ipsarum partium ante dictarum concordet, existente unaquaque illarum uniuersali, cum quibus et in quibus particularia desiderabilia amari et intelligi perquiruntur. Bonitas est ens, ratione cuius bonum agit bonum, et sic bonum est esse et malum est non esse. Est autem bonitas uniuersale principium, super quod ullum aliud est genus bonitatis; immo potius est generale omnibus, quae sub ratione bonitatis existunt. Multae tamen sunt bonitates, quarum aliae non sunt aliae, cum diuersorum generum omnia bona sint diuersa, sicut alia est bonitas Dei a bonitate angeli et e contrario, et alia est bonitas intellectualis a bonitate sensuali et e contrario. Sunt quidem in bonitate duo essentialiter principia, uidelicet bonificatiuum et bonificabile; sub ratione namque bonificatiuae proprietatis consistit bonitas forma et sub ratione bonificabilis proprietatis consistit bonitas materia, unde bonum actiuum, uidelicet agens naturale bonitatis, formaliter agit bonuum, quod materialiter constat bonificabile bonitatis. Nam, ex hoc, quod bonitas existit ratio, ut bonum agat bonum, sic existit eidem ratio, ut agat illud de essentia et proprietate et natura bonitatis, quod est ut ipsum agens sit essentialiter bonum et bonificatum essentialiter bonum et bonificare essentialiter bonum. Idcirco esse talis boni est bonum et eius priuatio mala consistit. Et tota haec operatio substantialis existit, sicut patet in homine, quia sub ratione bonitatis generat hominem naturaliter bonum, eo quod homo; hoc idem est suo modo in ceteris animalibus et in plantis et metallis. Sed alia est bonitas uidelicet accidentalis, sicut in homine, qui uirtualiter bonum est agens, sub forma bonitatis, opera bona, diligendo et intelligendo Deum et se ipsum et proximum suum. Sunt autem eius operationes bonae diligere, intelligere, orare Deum, erogare, aedificare et cetera his similia; sunt autem haec omnia bona et eorum priuatio mala. Haec quidem accidentalis bonitas est huius Artis subiectum, quod secundum essentiam, proprietatem et naturam bonitatis inquirimus ante dictae, cui substat bonitatis substantia essentialiter bona. Bonus amor est ipse, per quem bonum amorosum agit amorosum bonum. Bonum igitur amorosum duobus modis considerari oportet, nam istorum aliud est substantia, aliud uero accidens. Bonum amorosum existens substantia est sicut in homine filio, qui de bonitate et ceteris amoris principiis a suo agente naturali homine patre genitus constat. Bonum igitur amorosum, sub ratione bonitatis et amoris eidem essentialium, naturalium, specificorum et numeralium, bonum generat amorosum. In hac quidem propria bonitate et proprio amore conuertit agens in suam speciem et essentiam ea, quae sibi ab extrinseco ueniunt. In homine comedendo, bibendo, odorando et tangendo fit haec conuersio per uiam nutrimenti, de quo generat filium suum, permanente in ipso patre sua specie radicali et numerali; propter ista ergo constat in agente et agibili bonus amor, de quo bonum amorosum, quod est suppositum, uestitum est. Sub isto uero bono amoroso substantiali considerandum est bonum amorosum accidentale, quod est huius Artis subiectum, scilicet bonum uelle amorosum, quod homo bonus concipit in amando sub ratione boni amoris, tunc cum amabilia bona diligit et eorum opposita odit. Hoc autem bonum amorosum, quod est accidens, uestitum est et figuratum sub habitu boni amoris accidentaliter, qui in humana ratione consistit figura et similitudo boni amoris substantialis praedictae, sicut bonum amorosum accidentale similitudo et figura boni amoris substantialis. Esse uero huius boni amorosi, quod est obiectum inquirentis in hac Arte, bonum est et diligibile et odibilis eius priuatio, cum sit mala. His duobus ante dictis paragraphis, ad inuicem mixtis et missis ad primam regulam et etiam ad alias, colorem et illuminationem sub habitu simplicitatis et compositionis assumunt, ita sicut aqua in uino mixta, sub uini colore coloratur. Per hunc quidem colorem et illuminationem in prima regula designatos, habetur modus et materia deducendi uoluntatem ad bonum amandum, considerando bonitatem et bonum, amorem et amorosum, secundum hos duos paragraphos ante dictos et regulam primam permixtim. Quare requirit haec Ars secundum processum suum ea, quae de bonitate et amore dicta sunt, sub simplicitatis et compositionis habitu considerari, ut ea, quae in simplicitate et compositione consistunt, considerentur illa consideratione sub habitu bonitatis et amoris. Tali namque consideratione sunt ea, quae consistunt in maiori bonitate, magnitudine et cetera, simplicitatis et compositionis magis diligibilia, quam ea, quae consistunt in minoritate bonitatis, magnitudinis et cetera, simplicitatis et compositionis. In hac autem maiori amabilitate amatiuum uoluntatis ligabile est ad amandum et dissolubile in amabilitate minori. His igitur praedictis innuit Ars amatum tangi cum omnibus his, quae in paragraphis regulae continentur sic, ut modo cum ista simplicitate aut compositione huius principii, modo cum illa illius, attingatur. Nam quemadmodum ignis fauilla, dum excutitur ex silice citius magis, quam minus sibi proportionatam escam incendit, sic amatum a uoluntate procedens illud obiectum, quod sibi magis, quam illud, quod minus proportionatum est, naturalius comprehendit; hunc eundem modum etiam sequitur intellectiuum ab intellectu procedens. Magnitudo est id, ratione cuius bonitas, duratio et cetera, sunt magnae, ambiens omnes extremitates essendi. Magnitudo quidem constat generale principium ultra quod nihil magnum esse potest; immo, quaecumque magna sunt, magna sunt ratione magnitudinis, sicut bonitas, duratio, potestas et cetera; nam sine magnitudine non possunt haec principia esse magna, sicut nihil sine bonitate bonum esse potest. Ex hoc ergo, quod magnitudo diffusiue comprehendendo per omnia se extendit, necesse est magnitudinem habere in se ipsa essentialiter magnificatiuum, magnificans, magnificare, magnificabile, magnificatum; nam sine his terminis omnes extremitates essendi comprehendendo ambire non posset; adhuc etiam oportet magnitudinem esse id, per quod bonitatem sub ratione bonificatiui, bonificantis, bonificare, bonificabilis et bonificati oportet esse magnam. Nam sine his terminis non potest esse magna nec sine illis posset esse magnitudo ratio bonitatis essendi magnae. Existens magnitudo id, quod ipsa est, existit ratio bonitati ad essendum ipsam bonitatem rationem bono agenti, ad agendum bonum sub ratione bonitatis, ut ipsum bonum agens possit de bonitate magnum operari bonum et bonitas se illius magni boni sufficere rationem. Hoc idem etiam suo modo est de duratione et cetera, duratione existente magna ratione bonitatis et cetera, ut ipsa bonitas durare possit ratio illi agenti, quod de bonitate bonum producit. Has igitur omnes proprietates oportet quod magnitudo habeat, ut principiis uniuersalibus ac accidentalibus possit sufficere semet ipsam; accidentalibus quidem, sicut eis bonis, quae artificialiter acta sunt uelut aedificia, eleemosynae, bonus amor et intellectio ueri et cetera istis similia; sunt enim ista subiectum huius Artis. Magnus amor est ille, qui distat ab amandi paruitate; paruitas quidem amandi est actionis paruitas amatiui et paruitas passionis amabilis; magnitudinem ergo amandi oportet esse magnitudinem actionis amatiui et magnitudinem passionis amabilis. Ex his namque, scilicet actione et passione, constat in amare magnus amor, qui ratione praedictae magnae actionis amatiui et magnae passionis amabilis in amare, a paruitate distat amandi, hac actione et hac passione distantibus a paruitate amandi per magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, et per bonitatem magnitudinis et cetera. Ergo magnus amor in amare magno ab amare paruo distat, secundum ea, quae de magnitudine et amore dicta sunt. Istud autem amare magnum, in quo magnus amor a paruitate distat amandi, est ipsum subiectum, quod quaerimus in hac Arte, in quo et per quod amor ligabilis est ad amare bonum, quia magnum amare assumptibile est cum natura magnitudinis et amoris et cetera; hoc idem etiam est de magnitudine intelligendi, in qua magnitudo sapientiae ab intelligendi paruitate distat. Has ambas definitiones cum earum explanatione, innuit haec Ars ad regulam secundam transmitti, ad illud uniuersale ex eis formandum, in quo particulare quaesitum inueniri possit et per quod amor ligabilis est cum amare, alia istarum definitionum respondente alii secundum regulam, sub forma magnitudinis et amoris in intentione et fine. Nam, tali mixtione illarum et correspondentia, elicitur ab uniuersali particulare, per quod uoluntas ad amandum poterit coerceri, cum intentione et fine rerum clarificatum intelligere generetur, in quo desiderabile particulare, quod quaeritur, illucescit. Illud etiam particulare naturaliter est amabile, quia sub forma magnitudinis amoris et sub regula, in qua est inuentibile, quaesitum est; cuius amabilitate et artificio huius Artis, ligabilis est uoluntas ad illum amorem, qui a paruitate distat amandi, desiderante uoluntate magnitudinem esse id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, sunt magnae sic, ut magnus amor ab amandi paruitate distet cum magnitudine et in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Haec igitur omnia et cetera his similia iuuant ligare uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, quod est, quia magnitudo amandi stat intentione prima et amandi paruitas intentione secunda et quia magnus amor finis parui amoris existit; iuuamen ergo naturale sequitur ad propositum huius Artis artificiose deductum, obiectando illa, quae in duabus definitionibus et in assumpta regula dicta sunt, sicut patet in fine, qui plus iuuat bonitatem mulieris diligi, quam eius pulchritudinem et plus bonitatem, magnitudinem et cetera, diligendi et intelligendi, quam pecuniae, possessionum, delectationum et honorum et plus Deum diligi, quam quaecumque creata. Duratio est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, durant. Est autem duratio uniuersale principium, in quo omnia, ratione durationis durantia, similitudines durationis assumunt, sicut bonitas, quae durat, existens ratio bono agenti, cum ipsum agit bonum sub ratione bonitatis et sic de aliis principiis suo modo. Duratio uero bonitatis in creatis est per accidens, quia ipsa bonitas per se simpliciter non durat, quoniam sic esset idem numero, quod ipsamet duratio, quod est impossibile in omnibus creaturis. Haec autem duratio bonitatis, quae inest bonitati per accidens, est habitus, in quo bonitas durat; qui tamen relatus ad essentiam suam simplicem est ipsa duratio, quae pars existit accidentalis substantialis durationis, de qua procedunt omnes habitus, quos ceterae partes essentiales habent ad durandum. Est ergo duratio substantialis pars substantialis substantiae subiectae habitibus ante dictis. Haec quidem duratio in multis habitibus subsistens, diffusim permanens pars substantialis, naturaliter est amabilis, cum sit ratio durandi bonitati, magnitudini et cetera; nam, praeter eam, durare non possent. Cum enim ipsa in rebus corruptibilibus deficit, cetera principia substantialia, in quibus ipsa debet esse, cadunt in priuationem sub ratione priuationis totius substantiae suae. Et ideo in amabilitate ipsius durationis et in amatiuitate substantiae humanae, ligabilis est uoluntas ad bonum amandum, cum in illa duratione amabilitas et amatiuitas sint naturaliter bonae et naturaliter magnae et cetera. Durabilis amor est ipse, in quo duratio durare facit bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. Nam ex hoc, quod bonitatem, magnitudinem et cetera, duratio durare facit in amore, facit amorem durare durantibus bonitate, magnitudine et cetera; et quoniam amabilis est amoris duratio et duratio bonitatis, magnitudinis et cetera, in amore, ligabilis est amor ad amare bonum, cum his, quibus bonitas, magnitudo et cetera, sunt durabiles in amore. Et istamet sunt principia huius amantiae donabilia pro obiecto amatiuitati amoris, qui est essentialis pars uoluntatis, ita quod diligat ea secundum naturam essentialis amabilitatis, quae essentialis pars uoluntatis existit, deducendo post ea ipsas ambas naturas essentiales ad id, quod sub forma durationis dictum est, scilicet ad amabilitatem durationis, quae amori est ratio durandi, durantibus in eo bonitate, magnitudine et cetera. Ex his, quae de istis duabus definitionibus dicta sunt et de processu tertiae regulae, constat uniuersale formatum ad manifestandum ea, per quae uoluntas inductibilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum, discurrendo cum ipsis duabus definitionibus per definita, secundum proprietates substantiales et accidentales; nam in eorum definitionibus, quae per proprietates substantiales definiuntur, illucescunt uehementius amabilitas et intelligibilitas bonitatis, magnitudinis et cetera, quam in definitionibus eorum, quae per accidentales proprietates definiuntur. Et in hac uehementiori amabilitatis illucescentia, uehementius illucescit amatiuum sub forma essentialis proprietatis, quam accidentalis. Ita, sicut in igne uehementiores sunt sub forma igneitatis quam caliditatis, appetitiuitas et appetibilitas, per quas ignis magis inductibilis est ad durationem bonitatis, magnitudinis et aliarum substantialium quam accidentalium, hoc idem etiam suo modo est de homine, quoniam maiorem habet appetitum ad hominificandum, quam ad ridendum, et maiorem ad ridendum, quam ad scribendum. His igitur praedictis sic manifestis patet, quoniam Ars edocet uoluntatem ligari ad bonum amandum magis per ea, quae sunt propria et essentialia, quam per accidentalia, dando illa uoluntatis amatiuo pro obiectis sub durationis forma, prout sunt amabilia; ita quod ambae definitiones et regula sint concordes. Potestas est id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere et agere. Est autem potestas uniuersale principium, sub quo possunt esse illa, quae sunt et agere illa, quae agunt, sicut bonitas similiter et cetera, quoniam bonitas, ratione potestatis, esse potest id, quod ipsa est, et esse ratio agenti bono sub ipsius bonitatis ratione. Hanc etiam potestatem uniuersalem considerare uolumus tribus modis, uidelicet secundum potentiam, habitum et actum. Per potentiam enim est ipsa potestas possibilis et per habitum possitiua et per actum est id, quod ex possitiuitate et possibilitate constat; et quoniam potestas est magna, est ratione potentiae extensibilis et ratione habitus extensiua, unde in rebus corporeis constat corpus. Et quoniam potestas per semet existit simpliciter id, quod ipsa est, consistit extensa in sua propria et essentiali actualitate, in qua sub ratione magnitudinis magna consistit. Et quoniam ipsa est sub ratione durationis durans, est durans potentialiter, habitualiter et actualiter; similiter et est bona potentialiter, habitualiter et actualiter, et sic suo modo de ceteris principiis ad ipsam potestatem suo modo relatis. Haec igitur potestas, sic cum ceteris principiis naturaliter mixta, similitudines eorum, prout dictum est, recipit in se, ipsa refluens eisdem principiis eas similitudines, quas ipsa principia ab ea recipiunt, sub ratione potentiae, habitus et actus; et sic potest potestas sub ratione potentiae, habitus et actus et de se ipsa et de ceteris principiis, cum quibus est annexa; similiter et unumquodque aliorum principiorum, sub ratione potestatis, potest de se ipso et de ceteris potentialiter, habitualiter et actualiter suo modo; ergo potestas, sic considerata secundum suam essentiam et entitatem ceterorum principiorum, lux est et clarificatio sciendi ligare uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, utendo ipsa potestate in ceteris principiis et e contrario, secundum ea, quae dicta sunt de naturis et proprietatibus et terminis praeassumptis. Potens amor est ipse, per quem bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare; nam ex hoc, quod bonitas, magnitudo et cetera, per amorem possunt existere in amare, sortitur amor in similitudinem potestatis; quoniam, nisi amor potestatis similitudinem sortiretur, non posset esse potens in tantum, quod ipse foret ratio, per quam bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare; est ergo amor potestatis similitudo, cum sit hoc, per quod bonitas et cetera, possunt existere in amare. Et quoniam potestas in amore est id, per quod bonitas et cetera, possunt existere in amare, oportet potestatem sortiri similitudinem amoris in amare, ut ipsa possit esse ratio bonitati et cetera, existendi et agendi in amare. Et eodem modo secundum se, quodlibet ipsorum principiorum ab alio similitudine sibi sortitur, permanens simpliciter id, quod ipsum existit; et pro eo, quod unumquodque principiorum permanet simpliciter id, quod ipsum existit, conseruat ei duratio suam entitatem et naturam et proprietatem naturalem; et ex eo, quod quodlibet ipsorum similitudines a quolibet alio sortitur, multiplicat magnitudo de quolibet eorum tertium, uidelicet substantiam compositam ex se ipsis, in qua illucescentes apparent entitates, naturae et proprietates principiorum amantiae. Et patet ibi manifeste artificialis modus huius Artis, per quem uoluntas ligabilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. His itaque definitionibus consideratis, oportet ad quartam regulam eas mitti, ita quod, sicut cristallum super colorem rubeum uel uiridem uel cetera positum, recipit in diaphanitatem suam similitudinem illius coloris, sic istae duae definitiones cum regula, colorem et similitudinem alia istarum ex alia recipiant, ut in illo colore et similitudine uniuersali amoris et intellectus uinculum illucescat. Harum quidem similitudines perquiri oportet successiue in regula, de paragrapho in paragraphum, secundum materiam, quae necessaria est ad amorem et intellectum ligandum. Deinde similitudinem cuiuslibet earum oportet multiplicari in ipsis definitionibus cum regula, ut ex totis tribus similitudinibus, scilicet duarum definitionum et regulae, unum uniuersale constituatur, in quo particulare quaesitum relucescat, sicut relucet in ultimo paragrapho ipsius quartae regulae, ubi doctrina datur, quomodo uoluntas generat uelle suum. Illa igitur doctrina generationis, ad primam et secundam definitionem praedictas applicata, manifestat, quomodo generatio intensa est et extensa, possibilis et actiua, durabilis et possitiua atque recolibilis, intelligibilis, amabilis et ex similitudinibus generabilis, existente quolibet ipsorum principiorum in quolibet alio; ita quod permanet per se simpliciter id, quod ipsummet existit. Applicatis ergo omnibus praedictis ad propositum, traditur ars et doctrina habendi desiderium et appetitum amandi bona et intelligendi uera, sequendo processum huius Artis. Conditio est regulatus processus, fundatus super proprietates rerum per se apparentium, naturas rerum significans et earum definitiones. In praesenti distinctione multiplicantur conditiones, aliis principiis huius Artis mutue mixtis in aliis, secundum illam mixtionem, quae in quarta huius Artis figura patet. Sumimus enim ipsa principia huius Artis ternatim, procedendo de quolibet ternario principiorum, unam elicientes conditionem, ueluti de bonitate, magnitudine, aeternitate unam et de bonitate, magnitudine, potestate aliam, et sic deinceps; deinde de bonitate, aeternitate, potestate aliam, et sic de gradu in gradum, artificialiter et ordinate, procedimus per singula principia ternantes et elicimus inde summatim in uniuerso octingentas triginta tres conditiones, uelut in processu distinctionis apparet. Quaelibet harum conditionum est uniuersale, in quo multa possunt inueniri particularia, sic de illis aut affirmatiue aut negatiue concludendo, quod ab uniuersali suo non discrepent, per se patente et in suis principiis fortificato, de quibus ipsum constat, quae sunt istius Artis. Ex definitionibus enim eorum, secundum suas explanationes in secunda distinctione huius Artis, singulae conditiones per se stant et apparent; quare, si particulare ipsis conditionibus affirmatiue uel negatiue contradicit, eius quidem oppositum contradictorium in conclusione necessarium est. Et haec est regula generalis per totam practicam huius Artis. Cuilibet conditioni sex substant definitiones, tres sub ratione scientiae et tres sub ratione amantiae, sicut patet in prima conditione rubricae `bonitatis magnitudinis, cui substant definitio bonitatis et definitio magnitudinis et definitio aeternitatis sub ratione scientiae; sub ratione uero amantiae substant eidem definitio boni amoris et definitio magni amoris atque definitio aeterni amoris. Et sicut substant istae definitiones huic conditioni, sic considerandae sunt; tali namque consideratione potest fortificari conditio et ad eam applicari illa particularia, quae substant eidem affirmatiue uel negatiue, sub ratione illarum definitionum; et quod dictum est de ista, idem intelligendum est suo modo de qualibet aliarum. Quaedam uero sunt istarum conditionum ad aliquod particulare contractae pro eo quod, secundum illius proprietates, eidem conueniunt, ita quod non alii particulari; nihilominus quandam retinent uniuersalitatem, in eo quod applicari possunt ad eas omnia, quae de illo particulari praedicari uel quaeri possunt, et in eo quod de istis particularibus conditionibus aliae possunt generales conditiones explicari, applicabiles omni enti uniuersali, deducendo eas ad uniuersales definitiones principiorum, cum quibus et de quibus uult artista multiplicare conditiones. Hoc autem edocet Ars, uidelicet sumendo dissimiles proprietates proprietatum particularis, ad quod ipsae proprietates particulares sunt contractae, et eas sumptas ordinando, sub sua forma debita generali; ut si ratione quarundam proprietatum Dei contrahatur ad Deum aliqua conditio particulando, sumantur proprietates dissimiles proprietatibus Dei, quae generaliter ad omnes pertinent creaturas. In qualibet conditione discernenda sunt particularia, quae sub habitu scientifico uel amantifico, maxime uero sub amantifico, ipsi conditioni conueniunt; maxime quidem praesens opus ad amantiam stat contractum. Et sicut ad amantiam contractum est, sic etiam suo modo ad scientiam potest induci. Quoniam igitur istae conditiones sunt uniuersalia, in quibus singula particularia, quae quaeruntur, apparent; et quoniam ad has conditiones sibi subiacentes, quaestiones intendimus applicare, euitantes huius applicationis impedimentum, tradimus cuilibet conditioni ac etiam sibi subiacenti quaestioni suum certum numerum; ut, cum fiet applicatio, numerus quaestionum habeat conditionum numero respondere; prout quaestio quaelibet suam debitam exigit conditionem sub rubrica determinata, secundum quod in ipsarum conditionum et quaestionum processibus patet: Ad primam enim conditionem `bonitatis magnitudinis mittitur prima quaestio `bonitatis magnitudinis et ad secundam secunda; et sic de aliis ordine recto. Aduertendum est autem in processu tam quaestionum, quam etiam conditionum, cum dicimus: Amans, amicus, amatus, amatiuum, amabile et cetera. Nam, aliquotiens per hos terminos Deum accipimus, maxime tamen per `amantem, amatiuum et amicum intelligimus illum fidelem, qui dominum Deum nostrum diligit; aliquotiens quare in praeterito ui maioris desiderii fit ex utroque sermo; aliquando uero sumuntur isti termini inter ipsum loquentem et proximum suum, aut etiam ad loquentem et ad dominum et ad proximum aliquotiens attribui possunt. Huius autem rei notificatio in dispositione quaestionum et conditionum propendi potest. Per quamlibet ipsarum conditionum est uoluntas annexibilis bonum diligere et intellectus uerum intelligere, cum considerantur et desiderantur ea, quae conditio, secundum processum suorum principiorum et totius Artis, denotat per se ipsam, sicut patet in prima conditione et in pluribus aliis consequentibus, in quibus Deum esse significatur; cuius significatio, scilicet esse Deum, nectit uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum apprehendere, processu Artis huius secreta naturasque principiorum per multa necessaria reuelante. Amicus amando tantum desiderabat bonitatem, magnitudinem et aeternitatem amati sui quod, prae uehementi amore, concordabant bonitas, magnitudo et aeternitas se esse unammet essentiam et naturam et unam eandem rem numero in amico et amato. Quoniam bonum est esse et malum est non esse, desiderat amicus esse maxime quidem, ut esse amati sui posset amare, cum magnitudine et potestate bonitatis. Quoniam amici sapientiae scibilior erat infinitas bonitatis et magnitudinis amati sui, diligebat amor amici plus infinita in bonitate, magnitudine et sapientia, quam finita. Infirmabatur amor amici, quoniam amicus non poterat in ratione sua tantum amare magnam bonitatem amati sui, quantum ipsa realiter existit magna. Si uirtus amoris maiorem haberet bonitatem et magnitudinem in potentia et habitu, quam in actu, abessent amato nobili amatores in uirtute amoris bonitatis et magnitudinis. Nisi foret uerum id, per quod amicus plus amare potest magnitudinem bonitatis amati sui, abundaret magnitudo malitia falsitati et abesset bonitatis magnitudo ueritati. Adeo uehemens est amati gloria in magnitudine bonitatis super gloriam amici, quod amicus intentione prima diligit gloriam amati sui et suam gloriam intentione secunda. Amante et amato distinctis existentibus et inconfusis in amare, amant se ad inuicem in una indistincta et inconfusa essentia et natura bonitatis, magnitudinis et amoris. Nisi plus esset concordantiae, quam contrarietatis, magnitudo bonitatis non sufficeret amori amici, diligentis suum amabile dilectum, sed sufficeret magnitudo malitiae inimico, amabile dilectum odienti. 0. Si maior contrarietas esset in amore, quam concordantia, foret unumquodque contrarium occasio contrario suo in magnitudine boni amoris, et in magnitudine malitiae diligeret amicus amatum suum. Si amoris materia maior esset in magnitudine bonitatis, quam amoris forma, plus posset amicus amatum suum diligere passiue, quam actiue ac amatus plus esset diligibilis, quam dilectus. Sine amoris medio, quod existit inter amantem et amabilem, bonitas et magnitudo forent amore uacuae. Nisi finis amoris esset, nihil esset, cui bonitas et magnitudo amici et amati acquiescere posset; itaque plus esset laboris, quam quietis et plus inordinationis, quam ordinationis. Quoniam amans diligit in amato suo maiorem bonitatis et amoris magnitudinem, quam in eo diligere potest, desiderat amans bonitatem, magnitudinem et cetera, esse maiores substantialiter, quam accidentaliter. Nisi amicus in magnitudine bonitatis diligeret amatum suum, non diligeret aequaliter existentiam et apparentiam amoris in amato suo. Bonitas et magnitudo amici infirmae iacent in amore, qui minor est in fine, quam in medio; sanat autem eas amatus, cum amorem in fine, quam in medio, maiorem existere facit. Adeo diligebat amicus bonitatem, aeternitatem et potestatem amati sui, quod desiderabat eas maiores esse in causa, quam in effectu. Sapientem habet amicus amorem in bonitate et duratione, cum scit et desiderat maioritatem finis inter amatum suum et se ipsum. Numquam desideraret amicus habere quietem in diligendo amatum suum, si maior et nobilior esset finis in aeternitate, quam in bonitate, magnitudine et amore. Si finis amoris non se haberet ad amorem et per amorem, non pertineret ad eam ipsam esse in bonitate neque in aeternitate neque in uirtute, quibus conueniret esse de non fine amoris. Adeo ueraciter diligit amicus amatum suum, quod omnia opera sui amati sunt ei bona, durabilia et amabilia et eorum priuatio odibilis. Nisi in amato esset amor bonitatis in aeternitate et aeternitatis in bonitate, non haberet amicus, in quo glorificari posset in amore amati et esset maior finis amoris in specie, quam in indiuiduis suis. Amoris differentia numquam esset inconfusio bonitatis et aeternitatis, quae sunt idem, si esse summi amati foret odibile et eius priuatio desiderabilis. Ad hoc concordant bonitas et aeternitas amati et amor amici: Maiorem esse finem amoris in esse, quam non finem amoris in priuatione. Cum tanto amore diligit amicus concordantiam amati sui, quod nulla contrarietas impedire potest plus diligi necessitatem finis in bonitate et aeternitate, quam finis impossibilitatem. 0. Cum amoris principio diligebat amicus bonitatem aeternitatis, ut nobilior esset in amare, quam animalia irrationalia in appetere. Numquam diligeret amicus bonitatem durationis, nisi amatus eius esset; nam, absente amato suo, abesset medium, per quod esse existit id, quod existit. Amatus in tantum desiderabilis est amico, quod omnes fines bonitatis et durationis diligit amicus, diligendo finem amati sui. Si non esset amatus in illa bonitate, in qua plus potest amicus diligere, foret aeternitas in maiori maioritate minoritatis et non aeternitas in infinita minoritate. Si amans et amatus amare non possent se coaequare in bonitate et aeternitate, affirmatio et non esse concordarent et negatio et esse. Quanto plus potest, remouet amicus amare suum a minoritate bonitatis et durationis, ut amatum suum plus possit amare in esse, quam in priuatione. Non posset amor bonitate sufficere sapientiae, si non amaret in bonitate bonificantem et bonificabilem, existentes obiectos sapientiae. Potabat amicus amorem in fonte bonitatis et potestatis, ut amoroso diligere diligeret suum bonum et potentem amatum. Non posset amicus amatum suum diligere uirtuose, si bonitas et potestas in amato existerent otiosae. Cum potestate bonitatis et bonitate potestatis distat uerus amor ab amore falso, qui suos amatores malificat et constringit. Bonitas, gloria et potestas sunt amoris habitus in amico diligente suum bonum, gloriosum et potentem amatum. In abyssum amoris descendit amicus recolere, intelligere et diligere amatum suum, qui in abyssu bonitatis et potestatis existit inconfusus. In concordantia amoris bonitatis et potestatis stabat et habituabat amicus, ut amato suo concordaret, resistens omnibus inimicis suis. Cum potestate bonitatis et amoris resistebat amicus potestati malitiae et falsi amoris. Amplexabatur et recolligebat amicus in amare suo principia bonitatis, potestatis et amoris, ut amare suum sibi sufficere posset ad amandum suum bonum, potentem et amabilem amatum. 0. In medio bonitatis et potestatis posuit amicus uoluntatem suam, ut eam coercerent diligere suum bonum et potentem et amantem amatum. Absentauit se amatus amico suo in fine potestatis, bonitatis et amoris, ut amicus in illo fine inquireret eum, ambulans in uiis potestatis, bonitatis et amoris. Quia multiplicabat amicus amare suum maioritate potestatis, bonitatis et amoris, non poterat se abstinere diligere amatum suum nec amatus se abstinere ostendere amico suo omnes suas amabilitates. Adaequabat amicus potestatem suam cum amore et bonitate, ut haberet sufficientiam et tempus ad amandum amatum suum. In tantum impleuit amicus amorem suum potestate et bonitate, quod in amore suo distitit ab omni minoritate amoris, auferente amatores amato suo. In tantum diligit amicus maximam bonitatem amati sui, quod in tantum diligit opus bonitatis, quantum sapientiae et uoluntatis. Sicut praeter omnem fictionem existit uirtuosa sapientia amici in scire bonitatem amati sui, sic existit uirtuosa uoluntas amici in diligere, praeter omnem fictionem, bonitatem amati sui. Non posset bonitas sufficere ueritati amoris, si ipsa foret magis obiectabilis ipsi diligere amati, quam suo intelligere. Quanto magis subtiliabatur amicus intelligere bonificantem et bonificatum in gloria sui amati, tanto maiorem sentiebat delectationem, et quanto magis delectabatur, tanto magis subtilis fiebat. Nisi amicus et amatus distinguerentur in amore sapientia et bonitate, impossibile esset amicum odire et ignorare amatum suum. Bonitas et sapientia concordarunt se rogare amorem de amico, quod diligeret eas in amore amati. Quoniam bonitas amati bonificando contradicit malitiae, contradicit amicus ignorantiae et odio, sciendo et diligendo amatum suum. Ut amicus possit uehementer similari amato suo in principio sapientiae et bonitatis, incepit diligere amatum in principio sapientiae et bonitatis. In medio loco abundantiae amoris, bonitas et sapientia amabiles existebant; diligebat eas amicus, cum omnibus principiis et finibus amoris sui. 0. Finis amandi indutus est bonificare et intelligere, et finem amandi bonificare et intelligere sunt induta. In maiori bonitate et sapientia, quas amatus potuit inuenire, submisit amorem amici sui, ut amare suum esset bonificare et intelligere indutum. Bonitas et sapientia se coaequarunt de amore et bonificare et intelligere de amare; et ideo habebat amicus amandi abundantiam et amatus amici sufficientiam. In amandi minoritate non potest amicus amare suum perficere et ideo amicus per bonitatem amandi et intelligendi deiecit minoritatem amoris. Ut uoluntas posset amare bonitatem amati sui, dilexit uirtutes et odiuit uitia. Cum ueritate bonitatis et amoris perfecit amicus amare suum, cum quo desiderauit amatum. Adeo diligebat amicus bonam gloriam amati sui, quod amare suum colorabat et induebat gloriosam bonitatem. Quanto differentia amici et amati maior est in bonitate et uoluntate, tanto significat et ostendit amatum suum amico. Quoniam bonitas uirtutem habet concordabilem et uoluntas concordatiuam, existit concordantia inter amicum et amatum. Amicus a cunctis prauis uoluntatibus, ad amandum amatum suum resistentibus, se remouet, ut amato suo possit adhaerere. Bonificabilitas et amabilitas, cum se unierunt, se coniunxerunt, ut essent principia ipsi amare amici diligentis amatum suum. In bonificare, quod consistit in medio bonificatiui et bonificabilis, ortum est amare de amatiuo et amabili, cum quo diligit amicus amatum suum. Inuenit bonitas finem suum in amare et uoluntas finem suum in bonificare. Idcirco uestiuit bonitas uoluntatem finem suum bonificandi et uoluntas e contrario bonitatem finem suum diligendi. 0. Obuiauerunt sibi ad inuicem bonitas et uoluntas in amico. Remouit bonitas amicum a maioritate malitiae et onerauit uoluntas amicum amandi maioritate. Consecutus est amicus amatum suum in aequalitate amoris et bonitatis, cum operari bono et diligere magno. Bonitas et uoluntas se bono uacuabant, cum appropinquabant minoritatem; replebant autem se bono, cum a maioritate malitiae se remouebant. Tanta ueritate constabant bonitas et uirtus alia ipsarum in alia, quod ueritas conuertebat eas esse unum et eundem amorem. In gloria, quae est amor et amoris et per amorem, consistunt bonitas et uirtus amor. Amoris differentia rogauit bonum amorem, ut diceret uirtuoso amori, quia multiplicantur uitia et pereunt uirtutes; unde ipsa, scilicet amoris differentia, rogabat eam oriri et exire in suum amorem. Ut amicus posset amatum suum diligere de concordantia, concordauit uirtutem et bonitatem in amore suo. Inter amantem et amatum bonitas et uirtus consistebant eicientes contrarietatem ex amore, introducentes concordantiam in amare. Amor in principio bonitatis et uirtutis se posuit, ut amans amatum suum amaret ibidem. Stabat amare in medio bonitatis et uirtutis, ut bonitas et uirtus essent amoris et in amore. Bonitas et uirtus multos congregauerunt amatores ad finem amoris amandum. Concurrerunt bonitas et uirtus ad amoris maioritatem, ut in amatoribus suis uirtutem et bona opera multiplicaret. 0. In amoris aequalitate bonitas et uirtus elongabant se ab inaequalitate amici et amati. Periclitabantur bonitas et uirtus in amoris minoritate, in qua perirent, nisi amicus ex amore suum amare multiplicasset. Dum amans amorificabat ex amore suum amatum, bonitas bonificabat eum et gloria glorificabat eum et ueritas elongabat eum ab odibili amore falso. Differentiat amans amatum suum amoris differentia; nihilominus bonitas et ueritas amantem et amatum faciunt esse unum idemmet amorem. Tantae auctoritatis est amor, quod ueritas et bonitas oboedire concordant amato suo. Amoris contrarietas et amoris concordantia super ueritatem et bonitatem amoris se ad inuicem impugnabant; uincebat contrarietas, plorabat concordantia et plangebat amatus. Sperauit amicus in ueritate et bonitate, ut ueritas et bonitas de se ipsis et de amore illi suum principiarent amare. Quoniam ueritas et bonitas sunt amabiles, sunt amico media ligandi cum illis uoluntatem suam ad amandum bonum et intellectum suum ad intelligendum uerum. Per accidentalem bonitatem, ueritatem et amorem ligabat amicus finem sui amare ad substantialem bonitatem, ueritatem et amorem. Quoniam bonitas et ueritas amandi sunt maiores amico, existit amicus prope malitiam et falsitatem, elongantes eum ab amato suo. Oritur de bonitate bonitas procedens in uas amoris, in quo bibit ueritas amare amici, ut suo bono amato sit aequalis. 0. Tunc, cum amicus amatum suum non diligit, procedunt malitia et falsitas de paruitate bonitatis et ueritatis. Quaestio est intellectus et amoris excitatio, ut hic intelligere suum quiescat, illa uero in suum diligere delectetur. Diuiditur autem praesens distinctio in duas partes, quarum prima est de tot quaestionibus, quot sunt antedictae numero conditiones; quo significatur, iuxta similitudinem, quam ipsae conditiones et istae quaestiones habent in numero et rubricis, has quaestiones ad ipsas conditiones esse mittendas. Sunt enim solubiles per ipsas conditiones sibi debitas, affirmando siue negando, ipsis conditionibus illaesis permanentibus, ut in processu conditionum dictum est. Secunda uero pars uiginti continet quaestiones, in quibus exemplum et doctrinam tradimus mittendi quaestiones ad figuras, regulas, definitiones et conditiones. Hunc autem processum quaestionum sic dispositum esse oportet quod, sicut intellectus ueritatem conditionum earum intelligendo ligatur, sic etiam uoluntati ligamen inferat ad amare. Est ideo qualibet harum quaestionum subiectum duplex, uidelicet scientiae et amantiae. Ad quamlibet etiam istarum quaestionum rationes multiplicari possunt, secundum modum et doctrinam, quae tradetur in uiginti quaestionibus ultimo terminandis, et cuilibet quaestioni multae fieri possunt obiectiones, sequendo processum huius Artis oppositum, quae solubiles sunt sequendo doctrinaliter processum propositum huius Artis. Aliquae tamen sunt in hoc casu quaestiones, quae magnam habent parere intelligendi difficultatem, sed melius est quia, quanto sunt intellectui difficiliores, tanto uehementius exaltatur intellectus, cum eas intelligit, et uoluntas ad bonum amandum in gradum uehitur altiorem. Nouem modis generaliter possunt quaestiones formari, quos tenere proponimus in hoc processu, quorum quemlibet ordinatim, secundum processum principiorum huius Artis, debita littera significamus esse descriptum, ut in figuris Artis sumantur ipsi nouem modi generales, per quos in genere possunt diuersae fieri quaestiones. Primus istorum modorum et generalior est `utrum et describitur per B. Secundus est `quid, cum quaeritur quod est esse rei et significatur per C. Tertius est `ex quo, cum quaeritur ex quo est esse rei et denotatur per D. Quartus est `quare, cum quaeritur de fine seu de intentione rei, propter quam res habet esse et scribitur per E. Quintus modus est `quantum, cum quaeritur de quantitate rei et assignatur per F. Sextus est `quale, cum quaeritur de qualitate rei et describitur per G. Septimus est `quando, cum quaeritur de tempore rei et denotatur per H. Octauus est `ubi, cum quaeritur de loco rei et accipitur per I. Nonus est `quomodo, cum quaeritur de modo rei et habet per K significari. Isti quidem modi sunt necessarii ad ueritatem rerum inquirendam et ad philocapiendum uoluntatem amore bono; et sicut per figurarum litteras describuntur, sic per consequens in principiis, regulis et definitionibus complectuntur; et prout in omnibus istis habent esse, possunt ad quaestiones mitti et de quaestionibus ad terminos praedictos remitti et sic iterum circulariter mitti et remitti, donec necessitas scientiae et amantiae in conclusione luceat manifesta. Quaesiuit amor a bonitate, magnitudine et aeternitate, utrum Deus esset. Multum enim desiderabat Deum esse, ut uehementius eum posset amare. Quaesiuerunt bonitas, magnitudo et potestas ab amore bono, magno et potente, qua natura diligit esse et odit non esse. Quaesiuerunt bonitas et magnitudo a sapientia, qua natura diligit plus amor infinita, quam finita. Quaerebat bonitas a magnitudine, utrum tantum esset amare amoris, quantum amatus, quem diligit amor. Magnitudo quaerebat a bonitate, utrum uirtus amoris melior esset et maior actu, quam habitu et potentia. Interrogabat amor ueritatem, utrum sit uerum id, per quod bonitas et magnitudo sunt magis desiderabiles. Mirabatur amicus, qua natura et qua proprietate amoris plus diligebat bonitatem, magnitudinem et gloriam amati sui, quam suammet bonitatem, magnitudinem et gloriam. Quaesiuit bonitas a magnitudine, utrum sit amoris bonitas et magnitudo diligi distinctionem inter amatum et amicum, et odiri distinctionem in natura et essentia amati et amici. Interrogabat amor bonitatem, qua natura sentiebat se maiorem, cum diligebat concordantiam, quam cum diligebat contrarietatem. 0. Quaerebat amor a bonitate et magnitudine, utrum poterant esse tantae et tam bonae in contrarietate sicut in concordantia. Scire uolebat amor, quare bonitas et magnitudo sunt nobiliora principia ratione formae, quam ratione materiae. Bonitas interrogabat magnitudinem, qua natura medium amoris pertinet ad amores. Interrogabat amicus amatum suum, utrum finis amoris sit in magnitudine bonitatis. Amor quaerebat a magnitudine, qua natura faciebat ei maius amare suum, cum diligebat bona substantialia, quam cum diligebat accidentalia bona. Quaerebat aequalitas amoris a bonitate et magnitudine amoris, utrum essent tam bonae et tam magnae in apparentia, quam in existentia. Quaesiuit bonitas a magnitudine, utrum amor habet maius et minus amare. Aeternitas a bonitate quaesiuit, utrum potestas sit melior in amare, quam in amore. Rogauit bonitas sapientiam, ut diceret ei, si sit aliquis amor aeternus. Bonitas dixit amori, si tantum diligit eam, quantum durationem et magnitudinem. Quaesiuit amicus ab amato suo, qua uirtute pertinet ad amorem suum amare esse in bonitate et duratione. Dicebat amicus ueritati, quare opera sui amati uidebantur ei bona, durabilia et uera et quare diligebat minus oppositum earum. Scire uolebat amicus modum, per quem bonitates et durationes amantium acquiescebant gloriae sui amati. Bonitas et aeternitas interrogabant amorem, quomodo ipsae poterant esse inconfusae in amare, cum numero sint unum idem. Quaerebat amicus a bonitate et aeternitate, quare suus amor maiorem habet concordantiam cum esse, quam cum non esse. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum tot haberet contraria in amare, tunc cum diligebat finem suae bonitatis et durationis, quam tunc cum diligebat finem suae impossibilitatis. 0. Incepit amicus dubitare, utrum amatus suus esset aliquid et quaesiuit hoc a bonitate aeternitatis. Interrogabat amicus bonitatem et aeternitatem, quid erat amatus suus in amoris medio. Bonitas et aeternitas interrogabant amorem, quare finis est ei amabilis. Interrogabat bonitas maioritatem, quare maior est aeternitas, quam minoritas. Amicus quaerebat ab amato suo, si posset illi esse aequalis in bonitate et aeternitate. Quaesiuit bonitas ab aeternitate, utrum sit amoris minoritas amare a priuatione remoueri. Sapientia quaerebat ab amore, si potestatem habebat sufficiendi illi de bonitate. Interrogabat amicus amatum suum, quomodo posset eum amare bono, potente et amoroso amare. Interrogauit bonitas potestatem, qua uirtute poterat amicus tantum amare suum amatum. Uerus amor interrogabat bonitatem, quomodo se posset ab amore falso odibili remouere. Amicus quaesiuit ab amore suo, qui essent habitus amoris, quia multum desiderabat eos scire, ut eos in gloria posset habere. Interrogabat amor differentiam, qua natura poterat amare inconfuse bonitatem et potestatem amati sui. Bonitas quaerebat a potestate, de quo erat concordantia, quam amatus et amicus habent in amare. Quaerebat certificari amor a bonitate, qua potestate posset melius resistere inimicis amati sui. Desiderabat amicus scire, quomodo principiare posset unum bonum et potens amare, quo posset amare suum bonum et potentem amatum, qui de amore et amare principiauit eum. 0. Interrogabat amicus amorem, quomodo constringere posset medium amoris non discedere amare suum bonum et potentem amatum. Amoris bonitas quaesiuit a fine amoris, utrum sciret uias, per quas amicus uadit uisum amatum suum. Interrogabat amor maioritatem, quomodo multiplicare posset amare suum in bonitate. Amicus quaesiuit ab aequalitate amoris, si posset esse ad sufficiens tempus ad amandum suum bonum et potentem amatum. Quaerebatur ab amico, quid erat, per quod remouebat amorem suum a debilitate et malitia diligendi. Amicus sapientiam interrogauit, quare tantum diligebat operationem bonitatis, quantum uoluntatis. Quaesiuit bonitas a uirtute, utrum poterat esse tam uirtuosa diligendo amatum suum, quam sciendo eum. Quaesiuit amor a sapientia, de quo sufficit bonitas ueritati sciendi et intelligendi. Amicus interrogauit sapientiam, quae sunt ea, per quae posset esse subtilior ad intelligendum bonitatem et gloriam amati sui. Interrogabant amoris bonitas et amoris differentia sapientiam amoris, qua natura non potest amicus odire nec ignorare suum amatum. Bonitas quaesiuit a sapientia, si tunc tantam haberet concordantiam cum amore, cum sciebat amicum, quam tunc cum sciebat amatum. Interrogabat amicus sapientiam, quomodo posset resistere malitiae et ignorantiae. Quaerebat amicus a sapientia, ubi posset inuenire bonitatem amati sui. Rogauit amicus amatum suum, ut significaret ei, ubi existunt amabiles eius bonitas et eius sapientia, quoniam affectabat ire dilectum eas. 0. Quaerebat amicus ab amato suo, quid posset uestire finem amoris, quia mittere uolebat eum ad bonitatem et ad sapientiam amandi. Interrogabat amor bonitatem et sapientiam, quomodo posset uestire amare suum bonificare et intelligere. Quaesiuit bonitas a sapientia, de quo fit aequalitas amandi et intelligendi. Rogauit amicus amatum suum, ut id ostenderet ei, per quod posset eicere minoritatem ex suo intelligere et amare. Uoluntas amici quaesiuit a bonitate amati, quae sunt ea, per quae posset amare suum amatum. Scire uolebat amatus, si amicus suus sciret ueritatem bonitatis et amoris et quaesiuit ab eo, quae perfectio sit amandi. Quaerebat amatus ab amico suo, quid uestiebat ipse amare suum. Quaerebat uoluntas a bonitate, utrum ipsa bonitas sit in differentia amici et amati. Uoluntas quaesiuit a bonitate, cum quo existit concordantia amici et amati in uirtute amandi. Amicus quaesiuit a bonitate et uoluntate, quae sunt ea, per quae ipsae approximant eum ad amatum suum. Quaesiuit bonitas ab amore, quae sunt ea principia, quibus ipse amatores constringit amare. Bonitas amoris quaesiuit ab amore, unde oriebatur amare. Bonitas ab amore bono quaesiuit, si finem inueniret sui bonificare in fine boni sui amare. 0. Interrogabat bonitas amorem, quare onerauerat amicum amandi maioritate. Quaerebat amicus ab amato suo, cum quo posset facere aequalitatem bonitatis et amoris. Amor quaerebat a minoritate, cum quo remouebat eum a bonitate sui amati. Bonitas et uirtus quaesiuerunt a ueritate, si posset eas conuertere esse unum idemmet amorem. Interrogabat amicus amorem, ubi permanent bonitas, uirtus et gloria sui amati. Interrogabat uirtus differentiam, quomodo multiplicare posset bonitatem et minuere malitiam. Interrogabat amicus amatum suum, quomodo posset eum diligere cum concordantia bonitatis amoris et uirtutis amoris. Bonitas et uirtus quaesiuerunt ab amico, utrum sciret modum, secundum quod existebant amatus suus et ipse. A uirtute quaerebat bonitas, utrum sciret, in quo loco amoris habebat amicus amatum suum. Bonitas et uirtus ab amoris medio quaesiuerunt, si sciret modum, quo ipsae possent esse amor et de amore. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret ea, quae coniungunt amatores ad finem amandi. Interrogabat amicus amatum suum, per quid posset amoris opera multiplicare, quoniam per amorem suum ea multiplicare desiderabat. 0. Bonitas et uirtus ab amoris aequalitate quaesiuerunt, utrum scirent modum, quo existere possent in ea. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret ea, quibus bonitas et uirtus tendunt, periclitantes in amore. Amatus ab amico suo quaesiuit, si remouebat eum ab amore falso et a malitia et a poena. Intrauit differentia in amorem, quaerens ab eo, utrum posset esse amicus et amatus. Bonitas et ueritas quaesiuerunt ab amore, utrum sciret ea, quibus erant oboedientes suo amato. Quaesitum fuit ab amato, quare de suo conquerebatur amico. Bonitas et ueritas amorem rogauerunt, ut diceret eis, ex quibus principiatur amare suum. Quaesiuerunt bonitas et ueritas a uoluntate, si per amabilitatem suam se ligare possent ad uerum amare. Amicus quaesiuit ab amato suo, quibus posset ligare suum amorem ad finem amandi. Interrogabat amicus bonitatem et ueritatem, quae sunt illa, quae remouent illum ab amato suo. Quaesiuit bonitas a ueritate, de quo sit aequalitas amici et amati. 0. Tunc cum amicus non diligebat amatum suum, quaerebat minoritas ab amico, utrum sciret, quomodo procedit malitia de bonitate et falsitas de ueritate. Bonitas quaerebat ab amore, utrum posset in gloria quiescere et habere bonum amare, sine differentia amantis et amati. Amorem bonitas et gloria rogauerunt, ut diceret eis, ubi ipsam concordantiam inuenire possent, quae in amare concordat amatum et amicum. Quaerebant bonitas et gloria ab amore, de quo suum amare uiuebat. Scire uoluit amicus ab amore, cum quo ipsum ceperat in amare. Bonitas et gloria quaesiuerunt ab amore, cum quo ligabat amicum ad amatum. Interrogabat amicus amatum suum, quare bonitas et gloria deiecerant non finem amoris ex amare. Quaesiuit amicus ab amore, cum quo poterat eum remouere a malo et a poena et ab amandi minoritate. Scire uolebat amatus ab amico suo, cum quo requiescebat amicus in amare. Interrogabat amatus amicum, quare est bonitas amabilis in amandi minoritate. Scire uoluit bonitas, quare differentia amantis et amati est amabilis in amare. Interrogabat bonitas differentiam, quare maior erat in concordantia amandi, quam in contrarietate amandi. Interrogabat bonitas differentiam, qua natura poterat ipsa differentia esse inter amantem et amatum, qui sunt unus idem amor. Bonitas et differentia scire uoluerunt ab amore, cum quo faciebat existere suum amare in medio amantis et amati. Rogabat amicus amatum suum, ut diceret ei, cum quo finem bonitatis inuenire posset. Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret, unde amandi maioritas oriatur. Quaesiuit amor a differentia, in quo existit indiuisibilitas amati et amici. Ab amore bono quaesiuit minoritas, utrum amici et amati differentia indiuisibilis esse possit. Amicus bonitatem et concordantiam deprecatus est, ut dicerent ei, ubi reuelat amatus suus amoris secreta. Dicebat amicus amori: – Quare principias amare meum de bonitate et concordantia? – Amare – dixit amor –, quid est, cum quo me remoues a malitia et a contrarietate amandi? Dixerunt bonitas et concordantia: – Amice, quare desideras finem amoris? Maioritas et minoritas bonitatis et concordantiae cucurrerunt ad amorem; est autem quaestio: – Quae illarum fuit citius ad amare? Quaesiuit amicus ab amato suo, in quo consistit bonitas amabilis et concordantia bonificabilis. – Amice – dixit amor –, quare me rogas, ut te remoueam ab amandi minoritate? Quaesiuit amoris contrarietas ab amore bono, cum quo amicus suum rogabat amatum. – Amice – dixit contrarietas –, quare ponis concordantiam in medio bonitatis et amoris? Dum amicus concordantiam amabat, quaesiuit a contrarietate, quare plangebat et plorabat. – Amice – dixit bonitas –, quare in contrarietatem me ponis amandi? Interrogabat amicus aequalitatem, quare resistebant sibi ad inuicem amor et contrarietas. Dixit amoris bonitas: – Amice, cum quo uincis contrarietatem et minoritatem in amare? – Bonitas – dixit amicus –, sciresne dicere mihi, cum quo ligabilis est mea uoluntas ad amandum et quare meus me tormentat amatus? Uoluntas et bonitas quaesiuerunt ab amico, ubi et cum quo ligauerat eas. – Bonitas – dixit amicus –, quare magis es amabilis ratione maioris similitudinis, quam minoris? Bonitas et principium quaesiuerunt ab amico, de quo facit aequalitatem amandi et bonificandi, dum suum amat amatum. – Principium – dixit amicus –, cum quo est uoluntas mea dissolubilis ab amare bono? Quaesitum fuit ab amico, cur incluserat finem bonitatis et amoris in amoris medio. Interrogabat bonitas amicum, qua ratione posuerat eam in amoris maioritatem. – Amice – uoluntas ait –, qua natura existis ligabilis ad desiderandum? Quaesitum fuit ab amato, cur eiecerat minoritatem ex amici bonitate, et cur posuerat in eum maioritatem. Quaesitum fuit a uoluntate, qua natura ligabilis erat in bonitate et amore ad maioritatem et finem amandi. – Amice – dixit amatus –, quare scrutaris aequalitatem finis et bonitatis? Quaesitum fuit ab amico, utrum adhuc mortuum esset amare suum in minoritate bonitatis et finis. – Amice – dixit amatus –, cum quo facis aequalitatem in amore tuo de bonificatiuo et amabili et de amatiuo et bonificabili? Quaesitum fuit ab amico, utrum adhuc esset incarceratum amare suum in amoris minoritate. Interrogauit amor aequalitatem, quare concordabat cum esse in bonitate et cum non esse in minoritate. Stabat amicus in laboribus et languoribus propter amatum suum et quaesiuit, quis iecerat amare suum in magnitudinem amoris. Magnitudo quaesiuit ab amore, utrum tantum diligeret agere aeternitatis, quantum eius existere. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius esset tantus in scibilitate, quantus in amabilitate. Quaesiuit amor ab amico, utrum sciret, quid esset eius amatus. Quaesiuit amicus a magnitudine et aeternitate, utrum in amato suo essent ea, per quae amicus magis posset adhaerere uirtutibus et a uitiis distare. – Amor – ait amicus –, quae sunt ea, per quae melius ligare possum uoluntatem meam ad bonum amandum et intellectum meum ad uerum intelligendum? Quaesiuit amicus ab amare, utrum posset ei sufficere ad diligendum suum amatum. Dixit amicus: – O uos, magnitudo et aeternitas amati mei, numquid estis sic inconfusae et reales in amato meo sicut similitudo uestra in amare meo et intelligere meo? – Magnitudo – dixit amicus –, cum quo consistis magna in amare et tu, aeternitas, in aeternare? Quaesiuit magnitudo ab aeternitate, utrum in ea consisterent omnia, per quae plus est a contrarietate disparata. 0. Interrogabant magnitudo et aeternitas amorem, ubi erat amatus et amicus. – Amor – dixit amicus –, qua ratione est amare meum magnificabile et durabile? Quaesiuit ab amato amicus, utrum tantum obligatus esset ad amandum bonificare et magnificare, quantum ad amandum amare. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum deberet eum tantum diligere ratione durandi, quantum ratione magnificandi et amandi. – Amor – dixit amicus –, uisne ut diligam in amato meo aequalitatem magnificandi et aeternandi et amandi? Interrogabat amicus magnitudinem et aeternitatem, cum quo distabant ab amandi minoritate. Quaesiuit amicus ab amore, utrum amatus suus haberet tantam potestatem et tantam sapientiam intra se ipsum, quantam in rebus extrinsecis. Magnitudo et potestas quaesiuerunt ab amore, utrum tantum haberet amare, quantum ipse est. Quaerebat amor a magnitudine, utrum sciret potestatem amati sui tantum esse id, quod ipsa est, per agere, quantum per existere. Magnitudo amati quaesiuit a potestate amici, utrum tantum posset amare uerificare, quantum ueritatem. Quaesitum fuit ab amico, utrum magnam haberet potestatem amandi gloriam amati sui. Amicus quaesiuit a magnitudine et potestate, qua natura tantam habebat potestatem amandi suum amatum. – Amice – dixit amatus –, numquid tanta est tibi potestas amandi amando in me unire, quanta est amando in me unitatem? Tantum habet amorem amicus ad amatum suum, quod unamet essentia et natura uult esse cum amato suo. Quaesitum fuit ab amico, utrum tantam haberet potestatem amandi, quod semper principiare posset amare suum. 0. Quaesitum fuit ab amico, utrum tantum habere posset amare, quod esset de essentia et natura sui amati. Quaesitum fuit ab amato, utrum tantam haberet amandi potestatem, quod tantum diligeret amicum suum, quantum se ipsum. Magnus amatus quaesiuit a magno amico, utrum magnum haberet amare. Quaesiuit amatus a magnitudine et potestate sui amici, utrum aequales essent in amare. Amoris magnitudo quaesiuit ab amoris potestate, utrum amor amare posset sine largiri. Quaesitum fuit ab amico, utrum operationem sui amati diligeret tanta magnitudine, quanta eum scire poterat et amare. A sapientia et uirtute amati quaesiuit amor amici, utrum tantam haberent concordantiam actualiter, quantam potentialiter. – Amate mi – dixit amicus –, estne uerum te uelle esse magnitudinem mei scire et mei amare? Quaesitum fuit ab amico, utrum magnam haberet sapientiam sciendo gloriam sui amati. – Amice mi – dixit amatus –, habesne sapientiam magnam sciendo et amando entitatem tuam et meam? Amor quaesiuit a sapientia, utrum sciret maiorem magnitudinem amantis et amati. Quaesiuit amor a sapientia, utrum sciret maiorem concordantiam amatiui et amabilis. Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret magnam unitatem sapientiae sui amati. – Sapientia – dixit amor –, esne tanta, quod aliquid scias medium esse amicum et amatum? 0. – Amate – dixit amicus –, creasti mundum ad finem maioritatis uel ad finem minoritatis? Amor et sapientia quaesiuerunt a magnitudine amati, utrum posset eas facere sufficientes magnitudini de scire et de amare. – Amate mi – dixit amicus –, quae sunt ea, quibus melius coaequari potes meo scire et meo amari? Amor amici quaesiuit a magnitudine et a sapientia amati, utrum Deus tantam haberet sapientiam, quod unam sciret creare creaturam meliorem et nobiliorem omnibus creaturis. – Amate mi – dixit amicus –, habesne tantum magnitudinis in uoluntate, quantum in uirtute et sapientia? Quaesiuit magnitudo a ueritate, utrum poneret eam tantum in uero, quantum amor ponit eam in amare. – Amate – dixit amicus –, esne tanta uoluntas et gloria, quod possint esse de magnitudinis entitate? Magnitudo et uoluntas quaesiuerunt a differentia, utrum in maioritate sua poterat esse maior concordantia amici et amati. Amor quaesiuit ab amico et amato, utrum essent concordes in maiori concordantia magnitudinis et uoluntatis. Magnitudo et uoluntas amici quaesiuerunt ab amato, utrum in se ipso plus posset amicum remouere a contrarietate, quam in aliquo alio ente. – Uoluntas – dixit magnitudo –, in quo potest amatus maiorem principiare amabilitatem? Quaesitum fuit ab amico, cur amabat amatum suum tanta uoluntate. – Amor mi – dixit amicus –, cur me facis amare amatum meum in fine tantae uoluntatis? 0. – Amice – dixit amor –, quare desideras idem esse cum amato tuo? – Amate mi – dixit amicus –, in quo potest maior fieri aequalitas magnitudinis et uoluntatis? Quaesiuit amatus ab amore, utrum remouisset amicum a maiori minoritate amandi. Quaesiuit amicus a magnitudine et uirtute amoris, utrum amare actu sit de entitate potentiae et habitus. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus suus complete dedisset ei similitudines suas. – Amice mi – dixit amatus –, qua proprietate et natura tantam habes in amare uirtutem? – Amate mi – dixit amicus –, estne tantum et tam uirtuosum amatiuum, quantus et quam uirtuosus tu es amabilis? Uirtus quaesiuit a magnitudine, de quo fit magna concordantia amici et amati. Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius principiauerat eum de magnitudine, uirtute et amore. Magnitudo et uirtus quaesiuerunt ab amore, utrum amicus et amatus uniti essent in amare. – Amate mi – dixit amicus –, qua ratione posuisti finem amandi in tuam magnitudinem et uirtutem? Ait uirtus: – Amice, cum propter amorem affligaris, quare magnitudinem amati optas amare? 0. – Amor – dixit uirtus –, cum quo possunt coaequari magnificare et amare? – Amare – dixit amor –, cum quo remoues magis esse a non esse? Magnitudo et ueritas quaesiuerunt ab amore, cum quo sentiebat amicus maiorem gloriam in amare. Ab amato suo quaesiuit amicus, utrum ipsi ambo possent esse una unitas amoris. Magnitudo, ueritas et amor quaesiuerunt ab amico, utrum aliquibus indigeret sui amati. – Ueritas – dixit magnitudo –, cum quo plus distas a contrario tuo in amare? – Amice – dixit amor –, quare tuus amatus magnitudinem tuam posuit in ueritate sua? Quaesitum fuit ab amato, quibus mensuris mensurabat amicum suum. – Amice – dixit amor –, numquid ingressus es in magnitudinem et ueritatem ad uidendum amatum tuum? Magnitudo et ueritas quaesiuerunt ab amore, cur amicus ingressus erat maioritatem ad uidendum amatum suum. – Amice – dixit amor –, scisne cur habes aequalitatem in magnificare, uerificare et amare? 0. Quaesitum fuit ab amato, utrum abesset ei amicus in magnitudine ueritatis. – Amor, sciresne dicere mihi, quare coniunctae sunt et unitae differentia amici et differentia amati? Quaesitum fuit ab amoris magnitudine, utrum sciret, quare gloria amici et amati in magnam concordantiam existebat amoris. – Amice – dixit magnitudo –, numquid amatus tuus tantam tibi gloriam largitus est, quod te remouerit ab omni contrarietate? Magnitudo et gloria quaesiuerunt ab amico utrum, quam cito principiatus fuit ad amandum, amauit amatum suum. Magnitudo et gloria quaesiuerunt ab amore, utrum amicus posset esse suus amatus et e contrario. Magnitudo, gloria et amor quaesiuerunt ab amico, quare suum diligebat amatum. – Amate – dixerunt magnitudo et gloria et amor –, numquid aliquem habes amicum maiorem, gloriosiorem et amorosiorem omnibus aliis amicis? Quaesiuit amor a magnitudine et gloria, utrum aequalitas amici et amati camera sit amoris. Quaesitum fuit ab amico, utrum ex parte sui aut ex parte sui amati oportebat eum esse in maioritate magnitudinis amoris et gloriae amoris. Ut aliquatenus ad huius Artis practicam explicite transeamus, sumimus in hac secunda parte, ex praeiacentibus quaestionibus, uiginti quaestiones soluendas per huius Artis theoricam ante datam, ut modo solutionis istarum uia pateat et regula soluendi alias quaestiones. Nam isto modo, quem tenemus ad soluendum istas, docet Ars ceteras praedictas esse soluendas. Harum quidem uiginti quaestionum ad primam figuram nouem et ad secundam figuram nouem alias applicamus, super quodlibet principium huius amantiae quaestionem unam portantes; decimam nonam autem quaestionem ad tertiam figuram et uigesimam ad quartam figuram tantum intendimus applicare. Cuilibet primarum decem octo quaestionum quattuor paragraphos tradimus, quorum primus ex primis definitionibus est sumptus, secundus uero ex secundis et tertius ex regulis, ad definitiones applicatis; quartus autem ex conditionibus est acceptus. Sed ad decimam nonam quaestionem quattuor paragraphos applicamus super quattuor conditiones, quibus ipsam soluimus quaestionem, designatas super cameram tertiae figurae, quam sumimus ad ipsam decimam nonam quaestionem per hos ultimos quattuor paragraphos dissoluendam. Similiter uigesimae quaestionis quattuor paragraphos subdimus super quattuor conditiones, per eam cameram quartae figurae, quam ad ipsam quaestionem uigesimam soluendam eligimus, designatas. Et quoniam, quanto possumus, prolixitatem minimam euitamus, non mittimus has duas ultimas quaestiones ad definitiones, quamuis tamen adeo bene possint solui per definitiones, sicut etiam decem octo quaestiones praedictae. Primam igitur harum uiginti quaestionum deducimus ad bonitatem; secundam ad magnitudinem et sic de aliis ad singula huius Artis principia successiue. Fit autem haec deductio sic, quod per processum harum uiginti quaestionum doctrina traditur, alligandi intellectum ad uerum discernendum et uoluntatem ad bonum amandum. Posita ergo quauis harum uiginti quaestionum, innuit haec Ars eas poni definitiones et regulam siue regulas et conditiones, quae pertinent ad eandem. Deinde, quemadmodum dictum est, qualiscumque conclusio eas destruat, falsa est et impossibilis et multum odienda, et qualiscumque ad cuius destructionem sequitur earum destructio, uera est et necessaria et multum insuper diligenda. Quaesiuit amor a bonitate, magnitudine et aeternitate, utrum esset Deus. Multum enim desiderabat Deum esse, ut uehementius eum posset amare. Solutio: Bonitas est ens, ratione cuius bonum agit bonum, et sic bonum est esse et malum est non esse. – Amor – ait bonitas –, si Deus est, ex eius quidem esse sequitur nullum malum, quoniam ex infinito bono, infinito magno et aeterno impossibile est sequi malum. Immo, si Deus est, sequitur infinitum bonum et infinita magnitudo et aeternitas. Et ideo, sicut oportet necessario esse infinitatem boni, magni et aeterni et cetera, si Deus est, sic oportet necessario, si Deus nihil est, infinitatem mali et parui esse et priuationem aeternitatis et minoritatem magnitudinis. Sed quoniam hoc est manifeste impossibile, quia sic numquam fuit aliquid nec est nec numquam erit, cuius oppositum necessarium necessaria experientia scimus, uidelicet aliquid fuisse et aliquid nunc esse et futurum esse; quare manifesta necessitate constat Deum esse quem tu, amor, desideras, habens de ipso quicquid habes. – Adhuc tibi dico, amor – ait bonitas –, si Deus nihil est, multa mala, falsa et odibilia sequuntur, sicut destructio meae definitionis, quoniam si Deus nihil est, bonum est eum non esse, ex quo non est. Et ex hoc, quod bonum est eum non esse, sequeretur impossibilia in natura, si ipse esset aliquid, quae scilicet impossibilia natura non pateretur; et sic Deus non est aliquid nec esse potest aliquid et sic bonum est eius non esse, cuius esse malum esset. Et ex hoc concluditur necessario quod bonum est non esse et malum est esse, cum bonum sit esse finitum bonum et malum esse infinitum bonum, sed hoc est summe impossibile. Quare... et cetera. – Iterum, si Deus nihil est, sequitur necessario malum esse diligibile et bonum esse odibile, et maiora mala plus esse amabilia quam minora mala, et minus bonum quam maius bonum; magisque esset amabilis tristitia quam gaudium, et mors quam uita, et non esse quam esse, et sic de consimilibus. – Adhuc amor – inquit bonitas –, si Deus nihil est, sequitur contradictio, quoniam, ut dictum est, hoc est necessarium semper, scilicet bonum est Deum esse et malum est Deum non esse. Ergo, si Deus non est, ex quo non est, bonum est eum non esse; et sic concluditur necessario bonum et malum esse Deum esse, et bonum et malum eum non esse; et sic conuertuntur necessario bonum et malum et esse et non esse, et per consequens magnitudo et paruitas, aeternitas et priuatio et per consequens ceteri contrarii termini, et sic multiplicantur necessario contradictiones in esse; quare necessario oportet Deum, quem quaerimus, esse. Multum delectabiles et iocundi fuerunt amori sermones isti, quos bonitas sibi dixit, et sensit sibi crescere uirtutem et fortitudinem ad amandum bonitatem, magnitudinem et aeternitatem in amato suo; et dixit: – Ha, amare mi, amare mi, totum sis in amato meo, ex quo es! Ecce quam bonum et quam magnum est tam excellentissimum et nobilissimum amari amatum! Bonus amor est ipse, per quod bonum amorosum agit bonum amorosum. – Heu, bonitas, magnitudo et aeternitas – inquit amor –, quid ualeret id quod est, si Deus non esset? Quoniam, si Deus non est, omne, quod est, finitum est et terminatum, nec est aliquid infinitum, unde sequitur quod bonum est amari bonum finitum et odiri bonum infinitum. Nam, ex quo Deus non est, secundum naturam rationis non est amabilis sed potius odibilis; id enim, quod non est nec esse potest, amari non conuenit. Et inde sequitur quod amare in me sit ad amandum finita et quod odire sit in me ad odiendum esse in bonitate, magnitudine et aeternitate infinitum. Unde sequeretur quod ego essem malus amor, agendo malum odiosum, et quod non essem bonus amor, quo bonum amorosum agit bonum amorosum. – Haec autem – inquit amor –, non possem ego sustinere, uidelicet odire meum plus esse quam amare meum, quia meus inimicus maior esset quam meus amatus; nec tibi, bonitati, concordare possem nec tu, magnitudo, ista conditione posses agere magnum in amare nec in odire; nam, quanto ageres me maiorem, tanto me faceres plus odiri quam amari. Et tu, aeternitas, non me sustineas, si Deus non est, quoniam nolo esse nec amare nec odire; plus enim diligo quod non essem quam quia sum; et inde neque te neque bonitatem neque magnitudinem neque memet amare uolo, sed omne quod est odire et uiuere quamdiu fuero in tristitia et angustifero dolore.  Flendo suspirabat et tristando plangebat amicus, cum supposuit Deum non esse, excitans hos sermones: – Heu me, quam summum malum est Deum nihil esse, quia sic omne, quod existit, est bonum et malum simpliciter, ita quod bonum est malum et e contrario. Nam, ex quo Deus non est, utique bonum est eum non esse, quia in rei ueritate ad quod non est et esse non potest, non potest supponi esse bonum nec etiam supponi potest quin sit bonum esse Deum, ex quo infinitus esset in bonitate, magnitudine et aeternitate et cetera, neque uerum iudicium rationis consentire potest priuationem Dei non esse malam, quoniam multa et maxima mala sequerentur. Non enim est uita aeterna, si Deus nihil est, neque bonus homo ex bonitate sua, quam fecit, praemium consequitur, sed potius tendit in perditionem omne bonum factum simpliciter ad aliquod bonum, magnum et durabilem finem. – Haec tamen omnia sunt mala, si Deus est; sunt autem bona et eorum opposita mala, si Deus non est. Nam, sic non est Deus, ut ista sint bona et ut eorum opposita sint mala; itaque malum est bonum et e contrario. Et quoniam ita est quod bonum est malum, et e contrario, et bonum esset Deum esse et malum esset Deum esse, non possunt recipi duae definitiones in prima regula nec e contrario, quod est impossibile, per quod patet necessario Deum esse. Cui ego – dixit amicus –, omni tempore uitae meae seruire desidero et honorem et reuerentiam exhiberi, ita et uos similiter faciatis, bonitas, magnitudo et aeternitas – ait amicus – . Nam, ex hoc quod ipse Deus est, es tu, bonitas, disparata a malitia et tu, magnitudo, a paruitate et tu, duratio, a priuatione et ego spem habeo pertingendi ad gloriam sempiternam. Amicus amando tantum desiderabat bonitatem, magnitudinem et aeternitatem amati sui quod, prae uehementi amore, concordabant bonitas, magnitudo et aeternitas se esse unammet essentiam et naturam et unam eandem rem numero in amico et amato. Considerabat amicus unitatem bonitatis, magnitudinis et aeternitatis, ita quod totae tres istae sunt una eadem essentia et natura et una eadem res numero in amico et amato. Tunc dixit amicus: – Haec quidem unitas tanta existit in amato meo, si Deus est; quoniam ipse Deus, si est amatus meus, est uidelicet ipse quod tantum desidero cognoscere et amare et eidem impendere seruitium et honorem. Haec autem unitas tanta nihil est, si Deus non est, quoniam nullum ens eam habere potest, nisi ipsum sit infinitum unitate bonitatis, magnitudinis et aeternitatis; et hoc est necessario infinitas bonitatis, magnitudinis et aeternitatis et unitatis amici et amati. – Ergo, si priuatio istius unitatis est, ipsa est maius malum quam sit bonum omnium quotquot sunt unitatum, et est maior magnitudo priuationis quam sint omnes magnitudines esse omnium, et maior aeternitatis priuatio quam sit ipsius aeternitatis esse quo ipsa est. Nam istius unitatis priuatio infinita est et huius priuationis oppositum esse est finitum; et inde est infinitus defectus bonitati, magnitudini et aeternitati aliam earum non esse aliam. Est siquidem uilitas maxima bonitati eam per semet non esse magnam et aeternam; similiter et cuilibet aliarum eam non esse bonam, magnam et sic de aliis. – Et hoc est ipsarum trium magnum malum et magnus defectus magnitudinis et durationis; atque bonitas maiorem infert defectum magnitudini et aeternitati, quia ipsa non est ratio quod magnitudo et aeternitas sint ipsamet bonitas et e contrario, quam sit tota ipsa perfectio, quam magnitudo et duratio habent accidentaliter per ipsam bonitatem, in hoc quia per bonitatem sunt ipsae accidentaliter bonae. Hoc idem etiam suo modo est de magnitudine et aeternitate. Adhuc etiam sequeretur unitatem bonitatis, magnitudinis et aeternitatis magis esse amabilem disparate, alia illarum existente essentialiter et uniuersaliter ab alia disparata, quam ipsis existentibus una eademmet essentia et natura. Nam id quod est, magis est amabile quam id quod non est; et ex quo magis est amabile, oportet naturam consentire illud esse magis amatum. – Hoc autem ego non sentio in mea natura amandi, sed potius oppositum – ait amicus –, itaque consistit in me natura plus diligendi unitatem illam bonitatis, magnitudinis et aeternitatis, quae non est, quam illam, quae est. Itaque iuxta cursum naturae, si Deus non est, oporteret me plus diligere propter ipsum, quod non est, quam propter ipsum, quod est; hoc autem est impossibile et contra cursum naturae et contra esse et perfectionem, priuationem et defectum; et hoc cum bonitas et magnitudo et aeternitas cum esse concordent et perfectione et earum opposita cum priuatione et defectu. – His ergo omnibus supra dictis et multis etiam aliis probatur et manifestatur Deum esse de necessitate, ut non sequatur praedicta impossibilia et ut prima conditio `bonitatis et magnitudinis integra permaneat et illaesa, quae destructa permanet, si Deus nihil est. Est ergo Deus – ait amicus –. Quare tu, amor, amare coneris, quoniam, propter eius esse, tanto plus amare potes quanto minus amares, si ipse nihil esset. Existit autem iste Deus unamet bonitas, magnitudo et aeternitas, quae sunt ipse Deus unus, et quaelibet existit alia; ideo existit ipse Deus bonus, magnus et aeternus infinite, cuius est tantum una simplex et sola essentia bonitatis, magnitudinis, aeternitatis, potestatis et cetera. Et quoniam iste Deus est, adest quidem amatoribus suis gaudium et consolatio et sempiternae uitae spes beata et amor amici et amati. Ab amore quaesiuit magnitudo, utrum tantum diligat agere aeternitatis, quantum existere eius. Solutio: Magnitudo est id, ratione cuius bonitas, aeternitas seu duratio sunt magnae, ambiens omnes extremitates essendi. – Eia, magnitudo – dixit amor –, nisi ego in tantum amarem agentiam, quam habet aeternitas in se ipsa, quantum eius existentiam, nonne sequeretur tuae definitionis et meae destructio? Utique sic, quoniam tu non esses id, ratione cuius ipsa aeternitas esset magna in agere suo, sed in existere tantum; nec esses id, ratione cuius amare meum esset magnum, quoniam defectus amandi est plus amari rei existentiam quam eius agentiam. Et hoc maxime in aeternitate, cum in ea sint aequales sua existentia et agentia, eo quod conuertibiliter sunt unum idem numero. Ergo, si tu non es ratio tanti amabilis aeternare quantae aeternitatis, ita quod aeternitatem et aeternare non me facias aequaliter amare, abest quidem tibi bonitas, quia malum est in te priuatio magnificandi; et e contrario abes bonitati, quia non magnificas eius bonificare; similiter et potestati et magnitudini et sapientiae et cetera. – Itaque nulla nostrum suam substantialem similitudinem alteri largitur, unde sequitur defectus infinitus, ita sicut per oppositum sequeretur infinita perfectio, si tantum tribues de te ipsa amare meo quantum existere meo, et sic cuilibet aliarum nostrum, cum sumus omnes aequales essentia et natura in amato; quare dico tibi: Me multum de te mirari, cur talem mihi fecisti quaestionem, nec amplius eam mihi facias, quoniam ego sum ipse amor adeo perfectus in amare, quod tantum amo agere aeternitatis quantum existere illius.  Magnus amor est ille, qui a paruitate distat amandi. Conquestus est amor potestati amoris et magnitudini amoris quia talem sibi fecerat quaestionem. – Potestas amica – dixit amor –, et quomodo excogitare potest magnitudo me non diligere tantum in amato meo suam aeternitatem propter aeternare, quantum ipsum aeternare propter ipsam aeternitatem? Nam, adeo bonum est aeternitatem esse propter aeternare, quantum per existere id, quod ipsa est. Et quicquid dicat magnitudo, oportet eam facere suum aeternare tantum, quanta est aeternitas, quod, si non, non esset utique ipse magnus amor qui a paruitate distat amandi. Nam, ex quo plus amarem aeternitatem quam eius aeternare, oporteret in amare meo paruitatem esse, ex quo in amato diligerem plus aliquid quam aliud. – Immo etiam dico: Si diligerem plus aeternitatem quam aeternare, quod absit! quanto plus magnitudo me faceret amare aeternitatem quam aeternare, tanto me faceret odire magnitudinem aeternandi. Quoniam, sicut ipsa magnitudo me faciat amare infinitam aeternitatem in bonitate et in ipsa magnitudine, sic me faceret amare finitum et paruum aeternare; et hoc in tantum quod nollem aliquod durare creatum minus in bonitate, magnitudine et cetera, quam aeternare. Hoc nolo aliquo modo nec tu, potestas, consentire debes hoc, quoniam sic esset definitio tua destructa, nisi posses tantum, quod magnitudo me tantum magnificaret in amare quantum in existere, diligendo tantum aeternare aeternitatis quantum ipsam aeternitatem.  – Sapientia – dixit amor –, scisne quam quaestionem magnitudo mihi fecit? Secundum hoc, quod quaerit a me de aeternitate, quaerit utrum diligam eius agere tantum, quantum eius existere. Nihil enim alius intendit quaerere nisi utrum diligam tantum eius similitudinem, quam mihi dat, quantum ipsammet. Et quomodo dubitare potest magnitudo quod diligam eam intentione secunda et suam similitudinem, quam mihi dat, diligam intentione prima? Si enim ita diligerem, amare quidem meum non esset magnum in bonitate neque iustum neque te, sapientiam, diligerem tantum, quantum intelligere tuum; et sequeretur quod tuus finis esset, ut dares similitudinem tuam, non autem ut existeres id, quod ipsa es. Itaque foret intelligere tuum intentione prima et existere tuum intentione secunda. – Hoc etiam esset de meo amare et de me ipso – ait amor –, et sic quicquid est in nobis esset perditum totum atque secunda regula omnino destructa, ita quod quicquid de ea dicitur et de definitione magnitudinis et misericordiae, totum esset falsum. Quare respondeo magnitudini dicens tibi, sapientiae, et ceteris principiis nostrae Artis, quod tantum diligo agere ipsius aeternitatis, quantum eius existere et e contrario; similiter et tui, sapientiae, et bonitatis et cetera. Et numquam fraudem desiderare potui, sed odiui potius semper, aduersus magnitudinem et aeternitatem; immo potius ita sanum et legale conseruo illis amare meum, sicut mihi ipsi.  Amoris magnitudo sufficere non posset amoris aeternitati, si aeternitas magis esset diligibilis ratione existendi, quam ratione agendi. – Amor – ait sapientia –, secundum quod uult ista prima conditio `magnitudinis aeternitatis, tantum est agentia aeternitatis amabilis quantum eius existentia; aliter amare tuum ad amandum aeternitatem sufficere non posset, sicut nec meum scire sufficere posset ad intelligendum aeternitatem et aeternare, ex quo aeternitas scibilior esset quam eius aeternare. Quemadmodum igitur tu diligeres plus aeternitatem quam eius aeternare, ita me oporteret plus intelligere aeternitatem quam eius aeternare, unde sequeretur quod intelligerem eam in parte otiosam et in parte agentem. Hoc autem esset tam magnum malum et tam magnus defectus in intelligere meo, quod sufficere non possem intelligere infinitatem aeternitatis, quae in intelligere meo non esset infinita. – Iterum dico tibi, amor, si existentia aeternitatis scibilior esset quam eius agentia, non esset quidem infinita in se nec in bonitate, magnitudine et cetera, quia sic eius agentia seu operatio limitationem haberet et per consequens eius otiositas esset priuatio bonitatis et malum et paruitas, et sic existeret finita in bonitate, magnitudine et cetera. Similiter et tu et ego et quaecumque sunt in amato tuo et in intellecto meo; quare dico te rationabiliter conqueri de magnitudine, quia talem tibi fecit quaestionem. De fine De fine huius Artis In hoc huius Artis processu comprehendere potest amicus et habituare modum mixtionis, quae habet fieri principiorum, et artem inde consequi et doctrinam principiis huius Artis utendi. Hac autem processus his sermonibus traditur in hunc modum: Loquebatur ad inuicem amatus et amicus. Conquerebatur amatus amico, quia tam modice cognoscebatur et diligebatur a suo populo, cui tanta donauit. Plorauit amicus et apud amatum suum accusauit amorem, quia non urgebat homines ad plus amandum amatum, quam alia quaecumque. Amor autem se excusauit, conuertens super sapientiam hos sermones: – In principio, cum homines uia intellectus mei amati opera scrutarentur, artes et doctrinas sapientiae praeteriti philosophantes ediderunt. Tunc illis temporibus sapientia multos acquisiuit sibi seruitores, eam multiplici uarietate artium dedicantes. De me quidem minime curauerunt: Artem enim amandi meum amatum in se et in operibus suis nullam gentibus tradiderunt; arte quidem habent homines sapientiam, me autem arte non utuntur. Quare, cum plus intelligant quam ament amatum, utique culpa mea non est in causa, ex quo illi, qui praeterierunt, dudum dereliquerunt me, suis suffragiis minuentes. – Immo ualde conqueror, amice, de bonitate, magnitudine et cetera, quoniam, cum in tantum sim bona, quantum sapientia, quare defecerunt aduersum me bonitas, magnitudo et cetera? Quare non me bonificauerunt et magnificauerunt doctrina et arte amandi meum amatum et se ipsas in tantum, quantum sapientiam arte intelligendi? Sapientia respondit amori dicens: – Antiqui opera sua sapienter egerunt: Cum arte me disposuerunt, ut homines modum haberent intelligendi et intelligendo uiuendi, eo quod ego, sapientia, essem lux te, amorem, antecedens, te illuminans ad amatum et eius opera diligendum. Sed tu, amor, homines amorificasti bonis mundanis, cogens eos plus diligere semet ipsos et opera sua, quam tuum amatum et eius operationem. De me quidem non diligis illuminationem sumere, quae tibi nobilitatem, perfectionem, altitudinem et cetera, miranda tui amati et eius operum manifesto, detegens mundi mundanaque diligentium uilitatem. Quare non est mirandum si de te conqueror, amor; immo quidem offensa sum a bonitate, quia non te bonificat, et a magnitudine, quia non te magnificat in amare secundum artem et doctrinam, quam de me potes habere. Sed excusauit se bonitas incusans magnitudinem, quia non magnificauerat eam in sapientiam et amorem. Similiter incusauit durationem et alias; etiam durationem quidem, quia non fecerat eam perseuerantem in magnitudine sic, ut posset amorem et sapientiam bonificasse, ita quod sapientia sciret et amor diligeret bonitatem amati plus quam aliam bonitatem. – Si enim magnitudo duratioque mihi similitudines suas complete dedissent – ait bonitas –, in tantum utique sapientiam et amorem bonificassem, quod amatus esset super omnia cognitus et dilectus. Magnitudini displicuit quoniam bonitas inculpauerat eam similiter et durationem; commotaque magnitudo bonitati sermones istos obiecit dicens: – Si tu, bonitas, tantum me bonificasses quantum bonificare me potuisti, ego quidem secundum posse meum te magnificassem. Sed quomodo cogitare potes tu, bonitas, me posse magnificare te, otiosam atque pigram, multiplicare tuas similitudines in me et in duratione et cetera, quae tuo defectu malitiam in tantum multiplicare permittis, reluctantem totis uiribus, quantum potes, tuas auferre similitudines et suas tibi dare? Unde tu, bonitas, non bene agis – ait magnitudo –, quia me et alia principia inculpas; quare, his offensis, accidiosa iniuriosaque mihi uideris, immo similis malitiae, quae tibi et nobis omnibus aduersatur. Turbata fuit duratio super bonitatem, quia coram amico et amato et coram principia substantiae accusauerat eam et ait illi: – Et quomodo tu, bonitas, opinari potes quod durare faciam bonificare tuum, quod ad artem sciendi et ad artem amandi deduxisti? Nec est tibi cura nec desideras artem recolendi bonificare? Numquid adeo bonum esset Artem edere memoratiuam , qua praeteritorum memoria fulciretur, sicut Artem inuentiuam et amatiuam ad inueniendum et amandum ea, quae sunt et erunt? Numquid tantus honor est amato ipsum recoli quantus eum intelligi et amari? Numquid ego sum in tantam aeternitatis eius similitudo, quantam sapientia amici similitudo sapientiae illius et quantum amor amici similitudo amoris ipsius amati? Utique sic. Tu autem, bonitas, diligentiam adhibuisti ut Ars inuentiua et amatiua praesint; numquam audiui te adhuc aliquem hominem concitasse compilare illam ad recordandum amatum in se et in operibus eius. Heu, bonitas, cur amatum meum et eius opera pateris in gentibus obliuisci? Si tamen ausa foret, potestas libenter siluisset; sed quoniam alia principia se excusabant, conuersa est ad amatum dicens: – Amate mi, super criminibus, quae bonitas, magnitudo mihi imponunt partim iuste, mereor excusari. Dicunt enim me non possificare tantum aliud eorum in alio, quod secundum cuilibet proprietatem et naturam unumquodque ipsorum te faciat honorari et tibi seruitium impartiri. Uerumtamen aliquam excusationem affero pro tanto, quia neque bonitas neque magnitudo nec aliquod aliorum principiorum perfecte consentiunt me officio proprio in eis uti posse. Itaque, cum mihi deficiunt, bene quidem confiteor me ipsis eisdem abesse. – Quare nec in totum me excuso nec in totum etiam me incuso; immo miror unde accidit, quoniam quasi ad hoc modernis temporibus deuenimus, quod omnes nobis ipsis aliud alii ad inuicem aduersamur. Quare arbitror esse bonum nos omnia similiter exorare te quatinus digneris parcere nobis et in penitus per quem sumus finem exspectes. – Sed auxiliare nobis, amate benigne! Dirige nos super uires nostras ad honorandum te et seruiendum tibi. Nam, ex hoc quod partim totum pondus ipsi, quod dedisti nobis, commendes libertati, corruimus propter defectum nostrum et propter prauos usus, in quibus mundus diu iacuit deuiatus. – Uirtus – ait amatus –, et tu quid dicis? Respondit uirtus dicens: – Amate mi, tantum multiplicantur in mundo uitia et tantum tibi sum culpabilis, quia non uehementius exorta sum in unitatem bonitatis, magnitudinis et cetera, ut te facerem laudare et honorari, quod neque fortitudo mihi sufficit neque modum habeo pro uenia te precandi, quoniam nec ego nec aliquod nostrum excusari potest. Immo coram facie tua iacentes in tristitia et lacrimis, prae uerecundia obmutescimus, de te sperantes gratiam et benedictionem; immo etiam iudicium secundum placitum tuae sanctissimae iustitiae, cui culpabilis nimis assisto. Cum uirtus diceret ista, ueritas flendo plangebat; cui amatus ait: – Ut quid ploras? Respondit ueritas dicens: – Fleo siquidem; neque mirum, etenim pauca et modica de bonificare, magnificare, durare et cetera, in uerum posui; et desolata sum, quia falsitas tot et tanta de malificare, paruificare posuit in falsum. – Tu autem, amate mi, cum existas in tanta ueritate bonitatis, magnitudinis et cetera, cur me permittis falsitati sic superari, sic male tractari, sic occidi? Cur etiam ueritas tua non mihi tantas similitudines suas elargitur, ut mundi falsitatem uincere possim et incarcerare atque necare? Cum ueritas flendo loqueretur amato suo, considerabat gloria de qua materia suo amato loqui posse; et suspirans cum lacrimis dixit ei: – Cum homines considero, qui ab hoc saeculo migrauerunt; cum considero, amate mi, quam pauci sunt eorum in gloria tua respectu illorum, qui cruciantur in poenis blasphemantes, maledicentes tibi digno amari, tibi uero cognosci, tibi iusto honorari; haec siquidem consideratio aufert a me uirtutem et fortitudinem, quare non possum dare quietem et consolationem bonitati, magnitudini et cetera. Sic ego, gloria, contristor, desolata iacens propter te. – Unde, amate mi, uide ergo et considera, quos sustineo labores et cruciatus; intuere, carissime, quomodo principia substantiae uehementer in meis laboribus affliguntur et respice quanta priuatio quietis est in poena, qua uexor. Ubi est, amate mi, gloria tua, cuius similitudinem mihi donasti? Ubi est misericordia tua? Ubi est pietas tua? Quare non desideras multos homines esse in gloria tua et paucos in poena, et hi, qui sunt in gloria tua, pleni maxima magnitudine bonitatis et cetera, ut fiant maximae gloriae possessores? – Amate mi – ait differentia –, alius quidem es tu et alius est amicus tuus. Quanto magis igitur distinctus es ab amico tuo, tanto ipsa differentia tui et amici maiorem dare mihi potest similitudinem de se ipsa et in principiis substantiae magis possum a confusione distare. Sed ualde miror quid esse potest, amate mi, quoniam homines huius mundi in tanta confusione consistunt, quibusdam eorum existentibus alio modo bonis et alio modo malis et quibusdam eorum existentibus magnis in posse, paruis uero in uirtute et uelle et sic de aliis principiis huiusmodi. Igitur ego existens in confusione, sum confuse inter gentes; inconfusa quidem existo intra substantiam; confusa uero moror extra, per opera mala regentium male. – Unde tibi de concordantia conqueror, quia non me remouet a contrarietate, quae in mundo me cogit esse confusam: Non distat, amate mi, concordantia a contrarietate quantum potest; multum quidem offendit concordantia in tanta sui contrarii participatione. Indignata fuit concordantia quia differentia talia aduersus eam dixit. Et ait: – Amate mi, de his me accusat differentia, de quibus se ipsam potius inculpare deberet, quoniam bene scis differentiam habere naturaliter maiorem proportionem et naturam essendi in me, quam in contrarietate, cum ego et ipsa principia substantialia simus, contrarietas uero principium accidentale tantum; sed ipsa differentia in tantum dilatatur, extendens se in contrarietatem et tantum similitudines acceptat contrarietatis, quod quasi tota coloratur et induitur contrarietatem, resistens quantum potest, ne recipiat similitudines meas secundum bonitatem, magnitudinem et cetera et secundum magnitudinem malitiae et cetera, similitudinibus contrarietatis adhaeret. – Ecce, amate mi, ferant oculi tui tibi testimonium huius rei: Nonne manifesta uides experientia differentiam in hominibus mundi plus assistere contrarietati bonitatis et cetera, quam mihi, concordantiae bonificatiui et bonificabilis, magnificatiui et magnificabilis et bonitatis, magnitudinis et cetera? Cum enim proportionaliter ordino ordinaliterque naturo me esse unius et multorum in bonitate, magnitudine et cetera, ecce differentiam in contrarietate et contrarietatem in differentia, quicquid ego naturaliter concordo et ordino, dissipantes. Quare tibi, amate mi, de differentia et de contrarietate non immerito tibi conqueror pro tantis offensis. – Amate – dixit contrarietas –, cur de me concordantia tibi conqueritur? Numquid ego sum contrarietas sibi opposita? Cur igitur similitudines meas recipit, cum eas sibi mitto? Cur credit ipsa mihi? Officium quidem meum exerceo et si male suum exerceat, quid ad me? Immo dico tibi, amate, quod concordantia mihi iniuriatur; et non solum mihi, immo etiam principiis substantiae. Mihi quidem, eo quod de officio meo se intromittit; nam ego sum ipsum ens, cuius naturae est resistere fini rerum; habeo namque res a fine deuiare, eas applicans ad non finem. Hoc idem audet facere concordantia et enim uehementius, cum minori fine quam cum maiori facit homines concordare. Iniuriatur etiam bonitati quia plus in malis quam in bonis delectatur; similiter offendit magnitudinem et cetera, quia minor est in magnitudine boni quam in magnitudine mali. – Ergo, amate, ex quo concordantia malum sibi meretur et naturaliter sit me fortior, cur de me conqueritur? Quare ergo sustinet me dare resistentiam inter ipsam et cetera substantiae principia, cum in tantum sit fortis et potens, quod me capere potest et ligare et agere de me ad placitum? Nonne ipsa est ens substantiale et accidentale, ego uero ens accidentale tantum? Principium accusabat medium apud amatum dicens: – Amate, medium me perturbat et deuiat, quia improportionaliter et indebite principia similiter coniungit, aggregans insuper contrarietatem et minoritatem, dissipantes quasi omnia principiare sua. Et ideo, cum per ipsum medium ad finem desidero per uenire, inuenio quidem ipsum medium totum alteratum totumque a sua propria natura transmutatum, itaque non possum ipsum, quem desidero, finem obtinere. – Cum enim principiare meum educo cum bonitate, magnitudine, duratione et cetera, medium quidem, quod est ipsum principiare meum, de meo principiatiuo et principiabili procedens, induit se contrarietate et contrariari et minoritate et minorificare. Itaque facit me per contrarietatem et minoritatem transire, quarum mihi tradit similitudines, auferens a me similitudinem bonitatis, magnitudinis, concordantiae, maioritatis, finis et cetera; quare minime possum acquiescere fini. Excusauit se medium apud amatum, incusauitque principium et finem in hunc modum: – Amate dilectissime, in quo est ueritas, ratio et iustitia. Principium de me conqueritur, prout audis; et tu, domine mi, scis quomodo de ipso conquerebatur amor dicens quoniam in principio philosophi, qui dudum praeterierunt, non artem amandi sed sciendi potius tradiderunt. Adhuc etiam de ipso duratio conqueritur, quoniam apud ipsum impetrare non potest artem tradi memoratiuam seu memorandi, quemadmodum intelligendi et amandi. – Et propter ista, amate mi, principium et finis, grauiter peccantes, agunt iniuriam mihi. Ego enim nihil aliud sum nisi id ipsum solum, quod ex influentia finis et refluentia principii resultat, quoniam ex ambobus procedo id, quod sum, naturam sapiens utriusque. Sed cum tanta confusione sum influxus a fine et refluxus a principio, bonitate cum malitia, magnitudine cum paruitate et duratione cum priuatione et cetera, mixtis ad inuicem in ipsa fluentia et refluentia, quod prae confusione me faciunt inter homines existere destitutum. – Quare tibi, domine, de ipsis conqueror, qui nisi mihi iustitiam sustineas, amodo quam mihi donasti uolo libertatem, ex quo principium et finis a propria natura me deiciunt; quaere tibi, si uis, aliud medium, quo ipsa libertas ualeat sustentari. Non audebat finis excusare se nec incusare medium apud amatum, sed de maioritate conquerebatur dicens: – Amate mi, tu uis me esse principium, cui principium acquiescat. Scis equidem maioritatem per mundum in meam contrarietatem uehementius, quam in meam concordantiam extendi. Plus enim sibi placet non finem maiorificare quam me, finem, tamque perseuerauit in non fine quod quasi uix inclinare possum eam et inducere ad aliud meae similitudinis et naturae. – Quare scias, amate, si maioritas in mundo diu talem huius usus exercuerit potestatem, totum mundum in deprauationem suam deducet; et uidetur, amate, mihi, quoniam uis uideri a gentibus te parum appretiari finem, ad quem creasti mundum, et maioritatem posse mundum a me deuiare et ad meum contrarium applicare. Plorauit finis similiter et bonitas, magnitudo et cetera, maioritatem apud amatum omnes pariter accusantes. Mirabatur maioritas cur cetera principia substantiae amici illam accusabant apud amatum et ait: – Domine amate, tu in fine rerum intellectualium me creasti maiorem, quam in fine rerum sensualium. Tu uis me esse imaginem immensitatis tuae bonitatis, magnitudinis et cetera, ut tua principia principiis omnibus in me repraesententur esse maiora. Amate, ualeat mihi tecum sapientia, caritas et ratio, quoniam tu scis me esse materiam bonitati, magnitudini et cetera, ut unumquodque illorum, similitudines meas assumens, possit suas similitudines et opera minorificare. – Cur ergo malum mereor ex bonitate, si de me uult uehementius maiorificare suum finem sensualem, quam suum finem intellectualem similiter et ex magnitudine et cetera? Noli ergo, amate mi, dictis earum consentire et si iniuriantur me, accusando meque dando minori fini potius quam maiori, fac mihi iustum iudicium et uindictam. Si autem iniuriam fecerim, a te supplico ueniam, uolens oboedire tuae iustitiae et uoluntati et de tua misericordia spem habere. – Amate mi – ait aequalitas –, ecce quam blandiloqua est maioritas, quomodo, sub pulchriloquio suo se ipsam excusans, nos omnes satagit accusare! Dic ergo maioritas – ait aequalitas –, nonne bene scis me substantialiter esse in amici substantia inter bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera, et hoc intellectualiter et sensualiter? Ergo, prout sum intra substantiam subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera acquiescit, ita deberet sequi in operibus extra. – Sed tu, maioritas, cum contrarietate et minoritate iuuantibus te, hoc niteris perturbare, quia me et minoritatem superare affectas, ut adsis in mundo magna et ego et minoritas in minima quantitate. Et cum de bonificatiuo et bonificabili coaequare sequi deberet, facis inde discoaequare sequi, in quo maior existis quam minoritas. Quare mihi perpetras iniuriam et peccatum, agisque contra te ipsam, offendens etiam cetera principia et contraria facta es amori amati et amici. Omnia principia uoluerunt, ut coram amato minoritas loqueretur. Stabant autem parata reprehensionibus confestim confundere minoritatem, si accusans quicquam aduersus ea loqueretur amato; nam amando, cognoscendo, seruiendo et honorando amatum ministrat eis minoritas similitudines suas, unde minus amatur minusque cognoscitur et minus honoratur amatus. Loquebatur ergo minoritas et dicebat: – Ego quidem sum ens circa nihilum, non ergo sum ipsa, quae digna sum quicquam pro suis imperfectionibus accusare. Cum ego sim defectibus plena, quid possum accusare potius memet ipsam? Nonne aduersus amatum trado ceteris principiis similitudines meas? Nonne per similitudines meas omnia principia et quicquid possum, quantum ualeo, ad nihilum redigo? Nonne quicquid possum, remoueo ab amato? Utique omnis aliorum culpa mea est potius, quam eorum, quoniam ex me, propter meas similitudines eis datas, mala quaecumque faciant sortiuntur. Quid dicam aut quid faciam ego misera? Utique nescio. – Solum hoc adest mihi remedium – ait minoritas omnibus principiis –, quantum possum puris affectibus supplico uobis omnibus, quatinus nos omnia pariter clamemus ad amatum dominum nostrum: Ueniam, ueniam, amate, prae uenia, noli nobiscum in iudicium introire! Cum ergo prospicerent cetera principia minoritatem inter se et illam, quantum poterat, repellere contrarietatem et uiderent eius deuotam et affectuosam contritionem et humilitatem, mirabili compassione commota sunt omnia clamantia et dicentia: – Miserere, miserere, amate misericors, miserere nostri. Explicit Ars amatiua, quae hac intentione nouiter est inuenta, ut per uniuersum orbem cognoscatur et ametur dominus Deus noster, in cuius protectione et custodia ac beatorum angelorum et sanctorum omnium commendamus eam ac etiam omnium eorum, qui obnegantes semet ipsos sequuntur ipsum, qui uiuit et regnat per infinita saeculorum saecula, uerus Deus. Secunda distinctio De fine et intentione Ea, per quae, sub ratione finis et intentionis, consistunt uoluntas et intellectus alligabiles, haec ad amandum bonum et hic ad uerum intelligendum, praesenti regula intendimus indagare. Consistit autem intentio duplex, uidelicet prima et secunda: Prima quidem est, ad quam se habet secunda, et secunda, quae dirigitur ad primam; sicut Deus et omne creatum, homo et cetera sub homine, et sic de consimilibus: Deus enim est per primam intentionem, et omne creatum per secundam; atque homo per primam intentionem, et cetera sub homine per secundam, et sic de consimilibus istis. Finis uero est perfectio rerum, sicut Deus, qui est omnium finis, et sicut homo, qui est omnium corporalium finis, cum propter hominem Deus creauit ea. Finis ergo prima intentione consistit, et id, quod se habet ad finem, consistit secunda; sicut comedere, indui, habitare et cetera huiusmodi, sunt secunda intentione, et uiuere prima intentione, cum comedendi, uestiendi, habitandi et cetera, sit uiuere finis. In rebus creatis, secundum earum multitudinem et diuersitatem, multae sunt intentiones et fines; et secundum maioritatem nobilitatis in bonitate, magnitudine et cetera, quarundam illarum super alias, sunt aliae intentiones et fines super alias, sicut in homine intellectualia seu spiritualia sunt prima intentione et corporalia secunda intentione, cum anima sit finis corporis et sicut in corpore potentia elementatiua existit per secundam intentionem et uegetatiua per primam, atque uegetatiua per secundam et sensitiua per primam. Et sic de gradu in gradum usque ad potentiam rationatiuam, quae est finis et intentio prima potentiarum, sub ea consistentium, ac etiam omnium pertinentium sub eisdem. Homo consistit prima intentione; anima uero et corpus eius consistunt intentione secunda. Similiter et bonitas, magnitudo et cetera principia, de quibus homo compositus constat, sunt intentione secunda et ipse homo prima, cum totum maius sit et nobilius, quam partes eius. Recolere, intelligere et diligere hominis sunt intentione prima; sed eius uidere, audire et cetera, sunt intentione secunda. Atque bonitas, magnitudo et cetera, recolendi, intelligendi et diligendi sunt intentione prima; bonitas uero et magnitudo et cetera, temporalium diuitiarum, honorum et prosperitatum sunt intentione secunda. Bonum recolere, bonum intelligere et bonum diligere sunt intentione prima; bonitas uero illius recolere, intelligere et amare sunt intentione secunda. Ergo uirtutes intentione secunda sunt desiderabiles, ut sint habitus bonus, magnus et cetera, memoriae, intellectus et uoluntatis. Actus quidem potentiarum consistunt intentione secunda, sed ipsae potentiae intentione prima, quemadmodum intellectus intentione prima consistit et eius intelligere secunda, et sicut uisus intentione prima et uidere secunda; et sic de aliis huiusmodi potentiis. In aliquibus autem ratione obiecti sic est, quod actus potentiarum sunt intentione prima et ipsae potentiae secunda; sicut intelligere directum ad Deum melius est, quam intellectus ipsius intelligere, et sicut uidere directum ad colorem melius est secundum finem, quam sensus, cum intellectus per uidere colorem intelligat eum. Orbis et omnia, quae in eo sunt, secunda intentione consistunt; uita uero perpetua est intentione prima, cum praesens uita sit propter futuram uitam aeternam et non e contrario; et ideo mundus iste intentione secunda diligibilis est, et uita perpetua intentione prima. Cum Deus sit summus omnibus et omnium finis, debet unusquisque semet ipsum diligere intentione secunda, et Deum prima; obligatus est ergo quisque diligere uelle suum, ratione amoris domini Dei nostri, et desiderare magis intelligere Dei, quam suummet intelligere, et bonitatem, magnitudinem et cetera, Dei magis, quam suam bonitatem, magnitudinem et cetera, et magis ea, quae Deus intra et extra se operatur, quam ea, quae homo in se ipso uel in alio agit. Deus intentione prima diligit semet ipsum, intentione uero secunda diligit omne creatum, cum amor illius in tantum nequeat extendi ad amandum alia, quantum se ipsum. Hac igitur ratione creauit Deus omnia ad se ipsum, et haec est finalis intentio, quare cuncta creata sunt ad esse deducta. Unde constat Deum creasse omnia ad se diligendum et amandum ab angelis et hominibus, cum omni, quod existit. In Deo nulla est intentio secunda, cum quicquid in Deo est, sit intentio prima et finis; Deus enim est sui ipsius finis et suamet intentio. Idcirco diligit Deus tantum suam bonitatem seu magnitudinem et cetera, quantum se ipsum. Unde sequitur hominem obligatum esse diligere Deum secundum quod Deus diligit semet ipsum; cum autem Deus diligat plus semet ipsum, quam hominem, obligatus est homo totus plus Deum diligere, quam se ipsum. Secundum ea, quae de intentione et fine dicta sunt, innuit amantia praesens de suis principiis discursum fieri per regulam iam expletam; quoniam, sicut ipsa principia magis diffuse partibus essentialibus substantiae, quam accidentalibus eius traduntur, cum partes essentiales sint finis et intentio prima partium accidentalium, sic applicatis ipsis principiis ad amandum et intelligendum sub forma intentionis et finis, magis applicabuntur ipsa ad amandum et intelligendum ea, quae sunt intentione prima, quam ea, quae sunt intentione secunda. In ipsa namque maiori applicatione existunt naturaliter ea, quae sunt finis amabilia intentione prima et ea, quae se habent ad finem intentione secunda. Super hoc igitur in deductione naturali et artificiali doctrina traditur alligandi uoluntatem ad amandum bonum et intellectum ad ueri discretionem. De definitione Modus definiendi praesenti regula traditur, ut rerum definitione alligetur uoluntas ad eas amandum, secundum earum definitionem. Ipsas autem definitiones duobus modis fieri oportet, uidelicet secundum proprietates essentiales et proprietates accidentales, sub definiendorum generibus et speciebus. Subiectum uero ipsarum definitionum quadripartitum est generaliter, uidelicet: In finem, in agens, in formam et in materiam. Definitio quidem essentialis fit, sicut cum definitur ignis per ignectiuitatem et ignibilitatem, et substantiam eius; solius ignis est substantia ignectiua et ignibilis et ignire. Definitio uero accidentalis datur, cum definitur ignis per suas qualitates proprias, quae sunt caliditas et diffusio et cetera huiusmodi, quoniam talia proprie sunt solius ignis, uidelicet immediate. Quamuis autem ignis et cetera elementa sint una corporalis bonitas, magnitudo et cetera, nihilominus bonitas, magnitudo et cetera ignis distinctae sunt a bonitate, magnitudine et cetera aliorum elementorum; et quoniam praedictae proprietates innatae sunt naturaliter in bonitate, magnitudine et cetera ignis, retinet ipse ignis esse specificum indiuiduum definitum. Hoc idem suo modo sequitur de ceteris elementis. Omnes plantae de una generali bonitate, magnitudine et cetera, uegetatiuis et uegetabilibus constant. Sed sub ratione uegetationis, quaelibet earum secundum proprietates substantiales et accidentales definitur, sicut dactylus, qui proprietatem habet essentialem generandi dactylos et multiplicandi speciem suam; habetque dactylus mas proprietatem in dactylum femineam generandi dactylos, semine maris attingente semen femineae. Haec autem proprietas solius est dactyli specialis. Definitio sensuum corporalium fit per essentialem proprietatem, sicut uisus, qui per uidere definitur, quoniam solius est uisus uidere; fitque per accidentalem proprietatem, cum definitur sensus ratione determinationis proprii obiecti, sicut uisus per colorem; ad solum namque uisum color determinatur. Uoluntas etiam definitur per suam essentialem proprietatem, quae est uelle; soli namque uoluntati uelle creatum est. Sed definitur per accidentalem proprietatem ratione obiecti sui, sicut per amabilitatem et odibilitatem obiecti uoluntatis, quae sunt accidentales proprietates solius uoluntatis. Definitur quidem homo per essentialem proprietatem suam, cum animalitate, sicut per hominificandi proprietatem. Nullius enim animalis est generari hominem, nisi solius hominis, nec aliquod animal, praeter hominem solum, utitur ratione. Sed definitur per proprietatem accidentalem homo, sicut per risibilitatem aut per locutionem aut per scribere, uendere, emere et cetera, quae solius sunt hominis tantum. Sol similiter definitur per proprietatem essentialem sibi numeralem, quae solius est Solis, sicut per solifactionem et soleitatem, cum quibus bonitas, magnitudo, duratio, potestas, instinctus, appetitus et cetera principia, quae innata sunt caelestibus corporibus, constituunt substantiam indiuiduam Solis, existentia ratione essentialis proprietatis, in ea solificata. Hoc idem est de Luna et de quibuscumque aliis caelestibus corporibus suo modo. Definitur uero Sol accidentaliter per accidentalem proprietatem, quam habet ratione suae extrinsecitatis, sicut generare diem per sui praesentiam et per sui absentiam noctificare. Definitio etiam firmamenti fit per essentialem proprietatem firmamenti, cum suis primis principiis, sicut est per summam corporis extensitatem et summum motum corporis, ad quas bonitas, magnitudo et cetera, firmamenti contractae, constituunt firmamentum; et fit eius definitio accidentalis per proprietatem accidentalem, quae est summa continentia corporalis et prima motio corporalis; et habent istae esse accidentales proprietates firmamenti, quoniam ad alia dependent, quae non sunt substantia firmamenti. Continentia namque octauae sphaerae, quae est ipsum firmamentum, sub ambitu suo continet septem alias sphaeras inferiores, existens primus corporalis motor earum. Definitio essentialis angeli est per essentialem angeli proprietatem, quae est summa entitas bonitatis, magnitudinis et cetera, extra Deum et summa Dei extrinseca similitudo. Nam angelus est ipsum, quod constat ex ipsis similitudinibus Dei, uidelicet ex bonitate, magnitudine, duratione et cetera, quae magis habent entitatis in angelo, quam in aliqua alia creatura. Est autem accidentalis definitio angeli per accidentales proprietates, quae est uerorum tam sensualium, quam non sensualium attinctio non sensualis. Est enim angelus creatura attingens ueritatem, non existente sensitiuitate et sensibilitate ei necessaria, quemadmodum homini. Definitur autem essentialiter bonitas et suo modo unumquodque aliorum principiorum uniuersalium huius Artis, per essentialem sibi proprietatem, sicut per bonificatiuitatem et bonificabilitatem et bonificare bonum. Est autem accidentalis definitio bonitatis aliam rem a bonitate, ratione bonitatis, esse bonam, ut magnitudine, ratione bonitatis, esse bonam et sic de aliis principiis huius Artis suo modo. Essentialis definitio Dei fit similiter per diuinas proprietates essentiales, sicut per conuersionem Dei et suae bonitatis et magnitudinis et cetera, quae est eademmet numero conuersio suae bonitatis et suae magnitudinis et cetera, et sui existere et agere, uidelicet suae bonitatis et cetera, et sui bonificare et cetera. Est enim Deus bonitas, magnitudo, aeternitas, potestas, sapientia, uoluntas et cetera; solius Dei tantum est eum esse istas. Est etiam Deus existere quod est agere et e contrario, quoniam sicut Deus est ipsa suamet deitas, sic etiam est suummet intelligere et amare suam deitatem, unitatem, bonitatem et cetera, et actus earum. Hoc autem est solius Dei proprium nec potest hoc habere aliqua creatura, quoniam sic esset Deus, quod est impossibile. Nec possunt conuerti existere et agere creaturae et solius etiam Dei est proprium, ita quod non alicuius entis creati, scilicet: `Bonitatem esse in magnitudine esse `bonitatem esse magnitudinem et e contrario et sic de ceteris dignitatibus Dei, ita quod `esse in et `conuerti in Deo conuertuntur. Sunt autem proprietates Dei accidentales rerum creatio et mortuorum suscitatio et miraculorum actio et cetera similia istis. Secundum ea, quae de definitione dicta sunt, doctrina patet obiectata humano intellectui sub obiecti ueri ratione, quod necessario est bonum amabile propter ipsius bonitatem, cuius oppositum odibile consistit. Hac enim amabilitate et hac odibilitate est uoluntas alligabilis ad amandum ipsum obiectum uerum, hac regula de definitionibus definitum: Amabilitas enim et odibilitas sunt proportionabiles uoluntati. Consistit igitur haec regula de definitionibus instrumentum et aptitudo habendi doctrinam et modum alligandi uoluntatem ad multum diligendum bonum et ad illum amorem in durabilitate boni amoris conseruandum, diligendo magis quaecumque, secundum eorum definitiones essentiales, quam secundum eorum definitiones accidentales; prout praedicatum maiorem habet naturam et similitudinem sui subiecti, sicut homo magis necessitatur esse animal ratione animalitatis, quam risibile ratione risibilitatis et sic de similibus istis. De generatione Manifestando generationem, uidelicet modum, per quem generabilia generantur, manifestatur generationis amoris doctrina, per quam habetur cognitio ligandi amorem, quoniam simili modo, quo generatur, ligabilis est ad bonum amandum. In obuiatione, quae mutua fit simplicium elementorum, attingente quolibet eorum, et agendo et patiendo, mouente quodlibet aliud, elementa composita de ipsis simplicibus generantur. Nam ex hoc, quod ignis simplex non augeri potest nec corrumpi, nec ab ignis simplicis specie etiam alterari, cum iam perfectione sua perfectum existat, habens omnes ipsas circumstantias, quae ad ignis essentiam pertinent, oportet, ut de ipso igne simplici et de ceteris tribus elementis simplicibus, habentibus easdem conditiones similes praedictis conditionibus ignis, sequatur elementum compositum, de illis quattuor multiplicatum, ut ignis compositus uel aliquod aliorum. Iste siquidem ignis compositus in se, simplicia continet elementa; sed, quoniam plus est in eo ignis simplicis, quam alicuius aliorum simplicium, ob hoc nomen sortitus est a maioritate suae partis simplicis nominatum, sicut aqua composita sensibilibus `aqua dicitur, quoniam plus est in ea aqua simplicis, quam aliorum simplicium elementorum. Hoc idem est similiter de terra, quam uidemus et habitamus, et de aere, quo respiramus; generata sunt ergo haec elementa composita per mixtionem simplicium, existentia corruptibilia et alterabilia in quantitates, qualitates et cetera, secundum simplicium mixtionem. Hoc idem est de quibuscumque rebus compositis de ipsis simplicibus elementis, ut de animalibus, plantis et metallis. Planta plantam generat, conuertens in speciem suam ipsa elementa composita, cum quibus ab extra participat intra se ipsam. Fit autem haec generatio, quoniam agens planta id elementorum compositorum, quod in speciem suam conuertit, non potest conuerti in esse proprio numerali, quod per se complementum habet. Quare conuertit illud per uiam uegetationis aut in nutrimentum aut in generationem, generans plantam aliam numero, dando speciem suam eidem in alio numero indiuiduato, eademmet specie substantiato. Suum autem numerum ei dare nequit, quoniam permanet agens generans, substantia per se stans; alia uero planta permanet passibile genitum, quod ipsum agens generans, in suo numero specifico, retinere nequit, cum unitate numerali specifica iam plenum consistat, nec illa influentia, quam transmittit specifica unitate in numerali, uacua fore potest. Unde necesse est illam influentiam in alium specificum et indiuiduum unitatis numerum genitum pertransire. Haec eadem etiam generatio fit similiter in animalibus; modus tamen diuersus est, cuius diuersitatis est manifesta. Quemadmodum homo, cum agit bonum, agit illud sub ratione bonitatis; et, cum agit magnum, agit illud sub ratione magnitudinis, sicut homo sub ratione uisus uidere generat et sub ratione auditus audire, et sic de ceteris sensibus humanis. Fit autem haec generatio ab homine deducente ad actum ea, quae secundum materiam continet in potentia, et quae secundum formam continet in habitu, sicut uidere, quod est in potentia, quia uisus de uisibili bonitate, magnitudine et cetera, materialiter constat, et quod est in habitu, quia uisus de uisiua bonitate, magnitudine et cetera, formaliter constat. Mouens igitur homo uisum suum, generat secundum modum et naturam ipsius uisus uidere, deducens per uiam potentiae et habitus illud in actum. Haec autem generatio fit intra sensum; sed ad hoc auxiliantur exteriora, quoniam eorum uisibilitas in propinquam et essentialem sensus uisibilitatem conuertibilis est, operantibus ad hanc conuertibilitatem luce, diaphanitate, colore et cetera huiusmodi, et oculo, qui est organum sensatum sensus, formando sensantis illum organum de se ipso, habens suam naturam in sensus natura sustentatam, utraque natura, scilicet et sensus et organi, existentibus coniunctis, et existente una linea continua per illud organum totum extensa. Haec siquidem linea ex quattuor elementis composita est, participans continue, cum illa linea, quae consistit inter oculum et substantiam coloris obiecti, apprehendentis uidendo illud obiectum subiectatum colori uisibili, quam sensus assumit; et propter hoc uidere generatur, quoniam ipsa linea, cum sit una intra et extra oculum et sensata intra ipsum organum, repraesentat intra in parte sensata obiectum, uidelicet coloratum, quod est extra uisibile remotum, conuertibile uideri per conuertibilitatem uisibilis interioris, de sensu et organo constantis. Secundum igitur ea, quae dicta sunt, generatur uidere per lineam continuam compositam ex multis partibus, quarum alia in alia continue existit; et hoc idem est de ceteris sensibus suo modo. In homine consistit imaginatio constituta ex elementali linea sensata, existente ipsa imaginatione alia linea, in qua similitudines ipsius lineae sensatae, uegetatae et elementatae sic apparent, quemadmodum similitudines elementorum simplicium in compositis elementis. Haec autem imaginatio de principiis constat, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera, constituta de imaginatiuo et imaginabili, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quia quodlibet ipsorum principiorum tendit actiue et passiue ad eam componendam. In illo quidem imaginabili principio, quod est de ipsius imaginationis essentia, conuertit homo imaginabile remotum eo modo, quo de uisu dictum est; et ideo consimili modo attingit in imaginatione sua similitudines sensuum, imaginando tunc cum sensibilia non ad praesens sensibus obiectantur; et inde generatur imaginari, ut absentia sensibus obiecta restaurentur in imaginatione, in qua homo sensualium figuras assumit. Humana uoluntas ex intellectuali bonitate, magnitudine et cetera, constat; quodlibet enim horum principiorum sub ratione formae et materiae tendit constituere illam. Nam bonitas tendit ad eam bonificatiua et bonificabilis, et magnitudo magnificatiua et magnificabilis, et sic de aliis principiis; unde constat ipsa uoluntas amatiua et amabilis, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et propter hoc homo uelle de uoluntate sua generat, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Uerumtamen, huic generationi sunt multa necessaria, uidelicet memoria et intellectus et potentiae istis coniunctae, de quibus corpus compositum est; ac etiam disparata, quod est quia uoluntas coniuncta est memoriae et intellectui, de quibus tribus constat anima rationalis; et quia ipsa uoluntas et intellectus et memoria coniunctae sunt corpori una anima rationalis, uolificat uoluntas omnes potentias corporis sibi coniunctas ita, sicut de uisu dictum est, atque memoria memorificat et intellectus intellectuificat uoluntatem et easdem. Et propter hanc influentiam ex una potentia ad alteram, generatur de uoluntate uelle, cum quo uoluntas amabilia uel odibilia sumit obiecta, prout ipsa sunt memorabilia, retentibilia aut labilia et prout sunt intelligibilia, affirmabilia uel negabilia. Per haec igitur, quae de generatione praesenti regula dicta sunt, data est doctrina ligandi artificialiter uoluntatem ad bonum, magnum et cetera, amare conceptum, secundum ea principia, de quibus homo compositus est et unitus, ut dictum est. Nam, modus et natura huius compositionis et unionis adsunt ad bonum amandum naturalis operatio uoluntati, et oppositum huius est ei innaturalis operatio suis principiis opposita, et eisdem etiam, cum quibus est coniuncta et cum quibus habet participare. De realitate et ratione Realitatem et rationem considerantes, intelligimus per realitatem rei entitatem intellectae, per rationem uero accipimus rei similitudinem in conceptu, quem generat anima rationalis, tunc quando considerat realitates rerum per earum similitudines. Et quoniam ipse amor, quem hac Arte inquirimus et de quo doctrinam damus ligandi illum ad bonum amandum, est mentis conceptus rationabilis, propter diligere aggregatus ex rerum realium similitudinibus et unitus; idcirco, dando doctrinam regularem ex realitatibus rerum et ex ratione ab eisdem sumpta, datur doctrina regularis ligandi amorem ad bonum amandum, quod fit tractando amorem secundum rerum realium entitatem per conseruantiam concordantiae rerum et suarum rationum in bonitate, magnitudine et cetera, iuxta huius Artis processum. Bonitas, sub cuius esse bonificantur omnia, consistit ens reale, eiusque similitudo est bonificatio, existens ens reale, ut de substantiali bonitate substantiale bonum generetur, quod fit, cum agens naturale generat bonum productum ens reale substantiatum; et quod dictum est de bonitate, idem est de magnitudine et cetera. In substantia composita de bonitate, magnitudine et cetera, consistit realiter bonitas magna et magnitudo bona, et sic de ceteris principiis; et est ipsa bonitas magnitudinis similitudo bonitatis et magnitudo bonitatis similitudo magnitudinis. Haec autem similitudines sunt entia realia accidentalia, sustentata in partibus subiectiue realiter substantialibus, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera. Ignis simplex in elementato consistit ens reale; ignis uero compositus est simplicis ignis figura. Haec autem figura est ens substantiale realiter, et hoc idem est de ceteris elementis et qualitatibus eorum. Ignis enim existens substantialiter ens reale, habens proprie realem calorem, subiectus est calori aliorum elementorum, qui scilicet calor similitudo permanet et figura caloris ignis, in ceteris elementis sumentibus caloris habitum ex ignis proprio calore, ipsa elementa calefacientis. Cristallum positum supra subiectum coloratum similitudinem coloris ipsius subiecti recipit, existentem reale accidens, quod in cristallo figura coloris subiecti consistit. Hoc idem etiam est de ceteris similibus istis, sicut patet in speculo, quoniam propter eius diaphanitatem maximam similitudines rerum ab extra receptat existentes accidentia. Hoc idem est similiter de quinque sensibus corporalibus, sicut de uisu in oculo, qui scilicet uisus recipit in oculo figuras substantiarum et eas similitudines rerum, quas speculum sumit ab extra. Cum oculi ab obliquo speculo similitudines in obiecti dispositione contraria recipiunt, tunc attingit uisus reales dissimilitudines. Anima uero ipsas dissimilitudines intelligens, accidentalem concipit rationem, in qua dissimilitudines illas attingit. Haec autem ratio est ens reale accidentale, quod est figura et similitudo realis rationis substantialis animae rationantis. Et haec ratio, quae figura est et similitudo rationis substantialis animae, est ipsa ratio, quam inquirimus ad alligandum amorem ad rationabiliter amandum. Haec siquidem ratio, quam scrutamur, est intellectuale speculum, in quo praedicta tunc illucescunt, cum ipsa ratio illa recipit obiectiue. Hoc autem speculum ex similitudinibus intellectualibus constat, quae sunt recolere, intelligere et amare. Istae etiam similitudines sunt interiorum formarum figurae; recolere namque figura est et operatio memoriae et intelligere intellectus et diligere uoluntatis. Istis etiam talibus figuris utitur anima, ratione sumens et attingens in eis obiecta, prout ipsa sunt recolibilia et intelligibilia ad amandum uel odiendum, secundum influentiam animae naturalem, quam habet a suis propriis principiis, de quibus ipsa constat, uidelicet ex bonitate, magnitudine et cetera, constituentibus memoriam, intellectum et uoluntatem, animae potentias essentiales. Hoc itaque habito, sicut dictum est, ligatur igitur uoluntas per uiam rationis ad amandum, cum proportio fit et concordantia inter realitates et similitudines obiectorum ante dictas, cum realitate et ratione animae, ut ipsa anima, exteriora sumens, secundum eorum bonitatem, magnitudinem et cetera, significet et demonstret, in ratione sua, suorum principiorum interiorum similitudines ac etiam exteriorum; et quoniam haec ita tractabilia, ut dictum est, sunt naturaliter recolibilia, intelligibilia et amabilia et contrarium sit in odio animae naturali, consistit utique uoluntas naturaliter ligabilis ad amandum interiora et exteriora. Cum humana ratio per interiora principia peccat, in contrarias similitudines exteriora recipiens, sicut gustus infirmus dulcedinem pomi in amaritudinem, tunc peccant interiora principia transmittere suas reales similitudines rationi; sicut peccator, qui, licet esse suum de bonitate, magnitudine et cetera, realiter constet, agit tamen malum, sub ratione bonitatis, et paruum, sub ratione magnitudinis, habetque sub ratione sapientiae ignorantiam et sub ratione amantiae odientiam. Hoc idem etiam contingit similiter, cum interiora principia peccant ratione exteriorum obiectorum, quemadmodum uisus ad uidendum ueras similitudines in obliquo speculo, quod contra realitatem et rationem rerum earum quidem dissimilitudines repraesentat. His ergo sic existentibus, ut dictum est, ligabilis est uoluntas ad amandum similitudines et odiendum dissimilitudines ante dictas. De punctis transcendentibus Puncta transcendentia duobus modis consideramus, quorum primus est ascensus intellectus ad intelligendum uera super potentias eidem subiectas; illa quidem uera secundum naturam suam attingit in se ipso. Potentiae uero, quae intellectui subiectae sunt, sunt haec, scilicet: Elementatiua, uegetatiua, sensitiua, imaginatiua, quae potentiae sunt corporis, cum quo humanus intellectus constat unitus. Secundus modus est transcensus intellectus ultra uel super naturam propriam, attingens rei ueritatem in natura et uirtute obiecti. Per hanc regulam intellectus illuminat uoluntatem ad amandum uera diligibilia et odiendum falsa odibilia. Hac siquidem illuminatione consuescit uoluntas et incenditur diligere altissima uera, in amandi natura et super naturam et potestatem, quam habet ad amandum, sequendo modum intellectus in transcensione potentiarum subiectarum et in dilectione super se ipsam altissimorum obiectorum. Transit intellectus sensus corporales, intelligens potentiam elementatiuam insensibilem ipsis sensibus, nequeuntibus attingere elementa simplicia; attingunt autem elementa composita, cum sint sensibilia; et ideo attingit intellectus elementa composita in simplicibus elementis. Ascendit iterum superius intellectus, attingens in potentia uegetatiua elementa composita et simplicia, quae in uegetatis sustentantur, eisdem subiecta; sustentantur quidem in eis, cum in ipsis uegetatis habeant suum esse; sunt uero subiecta illis, cum de ipsis uniantur et uiuant, et de ipsis nutrimentum recipiant et augmentum. Prout intellectus ascendit, intelligens sensitiuam in uegetatiua, ascendit, intelligens uegetatiuam in sensitiua et sensitiuam in imaginatiua. Et iterum ex imaginatiua ascendit, intelligens in se ipso sua principia, de quibus ipse constat, quae sunt intellectualis bonitas, magnitudo et cetera. Ista quidem principia, de quibus constat intellectus, sunt ei magis intelligibilia principiis, de quibus potentiae subiectae constant, cum de intellectiuitate et intelligibilitate suorum principiorum compositus existat. Sic igitur ascendente uoluntate ad amandum, ut de intellectu dictum est, magis apta est diligere naturaliter sua principia principiis potentiarum ei subiectarum, cum de amatiuitate et amabilitate suorum principiorum essentialium constat unita. Per haec igitur, quae dicta sunt, dando regulam et doctrinam uoluntati ad exaltandum diligere suum, quemadmodum intellectus intelligere suum exaltat, traditur regula ad ligandum uoluntatem ad magis amandum principia sua, quam principia corporis. Hoc enim amare est amare bonum, magnum et cetera. Iterum ascendit intellectus sursum, cum super suam propriam naturam Deum attingit; quoniam, ex hoc, quod intelligit Deum esse infinitum intellectuali extensitate, per totam infinitam bonitatem, magnitudinem et cetera, et per totum bonificare, magnificare et cetera, et aeternali duratione, per totas ipsas dignitates et actus earum, tunc in huius obiecti uirtute intelligendo attingit super se ipsum, superans uires suas. Eodem etiam modo transcendit, cum intelligit Dei bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera, esse unum idem numero, uidelicet unica essentia, una numero, permanente qualibet ipsarum dignitatum ratione reali. Et hoc idem est de intrinsecis actibus earum. Et quoniam ista, per uirtutem obiecti, sunt intellectui intelligibilia existentia uera, oportet quidem ea magis esse intelligibilia, quam ipsamet principia intellectus, quia magis intelligit sumens infinita et aeternalia, quam finita et principiata. Secundum haec, quae in praesenti regula dicta sunt, data est doctrina ligandi uoluntatem ad magis amandum Deum dominum nostrum, quam cetera, quae non sunt Deus. Nam, quemadmodum Deus magis intelligibilis est, quam cetera, adeo cum sub ratione infinitae et aeternae bonitatis, magnitudinis et cetera, sit intelligibilis, ut dictum est, ita est magis amabilis, quam omnia alia ab ipso Deo, cum sub ratione infinitae et aeternae bonitatis, magnitudinis et cetera, amabilis consistat. Haec autem maior amabilitas est ligatiua, uoluntas uero ligabilis; et hoc ad magis amandum uoluntatem Dei, quam semet ipsam et quam quaecumque alia creata. Est autem haec regula transcensionis instrumentum et subiectum, per qua propendit artista suam extollere uoluntatem de amabilitate in amabilitatem, prout quaedam sunt magis amabilia aliis, uoluntate sequente lumen intellectus illuminantis uoluntati amabilitates praedictas, ut secundum eas diligere consuescat. Quinta distinctio, secunda pars Tertia quaestio  Quaerebat amicus ab amore, qua proprietate et natura durare poterat sufficere ad principiandum amare. Solutio. Duratio est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, durant. – Amice – dixit amor –, secundum definitionem aeternitatis, potes intelligere naturam et proprietatem, qua durare potest sufficere ad principiandum amare. Nam, in eo quod aeternitas est id, per quod bonitas, magnitudo et potestas et cetera durant, est quidem durare bonitatis, magnitudinis et potestatis aeternitatis agere, quoniam ita durant sub ratione aeternitatis, sicut magnitudo, potestas et cetera sub ratione bonitatis bonificantur et sub ratione sapientiae sciuntur et sub ratione mei diliguntur. Quoniam quaelibet nostrum dat mutuo alteri similitudinem suam substantialem, et ideo durare potest sufficere ad principiandum amare, ipso durare existente actu aeternitatis in bonitate et cetera. – Adhuc etiam ego diligo quod amare meum duret in principiare, ut non cesset amare, quoniam, nisi duraret in principiare, ex quo ipsum amare se haberet ad aliquid, statim desineret se habere ad illud. Sed quoniam ita est quod amare meum durat in bonitate, magnitudine et aeternitate, ego amare meum habeo in principiare, nec cessare possum amare; cessarem utique amare, si meum amare non duraret in principiare. Quare, cum aliquid amo, illud quidem amo ea natura quam tibi dixi; et tu, amice mi, coneris amare, ut amare tuum in principiare possit durare.  Durabilis amor est ipse, in quo duratio durare facit bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. – Amice mi – dixit amor –, in hac definitione durabilis amoris cognoscere potes durare sufficere posse ad principiandum amare. Nam, ex quo duratio durare facit in amore bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera, durare quidem facit bonificare, magnificare, durare, possificare et cetera in amare et per consequens bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera. Haec autem operatio intra amorem durare non posset sine principiare amare, quod siquidem amare duret in principiare eo quod amatus est amabilis et amicus amatiuus; itaque de his duobus oportet amare procedere in instanti continue, absque aliqua successione. – Et quoniam ipsum amare est actus simpliciter, quod oportet esse influxionem amatiui ad amabilem et e contrario, oportet principiare et durare esse in ipso amare, ut possit existere id, quod ipse existit absque alteratione et absque cremento et detrimento. Hanc autem agentiam seu operationem perficiant bonificare, magnificare et possificare similiter et principiare, quoniam in tantum tradit ad hoc principium similitudinem suam, quantum bonitas, magnitudo, potestas et cetera. Ualde iocundi fuerunt amico hi sermones amoris et dixit: – His utique sermonibus alligare possum uoluntatem meam ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum.  – Amice – dixit amor –, in tertio paragrapho de aeternitate, ubi de duabus definitionibus et de tertia regula compositum est uniuersale, significatum est quod durare sufficit ad principiandum amare in summo amato, in quo aeternitas, magnitudo, bonitas, potestas et cetera, sunt una eadem numero, essentia et natura substantialiter, sine aliquo accidente. Quare, definito Deo ista proprietate, scilicet in eo esse bonitatem, magnitudinem et cetera, ita quod alia illarum est alia et e contrario, existentes unummet esse numero et una eademmet essentia amici et amati, sequitur quod durare sufficere potest ad principiandum amare, existentibus durare, amare, principiare et cetera unum idem numero. In alio igitur ente, in quo non sunt unum idem numero, durare non potest sufficere ad principiandum unum idem amare numero existente aeterno et infinito. – Uerumtamen, prout sub eodem genere multae consistunt species et sub eadem specie multa indiuidua, utique aliquod uniuersale durare potest sufficere ad multa amare particularia principiandum. Sed haec tamen in tempore et quantitate, ita quod, postquam amare principiatum est, non potest eodem numero iterum principiari, cum principiatum sit in tempore, successione, quantitate et in ceteris accidentibus, quae sunt similitudines accidentales de principiis substantialibus influxae, ut in distinctione tertia huius amantiae continetur.  Recoluit amor amico hanc secundam conditionem `aeternitatis et principii: Nisi foret in duratione de duratiuo et durabili durare, durare non posset sufficere ad principiandum in amandi fine. Considerauit amicus hanc conditionem in obiectando eius significationem, intelligendo et amando, dicens amori sermones istos: – Quoniam duratiuum et durabile sunt de ipsamet essentia durationis, durantis de duratiuo et durabili, perseuerat durare. Quare, si in hoc durare sustentatur principiare et amare, durantibus principiare et amare, et durare existente aeternare, magnificare, bonificare et possificare, oportet ipsum sufficere posse ad principiandum amare et fini amandi. Nam, ex quo durare est suummet quod, quid est substantialiter, et est bonificare bonitatis et magnificare magnitudinis et possificare potestatis, est quidem amor ipsum durare tuum amare et finis etiam tui amare et, ex quo existit, non potest abesse hinc quod existit. Ergo sua propria ratione sufficit ad principiandum amare et sui amoris et in hoc, quod ipsum est de bonitate, sufficit bonificare; et in hoc, quod ipsum est de magnificare, sufficit magnificare; et in hoc, quod est de principio, sufficit principiare; atque in hoc, quod ipsummet est de te, amor, sufficit amare. Multum exsultauit amor, cum audiuit tam subtiles sermones ab amico et desiderauit amatum suum multos tales habere amatores. Quarta quaestio  – Amate mi – dixit amicus –, numquid in tantum potest tuus amor de amare, quantum tua potestas de posse? Solutio. Potestas est id, per quod bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere et agere. – Amice mi – dixit amatus –, plus potest in homine potestas de potestate quam amor de amare, eo quod potestas est id, per quod amor potest existere et agere, sicut etiam amor est id, per quod potestas similitudinem habet amandi; alia namque principia aliis principiis ad inuicem dant similitudines suas, ut in tertia distinctione dictum est. Et quoniam potestas similitudinem suam dat amori, potest quidem amor, sub ratione potestatis, habere amare, quod siquidem amare habet simpliciter per se ipsam, sub ratione tamen potestatis; et sic habet potestatem generandi amare, potestas uero posse non habet ab amore, sed a se ipsa; est tamen amor illi subiectum, quo possit in amore et amare. Quare tuae respondeo quaestioni dicens quod plus potest potestas de posse, quam amor de amare. – Haec etenim potestas, quae de posse potest, est ipsa substantialis potestas, quae est pars substantiae potentis de sua accidentali potestate, qua potest in omnibus partibus substantiae, prout illa potestas proportionata est cum illis partibus, et prout ipsae partes proportionatae sunt recipere similitudinem a potestate. Et inde, secundum cursum naturae, constat potentia habitus et actus; nam, prout ipsae partes praeparatae sunt recipere similitudinem a potestate, existit in ipsis partibus similitudo potestatis in potentia; et in ipsa potestate substantiali, quae ad illas partes similitudinem suam transmittit, existit eius potestas accidentalis habitualiter, atque de habitu et de potentia procedit actus in agere et existere, cum amor habet actu amare. – In hoc igitur opere, amice – dixit amatus –, ita est sicut dixi tibi, uidelicet in te et in me, qui sumus homines, ac etiam in angelis. Alio uero modo habet in Deo esse, quoniam in Deo nullum est accidens, et quoniam in eo sunt potestas et amor unamet essentia et natura, et idem numerus est in Deo: Numerus potestatis et numerus amoris atque numerus bonitatis et numerus magnitudinis et cetera. Ideoque tantum potest eius potestas de posse, quantum eius amor de amare et e contrario; adeo namque proprium est potestati amare sicut amori et possificare ipsi amori, sicut potestati, ex quo essentia et natura cuiuslibet earum idem est numero. Ideoque non est in Deo quantitas neque tempus neque locus nec aliquid aliorum accidentium; immo potius omne, quod in Deo est, existit actu. Quare, secundum Deum, tuae respondeo quaestioni dicens quod tantum potest potestas de posse quantum amor de amare et e contrario. Haec autem potestas, quae in Deo potest de posse, est ipsa potestas quam Deus habet in sua substantia, quae dat amori et amare suo ita similitudinem suam, quod secum facit ipsum amorem esse unam potestatem, essentiam, naturam, deitatem et Deum unum; hoc eodem modo etiam se habet ad bonitatem, magnitudinem et cetera. – Et quod dictum est de potestate, idem etiam est de amore ad alias dignitates similiter et de bonitate, magnitudine et cetera, qualibet ipsarum dignitatum dante alteri suam propriam rationem, sic quod facit eam esse unum numero secum. Hoc autem opus tam altissimum et mirabile in nullo alio ente potest esse, nisi in solo Deo, et isto tali opere definitur Deus super suum effectum.  Potens amor est ipse, per quem bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possunt existere in amare. – Amice mi – dixit amatus –, ex quo te intromittis amare, scire debes naturam amoris et potestatem amoris atque bonitatem amoris et cetera; tali namque scire ligare potes uoluntatem tuam ad bonum amandum. Amice, potens amor, qui facit existere bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo, potest potestate, quam sumit de substantiali potestate, Deo tamen auxiliante, de bonitate, magnitudine, duratione et cetera. Facit autem eas existere in amare suo ex quo bonum, magnum, durabile et cetera amare concipit, in quo scilicet amare coniunguntur omnes accidentales potestates a substantiali potestate influxae, quae sunt potestas bonitatis, potestas magnitudinis, potestas durationis et potestas amoris et cetera. – Et quoniam omnes istae potestates insimul sunt sub una specie potestatis, concordant ad inuicem esse in uno amare, in qua est alia potestas sub ratione amoris et alia sub ratione bonitatis et cetera; ideo est potens amor, per quanto facit existere in amare suo bonitatem, magnitudinem et cetera. Iste quidem amor non est tantum potens potestate bonitatis et potestate magnitudinis et cetera, quantum substantiali potestate, quae omnes illas potestates influit, quoniam ipsa est fons unde procedunt omnes istae similitudines, in amare diffusae. Ualde delectabilia fuerunt amico uerba sui amati et quanto magis intelligebat ea, tanto magis capi sentiebat et ligari uoluntatem suam ad amandum; et iterum rogauit eum ut adhuc plures narraret ei potestatis et amoris sermones, quoniam ex eis sibi delectatio maxima nascebatur.  – Amice mi – dixit amatus –, in quarta regula doctrina data est de generatione et in tertio paragrapho de potestate iam dictum est, quomodo duae definitiones de potestate sunt ad regulam applicandae; quare, secundum illum processum, potes quaestionem intelligere, quam fecisti. – Amor enim, sub ratione potestatis et sub ratione sui et aliorum principiorum, potest amare suum generare. Sub ratione quidem potestatis, per quanto potest amor existere et agere sub ratione potestatis; sub ratione uero bonitatis, per quanto potestatem, quam bonitas habet bonificando, potest amor habere suae actioni, diligendo illam potestatem et concordando eam suaemet potestati sic, ut ipsa potestas remaneat bona et id, quod ipsa est. Et sic de ceteris principiis, sicut etiam de potestate principii, quam amor habere non potest principiando amare sine potestate principii, sicut sine potestate bonitatis non posset amor facere bonum amare nec sine potestate magnitudinis magnum amare. – Et quoniam principium dat amori potestatem principiandi, potest quidem amor illam potestatem sumere principii et principiare suum amare; et inde principiatur et descendit libertas amandi et principiandi amare et bonum amare et cetera, ex hoc quod amor sumere potest cuiuslibet principii potestatem et eam ad amare suum applicare. Idcirco potest amare suum existere et ipse amor agere; et fit amor potens ad extendendum bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo. Hoc autem esse non posset, nisi generaretur amare, quam scilicet generationem facit amor de sua similitudine et de similitudinibus aliorum principiorum, quos ponit amor in similitudinem suam. – Amor autem hanc generationem amandi facere potest sub ratione potestatis, et potest ipsum amare suum principiare sub ratione principii et illud ad finem applicare sub ratione finis ac in ipso amare potest facere concordes omnes similitudines principiorum sub ratione concordantiae, permanentibus illis similitudinibus eae, quae ipsae sunt, distinctis sub ratione differentiae; et existit ipsum amare unum sub ratione medii et sic de aliis; ideoque transit ipsum amare in alium numerum distinctum a numero amoris et aliorum substantiae principiorum. In hoc igitur opere generandi amare plus potest simpliciter potestas quam amor, ut dictum est; aliter destruerentur regula et duae definitiones sibi annexae, quod est impossibile.  Numquam acquiesceret amicus gloriae sui amati, si non posset in ea potestas tantum de posse, quantum uoluntas de uelle. – Amate mi – dixit amicus –, in hac tertia conditione de potestate et uoluntate significatur potestatem tantum posse de posse quantum uoluntatem de uelle. Respondit amatus dicens: – Amice, uerum est in Deo tantum, ut supra dictum est; in eo quidem tantum potest potestas de posse quantum uoluntas de uelle, quod est propter identitatem numeri simplicem, quae tota conuertitur et cum potestate et cum uoluntate Dei. Amicus enim gloriae sui amati acquiescere non posset, si potestas ipsius amati non haberet adeo proprie posse, sicut eius uoluntas uelle et eius sapientia intelligere et eius gloria gloriari et cetera, quia sic esset potestas in agere defectiua, nisi in tantum haberet posse proprium quantum uoluntas uelle. Itaque potestas propter ipsum defectum existeret otiosa et passiua et sumerent ex ea uoluntas et sapientia similitudines, in quanto posset uoluntas uelle et sapientia intelligere et aeternitas durare et cetera huiusmodi, quae isto modo essent formae et potestas materia et sic ceterae dignitates essent accidentaliter potestates. – Sed quoniam in Deo nulla est materia neque accidens, nec aliqua dignitatum eius nobilior est alia, est in Deo necessario eius potestas tantum potens de posse quantum eius uoluntas de uelle. Haec ergo potestas de se dare potest posse uoluntati, ut habeat posse uolendi, similiter et sapientiae, ut habeat posse intelligendi, sine cuius datione nec uoluntas uelle posset nec sapientia intelligere et sic de ceteris dignitatibus Dei. Quinta quaestio  Ab amati potestate quaerebat sapientia, quare scibilis erat in scire suo, et amor quaerebat ab eadem, quare amabilis erat in amare suo. Solutio: Sapientia est proprietas, ratione cuius sapiens intelligit. Est autem sapientia uniuersale principium, in intellectiuo et intelligibili et intellecto et intelligere extensum. – Sapientia – dixit potestas –, quae est natura et unde sequitur quod in intellectiuo, intelligibili, intellecto et intelligere sis extensa nec ego sim intelligibilis in te? Nonne sub ratione mei potens existis esse id, quod ipsa es, et intelligere? Sine me quidem nec esse nec intelligere posses, aut definitio mea falsa esset; adhuc iuxta petitionem tuam apparet te non habere mihi grates pro ipso, quod de me sumis bonificatum. Excusauit autem se sapientia potestati, dicens se non quaesiuisse quicquam intentione peruersa: – Sed ad suscitandum te facere omne bonum, quod ego scio te facere posse; nam, ex quo scio te potentem agere bonum multum, sequitur hanc scibilitatem meam non esse frustra, sed potius aliquid significare, quod est ratio deducendi te ad actum. – Nam, quemadmodum haec mea scibilitas existit in me, cum magnitudine bonitatis, durationis et cetera, sic oportet ut in magnitudine tui et mei et aliarum existat in te possibilitas agendi bonum magnum. Quare, ut illud bonum, adeo magnum, adeo nobile producas in actum, feci ego tibi hanc quaestionem; nam, defectus maximus esset tui et mei et ceterorum principiorum, si illud bonum existeret habitu et potentia, nec perueniret in actum, quoniam sic esset maius ipsum bonum, quod est in potentia et habitu, quam quod est actu, nisi tu perducas ad actum omne illud bonum, quod est meum scibile, secundum magnitudinem durationis et aliorum principiorum.  Sapiens amor est ille, in quo amans scit amati sui bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. – Potestas – ait amor –, et quomodo potuisti reprehendere sororem meam sapientiam de quaestione quam tibi fecit? Quomodo ergo putas te esse in me amabilem et in sapientia scibilem, existente in me tua amabilitate et in sorore mea tua scibilitate, cum magnitudine, duratione, uirtute et ueritate et in te existat otiositas seu paruitas operandi et possibilitas agentiae magnae? Hoc autem est nobis impossibile, quod tu etiam consentire non potes, quoniam maximum malum de te et de nobis sequi posset. – Et tu, potestas, cum sis magna in scibilitate et amabilitate: Fac quod sis magnum scitum et amatum. Age illud bonum, quod potes, quod tibi consentit bonitas, magnitudo, duratio, sapientia. Et ego atque uirtus, ueritas, gloria, differentia, concordantia, principium, medium, finis, maioritas et aequalitas nec contrarietas nec minoritas poterit resistere tibi, ex quo nos omnes tibi consentimus et rogamus te agere illud, ut non peruertatur contra nos definitio haec iam dicta. Quoniam, si totum bonum ipsum non agis, quod agere potes et teneris, numquam sapiens amor sciet te amabilem nec amatum.  Hos quidem sermones et quam plures alios obiecit amor potestati, et de reprehensione potestas exstitit uerecunda. Non potuit abstinere sapientia quin amori diceret hos sermones: – Aduerte – sapientia dixit –, amor, in tertio paragrapho definitionis meae continetur, quomodo de rebus realibus per se stantibus, tu et ego similitudines accepimus ad concipiendum unum sapientem amorosum conceptum: Tu quidem, amor, amando, et ego, sapientia, intelligendo aliquod obiectum amatum et intellectum, quem scilicet conceptum fieri conuenit cum similitudine bonitatis, magnitudinis, durationis, potestatis et cetera. Quare, si potestas, soror tua, cum sit ens reale, non agit illud bonum, quod agere potest, realiter actu et putet mihi satisfacere in quantum potest agere illud, quomodo ergo tibi satisfaciet, si non agat illud quod uis ut ipsum agatur et quomodo tibi remunerabitur, quae tamen amas eam et mihi, quae tantum scio illam? Immo, quomodo cogitare potest quod ego possim scire et tu amare eam tantum phantastice quantum realiter? Desolata quidem ac conturbata exstitisset sapientia contra potestatem; amor autem consolans pacificauit eam, introducens eam in spem potestatis, quae faceret omne bonum, quod posset, secundum bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera.  Quoniam sapientia et uoluntas, ratione potestatis, possunt existere et agere, est potestas scibilis et amabilis in suo existere et agere et in scire et amare. In hac conditione prima `potestatis et sapientiae studuit diu potestas, considerans quod in tantum oportet amicum scire et amare amatum et eius operationem, quantus ipse amatus scibilis et amabilis est in existere et agere; quod si non, scibilitas quidem et amabilitas amati consisterent defectiuae. Idcirco potestas sermones istos recitat sapientiae et amori: – Bene propendo – inquit – me scibilem et amabilem esse in quanto sum id, quod sum, et in quanto ago id, quod ago uel id, quod feci uel sum factura. Et in quanto, sapientia, tu naturam habes sciendi, et tu, amor, amandi id, quod estis essendo et agendo, hoc autem totum mihi traditum est ex praemissa conditione, super quam diu studium adieci. – Uerumtamen ego multum considerosa miror me tantum boni ad actum ducere posse quantum tu, sapientia, scire et tu, amor, potes amare. Nihilominus ex quo tu scis, sapientia, et tu, amor, amas, hoc idem oportet omnino quod agam illud, ne cuilibet nostrum et bonitati, magnitudini et cetera atque meaemet scibilitati et amabilitati fiam iniuriosa. Oportet ergo, ut hoc tam magnum bonum et excellentissimum agam in unitate bonitatis, magnitudinis et cetera, ut amatus sit in tantum scitus et amatus quantum ipse est scibilis et amabilis, ipso habente amicum tantum scientem et amantem quantum ipse amatus scibilis est et amabilis, ut magnitudo scitiuitatis et amatiuitatis, scibilitatis et amabilitatis non pereat et ne honor et reuerentia amici et amati sint in priuatione. – Ad hanc ergo agentiam – ait potestas –, bene mihi sentio proprietatem et naturam, quantum ad me pertinet. Uerumtamen uos, sapientiam et amorem et bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, oportet auxilium mihi praeparare, quoniam, cum hoc opus tantum sit, utique sine uobis per me solam ad actum non potest adduci perfectum. Amor et sapientia ualde fuerunt gaudentes super his, quae dixit potestas, promittentes se omnes pariter et singillatim auxilium eidem conferre de toto, quod existunt et agunt. Quanto igitur ipsum opus nobilius erat eis et altius, tanto magis aptum magisque proportionatum erat eis, quam aliud opus minus altum et minus nobile, quod manifeste patet consideranti in magnitudine bonitatis et cetera et in bonitate magnitudinis et cetera et sic in qualibet aliarum. Sexta quaestio  Quaesitum fuit ab amico, utrum operationem sui amati diligeret tanta magnitudine, quanta poterat eum scire et amare. Solutio: Uoluntas est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles. Rogauit amicus magnitudinem, potestatem, sapientiam et uoluntatem pro se falsis amatoribus respondere, fatuas facientibus quaestiones. Et primo locuta est magnitudo dicens illis: – Indignatus est amicus uobis nec mirum, quia talem fecistis ei quaestionem. Quoniam, secundum definitionem uoluntatis, uidetur ei quod tantum me debeat amare in operatione sui amati et ipsam operationem in me, quantum potestatem in ipsa operatione et e contrario; ex quo per me tantam habet influentiam ad amandum, quantam habet per potestatem. Et hoc insuper ratione operationis sui amati, qui aequaliter existit magnus potens et desiderabilis in me et in potestate, sapientia et cetera. Ergo, si amicus non tantum diligeret operationem sui amati in me, quae sum magnitudo, quantum eam in me scire potest et amare, sequeretur eius amorem esse defectiuum in amare, in hoc quod, quantum posset, non amaret, sed esset eius amor otiosus in amare et eius sapientia in intelligere. – Quare uobis respondeo pro amico dicens quod ipse tanta magnitudine operationem sui amati diligit, quanta potest eam scire et amare; nam aliter antedicta sequerentur inconuenientia. Immo, potius egomet agerem contra memet ipsam et contra suum amatum et contra etiam ipsum amicum, nisi tantum magnificarem eius amorem in amare quantum possificat eius amorem potestas et clarificat eum sapientia et quantum omnes sunt in me desiderabiles ad amandum magnam operationem amati, qui tantum in me et in ceteris desiderabilis existit.  Desiderosus amor est ipse, in quo sunt amabiles bonitas, magnitudo et cetera. Diu considerauit potestas quaestionem iuxta philosophiam respondere, explanando definitionem desiderosi amoris, conferens his sermonibus: – Non turbetur quidem amicus, quoniam, iuxta cursum naturae, tantum amare non potest actu operationem amati sui in magnitudine, quantum potest eam scire et amare, secundum potentiam et habitum amoris. Amicus enim nihil amare potest, nisi quantum per me posse habet ad amandum. Ego autem maior sum in scire et amare, quam in amare solum, quoniam plus ad duo similitudinem meam influo, quam ad unum solum; et ideo amari potest quod non intelligitur et intelligi quod non amatur, secundum quod ego magis uel minus similitudinem meam influo in aliam potentiam quam in aliam. Et ex hoc constat habitus scientiae et caritatis, plusque sciendi et amandi remanet habitu et potentia, quam sit intelligere et amare, existentia actu. – Hoc autem ita est secundum praesentem uitam; uerumtamen in perpetua uita habet alio modo esse. Nam, ratione uirtutis et praesentiae et clarificationis amati, potest amicus tantum amare actu operationem amati sui in magnitudine, quantum eam scire potest et amare. Nam in alia uita sempiterna totum est actu. In quantum igitur in uita praesenti amabat et amare potest amicus operationem sui amati in magnitudine mecum et cum bonitate, duratione et cetera, tantum amabit actu in uita sempiterna et plus etiam secundum quod amatus eius uoluerit illi gratiam ampliari. – Haec omnia – dixit potestas –, secundum definitionem amoris desiderosi, quoniam desiderosus amor, in praesenti uita desiderat bonitatem, magnitudinem, durationem et in uita sempiterna gloriam maximam ualeat adipisci. Hanc autem successiue oportet acquiri in praesenti uita, quod tamen esse non potest propter potentiam, habitum et actum, ut iam in praehabitis sermonibus significatum est.  Ex altera parte respondit sapientia dicens quod amicus, quantum est extra se, non poterat tantum scire operationem amati sui in magnitudine, quantum ipsa existit magna: – Sed potius oportebat eum, secundum regulam sextam de punctis transcendentibus, amicum ad intelligendum magnitudinem sui amati ascendere super omnia, quae naturalis potestas ministrat ei ad intelligendum. In uirtute ergo sui amati amicum ascendere oportet super uires proprias naturales; eodem etiam modo oportet eum ascendere secundum naturam amandi, amando maximam sui amati operationem supra uires proprias naturales. Talis enim amor desiderosus est in magnitudine bonitatis, aeternitatis et cetera. Quare ego, sapientia, dico, prout mihi uidetur, quod amicus operationem sui amici diligit in tantum, quantum potest eam intelligere et amare in bonitate, magnitudine, aeternitate, potestate et cetera; et haec etiam ultra proprias uires, aliter esset contrarius huic, quod potest de bonitate, magnitudine, duratione et cetera et contrarius etiam influentiae quam ei transmittit eius amatus.  Quoniam amatus operationem suam diligit in tanta magnitudine, in quanta scit eam sapientia, diligit amicus operationem amati sui in tanta magnitudine, in quanta potest eam intelligere et amare. – Amor – ait amicus –, et tu quid dicis? – Amice – respondit amor –, secundum primam conditionem `magnitudinis et sapientiae dico ad quaestionem propositam, cuius solutio in ipsa conditione praesenti significatur. Hoc modo manifestum est quoniam amatus, in operatione sua, magnitudinem diligit; quod si non, ipse quidem et eius operatio non essent amabiles, cum magnitudo operationis bonae, durabilis et cetera sit amabilis; amat ergo amatus magnitudinem in operatione sua. Et prout eam amat magnam, oportet quod sciat eam magnam, aliter non posset eam amare magnam, cum in summo amato amor et sapientia sint unum idem numero, uidelicet eadem essentia. Amatus ergo scit eam magnam, ex quo diligit eam magnam, et diligit eam magnam, ex quo scit eam magnam. – Secundum igitur quod amatus naturam habet sciendi et amandi operationem suam in magnitudine, oportet eum habere amicum, qui talem habeat naturam qualem habet amatus sic, ut operationem sui amati diligat et sciat sub ratione magnitudinis in tantum, quod ipsa operatio potest esse magna sub ratione bonitatis, aeternitatis, potestatis et cetera. Quare, si amatus talem non haberet amicum ita magnum, pateretur quidem indigentiam amici in magnitudine bonitatis et cetera; siquidem indigentia esset malum primum et cetera, neque sciret amatus neque diligeret in eius operatione magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, quoniam in ipsa operatione abesset magnitudo amici et bonitas amici et cetera. Sed, quoniam hoc est manifeste impossibile, oportet te, amice, in tantum diligere operationem amati tui in magnitudine quantum potes eam scire et amare; ita quod totam diligas et scias eam et totam possis eam scire et amare, cum tu sis magnus amicus. – Uerumtamen non sequitur, ut ceteri amici te minores tantum possint scire et amare operationem sui amati quantum ipsemet, quoniam oportet eum superare illos; aliquem tamen oportet esse amicum specialem, uidelicet te, qui tantum sciat et diligat in operatione sui amati quanta ipsa est, ut amatus non sit inuidus et ut etiam tantum diligat in operatione sua amare et intelligere, quantum magnitudinem suae operationis, quae scilicet amare et intelligere non amaret amatus tantum in operatione sua, quantum ipsius operationis magnitudinem, si a nullo suorum amicorum intelligeretur tota et amaretur. Quarta distinctio Bonitas gloria Numquam amor, praeter amantis et amati differentiam, posset acquiescere gloriae nec amicus habere bonum amare. Concordantia gloriantis et gloriati per bonitatem transiuit et uenit esse concordantia amici et amati in amore. Ipsi amare amici, qui de gloria et bonitate uiuit in amore, non potest resistere poena neque malitia neque uoluntas otiosa. De gloria et bonitate principiauit amor amare suum in se ipso, ut captus esset et ligatus amicus in amare. Bonitas et gloria medium amoris scrutabantur, per quod amicum ad amatum ligare possent. Finis amoris accusauit non finem amoris ad gloriam et bonitatem; bonitas autem et gloria diffidauerunt non finem amoris in amare. Bonitas et gloria in maioritatem amoris procedere consuescebant, ut amicum dissuescerent ab amandi minoritate, elongantes eum a malo et a poena. Gloria et bonitas amare amatiui et amabilis in amore coaequarunt, ut bonam haberet amicus quietem in amare. Ut amor amicum elonget ab amandi paruitate, est amabilis bonitas in gloria, quae est delectatio et requies amandi. Bonitas differentia Quoniam amicus amare suum de bonitate et amore nec concordare nec perficere potest, absque differentia sui ipsius et amati sui, est amabilis differentia in concordantia bonitatis et amoris. Quoniam concordantia sine differentia nequit esse, bonum est in amare differentiam esse maiorem in concordantia, quam in contrarietate. Differentia est principium, in quo et de quo et per quod amicus et amatus distincti sunt in bonitate et amore, absque distinctione bonitatis et amoris et differentiae. Existit amor in medio bonitatis et differentiae amici et amati, ut ibidem existere faciat amare suum. Cum differentia perquirit amicus finem bonitatis, in quo ipsa differentia amici et amati delectata fuit. Ut amicus maiorem differentiam bonitatis contemplari possit, oritur maioritas de maioritate in differentiam bonitatis. In indistinctione differentiae consistit indistincta bonitas amici et amati, quae coaequantur in amare. In bonitate et amore consistit amici et amati differentia indistincta, ut a confusione et a paruitate distet amandi. 0. Bonitas concordantia Amandi secreta in amoris concordantia bonitas reuelabat amico, ut eorum amaret amabilitates; resistebant autem contrarietas et malitia bonitati, sub forma odibilitatis amabilia praesentantes amico. Principiauit amicus amare suum de bonitate et concordantia, ut contrarietas et malitia in amare suo non adsint. Amare, quod est medium inter amicum et amatum, elongat amorem a malitia in bonitate et a contrarietate in concordantia. Bonitas et concordantia finem amoris inquirebant amico; desiderabat autem amicus eum inuenire, ut in eo quiescerent bonitas et concordantia. Antecedebat bonus amor cum maioritate concordantiae; retrocedebat autem cum minoritate concordantiae. Idcirco fuit prius ad amare cum maioritate concordantiae, quam cum minoritate. In aequalitate amantis et amati consistunt bonitas amabilis et concordantia bonificabilis. Ideoque in illa aequalitate est uoluntas ligabilis ad bonum amare concordabile. Rogabat amicus amatum suum, ut ab amandi minoritate elongaret eum, quoniam per minoritatem amandi appropinquat bonitas malitiam et concordantia contrarietatem. Bonitas contrarietas Orationibus, contemplatione, deuotione et amore incepit amicus exorare suum amatum, ut amatus amicum suum elongaret a contrarietate, per concordantiam bonitatis et amoris. In medio bonitatis et amoris posuit amicus concordantiam, ut ibidem amare contrarietas impedire non posset. Rogauit uoluntas amici bonitatem amati, ut secreta sua reuelaret ei, quae, cum sint amabilia, sunt finis illius; rogante uoluntate, exaudiebat bonitas, plorabat malitia, plangebat contrarietas et amabat amicus. Posuit amicus bonitatem in amandi maioritate cum concordantia, ut amoris contrarietas esset in minoritate. Amor et contrarietas mutuam habent repugnantiam super aequalitate; desiderat enim amor in aequalitate amabilia bona et contrarietas odibilia mala. Contrarietati resistebat bonitas cum maioritate concordantiae et malitia concordantiae cum minoritate contrarietatis; et ideo cum maioritate in amare uincebat amicus minoritatem. Bonitas principium Adeo bonum est amare, quod bonitas facit ipsum esse in suo principio, medio et fine et amor eodem modo, quare huic amare alligabilis est uoluntas. Ligauit amicus uoluntatem suam ad amare bonum cum principio et fine bonitatis, qui sunt amabiles; ligauit quidem amicus bonitatem suam ad bonificandum cum principio et fine uoluntatis suae, qui bonificabiles existunt. Quoniam bonitas substantialis, sub ratione maioritatis principii, principiauit de se ipsa similitudinem suam, quae est bonitas accidentalis, ligabilis est uoluntas ad amandum bonitatem, sub ratione maioris similitudinis. Quoniam principium facit bonitatem et amorem esse principia substantiae, incipit amicus ligare uoluntatem suam ad aequalitatem bonitatis et amoris, de quibus aequalitatem bonificandi et amandi producit. Quanto principium facit esse principia in bonitate, bonificatiuo et bonificabili sub ratione minoritatis, tanto uoluntas dissolubilis est ab amare bonum. Bonitas medium In amoris medio conclusit amicus finem bonitatis et amoris, ut esset subiectum, in quo amor et bonitas influerent ad principia sua et ut ipsa principia illam influentiam refluerent ad finem bonitatis et amoris, per omnes similitudines suas. Posuit amicus bonitatem in amoris maioritatem, ut amoris medium in maioritatem poneret bonitatis. Quoniam amoris medium desiderabile est in aequalitate principii et finis bonitatis, stat uoluntas ligabilis ad illam desiderabilitatem. Inuenit amicus in amoris medio minoritatem bonitatis; tantum fleuit amicus, donec ex bonitate minoritatem eiecit, constituens in loco suo maioritatem amandi. Bonitas finis Quoniam, sub ratione finis, bonitas substantialis est finis suae bonitatis accidentalis et quoniam bonitas substantialis est, sub ratione maioritatis, maior quam eius bonitas accidentalis, ligabilis est et uoluntas cum maioritate et fine ad bonitatem et amorem. Inquirebat amicus aequalitatem bonitatis et finis, ut per eam ligaret amare suum ad aequalitatem bonitatis et finis amati sui. Amare moriebatur amici in minoritate finis et bonitatis, donec amicus resumpsit amare bonitatem et finem amati sui. Bonitas maioritas Cum maioritate bonitatis et aequalitatis coaequauit amicus amare suum de bonificatiuo et amabili et de amatiuo et bonificabili. Longo tempore exstitit incarceratum amare amici in amoris minoritate, donec amatus extraxit illum ab illo carcere, uinciens ipsum in carcerem maioritatis amoris et bonitatis. Bonitas aequalitas Super aequalitatem amantis et amati habent resistentiam mutuam bonitas et minoritas. Bonitas autem contradicit minoritati cum esse, minoritas uero bonitati cum non esse; ob haec aequalitas concordat cum esse in bonitate et cum non esse in minoritate. Bonitas minoritas Bonitas et maioritas in amore amici resistebant malitiae et minoritati, et quoniam uoluntas tendebat ex hoc ad partem bonitatis et maioritatis, uincebant eas bonitas et maioritas, amare amici in amoris magnitudine iacientes. Magnitudo aeternitas Amoris magnitudo sufficere non posset amoris aeternitati, si aeternitas magis esset diligibilis ratione essendi, quam agendi. Desiderat amicus magnitudinem, aeternitatem, sapientiam et amorem esse in amato suo infinitas, cum in eo sint scibiles et amabiles infinite. Amor amici desiderat omnia existere in amato suo, per quae magnitudo et aeternitas et uoluntas amati magis inalterabiles existunt. Quoniam in amato sunt haec omnia, per quae sua magnitudo et aeternitas in uirtute magis a uitio distant, amicus, quantum potuit, in uirtute magnitudinem et durationem suam a uitio separauit. Cum reali conuersione et unitate naturali, quae in magnitudine, aeternitate et ueritate amati existit, ligauit amicus uoluntatem suam amare bonum et intellectum suum intelligere uerum. Numquam esset amatus amabilis ratione magnitudinis et aeternitatis sine gloriante et gloriabili, neque magnitudo neque aeternitas amati sufficeret umquam amico ad amandum gloriam amati sui. Cum inconfusione et realitate magnitudinis et aeternitatis amati ligabat amicus uoluntatem diligere bonum et intellectum suum intelligere uerum in inconfusione reali suaemet magnitudinis et durationis. Praeter concordantiam amantis et amati in amore et amoris, non esset amando magnitudo magna nec aeternitas aeternando. Adeo diligit amicus magnitudinem et aeternitatem sui infiniti et aeternalis amati, quod haec omnia diligit, per quae magnitudo et aeternitas magis a contrarietate distent. 0. Numquam in aeternali amore posset magnitudo fore magna, nisi in amore et amoris essent principia amantia et amabilia. Nisi magnitudo foret ratio aeternitatis essendi magnae et aeternitas magnitudinis essendi aeternae, amoris medium neque magnificabile neque durabile esset. Laetabatur amicus dum considerabat in tantum oportere infinire et aeternare in magnitudine et aeternitate amati, quantum amare in amore ipsius amati. Non consentit natura uehementis amoris in amico eum diligere maiorem durationem amati sui, quam infinitatem magnitudinis, potestatis, sapientiae et amoris amati sui. In amoris magnitudine et aeternitate desiderabilis est aequalitas magnitudinis et aeternitatis, magni et aeterni, magnitudinis et magnificandi, aeternitatis et aeternandi, magnificandi et aeternandi. In aequalitate infiniendi et aeternandi distant magnitudo et aeternitas ab amoris minoritate. Magnitudo potestas Nisi potestas amici potentior esset in se ipsa, quam extra se ipsam, non esset scibilis nec amabilis in magnitudine scitiuitatis et amatiuitatis. Introierunt magnitudo et potestas in amore, ut tantum esset magnus et potens agendo, quantum existendo, et ut tantum diligeret agere magnitudinis et potestatis, quantum existere illarum. Quoniam amatus in tantum existit magnus et in tantum potens et tantum habet uirtutis existendo id, quod ipse est, per suum agere, quantum per suum existere, existit amicus in tanta potestate et uirtute essendo id, quod ipse est, quia diligit amatum suum, quantum essendo id, quod ipse existit per se ipsum. Tantam habet amicus potestatem ad diligendum ueritatem amati sui, quod tantum diligit in ueritate uerificare, quantum ipsam ueritatem. Non haberet amicus magnam potestatem amandi gloriam amati sui, nisi tantum diligeret gloriari amati, quantum gloriam eius. Ut amans magnam habeat potestatem diligendi suum amatum, existit in ipso amato magnitudo potestatis et potestas magnitudinis sine differentia magnitudinis et potestatis, sic existente differentia magnitudinis et potestatis sicut existit magnitudo potestatis et potestas magnitudinis. Magnitudo et potestas adeo magnam et potentem habent concordantiam in amato, quod in tanto concordant in unire amati, quantum in eius unitate; et ex hoc habet amicus tantam concordantiam amato suo diligendo eius unire, quantam diligendo ipsius unitatem. Quoniam absque aliqua contrarietate existit in amato magnitudo potestatis et potestas magnitudinis, desiderat amicus suum esse fore concordantiae amati sui. Cum magnitudinis et potestatis principio principiauit amicus amare suum in amore, ut semper amare suum principiaret. 0. Non haberet amicus magnam potestatem amandi suum amatum, si diligeret eum per aliquam mediam similitudinem, quae non esset essentia et natura amati. Si amatus plus diligeret se ipsum, quam diligeret se diligi ab amante suo, non haberet amans magnam potestatem diligendi finem amandi. In maiori simplicitate magnitudinis et potestatis habet amicus amare simplex, quo diligit amatum suum. Si amatus non diligeret amicum suum, quantum se ipsum, potestas et magnitudo non haberent aequalitatem in amore nec in amari. Ne magnitudo et potestas existant in amore cum amandi minoritate, sunt amans et amicus largitas amoris et amandi. 0. Magnitudo sapientia Quoniam amatus operationem suam diligit in tanta magnitudine, in quanta scit eam sapientia, diligit amicus operationem amati sui in tanta magnitudine, in quanta potest eam intelligere et amare. Uehementius concordant sapientia et uirtus magnitudini amoris in ente actu, quam in ente potentia. Nisi amatus diligeret se esse magnitudinem sapientiae amici, deficeret in ueritate sciendi et diligendi amicum suum et amicus in ueritate sciendi et diligendi amatum suum. Nisi amicus cum amato suo se sciret unitum, non haberet magnam sapientiam, sciendo gloriam amati sui. Sine magna sapientia nescirent amicus et amatus se distinctos in amare. Si sapientia nesciret maiorem concordantiam amici et amati, nesciret maiorem magnitudinem eorum. Si sapientia nesciret maiorem magnitudinem contrarietatis amabilitatis et odibilitatis, nesciret maiorem magnitudinem concordantiae amatiuitatis et amabilitatis. Nesciret amicus magnam unitatem sapientiae amati sui, nisi amatus proprie produxisset eum in magnitudine unitatis et sapientiae. Nisi medium amoris sic existeret inter amicum et amatum, ita quod ipsum medium non esset amicus nec amatus, amicus et amatus non diligerent se nec amarent cum magnitudine sapientiae et amoris. 0. Si finis amoris, quo diligit amicus amatum suum, magis esset amabilis in minoritate magnitudinis et sapientiae, quam in earum maioritate, abessent magnitudo, sapientia et amor fini amandi et finis amandi magnitudini, sapientiae et amori. Amati magnitudo et sapientia coniunxerunt et uniuerunt sibimet magnitudinem et sapientiam amici, ut abundarent eas magno scire et amare. In aequalitate magnitudinis et sapientiae uniuit amatus amicum suum, ut haberet amicus in amare suo sapientiae et magnitudinis aequalitatem. Tanta est sapientia, quam habet amatus sciendo suum amicum quod, quanto potest, elongat amatus amicum suum a paruitate ignorantiae, adiungens eum ad amorem et amare. Magnitudo uoluntas Nisi uoluntas et uirtus tantae forent, quantae per magnitudinem possunt esse, abesset magnitudo uoluntati et sapientiae et e contrario. Si ueritas non poneret in uerum tantum, quantum uoluntas diligit in magnitudine, abesset ueritas magno et amabili uero. Quanto uult amatus magnam actionem in amico, tanto delectatur amicus in magnitudine gloriae amati sui. Quanto maior esse potest amici et amati differentia, tanto maior esse potest concordantia magnitudinis et uoluntatis eorum. In maiori concordantia magnitudinis et uoluntatis sunt concordes amicus et amatus. In magnitudine concordantiae amici et amati distat uoluntas ab eorum contrarietate. Magnitudo et uoluntas amati principiauerunt amicum in concordantia amati. In medio magnitudinis et uoluntatis existit amici medium unitum, ut uoluntate magna diligat amatum suum. Nisi amatus amicum suum creasset in fine magnae uoluntatis, non diligeret eum amicus in fine magnae uoluntatis. 0. Quoniam amatus maiorem habet potestatem magnitudinis et uoluntatis intra unitatem suam, quam extra, desiderat amicus se esse idem cum amato suo. In aequalitate magnitudinis et uoluntatis amati, potest fieri maior aequalitas magnitudinis et uoluntatis amici. Si potestas et magnitudo et uoluntas amati non concordarent aequaliter in magnitudine et uoluntate amici, non elongarent amicum a minoritate potestatis, magnitudinis et uoluntatis. Magnitudo uirtus Ad magnitudinem uirtutis et ueritatis uenit amor cum suis scilicet amatiuo et amabili, ut essent magna uirtuosa, uera in amare. Amati magnitudo, uirtus et gloria transmiserunt per amorem similitudines suas ad amicum, ut amicus haberet eas in amare. Praeter differentiam amati et amici non posset amor habere magnam uirtutem in amare. In tantum est amatus amabilis et in tantum decet ei magnus et uirtuosus amatiuus, quod magnitudo, uirtus et concordantia uenerunt esse in unitate amici et amati. Non esset magna uirtutis et amoris concordantia inter amicum et amatum, nisi amatus amicum suum elongaret a contrarietate, in magnitudine uirtutis amoris et concordantiae. Ut in amandi magnitudine non posset initiari uitium, principiauit amatus amicum suum de magnitudine uirtutis et amoris. Magnitudo, uirtus et amor sunt media, cum quibus et per quae coniuncti sunt et uniti amicus et amatus in amare. Posuit amatus in magnitudine et uirtute sui finem amandi, ut ei acquiescerent magnitudo et uirtus amici. Quoniam maior uirtus, quam amicus habere potest in amare, in amati existit magnitudine, desiderat amicus amatum ire in magnitudinem amati sui. 0. Adeo aequaliter oritur uirtus de magnitudine et amore, quod in uno amare amati et amici existunt aequaliter magnificare, uirtutizare et coaequare. Ut amatus a maiori minoritate non essendi elongaret minorem minoritatem essendi, posuit amatus amicum in magnitudine et uirtute sui esse. Tertia distinctio De sapientia  Sapientia est proprietas, ratione cuius sapiens intelligit. Est autem sapientia principium uniuersale in intellectiuo, intelligente, intelligere, intelligibile et intellecto extensum, nec praeter eos aliquid intelligi potest, nec ultra terminos istos potest extendi sapientia nec praeter istos complementum habere; et cum deficit in aliquo, contingit eam deficere ratione alicuius istorum. Sub sapientia humanum intellectum consideramus de intellectiuo et intelligibili constantem. Habet autem esse intelligibile duobus modis, uidelicet intelligibile propinquum et intelligibile remotum; propinquum quidem est ipsum, quod est de essentia et natura ipsiusmet intellectus; remotus uero duobus modis existit, uidelicet ipsum, quod cum ipso intellectu per coniunctionem unitum est, scilicet potentiae humani corporis, quae sunt elementatiua, uegetatiua et sensitiua et imaginatiua; sunt enim istae intelligibiles, cum intellectu coniunctae, cum de illis et de anima rationali constet homo et attingatur hoc intelligibile ab intellectu in proprio seu propinquo intelligibili ipsius intellectus, cum eo coniunctus. Sed est aliud intelligibile magis ad hoc remotum, uidelicet illud, cum quo intellectus non est coniunctus sed potius disparatus; et istud est earum rerum, quae intelligi possunt, sicut elementorum, plantarum, animalium, metallorum, caelorum, angelorum et Dei. Hoc siquidem intelligibile attingit intellectus in suo proprio intelligibili, conuertendo similitudines exteriores in similitudines interiores; sed ad hoc concurrunt cetera principia huius Artis, sine quibus intellectus intelligibilitatem rerum attingere non potest. Et ideo, quoniam sub ratione bonitatis, bonum est intelligere et quoniam magnitudo existit ratio, quare sapientia est magna, et sub ratione durationis est intelligere durabile, et sub ratione potestatis possibile et sic de aliis, extendit se simpliciter intellectus per suam propriam intellectiuitatem et intelligibilitatem et per propriam aliorum principiorum naturam in intelligere, intellectiuo, intelligente et intelligibili et intellecto. Unde considerando haec omnia, quae de principiis dicta sunt, potest regulari et ordinari uoluntas ad bonum amandum et intellectus ad uerum intelligendum.  Sapiens amor est ille, in quo amans scit amati sui bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera; sed in hoc amore non posset amans ista scire, nisi in ipso amore esset essentiale amatiuum, essentiale amatum et amabile et essentiale amare, constantia de essentia et natura amoris et bonitatis, magnitudinis et cetera. Iste quidem amor, de cuius essentia amatiuum, amabile, amatum et amare constant, est amor sapiens iste, termini cuius per totam intensionem et extensionem essentiae sapientiae consistunt. His igitur sic de necessitate existentibus, posito definitionem amoris esse ueram, doctrina traditur per ista, quae nunc dicta sunt, quomodo amor ligabilis est ad bonum et intellectus ad uerum, eo quod ipse amor, in quo scit amans amati sui bonitatem et cetera, amabilis est in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Similiter et ipsa sapientia, in qua diligit amans sui amati bonitatem et cetera.  Ad inquirendum uinculum amandi bonum et intelligendi uerum et ad attingendum amabilitatem huius uinculi, requirit Ars amatiua deduci istas duas definitiones ad quintam regulam, discurrendo cum illis per ipsam regulam de paragrapho in paragraphum continue, donec istae duae definitiones et regulae correspondeant ad inuicem in similitudinibus et concordent intellectu et uoluntate, sumentibus similitudines rerum realium in humana ratione; ita quod ex eis aedificant unum amorosum et scientiosum conceptum, in quo res reales amabiles consistunt et intelligibiles, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, uelut in ipsa regula cum ipsis definitionibus patet. Est ergo hic amorosus et sapidus conceptus, uinculum amandi bonum et intelligendi uerum, quod est huius amantiae subiectum. De uoluntate  Uoluntas est proprietas, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles. Est quidem uoluntas uniuersale principium, quod naturalem habet inclinationem ad amandum amabilia et ad odibilia odiendum. Sed ipsa uoluntas, quae est animae rationalis potentia, de bonitate et cetera, constat, quoniam haec omnia principia ad uoluntatem constituendum influunt de se ipsis, ut ea, quae desiderabilia sunt, amet. Ad constituendum etiam uoluntatem consistit amor unum de illis substantialibus principiis, de quibus uoluntas ipsa constat; et ex ipso amore maiorem assumit uoluntas similitudinem et proprietatem, quam ex aliquo aliorum principiorum, cum sub ratione amandi sit ex eis constituta. Et quod est de amore ad uoluntatem, idem est de sapientia ad intellectum, constitutum ex eis sub ratione sciendi, et de duratione ad memoriam, ex eis constitutam sub ratione memorandi. Amor autem est duobus modis considerabilis, uidelicet substantialis et accidentalis. Amor quidem substantialis consistit una pars substantialis animae rationalis, ex substantialibus principiis persistentis, sed accidentalis amor similitudo est et figura substantialis amor, cum quo scilicet accidentali res amabiles uoluntas assumit. Amor uero substantialis de duobus, scilicet de amatiuo et amabili, constat, quae sunt amoris essentiae, de quibus substantiale et insensibile naturaliter procedit amare, intra totam ipsam animam rationalem consistens. Ex hoc siquidem amare substantiali, amare influitur accidentale, similitudo illius, concurrentibus in hoc influxu ceteris substantialibus principiis ipsius uoluntatis; et secundum coadiuuantiam mutuam ipsorum principiorum ad illam influentiam et secundum humani corporis dispositionem et disparatorum proportionem ad eandem, sequitur ipsa similitudo, quae est amare accidentale. Hoc igitur amare accidentale est ipsum amare, quod inquirimus et quod ad amabilia bona ligare cupimus; ad alligandum uero illud necesse est memoriam et intellectum cum omnibus suis principiis adiuuare. Nam, ex hoc, quod memoria recolit amabilia et intellectus intelligit illa, concurrunt in illa attinctione bonitas, magnitudo et cetera, ligantes memoriam ad recordandum et intellectum ad intelligendum illa amabilia; et imponit ibidem bonitas, sub ratione sui, nodum unum et magnitudo, sub ratione sui, alium nodum et duratio, sub ratione sui, nodum alium et sic de aliis principiis, cum sit bonum, magnum, perseuerabile et cetera, recordari et intelligere ipsa amabilia ueritatis; et ideo amatiuum ad amabile de necessitate ligatur, cum de principiis substantialibus habet fieri, quod dictum est. Hoc autem amatiuum est ipsum, quod inquirimus et ad quod ligandum ad amare bonum doctrinam tradimus per haec iam dicta.  Desiderosus amor est ipse, in quo sunt amabiles bonitas, magnitudo et cetera. Est autem desiderosus amor, quia bonitas, magnitudo et cetera, sunt desiderabiles in amore; aliter deficeret bonitas sibi ipsi et magnitudini et cetera, et e contrario, et implicarentur in hoc defectu malitia, paruitas et cetera contraria principiis huius Artis; sunt ergo bonitas, magnitudo et cetera, desiderabiles in amore, quod tamen esset impossibile nisi in amore essent essentialia amabundosum, amorosum, amatiuum, amans, amabile, amatum et amare et in bonitate bonibundosum, bonosum et cetera, et sic in ceteris principiis huius Artis. Quoniam, praeter hos terminos essentiales, non possunt ipsorum principiorum definitiones esse uerae, nec eorum desiderabilitas esset essentialis sed potius accidentalis; et sequeretur inde ipsa principia fore nobiliora in suis accidentalibus partibus, quam in substantialibus, quod esset malum, paruum et cetera. Recolligendo igitur in memoria et intellectu haec omnia, quae dicta sunt et discurrendo per huius Artis principia, ut dictum est, innodantur ad inuicem alia principia cum aliis, ad alligandum amatiuum ad amabile et intellectiuum ad intelligibile et unum quodque illorum suum nodum et suam propriam actionem naturalem ibidem imponit.  Secundum ea, quae ex duabus praemissis definitionibus dicta sunt, innuit haec amantia deductionem fieri ad sextam regulam, concordando illa cum ipsa regula; ita uidelicet ut, sicut intellectus suas amabiles potentias inferiores transcendit, attingens in uirtute sua id, quod intelligere secundum ipsas potentias non potest, sic amatiuum sua amabilia inferiora transcendat et in uirtute et natura sui diligat eas super illam amabilitatem, quam ea, quae substant uoluntati, per se habent. Deinde innuit Ars quod, sicut intellectus ascendit ad intelligendum Deum supra se ipsum, sic ascendit amatiuum supra se ipsum ad amandum Deum et super id, quod de illo intelligit intellectus, ipso amante desiderante plus amare Deum, quam amet eum et plus etiam, quam intellectus intelligat illum. Et ad hanc quidem necessitatem attingendam potest induci uoluntas, desiderans ipsam Dei entitatem, quam intellectus in praesenti uita nequaquam attingere potest, sed in obiecti similitudine attingit eam. Consimili modo potest induci uoluntas ad cetera realia, sicut ad bonitatem, magnitudinem et cetera, quas intellectus attingere non potest, sed eas in earum similitudinibus apprehendit. Itaque superascendente uoluntate ad amabilitatem realem, transcendit amatiuum ad similitudines amabiles existentes, figura amabilitatis realiter formalis; et in hoc transcensu annectit se uoluntas ad amandum bonitatem, magnitudinem et cetera, similitudinum existentium in ratione, in qua res reales desiderat amatiuum. De uirtute  Uirtus est origo unionis bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno bono, magno et cetera. Est etiam uirtus uniuersale principium dupliciter acceptum, quoniam alia est uirtus substantialis et alia est uirtus accidentalis. Substantialis quidem est illa, quae substantialis pars substantiae consistit, habens in se agens substantiale et agibile substantiale, de quibus substantialis exitus nascitur, existens de ipsamet essentia substantiae, de quo nascitur accidens relatum ad bonitatem, magnitudinem et cetera, cum ipsa sit accidentalis uirtus bonitatis et cetera, in quantum de uirtute substantiali habituatus est. Haec autem accidentalis uirtus est exitus de unione bonitatis, magnitudinis et cetera, procedens in uno bono, magno et cetera, quod est ipsa substantia, de suis partibus substantialibus et accidentalibus unita. In hac ergo substantia creata existit uirtus id, quod ipsa est, prout est pars substantialis; et nihilominus est ipsamet uirtus bonitatis, magnitudinis et cetera, pro eo quod, extendendo se per principia in constitutione substantiae ex eis constante, consistit habitus eorum procedens in eis, sub ratione habitus, qui est uirtus accidentalis, existente uirtute substantiali in se ipsa parte substantiali. Uirtus igitur, existens id, quod ipsa est, et multiplicans se ipsam, per quanto cuiuslibet aliorum principiorum uirtus existit, procedit substantialiter et accidentaliter in constitutionem substantiae de omnibus principiis productae sub agente naturali, quod sub generationis ratione producit eam, multiplicans speciem suam. Haec autem substantia, ex substantiali et accidentali uirtute genita seu producta, naturalem habet inclinationem ad uirtutis operationem secundum illam uirtutem, de qua constat; sicut homo, qui naturaliter aptus est uti uirtute, cum substantialiter et accidentaliter, ut dictum est, de uirtute sit unitus, qua naturaliter in suis principiis interioribus utitur uiuendo, uidelicet recolendo, intelligendo et diligendo, uidendo et audiendo, odorando, gustando, palpando, mouendo et cetera. Ideoque naturalem habet homo inclinationem ad utendum uirtute in operibus exterioribus, quae scilicet uirtus est moralis existens figura intrinsecae uirtutis; et haec est illa, quam hic artificialiter indagamus. Nec tamen haec uirtus de necessitate constat; est enim uoluntaria, ut uoluntas sit libera diligere bona opera et eorum odire contraria; data est quidem libertas uoluntati, quoniam Deus dignus est amari libere et ut etiam uoluntas possit meritum adipisci. Et quod est de libertate uoluntatis, idem est suo modo de libertate intellectus. Et licet uoluntas sit libera diligere, nihilominus ligabilis est et cogibilis uirtutes morales diligere, secundum intrinsecam uirtutem supra dictam, agente naturali mouente se ipsam ad uirtutes morales, amandum secundum sua naturalia principia uirtuosa. Hanc autem alligandi coactionem ostendit Ars, dans de uirtute intrinseca cognitionem per mutuam mixtionem principiorum ad inuicem, secundum huius Artis processum, recipiendo concordantiam operum extrinsecorum ad intrinseca opera, sicut intrinseca opera ad extrinseca similitudines suas influant, sicut in intrinseca substantiae uirtute consistunt.  Uirtuosus amor est ille, de quo uirtuosum oritur amare. De uirtuoso quidem amore oritur amare uirtuosum, quoniam amare nascitur de amatiuo uirtuoso et amabili uirtuoso, de quibus est amor existens pars animae, ut supra in definitione uoluntatis dictum est; et habituatus est hic amor de uirtute in suo proprio amatiuo et amabili, de quibus amare interius oritur uirtuosum et fit ex hoc amor interior naturaliter uirtuosus. Hic autem amor in interioribus consideratus, naturalem infert appetitum considerandi uirtuosum amorem, unde uirtuosum amare ex amatiuo uirtuoso procedit, uidelicet ex homine uirtuoso, qui diligens considerat illa uirtuosa exteriora, quae uirtuose sunt amabilia, ut ipse amatiuus uirtuosum amare concipiat de similitudinibus interioribus et exterioribus uirtuose amabilibus unitum, ad quas uoluntas ita est artificialiter alligabilis, secundum huius Artis processum, miscendo principia secundum huius Artis distinctiones, sicut in arte musicae nota interior ad exteriorem.  Ea igitur, quae de praesentibus definitionibus dicta sunt, sunt cum septima regula ad propositum applicanda ita quod de totis tribus uniuersale formetur, in quo particularis inuestigatio fiat secundum naturam regulae et ipsarum definitionum, amando et intelligendo concordantiam inter ipsum particulare et uniuersale suum, in concordantia regulae et definitionum; ut sic uirtus accidentalis oritur quanta, qualis, relata et cetera, de uirtute substantiali in substantialem bonitatem, magnitudinem et cetera, in unum uirtuosum amare bonum, magnum et cetera, per quod amor est uirtuosus et ratione cuius etiam particulare est amabile, si cum eo concordet, cum ipsum uirtuosum amare sit amabile et affirmabile, sed odibile est ipsum particulare et negabile, si contrarietur eidem. Et propter hanc amabilitatem, affirmabilitatem seu odibilitatem et negabilitatem, est amor annexibilis ad bonum amare et intellectus ad intelligere uerum, in applicatione praedicta, sicut alicuius particularis amor magis annexibilis est ad amare bonum sub ratione substantialis amoris quam accidentalis; et magis sub ratione relationis quam quantitatis, et quantitatis quam qualitatis, et actionis quam passionis, et situs et habitus quam temporis et quam loci. De ueritate  Ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera; et uerificare est id, quod est uerum de bonificare, magnificare et cetera. Est autem in substantia ueritas substantiale principium, ut substantia de substantiali ueritate constet et ut bonitas, magnitudo et cetera, habeant uerum subiectum, quod sit essentialiter ueritas, in quo distent a falsificare et non esse. Ipsam etiam ueritatem, quae est uerum de bonitate, magnitudine et cetera, duobus modis habet esse, uidelicet substantialis et accidentalis; substantialis est illa, quae est pars substantiae ceteris partibus substantialibus substantiae subiecta, ut uerum sit ipsam substantiam et partes eius esse. Aliter nec substantia neque partes eius essent uerae, nec aliquid opus de ueritate fieret; neque substantialis Dei ueritas similitudinem suam influeret substantialiter in creatis; neque partes substantiales substantiae non possent continue consistere extensae aliae in aliis; neque posset esse ipsa substantia sub ratione ueritatis actiua, quoniam suamet ueritas in proprio uerificatiuo subesset passiua, cui nequaquam uerificabile proprium conueniret, unde sequeretur priuatio ueri et uerificandi necnon esset definitio ueritatis impossibilis sed potius oppositum eius necessitaretur: Quod est manifeste impossibile, quare ueritatem necessarium est partem substantialem esse. Ex hac siquidem ueritate substantiali ueritas oritur accidentalis in principiis substantiae; nam ex hoc, quod bonitas, magnitudo et cetera, non possunt esse sine ueritate, procedit ueritas accidentalis de substantiali in bonitatem, magnitudinem et cetera, ut existant bonitas, magnitudo et cetera; quoniam, si ueritas nihil esset, non possent existere nec e contrario; haec autem ueritas accidentalis de bonitate, magnitudine et cetera, constat in hoc, quod ipsa bonitas et cetera, de ueritate uerificantur, eo modo etiam sicut ueritas et cetera, de bonitate bonificantur et sic de aliis consimili modo. Haec igitur ueritas, de qua bonitas et cetera, uerificantur, substantialis est et accidentalis, sicut patet in igne et aere: Ignis namque calefaciens substantiam aeris infundit suum accidens, quod est calor, in substantiam aeris, quia substantiam caloris, quod est substantia ignis, ignit aerem, et sic est ignis uerificatus substantialiter, quia ignitus, et uerificatus accidentaliter, quia calefactus; et sic constat substantia composita substantialiter et accidentaliter ex elementis eodem modo. Substantialis ueritas, uerificans accidentaliter bonitatem et cetera, infundit ueritatem suam accidentalem in bonitatem, magnitudinem et cetera, quae sunt partes substantiae, quia uerificat eas substantialiter; nam etiam ex hoc, quod accidentalis ueritas infunditur per omnia ipsa principia et quod non potest dimittere subiectum suum proprium, transit substantialis ueritas ipsa substantialia principia substantialiter uerificatum; et sequitur substantiale uerum, bonum, magnum et cetera, quod est substantia substantialiter et accidentaliter de ipsis principiis constituta. Ex hac etiam ueritate intrinseca substantiae, de qua partes ipsius substantiae uerificantur et per quam existunt in uero, procedit extrinseca ueritas in uirtutes morales. Et haec est obiectum nostrum, quod inquirimus, ad quod sunt alligabiles intellectus, cum sit uerum et uoluntas, cum sit bonum; nam ex hoc, quod obiectum intellectus est bonum, est ad illud alligabilis uoluntas; et quoniam obiectum uoluntatis uerum est, fit ad illud alligabilis intellectus. Ad istud autem obiectum alligantur intellectus et uoluntas, cum homo intelligit et diligit ueritatem intrinsecae substantiae et ipsam substantiam ueram.  Uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat. Ex hoc enim, quia ueritas bonitatem, magnitudinem et cetera, uerificat amari et e contrario, distat a falso amore uerus amor in se ipso et in bonitate et cetera, uerificatus. Est autem falsus amor cum in bonitatem, magnitudinem, amorem et cetera, ueritas moraliter non procedit, sed potius influit intrinseca ueritas substantiae exterius ad uitia dissimilitudinem suam, quae est falsus, malus, paruus et priuatus amor, existente quolibet ipsorum principiorum otioso mittere similitudinem suam extra. Hic igitur falsus amor odibilis est, a quo distat uerus amor, tunc cum ueritas et amor procedunt in cetera principia, transmittentia similitudines suas exterius contra dissimilitudines suas. Et ob hoc in odibilitate falsi amoris et in distantia ueri amoris ab amore falso, connexibilis est uoluntas ad bonum amandum, sequendo modum ante dicti processus.  Secundum ea, quae de his duabus definitionibus dicta sunt et secundum processum octauae regulae, potest ars haberi ligandi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum, uelut in ipsis definitionibus cum praedicta regula patet. Nam eo quod ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera, et eo quod uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat, et quia regula octaua existit clarificatio motus et alligationis, repraesentatur ordo uel processus, per quem naturaliter procedi potest ad mouendum uoluntatem se ligare ad amorem boni et intellectum ad intellectionem ueri, considerando mobilitatem et ligabilitatem naturales, quae in regula continentur, et uerum, quod de ueritate in bonitate et bonum, quod de bonitate in ueritate consistit; et considerando etiam ipsum uerum, quod de ueritate in magnitudine et ipsum magnum, quod de magnitudine in ueritate consistit; et sic de ueritate in duratione et cetera. Et ex his omnibus ueris, existentibus distinctis sub ratione distinctionis principiorum substantialium in substantia, constat unum uerum, quod est ipsa substantia, in quo naturaliter distat uerus amor ab odibili amore falso. Ex hoc ergo, quod interiora sunt opera mobilia ligabiliaque ad substantiam constituendam, sunt mobiles similitudines ad extra, ut moraliter uerum constituant conceptum habituatum et compositum de uero constante de bonitate, magnitudine et cetera, aliis similitudinibus ligatis cum aliis, quemadmodum elementa in elementato cum suis qualitatibus ad inuicem alligata consistunt; uirtute igitur huius cognitionis possunt, scientes hanc amantiam, suam ueritatem artificiose mouere ad bonum amandum et suam ueritatem ad uerum intelligendum. Quinta distinctio, prima pars Magnitudo differentia – Amice – dixit amatus –, scisne quid est magnitudo differentiae et concordantiae in amare? Quaesitum fuit a differentia amici et amati, utrum esset tanta, quod ipsa sit sine aliqua contrarietate. Quaesitum fuit a principio, quid erat magnitudo differentiae in amare. – Differentia – dixit magnitudo –, scisne de quo est medium amoris? Quaesitum fuit ab amore, quid est differentia magnitudinis et amoris. Quaesiuit amor ab amato et amico, utrum magnitudo sit in maiori differentia et differentia in maiori magnitudine, ut ipse sit in amandi maioritate. Quaesitum fuit ab amoris aequalitate, utrum ipsa esset in magnitudine et in differentia amoris. Quaesiuit amor a magnitudine et a differentia amati, utrum ex earum conditionibus esset minoritas amandi. Magnitudo concordantia – Amate – contrarietas inquit amoris –, et cur ex amare amici tui me deiecisti? – Amor – dixit amicus –, in quibus cameris amare meum principiasti? Magnitudo et concordantia quaesiuerunt ab amare, de quo infirmitas eius erat. – Amor – dixit magnitudo –, quare uexas et occidis amicum, ex quo cum amato suo concordat? – Maioritas – dixit minoritas –, et quare stat amicus in te, cum diligit amatum suum? Magnitudo et concordantia quaesiuerunt ab amato et ab amico, ubi existebat amor. Interrogabat amatus amicum suum, quomodo fugerat ab amandi minoritate. Magnitudo contrarietas Mirabatur amatus, quare amicus diligebat modica et contraria amoris. – Amice – dixit amatus –, scisne tantum diligere, quod scias, ubi concordantia consistit amoris? Rogauit amicus amorem, ut diceret ei, de quo uiuebat et moriebatur amare suum. – Amor – amicus ait –, cum quo potero eicere ex amare meo minoritatem et paruitatem? Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum sit alia uita, ubi multum possit eum amare. – Amice – dixit amatus –, et qui multiplicauit in amare tuo minoritatem? Magnitudo principium – Amor – amicus ait –, responde mihi: Istud amare meum estne in facto esse uel in fieri uel adhuc faciendum? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo ligare posset uoluntatem suam ad amandum amatum suum. Rogauit amicus amatum suum, ut diceret ei, si amoris accidentia de essentia essent amoris. – Amor – inquit amicus –, meus amatus estne primum et ultimum amabile? Amoris paruitas quaesiuit ab amoris magnitudine, utrum a minoritate possit eam remouere. Magnitudo medium – Amate – dixit amor –, quid tuum occidit amicum, te tantum diligentem? Amicus uexatus, cruciatus et languens uenit uisum amatum suum. – Amice – dixit amatus –, et qui sunt, qui tot tribulationes propter meum amorem tibi dederunt? – Magnitudo – dixit amatus –, numquid scis, ubi detinetur captus amicus meus, qui propter meum laborat amorem? – Amoris magnitudo – dixit amatus –, quo fugit amicus, qui in te me solebat amare? 0. Magnitudo finis – Amor – amatus ait –, et quare plorat amicus meus et cur clamat: Amare, amare? – Magnitudo amoris et finis amoris – inquit amatus –, quis est, qui uult occidere meum amicum, qui me desiderat in uobis amare? Quaesiuit amatus ab amore, utrum magnitudo et finis ei proportionassent amicum dignum amare ipsum amatum. Magnitudo maioritas – Maioritas – inquit magnitudo –, quis remouit amicum ab aequalitate amoris et amandi? Amandi paruitate amabat amicus amatum suum, unde quaesiuit amatus ab amore, quid ex amico suo deiecerat amandi maioritatem. Magnitudo aequalitas – Amor – inquit aequalitas –, cur facit amatus existere in me amare? Magnitudo minoritas Amoris paruitas quaesiuit ab amoris magnitudine, utrum eam eleuare posset ad amandi maioritatem. Aeternitas potestas Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus eius sciret labores et cruciatus, quos ipse amicus sustinet propter eius amorem. – Amice, quid te sustinet in amore, cum sis tantum uexatus, tormentatus et inhonoratus propter amare? Quaesitum fuit ab amato, quare sustinebat suum amicum adeo uehementer esse afflictum propter eius amorem. – Amate mi – dixit amicus –, quid scribis in libro amoris? – Amate – dixit amor –, potesne quiescere in amare tui amici? Aeternitas quaesiuit a potestate, utrum amatus tantum posset sibi suum adhaerere amicum per concordantiam, quantum eum de se per differentiam remouere. Quaesiuit amor ab amico, utrum posset effugere suum amatum. – Amare – dixit contrarietas –, quomodo durare potes prae meo contrariari? Potestas ab aeternitate et principio quaesiuit, utrum amare principiatum erat in amico aut in amato. 0. Quaerebat amicus ab amato suo, utrum duratio, potestas et amor agebant ei proditionem, eo quod a falsis amatoribus permittebant eum tormentari propter honorificationem ipsius amati. Mirabatur amicus de amore, quare tanto uehementius cruciabat eum, quanto magis eum faciebat amare. – Amare – dixit amor –, quare duratio et potestas amare meum captum detinent in maioritate? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo sufficiebat sibi de amare. – Minoritas – inquit amatus –, scisne per quid et quare meus amicus remouet a te suum amare? Aeternitas sapientia Ab amato suo quaesiuit amicus, utrum ab eo similitudines recipere uellet, quia amicus similitudines illius recipiebat. – Uirtus – dixit amicus –, unde et quo per amorem orta es? Interrogauit amicus ueritatem, qui erant nuntii, quos misit ad eum amatus eius. – Sapientia – dixit amor –, scis, utrum amicus requiem habeat et consolationem, eo quod propter amatum suum agit quicquid agit? – Sapientia – dixit amicus –, scisne tantum amatum meum, quantum per me dilectus est? – Sapientia – dixit duratio –, scis, utrum amatus langueat afflictus sciendo tormenta, quae sustinet amicus propter eius amorem? Mirabantur labores, aduersitates, pericula et uituperia, quomodo poterat fieri, quoniam amicum ab amare suum amatum non poterant separare. – Amice – amor ait –, scisne quare tuus amatus amare tuum de duratione et sapientia principiauit? Interrogabat amicus amare suum, quare ligatum erat in medio amatiui et amabilis. 0. – Amice – dixit amor –, scisne quare finis amandi existit in scire et durare? Durare quaesiuit a scire et amare, utrum ascendisse poterant ad maioritatem sapientiae et amoris. Quaesiuit aeternitas a sapientia, utrum sciret durare aliquid gessisse defectum contra scire et amare. – Amor – dixit sapientia –, in quo remoues a minoritate tuum amare? Aeternitas uoluntas – Uirtus – inquit aeternitas –, scis, utrum uoluntas aliam diligat aeternitatem? – Amice – dixit amatus –, scis quae sunt falsi amoris conditiones? – Amor – amicus ait –, quare me uexat amare? – Uoluntas – inquit aeternitas –, quare desideras amici et amati distinctionem? – Amor – ait concordantia –, numquid posses me conuertere in amare? Uoluit amoris concordantia destruere contrarium amorem et quaesiuit ab aeternitate et uoluntate, ubi posset eum inuenire. Amor cruciabat amicum per continuationem nimiae dilectionis. – Amor – amicus ait –, numquid permanere potes sine principiare amare? – Aeternitas – dixit uoluntas –, de quo loquuntur amatus et amicus? – Amor – amicus ait –, sciresne dicere mihi, quare est meus amatus? 0. Aeternitas dixit maioritati: – Scis de quo est uoluntas amati? Inquirebat amicus aequalitatem amoris et amandi, quaerens ab aeternitate, ubi posset eam inuenire. Durare et uelle distabant ab inuicem in amare; quaesiuit amicus, qui eos ab inuicem distare faciebat. Aeternitas uirtus – Aeternitas – dixit ueritas –, quare indutum est amare talia uestimenta? Quaesitum fuit ab amico, quae sunt ea, cum quibus ibat quietum in gloriam amati sui. Amicus interrogauit uirtutem: – Quid te facit durare in amare meo? Duratio et uirtus quaesiuerunt ab amore, ubi inuenire possent amare. – Amor – amatus ait –, quid remouit amicum meum ab amandi contrarietate? – Amice – dixit amor –, cum quo piscaris amare? – Uirtus – inquit aeternitas –, quare orta es de bonitate et magnitudine procedens in amare? – Aeternitas – ait uirtus –, ubi exspectat amicus suum amatum? Quaesiuit amicus ab amore, cum quo posset amare suum amatum amandi maioritate. 0. – Amice – dixit amor –, quomodo gerere potes tantum amare? Quaesitum fuit ab amore, quare plorabat amicus et plangebat amatum. Aeternitas ueritas – Amor – amicus ait –, quare me uexant et cruciant aeternitas et ueritas amati mei, postquam meum habent amare? – Differentia – dixit amor –, numquid habes, quomodo amare sufficere possis? – Amice – dixit amor –, quid uestiuit uerum amare? – Amor – ueritas ait –, quid uestiuit falsum amare? – Amice – dixit amor –, quomodo recipi possunt uerificare et durare in amare tuum? Dixit amatus amico suo: – Ego sumne thesaurus tuus? Et, si sum thesaurus tuus, ubi me tenes? Ubi me possides? Ubi me custodis? Et de quibus me congregas, multiplicas et augmentas? – Amor – ait ueritas –, quale est capitale, quod amicus habet lucrando suum amatum? – Amor – dixit ueritas –, de quo facit amicus durare suum maius amare? – Amice – dixit amor –, de quo, in quo, cum quo et per quod coaequas amare tuum? 0. – Amice – dixit amatus –, cum quo prohibes falsitatem ingredi posse tuum amare? Aeternitas gloria Quaesiuit amicus ab amore, utrum in gloria sui amati cessaret amare. – Amice – dixit amatus –, quare permanere facis amare tuum in concordantia gloriandi et durandi? – Contrarietas – ait amor –, quare ponis resistentiam inter amicum et amatum? – Amor – dixit amicus –, quare principiatus sum et de quo meus me principiauit amatus? Amice – dixit amor –, scisne media, quae consistunt inter te et amatum tuum? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, cum quo consequitur finis amandi. – Amate mi – dixit amicus –, cur ad te diligendum me collaqueasti? Quaesiuit amor ab amico et amato, cum quo et de quo et per quid coaequati sunt in amare. – Amice – dixit aeternitas –, scisne modicum amorem, quem gentes habent erga tuum amatum? 0. Aeternitas differentia – Amice – dixit amor –, cum quo ligasti tuum recolere, intelligere et amare? – Contrarietas – inquit amor –, quid detinet captum contrariari tuum? – Principium – ait amor –, potestne deesse tibi amandi principiare? Aeternitas et differentia quaesiuerunt ab amico, quare plorabat et languebat propter amorem. – Durabilis amor – amicus ait –, potesne permanere in differentia et in fine amandi? – Maioritas amoris – dixit amicus –, cum quo duras in amare? – Recolere et intelligere – dixit amare –, numquid in me potestis aequalia esse in durare? – Amice – minoritas ait –, quare de me conquereris, cum non sis tantus, quantus tuus amatus? Aeternitas concordantia Quaesiuit contrarietas a concordantia, si permitteret eam intrare in durationem amati et amici. – Amor – amicus ait –, uis amare procedere de amare? Et si sic, ubi uis amare posse permanere? – Amoris medium – inquit amicus –, esne tale, quod concordare et durare de te procedere possint in te permanentia? Cum amicus diligeret amatum suum tanto amore, mirabatur, cur concordare et durare rogabant eum amare. Multi amatores ab amato quaesiuerunt, cur morte sui amici laetabantur mortui propter eius amorem. – Aequalitas amoris – ait amicus –, ut quid concordare et durare coaequari permittis postquam me occidunt in amare? – Amor – amicus ait –, ubi perdidisti tuum amare? Aeternitas contrarietas Quaesitum fuit ab amico, cur odiebat resistentiam inter amare et durare. – Amice – dixit amor –, scisne quae sunt puncta transcendentia durando, possificando, sciendo, amando, contrariando, principiando, mediando et cetera? – Aeternitas – amor ait –, existit in te aliqua contrarietatis natura? – Concordantia – dixit aeternitas –, qua natura potest amatus habere suum amicum in amandi maioritate? – Amice – dixit amor –, quaere ab amato tuo, utrum initium dederit mundo. – Amor – amicus inquit –, qua natura est aeternitas amabilis amandi maioritate? Aeternitas principium Amicus ab aeternitate quaesiuit, utrum esset in aliquo nisi tantum in amato suo. Quaerebat amicus ab amore, qua proprietate et natura durare poterat sufficere ad principiandum amare. – Amor – dixit amicus –, numquid desideras in principio esse principiare in durare? Ueniebat amicus de amare et alius amicus ibat ad amare. Quaeritur, quis amborum propinquior esset ipsi amare. – Amice – dixit amor –, scis adhuc, quae sunt principia substantiae tui amati? Aeternitas medium – Amice mi – dixit amatus –, quid te facit perseuerare amando me? – Amor – amicus ait –, habetne meus amatus aliquid amicum in amandi maioritate? – Amor – dixit aeternitas –, ubi manet amare tuum? Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum in aeternitate de aeternare sit amare. Aeternitas finis Quoniam amicus multum desiderabat amare, quaesiuit ab amore, utrum esset in maioritate durandi. Ab aeternitate et fine quaerebat amicus, utrum essent in aequalitate amici et amati. Multi uenerunt amatores ante amorem, quaerentes ab eo, quare permanebat in eo minoritas amandi. Aeternitas maioritas Coram amico et amato faciebant ab inuicem amor et aeternitas quaestiones. Quaerebat amor ab aeternitate, in quo suam habebat aequalitatem, et aeternitas ab amore, de quo erat aequalitas, in qua suum habebat amare. Quaerebat amatus ab amico suo, per quid distabat ab amandi minoritate, et amicus ab amato suo, per quid approximabat amicum suum ad amandi maioritatem. Aeternitas aequalitas – Aeternitas et amor – ait aequalitas –, et qui uos extra minoritatem amici et amati consistere facit? Aeternitas minoritas Quaerebat amicus ab amato suo, utrum aeternitas et minoritas participare possent in amare. Quarta distinctio Magnitudo ueritas Quanto magis magnitudo, ueritas et amor amati et magnitudo, ueritas et amor amici existebant proximae in gloria, tanto magis in amare repraesentabat amicus amatum suum. Tanta ueritate se diligunt amatus et amicus, quod ex amborum differentia facta est unitas. Magnitudo et ueritas concordauerunt de multis amoribus fieri unum amorem amati et amici. Quantum potest, distat ueritas a contrario suo in magnitudine amoris amici et amati. Posuit amati magnitudo magnitudinem amici in ueritate sua et in principio suo, ut ueritatem et principium indueret eam. Tantis et tam ueris mensuris amoris mensurat amatus amorem amici sui, quod facit eam esse magnificare, uerificare et amare. Nisi amicus introisset in magnitudinem et ueritatem uidere et amare suum amatum, non posset acquiescere fini intelligendi et amandi. Magnitudo et ueritas amicum sociauerunt, cum introiuit uisum et dilectum amatum suum in amoris maioritate, ut neque paruitas neque falsus amor introisset cum amico. Posuit amati magnitudo amici magnitudinem in aequalitate uerificatiui et uerificabilis, ut amicus inde haberet aequalitatem magnificandi, uerificandi et amandi. 0. Nisi amicus existeret in amati magnitudine et ueritate, existeret eius amare in amoris paruitate et abesset amato amator in magnitudine ueritatis et amandi. Magnitudo gloria Ut amati gloria et amici gloria consisterent in magnitudine, uniuerunt se differentia amati et differentia amici. Nisi amicus esset substantia sui amati et e contrario, non esset utriusque gloria in magnitudine concordantiae amoris. In tanta gloria posuit amatus amicum suum, quod ab omni contrarietate gloriae et amoris remouit eum. Nisi quam cito principiatus fuit, amicus inciperet amare suum amatum, non principiasset eum amatus in magna gloria amoris et amandi. Magnosum, gloriosum et amorosum fecit amatus amicum suum, ut amare amici fieret medium praedictorum, quo se coniungerent amicus et amatus. In fonte magnitudinis et gloriae bibebat amicus amorem amati sui, ut in amato suo finem inueniret amoris. Nisi amatus unum amicum haberet maiorem magnitudine gloriae amoris ceteris amicis, non exaltasset maioritatem amati et amici in magnitudine gloriae et amoris. Ut aequalitas amici in aequalitate amati existeret, posuerunt magnitudo et gloria amicum in amato. Sicut oportet amatum remouere amicum suum a maioritate poenae et a maiori minoritate magnitudinis, sic oportet ut maiori maioritati magnitudinis et gloriae illum coniungat. Magnitudo differentia Magnitudo differentiae et concordantiae est amicum et amatum esse distinctos et concordes, ipsis permanentibus una differentia, una concordantia in amare. Differentia magnitudinis est in differentia amati et amici nullam esse contrarietatem. Magnitudo differentiae est amorem amati et amici incipere in eorum differentia et magnitudine amandi. Magnitudo differentiae est medium amoris esse differentiam et de differentia et per differentiam et in differentia. Differentia magnitudinis est finem amoris esse finem differentiae et magnitudinis. Si magnitudo non esset in maiori differentia et differentia in maiori magnitudine, non esset amoris maioritas in amare. Si non esset aequalitas in magnitudine et in differentia, magnitudo et differentia non essent in aequalitate amoris amici et amati. Tantae sunt magnitudo et differentia amati et amici, quod non potest in eis esse minoritas neque paruitas diligendi. Magnitudo concordantia Amoris concordantia et amoris contrarietas super amare amici sibi ad inuicem resistebant. Recurrit concordantia ad amati magnitudinem et contrarietatem ex amare amici deiecit amatus. Principiauit amor amare suum in magnitudinem et concordantiam, ut ipse amabilitatibus sui amati amabilis non abesset. Quoniam erat modica concordantia inter amatum et amicum, infirmabatur amandi medium et amor in absentia magnae concordantiae amati et amici peribat. Finis amoris sine fine concordantiae non poterat esse magnus. Affligebat igitur amor amicum, ut in magnitudine amati sui inquireret concordantiae finem. Quanto magnitudo et concordantia in amandi maioritate consistunt, tanto facit amor amicum existere in amandi maioritate. Amicus et amatus in magnitudinis aequalitate fuere concordes, ut amor in aequalitate foret amandi. Cum concordantia magnitudinis et amoris fugit amicus minoritatem amandi. Magnitudo contrarietas Paruitas et contrarietas amoris amare falsi amoris principiauerunt, ut amicus odiret amabilia uera et diligeret odibilia falsa. In medio magnitudinis et contrarietatis se posuit amoris concordantia, ut in magnitudine non implicaretur contrarius amor. Amare amici uiuebat et moriebatur; uiuebat quidem in fine magnitudinis sed in contrarietatis fine moriebatur. Tantum clamauit, tantum probauit et rogauit amicus maioritatem amoris, donec amoris magnitudo contrarietatem et paruitatem amoris ex amare amici deiecit. Nisi foret aequalitas magnitudinis et concordantiae, peruerteretur amoris contrarietas in magnitudine aduersus amoris concordantiam. Quanto magis adunantur magnitudo et contrarietas, tanto magis multiplicatur minoritas in amore et amare. Magnitudo principium Principiauit principium medium amoris in magnitudine, ut inde principiare magnum et amorosum oriretur. De magnitudine substantiali principiauit substantiale principium amare substantiale, de quo principiauit amare accidentale, cum quo ligauit amici uoluntatem amare substantialem amatum, qui est finis amandi. Nisi principium principiaret de magnitudine principiare, non principiaret principium in amoris maioritate principiare suum nec amor amare. Principium amoris magnitudinis et amati coaequat principiare suum, ut amoris amare non sit sine principiare. De magnitudine et paruitate amoris principiauit principium principiare, magnire et amare, ut amandi paruitas distaret ab amoris minoritate in magnitudine principiandi et amandi. Magnitudo medium Amoris magnitudo et amoris medium in amoris fine se inuenerunt, in quo occiderunt amicum diligentem amatum suum. Amoris magnitudo et amandi maioritas inuenerunt amicum in amoris medio, quo cruciauerunt amicum propter amorem. Amoris magnitudo et amoris medium amicum incarcerauerunt in amoris aequalitate, ut non effugeret labores, quos amor infert amatoribus suis. Quoniam amicus non poterat amoris sufferre labores, fugere uoluit ab amoris magnitudine in amoris paruitatem. Sed magnitudo et medium amoris ligauerunt illum amore, qui languores induit eum et lauit cum fletu, elongans eum ab amandi minoritate. 0. Magnitudo finis Magnitudo amoris introiuit in finem amoris, ubi adinuenit amicum flentem et clamantem ad maioritatem amoris: Amare, amare! Si non esset amoris aequalitas, magnitudo quidem et finis amandi prae amore occidissent amicum. Amicus, qui cum amandi minoritate diligebat, ascendit ad amandum amatum suum cum magnitudine et fine amoris, ut proportionaretur uehementius amare suum amatum. Magnitudo maioritas Ab inaequalitate amoris et amandi remouit amatus amicum suum, cum amoris magnitudine et amandi maioritate. Ex paruitate et minoritate amoris proiecerunt magnitudo et maioritas amare amici, desiderantis amare suum amatum amandi maioritate. Magnitudo aequalitas Ut amatus magnum haberet amatorem, eiecit amatus amare amici ex amoris minoritate, adunans ipsum cum amoris aequalitate. Magnitudo minoritas Durabilis amor minoritatem amoris extulit, ut eam conuerteret in amare completo. Aeternitas potestas Durare faciebat aeternitas in amico labores et languores, quos prae amore sustinebat amicus. Potestas autem faciebat amicum superare ad amandum amatum. Amati uero sapientia hoc sciebat. Potestas et uoluntas amandi amare amoris occidissent, si non sustinuisset aeternitas amicum in amare. Quanto magis in amico durat amare, tanto magis durare facit aeternitas potestatem amandi in amici cruciatu, et quanto magis potestas languere facit amicum, tanto magis ex amore uirtus oritur in amare. Omnes labores et languores, quos amicus propter amorem sustinebat, scripsit amatus in ueritate, duratione et potestate amandi. Quoniam amatus talem habet amicum, qualis ipse est, in durare, posse et gloriari requieuit amatus in amare amici. Quanto magis amatus per differentiam a se remouebat amicum, tanto magis per durationem et potestatem sibi approximabat eum. In concordantia possendi et durandi stabat amicus ligatus, ut non fugeret ab amato. Amoris contrarietas temptauit amicum; consentisset amicus temptationi, nisi amati duratio potestatem amandi sustinuisset in amico. Potestas et duratio amare amici principiarunt in amato, ut amicus ille fieret principium omnium amantium, qui principiatum amare non habent in amato. 0. Durabilis amor, potens amor et amoris medium conueniunt dimitti amicum opprobriis, tormentis et occisioni a falsis amatoribus; mortuus autem esset amicus, si non fuisset amatus eius. Esto quod durabilis amor et potens amor in amoris fine quiescant, non est mirum, si labores propter amorem suffert amicus. Ut amicus non iret dilectum in amoris minoritatem, potestas et duratio eum detinebant in amoris maioritate. Ut amare non deficeret amori, coaequauerunt se in amare amici duratio et potestas amati. Quanto ratione potestatis duratio amici poterat in amare et quanto potestas, ratione durationis, in illo durabat amare, tanto remouebat amicus amare suum ab amandi minoritate. Aeternitas sapientia Sustinebat aeternitas scire amici, ut ipsas scibilitates repraesentaret ei, quae uoluntati diligibiles sunt amici. De uirtute uirtus oritur in durationem et sapientiam, ut amicus amare uirtuosum habeat, quo diligat suum sapientem, uirtuosum, amorosum amatum. Misit duratio sapientiam ad ueritatem, ut uerificaret amare amici, quod est in rebus durabilibus et scibilibus amati sui. Duratio et sapientia consolari uoluerunt amicum, qui desolabatur, quoniam a gentibus impetrare non poterat de amato suo gloriam dari. Si enim consolaretur amicus, duratio quidem et sapientia sapienti amori et durabili defecissent. In duratione, de duratione, per durationem durabat differentia scientis et scibilis, ut amatiuus amare scibile et amabile non cessaret. De substantiali duratione et substantiali sapientia accidentales procedebant similitudines, quibus amicus et amatus in amare concordabant. Adeo durabat in amico suo scire in amare et e contrario, quod contrarietas calidi et frigidi, famis, sitis, uituperiorum, laborum, amaritudinum, paupertatum, infirmitatum et mortis amicum suum ab amato non poterat separare. De duratione et de sapientia principiauit amatus amare amici, quoniam amatus scibilis est et amabilis in aeternum. In medio sciendi posuit duratio durare suum; sapientia uero in medio durandi et amandi scire suum posuit. Ideo durare et scire ligauerunt amare amoris in medio amatiui et amabilis. 0. Tantum est amatus durans et scibilis, quod finis amandi in scire et durare consistit. Tamdiu duratione durauerunt scire et amare amici, donec ad maioritatem ascenderunt sapientiae et amoris. Amare et scire amici in duratione se coaequarunt, ut alterum alteri non deficeret, honorando et seruiendo amatum. Quoniam durabilis est amati scibilitas, remouit amor amare suum ab amoris minoritate, in duratione sui amati. Aeternitas uoluntas Aeternitas amabilis existit; sed deficit uirtuosus amor in amare. Aeternitas et ueritas conqueruntur de amore, quia non diligit plus durabilia et uera, quam falsa et transitoria. Si duratio in amoris amare non sustentaret labores et grauamina, quos sustinet amicus, quia uidet amatum suum a populo suo uituperatum, requiesceret amare amoris in gloria sui amati. Quanto magis uoluntas distincta durabat inter amatum et amicum, tanto magis uelle suum in uolentis et uolibilis distinctione durabat. In tantum durabat amor in amante et amabili, quod in utriusque concordantia amare suum conuertebatur. In duratione et uoluntate existit contrarius amor contra concordantiam aeternitatis et amoris. Ut principium sine principiare non existat, principium in amare et durare principiauit principiare suum. In medio durandi et amandi loquuntur amicus et amatus de amore et amare. Nisi in fine foret infinire durandi et amandi, nec duratio nec uoluntas in fine quiescere posset. 0. Si foret amor de duratione et durare, numquam deficeret in amandi maioritate. In aequalitate durationis et durandi consistit aequalitas amoris et amandi. Ratione minoritatis amandi et durandi distant ab inuicem amor et duratio nec habent amicos, qui eos coadunent cum maioritate amoris in durare et amare. Aeternitas uirtus Amare amici cum durare et uerificare uirtutes se uestit, ut suo uirtuoso, duroso, ueroso amato gratus fiat. Fide, spe, caritate, iustitia, prudentia, fortitudine et temperantia adornauit se et uestiuit amicus, ut in amati sui gloria quiesceret in aeternum. Sine differentia amici et amati uirtus durandi in amare durare non posset. In regiones concordantiae amici et amati uenerunt duratio et uirtus inquisitum amare. A regionibus contrarietatis amoris elongauerunt uirtus et duratio amare amici. In amoris hamum posuit amatus escam uirtutis durabilis et in amico amoris principia piscatus est. Ex unitate durationis et magnitudinis et bonitatis orta est uirtus, in amoris medium procedens, ut amicus cum amato suo iungeretur. In fine uirtutis et aeternitatis desiderauit et sperauit amicus amatum suum. Nisi duratio et uirtus essent, numquam amicus amatum cum amoris maioritate posset amare. 0. In duratione et uirtute facit amicus aequalitatem beneplacitorum et aduersitatum, quae sibi accidunt propter amorem. In duratione, qua durat minoritas uirtutis, plangit amatus amare amici, et amicus uituperia amato suo plorat illata. Aeternitas ueritas Aeternitas et ueritas cruciauerunt amicum, ut requiesceret in gloria sui amati. Duratio et ueritas uisitantes examinauerunt amoris differentiam, ut sufficeret in amare. De ueritate processit ueritas, quae transiens per durationem et concordantiam uestiuit se amorem in amare. Amoris contrarietas ex dissimilitudinibus durationis et ueritatis processit, induens se falsum amorem in amare. Ut amoris principia in duratione et ueritate recipi possent, duratiuum et durabile, uerificatiuum et uerificabile in duratione et ueritate consistebant. In amoris medio congregauit amicus thesaurum ueritatis et durationis. Capitale amici est finis durandi, uerificandi et amandi. Cum maiori ueritate facit amicus sui amare maioritatem durare. In aequalitate durandi et uerificandi coaequat amicus amare suum. 0. In alio capite sui amare posuit amicus durationem et in alio ueritatem, ut minoritas in ipso amare intrare non posset. Aeternitas gloria Ut amicus non cesset amare, consistunt in gloria amabilia duratiuum et durabile, et in duratione gloriatiuum et gloriabile et in distinctione distinctiuum et distingibile. In tantum est amatus amabilis amico suo, quod in durationis et gloriae concordantia facit amico ipsius amici amare existere. Contrarius amor, quantum poterat, conabatur ponere resistentiam inter amicum et amatum, ut amare amici in amati gloria durare non posset. Quoniam amatus existit gloriabilis et durabilis, principiatus est amicus ad durandum et gloriandum, amando suum amatum. Durare et gloriari et amare sunt media consistentia inter amatum et amicum. Numquam amicus consequeretur finem amandi, nisi glorificatiuum de durabili, gloriabili et duratiuum de durabili, gloriabili uiuerent. Cum maioritate durandi et gloriandi ligauit amatus amicum suum ad suum amare. Amare amati et amare amici cum durare et gloriari in amare se coaequauerunt. Amatus et amicus de amare et de modica huius mundi gloria cito praetereunte ad inuicem loquebantur; mirabatur autem amicus gentes tam modice diligentes gloriam amati sui durabilem in aeternum. 0. Aeternitas differentia Cum durare, differentiare et concordare ligauit amicus amare suum in recolendo et intelligendo amorem. Amoris duratio et amoris differentia ceperunt ligaueruntque contrarietatem amoris, ut non resisteret bono amori. Quoniam in duratione differentiandi non potest abesse principiare, consistunt duratio et differentia amabiles in principiare amandi. Duratio et differentia uenerunt collectum medium amoris in durare et differentiare, ut amicus ploraret, suspiraret et langueret propter amorem. In fine amoris duratio durare facit differentiam et differentia durationem diuersificari, ut amicus diligendo distincte et perpetue suum amatum requiescat. Sine maioritate differentiae amici et amati, non posset durare maioritas amoris in amare, neque maioritas amandi in amore. In amare amici se coaequauerunt recolere et intelligere cum duratione et differentia, ut in confusione et priuatione recolendi et intelligendi non perderet amor amare suum. Conquerebatur amicus durationi et differentiae de minoritate amoris, ut in maioritate amoris facerent existere suum amare. Aeternitas concordantia De duratione processit duratio ingrediens concordantiam, ut ex amare contrario proiceret amare et durare et concordare. De principio processit principium in amorem durabilem, ut in amandi concordantia existere posset. Ex amoris medio durare et concordare processerunt, ut habitare possent in amare. Durare, concordare et finire uenerunt ad amicum rogantia illum, ut conaretur amare. Durare et concordare in amandi maioritate obuiauerunt sibi, ubi consolantem amatum inuenerunt, quia propter amorem suum mortuus erat amicus. Duratio et concordantia se coaequauerunt in amore, ut amicus et amatus aequales essent in amare, concordare et durare. In minoritate durandi existit concordandi minoritas, in qua perdit amor amare suum. Aeternitas contrarietas Quoniam amandi principia permanere non possunt resistendo et durando, odit amicus resistere in amare et durare. Cum amicus plus diligit amatum suum, quam se ipsum, tunc utitur punctis transcendentibus durando, possificando, sciendo, diligendo, contrariando, principiando, mediando et cetera. Si in aeternitate aliquid foret natura contrarietatis, nullus esset finis amabilitatis concordantiae amici et amati. Si in aeternitate foret contrarietas, numquam amatus posset amicum suum habere in amandi maioritate. Si concordantia et contrarietas in aeternitate possent aequales esse, etiam in amare possent aequales esse. Si aeternitas esset in contrarietate et minoritate, numquam esset amabilis maioritate amoris et amandi. Aeternitas principium Si aeternitas et principiare possent separari, non essent magnae in scire et amare. Nisi foret in duratione de duratiuo et durabili durare, durare non posset sufficere ad principiandum in amandi fine. Si de principiatiuo et principiabili non esset in principio principiare, non posset principiare sufficere maioritati amoris et amandi. Quoniam in amoris aequalitate consistunt aequaliter duratio et principium, non potest amicus indigere amoris nec amandi. In minoritate durationis existit principium prope priuationem et amicus defectum habet amandi. Aeternitas medium Medium amoris et finis amoris ingressi sunt in durationem durare, ut amicus perseueraret in amare. Ut amatus maiorem haberet amicum, ingressus est medium amoris in maioritate durandi. In aequalitatem pulchritudinum amici et amati intrauit medium amandi, durandi et existendi. Nisi foret in duratione medium amoris durandi, amor a minoritate non distaret amandi. Aeternitas finis Non esset amor in maioritate durandi, nisi aeternitas esset finis amandi. Nisi finis et aeternitas essent in aequalitate finiendi et durandi, amatus et amicus in aequalitate non essent amandi. In minori fine durandi existit minor finis amandi. Aeternitas maioritas Nisi in aeternitate foret aequalitas in durare, amor in maioritate non esset amandi. Maioritate durandi distat amicus ab amandi minoritate. Aeternitas aequalitas Aeternitas et amor in minoritate consisterent, praeter aequalitatem durandi et amandi. Aeternitas minoritas Adeo sunt aeternitas et minoritas essentiae disparatae, quod, praeter utriusque medium, minoritas durare non posset. Potestas sapientia Quoniam sapientia et uoluntas, ratione potestatis, possunt existere et agere, est potestas scibilis et amabilis in suo existere et agere et in scire et amare. Ante potestatem amandi posuit amicus intelligendi potestatem, ut ex intelligendi potestate oriretur uirtus, procedens in amandi potestatem. Cum potestate ueritatem intelligendi, ligauit amicus potestatem uoluntatis suae in amare. In potestatem, quam amatus habet gloriando, tendit quietum potestas, quam amicus habet sciendo et amando. Absque differentia possitiui et possibilis, potestas nec scibilis nec amabilis posset esse. Cum potestate concordantiae, amicus suum scire et amare facit concordare. Plorabat et plangebat amicus, quia sciebat in se potestatem, quam resistere poterat amato suo. Si potestas, sapientia, principium et uoluntas conuerterentur in amico, non esset in eo defectus amandi. Amicus intelligere suum misit ad medium potestatis, ut in eo tenderet amor amatum. 0. Absque fine possendi et intelligendi, non posset amicus acquiescere diligendo finem sui amati. Si finis amandi et intelligendi maior esset fine possendi, non posset amicus amare suum amatum in amandi et intelligendi maioritate. Ut amicus proportionatum amatum habere posset, potestas, sapientia et amor in aequalitate et de aequalitate et per aequalitatem amoris se coaequauerunt. Potestas in sapientia et e contrario remota fuit a minoritate, ut amare amici existeret in aequalitate possendi et intelligendi. 0. Potestas uoluntas Accusauit potestas uoluntatem amici ad amatum, quia non amabat uirtutes tanta potestate amandi, quanta poterat eas amare. In amici uoluntate conclusit amatus potestatem et ueritatem, ut amandi falsitas in eam intrare non posset. Numquam acquiesceret amicus gloriae sui amati, si non posset in ea potestas tantum de posse, quantum uoluntas de uelle. Sine amantis et amabilis differentia, non posset potestas esse ratio uoluntati existendi et agendi in amare. Cum amati potestate et uoluntate, fecit amicus suam potestatem et uoluntatem concordes. Resistebat uoluntas amici uoluntati amati sui; captus erat ideo amicus in peccato nec poterat liberari, donec concordauit amati sui iustitiae in amare. Miserunt potestas et principium similitudines suas ad uoluntatem amici, ut per eas haberet amando libertatem. Quoniam amabilis est amatus medio libero amoris, facit amatus esse medium amoris liberum inter potestatem et uoluntatem amici. Potestas amati dixit ad uoluntatem amici, quod finis amandi tenebat eam abundantem omnibus circumstantiis amandi. 0. Ex similitudinibus potestatis et maioritatis, diligit uoluntas libertatem, amando amabilia et odiendo odibilia. Si potestas et uoluntas in tantum essent aequales in extrinsecis operibus, quantum in substantia, numquam alia alii fieret inoboediens in amare. Quoniam in minoritate uolendi periclitatur maioritas possendi et e contrario, distat amicus ab amoris minoritate in amandi maioritate. Potestas uirtus Potestas et uirtus et ueritas induerunt se uoluntatem, ut ipsa speciosis indumentis ueniret ad amandum amatum suum. Potestas et uirtus ingressae sunt stare in gloriam amati, ut desideraret eas uoluntas amici. Quoniam ex potestate, differentia et amore uirtus oritur, potest potestas possificare, differentiare, uirtutificare et amorificare uirtutem amandi. Ideo diligit amicus in amare suo potestatem et uirtutem, quia concordant contra sua contraria et contra amandi contraria. Ita uehementer constrinxerunt potestas et uirtus uoluntatem amici, quod coegerunt eam stare contrariam uitiis et debilitati amandi. Potestas et principium eiecerunt mundi turpitudines ex amici uoluntate, ponentes in eam uirtutes, quae sunt speciositates amati. Potestas honorauit uirtutibus uoluntatem amici, ut ad suum leuiter iret amatum, qui in medio amoris existit. In desiderabilitate finis amoris existit uirtus, quam potest amicus ad amandum bonum suam cogere uoluntatem. Maior potestas et maior uirtus, quas in amorem amicus habere potest, est cum amat maiorem potestatem et maiorem uirtutem in amare. 0. Uirtus aequaliter oritur de potestate et amore, ut aequaliter in potestate et amore consistat. Amoris uirtus minoritatem appropinquauit amandi; potestas fugit a maioritate; plangebat amatus et plorabat amicus peccatum suum. Secunda distinctio De substantia et accidente Sub ratione rerum substantialium et accidentalium datur hic regula et modus ligandi uoluntatem ad diligendum bonum et intellectum ad intelligendum uerum. Haec autem regula est discurrere, cum principiis huius Artis, per decem praedicamenta, applicando ipsa principia ad decem praedicamenta, secundum ipsorum principiorum naturam et praedicamentorum. Nam, in ista applicatione per concordantiam naturalem consistit naturalis alligatio et coactio uoluntatis ad diligendum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. Bonitas, magnitudo et cetera, sunt simplicia principia, ut in prima regula dictum est, quae substantialia esse oportet, ut Deus similitudines suas in res substantiales infundat, quae magis sunt ei similes, quam res accidentales, sicut in bonitatem substantiae hominis, quae magis similis est bonitati Dei, quam bonitati quantitatis hominis. Sunt ergo bonitas, magnitudo et cetera substantialia principia secundum proportionem primae causae et sui effectus. Et nihilominus manifestum est bonitatem, magnitudinem et cetera principia esse substantialia, ut essentialiter et proprie consistat substantia de substantiali bonitate, magnitudine et cetera; nam aliter essent principia substantialia alterius naturae et essentiae, quae non esset simpliciter bonitas neque magnitudo neque aliquod aliud principiorum; et sic esset malitia in substantia contra bonitatem, et paruitas contra magnitudinem, et priuatio contra durationem et sic de aliis. Unde sequeretur in accidentibus substantiae simpliciter maiorem esse bonitatem, magnitudinem et cetera, quam in eorum substantia; et sic etiam fierent per accidentia complementum plenum et finis extra essentialem naturam substantiae, sicut in accidentibus substantia sustentaretur et non e contrario, quod est impossibile. Ergo bonitas, magnitudo et cetera, sunt substantialia principia, bonitate sustentata in magnitudine et cetera, et in se ipsa et existente parte substantiali, atque magnitudine sustentata in bonitate et cetera, et in se ipsa et existente parte substantiali et sic de aliis. Et ideo de necessitate sequitur substantia, principiis eius existentibus primis in natura et nobilitate et eisdem existentibus partibus substantialibus, qualibet earum in se ipsa et in alia sustentata. In bonitate consistit de magnitudine magnitudo et de duratione duratio et de potestate potestas et sic de aliis et e contrario. Quocirca consistit bonitas magna sub ratione magnitudinis et durans sub ratione durationis et potens sub ratione potestatis et sic de aliis, propter quod quantitas intensa et extensa de essentialibus substantiae partibus oritur, quia quantitatum, in bonitate consistentium, alia est in ea sub ratione magnitudinis, et alia sub ratione durationis et alia sub ratione potestatis, et sic de aliis ipsis existentibus omnibus intensis et distinctis in natura; quoniam illa quantitas, quam habet bonitas sub ratione magnitudinis, oritur de magnitudine in bonitate et illa, quam habet bonitas sub ratione durationis, oritur de duratione in bonitate et sic de aliis. Habente igitur quolibet istorum principiorum suas intensas quantitates, sicut de bonitate dictum est, componitur ex omnibus illis intensis quantitatibus una quantitas, per omnes substantiales partes extensa, qualibet ipsarum partium substantialium existente in se ipsa et in alia et ipsarum quantitatum intensarum alia existente in alia. Haec autem extensa quantitas sustentatur in amplum, longum, latum et profundum corporeae substantiae compositae de substantialibus partibus, quae intensis quantitatibus intensae et extensis extensae sunt subiectum. Haec autem quantitas extensa cum extensis quantitatibus est inuisibilis, sub substantiae colore consistens; est tamen imaginabilis per illam quantitatem, quam sensus super colorem et figuram substantiae accipit. Haec quantitas, quam sensus concipit, figura est et similitudo sensui quantitatis interioris substantiae. In bonitate sunt bonificatiuum et bonificabile, existentia partes essentiales et substantiales, quae ad inuicem referuntur, quoniam, si bonificatiuum est, de necessitate est bonificabile et e contrario. Ex his quidem duabus partibus relatis ad inuicem resultat tertium, uidelicet bonificare, quod de necessitate in natura bonitatis et in essentia suarum partium esse oportet. Tres igitur sunt substantiales termini ad inuicem relatiui naturae et essentiae bonitatis, de quibus oritur relatio in eisdem terminis et in bonitatis actualitate subiecta; et quod est de relatione bonitatis, idem est de relatione magnitudinis et aliorum substantialium principiorum. Ex omnibus autem istis relationibus intensis una relatio per totam substantiam constat extensa, cuius subiectum sunt forma et materia et coniunctio substantiae. Haec quidem inuisibilis est: Inuisibile enim est eius subiectum. Bonitas aliam habet qualitatem per se ipsam, aliam per accidens; per se ipsam quidem habet qualitatem simpliciter ex hoc, quod est id, quod est simpliciter et non aliud a se ipsa, cuius esse non est alius rei, nisi solius bonitatis. Subiectum autem huius qualitatis proprium est simpliciter ipsa bonitas, unde oritur ipsa suamet propria qualitas accidentaliter, ex hoc, quod in creatis bonitas non potest esse aliud principium, nisi ipsa sola bonitas; non enim potest esse magnitudo nec aliqua aliarum sicut in Deo. Et haec est ipsa qualitas, de qua bonitas qualificat magnitudinem, durationem et cetera, magnitudine existente bona sub ratione bonitatis; similiter et duratione. Et quod est de qualitate per se bonitatis, idem est de qualitate per se magnitudinis et cetera, suo modo. Qualitas uero per accidens ipsius bonitatis multimode consistit in ipsa bonitate, et hoc est: `Bonitatem esse magnam ratione magnitudinis et durantem ratione durationis et sic de aliis. Bonitatis namque magnitudo, duratio et cetera, sunt ipsae qualitates, quas bonitas in suam propriam recipit qualitatem et ex omnibus qualitatibus intensis una qualitas per totam substantiam extensa consistit. In bonitate, quae est pars substantialis, consistunt bonificatiuum et bonificabile partes substantiales. Bonitas autem, prout est una pars substantialis de essentia et natura substantiae, sine ceteris substantiae partibus substantialibus per se ipsam esse non potest, quoniam sic esset sine magnitudine, duratione et cetera, quod est impossibile. Et quoniam sic per se ipsam esse nequit, eius quidem bonificatiuum, cuius naturae et aptitudinis est agere, non potest in suo proprio bonificabili agere per se ipsum; nec ipsum bonificabile, cuius naturae et aptitudinis est sub proprio bonificatiuo pati, non potest esse passiuum sub actione ipsius bonificatiui. Quamobrem actio bonificatiui consistit in habitu sub ratione formae, et passio bonificabilis in potentia sub materiae ratione, et per accidens deducuntur in actum, uidelicet per mixtionem mutuam substantialium principiorum, tendente quolibet eorum ad substantiam, cum propria actione et propria passione. Tunc igitur incipit motus actionis in passione, cum se mouet forma super suam propriam materiam, mouens eam ad passionem, ipsa materia existente sub actione passiua per totam substantiam atque mota. Ista quidem, scilicet actio et passio et motus, sunt inuisibilia, cum intra substantiam consistant; uerumtamen per motum, qui fit extra substantiam, sunt aliquo modo imaginabilia, qui scilicet motus est praedicti motus interioris substantiae similitudo et figura. Bonitas, magnitudo et cetera, sicut manifeste patet, existunt; quoniam, nisi existerent, nulla quidem esse possent. Unde necessario tempus esse oportet; nam, sine tempore creata bonitas esse non posset nec aliquod aliud creatorum principiorum; ergo tempus necessario existit, sed tamen per accidens, uidelicet, ut sit bonitas, magnitudo et cetera. In bonitate quidem est bonificatiuum sub ratione durationis duratiuum, et bonificabile sub ratione durationis durabile, quae siquidem duratio substantialis pars substantiae consistit, ut diuina aeternitas substantialiter similitudinem suam infundat et ut in substantia magnitudo bonitati et durationi non absit nec e contrario. Haec autem substantialis duratio est subiectum temporis substantiae, quod est accidens in ipsa duratione sustentatum et ab illa procedens, quemadmodum substantialis bonitas est subiectum accidentalis bonitatis substantiae, quae scilicet accidentalis bonitas est quantitatis, relationis et cetera huiusmodi. Est ergo tempus duratio accidentium substantiae et duratio substantialis subiectum temporis, quod durationis substantialis similitudo est et figura. Hoc autem tempus, quod inquirimus, creatum est et uniuersaliter indiuisibile atque inuisibile et inimaginabile; sed, prout in eo uniuersaliter uel particulariter positae sunt partes substantiae, diffusum est successiue illis partibus, existentibus mouentibus et motis successiue, quarum haec successio figura est temporis imaginabilis sub forma temporis praeteriti, praesentis et futuri. In bonitate consistunt bonificatiuum, bonificabile, bonificatum et bonificare. Sed quoniam sine loco bonificatiuum esse non potest in bonificabili, bonificare et bonificato nec e contrario, oportet necessario locum esse, ut istorum terminorum alii sint in aliis et bonitas in magnitudine et cetera, et e contrario; nam, sine loco, aliae partium substantiae sine aliis esse non possent. Est ergo locus accidens, cum habeat esse, ut partium substantialium aliae in aliis possint esse; et est iste locus intra substantiam ex partibus substantialibus procedens, qualibet ipsarum partium existente in alia, uidelicet bonitate in magnitudine magna et magnitudine in bonitate bona et sic de aliis suo modo. Hic autem locus, cum sit intra, est inuisibilis et inimaginabilis, quoniam ipsarum partium substantialium quaelibet simpliciter per se inuisibilis est et inimaginabilis, eo quod alia est in alia et quia sub substantiae figura consistunt. Sed tamen eius figura, cum sit extra substantiam, imaginabilis est et uisibilis, sicut homo, sub habitu coloris uel aeris et sicut uinum in ampulla. Haec autem figura de continente et contento composita est, in qua intellectus realitatem loci intra substantiam existentis attingit. Intra substantiam aliae partes in aliis consistunt, ut ipsa substantia unam habeat quantitatem continuam et extensam, quam tamen habere non posset sine situ, qui est pars accidentalis substantiae, ut partes substantiales aliae in aliis situari possint, unam habentes continuam quantitatem; sicut bonitas, quae situata est in magnitudine, duratione et cetera, est magna sub ratione magnitudinis et durans sub ratione durationis. Hoc idem similiter est de bonificatiuo et bonificabili, bonificare et bonificato; nam istorum aliud in alio sine situ situari non potest. Iste autem situs, quem inquirimus, inuisibilis est et inimaginabilis, quoniam partium inuisibilium et inimaginabilium est, ab eis procedens et in eis sustentatus; attamen eius figura est linearis, triangularis, quadrangularis, imaginabilis et uisibilis, cum in extremitatibus substantiae consistat. Habitus est accidens, ut in multis locis diximus. Uerumtamen hic, ubi eum uehementius exprimimus, habitus est intra substantiam cuiuslibet partis substantialis ad aliam, quemadmodum magnitudo est habitus bonitatis et e contrario, existente bonitate magna, sub ratione magnitudinis, quae scilicet magnitudo in se ipsa existit pars substantialis. Et quoniam bonitas est magna per accidens et magnitudo bona per accidens, procedit magnitudo habitus in bonitatem et bonitas habitus in magnitudinem, existente similiter magnitudine bona sub ratione bonitatis; et hoc idem est de ceteris substantialibus principiis. Hic etiam habitus, cum sit intra substantiam, inuisibilis est et inimaginabilis, cum ipsae partes substantiae, quarum est habitus, inuisibiles et inimaginabiles existant; quoniam si essent uisibiles utique forent extra substantiam, non autem intra, nec alia ipsarum partium esset in alia, et sequeretur quamlibet earum esse substantiam, quod est impossibile manifeste. Habitus ergo inuisibilis est et inimaginabilis, sed eius figura uideri potest et imaginari, quoniam extra substantiam sensui stat aperta sicut coloris habitus uel figurae et ceteri huiusmodi. De motu et alligatione Per hanc regulam de motu et alligatione perscrutabilis est illa natura, quam habent principia sub ratione motus et alligationis uoluntatis. Perscrutatio quidem ipsius motus fit secundum praesens propositum, ut habeatur cognitio naturalis motus, quem habet uoluntas ad amandum et ut per ipsam naturam motus moueatur ad amorem, cum per ipsam naturam sit alligabilis uoluntas ad bonum amandum, applicando ad ipsam naturam naturalem motum aliorum principiorum, per quem etiam motum alligabilis est uoluntas. Et hoc idem est de naturali motu intellectus, per quem ipse intellectus alligabilis est ad uerum intelligendum. In substantiali bonitate, quae pars essentialis substantiae consistit, sunt bonificatiuum et bonificabile et in substantiali magnitudine eodem modo magnificatiuum et magnificabile. Quaelibet autem istarum partium substantialium sunt in uoluntate, quae consistit potentia substantiae; et ideo sunt in uoluntate uolitiuum et uolibile, sub ratione bonificatiui et bonificabilis naturalis. Et hac de causa est in uoluntate naturalis aptitudo se mouendi ad bonum amandum et in natura bonificatiui et bonificabilis est apta ligari. Cum in corpore humano calor multiplicatur, igne mouente calorem suum in aerem et ex aere in aquam et ex aqua in terram, et ipso recipiente in se ipsum calorem illum, cum quo calefecit et ligauit, sub ratione magnitudinis, ceteras elementorum qualitates, tunc mouetur uoluntas hominis desiderare humida et frigida, sub ratione magnitudinis, contra caliditatem et siccitatem. Fit autem haec alligatio uoluntatis ad hoc desiderium ratione ligaminis sui et corporis, cui ipsa anima est coniuncta, cuius potentia est ipsa uoluntas. Si uoluntas ergo mouetur ligabilis naturaliter ratione corporis, quanto magis mobilis est et ligabilis propter sua naturalia et propria principia, accidentali bonitate procedente de substantiali bonitate in substantialem magnitudinem, cum accidentali magnitudine, duratione et cetera, quantificata, relata, qualificata et cetera, ad necessitatem boni, magni, durabilis et cetera, amare. Hoc enim amare est ei naturalis finis amabilis et cum ante dictis principiis ad illud est mobilis et mota, per ea ligabilis ad dandum eadem obiectiue memoriae et intellectui, unde procedunt mobilia uirtuose et naturaliter, alio ipsorum existente coniunctim in alio, ad unum subiectum de memorari et intelligere constitutum. Uidere pulchras facies et ornamenta decora uoluntatem mouet ad desideria carnis et honorum, quoniam, propter magnam pulchritudinem facierum et ornamentorum, mobilis est uoluntas ad amandum, sub ratione suae magnitudinis naturalis, cuius est similitudo illa magnitudo exteriorum, per quam uoluntas ligabilis est ad praedictas uanitates amandas; et quod dictum est de magnitudine ad praesens, idem est de duratione, si ad amandum praedicta uoluntas ut plurimum perseueret. Uerumtamen de substantiali et naturali bonitate uoluntatis non procedit accidentalis bonitas in substantialem et naturalem magnitudinem, durationem et cetera, uoluntatis, si praedicta non sunt amari licita, sed procedit ex ea oppositum, uidelicet malitia, per quam ligabilis est uoluntas ad malum amandum. Ergo, per oppositum, ligabilis est uoluntas ad amandum bonum, cum aspiciuntur facies pulchrae ornamentaque decora iuxta processum bonitatis in magnitudinem, durationem et cetera, recolente memoria et intelligente intellectu illam malitiam naturaliter odibilem, quae in similitudinem bonitatis de substantiali bonitate procedit. Cum ab aliquo damna suscepta uel uituperia memoria recordatur, tunc ipsa mouet et alligat uoluntatem ad odiendum illum, qui ipsa uituperia intulit siue damna. Uerumtamen, si ex substantiali bonitate uoluntatis procedit accidentalis bonitas, cum magnitudine in substantialem bonitatem, magnitudinem et cetera, memoriae, mouebit quidem uoluntas memoriam ad obliuiscendum damna uel uituperia illata et ad recolendum bonitatem et magnitudinem patientiae, misericordiae et ueniae, cum quibus uoluntas memoriam alligabit ad durabile recordari et se ipsam ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. Obiectum humanae uoluntatis est bonitas, ad quam, amando bonum, uoluntas sine uirtute moueri non potest. Cum ergo uoluntas sit naturaliter mobilis ad bonitatem nec ad eam pertingere possit sine uirtute, est utique uoluntas ligabilis cum uirtute ad bonum amandum et dissolubilis ab amando uitio siue malo. Fiunt autem haec alligatio et haec per consequens dissolutio cum, substantialibus et naturalibus principiis, naturales et accidentales similitudines extrahuntur et reducuntur ad eadem substantialia et naturalia principia, uidelicet accidentalis bonitas ex substantiali bonitate in substantialem magnitudinem, durationem et cetera, et e contrario. Et habent haec fieri, cum ea diligit uoluntas et ea recordatur memoria et ea intelligit intellectus; quoniam sic recolendo, intelligendo et diligendo mouentur ipsae potentiae animae ad per se moueri naturaliter sub ratione suorum naturalium principiorum, per quae et cum quibus se nectunt et alligant coactiue ad amare bonum et ad intelligere uerum atque ad durabile recordari. Ad haec autem omnia potentiae rationales, auxiliante Deo, moueri possunt; quod tamen habet fieri, cum artificialiter per suamet principia naturalia discurrendo mouentur, moto alio principio in aliud et alio tangente aliud recolendo, intelligendo et diligendo, prout alia principia procedunt ex aliis in alia, et prout substantialiter et accidentaliter alia in aliis habent esse. Humanus intellectus, mouens intelligere suum per ambas praemissas propositiones, unde conclusionem subinfert, se alligat in illa conclusione ad uerum intelligendum; quod scilicet intelligere uerum de similitudinibus propositionum informat, cum ipsas similitudines in suo proprio intelligibili attingit, ordinans eas ad unum finem, quae est ipsa conclusio composita ex eisdem. Hoc idem etiam suo modo fit uoluntati, cum duo diuersa diligit, sub ratione finis unius constitutae in una amabilitate ex amabilitatibus ipsorum duorum diuersorum, quod fit, cum amans diligit duas personas similes in una amabilitate bonitatis, magnitudinis et cetera, diligens amabilitatem utriusque sub ratione unius finis, unius amabilitatis, unius bonitatis, magnitudinis et cetera. Et ideo fundatur amantia sic ex uoluntate, quemadmodum ex intellectu scientia, prout dictum est. Cum adamas tangit acum, tunc similitudo de similitudine procedit in similitudinem, uidelicet uirtus accidentalis de substantiali uirtute adamantis in substantialem uirtutem acus recipientis, sub ratione habitus, mixti cum proprio acus habitu uirtuoso. Alligantur autem istae duae similitudines in isto habitu ex eis constituto, qui mouet acum ad magnetem, secundum magnitudinem ipsius habitus in bonitate, duratione et cetera. Hoc idem suo modo fit de amante et amato, cum per aliquas operationes exteriores amans similitudinem suam transmittit in amatum, aut cum amatus in suis similitudinibus ipsas amantis similitudines contemplatur, mouens eas in mente sua, uidelicet aliam earum in alia sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Per hunc siquidem motum et mixtionem similitudinum ligatur amicus et cogitur amare amatum suum, necnon etiam per multas alias rationes iuxta huius amantiae processum. Tertia distinctio De gloria  Gloria est ipsa delectatio, cui bonitas, magnitudo et cetera, acquiescunt. Est autem gloria principium in substantia substantiale, ut ipsi substantiae sit essentiale et ut bonitas, magnitudo et cetera, ei possint acquiescere, uidelicet delectari; non enim possent in ea delectationem habere, si ipsa gloria pars esset accidentalis substantiae, quoniam maioribus et nobilioribus acquiescere illas non oportet in minoribus et minus nobilibus, nec oportet uoluntatem desiderare delectationem habere plus in accidentalibus, quam in substantialibus, ne magnitudo bonitatis, potestatis et cetera, desint illi, quoniam sic non esset ita uehementer bonitas id, ratione cuius bonum agit bonum; nec ratione durationis posset tantum durare gloria in bonitate, magnitudine et cetera; nec potestas posset esse tanta bonitati, magnitudini et cetera, ratio possendi existere et agere. Quare, his rationibus et multis etiam aliis, manifestum est gloriam esse substantiae partem substantialem. Ex hac igitur parte substantiali procedit accidentalis gloria in cetera substantialia principia, existens cuiuslibet principii. Bonitas enim ita est gloriosa sub ratione substantialis gloriae sicut ipsa gloria bona sub ratione substantialis bonitatis, quocirca quiescibilis est bonitas in gloria, prout accidentalis gloria consistit habitus bonitatis. Haec autem gloria intra substantiam insensibiliter existit, similitudinem suam ad opera potentiarum substantialium extra mittens, sicut in agere uoluntatis, quo mittit delectationem, in uolendo placentia et amabilia et in gustu gustando sapida, et sic in reliquis potentiis similibus istis. Per has delectationes, quae substantiae potentiis insunt, fortificatur intrinseca delectatio, uel si ipsae potentiae passionem sustinent, ipsa intrinseca delectatio debilitatur et in corruptibilibus ad corruptionem debilitando declinat. His ergo sic habitis de naturali delectatione intrinseca et extrinseca, manifestatur ars ligandi uoluntatem ad bonum amandum, delectationibus potentiarum et delectatione intrinseca substantiae concordantibus ad inuicem, atque delectationibus substantialibus et accidentalibus conuenientibus similiter, quorum conuenientia amabilis est et eius opposita disconuenientia odibilis ualde. Fit autem haec conuenientia seu concordantia cum uelle de bonitate, magnitudine et cetera, conformatur, ut sit bonum uelle et magnum et cetera, in operibus uoluntatis; et hoc idem est suo modo de gustare, uidere, audire et cetera. Per ipsam namque bonitatem, magnitudinem et cetera, quae in actionibus potentiarum existunt, delectantur ipsae potentiae et ipsamet substantia in suis essentialibus partibus intrinsecis, uidelicet in substantiali bonitate, magnitudine et cetera, de quibus ipsa substantia et eius potentiae constant.  Gloriosus amor est ipse, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatus. Is amatum suum amore glorioso diligit, qui gloriosum conceptum concipit amorosum de similitudinibus substantiae gloriosis unitum, existentem de accidentali gloria, scilicet de similitudinibus gloriae substantialis habituatum. Iste autem conceptus, sic gloriose amorosus, in tantum est bonus, magnus et cetera, quantum influentia, quae ab intrinsecitate substantiae ad potentias et de potentiis ad gloriosum amorosum conceptum transit amantis, cum quo suum amatum diligit et in quo gloriantur amans et amatus, scientes et amantes illum amorosum conceptum gloriosum; et hoc idem est e contrario de glorioso amoroso conceptu amati. Isti siquidem gloriosi amorosique conceptus sunt amor in gloria, in quo amans et amatus gloriantur, qui scilicet ambo conceptus, si essent substantiales et essentiales partes cuiuslibet, scilicet amantis et amati, sic quod unus idem esset amor et gloria utriusque, ambobus existentibus una substantia, forent quidem ille amor et gloria ac eorum gloriari in summa magnitudine bonitatis. Uerumtamen hoc esse non potest in illis duobus, quorum sunt substantiae disparatae. Hic autem gloriosus amor, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatum, est ipsum subiectum, quod inquirimus, huius Artis, cum quo ligabilis est uoluntas ad amandum bonum, amabile amabilitate bonitatis, magnitudinis et aliorum principiorum existentium ligaminum, cum uoluntas coacta nectitur ad amandum, tunc cum induatur per opera interiora substantiae ad exteriora, cum concordantia similitudinum substantialium et accidentalium, uestiendo et habituando exteriora opera similitudines interiores.  Deductis igitur his duabus definitionibus ad nonam regulam et secundum propositum et oppositum particularis per eam informatis, ita quod istae tres ad inuicem correspondent, tunc uniuersale formatur, in quo particulare reperiri potest. Nam in inuestigatione particularis in uniuersali, prout ad hoc in ipsamet regula datur doctrina ac etiam in applicatione duarum praemissarum definitionum ad ipsam regulam, consistit ipsius inuentio particularis, ut sic cum amans suum amorem gloriosum, in magnitudine bonitatis amandi suum amatum, uult multiplicare, potest. Hoc utique secundum processum ipsius regulae et definitiones gloriae, discurrendo per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones huius Artis sic, ut in ipso discursu, finem et quietem sentiat bonitatis et cetera, amandi suum amatum. Hoc enim sentire de necessitate discursus eueniet et durabit multiplicatio gloriosi amoris in ipsius discursus duratione, et amoris boni, magni et cetera, multiplicationemque similiter exaugebit. 0. De differentia  Differentia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt rationes inconfusae et per quod bonificans et bonificabile sunt inconfusa et aliud ab alio distinctum. Differentia uero principium est generale, substantiale et necessarium. Generale quidem pro eo quod omne, quod est distinctum seu differens, existit distinctum seu differens ita sub ratione differentiae, quemadmodum omne, quod est ignitum, existit ignitum, sub ratione ignis et omne, quod est bonum, sub ratione bonitatis. Substantiale uero pro eo, quod substantia de differentia constet, potente sufficere se ipsa differre bonitatis, magnitudinis et cetera, bonificantis et bonificabilis et sic de aliis huiusmodi. Nam, si differentia non posset esse in substantia principium substantiale, non posset quidem esse in bonitate, magnitudine et cetera, de substantia substantiale bonificatiuum et substantiale bonificabile et cetera; itaque substantia non esset de substantialibus principiis nec haberet opera substantialia nec aliquod agens naturale producere posset aliud agens in speciem suam; immo principia substantiae permanerent confusa, differentiae definitione destructa. Sed quoniam differentia substantiale principium substantiae consistit, habet esse ratio, quare principia substantiae, aliud ab alio substantialiter distincta, consistunt et quare bonitas habet substantiale bonificatiuum et substantiale bonificabile simpliciter in se ipsa, unde substantiale bonificare et substantiale bonificatum procedunt ad substantiam per uiam generationis de se ipsis constituendam; hoc idem similiter est de magnitudine et cetera. Adhuc etiam oportet differentiam esse principium substantiale, ut differentia bonitatis et differentia magnitudinis et cetera, habeant unde procedant et ut habeant subiectum proprium substantiale, sicut habet bonitas accidentalis procedens in magnitudinem, durationem et cetera, substantialis bonitatis. Nam, praeter hoc subiectum, accidentalis differentia non sustentaretur neque magnitudini bonitatis sufficere posset. Est ergo differentia substantiale principium, unde differentia procedit accidentalis in bonitatem, magnitudinem et cetera, ad differentiandum bonitatem, magnitudinem et cetera, ut rationes reales appareant inconfusim. Et quoniam differentia substantialis habet in se substantialiter simpliciter proprie et naturaliter differentiatum et differentiabile, existit ipsa fons durabilis et abundans accidentali differentiae, cum ea per omnes partes substantiales et accidentales substantiae diffusa, propter quam diffusionem consistunt omnes partes aliae ab aliis inconfusim distinctae, qualibet earum intense permanente id, quod ipsa est, et in alia existente et ab alia similitudinem accipiente. Existit ergo differentia principium necessarium, quoniam praeter eam, nullum opus esse posset nec etiam aliquid ab aliquo differre. Ex hoc enim quod existit, differentia est necessario ratio entibus omnibus, ut in existere et agere sub ea sint distincta, ita quod ceteris principiis existentibus in differentia similitudinem recipiunt, per quam distincte existere possunt; et existente differentia id, quod ipsa est, substantialiter conuertit se quidem ita cum suomet esse, sicut bonitas cum illo ente, quod tantummodo bonum est. Et sicut bonitas in creatis, substantiale principium existens, non conuertitur cum propria entitate substantialis magnitudinis et cetera, ita nec differentia substantialis in creatis; et idcirco est ipsa differentia ratio distinguendi omnia, quae substantialiter et accidentaliter in ipsa existunt, ita quod in substantia bonitas, magnitudo et cetera, sunt principia differentia, sic quod non conuertuntur; et sicut ipsa principia sunt omnia bona sub ratione bonitatis, et magna sub ratione magnitudinis, et sunt principia sub ratione principii, et finis sub ratione finis, ita sunt differentia et distincta sub ratione differentiae. Haec autem differentia est simplex et indiuisibile principium, unde procedunt simplicia principia decisa et indiuiduata numero, specie et genere. Sed differentiam generalem indiuisibilem esse oportet, ut diuersitati substantiarum distinctarum et indiuiduatarum per uiam generationis sufficere possit et ut ad eam per uiam corruptionis particulares differentiae reuertantur. Haec etiam generalis differentia indiuisibilis, indiuisibilitatem suam substantialem per agens naturale in substantiam indiuiduatam transmittit, in qua una existit differentia, sicut in plantam aut in corpus animalis, sub ratione cuius ceterae partes differentes existunt, ut dictum est. Haec autem differentia inuisibilis est et inimaginabilis; eius uero figura in imaginabili differentia partium substantiae consistit, in extremitatibus substantiae apparens. Duobus modis tamen differentiam considerari oportet, uidelicet secundum quintam regulam, quoniam alia est differentia secundum realitatem, alia uero secundum rationem tantum. Secundum realitatem quidem, sicut ea, quae in creaturis existit, ut dictum est, quod patet in homine uel in aliquo alio supposito creato, quoniam in eo est differentia inter bonitatem, magnitudinem et cetera; nam ablata ab ipsis principiis differentia in ipso supposito creato, conuerterentur in eo ipsa principia sicut in Deo; et sic de necessitate foret aequale Deo unitate numerali nec haberet Deus naturam existendi excellentior in magnitudine numeri, quam eius effectus, quod est impossibile. Differentia secundum rationem tantum est ipsa, quam praeter realem entitatem subiecti facit humana ratio, sicut est differentia inter bonitatem et magnitudinem et cetera Dei; nam sine tali differentia non posset ipsa ratio proprietates Dei contemplari. Et sic est differentia inter Deum et eius effectum et inter angelum et angelum, animam et animam, animam et hominem, quam scilicet differentiam, sub uniuersali differentia, humana ratio sumit, quae nihil realiter existit, in quantum humana ratio eam sumit uniuersalem; sed in quantum sumit inter praedicta differentiam comparatiue, scilicet in hoc, quod Deus est et eius effectus est realiter, et sic de aliis praedictis, et unus non est id, quod alius, existit realis ipsa differentia sic sumpta, quae realiter existit in hac comparatione, quae est alium non esse alium. Unde haec differentia uniuersaliter sumpta, ut primo dictum est, nihil est extra rationem, quoniam sic oporteret differentiam, quae existit inter Deum et eius effectum, esse subiectum particulatum, sub qua essent Deus et eius effectus, et sic oporteret eam esse aliud, quod non esset Deus nec creatura, quod est impossibile. Haec autem omnia, quae dicta sunt, et multa etiam alia sub ratione differentiae considerari oportet; et quaecumque de illa considerationes fiunt iuxta hunc processum, sunt regulae connectendi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum sub differentiae ratione. Omnia namque, quae de differentia dicta sunt, amabilia et intelligibilia sunt et eorum amabilitate et intelligibilitate uoluntas et intellectus sunt ligabiles, obiectando illi haec, quae de differentia declarantur.  Amoris differentia est ipsa, quae amantem et amatum in amare facit esse distincta. In substantia differentia substantialis in substantialem amorem differentiam transmittit accidentalem, ut in amore similitudinem suam habeat, quam dat amori; et haec est amoris differentia, cuius subiectum est differentia substantialis. Ideoque substantialis differentia substantiali amori subsistit, in quo similitudo substantialis differentiae relucescit; et e contrario subsistit amor differentiae, dans illi similitudinem suam, et sic subsistunt principia substantialia alia aliis e contrario, ut alia ab aliis ad inuicem similitudines suas acceptent. Haec etiam amoris differentia facit amantem et amatum in amare permanere distinctos, amante existente amatiuo et amato amabili inconfusim in amare. Per eorum enim inconfusionem in amare, alius est amatiuus et alius est amabilis et eorum amor, in ratione sui ipsius, est unummet principium et eadem natura. Hic autem amor substantialis indiuisibilis existit substantialiter, sed ex hoc, quod substantialis differentia, per totum ipsum substantialem amorem existens, suam similitudinem illi confert, existit quodlibet aliorum principiorum aliud in alio et sequitur substantia et proprium amatiuum et amabile amoris in amore diuersificata, sub ratione formae et materiae, existentium actu in amare. Haec enim diuersificatio substantialiter fit ex amoris differentia, ex hoc, quod amor amorificat diuersificatiuum et diuersificabile in diuersificare, de amorificare habituato. Haec omnia, quae nunc dicta sunt, et multa etiam alia pertinent intra substantiam ad definitionem praedictam; et quoniam modum, per quem amor est amabilis perscrutamur, Ars ideo traditur ligandi amorem amantis ad amandum amabile, in cognitione amorificae differentiae, quae amantem et amatum, sic in exterioribus sicut in interioribus, in amare facit esse distinctos. Haec ergo doctrina, quam tradit Ars ad habendum cognitionem differentiae amoris, est uinculum ligandi amantem et amatum ad amoris differentiam, secundum haec praedicta.  Applicatis igitur his duabus definitionibus cum his, quae de ipsis dicta sunt, ad decimam regulam sub contemplationis forma, traditur modus ligandi uoluntatem ad amare bonum et intellectus ad intelligere uerum, contemplando Deum, secundum ipsius regulae et istarum duarum definitionum processum, correspondente termino termino, secundum concordantiam bonitatis, magnitudinis et cetera, in differentia et amore et contemplatione, de qua scilicet concordantia omnis contrarietas extrahatur, qua humana ratio considerare potest, diligendo ipsam concordantiam et odiendo eius oppositam contrarietatem. Et quoniam hoc artificium secundum processum suum intelligibile est et amabile, ligatur ideo amor ad bonum amandum et intellectus ad uerum discernendum. De concordantia  Concordantia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, in uno et in pluribus concordant. Est autem concordantia simplex principium uniuersale, cui cetera subsistunt principia ad essendum concordantia et concordabilia, sicut bonitas, magnitudo et cetera, quae sub concordantiae ratione unam substantiam unire concordant, in qua concordant ad plura, scilicet bonitas, magnitudo et cetera, quae in bonificare, magnificare et cetera, concordant amorem et eius amabundosum, amorosum, amatiuum, amantem, amare, amabile et amatum et etiam quantitatem, qualitatem, relationem et cetera, in amore. Concordantiam oportet esse principium substantiale in substantia, ut agens naturale habeat, unde possit per uiam generationis producere substantiale concordatiuum et substantiale concordabile in conformando, de substantiali concordantia, bonificatiuum, bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera substantialia, et ut substantialis concordantia proprium subiectum habeat substantiale, de quo in bonitatem, magnitudinem et cetera, procedat ad hoc, quod in ceteris principiis concordantiae similitudo consistat, per quam substantialis concordantia alia principia cum aliis concordare possit et unire, quod est ne ipsa principia disparata sed potius unita consistant. Haec autem concordantia substantialis transfert ad contrarietatem, existentem in substantia, similitudinem suam, in qua conuertit contrarietatem in concordantiam, ipsa contrarietate permanente ipsamet; sicut concordantia, quam habent aer et ignis, sub ratione caloris, ad substantiam conseruandam, quae illam contrarietatem, quam ipsi habent, sub ratione siccitatis et humiditatis, conuertit ad essendum passiuam qualitatem sub ipsamet concordantia aeris et ignis. Fit haec quidem conuersio inter ignem et aerem per concordantiam caloris, de igne in aerem procedentis; et hoc autem cum bonitate, magnitudine et cetera, qui sunt habitus concordantiae, qui existentes etiam id, quod sunt in concordantia, sunt quilibet habitus aliorum principiorum sub habitu concordantiae, sicut bonitatis, magnitudinis et cetera, quae de accidentali concordantia habituata consistunt. Et ideo sequitur quod etiam, sicut alia principia substantiae, sub ratione principii, sunt ipsius substantiae principia, ita etiam sunt concordantiae substantiae sub ratione concordantiae; et ita similiter bonitates et magnitudines et cetera, sub ratione bonitatis et magnitudinis et cetera. Haec autem concordantia substantialis intra substantiam substantialiter existit, cum sit eius pars substantialis, de qua procedit accidentalis concordantia, similitudo in bonitatem, magnitudinem et cetera substantiae, ut ipsa substantialis concordantia similitudines suas proprias in eas apponat. Ac etiam ex hac concordantia interiori substantiae procedunt eius similitudines ad opera exteriora ipsius substantiae; et hoc patet in homine agente aliqua, sub ratione concordantiae bonitatis, magnitudinis, concordantia interioribus operibus substantiae; et hae similitudines interiorum sunt amabiles et intelligibiles secundum amabilitatem et intelligibilitatem operum interiorum substantiae, quocirca tradita cognitione de concordantia interiori habetur Ars alligandi ad amantiam uoluntatem et ad scientiam intellectum.  Amoris concordantia est ipsa, in qua amans et amatus in amare concordant. Haec amoris concordantia uenit ad amantem, cum similitudinibus bonitatis et cetera, et ad amatum etiam diligentem suum amantem; et istae duae concordantiae, uidelicet amantis et amati, uenientes cum similitudinibus bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno amare, de praedictis similitudinibus unito, concordant. Et hoc ita fit per artem amoris, sicut uoces duorum musicorum per artem musicae sunt sub uno sono concordes; nam praesens Ars amoris ita est amabilis ratione concordantiae, sub ratione similitudinum applicatarum ad amorem, sicut uoces duorum musicorum arte musicae sunt unibiles ad unum sonum. In concordantia ergo similitudinum amoris bonitatis, magnitudinis et cetera, consistit huius amantiae doctrina, concordando amorem, sub ratione praedictarum similitudinum, in uno amare amantis et amati, ad unum finem ordinato.  Requirit praesens Ars amatiua has duas definitiones ad regulam undecimam, sub abstractionis et contractionis forma, transmitti, sicut in particulari quaesito ipsae duae definitiones et regula concordent, distrahendo contrarietatem a concordantia et odibilitatem ab amore et malitiam a bonitate et sic de aliis; et contrahendo amorem ad concordantiam bonitatis et cetera, et concordatiui et concordabilis et amoratiui et amorabilis et bonificatiui et bonificabilis et cetera, et ad concordantiam regulae et definitionum. Ratione quidem huius Artis artificialis processus, poterit artista ligare uoluntatem suam ad bonum et intellectum suum ad uerum, cum distractio et contractio et duae definitiones praedictae sunt, ui naturae, intelligibiles et amabiles sub ratione concordantiae; tali namque naturae sunt alligabiles uoluntas et intellectus. De contrarietate  Contrarietas est quorundam mutua resistentia propter diuersos fines. Est autem contrarietas uniuersale principium, cui quaecumque contrariatiua et contrariabilia substant; per ipsam enim concordantiam et in ipsa concordantia sunt quaedam aliis contraria, ipsa contrarietate existente ratione contra concordes fines ad unum finem sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Est etiam contrarietas naturaliter accidentale principium in substantia, per quam res definiuntur, ut in tertia regula patet, sicut contrarietas caliditatis et frigiditatis, humiditatis et siccitatis in substantia et sicut contrarietas in peccatore, sua opera exteriora peruertente in contrarias similitudines operum interiorum substantiae, naturaliter concordantium; sicut fit cum bonitas et pulchritudo uxoris naturaliter concordant et uir eius peccator plus diligit pulchritudinem uxoris suae, quam eius bonitatem, unde nascitur contrarietas in amore uiri et uxoris, quae scilicet contrarietas est bonitatis et malitiae, magnitudinis et paruitatis et cetera, cum uitium sit plus diligi minus nobilia, quam magis nobilia. Nam, in tali dilectione deest magnitudo bonitati, durationi et cetera, et e contrario; et talis contrarietas est ipsa, quam inquirimus, cuius sequendo artificiose processum, doctrina traditur dissoluendi uoluntatem a tali contrarietate innaturali et contraria fini bonitatis, magnitudinis et cetera. Haec siquidem contrarietas odibilis est sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quoniam eius oppositum est amabile sub earundem ratione. Idcirco uoluntas naturaliter dissolubilis est a malitia et paruitate amoris, ligabilis uero ad bonitatem et magnitudinem amoris, ad quam solutionem et ligationem haec Ars suos scientes edocet peruenire, qui amatores amoris amabilis esse sitiunt, odii odibilis inimici. In substantia non potest contrarietas esse principium substantiale, quia multae contradictiones et inconuenientia sequerentur in ceteris principiis, quae, ut dictum est, in substantia substantialiter existunt, sicut in bonitate, magnitudine et cetera, quae similitudines suas ad inuicem communicant sibi ipsis sub ratione concordantiae, dantis similitudinem suam cuilibet aliorum principiorum et e contrario, sub ratione finis unius. Hoc autem idem fieret de contrarietate, si foret substantiale principium; unde sequeretur, quod contrarietas naturalem apponeret resistentiam inter bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile, bonificatiuum et magnificabile et cetera, necnon etiam inter bonitatem, magnitudinem et cetera; et sic existerent omnia principia confusa, resistentia substantiae fini adeo, quod aliqua substantia de suis principiis naturalibus produci non posset nec uniri. Et posito quod alia uita sit, quam exspectamus, nullum corpus ratiocinatum sine naturali contrarietate substantiali posset esse, nec in eodemmet numero suscitari neque glorificari neque concors fieri nec haberent eius principia finem, cui acquiescere possent; sed ex eo, quod contrarietas est accidentale principium, potest esse passiua qualitas sustentata in substantiali concordantia et translata in concordantem qualitatem, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, sicut patet in colerico, in quo consistunt contrariae qualitates sub proportionata concordantia agentis et uiuentis de contrarietate, quam habent qualitates secundum comparationem.  Contrarius amor est ipse, qui bono et magno amori amantis et amati resistit, quod fit cum plus diliguntur honores, diuitiae, deliciae et prosperitates mundanae, quam proximus. Est autem amor iste transitoriorum bonorum contrarius bono et magno amori, quoniam melius est amari proximum, quam cetera, quae dicta sunt, cum magis sit amabilis homo, quam illa praedicta. Cum quis etiam plus diligit semet ipsum aut uxorem aut filios aut parentes, quam dominum Deum nostrum, tunc talis amor contrarius est bonitati, magnitudini et cetera, amoris, cum Deus sit amabilis super omne creatum. Iste quidem amor, qui bono et magno amori contrariatur, contrarius est naturae principiorum amantiae; quod est naturaliter odibile, quoniam amabilis est ipsorum principiorum natura et concordabilis bono et magno amori amantis et amati. Ad hanc enim odibilitatem et ad hanc amabilitatem naturaliter uoluntas est annexibilis, ad odiendum ita malum et paruum amorem et diligendum bonum et magnum amorem, sicut intellectus ad intelligendum ueritatem eorum, quae dicta sunt et eorum opposita falsitatem; aliter sequeretur odibilitatem et amabilitatem magis esse obiectabiles intellectui, quam uoluntati, et ignorabilia et intelligibilia magis esse obiectabilia uoluntati, quam intellectui, quod est impossibile. Quare necessario doctrina manifesta est per haec, quae dicta sunt, alligandi uoluntatem ad amorem bonum, magnum et cetera, obiectando ita res secundum earum amabilitatem et odibilitatem, sicut secundum earum affirmabilitatem et negabilitatem.  In duodecima regula modus traditur, per quem intentio et finis naturaliter sunt occasio audaciae et timoris. Quare, applicatis his duabus definitionibus ad ipsam regulam, secundum ea, quae de illis et de regula dicta sunt, formatur uniuersale amoris, magno animo amabile et timibile sub habitu intentionis et finis, ad particularia quaesita sub ratione contrarietatis inueniendum, animose resistendo his omnibus, qui intentioni et fini contrariantur et concordando suis oppositis, qui intentioni et fini concordant; quod fit cum resistitur malo et paruo amori, per quem plus diliguntur honores, diuitiae, deliciae, uxor, filii, parentes et quaecumque creata, quam dominus Deus noster, quoniam finis et intentio istorum amori naturaliter aduersantur. Amor quidem istorum, cum fit maior amore Dei, naturaliter terribilis est et timibilis et eius oppositus amor naturaliter desiderabilis et amplexibilis, dans naturalem audaciam et animositatem ad plus amandum Deum, quam omne creatum. Hac igitur mixtione huius regulae et duarum definitionum praemissarum sequendo processum, doctrina traditur connectendi uoluntatem et intellectum ad bonum et uerum. Quinta distinctio, secunda pars Septima quaestio  Quaesitum fuit ab amico, utrum amatus suus complete dedisset ei similitudines suas. Solutio: Uirtus est origo unionis bonitatis, magnitudinis et cetera, in uno bono, magno et cetera. – Uirtus amica – dixit amor –, huic responde quaestioni pro amico. – Amor – inquit uirtus –, secundum definitionem meam uolo his sermonibus huic quaestioni respondere: – Ignis dat similitudinem suam aeri per quanto calorem suum illi tribuit, retinens ita sibi calorem suum, quod dat aeri, quod utriusque unus est calor sed alius secundum ignem, alius secundum aerem: Nam secundum ignem est essentialis, secundum aerem uero accidentalis. Et quoniam ignis et aer unum habent calorem, tantummodo illum quidem participant utrique. Hoc idem suo modo est de aliis elementis, quoniam isto consimili modo similiter participant in supposito elementato de ipsis composito, oriente me, uirtute, de similitudinibus, quae alia elementa ad inuicem dant aliis accidentaliter, quolibet eorum retinente suam propriam similitudinem et alterius. – Unde ego, uirtus, ortum habeo de illorum bonitate, magnitudine et cetera, ita quod substantialiter et accidentaliter orior de quolibet principiorum, ut in definitione mea significatur; substantialiter quidem in quantum sum pars substantialis substantiae, transiens per bonitatem, magnitudinem et cetera, quae sunt substantiales partes. Dum autem per eas transcendant complete similitudines suas mihi habenti meas, idcirco ex omnibus illis orior eademmet essentia, quae ego sum, et procedo cum totis illis partibus in unam substantiam compositam de totis illis partibus substantialibus unitis, componendo ipsam substantiam, et subiectis partibus accidentalibus substantiae unitae. – Haec autem omnia perfecte in generatione et indiuiduatione substantiae esse oportet; nam generatio et indiuiduatio substantiae, aliter non posset esse nec aliae partes esse in aliis nec elementa ad inuicem participare. His itaque habitis amatum ergo et amicum ad inuicem oportet participare in unam bonitatem, magnitudinem et cetera; quod si non, utique non possent habere ipsam tantam bonitatem, magnitudinem et cetera amoris, quas oportet eos habere. Immo participarent uehementius elementa similiter magisque coniuncte in substantia quam amatus et amicus, quare de necessitate oportet amatum dedisse amico complete similitudines suas, prout eum oportet dare et amicum acceptare; sicut ego, uirtus, in unitatem tui amare, amor, possim oriri, qui complementum amandi non posses habere, si daret amatus amico suo similitudines suas imperfecte.  Uirtuosus amor est ille, de quo uirtuosum oritur amare. – Et quid est tibi, amor? – ait uirtus. Possesne esse uirtuosus et oriri de te uirtuosum amare complementum, nisi amatus suam bonitatem, magnitudinem et cetera complete suo daret amico? Utique non, quia sine complemento dantis et recipientis non posset amare completum oriri, quoniam amatiuus et amabilis et amare etiam sic necessario pateretur defectum. Quare ego, uirtus, in amare oriri complete non possem, sine completa datione et receptione similitudinum, sed, quoniam amatus est amabilis complete, oportet eum habere completum amatiuum, quod habere non potest, nisi ipse amatiuus det complete similitudines suas et nisi amicus complete illas acceptet, sicut ambo participare possint, existentes una eadem bonitas, magnitudo et cetera et unum bonum, magnum et uirtuosum amare.  – Amice – dixit amor –, tuus summus amatus est ens substantiale absque aliquo accidente, et tu es ens unitum ex substantialibus partibus et accidentalibus, quoniam homo es et talibus partibus te unitum esse oportet, uelut in septima regula significatum est. Tu igitur scis si tibi complete similitudines suas dedit, quoniam si complete, oportet te necessario habere completam bonitatem et completam magnitudinem et completam perseuerantiam et cetera, sicut numquam tua bonitas, tua magnitudo et cetera tuum offenderint amatum. Quoniam, si amatum tuum offenderis, sequitur aut quod amatus tuus similitudines suas tibi complete non dederit, aut quod eas nolueris acceptare; itaque pendet hic defectus aut ex parte tui aut ex parte tui amati aut ex utraque parte. – Quare consilium tibi praesto: Recurrere ad hanc regulam praedictam et eam, prout posita est, consideres substantialiter et accidentaliter. Deinde ad eam applices duas definitiones antedictas uelut in tertio paragrapho de definitione uirtutis doctrina data est et secundum ea, quae in te poteris inuenire, respondeas quaestionem.  Amati magnitudo, uirtus et gloria transmiserunt per amorem similitudines suas ad amicum, ut amicus haberet eas in amare. – Amor – amicus ait –, nonne scis quoniam amatus mihi complete dedit similitudines suas? Numquid eas detulisti mihi? Numquid magnitudo, uirtus et gloria mei amati tibi tradiderunt eas portandas mihi, quemadmodum in secunda conditione `magnitudinis uirtutis habetur? Heu, amor – inquit amicus –, si complete non dedisset eas mihi meus amatus, quomodo mitterent eas magnitudo, uirtus et gloria? Quoniam nullus defectus sed potius omnis perfectio conuenit eis. Sed etiam tu nuntius es, cuius est non defectum, absit! sed potius complementum ex amato meo portare! Et nonne tu, amor, es ipse qui considerationes, desideria, fletus, suspiria, labores, languores et mortem de me portasti ad amatum meum et quicquid propter amorem et amatum sustineri potest laborum eundo per uiam bonitatis, magnitudinis et cetera? – Haec quidem omnia sublatus sum propter eum amandum, laudandum, honorandum et seruiendum ei, nec una die neque media nec hora unica neque momento me recordor eum offendisse. Eia, ergo, amor: Unde posset hoc adesse, quod amatus tantum et talem habuisset amicum nec eidem similitudines suas complete dederit nec ipse amicus recepit eas complete? Profecto numquam tanta miranda fuerunt. Et de te uirtuti conqueror, quoniam ex hoc aduersum me suspectionem habuisti; per te quidem aduenit mihi quicquid ex amato meo recepi. Immo, contra te potest amatus meus rancorem habere, quoniam eum suspectum habuisti utrum similitudines suas dedit mihi complete. – Dic ergo mihi, amor, quis esset amatus meus nisi bonitatem, magnitudinem et cetera daret, ex quo illas dare potest? Responde mihi, quid esset eius largitas? Inflammatus exstitit amicus et clamauit: – Amor, amor, ut quid tuum inculpas seruitorem? Octaua quaestio  Quaesiuit amicus ab amoris differentia, utrum gloria et ueritas in amato suo essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia eodem numero. Solutio: Ueritas est id, quod est uerum de bonitate, magnitudine et cetera; et uerificare est id, quod est uerum de bonificare, magnificare et cetera. Amoris differentia respondit amico his sermonibus dicens: – Sicut continetur in definitione ueritatis, sic huic quaestioni respondendum est, uidelicet ut definitio et quaestionis solutio sint concordes, quarum concordantiam sic habet esse: Ueritas in amati essentia actum bonitatis, magnitudinis et cetera ponit in uerum, ita quod bonitas est bonificans et magnitudo magnificans et cetera; tale namque uerum adeo bonum, magnum et cetera conuenit actui ueritatis et magnitudinis et cetera. Potest autem haec operatio fieri ratione potestatis, quae est id, per quod bonitas potest existere id, quod ipsa est, et agere bonum, similiter et magnitudo suo modo et cetera. Hoc etiam potest ueritas in uerum ponere, ex quo magnum bonum est et ex quo potestas est id, ratione cuius ueritas potest existere et agere et ex quo magnitudo est id, ratione cuius ueritas est magna in existere et agere. Similiter et ex quo bonitas est ueritati ratio ponendi in uerum magnum bonum, bonitate existente ratione bono agendi bonum magnum uerum et cetera. Et secundum quod habet esse de ueritate et cetera, sic etiam habet esse de gloria, quae ponit in quietem omnes actus dignitatum, in quam quaelibet earum alii complete tribuit similitudinem suam et in quam quaelibet ab alia complete recipit illam, retinente qualibet earum similitudinem suam, quam tribuit, et eas quas a qualibet aliarum acceptat. – Haec autem omnia per me oportet fieri, quae sum differentia consistens per omnes actus, sic quod omnibus aliis dignitatibus tribuo similitudinem meam, per quam ipsae permanent inconfusae, existente qualibet hoc, quod ipsa est, conuersa cum suomet actu; ita quod in actione cuilibet earum apparet et existit quaelibet ipsarum realis ratio et apparet eius agentia seu actio realiter et inconfuse. Et quoniam in qualibet ipsarum existit magnitudo infinita, retinet quaelibet se esse aliam in uno eodem numero, ut nec aliqua ipsarum nec ego limitatae simus uel finitae; quoniam, si alia nostri non esset alia eodem numero et eadem essentia et natura, essent utique, amice, in tuo amato multae essentiae et naturae, alia earum non existente alia, et esset unitas mea perdita, ita quod multae essent in eo differentiae similiter et unitas bonitatis perdita, quia sic essent multae bonitates, quarum alia non esset alia; ita quod deessent in amato tuo bonitas, magnitudo et cetera unitatis et nulla esset in amato tuo dignitas, quae permanere posset id, quod ipsa est, nec aliqua illarum ab alia similitudinem suam acceptaret. – Et quoniam haec sunt impossibilia de necessitate, quaelibet nostrum est id, quod ipsa existit, et insimul et quaelibet permanemus unamet essentia et natura et unus amatus et est quaelibet alia eodemmet numero et existit cuilibet nostrum realitatis inconfusa et apparet eius inconfusio in operatione, quam habemus quaelibet nostrum. Haec autem essentia et apparentia realitatis et inconfusionis est meus actus seu operatio; quoniam, sicut infinitas magnitudinis nos retinet omnes aliam esse aliam, ut nulla nostrum sit finita sed potius infinita; et sicut potestas possificat et bonitas bonificat et ueritas ponit in uerum et uoluntas diligit istud totum, sic ego, differentia, in existentia et in operatione manifesto hoc idem, retinens suam realitatem cuiuslibetque operationem ab alia inconfusam; et hoc intelligit necessario sapientia et ueritas hoc idem ponit in uerum. Haec autem omnia et alia quam plura, amice – dixit differentia –, potes intelligere et amare de tuo amato, si bene nostras definitiones et processum studueris huius Artis.  Uerus amor est ipse, qui ab odibili amore falso distat. – Heu, amica differentia – dixit amicus –, benedicta sis amica! Quantam de amato meo mihi dedisti notitiam! Non taedeat te, precor, immo placeat: Dic iterum mihi sermones de amato meo! Quoniam, quanto plura mihi de ipso manifestas, tanto magis eum mihi repraesentas et tanto ad amandum eum uehementius meam alligas uoluntatem. Tunc amoris differentia ait illi: – Amice, quanto magis uerus amor ab amore odibili falso distat, tanto melior est et nobilior. Amor autem tui amati est ipsamet ueritas eius et e contrario; et ideo cum iste sit illa et e contrario, distat amor per se ipsum ab odibilitate et ab amore falso et eo ipso et e contrario distat per ueritatem ab amore falso odibili. – Manifestum est autem quoniam haec distantia, cum hoc maior est, si sint ipsae dignitates rationes reales et inconfusae, ita quod sint eodem numero unamet essentia et natura et unus amatus. Haec siquidem distantia potest esse, ponente qualibet nostrum semet ipsam et eam operationem, quam quaelibet habet in alia, ad hanc distantiam iam praedictam. Quare, si in tuo amato ueritas et gloria et cetera, non essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia, non esset praedicta distantia tanta, itaque deficeret magnitudo bonitati et cetera et e contrario. Unde per omnes ipsas sequerentur malitia, paruitas et cetera, quod est impossibile. Ergo, quia ueritas, gloria et amor et cetera sunt rationes reales inconfusae, qualibet earum existente alia, tanta est praedicta distantia quod non potest esse maior et ducit in actum apparentiae, in quanto ueritas uerificando distat a falsitate et amor amando distat ab odibilitate et gloria gloriando remouetur a poena, et sic de aliis huiusmodi.  Adeo gratiosos sermones de amato suo suscepit amicus a differentia, quod a fletu desistere non potuit, dicens: – Amate mi, dum eam in te considero maximam operationem, quam amoris differentia sui gratia mihi retexit et eam applico ad duas definitiones antedictas cum octaua regula, tunc super quaestione proposita totum me sentio dilucidatum ex ea et mirabiliter excitatus sum ad te super omnia diligendo. Quia, dum considero et desidero bonitatem tuam per semet ipsam et ipsum magnum bonum, quod agit dando similitudinem suam magnitudini et ceteris dignitatibus tuis, ita quod omnes permanent unamet bonitas eadem et unum bonum ipsummet; tunc, totus excitatus, motus sum necessario te amare sub ratione bonitatis et amare etiam cetera bona et omnia, quae bonificat bonitas. Iterum, dum considero et desidero quod ueritas ponit in uerum ea, quae de tua bonitate et eius operatione atque de uero amore distante ab amore falso odibili, considero et desidero, tunc est ita mihi manifesta et proportionata amabilitas tuae bonitatis, quod amore et amare me totum sentio comprehensum. Hoc idem est mihi, cum desiderans considero magnitudinem tuam post bonitatem et sic de aliis, secundum doctrinam, quam differentia mihi dedit. – Quomodo ergo, amate mi, narrare possem delectationem et complacentiam, quae mihi largitur amor, considerando de te magno desiderio haec praedicta? Haec idem est mihi de tua aeternitate, potestate et cetera; si enim ipsas similiter uno tempore possem in meis desideriis considerare, quis aestimare posset meae considerationis et desiderii delectationem? Unde, amate mi, si tua bonitas, magnitudo et cetera, non essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia, quomodo ergo te possem considerare et amare? Quid possem de te scire et desiderare et quid mihi ualeret si de te considerarem bonitatem, magnitudinem et cetera? Et quod deessent tibi et quaecumque de te considerare possum et desiderare? – Ecce, amate mi dilectissime, quanta et quam inexistimabilia donasti mihi, quia me facis diligere et intelligere te! Ecce quantos labores et quanta pericula pertransire me oportet ad tibi seruiendum, ad te honorificandum et ad te laudandum!  Si ueritas et gloria non existerent rationes reales inconfusae, non requiesceret ueritas in gloria nec amor in amare. – Amice mi – dixit amor –, secundum hanc primam conditionem `ueritatis et gloriae patet quaestionis conclusio, quam amoris differentiae fecistis; quoniam, si ueritas et gloria, alia eorum existente alia, non essent rationes reales inconfusae, cum alia illarum sit alia, non posset ueritas in gloria requiescere nec ego etiam in amare, quoniam ueritati malum esset eam esse gloriam eodem numero, ex quo perderet inde realitatem suam et propriam inconfusionem et ex quo bonitas, magnitudo et cetera, non essent uerae in existere et agere, sub ratione ueritatis; et quoniam hoc esset malum ueritati, similiter et omnibus aliis. Quare in gloria nec ueritas nec aliqua aliarum quiescere posset nec ego in meo amare quiescere, si diligerem ueritatem et gloriam non esse rationes reales et inconfusas, quoniam malum amare et defectiuum sic haberem, diligens malum et confusionem atque priuationem realitatis et rationis, ueritatis et gloriae et omnium aliarum, quia meum amare sic esset mihi poena et meum odire requies, quod est impossibile. Ergo huius impossibilitatis oppositum est necesse. Nona quaestio  Quaesiuit amicus ab amore, utrum in gloria sui amati cessaret amare. Solutio: Gloria est ipsa delectatio, cui bonitas, magnitudo et cetera, acquiescunt. – Amice mi – dixit amor –, gloria est principium substantiale, prout in eius definitione continetur et eidem acquiescunt cetera principia, sicut bonitas quae, bonificans magnitudinem, durationem et cetera, acquiescit substantiae et enim est ei requies agere bonum et existere id, quod ipsa est, absque detrimento alicuius sui esse. Hoc idem etiam est de magnitudine quiescente, magnificando bonitatem, durationem et cetera, et permanendo id, quod ipsa est; similiter et de duratione, potestate et cetera. Haec ergo omnia principia non cessant acquiescere existentia ea, quae sunt, et agentia inter substantiam continue aliud in alio; aliter substantia uiuere non posset, nec formaliter nec materialiter esset id, quod ipsa existit. Omnis ergo requies, quam habent ipsa principia, de quibus substantia composita est, consistit sub ratione gloriae ita, sicut ignis existit ratio omni calori igneo. – Est autem haec gloria pars substantialis, dans, sub ratione quietis, similitudinem suam ceteris substantialibus partibus et principiis substantiae, per quam scilicet similitudinem consistit substantia in delectatione et quiete. Post hanc uero gloriam intrinsecam substantiae est alia gloria, quae ab extrinsecus aduenit aut per sensus corporales aut per tres animae potentias et in hac gloria et delectatione inuenit suppositum quietem. Sed haec multotiens impeditur, cum extrinseca non bene apta sunt ad res intrinsecas applicari et ex hoc substantia pluries poenam incurrit aut per calorem aut per frigus aut per famem aut per sitim aut per aliquam infirmitatem aut per iram, ignorantiam et sic de aliis huiusmodi. – Sed amice – dixit amor –, in gloria nostri amati non cessabis amare quoniam, sicut in te tua principia, de quibus constitutus es, non cessant existere et agere, alio dante alii similitudinem suam, sic et multo melius tuum non cessabit amare; erit namque requies omnium partium tuarum in tua gloria naturali et in gloria tui amati, in qua tuum amare non cessabit contemplari.  Gloriosus amor est ipse, in quo gloriantur ad inuicem amans et amatus. – Amice – dixit amor –, in gloria concipies de amato tuo gloriosam amorosamque meditationem, indutam et ornatam similitudinibus et secretis, quae tibi tuus dabit et reuelabit amatus. Istae autem similitudines erunt bonitas, magnitudo et cetera. Idcirco non poteris cessare amare, quoniam ibi erit magnitudo, te faciens magnum, et aeternitas, te faciens durare et bonitas, te faciens bonum, et cetera. Si enim ibi cessaret amare tuum, tui quidem amati similitudines deficerent tibi poenamque patereris in defectu isto, quod ex eis haberes; itaque non esses in gloria tui amati. Laetus fuit amicus super his, quae sibi dixit amor et clamauit dicens: – Ha, amor, amor! Ha, amare, amare! Et quid te comparare posset?  – Amorose amice mi – dixit amor –, recurre ad nonam regulam et ad duas definitiones iuxta processum illius et ipsarum definitionum sibi additarum, quoniam applicatione facta manifeste cognosces, quoniam aliquo modo tuus amatus sustinere non potest in gloria aliquem amorem otiosum esse, quia gloria eius haec sustinere non posset nec amor amati et amici foret ratio glorificationi, ex quo fieret otiosus, quoniam, praeter amare, operationem nullam habere posset. Figurae igitur et regulae et definitiones et conditiones ac etiam quaestiones et totus modus et processus huius Artis, omnium istorum manifestationem tibi ministrabit, quae tibi dico, si secundum Artem haec scias perscrutari, sicut si in mente tua unum constituas uniuersale de bonitate Dei, qui est uniuersale, cum omnes bonitates ab illa descendant. – Deinde consideres eam similitudinem acceptare a magnitudine sua et ab aeternitate sua et cetera, cum sit magnitudine magna et aeternitate aeterna et cetera, et omnes sunt bonitate bonae et quaelibet est alia per se ipsam et per quamlibet aliarum et per omnes: Hoc igitur modo reperies particulare, quod scire desideras ex proposita quaestione; quod scilicet particulare in praedicto uniuersali relucescit quia, si cessaret amare tuum, deficeret utique illi bonitas, quod tamen est impossibile, ipsa existente id, quod ipsa est, et in magnitudine et cetera.  Ut amicus non cesset amare, consistunt in gloria amabilia duratiuum et durabile, et in duratione gloriatiuum et gloriabile et in distinctione distinctum et distingibile. – In hac prima conditione `aeternitatis et gloriae, amice – dixit amor –, cognoscere potes quod in gloria tui amati non cessabis amare. Nam, ex quo in ipsa gloria sunt amabilia duratiuum et durabile, oportet etiam in ea durare amabile esse; ex quo haec sunt in ipsa gloria amabilia, ut amicus non cesset amare, oportet amare tuum esse indutum durare similiter et gloriari; itaque cessare non poteris amare et ita durabit amare tuum sicut etiam tuum durare et tuum gloriari. Et ex quo hoc ita est, amice – dixit amor –, mediteris et labores in hac praesenti uita, quomodo multum possis amare tuum amatum. Nam, quanto magis amabis eum in uita praesenti, tanto amabis eum in futura tibi uita aeterna magisque amaberis adeo et exaltaberis ad amandum. – Consideres ergo, amice mi – dixit amor –, quomodo nobilissimum amare tuum exaltatum erit. Induetur enim bonitatem et bonificare, magnitudinem et magnificare et cetera principia et actus eorum, et absque contrarietate et contrariari omnibus illis ornaberis et, quod potius est, per totum tuum amatum amaberis. Uerumtamen, amice, ad acquirendum hoc amare tale, oportet te tuum amatum multum amare in hoc mundo et propter eius amorem et honorem te sibi grata facere, per quae honoretur, ut te uelit amare et introducere in gloriam suam. Quinta distinctio, prima pars Potestas sapientia Ab amati potestate quaerebat sapientia, quare scibilis erat in scire suo, et amor quaerebat ab eadem, quare amabilis erat in amare suo. Quaesiuit potestas a sapientia, quare praecedebat amorem, cum amicus ibat ad amandum suum amatum. – Amice – dixit amatus –, cum quo ligasti potestatem uoluntatis tuae? Uexata erat amici potestas sciendo et diligendo amatum et quaesiuit ab amore, ubi quiescere posset. – Sapientia – dixit amicus –, scitis, utrum sit differentia in amati mei potestate? – Amor – dixit amicus –, cui concordare possem meum scire et meum amare ad honorandum meum amatum? – Amice – dixit amor –, quare plangis et ploras, ex quo scis et diligis amatum tuum? – Sapientia – dixit amicus –, scis, utrum in amato meo possit aliquis esse defectus in posse et amare? – Sapientia – potestas ait –, scisne me inter amatum et amicum, ex quo scis inter eos amare? 0. Uexatus et afflictus erat amicus prae amore, et quaesiuit a sapientia requiem. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum tantum esset eius posse, quantum eius scire et amare. Sapientia – potestas inquit –, scis, utrum amicus proportionatum amatum habeat in amare? Quaesiuit amor a sapientia, utrum sciret amare amici existere in aequalitate possendi et intelligendi. 0. Potestas uoluntas – Potestas – uoluntas ait –, quare me accusas apud amatum meum? – Uoluntas – dixerunt potestas et ueritas –, et quid nos conclusit in amare tuo? – Amate mi – dixit amicus –, numquid in tantum potest tuus amor de amare, quantum potestas tua de posse? – Potestas – inquit amor –, quare et cum quo existis ratio mei existere et agere? – Amice – dixit amor –, de quo habes concordantiam in amare? Quaesiuit amicus a uoluntate sua, si ipsa foret in peccato, utrum reuelari posset sine amato suo. – Uoluntas – dixit amicus –, quomodo potes libertatem habere ad amandum uel odiendum amatum meum? – Amor – ait potestas –, qui te facit existere liberam in amando? – Potestas amica – dicebat amor –, indigeresne aliquibus mei amare? 0. – Uoluntas amica – dixit potestas –, libertas ea, quam habes in amare, est tibi per te ipsam? Potestatem et uoluntatem mirabatur amicus, quare alia alii inoboedit. – Potestas – ait uoluntas –, essetne periculum, si in minoritatem tuam ponerem meum amare? Potestas uirtus Quaesiuit amicus ab amore, quid posset induere suum amare, quia mittere uolebat illud ad amatum suum. – Uoluntas amica – dixit amicus –, quantam diligis habere potestatem et uirtutem in amare tuo? – Uirtus amica – dixit amicus –, cur oriris de potestate differentiae et amoris? Potestas et uirtus quaesiuerunt ab amore, utrum amicus eas uellet amare. Quaesiuit amicus a uoluntate sua, quid eam posuerat in amandi seruitutem. Potestas et principium quaerebant ab amico, utrum sciret, quae sunt pulchritudines amati sui. – Uoluntas – dixit amicus –, quare tam uelociter uadis dilectum amatum tuum? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, ubi esset uirtus, quam habebat amando. – Amor – amicus inquit –, quae est maior potestas et maior uirtus, quam habere possim amando? 0. Quaesiuit amicus ab amato suo, utrum uirtus oriretur aequaliter de potestate et amore. Inuenit amicus potestatem suam fugientem ab amato suo et quaesiuit ab ea, quare fugiebat ab amandi maioritate. Potestas ueritas – Ueritas – inquit potestas –, quare amatus secreta sua non reuelat amico suo, postquam adeo uehementer eum desiderat amare? Potestas, ueritas et differentia quaerebant ab amico, utrum sciret, cum quo uoluntas amando fortis erat et uera et inconfusa. – Potestas, ueritas et concordantia – dixit amicus –, et ubi meum sumpsistis amare? – Potestas – ait ueritas –, possemne uincere falsitatem, nisi amicus suum amaret amatum? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret potestatem, quam habebat in amare. – Ueritas – dixit amor –, ubi tunc eras, cum amicus rumores de suo amato nuntiaret? Multi amatores congregati fuerunt quaerentes ab amico, qua parte in castrum amoris ascendebat, ubi manet amatus suus. Amatores congregati quaerebant ab amico, quid poterat eum ad amandi maioritatem eleuasse. – Potestas – dixit ueritas –, numquid posset amicus ea, quae per defectum amandi perdidit, recuperare? 0. – Amor – dixit ueritas –, scis modum, quo debet amicus humiliter existere in conspectu amati sui? Potestas gloria Temptare uoluit amatus amicum suum sapientia, quaerens ab eo, utrum sciret, qua ratione differentia amoris est amabilis. Per ciuitatem amoris ibat amare quaerens hospitium, ubi nuntii, quos amatus et amicus transmittit, hospitati sunt. In tristitia et fletibus existebat amicus; et gloria quaerebat a potestate, utrum cum amare posset eum consolari. Quaesitum fuit ab amore, utrum amicus de his rebus constaret, per quas posset melius amare et cognoscere suum amatum. Potestas et gloria quaesiuerunt ab amato, utrum per amare transiret, cum ibat uisum amatum suum. – Gloria – potestas ait –, ut quid laetatur amicus, cum affligitur et uituperatur propter amatum suum? – Amor – inquit amicus –, possemne ascendere ad gloriam amati mei? Ab aequalitate amoris et amandi quaesiuit amicus, utrum potens et possibile, glorians et gloriabile in ea possent aequalia esse. Multi uenerunt amatores ad amatum, quaerentes ab eo, utrum aliquem haberet amicum eum diligentem absque minoritate amoris et amandi. Potestas differentia – Amica potestas – dixit concordantia –, numquid de me possetis amorem concordare sine differentia? – Amice – dixit amor –, scisne quare potestas et differentia non possunt in amandi contrarietatem peruerti? – Amor mi – amicus ait –, quare diligis potestatem et differentiam principiando amare? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum in amare suo haberet potestatem de differentia et differentiam de potestate. – Amice – dixit amor –, cum quo ligas amare meum ad tuum amatum? Potestas et differentia quaesiuerunt ab amore, ubi permanere compellebat amare suum. – Amor – amicus ait –, qui sunt hi, qui meum amare rapuerunt? Quaesiuit amatus ab amoris differentia, utrum esset minor, quam potestas amoris in amare. Potestas concordantia – Potestas – amor ait –, numquid es maior in concordantia, quam in contrarietate? – Potestas et concordantia – dixit amicus –, super quo rogatis amorem? – Amate mi – dixit amicus –, numquid scis, ubi potestas et concordantia in amore meo consistunt? Inuenit amicus potestatem et concordantiam, finem amoris portantes; quaesiuit amicus ab eis, ubi inuenerant illum. – Potestas et concordantia – amicus ait –, cur ascendistis ad amandi maioritatem? – Potestas – inquit concordantia –, quare te coaequasti in amare mihi? – Amor – inquit amicus –, in quo te remouit potestas a minoritate, et concordantia a contrarietate? Potestas contrarietas – Contrarius amor – ait amoris concordantia –, numquid ascendere potes ad contrariandum ipsi concordare magni amici? A potestate contrariandi quaesiuit potestas amandi, utrum per totam eam intrare posset contra suum amatum. Amoris concordantiam interrogabat amicus, quomodo et qua arte contrariari sciret non fini amandi. – Maioritas amoris – dixit amicus –, numquid in uobis permanet contrarietas amandi? Quaesitum fuit ab amico, quo castro tuebatur, cum guerram haberet aduersus amandi contrarietatem. – Amice – dixit amor –, scisne qui sunt inimici tui et qui sunt tui pugnatores? Potestas principium – Amor – dixit amare –, qua natura diligibilia sunt opera potestatis? Rogauit amicus amatum suum, ut ostenderet ei modum, quo sciret multos amatores congregare ad unum amandi finem. Multi amores ab amico quaesiuerunt, qua natura maiorem habebat potestatem ad diligendum, quam ad odiendum. – Amice – dixit amoris aequalitas –, qui tenet te abundantem possibilis et possendi? In castro amoris, ubi ceteri habitant amatores, quidam erat amator quaerens ab aliis amatoribus, utrum scirent modum, quo minoritas amoris in amoris maioritatem posset conuerti. Potestas medium Ab amico et amato quaesiuit amor, quid congregauerat eos in unum amandi finem. Quaesitum fuit ab amico, ubi suum maius amare consistebat. – Amice – dixit amor –, in qua camera iacent principia et finis tui amare? Quaesitum fuit ab amato, ubi manebat amicus suus, qui tantum diligebat eum. Potestas finis – Potestas et finis – ait amicus –, ubi consistitis et ubi amare meum operamini? Quaesitum fuit ab amico, quis nutriuerat suum amare. Nuntius amoris quaesiuit ab amoris potestate, ubi iacebat infirmus finis amoris. 0. Potestas maioritas Ab amoris potestate quaerebat amoris maioritas, utrum ipsa posset in ea esse propter amoris aequalitatem. – Maioritas – dicebat potestas –, quomodo possem in uobis maioritatem amandi multiplicare? Potestas aequalitas – Amice – dixit amor –, quis sanauit potestatem tuam, quae in minoritate tamdiu iacuit infirma? Potestas minoritas Quaesitum fuit ab amato, utrum amicus eius diligebat amoris et amandi maioritatem. Sapientia uoluntas – Amice – dixit amatus –, quid quaeris a sapientia et uoluntate? Coram amato et amico fiebant quaestiones a sapientia et uoluntate; quaerebat autem sapientia a uoluntate, quare diligebat bonitatem et uoluntas a sapientia, quare ueritatem intelligebat. Amores et amatores quaesiuerunt ab amico, utrum ab amato suo gloriam haberet. Quaesitum fuit a sapientia, quare differentiabat inter amicum et amatum, cum amor eos uniat in uno amare. – Sapientia et uoluntas – amicus ait –, cur ad amatum meum me ligastis? – Amor – inquit amicus –, qui me posuit in carcerem timendi et amandi? – Amice – dixit amor –, ubi ligati manent intelligere et amare et quare capti sunt et ligati? – Sapientia – dicebat amor –, quae sunt ea, quae amicum affligunt clamantem: Auxiliare, auxiliare, amate mi! – Amice – dixit amor –, quibus flagellis adeo uehementer cruciaris intelligendo et amando? 0. – Sapientia – dixit amor –, quare fugiebat amicus ab amato suo? – Amice – dicebat amor –, numquid posuisti tuum amatum in aequalitate intelligendi et amandi? – Amor – ait sapientia –, quare de minoritate conqueritur amicus, cum in te possit haberi maioritas amandi? Sapientia uirtus Sapientia, ueritas et uirtus interrogabant amorem, cur amicus magis habet tristitiae, quanto magis ipse appropinquat ad amatum. – Amice – dixit amor –, quae sunt uiae, per quas uadunt improperantes amatum tuum? – Amor – amicus ait –, quid est, quod me facit habere uirtuosum amare? – Amice – dixit amor –, scisne quid est libertas et seruitus amandi? – Sapientia – dicebat amicus –, cum quo possem resistere ignorantiae et uitiis detrahentibus amato meo? Uirtus et sapientia quaerebant ab amico, quomodo potuit fieri, quod non periit in amare. Quaerebat amor a uirtute, ubi manebat et utrum cum maioritate et minoritate uitiorum participaret. Mirabatur amicus, ex quo tantum amabat, quare non quiescebat in amare. Amor et uirtus quaesierunt ab amico, ubi posuerat thesaurum amati sui. 0. – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quibus similior es amato tuo? – Maioritas – dixit amor –, quare totum amicum non combussistis in amare? Secunda distinctio De inquisitione et inuentione particularis in uniuersali Totus huius Artis processus ad particulare inquirendum et inueniendum in uniuersali suo se habet. Nos autem figuraliter compendioseque praesenti regula modum huius inquisitionis et inuentionis intendimus declarare, ut per ipsum textum, per quod haec regula in tertia et quarta huius Artis figuris ad memoriam ducitur, possit summatim mente colligi processus huius Artis, obtinendo propositum et finem etiam huius Artis. Principia quidem huius Artis sunt ipsa uniuersalia, sub quibus consistunt particularia, quae quaeruntur. Haec autem inuestigari oportet in illis quinque partibus, in quibus diuisa est haec Ars tota, uidelicet in figuris, regulis, definitionibus, conditionibus et quaestionibus huius Artis. Ad inquirendum particulare in prima figura, sub ratione subiecti huius Artis, oportet uniuersale fieri de tota figura circulariter in mente conceptum, considerando sub ratione concordantiae sine contrarietate circulum factum de bonitate, magnitudine, duratione et cetera, et de bonitate, bonificatiuo, bonificabili, bonificare, bonificato eodem modo et de magnitudine, magnificatiuo, magnificabili, magnificare, magnificato, quoniam contrarietas in nullo cadit istorum; sic igitur uniuersaliter considerando hunc circulum, descendendum est ad particulare sub ratione bonitatis uel magnitudinis uel bonificatiui uel magnificatiui uel alicuius aliorum quaesitum, aut de Deo aut de substantiis separatis aut de homine aut de elementis, aut de quacumque materia quaestio fieri potest. Et hoc ita, uidelicet ut, si particulare quaesitum in circulo, positum secundum uerum iudicium, datum ex ipso circulo, conseruat affirmatiue uel negatiue concordantiam circuli, amabile est, et eius oppositum odibile; ad hanc quidem amabilitatem amandam et ad hanc odibilitatem odiendam alligabilis est uoluntas et construitur habitus amantiae et ex hoc alligabilis est intellectus ad uerum intelligendum et habitus scientiae inde formatur. Ad inquirendum particulare in uniuersali, secundum secundam figuram, oportet in ratione uniuersaliter concipi circulum secundae figurae, ex suis principiis compositum, quae sunt differentia, concordantia et cetera, sicut concipitur circulus ex quattuor elementis, aliis eorum intrantibus in alia sub ratione differentiae, concordantiae, contrarietatis et cetera. Deinde particulare quaesitum sic ad uniuersalem circulum applicari oportet, quod particulare suo uniuersali concordet, ita quod circulus concordantiae et contrarietatis et etiam aliorum principiorum, inter principia factus affirmatiue uel negatiue, permaneat indestructus sub ratione ipsius particularis, ad uniuersale suum applicati; quoniam, per illam concordantiam uel contrarietatem et cetera, potest ipsum particulare inueniri et inuentum amari et amatum intelligi, unde amantiae et scientiae habitus habet fundari. Tertia figura uniuersale subiectum est in hac Arte inquirendi particulare. Nam, cum fit alicuius particularis quaestio, cadens in B C uel in aliqua aliarum camerarum, tunc B C est uniuersale, in quo significantur quattuor conditiones formatae de B C, in distinctione conditionum. Istae uero conditiones, quae explicitae sunt in distinctione tertia, sunt implicitae in camera de B C, ita quod explicitas de B C est uniuersale et eius implicitates sunt particularia ipsius uniuersalis in praedicta camera inuentibilia, quorum inuentione ligabiles sunt uoluntas et intellectus. Sicut de tertia figura dictum est, sic suo modo debet inuestigatio fieri in quarta figura, sicut cum fit quaestio alicuius particularis sub B C D, quia tunc ad ipsam cameram de B C D in quarta figura recurrendum est, quae scilicet camera transmittit ad uiginti conditiones, in tertia distinctione consistentes sub ratione B C D. Quaelibet enim istarum uiginti conditionum est particulare praedictae camerae adeo iudicabilis, quod cetera particularia illi annexa persistant, ut eorum uniuersale subiectum habeat in quo persistere possit id, quod ipsum est et in eo sua particularia sustentari. Habet tamen haec camera multas alias conditiones, quae in ea implicantur in infinitum, unde ipsae uiginti conditiones, quae explicitae sunt in tertia distinctione, necnon et cetera, quae in ipsa camera implicitae continentur, sunt ad ipsam cameram applicabiles cum intelligibilitate et amabilitate, sub ratione bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, ad quas scilicet intelligibilitatem et amabilitatem sunt ligabiles intellectus et uoluntas. Secundum regulas inquiritur et inuenitur particulare in uniuersali suo isto modo, uidelicet quod applicentur principia ad regulas, ut ex hoc doctrina dabitur in distinctione definitionum et in distinctione conditionum, applicando duas definitiones ad unam regulam sic, ut ipsa regula et definitiones applicatae concordent. Haec enim applicatio concordatiua stat uniuersalis doctrina perquirendi particulare sub uniuersali definitione sua et sub regula, quae uniuersalis est illi applicationi et inuentioni, per quas uoluntas dirigibilis est ad amandum bonum et intellectus ad uerum intelligendum. In principiorum definitionibus existit uniuersalis inquisitio, cum quaelibet ipsarum definitionum sit uniuersale ad infinita particularia concludenda. Haec particularia quidem amatiue uel oditiue, affirmatiue uel negatiue reperiri possunt, permanente qualibet definitione id, quod ipsa est, et generali eidem particulari, quod ad eam applicatum est secundum realitatem et definitionis et particularis; et hoc isto modo ut, si definitio stet necessarie propositi, reducatur huius propositi oppositum ad impossibile et e contrario. Et hoc inquirendo in definitionibus particularia, quae in ipsis definitionibus implicata consistunt, sicut in definitione bonitatis, quae est ratio agendi bonum sub ratione bonificatiui, bonificabilis, bonificare, bonificati et cetera, sub ratione boni, magni, durabilis et cetera, existente bonitate magna ratione magnitudinis, et durabilis ratione durationis et cetera, et existente etiam bonitate ratione agendi bonum sub quantitate, relatione et cetera. Haec autem omnia erant particularia implicita sub bonitate. Facta igitur inuestigatione ex omnibus his, quae dicta sunt, tunc inuentibile est particulare quaesitum, cuius inuentio est intelligibilis et amabilis; et fit inde alligatio scientifica et amantifica intellectus et uoluntatis. Per conditiones habet fieri quaesiti particularis inuestigatio, qualibet conditione consistente uniuersali ad inquirendum ipsum particulare, quae sub ea consistit, sicut aliqua bonitas ad aliquod indiuiduum contracta substat uniuersali conditioni bonitatis, quae ad intelligendum particulare stat contracta. In illa quidem conditione, quae de uniuersalibus principiis constat et in qua sex definitiones implicitae consistunt, debent inquiri particularia sub illis definitionibus consistentia. Et si forte fit illa conditio particularis, innuit eam applicandam ad sibi uniuersalem conditionem, faciendo concordantiam ex ambabus, secundum earum definitiones, affirmatiue uel negatiue, amatiue uel oditiue et applicando haec omnia ad propositum, saluis ipsis conditionibus et definitionibus ab omni calumnia destructiua; per hanc enim earum saluationem sunt ligabiles intellectus et uoluntas. Secundum quaestiones et processum huius Artis, innuit haec amantia inquisitionem particularium fieri in uniuersalibus suis, sicut patet in quaestionibus, quae ad sua uniuersalia transmittuntur, uidelicet ad figuras, regulas, definitiones et conditiones; ad has namque mittuntur conclusiones particularium quaestionum. Et huic modo mittendi substat modus soluendi, per ipsos terminos uniuersales indestructibiles, alias quaestiones, quae implicitae sunt in hac Arte; sed adhuc etiam innuit Ars in tertia et quarta figura reduci ad memoriam, per litteras, nouem modos generales, per quos possent fieri quaestiones; isti autem nouem modi impliciti sunt sub uniuersalibus, sub ratione illorum nouem modorum respondentibus ad quaestiones. Et super ista datur ars et doctrina alligandi uoluntatem ad bonum amandum et intellectum ad uerum intelligendum in responsionibus et solutionibus quaestionum amabilibus et intelligibilibus, quarum intelligibilitati et amabilitati quaelibet animae potentia inductibilis est et apta ligari. 0. De contemplatione Ad contemplandum Deum omnipotentem creatorem oportet uoluntatem contemplantis extendi, quantum potest, ad amandum creaturas, secundum earum amabilitates, ut sui creatoris diligat in eis bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera. Uerumtamen ipsa uoluntas est defectiua ad multum diligendum, secundum magnitudinem amabilitatis bonitatis, magnitudinis et cetera, creatoris in creaturis, nisi unietur intellectu; praeter enim intellectus illuminationem non potest uoluntas multum ascendere ad contemplandum suum dominum et creatorem. Ardens ergo uoluntas sui dilectione creatoris, cum Deum suum contemplari nititur et diligere per creata, desiderat intellectu illa intelligere toto posse, secundum quod potest intelligi Deus in illis. Quoniam autem uoluntas magno desiderio mouet intellectum tota uirtute sui intelligere Deum in creatis, extollit siquidem intellectus uoluntatem ad Deum altius contemplandum, ut magis possit ascendere ad suum Deum altius intelligendum. Cumque uoluntas magno desiderio Deum intenditur contemplari ab intellectu uehementer mota, tunc Deum contemplari delectetur in se ipso et in essentia et natura atque in bonitate, magnitudine et cetera, eius. Et primo ad uoluntatem Dei incipiat, diligens eam in ratione amabundi et amorosi, amatiui, amantis, amare, amabilis et amati; deinde, quicquid uoluntas in diuina uoluntate concipit, comprehendat sub ratione diuinae bonitatis, in qua diligat bonibundum, bonosum, bonitiuum, bonientem, bonire, bonibile et bonitum; et deinde adhaereat ipsa uoluntas contemplatiua cum hoc toto, quod ex Deo sumpsit, sub forma uoluntatis et bonitatis et, cum toto contemplando, diligat in diuina magnitudine magnibundum, magnosum, magnitiuum, magnientem, magnire, magnibilem et magnitum; et iterum, cum hoc toto ascendat ad aeternitatem diligendo, contemplans in ea aeternabundum, aeternosum, aeternatiuum, aeternantem, aeternare, aeternabilem et aeternatum. Licet autem, ex his iam assumptis, sit uoluntas onerata nimis, amore istorum tota comprehensa, nihilominus diuinam potestatem dimittere non potest, sed ascendit sursum iterum ad potestatem diuinam, quam propter debilitatem sustinendi uoluntas quasi uellet dimittere. Sed similitudo diuinae potestatis, uidelicet illa potestas, quae ipsius uoluntatis pars essentialis consistit, habet eam cogere adhuc altius contemplari Deum in forma potestatis; nec etiam aliam praeassumptarum dignitatum potest dimittere propter istam, quoniam ipsa uoluntas iam tota est ui boni, magni et durabilis amoris comprehensa nec potestas ipsius uoluntatis abstinere potest, quin insuper moueat illam. Quare iterum oportet uoluntatem ascendere sursum prae magna dilectione, cum praedictis, contemplans in diuina potestate possibundum, potentosum, possitiuum, potentem, posse, possibile et possitum. Cum autem uoluntas tota ex praeassumptis comprehensa est nimis et compressa, condescendunt ei naturaliter intellectus et memoria, iuuantes eam portare pondus adhuc portabile ad altiora. Et adhaeret intellectus ad contemplandum Deum per uiam scientiae intelligendo, contemplans in diuina sapientia scibundum, scientiosum, scitiuum, scientem, scire, scibilem et scitum; et, cum hoc iterum ascendat, contemplans in uirtute Dei uirtuabundum, uirtuosum, uirtuatiuum, uirtuantem, uirtuare, uirtuabilem et uirtuatum; et, cum hoc toto, quod sumpsit ex sapientia et uirtute, iterum ascendit quantum potest ad ueritatem diuinam, intelligens in ea uerabundum, uerosum, ueratiuum, uerantem, uerare, uerabile et ueratum. Et quamuis ista repleuerint intellectum et propter debilitatem suam forte non leuiter scandere possit, mouet tunc diuina gloria similitudinem suam in intellectu, uidelicet illam delectationem, quae pars est substantialis intellectus; et mouetur iterum intellectus, cum omnibus praeassumptis, sursum ad Dei gloriam contemplandum, intelligens in ea gloriabundum, gloriosum, gloriatiuum, gloriantem, gloriari, gloriabilem, gloriatum. Deinde intellectus in hoc gradu replicans haec omnia, quae assumpsit, sentit se totum ex scire comprehensum et illuminatum adeo uehementer, quod quasi uix pondus scientificae contemplationis sustinere potest et reuertitur ad uoluntatem et memoriam, mouens eas, ut concepta suae contemplationis habeant sustinere. Tunc memoria recolligit ea, ad quae intellectus mouet uoluntatem et ea, ad quae uoluntas permouet intellectum. Itaque iuuat intellectus uoluntatem ad sustinendum dilectissima contemplationis ipsius uoluntatis et uoluntas intellectum ad portandum discretissima contemplationis ipsius intellectus. Sic igitur alter alterum ligat et subicit ad Deum in praehabitis contemplandum; et quanto plus alter alterum iuuat, tanto magis crescunt utique affectus, delectationes et placita contemplandi. Intellectu et uoluntate sic ardue contemplantibus in Dei dignitatibus et eius opere intrinseco, ueluti significatum est in praedictis, condescendit diuina essentia ad mouendum similitudinem suam in ipso contemplatore amante, sic artificialiter et amorose contemplante; et mouet in tantum ipsam similitudinem, quod uoluntas diligit et intellectus intelligit necessario ipsa, quae sumpserant, esse omnia natura et essentia diuina et deitas et substantia Dei, infinite distantes ab omni accidente et defectu. Itaque mouente diuina essentia similitudinem suam in contemplante, mouet ipsa Dei unitas similitudinem suam in eodem, qua mota uoluntas diligit et intellectus intelligit in Deo unitatem unam indiuiduam bonitatis, magnitudinis et cetera, atque essentiae et deitatis et omnium, quae de Dei essentia assumere possunt. Sic igitur uoluntas et intellectus contemplantes delectantur, sicque delectantes uehuntur ad altissima, quae delectando et intelligendo possunt uix sustinere. Haec autem contemplatio in praesenti uita formaliter esse non potest, nisi figuraliter tantum; per figuram enim in hac contemplatione, doctrina traditur ad amandum bonum et intelligendum uerum, contemplando Deum secundum Artem praedictam, ad quam sunt semper alligabiles intellectus et uoluntas, formando praedictam contemplationis figuram amabilem et intelligibilem, secundum huius Artis processum. De abstractione et concretione Abstrahendo alia ab aliis et contrahendo alia cum aliis, potest haberi modus ligandi uoluntatem ad amorem boni et intellectum ad intellectionem ueri. Uoluntas enim in abstractu uniuersalem diligit amabilitatem, quam amari sibi naturale est, cum amabilitas naturaliter et essentialiter, in qualibet uoluntate sub uniuersali amabilitate consistat. Idcirco innuit haec Ars uoluntatem particularem alligari ad amandum uniuersalem et publicam amabilitatem, ut in natura particularis et uniuersalis amabilitatis occupetur uoluntas publicam et uniuersalem diligere amabilitatem, unde bonum, magnum et cetera, amare descendit; et hoc idem innuitur de alligatione particularis intellectus ad naturam uniuersalis intelligibilitatis. Ad alligandum uoluntatem ad amandum et intellectum ad intelligendum, non sufficiunt tamen uniuersalis amabilitas et uniuersalis intelligibilitas, praeter uniuersalem amatiuitatem et uniuersalem intellectiuitatem, quare praecipit haec regula uniuersalem amatiuitatem uoluntati et uniuersalem intellectiuitatem intellectui pro obiectis concedi, ut particularis natura uoluntatis amatiua et intellectus intellectiua ligetur cum abstracta natura, in uniuersalitate per uiam rationis consistente, quod habet fieri, ut naturaliter publicum amare et publicum intelligere concipiantur in magnitudine bonitatis, durationis et cetera. Uoluntate et intellectu consistentibus in praedicto uniuersaliter gradu ligatis, contrahit quidem uoluntas ad summam amabilitatem, summam amatiuitatem et intellectus ad summam intelligibilitatem, summam intellectiuitatem, nec tamen adhuc sufficit eis ascendere, praeter amare et intelligere summum amare et intelligere, ad quae etiam ascendere nequeunt, nisi uoluntas diligat et intellectus intelligat summum amantem et amatum. Cum autem eos attingunt, ligantur utique in abundantia diligendi et intelligendi per praedictorum influentiam, sub qua ligari possunt uoluntas ad amandum et intellectus ad intelligendum inferiora. Diligere bonitatem similiter et magnitudinem et cetera, in abstracto est naturale diligere uoluntati, cum in ipsa uoluntate consistant particularis bonitas, particularis magnitudo et cetera; et hoc idem suo modo est de natura intellectus, quocirca possunt uoluntas et intellectus ligari et ordinari ac etiam in suammet et superiorum naturam induci. Nec tamen alligationi suae sufficiunt haec omnia, donec intellectus et uoluntas, diligendo summam bonitatem, magnitudinem et cetera, se contrahunt ad easdem. Ratio uero, quare uoluntas et intellectus non habent sufficientiam se ligandi sine amare et intelligere summam bonitatem et cetera, tunc cum attingunt uniuersaliter et abstracte bonitatem et cetera, non contracte ad aliquid definitum, constat ideo, quia illa abstractio fit in ratione animae. Unde, cum ex illa ratione ad entitatem realem ascendunt, in summitate bonitatis et cetera, definitam, tunc adest alligationis amborum perfectio se contrahentium ad superiora. Nec tamen adhuc habent sufficientiam, donec contrahant cuilibet praedictorum terminorum ea, quae sunt ex ratione illius, sicut bonitati summae, bonificatiuum, bonificantem, bonificare, bonificabile, bonificatum et sic de aliis huiusmodi, diligente uoluntate et intelligente intellectu istos iam dictos terminos in bonitate et sic de aliis. Nam, haec omnia sic esse oportet, secundum naturam summitatis bonitatis, magnitudinis et cetera. Quoniam bonitas, magnitudo et cetera, de quibus humana uoluntas et humanus intellectus constant, contractae sunt ad inuicem, quaelibet earum ad quamlibet, non habent ipsae potentiae sufficientiam, donec contrahant summam bonitatem summae magnitudini et sic de aliis, ut ad unum summum bonum, magnum et cetera, pertingere possint, quod est Deus perfectus omnibus perfectionibus et in humana ratione a defectibus omnibus distractus. Sic igitur Deo dilecto et considerato, doctrina traditur ligandi ambas potentias, per quas Ars ista discurrit; et sub isto ligamine iterum ligari et induci possunt, ad quaecumque inferiora, diligente uoluntate et intelligente intellectu sub ratione summae bonitatis et cetera, et sub suismet rationibus. Quare innuit haec amantia, secundum hanc regulam iam traditam, ligandi uoluntatem ad amandum et intellectum ad intelligendum, sequendo principia naturalia supra dicta. Tertia distinctio De principio  Principium est id, quod se habet ad omnia, in ratione alicuius prioritatis. Principium autem praecedit omnia sub ratione sui ipsius, uidelicet in substantia bonitatem, magnitudinem et cetera, esse ipsius substantiae principia informata, sub ratione principii, suam propriam similitudinem dantis illis, ad ea substantiae principia consistendum; sicut e contrario bonitas dat ipsi principio similitudinem suam, eo quod informat illud esse bonum, et magnitudo etiam, eo quod informat illud esse magnum, et sic de aliis terminis huius Artis. Et ideo, sicut principium prioritatem habet super alios terminos huius Artis, quoad eius propriam essentiam et naturam, sic eodem modo bonitas prioritatem habet essendi, prius ipsi principio, sub ratione bonitatis ipsius principii, quam habet proprie sub ratione bonitatis; similiter et magnitudo et cetera, suo modo. Unde constat unumquodque ipsorum principiorum suam prioritatem habere in substantia esse prius et posterius prioritate alterius principii, quare necessarium est ipsa principia omnia esse aequalia tempore in substantia. Nam substantia, praeter hanc aequalitatem, esse non posset nec aliquod ipsorum principiorum esse suum quod, quid est, nec in alio sustentari. Principium est substantiae pars, in qua ceterae partes substantiae sub similitudinibus principii relucescunt. Principium igitur uniuersale est et substantiale in substantia et quaecumque similitudines, quas ceterae substantiae partes ab eo suscipiunt, sunt sibi particulares, sicut patet in proprio principiatiuo et proprio principiabili, qui sunt essentiales partes uniuersalis principii, in quibus bonificatiuum et bonificabile uniuersalis bonitatis substantiae assimilantur et informantur, ita quod ipsum bonificatiuum est principiatiuum et bonificabile principiabile. Unde necessario constat alias partes substantiae in aliis esse et e contrario, qualibet ipsarum partium se habente finaliter, formaliter et materialiter ad aliam ad substantiam uniendam, quae existit totum et efficiens et agens naturale de se ipso, aliud agens in suam propriam similitudinem generis et speciei substantialiter et accidentaliter producens. Principium est ens simplex et substantiale in substantia; aliter constarent alia principia ex aliis nec aliquod eorum entitatem haberet simplicem et propriam de se ipso et sic esset substantia de nihilo constituta; quare sic esset bonitas de magnitudine et e contrario; et per consequens entitas cuiuslibet earum esset simpliciter et primo de nihilo; sed eo quod esset, foret aliud et sic esset et non esset, quod est contradictio manifesta. Sed quoniam principium est causa simplex per se existens suum quod, quid est in substantia, est bonitas principiatiua et principiabilis de principio, et principium bonificatiuum et bonificabile de bonitate et sic de magnitudine et cetera. Itaque quaelibet pars substantiae similitudinem suam ad quamlibet aliam substantiae partem transmittit, existens materia, de cuius entitate propria similitudo procedit accidentaliter ad substantialem similitudinem, ad substantiam de suis substantialibus et accidentalibus partibus uniendam, quae propria principia eius existunt. Si principium non esset pars substantialis in substantia, essent finis, efficiens, forma et materia causae accidentales et sic uniretur substantia ex accidentibus tantum, quod est impossibile; nec etiam agens naturale posset producere principium de principio nec alia accidentia in aliis sustentari sub substantiali subiecto et producerentur accidentia de accidentibus, non autem ex substantialibus partibus substantiae. Et quoniam haec omnia sunt contra naturam et multa etiam alia, quae sequerentur, manifestum est ergo principium esse substantiale in substantia, influens et producens accidentale principium ex se ipso, sub quo retinent habitum principii ceterae partes substantiales. Ex hoc enim principio, intra substantiam habituatum, est amoratiuum et amorabile intra substantiam et est hic habitus naturalis, sub cuius habitu sunt ceteri habitus intrinseci principiabiles et amorabiles ad essendum. Inquirendo igitur hanc naturam principii et amoratiui et amorabilis et applicando extrinseca opera ad intrinsecam naturam sub habitu principii et amoris, traditur Ars annectendi uoluntatem ad sic amandum amabile sub ratione principii naturalis amoris, sicut existit intra substantiam, ut dictum est.  Amoris principia sunt amans, amatus, amabilis et amare; sine his quidem principiis esset otiosus amor, non habendo se ad aliquod finem. Itaque bonitas, magnitudo et cetera, similitudines suas amori non influerent neque principio nec e contrario; et ita non esset aliquid amabile nec inceptibile in substantia, quod est impossibile et contra experientiam et naturam amoris; ergo principia ea, quae dicta sunt, esse oportet. Et quoniam amans, substans rationi principii principians et rationi amoris amans, de se ipso principiat amatum principiabile sub principii ratione, istud quidem amatum est amabile, quoniam amans est principians, sub ratione durationis principiantis amantis et amabilis et amare, quod est quia duratio est principians sub ratione principii et principium durans sub ratione durationis, prout in eorum definitionibus praedictum est. Durant ergo amans, amatus et amabilis et amare, et haec amoris omnia principia tanta sunt in amoris bonitate, fine et concordantia, quod non possunt esse maiora, quare uehementi amabilitate sunt amabilia. Unde praecipit haec Ars amatiua secundum haec amoris principia uoluntatem ad amandum informari. Nam ab hac informatione naturaliter uoluntas defendi non potest neque naturalibus principiis resistere, cum agens dirigit illam ad ea et a suis oppositis innaturalibus deuiat illam.  Cum accidit indigentia ligandi uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum sub ratione principii et spei, tunc praecipit haec Ars recurrendum esse ad tertiam decimam regulam, quae est de spe, et has duas definitiones praedictas ad eam applicari, formando de ipsis tribus unum uniuersale, ex eisdem unitum et concordatum. Et deinde sub illo uniuersali particulare desideratum inquiri, applicando sic ad propositum, quod affirmando seu negando, diligendo uel odiendo illud particulare, uniuersalis partes permaneant concordantes, ut, si quis peccator, prae magnitudine offensionis paratus desperare de misericordia Dei, redeat et speret in misericordia Dei, consideret in huius regulae et praedictarum definitionum processu et incipiat diligere secundum ea, quae de spe et de amoris principio dicta sunt, incipiens secundum praedictum processum spem habere. Nam itaque sperando de misericordia Dei gratiam, donum et ueniam in tantum, quantum de iustitia Dei magnam condemnationem, poterit uoluntas eius cogi ad amandum misericordiam Dei et ad habendum spem et amorem in domino Deo nostro. De medio  Medium est ipsum subiectum, per quod finis influit ad principium et per quod principium refluit ad finem, naturam sapiens utriusque et est etiam imago utriusque. Ipse quidem finis, qui est in substantia principium substantiale, influit principio substantiali suam similitudinem, uidelicet finem accidentalem, quem dat ipsi principio cum omnibus illis similitudinibus, quas ab aliis principiis finis acceptat; et refluit principium ipsi fini quidquid ab illo recepit et adhuc propriam similitudinem cum ceteris similitudinibus, quas ab aliis terminis sumit. Et quoniam medium est ipsum subiectum, per quod haec fluentia et refluentia transit, sumit ideo medium utriusque similitudinem, scilicet influentis et refluentis et sapit utriusque naturam et proprietatem, cum sit imago, in qua relucescunt natura et proprietas utriusque; et cum medium sit principium substantiale, tradit ideo similitudinem suam fini et principio, cum omnibus illis similitudinibus, quas a ceteris principiis sumit; et quia principia permanent id, quod sunt et unumquodque illorum in alio similitudinem suam apponit, sequitur ex unitate omnium ipsorum substantia et ex hoc, quod quodlibet eorum in alio ponit, accidentia constant. In hac quidem substantia est quaelibet pars alii parti medium, sicut medium, quod est inter principium et finem et sicut finis qui, sumens similitudinem medii, est medium inter medium substantiale et principium substantiale. Similiter et principium, sumens similitudinem medii, est medium inter finem substantialem et medium substantiale; similiter etiam magnitudo, assumens similitudinem medii substantialis, est medium inter bonitatem et durationem, per quod bonitas est ratio bonae durationi et per quod duratio est ratio duranti bonitati. Istud autem medium magnitudinis, cum omnibus similitudinibus, quas ex aliis principiis sumit, et etiam cum propria similitudine magnitudinis habet esse; quodlibet ergo ipsorum principiorum in alio consistit et cuiuslibet eorum similitudo de similitudine cuiuslibet eorum uiuit, sicut bonitas amatiui de bonitate amabilis uiuit et magnitudo huius de magnitudine illius, et e contrario; sed cum influentia et refluentia similitudinum cessant, tunc corrumpitur medium et moritur quaelibet similitudo et per consequens substantia cadit in priuationem. His igitur, in substantia sic existentibus, naturaliter innuit Ars secundum intrinsecam operationem substantiae perquiri modum extrinsece, per quod uiuit uoluntas in amare bonum et intellectus in intelligere uerum. Hoc autem uiuere consistit in amare uiuente de amante et de similitudinibus amabilis sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, sicut patet cum amans Deum diligit sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et quoniam Deus ratione cuiuslibet istorum existit amabilis, uiuit amare de amante, cum sui amabilis similitudines amat et moritur, cum odit easdem, diligens in eo contrarias similitudines eius. Ad hoc ergo requirit Ars inter amantem et amabile medium docens inquiri, quod constet ex similitudinibus ante dictis et illud obiectiue inter suum naturalem amatiuum et amabile applicari, ut per amborum naturam et ipsius medii coniungatur amare de similitudinibus amantis et amati. Nam, sicut intellectum attingit suum intelligibile per similitudines sui ipsius et sui intelligibilis, existentes medium inter utrumque, ita eodem modo amatum amabile suum attingit, cum similitudines sui amabilis ministrantur eidem, quas docet Ars inueniri et in utriusque medio situari, secundum quod in hoc capitulo traditur et in aliis huius Artis.  Amoris medium est ipsum amare, quo se amant amans et amatus. De amore est amatiuum et amabile et est totus praegnans de amare, quod ex ipso amore et ex amatiuo et amabili nascitur in amorem et in amatiuum et amabile et de istis in eisdem uiuit. Sustentatur tamen in adiutorio bonificatiui et bonificabilis bonitatis, de quibus bonificare oritur in amare et e contrario; et hoc idem suo modo est de magnitudine, duratione et cetera. Est ergo amare amoris medium, quo se amant amans et amatus, cum uterque istorum est agens de amore sub ratione amatiui, bonificatiui et cetera, et amabilis, bonificabilis et cetera; et ad hanc actionem deducit Ars amatiua desiderantes amare, miscendo principium cum principio et affirmando medium, quod sequitur inde, per quod ligabilis est uoluntas ad amare amantis et amati. Haec autem mixtio fit, sicut cum in amatiuo et amabili ponitur bonificatiuum et bonificabile, magnificatiuum et magnificabile et cetera; et inde necessarium est procedere ipsum amare, quod inquirimus, ad quod amabilis est uoluntas cum mediis ante dictis, quae amantia ita docet poni inter amatiuum et amabile, sicut scientia inter intellectiuum et intelligibile docet eadem.  Secundum ea, quae de amore sub forma medii et e contrario dicta sunt, innuit Ars, cum habetur indigentia alicuius particularis sub ratione consolationis, tunc has duas definitiones ad quartam decimam regulam applicari, deinde illud elici secundum processum ipsius regulae et duarum definitionum. Sicut cum quis super aliquo damno sublato aut ex aliquo delicto, de quo paenitet, desiderat consolari, oportet eum in Deo suam habere consolationem, quoniam multo maior est influentia, quam Deus de similibus suis influit in amare amici in Deo consolantis, quam sunt omnia damna, quae possunt ab hominibus tolerari; et plus est consolationem habere in bono, magno, durabili, potente, uirtuoso, patiente amare, quam ex alicuius excessu illato desolari. Naturalius enim est uoluntati hoc tale amare, quam ex aliqua re desolationem habere, cum desolari de tam nobilibus similitudinibus multiplicari non possit, sicut amare et consolari; et ideo per ipsam maiorem nobilitatem similitudinum est magis uoluntas ligabilis ad consolandum, quam ad desolandum et per consequens ligabilis ad bonam desolationem sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, et ad malam desolationem sub ratione malitiae, paruitatis et cetera. His igitur omnibus ante dictis et multis aliis, docet regula in duabus praedictis definitionibus inuenire uinculum uoluntatis ad consolandum amicum in amato suo, secundum utriusque, scilicet amantis et amati media, in quibus formantur amor et consolatio et influentia et refluentia amandi et consolandi, cum quibus omnibus ligatur uoluntas ad amandum consolari. De fine  Finis est id, cui principium acquiescit. Est autem in substantia finis unum substantiale et simplex et naturale principiorum ipsius substantiae, et existunt in ipso fine finitiuum et finibile, simplicia et essentialia principia finis. Ipsum quidem finitiuum similitudinem suam transmittit ad cetera principia substantiae, sicut ad amatiuum, ad quod transmittit similitudinem suam in hoc, quod finis amatiui est amare ac etiam transmittit ad ipsummet amatiuum similitudinem sui finibilis principii, ut sit in amabili, quod est finibile sub amoris ratione. Transmittit ergo similitudinem suam ad amatiuum et similitudinem sui proprii finibilis ad amabilem proprium ipsius amatiui et hoc cum omnibus similitudinibus, quas amatiuum transmittit ad cetera principia; amatiuum uero easdem, cum similitudinibus, quas transmittunt ad eum cetera principia, recipit autem in similitudinem suam et in similitudinem sui principii amabilis. Et propter hoc amatiuum et eius amabile, cum suo proprio et substantiali amare, acquiescunt fini, qui substantialiter naturalis substantiae pars existit. Fit autem haec quiescentia, quoniam finis dat amatiuo et amabili et ipsi amare illorum quicquid conuenit eis sub ratione finis amoris et bonitatis et cetera, et sub etiam sui ipsius ratione. Et quoniam ipsa, scilicet amatiuum, amabile et amare, nullo alio indigent, cum ipse finis omne necessarium in suis esse et eis, qui ab aliis principiis sumunt, perficiat, quiescunt ideo illi fini, in quo totam suam perfectionem consequuntur naturalem ad uniendum de omnibus ipsis principiis substantiam, in qua et cuius sunt amatiuum, amabile, amare et amor partes substantiales. Huic ergo fini acquiescunt ceteri fines, quos ipse substantialis influit ad cetera principia, qui scilicet fines influxi, accidentalia sunt principia suo principio substantiali acquiescientia, de quo fluunt. Et quoniam ipsa principia substantialia subiectata sunt eis finibus, quos a substantiali fine receptant, transeunt ideo per ipsos fines et fini substantiali, cum ipsis finibus, quos ab ipso fine recipiunt, conquiescunt; ergo ceterae partes et substantiales et accidentales conquiescunt et sunt quiescibiles in substantiali fine substantiae. Per haec igitur, quae dicta sunt, manifestata est doctrina, secundum quam principia substantiae in substantiali fine quiescunt. Est tamen iste finis principium in alio fine superiori quiescens, ut in secunda regula dictum est, quare ad illa, quemadmodum amatiuum ad amabile et utrumque istorum ad amare, sub ratione finis uirtutum necesse est processum finis interioris substantiae sequi, per quem uoluntas ligabilis est ad se mouere et moueri in ligamine finis uirtutum ad finem dilectionis suae, hoc est intelligendum, quod ab intrinsecitate substantiae similitudines ad extrinseca opera deducantur, ligando cum illis fines operum extrinsecorum, quod habet fieri eundo, loquendo, uestiendo, aedificando, audiendo, uidendo, comedendo et cetera huiusmodi. Haec enim omnia finem habere requirunt secundum substantiae finem, ut substantiali fini quiescere possint et perfectionem ab eodem habere; et ad hoc alligabilis est uoluntas, cum praedicta requies et perfectio finis sit ei naturalis, naturaliter uolibilis et amabilis et oppositum huius odibile. Quoniam ergo ita est, quod haec Ars cognitionem tradit de intrinseco fine substantiae et de quiete principiorum eius et de fine et quiete, quos extra substantiam docet esse finem amandi et amatiui et amabilis, traditur doctrina ligandi uoluntatem ad amandum bonum, sub ratione finis naturalis, ad quem ligabilis est uoluntas et intellectus etiam ad uerum intelligendum; quoniam, sicut ex his, quae dicta sunt, sequitur amantiae finis, sic eodem modo finis scientiae sequi potest.  Finis amoris est ipse, cui amans et amatus acquiescunt. Iste igitur finis amoris in his, quae de sua definitione nunc dicta sunt, significatur. Nam, cum amans de amato suo mente meditationem concipit amorosam, secundum quod finis amoris in substantia consistit, tunc in ipsa meditatione tali de fine amoris perfecta sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, requiescit; eodem modo etiam requiescit amatus, sciens se diligi ab amante suo, amore de bonitate, magnitudine et cetera, utriusque perfecto. Et quoniam ista talis requies amabilis est sub fine amoris bonitatis, magnitudinis et cetera, ligabile est ad amabilitatem suam amatiuum naturale illius, qui diligit se intromittere de amore; illi etenim ostendit amantia secundum processum suum ligari suum amatiuum ad amare, cum amabilitate amati sub fine quietis amandi.  Cum amicum contigit amare amatum suum sub ratione finis et contritionis et conscientiae, tunc eum oportet recurrere ad decimam quintam regulam et, cum praedictis duabus definitionibus, processum huius regulae et definitionum in amantia sequi, sicut quod fit apud eum, qui paenitet se non multo magis suum bonum amatum dilexisse sub ratione finis amoris amatiui, amabilis et amandi; necnon apud eum, qui paenitet se suum bonum amatum offendisse et egisse contra finem amoris amatiui et amabilis et amandi et contra finem bonitatis cum malitia, et magnitudinis cum paruitate et cetera. Ex hoc enim paenitere ita nascitur contritio sub ratione amoris amatiui, amabilis et amandi, sicut conscientia sub ratione sapientiae intellectiui, intelligibilis et intelligendi. Et quoniam ex contritione redundat labor amatiuo et ex conscientia labor intellectiuo, est ideo finis contritionis restaurari amatiuo suum amabile et finis conscientiae restaurari intellectiuo suum intelligibile, sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera; et hoc, cum tam frequenti et perseueranti intentionis restauratione, ut principia sint in fine requiescibilia sine contritionis et conscientiae passione. Ad ista, scilicet ad restaurationem et requiem atque laboris elongationem, docet Ars quemcumque uenire, qui huius Artis sequitur processum, miscendo adeo uehementer alia principia in aliis, donec et ipsi fini et his, quae ad finem et ad contritionem et conscientiam pertinent, acquiescant. De maioritate  Maioritas est imago magnitudinis immensitatis bonitatis, aeternitatis et cetera. Est enim maioritas ipsa creatura, in qua dominus Deus maximam immensitatem suae bonitatis, magnitudinis, aeternitatis et cetera, significat, ut omni creatura maior et magis amabilis cognoscatur. Maioritas uero unum est substantialium principiorum, ut in substantia principia quaedam aliis possint esse maiora, sicut principia substantialia maiora accidentalibus. Bonitas enim substantialis maior est secundum suam propriam entitatem, quam secundum magnitudinem suam, quam habet sub ratione substantialis magnitudinis dantis eidem; ac etiam bonitas accidentalis maior est secundum bonitatem substantialem sibi subiectam, quam secundum magnitudinem per accidens illi subiectam. Istae autem maioritates in substantia non possent esse, nisi maioritas esset ens reale et substantiale in substantia, sub cuius ratione cetera principia ita possint esse maiora, sicut bona sub ratione bonitatis et magna sub ratione magnitudinis et sic de aliis. Maioritas ergo in substantia principium est substantiale, similitudinem suam ad cetera principia transmittens, sicut ad bonitatem substantialem, cum ipsa bonitas substantialis sit maior substantialiter, quam accidentaliter et maior sub ratione formae, quam sub ratione materiae, et sicut etiam ad totum, quod coniunctum de suis partibus maius est, quam aliqua pars eius. Istae quidem similitudines, quas maioritas dat ceteris principiis, sunt accidentia et habitus, sub quibus partes substantiae aliae maiores aliis apparent, istis habitibus existentibus imaginibus, in quibus repraesentantur principia substantialiter et etiam accidentaliter, per quanto alii ipsorum habituum sunt imagines aliorum. Isti autem habitus uehementius in substantiali maioritate subiectati sunt, quam in ceteris principiis substantiae. Maioritas autem duobus modis sumi potest, uidelicet: Maioritas in substantia, prout dictum est, et maioritas in disparatis. Sed maioritas in disparatis duobus modis existit. Uno modo cum existit in humana ratione, nec est aliquid in realitate; et hoc modo sumit ratio Deum maiorem creaturis, sumens istam maioritatem inter Deum et creaturam; hoc quidem accidit, quia Deus ratione suae magnitudinis est realiter magnus et creatura realiter parua, comparando magnitudinem Dei ad magnitudinem creaturae; et hoc idem est de bonitate Dei magna in magnitudine et de bonitate creaturae parua in paruitate. Ergo ipsa maioritas comparata de Deo ad creaturam, in quantum sumitur uniuersalis, non est aliquod realiter, quoniam sic esset aliquod, quod nec esset Deus neque creatura, quod est impossibile. Alio uero modo existit maioritas in disparatis, cum habet esse realiter, sicut in substantia et substantia, quae sub una radicali bonitate et una radicali magnitudine et cetera, consistunt; uelut in hoc homine, in quo plus est de elementis, quam in illo homine, ipsis elementis in utroque existentibus partibus substantialibus, substantibus realiter uniuersali maioritati, quae est uniuersalis pars et simplex substantiae huius, quae est chaos, in qua ceterae particulares indiuiduae substantiae sustentantur sub ratione generationis et specierum. Alius etiam modus considerabilis est in his, quae natura disparata sunt, sed in esse unius substantiae sunt unita; sicut corpus et anima unius hominis disparata sunt, cum anima de rebus intellectualibus et corpus de rebus sensualibus constent. Est quidem ipsa anima maior ipso corpore in eadem substantia, quia de nobilioribus principiis constat; et de magnitudine bonitatis animae et de paruitate bonitatis, quam corpus habet in comparatione sui ad animam, unitur una maioritas in hominis substantia realiter extensa, sub qua partes animae habituatae sunt maiores esse partibus corporis. Hanc igitur maioritatem et alias maioritates praedictas, innuit Ars considerari et ad propositum applicari; per eas namque ligabilis est uoluntas ad plus amandum ea, ubi plus est amabilitatis, quam ea, ubi minus est amabilitatis, cum naturaliter uoluntas plus debeat amare maiora, quam minora, quia maiora diligibilia sunt super minora. Ergo, quia tradit Ars cognitionem maioritatis et maioris amabilitatis rerum, est ipsa Ars ratio ligandi uoluntatem plus ad obiecta sumptibilia de rebus magis diligibilibus, quam de rebus minus diligibilibus; huius autem cognitionis doctrina traditur ab Arte, uelut in eius processu per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones apparet.  Maioritas amoris est ipsa, in qua amans et amatus aequales sunt in amare; quoniam, cum amans et amatus in amare se coaequant, ita quod in tantum amat amans amatum suum, quantum se ipsum et e contrario, ipso amante diligente in tantum amatum suum, quanta est sui entitas et amati et e contrario, sic est in illo amare aequalitas amatiui, amantis et amabilis, amati et amandi et amoris, et existunt in omnibus istis terminis bonitas, magnitudo, duratio, potestas et cetera, aequales. Quocirca non est in hoc amare minoritas nec per consequens maioritas; nam, cum in eo non sit minoritas, impossibilis est in eo esse maioritas. Ergo maior amoris maioritas est ipsa, in qua nec est realiter maioritas nec minoritas, quia super istam amoris maioritatem nulla maioritas esse potest. Haec autem maior amoris maioritas desiderabilis est et ad eius desiderabilitatem uoluntas ligabilis amare bonum, cum desiderabilitas secundum maioritatem sit uehementius amabilis, quam secundum minoritatem. Obiectando igitur maiorem maioritatem amoris uoluntati ligatur uoluntas, prout ipsam eius obiectationem docet Ars perquirendo maioritatem amoris et maioritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, per terminorum mixtionem, uelut ipsius Artis processus manifestat.  Requirit Ars ut is, qui uoluntatem suam alligari desiderat ad bonum amandum et intellectum suum ad uerum intelligendum, deducat has duas definitiones ad sextam decimam regulam. Si tamen, sub ratione maioritatis et patientiae, uult uoluntatem suam annecti, sicut si desideret patientiam, sub ratione maioris amoris, innuit Ars eum habere patientiam et amoris maioritatem, quod fit cum existit patiens sub hominibus se maioribus potestate et sibi aequalibus ac etiam minoribus se dignitate et potestate et in ceteris similibus principiis substantialibus; et hoc sic habet esse, quod per omnes similitudines principiorum substantialium sit patiens, ut patientia sit eidem amoris occasio boni, magni et cetera. Talis namque patientia ac etiam praedicta maioritas amoris sunt multum amabiles, ad quarum amabilitatem uoluntas est annexibilis cum omnibus similitudinibus substantialium principiorum. Hanc autem annexionem docet Ars, tradens de ipsis principiis et eorum similitudinibus cognitionem, repraesentando uoluntati amabilitatem sub forma maioritatis amoris et patientiae, quae naturaliter sunt amabiles uoluntati. Quinta distinctio, prima pars Sapientia ueritas Sapientia et ueritas quaesiuerunt ab amico, in quo cognouerat amatum suum. Interrogabat amicus amorem: – Quae differentia est amabilis in amabilitate sapientiae et ueritatis? – Sapientia – dicebat amor –, scis ubi mortuus est amicus pro amato suo? Sapientia et ueritas amoris quaesiuerunt ab amico, quid celabat ei suum amatum. Exiuit amicus de tenebris et quaesitum fuit ab eo, quid duxit eum in claritatem sciendi et amandi. Increpauit amor amicum, quaerens ab eo, quare uendiderat amatum suum. – Amice – dixit amor –, quare tristaris et pauescis de amato tuo? Multi amores quaerebant ab amico, cum quo scrutabatur amatum suum. – Amor – dixit amicus –, de quo possem seruire et honorare meum amatum? 0. Inuenit amor amatum deambulantem solum; amor interrogauit eum, ubi perdiderat suum amicum. Sapientia gloria Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum misceret bona malaque, quae propter eius amorem sustinebat. – Sapientia – dixit amor –, ubi occidit amatus amicum suum? – Sapientia et gloria – dixit amatus –, quare puniuistis amicum meum? – Amice – dixit amor –, pateris tu poenam, cum scis amatum tuum? Multi amatores congregati fuerunt, quaerentes ab amore, de quo erat plenum medium, quod est inter amatum et amicum. Sapientia et finis et amor amati quaerebant a gloria, utrum in ea quiescebat amicus. – Sapientia – dixit gloria –, cum quo ligat amicus formam et materiam amoris, cum suum amat amatum? Quaerebat amor ab amico, utrum sciret, quid est amati aequalitas. – Amice – dixit amatus –, quare sumpsistis conuitationes ex amoris minoritate? Sapientia differentia Multi falsi amatores amicum temptare uoluerunt, quaerentes ab eo, quomodo suum contemplabatur amatum. – Differentia – dixit amicus –, numquid es maior in amoris sapientia, quam in amoris contrarietate? Rogauit amorem sapientia, ut diceret ei, de quo principiatus est amicus. Quaesitum fuit ab amico, quare consistebat medium amoris inter sapientiam et differentiam amoris. – Finis amoris – dixit amicus –, numquid scitis, ubi sapientia et differentia manent amoris? Quaerebat amor a sapientia, utrum sine amoris differentia posset exaltare suum intelligere in maioritatem. Inuenit amicus amatum suum; quaerebatur ab eo, cum quo inuenerat eum. – Amice – dixit amor –, in quo dignouisti tuum amatum? Sapientia concordantia – Amoris sapientia – dixit amicus –, numquid in uobis est amoris concordantia? – Amice – dixit amor –, cum amatus sit dilectus et diligibilis, numquid amare tuum principiatiuum est et principiabile? A sapientia et concordantia quaerebat amor, utrum locutae essent cum amico de amato suo. Mirabatur amor de sapientia et concordantia, quare detrahebatur eis apud amatum. – Amice – dixit amor –, quid te facit maiorem habere concordantiam amandi tuum amatum? Quaesiuit amor a sapientia et concordantia, quare amatus et amicus coaequati sunt. Sapientia et concordantia quaerebant ab amoris maioritate, quare laetabatur et quare minoritatem amoris amabat. Sapientia contrarietas – Amice – dixit amor –, quid est tibi occasio obliuiscendi tuum amatum? – Sapientia – dixit amicus –, et quid introiuit in amare meum et deiecit ex eo meum amatum? Pugnabant tres dominae amoris aduersus tres inimicos amoris; quaesiuit amicus ab amore rationem huius belli. Quaesitum fuit ab amore, utrum sciret, quid concordabat amicum et amatum et quid destruebat eorum amare. Ab ignorantia et contrarietate quaesiuit amicus, quare ciuitatem aequalitatis intrare uolebant. Ab amoris amico quaerebant amatores, utrum amare suum minus esse posset in sapientia, quam in contrarietate. 0. Sapientia principium Amatores quaerebant ab amico, utrum sciret, ex quibus nationibus erat populata ciuitas amati sui. Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret, cui suus amatus commendauerat amoris thesaurum. Quaesiuerunt amatores ab amico, utrum sciret, de quo est ecclesia, in qua orat et contemplatur suum amatum. Multi falsi amatores mirabantur de amore, cur adeo uehementer satisfaciebat amico in diligendo suum amatum. – Amice – dixit amor –, cur intrasti minoritatem ad odiendum tuum amatum? Sapientia medium In libro sapientiae amoris legebat amicus per amorem et quaerebatur ab eo, utrum inueniret finem amandi. Amatores inuidi quaesiuerunt ab amico, ut ea diceret eis, quae in amandi maioritate illum faciunt permanere. – Amice – dixit amor –, quare sciendi et amandi desideras aequalitatem? Infirmabatur sapientia; quaesiuit amor ab ea, quae suae infirmitatis erat occasio. Sapientia finis Ad fidelem amicum falsi accesserunt amatores, quaerentes ab eo, de quo sapientia et finis amoris rogabant amoris maioritatem. Ibat et redibat amare de amico ad amatum et interrogabatur, quos rumores de amato suo nuntiabat amico. Diligebat amicus amatum suum et petebatur ab eo, quid suum sustinebat amare. Sapientia maioritas Temptabant falsi amatores amicum de sapientia et amore, mirantes, cur illum a scire et amare non poterant separare. – Sapiens amor – dicebat amicus –, scis, utrum te ponere possem in aequalitatem amoris et amandi? Sapientia aequalitas Quaerebatur ab amico, utrum sapiens amor et maior amor esse possent in aequalitate amici et amati. Sapientia minoritas Amor et timor quaesiuerunt ab amico, cui commendauerat suum minorem amorem. Uoluntas uirtus Dominae et domicellae amoris quaerebant ab amico, qui et quales habebantur arbores in uiridario sui amati. Dicebat amicus se multum diligere amatum suum; amor ab eo quaesiuit, de quo uiuebat amare. – Amoris differentia – dixit amicus –, numquid posset esse praeter te uirtuosum amare meum? – Amice – dixit amor –, per quid cognoscis uoluntatem amati tui? – Concordantia – dixit amor –, quare te posuisti inter amatum et amicum? Regem amoris interrogabat regina amoris, quare principiauerat amicum suum de uirtute et amore. Quaerebatur ab amico, quid illuminabat amare suum, cum nocturnabat propter amorem. – Amice – dixit amor –, dedistine uoluntatem tuam amato tuo? Amatores honoris et ualoris quaesiuerunt ab amico, quid impellebat eum tantum laborare propter amorem. 0. – Amate – dixerunt seruitores amoris –, quare misisti in amicum tuum uoluntatem et uirtutem et aequalitatem amoris et amandi? Quaerebatur ab amico, cur conscientiam habebat in amando. Uoluntas ueritas Congratulati sunt falsi amatores a falsitate, quaerentes quare amicus et amatus ab inuicem erant separati. Amor a falsitate quaerebat, cur celabat amico differentiam amoris, quae in amato suo existit. – Amice – dixit amatus –, scisne quid est differentia ueritatis et amoris? Quaesiuit amatus ab amico, quid sibi dixit malum de uoluntate et ueritate amati sui. – Uoluntas – amicus ait –, unde incepisti, cum incepisti odire falsitatem? Quaesitum fuit ab amico, in quo scribebat, cum intendebat epistulam mittere amato suo. Uoluntas amici quaerebatur clamans: – Quid me comburit propter finem amoris? Mirabatur maior uoluntas amici, cur maior ueritas cruciabat eam, ex quo diligebat ueritatem in maioritate amoris et amandi. Per palatium sapientiae et uoluntatis interrogabat amicus rumores de amato suo. 0. – Amor – ait minoritas –, et cur me deicis ex ueritate? Uoluntas gloria Gloria quaerebat a uoluntate, utrum desideraret amatum et amicum esse unam eandemmet essentiam. – Uoluntas et concordantia – dixit amor –, quomodo acquiescere potes gloriae, in qua cruciatur amicus propter amatum? – Uoluntas – dicebat amicus –, cur in amandi poena mihi resistis? Amare et principiare et desiderare obuiauerunt sibi ad inuicem in amore et quodlibet eorum interrogabat alterum de amato. Scire uoluerunt amatores ab amore, utrum amicus et amatus capi possent in amare suum. – Uolose et gloriose – dixit amor –, cur ad inuicem conuertimini in fine amandi? Inuenit amatus amicum suum; et quaerebatur ab amato, utrum inuenerat eum, in maioritate uel in minoritate amoris et amandi. Quaesiuit amicus ab amore, utrum in amato foret aequalitas uolendi et gloriandi. Inuidebant amatores et quaerebant ab amico, cum quo uolificabant et glorificabant eum dominae amoris. Uoluntas differentia Quaerebat amicus ab amore, utrum esset desiderabile differentiam esse in amato suo. Ab amato et amico quaesiuit amor, utrum tantum distarent a confusione, quantum a contrarietate. Uoluntas et differentia amoris inuenerunt amicum et amatum se inuicem diligentes et quaerebant ab eis, quid faciebat eos mutue sic amare. – Amice – dicebant amatores –, ubi crescit tuum amare? – Uoluntas – inquit amicus –, cur intrasti differentiam amandi? Quaesiuit amicus ab amore, utrum amare sui amati esset substantiale uel accidentale. – Amice – dixit amor –, scisne cur amati et amici est desiderabilis aequalitas? Ab amici uoluntate quaesiuerunt amatores, cur erat modica in amare. 0. Uoluntas concordantia – Concordantia – uoluntas ait –, cur de me conqueritur amatus? Odiuit amicus amatum suum et quaerebatur ab eo, de quo principiauit odire suum. Quaerebatur ab amico, utrum in amare suo diligeret concordare. Ab amato quaesiuerunt amores, utrum sustineret labores et languores ex hoc, quod amatus erat. – Amice – dixit amor –, quid te compellit oboedire tuo amato? – Concordantia – dixerunt amatores –, ubi ligatur uoluntas amici et amati? – Amice – dixit amor –, quid obligauit te seruire tuo amato et eum honorare? Uoluntas contrarietas – Uoluntas – inquit amicus –, ubi quaeris amatum meum? Quaerebat amicus a uoluntate sua, quae propinquior erat illi, aut concordantia aut contrarietas. – Uoluntas – amicus ait –, cum quo possem uincere contrarietatem? Quaesiuit amicus a uoluntate sua, quid tantum remouerat eam ab amato suo. Ab amato quaesiuerunt amatores, utrum in uoluntate sua coaequare posset amare et odire. Maioritas et minoritas obuiauerunt sibi inuicem et quaesiuerunt ab amico, utrum amatus a uoluntate sua priuare posset amare. Uoluntas principium Uoluntas inuenit amare, quod clenodia portauerat ad amatum et quaesiuit ab eo, quae erant illa clenodia, quae miserat amicus amato suo. Ad amatum misit amicus amare suum et amor inuenit illud interrogans, cur tam celeriter ibat. A maiori amato quaesiuit maior amicus, utrum maiorem amorem dedisset ei. In igne amoris ardebat amicus clamando, quaerens unde suum incepit ardere. Quiescere uolebat amicus, quia uexatus erat prae amore et dicebat: – Quid me excitat ad amandum? Uoluntas medium Equum uoluntatis equitabat amicus; amores autem interrogabant eum, ubi equum suum adaquabat. Quaesitum fuit ab amico, in qua parentela stabat cum amato suo. Ab amoris aequalitate quaerebat uoluntas, quid intendebat amatus et amicus. Quaesiuit amicus a minoritate, utrum amatus suus puniret eum. Uoluntas finis A uoluntate, fine et maioritate quaesiuerunt amatores, quid facit amatum et amicum esse coniunctos. Amoris dominae ab amico quaesiuerunt, quid uulnerauerat illi suum amatum. – Uoluntas – dixit amicus –, quid te impedit uenire ad maioritatem finis et amandi? Uoluntas maioritas Ab amoris esse quaesiuit amoris priuatio, utrum sit maior uoluntas, quae possit esse inter amicum et amatum. In amoris maioritate languebat et moriebatur amicus; amor autem ab eo quaerebat, cur non diligebat amatum suum amandi minoritate. Uoluntas aequalitas Quaesiuit minoritas ab amico, in quo gaudebat et delectabatur uoluntas eius. Uoluntas minoritas Mirabatur amoris minoritas et quaerebat, quomodo ab ita remotis se poterant inuicem diligere amatus et amicus. Uirtus ueritas – Uirtus et ueritas – inquit amor –, quid est delectatio amati et amici? – Ueritas – ait differentia –, cum quo uirtutem habetis attingendi amare amati et amici? – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quae tuum amatum tibi repraesentant? A ueritate et uirtute quaesiuit amicus, in quo scribebant librum amati sui. Quaerebatur ab amico, in quo palatio morabantur nuntii, quos sibi miserat suus amatus. – Amor – dixit amatus –, scitisne qui sunt socii amici mei? Gula, luxuria et auaritia falsitatem inuenerunt, de amico conquerentem, et interrogabant eam, cum quo destruebat eam amicus. Quaesiuit uirtus a ueritate, utrum id esset in amato suo, per quod maioritatem sentiebat in amare. – Amice – dixit amor –, quid te nutriuit tantum diligere, quantum amabilis est tuus amatus? 0. Ait amicus: – Minoritas uirtutis et ueritatis, et cur adeo frequenter uoluntati meae te repraesentas? Uirtus gloria Quaesiuerunt amatores ab amico, ubi colligebat fructum uirtutum, quas seminabat. – Amice – dixit amor –, quae sunt ea, quae te excitauerunt ad magis amandum? Falsi amatores ab amico quaesiuerunt, cur amatus amatoribus indigebat. – Amate mi – dixit amicus –, cum tu sis tam nobilis et tam honorabilis in mundo, cur non habes plures amicos, quam inimicos? Quaesiuit amicus a gloria, cur ipse poenas amando sentiebat. A fine et a gloria quaesiuit amicus, cur in eis non poterat quietem habere. – Amice – dixit amor –, cum quo maiorificas amare tuum? – Amice – dixit amatus –, cur intrasti in ciuitatem amoris et aequalitatis? Quaerebatur ab amico, cur oboediebat uitiis, cum pro eis oboedire pateretur poenam, cadens in iram sui amati. 0. Uirtus differentia – Differentia – dixit concordantia –, numquid est tibi uirtus, per quam concordare meum sit de uirtute et de amare? – Uirtus – inquit amor –, quomodo resistis contrarietati amandi? Quaesiuit amicus a uirtute, utrum ipse posset esse una eadem essentia cum amato suo, existente differentia inter eum et amatum suum. – Uirtus et differentia – dixit amor –, numquid potestis esse unum amare? – Amate et amice – dixit amor –, quid facit uos esse distinctos in amare? Quaerebatur ab amico, qua ratione differentia et uirtus poterant esse in maioritate amoris et amandi. – Differentia – dixit uirtus –, cum amicus non sit amatus, possemus tu et ego esse amatus et amicus? – Amice – dixit amor –, scis unde minoritas amandi procedit? Uirtus concordantia – Uirtus – ait concordantia –, quid te facit a contrarietate disparantem in amare? Quaesitum fuit ab amico, quomodo incipiebat amare de uirtute et concordantia. – Amice – dixit amatus –, scisne cur amare oritur de amore? Amores quaerebant ab amico, quos labores in amando patiebatur. Amatum et amicum interrogauerunt amatores, cur propter amare iacebant in uirtutibus infirmi. Quaerebatur ab amico, utrum totam suam concordantiam et totam suam uirtutem applicabat ad amandum suum amatum. – Uirtus – ait concordantia –, quem equum equitabat amicus, cum amato suo fugiebat? Uirtus contrarietas Uitia quaerebant a principio, ubi principiabat uirtutem de uirtute; rogabantque illud, ut ibidem contrarietatem de contrarietate principiaret. – Uirtus – ait amor –, numquid posses existere in medio contrariorum? Quaerebatur ab amatoribus, quare non ibant quietum in fine amoris et amandi. – Amice – dixit amatus –, quis te protexit, quoniam uictus non fuisti in amandi maioritate? – Contrarietas – ait concordantia –, possesne aequaliter in uirtutibus et uitiis esse? – Amice – dixit amor –, quid te facit cum inimicis amati tui participare? Uirtus principium – Uirtus – ait amor –, quae sunt tuae regiones? Et tu amor – ait uirtus –, ubi incepisti amare? Rogabat amicus amatum suum, ut concederet ei uirtutes; quaesiuit amatus ab eo, ad quid eas uolebat. Quaesitum fuit a principio, utrum potuisset principiare uirtutem in amandi maioritatem. – Uirtus et principium – ait amicus –, numquid potestis aequales esse in amore et amare? Ueniebat amicus uisum amatum suum et quaesiuerunt ab eo amores, utrum de longinquis finibus ueniret. Uirtus medium Amatores multi quaesiuerunt ab amico, cum quo suum amare faciebat uirtuosum. Quaerebatur ab amico, in quo cognoscebat maioritatem uirtutis. Amatus et amicus quaesiuerunt ab amatoribus suis, utrum sciret subiectum extensae uirtutis et amoris. – Amice – dixit amor –, cum quo deicis ex amare tuo minoritatem? Uirtus finis Mirabatur amor de uirtute et fine, quare quaerebant, ut daret eis amor maioritatem sui amare. Uirtus et finis amoris quaesiuerunt ab amico, utrum aequaliter esset sanus et infirmus propter amorem. Amatores quaesiuerunt ab amico, qui erant uinctores et tortores uincientes et torquentes propter amorem amatores. Uirtus maioritas Amatores amoris quaesiuerunt ab amico, cur eos reprehendebat uirtus amandi. Ab amoris aequalitate quaesiuerunt amatores, utrum essent aliquis amans et aliquis amatus in amare uirtuoso aequales. Uirtus aequalitas Toxicatus erat amicus prae amore et quaerebatur ab eo, quid potauerat eum amandi ueneno. Uirtus minoritas Cum tribus dominabus amoris manebat amicus; alia illarum affligebat eum, alia occidebat eum, alia uero sustentabat eum; et quaesiuit amicus ab amato suo, utrum sciret amorem. Ueritas gloria Quaesiuit amicus ab amoris differentia, utrum gloria et ueritas in amato suo essent rationes reales et inconfusae, alia existente alia eodem numero. In naui amoris nauigabant amatus et amicus per mare amoris et quaesiuerunt amatores, qui sunt pisces maris illius. – Ueritas et gloria – dixit falsus amor –, ut quid cruciatis seruitores meos? – Amor – inquit amicus –, scisne quare gloria et ueritas alia de alia inuicem conqueruntur? – Ueritas – inquit amicus –, ubi uerificas gloriosum? Et tu gloria, ubi glorificas uerosum? Comedebant et bibebant amicus et amatus super mensam amoris et quaerebatur, qui erant seruitores eorum. Amores ab amato quaerebant, cur in maioritate amoris et amandi glorificauerat suum amicum. – Uerificare et gloriari – dixit amor –, ubi possetis coaequari in bonitate, magnitudine, duratione et potestate, quoniam mittere uos uolo ad amatum meum? Amores multi quaesiuerunt ab amato, cur descenderat ad amandum tantam minoritatem bonitatis, magnitudinis, durationis, potestatis et ueritatis. 00. Ueritas differentia Amoris dominae desiderabant seruire amato et amico et quaerebant, ubi possent eos inuenire. – Ueritas – inquit amor –, cur permanes in differentia amici et amati? Ualores, reuerentiae et honores a ueritate quaesiuerunt, quod pretium habuerat de amico, quem uendiderat amato. – Ueritas et differentia – dixit amor –, cur permanetis in amare? Quaesitum fuit a ueritate, cur in uerificare suo existebat finis amandi. – Ueritas – dixit differentia –, qua natura potes existere in amandi maioritate? – Ueritas – inquit amicus –, ubi repperisti aequalitatem amoris et amandi? – Minoritas – inquit maioritas –, quare uis, ut amatus non emat amici uoluntatem? 0 Ueritas concordantia – Contrarietas et parcitas – dixit amor –, cur resistitis mihi ad dandum ueritati concordare et amare? Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum sciret, quomodo principiabat amare. – Amor – dixit amicus –, quomodo sufficere posset amare amato meo? Imperatores et reges quaesiuerunt, quid portabat ad amatum et amicum amoris secreta. A maiore amato et maiore amico quaerebant amores, utrum coniuncti essent in maiori ueritate et concordantia amoris. – Ueritas et concordantia – dixerunt flores amoris –, cur aequales existitis in amore et amare? Stabat amor otiosus et quaesiuerunt amatores ab eo, ubi perdiderat amare suum. 0 Ueritas contrarietas Quaesiuerunt amatores ab amico, utrum sciret, quibus armis ueritas et falsitas ad inuicem pugnant. Amoris differentiae amicum inquirebant, quaerentes a ueritate, ubi prae amore languebat. Amores ab amato quaesiuerunt, quibus uirgis feriens disciplinabat amicum suum. – Ueritas amoris et contrarietas amoris: Et qui sedauit resistentiam, quam habere solebatis in amare? – Aequalitas – ait amor –, numquid esse potes de ueritate et contrarietate? – Ueritas – amicus ait –, numquid amor amare suum uult duplare, ut amandi minoritati resistat? 0 Ueritas principium – Amor – inquit amicus –, nonne uerificare et principiare sunt in amare meo? Amare inuenit uerificare, quaerens ab eo, utrum ueritas uel principium principiassent illud. Interrogabat amicus ueritatem et principium dicens: – Numquid est amatus meus adeo potens, quod principiare posset maius amare et uerificare? Ab amoris aequalitate quaesiuerunt amatores, utrum ipsa posset esse in uerificare, principiare et amare. – Minoritas – inquit amor –, numquid uelles esse in maioritate? 0 Ueritas medium Amoris dominae ab amoris medio quaesiuerunt, quid erat finis et complementum amoris. – Amor – amicus ait –, nonne posset amatus meus dare mihi maioritatem ueritatis et amoris et amandi? – Amice – dixit amor –, ubi tuum imaginaris amatum? – Amor – dixit amicus –, numquid ego possum perdere amatum meum? 0 Ueritas finis – Amor – amicus ait –, ex quo me dedisti amato meo? Nonne tanta est tibi potestas et iustitia, quod des mihi meum amatum? – Amores – dixerunt amatores –, cur assistunt in labore amicus et amatus? – Ueritas et finis – ait minoritas –, cur me captum detinetis in carcerem maioritatis? 0 Ueritas maioritas – Maioritas – inquit amor –, nonne potest esse in maiori ueritate aequalitas amici et amati? Amores, ualores, reuerentiae et laudes quaesiuerunt ab amico, quid exstinguebat ei suum amare. 0 Ueritas aequalitas Ab amico quaerebant amatores, utrum in eius essentia ueritas et amor aequales esse possent. 0 Ueritas minoritas – Minoritas – inquit amor –, cum quo aufertis amatores ab amato meo? Quinta distinctio, secunda pars Decima quaestio  Quaesiuit amatus ab amico suo, utrum in amare suo haberet potestatem de differentia et differentiam de potestate. Solutio: Differentia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, sunt rationes inconfusae et per quod bonificans et bonificabile sunt inconfusa et aliud ab alio distinctum. Considerauit amicus ut plurimum in quaestione, quam sibi fecerat eius amatus, et mirabatur cur sibi talem fecerat quaestionem et dixit ei: – Amate mi, bene scis uelut in definitionibus principiorum amantiae continetur, quod unumquodque ipsorum principiorum alteri tradit similitudinem suam. Ergo, necesse est potestatem esse de differentia et differentiam de potestate, substantiali potestate dante propriam potestatem accidentalem substantiali differentiae et e contrario, ut differentia sibi appropriatam possideat potestatem, qua possit id existere, quod ipsa est, et differentiare. Similiter et differentia substantialis potestati substantiali differentiam accidentalem approperat, ut differentiare possit inter hoc et aliud et ea faciat existere et agere inconfuse seu distincte. – Iterum amate mi – dixit amicus –, bene scis magnitudinem dare similitudinem suam differentiae et potestati. Et ideo est magnitudo de differentia et potestate, et per hanc magnitudinem, quam differentia et potestas possident, est magnitudo de potestate, quae est de differentia, et de differentia, quae est de potestate, quoniam nobilissimum est cuilibet principiorum quodlibet eorum esse de alio, permanente quolibet ipsorum in sua propria unitate et natura. Hoc idem etiam, amate mi, habet esse de bonitate, duratione et cetera. – His igitur sic existentibus et te sciente, amate mi, amare meum, quo te amo, esse ualde bonum, magnum, potentem et cetera, quod tamen esset impossibile, si non haberet in se potestatem, quae esset de differentia, et differentiam, quae esset de potestate, admiror ualde cur hanc mihi fecisti quaestionem.  Amoris differentia est ipsa, quae amantem et amatum in amare facit esse distincta. Propendit amor amicum displicentiam habere, quia suus amatus talem sibi fecerat quaestionem et excusauit amatum his sermonibus dicens: – Amice, tuus amatus habet multo nobilius et altius amare, quam tu habes. Nam, in amare tuo est potestas de differentia per accidens et e contrario, sicut tumet dixisti, sed in amare tui amati est potestas de differentia et e contrario substantialiter, eo quod in amato tuo quodlibet principium est aliud et e contrario, una eademmet essentia et natura numero, ut dictum est. Et quoniam tu non habes adeo nobile nec adeo uirtuosum amare, sicut amatus tuus, facit ipse tibi quaestionem praedictam, ut de tuo amare talia sibi respondeas, quae sunt ad laudem sui amare, annuendo in amare tuo esse potestatem de differentia et e contrario per accidens, sed in amare suo substantialiter.  – Amice – dixit amor –, prout in decima regula continetur et in tertio paragrapho de definitione differentiae, considerare potes quomodo de quaestione, quam tibi fecit amatus tuus, alta et nobilis responsio potest educi. Dic ergo, amice, quomodo potest amare tuum attingere altitudinem et nobilitatem amati tui, nisi eius excellentissima contempleris? Nonne bene scis quoniam in elementatis calor, quem dat ignis aeri, est ex quo ignis dat eum illi et subicit, ut ipse aer se ipsum calefacere possit et aquam et terram? Uerumtamen illum calorem datum aeri ita retinet sibi ignis, quod ipse calor et est ignis et est aeris; ignis quidem essentialiter, aeris uero accidentaliter. Super hoc siquidem genus caloris concordant ignis et aer, sicut pater et mater super filium suum et se inuicem diligunt in eodem, quoniam est ex utroque; simili modo etiam est in ceteris rebus naturalibus his similibus. – Amice, ergo, considera simili natura in amare tuo, quomodo sit in eo potestas de differentia et e contrario, istis principiis inuicem concordantibus super hoc, quod alter alteri tribuit, sibi retinens illud idem. Ita namque considerando, ascende ad contemplandum amatum tuum super amare tuum et super ea, quae consistunt sub amare tui amati, et contemplando considera, quomodo in amato tuo substantialiter existit potestas de differentia et e contrario et superapplica cetera principia, scilicet bonitatem, magnitudinem et cetera. Deinde propende tibi quomodo istae possessiones sunt essentiales, permanente qualibet hoc, quod ipsa existit, et existente qualibet alia et e contrario, concordante qualibet alii et e contrario, in hoc, quod ipsa est, et in hoc, quod tribuit et acceptat. Quare, si haec omnia contemplando consideres, secundum huius Artis doctrinam, profecto dicere potes te contemplationis considerationem superexcellentem habere. – Et haec est ratio, quare tuus amicus hanc tibi fecit quaestionem, uidelicet ad excitandum te et mouendum ad multum excellenter eum contemplandum et ad exaltandum amare tuum in hac superexcellenti contemplationis consideratione, nec amico sui amati aliqua dicta displicere debent, tantum debet eius amare sermones.  Si non esset potestas de differentia et differentia de potestate, amoris medium existere non posset inter amatum et amicum. – Amor – ait amicus –, secundum hanc quartam conditionem `potestatis et differentiae significatur solutio quaestionis huius, quam fecit mihi meus amatus. Quoniam, nisi in amare esset potestas de differentia et e contrario, non posset amare meum existere inter meum amatum et me; quoniam, si in amare meo esset potestas, ita quod non esset de differentia, et si in eo esset differentia, ita quod non esset de potestate, alia alii sufficere non posset, quia deficeret eis principium et finis. Principium quidem in hoc, quod alia de alia principiari non posset; finis uero in hoc, quod potestas non moueretur ad differentiandum neque differentia ad possificandum. – Hoc idem etiam esset de aliis principiis, itaque non posset amare consistere inter amantem et amatum. Sed, quoniam in ipso amare est potestas de differentia et e contrario, plus est in ipso amare, quam si alia illarum non esset de alia; et quoniam illud plus implicat complementum et ponit id, quod sua priuatio ponere non potest, idcirco potest amare perseuerare inter amatum et amicum. Quare, amor, bene scio, quoniam amatus meus scit haec omnia in amare meo, nam ex eo mihi peruenit quicquid habeo boni et amandi. Tantum autem amatum meum timeo contra me ex aliquo fieri offensum quod, cum mihi ex aliquo iacit quaestionem, subito timeo me gessisse quicquid uel dixisse contra eius ualorem, honorem, reuerentiam et amorem, mallemque mori, quam quod amatus meus mihi suspectum haberet. Undecima quaestio  – Amice – dixit amatus –, numquid est tibi tanta potestas amandi amando in me unire, quanta est amando in me unitatem? Solutio: Concordantia est id, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera, in uno et in pluribus concordant. Priusquam amicus super hac quaestione responderet amato, considerauit in natura et definitionibus principiorum, in quaestione contentorum, et maxime in concordantiae definitione; et prout attingere potuit naturam et definitiones ipsorum principiorum, respondit amato suo dicens: – Amate mi, amoris concordantia ad magnitudinem amoris et ad potestatem amoris applicata, me ducit in uiam tibi respondendi. Et tibi dico quod ex hoc, quod concordantia est principium substantiale, ratione cuius bonitas, magnitudo et cetera concordant in una substantia ex ipsis constituta, ipsis principiis unientibus de se ipsis ipsam substantiam, sub agente naturali illam substantiam generante, oportet in tantum amari actum uniendi illam quantum unitatem eius, cum ipsa substantia potest suum uniri substantiale et praeter ipsius substantiae unitatem esse non possit. – Cum ergo te, amate mi, considero unam substantiam esse et unum unire de bonitate, magnitudine et cetera unitum, oportet secundum naturalem rationem me tantam amandi te potestatem sentire, amando in te unire, quantam eam sentio amandi tuam unitatem, ut amandi magnitudini satisfaciant magnitudo et potestas, et ne tuum unire sit minus amabile quam tua unitas, per quod siquidem unire, tu es una unitas et una substantia, quae conuertitur cum omnibus principiis tuis.  Amoris concordantia est ipsa, per quam amans et amatus in amare concordant. – Amate mi – dixit amicus –, de te et de me procedit amare, cum sis amabilis et ego amans, in quo scilicet amare existit concordantia bonitatis, magnitudinis et cetera ipsius amare. Hoc siquidem amare, tuae et meae similitudines amantur, in quibus amando concordamus me amante te et te amante me, secundum ipsas similitudines, quae sunt ipsae scilicet bonitas, magnitudo et cetera. Quare, si non amarem in te tantum unire quantum unitatem, non amarem te secundum tuas et meas similitudines; in te namque tua bonitas unit de semet unam bonitatem in magnitudine, duratione, potestate et cetera. Ita quod est bonitas magnitudinis, bonitas durationis, bonitas potestatis et cetera, una eadem est bonitas et permanet ipsa substantialis bonitas unitiua, una bonitas in se ipsa, de qua influitur bonitas magnitudinis, bonitas durationis et cetera. Hoc idem amare habet etiam esse de tua substantiali magnitudine et de tua substantiali duratione et cetera. – Et quoniam bonitas tua, magnitudo et cetera, sunt unamet unitas, scilicet una essentia et natura eadem numero; et quoniam bonitas influxa in magnitudinem et bonitas influxa in durationem et cetera, una eademmet numero est bonitas, existit quidem in tua unitate actus uniendi, ita quod ipsa bonitas influens, et bonitas magnitudinis et bonitas durationis et cetera, se unit unam bonitatem tantum in bonum in substantia, ita quod in ipsa substantia tua non est, nisi tantum una bonitas. – Haec autem unio, quae est bonitatis magnitudinis et bonitatis durationis et cetera, et bonitatis influentis habet esse, quia bonitas simpliciter et magnitudo simpliciter et cetera principia substantiae tuae simpliciter sunt unamet essentia et natura eodem numero, in qua fit unio influentis et refluentis. Influentis quidem eo, quod bonitas unam influit bonitatem in magnitudinem, cum ratione bonitatis magnitudinem oporteat esse bonam; et eo quod unam influit bonitatem in durationem, cum durationem, ratione bonitatis, oporteat esse bonam, et sic de ceteris principiis. Refluentis uero eo, quod bonitas magnitudinis et bonitas durationis et cetera, refluitur una bonitas eadem numero, quia bonitas huius et bonitas istius et cetera unitur una essentia et natura numero. – His igitur sic existentibus, amate mi carissime, oportet me tantum diligere te ratione uniendi quantum ratione unitatis, ut amem te secundum tuas similitudines et secundum eas similitudines, quas mihi donasti, te similitudinibus tuis fruente.  – Amate mi – dixit amicus –, dum considero duas definitiones antedictas, applicans eas ad undecimam regulam, secundum hoc oportet me habere tantam potestatem ad amandum in te unire, quantam ad amandum in te unitatem. Nam, abstrahendo in ratione mea phantastica magnitudinem, durationem et cetera, bonitatis tuae, remanet simpliciter unitas tuae bonitatis in ratione mea; et contrahendo unitatem tuae magnitudinis, durationis et cetera, ad tuam bonitatem, oportet me considerare in tua bonitate esse bonificare; nam, sine illa, non esset in ea magnitudo nec duratio et cetera. – Ergo, sicut oportet me amare ipsum bonificare tuae bonitatis, sic oportet me amare unire tuae unitatis, contrahendo bonitatem, magnitudinem et cetera, ad tuam unitatem, quod scilicet unire existit inter bonificatiuum et bonificabilem, bonificante existente alio a bonificabili et e contrario. Hanc autem aliationem amari oportet, ut ametur eorum inconfusio et ut unumquodque ipsorum principiorum ametur inconfuse in concordantia amici et amati, in una unitate essentiae amici et amati et in concordantia unitatis et uniendi bonitatis, magnitudinis et cetera in amato et amico.  Magnitudo et potestas adeo magnam et potentem habent concordantiam in amato, quod in tanto concordant in unire amati, quantum in eius unitate. Et ex hoc habet amicus tantam concordantiam amato suo diligendo eius unire, quantam diligendo ipsius unitatem. – Amate mi – dixit amicus –, secundum septimam conditionem `magnitudinis et potestatis, significatur quod ego te possum tantum amare, quantum amo in te operationem tuae unitatis. Nam, ex quo tua magnitudo et tua potestas in tantum concordant, magnitudo quidem unire unum magnificare et potestas unum possificare, quantum in existere magnitudinem unam et potestatem unam, et magnitudinem et potestatem unammet essentiam et naturam eodem numero, oportet in me tantam influi potestatem amandi, amando unire, quantum amando unitatem, et amando tantum unitatem, quantum unire. Ex quo in te, amate mi, unitas et unire sunt eademmet essentia et natura eodem numero, scilicet unamet substantia, quae est tumet, amate mi carissime. Duodecima quaestio  Magnitudo et uoluntas amici quaesiuerunt ab amato, utrum in se ipso plus posset amicum remouere a contrarietate, quam in aliquo alio ente. Solutio. Contrarietas est quorundam mutua resistentia propter diuersos fines. Indignatus fuit amatus, quoniam magnitudo et uoluntas amici talem fecerant ei quaestionem et his sermonibus respondit illis: – In me nulla est contrarietas, sed potius sum ipsa concordantia, quae est ipsa concordia distinctorum finium, ut sint unus finis eadem essentia et eodem numero. Ego quidem sum contrarius contrarietatis, cui cum bonitate, magnitudine et cetera, contrarior, et quicquid in me est, existit substantiale absque aliquo accidente: Ego sum quicquid est in me, et quicquid est in me, est totum meum esse. – In quo ergo possem ego tantum remouere amicum meum a contrarietate, quantum in me ipso, uniendo illum mihi et diligendo et magnificando et bonificando eum in me, cum a nullo alio ente tantum remota et disparata sit contrarietas quantum a me? Satis inscium habeo quemcumque facientem mihi talem quaestionem. – Et uos, magnitudo et uoluntas – ait amatus –, non multum bene agitis, cum mihi facitis eam; etenim secundum definitionem contrarietatis, propendere potestis et bene scire quod, cum ego sim ipsum, quod dici potest `definitio contradictoria definitioni contrarietatis, profecto non possum amicum tantum a contrarietate remouere, quantum in me ipso.  Contrarius amor est qui magno et bono amori amantis et amati resistit. – Amate – dixit magnitudo amici –, utique uerum est te esse concordantiam ac etiam bonitatem, magnitudinem et cetera. Et quamuis quicumque alius amatus habeat concordantiam et bonitatem, magnitudinem et cetera, non tanta potest nec sufficit esse ipsa sua concordantia bonitas, magnitudo et cetera. Uerumtamen, inter te et amicum tuum habet contrarietas magnum posse, quia facit te minus amari quam honores, parentes, prosperitates, delectationes, pecuniam et ceteras diuitias huius mundi, ut manifeste patet et ut in definitione contrarietatis manifestatur. Necnon etiam contrarietas amicum tuum detinet in laboribus, periculis, languoribus, suspiriis, cogitationibus, lacrimis et fletibus, de difficilique uiuit et a te uix sustentatur. – Ergo, amate, cum tantum possis amicum tuum a contrarietate remouere et plus in te ipso, quam in alio ente, quare non coniungis eum in tantum tibi, et non ponis eum tantum in tua concordantia, bonitate, magnitudine et cetera, quod omnino remotus sit et disparatus a contrarietate, illum occidente et in tristitia detinente, quae impedit eum diligere te et honorare ualores tuos?  – Magnitudo – dixit amatus –, sicut in tertio paragrapho de contrarietate significatur, scire potes quod remoueo meum amicum a contrarietate plus in me ipso, quam in alio ente et plus transmitto sibi secundum intentionem et finem similitudines meas, quam alias. Tu autem, magnitudo, cum ei transmitto similitudinem meae magnitudinis, assumis eam sub forma paruitatis, assumens sub forma magnitudinis eas similitudines prosperitatum huius mundi, quas transmittit contrarietas, compellisque uoluntatem diligere similitudines meas cum minoritate, sed cum maioritate illas similitudines, quas transmittit contrarietas. – Quare non est mirandum, si contrarietate uexetur amicus et si sit timidus et pusillanimis at audacia nudus, qua indiget ad faciendum ardua et utilia propter meum honorem et amorem. Tu enimmet et uoluntas ei contrariamini, subiugantes eum seruituti contrarii amoris et refunditis super me totum pondus criminis, quod minime super uos diligitis replicari, nec in bono sed in malo potius uestra uultis uti libertate, ducentes amicum contra finem et ueram intentionem ad ea opera, quae uos uultis. Uerumtamen ex his omnibus oportebit uos reddere rationem mihi, qui uestri sum dominus atque iudex.  In magnitudine concordantiae amici et amati distat uoluntas ab eorum contrarietate. – Magnitudo et uoluntas – ait amatus –, secundum hanc sextam conditionem `magnitudinis et uoluntatis denotatur quod plus possum amicum a contrarietate remouere in me ipso, quam in aliquo alio ente. Nam ex hoc, quod magnitudo concordantiae maior est inter me et amicum meum, quam inter me et aliquod aliud ens, quod non est amicus meus, possum ego amicum meum magis remouere a contrarietate in me ipso quam extra me ipsum. Quod, si non, falsificaretur quidem praedicta conditio, ita quod in magnitudine concordantiae amici et amati non distaret uoluntas eorum a contrarietate, sed potius coniungeretur contrarietati, distans a concordantia in magnitudine concordantiae amici et amati, quod est impossibile. – Quare uobis respondeo secundum antedictam conditionem, cum sit uera, quod plus possum amicum in me remouere a contrarietate, uidelicet eum unire mihi, quam in aliquo ente, uniendo meam concordantiam et suam et magnitudinem meam et te, magnitudinem amici mei, et uoluntatem meam et te, uoluntatem eius; similiter et bonitatem, durationem et cetera mei et amici mei, permanente me concordantia, magnitudine, uoluntate, bonitate et cetera, absque aliqua contrarietate. Quarta distinctio Potestas ueritas Dilexit amicus ueritatem, in qua potestas amati gloriam reuelauit, ut amici uoluntas quiesceret in amare. Uoluntas potestatis, ueritatis et differentiae numquam fragilis neque falsa neque confusa fiet in amare. Potestas, ueritas et concordantia ceperunt amare amoris in amato. Ueritas et falsitas magnam habebant resistentiam in amico propter amatum; uicta foret ueritas, si non iuuasset eam amatus. Incepit principium in uero amore, spe et patientia, ut amicus potentem amorem haberet sustinendi labores et aduersitates, propter ueritatem et amorem. In medio amati et amici existit ueritas, ut amicus posset amati sui uera narrare. Ueritas et potestas finem amoris ad amatum extulerunt, ut amando amatum suum inde scanderet amicus scala potestatis et ueritatis. Potestas et ueritas ad maioritatem amandi amicum extulerunt, ut amatus cognosceretur et diligeretur in maioritate potestatis, ueritatis et amoris. Amicus, quanto poterat, in amore suo potestatem et ueritatem coaequabat, ut inde posset ea, quae per amandi defectum perdiderat, restaurare. 0. Stabant potestas et ueritas coram amico et amato; amicus autem potestatem et ueritatem amato suo et minoritatem tribuit sibi ipsi. Potestas gloria Quoniam potestas, praeter amoris differentiam, non potest in amati gloria dare quietem amico, existit differentia amandi et amabilis. In uicum gloriae uenerunt hospitatum potestas et concordantia, quae sunt nuntii amici et amati. Adeo uehementer plorabat et plangebat amicus magnam gloriam, quam propter amorem contrarium affines sui perdebant, quod potestas eum non poterat consolari nec in gloria poterat quiescere. In sua gloria et de sua gloria et per suam gloriam et in sua potestate et de sua potestate et per suam potestatem principiauit amatus amicum suum, ut amicus posset melius amare et cognoscere gloriam amati sui. Per medium amoris iuit amicus uisum gloriam amati sui, ut in ea posset existere cum amato suo. Finis amoris amici est amicum posse sufferre labores, languores, afflictiones, uituperia, bonorum perditiones et mortem ad honorandum gloriam amati sui. Obdormiuit amicus in amoris minoritate; excitatus est in amoris maioritate; ideo potest amicus descendere ex gloria sui amati. In aequalitate potestatis se coaequant glorificans et glorificabile; in aequalitate gloriae se coaequant possificatiuum et possificabile; ideo consistit aequalitas amabilis in amore et amare. Si minoritatem inueniret amicus in amati sui gloria, numquam posset amare suum amatum absque minoritate amoris et amandi. Potestas differentia Potestas non potest de concordantia sine differentia neque de differentia sine concordantia; ideo conuertitur cum differentia et cum concordantia in amore et amare. Si potestas et differentia in contrarium amorem peruerti possent, numquam in amoris concordantiam possent conuerti. Non posset potestas amoris principia sine differentia principiare, nec ea differentia sine potestate differentiare; ideo potestas et differentia sunt amabiles in principiando amare. Si non essent potestas differentiae et differentia potestatis, amoris medium existere non posset inter amatum et amicum. Cum fine potestatis, differentiae et amoris ligauit amicus amare suum ad amatum. In maioritate potestatis et differentiae, facit amor existere suum amare, ut amicus cum amandi maioritate ascendat uisum altitudines amati sui. In differentia amati et amici existunt potestas et aequalitas, quae detinent captum amorem. Si minor esset differentia, quam potestas in amare, non esset potestas maior in existere et agere, quam in existere tantum. Potestas concordantia Nisi potestas maior esset in concordantia, quam in contrarietate, indignum esset in Deo fore potestatem, concordantiam, amorem et amare. Potestas et concordantia exhortatae sunt amorem, quod inciperet eas diligere in perseuerantia. Per omnes amoris extremitates, expanderunt se potestas et concordantia, in amoris medio se iungentes. Potestas finem amoris in concordantia scrutabatur; concordantia uero inuestigabat eum in potestate; in amare autem inuenerunt illum. Ascenderunt potestas et concordantia ad maioritatem, ut amare amici non descenderet ab amato. Ut potestas de concordantia multum possit, in amore coaequat se concordantiae in amare. Recessit potestas de minoritate in concordantiam et concordantia de contrarietate in potestatem, ut in maioritate sisteret amor amici. Potestas contrarietas Adeo sistit in alto principio amare amati, quod eo non potest ascendere contrarius amor, nec ibidem suum amare contrarium principiare. Amatus et amicus in tanto sunt amore, quod in amoris medio contrariandi potestas intrare non potest. Sicut potestas contrariandi contradicit amandi fini, sic potestas concordandi non fini contradicit amandi. Si potestas per contrariari ascendere posset ad maioritatem amandi, non posset ad eam ascendere per concordantiam. Amicus, quantum potest, amori contrario resistit in aequalitate potestatis et concordantiae. Contrarietas et minoritas resistunt potestati et maioritati in amore et amare. Potestas principium Quoniam potestas amoris plus potest de principio amoris in amoris medio existendo et agendo, quam existendo tantum, sunt amabilia opera eius. Sicut plures uoces uniunt unam uocem, sic potestas plura unit principia ad unum finem amandi. Quia potestas maius est principium in habitu, quam in potentia et in actu, quam in habitu, maior est in amare, quam in odire. Potestas et principium in amare se coaequauerunt, ut amicus non indigeret possificare nec principiare in amare. Ut amando suum amatum non habeat amicus amoris defectum, extenditur tota potestas per tota cetera principia et e contrario, et alia tota per alia tota, et omnia simul maioritati amandi tradunt similitudines suas, ut in amandi maioritatem eam conuertant. Potestas medium Potestas amoris amatum et amicum coniungit in amoris medio, ut habeant ambo finem unum amandi. In medium potestatis intrauit amor et e contrario, ut in utriusque medio amandi maioritatem haberet amicus. Cum amoris potestate coaequat amicus in amoris medio principium et finem amandi. In amoris medio remouet amicus amare suum, cum amoris potestate, ab amoris minoritate, ut ascenderet ad extendendum et operandum in medium amoris. Potestas finis Ascenderunt potestas et finis ad maioritatem amandi, ut in ea consisterent et operarentur amare. Potestas, finis et aequalitas induerunt se amorem, ut amare nutrirent. In minoritate potestatis existit finis amoris infirmus; ideo rogat amicus amatum suum, ut concedat ei potestatem amandi. 0. Potestas maioritas Si maior amoris potestas praeter aequalitatem existeret in maioritate, existeret quidem in maioritate cum amandi minoritate et ploraret amicus defectus amati sui. Nisi maior potestas et minor potestas coniunctae forent et unitae in unum amare, potestas nequaquam posset amorem multiplicare in maioritatem amandi. Potestas aequalitas Uisitat amati potestas potestatem amici sui, qui infirmus iacebat in minoritate; cum aequalitate potestatis amoris et amandi sanabat amatus eum. Potestas minoritas Minoritas amoris uoluit se tradi amico, ut per eam diligeret amatum suum; eam autem amicus tollere non potuit, quia noluit eius amatus. Sapientia uoluntas – Sapientia et uoluntas – dixit amicus –, concedite mihi uirtutes, quarum indigeo uestire meum amare. Dum amicus in amati sui ueritate scientiam intelligebat, diligebat amantiam in bonitate sui amati. Sapientia et uoluntas epistulam scientiae et amantiae miserunt ad amatum, ut amico suo gloriam largiretur. Sapientia differentiabat amantem et amatum; uoluntas uniebat eos in uno amore et amare. Sapientia et uoluntas amicum ligauerunt ad amatum cum amoris concordantia, ut contrarium ad amorem non fugeret aduersus amatum. Resistebat amicus amori, nolens ire uisum et dilectum amatum suum; sed sapientia et uoluntas ceperunt et coegerunt amicum, portantes eum ad amatum suum, qui posuit amicum in carcerem amandi et intelligendi. Stabant intellectiuum ligabile in intelligibilitate et uolitiuum in uolibilitate. Sapientia et uoluntas ligauerunt ea, cum inceptione sciendi et amandi. In medio sapientiae et uoluntatis cruciabant amicum intelligere et uelle; amicus clamabat ad amatum suum. Sapientia et uoluntas attulerunt ad amicum finem amati sui, quo uinxerunt, cruciauerunt et incarcerauerunt amicum in amare et intelligere. 0. Quadam die fugiebat amicus de maioritate ad minoritatem, quia maioritatem amandi et intelligendi non poterat sustinere; inuenerunt eum sapientia et uoluntas, quae reduxerunt eum in carcerem amati sui. Coaequauerunt se sapientia et uoluntas in scire et amare; ambae cucurrerunt ad amatum et super earum amare et intelligere illum accinxerunt. Conquestus est amicus sapientiae de minoritate sui amare et uoluntati de minoritate sui intelligere. Sapientia uirtus Quanto magis percipit amicus ueritatem fidei, spei et caritatis, tanto magis grauatur uituperio, quod infertur amato suo propter defectum amatorum, qui non habent scire et amare uirtuosa. Iustitia, prudentia, fortitudo et temperantia sunt uici, per quos uadit amicus ad gloriam amati sui. In differentia amantis et amati protendit sapientia suum intelligere, ut amicus amare possideat uirtuosum. In concordantia uirtutis et sapientiae captiuatur amare amici, ut amoris contrarii et ignorantiae et uitiorum non introeat seruitutem. Cum uirtute sapientia resistebat ignorantiae; cum sapientia uirtus uitium impugnabat, ut coram amato suo constaret amicus sapiens et uirtuosus. Portabat amicus amato suo sapientiam et uirtutem; cecidit amicus in amoris principia, ubi perisset, nisi amatus eius adesset. Ingressa est uirtus excitum in medium sapientiae et amoris, ut nec cum maioritate nec cum minoritate participet uitiorum. Nisi finis uirtutis uexaret amatores, requiesceret amicus in fine sapientiae et amoris. In capsa uirtutis applicuit amicus sapientiam et amorem cum maioritate intelligendi et amandi, ut fierent thesaurus amati. 0. Uirtus et sapientia se coaequauerunt in amico, ut esset similior et propinquior amato suo. Si non esset minoritas, totus arderet amicus in igne sciendi et intelligendi. Sapientia ueritas De sapientia, ueritate et gloria se intersignauit amatus, ut cognosceret suum amicum. Quoniam ueritas non posset obiectum esse sapientiae sine differentia, amabilis est differentia in amabilitate sapientiae et ueritatis, qua scilicet amabilitate ligabilis est uoluntas ad sciendum, uerificandum et differentiandum. Sapientia et ueritas amico reuelauerunt amati secreta in amoris concordantia; mortus est autem amicus in scire uerum amare. Contrarietas amoris amatum celabat amico, donec sapientia et ueritas in amoris concordantia amatum ostenderunt amico. Sapientia et ueritas extraxerunt amicum de tenebris et in claritatem principiorum amoris posuerunt illum, ut uideret amatum suum. Cum ignorantia et falsitas amicum ex amoris medio deiecissent; tradidit amicus amatum suum pro uanitatibus mundi; sine amico remansit amatus. Congratulari uoluit amicus, quia sciebat amatus eius ueritatem laborum et tribulationum, quos sustinebat propter eius amorem; recoluit autem defectus, quos aduersus finem sui gessit amati et in tristitia restitit et timore. Maioritate sapientiae et ueritatis inquisiuit amicus amatum suum in amore et amare. Aequalitate sapientiae et ueritatis amoris seruiebat et honorabat amicus amatum suum. 0. In amoris minoritate perdidit amicus sapientiam et ueritatem; hac perditione perdidit amicus amatum suum et e contrario; sine quidem amore remansit amicus. Sapientia gloria In scire suo differentiabat amicus bona malaque, quae propter amorem sentiens sustinebat. In amoris uero gloria miscuit ea. In concordantia sciendi et amandi occidebat amatus amicum suum. Amicus gloriam inueniebat, quia sic moriebatur; patiebatur quidem poenam, quia in scire et amare amatum suum non uiuebat. Conquestus est amicus sapientiae ex ignorantia et poena, resistentibus eidem ad seruiendum, honorandum et amandum amatum suum; amicum puniuerunt sapientia et gloria, quia suum scire et amare non multiplicauit. Sapientia et gloria portauerunt amorem ad amicum, ut inciperet habere poenam in scire et diligere suum amatum. Sapientia, gloria et amor fluebant et refluebant de amato ad amicum et de amico ad amatum, ut medium inter utroque plenum esset sapientioso et glorioso amoroso. Putabat amicus quiescere in scire gloriam amati sui; finis autem amoris multiplicabat ei labores in amare. Intellectiuum et gloriatiuum se ligauerunt in gloriabili et intelligibili, cum amandi maioritate. Si non esset aequaliter et intelligibilis et amabilis amati gloria, deesset amico aequalitas sciendi et amandi, nec posset amicus acquiescere gloriae sui amati. Minoritas sciendi, gloriandi et amandi amicum inuitauit; cibauit eum ignorantia, ira et aduersitatibus, ut uiueret contra maioritatem sciendi, gloriandi et amandi. Sapientia differentia Quoniam inter sapientiam, concordantiam et amorem amici est differentia, non autem inter sapientiam, concordantiam et amorem amati, oportet ut amicus ultra uires suas suum contempletur amatum. Quia maior est differentia in sapientia, quam in contrarietate, amabilis est differentia in scire et amare. Quia non potest amicus intelligere nec amare suum amatum sine differentia, principiatus est de differentia in sapientia et amore et e contrario. Medium amoris sistit inter differentiam amoris et sapientiam amoris, ut ibidem inueniat amicus amatum. In fine amoris existunt sapientia et differentia, quae ad amicum noua nuntiant de amato. Si non esset inter scientem et intellectum, amantem et amatum differentia, sapientia non esset in intelligendi maioritate nec amor in amandi maioritate. Sapientia et differentia sunt aequalia principia, quibus amicus suum inquirit amatum. In minori differentia scientis et scibilis, perdidit amicus amati sui cognitionem. Sapientia concordantia Si sapiens amor in se concordantiam non haberet, ab amore contrario non distaret. Ita sapienter incipit amicus amare suum amatum, quod amare suum de sapientiae amore et de concordantiae amore, necnon de ceteris amoris principiis, incipit. Amoris concordantia et amoris sapientia in amoris medio reuelant amatum amico. Sapientia et concordantia coram amato citauerunt amorem, quoniam in finem amoris non occidebat amicum. Quanto maiorem habet amicus sapientiam sciendo suum amatum, maiorem habet concordantiam amando illum. Amatus et amicus in sapientia se coaequarunt, ut in amore et amare essent aequales. Coram sapientia et concordantia plorabat minoritas, quoniam amicus amando aberat in ea. Sapientia contrarietas Contrarietas eiecit sapientiam ex amoris principiis, ut amicus suum obliuisceretur amatum. Contrarietas et ignorantia in amoris medium introierunt, ut ex eo deicerent amatum. Aduersus sapientiam, concordantiam et finem pugnabant ignorantia, contrarietas et non finis amoris, ut sine amico suo foret amatus. In ciuitate amoris inuenerunt se sapientia et contrarietas in maioritate; sapientia quidem in illa ciuitate faciebat amatum et amicum esse concordes; contrarietas uero amare amati et amici in ea confundebat. Ut sapientia et concordantia distarent a contrarietate sciendi et amandi, coaequauerunt se in scire et amare. Si sapientia minor esset in concordantia, quam in contrarietate, non esset amatus amabilis amico suo. 0. Sapientia principium Intrauerunt amoris principia in ciuitatem sapientiae, ut in ea medium amoris clarificarent. Clauiger thesauri amoris est amoris sapientia; custodes eius sunt amoris principia; dominus quidem huius thesauri est finis amoris. Amatus et amicus quandam principiauerunt amoris ecclesiam; aedificauerunt eam de sapientia et maioritate amoris. Sapientia, principium et amor se coaequauerunt in confidentia, quam habet amicus de amato suo, ut in illa coaequatione amatus amico suo satisfaceret de amare. Incepit amicus quaedam cupire, quae non sunt de circumstantiis amoris; confestim egressus est de sapientia, ingrediens amoris minoritatem ad odiendum amatum. Sapientia medium In amoris medium ingressa est sapientia, ut amicus in eo legeret finem amoris. Sapiens amor et maioritas amoris rogauerunt amatum, ut ueniret ad existendum in medium amoris, ut esset amicus in amandi maioritate. Quoniam scire est medium sapientiae et amare medium amoris, desiderauit amicus aequalitatem sciendi et amandi. Quoniam amoris medium minoritatem participabat, colorans se de illa, stabat sapiens amor infirmus coram amico, qui suum ignorabat amatum. Sapientia finis Sapientia et finis rogauerunt amoris maioritatem, ut ueniret ad quiescendum in maioritatem sciendi, finiendi et amandi. Misit amatus quandam finis amoris columbam ad scire amici, ut ei de aequalitate amici et amati noua nuntiaret. De sapientia et fine fecit amicus columnam, in qua suum sustentaretur amare, ut non corrueret in amandi minoritatem. Sapientia maioritas Sapiens amor et maioritas amoris amico commendauerunt amoris aequalitatem, ut non discederet a scire et amare. Si sapiens amor minor esset in aequalitate amoris, quam in inaequalitate, maior esset fatuus amor in aequalitate amoris, quam in inaequalitate. Sapientia aequalitas Si sapiens amor et minor amor aequales essent in amare, non esset aequalitas amici et amati. Sapientia minoritas Amori sapienti commendauit amicus suum minorem amorem, ut nutriret eum ad amandi maioritatem. Uoluntas uirtus Quoddam erat uiridarium amoris, de uirtute et ueritate plantatum, ubi amicus suum inuenit amatum de amore cantantem. Pulmentum amoris sunt uirtus et gloria, quibus uiuit amare. Si non esset differentia, non esset uirtus in amare. Tanta erat amoris concordantia inter amatum et amicum, quod prae uirtute cognoscebat amicus uoluntatem amati sui. Posuit se contrarietas inter amicum et amatum, ut amatus non haberet amicum nec e contrario; uoluntas autem et uirtus pacificauerunt eos in amoris concordantia. De uoluntate et uirtute principiauit amatus amicum suum, ut de illo principiet amicus amare suum. Per amoris medium penetrabat desiderare amici, perquirens amatum suum; uoluntas et uirtus lumen ei praeferebant. In fine amoris dedit amicus uoluntatem suam amato; in fine uirtutis reddit eam amatus amico. Uoluntas et uirtus consilium dederunt amico diligendi suum amatum amoris maioritate, ut propter amatum suum maiores sustineret amicus labores, angustias et dolores. 0. Misit amatus ad amicum suum uoluntatem, ut de illa diligeret; misit ei uirtutes, ut de illis resisteret uitiis; misit eidem aequalitatem, ut esse suo suum coaequaret amare. Uoluntas et uirtus sibi ad inuicem resistebant super amoris minoritate, quia uoluntas diligebat eam, quam uirtus destruebat; ideo stabat amicus in conscientia et in amandi minoritate. Uoluntas ueritas Ueritas et gloria recesserunt ab amato, similiter et uoluntas amici; remansit amatus in falsitate et poena sine amico. Ostendere uoluit falsitas amatum amico sine differentia, sed noluit ueritas, ut in amandi maioritate foret amor amici. Ut amicus concordantiam haberet in amare, proposuit ueritatem et amorem alium alii; hanc autem habebat concordantiam ex hoc, quod amabilis erat ueritas et uerificabilis amor. Inuenit amicus contrarietatem detrahentem amatum uoluntati et ueritati; amicus amoris concordantia redarguit contrarietatem. Incepit uoluntas in ueritate odire falsitatem et incepit ueritas in uoluntate uerificare amare. Scripsit amatus in uoluntate quandam epistulam ueritatis et misit eam per amoris medium ad amicum; in hac autem epistula scriptum erat: `Uenite, uenite amare. Sumpsit amatus uoluntatem amici et posuit illam in ueritatem, ut ligaret eam in fine amoris. Maiori ueritate ligabat et cogebat amicus uoluntatem suam, ut continue diligendo seruiret amato suo. In aequalitate amici et amati stabant uoluntas et ueritas, narrantes quomodo moriebatur amicus propter amatum suum. 0. Minoritas amoris dissoluit uoluntatem a ueritate, ut uoluntas falsitatem diligeret amoris, odiens ueritatem. Uoluntas gloria In tantum gloriose se diligunt amatus et amicus, quod in amandi essentia differentiam ullam habent. Uoluntas et concordantia in gloria quiescebant, in qua cruciabant amicum per amare. Quia uoluntas cum amoris concordantia quiescebat in gloria, resistebat in amandi poena amandi contrarietati. Quia gloria est desiderabilis, est desiderare principiabile et ligabile in amandi gloria. Amici uoluntas in medio gloriae sui amati quiescebat; amati uero gloria desiderabilis erat in medio uoluntatis amici; ideo stabant amatus et amicus in medio amoris. In fine amoris conuersi sunt desiderosus et gloriosus, ut amatus sufficere posset amico de requie et amare. In maioritate quiescendi et uolendi inuenit amatus amicum suum, qui multos nolentes amare reprehendebat. Quoniam aequalitas uolosi et gloriosi est amabilis, est eorum inaequalitas odibilis. Uoluntas et gloria loquebantur de amore; earum locutionibus glorificabat gloria et uolificabat uoluntas amicum, donec superuenit minoritas amandi, declinans amicum ad poenam et ad odire. Secunda distinctio De audacia et timore Per regulam traditam de audacia et timore, possunt inquiri et inueniri res naturales, per quas ligari possunt uoluntas et intellectus, haec ad amandum bonum et hic ad intelligendum uerum in rebus. Nam, ex hoc, quia Deus creauit hominem ad se diligendum et cognoscendum et sibi seruiendum, cum iste sit finis ultimus et principalis hominis, sequuntur in homine animositas et audacia naturaliter, contra pauorem et inertiam in rebus illis, in quibus seruiendo potest amare, cognoscere et honorare dominum Deum suum. Haec autem animositas et audacia sunt ratione praedicti finis, qui naturaliter est homini summe amabilis et summe intelligibilis et eius oppositum summe odibilis et summe ignorabilis et summe formidabilis. Istae etenim, scilicet amabilitas et odibilitas, intelligibilitas et ignorabilitas, audabilitas et formidabilitas, sunt ipsae rationes naturales, quas inquirimus ad dandum doctrinam alligandi uoluntatem et intellectum et inducendi ad audaciam et timorem, habendo de fine considerationem, uelut in secunda regula continetur. Ipsum amare, a quo bonificare, magnificare et cetera, exsulant, a uoluntate timibile et odibile et ignorabile est; ergo illud amare, a quo uoluntas fugat malificare, paruificare et cetera, audabile est et amabile et intelligibile. Unde sequitur naturalis copula intelligendi et amandi audaciter bonum, magnum et durabile amare, constructum et indutum bonificatione, magnitudine et cetera; naturalius enim est uoluntati diligere et intellectui intelligere hoc tale amare, quam ipsum amare, quod rebus terrenis finaliter est subiectum, in quo bonificare, magnificare et cetera, periclitantur. Innaturale est amari uilia odirique pretiosa; innaturale est etiam magis intelligi uilia, quam pretiosa et nobilia; ergo naturale est istorum oppositum amari et intelligi. Per hanc quidem naturalitatem et innaturalitatem, qui intelligere et amare magnanimiter audent, ligari possunt uoluntatem suam ad bonum amandum et intellectum suum ad uerum intelligendum. In amore consistit amare intentione prima et timor intentione secunda; ideoque cordis audacia naturaliter praecedit in amore timorem, cuius processu potest naturaliter ligari uoluntas ad bonum amandum et intellectus etiam ad uerum intelligendum, existente affirmare intentione prima et negare secunda. Si naturale est timeri famem, sitim, calorem, frigus, labores, exilia et opprobria, pericula et mortem, innaturale est ergo de bono, magno, durabili et cetera, recolere, intelligere et uelle pati timorem. Et si uoluntatem et intellectum auro et argento innaturale est uendi, innaturale est ergo prauis consuetudinibus et uitiis subici intelligere et uelle. His ergo omnibus praedictis, et multis etiam aliis similibus istis, sicut `in timere inimicum constat sapientia et in non timere inimicum insipientia, et huiusmodi, doctrina traditur inquirendi res naturales, quibus naturaliter acquiri possunt et haberi audacia et timor ad bonum amandum et uerum intelligendum in colligatione et ordinatione uoluntatis et intellectus ad sua naturalia obiecta. De spe De spe regula subdatur in hac Arte ad inquirendum naturas et proprietates, quibus ligari possint et induci uoluntas ad amorem boni et intellectus ad ueri attinctionem, sicut fit in ipsa spe, quam fidelis habet erga Deum, secundum naturam et proprietates eiusdem domini Dei nostri. Sperare namque de Deo bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, est sperare bonum, magnum, durabile, potens et cetera, quod est operatio bonae, magnae, durabilis et potentis spei. Tacta igitur uoluntate tali spe, fit quidem ipsa ligabilis ad bonum amandum, cum talis spes sit amabilis amabilitate bona, magna et cetera. Et hoc idem suo modo est de intellectu, cui sub ratione intelligibilitatis uerae, bonae, magnae, durabilis et cetera, intelligibilis est spes praedicta. Et quoniam in uoluntate consistit naturaliter pars amatiua et in intellectu intellectiua, tunc cum amatiuo datur amabilitas et intellectiuo intelligibilitas pro obiecto sub spe praedicta, collaqueat ipsamet uoluntas amatiuum, cum amabili, et intellectus, cum intelligibili suum intellectiuum. Diuina bonitas sua superexcellenti honorabilitate, per se digna est amari et intelligi; eodem modo et eius magnitudo, duratio, potestas et cetera. Unde, cum aliquis ad amandum et cognoscendum Deum aliquod bonum specialiter agere proponit et super hoc illi quaedam accidant aduersitates eum impedientes, tunc, si uoluntatem suam et intellectum spe percutiat sub ratione bonitatis Dei, sperans in adiutorium ipsius bonitatis Dei, tunc diuina bonitas, cum diligat similitudinem suam, clarificabit in illa spe bonitatem cum magnitudine amantiae et scientiae, per quas ligabit amans uoluntatem suam ad amandum et intellectum suum ad intelligendum bonitatem, magnitudinem et cetera, spei. Sperare a Deo donum consilii, auxilii et ueniae naturalius est, quam sperare hoc idem ab alio, quod non est Deus. Deus etenim liberalior est et potentior dare ista, quam sit aliqua creatura. Unde, quando quis in necessitatibus suis magis in Deo confidit, quam in fortitudine aut in diuitiis aut in sensu sui aut in domino terreno aut in amicis et sic de aliis huiusmodi, tunc in uirtute et natura suae spei alligat uoluntatem suam ad sperandum bonum et intellectum suum ad intelligendum ueram spem. Sperare a Deo ueniam est sperare donum misericordiae Dei atque sperare illud donum sub ratione parcendi magnas culpas, magna peccata, magnas iniurias et magnos defectus, est sperare magnum donum sub ratione magnae misericordiae. Uerumtamen hoc ueniae donum sperare, praeter amare et intelligere iustitiam Dei, quae cum ipsa misericordia idem numero consistit, non est ipsum sperare, per quod possit ligari uoluntas ad amandum bona et intellectus ad intelligendum uera, quoniam sic existit spes sine forma et contra misericordiam Dei. Sed, cum peccator iustitiam Dei et opus eius diligit et intelligit, quod est non dari ueniam sed potius iudicium amabile uerum, puniendo pro delictis mortalibus peccatorem, tunc hoc amare et intelligere peccatoris alligat uoluntatem ad amandum bonum et intellectum ad uerum intelligendum. Diligi autem et intelligi opus iustitiae et odiri et ignorari donum misericordiae Dei non est bonum neque uerum, sicut diligi et intelligi donum misericordiae Dei, praeter opus iustitiae suae, non est bonum neque uerum. Sed, cum peccator haec duo opera aequaliter diligit et intelligit, scilicet ueniam et iudicium misericordiae et iustitiae Dei, cum haec sint diligibilia et intelligibilia aequaliter, tunc habet bonum amare et uerum intelligere, quoniam spei habitum induit coniungens in illo habitu misericordiam et iustitiam Dei: Misericordiam quidem ad parcendum, iustitiam uero ad puniendum. Et quoniam peccator agit quicquid potest ad honorandum misericordiam Dei et ad timendum et diligendum iustitiam eius, consentit in magnitudine bonitatis, durationis et cetera, iustitia Dei suae misericordiae dari donum ueniae peccatori concordanti cum ipsis. Et influitur, ex hoc consensu et dono, lumen amoris ad amandum et sapientiae ad intelligendum. Adeo excellens et nobilis uirtus est spes in Deo et tantum decet sperare in bonitate, magnitudine et cetera, Dei et tantum est necessarium homini huius altitudinem habere spei, quod Deus uult hominem, in quocumque sit statu prosperitatis uel aduersitatis, semper in ipso Deo spem habere. Ideoque largitur Deus in mundo multas prosperitates et gratias ut, sicut homo haec a Deo munera recipit, sic similiter maiora adhuc munera speret a Deo; et e contrario multas impendit Deus quibusdam hominibus tribulationes, ut in eius adiutorio confidant, quoniam melius est tribulationes, persecutiones, aduersitates, famem, sitim, calorem, frigus, aegritudines, paupertates, uituperia et cetera his similia sustineri, sperando in Deo, in omnibus his adiuturo propter amorem ipsius sustinendis, quam sit nolle ista pati et quam habere mundanas prosperitates et in altissimo dante non sperare. Cum princeps confidit in fortitudine sui populi uel sui castri uel suae ciuitatis uel suae terrae uel sui thesauri et sic de aliis similibus istis, non potest tantum his omnibus alligare uoluntatem suam ad amandum bonum et intellectum ad intelligendum uerum, quantum dum confidit in fortitudine sui officii, quod Deus ad suum populum regendum contulit illi. Nam, intentio finalis, per quam Deus sui populi fecit illum principem et rectorem, uehementior est omnibus ante dictis, cum ipse finis, per quem princeps constituitur, sit ut a populo suo faciat Deum diligi et cognosci atque Deo seruitium impendere et honorem. Tali siquidem confidentia, quae figura spei consistit, potest unusquisque in rebus sibi subditis uoluntatem suam copulare ad amandum et intellectum suum ad intelligendum amabilia atque uera. Sperare ab amico consilium, succursum et auxilium per uires rerum corporalium non est tantum, quantum sperare ab amico bono, sapienti et ueraci consilium, succursum et auxilium spiritualium rerum. Hoc idem similiter est in ipsomet homine, quando bonus est et sapiens; potest enim magis confidere in bona uoluntate sua et in bono sensu suo, quam in diuitiis et in ceteris corporalibus rebus suis, cum de spiritualibus formaliter et corporalibus figuraliter spes existat. Per haec igitur, quae dicta sunt et per multa alia sub istis, regula traditur inquirendi, sub forma et ratione spei, naturas et proprietates, quibus et cum quibus sciantur ligari et induci uoluntas ad amandum bonitatem, magnitudinem et cetera, et intellectus ad intelligendum easdem esse ueras. De consolatione Desolationis occasio maxime in tribus habet esse, uidelicet in offensione Dei et sui ipsius et proximi. Ergo e contrario, consolatio in tribus consistit, uidelicet in consolari se ipsum in Deo et in se ipso et in proximo suo. Cum ergo desolatio et consolatio praedictae sint amabiles et intelligibiles, per naturam quidem amabilitatis et intelligibilitatis earum possunt ligari amatiuitas ad amandum et intellectiuitas ad intelligendum consolationem et desolationem praedictas, copulando ipsam amabilitatem cum amatiuitate sua et ipsam intelligibilitatem cum intellectiuitate sua, in magnitudine bonitatis et ueritatis. Desolatio extra commissum non extenditur perpetratum, quoniam ad aliquem se iniuriose uituperatum, reprobatum, depraedatum et tormentatum non pertinet desolari, cum ista pati sit consolari ad lucrum uirtutum et uitiorum euitationem. Et quoniam haec consolatio amabilis est et intelligibilis, per naturam quidem eius amabilitatis et intelligibilitatis possunt alligari uoluntas ad amorem uirtutum et odium uitiorum et intellectus ad uerorum attinctionem. Cum quis aliquos labores sustinet propter Deum, non decet eum in illis laboribus desolari, quoniam multo melior est Deus, quam sublati labores propter eum sint nociui; et multo maius est illud bonum, quod habet inde consequi, quam malum, quod sustinet inde. Et quoniam uoluntas magis ligabilis est ad maius bonum, quam ad minus, consistit ideo in natura maioritatis illius boni uirtus et ratio, per quam uoluntas ligari potest ad amandum, consolans se ipsam in magis lucrari et in minus perdere, similiter et intellectus. Perditio pecuniae, possessionum ac amicorum, parentum, deliciarum et honorum non est tanta, quanta est perditio bonarum meditationum ex bono, magno, durabili, potente, uero diligere et intelligere congregatarum. In perditione ergo istarum meditationum consistit desolatio et in recuperatione illarum magna consolatio, desiderabilis naturaliter et intelligibilis; ista namque natura sunt alligabiles uoluntas et intellectus per uiam consolationis. Cum Deum esse consideratur et illud esse diuinum totum infinite bonum, magnum, aeternum, potens et cetera, nullum esse habet desolandi rationem, cum priuatio sit non esse; ac etiam sic considerato Deo, ut dictum est, nullum esse malum naturam habet dandi desolationem. Consideratio ergo sic tendens ad esse diuinum, ut dictum est, est consideratio inducens consolationem et priuans ab homine desolationem, cuius siquidem inductione capitur naturaliter uoluntas ad uolendum amare bonum et intellectus ad intelligendum amandi ueritatem. Si Deus nihil esset, maior utique foret desolatio, quam consolatio, quoniam sic esset plus mali, quam boni et plus falsi, quam ueri. Ergo, cum Deus sit, plus est consolationis quam desolationis, et boni quam mali, et ueri quam falsi. Consideratis igitur omnibus ante dictis, sicut dictum est, et multis aliis similibus istis, possunt induci et ligari uoluntas et intellectus sub forma magnae consolationis ad bonum amandum et uerum intelligendum. De contritione et conscientia Ad perquirendum naturas et principia, quibus artificiose deducantur uoluntas ad bonum et intellectus ad uerum, naturam quidem et proprietates contritionis et conscientiae perquiri necesse est, ut acquiri possint habitus, quos principia inde sumunt, tunc cum sub ratione contritionis et conscientiae iudicantur. Quemadmodum de bono amatiuo et de bono amabili bonum amare sub habitu boni amoris oritur, sic de bono paenitentiuo et de bono paenitentibili bonum paenitere nascitur sub habitu conterendi. Sub hoc quidem contritionis habitu consistit uoluntas paenitens, cum errando peccauit aduersus dominum Deum nostrum, esto, quod parum dilexerit illum seu quod odiuerit eum. Itaque, consistente uoluntate sub contritionis habitu, congerit sibi passionem; contritionis namque natura est inferre passionem animae, suspiria cordi, lacrimas oculis et corpori afflictiones. Et quoniam super finem passionis consistit quietis finis, ut in secunda regula significatum est, habet utique uoluntas patiens naturalem exaltationem, ut de passione transeat ad quietem, ad cuius amabilitatem ligabilis est uoluntas diligens, cum de contritione ad quietem pertransit. Et idcirco innuit haec Ars uoluntatem induci ad contritionem recolendo, intelligendo et odiendo commissa, aduersus altissimum perpetrata; uoluntas quidem ad contritionem per huius Artis principia induci potest, sicut per diligere bonitatem, magnitudinem et cetera, et per diligere magnitudinem et durationem et cetera, boni, magni, durabilis et cetera, amoris. Et quoniam haec omnia et cetera his similia sunt homini possibilia et naturales rationes, sub forma principiorum, de quibus homo constat, potest quidem per ea uoluntas ligari ad contritionem; nam, amare bonitatem cum magnitudine amandi, adducit ad peccata paenitentiam et ad paenitentiam contritionem, sine qua contritione paenitentia esse non potest. His igitur datur doctrina inducendi uoluntatem ad contritionem, sequendo principiorum naturam et rationes, quod est naturaliter amabile uoluntati; similiter et doctrina ligaminis intellectus ad uerum. Quoniam, sicut in uoluntate consistit inclinatio naturalis ad odiendum ea, quibus a suo fine, scilicet a sua requie, deuiatur, sic in intellectu consistit naturalis inclinatio intelligendi illa, quibus a quiete deuiatur et tendit ad passionem, cum attingit ea sub habitu conscientiae, sicut uoluntas sub habitu contritionis. Intellectus existens sub habitu conscientiae, existit sub passione, quae naturaliter negabilis est ei et ignorabilis, sub forma affirmatiue intelligendi quietem suam, quod est eius finis. Intellectus ergo sub ratione conscientiae ligabilis est ad uerum intelligendum. Uoluntas quidem induci potest ad odiendum passionem, quam intellectus sub habitu conscientiae sustinet, et e contrario potest induci intellectus ad intelligendum passionem, quam uoluntas suffert sub contritionis habitu tunc, cum fit mutua mixtio ex duobus habitibus ante dictis; nam, per mysticam eorum copulam et per ambarum potentiarum participationem, cum alia ipsarum in alia suam habeat unitatem, bonitatem, magnitudinem et cetera, et e contrario, naturalis est inclinatio cuilibet earum, quod alia iuuet aliam et quod haec in passione istius et e contrario sustineat passionem. Existente homine otioso eo, quod amare bonum, magnum et durabile non educit aut eo, quod ex suis bonis temporalibus non agit illud bonum, quod agere tenetur, existit habitus contritionis in potentia similiter et habitus conscientiae, tunc cum homo bonum, magnum et durabile intelligere non perducit ad esse. Hi ergo duo habitus de potentia in actum reduci possunt, sequendo processum huius Artis, uidelicet discurrendo per principia et miscendo illorum alia in aliis, secundum naturam eorum et secundum aptitudinem uoluntatis ad amandum contritionem et intellectus ad intelligendum conscientiam, ut dictum est, prout etiam in artificio et processu huius Artis manifeste patet. Duobus ergo habitibus praedictis, de potentia ad habitum reductis, consistit uoluntas contritione ligata ad bonum amandum et intellectus conscientia ad uerum intelligendum. De patientia Cum patientia potest ligari uoluntas ad amandum bonum et intellectus ad intelligendum uerum, applicando ad patientiam principia huius Artis; et ad hoc explicandum breuius eligimus illorum tria principia, scilicet: Maioritatem, aequalitatem, minoritatem. Deducendo namque principia haec ad patientiam, dabitur, secundum communem formam, doctrina ligandi cum patientia uoluntatem et intellectum. Manifestum est bonam esse patientiam, quoniam de bonis similitudinibus in humana ratione consistit unita; et constat necessario patientiam esse ueram, quoniam ex ueris necessaria consistit; est ergo patientia amabilis, quia bona, cum omne bonum sit amabile; et est intelligibilis, quia uera, cum ueritas sit intellectus obiectum. Ergo patientia amabilis est et intelligibilis et in eius amabilitatem et intelligibilitatem, cetera principia similitudines suas inducunt, sicut magnitudo magnitudinem amabilitatis et intelligibilitatis, et duratio durationem earundem potentiarum, quod est quia in patientia bonitas, magnitudo, duratio et cetera, sunt concordes. Et quoniam unumquodque istorum principiorum similitudinem suam ponit in patientia, est amabilis et intelligibilis patientia bona, magna et cetera. Magnitudinem patientiae sub tribus terminis stare oportet, uidelicet pati sub maiori, aequali et minori se ipso; praeter enim hos terminos non esset in homine patientia magna. Et quoniam sub his tribus terminis magna consistit, est eius magnitudo in his tribus terminis naturaliter amabilis et eius paruitas odibilis; unde ligabilis est uoluntas naturaliter ad amandum magnitudinem patientiae et ad suae magnitudinis oppositum odiendum, quod est quia amatiuum et oditiuum, quod est de essentia et natura uoluntatis, assignatum est naturaliter, scilicet amatiuum ad magnam patientiae amabilitatem praedictam et oditiuum ad oppositum huius amabilitatis. Istud autem amatiuum cum bonificatiuo, magnificatiuo et cetera, constat unitum; unde, cum magnitudo amabilitatis patientiae per magnificatiuum tangitur, tunc per bonificatiuum bonitas tangitur eiusdem amabilitatis. Ideoque concurrentia omnia principia confluunt ad obiecta sua naturalia, ad uoluntatem magnitudini et bonitati et cetera, potentiae colligandam, cum contactus potentiae et obiecti fit secundum ordinem naturae et secundum modum, quem ars edocet et quem sequendo processum huius Artis proponimus reserare. Esse sub maiori patientem opus est iustitiae et prudentiae; iustitiae quidem, quoniam iustum est minora bonitate et nobilitate pati sub maioribus bonitate et nobilitate, habentibus ex hoc dominium super minora; prudentiae uero, quoniam minoribus ex impatientia sub maioribus malum accidere potest, cum maiora sint magis fortia, quam minora; et opus etiam iustitiae est esse patientem sub maiori suo, maxime cum iniuria infertur eidem. Esse patientem sub sibi aequali est caritatis opus atque spei; caritatis quidem, eo quod quisque tenetur proximum suum diligere sicut se ipsum; spei uero, quoniam ex eo, quod par pari fit patiens, dat iste illi rationem desiderandi nunc isti patienti esse casu simili patientem. Esse patientem sub minori se est opus humilitatis, fortitudinis, curialitatis et aliarum similium istis. Et quoniam haec omnia praedicta sunt amabilia, sunt quidem rationes, quibus ligari potest uoluntas, sub habitu patientiae, ad amandum bonum, similiter et intellectus ad uerum intelligendum, sub eodem habitu, cum omnia, quae nunc sub uoluntatis forma dicta sunt, in tantum sint intelligibilia, quantum diligibilia et e contrario. Sicut perfectio formae est actio, ita perfectio materiae est passio; ergo sicut medicus naturaliter artificio suo praeparare potest materiam, per quam natura se iuuet contra morbum, ita naturaliter potest artificio praeparari uoluntas ad diligendum patientiam contra impatientiam; et hoc, cum patientia sit similitudo ipsorum principiorum, uidelicet bonificabilis, magnificabilis et aliorum de quibus uoluntas naturaliter est unita. Et quoniam ipsa uoluntas naturalem habet inclinationem ad amandum similitudinem suam, ergo ratione suae similitudinis ligabilis est ad bonum amandum; et quod est de uoluntate, idem de intellectu intelligitur suo modo. De satisfactione Satisfactionem duobus modis considerari oportet, uidelicet secundum necessitatem rerum et secundum contritionem et conscientiam. Secundum necessitatem quidem, sic consideratur bonitas, satisfaciens magnitudini habitualiter de se ipsa, existente magnitudine bona, sub ratione bonitatis; eodem modo secundum se, satisfacit magnitudo bonitati. Est autem haec satisfactio necessaria, quoniam nisi bonitas satisfaceret magnitudini et e contrario, nec bonitas nec magnitudo nec aliud principiorum, de quibus homo constat, complementum haberet, per quod homo de illis constare posset. Sed quoniam alia partium satisfacit alii de se ipsa, sequitur substantia de ipsis substantialibus partibus constans, quae sunt bonitas, magnitudo et cetera, qualibet ipsarum partium permanente hoc, quod ipsa est, et habitu alterius partis, per quem scilicet habitum accidentia de sua substantia procedunt. Est ergo haec satisfactio necessaria, ut substantialia et accidentalia possint esse. Accidentium est etiam naturam et proprietatem bonitatis satisfacere omnibus his, quae sunt necessaria sub ratione bonitatis: Bonificatiuo, bonificabili, bonificare et bonificato. Et hoc idem suo modo est de natura et proprietate magnitudinis et cuiuslibet aliorum principiorum; nam, praeter hanc satisfactionem, includeretur defectus in principiis simplicibus et supremis, de quibus supposita constant, quae sunt animalia, plantae, metalla et supracaelestia corpora. Adhuc etiam est alia satisfactio uehementer necessaria, quae est Deo satisfieri in his, quae ad eum pertinent, sicut est exhiberi Deo obsequium et honorem, diligendo et cognoscendo ipsum super omnia, cum finis, ad quem Deus creauit omnia, sit super omnia Deum amari et cognosci seruireque sibi ac attribui Deo omnem perfectionem, praeter omnem defectum. Secundum ea, quae de necessaria satisfactione dicta sunt, doctrina traditur ligandi artificialiter uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum, sub habitu necessariae satisfactionis, hoc est satisfieri uoluntati et intellectui ex illis habitibus, qui necessarii sunt ad bonum amandum et uerum intelligendum. Fit autem haec satisfactio intellectui et uoluntati, sequendo artificialem processum principiorum huius Artis; satisfacit etenim haec Ars de principiis suis uoluntati, inquirendo obiecta, quae bona sunt et amabilia uoluntati; similiter et intellectui, perquirendo eadem obiecta esse uera et intelligibilia. Unde per inuentionem praedictorum obiectorum, quam dat artificialiter haec Ars in suis principiis, satisfaciens ex ipsis obiectis uoluntati et intellectui, quibus ipsa obiecta sunt necessaria, adducit haec Ars ipsas ambas potentias ad subiectum huius Artis, uidelicet uoluntatem ad amare bonum et intellectum ad intelligere uerum. Satisfactio secundum contritionem et conscientiam habet esse, cum per uiam contritionis et conscientiae traduntur cordi paenitentia, orationes et suspiria; et oculis fletus et lacrimae; et auribus praedicationes ueritatis et sermones bonitatis et pietatis; et gustui ieiunia et abstinentiae; et tactui lassitudo peregrinationum et calor et frigiditas et ceterae afflictiones; et manibus bona opera et restitutio eorum, quae erga Deum et proximum male gessit. Hanc siquidem talem satisfactionem edocet Ars eis, qui secundum processum suum ire sciunt; nam, ex hoc, quod ipsa Ars per figuras, regulas, definitiones, conditiones et quaestiones inquirere docet et inuenire naturas et principia rerum, docet quidem ex istis habere satisfactiones. Et quoniam ipsae satisfactiones sunt amabiles et intelligibiles, satisfacit ipsa Ars ex eis uoluntati et intellectui, quibus naturalis est inclinatio praedictas satisfactiones sumere obiectiue; per hanc enim potentiarum inclinationem et per artificium huius Artis inducitur uoluntas ad amandum bonum et intellectus ad intelligendum uerum, uinculo dilectionis et discretionis. De consideratione Consideratio rerum, prout sunt considerabiles, uoluntatem alligat ad amandum amabilia et odiendum odibilia. In ista namque consideratione omnia principia concurrunt, influentia amabilitatem amatiuo, in qua sunt similitudines principiorum, et influentia odibilitatem oditiuo, in qua sunt ipsorum dissimilitudines principiorum. Malitia quidem et paruitas et cetera huiusmodi, sunt dissimilitudines principiorum, existentes odibiles, quia bonitas, magnitudo et cetera, eis dissimilitudinibus contraria, diligibilia consistunt. Ad alligandum amorem uoluntati oportet amantem considerare non esse, de quo creatus est productus in esse. Nam, in quantum amatiuo naturale est amare esse et odire non esse, in tantum ligabilis est amare esse; et quoniam esse de principiis huius Artis constat, ligabile est ipsum amatiuum amare esse, cum principiis ipsius esse, considerando ea, sub forma essendi et non essendi. Homo considerans ea, de quibus ipse est compositus, ligabilis est amare illa, cum naturale sibi sit amare suummet esse; amandoque semet ipsum, cadunt eius principia in considerationem. Haec autem principia sunt bonitas, magnitudo et cetera, quae sunt: Amabiles esse secundum suum `quod (quid est) et secundum suum `quale esse. Etenim quaedam principia considerabilia sunt sub ratione substantiae, et quaedam sub ratione accidentium, sicut ipsa substantialis bonitas, existens pars substantiae, et sicut illa accidentalis bonitas, quae est aequalitas, existente homine bono, uirtutes diligendo et uitia odiendo. Homo considerans finem, ad quem creatus est et per quem est id, quod est, his talibus principiis et non aliis constitutus, inducit uoluntatem suam alligabilem ad praedictum finem. Esse namque cuiuslibet ipsorum principiorum, naturalem habet instinctum ad ipsum finem; iste autem finis est Deum amari et cognosci ab homine in magno seruitio et honore, secundum magnitudinem bonitatis et cetera; nec ab isto ligamine potest deuolui uoluntas, cum praedictum finem considerat cum magnitudine bonitatis et cetera. Consideratio uitae breuis huius saeculi per labores passos et adhuc multiplicandos; et consideratio modicae utilitatis et modicae durationis unde placitorum et prosperitatum mundi; et consideratio mortis et putrefactionis et pulueris, quas humana caro impossibiliter effugere potest; et consideratio bonorum temporalium et amicorum etiam, qui cito mortuorum obliuiscuntur; et consideratio horum similium alligauit amatiuum aliam amare uitam aeternam spernereque praesentem; et multiplicatur haec alligatio, cum praedictae considerationes per processum huius amantiae deducuntur. Considerando culpas et iniurias et delicta contra Deum et proximum perpetrata, mouetur uoluntas ad odiendum illas et ad diligendum uirtutes; sed recurrit amatiuum ad diuinam misericordiam diligibilem cum magnitudine bonitatis et cetera, ad diuinam iustitiam timibilem cum magnitudine bonitatis et cetera, et ligatur homo ad amorem et timorem domini Dei nostri. Considerare etiam poenas infernales, secundum magnitudinem malitiae, odibilitatis, contrarietatis et durabilitatis earum, in tantum, quantum ipsae sunt malae, nocibiles et durabiles in aeternum absque fine: Talis consideratio potest ligare hominis uoluntatem ad timorem et per consequens ad diligendum bonum. Etiam considerare gloriam supremam et immensam, quam damnati amittunt in aeternum, in tantum, quantum ipsa est bona, magna et durabilis etiam in aeternum: Talis consideratio excitat atque ligat uoluntatem ad bonum diligendum; unde, ratione talis considerationis propter amabilitatem boni et propter odibilitatem mali, constringitur uoluntas hominis ad diligendum bonum. Considerare etiam gloriam paradisi cum principiis huius Artis et processu eiusdem est consideratio, per quam uoluntas hominis potest ligari ad bonum diligendum. Quia, dum homo considerat bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, paradisi, considerando etiam quomodo benedicti sunt in conspectu Dei beatificati et quomodo ipsi recipiunt ab eo influentiam eius et benedictionem et qualiter cognoscendo et diligendo fruuntur illo gloriosissimo, benedicendo de necessitate, si homo in tali consideratione perseuerauerit, oportet ipsum uere diligere bonum, quoniam sic perseuerando suam uoluntatem assuescit et naturat, et per consequens ipsam ligat ad bonum diligendum. Considerando Deum secundum formam contemplationis, in decima regula contentam, considerandoque Deum secundum secundam regulam et secundum ceteras, ligatur necessario uoluntas ad amandum Deum et ad odiendum omnia, quae illam impediunt diligere dominum Deum suum. Haec autem alligatio durabilis est in tantum, quantum Deus influit similitudines suas in illa consideratione, et in tantum, quantum amor similitudines illas acceptat. Sed, cum amor non curat eas recipere, eo quod memoria eas obliuiscitur et intellectus eas ignorat, in huius Artis processu, peruertente se uoluntate ad earum opposita, tunc uoluntas permanens in ira Dei dissoluitur ab amore. Hac igitur Arte doctrinam tradente recolendi, intelligendi secundum magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, ut patet in eius processu, traditur quidem doctrina ligandi uoluntatem ad amare Deum, secundum id, quod ipse est, secundum illa opera, quae Deus habet intra se et secundum illa, quae extra se ipsum influit in creata. Quinta distinctio, secunda pars Tertia decima quaestio  Ueniebat amicus de amare et alius amicus ibat ad amare. Quaeritur, quis amborum propinquior esset ipsi amare. Solutio: Principium est id, quod se habet ad omnia, in ratione alicuius prioritatis. Principium, duratio, amor et aequalitas huic quaestioni respondere uoluerunt, sed primo principium super hoc dixit ista: – Sicut in definitione mea continetur, ego sum ens prius ceteris entibus principiando et ideo sum in amando prius duratione, bonitate, magnitudine, tempore et cetera. Et quoniam ego sum pars substantialis substantiae, principiatur amare de amatiuo et amabili, sub forma et similitudine mei; et amatiuum et amabile, quod sunt partes substantiales, sunt magis conseruabilia et perseuerantia per durationem substantialem, quam per durationem accidentalem; ac amare amici per me magis principiatum est de amatiuo et amabili eo, quod sum ens substantiale, quam eo, quod sum ens accidentale. Hoc idem est de fine substantiali et accidentali. – Ex his ergo rationibus sequitur, quod amicus, ueniens de amare, propinquior est ad amare, quam amicus tendens ad amare. Nam amicus, qui uenit de amare, incepit amare in fine amandi et duratio facit illi durare finem illum, necnon in fine amoris obtinet amare ipsius amici quietem. Quod siquidem amare uexatum fuit, cum iuit amatum ipse amicus in potentia et in habitu; cum autem exiuit in actum, adinuenit quietem, sed finis amandi amici euntis existit in potentia et habitu tendens ad suum actum amandi. – Quare ipse, qui adhuc est in medio tendens ad finem, est minus propinquus ad amare, quam ipse, qui de fine uenit amandi, portans secum ipsum amare, quod lucratus est in fine amandi; in quo scilicet fine durare, principiare et finire faciunt eum perseuerare, ita quod tempus praeteritum, cum sit accidens, huic resistere non potest, eo quod in substantia sunt substantiales partes accidentalibus partibus fortiores, sicut iam significatum est.  Amoris principia sunt amans, amatus, amabilis et amare. Huic quaestioni respondit etiam duratio, dicens: – Secundum hanc definitionem principiorum amoris satis apparet conclusio quaestionis huius. Nam, amicus ueniens de amore, plus acquisiuit de principiis amoris, quam amicus, qui uadit ad amare; et ex hoc, quod magis habet de ipsis principiis in magnitudine, habet quidem necessario de ipsis in me et in bonitate et cetera, quam ipse amicus tendens ad amare. Uerumtamen, si in amico ueniente de amare abest magnitudo potestatis, sapientiae et amoris, oportet in eo esse mei absentiam, quare secundum istam conditionem propinquius est ad amare ipse, qui uadit amatum, quam qui uenit amatu.  Deinde respondit amor huic quaestioni, dicens: – Secundum tertiam decimam regulam et duas definitiones principii, amicus tendens ad amare spem habet in amabili suo, ut suum amorem ei largiatur et in illo amore suam bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera et per consequens suam iustitiam et misericordiam. Sed in hac eadem etiam spe fuit amicus ueniens de amare, cum ibat ad amare; dedit autem amatus amorem suum amico uenienti de amare, cum omnibus praedictis. – Quare, si amicus uadens ad amare propinquius esset ad amare, quam amicus ueniens de amare, dedisset quidem amatus amorem suum absque perseuerantia bonitatis, magnitudinis et cetera. Itaque perdidisset amicus amatum suum, habentem amorem, nec uteretur spe et per consequens perdidisset bonitatem, magnitudinem et cetera, et amatum suum; et sic amicus ueniens de amare haberet amorem uacuum amato suo, quod est impossibile. Quare et cetera...  Quoniam in amoris aequalitate consistunt aequaliter duratio et principium, non potest amicus indigere amoris et amandi. Ultimo respondit aequalitas huic quaestioni dicens: – Sicut significatur in quarta conditione `aeternitatis principii, ambo praedicti amici possunt aequaliter esse propinqui ad amare, isto eunte ad amatum sub ratione amabilitatis, et illo ueniente de amato sub ratione amatiuitatis, existentibus amatiuitate et amabilitate aequaliter in amato, et influente ipso amato amabilitatem tendenti ad eum et amatiuitatem uenienti ab ipso. Et hoc in duratione, principio et in me, ita quod neuter eorum amoris absentiam habeat et amandi; attamen ille ad amare propinquior esse potest qui magis intense coaequare potest bonitatem, magnitudinem et cetera in amare suo, quare super hoc non licet longioribus sermonibus procedendum. Quarta decima quaestio  – Amor – amicus ait –, responde mihi: Istud amare meum estne in facto esse uel in fieri uel adhuc faciendum? Solutio. Medium est ipsum subiectum, per quod finis influit ad principium et per quod principium refluit ad finem, naturam sapiens utriusque, ut eorum imago. Secundum definitionem medii respondit amor amico dicens: – Amice, si huius amantiae principia naturasque cuiuslibet illorum consideres et eorum definitiones iuxta processum earum recolas, percipere quidem potes huius quaestionis solutionem. Habes enim secundum definitionem medii, quod finis influit ad principium, uidelicet similitudinem suam cum aliorum similitudinibus principiorum, quas ab illo sumit; atque principium easdem cum similitudine sua refluit ad ipsum finem, omnibus illis similitudinibus per medium ipsius finis et ipsius principii transeuntibus, tam quam per imaginem utriusque. – Et fit inde tuum amare, quod scilicet amare, prout est similitudinum ipsarum imago, factum est per ipsa principia prima et per ipsamet fit et est per eadem etiam faciendum. Fit autem, per quanto in influentia et refluentia consistit antedicta, agentibus principiis inuicem, sub ratione potestatis; factum est uero, per quanto ipsa influentia iam est actu existens, sub ratione durationis in bonitate, magnitudine et cetera; sed est faciendum, per quanto magnitudo in bonitate, potestate et cetera durationis magnificat ipsum, donec complementum habeat, quod secundum finem competit illi, sicut omnes partes fini acquiescant, duratione sustentante ipsum in ceteris principiis, donec ex omnibus similitudinibus eorum habeat complementum. – Ipso ergo amare completo, prout in praesenti uita complementum habere potest, factum est et sic faciendum est. Factum est quidem, ut principia perfectum opus habeant; fit autem, ut agendo continuent illud; sed est faciendum, ut agere non cessent.  Amoris medium est ipsum amare, quo se amant amicus et amatus. – Amice – dixit amor –, de me sunt amatiuum et amabile, de quibus procedit amare. Hoc siquidem amare factum est, procedens de amatiuo et de amabili, existendo medium inter amantem et amatum, et fit in quanto unumquodque ipsorum principiorum agit in eo, induens illud similitudinem suam; faciendum est autem in quanto multiplicabile est, quoniam amicus plus potest amatum suum diligere, quam diligat ipsum. – Et hoc secundum bonitatem uel secundum magnitudinem et cetera, sicut secundum uirtutem plus potest oriri de bonitatis unitate, in quodam tempore, quam in alio, et in quadam magnitudine, quam in alia et cetera. Et sicut secundum durationem, quae magis sustinere potest amare tuum in quodam tempore, quam in alio, et secundum quoddam principium, quam secundum aliud, hoc autem faciendum necessario esse oportet, ut principia a cessatione remoueantur, permanentibus actiuitatibus et agibilitatibus ac actibus operandi ipsorum principiorum in quolibet eorundem.  – Amice – dixit amor –, si bene recolis decimam quartam regulam et eius processum cum duabus definitionibus medii, quoddam uniuersale formando de istis, et illud particulare, quod a me quaeris, inuestiges, in eodem poteris utique de facili huius, de quo dubitas, hic cognitionem habere, sicut si consideres de actione et passione consolationem esse factam. De actione quidem, in quanto amatus facit de amico ad placitum; de passione uero, in hoc, quod amicus habet pro bono quicquid de ipso placet amato suo. Nam, si amatus auferat ab amico quod dedit, consolatur amicus in bonitate, magnitudine, uoluntate, potestate, dominio amati sui et in amore, quem ipse amicus possidet illi, et beatitudinibus, quas amatus suus largiri potest eidem. – Unde licet hoc opus factum sit plus, quam est; fit tamen perseuerando, et faciendum est perseuerando, per quanto multiplicari potest aut de qualitate in qualitatem aut de similitudine in similitudinem aut de habitu in habitum transmutari. Sicut fit de patre, qui consolatur, cum perdit filium, quodam tempore in alio tempore; potest etiam consolari perditis aliquibus bonis temporalibus uel amicis et cetera huiusmodi. Quare consimili modo considerare potes, amice, de amare tuo, sicut dictum est de consolatione.  Principiauit principium medium amoris in magnitudine, ut inde principiare magnum et amorosum oriretur. – Amice – dixit amor –, si hanc primam conditionem `magnitudinis et principii consideres, satis manifeste potes solutionem huius attingere quaestionis. Nam, ex quo principium principiauit amare in magnitudine, ut ipsum amare procedat inde magnum et amorosum, oportet ipsum amare factum esse et fieri et faciendum, ut consequitur finis secundum quod ipsum amare principiatum est in magnitudine. Nam, alio modo sequi non posset; quod est quia, cum ipsum amare principiatum est in magnitudine, magnitudo et principium induunt ipsum similitudines suas, ita quod in amare est magnificare et principiare, ideoque magnitudo amandi est ipsum amare factum esse et fieri et faciendum. Quoniam, nisi ita esset, in ipso quidem amare non essent magnificare et principiare, nec actio amantis nec passio amabilis, immo foret ei minoritas istorum principiorum priuatio; itaque non esset ipsum amare tuum in magnitudine principiatum, quare non posset esse magnum nec amorosum, sed potius indutum esset similitudines contrarias principiis indutiuis similitudinum suarum. Quinta decima quaestio  – Amice – dixit amor –, cum quo ligas amare meum ad tuum amatum? Solutio. Finis est id, cui principium acquiescit. – Amor – ait amicus –, secundum quod continetur in hac definitione finis, in substantia est finis unum substantialium principiorum, de quibus substantia constituitur. In hoc etiam fine est finitiuum et finibile, de quibus finire procedit in alia principia substantiae, ut in ipso finire sumant similitudinem eius, habentia complementum et quietem, in eo transiendo per ipsum ad finem, in quo quiescibile est unumquodque ipsorum principiorum, sicut patet in te, amor. Acquiescis enim in amare tuo, cum ipsum indutum est finire de finitiuo et finibili, in amatiuum et amabile productum. – Quare, secundum hanc comparationem, ego ligo tuum amare ad amatum meum, considerando in ipso amato meo et in me huius Artis amatiuae principia, prout ea in nobis considerari oportet. Considerando namque bonitatem mei amati et bonitatem, quam naturaliter mihi dedit, propendo finem cur illum mihi dedit. Cum etiam considero quomodo bonitas amati mei est amabilis et quomodo in me proprietas est amatiua, tunc amabilitatem amati mei et amatiuitatem meam induo finem mei amati et mei amabili, de quibus oritur seu procedit amare, indutum finire de finitiuo et finibili productum. Itaque ligo tuum amare, quod est meum, ad amatum meum cum finire de finitiuo et finibili; et ad bonitatem ipsius amati ligo bonitatem ipsius amare et ad magnitudinem amati magnitudinem ipsius amare et cetera; et sic cum omnibus his ligo amare tuum ad amatum meum. Ualde placens fuit amori haec amici responsio et desiderauit amatus multos habere tales amatores, quoniam talibus est ualde dignus.  Finis amoris est ipse, cui amans et amatus acquiescunt. – Amor – dixit amicus –, sicut amatus est quies amici, ita etiam e contrario. Ideoque tuus finis, amor, est quies amici et amati, ad quam quietem ego ligo amare tuum, amor, sic, ut amatus meus acquiescat, uidelicet placitum habeat se per me amari. Et uincula, quibus amare tuum ad placitum mei amati et mei uincio, sunt bonificare, magnificare, durare, posse, intelligere et cetera, quoniam omnes isti actus sunt amabiles ipsi amare; in quorum amabilitate ipsummet amare tuum et meum capitur et ligatur a similitudinibus amati mei, in quantum sunt amabiles ipsi amare; cum quibus etiam similitudinibus ego meas similitudines alligo, ut cum ipsis ligatis ego ligem tuum amare ad similitudines mei amati.  – Amor – amicus ait –, in tertio paragrapho de fine significatur tuae responsio quaestionis, quoniam contritione et conscientia ligari potest amare ad amatum. Contritione quidem, considerando iniurias illatas amato non amando ipsum, prout in magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, conuenit ipsum amari, aut quod deterius est odiendo ipsum contra finem bonitatis, magnitudinis et cetera, et amatiui et amabilis et amandi; et quoniam de his omnibus oritur contritio, dum humanus intellectus utitur fine, quo est et dat amico conscientiam, qui peccauit aduersus amatum suum, cum contritione igitur et conscientia ligari potest amare tuum et meum ad amatum meum. Hoc autem posse ligabile est ad possificandum cum bonitate, magnitudine, duratione et cetera conterendi et consciendi.  Cum fine potestatis, differentiae et amoris ligauit amicus amare suum ad amatum. Secundum hanc quintam conditionem `potestatis et differentiae potes cognoscere tuae quaestionis solutionem. Finis namque potestatis est possificare per bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, et finis differentiae est differentiare per easdem, quemadmodum tuus finis est amare per ipsasmet, scilicet per bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. Quocirca unire cum amare, possificare et differentiare ac applicare totam istam unionem ad finem amati, est ligari amare cum fine potestatis et differentiae ad amatum; dissolutio ergo ipsius amare ab amato fit cum unitur finis potestatis et differentiae cum non fine amandi bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera. Sexta decima quaestio  Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo fit maior aequalitas amici et amati. Solutio: Maioritas est imago magnitudinis immensitatis bonitatis, aeternitatis et cetera. Responderunt amatores amoribus secundum hanc definitionem isto modo: – Maioritas est imago magnitudinis amati et amici. Sed ad inquirendum maiorem aequalitatis operationem inter amatum et amicum, oportet inquisitionem fieri cum maiori maioritate bonitatis et magnitudinis amici et amati, in tantum quod eorum aequalitas in bonitate, magnitudine et cetera, eorum permaneat infinita. Hanc ergo maiorem aequalitatem amici et amati oportet esse cum immensitate bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, ita quod ipsa immensitas sit bonitatis, magnitudinis, durationis et cetera, et e contrario; et quod bonitas, existens id, quod ipsamet est, similiter et magnitudo et cetera, sint quaelibet ipsamet immensitas; ac etiam quod bonitas, magnitudo et cetera sint quaelibet ipse amatus et ipse amicus. Quare de necessitate oportet aequalitatem talium istorum, scilicet amati et amici, esse maiorem omni alia aequalitate, quae non sit in immensitate bonitatis et cetera, et in qua bonitas et cetera, non sint quaelibet ipsa immensitas et in qua bonitas et cetera, non sint quaelibet ipse amatus et ipse amicus. – Haec autem maior aequalitas amici et amati – aiunt amatores –, per maiorem maioritatem significatur et habet esse, dante amato totam suam bonitatem, magnitudinem et cetera amico, quolibet ipsorum, scilicet amato et amico, existente immenso bonitate, magnitudine et cetera; et hoc quod ipse est, absque confusione aliqua et absque aliquo accidente, et dante se bonitate magnitudini substantialiter et e contrario, qualibet earum permanente id, quod ipsa est, existente id, quod est alia et e contrario, atque permanentibus amato et amico una eadem essentia et natura numero et una eadem bonitate, magnitudine et cetera. Quare nullo alio modo – aiunt amatores –, amoribus inuenire possumus aequalitatem amici et amati maiorem ista, quam cum maiori maioritate bonitatis, magnitudinis et cetera perscrutamur.  Maioritas amoris est ipsa, in qua amans et amatus aequales sunt in amare. – Haec siquidem maioritas amoris – dicunt amatores –, non potest esse omni alio amore maior, nisi amatus tantum diligat amicum suum quantum se ipsum et e contrario, et nisi amatus et amicus sint una eadem bonitas et una eadem magnitudo et unus idem amor et cetera, quoniam aequalitatem tanti et talis amati et amici omni alia aequalitate oportet necessario esse maiorem. – Habet autem esse haec aequalitas in hoc, quod amicus tantum diligit suum amatum quantum se ipsum et e contrario, et plus quam aliquid aliud; et in hoc etiam, quod et amicus et amatus sunt una bonitas, una magnitudo et cetera idem numero, et quod aequalitas est amabilis in infinire bonitatis, magnitudinis et cetera, per cuius scilicet amabilitatem tantum dat bonitas magnitudini quantum e contrario; et per quam etiam amabilitatem tantum est bonitas in magnitudine id, quod ipsa existit, quantum in se ipsa et e contrario; et per quam bonitas similiter et magnitudo tanta est agendo quanta existendo et e contrario. – Quare his omnibus et multis aliis, quae prolixa essent ad dicendum, significat maioritas bonitatis, magnitudinis et cetera ipsam operationem, per quam habet esse maior aequalitas amati et amici.  – Amores – aiunt amatores –, uelut in tertio paragrapho de definitione maioritatis significatur, scire potestis quomodo habet esse maior aequalitas amati et amici. Habet quidem esse hoc modo, uidelicet amicum totum esse patientem et oboedientem uoluntati amati sui sic, ut in tantum sit amicus patiens recipiendo ab amato suo, quantum amatus agens dando illi. Unde, si amatus, propter amorem sui, uult amicum sustinere paupertatem, labores, languores, persecutiones et mortem, totum sit placens et amabile amico; si autem amatus sit uilipesus, uituperatus, blasphematus, ignoratus, oditus, habeat amicus passionem in his, quae fiunt aduersus amatum suum. Unde, quantum in his et in suis consimilibus possunt coaequari amatus et amicus, tantum habet esse aequalitas amborum in maioritate maiori omni alia aequalitate, in qua non tantum est amicus patiens propter amorem sui amati.  Maiorem aequalitatem, quae est amici et amati, oportet esse sine maioritate et minoritate. – Amores – inquierunt amatores –, secundum quod in prima conditione `maioritatis et aequalitatis significatur, maior habet esse aequalitas amici et amati, cum est sine maioritate et minoritate. Et haec est cum in tantum habet esse amatus, ut sit amicus, quantum e contrario, sicut hoc tantum sit de bonitate, magnitudine et cetera; nam, ex quo est de qualibet earum, unus existit finis amati et amici et sic non possunt ibi esse maioritas et minoritas. – Hoc idem habet esse de bonitate et cetera; nam, cum amicus in tantum bonus est, quantum amatus et e contrario, ita quod hoc tantum est de bonitate, magnitudine et cetera, permanet una bonitas amici et amati, quare in illa bonitate sunt impossibiles maioritas et minoritas. Hoc etiam habet esse de magnitudine et cetera; etiam de bonificatiuo et bonificabili et cetera, habet hoc esse, uidelicet cum bonificatiuus, qui est amatus, et bonificabilis, qui est amicus, sunt aequales in bonificare, ipsa aequalitate existente ipso bonificare cum magnitudine et e contrario, sic in illa aequalitate et bonificatione non possunt esse maioritas et minoritas. – Hac ergo aequalitate tali, quae est sine maioritate et minoritate, dicimus uobis, amores, quod habet esse aequalitas amati et amici et, super hanc, aliam considerare non possumus aequalitatem. Septima decima quaestio  – Amice – dicebat amor –, numquid posuisti amatum tuum in aequalitate sciendi et amandi? Solutio: Aequalitas est ipsum subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera, acquiescit. – Amor – inquit amicus –, secundum hanc definitionem aequalitatis uolo quaestioni tuae respondere. Tu quidem bene scis finem concordantiae, de bonitate, magnitudine et cetera factam, acquiescere aequalitati de bonitate, magnitudine et cetera facere. Hic autem finis concordantiae acquiescere non posset aequalitati, quae non esset sciendi et amandi meum amatum, ex quo meus amatus aequaliter scibilis est et amabilis. Quare dico tibi, amor, me posuisse meum amatum in aequalitate mei scire et mei amare, quare meus amatus dignus est aequaliter sciri et amari et quia tu, amor, et sapientia, quiescibiles estis in fine concordantiae. – Uerumtamen tu, amor, et sapientia, qui in me uos coaequatis: Me affligitis, languere me facitis et ad multa mortis pericula me exponitis ad honorandum, sciendum et amandum meum amatum; et quanto uehementius in me uestra coaequatis opera, tanto a uobis sentio grauiora mihi tormenta. Quare de uobis admiror cur talem mihi facitis quaestionem.  Amoris aequalitas est ipsa, in qua amans et amatus se coaequant in amare. – Amor – ait amicus –, secundum hanc definitionem tuae respondeo quaestioni. Dic ergo mihi, amor: Et tu, in amare tuo, non diligis aequalitatem amatiui et amabilis? Utique sic. Nonne diligis etiam in amare tuo aequalitatem esse scientis et scibilis, ut uehementius diligere possis? Bene quidem. Ergo te oportet necessario aequalitatem sciendi et amandi diligere! Et ex quo hanc aequalitatem naturaliter diligere debes, uis naturae ratioque cogunt te debere diligere illam in amato meo et me cogere intelligendo et amando ipsum aequaliter contemplari; quod, si non uis sic agere, profecto peccas in amatum meum et in me, iniurians nobis ac etiam bonitati, magnitudini et cetera, quae me excitant, ut aequaliter de ipsis fruar amato meo.  – Amor, sicut in tertio paragrapho de definitione aequalitatis significatur, obligatus es satisfacere sapientiae de amatiuitate, cum eius amabilitas sit magna in bonitate, duratione et cetera. Quoniam, sicut obligatus es de amatiuitate satisfacere amabilitati tuae et bonitati, magnitudini et cetera tuae amatiuitatis et amabilitatis, sic obligatus es satisfacere amabilitati sapientiae et scitiuitatis et scibilitatis et bonitati, magnitudini et cetera sapientiae et suae scitiuitatis et scibilitatis; consimili modo obligatus es bonitati et suae bonitiuitati et bonibilitati similiter et magnitudini et cetera. – Quare, his omnibus et multis aliis rationibus te precor, amor, pro me seruitore tuo, patiente multos labores pro te, et pro amato meo maxime, cuius tu et ego sumus quatinus huius tuae obligationis uinculus, me desiderare facias scire et amare aequaliter amatum meum; nam aliter non haberem me beatum nec amatorem propter finem.  Coaequauerunt se sapientia et uoluntas in scire et amare. Ambae cucurrerunt ad amatum et super earum amare et intelligere illum accinxerunt. – Amor – dixit amicus –, secundum hanc undecimam conditionem `sapientiae et uoluntatis, respondeo tibi dicens: – Quoniam ex hoc, quod amatus meus aequaliter est intelligibilis et amabilis, coaequati sunt in me scire et amare ad attingendum aequaliter amatum meum; et quoniam unumquodque ipsorum obligatum est attingere totis uiribus illum, currunt et, quantum possunt, accelerant ad eum attingendum. Uerumtamen eum in se ipsis attingere non possunt, sed eum per puncta transcendentia super se ipsa in bonitate, magnitudine et cetera eius attingunt; et quemadmodum intellectus super se ipsum intelligit intelligendo plus bonitatis, magnitudinis et cetera sui amati, quam sui ipsius, sic uoluntas attingit eundem super se ipsam, diligendo maiorem bonitatem, magnitudinem, durationem et cetera, sui amati, quam sui ipsius. – Unde, quanto magis hi duo de bonitate, magnitudine et cetera se coaequant in se ipsis et super se ipsos in bonitate, magnitudine et cetera sui amati, tanto uehementius eum attingunt; et plus etiam bonitatis, magnitudinis et cetera recipi potest in ipso attingere eum, aequaliter eum attingunt, quam si aequaliter eum non attingerent et plus similitudinum suarum potest influere illis amatus. Octaua decima quaestio  Ab amore bono quaesiuit minoritas, utrum amici et amati differentia indiuisibilis esse possit. Solutio: Minoritas est ens circa nihilum. – Minoritas – ait bonus amor –, secundum definitionem tuam, tuae respondeo quaestioni. Scis etenim, minoritas, te esse ens circa nihilum. Es quidem circa nihilum, quoniam de diuisibilibus composita es, ita quod tua bonitas non est tua paruitas nec tua duratio et cetera: Est enim diuersitas inter eas. Etiam tua bonitas est diuisibilis, ita quod a tua paruitate, duratione et cetera, diuidi seu diuersificari potest. Ideoque tu, minoritas, apta nata es ad priuationem reduci, quamobrem circa nihilum habes esse. Unde sequitur, si sis in differentia amici et amati, quod illa differentia diuisibilis est, ita quod aliud est bonitas amici a bonitate amati et aliud bonitas amati a bonitate amici; similiter et differentia, quae est in bonitate amici, alia est a differentia, quae est in bonitate amati, et e contrario; similiter et differentia in magnitudine et cetera, amici et amati. Itaque sunt amicus et amatus et omnes eorum partes circa nihilum, ex quo tu es in eis, quare in omni amato et in omni amico, in quibus tu es, oportet eorum differentiam diuisibilem esse. – Ergo, in omnem differentiam amici et amati, in quibus tu non es, oportet eam indiuisibilem esse, ita quod in tantum sunt in esse, quod non possunt ultra. Nam, sicut amicus et amatus, in quibus tu es, sunt per te circa non esse, ita necessarium est amicum et amatum, in quibus tu non es, esse in tantum circa esse, quod sint ipsummet esse, quare oportet necessario, ut amatus et amicus, in quibus tu non es, possint esse, immo quod sint unamet essentia et natura et unamet differentia indistincta et indiuisibilis, ut ipsi permaneant una eadem numero bonitas, magnitudo, duratio et cetera, quamuis alius ab alio, sub ratione differentiae, sint distincti, sicut sub ratione bonitatis boni et sub ratione magnitudinis magni et cetera.  Amoris minoritas est ipsa, quae defectiua est in amare. – Minoritas – inquit bonus amor –, cum tu existis in amore, facis quidem eum defectiuum in amare, sicut per oppositum maioritas facit eum perfectiuum in amare, cum existit in ipso amore cum bonitate, magnitudine et cetera. Et ideo scire potes differentiam, quae est maioris amati et maioris amici, esse necessario indiuisibilem, ut eorum amor non fiat defectiuus; qui tamen defectiuus existeret si eorum differentia diuisibilis esset; nam, sicut eorum differentia diuisibilis esset, sic etiam eorum amor et eorum bonitas, magnitudo et cetera. Et sic essent in eis essentiae et naturae diuersae et per consequens alius ab alio separatus, habente quolibet eorum quantitatem, itaque tu, minoritas, permaneres necessario in eisdem. – Sed, quoniam impossibile est te in illis esse, existunt distincti amicus et amatus; ita quod alius eorum non est alius, ratione unius differentiae, facientis eos esse distinctos, sicut unus est amor eorum, qui facit eos amantes esse et amatos, et una est eorum bonitas, qui facit eos esse bonos; et sic eorum amor perfectiuus permanet in amare.  Minoritas – dixit bonus amor –, in tertio paragrapho tuae definitionis, doctrina tradita est ligandi uoluntatem ad bonum amandum, secundum decimam octauam regulam de consideratione et secundum tuas ambas definitiones. Unde, cum secundum illam artem et illum modum considero quam magnum est amicum et amatum alium ab alio esse distinctos, absque distinctione essentiae et naturae bonitatis, magnitudinis et cetera, ipsis scilicet differentia, bonitate et cetera, et earum essentia et natura, existentibus indiuisibilibus, et amico alio existente ab amato et e contrario; tunc non possum alterius considerare magnitudinem bonitatis, durationis et cetera, in differentia neque differentiae in bonitate et cetera. – Quare hac consideratione me sentio ligari ad bonificandum magnitudinem et cetera et ad peragendum quantumcumque bonum possum ad honorandum, seruiendum et laudandum tam excellentem et nobilem differentiam amici et amati.  In bonitate et amore consistit amici et amati differentia indistincta, ut a confusione et a paruitate distet amandi. – Bone amor – ait minoritas –, quomodo est tibi certum hanc differentiam esse in realitate et quomodo mihi probare poteris amicum et amatum alium ab alio esse posse distinctos, existente eorum distinctione indiuisibili ac eorum bonificare, magnificare et cetera, nec non etiam eorum essentia et natura existentibus indiuisibilibus? – Minoritas – respondit bonus amor –, secundum octauam conditionem `bonitatis et differentiae significatur differentiam ipsam indiuisibilem et indistinctam necessario esse oportere. Sed quoniam tu, minoritas, omnia, quae in considerationem tuam cadunt, consideras secundum tuam naturam et proprietatem, non potes intelligere nec amare, nisi cum defectu mei et magnitudinis et cetera, ex quo nos in societatem tuam introducis. Sed separes te a nobis et ueniat nobiscum maioritas, quoniam ipsa intelliget et sciet ea, quibus deficis! – Eia minoritas – ait bonus amor –, si differentia est diuisibilis, quoniam est in te et in malitia et cetera, quare ergo non est indiuisibilis ipsa differentia, quae est in me et in bonitate, duratione et cetera? Et nisi haec differentia esset amici et amati, ubi ergo distaret differentia a malitia, paruitate et confusione et ab amandi paruitate? Et sine hac indiuisibili differentia amici et amati, quomodo ego et bonitas, magnitudo, duratio et cetera, possemus esse rationes reales et inconfusae, qualibet nostrum existente alia a qualibet nostrum, et e contrario numero et essentia? Utique nullo modo. Et qua ratione esset in nobis agere, uidelicet bonificare, magnificare, durare, posse, intelligere, amare, unire, concordare, finire et coaequare? Utique nulla ratione. Nostrum etenim agere omne et totum perditum esset et quaelibet nostrum in tantum esset in te, o minoritas, quod non essemus tantum in esse, quantum in priuatione et esset in nobis plus de malitia quam de me, et plus de paruitate quam de magnitudine, et plus de non esse quam de esse et cetera huiusmodi, quod est impossibile. Et amodo, minoritas, nec mihi nec alicui alii hanc facias quaestionem. Intromitte te de his, quae sunt tibi similia et permitte nobis ea, quae sunt in tantum excellentia et nobilia, quod non es digna intelligere illa tota nec amare. Tertia distinctio De aequalitate  Aequalitas est ipsum subiectum, cui finis concordantiae bonitatis, magnitudinis et cetera, acquiescit. In substantia quidem est aequalitas principium substantiale, omnibus aequalitatibus substantiae subiectum, procedente ex ipsa substantia aequalitate, ut finis aequalis concordantiae et aequalis bonitatis et aequalis magnitudinis et cetera, aequalitati quiescat in substantia, sicut ipsa principia substantialia aequaliter substantiae partes consistant; et hoc idem suo modo est de partibus accidentalibus. Est autem haec aequalitas radicalis et specifica et propria in qualibet substantiarum, habente suam propriam et indiuiduam aequalitatem ita numeralem, sicut habet suam propriam et indiuiduam bonitatem, magnitudinem et cetera; quam scilicet indiuiduam aequalitatem et propriam nulla substantia posset habere, nisi foret substantialis pars substantiae, quia finis aequalis concordantiae et aequalis bonitatis et cetera, subiectum aequale suae quiescentiae non haberent, eo quod abesset magnitudo bonitati, concordantiae et cetera, et e contrario, et per consequens tota substantia destrueretur, quoniam quodam principio substantiali absente aliis principiis substantialibus, necesse est alia illorum abesse aliis, cum ipsa ad inuicem alia in aliis similiter existant. Est ergo aequalitas in substantia pars substantialis, quae transmittit etiam ad ceteras partes similitudinem suam, per quam bonitas, magnitudo et cetera, in substantialitate, realitate et unitate substantiae sunt aequales, ab aequalitate recipientes similitudinem, per quam quaelibet earum ad quamlibet transmittit aequaliter similitudinem suam; et ideo tota substantia radicaliter aequalitate plena consistit. Uerumtamen secundum ea, quae substantia de rebus nutrimentalibus accipit, per quas de rebus exterioribus gustando, odorando, tangendo uiuit, habet ipsa substantia aequalitatem proportionatam in his, quae qualitates substantiae radicales nutrimentaliter, aliae magis et aliae minus, de exterioribus rebus acceptant, sicut ignis in colerico, qui magis de calore rerum exteriorum acceptat, quam terra de siccitate et quam aer de humiditate et quam aqua de frigiditate. Secundum haec etiam, quae nunc dicta sunt de substantiali aequalitate in substantiis elementatis, potest intelligi de substantiali aequalitate in substantiis intellectualibus, sicut in anima rationali, in qua est aequalitas pars substantialis, ut magnitudo bonitati, durationi et fini concordantiae et cetera, non absit nec e contrario, et ne principia transmittant inaequaliter sibi ad inuicem similitudines suas. Attamen aequalitas actuum potentiarum habet esse proportionata, cum alia ipsarum plus utitur similitudinibus suis, quam alia, sicut cum deuota uoluntas plus utitur sua similitudine et similitudinibus aliorum principiorum, quas recipit, quam intellectus, qui non habet tantum scientiae, quantum ipsa uoluntas amantiae aut etiam e contrario. Haec autem proportionalis aequalitas est ipsa, quam inquirimus, ad quam uoluntas et intellectus cum suis similitudinibus sunt alligabiles, cum ipsa aequalitas sit amabilis et intelligibilis sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera. Ad hanc siquidem aequalitatem docet Ars applicari actus potentiarum, aliis principiis mixtis in aliis, secundum ipsius Artis processum.  Amoris aequalitas est ipsa, in qua amans et amatus se coaequant in amare, quae tamen esse non potest praeter aequalitatem amatiui et amabilis, amatiui et amatiui, amabilis et amabilis et praeter aequalitatem bonificatiui et bonificabilis, bonificatiui et bonificatiui, bonificabilis et bonificabilis et cetera. Haec autem amoris aequalitas adeo magna, adeo bona et cetera, nullius esse potest, nisi solius Dei tantum, quoniam, si esset in creatura, non haberet aequalitas subiectum, ubi maior esset in Deo, quam in creatura. Quoniam igitur hanc aequalitatem in Deo esse oportet, ut magnitudo aequalitatis bonitati, durationi et cetera, non absit, est ipsa magnitudo aequalitatis bonitatis et cetera, amabilis in creaturis et ad hanc amabilitatem uoluntas ligabilis est amare bonum et dissolubilis amare malum. Hanc siquidem alligationem docet Ars manifestando doctrinam de amoris aequalitate in magnitudine bonitatis et cetera, per applicationem magnitudinis amabilitatis ad amatum sub ratione bonitatis, magnitudinis et cetera, quem scilicet amatum sui ipsius et sui amabilis naturale est aequalitatem amare.  In decima septima regula, quae est de satisfactione, sequendo processum et applicatis his duabus definitionibus ad eum, formatur uniuersale, in quo relucet particulare ipsum, quod sub forma aequalitatis amoris et bonitatis et cetera, atque satisfactionis indagatur, quod scilicet particulare medium est annectendi uoluntatem ad bonum et intellectum ad uerum, quod fit, cum quis suo bono, magno et cetera, amatiuo de bono, magno et cetera, amabili et e contrario, satisfacit aequaliter in amare ipsorum, scilicet amatiui et amabilis, secundum ea, quae de aequalitate dicta sunt. Huic siquidem satisfactioni non potest naturaliter uoluntas resistere; potest autem ei resistere innaturaliter et contra sui ipsius et bonitatis, magnitudinis et cetera, similitudines cum dissimilitudinibus eisdem oppositis, quae sunt malitia, paruitas, uitia, falsitas et cetera, a quibus docet Ars uoluntatem dissolui, applicando suum amare ad hanc regulam praedictam et ad has duas definitiones iam praedictas, cum haec applicatio sit naturaliter amabilis et eius oppositum naturaliter odibile uoluntati. De minoritate  Minoritas est ens circa nihilum; habet autem in substantia minoritas esse substantialis et accidentalis. Substantialis quidem, quoniam minoritatem oportet esse unam substantialium partium substantiae unientium et componentium ipsam substantiam de se ipsis; nisi enim minoritas esset pars substantialis una cum aliis, aliqua siquidem ipsarum partium substantialium non esset determinata neque finita sub propria terminatione et finitate, sed potius essent infinitae et aequales, et per consequens substantia infinita in bonitate, magnitudine et cetera; et sic ipsa foret Deus ac etiam omnia, quae sunt, essent necessario una substantia tantum, quod est impossibile. Ergo minoritas necessario est substantialis pars substantiae, quae dat etiam similitudinem suam aliis principiis substantiae, uidelicet bonitati, magnitudini et cetera, quae minores sunt accidentaliter, quam substantialiter, existentes ratione minoritatis circa non esse. Omnes quidem similitudines istae, quas minoritas influit ad cetera principia substantiae, sunt accidentia substantia habitui minoritatis, ipsa substantia habente per haec accidentia inclinationem naturaliter ad non esse, cum secundum uiam creationis sit de non esse producta. Istae autem minoritates implicare possunt alias minoritates adhuc maiores et magis circa nihilum, quae sunt offensae mortales et ueniales; et istarum sunt mortales magis circa non esse, quam ueniales, quia de maioribus minoritatibus bonitatis, magnitudinis et cetera, uidelicet de maiori uirtutum priuatione prorumpunt, sustentatae in minoritate bonitatis, magnitudinis et cetera, contra maiorem sustentationem bonitatis, magnitudinis et cetera. Et sunt istae maiores minoritates adeo magnae, quod maiores esse non possunt; nam ex nimietate sua in dissimilitudines uirtutum bonitatis, magnitudinis et cetera, se peruertunt, sicut malitia, quae est priuatio bonitatis, et paruitas uitiosa priuatio magnitudinis uirtuosae, et uitium opposita uirtutis dissimilitudo. Istae uero dissimilitudines habituatae sunt sub minoritate, contrarietate et sub uitiis, existentes naturaliter odibiles et earum contraria diligibilia, uidelicet uirtutes et opera bona, quae scilicet uirtutes et bona opera, quanto sunt maiores, tanto plus sunt in esse, et quanto plus sunt in esse, tanto plus sunt diligibiles, quia maiores in esse. Per contrarium ergo uitia et opera mala, quanto sunt maiora, tanto plus sunt in non esse, quare minoritas, quanto maior est, tanto plus est circa nihil, et quanto minor, tanto plus a non esse remota est; unde sequitur peccata uenialia plus mortalibus a non esse distare. Est ergo minoritas circa nihil, sed alia magis et alia minus, ut dictum est; et quanto in aliqua substantia minoritates plures adunantur, tanto magis maioritatem minoritatum implicant in eadem, sicut cum in substantia maioritates plures uniuntur, tanto magis maioritatem maioritatum multiplicant in eadem. Per haec igitur, quae de minoritate dicta sunt, doctrina traditur ligandi uoluntatem ad bonum, inquirendo minoritatem, sicut dictum est, oditiuo uoluntatis habente odibilitatem maioritatis et eius amatiuo habente amabilitatem oppositae maioritatis, sequendo processum huius Artis.  Amoris minoritas est ipsa, quae defectiua est in amare; et hoc est, quia plus potest extrahi de similitudine ex minoritate substantiali in amare, quam ex maioritate substantiali; et ideo, cum fit talis extractio, concurrunt omnes similitudines aliorum principiorum sub maiore minoritatis habitu, quam maioritatis, unde minoritas oritur amatiui, amabilis et amandi atque bonificatiui etiam et bonificabilis et bonificandi et cetera. Quocirca omnes principiorum similitudines in amore defectiuae consistunt, existente amore minoritatem induto, quae naturaliter est odibilis, quoniam importat uitium contra uirtutem et malitiam contra bonitatem et minoritatem magnitudinis contra maioritatem magnitudinis. Unde, cum haec odibilitas naturalis concordet amabilitati, docet Ars modum, per quem, cum amabilitate maioritatis perfectiuae in amore, est absolubilis uoluntas ab amoris minoritate, discurrente intellectu per ante dicta, tradendo illa pro obiectis uoluntati secundum eorum amabilitatem aut odibilitatem.  In decima octaua regula traditum est, quomodo ligabilis est uoluntas ad bonum amandum, considerando res iuxta earum considerabilitatem. Hac enim consideratione tali, ut in ipsa regula dictum est, iungitur amatiuum cum amabili suo. Ergo considerando res secundum processum huius regulae et istarum duarum definitionum iam dictarum, ligatur uoluntas amare bonum, cum sibi naturale sit eam plus amare maioritatem amoris, quam minoritatem amoris, et plus esse, quam non esse, et plus magnitudinem bonitatis, quam eius paruitatem et cetera; ut, si homo superbus suam desideret uoluntatem ad humilitatem ligare, consideret in suorum principiorum minoritate, secundum quam ipse prope est ad non esse et in eorundem maioritate, per quam se habet ad esse. Ista namque consideratione fiet eius uoluntas alligabilis humilitatem amare, cum ipse ex minoritate sit productus odietque superbiam in humilitatis amabilitate, amando maioritatem suorum principiorum, uidelicet maioritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, quae super minoritatem bonitatis, magnitudinis et cetera, amabilis existit. Nunc igitur de definitionibus amantiae dictum est et doctrina tradita definitiones applicandi ad regulas, formando uniuersale ex definitionibus et regulis, in quo uel affirmando uel negando particulare inuentibile est, uelut eius exemplificatio secundum praedicta fit, de qualibet definitione sub certa regula manifesta. Quinta distinctio, prima pars 0 Gloria differentia Laetabatur amor et cantabat; et quaerebant amatores ab eo, cur laetabatur et de quo cantabat. – Amor – inquit amicus –, estne contrarietas in gloria mei amati? Quaerebat amicus ab amore, utrum esset differentia inter eum et amatum suum. – Amice – dixerunt amatores –, potesne amandi circulum ingredi et existere in eodem? – Amor – ait amicus –, cur intrauit differentiare in amare? Ualores et honores ab amoribus quaesiuerunt, quomodo existebant in maiori amare. – Aequalitas amati et amici – dixit amor –, quomodo sufficere potes meo amare? – Amice – dixerunt amores –, uellesne uendere eos, quos de tuo amato dicis sermones? 0. Gloria concordantia Amatores quaesiuerunt ab amati gloria, quomodo ibant ad gloriandum in eam amatores. A principio quaerebat gloria et concordantia, de quo principiabat principiare suum. – Amores – inquierunt amatores –, qui sunt hi portatores, qui amare amici gerunt ad amatum? Ibat amatus per montes et plana et quaerebat, ubi posset inuenire gloriari ex amare et, si posset illud inuentum comprehendere, quis posset illud emere. – Amice – dixit amor –, scisne quod est maius amare? Amatores et amores quaesiuerunt ab amico, ubi nutritum fuerat eius amare. Ab amoribus quaerebant amatores, quomodo gloriari et amare consistebant in maioritate et minoritate. Gloria contrarietas Quaerebant contrarietates amoris, cur erant coniunctae amoris gloriae et concordantiae. – Contrarietas – ait gloria –, cur existis in amare? Inuenerunt amores amicum flentem et interrogantem, quid eum deuiauerat ab amandi fine. Ab amorum maioritate quaesiuerunt amatores, utrum ipsi possent in ea permanere absque contrarietate amandi. A gloria et contrarietate quaesiuerunt amatores, utrum aequalitas posset esse in poena et concordantia. – Amate – dixit amor –, cur nutris amicos in deliciis, honore et diuitiis? Gloria principium – Amice – dixerunt amores –, scisne quomodo gloriari existit in principiare et amare? Quaerebatur ab amico, cuius erat uox, qua clamabat ad amatum suum. – Principium – dixit amor –, cur incepisti gloriari et amare in principiare? – Amor – dixit amicus –, possetne cessare meus amatus amare? Gloriari et principiare detinebant captum minorificare; et quaesiuit ab eis amor, per quanto permitterent liberum ipsum abire. Gloria medium Quaesiuit amicus ab amare suo, cur afferebat ei ab amato suo labores, languores, suspiria, fletus et lacrimas. – Amice – dixerunt amores –, et quis tibi furatus fuerat amatum tuum? Ab amoribus quaesiuerunt amatores, utrum inter amicum et amatum esse posset aequalitas gloriandi et amandi. Fletus et suspiria repraesentabant amico suum amatum; minoritas autem celabat eum; quaeritur utrum amatus sit magis celatus, quam repraesentatus. Gloria finis – Gloria et finis – ait minoritas –, cur tendis ad maioritatem? Ab aequalitate gloriae et finis quaesiuit amicus, utrum posset eum facere sufficientem suspiriis et fletibus propter amores. – Minoritas – ait amor –, et quid te compellit amare, ex quo mortuus est amicus propter amatum suum? Gloria maioritas Quaerebant amores ab amico, de quo erat corona, quam sibi dederat eius amatus. – Amice – dixerunt amores –, numquid adhuc remoti sunt gloriari et maiorificare ab amandi minoritate? Gloria aequalitas – Amice – dixit amor –, quid induit te gloriam in minoritate amoris et amandi? Gloria minoritas Quaesiuit amicus ab amore, utrum posset habere gloriam sui amati diligendo honores, diuitias et prosperitates huius mundi. Differentia concordantia Suspiria, fletus, lacrimae, labores, languores et considerationes quaesiuerunt ab amico, de quo arbore collegerat flores, quos ad suum portabat amatum. – Amoris concordantia – dixit amicus –, nonne potes principiare concordare in amare? – Amor – dixit amicus –, numquid potes habere concordare in amare, praeter differentiare? Quaesiuit amicus ab amoribus, quid excitauerat eum et compellebat eum clamare: Amate, amate! – Concordantia – dixit amicus –, si permaneret amor in te, haberesne maius concordare? – Amor – inquit amicus –, quid oritur de te et de meo suspirare et laborare et plorare? Ab amoris differentia et concordantia quaesiuit amicus, utrum haberent amare. Differentia contrarietas Uexatus erat amicus prae amore et quaesiuit, quid posset eum auxiliari aduersus amandi contrarietatem. Infirmus et languidus erat amicus prae amore et mirabantur amores, de quo uiuebat amicus. Scire uolebant amores, utrum amicus de amare sciret et quaesiuerunt ab eo, utrum contrarietas eum excitaret ad amandum. – Amice – dixit amor –, scisne in quo periclitaretur maioritas amandi? – Amice – dixit contrarietas –, quare non mihi das amare tuum? In tantum diligebat amicus, quod diligere non putabat; et interrogabat, ubi est amor et quid induit amor et qua uadit amor et clamabat: Amor, amor! 0. Differentia principium – Amice – dixit amor –, scisne quid perficit amare tuum? In uiridario amoris manebat amicus, et quaerebatur ab eo, quo rigabat amare suum. Quaerebant amatores ab amico, per quae maria nauigabat amare suum. – Amice – dixit amatus –, quid illuminat amare tuum? – Heu – inquit amicus amare suo –, et non sufficiunt tibi differentiare et principiare, cum te mitto ad amatum meum? Differentia medium Non natum fuit amare in mense finis amoris; et ideo quaesiuerunt ab eo amatores, cur tam macer erat amoribus. – Amice – dixit amor –, ubi frondet, floret et granat amare tuum? Quaerebant amores ab amico, per quanto daret amatum suum. Prandebat amatus, seruiebat amicus ei; quaerebant amores ab amico, cum quo suum seruiebat amatum. Differentia finis Per siluam amoris uenabatur amicus amatum suum et quaerebant ab eo amatores, quid eius astur capiebat. – Amores – inquierunt amatores –, ubi cantat amicus de suo amato? Mirabantur amores de amico, cur non ibat per uniuersas terras praedicans: Amare, amare. Differentia maioritas Ab amatoribus quaesiuerunt amores, utrum scirent, ubi existebat maior differentia amici et amati. – Differentia – dixit amor –, nonne uelles esse in amandi maioritate? Differentia aequalitas – Amice – dixit amatus –, quid tibi aperuit portam cellarii amoris, ubi bibis amore amorem? Differentia minoritas Interrogabant amores amicum, de quo erat gramen, quod colligebat equus sui amati. Concordantia contrarietas Interrogabat amicus amatum suum, cur sustinebat esse contrarietatem. Ab amare, filio amati et amici, quaesiuit amor, quis ex eius progenie magis honorificatus est. Cucurrit amare ad amatum et amicum et quaesiuit ab eo amor, quis amborum citius amplexatus et osculatus fuerat illud. Amatores amoris quaesiuerunt a dominabus amoris, quis poterat plus cessare amare, aut amicus aut amatus. – Amice – dixit amor –, potesne descendere tantum per odire, quantum ascendere per amare? Quaesiuit amor a concordantia, quomodo uinceret contrarietatem in amare. Concordantia principium – Amice – dixit amor –, cur dormis et non contemplaris amatum tuum, qui non dormit? Ab amato suo quaerebat amicus, utrum haberet misericordiam et pietatem, quibus consolaretur eum largiens ei spem. – Concordare, principiare et amare – dixit amicus –, quid facitis? Cur non congregamini? Nonne plus amata sunt pecunia, epulae, indumenta, filii, honores, ciuitates, castra et ceterae possessiones, quam amatus meus? Plorabat et plangebat amicus, euellens capillos a capite suo et pilos a barba eradicabat, disrumpebatque uestimenta sua clamans ad gentes dicens: – Estne quicquid adeo minime dilectum sicut amatus meus? – Conscientia et contritio: Ubi estis? Quid agitis? Ecce mundus perditur, plus amatur peccatum, quam amatus meus. Concordantia medium Affectus erat amicus taedio propter amare et dixit ad amare suum: – Ex quo langueo, cur uiuo nec morior prae amore? Quaerebant amatores ab amoribus, quis magis obiectatus erat ad amandum, aut amatus aut amicus. Conquerebatur amicus de tribulationibus amoris et quaerebat, quid detinebat eum captum et ligatum, quod non posset ad placitum amare. – Amoris concordantia – dixit amicus –, cur cum minoritate loquimini de amato meo? Concordantia finis Quoniam amicus aspiciebat adeo modice cognoscere, amare, laudare et honorare suum amatum et ei seruire et oboedire, ibat quasi stultus et interrogabat homines dicens: – Domine, estne aliquid amatus meus? – Amice – dixit amor –, habesne conscientiam, quoniam non agis ea bona, quae posses agere ad honorandum tuum amatum, immo quoniam amatum tuum non facis amari et cognosci ab eis, qui ignorant et inhonorant eum et qui pro modico dant illum? – Amor – amicus ait –, homines in peccato iacentes, possidentne iure bona mei amati? 0. Concordantia maioritas Interrogabant amores amicum, quomodo intelligebat et diligebat amatum suum. Aspiciebat amicus in altissimis montibus honoratos homines habitare, despicientes et uituperantes amatum eius; plorabat amicus dicens amori: – Cur sustinet amatus meus homines tam malignos? Concordantia aequalitas – Amice – dixit amor –, amasne tuum amatum propter eius bonitatem aut propter esse, quod dedit tibi? Concordantia minoritas Amores quaesiuerunt ab amico, cur plus amabat communem, quam specificam utilitatem. Contrarietas principium – Amice – dixit amor –, si tuus amatus plus tibi largiretur, quam tibi largitus sit, aut auferret, quod tibi dedit, cresceretne uel minueretur tuus amor? Quaesitum fuit ab amico, utrum sciret modum, quo finis amoris est requies amoris et amandi. – Amor – amicus ait –, cur maior es et melior audacia, quam timore? – Contrarietas – ait amicus –, cur adeo malum est te tangi? Homines otiosi ab amato quaesiuerunt, utrum pro modico amare possent salui fieri. Contrarietas medium – Amare – dixit amor –, cum quo uincis et captiuas contrariari? Amatus quaesiuit ab amico, cui commendauerat amare suum. Ab amoris aequalitate quaesiuit amicus, utrum melius cum concordare conueniret, quam cum contrariari in amare. – Malae consuetudines, falsitates et perditiones – ait amor –, quid posuit uos in amare? Contrarietas finis – Amoris concordantia – dixit amicus –, quid facit te esse sine amare? – Amice – dixit amor –, scisne quod facit homines separari a tuo amato? Odire uolebat amatus amicum et e contrario, donec amor clamauit: – Heu, inquit, quid est, quid imponit malitiam inter amatum et amicum? Contrarietas maioritas – Amice – dixit amor –, quid facis, cum tuum amatum offendisti? Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo amicus suum perdebat amatum. Contrarietas aequalitas Obuiauit amicus cuidam fatuo diuitiis; clamauit amicus dicens: – Heu, quare multis hominibus non obuio fatuis propter amatum meum? Contrarietas minoritas – Amoris contrarietas – ait amoris concordantia –, quare plus amas minoritatem amici et amati, quam maioritatem? Principium medium – Amice – dixit amor –, cum temptaris, quo fugis a peccato? – Honor, reuerentia et amor – dixit amicus –, quae uos auferunt ab amato meo? – Heu, uitia – dixit amicus –, cur me remouetis ab amato meo? – Amice – dixit amor –, cur plus diuitiis diligis paupertatem? 0. Principium finis Amoris dominae quaesiuerunt ab amico, utrum in amato suo poterant existere finire et principiare. – Amice – dixit amor –, nonne posset amatus tuus induere in aequalitatem principiare et infinire in amare? Quaerebat amor ab amico, cur pulices et muscas creauerat eius amatus. Principium maioritas Amores et amatores quaerebant ab amico, utrum diligeret in amato suo esse maius amare. – Maioritas et minoritas – ait amicus –, quis amando potest uos attingere? Principium aequalitas – Amor – ait amicus –, et ubi existit maius amare? Principium minoritas Quaesiuit amicus a principio, quomodo principiare poterat amandi minoritatem. Medium finis Ab amoris fine quaesiuit amicus, utrum uellet esse in maiori amare. – Amice – dixerunt amores –, cum quo proportionas et ornas tuum amare? Quaerebat amicus unguentum amoris sibi uendi, quia ex illo sanare desiderabat amare suum. Medium maioritas Quaerebat amicus a medio, utrum haberet mediare, quoniam ex eo multiplicare uolebat desiderare suum in amare. – Amice – dixit amor –, quis dat laudem de amato tuo? Medium aequalitas Ab amatoribus quaesiuerunt amores, utrum inuenire posset coaequare, quod esset de amore et de amare. Medium minoritas – Amice – dixerunt amatores –, qua transit amor, cum ad tuum uadit amatum? Finis maioritas – Amate mi – dixit amicus –, nonne me potes coaequare amori amando te? – Amice – dixit amor –, scisne cur amatus eligit duorum hominum alterum ad amandum? Finis aequalitas – Finire et amare, nonne possetis coaequari ad seruiendum et laudandum amatum meum? 0. Finis minoritas A minoritate quaesiuit amicus, utrum esset in ea finis amandi. Maioritas aequalitas Ab amatoribus quaerebant amores, utrum scirent, quomodo fit maior aequalitas amici et amati. Maioritas minoritas – Amice – dixit amor –, estne peccatum maior minoritas? Aequalitas minoritas – Amice – dixit amor –, defecitne tibi tuus amatus postquam eum dilexisti? Quarta distinctio Uoluntas differentia Quoniam plus est differentia desiderabilis in concordantia, quam in contrarietate, est concordantia desiderabilis et uoluntas ligabilis ad eam. Uoluntas et differentia coniunxerunt amatum et amicum, ut remouerent eos a confusione et contrarietate. Amoris differentia in amoris principia introiuit, ut amatum et amicum amare possent. Augebat amor amare suum in differentiare; augebat differentia differentiare suum in amare; coniungebant se haec augmenta duo in medium amoris. Ingressa est uoluntas differentiam substantialem et accidentalem, ut substantialem finem et accidentalem habere posset in amare. Maiores sunt uoluntas substantialis et differentia substantialis substantiali maioritate in amare, quam uoluntas accidentalis et differentia accidentalis; ideo plus est amabilis amatus substantialiter, quam accidentaliter. Quoniam aequalitas uoluntatis substantialis et differentiae substantialis magis est desiderabilis, quam utriusque accidentalis, est aequalitas amati et amici desiderabilis in amare. In minoritate differentiae amici et amati non potest esse magna uoluntas in amare. 0. Uoluntas concordantia Uoluntas de contrarietate conquerebatur concordantiae, quia impediebat eam ad amandum; amatus de uoluntate conquestus est concordantiae, quia non amabat eum amandi maioritate. Amatus et amicus tanto se amant amore, quod de uoluntate et concordantia principiant suum amare. In amare et concordare uniuerunt se uoluntas et concordantia, ut facerent amare amicum et concordare amatum. Uoluntas et concordantia in amoris fine quiescere nequiuerunt, donec in tantum languere fecerunt amatum ad essendum amatum, quantum amicum ad essendum amicum. Quia uoluntas amati maior est in concordantia uoluntate amici, concordat uoluntas amici se oboedire uoluntati amati. Cum concordantia concordandi et amandi ligabilis est uoluntas in aequalitate amici et amati. Quia concordat amatus maioritati et amicus minoritati, seruit cum minoritatibus suis amicus maioritatibus amati sui. Uoluntas contrarietas In amoris principium uoluntas intrauit, inquirens amatum suum; contrarietas ex eis eiecit eam, nolens amare sed potius amans odire. In medio uoluntatis sistit amare et in eius extremis adest odire, quod claudit portas contrariis amandi, ut in amoris medium intrare non possint nec dissipare amare. Ibat uoluntas in amoris finem quietum; inuenitque contrarietatem amoris in non fine amoris quiescentem; clamauit amicus, respondit amatus, uoluntas per amoris concordantiam superauit contrarietatem. Cum uoluntas exiuit de concordantia, ingrediens contrarietatem, exiuit de maioritate amoris, ingrediens amoris minoritatem, in qua distabat ab amato. Uoluntas in concordantia non possit esse maior, quam in contrarietate, si naturaliter et aequaliter in uoluntate possent existere amare et odire. Uicit contrarietas concordantiam in uoluntate cum amoris minoritate; puniuit ideo amatus amicum suum amandi priuatione. Uoluntas principium Ab amoris arbore collegit amicus amoris principia in amoris medium; ea posuit et transmisit uoluntati amati sui. Properabat uoluntas uelle suo, ut amicus in eo principiare posset amare et in fine amoris acquiescere posset. Principiauit amatus amicum suum in amoris maioritatem; concessitque illi uoluntatem ad amandum. In aequalitate amici et amati colligebat et congregabat uoluntas pulchritudines amati sui et incepit ignis amandi succendi. Incepit minoritas in uoluntate et processit inde maioritas de uoluntate, conquerens amato suo. Uoluntas medium Uenit uoluntas potum amorem in amoris medio, ut amicus acquiesceret fini amati sui. Narrabat amicus amoris progeniem, quae cum amato suo habebat in uoluntate medium et maioritatem. Inter amatum et amicum pactus erat eos esse in uno amare, in una uoluntate, in uno medio et in una aequalitate. Si non esset amoris medium, coniungens amatum et amicum, damnaret amatus amicum suum, quia diligit cum minoritate. Uoluntas finis Uoluntas, finis et maioritas rogauerunt amicum, ut recordaretur amati sui; similiter rogauerunt amatum, ut recordaretur amicum suum. Ideo se coniunxerunt amatus et amicus in uoluntate, fine et maioritate. Quandam uoluntatis lanceam, cuius ferrum erat de amore et uexillum de amoris aequalitate, lanceauit amicus ad amatum suum, ut amore et amare uulneraret eum. Minoritas uoluntatem et finem rumoribus detinebat, ut amicus et amatus ad maioritatem non peruenirent. Uoluntas maioritas Si non esset maior uoluntas, quae inter amatum et amicum in aequalitate potest esse, oporteret eam esse in inaequalitate et ploraret amicus et plangeret amatum. Nolebat amicus declinare suum amare de maioritate ad minoritatem, ut ab amato suo uoluntatem suam non declinaret. Uoluntas aequalitas In aequalitate amici et amati delectabatur uoluntas, elongans se a minoritate. Uoluntas minoritas Per totum spatium, quod existit de maioritate usque ad minoritatem, extendit se uoluntas, ut de longe se diligant amicus et amatus. Uirtus ueritas Delectabatur amicus in uirtute et ueritate amati sui; similiter et amatus, quia tam uirtuosum et ueracem habebat amicum. In differentia amici et amati habet intellectus uirtutem attingendi ueritatem, quam habent amatus et amicus in amore. Uirtute et ueritate pingebat amicus amatum suum in concordantia, ut non obliuisceretur eum in contrarietate, quam sustinet propter eius amorem. Recessit amicus a contrarietate, tendens ad concordantiam, ubi ueritatem et uirtutem inuenit, scribentes quendam librum amati sui. Incepit amicus aedificare palatium ueritatis, ut in eo uirtutes hospitarentur, quas transmittit amatus ad amicum. Per amoris medium ibat amicus solaciando; uirtus et ueritas associabant eum, gerentes eidem de amato suo collocutiones. Uirtutibus destruebat amicus uitia et ueritate occidebat falsitatem et fine in amati sui gloria quiescebat. Si non esset uerum in amato id, per quod amicus maiorem sentit uirtutem in amare, esset amatus amabilis uitiis et falsitate et minoritate amandi. Uirtus et ueritas nutriuerunt amicum amato in aequalitate, ut in tantum esset amatus, quantum est amabilis. 0. Minoritas uirtutis et ueritatis se repraesentauit amico, ut derelinqueret amatum suum; transformauit amicus illam minoritatem in maioritatem, ut confideret in amatum suum. Uirtus gloria Seminauit amicus uirtutes in differentiam amoris et collegit eas in gloriam amati sui. Dormiebat amicus in lecto suo concordantiae et amoris; excitauerunt eum uirtutes, ut iret uisum gloriam amati sui. Amoris contrarietas exheredauit concordantiam amoris, uirtutis et gloriae, ut amato deficerent amatores. A Solis ortu usque ad occasum amabilis est Deus, sed absunt uirtutes, quae de amore principient amare, quo diligat amicus gloriam amati sui, secundum eius amabilitatem. Suffodit amicus uirtutes in terram et in amoris medium sensit poenam. Quoniam plus dilexit amicus uirtutes, quam gloriam, non potuit acquiescere fini gloriae. Maioritate uirtutum maiorificat amicus amare suum et amatus amicum suum maioritate gloriae. Ut amicus uirtutes suas posset a uitiis elongare et delectationes suas a poena remouere, ingressus est aequalitatem amoris amare suum amatum. Inoboediuit amicus uirtutibus, oboediens uitiis, et habuit passionem in amoris minoritate, in qua oblitus est amatum suum. 0. Uirtus differentia Transiuit uirtus per differentiam in concordantia, orta ut concordare uirtutis esset in amare. Ingressa est differentia uirtutem, ut possit uirtus contrariari contrarietati amandi. Ingressa est uirtus differentiam et e contrario, ut in amandi principiare forent principians et principiabile de essentia principii et uirtutis et differentiae. Quia uirtus est in differentia et e contrario, possunt uirtus et differentia existere in medio amandi. Per differentiam amatus et amicus uirtutem habent, qua existant in amandi fine distincti. Si non esset uirtus in differentia et e contrario, uirtus et differentia in amandi maioritate non possent esse. In illa uirtute, in qua tantum potest differentia, quantum in se ipsa, et in illa differentia, in qua tantum potest uirtus, quantum in se ipsa, potest aequalitas esse amantis et amati. De minori uirtute et minori differentia non potest egredi maioritas amandi. Uirtus concordantia Quoniam uirtus et concordantia in amore disparatae sunt a contrarietate, est uoluntas cum amoris uirtute et concordantia ligabilis contra contrarietatem amoris. Principium amoris in uirtute incipit concordare et in concordantia uirtutizare, ut in uirtute et concordantia de amore principiet amare. In medio uirtutis et concordantiae ligatus est amor, ut ab hinc oriatur amare. Sine uirtutizare et concordare non possent uirtus et concordantia acquiescere fini amandi, nec aegrum amicum facere cum amare. De uirtute uirtuosum oritur amare in maiorem concordantiam amantis et amati, ut amans et amatus, propter amorem, in uirtute iaceant aegrotantes. Maior domus est amicus amati sui; expendit uirtutes et concordantiam, aequaliter amando cunctos amatores amati sui. Amicus uestiuit se uirtutes et equitauit equum concordantiae; iuit conquestum ad amatum suum; de minoritate amoris afflixit amatus amicum suum amandi maioritate. Uirtus contrarietas Principium in amore de uirtute uirtutem principiauit, ut in principiare suo sit uirtutizare contra concordantiam uitiorum et contrarietatem amandi. Non posset existere uirtus in amoris medio, si existeret in medio contrariorum. Amoris contrarietas et uitia deuiant amatores ire quietum in finem amoris et amandi. Uictus esset amicus in amoris maioritate, si non impugnasset uitia maioritate uirtutum. Si in tantum aequaliter possent resistere uirtutibus uitia, quantum e contrario, non esset aequalitas maior in uirtutibus, quam in uitiis. Amicus cum minoritate uirtutum appropinquauit amoris contraria, quae in uita mundana suum amatum tenent inhonoratum. Uirtus principium In amoris medio incepit uestire uirtus amare, cuius extremitates principiatae sunt in amante et amato. Dum amicus inquirebat uirtutem, ut eam indueret amare suum, incepit amare et ad finem peruenire, quae est requies uirtutis et amoris. Nisi uirtus in amoris maioritate posset incipere, numquam ad amandi maioritatem ascendere posset. Uirtus et principium se coaequauerunt in amore, ut in amore sint aequalia uirtutizare, principiare et amare. In minoribus amoris principiis incepit amicus induere uirtutes amare suum, ut de magis longe uenire possit uisurus amatum suum. Uirtus medium Si uirtus esset in amoris medio, non esset in fine amoris nec esset uirtuosum amare. Ingressa est uirtus in amoris medium et amor in medium uirtutis, ut in maioritate medii sit amare uirtuosum. Per amoris medium usque ad amantem et ad amatum uirtus se extendit, ut coaequet eos in uirtuosum amare. Ingressa est uirtus in amoris medium, deiciens inde minoritatem amandi, prae maioritate amandi uirtuose. Uirtus finis Uirtus et finis uenerunt ad maioritatem amoris, rogantes eum, ut maioritatem sui amare concederet eis, quo sanarent amicum, prae nimio amore iacentem infirmum. Uirtus et finis se coaequauerunt in amore, ut in amico amoris sanitatem et amoris aegritudinem coaequarent. Elongauerunt se uirtus et finis a minoribus amoribus, ut ad maiores amores ligarent amicum. Uirtus maioritas In amoris aequalitate se repperit uirtus cum maioritate, quae de minoritate amandi redarguebat amicum. Existebat uirtus a maioritate et minoritate disparata, ut in amandi aequalitate consisterent amans et amatus. Uirtus aequalitas Minoritas amandi toxicauit amicum iacentem aegrotum in lecto uirtutis; aequalitas de amatiuo et amabili medicabat eum. Uirtus minoritas Constringebat et affligebat minoritas amoris amicum; occidebat eum amoris maioritas; sustentabat eum uirtutis aequalitas; laetabatur amatus, quia tam bonum habebat amatorem. Ueritas gloria Si ueritas et gloria non existerent rationes reales inconfusae, non requiesceret ueritas in gloria nec amor in amare. Tam uehementi concordantia existunt gloria et ueritas in amore, quod amare amoris, praeter uerificare, gloriari et concordare, non potest esse. Ueritas et gloria faciunt in falsitate et poena consistere contrariis amoris amatores, quia ueroso et glorioso amare resistunt. Quoniam tot sunt falsi amatores, conquerebatur gloria de ueritate principio; et quoniam tot homines ad poenas tendunt perpetuas, conquerebatur amori ueritas de gloria; propter has conquestiones incepit amor amare, uerificare et gloriari. In amoris medio uerificat ueritas gloriosum et gloria glorificat uerosum; amatus et amicus se osculati sunt. Cum amatus et amicus in amoris mensa manducarent amare, bibentes amorem, de fine amoris seruiebant gloria et ueritas amato et amico. Decessit amicus propter maiorem ueritatem; glorificauit amatus amicum suum in maioritate gloriae; amicus suum dilexit amatum in maioritate sui amare. In uerificare se coaequarunt gloriari et amare et in gloriari uerificare et amare, ac in amare uerificare et gloriari; hanc aequalitatem induti erant amans et amatus. Descendit ueritas ad minoritatem, ut eleuaret eam ad gloriae maioritatem, in qua diligeret amatum suum. 00. Ueritas differentia Ueritas, differentia et concordantia in amoris intrauerunt ciuitatem, accipientes hospitium amato et amico in amore. Quoniam ueritas non potest contrariari falsitati sine differentia, intrat in differentiam amati et amici. Omnia principia, de quibus ipse constat, uendidit amicus amato suo, ut non faceret differentiam inter actionem et passionem, quas sustinet propter suum amatum. In amoris medio stabant ueritas et differentia, ut amicus et amatus ibidem existere possent. Si in uerificare non esset differentiare amantis et amati, non esset in eo finis amandi. Si non esset differentia inter maiorem amantem et maiorem amatum, non esset ueritas in amandi maioritate. In differentiare amantis et amati, inuenit ueritas aequalitatem amoris et amandi. Ueritas et differentia uoluntatem amici uendere uoluerunt amato; sed hoc noluit minoritas amandi. 0 Ueritas concordantia Ueritas et concordantia amare amici dare uoluerunt ipsi amare amati; sed hoc noluit contrarietas amandi. Ingressa est ueritas in concordantiam et e contrario, ut amor principiare posset in eis amare suum. In amare uniuerunt se uerificare et concordare, ut de amare amato suo sufficere posset amicus. Ueritas et concordantia amoris secreta portauerunt ad amicum; amicus per finem amoris ea transmisit ad amatum. In maiori ueritate et concordantia obuiauerunt sibi amicus et amatus; quisque illorum alii dedit suum maius amare. Ueritas et concordantia amore et amare se coaequarunt, ut in amore et amare coaequarent amantem et amatum. Plorabat et plangebat amor amare suum, quod perdiderat in minoritate concordantiae et ueritatis. 0 Ueritas contrarietas Cum principiis amoris resistebat ueritas falsitati; falsitas cum principiis amoris sui resistebat ueritati; hanc resistentiam respiciunt amatus et amicus. Ueritas cum concordantia resistit falsitati et e contrario; cum contrarietate ideo stat in medio concordantiae et contrarietatis amicus, languens propter amorem. Semper apponit contrarietas discordiam inter amicum et amatum; disciplinat amatus amicum suum ueritate et fine amoris. Ueritas et contrarietas sibi ad inuicem resistebant, quia contrarietas amicum incusabat non amare; ueritas autem excusabat eum. Amor hanc resistentiam amandi maioritate quietauit. Si ueritas et contrarietas essent aequalia principia in amico, ueritas et amor in uerificare et amare non essent aequales. Duplare uoluit amor amare suum et ueritas suum uerificare, nec contradicere potuit huic minoritas amandi. Quarta distinctio 0 Ueritas principium In amoris medio ueritas et principium alternatim similitudines suas sibi mutuabant, ut esset in ueritate principiare et in principio uerificare, ut in amore esset amare, similitudines illas indutum. Ueritas et finis indutae erant principium, ut in amore principiarent ueritas uerificare et finis finire, eo quod amare ab amore et amicus ab amare priuari non possint. Principium in maiorem ueritatem introiuit, ubi maius habuit principiare uerificandi; sed introiuit in maiorem amorem, ubi maius habuit principiare maioris amare. In aequalitate principiantis et principiabilis ueritas introiuit, ut in illa aequalitate suum uerificans et uerificabile aequalia possent esse, quae in aequalitate amoris et amandi aequalia consistunt. Minoritas in ueritate rogabat amoris principia, ut declinarent eam ad maioritatem, ut amorem in amare non impediret. 0 Ueritas medium Ueritas illam amoris influentiam uerificabat, quam mittebat amatus ad amicum suum; similiter et illam refluentiam, quam mittebat amicus ad amatum suum; finis hanc influentiam et refluentiam finiebat et perficiebat de amore. Si ueritas suam maiorem similitudinem maiori amoris medio dare non posset, eius quidem maior similitudo ascendere ad maioritatem non posset amandi. In medio loco amoris scripsit ueritas aequalitatem, quam amans et amatus habent in uerificare et amare. In amoris medio ueritas eclipsata fuit statim, cum amicus ad amandi minoritatem sociabatur. 0 Ueritas finis Ueritas et amor sibi ipsis mutue dabant in maioritate dandi dona, ut amandi maioritate suum amaret amicus amatum. In fine amoris requieuerunt amicus et amatus, donec aduenit ueritas, quae sermones illi nuntiauit amandi, dicens amare mori in inaequalitate amoris et amandi. Ueritas et finis captiuauerunt minoritatem, ut amicus suo non obseruiret amato. 0 Ueritas maioritas Si coaequare non esset in maiori ueritate, non esset uerificare in maiori aequalitate amici et amati. Ueritas et maioritas ignem amoris incenderunt, ut igniret amare; minoritas autem amoris hunc ignem exstinxit. 0 Ueritas aequalitas Ueritas et amor in amato sunt aequales; simpliciter autem essent aequales in amico, nisi in eo foret minoritas, eas induens similitudinem suam. 0 Ueritas minoritas Ueritas et bonitas minoritatem rogauerunt, ut amicum suo non auferret amato. 0 Gloria differentia Gloriabatur amare amoris, in diuisione et concordantia amici et amati, de alio ad alium amorifera uerba gerens. Quiescere uoluit contrarietas in gloria; sed noluit differentia, quae concordantiae amoris existit amica. Quanto glorificabat amatus amicum suum, tanto differentiabat eum differentia, ut semper ei principiare posset suum amare. Glorificare, differentiare et amare circulum condiderunt, in cuius medio consistebat amatus; circuibat amicus hunc circulum; ambo similiter in amore perseuerabant. Ut in gloriari posset esse finire et e contrario, existebat differentiare in amare et e contrario. Si non esset differentiare in gloriari, non esset amor in maiori amore. Quantum potest amoris gloria glorificare amare, tantum potest amoris differentia differentiare in amare; ideo durare potest aequalitas in amare. Coram amico mala dicebat minoritas de gloria et differentia sui amati; silebat amicus, plorabat amatus. 0. Gloria concordantia Ex resistere transduxit amicus amare suum in concordare, ut iret in gloriam gloriatum. De gloria concordantiae et amore principiauit principium principiare suum, ut neque poenae neque contrarietati adesset amandi. In amoris medium intrauerunt gloriari et concordare, ut portarent id ad gloriam et concordantiam amantis et amati. Gloriari gloriae captum fuit in amoris concordantia cum fine amandi. Ipsum amare, quod est maius propter amorem, quam propter gloriam et concordantiam, non est maius amare. In aequalitate gloriae et concordantiae nutriebat amor amare suum. Quoniam accidentalis gloria concordantiae substantialis minor est, quam gloria accidentalis gloriae substantialis, existit amare in maiori et minori gloria et concordantia. Gloria contrarietas Quoniam gloria uenit ad principium et e contrario aduersus contrarietatem, gloria et principium in amandi concordantia se coniunxerunt. In amoris medio contrarietas sumpsit hospitium, ut gloriari non hospitaretur in eo, portans ad amatum epistulam de amico suo, languente propter eius amorem. Gloria mundana et amoris contrarietas de fine amoris deuiauerunt amicum, ut ad suum non perueniret amatum. Super amoris maioritatem obuiauerunt sibi ad inuicem gloria et contrarietas; gloria nitebatur ibi ponere gloriari et contrarietas contrariari; hoc autem aspiciebant amor et amare. Si gloria posset aequalis esse contrarietati, non posset concordantia aequalis esse gloriae nec amor ipsi amare. Gloria et amor amicum mittebant sustinere minores contrarietates et aduersitates, ut in amandi maioritate poenas et labores sustinere posset. Gloria principium In amoris medium ligauit gloria gloriari suum, ut ipsum gloriari existeret in principiari et amare. Amorifera uoce clamabat amicus ad amatum suum; respondit amatus ei uoce gloriae, principii et finis et uenit amicus uisum amatum suum. Ut amor et gloria forent in maiori principiari, principiauit principium gloriari et amare in principiari. Aequalitatem gloriandi et principiandi intrauit amare, ut non cessaret amor amare. Gloriari et principiare captiuauerunt minorificare, ut amoris contrarietati non concordaret. Gloria medium Misit amicus medium amoris quietum in fine et in gloria sui amati; remisit ipsum amatus ad labores et aduersitates, quos sustinet amicus propter eius amorem. Subripuerunt amico suum amatum; ibat amicus quaerendo amatum suum in amoris medio, cum amoris maioritate et inuenit eum in gloria sui amare. In medio amati et amici se coaequauerunt gloriari et amare, ut amatus et amicus aequales essent in gloria et amore. In amoris medium occultauit se minoritas, ut amicus, propter suum amatum, poenas et angustias sustineret. Gloria finis Gloria et finis uenerunt ad maioritatem, ut in ea maiorificarent amicum in amato suo. In aequalitate amoris et amandi se coaequauerunt gloria et finis, ut amori et amare sufficere possent. Minoritas finis et gloriae iuit amatum maioritatem finiendi et gloriandi. Gloria maioritas Gloria et aequalitas amoris suis actibus coronauerunt maioritatem. Gloriari et maiorificare ab amandi minoritate se remouerunt. Gloria aequalitas Gloriari et coaequare gloriam et aequalitatem induerunt minoritatem amandi. Gloria minoritas Amandi minoritate cogitauit amicus amatum suum consequi in maioritate gloriae et gloriandi. Differentia concordantia Ex differentia et concordantia, quae sunt amoris rami, collegit amicus uirgam unam, qua amoris contraria feriebat. In diuisione amati et amici incepit concordantia concordare in amare et amor amare in concordare. Sine differentia concordantis et concordabilis, esse non potest in amoris medio concordare. Ad umbram arboris, quae finis est amoris, dormiebat amicus; differentia et concordantia amoris excitauerunt eum, ut iret amatum. Differentia et concordantia amorem intrauerunt, ut maioritas esset amandi. De differentia, concordantia et aequalitate amoris flos unus processit, cuius nomen est: Amare, amare. Amoris differentia et concordantia minoritatem inuenerunt amoris, quae perdiderat amare. Differentia contrarietas Amoris differentia aduersus amoris magnitudinem proeliabatur; pugnatores eius erant concordare, principiare et amare. Macerabat contrarietas amicum; concordantia impinguabat eum; et quoniam de medio amoris uiuebat amicus, non fecit differentiam in praedicta macerie et impinguatione. Contrarietas amoris rogabat amicum recedere ab amare; differentia et finis amoris rogabant amicum accedere ad amare. Maiora amoris contraria differentiam facere uolebant inter essentiam amici et amati, ut maioritas periret amandi. In panno de differentia et aequalitate inuoluerat amicus amare suum, ut cum amandi contrarietate non participaret. Clamidem et tunicam de differentia uestitus erat amor; calciatus erat sotulares de contrarietate et super minoritatem deambulabat, portans in capite de concordantia coronam. 0. Differentia principium Plenum erat medium amore differentiae et principii; oriebantur inde differentiare et principiare per amorem. Differentia et principium duo sunt flumina, de quibus oriuntur differentiare et principiare in fine amandi. Amoris maria sunt dicta differentia et principium in amare se coaequantia. Amoris sidera sunt differentiare et principiare, illuminantia maioritatem amandi. Si differentiare et principiare non possent sufficere amandi minoritati, non possent sufficere et amandi maioritati. Differentia medium Erat amoris medium in terra, ubi erat siccitas magna, quia non descendebat pluuia differentiae amantis et amati in mense finis amandi. Differentia amoris est mensis aprilis, in quo floret, frondet et granat amoris medium in arbore maioritatis amandi. Differentia et aequalitas amantis et amati dabant sibi medium amoris in festa, quam faciebat amicus propter amorem amati sui. In quadam mensa, in qua picti erant amatus et amicus, comedebant amandi differentia et amandi medium; minoritas autem amandi obseruiebat eis. Differentia finis In silua differentiae amoris uenabatur amicus maioritatem amoris cum asture, qui finem amoris capiebat. Aequalitas amici et amati cantabat canticum differentiae amati et amici in ecclesia, quae est finis amoris. Ibant amoris differentia et finis amoris in terram longinquam, praedicantes contra minoritatem amandi. Differentia maioritas Maiorem differentiam, quae possit esse, oportet esse in aequalitate amici et amati. Ut amoris differentia non haberet differentiare suum in amandi minoritate, uoluit illud habere in amandi maioritate. Differentia aequalitas In cellarium amoris intrauerunt amoris differentia et amoris aequalitas, bibitum amorem; portas aperuerunt humilitas et minoritas. Differentia minoritas Amoris differentia et amoris minoritas in prato amoris legerunt gramen, quo pascebant equum amoris, quem equitat amicus, cum tendit uisum amatum suum. Concordantia contrarietas Definiebat amor contrariari in amore, per secundam intentionem concordandi et principiandi amare. Medium amoris tendit sanum per concordantiam; infirmum iacet in contrarietate; ideo plorauit amicus; amatus autem consolatus est. In fine amoris genuit amare concordantia et odire contrarietas, ut amicus amare posset et odire. Cucurrerunt concordantia et contrarietas ad maioritatem; prius fuit ad eam concordantia, quam contrarietas, ut amicus plus posset amare, quam odire. Per quendam montem punctorum transcendentium ascendentia, concordare et contrariari eleuauerunt amare amoris; nihilominus contrariari non potuit ascendendo coaequari ipsi concordare. Cum tangeret contrarietas concordantiam, concordabat concordantia maioritati bonitatis, magnitudinis et cetera, ut uinceret contrarietatem. Concordantia principium Concordare et principiare mouebant et ligabant amoris medium in realitate et ratione amantis et amati, ut amicus suum contemplaretur amatum. Misit concordantia finem amandi ad amoris principia, ut mitterent sibi spem, quam promiserat consolationi. Concordantia et principium et amor maioritatem contractionis et abstractionis intrauerunt, ut unam facerent conuersionem concordandi, principiandi et amandi. In uniuersali aequalitate et concordantia principiorum, amicus inquirebat amoris particularia, a quibus de amato suo uolebat interrogare rumores. Concordare et principiari miserunt contritionem et conscientiam ad amorem, ut nutriret eis amare. Isti autem nuntii in amoris minoritate capti permanserunt. Concordantia medium Languebat amoris medium in patientia; uiuebat in concordantia; quiescebat in fine amandi. Satisfacere uoluit amicus amato suo de maiori concordantia et de maiori amoris medio, quae alienauerat ab amato. Dum amicus in amoris medio considerabat concordare et coaequari, sentiebat se ligari ad amandum et ad concordandum et ad aequalitatem amantis et amati. Simplicitas et compositio in amoris medio concordantiam et minoritatem inuenerunt, loquentes de amato et amico. Concordantia finis In maiori intentione finis amandi habebat concordantia maius concordare. Per aequalitatem amici et amati definiebant concordantia et finis aequalitatem amandi. Concordantia et finis amicum genuerunt in minoritatem, ut fieret seruus amati sui. 0. Concordantia maioritas Maior realitas et ratio, ad qua potest amicus exaltare suum amare, existit in concordando et coaequando realitatem et rationem in punctis transcendentibus intelligere et amare. Maioritas et minoritas substantialiter et accidentaliter composuerunt concordare, dantes illud bono amare. Concordantia aequalitas Aequalitas amoris et amandi amicum incitabant odire minoritatem concordantiae et concordandi. Concordantia minoritas In uniuersali concordare inuenit amicus minus amare, quod de maiori concordantia malum dicebat. Contrarietas principium Amoris medium intrauerunt principiare et contemplari, ut occiderent contrariari amandi. Finis amoris a principiis amoris omnem distrahebat contrarietatem, contrahens ad ea concordantiam amoris, ut esset requies principiandi et concordandi. Si contrarietas tantum haberet posse, quod maiori principiare amandi resistere posset, maior esset amor propter timorem, quam propter audaciam amandi. Ex aequalitate principiandi et sperandi concordantia deiecit contrariari, ut ipsum contrariari non esset in amare. Contritio et conscientia sumpserunt contrariari amandi in minori principiari amandi, ut consolaretur amicus et ut de amare satisfaceret maiori principiari. Contrarietas medium Finis amoris pro considerari emit contrariari de contrarietate et dedit ipsum seruum amoris medio. Largitas et constantia medium amoris custodiebant, ut non perderet illud maior contrarietas amandi. Si aequalitas et contrarietas in amoris medio possent conuerti, aequalitas et concordantia in eo conuerti non possent. In amoris medium introierunt contrarietas et minoritas eruditionis et legalitatis, ut ex eo deicerent concordantiam et minoritatem. Contrarietas finis Contra maiorem finem humilitatis et oboedientiae mittebat contrarius amor contrariari, ut amoris concordantia perderet amare. Desiderabat intrare iustitia misericordiam ex iudicare et ex misereri uolebat eicere aequalitatem, ut amicus de fine desperaret amandi. Contrarietas pietatis et minoritas finis amandi inter amicum et amatum maliuolentiam imponebant. Contrarietas maioritas Rogabat contrarietas aequalitatem amoris deicere orationem et paenitentiam ex maioritate. Deiecit contrarietas eleemosynam ex maioritate in minoritatem, ut non haberet amicus amatum. Contrarietas aequalitas Contrarietas et minoritas paupertatem impediebant in aequalitate possendi et amandi. Contrarietas minoritas Contrarietas et minoritas uincebant et captiuabant publicam utilitatem, exaltantes utilitatem propriam in amare. Principium medium Fugabat amicum inanis gloria; fugiebat amicus per principia, media et fines amoris; hoc autem aspiciebat amatus. Incepit honor in amoris medio; uoluerunt eum homines habere cum maioritate ditata deliciarum, amicorum et parentum. Gula, luxuria, auaritia, superbia, accidia, inuidia, ira coaequare se uoluerunt in amico, ut inciperet odire medium amoris, quo mutue se diligunt amicus et amatus. Dilexit amicus uirginitatem; uoluit minoritatem habere bonorum mundi, ut amare suum in medio principiandi existere posset. 0. Principium finis Ingressum est principiare in finire et e contrario, ut in amandi maioritate ambo possent perseuerare. Aequalitas principiandi et finiendi uestita erat perseuerantiam, de amare coronata. Dum amoris principia acquiescebant fini amoris, plorabat et plangebat minoritas amandi. Principium maioritas Principiare et coaequare maioritatem amoris rogauerunt, ut daret eis maius amare. Principium in principiare suo maioritatem et minoritatem attingebat amandi. Principium aequalitas In minori aequalitate amoris et amandi existit minus principium amandi. Principium minoritas Ad hoc, quod principium principiare posset minoritatem, oportuit, quod principium et minoritas se coniungerent in amare. Medium finis Medium et finis amoris rogauerunt maioritatem, ut in maiori existeret amare. Mediare, finire et coaequare rogauerunt amorem, ut se indueret amare. Minoritas medii et finis uulnerabat amorem; sanabat eum maioritas amandi. Medium maioritas Si maior aequalitas non esset in medio et in mediare, non esset in amore et in amare. Medium et maioritas inuenerunt minoritatem, quae amico mala loquebatur de amato. Medium aequalitas In amoris medio consistebat coaequare amati et amici; plorabat amoris minoritas; laetabatur maioritas amoris. Medium minoritas Quoddam est medium, quod de maioritate tendit ad minoritatem, per quod tendit amor amici ad amatum. Finis maioritas Finis et maioritas aequalitatem rogauerunt, ut coaequaret amicum amori, ut multum posset amare suum amatum. Coram fine stabant amoris maioritas et minoritas; finis elegit amoris maioritatem dimisitque minoritatem. Finis aequalitas Intrauit finis aequalitatem, ut coaequaret sibi finire et ut elongaret amare a minoritate. 0. Finis minoritas Si non esset in fine minoritas, esset finis in minoritate et perderet amicus amatum suum. Maioritas aequalitas Maiorem aequalitatem, quae est amici et amati, oportet esse sine maioritate et minoritate. Maioritas minoritas Maiorem minoritatem, quae potest esse, oportet esse odium inter amicum et amatum. Aequalitas minoritas Intrauit minoritas aequalitatem ad existendum in ea, ut ascenderet amor de minoritate ad maioritatem amandi. Quinta distinctio, secunda pars Nona decima quaestio  – Amor – dixit amicus –, numquid potes habere concordare in amare, praeter differentiare? Solutio: Considerauit amor in quaestione, quam sibi fecit amicus, et recoluit tertiam figuram et processum eius, elegitque cameram de B C, in qua recordatus est conditiones, quas illa camera repraesentat et ad quas significata litterarum transmittunt eos, qui solutiones quaestionum inquirunt. Idcirco elegit amor quattuor conditiones, quas camera de B C significat et soluit per eas propositam quaestionem. Primo quidem hanc tertiam conditionem de `differentia concordantia sumpsit: Sine differentia concordantis et concordabilis, esse non posset in amoris medio concordare. – Amice – dixit amor –, concordare sine concordante et concordabili esse non potest, neque concordans et concordabile sine differentia, quia sic essent id, quod non sunt, ita quod concordans esset concordabile et e contrario, itaque sequeretur contradictio aut confusio concordantis et concordabilis; similiter et bonificantis et bonificabilis et magnificantis et magnificabilis et cetera. Et quoniam hoc est impossibile, oportet praedictam differentiam esse, ut non sit ipsa contradictio seu confusio praedicta et ut sit concordare et concordans et concordabile, per quam scilicet differentiam habet esse differentiare, quod est necessarium in amare, ut de amante et amabili sit ipsum amare et ut sit concordare de amico et amato; sine quo ego, amor, non possem habere amare, sed essem otiosus et in priuatione amati et amici. – Et adhuc – dixit amor –, sine amati et amici differentia, sapientia amborum non posset amatum et amicum cognoscere, neque ipsi se inuicem amare nec concordare in amare.  Amante et amato, distinctis existentibus et inconfusis in amare, amant se ad inuicem in una indistincta et inconfusa essentia et natura bonitatis, magnitudinis et amoris. – Amice – dixit amor –, si amans et amicus non essent distincti in amare, ita quod in ipso amare non esset alius amans ab amico, non posset alius eorum alium amare; itaque periret amare et unitas amantis et amati et esset confusio nostrum omnium in substantia, in qua sumus. Sed, quoniam amans est alius ab amato et e contrario, restauramus omnes in hoc, quod amans et amatus in una bonitate se diligunt ad inuicem atque in una magnitudine, in una essentia, in una natura et in una substantia, in qua existunt ambo et permanent amare, bonificare et cetera. – Quare haec operatio, amice – dixit amor –, quae in octaua conditione `bonitatis magnitudinis significatur, non posset esse, nisi ego haberem differentiare, in quo essent amatus et amicus cum concordare et amare. Idcirco hoc amare super cetera amare est exaltatum, quia in ipso se diligunt ad inuicem amans et amatus in una eademmet essentia et natura et in uno eodemmet amore, bonitate, concordantia et cetera, existente quolibet eorum tota illa eadem essentia et natura et eadem bonitate, magnitudine et cetera.  Nisi plus esset concordantiae, quam contrarietatis, magnitudo bonitatis non sufficeret amori amici, diligentis suum amabilem dilectum, sed sufficeret magnitudo malitiae inimico, amabile dilectum odienti. – In hac nona conditione `bonitatis magnitudinis – ait amor –, significatum est me non posse habere concordare in amare sine differentiare. Nam, ex hoc quod oportet plus esse concordantiae quam contrarietatis, oportet esse concordare in differentiare et e contrario, ut concordantia subiectum habeat, in quo possit amando magis sursum esse quam contrarietas odiendo, magnitudine bonitatis sufficiente ad amandum de concordare et differentiare absque contrariari.  Magnitudo differentiae et concordantiae est amicum et amatum esse distinctos et concordes, ipsis permanentibus una differentia et una concordantia in amare. – Amice – dixit amor –, secundum hanc primam conditionem `magnitudinis et differentiae, tuae quaestionis conclusio denodatur. Nam, magnitudo differentiae est amare non posse esse praeter illam et magnitudo concordantiae est amare esse non posse praeter concordantiam. Hoc eodem modo est de magnitudine amoris, uidelicet differentiam et concordantiam esse non posse in magnitudine bonitatis et cetera, praeter amorem; atque magnitudo earum omnium similiter est eas esse amatum et amicum distinctos et concordantes amantes et amatos, ipsis permanentibus una differentia, una concordantia et uno amore in uno amare, concordare et differentiare. Et quoniam magnitudo differentiae est amatum et amicum esse distinctos et eos esse unam differentiam; et magnitudo concordantiae est eos esse concordantes et unam concordantiam; et sic de magnitudine bonitatis et cetera; idcirco amice – dixit amor –, non desidero nec desiderare uolo in amare meo esse concordare praeter differentiare, quod etiam esse non potest, nisi magnitudo deueniret paruitas concordandi et amandi. – Quid est quod dicis, amor? – ait amicus. Numquid habere possum ego amare in meo concordare praeter differentiare, cum possim memet ipsum amare et esse a memet ipso amatus et nihilominus non sum alius sed ipsemet, qui sum, concordans egomet memet ipsum in amando memet ipsum? Cui respondit amor dicens: – Amice, in te est differentia inter amatiuum et amabile et concordatiuum et concordabile et inter tuam bonitatem, magnitudinem et cetera, quia aliqua istarum non est alia earum, quocirca potes te ipsum amare et a te ipso esse amatus, quare in tuo amare non habes concordare praeter differentiare. Sed si in te nullam haberes differentiam, utique numquam temet posses amare nec haberes in quo nec cum quo te posses concordare. Et quoniam de tuo amare et concordare non constat tantum quantum tumet, deficit magnitudo bonitatis et cetera ipsis, scilicet tuo amare et concordare. Uicesima quaestio  – Amice – dixit amor –, si tuus amatus plus tibi largiretur, quam tibi largitus sit, aut auferret, quod tibi dedit, cresceretne uel minueretur tuus amor? Solutio: Amoris medium intrauerunt principiare et contemplari, ut occiderent contrariari amandi. – Amor – ait amicus –, secundum hanc quartae figurae cameram, scilicet D E F, tuae uolo respondere quaestioni. Et quamuis haec camera uiginti conditiones et plus etiam significet, tamen euitando prolixitatem, propono per quattuor conditionum eius tantum soluere propositam quaestionem et secundum modum et doctrinam, quam dabo per istas, patebit uia soluendi ipsam quaestionem per residuas sedecim conditiones. – Amor – inquit amicus –, prout significat prima conditio `contrarietatis et principii, inconueniens est uerum amatorem multiplicare minuereue suum amare pro aliquo quod faciat ei suus amatus. Nam, ex quo principium principiauit amico principiare de bonitate, magnitudine, duratione, amore et cetera; et ex quo amicus suum contemplatur amatum secundum decimam regulam de contemplatione, non conuenit contrariari habere posse in amare; sed magnitudinem principiandi et contemplandi in amare indutum bonitate, magnitudine, duratione et cetera, adeo magnam esse oportet quod ipsum amare nec possit crescere nec minui. Quoniam, si minui uel crescere posset, principiare quidem et contemplari amoris medium non intrassent ad occidendum contrariari amandi.  Durare faciebat aeternitas in amico labores et languores, quos prae amore sustinebat amicus. Potestas autem faciebat amicum superare ad amandum amatum. Amati uero sapientia hoc sciebat. – Heu amor – dixit amicus –, numquid bene scis, secundum hanc primam conditionem `aeternitatis et potestatis, quod amicus gaudere deberet sustinendo labores, languores et mortem amore sui amati, ex quo amati sapientia scit quicquid amicus suus sustinet eius amore? Quoniam amico maius bonum et maius placitum est, quod sciat suum amatum scire quicquid ipse sustinet eius amore, quam sint mali sibi ipsi labores, quos ipse sustinet in se uexari, tormentari et occidi propter amatum suum. Nam, sustinendo haec amore, substat amicus patiens oboedientiae sui amati et inde suffulcitur potestate ad amandum ac aeternitas durare facit illam passionem, oboedientiam et amorem, itaque recipit amicus influentiam et similitudines ab amato suo. – Quare, si amatus suus aufert ab amico quicquam, quod sibi dedit, non debet amando retrocedere; nam, ex hoc, quod eius amatus quodam modo aufert aliquid ab eo, alio quidem modo largitur ei, uidelicet patientiam, spem, oboedientiam et induit eum similitudinibus suis. Consimili modo etiam amor habet hoc esse – ait amicus –, si amatus aliquid bonorum huius mundi largiatur amico; non enim si multiplicet ei munera suus amatus debet eum magis amare amicus, quoniam, quanto plus potest, debet eum amare, ita quod non possit ulterius. Quoniam, si propter hoc plus amaret eum, quanto igitur plus bonorum largiretur ei, tanto multiplicaret primam intentionem his, quae recipiet ab amato, et secundam intentionem ipsi amato, non diligens suum amatum intentione prima sed secunda, itaque fieret contrarius secundae regulae. Et uidetur etiam, si amatus auferret ab eo, quod sibi dedit, quod amicus haberet rationem odiendi suum amatum. – Quare, amor, non mihi uidetur te ad praesens fecisse quaestionem decentem nec amodo mihi nec alicui amatori ueraci ueraciter et iuste suum amatum diligenti facias illam, sed potius coram illis falsis amatoribus praeponas eam, qui te faciunt existere spretam, ignoratam et inhonoratam in mundo et qui plus diligunt amatum meum propter ea, quae largitur eis aut propter hoc, ut ea non auferat, quae dedit eis, quam propter bonitatem, magnitudinem, aeternitatem et cetera, quae sunt in ipso amato meo.  Amor autem excusauit se amico et ista dixit illi: – De duratione et de sapientia principiauit amatus amare amici, quoniam amatus scibilis est et amabilis in aeternum. – Amice – dixit amor –, secundum hanc octauam conditionem `aeternitatis et sapientiae de amato tuo desidero tibi loqui. Amatus tuus in aeternum scibilis est et amabilis. Ideo principiauit amare amici de duratione, sapientia ac etiam de amore, ut amicus in perpetuum amet et sciat amatum. In hoc siquidem amare posuit amatus bonitatem, magnitudinem, potestatem et cetera, ut amicus ipsum amatum diligat cum bonitate, magnitudine, potestate et cetera, ita quod simpliciter diligat amatum propter ipsius amati bonitatem, magnitudinem et cetera, secundum secundae et decimae regulae significationem. – Uerumtamen quasi omnes homines tuum amatum diligentes, diligunt eum intentione contraria seu peruersa, ita quod alii diligunt ipsum, ut eis gloriam largiatur; alii uero diligunt eum, ut non inferat eis poenas; alii etiam ut eis mundanas tribuat prosperitates et alii, ut non inducat eos in huius mundi labores. – Omnes ergo isti tales, amice, sunt ipsi falsi amatores, quos tu dicis multiplicare amare uel minuere, secundum quod amatus tuus largitur eis autem aufert prosperitates; et quasi neminem inuenio, qui tuum amatum amare uelit intentione uera neque ipsa ratione uera, propter quam amabilis est tuus amatus. Itaque derelictus est amatus tuus sine iustis et ueracibus amatoribus, inter falsos amatores spretus et oditus. Et ego quidem modicus sum – ait amor –, quoniam non inuenio ueraces amatores, in quibus extendi possim et magnificari. Quare hanc, amice, tibi feci quaestionem: Cogitabam enim te esse de illis falsis amatoribus, qui false tuum amatum diligunt et cum fraude.  Cum amicus plus diligit amatum suum, quam se ipsum, tunc utitur punctis transcendentibus durando, possificando, sciendo, diligendo, contrariando, principiando, mediando et cetera. – Amice – dixit amor –, amare debes tuum amatum plus quam te ipsum, secundum hanc secundam conditionem `aeternitatis et contrarietatis. Unde si plus amatum tuum diligis quam te ipsum, uteris quidem punctis transcendentibus, secundum sextae regulae significationem. Eis enim habes uti per omnia principia tua; et ex hoc exaltabitur amare tuum in tantum, quod nec ulterius transgredi ne retrocedere ualebit, quia durare faciet illud perseuerare in magnitudine bonitatis, durationis, potestatis et cetera. – Et ideo, cum intellectus tuus super se ipsum ascendit in hoc, quod intelligit multo magis bonum, magnum, potentem, durantem et cetera quam se ipsum, affirmans in hoc, quod intelligit de amato suo, quidquid secundum bonitatem, magnitudinem et cetera, sui amati sequitur, et negans quicquid secundum se ipsum contra suum amatum intelligit, tunc isto modo durare tui amare ascendit in durare tui amati, per quem durat amare tuum, habens plus amare tui amati quam se ipsum, magisque possificat amare tuum in possificare tui amati quam in se ipso, nec contrariari tui amare seu tui intelligere tibi resistere potest; ex quo eleuas concordare tuum cum tui amati concordare. – In isto enim incipit amare tuum amatum tuum attingere super contrariari et concordare ipsius amare tui; ipsum autem amare est amoris medium, quod ascendere te facit ad tuum amatum, cum ratione ipsius amati diligis eum supra te ipsum. Itaque habes, amice, punctis transcendentibus uti super tua principia, cum plus amatum tuum diligis, quam te ipsum. Quare tunc quaecumque propter amatum tuum sustines, ea sentis tibi ualde delectabilia et dulcissima atque iocunda. Sed tu, amice, si plus diligis te ipsum quam tuum amatum, non potes utique punctis transcendentibus uti, quia cares fortitudine et uirtute, quibus altius tuis principiis ascendere possis. – Immo dico tibi, amice, et bene consideres hoc tibi uerbum; quoniam, quam cito quis plus se ipsum uel aliud diligit quam tuum amatum, tam cito descendendo cadit inferius suis principiis, quia descendit ad malitiam et peccata, quibus omnia principia sua uestit; et sic oportet illum transcendentibus punctis carere ad principiis suis utendum neque tui amati bonitate, magnitudine et cetera frui potest. Et quoniam quasi omnes homines huius mundi in hac declinatione, immo potius in hoc maximo defectu consistunt, dico tibi, amice, me in tristitia et angustifero dolore iacere nunc et semper per omnia meae uitae tempora. Acriter flebat amor similiter et amicus clamantes et dicentes: – Ha, amate mi, ha amate mi! Heu quando ueraces habebis amatores, qui ualorem tuum per orbem praedicent uniuersum? 
\ No newline at end of file
diff --git a/testi_2_tutti/RyccardusDeSanctoGermano_Chronicon.txt b/testi_2_tutti/RyccardusDeSanctoGermano_Chronicon.txt
new file mode 100644
index 0000000..4501180
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/RyccardusDeSanctoGermano_Chronicon.txt
@@ -0,0 +1,120 @@
+Incipiunt Chronica de hiis omnibus que in Regno Sicilia gesta sunt uel ubique per orbem, a tempore regis Guillelmi secundi usque ad tempora Frederici secundi, Romanorum Imperatoris semper Augusti, Iherusalem et Sicilie regis tractata per Notarium Ryccardum de Sancto Germano. Solet etas antiquior et prouida priorum auctoritas digna memorie quecumque per orbem gesta describere relinquenda posteris ad doctrinam, et eorum instar adhuc prudens sequentium natio idem agit, ne uel omissa depereant, aut neglecta in notitiam effugiant futurorum. Horum siquidem emulator ego Ryccardus de Sancto Germano notans notanda Notarius, cui que seruit hystoriographis Musarum prima obsequitur, de qua metrice scriptum repperi: *Explicit ingenio res gestas ordine Clyo* nisus sum pro uiribus ingenioli mei que ubique terrarum et presertim in regno Sicilie gesta sunt diebus meis, uisu cognita seu fideli relatione percepta, ueritate seruata licteris tradere, et in hoc presens compilare uolumen, ut ex hiis discat futura posteritas uarios esse temporum cursus, memineritque prudenter bellum in pace timere et pacem iterum sperare, post bellum. Quoniam igitur regni filius eius sum, qui legerit, non me causatur detestando si regni gesta scribo diffusius, aut de contingentibus quid de cunctis dicam et si non prosint: singula queque iuuent, et Dei potius est hominis omnium habere memoriam. Sumens proinde a tempore quo Guilielmus secundus rex Sicilie inclitus recolende memorie obiit, pontificatus uero Clementis pape anno secundo, per chronicam hec inclusi, quibusdam premissis in laudem regis ipsius, et que regni tangunt negotia et relatu digna sunt obmissis; in eius nomine; qui os Zacharie olim aperuit, os meum aperiat ad loquendum, et lingue mee uinculum soluat, confidenter singula queque locum teneat sortita decenter. Explicit prologus. Tempore quo rex ille christianissimus cui nullus, in orbe secundus, regni huius moderabatur habenas, qui inter omnes principes Princeps sublimis et habundans in omnibus opibus erat, stirpe clarus, fortuna elegans, uirtute potens, sensu pollens, diuitiis opulentus. Erat flos regum, corona principum, Quiritum speculum, nobilium decus, amicorum fiducia, hostium terror, populi uita et uirtus, miserorum inopum peregrinantium salus, laborantium fortitudo: legis et iustitie cultus tempore suo uigebat, in regno sua erat quilibet sorte contentus; ubique pax, ubique securitas, nec latronum metuebat uiator insidias, nec maris nauta offendicula pyratarum. Sed licet tot et tantis eum ditauerit et dotauerit bonis, per quem reges regnant et principes dominantur, feceritque illum pre cunctis terre regibus gloriosum, in hoc tamen ingloriosum illum reddidit, quod eum prolis negatione multauit; conclusit enim uterum consortis illius, ut non pareret uel conciperet filium et ne relinqueret sui superstitem super terram. Quapropter considerans rex ipse felicitatis sue tempora a domino accepisse, et quod eum absque liberis sors fecerat infelicem, cogitauit ut sapiens sapienter placare Dominum, ut fecundam redderet quam sterilem fecerat, cogitauit de thesauris suis edificare sibi domum in Monte Regali ad honorem gloriose Uirginis matris eius, quam ditauit compsit et auxit. Ditauit possessionibus, compsit auri ornatu, auxit et musiuo opere lapidumque pretiosorum colore diuerso et talem ad finem usque perduxit, qualem nullus regum aut principum in toto terrarum orbe construxit temporibus nostris. Erant ipsi regi duo familiares precipui, opere apud ipsum et sermone potentes. Gualterius panormitanus archiepiscopus et Matheus cancellarius regni sui, quorum prudentia et consilio tota ipsius curia ducebatur. Hiis duobus, quasi columpnis firmissimis, omnes regni Magnates obsequendo adheserant, cum per eos quicquid a Curia regia peterent facilius impetrarent. Hinc factum est, ipso Cancellario suadente, ut rex ipse in predicta ecclesia beate Uirginis in dyocesi Panormitana constructa fieri a Romana ecclesia archiepiscopum impetraret. Quod idem archiepiscopus ad instinctum ipsius cancellarii factum intelligens, nam odio se habebant ad inuicem, quamquam se in publico diligere uiderentur, et per inuidiam detrahentes libenter unus alteri in occulto, hanc suam iniuriam et capitis diminutionem patienter portauit ad tempus; qui tandem processu temporis cum non posset quod factum fuerat per ecclesiam reuocare, hoc fidei subdole procurauit. Erat ipsi regi amita quedam in palatio Panormitano, quam idem rex de consilio iam dicti archiepiscopi Henrico Alamannorum regi filio Frederici Romanorum imperatoris in coniugem tradidit. Quo etiam procurante factum est, ut ad regis ipsius mandatum omnes regni comites sacramentum prestiterint, quod si regem ipsum absque liberis mori contingeret, ammodo de facto regni tamquam fideles ipsi sue amite tenerentur et dicto regi Alamannie uiro eius. Anno Millesimo CLXXXIX. Accidit autem processu temporis ut rex ipse, cuius memoriale in seculum, sicut Domino placuit, sine liberis mense Decembris decederet, cuius decessum cunctis regni filiis merito deplorandum defleri hac ritmica lamentatione percensui. *Plange planctu nimio, Sicilia, Calabrie Regio, Apulia Terraque Laboris. Uox meroris intonet - et personet nostris horis, suspendatur - organum omnis oris. Rex noster amabilis, uirtute laudabilis, euo memorabilis, Guillelmus decessit; hunc oppressit mors crudelis. O infelix Regnum sine Rege iam non es sub lege! Presules - et comites uos, Barones, plangite planctu lacrimabili, planctum queso ducite, de querela flebili. Uos, matrone nobiles, Uirgines laudabiles, olim delectabiles et uoce cantabiles modulata, estote nunc flebiles, re turbata. Iacet Regnum desolatum, dissolutum et turbatum, sicque uenientibus cunctis patet hostibus; est ob hoc dolendum et plangendum omnibus. Omnes Regni filii tempus exterminii uobis datum flete; hoc uerbum: gaudete, uobis est sublatum, tempus pacis gratum est absortum. Iam ad ortum et occasum sonuit: Rex Guillelmus abiit, non obiit. Rex ille magnificus, pacificus cuius uita placuit Deo et hominibus: Eius semper spiritus Deo uiuat celitus.* Post hujus Regis obitum quanto inter Regni comites sit orta dissensio et turbatio subsecuta, sequens huius libelli lectio declarabit. Nam nulli eorum fuit equa uoluntas, omnes inter se ceperunt de maioritate contendere et ad Regni solium aspirare, et obliti iuris iurandi quod fecerant, eorum quilibet contra facere hanelabant. Factum est autem, ut cum suis complicibus, ne pars Archiepiscopi preualeret, Cancellarius optinuerit in hac parte; et tunc uocatus Panormum Tancredus comes Licii, Romana in hoc curia dante assensum est per ipsum Cancellarium coronatus in regem. MCXC. Tancredus iste ducis Roggerii filius fuerat naturalis, cuius pater Roggerius primus in regno Sicilie regis sortitus est nomen, et hac de re quia hunc habebat titulum quod de stirpe regia descendisset, inter alios regni Comites est electus in regem. Qui postquam assumptus est laborauit pro uiribus qualiter regni fines in pace disponeret et sibi, rebelles et aduersarios subiugaret. Et primum quidem quinque Sarracenorum Regulos, qui ob metum christianorum ad montana confugerant, de montanis ipsis Panormum redire coegit inuitos; atque ut ceteros regni Comites et barones ad suam fidelitatem conuerteret et mandatum regales effudit opes, et diu seruatas est ausis frangere gazas. Hic Ryccardo Acerrarum comiti, cuius soror sua coniux erat de qua geminam susceperat prolem, auri talenta plurima expendenda transmittit, quibus omnes de principatu et Terra Laboris eidem regi contrarios flexit ad mandatum ipsius. Tunc etiam Roffridus Casinensis abbas ipsi regi iurauit. Erat ea tempestate in Apulie finibus Roggerius quidam Andrie comes, qui se non reputabat dicto rege inferiorem, cum tempore memorati regis Guillelmi totius regni magister Iustitiarius fuerit, et in Apulia plenum tunc dominium exerceret. Hic telo percussus inuidie de Tancredi comitis promotione in regem, sibique subesse dedignans, contra ipsum seditione facta, turbare ad eum conuersos pro uiribus cepit misitque concito ad Henricum Alamannie regem, quod ueniret uel mitteret regnum Sicilie sibi iure uxoris pertinens, quod Tancredus comes Licii usurpauerat recepturus. Qui absque more periculo quendam Henricum Testam imperii Marescalcum cum multitudine graui mittit in regnum. Et ueniens in Apuliam nullo obstante ad ipsum Andrie comitem, primum casale quoddam quod Cornetum dicitur, ad abbatiam Uenusii pertinens, pro eo quod abbas loci ipsius in partem cesserat dicti regis, hostiliter intrans cum predicto comite, suis dedit in direptionem et predam; et que potuit dicti regis parti fauentibus mala irrogans, tandem cum minorificato exercitu in Alamanniam reuersus est. Dictus uero Andrie comes in Apulia remanens, firmata rocca Sancte Agathe quam tunc ipse tenebat, de suis confisus uiribus, se in Asculo recipit contra regem. Quem dictus Acerrarum comes intus circumposita obsidione coartans, cum flectere illum precibus et promissis non posset, uocatum ipsum ad colloquium quadam die, proditorie cepit et miserabili morte dampnauit. Eo anno Fredericus Romanorum imperator cum ingenti cruce signatorum exercitu Iherosolimam petens, sinistrante fortuna, in quodam flumine moritur. Henricus filius eius Italiam ingreditur. Rex Francie et rex Anglie cruce signati Iherosolimam petunt. Qui uenientes Messanam, orta inter eos discordia, partem ciuitatis igne cremarunt. Quos dictus rex Tancredus magnis honorans exeniis, nec ciuitatem Messane destruerent, cumulatis precibus impetrauit. Qui tandem Iherosolimam proficiscentes, et pro Christi fide certantes, ciuitatem Acconitanam, quam infideles tenebant, Christi faciente uirtute, in mano potenti recuperarunt. Millesimo CXCI. Clemens papa Rome obiit mense Martii, et Iacinthus diaconus Cardinalis in Celestinum papa consecratur. Rex dictus Tancredus de Sicilia in Apuliam ueniens, solempni curia apud Thermulas habita in Aprutium uadit, comitem Raynaldum obsidet, eumque ad suam redire fidelitatem coegit; et exinde Brundusium se conferens, de altero filiorum suorum Roggerio silicet cum Ysachio Constantinopolitano imperatore de Urania filia sua contraxit. Et nuptiis aput Brundusium magnifice celebratis, ibique dicto filio suo coronato in regem, rex dictus cum triumpho et gloria in Siciliam remeauit, et tunc roccam Bantre et roccam Guillelmi Roffrido Casinensi abbati assignari mandauit. Quarum alteram silicet roccam Willelmi, ipse abbas dedit cuidam nobili Robberto de Apolita, cum quo de sorore sua contraxit, quam Herueo filio ipsius nobilis in conjugem tradidit, et reliquam, silicet roccam Bantre, ad opus retinuit monasterii Casinensis, ponens in ea custodem quendam militem Petrum de Aymon consobrinum suum. Henricus rex cum Constantia consorte sua, ad quam regnum Sicilie iure successorio pertinebat, Romam uenit; quem dictus Celestinus papa apud Sanctum Petrum in Imperatorem, et consortem suam in Imperatricem coronauit; dato ab ipso Imperatore Tusculano Romanis quam funditus destruxerunt. Tunc Imperator ipse regnum intrat mense Madii, papa prohibente et contradicente, et per Campaniam uenit in roccam Arcis, quam Mathaeus Burrellus pro ipso rege tenebat; a bellatoribus suis aggredi faciens, ui cepit eamdem. Quod tanti causa timoris fuit, ut qui se in Casino receperant cum rebus suis homines Sancti Germani, per nuncios suos, quos ad eumdem Imperatorem mittunt fidelitatem iurent. Tunc enim dictus Roffridus Casinensis abbas in monasterio Casinensi grauiter infirmabatur, quem urgentibus ipsis hominibus Sancti Germani, oportuit ipsi Imperatori iurare. Sorella quoque, Atinum, castrum Celii, metus causa, ipsi Imperatori se reddunt, in quibus ipse suos posuit castellanos. Tunc comes Fundanus et comes Molisii fidelitatem prestant eidem; et procedens in Terram Laboris, Teano, Capua, et Auersa sibi dantibus manum, Guillelmum Caserte comitem recipit, et Auersam, et exinde super Neapolim uadens, eam posita obsidione coartat, coadsistentibus ei dictis comitibus et baronibus Principatus, nec non et abbate Casinensi predicto cum uiribus suis; in qua cum se contra eum recepisset dictus Acerrarum comes, pro sepe dicto rege satis strenue defendit eandem. Tunc Salerni ciuitas ipsi Imperatori se reddidit, ubi Imperatricem consortem suam moraturam transmittit, et ipse ciuitatem ipsam Neapolim crebro aggreditur, et impugnat. Cumque nec uiris nec uiribus pugnando proficeret, superueniente egritudine disgressus est abinde uel inuitus, qui relicta Imperatrice consorte sua Salerni, et Muscanceruello in castello Capue constituto, ad Sanctum Germanum ueniens cum debilitato exercitu suo, dictum Casinensem abbatem, toto tunc conuentu sibi fidelitatem prestante, secum in Alemanniam ducit. Gregorio fratre eius ad maiorem securitatem obside relicto apud ducem Spoleti et quibusdam de melioribus terre Sancti Germani captis obsidibus, quos Dyopuldo cuidam Teutonico in rocca Arcis relicto, et Corrado de Marley in Sorella constituto custodiendos commisit; et tunc per terram Petri Celani comitis sub illius fido ducatu de regno exiens, in Alemanniam remeauit mense Septembris. Tunc is, quem prefatus sum, Acerrarum comes de Neapoly exiens cum Neapolitanis et aliis undique collectis militibus uenit Capuam, castellum obsidet, in quo Muscanceruellus se pro Imperatore receperat. Qui cum non haberet uictui necessaria, cum comite ipso componens, tradito sibi et resignato castello ipso, abiit securus quo uoluit. Tunc et iam Auersam recipit, Teanum, et Sanctum Germanum ad regis dicti fidelitatem, et Casinum conscendens, uallum monasterii nullo obstante intrauit. Qui cum blande satis alloqueretur Adenulfum Casertanum decanum Casinensem, ut illum ad dicti regis fidelitatem conuerteret, et hoc ab eo precibus optinere et promissis non posset, de loco descendit, et abiit. Tunc comitem Molisii recipit, et ponens in Sancto Germano et in Sancto Angelo Theodice masnedam, quantum potest pro dicti regis sororii sui seruitio elaborat. Tunc Rycardus, Fundanus comes, pro eo quod ab imperatore ipso Suessam emerat et Teanum, metus causa, comitatu relicto in Campaniam secessit, et comitatus Fundanus cuidam fratri Alygerni Cotronis de Neapoly ab ipso rege conceditur. Adenulfus Casertanus decanus Casinensis pro eo quod in partem non cessit ipsius regis, a Celestino papa excommunicatus est, et monasterium suppositum interdicto. Salernitani, ad captandam Tancredi regis gratiam detentam Imperatricem ipsi regi in Siciliam mittunt, quam rex ipse debito cum honore recipiens, magnis ornatam muneribus in Alemanniam ad Imperatorem remittit. Eo anno quidam stultus Paganus dominus Casaluerii Teutonicum quemdam ab Imperatore in Atino relictum dolo interficit, et a iam dicto rege apud Atinum quidam Roggerius de Foresta dirigitur. MCXCII . Dictus Adenulfus Casinensis decanus facta compositione cum Dyopuldo Rocce Arcis Castellano, qui se pro Imperatore gerebat, congregato militari et pedestri exercitu in Campaniam, quos prece uel pretioque conduxerat, de Casino descendens ui cepit castrum Sancti Petri monasterii mense ianuario, et bonis propriis spoliauit. De ciuitate autem Sancti Germani usque ad ecclesiam omnium Sanctorum occupauit, non tamen absque strage plurima Campanorum; et pace tandem hinc inde clamata, tota terra ipsi decano se reddidit; et tunc de Sancto Germano nonnulli, qui dicti regis partem fouebant, in partem alteram secesserunt, quorum bona omnia a Teutonicis sunt direpta. Tunc idem decanus cum prefato Dyopuldo terram equitans hostiliter monasterii, relictum castrum Plumbareole occupauit, ui cepit castrum Pignatari, castrum S. Angeli, Pontem Curuum, Castellum nouum, Fracte, et quedam alia castra pro iam dicto rege se tenentia. Illis diebus Riccardus Caleni comes, qui erat pro parte regis Tancredi, uenit supra Sanctum Germanum cum Roggerio de Foresta castellano Atini ad deuastandum. Captus est eo anno Gottefridus Casertanus ab illis de Sancto Angelo et in captionem ductus, postmodum a Malgerio Sorello iam dicto castellano Atini in custodiam traditus. Dictus Dyopuldus aput Aquinum cum quodam regis Logotheta congreditur, quem campestri bello fugatum deuicit, multis ex suis captis, multisque in lacu summersis, et ex tunc uires crescunt ipsi Dyopuldo. Qui cum Conrado castellano Sorelle societate contracta, equitant in terram Suesse, oues et boues nec non et miseros homines capiunt, et eos ad se redimendum post multa tormenta compellunt. Tunc temporis uocatus ipse Dyopuldus a Guillelmo Caserte comite, qui pro Imperatore erat, cum gente sua uado fluuium Capue transiens iuit in Terram Laboris, et equitans super Capuam, exeuntem contra se Riccardum Caleni comitem cepit, et ad roccam Arcis duxit captiuum. Millesimo CXCIII. Roffridus dictus Casinensis abbas de Alemannia rediens, relicto ibidem obside Gregorio germano suo, cum nonnullis quos secum duxerat electis militibus Cominum intrat, Atinum foras deuastat, incolatum occupans Sancte Marie de Atino, et dirui faciens muros Cancelli, et portam eius ui cepit Galinarum, et bonis propriis spoliauit. Rediens uero ad terram monasterii, castrum Sancti Angeli Theodicii, sibi contrarium, quia partes regis Tancredi fouebat, cum Conrado Castellano Sorelle, et cum gente sua, licet non profecerit, uehementer impugnat, faciens quam potuit in exterioribus uastitatem. Eo anno rex Anglie ab Iherosolymis rediens, a duce Austrie retentus et captus est et Imperatori traditus; qui tandem non sine multe pecunie interuentu dimissus est. Bertoldus comes ex parte Imperatoris in regnum legatus mittitur; qui ueniens cum electis militibus et bellatoribus de Florentia, hiis ei fauentibus qui partem Imperatoris fouebant et conuenientibus ad eundem, Uenafrum in festo Beati Martini ui cepit et suis dedit in direptionem et predam. Tunc comes Rogerius de Molisio metus causa, quia se in partem regis dederat in roccam Magenulfi se recipit. Bertoldus uero coadsistentibus ei Muscanceruello, Dyopuldo et Conrado predictis, nec non et abbate Casinensi, Fundano et Casertano comitibus, cum uiribus suis castrum Sexti, ubi Landus de Montelongo Comestabulus erat cum quibusdam Campanis militibus pro parte regis Tancredi, ui cepit, ipsoque castro bonis propriis spoliato, ipsum Landum cum sociis suis captiuum duxit; quorum libertati post multa supplicia, pietatis causa non profuit, nisi redimi profuisset. Roccam etiam Rauenule aggredi a bellatoribus faciens, per insultum cepit. Uayranum acriter impugnans, ubi quidam erat Rogerius de Theate pro rege statutus, in nullo profecit. Demum succrescentibus ei uiribus et ad eum undique concurrentibus qui regis partem oderant, regnum Imperiali nititur subicere seruituti. Rex uero Tancredus de Sicilia in Apuliam ueniens, exercitum congregat copiosum, uolens Bertoldi uires oppositis uiribus impedire. Cui dictus Bertoldus cum suis et aliis de regno imperialem partem fouentibus, utpote uir magnanimus, uiriliter se opponit; et rege ipso se cum suo exercitu apud Montem Fusculum conferente, ipse contra eum uadens, aput Batticanum posuit castra sua, cupiens cum ipso rege habere congressum: id ipsum pars regis, ad quem uires undique confluebant, optabat. Set conspiciens rex ipse et in consilio habens, quod honor sibi non erat cum Bertoldo congredi, et Bertoldus cernens debiliorem partem suam, prelium sapienter declinauit uterque, et discedente inde Bertoldo, qui Laquedomum hospitatus est, rex ipse mouit a monte Fusculo castra sua. Tunc Bertoldus per Capitanatam rediens in comitatu Molisii castrum montis Rodonis, quod se pro rege tenebat, circumposita obsidione coartat: ibique die quodam dum illud aggredi faceret a pugnatoribus suis, lapide manganelli contritus occubuit, eique Muscanceruellus in ducem successit exercitus; qui tandem castrum ipsum obsidione firmata, per sitim capiens, non per uim, quos cepit incolas uariis cruciatibus sine spe uenie interemit. Rex uero Tancredus tunc castrum Sabiniani ui cepit, et quemdam ibi Sarolum capiens ipsius castri dominum, qui de rege ipso multum fuerat oblocutus suspendi iussit. Ui cepit etiam roccam Sancte Agathe, quam quidam Robertus de Calagio dicti comitis Andrie filius contra eum tenebat. Apud Lariciam cepit quemdam Robertum filium Ryzardi, et tanquam sibi rebellem puniuit. Exinde ueniens in Terram Laboris comitem Caserte recipit et Auersam. Sancta Agathensis quoque ciuitas, ac Telesia, que tota postmodum combusta est, uenerunt ad mandatum ipsius. Tunc accersito ad se Roberto de Apolita, abstulit ei roccam Guillielmi, et quendam in ea Andream de Teano posuit castellanum, sicque relictis in pace Apulie finibus et Terra Laboris, rex ipse in Siciliam remeauit, ubi ordine nature prepostero Rogerius filius eius, qui coronatus in regem fuerat, uiam est uniuerse carnis ingressus, et frater eius Guillelmus in regem successit eidem. Ipse quoque rex doloris punctus aculeo, breui post tractum temporis infirmitate correptus obiit. Millesimo CXCIIII. Dictus uero Henricus imperator parato nauali et terrestri exercitu regnum intrat. Illum Roffridus Casinensis abbas magnifice recipit, nec non et Fundanus comes et alli omnes Teutonici et Latini suum prestolantes aduentum; cum quibus Terram Laboris ingrediens, Neapolym recipit, Salernum sibi renitentem ui cepit, et suis dedit in direptionem et predam. Tunc dictus Adenulfus Casinensis decanus procurationem abbatie Uenusii ab imperatore recepit. Imperator uero Apulie fines nullo obstante ingrediens, omnes Apulye recipit ciuitates ad mandatum et fidelitatem suam conuertens, dicto Casinensi abbate preeunte, cuius fidei puritas satis erat ipsi imperatori experta, cui certam procuram auctoritatem et potestatem contulerat, ut uenire ad suam fidelitatem uolentes ipsius opera possent redimere offensam, et per eum ueniam mererentur. Tunc ipsi abbati castrum Malueti ad opus contulit monasterii Casinensis; et Farum preteriens nauigio Messanam recipit totamque Siciliam et Panormum properans, recipit ciuitatem ipsam et cunctum palatii diripuit apparatum. Tunc uxor regis, soror dicti comitis Acerrarum cum filio suo paruulo Guillelmo prephato propter metum imperatoris ad locum tutiorem se contulit Panormum deserens, cum qua facta compositione, cum per uim locum in quo erat optinere non posset, imperator ipse securitate prestita, recipit eam et filium ad manus suas; quos Muscanceruelli custodie tradidit, et ex eis fecit sue beneplacitum uoluntatis. Tunc dictus Casinensis abbas concessionem ab ipso imperatore de Atino recipit et de rocca Guillelmi, et filium Roggerii de Foresta in Atino castellani ab ipso imperatore recipiens, et mandatum per litteras ad Andream de Teano castellanum rocce Guillelmi, ut sibi roccam ipsam assignare deberet, dictus abbas in sua reuersus est. Imperator ipse in die natalis Domini regens Panormi curiam generalem prephatam reginam et filium eius, nec non et alios quam plures presules et comites regni, quibus ipse proditionis notam imponebat, iudicio Petri Celani comitis capi fecit, et ex ipsis quosdam orbauit, quosdam incendio, quosdam suspendio, et quosdam in Alamanniam exilio destinauit. Tunc imperatrix in Hesii ciuitate Marchie filium peperit nomine Fredericum, mense decembris in festo sancti Stephani. MCXCU . Roffridus Casinensis abbas tractatu quorumdam de Atino nocturno tempore introductus Atinum recipit, dictum Roggerium de Foresta castellanum intus arctat et obsidet; qui cum non haberet uictui necessaria, recepta de persona et rebus suis securitate ab abbate predicto et compositione facta cum eo de castro Sancti Petri in fine quod recepit ab ipso, et fidelitatem iurauit eidem, castrum Atini in manus resignauit eiusdem; roccam Guillelmi ab Andrea de Teano recipiens, fidelitate quoque ab eo recepta ei castrum Cucurutii concessit. Illum tamen postea de imperiali mandato cuidam Tancredo de Uenafro commisit, fidelitatis ab eo iuramento recepto. Hoc anno dictus Casinensis abbas castrum Tirelli ui capiens igne cremauit. Millesimo CXCUI. Imperator in Alamanniam redit, qui Muscanceruello Molisii comitatum concedit. Et tunc Roggerium Molisii comitem, qui se ob metum imperatoris in rocca Magenulfi receperat, idem Muscanceruellus arctat et obsidet, cum quo facta compositione et data sibi securitate et suis, roccam ipsam recipit, eumque extra regnum abire permisit, ubi processu temporis mortuus est. Dictus Casinensis abbas castrum Fractarum recuperat et Castellum nouum castrum uero Sancti Angeli Theodici, quorum habitatores mala innumera per se fecerant in terram sancti Benedicti, et per seruientes, quos ad solidos retinuerant, castrum combusserant Pignatarii, per proditionem optinuit et recepit ad fidelitatem suam et monasterii Casinensis: quibus tamen dignas pro meritis penas rependit, et sub pretextu quorumdam uersuum, quos ibidem inuenit, quos hic annectere otiosum non censui, muros ipsius castri sterni ad solum fecit, et aggeres illius repleri. Uersus enim tales sunt:
+*Pessimus Alboynus, Landulfus seruus Aquinus
+Petrus Roggerus, Philippus ualde seuerus, Symon et Andreas, Adenulfus ut alter Egeas, Sunt hii rectores per quos seruantur honores. Hii dictant bella, cedes, immensa flagella,
+Dantes edictum; ueneremurne Benedictum?*
+Eo tempore dictus Ryccardus Acerrarum comes regnum exire occulte uolens et a facie fugere imperatoris, relictis Campania et Burgentia munitionibus quas tenebat, proditus a quodam albo monacho cui se crediderat, captus a iam dicto Dyopuldo est et custodie traditus carcerali, Cesari assignandus. Qui de Alamannia Guarmaciensem episcopum misit legatum in regnum, qui Neapolym ueniens cum iam dicto Casinensi abbate Latinis etiam aliis et Teutonicis, imperiale implens mandatum Neapolis muros et Capue funditus fecit euerti. MCXCUII. Imperator ipse de Alamannia rediens, assignatum sibi a Dyopuldo rocce Arcis castellano dictum Acerrarum comitem, cum aput Capuam curiam regeret generalem, trahi primum ab equo per plateas Capue, et demum uerso deorsum capite suspendi uiuum iubet. Quem uiuentem post biduum quidam imperatoris ystrio Teutonicus cognomine Follis, ut ipsi imperatori placeret, ligato ad guttur eius non paruo lapidis pondere, ipsum turpiter exalare coegit. Tunc imperator ipse generalem toti regno collectam imponit. Tunc ipse Dyopuldus per imperatorem comes factus est Acerrarum. Tunc etiam Oddo frater ipsius ad expugnandum roccam Siccam, in qua se Raynaldus et Landulfus de Aquino fratres contra imperatorem receperant, ab ipso imperatore dirigitur; et ipse se confert in Siciliam imperator, ubi ad se duci imperatricem iubet. Qua in Panormi palatio constituta, quidam Guillelmus monachus, qui castellanus erat castri Iohannis, rebellauit imperatori, ad quam obsidendam cum ipse personaliter accederet imperator, superueniente egritudine abinde infirmus discedens, sicut Domino placuit, diem clasuit extremum. Et tunc fama discurrente per regnum, dictus Oddo frater Dyopuldi comitis rupta obsidione rocce Sicce discedit, et se contulit ad roccam Arcis. Imperatrix Panormi remanens in ueste lugubri de nece imperatoris uiri sui, regnique paci consulens et quieti, Marcualdum imperii senescalcum cum Teutonicis omnibus de regno exclusit, ipsumque ne amodo regnum ingredi absque suo iussu presumeret, neue remaneret in regno, iuramento coegit. Qui cum ipsius imperatricis litteris et ducatu ad comitatum Molisii ueniens, qui tunc Marchia uocabatur, et sibi fauebat, cum illum sibi Muscanceruello mortuo concesserit imperator, sub securo cardinalium conductu et securitate supra dicti Petri Celani comitis, cui propterea Uayranum tradidit, relictis in ipso Molisii comitatu castellanis suis et baiulis, ad Ancone marchiam suo pro parte dominio subditam se contulit, ubi cum suis sequacibus innumera mala commisit. Celestinus papa obiit, et Lotharius cardinalis in papam Innocentium substitutus est illi. Imperatrix filium suum in Marchia apud Hesym ciuitatem relictum, sub ducatu dicti Celani comitis et Berardi Laureti comitis et Cupersani ad se duci iubet in regnum, et de Apulia in Siciliam transmeare. Tunc quidam in Calabria Teutonicus nomine Fredericus cum nollet imperatrici fauere, se in Malueti castro recipiens, quod furto substulerat cuidam Mauro de Mira ibidem castellano statuto pro monasterio Casinensi, iussu imperatricis ipsius a comite Amphuso de Rotis ceterisque Calabrie nobilibus, in ipso castro obsessus est et arctatus. Qui dum aliter euadere se non posse conspiceret, dolo cogitauit capere obsidentes obsessus et uocatos eos die quadam semotim ab aliis, cum eis fidem dedisset quod redire uellet ad imperatricis mandatum, captos capitaneos cepit, eosque de personis puniuit ut uoluit. MCXCUIII. Imperatrix ipsa processu temporis obiit, que predictum filium unicum Fredericum et regni ballium Innocentio pape ex testamento reliquit. Dictus uero Marcualdus cognito de morte imperatricis, congregato malignorum exercitu quos prece pretioue conduxerat, regnum non sine illorum qui erant de regno auxilio et ducatu intrauit. Et ueniens in comitatum Molisii, in quo fidei sue reliquie seruabantur, ad dictum Casinensem abbatem pro pace legatos misit, per quos etiam ipsum ut sibi regni iuraret ballium, quod sibi imperator reliquerat, ut dicebat, requisiuit. Quia uero a predicto abbate hoc optinere non potuit, nam primo regni ipsius ballium dicto Innocentio pape iurauerat, qui contra ipsum Marcualdum ad iam dictum abbatem duos miserat cardinales cum exfortio militum Campanorum et auxilium terre sue, eumdemque Marcualdum excommunicationis uinculo innodauerat, et sequaces illius, ipse sui furoris impatiens, cepit more Teutonico in terram monasterii deseuire. Millesimo centesimo nonagesimo nono, mense Ianuario. Hic per Uenafrum ueniens maledictus cum malidictis terram sancti ingressus est Benedicti; et primo castrum Sancti Petri in fine, desertum ab incolis causa metus nullo obstante occupans, igne cremauit; castrum Sancti Uictoris ui capiens bonis propriis spoliauit et mouens exinde castra sua Ceruarium et Toroclum, duo scilicet castra ab habitatoribus derelicta, combussit, et septimo intrante Ianuarii ante Sanctum Germanum in campis castra metatus est. Et cum ad capiendam terram ipsam daret frequentes insultus, capere ui tamen non potuit, hominibus ciuitatis et militibus Campanie qui in ea conuenerant ea die resistentibus illi. Tunc Dyopuldus iam dictus, qui ad ipsum uenerat Marcualdum, montem quemdam qui Maio dicitur cum suis occupans, sua in eo tentoria fixit. Quod tanti causa timoris fuit omnibus de terra ipsa, cum supereminens esset mons ciuitati et posset de supernis montibus ab hostibus facile occupari, quod idem abbas nocte conscendens, occasione muniendi uallum monasterii, nonnulli de ciuitate cum suppellectili sua se ad uallum contulerint memoratum, cardinalibus ipsis mane sequenti se recipientibus in ipso monasterio causa metus; sicque die ipso, UIII scilicet Ianuarii, relictam ab incolis ciuitatem Marcualdus intrauit, bonis propriis spoliauit, et quos in ea inuenit penis addixit uariisque tormentis, quibus pietatis causa non profuit nisi redimi profuisset, nec contentus eo quod terram occupauerat monasterii, ad obsidendum illud et capiendum, cum in eo cum multis Campanie militibus et gente ciuitatis non modica se concluserint cardinales, ascendere uoluit. Qui cum per dies aliquot, posita in uiridario obsidione, ipsum monasterium teneret obsessum, et uallum ipsum per frequentes insultus hostiliter impugnaret, capere per uim illud non potuit, Campanis et aliis qui erant in uallo constituti militibus resistentibus illi. Cumque firmata obsidione ad capiendum monasterium uehementer instaret, quod cum per uim non posset, credebat fame sitiue facile occupare, in die festo beati Mauri mutata subito serenitate aeris, temporis inclementia facta est et tanta inundatio pluuiarum admixta grandinibus et imbribus multis, quod hostium tentoria strauit ad solum; propter quod qui erant obsessi, et iam arescere ceperant aquis deficientibus in cisternis, Deo et sancto Mauro debitas gratias retulerunt, et ab obsidione ipsa coacti sunt recedere obsidentes. Tunc in descensu montis castrum Plumbareole idem Marcualdus igne combussit; et rediens in Sancto Germano, ira commotus, intus et extra ciuitatem domorum et tuguriorum uastitatem fieri mandans, castrum sancti Helie affidatum combussit, portas Sancti Germani et menia eiusdem in plerisque locis euerti fecit ad solum. Illis diebus cum uiri nequam, qui erant cum ipso Marcualdo, facerent in ceteris ecclesiis sicut in aliis terre domibus stationem, et sua in eis ludicra exercerent, ipsi Deo et sanctis eius non uerebantur iniurias irrogare. Nam cum de ceteris altaribus certas extraxissent reliquias, unus ex predictis uiolare aram beate Uirginis attemptauit; qui statim aridam ad se manum retraxit. Alter cum crucifixo, qui est in ecclesia Sancti Germani, primo per lapidis ictum, demum per urine iniectionem in ipsum iniurias graues inferret, rosa prius dentibus lingua, arefactus infelix, uitam statim cum morte finiuit. Quod tantum ipsi Marcualdo terrorem incussit, quod facta compositione cum abbate predicto, terram exiens monasterii IX stante februarii, habuit malo omine in anteriora progressum. Eo tempore Ryccardus de Aquila Fundanus comes, ut saluam faceret terram suam, Sifrido fratri comitis Dyopuldi filiam suam dedit in coniugem. Tunc ipse Marcualdus castrum Pontiscurui, Teramum, Sanctum Angelum, et Castellum nouum ipsi comiti Dyopuldo et suis seruanda commisit. Dyopuldus uero, qui ipsum Marcualdum antecedebat, et predicabat ut omnes de regno se ad Marcualdum conuerterent et regni ballium iurarent eidem, a Guilelmo Caserte comite captus est, et quandiu uixit eum tenuit uinculatum; set eo mortuo, Guilelmus filius eius accepta filia eius in uxorem, liberum dimisit illum. Marcualdus uero ad Apulie partes se conferens, Auellinum obsedit, et cum incolis ciuitatis se componens, discessit ab obsidione; et procedens inde Uallatam, quoddam Casale Apulie, ui cepit et suis dedit in direptionem et predam. Tunc Petrus Celani comes de Marsia uenit in Terram Laboris. Marcualdus uero de Apulia per Capitanatam rediens in comitatu Molisii Sernie ciuitatem, cum exercitum tenere non posset, bonis propriis spoliauit, et procedens uersus Terram Laboris, et Teanum impugnans, capere ui non potuit illam. Exinde Salernum se contulit, que tunc comiti Dyopuldo fauebat; et inde parato nauigio, in Siciliam transfretat, et Panormum properans, facta compositione cum comite Gentili de Palearia quem Gualterius regni Sicilie cancellarius custodem regis et palatii reliquerat, palatium Panormi recepit ad manus suas, et sic totam postea Siciliam suis nisus est uiribus subiugare. Roffridus Casinensis abbas castrum Sancti Angeli recuperat. Contra ipsum Marcualdum et regis tunc pupilli auxilium, dictus Innocentius papa quendam dirigit Iacobum Andrie postea comitem, consobrinum suum, cum militari esercitu, cum quo unum misit de cardinalibus, quem ipsi consobrino suo et exercitui militum prefecit; qui ipsum Marcualdum campestri bello deuicit et fugauit, et toto tunc regno optento dictus Cardinalis in Sicilia transiuit. MCC. Dyopuldus comes cum aliquibus cum quibus ipse remanserat Marcualdus, cum quibus per regnum ubique discurrens mala innumera committebat, prestito aput Uenafrum corporaliter sacramento de non offendendo amplius terra sancti Benedicti, propter quod homines Sancti Germani sibi non cauebant ab eo, ipse Dyopuldus cum perditorum gente nocturno tempore hostiliter terram Sancti Germani intrauit IX Martii, eamque dans in direptionem et predam, miseros quos inuenit in ea homines multis adiecit periculis et tormentis, postque se redimere sunt coacti. Abbas uero qui erat in ciuitate ipsa, fuga media cum Gregorio fratre suo in Atinum se recipit, et exinde se in Marsiam contulit, gentis auxilium a Celani comite petiturus. Qui cum illud dare denegaret eidem, ad Raynaldum Senebaldum fiducialiter iuit, qui totum argentum suum sibi liberaliter tradidit, cum quo aliquot retinuit seruientes et balistarios; cum quibus rediens per montana, intrauit nocturno tempore monasterium. Quo cognito Dyopuldus cum ipsum abbatem cum magnis crederet uiribus rediisse, metus causa depopulatam linquens terram Sancti Germani exiuit, et secum captiuos quosdam de terra ipsa ad roccam Arcis deduxit. Eo anno dictus abbas roccam Iani super Sanctum Germanum firmauit, et prouidens indempnitati terre eiusdem, eam per circuitum muris firmauit et turribus et aggeribus communiuit. Dyopuldus uero iam dictus mense Iunii apud Uenafrum cum comite Celani congreditur, eumque campestri bello fugauit, cepitque tunc Berardum filium suum, quem apud roccam Arcis captiuum duxit. MCCI. Gualterius Brennensis comes in odium Teutonicorum in regnum mittitur ab Innocentio papa; qui apud Capuam congrediens cum ipso Dyopuldo, uicit et fugauit eundem X mensis Iunii. Et exinde Teanum ueniens que sibi fauebat una cum Raynaldo tunc Capuano archiepiscopo, filio Celani dicti comitis, Presentianum se contulit cum eodem. Ubi occurrens ei prefatus Casinensis abbas pariter processerunt et petierunt Uenafrum, quam ciuitatem idem Dyopuldus tenebat. Ille predictus Celani comes timens cum ipso Brennensi comite confederatus est, et tandem ciuitas ipsa, procurantibus ipso Casinensi abbate et Malgerio Sorello, in uigilia beati Iohannis Baptiste igne cremata est, arce superiori se pro Dyopuldo tenente. Exinde Aquinum se conferunt, ubi quidam erat in castello castellanus nomine Iencus, qui se Dyopuldo tenebat; qui captus in ipso castello est, et Aquini ciuitas reddita ad mandatum dicti comitis Gualterii, qui eam dominis Aquini per quendam Finagranum, domini Raynaldi de Aquino filium naturalem, restituendam prouidit. Eo anno dictus abbas Casinensis Castellum nouum et Fractas recuperat. MCCII. Dictus comes Gualterius cum iam dicto Casinensi abbate in Apuliam uadit, qui abbas una cum Petro Galloze Portuensi episcopo legationis officio fungebatur. Cumque ad dictum comitem expugnandum memoratus Gualterius de Palearia cancellarius, cum comite Manerio fratre suo Dyopuldo et Oddone de Lauiano comitibus, congregatis undique uiribus sub pretextu, quo ipsum comitem regis hostem dicebat et regni, cum ipso campestre bellum inierit apud Cannas, dictus cancellarius cum Dyopuldo prefato per ipsum comitem sexto stante Octobris deuicti sunt et fugati, multis ex eis captis et nonnullis gladio interemptis. Sunt etiam in prima qui steterant acie capti, Syfridus frater Dyopuldi, dictus Oddo de Lauiano et Petrus de Celano, qui comes dicebatur Ciuitatensis. Qui autem fuga media euaserunt, cancellarius et comes Manerius frater eius, receperunt se in Salpitana ciuitate, que fauebat eisdem. Dyopuldus uero in rocca Sancte Agathe se receptauit. Dictus Casinensis abbas in Apulia uadit, habita de Dyopuldo uictoria, legatus in Siciliam uadit ubi dictus Marcualdus, superueniente dissinteria, miserabiliter expirauit. Fames tunc ualida per totum regnum exorta est. Dyopuldus sepefatus iratus cum Finagrana ,qui ei adheserat, discorx a comite Gualterio recessit, cum gente sua properat super sanctum Germanum: . ubi idem Finagrana et quidam ipsius Dyopuldi castellanus capti sunt et gladio perempti. MCCIII. Dyopuldus ipso a castellano Sancte Agathe ui est captus, sed postea liberatus. Eo anno Franci fedus cum Uenetis componentes et aduersus Iaderam nauigantes, ciuitatem Iadere ipsis rebellem Ueneti ui ceperunt, et bonis propriis spoliarunt; nobilissimam Constantinopolitanam urbem aggredientes uiriliter et potenter, sicut Domino placuit, optinuerunt, et potestati Romane ecclesie, cui antea non intenderat, subiecerunt illam. Millesimo CCIU. Comes Gualterius cum comite Iacobo Tricaricensi et comite Roggerio de Theate confederatus. Ipse tunc temporis Terracinam occupat de Salerno, ubi ab ipso Dyopuldo et gente sua et ciuibus Salerni, qui tenebat eidem arcte satis obsessus est, et sagitte ictu altero oculorum priuatus, et tandem ipsorum comitum auxilio liberatus est, ipso Dyopuldo et suis de Salerno satis ignominiose fugatis. MCCU. Dictus comes Gualterius cum ipsum Dyopuldum dure satis et dire persequeretur, ipsum tenens in Sarno obsessum, dum sibi male ab hoste caueret, ipso Dyopuldo in eum cum suis diluculo irruente, captus ab eo est et custodie traditus carcerali, ubi modicum post diem clausit extremum. Tunc enim memoratus Celani comes, qui ciuitatem intrauerat Aliphie, et castrum ciuitatis uiriliter impugnabat, quod se ad opus Dyopuldi tenebat, audito de captione comitis Gualterii, combusta ciuitate Aliphie discessit. Dictus uero Dyopuldus Salernum cum uictoria rediens, quia turrim maiorem ipse tenebat, multos de Salerno cepit, et ut proditores puniuit ut uoluit. Millesimo CCUI. Innocentius papa Romam uocat Dyopuldum ad se, ipsumque et suos a uinculo excommunicationis absoluit, et tunc cum ipsius licentia Salernum reuersus est. MCCUII. Hic parato Salerni nauigio, in Siciliam transfretat, Panormum uadit, et tam palatium quam regem recipit Fredericum ad manus suas set arctatus et obsessus in ipso palatio a Gualterio de Palearia cancellario, captus ab eo est et tandem nocturno tempore fuge presidio liberatus, ueniensque per mare Salernum, exinde in Terram Laboris se confert. Ubi cum Neapolitanis iniens pugnam deuicit et fugauit eosdem, strage magna facta ex eis et Gifrido de Montefusculo, quem sibi capitaneum prefecerant, capto et uinculis mancipato. Millesimo CCUIII. Mense Ianuarii in uigilia Epyphanie Roffridus Casinensis abbas superius memoratus, congregatis militibus et seruientibus terre sue et baronum circumpositorum, qui sibi ex gratia libenter obsequebantur, una cum dominis Aquini et Malgerio Sorello ciuitatem Sore procurantibus hoc quibusdam ipsius abbatis consanguineis qui de Sora erant, nocturno tempore intrat, eamque ad opus recipit et fidelitatem Innocentii pape. Qui in succursum abbatis ipsius mittit Stephanum de Fossanoua camerarium suum cum exfortio militum Campanorum; qui Conradum tunc Sore comitem se in Sorella recipientem arctat et obsidet, et male sibi cauentem intus Sorellam cepit, qui pro sua redemptione roccam Arcis in manus dicti camerarii resignauit. Tunc etiam Broccum et Pesclum Solidum amisit. Eo anno Innocentius papa in uigilia sancti Iohannis Baptiste mense Iunii uenit ab Urbe ad Sanctum Germanum, ubi ab ipso abbate Roffrido magnifice receptus est, et tam ipse quam fratres sui domini cardinales in necessariis omnibus honorifice procurati. Tunc uenientes ad ipsum Petrus de Celano et Riccardus Fundanus comites cum eis de succursu regis statuit Frederici et de defensione regni in hunc modum uidelicet: Ut ipsi comites sint magistri Capitanei, quibus super hiis omnes intendant a Salerno usque Ceperanum, sicut a mari usque ad mare protenditur tractus terre saluo statuto regio, quo Celanensis comes est magister iustitiarius Apulie et Terre Laboris, et saluo mandato regio, quod factum est comiti Fundano de ciuitate Neapolitana ut sit specialis rector ipsius, intelligentes hoc quantum ad propria negotia ciuitatis; set quantum ad succursum regis et ad defensionem et ad pacem regni omnes communiter intendent hiis duobus. Quicumque ordinationem istam receperint, ad inuicem sibi pacem obseruent, et si quisquam ab aliquo fuerit offensus, non statim reoffendat eundem, set apud predictos comites querelam deponat, qui eam secundum rationem et regni consuetudinem faciant emendari. Qui autem ordinationem istam recipere noluerint, uel recusauerint, tamquam hostes publici habeantur, et a ceteris impugnentur. Ducenti milites dirigantur in succursum regis usque ad Kalendas Septembris moraturos per annum sub illorum expensis, a quibus fuerint destinati. Distribuantur autem secundum estimatorum arbitrium, quos ad hoc specialiter deputabimus, pensatis debitis seruitiis et facultatibus comitum et baronum ac etiam ciuitatum. Quia uero propter estatis feruorem descendere in Apuliam personaliter non potuimus, statutum istud mandabimus exequendum per legatum nostrum qui est in Apulia, per comitem Iacobum consobrinum et marescalcum nostrum, et per alium quem a nostro latere dirigemus. In omnibus autem reseruamus nobis plenam potestatem addendi, minuendi, mutandi, et declarandi, prout uiderimus expedire. Tunc eidem pape Philippus rex Alemannie, patruus dicti regis, a suis nuntiatur occisus. Tunc etiam rogatu Petri cognomine Contis decani Casinensis, ipse papa apud Sanctum Petrum monasterii in capella Sancti Nycolai, aram quandam in honorem beate Marie Magdalene consecrauit. Dictus papa relicta sub deposito parte thesauri sui non modica in monasterio, dictis comitibus in sua cum ipsius licentia redeuntibus, ipse de Sancto Germano discessit, et per Atinum iter faciens, quod dictus abbas Roffridus tenebat, Soram se contulit, indeque in Campaniam reuersus est. Eo anno comes Fundanus supra memoratus auctoritate fretus et ui comitis Dyopuldi, Capuam recipit, a Capuanis uocatus in odium dicti Celani comitis, cuius filius Raynaldus ipsius ciuitatis archiepiscopus erat. Millesimo CCIX. Fredericus rex Sicilie uxorem duxit Constantiam sororem regis Arragonum. Dictus Celani comes castellum Capue recipit a Leone de Andria castellano, hoc filio ipsius dicto archiepiscopo procurante; et dictus Fundanus comes, qui castellum ipsum tenebat obsessum, metus causa Capuam exiit. Otto dux Saxonie ab Innocentio papa uocatus, apud Sanctum Petrum, in Romanum Imperatorem coronatur, non sine strage magna suorum. Qui prestito iuramento de conseruando regalibus Sancti Petri et de non offendendo regem Sicilie Fredericum, in Marchiam secedens et in partes Tuscie, ibi per annum continuum moram fecit. Hoc anno mense Madii, penultimo mensis eiusdem, dictus Roffridus Casinensis abbas apud Sanctum Germanum obiit, cui Petrus dictus Conte, qui antea functus fuerat officio decanatus, electus a fratribus, et a papa Innocentio approbatus, in regimine monasterii successit eidem. Huic rocca Bantre, que usque tunc monasterio suberat Casinensi, rebellauit. Cui quendam prefecerat monachum nepotem suum nomine Seniorectum, qui sibi ab hominibus rocce ipsius non precauens, cum de rocca ipsa fecisset ad uillam descensum hoc ipsis de uilla proditorie procurantibus, cum redire in roccam uellet, non est amodo eam intrare permissus. MCCX Otto dictus Imperator, tractus a Dyopuldo et Petro Celanensi comite, qui cum ipso Dyopuldo contraxerat, quorum alter Capuam, alter uero sibi Salernum tradidit, spreto iuramento quod Romane ecclesie fecerat regnum intrat per Reatinas partes, sub illorum ducatu qui fidelitatem ei prestiterant per Marsiam, et exinde per Cominum uenit; ad quem dictus Casinensis abbas, cui cura erat de terra et populo, cum ad ingressum ipsius Oddonis essent omnes exterriti, ita quod in Sancto Germano pauci admodum remanserint, qui ad loca tutiora sua suppelectilia non tulissent, suos pro pace legatos misit, et ipse etiam exiuit in occursum eius, contra fratrum omnium uoluntatem. A quo satis benigne receptus, terram monasterii seruauit indempnem. Tunc idem Otto se Capuam confert, ubi receptis a Dyopuldo certis munitionibus quas habebat in regno, ducem Spoleti efficit illum. Hic cum gente ipsius Ottonis iuit ad debellandum ciuitatem Aquini, in qua Landulfus Thomas Pandulfus et Robertus domini Aquini, qui regis fidem seruabant, se receperant cum gente sua; et cum non preualeret in eam, uiribus resistentibus predictorum, confusus et non sine dampno recessit. Ciuitas Neapolis in odium Auerse ipsi Ottoni se reddidit, qui ad instinctum Neapolitanorum Auersam obsidet, que, facta cum eo compositione, remansit indempnis. Dictus Otto Apulie fines ingreditur, ceteris sibi colla flectentibus, tum uoluntarie tum causa metus. Innocentius papa illum excommunicat et ecclesiam Capuanam sub interdicto ponit, pro eo quod celebrare ausi sunt ipso presente. Excommunicat etiam omnes fautores illius in octauis beati Martini. MCCXI. Petrus Casinensis abbas mense Ianuario, U uidelicet Kalend. Februarii in monasterio obiit. Innocentius papa in die sancto Iouis excommunicationem latam in Ottonem, ac eius sequaces confirmat. Hoc anno Adenulfus cognomine Casertanus in abbatem Casinensem eligitur. Dictus Otto cum totam fere sibi Apuliam subiugasset; audito quod quidam Alemannie principes sibi rebellauerant, mandato apostolico, Regnum festinus egreditur mense Nouembris et Mense Martii in Alemanniam remeauit. Eodem mense Martii Fredericus rex Sicilie ab Innocentio papa uocatus, nauigio uectus a Gaietanis, relictis Panormi uxore et filio, Gaietam uenit. Ad quem dictus Ryccardus de Aquila Fundanus comes, et prephati domini de Aquino uadunt. Tunc rex ipse ad petitionem hominem rocce Bantre, qui accesserunt ad eum, castellanum mittit Iohannem Russum ciuem Gagetanum militem suum; et a Gaieta descendens per mare ad Urbem uadit, ubi a papa Innocentio et ceteris cardinalibus Senatu populoque Romano ingenti cum honore receptus est. Ad quem missus ex parte conuentus Stephanus cognomento de Marsia, tunc camerarius Casinensis, mandato pape Innocentii litteras et mandatum impetrauit a rege ad castellanum rocce predicte, ut eam restitueret monasterio Casinensi. Et post dies paucos ab Urbe discendes cum licentia pape et cardinalium se nauigio recipit et Ianuam feliciter applicans; inde per Cremonam et Ueronam inuitis Mediolanensibus, qui eius impedire transitum crediderunt, transalpinauit cum paucis. Hunc dicti Ottonis emuli benigne recipientes, gressus et iter eius contra eum in uiam rectam, et non in inuium, direxerunt. Qualiter igitur rex ipse in imperii acquisitione profecerit, qualiterue optinuerit contra eundem Ottonem, locis relinquo propriis aptius referendum. MCCXII mense Iunii Innocentius papa Urbem exiens uenit Signiam, ubi per estatem moram faciens mense Septembri remeauit ad Urbem. Petrus Celani comes languore correptus obiit. Hoc anno christiani principes, uidelicet rex Castelle, rex Nauarre et rex Arragonum cum Miramammolino Sarracenorum principe prelium ineuntes, Dei fauente uirtute, contra eum optinuerunt. Quod ad omnium orientalium gaudium et exultationem; idem rex Castelle de tanta christianis principibus celitus concessa uictoria dicto Innocentio pape litteras mittit. Mittit etiam de acceptis Sarracenorum spoliis eidem honorabilia exenia, tentorium uidelicet totum sericum et uexillum auro contextum. Quod in principis apostolorum basilica in laudem nominis Christi appensum est. Mense Madii Adenulfus, Casinensis electus rocce Bantre occasione mandati regii, cui parere noluit castellanus, artat et obsidet, set cum roccam ipsam optinere non posset, data quadam nepte sua in coniugem filio ipsius castellani cum certa pecunie quantitate, recuperauit roccam ipsam monasterio Casinensi. Innocentius papa per generales quas ad orbis prelatos dirigit litteras sanctam synodum ad Urbem uocat. Mense Iunii autem Signiam; ubi propter urgentem necessitatem dictum Adenulphum Casertanum, Casinensem electum, in Casinensem abbatem promouit. Fredericus rex auxilio principum totam Alemannie planitiem optinuit, solis ipsi Ottoni munitionibus remanentibus. Hoc anno fames in Apulia exorta est. Millesimo CCXIII. Innocentius papa Urbem exiens mense Iunii iuit Uiterbium, ubi per generales, quas ubique terrarum dirigit, litteras omnes Christi fideles ad terre sancte subsidium exhortatur, per quas etiam excommunicationis innodat uinculo cursarios et pyratas, qui capiunt et spoliant transeuntes, sicque subsidium impediunt terre eiusdem, et qui scienter communicant cum eisdem in aliquo uenditionis uel emptionis contractu. Innouat preterea excommunicationem latam aduersus eos, qui Sarracenis arma, ferrum, lignamina deferunt galearum, quique cum pyraticis Sarracenorum nauibus curam gubernationis exercent, precipiens huiusmodi sententiam per omnes urbes maritimas publicari diebus dominicis et festiuis. MCCXIIII. Hoc anno dictus Otto cum rege Francie bellum commitens, ab ipso rege deuictus est et fugatus. Innocentius papa has mittit litteras ad Soldanum:
+*Innocentius etc. Nobili uiro Sephedino 
+Soldano Damasci et Babylonie timorem diuini nominis et amorem. Danihele propheta testante didicimus, quod est Deus in celo, qui reuelat misteria, mutat tempora et transfert regna, ut uniuersi cognoscant, quod Dominus excelsus in regno hominum et cui uoluerit dabit illud. Hoc autem euidenter ostendit, quando Iherusalem et fines eius tradi permisit in manus fratris tui, non tam propter eius uirtutem quam propter offensam populi christiani, Deum ipsum ad iracundiam prouocantis; qui secundum prophetas cum irascitur, non obliuiscitur misereri. Unde illum imitari uolentes qui de se ipso ait:
+Discite a me quia mitis sum et humilis corde,
+magnitudinem tuam humiliter
+obsecramus, quatenus ne propter uiolentam detentionem prefate terre plus adhuc effundatur humani sanguinis quam hactenus est effusus, restituas eam nobis, usus consilio saniori, de qua forte detentione plus tibi difficultatis quam utilitatis accrescit, et dimissis utrimque captiuis quiescamus a mutuis impugnationum offensis, ita quod apud te non sit deterior conditio gentis nostre, quam aput nos est conditio gentis tue. Latores presentium ad tuam presentiam destinatos rogamus benigne recipias, dignum eis responsum tribuens cum effectu. Datum Laterani ui Kalendas Maii, Pontificatus nostri
+anno XUI.*
+Item scire uolens ipse papa terras mores et uires Agarenorum contra quos de ipsius mandato christianorum exercitus parabatur, scripsit patriarche Iherosolimitano, magistris domorum Hospitalis et Templi, ut super hiis eum per suas redderent litteras certiorem. Qui per quasdam naues Uenetum inde huc transmeantium, tam detentores quam terras et mores eorum exposuerunt ei certissime in hunc modum: Saladinus et Sephedinus duo fratres fuerunt. Mortuo Saladino, qui habuit XI filios, regnauit Sephedinus, qui occidit omnes nepotes suos, preter unum qui uocatur Melchisedech, qui tenet terram istam cum omnibus ciuitatibus, castris et uillis et aliis munitionibus, que sunt plus de ducentis. Sephedinus uero habuit filios XU, de quibus hereditauit septem. Silicet Melkekemme, qui primus est et maior natu omnibus. Hic tenet Alexandriam, Babyloniam, Cayrum, et totam terram Egipti in meridie et septentrione; qui post mortem patris sui Sephedini de generali constitutione patris et fratrum debet esse dominus omnium et totius terre. Secundus filius est nomine Coradinus qui habet Damascum, sanctam Iherusalem et totam terram, que fuit christianorum, preter modicam quam adhuc tenent christiani, que sunt inter ciuitates munitiones et castra plus de trecentis. Tertius filius est nomine Melkafays, id est grandis, qui tenet terram istam que dicitur de Iamella cum tota alia prouincia, que sunt inter munitiones uillas et castra plus de quadringentis. Quartus filius est nomine Melkemodan, id est magnus dominus, qui tenet regnum Doasie cum omni potentatu suo, que sunt plus de quadringentis inter ciuitates munitiones et castra. Quintus filius est nomine Melkisalaphat, qui regnat et tenet terram et regnum de Sarco, ubi fuit occisus Abel a Caym fratre suo, in quo regno sunt octingente inter ciuitates munitiones et castra plana. Sextus filius est Machometus, qui tenet regnum de Baldach, ubi est papa Sarracenorum Caliphius, qui colitur timetur et adoratur tamquam Romanus pontifex in lege eorum, qui non potest uideri nisi bis in mense, quando cum suis uadit ad Magometh deum Sarracenorum, et inclinato capite et oratione facta suo more Sarracenico, antequam templum exeant, splendide comedunt et bibunt, et sic coronatus reuertitur in domum suam cum gente sua. Iste deus Magometh uisitatur quotidie et adoratur, sicut uisitatur et adoratur dominus crucifixus a populo christiano. In ista ciuitate Baldach est papa Caliphius; ciuitas ista caput est totius legis Agarenorum. Septimus filius est nomine Salaphat. Hic non habet specialem terram, set semper est cum patre suo Sephedino. Iste portat uexillum coram patre suo, quando equitat. Cui unusquisque fratrum singulis annis pro certo censu dignitatis sue transmittit mille sarracenatos et duos dextrarios bene paratos. Sephedinus quando equitat terram et uisitat filios suos prephatos, incedit uelato capite de uno examito rubeo. Cui omnes filii inclinant quater ad terram, et exeunt ei obuiam per sex milliaria, et osculato pede, cum ipse sit super equum, recipit eos ad osculum et ad manum. Qui cum unoquoque moratur per triduum, semel in anno, et sic a primo usque ad septimum filios uisitat memoratos, et quilibet omni anno pro certo tributo mittit in fisco patris XX millia sarracenatos; et sic a primo usque ad septimum dat unicuique filiorum unum de anulis suis, in quo imago sua sculpitur. Uolunt isti libenter reddere in manus domini pape terram sanctam, quam tenent ad opus christianorum, et ut certi sint et securi de alia terra a populo christiano, singulis annis uolunt esse sub certo tributo patriarche Iherosolimitano, et dabunt inde cautelam Romane ecclesie de non impedienda amplius terra sancta, qua dominus noster Iesus Christus suis pedibus ambulauit. Predictus uero Sephedinus de more predecessorum suorum faciem suam non ostendit omnibus nisi decies in anno, quando nuncios recipit Pisanorum, Ianuensium, Uenetum, ciuitatum, regum uel principum christianorum, astantibus centum armatis. Primo die recipit ipsos in prima sala de Cayro, ubi semper est status eius. Tunc recipit licteras a nunciis, set non audit eos; in secunda die audit eos in secunda sala, astantibus ducentis Turkis suis bene armatis. In tertio quidem die per turcimannum suum, uidelicet interpretem, dat eisdem responsum secundum quod est modus in causa. Qui post tertium diem non habent amplius ad illum accessum. Habet Sephedinus uxores XU in lege sua, que sunt in uno palatio, insimul dormiunt comedunt et bibunt. Si aliqua earum habet ex eo filium, Sephedinus uadit ad eam quando uult, et dormit cum ea uidentibus aliis. Illam uero que non habet ex eo filium, ad se quando uult per eunuchos suos uocari facit in uesperis, et detinet eam per noctem et diem, et sic facit de singulis. Quando aliqua istarum moritur, inducit aliam inter alias. In secretiori camera, ubi ludit et dormit, nullus habet accessum, nisi unus tantum senex. In cuius camere ostio semper existunt armati quinquaginta. Quinquagenarius est Sephedinus, potens multum in armis et gente, eloquens ualde in lingua sua, qui precellit hodie omnes qui uiuunt paganos excepto Maximuto in auro. Iam enim muniuit totam terram suam et filiorum, et exercitus congregat infinitos; et in omnibus ipse cum filiis in predictum modum cum Romana ecclesia uult componere pacem. Octo alii filii Sephedini de patris constitutione sic uiuunt. Duo ex ipsis custodiunt sepulchrum Domini; ad quos quicquid datur peruenit, et diuidunt inter se. Quatuor alii habent redditus de Calyce fluuio, qui irrigat totam terram Egypti: et istis quatuor melius ualent isti redditus de uiginti millibus saracenatis. Duo alii fratres minores sunt cotidie in conspectu Dei sui Magomet pro castitate quam habent, et totum, quod datur ad pedes eius, est de ipsis minoribus fratribus. Hec, sanctissime pater, ita esse in ueritate sciatis”. MCCXU. Hoc anno Rogerius de Aquila Fundanus comes cepit castrum Motule, et illud bonis omnibus spoliauit. Innocentius papa Urbem exiens uenit Ferentinum in Campaniam, ad quem Rogerius de Aquila Fundanus comes accedens, regi Frederico fidelitatis prestitit iuramentum. Idem papa mense Augusti inquisitionem de persona abbatis Casinensis Adenulfi prefati fieri mandat per Nicolaum capellanum suum, qui in Tusculanum est assumptus, et per magistrum Raynerium tunc notarium, qui in cardinalem postea est promotus. Qui de statu monasterii et de persona dicti abbatis per monachos sub iuramento ueritatem certius inquirentes, et que didicerunt redigentes in scriptis, ipsi summo pontifici retulerunt. Illis autem abeuntibus, idem abbas prauo usus consilio monasterium munire curauit militibus et seruientibus, suis consanguineis et propinquis. Similiter et roccam Ianule, Atinum, roccam Bantre et castrum Fractarum; qui tandem a papa uocatus apud Anagniam uadit ad ipsum. Qui prestito sacramento, quod monasterium decastellaret et roccas predictas, easque in manus eorum traderet, quibus ipse mandabat, correptus ab eo dimissus est. Et rediens ad monasterium, illud tantum decastellauit, reliquis sibi castellis retentis; et propterea uocatus a papa iterum, inconsulte uadit ad ipsum, a quo redargutus de fide mentita cum in eum publice uellet ferre depositionis sententiam, persuadentibus sibi nonnullis renunciauit, et cessit inuitus. Quem ipse papa apud Larianum mandat custodiri, donec roccas predictas resignari faciat ad mandatum suum. Hoc itaque cum innotesceret in terra monasterii, Miraddo nepos dicti abbatis consulens uite sue, cum esset in Sancto Germano et multas nonnullis intulisset offensas, nocte fugiens relictis uxore et filiis in rocca Bantre, in qua quidam erat monachus consobrinus suus se recepit; cum quo postmodum facti ecclesie rebelles, terram ipsius hostiliter infestabant. Interea iussu apostolico de substitutione abbatis tractatur in monasterio; set quia non poterant conuentus in unius electione inueniri concordes, hoc ipsi pape per octo de fratribus, quos ad ipsum mittunt, denuntiant. Inter quos cum unus esset eorum notus pontifici Stephanus cognomento de Marsia, cuius superius feci memoriam, illum, postquam per eos sibi constitit de electione diuersa, de gratia prout placuit in abbatem concessit eisdem. Hic ad monasterium rediens a fratribus et populo cum honore receptus est. Eo anno rex Fredericus in rependium collati sibi celitus beneficii et triumphi de Ottone dicto imperatore apud Aquisgranum sponte se crucis caractere insigniuit. Dictus papa Rome apud Lateranum in ecclesia Saluatoris que Constantiniana dicitur sanctam synodum celebrauit, in qua cum fuerint patres circiter quadringenti, de reformatione ecclesie in suo sermone proposuit, et liberatione potissimum terre sancte. Interfuerunt autem regum et principum totius orbis nuntii, legatus quoque regis Frederici Panormitanus archiepiscopus Beradus nomine, et Mediolanensis quidam pro parte Ottonis ad mandatum ecclesie redire uolentis. Quibus marchio Montisferrati, qui erat pro parte regis ipsius, aduersarium se opponens, quod pro Ottone ipso non deberent audiri, sex in medium capitula protulit. Primum quia iuramentum, quod Romane ecclesia fecerat non seruauit, ut debuit. Secundum quia propter que fuit excommunicatus adhuc detinet, nec reddidit, ut iurauit. Tertium qui episcopum quemdam excommunicatum tanquam ipsius fautorem nititur confouere. Quartum quia legatum episcopum alium capere et in maioris iniquitatis cumulum incarcerare presumpsit. Quintum quia in contemptum Romane ecclesia regem Fredericum regem appellauit presbyterorum. Sextum quia quoddam monialium monasterium destruxit, et erexit in arcem. Adiecit etiam, quod cum ipsi Mediolanenses simili essent excommunicatione notati, tanquam ipsius Ottonis complices et fautores, et quia eorum ciuitas Paterenos fouebat, nulla prorsus debebant ratione audiri. Quod cum moleste satis ferrent Mediolanenses ipsi, et uellent marchioni ipsi in contrarium respondere, quia pars utraque in contumelias prorumpebat, de solio suo dominus papa exurgens manu innuit, et egredientibus ceteris, ipse ecclesie est egressus. Sedit autem usque tertio ipse dominus papa, a festo beati Martini usque ad festum sancti Andree, et tunc electionem factam per principes de rege Frederico in imperatorem Romanum approbans confirmauit, et sancta synodus LXX capitula promulgauit: dampnauit librum Ioachim Florensis abbatis, quem contra magistrum Petrum Lombardum ediderat de unitate et essentia Trinitatis. MCCXUI Stephanus Casinensis abbas facta compositione cum Miraddo, recipit roccam Bantre. Adenulfus quondam abbas a papa dimittitur, cui ab ipso conceditur ecclesia sancti Benedicti in Capua, et de gratia ecclesia sancti Angeli in Formis additur illi. Hoc anno dictus Stephanus Casinensis abbas Rome apud Lateranum in sacerdotem per manus Ostiensis episcopi promouetur. Dyopuldus de ducatu Spoleti in regnum occulte rediens, super asinum sedens proditus, et cognitus apud Tyberam captus est, et senatori Urbis in custodiam traditus, et tandem interuentu pecunie liberatus. Henricus regis Frederici filius uocatus a patre Gaietam a Panormo nauigio ueniens, in Alemanniam uadit. Mense Iunii Innocentius papa Urbem exiens Perusium uadit, ubi mense Iulii XUII Kalendas Augusti languore correptus feliciter expirauit. Cuius obitum quidam metrice sic defleuit:
+*Nox accede, quia cessit sol, lugeat Orbis,
+In medio lucis lumen obisse suum. Lumen obiit mundi, quia decessit pater Innocentius; iste pater Urbis et Orbis erat. Nomen utrumque tenens uersum, notat hoc quod habebat, Quid mundo posset, reddere quidue Deo. Si speciem, si mentis opes, si munera lingue
+Attendas, cedet lingua, cadetque stilus.*
+Hic honore debito ad Perusium tumulatus est, et Cencius sanctorum Iohannis, et Pauli presbyter cardinalis, in papam Honorium substitutus est illi. Qui de tanti patris obitu et sua promotione ubique terrarum litteras dirigit generales. Hic mense Septembris de Perusio ad Urbem redit, ubi cum multo honore a Romanis omnibus receptus est. Hoc anno fertilitas magna fuit. Filius regis Francie cum exercitu suo intrauit Angliam, et ex ea non modicam partem optinuit; propter quod per totam Angliam excommunicatus est, papa mandante. Rex Anglorum obiit et filius eius coronatur in regem. MCCXUII. Petrus Altisiodorensis comes in Constantinopolitanum imperatorem electus, Romam ueniens cum consorte sua ab Honorio papa apud Sanctum Laurentium extra muros Urbis, in imperatorem et imperatricem coronantur. Qui regnum intrantes, et se Brundusium conferentes cum honesto militari exercitu, ibi dominum Iohannem de Columpna cardinalem in Costantinopolim legatum uenturum expectant, cum quo infausto satis omine nauigio transfretantes, ad portum Durachii peruenerunt. Qui prauo ducti consilio, imperatrice eos per mare preeunte ad ciuitatem Bizanteam, obsidere et expugnare preuiderunt Durachium; et cum uiris non proficerent aut uiribus suis, ab obsidione ciuitatis ipsius digressi sunt. Qui errantes per deuia et condensa syluarum, a Grecis intercepti sunt, de quibus nonnulli in ore gladii perierunt, nonnulli uero capti sunt, et carcerali squalore una cum ipso imperatore consumpti. Ipse etiam cardinalis captus est et detentus. Hoc anno naualis Frisonum exercitus Gaietam ueniens, Iherosolimam uadit in subsidium Terre sancte. Ianuensium quoque, Uenetum, Pisanorum et aliorum de diuersis mundi partibus signatorum apud Accon multitudo conuenit. Qui cum rege, Patriarcha Iherosolimitano, Magistris domuum Hospitalis et Templi consilium ineuntes, cum Iherusalem propter aquarum defectum commode adire non possent, uersus Damiatam Sarracenorum ciuitatem nobilem et munitam suarum nauium carbasa direxerunt. Quo prospere applicantes eo fauente qui mari et uentis imperat, cum fluuius ingens et turris in eo precelsa constructa transitum ad ciuitatem penitus prohiberent, coacti sunt sua figere tentoria circa litus. Quod illi de Damiata uidentes, suos mox nuncios dirigunt ad Soldanum, per quos se a christianis obsessos significant, et petunt ut suum ad eos ueniant in succursum. Qui statim collectis undique uiribus, Damiatam se contulit sine mora, quam uiris muniuit et uiribus, nec non et turrim predictam: et ne christiani possent in partem alteram nauigio transmeare, secus ampnis ripam acies balistariorum et arcariorum innumeras ordinauit. Tunc christiani de regis, et aliorum consilio, et consensu qui preerant exercitui, ut liberior eis pateret ad ciuitatem accessus, expugnare turrim primitus preuiderunt, et pretio a Frisonibus una conducta cochone, quam propter ignem quem illi qui erant in turri, sepius iaciebant, coriis morticinis et aliis necessariis undique munierunt, uiros audaces, et bellicosos qui per scalam ligneam satis artificiose compositam deberent conscendere turrem ipsam, ordinarunt et posuerunt in ea. Quam cum per fluuium ducerent aliquo non obstante, hinc Sarracenis hinc christianis alta uoce clamantibus, seque uicissim ferientibus iaculis et sagittis, uolentes, qui erant in cochone scalam in turris ponere summitate, et per illam conscedere prout fuerat ordinatum, dum niterentur in ascendendo uiri cordati alter alterum preuenire, mox in partes scala confracta, loricati milites, proh dolor! ceciderunt, quorum haud dubium est in celum anime auolarunt. Et nostri tunc imperfecto negotio tristes sunt, letantibus e contrario Sarracenis, ad castra reuersi; nec tamen destiterunt a ceptis, quin immo ad capiendam turrem ipsam uehementius animantur. Ad quam cum per aquas accederent, nauibus et scalarum ingeniis geminatis, et per terram darent ut poterant, frequentes insultus, diuina dextera faciente, mense Augusti in festo beati Bartholomei apostoli, turrem ipsam optinuerunt, et qui in ea inuenti sunt gladiis occubuere nostrorum, quibusdam nobilioribus reseruatis ad uitam, quos rex Iherosolimitanus uinctos Accon dirigit in uictorie signum. MCCXUIII. Hoc anno mense Martii dominus Iohannes de Columpna dudum aput Durachium captus, ad preces pape liberatur a uinculis, et legatus Constantinopolym uadit. Otto dictus imperator apud Brunsuych naturali morte defungitur. Pelagius Albanensis episcopus a Brundusio cum Iacobo comite Andrie Romani exercitus principe in Syriam transfretat. Et tunc nonnulli cruce signati de terra sancti Benedicti et aliarum partium a Gaieta nauigio Iherosolimam petunt; et prospere peruenientes Accon, audito de captione turris, uadunt sine more periculo Damiatam. Dyopuldus prefatus de mandato regis Frederici in Romanum imperatorem electi a comite Iacobo de sancto Seuerino genero suo capitur. Constantia uxor dicti regis in Romanum imperatorem electi, uocata a uiro suo in Alemanniam, uadit ad ipsum. MCCXIX. Hoc anno Honorius papa mense Iunii Urbem exiens iuit Reate, ibique moram faciens usque ad mensem Octobris, inde iuit Uiterbium, et tandem Romam reuersus est. Set cum propter Romanorum molestias esse Rome non posset, coactus est Uiterbium remeare. Christi exercitus fluuium transmeat Damiate, et posita ciuitati obsidione cum Soldanus fugiens metus causa relictis tentoriis in partem alteram secesserit, post strages plurimas, post sumptus multiplices, post labores et dampna innumera mense Nouembri in uigilia beati confessoris Leonardi optinuit tandem faciente Domino Damiatam, hoc ipso Albanensi episcopo procurante. Ciuitas autem ipsa auro, lapidibus pretiosis, pannis sericis rebusque opimis plena inuenta est, de quibus ditatus Christi exercitus est et Egyptii spoliati. De Sarracenis uero tanta facta est strages, quod christianis ipsis displicuit. Tunc Soldanus ipse furore accensus, muros Terre sancte Iherusalem sterni ad solum fecit et a Sarracenis incolis deseri, paucis in ea christicolis remanentibus. Interim christiani ciuitatem Damiate tenent et possident, et ab omni spurcitia paganorum mundantes eandem, construunt in ea ecclesias ad laudem et gloriam nominis Iesu Christi. Soldanus uero animo uiribusque resumptis, christianos non cessat usque ad aggeres cotidie impugnare, nostris tamen se uiriliter tuentibus et tenentibus contra illos. MCCXX. Honorius papa mense Iunii a Uiterbio ad Urbem ueterem uadit et circa finem Septembris Uiterbium rediens, exinde Romam reuersus est. Fredericus rex uocatus a papa uenit cum consorte sua Constantia ad coronam, relicto in Alemannia Henrico filio suo, et ambo in principis apostolorum basilica mense Nouembris in festo beate Cecilie magnifice satis cum omnium Romanorum gratia et honore sunt imperii diademate insigniti. Quorum coronationi dictus Stephanus Casinensis abbas, nec non comes Rogerius de Aquila, comes Iacobus de Sancto Seuerino, comes Ryccardus de Celano, et nonnulli de regno barones interfuerunt, occurrentes ipsi imperatori ut ipsius sibi gratiam compararent, eidemque dederunt liberaliter dextrarios, quos habebant, quos redeuntibus in Alemanniam Teutonicis ipse largitus est Imperator. Tunc etiam Thomas Molisii Comes ad ipsum Imperatorem pro illius gratia obtinenda, misit filium suum, set cum optinere eam non posset, contra ipsum Imperatorem se in roccam recipit Magenulfi, comitissa uxore sua in rocca Boiani constituta, et relicta cum suis. Tunc ipse Imperator per manus Ostiensis episcopi, qui postmodum in papam Gregorium est promotus, resumpsit crucem, uotum publice innouauit, multosque qui intererant nobiles idem facere animauit. Tunc etiam dictus abbas Stephanus ad petitionem Imperatoris sibi roccam Bantre mandat restitui, et Atinum que usque tunc ex concessione imperatoris Henrici patris tenuerat ecclesia Casinensis. Imperator ipse Rome in sua coronatione quasdam edidit sanctiones pro libertate ecclesiarum et clericorum, confusione Paterenorum, testamentis peregrinorum et securitate agricultorum; et tunc Romanos fines deserens et per Campaniam iter habens uenit in Regnum, et apud Sanctum Germanum magnifice a predicto abbate receptus, mensam campsorum, et ius sanguinis que usque tunc habuerat ex concessione imperatoris Henrici, ecclesia Casinensi recipit ab eodem; Suessam, Teanum et roccam Draconis in demanium reuocat, quas dictus comes Roggerius de Aquila tunc tenebat; et se recto tramite Capuam conferens et regens ibi curiam generalem pro bono statu Regni suas ascisias promulgauit, que sub uiginti capitulis continentur. MCCXXI. Tunc Imperatrix Suessam uadit. Sora, quam comes Ryccardus, frater olim Innocentii pape, tenebat, ipsi imperatori se reddidit. Roggerius de Aquila comes, mandato Imperatoris roccam Arcis arctat et obsidet, quam Stephanus cardinalis sancti Adriani, qui eam tenebat, ipsi Imperatori resignari mandauit. Tunc Dyopoldus, quem comes Iacobus de Sancto Seuerino Imperatori tradidit, olim de mandatu ipsius captus, ad preces Teutonicorum dimissus est liber, datis tamen a Syfrido fratre suo et resignatis Imperatori Aliphia et Caiatia, quas tenebat. Tunc etiam Thomas de Aquino factus Acerrarum comes Magister iustitiarius factus est Apulie et Terre-Laboris. Boianum Imperatori se reddidit; ubi cum barones comitatus qui Imperatoris manum dederant contra Thomam Celani et Molisii comitem conuenissent, comes ipse super eos irruens in fugam uertit eosdem, Boianum combussit et de illius uictualibus roccam Boiani muniuit, uxorem suam comitissam secum ducens ad roccam Maienulfi. Dictus Acerrarum comes cum imperiali exercitu roccam Boiani adiens, illam arctat et obsidet, qui eam per compositionem obtinet pro ipso Imperatore, deinde rocce Maienulfi in qua dictus comes Thomas se receperat, obsidionem parat. Illis diebus rocca Ianule super Sanctum Germanum de nouo firmata diruitur, iuxta editam Capue constitutionem de nouis edificiis diruendis. Celanum Imperatori se reddidit, quibusdam in turri Celani et in Obinulo se ad fidelitatem comitis Molisii recipientibus; propter quod Celanenses Imperatoris gentem in suum succursum uocant, cum qua turrim ipsam aggredientes uiriliter, ui eam capere nequiuerunt. Imperator ceteris de regno sibi colla flectentibus, per Apuliam et Calabriam iter habens, feliciter in Siciliam transfretat, et Messane regens curiam generalem, quasdam ibi statuit ascisias obseruandas, contra lusores taxillorum et alearum nomen Domini blasphemantes, contra Iudeos, ut in differentia uestium et gestorum a christianis discernantur, contra meretrices, ut cum honestis mulieribus ad balnea non accedant et ut earum habitatio non sit intra menia ciuitatum, contra ioculatores obloquentes, ut qui in personis aut rebus illos offenderit, pacem non teneatur imperialem infringere. Hoc anno uicesima a personis ecclesiasticis, a laycis uero decima pro subsidio terre sancte per totum regnum colligitur, et per Gualterium de Palearia Regni cancellarium, et per Henricum de Malta comitem, marini stolii ammiratum, ipsam Damiatam transmittit, licet tunc temporis ammissa fuerit culpis exigentibus Damiata. Propter quod ipse cancellarius iram Imperatoris metuens, se Uenetias contulit, et dictus comes redit in Regnum, qui ab Imperatore captus est, et terram quam tenebat, ammisit, rex uero, patriarcha Iherosolimitanus, Albanensis episcopus et ceteri qui in bello fuerant christiani, sub securo Soldani conductu ad Acconitanam redeunt ciuitatem. Hanc igitur tantam et tam grauem christianorum iniuriam et Damiate ammissionem, duxi ego notarius Ryccardus huius operis actor rithmice deplorandam:
+*Diro satis percussus uulnere
+Diro cogor singultu luere Ueh, lamentum et carmen dicere Nostre gentis de casu misere Que signata crucis signaculo Crucis hosti cedit allophilo Non fit pugna ense uel baculo Set premente famis periculo Quantus dolor, quanta calamitas O quis pudor, qualis anxietas Quod succubuit christianitas Impiorum gaudet impietas Iesu bone, si fas est dicere Cur sic placuit nos deicere Mori malo quam ultra uiuere Uinci uidens debentes uincere
+Quis in tanto dolore positus
+Sui diem non optet obitus Christi uictus iacet exercitus Unde pudor, dolor et gemitus Quis non meret hoc infortunium Luctus ora conclusit omnium Roma, caput et mater Urbium Omne tibi defecit gaudium Per te uenit hec tribulatio Mundi plorat quam omnis natio Christiane cedis occasio Tu fuisti; sis releuatio In te forma facta concilii Causam dedit huius exilii Agar nobis insultant filii Tui spernunt uires auxilii Damiata, que tot laboribus Tot effusis empta cruoribus Christianis olim principibus Paruisti, nunc pares hostibus De te fame sonus exierat Damiata non est que fuerat In te Christi fides floruerat Quam ancille nunc stirps dedecorat Hysmaelite te detitulant Aras euertunt, templa uiolant Quod tibi tot penas accumulant Peccata nostra sunt, que pullulant Ubi nunc decus est ecclesie Christiane flos et militie Legatus, rex, et dux Bauuarie Uicti cedunt uiris perfidie O quam prauo ducti consiliio Exierunt duces in prelio Damiata, tu das exilio
+Quos fouisti fere biennio
+Maledicta fatorum series
+Qua sit tanti mali congeries Cunctos tangit ista miseries Cunctis datur flendi materies Mundus totus et mundi principes Sunt doloris participes Tuam ergo causam ut uindices
+Te nos, Christe, precamur supplices*
+Igitur quod dicere nequeo non dolendo, per compositionem reddita Damiata Soldano, liberati sunt utrimque captiui et christiani principes, qui contra Soldanum inconsulte processerant, liberati. Mense Septembri in festo natiuitatis beate Uirginis tareni noui cuduntur Amalfitani. MCCXXII. Honorius papa mense Februarii Urbem exiens uenit Anagniam, ad quem Imperator uocatus uadit, et apud Uerulas cum ipso papa conueniens, per dies XU solempne insimul colloquium habuere, statuentes apud Ueronam cum aliis orbis principibus pro succursu Terre sancte curiam regere generalem; et tunc data fide quod in certo termino tamquam Imperator in Terre sancte subsidium transfretaret, in Regnum rediens, roccam adiit Magenulfi, quam iussit arctius obsideri a Thoma Acerrarum comite et hiis qui cum eo erant; et ipse festinus in Siciliam reuersus est propter Myrabettum Sarracenorum ducem, qui eam pro uiribus infestabat. Honorius papa Romam reuertitur, quam postmodum exiens uenit Alatrum. Romani super Uiterbium uadunt. Imperatrix in Sicilia obiit. Comes Thomas de Celano, licet satis arctatus, nocturno tempore roccam exiens Magenulfi, sub fido ducati iter faciens per montana ad castrum se contulit, quod Raynaldus de Auersa sororius eius tenebat; a quo acceptis equis, et sociis paucis, clanculo intrat Obinulum, et deinde cum suis supra Celanum ueniens, spe ductus eorum de Celano, qui assistebant eidem et nouerant illius aduentum, imperiales, qui erant intus Celanum, et turrim pro uiribus impugnabant, diluculo aggressus est, eosque in fugam uertit, multos cepit, et carceribus deputauit, et tunc totam Marsiam equitat, predatur Ciuitam, Paternum comburit, et que potest in Celano uictui necessaria congregat. Quo cognito dictus Acerrarum comes paucis in obsidione rocce Maienulfi relictis, una cum Stephano Casinensi abbate et Raynaldo Capuano archiepiscopo contra ipsum comitem super Celanum uadit; dictus tamen archiepiscopus subita infirmitate correptus in uia mortuus est. Dictus comes Molisii ab Acerrarum comite arctatus est, et Celanum extra obsessum. Imperator in Sicilia de Mirabetto triumphat, et de ipso et suis fecit quod eorum meruerat exigentia commissorum. Seruientes de Neapoly et Gaieta loricati et cum scutis super Celanum uadunt. Dictus Acerrarum comes in obsidionem rocce Magenulfi reuertitur. Tunc comitissa cum se diutius tenere non posset, accepta a prefato Acerrarum comite pro se et suis securitate personarum et rerum, roccam Magenulfi ipsi comiti ad opus Imperatoris restituit; que funditus postea est euersa. Hoc anno mense Augusti Fundana ciuitas pro maiori parte, casu accidente, igne cremata est. Mense Septembris stella cometes apparuit. Imperator sua statuta per Regnum dirigit, qualiter in singulis ciuitatibus castellis et uillis singula mercimonia uendi debeant ad denarios nouos Brundusii, cassatis tarenis nouis Amalphie iuxta arbitrium sex bonorum hominum uniuscuiusque terre ad hoc iuratorum; et super hoc generales litteras mittit. M.CC.XXIII. Iohannes rex Iherosolimorum qui postmodum de filia sua cum Imperatore contraxit, ueniens de partibus transmarinis cum magistro domus Hospitalis Iherosolimitani, Romam uadunt ad Honorium papam, qui tunc grauiter patiebatur in crure. Imperator de Sicilia in Apuliam uenit, inde in Terram Laboris, et exinde ad Sanctum Germanum, ubi fieri cum cardinalibus colloquium sperabatur, cum ipse papa propter suam infirmitatem colloquio interesse non posset. Tunc tractus a cardinalibus est in Campaniam Imperator, ubi etiam hortatu regis Iherosolimitani et magistri domus Hospitalis se contulit ipse papa, et apud Ferentinum habens cum Imperatore colloquium, promisit publice usque ad biennium in Terre sancte subsidium transfretare, et filiam dicti regis ducere in uxorem iurauit. Qui accepta a papa licentia in Regnum rediens et iter per Soram habens, Celanum uadit, ubi ad se comitissam Molisii, que adhuc in rocca Magenulfi remanserat, uenire faciens, nec non et filium eius alloqui per eam fecit ipsum comitem, ut Imperatori se redderet. Set cum hoc optinere non posset, muniri optime iubet et custodiri collem Sancti Flauiani, et ipse se in Apuliam confert exinde in Siciliam rediturus, relictis tunc in manus Henrici de Morra Magistri iustitiarii comitissa predicta et filio eius. Post discessum uero Imperatoris ipso agente adhuc circa fines Apulie, inter Cesarem et comitem Molisii compositum est mediante Romana ecclesia, in hunc modum: Quod ipse comes securus cum rebus et personis, que ipsum sequi uoluerint, Regnum exibit, Celano, Obinolo et aliis que tenebat, pro Cesare resignatis, et comitisse uxori eius comitatus est Molisii reseruatus ex pacto. Tunc hiis ita gestis, dictus comes cum suis ad Urbem se contulit, comitissa comitatum Molisii recepit, Celanensibus precipitur, ut exeuntes de domiciliis cum suppellectilibus suis, facere in clausuris habitacula deberent. Quibus exeuntibus, Celanum totum est dirutum et combustum, sola ecclesia sancti Iohannis superstite remanente; sicque mutato nomine, que Celanum antea uocabatur, est Cesarea postmodum appellata. Unde metrice quidam dixit:
+*Uires et nomen Celanum perdit et omen
+Fertur Cesarea, cesaque facta rea.*
+Serra super Celanum firmatur, et ex tunc Celanenses a finibus propriis discesserunt; nec eis habitare concessum est in eisdem, quare ad loca alia eos oportuit demigrare. Hoc anno rex Francie obiit et filius eius coronatur in regem. Mense Martii in festo sancti Benedicti celum totum uisum est igneum, et pluit eo die terra et cinis. In Gaieta, Neapoly, Auersa et Fogia, iussu Cesaris, castella firmantur. Sernie, menia diruuntur, cuius ciuitatis fere medietas igne comburitur, castellum Carpenonis et alia quam plura de nouo castra firmata in comitatu Molisii et per loca alia secundum statuta imperialia dudum Capue edita euertuntur. Pro implendis statutis ipsis quidam Roggerius de Pesclolanzano executor ab Imperatore dirigitur. Imperator in Sicilia Sarracenos arctat et obsidet, quorum partem non modicam sibi subiectam ad partes mittit Apulie moraturam aput Lucerium, reliquis se in montanis tenentibus contra eum. Propter quod Roggerium de Aquila, Thomam de Caserta, Iacobum de Sancto Seuerino, et filium comitis Tricaricensis, Regni comites, uocat ad seruitium suum in Sicilia. Qui in comitatu et manu breui euntes ad ipsum, capi eos et teneri precepit, et eorum terras per Henricum de Morra Magistrum iustitiarium recipit ad opus suum. Inquisitiones fiunt in Regno iussu Imperatoris sub prestito iuramento, ut dicat quilibet quid pro decimis, et cui, quid pro conredis imperialibus, et cui quid pro facto Boiani rocce Magenulfi, que hoc anno euersa est, et pro Cesarea dedisset. Hoc anno Danorum et Norweie reges, pater et filius, a quodam principe Alamannie capti sunt, et Henrico regi filio Imperatoris traditi. Imperator comitatum Molisii in demanium reuocat, pro eo quod comes Molisii uocatus ab Henrico de Morra Magistro iustitiario, uenire coram eo noluit ad iustitiam faciendam. Item pro stipendiis militum et seruientium, quos ad debellandos rebelles Sarracenos Sicilie statuerat, certam pecunie summam per totum Regnum mandat colligi Imperator; et tunc per quemdam iudicem Urbanum de Teano collecte fuerunt de terra sancti Benedicti uncie auri CCC. MCCXXIIII. Dicti Fundanus Casertanus Auellini et Tricarici comites in Sicilia ab Imperatore detenti, ad interuentum Honorii pape, dimissi sunt liberi et Regnum exeunt, suis tamen filiis et nepotibus pro se obsidibus datis. Hoc anno Pandulfus Uerracelus, Norwicensis, episcopus duo noua palatia que sunt in curia Sancti Germani suis sumptibus ad opus mandat construi monasterii Casinensis. Henricus de Morra iussu imperiali Celanenses reuocat ubique dispersos, ut ad propria redeant, et redeuntes capit et in Siciliam mittit, quos apud Maltam dirigit Imperator. Mense Madii inquisitiones fiunt Imperatore mandante, de collectis et talleis, de rupturis domorum, de arma portantibus, de lusoribus taxillorum. Mense Iunii summitates murorum Sancti Germani nouiter reparate solo sternuntur. Mense Iulii pro ordinando studio Neapolitano Imperator ubique per Regnum mittit literas generales. Hoc anno imperator Minianum in demanium recipit. Muri Sancti Germani optentu magistri Petri et magistri Roffredi de Sancto Germano, imperialis Curie iudicum, integri remanent, Imperatore mandante. Imperator ipse pro libertatibus ecclesiarum et clericorum, iustitiario Terre Laboris suas litteras mittit, in quibus mandat, ut ecclesias omnes, clericos, obedientias, possessiones et homines eorum contra libertates, quas habuerant temporibus regum in collectis et talleis, datis et aliis publicis seruitiis ammisceri cum aliis non permittant, et nichil cum laycis participent in eisdem, nisi probetur, quod tempore regis Guillelmi secundi cum eis in huiusmodi seruitiis contulissent. Mense Septembris pro facto Sarracenorum Sicilie tantundem colligi mandat de terra Casinensis ecclesie Imperator, quantum collectum fuit in prope preterito mense Ianuarii. Marchio Montisferrati cum electis nonnullis militibus quos in Lombardiam et Tusciam retinuerat, uenit Brundusium, profecturus in Romaniam in succursum ciuitatis Thessalonicensis, quam Commiano tenebat obsessam; et relicta gente sua Brundusii, ipse ad Imperatorem in Siciliam uadit, consilium ab eo et auxilium petiturus. Interea tamen ipse Commiano optinet ciuitatem ipsam, diu eam obsidendo, et dictus marchio nichilominus a Brundusio in Romaniam transfretat. MCCXXU. Iohannes Iherosolimitanus rex de partibus rediens ultramontanis, cum uxore sua pregnante filia regis Hyspanie, quam duxit ibidem, apud Capuam morari elegit, ubi Imperatore mandante honorifice receptus est, ibique mense Aprilis filiam peperit uxor eius, cum qua postmodum in Apuliam descendit, et apud Melphiam Imperatorem de Sicilia uenturum expectat. Tunc Imperator ipse barones omnes et milites infeudatos ad Sarracenorum confusionem in Siciliam uocat, et tunc ipse in Apuliam uenit. Honorius papa Urbem exiens propter seditiones et bella que in ea fiunt sub Parentio senatore, apud Tybur se contulit, ad quem, pro dilatione passagii optinenda Imperator mittit regem predictum et patriarcham; qui tamen apud Reate accepere responsum. Interea Imperator omnes Regni prelatos ad se in Apuliam uocat, et eos quamquam inuitos tamdiu secum detinuit, donec per ipsos regem et patriarcham sibi pro certo innotuit, quod a papa benignum receperant responsum super hiis ad que fuerant missi. Quibus ad Cesarem redeuntibus, ad Sanctum Germanum XXII Iulii cum eis se contulit Imperator, ibique ad eum missi a papa duo ueniunt cardinales, Pelagius scilicet Albanensis episcopus et Gualo tituli Sancti Martini presbyter Cardinalis. Et tunc in ipsa ecclesia Sancti Germani dictus Imperator capitula hec seruare iurauit, uidelicet: quod hinc ad duos annos in Augusto complendos personaliter transfretabit in subsidium Terre sancte, ibique tenebit mille milites per biennium ad seruitium suum, et ducet secum centum chelandros, et tenebit ibi quinquaginta galeas bene armatas. Interim dabit passagium duobus millibus militum et familiis eorumdem in tribus passagiis, et pro milite tribus equis. Hec et alia capitula in eius presentia lecta, presentibus quibusdam Alamannie principibus, nonnullis etiam prelatis et Regni nobilibus promisit Imperator se publice seruaturum excommunicatione adiecta in se et terram suam, si hoc non fuerit obseruatum, et hoc ipsum Raynaldus dictus dux Spoleti iurauit in anima sua. Actum predicto mense Iulii in festo sancti Iacobi. Et tunc per cardinales ipsos iam dictus Imperator a iuramento, quod apud Uerulas fecerat, denuntiatus est absolutus. Et eo celeriter in Apuliam recedente, cardinales ipsi Reate se ad summum pontificem contulerunt. Tunc Imperator ipse principibus Alamannie, ducibus, comitibus et potestatibus Lombardie per suas mandat litteras, ut in futuro pascha resurrectionis Domini apud Cremonam ad eum conuenire deberent. Mense Augusti mutuum ab Imperatore per totum Regnum exigitur, et tunc loco mutui collecte sunt de terra monasterii Casinensis uncie MCCC per Petrum dominimum Ebuli et Nycolaum de Cicala, tunc iustitiarios Terre Laboris. Mense Septembris marchio Montisferrati in Romania naturali morte defungitur. Eodem mense quinque uacantibus in Regno ecclesiis, quinque dominus papa Honorius prefecit motu proprie uoluntatis, inscio et irrequisito Imperatore, uidelicet quendam Casinensem monachum Iohannem, cognomento de Sancto Liberatore, ecclesie sancti Uincentii de Uulturno; Consane priorem quemdam sancte Marie noue de Urbe; Salernitane Famagustanum quondam episcopum; Auersane cantorem Amalfitanum, et Capuane Pactensem quondam episcopum; quos tanquam in suum preiudicium promotos, recipi Imperator in ipsis ecclesiis non permisit. Euntem etiam in Siciliam tunc ad eum cum litteris apostolicis quendam Casinensem monachum Nycolaum de Colle Petri, in abbatem Sancti Laurentii de Auersa promotum non admisit. Mense Nouembris Imperator ipse apud Brundusium Ysabellam filiam dicti regis Iherosolimitani magnifice desponsauit. Inquisitiones de facto mutui fiunt per terram monasterii. Pax reformata est in Urbe, senatorie dignitati cedente Parentio, et Angelo de Benencasa substituto eidem. Denarii noui qui imperiales uocantur, cuduntur Brundusii, et ueteres cassati sunt. Imperator apud Troiam natalem Domini celebrat. Coloniensis archiepiscopus in Alamannia a quodam consanguineo suo interfectus est. Imperator pro facto prelatorum quos papa creauerat, suos ad eum nuntios mittit. Hoc anno rex Alamannie Henricus filius Imperatoris filiam ducis Austrie duxit uxorem. Honorius papa pro facto crucis predicatores mittit, et in Alamanniam dirigit Portuensem episcopum cum litteris suis, quas ipsis predicatoribus simili modo concedit. Hoc anno rex Francie monitus per dominum Romanum apostolice sedis legatum, contra Albigenses cum copioso Francorum exercitu in Prouinciam uadit. Reges Hyspani terram Miramammollini intrant. Honorius papa indulgentiam Sarracenisci, que ex longiturnitate temporis satis inoleuerat, tanquam falsam cassauit, et irritam per suas litteras denuntiauit pariter et inanem, pro eo quod clerici loci eiusdem dabant accedentibus ad ipsam ecclesiam remissionem omnium peccatorum, facientes eis intelligi, quod ita de peccatis omnibus emundati recederent, sicut pertica quedam quam ostendebant eis cortice emundatam. MCCXXUI. Mense Ianuarii Honorius papa Oliuerium natione ... ad ecclesiam sancti Uincentii assumptum electum ad Imperatorem in Apulia mittit. Imperator ipse baronibus et militibus infeudatis ceteris mandat, ut omnes se preparent ad eundum secum in Lombardiam, et ut omnes apud Piscaram, ubi octauo intrante Martii esse Imperator ipse disponit, debeant conuenire. Eo tempore Iohannes dictus rex Iherosolimitanus discors ab Imperatore discedit. Imperator de Apulia uenit in Terram Laboris, et relicta aput Salernum in castello Terracine imperatrice consorte sua, ipse in Apuliam redit celer, ubi Henricum de Morra Magistrum iustitiarium, capitaneum statuit Regni sui, et ipse Piscaram se contulit; ac exinde in ducatu Spoleti perueniens, hominibus ducatus ipsius per suas precipit litteras, ut secum in Lombardiam debeant proficisci; quod cum facere ipsi renuerent, preter pape mandatum, cui tenebantur, Imperator ad eos litteras iterat grauiores, quas illi de ducatu ad papam remittunt. Quas ipse papa moleste ferens, quod homines ecclesie sub certa pena uocabat Cesar ad expeditionem, suas ad eum litteras dirigit; quas ipse Imperator graues reputans, rescribit ei quasi de pari, et quia in rescripto ipso suam uoluntatem satis Imperator uoluit declarare, duxit ipse papa sibi asperius rescribendum, propter quod Imperator ut ipsius placaret animum, rescribit humiliter in omni subiectione. Tunc mittit a Rauenna, ubi pascha Domini celebrat, Henrico Alamannie regi filio suo, ut sibi in Lombardiam occurrat. Deinde a Rauenna discedens, extra Fauentiam, que sibi aduersa erat, iter habens, aput castrum sancti Iohannis in territorio Bononiensi posuit castra sua, ipsum parte sui exercitus per ciuitatem Bononie preeunte. Exinde uero se Ymolam contulit, ubi tamdiu moram fecit, donec sicut prius fuerat eam fecit aggeribus communiri, et procedens inde uersus Parmam dirigit iter suum. Tunc Henricus rex Alamannie cum copioso exercitu suo uenit usque Ueronam, set Lombardis impedientibus, ultra procedere non est permissus. Imperator Cremonam uadit, ibique diebus paucis faciens moram, cum se ciuitas Ueronensis cum Mediolano et aliis subscriptis ciuitatibus ipsi Imperatori contrariis confederasset, ad Burgum Sancti Dompnini se contulit; ibique sibi coadsistentibus quibusdam prelatis et principibus Alamannie ac proceribus Regni sui, contra ciuitates istas sibi contrarias, uidelicet Mediolanum, Ueronam, Placentiam, Uercellum, Laudam, Alexandriam, Teruisium, Paduam, Uicentiam, Torinum, Nouariam, Mantuam, Brexiam, Bononiam et Fauentiam, diffidationis promulgauit edictum, quod ceteris sibi fauentibus ciuitatibus precipit obseruari. Tunc predictus Alamannie rex, combusta ciuitate Tridenti, in Alamanniam redit cum suis; et Imperator pater eius per Tuscie partes in Regnum reuersus est, et in Apuliam ueniens, conuocatis ad se iustitiariis omnibus Regni sui, ab eis de acceptis omnibus exigit rationem. Tunc prelati omnes quos papa creauerat, scilicet Brundusinus, Consanus, Salernitanus archiepiscopi, Auersanus episcopus et abbas sancti Laurentii de Auersa in suis ecclesiis recipiuntur. Rex Francie Auignonum obsessam cepit, et exinde cum legato apostolice sedis ad expugnandam Tolosam uadit, ubi uenenatus, ut dicitur, obiit. Imperator certum numerum militum dirigit ultra mare. Nycolaus de Cicala et Petrus domini Ebuli cedunt officio iustitiariatus, et Roggerius de Galluccio et Marius Rapistrus de Neapoly substituuntur eisdem. Mense Nouembris Reginus et Tyrensis archiepiscopi cum magistro domus Alamannorum a Cesare mittuntur ad papam pro compositione inter ipsum et Lombardos facienda. Inter quos, mediante papa, facta est in hunc modum: quod Imperator generaliter remittit omnibus predictis ciuitatibus, legatis presentibus ibidem, et ipsi pro parte ciuitatum iurauerunt pacem inter se inuicem obseruare, et denuo committere cum domino Imperatore milites CCCC. ad subsidium Terre sancte in transfretatione sua. Imperator mense Decembris cum imperatrice consorte sua in Siciliam transfretat, et tunc Stephano abbati Casinensi has indulgentie litteras mittit:
+*Fredericus et cetera, Stephano uenerabili
+Casinensi abbati fideli suo et cetera. Fidelitati tue presentibus uolumus esse notum, quod ad supplicationem tuam, quam per iudicem Petrum de Sancto Germano fidelem nostrum nostro culmini porrexisti, petitiones tuas clementer admisimus, super eo uidelicet, quod antiqua iura et rationes, quibus tempore regis Guillelmi recolende memorie tuum monasterium est prouisum,
+tibi et ipsi monasterio conseruare de nostra
+gratia dignaremur. Uerum quia de ipsis
+iuribus et rationibus non constabat, per Petrum de Ebulo et Nycolaum de Cicala iustitiarios Terre Laboris inquisitionem fieri fecimus diligenter. Qua clementer inspecta, et per iudices Curie nostre diligenti preuisione discussa, capitula que inferius continentur, sicut legitime sunt probata, uidelicet. Quod tempore regis Guillelmi secundi, dum ipse rex causa orationis uenisset ad monasterium Casinense, et pro causa procuratie pro ipso domino rege Petrus de Insula, tunc Casinensis abbas, fecit colligi collectam per totam abbatiam per ordinatos baiulos suos, et ipse procurauit eum. Item quod cum aliquis condempnabatur in mercede Curie regis, iustitiarii faciebant de persona uelle suum, terra remanebat ecclesie, et omnia bona sua recipiebat monasterium Casinense; et si persona que erat condempnata uolebat se redimere, licebat ei uendere de rebus suis. Item quod cum Imperator Henricus mandasset redemptionem colligi per totum Regnum, abbas fecit colligi partem contingentem ipsam abbatiam. Item quod precatio, que prestabatur regi Guillelmo, per abbatem fiebat, et ministri abbatis colligebant per terram monasterii precationem ipsam, et baiuli regis nunquam uisi sunt ibi ad hoc. Item quod si quando aliqua seruitia iniungebantur a domino rege abbati uel etiam hominibus abbatie, quod expediebatur per abbatem, monachos et ministros eius. Item quod si que iniugebantur abbatie, expediebantur per abbatem et per homines suos. Item quod quando rex misit stolium in Romaniam, abbas Casinensis
+dedit milites domino regi, et ipse collegit
+per abbatiam solidos, tibi et monasterio tuo
+duximus confirmanda. Quare mandamus fidelitati tue, quatenus dictis iuribus et rationibus per te et officiatos tuos uti debeas, sicut per inquisitionem ipsam legitime sunt
+probata. Datum Fogie, etc.*
+Indulxit tunc etiam Imperator ipsi Casinensi abbati, ut homines terre sue ipse mitteret ad opus castelli Gaiete, sicut per Pandulfum et Robbertum, dominos Aquini hactenus mittebantur. Honorius papa Iohanni regi quondam Iherosolimitano pro uite sue sustentatione terram committit ecclesie a Uiterbo usque ad Montem Flasconem. Henricus de Morra Magister iustitiarius auctoritate imperiali, contra forbannitos et lusores taxillorum, et euntes nocturnis horis, post tertium campane sonitum, sua statuta edidit in Sancto Germano; ac contra tabernarios etiam, ut ad secundum campane sonitum claudant tabernas suas, ita quod ad tertium campane sonitum nulla earum aperta ualeat inueniri. Et super hiis inquirendis certum statuit numerum iuratorum, qui penas statutas a transgressoribus recipiant pro diuersa criminum qualitate. Quod si aliquis iuratorum in dolo seu fraude uel negligentia fuerit deprehensus, penam recipiat quam recipere deberent predicti, saluo in omnibus mandato et ordinatione imperiali. Idem Magister iustitiarius per apertas litteras suas concessit dicto abbati Stephano, ut sibi liceret iuxta recordum bonorum hominum Sancti Germani generales nundinas per annum, quo tempore uellet, ordinare in ipsa terra Sancti Germani. Comes Raynaldus filius Raynaldi de Bareto se contra Imperatorem in introduco recipit: quem Bertoldus frater Raynaldi dicti ducis Spoleti congregato imperiali exercitu obsidet et expugnat. Hoc anno lacus Marsie, qui Fucinum dicitur, usque adeo obriguit et congelauit, quod homines in eo desuper ambulantes, boues trahebant cum trabibus et aliis lignaminibus necessariis ad coquinam. Millesimo CCXXUII. Mense Ianuarii carestia frumenti tanta in urbe Roma facta est, ut rublus tritici pro XX. solidis denariorum senatus haberi uix posset. Honorius papa suos ad Imperatorem in Siciliam nuntios mittit, ut sibi et Romane curie in uictualio subueniret; qui per Henricum de Morra Magistrum iustitiarium hoc fieri mandat. Mense Martii dictus Honorius papa obiit XU. kalendas aprilis, et Hugolinus Ostiensis episcopus in papam Gregorium substitutus est illi. Qui per uniuersum orbem de sua promotione et obitu predecessoris suis mittit litteras generales. Mense Iunii dictus papa Urbem exiens uenit Anagniam, et suos tunc ad Imperatorem nuntios dirigit, ut sibi fodrum faciat ab hominibus Regni deferri; qui Henrico de Morra Magistro iustitiario hoc faciendum delegat. Imperator ipse iustitiarios omnes Regni sui ad se in Siciliam uocat, reddituros sibi de acceptis omnibus rationem. Interea per totum Regnum pro felici transitu suo generalem collectam imponit, et tunc collecte sunt de terra monasterii uncie CCCCL. Imperator ipse de Sicilia in Apuliam uenit, qui ad papam Reginum archiepiscopum et magistrum domus Teutonicorum legatos mittit. Thomas de Aquino Acerrarum comes in Syriam transfretat mense Iulii. Celanenses omnes, qui captiui in Sicilia tenebantur, liberi dimittuntur, Imperatore mandante. Eodem mense lancrauius cum cruce signatorum exercitu de Alamannia in Apuliam uenit transiturus in subsidium Terre sancte. Tunc in Anagnia ducente ferme domus, papa ibidem presente, combuste sunt. Fodrum portatur ibidem iussu imperiali, ad quod recipiendum et assignandum quidam de Sancto Germano, Guillelmus Fallocio nomine, per Imperatorem constitutus est ibi. Stephanus Casinensis abbas XI. stante Iulii in festo sancte Praxedis in Casino obiit. Cuius obitus tam pape quam Imperatori per quosdam de fratribus nuntiatur, a quibus de electione facienda recipiunt in mandatis. Imperator cum imperatrice consorte sua mense Augusti Ydrontum uadit, ubi relicta imperatrice consorte sua, inde uadit Brundusium, ubi totus conuenerat cruce signatorum exercitus, et ubi omnia uascella ad transfretandum fecerat congregari. Interea de tota Marsia obsides capiuntur. In castello Gaiete castellanus et seruientes ponuntur. Eodem mense quidam in Urbe uicarium pape se faciens, papa inscio et absente, dum fauore fretus Romanorum quorumdam qui hoc fieri tolerabant, gratia questus, stans aput porticum sancti Petri, et potestate utens apostolica, cruce signatis omnibus absolutionis beneficium impendebat, et per Romanos fautores tanti criminis, crucem ab eis, quam assumpserant, deponebat. Qui a senatore Urbis captus, post denunciationem sibi a papa factam, tunc aput Anagniam existente, captus est et debita persone pena mulctatus. Interea pars cruce signatorum non modica in Apulia, superueniente infirmitate, cecidit per mortis occasum. Imperator tamen cum lancrauio et reliquis cruce signatis se parat ad transitum, ita quod in die natiuitatis beate Uirginis a Brundusio transfretans uenit Ydrontum, et spem faciens hiis quos premiserat de transitu suo, morari apud Ydrontum ex causa necessaria uoluit; ubi, casu accidente, dictus lancrauius obiit, et ipse tunc etiam Imperator, sicut disposuerat superueniente egritudine non transiuit. Quam ob rem papa motus contra eum, aput Anagniam penultimo mensis Septembris in festo dedicationis Archangeli sine cause cognitione denuntiauit ipsum Imperatorem in latam dudum aput Sanctum Germanum ex communicationis sententiam incidisse. Imperator de Apulia tunc uenit ad balnea Puteoli. Gregorius papa, de Anagnia per Uelletrum iter habens, redit ad Urbem. Ad quem ad suam excusationem suos dirigit nuntios Imperator, Reginum scilicet et Barensem archiepiscopos, Raynaldum dictum ducem Spoleti, et comitem Henricum de Malta, quibus non plus credens quam nuntiis suis, de inualitudine Imperatoris, uocatis ad Urbem prelatis cis montes et de Regno quos potuit, in octauis beati Martini publice excommunicat ipsum, et per totum Occidentem litteras super hoc dirigit generales. Electio, licet diuersa, abbatis in monasterio Casinensi celebrata est, inter quos Landulfus Senebaldus unus de electis, representata pape electione de gratia concessus est abbas, suum in eum Imperatore dante assensum, et aliorum per papam electione cassata. Tunc Imperator ipse mense Nouembris uenit Suessam, et inde Gaietam se confert, et de eisdem gressibus Capuam redit, ubi, ad suam excusationem, ad omnes orbis principes, et in Alamanniam litteras mittit, quibus significat eis, quod ad transitum paratus cum esset, superueniente egritudine, transire non potuit; quod cum domino pape ipse per suos nuntios intimaret, cum nollet super hoc eius nuntiis fidem dare, contra se processerat pro motu proprie uoluntatis. Interim omnes Regni sui comites Capuam conuocat, ibique rexit curiam generalem, statuens ut singuli feudatarii darent de unoquoque feudo octo uncias auri, et de singulis octo feudis militem unum in proximo futuro mense Maii, in quo ad Terre sancte subsidium transfretare disponit. Solempnem uero curiam apud Rauennam statuit mense Martii celebrandam. Tunc prudentem uirum magistrum Roffridum de Beneuento mittit ad Urbem cum excusatoriis suis, quas idem magister publice legi fecit in Capitolio, de uoluntate senatus, populique Romani. Mense Decembris Landulfus Senebaldus in abbatem Casinensem electus ad papam uadit, et in quatuor temporibus natalis Domini ab eo sacerdotii munus accepit. Et cum eo quidam Gregorius de Carboncello Casinensis monachus in abbatem Terremaioris promotus est, cum quibus duo ex parte pape nuntii ueniunt ad Cesarem cardinales, magister scilicet Thomas tituli sancte Sabine presbiter, et magister Oddo sancti Nycolai in carcere Tulliano dyaconus cardinalis. Et tunc cum eis celebrato natali apud Sanctum Germanum, ad Imperatorem uadit abbas Casinensis predictus, ipsos preunte dicto abbate Terremaioris; qui a Cesare prohibitus, ad suam tunc ecclesiam non accessit. MCCXXUIII. Mense Ianuarii denarii noui Brundusini per Ursonem castaldum in Sancto Germano dati sunt, quorum summa fuit c.l.x. uncie quos magister Fredericus et Fredericus Landus de Malacucclara, procuratores ab abbate relicti, distribui particulariter per terram monasterii preceperunt. Eodem mense clericorum focarie filii et filie, iussu Imperatoris, capiuntur ubique per Regnum. Dicto Casinensi abbati ab Imperatore in mandatis datur, ut centum seruientes bene paratos inueniat, cum expensis et armis per annum necessariis ad seruitium Terre sancte. Dictus magister Fredericus et Fredericus Berardus de Celano uocati ad papam uadunt, quorum alter, scilicet Fredericus Berardus, procurationem recipit sancti Gregorii in Urbe; alteri uero Farfensis ecclesie rennuit abbatiam. Archiepiscopus Panormitanus nuntius a Soldano ad Cesarem rediens, elephantem unum, mulos et pretiosa quedam alia munera ipsi Imperatori detulit ex parte Soldani. Mense Februari Oderisius de Auersa Casinensis monachus a Gregorio papa in Abbatem sancti Uincentii promotus est . Mense Martii pro centum predictis seruientibus collecte sunt de terra monasterii uncie m.cc. Eodem mense Landulfus Casinensis abbas uocatus est a Cesare, ut ad ipsum uadat apud Tarentum. Et quibusdam de Regno prelatis iniungitur, ut se ad transfretandum debeant preparare. Imperator apud Barolum pascha Domini magnifice celebrat in omni gaudio et exultatione, quia sicut ex litteris tunc didicerat Thome de Aquino Acerrarum comitis ad suum seruitium in Syria existentis, illis diebus Coradinus Soldanus Damasci mortuus fuerat. Quam ob rem in subsidium Terre sancte dirigit Ryccardum de Principatu marescalcum suum cum quingentis militibus, qui a Brundusio felici omine transfretauit. Gregorius papa, celebrato pascha apud Lateranum, post tertium diem ad sanctum Petrum se contulit, ubi Romani accedentes ad ipsum, cum illum crederent Urbem uelle occulte exire, tum propter factum Imperatoris, tum pro facto Uiterbii, iniuriis multis et contumeliis affecerunt ipsum, et seditio magna contra eum facta est a popularibus. Mense Aprelis Romanorum exercitus super Uiterbium uadit. Imperator pro subsidio Terre sancte ab ecclesiis et personis ecclesiasticis ubique per Regnum certam exigit pecunie quantitatem, et tunc de mille ducentis unciis propter hoc impositis terre monasterii, remisit Imperator de gratia uncias auri centum. Gregorius papa Urbem exiens sub fido ducatu, uadit Reate mense Aprelis. Eodem mense Gregorius papa per suas mandat litteras uniuersis ecclesiarum prelatis et clericis per Regnum Sicilie constitutis, sub interminatione ultionis canonice, ne quis eorum Imperatori aut baiulis suis dare aliquid pro redemptione, data uel collecta presumat. Imperatrix apud Andriam filium parit nomine Chunradum; que non multo post, sicut Domino placuit, ibidem in fata concessit. Imperator Regni prelatis et magnatibus coram se apud Barolum congregatis, parato sibi tribunali sub diuo propter gentis multitudinem que copiosa erat, proponi fecit et legi subscripta capitula in modum testamenti; ut uidelicet omnes de Regno, tam prelati quam domini et eorum subditi omnes, in ea pace et tranquillitate uiuerent et manerent, qua esse et uiuere soliti erant tempore regis Guillelmi secundi, relicto tunc Regni ballio Raynaldo duce Spoleti et si deficere Imperatorem contingeret, sibi in Imperio et Regno succederet Henricus filius eius maior; quod si illum absque liberis mori contingeret, Chunradus filius eius minor succederet illi; quod si ambo decederent, filiis non extantibus, filii ipsius superstites quos de legitima uxore susceperit, in eodem Regno suo succedant: et precipit ut omnes homines Regni sui que statuit debeant iuramento seruare; que tamen sic obseruari mandauit si in presenti passagio humanitus de ipso aliquid contingeret, nisi aliud testamentum ab eo editum compareret. Hec coram se iurari fecit Imperator a duce predicto et Henrico de Morra Magistro iustitiario et aliis nonnullis de Regno qui interfuerunt. Disposuit etiam, quod nullus de Regno pro data uel collecta aliquid daret, nisi pro utilitatibus Regni et necessitatibus expediret. Mense Maii casale quoddam in Apulia, quod Gaudianum dicitur, Melfiensis dyocesis ob culpe meritum Imperatore mandante destruitur. Domini de Pupplito rebelles facti sunt Imperatori. Romani facta in extrinsecis destructione Uiterbii, et optento per uim castro quodam quod Raspampanum dicitur ipsis Uiterbiensibus subdito, leti ad Urbem redeunt; quibus recedentibus, Uiterbienses in campis castra ponentes, que possunt mala irrogant circumadiacentibus castellis fautoribus Romanorum. Mense Iunii imperialis exercitus super dominos de Pupplito uadit, quibus Pupplitum auferunt et nonnulla alia castra. Gregorius papa a Reate discedens uadit Spoletum et exinde Perusium. Imperator apud Brundusium se conferens, mare intrat, ac apud Sanctum Andream de insula iussit omnia nauigia parata ad transitum conuenire; ac exinde Ydrontum nauigans, feliciter ultra mare ad crucis obsequium transfretauit; ubi quid egerit et qualiter in Terre sancte recuperatione profecerit sequens lectio declarabit. Gregorius papa mense Iulii de Perusio uadit Ascisium, ubi fratrem Franciscum, Minorum fratrum ordinis inuentorem, propter duo que fecerat miracula in aperto, in ceco uidelicet uno et claudo, quibus uisum et gressum reddiderat, canonizauit; et Perusium rediens, ibi anniuersarium magnifice celebrat Innocentii pape predecessoris sui. Eodem mense Iulii mons Iscle subuersus est, et operuit in casalibus sub eo degentes fere septingentos homines inter uiros et mulieres. Mense Augusti Marius Rapistrus cessit officio iustitiariatus, et Stephanus de Anglone et Pandulfus de Aquino substituti sunt illi de mandato ducis Spoleti. Qui de Apulia Introducum uadit, et omnes de Regno solicitat infeudatos ut ad eum uadant cum exfortio suo ad dominorum Popliti rebellium confusionem, qui se contra Imperatorem in Capitinnano receperant. Interea imperialis exercitus capit turrem de Renaria, et terram quamdam de nouo contra Imperatore firmatam, quam totam destruxerunt. Raynaldus dux Spoleti cum imperiali gente dominos Popliti in Capitinnano obsidet; qui cum se non tenere possent, accepta ab eo securitate de personis et rebus suis, se apud Reate contulerunt. Tunc dux ipse Marchiam intrat, ac Bertholdus frater eius circa Nursie prouinciam remanet. Qui castrum quoddam, quod Brusa dicitur, sibi rebelle destruxit, eiusque incolas penis addixit uariis et tormentis; et Sarracenorum traditos potestati, quos secum de Apulia duxerat, in ipsis, cruciatibus exalare coegit. Gregorius papa in ducem ipsum, pro eo quod Marchiam intrauerat et ammonitus sepius, ut ipsam exiens in pace dimitteret et hoc ipse dux facere noluit, excommunicationis sententiam promulgauit, eiusdem excommunicationis innodans uinculo omnes sequaces illius. Cumque nec sic reuocare posset eundem, uim ui repellere licitum putans, ad Marchie defensionem, que ecclesie suberat, materiali gladio nisus est contra ipsum, qui iam pro parte Marchiam ad opus Imperii ceperat occupare; et tunc Iohannem quondam Iherosolimitanum regem; et Iohannem de Columpna cardinalem, cum copioso militari et pedestri exercitu dirigit contra eum. At cum nec sic dux ipse desisteret ab inceptis, arbitratus est ipse papa contra Regni filios acies dirigere bellatorum, ut Regni statu et pacis quiete turbata, quod dux ipse uoluntarius noluit, sic facere cogeretur inuitus, et Marchiam dimitteret, quam usque Maceratam Cesaris imperio subiugarat. Nam collectis undique Campanie ac maritime uiribus, congregauit exercitum, cui quemdam Pandulfum de Anagnia capellanum suum, qui legationis officio fungebatur, et exclusos de Regno comites, Thomam de Celano et Roggerium de Aquila prefecit capitaneos et ductores. MCCXXIX. Hii mense Ianuarii xuiii. mensis eiusdem per Ceperanum uenientes in Regnum claue signati, insulam Pontis Solarati que Regni erat ostium, quam quidam Adenulfus Balzanus pro Imperatore tenebat, primitus expugnantes, cum se tenere non posset, per uim ceperunt. Bartholomeus quoque de Supino, qui castrum tenebat Sancti Iohannis de Incarica, et Ryccardus filius domini Roberti de Aquila, qui dominus erat Pastine, metus causa sponte ad mandatum uenerunt ecclesie. Et preteriens exercitus flumen Telerii, uersus Fundos dirigit castra sua; et cum ciuitatem ipsam quam quidam Iohannes de Poli ciuis urbis Rome pro Imperatore tenebat, acriter impugnaret, ui eam obtinere non potuit, sicque confusus nec sine graui dampno Ceperanum reuersus est. Uenerat tunc temporis ad Sanctum Germanum Nycolaus de Cicala pro parte Imperatoris, et Henricus de Morra Magister iustitiarius superius nominatus cum Regni filiis, Raone de Balbano comite, Landulfo de Aquino et Stephano de Anglone iustitiario; Adenulfo de Aquino filio nobilis uiri Thome de Aquino Accerrarum comitis, Rogerio de Galluccio, aliisque undique congregatis Imperatori fidelibus, ad resistendum hostibus prompta uoluntate paratis; domini etiam de Aquino Pandulfus et Robertus Aquinum pro fide Cesaris laudabiliter munierunt. Tunc Landulfus Casinensis abbas Casinum et roccam Iani necessariis omnibus sufficienter muniuit, et roccam ipsam dudum iussu Cesaris dirutam a parte Sancti Germani in menibus reparauit. Tunc et homines Sancti Germani mandato iustitiarii summitatem murorum Sancti Germani Cesaris dudum imperio dirutam repararunt; seque inermes, armis necessariis ad resistendum hostibus decenter armarunt. Papalis exercitus, qui clauium signa gerebat, roccam Arcis, in qua quidam Rao de Azia erat pro Cesare castellanus, impugnare preuidit, set cum in nullo proficerent, non absque lesione graui, uilla ipsius rocce combusta, Ceperanum reuersus est. Et tunc quidam de exercitu discurrentes per terram Sancti Benedicti, uillas Riui, Uitellati, et ecclesias sancti Petri et sancti Pauli de Foresta, Dei metu postposito, bonis omnibus spoliarunt. Mense Martii, III intrante eodem mense qui dies erat sabbati, papalis exercitus pretermissa ciuitate Aquini, cum predictis exclusis comitibus terram intrat Sancti Benedicti; qui castrum Pedemontis per uim capientes, licet qui erant in eo, pro uiribus restitissent, quadraginta seruientes ad ipsius castri custodiam deputarunt. Hii sequenti dominica uersus Sanctum Germanum suas acies dirigentes, uenerunt usque ubi dicitur Monumentum. Et exinde discedentes, cum nullus de imperiali exercitu hoc Magistro iustitiario prohibente, egrederetur ad illos, per Plumbareolam, que metus causa fuerat ab incolis derelicta, iter habentes, et per castrum Pignatarii, quod desertum simliter fuerat, uersus Sanctum Angelum Theodici dirigunt gressus suos. Set cum nihil proficerent quia bene munitum erat castrum, et illuc Roggerius de Galluccio cum XL. seruientibus missis a Magistro iustitiario uenerat, abinde recesserunt et uersus castrum Teramum profecti sunt; quod ui capientes, quanquam ipsius habitatores optime se pro fide Cesaris defendissent, bona diripentes eorum, illud incendio tradiderunt; sicque onerati spoliis in Campaniam sunt reuersi. Quibus recedentibus Magister iustitiarius cum imperiali exercitu exiens de Sancto Germano, una cum dominis Aquini super castrum Pedemontis uadit, illud dare destructioni disponens, nisi abbatis et conuentus precibus destitisset, sicque in sua reuersi sunt. Tunc ad ipsum iustitiarium uires fidelium Cesaris undique confluentes, cum eis resistere hostibus se parabat. Mense igitur Martii, XUII. mensis eiusdem qui dies erat ueneris, rediens papalis exercitus ad castrum Pedemontis, sequenti die sabbati se in duas diuidens acies, per montes et plana milites et pedites iter habentes, eorum quidam uersus monasterium et quidam uersus Sanctum Germanum dirigunt gressus suos. Quibus cum idem Magister iustitiarius, cuius ducebant animum diuersorum consilia in diuersum, uellet obstare, ne per montium aditus liber pateret hostibus ad Sanctum Germanum accessus, ipsis per uires oppositas obsistere preuidit in monte, mittens ad obseruandos montium transitus quosdam de nocte milites et balistas. Qui ascendentes hostes pro uiribus repellentes, bellum inire cum eis pro fide Cesaris minime timuerunt. Cumque in loco ubi est ecclesia sancti Matthei seruorum Dei conflictus fieret, rumor ad ipsum iustitiarium, quod sui cum hostibus dimicarent, ad Sanctum Germanum peruenit. Qui mox licet inconsulte montem subiens, nec metuens mortis occasum, hostium in medio se obiecit cum suis; quem secutus Adenulfus filius Acerrarum comitis memoratus et nonnulli milites et pedites, qui mori pro fide Cesaris non timebant, hostium ictus repellere suis ictibus conabantur. Set cum locus non esset ydoneus ad pugnandum, et uiam illam, qua itur ad Sanctam Mariam de Albaneto, fugatis imperialibus de supernis papalis iam acies occupasset, cum ex aduerso ascendentibus ipse iustitiarius obstare non posset, retrocedere non sine suorum clade coactus est; et tunc cum ipso Adenulfo Acerrarum comitis filio in brachio uulnerato et ex suis admodum paucis in uallo Casinensis monasterii se recepit, ubi per ipsum iustitiarium Iacobus Sinibaldus custos fuerat institutus; reliquos uersus Sanctum Germanum ad fugam cogentibus qui habuerant de Marte triumphum. Quos ciues Sancti Germani qui Cesaris fidem seruabant unanimiter receptantes, cum suis omnibus saluos fecerunt, et ea die, quamquam diros et duros paterentur insultus ab hostibus, ita quod enses ignem et iacula non timerent, turribus et menibus insistentes, hostium uiribus non cessere. Sic ergo die ipsa, nouercante fortuna, de imperialibus obtenta uictoria, Pandulfus apostolice sedis legatus ab ea parte que dicitur Porta uetus cum nonnullis de maioribus exercitus ueniens, sub comminatione depositionis et destructionis perpetue monasterii abbatem prefatum ut sibi ad mandatum pape monasterium redderet et ipsum iustitiarium traderet in manus suas, inducere procurauit. Quod cum facere omnino renueret, dicens quod absque graui et grandi periculo fieri hoc non posset, longo super hoc tractatu habito, quem ego nescio Deus scit, a legato et suis pro Magistro iustitiario et hiis qui secum erant prestito iuramento, quod salui essent, ipsi legato patuit monasterium. Qui statutis in eo militibus et seruientibus ultra centum, cum abbate et Magistro iustitiario mox ad Sanctum Germanum descendit. Quos cum homines Sancti Germani, quamquam sepius requisiti, non recepissent nisi scirent in uero ipsum iustitiarium liberatum et suos, ea nocte in burgo exteriori eos oportuit pernoctare. Ea uero nocte comes Rao de Balbano cum nonnullis de exercitu imperiali, qui se in Sancto Germano receperant, et plus de morte quam de uita sperabant - metuebant enim, ne a ciuibus hostibus traderentur - ab hiis qui noctis uigilias custodiebant, de Sancto Germano per posterulas ciuitatis dimissi sunt liberi, et abierunt in sua, et nichil de suo harnesio ammiserunt. Igitur mane sequenti papalis exercitus terram intrat Sancti Germani, rocca Iani se prius reddente legato; cui homines Sancti Germani iurant ad opus pape, licet inuiti. Quo audito et cognito, tremuit omnis terra, que se non poterat ab hoste tueri. Tunc Magister iustitiarius liber dimissus est, et se Capuam contulit. Adenulfus etiam de Aquino Acerrarum comitis filius, necnon et Iacobus Senebaldi predicti redierunt in sua. Post dies uero decem se mouens de Sancto Germano exercitus, facta compositione cum iis qui erant in palatio Miniani, Minianum recipiunt, quod heredibus quondam Malgerii Sorelli restituunt; et procedentes inde, Presentianum optinent, Uenafrum et Sernia per nuntios se sibi reddunt. Pretam quoque per uim optinent et Uayranum, ac totam terram filiorum Pandulfi usque Caluum, quod similiter recipiunt ad opus ecclesie. Teani necnon ciuitas et Calenum ueniunt ad mandatum pape. Tunc per Francolisium iter habens exercitus, Suessam se contulit sibi pro fide Cesaris resistentem; quam longa satis obsidione arctatam cum iam ciues inciperent sitis squalore deficere, non curantes arborum et uitium incisiones, illuc enim uenerat apostolice sedis legatus Pelagius Albanensis episcopus, ciuitatem ipsam recipiunt ad opus pape, necnon et castellum, quod munire seruientibus curauerunt; et procedentes inde, uersus roccam Draconis dirigunt gressus suos. Quam circumposita obsidione arctantes, uilla prius inferiori optenta, et una de turribus per uim capta et diros insultus, facta cum castellano compositione roccam ipsam obtinuerunt. Tunc Gaietani cum castellano castelli componentes, castellum recipiunt ad manus suas. Et tunc per Albanensem episcopum Gaietanorum ciuitas, qui parere nolunt ecclesie, supponitur interdicto. Tunc etiam, ipso legato mandante, dicto Casinensi abbati castrum restituitur Pedemontis. Predicti Aquini domini Pandulfus et Robertus, ciuitate Aquini relicta se Capuam conferunt, ibidem una cum Magistro iustitiario et Nycolao de Cicala, qui erant in ea, ad Cesaris seruitium moraturi. Aquinum ipsis recedentibus dominis uenit ad mandatum ecclesie, Pontecuruum etiam et tota terra monasterii. Roccam Bantre, in qua quidam erat castellanus Apulus, quidam ipsius legati clericus, Oddo de Machilone nomine, recipit ad opus pape, data eidem castellano quadam pecunie quantitate. Tunc quidam Guillelmus de Sora, qui pro Imperatore Traiectum tenebat et Sugium, ea legato reddidit ad opus ecclesie. Gaiete ciuitas multis inducta suasionibus et promissis in partem cedit ecclesie, et castellum, quod Cesar in ea fieri fecerat multis laboribus et expensis, diruitur, et omnis eius structura in mare proicitur. Quidam tamen Gaietanorum, in fide Cesaris radicati, de ciuitate relictis propriis abierunt. Tunc Roggerio de Aquila comiti Sugium restituitur et Traiectum. Illis diebus predictus Guillelmus de Sora a quodam Taffuro, ciue Capue castellano rocce Guillelmi, capitur et custodie traditur carcerali. Beneuentani, qui Romane ecclesie suberant, audito quod papali exercitui sic prospere cederet, in Apuliam discurrentes, predam boum et animalium aliorum magnam ceperunt. Quibus cum predictus comes Rao de Balbano in reditu se opponeret, ab eis deuictus est et fugatus; propterea Magister iustitiarius, collectis undique uiribus et hiis, qui Imperatoris fidem seruabant, ab ea que dicitur Porta summa deuastat in exterioribus Beneuentum. Fratres Minores ubique per Regnum iussu Raynaldi ducis Spoleti expelluntur de Regno, cum diceretur quod ipsi ad prelatos ciuitatum apostolicas tulerint litteras, ut homines inducerent, quod se debent reddere domino pape. Tunc et monachi Casinenses de suis obedientiis captis omnibus que habebant, expelluntur ipso duce mandante, et metus causa multi ex ipsis mutare habitum sunt coacti. Papalis exercitus consilio inito uersus Capuam uadit, et a parte Anglene per triduum moram fecit; erat enim ciuitas Capue uiris munita et uiribus, que fidem lmperatori integre conseruabat. Post triduum uero inde se mouens papalis exercitus, uersus Aylanum dirigit castra sua, quod castellum predictus Acerrarum comes tenebat; set qui erant intus, cum se posse defendere desperarent, nepote ipsius comitis abbate Casinense partes suas interponente apud legatum, castrum ipsum recipit ad manus suas. Indeque procedens exercitus uadit Aliphiam, quam licet pro uiribus renitentem, post diros insultus factos in eam per uim optinet, et ad opus illam recipit ecclesie: similiter et castrum Pedemontis, quod erat comitis memorati; turris tamen castri ipsius est ad fidem ipsius comitis conseruata. Tunc et ciuitas Telesie legato se reddidit causa metus. Papalis exercitus per terram Iohannis San Fraymundi, quam sibi pro parte subegit, transiens, occurrentibus illis de Beneuento, se contulit Beneuentum; et tunc ipsi Beneuentani cum papali exercitu et cum uiribus suis uicinos aduersarios uehementer impugnant, Padulem et Apicem, cum se tenere non possent, recipiunt. Cippalonum comburunt, munitione superstite remanente. Casalia Montis Fusculi igne cremant; ubi adueniente rumore, quod Cesar de Siria in Apuliam uenerat, papalis exercitus causa metus cepit dissolui. Dominus Iohannes de Columpna cardinalis et Iohannes rex quondam Iherosolimitanus et Lombardorum copiosus exercitus Raynaldum ducem Spoleti, uelut hostem ecclesie persequentes, illum exire Marchiam et in Regnum redire compellunt, et receptantem se in Sulmona tenent obsessum. Tunc castrum Pectorani recipiunt. Romani super Uiterbium uadunt, et ciuitatem ac castrum quoddam ad eam pertinens deuastantes, quod Monasterium dicitur, ad Urbem reuersi sunt. Tunc Pelagius legatus predictus nuntios ad Iohannem de Columpna cardinalem et Iohannem regem quoddam Iherosolimitanum sub celeritate transmittit, ut ad se uenire festinent. Qui ad uocationem legati ab obsidione recedentes ciuitatis Sulmone, per uallem Sangri in comitatum Molisii ueniunt, Alphidenam ui capiunt, et castellum eius, in quo se quidam Uinciguerra de Auersa receperat cum gente sua, et ipsum et suos duxerunt captiuos. Skintronem recipiunt, uillam castelli de Sangro comburunt. Comes Campanie cum militari et pedestri exercitu super Soram uadit, illam ad opus pape recipit, munitione superiori se pro Cesare tenente; recipit etiam Arpinum et Fontanam, uallem quoque Soranam et totam Marsiam. Rex uero quondam Iherosolimitanus cum Iohanne de Columpna Cardinale flumen Uulturni transiens, Campanorum exercitui, qui ob metum Imperatoris, de quo fama erat quod in Apuliam aduenisset, aput Telesiam repedauerat, se coniungit, et inde progrediens totus exercitus, supra Caiatiam uadunt. At Imperator de Siria in Apuliam ueniens, aput Brundusium ad expugnandos Lombardorum et Campanorum hostiles cuneos gentem congregat, litteras de felici aduentu suo in Siciliam et Calabriam mittit, fideles suos de Capua hortatur et animat ad fidelitatem suam, mittens ad illorum auxilium dictum Thomam de Aquino Acerrarum comitem, et celerem succursum suum promittens eisdem. Tunc ad eum uadit dux prefatus cum suis liber exiens de Sulmona, Magister iustitiarius, et alii qui sibi fidem seruauerant incorruptam. Illis diebus milites nonnulli strenui Teutonici de Syria uenientes ad portum Brundusii applicuerunt; quorum fretus auxiIio Imperator qualiter cum eis et Regni fidelibus in recuperatione terre profecerit, premisso tamen quod in Terra sancta egerit ipse, quod silentio pretereundum non est, sequens lectio declarabit. Igitur cum adhuc esset in Syria imperator, hec in Regnum de ipso fama peruenit: quod XU. nouembris primo preteriti, Ioppen ueniens cum christianorum exercitu, ad rehedificationem castri ipsius intendit, ut facilior fieret in Iherusalem processus, et dum exercitus per terram necessaria cum sagmeriis sufficienter mittere nequiuisset, quilibet pro facultate sua barcas in portu Acconitano onerauerat. Set mutato aere et turbato mari, tanta subito tempestas inhorruit, ut uascella cum uictualibus nullatenus ad exercitum ferri possent; et cum Christi exercitus in multa anxietate tunc esset, fere omne consilium exercitus iam desperabiliter murmurantes, nil aliud superesse uidebant, quam in Acon redeundum. Qui dum in tali essent discrimine positi, misericors et miserator Dominus, qui facit post tempestatem tranquillum et prope est omnibus inuocantibus ipsum, serenato mox aere, mare tumidum pacauit, tantaque nauium et barcarum multitudo uenit Ioppen, ut omnis defectus prius habitus in plenitudinem omnium necessariorum, et habundantiam mutaretur. Ab illo tempore ulterius tantam fecit Deus aeris temperiem, ut indifferenter et magna et minima uascella irent et redirent per mare, ita quod omnis copia necessariorum in terra semper est habita. Tunc de communi omnium consilio cepta sunt edificia castri Ioppen in fossatis et muris erigendis, quod erit memoriale in euum omni christianitati, quia per Dei gratiam ex nimia deuotione ac affectu quem Imperator et omnis populus circa idem opus habebat, et laborabat incessanter tota die, ante dominicam caput quadragesime usque adeo fuit promotum, quod a principio sue inchoationis nunquam extitit adeo forte et bene factum. Interea uero cum hec sollicite agerentur, nuntii Soldani et Imperatoris indifferenter ibant hinc inde, tractantes de bono pacis et concordie. Soldanus uero idem et frater eius, qui uocabatur Sarech, cum innumerabili exercitu iuxta Gazeram iacebant ad unam dietam, et Soldanus Damasci cum suo magno exercitu erat aput Neapolym, per unam similiter dietam distans ab exercitu christiano; et dum de restitutione tractaretur Terre sancte, dominus Iesus Christus, qui est sapientia Patris, sua solita prouidentia sic ordinauit, quod Soldanus restituit sanctam Iherusalem ipsi Imperatori, et christianis cum omnibus tenimentis suis, excepto quod templum Domini deberet esse in custodia Sarracenorum, quia diu consueuerant orare ibidem, et ut liberum introitum et exitum habeant illuc accedentes orationis causa, et christianis similiter orationis causa sit expositum. Uillam etiam que dicitur ad sanctum Georgium et casalia que sunt ex utraque parte uie usque Iherusalem reddidit. Bethleem quoque et casalia que sunt inter ipsam et Iherusalem restituit. Nazareth etiam cum suis tenimentis, et cum casalibus que sunt inter Accon et Nazareth, reddidit in manus christianorum. Redditum est etiam castrum Zorontis cum suis tenimentis pertinentiis et uillis. Nec non ciuitatem Guidonis cum tota planitie que sibi attinet reddidit, set omnes terras, quas christiani tempore pacis habebant, et in pace tenebant. Licebit autem ex pacto Imperatori et christianis rehedificare ciuitatem sanctam Iherusalem in muris et turribus, castrum Ioppen et castrum Cesaree, Montem Fortem et castrum nouum, quod firmari hoc anno inceptum est in montanis. Uerisimile enim uidetur, quod si tunc Imperator cum gratia et pace Romane ecclesie transisset, longe melius et efficacius prosperatum fuisset negotium Terre sancte. Set quantam in ipsa sua peregrinatione persecutionem pertulerit ab ecclesia, cum non solum quod pro uelle ipsum dominus papa excommunicauerit, uerum etiam quod ipsum excommunicatum scirent et tamquam excommunicatum uitarent eundem patriarche Iherosolmitano mandauit, magistris domorum Hospitalis et Templi; propter quod non absque sui culminis graui iniuria suum in exercitu Christiano iussit preconium subticeri, et ne Terre sancte dissolueretur negotium, ad quod ipse Imperator pro uiribus incumbebat et intendebat, ipsi exercitui super Teutonicos et Longobardos magistrum domus Teutonicorum et super homines regnorum Iherusalem et Cipri, Ryccardum Filangerium marescalcum suum et quendam Oddonem de Monte Beliardo prefecit capitaneos et ductores; et ob hanc causam Soldanus ipse cum sciret ipsum Imperatorem tali odio ab ecclesia persecutum, uix cum eo componere inductus est. Composuit tamen sic: quod usque ad finem treuguarum pacem sibi ad inuicem obseruarent, captiui omnes hinc inde sue libertati restituerentur, et sic receptis ab ipso Soldano Terra sancta et locis predictis, de consilio omnium peregrinorum ipse in Iherusalem profectus est, ubi eo die, quo ciuitatem sanctam ingressus est Imperator, archiepiscopus Ceraree nuncius patriarche adueniens, ciuitatem ipsam et specialiter sepulchrum Domini supposuit interdicto de mandato patriarche ipsius, primitias recuperationis ipsius non benedictione, set anathemate prosecutus. Preterea qualiter contra ipsum Imperatorem aput Accon postmodum redeuntem predicti patriarche, magistri domuum Hospitalis et Templi se gesserint, utpote qui contra ipsum intestina bella mouerunt in ciuitate predicta, hiis, qui interfuerunt, luce clarius extitit manifestum. Ceterum quia ad Regni subsidium, quod ut superius diximus Romana sic ceperat ecclesia occupare, necessario de Syria rediit Imperator, statim nuntios suos misit ad papam quosdam fratres de domo Teutonicorum, per quos ipsius habere gratiam supplicat, et esse uelle ad suum et ecclesie mandatum exponit. Papalis exercitus firmata obsidione super Caiatiam machinis et uiribus suis illam uehementer impugnat; et licet occupauerint ciuitatem, arcem tamen ui capere nequiuerunt, hiis qui erant in ea se pro Cesare tuentibus contra eos. Mense Iunii Gregorius papa predictus fratrem Franciscum, innocentis uite uirum, qui institutor ordinis fuit fratrum Minorum, aput Perusium de fratrum suorum consilio duxit sanctorum catalogo ascribendum, mandans ubique terrarum diem quo solo carnem et celo spiritum reddidit, IIIIo scilicet Nonas Octobris, annis singulis solempniter excolendum. Item Imperator ipse moram in Apulia faciens, et congregans ad hostium Regni repulsam exercitum copiosum, suos pro pace ad papam legatos misit, Reginum uidelicet et Barensem archiepiscopos, nec non et magistrum domus Teutonicorum. Qui Caiatiam uenientes, que a papali exercitu tenebatur obsessa, cum litteris Albanensis episcopi et cardinalis sancte Praxedis ad Romanam curiam sunt profecti. Qui cum in nullo profecerint, redierunt. Tunc in Gaieta per papam potestas constituitur Iohannes de Iudice ciuis Anagninus ad petitionem Gaietanorum. Tunc etiam Adenulfus de Aquino filius Acerrarum comitis Atinum recipit Imperatore mandante, et Philippus de Aquino recipit castrum Celii. Imperator cum cruce signatorum exercitu contra clauigeros hostes properat in Terram Laboris. Tunc dominus Iohannes de Columpna cardinalis sub specie afferende pecunie pro stipendiis exercitus ad papam uadit. Pelagius Albanensis episcopus et rex quondam Iherosolimitanus, cognito quod uenturus erat Capuam Imperator, rupta obsidione et combusta machina que uulgo dictur trebuccettum, quod multis sumptibus fecerant, Teanum se conferunt, ubi non absque timore suas acies ponunt a Caiatia discedentes. Tunc Roffridus archipresbyter Sancti Germani per Albanensem episcopum, papa mandante, in Teanensem episcopum est assumptus. In Apulia illis diebus quidam Paulus de Logotheta imperialis iustitiarius membratim trucidatus est ab hiis, qui odio Imperatorem habebant. Imperator cum fortunato crucesignatorum exercitu uenit Capuam mense Septembris, et ab ista parte Capue Sarracenorum cuneos ordinauit, seque Neapolym contulit eris et gentis a ciuibus auxilium petiturus. Tunc ciuitas Sanctagathensis sponte uenit ad mandatum ecclesie, et se reddidit domino pape. Comes Rogerius de Aquila filium suum recipit, quem in Sicilia obsidem tenuerat Imperator. Pelagius Albanensis episcopus pro defectu solidorum, quos habere non poterat, capi iubet thesaurum ecclesie Casinensis, et ecclesie Sancti Germani per Calinensem episcopum, cum quo clerici Sancti Germani in certa quantitate pecunie conuenerunt, ne thesaurum ecclesie asportaret. Imperator a Neapoly Capuam rediens mouet exinde castra sua, et ueniens Caluum, ubi nonnulli de papali exercitu conuenerant ad defensam, illam fecit undique impugnari, et tunc captos quosdam de Campania suspendi iubet. Et tandem Caluum recipit ad mandatum et fidelitatem suam. Indeque non obstantibus hostibus per Ryardum habens transitum ad Sanctam Mariam de Ferraria uenit indempnis; ubi per triduum moram faciens Uayranum recipit, Aliphiam, et Uenafrum, et totam terram filiorum Pandulfi. Dictus uero Pelagius Albanensis episcopus, et rex quondam Iherosolimitanus per Mefinum iter habentes, cum toto exercitu Minianum uenerunt, et inde celeri fuga petierunt Sanctum Germanum. Illis diebus homines Sancti Germani timentes, ne papalis exercitus aut imperiali cederet aut uictus succumberet, suppellectilem suam et queque pretiosa ad loca transtulerant tutiora. Tunc per biduum in Sancto Germano moram protrahens papalis exercitus, frumento, uino, et aliis necessariis munire roccam Iani et Casinense monasterium cogitabat; set acceleratus per nuntios Sancti Germani, ad terram ipsam properat Imperator; moxque papalis exercitus dissolutus, de Sancto Germano exiens, gressu prepete in Campaniam est reuersus. Et tunc metus causa qui in Casino statuti fuerant et in rocca Ianule seruientes, dimissis ipsis munitionibus recesserunt. Set in Casino se recipiens Albanensis episcopus redire ad monasterium milites et seruientes coegit. Tunc cum ipso legato Aquini et Aliphie episcopi ascenderunt Casinum, et in Sancto Germano per ipsum legatum prohibitum est celebrare diuina. Ceteri uero prelati qui cesserant in partem ecclesie, Romam se contulerunt. Imperator ipse aput Sanctum Thomam de Strata sua castra ponens IIIo Nonas Octobris, uillam Pedemontis que dicitur Sancte Lucie, suis dedit in direptionem et predam. Castrum Pedemontis dominis Aquini concessit. Tunc ecclesia Sancti Matthei seruorum Dei a Sarracenis qui erant in exercitu imperiali, bonis est propriis spoliata, pre timore paucis aut nullis remanentibus in eadem. Tunc etiam uallum Casinensis monasterii est mandato Cesaris hinc inde fortiter impugnatum, sed pugnatores nec in aliquo profecerunt. Illuc uenientes ex parte ciuitatis Suesse iudex Taddeus et alii, ciuitatem ipsam Cesari reddiderunt, ad quam recipiendam, concesso eis priuilegio, quod pro uniuersitate petierant, continuo dirigit Imperator. Tunc Presentianum rocca Bantre Sernia et Aliphia ad mandatum Cesaris redierunt. Similiter et tota terra monasterii, Arpinum quoque et Fontana. Cumque ad recipiendam Soram dictum Acerrarum comitem mitteret Imperator, ipsum Sorani recipere contempserunt. Tunc quidam comes Maio de Romania cum nonnullis Grecis militibus de Romania ex parte Commiano ad Imperatorem cum magnis muneribus nuntius uenit. Tunc in rocca Ianule quidam de Calabria castellanus constitutus. In Sancto Germano per Imperatorem baiuli ordinantur Guillelmus de Bantra et Mattheus Dionisius. In tota terra sancti Benedicti Raynerius Belegrimi et Bartholomeus de Bantra camerarii ordinantur. In rocca Bantre Thomas de Magistro castellanus ponitur. Imperator suas in Lombardiam et Tusciam et Romanniolam literas dirigit in hac forma:
+*Fredericus et cetera potestatibus consulibus et consilio ciuitatum Lombardie, fidelibus
+suis, et cetera. Ut de nostrorum felicitate successuum certa uos noua letificent, uestris duximus desideriis presentibus intimandum, quod nos de ultramarinis partibus prospere per Dei gratiam redeuntes, de inimicis nostris qui Regnum nostrum inuaserant feliciter triumphauimus, dum audientes nos contra eos in manu ualida et potenti uenturos, non expectatis aut expertis uiribus nostris, in Campanie finibus fuge sibi presidium elegerunt. Sicque Domino cooperante, et nos comitante iustitia que de celo prospexit, quod ipsi de Regno nostro nobis absentibus, per anni dimidium occupauerant, nos breui dierum spatio recuperauimus et reuocauimus ad demanium et dominium nostrum. Uolentes igitur imperii et regni nostri quietem et pacem cum consilio uestro disponere, ac in Teutoniam e uestigio properare, fidelitatem uestram monemus et hortamur attentius, firmiter ac districte precipiendo mandantes, quatenus hiis receptis litteris in equis et armis decenter armati uestrum ad nos festinetis accessum, quoniam nos uniuersis, et singulis pro sui qualitate seruitii curabimus respondere. Datum apud Sanctum
+Germanum iii Nonas Octobris iii. Indictionis.*
+Ciuitas Teani Imperatori se reddidit, data optione episcopo remanendi in Regno et episcopatu suo, uel exeundi si uellet. Demanium curie Casinensi per dictos camerarios totum applicatur fisco imperiali. Ad roccam Ianule uinum et uictualia deferuntur. Quidam Leo Crinutus Gaietam uadens ex parte Imperatoris ut se redderet Imperatori, ab ipsis Gaietanis interfectus est. Imperator mutato castellano in rocca Ianule eam Pandulfo et Roberto dominis Aquini, nec non castellum Pontiscurui et castellum Nouum committit. Item ducentos milites mittit in Marsiam, que tota rediit ad fidelitatem suam, excepta turre de Foce. Bertoldus frater ducis Spoleti se in Marsiam contulit, Imperatore mandante. Imperator a Sancto Thoma mouens castra sua XIIII mensis Octobris, pluuia ingruente reuersus est ad Sanctum Germanum, ibique per dies septem moram faciens, inde digressus est, iter faciens uersus Aquinum, suas orbis principibus dirigens excusatorias super facto Terre sancte, super quo ipsum falso detulerat patriarcha Iherosolomitanus ad dominum papam, quod cum Soldano treguas firmauerit in ignominiam nominis christiani; super quo testimonium inuocat uenerabilium Wintoniensis et Cicestrensis episcoporum, magistrorum domus sancti Iohannis et Teutonicorum, marescalci domus Hospitalis, et fratris Aymarii, fratrum quoque predicatorum, qui treuguis initis interfuerant. Illis diebus antemurale cecidit portarum monasterii Casinensis. Tunc nobiles quidam romani ad Imperatorem aput Aquinum ueniunt ex parte senatus, populique Romani; cum quo moram per triduum facientes ad Urbem reuersi sunt. Tunc etiam iussu imperatoris pro munienda terra Sancti Germani, quod homines terre ipsius ab Imperatore petierunt, domus nonnulle hinc inde ex parte Corarie et Uallis funditus diruuntur. Imperator de Aquino Soram se contulit, quam suis licet imparem uiribus renitentem, ui cepit IIIIo stante Octobris in festo apostolorum Symonis et Iude, et facta est cibus ignis, Campanis militibus, qui ad ciuitatis ipsius defensam congregati fuerant, in Campaniam fugientibus per montana, nonnullis ciuium igne ferroque peremptis. Sora ui capitur et concrematur. Uersus:
+*Ui caperis, ui capta peris merito peritura.
+Sora ruis, tua dampna luis, sero reditura.*
+Arx tamen Sorelle se ad opus tenet domini pape. Tunc a Taffuro castellano rocce Guillelmi traditus in manus Imperatoris Guillelmus de Sora cum quibusdam aliis, suspensus est extra Soram. Imperator mense Nouembris per Insulam filiorum Petri redit Aquinum, ubi diem festum celebrat beati Martini. Magister domus Alamannorum a papa rediens, letos ad Imperatorem rumores defert de compositione inter papam et ipsum. Idemque domino Thome de Capua tituli Sancte Sabine presbytero cardinali obuiam in Campania uadit, cum quo ad Imperatorem uenit Aquinum cum forma concordie, IIIIo stante mensis Nouembris, et eodem die cum ipso cardinale se contulit aput Sanctum Germanum. De Romania quidam Greci cum dextrariis in sellis et frenis aureis et cum pannis sericis auro textis, et cum innumeris aureis nummis, que ipsi Imperatori representant pridie ante exitum mensis Nouembris ad ipsum Imperatorem uenerunt. Tunc etiam littere facte sunt per Imperatorem de remissione offense, si quam abbas fecerat uel monachi Casinenses post inter ipsum et papam ortam discordiam. Et littere alie ad homines abbatie, ut sicut prius abbati et monachis Casinensibus respondeant et intendant. Terram totam et loca monasterii ubicumque per Regnum posita Deo et beato Benedicto restituit. Dictus Albanensis episcopus consilio et suasione dictorum cardinalis et magistri domus Hospitalis Teoutonicorum, permittente Imperatore, cum Aquinate et Aliphanense episcopis, et cum Campanis militibus qui se cum ipsos Albanensi episcopo in Casino receperant, salui exeunt; et tunc reddidit ipsis episcopis suam gratiam Imperator, et monasterium ac tota terra sua cure committitur magistri domus Alemannorum predicti; qui quemdam de domo sua fratrem Leonardum procuratorem constituit nomine suo usque ad reditum suum ab Urbe. Ad quam ipse magister domus Teutonicorum iterum uadit iussu Imperatoris una cum Albanensi episcopo pro quibusdam capitulis, pro quibus inter ipsum et dominum papam discordia erat. Tunc in Uenafro Sernia et Teano pecuniarie exactiones fiunt, Imperatore mandante. In Sancto Germano et per totam abbatiam annona pro equis Imperatoris exigitur a camerariis ordinatis ab eo, superius nominatis ab uniuersis clericis terre sancti Benedicti. Magister Thomas cardinalis de Sancto Germano se mouens, uadit Suessam. Imperator contendit Capuam, ubi cum ingenti gaudio natale Domini celebrat. Et tunc multos de Sora, qui captiui tenebantur ibidem, sue reddidit libertati. Millesimo CCo XXXo . Mense Ianuarii Imperator per quemdam fratrem Sembottum de domo Teutonicorum, mandat dicto fratri Leonardo procuratori Casinensi, relicto a magistro domus Teutonicorum, ut de Sancto Germano et alia terra monasterii XL eligeret homines ad custodiam monasterii Casinensi. Qui iussu Imperatoris eos elegit, sacramento ab eis prestito sub hac forma:
+*Ego talis iuro ad hec sancta Dei euangelia, quod ab hodie in antea fideliter custodiam,
+et saluum faciam monasterium Casinense, personas monachorum et aliorum, qui pro parte magistri domus Alamannorum in ea fuerint constituti, et res eorum et monasterii. Non ero in facto consilio uel consensu, qualiter in alterius deueniat manus, nec ego illud reddam, quamdiu
+custodie deputatum est magistri domus Teutonicorum, et ego ibi mansero.*
+Imperator de Capua se mouens, uersus Apuliam apud Melphiam uadit, ubi ad eum uadunt Reginus archiepiscopus et dictus Teutonicorum magister a Romana curia redeuntes, qui et iterum missi a Cesare, ad papam uadunt mense Ianuarii. Mense Februarii, primo die mensis eiusdem, Rome Tiberis fluuius per alluuionem usque adeo inundauit, quod occupauit de domibus Urbis usque ad sanctum Petrum et usque ad sanctum Paulum, quod tanti causa timoris Romanis omnibus extitit, ut mox de communi consilio, metu mortis, dominum papam ad Urbem de Perusio reuocarent. Qui rediens, a senatu populoque Romano ingenti cum gaudio est receptus. Reginus archiepiscopus et magister domus Teutonicorum ab Urbe ad Cesarem reuertuntur, quem aput Precinam inueniunt. Eodem mense quidam magister Guillelmus de Capua Imperatoris notarius uenit ad Sanctum Germanum cum litteris imperialibus, ut si quis esset uel esse uellet in apparatu militari ad seruitium Imperatoris, ipse Imperator immunem eum ab omni seruitio faceret, et de armis et equis suis esset ad reditum suum. Mense Martii dictus cardinalis Sancte Sabine de Suessa discedens Gaietam se contulit, ubi tunc episcopus uenerat Tusculanus qui uocauerat ipsum. Iterum autem predicti Reginus archiepiscopus et magister domus Teutonicorum ad papam redeunt, et alter eorum silicet magister domus Teutonicorum Gaietam uadit, cum quo dictus cardinalis redit ad Urbem. Tusculanus autem tunc uenit Pontemcuruum cum dicto fratre Leonardo. Quique a Pontecuruo Ceperanum uadit, per quos transitum habens Reginus archiepiscopus, ad Urbem profectus est; ubi pro compositione inter papam et Cesarem facienda dux Austrie dux Carinthie et dux Morauie uenerant, simul cum patriarcha Aquilegensi et Salseburgensi archiepiscopo. Tunc frater Leonardus rocca Draconis castellanum ponit Anneum de Riuo Matricio. Dictus Tusculanus reuocatur ad Urbem; qui cum tribus aliis cardinalibus et cum principibus Alamannie supradictis pacis bonum inter papam et Cesarem electi specialiter tractauerunt. Quedam Apulie ciuitates, silicet Ciuitate, Alarinum, Sanctus Seuerus, Casale nouum et Fogia ueniunt ad mandatum Imperatoris, que sibi antea rebelles extiterant et redeunt ad mercedem suam. Mense Aprilis duces predicti cum Regino archiepiscopo ac magistro domus Teutonicorum redeuntes a papa cum tractatu et forma concordie, in Apuliam ad Cesarem uadunt, ubi cum eo apud Fogiam pascha Domini celebrant. Decimo die mensis eiusdem, Philippus de Citro comestabulus Capue magister est operis Sancti Germani per Cesarem institutus, et litteras imperiales ad homines terre ipsius et ad alios homines de terra monasterii detulit et mandatum quatenus super facto munitionis terre Sancti Germani sibi intendere et respondere deberent in faciendis muris ubi opus esset turribus et fossatis; exceptis hominibus Sancti Angeli Theodici, quod castrum muniri precipit Imperator. Gregorius papa in die sancto Iouis Raynaldum dictum ducem Spoleti excommunicat, et Bertholdum fratrem eius. Stephanus de Anglone Terre Laboris iustitiarius, Imperatore mandante, utramque Insulam filiorum Petri et Solaratam, Castelluccium et Pastinam recipit, et custodiri facit ad opus Imperatoris Broccum et Pesclum Soldulum destrui et euerti fecit, illorum cogens incolas ad loca alia demigrare, muros euertens Pastine, nec non turres ipsius et predictam Insulam similiter, tamque ipsam Insulam quam castrum Pastine igne combussit. Dux Austrie, Lympuldus nomine, cum patriarcha Aquilegensi et aliis supradictis ab Imperatore de Apulia rediens, et ad papam uadens cum eis, ad Landulfum Casinensem abbatem et conuentum eiusdem ex parte Imperatoris litteras detulit in hac forma:
+*Fredericus et cetera uenerabili abbati Casinensi, et conuentui eiusdem et cetera. Ecce quod
+ad supplicationem dilecti principis nostri ducis Austrie, et Stirie, ac uenerabilis magistri domus Alamannorum deuoti nostri, recepimus uos de habundantia pietatis nostre in gratiam magestatis nostre, omnem offensam, quam contra nostram excellentiam pro presenti discordia inter nos et dominum papam habita a principio dissentionis usque in hodiernum diem decimum octauum Aprilis iiia indictione uisi estis commisisse, penitus relinquentes. Ceterum ea que uobis predictus dux et magister Teutonicorum retulerint ex parte culminis nostri, indubitanter
+credatis. Datum Fogie, et cetera.*
+Eodem mense Aprilis in Grecorum imperio factum est prelium inter Grecos, in quo Commiano captus est, et utroque lumine orbatus. Mense Madii Alamannie principes a papa ad Cesarem redeunt, relicto Regino archiepiscopo, cum quo Sabinensis episcopus et Thomas Sancte Sabine cardinalis pro absolutione Imperatoris in Regnum ueniunt. Et premittentes ad ipsum Imperatorem magistrum domus Alamannorum, qui uenisse cardinales annuntiat, ipsumque Imperatorem ut ueniat uersus Capuam accelerare debeat, cardinales ipsi cum regni prelatis, qui a facie Imperatoris fugerant, et in Regnum sub spe compositionis inter ecclesiam et ipsum redierant, cum eisdem elegerunt aput Sanctum Germanum facere stationem. Tunc Imperatoris iussu fossata et muri Fogie Casalis noui, et Sancti Seueri replentur, et sternuntur ad solum. Quod cum ipsis cardinalibus innotesceret, qui preuenire Imperatorem uoluerant, uersus Capuam properantes, a Teano ad Sanctum Germanum reuersi, prelatos omnes, excepto abbate Casinense, redire Ceperanum iusserunt, et ipsi se mox cum predicto Casinense abbate, qui eos est e uestigio subsecutus, Capuam contulerunt; ubi penultimo Madii ad eos ueniens Imperator, cum formam non acceptaret concordie, quia Sanctam Agathen et Gaietam retinere uolebat ecclesia, recedentes a Capua, Suessam se conferunt cardinales. Ubi cum Gaietanis loquentes, quos sub securo ducatu abbatis Casemarii magistri Petri de Uinea et Philippi de Citro comestabuli Capue ad se uenire fecerant, cum ipsos ad Imperatoris uota flectere nequiuissent, ad Sanctum Germanum reuersi sunt. Ubi cum diu esset de concordie forma tractatum, nec posset, actore faciente discordie, consumari, oportuit iterum magistrum domus Teutonicorum ad dominum papam simul cum Regino de Lombardia episcopo laborare, qui serio ad Imperatorem uenerat pro pace inter ipsum, et ecclesiam reformanda. Qui cum sine effectu redirent, consequenter ad papam redeunt, et tunc cum eis quidam frater Gualo mittitur de ordine predicatorum forma concordie acceptata; et ipse papa Urbem exiens, uenit aput Cryptam ferratam. Imperator uero de Capua iam uenerat ad Sanctum Germanum, ubi dictus fratrer Gualo in hora serotina allocutus est ipsum; et ad uerbum illius satisfacere ecclesie annuit Imperator, propter quod in signum letitie in Sancto Germano sunt per omnes ecclesias signa pulsata, et idem frater Gualo ad papam, quem aput Anagniam repperit, sub festinantia remeauit. Igitur die Martis nono stante Iulio in festo Sancti Apollinaris predicti Sabinensis episcopus et Sancte Sabine cardinalis in maiori ecclesia Sancti Germani, — presentibus patriarcha Aquilegensi, Salseburgensi archiepiscopo, Ratysponensi et Regino episcopis, Carinthie et Morauie ducibus, principibus Alamannie, tunc enim dux Austrie grauiter infirmabatur, astantibus quoque ibidem Regni prelatis, Panormitano, Regino et Barensi archiepiscopis, nec non Casinensi Casemarii et Sancti Uincentii abbatibus et prelatis aliis, qui causa metus de Regno secesserant, Raynaldo dicto duce Spoleti, et Thoma de Aquino Acerrarum comite, Henrico de Morra Magistro iustitiario, aliisque Regni iustitiariis, et baronibus, ac plebeis —, de satisfaciendo sancte Romane ecclesie pro hiis, quibus excommunicatus fuerat, recipiunt ab Imperatore publice iuramentum, tunc in anima sua, iurante pro eo Thoma de Aquino Acerrarum comite, et prelatis ac principibus Alamannie iurantibus cum eo subscripta capitula. Tunc Salseburgensis archiepiscopus ad Imperatoris excusationem longo tenuit sermone diem, cui dictus Sancte Sabine cardinalis luculenta non minus oratione respondit.
+*Priuilegium principum Alamannie.
+In nomine Domini, Amen. Nos Bertoldus Aquilegensis patriarca, et Eberhardus archiepiscopus Salseburgensis, Sigifridus episcopus Ratysponensis, Lympuldus Austrie ac Stirie, Bernhardus Carinthie, et Octo Morauie duces, Dei gratia principes imperii, per presens scriptum notum fieri uolumus uniuersis, quod inter sacrosanctam Romanam ecclesiam matrem nostram et dominam, et serenissimum dominum nostrum Fredericum Imperatorem semper augustum, Iherusalem et Sicilie regem, conuenit, quod de communi eorum uoluntate tractabitur de uia inuenienda, qualiter ad ipsum dominum Imperatorem cum honore ecclesie, Gaietana et Sancte Agathe ciuitates, et omnes cum bonis suis de Regno Sicilie quos in fide sua recepit ecclesia et in ecclesie deuotione perdurant, reuertantur. Ad quem tractatum datus est annus, nisi, antea uia ualeat inueniri, ad quam inueniendam dicta mater ecclesia curam et sollicitudinem adhibere promisit, nec ultra terminus, nisi de consensu partium prorogabitur. Set si, quod absit, infra ipsum terminum uia inueniri non possit, ex tunc per arbitros communiter eligendos procedetur in uia, ut dictum est, eligenda, quorum sint duo ex parte ecclesie, et duo ex parte Imperatoris. Qui si concordare non poterint, quintum eligent, et dicto maioris partis stabitur. Prestitit autem dominus Imperator iuramentum per Thomam de Aquino Acerrarum comitem de mandato suo in anima sua iurantem, quod interim predictas terras et homines non offendet nec permittet offendi a suis, et uiam, que inuenietur per communem tractatum sancte Romane ecclesie et eiusdem domini Imperatoris, uel per arbitros, ipse dominus Imperator obseruabit. Notum quoque facimus, quod dominus Imperator remittit omnem offensam Teutonicis Lombardis Tuscis et hominibus Sicilie generaliter, et Gallicis, qui contra eum Romane ecclesie adheserunt, ut dictum Acerrarum comitem fecit iurare, quod nullo unquam tempore predictos offendet nec permittet offendi pro eo, quod contra eum, orta discordia, Romane ecclesie assisterunt, set pacem eis et ecclesie obseruabit. Remittit etiam ipse dominus Imperator sententias constitutiones et banna, si qua per eum uel per alios lata uel edita sunt occasione huiusmodi contra eos. Promittit etiam quod terras ecclesie in ducatu et marchia, seu alio patrimonio ecclesie non inuadet nec deuastabit per se uel per alios, sicut in scriptis ab ipso domino Imperatore factis super predictis omnibus, et bullis aureis impressis et typariis sue maiestatis munitis plenarie continetur. Nos etiam nichilominus tactis sacrosanctis euangeliis, iurauimus procurare bona fide, quod predictus dominus Imperator predicta seruabit, et contra ea non ueniet. Quod si fieret, nisi infra tres menses in Regnum, infra quatuor in Italiam, infra quinque extra Italiam duxerit emendandum, potenter ac patenter ad requisitionem ecclesie assistemus ei contra eumdem dominum Imperatorem, donec satisfecerit. Quod si per dominum Imperatorem
+steterit, quod arbitros non elegerit, uel arbitros impediuerit ne procedant, nos ecclesie
+tenebimur, ut est scriptum. Si autem ecclesia arbitros dare noluerit, uel datos impediuerit ne
+procedant, nos ex tunc, quantum ad hunc articulum non tenebimur iuramento. Ad cuius rei memoriam presens scriptum fieri fecimus sigillis nostris communitum. Actum aput Sanctum
+Germanum anno Millesimo CCo XXXo mense Iulio xxiiio die mensis eiusdem, Indictione iiia.*
+Igitur eodem die predicti cardinales uice domini pape dederunt domino Imperatori sub debito prestiti iuramenti firmiter in mandatis, ut restituat quidquid occupatum est per ipsum uel alios ministros suos in marchia uel ducatu, seu in alio patrimonio ecclesie, et quicquid occupatum est per ipsum uel ministros uel baiulos suos de castris seu de possessionibus monasteriorum, et specialiter monasterii sancti Quirici de Introduco, ecclesiarum, Templariorum, Hospitalariorum, baronum et aliorum nobilium de Regno uel undecumque, necnon et ceterorum, qui in hoc negotio contra se Romane ecclesie adheserunt, et quod restituet Tarentinum archiepiscopum, omnes episcopos et prelatos, qui sunt exclusi, ad sedes et loca sua et ad omnia bona extantia. Item sub eodem iuramento mandarunt, ut de cetero nullus clericus in ciuili uel in criminali causa conueniatur sub iudice seculari, nisi super feudis ciuiliter conueniatur; et quod nullus talleas, uel collectas imponat ecclesiis, monasteriis, clericis et uiris ecclesiasticis, seu rebus eorum, et quod electiones postulationes et confirmationes ecclesiarum et monasteriorum libere fiant in Regno secundum statuta concilii generalis. Die Mercurii, octauo stante Iulii in uigilia sancti Iacobi rediens a domino papa ad Sanctum Germanum frater Gualo de auctoritate apostolica restitui iussit a cardinalibus in Sancto Germano et tota terra monasterii diuina officia, que per Albanensem episcopum fuerant interdicta; ubique etiam per Regnum mandatum est celebrari diuina, illis exclusis qui in Marchia fuerant cum Raynaldo duce Spoleti. Traiectum et Sugium cum comitatu Fundano comiti Roggerio de Aquila restituitur, Imperatore mandante. Landulfo Casinensi abbati monasterium libere restituitur et rocca Ianule, quam, sicut in pactum uenerat, custodiendam commisit fratri Leonardo sepe fato de domo Teutonicorum, qui eam seruandam commisit Raynerio Belegrimi de Sancto Helya, de quo tanquam de fideli Cesaris confidebat, recepto ab eo iuramento, ut fideliter illam custodiat, donec Imperator ipse sit ab excommunicationis uinculo absolutus. Tunc Teanensis Aliphanus Uenafranus episcopi et prelati alii de Regno exclusi, ad sedes proprias libere reuertuntur. Imperator ultimo die mensis Iulii de Sancto Germano exiens in hora uespertina, Aquinum se contulit. Ea die pestis quedam, que brucus dicitur, totam terram monasterii occupauit, que milia omnia et quidquid uiride rodendo uastauit. Lympuldus dux Austrie et Stirie die dominico in sesto sanctorum Nazarii et Celsi aput Sanctum Germanum naturali morte defecit; cuius ossa delata sunt more Teutonico in Teutoniam, et caro aput Casinum cum honorificentia tumulata. Mense Augusti die prima Imperator ad roccam Arcis se contulit. Qui tunc castrum Pontiscurui et Pedemontis et Castellum nouum restitui mandat abbati Casinensi a dominis Aquini, qui ea seruabant ad opus suum. Eodem mense littere in Sancto Germano uenerunt, quas quidam magister Iohannes de ciuitate Toleti omnibus per orbem christicolis uulgandas transmisit, quarum tenor talis est:
+*Epistula missa a magistro Iohanne Toletano.
+Anno a natiuitate Domini Millesimo CCo XXIXo usque ad annos UII mense Septembris sole existente in Libra et cauda draconis, ibidem erit ammirabilis res rerum mirabilium, et mutationis temporum significantia. In mense illo fiet terremotus mirabilis, et destruet multa loca per Saturnum et Martem manentes in signis aeris, et erit infirmitas et mortalitas ualida. Ostendet etiam eadem coniunctio uentum ualidum denigrantem aera et obscurum reddentem, et uenenis infectum et repletum; et in uento uoces terribiles corda hominum obstruentes, et a regionibus harenosis sablonem subleuans, ac supra ciuitates sitas proximas plagam deducens, et cooperiens eas, ita etiam quod eas suffocabit. Et primo destruet ciuitates orientales, et nominatim Thetam, Baldach, Capolym, Babiloniam, et omnes ciuitates harenosis locis sitas, uel proximas, ita quod nulla earum euadet quin harenis tota operiatur. Erit iterum eodem anno, prius quam planete conueniant in Libra, enclypsis solis, que totum corpus illius obscurabit, et hac operatione precedente, luna tota patietur enclypsin. Erit enclypsis solis ignei coloris et deformis, ostendens maximum futurum bellum cum effusione sanguinis prope fluuium in terra Orientis, et similiter in terra Occidentis, et erit dubietas et ignorantia inter Sarracenos, ita quod penitus synagogas, maumerias et secreta eorum relinquent. Uerumtamen notum sit omnibus qui enclypsim solis uidebitis, cum omnibus uestris a terra exeatis, et ut hec firmiora et certiora teneatis, antequam enclypsis solis et lune fiat, erit terre motus, mortalitas, fames ualida, prelia et carestia fere per totum orbem, et tunc quidam maximus Imperator morietur. Et mense Septembris post enclypsim solis et lune mare ultra solitum crescet, et omnes fere uenti flabunt, ita quod nulla nauis in mari euadet, arbores euellent, edificia subuertent uenti et terre motus. Unde si uultis euadere, in planis circumdatis montibus facite cooperturas trabium, et terram superponite, que sint longe a plagiis et montanis locis, et ubi non sint arbores prope quibus os cauerne possit operiri; et in eis introite cum familia uestra et rebus necessariis per XXX dies et plus habundanter uobis et familie uestre, et hec ad redemptionem animarum uestrarum ignorantibus denuntiate. In hiis enim nobiscum concordes sunt omnes astrologi et geomantici Toleti Hyspanie, Ethiopie et aliarum prouinciarum diuersarum gentium, christianorum, Sarracenorum et Hebreorum, et omnes philosophi hoc affirmant. Et hoc unum in ueritate scimus, quod rex Mathemelinus turrem facit cum fabrica eminentiorem omnibus fabricis et crossiorem et ampliorem, ad instar maximi montis, ita quod omnes sui habent expensas in ipsa fabrica. Et idem audimus de rege Siclo, que periculosa uidentur.* 
+Sabinensis episcopus et cardinalis sancte Sabine die Lune quinto intrantis Augusti recedentes de Sancto Germano, Ceperanum se conferunt; ad quos uadit ipse Imperator, et exterius castra metatus est, precepitque militibus suis ostentationem facere in equis et armis. Ipso mense Augusti in festo beati apostoli Bartholomei fulgur de celo ueniens, campanile Casinense percussit, et totam eius summitatem proiecit in terram, saluis tamen campanis, que erant in eo. Interea laborantibus hinc inde nuntiis ex parte pape et imperatoris, magistro domus Teutonicorum et principibus Alamannie supradictis, pax est inter ipsum papam, et Cesarem reformata, et quedam arces Regni tradite sunt seruande magistro domus Teutonicorum usque ad certum tempus pro maiori ecclesie firmitate; et tunc Imperator ipse in castris ante Ceperanum, in capella sancte Iuste die Mercurii in festo beati Augustini per Sabinensem est episcopum ab excommunicationis uinculo absolutus. Similiter et omnes sui. Et ultimo mensis Augusti uadit Anagniam locuturus cum papa. Interea suas per totum Regnum generaliter literas pro libertatibus monasteriorum ecclesiarum personarum ecclesiasticarum et rerum illarum dirigit in hac forma:
+*Epistola.
+EFredericus et cetera. comitibus, baronibus, iustitiariis, camerariis, et baiulis in Regno Sicilie
+constitutis, et cetera. Fidelitati uestre per presentium scripta mandantes precipimus firmiter, ut nullus uestrum monasteriis, ecclesiis, personis ecclesiasticis aut rebus eorum talleas uel collectas presumat imponere, saluis illis seruitiis ad que certe ecclesie uel persone tenentur nobis,
+specialiter obligate. Datum in castris ante Ceperanum xxiiii mensis Augusti Indictionis iiie.*
+Mittit etiam suos nuntios et litteras ad omnes ciuitates et castra de Marchia que sibi fidelitatem fecerant sub comminatione diffidationis, ut ad fidem redeant Romane ecclesie et mandatum eiusdem. Mense Septembris, prima die mensis eiusdem qui fuit dies Dominicus, Cesar inuitatus a papa, cum esset in castris in pede Anagnie, magnifice comitatus a cardinalibus et nobilioribus ciuitatis intrauit Anagniam, et eo die cum papa sedit in mensa et solus cum solo, magistro tamen Teutonicorum presente, in papali camera, consilio longo se tenuere diu; et die Lune sequenti cum gratia pape et cardinalium ad castra reuersus est. Tunc Iohanni de Poli concessit comitatum de Albe propter ciuitatem Fundanam, quam abstulit ei, et reddidit eam Roggerio de Aquila, cum toto Fundano comitatu. Tunc etiam abbas Sancti Uincentii et prelati, qui Imperatori adherentes excommunicati fuerant, ad preces Imperatoris a papa absoluti sunt. Imperator a papa discedens die Mercurii, applicuit die Iouis aput Sanctum Germanum, indeque discedens post prandium, sub celeritate se Capuam contulit exinde uersus Melphiam profecturus. Rex Thessalonicensis obiit Melphie. Prelati, et principes Alamannie in sua recedunt. Beluacensis episcopus, qui de Gallia uenerat in auxilium ecclesie, per papam dux Spoleti efficitur. Raynaldus dux Spoleti uadit Introducum, ubi aliquamdiu moram faciens, in Apuliam ad Imperatorem redit. Mense Nouembris Gregorius papa reuocatus a senatore redit ad Urbem. Eodem mense magister Guilliemus de Sancto Germano domini pape capellanus canonice electus in archipresbyterum Sancti Germani assumptus est. In Apulia Imperatoris iussu capiuntur Mattheus Marchafaber magister camerarius, iudex Philippus de Magdalone, iudex Guillelmus de Salerno, notarius Adam et notarius Iohannes. Tunc pro correctione et honestate uite clericorum generales idem papa per totum Regnum ad metropolitas et eorum suffraganeos litteras dirigit in hac forma:
+*Epistola.
+Gregorius et cetera. uenerabilibus in Christo fratribus archiepiscopis et episcopis per Regnum Sicilie constitutis et cetera. Si cauendum est uobis, ne sanguis subditorum de uestris manibus requiratur, clericorum culpas, que periculose sunt, propter officii dignitatem, non debetis relinquere incorrectas. Horum enim quanto est gradus altior, tanto grauior casus existit, et excessus ipsorum uehementer in exemplum extenditur dum in excusationem illorum dicitur: “Sufficit discipulo si sit sicut magister eius”, sicque per eas facientes delinquere populum, nomen Domini blasphematur, cum non soleant facere, qui sequuntur, nisi quod eos, qui precedunt, uiderint facientes. Licet autem corrigendi sint omnes clericorum excessus, et mores eorum et actus in melius reformandi, specialius est tamen in eis incontinentie uitium exprobrandum, cum non deceat per immundos sancta tractari, et fedatos libidine mense Domini ministrare. Unde Abimelech sacerdos Dauit legitur respondisse, se ad manus panes laycos non habere, set solummodo panem sanctum, quem mundis pueris, maxime a mulieribus, optulit manducandum. Ut igitur iudicium de domo Domini prodeat, presentium uobis auctoritate mandamus et in uirtute obedientie districte precipimus, quatinus usque ad tres menses clericorum uestrorum, tam incontinentie uitium, quam excessus alios corrigentes, presertim super cohabitatione mulierum eos diligenter et sollicite corrigere studeatis; taliter circa uos ipsos inuigilare curantes, quod commendatione magis quam correctione dignum in uobis ualeat inueniri:
+alioquin si qui uestrum, quod non credimus, precepti nostri fuerint contemptores, et tunc
+infra mensem responsuri, nobis de contemptu personaliter ad sedem apostolicam accedere non
+postponant, attentius precauentes, ne in commisso uobis negotio, que sunt uestra, non que Iesu Christi, queratis, si proprium uultis periculum euitare. Ceterum uos archiepiscopi contra prelatos uestre prouincie, et alios qui sunt infecti uitio symonie, cum tales Dominus facto flagello de resticulis de templo eiecisse legatur, ac eos qui ultramontanos sine commendaticiis litteris episcoporum suorum ausi sunt ad ordines promouere, ac eos qui dicuntur incontinentie uitio laborare, inquiratis sollicite ueritatem: et quod inueneritis, nobis infra predictum tempus rescribere procuretis, ut per uestram relationem instructi procedamus, prout uiderimus expedire.
+Datum Anagnie u. Kalendas Nouembris, pontificatus nostri anno iiiio.*
+Mense Decembris Imperator aput Precinam natale Domini celebrat. Mo CCo XXXIo . Mense Ianuarii suas Imperator litteras mittit ad Stephanum de Anglone Terre Laboris iustitiarium, ut diligenter inquirat de promissis imperiali curie factis, et si qua post transfretationem suam facta sunt concessionum priuilegia per Raynaldum ducem Spoleti, siue suo siue ipsius ducis sigillo signata, aliquibus personis, ea imperiali curie usque ad festum purificationis beate Uirginis precipiat presentari; alioquin ex tunc in antea nullam habeant firmitatem. Precipiat etiam omnibus Rauellensibus, ut uxores et familias suas usque ad festum pentecostes remittant Rauellum sub pena personarum et rerum. Inhibeat etiam omnibus illis, quibus licentia data fuit edificandi occasione orte discordie inter imperium et ecclesiam sub pena predicta, ne in terris aut castris suis edificare presumant. Item mandat generaliter uniuersis, qui de feudis seruire tenentur, tam prelatis quam ceteris aliis, ut ana decem feuda conferant, de quibus comes, uel baro, qui decem feudis preerit, et pluribus melior nec non ditior qui inter participes et possessores inuenietur, eligi debeat, et taxari et preparari se debeat in duobus equis, somerio uno et armis, ac ceteris proportionaliter, et habeat pro corredo unius anni uncias L. prefixo termino proximi passagii mensis Martii in portu Brundusii presentandus, ut ab inde secundum suam dispositionem debeat transfretare. Item ad inquirendum, si qui fuerint a talleis et collectis exempti, siue potentia, prece, pretio, amore, uel timore cuiusquam, mittit iudicem Roggerium de Asculo et I. comestabulum Corneti ut uniuersis et singulis predictorum collectam imponant. Mense Februarii Imperator uersus Tarentum properat, ubi disponit curiam regere generalem. Eodem mense nonnulli Paterenorum in Urbe inuenti sunt, quorum alii sunt igne cremati, cum inconuertibiles essent, alii, donec peniteant, sunt ad Casinensem ecclesiam et aput Cauas directi. Imperator pro capiendis Paterenis aput Neapolym mittit Reginum archiepiscopum, et Ryccardum de Principatu marescalcum suum, de quibus aliqui sunt inuenti et uinculis mancipati. Collecta ubique per Regnum iussu imperiali a iudicibus et tabellionibus demani exigitur. Rex quondam Iherosolimitanus de Francia rediens et de partibus ultramontanis uenit Perusium, ubi uenturum expectat dominum papam, cum quo loqui desiderat, quia non uult se conferre ad Urbem. Mense Aprilis magister domus Alamannorum de Alamannia ad Imperatorem redit. Eodem mense Romanorum exercitus super Uiterbium uadit. In ciuitate Constantinopolitana terremotus magni fuere, per quos ecclesiarum et domorum uastitas magna fuit. In Apulie finibus et aliis Regni partibus ad destruendam pestem brucorum innumeram generale a Cesare edictum exiit, ut singuli de singulis terris in quibus inualuerat pestis illa, summo mane ante solis ortum deberent capere quatuor tuminos de brucis ipsis, et assignare quatuor iuratis de terra qualibet ad comburendum sub pena unius uncie auri unicuique, si ad hoc negligens fuerit uel remissus; et hoc singulis terris precipi mandauit sub pena C. unciarum auri ad opus fisci imperialis. Mense Maii dictus Raynaldus dux Spoleti, cum non posset Imperatori sufficientem ponere rationem aut fideiussoriam cautionem prestare, aput Fogiam iussu Imperatoris captus est, et custodie traditus, ac bonorum omnium amissione mulctatus; quare Bertoldus frater ipsius ducis contra Imperatorem in Introduco se recepit. Eodem mense Romanorum exercitus super Uiterbium uadit, ab hiis de Monte Flascone iuratoria cautione recepta, ne subsidium aliquod illis de Uiterbio conferre deberent. Reginus Archiepiscopus ab Imperatore nuntius ad papam uadit, et ueniens ad Sanctum Germanum, inquisitionem facit fieri de infamibus et suspectis. Mense Iunii primo die circa meridiem, qui erat dies Dominicus, terre motus magnus factus est subito in Sancto Germano et per uicina loca, qui die ipso nonnulla ecclesiarum campanilia, ipsas etiam ecclesias, firmas turres et domos plurimas in ciuitatibus et castellis euertit, qui quod dictu et auditu mirabile est, terre fundamentis concussis limpidos aquarum fontes de Sancto Germano in fecis fetulente colorem mutauit, et talis color aquarum per duas ferme horas durauit, saxa disrupit, propter quod homines timentes uiuos a terra sorberi, in multa contritione et luctu penitentiam agentes, suas Domino pre timore mortis animas commendabant. Terre motus iste intonuit die illo et hora predicta, a Capua usque Romam, et terra mota est. Et tunc de Coliseo concussus lapis ingens euersus est; et quia durauit ultra mensem terre motus huiusmodi, interdum plus interdum minus, attoniti homines, dimissis laribus et locis propriis, ne domorum illos ruina contereret, ad agros exibant. Tunc iussu Landulfi Casinensis abbatis fit ad Casinense monasterium de singulis terris suis processio generalis discalciatis pedibus in fletu et planctu. Ea die qua terre motus ipse fuit, Gregorius papa Urbem exiens, uadit Reate; ad quem Barensis archiepiscopus et magister domus Alamannorum ex parte Imperatoris uadunt, et Mutinensis episcopus a papa ad Imperatorem nuntius destinatur. Rex quondam Iherosolymitanus aput Reate ad papam uadit, de cuius assensu, ut cum filio Imperatoris Constantinopolitani de filia sua contrahat et ipse sit curator imperii, donec in minori constitutus etate perueniat ad legitimam, mare aput Uenetias intrans uadit collecto exercitu Constantinopolim. Tunc Imperator domorum omnium Hospitalis et Templi possessiones, que in Regno sunt, et earum fructus iubet capi ad opus suum. Ryccardus de Principatu marescalcus domini Imperatoris, ipso Imperatore mandante, ut in Syriam transfretet, quos uult de Regno sibi asciuit in socios. Constitutiones noue, que augustales dicuntur, aput Melfiam, augusto mandante, conduntur. Mense Iulii inquisitiones fiunt in Sancto Germano et per totam terram Sancti Benedicti per Robbertum de Basso iussu Magistri iustitiarii de compangiis, falsariis, aleatoribus, tabernariis, homicidis, uitam sumptuosam ducentibus, prohibita arma portantibus, et de uiolentiis mulierum. Exercitus imperialis Introducum, in quo Bertoldus se contra Imperatorem receperat, obsidet et diuastat. Gregorius papa requisitiones solidorum a militibus et seruientibus Campanie fieri mandat, qui eos in fraudem retinuerunt tempore orte discordie inter ecclesiam, et imperium. Beluacensis episcopus, cui ducatus Spoleti ab ecclesia est commissus, congregato exercitu, super Spoletum uadit, illam in exterioribus deuastat, nec per hoc Spoletanos ad suam habere potuit uoluntatem; et sic inde discedens supra Mirandam uadit, ubi monete et bulle papalis esse falsarii dicebantur. Exercitus imperialis ab Introduco discedit. Reatini iussu pape super Mirandam uadunt. Barensis archiepiscopus et magister domus Alamannorum ex parte Imperatoris uadunt, et Mutinensis episcopus a papa ad Imperatorem nuntius destinatur. Rex quondam Iherosolymitanus aput Reate ad papam uadit, de cuius assensu, ut cum filio Imperatoris Constantinopolitani de filia sua contrahat et ipse sit curator imperii, donec in minori constitutus etate perueniat ad legitimam, mare aput Uenetias intrans uadit collecto exercitu Constantinopolim. Tunc Imperator domorum omnium Hospitalis et Templi possessiones, que in Regno sunt, et earum fructus iubet capi ad opus suum. Ryccardus de Principatu marescalcus domini Imperatoris, ipso Imperatore mandante, ut in Syriam transfretet, quos uult de Regno sibi asciuit in socios. Constitutiones noue, que augustales dicuntur, aput Melfiam, augusto mandante, conduntur. Mense Iulii inquisitiones fiunt in Sancto Germano et per totam terram Sancti Benedicti per Robbertum de Basso iussu Magistri iustitiarii de compangiis, falsariis, aleatoribus, tabernariis, homicidis, uitam sumptuosam ducentibus, prohibita arma portantibus, et de uiolentiis mulierum. Exercitus imperialis Introducum, in quo Bertoldus se contra Imperatorem receperat, obsidet et diuastat. Gregorius papa requisitiones solidorum a militibus et seruientibus Campanie fieri mandat, qui eos in fraudem retinuerunt tempore orte discordie inter ecclesiam, et imperium. Beluacensis episcopus, cui ducatus Spoleti ab ecclesia est commissus, congregato exercitu, super Spoletum uadit, illam in exterioribus deuastat, nec per hoc Spoletanos ad suam habere potuit uoluntatem; et sic inde discedens supra Mirandam uadit, ubi monete et bulle papalis esse falsarii dicebantur. Exercitus imperialis ab Introduco discedit. Reatini iussu pape super Mirandam uadunt. Mense Augusti de mandato imperiali per totum Regnum seta cruda emi prohibetur, similiter sal, ferrum, et es emi non nisi a doana imperiali mandantur. Serra super Celanum firmata iussu imperiali diruitur. Eodem mense magister domus Alamannorum in Lombardiam uadit. Constitutiones imperiales Melfie publicantur. Mense Septembris aput Sanctum Germanum, sicut per totum Regnum, pondera et mensure mutantur, ponuntur rotuli, et tumini. Tinctorias omnes de Regno ad opus fisci imperialis recipi precepit Imperator, et super hoc suas mittit litteras generales. Quas cum Iudei pro iudeca Sancti Germani recipienda detulerint, ipsam Reginus archiepiscopus capi prohibuit, mandans ipsis Iudeis, ut ipsam in pacem dimittant monasterio Casinensi. Mense Octobris Marinus Carazulus miles Neapolitanus cum filio Annei de Riuo Matricio uenientes ad Sanctum Germanum cum litteris imperialibus et mandato pro reparatione castrorum imperialium, requirebant Casinensem abbatem ex parte Cesaris, ut homines terre monasterii mittere deberet ad muniendum Atinum, castrum Celii, roccam Bantre, et roccam Guillelmi. Mense Nouembris Romani, comperto quod Imperator in eorum odium Uiterbium receperat, et ad ipsius ciuitatis auxilium miserat quemdam Raynaldum de Aquauiua capitaneum, et de gente sua cum eo pro tuenda re publica magnam pecunie quantitatem ecclesiis Urbis in odium pape imponunt. Mense Decembris Imperator aput Rauennam natale Domini magnifice celebrat et eo die licentiam dedit omnibus de Regno, qui secum iuerant, in propria reuertendi. Nummi aurei, qui Augustales uocantur, de mandato Imperatoris in utraque sycla Brundusii et Messane cuduntur. Mo CCo XXXo IIo . Mense Ianuarii Prenestinus episcopus et dominus Oddo cardinalis ex parte pape legati ad Imperatorem uadunt; et eo mense Thomas de Aquino, qui cum Imperatore iuerat, ipso Imperatore mandante, redit in Regnum, Regni capitaneus institutus. Qui ad Sanctum Germanum ueniens, Taffurum quemdam ciuem Capue in rocca Ianule, quam usque tunc Ryccardus de Guerra per fratrem Leonardum de domo Teutonicorum seruauerat, et posuit castellanum. Henricus de Morra magister Iustitiarius ad Sanctum Germanum ueniens, inquisitiones dudum ibidem factas iussu imperiali per Robbertum de Busso, baronem de comitatu Molisii, aperiri iussit et publicari, unicuique infamatorum exhibens libellum sue infamie et nomina infamantium illos; quod causa fuit magne discordie inter ipsos, et odii magni fomitem ministrauit. Tunc de mandato ipsius Acerrarum comitis sex electi sunt in Sancto Germano, qui iurauerunt dare Philippo de Citro comestabili Capue fidele consilium et auxilium, qualiter munitio terre Sancti Germani celeriter compleatur. Qui habito consilio prouiderunt munitionem ipsam per homines Sancti Germani, et alterius terre monasterii in partes debere distribui; sicque factum est, et pars operis quibuslibet assignata. Tunc etiam mandato dicti comitis et Magistri iustitiarii, baiuli imperiales, qui Cauarrecti uocantur, per dominum Hectorem de Monte Fusculo, tunc Terre Laboris iustitiarium, de Sancto Germano et tota terra monasterii amouentur. Mense Februarii in Sancto Germano Constitutiones imperiales, que Augustales uocantur, publicate sunt, quarum initium est:
+*Post mundi machinam prouidentia diuina firmatam
+; de quibus has inter alia elegi huic operi inserendas: Fredericus augustus de fide mercatorum.
+Magistros mechanicarum artium, quorum operis et operibus homines carere non possunt,
+legaliter et fideliter sua opera exercere debere iubemus. Aurifices scilicet qui in auro et argento
+laborant, sellarios, scutarios frenarios atque lormerios, caldararios, fabros, qui eris et ferri
+quecumque opera faciunt. Balistas etiam facientes ac arcus et generaliter omnes artifices, cum fide et studio, prout unusquisque artificium melius nouerit, uolumus operari. Specialiter autem scutariis et sellariis iniungimus, ut emptores certiorare fideliter debeant, utrum argento uel stanno superposito sint picture, et quod sellas et scuta munire debeant necessariis guarnimentis. Boccerios autem et piscium uenditores, qui uite hominum necessaria sumministrant, et ex quorum fraudibus posset non tantummodo rebus set et personis etiam maximum dampnum inferri in eorum mercibus et mercationibus, uolumus esse fideles, uidelicet ut scrofas pro porcis, uel carnes morticinas, uel ab uno die in alium reseruatas, si hec emptoribus non predixerint, seu qualitercumque corruptas uel infectas, in dampnum et deceptionem emptorum uendere non presumant. Uenditores etiam piscium in corruptis piscibus non uendendis aut ab uno die in alium reseruatis, sine predictione similiter fidem precipimus obseruari; et ut predicti omnes et singuli superius nominati, rerum uitium uendendarum ex fide predicant; et ut cibos pridie preparatos et in die altera calefactos, similiter sine predictione non uendant. Uenditores etiam candelarum eas fideliter faciant, nec in eis in emptorum dispendium aliquid cere ammisceant, nec in eis nisi bombicinum papirum apponant, uel si aliter fecerint exinde emptores cohercere curabunt. Tabernariis autem et uenditoribus uini quibuslibet prohibemus ne uendere presumant uinum lymphatum pro puro. Nullus in Regno nostro laboret aurum, quod per libram de puro teneat minus quam octo uncias; similiter et argentum quod minus xi unciarum puri argenti, per libram tenere noscatur. Quod optinet, siue uenale opus huiusmodi aurifices pro se faciant, siue ab alio recepta materia opus fingant, ut anulos, fibulas, parapsydes uel cuppas aureas siue argenteas, in quibus aliquid ultra predictam quantitatem et formam a predictis dominis ammisceri petatur. Et ut omnis artificibus ipsis committendarum fraudium uia et materia precludatur per loca quelibet duos eligi uolumus fide dignos, per terre baiulos ordinandos, quibus imminentibus predicta omnia in statu conseruari debeant et debite execuctioni contradi, ac per eos artificum fraudes nostre curie nuntientur; quorum officialium nomina per litteras sub sigillo, et subscriptionibus eligentium eos, et eorum, qui in hiis consilium dederint, eligendis, ad nos uel locorum dominos uolumus destinari, ut ex approbatione nostra et aliorum quorum intererit retineantur ydonei, et non ydonei refutentur, in eorum locum qui minus ydonei fuerint in subscripta forma ydoneis subrogandis. Quos officiales, ut officium sibi creditum fideliter et diligenter exerceant, tactis sacrosanctis euangeliis sacramenti religione uolumus obligari. Electorum etiam nomina predictorum in quaternionibus nostre curie uolumus contineri, ut de eis dubitatio in posterum oriri non possit. Statuimus etiam constitutione presenti, ut baiuli nostri, qui pro tempore fuerint, operariorum operas, et uindemmiatorum messorum et similium, sub certa mercede constituant, cuius constitutionis metam transgredi operariis non licebit; quam si transgressi fuerint, et acceptam mercedem ammittant, et quadruplum Curie nostre soluent. Et ut fraudes artificum singulorum pena non careant, si contra prohibitionem et ordinationem nostram in eorum artificiis inuenti fuerint dolose uersari, prima uice deprehensus in dolo falsa opera faciens, uel cibaria prohibita seu corrupta, uel uinum lymphatum pro puro uendendo, libram auri purissimi fisco nostro componat; quam si propter inopiam dare non poterit, fustigetur. Iterato deprehensus
+in simili, manum perdat; tertio deprehensus talia perpetrare, in furcis mortis periculum
+subeat, quod iusto iudicio meruit illicita committendo, et non corrigendo commissa. Eadem pena
+prefectis officialibus imminente, si prece uel pretio, aut amore seu timore corrupti, delinquentium mercatorum uel artificum Magne Curie nostre uel regionum iustitiariis commissa neglexerint nuntiare. Idem Augustus. Mercatores quoslibet Regni nostri, sub eisdem ponderibus et mensuris magnis uel minimis, et sub eisdem cannis, quas ipsis Curia nostra dederit, uendere uolemus merces suas; ita tamen, ut ex mensuris maioribus in iure, quod ex eis Curie nostre uel cuilibet loci domino debebatur, nullum collatoribus dampnum uel preiudicium afferatur, et pro portione prioris minoris mensure diligenter attenta, non plus soluatur, nisi quantum primitus soluebatur. Illud etiam presenti constitutioni nostre coniungimus, ut uendentes pannos in posterum ipsos ultra non abstrahant, nisi quantum et quatenus canna protenditur, set sine abstractionis aliqua uiolentia, sicut melius cum emptore conuenire poterunt, nulla alia fraude uel machinatione adhibita, pannos ipsos uendere procurabunt. Idem Augustus. Ad legitima pondera et mensuras merces quaslibet uendere uolumus uenditores. Quicumque autem falsitatem et fraudem aliam in mensuris atque ponderibus uel cannis inuentus fuerit commisisse, aut qui pannos abstraxerit, unam libram auri purissimi fisco nostro componat; quam si dare non poterit, condempnatus cum pondere seu mensura ad collum eius appensis in sui penam aliorumque exemplum per terram, in qua fraudem commisit, pubblice fustigetur, manu ei si secundo deprehensus fuerit amputanda; et si tertio iterauit perpetrata, ipsum suspendi iubemus. Idem Augustus. Penam contra mercatores corruptas merces uendentes et uetitas, seu ad falsas mensuras et cannas et pondera distrahentes nostris constitutionibus prestitutas in peregrinis deceptis ab eis uolumus duplicari; defensionem etenim et scientiam nostram succedere uolumus loco imbecillitatis et ignorantie predictorum. De medicis et medicinis: Utilitati speciali prospicimus cum communi saluti fidelium prouidemus. Attendentes igitur graue dispendium et irreparabile dampnum, quod posset contingere ex imperitia medicorum, iubemus in posterum nullum medici titulum pretendentem audere praticari aliter uel mederi nisi Salerni primo in conuentu publico Magistrorum iudicio comprobatus de fide et sufficienti scientia cum testimonialibus eorum litteris tam Magistrorum quam ordinatorum nostrorum, ad presentiam nostram uel alterius qui nobis a Regno absentibus in Regno remanserit uice nostra, ordinatus accedens, a nobis uel ab eo medendi licentiam consequatur, pena bonorum suorum et annalis carceris imminente hiis, qui contra nostre serenitatis edictum ausi fuerint in posterum praticari. In terra qualibet Regni nostre dicioni subiecta duos circumspectos et fide dignos uolumus ordinari, et corporali ab eis prestito sacramento teneri, quorum nomina ad Curiam nostram mittentur, sub quorum testificatione electuaria sciroppi et medicine legaliter fiant, et sic facta uendantur; Salerni maxime per Magistros in phisica hec uolumus approbari. Presenti etiam lege statuimus, ut nullus in medicina uel in cyrurgia nisi aput Salernum regat in Regno, nec Magistri nomen assumat, nisi diligenter examinatus in presentia fidelium et Magistrorum artis
+eiusdem. Conficientes etiam medicinas, sacramento corporaliter prestito uolumus obligari, ut
+ipsas iuxta artis et hominum qualitates in presentia iuratorum conficiant; qui si contrauenerint,
+bonorum suorum mobilium sententia condempnentur. Ordinati uero, quorum fidei sunt predicta commissa, si fraudem in credito ipsis officio commisisse probentur, ultimo supplicio feriendos censemus. De aleatoribus: Mores dissolute uiuentium imposite pene formidine ad frugem melioris uite reducere cupientes, statuimus, eos qui ad datios ex quadam consuetudine ludunt, et in ludo ipso continue conuersantur, ut nulli alii uacent officio de quo uiuant, tabernarios etiam qui tabernas uelut natales lares et proprios elegerunt, eos etiam qui aleas et datios tenent ut ea predictis ludentibus commodent, uolumus inter infames haberi, ita ut nec ad testimonium nec ad officium aliquod publicum admittantur. Iudices etiam et aduocatos et notarios publicos, qui huiusmodi uilem et sordidam uitam ducunt, infamia predicta notatos a susceptis etiam iam officiis in perpetuum amoueri. Postremo etiam milites, quos saltem equestris dignitatis decus deberet a talibus cohercere, si fame sue prodigi et pudoris ignari ad uilitatem huiusmodi deduxerint uitam suam, in perpetuum a testimonio summouemus, ab eis etiam iudicia, que uiris militaribus sunt concessa, in perpetuum abdicantes. De dampnis: Animalia in uineis et possessionibus cuiuslibet dampnum facientia intercepta locorum baiulis seu dominis, ut per eos illati dampni restauratio subsequatur, sufficiat assignari; constitutione regia, que ipsa regionum iustitiariis assignari mandabat, in hac parte remota, cum dispendium esset forte non modicum prouinciam circuire, nec iustitiarii de talibus, etiam prout predecessorum nostrorum et nostris constitutionibus est expressum, intromittere se deberent. Idem Augustus. Constitutiones presenti in posterum ualitura sancimus, ut amodo ad militarem honorem nullus accedat qui non sit de genere militari sine nostre celsitudinis licentia speciali; militibus, qui hactenus post prohibitionem diue memorie regis Rogerii aui nostri dignitatem fuerunt militarem adepti, ex serenitatis nostre gratia suam retinentibus dignitatem, dummodo uiuant militariter ut est dictum. Presenti etiam edicto illud adiungimus, ut iudex uel notarius publicus aliquis qui uilis conditionis sit, uillanus aut angararius forsitan, itemque filii clericorum spurii, uel modo quolibet naturales, in posterum creari non possunt, nec nullatenus promoueri. Idem: Instrumentorum robur et sollempnitatem augentes, ut de ipsorum fide nulla in posterum dubitatio possit oriri, statuimus, si quantitas que in contractu deducitur infra libram auri subsistat de mobilibus et immobilibus rebus, aut quibuslibet causis, in instrumento duo testes bone et probate opinionis subscribant preter iudicem et notarium; si uero libram auri excedat tres testes probate fidei preter iudicem et notarium, ut est dictum, in eodem instrumento subscribant; qui debent, ut dictum est, esse omni exceptione maiores, et scientes litteras in locis in quibus litterati poterunt inueniri. Alioquin alii etiam assumantur. Contra predictam autem formam instrumenta confecta in posterum nullam habeant firmitatem. Illa tenaciter obseruando, ut in aliquo locorum nostri demanii clerici cuiuscumque ordinis, iudices et notarii
+nullatenus assumantur.
+Mense Martii Imperator a Rauenna in Aquilegiam per mare uadit, ubi filium suum Henricum Alamannie regem uenturum expectat. Munitio terre Sancti Germani ut citius fiat per dominum Philippum de Citro cum consilio iuratorum terre eiusdem per homines terre monasterii distribuitur. Inquisitiones ab archiepiscopis fiunt de suffraganeis episcopis, papa mandante, et ab episcopis de clericis suis, si caste uiuunt et continenter, et ut cessent prorsus a cohabitatione mulierum. Domus quedam in Coraria et Ualle redimuntur, ut non diruantur, prout statuerat Imperator, et date sunt Philippo de Citro uncie auri CC, de quibus partem misit pro solidis obsidentium Introducum, et partem reliquam Curie imperiali persoluit. Soldanus Damasci pretiosa mittit exenia Imperatori per quosdam nuntios suos in Apuliam uenientes. Mense Aprilis Thomas Acerrarum comes aput Sanctum Uitum de Melfa baronum et militum exercitum congregat, quos Introducum mittit contra Bertoldum fratrem Raynaldi dicti ducis Spoleti, qui se in eo contra Imperatorem receperat. Romani super Uiterbium uadunt. Gregorius papa de Reate aput Interampnes uadit, et inde uadit Spoletum; qui generales ad Regni prelatos litteras dirigit, ne quis eorum officialibus Imperatoris, occasione defendendi patrimonium ecclesie ipsos grauare uolentibus, respondeant, et intendant. Landus Reginus archiepiscopus in Messanensem eligitur. Iohannes de Baruch ciuitatem Acconitanam recipit in odium Imperatoris. Mense Madii Romani de Uiterbio ad Urbem redeunt. Imperator ab Aquilegia per mare redit in Apuliam, seque aput Melfiam contulit; ad quem mox Magister iustitiarius et dictus Acerrarum comes accedunt. Ad papam nuntius, ex parte Imperatoris magister Petrus de Sancto Germano dirigitur. Eodem mense Iohannes Baruch cum marescalco Imperatoris congrediens in partibus Sirie, ipsum deuicit in campo et multos cepit ex suis. Aput Spoletum Gregorius papa quemdam fratrem Antonium de ordine fratrum Minorum canonizauit, et sanctorum catalogo mandauit ascribi. Mense Iunii quidam Thomas de Pando ciuis Scalensis nouam monetam auri, que Augustalis dicitur, ad Sanctum Germanum detulit distribuendam per totam abbatiam et per Sanctum Germanum, ut ipsa moneta utantur homines in emptionibus et uenditionibus suis, iuxta ualorem ei ab imperiali prouidentia constitutum, ut quilibet nummus aureus recipiatur et expendatur pro quarta uncie, sub pena personarum et rerum in imperialibus litteris, quas idem Thomas detulit, annotata. Figura Augustalis erat habens ab uno latere caput hominis cum media facie, et ab alio aquilam. Uiterbienses castrum quoddam, quod Uetorclanum dicitur, quod Romani tenebant, proditorie occupant et euertunt, quibusdam qui euaserant de castro ipso conferentibus se ad Urbem, aliis Uiterbium secedentibus. Mense Iulii Gregorius papa redit Reate. Romani in odium pape ueniunt usque ad Montem Fortinum intrare Campaniam disponentes; ad quos tres ex parte pape uenientes cardinales, facta cum eis compositione per interuentum pecunie, Romam reuersi sunt. Roggerius de Aquila Fundanus comes obiit, qui habitum suscipiens monachalem, apud Fossam nouam sepeliri elegit. Terram ipsius, uidelicet Fundos, Traiectum et Sugium, recipi ad opus suum precipit Imperator per Hectorem de Monte Fusculo iustitiarium et per Philippum de Citro. Gyffridus filius comitis ipsius ad papam se contulit, turre Ytri se tenente pro ipso, que tandem studio Philippi de Citro ad opus Imperatoris recepta est. Imperator pro succursu ciuitatis Acconitane, quam Iohannes de Baruch occupatam tenebat, parte ciuitatis se pro Imperatore tenente, exercitum congregat militum et baronum. Mense Augusti Gregorius papa in Campaniam redit, et aput Anagniam festum celebrat assumptionis beate Uirginis. Imperator congregatum Brundusii exercitum reuocat, et ipso mandante quilibet sunt in sua reuersi. In Sicilia aput Messanam contra Imperatorem seditio orta est occasione Ryccardi de Montenigro per Imperatorem iustitiarii in Sicilia constituti, quem ciues dicebant contra eorum facere libertatem. Decretales corriguntur a Gregorio papa, resecando superflua, et utilia retinendo. Bartholomeus de Sancto Germano domini pape capellanus, papa mandante, Gaietam uadit pro compositione inter Imperatorem et Gaietanos facienda, ut redeant ad fidelitatem ipsius, quod cum facere non posset, aput Sanctum Herasmum secessit, et ibi usque ad mandatum domini pape elegit facere stationem. Mense Septembris Imperator a Melfia uenit Fogiam, et generales per totum Regnum litteras dirigit, ut de qualibet ciuitate uel castro duo de melioribus accedant ad ipsum pro utilitate Regni et commodo generali, ad quem pro terra Sancti Germani iuit Roffridus de Monte miles. Fodrum de Regno iussu Imperatoris aput Anagniam mittitur ad dominum papam. Mense Octobris in Sancto Germano huiusmodi sunt imperiales Ascisie publicate.
+Ciues in terris eorum pro mercibus suis quas intromittent uel extrahent nichil soluent,
+nisi quod olim soluebant. De pomis, castaneis, nucibus, auellanis, et aliis fructibus in iure Curie seruabitur forma antiqua. Ius coriorum pro conzatura dimittitur in forma antiqua. Factum canapis omnino remittitur. Uendentibus uinum, siue ad minutum siue ad crossum, nichil requiritur, set in eis seruabitur forma antiqua. Statera erit in fundicis, et nichil recipietur pro ea, nec amplius pro cantaro quam grana iiiii. Pro herbatico animalium, uenditione equorum et aliorum animalium similiter seruabitur forma antiqua. A piscatoribus nichil requiritur, nisi secundum formam antiquam. Pro iure mensurarum uictualii tam in sauma quam in tuminis seruabitur forma antiqua. De iure casatici remissa sunt grana iii pro uncia, ita quod mercatoribus qui erunt pro eis, prouidebitur a custodibus fundaci in lectis, luminaribus palea et lignis. De iure bucceriorum pro boue, uel uacca remittuntur grana iii, pro porco grana iii, pro ariete grana ii, pro agno grana ii. De tunninis, et sardellis seruabitur forma antiqua. De iure lini idem, de iure cannarum idem, de lana Syrie idem, de bambace similiter,
+et de arcu coctonis idem.*
+Eodem mense Egidius Uerracclus domini pape subdiaconus et capellanus pro facto Gaiete a papa ad Imperatorem nuntius in Apuliam uadit. Mense Nouembris de communitatibus Lombardie pro compositione cum Imperatore facienda legati apud Anagniam ueniunt ad dominum papam. Mense Decembris pro facto Lombardorum, Henricus de Morra Magister iustitiarius ab Imperatore ad papam nuntius mittitur, cum quo uadunt magister Petrus de Uinea, magister Petrus de Sancto Germano, et magister Benedictus de Sernia, ut cum Magistro iustitiario coram papa pro parte Imperatoris ius ipsius ostenderent. Mo CCo XXXIIIo . Mense Ianuarii Henricus de Morra Magister iustitiarius a papa ad Imperatorem in Apuliam redit, quem subsecuti sunt Landus Messanensis archiepiscopus cum Regino episcopo nuntii ad Imperatorem a papa directi. Imperator omnibus generaliter prelatis, comitibus, baronibus, militibus tam feudatis quam non feudatis mandat, ut ad se cum toto seruitio quod facere tenentur aput Policorum, in futuris kalendis Februarii accedere sint parati. Tunc iussu Imperatoris Lucerium ciuitas Sarracenorum firmatur. Troie menia diruuntur. Imperator mense Februarii se de Apulia in Calabriam confert. Magister Iohannes de Sancto Germano, Guillelmo eiusdem ecclesie archipresbytero sponte cedente, in archipresbyterum Sancti Germani assumitur. Castella in Trano, Baro, Neapoly et Brundusio iussu Imperatoris firmantur. Mense Martii senator cum nonnullis de maioribus Urbis ad papam aput Anagniam uadit, quorum inductus precibus, cum quibusdam ex cardinalibus ad Urbem redit, ubi cum honore maximo Romanorum receptus est, et pars reliqua cardinalium aput Anagniam remansit. Magister Thomas Cardinalis de mandato pape cum .... aput Uiterbium uadit pro compositione inter Romanos et Uiterbienses facienda. Mense Aprilis die Lune XXUo mensis eiusdem circa meridiem in festo scilicet beati Marci euangeliste, aeris serenitate mutata, que multa erat, tanta subito tempestas inhorruit et inundacio facta est pluuiarum de supernis ueniens montibus, ammixta grandinibus, ad Sanctum Germanum, quod domos nonnullas in ualle repleuit alluuio et domorum utensilia, oleum, et uictualia multa secum fluendo deduxit. Saxa etiam de montibus tam grandia mouit, quod ea trahere multa bouum paria non ualerent. Raynaldus dictus Spoleti dux mandato Imperatoris ducitur aput Introducum sub custodia ab Henrico de Morra Magistro iustitiario, ut idem dux castrum ipsum reddi faciat Imperatori a Bertoldo fratre suo qui illud tenebat; quod facere idem Bertoldus ad interuentum Messanensis archiepiscopi repromisit. Pax inter Romanos, et Uiterbienses reformata est. Imperator Messanam intrat, et de quodam Martino Mallone, qui caput fuerat mote seditionis in populo, et eius complicibus sumpsit debitam ultionem, de quibus quosdam suspendio et quosdam incendio condempnauit. Mense Madii pro seruitio militum LX et seruientibus ducentis, in quibus ab abbate Casinensi sibi seruiri debere Imperator dicebat, collecte sunt de terra monasterii uncie CCCCte . Florentinates super Senas uadunt post prohibitionem pape, propter quod eorum ciuitas sub interdicto posita est, et ipsi excommunicationis sunt uinculo innodati. Mense Iunii de quodam sancto Uirgilio miracula multa in scriptis redacta de Alamannia missa sunt ad dominum papam. Eodem mense quidam frater I. uili contectus tegmine, tamquam de ordine fratrum Minorum, ad Sanctum Germanum ueniens, cum cornu quodam conuocabat populum, et alta uoce cantabat tertio Alleluia, et omnes respondebant: Alleluia; et ipse consequenter dicebat:
+*Benedictu
+laudatu et glorificatu lu Patre; Benedictu laudatu et glorificatu lu Fillu; Benedictu laudatu
+et glorificatu lu Spiritu Sanctu, Alleluia. Gloriosa Donna.*
+Hoc idem alta uoce respondentibus pueris, qui erant presentes. Imperator castrum quoddam in Sicilia quod Centurbium dicitur, sibi rebelle ui cepit et destruxit, et incolas ad loca compulit alia demigrare. Mense Iulii Bertoldus Introducum Magistro iustitiario resignauit, et ipse cum duce fratre suo assecuratus abiit extra Regnum, quo uoluit. Ciuitas Gaiete ad mandatum redit Imperatoris, et iuramentum fidelitatis sibi prestat et Conrado filio eius. Ad quam Hector de Monte Fusculo iustitiarius Terre Laboris accedens iussu Imperatoris doanam instituit in ea, et consulatu priuauit eandem. Imperator de Sicilia suas ad eundem iustitiarium et alios iustitiarios Regni litteras dirigit super molestiis et iniuriis prelatorum, ut ipsi statuto die et loco prelatos ad se conuocent regionum, audiant eorum clamores, et que iuste poterunt expedire, expediant, reliqua uero per suos nuntios sibi significent fideliter et distincte, ut de ipsorum correctionibus prouide ipse disponat. Item alias ad Casertanum episcopum litteras mittit pro inquisitione facienda heretice prauitatis, ut tam paterenos quam eorum fautores quos inuenerit huius criminis reos, sub suo et iustitiarii Terre Laboris testimonio sibi debeat intimare. Gregorius papa Urbem exiens, uenit Anagniam. Mense Augusti ad mandatum Hectoris de Monte Fusculo iustitiarii Terre Laboris aput Teanum prelati isti conueniunt in die ab eodem iustitiario constituto, scilicet Casertanus, Caluensis, Calinensis, Uenafranus, Aliphanus et Nolanus; set nullus eorum se molestiam uel iniuriam passum fuisse ab aliquo officialium conquestus est. Eodem mense mandatum de diruendo burgo Capue ad Magistrum iustitiarium a Cesare emanauit. Hector de Monte Fusculo per Imperatorem a iustitiariatu amouetur et Stephanus de Anglone substituitur illi. Iudex Petrus de Telesia inquisitionem facit in abbatia de hominibus demanii imperialis, quorum parentes, et aui de terris demanii originem duxerant, et eorum nomina redegit in scriptis, ut de illis, quod sibi beneplacitum fuerit, faciat Imperator. Mense Septembris Thomas de Aquino Acerrarum comes mandato Imperatoris in Lombardiam uadit ad ciuitatem Cremone, que fauet Imperatori. Mense Octobris cardinales qui se Reate contulerant, reuocati a papa ad Urbem redeunt. Mense Nouembris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem. Imperator diem natalis sui per totum Regnum suum mandat in festo beati protomartyris Stephani magnifice celebrandum; qui mense Decembris fuit ab hominibus Sancti Germani ad ipsius Imperatoris honorem magnifice celebratus, ita quod pauperes ultra quingentos manducauerunt, et saturati sunt nimis pane, uino et carnibus in platea publica. Imperator aput Syracusiam statuit in Curia generali, ut nulli amodo liceat de filiis et filiabus Regni matrimonia cum extersis et aduentitiis, qui uel que non sint de Regno, absque ipsius speciali requisitione mandato seu consensu Curie sue contrahere, uidelicet ut nec alique de Regno nubere alienigenis audeant, nec aliqui alienigenarum filias ducere in uxores, pena apposita omnium rerum suarum. Millesimo CCo XXXIIIIo mense Ianuarii, aput Messanam ipse Imperator regens Curiam generalem, statuit in septem Regni partibus per annum generales nundinas celebrandas, mandans ut in singulis prouinciis in quibus erunt nundine constitute, quamdiu nundine ipse durauerint, nullus mercator uel ministerialis alibi cum mercibus et rebus uenalibus quam in loco nundinarum inueniri presumat. Prime nundine erunt aput Sulmonam, et durabunt a festo Sancti Georgii usque ad festum inuentionis Sancti Archangeli. Secunde erunt Capue, et durabunt a XXII. Madii usque ad octauam Iunii. Tertie erunt Lucerii, et durabunt a festo beati Iohannis Baptiste usque ad octo dies. Quarte erunt aput Barum, et durabunt a festo Magdalene usque ad festum sancti Laurentii. Quinte erunt Tarenti, et durabunt a festo sancti Bartholomei usque ad festum natiuitatis beate Uirginis. Sexte erunt Cusentie, et durabunt a festo beati Matthei usque ad festum beati Dyonisii. Septime erunt Regii, et durabunt a festo sancti Luce usque ad festum omnium sanctorum in kalendis Nouembris. Statuit etiam ipse Imperator aput Messanam bis in anno in certis Regni prouinciis generales Curias celebrandas, in quibus licebit quibuslibet contra Magistrum iustitiarium iustitiarios et quamcumque aliam personam suam querimoniam instituere, ut omnes suam iustitiam assequantur; et ibi erit pro parte Imperatoris nuntius specialis, qui omnium querelas in scriptis rediget, et eas imperiali Curie presentabit sub suo et quatuor bonorum uirorum ecclesiasticorum sigillis signatas. Clamores tamen contra eos factos, qui officiales non sunt, decident iustitiarii regionum. Hiis Curiis, bis in anno, ut dictum est celebrandis, intererunt quatuor de qualibet magna ciuitate, de melioribus terre, bone fidei et bone opinionis, et qui non sint de parte; de aliis uero non magnis et de castellis duo intererunt curiis ipsis. Prelati uero locorum, nisi certam habeant excusationem quod interesse non possint, similiter intererunt eisdem Curiis, et durabit Curia per octo dies, in quibus nisi expediri negotia ipsa poterunt, prorogabitur in dies quindecim. Qui autem intererunt, loco prelatorum qui interesse non poterunt denuntiabunt, si qui sunt in eorum prouincia patereni uel heretica prauitate infecti, ut seueritate debita puniantur. Loca autem, in quibus Curie statute sunt, sunt hec: In Sicilia aput Platiam, in Calabria terra Iordani et Uallis grate aput Cusentiam. In Apulia Capitanata et Basilicata apud Grauinam. In Principatu Terra Laboris et comitatu Molisii usque Soram, aput Salernum. In iustitiariatu Aprutii, aput Sulmonam. Tempus autem quando congregande sunt Curie, erit in Kalendis Madii, et finient in Kalendis Nouembris; in quibus Magister iustitiarius, iustitiarii, Magistri camerarii, baiuli et alii officiales Curie, prelati, comites, barones, ciues et aliorum locorum habitatores quilibet in sua prouincia tempore et locis prefixis, in presentia legati imperialis conuenire tenentur, super uniuersis et singulis que constitutio continet processuri. Mense Februarii de Sicilia in Calabriam transfretat Imperator, et exinde in Apuliam uenit. Hoc mense, et mense Ianuario preterito tanta fuit habundantia pruine et niuis, quod pro tempestate famis multa millia ouium in Apulia morerentur, siluestres etiam bestie, et ipse uolucres pre fame deficerent, et quo se uerterent ignorarent, cum ubique terrarum nix esset, et ipsa etiam flumina fuerint congelata; et etiam quod oliue et alie arbores fructifere arefacte essent ex gelu nimio, homines desperabiliter murmurarent. Imperator de Apulia uenit in Terram Laboris et tunc ab ista parte Capue fieri super pontem castellum iubet, quod ipse manu propria consignauit. In Neapoly etiam munitionem factam precipit ampliari. Operi castelli de Capua, ut citius fiat, preponit Nycolaum de Cicala, cui omnes iubet intendere a Miniamo usque Capuam. In Gaieta pro Imperatore per Hectorem de Monte Fusculo fere XXX turres custodiuntur. Mense Madii Imperator per Sanctum Germanum habens transitum, aput Reate ad papam uadit, ducens secum Conradum filium suum, et se ad seruitium ecclesie exponens contra Romanos. Inquisitio fit Imperatore mandante de opere Sancti Germani per totam abbatiam per iudicem Adenulfum de Suessa et iudicem Thomam de Caserta. Tunc Imperator aput Reate faciens moram, reuocauit ad opus suum quicquid turbationis tempore de Regni pertinentis occupauerant Reatini, et ipse cum gente sua una cum magistro Raynerio cardinale se Uiterbium confert, predicto Chonrado filio suo, et qui cum eo usque Reate iuerant, redeuntibus in Regnum, Imperatore mandante. Et tunc aput Raspanpanum, quod Romani custodiebant, obsidionem ponit de cardinalis consilio Imperator; ubi per duos menses faciens moram cum in capiendo castro ipso non proficeret, mense Septembris in Regnum reuersus est Imperator. Illis diebus dum Imperator esset Reate, quidam Gualterus de Auersa credens Imperatori placere, infestare cepit eos qui in odium Imperatoris ecclesie adheserant; propter quod ad pape uerbum, quia castrum Sancte Marie de Oliueto, quod Roggerius de Galluccio tenebat qui in partem ecclesie cesserat, ipse Gualterus ceperat, ipso Imperatore mandante per Magistrum iustitiarium captus est et custodie traditus; quem tamen ad preces Odorisii abbatis sancti Uincentii liberauit. Imperator in Regnum rediens, casalia quedam Apulie depopulari iubet: casale Castellionis ad Casinense monasterium pertinens recipi mandat, et inhabitari ad opus suum. Mense Septembris studium quod Neapoly per Imperatorem statutum fuerat, quod extitit turbatione inter ecclesiam et imperium subsecuta penitus dissolutum, per Imperatorem Neapoly reformatur. Romani statim post discessum Imperatoris a Raspanpano, cum suis uiribus Raspanpanum muniunt uictui necessariis, et procedentes inde, super Uiterbium uadunt minus prouide equitantes usque ad portas ciuitatis; propter quod ipsos in reditu penituit equitasse. Nam intercepti a Teutonicis militibus et hominibus ciuitatis ipsius, multi ex ipsis in ore gladii ceciderunt, et multi in captionem sunt ducti, ipsis nichilominus strenue se defendentibus contra illos et nonnullos de nobilioribus Teutonicis trucidantibus, cum eos nollent reseruare ad uitam. Hoc anno, quod Henricus rex contra Imperatorem patrem suum seditionem in Alemannia fecerit, fama fuit. Mo CCo XXXUo . Mense Ianuarii Imperator generalem collectam toti Regno imponit, et tunc collecte fuerunt de terra monasterii uncie CCCC pro adoamento per Stephanum de Anglone iustitiarium Terre Laboris, et pro mutuo uncie CC. Mense Februarii inquisitiones fiunt per totum Regnum de hominibus demanii, quos in locis statutis transfert Imperator cum familiis suis; propter quod de Sancto Germano et de tota terra monasterii nonnulli qui inuenti sunt de demanio extitisse, aput Cumas ire cum suis familiis compelluntur. Mense Martii captiui de Apulia qui tenebantur apud Canusium per interuentum pecunie liberantur, et ex eis quidam digna sunt pena mulctati. Mense Aprilis Imperator aput Precinam pascha Domini celebrat et consequenter post pascham iter arripuit, in Alamanniam profecturus, ducens secum Conradum filium suum. Quem magister domus Teutonicorum ipso mandante precessit ad papam, et Thomas de Aquino Acerrarum comes Magister iustitiarius, et iustitiarii alii de Regno, necnon et Capuanus Ydrontinus et Panormitanus archiepiscopi, cum nonnullis de Regno usque Fanum secuti sunt, et de Imperatoris licentia sunt in Regnum reuersi. Turres in Gaieta exceptis quatuor diruuntur mandato Imperatoris. Rocca Ianule super Sanctum Germanum firmatur. Stephanus de Anglone cedit officio iustitiariatus, et Guillelmus de Sancto Fraymundo succedit eidem. Imperator cum Conrado filio suo et de Regno admodum paucis mense Madii aput Ariminum mare intrat, et in Aquilegiam uadit, exinde in Alamanniam profecturus. Pax inter papam, et Romanos reformata est; captiui Romani, qui aput Uiterbium tenebantur per papam liberati sunt, et qui tenebantur a Romanis, liberi dimittuntur. Robbertus de Busso a iustitiariatu Aprutii amouetur, et Hector comestabulus Montis Fusculi substitutus est illi. Mense Iunii Panormitanus et Capuanus archiepiscopi, Thomas de Aquino Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius, qui pro Imperatore in Regno remanserant, se Capuam conferentes statuerunt ibidem, qualiter rocca Iani super Sanctum Germanum muniri turribus et muris deberet. Ad quod faciendum quatuor elegerunt de terra Sancti Benedicti, qui homines deputatos ad opus rocce ipsius assignare suis uicibus domino Philippo de Citro deberent comestabulo Capue magistro operis rocce predicte, et ter in die ipsos requirere quemlibet predictorum, quorum nomina hec sunt: Tacconus miles de Pontecuruo, Raynaldus Belegrimi de Sancto Helya, Roggerius de Landenulfo et Raynaldus de Paterno de Sancto Germano. Et ut rocca ipsa citius muniretur, per ipsos dominos in terra Fundana certa singulis mensibus pecunie quantitas est statuta; et demum se aput Melphiam in Apuliam contulerunt. Eodem mense Iunii de felicibus Imperatoris auspiciis littere uenerunt in Regnum, quomodo apud Sibidatum a principibus imperii magno fuerat cum honore receptus. Ipso mense nullo obstante Alamanniam intrans, Henricum regem filium suum redeuntem ad mandatum suum recepit; quem duci Bauuarie custodiendum commisit. Philippus de Citro amotus est a magistratu operis rocce Ianule, et Iacobus de Molino substitutus est illi. Mense Iulii imperator filiam regis Anglie duxit uxorem, quam aput Guarmaciam magnifice desponsauit. Millesimo CCo XXXUIo . Mense Ianuarii Imperator filium suum Henricum sub fida custodia per marchionem Lancee mittit in Regnum, et in Apulia in rocca que dicitur Sanctus Felix seruandus traditur. Hoc anno iussu Imperatoris Brundusii noui imperiales cuduntur, et ueteres cassati sunt. Generalis collecta in Regno ponitur, et tunc pro adoamento imperiali collecte sunt de terra monasterii Casinensis uncie CL. Mense Iunii in uigilia apostolorum Petri et Pauli capta est Corduba, nobilissima Sarracenorum ciuitas, qua preter Romam Constantinopolim et Hispalym nulla maior in orbe dicitur a Ferrando christianissimo rege Toleti et Castelle.
+*Corduba uicta iaces, te uicit ut Deo uaces
+Uictor Ferrandus, Hyspanie rex memorandus.*
+Mense Iulii in festo sanctorum Nazarii et Celsi Landulfus Senebaldus Casinensis abbas feliciter aput Casinum obiit; cuius obitus per fratrem Iulianum monachum Casinensem dominis Curie imperialis qui sunt in Apulia nuntiatur; a quibus eligendi licentiam conuentus accepit. Eodem mense imperiale mandatum ad Urbem et generaliter per Tusciam et Lombardiam et per totam Marchiam mittitur, ut tam de Urbe quam de singulis ipsarum prouinciarum communitatibus in Lombardiam legati uadant, postquam illuc sciuerint Imperatorem uenisse. Mense Augusti frater Iulianus, frater Robbertus de Foresta et frater Iohannes Cazolus de uoluntate Henrici de Morra Magistri iustitiarii per uicedecanum et conuentuum rectores, terre monasterii sunt electi. Imperator cum honesto militum comitatu, relictis Imperatrice uxore sua et Conrado filio suo in Alamannia, transalpinauit, et uenit Ueronam, que suo fauebat imperio; et inde prospere usque Cremonam processit in Lombardiam, licet Mediolanenses cum suis uiribus se sibi opponerent ne transiret. Domini Curie qui in Regno remanserant pro parte Imperatoris, cognito de aduentu Imperatoris in Lombardia, prohibuerunt uicedecanum et conuentum Casinensem ne in electione abbatis facienda procederent. Legati Urbis et totius Lombardie et Tuscie ad Imperatorem uadunt. Mense Octobris ad eum quoque duo uadunt ex parte Casinensis conuentus, frater uidelicet Simon de Presentiano et frater Amicus; qui tamen cum aliarum nuntiis ciuitatum usque Cremonam procedentes et ultra, ipsum uidere non potuerunt, cum mense Nouembris capta ciuitate Uincentie propere in Alamanniam rediuisset, quam ciuitatem ignis pro parte cremauit.
+*Pro meritis dignis Uincentia te cremat ignis;
+Subderis imperio Cesaris ingenio.*
+Thomas Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius uocati ab Imperatore uadunt ad ipsum mense Decembris, set ipsum in Lombardia non inuenerunt, cum in Alamanniam, ut dictum est, remeasset ad edomandam ducis Austrie nequitiam, qui rebellauerat contra ipsum. Propterea iidem comes, et Magister iustitiarius in Alamanniam properarunt. Hoc anno Petrus Frayapane in urbe Roma pro parte Imperatoris guerram mouet contra papam et senatorem, et seditio facta est multa in populo. Millesimo CCo XXXUIIo . Mense Ianuarii UIII stante eodem, electio abbatis Casinensis canonice celebrata est de fratre Pandulfo de Sancto Stephano, et quasi per inspirationem ab omnibus approbata. Mense Februarii littere imperiales lecte sunt in Sancto Germano de captione Uincentie, et de noua Imperatoris prole feminea de noua consorte suscepta. Inquisitio fit de opere Sancti Germani per iudicem Adenulfum de Suessa. Mense Martii frater Symon de Presentiano et frater Stephanus de Coruaria ad Imperatorem in Alemanniam uadunt cum litteris conuentus factis ad eum, quibus denuntiant electionem canonice celebratam de fratre Pandulfo de Sancto Stefano in abbatem Casinensem. Eodem mense Imperatore mandante generalis collecta per totum Regnum exigitur. Mense Aprelis magister domus Teutonicorum et magister Petrus de Uinea missi ab Imperatore ad papam ueniunt pro facto Lombardie. Eodem mense pax in Urbe reformata est. Mense Madii Acerrarum comes et Magister iustitiarius ab Imperatore de Alamannia redeunt in Regnum. Frater Symon de Presentiano et frater Stephanus similiter de Alamannia redeunt cum litteris Imperatoris de facto electionis facte de fratre Pandulfo ad archiepiscopos Panormitanum et Capuanum nec non et Rauellensem episcopum missis, per quos certiorari desiderat de sufficientia ipsius electi. Eodem mense Iohannes de Poly senator Urbis factus est; et iterum in eius odium seditio in Urbe orta est. Magister domus Teutonicorum a papa ad Imperatorem reuertitur. Episcopus Ostiensis et Thomas Capuanus tituli sancte Sabine presbiter cardinalis legati ad Imperatorem uadunt ex parte pape. Mense Iunii dictus frater Symon per dominum Guillelmum de Sancto Fraymundo Terre Laboris iustitiarium, remanente secum in rectoria fratre Iohanne Cazolo et duobus aliis cassatis rectoribus, scilicet fratre Iuliano et fratre Robberto de Foresta, rector Casinensis institutus est. Qui frater Symon aput Auellinum uadens ad dominos Curie supradictos, qui ibidem conuenerant, optinuit ab eis, ut pro inquisitione facienda de persona Casinensis electi mittere, quem uellent, deberent; qui ad hoc faciendum uirum prouidum iudicem Taddeum de Suessa magne imperialis Curie iudicem elegerunt. Mense Iulii ueniens idem iudex ad Sanctum Germanum de mandato predictorum dominorum tam de fide quam sufficientia iam dicti Casinensis electi per singulos de castris singulis ad se sub certo numero uocatos homines, necnon et de Atino, ubi se tempore discordie inter ecclesiam et Imperatorem receperat, inquisitionem facere studuit diligentem, quam in scriptis redactam ad eosdem dominos per magistrum Terrisium de Atino remisit, ad quos etiam frater Iohannes de Sancto Germano et magister Raymundus iudex et aduocatus Casinensis uadunt ex parte conuentus; et approbata per ipsos dominos inquisitione ipsa, electionem factam de predicto fratre Pandulfo, iuxta mandatum Cesaris acceptarunt. Eodem mense Iacobus de Molino captus a Magistro iustitiario propter arma prohibita et seditionem factam, custodiendus traditur in castello Neapoly, et nonnulli alii seditiosi capiuntur, et ad castra alia in captione mittuntur. Hoc anno Iohannes rex quondam Iherosolimitanus aput Constantinopolim nature concessit. Mense Iulii. Romani plebei populum concitantes contra Iohannem de Poly senatorem Urbis, ipsum senatorie dignitati cedere compulerunt et Iohannem de Cencio substituerunt eidem; propter quod seditio et cedes multa facta est populi, cum idem Iohannes de Poly se in turri sua receperit contra Romanos et senatorem sibi substitutum, et bellum contra eos mouerit intestinum; tandemque pax reformata est inter eos, in senatu de consensu iam dicti Iohannis de Poly Iohanne de Cencio remanente. Mense Augusti pro confirmatione electionis iam dicti fratris Pandulfi optinenda a papa, uadunt frater Berardus de Babuco, frater Iohannes de Sancto Germano, frater Gregorius de Sancto Stephano, frater Stephanus de Coruaria et magister Raynaldus de Cayra iudex et aduocatus Casinensis aput Uiterbium; qui quoniam optinere illam non potuerunt a papa iam dicto, quia in electione non fuerat rite processum, optinuerunt ad multam instantiam ne monasterium in deterius uergeret, ut electus ipse amministraret usque ad beneplacitum pape. Eodem mense Augusti de mandato Imperatoris de Lucerio aput Rauennam uadunt X millia Sarracenorum in subsidium eius, cum ciuitatem ipsam in odium Imperatoris, cuius partem fouebat, Fauentini, qui erant ex parte Mediolanensium grauiter infestarent; ad cuius etiam defensam accesserat Symon comes Theatinus de mandato imperiali cum quingentis militibus. Mense Septembris Henricus de Morra Magister iustitiarius uenit ad Sanctum Germanum, et occasione inquisitionis olim facte ibidem de subtractis hominibus tempore Philippi de Citro ab opere munitionis terre ipsius, generaliter pro hiis qui eos subtraxerant per totam abbatiam, composuit cum eis ad maiorem penam uitandam in CCC uncias auri, cum predicto uero Philippo de Citro in centum; et tunc uocatus a Cesare ad ipsum in Lombardiam uadit. Mense Octobris Imperator cepit Marcariam in Lombardiam; et cum nollet habita Mantua alloqui cardinales, ipsi Romam reuersi sunt; ubi etiam biduo ante Gregorius papa de Uiterbio redierat, et cum honore multo receptus fuerat a Romanis. Mense Nouembris embassatores Romani ad Imperatorem in Lombardiam uadunt. Imperator cum fortunato exercitu suo cepit Montem clarum in episcopatu Brexie, quod bonis omnibus spoliatum comburi iubet; propter quod Brexienses in suum auxilium Mediolanenses uocant, qui in manu ualida militum et peditum congregato exercitu, uersus Brexiam in eius auxilium profecti sunt, contra Imperatorem se temere opponentes. Quos Imperator ipse IIII stante eodem mense Nouembris, cum apud Curtem nouam sua tentoria defexissent ab ipsius facie fugientes, audacter non minus quam potenter inuadens, deuicit in campo, et ex ipsis stragem non modicam fecit, et nonnullos cepit et captiuos Cremonam duxit, ita quod inter uiuos, et mortuos ad decem fere millium numerum computantur. Tunc etiam Mediolani potestas filius ducis Uenetum captus est. Similiter et carrochium cepit et Cremonam duxit. Mense Decembris Lauda ipsi Imperatori se reddidit, et ibi natale Domini cum omni tripudio celebrauit. Mo CCo XXXUIIIo . Mense Ianuarii Henricus de Morra Magister iustitiarius de Lombardia redit in Regnum, et tunc generalis collecta per totum Regnum imponitur, et colligitur. Imperator in Alamanniam remeat, et ibi pro facto Lombardie exercitum congregat, magistrum domus Alamannorum ultra montes dirigit pro soldariis retinendis. Mense Aprelis ipse Imperator in Lombardiam redit, et aput Ueronam Conradum filium suum cum principibus imperii et copioso exercitu prestolatur. Carrochium captum Romam dirigit Imperator in signum uictorie. Mense Madii Imperator ipse uocat ad se Thomam de Aquino Acerrarum comitem, et Henricum de Morra Magistrum iustitiarium, et omnes barones, et milites infeudatos; quorum nonnullos, iuxta ipsius mandatum euntes ad eius obsequium ciuitatibus que uenerant ad mandatum suum potestates prefecit, et aliis custodiam captiuorum commisit. Mense Iunii dictus Acerrarum comes et Henricus de Morra Magister iustitiarius ad Imperatorem in Lombardiam uadunt cum militibus Regni decenter paratis in equis, et armis et cum pecunia de Regno collecta. Gregorius papa Urbem exiens uenit Anagniam. Hoc mense in Casino celebratur electio, et quia in eligendo monachi conuenire non poterant, uota sua dederunt omnes in archiepiscopum Messanensem, ut ipse unum quem uellet, de gremio assumeret monasterii. Mense Iulii Conradus rex filius Imperatoris aput Ueronam uenit ad patrem cum principibus et exercitu copioso; cum quo se Cremonam conferens, inde feliciter in obsidionem Brexie properauit: aput Ueronam etiam magistrum domus Teutonicorum infirmum redeuntem de partibus Ultramontis recepit Imperator. Hoc mense frater Iohannes Capuanus, Casinensis monachus, in abbatem Sancti Saluatoris de Telesia per papam Gregorium aput Anagniam consecratus est. Mense Augusti Henricus de Morra Magister iustitiarius redit in Regnum de Lombardia. Hoc etiam mense dictus abbas sancti Saluatoris infirmitate correptus obiit. Panormitanus archiepiscopus, episcopus Reginus, iudex Taddeus de Suessa et magister Roggerius Porcastrella de Lombardia ab Imperatore ad papam aput Anagniam nuntii ueniunt pro pace inter ecclesiam et imperium reformanda; cum quibus pro parte ecclesie Messanensis archiepiscopus ad Imperatorem dirigitur responsalis a papa. Magister domus Alamannorum Salernum se confert pro sanitate recuperanda. Mense Septembris Imperatrix de Lombardia uenit in Regnum, et aput Adriam elegit iussu Imperatoris facere stationem. Mense Octobris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem, ubi noui constituti sunt senatores, silicet Iohannes de Poli et .... . Imperator uastata in exterioribus Brexia ab eius obsidione recedit. Conradus filius eius in Alamanniam redit, et licentia data est in propria reuertendi; ipse tamen in Lombardia remansit. Henricus naturalis filius Imperatoris in Sardinia duxit uxorem. Mense Nouembris Landus Messanensis archiepiscopus, in quem conuentus Casinensis eligendi quem uellet in abbatem de gremio monasterii, sua uota dederunt, fratrem Stephanum de Coruaria cum illum ydoneum inuenisset in abbatem Casinensem elegit; quem idem conuentus pariter acceptauit, et propter hoc ad representandam ipsius electionem domino Imperatori, duos ex fratribus silicet fratrem Robertum de Foresta et fratrem Iohannem de Pontecuruo ad eius presentiam direxerunt, ut suum in eum dare dignaretur assensum. Idem Messanensis archiepiscopus cum Berardo Panormitano archiepiscopo et Thoma de Aquino Acerrarum comite et cum magistro Roggerio Porcastrella ab Imperatore remissus ad papam, Romam ueniunt pro pace et forma concordie hinc inde tractata. Guido Soranus episcopus legatus a papa in Prouinciam mittitur. Mense Decembris Imperator Imperatricem uxorem suam de Regno in Lombardiam reduci iubet ad se per Berardum Panormitanum archiepiscopum. Messanensis archiepiscopus et dictus Acerrarum comes et magister Rogerius Porcastrella de Urbe a papa digressi sunt; quorum duo, scilicet comes et magister Rogerius in Regnum redeunt; Messanensis uero archiepiscopus se Anagniam confert. Imperator aput Parmam natale Domini celebrat, ibique representate sibi electioni a predictis fratribus facte de fratre Stephano ab archiepiscopo Messanensi in abbatem Casinensem suum dedit assensum. Dictus magister Roggerius cum responso pape ad Imperatorem redit. Mo CCo XXXIXo . Mense Ianuarii generalis collecta per Regnum ponitur. Frater Raynaldus de Carci et frater Berardus de Babuco electionem fratris Stephani in abbatem Casinensem representant domino Gregorio pape in Urbe. Imperiales noui cuduntur Brundusii. Mense Februarii Gregorius papa electionem fratris Stephani confirmat, eumque per manus Ostiensis episcopi facit in sacerdotem promoueri in festo sancti Barbati, et die altera benedictionis sibi munus impendi. Qui in Casinensi monasterio in festo beati Matthie honorifice receptus est et cum gloria cathedratus. Mense Martii idem abbas ad Imperatorem in Lombardiam uadit, a quo benigne satis receptus est, et ibidem fidelitatis sibi prestitit sacramentum. Et eo mense idem abbas priusquam iret, Uicedecanum instituit fratrem Ryccardum de Septem fratribus. Eodem mense in die sancto Iouis Gregorius papa Imperatorem publice excommunicat; cui excommunicationi tanquam iniuste Imperator non paret, set suas excusatorias mittit ad orbis principes, quomodo papa perperam contra se processit. Mense Aprilis monasterium Casinense Imperatore mandante seruientibus et aliis ad custodiam necessariis communitur quibusdam monachis ex eo exclusis. Similiter et Pontem curuum per Taffurum castellanum rocce Ianule. Mense Madii in Marsia aput Tallacozum quidam sanctus Oddo reuelatur, qui miraculis multis claruit. Thomas de Aquino Acerrarum comes uocatus ad Imperatorem in Lombardiam uadit. Omnes de Regno qui sunt in Romana curia, reuocantur. Denarii noui dati sunt per terram Sancti Benedicti, pro quibus datum est aurum ad summam CLXX unciarum. Teanensis, Calinensis, Uenafranus, Aquinensis episcopi de Regno exeunt, Imperatore mandante. Mense Iunii tertio intrante eodem mense, qui fuerit Ueneris dies, circa horam nonam sol eclypsim passus est. Eodem mense a monasterio Casinensi sicut a ceteris aliis de Regno cathedralibus ecclesiis, necnon et a subditis eidem monasterio cellis, adiutorium pro Imperatore exigitur. Similiter et a clericis abbatie pro beneficiis suis. Obedientiales monachi uocati a Taffuro castellano rocce Ianule, sicut et ipsi clerici, dare conuenerunt medietatem omnium prouentuum obedientiarum suarum, et exinde respondere Roggerio de Landenulfo et Iacobo Cazolo ad hoc constitutis per iustitiarium Terre Laboris pro uictu seruientium, qui deputati sunt ad custodiam monasterii et Pontiscurui. Eo tempore subscripta capitula edita sunt in Regno, que pro parte imperiali obseruari iubentur. “In primis, ut fratres Predicatores, et Minores, qui sunt oriundi de terris infidelium Lombardie, expellantur de Regno; et ab aliis habeatur cautela, quod non offendant Imperatorem. Idem fiat de aliis personis religiosis. Item ut barones et milites, qui fouerunt aliquando partem pape contra Cesarem, et precipue qui sunt in confinio Regni, inducantur, potentes, quod uadant ad seruitium curie in Lombardiam cum equis et armis, impotentes similiter a Curia imperiali stipendia recepturi. Item a cathedralibus ecclesiis per se exigatur et imponatur pro imperiali Curia adiutorium, secundum modum et potentiam diuitiarum suarum. Nichilominus et a canonicis earum dyocesum sibi subditis presbiteris et clericis secundum facultates eorum. Illud idem exigatur ab abbatibus monachis nigris et albis. Item quod hii qui sunt in Romana curia, preter exclusos et suspectos, reuertantur in Regnum; sin autem, bona eorum infiscentur, nec permittantur post citationem reuerti. Excipiuntur qui sunt cum cardinali Thoma et cum Iohanne de Capua notario pape. Item illorum clericorum, qui de Regno non sunt, bona et beneficia que habeant in Regno infiscanda sunt. Item quod nulli permittatur ad Romanam ecclesiam accedere sine speciali mandato Magistri iustitiarii; et qui accesserint, non permittantur redire sine mandato Curie. Item quod statuantur exploratores, ne quis masculus uel femina intrando Regnum portet papales litteras contra Cesarem; item, ut qui inuentus fuerit contra Cesarem illas portans, ultimo supplicio puniatur suspensus; et si portauerit litteras de credentia, cogatur confiteri modum et tenorem credentie. Et si confessio ledit principem, eodem iudicio puniatur, siue clericus siue laycus fuerit”. Ipso mense Iunii Sanctagathensis et Caluensis episcopi Romam uadunt, missi ab Imperatore ad cardinales; set a papa repulsi in Regnum sine effectu redeunt. Ciuitas Teruisii per Albericum de Romano, et Ezolinum de Camino rebellat Imperatori. Eodem mense Iunii iterum alii qui remanserant monachi de monasterio excluduntur; quibus simul cum primis exclusis morari aput Uallemluci prouisum est, paucis admodum in monasterio remanentibus. Mense Iulii Rauenna rebellat Imperatori, quam Ueneti recipiunt et tuentur. Eo mense homines terre monasterii mandante Imperatore, absenti Casinensis abbati, et secum in suo seruitio commoranti per sacramentum uitam assecurant et menbra. Gregorius papa de Urbe uenit Anagniam. Imperator de gratia concessit dicto Casinensi abbati, ut tam monasterium Casinense quam omnes monachi et celle eius a generali, quod ab aliis exigitur ecclesiis Regni, adiutorio essent immunes. Eodem mense Iulii tertia fit exclusio monachorum de monasterio Casinensi, quorum quidam aput Uallemluci, quidam aput Sanctum Petrum monasterii, et quidam moram facere in parentum domibus elegerunt; et in ipso monasterio non nisi octo tantum monachi ad celebrandum in eo diuina officia remanserunt, quorum nomina sunt hec: frater Ryccardus de Septem fratribus uicedecanus, frater Seniorectus, frater Robertus de Ota, frater Iohannes Cazolus, frater Guillelmus de Pignataro, frater Iohannes de Marocta et frater Mattheus de Miniano. Rome aput Lateranum obiit R.... episcopus Uenafranus. Eodem mense Iulii Imperator cum suo fortunato exercitu cepit in episcopatu Bononiensi castrum quoddam fossatis et aquis munitum, quod Plumacium uocabatur, quod totum igne crematum est, et quam plures eorum qui intus steterant, cremauit ignis; et fere quingenti qui euaserunt ignis incendium, Imperator duxit captiuos. Rome occidit turris Cartolariorum. Mense Augusti rex Nauarre cum copioso crucesignatorum exercitu de Marsilia in Terram sanctam nauigio transfetat. Item Imperator ipso mense Augusti in uigilia assumptionis beate Uirginis in episcopatu Bononiensi cepit castrum quod dicebatur Crepacore, quod igne crematum est; et nonnulli eorum qui intus steterant, euaserunt, et pro maiori parte sunt nonnulli captiui. Aput Anagniam Thomas Capuanus Sancte Sabine presbyter cardinalis XU kal. Septembris obiit; uersus:
+*In festo Magni festum | Thomas perit Agni
+Donatur Magno | caro marcida, spiritus Agno.*
+Eodem mense Augusti Henricus de Morra Magister iustitiarius uocatus ab Imperatore, ad ipsum in Lombardiam per mare uadit. Imperator reuocatus a ciuitatibus et magnatibus Lombardie partem suam fouentibus, diuertit ab episcopatu et depopulatione Bononie, et ad depopulandum in exterioribus Mediolanum accedit; cui Mediolanenses extra ciuitatem per octo fere milliaria obuios se opponunt. Imperator tamen, cum inuadere ipsos non posset aut facere in eos insultum, moram protrahens in episcopatu Mediolanensi per duos fere menses, Septembris silicet et Octobris, et depopulatione facta non modica in extrinsecis, discessit ab inde et ad deuastationem pontis Placentie cum exercitu suo accedit. Eodem mense Septembris iustitiarii omnes et castellani de Regno mutantur; et amoto Taffuro de Capua de rocca Ianule, qui etiam curam agebat montis Casini et Pontis curui, substituitur illi quidam Guillelmus de Spinosa in rocca Ianule castellanus, et in Casino quidam Iordanus de Calabria ordinatur. Eodem mense amoto a iustitiariatu Terre Laboris Guillelmo de Sancto Fraymundo, Ryccardus de Montenigro substitutus est illi. Barones et milites infeudati de Regno per iustitiarios singulos, ut se in equis et armis preparent, summonentur. Bononienses post discessum Imperatoris ab episcopatu Bononie, euntes temere super Mutinam, que Imperatori fauebat, a comite Symone Theatino et Parmensibus deuicti sunt in campo, et nonnulli eorum capti sunt, nonnulli gladiis interempti, et nonnulli ampne summersi. Henricus rex Gallure naturalis filius Imperatoris in marchiam Anconitanam uenit: contra quem mittitur a Gregorio papa Iohannes de Columpna cardinalis. Mense Octobris Prenestinus episcopus legatus a papa ad principes mittitur occidentis, qui in specie peregrini cum uno tantum socio per terram usque Ianuam uadit, et inde nauigio transfretauit. Mense eodem quidam Andreas de Cicala a Porta Roseti usque ad fines Regni per Imperatorem capitaneus constituitur. Ingenia que bidde dicuntur et manganelli fiunt, Imperatore mandante, ad defensam rocce Ianule et Casini; propter quod et homines terre monasterii ad incidenda lignamina ipsis machinis opportuna, et boues ad ea deferenda non modice sunt grauati. Roffridus Theanensis episcopus apud Cornetum obiit. Mense Nouembris Gregorius papa de Anagnia redit ad Urbem, ubi a Romanis omnibus honorifice receptus est. Qui in octauis beati Martini sententiam latam in Imperatorem confirmat, et excommunicat Henricum naturalem filium eius et omnes sequaces eorum pro eo, quod Marchiam, quam iuris esse dicebat ecclesie, hostiliter est ingressus. Mense Decembris Imperator aput Pisas natale Domini celebrat. Quidam frater Helyas, qui in ecclesia sancti Francisci aput Ascisium magister ordinis fratrum Minorum extiterat, pro eo quod apud Gregorium papam delatus a fratribus quod male amministrasset, eum ipse papa ab amministratione remouit, in odium pape Imperatori adhesit. Uigiles de nocte per Ryccardum de Montenigro iustitiarium in principatu Capue statuti sunt. Mo CCo XLo . Mense Ianuarii per predictum capitaneum generalis collecta exigitur, Imperatore mandante; et tunc uisitatores castrorum per Regnum constituuntur, per quos de fidelibus deputati sunt aliqui, qui castra imperialia uisitent semel in hebdomada, et tam de factis castellanorum, quam de numero seruientium diligenter inquirant, similiter et defectu eorum. Mense Februarii per eundem capitaneum per totum Regnum fit inquisitio generalis contra impositores et collectores collecte imperialis anni preteriti, ut de sua malitia pro meritis puniantur. Imperator uenit Fulignum, ubi magnifice a ciuibus receptus est. Aspellum et Coccoionum uenerunt ad mandatum suum, recipit tunc etiam Uiterbium eodem mense Februarii, Ortam, Ciuitam Castellanam, Cornetum, Sutrum, Montem Flasconem et Tuscanellam. Imperatrix cum Berardo Panormitano Archiepiscopo in Regnum uenit. Stella cometes apparuit. Mense Martii Imperator, relicto capitaneo aput Uiterbium comite Symone Theatino cum exercitu suo et in Marchia naturali filio suo Henrico rege Gallure, cum hiis qui de Regno secum in Lombardia fuerant, redit in Regnum, tunc Stephano Casinensi abbate ad terram monasterii redeunte. Mense Aprilis Imperator aput Fogiam colloquium celebrat generale. Specialis collecta a clericis Regni pro beneficiis ecclesiasticis exigitur. Eodem mense filius regis Castelle ad Imperatorem apud Fogiam uenit. In Sancto Germano magister Iohannes archipresbyter terre eiusdem, et magister Petrus frater eius, iussu Imperatoris per Philippum de Surrento militem Capuanum et per quemdam iudicem maiorem capti sunt, et eorum sunt mobilia infiscata, immobilia uero omnia annotata. Ciuitas Ferrarie a ciuitatibus Lombardie Imperatori contrariis nec non et a Uenetis impugnatur, et obsidetur per terram et aquam; in qua pro Imperatore erat quidam Azolinus. Imperator a suis officialibus certam exigit pecunie quantitatem. Mense Madii Imperator congregato exercitu de Apulia uenit Capuam, et ipso mandante Beneuentum in exterioribus deuastatur. Mense Iunii Imperator cum exercitu suo, quem de Regno collegerat, uenit ad Sanctum Germanum, ubi per sex dies moram protrahens, e uestigio per Aquinum transitum faciens, et secum ducens Pandulfum dominum Aquini aput Insulam pontis Solarati posuit castra sua, Campaniam intrare disponens. Quam non intrauit, usus consilio saniori, set per Soram et Marsiam direxit in Ancone marchiam gressus suos. Eo mense Thomas dictus Molisii comes aput Spoletum, que se pro papa tenebat, cum ducentis militibus a papa dirigitur. Henricus rex Imperatoris filius, tentus in rocca Sancti Felicis in Apulia, in Calabriam custodiendus aput Neocastrum iussu patris dirigitur, et exinde aput Martoranum missus est. Mense Iulii per totum Regnum, iussu Imperatoris ab hiis omnibus quibus per officiales suos aliqua fuere commissa officia, certa exigitur pecunie quantitas; et tunc quidam de Sancto Germano per quemdam Octauianum Siculum taxati fuerunt in CC uncias auri. Stephanus Casinensis abbas mouens de Sancto Germano ad Imperatorem, qui erat in obsidione Asculi, in Marchiam uadit. Eodem mense iussu capitanei in Sancto Germano certus militum numerus congregatur. Tunc amoto de rocca Ianule Guillelmo de Spinosa Castellano, quidam Iohannes de Trentenaria per Imperatorem est statutus in ea. Imperator castra sua mouens ab Asculo processit uersus ciuitatem Firmanam, a quo Stephanus Casinensis abbas cum ipsius licentia discedens infirmus ad ecclesiam suam sancti Liberatoris se contulit, ubi donec conualuit moram fecit. Eo mense captus est iussu Imperatoris magister Raynaldus de Cayra. Mense Augusti ciuitas Beneuentana obsidetur iussu Imperatoris. Imperator ipse uero ciuitatem Fauentie arctat et obsidet. Mense Septembris galee Uenetie discurrentes per Regnum in odium Imperatoris, Termulas Uestam et quasdam alias Apulie terras capientes, destruxerunt et bonis omnibus spoliarunt. Aput Brundusium euntes predicte galee, nauem quandam redeuntem ab Iherosolimis, cum non possent ui capere, igne cremarunt. Milites qui steterant in Sancto Germano ad Imperatorem uadunt aput Fauentiam, ex eis quibusdam in propria recedentibus. Mense Octobris galee ipse multis onuste spoliis in sua redeunt. Mense Nouembris fratres Predicatores et Minores omnes de Regno exeunt, Imperatore mandante, duobus tantum relictis, qui sint de Regno natiui, in singulis quibusque illorum domibus ad custodiam earundem. Mense Decembris .... . Mo CCo XLIo . Mense Ianuarii per totum Regnum generalis collecta exigitur. Iohannes de Columpna cardinalis discors factus cum Gregorio papa in partem cedit Imperatoris, et Lagustam in Urbe, et extra Urbem alia castra sua firmari iubet. Mense Februarii Imperatore mandante, per totam Regni maritimam iuxta cursum galee armantur. Mense Martii milites et pedites ad defensam et custodiam maritime ubique per Regnum ire iubentur. Eodem mense galee predicte uersus Pisas uadunt. Mense Aprilis ciuitas Beneuentana, que Romane ecclesie suberat, arctata et necessitate compulsa Imperatori se reddit; cuius menia Imperatoris iussu funditus euertuntur, et turres ciuitatis eiusdem usque ad solarium. Arma hominum ciuitatis ipsius ad opus recipiuntur Imperatoris. Eodem mense Fauentia per annum obsessa et arctata ab Imperatore, uenit ad mandatum ipsius, saluis personis et rebus hominum ciuitatis eiusdem, in qua postea Imperator ipse fieri munitionem mandat. Mense Madii in festo inuentionis sancte crucis galee imperiales cum galeis Ianuensium conflictum habentes, nonnullos prelatos occidentales qui erant in eis, habita uictoria de Ianuensibus, ceperunt, et duxerunt aput Pisam captiuos cum duobus legatis, Prenestino scilicet episcopo et Oddone sancti Nicolai in Carcere Tulliano diacono Cardinali, de quorum mandato ueniebant ad papam. Inter quos fuerunt Cisterciensis et Clareuallensis abbates, nec non Rothomagensis archiepiscopus, et alii quos ignoro. De galeis quoque Ianuensium capte sunt ultra XX., et nonnulli Ianuensium in eis, et quam plures sunt sponte ob metus causam in mari submersi; qui omnes postea, Imperatore mandante, tam prelati, quam alii cum legatis ipsis in Regnum aput Neapolym per mare in captionem ducti sunt, et in custodiam per Regni castella transmissi. Milites et pedites nonnulli aput Aquinum, et aput Sanctum Germanum conueniunt ad Regni custodiam. Mense Iunii prelati de Regno uocati ab Andrea de Cicala capitaneo et Magistro iustitiario, aput Melphiam ad eum uadunt; a quibus thesauri ecclesiarum suarum, tam in auro, argento, quam uestibus sericis et lapidibus pretiosis, in commodato pro principe exiguntur. Imperator discedens a Fauentia uenit Fanum, quam, circumposita obsidione, cum flectere ad sua uota non posset, in exterioribus uastat, et discedens inde uadit Spoletum, quod recipit ad mandatum suum. Ascisii ciuitatem sibi renitentem similiter uastat exterius. Eodem mense fama de Tartaris ad Imperatorem peruenit, quod iam dicto rege Ungarie essent in foribus Alamannie et ipse rex Ungarie significauit eidem Imperatori per Guaciensem episcopum legatum suum, et per litteras suas, per quas se ipsum et regnum Ungarie sue promittit subicere dicioni dummodo per ipsum Imperatorem ab ipsis Tartaris protectionis sue munimine defendatur. Et ob hanc causam Imperator ipse metuens christianitatis excidium, ut componat cum papa Gregorio, uersus Urbem dirigit cum festinantia gressus suos et tunc propter hoc generales mittit litteras ad uniuersos principes occidentis, quarum tenor talis est:
+*Illustri regi Francorum, tamquam fratri suo, Fredericus, etc. Perfecte sollicitudinis
+zelus, quo sicut pater imperii statum eiusdem diligere cogimur et tueri, propensius nos inducit
+non tam manifesta pericula, quam suspecta uereri, etc.*
+, per quas litteras principes ipsos animat et hortatur ad fidei christiane defensionem et ecclesie sancte succursum. Eodem mense Imperator ueniens aput Interampnes, ciuitatem ipsam recipit ad mandatum suum. Mense Iulii Imperator uenit Narniam, quam sibi renitentem inuenit; propter quod, facta in exterioribus uastitate, inde discessit, et uersus Reate concito uadit, quam sibi similiter resistentem inuenit, et tunc Imperator uocatus ipse a Iohanne de Columpna cardinali, festinat ad Urbem. Eodem mense Andreas de Cicala capitaneus iussu Imperatoris captiuos legatos et alios transferri de Neapoly Salernum facit per Ryccardum de Montenigro iustitiarium Terre Laboris; et ipse capitaneus uocatus ad Imperatorem uadit. A quo rediens, per totum Regnum certum exigit numerum militum et seruientium, et omnes thesauros ecclesiarum sue iurisdictionis aput Sanctum Germanum congregari iubet. Iohannes de Columpna cardinalis discors a papa discedit, seque confert in Prenestino. Monticellum et Pontem Lucanum contra Romanos recipit in odium pape. Ad quem Imperator milites et seruientes de Regno mittit. Mattheus Russus per Gregorium papam senator efficitur; qui aput Lagustam, quam Iohannes de Columpna firmauerat et tenebat per suos, obsidionem ponit. Mense Augusti Imperator recipit ciuitatem Tyburtinam, et exinde uersus Urbem uadit; et tunc castrum quoddam quod dicitur Mons Albanus, quod erat sancti Pauli de Urbe, ui cepit et igne consumpsit: castra etiam quedam Farfensis monasterii occupat et diuastat. Burgum nouum desertum incolis igne crematur. Imperator ipse aput Cryptam ferratam ponit castra sua, et in exterioribus Urbem diuastat, et tunc de Gregorio papa quod obierit Rome XXI. Augusti, pro certo accepit, de cuius licentia cardinales omnes, qui extra Urbem fuerant, pro electione pape facienda ad Urbem redeunt. Eodem mense Augusti iussu Imperatoris uastatores de Regno aput Insulam pontis Solarati, et aput Sanctum Iohannem de Incarico, ut intrent Campaniam congregantur. Cardinales, qui in Urbe ad pape electionem conuenerant, per senatorem et Romanos aput Septisolium includuntur, ut ad creandum papam inuiti procedant ..... Mattheus Russus Urbis senator Lagustam ui Romanorum optinuit. Thesauri omnes ecclesiarum Regni a porta Roseti usque ad fines Regni iussu Andree de Cicala capitanei aput Sanctum Germanum in ecclesia sancte Marie terre eiusdem congregantur et reponuntur; quorum custodie deputati sunt XII. de ditioribus et melioribus hominibus ipsius terre. Et tunc tabula aurea que ante altare beati Benedicti ad ornatum diu steterat, et alia tabula argentea altaris beate Marie, et ycona cum smaltis que super altare fuerat beati Benedicti, et omnis alius thesaurus ipsius monasterii in auro argento pannis sericis et lapidibus pretiosis, nec non et aliarum ecclesiarum terre ipsius monasterii ad Sanctum Germanum in predicta ecclesia sancte Marie portatur et deponitur; cuius thesauri capti ab ecclesiis Regni pars pretio redimitur, et pars reliqua aput sanctam Mariam de Crypta ferrata ad principem deportatur. Prenestinus episcopus et Oddo cardinalis cum magistro Iohanne Toletano sub ducatu Tybboldi de Dragone, aput Tybur ducuntur. Mense Septembris uastatores aput Insulam congregati, mandato Cesaris in propria reuertuntur. Imperator ipse, relictis aput Tybur sub custodia suorum, quos ad tuitionem et defensam ciuitatis ipsius reliquerat, episcopo et cardinale predictis, per Campaniam redit in Regnum; et ueniens aput Insulam Solaratam, ciuitatem nouam in fronte Ceperani construi iubet. Ad cuius ciuitatis fundationem statuit dominum Ryccardum de Montenigro Terre-Laboris iustitiarium, et mandat ut homines Arcis, Sancti Iohannis de Incarico, Insule pontis Solarati et Pastine illuc ire ad habitandum cogantur. Statuit insuper, ut ad opus ciuitatis eiusdem uenire deberet certa quantitas hominum de abbatia Casinensi, abbatia sancti Uincentii, comitatu Fundano, Comino et comitatu Molisii per ebdomadam. Et tunc recto tramite per Sanctum Germanum Aliphiam et Beneuentum in Apuliam uadit, mandans ut thesauri ecclesiarum ad ipsum aput Fogiam deferantur. Mense Octobris Gyffridus Mediolanensis in Celestinum papam eligitur. Eo mense thesauri ecclesiarum aput Fogiam per eos de Sancto Germano qui eorum fuerant custodie deputati, mandante Cesare deferuntur, excepta tabula altaris sancti Benedicti, et ut redimi debeant a prelatis singulis et ecclesiis, quarum erant pro certa pecunie quantitate, ab Imperatore mandatur. Eodem mense iubetur a Cesare, ut nullus de Regno equos aut arma uendere uel trahere extra Regnum presumat. Inquisitio aput Sanctum Germanum fit de medicis qui mederi ausi sunt, et in tota abbatia, nisi de licentia imperialis Curie et per eam fuerint approbati. Ciuitas Accon rebellat Imperatori. Mense Nouembris Celestinus papa Rome aput Sanctum Petrum obiit; et de cardinalibus quidam, eo insepulto, de Urbe fugerunt, et contulerunt se Anagniam. Mense Decembris Imperatrix aput Fogiam obiit, et aput Andriam sepelitur. Mo CCo XLIIo . Mense Ianuarii generalis collecta per totum Regnum exigitur, de qua tertia pars remittitur, sicut anno preterito. Inquisitiones fiunt ubique per Regnum contra infideles inuentos tempore turbationis, contra forbannitos et foriudicatos, contra aleatores et prohibita arma portantes, et super multis aliis articulis. Mense Februarii Ryccardus de Montenigro, a iustitiariatu Terre Laboris amouetur, et Gysulfus de Mannia substituitur illi. Turres ciuitatis Bari que erant in ciuitate Imperator dirui iubet. Biscoctum fieri facit per loca maritima et etiam per loca alia pro fodro CL. galearum et XX. nauium, quas armari mandat super Pisanos et Uenetos: ad Romanam curiam magistrum domus Teutonicorum creatum nouiter archiepiscopum Barensem, et magistrum Roggerium Porcastrellum pro pace legatos mittit. Patriarcha Aquilegensis pro facto Tartarorum ad eum uenit. Eodem mense Henricus primogenitus Imperatoris tentus apud Martoranum naturali morte defungitur, pro cuius exequiis celebrandis Imperator ipse ad omnes Regni prelatos suas dirigit literas in hac forma:
+*Fredericus et cetera abbati Casinensi et cetera. Misericordia pii
+patris seueri iudicis exuperante iudicium, Henrici primogeniti nostri fatum lugere compellimur, lacrimarum ab intimis educente natura diluuium, quas offense dolor et iustitie rigor intrinsecus
+obfirmabant. Mirabuntur forsitan diri patres, inuictum publicis hostibus Cesarem dolore
+domestico potuisse conuinci. Subiectus est tam cuiuslibet principis animus quantumuis rigidus
+nature dominantis imperio, que dum uires suas exercet in quemlibet, leges et Cesares non agnoscit. Fatemur, quod qui uiui regis superbia flecti nequiuimus, sumus eiusdem filii nostri casu conuicti. Sumus tamen eorum nec primi nec ultimi, qui detrimenta pertulerunt transgredientium filiorum, et nichilominus illorum funera deplorarunt. Luxit namque Dauit triduo primogenitum Absalonem, et in Pompeii generi sui cineres, fortunam et animam soceri persequentis, magnificus ille Iulius primus Cesar paterne pietatis affectum et lacrimas non negauit; nec dolor acerrimus ex transgressione conceptus, est efficax parentibus medicina doloris, quod in obitu filiorum natura pungente non doleant, contra naturam a filiis licet irreuerenter offensi. Nolentes igitur nos et non ualentes circa predicti filii nostri funus omittere, que sunt patris, fidelitati precipiendo mandamus, quatinus per totam abbatiam cunctis clericis et ceteris fidelibus nostris iniungas, ut eius exequias omni cum deuotione solempniter celebrantes, animam eius cum decantatione missarum et aliis ecclesiasticis sacramentis diuine misericordie recomendent, manifestis inditiis ostendentes, quod sicut in gaudiorum nostrorum tripudiis exultant hylariter,
+sic et doloribus nostris condolere fideliter uideantur. Datum etc.*
+Mense Martii iustitiarii remoti a suis officiis aput Fogiam ab Imperatore uocantur; et tunc Ryccardus de Monte Fusculo, qui fuerat iustitiarius Capitinate, cogitur reddere rationem, et tam contra ipsum quam contra alios fit inquisitio Imperatore mandante. Eo mense Thomas de Montenigro ab Imperatore capitaneus aput Tybur dirigitur. Mense Aprilis Prenestinus episcopus et Oddo cardinalis de Regno aput Tybur sub ducatu Dybboldi de Dragune mittuntur. Brexiensis episcopus et Bergamensis electus uocati ab Imperatore de Lombardia in Regnum ueniunt, qui aput Sanctum Germanum moram facere elegerunt, expectantes ibidem Imperatoris aduentum. Mense Madii Andreas de Cicala Regni capitaneus, iussu Cesaris congregato exercitu tam militum quam seruientium de Regno, super Reate uadit, quam exterius totam deuastat. Dux Spoleti pro parte Imperatoris super Narniam uadit, et quam potest facit in exterioribus uastitatem. Denarii noui dantur in Sancto Germano. Romani super Tybur uadunt, et illam in oliuis, uitibus et aliis crudeliter deuastant. Ipso mense Madii exercitus imperialis de Marchia uadit super Asculum, et ipsam ciuitatem obsidet exterius et diuastat. Mediolanenses et Brexienses cum eorum complicibus qui sunt eis aduersarii et qui partem fouent Imperatoris hostiliter impugnant; qui castrum quoddam quod Yseum dicitur de episcopatu Brexiensi ui optinent et recipiunt ad mandatum suum. Reginus et Taurinus episcopi de Lombardia ad Imperatorem in Apuliam uadunt. Homines demanii ubicumque inuenti per abbatiam Casinensem reuocantur, et compelluntur de mandato principis ire ad habitandum ad Ciuitatem nouam. Mense Iunii Asculum se reddit et uenit ad mandatum Imperatoris. Thomas Acerrarum comes capitaneus in Syriam transfretat. Berardus comes Manuplelli iussu principis in Sardiniam uadit. Patriarcha Aquilegensis qui pro facto Tartarorum ad Imperatorem uenerat, licentiatus ab eo in sua recedit. Imperator ipse de Apulia tunc uenit Capuam, et inde per Sanctum Germanum et per Aquinum transiens, uadit ad Ciuitatem nouam, ubi per dies aliquot moram faciens, uersus Soram uadit, et inde procedit in Marsiam, ubi aput Auezanum per totum ipsum mensem Iunii moratus est. Mense Iulii congregato exercitu copioso super Urbem uadit, et hostilem faciens in exterioribus uastitatem. Mense Augusti in Regnum reuersus est. Eo mense Oddo cardinalis liberatur et episcopus Prenestinus cum magistro Iohanne Toletano reducti a Tybure, in rocca Iani, que est super Sanctum Germanum, seruandi traduntur Philippo de Sancto Magno tunc castellano, duobus postmodum baronibus ad eorum custodiam deputatis. Ipso mense Augusti Imperator ante recessum ab obsidione Urbis statuam hominis eream et uaccam eream similiter, que diu steterant aput sanctam Mariam de Crypta ferrata et aquam per sua foramina artificiose fundebant, in Regnum, aput Lucerium, Apulie ciuitatem, ubi Sarraceni degebant, portari iubet. Mense Septembris comes Tolosanus aput Melfiam in Apulia ad Imperatorem uenit, qui per totam hyemem fuit in Regno. Hoc anno Henricus de Morra Magister quondam iustitiarius in Apulia naturali morte defecit. Mo CCo XLIIIo . Mense Ianuarii generalis collecta per totum Regnum exigitur. Mense Februarii milites omnes qui seruire tenentur, iubentur ex parte Cesaris in equis et armis bene parari, ut esse debeant in Kalendis Aprilis primo futuris ad seruitium suum. Mense Martii. Mense Aprilis Imperator de Apulia congregato exercitu uenit in Terram Laboris, ad quem summoniti milites in equis et armis omnes conueniunt, nec non et certus numerus seruientium de qualibet terra de Regno. Mense Madii Imperator ipse de Capua mouens, et per Sanctum Germanum transitum habens et per Aquinum aput Flagellam se contulit; ubi faciens aliquandiu moram, inde per Campaniam facto ponte super flumen Ceperani transitum habens super Urbem uadit, ubi turres nonnullas funditus fecit euerti, faciens in aliis etiam quam potuit uastitatem; et tunc ad preces cardinalium ab Urbe discedens, est reuersus in Regnum. Item mense Madii Prenestinus episcopus Imperatore mandante liberatus est, et aput Anagniam ad cardinales cum honore remissus. Mense Iunii Sinibaldus tituli sancti Laurentii in Lucina presbyter cardinalis aput Anagniam in papam Innocentium IIII. creatus est de uoluntate et consensu omnium cardinalium; quo audito dominus Imperator, qui tunc erat Melfie, ubique per Regnum laudes iussit Domino debitas decantari. Mense Iulii Imperator ad papam mittit aput Anagniam Berardum Panormitanum archiepiscopum, magistrum Petrum de Uinea et magistrum Taddeum de Suessa pro bono pacis; a quo benigne satis recepti sunt, et benignum ad principem retulerunt responsum. Eodem mense Iulii discursus syderum de nocte uisus est in festo sancti Iacobi, ita ut unum contra alterum quasi hostem insurgerent, et inter se hostiliter dimicarent. Tunc ciuitas Uiterbii, procurante magistro Raynerio cardinali, uenit mense Augusti ad mandatum ecclesie, comite Symone Theatino pro Imperatore se tenent in ea. Quo audito Imperator mox sine more periculo, se personaliter contulit. Mense Septembris ad succursum predicti comitis, et ad recuperationem ciuitatis ipsius, et congregato exercitu copioso obsedit eam, et statutis machinis tam uiris quam uiribus dire satis impugnauit eamdem. Qui cum in nullo proficeret, recepto et libero dimisso ex pacto comite predicto et suis qui cum eo erant, ab obsidione recessit, et inde Grossetum se contulit, ubi quasdam edidit sanctiones contra iudices aduocatos et notarios, quas per totum Regnum publicari precepit et tenaciter obseruari, quarum initium tale est:
+*Nichil ueterum acthoritati
+detrahitur.* 
+Ipso mense Septembris comes Tolosanus de Apulia uenit ad Sanctum Germanum, ibique moram protrahens, inde uersus Aquinum, et postea aput Sanctum Uitum de Melfa se contulit, ibique per dies aliquot uenationem exercuit. Mense Octobris circa festum omnium sanctorum Innocentius papa Urbem intrat, cum honore senatus populique Romani magno receptus; ad quem dictus comes uadit, tractans inter ipsum et Imperatorem bonum pacis.
diff --git a/testi_2_tutti/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt b/testi_2_tutti/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt
new file mode 100644
index 0000000..239f369
--- /dev/null
+++ b/testi_2_tutti/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt
@@ -0,0 +1,2 @@
+Et inter alia legitur esse factum illud quod dicebatur saluatio uel saluamentum Rome. Erat enim in quodam templo consecratio omnium statuarum; quelibet statua habebat scripta in pectore nomina gentis cuius ymaginem gestabant, et una queque statua habebat tintinnabulum ad collum, erantque ibi sacerdotes die noctuque uigilantes, qui eas custodiebam. Et quando gens in rebellionem consurgere conabatur contra romanum imperium, statua illius gentis commouebatur et tintinnabulum illius mouebatur in collo eius et pulsabat, et in medio erat slatua populi romani et alie erant circumstantes, et statua romana indicem protendebat uersus nomen illius gentis quod in pectore statue scriptum erat, quod nomen continuo scriptum sacerdos principibus deportabat et mox exercitus ad eam gentem reprimendam mittebatur. 
+Et quia hic tanta opera composuit, conueniens est scire uitam tanti hominnis uel poete. Ad cuius euidentiam est sciendum quod Virgilius fuit de Mantua ciuitate, sita in Lombardia, circumdata lacu quodam. Et non fuit de ciuitate sed de quodam suburbio nunc uocato Pietola, sed tunc uocabatur Andes. Fuit natus Gneo Pompeio Magno et Marco Crasso consulibus, idibus octobris (ita quod facta ratione fuit natus XV die octobris), et eadem die Lucretius magnus poeta mortuus est, quasi pronosticum quod cessauit aduentui tanti poete. Fuit Virgilius natus paruis parentibus, scilicet matre, que uocabatur Maia, et patre, qui uocabatur Figulus; et est Fígulus hic nomen proprium, non officii. Qui Figulus fuit diues rusticus et bonus agricola sciens bene curare pecudes apes et alia animalia; et ideo nimirum si Virgilius bene scripsit de talibus, quia a patre traxit originem. Mater uero, dum esset pregnans, somniauit se parere uirgam de lauro confertam variis pomis cito crescentem et frondentem et multum fructificantem. Et tunc sequenti die, dum iret ad aliud rus cum marito suo, sentiens dolores partus diuertit ad quandam foueam et ibi peperit et maritus eam iuuit sicut sciuit et potuit. Et quia mos fuit antiquorum quod, quando aliquis nascebatur, plantarent aliquam arborem ad sciendum de fortuna nascentis (nam si arbor bene durabat et crescebat, debebat diu uiuere, et si bene frondebat, debebat esse magna fame), sic de aliis: et ideo pater Virgilii etiam plantauit quandam populum, que bene creuit et fronduit mirabiliter et dicta est arbor Virgilii et recepit exuuias populi, quia sub ea faciebant sua sacrificia, propterea quod pulcra arbor erat et mirabilis ratione crescentie, et precipue mulieres parturientes appendebant in ea arbore sua uota ut cito parerent, sicut Maia cito habuerat filium in tali loco. Et dicitur quod, quando natus fuit, non uagiit, ut daret bonam spem parentibus. Et hoc ipse forte uolens exprimere dixit in Bucolicis: *lncipe, parue puer, cui non risere parentes etc.*. Et uocatus est Virgilius, quia mater somniauit se parere uirgam et ideo uoluit ut Virgilius uocaretur, et est etiam dictus Maron, quia fusci coloris fuit (nam maron idem est quam fuscum siue nigrum, ìnde quidam populi dicti sunt Mauri a maron, quia nigri, sicut Gallici dicti sunt a galae, quod est album). Et fuit Virgilius magni ingenii et bene morigeraus, inde Partheneus dictus est, id est bene tenax uel patiens; uel a Parthenope, id est omni uirtute probatus. Et dicunt quod primo studuit Cremone, deinde transtulit se Mediolanum, postea Neapolim, deinde Athenas et ibí omni scientia fuit instructus et fuit magnus magicus; multum enim se dedit arti magice ut patet ex illa egloga: *Pastorum Musam Damonis et Alphysibei*. Et a principio sue pueritie fecit multa opera. Nam in sexto decimo anno fecit librum de culice siue tafano, qui continet quod rusticus quidam dormiebat et culex pupugit eum, qui morsu culicis excitatus ducens manum ínterfecit culicem. Et cum Virgilius, hoc uidens, inspexit serpentem uenientem ad rusticum, a quo interfectus fuisset rusticus nisi excitatus fuisset per culicem, ob talem beneficium culicis composuit librum sic dicendo: *Parue culex, pecudum custos tibi tale merenti, funeris officium uitae pro munere reddo*. Et fecit epitaphium Baliste magni latronis dicens: *Monte sub hoc lapidum tegitur Balista sepultus, nocte dieque tutum carpe uiator iter*. Fecit etiam plura alia opera, scilicet Ethnam, Cilicas, Priapea, Catalecton, Copam, Diras, Moretum antequam faceret Bucolicam, Georgicam et Eneidam. Que opera in luce non sunt. Dum uero Virgilius esset Athenis, transtulit se Romam, et causa fuit discordia exorta inter Octauianum Cesarem et Antonium Lucium. Vnde sciendum est quod superato Pompeio Magno et subiugatis Egiptiis a Cesare et mortuo Catone in Libia et aliis multis Romanis, qui cum Iuba erant, et mortuo Gneo Pompeio apud Mundam in Ispania Sexto Pompeio exercente piraticam facultatem in Sicilia, Cesar rediit Romam. Et III anno consentiente senatu mortuus est ipse Cesar in Capitolio a Bruto et Cassio XXV uulneribus; uerum est quod unum uulnus fuit iteratum siue dupplicatum. Et tunc Brutus et Cassius recesserunt ab urbe, quos Antonius Marcus uexilifer Cesaris insecutus est usque in Emathiam. Sed senatores miserunt in auxilium Bruti et Cassii duos consules et Ottauianum nepotem Cesaris, qui erat XVIII annorum, contra Antonium: et pro tanto iuit, quia dictum est sibi quod non poterat aliter placere Romanis nec haberet locum in urbe nisi iret in auxilium Bruti et Cassii. Iuit ergo, et Brutus et Cassius habuerunt conflictum et illi consules scilicet Hircus et Pansa fuerunt interfecti et Ottauianus fuit captus. Sed Catulus uir nobilis tractauit concordiam inter Ottauianum et Antonium et diuiserunt sibi mundum. Nam Antonius retinuit sibi Asiam siue partem orientalem, Catulus uero habuit Affricam, Ottauianus uero habuit Europam siue partem occidentalem. Antonius uero Lucius, frater Antonii Marci, hoc uidens ait: *Inter se isti diuiserunt mundum et partes sibi acceperunt, et nichil mihi dederunt*. Nolens infestare partem fratris fecit cum quibusdam Lombardis conspirationem in Ottauianum et cepit Mutinam fauentibus sibi Cremonensibus et diu illam tenuit; sed oppressus fame propter obsidionem fugit Perusium et ibi fame deuinctus mortuus est. Tunc Ottauianus distribuit militibus suis ueteranis bona Cremonensium, et quia illa non sufficiebant, distribuit etiam eis bona Mantuanorum, non ratione delicti, quia non delinquerant in eum, sed ratione uicinitatis, ut omnes essent uno loco. Et ideo dictum est: *Mantua ue misere nimium uicina Cremone*. Et tunc bona Virgilii data fuerunt Ario centurioni. Qua de causa Virgilius spoliatus bonis suis conpulsus est uenire Romam et fretus est auxilio Polionis et Vari et Galli, qui fuerant magni ciues Romani et poete. Ad cuius Polionis honorem Virgilius fecit Bucolicam, licet in ea ex incidenti commendet Ottauianum, Varum et Gallum. Et incepit eam in XVII anno uite sue et in tribus annis compleuit et correxit eam. Et etiam fretus est auxilio Mecenatis, ad cuius honorem composuit Georgicam et in septem annis compleuit eam et correxit. Postea uero ductu istorum deuenit in notitiam Ottauiani hoc modo. Nam dum Virgilius spatiaretur in palatio ubi debebant fieri ludi teatrales, ad quos uenturus erat Ottauianus, et tota nocte pluisset et mane esset tempus serenum, composuit duos uersiculos et ibi reliquit. Quibus pernotatis Ottauiano, ipse uoluit scire quis composuisset. Tunc Cornificius emulus Virgilii ait se fecisse et re premiatus fuit. Quo remunerato Virgilius cum alia uice iterum deberent fieri predicti ludi, scripsit primos uersus, quibus Cornificius fuit remuneratus: et fuerunt hi uersus: *Nocte pluit tota, redeunt spectacula mane, diuisum imperium cum Ioue Cesar habet*; deinde addit: *Hos ego uersiculos feci, tulis alter honores*, et item subdidit quartum: *Sic uos non uobis*. Quibus inuentis et pernotatis Ottauiano perquirenti quis fecit, iterum Cornificius obtulit se fecisse. Tunc Ottauianus ait: *Perfice hos uersus imperfectos*; qui nesciuit perficere. Tunc Virgilius auxilio Polionis et aliorum introductus dixit se fecisse et perfecit illos hoc modo: *sic uos non uobis nidificatis aues, sic uos non uobis mellificatis apes, sic uos non uobis uellera fertis oues, sic uos non uobis fertis aratra boues*. Deinde habita notitia Ottauiani, petiit restitui sibi bona sua. Quibus restitutis uenit Mantuam et cepit petere bona sua quae tenebat Arius centurio et quia Virgilius habebat secum triumuiros, qui triumuiri habebant prouidere et distribuere ueteranis, cepit petere et alacri facie petebat sua bona. Sed Arius euaginato gladio persecutus est Virgilium usque ad Mincium fluuium et eum interfecisset, sed Virgilius deiecit se in aquam et permeauit fluuium et hoc commemorans tangit in Bucolicis ubi dicit: *aries nunc uellera siccat*, in egloga *Quo te Meri pedes* ibi *Heu, cadit in quemquam*. Et tunc Virgilius reuersus est Romam. Et Ottauianus hoc audiens, nolens turbare suos ueteranos, prouidit sibi per aliam uiam. Sed nichilominus sic impetrauit postea a principe quod ipse et omnes alii Mantuani restituti fuerunt. Sed tunc non potuit fieri quia Ottauianus erat occupatus bello. Nam Antonius Marcus audita morte fratris, conuocauit omnes orientales et Brutum et Cassium et reginam Egipti scilicet Cleopatram, et uenit ad Atium promontorium, quod nunc dicitur Negroponte, contra quos iuit Ottauianus cum suo apparatu et primo deuicit illos nauali bello, secundo terrestri. Quibus superatis Cleopatra apposuit aspides ad mammillas et mortua est. Et Ottauianus iuit ad Parthos et subiugauit eos et refixit signa Romanorum a templis, que Parthi fixerant morte Crassi, et etiam subiugauit omnes orientales. Et ita Ottauianus cepit regnare in XVIII anno et regnauit XII annis pariter cum Antonio, sed ipso deuincto imperauit Ottauianus toti mundo uniuerso XIV annis. Et totus mundus fuit in pace, cuius tempore natus est Christus. Ad cuius Ottauiani honorem Virgilius composuit librum Eneidos et incepit a laudibus Enee et aliorum Troianorum, ut magis eum commendaret. Nam Ottauianus ferebat se Troianum, quia nepos Cesaris natus ex sorore uel nepote eius non per rectam lineam, uel ferebat se Troianum, quia Cesar adoptauerat eum sibi in filium, et Cesar fuit de descendentibus Enee, qui repleuit ltaliam populo. Et sic ex laude Enee et aliorum Troianorum ipse etiam laudabatur. Et in componendo hoc opus Virgilius insudauit XII annis et non compleuit nec correxit hoc opus, sicut quod multi dicunt. Sed Fulgentius uult quod compleuit, quia incepit a principio uite et tendit usque ad mortem et post mortem nichil est ultra et, quia liber terminatur in morte Turni, ideo completum est opus. Sed hoc non uidetur, quia adhuc restat de themate promisso, quia nichil dixit de Lauinia, cum tamen proposuerat se dicturum, tantum dixit: *Lauiniaque littora*, et non dixit quomodo habuit Lauiniam et Laurentum. Et dato quod perfecit, morte preuentus non emendauit opus suum. Fertur enim quod Virgilius, scripto isto opere, iuit in Greciam uolens morari ibi aliquo tempore et librum suum corrigere. Et occurrit Ottauiano redeunti de partibus orientalibus, cum domuisset omnes illos, et uoluit reducere Virgilium secum Romam, ut haheret copiam de eo. Quo sequente Ottauiano cepit Virgilius aegritudinem de mense septembris in ciuitate Megarum; que Megare fuerunt ciuitas Nisi regis cuius capillum aureum Silla filia eius, capta amore regis Minoys obsidentis Megares, euulsit et sibi dedit Minoy. Quo facto capta fuit ciuitas; nam fatatum erat quod ciuitas numquam capi poterat donec Nisus haberet illum capillum in capite. Tandem nauigando Virgilius peruenit Brundusium et ibi mortuus est. Alii dicunt quod ibi magis fuit grauatus et deinde uenit Tarentum et ibi mortuus est. Condito testamento, in quo reliquit quod ossa sua essent delata Neapolim, et sic factum est et sepultus fuit in uia Puteolana, qua itur ad uillam, que dicitur Puctiolo. Fuit enim olim consuetudo, ut sepulcra fierent in uiis et campis. Sed mox non inuenitur illud sepulcrum, quia forte euersum est totum monumentum, cuius epitaphium fuit: *Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope; cecini pascua rura duces*. Hoc est: natus fui Mantue, mortuus sum in Calabria et sepultus Neapoli, et cecini, id est scripsi, pascua, id est Bucolicam, rura, id est Georgicam, duces, id est Eneidam. Parthenope erat Neapolis sic dicta a quadam uirgine ibi regnante uel sepulta. Sed postea dicta est Neapolis a neos quod est nouum et polis ciuitas, quasi noua ciuitas. Nam Ottauianus deuincto Antonio post uictoriam rediens peruenit ad istam transiens; et uidens eam pulcram sed paruam amplificauit eam et dilatauit muros, et tunc que prius dicebatur Parthenope dicta est Neapolis, quasi noua ciuitas. Ultimum scito quod de bonis suis Virgilius partem reliquit Ottauiano, partem Varo et Tucho et aliis poetis. Et habuit domus Rome in Exquiliniis in illo loco iuxta ortos Mecenatis. Et iuxta Neapolim habuit multas et magnas possessiones, ubi multum morabatur. Et raro morabatur Rome propter nimium concursum gentium sibi occurrentium. Immo cum semel ueniret Romam oportuit eum declinare et effugere ad quemdam locum, quia tantus erat concursus gentium quod oppressisset eum. Et fuit grandis cum aquilino colore id est rusticano siue fusco, et patiebatur frequenter in stomaco et multo ciens ex faucibus sanguinem spuebat. Sed per medicinam se iuuabat; erat enim magnus medicus et astrologus. Vixit autem annis quinquaginta duobus et reliquit in testamento quod Varus et Tuchus deberent comburere omnia opera sua scilicet Bucolicam Georgicam et Eneidam, quia nolebat laudari nisi per Eneidam. Sed Ottauianus noluit quod combureretur, quia, licet uoluntas testatorís debebat pro lege seruari, potius uoluit quod ibi frangeretur lex, quam tantum opus combureretur. Et fecit uersus ad excusationem Vari et Tuchi non seruantium uoluntatem testatoris cum essent commissarii eius. Et idem dixit Ottauianus Varo et Tucho, ut corrigerent Eneidam hoc modo, ut nichil de suo adderent, sed si quid uideretur superfluum, detraherent. Et ideo inuenietis in hoc opere quandoque unum solum uerbum, quandoque dimidium uersum et quandoque plus et quandoque minus. 
\ No newline at end of file
diff --git a/~$perimenti.docx b/~$perimenti.docx
new file mode 100644
index 0000000..7c3f6de
Binary files /dev/null and b/~$perimenti.docx differ
diff --git a/~WRL3794.tmp b/~WRL3794.tmp
new file mode 100644
index 0000000..ad605a0
Binary files /dev/null and b/~WRL3794.tmp differ